Jaimini: Mimamsasutra, with Sabara's Bhasya, Adhyayas 1-7 (to be continued) Based on six editions (details see below) Input by Andreas Pohlus REFERENCE SYSTEM: MS_n,n.n = Jaimini's Mimamsasutra; e.g.: ... // MS_1,1.5 // {*n/n*} = footnote marker; e.g.: {*1/233*} ["1/" for Adhyaya 1!] *{n/n: ... }* = the footnote itself; respectively: *{1/233: ... [content] ...}* ********************************************************************** [NOTES BY ANDREAS POHLUS:] Mmsstra (1./2.Jh.?) mit dem Kommentar des abara (um 150?): Ausgaben: E1: hrsg.v. Mahesachandra Nyayaratna (BI, 45), Calcutta, 1863-1889, 2 Bnde (Grundlage fr Frauwallner, 1968) (Potter, (2)1983, Nr.137) E2: hrsg.v. Kntha Vsudevastr Abhyakara, Gaeastr Jo u.a. (SS, 79), 6 Bnde, Neuausgabe, Poona, 1976-1984 mit MS, barabhëya, Kumrilas Tantravrtika und uptk, Vaidyanthas Prabh und Murri II. Miras Agatvanirukti E3: hrsg.v. Gajnana str Musalgaonkar, Varanasi, Delhi, 1979 mit MS, barabhëya, lokavrttika des Kumrila und dem Nyyaratnkara des Prthasrathi Mira, Bd.1 (mehr m.W. bisher nicht erschienen, reicht bis MS 1.1.5 bzw. bis zum anumnapariccheda des Kumrila) E4: hrsg.v. Mahprabhulla Gosvm (Prcyabhrat GM, 16, 22, 23, 32), 4 Bnde, Varanasi, 1984 ff. mit MS (ab 1.2.1-3.8.44), barabhëya, Kumrilas Tantravrtika und den Subkommentaren Nyyasudh des Somevara Bhaa (um 1250) und Bhëyavivaraa des Govindmtamuni E5: hrsg.v. S.K. Ramanatha Sastri (Madras University Series), Madras, 1934ff. mit MS, barabhëya, Prabhkara Miras Bhat und likantha Miras juvimalpacik, Bd.1 (MUSS 3.1), 1934: MS 1.1.1-32, Bd.1.2 (MUSS 3.2), 1934: Abdruck von Manuskripten von MS 1.1.1-32, Bd.2: (MUSS, 24), 1962: MS 1.2.1-2.4.33, Bd.3 (MUSS, 25), 1964: MS 3.1.1-5.4.26. E6: hrsg.v. Ratna Gopala Bhatta (KSS, 42) mit dem barabhëya, Benares, 1910 (T1: Kap.1-6, T2: Kap.6-12). E7: Yudhisthira Mimamasaka (n.n.) bersetzung: barabhëya translated into English by Ganganatha Jha, 3 Bnde (GOS, 66, 1933; 70, 1934; 73, 1936), Reprint, Baroda, 1973-74 (Potter, (2)1983, Nr.182) Teilbersetzung mit Ausgabe: Erich Frauwallner, Materialien zur ltesten Erkenntnislehre der Karmamms (AdW, SB, phil.-hist.Kl., 266.2), Wien, 1968, 114 S. (Text und bersetzung von MS 1.1.1-5 und abaras Bhëya dazu; mit Frauwallners Einschtzung der ihm bekannten Ausgaben, S.7-9) Abkrzungen der von Frauwallner genutzten HSS: TA - HS No.B 2082/D 6756 (Mahrja Serfoji Sarasvat Mahl Library, Tanjore) TB - HS No.B 2083/D 6757 (Mahrja Serfoji Sarasvat Mahl Library, Tanjore) TC - HS No.B 9567/D 6766 (Mahrja Serfoji Sarasvat Mahl Library, Tanjore) A - HS No. 22 H 65/69 119 (Adyar Library, Madras) Zur Eingabe des Textes: 1) Bei der Eingabe handelt es sich im Grundtext im wesentlichen um eine diplomatische Ausgabe der editio princeps (E1). Es gibt jedoch vier Abweichungen: a) Der sandhi wurde konsequent durchgefhrt. Der inflationre, aber inkonsequente Gebrauch des Gedankenstriches (mitunter auch des Kommas), um den sandhi zu vermeiden, wurde deshalb beseitigt. b) Oft, aber nicht konsequent, steht der Gedankenstrich in der editio princeps, um ein Zitat einzu-leiten. Dieses Verfahren wurde beibehalten und auf alle Fllen klar erkennbarer Zitate ausgedehnt. c) Die daa-s wurden durch Punkte ersetzt. Die Doppel-daa-s zur Markierung der stra-Zahlen und des Endes eines Kommentares zu einem stra sind beibehalten worden. d) Bei MS/Bh 1.1.1.-5. handelt es sich um eine vollstndige Wiedergabe der o.g. Teilausgabe von Frauwallner unter Angabe aller Varianten. 2) Es wurden alle 6 Ausgaben verglichen, Abweichungen von E2-6 sind in den Noten verzeichnet. 3) Zitatnachweise sind in den Noten gegeben. Sie beruhen mit Ausnahme der V-Zitate auf den Angaben in der bersetzung von G.Jh. Ein stichprobenartiger Vergleich bezglich V und Tait.S. zeigte, da sich Jh und Garge einerseits und E4 andererseits z.T. widersprechen, wobei der Vergleich mit den Originalen zeigte, da Jh (und Garge) verllicher sind als E4. Aber nicht immer ist Jh zuverlssig, seine V-Nachweise wurden zwei Stellen korrigiert. Eine berprfung seiner Angaben wurde allerdings nur am V vorgenommen. Ein Abgleich mit D. J. Agrawal, Mms Uddharaa Koa (The citations from bara-bhëya traced to their original sources, Pune 1985 wre sinnvoll. 4) Die in eckigen Klammern gegebenen Seitenzahlen beziehen sich auf den jeweiligen Seitenanfang von E1, die Seitenzahlen der anderen Ausgaben sind jeweils in Noten gegeben. Andreas Pohlus, Halle/Berlin ********************************************************************** ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a 195 long A 249 long i 197 long I 253 long u 198 long U 244 vocalic r 173 vocalic R 227 long vocalic r 204 vocalic l 202 long vocalic l 203 velar n 199 velar N 167 palatal n 164 palatal N 165 retroflex t 194 retroflex T 232 retroflex d 172 retroflex D 214 retroflex n 239 retroflex N 215 palatal s 211 palatal S 193 retroflex s 171 retroflex S 229 anusvara 230 capital anusvara 245 visarga 247 capital visarga 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ============================================================================ Adhyya 1: athto dharmajijs // MS_1,1.1 // loke yev artheu prasiddhni padni, tni, sati sambhave, tadarthny eva strev ity avagantavyam. ndhyhrdibhir e parikalpanyo 'rtha, paribhëitavyo v. eva hi{*1/1*} vedavkyny evaibhir vykhyyante. itarath vedavkyni vykhyeyni svapadrth ca vykhyey. tad yatnagaurava{*1/2*} prasajyeta. tatra loke 'yam athaabdo vttd anantarasya prakriyrtho da. na ceha kicid vttam upalabhyate. bhavitavya tu tena, yasmin saty anantara dharmajijsvakalpate. tath hi prasiddhapadrthaka sa kalpito bhavati. tat tu veddhyayanam. tasmin hi sati svakalpate. naitad evam. anyasypi karmao 'nantara dharmajijs yukt, prg api ca veddhyayant. ucyate - td{*1/3*} tu dharmajijsm adhiktythaabda prayuktavn crya, y veddhyayanam antarea na sabhavati. katham? vedavkynm anekavidho vicra iha vartiyate. api ca naiva vayam iha [2]{*1/4*} veddhyayant prva dharmajijsy pratiedha ima{*1/5*}. na hy etad eka vkya purastc ca veddhyayand dharmajijs pratiedhiyati{*1/6*}, parastc cnantarya prakariyati. bhidyeta hi tath vkyam. any hi vacanavyaktir asya purastd veddhyyand dharmajijs pratiedhata, any ca parastd nantaryam upadiata{*1/7*}. vedn adhtya ity{*1/8*} ekasy vidhyate 'ndynantaryam, vipartam anyasym. arthaikatvc caikavkyat vakyati{*1/9*}. ki tv{*1/10*} adhte vede dvayam patati, gurukulc ca samvartitavya vedavkyni ca vicrayitavyni. tatra gurukuln m samvartia; katha nu vedavkyni vicrayed ity evamartho 'yam upadea. yady evam, na tarhi veddhyayana prva dharmajijsy{*1/11*}. eva hi sammananti - vedam adhtya snyd iti{*1/12*}. iha ca vedam adhtya snsyan dharma jijsamna imam mnyam atikrmet. na cmnyo nmtikramitavya. tad ucyate - atikramiyma imam mnyam. anatikrmanto vedam arthavanta santam anarthaka kalpayema{*1/13*}. do hi tasyrtha karmvabodhana nma. na ca tasydhyayanamtrt{*1/14*} tatrabhavanto yjik phala sammananti. yad api ca sammanantva, tatrpi - dravyasaskrakarmasu parrthatvt phalarutir arthavda syd ity{*1/15*} arthavdat vakyati. na cdhtavedasya snnnantaryam etad vidhyate. na hy atrnataryasya vakt kacic chabdo 'sti. prvaklaty hi{*1/16*} ktv smaryate, nnantarye. drthat cdhyayanasynantarye vyhanyeta. lakaay tv eo 'rtha syt. na ceda snnam adrtha vidhyate. ki tu lakaaysnndiniyamasya paryavasna veddhyayanasamaklam hu vedam adhtya snyd, gurukuln m samvartiety adrthatparihryaiva. [3]{*1/17*} tasmd veddhyayanam eva prvam abhinirvartynanatara dharmo jijsitavya ity athaabdasya smarthyam. na brmo 'nyasypi karmao 'nantara dharmajijs na kartavy iti, ki tu vedam adhtya tvaritena na sntavyam, anantara dharmo jijsitavya ity athaabdasyrtha. ataabdo vttasypadeako hetvarthena{*1/18*}, yath kemasubhiko 'ya dea, ato 'ham asmin dee prativasmti. evam adhto vedo dharmajijsy hetur jta, anantara dharmo jijsitavya ity ataabdasya smarthyam. dharmya hi vedavkyni vicrayitum anadhtavedo na aknuyt. ata, etasmt krat, anantara dharma jijsitum icched ity ataabdasyrtha. dharmya jijs dharmajijs. s hi tasya jtum icch. sa puna{*1/19*} katha jijsitavya? ko dharma, kathalakaa, kny asya sdhanni, kni sdhanbhsni, kipara ceti. tatra ko dharma, kathalakaa ity ekenaiva strea vykhyta codanlakao 'rtho dharma iti{*1/20*}. kny asya sdhanni, kni sdhanbhsni, kipara ceti ealakaena{*1/21*} vykhytam{*1/22*}. kva puruaparatva kva v puruo guabhta ity ets pratijn piasya etat stram athto dharmajijseti. dharma prasiddho v syd aprasiddho v. sa cet prasiddha, na jijsya{*1/23*}. athprasiddha, natarm. tad etad{*1/24*} anarthaka dharmajijsprakaraam. athavrthavat. dharma prati hi vipratipann bahuvida. kecid anya dharmam hu, kecid anyam. so 'yam avicrya pravartamna kacid evopdadno vihanyetnartha carcchet. tasmd dharmo jijsitavya{*1/25*}. sa hi nireyasena purua sayunaktti pratijnmahe. tad abhidhyate - NOTES: *{1/1: TB: eva hi; TA: eva sati; E1,2,3,5,6: eva}* *{1/2: TA, TB: tad yatna-; E1: prayatna-; E2,3,6: iti prayatna-; E5: iti yatna-}* *{1/3: E2,3,5, TA, TB, V: td; E1,6: md}* *{1/4: E2: 1,4; E3: 23; E5: 1,9; E6: 1,1}* *{1/5: E2,5; hinter ima folgt bei TA: npi parastd nantaryam, bei E1,3: parastc ca; nach Kumrila, V 1.84-85 wurde dies von einigen hinzugefgt (kecid adhyharanti)}* *{1/6: E1,2,3,5,6, TB; TA, E1 (v.l.): pratiedhayiyati}* *{1/7: E1,5, TA, TB; E2,3,6: pratiedhati...upadiati}* *{1/8: E1,2,3,6, TA; E6, M.pari.: veda nnadhtya; TB: veda ndhta}* *{1/9: MS 2.1.46: arthaiNOTES:akatvd eka vkyam, skka ced vibhge syt}* *{1/10: E2,3,5, TA, TB, Ttp.; E1,6: ki ca}* *{1/11: E5; E1,2,3,6, TA: prva gamyate, TB: prvam}* *{1/12: BGS. II.6.1 (fraglich, ob wirklich diese Stelle gemeint ist}* *{1/13: E1,2,3,5,6;, TA, TB: avakalpayema}* *{1/14: E1,2,3,6, TA; E5, TB: tatra}* *{1/15: MS 4.3.1}* *{1/16: E5, TB; hi fehlt in E1,2,3,6, TA}* *{1/17: E2: 1,8; E3: 28; E5: 1,14; E6: 1,2}* *{1/18: E5, Ttp.; E1,2,3,6, TA, TB: hetvartha}* *{1/19: puna fehlt in TA, TB}* *{1/20: MS 1.1.2}* *{1/21: E1,2,3,5,6, TA, K., Ny.rat.; TB, Ttp.: ealakae}* *{1/22: MS 3-12}* *{1/23: TA, TB, K.; E1,2,3,5,6, Ny.rat.: jijsitavya}* *{1/24: E1,2,3,5,6, TA; TB: ubhayatrpi}* *{1/25: TB; E1,2,3,5,6, TA: jijsitavya iti}* ____________________________________________ codanlakao 'rtho dharma // MS_1,1.2 // codaneti kriyy pravartaka vacanam hu. crya[4]{*1/26*}codita karomti hi dyate. lakyate yena, tal lakaam. dhmo lakaam agner iti hi vadanti. tay yo lakyate, so 'rtha purua nireyasena sayunaktti pratijnmahe. codan hi bhta bhavanta bhaviyanta skma vyavahita viprakam ity evajtyakam artha aknoty avagamayitum, nnyat kicanendriyam. nanv atathbhtam apy artha bryc codan, yath yatkicana laukika vacana nadys tre phalni santti. tat tathyam api bhavati, vitatham api bhavatti. ucyate - vipratiiddham idam abhidhyate{*1/27*} bravti ca vitatha ceti. bravtti ucyate 'vabodhayati, budhyamnasya nimitta bhavatti. yasmi ca nimittabhte saty avabudhyate, so 'vabodhayati. yadi ca codany satym agnihotrt svargo bhavatty avagamyate{*1/28*}, katham ucyate na tath bhavatti. atha na tath bhavati{*1/29*}, katham avabudhyate. asantam artham avabudhyata iti vipratiiddham. na ca svargakmo yajetety{*1/30*} ato vacant sadigdham avagamyate bhavati v svargo na v bhavatti. na ca nicitam avagamyamnam ida mithy syt. yo hi janitv pradhvasate naitad evam iti, sa mithypratyaya. na caia klntare puruntare 'vasthntare dentare v viparyeti. tasmd avitatha. tasmd avitatha. yat tu laukika vacanam, tac cet pratyayitt purud indriyaviaya v, avitatham eva tat. athpratyayitt purud anindriyaviaya v, tat{*1/31*} puruabuddhiprabhavam apramam. aakya hi tat puruea jtum te vacant. aparasmt paurueyd vacand avagatam iti cet, tad api tenaiva tulyam. naivajtyakev artheu puruavacana prmyam upaiti, jtyandhnm iva vacana rpavieeu. nanv avidum{*1/32*} upadeo nvakalpate. upadiavanta ca manvdaya. tasmt puru{*1/33*} santo viditavanta{*1/34*} ca. yath caku rpam upalabhyata iti darand evvagatam. ucyate - upadeo{*1/35*} hi vymohd api bhavati. asati vymohe vedd api bhavati. api ca paurueyd vacand evam aya purua vedeti bhavati pratyaya, na evam ayam artha iti. viplavate khalv api kacit puruaktd vacant pratyaya. na tu vedavacanasya mithytve kicana pramam asti. nanu smnyato da bhaviyati{*1/36*}. paurueya vacana vitatham upalabhya vacanasmnyd{*1/37*} vedavacana mithyety anumyate{*1/38*}. na, anyatvt. na hy anyasya vitathabhve{*1/39*} 'nyasya vaitathya bhavitum arhati{*1/40*}, anyatvd eva. na hi devadattasya ymatve yajadattasypi ymatva bhavitum arhati. api ca puruavacanasdharmyd vedavacana vitatham{*1/41*} ity anumnam{*1/42*}. pratyakas tu vedavacane{*1/43*} pratyaya. na cnumna pratyakavirodhi{*1/44*} prama bhavati{*1/45*}. tasmc codanlakao 'rtha{*1/46*} reyaskara. eva tarhi reyaskaro jijsitavya. ki dharmajijsay? ucyate - ya eva reyaskara, sa eva dharmaabdenocyate. katham avagamyate{*1/47*}? yo hi ygam anutihati, ta dhrmika iti samcakate. ya ca yasya kart, sa tena vyapadiyate{*1/48*}, yath pcako lvaka iti. tena ya purua nireyasena sayunakti, sa eva{*1/49*} dharmaabdenocyate. na kevala loke, vede 'pi - yajena yajam ayajanta dev/ tni dharmi prathamny san// ity{*1/50*} yajatiabdavcyam{*1/51*} eva dharma{*1/52*} samnanti. ubhayam iha codanay lakyate, artho 'nartha ca. ko 'rtha? yo nireyasya jyotiomdi. ko 'nartha? ya pratyavyya yeno vajra iur ity evamdi. tatrnartho dharma ukto m bhd ity arthagrahaam{*1/53*}. katha punar asv anartha? his hi s, s ca{*1/54*} pratiiddh{*1/55*}. katha punar asv anartha kartavyatayopadiyate{*1/56*}? ucyate - naiva yendaya kartavyatay vijyante. yo hi hisitum icchet, tasyyam abhyupya iti hi tem upadea. yenenbhicaran yajeteti{*1/57*} hi sammananti, nbhicaritavyam iti. nanv aaktam ida stram imv arthv abhivaditum, codan[6]{*1/58*}lakao dharmo nendriydilakaa, artha ca dharmo nnartha iti. eka hda vkyam. tad eva sati bhidyeta. ucyate - yatra vkyd evrtho{*1/59*} 'vagamyate, tatraivam. tat tu vaidikeu, na streu. anyato 'vagate 'rthe stram evamartham{*1/60*} ity avagamyate, tena caikadea stryata iti{*1/61*} stram. tatra bhinnayor eva vkyayor imv ekadev ity avagantavyam. athav arthasya sata codanlakaasya dharmatvam ucyata{*1/62*} ity ekrtham{*1/63*} eveti. NOTES: *{1/26: E2: 1,14; E3: 36; E5: 1,20; E6: 1,3}* *{1/27: E5, TB, TC, K., Ny. rat.; E1,2,3,6, TA, A: ucyate}* *{1/28: TB, TC; E1,2,3,5,6, TA, A: gamyate}* *{1/29: TB, TC; E1,2,3,5,6, TA, A: bhavatti}* *{1/30: E1,2,3,5,6, TA, A; TC, Ttp.: agnihotra juhuyt svargakma; TB: agnihotrt svargo bhavati}* *{1/31: E5, TA, TB, TC, A; E1,2,3,6: tvat}* *{1/32: v.l.: na ca vidu (NR ad V, S.155); Mitteilung von Prof. Slaje}* *{1/33: E5, TA, TB, TC, A; E1,2,3,6: purut}* *{1/34: E1,2,3,5,6, TA, A; TB, TC: viditavanta}* *{1/35: E5, TA, TB, TC, Ttp., K.; E1,2,3,6, Nya.rat.: upade...bhavanti...bhavanti}* *{1/36: TB, TC, K.; E1,2,3,5,6, TA, A, Ttp. om}* *{1/37: TC, Ttp., K.; E1,2,3,5,6, TA, TB, A: -smyd}* *{1/38: TC, A, K.: vedavacana mithyety anumyate; E1,2,3,5,6, TA: idam api vitatham avagamya-te; Ttp.: vaidikam api tath syt}* *{1/39: E1,2,3,5,6, TA, TB, A; TC, K.: vaitathye}* *{1/40: E1,2,3,5,6, TA; TB, TC, Ttp.: bhavati}* *{1/41: E1,2,3,5,6, TA, TB, TC; A, K., Ny.rat.: mithy; Ttp.: apramam}* *{1/42: TA, A, Ttp., K., Ny.rat.; E5, TB, TC: anumnd avagamyate; E1,2,3,6: anumna vyapa-ded avagamyate}* *{1/43: TA, TB, TC, A, Ttp., K., TSP; E1,2,3,5,6, Ny.rat.: vedavacanena}* *{1/44: E1,2,3,5,6, TA, A; TB, TC: -virodhe; Ttp., Ny.rat.: -viruddham}* *{1/45: E1,2,3,5,6, TA, TB, A, TSP; TC, Ttp.: bhavitum arhati, Ny.rat.: tmna labhate}* *{1/46: TA, TC, K., Ny.rat. om. 'rtha}* *{1/47: TA, TB, TC, A, TSP; E1,2,3,5,6: avagamyatm}* *{1/48: E1,2,3,5,6, TA, A; TB, TC: samkhyyate, TSP: khyyate}* *{1/49: E2,3,5,6 TC, TSP; E1, TB, TA, A om. eva}* *{1/50: Tait.S. 3.5.11.5}* *{1/51: TB, TC: -vcye}* *{1/52: TB, TC: dharmaabda}* *{1/53: TB, TC, K.: ity evamartham arthagrahanam}* *{1/54: E5, TA, TB, TC, Ttp., K.; E1,2,3,6: his ca}* *{1/55: TB, TC; E1,2,3,5,6, TA, A: pratiiddheti}* *{1/56: E1,2,3,5,6, TA, TB, K., Nya. rat.: kartavyatay; A, Ttp., K., Ny.rat.: kartavy}* *{1/57: pS 22.4.13 (17)}* *{1/58: E2: 1,22; E3: 96; E5: 1,38; E6: 1,4}* *{1/59: TB, TC, K.; E1,2,3,5,6, TA, A, Ttp. om. eva}* *{1/60: TB, TC, K.; E1,2,3,5,6, TA, A: evamartham idam}* *{1/61: Vgl. YD, E1, S.2/23-24: scant stram; scayati ts tn arthavien iti stram/}* *{1/62: Ttp., K. om. ucyate}* *{1/63: E1,2,3,5,6, TA, TB, A, K., Ny.rat.; TC, Ttp.: ekrthatvam}* ____________________________________________ tasya nimittaparūi // MS_1,1.3 // uktam asmbhi codannimitta dharmasya jnam iti. tat pratijmtreoktam. idn tasya nimitta parkiymahe, ki codanaivotnyad{*1/64*} apti. tasmn na tvan nicyate codanlakao 'rtho dharma iti. tad ucyate - NOTES: *{1/64: E5, TA, TB, TC, A; E1,2,3,6: ity anyad}* ____________________________________________ satsaprayoge puruasyendriy buddhijanma tat pratyakam animittam, vidyamnopalabhanatvt // MS_1,1.4 // ida parkyate - pratyaka tvad animittam. ki kraam? evalakaaka hi tat - satsaprayoge puruasyendriy buddhijanma tat pratyakam. satndriyrthasabandhe y puruasya buddhir jyate, tat pratyakam. bhaviya caio 'rtho na jnakle 'sti{*1/65*}. sata caitad upalambhanam, nsata. ata pratyakam animittam. buddhir v janma v sanikaro veti nai kasyacid avadhrartham etat stram. satndriyrthasaprayoge, nsatty etvad avadhryate. anekasminn avadhryame bhidyeta vkyam. pratyakaprvakatvc cnumnopamnrthpattnm apy akraatvam{*1/66*}. abhvo 'pi nsti, yata - NOTES: *{1/65: TB, TC; E1,2,3,5,6, TA, A: astti}* *{1/66: E1,2,3,5,6, TA, A: akraatvam iti}* ____________________________________________ autpattikas tu abdasyrthena sabandhas tasya jnam upadeo 'vyatireka crthe 'nupalabdhe, tat prama bdaryaasya, anapekatvt // MS_1,1.5 // autpattika iti nitya brma. utpattir hi{*1/67*} bhva ucyate lakaay. aviyukta abdrthayor bhva sabandhena{*1/68*}, notpannayo pact sabandha. autpattika abdasyrthena sabandhas tasygnihotrdilakaasya dharmasya nimitta pratyakdibhir anavagatasya{*1/69*}. katham? upadeo hi bhavati. upadea iti viiasya abdasyoccraam. avyatireka ca bhavati tasya{*1/70*} jnasya. na hi tad utpanna{*1/71*} jna viparyeti. yac ca nma jnam utpanna{*1/72*} na viparyeti, na tac chakyate vaktu naitad evam iti, yath vijyate{*1/73*}, na tath bhavati, yathaitan na vijyate, tathaitad iti. anyad asya hdaye, anyad vci syt. eva vadato viruddham idam avagamyata{*1/74*} asti nsti ceti{*1/75*}. tasmt tat pramam, anapekatvt. na hy eva sati pratyayntaram apekitavya puruntara v. svayapratyayo{*1/76*} hi asau. bdaryaasyeda{*1/77*} mata krtyate bdaryaa pjayitu ntmya mata paryudasitum. vttikras tv anyathema grantha varaycakra tasya nimittaparūir ity evamdim - na parkitavya nimittam. pratyakdni hi prasiddhni pramni tadantargata ca stram. atas tad api na parkitavyam. nanu{*1/78*} vyabhicrt parkitavya nimittam{*1/79*}. uktik hi rajatavat prakate yatas, tena pratyaka vyabhicarati, tanmlatvc cnumndny api. tatrparkya pravartamno 'rthd vihanyeta anartha cpnuyt kadcit. naitad evam. yat pratyakam, [8]{*1/80*} na tad vyabhicarati. yad vyabhicarati, na tat pratyakam. ki tarhi pratyakam? tatsaprayoge puruasyendriy buddhijanma sat pratyakam{*1/81*}. yadviaya jnam, tenaiva saprayoga indriy puruasya buddhijanma sat pratyakam. yad anyaviaya jnam anyasaprayoge bhavati, na tat pratyakam. katha punar idam avagamyata idam tatsaprayoge{*1/82*}, idam anyasaprayoga{*1/83*} iti. yan nnyasaprayoge, tat tatsaprayoge. etadvipartam anyasaprayoga iti. katha jyate{*1/84*}, yad hi uktikym api rajata manyamano rajatasanika me cakur iti manyate? bdhaka hi yatra jnam utpadyate naitad evam, mithy-jnam idam iti, tad anyasaprayoge, viparta tatsaprayoga iti. prg bdhakajnotpatte katham avagamyate, yad na tatkle sayagjnasya mithyjnasya ca kacid viea? yad{*1/85*} kuddibhir{*1/86*} upahata mano bhavati, indriya v timirdibhi, saukmydibhir v bhyo viaya, tato mithyjnam, anupahateu sayagjnam. indriyamanorthasanikaro hi jnasya{*1/87*} hetu, asati tasmin ajnt{*1/88*}. tadantargato doo mithyjnasya hetu. dueu hi jna mithy bhavati. katham avagamyate? dopagame sapratipattidarant. katha duduvagama iti cet, prayatnennvicchanto na ced doam upalabhemahi{*1/89*}, prambhvd aduam iti manyemahi. tasmd yasya ca dua karaa yatra ca mithyeti pratyaya, sa evsamcna pratyayo nnya iti. nanu sarva eva nirlambana svapnavat pratyaya. pratyayasya hi nirlambanat svabhva upalakita{*1/90*} svapne. jgrato 'pi stambha iti v kuyam{*1/91*} iti v pratyaya eva bhavati. tasmt so 'pi nirlambana. ucyate - stambha iti jgrato buddhi suparinicit, katha viparyasiyati{*1/92*}? svapne 'py evam eva suparinicitst prk{*1/93*} prabodhant{*1/94*}. na tatra kacid viea iti cet{*1/95*}, na, svapne viparyayadarand aviparya[9]{*1/96*}yc cetarasmin. tatsmnyd itaratrpi bhaviyatti cet. yadi pratyayatvt svapnapratyayasya mithybhva, jgratpratyayasypi bhavitum{*1/97*} arhati. atha prattis tathbhvasya hetu{*1/98*}, na akyate pratyayd aya{*1/99*} anya iti vaditum{*1/100*}. anyatas tu{*1/101*} svapnapratyayasya mithybhvo viparyayd avagata. kuta iti cet. sanidrasya manaso daurbalyn nidr mithybhvasya hetu svapndau svapnnte ca. suuptasya pratyaybhva eva{*1/102*}. acetayan eva hi suupta ity ucyate. tasmj jgrata pratyayo na{*1/103*} mithyeti. nanu jgrato 'pi karaadoa syt? yadi syt, avagamyeta. svapnadaranakle 'pi nvagamyata iti cet. tan na{*1/104*}. prabuddho hy avagacchati - nidrkrnta me mana sd iti. nyas tu. katham? arthajnayor krabheda nopalabhmahe. pratyak ca no buddhi. atas tadbhinnam artharpa nma na kicid astti payma. syd{*1/105*} etad evam, yady arthkr buddhi syt. nirkr tu no buddhi, kravn bhyo 'rtha. sa hi{*1/106*} bahirdeasabaddha pratyakam upalabhyate. arthaviay hi pratyakabuddhir na buddhyantaraviay. kaik hi s na buddhyantaraklam avasthsyata iti{*1/107*}. utpadyamnaivsau jyate jpayati crthntara pradpavad iti yady{*1/108*} ucyeta{*1/109*}, tan na. na hy ajte 'rthe kacid buddhim upalabhate, jte tv anumnd avagacchati. tatra yaugapadyam anupapannam. nanu utpannym eva buddhv artho jta{*1/110*} ity ucyate nnutpannym. ata prva buddhir utpadyate, pacj jto 'rtha. nanu utpannym eva buddhv artho jta ity ucyate nnutpannym. ata prva buddhir utpadyate, pacj jto 'rtha. satyam. prva buddhir utpadyate, na [10]{*1/111*} tu prva jyate. bhavati hi kadcid etat, yaj jto{*1/112*} 'rtha so 'jta ity ucyate. na ca arthavyapadeam antarea buddhe rpopalambhanam{*1/113*}. tasmn nvyapadey{*1/114*} buddhir, avyapadeya ca na pratyakam{*1/115*}. tasmd apratyak buddhi. api ca kmam ekarpatve buddher evbhva, na tv{*1/116*} arthasya pratyakasya sata{*1/117*}. na caikarpyam. nirkrm{*1/118*} eva hi buddhim anumimmahe, skra crtha pratyakam evvagacchma. tasmd arthlambana pratyaya. api ca niyatanimittas tantuv evopdyamneu paapratyaya. itarath tantpdne{*1/119*} 'pi kadcid ghaabuddhir avikalendriyasya syt. na caivam asti. tasmn{*1/120*} na nirlambana pratyaya. ato na vyabhicarati pratyakam. anumna jtasabandhasya ekadeadarand ekadentare 'sanike 'rthe buddhi. tat tu dvividha pratyakatodasabandha smnyatodasabandha ca. tatra{*1/121*} pratyakatodasabandha yath dhmktidarand agnyktivijnam. smnyatoasabandha ca yath devadattasya gatiprvika dentaraprptim upalabhyditye 'pi{*1/122*} gatismaraam. stra abdavijnd asanike 'rthe vijnam. upamnam api sdyam asanike 'rthe buddhim utpdayati, yath gavayadarana gosmaraasya. arthpattir api da ruto vrtho 'nyath nopapadyata ity arthakalpan, yath jvato devadattasya{*1/123*} ghbhvadaranena bahirbhvasya adasya kalpan. abhvo 'pi prambhvo nstty asyrthasysanikasya. tasmt prasiddhatvn na parkitavya nimittam. nanu pratyakdny anyni bhavantu nma pramni, abdas tu na pramam. kuta - animitta vidyamnopalambhanatvt{*1/124*}. animittam aprama abda. yo hy upalambhanaviayo [11]{*1/125*} nopalabhyate, sa nsti, yath aasya viam. upalambhanni{*1/126*} cendriyi pavdnm. na ca paukmeyanantara paava upalabhyante. ato nei pauphal. karmakle ca karmaphalena{*1/127*} bhavitavyam. yatkla hi mardanam, tatkla mardanasukham. klntare phala dsyatti cet, na, na klntare phalam ier ity avagacchma. kuta? yad tvad asau vidyamn st, tad phala na dattavat. yad phalam utpadyate, tadsau nsti. asat ca katha dsyati? api ca karmakla eva phala ryate - yga karaam iti vkyd{*1/128*} avagamyate, karaa ced utpannam, kryea bhavitavyam iti{*1/129*}. pratyaka ca phalakraam anyad upalabhmahe{*1/130*}. na ca de krae saty ada kalpayitu akyate{*1/131*}, prambhvt. eva dpacrasya vedasya svargdy api phala na bhavatti manymahe. daviruddham api bhavati kicid vaidika{*1/132*} vacanam. ptracayana vidhyha - sa ea yajyudh yajamno 'jas svarga loka ytti{*1/133*} pratyaka arra{*1/134*} vyapadiati. na ca tat svarga loka yti. pratyaka hi tad dahyate. na caia ytti vidhiabda. evajtyaka ca pramaviruddha vacanam apramam ambuni majjanty albni, grvna plavanta iti{*1/135*} yath. tatsmnyd agnihotrdicodansv{*1/136*} apy anvsa. tasmn na codanlakao 'rtho dharma. autpattikas tu abdasyrthena sabandhas tasya jnam{*1/137*}. tuabda paka vyvartayati. apaurueya abdasyrthena sabandhas tasygnihotrdilakaasyrthasya{*1/138*} jna pratyakdibhir{*1/139*} anavagamyamnasya. tath ca{*1/140*} codanlakaa sayakpratyaya{*1/141*} iti. paurueye hi sati sabandhe{*1/142*} ya pratyaya, tasya mithybhva akyeta. parapratyayo [12]{*1/143*} hi tad{*1/144*} syt. atha abde bruvati katha mithyeti? na hi tadnm anyata purud avagama{*1/145*}. bravtty{*1/146*} ucyata avabodhayati{*1/147*}, budhyamnasya nimittam bhavatti{*1/148*}. abde cen{*1/149*} nimittabhte{*1/150*} svayam avabudhyate{*1/151*}, katha vipralabdha bryn naitad evam iti. na csya codan syd v na veti sayika pratyayam utpdayati. na ca mithyaitad iti klntare dentare 'vasthntare puruntare v punar avyapadeya pratyayo{*1/152*} bhavati. yo 'py anyapratyayaviparysa{*1/153*} dvtrpi viparyasiyatty numnika pratyaya utpadyate, so 'py anena pratyakea pratyayena{*1/154*} virudhyamno bdhyate. tasmc codanlakaa eva dharma. syd etad evam{*1/155*} - naiva abdasyrthensti{*1/156*} sabandha, kuto 'sya paurueyat veti. katham? syc ced arthena sabandha, kuramodakaabdoccrae mukhasya panaprae sytm, yadi{*1/157*} salealakaa sabandham{*1/158*} abhipretyocyate. kryakraanimittanaimittikrayrayibhvayaundayas{*1/159*} tu sabandh abdasynupapann eveti. ucyate - yo 'tra vyapadeya sabandha, tam eka na vyapadiati bhavn, pratyayyasya pratyyakasya ca ya sajsajilakaa sabandhas tam{*1/160*} iti. ha - yadi pratyyaka abda, prathamaruta ki na pratyyayati? ucyate - sarvatra no darana pramam. pratyyaketi hi pratyaya dvvagacchma, na prathamaruta iti prathamaravae pratyayam adv. yvatktva rutd arthvagama. yath cakur drar na bhyena prakena vin prakayatty adra­ na bhavati. yadi [13]{*1/161*} prathamaruto na pratyyayati, ktakas tarhi abdasyrthena sabandha. kuta? svabhvato hy asabandhv etau abdrthau. mukhe hi abdam upalabhmahe, bhmv artham. abdo 'ya na tv artha, artho 'ya na abdeti ca vyapadianti. rpabhedo 'pi bhavati. gaur itma abdam uccrayanti, ssndimantam artham avabudhyanta{*1/162*} iti. pthagbhtayo ca ya sabandha, sa{*1/163*} ktako da, yath rajjughaayor iti. atha gaur ity atra ka abda? gakraukravisarjany iti bhagavn Upavara. rotragrahae hy arthe loke abdaabda prasiddha. te ca rotragraha. yady evam, arthapratyayo nopapadyate. katham? ekaikkaravijne hy{*1/164*} artho nopalabhyate. na ckaravyatirikto 'nya kacid asti samudyo nma, yato 'rthapratipatti syt. yad hi{*1/165*} gakra, na tadaukrdivisarjanyau. yadaukravisarjanyau, na tad gakra. ato gakrdivyatirikto 'nyo goabdo{*1/166*} 'sti, yato 'rthapratipatti syt. antarhite 'pi{*1/167*} abde smarad arthapratyaya iti cet{*1/168*}, na. smter api kaikatvd akarais tulyat. prvavarajanitasaskrasahito 'ntya vara pratyyaka{*1/169*} ity adoa. nanv evam api{*1/170*} abdd artha pratipadymaha iti laukika vacanam anupapanna syt{*1/171*}. ucyate - yadi nopapadyate, anupapanna nma. na hi laukika vacanam anupapannam ity etvat pratyakdibhir anavagamyamno{*1/172*} 'rtha akyo 'bhyupagantum{*1/173*}. laukikni vacanny upapannrthny anupapannrthni ca dyante, yath devadatta, gm abhyjety evamdni daa dìimni a app ity evamdni ca. nanu ca strakr apy evam hu prvparbhta bhvam khyte[14]{*1/174*}ncae vrajati, pacatty upakramaprabhty apavargaparyantam iti{*1/175*} yath. na strakravacanam apy alam imam artham apramakam upapdayitum. api ca naivaitad{*1/176*} anupapannrtham. akarebhya saskra, saskrd arthapratipattir iti bhavanty{*1/177*} arthapratpattv akari nimittam. gaua ea{*1/178*} abda iti cet, na gauo 'kareu nimittabhva, tadbhve bhvt tadabhve cbhvt. athpi gaua syt, na gaua abdo m bhd ity etvat{*1/179*} pratyakdibhir anavagamyamno 'rtha akya parikalpayitum. na hy agnir mavaka ity ukte 'gniabdo gauo m bhd iti jvalana eva mavaka ity adhyavasyate. na ca pratyako gakrdibhyo 'nyo goabda iti, bhedadaranbhvd abhedadaranc ca. gakrdni hi pratyaki. tasmd gaur iti gakrdivisarjanynta padam akary eva. na tebhyo{*1/180*} vyatiriktam anyat pada nma iti. nanu saskrakalpanym apy adakalpan. ucyate - bdakalpany s ca abdakalpan ca. tasmd akary eva padam. atha gaur ity asya abdasya ko 'rtha? ssndiviiktir iti brma. nanv kti sdhysti v na veti? na pratyak sat sdhy bhavitum arhati. rucaka, svastika, vardhamnaka iti hi pratyaka dyate. vyamoha iti cet, na. nsti pratyayaviparyse vyamoha iti akyate vaktum{*1/181*}. asaty apy{*1/182*} arthntara evajtyake{*1/183*} bhavati pratyaya prakti, ytham, vanam iti yatheti cet, na. asabaddham ida vacanam upanyastam. kim asati vane vanapratyayo bhavatti pratyakam eva kipyate vk api na santti? yady evam, pratyukta sa [15]{*1/184*} mahynika{*1/185*} paka. atha kim ktisadbhvavdy uplabhyate siddhntntara te duyati{*1/186*}. vane 'pi te 'sati{*1/187*} vanapratyaya prpnotti. evam api prakta dƫayitum aaknuvantas te siddhntntaradƫaa{*1/188*} nigrahasthnam padyate{*1/189*}, asdhakatvt. sa hi vakyati duyatu, yadi duyati. ki tena duena aduena v prakta tvay sdhita bhavati madyo v pako dƫito bhavatti. na ca vkavyatirikta vana yasmn nopalabhyate, tato{*1/190*} vana nstty avagamyate{*1/191*}. yadi vane 'nyena hetun sadbhvaviparta pratyaya utpadyate, mithyaia{*1/192*} vanapratyaya ity ato{*1/193*} vana nstty avagacchma. na ca gavdiu pratyayo viparyeti. ato vaiamyam. atha vandiu naiva pratyayaviparysa{*1/194*}, na te na santti. tasmd asabaddha paktivanopanysa, na te na santti. tasmd asabaddha paktivanopanysa. ata upapanna jaiminivacanam kti padrtha iti{*1/195*}. yath ca kti abdrthas, tathoparin nipuataram upapdayiyma iti. atha sabandha ka iti? yat abde vijte 'rtho vijyate. sa tu ktaka{*1/196*} iti prvam upapditam. tasmn manymahe kenpi puruea abdnm arthai saha sabandha ktv savyavahartu{*1/197*} ved prat iti. tad idnm ucyate - apaurueyatvt sabandhasya siddham{*1/198*} iti. katha punar idam avagamyate 'paurueya ea sabandha iti? puruasya sabandhur abhvt. katha sabandh nsti? pratyakasya pramasya abhvt tatprvakatvc cetarem. nanu ciravttatvt pratyakasya aviayo bhaved idnntannm. na hi ciravtta san na smaryeta. na ca himavaddiu kprmdivad asmaraa bhavitum arhati. puruaviyogo [16]{*1/199*} hi teu bhavati deotsdena kulotsdena v. na tu{*1/200*} abdrthavyavahraviyoga purunm asti. syd etat - sabandhamtravyavahrio niprayojana kartsmaraam andriyamn puru vismareyur iti. tan na. yadi hi purua ktv sabandha vyavahrayet, vyavahrakle 'vaya smartavyo bhavet{*1/201*}. sapratipattau hi kartvyavahartror artha sidhyati, na vipratipattau. na hi vddhiabdena apiner vyavahrata daica pratiyeran piniktim ananumanyamnasya v. tath makrepy{*1/202*} apigalasya na sarvagurus trika pratyeta pigalaktim ananumanyamnasya v. tena kartvyavahartrau sapratipadyete. tena vedair{*1/203*} vyavaharadbhir avaya smaraya sabandhasya kart syd vyavahrasya ca. na hi vismte vddhir daij ity{*1/204*} asya strasya kartari vddhir yasycm dis, tad vddham{*1/205*} iti{*1/206*} kicit pratyeta{*1/207*}. tasmd asmarad{*1/208*} avagacchma na ktv sabandha vyavahrrtha kenacid ved prat iti. yady api ca vismaraam upapadyeta, tathpi na pramam antarea sabandhra pratipadyemahi, yath vidyamnasypy anupalambhana bhavatti naitvat vin pramena aavia pratipadyemahi{*1/209*}. tasmd apaurueya abdasyrthena sabandha iti. nanv arthpatty sabandhra pratipadyemahi. na hi aktasabandhc chabdd artha pratipadyamnam upalabhmahe. pratipadyeras cet, prathamaravae 'pi pratipadyeran. tadanupalambhand avaya bhavitavya sabandhreti manymaha iti{*1/210*} cet, na. siddhavad, upadet{*1/211*}. yadi sabandhur abhvn niyogato nrth upalabhyeran{*1/212*}, tato 'rthpatty [17]{*1/213*} sabandhram avagacchma. asti tv anya prakra. vddhn svrthena vyavaharamnm{*1/214*} upaӭvanto bl pratyakam artha pratipadyamn dyante. te 'pi vddh yad bl sas, tadnyebhyo vddhebhya, te 'py anyebhya iti nsty dir ity eva v bhavet. athav na kacid eko 'pi abdo 'rthena sabaddha st, atha kenacit sabandh pravartit iti. atra vddhavyavahre sati nrthd padyeta sabandhasya krt. api ca vddhavyavahravdina pratyakam upadianti, kalpayanttare sabandhram. na ca pratyake pratyarthini kalpan sdhv. tasmt sabandhur abhva. avyatireka ca{*1/215*}. yath asmin dee ssndimati goabda, eva sarveu durgamev api. bahava sabandhra katha sagamsyante. eko 'pi{*1/216*} na aknuyt{*1/217*}. ato nsti sabandh{*1/218*}. apara ha - avyatireka ca{*1/219*}. na hi sabandhavyatirikta kacit klo 'sti, yasmin na kacid api abda kenacid arthena sabaddha st. katham? sabandhakriyaiva hi{*1/220*} nopapadyate. avayam anena sabandha kurvat kenacic chabdena kartavya{*1/221*}. yena kriyeta, tasya kena kta? athnyena kenacit kta, tasya keneti, tasya keneti{*1/222*} naivvatihate. tasmd avayam anena sabandha kurvat aktasabandh kecana abd vddhavyavahrasiddh abhyupagantavy. asti ced vyavahrasiddhi, na niyogata sabandhr bhavitavyam ity arthpattir api nsti. syd etat - aprasiddhasabandh bl katha vddhebhya pratipadyanta iti. na hi{*1/223*} de 'nupapanna nma. d hi{*1/224*} bl vddhebhya{*1/225*} pratipadyamn, na tv apratipannasabandh{*1/226*} sabandhasya kartu. tasmd vaiamyam. arthe 'nupalabdhe{*1/227*}. anupalabdhe ca devatdv{*1/228*} arthe 'narthaka [18]{*1/229*} sajkaraam aakya ca. vien pratipattu hi{*1/230*} saj kriyante vie coddiya. tad vieev ajyamnebhayam{*1/231*} apy anavakptam. tasmd apaurueya abdasya arthena sabandha. ata ca - tat pramam, anapekatvt{*1/232*}. na hy eva{*1/233*} sati puruntara pratyayntara v{*1/234*} apekate{*1/235*}. tasmc codanlakaa eva dharmo nnyalakaa. bdaryaagrahaam uktam. atha yad uktam animitta abda. karmakle phaldarant klntare ca karmbhvt prama nstti, tad ucyate - na syt pramam, yadi pacaiva pramny abhaviyan. yena yena hi{*1/236*} pramyate, tat tat pramam. abdenpi pramyate, tata{*1/237*} abdo 'pi pramam, yathaiva pratyakam. na ca pramena avagatam, pramntarea anavagatam ity etvatnavagata bhavati. na caiva ryate kte karmai tvaty eva{*1/238*} phala bhavati, ki tu karma{*1/239*} phala prpyata iti. yac ca klntare phalasya anyat pratyaka kraam astti, naia doa. tac caiva hi tatra{*1/240*} kraa abda ceti. yat tu pratyakaviruddha vacanam upanyastam - sa ea yajyudh yajamno 'jas svarga loka ytti pratyaka arra vyapadiatti. tad ucyate - arrasabandht, yasya tac charram, so 'pi tair yajyudhair yajyudhty ucyate. ha - ko 'sv anya? nainam upalabhmahe. nanu{*1/241*} prdibhir enam upalabhmahe. yo 'sau prity apnity ucchvasiti nimiattydi ceitavn, so 'tra arre yajyudhti. nanu arram eva prity apniti ca? na prdaya arragu{*1/242*}. arraguavidharmo hi te{*1/243*}, ayvaccharrabhvitvt. yvaccharra tvad asya gu rpdaya. prdayas tu saty api arre na bhavanti. ato na arragu prdaya{*1/244*}. sukhdaya ca svayam upa[19]{*1/245*}labhyante, na rpdaya iva arragu parepi. tasmc charraguavaidharmyd anya arrd yajyudhti. ha - kuta ea sapratyaya sukhdibhyo 'nyas tadvn astti. na hi sukhdipratykhynena tasya svarpam upalabhmahe. tasmc chaaviavad asau nsti. athocyate - tena vin kasya sukhdaya iti? na kasyacid apti vakyma{*1/246*}. na hi yo ya upalabhyate, tasya tasya sabandhin bhavitavyam. yasya sabandho 'py upalabhyate sabandh ca, tasyya sabandhti gamyate. na hi candramasam ditya vopalabhya sabandhyantarnvea{*1/247*} bhavati: kasyyam iti. na kasyacid apty avadhryate. tasmn na sukhdibhyo 'nyas tadvn astti. athopalabdhasyvaya kalpayitavya sabandh bhavet{*1/248*}, tata tmnam apy anena prakreopalabhya kasyyam iti sabandhyantaram anviyema 1/249*}. tam api kalpayitvnyam api kalpayitvnyam ity anavasthaiva 1/250*} syt. atha kacit kalpayitv, na sabandhyantaram api kalpayiyasi, tvaty eva virasyasi tvat ca paritokyasi 1/251*}, tato vijna eva parituya tvaty eva virantum arhasi. atrocyate - yadi vijnd anyo vijt{*1/252*} nsti, kas tarhi jntty ucyate? jnasya{*1/253*} kartur abhidhnam anena{*1/254*} abdenopapadyate{*1/255*}. tad ea abdo 'rthavn kartavya iti jnd vyatiriktam tmna kalpayiyma iti. ha - dev{*1/256*} ena abdam arthavanta kalpayiyanti, yadi kalpayitavya masyante{*1/257*}. bahava khalv iha jan asty tm, asty tmety tmasattvdina eva abdasya pratyakavaktro{*1/258*} [20]{*1/259*} bhavanti, tathpi ntmasatt kalpayitu ghaante, kim aga punar jntti parokaabdadarant. tasmd asad etat. ucyate - icchaytmnam{*1/260*} upalabhmahe. katham? upalabdhaprve hy abhiprete bhavatcch, nnupalabdhaprve{*1/261*}. yath merum uttarea yny asmajjtyair anupalabdhaprvi svdni vkaphalni, na tni praty asmkam icch bhavati. no khalv anyena purueopalabdhe 'pi viaye 'nyasynupalabdhur{*1/262*} icch bhavati. bhavati cnyedyur upalabdhe 'paredyur{*1/263*} icch. atas{*1/264*} tenopalambhanena samnakartk sety{*1/265*} avagacchma. yadi vijnamtram evedam upalambhakam abhaviyat, pradhvaste{*1/266*} tasmin kasyparedyur icchbhaviyat. atha{*1/267*} vijnd anyo vijt nitya, tata ekasmin ahani ya{*1/268*} upalabdh, aparedyur api sa evaiiyati. itarathecchnupapann{*1/269*} syt. atrha{*1/270*} - anupapannam iti na kva sapratyaya? yan na pramenvagatam. vijnt tvad anyan{*1/271*} nopalabhmahe. yac ca{*1/272*} nopalabhmahe, tac chaaviavad eva{*1/273*} nstty avagacchma. na ca tasmin asati vijnasadbhvo 'nupapanna, pratyakvagatatvd eva. kaikatva csya pratyakaprvakam eva. na ca jtari vijnd anyasmin asati jne cnitye aparedyur icchnupapann, pratyakvagatatvd eva. no khalv apy{*1/274*} etad da ya evnyedyur upalabdh, sa evparedyur{*1/275*} eiteti. ida tu da yat kvacid anyena dam anya icchati, kvacin na. samny santatv anya icchati, santatyantare necchatti. tasmn na sukhdivyatirikto 'nyo 'stti. atrocyate - na hy asmartra icchantty upapadyate. na cdaprve{*1/276*} smtir bhavati. tasmt kaike{*1/277*} vijnaskandhamtre smtir anupapanneti[21]{*1/278*}. atrha - smtir apcchvat. prvavijnasada vijnam, prvavijnaviaya v smtir ity ucyate. tac ca, draari vinae 'pi, aparedyur utpadyamna nnupapannam, pratyakvagatatvd eva. anyasmin skandhaghane 'nyena skandhaghanena yaj jnam, tat tatsantatijennyenopalabhyate{*1/279*} ntatsantatijena. tasmc chny skandhaghan iti. athsminn arthe{*1/280*} brhmaa bhavati - vijnaghana evaitebhyo bhtebhya samutthya, tny evnuvinayati, na pretya sajstti{*1/281*}. atrocyate{*1/282*} - naitad evam. anyedyur de 'paredyu - aham idam adaram iti bhavati pratyaya. pratyagtmani caitad bhavati, na paratra. paro{*1/283*} hy asau yo{*1/284*} 'nyedyur davn. tasmt tadvyatirikto 'nyo 'sti, yatryam ahaabda. ha - paratrpy ahaabdo bhakty dyate, tad yathham{*1/285*} eva putra, aham eva devadatta, aham eva gacchmti. atrocyate - na vayam "aham" itma abdam, prayujyamnam anyasminn arthe, hetutvena vyapadima, ki tarhi abdd vyatirikta pratyabhijpratyayam{*1/286*}. pratmo hi{*1/287*} vayam - imam artha vayam evnyedyur upalabhmahe, vayam evdya smarma iti. tasmt - vayam imam artham avagacchmo vayam eva hyo, vayam evdyeti{*1/288*}. ye cm{*1/289*} hyo 'dya ca, na te vina. athpy asminn arthe brhmaa bhavati. sa v ayam tmeti praktymananty aryo na hi ryata iti. tathvin v are 'yam tm, anucchittidharm iti{*1/290*}. vinavara ca vijnam. tasmd vinavard anya sa{*1/291*} ity [22]{*1/292*} avagacchma. na ca akyam evam avagantum, yathopalabhyante 'rth na tath bhavanti, yath, na khalu, nopalabhyante tath bhavantti. tath hi sati - ao nsti, aasya viam astty avagamyeta{*1/293*}. na champratyayo vymoha iti akyate vaktum, bdhakapratyaybhvt. tasmt sukhdibhyo vyatirikto 'sti. eva cet, sa eva yajyudhti vyapadiyate. ha - yadi vijnd anyad asti vijt, vijnam apsya tan nidaryatm - idam tad dam ceti. na ca tan nidaryate. tasmn na tato 'nyad astti. atrocyate - svasavedya sa bhavati. nsv anyena akyate draum. katham asau nidaryeteti{*1/294*}. yath ca{*1/295*} kacic cakumn svaya rpa payati na ca aknoty anyasmai jtyandhya tan nidarayitum, na ca tan na akyate nidarayitum ity etvat nstty avagamyate, evam asau purua svayam tmnam upalabhate na cnyasmai aknoti darayitum, anyasya draus ta purua prati daranaaktyabhvt. so 'py anya purua svayam tmnam upalabhate, na partmnam{*1/296*}. tena sarve svena sventman tmnam upalabhamn santy eva, yady api parapuruair nopalabhyanta{*1/297*} iti. athsmin arthe brhmaa bhavati - nty vci kijyotir evya purua? tmajyoti, sarì iti hovceti{*1/298*}. parea nopalabhyata ity atrpi brhmaa bhavati - aghyo na hi ghyateti{*1/299*}. parea na ghyata ity etadabhipryam etat. kuta? svayajyotivavacant. atrpi{*1/300*} brhmaa bhavati - atrya purua svayajyotir bhavatti{*1/301*}. kena punar upyenyam (ayam){*1/302*} anyasmai kathyata iti? atrpy{*1/303*} upye [23]{*1/304*}brhmaa bhavati - sa ea neti nety tmeti hovceti{*1/305*}. asv ayam{*1/306*} evarpa iti na akyate nidarayitum. yac ca para payati, tatpratiedhas tasyopadeopya. arra para payati. tentmopadiyate. arra ntm. asti arrd anya{*1/307*} sa ctmeti arrapratiedhentmopadiyate{*1/308*}. tath prdayo ntmna iti{*1/309*} tatpratiedhena tebhyo 'nya upadiyate. tath parasth sukhdaya parea ligair upalabhyante. te 'pi ntmna iti tatpratiedhena tebhyo{*1/310*} 'nya upadiyate. ya svaya payati, na tato 'nya purua ity etad api puruapravttynumyate, yadsau purua prvedyu smiktnm arthn pratisamdhne enuhne ca yatate, ata{*1/311*} pravttyvagamyate nnam asv anityn nityam avagacchatti{*1/312*}. upamnc copadiyate yda bhavn svayam tmna payati, anenopamnenvagaccha - aham api tdam eva paymti, yath kacid tmy vedan parasm cakta - dahyamnasyeva me bhavati, ytyamnasyeva me bhavati, rudhyamnasyeva{*1/313*} me bhavatti. ata svayam avagamyamnatvd asti tadvyatirikta purua iti. yad apy{*1/314*} ucyate - vijnam apsya tan nidaryatm iti, yady upyam eva niedhasi, na akyam upyam antareopeyam upetum. ayam evbhyupyo jtavynm arthn yo yath jyate, sa tatheti. tad yath - ka uklo nma? yatra uklatvam asti. ki uklatva nma? yatra uklaabdapravtti. kva tasya pravtti? yac chuklaabda uccarite pratyate. tasmn na vijna pratykhyya kasyacid rpa nidarayitu akyam. na ca niyogata pratyaye pratte pratyayrtha pratto bhavati. apratte 'pi hi pratyaye saty artha pratyata eva. na hi vijna pratyakam, vijeyo 'rtha pratyaka ity etat prvam evoktam. tad avayakarta[24]{*1/315*}vye 'pahnave kma vijnam apahnyeta nrtha ity etad apy{*1/316*} uktam eva. tasmd asti sukhdibhyo 'nyo nitya purua iti. atha yad ukta vijnaghana evaitebhyo bhtebhya samutthya tny evnuvinayati, na pretya sajstti, atrocyate - atraiva m bhagavn mohntam ppadad iti{*1/317*} paricodanottarakle 'pahnutya mohntbhipryam{*1/318*} asya vacanasya{*1/319*} varitavn na v are 'ha{*1/320*} moha bravmi, avin v are 'yam tmnucchittidharm, mtrsasargas tv asya bhavatti{*1/321*}. tasmn na vijnamtram. tasmd vaiamyam. yad uktam - na caia ytti vidhiabda iti, m bhd vidhiabda. svargakmo yajeteti vacanntarevagatam anuvadiyate. tasmd avirodha. NOTES: *{1/67: E1,2,3,5,6, TA, A; TB, TC, M.par.: utpattir iti}* *{1/68: E5, TC, M.pari.; E1,2,3,6, TA, TB, A: sabandho}* *{1/69: E1,2,3,5,6, TA, A; TB, TC: anavagamyamnasya}* *{1/70: TA, A; TB om. tasya; E1,2,3,5,6, TC om. bhavati tasya}* *{1/71: bzw. tadutpannam}* *{1/72: TB, TC, M.pari.; E1,2,3,5,6, TA, A om. utpannam}* *{1/73: E1,3,5, TA, TB, TC, A; E2,6: yath bhavati yath vijyate}* *{1/74: TB, TC; TA: iva gamyate; E1,2,3,5,6, A: ida gamyate}* *{1/75: E3,5, TA, TB, TC, A; E1,2,6: nsti v}* *{1/76: TA, TB, TC, A: v svayam-; E5,3: vpi svayam- ; E1,2,6: vpi ayam}* *{1/77: TB, TC; E1,2,3,5,6, TA, A: bdaryaagrahaa bdaryaasya}* *{1/78: TB, TC, K., Ny. rat.: nanu; E1,2,3,5,6, TA, A: atrocyate}* *{1/79: E1,2,3,5,6, TA, A om. nimittam}* *{1/80: E2: 1,31; E3: 175; E5: 1,87; E6: 1,6}* *{1/81: Vgl. MS 1.1.4a, dort: satsaprayoge... tat pratyakam. Zur Umstellung von tat und sat in MS 1.1.4 durch den Vttikra, vgl. Schmithausen (1965), S.158}* *{1/82: E1,2,3,5,6, TC; TA, A: ida tatsaprayogajam}* *{1/83: E1,2,3,5,6, TA, TC, A: ida na}* *{1/84: TB, TC; E1,2,3,5,6, TA: jeyam; A om. jyate}* *{1/85: TA, TSP; E1,2,3,5,6, A: yad hi; TB, TC: yadi}* *{1/86: TSP: kuddibhir; E1,2,3,5,6, TA, TB, TC, A: cakurdibhir}* *{1/87: TC, TSP; E1,2,3,5,6, TA, TB: sayagjnasya, A: sayagjne}* *{1/88: TB, TC, TSP; E1,2,3,5,6, TA, A: mithyjnam}* *{1/89: E3, TB, TC, A; E1,2,6, TA: avagacchemahi; E5, TSP: avagacchema}* *{1/90: E1,2,3,5,6, TB, TA, K., Ttp.; TA svabhvd upalakit}* *{1/91: TA, TB; E1,2,3,5,6: kuya; TC: kumbha; A: kua}* *{1/92: E3, TB, A; E1,2,5,6, TA: viparyasiyatti}* *{1/93: A om. prk}* *{1/94: E1,2,3,6; E5, M.pari.: prabodht; TA: bodhant; A: pratyakabdhant; TB, TC: bdhakajnt}* *{1/95: TA, TC; E1,2,3,5,6, A: viea iti, TB viea}* *{1/96: E2: 1,35; E3: 186; E5: 1,69; E6: 1,7}* *{1/97: TB, A, M.pari.; E1,2,3,5,6: tath bhavitum}* *{1/98: Vgl. likantha, M. Pari., E1, 13/12f.: yadi prattir evtathbhva gamayati, jgratprattir apy arthasytathbhva gamayet}* *{1/99: E1,5 (v.l.), TC, M. pari.; E1,2,3,6: pratyayatvd ayam}* *{1/100: E5, TB, TC, M. pari.; E1,2,3,6, TA, A: vaktum}* *{1/101: E1,2,3,5,6, TA, TB, A, M.pari., K.; TC anyato hi}* *{1/102: M. pari.; E1,2,3,5,6, TA, TB, TC, A: abhva eva}* *{1/103: E1,2,3,5,6, TA, A; TB, TC: na jgratpratyayo}* *{1/104: A; E1,2,3,5,6: tatra; TA, TB, TC om tan na}* *{1/105: E1,2,3,5,6, TA, A; TB, TC: bhaved}* *{1/106: TC, A om. hi}* *{1/107: TB, TC om. iti}* *{1/108: E3,5, TA, TB, TC, A, K., Ny. rat.; E1,2,6: yad}* *{1/109: E1,3,5, TA, TB, TC, K., Ny. rat.; E2,6 A: ucyate}* *{1/110: TC, K., Ny.rat.; E1,2,3,5,6, TA, A, Ttp.: jto 'rtha; TB: jta}* *{1/111: E2: 1,40; E3: 282; E5: 1,86; E6: 1,7}* *{1/112: E1,5, TB, TC, K., Ny.rat.; E2,3,6: jto 'py}* *{1/113: TA, A: buddhirpopalambhanam}* *{1/114: E5, TA, TC, A, K.; E1,2,3,6: na vyapadey}* *{1/115: E5, TB, TC, A, K.; E1,6: npratyakam, E2,3, E1 (v.l.): na pratyakam}* *{1/116: E5, TA, TB, TC, K., Ny. rat.; E1,2,3,6, A: na}* *{1/117: TB, TC, K., Ny.rat. om. sata}* *{1/118: E5, TB, TC; E1,2,3,6, TA: ankrm}* *{1/119: TA, TB, A, K.; E1,2,3,6: tantvdne, E5: atantpdne}* *{1/120: TB, TC; E1,2,3,5,6, TA, A: ato}* *{1/121: E1,2,3,5,6, TA, A om. tatra}* *{1/122: E3,5, TB, TC, M.pari., K.; TA, Ny.rat.: ditye; E1,2,6, A: dityagatismaraam}* *{1/123: TB, TC, A, M.pari., K., E1 (v.l.); E1,2,5,6, TA, Ttp.: jvati devadatte}* *{1/124: MS 1.1.4b}* *{1/125: E2: 1,47; E5: 1,124; E6: 1,8}* *{1/126: E5, TB, j.; E1,2,6, TA, A: upalambhakni}* *{1/127: TB, TC, M.pari., Ttp., K.; E1,2,5,6, TA, A: phalena}* *{1/128: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/129: E2, A om. api ca... bis bhavitavyam iti, E1 gibt den Abschnitt als Funote, E5,6 TA, TC: api ca - tatkla eva phala ryate - yga karaam iti vkyd avagamyate, kraa ced utpanna kryea bhavitavyam iti}* *{1/130: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC: upalabhyate}* *{1/131: E1,2,5,6, TA, A, M.pari.; TB, TC: akyam}* *{1/132: E5, TC, Bh., j., Ttp., K., Ny. rat.; E1,2,6, TA, TB, A om. vaidikam}* *{1/133: Zitiert in pS 31.2.21, Quelle unbekannt}* *{1/134: TB, TC, Bh.; E1,2,5,6, TA, A, Ttp.: arrakam}* *{1/135: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/136: E1,2,5,6, TA, Ttp., K.; TB, TC, A, M.pari.: agnihotracodansv}* *{1/137: MS 1.1.5a}* *{1/138: TB, TC, M.pari., Ttp. om. agnihotrdilakaasya}* *{1/139: TB, TC, M.pari., Ttp. om. pratyakdibhir}* *{1/140: E1,2,5,6, TA, TB, A; TC, M.pari., Ttp.: yath}* *{1/141: TA, TB, TC, M.pari., Ttp.; E1,2,5,6, A: sayaksapratyaya}* *{1/142: E1,2,5,6 haben an Stelle von: sati sabandhe nur: abde (bei Frauwallner fehlt hierzu eine Anmerkung)}* *{1/143: E2: 1,51; E5: 1,131; E6: 1,9}* *{1/144: E1,2,5,6, TA, TC, M.pari.; TB, A: tath}* *{1/145: TA, TB, A; E1,2,5,6, TC: avagatim icchma}* *{1/146: E1,2,5,6, A, M.pari.; TA, TB, TC: brta itty}* *{1/147: TB, TC, A, M. pari.; E1,2,5,6, TA: bodhayati}* *{1/148: TB, TC om. iti}* *{1/149: TB, TC, A, M. pari.; E1,2,5,6, TA: ca}* *{1/150: TB, TC, M. pari.; E1,2,5,6, TA, A: nimitte}* *{1/151: TB, TC, M. pari.; E1,2,5,6, TA, A: budhyate}* *{1/152: M.pari.: pratyaka pratyayo; E1,2,5,6: avyapadeapratyayo (bei Frauwallner nicht vermerkt)}* *{1/153: TA, TB, TC, TSP; E1,2,5,6, A: asya pratyayaviparysa}* *{1/154: TB, TC, TSP om. pratyayena}* *{1/155: Ttp., Ny.rat. om. evam}* *{1/156: TA, TC, A, K. om. asti}* *{1/157: E5, TB om. yadi}* *{1/158: E1,2,6, TA, A; E5, TB, TC: saleasabandham}* *{1/159: E5, A, j., E1 (v.l.); E1,6: -bhvasayogdayas; E2, TA, TB, TC: -bhvdayas}* *{1/160: E5, TB, TC, Ttp. om. ya...tam; E1,2,5,6 om. sabandhas tam}* *{1/161: E2: 1,54; E5: 1,143; E6: 1,10}* *{1/162: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC: uccrayati...avagacchati}* *{1/163: TB, TC om. ya...sa}* *{1/164: E1,2,5,6, A om. hy}* *{1/165: E1,2,5,6, A om. hi}* *{1/166: E1,2,5,6, TC; TA, TB, A: abdo}* *{1/167: E1,2,5,6, A, M. pari. om. 'pi}* *{1/168: TB, TC, M. pari.: -pratyaya iti cet; E1,2,5,6, TA: -pratipatti cet; A: -pratti syt cet}* *{1/169: E1,2,5,6, TA, A, M.pari.; TB, TC, Ttp.: vcaka}* *{1/170: E1,2,5,6 om. api}* *{1/171: TB, TC, Ttp. om. syt}* *{1/172: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC: pratyakdibhi pramair anupalabhyamno}* *{1/173: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: aknoty upagantum}* *{1/174: E2: 1,56; E5: 1,153; E6: 1,10}* *{1/175: Nirukta, 1.1}* *{1/176: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC, Ttp.: na caitad}* *{1/177: TA, TB, TC, Ttp.; E1,2,5,6, A: sabhavaty}* *{1/178: TA, TB, TC, Ttp., Ny. rat., E1 (v.l.); E1,2,5,6, A: evrthapratipattau}* *{1/179: E1,2,5,6, A om. etvat}* *{1/180: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: ato na tebhyo}* *{1/181: akyate vaktum: E1,2,5,6, TC, rk.; TB: avagamyate; TA: gamyeta, A: samyak}* *{1/182: TA, A om. apy}* *{1/183: TA, TB, A, ark., Ny. rat.; E1,2,5,6, TC: evajatyako}* *{1/184: E2: 1,61; E5: 1,171; E6: 1,11}* *{1/185: TB, TC, A, Ny. rat., E2,5 , E1 (v.l.); E1,6: mahjnika}* *{1/186: TB, TC, A, Bh., j.; E1,2,5,6, TA, A: duyatti}* *{1/187: E5, TA, TB, TC, Bh., j.; E1,2,6: vane 'pi sati}* *{1/188: TB: te siddhnta-; E1,2,5,6, TA, TC: tatsiddhnta-; E1,2,5,6, TA, A: -dƫae}* *{1/189: E1,2,5,6, TA; A: upapadyate; TB, TC om}* *{1/190: E5, TB, TC; E1,2,6, TA, A: ato}* *{1/191: E1,2,5,6, A, Ny.rat.; TB, TC: gamyate; TA: avagacchma}* *{1/192: TA, TB, TC; E1,2,5,6, A: mithyaiva}* *{1/193: TA; E1,2,5,6, TB, TC, A: tato}* *{1/194: TC, ark., Ny. rat.; TB: pratyayaviparyaya; E1,2,5,6, TA, A: viparyeti}* *{1/195: Vgl. MS 1.3.33, E1/2 haben: abdrtha}* *{1/196: E1,2,5,6, TB, A; TA: nanu sa ktaka; TC: sa ktaka}* *{1/197: E1,2,5,6, TA, TB, TC, A; Ny.rat.: savyavahrrtham}* *{1/198: E1,2,5,6, TC, A, ark.; TA, TB: siddhasya siddham}* *{1/199: E2: 1,63; E5: 1,181; E6: 1,12}* *{1/200: TA, TB, A; E1,2,5,6, TC: na ca}* *{1/201: TB, TC, A; E1,2,5,6, TA: bhavati}* *{1/202: E1,2,5,6 om. apy}* *{1/203: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: vede}* *{1/204: P. 1.1.1}* *{1/205: E1,2,5,6, TA, A om. tad vddham}* *{1/206: P. 1.1.73; E1/2, TA, A om. tad vddham}* *{1/207: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC, Ny.rat.: pratipadyeta}* *{1/208: TB; E1,2,5,6, TA, TC, A: krad}* *{1/209: E5,6, TB, TC, Bh.; E1,2, TA, A: pratipadymahe}* *{1/210: E1,2,5,6, TA om. manymaha iti}* *{1/211: Vgl. MS 1.1.5b}* *{1/212: E1,2,5,6, TA, A: nrth upalabhyeran; TB, TC: atha upalabhyeta}* *{1/213: E2: 1,67; E5: 1,193; E6: 1,12}* *{1/214: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: savyavaharamnm}* *{1/215: Vgl. MS 1.1.5c}* *{1/216: TA, A; E1,2,5,6, TB, TC om. 'pi}* *{1/217: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC, M.pari.: aknuyd eva}* *{1/218: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: sabandhasya kart}* *{1/219: Vgl. MS 1.1.5c}* *{1/220: TB, TC, M.pari., Ny.rat. om. hi}* *{1/221: E1,2,5,6, A; TA: sabandha kartavya; TB, TC: sabandha kriyeta (kriyate)}* *{1/222: TA, TB, TC, A om. tasya keneti}* *{1/223: TA, TB, TC, Bh., M. pari., Ny. rat.; E1,2,5,6, A: nsti}* *{1/224: E2 om. hi}* *{1/225: E1,2,5,6, TB, A; TA: vddhebhya vyavahrea; TC: vddhavyavahrebhya}* *{1/226: E2 (v.l.), TA, A; E1,2,5,6: na ca pratipanna-; TB: apratipanna-; TC: aprasiddha-}* *{1/227: Vgl. MS 1.1.5d}* *{1/228: E5, TB, vgl. Bh., j., Nayaviveka; E1,2,6, TA, TC, A: devadattdv}* *{1/229: E2: 1,69; E5: 1,197; E6: 1,13}* *{1/230: TB, TC, A om. hi}* *{1/231: E1,2,5,6, TB, TC; TA, A: jyamnebhayam}* *{1/232: Vgl. MS 1.1.5e}* *{1/233: TA, TB, TC; E1,2,5,6, A: na caivam}* *{1/234: TB, TC, A; E1,2,5,6, TA: ca}* *{1/235: TA; E1,2,5,6, A: apekyate; TB, TC: apekitavyam}* *{1/236: TA, TB, TC om. hi}* *{1/237: E1,2,5,6, A; TA: ata; TB, TC: tena}* *{1/238: TA, TB, TC, M. pari.; E1,2,5,6, A: tvataiva}* *{1/239: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: karmaa}* *{1/240: TB, TC om. tatra}* *{1/241: E1,2,5,6, A om. nanu}* *{1/242: E1,2,5,6, TA, A om. arragu}* *{1/243: E1,2,6, TA om. hi te; E5 om. hi te ayvaccharrabhvitvt}* *{1/244: E1,2,5,6 om. ato na arragu prdaya}* *{1/245: E2: 1,73; E5: 1,209; E6: 1,14}* *{1/246: E1,2,5,6, TA, A; M.pari.: vadma; TB, TC: brma}* *{1/247: TA, TB, A; E1,2,5,6: sabandhnvea}* *{1/248: TB, TC, A; E1,2,5,6: bhavati}* *{1/249: E1,2,5,6, A; TA, TB, E1 (v.l.): anvicchema; TC: anvicche}* *{1/250: TA, TB, TC; E1,2,5,6, A: avyavasthaiva}* *{1/251: E2, TB, A; E1,6, TA, TC: paritoyasi; E5: parituyasi}* *{1/252: E1,2,5,6, TB, A om. vijt}* *{1/253: E1,2,5,6, A; TA, TB, TC: jntti jnasya}* *{1/254: TA, TB, TC, A om. anena}* *{1/255: E1,2,5,6, TA, A; TB: upalabhyate; TC: ucyate}* *{1/256: TA, TB, TC, A, E1 (v.l.); E1,2,5,6: ved}* *{1/257: E1,2,5,6: pramasyate}* *{1/258: TB om. pratyaka-; TC om. tmasattvdina eva abdasya pratyaka-}* *{1/259: E2: 1,76; E5: 1,214; E6: 1,15}* *{1/260: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC: anyam}* *{1/261: E1,2,5,6, TB, TC, A om. nnupalabdhaprve}* *{1/262: TB, TC, A; TA: anupalabdhe; E1,2,5,6: upalabdhur}* *{1/263: TB; E1,2,5,6, TA, A: 'nyedur, TC om}* *{1/264: E1,2,5,6, TA, A om. atas}* *{1/265: E1,2,5,6, TA, A: s ity; TB, TC: asti}* *{1/266: TA, TB, TC; E1,2,5,6, A: pratyaste}* *{1/267: TB, TC; E2,5, TA, A: atha tu; E1,6: atha nu}* *{1/268: TA, TC, A; E1,2,5,6, TB: ya eva}* *{1/269: TB, TC; E1,2,5,6, TA, A: icch nopapann}* *{1/270: TB, TC, E1,2,5,6, TA, A: atrocyate}* *{1/271: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: anya}* *{1/272: TA, TC, A: yac ca; E1,2,5,6, TB: yan}* *{1/273: TB, TC om. eva}* *{1/274: TC, A om. apy}* *{1/275: TB, TC; E1,2,5,6, A: anyedyur}* *{1/276: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: na v}* *{1/277: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: kaika-}* *{1/278: E2: 1,78; E5: 1,220; E6: 1,15}* *{1/279: TB; E1,2,5,6, TA, TC, A: tat-}* *{1/280: E1,2,5,6, TA, A: athsmin arthe; TC: atrpi; TB: tath ca}* *{1/281: BU (M) 2.4.12; vgl. BU (M) 4.5.13 (ebenso K)}* *{1/282: E5, TB, TC, Bh.; E1,2,6, A: ucyate}* *{1/283: E5, TA, TB, TC, A, Bh, E1 (v.l.); E1,2,6: aparo}* *{1/284: E5; E1,2,6, A om. yo}* *{1/285: E5, TA, TB, TC: tad yath; E1,2,6, A: yath}* *{1/286: TA, Ny. rat.; TC: tmapratyayam; E1,2,5,6, TB, A: pratyayam}* *{1/287: TB, TC; E1,2,5,6, TA, A om. hi}* *{1/288: BU (M) 3.9.28, (K) 3.9.26, identisch mit (M) 4.2.6, (K) 4.2.4. und (M) 4.4.27, (K) 4.4.22 und (K) 4.5.15 (fehlt in M)}* *{1/289: E1 (v.l.), TA; TC: ye caiva; E5: ye 'pi caiva; E1,2,6: ye; A: yac ca}* *{1/290: BU (M) 4.5.15, (K) 4.5.14}* *{1/291: E1,2,5,6, TA, A; TB: vijnd anya tm; TC: vijnd anyo 'sti}* *{1/292: E2: 1,80; E5: 1,232; E6: 1,16}* *{1/293: E1,2,5,6, TA, A; TB, TC: ity etat tattvam (ity) avagamyeta}* *{1/294: E1,2,5,6: nidaryeta; TA, TB: nidaryata; TA, C: nirdiyata}* *{1/295: TB, TC, Bh. om. ca}* *{1/296: E1,2,5,6, TC, A; TA, TB: param tmnam}* *{1/297: TA, TB, TC, A; E1,2,5,6: parapurua nopalabhanta}* *{1/298: BU (M) 4.3.6 (=K)}* *{1/299: BU (M) 3.9.28 (K 3.9.26) identisch mit (M) 4.2.6 (K 4.2.4), (M) 4.4.27 (K 4.4.22) und (K) 4.5.15 (fehlt in M)}* *{1/300: TA, TC; E1,2,5,6, A: athpi}* *{1/301: BU (M) 4.4.10 (K 4.3.9), identisch mit (M) 4.3.16 (K 4.3.14)}* *{1/302: TB, TC om. ayam (so auch E1/2)}* *{1/303: TA, TB, TC; E1,2,5,6, A: tatrpy}* *{1/304: E2: 1,83; E5: 1,247; E6: 1,17}* *{1/305: BU (M) 3.9.28 (K 3.9.26), identisch mit (M) 4.2.6 (K 4.2.4), (M) 4.4.27 (K 4.4.22) und K 4.5.15 (fehlt in M)}* *{1/306: E1,2,5,6 om. ayam}* *{1/307: TB, TC; E1,2,5,6, TA, A: anya iti}* *{1/308: E1,2,5,6, TC, A om. tm}* *{1/309: E1,2,5,6, TA, A om. iti}* *{1/310: E5, A om. tebhyo; E1,2,6 haben tebhyo (falsch bei Frauwallner)}* *{1/311: E1,2,5,6, TA, A; TB: tay; TC: anay}* *{1/312: E1,2,5,6, TA, A; TB: payati; TC: anya payati}* *{1/313: E1,2,5,6; TA: pyamnasya...tadyamnasya; TB bhidyamnasya; TC: nudyamnasya...tì-yamnasya...bhidyamnsya; A: dahyamnasya...vdyamnasya...tudyamnasya}* *{1/314: TB, TC, j.; E1/2, TA, A: yad}* *{1/315: E2: 1,85; E5: 1,254; E6: 1,17}* *{1/316: TB, TC; E1,2,5,6, TA, A om. apy}* *{1/317: BU (M) 4.5.14 (=K); vgl. M 2.4.13 (=K)}* *{1/318: TA, TB, TC; E1,2,5,6, A: mohnta-}* *{1/319: E1,2,5,6, A om. vacanasya}* *{1/320: E1,2,5,6 om. 'ha}* *{1/321: BU (M) 4.5.15 (vgl. K 4.5.14)}* ____________________________________________ karmaike tatra darant // MS_1,1.6 // uktam - nitya abdrthayo sabandha iti. tad anupapannam, abdasynityatvt. vinaa abda, punar asya kriyamasyrthenktaka sabandho nopapadyate. na hi prathamarutc chabdt kacid artha pratyeti. katha punar anitya abda. prayatnd uttarakla dyate yata. ata prayatnnantaryt tena kriyata iti gamyate. nanv abhivyajyt sa enam. neti brma. na hy asya prg abhivyajant sadbhve kicana pramam asti. sa cbhivyajyate nsan. ____________________________________________ asthnt // MS_1,1.7 // no{*1/322*} khalv apy uccarita muhrtam apy upalabhmahe. ato vinaa ity avagacchma. na ca san nopalabhyate. anupalabhakran vyavadhndnm abhve 'py anupalambhant. na csau viayam aprpta, kviayatvt, karacchidre 'py anupalambhant. NOTES: *{1/322: E1 gibt als v.l.: na cainam uccarita}* ____________________________________________ karotiabdt // MS_1,1.8 // api ca abda kuru, m abda krr iti vyavahartra prayujate, na te nnam avagacchanti sa evya abda iti. ____________________________________________ sattvntare ca yaugapadyt // MS_1,1.9 // nndeeu ca yugapac chabdam upalabhmahe, tad ekasya nityasynupapannam iti. asati viee nityasya nnekatvam. kry tu bahn nndeeu kriyamnm upapadyate 'nekadeasabandha. tasmd apy anitya. ____________________________________________ praktiviktyo ca // MS_1,1.10 // api ca dadhyatrety atrekra prakti, yakro viktir ity upapadianti. yad vikriyate, tad anityam. ikrasdya ca yakrasyopalabhyate, tenpi tayo praktivikrabhvo lakyate. ____________________________________________ vddhi ca kartbhmnsya // MS_1,1.11 // api ca bahubhir uccrayadbhir mahn abda ryate. sa yady abhivyajyate, bahubhir alpai coccryamas tvn evopalabhyeta. ato manymahe nnam asyaikaikena kacid avayava kriyate, yat pracayd aya mahn upalabhyate. [26]{*1/323*} NOTES: *{1/323: E2: 1,90; E5: 1,272; E6: 1,19}* ____________________________________________ sama tu tatra daranam // MS_1,1.12 // tuabdt pako viparivartate. yad{*1/324*} uktam - prayatnd uttarakle darant ktako 'yam iti{*1/325*}. yadi vispaena hetun abdasya nityatva vaktu akyma, tato nityapratyayasmarthyt prayatnenbhivyajyata iti bhaviyati. yadi prg uccrad anabhivyakta prayatnenbhivyajyate. tasmd ubhayo pakayo samam etat. NOTES: *{1/324: E1,5,6; E2: tad}* *{1/325: Bh ad MS 1.1.6}* ____________________________________________ sata param adarana viayngamt // MS_1,1.13 // yad apara kraam uktam - uccaritapradhvasta iti{*1/326*}. atrpi yadi akymo nityatm asya vispaa vaktum, tato nityapratyayasmarthyt kadcid upalambha kadcid anupalambha dv kicid upalambhasya nimitta kalpayiyma. tac ca sayogavibhgasadbhve sati bhavatti sayogavibhgv evbhivyajakv iti vakyma. uparatayo sayogavibhgayo ryata iti cet. naitad evam. na nnam uparamanti sayogavibhg, yata upalabhyate abda iti. na hi te pratyak iti. yadi abda sayogavibhg evbhivyajanti na kurvanti, kaviayatvc chabdasykasyaikatvd ya evyam atra rotrka, sa eva dentarev apti rughnasthai{*1/327*} sayogavibhgair abhivyakta paliputre 'py upalabhyeta. yasya puna kurvanti, tasya vyavy sayogavibhg vyvritatvd vyuv eva kariyanti, yath tantavas tantuv eva paam. tasya paliputrev anupalambho yukta, rughnasthatvt tem. yasypy abhivyajanti, tasypy ea na doa, dre saty karaakuly anupakrak sayogavibhg, tena dre yac chrotra tena nopalabhyata iti. naitad evam. aprpt cet [28]{*1/328*}sayogavibhg rotrasyopakuryu. sanikavikadeasthau yugapac chabdam upalabheytm. na ca yugapad upalabhete. tasmn nprpt upakurvanti. na ced upakurvanti{*1/329*}, tasmd animitta abdopalambhane sayogavibhgv iti. naitad evam. abhightena hi prerit vyavas timitni{*1/330*} vyvantari pratibdhamn sarvatodikkn sayogavibhgn utpdayanti. yvad vegam abhipratihante. te ca vyor apratyakatvt sayogavibhg nopalabhyante. anuparatev eva teu abda upalabhyate noparateu. ato na doa. ata eva cnuvta drd upalabhyate abda. NOTES: *{1/326: Cf. Bh ad MS 1.1.7}* *{1/327: E2,5,6 haben srughna-}* *{1/328: E2: 1,95; E5: 1,280; E6: 1,20}* *{1/329: E2 om. na ced upakurvanti}* *{1/330: E1,6; E2,5 (richtig): vyava stimitni}* ____________________________________________ prayogasya param // MS_1,1.14 // yad apara kraam uktam - abda kuru m krr iti vyavahartra prayujate{*1/331*}. yady asaaya nitya abda, abdaprayoga kurv iti bhaviyati, yath gomayt{*1/332*} kurv iti sahre{*1/333*}. NOTES: *{1/331: Bh ad MS 1.1.8}* *{1/332: E2,5,6 (richtig): gomayn}* *{1/333: E1,5; E2,6: savhe (E1 gibt savhe als Fn.)}* ____________________________________________ dityavad yaugapadyam // MS_1,1.15 // yat tv ekadeasya{*1/334*} sato nndeeu yugapad daranam anupapannam iti{*1/335*}. ditya paya devnpriya. eka sann anekadev asthita iva lakyate. katha punar avagamyata eka ditya iti. ucyate - prmukho devadatta prvhne saprati purastd ditya payati. tasya dakiato 'vasthito na dvau payati, tmana ca saprati na tiracna{*1/336*} devadattasyrjave. [28]{*1/337*} tasmd eka ditya iti. dratvd asya deo nvadhryate. ato vymoha. eva abde 'pi vymohd anavadhraa deasya. yadi rotra sayogavibhgadeam gatya abda ghyt, tathpi tvad anekadeat kadcid avagamyeta. na ca tatsayogadeam gacchati. pratyak hi karaakul tadde ghyate. vyavy puna sayogavibhg apratyakasya vyo, karaakulpradee prdurbhavanto nopalabhyanta iti nnupapannam. ata eva vymoho yan nndeeu abda iti. kadea ca abda iti. eka ca punar kam. ato 'pi na nndeeu. api caikarpye sati deabhedena kma de eva bhinn, na tu abda. tasmd ayam apy adoa. NOTES: *{1/334: E5: yathaitad ekasya}* *{1/335: Cf. Bh ad MS 1.1.9}* *{1/336: E2: saprati sthita tiracna (E1 gibt: sapratisthite tiracna als Fn.)}* *{1/337: E2: 1,98; E5: 1,308; E6: 1,20}* ____________________________________________ varntaram avikra // MS_1,1.16 // na ca dadhyatrety{*1/338*} atra praktivikrabhva. abdntaram ikrd yakra. na hi yakra prayujn ikram updadate, yath kaa cikrranto vrani. na ca sdyamtra dv praktir viktir vocyate. na hi ddhipiaka dv kundapiaka ca praktivikrabhvo 'vagamyate. tasmd ayam apy adoa. NOTES: *{1/338: Cf. Bh ad MS 1.1.10}* ____________________________________________ ndavddhipar // MS_1,1.17 //{*1/339*} yac caitad bahubhir bherm dhmanadbhi{*1/340*} abdam{*1/341*} uccrayadbhir mahä abda upalabhyate, tena pratipurua abdvayavapracaya iti gamyate{*1/342*}. naivam. niravayavo hi abda avayavabhednavagamn niravayavatvc ca mahattvnupapatti. ato na vardhate abda. mdur ekena [29]{*1/343*} bahubhi coccryame tny evkari karaakulmaalasya sarv nemi vypnuvadbhi sayogavibhgair nairantaryenekao grahan mahn ivvayavavn ivopalabhyante. sayogavibhg nairantaryea kriyam abdam abhivyajanto ndaabdavcy. tena ndasyai vddhi, na abdasyeti. NOTES: *{1/339: E5: ndavddhi par}* *{1/340: E1,6; E2: dhamadbhi, E5: aghnadbhi (?)}* *{1/341: E5: goabdam}* *{1/342: Cf. Bh ad MS 1.1.11}* *{1/343: E2: 1,101; E5: 1,318; E6: 1,21}* ____________________________________________ nityas tu syd daranasya parrthatvt // MS_1,1.18 // nitya abdo bhavitum arhati. kuta? daranasya parrthatvt. daranam uccraam, tat parrtha param artha pratyyayitum. uccaritamtre hi vinae abde na cnyo 'nyn artha pratyyayitu aknuyt. ato na parrtham uccryeta. atha na vinaa, tato bahua upalabdhatvd arthvagama iti yuktam. arthavat sdyd arthvagama iti cet. na kacid arthavn, sarve navatvt. kasyacit prvasya ktrima sabandho{*1/344*} bhaviyatti cet. tad ukta sada iti cvagate vymoht pratyayo vyvarteta mlabdn mlpratyaya iva{*1/345*}. yath gvabdt ssndim iti pratyayasynivtti, tadvad bhaviyatti cet. na hi goabda tatroccrayitum icch. nehnyaabdoccicrayi. na caikenoccrayatnena{*1/346*} savyavahra crthasabandha ca akyate{*1/347*} kartum. tasmd daranasya parrthatvt, nitya abda. NOTES: *{1/344: E2: ktrimasabandho}* *{1/345: E1,6; E2 (richtig): labdn mlpratyaya iva, E5: labdn mlpratyayavat}* *{1/346: E1,6; E2,5: caikenoccraayatnena}* *{1/347: E2 om. akyate}* ____________________________________________ sarvatra yaugapadyt // MS_1,1.19 // goabda uccarite sarvagavūu yugapat pratyayo bhavati. ata ktivacano 'yam. na ckty abdasya sabandha akyate kartum. nirdiya hy kti kart sabadhnyt. gopie ca bahnm ktn sadbhvc chabdam antarea goabdavcy vibhaktm kti kena prakreopadekyati? nitye tu sati goabde bahuktva [30]{*1/348*} uccarita rutaprva cnysu govyaktiv anvayavyatirekbhym ktivacanam avagamiyati. tasmd api nitya. NOTES: *{1/348: E2: 1,105; E5: 1,328; E6: 1,22}* ____________________________________________ sakhybhvt // MS_1,1.20 // aaktvo goabda uccarita iti vadanti, nëau goabd iti. kim ato, yady evam. anena vacanenvagamyate, pratyabhijnantti{*1/349*}. vaya tvat pratyabhijnmo na na karaadaurbalyam. evam anye 'pi pratyabhijnanti. sa evyam iti. pratyabhijnn{*1/350*} vayam ivnye 'pi nnya iti vaktum arhanti. atha matam anyatve sati sdyena vymƬh sa iti vakyanti. tan na. na hi te sada iti pratiyanti, ki tarhi sa evyam iti. vidite ca sphue 'nyatve vymoha iti gamyate. na cyam anya iti praty-akam anyad v pramam asti. syd etat - buddhikarma api te pratyabhijyete. te 'pi nitye prpnuta. naia doa. na hi te pratyake. atha pratyake nitye eva{*1/351*}. hy astanasya abdasya vind anyo 'dyatana iti cet. naia vinaa, yata ena punar upalabhmahe. na hi pratyakada muhrtam adv punar upalabhyamna pratyabhijnanto vinaa parikalpayanti. parikalpayanto dvityasadarane mtari, jyy pitari v nvasyu. na hy anupalambhamtrea nstty avagamya naa ity eva kalpayanti. apramaty vidity nstty avagacchma. na hi prame pratyake saty apramat syt. astti punar avymohenvagamyamne na kvacid apy abhva. na csiddhe 'bhve vymoha, na ca siddho 'bhva. tasmd asati vymohe, nbhva{*1/352*}. tad e[31]{*1/353*}tad nuprvy siddham. tasmt purastd anuccritam anupalabhamn api na vinaa ity avagantum arhanti. yath{*1/354*} ghn nirgat sarvaghajanam apayanta puna praviyopalabhamn api na prk praved vinaa ity avagacchanti. tadvad enam api nnya iti vaktum arhanti. ye 'pi sarve bhvn pratikaa vinam abhyupagacchanti, te 'pi na aknuvanti abdasya vaditum. ante hi kayadarant te manyante. na ca abdasynto na ca kayo lakyate. sa iti pratyaka pratyaya sada ity numnika. na ca pratyakaviruddham anumnam udeti. svakrya v sdhayati. tasmn nitya. NOTES: *{1/349: Vgl. Sphoasiddhivykhy, v. 212}* *{1/350: E1,5; E2, E1 (Fn.), E6: pratyabhijnn pratyabhijnanti ced vayam}* *{1/351: Cf. Kumrila, V, abdanityatdhikaraa, vv. 389/90-393/94}* *{1/352: E5: tasmd avymoha. sati cvymohe nbhv}* *{1/353: E2: 1,106; E5: 1,340; E6: 1,22}* *{1/354: E2: tath}* ____________________________________________ anapekatvt // MS_1,1.21 // yem anavagatotpattn dravy bhva eva lakyate, tem api kecid anityat gamyate, ye vinakraam upalabhyate. yathbhinava paa dv, na caiva kriyamam upalabdhavn, athavnityatvam avagacchati rpam eva dv, tantuvyatiagajanito 'ya tantuvyatiagavint tantuvind v vinayatty avagacchati. naiva abdasya kicit kraam avagamyate, yad vind vinakyatty avagamyate. ____________________________________________ prakhybhvc ca yogasya // MS_1,1.22 // ida padebhya kebhyacid uttara stram. nanu vyukraaka syd iti vyur udgata sayogavibhgai abdo bhavatti. tath ca ikkr hu - vyur padyate abdatm iti{*1/355*}. naitad evam. vyavya cec chabdo bhaved, vyo saniveaviea syt. na ca vyavyn avayavä abde sata pratyabhijnmo yath paasya tantumayn. na caiva bhavati. syc ced evam, spara-ne[32]{*1/356*}nopalabhemahi. na ca vyavyn avayavä abdagatn spma. tasmn na vyukraaka. ato nitya. NOTES: *{1/355: Quelle nicht nachweisbar. Vgl. aber Nradaik 1.5.8-10}* *{1/356: E2: 1,109; E5:1,346; E6: 1,23}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_1,1.23 // liga caiva bhavati, vc virpanityayeti{*1/357*}. anyapara hda vkya vco nityatm anuvadati. tasmn nitya abda. NOTES: *{1/357: Quelle nicht nachgewiesen}* ____________________________________________ utpattau vvacan{*1/358*} syur arthasytannimittatvt // MS_1,1.24 // yady apy autpattiko nitya abdo arthasabandha ca{*1/359*}, tathpi na codanlakao dharma. codan hi vkyam. na hy agnihotra juhuyt svargakma ity ato vkyd anyatamt{*1/360*} padd agnihotrt svargo bhavatti gamyate. gamyate tu padatraya uccarite. na ctra caturtha abdo 'sty anyad ata padatrayasamudyt. na cya samudyo 'sti loke, yato 'sya vyavahrd artho 'vagamyate. padny amni prayuktni, te nityo 'rtha. aprayukta ca samudya. tasmt samudyasyrtha ktrimo vymoho v. na ca padrth eva vkyrtha. smnye hi pada pravartate, viee vkyam. anyac ca smnyam, anyo viea. na ca padrthd vkyrthvagati, asabandht. asati cet sabandhe kasmicit padrthe 'vagate 'rthntaram avagamyeta, ekasminn avagate sarvam avagata syt. na caitad eva bhavati. tasmd anyo vkyrtha. syd etat - aprayuktd api vkyd asati sabandhe svabhvd arthvagama iti. yadi kalpyeta - abdo dharmam tmya vyutkrmet. na caia abdadharmo yad aprayuktd api abdrtha pratyate. na hi [33]{*1/361*} prathamarutt kutacic chabdt kecid artha pratiyanti. tad abhidhyate - padadharmo 'ya na vkyadharma. vkyd dhi prathamvagatd api pratiyanto 'rtha dyante. naitad evam. yadi prathamarutd avagaccheyu, api tarhi sarve 'vagaccheyu padrthavido 'nye ca. na tv apadrthavido 'vagacchanti. tasmn naitad evam. nanu padrthavadbhir apy avagacchadbhir akta eva vkyrthasabandho bhaviyati. padrthavedanena hi saskt avagamiyanti, yath tam eva padrtha dvitydiravaeneti. neti brma. yadi vkye 'ntyo vara prvavarajanitasaskrasahita padrthebhyo 'rthntara pratyyayati, upakras tu tadn{*1/362*} padrthajnd avakalpate. tasmt ktrimo vkyrthapratyayo vymoho v. na padrthadvrea sabhavati vkyrthajnam iti. nanv eva bhaviyati smnyavcina padasya gaur{*1/363*} iti vva iti v, vieaka ukla iti v ka iti v padam antikd upanipatati yad, tad vkyrtho 'vagamyate. tan na. na hi{*1/364*} katham iva gaur iti vva iti v smnyavcina padt sarvagavūu sarvveu ca buddhir upasarpant rutijanit, vkynurodhena kutacid vied apavarteta. na ca ukla ityder vieavacanasya kdi-nivttir bhavati abdrtha. na cnarthako m bhd ity arthaparikalpan aky. ato na padrthajanito vkyrtha. tasmt ktrima. padasaght khalv ete saght ca puruakt dyante, yath - nlotpalavanev adya caranta crusarav/ nlakaueyasavt praayantva{*1/365*} kdamb//{*1/366*} ato vaidik api puruakt iti// [34]{*1/367*} NOTES: *{1/358: E1 (Fn.): vvacanni}* *{1/359: E1,6; E2,5: abda sabandha ca}* *{1/360: E1; E2 (besser): anyatamt, E5: ekasmt, E6: anyatamasmt}* *{1/361: E2: 1,113; E5: 1,377; E6: 1,24}* *{1/362: E1,5,6; E2: tad na}* *{1/363: E2: gor}* *{1/364: E2 om. na hi}* *{1/365: E1,6; E2,5 (richtig): prantyantva}* *{1/366: Quelle unbekannt}* *{1/367: E2: 1,115; E5: 1,382; E6: 1,24}* ____________________________________________ tad bhtna kriyrthena sammnyo 'rthasya tannimittatvt // MS_1,1.25 // tev eva padrtheu bhtn vartamnn (padn){*1/368*} kriyrthena{*1/369*} samuccraam. nnapekya padrthn prthagarthyena vkyam arthntaraprasiddham. kuta. prambhvt. na kicana pramam asti yena pramimmahe. na hy anapekitapadrthasya vkyntyavarasya prvavarajanitasaskrarahitasya aktir asti padrthebhyo 'rthntare vartitam{*1/370*} iti. nanv arthpattir asti, yat padrthavyatiriktam artham avagacchma. na ca aktim antarea tad avakalpyata iti. tan na. arthasya tannimittatvt. bhaved arthpatti, yady asatym api aktau nnyan nimittam avakalpyeta. avagamyate tu nimittam. kim? padrth. padni hi sva sva padrtham abhidhya nivttavypri. athedn padrth avagat santo vkyrtha gamayanti. katham. yatra hi ukla iti v ka iti v gua pratte bhavati. bhavati khalv asvala guavati pratyayam dhtum. tena guavati pratyayam icchanta kevala guavacanam uccrayanti. sapatsyata e yathsakalpito 'bhiprya. bhaviyati viirthasapratyaya. viirthasapratyaya ca vkyrtha. eva ced avagamyate 'nyata eva vkyrtha ko jtucid ad padasamudyasya aktir arthd avagamyata iti vadiyati. api cnvayavyatirekbhym etad avagamyate, bhavati hi kadcid iyam avasth, mnasd apy dhtt{*1/371*}. yad uccaritebhya{*1/372*} padebhyo na padrth avadhryante. tadn{*1/373*} niyogato vkyrtha nvagaccheyu. yady asya [35]{*1/374*} aprthagarthyam{*1/375*} abhaviyat. niyogatas tu nvagacchanti. api cntarepi padoccraa ya auktyam{*1/376*} avagacchati, avagacchaty evsau uklaguakam. tasmt padrthapratyaya eva vkyrtha. nsya padasamudyena sabandha. yat tu - rauta padrtho na vkynurodhena kutacid vied apavartitum arhatti{*1/377*}. satyam, evam etat{*1/378*}. yatra kevala padrtha prayujyamna prayojanbhvd anarthaka sajyata ity avagata bhavati tatra vkyrtho 'pi tvad bhavatv iti viirthatvagamyate, na sarvatra. eva ca sati, guntarapratiedho na abdrtha ity{*1/379*} etad api parihta bhavati. api ca prtipadikd uccarant dvitydivibhakti prtipadikrtho vieaka ity ha. s ca viearuti smnyaruti bdheta. yac caite padasaght puruakt dyanta iti{*1/380*}. parihta tad asmaradibhi{*1/381*}. api caivajtyake 'rthe vkyni sahartu na kicana purua bjam asti. NOTES: *{1/368: E2 om. padn, E1 gibt es geklammert, E5,6 ungeklammert}* *{1/369: E5: kriyrthena samnya samuccraam}* *{1/370: E2,5,6: vartitum}* *{1/371: E5: mnasd apacrt}* *{1/372: E5: uccaritebhyo 'pi}* *{1/373: E5 (richtig): na tadn}* *{1/374: E2: 1,117; E5: 1,393; E6: 1,25}* *{1/375: E5 (richtig): prthagarthyam}* *{1/376: E2,5,6 (richtig): auklyam}* *{1/377: Cf. E1, S.33/17}* *{1/378: E2: satyam evaivam etat}* *{1/379: Cf. E1, S.33/18-19}* *{1/380: Cf. E1, S.33/23}* *{1/381: Cf. E1, S.15/23}* ____________________________________________ loke sanniyamt prayogasanikara syt // MS_1,1.26 // laukikeu punar artheu pratyakertham upalabhya sanniyama, sannibandhana akya tatra sahartum, evajtyakni vkyni nlotpalavanev adya iti{*1/382*}. tasmd agnihotra juhuyt svargakma ity etebhya eva padebhyo ye 'rth avagat, tebhyo evaitad avagamyate, agnihotrt svargo bhavatti. padebhya eva padrthapratyaya, padrthebhyo vkyrtha iti. [36]{*1/383*} NOTES: *{1/382: E1, S.33/21-22}* *{1/383: E2: 1,120; E5: 1,401; E6: 1,26}* ____________________________________________ ved caike sanikara purukhy // MS_1,1.27 // uktam - codanlakao 'rtho dharma iti{*1/384*}, yato na puruakta abdasyrthena sabandha. tatra padavkyraya kepa parihta. idnm anyathkepsyma. pauruey codan iti vadma, sanikakl ktak ved idn tan, te ca codann samh, tatra pauruey ced ved, asaaya pauruey codan. katha puna ktak ved iti kecin manyante. yata purukhy puruea hi samkhyyante ved - khaka klpakam, paippaldaka mauhulam{*1/385*} iti. na hi sabandhd te samkhynam, na ca puruasya abdensti{*1/386*} sabandha, anyata{*1/387*} kart purua krya abda iti. nanu pravacanalaka samkhy syt. neti brma. asdhraa hi vieaa bhavati, eka eva hi kart bahavo 'pi prabryu. ato 'smaryamo 'pi codany kart syt. tasmn na prama codanlakao 'rtho dharma iti. NOTES: *{1/384: MS 1.1.2}* *{1/385: E1,6; E2 om. mauhulam, E5: maudgalam}* *{1/386: E2: puruasynya abdensti}* *{1/387: E1,6, E6: sabandho 'nyata; E2: sabandho yad ata. E5: sabandho 'nyad ata}* ____________________________________________ anityadaranc ca // MS_1,1.28 // jananamaraavanta ca vedrth ryante. babara prvhair akmayata{*1/388*}, kusuruvinda auddlakir akmayata{*1/389*} ityevamdya. uddlakasypatya gamyata auddlaki, yady evam, prg auddlakijanmana, nya grantho bhtaprva. evam apy anityat. [37]{*1/390*} NOTES: *{1/388: Cf. Tait.S. 7.1.20}* *{1/389: Cf. Tait.S. 7.2.2}* *{1/390: E2: 1,122; E5: 1,404; E6: 1,26}* ____________________________________________ ukta tu abdaprvatvam // MS_1,1.29 // uktam asmbhi abdaprvatvam adhyetm{*1/391*}. kevalam kepaparihro vaktavya, so 'bhidhyate. NOTES: *{1/391: Cf. Bh ad MS 1.1.5}* ____________________________________________ khy pravacant // MS_1,1.30 // yad uktam - kartlaka samkhy khakdyeti. tad ucyate - neyam arthpatti, akartbhir api hy enm cakran, prakarea vacanam (ananyasdhraa){*1/392*} kahdibhir anuhita syt, tathpi hi samkhytro bhavanti. smaryate ca vaiapyana sarvakhdhyy, kaha punar im keval khm adhypay babhveti. sa bahukhdhyyin sanidhv ekakhdhyyy any khm anadhyna, tasy prakatvd asdhraam upapadyate vieaam. NOTES: *{1/392: E2,6, in E2 geklammert; E5 om}* ____________________________________________ para tu rutismnyamtram // MS_1,1.31 // yac ca prvhair iti. tan na, pravhaasya puruasysiddhatvn na pravhaasypatya prvhni. praabda prakare siddha, vahati ca prpae. (na tv asya samudya kvacit siddha.){*1/393*} ikras tu yathaivpatye siddhas tath kriyym api kartari. tasmd ya pravhayati, sa prvhai. babara iti abdnukti. tena yo nityrthas tam evaitau abdau vadiyata. ata uktam - para tu rutismnyamtram iti. NOTES: *{1/393: In E2 geklammert}* ____________________________________________ kte v viniyoga syt karmaa sabandht // MS_1,1.32 // atha katham avagamyate nyam unmattablavkyasada iti. tath [38]{*1/394*} hi payma - vanaspataya satram sata, sarp satram sata iti. yath - jarad gavo gyati mattakni, katha nma jarad gavo gyeta. katha v vanaspataya sarp v satram srann iti. ucyate - viniyukta hi dyate, parasparea sabandhrtham. katham. jyotioma ity abhidhya kartavya ity ucyate. kenety kkite someneti. kim artham iti, svargyeti. katham iti. ittham, (anayeti kartavyatay){*1/395*} iti. evam avagacchanta, padrthair ebhi saskta piita vkyrtha katham unmattablavkyasadam iti vakyma. nanv anupapannam ida dyate - vanaspataya satram sata ityevamdi. nnupapannam. na, anena agnihotra juhuyt svargakma ity evamdayo 'nupapann syu. api ca vanaspataya satram sata ityevamdayo 'pi nnupapann, stutayo hy et satrasya, vanaspatayo nmcetan ida satram upsitavanta, ki punar vddhso brhma. tad yath loke - sandhyy mg api na caranti, ki punar vidvso brhma iti. api cvigta suhdupadea supratihita katham ivaketonmattablavkyasada iti. tasmc codanlakao 'rtho dharma iti siddham. [39]{*1/396*} NOTES: *{1/394: E2: 1,124; E5: 1,405; E6: 1,27}* *{1/395: In E2 geklammert; E5 om}* *{1/396: E2: 2,1; E5: 2,1; E6: 1,28}* ____________________________________________ mnyasya kriyrthatvd narthakyam atadarthn tasmd anityam ucyate // MS_1,2.1 // so 'rodd yad arodt, tad rudrasya rudratvam{*1/397*}; prajpatir tmano vapm udakhidat{*1/398*}. dev vai devayajanam adhyavasya dio na prjnan{*1/399*} ityevamdni sammntra sammananti vkyni. tni ki kacid dharma pramimate uta neti bhavati vicra. tad abhidhyate - kriy katham anuheyeti t vaditu{*1/400*} sammntro vkyni sammananti. tad yni vkyni kriy nvagamayanti kriysabaddha v kicit, evam eva bhtam artham anvcakate - ruditavn rudra; vapm uccikheda prajpati; dev vai dio na prajajira ityevajtyakni, tni ka dharma pramimran. athocyeta - adhyhrea v viparimena v vyavahitakalpanay v vyavadhraakalpanay v guakalpanay v kacid artha kalpyiyata iti. sa kalpyamna ka kalpyeta - rudra kila ruroda, ato 'nyenpi roditavyam. uccikhedtmavap{*1/401*} prajpati, ato 'nyo 'py utkhided tmano vapm. dev vai devayajanakle dio na prajtavanta, ato 'nyo 'pi dio na prajnyd iti, tac cakyam, iaviyogenbhightena v yad bëpanirmocanam, tad rodanam ity ucyate, na ca, tad icchto bhavati. na ca kaci[40]{*1/402*}d tmano vapm utkhidya tm agnau prahtya tata utthitena tparea pau yau aknuyt. na ca{*1/403*}, devayajandhyavasnakle kecid dio muhyeyu. ata em narthakyam. tasmd evajtyakni vkyny anitynty ucyante, (yady api ca nityni, tathpi na nityam artha kurvanti){*1/404*} iti. sa ea vkyaikadeasykepa, na ktsnasya vkyasya. nanv ekaded vin skka padasamho na parypta svasmai prayojanya, ata kipta eveti. naivam, bhavati hi kacit padasamha, yo 'rthavdebhyo vinpi vidadhti kacid artham, yni punas tai saha sayujyrthntare vartante, tny ekadekepekipyate. NOTES: *{1/397: Tait.S. 1.5.1}* *{1/398: Tait.S. 2.1.1}* *{1/399: Tait.S. 6.1.5}* *{1/400: E4: hi t veditu}* *{1/401: E2: uccikhedtmano vap}* *{1/402: E2: 2,3; E4: 1,3; E5: 2,8; E6: 1,28}* *{1/403: E2: na tu}* *{1/404: In E1 geklammert}* ____________________________________________ stradavirodhc ca // MS_1,2.2 // stena mana. antavdin vg ityevajtyakn dharma praty aprmyam, bhtnuvdt. viparimdibhir api kalpyamne steya modya ca kartavyam ity patati. tac cakya steyntavdapratiedham abdhamnennuhtum. na ca vikalpa, vaiamyt. eka kalpyo vidhi, eka pratyaka. atha davirodha. tasmd dhma evgner div dade nrci. tasmd arcir evgner nakta dade na dhma iti{*1/405*}. asml lokd utkramygnir ditya gata, rtrv dityastam ity etad upapdayitum idam, ubhayam api daviruddham ucyate. tasmn naivadhra sidhyatti. aparo davirodha - na caitad vidmo vaya [41]{*1/406*} brhma v sma, abrhma vety{*1/407*}{*1/408*} akriyrthatvd anarthakam. athyam artha - naivaitaj jyate ki v brhma vayam utbrhma eveti, pratyakaviruddham apramam. apara stradena virodha - ko hi tad veda, yad amumil loke 'sti v, na veti{*1/409*}. yadi prano 'yam, akriyrthatvd anarthaka. athnavakpti, stradena virodha. ata pratyakaviruddham apramam. NOTES: *{1/405: Tait.Br. 2.1.2.10, vgl dazu Bh ad MS 1.2.12}* *{1/406: E2: 2,5; E4: 1,19; E5: 2,13; E6: 1,29}* *{1/407: Tait.Br. 2.1.2, Gop.Br. 5.21, Mait.S. 1.4.11}* *{1/408: E2 om. sma, abrhma v}* *{1/409: Tait.S. 6.1.1; 6.2.2, vgl. Bh ad MS 1.2.14}* ____________________________________________ tath phalbhvt // MS_1,2.3 // gargatrirtrabrhmaa praktyocyate - obhate 'sya mukha ya eva veda iti{*1/410*} yadi bhtnuvda, anarthaka. athdhyayanaphalnuvda, tato 'sadanuvda. klntare phala bhaviyatti cet. na hy atra pramam asti. vidhi syd iti cet. naia vidhipara, dravyasaskrakarmasv iti{*1/411*} cintayiyaty etad uparit, ki phalaviddhir utrthavda iti. iha tu ki bhtnuvda, kriyrtho veti{*1/412*}. sya prajy vj jyate ya eva vedeti codharaam. NOTES: *{1/410: T.Br. 20.16.6}* *{1/411: MS 4.3.1}* *{1/412: E2,4,6 haben zustzlich: tena na phalavidhitvn nirktasyehnarthako 'rthavdavicra iti, dies in E1 auch als Fn, E5 om}* ____________________________________________ anynarthakyt // MS_1,2.4 // prhuty sarvn kmn avpnoti{*1/413*}. paubandhayj sarvl lokn abhijayati. tarati mtyum, tarati brahmahaty yo 'vamedhena yajate, ya u cainam eva vedeti{*1/414*}. yadi bhtnuvdamtram anarthakam. atha phalavidhi, itarem narthakyam. na hi, aktv prhutim agnihotrdaya kriyante. na [42]{*1/415*} cnivgnūomyea somena yajante. na cdhtyvamedhena yajante. tad yath, pathi jte 'rke madhtsjya, tenaiva path madhvarthina parvata na gaccheyu, tda hi tat. api chu - arke cen madhu vindeta, kim artha parvata vrajet/ iasyrthasya sasiddhau ko vidvn yatnam caret// iti{*1/416*}. NOTES: *{1/413: Tait.Br. 3.8.10}* *{1/414: Cf. Tait.Br. 5.3.12.2}* *{1/415: E2: 2,8; E4: 1,32; E5: 2,16; E6: 1,29}* *{1/416: Quelle unbekannt}* ____________________________________________ abhgipratiedhc ca // MS_1,2.5 // na pthivym agni cetavyo nntarike na divty{*1/417*} apratiedhabhginam artha pratiedhanti. vijyata evaitat, antarike, divi cgnir na cyata iti. pthivcayanapratiedhrtha ca yad vkyam, bhavec cayanapratiedhrtham eva tat. athpramam, naia virodho bhavati. katha tat pramam, yad vidhyantaram kulayet, svaya ckula syt. na cetavyam, hiraya nidhya cetavyam iti. NOTES: *{1/417: Tait.S. 5.2.7.1}* ____________________________________________ anityasayogt // MS_1,2.6 // anityasayoga ca (vedaprmye sati){*1/418*} para tu rutismnyamtram iti{*1/419*} parihta. idn vedaikadenm kiptn punar upodbalaka uttihati, babara prvhair akmayateti{*1/420*}. NOTES: *{1/418: In E2,5 geklammert}* *{1/419: Cf. MS 1.1.21}* *{1/420: Cf. Tait.S. 7.1.10.2}* ____________________________________________ vidhin tv ekavkyatvt stutyarthena vidhn syu // MS_1,2.7 // ida sammnyate - vyavya vetam labheta bhtikma, vyur vai kepih devat, vyum eva svena bhgadheyenopadhvati, sa evaina bhti gamayatti{*1/421*}. vyur vai kepih devatety ato yady api kriy nvagamyate, kriysabaddha v kicit. tathpi vidhyuddee[43]{*1/422*}naikavkyatvt pramam. bhtikma ity evam anto vidhyuddea, tenaikavkyabhto vyur vai kepih devatetyevamdi. katham ekavkyabhva. padn skkatvd vidhe stute caikavkyatva bhavati. bhtikma labheta. (kasmt?){*1/423*} yato vyu kepiheti. nyam abhisabandho vivakita, bhtikmenlabdhavyam iti. katha tarhi labheta? yatas tato bhtir iti bhinnv imv arthau, ubhaybhidhne vkya bhidyeta. kim arth stutir iti cet. katha roceta, nonuhyeteti. nanu prk stutivacand anuhna bhtikmntt siddham, stutivacanam anarthakam. na hi, yad stutipadsanidhna tad prveaiva vidhi. yad stutipadasabandha, na tad bhtikmasylambho vidhyate. yath pao bhavatti paa utpadyata ity artha. nirkka ca padadvayam. yad ca tasminn eva rakta ity apara ryate, tad rgasabandho bhavatty artha, bhavati ca rakta pratykk. eva yad na stutipadni, vidhiabdenaiva tad prarocan, yad stutivacanam, tad stavanena. nanv eva sati ki stuti-vacanena, yasmin saty avidhyakam, m bht tat. tadabhve 'pi prvavidhinaiva prarocayiyata iti. satyam, vinpi tena sidhyet prarocanam. asti tu tat, tasmin vidyamne yo 'rtho vkyasya, so 'va-gamyate stutiprayojana{*1/424*} tayo. tasminn avidyamne vidhin prarocanam iti. nanu satsv api stutipadeu prvasya vidhisvarpatvd vidhir abhipreta syt, na vivakyeta stutipada-sabandha. ha - stutipadni hy anarthakny abhaviyan skki. bhavantv anarthaknti cet. na, gamyamne 'rthe 'vivakitrthni bhavitum arhanti. [44]{*1/425*} yo 'sau vidhyuddea, sa aknoti nirapeko 'rtha vidhtum, aknoti ca stutipadn vkyaebhavitum, pratyaka ca vkyaeabhva. ato 'smd vidhe stutim avagacchma. nanu nirapekd api vidhim avagamiym. bhavatv evam, naiva sati kacid virodha. ki tv aakya stutipadasabandhe sati vidhyartho vivakitum. vkya hi sabandhasya vidhyakam, dvau cet sabandhau vidadhyt - bhtikma labheta; lambhena caia guo bhaviyatti, bhidyeta tarhy eva sati vkyam. atha yad uktam - na kriy gamyate na tatsabaddha v kicid iti{*1/426*}. stutyarthena vidhn syu, stutiabd stuvanta kriy prarocayam anuhtm upakariyanti kriyy. evam imni sarvy eva padni kacid artha stuvanti vidadhati. ata pramam evajtyakni, vyur vai kepih devateti{*1/427*}. NOTES: *{1/421: Tait.S. 2.1.1}* *{1/422: E2: 2,14; E4: 1,41; E5: 2,17; E6: 1,30}* *{1/423: In E1,5 geklammert}* *{1/424: E1,5,6; E2,4: stuti prayojana}* *{1/425: E2: 2,17; E4: 1,41; E5: 2,22; E6: 1,31}* *{1/426: Cf. E1, S.39/9. }* *{1/427: Tait.S. 2.1.1}* ____________________________________________ tulya ca spradyikam // MS_1,2.8. // athocyeta - prk stutipadebhya, nirkki vidhyakni, vidhisvarpatvt, stutipadni tu pramdapha iti. tan na evam{*1/428*}, arthvagamt, tulya ca spradyikam, sapradya (prayojana){*1/429*} ye dharm sarve te vidhipadnm arthavdapadn ca tuly. adhyynadhyyate{*1/430*}, gurumukht pratipatti, iyopdhyyat ca sarvasminn evajtyake, avighnrthe tulyam driyante. smaraa ca dham. ato na pramdapha iti. [45]{*1/431*} NOTES: *{1/428: E2,4,5,6 setzen Daa oder Komma vor evam}* *{1/429: In E1,5 geklammert}* *{1/430: E1,2,5,6; E4: adhyynadhyayane (auch in E1 als Fn., dort noch: adhyynadhyyat)}* *{1/431: E2: 2,23; E4: 1,92; E5: 2,27; E6: 1,31}* ____________________________________________ aprpt cnupapatti, prayoge hi virodha syt, abdrtas tv aprayogabhta, tasmd upapadyeta // MS_1,2.9 // api ca yainupapattir ukt stradavirodhd ityevamdy{*1/432*}, s so 'rodd ityevamdiu na prpnoti. kuta? prayoge hi steydnm ucyamne virodha syt, abdrthas tv aprayogabhta, tasmd upapadyeta - stena mana, antavdin vg iti. NOTES: *{1/432: Cf. MS 1.2.2 und Bh dazu}* ____________________________________________ guavdas tu // MS_1,2.10 // yad uktam - vidheyasya prarocanrth stutir iti{*1/433*}. tad iha katham avakalpyeta yatrnyad vidheyam, anyac ca styate. yath - vetasakhayvakbhi cgni vikaratti{*1/434*} vetasvake vidhyete, pa ca styante - po vai nt iti{*1/435*}. tad ucyate - guavdas tu. gaua ea vdo bhavati, yat sabandhini stotavye sabandhyantara styate. abhijano hy ea vetasvakayo. tatas te jte. abhijanasastavena cbhijta stuto bhavati. yath - amakbhijano devadatto 'mkeu styamneu stutam{*1/436*} tmna manyate. evam atrpi draavyam. atha so 'rodd iti kasya vidhe ea. tasmd barhii rajata na deyam ity{*1/437*} asya. kuta? skkatvt padnm. so 'rodt, yad arodt, tad rudrasya rudratvam ity{*1/438*} atra sa iti praktpeka, tatpratyayt. tasya yad arv aryateti tasyeti prvapraktpeka eva. upapatti coparitanasya yo barhii rajata dadyt pursya savatsard ghe rodana bhavatti{*1/439*}. asya hetutvenya pratinirdiyate - tasmd barhii rajata na deyam iti. eva sarvi skki. katha vidher{*1/440*} upakurvantti. [46]{*1/441*} guavdena. rodanaprabhava rajata barhii dadato rodanam padyate. tat pratiedhasya gua, yad arodanam iti. katha punar arudaty arodd iti bhavati? katha vnaruprabhave rajate 'ruprabhavam iti vacanam? pursya savatsard asati rodane, katha rodana bhavatti? tad ucyate - guavdas tu. gau ete abd. rudra iti rodananimittasya abdasya darand yad arodd ity ucyate. varasrpyn nindann anaruprabhavam apy aruprabhavam ity ha. nindann eva ca dhanatyge dukhadarant pursya savatsard ghe rodana bhavatty ha. tath - ya prajkma paukmo v syt, sa eta prjpatya tpuram labheta iti{*1/442*}, kkitatvd asya vidhe eo 'yam - sa tmano vapm udakhidad iti{*1/443*}. katha guavda? ittha nma - nsan paava, yad tmano vapm udakhidad iti. etac ca karmaa smarthya yad agnau prahtamtry vapym ajas tpura udagt, ittha bahava paavo bhavantti. katha punar anutkhinny vapy prajpatir tmano vapm udakhidad ity ha. ucyate - asad vttntnvkhyna stutyarthena praasy gamyamnatvt. ihnvkhyne vartamne dvaya nipadyate{*1/444*} - yac ca vttntajnam, yac ca kasmicit prarocan dveo v. tatra vttntnvkhyna na pravartaka na nivartaka ceti prayojanbhvd anarthakam ity avivakitam. prarocanay tu pravartate dven nivartata iti tayor vivak. vttntnvkhyne 'pi vidhyamne dimat doo vedasya prasajeta. katha punar ida nirlambanam anvkhyyata iti. ucyate - nitya kacid artha prajpati syd vyu, ka, dityo v. sa tmano vapm udakhidad iti vim, vyum, rami v. tm agnau prght, vaidyute, rcse, laukike v. tato 'ja ity annam, bjam, virud v. tam labhya tam upayujya praj pan prpnotti gau abd. ditya pryaya carur ditya udapanya carur ity{*1/445*} asya vidhe ea - dev vai devayajanam adhyavasya dio na prjnann iti, kkitatvt. sarvavymohnm ditya carur nayit, api dimohasyeti stuti. katham asati dimohe dimohaabda iti. ucyate - aprktasya baho karmasamhasyopasthitatvd gauo mohaabdo 'vadhravakadndibhir jpayatti gauat. NOTES: *{1/433: Cf. Bh ad MS 1.2.7}* *{1/434: Tait.S. 5.4.4}* *{1/435: Tait.S.5.4.4}* *{1/436: E1: sttam, lies mit E2,4,5,6: stutam}* *{1/437: Tait.S. 1.5.1.2}* *{1/438: Ebenda}* *{1/439: Ebenda}* *{1/440: E1: vidhar, lies mit E2,4,5,6: vidher}* *{1/441: E2: 2,25; E4: 95; E5: 2,30; E6: 1,32}* *{1/442: Tait.S. 2.1.1.4/5}* *{1/443: Tait.S. 2.1.1.4}* *{1/444: E1: niyadyate, lies mit E2,4,5,6: nipadyate; E1 (Fn.): patati}* *{1/445: Tait.S. 6.1.5.1}* ____________________________________________ rpt pryt // MS_1,2.11 // hiraya haste bhavati, atha ghtti{*1/446*} skkatvd asya vidhe ea - stena mano 'ntavdin vg iti. nindvacana hirayastutyarthena yath - kim i, devadatta eva bhojayitavya. katha punar astena mano ninditum api stenaabdenocyate, vca cnantavdinm apy antavdinti bryat. guavdas tu rpt. yath - sten pracchannarp, eva ca mana iti gaua abda. pryc cntavdin vg iti. [48]{*1/447*} NOTES: *{1/446: Cf. Mait.S. 4.8.2.3}* *{1/447: E2: 2,28; E4: 1,112; E5: 2,32; E6: 1,33}* ____________________________________________ drabhyastvt // MS_1,2.12 // davirodha{*1/448*} udharaam - tasmd bhma evgner div dade nrci{*1/449*}. tasmd arcir evgner nakta dade, na dhma iti agnir jyotir jyotir agni svheti sya juhoti, sryo jyotir jyoti srya svheti{*1/450*} prtar iti miraligamantrayor vidhnasykkitatvc chea. ubhayor devatayo sanidhne homa iti stuter upapatti. drabhyastvd dhmasygne cdarane gaua abda. NOTES: *{1/448: E1: iavirodhe, lies mit E2,4,5,6 (und E1, S.40/17, zu MS 1.2.2): davirodha}* *{1/449: E1, S.40/17, Tait.Br. 2.1.2.10}* *{1/450: Vj.S. 3.9}* ____________________________________________ apardht{*1/451*} kartu ca putradaranam // MS_1,2.13 // davirodha evodharaam - na caitad vidma iti{*1/452*}. tat pravare pravriyame dev pitara iti bryd ity{*1/453*} kkitatvd asya vidhe ea. abrhmao 'pi brhmaa pravarnumantraena syd iti stuti. durjnatvd ajnavacana gauam. stryapardhena kartu ca putradaranena. apramat rakata tantum enam itydin durjnam. NOTES: *{1/451: E1,6; E2,4,5 (besser): stryapardht; auch E1 hat diese Lesart im Kommentar}* *{1/452: E1, S.40/21, u.a. Mait.S. 1.4.11}* *{1/453: Mait.S. 1.4.11}* ____________________________________________ klikeps // MS_1,2.14 // stradavirodhe udharaam - ko hi tad vedeti{*1/454*}, dikvat kn karotti{*1/455*} skkatvd asya vidhe ea. pratyakaphalatvena stuti. ananvakptivacana viprakaklaphalatvd gauam. NOTES: *{1/454: E1, S.41/3, Tait.S. 6.1.1.1}* *{1/455: Ebenda}* ____________________________________________ vidypraas // MS_1,2.15 // tath phalbhvd ity{*1/456*} atrodhtam - obhate 'sya mukham iti{*1/457*}. gargatrirtravidher kkitatvc chea. [49]{*1/458*} vednumantraasya csya prajy vj jyata iti ea. mukhaobh vjimattva ca guavacanatvd gaua abda. obhata iva iyair udkyamam. kule satatdhyayanaravan medhv jyata iti sa pratigrahd anna prpnotti. NOTES: *{1/456: MS 1.2.3}* *{1/457: E1, S.41/8, T.Br. 20.16.6}* *{1/458: E2: 2,30; E4: 1,120; E5: 2,33; E6: 1,34}* ____________________________________________ sarvatvam dhikrikam // MS_1,2.16 // anynarthakyavkya udharaam - prhuty sarvn kmn avpnotti{*1/459*}, prhuti juhotty kkitatvd asya vidhe ea. ya u cainam eva vedeti, tarati mtyum ity{*1/460*} asykkitvc chea. phalavacana stuti. sarvakmaphalasya nimitte sarvakmv ptivacana gauam. asarveu sarvavacanam adhiktpekam. NOTES: *{1/459: E1, S.41/17, zu MS 1.2.4, Tait.Br. 3.8.10}* *{1/460: Tait.S. 5.3.12.2}* ____________________________________________ phalasya karmanipattes te lokavat parimata phalaviea syt // MS_1,2.17 // anvruhya vacanam ida{*1/461*} yady api vidhi, tathpy arthavatt parimata srato v phalaviet. NOTES: *{1/461: E1, S.49/6: prhuty sarvn kmn avpnotti}* ____________________________________________ antyayor yathoktam // MS_1,2.18 // abhgipratiedhd itydv udhtam - na pthivym agni cetavyo nntarike na divti{*1/462*}, hiraya nidhya cetavyam ity{*1/463*} kkitatvd asya vidhe ea. pthivydn nind hirayastutyarth. asati prasage pratiedho nitynuvda. yac cnityadarana babara prvhair akmayata iti{*1/464*}. tatparihtam. arthavdkepea punar utthitam idnm arthavdaprmye tenaiva parihrea parihariyata iti// [50]{*1/465*} NOTES: *{1/462: Tait.S. 5.2.7.1, zitiert in Bh ad MS 1.2.5}* *{1/463: Tait.S. 5.2.7.3}* *{1/464: Cf. MS 1.2.6, Tait.S. 7.1.10.2}* *{1/465: E2: 2,33; E4: 1,129; E5: 2,34; E6: 1,35}* ____________________________________________ vidhir v syd aprvatvt, vdamtra hy anarthakam // MS_1,2.19 // iha ye vidhivan nigad arthavds te arthavds te udharaam - audumbaro ypo bhavaty rg v udubara rk paava rjair vsm rja pan npnoti rjo 'varuddhy iti{*1/466*}. kim asya vidhi kryam utsypi stutir iti. ki tvat prptam? vidhir v syd aprvatvt, vdamtra hy anarthakam. vidhivan nigadev evajtyakeu phalavidhi syt, phala hy avagamyate, tath hy aprvam artha vidhsyati. itarath stutivdamtram anarthaka syt. stuta cstuta ca tvn eva so 'rtha. api ca rjo 'varuddhy iti prayojana ryate. na ca - praasto 'yam artha iti kacic chabdo 'sti. lakaay tu stutir gamyate. ruti ca lakay jyyasti. NOTES: *{1/466: Cf. Tait.S. 2.1.1.6}* ____________________________________________ lokavad iti cet // MS_1,2.20 // iti cet payasi - stutir anarthik, na ca abdenvagamyata iti. laukikni vkyni bhavanto vid kurvantu. tad yath - iya gau kretavy devadatty, e hi bahukr, stryapaty, anaapraj ceti. kretavyety apy ukte gubhidhnt pravartantetar kretra. bahukreti ca gubhidhnam avagamyate. tadvad vede 'pi bhaviyati. ____________________________________________ na prvatvt // MS_1,2.21 // naitad evam. loke viditaprv arth ucyante bahukrdaya. te vijnam eva na prayojanam. ata praas gamyate. aviditavde na raddadhran prvavacand iva. viditatvd eva ca prarocayante. vaidikeu punar yadi vidhiabdena na prarocayante na tarm arthavdena. jtako hi vidhiabde sa tadnm. atha vidhiabdena prarocita, kim arthavdaabdena. api ca vede vyaktam asavda. rjo 'varuddhyai ity aprasiddha vacanam. rgv udumbara iti hetutva cprasiddham. yasmd rg udumbara, tasmt tanmayo ypa kartavya iti. rg udumbara ity antavacand anyad asyntam iti parikalpyeta. ____________________________________________ ukta tu vkyaeatvam // MS_1,2.22 // uktam asmbhir vkyaeatvam - vidhin tv ekavkyatvd iti{*1/467*}. nanktam - phalavacanam iha gamyate na stutir iti. yad iha phalavacanam, tad audumbarasya ypasya. na ca, avihita audumbaro ypo 'sti. tatra phalavacanam evnarthakam. stutivacana abdo nstti cet. iha phalavacanena phalavatt pratyate phalav ca praasta iti, tatra phalavattym narthakyam iti yo dvityo 'rtha praas nma sa gamyate. lakaeti cet, na, lakaym apy arthavatt bhavaty eva. lakapi hi laukik. nanktam asavdo vede, na hy rg udumbara iti. gua vdena prarocanrthat brmahe - gauatvt savda. ki? sdyam - yathnna prte sdhanam, evam idam api prtisdhanaaktiyukta praasitu{*1/468*} praasvcin abdenocyate{*1/469*}, akyate hi tat pakvaphalasabandhd rg iti vaktum. [52]{*1/470*} NOTES: *{1/467: Cf. MS 1.2.7}* *{1/468: E1,5,6; E2,4 om. praasitu}* *{1/469: E1,5; E2,4,6 E1 (Fn.): prtisdhanaabdenocyate}* *{1/470: E2: 2,40; E4: 1,151; E5: 2,40; E6: 1,36}* ____________________________________________ vidhi cnarthaka kvacit, tasmt stuti pratyeta, tatsmnyd itareu tathtvam // MS_1,2.23 // apsuyonir v ava, apsujo vetasa iti{*1/471*} apsuyonir ava kartavya iti vidher aakyatvd narthakyam. tatrvaya stuti kalpayitavy, amayitrbhir adbhir avasyvakn ca sabandho yajamnasya kaa amayatti. tatsmnyd itareu tathtvam - tatheti yvat, tvat tathtvam iti. ki tat smnyam. vidhyasabhava stutisabhava ca. NOTES: *{1/471: Tait.S. 5.3.12}* ____________________________________________ prakarae sabhavann apakaro na kalpyeta, vidhynarthakya hi ta prati // MS_1,2.24 // ita ca payma stutir iti. kuta? ida sammananti - yo vidagdha, sa nairta; yo 'ӭta, sa raudra. ya ӭta, sa daivata. tasmd avidahat rapayitavya, sa daivatatvyeti{*1/472*}. yadi stutir darapramsayor eva ӭta stviyate. tath sabhavann apakaro na kalpyeta. apakyate ity apakara. vidhipake tu yatra nairta, tatra vidagdhat nyeta. tath sati prakaraa bdhita bhaved. darapramsakarma prati nairtbhvd vidagdhnam anarthaka syt. tasmt stutir eva. NOTES: *{1/472: Tait.S. 2.6.3}* ____________________________________________ vidhau ca vkyabheda syt // MS_1,2.25 // audumbaro ypo bhavatti vidhv etasminn ryame rjo 'varuddhy ity{*1/473*} etasmi ca vkya bhidyeta. ittham audumbaro ypa praasta, sa corjo 'viruddhy iti. tasmd vidhivan nigadnm api stutir eva kryam arthavdnm iti. [53]{*1/474*} NOTES: *{1/473: Vgl. Tait.S. 2.1.1.6}* *{1/474: E2: 2,42; E4: 1,159; E5: 2,44; E6: 1,37}* ____________________________________________ hetur v syd arthavattvopapattibhym // MS_1,2.26 // atha ye hetuvan nigad - srpea{*1/475*} juhoti, tena hy anna kriyata ityevamdaya{*1/476*}. teu sadeha - ki stutis te kryam uta hetur iti. ki prptam. hetu syd annakaraa homasya. nanv aprasiddhe kryakraabhve na hetpadea{*1/477*}. satyam eva loke, vidhyiyate tu vacanena vede. srpea{*1/478*} home kartavye 'nnakaraa hetur ity upadiyate. ki prayojanam. anyad api darviphardy{*1/479*} annakaraa yat, tenpi nma katha homa kriyeteti. kuta. tasypy annakriyym arthavatt, akyate ca tenpy anna kartum. etd dhi kriyata ity ucyate. na hi vartamnakla kacid asti yasyya pratinirdea. hetau ca ruti abda{*1/480*}, stutau laka. yadi ca darviphardi{*1/481*} na skd anna karotti, nnnakaraam ity ucyate. vyarthe tasmin srpastutir{*1/482*} anarthik syt. srpam{*1/483*} api hi na skd anna karotti, tena vinrthena srpasya{*1/484*} stutir nopapadyate. NOTES: *{1/475: E2,4,5,6 (richtig): rpea}* *{1/476: Tait.Br. 1.6.5}* *{1/477: E1,5,6; E2,4: hetvapadea}* *{1/478: E2,4,5,6: rpea}* *{1/479: E2,4: darvipihardi; E5: darvphardi; E6: darvpihardi}* *{1/480: E2,4 om. abda}* *{1/481: E2,4: darvipihardi u..; vgl. Fn. 377}* *{1/482: E2,4,5,6: rpastutir}* *{1/483: E2,4,5,6: rpam u.}* *{1/484: E2/4: rpasya}* ____________________________________________ stutis tu, abdaprvatvd acodan ca tasya // MS_1,2.27 // na tv etad asti, abdaprvako 'yam artha/ annakaraa hetur iti, abda cnnakaraa srpahome hetur ity ha. na ca darvipharahome, tena abdaprva srpam, na ca darvipiharde{*1/485*} codan. NOTES: *{1/485: E1 hat hier und nachfolgend kurzes i wie E2,4}* ____________________________________________ vyarthe stutir anyyeti cet // MS_1,2.28 // iti punar yad uktam, tat parihartavyam. [54]{*1/486*} NOTES: *{1/486: E2: 2,45; E4: 1,171; E5: 2,48; E6: 1,37}* ____________________________________________ arthas tu vidhieatvt, yath loke // MS_1,2.29 // asmatpake 'rtho 'sti. vkyaeo hi sa vidhes tad bhavati. savda ca stutivacanatvena, yath vaya srpenna kriyama jnma, tath srpenna kriyata ity eva gamyate. tad cvartamna stautu{*1/487*} vartamnam ity upadiati. tvatpaka ea doa, yasya te hetuvidhi. vidhau hi na para abdrtha pratyate. na ca vartamnam upadian veda akyam artha vidadhyt. smatpake tu ea paraabda paratra vartate. yath loke balavn devadatto yajadattdn prasahata iti. prakabale 'pi balavac chabdo vartamno na siha rdla vpekya prayujyate, ye devadattt tu nikabal, tnapekya bhavati. eva tena hy anna kriyata iti praknnakaraena sastava srpasya{*1/488*}, nikny anyny annkarany apekya bhaviyati. NOTES: *{1/487: E2,4,5,6: stotu}* *{1/488: E2: rpapaya (?)}* ____________________________________________ yadi ca hetur avatiheta nirdet, smnyd iti ced avyavasth vidhn syt // MS_1,2.30 // yady api ca bhaved annakaraa hetur darvipiharaprakrm, tathpi srpa etvatiheta. abdd annakaraa hetur iti vijyate. ada ca srpasyha, na darvpihardnm. tad dhi nirdiyate, yasmt srpenna kriyate, tasmt srpea juhotti. yath yasmd balavad upadhmto 'gni, tena me gha dagdham iti, nnagnir api balavad upadhmto dahatti gamyate. atha matam - yena yennna kriyate praìy srpd anyenpi, tena tenpi homa kriyata iti. avyavasth vidhn syt, na kenacit praìynna kriyate. tatra yvad ukta syj juhotti, tvad evnnakaraena juhotti. asmatpake puna srpa styate - tena hy anna kriyata iti vttntnvkhyna na ca vttntajpanya, ki tarhi prarocanyaiva. tasmd dhetuvan nigadasypi stutir eva kryam iti. ____________________________________________ tadarthastrt // MS_1,2.31 //{*1/489*} athedn kim vivakitavacan mantr, utvivakitavacan. kim arthaprakanena ygasyopakurvanti, utoccraamtreeti. yady uccraamtrea, tad na niyogato{*1/490*} barhir devasadana dmty{*1/491*} ea barhirlavane viniyujyeta. abhidhnena cet, prakaraena vijtgabhvo{*1/492*} nnyatropakartu aknotty antarepi vacanam, barhirlavana eva viniyujyeteti. tad evam avagacchma -uccraamtreaivopakurvantti. kuta? tadarthastrt. yad abhidhnasamartho mantra, tatraivaina stra nibadhnti. uruprath uru prathasveti{*1/493*} puroa prathayatti{*1/494*} vacanam idam anarthakam, yady arthbhidhnenopakurvanti. athoccraamtrea, tato vaktavyo viniyoga, ukta ca. ato nrthbhidhnena. yath ska purua parea cen nyate, nnam akibhy na payatti gamyate. nanv arthavdrtha bhaviyatti cet. na hi, yena vidhyate tasya vkyaeo 'rthavda ity uktam. na ca nirapekea vihite 'rthavdena kicid api prayojana kriyate. ato nrthavdrtha vacanam. tathbhydnasamarth mantr{*1/495*} udharaam. ligd evdne prpt vacanena vidhyante, t caturbhir datta{*1/496*} iti. catusakhyrtham iti cet, na, samuccayaabdbhvt. [56]{*1/497*} tath, imm agbhan rasanmtasyety{*1/498*} avbhidhnm datta ity{*1/499*} udharaam. rasandne{*1/500*} prptasya{*1/501*} rasandna{*1/502*} eva stra viniyojakam. tad vivakitrthatve na ghaeteti. nanu gardabharasan{*1/503*} parisakhysyati. na aknoti parisakhytam{*1/504*}. parisacako hi svrtha ca{*1/505*} juhyt, parrtha ca kalpeta, prpta ca bdheta. tasmn na vivakitavacan mantr. ato na prama barhirdevasadana dmty asya rpa barhirlavane viniyogasya. NOTES: *{1/489: E2,4 zhlen MS 1.2.31-39 nicht als eigene Stras, daraus ergibt sich eine unterschiedliche Zhlung}* *{1/490: E4: niyogat}* *{1/491: Mait.S. 1.1.2}* *{1/492: E4: nirjtgabhvo}* *{1/493: Vj.S. 1.22, Tait.S. 1.1.8.1}* *{1/494: Tait.Br. 3.2.8.4}* *{1/495: Cf. Tait.S. 1.1.3.4}* *{1/496: Tait.S. 5.1.1}* *{1/497: E2: Bd.2, S.49-56 fehlen; E4: 1,180; E5: 2,54; E6: 1,39}* *{1/498: E4,5,6 (besser): raanmtasyety}* *{1/499: PBr. 13.1.2.21., Tait.S. 5.1.2.1}* *{1/500: E4,5,6: raandne}* *{1/501: Cf. Tait.S. 4.1.2.1, Mdhy.S. 12.2}* *{1/502: E4,5,6: raandna}* *{1/503: E4,5,6: gardabharaan}* *{1/504: E4,5,6 (richtig): parisakhytum}* *{1/505: E4 om. ca}* ____________________________________________ vkyaniyamt // MS_1,2.32 // niyatapadakram hi mantr bhavanti. agnimrdh diva iti{*1/506*}, na viparyayea. yady arthapratyanrth, viparyayepy artha pratyata iti niyamo 'narthaka syt. athoccraavierth, viparyaye 'nyad uccraam iti niyama ryate. tena yatarasmin{*1/507*} pake niyamo 'rthavn, sa nna paka iti. nanv arthavatsv api niyamo dyate. yath - indrgnti. yukta tatra tat, viparyaye 'rthapratyaybhvt. NOTES: *{1/506: Tait.S. 1.5.5.1}* *{1/507: E1,5,6; E4: tennyatarasmin}* ____________________________________________ buddhastrt // MS_1,2.33 // buddhe khalv api phd arthe tadabhidhnasamartho mantro bhavati. agnd agnn vihared{*1/508*} iti{*1/509*}. sa buddhe ki bodhayet. atha nccraavierth{*1/510*}, buddhe 'py uccraavieo 'vakalpyeteti. nanu punarvacant saskravieo bhaviyati. evam asmatpakam evrito 'si. vacanam uccraam. tad dhi akyate kartu nrthapratyyanam. tat pratte 'akyam. yath sopnatke pde dvitym upnaham aakyatvn nopdatte. [57]{*1/511*} NOTES: *{1/508: E4,5,6: vihara}* *{1/509: Tait.S. 3.2.9}* *{1/510: E1,5,6; E4: tccraavierth}* *{1/511: E4: 1,180; E5: 2,55; E6: 1,40}* ____________________________________________ avidyamnavacant // MS_1,2.34 // yaje sdhanabhta prakayitavya. na ca tdo 'rtho{*1/512*} 'sti, ydam abhidadhati{*1/513*}. yath catvri ӭg{*1/514*} iti. na hi catuӭga tripda dviiraska saptahasta kicid yajasdhanam asti. tad atrbhidhnrtha kim abhidadhyt. uccrarthe tv avakalpyate. tath m m hisr ity asatym api hisy kim abhidadhyt. NOTES: *{1/512: E4 om. 'rtho}* *{1/513: E1 (Fn.): abhivahanti kecin mantr, E5: abhidadhti}* *{1/514: Tait.. 10.10.17, V 4.58.3a}* ____________________________________________ acetane 'rthabandhant // MS_1,2.35 // acetane 'rthe khalv artha nibadhnanti - oadhe tryasvainam{*1/515*} iti{*1/516*}. abhidhnenopakurvanta evajtyak oadhi pautrya pratipdayeyu. na csv acetan aky pratipdayitum. uccrarthe tu naia doo bhavati. tasmd uccrarth. ӭota grva iti{*1/517*} codharaam. NOTES: *{1/515: E4: tryasvanaim (?)}* *{1/516: Tait.S. 1.2.1.1}* *{1/517: Tait.S. 1.3.13.1}* ____________________________________________ arthavipratiedht // MS_1,2.36 // arthavipratiedho 'pi bhavati. aditir dyaur aditir antarikam iti{*1/518*} saiva dyaus tad evntarikam iti ko jtucid avadhrayet. anavadhraya ca kim abhidhnenopakuryt. uccraamtre tu naia virodho bhavati. tasmd uccrarth mantr. eko rudro na dvityo 'vatasthe{*1/519*}. asakhyt sahasri, ye rudr adhibhmym iti{*1/520*} codharaam [58]{*1/521*} NOTES: *{1/518: V 1.89.10a}* *{1/519: Tait.S. 1.8.6.1}* *{1/520: Tait.. 1.12.1, Vj.S. 16.54, Tait.S. 4.5.11.1}* *{1/521: E4: 1,181; E5: 2,56; E6: 1,40}* ____________________________________________ svdhyyavad avacant // MS_1,2.37 // svdhyyakle prikvahanti karoti. mavako 'vahanti mantram adhte. nsau tena mantrea tadabhidhnam abhyasyaty akarnuprvy avadhraa eva yatate. yena ca nma prayojanam, tad abhyasitavyam. ata uccrabhysd uccraena prayojanam ity avagacchma. ____________________________________________ avijeyt // MS_1,2.38 // api ca keäcin mantrm aakya evrtho veditum. yath - amyak s ta indra ir asma iti{*1/522*}. syeva jarbhar turphartv iti{*1/523*}. indra somasya kuketi{*1/524*} ca. ete ki pratyyayeyu. uccrarthe tu na doa. tasmd uccrarth mantr iti. NOTES: *{1/522: V 1.169.3a}* *{1/523: V 10.106.6a}* *{1/524: V 8.77.4c}* ____________________________________________ anityasayogn mantrnarthakyam // MS_1,2.39 // anityasayoga khalv api bhaven mantrev abhidhnrtheu. yath - ki te kvanti kkaeu gva iti{*1/525*}. kka nma janapad. naickha nma nagaram. pramagado{*1/526*} rjeti. yady abhidhnrth, prk pramagadn{*1/527*} nya mantro 'nubhtaprva{*1/528*} iti gamyate. tad etais tadarthastrdibhi{*1/529*} kraair mantrm avivakitavacanat. NOTES: *{1/525: V 3.53.14: ki te kvanti kkaeu gvo nira duhre na tapanti gharmam/ no bhara pramagandhasya vedo naickham maghavan randhay na//}* *{1/526: E1,6; E4,5 (richtig): pramagando}* *{1/527: E1,6; E4,5: pramagandn}* *{1/528: E4: 'bhtaprva (?)}* *{1/529: MS 1.2.31}* ____________________________________________ aviias tu vkyrtha // MS_1,2.40 //{*1/530*} aviias tu loke prayujyamnn vede ca padnm artha. sa yathaiva loke vivakita, tathaiva vede 'pi bhavitum arhati. naivam, loke tair arthair avabuddhai savyavahra. iha devatbhir apratyakbhi[59]{*1/531*}r yajgai ccetanai salpe na kacid yajasyopakra. yady ada parikalpyeta, uccrad eva tad bhavitum arhati. yad dhi kartavyam, tat prayojanavat, uccraa ca na kathacit na kartavyam, yady aprvya, yady arthya. yady artho na pratyyate, na kicid anarthakam. yadi na prayujyate, sammnnnarthakyam. tasmd uccrad aprvam. tath ca tadarthastrd uktam{*1/532*}. tad ucyate - arthapratyyanrtham eva yaje mantroccraam. yad uktam - na devatbhir yajgai ca salape prayojanam astti, yaje yajgaprakanam eva prayojanam. katham? na hy aprakite yaje yajge ca yga akyo 'bhinirvartayitum. tasmt tannirvttyartham arthaprakana mahnupakra karmaa, tac ca karotty avagamyate. tasmd asatyasya prayojanam. tac ca da na akyam apavaditum - nrthbhidhna prayojanam iti. nanv arthbhidhnenopakurvatsu - t caturbhir datta ityevamdy anarthaka bhavatu{*1/533*}, na jtucid apajnmahe dam arthbhidhnasyopakrakatvam. atha ki tacchstra anarthakam eva. na hi - NOTES: *{1/530: E2,4 haben ab MS 1.2.31 nicht wie E1,5,6 weitergezhlt, so da sie bei MS 1.2.40 mit 1.2.32 fortfahren}* *{1/531: E2: 2,57; E4: 1,204; E5: 2,57; E6: 1,41}* *{1/532: E1,5,6; E2,4: yuktam}* *{1/533: E4: kma bhavatu}* ____________________________________________ gurthena punaruti // MS_1,2.41 // yad uktam{*1/534*} - t caturbhir datta iti samuccayaabdbhvn na samuccayrtham iti. catusakhyviiam dna kartavyam iti vkyd avagamyate. tad ekena mantrea ghan na yathruta{*1/535*} ghyd iti. NOTES: *{1/534: E1, S.55/26}* *{1/535: E2 om. ghan na yathruta}* ____________________________________________ parisakhy // MS_1,2.42 // parisacake ca{*1/536*} - imm agbhann ity avbhidhnm datta iti trayo do prduyur iti. naiva sabandha ity datta iti. katha tarhi, ity avbhidhnm iti. [60]{*1/537*} ligd raanmtre abdt tu viee 'vbhidhnym iti. sati ca vkye liga viniyojakam. tac csya prakaramnnnumita vkya nsti. kataratat. etena mantredna kuryd iti, yasmin sati raanmtre ligt prpnoti. avbhidhny tu pratyakam eva vacanam. asmin sati tad numnika nsti. tena gardabharaany na prptir eveti. NOTES: *{1/536: E1, S.56/4-6, Tait.S. 5.1.2.1}* *{1/537: E2: 2,59; E4: 1,210; E5: 2,59; E6: 1,41}* ____________________________________________ arthavdo v // MS_1,2.43 // uru prath uru prathasveti puroa prathayatty{*1/538*} arthavdrthena punaruti, yajapatim eva tat prathayatti. nanu nya mantrasya vkyaea, na ca prptasya stuty prayojanam. satyam{*1/539*}, nya mantrasya vidhi, na sastava. prathanam eva tatra styate. mantra pun rpd eva prpta ihndyate prathana stotum - ittha prathana praastam, yat kriyamam evarpea mantrea kriyate. kas tad bhavati gua. yajapatim eva tat prajay paubhi prathayati. kim etad evsya phala bhavati. neti brma. stuti katha bhaviyatty evam ucyate. katham asati prathane prathayatti abda. mantrbhidhnt - mantrea puroam adhvaryu prathasveti brte. ya caiva prathasveti brte, sa prathayati, yath - ya kurv iti brte, sa krayati. NOTES: *{1/538: Tait.S. 3.2.8.4, zitiert: Bh ad MS 1.2.31}* *{1/539: E2 om. satyam}* ____________________________________________ aviruddha param // MS_1,2.44 // yad uktam{*1/540*} - padaniyamasyrthavattvd{*1/541*} avivakitrth mantr iti. kmam anarthako niyama, na dam apramam. niyatoccraam adyeti cet, aviruddh adakalpansmatpake 'pi. eva pratyyamnam abhyudayakri bhavatti. [61]{*1/542*} NOTES: *{1/540: Bh ad MS 1.2.32}* *{1/541: E2: padaniyamasyrthayavavd (?)}* *{1/542: E2: 2,63; E4: 1,223; E5: 2,60; E6: 1,42}* ____________________________________________ sapraie karmagarhnuplambha saskratvt // MS_1,2.45 // atha yad uktam{*1/543*} - prokar sdayeti buddhabodhanam aakyam, ata uccrad adam iti. tan na. kartavyam ity api vijte 'nuhnakle smty prayojanam. upyntarepi s prpnoti, ato 'nenopyena kartavyeti niyamrtham mnnam, saskratvt. NOTES: *{1/543: Bh ad MS 1.2.33, Mdhy.S.1.28; Tait.S. 3.2.9}* ____________________________________________ abhidhne 'rthavda // MS_1,2.46 // catvri ӭg ity{*1/544*} asad abhidhne gaua abda. gau kalpan pramavattvt. uccrad adam apramam. catasro hotr ӭgvsya. trayo 'sya pd iti savanbhipryam. dve ra iti patnyajamnau. sapta hastsa iti chandsy abhipretya. tridh baddha iti tribhir vedair baddha. vabha kmn varatti. roravti abdakarm. maho devo martyn viveeti, manuydhikrbhipryam. tad yath - cakravkastan hasadantval kavastr aivlake nadti nady stuti. yajasamddhaye sdhann cetanasdyam upapdayitukma mantraaabdena lakayati{*1/545*} - oadhe tryasvainam iti{*1/546*}. ӭota grva iti{*1/547*}, ata para prtaranuvknuvacana bhaviyati, yatrcetan santo grvo 'pi ӭuyu, ki punar vidvso 'pi brhma iti. ittha ccetan api grva mantryante. NOTES: *{1/544: Zitiert: Bh ad MS 1.2.34, V 4.58.3a}* *{1/545: Bh ad MS 1.2.35}* *{1/546: Tait.S. 1.2.1.1}* *{1/547: Tait.S. 1.3.13.1}* ____________________________________________ gud avipratiedha syt // MS_1,2.47 // aditir dyaur iti{*1/548*} gaua ea abda, ato na [62]{*1/549*}vipratiedha/ yath - tvam eva mt, tvam eva{*1/550*} piteti. tathaikarudradaivatya eko rudra, atarudradaivatye ata rudr ity avirodha. NOTES: *{1/548: Bh ad MS 1.2.36, V 1.89.10a}* *{1/549: E2: 2,65; E4: 1,228; E5: 2,61; E6: 1,43}* *{1/550: E2,4,6 om. tvam eva}* ____________________________________________ vidyvacanam asayogt // MS_1,2.48 // yat tu{*1/551*} - akarmakle 'vahanti mantrea mavako na prikvahanti prakayitum iccatti. ayajasayogt, na yajopakryaitat prakayitum icchati. nanu prakannabhyso 'karbhysa ca paricodita. ucyate - saukaryt prakannabhyso durgrahatvc ckarbhysa. NOTES: *{1/551: Bh ad MS 1.2.37}* ____________________________________________ sata param avijnam // MS_1,2.49 //{*1/552*} vidyamno 'py artha pramdlasydibhir nopalabhyate. nigamaniruktavykaraavaena dhtuto 'rtha kalpayitavya. yath - syeva jarbhar turphartv ityevamdny{*1/553*} avinor abhidhnni dvivacanntni lakyante. anenvino kmam apr ity{*1/554*} vina sktam avagamyate. devatbhidhnni ca ghaante jarbhartyevamdni. avayavaprasiddhy ca laukikenrthena vieyante. eva sarvatra. NOTES: *{1/552: Zu MS 1.2.38}* *{1/553: V 10.106.6}* *{1/554: V 10.106.11d}* ____________________________________________ ukta cnityasayoga // MS_1,2.50 //{*1/555*} para tu rutismnyamtram ity{*1/556*} atreti{*1/557*}. [63]{*1/558*} NOTES: *{1/555: Zu MS 1.2.39}* *{1/556: MS 1.1.31}* *{1/557: E2 nimmt den Kommentar irrtmlicherweise als eigenes Stra}* *{1/558: E2: 2,68; E4: 1,238; E5: 2,62; E6: 1,43}* ____________________________________________ ligopadea ca tadarthavat // MS_1,2.51 // gneygndhram upatihata iti{*1/559*} vidhnd vivakitrthnm eva mantr bhavati ligeopadea. yadi te 'gniprayojan, tatas ta gney ngniabdasanidhnt. NOTES: *{1/559: Tait.S. 3.1.6}* ____________________________________________ ha // MS_1,2.52 // hadarana ca vivakitrthnm eva bhavati. kim hadaranam. na pit vardhate, na mteti{*1/560*}. anye vardhanta iti gamyate. pratyaka kaumrayauvanasthvirair vardhante mtrdaya. abdo na vardhata iti brte. k puna abdasya vddhi. yad dvivacanabahuvacanasayoga. NOTES: *{1/560: Vgl. Tait.Br. 3.6.6.1}* ____________________________________________ vidhiabd ca // MS_1,2.53 // vidhiabd ca vivakitrthn eva mantrn anuvadanti - ata him ata vari jvysam ity etad evheti{*1/561*}. [64]{*1/562*} NOTES: *{1/561: PBr. 2.3.4.21}* *{1/562: E2: 2,69; E4: 1,243; E5: 2,64; E6: 1,44}* ____________________________________________ dharmasya abdamlatvd aabdam anapeka syt // MS_1,3.1 // eva tvat ktsnasya vedasya prmyam uktam. athedn yatra na vaidika abdam upalabhemahi, atha ca smaranti - evam ayam artho 'nuhtavya, etasmai ca prayojanyeti. kim asau tathaiva syn na veti. yath - aak kartavy; gurur anugantavya; taga khanitavyam; prabh pravartayitavy; ikhkarma kartavyam ityevamdaya. tad ucyate - dharmasya abdamlatvd aabdam anapeka syd iti. abdalakao dharma ity uktam{*1/563*} - codanlakao 'rtho dharma iti. ato nirmlatvn npekitavyam iti. nanu ye vidur ittham asau padrtha kartavya iti, katham iva te vadiyanty akartavya evyam iti. smaranupapatty, na{*1/564*} hy ananubhto 'ruto vrtha smaryate. na csyvaidikasylaukikasya ca smaraam upapadyate, prvavijnakrabhvd iti. y hi bandhy smareta - ida me dauhitraktam iti, na me duhitstti matv, na jtucid asau pratyt - samyag etaj jnam iti. evam api yathaiva pramparyevicchedd aya veda iti pramam e smti, evam iyam api prama bhaviyatti. naitad evam. pratyakeopalabdhatvd granthasya, nnupapanna prvavijnam. aakdiu tv adrtheu prvavijnakrabhvd vymohasmtir eva gamyate. tad yath kacij jtyandho vadet - smarmy aham asya rpavieasyeti. kutas te prvavijnam iti ca paryanuyukto jtyandham evpara vinirdieta. tasya [65]{*1/565*} kuta? jtyandhntart. eva jtyandhaparamparym api saty naiva jtucit sapratyur vidvsa samyagdaranam etad iti. ato ndartavyam evajtyakam anapeka syd iti. NOTES: *{1/563: Vgl. MS 1.1.2}* *{1/564: E2,4 om. na}* *{1/565: E2: 2,73; E4: 1,243; E5: 2,70; E6: 1,45}* ____________________________________________ api v kartsmnyt pramam anumna syt // MS_1,3.2 // api veti pako vyvartyate. prama smti, vijna hi tat. kim ity anyath bhaviyati. prvavijnam asya nsti, krabhvd iti cet. asy eva smter drahimna kraam anumsymahe. tat tu nnubhavanam, anupapatty. na hi manuy ihaiva janmany evajtyakam artham anubhavitu aknuvanti. janmntarnubhta ca na smaryate. granthas tv anumyeta, kartsmnyt smti-vaidikapadrthayo. tenopapanno vedasayogas traivariknm. nanu nopalabhanta evajtyaka grantham. anupalabhamn apy anumimran, vismaraam apy upapadyata iti. tad upapannatvt prvavijnasya tarivarikn smaratm, vismaraasya copapannatvd granthnumnam upapadyata iti prama smti. aaklig ca mantr vede dyante - yä jan pratinandanttyevamdaya{*1/566*}. tath pratyupasthitaniyamnm cr drthatvd eva prmyam - guror anugamt prto gurur adhypayiyati granthagranthibhedina ca nyyn parituo vakyatti. tath ca darayati - tasmc chreysa prva yanta ppyn pacd anvetti{*1/567*}. prapstagni ca paropakrya, na dharmyety evvagamyate. tath ca daranam - dhanvann iva prap [66]{*1/568*} asti{*1/569*}. tath - sthalayodaka parighantti ca. gotracihna ikhkarma, darana ca - yatra b sapatanti kumr viikh iveti{*1/570*}. tena ye drth, te tata eva pramam. ye tv adrth, teu vaidikaabdnumnam iti. NOTES: *{1/566: Pra.GS 3.2.2, p.MP 2.20.27}* *{1/567: E2: anveti}* *{1/568: E2: 2,78; E4: 1,259; E5: 2,78; E6: 1,45}* *{1/569: V 10.4.1c}* *{1/570: V 6.75.17a}* ____________________________________________ virodhe tv anapeka syt, asati hy anumnam // MS_1,3.3 // atha yatra rutivirodha, tatra katham. yathaudumbary sarvaveanam, audumbar spvodgyed iti ruty viruddham. acatvriad vai vedabrahmacaraam, jtaputra kakeo 'gnn dadhtety anena viruddham. krtarjako bhojyn na iti, tasmd agnūomye sasthite yajamnasya ghe 'itavyam ity anena viruddham. tat pramam, kartsmnyd ityeva prpte brma - aakyatvd vyamoha ity avagamyate. katham aakyat. sparavidhnn na sarv aky veayitum udgyat sprau ca. tm udgyat spraavym avagacchanta kenema sapratyaya bdhemahi sarvaveanasmaraeneti brma. nanu nirmlatvd vymohas tat smaraam iti vaidika vacana mla bhaviyatti. bhaved vaidika vacana mlam, yadi sparana vymoha. avymohe tv aakyatvd anupapannam. yathnubhavanam anupapannam iti na kalpyate, tath vaidikam api vacanam. katha tarhi sarvaveanasmaraam. vymoha. katha vymohakalpan. rautavijnavirodht. atha kim artha nemau vidh vikalpye[67]{*1/571*}te vrhiyavavad bhadrathantaravad v. nsati vymohavijne vikalpo bhavati. yadi sarvaveanavijna pramam, sparana vymoha. yadi sparana pramam, smtir vymoha. vikalpa tu vadan sparanasya pake tvat prmyam anumanyate. tasya ca mla ruti. s cet pramam anumat, na pkik. pkika ca sarvaveanasmaraam, pake tvan na aknoti ruti parikalpayitum, sparavijnena bdhitatvt. tata cvymohe ca tasminn aaky ruti kalpayitum. na csv avymoha pake, pake vymoho bhaviyatti. yad eva hi tasyaikasmin pake mlam, tad evetarasminn api. ekasmi cet pake na vymoha, rutiprmyatulyatvd itaratrpy avymoha. na csv ekasmin pake ruti, nibaddhkar hi s na pramdapha iti aky gaditum. tena naitat pake vijna vymoht pakntara sakrntam ity avagamyate. tatra durutasvapndivijnamlatva ta sarvaveanasyeti virodht kalpyate. na hi tasya sati virodhe prmyam abhyupagantavyam iti kicid asti pramam. tasmd yathaivaikasmin pake na aky ruti kalpayitum, evam aparasmin pake, tulyakraatvt. api cetaretarraye 'nyata paricchedt. keyam itaretarrayat. pramy smtau sparana vymoha, sparane prame smtir vymoha, tad etad itaretrraya bhavati. tatra sparanasya kpta mla kalpya smte, so 'sv anyata pariccheda. kalpyamlatvt smtiprmyam anavakpta. tad aprmyt sparana na vymoha. tad avymoht smrtarutikalpannupapann prambhvt. nanv eva sati vrhisdhanatvavijnasypy avymohd yavarutir nopapadyeta. satya nopapadyate, yady apratyak syt. pratyak tv e. na hi pratyakam anupapanna nmsti. dvayos tu rutyor bhvt. dve hy ete vkye. tatraikena kevalayavasdhanat gamyate, [68]{*1/572*} ekena kevalavrhisdhanat. na ca vkyenvagato 'rtho 'pahnyate. tasmd vrhiyavayor upapanno vikalpo bhadrathantarayo ca. tasmd ukta rutiviruddh smtir apramam iti. ata ca sarvaveandi ndarayam. NOTES: *{1/571: E2: 2,98; E4: 1,281; E5: 2,85; E6: 1,46}* *{1/572: E2: 2,102; E4: 1,281; E5: 2,89; E6: 1,47}* ____________________________________________ hetudaranc ca // MS_1,3.4 // lobhd vsa ditsamn audumbar ktsn veitavanta kecit. tat smter bjam. bubhukam kecit krtarjakasya bhojanam caritavanta. apustva pracchdayanta cëcatvriad vari vedabrahmacarya caritavanta. tata e smtir ity avagamyate. adhikarantara v. vaisarjanahomya vso 'dhvaryur ghtti, ypahastino dnam carantti. tatkartsmnyt pramam iti prpte{*1/573*}. aprama smti. atrnyan mlam. lobhd caritavanta kecit, tata e smti. upapannatara caitad vaidikavacanakalpant. NOTES: *{1/573: MS 1.3.2}* ____________________________________________ ikope 'viruddham iti cet // MS_1,3.5 // cntena kartavyam; yajopavtin kartavyam; dakicrea kartavyam ityevalakany udharani. kim etni rutiviruddhni na kartavyni utviruddhni kryti. [69]{*1/574*} iti{*1/575*} cet payasi, tair apy anuhyamnair vaidka kicin na kupyati, tasmd aviruddhnti. NOTES: *{1/574: E2: 2,115; E4: 1,346; E5: 2,93; E6: 1,47}* *{1/575: E2,4,6 om. iti}* ____________________________________________ na straparimatvt // MS_1,3.6 // naitad evam. straparicchinna hi krama bdheran. katham. veda ktv vedi kurvtetm rutim uparundhyd antar veda vedi cnuyamnam camandi. dakiena caikahastennuhyamneu padrtheu kadcit pradhna svaklam atikrmeta. ubhbhy hastbhy anutihan pradhnakla sabhvayiyati. ____________________________________________ api v kragrahae prayuktni pratyeran // MS_1,3.7 // api veti pakavyvtti. aghyamakra evajtyak pramam. nanu kramaklau virundhanti{*1/576*}. virudhnantu{*1/577*}. naia doa. camana padrtha padrthn ca gua krama. na ca gunurodhena padrtho na kartavyo bhavati. api ca prptn padrthnm uttarakla krama patati. yad padrtha prpnoti, tad krama eva nsti, kena saha virodho bhaviyatti. tath yadi dakiena ncaryate, klo m virodhd iti, tatra klnurodhena padrtho nnyathtvam abhyupagacchet. prayogga hi kla padrthnm upakraka. ato na klnurodhena vyathayitavya padrtha. api ca auca dakicrat yajopavtitva caivajtyak arth vyavadhtro na bhavanti. sarvapadrthn [70]{*1/578*} eabhtatvt. tasmd camandn prmyam. NOTES: *{1/576: E2,4,5,6: virundhanti}* *{1/577: E2,4,5,6: virundhnantu}* *{1/578: E2: 2,120; E4: 1,356; E5: 2,96; E6: 1,48}* ____________________________________________ tev adarand virodhasya sam vipratipatti syt // MS_1,3.8 // yavamaya caru; vrh upnahau{*1/579*}; vaitase kae prjpatyn sacinotti yavavarhavetasaabdn sammananti. tatra kecid drghakeu yavaabda prayujante, kecit priyaguu. varhaabda kecit kare{*1/580*}, kecit kaakunau. vetasaabda kecid vajulake, kecij jambvm. tatrobhayath padrthvagamd vikalpa. NOTES: *{1/579: Tait.Br. 1.7.9.4, Mait.S.4.46, cf. PBr. 5.4.3.19}* *{1/580: E2,4,5: skare}* ____________________________________________ strasth v tannimittatvt // MS_1,3.9 // vabda paka vyvartayati. yavaabdo yadi drghakeu sdyt priyaguu bhaviyati. yadi priyaguu, sdyd yaveu. ki sdyam. prvasaye{*1/581*} ke bhavanti drghak priyagava caitat tayo sdyam. ka punar atra nicaya. ya strasthn sa abdrtha. ke strasth. i. tem avicchinn smti abdeu vedeu ca. tena i nimitta rutismtyavadhrae. te hy eva sammananti yavamayeu karambhaptreu vihiteu vkyaeam - yatrny oadhayo mlyante, athaite modamn ivottihantti{*1/582*} drghakn yavn darayati veda. vede darand avicchinnapramparyo drghakeu yavaabda iti gamyate. tasmt priyaguu gaua. tasmd drghakn puroa kartavya. tasmd varha gvo 'nudhvantti{*1/583*} kare{*1/584*} varhaabda darayati. apsujo vetasa iti{*1/585*} vajule vetasaabdam. [71]{*1/586*} kara{*1/587*} hi gvo 'nudhvanti. vajulo 'psu jyate. jambvka sthale girinadūu v. NOTES: *{1/581: E2,5,6: prvasasye, E4: prvasasyee}* *{1/582: Quelle unbekannt}* *{1/583: PBr. 4.4.3.19}* *{1/584: E2,4,5: skare}* *{1/585: Quelle unbekannt}* *{1/586: E2: 2,142; E4: 1,416; E5: 2,103; E6: 1,49}* *{1/587: E2,4,5: skara}* ____________________________________________ codita tu pratyetvirodht pramena // MS_1,3.10 // atha yä chabdn ry na kasmicid arthe caranti, mlecchs tu kasmicit prayujate, yath pikanemasatatmarasdiabd{*1/588*}. teu sadeha - ki nigamaniruktavykaraavaena dhtuto 'rtha kalpayitavya uta yatra mlecch caranti, sa abdrtha iti. icrasya prmyam ukta niasmte. tasmn nigamdivaenrthakalpan. nigamdn caivam arthavatt bhaviyati. anabhiyoga ca abdrthev ainm abhiyoga cetarem. tasmd dhtuto 'rtha kalpayitavya ityeva prpte brma - coditam aiair api inavagata pratyeta, yat pramenviruddham, tad avagamyamnam, na nyyya tyaktum. yat tu icra pramam iti, tat pratyaknavagate 'rthe. yat tv abhiyukt abdrtheu i iti. tatrocyate - abhiyuktatar paki poae bandhane ca mlecch. yat tu nigamaniruktavykaranm arthavatteti, tatraim arthavatt bhaviyati, na yatra mlecchair apy avagata abdrtha. api ca - nigamdibhir arthe kalpayamne 'vyavasthita abdrtho bhavet, tatrnicaya syt. tasmt pika iti kokilo grhya, nemo 'rdham, tmarasa padmam, sata iti drumaya ptram parimaala atachidram. [72]{*1/589*} NOTES: *{1/588: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/589: E2: 2,154; E4: 1,452; E5: 2,107; E6: 1,49}* ____________________________________________ prayogastram iti cet // MS_1,3.11 // iha kalpastry udharaam - makam, hstikam, kauinyakam ityevalakaakni ki pramam aprama veti sadigdhni. ki prptam. prayogasya stra pramam evajtyakam iti brma. satyavcm etni vacanni. katham avagamyate. vaidikair e savdo bhavati. ya eva hi vede grah, ta eveha, y eva vede iak{*1/590*}, t eveha. tasmt satyavca cry. cryavaca pramam iti ca ruti. pratyakata prmyam anavagatam iti yady ucyeta, pramntarea vacanenvagatam iti na doa. vedavkyai cai tulya dara. tasmt pramam. NOTES: *{1/590: E1 (Fn.): iaya}* ____________________________________________ nsanniyamt // MS_1,3.12 // naitad evam, asanniyamt. naitat samyanibandhanam, svarbhvt. ____________________________________________ avkyae{*1/591*}c ca // MS_1,3.13 // tvijo vte; vt yajanti{*1/592*}; devayajanam adhyavasyantti{*1/593*}. ntra vidhir gamyate vartamnaklapratyayanirdet. na ctra vkyaea stvako 'sti. tasmd{*1/594*} apramam. ya cdara ukta, sa nntaryakatvd vedavkyamirasammnnt. yat tu rutir iti naitat, arthavdatvt{*1/595*}. katham arthavda. vidhyantara hy asti - gneyo 'kapla iti. atrcryo vedo 'bhipreta, cinoty asya buddhim iti. yad vcryavacana [73]{*1/596*} prama tadapekam. kataratat. yat pramagamyam. yac coktam - satyavcm etni vacannti, tan na - NOTES: *{1/591: E4 (Fn.): -eatvc ca}* *{1/592: nS. 5.1.1}* *{1/593: nS. 15.14.1}* *{1/594: E4 (Fn.): stvakas tasmd}* *{1/595: E4 (Fn.): rutir iti nrthavdatvt}* *{1/596: E2: 2,169; E4: 1,473; E5: 2,110; E6: 1,50}* ____________________________________________ sarvatra ca prayogt sanidhnastrc ca // MS_1,3.14 // cryavacana hi bhavati prvapake - sarvsu tithiv amvsyeti{*1/597*}. sanihita ca stram - pauramsy pauramsy yajeta, amvsyym amvasyay yajed iti{*1/598*}. tena rutiviruddhavacann na satyavca, tasmd apramam. NOTES: *{1/597: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/598: Vgl. BaudhS 28.12, Go.GS 1.9.13}* ____________________________________________ anumnavyavasthnt tatsayukta prama syt // MS_1,3.15 // anumnt smter cr ca prmyam iyate. yenaiva hetun te pramam, tenaiva vyavasthit{*1/599*} prmyam arhanti. tasmd holkdaya{*1/600*} prcyair eva kartavy; hnnaibukdayo dkityair{*1/601*} eva; udvabhayajdaya udcyair eva. yath ikhkalpo vyavatihate kecit triikh, kecit pacaikh iti. NOTES: *{1/599: E4 (Fn.): hetuvyavasthit eva}* *{1/600: E1,5,6; E2,4: holkdi, E4 (Fn.) tasmd holkdaya; tad dholkdaya}* *{1/601: E4 (Fn.): hnnaibuk dkityair}* ____________________________________________ api v sarvadharma syt, tannyyatvd vidhnasya // MS_1,3.16 // api veti pakavyvtti. evajtyaka sarvadharma syt. kuta. tannyyatvd vidhnasya. vidhyate 'neneti vidhna abda. so 'numyate smty. na ca tasyktivacanat nyyy. na ca vyaktivacanat, na sarvem anuht yad eka [74]{*1/602*} smnya, tasya vcaka kacit abdo 'sti, yo 'numyeta. tasmt sarvadharmat vidher nyyy. kuta. padrth kartavy iti pramam asti, vyavasthy tu na kicit pramam asti. atha yad uktam, yath ikhkalpo vyavatihata iti - NOTES: *{1/602: E2: Lcke; E4: 1,486; E5: 2,113; E6: 1,50}* ____________________________________________ darand viniyoga syt // MS_1,3.17 // gotravyavasthay ikhkalpavyavasthy darana spaam. ____________________________________________ ligbhvc ca nityasya // MS_1,3.18 // ida padebhya kebhyacid uttara stram. kni tni padni. atha kim artha na ligd vyavasth. yath - uklo hot iti. nsti tan nityam e ligam, yad yathdaranam anuvartate. ye 'pi ym bhanto lohitk, te 'pi na sarva rhnnaibukdn kurvate. anevalig api cnutihanti. tasmn na vyavasth. uklo hoteti pratyak ruti. ____________________________________________ khy hi deasayogt // MS_1,3.19 // atha kasmn na samkhyay niyama. ye dkity iti samkhyt, ta hnnaibukdn kariyanti. ya udcy iti samkhyt, ta udvabhayajdn. ye prcy iti, te holkdn. yath - rj rjasyeneti. naitad evam. deasayogd khy bhavati. dkiaden nirgata prku vodaku vvasthita hnnaibukdn karoty eva. udcy ca dentara udvabhayajdn{*1/603*}, prcy ca holkdn. anyadea ca dentaragato na niyogata parapadrthn{*1/604*} karoti. tasmn na vyavasth{*1/605*}. rj rjasyeneti tu niyat jti. [75]{*1/606*} NOTES: *{1/603: E4 (Fn.): udcy codvabhayajdn}* *{1/604: E4 (Fn.): niyogata padrthn}* *{1/605: E4 (Fn.): tasmd avyavasth}* *{1/606: E2: 2,180; E4: 1, 497; E5: 2,116; E6: 1,51}* ____________________________________________ na syd dentarev iti cet // MS_1,3.20 // iti cet payasi - yadi deasayogd khy bhavet, dentarasthasya na bhavet. bhavati ca denatarasthasya mthura ity asabaddhasypi mathuray. tasmn na deasayogd khy. ____________________________________________ syd yogkhy hi mthuravat // MS_1,3.21 // deasayoganimittym apy khyy den nirgatasya tadkhy na viruddh. yata e yogkhy yogamtrpek, na bhtavartamnabhaviyatsabandhpek. yato dyate - mathurm abhiprasthito mthura iti, mathury vasan mathury nirgata ca. yasya tv ato 'nyatama sabandho nsti, na sa mthura. tasmn na samkhyay vyavasth. ____________________________________________ karmadharmo v pravaavat // MS_1,3.22 // atha kasmn na karmga dea. ya kamtikprya, sa hnnaibukdnm. yath - prcnapravae vaivadevena yajeteti{*1/607*}. NOTES: *{1/607: Mn.S. 1.7.1.5}* ____________________________________________ tulya tu kartdharmea // MS_1,3.23 // yath kartary avyavasthita liga ymdi{*1/608*} na padrthai savdam upaiti, tadvad dealigam avyavasthitam{*1/609*}. kamtikprye 'py anye na kurvanti, tathnyalige 'pi kurvanti. tasmn na deato vyavasth. prcnapravaa tu ruty niyata vaivadevasya. [76]{*1/610*} NOTES: *{1/608: E4 (Fn.): vyavasthitaymdi}* *{1/609: E4: dealigavyavasthitam}* *{1/610: E2: 2,182; E4: 1,505; E5: 2,117; E6: 1,52}* ____________________________________________ prayogotpattyastratvc chabdeu na vyavasth syt // MS_1,3.24 // gaur gv go gopotalik ityevamdaya{*1/611*} abd udharaam. goabdo yath ssndim iti pramam, ki tath gvydayo 'py uta neti sadeha. kim atraika abdo 'vicchinnapramparyo 'rthbhidhy, itare 'pabhra, uta sarve 'ndaya. sarva iti brma. kuta. pratyayt. pratyate hi gvydibhya ssndimn artha. tasmd ito varaate 'py asyrthasya sabandha sd eva, tata parea, tata ca paratareety andit. kart csya sabandhasya nstti vyavasthitam eva. tasmt sarve sdhava, sarvair bhëitavyam. sarve hi sdhayanty artham. yath - hasta, kara, pir iti. arthya hy eta uccryante, ndya. na hy em uccrae stram asti. tasmn na vyavatiheta kacid eka eva sdhur itare 'sdhava iti. NOTES: *{1/611: Vgl. Mahbhëya, Einltg., E1 (4th ed., 1985), Bd.1, S.5/21-22}* ____________________________________________ abde prayatnanipatter apardhasya bhgitvam // MS_1,3.25 // mahat prayatnena abdam uccaranti - vyur nbher utthita, urasi vistra, kahe vivartita, mrdhnam hatya parvtta, vaktre vicaran vividhn abdn abhivyanakti. tatrpardhyetpy uccrayit, yath - uke patiymti kardame patati, sakd upasprakymti dvir upaspati. tato 'pardht pravtt gvydayo bhaveyu, na niyogato 'vicchinnaprampary eveti. [77]{*1/612*} NOTES: *{1/612: E2: 2,213; E4: 1,580; E5: 2,121; E6: 1,52}* ____________________________________________ anyya cnekaabdatvam // MS_1,3.26 // na caia nyya yat sad abd ekam artham abhiniviamn, sarve 'vichinnaprampary eveti. pratyayamtradarand abhyupagamyate, sdyt sdhuabde 'py avagate pratyayo 'vakalpyate. tasmd amūm eko 'ndir anye 'pabhra. hasta, kara, pir ityevamdiu tv abhiyuktopaded andir amūm arthena sabandha iti. ____________________________________________ tatra tattvam abhiyogaviet syt // MS_1,3.27 // katha punas tatra{*1/613*} tattva akya vijtum. akyam ity ha. arthino hy abhiyukt bhavanti. dyate cbhiyuktn guayatm avismaraam upapannam. pratyaka caitad guyamna na bhrayata iti. tasmd yam abhiyukt upadianti, ea eva sdhur ity avagantavya{*1/614*}. NOTES: *{1/613: E4 (Fn.): punar atra}* *{1/614: E4 (Fn.): sdhur avagantavya}* ____________________________________________ tadaakti cnurpatvt // MS_1,3.28 // atha yad uktam - artho 'vagamyate gvydibhya, ata em apy andiarthena sabandha iti. tadaaktir e gamyate. goabdam uccrayitukmena kenacid aakty gvty uccritam. aparea jta ssndimn asya vivakita, tad artha gaur ity uccrayitukmo gvty uccrayati. [78]{*1/615*} tata ikitvpare 'pi ssndim iti vivakite gvty uccrayanti. tena gvydibhya ssndimn avagamyate. anurpo hi gvydigoabdasya. NOTES: *{1/615: E2: 2,228; E4: 1,585; E5: 2,124; E6: 1,53}* ____________________________________________ ekadeatvc ca vibhaktivyatyaye syt // MS_1,3.29 // ata eva hi vibhaktivyatyaye 'pi pratyayo bhavati. amakair gacchmty amakaabdaikadea upalabdhe, amakebhya ity eva abda smaryate. tato 'makebhya ity eo 'rtha upalabhyata iti. eva gvydidarand goabdasmaraam, tata ssndimn avagamyate. ____________________________________________ prayogacodanbhvd arthaikatvam avibhgt // MS_1,3.30 // atha gaur ityevamdaya abd kim kte pramam uta vyakter iti sadeha. ucyate. ida tvat parkyatm - ki ya eva laukik abd, ta eva vaidik utnya iti. yad ta eva, tadpi ki ta evaim arth, ye loke, utnya iti saaya. tatrnye laukik abd, anye vaidik anye caim arth iti brma. kuta. vyapadeabhedd rpabhedc ca. ime laukik, ime vaidik iti vyapadeabheda. agnir vtri jaghanad ity{*1/616*} anyad ida rpa laukikd agniabdt. abdnyatvc ca na ta evrth. api ca sammananti - uttn vai devagav vahantti{*1/617*}. ye devn gva, ta uttn vahantty ukte gamyata eva - ya uttn vahanti, te goabdenocyanta [79]{*1/618*}iti. tasmd anyo vaidikagoabdasyrtha. tath - devebhyo vanaspate havi hirayapara pradivaste artham iti{*1/619*}, hirayaparo vai devo{*1/620*} vanaspatir vede. etad vai daivya madhu, yad ghtam iti{*1/621*} veda ghte madhuabda. tasmd amūm anye 'rth iti prpte brma - ya eva laukik abd, ta eva vaidik, ta evaim arth iti. kuta. prayogacodanbhvt. eva prayogacodan sabhavati, yadi ta eva abd, ta evrth. itarath abdnyatve 'rtho na pratyeta. tasmd ekaabdatvam iti. ucyate prayojanam idam, hetur vyapadiyatm iti. tato hetur ucyate - avibhgd iti. na tem e ca vibhgam upalabhmahe. ata evaikaabdatvam. t ca t crthn avagacchma. ato nnyatva ca vadma. yac coktam - ya uttn vadanti, te devagv; yad ghtam, tan madhu; yo hiraya-para, sa vanaspatir iti. nsti vacana yad uttnn vahat gotva bryt. ye gva, ta uttn vahantty eva tat. yadi cnena vacanena gotva vidhyate, uttn vahantty anuvda syt. na cottn vahanta prasiddh kecit. te niyogato vidhtavy, teu vidhyamneu na akya gotva vidhtum. bhidyate hi tath vkyam. yadi cnye vaidik, tata uttndnm artho na gamyeta. tatra natar akyetvijtalakaa gotva vijtum. na cottnavahanavacanam apy anarthakam, stutyarthenrthavad bhaviyatti. eva ghtasya madhutvam, hirayaparat ca vanaspate. tasmt ta eva abd arth ca. yadi laukiks ta evrth, tad sadeha - kim kti abdrtho 'tha vyaktir iti. k punar kti, k vyaktir iti. dravyaguakarma smnyamtram kti, asdhraavie [80]{*1/622*} vyakti. kuta saaya? gaur ity ukte smnyapratyayd, vyaktau ca kriysabandht. tad ucyate - vyakti abdrtha iti. kuta? prayogacodanbhvt. lambhanaprokaaviasandn prayogacodan ktyarthe na sabhaveyu. yatroccranarthakyam, tatra vyaktyartha. ato 'nyatrktivacana iti cet. uktam{*1/623*} - anyya cnekrthatvam iti. katha smnyvagatir iti cet. vyaktipadrthasykti cihnabht bhaviyati, ya evam ktika, sa gaur iti. yath yasya dao 'sti, sa dati, na ca daavacano daiabda. evam ihpi. NOTES: *{1/616: V 6.16.34a}* *{1/617: pS. 11.7.6}* *{1/618: E2: 2,231; E4: 1,618; E5: 2,148; E6: 1,54}* *{1/619: Tait.Br. 3.6.11.2}* *{1/620: E4: hirayaparo vai devo; E2: hirayaparo vai devavanaspatir; E4 (Fn.): hirayaparo devavanaspati; E5,6: hirayaparo devo}* *{1/621: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/622: E2: 2,237; E4: 1,619; E5: 2,153; E6: 1,54}* *{1/623: MS 1.3.26}* ____________________________________________ dravyaabdt // MS_1,3.31 // dravyrayasya abdo dravyaabda, na tatra dravyrayavacana abdo bhavet, yady kti abdrtho bhavet. a dey dvdaa dey{*1/624*} caturviatir dey iti. na hy kti adibhi sakhybhir yujyate. tasmn nktivacana. NOTES: *{1/624: E2,4,6 (richtig): dey; E5: dey}* ____________________________________________ anyadaranc ca // MS_1,3.32 // yadi paur upkta palyeta, anya tadvara tadvayasam labheta iti{*1/625*}. yady ktivacana abdo bhavet, anyasylambho nopapadyate. anyasvpi paudravyasya saivkti. tasmd vyaktivacana iti. NOTES: *{1/625: Kt.S. 25.9.1}* ____________________________________________ ktis tu kriyrthatvt // MS_1,3.33 // tuabda paka vyvartayati. kti abdrtha. kuta? kriyrthatvt. yenacita cinvta iti{*1/626*} vacanam ktau sabhavati, yady ktyartha yenaabda. vyaktivacane tu na cayanena yenavyakti[81]{*1/627*}r utpdayitu akyata ity aakyrthavacand anarthaka. tasmd ktivacana. nanu yenavyaktibhi cayanam anuhsyate. na sdhakatama yenaabdrtha, psitatamo hy asau yenaabdena nirdiyate. ata cayanena yeno nivartayitavya, sa ktivacanatve 'vakalpyate. nanbhayatra kriyy asabhava eva vyapadiyate. nkti abdrtha. kuta. kriy na sabhaved ktau abdrthe, vrhn prokatti{*1/628*}. tath na vyakti abdrtha, kriyaiva na sabhaved vyakte abdrthatve{*1/629*}, yenacita cinvta iti. yad apy ucyate - vrhn prokatti vyaktilakarthktir iti, akyam anyatrpi yenacita cinvta iti vaditum ktilakarth vyaktir iti. ki punar atra jyya. kti abdrtha iti. yadi vyakti abdrtho bhavet, vyaktyantare na prayujyeta. atha vyaktyantare prayujyate, na tarhi vyakti abdrtha, sarvasmnyavieavinirmukt hi vyaktir ity. ucyate - naia doa. vyaktyantare sarvasmnyavieavinirmukta eva pravartiyate. yadi vyaktyantare sarvasmnyavieaviyukte pravartiyate, smnyam eva tarhi tat. nety ucyate - yo hy artha smnyasya vie craya, s vyakti. vyaktivacana ca abdo na smnye, na viee vartate. te tv rayam evbhidadhti, tena vyaktyantare vttir adoa. na hi tat smnyam. yadi vyaktyantarev api bhavati, sarvasmnyavieaviyuktym avavyaktau goabda kim iti na vartate. ha - yev eva prayogo da, teu vartiyate, na sarvatra. na cvavyaktau goabdasya prayogo da. tasmt tatra na vartiyate. yadi yatra [82]{*1/630*} prayogo da, tatra vtti, adyajty gavi prathamaprayogo na prpnoti tatrdatvt. smnyapratyaya ca na prpnoti, iyam api gaur iti, iyam api gaur iti; iya v gaur iti, iya v gaur iti syt. bhavati tu smnyapratyayo 'daprvym api govyaktau. tasmn na prayogpeko goabdo vyaktivacana iti akyata rayitum. eva tarhi akte svabhva ea, yat kasycit vyaktau vartate, kasycin na. yath - agnir ua, udaka tam, evam etad bhaviyatti. naiva sidhyati. na hy etad gamyate kasycid vyaktau vartate, kasycin neti. satyam etat, gotva lakaa bhaviyatti. yatra gotva tasy vyaktv iti. eva tarhi vii vyakti pratyeta. yadi ca vii, prvatara vieaam avagamyeta. na hy apratte vieae viia kecana pratyetum arhantti. astu, vieaatvenkti vakyati, vieyatvena vyaktim. na hy ktipadrthakasya vyaktir na padrtha, vyaktipadrthakasya v nkti. ubhayam ubhayasya padrtha. kasyacit kicit prdhnyena vivakita bhavati, tentrktir guabhvena, vyakti pradhnabhvena vivakyata iti. naitad evam. ubhayor ucyamnayor guapradhnabhva syt. yadi ctrkti pratyate abdena, tad vyaktir api padrtha iti na akyate vaditum. kuta. ktir hi vyakty nityasabaddh, sabandhiny ca tasym avagaty sabandhyantaram avagamyate. tad etad tmapratyakam, yac chabda uccarite vyakti pratyata iti. ki abdd utkter iti vibhgo na pratyaka. so 'nvayavyatirekbhym avagamyate. antarepi abdam, ya ktim avabudhyeta, avabudhyetevsau{*1/631*} vyaktim. yas tccarite 'pi abde mnasd apacrt kadcid kti nopalabheta, na jtucid asv im vyaktim avagaccheta. nanu vyaktiviiym ktau vartate. [83] vyaktiviiy ced varteta, vyaktyantaravii na pratyeta. tasmc chabda ktipratyayasya nimittam. ktipratyayo vyaktipratyayasyeti. nanu guabht pratyata ity uktam. na guabhvo 'smatpakasya bdhaka. sarvath tvat pratyate. arthd guabhva pradhnabhvo v. svrtha ced uccryate, pradhnabht. atha na svrtham, parrtham eva, tato guabht. na tatra abdavypro 'sti. nanu ca dati, na tvad daiabdena dao 'bhidhyate, atha ca daaviio 'vagamyate. evam ihpi na tvad ktir abhidhyate, atha cktivii vyaktir gamyeteti. naitat sdhu ucyate. satya daiabdena dao nbhidhyate. na tv apratte dae daipratyayo 'sti. asti tu daiabdaikadeabhto daaabda, yena daa pratyyita. tasmt sdhv etad, yat - pratte vieae viia pratyata iti. nanu{*1/632*} goabdvayava kacid kte pratyyaka, anyo vyakte, yata ucyate tata ktir avagat, na goabda ktivacana iti. na ca yath daiabdo na dae prayukta, eva goabdo nktau. tadartham eva nidarita kevalktyabhidhna yenaabda iti. tad evam anvayavyatirekbhym asati yenavyaktisabandhe yenaabdoccrad ktivacana iti gamyate. na tu vrhyktisabandham antarea vrhivyaktau abdasya prayogo da. tasmd ktivacana abda ity etaj jyya. NOTES: *{1/626: Tait.S. 5.4.11}* *{1/627: E2: 2,246; E4: 1,664; E5: 2,160; E6: 1,55}* *{1/628: Tait.S. 3.2.5.4}* *{1/629: E4 (Fn.): vyaktau abdrthe}* *{1/630: E2: 2,247; E4: 2,665; E5: 2,163; E6: 1,56}* *{1/631: E2/4 (richtig): avabudhyetaivsau}* *{1/632: E1,6; E2,4,5 (besser): na tu}* ____________________________________________ na kriy syd iti ced arthntare vidhna na dravyam iti cet // MS_1,3.34 // atha yad uktam - na kriy sabhaved vrhin prokatti. [84]{*1/633*} na dravyaabda syt, a dey iti anyadaranavacana ca na syt, anya{*1/634*} tadrpam iti. tat parihartavyam. NOTES: *{1/633: E2: 2,266; E4: 1,715; E5: 2,174; E6: 1,57}* *{1/634: E4 (Fn.): athnya}* ____________________________________________ tadarthatvt prayogasyvibhga // MS_1,3.35 // ktyarthatvc chabdasya, yasy vyakter kty sabandha, tatra prayoga, prokaa hi dravyasya kartavyatay ryate. katamasya. yad yajati sdhanam. aprvaprayuktatvt tasya nkte, aakyatvt. tatra vrhiabda ktivacana prayujyate prokarayavieaya. sa hy kti pratyyayiyati, kti pratt sat prokaraya viekyatti. tenktivacana na virudhyata iti. eva a dey gvo daki iti dakidravye sakhyy prayoktavye gva ity ktivacano vieaka. tath - anyam iti vinaasya pratinidher anyatvasabandha. tatra pauabda ktivacana kty viekyatti. tasmd gaur ava ityevamdaya abd kter abhidhyak iti siddham. [85]{*1/635*} NOTES: *{1/635: E2: 2,268; E4: 2,1; E5: 2,180; E6: 1,58}* ____________________________________________ ukta sammnyaidam arthya tasmt sarva tadartha syt // MS_1,4.1 // udbhid yajeta{*1/636*}; balabhid yajeta{*1/637*}; abhijit yajeta{*1/638*}; vivajit yajeteti{*1/639*} sammananti{*1/640*}. tatra sadeha - kim udbhiddayo guavidhaya, hosvit karmanmadheynti. kuta saaya? ubhayathpi pratibhto vkyt - udbhidety ea abdo yajetety anena sabadhyate. sa ki vaiyadhikarayena sabandham upaiti{*1/641*} - udbhid dravyea ygam abhinirvartayed iti, uta smndhikarayena - udbhid ygena yajeteti. dvedhpy etasmin pratibhti vkye, sabhavati saaya. ki tvat prptam? uktam asmbhi sammnyasyaidam arthyam. kacid asya bhgo vidhi, yo 'viditam artha vedayati, yath - somena yajeteti. kacid arthavda, ya prarocayan vidhi stauti, yath - vyur vai kepih devat iti{*1/642*}. kacin mantra, yo vihitam artha prayogakle prakayati, yath - barhir devasadana dmtyevamdi{*1/643*}. tasmd udbhiddayo 'mū prayojannm anyatamya prayojanya bhaveyu. tatra tvan nrthavda, vkyaeo hi sa bhavati vidhtavyasya. na ca mantra, evajtyakasya prakayitavyasybhvt. prieyd guavidhi - udbhidguat ygasya vidhyate. kuta. prasiddher anugraht, guavidher arthavattvt pravttivieakaratvc ca. na cai ygrthat loke 'vagamyate. na ca vedena paribhëyate. ato guavidhaya. yadi guavidhi, na tarhi karma vidhyate. avihite ca karmai tatra guavidhna[86]{*1/644*}m anarthakam. neti brma. praktau jyotiome guavidhnam arthavad bhaviyati. yadi nmadheya syd, yvad eva yajeteti, tvad eva udbhid yajeteti, na pravttau kacid guaviea syt. guavidhau ca guasayogd abhyadhikam artha vidadhata udbhiddaya abd arthavanto bhaviyanti. tasmd guavidhaya ity eva prptam. eva prpte brma - NOTES: *{1/636: T.Br. 19.7.2}* *{1/637: T.Br. 19.7.1}* *{1/638: T.Br. 19.8.4}* *{1/639: T.Br. 19.8.4}* *{1/640: E4 (Fn.): sammnta}* *{1/641: E4 (Fn.): sabaddhum arhati}* *{1/642: Tait.S. 2.1.1.1}* *{1/643: Mait.S. 1.1.2.1}* *{1/644: E2: 2,271; E4: 2,2; E5: 2,188; E6: 1,59}* ____________________________________________ api v nmadheya syd yad utpattv aprvam avidhyakatvt // MS_1,4.2 // api veti pako viparivartate. nmadheya syd iti pratijnmahe evam avihitam artha vidhsyati - jyotiomd ygntaram. ruti caiva ygam abhidhsyati. itarath rutir udbhiddn vakyant udbhiddimato lakayet. udbhidvat ygena kuryd iti. ygena kuryd iti yajetety asyrtha. karaa hi yga, udbhiddy api ttynirdet karaam, tatrodbhid ygeneti karmanmadheyatvena smndhikarayasmajasyam. dravyavacanatve matvarthalakaay smndhikaraya syt. rutilakaviaye ca rutir jyyas. tasmt karmanmadheyam. nanu prasiddha dravyavacanatvam apahnyeta, aprasiddha karmavacanatva pratijyeta. ucyate - ttynirdet karmavacanat. kuta? karaavcino hi prtipdikt tty bhavati, karaa ca yga. tena ygavacanam imam anumsymahe. naitad yuktam. yadi ttynirdee saty udbhiddibhya abdebhyo yge buddhir utpadyeta syd etad evam. na hi no buddhir utpadyate, tasmd ayuktam. ttyvacanam anyath nopapadyata iti cet. kma nopapdi{*1/645*}, na jtucid anavagamyamne [87]{*1/646*} 'pi ygavacano bhaviyati, tasmd guavidhaya. lakaeti cet. vara laka kalpit, na ygbhidhnam. laukik hi laka, haho 'prasiddhakalpaneti. api ca - yadi nmadheya vidhyate, na yga. atha yga, na nmadheyam. ubhayavidhne vkyabheda iti. ucyate - na nmadheya vidhyiyate. anuvd hy udbhiddaya. kuta prptir iti cet. tato 'bhidhyate - ucchabdasmarthyd bhicchabdasmarthyc codbhicchabda kriyvacana - udbhedana prakana panm anena kriyata ity udbhid yga. evam bhimukhyena jayd abhijit, vivajayd vivajit. eva sarvatra. ata karmanmadheyam. yat tv apravttivieakaro 'narthaka iti, nmadheyam api guaphalopabandhenrthavat. tasmt karmanmadheyny evajtyaknti siddham. NOTES: *{1/645: E2,4,5,6: mopapdi}* *{1/646: E2: 2,274; E4: 2,21; E5: 2,192; E6: 1,59}* ____________________________________________ yasmin guopadea pradhnato 'bhisabandha // MS_1,4.3 // citray yajeta paukma{*1/647*}; trivd bahi pavamnam{*1/648*}; pacadany jyni{*1/649*}; saptadaaphnty{*1/650*}{*1/651*} udharaam. ki citrabda, pavamnaabda, jyaabda phaabda ca guavidhaya uta karmanmadheynti saaya. prasiddhe, arthavattvt pravttivieakaratvc ca guavidhaya. na caite karmi prasiddh. na cm yaugik. jtiabd hy ete, citreti ca guaabda. citray yajeti ca ygnuvda, vijtatvn na ygavidhi. gue phalakalpany yajater na vivak. tathjyni bhavanti, phni bhavantti ca. guavidhikalpanym api na laka. tasmd guavidhaya ity eva prptam. [88]{*1/652*} eva prpte brma - yasmin guavidhir nmadheyam iti sadigdhe guo 'para upadiyate, pradhnena karma tasya sabandha, karmanmadheyam ity artha. guavidhau hi sati vkya bhidyeta. pupaau{*1/653*} prpte strpau, paava phalam, citro gua iti na akyam ekena vkyena vidhtum. citro guo vidhyamna striy vidhyeta, nsv agnūomye paukme ca vidhyeta, so 'pi ngnūomye. tath pacadany jyni bhavantty jyeu pacadaat. na cvihitni stotrev jyni bhavanti, na cnyad vidhyaka vkyam, tac caitad jyni vidadhyd vihiteu ca pacadaatm. gamyate ca pacadaaty jyn ca sabandha. stotrasabandha cjynm avijta pacadaatsabandha ca. dvv etv arthv ekavkyasyakyau vidhtum. atha nu{*1/654*} karmanmadheyam, naia virodho bhavati. kevala sakhysabandhas tadn vidhyate. api ca, jyni stotrty anena abdena lakaayaiva guo vidhyeta. ata karma nmadheyni vkyntarair jyai stuvate, phai stuvate ityevamdibhir vihitnm. yat tv aprasiddha karma nmadheyam iti{*1/655*}. avayavaprasiddhy{*1/656*}, jigamand jyni. katham jigamanam iti. arthavdavacant. yad jimyus tad jynm jyatvam iti. sparavacant phni. pavamnrthamantrakatvd bahisabandhc ca bahipavamnam. dadhi madhu payo ghta dhns taul udakam iti{*1/657*} nnvidhadravyatvc{*1/658*} citr. tasmd evajtyakni karmanmadheynti. atha kasmn na pacadaasakhyviiny jyni stotrakarmasu vidhyante. viin vcakasya abdasybhvt. nanu padadvayam ida vcaka bhaviyati, pacadany jyni [89]{*1/659*} iti viinm, tad eteu stotreu vidhsyati. naitat padadvayam api vidhyakam. ekam atra vidhyakam, ekam uddeakam. ubhayasmin vidhyake parasparea sabandho na syt. avidhyake stotrasabandho na vidhyate. na ctraika pada vieaa praty uddeakam, stotra prati vidhyaka bhavitum arhati. vacanavyaktibhedd ato 'yam asamdhi. NOTES: *{1/647: Tait.S. 2.4.6.1}* *{1/648: T.Br. 19.11.2}* *{1/649: T.Br. 19.11.2}* *{1/650: T.Br. 19.1.2}* *{1/651: E2,4 (richtig): saptadani phnti, E5,6: saptadaa phni}* *{1/652: E2: 2,280; E4: 2,37; E5: 2,199; E6: 1,60}* *{1/653: E4 (Fn.): puspaau}* *{1/654: E4 (Fn.): tu}* *{1/655: E4 (v.l.): nmeti}* *{1/656: E4 (v.l.): prasiddhyprasiddha}* *{1/657: E2,4,5,6 (besser): udaka tatsasa prjpatyam iti, diese Lesart hat E1 auch als Fn}* *{1/658: E4 (v.l.): -dravyavattvc}* *{1/659: E2: 2,284; E4: 2,38; E5: 2,209; E6: 1,61}* ____________________________________________ tatprakhya cnyastram // MS_1,4.4 // agnihotra juhoti svargakma iti{*1/660*}; ghram ghrayatti{*1/661*} ca sammananti. tatra saaya -kim agnihotraabda dhraabda ca guavidh, uta karmanmadheya iti. guavidh iti brma. kuta? gamyate hi agnaye hotram asminn iti. tath karaasamartha dravya ghtdi, ghram ghrayatti. prasiddhir evam anugrahūyate. guavidhi ca darvihome, ghra copuyje. tatraitayor arthavatt pravttivieakaratva ca. na ca guavidhipake laka bhavati yathodbhid yajeta iti. agnihotre samsenvagata guavidhnam. ghre 'pi ghra nirvartayatti rutyaiva guo vidhyate. tasmd guavidhty eva prpte. brmah - tatprakhya cnyastram. yau guv etbhy vidhyeta ity akyate, tv anyata evvagatau. yad agnaye ca prajpataye ca sya juhotti{*1/662*} devatvidhnam. caturghta v etad abht tasydhram dhry ity{*1/663*} dhre ca dravyavidhi. aviditavedana ca vidhir ity ucyate. vidita ctrnyato guavidhnam. tasmn na guavidh. karmanmadheye tu sabhavata. yasminn agnaye hotra [90]{*1/664*} homo bhavati, tad agnihotram. drghadhr karaakriy prasiddha evghra. tasmt karmanmadheye. prasiddhydaya coktottar. prajpatinivttyartham agnividhna bhaviyatti cen. naitad evam. agni hy ea vidhtu aknoti, na parjpati pratieddhu. pratiidhyamnasya ca prajpater vidhnam anarthaka syt, prajpatir devateti gamyate. gamyamna ca na akya mithyeti kalpayitum. ato 'yam asamdhi. ucyate - ghram ghrayatti dravyapar codan. yais tu dravya cikryata iti{*1/665*}, dravya hy anay kriyay kryate. krita ca yga sdhayati. tat kasya pradhnasya karmao nmadheyam iti. ucyate - etad evghraa pradhnakarma. nanv asya dravyadevata nsti. astti brma. tasyghram ghryety jya dravyam; mntravarik devat - indra rdhvoddhara ity ghram ghrayatti{*1/666*} mantro hy abhidadhat karma, tatsdhana v karmai samavaiti. ea ca mantra indram abhidhtu aknoti. sa yadndras tatsdhana bhavet, evam anena mantreghra akyate kartum. tasmd indro devat, dravyadevatsayuktam ghraam. tasmd yajati, tasya yajater nmadheyam iti. NOTES: *{1/660: Tait.S. 1.5.9}* *{1/661: Tait.S. 6.3.7.3., Tait. Br. 3.3.7}* *{1/662: Vgl. Mait.S. 1.8.7}* *{1/663: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/664: E2: 2,286; E4: 2,66; E5: 2,214; E6: 1,61}* *{1/665: MS 2.1.8}* *{1/666: PBr. 1.5.1.4, Tait.Br. 3.3.7.7, Mantra: Mdhy.S. 2.8, Tait.S. 1.1.12}* ____________________________________________ tadvyapadea ca // MS_1,4.5 // athaia yenenbhicaran yajeta{*1/667*}; athaia sadaenbhicaran yajeta{*1/668*}; athaia gavbhicaran yajeteti{*1/669*} sammnyante. tatra guavidhi karmanmadheyam iti sadeha. prasiddhydibhi prvapaka, udbhiddnm iva. te tdbhiddaya kriynimitt aknuvanti yga vaditum. ime punar jtinimitt na aknuvanti, [91]{*1/670*} tena guavidhaya ity eva prptam. eva prpte brma - tadvyapadea ca. tena yendn prasiddhena yasya vyapadea, tac ca karmanmadheyam. rutir hi nmadheyatve, laka guavidhau. yat tu jtiabd, ime na ygam abhivadantti. sdyavyapaded abhivadiyanti. eva hi vyapadeo bhavati - yath vai yeno nipatydatte, evam aya dvianta bhrtvya nipatydatte, yam abhicaranti yeneneti{*1/671*}. nipatydatta ity anena sdyena yenaabdo yge, yath siho devadatta iti. tasmt karmanmadheyam. sadae, sadaena yath durdnam datta iti. gavi yath gvo gopyantti. tasmt sadaaabdo 'pi karmanmadheya goabdo 'pi. NOTES: *{1/667: Cf. a.Br. 3.8.1}* *{1/668: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/669: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/670: E2: 2,289; E4: 2,83; E5: 2,219; E6: 1,62}* *{1/671: a.Br. 3.8.3}* ____________________________________________ nmadheye guarute syd vidhnam iti cet // MS_1,4.6 // vjapeyena svrjyakmo yajeteti{*1/672*} ryate. tatra ki guavidhi, karmanmadheyam iti sadeha. eva cet sadeha, dyate guavidhi. na sadeha, ryate hi gua. so 'vagamyamno na akyo nstti vaditum. tasmd guavidhi. NOTES: *{1/672: Tait.Br. 1.3.6.9}* ____________________________________________ tulyatvt kriyayor na // MS_1,4.7 // naitad evam, tulye hme kriye sytm. y ca vjypeyakriy, y ca darapuramsakriy, ubhayatra drapauramsiko vidhyanta syt. tath ca dkm upasad ca darana nvakalpyeta, saptadaadko vjapeya iti, saptadaopasatko vjapeya iti. atha v tulyatvt kriyayor neti. yadi na guavidhi, tatas tulyai vjapeyakriy jyotiomakriyay. tatra{*1/673*} dk[92]{*1/674*}m upasad ca daranam upapannam. tasmt karmanmadheyam iti. liga tv etat, prpti punar uttarastrea. NOTES: *{1/673: E4: tad ca; E4 (v.l.): tatth}* *{1/674: E2: 2,292; E4: 2,95; E5: 2,224; E6: 1,63}* ____________________________________________ ekaabdye parrthavat // MS_1,4.8 // yadi guavidhi syt, svrthavat parrthavac cbhidhna vipratiidhyeta{*1/675*} yajetety asya abdasya. yadi svrjyakmo yajeteti svrjyakmasya yga vidhtu svrtham ucyate, na tarhi vjapeyena guena sabaddhu parrtham andyeta ygena vjapeyaguakeneti. bhidyeta hi tath vkyam. nanu dve evaite vkye pratyakam upalabhmahe - svrjyakmo{*1/676*} yajetety{*1/677*} etad eka pratyaka padadvayam. yajeta vjapeyenety etad api pratyakam eva. naitad evam. eva sati catvri padny upalabhemahi, tri caitny upalabhyante. ucyate - yajetety etad ubhbhy sabhantsyate. katha sakd uccrita sabandham ubhbhym eyatti. rpbhedt. dam evsya rpa svrjyakmena sabadhyamnasy, dam eva vjapeyena. atas tantreobhbhy sabhantsyata iti. naitad astdenaiva rpeeti. yady ajta, tato{*1/678*} vidhi. yadi jta, tato 'nuvda. na ca jto 'jta ca yugapat sabhavatti. ha - yad idam uktam, guavidhipake 'nuvdo yajeteti. yady ayam anuvda, kenedn guo vidhyate. vjapeyaabdeneti m voca. na hy khytam antarea ktya v, nmaabdrthasya vypro{*1/679*} vidhyate. ya ctrkhytaabdo yajeteti, so 'nuvda ity uktam. kenedn tasya vypro vidhyate. ata svrjyakma gua ca prati yajeteti vidhi. tasmd ubhbhy sabadhyata iti. yady ubhayatra vidhi, vjapeyo na svrjyakmasya ygena sabadhyeta. dve hy ete tad vkye, na svrjyakmasya ygena saha guavidher ekavkyat.[93]{*1/680*} prakarat sabandha svrjyakmasya ygeneti cet, na, vkyena ygamtre vidhnt. astu ygamtrea sabandha iti cet, na, svrjyakmasya ygena sahaikavkyaty gamyamnatvt. tad eva prakaraasya vkyasya ca bdho{*1/681*} yujyate, yadi karmanmadheyam. guavidhipake hi sarva ime vkyabheddayo do prdurbhaveyu. tasmt karmanmadheya vjapeyaabda iti siddham. NOTES: *{1/675: E1,5; E2,4,6: vipratiidhyate}* *{1/676: E2: svarjyakmo (sonst wie E1,4,5,6)}* *{1/677: Ebenda}* *{1/678: E2: yato}* *{1/679: E1,6; E2,4,5: nmaabdrthavypro}* *{1/680: E2: 2,293; E4: 2,97; E5: 2,228; E6: 1,64}* *{1/681: E1,6; E2,4 (besser): prakaraasya cbdho; E5: prakaraasya vkyasya cbdho}* ____________________________________________ tadgus tu vidhyerann avibhgd vidhnrthe na ced anyena i // MS_1,4.9 // yad gneyo 'kaplo 'mvsyy pauramsy ccyuto bhavattyevamdaya{*1/682*} ryante. tatra sadeha - kim gneyo 'gnūomya ityevamdayo guavidhaya, karmanmadheynti. ki tvat prptam. guavidhau saty aneko guo vidhyeta - agnipuroëkapl iti. tasmn na guavidhaya iti. eva prpte brma - tac ca karma gu csya vidhyeran. avibhakt hi te karmao vidhnrthe tad dhitnte abde. tatra hy akaplasygneyat vidhyate. sa ea evam gneyo bhavati, yady agnaye sakalpya dyate, tenyam anena prakrea ygo vihito bhavati. sa eva vidhyamno na akyo 'gnim akapla cvidhya vidhtum, sabandho hi vidhyamno na akyate sabandhinv avidhya vihita iti vaktum. tasmd guavidhaya. aasu kapleu saskriyamo vrhimayo yavamayo v puroa eva bhavati. so 'nuvda. siddha ctrëkapla ucyate kapleu rayayatti{*1/683*} vaca[94]{*1/684*}nd nnyena rapita ghanti. tensmin pake na vkyabhedo bhavati. na ced anyena i. yatra punar anyena vacanena i gu bhavanti, bhavati tatra nmadheyam. yath - agnihotra juhotti. NOTES: *{1/682: Tait.S. 2.6.3.3}* *{1/683: Tait.S. 2.3.6.2}* *{1/684: E2: 2,296; E4: 2,108; E5: 2,232; E6: 1,64}* ____________________________________________ barhirjyor asaskre abdalbhd atacchabda // MS_1,4.10 // barhirjyayo puroe ca sadeha - kim ete saskraabd uta jtiabd{*1/685*} iti. saskraabd iti brma. saskteu teu barhiabdam upacaranti sarvatra, nsaskteu. saskte ca ghte jyaabdam. tath saskte pie puroaabdam. nanv asaskte 'pi kasmicid dea upacaryate. yath barhir dya gvo gat iti bhavanti vaktra. tath - jya krayam iti. puroena me mt prahelaka dadtti. sdyt teu prayoga. yathopaaye ypaabda. kuta etat? yata ekadee hi abdaprayoga, tasmt saskraabd ity eva prptam. eva prpte brma - barhirdiv asasktev api abdalbhn na saskraabd. nankta sdyd ekadee bhaviyanti. tan na, prasiddhe hi saskraabdatve, sdyd iti akyate vaktum. tac cprasiddham. katham? barhirdiabdair uddiya saskr vidhyante. tena satsu abdeu saskrair bhavitavyam, sati ca saskre abdalbha ittaretarraya bhavati. na cvihit saskr bhavanti, yn locya loka prayujta. tasmn na lok saskteu barhirdn prayujate. tata ekadee 'pi jti[95]{*1/686*}nimitt d, sarvatra jtinimitt bhavitum arhanti. na claukikn sat vedd eva prvottarapadasabandham anapekya akyate 'rtho 'dhyavastum. prvottarapade anarthake m bhtm ity eva sa parikalpyeta. aakyas tv anavagamyamna parikalpayitum, arthavat ca te pade prvottare laukikensasktaprayogea bhaviyata. tasmj jtiabd evajtyak. prayojanam - barhi ypvaam avasttti sasktair eva staritavyam, yadi prva paka, viparta siddhnte. NOTES: *{1/685: E4 (Fn.): jtinimitt}* *{1/686: E2: 2,298; E4: 2,123; E5: 2,238; E6: 1,65}* ____________________________________________ prokaūv arthasayogt // MS_1,4.11 // prokar sdaya iti{*1/687*} ryate. tatra prokaabda prati sadeha - ki saskranimitta uta jtinimitta uta yaugika iti. tatra saskreu satsu darant saskraabdatym avagamyamnym asaskte abdalbhj jtiabda. asasktsv evpsu prokabhir udvejit sma iti kasmicid dee bhavanti vaktra. tena jtiabda iti prpte. yaugika ity ucyate. kuta? arthasayogt. prokaya ity upasargadhtupratyayasamudyasya jtinimittat prayogd anumyate. secanasayogt tpasargadhtukaraapratyayasahito 'psu pravatata iti prasiddhir anught bhaviyati. yadnyad api secana prokaaabdenocyate tad tatsayogd evpsu bhaviyatti na samudyrtha kalpayitu akyate. tasmd yaugika. prayojana ghta prokaa bhavatti, yadi saskraabd prokarsdayeti praia. yadi jtiabda, ghtam sdayeti. yadi yaugika prokaam iti. [96]{*1/688*} NOTES: *{1/687: Tait.Br. 3.2.9.14}* *{1/688: E2: 2,301; E4: 2,136; E5: 2,241; E6: 1,66}* ____________________________________________ tath nirmanthye // MS_1,4.12 // nirmanthyeneak pacantti. saskte darant saskraabdo nirmanthya iti. asaskre 'pi dyate. nirmanthyamnaydaina pakyma iti. nirmanthanayogt prvavad yaugika iti sasthitam. prayojana saskranimitte saskteneak paktavy. jtiabde yathopapannena. yaugike 'ciranirmathite yath nvantena bhukta ity aciranirdagdheneti gamyate. ____________________________________________ vaivadeve vikalpa iti cet // MS_1,4.13 // cturmsyeu prathame parvai vaivadeve sadeha - vaivadevena yajeta iti{*1/689*}. ki vaivadevaabdo guavidhir uta karmanmadheyam iti. yadi sadeho na sadeha. vaivadeve vikalpa. guavidhir vaivadevaabda. gamyate hi guavidhnam. vivedev vidhyanta gneydiu ygeu. tatrgnydn vivair devair vikalpa. eva prasiddhir arthavat bhaviyati. NOTES: *{1/689: Mait.S. 1.10.8, Tait.Br. 1.4.10.1, PBr. 5.2.4.1}* ____________________________________________ na v prakarat pratyakavidhnc ca na hi prakaraa dravyasya // MS_1,4.14 // naitad evam. pratyakarutivihit agnydayas te ygnm, vivedev vkyena prakarat tenaiva nnyeneti gamyate. na cya viamaiho vikalpo bhavitum arhati. na hi prakaraa rutasya dravyasya bdhane samartham. tasmt karmanmadheyam. [97]{*1/690*} NOTES: *{1/690: E2: 2,305; E4: 2,151; E5: 2,245; E6: 1,67}* ____________________________________________ mitha cnarthasabandha // MS_1,4.15 // athocyate vaivadeva ity anena abdena pratyakam agnydiguaviio ygaguo lakyate. vaivadev hi tatrmik samavaiti. yadi vaivadevaabdena ygaguo lakyate na tarhi vivedev vidhyante katha sakd uccarito vaivadevaabdo ygagua lakayiyati viv ca devn vidhsyatti nya vaivadevaabdasya vivair devair mitha sabandho ghaate. tasmt karmanmadheyam eva guavidhir iti. ____________________________________________ parrthatvd gunm // MS_1,4.16 // parrth ca gu. te na aknuvanti pradhnam vartayitum. tena sakd yga kartavyo na gunurodhenvartitum arhati. sapratipannadevatatvc ca na virodha. tatraikasy pradhnhutau triadhutayo hyanta iti triatsakhysapattir havanyhutn nvakalpate. tasmt karmanmadheyam iti siddham. ____________________________________________ prvavanto 'vidhnrths tatsmarthya sammnye // MS_1,4.17 // vaivnara dvdaakapla nirvapet putre jta iti{*1/691*} ryate. tatra yadakaplo bhavati gyatryaivaina brahmavarcasena punttyevamdaya kaplavikalp ryante teu sadeha kim aatvdayo guavidhaya utrthavd iti. tatra guavidhaya ity eva brma - katham? ye hi prvavanto (viditaprvam{*1/692*} artha[98]{*1/693*}m abhivadanti){*1/694*} te 'vidhnrth tad etad asya vkyasya sammnye smarthya yadavihitaprvakbhidhnam. ki tat, vidhnasmarthyam. evam avihitam artha vidhsyati. itarathrthavd santo 'narthak syu. na ca dvadaakaplasya eabhvam upagantum arhati. pratyak hy an kapln stuti parok dvdanm. pratyakbhve ca parok syt. tasmd guavidhaya. NOTES: *{1/691: Tait.S. 2.2.5.3., Vj.S. 29.60}* *{1/692: E4 (Fn.): vihitaprvam}* *{1/693: E2: 2,307; E4: 2,157; E5: 2,249; E6: 1,67}* *{1/694: In E1 geklammert}* ____________________________________________ guasya tu vidhnrthe tadgu prayoge syur anarthak na hi ta pratyarthavatsti // MS_1,4.18 // naitad asti guavidhaya iti. guasya vidhnrth ete santa puroasya kapleu sakhy vidadhyu. na aknuvanti ygaprayogasya vidhtum. dvdaakaplat hi ygasya vkyena, akapldaya prakarea. tena te yge na bhaviyanti. api cëatvdaya puroenaikavkyabht prakaraa bdhitv, na ygasya bhaviyanti. ygsabandhe cnarthak puroasabandhe phalbhvt. arthavdatvena tu vaivnaraygasya stutir upapadyate. tasmd arthavd iti. ____________________________________________ taccheo nopapadyate // MS_1,4.19 // iti yad ukta tat parihartavyam ity bhënta stram. ____________________________________________ avibhgd vidhnrthe stutyarthenopapadyeran // MS_1,4.20 // yad tv akapldiprarocanrth anarthak ity avagata tad lakaay dvdaakaplasya stutir vaivnaraygaprarocanrth bhaviyati. santi hi dvdaasakhyym aatvdaya sakhyvie [99]{*1/695*} avibhakt. ato dvdaakaplasya stutyarthatvenvayavastutir upapadyate. yath obhanam asya cakrasya nemitumbram, obhanam asy seny hastyavarathapdtam iti. tasmd upapann stutir iti. NOTES: *{1/695: E2: 2,310; E4: 2,171; E5: 2,252; E6: 1,68}* ____________________________________________ kraa syd iti cet // MS_1,4.21 // iti ced bhavn payaty arthavd iti, kraam aatvdn brahmavarcasdi kasmn na bhavati. brahmavarcasakmasyëkapla. evam uttareu yathkmam. kim eva bhaviyati. puroasya guavidhne 'py narthakya na bhaviyati na ca lakaay dvdaakaplasya stuti kalpit bhaviyati. tasmt kmebhyo vidhayo baviyanti. ____________________________________________ narthakyd akraa kartur hi krani gurtho hi vidhyate // MS_1,4.22 // yadi kmya vidhaya, bhinnni vkyni bhaveyu. eka ceda vkyam, vaivnara dvdaa-kapla nirvapet putre jta ity edamapakrnta yad dvdaakaplo bhavati jagatyaivsmin pan dadhti yasmi jta etm ii nirvapati pta eva sa tejasv yan nda indriyv paumn bhavatty{*1/696*} evam antam. tasya madhye 'atvdaya ryam yadi na sabadhyeras tato vkyntari bhaveyu. [100]{*1/697*} kartur hi krani ptatvdni bhaveyu. sa ea gurtho 'tra vidhyate vaivnarayge pta eva ityevamdi. tena caite 'atvdaya skd dhetutvena sabadhyante yasmd gyatryaivaina brahmavarcasena punti tena pta eva sa, yasmt trivtaivsmis tejo dadhti tena tejasv. yasmd virjaivsminn anndya dadhti tennnda. yasmt triubhaivsminn indriya dadhti tenendriyv. yasmj jagaty aivsmin pana dadhti tena paumn iti. tata kmya vidhayo 'sabhavanto yady arthavd api na bhaveyur narthakyam evai syt. tasmd akraa brahmavarcastvd yo 'atvdnm. tasmd aatvdayo 'rthavd iti. NOTES: *{1/696: Tait.S. 2.2.5.3}* *{1/697: E2: 2,312; E4: 2,178; E5: 2,253; E6: 1,68}* ____________________________________________ tatsiddhi // MS_1,4.23 // yajamna prastara{*1/698*}; yajamna ekakapla itydi{*1/699*} sammnyate. tatra sadeha. ki yajamna prastara ity ea guavidhi, kim arthavda iti. tath yajamna ekakapla iti. ki tvat prptam. guavidhir iti. kim eva bhaviyati evam aprvam artha vidhsyati. itarathrthavdo 'narthaka syt. arthavattva ca nyyyam. tasmd vidhi. naitad evam, yadi vidhi syt, tata prastarakrye{*1/700*} yajamno niyamyeta. yajamnakrye v prastara. prastare juhm sdayati, sarv v sruva{*1/701*} iti yajamne juhr sdyeta. sarv v sruva{*1/702*} iti. tathsati{*1/703*} na yjamna akyate kartum, dkaato brahmayajamnv ste karmaa kriyamasya iti{*1/704*}. na ca prastaro yjamna aknoti kartum. tath yadi yajamna ekakaplakrye viniyujyeta sarvahuta kriyeta. tatra sarvatantraparilopa [101]{*1/705*} syt. na caikakaplo yjamna aknoti kartum. tasmn na vidhi. vidhyantara csti prastaram uttara barhia sdayati, ekakapla sarvahata karoti, iti. tasmd api na vidhi. ki hi arthavda. yajamno jyata eva prastara ekakapla iti ca. katha punar anayo smndhikaraya jyate. na hi prastara ekakaplo v yajamna. na ca yajamna ekasmin kaple saskta puroa prathamo v kaam ir lna. katha paraabda paratra vartate, kim artha v jyamnasva sakrtanam iti. ucyate - jyamna sakrtyate stotum. prastara uttaro barhia sdayitavyo yajamnatvt. tath yajamna ekakapla sarvahuta kartavya svarga havanyas tatra pratihpito bhavatti. katha paratra vartate paraabda iti. guavdas tu. gud ea vda. katham aguavacano gua bryt. svrthbhidhnaneti brma. sarva evaite gau abd na svrtha hitv gueu vartante. prasiddhahnir hi tath syd aprasiddhakalpan ca. na ca sarve guasamudyavacan. guahne 'pi darant. aprasahyakry api hi kadcid rogeopahata sihy putra siha eva. samudyavc ca nvayave pravartitum arhati. sarvasihavyktiu yat smnya tad vacana abda iti sthito nyya pratyuddhriyeta. na csati siho parikalpanay pravarteta. kalpany aakyatvt. katha nu svrthbhidhnena pratyayavyavastheti cet. arthasabandht. siha iti nirjyate prasahyakrit tatra pryeeti prasahyakrti gamyate, artha pratyayasmarthyt. yo hi manyate prasahyakria pratyyayeyam iti sa yadi sihaabdam uccrayati sidhyaty asybhipretam. sihrtha pratta prasahya[102]{*1/706*}krti sabandhd itaram artha pratyyayati. eva svrthbhidhnena tadguasabandha pratyate. iha tu yajamna prastara yajamna ekakapla iti kdo gua sabandha pratyate. tatsiddhikara iti. sarvo hy tmanah kryasiddhi karoti. anyo 'pi yas tasya kryasiddhi karoti sa tasminn uccarite hdayam gacchati. yath rj pattigaaka iti. pattigaako rja krya sdhayati. sa rjaabda uccarite pratyate. evam ihpi yajamnakrya prastaraikakaplau sdhayata, tau yajamne pratte pratyete. tasmt tau yajamnaabdena pratyyete. katha? stutau syt barhia uparisdane sarvahome ceti. tasmd evajtyak arthavd na vidhaya iti. NOTES: *{1/698: Tait.S. 2.6.5}* *{1/699: Tait.Br. 1.6.3.4}* *{1/700: E1,5; E2,4,6: syt prastarakrye, E4 (Fn.): syt, tata prastarakrye}* *{1/701: E1,6; E2,4,5: sruca}* *{1/702: E1,6; E2,4,5: surca}* *{1/703: E1,5; E2,4,6 (richtig): tath sati}* *{1/704: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/705: E2: 2,314; E4: 2,180; E5: 2,258; E6: 1,69}* *{1/706: E2: 2,321; E4: 2,181; E5: 2,261; E6: 1,70}* ____________________________________________ jti // MS_1,4.24 // gneyo vai brhmaa{*1/707*}; aindro rjanya{*1/708*}; vaiyo vaivadeva ityevamdaya{*1/709*} ryante. tatra guavidhaya rthavd iti sadeha. guavidhaya iti brma. evam aprvam artha vidhsyanti, itarathrthavd santo 'narthak syu. na vidhir vidhyantarasya bhvt. tasmt savda. tasya sakrtana vidhistutyartham. angneydiv gneydiabd kena prakrea. guavdena. ko guavda. agnisabandha. katham? ekajtyakatvt. kim ekajtyakatvam. prajpatir akmayata, praj sjeyam iti. sa mukhatas trivta nirabhimta, tam agnir devatnvasjyata, gyatr chanda, rathantara sma, brhmao manuym aja panm. tasmt te mukhy, mukhato hy asjyanta. uraso [103]{*1/710*} bhubhy pacadaa nirmimta, tam indro devatnasjyata, triup chanda, bhat sma, rjanyo manuym, avi panm. tasmt te vryavanta, vryd dhi asjyanta. rubhy madhyata saptadaa niramimta, ta vivedev devat anvasjyanta, jagat chanda, vairpa sma, vaiyo manuym, gva panm{*1/711*}. evam ukte saty ekasminn evajtyake vijte 'nyo 'pi tajjtyako hdayam gacchati. tasmd arthavdaabd{*1/712*}. NOTES: *{1/707: Tait.Br. 2.7.3.1}* *{1/708: Tait.S. 2.4.13.}* *{1/709: Tait.Br. 2.7.2.2}* *{1/710: E2: 2,322; E4: 2,190; E5: 2,264; E6: 1,71}* *{1/711: Tait.S. 7.1.1.4-5, vgl. schon V 10.90}* *{1/712: E1,6; E2,4,5: tasmd arthavd}* ____________________________________________ srpyam // MS_1,4.25 // yajamno ypa; ditye ypa itydi{*1/713*} ryate. tatra guavidhi, arthavda, iti sadeha. arthavattvd guavidhi. aakyatvd ypakryasdhane yajamnasya, yajamnakryasdhane v ypasya vidhyantarabhvc ca na vidhi. vidhistutyartha savda. guavdt smndhikarayam. ko gua? srpyam. ki srpyam? rdhvat tejasvit ca. tasmd evajtyak arthavd. NOTES: *{1/713: Tait.Br. 2.1.5.2}* ____________________________________________ praas // MS_1,4.26 // apaavo v anye go 'vebhya, paavo go 'v{*1/714*}. ayajo v ea yo 'sm{*1/715*}. asatra v etad yad achandomam iti{*1/716*} ryate. tatra vidhyartha vdasadehe, arthavattvd vidhaya iti prpte. abhidhyate - yadi vidhayo bhaveyu, go 'v eva paava syu, smavn eva yaja, chandomavad eva satram. anye panm, yajnm, [104]{*1/717*} satr cotpattir anarthik syt. vidhyantara ca nvakalpeta. ata stutyartha savda. go 'vn praasitum anye pan nind. smavata praasitum asmn nind. chandomavanti praasitum acchandomakni nidyante. yath - yad aghtam, abhojana tat. yan malinam, avsas tad iti. NOTES: *{1/714: Tait.S. 5.2.9.4}* *{1/715: Tait.S. 1.5.7.1}* *{1/716: Tait.S. 7.3.8.1}* *{1/717: E2: 2,324; E4: 2,192; E5: 2,265; E6: 1,71}* ____________________________________________ bhm // MS_1,4.27 // sr upadadhtti{*1/718*} ryate. tatra guavidhir arthavda iti sadehe aprvatvd vidhir iti prpte. ucyate - yadi vidhi, simantrak upadadhtūak ity artha. tatra neakn viea kacid ryate, evarp simantrak naivarp iti. tatra sarvs silig mantr prpnuyu. anyem asayuktn mantrm narthakya syt. tasmd anuvdo mantrasammnnt prptnm upadhne mantrm. sn sakrtana{*1/719*} sarjanrthavdrtham. api ca vidhitve laka, ekay stuvata ity{*1/720*} atra y asayas t lakayet. nanv anuvde 'pi laka{*1/721*}. nnuvdapake lakay doa. katha tv asiu siu ca siabda iti. bhmn. bahavas tatra silig mantr, alpao vilig iti. [105]{*1/722*} NOTES: *{1/718: Tait.S. 5.3.4}* *{1/719: E1,5,6; E2,4: sn siu sakrtana}* *{1/720: Tait.S. 4.3.10}* *{1/721: E4 om. ekay stuvata ity atra y asayas t lakayet/ nanv anuvde 'pi laka}* *{1/722: E2: 2,326; E4: 2,196; E5: 2,266; E6: 1,72}* ____________________________________________ ligasamavya // MS_1,4.28 //{*1/723*} prabhta upadadhti{*1/724*}; jynr upadadhtti{*1/725*} vidhitve prabhn mantrakspadhyamnsu vilign mantrm narthakyam/ tasmd anuvda/ ligasamavyt paraabda paratra vartate. yath - chatrio gacchantty, ekena chatri sarve lakyante. na cya prabhc chaabda siabda ca jahatsvrtha mantragaa lakayet. yad gae ca siprabhc chabdau samavetau, tv api parighyete. yath - chatriabdena svrthalakarthena so 'pi chatr ghyata iti. NOTES: *{1/723: E2 hat hier MS 1.4.23, da sie ab MS 1.4.22: narthakyd akraa kartur hi krani gurtho hi vidhyate// nicht mehr weiterzhlt}* *{1/724: Tait.S. 5.2.10/ 5.3.12}* *{1/725: Tait.S. 5.7.2.5}* ____________________________________________ sadigdheu vkyaet // MS_1,4.29 // akt arkar upadadhti{*1/726*}; tejo vai ghtam iti{*1/727*} ryate. tatra sadeha. ki ghtatailavasnm anyatamena dravyeäjany arkar uta ghtenaiveti. katha sadeha. ajanasmnyena vkyasyopakramo ghtena vieea nigamanam. yathopakrama nigamayitavyam ekasmin vkye. tatra yad v smnyam dau vieopalakartha vivakyate. yad v nigamane viea smnyalakartha. tadrambhanigamanayo ki samajasam iti saaya. eva sadigdhepakrame smnyavacane virodhbhvn na viea parikalpya. nigamane tpajta smnyapratyaya iti virodhl lakartha ghtavacanam. yath siv asiu ca siabda, eva ghtam aghta ca ghtam ity ucyate. [106]{*1/728*} sadigdhev eva prpte brma - smnyavacanena viepekiopakramo vkyasya viee nigamanavaena. kuta? na hi smnya vihitam. yena virodho nigamanasya. katham avihitam. sadigdheu vidhnaabdbhvt. na hi vidhnaabdo 'sti. akt arkar upadadhtti vartamnaklanirdet. npi smnyasya skt stuti, pratyaka tu ghtasya stavanam. ruty ghtasya stuti, lakaay smnyasya. ruti ca lakay jyyas. tasmd ghtavidhnam. evam vsa paridhatte, etad vai sarvadevatya vso yat kaumam iti tath im spvodnyet, im hy audumbar vivbhtny upajvanti. NOTES: *{1/726: Tait.Br. 3.12.5.12}* *{1/727: Ebenda}* *{1/728: E2: 2,328; E4: 2,238; E5: 2,268; E6: 1,72}* ____________________________________________ arthd v kalpanaikadeatvt // MS_1,4.30 // sruvevadyati; svadhitinvadyati; hastenvadyatti{*1/729*} ryate tatra sadeha. ki sruvevadtavya sarvasya dravasya sahatasya msasya ca tath svadhitin, hastena ca, uta sarvem arthato vyavasth drav sruvea, msn svadhitin, sahatn hasteneti. aviebhidhnd avyavastheti. eva prpte brma - arthd v kalpan, smarthyt kalpaneti. sruvevadyed yath aknuyt. tath yasya aknuy. tasya ceti, khytaabdnm artha bruvat akti sahakri, [107]{*1/730*} eva ced yathakti vyavasth bhavitum arhati. tath - ajalin saktn pradvye juhotti{*1/731*}. dvihastasayogo 'jali, sa vykoo 'rtht kartavya. tath hi akyate homo nirvartayitum. tad yath - kae bhukte ksyaptry bhukta ity{*1/732*} artht kalpyate - kae samsna ksyaptrymodana nidhya bhukta iti. [108]{*1/733*} NOTES: *{1/729: Zitate nicht nachgewiesen}* *{1/730: E2: 2,331; E4: 2,246; E5: 2,271; E6: 1,73}* *{1/731: Vgl. Tait.S. 3.3.8.4, Gop.Br. 2.4.8}* *{1/732: Quelle nicht nachgewiesen}* *{1/733: E2: 2,333; E4: 2,251; E5: 2,272; E6: 1,73}* ____________________________________________ ============================================================================ Adhyya 2: bhvrth karmaabds tebhya kriy pratyetaia hy artho vidhyate // MS_2,1.1 // prathame 'dhyye pramalakaa vttam, tatra vidhyarthavdamantrasmtayas tattvato nirt, guavidhir nmadheya ca parkitam, sandigdhnm arthn vkyaed arthdhyavasnam uktam. tan na prasmartavyam. anantara pradhnpradhnni{*2/1*} parkiyante, bhinnny abhinnni ceti, ea evrtho varanyo nnya, ea eva cdhyyasabandha. tad iha avidha karmabhedo vakyate - abdntaram, abhysa, sakhy, gua, prakriy, nmadheyam iti vakyamnam anusakrtyate. pradaritam ucyamna sukha grhayiyata iti rotu ca buddhi samdhyate, tad etan nnkarmalakaam ity adhyyam cakate, etat ttparyea, ato 'nyad upodghtaprasaktnuprasakta{*2/2*} ceti. tatra prathama tvad ida cintyate - prathame 'dhyya idam uktam - codanlakao 'rtho dharma iti {*2/3*}, codan ca kriyy abhidhyaka vkyam, vkye ca padnm arth, tatra ki padena padena dharma ucyate{*2/4*}, uta sarvair eka eveti. ki tvat prptam? prati pada dharma iti. eva prpta ucyate - yadaikasmd aprvam, tadnyat tadartha [109]{*2/5*} bhaviyati, evam alpyasy adnumnaprasagakalpan bhaviyati. tasmd ekam aprvam. yadaikam, tad sandeha - kim, bhvaabdebhya, uta dravyaguaabdebhya iti?. ka punar bhva? ke te punar bhvaabd iti? yajati dadti juhottyevamdaya. nanu ygadnahomaabd ete, na bhvaabd. naitad evam. ygdiabd caite bhvaabd ca, yajydyartha cto 'vagamyate, bhvayed iti ca. tath yateta, yath kicid bhavatti. tenaite bhvaabd, dravyaguaabdebhyo dravyaguapratyayo na bhvany. atas te na bhvaabd iti. ki tvat prptam? avieeeti. tata ucyate - bhvrth karmaabd, tebhya kriy pratyeta, yajetetyevamdibhya. kuta? bhvrthatvd eva. ya hu - kim api bhvayed iti, te svargakmapadasabandht svarga bhvayed iti bryu. tasmt tebhya kriy pratyeta, phalasya kriy karaa nipattir iti. te ca ygadnahomasabaddh svargasyotpatti vadanti. kuta? ea hy artho vidhyate, yath - ygdin svargakma kena bhvayet svargam? ygdineti. yasya ca abdasyrthena phala sdhyate, tenprva ktv, nnyatheti, tato 'prva gamyate, ato ya tasya vcaka abda, tato 'prva pratyata iti. tena bhvaabd aprvasya codak iti brma. na tu kacic chabda skd aprvasya vcako 'sti. bhvrthai kim api bhvayitavyam, svargakmasya ca kenpi bhvyateti, tayor navadagdha-rathavat saprayoga, yajetetyevamdaya skk, yajeta ki kena katham iti. svargakma ity anena prayojanena nirkk. naiva dravyaguaabd. tasmd bhvrth karmaabd aprva codayantti. atha kasmd ubhaya [110]{*2/6*} stritam{*2/7*} - bhvrth karmaabd iti. ucyate - bhavanti kecit karmaabd na bhvrth, yath yenaikatrikdaya{*2/8*}. kecid bhvrth na karmaabd, yath bhavana bhvo bhtir iti. ki punar ihodharaam? yenenbhicaran yajeta{*2/9*}, citray yajeta paukma iti{*2/10*}. ki yenenbhicarann uta yajetbhicarann iti? tath citray paukma, uta paukmo yajeteti sthite etasminn adhikarae guavidhi, nmadheyam iti vicro bhaviyati. tath darapramsbhy svargakmo yajeteti, dara kla, pramsa iti ca, ki tbhy svargakma, uta svargakmo yajeteti, darapramsbhym iti ca yeneneti ca citrayeti ca naite bhvavacan. na ca em arthin kacit sabandho 'sti, vivibhaktikatvt. tasmn na dravyaguaabd aprvasya vidhyak iti. NOTES: *{2/1: E1,4,5,6; E2 hat: pradhnpradhndi}* *{2/2: E1,5,6; E2,4: upoddhtaprasaktnuprasakta}* *{2/3: Vgl. MS 1.1.2}* *{2/4: E1,5; E2,4,6 om. ucyate}* *{2/5: E2: 2,337; E4: 2,251; E5: 2,283; E6: 1,74}* *{2/6: E2: 2,353; E4: 2,252; E5: 2,304; E6: 1,75}* *{2/7: E4: scita}* *{2/8: Jh, , Bd.1, S.170 konj. yenacitrdaya}* *{2/9: a.Br. 3.8.1}* *{2/10: Tait.S. 2.4.6.1}* ____________________________________________ sarve bhvo 'rtha iti cet // MS_2,1.2 // eva ced bhvan payati, abhvaabdatvn na dravyaguaabd aprvasya vidhyak iti, sarve bhvo 'rtha, svargakmo darapramsbhym ity etayo sabandha yajeteti vakyati, yenenbhicarann ity etayo ca, tath citray paukma iti. tasmd ete 'pi skkatvd bhvavacan. sarveu bhvavacaneu nsti vinigamany hetu, karmaabd evprvasya vidhyak, na dravyaguaabd iti. ____________________________________________ yem utpattau sve prayoge rpopalabdhis tni nmni, tasmt tebhya parkk bhtatvt sve prayoge // MS_2,1.3 // ye abdnm uccraotpattau sve 'rthe prayujyamnn rpa[111]{*2/11*}m upalabhyate, yat sakd utpanna klntaran tihati, na kriyevotpannamtra vinayatty artha, tni nmni, te dravyaguaabd, do dravyaguaabdnm artha. te dravyaguaabd iti vaktavye tni nmnti stritam, ato nmnti e paryyaabda. katha gamyate? yata e vibhaktayo nmikya ucyante. katamst? vka{*2/12*} vkau vk, ukla uklau ukl ityevamdaya. tasmt samyak stritam. yata e na kaiko 'rtha, tata tebhya parkk pradhnkk na vidyata - iti naim utpatti kartavy, bhtatvt sve prayoge svaprayogakle vidyamnatvd ity artha. NOTES: *{2/11: E2: 2,355; E4: 2,328; E5: 2,314; E6: 1,75}* *{2/12: E2 om. vka}* ____________________________________________ ye ttpattv arthe sve prayogo na vidyate, tny khytni. tasmt tebhya pratyetritatvt prayogasya // MS_2,1.4 // ye tu abdnm uccraotpattau sve 'rthe prayogo na vidyate. prayogakle yem artho nopalabhyata ity artha, tany khytnti bhvaabdn paryyaabdenopadiati. katha paryyaabdat bhvaabdnm. yata e vibhaktaya khytikya ity ucyante. katamst? pacati pacata pacanttyevamdya. tasmt tebhyo 'prva pratyeta. bhavyrths te bhtrthai samuccarit. bhtasya bhavyrthaty drthat, bhavyrthasya prayojanayata utpattir arthavat, s ca bhtena kriyata iti do 'rtha. bhavyasya punar bhtrthaty na kicid dyate, kalpyate cdam. tasmn na ygo dravyrtha. ki ca - ritatvt prayogasyaite prayoga puruerito bhavati, puruasabaddh bhvanocyate, purua hi vadati, bhvayed iti, tena svargakmo yajeteti puruo 'pi pratyate[112]{*2/13*}, ygo 'pi sabandho 'pi. svargakmo dravyeeti dravye{*2/14*} pratyate purua ca, na tu sabandha. nanu etad ukta bhavati, arthina ca dravyasya ca sabandha yajeteti vakyati, dravyea bhvayed iti. ato dravyerthasya bhvan gamyeta, kk ceti. satya gamyate, dravyea bhvayed iti tu vkyena, ygena bhvayed iti tu ruty. yad tu, ygena bhvyed iti ygasabandho vidhyate, na tad dravyea bhvayed iti dravyasabandha. na ca dravyasabandhe vidhyamne yajetety anena sabandha. andyamne tu sabhavati, na ca, yaugapdyena vidhyanuvdau sabhavata. tasmc chrutivkyayor virodha, virodhe ca rutibalyas, tenrthin na dravyasabandha. tatra dravyam asati svargakmasabandhe svargrtha bhaviyatty anupapannam, ea vinigamany hetu, yena bhvaabd evprvasya codak, na dravyaguaabd iti, yad ygena kuryd iti, tad{*2/15*} ygavacanam eva bhavati. darapramsbhym iti lakaay, dare ca pramse ca ygo vihita iti. katha punar idam avagamyate, asti tad aprvam iti. ucyate - NOTES: *{2/13: E2: 2,357; E4: 2,332; E5: 2,316; E6: 1,76}* *{2/14: E2,4,5,6: dravya}* *{2/15: E6 om. tad}* ____________________________________________ codan punar rambha // MS_2,1.5 // codanety aprva brma, aprva punar asti, yata rambha iyate - svargakmo yajeteti, itarath hi vidhnam anarthaka syt, bhagitvd ygasya, yady anyad anutpdya ygo vinayet[113]{*2/16*}, phalam asati nimitte na syt. tasmd utpdayatti. yadi puna phalavacanasmarthyt tad eva na viniyatti kalpyate. naiva akyam. na hi karmao 'nyad rpam upalabhmahe, yad raya dentara prpayati, tat{*2/17*} karmety ucyate, na tad tmani samavetam, sarvagatatvd tmana, sarvatra kryopalambha sarvatra bhve ligam, na tu{*2/18*} tad eva dentard gamanasya, na hy asaty gamane kicid viruddha dyate. yatra samavetam st, tad vinaa dravyam, tasya vint tad api vinaam ity avagamyate. rayo 'py avinaa iti cet. na, bhasmopalambhant. saty api basmany astti cet. na vidyamnopalambhane 'py adarant. phalakriy ligam iti cet. eva saty adarane samdhir vaktavya. saukmdnm anyatamad bhaviyatti yadi cintyate, kalpitam eva sati kicid bhavatti. tatrprva v kalpyeta tad veti. avieakalpanym asti hetu, na viiakalpanym. anrita karma bhaviyatti cet. tad api tdam eva. svabhvntarakalpanena dentara na prpayiyatti. tdam eva. tasmd bhag yaji, tasya bhagitvd aprvam astti. ki cinty prayojanam? yadi dravyaguaabd apy aprva codayanti, dravyagupacre na pratinidhir updtavya, yath tarhi prva paka. yath tarhi siddhnta, dravya gua v pratinidhya prayogo 'nuhtavya iti NOTES: *{2/16: E2: 2,359; E4: 2,337; E5: 2,320; E6: 1,77}* *{2/17: E2,4: yat}* *{2/18: E1,6; E2,4,5: nanu}* ____________________________________________ tni dvaidha guapradhnabhtni // MS_2,1.6 // avagatam etat, bhvaabd karmao vcak iti, bahuprakr ca bhvaabd, yajati, juhoti, dadtti, eva[114]{*2/19*}prakr, dogdhi, pinai, vilpayattyevamdaya ca. teu sandeha - ki sarve pradhnakarmao vidhyak, uta kecit saskrakarmaa iti. bhvrthatvviet sarve pradhnakarmao vcak iti prptam. tato brma - tni dvaidha bhavitum arhantti dviprakri, knicit pradhnakarmao vcakni, knicit saskrakarmaa. evam api sarvy arthavanti, arthavattve sati sarvebhya na akyam aprva kalpayitum. ato na sarvi pradhnakarmao vcakni. NOTES: *{2/19: E2: 2,379; E4: 2,384; E5: 2,324; E6: 1,77}* ____________________________________________ yair dravya na cikryate, tni pradhnabhtni, dravyasya guabhtatvt // MS_2,1.7 // eva saty alpyasy aakalpan nyyy, na tu{*2/20*} vinigamany hetur{*2/21*} avagacchma, kuto{*2/22*} 'prvam, kuto neti. tad ucyate - yair bhvakarmabhir na dravya saskartum iyate, utpdayitu v, tni pradhnabhtni pradhnakarmao vcakni, dravyasya guabhtatvt. dravya hi guabhtam, karmanirvtter psitatamatvt. NOTES: *{2/20: E1,6; E2,4,5: nanu}* *{2/21: E1,6; E2,4,5: hetum}* *{2/22: E2: kto}* ____________________________________________ yais tu dravya cikryate guas tatra pratyeta, tasya dravyapradhnatvt // MS_2,1.8 // yais tu dravya cikryate, guas tatra pratyeta karma. kuta? tasya dravyapradhnatvt. pratyaka yajetetyevamdibhir dravya na cikryate, tasmt [115]{*2/23*} tni pradhnakarmao vcakni, dravyasya guabhtatvt. pinai - ityevamdibhir dravya saskriyate, tasmt tni guakarmavacanni. ea eva vinigamany hetu. prayojana tu prvasmin pake praiyagave 'pi carau vrhaya utpdy avadhtrthatvena. siddhnte notpdy. NOTES: *{2/23: E2: 2,381; E4: 2,389; E5: 2,329; E6: 1,78}* ____________________________________________ dharmamtre tu karma syd anirvtte prayjavat // MS_2,1.9 // sruca{*2/24*} samri, agni samri, paridhi samri, puroa paryagni karotti{*2/25*} ryate. tatra sandeha - ki paryagnikaraam, sarjana ca pradhnakarma, uta guakarmeti. ki tvat prptam. tata{*2/26*} ucyate - karmamtram evajtyakam aparypta yat prayojanasya dasya, tad dharmamtram iti brma, tatra pradhnakarmatva syt. kasmt? anirvtter upakrasya, na hy evajtyaka dravyasyopakrakam, dravya tv evajtyakam abhinirvartayad{*2/27*} guabhtam. tasya guabhtatvd ida pradhnabhtam. NOTES: *{2/24: E5: suca}* *{2/25: Tait.S. 3.3.1}* *{2/26: E2,4,6: tad}* *{2/27: E2: abhinirvartayed}* ____________________________________________ tulyarutitvd vetarai sadharma syt // MS_2,1.10 // vabda paka vyvartayati. itarair guakarmabhi sadharma syd evajtyaka, yath vrhn avahanti, tath. kuta? tulyarutitvt, tuly hi dvity rutir e dravyeu, yath vrhn avahantti{*2/28*}, evam agni samri, puroa paryagni karotti. ki guakarmai dravye dvity deti yato dvitydarand ihpi smnyato dena guakarmat. neti brma - dvity vibhakti kartur psitatame smaryate, s ceha dvity vibhakti, tata eva tadpsitatamam iti gamyate, tac ced psitatamam, karma guabhtam. yady api pratyakdibhir guabhvo na gamyate, [116]{*2/29*} pramntarea abdena gamyate, tasmd guabhtam evajtyakam iti. NOTES: *{2/28: Tait.Br. 3.2.5.6}* *{2/29: E2: 2,384; E4: 2,398; E5: 2,332; E6: 1,79}* ____________________________________________ dravyopadea iti cet // MS_2,1.11 // iti cet payasi - dvitydarant pradhnabhtam atra dravyam iti. naitad evam, guabhte 'pi dvity bhavati, tath hi dyate - saktƤ juhoti{*2/30*}, mruta juhoti, ekakapla juhotti. NOTES: *{2/30: Tait.S. 3.3.8.4}* ____________________________________________ na, tadarthatvl lokavat tasya ca eabhtatvt // MS_2,1.12 // na guabhte 'pi dvity, eva hy abhiyukt upadianti - karmai dvity{*2/31*}, kartur psitatama karmeti{*2/32*}, na ca loke guabhte kvacid dvity payma. yad api ca tauln odana paceti, odanrtha tauln saskurv itpsit eva taul. balvajn ikhaakn kurv iti, balvj eva ten-krea sabaddh psit iti tatrbhiprya. laukika ca prayoga abdrthaparicchede hetur na vaidika. yat tu laukike{*2/33*} juhotti prayoge dvity, akyate tatra vaktum psitatama eva sa prayoga iti, tauln adya juhudhi, tauln adya homena sabandhayeti loke bhavati hi bahuprakr vivak. anyya cnekrthatvam, tena pradhnabhvena siddh sat dvity guabhvena kalpyeta. vede tu katha dvitynirdie guabhva iti. dvitynirdet pradhnyam evvagacchma, evam avagate pradhnye balyas hetun nsti prdhnyam ity avagamyate. kuta? na homasya kecit prakrea saktvarthatvakalpyate kuta? saktn [117]{*2/34*} niprayojanatvt, na saktnm anyat prayojana dyate ryate{*2/35*} v, yadi v homas tadartho homo 'pi niprayojana, athrd upakrako homa, tata prayojanavn, jyotiomaprakarae phd gamyate prayojanavatt, nprayojana iti akyate vaktum, prayogavacanena hi sa kkyate. nanu saktnm api prakaraapht prayojanavattva bhaviyati. ko v brte - neti, prayojanavattaiva, prayojanavattvan tu homam abhinirvartayatm, nnyena prakrea. nanu te 'pi prayogavacanenkkyante. tad ucyate - na dravya tenkkyate, itikartavyat hi sa kkati, homa cetikartavyat, na dravyam. nanu home kte saktubhyo 'da nipatsyate. nsty atra pramam. nanu dvity vibhakti pramam. na hi dvity vibhaktir homasya saktvarthat jpayati. na saktava prayojanavanta iti bhaved dhoma saktvartha, homasabaddh saktava syur iti, bhavanti home kte saktavo homasabaddh. na homasya saktvarthat niprayojaneu saktuu ghaate, saktv-arthatvacana tu na puruasyopakraka na krato, tadanarthakam eva syt. yato na{*2/36*} tadvacanc chakyam anyatarat{*2/37*} kalpayitum. sa ea dvitynta saktn homasya ca sabandha karoti, sabandhe ca sati dravy karmasayoge guatvenbhisabandha iti bhtatvt, guabhve ca tty, tenocyate - ttyy sthne dvityeti, tena tadarthatvd dhomrthatvt saktn na pradhnya dvitysayoge 'pi. evam saty arthavad vacanam, na crthavattve saty nrthakyam ity ucyate. tasya ca puroder ygdiu eabhva, tena prayojanavanta, tatra saskro nnarthaka. na sa dopakryeti cet. adrtho bhaviyati, ado 'pi saskro 'stty avagamyate loke, yath grmntard gatn purun paryagnikareda upakra kriyata ity ucyate. loke ca nnupapatti. [118]{*2/38*} prayojana ca varuapraghseu ryate, ammaya sruco bhavanti hiramayo{*2/39*} veti, praktau nnvkasruksamrgasdhyam aprvam iti, nnvkasruca utpdayitavy samrgrthatvena yath prvapaka. yath tarhi siddhnta, ammaya eva hi hiramayo v samravy. tath yatra bavanta paridhayas tatrpi pl utpdayitavy prvapake. siddhnte bavanta eva samravy. avabhthe ca prvapaka utpdayitavyo 'gni samrgya, siddhnte cpa samrjany. tath{*2/40*} atriatsavatsaretarasamay puro savany{*2/41*} iti ryate. tatrpi piamaya puroa utpdayitavaya paryagnikararthatvena prvapake, siddhnte msamay eva paryagnikartavy iti. NOTES: *{2/31: P. 2.3.2}* *{2/32: P. 1.4.49}* *{2/33: E1,6; E2,4: y laukike, E5: y tu}* *{2/34: E2: 2,387; E4: 2,402; E5: 3,335; E6: 1,79}* *{2/35: E2 om. ryate}* *{2/36: E2,4: na ca}* *{2/37: E2,4: anyat}* *{2/38: E2: 2,389; E4: 2,402; E5: 2,338; E6: 1,80}* *{2/39: E2: hiramay}* *{2/40: E2,4: yath}* *{2/41: E2: savany}* ____________________________________________ stutaastrayos tu saskro yjyvad devatbhidhnatvt // MS_2,1.13 // prauga asati, nikevalya asati, jyai stuvate, pai stuvate - iti guavacana stavana asana ca, yath - indrasya tu vryi pravocam iti{*2/42*}, yad etad guavacana ryate, kim etad guabhta devat prati, uta pradhnam iti. tatrocyate - stutaastre saskrakarmati. kuta? devatbhidhnatvt, guavacane nirvartyamne guin devat sakrtyate, nnyath tadguavacana bhavati, tatra pratyaka devatbhidhna gamyate, devatprakanena ca pratyaka [119]{*2/43*} upakro ygasiddhi. tasmt saskrakarma yjyvat, yath yjym anha, puro 'nuvkym anvheti stutivacana devatprakanenrthavat, tadvad etad apti. NOTES: *{2/42: V 1.36.1}* *{2/43: E2: 2,394; E4: 2,423; E5: 2,341; E6: 1,81}* ____________________________________________ arthena tv apakyeta devatnm acodanrthasya guabhtatvt // MS_2,1.14 // yadi saskrakarma eva{*2/44*} stotraastre, arthenpakyeta devatnm na codanrthasya guabhtatvt, devatrthasya guabhto mantra iti tatpradhnabhve yatra pradhna tatra nyeta, tatra kramasannidh uparudhyeytm. tasmd ea dua paka - iti paryudasitavya. katama punar asau mantra. abhi tv rety{*2/45*} aindra pragtho mhendrasya grahayaje sannidhv mnto yatrendras tatrpakyeta. NOTES: *{2/44: E2: eva}* *{2/45: M.S. 27.35}* ____________________________________________ vavad v gurtha syt // MS_2,1.15 // na paryudasiyma ima pakam, saskrakarma eva stotraastre, devatbhidhnatvd eva, yad uktam{*2/46*} - pragthasyotkara iti, tan na, indraabdena mahendro 'bhidhyiyate, sa evendro mahattvena guena mahendra ity ucyate, pratyaka hndraabda devatvacanam upalabhmahe, mahattvavacana ca mahacchabdam, yath rj mahrja, brhmao mahbrhmaa iti, vavat, yath s v e sarvadevaty yad aj va, vyavym labhetety{*2/47*} ajvaabdena codite karmai chgaabdena nigam bhavanti, tadvat sague codite nirguenbhidhna bhaviyati. tena na{*2/48*} bhaviyaty utkara iti. NOTES: *{2/46: E2,4,5,6: yat tktam}* *{2/47: Tait.S. 3.4.3.2}* *{2/48: E2 om. tena, E4: te na}* ____________________________________________ na, rtisamavyitvt // MS_2,1.16 // naitad evam, indro 'sya grahasya devateti taddhitasayogena vijyeta{*2/49*}, [120]{*2/50*} na csya mahattvam apekamasya taddhitasayoga upapadyate, taddhitasayogpekasya v mahattvasabandht samsakalpan. na ca taddhitrthe vttasya mahattvasabandha, na ca samsrthe vttasya taddhitasabandha. na csminn eva prayoge samsrthe vttir iyate, etasminn eva taddhitrthe. na cyam indraabdo 'vihitavat svrtha taddhitrthena sabadhyeta, vihitavac ca parrtha mahattvena sabaddham andyeta. vispaa cyam anyo 'rtho mahendro bhavati, mahn indro bhavatti mahendra, anya cendro havio devat bhavatti sakd uccrae ca nobhaya akyeta. tasmn nendro devat mahattvaviia, mahendraabdt tu taddhita utpanna, tasmt tadprtipadikam arthavad iti gamyate, na tv avayavasabandhena. tasmd devatntaram indrn mahendra, tenaindrasya pragthasyotkara prpnoti, ata paryudastitavya ea paka. yad apy ucyate - indrasya vtravadhottarakla mahendratva darayati, mahn vyam abhd yo vtram avadhd iti{*2/51*}, tath vedasydimattdoa prasajyeta, ato 'nya indro mahendrt. NOTES: *{2/49: E1,6; E2,4,5: vijyate}* *{2/50: E2: 2,396; E4: 2,431; E5: 2,345; E6: 1,82}* *{2/51: Ai.Br. 3.21}* ____________________________________________ vyapadeabhedc ca // MS_2,1.17 // vyapadeabheda ca bhavati, bahu dugdhndrya devebhyo havir iti{*2/52*}, bahu dugdhi mahendrya devebhyo havir iti{*2/53*}, ato 'pi devatntaram, ekadevattve mantravikalpa syt. NOTES: *{2/52: Tai.Br. 3.2.38}* *{2/53: M.Sh.S. 1.1.3.29}* ____________________________________________ gua cnarthaka syt // MS_2,1.18 // yad vidhiabdd avagatam etad bhavati - indro devateti, tadsya gunvkhyne ki prayojanam, mahattva nmendrasya guo bhavatti devatbhidhnam. katha tasyai devatyai dyata iti. [121]{*2/54*} gue 'pi hi vihite sati tasy eva devatyai dyate, avihite 'pi. tasmd guavidhnam anarthakam. athocyate - yo 'smin grahe indra sa mahn iti. naiva grahasabandhasyprasiddhatvd vieaa ntra kalpyate, guasabandhasya cprasiddhatvd guena vieaam anavakptam. tasmd api devatntaram. NOTES: *{2/54: E2: 2,406; E4: 2,450; E5: 2,348; E6: 1,82}* ____________________________________________ tath yjypuroruco // MS_2,1.19 // eva sati yjypuronuvkyayor bhedena daranam upapadyate, endra{*2/55*} snasi rayim ity{*2/56*} aindrayjypuronuvkyd vayam, mahn indro ya ojas - iti{*2/57*} bhedena mhendra darayati, tadekatve vikalpyeta. tatra, pake bdha syt. NOTES: *{2/55: E1,5; E2: indra, E4,6: aindra}* *{2/56: Tait.S. 3.4.11.3}* *{2/57: V 5.8.9}* ____________________________________________ vaym arthasamavyt // MS_2,1.20 // yad uktam - ajvaabdena codite karmai chgaabdena nigam bhavantti, tad yuktam, vaym arthasamavyitva vaya pratyakam avagacchma, chgasya vapy medaso 'nubrhti{*2/58*} yaiva va saiva chgeti. tasmt pragthasyotkara saskrapake, ata pradhnakarma iti. NOTES: *{2/58: Vgl. Tait.Br. 3.6.8}* ____________________________________________ yatreti vrthavattvt syt // MS_2,1.21 // vabda paka vyvartayati, saskrakarma eva stotraastre, yac caitat, praghthasyotkara iti, utkyat yatrendras tatra praghtha, ligena hi kramasannidh bdhitavyv eva. ____________________________________________ na tv mnteu // MS_2,1.22 // apare mantrm utknm anyatrrthavatt nsti, tem narthakya syt, yath ym y asanti{*2/59*}, ipiviavat{*2/60*} pita[122]{*2/61*}devatym{*2/62*} gnimrute{*2/63*}, kuumbhakasktam, akasktam, mƫiksktam ityevamdnm. NOTES: *{2/59: E2,4: asati}* *{2/60: mit E6; E2,4,5: ipiviavat}* *{2/61: E2: 2,408; E4: 2,456; E5: 2,352; E6: 1,83}* *{2/62: E2,4,5: asati pitdevaty, E6: pitdevaty}* *{2/63: mit E6; E2,4,5,: asati, gnimrute}* ____________________________________________ dyate // MS_2,1.23 // tad ucyate - sarvem arthavattsti, makasktasygnau, akasktasya rjasye, mƫiksktasyaikdainym, sarve vcastome, sarv ca sarvi yaji sarvi smni vcastome, priplavam avamedhe{*2/64*} asatti, tath yasyvine asyamne sryo nodiyd api sarv datayr anubryd iti, tasmd asty arthavattotknm. ata saskrakarma stotraastre iti. NOTES: *{2/64: Mit E6; E2,4 om. avamedhe, E5 hat es geklammert}* ____________________________________________ api v rutisayogt prakrae stautiasat kriyotpatti vidadhytm // MS_2,1.24 // api v pradhnakarma stotraastre sytm. kuta? rutisayogt, saptam rutisayogo hi bhavati, kavatūu stuvate, ipiviavatūu stuvate - iti{*2/65*}, yadi stuti, tata kavatyakarev hit. yadi prakanam, tato devatym, tatra karaa kavatyas{*2/66*} ttyayroyam{*2/67*}, na saptamy. api ca - rutisayogo bhavati, prauga asati, nikevalya asatti. ata stutir abhinirvartayitavy tena mantrea, guavacana abda stutinirvartanrtho 'dam{*2/68*} artha kariyati. tasmt pradhnakarma. [123]{*2/69*} api ca, rutisayogo bhavati ahvibhaktisayoga, yathendrasya tu vryi pravocam iti{*2/70*}. tena devatabda stutisabandhrtha ity ucyate, devatbhidhnrthe prtipadikrthatvt pratham syt. atha yat prathamntam, tad devatrtha bhavitum arhati, yath - indro yto vasitasya{*2/71*} rjeti{*2/72*}. nety ucyate, tad api vkyasayogt stutyartham eva. nanu vkyl liga balya. satyam, etad api ligam, yat stutivkyasya skkasya nirkkkaraasmarthyam. tathpy ubhayath lige 'nughyame kuto niraya? vkyaed eva na devatbhidhnrtha iti. devatbhidhnrtha ity etasmin pake stutyartha skkavacanam anarthakam eva syt. tasmd adrthatvt stutivacanasya pradhnakarma stotraastre. api ca - stautiasatti skd guavacanau lakaaybhidhnrthau sytm, tasmt kriyotpattim aprvotpatti vidadhytm iti. NOTES: *{2/65: Vgl. Tait.S. 7.5.5.2}* *{2/66: Vgl. Sm.S. 1.169}* *{2/67: Mit E6; E2,4,5,: ttyayroyanta}* *{2/68: Mit E6; E2,4,5: dam}* *{2/69: E2: 2,410; E4: 2,460; E5: 2,355; E6: 1,84}* *{2/70: Tait.S. 2.5.4.1}* *{2/71: Mit E6; E2,4,5: 'vasitasya}* *{2/72: V 1.32.15}* ____________________________________________ abdapthaktvc ca // MS_2,1.25 // abdena pthaktvam eva gamyate, dvdaastotraastro 'gnioma, itarath hi dvdaatva na syt. stotr astr ca ekam eva asana stavana ca, atha bheda ryate, tato na dvdaatve 'vatihate. ____________________________________________ anarthaka ca tad vacanam // MS_2,1.26 // agniuti{*2/73*} ryate - gney grah bhavantti, tatra punar ucyate - gneyūu asantti, tan na vidhtavyam eva yadi saskrakarma{*2/74*}. tasmd api pradhnakarma iti. [124]{*2/75*} NOTES: *{2/73: E2: agnistuti}* *{2/74: E1,6; E2,4,5: saskrakarma}* *{2/75: E2: 2,413; E4: 2,471; E5: 2,358; E6: 1,84}* ____________________________________________ anya crtha pratyate // MS_2,1.27 // sabaddhe vai stotraastre veti, yady anyat stotram anyac chastram, tatas tayo sabandha. yadi vprvavacane tato 'nyat stotram anyac chastram, itarath yad eva stotra tad eva astra syt. ____________________________________________ abhidhna ca karmavat // MS_2,1.28 // pradhnakarmaa iva cbhidhna bhavati dvitysayogena, prauga asatti{*2/76*} nikevalya asatti. NOTES: *{2/76: E1,6; E2,4,5 om. iti}* ____________________________________________ phalanirvtti ca // MS_2,1.29 // phalanirvttidarana ca bhavati, stutasya stutamastyevamdi{*2/77*}, indravanto manemahi bhakmahi{*2/78*} prajm ia s me saty ryajasya bhyd iti{*2/79*} stotraphalam andyate, na devaty. tasmt pradhnakarma stotraastre. anyatra strabaddha prayojanam, daame 'dhyye{*2/80*} grah devatnyatve stutaastrayo pradhnakarmatvd adhikra syt. NOTES: *{2/77: Tait.S. 3.2.7.1}* *{2/78: E1,6; E2: vanmaha dhukmahi, E4,5: vanmahe dhukmahi}* *{2/79: Tait.S. 1.6.4.2}* *{2/80: MS 10.4.49}* ____________________________________________ vidhimantrayor aikrthyam aikaabdyt // MS_2,1.30 // ida sammnyate - na t naanti, na dabhti, taskaro nsm mitro{*2/81*} vyathir dadharati. dev ca ybhiryajate, dadti ca jyog ittbhi sa ca te gopati saheti{*2/82*}. yajate dadtty udharaam, ki yadvad brhmae bhvaabdo vidhyakas tadvan mantre 'pi, uta mantre 'bhidhyaka{*2/83*} iti. ki tvat prptam, vidhau matre cmnyamnasya bhvaabdasya eka evrtha syt, aika[125]{*2/84*}abdyt, sa evyam eka abdo brhmaagato vidhsyati, mantragato na aknoti vidhtum ity anupapannam, tasmd vidhyaka. NOTES: *{2/81: E1,6; E2,4,5: amitro}* *{2/82: Tait.Br. 2.4.6.11}* *{2/83: E1,6; E2,4,5: 'vidhyaka}* *{2/84: E2: 2,415; E4: 2,476; E5: 2,361; E6: 1,85}* ____________________________________________ api v prayogasmarthyn mantro 'bhidhnavc syt // MS_2,1.31 // api veti pako vyvartyate, evajtyako mantro 'bhidhnavacana syt, prayogasmarthyt, prayoge kriyame 'sya smarthya vidyate, godna goyga ca pratyyayitum, na vidhtum. kuta? vihitatvd godnasya dakividhne, goygasya tv anubandhyym. karmntara bhaviyatti cet. na, asakd apy ucyamne tatpratyayd eva. stutyarthakalpanym apy narthakyam, parisamptena srthavdakena vkyena vihitatvd ygasya. tasmn na mantragato bhvaabda evajtyako vidhyaka iti. ____________________________________________ taccodakeu mantrkhy // MS_2,1.32 // mantragato bhvaabdo vidhyako neti parkitam. ko 'ya mantro nmeti ucyate. ajte mantre tadgato bhvaabda katha vicrita iti, idam artho 'dhikaraa prva draavyam. katha lakao mantra iti, taccodakeu mantrkhy, abhidhnasya codakev evajtyakev abhiyukt upadianti, mantrn adhmahe, mantrn adhypayma, mantr vartanta iti. pryikam ida lakaam, anabhidhyak api kecin mantr ity ucyanta{*2/85*}, yath vasantya kapijaln labhata iti{*2/86*}, na akya phkoea{*2/87*} tatra tatropadeum iti lakaam uktam - ayo 'pi padrthn nnta ynti [126]{*2/88*} pthakkaa{*2/89*}. lakaena tu siddhnm anta ynti vipacita. udharaam - medho 'styevamdayo 'syant, ie tvety{*2/90*}evamdayas tvnt, yurd asty{*2/91*} , agnirmrddheti{*2/92*} stuti, sakh{*2/93*} eko mameti{*2/94*}, pralapitam ak te indrapigale duler{*2/95*} iveti, parivedanam{*2/96*} ambe ambika iti{*2/97*}, praia agnd agnn iti{*2/98*}, anveaa ko 'si katamo 'sti{*2/99*}, pha{*2/100*} phmi{*2/101*} tveti{*2/102*}, khynam iya vedir iti{*2/103*}, anuago 'cchidrea pavitreeti{*2/104*}, prayoga traisvarya ctusvarya{*2/105*} ca, smarthyam abhidhnam, tac caitad vttikraenodharaopadeenkhytam{*2/106*}. etad api pryikam eva, asimadhy api ca mantr bhavanti, Ŭya csi vandya ca vjin iti{*2/107*}, tvmadhy ca tattvymti. r brhmaam api, so 'kmayata praj sjeyeti, stutir api vyur vai kepih devateti{*2/108*}, pralpo na caitad vidmo yadi brhma v smo 'brhma smo veti{*2/109*}, paridevana ye mm adhukanta te m pratyamucanta iti, praia amuta somam hareti, anveaam iha v sa iha veti, prana veda karavat srmim iti, prativacana vidmo veti, anuaga hdayasygre 'vadyaty atha jihvy atha vakasti{*2/110*}, prayoga traisvarya ctusvarya{*2/111*} ceti, smarthya sruvevadyati dravev iti. lakaakarmai prayojana prasiddhatvn na vaktavyam, laghyas pratipattir lakaena. kepev apavdeu prpty lakaakarmai. prayojana na vaktavya ya ca ktv pravartate. kepeu prvdhikaraasya prayojanam, apavdetsargasya, prptym uttaravivak, ktvcinty prvdhikaraasya prayojanam. asti vede mantraabdo yasyyam artha parkita, ahe budhniya mantra me gopya yam ayas trayvid vidu, ca smni yajti{*2/112*} [127]{*2/113*} NOTES: *{2/85: E2,4,5,6: ucyante}* *{2/86: Vj.S. 24.20}* *{2/87: E2,4: pkoea}* *{2/88: E2: 2,419; E4: 2,486; E5: 2,368; E6: 1,86}* *{2/89: Mit E6; E2,4,5: pthaktvaa}* *{2/90: Vj.S. 1.1}* *{2/91: Tait.S. 1.6.6}* *{2/92: Tait.S. 4.4.4.1}* *{2/93: E2,4,5,6: sakhy}* *{2/94: PBr. 1.5.5.12}* *{2/95: E1,5,6,; E2: ular, E4 uler}* *{2/96: E2,4: paridevanam}* *{2/97: Vj.S. 23.18}* *{2/98: Tait.S. 6.3.2}* *{2/99: Vj.S. 7.29}* *{2/100: E2,4,5: pa}* *{2/101: E6: ebenso, E2,4,5: pcchmi}* *{2/102: Vj.S. 23.61}* *{2/103: Vj.S. 23.62}* *{2/104: Tait.S. 1.1.5.1}* *{2/105: E2,4: catusvarya}* *{2/106: E1,6; E2,4,5: vttikraenodharapadeenkhytam}* *{2/107: Vj.S. 29.3}* *{2/108: Tait.S. 2.1.1.1}* *{2/109: Mait.S. 1.4.11}* *{2/110: E2,4,5,6: vakasa iti}* *{2/111: E2,4,5: catusvarya}* *{2/112: Tait.Br. 1.2.1.26}* *{2/113: E2: 2,421; E4: 2,486; E5: 2,369; E6: 1,87}* ____________________________________________ ee brhmaaabda // MS_2,1.33 // atha ki lakaa brhmaam? mantr ca brhmaa ca veda, tatra mantralakaa ukte parieasiddhatvd brhmaalakaam avacanyam, mantralakaavacanenaiva siddham, yasyaital lakaa na bhavati, tad brhamaam iti parieasiddha brhmaam. vttikras tu iyahitrtha prapacitavn itikaraabahulam, ity hopanibaddham, khyyiksvarpam, hetu srpea{*2/114*} juhoti tena hy anna kriyata iti{*2/115*}, nirvacanam, tad dadhno dadhitvam{*2/116*}, nind, upavt v etasygnaya, praas, vyur vai kepih devateti{*2/117*}, saaya, hotavya grhapatye na hotavyam iti, vidhi, yajamnasamitaudambar{*2/118*} bhavati{*2/119*}, parakti, mën eva{*2/120*} mahya{*2/121*} pacatti{*2/122*}, purkalpa, ulmukhair ha sma prve samjagmur iti, vyavadhraakalpan, yvato 'vn pratighnyd iti. hetur nirvacana nind praas saayo vidhi. parakriy purkalpo vyavadhraakalpan. upamna daaite tu vidhayo brhmaasya tu. etad vai{*2/123*} sarvavedeu niyata vidhilakaam. etad api pryikam, itikaraabahulo mantro 'pi kacit, iti veti me mana{*2/124*}, ity{*2/125*} hopanibaddha ca, bhaga bhakty{*2/126*} ha, khyyiksvarpa cogro ha bhujyam iti{*2/127*}, hetur ida vo{*2/128*} vmuanti hi{*2/129*}{*2/130*}, nirvacana tasmd po nu sthan{*2/131*} - iti{*2/132*}, nind mogham anna vindata apraceteti{*2/133*}, praas - agnir mrddheti{*2/134*}, saaya - adha khidsd{*2/135*} upari khidsd{*2/136*} iti{*2/137*}, vidhi - pydinn dhamnyeti{*2/138*}{*2/139*}, parakti - sahasram ayutdadat{*2/140*}{*2/141*}, purkalpa - yajena yajam ayajanta dev iti{*2/142*}. [128]{*2/143*} NOTES: *{2/114: E2,4,5,6: rpea}* *{2/115: PBr. 2.5.2.23}* *{2/116: Tait.S. 2.5.3.4}* *{2/117: Tait.S. 2.1.1}* *{2/118: E2,4,5,6: yajamnasamitaudumbar}* *{2/119: Vgl. Tait.S. 6.2.10.3}* *{2/120: E2,4,5: me}* *{2/121: E2,4,5 om. mahya}* *{2/122: E2,4,5: pacata iti}* *{2/123: E2,4: syt}* *{2/124: E2,4: mana iti}* *{2/125: V 10.119.1}* *{2/126: V 7.41.2}* *{2/127: Tait.. 1.10.2}* *{2/128: E2,4,5,6: indavo}* *{2/129: E2,4: hti}* *{2/130: V 1.2.4}* *{2/131: E2,4,5: stha na}* *{2/132: Tait.S. 5.6.1.3}* *{2/133: V 8.6.23}* *{2/134: Tait.S. 4.4.4}* *{2/135: E2,4,5,6: adha svidsd}* *{2/136: E2,4,5,6: upari svidsd}* *{2/137: V 10.129.5}* *{2/138: Mit E6; E2,4,5: dhamnd iti}* *{2/139: V 10.117.15}* *{2/140: E2,4: ayutdadad iti}* *{2/141: V 8.21.18}* *{2/142: V 10.90.16}* *{2/143: E2: 2,422; E4: 2,492; E5: 2,369; E6: 1,87}* ____________________________________________ anmntev amantratvam mnteu hi vibhga // MS_2,1.34 // hapravaranmadheyeu saaya, mantr uta neti. abhidhyakatvn mantr iti prpte brma - anmnteu mantratva na syd abhidhyakev api, nbhidhyakatva mantratve hetu, ki tarhy abhiyuktaprayoga, ye abhiyuktair mantr iti nocyante, na te mantr, na caivamdyo mantrasammnye santi, tasmd amantr. prayojanam, mantre due yat pryacittam amantreu tan na. ____________________________________________ te g yatrrthavaena pdavyavasth // MS_2,1.35 // ca ity asti vede, ahe budhniya mantra me gopya yam ayas trayvid{*2/144*} vidu co{*2/145*} yaji smnti{*2/146*}. kathalakaik ca? tem g yatrrthavaena pdavyavasth, yatra pdakt vyavasth sa mantra g nm, yath - agnim la iti{*2/147*}, evajtyakeu mantrev abhiyukt upadianti, co 'dhmahe, co 'dhypayma, co vartanta iti. yady arthavaenety ucyate, yatra vttavaena tatra na prpnoti, agni prvebhir ibhir iti{*2/148*}, yato nrthavaeneti vttdivaavyvttyartham, ki tarhy anuvda ea pradaranrtha. avaya caitad eva vijeyam, vttdinirvttyarthe sati vkya bhidyeta. tasmd yatra pdakt vyavasth, s g iti. [129]{*2/149*} NOTES: *{2/144: E2: trayvido, E4: traivido}* *{2/145: E2,4: ca smni}* *{2/146: Tait.Br. 1.2.1.26}* *{2/147: V 1.1.1}* *{2/148: V 1.1.2}* *{2/149: E2: 2,427; E4: 2,504; E5: 2,375; E6: 1,88}* ____________________________________________ gtiu smkhy // MS_2,1.36 // atha smna ki lakaam? vii kcid gti smety ucyate, pragte hi mantravkye smaabdam abhiyukt upadianti, smny adhmahi, samny adhypayma, smni vartanta iti, abhiyuktopadea ca na pramam. yath - amla{*2/150*} dadhi, madhuro gua iti gtiviie tvan mantre gtiabda, gtisabandhn mantre sapratyaya ity avagantavyam. NOTES: *{2/150: E2: pratyak amla, E4: yak amla}* ____________________________________________ ee yajuabda // MS_2,1.37 // atha yajua ki lakaam iti. yajuo lakaa na vaktavyam, glakaasmalakabhym eva yajur vijsyate vaipartyena, y na gtir na ca pdabaddham, tat praliapahita yajur iti. atha nigado nma ki yajy uta yajuo 'nya iti? ____________________________________________ nigado v caturtha syd dharmaviet // MS_2,1.38 // nigad na yaji. kuta? dharmaviet, uccai c kriyate, uccai smn, upu yaju, uccair nigadenety ea dharmaviea, uccair nigadenety andyate, yadi yajuo nigadatva [130]{*2/151*} syt, na ca tasyoccais tva dharmo dyeta. dyate tu. tasmc caturtha mantrajta nigado nma. NOTES: *{2/151: E2: 2,428; E4: 2,513; E5: 2,379; E6: 1,89}* ____________________________________________ vyapadec ca // MS_2,1.39 // vyapadeo 'pi bhavati, yaji vartante, na nigad. nigad vartante, na yajuti. tasmd api mantrntaram. ____________________________________________ yaji v tadrpatvt // MS_2,1.40 // yajy eva v nigad. kuta? tadrpatvt, tad evai rpam, yad yaju praliapha, ksmalakaavilakaat ca. ____________________________________________ vacand dharmaviea // MS_2,1.41 // vacant pratyyanasmarthyt, asti hi puruntarapratyyanasmarthya kecid yajum. ____________________________________________ arthc ca // MS_2,1.42 // asti ca tai puruntarai pratyyitai prayojanam, nopaccryam puruntara pratyyayeyu. tasmd dharmavieo 'rthavn. yni ca yajay{*2/152*} uccair uccryante te nigad. kuta? niabda{*2/153*}, prakarasya vakt, yath prakarea rakta nitar raktam ity ucyate. gadatir gadanrtha phavacana. ea eva hi prakaro yad uccais tvvacchinnatva. nanu vcaniko guo yajum uputvam. neti brma - guo nma sa bhavati, ya svakrya kurvatm upakre vartate, na ca parasabodhanrthn yajum uputva shyye vartate, tad dhi svakarmakriyvighta karoti, tena puruntarasabodhanrtham uccais tva gua. itarrtha tu vacana bhaviyati, itari yni [131]{*2/154*} yaji na parasabodhanrthni, teputva nivekyate. NOTES: *{2/152: E2,4,5,6: yaji}* *{2/153: E2,4,5,6: niabda}* *{2/154: E2: 2,430; E4: 2,517; E5: 2,380; E6: 1,89}* ____________________________________________ gurtho vyapadea // MS_2,1.43 // atha yad ukta vyapadea iti, sa caikatve 'pi guato bhavati, yatheto brhma bhojyantm, ita parivrjak iti. evam uccaistvena guena tny eva yaji vyapadiyante, nigad iti. ____________________________________________ sarvem iti cet // MS_2,1.44 // yadi ya uccair gadyate sa nigada, g api nigada prpnoti. ____________________________________________ na, gvyapadet // MS_2,1.45 // na co nigad{*2/155*} vyapadiyante, ayjy vai nigad caiva yajantti pthaktvanimitt hi vyapade bhavanti. ucyate, vyapadeo ligam, prptir ucyatm iti. apdabaddhe gadatir vartate, apdabaddho hi gadya ity ucyate. NOTES: *{2/155: E2,4: nigad iti}* ____________________________________________ arthaikatvd eka vkya skka ced vibhge syt // MS_2,1.46 // atha praliapahiteu yajuu katham avagamyeta iyad eka yajur iti? yvat padasamhenejyate, tvn padasamha eka yaju. kiyat cejyate? yvat kriyy upakra prakyate, tvad vaktavyatvd vkyam ity ucyate. tenbhidhyate - [132]{*2/156*} arthaikatvd eka vkyam iti, etasmc cet krad ekavkyat bhavati. tasmd ekrtha padasamho vkyam, yadi ca vibhajyamna skka pada bhavati. kim udharaam? devasya tv savitu prasava iti{*2/157*}. nanu pada padam atraikrtham. satyam, na tu tadvibhge skka. na tarhy arthaikatvam upapadyate. bahutvt padrthnm, padasamudyasya ca pthagartho nstty uktam. bheda sasargo v vkyrtha iti yady ucyate, tathpy ekrthat na syt, bahupade bhedn sasarg ca bahutvt. ekaprayojanatvd upapannam, yath tvad devasya tveti nirvpaprakanam, tasya viiasya vcaka etvn padasamha, tat vkyam. nanv atra devasya tv savitu prasave nirvapmty eka vkyam, avinor bhubhy nirvapmty aparam, eva bahni vkyni. yadi nirvapmty anuaga, tato bahni vkyni, na tv evam anuago bhavati, yadi guabhto nirvapmti, tad pratipradhna bhidyeta. na ca nirvpo devasya tvetyevamdnm arthenocyate, sdhanaprdhnye hy adrthat vacasya syt. nirvpe puna pradhne da krya nirvpaprakanam, tat sarvair vieaair viiam ucyate. tasmd avirodha. yath ca pada padena vieyate tathokta tadbhtnm iti{*2/158*}. tasmd eka vkyam. atha ki artham ubhaya stritam, arthaikatvd iti ca vibhge skkatvd{*2/159*} iti ca, ucyate, bhavati kicid ekrtham, na tu vibhge skkam, yath bhago v vibhajatu, aryam v vibhajatv ity ekrth sarve vibhgam abhidadhati. nanu bhagaviid vibhgd aryam aviio 'nyo vibhga. nety ucyate, [133]{*2/160*} vibhgasmnyensya prayojanam, na vieea, smnye hi do 'rtho bhavati, na viee, vibhge tu na skkam. tasmd bhinnam ida vkya vibhge vikalpyate. tath syona te sadana komi ghtasya dhray suseva{*2/161*} kalyaymi{*2/162*}. tasmin sdmte pratitiha vrh medha sumanasyamna iti{*2/163*} vibhge skkam, dve tu prayojane kriyete, sadanakaraa puroapratihpana ca. tasmd bhinne vkye, prva sadanakarae viniyujyate, uttara{*2/164*} puroapratihpane. tasmt samyak stritam, na stroplabho bhavati. NOTES: *{2/156: E2: 2,435; E4: 2,522; E5: 3,383; E6: 1,90}* *{2/157: Tait.S. 1.1.4.2}* *{2/158: Vgl. MS 1.1.25}* *{2/159: Mit E5,6; E2,4: skkam}* *{2/160: E2: 2,438; E4: 2,522; E5: 2,387; E6: 1,91}* *{2/161: E2,4: sueva, E6: suevam}* *{2/162: E2,4,5,6: kalpaymi}* *{2/163: Tait.Br. 3.7.5.2-3, MnS}* *{2/164: E2: uttare}* ____________________________________________ sameu vkyabheda syt // MS_2,1.47 // ūe tv, rje tveti{*2/165*}, tath - yuryajena kalpatm, pro yajena kalpatm iti{*2/166*}. atra sandeha, kim evamdiu bhinna vkyam utaikam iti? ekam iti brma, ūe tvety evam ukte na kicid da prayojanam, tath - rje tvety api ca, vacanasmarthyd adam, tad ubhbhym eka kalpayitu nyyyam, evam alyyasy adnumnakalpan bhaviyati. tasmd eka vkyam. eva prpte brma - sameu vkyabheda syt, sameu parasparnkkeu vkya bhidyate, ūe tvety anenaiko 'rtha kriyate, rje tvety anenpara. nanu idnm evokta ntra do 'rtha iti. yady api pratyakdin pramena nopalabhyate, ruty tu gamyate, ūe tveti chinati, rje tvety anumrti{*2/167*}. tath - yuryajena kalpatm, pro yajena kalpatm ity yukpter any prakpti. nanu smnyamtram ida tan na vieaabhedd bhedam arhatti, yath - agnaye jua nirvapmti [134]{*2/168*} nirvpa ekas tasya vie savitu prasave 'vinor bhubhy puo{*2/169*} hastbhym iti, na te bhedn nirvpasya bheda iyate, evam ihpi kptir nmaiko 'rtha, nsv yurdibhir vieair bhinno bhaviyatti. ucyate - iha kptr vcayatti bahva{*2/170*} kptaya ryante, t ca vaktavy, tatraikm yukptim yuyajena kalpatm ity ea mantra aknoti vaditum, pro yajena kalpatm ity ayam api prakptim aparm, eva tu sarve kptivieavacan, tac ca da prayojanam. tasmd anekrthatvt tatrpi vkyabheda iti. nanu smnyavacand ekatva yath vibhge. naitad evam, vibhge drtha smnyam iha na. api ca kptr vcayatti vihitam, yuyajena kalpatm iti cyukptyabhidhnam abhinivartyate pratyakam. pro yajena kalpatm iti ca prakpte. tasmd vkyabheda. NOTES: *{2/165: Tait.S. 1.1.3, Vj.S. 1.1}* *{2/166: Tait.S. 1.7.9.1}* *{2/167: Vgl. PBr. 1.1.6.6, 1.7.1.2, 4.3.1.7}* *{2/168: E2: 2,441; E4: 2,540; E5: 2,390; E6: 1,91}* *{2/169: E2,4,6: pƫo}* *{2/170: E2,4,5,6: bahvya}* ____________________________________________ anuago vkyasampti sarveu tulyayogitvat // MS_2,1.48 // y te agne 'yay tanrvarih gahvareh, ugra vaco apvadht tvea vaco apvadht svh, y te agne rajay, y te agne harayety{*2/171*} atra sandeha, tanrvariheti ki sarvev anuaktavyam, hosvil laukiko vkyaea kartavya iti. ki prptam? y te agne rajayety etasya tanr-variheti na vkyaea, na hy ayam asmt para prayujyate. eva prpte brma - anuago vkyasampti syt tanrvariheti, yathaiva hy aya y te agne 'yayety etasynantaram, eva y te agne rajay, y te agne harayety etayor api. harayety etasya vyavahita iti cet. tan na, samudyasyvyavadhnt, avyavahito rajayeti samudya [135]{*2/172*} samudyena ca vkyaeasya sabandhbhvt samudyibhy sabandha, samudyisabandhe ca na gamyate viea. tasmt sarvatrnuaga. api ca skkasya sannidhau paras ttpurastd v pariprasamartha ryamo vkyaeo bhavati. kiys tu kla sannidhir iti? ucyate - yvati aknoty ubhv apy apekitum. ka csau? nantarya sabandhipadavyavyo v, tvati hi aknoty ubhv apy apekitum, sabandhipadavyavye hi sabandhd eva prvasaskro npaiti. yatrpy aparea skkena vyavyas tatrpy asti sabandha, dvayor api hi krya vaktavyam iti, para prvam apekate, anapekamne 'nyatara pramdapha syt, akyate csv apekitum, tasmd yathaivyam ekasya sannidhv evam aparasya, dvayor apy asabaddhai padair avyavahitatvt, dvayor apy kkator{*2/173*} etvac ca vkyaeasabandhe kraam, nnantaryam, avyavadhne vicchede 'pi bhavati sabandha. tasmd anuaga. atheha katha bhavitavyam? yatra nirkk sannidhau paripraasamartha ryate, yath citpatis tv puntu, vkypatis tv puntu, devasya tv{*2/174*} savit puntv achidrea pavitrea vaso sryasya ramibhir iti{*2/175*}, atra hi puntv antni pariprni na kicid kkanti. nanv achidreety etad kkiyati{*2/176*}. satyam kkati, kkad apy etad ekam kket, ekenaivaitan{*2/177*} nirkka sapadyata iti, ekena hi nirkkkto netarv kkiyati, an-arthakatvd kkati, ekena ca sabaddho nnarthako bhavati. tasmn netarv kkatti, itarv api paripratvn na tam kkata. nanv etasya vkyaeasyaikam apy kkato na gamyate viea, kena nirkkkriyate, kena v neti. tennavagamyamne viee sarvai saha sabhantsyate. ha, naitad evam, yensya pratyakam nantaryam upalabhmahe tena saha sabhantsyata iti gamyate viea, tasmt tennantarea saha sabha[136]{*2/178*}ntsyata iti nsti sarvatrnuaga iti. ha - naitad evam, puntuabdensya pratyakam nantaryam upalabhmahe, puntuabdasypi citpatis tvetyevamdibhi, eka csau puntuabda puna punar uccarita, tenvagacchma, yatra puntuabda prayukta, tatra tenaikavkyatvd achidreety ayam api prayoktavya, tath ca sati citpatis tvetyevamdayo vin puntuabdena, skk, te ca puntuabdam kkanti, sa ca puntuabdo 'chidreety anena viia, tena puntuabdena snuagea niyogata sarve nirkkkartavy. tasmt sarveu tulyaprayog iti vkyaparisamptir anuajyate. NOTES: *{2/171: Tait.S. 1.2.11.2}* *{2/172: E2: 2,446; E4: 2,551; E5: 2,394; E6: 1,92}* *{2/173: E2,4: kkvattvt}* *{2/174: E2,4: devas tv}* *{2/175: Tait.S. 1.2.1.2}* *{2/176: E2: kati, E5: kkati}* *{2/177: E2,4,6: ekenaiva tannirkka}* *{2/178: E2: 2,451; E4: 2,552; E5: 2,396; E6: 1,93}* ____________________________________________ vyavayn nnuajyeta // MS_2,1.49 // sa te vryur{*2/179*} vtena gacchatm, sa jayatrair agni{*2/180*}, sa yajapatir i{*2/181*} iti. vryur{*2/182*} vtena gacchatm ity ea sa yajatrair agnti bahuvacanntana vyavahitatvt sayajapatir iety atra nnuajyata{*2/183*}, ekena skkea vyaveto{*2/184*} gacchatm iti ea, tato bahuvacanntena sa yajatrair agnty etena sabandham anupetya vyavetatvt parea na sabadhyate, gamyate hi tad viea, ekena vyaveta iti, gamyamne viee na tatra bhvo vkyaeasyopapadyate. tasmd bahuvacanntasya parasya ca tadvyapetasya laukiko vkyaea kartavya iti. [137]{*2/185*} NOTES: *{2/179: E2,4,6: vyur}* *{2/180: E2,4,6: yajatrair agni}* *{2/181: Tait.S. 1.3.8.1}* *{2/182: E1,5; E2,4,6: vyur}* *{2/183: E2: nnuajate, E4: nnuajjate, E5: nnuajyate, E6: nnuajjyate}* *{2/184: E2,4,6: skkevyaveto}* *{2/185: E2: 3,1; E4: 3,1; E5: 2,401; E6: 1,94}* ____________________________________________ abdntare karmabheda ktnubandhatvt // MS_2,2.1 // asti jyotiomas tatra ryate - somena yajeta, dkini juhoti, hirayamtreyya dadtti{*2/186*}; yajati - dadti - juhotayas te ki sahatya krya kurvanti, uta viyutyeti saaya, sdhak sahatypi sdhayanto dyante, viyutypi. sahatya tvat, trayo grva ekmukh dhrayanto dyante, ngadantaks tu viyutypi, ekaikasmin hi akyate ikyam avalambayitum. ato yajati, dadti, juhotavya sahatya sdhayeyur viyutya veti jyate saaya. ki tvat prptam, sahatyeti. kuta? adrthnm upakrakalpanlpyas nyyyeti. katham? ado yo 'ruto vrtha, sa nstty avagamyate/ tasminn asati da cet ruto v na virudhyate// virudhyamne kalpya syj jyate tena so 'rthavn/ viea cen na gamyeta, tato naiko 'pi kalpyate// gamyate ca viea, bahubhya ekam aprvam iti. tasmt samudya cikrita, tato hy ade kalpyamne, avayavn samudya praty arthavattvd ekam aprva samudyt kalpita bhaviyati. na ca, aabda samudya, avayavaabdair eva samudyasyoktatvt. tasmt samudya cikrita. atha v yajetety etasya prvo bhgo [138]{*2/187*} yajaty artha bravti, uttaras tam eva{*2/188*} bhvayed ity anuvadati, eva juhotti prvo bhgo juhoty artham, uttaras tam evnuvadati. tenaikasy bhvany trayo yajaty daya upy vidhyante ruty. tasmd etair ygadnahomair viiprvasya bhvan pratyate, ata ucyate - sahatyaikam aprva sdhayantti. yad v yajatiabdena vihita dna dnahomaabdenndyate guasambandhrtham, tasmd ekam aprvam iti prptam. eva prpte brma - pratiabdam aprvabheda iti, abdntare karmabheda ktnubandhatvt, yajetety anena kevalasya ygasya kartavyatocyate, na tu juhotiabdbhihitasya dadtiabdbhihitasya v, abdntaratvt. prayogavkyaeabhvena hi samudyasya sattsambandho gamyate, rutyvayavasya, yajeta - iti sannihitayor api vkyena dnahomayo, ruty ygasyaiva sattsambandho gamyate, na dnahomayo. ruti ca vkyd balyas. tasmn na samudya abda, kalpyamno hi prayogavacanenaikavkyat ntv kalpyeta, abdntara ca yajater dadti. tatra yady api paro bhgo bhvanvacana sarveu samna, tathpy ekaikasya prvo 'vayavo 'nya, anya ca tena samudya abdntaram anyasmt samudyt, tatrrthntara vyaktam, dadyd iti dnena sdhayed iti kevalam eva dna karaa bhvany pratyate, na ygahomau sahyv apekate. tath juhotti homasdhan bhvanm ha, na dnaygv apekate. tatraitvac chabdenvagatam, dnena kevalena sidhyatti juhotty api homena kevalena sidhyatti, na tu dnena kevalena sidhyatti vijnam nivartate. dadti tarhi svena krakagrmea ktnubandho na yga homa vnubandham apekate. tasmd bhinnni vkyani, pratiabdam aprvabheda [139]{*2/189*} iti. na ca dnasya yajati juhotir vnuvdo ygahomayor avivakprasagt. na ca dnam itarayor anuvda, parasvatvrthatvd dadte, itarayo ca tygrthatvt. prayojana prvapake samudyd aprvam, siddhnte tu ygasya phalavattvd itarayor guabhva. NOTES: *{2/186: PBr 4.3.4.21}* *{2/187: E2: 3,3; E4: 3,1; E5: 2,405; E6: 1,94}* *{2/188: E2,5,6 om. tam eva}* *{2/189: E2: 3,8; E4: 3,2; E5: 2,410; E6: 1,95}* ____________________________________________ ekasyaiva punarutir avied anarthaka hi syt // MS_2,2.2 // samidho yajati, tannapta yajattyevamdi{*2/190*} pacaktvo 'bhyasto yajatiabda kim ekam aprva codayati, ki pratyabhysam aprvabheda iti. abdntare karmabheda ukta, iha sa eva abda puna punar uccryate. tasmd ekam evtrprvam. nanv aprvntaram avidadhad anarthako bhavati. satyam evprayojano bhavati, bahuktvo 'pi coccryamo nnyrtho bhavati, yat prathame uccrae{*2/191*} gamyate, atatame 'pi{*2/192*} tad eva gamyate. tasmt pacaktvo 'bhyasto yajatiabda ekam aprva codayati. na cbhyso 'narthako bhaviyati, tannapddr devat vidhsyati, tasmd ekam aprvam. eva prpte brma - ekasyaiva punaruti syt, karmabheda kuryd ity artha. tvaty eva vidhyamne 'sati kasmicid viee punarutir anarthak bhavet. nankta na aknoty arthntara vidhtum iti. ucyate - samidho yajatty api prathamo 'nuvda eva, darapramsbhy yajeteti yga prpta eva. tatra devat na aky vidhtum, rutiprpt hi tatra devat, iya vkyt prakarad v, tayor vikalpo na nyyya, sa ea devatygasabandho [140]{*2/193*} vidhyamno 'kriyame yge na akya kartum ity anarthaka syt. kriyame tu akyate. tasmd abhyasitavyo yga, pratyabhysa cdabheda{*2/194*} iti, na ca yat samitsabandhena kriyate, tat tannaptsabandhena, bhinnatvt tayo, ato na vikalpa. prayojana{*2/195*} prvapake sakt prayoga iti, siddhnte puna puna prayoga iti. NOTES: *{2/190: Tait.S. 2.6.1.1-2}* *{2/191: E2,4 (v.l.): yat prathama uccryame}* *{2/192: E2,4 (v.l.): ataktvo 'pi}* *{2/193: E2: 3,15; E4: 3,20; E5: 2,415; E6: 1,96}* *{2/194: E2,4 (v.l.): vprva}* *{2/195: E2,4 (v.l.): pakokta}* ____________________________________________ prakaraa tu pauramsy rpvacant // MS_2,2.3 // eva hi sammananti - yad gneyo 'kaplo 'mvsyy pauramsy ccyuto bhavati{*2/196*}; tv abrtm agnūomv jyasyaiva tv upu{*2/197*} pauramsy yajann iti; tbhym etam agnūomyam ekdaakapla pauramse pryacchat{*2/198*}; aindra dadhyamvsyym aindra payo 'mvs-yym iti{*2/199*}. tathghram ghrayati{*2/200*}; jyabhgau yajati, sviakte samavadyati, patnsayjn yajati, samiayajur juhoti{*2/201*}. tath ya eva vidvn paurams yajate, ya eva vidvn amvsy yajata iti{*2/202*}. tatra sadeha - sarvy etni samapradhnni, utgneydni payontni pradhnni, ghrdny rdupakraky agni? tath, ya eva vidvn ity eva sayuktau praktn karmam anuvaditrau, atha v ya eva vidvn paurams yajate, ya eva vidvn amvsy yajata ity aprvayo karmaor vidhtrau, tatretare guavidhaya iti. ki{*2/203*} prptam - abdntara-tvd abhysc ca samapradhnnti prpte brma{*2/204*} - prakaraa tu pauramsym, praktnm gneydnm anuvaditrau pauramsyamvsysayuktau. kuta? rpvacant, ya eva vidvn pauramssajaka yga yajata iti na sarve yg [141]{*2/205*} ucyante, ya pauramssajaka sa vidhyate, na caitad evam avagacchma, kdam evasajakasya ygasya rpam iti, te na{*2/206*} kicit pratipadyemahi. ato brma - yady aprvasya vidhtrv anarthakv iti. atha nu praktnm anuvaditrau, tata sannihit pauramsyamvsysayukt yg iti gamyate rpam, tatrrthavatt vacanasya. katha punar ekavacannto bahn vcako bhaviyatti yady ucyate. samudyaabdatayvakalpiyate, rpavanto hi prvaprakt yg, te ca pracayaia samudyo 'py asti tadapeko 'yam arpaabda, tasmd ekavacanntat na doa, bhavati hi bahnm ekavacannta abda samudypeka, yath - ytha vana kula pariad iti. yadgneydn samudyavacanvetau, tad darapauramsaabdenaita evbhidhyante. tata e phalasabandha, phalavat sannidhes tv ghrdny rdupakrakti. NOTES: *{2/196: Tait.S. 2.6.3.3}* *{2/197: E1,6; E2,5: nv upu; E4: nv uvu}* *{2/198: Vgl. PBr 1.6.2.14}* *{2/199: Tait.S. 2.5.4.1}* *{2/200: Tait.S. 2.5.11.6}* *{2/201: PBr 1.9.2.25}* *{2/202: Tait.S. 1.6.9.1-2}* *{2/203: E2,4 (v.l.): ki tvat}* *{2/204: E2,4 (v.l.): ucyate}* *{2/205: E2: 3,23; E4: 3,37; E5: 2,421; E6: 1,96}* *{2/206: E2,4: tena na; E6: tena}* ____________________________________________ vieadaranc ca sarve{*2/207*} sameu hy apravtti syt // MS_2,2.4 // yadi ca sarvi samapradhnny abhaviyan, na viktau prayj dantm dyante tu - prayje prayje kala juhotti{*2/208*}, asatygneyaguatve prayjasya tannopapadyate{*2/209*}. ato na sarvi samapradhnni. NOTES: *{2/207: E2,4 (v.l.): prve}* *{2/208: Tait.S. 2.3.2.3}* *{2/209: E2,4: nopapadyeta}* ____________________________________________ guas tu rutisayogt // MS_2,2.5 // naitad asti, pauramsyamvsysayuktau samudyaabdv iti, ki tv aprvayo karmaor vidhtrau, tath na lakaaabdo [142]{*2/210*} bhaviyati. nanu rpa nsti. vkyntarea rpam avagamiyma. pauramsym gneyo 'kaplo bhavatti yad etat pauramsnm karma, tasyaitad rpam, agnir devat, puroo dravyam iti. ata gneydibhir guo vidhyata iti. NOTES: *{2/210: E2: 3,32; E4: 3,70; E5: 2,425; E6: 1,97}* ____________________________________________ codan v gun yugapac chstrc codite hi tadarthatvt tasya tasyopadiyeta // MS_2,2.6 // karmacodan vgneydaya syu. kuta? gun yugapac chsant, ekenaiva vkyentrneko guo vidhtum iyate bhavat, na ca, abdntarea codite karmay aneko gua parasparasabandhe csati akyate vidhtum. katham? yadi tvat pauramsym akaplo bhavatti sabandho vivakita, na tadyam artho 'kapla sat taybhisabadhyata iti, kas tarhy akapla pauramsybhisabandhyata iti? tatra tad bhavatir vartate, tadnm gneya ity ayam asyntikd apy upanipatito bhavati sabandhbhvn nnena sabandham arhati, akapla gneyo bhavatti. athgneya pauramsy bhavatti vivakyate. tadgneyapuroayor asabandha eva syt. atha pauramsym akaplasygneyat vidhyate. vaktavyam{*2/211*}, kena tasym akaplo vihita iti. atha tasym gneyasyëkaplat. tathpy ea doa{*2/212*}. atha pauramsty ubhbhy sabadhyeta. parasparea dravyadevatayor asabandha eva{*2/213*} syt. atha dravyadevate parasparea viie satyau pauramsy sabadhyeytm ity ucyate. gneyo 'kaplo ya, sa pauramsy bhavatti, tasyprasiddhatvd etad apy ayuktam. atha kenacid agnaye sakalpita pauramsy vidhyate. tathpi devaty avidhnd rpbhva eva. athgnir devat bhaviyatti kacid bryt. sa [143]{*2/214*} vaktavya - mitha cnarthasabandha iti, na hy gneyaabdo 'nuvdo vidhi ca bhavatti. kalpayiymo devatm iti cet. na, asati vidhne devaty abhvt. sabandhiabdo 'ya devateti sa evgnir akaplasya devat, njyasya. tasmd avayam gneyëkaplasabandho vidhtavya, sa ea ygo bhavatti, tena pauramsygasyparo yga sabandh vidhyate, na dravya devat v. na ca ygasya ygntara rpa bhavati. ato rpvacant pauramsyam vsysayuktau nprvayo karmaor vidhtrau. yat tktam - pauramsyamvsyabdau lakaay praktn ygnanuvaditu aknuto näjasyeneti. naia doa, yadäjasyena abdrtho nvakalpate, tad lakaaypi kalpyamna sdhur bhavati, yath, agnau tihati, avae tihati, agnisampe, avaasampe tihatti bhavati savyavahra. lakapi hi laukikyeveti. NOTES: *{2/211: E2,4 (v.l.): tatra vaktavyam}* *{2/212: E2,4 (v.l.): tathpi sa eva doa}* *{2/213: E2,4 (v.l.): om. eva}* *{2/214: E2: 3,36; E4: 3,72; E5: 2,429; E6: 1,98}* ____________________________________________ vyapadea ca tadvat // MS_2,2.7 // ugri ha vaitni havy amvsyy sabhriyante, gneya prathamam aindra uttara iti sam-uccaya darayati, gneydn guatve vikalpa syt. tatrgneya prathamam, aindra uttare dva iti vyavadeo nvakalpeta, vikalpe sabhrapaurvparynupapattir iti. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_2,2.8 // liga ca dyate - caturdaa pauramsym hutayo hyante, trayodamvsyym iti. [144]{*2/215*} NOTES: *{2/215: E2: 3,38; E4: 3,85; E5: 2,435; E6: 1,99}* ____________________________________________ pauamsvad upuyja syt // MS_2,2.9 // jmi v etad yajasya kriyate yad anvacau purov upuyjam antar yajatti{*2/216*}, viur upu yaavyo 'jmitvya, prajpatir upu yaavyo 'jmitvya, agnūomv upu yaavyv ajmitvya iti. tatra sandeha - upuyjamantar yajatti ki vivdiguakn praktn ygn samud-yasya vcaka, atha vprvasya ygasyeti. tata ucyate - pauramsvad upuyjo bhavitum arhati. kuta - nmasabandht, nmasabaddho hi viio yga ryate, upuyjasajaka, na ca dravyadevate rpam, prakt copuguak yg vidyante. tasmt samudyaabda iti. nanpuguaka ygntaram uputvena rpea rpavad vidhyate. na evajtyaka abda upuviia yga aknoti vaktum, upuyga iti hi tasya vakt, cajo ku ghiyator{*2/217*} iti{*2/218*} kutvena bhavitavyam, avyutpanna punar upuyjaabda. tasmn na rpavad ygntaram. athpi nmasayukta yajatismnyam eva, tathpy anupadiadevatdravyarpa na ygntara pratipadyemahi. nanv eva sati praktnm apy avcaka prpnoti. m bhd upuyjaabda, yajatiabdo bhaviyati, tath saty upuyjaabde 'py anuvdatvd anäjasye 'pi na doa. [145]{*2/219*} NOTES: *{2/216: Vgl. Tait.S.2.6.6.4}* *{2/217: E5: kughiato}* *{2/218: P. 7.3.52}* *{2/219: E2: 3,40; E4: 3,90; E5: 2,439; E6: 1,99}* ____________________________________________ codan vpraktatvt // MS_2,2.10 // karmntarasya vcaka syt, upuyja yajatti. kuta? praktn ygnm abhvt, na cet prakt vidyanta{*2/220*}, kasya samudya vakyati? nanv idnm evokta vivdiguak prakt yg vidyanta iti. na vidyante, na hi, te vidhayo viur upu yaavya ityevamdaya. arthavd hi te. katham? asmin vkye vidhyantarasya bhvt, upuyjam antar yajatti etad etasmin vkye vidh-yate. yadme 'pi vidhyeran, bhidyeta{*2/221*} tarhi vkyam. api ca - ygasya vivdin ca sabandho 'tra gamyate vkye, na ca ygasya vidhnam. nanu ca, upuyjam antar yajatty atrpy antarlasabandho 'vagamyate. vìham{*2/222*}, sa tu vidhyata uputvdisabandha. eka hda vkya nneka vidhtum arhati. katham? jmi v etad yajasya kriyata ity evam upakramam etad vkyam ajmitvyety evam antam, tasya madhye sammnta vivdivkya tena sabandhya-mna na vkyntara bhavitum arhati. tasmd viur upu yaavya ityevamdayo na vidhaya, ki tarhy arthavd. ka punar arthavda? gneygnūomyayor nirantara kriyamayor jmitdoa ukta, ta bhiajitum, upuyjam antar yajatti vihitam. katha tena bhiajiyate? tasmin kriyame jyata eva, yath viur yaavya prajpatir agnūomau ceti{*2/223*}, tata ca vyavadhnd ajmitvagamyata eva, tenjmitrthavda vakymti vivdisabandho 'ndyate, na tv antarlasabandhasynyat prayojanam asty ato vidhnt. katha vivdayo yaavy ity etad avagamyate? yaavyn ayaavyn v vivdn upuyjbhiavya sakrtayatti gamyate. [146]{*2/224*} tatra kecit tvad hu - prpt eveti. kuta? khntare vidhnd iti. yady apy aprpti, tathpy uputvasmnyt prajpatir devat viu cety anuvdv eva, upudharmau hi viuprajpat, tasmd yatkicit prjpatya yaje kriyate, tad upv eva kriyata ityevamdisakrtann mantrasammnnc ca vium aprptam api prptam iva vadet. agniomayos tu vidhyakam udhriyate - etv abrytm{*2/225*} agnūomv vjyasyaiva tv upu pauramsy yajan iti, tasmd ygntaram. NOTES: *{2/220: E2,4,5,6 (richtig): vidyante}* *{2/221: E1,5; E2,4,6: bhidyate}* *{2/222: E2,4,6: bìham}* *{2/223: E1,5,6; E2,4: veti}* *{2/224: E2: 3,46; E4: 3,91; E5: 2,445; E6: 1,100}* *{2/225: E1,6; E2,4,5: eva tv abrtm}* ____________________________________________ guopabandht // MS_2,2.11 // yad ucyate, na jyate, katamo 'sv upuyjasajako yga iti, yasyya gua upabaddha, upu pauramsy yajan iti. tasmn na doa. ____________________________________________ prye vacanc ca // MS_2,2.12 // pradhnakarmaprye vacanam, pradhnakarmatm upodbalayati, yath, agryaprye likhita dv bhaved ayam agrya iti mati. tasmn na samudyaabda iti. ____________________________________________ ghrgnihotram arpatvt // MS_2,2.13 // ghram ghrayatti{*2/226*} ryate, tathemny apari, rdhvam ghrayati, santatam ghrayati, jum ghrayattyevamdi{*2/227*}. ida cgnihotra juhoti, tath, dadhn juhoti, payas juhottyevamdi. tatra sandeha - kim rdhvam [147]{*2/228*} ghrayati, dadhn juhottyevamdibhir ghr hom ca vihit, tem ghram ghrayati, agnihotra juhotty etau samudynuvdau, utaitv evprvayor ghrahomayor vidhtrv iti. ki tvat prptam? nprvayor vidh iti. kuta? arpatvt, na hi, etayo prvebhyo homghrebhyo viia rpam asti. yata karmntaram adhyavaseyam. ata praktatvt{*2/229*} praktnuvdau. NOTES: *{2/226: Tait.S. 2.5.11.6}* *{2/227: Tait.S. 2.5.11.7}* *{2/228: E2: 3,49; E4: 3,110; E5: 2,450; E6: 1,101}* *{2/229: E1,6; E2,4,5: praktn rpavattvt}* ____________________________________________ sajopabandht // MS_2,2.14 // sajopabandha ca bhavati, agnihotra nma homa juhotti, ghrasajaka karma karotti, sajviivghrahomau vidhyete. na ca vijyate{*2/230*}, ko 'sv ghro nma karmaviea, ka gnihotrasajaka iti. nanu vijyate, ghraam ghra, havana homa. yady ghraasmnya homasmnya ca vidhyete, vijtaprvau tarhy ghrahomau, tennuvdau. athvyutpann ubhayor api saj, tathpi nghrgnihotrasmnyam ucyeta, vierayatvt sajy. na ca, sa vieo gamyata ity aprvvghrahomavidh nvakalpyete. api ca katha kriy sdhanaabdenocyeta? psitatama hi yat sdhanam, tat dvityntenocyate, kriy tiantena. anuvdapake kriy samudyo 'rthntaram, tat psitatama sdhana bhaviyati. NOTES: *{2/230: E1,5; E2,4,6: vijyete}* ____________________________________________ apraktatvc ca // MS_2,2.15 // na ca, praktam api dravyadevatam ghre vidyate. yena rpavn syt. tasmd etv api samudyaabdv iti. [150]{*2/231*} NOTES: *{2/231: E2: 3,52; E4: 3,120; E5: 2,459; E6: 1,101}* ____________________________________________ codan v abdrthasya prayogabhtatvt, tatsannidher gurthena puna-ruti // MS_2,2.16 // na caitad asti, samudyaabdv iti, karmntaracodane sytm. kuta? abdrthasya prayogabhtatvt, ghrayati, juhotti, homghrau prayoktavyv iti abdrtha, tena karmntare vidhyeta ity avagacchma. ghrgnihotraabdau ca havanghraasmnyavcinau prajtau, ato nvijtrthau. tena rpavantau santau vidhyete. yad uktam, rdhvam ghrayati, dadhn juhottyevamdibhir vihitatvd anuvdv iti. naitad evam, na hy ete homghrau vidhtu aknuvanti. rdhvam ghrayati, dadhn juhotti ca naitad ukta bhavati, ghra kartavya, homa kartavya iti, ki tarhi, rdhvatghrasabandha kartavya, dadhihomasabandha kartavya iti. tasmd arptatvn nnuvdau. nanu sabandhe vihita arthd dhomghrau bhaviyata. naitad evam, asmin hi sati vidhnena sabandha. tasmn nrthd padyete homghrau, ato 'prvau vidhyeta iti brma. nanv ghrayati, juhotti homghragato vypra ryate, na dadhyrdhvatdisabandha. satya na ryate. tasmin nidher gurthena vypraravaam avakalpiyate. nanu padrthntaragata vypra rutir na aknoti vaditum. satyam evam etat, svapadrthagata vakyati, ta tu svapadrtha guaabdo viekyati, sa eva{*2/232*} viia pratyeyata iti bhaved etat, viiyt svapadrtha guaabda, na tv ea{*2/233*} guagato vypra pratyeta. tatra ki bhaviyati? avypriyame 'pi gue abdrthvakpto bhaviyati. guavacanasannidhir idn kim artha? anarthakas tu. katha punar anarthako [149]{*2/234*} nma vedo{*2/235*} bhavitum arhati? saty arthe nnarthaka, asati tv arthe kim anyad ucyeta. eva tarhi vkyd bhaviyati, rutyarthe sati na vkyrtho 'vakalpyate. satyam evam etat. avivakite tv avakalpiyate. katham avivak? guavacanasypramdapht, svapadrthasya ca abdntarea vihitatvt. tasmt siddham - gurthena dadhn juhottyevamdn punaruti{*2/236*}. juhoter uccraa cnuvdo guasabandhrtha. yadi juhotty anuvda, kenedn guo vidhyate? dadhiabdeneti m vocata. nanv idnm eva vkyd guavypro{*2/237*} gamyata ity uktam. satyam evam etat, avidhyamnas tu kuto gamyata iti, pramam asya nvagamyeta. asati prame vymoha syt. eva tarhi vidhyakau juhotyghrayatiabdau. kasya tarhy anuvda? dhtvarthasyeti brma. yadi vidhyakau, prvam eva vihite svrthe, kim artha punar uccryete? vkyrtho yas ta vidhtum ity adoa. tasmt karmntaracodane. yad uktam - nsty ghre prakta dravyadevatam iti. kim eva sati dravyadevatena, yad prasiddhrthbhidhnn nirjtam evsya rpam. api ca, caturghta vaitad abht tasyghram ghryety jyamasya dravyam, mntravariko devatvidhi, indra rdhvo 'dhvaro divi spatu mahato yajo yajapata indravn svhetyghram ghrayatti{*2/238*}, evam asv indravn yady asyendro devat, tad yadi devatbhidhnam etad ghrasya, tato 'nenghra kto bhavati. tasmt karmntare, na samudyaabdv iti siddham. [150]{*2/239*} NOTES: *{2/232: E1,5; E2,4,6: eva}* *{2/233: E1,6; E2,4,5: eva guagato}* *{2/234: E2: 3,58; E4: 3,121; E5: 2,463; E6: 1,102}* *{2/235: E1,6; E2,4,5: vede}* *{2/236: E2,4: punarutir iti}* *{2/237: E1,6; E2,4,5: guagato vypro}* *{2/238: Vgl. Tait.S. 1.1.12.1}* *{2/239: E2: 3,64; E4: 3,153; E5: 2,466; E6: 1,103}* ____________________________________________ dravyasayogc codan pausomayo, prakarae hy anarthako dravyasayogo na hi tasya gurthena // MS_2,2.17 // jyotiome ryate - yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*2/240*}, tatredam mananti, hdayasygre 'vadyati, atha jihvy, atha vakasa iti{*2/241*}. tath{*2/242*} somena yajeteti, tatrpi{*2/243*}, aindravyava ghti, maitrvarua ghti, vina ghttyevamdi. tatra saaya, kim avadyati ghti{*2/244*} - coditn karmam evlabhatiyajat samudyasynuvaditarau, athprvayo karmaor vidhtrv iti. ki tvat prptam? samudyasyeti. kuta? ye ime labhatiyajatibhy karma vidhyeytm iti cintyete, prvam eva ta avadyatightibhym avagamite. na cvagamito 'rtho vidhyate. hdayds tu pauabdennuvadati, somaabdena ca rasam. tasmt somena yajetety anuvdo yajati yajeta svargakma iti{*2/245*} phalasambandhrtha. paum labheteti clabhatir agnūomasabandhrtha. api ca, daaitn adhvaryu prtasavane grahn ghtti samuccayo dyate. tathvino daamo ghyate, ttyo hyata iti ca krama. yadi cprvau ygau vidhyete, tatraindravyavdibhir devat vidhyeran, t ekrth santyo vikalperan. yath, khdire badhnti, ple badhnti rohitake badhntti. tatra kramasamuccayadarane nopapadyeytm, atha punar asmin samudyavacane, yajatau samyag etad avakpta bhavati. tasmt samudynuvdau. [151]{*2/246*} eva prpte brma - aprvayo karmaor vidhnacodane pausomayo. kuta? soma-abda kriy laty prasiddho na rase, ktivacano hi somaabdo na vyaktivacana. tath, ӭgii pucchavati lomae catupadi dravyaviee pauabdam ktivacanam upacaranti, na ca, evam ktikadravy prakt yg vidyante. yem imau samudyasynuvaditrau bhaveytm. nanu pau-vikro hdaydi pauabdengnūomasabandhrtham andyate. naitad evam, paur agnūomyo bhavatty etvad ucyate, nya prakto hdaydi paur iti. tatra yadi, laukikasya paor grahaa tato mukhya pauabda, yadi hdayde, tato jaghanyo vikrasabandhena. tath, somaabdo 'pi vikrasabandhennuvda syt. tasmd aprve karma vidhyeyt nnuvdau. athaindravyavdiu prakteu ygeu lat vidhyeteti. ucyate - na, s aky vkyenaindravyav jtum, ruty hi rasa aindravyava. tasmd dravyasayogavacana prakteu ygev api satsu vidhtum anuvaditu v na aknuvann anarthaka syt. tasmd aprvakarma vidhyeytm, na praktnm anuvdv iti. NOTES: *{2/240: Tait.S. 6.1.11.6}* *{2/241: Tait.S. 6.3.10.4}* *{2/242: E6: yath}* *{2/243: E1,6; E2,4,5: tath}* *{2/244: E2,4: avadyatightibhy}* *{2/245: E1,6; E2,4,5: svargakmo vasante vasanta iti}* *{2/246: E2: 3,68; E4: 3,153; E5: 2,470; E6: 1,103}* ____________________________________________ acodak ca saskr // MS_2,2.18 // eva tvat, prakteu satsv api nnuvdv ity uktam, athednm, prakt eva yg na santty ucyate. kuta? acodak saskr, na ca, aindravyavdibhir yg vidhyante, tena grahaam upakalpanamtra drtham, upakalpyamne tu devat[152{*2/247*}]sakrtanam adya. ata, aindravyava ghttndravyubhy sakalpayatty etvad ukta bhavati, tatra ygam antarea sakalpayatty etan na yujyata iti yga kalpyeta, sa evmnto yga, yasmin sati sakalpo 'vakalpyeta. tasmn na, aindravyava ghttyevamdibhir yg vidhyeran, praktn ygnm abhvn na samudyaabdo yajati, tath labhatiabda{*2/248*} iti. NOTES: *{2/247: E2: 3,72; E4: 3,167; E5: 2,474; E6: 1,104}* *{2/248: E2,4,5,6 (richtig): tathlabhatiabda}* ____________________________________________ tadbhedt karmao 'bhyso dravyapthaktvd anarthaka hi syd bhedo dravyagubhvt // MS_2,2.19 // paau vtt kath daame punar udbhaviyati, soma idn vartate. katha kramasamuccayv iti. indravyvdy devat naiva ryante, indravyubhy ygo nirvartayitavya, mitrvarubhy ygo nirvartayitavya iti, yady evam aroyanta, yga prati devat vyakalpiyanta, kevalay hi devatay tad ygo nirvartyata iti vihitam abhaviyat. atha punar im adrtha ghti saskra prati devat vidhyante, tatrendravyusakalpd anyo mitrvaruasakalpa, tena ghtau tatktd add adntaram utpdayati, evam aparev api grahaeu, tasmt samuccaya. grahaa tu{*2/249*} niyataparimerdhvaptreu prdeamtreu niyataparimedakakalaeu sasktasya daamuiparimitasya ktsnasya somasya nvakalpate. yady api cvakalpeta, tathpi nityavihitn devatn vikalpapake tvat prayogavacano m bdhty ava[153]{*2/250*}yavagrahaam eva nyyyam, ktsnagrahae hi tad evendravyubhy sakalpitam, tad eva mitrvarbhym iti nvakalpeta. tasmt kalpanabhedt pthagavasthita somo nndevatatvd eva naikyena akya kartum. na csati devatyge devatbhya akyate sakalpayitum. tasmd avaya yathsakalpit devat yaavy, tsu cejyamnsu jyotiomena yajeteti ruto ygo nirvtta eva bhavati, na devatntaram kkati, ktsnena ca daamuin somena yga ruta, so 'saty abhyse nvakalpata ity artht sa guo bhaviyatty abhyasitavyo yga, na hy anabhyasta sarvbhir devatbhi sarvea ca{*2/251*} somena sapanno bhaviyati. tasmi cbhyasyamne kramasamuccayau yuktv eva bhavata, tasmt tayor darana yujyate eveti. NOTES: *{2/249: E1,5,6; E2,4: ca}* *{2/250: E2: 3,79; E4: 3,174; E5: 2,478; E6: 1,105}* *{2/251: E2,4 om. ca}* ____________________________________________ saskras tu na bhidyeta, parrthatvd dravyasya guabhtatvt // MS_2,2.20 // yad apy ucyate - yath khdire badhnti, ple badhntti khdirdaya saskre vikalpante, tadvad devat vikalpayiyanta iti, tac ca naiva yuktam, tatra saskram abhinirvartayitu khdirdaya ryante. yadi cendravyvdy api grahadevat ygam abhinirvartayitu ryeran, tato 'trpi vikalpa syt, na tv et yge rut. tasmt samuccyeran. ____________________________________________ pthaktvanivet sakhyay karmabheda syt // MS_2,2.21 // asti vjapeya, vjapeyena svrjyakmo yajeteti, [154]{*2/252*} tatra prjpaty paava, saptadaa prjpatyn pan labhate, saptadao vai prajpati, prajpater ptyai ymstpar ekarp bhavanti, evam eva hi prajpati samddhyai{*2/253*}. tatra sandihyate - ki saptadaaitni karmi, atha saptadaapauguakam eka karmeti. ki tvat prptam? eka karmeti. kuta? prajpataye saptadaa paava sakalpyante. kim eka ygam abhinivartayitum uta bahn iti saaye ekam iti nyyya, yo hi bahn ygn kalpayati, kalpayaty asv ekam, tatraikasminn eva parikpte saptadanm eva pan parikalpanam upapanna bhavati, kena ca dvitydn ygn avakalpayema. eva saty{*2/254*} alpyasy adnumnaprasagakalpan bhavati. tasmd eko yga saptadaabhi paubhir nirvartyate{*2/255*}. eva prpte brma - sakhyay karmabhedo bhavet, pthaktve pan sati saptadaasakhy nivieta, tac ca pan pthaktva bahuu ygev avakalpate, naikasmin. katham? ekdaabhir avadnair asau ygo nivartayitavya ity eva codaka pratidiati, tni caikasmd eva paor avpyante, tatra dvityder lambho nvadnasapdanya bhavitum arhati, ekam labhyamnam anvlabhyerann adrthypare, tathsaty{*2/256*} atadarthatvn na te prjpaty bhaveyu, tatra prjpatyn iti ravaam uparudhyeta{*2/257*}. tenaikasmin paau pthaktve nivein saptadaasakhy nvakalpyeta, bahuu ygeu bahubhir evvadnagaai prayojanam, tena saptadaabhyo ygebhya saptadaa pan updadras tatra sakhysma jasya bhaviyati, tasmt saptadaa yg. nanv ekasminn api yge saptadaabhir avadnagaair yakyate vacant. naitad evam, pauu hi s sakhy ryate, nvadnagaeu. avadnni havi ygasdhanni, na pavkti, s hy avadnapraktidravya viiant praktau pradhnasyopaktavatti [155]{*2/258*} viktv apy avadnapraktidravya viiant pradhnasyopakariyati, tatra ca pao saptadaasakhy vikrik, nvadnagaasya, tasmd ekasmai avadnagayaika paur labdhavya prpnoti, tatra saptadaasakhy nopapadyate, evam evvakalpiyate. yadi ӭgbhipry varbhipry rpbhipry vbhiviyan saptadaapaava veta ko rohita ityevamdaya, tem anyatamo ghyata iti, athav tpar ӭgia ekaӭg ityevamdaya, tem anyatama iti, te hi yms tpar ekarp ryante, tadeu bahuu ygepapadyate, naikasmin. tasmt saptadaa yg iti. prayojanam ekasminn ae due ktsna paugaa varteta, ekam labhyamnam anvlabheran, prvapake 'drtham. siddhnta eka eva paur vartate, na hi karmabhede pau pavantaram kkatti. NOTES: *{2/252: E2: 3,80; E4: 3,188; E5: 2,482; E6: 1,105}* *{2/253: Tait.S. 1.3.4.3}* *{2/254: E1,5; E2,4,6 om. saty}* *{2/255: E1,6; E2,4,5: nirvartayitavya}* *{2/256: E1,5; E2,4,6: tath saty}* *{2/257: E2,4: uparudhyate}* *{2/258: E2: 3,85; E4: 3,189; E5: 2,488; E6: 1,106}* ____________________________________________ saj cotpattisayogt // MS_2,2.22 // athaia jyotir athaia vivajyotir athaia sarvajyotir iti. atra{*2/259*} sadeha, kim ebhir nmadheyai prakta jyotioma sakrtya tatra sahasradakidiguo vidhyate, atha v vakyamaviei karmntary upadiyanta iti. ki prptam, prakaranugraht praktasya guavidhnam iti. nanu vkyasmarthyj jyotirdnm ete gu vidhyiyante. naia doa, jyotiomasyaivaitni vcakni, jyotir iti jyotiomasya pratkam updyate, vivajyotir iti trivddny asya jyoti vkyaeasakrtitni, tni sarvy asya, tensau vivajyoti sarvajyoti ca jyotioma iti eva prptam. [156]{*2/260*} eva prpte brma - saj hi tisro bhedik, te jyotir dy, utpattivkye hy et ryante, tsm{*2/261*} im puna rutaya. tasmd athaia jyotir ity aprvasya karmao vidhyaka vkyam, anuvde hi saty apravttivieakaram anarthaka syt. praktasya ca guavidhne vikalpo bhavet, tatra pake bdha, na ca jyotirdayo jyotiomasya vaditra, samudyntari hy etni, na cvayavena samnena samudyntara tadartham eva bhavati, yath labdo ghavacana, tatra na labdasmnyn mlabddayo 'pi ghavacan bhavanti. yat tu jyotiomasya jyotir iti pratkam updyata iti. prakaraasmarthyd dhi tatra jyotiomaabdena parokenaikavkyat bhavet, s pratyaka jyotiabdena sahaikavkyat bdheta, nacaitan nyyyam, vkya hi prakarad balya. atha punar aya dyotanrthatvd v jyotiomatvd v karmntare vatsyati, yac{*2/262*} ca trivddni jyoti te skalyavacano vivajyoti sarvajyotir iti cet. neti brma, na hi trivddiu jyotiabda prasiddha, eva bruvan prasiddha bdheta. yat tu vkyaej jyotiabdas trivddivacana iti, tasminn eva vkye sa tatra prayukta iti gamyate pramntarea na abdena, yatra tu tatpramntara nsti, na tatra vartitum arhati, yath siho devadatta iti sihaabdo devadattavacana pramntarea, na tu siham labheteti yatra, tatra tu tatpramntara nsti. tasmn na vivajyoti sarvajyotir iti{*2/263*} ca jyotiomasya vaditrau, na cej jyotioma ucyate, sarvi kamntari{*2/264*} [157]{*2/265*} NOTES: *{2/259: E1,5,6; E2,4: sarvajyotir etena sahasradakiena yajeteti ryate. atra}* *{2/260: E2: 3,90; E4: 3,206; E5: 2,494; E6: 1,107}* *{2/261: E2,4: nsm}* *{2/262: E1,5; E2,4,6: ya}* *{2/263: E2,4,5,6 om. iti}* *{2/264: E2,4,6: kamntarti}* *{2/265: E2: 3,92; E4: 3,216; E5: 2,497; E6: 1,107}* ____________________________________________ gua cprvasayoge vkyayo samatvt // MS_2,2.23 // cturmsyeu vaivadeve sammananti, tapte payasi dadhynayati s vaivadevy mik vjibhyo vjinam iti{*2/266*}. tatra sandihyate, kim mikguake karmai vjina guavidhi, uta tasmd vjina-guaka karmntaram{*2/267*}? ki prptam? guavidhir iti. kuta? vjenn nenmikay vjino vive-devs tn andya vjina vidhyate, tenobhaya vaivadevam, mik vjina ca. tasminn eva ca karmai vjinaguavidhi. yath agnihotra juhotty ukte dadhn juhoti, payas juhotti{*2/268*}. eva prpte brma - gua cpraktena devatbhidhnena sabandhyamna karmntara vidadhyt, same hi tadaite vkye bhavata, ubhe apy aprvayor ygayor vidht. katha punar aprvadevatbhidhnam? yadednm eva uktam, vive devnm anuvdo vjinam{*2/269*} iti. tad ucyate - iha vive devn devattva kvacic chruty, kvacit vkyena. tad dhitanirdee ruty, caturthnirdee vkyena. yatra ruty devattvam, tatrmikay sahaikavkyatvam. yatra caturth, tatra vjinena, tatraim ekatra ruty devattvam, vkyena dravyavieasabandha. ekatrobhayam api vkyena. tad iha devattva prati rutivkyayor virodha, virodhe ca rutir balyasty mikvkye devattva vive devnm, na vjinavkya ity adhyavasyate, tenvagamyate, apraktena devatpadensya sabandha iti. tasmt karmntaram iti. atha yad upavaritam, yathgnihotra juhotty ukte dadhn juhottyevamdayo guavidhaya iti. tatrocyate - [158]{*2/270*} NOTES: *{2/266: Vgl. Mait.S. 1.10.1}* *{2/267: E2,4: karmntaram iti}* *{2/268: Vgl. Tait.Br. 2.1.5.4}* *{2/269: E1,6; E2,4,5: vjibhya}* *{2/270: E2: 3,102; E4: 3,234; E5: 2,502; E6: 1,108}* ____________________________________________ ague tu karmaabde guas tatra pratyeta // MS_2,2.24 // yukta yat tatra guavidhnam, na tatrpraktena kenacid guena sabandha, praktena tv asti ygena. tasmd anupavaranam etat. atha vdhikarantaram, dadhn juhottyevamdni karmntari, vikalpaparijihrayvakalpyante. tad eva tu karma juhottiabdd avagamyate, na karmntaram. tasmt tatraiva guavidhi, vacand vikalpa ceti siddham. ____________________________________________ phalarutes tu karma syt, phalasya karmayogitvt // MS_2,2.25 // agnihotra praktya sammananti, dadhnendriyakmasya juhuyd ityevamdi{*2/271*}. tatra saaya, kim agnihotrahomd dhomntara dadhydihoma, uta dadhyder gut phalam iti. ki prptam? homntaram iti. kuta? phalarute, phalam iha ryate, tac ca karmao nyyyam. ki da hi karmaa phalam? kydito vrhydi. neti brma, na hy etad dennena sidhyati, yadi darana hetu [159]{*2/272*} phalajne, kydau padrthe taddaranam, na home. atha kau dam anyatrpi bhavati. dravyd api prasajyate. atha kisadd bhavatty ucyate, kisado homa kriytvt, na dravyam, asada hi tad iti. homo 'py asada, mantradevatdisdhanatvd dhomasya, lgaldisdhanatvc ca ke. tygtmakatvd dhomasya, pantmakatvc ca ke. atha kicit sdya ghyate. dravyasypi sad anityam ityevamdi kicit sdyam asti. atha dravyd anyat sadataram astti ktv na dravya sadam ity ucyate. homd apy anyat ke sadataram asti drtham iti ktv homo 'py asada syt. na caitat siddham, yat kvacit dyate, tad anyasmin sadamtre 'dam api bhavitum arhatti, yad dhi yasya kraabhta da siddhe, tac cet sdhye 'pi kraabhtam ity avagamyate, bhavati tat tasya sdhakam, yan na jyate kraabhtam iti, na tat sadam api sdhakam. tasmt sadam api sdhakam asdhaka veti parkitavyam iti. atha yat karma tat phalavad dam, homo 'pi karma, tenpi phalavat bhavitavyam iti. uparate karmai dravy tatsayogn ca dravyntara phala dam iti dravyam api phalavat syt. api ca ker ndam iti tatsdyd dhomd api nda bhavet, kisdyd v vrhir eva bhavet, nendriyam. tasmn naivajtyakev etad bhavati dd adasiddhir iti. katha tarhi homn nyyya phalam iti. ucyate, abdenvagamyate tatphalam, yata phalam iti abda ha, tato nyyyam, homc ca phalam iti ruty abdena gamyate, dadhna phalam iti vkyena, ruti ca vkyd balyas. tasmt homt phalam iti nyyyam, dadhna phalam iti cnyyyam. api ca dadhy ubhayam asamartham, kartu phalam, sdhayitu homa ca. [160]{*2/273*} nanu kambalanirejanavad etad bhaviyati, nirejana hy ubhaya karoti, kambalauddhi pdayo ca nirmalatm. na brma, ekasyobhaya prayojanam abhinipdayitu smarthya nstti, ki tarhi phale guabhta dadhi home cety eka vkya vaditum asamartham iti. yadi phala dadhn kuryd iti bryt, na dadhn homam iti, atha dadhn homa sdhayed iti bryt, na phalam iti. ubhayavacane bhidyeta vkyam, abhinna cedam upalabhyate. tasmn na gut phalam ity agnihotrahomd dadhihoma karmntaram iti. NOTES: *{2/271: Tait.Br. 2.1.5.6}* *{2/272: E2: 3,106; E4: 3,234; E5: 2,507; E6: 1,109}* *{2/273: E2: 3,109; E4: 3,235; E5: 2,512; E6: 1,109}* ____________________________________________ atulyatvt tu vkyayor gue tasya pratyeta // MS_2,2.26 // tuabdt pako viparivartate, na karmntaram, ki tu gut phalam iti. katham? atulye hy ete vkye, agnihotra juhuyt svargakma ity atra karmasamabhivyhta phala svargakmo homena kuryd iti, dadhnendriyakmasya juhuyd iti guasamabhivyhtam. na hy atra homa indriyya kartavya iti pratyate, ki tarhi dadhn homa indriyakmasyeti, homasya dadhisabandha indriyya, na homasyotpatti, ya indriyakma syt, sa dadhn homa kuryd iti. katamo 'tra abda puruaprayatnasya vakteti. juhuyd iti brma. nanu ruty homasabaddham ea puruaprayatna vadati, vkyena dadhisabandham, na ca, vkya rutim apabdhitum arhati. na ca, yugapad ubhayasabandho na virudhyate, vkya hi tath bhidyeteti. atrocyate - ye bhavadya pakam rayeran, te rutim apabdher antarm{*2/274*}, asmadye tu puna pake juhuyd iti dhtvartha kevalo 'pabdhito bhavati, yumadye tu ktsna eva dadhneti abda. ta cpramdyanta sammanantti gamyate. na caitat pramattagtam, [161]{*2/275*} ity uktam, tulya hi spradyikam iti. tasmn na karmasamabhivyhta phalam, guasamabhi-vyhte tu na kacit pramdapha, avaya hi, juhuyd iti dadhnendriyakmayo sabandhavi-dhnrtha vaktavya bhavati. nancyamne 'pi na kevala karoty artho 'vagamyate, kevale na vacaprayojanam, sa ca homasabaddha, tasmd asamajasam iti. neti brma, homasabaddho 'py asau karoty artha eva, kevala tv asya homasabandhe viea, na tu karoty arthat bdhate, indriyakmasya homasabaddha prayatna dadhisabaddha kuryd iti. nanv eva sati sa eva doa, homasamabhivyhta phalam iti. ucyate - juhuyd iti abdasyaitatsmarthyam, yad dhomaviia prayatnam ha, na tv atra homa sdhanatvena vidhyate, sdhyatvena viias tu prayatno vkyena dadhyrito 'vagamyate, ata eva ca vttikreoktam - homam rito gua phala sdhayiyatti, yath rjapuruo rjnam rito rjakarma karotti. tasmd dadhna phalam, ya indriyakma, sa dadhn kuryd indriyam iti. katham iti. anaygnihotretikartavyatayeti. kuta etat? phalasdhanasya dadhna itikartavyatkkatvt, asy cetikartavyaty sannidhnt, codanligasya ca juhoty arthasya darant. yasmd eva cya juhoty 'rtho 'nuvda, tasmd avidhyaka. na ca, anyad dhomasya vidhyaka nstti, tasmn na karmntaram, tasmd dadhna phalam iti. atha v dadhiabdasya vivakitrthatvd dadhihomasabandho 'ya vkyena vidhyate, tena dadhno homena sabadhyamnt phala bhaviyatti. [162]{*2/276*} NOTES: *{2/274: E2,4,5,6: apabdherastarm}* *{2/275: E2: 3,112; E4: 3,249; E5: 2,516; E6: 1,111}* *{2/276: E2: 3,117; E4: 3,262; E5: 2,524; E6: 1,111}* ____________________________________________ sameu karmayukta syt // MS_2,2.27 // trivd agniud agniomas tasya vyavysv ekaviam agniomasmaktv brahmavarcasakmo yajeteti, etasyaiva revatūu vravantyam agniomasma ktv paukmo hy etena yajeteti. atryam artha sayika, ki tasyaivgniuto 'gniomasya gud vravantyt paava phalam, etena yajeteti anuvda, atha kim etena yajeteti karmntaram iti. ki prptam? na karmntara gut phalam iti. kuta? etena yajeteti viditasyaitad vacanam, nviditasya, ato na vidhyantaram, paukma eva yajetety ucyate, na yajeteti, katha ktv? vravantya ktveti. api ca, etasyaiveti vispaam akarmntaravacanam. tasmd gut phalam ity eva prptam. eva prpte brma - samev evajtyakeu bhinnavkyeu karmayukta phala bhavet, etasyaiva revatūu vravantya ktveti, na hy etasya revatya santi, ysv asya vravantya bhavet, tatra revatyo [163]{*2/277*} bhavanti, tsu ca vravantya vidhyeteti vkyam bhidyeta. athocyeta, asya prv revatr updya tsu ca vravantya ktv, etena yajetety anuvadatti. tathgniomasmeti nvakalpyeta. athgniomasmakrye bhavatty ucyate. etasyaivety etad avivakita syt. ubhayasmin vivakyame bhidyeta vkyam, tasmt karmntaram. atha karmntare katham avkyabheda. revatūu ku vravantya sma ktv paukmo yajetety aprvo yga sarvair vieaair viio vidhyate, tenaikrthatvam, vibhge ca skkatvam ity ekavkyatvam upapadyate. nanv arthabhedo yga caiva hy aprva kartavya, revatūu vravantyam aprvam iti. neti brma, nirvttavravantyarevatguako ygo vidhyate, na vravantyanirvtti, arthd revatūu vravantyam abhinirvartsyati, akyate ca tan nirvartayitum. ucyate - revatn vravant yasya ca sabandho na vihita syt, tatra ca revatūv anyny api smni bhaveyu. vravantya cnysv api ku. naia doa, ktvety abhinirvtta sabandho ygyocyate, tena sabandho gamyate, dvv apy etv arthau ktvety ea abda aknoti vaditum, abhinirvtti prvaklat ca, yath oamnaya - iti raktaguasabaddho 'va abdenaivnayato{*2/278*} vidhyata iti, na vkyabhedo bhavati, evam atrpi draavyam. nanv evam api bahavo 'rth, revatya, vravantyam, tatsabandha, yga, paukma ceti. naia doa, bahava ryante, eko 'tra vidhyate, ygo viia. nanu revatyo 'pi vidhyante, vravantyam api, yadi na vidhyeran, naiva tadviio yga pratyeta, na hy avidhya vieaam, akyate viio vidhtum, tasmd bahuu vidhyamneu naikrthyam. atrocyate - artha iti prayojanam abhidhyate, yvanti padny eka prayojanam abhi[164]{*2/279*}nirvartyanti, tvanty eka vkyam, na ca, atra bahni prayojanni, na hi, atrnekasybhipretasyneka pada vidhyakam asti, revatūv iti naitat kevala revatn vidhyakam, revatūu vravantyam iti. atrpi padadvaye vravantyaabdo dvitynta, nsmt sabandho 'bhipreto gamyate, prtipadikrthasyvyatirekt, ktvety api karotir na sabandhamtre paryavasita paraprayojanasabandham ha. eva viias tu yajatir na parrtha, tad ekam e padrthn prayojanam, tasmd ekavkyatvam. gue puna phale prakalpyamna agniomasmna krye vravantyam, etasya ca yadagniomasmeti vkyabheda syt. athocyate, revatydisarvavieea viio yga etasygniuto vidhyeta. tathpi paukmasabandhd bhidyeta vkyam. athaivam ucyeta, revatūu ktena vrayantyena paukmo yajeteti. naiva akyam, gantarapragd vieahnd vaiguya syt. nanv idnm evoktam, akyate hi revatūu vravantya kartum iti. sati vacane akyam, asati vacane na vravantyagrahaena ghyante. vacana tarhi bhaviyati, paukmo revatūu vravantyam abhinirvartayet, tato yajeteti yajatir anuvda. yadi vacana revatūu vravantyasabandhasya, siddha karmntaram, ngniuto guavidhi. nanu tato yajeteti ygnuvdd ygensygaprayojanasabandho bhaviyati. naiva akyam, yga pratyagabhve vidhyamne{*2/280*} paukma pratyasabandha, ubhayasabandhe vkya bhidyeta. atha ygasabandho 'nuvda, prakarea cgat. nedam upapannam, prakarad dhi vkya balavattaram, tasmt karmntaram, ygaguaka v revatūu vravantyam, tadguako v yga, tatra ygapaukmayo sabandhasya vidhtr yajater uparitan vibhaktim upalabhmahe ligam, na tu revatvravantyasabandhasya [165]{*2/281*} vidhyaka skt kicid upalabhyate. tasmt sarvavieaaviio yga, paukmasya vidhyata iti siddham. atha punar viie yge vidhyamne, tad revatūu vravantya katham agniomasma bhavatti? ucyate - vacand agniomasmna krye bhaviyatti, kim iva hi vacana na kuryt, nsti vacanasytibhra. atha yad uktam etasyaiveti, anantarpeka vacanam iti tatrpy avirodhd etaddharmakasyeti lakaabdo bhaviyati. tasmn na gut phalam, karmntaram eva dharmakam iti, siddha samev evajtyakeu karmayukta phalam iti. NOTES: *{2/277: E2: 3,123; E4: 3,263; E5: 2,526; E6: 1,111}* *{2/278: E1,6; E2,4,5: abdenaivnayatau}* *{2/279: E2: 3,127; E4: 3,263; E5: 2,538; E6: 1,112}* *{2/280: E2,4 om. vidhyamne}* *{2/281: E2: 3,130; E4: 3,264; E5: 2,542; E6: 1,113}* ____________________________________________ saubhare puruaruter nidhana kmasayoga // MS_2,2.28 // yo vikmo yo 'nndyakmo ya svargakma, sa saubharea stuvta sarve vai km saubhara iti{*2/282*} sammnya tata sammananti, hūiti vikmya nidhana kuryt, rgityanndyakmya, - iti svargakmyeti{*2/283*}. tatra vicryate, ki saubharam, ver nimittam, hū ity etad apara ver nimittam, atha saubharam eva ver nimittam? yad tad ver nimittam, tad hū iti saubharasya nidhana kartavyam iti (eva rgityanndyakmasya, - iti svargakmasya ca tulyo vicra.){*2/284*} katha nidhand apara phalam? katha v nidhanavyavasthrtha ravaam iti, yady evam abhi[166]{*2/285*}sabandha kriyate, hū iti vikmya kuryd iti, tato nidhand apara phalam, athaivam abhisabandha, hū iti nidhana kuryd iti, tad nidhanavyavasthrtha ravaam, tad vikmyeti saubharavieaa kriyate, na hū sabandha. ki tvat prptam? saubhare nidhane 'para kmo vidhyata iti. kuta? puruarute, puruaprayatnasytra ravaa bhavati, kuryd iti, tad vikmasya hūa ca sabandhe kartavye vaktavya bhavati, na tu saubharanidhanasabandhe, tatra hi sga saubhara kuryd iti prayogavacanasmarthyd eva siddham. tasmt kuryd iti puruaprayatnavacand avagacchma, yatarasmin pake puruaprayatnavacanam arthavat tataro 'ya paka iti, tatra asmin pake 'rthavat, nidhand apara phalam iti. tasmt saubhara eka kma, bhedena nidhand api dvitya kma iti. atha v vikmyeti puruaruti, vi ya kmayate, sa puruo vikmaabdenocyate, tad asmin pake rutir viniyoktr, itarasmin pake punar vikmaabdena puruavacanena sat saubhara lakyeta, tath lakaabda syt. rutilakaviaye ca rutir nyyy, na laka. tasmt paymo nidhane dvitya kma iti. eva ca phalabhyastva bhaviyati, tasmn nidhane 'para kma. NOTES: *{2/282: Tya. Br. 8.8.18,20}* *{2/283: Tya. Br. 8.8.19}* *{2/284: In E1 geklammert}* *{2/285: E2: 3,133; E4: 3,290; E5: 2,544; E6: 1,114}* ____________________________________________ sarvasyoktakmatvt{*2/286*} tasmin kmaruti syt, nidhanrth punaruti // MS_2,2.29 // vsabda paka vyvartayati. na caitad asti, yad uktam, nidhane 'para kma iti, naiva sabandha kriyate, vikmya hū iti kuryd iti. katha tarhi? hū iti nidhana saubharasyeti. katham? hūo vikmasabandhe kriyame, nidhana [167]{*2/287*} kuryd iti sabandho na kta syt, tatra hū iti nidhanam iti nvakalpyeta, tatrobhayasabandhe vkyabheda, tatra nidhanaabda pramdasammnta iti gamyeta{*2/288*}, nacaivajtyaka pramdasammnta ity uktam, tasmn na hūo vikmena sabandha, tena na nidhand apara phalam. atha hūo nidhanasabandhe katham avkyabheda iti. ucyate, vikmya saubharam asty eva, saubharasya nidhana (saubharaprptir){*2/289*} asty eva, tatra hū iti kuryd ity ea evrtho vidhyate. tasmd avkyabheda iti, ato nidhanavyavastheti gamyate. evam eva rg iti, - iti ca vaditavyam, sarvasya saubharasya rgvisvargakmatvc chakyate kmavacanai saubhara lakayitum. kim artha lakyata iti. nidhanrth punarutir (nidhanavyavasth kariyatty artha){*2/290*}. [168]{*2/291*} NOTES: *{2/286: E1,6; E2,4,5: sarvasya voktakmatvt}* *{2/287: E2: 3,135; E4: 3,296; E5: 2,546; E6: 1,114}* *{2/288: E1,5: E2,4,6: gamyate}* *{2/289: In E1 geklammert; E6 ohne Klammern; E2,4: nidhanaprptir; E5: niyataprpti}* *{2/290: In E1 geklammert}* *{2/291: E2: 3,141; E4: 3,309; E5: 2,548; E6: 1,115}* ____________________________________________ guas tu kratusayogt karmntara prayojayet sayogasyeabhtvt // MS_2,3.1 // asti jyotioma, jyotiomena svargakmo yajeteti, ta praktya ryate, yadi rathantarasm soma syt, aindravyavgrn grahn ghyt, yadi bhatsm ukrgrn, yadi gajatsm{*2/292*}, grayagrn iti. tatra sandihyate - ki grahgratvieo jyotiomasya vidhyate, uta karmntarasya rathantarasmno bhatsmna ceti. yadi rathantarasmagrahaena bhatsmagrahaena ca jyotiomo 'bhidhyate, tatas tasya grahgratviea, atha nbhidhyate, tata karmntarasyeti. ki tvat prptam? prakarat, jyotiomasya. iti prpte ucyate - guas tu kratusayogd iti, tuabda paka vyvartayati, naitad asti, jyotiomasyeti. kuta? kratusayogt. katha tarhi? karmntarasyeti. nanu jyotiomakrator evaia evajtyako vda, rathantarasm bhatsmeti. neti brma - yadi na ktsnakratusayogo bhavet, jyotiomasya vda, ktsnakratusayogas tu ea. katha ktsnakratusayogo bhavati? katha v na ktsnakratusayoga iti. yadi rathantarasatt v, bhatsatt v nimitta grahgratvieasya, tato na ktsnakratusayoga, rathantara bhad v yadi smsti, tata aindravyavgrat ukrgrat ceti, tato jyotiomasya guavidhi. atha rathantarasmasatt bhatsmasatt v na [169]{*2/293*} nimittam, tata ktsnakratusayoga. yadi rathantarasmeti ko 'rtha? ayam artha, yadi rathantarasma asya vieaa krator iti. kuta etat? samsapadasmarthyt, samarthn hi padn samso bhavati, smarthya ca bhavati vieaavieyabhve, asdhraa ca bhavati vieaam, tatryam artha, yadi rathantaram eva sma, bhad eva v nnyad iti. jyotiomasya ca bahni smni gyatrdni. tasmn na jyotiomasya vcakv etau abdv iti. tena yady api prakaraj jyotiomasya guavidhir iti gamyate, tathpi tad bdhitv vkyena rathantarasmno bhatsmna ca bhavitum arhati. nanu yath jyotiomo na rathantarasm, evam anyo 'pi na rathantarasm kacid asti. ucyate - karmntara rathantarasmaka kalpayiyaty etad vkyam, yadi rathantarasm soma syd iti. nanu nsty atra vidhyaka abda. ucyate - asti ya ea syd iti. ha - naia vidhtu aknoti, yadiabdasabandhd vidyamnasya nimittrthenaivajtyaka abdo bhavati, na vidhnrtheneti. atra brma - yad etat sayadika vkyam, yadi rathanatarasm soma syd iti, atrvntaravkyam asti, rathantarasm soma syd iti, yad avntaravkya tasynyo 'rtha, anya ca sayadikasya, sayadiko na aknoti vidhtum, yata avntaravkyam, tadvidhsyati. na ca, rathantarasmno bhatsmno v bhvo nimittatvena ryamo 'py arthavn bhavati. tasmd avivakito yadisabandha, tasmi cvivakite padadvayam ida rathantarasm soma syd iti aknoti rathantarasmna kratu vidhtum, yadty anarthakam. atha v yadi rocetety adhyhra. atha v yathaitad bhavati, payas ëika bhujta, yadi li bhujta, tatra dadhyupasiced [170]{*2/294*} iti. evajtyakena vkyena libhojana vihita bhavati, evam atrpi vihita draavyam, yadi rathantarasm soma syt, aindravyavgrn grahn ghyd iti. katha puna libhojana tena vkyena vihita bhavatti. ucyate - vyatysena sabandha kalpyeta, yadi dadhyupasecanam icchet, li bhujteti. nanu na khalv icchate par livibhaktim upalabhmahe, sicater hi t par sammnantti. sicate khalu s par samuccarant kamer artha gamayati, kmapravedane hi t manymaha iti, evam ihpi yady aindravyavgrn grahn ghyd iti grahtum icched ity artha, tato rathanatarasmna kratu kuryd iti. nanv eva saty icchmtra bhavet, na grahgratvieavidhnam. ucyate - yathsmin laukike vkye, yadi dadhyupasecanam icchet, li bhujteti dadhyupasecanasakrtand dadhyupasikta li bhujteti tenaikavkyatvd gamyate, evam atrpi grahgratvieasakrtant tenaikavkyatvd grahgratviio rathantarasm gamyate. atha vtra hetuhetumator li, rathantarasm soma aindravyavgr grah hetu kartavya iti. tasmt ktsnakratusayogd gua karmntara prayojayet, eva ktsnakratusayogo 'rthavn bhaviyati. api ca prvea nimittena bhavitavyam, parea naimittikena. katham? sati hi nimitte naimittika bhavitum arhati, nsati, yac ca bhaviyat tan na sat, bhaviyac ca rathantarasma, tat katha prvaklasya grahgratvieasya nimitta bhaviyatti. api ca nisandigdha jagatsm karmntaram, tatsmnyd itarad api karmntaram iti gamyate. tasmn na jyotiomasya guavidhnam iti. [171]{*2/295*} NOTES: *{2/292: E2,4,5,6 (richtig): jagatsm}* *{2/293: E2: 3,143; E4: 3,309; E5: 2,549; E6: 1,115}* *{2/294: E2: 3,145; E4: 3,310; E5: 2,551; E6: 1,116}* *{2/295: E2: 3,147; E4: 3,321; E5: 2,553; E6: 1,117}* ____________________________________________ ekasya tu ligabhedt prayojanrtham ucyetaikatva guavkyatvt // MS_2,3.2 // tuabdt pako 'nyath bhavati, naitad asti, yad uktam, kratvantaram iti. katha tarhi? jyotiomasyaiva grahgratviea iti. kuta? prakaraasmarthyt. nanv etad uktam - vkyasmarthyt kratvantarasya rathantarasmno bhatsmna ceti. parihtam etaj jyotioma eva rathantarasm bhatsm ceti. punar dƫitam anekasmatvj jyotiomasya, vieaa rathantarea bhat v na prakalpata iti. tad ucyate - prakalpate vieaam, bhadrathantarayor vaikalpikatvt, bhavati sa prayoga, yatra rathantara nsti. bhavati ca sa prayoga, vidyamnarathantarasmaka, tad etat rathantara sattayaivsdhraatvd vieakam. tasmj jyotioma eva rathanatarasm bhatsm ceti. atha yad uktam - prvea nimittena bhavitavyam, uttarea naimittikeneti. naitat, niyogato bhavati hi bhaviyad api nimittam, yath variyatti kighakarmnuhnam, api ca tad dam, ida ca vcanika nimittam, tad yathvacana bhavitum arhati. syd iti ceya li triv api kleu bhavati. tasmd bhaviyad api nimittam. yat tu jagatsmeti karmntaram, tatsmnyd rathantarasmpi karmntaram iti. jagatsma, asabhavt karmntara sabhavati, rathantarasmno bhatsmna ca jyotiomasybhidhnam, tasmn na karmntaram iti. [172]{*2/296*} NOTES: *{2/296: E2: 3,151; E4: 3,329; E5: 2,555, E6: 1,118}* ____________________________________________ avev yajasayogt kratupradhnam ucyate // MS_2,3.3 // sati rjasya, rj rjasyena svrjyakmo yajeteti. ta praktymananty avei nmeim, gneyo 'kaplo hiraya dakietyevamdi. t praktya vidhyate, yadi brhmao yajeta brhaspatya madhye nidhyhutim huti hutvbhighrayet, yadi rjanya aindram, yadi vaiyo vaivadevam iti. tatra sandihyate, ki brhmadn prptn nimittrthena ravaam, uta brhmadnm aya ygo vidhyata iti. katha nimittrthat bhavet? katha v ygavidhnam iti. yadi rjaabdo brhmadiv api kenacit prakrea, tato nimittrthat. atha katriya eva, tata prpaky evajtyakni ravani. ki tvat prptam? nimittrthateti, tata eva tvad upavaryate, yaugiko rjaabda iti, rjya yasya karma, sa rj. ki pun rjakarma? janapadapuraparirakae, tata coddharae rjyaabdam ryvartanivsina prayujante. rja karma rjyam iti cbhiyukt upadianti. tena manymahe, yasyaitat karma sa rjeti, yath ya udamegha nma kacit purua nvediu, tasya tu putram audameghir ity eva vidu, aknuyus te yas tasya pit, sa udamegha iti kalpayitum, udameghaputrasyaiva samabhivyhro bhavatti. eva rjyayogd rjaabda iti vijyate. nanu janapadapuraparirakaavttim anupajvaty api katriye rjaabdam ndhr prayujante prayoktra. na brma, na prayujata iti, ki tarhi karmavieanimittatvd rjaabdasya, tadyogd api [173]{*2/297*} rjaabdo bhavatty etad upapdayma. prayujate ca tad yukte rjaabdam akatriye 'pi, tad asminn upapanne prakaraavat, yadiabdasamabhivyhrc ca rjasyasyaiva guavidhna bhaviyati, na brhmaasya vaiyasya ca karmntara vidhyiyatti. atha vsrvalaukikasya prayogasya srvalaukikena prayogea virudhyamnasyprmya syt, abhyupagacchanti hi te janapadina, srvabhauma prayogam. api cvipragt laukik arth vipragtebhya pratyayitatar bhavanti, tathryvartanivsin abdrthopyev abhiyuktnm abhivyharat karmi cnutihatm antyajanapadavsibhyo mlecchebhya samcnatara cro bhavati. tasmd yaugiko rjaabda, nimittrthni ravani, rjasyasya guavidhir na karmntaram iti. eva prpte brma - aveau tu khalu kratupradhna brhmadiravaam, brhmadnm aveiyga vidhtum, na nimittrtham. kuta? aprptatvd brhmaavaiyayo. katham aprpti? katriyasya rjasyavidhnt, rj rjasyena yajeteti. nanktam - yaugiko rjaabda iti. etad apy ayuktam, yata jtivacana iti. nanbhaybhidhne yadiabdasabandht, prakarac ca na karmntaravidhna nyyyam ity uktam. atrocyate - nobhaybhidhnam avakalpate. kuta? yadi tvaj jtiabdo rjeti, tata tatkarmatvj janapadapariplane rjyaabdo bhaviyati, tenryvartanivsin prayogo na virotsyate. atha yadi rjyaabda pariplane nityasabaddho bhaviyati, tatas tasya karteti rjaabda katriyajtau tannimitto bhaviyati, tatrndhr prayogo na virotysyate. tasmn na prayogadarand ubhv api rjarjyaabdau jtipariplanbhy nityasabaddhv ity abhyupagantavyam. ko nu khalu niraya? rjajtyasya karma [174]{*2/298*} ity ata pariplana rjyaabdenocyate, eva hi smaranto 'bhiyukt tasya karmeti yapratyaya vidadhati, na tu tasya karteti pratyayalopa v, prtipadikapratypatti v sammananti. tasmd rja karma rjyam, na rjyasya kart rj. nanu yo yo janapadapuraparirakaa karoti, ta tu loko rjaabdenbhivadati. ucyate - yogl loka prayukte, pariplane rjyaabda prasiddha iti, sa tu pariplane rjyaabdo rjayogd ity asmbhir uktam, tasmd rjaabda prasiddher mlam, tadyogd rjyaabda, tadayogd{*2/299*} api brhmaavaiyayo rjaabda prayujyate. na tv eva smaranti, rjyayogd rjeti. yat tktam - anumnd rjyasya kart ya sa rj, yath audameghe pitodamegha iti. ucyate - anumnt prayogo balavn, rjyasya kartra rjety anumimmahe, katriye tu pratyaka prayujnn upalabhmahe. tath yogam apy anumimmahe, rjyasya kart rjeti. rja karma rjyam iti tu smaranti. anumimn ca smti anumimate sma, smarantas tu pratyakam upalabhante, tena tatra smtir balyasti. ha - yo yo rjya karoti, tatra rjaabda prayujate, na yad rja karma tad rjyam iti, tena manymahe, rjyayogo rjaadapravttau nimittam, na tu rjayogo rjyaabdapravttv iti. na brma, prayogd vaya rjayoga rjyaabdapravttau nimittam avagacchma iti. katha tarhi? smarat, prayogc ca smtir balyas, prayogd dhi smtir anumyeta. [175]{*2/300*} api ca rjyayogasya nimittat vyabhicarati, janapadapariplanam akurvaty api rjety ndhr vadantty uktam. nanu rjayogd rjyam ity etad api vyabhicarati, na hi rja syandita{*2/301*} nimiita ca sarva rjyam ity ucyate. yadi vaya prayogn nimittabhva brym, tata evam uplabhyemahi. smty tu vaya nimittabhva brma, tena yad yad rjajtyasya karma jty vieyate, tad rjyam ity abhyupagacchma. yat tktam - ndhr api rjyayogd rjnam abhyupa-gacchantti, parihtam etat, prayogo durbala smter iti. yad uktam - ryvartanivsina, pramam itarebhya crebhya iti. tulya abdaprayoga crev ity uktam. tasmj jtinimitto rjaabda, eva ced yajasayogt katriyasya rjasyena, ygavidhir aveir iti. NOTES: *{2/297: E2: 3,154; E4: 3,330; E5: 2,558; E6: 1,118}* *{2/298: E2: 3,157; E4: 3,330; E5: 2,561; E6: 1,119}* *{2/299: E2,4,5,6: tadayogd}* *{2/300: E2: 3,160; E4: 3,331; E5: 2,563; E6: 1,120}* *{2/301: E2,4,5,6: spandita}* ____________________________________________ dhne sarvaeatvt{*2/302*} // MS_2,3.4 // ida sammananti, vasante brhmao agnn dadhta, grūme rjyanya, aradi vaiya iti{*2/303*}. tatra sandihyate - ki brhmadiravaa nimittrtham, brhmadaya dadhn vasantdiv dadhrann iti, uta brhmadnm dhna vidhyata iti. katha nimittrthat syt? katha cdhnavidhnam iti. yadi brhmao vasanta iti padadvaya paraspara sabaddham, tato nimittrtha ravaam. atha brhmaa dadhteti, dhnavidhna brhmaasya. eva rjanydiv api. ki tvat prptam? nimittrtha ravaam iti. kuta? nimittasarp ete abd. ki nimittasrpyam? brhma[176]{*2/304*}dn vasantdibhi samuccraam, tac cvidita vedyata iti. nanu brhmadn dadhati npy asti samuccraam. vìham{*2/305*} asti samuccraam, na tv amūm dhnasabandho na vidita. kena prpto vidita iti. kmarutibhi. k kmarutaya? agnihotra juhuyt svargakma, darapramsbhy svargakmo yajetetyevamdaya. kathambhi rutibhir dhna prptam iti. ucyate - smarthyt, yathgnihotram abhinirvartyate, tath kuryt. yath darapramsv abhinirvartyete, tath kuryt. na ca, grhapatyhavanynvhryapacandibhyo vin, etni karmi sidhyanti, sammananti hi, yad havanye juhoti, tena so 'sybhūa prto bhavattyevamdi{*2/306*}. tena smarthyd etad ukta bhavati - havanydi kartavyam iti, tac cdhnena vin na sidhyatty dhnam api kartavyam ity avagamyate. tat kena kartavyam? yasya kmarutaya. t cvieea brhmadnm. tasmd amūm dhnasabandho vidita iti. api ca, ubhbhy brhmadn sabandhe vidhyamne vkyam bhidyeta. na hi, tadnm eko 'rtho vidhyate. ato nimittrth rutaya ity eva prptam. eva prpte brma - dhne sarvaeatvt{*2/307*} prpakydhnasyaitni ravani. kuta? sarvakarma eabhtam dhnam iti na rutiligdnm anyatamenocyate, ki tarhi, agnn sarvaeatvt, taccheatvc cdhnasya. kim ata? yady evam, agnaya kmarutibhi prpnuvanti, ndhnm iti. nanv agnnm abhyupya dhnam iti. ucyate - naitem arjane dhnam evaiko 'bhyupya, ki tarhi yathnye dravym utpdane [177]{*2/308*} krayadaya cbhyupy, evam agnnm apti na niyogata utpdanam eva, tena pake dhna prpnoti, pake na. yatarasmin pake 'prpti, tatara paka utpatti prayojayiyati brhmadnm dhnasya, brhmaa tmrtham dadhteti yadaitad vacanam, tadtmrtham evhit havanydayo bhavanti, nnyath. eva ca sati, na ktrimea ycitena v karmy agnihotrdny anuhtavynti gamyate. tenktrima eva kevalo 'gnis te sdhaka iti nicyate. katha ctmrthatdhnasya gamyata iti. kartrabhiprye hi kriyphala dadhtety etad tmanepada sabhavati. asatyasmin vacane kmarutiparigrahe ndhnasytmrthat bhavet. api ca satūv etsv dhnarutiu na kmarutaya aknuvanty aparm dhnaruti kalpayitum, yath prptasydhnasya punarutaya et bhaveyu, asatūv etsv dhnarutim aparighanta{*2/309*} kmarutayo 'akyn agnihotrdn vadantti parighyur dhnarutim. satūv etsu yem dhnam uktam, tn adhiktyottarakl kmarutayo bhavantti gamyate. atrha - asti kevalasydhnasya vidhyik ruti, eva sapatna{*2/310*} bhrtvyam avarti sahate, ya eva vidvn agnim dhatta iti, tay prptasya nimittrthni brhmadn ravani bhaviyanti. ucyate - sabhravidhnrth punarutir e. neti brma, bhinna hda vkyam sabhravidhnavkyt, anyo hy artha dhatta iti, anya apa upasjatti, ekrthavidhne hy eka vkya bhavati, bhinnau cemv arthau, tasmd atra vkyabheda iti. ucyate - vasante brhmao 'gnn dadhtety asy rutau saty punaruti kevalasydhnasyvidhyik, apm upasarjana tu [178]{*2/311*} vidhyate, tad ekasminn arthe vidhyamne nnekrtha bhavati. nanv dhnasyaitad vidhnam, gurth s punaruti. neti brma, s brhmadisabaddh pratham ruti, iya keval punaruti. kuta? s hi abdena vidadhti, tatra ligam uccarant payma, iya praastam dhnam ity ha. tata praastatm dhnasynumanymahe. eva ca, vasante brhmao 'gnn dadhtety e vidhyik rutir iti brmahe, naitat praasvacanam asmatpaka bdhate, akyate hy anyena vihitam anyena praastam iti vaditum. yadi tv etad vidhyakam ity ucyate{*2/312*}, tato 'smatpaka virudhyeta. katham? ajtasya jpana vidhnam etat, yadi prasvacanenprva vijpyeta, tad lig nprva jpita bhavet, tatrprvajpanavacana abda uparudhyeta. na tu lig vihite praasvacanam uparudhyate, vihite 'pi hi vkyntarea praasvacanam avakalpate. api ca yal lig vidhnam, tat ruty, vkyena tu praas gamyate, ruti ca vkyd balyas. nanv idam api vkyam, brhmao 'gnn dadhteti. ucyate - svapadrtham atra rutir vidadhty dhnam, brhmadisabandhena parapadrtha praasati, ya eva sapatna{*2/313*} bhrtvyam avarti sahata iti. nanv anekaguavidhna tvay vkyendhyavasita bhavati. naia doa, aguavidhipare hi vkye bhavaty anekaguavidhnam ity uktam, tadgus tu vidhyerann avibhgd vidhrthe na ced anyena i iti{*2/314*}. tasmd brhmadisayukt vidhyik ruti, iyam api kevalasydhnasya punaruti sabhravidhnam upakramitum iti siddham. yad uktam - anekaguavidhne vkya bhidyeteti, yadmau guavidhnaviiau{*2/315*} vidhyeytm, bhaved vkyabheda, dvbhy tu vieabhy viiam ekam dhna vidhyiyate, [179]{*2/316*} tena na bhaviyati vkyabheda. tasmd brhmadn dhnasya prpaki ravanti siddham. NOTES: *{2/302: E1,6; E2,4,5: 'sarvaeatvt}* *{2/303: Tait.Br. 1.1.2.6-7}* *{2/304: E2: 3,164; E4: 3,353; E5: 2,564; E6: 1,120}* *{2/305: E1,5; E2,4,6: bìham}* *{2/306: Tait.Br. 1.1.10.5-6}* *{2/307: E2,4,5,6: 'sarvaeatvt}* *{2/308: E2: 3,166; E4: 3,354; E5: 2,569; E6: 1,121}* *{2/309: E1,6; E2,4,5: aparighantya}* *{2/310: E2,4: sapanna}* *{2/311: E2: 3,168; E4: 3,355; E5: 2,570; E6: 1,122}* *{2/312: E2,4,5,6: ucyeta}* *{2/313: E2,4: sapanna}* *{2/314: MS 1.4.9}* *{2/315: E1,6; E2,4,5: guavdhnaviiau}* *{2/316: E2: 3,170; E4: 3,355; E5: 2,571; E6: 1,123}* ____________________________________________ ayaneu codanntara sajopabandht // MS_2,3.5 // darapamsau praktymananti, dkyaayajena yajeta prajkma, skaprasthpyena{*2/317*} yajeta paukma, sakramayajena yajetnndyakma iti{*2/318*}. tatra sadeha - ki darapramsayor eva gut phalam, uta karmntaram evajtyakam iti? ki prptam? karmntaram iti. kuta? sajopabandht, yady api prakarad yajatiabdc ca sa eva prvaprakto yga iti gamyate, tathpi nsv evasajaka iti ygntara vidheya gamyate. NOTES: *{2/317: E2,4,5,6, E1 (v.l.,Fn.): skaprasthyyena}* *{2/318: Vgl. Tait. S. 2.5.4.3}* ____________________________________________ aguc ca karmacodan // MS_2,3.6 // na ca, atra gua uparudhyate kacit, yad vidhnrth codan bhavet, yadi ca na ygntaram, narthakyam eva. api ca, yadi gua upabadhyeta, tato ygaguasabandho gamyata iti tad anuhna vidhyetety ananubadhyamne{*2/319*} ygamtra gamyata iti tad anuhna vihita gamyate. NOTES: *{2/319: E2,4,5,6: anupabadhyamne}* ____________________________________________ sampta ca phale vkyam // MS_2,3.7 // ita ca karmntaram. katham? phale sampta vkyam, prjkmo yajeteti, prajkmasya yga upayo vidhyate. vidhyate cet, karmntaram. [180]{*2/320*} NOTES: *{2/320: E2: 3,172; E4: 3,369; E5: 2,572; E6: 1,123}* ____________________________________________ vikro v prakarat // MS_2,3.8 // darapramsayor evdhikra evajtyaka syd dkyaayajdi, eva prakaraam anughta bhavati. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_2,3.9 // ligam apy etam artha darayati, triata vari darapramsbhy yajeta, yadi dkyaayj syt, atho api pacadaaiva vari yajeta, atra hy eva s sapadyate, dve hi pauramsyau yajeta dve amvasye, atra hi eva khalu s sapad bhavatti. yadi dkyaayajo darapramsv eva, eva tarhi triatsapad prayojanam, tatas tasya triatsapadanugraho yujyate, tasmd api na karmntaram. ____________________________________________ gut sajopabandha // MS_2,3.10 // yad ukta sajopabandht karmntaram iti, yadi dkyaaabdo na kenacid api prakrea darapramsavacana akyate kalpayitum, tata ucyeta karmntaram iti. aknoti tv vttiguasabandhd viditum, ayanam ity vttir ucyate, dakasya ime dk, tem ayana dkyaam. ka punar daka? utsh. tath skaprasthpye{*2/321*} 'pi, sahaprasthna guasabandha, eva sarvatra. akyate ced darapramsayor guasabandho vaditum, kim iti sa eva yga pratyamno 'nya ity ucyate? kim iti v prakaraa bdhyate. NOTES: *{2/321: E1,6; E2,4: skaprasthyye, E5: skaprasthyye}* ____________________________________________ samptir avii // MS_2,3.11 // yad uktam, phale vkya samptam, prajkmder ygnuhna vidhyata iti{*2/322*}. naivam, avii phale sampti, yni [181]{*2/323*} anyni muktasaayni gue phalasya vidhyakni vkyni guasya phalavacanni paryavasitni (yath dadhnendriyakmasya juhuyt, ityevamdni){*2/324*}{*2/325*}, tair etad aviiam, atrpi hi gut phalam ucyate. katha naitad eva sabadhyate, prajkmasya yajam anutihed iti? katha tarhi prajkmasyvttiyajam anutihed iti, vttiyaja iti yajvtti-sabandho 'nuhtavyo nirdiyate, na yaja? tasmt praktayor darapramsayor gut phalam ucyate, na ygntara vidhyata iti. eva skaprasthpye{*2/326*} sakramayaje ca draavyam iti. NOTES: *{2/322: Vgl. MS 2.3.7}* *{2/323: E2: 3,175; E4: 3,374; E5: 2,575; E6: 1,124}* *{2/324: In E1 geklammert}* *{2/325: Vgl. Tait.Br. 2.1.5.6}* *{2/326: E1,6; E2,4: skaprasthyye, E5: skaprasthyye}* ____________________________________________ saskra cprakarae 'karmaabdatvt // MS_2,3.12 // anrabhydhyate kicit, vkya vetam labheta bhtikma{*2/327*}; saurya caru nirvaped brahmavarcasakma{*2/328*}; darapramsayor apy mananti - ūm labheta; caturo mun nirvapatti. tatryam artha sayika, ki darapramsike{*2/329*} lambhe lambho guavidhir darapramsike{*2/330*} ca nirvpe nirvpo guavidhir uta na praktim apekate itara cetavara ceti? yad na praktim apekate, tadpi ki yvad ukte, uta yajimaty ete karmati? ki tvat prptam? praktayor lambhanirvpayor guavidhti. kuta? akarmaabdatvt, ntra karmao vidhyaka [182]{*2/331*} abdo 'sti. nanv labheta nirvaped iti ca. naitau vidhtrv aviditasyrthasya vakt vidhyako bhavati, na caitayor avidito 'rtha, lambha kartavya, nirvpa kartavya iti. tasmd anuvaditrau. kim artham anuvadata? lambhane veta vidhtum, nirvpe ca carum. tasmn nlambhntara nirvpntara ca. praktayor eva guavidhti. NOTES: *{2/327: Tait.S. 2.1.1.1}* *{2/328: Tait.S. 2.3.2.3}* *{2/329: E1,6; E2,4,5: drapramsike}* *{2/330: E1,6; E2,4,5: drapramsike}* *{2/331: E2: 3,175; E4: 3,375; E2: 2,577; E6: 1,125}* ____________________________________________ yvad ukta v, karmaa rutimlatvt // MS_2,3.13 // na caitad asti, prktayor guavidhti, ki tarhy lambhntara vidhyata iti nirvpntara ca, yady lambhanirvpau vidhyete, tato na prktau tau vihitau. yadi na vidhyete, tata prktau lakyete, yv lambhanirvpau kartavyv iti, tata tau lakayitv veto vidhtavyo bhavati, caru ca, tau ca bhtikmasya brahmavarcasakmasya ceti dvv apy ath vidheyau sytm, tatra vkyam bhidyeta. atha v yo 'sau vidhyaka abda, sa lakayitavyopayukta iti vidhyakbhvd eko 'py artho na akyate vidhtum. atha sa eva lakayiyati, tenaiva ca vidhyiyate gua iti. na, mitho vidhnalakaasabandho 'vakalpate. atha dhtvartho 'nuvda, pratyayo vidhtum iyata ity ucyate, ya lambha sa etadgua kartavya iti. tathpi na prkto lakyeta, laukiko 'pi hy lambho 'sti, pratyayrthe 'ndyamne prkto 'ndyeteti, sa hi kartavyo nirjto na laukika, ato na prktnuvdo ghaa iti yvad uktam lambhamtra nirvpamtra{*2/332*} cprva kartavyam, karmaa rutimlatvt, rutimla hi karmety uktam, codanlakao 'rtho dharma iti{*2/333*}. tasmt karmntare. [183]{*2/334*} NOTES: *{2/332: E2,4 om. nirvpamtra}* *{2/333: MS 1.1.2}* *{2/334: E2: 3,178; E4: 3,383; E5: 2,579; E6: 1,125}* ____________________________________________ yajatis tu dravyaphalabhoktsayogd ete karmasabandht // MS_2,3.14 // yad uktam, na prktayor guavidhti, etad ghma. yat tktam, lambhamtra vidhyate, nirvpamtram iti, etad apajnmahe, yajimat ete karmati. kutah? dravyaphalabhoktsayogd (dravyadevatsayogt){*2/335*}, dravyadevatsayogo 'tra vidhyate, bhtikmasya brahmavarcaskmasya ca. katham? na hi, idam evocyate, tata vetam labheteti, yadi hy etvad evocyeta, tata vetlambhasabandho 'vagamyate, iha hi veta vyavyam labhetety ucyate, tena vetavyavyasabandho vidhyate, yath paa vayeti paavayanasabandho{*2/336*} vidheyo 'vagamyate, paa drgha vayeti paasya drghat vidhyate, drghaabdaprayogt, evam ihpi sauryavyavyaabdaprayogd dravyadevatbhisabandho vidheya iti gamyate, itarath devatabda pramdasammnta iti gamyate. nanv atrpi veta vyavya kuryt, ta clabhetety arthadvayavidhnd bhidyetaiva vkyam. neti brma, na hy labhetety asyyam atibhra, yad dravyadevatsabandhena puruaprayatna bryt, ta clabhetety arthaviiam. rutyaiva hi puruaprayatno viio gamyate, vkyena ca dravyadevatraya iti ntra dvbhy vkybhy prayojanam, yath raktam ava yojayeti yad guavidhipara bhavati vkyam, tad dvbhy vkybhy prayojanam, guadvayavidhne. atha oamnayety ucyate, tatra guavidhipare 'pi vkye paryavasita eva guadvayavidhnam, rutyaiva viiaguadravyasya prattatvt, na bhavaty ekasya vkyasytibhra, evam ihpti. sabandha ca bahubhi padair viia eka evocyata ity ekrthatvam, vibhajya[184]{*2/337*}mnni ctra padni skkty upapannam ekavkyatvam, na ca, ygam antarea devatyai dravya sakalpitavyam, ity ea sabandho 'vakalpate. tasmd yajimat ete karmati. NOTES: *{2/335: In E1 geklammert}* *{2/336: E2,4 (v.l.): paavnasabandho}* *{2/337: E2: 3,179; E4: 3,384; E5: 2,582; E6: 1,126}* ____________________________________________ ligdaranc ca // MS_2,3.15 // liga khalv apy etam artha darayati, saumraudra caru nirvaped iti{*2/338*} praktya, paririte yjayed iti{*2/339*} parirayaavidhi, etasya vkye yajatiabdena sakrtanam avakalpate, yadi yajimat ete karma. atha praktau guavidhna yvad ukta v, yajatiabdennuvdo nvakalpeta. tasmd avagacchmo yajimatti. NOTES: *{2/338: Tait.S. 2.2.10.1}* *{2/339: Tait.S. 2.2.10.2}* ____________________________________________ viaye pryadarant // MS_2,3.16 // kim ihodharaam? na tvat treaiva parightam, yath, aveau yajasayogt kratupradhnam ucyata iti{*2/340*}. npi ca sdhya pratijtam, yath, ayaneu codanntaram iti{*2/341*}{*2/342*}. kevala viaye saaye pryadarana hetur iti nirdiyate, kasyya hetur iti na vijnma. prakta yajimad etat karmeti{*2/343*}, tad api na sabandhyamnam iva payma, tad etad agamaka{*2/344*} stram eva tvad anarthakam. atha ktra pratij? ka ca sandeha iti vaktavyam. vttikravacant, pratij saaya cvagacchma. atra bhagavn crya idam udhtya vatsam labheta vatsaniknt hi paava iti{*2/345*}, ima saayam upanyasyati sma, ki yajimadabhidhna ea labhati, utlambhamtravacana iti? upapadyate caitad udharaam, [185]{*2/346*} saaya ca. tatra ca prvapaka pratijnte sma, yajimad abhidhna iti. ida tu pratyudharaastra prvasydhikaraasya, ntra prva-paketva prayojanam, tathpi purum uccvacabuddhivien locya bhavati mandn smnyatodenpy ak, spi nivartany, na hi, mandaviea vcikenpi dao mriyeta na jtucit kadpi, tatra cikits ndarea kartavy bhavet. atast nivartayitu prvapakam upanyasyati sma, labhatir asmbhi prisayukto yajimad abhidhno da, ayam apy labhati prisayukta eva, tenyam api yajimadvacana eveti bhavati kasyacid ak. atha v yajimadabhidhno da labhati prisayukta, tasyyam anuvdo vatsavidhnrtha, tath ca phalam na kalpayitavya bhaviyatti. eva prpte brma - asmin saaye lambhamtra saskra. kuta? pryadarant, yatrnyny{*2/347*} api saskrakarmi pryabhtnty ucyante, tatraitad api ryate. pryd api crthanicayo bhavati, yath, agryaprye likhito 'grya iti gamyate. nanu liga pryadaranam, katham anena siddhir iti. ucyate - yath pryadaranena sidhyati, tath varayitavyam. katha ca pryadarana hetu? nyyata prptau satym. ka punar nyya? devatsabandhbhvn na ygavacano 'drthatvc ca, vatsa labhyamno g prastvayiyatti. tasmd eva nyyaprpte pryadarana dyotaka bhavati. tasmd lambhamtra saskra. NOTES: *{2/340: MS 2.3.3}* *{2/341: E2,4,6 om iti}* *{2/342: MS 2.3.5}* *{2/343: Vgl. MS 2.3.14}* *{2/344: E2: gamaka}* *{2/345: Vgl. Tait.S. 2.1.4.8}* *{2/346: E2: 3,181; E4: 3,388; E4: 2,583; E6: 1,127}* *{2/347: E2,4: atrnyny}* ____________________________________________ arthavdopapatte ca // MS_2,3.17 // arthavda ca bhavati, vatsaniknt hi paava iti{*2/348*}, [186]{*2/349*} yasmd vatsapriy paava, tasmd vatsa labdhavya iti, yadi g prastvayitum{*2/350*} labhyate, tatraitad vacanam avakalpate, atha sajapayitum, tatraivajtyaka vacana nopapadyate. tasmd apy lambhamtra saskra iti siddham. NOTES: *{2/348: Vgl. Tait.S. 2.1.4.8}* *{2/349: E2: 3,183; E4: 3,393; E5: 2,585; E6: 1,128}* *{2/350: E1,6; E2,4,5: prasnvayitum}* ____________________________________________ sayuktas tv arthaabdena tadartha rutisayogt // MS_2,3.18 // asty agni, tatra naivra carur bhavati, ity uktv, yad ena carum upadadhtti sammananti. tatra sandihyate, ki carur ygrtho yga ktvvaia upadhtavya, utopadhnrtha eveti. ygrtha iti brma, caror hi prasiddha krya ygo nopadhnam. ucyate - yady api ygrthat caro prasiddh, tathpi devatvacanasabandhbhvd yajatiabdsabandhc ca na ygrthateti gamyate. tad ucyate - tasyaiva vkyaee ryate, bhaspater v etad anna yan nvr iti, tena devatvacanena sannihitenaikavkyat bhaviyatti bhaspatidevatka upadhtavya iti. tasmd ygrtha carur ity eva prptam. eva prpte brma - sayuktas tv arthaabdena kryaabdenopadadhtti tad artha eva syd upadhnrtha. upadadhtin csya pratyakam ekavkyatvam, paroka devatvacanennumeyam, carum upadadhtti hi pratyaka vkyam. brhaspatyam upadadhtty numnikam. tasmt ktsna carur upadhtavya, tata ccet kicid ijyy viniyujyeta, tad anyatra rutam anyatra kta bhavet. yat tu brhaspaty nvr iti, arthavda sa iti. yat tktam - prasiddh caror ygrthateti, prasiddhir vkyena bdhyate. tasmd upadhnrtha iti siddham. [187]{*2/351*} NOTES: *{2/351: E2: 3,186; E4: 3,398; E5: 2,587; E6: 1,128}* ____________________________________________ ptnvate tu prvatvd avaccheda // MS_2,3.19 // tvëra ptnvata vidhyedam ucyate{*2/352*}, yat paryagnikta ptnvatam utsjantti. tatra sandeha, ki tvërasya paryagniktasyaia utsargo vidhyate, uta tasmd ygntaram iti. yadi paryagniktam utsjantti padadvaya parasparea sabaddham, tatas tvërasyotsarga, atha ptnvataabda utsjatin sabadhyeta, tato ygntaram. ki tvat prptam? ygntaram iti. kuta? prvas tvëra ptnvata ca, ubhayavieaaviia katha ptnvataabdenndyeta. api ca tvërasyotsarge vidhyamne paryagniktam iti vieaa nvakalpeta. ato brma - paryagniktasya ptnvatat vidhyate, sa eva yga iti. eva prpte brma - na karmntaram, prvasyaivotsjatiabdenvacchedo vidhyate. kim eva bhaviyati. yajimatt tvat kalpayitavy na bhaviyati, utsjatiabda ca rutyotsarga vidadhad vkyena na bdhito bhaviyati, karmntarapake vkyena ptnvataty vidhyamnym artht prpta utsargo dhtunndyeta. api ca paryagniktasya ptnvatat prvasya viditaiva, s vidhtum na akyate. tasmt prvasya karmao 'vaccheda. yat tktam, tvërasyotsargo vidhyamne paryagniktam iti vieaa tvan nvakalpeteti, naia doa, atantram evtra ptnvataabdo nsau vieyate, ata eva tvëra ptnvata ubhayavieaaviia kevalena ptnvataabdena lakaayndyeteti na doa. tasmd avaccheda iti siddham. [188]{*2/353*} NOTES: *{2/352: Vgl. Kha.S. 30.1}* *{2/353: E2: 3,189; E4: 3,406; E5: 2,591; E6: 1,129}* ____________________________________________ adravyatvt kevale karmaea syt // MS_2,3.20 // na kasyacid api prakarae ryate, ea vai havi havir yajate yo 'dbhya ghtv somya yajata iti, tath par vaitasyyu pra eti yo 'u ghtti{*2/354*}. tatra sandeha, ki ygntaram etad grahaakam, uta jyotiomayge grahavidhir iti. ki prptam? ygntaram iti. kuta? aprvanmadheyasayogt, na praktv etan nmadheyako ygo 'sti, na graha kacid yo 'bhyasyeta. tasmd ygntaram. nanu dravyadevata na ryate. m bhd dravyadevatam, skd eva yajatiabdo vidyate. tasmt karmntaram adbhyasajakam, ausajaka ca yga karotty eva prptam. eva prpte brma - adravyadevatke kevale nmadheye ryame brma, jyotiome eva grahbhysavieavidhnam iti. kuta? etat tvad grahasya nmadheya na ygasya, grahaena skt sabandht, vyavahitatvd ygasya. aur iti ca muktasaayam eva grahanmadheyam, na ca grahabhede ygabhedo bhavati, na ca, dravyadevata ryate. yato ghtir yajimadvacano bhavet, yad apy uktam, skd atra yajatiabdo vidhyaka iti, naiva akya karmntara vidhtum, vihitaygavacano hi sa, viebhvt. tasmd yajatin jyotioma evocyate, avadbhyaabdbhym apy aparau grahbhysau vidhyeta iti siddham. [189]{*2/355*} NOTES: *{2/354: Tait.S. 3.3.4.1}* *{2/355: E2: 3,191; E4: 3,411; E5: 2,594; E6: 1,130}* ____________________________________________ agnis tu ligadarant kratuabda pratyeta // MS_2,3.21 // asty agni, ya eva vidvn agni cinuta iti, eva vidhya ryate, athto 'gnim agniomenaivnuyajati, tam ukthena, tam atirtrea, ta oainetyevamdi{*2/356*}. tatra sandeha, kim ayam agniabdo ygavacano jyotiomdibhya karmntara cinuta ity khytena vidhyate, uta dravyavacano jyotiomdiu guavidhnam iti. ki prptam? ygavacana iti. kuta? ligadarant, liga hi dyate, agne stotram agne astram iti tath, aupasad 'gne cityasya bhavantti, yasya stotra astram upasada ca tasygniabdo vcaka iti gamyate, ygasyaitat sarvam, tasmt ygavacana iti. nanu ligam asdhakam, prptir ucyatm iti. atrocyate - athto 'gnim agniomenaivnuyajatti ygam abhinivartayatty ucyate, tam agnim iti viinai. tasmd agnisajaka iti gamyate. anuabdo 'py upasargo yajater vieaka evam upapadyate, yady agnir yga. tasmt kratuabda pratyeta. NOTES: *{2/356: Tait.S. 5.5.2.1}* ____________________________________________ dravya v syc codanys tadarthatvt // MS_2,3.22 // dravya vgniabdenocyeta. katamad dravyam? yad etaj jvalana, atra hy ea prasiddha. cinuta ity e hi codan cayanrth na yajaty artha aknoti vaditum, cayanenaina saskurute citau sthpayatti. anuabda ca pacd artho bhaviyati, cayane nirvtte pacd agniomena ygena yajatti. [190]{*2/357*} NOTES: *{2/357: E2: 3,193; E4: 3,417; E5: 2,597; E6: 1,130}* ____________________________________________ tatsayogt kratus tadkhya syt tena dharmavidhnni // MS_2,3.23 // yat tu ligadaranam uktam, ygavacano 'gniabda iti, tat tev eva ligasayukteu vacaneu, na sarvatra, teu citygnisayogt, yge lakaaabda, tena kratuvacanni taddharmavidhnnty adoa. ____________________________________________ prakarantare prayojannyatvam // MS_2,3.24 // kuapyinm ayane ryate, msam agnihotra juhoti, msa darapramsbhy yajata ityevamdi. tatra sandihyate, ki niyate 'gnihotre niyatayo ca darapramsayor mso vidhyate kla, atha ki niyatgnihotrn niyatbhy ca darapramsbhy karmntaravidhnam iti. ki tvat prptam? niyateu klavidhir iti. kuta? klavidhisarpa ea abdo msam iti. katha klavidhisarpat? yad agnihotra juhotti viditam, msam ity aviditam. eva cgnihotraabdo darapramsaabda ca nrthntaravttau bhaviyata, tasmt klavidhi. nanu kuapyinm ayanaprakaraa bdhyetaivam. kma bdhyatm, vkya hi balavattaram. eva prpte brma - prakarantare ryama vkya yasya prakarae, tasya vcaka bhavitum arhati. nanu pratyako 'gnihotrasya darapra[191]{*2/358*}msayo ca guavidhi. na, ity ucyate. katham? upasiddha caritveti hy uktvedam abhidhyate, na ca, upasado 'gnihotrasya darapramsayo ca santi. tasmd aakyas tatra msavidhi. athocyate, upasado 'pi vidhyanta iti. tath guavidhnrtho 'smin vkye 'nekaguavidhnd vkya bhidyeta. asmin pake punar atantram agnihotraabdo na karma viekyati, tena vkyabhedo na bhaviyati. tasmt karmntaram iti siddham. NOTES: *{2/358: E2: 3,195; E4: 3,419; E5: 2,599; E6: 1,131}* ____________________________________________ phala ckarmasannidhau // MS_2,3.25 // anrabhya kicic chryata gneyam akapla nirvaped rukkma{*2/359*}; agnūomyam ekdaakapla nirvaped brahmavarcasakma{*2/360*}; aindrgnam ekdaakapla nirvapet prajkma iti{*2/361*}. atra sandihyate, ki prktev gneydiu phala vidhyate, uta prktebhya karmntary etni? ki prptam? prkteu phalavidhir iti. kuta? vidit gneydaya pratyabhijyante, tasmt tem anuvda phalasabandhrtha iti. eva prpte brma - phala ca bhedakam akarmasannidhau ryamam. katham? anuvde sati na akyeta phala vidhtum, vidhyakasybhvt, na hi, avidhyamno hy upyo ruco bhavatti gamyate. api ca rukkme 'tra vidhyamne kmasya [192]{*2/362*} anityatvt, gneydn nityatvt sabandho nvakalpeta. eva sarvatra. tasmt karmntari. NOTES: *{2/359: Vgl. Tait.S. 2.2.3.3}* *{2/360: Tait.S. 2.3.3.3}* *{2/361: Tait.S. 2.2.1.1}* *{2/362: E2: 3,201; E4: 3,430; E5: 602; E6: 1,131}* ____________________________________________ sannidhau tv avibhgt phalrthena punaruti // MS_2,3.26 // asty avei, gneyo 'kapla puroo bhavattyevamdi, t praktyocyate, etaynndyakma yjayeteti. tatra sandeha - ki karmntaram aveer utveir eveti? ki prptam, karmntaram iti, uktena nyyena. eva prpte brma - sannidhau phalrthena punarutir aveer eva, na karmntaram iti. kuta? avibhgt, etayety ea abdo na aknoty avey vibhakta ygam anya vaktum, sannihitasya pratinirdeaka ea abda. tasmd aveir evnndyakmasya vidhyata iti. ki prayojanam? yady avei, gneydni havi. atha karmntaram, anyahaviko yga iti. ____________________________________________ gneyasktahetutvd abhysena pratyeta // MS_2,3.27 // darapramsayor gneyo 'kaplo 'mvsybhy pauramsy ccyuto bhavatti vidhya punar ucyate, gneyo 'kaplo 'mvsyy bhavatti. tatra sandeha - kim amvsyy dvir gneyena yaavyam, uta sakd iti. ki prptam? gneyasktahetutvd abhysena pratyate, ekasyaiva punarutir avied anarthaka hi syd iti{*2/363*}. [193]{*2/364*} NOTES: *{2/363: MS 2.2.2}* *{2/364: E2: 3,204; E4: 3,441; E5: 2,605; E6: 1,132}* ____________________________________________ avibhgt tu karma{*2/365*} dvir ukter na vidhyate // MS_2,3.28 // naitad asti, punar abhyasitavya gneya iti. kuta? na, abhysasya vcaka abdo 'stti. nanv gneya punaruccarita para karma vidhsyati. neti brma, abda punaruccarito{*2/366*} na punar artha kartavya iti aknoti vaditum, yo 'sya prathamam uccaritasyrtha, ataktvo 'py uccaritasya sa evrtho bhaviyati, nnya. nanu vihitam eva punar viia vidadhad anarthako bhavati. bhavatu kmam anarthakatvam, na tv anya aknoti vaditum, bhaved upapannam anarthakatvam, na tv arthntaravacanat. tasmn na dvir abhyasyeteti. NOTES: *{2/365: E1,6; E2,4,5: karmao}* *{2/366: E2,4: punaruccrito}* ____________________________________________ anyrth v punaruti // MS_2,3.29 // atha v, nnarthik punaruti, arthavdrth bhaviyatty ucyate. kim arthavdena prayojanam? yad prvenaiva vkyena srthavdakena vihita gneya, kamanyam artha vidhtum ruti{*2/367*} prayujyeta? rutimtra{*2/368*} yan na kasyacid vidhnrtham, tad anarthakam, ity uktam, mnyasya kriyrthatvd narthakyam atadarthnm iti{*2/369*}, ruta cruta{*2/370*} ca tvn eva so 'rtha, yath rut crut{*2/371*} ca devat agabhva sdhayati, evam etad iti. tad ucyate - anyrth v punaruti, na gneya vidhtum, aindrgnavidhnrth, gneyo 'kaplo 'mvsyy bhavaty eva, na kevalengnin sa sdhur bhavattndrasahito 'gni samcnatara, tasmd aindrgna kartavya iti. [194]{*2/372*} NOTES: *{2/367: E1,6; E2,4,5: stuti}* *{2/368: E1,6; E2,4,5: stutimtra}* *{2/369: MS 1.2.1}* *{2/370: E1,6; E2,4,5: stuta cstuta}* *{2/371: E1,6; E2,4: stut vstut v, E5: stut cstut ca}* *{2/372: E2: 3,207; E4: 3,446; E5: 2,607; E6: 1,133}* ____________________________________________ yvajjviko 'bhysa karmadharma prakarat // MS_2,4.1 // bahvcabrhmae ryate - yvajjvam agnihotra juhotti, yvajjva darapramsbhym yajeteti. atra sandehe - ki karmadharmo 'bhyso yvajjvikat, uta kartdharmo niyama codyate yvajjvikateti. katha karmadharmo 'bhysa, katha v kartdharmo niyama iti. yadi juhotir anuvda, yvajjvam iti vidhi. tata karmadharmo 'bhysa, yadi vipartam, tata kartdharmo niyama iti. ki tvat prptam, karmadharmo 'bhysa. kuta? prakarat, yadya vacanavyakti, juhotiyajatiabdv anuvdau, yvajjvam iti ca vidhi, tata prakaraam anughyate, tasmd abhysa. eva ktv satrasastavo yukto bhaviyati, jarmarya v etat satra yad agnihotram, darapramsau ceti drghaklasmnyt. tasmd abhysa. ____________________________________________ kartur v rutisayogt // MS_2,4.2 // atra brma - yvajjviko 'bhyso na syt, kartur dharmo niyama codyata iti. kuta? rutisayogt. eva rutiparicchinno 'rtho bhaviyati, itarath laka syt. katham? yvajjvanam, tvat klena kuryd iti, tad etat pradoaparisamptam agnihotram anabhyasya, na akyate yvajjvanaklena kartum, pauramsyam vsyparisamptau ca darapramsau. yady ucyeta - jvanaklasyaikadee 'pi kta tena klena kta bhavatti. naitad evam, [195]{*2/373*} arthaprpta hi tan na vidhtavya abdena, jvanaparimita klo ya, tena parisampayitavyam ity arthd abhysa, sa hi kartavyatay ryate, na csv juhotiyajatibhym ucyate, lakaay tu gamyate. yvajjva juhuyt, yvajjvam abhyasyed iti, ruti ca prakarad balyas. yadya vacanavyaktir asya vkyasya, yvajjvam ity anuvdo juhoti yajatti ca vidhnam, ity eva yajatijuhotiabdau svrthv eva bhaviyata, yvajjvaabdo 'pi jvanavacana eva, nbhysalakao bhaviyatti jvane nimitte karma vidhyate, jva ced dhotavyam iti, jvana nimittam, na kla, niyatanimittatvn niyata karma tenocyate, kartur dharmo niyama codyata iti. NOTES: *{2/373: E2: 3,210; E4: 3,451; E5: 2,609; E6: 1,134}* ____________________________________________ ligadaranc ca, karmadharme hi prakramea niyamyeta, tatrnarthakam anyat syt // MS_2,4.3 // liga ca bhavaty api ha v ea svargl lokc chidyate yo darapramsayj pauramsm amvsy vtiptayeteti. katha ligam? karmadharme hi prakrnta satra yvajjvanaklena parisampyeta, na tatra kltipta syt. tatra cnarthakam anyat syt pryacittdi vidhyamnam. ____________________________________________ vyapavarga ca darayati, kla cet karmabheda syt // MS_2,4.4 // vyapavargasya sampanasya darana bhavati, darapramsbhym iv somena yajeteti. yadi darapramsbhym iv somasya klo 'sti, vyakta na yvajjvanaklena tau parisampyete. atha jvana nimittam, upapadyate karmabheda, darapramsau parisampya soma karmntara kuryd iti. [196]{*2/374*} api chitgnir v ea yo 'gnihotra juhoti na darapramsau yajeta, y hutibhjo devats t anudhyyin karotty anudhyyinvacana bhavati, niyato ya hutibhga, tasmin adyamne 'nudhyyinvacana bhavati. yas tv aniyata hutibhgas tam{*2/375*} anudhyyanti, ida no bhaviyatti, niyata ca bhgo niyamapake bhavati, na kmyapake, karmadharme ca kmyam agnihotra ca darapramsau ca, tasmn niyamapaka. api ca ryate, jarmarya vaitat satra yad agnihotra darapramsau ca, jaray ha vaitbhy nirmucyate mtyun ceti jarmaraanirmocanvadhraavacana ca niyamapaka upapadyate. kmyapake hy aprayogd api mucyeta. NOTES: *{2/374: E2: 3,214; E4: 3,462; E5: 2,611; E6: 1,134}* *{2/375: E2,4,5: na tam}* ____________________________________________ anityatvt tu naiva syt // MS_2,4.5 // tuabdo 'nvcaye, itara ca payma, kartur dharmo niyama codyata iti. yadi prvasya homasya guavidhir bhavet sa ekaika prvo 'gnihotrahomo 'nitya syt, kmasayogena ruto nnya kacin nitya, tatra liga virudhyeta, jarmarya vaitat satra yad agnihotra darapramsau, jaray vaitbhy nirmucyate mtyun ceti. katha virudhyate? jarmaraanirmocandhraavacana niyamapaka upapadyate, kmyapake 'prayogd api mucyeta. ____________________________________________ virodha cpi prvavat // MS_2,4.6 // ita ca paymo na prvbhyso gua codyata iti. kutah? virodht, virodho bhavati, darapramsavikr saurydayo 'pi yvajjvam abhyasitavy bhaveyu. so 'nrabhyrtha pratijta syt. ato 'pi paymo niyama iti satrasastava ca santatabhvam upapatsyate. [197]{*2/376*} NOTES: *{2/376: E2: 3,216; E4: 3,467; E5: 2,612; E6: 1,135}* ____________________________________________ kartus tu dharmaniyamt klastra nimitta syt // MS_2,4.7 // yadi kartur dharmo niyama codyeta, tato jvana nimittam, jvane nimitte karma vidhyate. tatra prayoge parisampta karma, tath vyapavargasya daranam akpta bhavati, tasmt kartdharmo niyama codyata iti siddha bhavati. ____________________________________________ nmarpadharmavieapunaruktinindaktisamptivacanapryacittnyrthadaranc chkhntareu karmabheda syt // MS_2,4.8 // iha khntary udharaam, khaka klpaka paippaldakam ityevamdni. tatra sandeha, kim ekasy khy yat karmgnihotrdi ryate, tac chkhntare puna ryamam bhidyeta tasmt, uta na bhidyeta? bhidyeteti payma. kuta? nmabhedt, eka khaka nma, anyat klpaka nma, eva nmabhedd bheda. nanu granthanmaitat. satyam, karmam apti brma, karmabhir apy evamdn smndhikarayam ekavibhaktitva ceti. rpabhedc ca, ekasy khym agnūomyam ekdaakaplam mananti, ekasy dvdaakaplam, eva bhinna rpam{*2/377*}, katham iva na karmntara bhaviyati. dharmaviec ca, krrvkyny adhyns taittiry bhmau bhojanam caranti, apare khino ncaranti, tathgnim adh[198]{*2/378*}yn kecid updhyyasyodakumbhnharanti, apare na, avamedham adhyn kecid avasya ghsam haranti, apare na, pare 'nya dharmam caranti, avaghsder ekem upakram kkaty avamedhdi, eke nkkati, sa evaika katha nkketa katha vnyad kkitum arhati, ato gamyata anyad iti. punaruktiprasagc ca, yadi sarvakhpratyayam eka karma, ekasy khy vihitasya karmaa khntare vacana punaruktam anarthaka syt. na tu bhedapaka ea doo 'sti, tasmd api karmabheda. nindvacanc ca prta prtaranta te vadanti puroday{*2/379*} juhvati ye 'gnihotra divkrtyam div krtayanta sryo jyotir na tad jyotir em iti kecic chkhino 'nuditahoma nindanti, apare punar uditahoma nindanti, yathtithaye pradrutynnam hareyus tdk tad yady udite juhvatti{*2/380*}, sarvakhypratyaye viruddham, na tu karmabhede, tasmd api bheda iti. aakte ca, na aknuyu khalv api sarvakhpratyayam upasahartum, tatrnrabhyo 'rtho vidhyata iti pratijta bhavet, akya tu karmabhede, ata karmabheda iti. samptivacanc ca, asampte 'pi sampter vacana bhavati, kecid hu, atrsmkam agni parisampyata iti, apare 'nyaparisampti vyapadianti, tad ekakarmatve nopapadyate, na hi tatra ca{*2/381*} parisampyeta, anyatra na. bhede tu yuktam, tasmd bheda iti. pryacittavidhnc ca, kecid anuditahomavyatikrame pryacittam mananti, kecid uditahomavyatikrame vddhe ca pryacittam, na ca karmaikatva ubhayath vddhi sabhavati, karmabhede tu yad anudite homakarma, tad udite vddham, itarad apy udite, tasmd api bheda. anyrthadaranc ca, ida ryate, yadi pur didk syu yadi vai ghapatir ghapater vnusatria iti, ta enam eva [199]{*2/382*} bhatsmna kratum upeyur upeta hy e rathantaram, atha yady adidk itūavatm aniaprv ca dvdahe daranam upapadyate yadi karmabheda, ekakarmatve nvakalpyate. katham? take{*2/383*} ryate, ea vva prathamo yajo yajnm, yaj jyotioma, ya etennivthnyena yajeta gartapatyam eva taj jyeta pravm yata iti{*2/384*}, tat sarvatra syt, tatrdidk dvdahe darana nopapadyate, tasmd api karmabheda. athpara ligadaranam, yat pakasamit pinuyt kanysa yajakratum upeyt kanyas praj kanyasa pan kanyo 'nndya ppyn syt, atha yadi vedisamity minotti{*2/385*} pakasamne pratiiddhe vedisamnasya darana bhavati, tat tu karmabheda upapadyate, pkikasya vedisamnasya daranam ekakarmatve nopapadyate. katham? eke hi sammananti, rathkamtri ypntarlni bhavantti{*2/386*}, tat sarvatra syt, tatra ca no pakasamna no vedisamna syt, vedisamnadarana nopapadyate, tasmd api karmabheda. apara ca ligadaranam, kecij jyotiome ryate, dve sastutn virjam atiricyeta iti, pare tisra sastutn virjam atiricyanta ity ekakarmatve virodha, nnkarmatve kasmicij jyotiome dve, kasmicit tisra, tasmt karmabheda iti. api ca srasvate ryate, ye puroinas te upavianti ye snnyinas te vatsn vrayanti. snnyina iaprathamayaj, puroino vipart, ubhaye srasvate daranam avakalpate karmabhede, ekakarmatve sarve jyotiomaprvatva syt, tatra darana nopapadyate. api ca ryate - upahavyo nirukta{*2/387*}, agniomo yaja rathantara[200]{*2/388*}sm, ava yvo daki, pare ryate, upahavyo 'nirukta, uktho{*2/389*} yajo bhatsm, ava veto rukmalalo dakieti, karmaikatve rathantaravacana bhadvacana cnarthakam, khdvayapratyayatvd bhatsm rathantarasm v syt, sa cya praktita evalakaaka prpta, nnkarmatve tv anyo bhatsmnyo rathantarasmeti yukta bhavati, tasmc chkhntare karmabhedo bhavitum arhati. NOTES: *{2/377: E1,5; E2,4,6: bhinnarpam}* *{2/378: E2: 3,219; E4: 3,469; E5: 2,615; E6: 1,136}* *{2/379: E2,4,6: purodayj; E5: purodayj juhvati}* *{2/380: kh.Br. 2.9; Tait.Br.2.1.2.12}* *{2/381: E1,6; E2,4,5: na hi tad eva tatra}* *{2/382: E2: 3,220; E4: 3,470; E5: 2,626; E6: 1,136}* *{2/383: E2,4,5,6: tyake}* *{2/384: T.Br. 16.1.2}* *{2/385: Mait.S. 3.4.8}* *{2/386: Tait.S. 6.6.4.1}* *{2/387: E1,6; E2,4,5: 'nirukta}* *{2/388: E2: 3,221; E4: 3,471; E5: 2,617; E6: 1,137}* *{2/389: E1,6; E2,4,5: ukthyo}* ____________________________________________ eka v sayogarpacodankhyviet // MS_2,4.9 // na caitad asti, yad uktam - khntareu karmabheda iti, sarvakhpratyaya sarvabrhmaapratyaya caika karma, arthasayogasyviet, tad eva prayojanam uddiya tad eva vidhyamna pratyabhijnma. rpam apy asya tad eva dravyadevatam, puruaprayatna ca tda eva codyate, nmadheya cviiam, tena tad eva karma sarvakhdiv iti pratyaya. ____________________________________________ na nmn syd acodanbhidhnatvt // MS_2,4.10 // yad uktam - nmabheda iti, parihta tad granthanm ata iti. atha yad uktam - karmao 'pi nmasmndhikarayadarand iti. naia doa, granthasayogt karma khakdi, na karmasayogd grantha khaka. katha gamyate? yat karma khakdisayuktam, tat khakdiabdenocyate. kim ato 'pi? yad granthasayogt khaka klpaka karmocyate. ekatve 'pi khakagranthasayogt khakam, klpakagranthasayogt tu klpaka bhaviyati. [201]{*2/390*} NOTES: *{2/390: E2: 3,224; E4: 3,492; E5: 2,618; E6: 1,138}* ____________________________________________ sarve caikakarmya syt // MS_2,4.11 // yadi abdabhedd bhedo bhavet, abdaikyt tarhi karmaikya bhavet. tatra khakaabdbhidhnd aikya bhaved agnihotrasya darapramsayor jyotiomasya ca, tacchabdatvt, na caitad evam. tasmd apy abheda. ____________________________________________ ktaka cbhidhnam // MS_2,4.12 // idntana caitad abhidhna bhavet, asya na prvam st, yata prabhti kahasya praka vacanam, tata prabhti pravttam, prva nsd bheda, idn bheda iti viruddham. ____________________________________________ ekatve 'pi param // MS_2,4.13 // ekakarmatve 'pi rpabhedo bhavati vacant, na ca, vcanike rpabhede, asatym api bhedabuddhau karmao bhedo 'bhyavasyeta. ____________________________________________ vidyy dharmastram // MS_2,4.14 // atha yo dharmaviea ukta, vidygrahartha sa, na karmaa upakraka. katha gamyate? rutydnm abhvt, vidysayogc ca na karmaprayukta iti. ____________________________________________ gneyavat punarvacanam // MS_2,4.15 // atha yad uktam - yathmvsyym{*2/391*} gneyasya punaruktadon madhyama pako nirasta, evam ayam api tasmd eva dot karmaikatvapako nirasitavya iti, etat parihartavyam. (ity bhënta stram){*2/392*}. [202]{*2/393*} NOTES: *{2/391: Vgl. MS 2.3.27-29}* *{2/392: In E1 geklammert}* *{2/393: E2: 3,226; E4: 3,497; E5: 2,619; E6: 1,139}* ____________________________________________ advirvacana v rutisayogviet // MS_2,4.16 // naiva khalv etat dvirvacanam, sa evyam artha puna rvito 'gnihotrdir bahuktvo bahubhis tu puruai, na caiko 'rtho bahubhir ucyamna punarukto bhavati. yadi bhavet, ekasminn eva vede bahubhir ucyamne bhavet, tasmn na bahukarmasamavyo 'yam, ekam eveda karmeti. ____________________________________________ vkysamavyt // MS_2,4.16a //{*2/394*} NOTES: *{2/394: Dieses Stra wurde von abara nicht kommentiert, es findet sich jedoch bei Kumrila. In E2,4,5 ist es aufgenommen worden. Dies bedingt eine von E1,6 abweichende Zhlung der folgenden Stras}* ____________________________________________ arthsannidhe ca // MS_2,4.17 // arthsannidhe ca khabda upapanno bhaviyati, kh iva hom kh, tad yath vkasya kh, evam ihpi vkasthnyasya vedasya kh. ki khsrpyam? yath nnvasthnam, na caikaikasy ktsna pupa phala sannihitam, evam ihpi, naikaikasy ktsa guaka sannihitam, ity arthsannidhe khabdopapatti. tasmd apy eka karmeti. ____________________________________________ na caika prati iyate // MS_2,4.18 // na ca, yat khake 'gnihotram, tat khakam evaika purua prati vidhyate. taittiryasypi tadvihitam eva, puruavieavacanbhvt, yac cgnihotrasya kicid aga vidhyate, sarvvasthasya tad agnihotrasya, yac ca khakasygnihotra, tac ca taittiryakasyeti, vieavacanbhvt, tasmt sarvakhybhir eka sampta karmocyata iti. [203]{*2/395*} NOTES: *{2/395: E2: 3,229; E4: 3,505; E5: 2,620; E6: 1,139}* ____________________________________________ samptivac ca saprek // MS_2,4.19 // atrsmkam agni parisampyata ity utprekitro bhavanti, anvroheu maitryaynm agni parisampyate, asmka teu na parisampyata iti, yady anyad eva maitryaynm, anyac ca tem, katha te bryur ev asmka na parisampyata iti, ekatvam upapannam, tem api hi te santi. ____________________________________________ ekatve 'pi pari nindaktisamptivacanni // MS_2,4.20 // na hi nind nindya ninditu prayujyate. ki tarhi ninditd itarat praasitum, tatra na ninditasya pratiedho gamyate. ki tarhi ninditditarat praasitum, tatra na ninditasya pratiedho gamyate. ki tv itarasya vidhi, tatraikasminn agnihotre dvau klau vihitau vikalpyete, ato na kacid virodha. tathsamarthnm ekasminn api vede vihita ktsnam{*2/396*} agajtam upasahartum aakti, samarthn tu sarvakhbhyo 'py gamitam adhika vidhim upasahartum aktir astti tenaikakarmatve 'pi na viruddham iti. tathaikasminn api karmai kicid vastu samptam iti ktv samptiabda prayujyate, yath, dhvaryave sampte jyotiomasya, sampto jyotioma iti bhavati. NOTES: *{2/396: E2,4: vihita ktsnam}* ____________________________________________ pryacitta nimittena // MS_2,4.21 // yad uktam - uditahomasypi pryacittnt{*2/397*} nvddhat{*2/398*} gamyate, anuditahomasypi, tad ekatve virudhyate, [204]{*2/399*} aviruddha nntva iti, tat parihartavyam. (bhënta stram){*2/400*}. NOTES: *{2/397: E2: pryacinnnd; E4: pryacitmnnd; E5: pryacittmnnd}* *{2/398: E2,4,5: vyddhat}* *{2/399: E2: 3,231; E4: 3,509; E5: 2,621; E6: 1,140}* *{2/400: In E1 geklammert}* ____________________________________________ prakramd v niyogena // MS_2,4.22 // vabda paka vyvartayati. naia doa, udite hoymti praknte 'nyath kriyame bhavati doa, tatra pryacittasya viayo bhaviyatti karmaikatve 'pi na doa. ____________________________________________ sampti prvattvd yathjte pratyeta // MS_2,4.23 // prvavati samptivacana bhavati, yat prrabdha tat parisampyate, tatrsmka parisampto 'gnir iti yo 'smbhir jyate, prrabdha ca parisampyata ity abhiprya{*2/401*}. NOTES: *{2/401: E2,4,5,6: parisampyate. prrabdha cety abhiprya}* ____________________________________________ ligam aviia sarvaeatvn na hi tatra karmacodan tasmd dvdahasyhravyapadea syt // MS_2,4.24 // yad uktam - yadi pur didks iti, dvdaha iaprathamayajnm aniaprathamayajn ca darana karmabheda upapadyate, na sarvakhpratyayaikakarmati. naia doa, yadi didk dvdahena, adidk dvdaahenety eva tat, na hi smavede jyotiomasya vidhnam. kim ato 'pi? yatra vihitas tatrndyate, tena karmabhede 'pi sarvajyotiomnm ea dharma prthamya nma. ato nnkarmapake 'py avaya dvdahasyhravyapadea kalpanyas tasmd adoa. [205]{*2/402*} NOTES: *{2/402: E2: 3,232; E4: 3,514; E5: 2,622; E6: 1,140}* ____________________________________________ dravye ccoditatvd vidhnm avyavasth syn nirded vyavatiheta tasmn nitynuvda syt // MS_2,4.25 // dravye cgnv acoditatvd ekdainy samnaparima parti nai vyavasth syt, naivgnv ekdain codyate, kuta pakasamna vedisamna v syt? dvayam apy etat parrtha krtyate, pavekdainvidhnrtham, yadi pakasamit syd aya doa syt, vedisamne na doo bhavet, ka etat sakaamadhyavasnam{*2/403*} arhati? ekasmin ypa ekdaa paavo niyoktav iti, vcastomdiu tu ypaikdainym asya nitynuvdatvd rathkamtry eva ypntarlni bhaviyanti, nitynuvdatvc csaty api pakasamne vedisamne vaikdainvidhnrtha vacanam upapadyata eveti na doa. NOTES: *{2/403: E1,6; E2,4,5: sakaamadhyavastum}* ____________________________________________ vihitapratiedht pake 'tireka syt // MS_2,4.26 // atirtre ghti oainam iti vihita oa, ntirtre ghti oainam iti pratiiddha, tena pake dvayo stotryayor atireka, pake tism, tasmd adoa. katha punar aya dvayos tis vtireka? trivd bahipavamnam, tat tvan navakam. pacadany jyni, tni [206]{*2/404*} tvac catvri, tena s ai. pacadao mdhyadina pavamna, tay pacadaasakhyay saha, prvay ca navasakhyay caturati. saptadani phni catvri, saptadaa rbhava pavamna, pacasaptadaakni tnti pacti. prvay caturty sahaikonasaptatiatam. ekavia yajyajiyam, tayaikaviaty saha tasya navatiata stotriy{*2/405*} iti brhmaavda. agniomamtram abhipretyocyate, s vir sapr virì iti daakkhy{*2/406*}, traya ekaviak ukthaparyy, s triai. ekavia oa, tayaikaviaty saha caturati. pacadaak rtriparyys traya, tatraikaikaparyya catustotra, tad atiata sapr vir. trivd rathantara pacasma, tan navakam, tata caturater eka navakam gacchati, tath tisra sastutn virjam atiricyante, yad oa na ghyate, tadaikaviaty vin dve sastutn virjam atiricyete, evam ekakarmatve 'pi ligam upapadyate. NOTES: *{2/404: E2: 3,234; E4: 3,517; E5: 2,623; E6: 1,241}* *{2/405: E2,4: stotry}* *{2/406: E2,4: daakkhy}* ____________________________________________ srasvate vipratiedhd yadeti syt // MS_2,4.27 // yad uktam - puroin snnyin ca srasvate darana bhavatti, jyotiomaprvakatvt sarvakarmam, vipratiiddham etad iti, tena yad snnyina puroina{*2/407*} iti kalpyate. NOTES: *{2/407: E1,5; E2,4,6 om. puroina}* ____________________________________________ upahavye 'pratiprasava // MS_2,4.28 // atham yad uktam - upahavye bhadrathantaravidhna praktiprptam eva, ekakarmatve pratiprasavataypy asabhavd vidhyamnam anarthaka syd iti, tat parihartavyam. bhënta stram. [207]{*2/408*} NOTES: *{2/408: E2: 3,235; E4: 3,521; E5: 2,624; E6: 1,142}* ____________________________________________ gurth v punaruti // MS_2,4.29 // yad rathantarasm, tadva veto daki, yad bhatsm tad rukmalala iti. ____________________________________________ pratyaya cpi darayati // MS_2,4.30 // yad na sarvakhpratyayam eka karmeti, katham ekasy khy sammnyate 'nyasy guo vidhyate? yath maitryayn samiddaya prayj na sammnyante, atha ca gu ryante, tavo vai prayj samnya hotavy iti{*2/409*}. tath ye khin kuarur asty{*2/410*} amdnamantro nmnta, tem api hi dyate, kukkuo 'sty amnam upapdatte, kuarur asti veti. tasmd eka karmeti pratma. NOTES: *{2/409: Mait.S. 1.4.12, vgl. PBr. 1.5.31}* *{2/410: Mait.S. 1.1.6}* ____________________________________________ api v kramasayogd vidhipthaktvam ekasy vyavatiheta // MS_2,4.31 // yo hy anyakhvasthitn vidhn upasaharati, sa svakhvihita kramam uparuaddhti, tena khntareu karmabheda iti. ____________________________________________ virodhin{*2/411*} tv asayogd aikakarmye tatsayogd vidhn sarvakarmapratyaya syt // MS_2,4.32 // ucyate - naia khntaravihitnm aikakarmye sati virodhin{*2/412*} sayoga. na hi kramo vkyena virudhyate, durbalo hi krama, balavad vkyam, vkyena ca khntarym upasahra. tasmt sarvakhpratyaya sarvabrhmaapratyaya caika karma codyata iti siddha bhavati. NOTES: *{2/411: E1,6; E2,4,5: virodhin}* *{2/412: E1,6; E2,4,5: virodhin}* ____________________________________________ ============================================================================ Adhyya 3: [208]{*3/1*} NOTES: *{3/1: E2: 4,1; E4: 3,525; E6: 1,143. E5 enthlt jetzt nur noch die Bh-Zitate der Bhat und bleibt daher unbercksichtigt}* ____________________________________________ athta ealakaam // MS_3,1.1 // nnkarmalakaa vttam, anantara ealakaa vartayiyma. ka ea? kena hetun ea? katha ca viniyujyate? iti, rutydni ca viniyoge kranti vakyate, te ca balavadabalavatt, etat ttparyenyad apy upoddhtdin. ____________________________________________ ea parrthatvt // MS_3,1.2 // iha stre easya lakaam, yena ca hetun ea ity ucyate, tad ubhayam khyyate. ya parasyopakre vartate, sa ea ity ucyate. tad yath, ye parrth, te vaktro bhavanti eabht vayam iheti. nanu yo 'pi pradhnabhta, so 'pi kadcit parrthe vartate, yathopdhyya pradhnabhta iy vidyvinaydhne vartate. satya vartate. yas tv atyanta parrtha, ta vaya ea iti brma. yath, garbhadsa karmrtha eva svmino 'nav ca kryate, vakyatty eva. nanu garbhadsasypi savm savidadhno guabhvamyt. neti brma, tmana evsau savidadhno guabhva gacchati, nntaryakatvd garbha[209]{*3/2*}dsasyopakaroti, anauho v. yas tv atyanta parrtha, ta vaya ea iti brma. atha tatra ki vttam? yais tu dravya cikryate guas tatra pratyeta{*3/3*} iti{*3/4*}. tatrprvrthat vyvartit, daprayojannmkhytnm. iha tu sarvem eva e lakaam ucyate. NOTES: *{3/2: E2: 4,15; E4: 3,532; E6: 1,143}* *{3/3: E2: pratyate}* *{3/4: MS 2.1.8}* ____________________________________________ dravyaguasaskreu vdari{*3/5*} // MS_3,1.3 // vdarir{*3/6*} cryo 'tra dravyaguasaskrev eva eaabda iti mane{*3/7*}, na ygaphalapurueu. dravya kriyrtham, yadi prayojanavat kriy, vyakta s dravyea nirvartayitavy{*3/8*}, tasy nirvttir dravydte na bhavatti tannirvttaye dravyam eitavya bhavati. tasmt kriyrtha dravyam. gua aknoti viia dravya codita lakayitum, lakitena ca tena prayojanam, viiasya kriysdhanatvt. tasmt so 'pi dravyadvrea kriyy upakarotti{*3/9*} kriyrtha eva. saskro nma sa bhavati, yasmin jte padrtho bhavati yogya kasyacid arthasya, tenpi kriyy kartavyy prayojanam iti so 'pi parrtha. tasmd dravyaguasaskr parrthatvc cheabht. na tu ygaphalapuru. ygas tvat kartavya puruasya. na hi, tasmin nirvartite kicid aparam asti kartavyam. sa hi pururtha, yad anyad dravydi, tat tadartha tasya eabhtam. sa tu na kicid abhinirvartayitu kriyate. phalam api na tena kriyate, tasmis tu kte svayam eva tad bhavati. tasmin kte phalam asya bhavatty etvad gamyate. nsti abdo ygena kriyate [210]{*3/10*} phalam iti. tasmd ygo na eabhta kasyacid arthasya. phalam api na purua pratyupadiyate. ya svarga kmayate, sa yga kuryd ity etvac chabdenodiyate, ntmana parasya veti. svarga pratcchmtrea svargakma iti bhavati. tasmt purua prati guabhvena na ryate svarga. tasmt so 'pi na eabhta. na cet phalaygau guabhvena codyete, kasya purua pradhnabhto bhavati. pratyaka csya dravyatvt karma prati guabhva. tasmd dravyaguasaskrev eva eabhva vdarir{*3/11*} mena iti. NOTES: *{3/5: E2,4,6: bdari}* *{3/6: E2,4,6: bdarir}* *{3/7: E2,4,6: mene}* *{3/8: E2: nirvartitavy}* *{3/9: E2: om. iti}* *{3/10: E2: 4,17; E4: 3,539; E6: 1,144}* *{3/11: E2,4,6: bdarir}* ____________________________________________ karmy api jaimini, phalrthatvt // MS_3,1.4 // jaiminis tu khalv crya karmy api eabhtni manyate sma, na vdarir{*3/12*} ivvadhram anumene. sa hi dadara, na yga kartavyatay codyate, phalakmasya tu tatsdhanopyatveneti. eva ruto 'rtha parighto bhaviyati. arthav copadea. enam evrtha ahe 'dhyye strair eva sdhayiyati. iha tu tatsiddhenaiva phalrthatvena eabhva ygasypdayati sma. tasmd anavadhra dravyaguasakr eabht, ygo 'pi eabhta phala pratti. NOTES: *{3/12: E2,4,6: bdarir}* ____________________________________________ phala ca pururthatvt // MS_3,1.5 // phalam api purua pratyupadiyate. ya svargo me bhaved ity eva kmayate, tasya yga. na ya svarga, sa tmna labheteti. kuta. tmanepadaprayogt, kartrabhiprya etad bhavati. kriyphalam anubhavet katha purua iti yga prayujyate. tasmt phala pururtha ygc chryate, ntma-nirvttyartham. tasmc cheabhtam iti. [211]{*3/13*} NOTES: *{3/13: E2: 4,19; E4: 3,542; E6: 1,144}* ____________________________________________ purua ca karmrthatvt // MS_3,1.6 // puruo 'py audumbarsamndiu guabhta ryate. tasmd anavadhraai, dravyaguasas-kreu eatva vdarir{*3/14*} mena iti. athednm atra bhagavn vttikra parinicikya - dravyaguasaskrev eva niyato yaji prati eabhva, pekika itarem. ygasya dravya prati pradhnabhva, phalam prati guabhva, phalasya yga prati prdhnyam, purua prati guat, puruasya phala prati pradhnat, audumbarsamndi prati guatvam. tasmt samatvadhra, dravyaguasaskr yga prati niyogato guabhtaiveti. NOTES: *{3/14: E2,4,6: bdarir}* ____________________________________________ tem arthena sabandha // MS_3,1.7 // sto darapramsau, darapramsbhy svargakmo yajeteti. tatra ryante dharm, nir-vapaam, prokaam, avahananam ityevamdaya auadhadharm. tath, utpavanavilpanayaha-sdandaya{*3/15*} jyadharm. tath, khharaam, gav prasthpanam, gav prastvanam{*3/16*} ityevamdayo 'pi sntyyasya{*3/17*}. teu sadeha - ki sarve, auadhe jye snnyye ca kartavy, uta ye yatra kriyam arthavanta, te tatra kartavy iti. nanu sayukt eva{*3/18*} ryante, yath, vrhn avahanti, tauln pinati. bìha sayukt, avaghtdayas tu padrth vidhyante ruty, vkyenai vrhydisayoga. ato 'sti saaya. [212]{*3/19*} ki tvat prptam? tem arthena sabandha. arthena prayojanena, ye yatra kriyam prayojanavanta, te tatra kartavy. prathandaya jyasntyyayor{*3/20*} anupakrak iti na tatra karay. evam utpavandaya auadhasnnyyayo, khharadaya jyauadhayo. nanu ryante sarve sarvatra. etad eva na jnma, ryante na ryanta iti, tad vicryitavyam. yady api ryaran{*3/21*}, tathpy anupakrakatvn naiva kartavy bhaveyu. NOTES: *{3/15: E2,4,6: grahasdandaya}* *{3/16: E2,4: prasnvanam}* *{3/17: E2: snyyasya, E4: snyyasya, E6: snnyyasya}* *{3/18: E2,4: evaite, E6: evam}* *{3/19: E2: 4,24; E4: 3,545; E6: 1,145}* *{3/20: E2,4: jyasnyyayor, E6: jyasnnyyayor}* *{3/21: E2,4,6: ryeras}* ____________________________________________ vihitas tu sarvadharma syt sayogato 'viet prakaraviec ca // MS_3,1.8 // ucyate - yo 'rtht prpta syt, sa yatra prayojana tatraiva kriyeta. abdena tu sarve 'm padrth vihit, tena na, yatra kevala prayojana pratyaka dyate, tatraiva kartavyh. kva tarhi? yatra yatra vihit, te cm sarvatra vihit gamyante. kuta? sayogato 'viet prakaraviec ca. sarve tvad jyauadhasnnyynm aprvea sdhyasdhanasayogo 'viia, yatra kriyam aprvasya kt bhavatti vijyate. tath prakaraam aviiam, yasmin vihit sarve vihit bhavantti gamyate. ata sarve sarvatra kartavy, yat tv am na sarvatropakurvantti, vidhnasmarthyt sarvatropakrak iti gamyate. sa cyam ada upakro bhaviyati. ____________________________________________ arthalopd akarma syt // MS_3,1.9 // naitat, sarve sarvatra karay iti, ye yatra nopakurvanti, na te tatra kriym arhantty uktam eva. nanu vidhnasmarthyt sarve sarvatropkariyanti. neti brma. [213]{*3/22*} NOTES: *{3/22: E2: 4,27; E4: 3,550; E6: 1,146}* ____________________________________________ phala tu saha ceay abdrtho 'bhvd viprayoge syt // MS_3,1.10 // nsti vidhnam, yena sarve sarvatropakurvanti. na ca pratyakdibhir upakram avagacchma. arthpattir api niyogatas tatraiva bhavet, yatraiva abena codan bhavati, nnyath. yadi ca prathandnm jyasnnyyayor anupakurvatm api tatprakarae sammnyo 'nupapanno bhavet, tato 'rthd ada upakra kalpyeta, te tv avaya sammnny auadhrtham. phala hi saha ceayvahanandikayvagamyate tuavimocandi, prayojana ca tena, na tasmd te puroa sidhyati, sati csminn arthavn prakarae sammnya. arthavati ca tasmin ndakalpany pramam astty ato na akya kalpayitum. yadi ca tatra tauldinipdana da nbhaviyat, tato viprayoge tauldnm abhvd upakrasya abdrthamtra dopakrnapeka kartavyam ity jyasnnyyayor api kriyamnm adam abhaviyat. tasmn na prathandaya sarvatra. evam utpavandaya khharadaya ca. tasmn na, sarve sarvtra kartavy, prathandayo njyasnnyayyo, auadhe eva te, utpavandaya jyasya, nauadhasnnyyayo, khharadaya ca snnyyasya, njyauadhayor iti siddham. ____________________________________________ dravya cotpattisayogt tadartham{*3/23*} eva codyeta // MS_3,1.11 // sto darapramsau, tatra sammananti - sphya ca kaplni ca [214]{*3/24*} agnihotrahava ca rpa ca kjina ca amy colkhala ca musala ca dac copal caitni vai daa yajyudhnti{*3/25*}. tatra sadihyate - ki yo ya iha akyata ebhi kartum, tasmai tasmai padrthyaitni sammntni, uta yad yena sayuktam, tasm eveti. ki tvat prptam? yad yena akyam iti. kuta? eva vidhayo bhaviyanti tathrthanvata{*3/26*}, itarath te 'nuvd niprayojan, prakaraviea ca sarvapadrthn prati, yajyudhnti ca yajasayogo 'viia. tasmt sarve sarvatrety eva prptam. eva prpte brma - dravya cotpattisayogt tadartham eva codyeta, yo yena padrthena sahotpattivkyena sayukta sa padrtha tenaiva kartavya, yath sphyenoddhantty uddhanrthat sphyasya vkyena, tad uddhaana na sphyd anyena kartavyam. yad caivam, tad prpta eva sphya, tasyyam anuvdo bhavitum arhati, etni vai daayajyudhnti. evam ekaisynuvda, tena tena vacanena prptasya. yath - kapleu rapayati, agnihotrahavay havi nirvapati, rpea vivinakti, kjinam adhastd ulkhalasyvastti, amyy{*3/27*} dady{*3/28*} upadadhti, ulkhala-musalbhym avahanti, dad upalbhy pinati. prakarat sarvi sarvatra prpnuyu, vacant tu yathvacanam, yajyudhaabdo 'pi smnyena prayojana vidadhat tad vdhyetaiva{*3/29*}, paroka hi smnyavacanena vieavidhna bhavati, pratyaka tu vieavacanena vieavidhnam. tasmd yad yenotpatty sayuktam, tat tatraiva viniyujyata iti siddham. [215]{*3/30*} NOTES: *{3/23: E2: artham}* *{3/24: E2: 4,30; E4: 3,553; E6: 1,147}* *{3/25: Tait. S. 1.6.8.3}* *{3/26: E2: yathrthanvata}* *{3/27: E1,6; E1 (v.l.), E2,4: amyy}* *{3/28: E1,6; E2,4: dadam, E4 (v.l.): dad}* *{3/29: E2,4,6: bdhyetaiva}* *{3/30: E2: 4,33; E4: 3,556; E6: 1,147}* ____________________________________________ arthaikatve dravyaguayor aikakarmyn niyama syt // MS_3,1.12 // jyotiome kraya praktya ryate - aruay pigkyaikahyany{*3/31*} soma krtti{*3/32*}. tatra sadeha - kim aruim ktsnaprakarae niviete, uta kraya evaikahyanym iti. katha puna aruay krtty eva vispae krayasabandhe gamyamne saaya iti. ucyate - iha hi guam aruimnam amrta santa kriyy karaam iti abda upadiati, yat karabhidhyiny ttyvibhakty sayujya nirdiati - aruayeti, na cmrto 'rtha kriyy sdhana bhavitum arhati, ato 'sa-bandha krtinruaguasyvagacchma. na cakanyam artha pramabhta abdo 'bhidhsyatty eva prakalpan kadcid upapadyetpi. kenacit prakrea sabandha iti vacanaprmyaprakrnveae buddhir bhavati, tad yadi param, vicrayanta kriysabandhasmarthyam avagamiyma, ekavkyatay kraya evruimna niveayiyma. atha tv apramdyadbhir anviyamo na kathacana sabandha upapatsyate, tato vkyabhedam abhyupagamya prakaraadharmam enam adhyavassyma{*3/33*}. tasmd avaya vicrayam etad iti. ki tvat prptam? ktsne prakarae nivea. kasmt? sayogato 'viet, prakaraviec ca. nanu prakarad vkya balyo bhavatty ekavkyatvd aruim krayea sabhantsyata iti. naitad evam avagamyate, na hi vacanaatenpy anra[213]{*3/34*}bhyo 'rtha akyo vidhtum, yo hi bryt - udakena dagdhavyam agnin kledayitavyam iti, ki sa vacanaprayojanasmajasyam anuvta? na cmrto 'rtha kriyy sdhanam upapadyate. tasmd aruay krtti sabandhbhvd ekavkyat na bhavatti. nanu naivya guavacana, ki tarhi dravyavacana. kuta? strligasabandht. dravyavie hy ete str pumn napusakam iti, stry yat prtipadika vartate, tasmt strpratyayo bhavatti, strpratyaya cruayety upalabhmahe. tasmd dravyavacana, aruaabda{*3/35*} iti. tad etad apea-lam, tad eva hi dravyam aruimn parichidyamnam aruaabdbhidhnyat{*3/36*} labhate, tad evnyaguaka nruaabda{*3/37*} aknoty abhivaditum, aruimnam ea abdo na vyabhicarati, vy-abhicarati punar dravyam, avyabhicri ca kraa kraavatm iam. ato 'sya gua svrtha iti gamyate, tad asya pratyakato guavacanat gamyate, strpratyayadarant tu nnam aruprtipadika dravyavacanam ity anumnam. pratyaka cnumnd balya, tasmd guavacana. katha tarhi strpratyayasabandha? bhavati hi guavacanasypi strligat, yath cru{*3/38*} buddhi, evam arueti. guavacana cet krtin na sabadhyate. tasmd vkyabheda ktv prakarae sarvasminn eva sanivea iti. atha yadi krtin na sabadhyate, tasmin eva vkye ekahyanabdena sabhantsyate, na bhaviyati vkyabheda iti. tan na, kevala hi guam aruabdo{*3/39*} 'bhidadhti, na dravyaguau. kevala ca dravyam ekahyanabda, na guasahitam iti tayo sabandhasya vcik ahm antarea katha sabandho gamyate? ha - antarepi ahm, ekavibhaktinirdet smndhikarayam [217]{*3/40*} avagamiyma, yath nlam utpalam iti. tad anupapannam, rpd aruaabdasya{*3/41*} guavacanat, kalpanya tv ekavibhaktisayogd ekahyanabdasanidhnc ca tad ekavkyatm abhyupagamyaikahyanabdasmndhikarayam, na ca ligd vkya balya. tasmd asad etat. tatrocyate - yad kevalaguavacanaty abda pravartamno nnyena sabandha labhate, tadnupadeakatvd narthakya m bhd iti dravyaparatm padyate, tasym avasthym ekavibhaktiyuktenaikahyanabdena sanihitenaikavkyatm padyamna samndhikarao bhavati, tath ca ktv, nlam utpalam ity upapadyate. sa cyam aruabdas tasym avasthy vartate, na hy asya svrtham abhidadhata ito vicchinnasya prakarae 'py arthavatt. kuta? yenaiva hetun sabadhyate{*3/42*} krtin na, nmrto{*3/43*} 'rtha kriyy sdhana bhavatti. na ca kriysdhanair dravyai, na hi kevalaguavacana aknoti dravyam abhidhtum iti sa eva hetu prakaraasabandhbhve 'pi, tatrpi sabadhyamna kriybhir v sabadhyeta, tatsdhanair v dravyai, tac cobhayam apy anupapannam. ato 'narthakatvaparijihray sanihitenaikahyanabdenruabda sabadhyate. nsti vkyabheda. naitad evam, na hy ayam aruabda ekahyanvieaa bhavitum arhati. ki kraam? karaavibhakty ttyay samuccarito 'yam, tenaitena ttyrutismarthyt kriyvieaena bhavitavyam, krak hi kriyay sabandho na dravyeeti. sa ea rutismarthyt kriyvieaam, ekavkyatvd{*3/44*} ekahyanvieaam. ruti ca vkyd balyas, tasmn nsyaikahyansabandha iti. nanu ca guasya kriysabandhbhvd avivakit kraka[218]{*3/45*}aktir{*3/46*} ity ekahyansabandho 'yam adhyavasita. evam api nopapadyate, yadi krakbhidhnam avivakitam iti guaabdenaitena dravyam abhidhtum iyate, tad prtipadikrthasyvyatireka iti pratham vibhakti prpnoti. na hi ttyntas tam abhisabandha aknoti vaktum, na cnyathnupapattir ity anyo 'synupapadyamno 'rtha akyate kalpayitum, yathgnau tihati mavaka ity ukte jvalane 'nupapadyamno nve gavi v kalpyate, agnisampavacana evdhyavasyate. tadvad ihpy aprathamnta abdo na kathacid apy avyatirikte prtipadikrthe bhavitum arhatti. tasmt kmam anarthako 'vagamyat nsyaikahyansabandho 'dhyavastavya. ha - na brma, na krakam aruabdenbhidhyata iti, vyaktam aruaguaviiam etena krakam abhidhyate. kadcit tu kicid vidhitsita bhavati, kadcid upasarjanbhto 'rtho vidhitsita, pradhnbhto 'nuvda. tad yath, daty upasarjanbhtadaakapuruapradhnaka abdo 'vagamyate, kadcit tu nirjte purue daaguavidhnrtham uccryate - da prainanvheti. tath{*3/47*} lohiteū tvija pracarantti. evam ihpi yady anupasarjanabhto{*3/48*} 'ruo gua, pradhnabhta krakam. tathpy andite krake 'ruaguavidhnrtha vacana yujyate. tasmd ekahyansabandha upapadyate, nsti vkyabheda iti. naitat sram, atra hy ekahyankrtyor anavabuddha sabandha bodhayitum ayam ekahyanabda uccarita, sa ea katham ivruabena sabadhyte, tad etad abhihitam api puna puna paryanuyujjyate. [219]{*3/49*} katha punar ekahyanabdasya krtin, aruaguena ca samne samabhivyhre krtin sabandho 'bhyupagamanya, na punar ruyeneti. abdaprmyt, bhavati hi kriysabandhasya vcik vibhaktir ekahyanabdam anunivi, na tu guasabandhasya vcik. k puna kriysabandhasya vcik, k v guasabandhasyeti. krakalaka kriysabandhe vivakite bhavati dvitydi, avivakite puna krake, sabandhamtravivaky ah. na ctra a payma, paymas tu khalu ttym. ata krtin sabandham abhyupagacchma ekahyanabdasya, nruabdeneti. katha tarhi bhavaty atra sabandha, nlam utapalam iti. ucyate - bhavati, na tu rutilakaa, ki tu vkyalakaa, utpalaabdasanidhne tadapek nlaabdas tenaikavkyatm abhyupagacchan njahat svrthavttir upalaviebhidhnapara uccryama sabandham abhyupaiti. nanv ihpi vkyalakaas tadvad evruimn sama sabandha ekahyany yujyate. neti brma, rutir hi vkyd balyas, ruti csy kriysabandham ha, na guasabandham. yadi puna rutismarthyt, kriysabandho 'bhyupagamyeta, ekavkyatavad api guasabandha. naiva akyam, yo hy anyena saha sabandhum uccryate, na tatsampagato 'py anyas tena saha sabanddhum arhati. yath bhry rja, puruo{*3/50*} devadattasyeti bhryvieartham uccryamo rjaabdo na puruea sabadhyate, tadvad iha krayvieartham uccryama ekahyanabdo nruabdena sabandham arhati. ha - satyam evam etat, asatym kkym nantaryam akraam, sarvatra tu bodhite padrthe vkyrtha upapadyate, nnyath, smnyavtti hi padam, vieavtti vkyam, smnyenbhipravttn [220]{*3/51*} padrthn yad viee 'vasthnam, sa vkyrtha, tad etad uktam - tadbhtn kriyrthena sammnyo 'rthasya tannimittatvd iti{*3/52*}, tatra pratyakata{*3/53*} padrtha, vkyrtha punar numnika, tad etad avagamyatm, kevalasvrthavtti padam anupadeakam iti padntarea sanihitenaikavkyatvam abhyupaiti, nnyatheti. tad iha yady apy ekahyanabda krtin sabandhyamna ktrtho na padntarea sabandham kkati, aruabdas tu padntarea sabandham alabhamno 'narthaka ity ekahyanabdenaikavkyatm abhyupaiti. nanktam - kriysabandhrtha, nrusabandhrtha iti. ha - aruabdasynarthakyaparihryobhayasabandhrtha iti vadma, anyrtham api ktam anyrtham api aknoti kartum, tad yath lyartha kuly prayante, tbhya ca pnya pyata upaspyate ca. evam ihpi krayasabandhrtham ekahyanabda uccryamo 'ruabdena saha sabhantyate, na kicid duyati. tasmn na vkyabheda iti. naitad asti, yady apy ayam aruabdo 'narthako m bhd ity ekahyany sabadhyeta, tathpi sarvasmin prakarae niveum arhati. na caina soma krtty ea abda aknoti vieum. na hy aya vieaatvenocryate, ki tarhi aprvo 'ya vidhyate. nanv aprvo 'pi vidhyamna ekahyanabdavad itarea sabhantsyate. katham? prayojanya hy uccryama abdo yenrtha, tasmai tvat prayojanyvakalpyate, sanihit ca buddhau bhavati, tena buddhau sanihitena akyate skka abda sabandhayitum iti. naitad evam, yo hy asabadhyamno 'narthako bhavati, sa sabadhyate nnya. kuta etat? sabadhyamne hi smnya viee 'vasthpyeta, tatra vkyena ruti pŬit syt. na cyam [221]{*3/54*} asabadhyamna krtinnarthako bhavati, prakaraagatbhi{*3/55*} ekahyanbhir{*3/56*} abhisabhantsyate. nanv etad uktam - prakarae 'py asya sabandho 'nupapanna iti. nnupapanna, ekasmin vkye 'nyo 'rtho vidhyamno nnyena sabadhyate, vacanavyaktibhedt, any hi vacanavyaktir vidhyamnasya, any guena sabadhyamnasya. ajtavaj jpyate vidhyamno 'rtha, jtavad andyate guasabandhrtham, na ca sakd uccryamo jtavad ajtavac ca bhavitum arhati, ekahyanabda kraye vidhyamno 'jtavat syt, aruabdena sabadhyamna ca jatavat. vkyabhede punar na doo bhavati, prakarae tu vkyntarai kriydravyntar ca prptni. tair ida vkyntaravihita sabadhyate, tatrnyasmin vidhyate, anyasmin vkye 'ndyata ity upa-panna bhavati. tasmt sayogato 'viet prakaraviec ca{*3/57*} sarvasmin prakarae dravyeu nivea iti. eva prpte brma - arthaikatve dravyaguayor aikakarmyn niyama syd iti, yatrrthaikatva ryate dravyaguayo, tatra dravyaguv ekasmin padrthe niyamyeytm. kuta? aikakarmyd ekakryatvt, eka hi krya dravyaguayo ryate krayasabandha. katham etad avagamyate? ekavkyatvt. katham ekavkyatvam? aruay pigkyaikahyanyety aparyavasito 'rtha skkatvd abhidhtpratipatro, soma krtti tu paryavasyati, tayor eva nairutsukyt. yady ekakryat kim iti vikalpo na bhavati? naitad{*3/58*} evam. ekrths tu vikalperann iti vikalpadharmau prpnuta ity ayukto 'ya paryanuyoga. katham? paryanuyogo nma sa bhavati, ya svapaka sdhayati, vipakasya ca pratpam carati, na ca [222]{*3/59*} vikalpo 'smatpakasya pratpam carati, krayeruim sabandha{*3/60*} ity ea na paka. na ca vikalpo nnkryatvt. nanv idnm evoktam - eka kryam iti, tac cpi viruddham, eva hi prvam abhihitam, amrta-tvd guo na kriyay sabadhyata iti, idn vipartam abhidhyate - ubhv api dravyaguv ekrthau krayam abhinirvartayata iti. ucyate, naitad viruddham, na ca vikalpa, eka kryam, smarthyabhedas tu, skd dhi dravya kriy pratyupakaroti. guas tu viin sdhanam. yady evam, na tarhi gua kriym abhinirvartayati, sdhanasysau vieaka iti. naitad evam, guasya kriym abhinirvartayata etad eva smarthyam, yat sdhana viiyt. kkati ca kriy sdhanavieaam, cihnabhto hi gua sdhana lakayati. asati cihne na lakyeta, katamat sdhana kriyy iti. tata kriy ndhyavasyema kartum iti bhavati kriysdhana guna. na caiva sati vikalpo bhavati, yathdhikaraasya kartrdn ca, adhikaraa hi kartrdni dhrayati, tny adhryamni na aknuvanti kriym abhinirvartayitum, tath{*3/61*} kart karadni samdhatte, tny asamhitni na aknuvanti sva svam artham abhinirvartayitum. yasmis tu sdhanopakre krye tasminn evopakre 'nyat sdhana vidhyate, tatra vikalpa, yath vrhim iryajeta, yavair yajeteti, ubhaye 'pi taulanirvtyarth. eva tarhi tad eveda sajta bhavati, ekahyanvidhanam, tadvieaa cruo gua, tatra sa eva doo vkyabheda prasajjyeteti. na brma - aruabda ekahyanabdena sabadhyata iti, ki tarhi krtinaiva sabadhyate. eva hi ryate 'ruaguena krayam abhinirvartayed iti, yath ca tena nirvartyate, tath yatitavya bhavati. na cviian sdhanam, gua kriy[223]{*3/62*}m abhinivartayatty artht sdhanavieaat pratipadyate, yath sthly paced iti kriysdhanatvena nirdie 'rtht sabhavane dhrae ca syl{*3/63*} vyprayati tadvad ihpi draavyam. tasmn nsti vkyabhedaprasaga iti. nanv evam api vkya bhidyeta. katham? pratyeka vkyaparisamptir deti, yath devadattayajadattaviumitr bhojyantm iti pratyeka bhuji sampyate, yath ca yasya pit pitmaha soma na pived iti. evam ihpy aruay krti, ekahyany krtti. naitad asmatpakasya bdhakam, evam api kraya evruim nivekyati, na sarvasmin prakaraa iti. satyam ea doo na bhavati, ki tv anaruaypy ekahyany kraya prpnoti, aruay cnekahyany, tatra yad ukta dravyaguayor niyama iti, s pratij hyate. na tarhi brma - vkyabheda iti. katham? krayasya hi dravyruimnv upadiyete, na krayas tayo. na ca, pradhna pratigua bhidyate, pratipradhna hi guo bhidyata iti, asti cya dnta - samudye vkyaparisamptir iti, yath garg ata dayantm iti, tath abhiutya hutv bhakyantti. tasmd ubhayavieaaviia krayo vidhyate. katha punas tasmi cetari ca dnte saty ekntenvadhryate, samudya eva vkyaparisamptir na pratyavayavam iti. atra brma - iha dravyruimnv ubhv api kriysabaddhv upalabhyete parasparesabaddhau, krayo 'pi dravyruimbhy viia upalabhyate nnyayatarea, tatra yadi dravyaparam aruim apara ca bhavati vacanam idam, tata pratyavayavam asaaya krayasabandha. atha krayavidhitsaybhidhyate, tato yathaivyam ekahyanvi[224]{*3/64*}ia, evam aruim aviia iti niyamata ubhayasabandho 'bhyupagamanya. na ctra dravyruimnv psitau, psitas tu kraya, tena hi jyotiomadravya soma pariprpyate, dravyruimnau krayrthau santv psitau sytm, nnyath. tasmt krayo vidhyate, sa ca nnyataraviia pratyata iti samudye vkyaparisamptir iha nicyate. yad caivam, tad na, ekahyan muktvnyad dravya krayasdhanam asti, na crud anya sdhanasya vieako gua iti, niyama siddho bhavati. atra vadma - yadi krayasya sdhane guo 'bhisabandhum upaiti, tad vkye bhinne 'pi krayasdhanatvd aruimsmin dravye na nivekyate, kim artham ekavkyat prayatnena sdhyata iti. tad etad abhidhyate - bhinne hi vkya ekhyansdhanaka krayo 'vabuddho bhavati, arusdhanam api krayntaram, na tasminn evaikahyansdhane kraye 'ruim vihito bhavati, tatra yat krayntaram aruaguaviiam, tatrrtht prptam anyad api sdhana bhavati. tad api viian aruo guas tena sabadhyeta. ekavkyatve tu tat parihta bhavati. tasmt sdhv abhidhyate - arthaikatve dravyaguayor aikakarmyn niyama syd iti. NOTES: *{3/31: E1 (v.l.): pigkyaikahyiny}* *{3/32: Vgl. Tait.S. 6.1.6.7}* *{3/33: E2,4: adhyavasyma}* *{3/34: E2: 4,43; E4: 3,556; E6: 1,148}* *{3/35: E2,4: aruabda}* *{3/36: E2,4: aruabdbhidhnyat}* *{3/37: E2,4: nruabda}* *{3/38: E2,4,6: karu}* *{3/39: E2,4: arubdo}* *{3/40: E2: 4,49; E4: 3,557; E6: 1,149}* *{3/41: E2,4: aruabdasya}* *{3/42: E2,4 om. sabadhyate}* *{3/43: E2,4: na sabadhyate, nmrto}* *{3/44: E2,4: vkyd, E6 om. ekavkyatvd}* *{3/45: E2: 4,50; E4: 3,558; E6: 1,149}* *{3/46: E1,6; E1 (v.l.), E2,4: -vibhaktir}* *{3/47: E2,4,6: yath}* *{3/48: E2,4: upasarjanabhto}* *{3/49: E2: 4,51; E4: 3,558; E6: 1,150}* *{3/50: E2: puruea}* *{3/51: E2: 4,53; E4: 3,559; E6: 1,151}* *{3/52: Vgl. MS 1.1.25}* *{3/53: E1,6, E2 (v.l.); E2,4: pratyakata}* *{3/54: E2: 4,54; E4: 3,560; E6: 1,152}* *{3/55: E2,4: prakaraagatair}* *{3/56: E2,4 om}* *{3/57: Vgl. MS 3.1.8}* *{3/58: E2,4: (yad abhidhyate niyamyeytm iti) naitad}* *{3/59: E2: 4,60; E4: 3,561; E6: 1,152}* *{3/60: E2,4: krayeruim asabandha}* *{3/61: E2,4: yath}* *{3/62: E2: 4,62; E4: 3,561; E6: 1,153}* *{3/63: E2,4,6: sthl}* *{3/64: E2: 4,63; E4: 3,562; E6: 1,153}* ____________________________________________ ekatvayuktam ekasya rutisayogt // MS_3,1.13 // asti jyotioma - ya eva vidvn somena yajata iti{*3/65*}. [225]{*3/66*} tatra ryate - dapavitrea graha sarti, tathgnihotre sryate - agnes tny apacinotti, tath darapramsayo ryate - puroa paryagnikarotti{*3/67*}. tatra sadeha - kim ekasya grahasya, ekasygne, ekasya puroasya ca samrjandi kartavyam, uta sarve grah sarvem agnn sarve puronm iti. ki prptam? eko graha, eko 'gni, eka puroa iha grahtavya. kuta? rutisayogt, ekatvarutisayukt ete padrth, eka hi dravyam ea ryate, abdalakae ca hi karmai yac chabda ha, tad asmka pramam, yath paum labheta ity ukta eka eva pau pum clabhyate. evam atrpy eko graha samrjanya, ekasygnes tny apaceyni, eka puroa paryagnikartavya iti. NOTES: *{3/65: Tait.S. 3.2.2.3}* *{3/66: E2: 4,65; E4: 3,583; E6: 1,154}* *{3/67: PBr 1.2.2.13}* ____________________________________________ sarve v lakaatvd aviia hi lakaam // MS_3,1.14 // naitad asti - yad ukta grahdiv{*3/68*} ekatvayuktev am padrth kartavy iti, sarve grah samravy, sarvebhyo 'gnibhyas tny apaceyni, puroamtra ca paryagnikartavyam iti. kuta? grahajty dravya lakayitv samrgdi vidhyate, aviia ca lakaa sarvadravyeu, tatra na gamyate viea, ko graha samravya, ko neti, smnyvagamd vien avagamc ca sarvapratyaya. tathgnipuronm api. nanv ekavacana ryate, tad viekyati. naitad asti, ekatva hi ryama grahdiv ekatva bryt, na dvitydn pratiedhet, ekatvasysau vcako na dvityde [226]{*3/69*} pratiedhaka. tenpratiiddhe dvitydau smnyavacanena prpta samrjandi kim iti na kriyeta. tatraitat syt, ekavacanam iha ryama prpta evaikasmin dravye, dvitydiu ca, kim anyat kuryd anyata parisakhyy, na ced ekavacana parisacakta dvitydn, anarthakam eva syt, aknoti ca dvitydn nivartayitum, yathvbhidhnm datta iti gardabhbhidhna{*3/70*} parisacae, evam atrpi draavyam iti. naitad evam, tatra mantrasybhidhny ca ya sabandha, tad abhidhnapara vacanam, imm agbhn ity avbhidhnm iti{*3/71*}, nnena mantrea, datta iti ligenaivdne prptatvn mantrasya parisakhy yukt. iha punar yad ekavacana dravye ryate, tac chryamam apy avidhyamnatvena na nivartaka bhavitum arhati, yath kacid odana nirdiya bryt - ya ena bhakayet kacic chv mrjro v, sa nivrayitavya iti, tatra yadi bhakaa nimittatvena vidhyate, na, vamrjrasabandha, tata kko 'py gacchan nivryate. ryame 'pi uni mrjre v vamrjrasabandhasya nimittatvenvidhyamnatvt. evam ihpy ekatvasabandhasyvidhyamnatvc chryame 'py ekatve grahamtra samjyeteti. na ctra dravyaikatvasabandhavidhyaka kacic chabdo 'sti. nanu samrti. na hy etad dravyaikatvasabandhasya vidhyakam. kasya tarhi? dravyasamrgasabandhasya vidhyakam, eva ruty svapadrtho vihito bhavati, itarath vkyena parapadrtho vidhyate. rutyasabhave ca vkya kramate, na sabhavanty rutau. ato 'vidhyamna vieaatvena, ekatva na dvitydn pratieddhum arhati. eva sati na dvitydau samrgdi kriyamam [227]{*3/72*} acodita bhavati, pratiiddha v, yathaiva hi tad ekasya rutam avagamyate, tath dvityder api. aya cparo doa, na tad ekatva dravyasya samrgdau viaye niyamyeta, na hi samrgdi, yasmin dravya ekatva niyamyeta, tasya vieaatvena bhavati, vidhyate hy atra samrgdi, na prpto lakaatvena dravyasymnyate, na hi yaugapadyena vidhtu akyate, lakaatvena coc-crayitum. prasiddhasabandho hi aknoti lakayitum, na cvihita evajtyaka abdvagamya prasiddhasabandho bhavati. vidhyate ca samrgdi, tasmn na vieaka, na ced vieaka, na dravya ekatva niyamyata iti akyam rayitum. athaikatva samrga ucyate. tatrpi dvay gati syt, ekatva pradhnam, samrgo v, tac cobhayam apy anupapannam. na tvad ekatvasya samrga kyate kartum. na ca dravye kriyama ekatvasyopakaroti kenacit prakaraam. na caikatvasyopaktena kicit prayojanam asti, na hi tad guabhta rutam. athaikatva samrga prati guabhtam iti. tad api na. katham? amrtatvt, na hi tat samrga nipdayati. yady apy anyad amrta kriy nipdayati sdhana viiat, tathpy etan na bhavitum arhati, na hy atra graha samrgrtha, samrgo 'tra grahya codyate, sa hi prayojanavn, kalpyaprayojana samrga. yadi graha samrgasyopakuryt, tad upakria{*3/73*} upakarotti samrgasyopakrakam ekatva bhavet. na tv etad evam. tasmd ekatvasamrgayor asabandha. nanu pradhnabhutam api grahdi samrga nipdayaty eva, atas tatsdhana tac ca viiat tad upakariyati, yath ijyrthe dadhani payasi ca prat dharm pka upakurvanti. paridhnrthe ca [228]{*3/74*} paridau ypadharm bandhane. tasmd ayam asamdhir iti. atrocyate - na brma, atadarthe sdhake na aknuvanty upakartum iti. ki tarhi? yad pradhnabhta grahdi lakaatvenocyate, na tadaikatvasya grahdin sabandha, na samrgdineti. katham? yvad iha lakaatvena kicid ucyate, savdas tatra bhavati, na tu tadvidhyate vijnya. kim artha tarhy uccryate? anyat tasya kicid vidhyiyata iti, tad etad grahdi lakayitv tasya samrgdi vidhyate. tad yady ekatvasabandho 'paro grahadravye{*3/75*} samrgdau v padrthe{*3/76*} vidhyeta, dvayo sabandhayor vidhnd bhidyeta vkyam. athocyeta - grahdi lakayitv tasyaikatvasabandho vidhyate, na samrgdisabandha iti, tath ca samrgdnm adhyayana pramda ity abhyupagata syt. na caitad evam. tasmd ubhbhym ekavacanasysabandha iti. evam etad ekatva grahasya na kicid upakra karoti, na samrgasya, evam eva sadandyate. tasmn naitat kicid api kartu vivakyata iti sarve grahdn samrgdi kartavyam iti. kuta? sayogato 'viet prakaraviec ca{*3/77*}. yady avivakitam ekatvam, katha trahy ekavacanam uccryate? nanu bahuu vivakiteu bahuvacanena bhavitavyam. ucyate - na vayam etad vicrayma, ekavacanam uccrayitavyam, noccrayitavyam iti, uccryame sati ki pratipattavyam? ekasminn eva samrgdi, uta sarvev iti, tac ca sarvev iti sthpitam. api ca na vibhakter vacanam evaika prayojanam. ki tarhi? krakasabandho 'pi, avivakita ekatve krakasabandhrtham asyoccraa bhaviyati. tasmn nnarthakam. api ca graha prtipadikrtha ekatva vibhaktyartha. kim ato [229]{*3/78*} yady evam. etad ato bhavati - prtipadikrthagata hi vibhakti svam artha rutyaiva vadati. athaiva sati kim na, samrgea sabhantsyata iti. tena hi sabadhyamna vkyena sabadhyeta, na ca ruty, anyena sabadhyamna vkyencchidynyena sabandham arhati. asabadhyamnas tv ekatvena samrga, yadi naikatvaviia kriyate, na kicid vipanna bhavati, na caikatvaviia samrgdi, grahdimtrasya ca vidhyata iti kim iti dvityasya ttyasya ca na kriyeteti. NOTES: *{3/68: E2,4: asti - yad ukta grahdiv}* *{3/69: E2: 4,74; E4: 3,600; E6: 1,155}* *{3/70: E2,4: gardabhbhidhn}* *{3/71: Tait.S. 5.1.2.1}* *{3/72: E2: 4,83; E4: 3,601; E6: 1,156}* *{3/73: E2,4: upakrea}* *{3/74: E2: 4,86; E4: 3,602; E6: 1,156 (l.Z.)}* *{3/75: E1,6, E4 (v.l.); E2,4: dravye}* *{3/76: E2,4 om}* *{3/77: Vgl. MS 3.1.8}* *{3/78: E2: 4,95; E4: 3,602; E6: 1,157}* ____________________________________________ codite tu parrthatvd yathruti patyeta // MS_3,1.15 // atha yad uktam - yath paum labhetety eka eva pau pupau clabhyate, evam idam apti, asty atra vaipartyam iha grahrtha samrga, tatra punar ygrtha pau. kim eva sati bhavati? yo ygrtha paricchinati{*3/79*}, sa ygasyopakaroti, aparicchinnena na akyo yga kartum iti. na tu grahea kenacid viiena samrga kartavya, yad graha viiat samrgasyopkuryt, pao caitad ekatva yga pratyupadiyate. nanktam - prtipadikrthagata svam artha vibhakti rutyaivbhivadatti{*3/80*}, yga etad vkyena vidhsyati, tatra vkyc chrutir balyasty uktam. satyam, yatra rauto 'bhisabandho vivakyate, avivakyame ca vkyvagata san aparyudasitavyo{*3/81*} bhavati, tasmd eka pupau clabhyata iti, grahaikatva na samrgasyopakarotti na graha aknoti vieum. tasmd avivakitam iti. [230]{*3/82*} NOTES: *{3/79: E2,4, E1 (v.l.): paricchinnati}* *{3/80: Vgl. E1, S.229/1-2}* *{3/81: E2,4: san na paryudasitavyo, E6: sann aparyudasitavyo}* *{3/82: E2: 4,96; E4: 3,643; E6: 1,158}* ____________________________________________ saskrd v gunm avyavasth syt // MS_3,1.16 // asti jyotioma, tatra ryate - dapavitrea graha samrti. tatraio 'rtho 'dhigata - sarve grah samrjitavy iti. idam idn sadihyate - ki camaspi samravy uta neti. ki tvat prptam? camasdy api sarva samrjyam iti. kuta? sayogato 'viet prakaraviec ceti{*3/83*}, yathaiva hi grahm aprvasabandha, eva camasnm api, yathaiva ca grah asmin prakarae, eva camaspi. tasmt sarvatra samrga. nanu grah ryante, te camasn nirvartak bhaviyanti. ucyate - pradaranrtha grahagrahaa bhaviyati, grahdi somaptram, yasmin ghyama somo vyavasicyeta, ity evam akyate, tat sarva samrjitavyam. yath bhojanaklo vartate, sthlni samjyantm ity ukte, yni yni bhojana upayogam arhanti, tni tni sarvi samjyante, sthlagrahaa lakartham iti gamyate. evam ihpi draavyam iti. ucyate - loke 'rthalakaa savyavahra, yena yenrtha samena, ukto 'nukto v sa sa{*3/84*} samjyetaiva. iha tu vede abdalakaa, abda ca grahasya samrgam ha, tatra kim artha rutau sabhavanty grahaabdo lakaay kalpyate. ucyate - samrti samrge puruaprayatna vidhtum ea abda aknoti ravaenaiva, grahasabandhe tu vkyena, ruti ca vkyd balyas. tasml lakaay grahaabdo varyate, na, yathruta iti, tena, yo ya samrjanasaskrrha sa sa samrjitavya, neti{*3/85*} grahev eva vyavatihetaivajtyako gua iti. [231]{*3/86*} NOTES: *{3/83: Vgl. MS 3.1.8}* *{3/84: E2,4,6: om. sa}* *{3/85: E2,4,6 om. iti}* *{3/86: E2: 4,98; E4: 3,646; E1: 1,159}* ____________________________________________ vyavasth vrthasya rutisayogt, tasya abdapramatvt // MS_3,1.17 // vyavatiheta v grahev eva samrga, na camasev api prasajyeteti. kuta? arthasya rutisayogt, ryamo hi graho notsraavya, utsjyamne rutir eva bdhyate graham iti, pramattagta tatra bhavatm ity avagamyate, na caitan nyyyam. tasmd grahaabdena graha lakayitv tasya samrgasabandho vidhyate. na cvidadhat samrgam, aknoti tatsabandha vidhtum, ato vidadhty evaia abda samrgam. na ca rutir bdhiyate. kuta? samrti samjigata puruaprayatna ruty aknoti vidhtum. na{*3/87*} tatra kacid viea, utpdyamne v samjau{*3/88*}, parea v sabadhyamna iti. tena na grahasabandhe 'pi rutir bdhit bhavati, ato grahev eva samrgo vyavasthtum arhatti. nanv aprvasayogviet prakaraviec ca camasev api prasajyate, na grahev evsya vidhnam ity uktam. atrocyate - prakaraavadbhir ekavkyat ktv aknoti tatra vidhtum, nktvaikavkyatm. s ca prakarad anumyate, iya punar grahaabdena saha pratyak, tasmn na prakarae vidhnam, grahaikatvasabandhe punar utsjya svrtham, na aknoti vidhtum. tasmd vaiamyam asya{*3/89*}, grahaikatvavidhnena{*3/90*}. yad uktam - yath sthlni samjyantm iti laka, tadvad ihpti, parihtam etal loke karmrtha lakaam{*3/91*}, abdalakaa punar veda iti. [232]{*3/92*} NOTES: *{3/87: E2: na ca}* *{3/88: E2: samj, E4: samjm}* *{3/89: E2,4: vaiamya}* *{3/90: Der Satz fehlt in E6}* *{3/91: E2,4: karmrthalakaa}* *{3/92: E2: 4,98; E4: 3,649; E6: 1,159}* ____________________________________________ narthakyt tadageu // MS_3,1.18 // vjapeye ryate - saptadaratnir vjapeyasya ypo bhavatti. tatra sadeha - ki saptadaratnit vjapeyasyordhvaptre niviate, uta paor ype niviata iti. ki tvat prptam? rdhvaptra iti. kuta? vjapeyasya ypbhvt, yad vjapeyasysti ptra ypasadam, tatra bhavitum arhati, asti ca oaiptram, tac ca khdiratvd rdhvatvc ca ypasadam, tatra nivee sati vjapeyaabda äjasyena bhavati, itarath vjapeygapauyge{*3/93*} lakaay vjapeyaabdo vtta iti gamyate. nanu tvatpake 'pi ypaabdo lakaayordhvaptre. ucyate, sarvath vaya lakaabdn na mucymahe. matpake tu vjapeyaprakaraam anughyate, tasmd rdhvaptre nivea iti. eva prpte brma - narthakyt tadageu, vjapeyaabdas tvat somaygavieavacana, tasya skd ypena na prayojanam, asti tu tasyga pauyga, tasya tu pau bandhu ypena kryam. skd vjapeyaypasya yadi saptadaratnit vidhyate, tasybhvd anarthakam eva vacana prpnoti, tad anarthaka m bhd iti yo 'sya pauyge ypa, tatra niveam arhati. rdhvaptre ca ypaabdo lakaay syt. nanv itarasminn api pake vjapeyaabdo lakaayeti. neti brma, vjapeya eva vjapeyaabdo bhaviyati, akyati ca sa pauypa vieum, so 'sygasyopakraka, ya ca yasyopakria upakaroti, bhavati sa tasya sabaddho mukhyenaiva sabandhena. na caikntaritam iti ktvsabaddho bhavati, yath devadattasya napteti, putrea csv antarita, atha ca devadattena mukhyenaiva sabandhena sabaddha. tasmd ea eva [233]{*3/94*} paka rayaya, na hy etasmin pake kacid api lakaaabdo bhavatti. NOTES: *{3/93: E2,4: vjapeygapauyge}* *{3/94: E2: 4,101; E4: 3,649; E6: 1,160}* ____________________________________________ kartgue tu karmsamavyd vkyabheda syt // MS_3,1.19 // darapramsayo prayjavkye ryate - abhikrma juhoty abhijityeti{*3/95*}. tatra sadeha - kim abhikramaa prayjev eva niviata uta ktsne prakaraa iti. ki tvat prptam? kartgue 'bhikramae brma - vkyabheda syd iti, karma karmao 'samavyt. abhikramaa karmmrtam, na tat karma havana sdhayitu aknoti, tasmn na tenaikavkyat yti. ata sarvasmin prakarae niviate, sayogato 'viet prakaraviec ceti{*3/96*}. nanv anenaiva hetunnyasminn api na nivekyate. ucyate - anyatra puruai sabhantsyate. nanu prayjev api puruai sabadhyeta. naitad evam, juhtti havana ea abda puruaprayatna vidhtu aknoti, na purubhikramasabandham. nanv anyatrpi purubhikramaasabandhasyvidhnam. naia doa, anyatra prakaramnnd agabhve nirjte prayogavacano 'sya kartavyat vakyati. tasmt sarvasmin prakarae 'bhikramaasya nivea iti. NOTES: *{3/95: Tait.S. 2.6.1.4}* *{3/96: Vgl. MS 3.1.8}* ____________________________________________ skka tv ekavkya syd asampta hi prvea // MS_3,1.20 // naitad asti - yad uktam abhikramaa prakarae niviata iti. pray[234]{*3/97*}jev eva bhavitum arhati. kuta? tai sahsyaikavkyat, yata skkam etat prvea padensampta vkyam, abhikrma juhotty atra paryavasyati, prakarac ca vkya balavad iti prayjev evbhikramaa niviate. nanv abhikramaam amrtatvd dhomanirvttv asamartham ity uktam. ucyate, skd asamartham, kartr sabadhyamna akyati nirvartayitum. katham? abhikramaena samsdaty havanya kart, dvayam abhyupyabhta homasya, drd vbhiprasrya hastam, juhuyt, samsded anvbhikramaena. tasmd abhikramaam upakaroti homasyety avagamyate. ata prayjev eva nivea iti. NOTES: *{3/97: E2: 4,103; E4: 3,657; E6: 1,161}* ____________________________________________ sadigdhe tu vyavyd vkyabheda syt // MS_3,1.21 // darapramsayo saptamëamayor brhmanuvkayo smidhenya ukt, navame nivida, daame kmy smidhenkalp, ida kmasyaitvatr anubryt, ida kmasyaitvatr iti, ekdae ca yajopavtam mntam - upavyayate devalakmam eva tat kuruta iti{*3/98*}. tatra sadeha - ki smidhenr evnubruva upavyayeta, uta prakarae sarvn eva padrthn anutihat upavytavyam iti. kuta saaya? upavta smidhenn prakarae sammntam, atha nivtte v ts prakaraa iti na jyate. nanu darapramsayor eva prakaraam idam, paraprakarae smidhenya ryante. satya paraprakarae ryante. tathpi tsm avntaraprakaraam aparam, bhavati hi, smidhenr anubryd iti viekka vacanam, yena tatsanidhv abhidhyamna tasyeti jyate. katha punar nivtta ts prakaraam ity akyate? [235]{*3/99*} nivitpadni ts prakaraa vyavadadhatti. yady evam, katham anuvartate prakaraam ity ak? parastn nividm, sdmidhengu eva kmy vidhyamn ryante, yad anantara yajopavtam mntam, tennivtta smidhenn prakaraam iti bhavati mati. ata paraprakarae nivida samupanipatit na vyavadadhati. yath dvdaopasatthnadharmo jyotiomaprakaraa iti. tena bhavati sadeha. asmin sadehe ki tvat prptam? smidhenprakaraam anivttam, tatropavta sammntam iti. kuta? kmyn smidhenkalpnm nantaryavacant, hdayam anuviparivartamnsu smidhenūu upavtam mananti, kartu ca vsovinysamtra guo bhavaty upavta nma. ki kurvat tat kartavyam iti bhavati tatra padrthkk, tatra buddhau sanihitenviprakena smidhenvkyenaikavkyat upagamya smidhenūpavta upavyayata ity ea abdo vidadhtti gamyate. eva prpte brma - na, asmin sadehe yas tv ayokta, sa niraya. asmin sadehe vkyabheda iti niraya iti. kuta? vyavyt, iha samptasya snubandhasya smidhenvkyasya, asya copavyayata iti vacanasya, nivid vidhyakena smidhenbhir asabaddhena granthena vyavadhna bhavati, yasya ca paryavasite 'pi vacane tatsabaddham evrthntara prakramante, na tatrnanuvtta prakaraam, gacchati hi tatsabaddhbhidhne hdayam. yatra tu paryavasite vacane tadasabaddham evrthntara prakramante, na tatra buddhau prva padrtha sanidhyate. na ca, buddhv asanihitenaikavkyat bhavati. dvbhy hi buddhbhy{*3/100*} padrthbhy vkyrtha sajanyate, nnyatarea, sanidhau sammnnasyaitad eva prayojanam, katham ubhbhy padrthbhy vii buddhim utpdayeyur iti. [236]{*3/101*} anantarv abuddhena saha vkyrtha akyate kartum, asabaddhapadoccrae ca nnantarv abuddho bhavati. tasmd vyavahitena saha naikavkyat bhavatti. athnyena prakrea dhyndin prvapadrtham avagamya, vkyrtha sajanayet. avaidika sa puruabuddhir prvako vkyrtho bhavet, yath, anyasmd anuvkd khytapada ghtv, anyasmc ca nmapada yo vkyrtha sajanyate, tda tad bhavet, yatrnyena dhyndin prvapadrtham avagamya, vkyrtha sajanayet. tasmn nsabaddhrthavyavadhnaikavkyat bhavatti nicyate. tasmn na smidhenbhir ekavkyatopavtasyeti. nanu smidhenkalpnm anantarabuddhn sanidhv upavtam mnyate, tena smidhenbhi sabhantsyata iti. neti brma - ativttam eva hi smidhenn prakaraa nivitpadair vyavadhnt. vkyena hi smidhenkalp kmy sabandham upagacchanti, na prakaraam anuvartate, na ca, puna kalpavacanena smidhenya prakt bhavanti. na hi, tatra ts vacana kartavy iti. ki tarhi? sakhybhi sabandhayitavy iti, tad api vkyena, na prakaraena. tatrpraktsu samidhenūu yasyaikavkyat guasya smidhenbhir nsti, na tasya tbhi sabandha. tasmt{*3/102*} prakarae{*3/103*} yad anuheya tad yajopavtineti siddham. NOTES: *{3/98: Tait.S. 2.5.11.1}* *{3/99: E2: 4,106; E4: 3,661; E6: 1,161 (vorletzte Zeile)}* *{3/100: E2,4 om. hi buddhbhy}* *{3/101: E2: 4,108; E4: 3,661; E6: 1,162}* *{3/102: E2: yasmt}* *{3/103: E2,4: ktsne prakarae}* ____________________________________________ gun ca parrthatvd asabandha samatvt syt // MS_3,1.22 // agnydheye vraavaikakataptry ahomrthni homrthni [237]{*3/104*} ca ryante - tasmd vrao vai yajvacara syt, na tv etena juhuyt, vaikakato yajvacara syj juhuyd eteneti. na ca vraavaikakatn ptrm agnydheyena sabandha. kuta? yajv acaravacant, yajasyaitni ptri, vkyena prakaraa bdhitv bhavanti. tatraia sadeha - ki pavam neiu niviante, uta darapramsdiu sarvaygev iti. ki tvat prptam? pavamnahaviv iti. kuta? uktam etat pradhne 'sabhavan padrthas tadgue kalpyata iti, agnydheyaprakarae ca sammnnt pavamnahavi tadguat. tasmt pavamnahaviv ity eva prptam. eva prpte brma - gun samatvt, pavamnahavim agnydheyasya ca na parasparea sabandha. yathdhnam agner gua saskrrtha, eva pavamnahavy apy agner eva guabhtni. kas tatra parasparea sabandha iti. yad uktam - dhnasya prakarae sammnyanta iti, yady api sammnyante, tathpi prakaraa bdhitv vkyengner bhavanti. kim iha vkyam? yad havanye juhoti{*3/105*} tena so 'sybhūa prto bhavatti. nanv havanyo 'tra ygasydhikaraatvena guabhta ryate. satyam, adhikaraam havanya, tathpi tv havanyrtha eva yga, prayojanavattvd havanyasya niprayojanatvt pavamnahavim. katham e niprayojanat? phalravat. kalpya phalam iti cet. satya kalpyam, agnisaskras tu tatphalam, na svarga, svarge kalpyamne dvir ada kalpyeta, homc ca [238]{*3/106*} svargo bhavati, tasya chavanyenparo 'da saskra iti. tasmd agnyarthat pavamnahavim, naim dhnena sabandha. tasmn ndhne ryamam, pavamnahavi bhavitum arhati. ki tarhi sarvaygeu darapramsaprabhtiv dhnasya pradhnabhteu nivea iti. NOTES: *{3/104: E2: 4,111; E4: 3,674; E6: 1,163}* *{3/105: E2,4: juhvati}* *{3/106: E2: 4,113; E4: 3,675; E6: 1,164}* ____________________________________________ mitha cnarthasabandht // MS_3,1.23 // darapramsayo ryate - vrtraghn pauramsym ancyete, vdhanvaty amv asyym iti{*3/107*}. tatra sadeha - kim anuvkydvitvasya pradhne nivea, utjyabhgayor iti. ki tvat prptam? pradhna iti. kuta? pauramssamabhivyhrt, amv asysamabhivyhrc ca. pradhna paurams cmv asy ca njyabhgau. tasmt skd vkyt pradhnasyeti prptam. tatra brma - mitha saha dvbhym anuvkybhy na pradhnasya kryam asti, yatra tu dva anuvkye, tatra tayor vrtraghnat vdhanvatt ca vidhyate, pradhne caiknuvky, tatra dvitva vrtraghnat vdhanvatt ca vidadhad vkya bhidyeta. jyabhgayos tu dve prpte gney saum ca, tatra vrtraghnat vdhanvatt keval akyati vidhtum. nanu pradhnagmitve 'pi dvayo pradhnayor dve anuvkye, gneyasygnūomyasya ceti. ucyate - ek [239]{*3/108*} vrtraghny gney, ek saum, tath vdhanvatyai, tatra ygney, s vidhyamn sabadhyeta na saum. amv asyy tvan nsty eva{*3/109*}, pauramsym apy agnūomya eva kriyame kriyeta, tatrpy ekadevaty na aknuyd devatdvitve krya kartum. athobha agnūomye prpte iti. na, ekasya ygasya dvbhym anuvkybhy prayojanam. updeyatvena hy anuvky codyate, tatraikatva vivakitam, tena tatrpi na dve. tasmd jyabhgayor nivea iti. NOTES: *{3/107: Tait.S. 2.5.2.5}* *{3/108: E2: 4,115; E4: 3,681; E6: 1,164}* *{3/109: E2,4: eva soma}* ____________________________________________ nantaryam acodan // MS_3,1.24 // jyotiome ryate - mukaroti, vca yacchati, dkitam vedayatti, tath hastv avanenikte, ulaparji sttti. tatra sadeha - ki mukaraa vgyama cvedanrtham, uta ktsnaprakarae nivea iti tath, hastv anejana kim ulaparji staritum, uta prakarae sarvapadrthn kartum iti. ki tvat prptam? hastv anejana hastasaskrrtham, vgyama puruasaskrrtha, mantrayama ekgro bhavati, padrthn anutihati, tena ke ke padrthnm ime{*3/110*} saskrv ity kksti, satym kkym nantaryea nirkkkaraam. tasmd nantaryd vedanrtho vgyamo mukaraa ca, hastv anejana colaparji staritum. eva prpte brma - sarvai prakaradhtai sabandha iti. [240]{*3/111*} kuta? vkyabhedt. katha vkyabheda? arthadvayasybhidhnt. na hi, dkitam vedayitum ity asminn artha vedayatti, na ca staritum ity asminn arthe sttti. staraam api vidhyate 'vanejana ca. mukaraa vgyama ca vidhyate, vedana ca. na ca, e parasparea kacit sabandho 'sti, na ca, padrthkky satym nantaryam ekavkyatve kraa bhavati, tasmt prakaraadharm evajtyak. NOTES: *{3/110: E1,6, E4 (v.l.); E2,4: imau}* *{3/111: E2: 4,119; E4: 3,686; E6: 1,165}* ____________________________________________ vkyn ca samptatvt // MS_3,1.25 // svena svena padasamhena paripram eka vkyam, tathparam, tath sarvi yny udhtni. tasmd vispaam arthadvayam, vibhge ca nirkkat, tena vkyabheda. ata sayogato 'viet prakaraviec ca{*3/112*} ktsne parkarae nivea iti. NOTES: *{3/112: Vgl. MS 3.1.8}* ____________________________________________ eas tu guasayukta sdhraa pratyeta mithas tem asabandht // MS_3,1.26 // darapramsayo sammnyate - gneya caturdh karotti. tatra sadeha - kim gneye 'gnūomye aindrgne{*3/113*} ca sarvatra caturdhkaraam? ki vgneya eveti. ki prptam? ea caturdhkaraam, gneyam iti devatguasayukta sdhraa pratyate, agnūomye 'pi syt, aindrgne 'pi. kuta? tv apy gneyau, yasygnir devat, any ca bhavati, asv geya. tad yath, y itthasya avitthasya ca mt, s avitthasya [241]{*3/114*} bhavati, evam ihpi. yady gneygnūomasya ca puroasya mitha sabandho na bhavet, tata gneya eva caturdhkaraa vyavatiheta, bhavati tu sabandha, tasmd avyavasth, yathgneyasya mastaka vibhajya pritram avadyatti sarvebhya pritrv adnam, eva caturdhkaraam api. NOTES: *{3/113: E2,4,6: caindrgne}* *{3/114: E2: 4,119; E4: 3,695; E6: 1,165}* ____________________________________________ vyavasth vrthasayogl ligasyrthena sabandhl lakarth guaruti // MS_3,1.27 // vabda paka vyvartayati, vyavatiheta v caturdhkaraam gneya eva, na sdhraa bhavitum arhati. kuta? arthasayogt, agnin devatayrthenaikadevatyasya{*3/115*} sayoga, na dvidaivatyasygnūomyasyaindrgnasya{*3/116*} ceti. kuta? yasya hy agnūomau devat, ubhayavieaaviia sakalpa kriyate, tasygni somam apekamo devat, na nirapeka, yasya cgni somam apekamo devat, na tasmt taddhita utpadyate, samarthn hi sa ucyate, speka csamartham. tasmn na taddhitntena nirapekgnidaivatyena{*3/117*} dvidevatyasybhidhnam{*3/118*}. ato yatra nirapeko 'gnir devat, tatraiva caturdhkaraam iti, devatligasya hi smartyena sayogo bhavati taddhitrthasya, nsati smarthye. atha yad uktam, yath{*3/119*} pritrv adna sarvebhya kriyate, eva{*3/120*} caturdhkaraam apti, yukta pritrv adnena tatraiva{*3/121*} sabandha kriyate, gneyasya pritram avadyatti. katha tarhi, gneyasya mastaka vibhajyeti. eka hy etad vkya pritram avadyatti, dvityam gneyasya mastaka vibhajyeti, tatrgneyasya mastakd avadyatti gamyate, anyasya mastakt, anyasmd vety aniyama. yadi tu tatra kevalgnidaivatyo{*3/122*} nbhaviyat, tadnarthakyaparihrya dvidaivatyo{*3/123*} 'py agrahiyata{*3/124*}. [242]{*3/125*} yat tu, itthasya mteti, yukta tatrvysagi mttvam, tato jto ittha, etvat sabandhena, mtety ucyate, ntra kicid apekyate. sa ca tvs tatra sabandho 'stti itthasya mteti yukta vacanam. [243]{*3/126*} NOTES: *{3/115: E2,4: devatayrthenaikadaivatyasya}* *{3/116: E2,4: dvidevatyasygnūomyasyaindrgnasya}* *{3/117: E2,4: nirapekgnidevatyena}* *{3/118: E2,4: dvidevatyasybhidhnam}* *{3/119: E2: yath yath}* *{3/120: E2 om. eva}* *{3/121: E2: adne. na tatraiva, E4: adne. tatraiva}* *{3/122: E2,4: kevalgnidevatyo}* *{3/123: E2,4: dvidevatyo}* *{3/124: E2,4: agrahūyata}* *{3/125: E2: 4,122; E4: 3,698; E6: 1,166}* *{3/126: E2: 4,123; E4: 4,1; E6: 1,167}* ____________________________________________ arthabhidhnasmarthyn mantreu eabhva syt tasmd utpattisabandho 'rthena nityasayogt // MS_3,2.1 // iha mantr udharaam - bahirdevasadana dmtyevamdaya. ki mukhya evbhidheye mantr viniyoga, uta gaue 'pti. ka punar mukhya ko v gaua iti. ucyate - ya abdd evvagamyate, sa prathamo 'rtho mukhya, mukham iva bhavatti mukhya ity ucyate. yas tu khalu prattd artht kenacit sabandhena gamyate, sa pacd bhvj jaghanam iva bhavatti jaghanya, guasabandhc ca gaua iti. yady eva sarva eva mukhya, sarvo hi abdd gamyate, yathaiva hy agnir jvalatty ukte jvalane sapratyaya{*3/127*}, evam evgnir mavaka iti abda evoccrite mavake sapratyaya. athocyate, yasmin nirupapadc chabdt sapratyaya sa mukhya, yasmin sopapadt sa gaua iti. naitad yuktam. yasya hi abdasya rpa kasyacid arthasya nimittam, sopapadasypi tad eva rpam, nirupapadasypi. na ca akya nimitte sati naimittikena na bhavitum. kim ata? yady evam, ida na akyate vaditum - upapadd te na so 'rtho bhavati, upapade tu sajte so 'rtha sajaniyata iti. na csau samudyrtha akyate vijtum. anvayavyatirekbhy hi vibhgo 'vagamyate. atha, vk-yrtho 'yam ity ucyate. naiva akyam, na hy ananvita padrtho bhavati [244]{*3/128*} vkyrtha. tad eva dyatm - agniabda evya jvalanavacana, agniabda eva mavakasybhidhteti. tasmn na gauo mukhya iti kacid viea. athocyate, ya suhu prasiddha sa mukhya, yo mang iva sa gaua iti. idam api nopapadyate, prasiddhir nma prajnam, na ca prajne kacid vieo 'sti. athocyate, yasya bahua prayogo 'sti sa mukhya, alpaa prayujyamno gaua iti. naitad evam, alpao 'pi prayujyamno nsati smarthye pratyyayet. ata so 'pi abdt pratyata iti mukhya eva. atrocyate - asty atra viea, mavako ngniabdt pratyate. katham avagamyate? uktam - anyya cnekrthatvam iti. katha na viparyaya? ucyate - andtyaiva mavakapratyaya jvalanam agniabdt pratiyanto dyante. na tv andtya jvalanam{*3/129*}, mnavakam agniabdt pratiyanti. kuta etat? yo yo 'gnisado vivakyate, tatra tatrgniabdo niyata iti. ata eva vigatasdyd aya tu dyate. ato 'gnisdyam asya pravttau nimitta na ca jvalane 'pratte tatsdrya pratyate. tasmj jvalanasygniabdo nimittam, na mavakasya. tasmj jvalane mukhyo na mavake. evam eva tapratyayasya barhiabdo nimittam, na tasadapratyayasya. tad eva dvaite sati mukhyaparat abdasya, uta gauaparatpti yukto vicra. ki tvat prptam? mukhye gaue ca viniyoga. kuta? ubhayasya akyatvd ubhayam api barhiabdena akyate pratyyayitum, ta ca tasada ca, ta skt, tasada tapratyayena. yac ca nma darapramsayo sdhanabhtena barhiabdena akyate pratyyayitum, tat sarva pratyyayitavyam, vinigamany hetvabhvt. [245]{*3/130*} api caivam ryame pƫdyanumantradni darapramsbhy notkyante{*3/131*}, tatraiva gauenbhidhnena prakt devatm abhivadiyanti. eva prpte brma - mukhya eva viniyoktavyo mantro na gaua iti. kuta? ubhayakyatvt, prakarae hi sammnnt pradhnenaikavkyatm upaiti. tatraitad patati yac chaknuyd anena mantrea sdhayitum, tath sdhayed iti. sa csv arthbhidhnasayogc chaknoty upakartum, na gauam artha akyoty abhidhtum, tasmn na gaue viniyoga. nanu mukhyapratyayc chakyate gaua pratyyayitum. satyam etat, mukhyapratyyanenaivsya prayojanavatt nirvtteti na gaua prati viniyoge kicit pramam asti. mukhye viniyogena tv narthakya parihriyate, parihta narthakye na gaubhidhnam patati. na hy anabhidhya mukhyam, gauam abhivadati abda. ata prambhvn na gaue viniyujyeta. api ca gauasya pratyyane smarthyd bahavo 'bhyupy prpnuvanti, smarthya ca abdaikadea ity uktam - arthd v kalpanaikadetvd iti{*3/132*}, tatra mantre niyogato gaua prati viniyujyamna upyntaram, vin pramena bdhyeta. mantrmnna pramam iti cet. na tasyopyntaranivttau smarthyam asti. nanu mukhye 'pi viniyujyamnsyaia eva doa. nety ucyate - yadi mukhye 'pi na viniyujyeta, naiva pradhnasyopakuryt tatra csyotpattir anarthikaiva syt. tasmd asti gaue mukhye ca viea. api ca yo gaue mantra viniyukte, sa vaktavya - kim artha mukhya pratyyayasi [246]{*3/133*} iti. sa ced bryt - nnyath gauapratyayo 'stti, pratibryd enam - anye 'pi gauapratyayasybhyupy santti. atha sa evam abhiyukta pratibryt -mukhyapratyayo 'pi pkiko 'bhyupya iti, bryd enam - na tarhi niyogato gaue viniyojanya, yad gauapratyayya mukham updatte, tadaitad patita bhavati, mukhya eva viniyoga iti. arthena ca prattena prayojanam, na pratyyakena mantrea, ato 'nyenpy upyena gaua praty-yayitavya, na sa eva mantra dartavya. athpi mantrea pratyyakena prayojana syt, tathpi mukhyapratyyanenaiva nirvtta prayojanam iti natar gaue viniyujyeta. tasmn mukhyagauayor mukhye kryasapratyaya iti siddham. NOTES: *{3/127: E2,4,6: jvalanasapratyaya}* *{3/128: E2: 4,125; E4: 4,1; E6: 1,167}* *{3/129: E2,4: jvalanapratyaya}* *{3/130: E2: 4,127; E4: 4,2; E6: 1,168}* *{3/131: E1 (v.l.): notsrakyante}* *{3/132: MS 1.4.30}* *{3/133: E2: 4,129; E4: 4,3; E6: 1,169}* ____________________________________________ saskrakatvd acodite na syt // MS_3,2.2 // atha yad uktam - pƫdyanumantradnm utkaro na bhaviyatti, yuktas tem utkara, saskrako hi mantra, so 'sati saskrye 'narthaka iti yatrrthavs tatra nyayiyate. na ca kacid doo bhaviyati. ____________________________________________ vacant tv ayathrtham aindr syt // MS_3,2.3 // agnau ryate - niveana sagamano vasnm ity aindry grhapatyam upatihata iti{*3/134*}. tatra sadeha - kim indrasyopasthna kartavyam, uta grhapatyasyeti. kuta punar grhapatyam upatihata ity eva vispae vacane saaya iti. ucyate, [247]{*3/135*} yad dhi{*3/136*} vkyenopasthna{*3/137*} tat stutivacanena saskaraa na sampasthnamtram, na ca, aindrea mantregner abhidhna akyate kartum. ato grhapatyam upatihata iti na grhapatyrtham upasthnam etad iti jyeta ak - grhapatya upasthnrtho bhaved iti, tda ca abdo nsti, ttynta saptamyanto v. tasmd vicra - katham upapanna bhavatti. ki tvat prptam? smarthyd indropasthnam, aakyatvc ca grhaptyopasthnasya. katha dvity vibhaktir iti cet. avivaksitepsitrth v sabandhamtrapradhn. yad vopasthnavieaa sabandhd grhapatyaabda. tasmd grhapatyaviiam upasthnam indrrtha kartavyam iti. grhapatya ca deena viiyn mukhyam eva krya mantrm. eva prpte brma - vacant tv ayathrtham aindr syt. naitad astndrrtham upasthnam iti, ayathrtham aindr syt. kuta? vacanasmarthyt, vacanam ida bhavati, aindry grhapatyam upatihata iti, grhapatye dvity vibhakti prdhnyam ha, kim iva vacana na kuryt, nsti vacanasytibhra. tasmd grhapatyrtham upasthnam. NOTES: *{3/134: Mait.S. 3.2.4}* *{3/135: E2: 4,131; E4: 4,14; E6: 1,169}* *{3/136: E2,4: yadi}* *{3/137: E2: vkyenopasthne}* ____________________________________________ gud vpy abhidhna syt sabandhasystrahetutvt // MS_3,2.4 // atrha nanv etad uktam - naindrea mantrea grhapatyopasthna bhaviyatti. ucyate, vacand bhaviyati. ha - na vacanaatenpi akyam etat, indraabdengnina pratyyayed iti bruvan vihanyeta, yathgnin siced iti{*3/138*}, udakena dpayed iti, na hi strahetuka abdrthayo sabandho bhavati. nityau 'sau lokato 'vagamyata ity uktam - autpa[248]{*3/139*}ttikas tu abdasyrthena sabandha iti{*3/140*}. nanu abdalakao 'pi bhavati abdrthayo sabandha ktrima, yath devadatto yajadatta iti. bhavati kacit, yatra sabandhasya vidhyaka vkya bhavati, na tv etad vkya abdrthayo sabandhasya vidhyakam, grhapatyasyendraabdo nmeti, katha tarhi siddhasabandhenendraabdena grhapatyam upatihata iti. na ca akyate paraabdena paro vaditum. kim atra vacana kariyati? atrocyate - gud vpy abhidhna syt sabandhasystrahetutvd iti, yady api neda vkya abdrthasabandhasya vidhne hetubhtam, tathpy anenendraabdena akya kartum - grhapatybhidhnam. kuta? guasayogd gauam idam abhidhna bhaviyati, bhavati hi gud apy abhidhnam, yath siho devadatta, agnir mavaka iti. evam ihpy anindre grhapatya indraabdo bhaviyati, asti csyendrasdyam{*3/141*}, yathaivendro yajasdhanam, eva grhapatye 'pti. athav indrater aivaryakarmaa indro bhavati, bhavati ca grhapatyasypi svasmin krya varatvam. tasmd indraabdena ya pratyyate 'rtha sa pratta sdyd grhapatya pratyyayiyati, aivaryd v pratyyayiyatti na doa. NOTES: *{3/138: E2,4 om. iti}* *{3/139: E2: 4,166; E4: 4,21; E6: 1,170}* *{3/140: MS 1.1.5}* *{3/141: E2,4,6: asti tu csyendrasdyam}* ____________________________________________ tathhvnam apti cet // MS_3,2.5 // sto darapramsau, tatreda sammnyate - havikd ehi [249]{*3/142*} iti trir avaghnann hvayatti. tatra sadeha - kim ea mantro 'vahanti pratyupadiyate, uta hantir asya kla lakayatti. katha hanti pratyupadiyate? katha v kla lakayet? yady eva sabandha kriyeta - havikd ehty avaghnann iti, tato hanti pratyupadiyate, athvaghnann hvayatti, tato 'sya kla lakyatti. ki tvat prptam? tathhvnam api, yathaindr grhapatya pratyupadiyate, evam ea mantro hanti pratyupadiyate. eva rutir anught bhavati, itarath laka syt, hantiklasya mantrasya ca sabandho bhavet, na hanter mantrasya. eva ca satyhvayatty ayam anuvda, hvna karoti, yo hy ehti brte sa hvayati, tatra kenacid guena mantro hanti pratyyayiyati, tasmn nhvne viniyoktavya. NOTES: *{3/142: E2: 4,134; E4: 4,23; E6: 1,171}* ____________________________________________ na klavidhi coditatvt // MS_3,2.6 // naitad asti - hanti pratyupadiyata iti. ki tarhi? klalaka syt. kuta? trir hvayatti tritvam atra vidhyate, yady asminn eva vkye mantro vidhyeta, anekaguavidhnd vkya bhidyeta. tasmn naivam abhisabandha evam avaghnann iti. katha tarhi, avaghnann hvayatti. nanv asminn api pake mantro vidhyate kla ca, tatra sa eva doo bhavet. neti brma, avahananakla evrthena havikd hvtavy, tatryam eva sabandho 'ndyate. keval tu trir vttir vidhyate. yat tu klalakartha abda iti. naia doa, laukik hi laka. mantro 'pi ca rpd evhvne prpta, so 'py andyata eva, codita ca vkyntarevaghta aknoti kla lakayitum. tasmd hvne viniyoktavya iti. [250]{*3/143*} NOTES: *{3/143: E2: 4,137; E4: 4,29; E6: 1,171}* ____________________________________________ gubhvt // MS_3,2.7 // ida padottara stram{*3/144*}. atha kasmn na gud avahanti brte? havikaroti hy avahanti, tasmd dhavikt. kim eva bhaviyati? rpd evvahantau mantre prpte kevala trir vttim eva vakyati na bhaviyati vkyabheda iti. atrocyate - gubhvd gauam abhidhnam avahantau na sabhavatti. na hy asv hto 'smty avagacchati, tatrdrtham hvna syt. yajamnasya patny havikti drtham hvnam. tasmn na hantimantra iti. NOTES: *{3/144: ida padottara stram in E1 geklammert}* ____________________________________________ ligc ca // MS_3,2.8 // liga ca bhavati - vg vai havikd vcam evaitad hvayatti{*3/145*}, na ca vco 'vahantin sdyam asti, asti tu yajamnasya patny, s hi str, vg iti ca strliga abda, avahantis tu na str na pumn na napusakam iti. nanv avahanter api strliga abdo 'sti, kriyeti. atra brma - na niyogato 'vahante strliga abda, puligo 'pi tasysti, avaghta iti. napusakasigo 'pi, karmeti. api ca, patny svarpea sdyam, avahante pararpea abdena. tasmt patny havikti ligam anurpatara bhavati. NOTES: *{3/145: Vgl. PBr 1.1.4.11}* ____________________________________________ vidhikopa copadee syt // MS_3,2.9 // avahantimantre saty asmin mantre vidhyantarakopa syt. apahata raka ity avahanty apahat ytudhn ity avahantti. tatra pake 'bhvn nityavac chrtir upadhyeta. tasmd avaghnann [251]{*3/146*} iti klalakartha iti. mantro 'py ahvnrtha iti{*3/147*}. NOTES: *{3/146: E2: 4,138; E4: 4,32; E6: 1,172}* *{3/147: E2,4,6 om. mantro 'py ahvnrtha iti}* ____________________________________________ tathotthnavisarjane // MS_3,2.10 // jyotiome ryate - uttihann anvha, agnd agnn vihara iti. tath - vrata kuteti vca visjatti{*3/148*}. tatra sadeha - kim utthna vgvisarjana ca prati mantrayor upadea, uta klrtha sayoga iti. atra prvdhikarayyo 'tidiyate. yas tatra prva paka, sa iha prva paka. yas tatra siddhnta, sa iha siddhta. agnd agnn ity evam uttihann anvheti, vrata kutety eva vca visjatti prva paka. lakabhvt, uttihann anvheti siddhnte sabandha. vrata kutety ucyamne vca visjatti. vkyena prva paka, ligena siddhnta. yady api ca akyate, utthnakriygnd agnn vihareti vaktum, utthnengnir idhyate, vahni ca vihriyata iti. vrata kuteti ca vgabhidhnam. tathpy adrtha vacana bhavatti na mantrayor utthnavisarjanrthat kalpyeta. kalpyamny ca mantrntara vihita bdhyeta - y panm abho vca iti. api cotthnavgvisargau prati mantrau vidhyamnv adrthau sytm, preae tu dhrthau. tal{*3/149*} lakaaivtra nyyy. [252]{*3/150*} NOTES: *{3/148: Tait.S. 6.1.4.4}* *{3/149: E2,4: tasml}* *{3/150: E2: 4,140; E4: 4,36; E6: 1,173}* ____________________________________________ sktavke va klavidhi parrthatvt // MS_3,2.11 // darapramsayo ryate - sktavkena prastara praharatti{*3/151*}. tatra sadeha - ki sktavka prastaraprakaraa pratyupadiyate, uteya klalakaeti. tad ucyate - klalakaeti. kuta? sktavkasya devatsakrtanrthatvt, prastaraprakaraa ca pratyaakte, prastarasya ca srugdhrarthatvt. NOTES: *{3/151: Vgl. Tait.Br. 3.4.10.1}* ____________________________________________ upadeo v yjyabdo hi nkasmt // MS_3,2.12 // upadeo v prastaraprakaraa prati mantrasya syt, eva rutivihito 'rtho bhavati, sktavkeneti karaavibhaktisayogt, itarath laka syt, sktavkena lakaena prastara prahared iti. eva ca ktv yjy abda upapanno bhavati, sktavka eva yjy, prastara hutir iti. ____________________________________________ sa devatrthas tatsayogt // MS_3,2.13 // yad uktam - devatsakrtane sktavka samartha, na prastaraprakaraa iti. ucyate - na{*3/152*}, devatvacana{*3/153*} parkaraena sabadhyate, prakaraa hi yaji, mntravariko devatvidhi, evam abhisabandha. agnir ida havir ajuatvvdhata ity{*3/154*} eva devatm anukramya, ste 'ya yajamna ity{*3/155*} uktv, idam idam sta iti ca yad anena haviste tad asya syd [253]{*3/156*} iti{*3/157*} prastara havir nirdiati, agnyd ca devatvien, tena praharatir yajati. eva sktavkena prastara prahartu akyate, yadi praharatir yajati, agnydidevatka ca. tasmt sktavkasya haratisayogo 'pi devatrthat ghaata eva. yady agnir ida havir ajuatv vdhata ityevamdy eva ryeta. na, ste 'ya yajamna ityevamdny apari, tato 'gnydaya eve nntarit ity eva paryavasita vkya bhavet. yatas tu khalv ste 'ya yajamna ityevamdny apari ryante, teneha paryavasnam, agnydaya purodibhir i, apara tu yajamna ste. tad anena prastarea prpnuyd iti. nanu satsv apy eteu devatsakrtana eva paryavasyet, purodibhir i agnydaya, tata eva yajamna yur dny apy sna prpnuyd iti. ucyate - ubhayath sabandhe sati praharae viniyoktavya, lia ca na bdhita bhaviyati, vkya cnugrahūyata iti. athavgnir ida havir ajuateti prastara eva havir nidiyate. evam idam iti sanihitavacanam upapanna bhaviyatti. NOTES: *{3/152: E2,4: sa}* *{3/153: E2,4: devatvacana}* *{3/154: Tait.Br. 3.5.10.2; PBr 1.9.1.9}* *{3/155: Tait. Br. 3.5.10.4; PBr 1.3.1.12}* *{3/156: E2: 4,144; E4: 4,44; E6: 1,173}* *{3/157: PBr 1.9.1.16}* ____________________________________________ pratipattir iti cet, sviakdvad ubhayasaskra syt // MS_3,2.14 //{*3/158*} atha srugdhrae viniyuktasya prastarasya prakaraa pratiprattir ity ucyate. tatra prativacanam -sviakdvad etat syd iti, yath, ijyrtht purot, vacanaprmyt sviakd ijyate, yga ca sa bhavati, pratipdyate ca puroa, eva [254]{*3/159*} pratipdyetaiva hi prastara, yga ca nirvartyata iti na doa. pratipdyamno 'pi hi tyajyate. pratyakata pratipdyate, vacand ijy sdhayatty eva gamyate. tasmt sktavka praharatimantra iti. NOTES: *{3/158: E2,4 spalten MS 3.2.14 in zwei Stras, dadurch weicht nun auch ihre Zhlung ab: pratipattir iti cet // MS_3,2.14 // atha srugdhrae viniyuktasya prastarasya prakaraa pratiprattir ity ucyate. sviakdvad ubhayasaskra syt // MS_3,2.15 // tatra prativacana..}* *{3/159: E2: 4,146; E4: 4,49; E6: 1,174}* ____________________________________________ ktsnopaded ubhayatra sarvavacanam // MS_3,2.15 //{*3/160*} darapramsayo sktavkena prastara praharatti ryate. tatra sadeha - ki pauramsy ktsna sktavka prayoktavya, ktsno 'mvsyym, uta yathsmarthya nikya yathyatha prayoga iti. tad ucyate - ubhayatra sarvavacanam iti. kutah? ktsno hi mantra sktavka ity ucyate, sa padenpi vin, sktavko na syt, tatra sktavkena na prahta bhavet. tasmd ubhayatra ktsna sktavko vaditavya. NOTES: *{3/160: E2,4: MS 3.2.16}* ____________________________________________ yathrtha v eabhtasaskrt // MS_3,2.16 // ye pauramsdevattvcina abd, te pauramsy prayoktavy, nmvsyym. ye 'mvsydevatvcina, te 'mvsyym, na pauramsy. eabhtam artha saskurvanto mantr upakurvanti, nnyathety uktam. tasmd ye yatropakurvanti, te tatra prayoktavy iti na ktsna pauramsym, na ktsna cmvsyym iti. ____________________________________________ vacand iti cet // MS_3,2.17 // atha yad uktam - vacanam ida bhaviyati, sktavkena praharati [255]{*3/161*} iti. tatra padenpy nena na sktavkena prahta bhavet, ktsnasya hi sktavkasyopadea iti. tad ucyate - NOTES: *{3/161: E2: 4,148; E4: 4,54; E6: 1,175}* ____________________________________________ prakaravibhgd ubhe prati ktsnaabda // MS_3,2.18 // ubhe pauramsyamvsye prati ea ktsnaabda, ubhayo prakarat, ubhayor asau ktsna ucyate, avayave 'vayava iti. naitad evam, na hi spekm itikartavyatay sabandha. na htikartavyataitad vii ryate, itikartavyatviis tv ete gamyate. kuta? na htikartavyat prati karmai vidhyate, phala prati te vidhi, itikartavyat tu karma vidhyate, tatra sanidhnviet, kasya ki vidhyate, kasya neti na gamyate viea. sdhanatvena ca sarve nirded itikartavyaty sanidhnc ca, vacanc csya{*3/162*}, prakaraaligasyviet, ekaikasya ktsna prakaraa nirkkasya, na sahyam apekamasya. tasmd ekaika prati ktsna sktavka upadiyate. sa vibhge 'pi pradhnnm, ktsna eva prayoktavya iti yni yatrnarthakni padni, tny api tatra prayoktavyny adya bhaviyanti, sktavkena praharatti vacant, nsti vacanasytibhra, guena v kenacid abhidhna ts devatn nirvartayiyantti. atrocyate, naitad evam. uktam - mukhyam eva krya mantrm, na gauam iti{*3/163*}, saskrrthatvd votkaro{*3/164*} nyyya, na gauam abhidhnam iti. kas tarhi ktsnasayogasya samdhir ucyata iti. ea samdhi, na hy etad eka vkyam, ya [256]{*3/165*} ktsna sktavka, bahny etni vkyni, ye pradhnadevatbhidhyni padni madhye, sdhrani tantrapadni purastd uccryante, tath parastt. yath - agnir ida havir ajuatv vdhata mahojyyoktgnūomvida havir ajuetm av vdhetm ityevamdni{*3/166*}. te purastt tantram - yath, ida dyvpthivti, parastd api yath, asymdhed iti. tny etni sarvi sktavacanena sktavkaabda labhyante. na ca te samudya kicid artha vadati. tasmn na samudya sktavka, na ca skt sdhanam, sktavkasmnyasyaikatvt, sktavko vartata ity ekavacana bhavati. sktavkena prastara praharatti tu yena kenacit sktavkena prahriyame yathruta kta bhavati. tasmt samudya sktavka. yat tv amvsydevatvcni padni, na pauramsy prayujyante, na tatra sktavkaabdo bdhyate, prakaraa tatra ligena bdhitam, tac ca nyyyam eva. tasmt pauramsym amvsyy ca vibhajya sktavka prayoktavya iti. NOTES: *{3/162: E2: sanidhnvacanc ca, asya, E4: sanidhnd avacanc ca, asya}* *{3/163: Zu MS 3.2.1}* *{3/164: E2,4,6: evotkaro}* *{3/165: E2: 4,152; E4: 4,55; E6: 1,175}* *{3/166: 1. Teil: Tait.Br. 3.5.10.2}* ____________________________________________ ligakramasamkhynt kmyayukta sammnnam // MS_3,2.19 // iha kmyayjynuvkykam udharaam - indrgn rocan diva{*3/167*}, pravaraibhya{*3/168*}, indrgn navati pura{*3/169*}, lathad vtram{*3/170*} ityevamdy ca. apar api kmy iaya - aindrgnam ekdaakapla nirvapet, yasya sajt viyyu, aindrgnam ekdaakapla nirvaped bhrtvyavn, agnaye vaivnarya dvdaakapla [257]{*3/171*} nirvaped rukkma, agnaye vaivnarya dvdaakapla nirvapet sapatnam abhidroyann ityevamdy. tad et yjynuvky prati sadeha - ki yvat kicid aindrgna karma, tatra sarvatrnenaindrgnena yjynuvkyyugalena bhavitavyam, utaitasym evaindrgnym iau kmyym iti. eva vaivnaryayor yjynuvkyayo, eva sarvatra. ki tvat prptam? yvat kicid aindrgna vaivvaryam agnūomya jtavedasa ca sarvatrait yjynuvky bhaveyu. kuta? ligt. nanu kramasamkhyne vieake bhaviyata. satyam, tathpi krama samkhy ca aknoti liga bdhitum iti. eva prpte brma - ligakramasamkhynt tsv eva kmysv et yjynuvky iti gamyate, ya eva hi ligakrama e karmam, sa evs yjynuvkynm, tena tsm eva t eabht iti. nanu liga balavattaram ity uktam. satyam etat, iha tu samkhy balyas, na hy et samkhynd ta e kmyn karma prpnuvanti, na bhinnaden karmam. kuta? samkhym antaresm t yjynuvkytvam eva na vijyate, kuto bhinnaden karma yjynuvky bhaviyantti, y cai samkhy, s kmynm eva yjynuvkytvam cae na sarvem. yadi samkhy ndriyate, yjynuvkytvam evai na bhavati, yady driyate, tad kmynm eva. eva hi tat samkhyyate - kmyayjynuvkykam iti. atha kim artham ubhayam upadiyate - ligakramd iti, samkhynd iti ca. asti tatra pthiktya vrtapatya ca karma, smidhenkryam apy asti, yjynuvkykryam api. yadi ligakramd ity etvad evocyate, smidhenkrye 'pi ligena [258]{*3/172*} ts viniyoga syt. atha kim artha ligakramau vyapadiyete? sarv yjynuvkykrya eva viniyujyeran, smidhenūu viniyogo na syt. atha puna samkhynl ligakramc ca nirvtte yjynuvkykrye, smidhenūu viniyoga siddho bhavati, yathgnivruy ie krame 'tte saumraudrm angate, manor cas t smidhenūu dhyy ity ucyante, tath - pthuyjs tam sabdha iti dve dhyye kalpyete. tasmd ubhaya vyapadeavyam iti. NOTES: *{3/167: Mait.S. 4.10.4}* *{3/168: Mait.S. 4.10.4}* *{3/169: Mait.S. 4.10.5}* *{3/170: Mait.S. 4.10.5; Kha.S. 4.15}* *{3/171: E2: 4,155; E4: 4,65; E6: 1,176}* *{3/172: E2: 4,156; E4: 4,65; E6: 1,177}* ____________________________________________ adhikre ca mantravidhir atadkhyeu iatvt // MS_3,2.20 // jyotiome ryate - gneyy agndhram{*3/173*} upatihate{*3/174*}, aindry sada, vaiavy havir dhnam{*3/175*} iti. tatra sadeha - ki praktbhir evaligavatbhir upasthtavyam, uta dataybhya evalig gamayitavy iti. ki tvat prptam. prakarae ca mantro ligena vidhyamno dataybhya evgamayitavya, gneytyevamdibhir hi aky datayo 'bhivaditum. ya cya prakta, sa kryntare viniyukta, nehpy upadeam arhati. upadiopadeo hi na nyyya evajtyakasya. katha jtyakasya? ya kasmicid vieeopadia, nsau smnyena ligennytropadeam arhati. katham? yadi tal liga tasya lakaatvena, tata sa viio lakyeta [259]{*3/176*} yennenaivaligenaitat karotti, tato nopadio bhavati. athopadiyate - evaligena karotti, tato na lakyate, tenopadiasyaivajtyakasyaivajtyaka punar upadeo na nyyya. tasmd datay ligavanto mantr grahtavy. nanu prakaraasmarthyata prakt grahtu nyyy. nety ucyate, liga hi prakarad balya. ha, virodhe sati ligena prakaraa bdhyeta, na caitayor virodha, na vaya prakaraam anujighkanta prakta ligavantam updadn ligam upabdhemahi{*3/177*}. yadi tu prakta viligam upadademahi{*3/178*}, tato bdhemahi ligam. ubhaya sapdayiyma prakaraa liga ca. naitad evam, ligena pratyayo bhavati, datayenpi kartavyam iti, datayo 'pi hy gneyabdena akyante vaditum, sa pratyayo ligajanito yan mithyeti kalpyate, tat prakaranurodht. sa cet prakaraam anurudhyate, mithyeti kalpyate, atha nnurudhyate samyag iti, tasmd virodha. virodhe ca prakaraadaurbalyam. ucyate - tal ligavattnenopasthnennugrahtavy, na datay mantravykti, s ca prakte mantra updyamne niravae uptt bhavati, datay punar mantravyaktv updyamny prakarad y mantravyakti prpnoti, s bdhit bhavati, asati virodhe. na ca, iha ligaprakaraayor virodha, prakarad vykti pratyate, ligt smnyam, any ca vyakti, anyat smnyam. tasmt prakto ligavn updeya iti. ucyate, satyam evam etat prakta updyamne prakaraa na bdhita bhavati, ligam apy anughtam, ligajanitas tu pratyaya kacin mithyeti kalpito bhavati. nanu vyaktir apadrtha, katha{*3/179*} vyaktv anupdyamny pratyayo bdhyeta? ucyate - etad eva na [260]{*3/180*} vijnmo ligavatttrga na veti. ki tu tad dhitarnirdeo 'yam, tatra devaty mantro lakyate, mantravyaktir hi sdhanam, na smnya nma kicid aparam, devataivtra smnyam, yaysdhana{*3/181*} lakayitavyam. na ca gamyate viea - ayam asau mantro nyam asv iti, anavagamyamne viee sarve tallig grahtavy iti, dataym api mantravyaktau bhavati pratyaya, sa prakaranurodhena bdhyetety anyyyam. eva sati na dataya evopdtavy bhavanti, praktam apy updadran. nanv etad uktam, kryntare praktasyopadeo nsv arthntara upadekyata iti. ucyate, na niyogata sa evrthntare vartate, sa cnya ca smnyena ligena. naiva sati kicid duyati. nanv etad duyati - nobhayam anughta bhavati liga prakaraa ca. satyam, nnughta bhavati, ki tv ananugrhyam eva prakaraa ligapratyayaviruddhatvt. api ca na liga prakaraa cnugrahtavyam iti, tatparicchinne pravttir bhavati, yad avagamyate - etat phalavad iti. tatra pravartate. kim ato yady evam? etad ato bhavati, na ligam anughta kvacid ity aparasmis tatparicchinne na pravttir bhavitum arhati. tasmd datayo grahtavy iti gamyate. NOTES: *{3/173: E2,4,6: gndhram}* *{3/174: Vgl. Tait.S. 3.1.6.1}* *{3/175: Tait.S. 3.1.6.1}* *{3/176: E2: 4,160; E4: 4,71; E6: 1,177}* *{3/177: E2,4: apabdhemahi}* *{3/178: E2,4: updadmahi; E6, E4 (v.l.): updademahi}* *{3/179: E2,4 om. katha}* *{3/180: E2: 4,162; E4: 4,71; E6: 1,178}* *{3/181: E2,4: yath sdhana}* ____________________________________________ tadkhyo v prakaraopapattibhy // MS_3,2.21 // tadkhyo jyotiomasamkhyta{*3/182*} eva grahtavya. kuta? prakaraopapattibhym, prakto hy asau, praktapratyaya ca nyyya. katham? na jyotioma prati mantrasya vypravidhnam upapadyate, prptatvd eva. vypravieavidhna tpapadyate, aprptatvd vypravieasya, anapekya ca prakaraa dataye vidhyamne vkya bhidyeta. upasthna ca kuryt. tac caiva ligeneti. [261]{*3/183*} NOTES: *{3/182: E1 gibt jyotiomasamkhyta in Klammern}* *{3/183: E2: 4,167; E4: 4,87; E6: 1,179}* ____________________________________________ anarthaka copadea syd asabandht phalavat, na hy upasthna phalavat // MS_3,2.22 // nanu ca prakaraj jyotiomasyopakraka syt. yady upasthnajyotimasabandho vivakyeta, tadopasthna jyotiome upadiyeta, prakarat tenaikavkyatm iyt. yad tu khalpasthnasya mantrasabandho vivakyate sarvopasthneu,tad mantra prpnoti, prakaraa bdhitv. na prakaraa vieaka bhavitum arhati, ubhayasabandhe vkyabheda. asmatpake na punar aya doa, yengneyenaindrea v jyotiome vypra kriyate, tena upasthnavypraviea tad jyotiomiko vidhyate, anyat sarvam andyata iti na doo bhavati. athav, agndhrahavir{*3/184*} dhnasada sabandhamtra vidhyate, upatihata ity ayam anuvda, anena mantregndhram{*3/185*} upatihata iti samsdatty artha. tasmt prakt mantr evajtyak updtavy iti. NOTES: *{3/184: E2,4,6: gndhrahavir}* *{3/185: E1: agnidhram}* ____________________________________________ sarve copadiatvt // MS_3,2.23 // yad apy uktam upadi hi te prakt kryantara iti. tad ucyate, uktottaram etat. api ca na kenacin nopadi{*3/186*}, sarve vcstoma vine asyamne srye 'nudyati, tena na prakte kacid viea. tasmt praktasyaiva grahaam. [262]{*3/187*} NOTES: *{3/186: E2: api ca kevalam eta evopadi, E4: api ca na kevalam eta evopadi}* *{3/187: E2: 4,169; E4: 4,91; E6: 1,180}* ____________________________________________ ligasamkhynbhy bhakrthatnuvkasya // MS_3,2.24 // bhakamantra ryate - bhake hi m via drghyutvya atanutvya ryaspoya varcase suprajstvya. ehi vaso purovaso priyo me hdo 'sy avinos tv bhubhy sadhysam. ncakasa tv deva soma sucak avakhyeam. hinva me gtr harivo gan me m vitta, ivo me saptarn upatihasva m me 'v nbhimatig mandrbhibhti ketur yajna vg ju somasya tpyatu, vasumad gaasya rudramad gaasydityavad gaasya somadevate mativida prtasavanasya mdhyadinasya savanasya ttyasavanasya gyatracchandasas triupchandaso jagacchandaso 'gnihuta{*3/188*} indraptasya narasaptasya pitptasya madhumata upahtasyopahto bhakaymtyevamdi{*3/189*}. tatra sadeha - ki ktsna eo 'nuvko bhakae viniyojanya, uta kacid asyvayavo 'nyatrpti. ki prptam? ligasamkhynbhy bhakrthatnuvkasya, sarvo 'nuvko bhakae viniyojanya. kuta? bhakaymty ea abdo vyakta bhakae viniyojanya, bhakaam ea aknoti vaditum, nnyat kicit. anyni csya padni bhakaavieaavacanny eva, yatra yatra bhakaymti, tatra tatra prayujyante. nanu ehi vaso ityevamdi sadhysam ity evam anta grahartham, svena padasamhena parasparkkiaikrtham, vibhinna bhakaavkyt. ncakasam ityevamdy avakhyeam ity evam antam avekaavacanam. hinva me gtr hariva ityevamdi ca [263]{*3/190*} m me v nbhimatig ity evam anta samyag jarartham. tad bahutvd arthnm, bahni vkyni. katham etac chakya vaditu sarvam idam eka vkya bhakae viniyujyata iti. ucyate - sarvy etni bhakaavieavieanty uktam. ha, evam api bhidyeta vkya vieaaviey yugapad vacansabhavt. ucyate - na vieani vivakiyma, vieaair grahavekadibhir viia eko 'rtho vivakyate. naiva samyag bhavati, vieaavacannm avivakitasvrthavacanat, bhakaavieaaparat ceti, lakaay tu gamyate. rutilakaviaye ca rutir nyyy, na laka, tasmn naika vkyam iti. atrocyate - yady apy am grahadayo bahavo 'rth gamyante, na tu sarva psit iti, bhakaam evaika pratyyayitavyam. tad dhi rutam, vieany arutni, na tai prattai prayojanam, prayojana ca yvata padasamhasyaikam, tvad eka vkyam. tasmd viiabhakartham etad eka vkyam iti bhakae viniyoktavyam. samkhyna ca bhavati - bhaknuvka iti, ktsna cnuvko nvayava. nanu ca samkhy laukika abda katha vaidikam aga niyasyatti. yady api laukika, tathpy andi tasynuvkena sabandha. kim ato yady evam? etad ato bhavati, bhakaasamabhivyhtam anuvka brte, samabhivyhra ca sati sabandhe bhavati, yath pcako lvaka iti samabhivyhrt sabandham anumsymahe. ha nnumnagamya evajtyakev agabhva, vidhnd evvagamyate, nnyath, na ca samkhy vidhtr. atrocyate - samkhy sabandhinau buddhau sanidhim upaneyati, prayogavacano vidhsyatti. tasmt ktsno 'nuvko bhakae viniyoktavya iti. [264]{*3/191*} NOTES: *{3/188: E2,4,6: 'gniuta}* *{3/189: Tait.S. 3.2.5.1-3}* *{3/190: E2: 4,170; E4: 4,92; E6: 1,180}* *{3/191: E2: 4,172; E4: 4,98; E6: 1,181}* ____________________________________________ tasya rpopadebhym apakaro 'rthasya coditatvt // MS_3,2.25 // naitad eva ktsno 'nuvko bhakae viniyujyata iti. rpd grahaavkya grahae viniyujyeta, ehtyevamdi sadhysam ity evam antam. ncakasam ityevamdi cvakhyeam ity evam anta darane. kuta? mukhyrtham eva tad vkya bhavati, itarath lakarthat syt, mukhyrthat ca nyyy na lakyrthat. ucyate - vieanm abhidhne, na kicid asti prayojanam ity uktam. atrocyate - naivaitni vieani, pthag evaitni grahadni svai svair vkyair ucyanta iti. kuta? asti hi tai prayojanam, coditni hi tni, knicit tu pthagvkyai, knicid arthaprptni, tny avaya prakayitavyni. tni prakayiyanty etni vkyni. rpa cai tatprakanasmarthyam, ato nnrthatvn naika vkyam ucyate. nanu bhakaavkyae bhavitum apy e rpam iti. ucyate - bìham asti rpam, na tu tadvieany etni kalpyante. kasya hetor adrthni tath bhavanti? uktair anuktair v vieaais tvn eva so 'rtha, itarath grahadni prakayiyanti, tath drthni bhaviyanti. tasmd rpopadebhym apakro bhavet kecid atreti. ____________________________________________ gubhidhnn mandrdir ekamantra syt tayor ekrthasayogt // MS_3,2.26 // bhaknuvke ryate - mandrbhibhti ketur yajn vgju[265]{*3/192*} somasya tpyatu. vasu-mad guasya somadevate mativida prtasavanasya gyatrachandaso 'gnihuta{*3/193*} indraptasya madhumata upahtasyopahto bhakaymti{*3/194*}. tatra sadeha - ki mandrdi tpyatv ity evam anta eko mantra, vasumad gadir apara, uta mandrdir bhakaymy anta eka eva mantra iti. ki tvat prptam? dvau mantrau, dvau hy etv arthau, any tptir anyad bhakaam, tato 'rthabhedd vkyabheda. tad uktam - tasya rpopadebhym apakaro 'rthasya coditatvd iti. eva prpte brma - gubhidhnn mandrdir ekamantra syd iti, tptir bhakavieaatvenbhidhyata iti{*3/195*}. bhakaymi vk tarpsyatti. nanu tpyatv ity eo 'nya abda, anya ca tarpsyatti, e bhaviyant kriyym upapadabhty bhavatti, tatra dvayo kriyayor asti sabandho bhakaymi vk tarpsyatti. iha punar bhakaymi tpyatv iti nsti kacit sabandha. ucyate - na hy aya vidhau tpyatv iti vijyate. kva tarhi? prrthany v prptakle v. yadi bhakaymi vk tarpsyatty evam abhisabandha kriyate. yadi v bhakayi vcas tarptu prpta kla iti, tena vieaavieyabhvd ekrthatym ekavkyatve mantraikyam upapadyate. nanu nirkka ete vkye bhaktv rpa skke kriyete. atrocyate -yady apy ete vkye bhinnrthe nirkke dvv arthv abhivadeytm, tathpi bhakaasya prakana da prayojana na tarpaasya, iti ktvaikrthyam eva bhavet. kim aga punar guabhve gamyamna evtra. tasmd gubhidhnn mandrdir ekamantra syd iti. [266]{*3/196*} NOTES: *{3/192: E2: 4,174; E4: 4,102; E6: 1,182}* *{3/193: E2,4,6: 'gniuta}* *{3/194: Tait.S. 3.2.5.1-2}* *{3/195: E2,4,6 om. iti}* *{3/196: E2: 4,175; E4: 4,104; E6: 1,183}* ____________________________________________ ligavieanirdet samnavidhnev anaindrm amantratvam // MS_3,2.27 // ea eva mantra udharaam - iha ca pradnny aindry anaindri ca vidyante, te bhakany api santi. tatra sadeha - kim aindrev anaindreu ca mantra, utaindrev eva mantra, anaindrm amantraka bhakaam iti. ki tvat prptam? anaidrm amantraka bhakaam iti. kuta? samnavidhnny etni pradnni, tev indraptasyeti mantro 'nindrapta na aknoti vaditum, na ca samnaprakaraa ha sabhavati, asati vacane 'nyrthnabhidhnt. tasmd amantraka bhakaam evajtyakev iti. ____________________________________________ yathdevata v tatpraktitva hi darayati // MS_3,2.28 // athav yathdevatam hena lakayitavyam kasmt? dhruvacamas hi praktibht. ke punar dhruvacamas? ye ukrmanthipracre savanamukhy, aindrs te bhavanti, te praktibhta pradnam, viktibhtny anyni. katham avagamyate? tatpraktitva hi darayati. katham? anuupchandasa iti oainy atirtre bhakamantra namatti. kim atra daranam? namatti viparima darayati. nanu vacanam etat syt. nety ucyate, naitan namatti ryate. katha tarhi eva namatti, anuupchandasa iti bhakamantra namatti, sa ea ho vikrepapadyate, [267]{*3/197*} tasmd ete vikr, ato 'naindrev api codakaprpto mantra hitavyo bhavati. ucyate - vikr eta iti ligam apadiam, nyyo 'bhidhyatm iti. ucyate - aindra somo ghyate myate ca, tenaindreu somo 'naindreu soma eva nstti sarve somadharm aindrev eva, adharmak itare skk. katha punar jyate - aindra somo ghyate myate ceti? mantravart, indrya tv vasumata ityevamdir mantra aindra soma vaditu aknoti nnyam. tasmd aindra soma, tenaindreu somadharm, anyni tu pradnni skki, ato dharmn grahūyantti nyya. tasmd yathdevatam hitavyo mantra iti. eva sthita tvad aparyavasitam, tata eva sati cintntara vartiyate. NOTES: *{3/197: E2: 4,176; E4: 4,106; E6: 1,183}* ____________________________________________ punarabhyunnteu sarvem upalakaa dvieatvt // MS_3,2.29 // santi punarabhyunnt som ukrmanthipracra eva savanamukhy, te hotur vaatkre 'nuvaatkre ca caturbhir madhyatakri camasair hutv hotrak camasai sakt sakd vaakra eva hutv puna saeev eva ptreu somo 'bhyunnta, eva hi tatrdhvaryu sapreyati, madhyatakri camasdhvaryavo vaakte 'nuvaakte jahuta, hotrak camasdhvaryava sakd dhutv ukrasybhyunnyopvartadhvam iti. tatra hotrak nndevat yajanti, maitrvaruo mitrvaruau, mitra vaya havmaha iti{*3/198*}, [268]{*3/199*} brhmac chas indram, indra tv vabha vayam iti{*3/200*}, pot maruta, maruto yasya hi kaya iti{*3/201*}. ne tvara patn ca, agne patnr ihvaheti{*3/202*}, gndhro 'gnim uknnya vannyeti{*3/203*}. tatra tai camasai prvasmin vaakra indra ia, punar abhyunnya mitrvarudy devat i, eas tatrendrasya mitrvarudn ca. tatra sadeha - ki prasthitadevaty cendrasya mitrvarudn copalakaam, utendro nopalakayitavya iti. ki tvat prptam? punar abhyunnteu sarvem upalakaam. kasmt? dvieatvt, camase camase tatra dvayo ea, praktau yasyai hutam, tac cheas tatpta ity uktam. ihpi tadvad eva vaditavyam. tasmc camase camase dvayor upalakaam. NOTES: *{3/198: V 1.23.4a}* *{3/199: E2: 4,178; E4: 4,110; E6: 1,184}* *{3/200: V 3.40.1a}* *{3/201: V 1.86.1a}* *{3/202: V 1.22.9a}* *{3/203: V 8.43.11a}* ____________________________________________ apanayd v prvasynupalakaam // MS_3,2.30 // apanta prasthitadevaty ea manymahe. kuta? mitrvarudibhyas tatptrastham abhyrvyate. katham etat? ucyate - mitrvarudayo hjyante, tad yathcryaea devadatto bhujno yadi ea prakya prayacchati, prako devadattam upalakayati, devadattaea bhuja iti, ncryaeam. tasmn na prasthitadevat indra upalakayitavya iti. ____________________________________________ grahad{*3/204*} vpanaya{*3/205*} syt // MS_3,2.31 // na caitad asti, indro nopalakaya iti, tasypi hy asau ea pratyakam avagamyate. nanv apanta iti. ucyate - nsv apanyate. sakd dhut camasnabhidroakalad ghti, saea camaso lakaam anyasyonnyamnasya. tata{*3/206*} camasastho hotum unnetavya preito v. yat tu yakyam devat praty r[269]{*3/207*}vita iti. ucyate - rvyate tatra devatbhyo na tv ida v tad veti. tena{*3/208*} yad dhotu ghta tad rvitam iti gamyate. na ca, rvaavely devatbhisabandha, yad yad devatbhisabaddham, tad rvyate, tasmd astndraea, lakyate{*3/209*} ca. ata sarvem upalakaam iti. ktvcintai, ntra prayojana vaktavyam, prvdhikaraasyaivaitat prayojanam avadhryate. NOTES: *{3/204: E2,4: agrahad}* *{3/205: E2,4: vnapya}* *{3/206: E2,4: na ca}* *{3/207: E2: 4,180; E4: 4,113; E6: 1,185}* *{3/208: E2,4: tata}* *{3/209: E2,4: bhakyate}* ____________________________________________ ptnvate tu prvavat // MS_3,2.32 // asti ptnvato graha, yad upuptregrayat ptnvata ghtti, dvidevatyn e grayaasthly upant, tata ptnvato ghyate. atha hute ptnvate, tac chee bhakyame bhavati sadeha - kim indravyvdaya upalakayitavy na veti. ki tvat prptam? upalakayitavy. tem api hy asau eo yath prasthitadevaty iti. ____________________________________________ grahad vpanta syt // MS_3,2.33 // apanyate hi sa ea iha, na yathprvavat, tatra hi ptralakaatvena sakrtyate na somo grhyatvena, iha tu grayad ghtti, sthlstha somo nirdiyate hotum, yakyamadevat prati. nanu sthlym grayao ngrayaa{*3/210*} ca, tatra yas tasmd grayad ghyate, sa ptnvata, yas tu saptnn sau ptnvata iti. ucyate - grayao 'pdnam, tasmd yo 'paity grayao 'ngrayao{*3/211*} v, sa sarva ptnvata, grayac caia sarvo 'peta. [270]{*3/212*} nanv angrayad apy apeta. naia doa, grayat tvad apeta, tensau prvadevatbhi pta iti na akyate vaktum. yo hndrrthasya somasyvayava ea sa indrapta iti praktv ucyate. ihpi tadvad eva prvadevatrthasyvayavo vaditavya. nanu yo 'sau prvadevatrtha, tasyaivyam avayava. neti brma, na hi hutasyvayavo dyate. nanu praktv api hutasyvayavo na dyate. ucyate - huthutasya samudyasya tatrvayava upalakyate taddevatasya. nanv ihpi samudya evst taddevatya, tasyaivyam avayava. nety ucyate, sd aya samudyas taddevatya, idn tasyvayavo 'nyadevatyo jta, tena samudyas taddevatyatvd apeta. ha prvadevatptasysv avayava st tena bhtaprvagaty bhaviyati. ucyate - praktau na bhtaprvagatybhidhna ktam, ihpi tadvad eva na kartavyam iti. api cendradevatyas tatrendrapta ity uktam, anapant ca tasyendradevatyat, asya puna prvadevatsabandho 'pagata. tasmn ntra prvadevatopalakayeti. NOTES: *{3/210: E2,4: 'ngrayaa}* *{3/211: E2,4: 'ngrayao}* *{3/212: E2: 4,182; E4: 4,118; E6: 1,185}* ____________________________________________ tvara tpalakayet pnt // MS_3,2.34 // asti ptnvata soma, tatra mantra, agn i patnvan sajr devena tvar soma pibeti{*3/213*}. tatra sadeha - ki tvaopalakayitavyo na veti. ki prptam? upalakayitavya. kuta? pnt, pna ryate - sajr devena tvar [271]{*3/214*} soma pibeti. tenyam agnaye patnvate saha tvar dyata iti gamyate. yasmai ca yena saha dyate, ubhbhy tad dyate, eva tat sahadna bhavati, yath devadattya yajadattena saha ata dyatm ity ukte, tatrobhbhym api dyate. tasmt tvëro 'py asau soma iti tvaopalakayitavya. asv apndra iva{*3/215*} pibatti. NOTES: *{3/213: Tait.S. 1.4.27.1}* *{3/214: E2: 4,183; E4: 4,122; E6: 1,186}* *{3/215: E2,4: eva}* ____________________________________________ atulyatvt tu naiva syt // MS_3,2.35 // naitad evam, abdapramak vayam, yac chabda ha, tad asmka pramam, abda cgne patnvata pnam ha tvau sahabhvamtram, na hy ananuhyamne sahabhva sidhyatti tvaari pnam anumyate. nanu tvare pna coditam. satyam, codita mantravarena, na codanay. codan hi ptnvata ghtti, loke tu krya dv coditam acoditam apy anuhyata{*3/216*} eva, lokata caitat paricchinnam, naivajtyakena vkyena, tvau soma kto bhavatti. NOTES: *{3/216: E2,4, E1 (v.l.): coditam acoditam apy anuhyata}* ____________________________________________ triac ca parrthatvt // MS_3,2.36 // tasminn eva ptnvate mantra - aibhir agne saratha yhy arv nnratha v vibhavo hy av. patnvatas triata tr ca devn anuvadham vaha mdayasveti{*3/217*}. tatra sadeha - ki trayastriato [272]{*3/218*} devnm upalakaa kartavyam, uta neti. ki prptam? trayastriata devnupalakayet. katham? dyate hi somas trayastriate devebhya. eva hy agnim agnd adhcchati, yhy agner 'vcnam, trayastriat devai saha samna ratham adhihya nnrathair v vibhavanti hi te 'v. tad idam anuvadham vaha trayastriata patnvato devn gamaya tarpaya ceti. atra hy agnim agnd adhcchati trayastriato devn tptaya iti gamyate, yat pradhna ctra mantra, tat para soma. tasmd ucyate - trayastriad dev upalakayitavy iti. nanu codany patnvn kevalo 'gnir devattvena ryate. satyam, codany patnvn devattvena ryate, na tu devatntara niidhyate. kim ato yady evam? etad ato bhavati, mntravariks trayastriad dev aviruddh codany pratyanta iti. eva prpte brma - na trayastriad dev upalakayitavy iti, ntra mantre 'gnir hvt parive v tarpayit vdhyeyate. ntra trayastriad devev ieu prayojana nirvartyate. kas tarhi yaavya? patnvn. kuta etat? sa hi codyate - ptnvata ghtti. nanu mntravarikn trayastriato devnm atra sakrtanam. ucyate - parrthatvena t sakrtyante. katham? na hy aprattam agne, tad bhavati, na ca parakyasya dnam avakalpate. tasmt tvam ambhyas trayastriad devatbhyo dehty asamajasa vacanam, agnaye tv anena dnam ukta bhavati. katham? no hi vilabhayati dravyam, tad iha vilabhana sakrtayan tvam asya na iti pratypayati. [273]{*3/219*} nanu mdayasvety ucyate, na vilabhayeti. ucyate - na hi mdyanti devat, tasmn madakaraasakrtanam adya syt, dya tu tygasakrtana lakaay, laka hy adakalpany jyyas, pramd dhi s bhavati. nanu tyge 'pi lakyame 'gni kartdhūyate. tad ucyate - agner apy adhyeadyaiva, tasmd agner aivaryakaraam etad vkya lakayatti nyyyam. api ca ptnvate soma codyate - ptnvata ghtti. nanktam, mntravarika ca pratiedhati codaneti. ucyate - tad api mntravarika nstty uktam. api ca smarthyt pratiedhatti gamyate. na hi speka patnvac chabda, tad dhitrthena salakyate, tasmt kevala patnvn devateti. etac codanvaena mantro varanya. tasmd yathaivsmbhir varito mantra, tathaiva bhavitum arhatti, patnv cgnir agne patnvann iti smndhikarayena nirdiyate. tasmd agnir upalakayitavyo na trayastriad devat iti. NOTES: *{3/217: V 3.6.9}* *{3/218: E2: 4,185; E4: 4,125; E6: 1,186}* *{3/219: E2: 4,187; E4: 4,126; E6: 1,187}* ____________________________________________ vaakra ca kartvat // MS_3,2.37 // asty anuvaakradevat, somasygne vhty anuvaakarotti{*3/220*}. tatra sadeha - kim anuvaakradevatopalakayitavy na veti. ki prptam? upalakayitavyeti, na tatra prrthya kicit prvad upalakyate. tasmd upalakayitevyati. eva prpte brma - anuvaakradevat nopalakayitavy, kartvat, yath kart nopalakyate, hotpta[274]{*3/221*}sydhvaryuptasyeti, evam evnuvaakradevatpi. na hi s praktv upalakit, yac ca nma praktau ktam, tad iha karayam. tasmn nopalakayitavyeti. NOTES: *{3/220: Ai.Br. 3.5}* *{3/221: E2: 4,189; E4: 4,131; E6: 1,188}* ____________________________________________ chandapratiedhas tu sarvagmitvt // MS_3,2.38 // sthitd uttaram ucyate - naitad asti, yad uktam hena mantravad bhakaa kartavyam iti, amantraka bhakaa kartavyam. kasmt? ucyate - samnavidhnatvt, nsty atra praktiviktibhva. katham? prakaraasya tulyatvt, yal liga uktam{*3/222*}, chandapratiedha sa ity ucyate, ttyasavanatvj jagatcchandasa iti prpte 'nuupchandasa iti oaini bhakamantra namatti{*3/223*} samnavidhne 'py avakalpyate. yat tktam{*3/224*} - aindra somo ghyate myate ceti, naita aindr anaindr ca bhinn yg, ekasyaivaite 'bhysavie, na cbhsavie dharm guatvt, sarva ete ygadharm. tena ktsn ygasya codyante somadharm, soma ceti. yac ca, indro ghyate myate ceti, indrasya mantrmnnn mantrea grahaa prakayitavyam, itars devatn dhyndineti. tasmd anaindrm amantraka bhakaam iti. [275]{*3/225*} NOTES: *{3/222: Zu MS 3.2.28}* *{3/223: Vgl. zu MS 3.2.28}* *{3/224: Vgl. zu MS 3.2.28}* *{3/225: E2: 4,191; E4: 4,138; E6: 1,188}* ____________________________________________ aindrgne tu ligabhvt syt // MS_3,2.39 // eva sthite cintyate - asti tatraindrgna soma, aindrgna ghtti{*3/226*}. tatra sadeha - ki mantravad bhakaam, amantraka veti. ki prptam? aindrgne tu mantra syt, yasya hndrgn devat tasya nendra{*3/227*}, akyate hi sa indrapta iti vyapadeum, yasya hy avayavntaram indrea ptam, sa indrapta, tasyendrgnibhy pibadbhy ptam avayavntaram indrea. tasmn mantravad bhakaam iti. NOTES: *{3/226: Vgl. Tait.S. 6.5.4.1}* *{3/227: E2,4 om. na}* ____________________________________________ ekasmin v devatntard vibhgavat // MS_3,2.40 // nsyvayavntaram indrea pyate, na cvayavntareendraptena tat pta bhavati, tena pta iti lakaabdo 'yam. indram uddiya ya sakalpito indro yasya devateti, yathaiva ca skkasya tad dhitrthensabandha, eva samso 'pndraptasyeti skkasya nvakalpate, tad uktam - vyavasth vrthasayogd iti{*3/228*}. ha - nanu tenaivdhikaraenaitad gatam{*3/229*}. kim artha puna cintyata iti. ucyate - yat tatra vicrita siddham eva tat. katha punar vicryate? naiva skkasya devatsabandha iti. naiveha devatsabandha iti prva paka, pnamtrasabandho 'treti, pnamtrasabandhena yatra dvbhy pyate, tatraikena devatsabandha ity uttara paka, tasmn na punaruktam iti. [276]{*3/230*} NOTES: *{3/228: MS 3.1.27}* *{3/229: Vgl. MS 3.1.17}* *{3/230: E2: 4,193; E4: 4,143; E6: 1,189}* ____________________________________________ chanda ca devatvat // MS_3,2.41 // asmin mantre gyatrachandasa ity ucyate, tatra sadeha - kim ekacchandasi some mantra, uta nncchandasyapti{*3/231*}. ucyate - chanda ca devatvat, yathnyasahitendre na mantra, evam anekacchandaske some na syn mantra iti. atrpi hi gyatracchandasa iti savieaasya samso nvakalpate. NOTES: *{3/231: Tait.S. 3.2.5.2}* ____________________________________________ sarveu vbhvd ekacchandasa // MS_3,2.42 // sarveu v mantra syt. kuta? abhvd ekacchandasa, naiva kacid ekacchandas somo 'sti, tena yathbhto 'yam, tathbhtasya{*3/232*} chando vieaam. tasmd anekacchandaske some mantra syd iti. NOTES: *{3/232: E2,4: yathbhtasya}* ____________________________________________ sarve vaikamantryam aitiyanasya bhaktipnatvt savandhikro hi // MS_3,2.43 // yad uktam - anaindrm amantraka bhakaam iti, tan na, sarve samantraka bhakaam iti, yathsammnta ca mantra syt. nendrapta iti soma ucyate. ki tarhi? savanam, prtasavanaabdena smndhikarayt. nanu some 'pi ah. satyam asti ah, na tu tena smndhikarayam. nsv indrea soma pta, npndrya datta, anya eva pto datto v, sa gata eva. na ctta samudyo vyapadiyate, [277]{*3/233*} pratyakavacano hy aya abda. savane tu na doa, indrapta bhavati savanam, yatrendrea ptam. tasmd anaindro 'ptasavane 'ntarbhavatti akyate mantrea vaditum. akyate cet samnavidhne katham iva mantro na bhaviyati. bhakty hy apta pta ity ucyate. evam eva aitiyana cryo manyate sma. asmkam apy etad eva matam. cryagrahaam, tasmd gatam iti tasya sakrtyartham. NOTES: *{3/233: E2: 4,195; E4: 4,146; E6: 1,190}* ____________________________________________ ruter jtdhikra syt // MS_3,3.1 // jyotiome ryate - uccair ca kriyate, uccai smn, upu yaju iti{*3/234*}. tatra sadeha - ki gdijtim adhiktyaite abd pravtt, uta vedam adhiktyeti. ki tvat prptam? jtdhikra syt. kuta? rute, e abdn ravad eva jti pratipadymahe, tenoputva jtydhiktay sabadhyate, vednm adhikraka abdo nstti. api ca - gvedavyatikrntnm c yajurveda uccai prayogo bhaviyati, itarath tasy eva ca ubhau dharmau vaikalpikau sytm, tatra pake bdha syt. prakaraa caivam anughta bhavati, itarath vedasayoge sarvasminn api kratv uputva syt. tasmj jtdhikr ete abd iti. NOTES: *{3/234: Mait.S. 3.6.5}* ____________________________________________ vedo v pryadarant // MS_3,3.2 // veda vdhiktyedam ucyate. kuta? pryadarant. kim ida pryadarand iti? vedaprye vkye vedopakrame nigamyamn ime abd ryante - prajpatir v idam eka st, sa tapo 'tapyata, tasmt tapas te pnt trayo dev asjyanta - agnir vyur ditya, te tapo 'tapyanta tebhyas te pnebhyas trayo ved asjyanta. agner gvedo vyor yajurveda dityt smaveda ity evam upakramya nigamana ida ryate - uccair c kriyate, ucchai smn, [279]{*3/235*} upu yajueti. etasmt krad ebhi praktair upvdi kartavyam, na jty gdibhir ity ucyate. kuta etad avagamyate? vkyopasahre rutatvt, yasmd ita ete ved jt, tasmd etair upvdi kartavyam iti, gdibhir api vedavacanair evopasahrea bhavitavyam. itarath vkyam eva nvakalpeta, tatrnarthak eva bhaveyu, tasmd veddhikr iti. NOTES: *{3/235: E2: 4,200; E4: 4,157; E6: 1,191}* ____________________________________________ ligc ca // MS_3,3.3 // ligam apy asminn arthe bhavati, yath gdaya abd aknuvanti vedam abhivaditum iti, gbhi prtardivi deva yate. yajurvedena tihati madhye ahna. smavedenstamaye mahyate. vedair anyais tribhir eti srya iti{*3/236*}, dvau vedau sakrtya, kabda ca triu pdeu, caturthe pda upasaharati bahuvacanena, vedair anyas tribhir eti srya ity kabda vedavacana darayati. tasmd api payma. veddhikr ete abd iti. NOTES: *{3/236: Tait.Br. 3.12.9.1}* ____________________________________________ dharmopadec ca na hi dravyea sabandha // MS_3,3.4 // dharmopadea ca bhavati smna, uccai smneti, sa veddhikrapake yujyate. jtdhikre tv ca uccais tvena smna uccais tva siddham, nsya smadravyea saha sabandho veditavya, tasmd api veddhikr iti. ____________________________________________ trayvidykhy ca tadvidi // MS_3,3.5 // tray yasya vidy sa trayvidya, yas trn vedn adhte, sa eva prakhyyate{*3/237*}. trayti caia abd ksmayajuu prasiddha, yady [280]{*3/238*} ksmayajti trayo ved ucyante, eva tadvidi trayvidykhy yujyate, bhavati ca. tasmd veddhikr ete. NOTES: *{3/237: E4 (Fn.): khyyate}* *{3/238: E2: 4,202; E4: 4,166; E6: 1,191}* ____________________________________________ vyatikrame yathrutti cet // MS_3,3.6 // atha yad uktam - gvedam atikrntnm c yajurvede 'py uccais tva bhaviyatti, tatra matpake yathruta prayogo bhaviyatti yad uktam, tatparihartavyam iti. bhënta stram{*3/239*}. NOTES: *{3/239: E2 hat bhënta stram geklammert}* ____________________________________________ na sarvasmin nivet // MS_3,3.7 // naia doa, sarvasminn gveda uccais tva sarvasmi ca yajurveda uputvam, tatra yady gvedavyatikrnty co yajurveda uputva bhavatti, naitad dƫyati. vedadharma san{*3/240*} gdharma iti, vedasya ca na dharmadvayena sabandha. NOTES: *{3/240: E2,4: sa na}* ____________________________________________ vedasayogn na prakaraena bdhyeta // MS_3,3.8 // yad uktam - prakaraam evam anughta bhavatti, vedasayogd vkyena prakarae bdhyamne na doo bhaviyati. ____________________________________________ guamukhyavyatikrame tadarthatvn mukhyena vedasayoga // MS_3,3.9 // asty dhnam, ya eva vidvn agnim dhatta iti{*3/241*}. tad yjurvaidikam, tatra smagnam mananti - ya eva vidvn vravantya gyati{*3/242*}, ya eva vidvn yajyajya gyati, ya eva vidvn vmadevya gyati{*3/243*} iti. tatra sadeha - kim dhne smagnam uccai, utopv iti. [281]{*3/244*} uccair iti prptam. kuta? smavedenaitat kriyate yad vravantydibhi, tasmd uccair etni smni geynti. eva prpte brma - gunurodhena v mukhya vyatikramet, mukhynurodhena v guam iti, guo vyatikramitavyo nyyya, mukhya cnugrahtavya iti. kuta? mukhyrthatvd guasya, guasynuhnena mukhya sagua katha syd iti gue pravartate, guapravtty cen mukhyasya guahnir bhavati, guapravttau phalam eva nvpta bhavati. atha pradhna sagua kariymti gue pravartamno guasya gua viniptayati, nsya svrtho hyate. nsau gua sagua kartu pravartate, gua ca smagnam, pradhnam dhnam, dhnasya yjurvaidikatvt{*3/245*}, uput gua, sa gaadharmam uccais tva smavaidika{*3/246*} bdhate. tasmd upu smni geynti. NOTES: *{3/241: Mait.S. 1.6.6}* *{3/242: Mait.S. 1.6.7}* *{3/243: Mait.S. 1.6.7}* *{3/244: E2: 4,204; E4: 4,170; E6: 1,191}* *{3/245: E2,4: yjurvedikatvd}* *{3/246: E2,4: smavedika}* ____________________________________________ bhyastvenobhayaruti // MS_3,3.10 // yajurvede jyotioma sammananti - jyotiomena svargakmo yajeta iti, tath smavede 'py asyaivam eva sammnnam. sakc ca kty buddhau dvitya gurtha ravaa bhavati. tatra sadeha - ki yjurvaidikam{*3/247*} mnna kriyrtham, smavaidika{*3/248*} gurtham uta vipartam iti. yatarac cmnna kriyrtha taddharm bhaviyanti. ki tvat prptam? smavedika{*3/249*} kriyrtha yjurvedika{*3/250*} vety anicayo vien avagamd iti. [282]{*3/251*} eva prpte brma - bhyastvena gun paricchidyeta, yatra bhyso gu sammnt, tatra kriyrth{*3/252*} codaneti gamyate. yatra hi kartavyatay codan, tatretikartavyatkkyate, yatrkkitetikartavyat, tatretikartavyatvacana nyyyam. ye ca bhyso gu, setikartavyat, tad itikartavyatligena kartavyatcodanm{*3/253*} anumimmahe, yath bahuu rjapratimepavieu yasya veta chatra blavyajana ca, sa rjety avagamyate, ankhyto 'pi rjaligena. eva kartavyatligena gun bhyastvena jyotiomasya yjurvaidikasya{*3/254*} codannumyate. tasmj jyotiomasyopuprayoga, yajurvedena hi jyotioma kriyate, yat tena codyate. acodita na akyate kartum iti. NOTES: *{3/247: E2,4: yjurvedikam}* *{3/248: E2,4: smavedika}* *{3/249: E2,4: smavedika}* *{3/250: E2,4: yjurvedika}* *{3/251: E2: 4,211; E4: 4,187; E6: 1,193}* *{3/252: E2: kriyrtha}* *{3/253: E2: kartavyatcodand}* *{3/254: E2,4: yjurvedikasya}* ____________________________________________ asayukta prakarad itikartavyatrthitvt // MS_3,3.11 // uktni viniyogakrani rutir liga vkyam iti. rutir aindry grhapatyam iti{*3/255*} dvity vibhakti, liga mantreu vacanasmarthya bahirdevasadana dmti{*3/256*}, vkyam aruay krtti{*3/257*}. atha kim etvanty eva viniyogakrani? nety ucyate. kim apara kraam iti pranenaivopakrama, bhavati ca pranenaivopakrama, yath k nmeya nad? ko nmya pravata? kim ida phalam iti. tad ucyate - asayukta prakarat, itikartavyatrthitvt, yad asayukta ruty ligena vkyena v, tat prakarat, itikartavyatrthitvt. yad itikartavyatkkia sanidhau praasamartham upanipatati yad vacanam, tat{*3/258*} tena praktena sahaikavkyat yti. [283]{*3/259*} tasmt prakte viniyujyate. kim ihodharaam? ki ca prayojanam iti. darapramsau praktya ryate - samidho yajati, tannapta yajati, io yajati, barhir yajati, svhkra yajati{*3/260*} iti{*3/261*}, tni tatraiva prakaraasmarthyd viniyujyante, ngnihotre jyotiome v. NOTES: *{3/255: Mait.S. 3.2.4; vgl. MS 3.2.3}* *{3/256: Mait.S. 1.1.2; vgl. MS 3.2.1}* *{3/257: Tait.S. 6.1.6.7; vgl. MS 3.1.12}* *{3/258: E2,4: yat}* *{3/259: E2: 4,215; E4: 4,192; E6: 1,193}* *{3/260: E2,4,6 om. iti}* *{3/261: Tait.S. 2.6.1.1}* ____________________________________________ krama ca deasmnyt // MS_3,3.12 // atha kim etvanty eva viniyogakrani. nety ucyate. ki ca? krama ca deasmnyt, kramavatm nuprveopadiyamnn{*3/262*} yasya paryye ya dharmam mananti, tasya ta praty kknumyate, satym kky ekavkyabhva, tasmt tato viniyoga iti. kim ihodharaam? ki ca prayojanam? nuprvyavat ygnm anumantraev mntepuyjasya krame dabdhir nmsti{*3/263*} sammnta, tasykkm utpdya tenaikavkyat yt v tatraiva viniyogam arhatti, tath caindrgna karma viytasajtasysti bhrtvyavata{*3/264*}, tasya yjynuvkyyugalam apy mnyata aindrgnam, indrgn rocandiva pravaraibhya{*3/265*} ity{*3/266*} ekam, aparam indrgn navati pura [284]{*3/267*} lathad vtram iti{*3/268*}. tatra ligd viniyoge siddhe vieaviniyogo bhavati, prva yugala prvasyaindrgnasya, uttaram uttarasyeti, etad udharaa prayojana ceti. NOTES: *{3/262: E2,4,6: nuprvyeopadiyamnn}* *{3/263: Tait.S. 1.6.11.6.; vgl. MnS 1.4.2.4}* *{3/264: Vgl. Mait.S. 2.1.1}* *{3/265: E2,4,6: pravariibhya}* *{3/266: Vgl. Mait.S. 4.10.4}* *{3/267: E2: 4,217; E4: 4,200; E6: 1,194}* *{3/268: Mait.S. 4.10.5}* ____________________________________________ khy caiva tad arthatvt // MS_3,3.13 // atha kim etvanty eva viniyogakranti. nety ucyate. ki ca? samkhy caiva syt. katha viniyogakraam iti. samkhy sati sabandhe bhavati, yath pcako lvaka iti, tatra pcakaabdam upalabhya pacatinsya sabandha iti gamyate, eva vede 'pti. aktakrthasabandha{*3/269*} samcaka abdam upalabhya bhavati sabandhe tasmin sapratyaya. kim ihodharaa prayojana ca? dhvaryavam iti samkhytni karmy adhvaryu kartavyni, hautram iti ca hotr. etad udharaa prayojana ceti. NOTES: *{3/269: E2,4: aktakryasabandha}* ____________________________________________ rutiligavkyaprakaraasthnasamkhyn samavye pradaurbalyam arthaviprakart // MS_3,3.14 // uktni viniyogakrani, rutiliga vkya prakaraa sthna samkhynam iti, te samavye ki balya iti cintyate, ekrthavttitvd vco yugapad asabandhd dvayor dvayo sapradhra. tatra rutiligayo ki rutibalyasy hosvil ligam iti. ki punar atrodharaam? aindry [285]{*3/270*} grhapatyam upatihata iti, atra cintyate - kim indrasya grhapatyasya vopasthna kartavyam ity aniyama, uta grhapatyasyaiveti. yadi tulyabale ete krae tato vikalpa, atha rutir balyas, grhapatya evopastheya. k punar atra ruti? ki ligam? rutir grhapatyaabdaravaam, liga puna, kad ca na starrasi nendrasacasi due, itndraabdasya viiadevatbhidhnasmarthyam. atha ki vkya nma? sahatya artham abhidadhati padni vkyam. yady evam idam api vkyam - aindry grhapatyam upatihata iti, idam api - kad cana starr asti{*3/271*}, ubhayatrpi sahatyrtham abhidadhati padni. tena vkyasya vkyasya cai sapradhra, na rutiligayo, yadi v rutiligavkyni vivektavyni, ida rutivkyayor antaram, ida ligavkyayor iti. tad abhidhyate - yat tvac chabdasyrtham abhidhtu smarthyam, talligam, yad arthasybhidhna abdasya ravaamtrdevvagamyate, sa rutyvagamyate, ravaa ruti. ekrtham aneka pada vkyam ity uktam eva. tad etat sarvev eva vkyeu samaveta vivikta ca dyate. iha tvat kad cana starr asty{*3/272*} anena mantrea indra upasthtavya iti, naitat kasyacic chabdasya ravad evvagamyate. npi abdntarasya sampa uccritasya smarthyam asti, yenaitad avagamyate. etasy khalv cndraabdo vidyate, yo vii devatm avagamayitu aknoti, tay cvagamitay prayojanam astti. tenendropasthna indraabda prayujyate, tadekavkyatc cvaini padni, na tv [286]{*3/273*} evam asym ci kasyacic chabdasya smarthyd grhapatyasyopasthna bhavati. ravad eva tu grhapatyaabdasya, vayam agni pratmo na ligt. yadi tu liga balya, indra upasthtavya, yadi grhapatyaravaam, tato grhapatya. eva tarhi ligavkye virudhyamna iha sapradhrye na rutilige, indraabdasya viiadevatbhidhnasmarthyd indropasthnam, yadi liga balya. atha tu vkyam, grhapatya upastheya. vkya hy etad aindry grhapatyam upatihata iti. naitad evam, yady apy etad vkya rutir apy atrsti, y tv atra ruti, s ligena virudhyate, na yad vkyam. katham? balyasy api hi lige, aindryopatihata ity etad grhapatyaabdena sahaikavkyatm upaityaiva{*3/274*}, yadi hi nopeyt, tato ligena virudhyate. yas tu grhapatyaravad evrtha pratyate, sa lige balyasi parityakto bhavati. nsv upasthnena sabadhyate, tad hndra grhapatyaabdo 'bhivaded agnisampa v. atha nu ruti prama bhavati, tato ligenvagatam indropasthna bdhyeta. tasmc chrutiligayor evaia virodha, na ligavkyayor iti. athav ntraikavkyatvd indraprdhnya grhapatyaprdhnya vopasthnasya. kutas tarhi? indraabdavattvn mantrasya, indraprdhnyam, dvityvibhaktiravad grhapatyaprdhnyam. tasmc chrutiligayor virodha. ki tvat prptam? tulyabale ete kraa iti. katham? idam api kraam, idam api, rutir api, ligam api{*3/275*}. na hi vijnasya vijnasya ca kacid viea upalabhyate rpa prati, asya bhagurasyeva rpam, asya dhasyeveti. nanu ligasya bhagurasyeva rpam, savicikitso hi bhavati ligt pratyaya, nirvicikitsa rute. naitad yuktam, yato ligt [287]{*3/276*} savicikitsa pratyaya, tasya ca rute ca naiva sapradhrasti. yatas tu khalu lign nirvicikitsa pratyaya sa ruty vikalpitum arhati. nanu naiva kadcil lign nirvicikitsa pratyayo 'sti. naitad evam, eva hi sati naiva liga nma kicit pramam abhaviyat. kma m bht pramam, bhavati tu saayo ligaparijtev artheu. yadi v vispaam evprmya na saaya. katham? samartham etad imam artham abhinirvartayitum iti ligd etvad avagamyate. na ca yad yasya nirvartanylam, tad asaty eva vacane tan nirvartayitum arhati. tasmn na liga viniyojakam iti. atrbhidhyate - prakaraavato 'rthasya sanidhne yam artham mananti, sa tasya sdhanabhta ity eva gamyate. katha khalpakariyatti sadihyamne bhavati smarthyt parinicaya. yatrya samartha, tatra akyo viniyoktam iti, tasmd bhavati liga pramam iti. na ca ligaprmye vinigamany hetur asti. tasmt tulyabale ete krae, kad cana starr asti{*3/277*} ligd indra upasthtavya, ruter grhapatya iti. avirodht khalv apmam evrtha pratipadymahe. balyn api hetur virudhyamnm abalysa bdhitum arhati nviruddham, na ca kacana virodha, yad indram upatihetnena mantrea, grhapatyam api. nanv ayam eva virodha - sakd upasthna coditam, asakd abhinirvartyata iti. upastheyabhedt pratipradhnam vartante gu iti nyya evaia na virodha. aya tarhi virodha - grhapatya upasthyamne 'gnivacana indraabdo gua kriyyoga vpekamo bhavitum arhati. indre tpasthtavye nirapeka indra[288]{*3/278*}vacana eva, gauamukhyayo ca mukhye sapratyaya iti. neti brma - virodhe mukhyena gauo bdhyeta, na ca kacid virodha, yugapad abhhidhne hi virudhyeytm. iha cnyasmin prayoge 'gnivacano 'nyasminn indravacana. atas tulyabale ete krae iti. eva prpte brma - rutiligayo rutibalyas. kuta? arthaviprakart. kim idam arthaviprakard iti? arthasya viprakaro 'rthaviprakara. ka punar artha? rutyrtha. grhapatyam upatihata iti sanika rutyartha, indra upastheya iti vipraka. katham? kad cana starr asty{*3/279*} anena mantreendra upasthtavya iti na ryate. saty apndrbhidhnasmarthye vacanbhvd anupasthnya indra ity eva gamyate. nanv idam uktam - prakaramnnd agam ity avagamyate, smarthyd viniyoga iti. naitad asti, uktam evaitat - dharmasya abdamlatvd aabdam anapeka syd iti. yad etat prakaraa liga cobhayam apy etad abdam. na ctikrntapratyakaviaya evalakaake 'rthe abdam antarea paricchedo 'vakalpate. ato manymahe - vipraka rutyarthl ligam iti. yady eva rutir yatra virodhin na vidyate, tatrpi na ligd arthapariccheda. tatraitad eva nsti liga pramam iti. kuta evaitena rutir virotsyata iti. tatra rutiligayor balyastva prati sapradhraaiva nopapadyata iti brma. atrocyate - itikartavyathrthina prakaraavato 'rthasya sanidhv upanipatito mantra mnnasmarthyd itikartavyatkkasya vkyaeatm abhyupetyaitena mantrea yajeteti. kim ukta bhavati? ygenbhpsite sdhyamne 'nena mantreopakuryd iti, na cntareendrbhidhnam aya mantra upakartu aknoti, [289]{*3/280*} tenaitad ukta bhavati, anenendro 'bhidhtavya iti. ata rutimla evyam artha. yadi rutimla, na rutyantarea bdhitu akya. tad etal liga yadi v naiva pramam, yadi v ruty vikalpitum arhatti. npy aprama bhaviyati, npi vikalpiyata iti brma. katham? rutilakao 'yam artha ity upapditam, tasmn npramam. yatas tu khalv numnikm ekavkyat ligasmarthya cpekya rauto 'yam artha, yad indrasyopasthnam anena mantreety avagamyate, pratyak tu rutigrhapatyam upatihata iti, sa eo 'rthaviprakara. prathama tval ligajnam, tata sarthyc chabdenyam artho 'bhihito bhavati, tad etac chrutivirodhe nvakalpate, vispaa hy avagatam etat, anena mantrea grhapatya upastheya iti. tatra vijtam etad evam ayam upakaroti mantra ity etasmi ca nirjte ktasmarthyayor vkyaprakaraayor naitad eva kalpayitu akyam, indropasthna abdenbhihitam iti. tasmd arthaviprakarc chruty liga bdhyata iti. vikalpasya cnyyyatvt, anyyya ca vikalpa. tatra hy abhva pake nityavac ca, aindry grhapatyam upatihata iti ryamne yad abhva pake parikalpyate, tad aruta bhavati, ruta ca hyate. yv ca rutasyrthasyotsarge doa, tvn arutaparikalpanym, ubhayatra hi prasiddhir bdhyate. tasmd anyyyatvd vikalpasya rutiligayo rutibalyasty avagacchma. atha yad uktam - sati virodhe nyyyo bdha, na ctrsti virodha iti, ayam asti virodha, yad aktasmarthyayor vkyaprakaraayor indropasthnavcin rutir bhavati, ktasmarthyayos tu nvakalpate, na ca vkyaprakarabhy yugapat ktasmarthybhym [290]{*3/281*} aktasmarthybhy ca akya bhavitum. tasmd virodha, virodhe ca rutir ligd balyasti. ligavkyayor virodhe kim udharaam? syona te sadana komi ghtasya dhray sueva{*3/282*} kalpaymi. tasmin sdmte pratitiha vrh medha sumanasyamna iti{*3/283*}. atra sadeha - ki ktsno mantra upastarae purosdane ca prayoktavya, uta kalpaymy anta upastarae, tasmin sdetyevamdi purosdana iti. yadi vkya balya, tata ktsna ubhayatra. katham? sueva{*3/284*} kalpaymty etad apekya, tasmin sdetyevamdi prveaikavkyatm upaiti - yat kalpaymi, tasmin sdeti. atha liga balya, tata kalpaymy anta sadanakarae. katham? syona te sadana komti{*3/285*}, sadanakaraam abhivaditum alam iti. tasmin sdety ayam api puroa sdayitum iti, sdane viniyujyate. ki tvat prptam? tulyabale ete kraa iti, yath liga prati ruter balyastvam uktam, na tath vkya prati ligasyocyate. athav vkyam eva ligd balya. kuta? tad dhi rutypi bdhyate, na ca balya kraa akyate bdhitum. tensya bhaguratm adhyavasyma, yas tv ekena bdhyate, akyo 'sv anyenpi bdhitum iti. eva prpte brma - ligavkyayor liga balya iti. kuta? arthaviprakart. ko 'trrthaviprakara? prakaraavata sanidhv mnnd darapramsgam aya mantra ity avagamyate, tasmin sdeti purosdanbhidhnasmarthyt sdane viniyujyamne ktasmarthya mantrmnnam iti, nsti prama yenopastarae 'pi viniyujyeta. tath syona te sadana komty{*3/286*} eo 'pi prakaramnnasmarthyd eva darapramsgatm panna [291]{*3/287*} smarthyd evopastarae viniyogt ktaprayojane na purosdane viniyogam arhati, na hy asmin viniyuj-yamnasya kicid api prayojanam asti. evam upastarae tasmin sdety asya nsti smarthyam. prosdane 'pi syona ta ity{*3/288*} asya. prveaikavkyatm upetyopastarae smarthyam, prvasya pareaikavkyatvt sdane, na tu svarpeobhayo. tad eo 'rthaviprakara. yat syona ta ity{*3/289*} asya pratyaka sadanakarmao 'bhidhnasmarthyam, tan mukhyam. tasmin sdety asya puna prvea sahaikavkyatm upagatasya bhavati jaghanyam. tad atra prvasya mantrasybhidhnasmarthyd upastarae viniyoga ukto bhavatti, saniko ligasya rutyartha, uttarasya tpajanite 'bhidhnasmarthye tata rutyartha iti ligntarito viprako bhavati. evam uttarasya sdane sanika prvasya ca ligntarita. tasmd arthaviprakl ligavkyayor liga balavattaram, tata syonam ity{*3/290*} ea abdo yady apy uttarekkita iti sdane 'pi prayogam arhati, tathpi bhitv vkyam upastaraa eva viniyoktavya. tasmin sdety ea ca sdane. nanu syona ta ity{*3/291*} asya abdasya yathaivopastarabhidhnasmarthyam, evam uttareaikavkyatm upagantu smarthyam, smarthya ca ligam ity ucyate. tasmd bhidyamne vkye ligam eva bdhita bhavatti. satyam evam, etad api ligam, ligam api khalv etad evalakaaka viprakrtham eva bhavati, ligd ekavkyat, tasmd abhidhnasmarthyam. tata rutyartha iti viprakrthat, viprakrthat ca bdhane hetubht. tasmn na [292]{*3/292*} uttaraaikavkyat ysyatti. eva tasmin sdety uttara na prvepi. api cottareaikavkyatm upagatasya na kicid api dam asti kryam, upastaraapratyyana tu dam. kuta? rutatvd upastaraasya sdanasya ca. evam uttarasya sdanapratyyanam, na tu prveaikavkyatym. na caitau prvottarbhym ekavkyatm antarea pthag yathyatha krye na kuruta. tasmt prva prvatra viniyojanya, uttara uttaratreti. atha yad uktam - rutypi tad bdhitam iti vkyenpi tad bdhitavyam iti. naitad evam, na hi bdhitasynyenpi bdhanam eva nyyyam, bdhita hy anughtavyam arthavattvya, ruti prati viprakrtham, vkya prati sanikrtham, tasml liga balya iti. atha vkyaprakaraayor virodhe katham iti. ki puna prakaraa nma? kartavyasyetikartavyatkkasya vacana prakaraam. prrambho hi sa tasy vacanakriyy, na ea vidhydir vidhyantpeka. vkya tktam eva. tayor virodhe kim udharaam? sktavkanigada. tatra hi pauramsdevat amvsydevat cmnt, t paraspareaikavkyat nbhyupayanti. tatra ligasmarthyt pauramsprayogd indrgniabda utkraavyo 'mvsyy prayoktavya. athedn sadihyate, yo 'sya ea, avvdhet mahojyyo krtm{*3/293*} iti{*3/294*}, sa ki yvat ktva sktavke sammnta, tvat ktva ubhayo pauramsyam vsyayo prayoktavya, prakaraa balavattaram iti, uta yatrendrgniabda utkya nta, tatraiva prayoktavya, vkya balavattaram iti. eva sarveu saaya. ki tvat prptam? tulyabale ete kraa iti. kuta? [293]{*3/295*} itaratrpy kk, itaratrpi, tulyym kky nsti vinigamany hetu, tasmt tulyabala iti. athav vkya durbalam, bdhita hi talligena. ity eva prpte brma - prakarad vkya balya. katham? arthaviprakart. ko 'trrthavipra-kara? vkya ekaika pada vibhajyamna skka bhavati, ktsna paripra bhavati, tatra pratyaka ekavkyabhva, prakarae tv apratyaka. katham? itikartavyatkkasya sampa upanipatita pram iti tasya praktasya skkatvam avagamyate, naikavkyabhtam ity anumyate. ekavkyatay cbhidhnasmarthyam avakalpybhihito 'yam eva bhavatti parikalpan. eo 'trrthaviprakara, yad vkyasya samsann ruti, prakaraasya viprak. tasmt sktavkena prastara{*3/296*} praharatti pauramsdevatvcinm amv sy devatvcin ca nikya prayoge tac chem api nikya prayoga, tena yady api prakaraasmarthyt pauramsdevatpadaem amv sy devatvcibhi sahaikavkyatnumyate, pratyak tv amv sy devatpadai saha, na ca pratyakavirodhe 'numna sabhavati. arthavati ca prakarae sajte na nirkkm kk akyopapdayitum. atha yad uktam - ligenpi hi tad bdhyate, ata prakaraenpi bdhitavyam iti. na, yad anyenpi bdhyate, tad bhaguram anyatrpty avagantavyam. atha bhaguram, pramam eva nbhaviyat. kicit tu prati kasyacit prabhva, vkyasya prakaraa prati bdhakaaktir na tu liga prati, liga prati viprakrtham etat prakaraa prati sanikrtham, tena vkyena prakaraa bdhyata iti. [294]{*3/297*} atha prakaraasya kramasya ca virodhe kim udharaam? rjasyaprakarae 'bhiecanyakrame aunaephkhyndy mntam, yadi prakaraa balavat, sarve tad agam, yadi krama, abhiecanyasyaiva. ki tvat prptam? tulyabala ete kraa iti. kuta? na tvad vieam upalabhmahe, yenvagacchma ida balya iti. tasmt tulyabale ete kraa iti. api ca prakaraa vkyena bdhitam, tasmd bdhyeta kramepti. eva prpte brma - prakaraa kramd balya. kuta? arthaviprakart. ko 'trrthaviprakara? prakaraavata skkatvt, tatsanidhnmntena pariprenpy avakalpetaikavkyatvam, na tu kramavata krama mntena, anekasymnyamnasya sanidhiviemnnamtra hi krama. tatra sanidhiviemnnasmarthyt kramavata sanidhv mntasynupalabhyamnam evkkvattvam astty avagantavyam. prakarae tu prakaraavata pratyakam, na ca prakaraavat kramavat ca yaugapadyenaikavkyat sabhavaty mntasyeti virodha. tatra prakarae pratyaka skkatvam, krama numnika bdhitum arhati, skkatvd ekavkyatvam. ekavkyatvd abhidhnasmarthyam, smarthyc chrutyartha iti sanika prakaraasya rutyartha, vipraka kramasya. tasmt krama karaayo prakaraa balavattaram iti. atha yad uktam - vkyenpi hi tad bdhitam, ato 'nyenpi tad bdhitavyam iti. naitat, bdhitasynugraho nyyya, na bdhita{*3/298*} bdhitavyam iti. atha kramasamkhyayor virodhe kim udharaam? ki balavattaram iti. pauroikam iti samkhyte ke snyyakrame undhadhva daivyya kramaa iti{*3/299*} undhanrtho mantra sammnta. tatra sadihyate - ki samkhynasya balyastvt puroa[295]{*3/300*}ptr undhane viniyoktavya, uta kramasya balyastvt snyyaptrm iti. ki tvat prptam? tulyabale ete karae{*3/301*} sytm. kuta? aviet, yadi v samkhyaiva balyas, bdhito hi krama prakaraenpti. eva prpte brma - kramo balyn. kuta? arthaviprakart. ka punar atrrthaviprakara? nirjte prakaraena kenpi sahaikavkyatve yat sanidhv mnyate, tatrkk parikalpyate, naikavkyatety avagamyate, laukika ca abda samkhy. na ca, loka evavidhev artheu pramam. tasmt kramo balyn iti. yady eva bhavaty evalakaakeu kramea viniyoga, na tv arthviprakart kramo balyn. katham? dvayor hi pramayor balyastva prati sapradhraam, na caiva sati samkhy pramam, laukikatvc chabdasya, puruasya pramat bhavatti. naia doa, ntrgabhva puruaprmyd gamyate, pauroikaabda etasya kasya, ity etad atra puruapramakam. bhavati csminn arthe purua pramam, yath snyyakrama mnna puruapramakam, yath prakaraam ekavkyatvam, vedaabda cyam iti. na hy ete 'nindriyaviay arth upapadyante, ev abhiyuktn prmyam, ye tv anindriyaviays tev abhiyukt na pramam. tasmt samkhy kraam, kraatve ca sati balyastva parkyam iti. ucyate 'rthaviprakaras tarhi vaktavya samkhyy. ayam arthaviprakara. upadiyate hi krame sammnnt snyyasabandha, nopadiyate samkhyym, abdam uccryamam upalabhyrthpatty nnam astti kalpyate. tasmt prvavedrthaviprakart kramea samkhy bdhyata iti. atha yat tatra tatrocyate - idam anena bdhyate, idam aneneti. tatra yad bdhyate, tat ki bdhakaviaya prptam utprptam [296]{*3/302*} iti. ki cta? yady aprptam, ki bdhyate? atha prptam, katha akyeta bdhitum? prpta bdhakaviaya prvavijnam iti brma. katham? smnyasya kraasya vidyamnatvt. atha katha nivartate? mithyjnam{*3/303*} iti pratyayntara bhavati. ki tu{*3/304*} khalv amithyjnasya svarpam? yasya bdhaka pratyayo vimyamasypi nopapadyate, na tan mithy. tad ete rutiligavkyaprakaraasthnasamkhyn prva prva yat kraa tat para para prati balyo bhavati, naitasyotpannasya vimyamasya bdhaka vijnntaram asti. tasmt te samavye virodhe{*3/305*} paradaurbalyam arthavipralkard iti. NOTES: *{3/270: E2: 4,222; E4: 4,211; E6: 1,195}* *{3/271: Mait.S. 1.3.26; Tait.S. 1.5.8.4; V 8.51.7a}* *{3/272: Ebenda}* *{3/273: E2: 4,225; E4: 4,212; E6: 1,196}* *{3/274: E2,4,6: upaity eva}* *{3/275: E1 gibt rutir api, ligam api in Klammern}* *{3/276: E2: 4,245; E4: 4,212; E6: 1,196}* *{3/277: Ebenda}* *{3/278: E2: 4,248; E4: 4,213; E6: 1,197}* *{3/279: Ebenda}* *{3/280: E2: 4,249; E4: 4,213; E6: 1,197}* *{3/281: E2: 4,251; E4: 4,214; E6: 1,198}* *{3/282: E2,4: sueva}* *{3/283: Tait.Br. 3.7.5.2-3; vgl. MnS 1.2.6.19}* *{3/284: E2,4: sueva}* *{3/285: Ebenda}* *{3/286: Ebenda}* *{3/287: E2: 4,255; E4: 4,215; E6: 1,199}* *{3/288: Ebenda}* *{3/289: Ebenda}* *{3/290: Ebenda}* *{3/291: Ebenda}* *{3/292: E2: 4,256; E4: 4,215; E6: 1,200}* *{3/293: E2: maho jyyate 'krtm, E4: maho jyyo 'krtm, E6: mahojyyo 'krtm}* *{3/294: Tait.Br. 3.5.10.3}* *{3/295: E2: 4,259; E4: 4,216; E6: 1,200}* *{3/296: E2,4,6 om. prastara}* *{3/297: E2: 4,261; E4: 4,217; E6: 1,201}* *{3/298: E2,4 om. bdhita}* *{3/299: Tait.S. 1.1.3.1}* *{3/300: E2: 4,263; E4: 4,217; E6: 1,202}* *{3/301: E2,4: krae}* *{3/302: E2: 4,267; E4: 4,218; E6: 1,202}* *{3/303: E2,4: naiva hi tannivartate. katha tarhi? mithyjnam}* *{3/304: E2,4: nu}* *{3/305: E1 gibt virodhe in Klammern}* ____________________________________________ ahno v prakarad gaua // MS_3,3.15 // jyotioma praktya sammananti - tisra eva shnasyopasado dvdahnasyeti{*3/306*}. tatra sadeha - ki dvdaopasatt jyotioma uthna iti. ki tvat prptam? jyotioma iti. kuta? prakarat, eva prakaraam anughta bhavati. nanu vkyena bdhyate. na bdhyate, ahnaabdena jyotioma vakyma. kuta? na hyata ity ahna, dakiay kratukaraair v phalena v na hyate, tena jyotiomo 'hna. vabdena saayo nivartyate. [297]{*3/307*} NOTES: *{3/306: Tait.S. 6.2.5.1}* *{3/307: E2: 4,273; E4: 4,348; E6: 1,203}* ____________________________________________ asayogt tu mukhyasya tasmd apakyeta{*3/308*} // MS_3,3.16 // apakyeta dvdaopasatt. kuta? asayogj jyotiomena. katham asayoga? ahnenaikavkyatvasya pratyakatvt. nanu jyotioma eva gauo 'hna. nety ucyate, na hi mukhyasabhave gauagrahaam arhati. nanu nasamso bhaviyati. neti brma, tath saty dyudtto 'hnaabdo 'bhaviyat, madhyodttas tv ayam{*3/309*}. tasmt prakaraa bdhitvhnasya dharma. api ca vyapadeo bhavati - tisra eva shnasyopasado dvdahnasyeti. yady anya shno 'nya chna, tata eva vyapadeo 'vakalpate, vidyate ca vyapadeavacanam, tasmd ahnasyeti. NOTES: *{3/308: E2,4,6: apakyate}* *{3/309: Vgl. Vrttika zu P. 6.2.2}* ____________________________________________ dvitvabahutvayukta v{*3/310*} codant tasya // MS_3,3.17 // jyotiome ryate - yuva hi stha svapat{*3/311*} iti{*3/312*} dvayor yajamnayo pratipada kuryt{*3/313*}. ete 'sgram indava iti{*3/314*} bahubhyo yajamnebhya iti{*3/315*}. tatra sadeha - jyotioma eva niviete pratipdu, uta dviyaja kicit kulydi bahuyaja ca dvirtrdim utkraavya iti. ki prptam? dvitvabahutvayukte jyotiomensayogd{*3/316*} utkyeyt pratipadau, na hi [298]{*3/317*} jyotiomasya dvau yajamnau ryete, yath kulyasya, etena rjapurohitau syujyakmau yajeytm iti{*3/318*}. NOTES: *{3/310: E2,4 om. v}* *{3/311: E2,4: svarpatti}* *{3/312: Sm.S. 2.351}* *{3/313: Vgl. Pa.Br. (T.Br.) 6.10.14}* *{3/314: Sm.S. 2.180}* *{3/315: Vgl. Pa.Br. (T.Br.) 6.9.13}* *{3/316: E1 gibt jyotiomensayogd in Klammern}* *{3/317: E2: 4,276; E4: 4,353; E6: 1,204}* *{3/318: Jaim.Br. 2.132}* ____________________________________________ pakerthaktasyeti cet // MS_3,3.18 // iti cet payasi - partipadv utkraavya iti. naitad evam, prakaraa hi bdhyeta. bdhyatm asayogd dvbhy yajamnbhy bahubhi ca yajamnair jyotiomasyeti cet. asaty api vacane 'rthd dvau yajamnau bhaviyata, ya eko na akyati, samahya sa upakrasyate, avayayaavye sati yath akyate, tath yaavyam iti bdhitvpi kcit prpti yajamna sahyam updsyate. eva prakarae pratipadau bhaviyata, tasmn notkraavya iti. ____________________________________________ na prakter ekasayogt // MS_3,3.19 // praktir hi jyotioma, pratyaks tatra dharm mnt, na kutacic codakena prpyante. kim ata? yady evam, pratyakarut na aky bdhitum. viktau tu codakaprpt santa numnik bdhyerann iti, vivakita hi jyotiome kartur ekatva pratyakaruta na smarthyena bdhyate. yatrpi hy avayakartavyat ryate, tatrpy eka eva yajamna ryate - vasante vasante jyoti yajeteti. tasmj jyotiomd utkraavya ete pratipdv iti. atha kasmt patnyabhipryam etan na bhavati? ekasy patny yajamne ca, yuva hi stha iti, dvayor bahuu v patnūv ete 'sgram indava iti, yath kaume vasnv agnimdadhytm iti kaumavasnapara vacanam, evam ihpi pratipad vidhnaparam. ucyate - asabhavt tatra mukhyasya, lakaabda puso [299]{*3/319*} vcaka striym, iha tu dviyaje bahuyaje ca sabhavati na lakaabdo bhavitum arhati, bahubhyo yajamnebhya iti. yad apy etad dvivacana dvayor yajamnayor iti, atrpi ya, ekaea, pumn striyety asv api lakaabda eva. api ca, upsmai gyat nara iti pratipador niravakatvam eva syt. tasmd utkraavye ete pratipadv iti siddham. NOTES: *{3/319: E2: 4,277; E4: 4,358; E6: 1,204}* ____________________________________________ jghan caikadeatvt // MS_3,3.20 // darapramsayo ryate - jghany patn sayjayantti. tatra saaya - kim etad vidhna darapramsayo, uta pav iti. katha darapramyayo? katha ca pav iti. yadi jghany patnsayj vidhyante tata utkara, atha patnsayjeu jghan vidhyate tato darapramsayor eva. ki prptam? utkara. kuta etad utkyate? jghany patnsayj vidhyanta iti. katham? abdt patnsayjn vidhnam, vkyena jghany, abda ca balavn, na vkyam. nanu patnsayj vihit eva. satya vihit, jghanym idn punar vidhyante, s tatsabaddh kartavyety ucyate. eva sati darapramsayo patnsayj vinpi jghany na vigu, jghan tu tatra pratipdyate. tasmd yatra jghan prayojanavat tatra tasy pratipatti, paau ca s, na darapra[300]{*3/320*}msayo. ekadea ca jghan pratipdyamn na pau prayokyate, tasmd asya vidhnasyotkara iti. NOTES: *{3/320: E2: 4,280; E4: 4,364; E6: 1,205}* ____________________________________________ codan vprvatvt // MS_3,3.21 // jghan v patnsayjn guatvena vidhyate. kuta? aprvatt, aprpt jghan patnsayjn guatvena. tatra svaabdena patnsayj vihit jghansabandhas tem avihita, yatra ca sabandho vidhyate, tatrnyatarasynyatra vidhnam, sabandho nntaryaka. yad v sabandhasya vidhna nntaryakau sabandhinau, yatrobhau lakaatvena, tatra svaabdena sabandho vidhyate, yatra tv anyataro lakaatvena, tatra eka lakayitvnyataro vidhyate, lakaatvena ctra patnsayj. katham avagamyate? patnsabandhn na sarvo yga, kacid eva tu lakyate yasya patnya sdhanatvena. atha kasmn na jghan lakayitv patnsayj vidhyante? nsyprvasya ygasya patnya ak-yante vidhtum, jghany tu lakyamy yge sapatnke vidhyamne vkya bhidyeta. asti tv atra vihita sapatnko ygo ya patnbhir lakyate. tasmd yga lakayitv jghan vidhyate. yat tu, vkyena jghanvidhna ruty ygasyeti, tad iha ygavidhna na sabhavatty uktam, vkyabhedaprasagt. tasmj jghanvidhnam. eva ced darapramsayor vin jghany vigua patnsayjayga syt, tasmd anutkaram iti. ____________________________________________ ekadea iti cet // MS_3,3.22 // atha yad uktam - ekadeo jghan na pau prayokyate, tasmd utkara iti. tat parihartavyam. [301]{*3/321*} NOTES: *{3/321: E2: 4,282; E4: 4,371; E6: 1,206}* ____________________________________________ na prakter astranipatte // MS_3,3.23 / na praktau darapramsayor jghan strenocyate. eva paor nipannay jghany patnsayj yaavy iti. avii jghan vidhyate. s sabhavati darapramsayo krtypy nyamn, tasmd anutkara iti. ____________________________________________ satardana praktau krayaavad anarthalopt syt // MS_3,3.24 // jyotiome 'bhiavaaphalake{*3/322*} praktya ryate - drghasome satdyd dhty iti{*3/323*}. tatra sadeha - ki satardana jyotioma eva, hosvid drghakleu somev iti. ucyate - naital luptrtha praktau, tasmn notkyeteti. ha nanv asatardanam api ryate - asate{*3/324*} bhavata iti{*3/325*}. ucyate - krayaavad vikalpiyate{*3/326*}, yath hirayena krti gav krttyevamdn vikalpa, evam atrpi vikalpo bhaviyati - satardanam asatardana v bhaviyatti. NOTES: *{3/322: E2,4: 'dhiavaaphalake}* *{3/323: Vgl. Tait.S. 6.2.11.3}* *{3/324: E2: asatye, E4: asate; E6: asante}* *{3/325: Vgl. Tait.S. 6.2.11.3; Mait.S. 1.10.13}* *{3/326: Vgl. Tait.S. 6.1.10.1-2}* ____________________________________________ utkaro v, grahad vieasya // MS_3,3.25 // utkyate v satardanam, ghyate hi viea, drghasome [302]{*3/327*} satdyd iti. jyotiomam apekya satri klato drghi bhavanti. NOTES: *{3/327: E2: 4,285; E4: 4,375; E6: 1,206}* ____________________________________________ kartto v vieasya tannimittatvt // MS_3,3.26 // notkyeta v satardana jyotiomt. eva prakaraam anughta bhavati, drghasomaabda ca kartto bhaviyati, drghasya yajamnasya somo drghasoma iti. ____________________________________________ kratuto vrthavdnupapatte syt // MS_3,3.27 // na caitad asti - jyotiome sanivea iti, drghakle some kriyeta, kratuta eva drghatvam, na kartta. kuta? arthavdnupapatte, dhtyety arthavdo bhavati, dhrayety artha, drghakle some puna punar grvabhir abhihanyamne sombhiavaaphalakayor draaakym, dhtyety arthavda upapadyate, tasmd utkara iti. ____________________________________________ sasth ca kartvad dhrarthviet // MS_3,3.28 // ida padottara stram. kni padni? atha kim artha sasthsu na nivea?. tath sati prakaraam anughta bhaviyati, drghasomaabda ca. drghaklo hy agniomam apekyokthydiu sasthsu soma iti. ucyate - na sasthsu drghaklatve 'pi some 'rthavda upapadyate, tvn eva hi tatra somo daa mur mimta iti vacant. tatra dhrae na viea kacit, tasmd utkara eva. [303]{*3/328*} NOTES: *{3/328: E2: 4,287; E4: 4,380; E6: 1,207}* ____________________________________________ ukthydiu vrthasya vidyamnatvt // MS_3,3.29 // na caitad asti - utkara iti, prakaranugrahd anutkara, drghasomaabda ca drghaklatvd upapadyate, tatrpy adhiko 'gniomt soma, pradnni hi vivardhante. tny avivddhe pradeye na akyni vivardhayitum. pre grahe grahaabdo bhavati, tena na akyni nynni ptri grahtum. tasmd draaky dhraam asitavya bhavati, tatra dhtyety upapadyata iti. ____________________________________________ aviet stutir vyartheti cet // MS_3,3.30 // iti cet payasi - sasthsv apy arthavdo 'vakalpate pradeyavivddhyeti, naitad evam, vyarthaiva hi stutir bhavet. kuta? somviet, yvn evgniome soma, tvn evokthydiv api sasthsu, ukthydiv api daamuir eva somo grahtavya. nanv artht pradeya vivartsyatti. daamui sa katha akyeta vivardhayitum? triparveti ca parvasakhyniyamn na akyo bahuparv grahtum, tasmd dhravied arthavdnupapatti sasthsu syt, tasmd utkara. ____________________________________________ syd anityatvt // MS_3,3.31 // naitad asti - utkara iti, sasthsu syt, prakaranugraht. arthc ca pradeyavivddhy draaakym arthavda upapadyate, kena prakrea pradeya vivardhiyata iti, viprakaparv somo grahūyate. api ca ttye savana 'ur eko 'bhiyate, tasya prama ca nmntam. tam anekaparva sthlaparva ca grahūyati, [304]{*3/329*} tena pradeyavivddhir bhaviyati, ato 'rthavdo 'vakalpiyate, tasmt sasthsu nivea iti siddham. NOTES: *{3/329: E2: 4,289; E4: 4,384; E6: 1,208}* ____________________________________________ sakhyyukta krato prakarat syt // MS_3,3.32 // jyotiome pravargya praktya sammnyate - na prathamayaje pravjyd dvitye ttye v pravjyd iti. tatra sadeha - ki jyotiome sarvev eva prayogeu na pravarjitavyam, uta prathame prayoge pratiedha iti. ki tvat prptam? jyotiome pratiedha. kuta? yajasayogt, prathamaabdena yajo 'bhidhyate jyotioma. tasya hi prathamasayoga, eva sammnyate - ea vva prathamo yajn{*3/330*} yaj jyotiomo ya etennvthnyena yajeteti. yajn prathama iti ktv prathamaabdena jyotiomo 'bhidhyate, eva ca prakaraam anughyate, yadi krator ea vda. tasmt sakhyyukta pratiedho jyotiomasya pravargya pratiedhed iti. NOTES: *{3/330: E2,4: yajo yajn}* ____________________________________________ naimittika v kartsayogl ligasya tannimittatv // MS_3,3.33 // na caitad asti - yajasyaia vda iti, caturv api vedeu na, prathamayaja{*3/331*} ityevasajaka kacid yajo 'sti, bhavati tu prathamo [305]{*3/332*} yajasya prayoga, kartsayogt. prvasya dvitydn apekya prathamaabdo bhavati, sa prayogasyopapadyate, na krato. prayoga ravad gamyate, kratu prayogasabaddhatvt, ruti ca balyas na laka. tasmt prathame prayoge na pravarjitavyam iti. atha yad uktam - jyotiomena smndhikarayt tad vacana iti, laksaay smndhikarayam iti tat parihtam. yat tu prathamayaja iti yajaabdena smndhikarayam, tad api yajaabdasya ygavacanatvd asmatpakasybdhakam. NOTES: *{3/331: E2,4: prathama}* *{3/332: E2: 4,292; E4: 4,392; E6: 1,208}* ____________________________________________ paua peaa viktau pratyetcodant praktau // MS_3,3.34 // darapramsayo sammananti - tasmt pƫ prapiabhgo 'dantako hi sa iti{*3/333*}. tatra sadeha - ki paua peaa praktau, uta viktv iti. ki prptam? praktv iti. kuta? prakarat. nanu praktau pƫaa na kasyacid dhavio devat sammanantti. ucyate - prkt kcid devat pƫaabdo vakyati. eva prpte brma - yatra paua havir asti, tatra tasya pesaa vidhtsu akyam, na ca praktau pƫsti, tasmd utkraavya peaam iti. yad uktam - kcid devat pƫaabdo vakyatti, bryt, yady anyatrpi mukhya pƫ na syt. nanv anyatra kriyame prakaraam uparudhyeta. uparudhyatm, vkya hy asyoparodhakam. athav naivtra sadeha, evam eva prptam ucyate - paua peaa viktau na praktv iti, nsti pua{*3/334*} praktau [306]{*3/335*} codaneti. kim artha prptam ucyate? uttaratra kath vartiyate. NOTES: *{3/333: Vgl. Tait.S. 2.6.8.5}* *{3/334: E2,4,6: pƫa}* *{3/335: E2: 4,296; E4: 4,406; E6: 1,209}* ____________________________________________ tatsarvrtham aviet // MS_3,3.35 // paua peaa praktau ryama viktv ity uktam. tatra sadeha - ki carau, paau, puroe ca, uta carv eveti. ki tvat prptam? tat sarvatra syc carau paau puroe ca. kuta? aviet, na kacid viea dhhyate, tasmt sarvatreti. ____________________________________________ carau v, arthokta puroe 'rthavipratiedht paau na syt // MS_3,3.36 // carau paua peaa viniyujyeta. puroe tvat peaam arthd eva prpnoti, naivm yath puroo bhavati, tad artha tvan na vacanam. paau ca na syt, hdaydiu piyameu tem kravina syt. tatra ko doa? hdayasygre 'vadyatti{*3/336*} na hdayd avadyiyate, tathnyad apy avadna na yathrutd avadsyate. nanu akyate piebhyo 'pi hdaydibhyo 'vadtum. neti brma, kr hdaydaya, na msni, uktam etad kti abdrtha iti{*3/337*}. yady api punas tadktika kriyate, tathpy asyotsdanapradea prati muhyeyu, tasmc carau paua peaa bhaviyatty evam artha vacanam. NOTES: *{3/336: Tait.S. 6.3.10.4}* *{3/337: MS 1.3.33}* ____________________________________________ carv apti cet // MS_3,3.37 // iti cet payati bhavn - arthavipratiedhn na pavartham [307]{*3/338*} iti. nanu carv apy arthavipratiedha, viadasiddha odane caruabdam upacaranti, piyamo hi piaka yavgrv syt khalir v. NOTES: *{3/338: E2: 4,298; E4: 4,411; E6: 1,210}* ____________________________________________ na paktinmatvt // MS_3,3.38 // atrocyate - satya viadasiddha odane caruabda prayujyate, viadasiddha carur dyata iti, na tv asya viadasiddhir nimittam. yadi viadasiddhir nimitta syt, na piasiddhe prayujyeta. tatrpi hi prayujyate, piakacaru sdhyata iti, ato 'nyad etayo smnyam, tan nimittam, tad etad ucyate - na paktinmatvd iti, na carau vipratiedha. katham? paktinmatvt, paktinmaitat, carur iti. anavasrvitntarumapkenbhinirvartyasya bhavati caruabdo vcaka. tena pia odane viadaudane ca prayoktro bhavanti, carur iti. pakoktam eva prayojanam, prvapake pav api peaa, siddhnte crv eva. ____________________________________________ ekasminn ekasayogt // MS_3,3.39 // paua peaa viktau bhavati carv evety uktam. athedn sadihyate - kim ekadevatye paua etad bhavati, uta dvidevatye 'pti. ki dvidevatya udharaam? rjasya uttare trisayukte saumpaue ekdaakaple aindrpaua caru yvo dakieti, tatraindrpaua udharaam. ki prptam? ekadevatyasyaiva peaam iti. kuta? kevalasayogt, yath caturdhkarae. [308]{*3/339*} NOTES: *{3/339: E2: 4,300; E4: 4,415; E6: 1,210}* ____________________________________________ dharmavipratiedhc ca // MS_3,3.40 // dvidevatye vipratiidhyeta dharma, pƫa peaam, netarasya, tatra yadi pƫo bhga piyeta, apia itarasya syt. tatra viama pko bhavet, pkanimitta ca caruabda sa vipratiidhyeta. athvirodha manyamn aparasypi bhga piyu. bhgasamoha syt. tatra ko doa? anyasya bhgo 'nyasym avadyeta. tathyathruta kriyeta, tasmd apy ekadevatye peaam iti. ____________________________________________ api v sadvitye syd devatnimittatvt // MS_3,3.41 // devatnimittam etat peaa ryate - pƫ prapiabhga kartavya iti, sa ca dvidevatye 'pi bhge piyame prapiabhga kto bhavati, na yath caturdhkarae, tatra hi tad dhito nirapekasya bhavati, na sadvityasya, indrapta iti samso 'pi nirapekasya, na sadvityasya. iha tu prapiaabdasya bhgaabdena sahnyapadrtho bahuvrhi samsa, eo 'pi samarthayor eva, na tv atra dvidevatye kacid evajtyako doa. tasmd ekadevatye dvidevatye 'pi v carv asya bhga peavya eva. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_3,3.42 // ligam apy eva bhavati - tasmt pƫ prapiabhgo 'dantako hti{*3/340*}, devatnimitta peaam iti stutir darayati. tath saumpaua caru nirvapen nemapia paukma iti{*3/341*} nemapiat darayati. tathrdha piam ardham apia bhavati dvidevatyatvyeti devatnimittam eva peaa darayati. [309]{*3/342*} NOTES: *{3/340: Tait.S. 2.6.8.5}* *{3/341: Mait.S. 2.1.5}* *{3/342: E2: 4,303; E4: 4,423; E6: 1,211}* ____________________________________________ vacant sarvapeaa ta prati stravattvd arthbhvd dvicarv{*3/343*} apeaa bhavati // MS_3,3.43 // ida padottara stram, nemapia bhavatti kasmd etan na vacanam iti, ucyate, yadi vacanam etad bhavet saumpauamtram andya sarvatra peaa vidadhyc carau paau puroe ca, tatra sompauasya{*3/344*} carusabandhe nemapiasabandhe cobhayasmin vidhyamne vkyam bhidyeta. tasmd yo ya saumpauas tatra tatra nemapiat, ta prati saumpauamtra prati{*3/345*} stravattvam ardhapeaasya, puroe 'rtht sarvapeae prpte 'rthbhvc ca paau carau vpeae prpte vacanam ida bhavet. tatra caruabdo na vivakitasvrtha syt, pradaranrtha kalpyeta, peanuvdapake punar naia virodho bhavati, tasmd bhavaty eva ligam. nanv aganabhayt paor apeaam. neti brma - ardhapeae ngano 'pid avadsyate, peaa cdrtham. NOTES: *{3/343: E2,4: dhi carv}* *{3/344: E2,4,6: saumpauasya}* *{3/345: E1 gibt saumpauamtra prati in Klammern}* ____________________________________________ ekasmin vrthadharmatvd aindrgnavad ubhayor na syd acoditatvt // MS_3,3.44 // ekadevatye v paua peaa bhavitum arhati, naindrpaue. kuta? naia devatdharmo vidhyate, pƫo bhga pia upayoktavya iti. kasya tarhi? arthasya dharma. ka punar artha? yga. katham avagamyate? na devatdharma iti. ucyate - na hi tasy bhgo 'sti. nanu yad devatyai dyate, tat tasy bhgo bhavati. ucyate - etad dhi devatm uddiya tyajyate, na ca tygamtrea devatsvatva bhavati. parigrahaena hi svasvmisabandha padyate, na ca parighta devatayeti kicana pramam asti. ya{*3/346*} ca ya bhajate, sa [310]{*3/347*} tasya bhga, na ca havir devat bhajate, tasmn nsti pƫo bhga. athpi kathacid bhaved bhga, tathpi na devaty dharma peaa bhavitum arhati, niprayojano hi tath syd aygadharmatvt. katha tarhi prakarantare sammnto ygadharmo bhaviyatti. ucyate, vkyasayogt. nanu ca devatayaia sayoga ryate na ygeneti. ucyate - bhgbhvd anarthakatvc ca na devatsayoga ity uktam. tathpi tu yath ygasabandho bhavati, tath vaktavyam. tad ucyate - ayam atra pƫo bhgo ya pƫaam uddiya tyajyate, yasya dravyasya tyge pƫ devat, na caindrpaue bhavati pƫ devat, na sa caru pƫa svatvena sabadhyate. tasmd aindrpaue na kacid asti pƫa caru sabandha, kevale tu pƫai devatbhte tasmai sakalpito bhgo bhavati. katham? yam uddiya sakalpo bhavati sa tasya bhga iti prasiddhir e, tena yady api pƫ svenoccraenendrpƫor upakrakam uccraa kurvann upakrako bhavet, tathpi na tasya dvidevatyo bhga ity ucyate, asakalpant. kevale pƫai devaty caro peaa kriyate, naindrpaueu dvidevatyev iti. NOTES: *{3/346: E2,4,6: yac}* *{3/347: E2: 4,305; E4: 4,428; E6: 1,212}* ____________________________________________ hetumtram adantatvam // MS_3,3.45 // yad uktam - adantako hti{*3/348*} devatdharma darayatti. arthavda ea itarasminn api paka upapadyate. NOTES: *{3/348: Ebenda}* ____________________________________________ vacana param // MS_3,3.46 // athpara yat kraam uktam - nemapiam iti{*3/349*} dvidevatye peaa darayati, ardhapia{*3/350*} bhavaty ardham apia dvidevatyatvyeti [311]{*3/351*} devatdharma darayatti. atrocyate - eva sati vacanam idam aprpte bhavatti. nanv anekrthavidhidhnam eka vkya prpnoti. ucyate - sati pakntare 'nekrthavidhi pakntarrayaena parihriyate. asati puna pakntare uccranarthakyaprasagaparijihraynekrtha vkyam abhyupagantavya bhavati. tasmn na dvidevatye peaam iti siddham. [312]{*3/352*} NOTES: *{3/349: Ebenda}* *{3/350: E2,4: ardha pia}* *{3/351: E2: 4,307; E4: 4,433; E6: 1,212}* *{3/352: E2: 4,307; E4: 4,435; E6: 1,213}* ____________________________________________ nivtam iti manuyadharma abdasya tatpradhnatvt // MS_3,4.1 // darapramsayor mntam - nivta manuy prcnvta pitm upavta devnm upavyayate devalakmam eva tat kuruta iti{*3/353*}. nivta manuym ity atra sadeha - kim aya vidhir utrthavda iti. yad vidhi, tad kim aya puruadharma uta karmadharma? atha yat prakarae manuym, tatra vidhi, uta manuyapradhne karmai niviata iti. ki prptam? vidhir manuyadharma ceti, yadi vidhir evam aprvam artha vidadhad arthavn bhavati, itarathrthavdamtram anarthakam. vidhi cet puruadharmo nivta manuym iti puruapradhno nirdea. katham avagamyate? ntra manuy vidhyante, manuy nivta vidhyate, na cvihitam aga bhavati. yadi manuy api vidhyeran vkya bhidyeta. tasmn nivta manuym upakrakam. nanu prakarad darapramsayor upakrakam. prakarad dhi vkya balavattaram. api ca guabhteu manuyeu krakasabandhasya vivakitatvt tty bhavet, ah tv e sabandhalaka, tatra guabhteu manuyeu manuyagrahaa naiva kartavya syt. manuyair eva tat kriyama kriyeta, manuyapradhnapake tu kartavyam. [313]{*3/354*} NOTES: *{3/353: Tait.S. 2.5.11.1}* *{3/354: E2: 4,309; E4: 4,438; E6: 1,213}* ____________________________________________ apadeo v, arthasya vidyamnatvt // MS_3,4.2 // apadea iti jyamnasya vacanam. sa ea na vidhi. anuvda ea. kuta? arthasya vidyamnatvt. prpta evrtha, yan nivta manuym, nivta hi manuy pryaa svrtha kurvanti, tasmd anuvda. ____________________________________________ vidhis tv aprvatvt{*3/355*} syt // MS_3,4.3 // vidhir eva bhavet, tath prayojanavn, itarath vdamtram anarthakam, prvavn anuvdo bhavati, aya tv aprva, yan niyamena nivytavyam iti. NOTES: *{3/355: E2,4: aprvavattvt}* ____________________________________________ sa pryt karmadharma syt // MS_3,4.4 // yad uktam - vidhir iti, etad ghyate. yat tu manuyadharma iti, tan nnumatam. kratudharmo{*3/356*} 'ya prakarat, praktyaiva{*3/357*} hi karmapryeu dharmecyamnev etad abhidhyate, tasmt karmadharma. NOTES: *{3/356: E2: ktadharmo}* *{3/357: E2: praktyaiva}* ____________________________________________ vkyaeatvt // MS_3,4.5 // nivta manuym ity asya vkyaea samkhy, dhvaryavam iti{*3/358*}. yadi darapramsayo ea, tato 'dhvaryu kartavyam. tatra samkhynughūyate{*3/359*}. NOTES: *{3/358: E2: dhvaryavati}* *{3/359: E2,4,6: samkhynugrahūyate}* ____________________________________________ tatprakarae, yat tatsayuktam avipratiedht // MS_3,4.6 // ucyate - prakarat samkhync ca karmadharmo vijyate, [314]{*3/360*} vkyn manuyadharma, tasmd utkaram arhati. neti brma, prakaraa evbhiniviamnasya manuyapradhnatvakalpiyate. katham? yad darapramsayor manuyapradhnam, tatra nivekyate 'nvhryakarmai, prakaraa caivam anugrahūyate, vkya ca. NOTES: *{3/360: E2: 4,310; E4: 4,441; E6: 1,214}* ____________________________________________ tatpradhne v tulyavat prasakhynd itarasya tadarthatvt // MS_3,4.7 // naitad asti - prakarae nivea iti, manuyapradhne karmai nivta syd tithye. kuta? tulyavat prasakhynt, tulyni caitni prasakhyyante. yat tvat, upavta devnm upavyayata iti, tat praktayor darapramsayor upavta vidadhti. yat prcnvta pim iti, tat pitpradhne karmai prcnvta vidadhti. yad apy etat, nivta manuym iti, tad apy tithye nirapeka vidadhti. katha gamyate? manuyapradhne vidadhtti. manuym iti ahyantena sabandht. manuym eva prpnoti, na manuyapradhne. ucyate - manuy kalpyamne phala kalpanyam, manuyapradhne puna ah bhaviyati, sabandha caivam avakalpiyate, phala caiva na kalpanyam. tad uktam - sameu vkyabheda syd iti{*3/361*}. nanu{*3/362*} manuyapradhnena sahaikavkyat prptam, puna praktbhy darapramsbhym ekavkyat ysyati. na hi dvau sabandhv ekasmin vkye vidhyete, bhidyeta hi tath vkyam. itarasya manuyagrahaasya nivtasabandhrthatvt, tenaiva sahaikavkyat bhaviyati pratyakea abdena, tad ekavkyatay crthavattve sati na praktenaikavkyatvakalpyate. tasmt prakaraa bdhitvtithye nivekyata iti. [315]{*3/363*} NOTES: *{3/361: MS 2.1.47}* *{3/362: E2,4: na tu}* *{3/363: E2: 4,312; E4: 4,444; E6: 1,215}* ____________________________________________ arthavdo v prakarat // MS_3,4.8 // naitad asti - vidhi sa ca manuyapradhne karmati. manuym iti manuyasabandho 'tra ryate, na manuyapradhnena karma sabandha. manuyaprdhnye ca sati phala kalpanyam. tithyakarma tv anirdienpraktennumeyena sabadhyeta. tatra ko doa? prakarad utkyeta sabhavas tatra. katha sabhava iti cet. arthavda ea sa prakta stuvan prakarae sabhaviyati, vidhi sann utkyeta. tasmn na vidhir manuyapradhne karmati. ____________________________________________ vidhin caikavkyatvt // MS_3,4.9 // ita ca na vidhi, kuta? vidhinaikavkyatvt - upavyayate devalakmam eva tat kurute ity ea vidhi, anensya sahaikavkyat bhavati. yadtaro 'pi vidhi syt, vkya bhidyeta, na hi vidhe ca{*3/364*} vidhe caikavkyat bhavati, vacanavyaktibhedt. tatraikavkyatrpa bdhyeta. kim ekavkyatrpam? nivta manuym iti prptnuvda. prptasya kim arthena punar vacanam? upavtastutyarthena. katham upavtastuti? nivtam ayogya devakarmai darapramsasajake, manuy hi tat. tath prcnvta pitm, na devakarmai. upavta tu tatra yogyam, tasmd upavytavyam iti. yath, ydo 'sya vea{*3/365*}, tdo nanm, ydo devadattasya tdo brhmanm iti devadattaveapraasrtham{*3/366*} itaraveasakrtanam{*3/367*}. evam ihpy upavynastutyarthena nivtasakrtanam. nsty atra vidhyaka abda - nivta manuy kartavyam iti. tithyaprayogavacanam, tasya kartavyatvidhyakam iti cet. naitad evam, [316]{*3/368*} stutyarthenrthavattve sati na akya kalpayitum, paroka hi tad narthakyaparijihray kalpyeta. parihte tv narthakya iha punar na kicit kalpanyam, tasmd arthavda. eva ca vkyenviruddha prakaraam arthavad bhavati. a. upavta ligadarant sarvadharma syt// b. na v prakarat tasya daranam// c. vidhir v syd aprvatvt// d. udaktva cprvatvt// e. sato v ligadaranam// f. vidhis tu dhrae 'prvartvt//{*3/369*} NOTES: *{3/364: E2,4 om. ca, E6 om. vidhe ca}* *{3/365: E2,4: vea}* *{3/366: E2,4: devadattaveapraasrtham}* *{3/367: E2,4: itaraveasakrtanam}* *{3/368: E2: 4,314; E4: 4,446; E6: 1,215}* *{3/369: Zu diesen 6 im Bhëya nicht kommentierten Stri vgl. G.Jha, ., Bd.1, S.494}* ____________________________________________ digvibhga ca tadvat sabandhasyrthahetutvt // MS_3,4.10 // jyotioma praktya ryate - prc dev abhajanta daki pitara pratc manuy udcm asur iti{*3/370*}. aparem, udc rudr iti{*3/371*}. tatra sadeha - ki vidhir utrthavda? [317]{*3/372*} vidhi san ki manuyadharma, uta karmadharma? atha v prakarae manuyapradhne karmai nivea? ki vtithya iti. ki tvat prptam? digvibhga ca tadvat, sabandhasyrthahetutvt. ya ea digvibhga, sa nivtavad vicrya. yo nivte prvapaka, sa iha prvapaka, yo madhyama, sa madhyama, ya siddhnta, sa siddhnta. arthavattvd vidhir manuyasabandhn manuyadharma iti prvapaka. pratyamukh udamukh v phata ditya pru{*3/373*} padrthn anutihanti manuy ity anuvda. vidhir eva prakaranugrahc ca jyotiomadharma, vkyaprakaranugrahya jyotiome manuyapradhne dakivypre nivea ity apara paka. bhinnatvd vkynm tithye nivea ity apara matam. arthavdo 'ya prakaranugrahya, prcnavaa karotty anena vidhinaikavkyatvasya pratyakasiddhatvd iti siddhnta. NOTES: *{3/370: Tait.S. 6.1.1.1}* *{3/371: E1 gibt aparem, udc rudr iti in Klammern}* *{3/372: E2: 4,319; E4: 4,451; E6: 1,216}* *{3/373: E2,4: pru}* ____________________________________________ parui ditapraghtavidagdha ca tadvat // MS_3,4.11 // darapramsayor mntam - yat purui dita tad devnm, yad antar, tan manuym, yat samlam, tat pitm iti{*3/374*}. tath - yo vidagdha, sa nairta. yo 'ӭta, sa raudra, ya ӭta, sa sadevatya{*3/375*}. tasmd avidahat rapayitavya sadevatyya iti{*3/376*}. jyotiome ryate - yat pram, tan manuym upari, adho devnm adha pitm iti{*3/377*}. tath - ghta [318]{*3/378*} devn mastu pit nipakva manuym iti{*3/379*}. tatra manuyasabaddheu, raudre ca sadeha - ki manuy dharm vidhaya, uta karmadharm anvd? atha yat prakaraa{*3/380*} manuyapradhnam, raudra ca tatra nivieran, uttithye, utrthavda iti. ki tvat prptam? etny api tadvat, yo nivte prva paka sa ete prva paka, yo madhyama sa madhyama, ya siddhnta sa eva siddhnta. arthavattvn manuyasabandhc ca vidhayo manuyadharm ceti prva paka. upari mle cniyaml lghavam, aӭta rogatvd raudram, pre 'pi lakatvl lghavam. eva ghta{*3/381*} irasi nihita manuy sukhakaram eva, arthaprptatvd anuvda ity uttara paka. vidhi, karmadharmapryt samkhync ca karmadharma iti paka. anvhrye dakisu ceti vkyaprakaranugraht paka. tithya iti vkyabhedaprasagt. arthavda iti, prakarad vidhinaikavkyatvd iti. parva pratilunti{*3/382*}, upari vild ghti, navantenbhyakte, avidahat rapayitavyam{*3/383*} ity ebhi sahaim ekavkyabhva. tasmd ete na vidhayo 'rthavd iti. NOTES: *{3/374: Tait.S. 1.6.8.6}* *{3/375: E2,4: devatya}* *{3/376: Tait.S. 2.6.3.4}* *{3/377: Tait.S. 1.6.8.4}* *{3/378: E2: 4,320; E4: 4,452; E6: 1,216}* *{3/379: Tait.S. 6.1.1.4}* *{3/380: E2,4: prakarae}* *{3/381: E2,4: evam yuta}* *{3/382: Tait.S. 6.1.1.5}* *{3/383: Tait.S. 2.6.3.4}* ____________________________________________ akarma kratusayukta sayogn nitynuvda syt // MS_3,3.12 // darapramsayor mnyate - nnta vaded iti{*3/384*}. tatra sadeha - kim aya pratiedho drapauramsikasya padrthasya [319]{*3/385*} prakaraa eva nivea. atha pryea prptasya karmaa purua prati pratiedha puruadharmo 'yam iti. ki prptam? puruadharma syt, puruasyyam upadiyate, na darapramsayo. kuta? puruaprayatnasya ravat, vaded iti vadanam anutihed iti ruty gamyate, tasya puruasabandha rutyaiva, karmasabandha prakarat. ruti ca prakarad balyas. itarath vadana bhavatty etvaty arthe vadanam anutihed ity avivakitasvrtha parrtho vidhyartho bhavet. puruasyopadee punar vivakitasvrtha eva abda. tasmt puruasyopadea. yasya copadea, tasyya pratiedha. sa cyam artha upanayanakla eva puruasya pratiiddha, tena sayogenya nitynuvda. nanv e rutis tasy smter mlam. nai tasy mla bhavitum arhati. yadya tanmlik bhavet, darapramsayor iti smaryeta, upanayanakla eva csyopadero bhavanti. api ca puruadharma ity upadianti, tasmn nai smtir ata ruter iti. NOTES: *{3/384: Tait.S. 2.5.5.6}* *{3/385: E2: 4,322; E4: 4,460; E6: 1,217}* ____________________________________________ vidhir v sayogntart // MS_3,4.13 // vidhir vya darapramsayor nnta vaded iti, nnuvda. kuta? sayogntart. niyamnuhnena puruasya sabandha smaryate, padrthapratiedheneha sayoga puruasya. katham anyac chryamam anyasynuvdo bhaviyati, tasmd vidhi pratiedhasyyam. ha ghma{*3/386*} etat, vidhir iti. puruadharma iti tu ghma{*3/387*} puruaprayatnasya rutatvt. atra brma - sarvev khyteu kriynuhna ryate na kraka kicit. katham etad gamyate? pratyayt, yata kriym anuhey pratma. nanu kartram api pratiyanti. satya pratiyanti, na tu abdt. kutas tarhi? artht, yad kriynuhtavy vidhyate, [320]{*3/388*} tadrtht krakavypro gamyate, ya crthd gamyate. na sa rauta, ya ca na rauto na sa vkyd gamyate. katham asau prakaraa bdhiyate. ha - praktipratyayau pratyayrtha saha brta ity cryopadet kart abdrtha karma cety avagamyate, kartari ap{*3/389*}, karmai yag{*3/390*} iti pratyayrtha kartra karma ca sammananty cry, tasmc chabdrtha kart karma ceti. ucyate - ncryavacant strakravacand v abdrtho bhavati, pratyayd asau gamyate. anuhey ca kriy pratt sat kraki pratyyayatty avagatam etat. api ca, naiva kart pratyayrtha karma vety cry hu. nanu kartari karmai ca lakra ryate. nsau kartari karmai v ryate ki tv ekasmin, ekavacanam, dvayor dvivacana bahuu bahuvacanam iti tatrpara vacanam. tatraivam abhisabandha kriyate - ekasmin kartari dvayo kartror bahuu kartv iti. eva karmay ekatvdisabandha. tatra naiva bhavati - kartari bhavaty ekasmi ceti. katha tarhi? kartary ekasminn ekavacanam, kartur ekatva ity artha. eva dvitve bahutve karmai ca. eva varyamne laukikanyynugata strrtho varito bhavati. strkari ca nyynugatni bhavanti. gamo 'pi cyam eva, yadaikatvdayo vibhaktyarth, tad karmdayo vieaatveneti. nanv etad apy asti yad karmdayo vibhaktyarth, tadaikatvdayo vieaatveneti. ucyate - arthaprpt hi karmdayas te na bhavanti abdasybhidheyabht. na tv ekatvdayo 'rtht prpnuvanti, tena te abdrthabht, tasmd api vieaam ekatvdaya, tathpi vieaam evbhidhyate, yath hirayamlina tvija pracarantti hirayamlitva vieaa[321]{*3/391*}tvena, tathpi tad eva vidhyate, tasmt kartur ekatva abdrtho na kart. nanu kartur ekatvd ekavacanam, kartur dvitvd dvivacanam, kartur bahutvd bahuvacanam. tena nna kart abdrtha iti gamyate. ucyate - naitad anumnc chakyam, kartnuheyakriyvagamd evvagamyata iti pratyakam. tat tvat kenacin na bdhyate. ekavacananirdee kartrekatva gamyate, dvivacananirdee kartur dvitvam, bahuvacananirdee kartbahutvam{*3/392*}. tad api pratyakam, katarad atrnuma bdhitum arhatti, yathktivacane abde dvivacane dravyabhedo 'vagamyate, eka-vacane dravyaikatvam, evam ihpi draavyam. tasmn na rauta, na cec chrauta, na prakaraa bdhiyate. yat tu puruaprayatno 'narthako bhavati karmadharmapake prayogavacanena kartavyatvacand iti. tad ucyate - aga sat prakaraena ghyeta, na cvihitam aga bhavati, tasmd agatvya vidhtavyam, asminn api pake. ato manymahe - prkaraikasyya niedha{*3/393*} iti. tasmd tad{*3/394*} agam, yad anta tan na vcyam iti, tena yat sakalpitam, tad agam, tad eva kartavyam, vrhim aya sakalpya na yavamaya pradeya. ha yadobhayor api pakayor nnta vaditavyam, tad ko vicrertha iti. ucyate - prvasmin pake puruadharma, tatra bhrae{*3/395*} smrta pryacittam, siddhnte darapramsadharma, tatra bhrae{*3/396*} yjurvedika pryacittam. NOTES: *{3/386: E2,4,6: ghma}* *{3/387: E2,4,6: ghma}* *{3/388: E2: 4,348; E4: 4,475; E6: 1,218}* *{3/389: P. 3.1.68}* *{3/390: P. 3.1.67}* *{3/391: E2: 4,356; E4: 4,475; E6: 1,218}* *{3/392: E2,4: kartur bahutvam}* *{3/393: E1: niedha, E2,4: niedhe, E6: niedha}* *{3/394: E2,4 om. tad}* *{3/395: E1: bhree (?)}* *{3/396: E1: bhree (?)}* ____________________________________________ ahnavat puruas tadarthatvt // MS_3,4.14 // jyotiome ryate - agiraso veta uttam suvarga [322]{*3/397*} lokam yante 'psu dktapas prveayas trthe snti trtham eva hi sajtn bhavatti{*3/398*}. darapramsayor mnyate, tasmj jajabhyamno 'nubryt. mayi dakakrat iti. prpnv evtmandhatta iti{*3/399*}. tatra sadeha - kim aya dharma prakarae niviate, uta puruasyopadiyata iti. ki tvat prptam? ahnavat purua, tadarthatvt. ea vidhi prakarad utkyeta. kuta? puruarute, bryd iti puruaprayatnasya vivakitatvt. nanu prakaraa bdhyate. ucyate - bdhyat prakaraam, vkya tv asya bdhakam, jajabhyamnasayogt, prakarad darapramsayor upadiyata iti gamyate, vkyj jajabhyamnasya, vkya ca prakarad balya. tasmd utkyeteti. phalam apy mananti, prpnv evtmandhatta iti, sa ca sayogo bdhyate. tasmt puruadharma, prakarad utkyethnavat, yathhnasayogd{*3/400*} dvdaopasatt prakarad utkyate. eva jajabhyamnasayogn mayi dakakrat iti vacanam. NOTES: *{3/397: E2: 4,379; E4: 4,508; E6: 1,219}* *{3/398: Tait.S. 6.1.1.2}* *{3/399: Tait.S. 2.5.2.4; Vj.S. 38.27}* *{3/400: Vgl. MS 3.3.15}* ____________________________________________ prakaraavied v tad yuktasya saskro dravyavat // MS_3,4.15 // na votkraavyam. kuta? prakaraaviet, prakaraayukta eva jajabhyamno vacanena saskriyate, yath yavdidravya proka[323]{*3/401*}din. nanu na aknoti prakaraa jajabhyamnaabdam ekadee 'vasthpayitum, vkya hi prakarad balavattaram iti. ucyate - na brmo jajabhyamnaabda prakaraenprkaraikt purun nivartyata iti. ki tu phala tatra kalpanyam. nanu pratyaka ryate phalam, prpnv evtmandhatta iti. neti brma - ntra vidhyaka abdam upalabhmahe, ya ea, prpnv evtmandhatta iti, vartamnpadea ea na vidhyaka. stvakas tu bhavati mantravacanasya, tasmd darapramsbhym anyatraitan na phalavat. ata puruasya darapramsau kurvata saskrakarmeti gamyate. ha puruasaskrakarmeti ghyate, darapramsv eva kurvata ity etan na. katham? yo 'pi hy anyatra darapramsbhym, jajabhyate, so 'pi jajabhyamnaabdenocyata eva. na ca, prakaraena vyvartyata ity etad uktam, tasmd utkyate. atrocyate - naiva vyvartyate, sasktena tu tena nsti prayojanam. nanu prakarae puruasaskrepi nsti prayojanam. ucyate - sasktapuruo darapramsv anuhsyati. ha, utkare 'pi sati saskto 'nyad anuhsyati. ucyate - nnyasya saskro guo bhavati, apraktatvt. ha praktasypi na gua, vkyena puruadharma ity avagamt. ucyate - narthakyn na puruadharmo 'vagamyate. tasmd asya praktbhy darapramsbhym ekavkyat, nnyena phalavatpi karma, prakarabhvt, tasmn notkara. yat tu prakarae nivea etasmin{*3/402*} pake bryd - ity anuhnavacanam avivakitasvrtham iti, eva sati atyanuvdo{*3/403*} bhaviyati, na puruasabandhavidhnasya prayojanam astti. [324]{*3/404*} NOTES: *{3/401: E2: 4,381; E4: 4,511; E6: 1,220}* *{3/402: E2,4: nivea ity etasmin}* *{3/403: E2,4: anuvdo}* *{3/404: E2: 4,385; E4: 4,516; E6: 1,220}* ____________________________________________ vyapaded apakyate // MS_3,4.16 // atha yad upavaritam - dvdaopasatt yathotkyate, tathedam apy utkraavyam iti. ucyate - tad dhi vkyenhnn vyapadiyate, phalavanta chn. na ca tatra jyotiome 'hnaabda, gauatvt, vyapadec ca tisra eva shnasyopasado dvdahnasyeti{*3/405*}. tato yukta dvdaopasatt yat prakarad utkyate. na tv iha puruasabandho niprayojanatvt, anyasya ca prayojanavata prakarae 'bhvt. NOTES: *{3/405: Tait.S. 6.2.5.1}* ____________________________________________ ayau ca sarvaparidnt // MS_3,4.17 // darapramsayo ryate - dev vai ayu brhaspatyam abruvan havya no vaheti praktya, vacanam ida bhavati - ki me prajy iti te 'bruvan yo brhmayvaguret ta atena ytayd yo nihanat ta sahasrea ytayt, yo lohita karavat yvata praskandya psn saghat tvata savatsarn pitloka na prajnyd iti. tasmn na brhmayvaguren na hanyn na lohita kuryd iti{*3/406*}. tatra sadeha - ki darapramsayor avagoraapratiedha, uta purusyopadiyata iti. ki prptam? prakarad darapramsayor avagoradipratiedha. na darapramsyor brhmaasyvagoritavya vadho v kryo lohita v praskandanyam. anya upya sthtavya nataye, te nnvhryenamanti [325]{*3/407*} iti prakarat prpnoti. eva prpte brma - ayau ca prakarad utkara. kasmt? sarvaparidnt, sarvvasthasya brhmaasyya pratiedha ukta, na darapramsagatenaiva nvagoradi kartavyam iti. nanu prakarad darapramsadharmo 'yam. satya prakarat, eva vkyenvaguramasya dharma, vkya ca prakarad balya. nanu jajabhyamnasyeva prakarae niveo bhavet. nety ucyate, tatra phala kalpanyam, iha kptam. asti hy atra vidhyakavibhakti - atena ytayt, sahasrea ytayt, svarga loka prajnyd iti, tasmd utkara evajtyakasyeti. NOTES: *{3/406: Tait.S. 2.6.10.1}* *{3/407: E2: 4,387; E4: 4,521; E6: 1,221}* ____________________________________________ prgaparodhn malavad vsasa // MS_3,4.18 // darapramsayo ryate - malavad vsas na savadet, nsy annam adyd iti{*3/408*}. tatra sadeha - ki malavad vsas saha darapramsgasya savdasya pratiedha, uta puruasya sarvatra pratiedha iti. ki prptam? prakarad darapramsayo pratiedhavidhi. eva prpte brma - malavad vsas saha savda utkyeta, prakarat. kasmt? prgaparodht. eva ryate - yasya vratye 'hani patny anlambhuk syt tm aparudhya yajeteti{*3/409*}. patny ca saha savdo 'dhvaryor darapramsayor asti - patni patny ea te loka iti{*3/410*}, prasajyamna pratiidhyeta, sa cprpta [326]{*3/411*} eva prgaparodhd apanyat ygam anutihatm, katha savda prasajyeta? yata pratiedham arhet. tasmd utkyeta malavad vsas saha savda. NOTES: *{3/408: Tait.S. 2.5.1.5-6}* *{3/409: Tait.Br. 3.7.1.9}* *{3/410: Mait.S. 1.4.3}* *{3/411: E2: 4,389; E4: 4,524; E6: 1,222}* ____________________________________________ annapratiedhc ca // MS_3,4.19 // annapratiedha ca bhavati - nsy annam adyd abhyajana vai striy annam ity{*3/412*} upagamanapratiedha ea{*3/413*} vidhyate, sa ca prakarae na prasakta iti, prakarad utka puruadharma ea nicyate. NOTES: *{3/412: Tait.S. 2.5.1.6}* *{3/413: E2,4: eva}* ____________________________________________ aprakarae tu taddharmas tato viet // MS_3,4.20 // anrabhya ryate - tasmt suvara hiraya bhrya durvaro 'sya bhrtvyo bhavatti{*3/414*}. suvsas bhavitavya rpam eva bibhartti. tatra ki prakaraadharma uta puruadharma iti saaya. atrocyate - aprakarae tu tad dharma, tato viet, puruadharma evajtyaka syt. kuta? tata prakaradhtd{*3/415*} vieo 'sya, nya prakaradhta. yady aprakarae sammnta, sarvaprakaraadharma syt. aprakarae sammnna na kacid viea kuryt. tasmd evajtyaka puruadharma iti. NOTES: *{3/414: Tait.Br. 2.2.4.6}* *{3/415: E1 gibt prakaradhtd in Klammern}* ____________________________________________ adravyatvt tu ea syt // MS_3,4.21 // tuabda pakavyvttau. na puruadharmo bhavet, agnihotrdn ea syt. kasmt? adravyatvt, ntra dravyadevata ryate, yac{*3/416*} chravat, bhrya yaavyam iti parikalpyeta. asati tu dravyadevatsabandhe vibhartir aya dhravacana saskravc, [327]{*3/417*} saskra ca eabhtasyvakalpate nnyath, tasmt karmam agnihotrdn ea. eva suvsas bhavitavyam iti. NOTES: *{3/416: E2,4: yac}* *{3/417: E2: 4,392; E4: 4,602; E6: 1,222}* ____________________________________________ vedasayogt // MS_3,4.22 // dhvaryavam iti vedasayoga eabhtasya yujyate, eabhto hy adhvaryu kriyate, na puruadharma, darapramsdn hi karma sgnm agnm ardhvayu kart. tasmd api karmadharm evajtyak iti. ____________________________________________ dravyasayogc ca // MS_3,4.23 // dravyapara ctra bhavati nirdea - suvara bhryam iti dvityrthasayogt. dravyasaskra ca karmaeapake prayojanavn, anarthaka puruadharme. ____________________________________________ syd vsya sayogavat phalena sabandhas tasmt karmaitiyana // MS_3,4.24 // syd v phalenaivajtyakn sabandha puruadharma ity artha, suvarasya vsaso v dharmo bhavan niprayojana syt. nanu sasktena suvarena vsas ca karma setsyati. naitad evam, suvarasyga na karmaa upakuryt. rutydnm abhvn na karmgam. tasmt durvaro 'sya bhtvyo bhavattyevamdin evajtyakn phalena sabandha. nanu vartamnpadeo 'yam. satyam evam etat, narthakyaparihrya phalacodanay sabandha ei-tavyo bhavati. anyasmc caiitavyd ekavkyagatasya viparimo{*3/418*} laghyn. kuta? [328]{*3/419*} pratyak tenaikavkyat, paroknyena, viparima ca vartamnaklasyvivak, sabandhasya ca ttparydhyavasnam. tasmd evajtyaka pradhnakarmopadea syt, yath prajpativratn phalena sabandha. etvat hainasviyukto bhavatti. evam atrpi draavyam. tasmd evajtyaka puruadharma iti. NOTES: *{3/418: E2,4: viparimo}* *{3/419: E2: 4,394; E4: 4,610; E6: 1,223}* ____________________________________________ eo 'prakarae 'viet sarvakarmam // MS_3,4.25 // iha karmasayukt hom jaydaya udharaam. yena karmaetsat{*3/420*}, tatra jayä juhuyt, rërabhto juhotti, abhytnä juhotti{*3/421*}. tatraite ki sarvakarma kydn eabht, uta vaidiknm agnihotrdinm iti. eatva tu nirjtakarmasabandht, phalravac ca. ki tvat prptam? sarvakarma e, vien abhidhnd iti. NOTES: *{3/420: E2,4,6: karmaertset (karma rtset)}* *{3/421: Vgl. Tait.S. 3.4.6.2; dazu auch Jha, bs., Bd.1, S.516}* ____________________________________________ homs tu vyatiheran nhavanyasayogt // MS_3,4.26 // na caitad asti - sarvakarma karadnm apy agabht iti. hom ete, ato vyavatiheran, havanyasayogo bhavati homeu. yadhavanye juhoti tena so 'sybhūa prto bhavatti{*3/422*}. tena yasyhavanya, tasyaite 'gam. na [329]{*3/423*} ca kydny havanye vartante. na cai grhapatyo 'sti, yata prata havanya syt. tasmn na karmadn jaydaya. NOTES: *{3/422: Tait.Br. 1.1.10.5}* *{3/423: E2: 4,396; E4: 4,617; E6: 1,224}* ____________________________________________ ea ca samkhynt // MS_3,4.27 // ita ca paymo vaidikn eabht iti. kuta? smakhynt, dhvaryavam iti hi samkhyte vede jaydaya sammnt santo 'dhvaryu kariyante. karadiv adhvaryor abhvd anadhvaryupi kriyam samkhy bdheran, tasmd vaidikn eabht iti. ____________________________________________ dot tviir laukike syc chstrd dhi vaidike na doa syt // MS_3,4.28 // asty avapratigrahei - varuo v eta ghti, yo 'va pratighti, yvato 'vn pratighyt, tvato vru catukapln nirvaped iti{*3/424*}. tatra sadeha - ki laukike 'vapratigraha ii, atha vaidika iti. ka punar laukiko 'vapratigraha? ko v vaidika iti. loke bhikamo vbhikamo v yatrva labhate, tatra laukikvapratigraha. vaidiko 'pi pauarke 'vasahasra daki jyotiome gau cva ceti. tatrocyate - vaidikatvasmnyd vaidika iti prpte. [330]{*3/425*} ucyate - dot tviir laukike syt. doo hi ryate - varuo v eta ghti yo 'va pratightti, sa cyam anuvdo yatra doa, tatreti, sa ca laukike 'vapratigrahe drd anyasmd v ppakarmaa kto bhavatty upapadyate. doasayogl laukika iti gamyate. ha na doasakrtana pryacittaviayavieaam, ki tu pryacitta-stutyarthena. ucyate - doanirdhtrthe saty eva syt, varuapramocanam ida karma, tal laukike bhavitum arhati, loke varuagrahaasya vidyamnatvt. vaidike tv avapratigrahe tan na syt, strd dhi vacanena{*3/426*} tasya kartavyatvagamyate. yadi ca tata ppa syt, na tasya kartavyatvagamyeta, akartavya hi ppaphalam. nanu vaidike 'pi pratigrahe 'pratigrhyt pratighata ppam asti. ucyate - bhaved evam, yadi pratigrahasya kartur iir bhavet, s tu khalu yath hetukartu, tathottardhikarae vakyma. tasmn na vedacodite 'vapratigrahe, iir ity etvad ihdhikarae siddham. NOTES: *{3/424: Tait.S. 2.3.12.1}* *{3/425: E2: 4,398; E4: 4,620; E6: 1,224}* *{3/426: E1 gibt vacanena in Klammern}* ____________________________________________ arthavdo 'vnupaptt tasmd yaje pratyeta // MS_3,4.29 // na caitad asti, yad uktam - ya drd anyasmd v ppakto loke 'va pratighyt sa etm ii nirvapet. sa hi varuaghta ity ucyate, jalodarea yo ghta, yasyodara jalavddhy vayati. jalodaram ity eva loke tat prasiddham. na ca tasyvapratigraho laukiko nidnam iti prati[331]{*3/427*}jyate. na cnena vidhyate. tasmn nvapratigrahj jalodaropapta. atha ppa varuaabdenocyate, vta ity eo 'bhiprya iti. tad prasiddhau tyakty kleamtram, vvad varuaabdenocyate, tatra yje 'pi pratigrahe varuaghta syt, rakaapoaavicikitsdin kleena naia pako vyavatiheta - laukike 'vapratigraha iti, prasiddhi ca bdhyeta. tasmd arthavda ea, yvad{*3/428*} varuaghtasya varuonmocane reya, tvad etety upamnenai stuti. yo 'sya pratigraha, tad varuagrahaam iva, yei, s tad unmocanva, yath varuaghtenonmocanam avayakartavyam, tdg evaitad iti, tasmd yaje pratyeta. laukike hi phala kalpanyam, vaidike yasminn avapratigraha, tasygabht bhaviyati. tatra prayogavacanena sahaikavkyat sabandhd avakalpyamn, paroky phalavacanena sahaikavkyaty laghyasti yuktam iir vaidike dna iti. NOTES: *{3/427: E2: 4,403; E4: 4,626; E6: 1,225}* *{3/428: E1: yvata}* ____________________________________________ acodita ca karmabhedt // MS_3,4.30 // yvato 'vn pratigyt, tvato vru catukapln nirvaped iti{*3/429*}. tatraitat samadhigatam - vaidike 'vapratigraha iir iti. athedn sadihyate - ki pratigrahakartr kartavy, yasmai dyate, uta hetukartr, yo dadtti. ki prptam? acodita ca karmabhedt, na dnasya kartur ii codyate, pratigrhakartus tm avagacchma - yvato 'vn [332]{*3/430*} pratighyt tvata catukapln vrun nirvaped iti, tasmt pratigrahtrartvij kartavyeti. NOTES: *{3/429: Tait.S. 2.3.12.1}* *{3/430: E2: 4,407; E4: 4,630; E6: 1,226}* ____________________________________________ s ligd rtvije syt // MS_3,4.31 // nai pratigrahakartu, ki tarhi hetukartu syt. kuta? ligt. ki ligam? prvapadnm uttarai padair yathrtham abhisabandha. ida ryate - prajpatir varuyvam anyad iti{*3/431*}, prajpatir avasya dt krtita, varua pratigraht, sa sv devatm rcchad iti. sa iti speka prvaprakta vkyaeam apekate, sa iti prajpati pratinirdiatti tena sahaikyavkyat yti. smndhikarayc ca prajpater eva pratinirdeo 'vakalpate, na tu varuasya, vaiyadhikarayt. sa paryadryata ity eo 'pi prajpatim eva pratinirdiati prvapraktam, tena ca sahaikavkyat yti. sa evaita vrua catukaplam apayad iti prajpatir eveti, niravapat{*3/432*} prajpatir eveti, tato vai sa varuapd amucyata prajpati. varua eta{*3/433*} ghtti hetvapadeo 'yam, yasmd eva prajpatir varuyva dattv paridra, tasmd yo 'va prati ghti prayacchati{*3/434*} ta varuo ghti, sa paridryata iti. yatas tu vruena pratimukta, tasmd anyenpy ava prayacchat vruo nirvaptavya ity avasya dtur vruūi praasyate, kartavynenkhytena. tasmd ava dattv vrum ii nirvaped iti. ha, nanu yo 'sva pratighti sa nirvaped ity ucyate. eva saty anyathopakrnte vkye 'nyathopasahta upakramo 'py anarthaka syt, upasahro 'pi. tasmd upakrame v abdrtha upasahravaena kalpanya, upasahre vopakramavaena. tatra [333]{*3/435*} prajpatir varuyvam anayad iti, varud ava pratyaghd ity upasahrnurodhena kalpyeta, yad vopakramavaenopasahram, yo 'va pratightti, yo 'va pratigrhayatti. tatra - mukhya v prva codanl lokavad iti{*3/436*} prathamam anugrahtavya virodhbhvt. pact tana tu virodhl lakaay kalpanyam. api ca, prajpatir varuyvam anayad iti varud ava pratyaghd iti bahvasamajasa kalpayitavyam. pratightty ea abda, pratigrhayatty etam artha aknoti yay kaycic chakty vaktum, yo hi tad carati, yena ca{*3/437*} kriy praìypi sidhyati, sa tasy kriyy karteti akyate vaditum, yath abhir halai karatti savidhna kurvan vilekhanam akurvann apy ucyate, tatsamartham caratti. evam ihpi sa pratigrahasamartham carati yo dadti{*3/438*}. tasmd dadat pratightti akyate vaditum. tasmd adhyavadhryedam avakptam. dadat pratightty ucyate, tasya ca vruūir iti. NOTES: *{3/431: Tait.S. 2.3.12.1}* *{3/432: E2,4: ta niravapat}* *{3/433: E2,4: varuo v eta}* *{3/434: E1 gibt prayacchati in Klammern}* *{3/435: E2: 4,409; E4: 4,633; E6: 1,226}* *{3/436: MS 12.2.23 (v.l.: prvacodanl)}* *{3/437: E2 om. ca}* *{3/438: E1 gibt yo dadti in Klammern}* ____________________________________________ pnavypac ca tadvat // MS_3,4.32 // ida sammananti - somendra caru nirvapec chymka somavmina iti{*3/439*}. tatra sadeha - laukikasya somapnasya vamane saumendra{*3/440*} caru, uta vaidikasyeti. ki laukika somapnam? ki ca vaidikam? ucyate - vaidika somapna jyotiome tadviktiu ca, laukika somapna yat saptartreu [334]{*3/441*} daartreu dhtusmyrtham{*3/442*} sevyamne some. ki tvat prptam? pnavypac ca tadvat, laukike vamana iir bhavitum arhati, na vaidike, tadvad iti prva paka pratinirdia, yath tatra doasayogena ravat, laukike 'vapratigraha ity uktam, evam ihpi doasayogena ravaa bhavati, indriyea v ea vryea vydhyate ya soma pibatti{*3/443*} loke dhtusmyrtham sevite vamanena vinate dhtusmyavypad, indriyea vyddhir upapadyate, s-trd dhi vaidike na doa syt. tatra ea ptavya iti abdc codite nirvtte nsti doa. yady api vamyate, tathpi pnakriy tatra nirvartit, kto vacanrtha iti na doa syt. tasml laukikasya somapnasya vypadi saumendra{*3/444*} syt. NOTES: *{3/439: Tait.S. 2.3.2.7}* *{3/440: E2,4: somendra}* *{3/441: E2: 4,414; E4: 4,639; E6: 1,227}* *{3/442: E2,4: ca dhtusmyrtham}* *{3/443: E2: soma vamati, iti, E4: soma vamity iti}* *{3/444: E2,4: somendra}* ____________________________________________ dot tu vaidike syd arthd dhi laukike na doa syt // MS_3,4.33 // vaidikasya pnasya vypadi bhavitum arhati, na laukikasya. kasmt? dot, doasabandho 'tra ryate - indriyea v ea vryea vydhyata iti. laukike punar dhtusmydyartha kriyame na kicid duyati, vamanyaiva hi ta pibanti loke. athpy ayam arthavda, tathpi phalakalpanparhrya vaidika eveti kalpan nyyy. ____________________________________________ tat sarvatrviet // MS_3,4.34 // tad etat somapnavypadi saumendra{*3/445*} karma, sarvatra vamane syt, rtvije yjamne ca. kuta? aviet, na viea [335]{*3/446*} kacid ryate 'sya vamane syt, nsyeti, tasmt sarvatra bhavet. NOTES: *{3/445: E2,4: somendra}* *{3/446: E2: 4,416; E4: 4,649; E6: 1,228}* ____________________________________________ svmino v tad arthatvt // MS_3,4.35 // svmino v vamane syt. kuta? tad arthatvt, tad artha karma yajamnrtham{*3/447*}, yatra somo vamyate, yat tv atra saumendra{*3/448*} karma. tad api tad artham eva. ida hi somavmina upakrya ryate, tat somavmina, yajamnasyopakartu{*3/449*} aknoti nrtvija, na hi tad tvig artha karma, yatra somo vamyate. athocyate - somavmino 'dhvaryor hotur vtmy tvija, tadyev agniu nirvartayiyantti. tath sati yadi v vyddhasomasya karmao ngam, na somavmino 'dhvaryor hotur v, tatrtyantaguabht adhvaryvdaya svair tvigbhi krayanto na phala prpnuvanti. tad artha ca kriyama na yajamnasyopakre vartata iti na tvijo vamane kriyeta. NOTES: *{3/447: E1 gibt yajamnrtham in Klammern}* *{3/448: E2,4: somendra}* *{3/449: E2,4: sadupakartu}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_3,4.36 // liga ca bhavati, yajamnasya somavmina iti. katham? somapthena v ea vydhyate ya soma vamatti. yajamna, somasaskre vinae viguam asya karmeti vydhyeta, na kathacid tvijo vyddhi. tvijo yasya soma vamantti vamanena sabandha syt, na ya soma vamatti. tasmd api paymo yajamnasya vamane saumendram{*3/450*} iti. [336]{*3/451*} NOTES: *{3/450: E2,4: somendram}* *{3/451: E2: 4,419; E4: 4,662; E6: 1,228}* ____________________________________________ sarvapradna havias tadarthatvt // MS_3,4.37 // sto darapramsau, tatra smmnyate - yad gneyo 'kaplo 'mv syy pauramsy ccyuto bhavatti{*3/452*}. tatra sadeha - ki ktsna havi, agnaye pradtavyam, uta eayitavya kicit, kicid dtavyam iti. ki prptam? ktsna havi pradyeta. kuta? tadarthatvt. puroa gneya kartavya iti vacanam. tasmt sarva pradtavyam iti. NOTES: *{3/452: Tait.S. 2.6.3.3}* ____________________________________________ niravadnt tu ea syt // MS_3,4.38 // nikyvadna niravadnam. tad dhi ryate - dvir havio 'vadyatti. aparam api vacanam - dvyavadna juhotti, tena{*3/453*} dvyavadnamtra hotavyam, anyat parieayam. NOTES: *{3/453: E2 om. tena}* ____________________________________________ upyo v tadarthatvt // MS_3,4.39 // na caitad asti - dvyavadnamtra hotavyam iti, yaj juhoti, tad dvir avakhaanena saskartavyam iti, hotavye dvir avakhaamtra vidhyate, ndvir avakhaitasya homa pratiidhyate, ktsna ca hotavyam iti tad eva nyyyam, nnyath. ____________________________________________ ktatvt tu karmaa saktsyd dravyasya guabhtatvt // MS_3,4.40 // ucyate - yad dvir avakhaanaviia home rutam, tad sakd [337]{*3/454*} avadna{*3/455*} yvac chruta{*3/456*} tat sarva ktam, tad npara dravyam astti punar ygo nvartitavya. katha? tad dhi dravya yganirvttyartham, na dravya ygena sabandhayitavyam iti. yadi hi ygena havi sabandhayitavya syt, tato ygena dvyavadne sabandhite, aparam api sabandhanyam astti, tatsabandhrtha punar yga varteta. na tu ygo dravyasabandhrtha. ki tarhi, dravya yge guabhtam, yga katha nirvttim upeyd iti dravyam updyate. tena nirvtte yge siddhe ca pururthe{*3/457*} na niyogena gunurodhena pradhnvttir yukteti. katha na dravya pradhnam, yenvttir ta bhavet. yato ygt phalam, bhtabhavyasamuccrae bhta bhavyyopadiyata iti. na ca ygena dravyasyopakro nirvartyate pratyaka kacit, tasmd dvyavadna hutv eayitavyam iti. yat tktam - gneya havir itivacant, sarva hotavyam iti gamyata iti, tatrnumniko homasabandha, iha tu pratyako dvir avadne. api cktsnasabandhe 'pi tad dhitasyopapatti, tato grahtavyam iti. smnya khalv gneya iti dvyavadna juhotti viea. tasmc cheayitavya kicid iti. NOTES: *{3/454: E2: 4,422; E4: 4,669; E6: 1,229}* *{3/455: E2,4: sakd dvyavadnena}* *{3/456: E1 gibt yvac chruta in Klammern}* *{3/457: E2,4: ca katha pururthe}* ____________________________________________ eadaranc ca // MS_3,4.41 // ed im avadyati et sviakta yajatty anuvdd asti ea iti payma. [338]{*3/458*} NOTES: *{3/458: E2: 4,433; E4: 4,681; E6: 1,230}* ____________________________________________ aprayojakatvd ekasmt kriyera cheasya guabhtatvt // MS_3,4.42 // sto darapramsau, tatra eakryi, aiapritrasauviakddni{*3/459*}. tatra sadeha - ki havio havia kartavyni, utaikasmd dhavia iti. ki prptam? aprayojakatvd ekasmt kriyeran, aprayojakni eakryi havim. yadi eakryai prayuktni, bhaveyu sarvi prayuktnti sarvebhya kriyeran anyathrthni tv etni, nvaya eakryeu viniyoktavyni. sanidhnt tu yata - kutacid anuhtavyni, eo hi sdhanam amūm iti. NOTES: *{3/459: E2,4: aiapritrasauviaktdni}* ____________________________________________ sasktatvc ca // MS_3,4.42 // sakc caivajtyakena eakryea saskta pradhnam iti ktv nparasmd api kartavyam iti. ____________________________________________ sarvebhyo v kraviet, saskrasya tadarthatvt // MS_3,4.44 // sarvebhyo v havirbhya eakryi kartavyni. kuta? kraviet, yad ekasya havia eakryakriyy kraam, tat sarvem. sa hi ea pratipdayitavya, yasyaiva na pratipdyate, tasya tena saskrea varjana syt, tasmt sarvebhya kartavynti. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_3,4.45 // liga ca dyate - dev vai sviaktam abruvan havya no vaha [339]{*3/460*} iti, so 'bravd vara vai bhgo me 'stv iti, vūveti te 'bruvan, so 'bravd uttarrdhd eva mahya sakt sakd avadyd iti vpsdaranam. tasmt sarvebhya eakryti. NOTES: *{3/460: E2: 4,435; E4: 4,686; E6: 1,230}* ____________________________________________ ekasmc ced yathkmyaviet // MS_3,4.46 // atha ktvcint. yadaikasmd bhaveyu{*3/461*}, ki tad yata - kutacid uta prathamd iti. ki prptam? yata kutacid iti. kuta? na kacid viea ryata iti. tasmd aniyama iti. NOTES: *{3/461: E2,4: kartavyni bhaveyu}* ____________________________________________ mukhyd v prvaklatvt // MS_3,4.47 // mukhyd v kartavyni. kuta? prvaklatvt, tata kartavyeu nsti nimittavighta, asati nimittavighte naimittika kartavyam iti. tata kteu dvitydn nimittavidhta ity akriy. tasmn mukhyd eva kriyerann iti. ____________________________________________ bhakravad dnaabda parikraye // MS_3,4.48 // darapramsayo ryate - ida brahmaa, ida hotu, idam adhvaryo, idam agndha iti{*3/462*}. tatra sadeha - kim ayam [340]{*3/463*} tvij vibhga parikrayya, uta bhakayeti. ki prptam? parikrayrtho vibhga. kuta? bhakravat, na ryate - bhakitavyam iti. ya eva rutasyotsarge doa, sa evrutaparikalpaym. karmakarebhya ca dyate, tasmt parikraya ea. NOTES: *{3/462: Tait.Br. 3.3.8.8}* *{3/463: E2: 4,436; E4: 4,701; E6: 1,231}* ____________________________________________ tatsastavc ca // MS_3,4.49 // e vai darapramsayor dakieti dakisastavc ca parikrayrtha manymahe. ____________________________________________ bhakrtho v dravye samatvt // MS_3,4.50 // bhakrtha ea vibhga. kuta? dnasybhvt. katham abhva? prabhavat hi akya dtum, nprabhavat. katha na prabhutvam? sakalpita hi yajamnena, devaty etad iti. na ca devatyai sakalpitena i sveneva vyavaharanti. tasmc chicram anuvartamnenakya prabhavitum, tasmn na parikraya. atha yad uktam - na ryate, bhakayitavyam iti, yv ca rutasyotsarge doa, tvn arutaparikalpanym iti. ucyate - ida brahmaa ityevamdibhir brahmdnm, bhgair abhisabandha, tatra bhg brahmdnm upakuryur brahmdayo v bhgnm. brahmdibhir bhgnm upakurvadbhir na kicid dam asti, bgais tu brahmdnm upakrakai akyate kenacit prakrea da upakra kartu bhakyamai. tasmd bhakaya vibhga iti. ka punar upakra iti cet. tptn karmaeaparisampane smarthya bhavatti. [341]{*3/464*} NOTES: *{3/464: E2: 4,439; E4: 4,706; E6: 1,231}* ____________________________________________ vyded dnasastuti // MS_3,4.51 // atha yad dakisastava iti, vydeasmnyt tat, aparikrayrthe 'pi bhaviyatti. [342]{*3/465*} NOTES: *{3/465: E2: 4,440; E4: 4,711; E6: 1,232}* ____________________________________________ jyc ca sarvasayogt // MS_3,5.1 // sto darapramsau, tatra ryate - uttarrdht sviakte samavadyatti{*3/466*}, tath - im upahvayatti{*3/467*}, tathnyni pritrvadndni eakryi{*3/468*}. tatra sadeha - kim jyd upuyjadravyt sviakd iam avadtavyam, uta neti. ki prptam? avadtavyam iti. kuta? sarvasayogt, sdhraaprakaraasammntt sarve eakryi. api ca sarvasayogo bhavati, tad yat{*3/469*} sarvebhyo havirbhya samavadyatti. tasmd jyd api eakryi kriyante. NOTES: *{3/466: Tait.S. 2.6.6.5}* *{3/467: Tait.S. 2.6.7.3}* *{3/468: E2,4: tathnyni pritrvadndni eakryi}* *{3/469: E2,4 om. tad yat}* ____________________________________________ krac ca // MS_3,5.2 // kraa ryate - dev vai sviaktam abruvan havya no vaheti, so 'bravd vara vai bhgo me 'stv iti, vūvety abruvan{*3/470*}, so 'bravd uttarrdhd eva mahya sakt sakd avadyd iti, tulya kraam anyem jyasya crthavde sakrtyate. tasmd apy jyd avadtavyam iti. NOTES: *{3/470: E2,4: vūvevy abruvan}* ____________________________________________ ekasmin samavattaabdt // MS_3,5.3 // ditye carau pryaye ryate - agnaye sviakte samavadyatti{*3/471*}, jyd ekasmc ca havio 'vadyatti, mirasynyena havi samavadyatti. yadi cjyd api sviakte 'vadyeta, tata codakena prpaya{*3/472*} jyvadne kriyame [343]{*3/473*} samavadyatty upapadyate. itarath caror ekasmd avadyatty abhaviyat. NOTES: *{3/471: Tait.Br. 1.7.4.4}* *{3/472: E2,4: pryaya}* *{3/473: E2: 4,441; E4: 4,712; E6: 1,232}* ____________________________________________ jye ca darant sviakd arthavdasya // MS_3,5.4 // dhrauve cjye sviakd arthavdo bhavati - avadyvadya dhruv pratyabhidhrayati, sviakte 'vadya na dhruv pratyabhidhrayati. na hi tata parmhuti yakyan bhavatti, pratyabhidhraasyaitat prayojana darayati - tata patrmhuti hoyatti. sauviakte vtte{*3/474*} tata parhutir nstti na pratyabhidhryeta. sviakd arthe dhruvy bhavati pratyabhidhraam iti darayati. NOTES: *{3/474: E2,4: 'vatte}* ____________________________________________ aetvt tu naiva syt sarvdnd aeat // MS_3,5.5 // naivam, dhrauvjyt sviakd iam avadtavyam iti. kasmt? aeatvt. kuto nsya ea? sarvdnt. ____________________________________________ sdhrayn na dhruvy syt // MS_3,5.6 // nanpuyjrtha ghte yad dhruvy iam, tat eabhtam. naitat, sdhraa hi tat, upuyjya, anyebhya ca prayojanebhya. yvad jyena yaavyam, tat tad jya prayojayati. yasya yasyjyam, tasya tasyaiva grahtavya saskartavya ceti, tasmt sdhraa dhrauvam jyam. darayati ca - sarvasmai v etad yajya ghyate yad dhruvym jyam iti{*3/475*}. kim ato yady evam iti. yat sdhraam upuyjyvatta dhruvym jyam, tennyni prayojanni kryi, na [344]{*3/476*} tu tat pratipdyam, yad dhi ktaprayojanam krakaram avatihate, tat pratipdayitavyam iti. kvacic ca, yat pratipdayitavyam tat, eva pratipdayitavyam iti. yat tu prayojanavad uptta tan na pratipdayitavyam. tasmn na dhruvym upuyjasya{*3/477*} sauviakta ca{*3/478*} kacic chea pratipdanya, yath yatraikasymukhyy bahnm odana ӭto bhavati, tatraikasmin bhuktavati, na tasya ia bhtyebhya pratipdanyamukhym astti gamyate, prayojanavad dhi tat. evam upuyjjye 'pi draavyam{*3/479*} iti. ha - juhv tarhy jyasya eo bhaviyati, camasavat, yath camaseu graheu ca somasya codanayeti. tatra pratyha - NOTES: *{3/475: Tait.Br. 3.3.5.5}* *{3/476: E2: 4,443; E4: 4,715; E6: 1,233}* *{3/477: E2,4: upuyjrthasya}* *{3/478: E2,4: sauviaktasya}* *{3/479: E1: dravyam}* ____________________________________________ avattatvc ca juhvm, tasya ca homasayogt // MS_3,5.7 // dhruvy tvan nsti ea, upuyjasya sdhraatvd ity uktam. atha kasmn na juhv yac chiam, tena eakryam, yath homrthe camase ea iti. ucyate - yaj juhvm avattam, tat sarva homena sabaddham, tasmn na juhv ea. ____________________________________________ camasavad iti cet // MS_3,5.8 // iti punar yad uktam, tat parihartavyam. ____________________________________________ na codanvirodhd dhaviprakalpanatvc ca // MS_3,5.9 // naitad evam. kuta? codanvirodht, somasygner{*3/480*} vhty{*3/481*} anuvaakarotti{*3/482*} tatra codan. api ca, tatraindravyava ghttyevamdni grahani na somasayuktni{*3/483*}, [345]{*3/484*} haviprakalpanny eva, iha punar homasayoga, caturghta juhotti{*3/485*}. NOTES: *{3/480: E2,4: somasygne}* *{3/481: E4: vrhty}* *{3/482: Ai.Br. 3.5}* *{3/483: E2,4: homasayuktni}* *{3/484: E2: 4,445; E4: 4,718; E6: 1,234}* *{3/485: Tait.S. 5.1.1.1}* ____________________________________________ utpanndhikrt sati sarvavacanam // MS_3,5.10 // atha yad uktam - tad yat{*3/486*} sarvebhya havirbhya samavadyatti. ucyate - utpanna eam adhiktyaitad ucyate, nvieaam, tasmd ya{*3/487*} iha es tebhya sarvebhya iti, yath sarva odano bhukta, sarve brhma bhuktavanta iti praktpeka sarvaabda evam atrpti. NOTES: *{3/486: E2,4 om. tad yat}* *{3/487: E2,4: ya}* ____________________________________________ jtiviet param // MS_3,5.11 // atha yad uktam - prpaye{*3/488*} kevale carau samavattaabdo nvakalpate, yadi na tatra codakenjyd api svi­akd avadnam iti. ucyate - asaty apy jyc cheakrye samavattaabdo jtiviepeka upapadyate, odanajtim jyajti{*3/489*} cpekya. anuvdo hi sa, yathsabhava cnuvda kalpyeta. NOTES: *{3/488: E2,4: pryaye}* *{3/489: E2,4: odanajtibhjyajti}* ____________________________________________ antyam arekrthe // MS_3,5.12 // atha yad uktam - sviakd artha dhruvym abhidhraa darayatti. na tat sviakd artham, ebhvd ity uktam. tasmd aya tasyrtha. na hi tata huti yakyan bhavatti na rekyate, dhruvto yady hutir apar hotavy bhavet, na ca pratyabhidhryeta. dhuvta kila{*3/490*} ricyeta, na rakyate, aparasy huter abhvt, ki pratyabhidhraeneti. [346]{*3/491*} NOTES: *{3/490: E2,4: dhuv tata kila}* *{3/491: E2: 4,447; E4: 4,722; E6: 1,234}* ____________________________________________ ska prasthyye{*3/492*} sviakd ia ca tadvat // MS_3,5.13 // darapramsayo ryate - ska prasthyyena yajeteti{*3/493*}. tatra sadeha - ki sviakd iam asti, nstti. astti brmah. kuta? darapramsavikro hi ska prasthyyam iti. eva prpte brma - nstti. kuta? aeatvt, sarvdnc ceat. katham? eva tatra ryate - jyabhgbhy pracarygneyena ca puroengndhre srucau pradya saha kumbhbhir abhikrmann heti. tasmn na tata eakryad iti. NOTES: *{3/492: E1: prasthyye}* *{3/493: Tait.S. 2.5.4.3}* ____________________________________________ sautrmay ca graheu // MS_3,5.14 // asti sautrma, tatra grah{*3/494*} ryante, vinasrasvataindr, tatra codakena sviakd ia prptam. athedn sadeha - ki nivartate, uta neti. ki prptam? codaknugrahya kartavyam iti. eva prpte brma - sautrmay ca graheu na{*3/495*} kartavyam iti caabdentidiyate{*3/496*}. kuta? aeatvt, sarvdnd eat. tatrpi hi grahair eva hotu pratihante, yat payograh ca suragrah ca ghyanta iti. grahastha khalv api tad dravyam abhightam abhyanukramam abhyrvita devat prati. yath - ghtn grahn tvija dadate, vinam adhvaryu, srasvata brahm, aindra pratiprasthteti, homrtham [347]{*3/497*} aedna bhavati. homasayoga cai ruyate - uttare 'gnau payograhj juhvati dakie 'gnau suragrahj juhvatti. NOTES: *{3/494: E2,4: prah}* *{3/495: E2,4: ca}* *{3/496: E2,4: caabdennvdiyate}* *{3/497: E2: 4,448; E4: 4,723; E6: 1,235}* ____________________________________________ tadvac ca eavacanam // MS_3,5.15 // etam eva nyyam, eavacanam upodbalayati. ucchinai, na sarva juhotti{*3/498*}, sarvahome prpte, pratiedho 'vakalpyate. vcanikatvc ca sviakd ia na bhavati, tasynyatropayogavacant, brhmaa parikryd uccheaasya ptram iti, aparasypi easya vcaniko viniyoga, atty vikrayantti. NOTES: *{3/498: Tait.Br. 1.8.6.2}* ____________________________________________ dravyaikatve karmabhedt pratikarma kriyeran // MS_3,5.16 // asti sarvaphei - indrya rthantarya, indrya brhatya{*3/499*}, indrya vairpya, indrya vairjya, indrya knaryeti. tatra puroo bahn karma sdhraa. tatra sadeha - ki pratikarma, sviakd ia kartavyam, sakd eva veti. ki prptam? codannugraht pratikarma, kartavyam, ekasminn api dravye bahutvt karmam. NOTES: *{3/499: E2,4: barhatya}* ____________________________________________ avibhgc ca easya, sarvn praty aviiatvt // MS_3,5.17 // sakd eva kartavyam iti brma, avibhgc cheasya. na [348]{*3/500*} atra vibhga sarve karma puroasya, uttarrdht sviakd avadtavyam, eka csau uttarrdha, tato 'vadyamne na gamyate viea. kasyvattam, kasya neti, evam iym api. tasmt sakd avadtavyam iti. NOTES: *{3/500: E2: 4,450; E4: 4,726; E6: 1,235}* ____________________________________________ aindravyave tu vacant pratikarma bhaka syt // MS_3,5.18 // asti jyotioma - jyotiomena svargakmo yajeteti. tatraindravyave grahe sadeha - ki sakd bhakaam, uta dvir iti. somasaskrrthatvt sakd iti prpte brma - aindravyave dvir bhakayitavyam iti. kuta? vacant, vacanam ida bhavati, dvir aindravyavasya bhakayati, dvir hy etasya vaakarotti, nsti vacanasytibhra. ____________________________________________ some 'vacand bhako na vidyate // MS_3,5.19 // jyotiome sammananti somn. teu sadeha - ki{*3/501*} te eo bhakayitavya, uta neti. ki prptam? some bhako na vidyate. kasmt? avacant, na akyam asati vacane 'dhyavastu bhakaam. tasmt somaeo na bhakayitavya iti. NOTES: *{3/501: E2,4 om. ki}* ____________________________________________ syd vnyrthadarant // MS_3,5.20 // bhaved v bhaka, anyrtha hi vacana bhaka darayati - sarvata parihram vina bhakayati, bhakitpy yit camasn [349]{*3/502*} dakiasynaso 'valambe sdayantti{*3/503*}. nsati bhakaa evajtyak bhakavie sabhavanti. NOTES: *{3/502: E2: 4,453; E4: 4,729; E6: 1,236}* *{3/503: Vgl. Tait.S. 6.4.9.4-5}* ____________________________________________ vacanni tv aprvatvt tasmd yathopadea syu // MS_3,5.21 // nanu daranam idam, prptir vaktavy. ucyate - vacanni tarhi bhaviyanti. sarvata parihram vina bhakayati{*3/504*}. tasmt sarv dia ӭotti viia bhakaa vidhyate. aprvatvd bhaknuvdo nvakalpate. api ca, evam aprvam artha vidadhato 'rthavatt bhaviyati. tasmd yatraiva viia bhakaa ryate, tatraiva bhavati, ntiprasajyate. NOTES: *{3/504: Vgl. Tait.S. 6.4.9.4}* ____________________________________________ camaseu samkhynt sayogasya tannimittatvt // MS_3,5.22 // jyotioma eva ruyate - praitu hotu camasa pra brahmaa prodgt pra yajamnasya prayantu sadasynm iti. tatra sadeha - ki camasinm asti bhaka, neti. ki prptam? neti brma, ntiprasajyata{*3/505*} ity uktam. eva prpte brma - camasev asti bhaka iti. kuta? samkhynt, hotu camaso brahmaa camasa udgtu camasa iti samkhyay nirdiyate, hot yatra camati camiyati, acamd v sa hotu camasa. yady atra hot na camen na hotu camaso bhavet. tasmc camatti. ha, ksya ligasya prptir iti. smarthyam iti brma - hotu camasena praitavyam. yadi ctra hot na [350]{*3/506*} camet, na akya bhaved dhotu camasena praitum. na ctrnyad dhot, odandi camiyati, somacamasa iti hi ta samcakate. api ca, na tad dhotur dravya yajamnasya tad dravyam, hotus tatra camana kartavyam. some ca bhakyame tena homo 'vakalpate. pavitra hi soma, na tasmin bhakite ptra vypadyate. tatra camasena akyate hotum. vacanaprmyd ucchiena hoyatti cet. naitad evam, asati avake vacana bdhaka bhavati, asti cvaka somabhakaam, tasmc camasibhir bhakayitavya soma iti. atha takadny ryeran. tath sabandhpahnavd ataccamasataiva syt, dravyntara syt. tasmc cbrhmaasya soma pratiedhati, sa yadi rjanya vaiya v yjayet, sa yadi soma vibhakayiet, nyagrodhastibhrhtya t sapiya dadhany unmja{*3/507*} tasmai bhaka prayacchet, na somam iti{*3/508*} bhaknivtti{*3/509*} darayati. saia bhakakaiva saty upapadyate, yadi camasino 'sti bhaka, tasmd astti manymahe. NOTES: *{3/505: E2,4: bhako ntiprasajyata}* *{3/506: E2: 4,455; E4: 4,731; E6: 1,237}* *{3/507: E2,4,6, E1 (v.l.): unmjya}* *{3/508: Ai.Br. 7.30}* *{3/509: E2,4: bhaka nivtti}* ____________________________________________ udgtcamasam eka rutisayogt // MS_3,5.23 // asti jyotioma - jyotiomena svargakmo yajeteti. tatrsti - praitu hotu camasa pra brahmaa prodgtm iti. tatrsti{*3/510*} samkhynd bhaka ity uktam. tatra sadeha - kim eka evaina camasam udgt bhakayet, uta sarve [351]{*3/511*} bhakayeyu? atha subrahmayavarjit chandog bhakayeyu, athav saha subrahmayeneti. ki tvat prptam? eko bhakayed udgtaiva. kuta? rutisayogt, udgtaika ruty sayujyate - camasena prodgtm iti. nanu bahuvacana ryate - tena bahavo bhakayeyu. ucyate, ryate bahuvacanam, tad udgtprtipadikagatam, tad vivakita sad udgtbahutva bryt, eka cogt, tatra bahutva ryamam api na aknuyd udgtbheda kartum. tasmd avivakita bahuvacanam, anumna hy etat, bahn camasa iti. katham? yad bahuu prtipadika vartate, tato bahuvacana bhavati, bahuvacana tu tato dyate, prodgtm iti. tasmn nna bahn camasa ity anumnam. pratyaka tv eka udgt, na dvitya, na ttya. anumnc ca pratyaka kraa balavad bhavet. tasmd ekasya camasa, sa codgtur iti. NOTES: *{3/510: E2,4,6: tatrsti}* *{3/511: E2: 4,456; E4: 4,733; E6: 1,237}* ____________________________________________ sarve v sarvasayogt // MS_3,5.24 // sarve v bhakayeyu, ekasminn udgtari bhakayati bahuvacana pramddhtam{*3/512*} iti gamyate. na hi tad andyate, na vidhyata iti. nanu sarvev api bhakayatsdgtabda pramdo gamyate. ucyate - lakartho 'pi tvat sabhaviyati, udgtprabhtaya iti. NOTES: *{3/512: E2,4,6: pramdd adhtam}* ____________________________________________ stotrakri v tatsayogd bahurute // MS_3,5.25 // ucyate - naitad asti, bahn camasa iti. kuta? [352]{*3/513*} udgtabdasya camasena sabandha pratyakea vkyena, bahuvacanasya punar udgtabdena ruty sabandha. anyena tvij tu bahuvacanasya naiva kacid asti sabandha. tasmd bahn camasa ity anupapannam iti. atrocyate - aknoty ayam udgtabdo bahutva vaditum, kriyyogena, udnyantty udgtra. ke te? prastot, udgt, pratiharteti, tad etena bahuvacananirdeennumnikakriyyoganimitta udgtabdo vivakita ity avagamiyma. bahuvacana hy evam avakpta bhaviyati, udgtabda ca. tasmt stotrakri camasa iti. NOTES: *{3/513: E2: 4,458; E4: 4,735; E6: 1,238}* ____________________________________________ sarve tu vedasayogt krad ekadeo syt // MS_3,5.26 // sarve chandog sahasubrahmay bhakayeyu. kim iti? gnasayogd iti nya paka upapadyate. katham? ekas tatrodgnena sabandha{*3/514*}, itaro gnena, anyad dhi gnam, anyad udgnam, gtimtra gna laukika vaidika ca. dvitya smna parva, utprvasya gyater abhidheya prasiddham. tatraika evodgtha karotty eka evodgt, na bahava. tasmd gnasayogd bahavo bhaviyantty etad api nopapadyate. katha tarhi? vedasayogt, audgtra nma pravacanam, tath - audgtri karmi, audgtrasya kart vdhyet vodgtety ucyate. katham? udgtu karma, audgtram iti prasiddham. eva ced vyaktam audgtrasya kart, udgteti gamyate. yasyodgt prasiddha, tad viia karmnkhytam apy audgtram iti vadati. abda ca yasyaudgtra prasiddham, sa tasya kartram udgteti vadati, ankhytam api, yath yasyodamegha prasiddha, sa tasynkhy-tam apy apatyam audameghir iti brte, yasyaudameghi, sa tasya [353]{*3/515*} pitaram ankhytam apy udamegha pratipadyate. evam audgtrasabandhd upapadyata udgtabda, prastotpy udgtpi pratihartpi subrahmayo 'pi. eva bahuvacanam udgtabda cobhayam apy upapanna bhaviyati, na cnya kacid doa. tasmd audgtrea sabaddhvatvra udgtcamasa bhakayeyur iti. yatra kraam asti, tatrpi subrahmay udgtra, yath - udgtabdo viniadyodgtra smn stuvata iti stotrakriu, tathedam{*3/516*} api vacanam, udgtro npavyhareyur uttamym eottam ity apasubrahmaynm eva. NOTES: *{3/514: E2,4: sabaddha}* *{3/515: E2: 4,460; E4: 4,736; E6: 1,239}* *{3/516: E2,4,6: yathedam}* ____________________________________________ grvastuto bhako na vidyate 'nmnnt // MS_3,5.27 // jyotiome grvastun nma hotpurua. tatra sadeha - ki sa soma bhakayet, neti. ucyate - grvastun na bakayet. kuta? yato 'sya bhaka nmananti. hriyojane camasinm adhikra iti manyamna eva ha smha, nsymnyate bhaka{*3/517*} iti. NOTES: *{3/517: E1 gibt hriyojane camasinm adhikra iti manyamna eva ha smha, nsymnyate bhaka in Klammern}* ____________________________________________ hriyojane v sarvasayogt // MS_3,5.28 // hriyojanasya v grvastuta bhakayitra manymahe, eva hy mananti - yath camasam any camas camasino bhakayanti. [354]{*3/518*} athaitasya hriyojanasya sarva eva lipsanta iti. yad hriyojanasya sarve lipsante, tad grvastud apti. NOTES: *{3/518: E2: 4,462; E4: 4,739; E6: 1,239}* ____________________________________________ camasin v sanidhnt // MS_3,5.29 // vabda paka vyvartayati. naitad asti grvastuto hriyojane bhaka iti, camasin tatrdhikro na sarvem. katham? camasinm ea vibhga, camasino 'ny camasn, yath - camasa bhakayantty andya, camasina eva vadati, athaitasya hriyojanasya sarva eva lipsanta iti. eka hda vkyam, athaitasyety athaabdaprayogt, anantaravttam apekate. atha{*3/519*} sarva evety evaabda, smarthyt sarvn prvapraktn apekate, ato manymahe - yath camasam any camas camasino bhakayantty anena prvea, athaitasya hriyojanasyety etasyaikavkyat bhavatti. tena camasin sanihitnm ea vibhga, yath camasam anyatra, hriyojane tu sarva eveti. NOTES: *{3/519: E2,4 om. atha}* ____________________________________________ sarve tu vidhitvt tadarth camasiruti // MS_3,5.30 // tuabda paka vyvartayati. naitad asti - camasina eva hriyojane lipsanta iti, sarve tu vidhyante hriyojane, sarve bhakayantti, na puna camasina iti sabandha akyate vidhtum. dvau hi sabandhv asmin vkye 'prvau na akyete vidhtum. tasmd any vacanavyakti. [355]{*3/520*} k punar asau? yath camasam any camas camasino bhakayantty anuvda, camasina camasn bhakayanty eva, te bhakayanto yath camasam eva, athaitasya hriyojanasya na kevala camasina, sarva eveti. kim eva bhaviyati? sarvaabda ca sarvn vadan naikadee kalpito bhaviyati. na ca, dvau sabandhv aprvv ekasmin vkye bhaviyata. tasmd ea pako jyyn iti tadarth hy e camasiruti, hriyojanasya prasrth{*3/521*} camasina krtyante hriyojana praasitum. katham? mahbhgo hi hriyojana, yasmt tatra sarve lipsante, any camasn ekaika, na te mahbhg, nyn hriyojand iti. NOTES: *{3/520: E2: 4,463; E4: 4,740; E6: 1,240}* *{3/521: E1 gibt hriyojanasya prasrth in Klammern}* ____________________________________________ vaakrc ca bhakayet // MS_3,5.31 // atha ki samkhyaivaik bhakakraam? neti brmah, vaakrc ca bhakayet, vaakra ca bhakae nimittam. katham? vacant, eva hi ryate - vaakartu prathamabhaka iti, bhakaasyprptatvt, na prthamy avidhnrtha ea abda, prthamy aviia bhakaam eva vidadhtti. ____________________________________________ hombhiavbhy ca // MS_3,5.32 // aparam api kraa hombhiavau. katham? havirdhne [356]{*3/522*} grvabhir abhiutyhavanye hutv pratyaca parety sadasi bhakn bhakayantti{*3/523*}. na tvat, ea kramo vidhyate, home nirvtte tato bhakaasyprptatvt{*3/524*}. dvayo ca kramayor vidhnt, abhiutya hutveti vkya bhidyeta. arthena ca prptatvd asya kramasya. na hy akte prayojane kacit pratipdanam arhati. na ca, bhakagabhvena hombhiavau codyete. abhiavasya homrthatvt, homasya ca phalrthatvt. tasmd dhombhiavayo kart bhakaa vidhyate. ye 'bhiuvanti juhvati ca, te bhakayantti. NOTES: *{3/522: E2: 4,466; E4: 4,744; E6: 1,241}* *{3/523: Vgl. Tait.S. 6.2.11.4}* *{3/524: E2,4: tato bhakaam iti, bhakaasyprptatvt}* ____________________________________________ pratyakopadec camasnm avyakta ee // MS_3,5.33 // ida ryate - praitu hotu camasa pra brahmaa prodgtm iti. tatra sadeha - camaseu hombhiavayo kartro vaakartra ca ki bhakayeyu, uta neti. ki prptam? na bhakayeyu, pratyakopadec camasn camasina prati. praitu hotu camasa ityevamdibhir vieavacanai, hombhiavakri{*3/525*} smnyavkyena, ya somo bhakaena saskartavya, sa camaseu camasibhir iti, athednm anyan nimitta kva bhaviyati? avyakta smnyanimitta kva? ee bhaviyati, yatra na camasina. NOTES: *{3/525: E2,4: hombhiavdikri}* ____________________________________________ syd v kraabhvd anirdea camasn kartus tadvacanatvt // MS_3,5.34 // syd v camaseu vaakartrdn bhaka, prpyate hi te tatra kraam, na ca pratiidhyate. nanu camasin pratyako[357]{*3/526*}paden nivarteran. ucyate - anirdea camasn kartus tadvacanatvt, praitu hotu camasa ityevamdaya abd na aknuvanti vaakartrdn pratieddhum, upadero hi te, na pratieddhra, tasmd vaakartrdayo 'pi camaseu bhakayeyu. NOTES: *{3/526: E2: 4,469; E4: 4,747; E6: 1,241}* ____________________________________________ camase cnyadarant // MS_3,5.35 // camase cny camasino darayati - camas camasdhvaryave prayacchati. tn sa vaakartre haratti. eko hi sva camaso vaakartre hriyate, tena bahuharaadarana nvakalpate, yadi vaakartrdayo na camaseu bhakayeyu. tasmd bhakayantti. atha yatraikasmin ptre bahavo bhakayanti, kas tatra krama iti. ucyate - ____________________________________________ ekaptre kramd adhvaryu prvo bhakayet // MS_3,5.36 // tasya hi kramo bhakayitum, yasya haste soma. ____________________________________________ hot v mantravart // MS_3,5.37 // hot v prvo bhakayet, mantravart, mantravaro hi tath - hotu cit prve haviradyam ateti{*3/527*}, tath - hoteva na prathama phti{*3/528*}. NOTES: *{3/527: V 10.94.2d}* *{3/528: V 5.43.3c}* ____________________________________________ vacanc ca // MS_3,5.38 // vacanam ida bhavati - vaakartu prathamabhaka iti. vacana[358]{*3/529*}m evedam, na mantavyam, anekaguavidhnd avivakita prthamyam iti. aprptatvt prthamyasya, nyam anuvda, vidhir eva. samsena ca vidadhato nnekaguavidhna dukaram. NOTES: *{3/529: E2: 4,470; E4: 4,749; E6: 1,242}* ____________________________________________ kranuprvyc ca // MS_3,5.39 // pratha hi vaakaraa nimitta hotu, tato homo 'dhvaryor nimittam. nimittnuprvyc ca naimittiknuprvye kramnurodha. ____________________________________________ vacand anujtabhakaam{*3/530*} // MS_3,5.40 // atha ya ekaptre somo 'nekena bhakyate, ki tatrnujpya, ananujpya v bhakayitavyam, utnujpyaiveti. lghavd aniyamo prpta ucyate - anujpya bhakayitavyam iti. kasmt? vacant, ida vacana bhavati - tasmt somo nnupahtena peya iti. upahvna cnujpanam. prptistram etat{*3/531*}. athnujtena bhakayitavyam iti sthite, ki laukikena vacanennujpayitavyam, uta vaidikeneti. aniyaml laukikeneti prpta ucyate - NOTES: *{3/530: E2,4: ajtabhakaam}* *{3/531: E1 gibt prptistram etat in Klammern}* ____________________________________________ tadupahta upahyasvety{*3/532*} anennujpayel ligt // MS_3,5.41 // anujpanaligo 'ya mantra, ligt, anujpane sammnta, [359]{*3/533*} smarthyd vinijujyate, tatra kte 'rthe laukiko nivartate. NOTES: *{3/532: E2,4: upahvayasvety}* *{3/533: E2: 4,472; E4: 4,751; E6: 1,242}* ____________________________________________ tatrrtht prativacanam // MS_3,5.42 // etad avagatam - tadupahta upahyasvety{*3/534*} anennujpayed{*3/535*} iti. atha prativacane sadeha - ki laukika prativacanam utaitad eveti. ki prptam? etad vaidikam, prane viniyuktam. laukikam anyat prativacana bhavitaum arhati. eva prpte brma - tatraitad eva prativacanam iti. nanu pranaligam etad upahyasveti{*3/536*}. ucyate - yad asya prvam, upahta iti prativacanasya samartham, tat prativacanakrye baviyati. ha - vipartam etat sammnnam, prva hi pranena bhavitavyam, tata prativacanena. ucyate - artht, prva prativacanakrye bhaviyati, artho hi kramd balyn iti. NOTES: *{3/534: E2,4: upahvayasvety}* *{3/535: E2,4: etennujpayed}* *{3/536: E2,4: upahvayasveti}* ____________________________________________ tadekaptr samavyt // MS_3,5.43 // ida sadihyate - ki ya kacid anujpayitavya, uta samnaptra iti. aviebhidhnd ya kacid iti prpta ucyate - tat khalv anujpanam ekaptr syt. kuta? anujpanam ihgam, anujpanasya caitad rpam, yatrnyena kartavyam anya cikret, so 'numanyasveti brte, sahabhoja[360]{*3/537*}ndi vcaritukma cittam anyasynuklayati. tad etan nnptreu naiva sabhavati. na hi tatrnyena kartavyam, anyo v cikratti{*3/538*}. sahabhojandau v padrthe{*3/539*} samnayati. ekaptre tu some sdhrae saskartavye nyyena samo vibhga prpnoti, tatrvibhajya pyamne kadcid anyena ptavyam anya pibet, tatrnujpana sabhavati, tvayrdha ptavyam, mayr-dham. kadcid aham abhydhika nyna v pibeyam, tadanujtum arhasti, ekaptre v pna tvay sahcarann aha tava cittaprasdna vyhanym iti sabhavaty anujpan. tasmd eka-ptrev evaitat syd iti. NOTES: *{3/537: E2: 4,473; E4: 4,753; E6: 1,243}* *{3/538: E2,4 om. iti}* *{3/539: E2,4: padrtha}* ____________________________________________ yjypanayenpanto bhaka pravaravat // MS_3,5.44 // asti jyotioma, tatra tuygeu ryate - yajamnasya yjy so 'bhipreyati hotar etad yajeti svaya y nipadya yajatti. yad svaya yajati, tad sadeha - kim asya bhako 'sti, nstti. tad ucyate - yjyym apanyamny npanyeta bhakaam, hotur eva tu bhakaa syt, na yajamnasyeti. kuta? any hi yjy, anyad bhakaam, na cnyasminn apanyamne 'nyad apanyate. yath tasym eva yjyym apanyamny pravaro npanyate, tadvad etad apti. nanu{*3/540*} yjyy adhi vaakarotti, yatra yjy, tatra vaakra, yatra vaakra, tatra bhakaam apti. na [351]{*3/541*} ity ucyate, na tvad yjyym avayavabhto vaakra, yena yjygrahaensau ghyeta{*3/542*}. yat tu tasy adhi vaakarotti, anyenpi prayujyamny upari hot vaakariyati, yjypanayo hi vacant, na vaakrpanaya. yvad vacanam, vcanika bhavaty eva, vacana hi tadviayam eva. NOTES: *{3/540: E2,4 om. nanu}* *{3/541: E2: 4,474; E4: 4,754; E6: 1,244}* *{3/542: E2,4 geben yena yjygrahaensau ghyeta in Klammern}* ____________________________________________ yaur v kragamt // MS_3,5.45 // yaur v bhaka syt. kuta? kragamt, bhakasya kraa vaakra, sa ca yjyym gacchantym gacchati. eva hi ryate - yjyy adhi vaakarotti. nanv etad uktam - yajamnenpi prayujyamny hot{*3/543*} adhi{*3/544*} vaakarotti. naia samdhi, anavnat yaavyam, vaakrea yga kriyate, na yjymatrea. tasmd vaakrn nvnitavya yajamnena, anya ced vaakuryd avnyd yajamna. na ca yajeta. yaavye csau codyate, na yjymtravacane, svaya nipadya yajatti sgasya niadyayge vidhnt. NOTES: *{3/543: E2,4: prayujyamny api hot}* *{3/544: E2,4 om. adhi}* ____________________________________________ pravttatvt pravarasynapya // MS_3,5.46 // atha yad uktam - yath pravaro npanyate, eva bhako 'pti. ucyate - aakyatvt pravaro npanyate, atikrnto hi sa katham apanyeta hotu? bhrae cvasare, anuhyamno yajamnasya vigua syt. na ca vigua kathacid artha sdhayet. ntra codakena prpnoti. athocyate - yac chakya tac codakena prpitam, yan na akyam, na tat prpitam iti. praktir iyam, [362]{*3/545*} aprvasytra vidhnam, ydam uktam, tda yadi akyate kartavyam. yadi na akyate, yatraiva akyate, tatraiva kryam. na yatra viguam iti. tasmt pravarasynapyo yukto na bhakasyeti. NOTES: *{3/545: E2: 4,477; E4: 4,756; E6: 1,244}* ____________________________________________ phalacamaso naimittiko bhakavikra rutisayogt // MS_3,5.47 // jyotiome ryate - sa yadi rjanya v{*3/546*} vaiya v yjayet, sa yadi soma vibhakayiet, nyagrodhastibhr htya t sapiya dadhany unmjya tamasmai bhaka prayacchen na somam iti. tatra sadeha - ki phalacamaso bhakavikra, utejyvikra iti. ki phalacamasa bhakayed ity artha, uta phalacamasena yajeteti{*3/547*}. ki prptam? phalacamaso naimittiko bhakavikra, bhakaena hi rutenaikavkyat bhavatti, tasmai bhaka prayacched iti, na, tena yajetetiabdo 'sti, tasmd bhakavikra. NOTES: *{3/546: E2,4 om. v}* *{3/547: E1 gibt ki phalacamasa bhakayed ity artha, uta phalacamasena yajeteti in Klammern}* ____________________________________________ ijyvikro v saskrasya tadarthatvt // MS_3,5.48 // ijyvikro v phalacamasa phalacamasena yajetety artha{*3/548*}. katham? yad etad bhakaam, etat somasaskrrtham, phalacamasypi yadi bhakaa phalacamasasaskrrtham, phalacamasasynyatrnupayogd anarthakam. atha bhakaa pradhnam. tath - na somam [363]{*3/549*} ity anuvdo nvakalpate. yadi tv ijyvikro{*3/550*} bhavet, tata phalacamasasaskro 'vakalpate. tasmd ijyvikra. ha - katha yajisabandhe 'sati, ijyvikro bhaviyatti. ucyate - asti yajisabandha. katham iti. yadi rjanya v{*3/551*} vaiya v yjayet, nyagrodhastibh sapiya tam asmai bhaka prayacchet, yjayitum iti gamyate. bhakasabandhe hi na prvam uttarea sabadhyate, yadi soma bhakaena saskartum icchen nyagrodhastibh saskuryd iti. tasmn na bhakaasabandha. ygo hi prakto 'sti, tena saha sabhantsyate, na doo bhaviyati. nanu tasmai bhaka prayacched itivacand bhakasdhanam iti gamyate, na, ygasdhanam iti, bhakaabdnantaryt. ucyate - ryame sabandhe 'narthakam iti ktv praktasaabdha ity ucyate. katha tu bhakasabandha iti. yad dhi{*3/552*} ygadravya bhakayitavyam, tac codakena bhavati, tasmd bhakasabandha labhate, bhakasabandhena ca ygasabandha eva lakyate, yadi tenejyate, tata sa bhako bhavati, tasmd bhakavacant sutar tenejyata iti gamyate, sai vyavadhraakalpan. tasmai bhaksa prayacchet, tam asmai bhaka kuryd ity artha, yath sa bhako bhavati, tath kuryd iti, yadi ca tenejyate, tato 'ya bhako bhavati. tasmt tena yaavyam iti. NOTES: *{3/548: E1 gibt phalacamasena yajetety artha in Klammern}* *{3/549: E2: 4,478; E4: 4,759; E6: 1,245}* *{3/550: E2,4: ijykro}* *{3/551: E2,4 om. v}* *{3/552: E2,4: yadi}* ____________________________________________ homt // MS_3,5.49 // homavieavacana bhavati - yadny camasä{*3/553*} juhvati, athaitasya darbhataruakenopahatya juhotti. ijyvikre sati darbhataruakeneti juhotau guavacanam avakalpate. tasmd apjyvikra. [364]{*3/554*} NOTES: *{3/553: E2,4: catamasä}* *{3/554: E2: 4,482; E4: 4,762; E6: 1,246}* ____________________________________________ camasai ca tulyaklatvt // MS_3,5.50 // yadny cmasn unnayanti, athaina camasam unnayantti. ijyvikre saty unnayanadarana yujyate, na bhakavikre. tasmd apjyvikra. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_3,5.51 // ita ca payma - ijyvikra iti. kuta? ligadarant. ki liga bhavati? somapratiedhnuvda, tasmai bhaka prayacchet, na somam iti, ijyvikre sati somo na bhakyate. tasmt payma - ijyvikra iti. ____________________________________________ anuprasarpiu smnyt // MS_3,5.52 // asti rjasye daapeya, tatra ryate - ata brhma somn bhakayanti, daadaaikaikacamasam anuprasarpantti. atra rjanyacamase sadeha - kim, ta rjany anuprasarpeyu, uta brhma iti. ki prptam? rjyany iti. katham? daadaaikaika camasam anuprasarpeyur ity anuprasarpat sakhy vidhyate. ekasy rjanyajtau daasakhy vidhyate. rjanyajti saiva, tena ta daa rjany anuprasarpeyur eva ata brhma rjany ca. teu ataabdo 'nuvda. anuvdasarpa ca, ata bhakayantti. tasmd rjany rjanyacamasam anuprasarpeyur iti. kecid hu - brhmaarjanynm ekasmi camase bhakaa [365]{*3/555*} virudhyata iti. na sa doa, na hi somenocchi bhavantti ryate. NOTES: *{3/555: E2: 4,484; E4: 4,766; E6: 1,247}* ____________________________________________ brhma v tulyaabdatvt // MS_3,5.53 // brhma v rjanyacamasam anuprasarpeyu. katham? ata brhma soma bhakayantti vidhi ruty brhmaagatm eva sakhym ha. tasmc chata brhma, te bhakartham anuprasarpatm ekaikasmi camase daadaopadiyante. tasmd brhmaatasya daa brhma rjanyacamasam anuprasarpeyur iti. [366]{*3/556*} NOTES: *{3/556: E2: 4,488; E4: 4,769; E6: 1,247}* ____________________________________________ sarvrtham aprakarat // MS_3,6.1 // anrabhya kicid ucyate - yasya khdira sruvo bhavati sa chadasm eva rasenvadyati, saras asyhutayo bhavanti. yasya paramay juhr bhavati na sa ppa loka ӭotty{*3/557*}evamdi. tatra sadeha - ki khdirat sruve, plat juhvm, praktau niviate, uta praktau viktau ceti. ki prptam? sarvrtham aprakarat, praktiviktyartham evajtyakam. kuta? aprakarat, na kasya-cid prakarae ryante, tni vkyena sarvatra bhaveyur iti. NOTES: *{3/557: Tait.S. 3.5.7.1}* ____________________________________________ praktau vdviruktatvt // MS_3,6.2 // praktau v nivierann anrabhydhtni ptri. kuta? adviruktatvt, evam advirukta bhaviyatti. dvirukty ko doa? asabhava iti brma - yad dhi praktau viktau ca bhavati, asti tat praktau. praktau ced asti, codakenaiva vikti prpnoti, tato nnrabhya vidhim kkati. tasmd ankkitatvd anrabhyavidhir na tatra vidadhti, tena brma - praktyartha eveti. ____________________________________________ tad varjantu vacanaprpte // MS_3,6.3 // aprakarat praktiviktyartham evety ucyate - yat tu coda[367]{*3/558*}kena prpnotty anrabhyavidhin prpte na codakam kkati. tasmd anrabhyavidhivarja codaka prpayiyati, anrabhyavidhivkyena pratyakea sruve khdirat, codakavkyennumnikena viktau. numnikc ca pratyaka balavat. tasmt praktiviktyartho 'nrabhyavidhi. NOTES: *{3/558: E2: 4,489; E4: 4,771; E6: 1,247}* ____________________________________________ darand iti cet // MS_3,6.4 // yady anrabhyavidhi codakd balyn, anrabhyavidhin prpte na codakam kkati, nirkke vaikte karmai codako naiva prpnoti. tatra prayjdn darana naivopapadyeta, dyante ca prayjdaya kvacit, prayje prayje kala juhotti{*3/559*}. atha codako balyn{*3/560*} tata etaddaranam upapadyate. tasmt praktyartho 'nrabhyavidhi. NOTES: *{3/559: Tait.S. 2.3.2.3}* *{3/560: E2,4: balys, E6: balys}* ____________________________________________ na codanaikrthyt // MS_3,6.5 // na praktyartha, sarvrtha{*3/561*} iti brma, aprakarae sammnnt. yad uktam, anrabhyavidhin nirkkasya na codaka iti, tan nopapadyate. na hy anrabhyavidhi codan nirkkkaroti, prpte hi codake na sruve khdiratnrabhyavidhin aky vidhtum. asati codake 'nrabhyavidhir api nsti, na cnrabhyavidhi sruva prpayati, tasya ca khdiratm. kuta? codanaikrthyt. ekrth hi codan, yasya khdira sruvo bhavatti. na ctra sruva khdirat cobhaya vidhyate, sruvasya sata khdiratm ea abda ha, sa ca codakena prpta. tasmd asti codaka, sa hy anrabhyavidhivkyasya pratyakatvt ta varjayitvnya prpayati. tasmt praktiviktyartho 'nrabhyavidhi. [368]{*3/562*} NOTES: *{3/561: E2: sarvrtham, E4: sarvrthe, E6: sarvrtha}* *{3/562: E2: 4,491; E4: 4,773; E6: 1,248}* ____________________________________________ utpattir iti cet // MS_3,6.6 // iti cet payasi - utpattir e praktividhibhis tuly, praktv agni sakepea vistarea cocyante - paca prayjn yacatti sakepea. samidho yajatty{*3/563*}evamdin vistarea. ihpi yasya khdira sruvo bhavattyevamdir vistra, yasyaivarp sruva iti sakepa. evarpa praktau vidhir da, ayam apy evarpa, tasmt prkta iti smnyato dnumnam. tasmt praktyartho 'nrabhyavidhir iti. NOTES: *{3/563: Tait.S. 2.6.1.1}* ____________________________________________ na, tulyatvt // MS_3,6.7 // naitad evam. na hy evajtyaka smnyatoda sdhaka bhavati, kevalam atra prktavidhisrpyam, na tu praktv etad bhavatti pramam asti. api ca viktv api sakepavistrbhym{*3/564*} agni vidhyante, tisra hutr juhotti{*3/565*} sakepa, manam asymanasya dev iti{*3/566*} vistra{*3/567*}. ato vaiktair{*3/568*} apy anrabhyavidhayas tuly, tasmd ayam ahetu praktiniveasya. NOTES: *{3/564: E2,4: sakepavistarbhym}* *{3/565: Tait.S. 2.3.9.3}* *{3/566: Tait.S. 2.3.9.3}* *{3/567: E2,4: vistara}* *{3/568: E2,4: vaikter}* ____________________________________________ codanrthakrtsnyt tu mukhyavipratiedht praktyartha // MS_3,6.8 // tuabda paka vyvartayati. na sarvrtho 'nrabhyavidhi, praktyartha sa iti brma. kuta? codanrthakrtsnyt, ktsna codaka prpayati, nnrabhyavidhin vaiktam apva? nirkkam, ptr hi tad vkyena na ygnm. yg codanligasayogt praktim apekante, tay sahaikavkyat ynti. prkt ca tä aknavanti nirkkkartum, nnrabhya[369]{*3/569*}vidhaya. tasmd avaya codaka utpdayitavya. sa ced utpdyate, nrtho 'nrabhyavidhin. na csau prakaradnm abhvt pravartamno 'pi vaiktena ygena sabadhyeta. tasmd vaiktena karma nnrabhyavidhi sabadhyate. tasya{*3/570*} vaiktasya mukhyasya, anrabhyavidhir vkyaea, praktau veti vipratiedhe{*3/571*} codakasmarthyt, prkte vkyaee prpte 'nrabhyavidhir na bhaviyati. tasmd anrabhyavidhi praktyartha iti{*3/572*}. NOTES: *{3/569: E2: 4,493; E4: 4,775; E6: 1,249}* *{3/570: E2,4: na tasya}* *{3/571: E2,4: vipratiedhe}* *{3/572: E2,4,6 om. iti}* ____________________________________________ prakaraaviet tu viktau virodhi syt // MS_3,6.9 // anrabhya, kicit, smidhenn parimam mntam - saptadaa smidhenr anubryd iti{*3/573*}. tatra sadeha - kim etat praktau, uta viktv iti. ki prptam? prvea nyyena praktv iti prptam, praktau ca päcadayam mntam, tena vikalpa iti. eva prpte brma - viktv evajtyako vidhi syt. kasmt? prakte päcadayena nirkkatvt. nanu vikalpo bhavaiyatty uktam. prakaraaviet päcadayena na vikalpa, viamasant. viktau tv numnika päcadaya bdhitv, anrabhyavidhivkyena pratyakea sptadaya nivekyate. advi[370]{*3/574*}rukta caitat prayogavacanam upasahariyati. tasmd evajtyaka viktyartham. NOTES: *{3/573: Ai.Br. 1.1}* *{3/574: E2: 4,495; E4: 4,777; E6: 1,249}* ____________________________________________ naimittaka tu praktau, tadvikra sayogaviet // MS_3,6.10 // darapramsayor mntam - godohanena paukmasya praayed iti, tath - agnūomye paau ryate ypa praktya, bailvo brahmavarcaskmena kartavya iti{*3/575*}. evajtyakeu sadeha - ki praktau nivea, viktau veti{*3/576*}. ki prptam? viktv iti, praktr anyena ptrea ypena ca nirkk. eva prpte brma - praktau naimittika niviate, nimittasayogena vidhnt, khdiraplarauhitak avieeokt camasa ca, godohana bailva ca vieavihitau, vieavidhin cvieavidhir bdhyate. prakaraa smnyam, nimittasayogo viea, smnyena yat prpnoti, tat paroka lakaay. yat tu vieea, tat pratyaka ruty, ruti ca lakay balyas, pratyaka ca parokt. tasmt praktv eva syt. NOTES: *{3/575: Tait.S. 2.1.8.1}* *{3/576: E1 om. v}* ____________________________________________ iyartham agnydheya prakarat // MS_3,6.11 // santi pavamneaya - agnaye pavamnyëkapla nirvapet, agnaye pvakya, agnaye ucaya iti{*3/577*}. ts prakarae, sammntam - brhmao vasante 'gnim dadhteti{*3/578*}. tatra sadeha - kim agnydheya pavamneyartham, uta neti. ki prptam? [371]{*3/579*} iyartham iti. kuta? prakarat, ts prakarae ryate - atas tadartham. NOTES: *{3/577: Tait.S. 2.2.4.2}* *{3/578: Tait.Br. 1.1.2.6}* *{3/579: E2: 4,503; E4: 4,785; E6: 1,250}* ____________________________________________ na v ts tadarthatvt // MS_3,6.12 // pavamneayo hy agnyarth, yady agnir iyartha syt, tatas tadartham agnydheyam inm upakuryt. niphals tv iaya, tadartham agnydheyam api niphala syt. katha punar agnyarthat pavamnenm? niprayojanatvd eva, prayojanavattvc cgnnm. bhvayitavy apūayo bhtnm agnnm arthena kriyeran. tasmd agnydheya pavamneyartham. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_3,6.13 // liga darayati{*3/580*}, yathgnyarth pavamneaya iti. ki ligam? jryati v ea hita paur yad agni, tad etny evgnydheyasya havi savatsare nirvapet, tena v ea na jryati, tenaina{*3/581*} punar nava karoti tan na skmam iti{*3/582*}. NOTES: *{3/580: E2,4: liga ca darayati:}* *{3/581: E2,4: tenaiva}* *{3/582: Vgl. Tait.S. 1.5.7.3}* ____________________________________________ tatpraktyartha yathnyenrabhyavd // MS_3,6.14 // tad etad dhna ki praktyartham, uta sarvakarmrtham iti sadeha. ki prptam? ucyate, tat praktyartham. katham? yathnye 'nrabhyavd praktyarth, tenaiva hetun. ____________________________________________ sarvrtha vdhnasya svaklatvt // MS_3,6.15 // sarvakarmrtha vdhnam. ko 'rtha? sarvakarmrtha yad agnidravyam, tadartham dhna na praktyartham. na prakt praktya ryate. na [372]{*3/583*} ca rutydayo 'sya santi, ye 'gabhvam upapdayanti. anyev anrabhyavdev anyato nirjte 'gabhve tato vicra - ki prakter agabhtni vikter iti, tasmt teu yuktam. iha tv agabhve na kraam asti, tasmd agniprayuktam dhnam, na karmaprayuktam, sarvakarmrth agnaya{*3/584*} iti sarvrtham ity ucyate. api csya svata klo vidhyate, sa na vidhtavya, yad jyotiomasya prayoga, tadeda kartavyam. tad ca vasanta. eva yad darapramsayo prayoga, tad kartavyam. tad pauramsy amvsy v. apraktyartha tu na praktiprayoge kriyeta, tatra klavacana yuktam. tasmn na praktyartham. NOTES: *{3/583: E2: 4,505; E4: 4,787; E6: 1,251}* *{3/584: E2,4: sarvakarmrths tv agnaya}* ____________________________________________ tsm agni praktita prayjavat syt // MS_3,6.16 // santi pavamneavya - agnaye pavamnyety{*3/585*}evamdy. tatra sadeha - ki pavamneisaskte 'gnau pavamneaya kartavy, uta neti. ki prptam? ts khalu pavamnen pavamneisaskto 'gni praktita syt. kuta? codakasmarthyt, prayjavat, yathsu prayj bhavanti codakena, eva pavamneisaskt agnayo 'pi bhaveyu. NOTES: *{3/585: Tait.S. 2.2.4.2}* ____________________________________________ na v ts tadarthatvt // MS_3,6.17 // na veisaskra, agnn pavamnetiu syt. kasmt? [373]{*3/586*} ts tadarthatvt, t pavamneayo 'gnisaskrrth ity uktam. yac ca nmgabhta tac codakena ghyate. agniprayukta ca pavamneisaskro na darapramsaprayukta, tena na codakenkyate. api ca pavamne-aya iisaskravarjit praktim apekante, avihitatvt tasym avasthy pavampanenm. NOTES: *{3/586: E2: 4,508; E4: 4,790; E6: 1,251}* ____________________________________________ tulya sarve pauvidhi prakaraviet // MS_3,6.18 // jyotiome, paur agnūomya - yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*3/587*}, tath savanyo 'nubandhya ca. santi ca paudharm, upkaraam upnayanam akay bandha, ype niyojana sajapana viasanam ityevamdaya. te ki sarvem agnūomyasavanynubandhynm, uta agnūomyasya savanyasya v{*3/588*}, utgniomyasyaiveti. ki prptam? avieat, sarvapanm. katham aviea? jyotiomaprakarae sarve paava sammnt, tatprakarapannatvt sarve paudharm{*3/589*} sabadhyante, na cai tatra kacid viea. eva prpte brma - savanyasyaite dharm bhaveyu, tulya sarve pauvidhi syt, yadi prakarae vieo na bhavet. bhavati tu prakarae viea, savanyn prakarae paudharm sammnth, gneya paur agnioma labhya, gneyo hy agnioma. aindrgna paur ukthya labhya, aindrgnni hy ukthyni. aindro vi oainy labhya, aindro vai vir aindra oa. srasvat mey atirtra labhy, vg vai sarasvat [374]{*3/590*} iti{*3/591*} praktya paudharm mnt, tasmt savanyasya prakarad bhavitum arhati // MS_3,6.18 // NOTES: *{3/587: Tait.S. 6.1.11.6}* *{3/588: E2,4: ca}* *{3/589: E2,4: paudharmai}* *{3/590: E2: 4,511; E4: 4,592; E6. 1,252}* *{3/591: PBr 4.2.5.14}* ____________________________________________ sthnc ca prvasya // MS_3,6.19 // yad uktam - prakarat savanyrth iti, etad ghma, kramc cgnūomyasya. tasya hi krama aupavasathye 'hani sammntam, tasmd dvayor apti. ____________________________________________ vas tv eke tatra prkrutir gurth // MS_3,6.20 // eke khin va savanynm mnnam, tad apekyeyam e gurth punaruti. ka punar gua? yad arthai ruti. ucyate - pan sakrtya, yath vai matsyo 'vidito janam avadhuute{*3/592*}, evam vaite{*3/593*} 'prajyamn janam avadhunvata ity em avijne doam abhidhya, ebhi katha savanni paumanttipranarpakea vappracro guo vidhyate, tad arthai ruti, vappracreaikavkyatvt. kim ata? yady evam, na, savanyn prakaraena paudharm, kramd agnūomyrth eveti. ki punas tac chva mnnam? vina graha ghtv trivt ypa parivygneya savanyapaum{*3/594*} upkarotti. NOTES: *{3/592: E2,4: avadhnute}* *{3/593: E2,4 om. v}* *{3/594: E2,4: paum, E6: savanya paum}* ____________________________________________ tenotkasya klavidhir iti cet // MS_3,6.21 // naitad asti - kramd agnūomyrth eveti, prakarat savanyrth, prvedyur evmnna vidhnrtham, vinavkya klaguavidhnrtham. katham? tena vappracreokasya kla ea vidhyate, prtasavane vappracre codite sati pavlambho 'pi tatraiva prapnoti. tatra klniyame prpte, vina graha ghtveti klamtra vidhyate. trivt ypa [375]{*3/595*} parivyopkarotty{*3/596*} anuvda. itarath hi{*3/597*} parivyasya klo vidhyeta, upkaraasya ca. tatrnekaguavidhnd vkya bhidyeta. tasmt savanyrth paudharm iti. NOTES: *{3/595: E2: 4,514; E4: 4,796; E6: 253}* *{3/596: E2,4: parivyopakarotty}* *{3/597: E2,4 om. hi}* ____________________________________________ naikadeatvt // MS_3,6.22 // naitad evam, agnūomyrth evaite kramt. vinakla hy mnna vidhnrtham. gurtha etasmin vkya bhidyeta, na vidhnrthe. na hi vappracreotkasya klavidhi sabhavati. ekadeo hi vapdravya tena saniptino vapsaskrt, utkaren nopkaraam. ____________________________________________ artheneti cet // MS_3,6.23 // ha - arthena tarhy{*3/598*} utkasya klo vidhyate. muin pidhya vapoddharaam sta vaphomd iti ryate. prvedyur vapoddharaa muin pidhya na aknuyd etvanta klamsnenvasthtum, avayam hravihrdayas tena kartavy iti. NOTES: *{3/598: E2,4: hi}* ____________________________________________ na rutivipratiedht // MS_3,6.24 // naitad evam, rutivipratiedho{*3/599*} bhaved evam, na ca rutivipratiedha, tamuin paramuin v pidhyiyate. nanv sta ity upaveane bhavati. nvayam upaveana eva{*3/600*}, audsnye 'pi dyate. tad yath - ghyi parighyste, ketri parighysta ity anupadeane 'pi bhavati, vypranivttau. ihpi tamuin paramuin v pidhya, vaphomd udsiyate. tasmd vinaklam mnna vidhnrtham, na savanyn prakarae paudharm, tasmn na savanyrth. [376]{*3/601*} NOTES: *{3/599: E2,4: rutivipratiedhe}* *{3/600: E2,4: upaveenaiva}* *{3/601: E2: 4,519; E4: 4,802; E6: 1,253}* ____________________________________________ sthnt tu prvasya saskrasya tad arthatvt // MS_3,6.25 // nsti savanyn prakaraam ity eva sati prveaiva hetun sthnena prvasygnūomyasya bhavitum arhati. saskro 'ya pauygaprayukta, na jyotiomaprayukta, jyotiomaprayuktatve na viea pan syt. pauyg api hi dharmn prayoktum aprvatvt samarth, prakaraavanta ca. tasmt kramd agnūomyadharm iti. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_3,6.26 // ita ca paymo 'gnūomyrt paudharm iti. kuta? ligadarant. ligam asminn arthe bhavati, vapay prtasavane caranti, puroena mdhyadine savana iti paupuroa darayati. itarath samnavidhneu sarveu pauv agnūomayor devatayo saskrrtha san puroa smarthyd agnūomyasya bhaven na savanyasya, tayor devatayor abhvt, darayati ca. tasmd agnūomyrth iti. ____________________________________________ acodan gurthena // MS_3,6.27 // ida padottara stram{*3/602*}. ha, nanu chidrpidhnrtha paupuroa. neti brma, acodan gurthena, tasya chidrpidhnrthena na codan, arthavda sa ity uktam. tasmd devatsaskrrtha, tasmd agnūomyrthatve{*3/603*}, savanye puroasya daranam upapadyate, na sdhraye. tasmd agnūomyrth paudharm iti. [377]{*3/604*} NOTES: *{3/602: E1 gibt ida padottara stram in Klammern}* *{3/603: E2,4: tasygnūomyrthatve}* *{3/604: E2: 4,521; E4: 4,805; E6: 1,254}* ____________________________________________ dohayo klabhedd asayukta ӭta syt // MS_3,6.28 // asti syadoha, tathsti prtardoha. santi tu dohadharm khharaam, gav prasthpanam, prasvanam, godohanam ityevamdaya. te ki syadohrth, utobhayrth iti. ki tvat prptam? dohayos tayor asayukta dharmai ӭta bhavet. kasmt? syadohasya hi krama aupavasathye 'hani khharadn sammananti, tasminn evhani syadoha. tasmt kramt syadohrth dohadharm iti. ____________________________________________ prakaravibhgd v tatsayuktasya klastram // MS_3,6.29 // prakaraa hi sdhraam, yathaiva dadhna eva payasa, kramc ca prakaraa balavattaram, tasmd ubhayrth dohadharm. api ca, na syadohasya prvedyur mnnam. kva tarhi? uttaredyu. katham? evam mananti - aindra dadhy amvsyym, aindra payo 'mvsyym iti{*3/605*}, amvsyy hy ubhaya{*3/606*} sga codyate. sa ea syadoho 'rtht prvedyur anuhyate, svabhva ea dadhna, yat prvedyur upakrntam aparedyur abhinirvartate. tasmt syadohasya krama mt ity etad eva tvan nsti. ata ubhayrth dohadharm iti. NOTES: *{3/605: Tait.S. 2.5.4.1}* *{3/606: E2,4: ubhaye}* ____________________________________________ tadvat savanntare grahmnnam // MS_3,6.30 // asti jyotioma - jyotitomena svargakmo yajeta [378]{*3/607*} iti{*3/608*}. tatraindravyavdy grah prtasavane daa mnt, tatra dharm ryante - upopte 'nye grah sdyante, anupopte dhruv. dapavitrea graha samrti. santy apare mdhyadine savane, apare ttyasavane grah. teu mdhyadinyeu trtyeu ca savaneu sadeha{*3/609*} - ki sarveu grahadharm kartavy, uta prtasavane ye grahs tev iti. ki prptam? prtasavanagraheu bhaveyu, te hi krame{*3/610*} sammnnt{*3/611*} netarem. eva prpte brma - savanntare prtasavant, mdhyadine ttyasavane ca grahmnna tadvad eva bhavitum arhati. sarve hi tulya prakaraam, yatraite dharm sammnt, vkyena grahamtrasya vidhyante. kramc ca vkyaprakarae balyas. tasmt sarvrth grahadharm iti. NOTES: *{3/607: E2: 4,522; E4: 4,807; E6: 1,255}* *{3/608: Tait.S. 6.5.2.2}* *{3/609: E2,4: trtyasavanyeu ca sadeha}* *{3/610: E2,4: te hi krame}* *{3/611: E2,4: sammnt}* ____________________________________________ raan ca ligadarant // MS_3,6.31 // asti jyotiome paur agnūomya - yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*3/612*}. tatra raan ryate, raandharm ca - trivd bhavati, darbhamay bhavati, prapin{*3/613*} kartavy ceti. tatra sadeha - kim ete dharm agnūomyaraany savanyaraany ca sdhra, utgnūomyaraany eveti. ki prptam? prakarad agnūomyaraany iti. eva prpte brma - ubhayo sdhra iti. kuta? ligadarant, liga bhavati, evam ha - vina graha ghtv trivt ypa parivygneya paum{*3/614*} upkarotti [379]{*3/615*} savanyaparivye raan darayati, s yadi sdhra, tata etad daranam avakalpate. yady agnūomyrth, tato 'prktt savanyaparivyn nivarteta. savanye ca parivyntaraprktam, yatra trivttva dyate. katham? sa vai vina graha ghtvopanikramya ypa parivyayatti. tatra yadi na sdhra raan, vsas parivya prpnoti, raa tu darayati. tasmt sdhra raan, tat s-dhrayc ca taddharm api sdhra. tad etal ligd raansdhrayam. ko 'tra khalu nyya iti. ucyate - prakarad agnūomyasya, vkyd ypamtrasyeti. NOTES: *{3/612: Tait.S. 6.1.11.6}* *{3/613: E2,4: pratin}* *{3/614: E2,4: savanya paum}* *{3/615: E2: 4,524; E4: 4,809; E6: 1,255}* ____________________________________________ rcchiam asayuktam itarai sanidhnt // MS_3,6.32 // drd yac chiyate jyotiomasya, yathaupasadnuvkyke 'vadbhyau{*3/616*}. tatra sadeha - ki jyotiomasammnt grahadharm kartavy, uta neti. ki prptam? na kartavy, asanidhnt, yath - payas maitrvarua rtti{*3/617*} vacant, maitrvaruasyaiva ravaam, na sarvem. evam idam api dharmajta prakaraasthnm eva, na sarvem iti. NOTES: *{3/616: E2,4: 'vadbhyau}* *{3/617: Tait.S. 6.4.8.2}* ____________________________________________ sayukta v tadarthatvc cheasya tannimittatvt // MS_3,6.33 // sayukta v dharmai, evajtyaka syt, aprakaraastham api. kuta? yata prakarad vkya balya. nanv anyatra kriya[380]{*3/618*}m jyotiomasya nopakuryu. ucyate - upakariyanti, avadbhyayos tadarthatvj jyotiomrthatvc{*3/619*} cheo 'ya grahadharma, grahanimitto jyotiomasyopakraka. yvn graho jyotiomasyopakaroti, tasya sarvasya bhavitum arhati. tasmd avadbhyayor api grahadharm kartavy iti. NOTES: *{3/618: E2: 4,525; E4: 4,811; E6: 1,256}* *{3/619: E1 gibt jyotiomrthatvc in Klammern}* ____________________________________________ nirded vyavatiheta // MS_3,6.34 // yad uktam - yath maitrvarua payas rtti, tad yuktam, rayae vacant, prakaraa bdhitv vyavasthnam. iha tu vipartam, tatra sarveu graheu prakaraam, viieu vkyam. iha tu sarveu graheu vkyam, viieu prakaraam. tasmd aprakaraasthasypi dharm iti. ____________________________________________ agnyagaprakarae tadvat // MS_3,6.35 // anrabhygnim ucyate - citrir upadadhti, vajrir upadadhti{*3/620*}, bhteak upadadhtti{*3/621*}. santi tu prakarae, iakdharm, akham akalm iak kuryd iti. tatha bhasman iak sayujyd iti. tatra sadeha - kim aprakarae sammntnm ime dharm kartavy, uta neti. ki prptam? na kartavy. kuta? asanidhnd, iti prpte, ucyate - agnyagam evajtyaka tadvad eva syt, yadvad grah. prakarad dhi vkya balavat. amƫ ceaknm agnyarthatvt. [381]{*3/622*} NOTES: *{3/620: Tait.S. 5.7.3.1}* *{3/621: Tait.S. 5.6.3.1}* *{3/622: E2: 4,526; E4: 4,813; E1: 1,257}* ____________________________________________ naimittikam atulyatvd asamnavidhna syt // MS_3,6.36 // jyotiome ryate - sa yadi rjanya v{*3/623*} vaiya v yjayet, sa yadi soma vibhakayiet, nyagrodhastibhr htya t sapiya dadhany unmjya tamasmai bhaka prayacchen na somam iti. jyotiome santi somadharm, mnam upvaharaa krayo 'bhiava ityevamdaya. tatra sadeha - ki samnavidhn ime dharm somasya phalacamasya ca, uta somadharm, phalacamasasya tu tadvikratvd iti. guakmn pravttir v prayojanam adhikaraacinty{*3/624*}. ki prptam? samnavidhn prakaravibhgd iti prpte, ucyate - naimittikam evajtyaka asamnavidhna{*3/625*} syt. kuta? atulyatvt, atulya somena phalacamasa, somo nityavad mnt, phalacamaso naimittika. kim ata? yady evam, dharm api nityavad mnt na aky anityavat kartum. yadi sdhra, tatrnrabhyo 'rtho vidhyeta. api ca naimittika phalacamasa sa somadharmn ghti, tatra dharm sdhra santo dvirukt ity ucyeran. tasmd asamnavidhn. NOTES: *{3/623: E2,4 om. v}* *{3/624: E1 gibt guakmn pravttir v prayojanam adhikaraacinty in Klammern}* *{3/625: E2,4: evajtyakasamnavidhna}* ____________________________________________ pratinidhi ca tadvat // MS_3,6.37 // asti pratinidhi, rute dravye 'pacarati, yath vrhiv apacaratsu nvr. tatra sadeha - ki nvr samnavidhn, uta neti. ki prptam? pratinidhi ca tadvat, yath naimi[382]{*3/626*}ttika nityensamnavidhnam, eva pratinidhi, atulyatvt. ktulyat? vrh vihit, na nvrm. iyam atulyat, vrh vihit, nvrm arthpatty bhavanti. NOTES: *{3/626: E2: 4,528; E4: 4,816; E6: 1,257}* ____________________________________________ tadvat{*3/627*} prayojanaikatvt // MS_3,6.38 // naitad asti - asamnavidhna pratinidhir iti, tadvat syt, yadvac chruta, na praktivikrabhva. kuta? vrhitva hi vrhidharm vrhivyaktau nimittam. na ca vrhitvasya sthne nvratva bhavatti ryate, tasmn na praktivikrabhva. katha tarhi nvreu dharm bhavantti. ucyate -y vrhitvena paricchinn vrhivyaktaya, nvreu t santi. tsm arthena te dharm kriyante, ts ca vyaktnm anys ca vrhigatn tulya ea vidhi. k tulyat? ubhaye 'pi vrhitvalakit iti. tasmt samnavidhn iti. NOTES: *{3/627: E2,4: na tadvat}* ____________________________________________ astralakaatvc ca // MS_3,6.39 // ita ca na pratinidhe rutena saha praktivikrabhva. kuta? arthalakaatvt, arthd dhi pratinidhi kriyate. na crthenaitad avagantu akyate, vrhitvasya sthne nvratva bhavatti. tasmn na pratinidhe rutena saha praktivikrabhvo bhavatti. ____________________________________________ niyamrth guaruti // MS_3,6.40 // atha ya ruta pratinidhi, tatra ki smnavidhyam uta na [383]{*3/628*} iti. yath - yadi soma na vindeta ptkn abhiuuyd iti{*3/629*}. asmnavidhyam iti brma, arutd dhy etad vipartam. eva prpta ucyate - niyamrth guaruti, atrpy arthalakaa eva pratinidhi, some 'vidyamne somasada dravya prptam. tatra susade dravye prpta ūatsada niyamyate. anyasmin pratinidhtavye 'nyat pratinidhyate rutasya sthne. na ygadravyatvena. NOTES: *{3/628: E2: 4,530; E4: 4,818; E6: 1,258}* *{3/629: PUBr 9.5.3}* ____________________________________________ sasths tu samnavidhn prakaraviet // MS_3,6.41 // asti jyotioma, tatra sasth sammnt agnioma, ukthya, oa, atirtra iti. tatra dkaydayo dharm. teu sadeha - ki sarvasastha jyotioma praktya dkaydayo dharm ukt, utgniomasasthyam{*3/630*} abhipretyeti. ki prptam? sarvasasthsu samna vidhnam. kuta? prakaraviet, nsti prakarae viea, yena jyetgniomasastha praktyeti. tasmt samnavidhn sasth iti. NOTES: *{3/630: E2,4,6: utgniomasasthm}* ____________________________________________ vyapadea ca tulyavat // MS_3,6.42 // tulya iva prakarae vyapadeo bhavati - yady agniomo juhoti, yady ukthya paridhimanakti, yady atirtra etad eva yajur japan havirdhna pratipadyeteti sarvvasthasya vieavacand avagamyate. yadi api smnyam, tad api sarvvasthasyaiveti. yadi hi na{*3/631*} samna vidhnam, agniomasasthasyaiva [384]{*3/632*} syt. nehgnioma sakrtayet, asakrtyamne 'pi dharmasabandho bhavatti, sarvvasthasya krtant sarvvasthaprakaraam{*3/633*} ity avagacchma. api ca ryate - gneyam ajam agnioma labheta, aindrgna dvityam ukthye, aindra vi tt-ya oainti dvityasya ttyasya ca darana smnavidhye ghaate. ukthye hi dve nimitte sta, agniomastotram ukthyastotra ceti, tatra dvau naimittikv gneya pau, aindrgna ceti tena dvityadarana tatra yujyate. eva oainy atirtre ca. praktivikrabhve tu pratyakarutair aindrgndibhir atideena prpta gneyo bdhyeta. tatra dvitydidarana nopapadyeta. bhavati ca. tasmt sarvvasthasya jyotiomasya dkaydayo dharm iti. NOTES: *{3/631: E2 und 4 geben na in Klammern}* *{3/632: E2: 4,532, E4: 4,821; E6: 1,259}* *{3/633: E2,4: sarvvasthasya prakaraam}* ____________________________________________ vikrs tu kmasayoge sa nityasya{*3/634*} samatvt // MS_3,6.43 // naitad asti, samnavidhn iti. ki tarhy ukthydaya sasthvikrabht syu, agniomasasthyamurktya{*3/635*} dkaydayo dharm sammnt. kuta? ukthydn kmasayogena ravat. paukma ukthya ghyt, oain vryakma stuvta, atirtrea prajkma yjayed iti. kmyo gua ryamo nityam artha viktya niviate. katham? gud evajtyake kmye phalanirvtti, paukma ukthya ghyt, na jyotiomakma ukthyagrahaakmo v, yath paavo bhavanti, tath ghyd ity artha. katham iti. tatrvayam itikartavyatpekitavy, sanidhnn nityasyetikartavyatayeti gamyate. katha punar yeyam itikartavyat, s nityasyety avadhryate, [385]{*3/636*} na punar asyaiva kmyasya, sdhra veti. ucyate - yatra yatra gue kmo bhavati, tatra tatra kriyy sdhyamny nnyath. s tatretikartavyat, yntikam upanipatati, s sdhanasya v sdhyasya veti sadihyamn sdhyasya bhavitum arhati. nsau sdhyasybhavant sdhanena sabadhyate, eva hi sa itikartavyatviea codyate, anena sdhane{*3/637*} sdhakam upakuryd{*3/638*} iti. na csti sa prakra, yensdhyamny kriyy tena sdhaka kto bhavet. tasmt sdhakasyptikartavyatvieam abhyupagacchat, sdhyasypty etad abhyupagamanyam, sdhya ca jyotioma, sdhik sasth, tasmj jyotiomasya tvat setikartavyateti siddham. atha kasmn na sdhra? nityavad mnnt, yadaiva jyotioma, tadaiva dk. yad tu jyotiome paukma, tadokthyasasth, sarvad jyotiome dharm kartavy, ekadokthyasasth, tatra sarvad jyotiomasya dharm kartavy, te cokthydisasthasyrtheneti prvam uttarea virudhyate, yadi sarvad nokthydnm arthena. athokthydnm arthena na sarvad, ubhaya viprati-iddham. tasmn na sdhra. nityavad mnna ca yady anityasya syt, nityavad mnna tad anitya kriyeta, tatra nityavad mnna bdhyeta. tasmn nityasasthasya jyotiomasya, na kmyasyokthydisasthasyeti. NOTES: *{3/634: E2,4: sa nityasya}* *{3/635: E2,4: sasthyamrktya}* *{3/636: E2: 4,541; E4: 4,826; E1: 1,259}* *{3/637: E2,4: sdhana}* *{3/638: E2,4: kuryd}* ____________________________________________ api v dviruktatvt prakter bhaviyantti // MS_3,6.44 // nanv agniomasasthpi kmy ryate. dve hi tatrmnte{*3/639*}, eka nityavat, eka kmyam, tatra dvayor vkyayo smarthyn nitya eva sakmo bhaviyati. nityatvidhto [386]{*3/640*} nstty agniomasasthasya jyotiomasya dkaydayo dharm bhaviyantti. NOTES: *{3/639: E2,4: tatrmnne}* *{3/640: E2: 4,544; E4: 4,826; E1: 1,260}* ____________________________________________ vacant tu samuccaya // MS_3,6.45 // atha yad uktam - dvityattyadarana samnavidhitve 'vakalpate, nnyatheti, vacana tad bhaviyati, na daranam. aindrgna ukthye dvityo vidhyate, tathaindra oaini ttya. ____________________________________________ pratiedhc ca prvalignm // MS_3,6.46 // ita ca payma praktivikrabhva iti. kuta? pratiedht prvalignm - yady agniomo juhoti, yady ukthya paridhimanakti na juhotti hombhvadarana na syt. prpte nimitte vacanaprmyt smnavidhye. ____________________________________________ guavied ekasya vyapadea // MS_3,6.47 // atha yad uktam - vyapadea iti. ekasyaivdhiktasya yathoktena nyyenyam anadhiktena guena vyapadea. agniomagrahaa cnuvda iti. [387]{*3/641*} NOTES: *{3/641: E2: 4,547; E4: 4,836; E6: 1,261}* ____________________________________________ prakaraavied asayukta pradhnasya // MS_3,7.1 // sto darapramsau, tatra barhir barhir dharm ca, tath vedir vedidharm ca. tatra sadeha - ki barhirdayo barhirdidharm ca pradhnasyotgapradhnnm iti. ki tvat prptam? prakaraavied asayukta pradhnasya, pradhnasya evajtyak dharm. kasmt? prakaraaviet, pradhnn hi prakaraa ngnm, prakaraena cai sabandha, tasmt pradhnasya. ____________________________________________ sarve v eatvasytatprayuktatvt // MS_3,7.2 // sarve vgapradhnnm ime dharm, ntra eatva prakarad bhavati, upakralakaa hi tat. yad yasyopakaroti, tat tasya eabhtam, sarve cgapradhnnm ime dharm upakurvanti. katham avagamyate? vkyt, vedy havy sdayatti havirmtra vkyd gamyate, pradhnahavi prakarat. vkya ca prakarad balya, tasmd barhii havy sdayatti. ha yadi prakaraa vkyena bdhyate, loke 'pi barhim ime dharm ukt bhavanti. tatra ko doa? sarvatra dharm kartavy prpnuvanti. ucyate - prakarad darapramsayor upakrak eveti gamyate. tasml laukikeu na kartavy. eva ced agny api na darapramsaabadakni, tasmt tev api na prpnuvanti. ucyate - yady apy agni na darapramsa[388]{*3/642*}abdakni, darapramsayor upakraki, eu kriyam dharm darapramsayor upakariyanti. tasmd agapradhneu kartavy iti. NOTES: *{3/642: E2: 4,549; E4: 4,838; E6: 1,261}* ____________________________________________ rd apti cet // MS_3,7.3 // piapityaje 'pi barhir dharmair yujyeta, so 'pi dte barhii vartate, tasya cpi barhisti prayojanam. tad apy rc chiadharmavat syt. ____________________________________________ na tad vkya hi tadarthatvt // MS_3,7.4 // na tasya barhir etair dharmair dharmavat, vkya hy eka darapramsbhy saha dharmm, tena darapramsayor upakrak dharm, yad darapramsrtham, tatra prpnuvanti, nnyatra. tasmt piapityajabarhio na bhaviyanti. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_3,7.5 // liga bhavati, evam ha - sa vai dhruvm evgre 'bhidhrayati, tato hi prathamvjyabhgau yakyan bhavatty abhidhraasyjyabhgrthat darayati. ____________________________________________ phalasayogt tu svmiyukta pradhnasya // MS_3,7.6 // jyotiome keamaruor vapana payovratni tapa cmntni. teu sadeha - kim agapradhnrthny uta pradhnrthni? ki tvat prptam? agapradhnrthnti prvea nyyena prptam. [389]{*3/643*} eva prpte brma - svmiyuktam etat, tasmt pradhnasya. kasmt? phalasayogt, puruasya yogenya sabandha, ygo 'prvasya dt, purua pratigraht. nanv aparo 'py asti sabandha, ygo nirvartya, puruo 'bhinirvartaka iti. phalena tu sabandho bhaviyatty evam artha purua ryate. na hi yga sa sdhayati, yga sattay sabhantsyata iti. kim iti tarhi nirvartayata phala bhavatti. saskr ca saskurvantty ucyante. yat tasya saskartavyasya prayojanam, tatra smarthya janayantti. phala ca grahtu puruasya prayojanam, na ygam abhinirvartayitum. tasmd ye puruasaskrs te purua phalapratigrahaasamartha kurvanti, na yganirvttisamartham. ha, yadi yganirvttau na smarthya janayanti, katha tarhi ygadharms te bhavanti. ucyate - ygasya svrtha sdhayata shyye vartante. ka ca tasya svrtha? yad asya kart phalena sabadhyate. tasmt svmisaskr pradhnrth iti. NOTES: *{3/643: E2: 4,552; E4: 4,844; E6: 1,262}* ____________________________________________ cikray ca sayogt // MS_3,7.7 // jyotiome ryate - atriatprakam prc caturviatir agrea triaj jaghaneneyati akymaha iti{*3/644*}. tatra sadeha - kim e vedir agapradhnrth, uta pradhnrtheti. ki tvat prptam? cikray ca sayogt pradhnrtheti. k cikr? iyati akymaha iti. yac cikritam, tasyrthenai ryate - akymahe 'sy kartum iti pradhna ca tasya cikritam, ngni. pradhna hi phalavan ngni. [390]{*3/645*} ha yady agni na cikritni, kim artha kriyanta iti. ucyate - acikritny apy agni kriyante, yady api tni na cikryante, tathpi tair acikritair anyc cikryate. tasmt tni kriyanta iti, yac cikritam, tasya vedi. tasmt pradhnrtheti, sthita tvad aparyavasitam{*3/646*}. NOTES: *{3/644: Vgl. Tait.S. 6.2.4.5}* *{3/645: E2: 4,553; E4: 4,848; E6: 1,263}* *{3/646: E1 gibt sthita tvad aparyavasitam in Klammern}* ____________________________________________ tathbhidhnena // MS_3,7.8 // sto darapramsau, tatra ryate - caturhotr pauramsm abhimet, pacahotr amv sym iti{*3/647*}. tatra sadeha - kim agapradhnrtham abhimaranam, uta pradhnrtham iti. ki tvat prptam? pradhnrtham iti, pradhnanmadheya caitat{*3/648*}, pauramsy amvsyeti ca. tasmt pradhnasybhimaranam iti. NOTES: *{3/647: Mait.S. 1.9.1}* *{3/648: E2,4: ca tat}* ____________________________________________ tad yukte tu phalarutis tasmt sarvacikr syt // MS_3,7.9 // sthitd uttaram{*3/649*}. yad uktam - pradhna cikrita ngni, tasmt pradhnasya vedir iti. tan na, tad yukte phalaruti, sgt phala ryate, tasmt sga cikritam. yady apy agni na cik[391]{*3/650*}ritni, tathpi vedy kartavyni. anyath na sga vedy kta bhavati. NOTES: *{3/649: E1 gibt sthitd uttaram in Klammern}* *{3/650: E2: 4,554; E4: 4,850; E6: 1,263}* ____________________________________________ gubhidhnt sarvrtham abhidhnam // MS_3,7.10 // yad uktam - pradhnanmatvt pauramsabdasymvsyabdasya ca, pradhnahavim abhimaranam iti. naitad evam, agahavim apy abhimaana syt. kuta? gubhidhnt, guo 'bhimaranam ity abhidhna bhavati. katamat tadabhidhnam? yat guo 'bhimaranam iti brte. pauramsm amvsym iti ca dvitynta pauramsyartham abhimarana kartavyam, amvsyrtham abhimarana kartavyam iti, ato yatra yatra kriyama pauramsym amvsyy vopakaroti, tatra tatra kartavyam. yad yat pauramsym amvsyy vbhisabadhyate, skst, praìy v, tatra tatra kriyama tayor upakaroti. tasmt pradhnahavim agahavi ca kartavyam iti. ____________________________________________ dkdakia tu vacant pradhnasya // MS_3,7.11 // jyotiome dk ryate - tisro dk iti, tath daki ryante - tasya dvdaaata daki iti. tatra sadeha - ki dkdakiam agapradhnrtham, uta pradhnrtham iti. ki prptam? purum agapradhnrthatvd dkdakiasygapradhnrthateti. eva prpte brma - dkdakia pradhnasya. kuta? vacant, vacana hi bhavati, dk somasya, daki somasyeti, na hi vacanasya [392]{*3/651*} atibhro nma kvacit. tasmd dkdakia vacant somasyeti. NOTES: *{3/651: E2: 4,556; E4: 4,853; E6: 1,264}* ____________________________________________ nivttidaranc ca // MS_3,7.12 // nivtti dk darayati. katham? adhvaryo yat paunykratha ksya dketi yat ahotra juhoti ssya dketi, asatym api dky vacana bhavati. tasmd agn dkdakiam iti. ____________________________________________ tath ypasya vedi // MS_3,7.13 // asti jyotiome paur agnūomya - yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*3/652*}. tatra ypa praktya ryate - vajro vai ypo yad antarvedi muniyt tan nirdahet, yad barhirvedy anavaruddha syd ardham antarvedi minoty ardha bahirvedy anavaruddho bhavati, na nirdahatti. tatra sadeha - kim antarvedti ypgabhvena vedir upadiyate, utrdham antarvedy ardha bahirvedti dealakartham ucyata iti. katha ypgabhvena katha v dealakaeti. yadi yprdhasya vedyantarasya ca sabandho vivakita, eva vedisabaddho ypa kartavya, tato ypgabhvena. atha yasmin dee myamnasyrdha vedyabhyantare 'rdha ca bahi, sa dea upadiyate, tato dealaka. ki prptam? tath ypasya vedi, yath dkdakia pradhnasya, tath ypasya vedi, tath ypo mtavya, tath myamnasya [393]{*3/653*} ardha vedyabhyantare bhavati. eva vedirutir apy anugrahūyate, itarath vediabdo lakayed deam, rutilakaviaye rutir nyyy na laka. tasmd ypgabhvena vedir nirdiyate. NOTES: *{3/652: Tait.S. 6.1.11.6}* *{3/653: E2: 4,558; E4: 4,856; E6: 1,265}* ____________________________________________ deamtra viyeaikavkyatvt // MS_3,7.14 // demtra v vediabdena lakyate na vediypgam{*3/654*}. kuta? aiyeaikavkyatvt, ardham antarvedi minoty ardha bahirvedty etenaikavkyat y, s sitavyena, yadi dealaka, atha ypgabhvena vedy nirdea, tato na sitavyo bahirvedinirdeo{*3/655*} bhavati. vedy ypasygabhvenopadiyamnym, ardha bahirvedty etad uccryama na kasmicid upakre vartate. atha bahirvedideam api ypgabhvenopadiet. vkya bhidyeta. tasmd ypgabhvena vedy nirdee bahirvediabda sarvath na sitavya. yadi tu dealaka, tato viie dee lakyame 'vayavaktavyo bahirvediabdo bhavati, anucyamne vedyabhyantare yasmin kasmi ca pradee ypa iti gamyate. atha punar bahirvediabde ryame, yatarasmin dee myamnasyrdham antarvedy ardha bahirvedi, sa deo lakayitum io bhavati. sa ca bahirvediabdena vin na akyate lakayitum ity, avaya sitavyo bhavati. tasmd dealakaeti. NOTES: *{3/654: E2,4: vedir ypgam}* *{3/655: E2,4: bahirvedideo}* ____________________________________________ svmidhens tad anvhur iti havirdhnayor vacant smidhennm // MS_3,7.15 // jyotiome ryate - uta yat sunvanti smidhens tad anvhur [394]{*3/656*} iti, havirdhnayor yasmin havirdhne sunvanti, tat smidhenbhi sabandhayed ity artha. tatra sadeha - ki smdhennm agabhvena havirdhna codyate, havirdhnavii smidhenyo 'nuvaktavy, uta havirdhnenmƫm ancyamnn deo lakyata iti. ki tvat prptam? smidhennm agatvena havirdhna codyate - yasmin havirdhne sunvanti, tat smidhenbhi sabandhayed iti, tena havirdhnasabaddh smidhenyo 'nuvaktavy iti vacant smidhenyagabhve sati havirdhnarutir anugrahūyate. itarath dea lakayed iti. tasmt smidhenyaga havirdhnam. NOTES: *{3/656: E2: 4,560; E4: 4,861; E6: 1,265}* ____________________________________________ deamtra v pratyaka hy arthakarma somasya // MS_3,7.16 // dealakartha vaitad ucyate - yasmin sunvanti, tasmin dee smidhenyo 'nuvaktavy iti, pratyaka hy arthakarma somasya tena kriyate. dakie havirdhne somam sdayatti{*3/657*}, somsdanrtha tvad etad updeyam. smidhenyo 'py agnisamindhanrtham updey iti. iha tv etvac chryate - yasya havirdhnasya sampe sunvanti tatsabaddh smidhenyo 'py{*3/658*} agnisamindhanrtham updey{*3/659*} iti, tatra na jyate, ki smidhenya sabaddh havirdhnasyopakurvanti? ki havirdhna smidhennm iti. tad ucyate - smidhenyas tvad dhavirdhnasya nopakurvanti, na hi tvad vidhyante, smidhenyo 'nuvaktavy iti. ki tarhi? havirdhnavieasabandhas ts vidhyate, [395]{*3/660*} na cvihitam aga bhavati. npy eva vidhyate, havirdhnamsm anucyamnnm updtavya sabandhayitum iti. katha tarhi? havirdhnvieasabandha{*3/661*} smidhenn ryate, havirdhnasabandho{*3/662*} vidhyate, na ca smidhensabandho havirdhnasya prpta, yo viertham andyeta. kena tarhi havirdhnasya sabandha? pratyaka hy arthakarma somasya, na tu smidhenkarma pratyaka havirdhnasya. bhavati tu deasya smidhensabandha, aparea vedim iti hotur deo lakita, sa uttarasya dakiasya v havirdhnasya samsanna. tatra yat{*3/663*} sunvanti, tad anvhur ity upapadyate vacanam. tasmd dealakartha havirdhnagrahaam. athaivam abhisabandha kasmn na bhavati? yasmin havirdhne sunvanti, tasya havirdhnasya smidhensabandha iti. naiva akyam, eva dvv arthau vidhtavyau bhavata, havirdhnasabandho havirdhnavieasabandha ca. tatra vkya bhidyate. tasmn naivam abhisabandha iti. NOTES: *{3/657: E2,4: sdayantti}* *{3/658: E2,4 om. 'py}* *{3/659: E2 und 4 geben smidhenyo 'gnisamindhanrtham updey in Klammern}* *{3/660: E2: 4,561; E4: 4,863; E6: 1,266}* *{3/661: E2,4: havirdhnvieasabandho 'tra}* *{3/662: E2,4: na havirdhnasabandho}* *{3/663: E2,4: tat}* ____________________________________________ samkhyna ca tadvat // MS_3,7.17 // samkhyna ca tadvad eva bhavati, yathsmbhir nyya upadia - somrtha havirdhnam iti. ____________________________________________ straphala prayoktari tallakaatvt tasmt svaya prayoge syt // MS_3,7.18 // iha karmy udharaam - agnihotra juhuyt svargakma, darapramsbhy svargakmo yajeta, jyotiomena svargakmo yajeteti. tatra sadeha - kim etni karmi svayam [396]{*3/664*} anuhtavyni, uttrotsargamtra svaya kuryt, eam anya svaya v, uta eam anya eveti. ki prptam? svaya prayoge syt. kuta? yata svaya prayujnasya phala bhavati. katham avagamyate? tallakaatvt, abdo 'syrthasya lakaam, svaya prayujnasya phala bhavatti. katama sa abda? svargakmo yajeteti, ya svarga kmayate, sa evocyate, yge kart bhavan phala sdhayed iti. sge ca kart bhavan phala prpnoti, tasmt svaya prayoge syt. NOTES: *{3/664: E2: 4,563; E4: 4,867; E6: 1,267}* ____________________________________________ utsarge tu pradhnatvc cheakr pradhnasya, tasmd anya svaya v syt // MS_3,7.19 // utsarge prdhnyam asti. katham? ya utsarga karoti tena sarva kta bhavati. katham? parikraya utsarga, tennant sarva kurvanti. tasmd ya parikraya karoti tena svayam eva sarva kta bhavati. tasmd utsargamtra svaya kuryt, eam anya svaya v. ____________________________________________ anyo v syt parikraymnnd vipratiedht pratyagtmani // MS_3,7.20 // easynya eva syt kart. kuta? parikrayasymnnatvt. purun atiprakreu bahuu prpteu parikrayo niyata. tasmt parikrayenatai sarve padrth kartavy iti. vipratieddha ctmani parikraya. yadi svaya kuryt, aparikrtena kta syt, tatra parikraymnnnarthakyam, adrtho v pratijyeta. tasmd anyai parikrtai e padrth kartavy iti. utsarga tu svaya kurvat sarva svaya kta bhavati. [397]{*3/665*} NOTES: *{3/665: E2: 4,566; E4: 4,875; E6: 1,268}* ____________________________________________ tatrrtht kartparima syd aniyamo 'viet // MS_3,7.21 // tatra tai parikrtai kartavyev aniyamena kartparima syt. kuta? aviet, na kartparime viea kacid mnyate. arthena tatparimam, yvdbhir asv itikartavyat nirvartate, tvato vta{*3/666*}. NOTES: *{3/666: E2,4: vteti, E6: vte}* ____________________________________________ api v rutibhedt pratinmadheya syu // MS_3,7.22 // yvanti kartnmadheyni karmi ryante - tvanto vartavy bhidyante, tni ca{*3/667*} nmadheyaravani. tn puro 'dhvaryur vibhajati, pratiprastht manthina juhoti, ne patnm abhyudyati{*3/668*}, unnet camasn unnayatti. tath - prastot prastauti, udgtodgyati, pratihart pratiharati, subrahmaya subrahmaym ha, hot prtaranuvkam anubrte, maitrvarua preyati, cnucha, acchvko yajati, grvastotrym anvha. etvadbhi karmai prayojanam, tena te 'vayam etni yathrutni kartu vartavy, etad vyatirikto 'nya padrtho na vidyate. yo 'pi vkyena nopadia, sa samkhyay gamyate. tasmd etvato vteti. NOTES: *{3/667: E2,4 om. ca}* *{3/668: E2,4: abhyudnayati}* ____________________________________________ ekasya karmabhedd iti cet // MS_3,7.23 // eva cet pratijyate - etvato vteti. tan na, yo yas tatkarma kariyatti sakalpate, sa sa tat tac chabdbhidheyo [398]{*3/669*} bhavati, eko 'pi bahn padrthn kartu bahubhir nmadheyair ucyeta, tasmd aniyama. NOTES: *{3/669: E2: 4,567; E4: 4,878; E6: 1,268}* ____________________________________________ notpattau hi // MS_3,7.24 // naitad evam, utpattau purum, utpdyamneu purueu nmadheyni bhidyante - brhmaa{*3/670*} vte, hotram vte, udgtra vte, adhvaryu vta ityevamdi. tasmt karmai tair eva nmakai prayojanam, avayante vartavy. tasmd e varae sakrtana na vidhi. prayojanasybhvan nnuvda. na vede tvanto vartavy iti bryt, anarthakam eva syt. aknoti ceda pratyyayitu sakhyvieam. tasmd ya sakhyvieo e pratyate tadartham etad vacanam. tasmt oaa kartro vartavy, somas{*3/671*} tvat kartka ca syt{*3/672*}. eva darapramsayor api. NOTES: *{3/670: E2,4,6: brahma}* *{3/671: E2,4 om. somas}* *{3/672: E2,4: ca soma syt}* ____________________________________________ camasdhvaryava ca tair vyapadet // MS_3,7.25 // santi jyotiome camasdhvaryava - camasdhvaryn vteti. teu sadeha - kim em anyatam, utaitebhyo 'nya iti. ki tvat prptam? etvat sakrtand em evnyatam. iti{*3/673*} prpte brma - camasdhvaryava cpare bhaveyus tebhyo 'nya iti. kuta? tair vyapadet, tai parigaitair e vyapadeo bhavati - madhyatakri camasdhvaryava, hotrak camasdhvaryava iti. nanu ya eva prakts te camasdhvaryavo bhaveyu. neti brma. kuta? tair vyapadet, madhyatakri camasdhvaryavo [399]{*3/674*} hotrak camasdhvaryava iti, ah sabandhe sati bhavati. tvigbhis te vyapadiyante, tvijas te svmino na yajamna, yajamnapuruebhya caite 'nya iti na pratijtam. na yajamnena camasdhvaryava{*3/675*} kartu vartavy, tvigbhis te vartavy iti. api caim utpattivkya eva bheda, camasdhvaryn vteti. NOTES: *{3/673: E2: sakrtand em evam anyatam iti, E4: sakrtandem evnyatam iti}* *{3/674: E2: 4,569; E4: 4,882; E6: 1,269}* *{3/675: E2,4: camasdhvaryutva}* ____________________________________________ utpattau tu bahurute // MS_3,7.26 // tev va sadeha - kim aniyama, eko dvau bahavo v, uta bahava eveti? aniyama iti prpta ucyate - bahava iti. kuta? utpattau bahurute, camasdhvaryava ity em utpattau bahurutir bhavati, tasmd bahava iti. ____________________________________________ daatva ligadarant // MS_3,7.27 // jyotiome santi camasdhvaryava{*3/676*}, te ca bahava ity uktam. kiyanto bahava iti sadehe traya, bahuvacanasmarthyd iti prpte brma - daatva ligadarant. te daa bhaveyu, tath hi liga jyotiomavikre daapeye ryate - daa camasdhvaryavo daa daaikaika camasam anusarpantti, etasmt krad daapeyo bhavatti bruvan daa camasdhvaryn darayati, yadi trayo bhaveyu, etaddarana nopapadyate. tasmt trn attyai sakhy, yadi ca daa na bhaveyur nopapadyetaitaddaranam. tasmd [400]{*3/677*} bhavanti daa, daa cai svmina. tasmt prayojanabhvd daasakhyopdyate, tasy copdyamnym aparpi sakhynughyate, tenpi daa bhaveyu. NOTES: *{3/676: E2,4: santi camasdhvaryava}* *{3/677: E2: 4,570; E4: 4,884; E6: 1,270}* ____________________________________________ amit ca abdabhedt // MS_3,7.28 // asti amit - amitram upanayteti. sa ki sakrtitnm anyatama, utnyas tebhya iti. ki prptam? te varae sakrtant, tem anyatama, iti prpte ucyate - amit ca abdabhedt, abdo bhidyate, evasajakeneda karma kartavyam iti, tasmd evasajaka utpdayitavya. asya sakrtant sakhyv vddhir gamyate, tasmd anya amit syt. api ca - klom cordha{*3/678*} vaikartana ca amitu tad brhmaya dadyd yadbrhmaa syd ity{*3/679*} abrhmaak bhavati, s tviji nopapadyate. NOTES: *{3/678: E2,4: crdha}* *{3/679: Ai.Br. 7.1}* ____________________________________________ prakarad votpattyasayogt // MS_3,7.29 // satya sakhyvivddhir gamyate, na ttpadyamneu, y tv anutpattis teu gamyate, tatraikasya karmabhedd ity evam apy avakalpate. yat tktam - abrhmaak bhavatti, yajamnbhipry s, yady abrhmao yajamna syd iti. nanu yady abrhmaa syd iti prakta amit sabadhyate. ucyate - amayatti amit, yaugika ea abda praktev apy avakalpate. mitram apy dhvaryave sammnnd adhvaryu kartavyam. [401] tasmc chamand adhvaryu amit. eva sati aprakto yajamna sabandhyate. ____________________________________________ upag ca ligadarant // MS_3,7.30 // jyotiome santy upag nma, te abdabhedt sakhyvivddhi pratyyayantty adhvaryvdibhyo 'nya iti prpte brma - tem eva kecit syur iti. kasmt? utpattau parigaant, yaugikakatvc ca abdasya. ligam ida bhavati - ndhvaryur upagyed iti, yady ebhyo 'nye bhaveyur ndhvaryu pratiedhet. aprptatvt. yatas tu pratiedhati, ato 'vagachma, utpattau sakrtitnm evnyatama iti. ____________________________________________ vikray tv anya karmao 'coditatvt // MS_3,7.31 // asti somavikray, tatra sadeha - sa kim adhvaryvdnm anyatama, utaibhyo 'nya iti. ki prptam? te sakrtant, tem anyatama iti prpte brma - vikray tv anya syd iti, vikrayo na codyate krayacodyate, tatrrthd vikraya, jyotiomasya ca padrthn kartum adhvaryvdaya utpdyante, na tu vikrayo jyotiomasya ryate. tasmn ndhvaryvdnm anyatama iti. [402]{*3/680*} NOTES: *{3/680: E2: 4,572; E4: 4,891; E6: 1,271}* ____________________________________________ karmakryt sarvem tviktvam aviet // MS_3,7.32 // ya ete puru jyotiomasya ryante, te ki sarva eta tvija, uta kecid em iti. ki prptam? sarve. kuta? karmakryt, sarve ygasya sdhana kurvanti, tasmt sarva tau yajanti. ye cartau yajanti ta tvija, na kacid viea ryate, ima evartau yajantty tvija, ime neti. tasmt sarvem tviktvam. nanu parisakhy ryate - saumyasydhvarasya yajakrato saptadaa tvija iti. ucyate - parisakhyy bahavo do santti, avayutyavdo 'ya bhaviyati. ____________________________________________ na v parisakhynt // MS_3,7.33 // na v sarve. kasmt? parisakhynt, eva hi ryate, saumyasydhvarasya yajakrato saptadaa tvija iti, sa ea na vidhi, bahutar prptatvt, nnuvda, paryojanbhvt. na cet parisakhypi, narthakyam eva syt. nanu parisakhyy svrthahna parrthakalpan prptabdha ca. ucyate - svrthahnam adoa prptatvt. parrthakalpan ca pratyayt. katham{*3/681*}? bahnm tviktve jte puna saptadaa tvija ity ucyate, saptadaabhir tvikabdasya sabandha puna prakyate, adhikai ca na prakyate. tatra vijyata etat, tvikabdasya puruai sabandhe puna prakyamne saptadaabhyo 'bhyadhik varjit iti gamyate. tatra ki saptadaabhi sabandho [403]{*3/682*} vivakita, ki vdhikn varjanam iti, saptadaasabandhasyprayojakatvd adhikn varjana vivakitam iti gamyate. ha - nanu pratiidhyamnev apy adhikeu pratiedho na prpnoti, na hi ta tau na yajanti, na vartau yajanto na tvija syu. ucyate - satyam, na, pratiedhd tvikabdena na sabadhyate{*3/683*}, ki tu pratiedhasmarthyd dhy tvikkrye na bhavanti. ki punar tvikkryam? tvija upavasantti{*3/684*}, tvijo vte, tvigbhyo daki dadtti. ha - yad tvij kryam, katha tat kecid tvikabdakn na syt. ucyate - eva tarhi dvividho 'yam tvikabda, tuyajananimitta, varaabharaanimitta ca, tatra yganimittasya grahaam anarthakam, tasmd varaabharaanimitto ghyata iti. ha - nanv itaretarrayam eva bhavati - ya tvijas te vartavy, ye vriyante ta tvija iti tad itaretarrayam. ucyate - na hy tvijo vta ity ayam artha, tvija santo vartavy iti. katha tarhi? varaenartvija kriyanta iti, eva dvitynirdeo yukto bhaviyati, adhvarya vta ity evalakaa. drthat ca varaasya bhaviyati. katham tmecchaydhvaryur bhavatti cet kacid bryt, bhavatti brym. katham? evaabdakenya padrtha kartavya iti, nsty evaabdaka. ya ca nsti, sa yadi akyate kartum, kartavyo bhavati. yath - juhv juhotty avidyamn juh kriyate, evam etad api draavyam. tatrrthd aniyamenartvikabdasabandhe kartavye, eva varaavieea ktavya iti niyamyate. tasmn netaretarrayam. tasmt saptadaaiva tvija[404]{*3/685*} kartavy iti parisakhy, saptadaa tvija saskrai kartavy iti. NOTES: *{3/681: E2,4 om. katham}* *{3/682: E2: 4,574; E4: 4,892; E6: 1,271}* *{3/683: E2,4: sabadhyante}* *{3/684: E2,4 om. iti}* *{3/685: E2: 4,577; E4: 4,893; E6: 1,272}* ____________________________________________ pakeeti cet // MS_3,7.34 // eva cen manyase - yathoktapakeaitad evam ucyate, avayutyavdapakea saptadaa tvija iti, tat parihartavyam. ____________________________________________ na sarvem anadhikra // MS_3,7.35 // naitad evam, ntra sarve puru vacanam, yn adhiktyvayutyavdo bhaviyati. yatra par sakhy krtyate, tatrvayutyavdo bhavati, yath - dvdaakaple yad akaplo bhavatti, na ca, iha par sakhy krtyate. tasmn nvayutyavda iti. ____________________________________________ niyamas tu dakibhi rutisayogt // MS_3,7.36 // saptadaa tvija iti samadhigatam. katame te saptadaa itda cintyate. ki prptam? ajnam. eva prpte brma - niyamas tu dakibhi, rutisayogt, dakisabandhena niyamyeran. eva hy mnyate - tvigbhyo daki dadtti, evam abhidhya dakidnakramapare vkye brahmdaya ryante - agndhe 'gre dadtti, tato brahmae, tato 'mumai cmumai ceti{*3/686*} kecid eva vii ryante - eva ye ryante, te tvad tvija, tato 'bhyadhik nnye bhavitum arhanti. dakibhir niyama iti. [405]{*3/687*} NOTES: *{3/686: Tait.Br. 1.1.6.10}* *{3/687: E2: 4,579; E4: 4,903; E6: 1,273}* ____________________________________________ uktv ca yajamnatva te dkvidhnt // MS_3,7.37 // ya tvijas te yajamn ity evam abhidhya brahmdn dkkramapare ca vkye dk darayati. katham? adhvaryur ghapati dkayitv brahma dkayati, tat udgtram, tato hotram. tatas ta pratiprastht dkayitvrdhino dkayati, brhmac chasina brahmaa, prastotram udgtu, maitrvarua hotu. tatas ta ne dkayitv ttyino dkayati, gndha{*3/688*} brahmaa, pratihartram udgtu, acchvka hotu. tatas tam unnet dkayitv pdino dkayati, potra brahmaa, subrahmayam udgtu, grvastuta hotu. tatas tam anyo brhmao dkayati, brahmacr vcryapreita iti. dk ca yajamnasaskra. tasmd brahmdaya tvija saptadaa iti. NOTES: *{3/688: E2,4: gndhra}* ____________________________________________ svmisaptada karmasmnyt // MS_3,7.38 // etad uktam - saptadaa tvija iti, te ca brahmdaya. tatra sadeha - kim e sadasya saptadaa, uta ghapati? ki tvat prptam? sadasya iti. sa hi karmakara, itara svm. ya ca karmakara, sa parikretavya, tvija ca parikryante, tasmt sadasya saptadaa tvig iti. api ca - tasya camasam mananti varaa ca. tvigvartavyo na svm. tasmt sadasya saptadaa iti prpte, ucyate - svmisaptada karmasmnyt, svmy e saptadaa syt. kuta? karmasmnyt, yaje kartra tvijo bhavanti, yaje ca kart ghapati, tasmd tvik, [406]{*3/689*} yajakarmasmnyt. yad uktam - ta sammananti, tasya camasam mananti varaa ca, tasmt sadasya saptadaa iti. ucyate - brahmam eva te sammananti, varaam api camasa ca brahmaa eva, sa hi sadasi bhava, tasmt svmisaptada. NOTES: *{3/689: E2: 4,581; E4: 4,905; E6: 1,274}* ____________________________________________ te svrth prayuktatvd agnaya ca svaklatvt // MS_3,7.39 // svmisaptada jyotiomasyartvija samadhigat. atrednm aya sadeha - ki sarva puruakrya tai kryam, agnibhi ca grhapatydibhir agnikryam, uta kcid vyavastheti. ki tvat prptam? te sarvrth, prayuktatvd agnaya ca svaklatvt, te vt sarvasmai puruakryya syu, agnaya cgnikryya. kuta? tai kryair kkitvt, prati sva grahaam em anuvda, svaklatvd agnaya ca sarvrth iti, samadhigatam etat. [407]{*3/690*} NOTES: *{3/690: E2: 4,584; E4: 4,914; E6: 1,274}* ____________________________________________ tatsayogt karmao vyavasth syt, sayogasyrthavattvt // MS_3,7.40 // tatsayogd viiapuruasayogt, vyavatiheta, ye yena puruea samkhyyante, te tena kartavy, eva te puruasayogo 'rthavn bhaviyati. dhvaryavam adhvaryu, hautra hotr, audgtram udgtreti. ____________________________________________ tasyopadeasamkhynena nirdea // MS_3,7.41 // kim ea evotsarga? sarva samkhyta samkhytapuruai kartavyam iti. neti brma, tasyopaded vieasamkhync ca nirdea. yathopadea - tasmn maitrvarua preyati cnu cheti{*3/691*}. samkhy - potry neryeti. ea samkhyy cpavda iti. NOTES: *{3/691: Tait.Br. 3.12.9.5}* ____________________________________________ tadvac ca ligadaranam // MS_3,7.42 // yatra hetu prtaranuvkam anubruvata upaӭuyd iti hotre{*3/692*} prtaranuvke samkhyay prpta hotra darayati. tathedam apara liga bhavati - udgtha udgtm ca praava ukthaasin{*3/693*} [408]{*3/694*} pratihro{*3/695*} 'dhvarym iti, samkhykta bheda darayati. tathedam api liga bhavati - yo vdhvaryo sva veda svavneva bhavati, etad vdhvaryo sva yad rvayatti{*3/696*} samkhykta niyama darayati. NOTES: *{3/692: E2,4: hautre}* *{3/693: E2,4: ukthyaasin}* *{3/694: E2: 4,586; E4: 4,918; E6: 1,275}* *{3/695: E2: pratigaro, E4: pratiro}* *{3/696: Tait.S. 3.1.2.3}* ____________________________________________ prainuvacana maitrvaruasyopadet // MS_3,7.43 // asti jyotiome paur agnūomya - yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*3/697*}. tatreda sammananti - tasmn maitrvarua preyati cnu cheti. tatra saaya - ki sarvnuvacaneu sarvapraieu ca maitrvarua syt, uta yatrnuvacane praia iti. ki tvat prptam? sarvnuvacaneu, aviet. na hi kacid viea ryate - asminn anuvacane maitrvaruo 'smin neti. tasmt sarvnuvacaneu sarvapraieu ca maitrvarua syt. NOTES: *{3/697: Tait.S. 6.1.11.6}* ____________________________________________ puro 'nuvkydhikro v praiasanidhnt // MS_3,7.44 // puro 'nuvkya v maitrvaruo 'nubryt. kuta? yatra praia cnuvky ca sahocyete, tatra maitrvarua, yatra kevalnuvky na tatra maitrvarua, yatra v kevala praia, tatrpi na. yatrobhe samuccyete, tatra sa bhavet. tath hi samuccitayos ta sammananti, tasmn maitrvarua preyati cnu cheti, caabdt samuccitayor iti gamyate. [409]{*3/698*} NOTES: *{3/698: E2: 4,588; E4: 4,923; E6: 1,275}* ____________________________________________ prtaranuvke hotdarant // MS_3,7.45 // ita ca paymo na sarvnuvacaneu maitrvarua iti. kuta? yata prtaranuvke hotra darayati. katham? yatra hotu prtaranuvkam anubruvata upaӭuyt, taddhvayur ghyd iti. tasmn na sarvnuvacaneu maitrvarua iti. ____________________________________________ camas camasdhvaryava samkhynt // MS_3,7.46 // santi camasdhvaryavas teu sadeha - ki camasdhvaryava camasä juhuyur utdhvaryur iti. camasdhvaryava iti brma. kasmt? camasev dhvaryava te kurvantti camasdhvaryava, tasmt te juhuyur iti. ____________________________________________ adhvaryur v tan nyyatvt // MS_3,7.47 // adhvaryur v juhuyt, esa hi nyya - yad rdhvaryavapadrtham adhvaryu kuryt, dhvaryava ca homa, tasmd adhvaryur juhuyt. nanu camasdhvaryava iti vieasamkhync camasdhvaryavo hoyantti. nety ucyate, camasev ete 'dhvaryuvad bhavantti camasdhvaryava. yadi tair adhvaryur juhoti, tatas tai camasdhvaryubhir api hotavyam. yadi camasdhvaryavo juhvati, ndhvaryu. tad te na tadvat syu camasdhvaryava. tasmn na juhuyur iti. ____________________________________________ camase cnyadarant // MS_3,7.48 // camase cnya camasdhvaryor darayati. katham? yamas ca[410]{*3/699*}masdhvaryave prayacchati, tn sa vaakartre harati, anyo hutv{*3/700*} camasdhvaryave prayacchatti gamyate. katham? sa{*3/701*} vaakartre harati, bhakayitum iti gamyate. tasmd dhutasya camasdhvaryave pradnam, yo juhoti, sa prayacchati. tasmd anyo juhotti. api ca - yo vdhvaryo sva veda svavneva bhavati, srugvdhvaryo sva vyavyam asya sva camaso 'sya svam iti. na tvad asya camasa svam, yajamnasya hi sa. camaso 'sya svam iti bruvan, adhvaryo camasena homa darayati. NOTES: *{3/699: E2: 4,589; E4: 4,925; E6: 1,276}* *{3/700: E2,4: sa hutv}* *{3/701: E2,4: eva sa}* ____________________________________________ aaktau te pratyeran // MS_3,7.49 // atha katha camasdhvaryava iti samkhynam? ucyate - aaktau te pratyeran, yad vyptatvt, na aknoty adhvaryur hotum, tad samkhysm artht te hoyanti. ____________________________________________ vedopadet prvavad vednyatve yathopadea syu // MS_3,7.50 // asty audgtre samkhyta yena, dhvaryave vjapeya. tatra sadeha - ki yena udgtbhir eva padrth kartavy, vjapeye 'dhvaryubhi, utobhayatra nnartvigbhir iti. ki prptam? vedopadet, samkhynd ity artha{*3/702*}, prvavat, yath, dhvaryavam iti samkhynt padrthn adhvaryu karoti, evam eva vednyatve yathopdea syu, yo yena samkhyte veda upadia, tasya padrths tenaiva kartavy. sga sa tatropadiyate. tasmc chyena udgtbhir vjapeye cdhvaryubhi padrth kartavy iti. [411]{*3/703*} NOTES: *{3/702: E1 gibt samkhynd ity artha in Klammern}* *{3/703: E2: 4,591; E4: 4,928; E6: 1,277}* ____________________________________________ tadgrahad v svadharma syd adhikrasmarthyt sahgair avyakta ee // MS_3,7.51 // tadgrahat, prktadharmagrahat{*3/704*}, v svadharma svair dharmai codakaprptai sayukta{*3/705*} syt, codakasmarthyt sahgai kuryd iti ryate, tni cgni jyotiome santy apekyante. tatra jyotiome nnarvijas tair asya sahaikavkyat. nanu pratyak samkhy, codaka numnika. ucyate - satyam, pratyak samkhy, laukik tu s. tatrnumya vaidika abda tenaikavkyat syt, codake punar viprakdhtay pratyakayetikartavyatay sahaikavkyat. tasmc codako balavattara. yat tktam - samkhynd iti. tatrocyate - avyakta ee samkhyto bhaviyati. ya padrtho na codakena prpnoti, tatra samkhyay niyamo bhaviyati. yath yene kaakair vitudantty udgtro vitotsyanti, vjapeye coapuair{*3/706*} arpayantty{*3/707*} adhvaryavo 'rpayiyanti. [412]{*3/708*} NOTES: *{3/704: E1 gibt prktadharmagrahat in Klammern}* *{3/705: E1 gibt codakaprptai sayukta in Klammer, E2,4: svair dharmai codakaprptai sayukta}* *{3/706: E2,4: coa puair}* *{3/707: PBr 5.2.1.16}* *{3/708: E2: 4,593; E4: 4,933; E6: 1,277}* ____________________________________________ svmikarma parikraya karmaas tadarthatvt // MS_3,8.1 // asti parikraya, jyotiome dvdaaatam, darapramsayor anvhryam{*3/709*}. tatra sadeha - kim adhvaryu parikretavy tvija, uta svmineti. ki prptam? samkhynd adhvaryueti prpte brma - svmikarma parikraya. svaya karotti gamyate. kasmt?{*3/710*} karmaas tadarthatvt, phalakmo hi yajamna, ya ca phalakma, tena svaya kartavyam. sa yadi parikrte, tata svaya sarva karotti gamyate. atha na parikrte na sarva kuryt. tasmt svm parikrteti. NOTES: *{3/709: Vgl. Tait.S. 1.7.3.1}* *{3/710: E2,4: svaya karotti gamyate. kasmt?}* ____________________________________________ vacand itare syt // MS_3,8.2 // kim ea evotsarga? nety ucyate - vacand itare syt. yatra vacana bhavati, tatra vacanaprmyd bhavati parikraya. ya etm iakm upadadhyt sa trn varn dadyd iti{*3/711*}. [413]{*3/712*} NOTES: *{3/711: Tait.S. 5.2.8.2}* *{3/712: E2: 4,594; E4: 4,935; E6: 1,278}* ____________________________________________ saskrs tu puruasmarthye yathveda karmavad vyavatiheran // MS_3,8.3 // jyotiome ryate - keamar vapate, dato dhvate, nakhni nikntate, sntti{*3/713*}. tatra sadeha - kim evajtyak adhvaryu kartavy, uta yajamneneti. ki prptam? adhvaryu kartavy, saskr yathveda vyavatiheran samkhynt puruea karmavat, yath - anye padrth yasmin veda mnt, tatsamkhytena puruea kriyante, evam ete 'pti. NOTES: *{3/713: Tait.S. 6.1.1.2}* ____________________________________________ yjamns tu tatpradhnatvt karmavat // MS_3,8.4 // yajamnena v kartavy. kuta? puruapradhnatvt. katha puruaprdhnyam? kartrabhiprya kriyphala gamyate, tasmt puruasya karmakaraasmarthyam upajanayanti. na ca kacid yena karmakaraena smarthyam upajanyate{*3/714*} tad artha purun krtti, psitebhya padrthebhya krti, yena yasya smarthya bhavati, tat tenaiva kartavyam, karmavat, yath - pradhnakarmai pururthni yajamnasya bhavanti, evam etad apti. NOTES: *{3/714: E1 gibt yena karmakaraena smarthyam upajanyate in Klammern}* ____________________________________________ vyapadec ca // MS_3,8.5 // parasmaipadavyapadea ca bhavati - tam abhyanakti, arekaynaktti ca. anyo yajamnasyäjanam abhyajana karotti gamyate. ____________________________________________ guatve tasya nirdea // MS_3,8.6 // yad uktam - samkhynd yathvedam iti, naitad evam, guatve [414]{*3/715*} tasya nirdea, tatra vaya samkhy niymikm icchma, yatra karmaa prdhnyam, yad artha kretavy puru prpt, tatra samkhyay niyama. kalpyo hi sabandho vapandibhi, purum, adrthatvt, kpta rd upakrakai. na ca kpta upapadyamne kalpya akya kalpayitum. tasmn na puruaprdhnye samkhy niymik syt. NOTES: *{3/715: E2: 4,595; E4: 4,939; E6: 1,278}* ____________________________________________ codan prati bhvc ca // MS_3,8.7 // codanety aprva brma - aprva prati saskr vidhyante. te hy asabhavd dravyeu kalpyante, sanikadravybhve ca viprakeu bhaveyu, yad tu sanike dravye sabhavanti, tad na viprakeu prayoktavy, ktrthatvt. tasmd yjamn iti. ____________________________________________ atulyatvd asamnavidhn syu // MS_3,8.8 // ida padottara stram{*3/716*}. atha kasmn na samnavidhn bhavanti? avieavidhnd dhi puruamtrasya prpnuvanti. tad ucyate - naitat samna sarvapuru vidhnam. kuta? atulyatvt, atuly eta etadvidhna prati. ktulyat? yat, yajamnasya vihit nartvijm. katha yajamnasya vihit ity agamyate? artht svaya prayoge syd iti. nanv avied tvijm api vihit. prayojanbhvd avihit iti payma. katha prayojanbhva? tvigbhi kriyam na yajamnena kt na krit, atadarthatvt parikrayasya. svayakt ca nrthina upakurvanti. tasmd apryojan, ata tvijm avihit, etad atulyatvam. tasmn na samnavidhn iti. [415]{*3/717*} NOTES: *{3/716: E1 gibt ida padottara stram in Klammern}* *{3/717: E2: 4,597; E4: 4,942; E6: 1,279}* ____________________________________________ tapa ca phalasiddhitvl lokavat // MS_3,8.9 // tapa ryate - dvy aha nnti, try aha nntti. tatra sadeha - kim rtvija tapa, yjamnam iti. ki prptam? samkhynd rtvija tapa iti prptam. eva prpte brma - yjamna tapa iti. kuta? phalasiddhitvt, phalasiddhyartha tapa. tapasiddhasya ygaphala siddhyati. katham etad avagamyate? dukha hi tapa, dukha cdharmaphalam, adharmo ygaphalasya pratibandhako bhavati. areyaskaro hi sa, tasmin sati na reyo bhavitum arhati, tasmt so 'panetavya, phalabhogena ca virudhyete dharmdharmau. tasmd dukhaphalabhogya dharma{*3/718*} ryate. yat tena dukham utpdyaitavyam, ida tad iti. eva drtha bhavati, nda kalpayitavyam, tena phalopabhogena ko 'dharme 'pratibaddho yga phala dsyatti, phalasiddhi ca yajamnasya kartavy nartvijm. tasmd yjamna tapa iti. NOTES: *{3/718: E2,4: dukhaphalabhogydharma}* ____________________________________________ vkyaea ca tadvat // MS_3,8.10 // etam evrtha vkyaeo 'pi dyotayati - yad vai purue na kicin ntarbhavati, yadsya ka cakuo nayati, atha medhyatama iti. yadnaanam{*3/719*}, tad medhrha iti. medha ca yaja, yaja ca tyga, tyga kartum arhas tapas kriyata iti vkyaeo bhavati, tyg ca yajamna. tasmd yjamna tapa iti. NOTES: *{3/719: E2,4: yadnaana}* ____________________________________________ vacand itare syt // MS_3,8.11 // kim ea evotsarga? sarva tapo yjamnam iti. na{*3/720*}, [416]{*3/721*} vacand itarem, yatra vacanam, tatrartvijm, yath - sarva tvija upavasantti. NOTES: *{3/720: E2,4,6 om. na}* *{3/721: E2: 4,598; E4: 4,945; E6: 1,280}* ____________________________________________ guatvc ca vedena na vyavasth syt // MS_3,8.12 // atha yad uktam - samkhynd artvija tapa iti, guatvn na samkhyay ghyate, yatra puruasya guabhva, tatra samkhy niymik. eva v yene ryate - lohitoū lohitavasan tvija pracarantti. tath vjapeye ryate - hirayamlina tvija pracarantti. tatra sadeha - ki yena udgtbhir lohitoūat kartavy, vjapeye cdhvaryubhir hirayamlitvam, utobhayam api sarvartvijm iti. ki tvat prptam? samkhynt yena udgtbhir vjapeye 'dhvaryubhir iti. eva prpte brma - guatvc ca vedena na vyavasth syt, guo lohitoūat hirayamlitva ca, purua pradhnam, ato lohitam uūa hirayaml ca puruavieaatvena ryate, na kartavyatay, tasmt puruaprdhnyam. kim ata? yady evam, puru pradhnabhve samkhy na niymikety etad uktam. api ca - guatvaravat sarvapurum etad vidhnam iti gamyate, pradhnasanidhau hi gua iyamna pratipradhnam upadio bhavati. tatra vacanena prpta katha samkhyay vidyamnaypi niyantu akyeta? tasmd ubhayatra sarvartvigbhir evajtyako dharma kriyeteti. [417]{*3/722*} NOTES: *{3/722: E2: 4,600; E4: 4,948; E6: 1,281}* ____________________________________________ tath kmo 'rthasayogt // MS_3,8.13 // jyotiome sammananti - yadi kmayeta varet parjanya iti ncai sado minuyd iti. tatra sadeha - kim rtvija kma, atha yjamna iti. kim evam? yadi kmayetdhvaryur iti, uta yajamna iti, eva saaya. ki prptam? rtvija kma, samkhynt. arth prakto 'dhvaryu, sa vkyena sabadhyate, minuyd iti. tasmd rtvija kma iti. eva prpte brma - tath kma syt, yath tapa, yjamna kma ity artha{*3/723*}. kuta? arthasayogt, arthena ygasya sgasya, yajamna phalena sabadhyata iti gamyate. upagrahaviet, jyotiomena svargakmo yajetety upagrahavie ca minuyd ity adhvaryu parrtham iti gamyate. atha yad uktam - praktenrthin sahaikavkyatvd iti. ucyate, evam api praktena vkyena{*3/724*} sahaikavkyat, yajamne kmayamne minuyd iti. NOTES: *{3/723: E1 gibt yjamna kma ity artha in Klammern}* *{3/724: E2,4: praktenrthin}* ____________________________________________ vyapaded itare syt // MS_3,8.14 // yatra bhavati vyapadea, tatrrtvija kmo bhavati, yath - udgttmane v yajamnya v ya kma kmayate, tam gyatti, yady tmana iti yajamnyeti parikalpyeta, yajamnagrahaa vabda ca na samarthitau sytm. tasmd yajamnavyapaded tmnam evodgt pratinirdiatti gamyate. [418]{*3/725*} NOTES: *{3/725: E2: 4,601; E4: 4,951; E6: 1,281}* ____________________________________________ mantr ckarmakaras tadvat // MS_3,8.15 // ihaivajtyak mantr udharaam, yurd agna yur{*3/726*} me dehti, varcod agne 'si varco me dehti{*3/727*}. eu sadeha - kim rtvij uta yjamn iti. samkhynd rtvij iti prptam. eva prpte brma - mantr caite tadvad bhaveyu, yath kma, evam tmbhidhyipada yukta bhavati. yur me varco ma iti, yur varca ityevamdibhi karmaphalam abhidhyate, agne tva karmaphala me sdhayeti. tad iha karmaphalam utshrtha sakrtyate, yajamna ca tenotsahate, nnya. yad tvija kramaphalam, na tad artho 'gni, siddha hi tat. yad yajamnasya, tad artho 'gni, tac csiddha sad sitavyam, yad utsha janayaty avaiguyya. tvig api siddhe yad utsahate, tad yajamnasyaiva karmaphalyotsahate. tatrtmbhidhyipada nvakalpate, yajamne ctmbhidhyipada kalpyamnam agaua bhavati, tasmd yjamn. NOTES: *{3/726: E2,4: agne 'syyur}* *{3/727: Tait.S. 1.5.5.4}* ____________________________________________ viprayoge ca darant // MS_3,8.16 // viprayoge cgnn pravsa upasthnam asti, iha eva san tatra santa tvgna iti. na ca proito 'gnibhya tvig bhavati, karma kurvata ea vcaka abda. bhavati tu yajamno 'gnibhya proito 'pi yajamna, savidhya so 'gnihotrya pravasati, akyate ca videasthenpi tyga kartum. sa eva proitasyopasthnaviea bruvan yajamnasyopasthna darayati, tenaivaivajtyak yajamnasya bhaveyur iti. [419]{*3/728*} NOTES: *{3/728: E2: 4,602; E4: 4,953; E6: 1,282}* ____________________________________________ dvy mntebhau dvy mnasyrthavattvt // MS_3,8.17 // sto darapramsau, tatra dvy mnt mantr dhvaryave ke yjamne ca. jya yair ghyate, pacn tv vtn yantrya dhartrya ghmty{*3/729*}evamdaya, tath srugvyhanamantr, srucau vyhati vjasya m prasaveneti{*3/730*}. tatra sadeha - ki ta ubhbhym api kartavy utdhvaryuaiveti. ki prptam? samkhynd dhvaryav iti. iti prpta ucyate{*3/731*} - ubhv api tn prayujytm iti. kuta? dvy mntasyrthavattvt, dvbhy samkhynd dvv api kartrau gamyete, tasmd dvau brytm. adhvaryur etena prakitam anuhsymti, yajamno na pramadiymti. NOTES: *{3/729: Tait.S. 1.6.1.2}* *{3/730: Tait.S. 1.1.13.1}* *{3/731: E2,4: iti. prpte, ucyate}* ____________________________________________ jte ca vcana na hy avidvn vihito 'sti // MS_3,8.18 // vjapeye ryate - kptr yajamna vcayaty ujjisatr{*3/732*} yajamna vcayatti{*3/733*}. atra sadeha - ki ja cja ca sarvo vcayitavya uta ja eveti. ki prptam? aviej ja cja ceti. iti{*3/734*} prpte brma - ja eveti. kuta? na hy avidvn vihito 'sti, yo hy avidvn nsv adhikta smarthybhvt. nanu prayogakle ikitv prayokyate, smarthyd [420]{*3/735*} adhikriyeteti. neti brma - veddhyayand uttarakle prayoga ryate, na prayogarutighta veddhyayanam. kuta? anrabhyakarmai vede{*3/736*} ryate - tasmt svdhyayo 'dhyetavya iti. saty etasmin vacane, agnihotra juhuyd ityevamdibhir vedo 'dhyetavya ity etad ukta bhavatti na akyate kalpayitum. tatra homamtre codite veddhyy akta ity adhikriyate, nvidvn. kiyat punar viditena vidvn adhikriyata iti. yvat viditena akto bhavati, yathokta kratum abhinirvartayitum. tasmt{*3/737*} tvad yo veda sa tena kratundhikriyate. nanu vedam adhyteti vacant ktsno vedo 'dhyetavya iti bhavati, na vedvayavendhkriyata iti. ucyate - kratn jnrtha veddhyayana kryam. tatrnyasmin kratau kartavye 'nyakratujna na dya bhavati, tasmt kratvantarajnam adhikre ndartavyam, kratvantarajnya kratvantaragrantha, sarve kratava katha jyeran? pthak pthag iti ktsnasya vedasydhyayana ryate, tasmt svapadrthajo 'dhikriyeteti. tensvapadrthajasya karmaiva nsti, kathama asau vcyeta. tasmt sdhv abhidhyate, ja eva vcayitavya iti. NOTES: *{3/732: E2,4: ujjitr}* *{3/733: Vgl. Vj.S. 9.21 bzw. Vj.S. 9.31}* *{3/734: E2,4 om. iti}* *{3/735: E2: 4,604; E4: 4,955; E6: 1,282}* *{3/736: E2,4: veddhyayana}* *{3/737: E2,4 om. tasmt}* ____________________________________________ yjamne samkhynt karmi yjamna syu // MS_3,8.19 // sto darapramsau, tatra karmy{*3/738*} mntni dvdaa, vatsa copvasjati, ukh cdhirayati, ava ca hanti, dadupale ca samhanti, adhi ca vapate, kaplni copadadhti, [421]{*3/739*} puroa cdhirayate, jya ca, stambayaju ca harati, abhi ca ghti, veda ca parighti, patn ca{*3/740*} sanahyati, proka csdayati, jya ca, tni{*3/741*} dvdaa{*3/742*} dvndvni darapramsayor iti{*3/743*}. atra sadeha - kim etny adhvaryo karmi, uta yajamnasyeti. ki prptam? yajamne samkhynt karmi yjamna syu. vieasamkhynd yjamnnti gamyate, yath potrya neryam iti. NOTES: *{3/738: E2,4: tatra yajamnake karmy}* *{3/739: E2: 4,606; E4: 4,959; E6: 1,283}* *{3/740: E2,4 om. ca}* *{3/741: E2,4: etni}* *{3/742: E2,4: vai dvdaa}* *{3/743: Tait.S. 1.6.9.3-4}* ____________________________________________ adhvaryur v tadartho hi nyyaprva samkhynam // MS_3,8.20 // adhvaryur v kuryd etni, tad artho hy adhvaryu parikrta iti samkhynd avagamyate. adhvaryava eva sarva ime padrth sammnt, yjamna e dvandvatocyate, dvandvat ca samabhyakriy{*3/744*}. tatrdhvaryu padrthn kariyati, yajamnenpi samabhykaraam{*3/745*} ity etad aakyam. tatrgaguavirodhe ca, tdarthyd iti dvandvatguo bdhitavya. tasmd dhvaryav ete padrth iti. yad ukta samkhynd iti, tat parihartavyam, ucyate - nyyaprva samkhynam, samkhynd yajamnena dvandvat sapdayitavy, ida ceda ca sapdayeti yajamno bryt. keucic ctra padrtheu yajamnasynumantaraam, tannimitt samkhy bhaviyati, aprva tv apakyeta. tad uktam - yath potryam, neryam iti, evam atrpti. tad ucyate - yukta tatra viea[422]{*3/746*}samkhynt. iha tu dvandvat yjamny, padrths tv dhvaryav eva. tasmd adoa. NOTES: *{3/744: E2,4,6: samabhysakriy}* *{3/745: E2,4,6: samabhyskaraam}* *{3/746: E2: 4,607; E4: 4,960; E6: 1,284}* ____________________________________________ vipratiedhe karaa, samavyavied itaram anyas te yato viea syt // MS_3,8.21 // asti jyotiome paur agniomya, tasya ypasya parivye mantrau, eka - adhvaryo parivrasti{*3/747*} karaa, aparo hotur yuv suvs iti{*3/748*} kriyamnuvd. tayo codakaparamparay kuapyinm ayana prptayor bhavati sadeha - ka punar asau? tatra tviksamsa mnta - yo hot so 'dhvaryur iti, ki karaam dhvaryava hot kuryt? ki hautra kriyamnuvdinam iti. ki prptam? aniyama iti. iti prpta uccyate - vipratiedhe karaa syt, dhvaryava parivrasti, na kriyamnuvd hotur yuv suvs iti. kuta? samavyaviet. dvau tatra samavyau, hotu codakena hautreu, pratyakaravaendhvaryaveu - yo hot so 'dhvaryur iti. eva pratyakam adhvaryo krye codyate, pratyaka cnumnd balya. tasmd dhvaryava karaa parivrasti hot kuryt. atha hautra viruddha ka kuryt? itaram anya, te yato viea syt, anyo hotpurua eva syt, yasyvyptat, prdhnyavieo v. [423] NOTES: *{3/747: Tait.S. 1.3.6.2}* *{3/748: V 3.8.4a}* ____________________________________________ praieu ca pardhikrt // MS_3,8.22 // sto darapramsau, tatra prai samnt, prokar sdayedhm barhir upasdhaya sruca samhi{*3/749*} patn sanahyjyenodehti. tatra sadeha - ki ya eva praie, sa eva prairthe, utnya ca praie, anya ca prairtha iti. ki prptam? eka eva praiaprairthayor iti. kuta? samkhynt, anya iti crtatvt. nanv tmana praio vipratiidhyate. ucyate, na praio bhaviyati, prptakle loa vakyma. ha, prptakle 'pi sati yumaddiv evopapadeu madhyamdayo vyavasthit, na puruasaskaro bhavati. ucyate - saty vivaky yumaddiu madhyamdaya, yad tava prpta kla iti vivakyate, tad yumad eva madhyamo nsmadi ee v. yad khalu kriyy prpta kla ity etvad vivakyate, na tava, mama veti, na tad yumaddnm anurodhena madhyamdayo bhavitum arhanti. na ca, ida yugapad vivakitu akyate, padrthasya prpta kla, tava ceti, bhidyeta hi tath vkyam. tena, yadi v nirjte padrthakle tava kla iti akyate vaditum, yadi v taveti nirjte padrthasya kla iti. tatra padrthasya klo vaditavya, na tu yaumadarthasya, tena hi smtena prayojanam, sa hi kartavya ity avagata, na tu yumadartha tath, tasmt samkhyyd adhvaryor eva praiaprairthv iti. iti{*3/750*} prpte brma - praiev anyo 'nyas tadarthev iti. kuta? pardhikrt, parasmin hi praia upapadyate, ntmanti. ha, nankta prptakle bhaviyatti. ucyate, [424]{*3/751*} na, sabhavati praia, prptaklat nyyy. tasya hi yumadartho{*3/752*} gamyamno na vivakita ity ucyate, sabhavati ctra prairtha. tasmt praia, praia cet, anya prairtha iti siddham. NOTES: *{3/749: E2,4: sruva ca sruca ca samhi}* *{3/750: E2,4 om. iti}* *{3/751: E2: 4,612; E4: 4,967; E6: 1,285}* *{3/752: E2,4: tasmd yumadartho}* ____________________________________________ adhvaryus tu darant // MS_3,8.23 // athaiva gate, ida sadihyate - kim adhvaryur agndhra preyet, utgnd adhvaryum iti. aniyamo 'vied iti prpte brma - adhvaryur uktaprairthakr syt. kuta? darant, darana bhavati - tirya ca sphya dhrayed yad anvaca dhrayed vajro vai sphyo vajredhvaryu kivteti{*3/753*}, ya preyati, tasya haste sphya. sphyendhvaryu kivtety anyam adhvaryu preakd darayati. tasmd agnd adhvaryu preyed iti. NOTES: *{3/753: Vgl. Tait.Br. 3.2.10.1}* ____________________________________________ gauo v karmasmnyt // MS_3,8.24 // naitad asti, agndhra praio 'dhvaryo prairtha iti. ki khalv adhvaryur evgndha preyet, evam adhvaryu praia prairtha cobhv api ktau bhaviyata, tatrdhvaryavam iti samkhynugrahūyate. tasmd adhvaryur eva mukhya{*3/754*} syt. kim asya mukhyatvam? yad anena sarva kartavya samkhynd iti. atha yad uktam - adhvaryu pracarit dyata iti. tad ucyate - satya dyate, na tv asya prairthakarae pramam asti cintyamnam. tasmd etan mithydaranam, yasya hi daranasya prama nsti, vymoha sa. yath uktiky rajatavijnam. asti tv agndhra prairthakarae pramam. tasmd agndhra pracarit pracaritari [425]{*3/755*} cdhvaryuabdo dyate. tasmd gaua, dhvaryave vede sammntn{*3/756*} padrthn karotti ktvdhvaryur ity ucyate, gndhra iti. tasmd dhvaryava praia, gndhra prairtha iti. NOTES: *{3/754: E2,4,6: mukhya}* *{3/755: E2: 4,425; E4: 4,976; E6: 1,286}* *{3/756: E2,4: sammntt}* ____________________________________________ tvikphala karanev arthavattvt // MS_3,8.25 // darapramsayor mananti - mamgne varco vihavev astv iti prvam agni parightti{*3/757*}. tatra sadeha - kim tvikphalam sitavyam, agne varco vihavev astv iti, uta yajamnasyeti. ki prptam? adhvaryor eveti. kuta? eva rutir dt bhavisyati, itarath laka syt, tman yajamna lakayet. tasmd tvikphalam sitavyam iti. ko 'rtha? anay samidh dhryame 'gnau yga sabhaviyati. tatra vihaveu spardhsthnev aha varcasv bhaviymty adhvaryor vacanam, evam utsh bhaviyatti. NOTES: *{3/757: Tait.S. 4.7.14.1}* ____________________________________________ svmino v tadarthatvt // MS_3,8.26 // yajamnasya v vacana tadarthatvt karmaa, yajamnrtha hda karma sgam, upagrahaviet, sgasysya prayojana yajamnasya phalanipattir ndhvaryo supravaritur{*3/758*} api yaa. kim ata? yady evam, phalasakrtant phalakartavyat gamyate, tad etad [426]{*3/759*} agnyanvdhna yajamnasya phalasakrtane kriyame 'nena mantrea phalasabandht prakita kta bhavati, ndhvaryuyaakrtanena. tasmd yajamnaphalam sitavyam iti. atha kasmn na yjamna ea mantro bhavatti. ucyate - agnyanvdhna samkhyaydhvaryavam. tac caiva guo mantra karoty dhvaryava, sa ucyate 'nena mantreeti, tasmd dhvaryavo mantra. mama varco 'stv atyapi yajamnasya varco mameti vyapadiati lakaay, yath rjani jaya vartamna sainik asmkam iti vyapadianty evam. NOTES: *{3/758: E2,4: supracaritur}* *{3/759: E2: 4,615; E4: 4,979; E6: 1,286}* ____________________________________________ ligadraanc ca // MS_3,8.27 // ligam apy amum artha darayati, eva hy ha - y vai kcana tvija iam sate, yajamnasyaiva sety io yajamnrthakat darayati. tasmd api brma - yajamnaphalam sitavyam iti. pakoktam eva prayojanam iti. ____________________________________________ karmrtha tu phala te svmina pratyarthavattvt // MS_3,8.28 // ida samadhigatam - karaeu mantreu svmina phalam sitavyam iti. kim ea evotsarga? nety ha, kvacid tvij api phalam sitavyam iti, yatra karmrtha phalam, yath - [427]{*3/760*} agnvi mvakramiam{*3/761*} vijihth mm satptam iti{*3/762*}, asatapto 'dhvaryu karma aknoti kartum, karmasiddhir yajamnasyopakriketi, tvikphalam sitavyam atreti. NOTES: *{3/760: E2: 4,617; E4: 4,982; E6: 1,287}* *{3/761: E2,4: mvm avakramiam}* *{3/762: Tait.S. 1.1.12.1}* ____________________________________________ vyapadec ca // MS_3,8.29 // yatra ca vyapadeo bhavati, tatrrtvijam, dakiasya havirdhnasydhas tc catvra uparav prveamukhy{*3/763*} pradentarl, tatra hastau praveydhvaryur yajamnam ha, kim atreti, sa ha - bhadram iti. tan nau sahety adhvaryu pratyheti vyapadeo bhavati, adhvaryor yajamnasya ca. tan nau sahety ubhayor vacanam adhvaryuyajamnayo. tasmd adhvaryuphalam sitavyam atreti. NOTES: *{3/763: E2,4: prdeamukhy}* ____________________________________________ dravyasaskra prakaraviet sarvakarmam // MS_3,8.30 // darapramsayor barhirdharm vedidharm ca, teu sadeha - kim agapradhnrth, uta pradhnrth iti. prakarat pradhnrth iti. iti{*3/764*} prpta ucyate, naivam, dravyasaskro 'gapradhnrtha, yath vykhytam{*3/765*} evottaravivakay prptir e kriyata iti. [428]{*3/766*} NOTES: *{3/764: E2,4 om. iti}* *{3/765: Vgl. zu MS 3.7.1ff}* *{3/766: E2: 4,618; E4: 4,986; E6: 1,288}* ____________________________________________ nirdet tu viktprvasynadhikra // MS_3,8.31 // jyotiome paur agnūomya, yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*3/767*}. tatra ryate - barhi ypvaam avastty jyena ypam anaktti. tatra saaya - ki tayor jyabarhior jyabarhirdharm prkt kartavy, uta neti. ki prptam? kartavy iti. kuta? vkya hi barhirmtrasyjyamtrasya ca dharm vidhyakam, tad ihpi vkya codakena prptam. na caitad barhir jya niprayojanam. tasmd atra dharm kiyerann iti. eva prpte brma - nirded viktv aprvasynadhikra, nirdi ete dharm praktau, yatra pradhnasyopakurvanti prktakryayor jyabarhio. ye ca pradhnasyopakrio dharm, ta ihtidiyante. pradhna hi codako 'pekate, na dharmn. pradhnasya hi codakena smnya na dharmm. api ca, nnyrtha iti jtena sanihitenpy ekavkyat bhavaty anyasabandhopapattau satym, yath bhry rja, puruo devadattasyeti. kim aga punar vipraktena, nirjta khalv agatva pradhnpeky bhavati, kevalam ihtidea kriyate, padrthpekym agatvam api sdhayitavya syt. dharm cpekyam sdhra bhaveyu, tathoho nvakalpeta. ligavieadaranc ca vyavatiheran dharm, tatra darana nopapadyeta, vapay prtasavane caranti, puroena mdhyadina iti, tath na pit vardhate, na mt, na nbhi, pro hi sa iti. tasmd yad dvr praktau kt, tad dvraiva viktau, nnyadvr. na ca ypvaas taraa praktv asti ypäjana [429]{*3/768*} v. tasmn na tatra prkt dharm bhaveyur aprvatvt. NOTES: *{3/767: Tait.S. 6.1.11.6}* *{3/768: E2: 4,620; E4: 4,986; E6: 1,288}* ____________________________________________ virodhe ca rutivied avyakta ee // MS_3,8.32 // darapramsayor mananti - samvapracchinngrau darbhau prdeamtrau pavitre karoti, tath - aratnimtre vidht pavitre, utnyata iti. tatra saaya - ki vedistararthd barhio vidht pavitre, utnyata iti. ki tvat prptam? vedistararthd barhia krye. ki kraam? tad dhi praktam, dharm cviet sarvabarhim arthena, tasmt tata. iti prpte brma - anyata kriyeta. kuta? virodht. katha virodha? ryate hi - tridh tu pacadh tu v ved sttti, tad yenstryate, katha tad vidhtipavitra kriyeta, na hi sabhavaty eka staraya vidhtipavitrya ca. tad etad upadiavacanam anekaguatva cobhe apy asabhavin pratijte sytm. tasmn na tata kriyeteti. yadi na tata, kutas tarhi? avyakta evajtyaka ee, asti tatra paribhojanya nma barhi, tata kartavyam. ____________________________________________ apanayanas tv ekadeasya vidyamnasayogt // MS_3,8.33 // jyotiome ryate - puroaakalam aindravyavasya ptre nidadhti, dhn vinaptre, payasy maitrvaruaptra iti. tatra saaya - kim anyata e kriyeta, uta praktebhya [430]{*3/769*} iti. ki prptam? prvea nyyennyata iti. tatrocyate - tata ekadeasypanaya. kuta? vidyamnasayogt, vidyate hi tatra puroo dhn payasy ca, tatsayoga eva nyyyo nnyasayoga iti, purodn eva saskra, nendravyavdnm{*3/770*}. kuta? purodiu dvitydarant. pratyaka caikadepanayenopakra, nendravyavdisabandhena{*3/771*}, eva praktnugraho bhaviyati, tasmt praktasyopadeena tat kriyeta. na ctropadiopadea akyo 'nekaguabhva ca, anyena akalena homo 'nya ca pratipdyata iti{*3/772*}. NOTES: *{3/769: E2: 4,621; E4: 4,992; E6: 1,289}* *{3/770: E2,4: naindravyavdnm}* *{3/771: E2,4: naindravyavdisabandhena}* *{3/772: E2,4 om. iti}* ____________________________________________ viktau sarvrtha ea praktivat // MS_3,8.34 // idam mananti - yajrthavaa vai kmy iaya, t upu kartavy iti. atra saaya - kim agapradhnrtham uputvam, uta pradhnrtham iti. ki prptam? viktau sarvrtha ea syt, avied agn pradhnn ca praktivat, yath praktau vedidharm jyadharm cgapradhnrth, evam atrpi. ____________________________________________ mukhyrtho vgasycoditatvt // MS_3,8.35 // pradhnrtho v ea viktiu syt. evam ida sarvrtham ucyeta, prakaraa bdhitv vkyenga-pradhnrtham iti, tad evedn vkya vieitam - kmy iaya iti. kmy ca pradhnayg, agayg pradhnrth, tasmd agacoditam. yat kmena phalavac codyate, tad evnayoputvetikartavyatay [431]{*3/773*} anubadhyate. tasmt pradhnrtham uputvam. NOTES: *{3/773: E2: 4,622; E4: 4,994; E6: 1,290}* ____________________________________________ sanidhnavied asabhave tadagnm // MS_3,8.36 // yene ryate - dtanavantam{*3/774*} jyam iti. tatra sadeha - ki navanta pradhnasya, utgnm iti. ki prptam? pradhnasya, tasya hi prakaraam iti vacanaprmyn navantena pradhna nirvartayitavyam iti. eva prpte brma - asabhava etasmis tadagn yengn{*3/775*} syt. katha asabhava? somadravyakatvt pradhnasya. nanu vacann navanta bhaviyati. na yene navanta bhavatty ea vkyrtha. kas tarhi? yene navantam jya bhavatti navantjyasabandho vidhyate, yenjyasabandho 'ndyate. na ca skc chyenasyjyasabandho 'sti, yengn tu vidyate. yasysti, tasyndya navanta vidhyate, sanidhnaviet. NOTES: *{3/774: E2,4: dtinavantam}* *{3/775: E1 gibt yengn in Klammern}* ____________________________________________ dhne 'pi tatheti cet // MS_3,8.37 // eva ced dyate - yengn navantam iti, dhne 'pi pavamneiu syt. t api hi yenasyopakurvanti, tatsaskte 'gnau yeno nirvartata iti. ____________________________________________ nprakaraatvd agasya tannimittatvt // MS_3,8.38 // na yenasya prakarae pavamneayo 'gnydhna v ryate. kim ata? yady evam, dhnasya ca yenasya ca na kacid asti [432]{*3/776*} sabandha, agnnm dhnam, agnaya ca yenasya, tasmn na pavamnahaviu navantam. naitac chyengatve nimittam, yad dhnam agnnm upakaroti. yadi prakaradnm anyatamad{*3/777*} asti, tan nimitta bhavet. tasmn na yengnydhnayo sabandho 'stti. NOTES: *{3/776: E2: 4,623; E4: 4,997; E6: 290}* *{3/777: E2,4: anyatamam}* ____________________________________________ tatkle v ligadarant // MS_3,8.39 // idam idn sadihyate - ki sutyklnm agn navantam uta sarve iti. sutykln syt, ligadarant. ida ryate - saha pan labhata iti. tatra punar vacanam - agnūomyasya sthne 'gnūomya puroa, anubandhyy sthne maitrvaruyasyeti{*3/778*}, dve sthne rnye{*3/779*} darayati, tenvagamyate yenasya vacana sutyklnm agn viea vidadhtti. NOTES: *{3/778: E2,4: maitrvaru payasy, iti}* *{3/779: E2,4,6: nye}* ____________________________________________ sarve vviet // MS_3,8.40 // sarvem eva cgn navanta syt. kuta? aviet, asati viee sarvem apy agnm iti. ____________________________________________ nyyokte ligadaranam // MS_3,8.41 // yad ukta ligam, tat pariharayam. nsti tvat pramam, yac chyenasya vacana tat stutyklnm{*3/780*} agnm iti. ki tu daranam? tad apramamlatvn mithydarana mgatvat. katha tu madhye panm lambha iti. nyyt. ko nyya? kramnugraha. eva vacanavarjita kramo 'nughto bhavatti{*3/781*}. [433]{*3/782*} tasmt sarvem agn navantam iti. NOTES: *{3/780: E2,4: vacana tat stutyklnm}* *{3/781: E2,4 om. iti}* *{3/782: E2: 4,625; E4: 4,1000; E6: 1,291}* ____________________________________________ msa tu savanyn codanviet // MS_3,8.42 // kynm ayana atriatsavatsaram. tatreda sammananti - sasthite sasthite 'hni ghapatir mgay yti, sa tatra yn mgn hanti, te taras puru savany bhavantti. tatra sadeha - ki savanynm anye ca sabhavat puron sthne taras uta savanynm eveti. ki prptam? sarvapuron msamayat syt, na akyate puron ca msamayat vidhtum, savanyaabdena ca puron vieayitum, bhidyeta hi tath vkyam. tasmt sarvapuron msamayateti. iti{*3/783*} prpte ucyate - msa tu savanyn syt, taras savany bhavantty aya tv andyate. kuta etat? sarvapuroeu savanyaabdo 'nuvdo na ghaate, puroaabdas tu savanyev avakalpate. tasmt puroaabdo 'nuvda iti. tasmt savanyn dhndn sthne msa codaned iti. NOTES: *{3/783: E2,4 om. iti}* ____________________________________________ bhaktir asanidhv anyyyeti cet // MS_3,8.43 // iti cet payasi - savanyeu puroaabdo 'nuvdo bhaviyatti, dhndiu puroaabdo na vartate, bhakti cnyyy mukhye sabhavati. [434]{*3/784*} NOTES: *{3/784: E2: 4,623; E4: 4,1003; E6: 1,292}* ____________________________________________ syt praktiligatvd vairjavat // MS_3,8.44 // praktau jyotiome dhndiv aya puroaabdo bhkta, sanihite{*3/785*} prayukta, ihpi bhkta eva prayokyate. atrpi hi savanyaabdena te sanihit. praktau ligasamavyc chabdapravttir viktv api tathaiva, yath - chatrio gacchanti, dhvajino gacchantti. yath - ukthyo vairpasm, ekavia poa vairjasm iti praktiligena smaabdena vairpapho vairjapha iti gamyate. evam ihpi savanyn msamayateti. NOTES: *{3/785: E2,4: sanihiteu}* ____________________________________________ ============================================================================ Adhyya 4: [435]{*4/1*} NOTES: *{4/1: E2: 5,1; E6: 2,1}* ____________________________________________ athta kratvarthapururthayor jijs // MS_4,1.1 // ttye 'dhyye rutiligavkyaprakaraasthnasamkhynai eaviniyogalakaam uktam. ihedn kratvarthapururthau jijsyete, ka kratvartha, ka pururtha iti, ypi prayojakprayojakaphalavidhyarthavdgapradhnacint, spi kratvarthapururthajijsaiva. katham? aga kratvartha, pradhna pururtha. phalavidhi pururtha, arthavda kratvartha. prayojaka kacit pururtho 'prayojaka kratvartha. tasmt kratvarthapururthayor jijseti stritam. tatrthta abdau prathama evdhyye prathamastre varitau. atheti prakta{*4/2*} eaviniyogalakaam apekate. ata iti kratvarthapururthajijsviea prakurute. kratave ya sa kratvartha, puruya ya sa pururtha. jijsabdo 'pi tatraiva samadhigata - jtum icch jijseti. tad etat pratijstram, kratvarthapururthayor jijseti. NOTES: *{4/2: E2: prvaprakta}* ____________________________________________ yasmin prti puruasya tasya lipsrthalakavibhaktavt // MS_4,1.2 // atha{*4/3*} kilakaa kratvartha, kilakaa pururtha iti lakaa [436]{*4/4*} vcyam, tath hi laghyas pratipatti, pkoenopadee garyas. tad ucyate - yasmin prti puruasya, yasmin kte padrthe puruasya prtir bhavati{*4/5*} sa pururtha padrtha. kuta? tasya lipsrthena ca bhavati{*4/6*}, na strea, kratvartho hi strd avagamyate, nnyath. avibhakto hi pururtha prty. yo ya prtisdhana sa pururtha. pururthe lakite tadviparta kratvartha iti kratvarthasya lakaa siddham. eva v stra varyate - darapramsayor mnyate - anatidya stti, anatidyam evaina prajay paubhi karotti{*4/7*}, tath - hryapurū paukmasya vedi kuryt, vatsajnu paukmasya veda kuryt, godohanena paukmasya praayed ityevamdni. tatra saaya - kim evajtyak kratvarth uta pururth iti. ki prptam? kratvartha iti. kuta? pratyaka upakras tebhyo dyate krato, purūaharaa vedistaraa ca, tad uktam - dravyaguasaskreu bdarir{*4/8*} iti{*4/9*}. tasmt kratvarth ity eva prptam. eva prpte brma - yasmin prti puruasya sa pururtha eveti, prtis tebhyo nirvartate, tasmd ete pururth iti. nanu pratyaka upakra krator dyata ity uktam. ucyate - satya dyate, na tu krator upakryaibhya{*4/10*} sakrti tebhya, phalebhya ete ryante. na ca, ya upakaroti sa ea. yas tu yadartha ryate, sa tasya ea ity uktam{*4/11*} - ea parrthatvd iti{*4/12*}. eva v, dravyrjanam udharaam. iha dravyrjana tais tair niyamai [437]{*4/13*} ryate, brhmaasya pratigrahdin, rjanyasya jaydin, vaiyasya kydin. tatra sadeha - ki kratvartho dravyaparigraha uta pururtha iti. ki prptam? kratvartho niyamt. yady ea pururtha syt, niyamo 'narthako bhavet. pratyakeaitad avagamyate, niyamd aniyamc crjita dravya purua prayatti. tasmt kratvartha. kmarutibhi csya sahaikavkyat d. itarath, anumeyena phalavkyena sahaikavkyat yyt. liga cpi bhavati - agnaye kmavate puroam akapla nirvapet, yasyhitgne sato 'gnir ghn dahet{*4/14*}, yasya hiraya nayed gneydni nirvaped{*4/15*} ityevamdi. tad dhi dravyopaghte codyate, yadi dravyaparigraha karmrtha, tata etad api sati sabandhe karmrtham ity ucyate, itararthsati sabandhe karmrtham ity anumyate, phala csya kalpyeta. tasmd yajatirutighta dravyrjana yena vin yogo na nirvartate, sa ygasya ruty parighta iti gamyate. tasmt kratvartha iti. eva prpte brma - pururtha iti. etasmin kte padrthe prti puruasya bhavati, tasmd asya lipsrthalaka arradhrarth, yasya arra dhriyate, vyakta tasysti dravyam. arria ca yga ryate, tasmd vidyamnadravyasya viniyoga ucyate. na dravyrjana rutightam{*4/16*}, vinpi hi dravyrjanavacanatvena abdasya, ygo nirvartata eva, tasmt pururtho dravyaparigraha. api ca, yadi strt karmrtha dravyrjanam, tan nnyatra viniyujyeta tathrjitam, tatra sarvatantraparilopa syt. api ca, upakrntni sarvakarmi dravyrjanena bhaveyu, tatraitan nopapadyate. api v ea suvargl{*4/17*} lokcchidyate, yo darapramsayj [438]{*4/18*} sann amvsy v paurams vtiptayed{*4/19*} iti. eva ca sati, prayogakld vahir{*4/20*} etad aga sad anupakraka syt. na ca, dhnavad bhavitum arhati, tatra hi vacanam - vasante 'gnim dadhteti, na caitad agam. atha yad uktam - niyamavacanam anarthakam, pururthe dravyaparigrahe satti. ucyate, naitvat pururthat vyvartate. pratyak hi s, tvay ca paroka yuktibuddhy vyapadiyate, na ca, paroka pratyakasya bdhaka bhavati. tasmn niyamavacant kmam aparam ada kalpyeta, na tu dahnam. tasmd yat puruasya prayojana prti, tad artha dhanasyrjanam ity eva ca sati, vrhi yga kartavya, prtyartham arjitena v kratvartham arjitena v, ntra kacid viea. prtyartham uprjito 'pi vrhi, vrhir eva, karmrtham uprjito 'pi vrhi, vrhir eva. tasmn{*4/21*} na prayogacodanghta dravyrjanam. atha yad uktam, anumeyenpraktena v abdena yumatpake niyamasyaikavkyat, asmatpake tu dena prayogavacaneneti. naia doa, asmatpake 'pi dena bhujin, na phalavacanena. katha tarhi? niyamd ada bhavatti gamyate. yathaiva bhavadye pake. ha, asmatpake phalavata ekavkyabhvt{*4/22*} phalavata upakarotti gamyate. ucyate, asmatpake 'pi phalavata evaikavkyabhva{*4/23*}, etvs tu viea, tava ruta phalam, mama tu dam iti. atha yal ligam uktam - ghadhdiu karma ryata iti. tatrocyate, yady api na kratvartha dravyrjanam, tathpi dhe nimitte phalya v karmgabhvya v jmavatydn{*4/24*} vidhnam upapadyata eva. tasmt pururtha dravyrjanam, prty hi tadavibhaktam iti. [439]{*4/25*} NOTES: *{4/3: E2: natha (?)}* *{4/4: E2: 5,2; E6: 2,1}* *{4/5: E1 hat yasmin prti puruasya, yasmin kte padrthe puruasya prattir bhavati in Klammern}* *{4/6: E2: tasya lipsrthalaka. tasya lipsrthenaiva bhavati}* *{4/7: Tait.S. 2.6.5.2}* *{4/8: E2,6: bdarir}* *{4/9: MS 3.1.3}* *{4/10: E2: upakrya, yata ebhya}* *{4/11: E2 om. ea ity uktam}* *{4/12: MS 3.1.2}* *{4/13: E2: 5,3; E6: 2,2}* *{4/14: Tait.S. 2.2.2.4-5}* *{4/15: Tait.S. 2.3.2.5}* *{4/16: E2: kmarutighta}* *{4/17: E2: savargl; E1 (Fn.): svargl}* *{4/18: E2: 5,4; E6: 2,3}* *{4/19: Tait.S. 2.2.5.4}* *{4/20: E6: bahir}* *{4/21: E2: eva, karmrtham uprjito 'pi vrhivrhir eva, tasmn}* *{4/22: E2: phalavataikavkyabhvt}* *{4/23: E2: phalavataivaikavkyabhva}* *{4/24: E2: kmavatydn}* *{4/25: E2: 5,7: E6: 2,3}* ____________________________________________ tadutsarge karmi pururthya, strasynatiakyatvn na ca dravya vikryate{*4/26*} tenrthenbhisabandht kriyy puruaruti // MS_4,1.3 // iha prajpativratny udharaam - nodyantam dityam keta nstayantam itydni. tatra sadeha - ki kratvarthni prajpativratny uta pururthnti. ki prptam? kratvarthnti. kuta? eva hi, phala na kalpayitavya bhaviyatti. nanu ryata evaite phalam, etvat hainasyukto bhavatti. ucyate - naitat phalapara vacanam, vartamnpadea evaia abda iti. tena yatrditya kitavya prpta, tatrya pratiedha udyato 'stayata ca niyamo v syt kacit karmgabhta. eva prpte brma - tad utsarge prtyutsargo 'pi{*4/27*}, karmi pururthya bhaveyu, evajtyakni. kartur etny upadiyante, na karmaa. arthaprptena kartr sabandho ya, sa vidhitsita, na karmasabandho 'vidyamna eva. stra cnatiakya pitmtvacand api pramataram, svaya hi tena pratyeti, indriyasthnya hi tat. na caivam dibhir dravyasya kacid da upakra sdhyate. tasmt tena pururthenbhisayogt kriyym evajtyaky purua ryate. api ca, puruaprayatna padrthavidhimtra lakayitum uccryeta, svayam avivakita syt. atha yad uktam - yatrdityasyekaa prptam, tatrodyato 'stayata ca partiedha iti, satya pratiedho nyyya, tath rutir anugahyeta{*4/28*}, [440]{*4/29*} itarath niyamo lakyeteti. ki tv iha niyama abdena ryate, tasya vratam iti, tena niyama ea, nodyann ditya kitavya iti. api ca, etvat hainasyukto bhavatti puruasabaddho doa krtyate, na karmasabaddha. tasmt pururthni prajpativratnti. golakany apy evam eva kartarkarya kartavy ityevamdni. NOTES: *{4/26: E2,6: cikryate}* *{4/27: E2 hat prtyutsargo 'pi in Klammern}* *{4/28: E2,6: anughyeta}* *{4/29: E2: 5,7; E6: 2,4}* ____________________________________________ aviet tu strasya yathrutiphalni syu // MS_4,1.4 // ucyate - yady evam, imny api pururthni syu - samidho yajati, tannapta yajati{*4/30*}, nnta vaded{*4/31*} ityevamdni. atrpi puruaprayatnasakrtanam, atrpi na dravya cikryata iti. NOTES: *{4/30: Tait.S. 2.6.1.1}* *{4/31: Tait.S. 2.5.5.6}* ____________________________________________ api v kragrahae tadartham arthasynabhisabandht // MS_4,1.5 // api v naitad{*4/32*} asti, samiddny api pururthni prpnuvantti, kragrahae pururthni prajpativratni bhaveyu. na tatra rutydika kicit kraa ghyate, yena karmam agabhtnti gamyate, tasmt tni pururthni. arthasya karmao{*4/33*} nbhisabandha prajpativratai. iha tu samiddn prakaraa nma kraa ghyate, yena karmrthnti vijyante{*4/34*}. tasmd viama upanysa, puruaprayatna caiva saty anuvda. NOTES: *{4/32: E2: api veti pakavyvtti. naitad}* *{4/33: E2 hat karmao in Klammern}* *{4/34: E2,6: vijyate}* ____________________________________________ tath ca lokabhteu // MS_4,1.6 // loke 'pi, nipannakrydiu prayojanavatsu yad asayukta phalena ryate, tat tadaga vijyata iti manyamn upavsa japa v [441]{*4/35*} upadiyaiva ktino manyante, na brutave, idam asya prayojanavato 'gam iti, tath cpare 'pi manyamn na durukta manyante. tasmt samiddni karmgni, na prajpativratnti siddham. NOTES: *{4/35: E2: 5,9; E6: 2,5}* ____________________________________________ dravyi tv avieenarthakyt pradyeran // MS_4,1.7 // sto darapramsau, tatrmnyate - sphya ca kaplni cgnihotrahava ca rpa ca kjina ca amy colkhala ca musala ca dac copal caitni vai daa yajyudhnti{*4/36*}. tatra saaya. kim etni dravyi pradtavyni, uta svena svenrthena sabandhanyni? tad etat siddhyartham ida cintanyam, kim ea vidhir utnuvda iti. vidhau sati pradnam anuvde sati yathrthasabandha. ki prptam? vidhir iti, tath hi pravttau viea, itarath vdamtram anarthakam. pradne cai yajyudhaabdo 'nughta, yajasyyudhni, yajasya sdhannti. itarathoddhanandnm yudhni bhaveyu ravaena, lakaay yajasya. sakhy caivam avakalpate, ygenaikena sabandht, itarath nnrthasabandhd daeti sakhy nvakalpate. tasmt pradyeran, avieea vihita prakaraena pradhnasya bhavitum arhati. NOTES: *{4/36: Tait.S. 1.6.8.2}* ____________________________________________ svena tv arthena sabandho dravy pthagarthatvt, tasmd yathruti syu // MS_4,1.8 // na caitad asti vidhi, pradeynti, anuvda, prpta[442]{*4/37*}tvt. sphyenoddhanti{*4/38*}, kapleu rapayati{*4/39*}{*4/40*}, agnihotrahavany{*4/41*} nirvapati, rpea vivinakti, kjinam ulkhalasydhastd avastti, amyy dadam upadadhti, prokitbhym ulkhalamusalbhym avahanti, prokitbhy dadupalbhy pinaty eva svena svena vkyenoddhanandiu prpnuvanti, prptn vacanam anuvda. prakaraam api vkyena bdhyate, yajyudhaabda cnuvdapake nyyya, na vidhipake, gauo hi sa yudhaabda sphydiu, sakhypi phbhipry bhaviyati, vispaa caitad uddhanandibhi sphydni prayuktnti. bhavati hi tatra vidhi - sphyenoddhanttyevamdi, na tu yajyudhni kartavynti. tasmd uddhanandiu vkyena prptnm anuvda iti. NOTES: *{4/37: E2: 5,10; E6: 2,5}* *{4/38: Tait.S. 6.6.4.1}* *{4/39: E2: rapayanti}* *{4/40: Tait.S. 2.3.6.2}* *{4/41: E2: agnihotrahavay; E6: agnihotrahavay}* ____________________________________________ codyante crthakarmasu // MS_4,1.9 // arthakarmasu codyante purodni, tny api vikalperan. tatra pake bdha, na samuccaya. purodn nirapek yajisabadht, sphydn ca. eva v codyante crthakarmasu, codyante, paridhnye karmai - hitgnim agnibhir dahanti yajaptrai ceti. yadi pradyeras tatra na bhaveyu, tasmd api na pradtavynti. ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_4,1.10 // ligadaranena ca - caturdaa pauramsym hutayo hyante, trayodam vsyym iti. tasmd apy anuvda iti. [443]{*4/42*} NOTES: *{4/42: E2: 5,12; E6: 2,6}* ____________________________________________ tatraikatvam ayajgam arthasya guabhtatvt // MS_4,1.11 // asti jyotiome paur agnūomya - yo dkito yad agnūomya pau labhata iti{*4/43*}. tath, anavhau yunaktti, tath, avamedhe, vasantya kapijaln labhata iti{*4/44*}. tatra sadeha - ki vivakitam, ekatva dvitva bahutva ca, utvivakitam iti. tatraikatvam ayajgabhta na vivakitam ity artha, arthasya guabhtatvt, nlambhasya guabht sakhy niyojanasya v. kasya tarhi? paor anauho kapijaln ca. vibhaktir hi ruty prtipadikrthagata sakhyrtha brte, vkyena s yajga bryt, vkyc ca rutir balyas. tasmn na yajga vivakitam iti. ha, m bhd yajgam, pavadnm aga vivakita tathpti. ucyate, na, pavdnm agenoktennuktena v kicit prayojanam asti, yajgena hy avipannena prayojanam. vipanne 'pi hi pavdyage 'vigua eva kratur bhavati, yajc ca phala na pavde. tasmt pavder guenjtena jtena v na kicit prayojanam astti, na tad vivakitam, yad dhi prayojanavat tad vivakitam ity ucyate. NOTES: *{4/43: Tait.S. 6.1.11.6}* *{4/44: PBr 1.5.1.13}* ____________________________________________ ekarutitvc ca // MS_4,1.12 // bhavati ca kicid vacanam, yena vijyate na tad vivakitam iti, yadi somam apahareyur ek g daki dadyd iti{*4/45*}. yadi vivakita bhavet, naikm iti bryt, gm ity ekavacanasya vivakitatvt. tath, av dve, dhen dva ity{*4/46*} atrpi dva iti vacana jpakam, avivakitam avti dvitvam [444]{*4/47*} iti. trn lalmn ity{*4/48*} atrpi trn iti vacana ligam, lalmn iti bahuvacanam avivakitam iti. NOTES: *{4/45: PBr 4.5.10.6}* *{4/46: Tait.S. 5.6.21.1}* *{4/47: E2: 5,16; E6: 2,7}* *{4/48: Kaha.S. 13.7}* ____________________________________________ pratyata iti cet // MS_4,1.13 // eva cet payasi - avivakit sakhyeti, tan na, pratyate hi sakhykhytavacanasygabht, yath paum nayety ukte, eka evnyate, pa iti, dvau. pan iti bahava nyante, ya ca pratyate sa abdrtha, tasmd yajasygabht sakhyeti abdd gamyate, na ca abdd gamyamnam te krat, avivakita bhavati. ____________________________________________ nabda tatpramatvt prvavat // MS_4,1.14 // naitad evam, satya pratyate, na tv aya abdrtho vymohdo pratti. kuta etat? vkyd dhi yajgam ity avagamyate, vkya ca ruty bdhyate. tasmd aabdrtho 'ya yaja ekatvd iti. abdrtho 'pi hi pratyate, yath, prvo dhvatti. sa prva ity ucyate, yasyparo 'sti, tena prva ity ukte, aparo gamyate. na tv aparo dhvatti ravat pratyate. evam ihpi paum ity ekatva gamyate, na tu yaje. yathaiva hi prvam ity ukte 'paro gamyata eva kevala, na tu sa vidhyate kasmicid arthe. evam ihpi sakhy pratyate eva kevalam, na tu kartavyatay yaje vidhyate na paau. katha na paau vidhyata iti cet. vidhyakasybhvt. khytaabdo vidhyako bhaviyatty etad api nopapadyate, dravyadevatsabandhasya sa vidhyaka sann labhata iti na sakhysakhyeyasabandha vidhtum arhatti. bhidyeta hi tath vkyam. tasmd avivakit sakhyeti. [445]{*4/49*} NOTES: *{4/49: E2: 5,14; E6: 2,8}* ____________________________________________ abdavat tpalabhyate tadgame hi tad dyate tasya jna yathnyem // MS_4,1.15 // tuabda paka vyvartayati. naitad asti, na yaje sakhy abdena ryata iti, khytavcye hy artha upalabhyate, loke paum nayety ekavacane sati ekatvapauviiam nayana pratyate, pav nayeti dvitvaviia gamyate, tatra hy ekatvam apaiti, dvitvam upajyate. yasya cgame yad upajyate, sa tasyrtha iti gamyate. tasya jna, yathnye abdnm, avam nayety ukte 'vnayana pratyate, gm nayeti gavnayanam, tatrvo 'paiti gau copajyate, tena jyate, avaabdasyvo 'rtho goabdasya gaur iti. yad uktam - ruty vkyrtho bdhyata iti, ucyate, na rutir brte - vkyrtho nstti, kevala tu prtipadikrthagat sakhym ha, nd sakhy vkyena yaje vidhyate, prtipadikrtho hy khytavcyena sabadhyate, vibhaktyartho 'pi. tath hi, tadvieaaviia lambho gamyate, tatraikrthatvd ekavkyam avakalpate. paau hi sakhyy vidhyamnym eka khytaabdo na aknuyt, khytrtha vidhtum, sakhysakhyeyasabandha ca. tasmd yaje vivakit sakhyeti. ____________________________________________ tadvac ca ligadaranam // MS_4,1.16 // kim iti. kar ymy, avalipt raudr, nabhorp prjany, tem aindrgno daama iti{*4/50*}. yadi tritva vivakita tadaindrgno daamo bhavati. tath k bhaum, dhmr ntarik, vhanto{*4/51*} divy, aval{*4/52*} vaidyut, siddhs trak iti{*4/53*} praktya ha - ardhamsn vaitad rpa yat paca[446]{*4/54*}daina iti{*4/55*}. tasmd api payma, vivakit sakhyeti. yat tktam - ek gm ity avivak darayatti. atrocyate, gosakhysabandha vidhtum, etad ucyate, itarath hi, godakisabandho vihito gamyeta. tasmd vivakite 'pi vcyam etat. av dve dhen dve trn lalmn iti cnuvd. NOTES: *{4/50: Vj.S. 24.3}* *{4/51: E2,6: bhanto}* *{4/52: E2,6: abal}* *{4/53: Vj.S. 24.3}* *{4/54: E2: 5,446; E6: 2,9}* *{4/55: PBr 13.2.5.1}* ____________________________________________ tath ca ligam // MS_4,1.17 // eva ca ktv samnarutika ligam api vivakita bhaviyati, tatra ida daranam upapadyate, vasante prtar gney kagrvm labhate, grūme mdhyadine sihm aindr arady aparhe vet brhaspatym iti{*4/56*}. tatra ryate - garbhiyo bhavtti{*4/57*}, garbha str gua, tena striyo darayatti bhaviyati. tath ava abho vir vasta{*4/58*} purua iti te prjpaty iti{*4/59*}. tatra ryate - mukar{*4/60*} bhavanti sendriyatvyeti{*4/61*}. mukaratva pus gua, tena puprpti darayatti. adhikarantara v, tath ca ligam iti, sakhydhikaraa ligdhikarae 'tidyate{*4/62*}. ligam avivakitam, ruty vkyasya bdhitatvt, na ca, vivakitam iva ruyata iti, bhavati ligam. str gau somakrayati, strvacant somakrayaty avivakitam eva liga pratyate. nanu katha mgm nayeti na mga nyate? naivam, abda tu tat, prvo dhvatti yath. liga vivakita v{*4/63*} vkyrthasya rutypratiiddhatvt. tath ca ligam, garbhiyo bhavantti, tath ca mukar bhavanti [447]{*4/64*} iti. yad uktam - str gau somakrayati, tatra strty avivakitam, tath prajpataye purun hastina labhata iti puruagrahaam avivakitam, vispao hi nyya ukto ligavivakym. tasmd vivakita ligam iti. NOTES: *{4/56: Tait.S. 2.1.2.5}* *{4/57: Tait.S. 2.1.2.6}* *{4/58: E2: basta}* *{4/59: Tait.S. 5.6.12.1}* *{4/60: E2: mukar}* *{4/61: Tait.Br. 1.8.2.2}* *{4/62: E2,6: 'tidiyate}* *{4/63: E2 om. v}* *{4/64: E2: 5,16; E6: 2,9}* ____________________________________________ rayiv avieea bhvo 'rtha pratyeta // MS_4,1.18 // atrrayia padrth udharaam uttama prayja paupuroa sviakd ity ete yg udharaam{*4/65*}. eu sadeha. ki yajimtra saskro devaty, uta yajinda devaty kriyata iti. ki prptam? rayiv avieea bhvo 'rtha pratyata{*4/66*} ity{*4/67*} rayiv evajtyakev aprvasya bhvo 'rtha pratyetavyo 'vied anyair khytaabdai, yajati dadti juhotti, uktam etad bhta bhavyvopadiyata iti. NOTES: *{4/65: E1 hat uttama prayja paupuroa sviakd ity ete yg udharaam in Klammern}* *{4/66: E2: pratyeta}* *{4/67: E2 om. iti}* ____________________________________________ codany tv anrambho vibhaktatvn na hy anyena vidhyate // MS_4,1.19 // asy tu codanym anrambho 'prvasya, vibhakto 'yam khytaabda, yo drtha, tato nprvam, ya khalv adrtha, tato 'prvam iti, drtha cyam. asmin hi yge kriyame devat [448]{*4/68*} smaryate, sviakty api dravya pratipdyate. na cnyena abdentrprva vidhyate. tasmd yajimtra saskra iti. NOTES: *{4/68: E2: 5,18; E6: 2,9}* ____________________________________________ syd v dravyacikry bhvo 'rthe ca guabhtatrayd dhi gubhva // MS_4,1.20 // syd vprvamata satym api devatcikrym, tasmin devatsaskrrthe guabhtat ygasya, dravyapratipdanena ca, mantrea tatra devat smaryate. tasmin mantrea de 'rthe kriyame tygo 'paro 'drtha ryate, tasya na kicid dam asti, devatrayt tu devatgata tad aprvam iti gamyate. ____________________________________________ arthe samavaiamyam ato dravyakarmam // MS_4,1.21 // atikrntas ttyaviaya, ata prabhti dravy karma crthe prayojane{*4/69*} samavaiamya vakyate. kvacit smyam, kvacid vaiamyam, mikvjinayor vaiamyam, krayapsn vaiamyam, daasya maitrvaruadhrae yajamnadhrae ca smyam, eva tatra tatra draavyam, smya vaiamya ceti. [449]{*4/70*} NOTES: *{4/69: E1 hat prayojane in Klammern}* *{4/70: E2: 5,18; E6: 2,10}* ____________________________________________ ekanipatte sarva sama syt // MS_4,1.22 // cturmsyeu vaivadeve ryate - tapte payasi dadhy nayati, s vaivadevy mik vcibhyo{*4/71*} vjinam iti. tatra sadeha - ki tapte payasi dadhynayanam mik prayojayati, na vjinam, utobhayam iti. ki prptam? ubhayam iti. kuta? yasmin kte, yan nipadyate prayojanavat, tat tasya prayojakam iti gamyate, dadhynayane ca kta ubhaya nipadyate. mikpi, tata eva yjinam api{*4/72*} tatrnyatarrtha kriyeta, yadi vinigamany hetur bhavet. agamyamne viea ubhayrtham nayanam iti gamyate. tasmd eksv ubhbhym api prayojit nipattir iti. NOTES: *{4/71: E2,6: vjibhyo}* *{4/72: E2 om. api}* ____________________________________________ sasargarasanipatter mik v pradhna syt // MS_4,1.23 // naitad asti, ubhaya prayojakam iti, mik prayoktr. kuta? ntra yad dadhipayobhya nirvartyate, tad dhavi. yadi tad dhavi syt, ubhaya tbhym eva nipadyata iti gamyata{*4/73*} viea. ki tarhi havir iti. payo dadhisasam. kuta etat? s vaivadevty ucyate, na tato yan nipadyata iti. nanu strliganirdet, mik havi, s ca tato nipadyate, vjina ca havi, tad api nipadyata iti. na, ity ucyate - tad eva hi payas tapta dadhisayuktam, mik bhavati. tasmt strligam adoa. ha - yadi payo dadhisasa havi, ki tarhy ucyate, mik prayojiketi. ucyate [450]{*4/74*} - miky dadhipayas vidyete, na vrjine. katham avagamyate? sasargasanipatte, tatra hi dadhipayaso sasayo rasa upalabhyate, tena tatra dadhipayas ity anumna bhavati, vjine tiktakauko rasa. ha, tapte payasi dadhany nyamna ubhaya bhavati, dadhn ca paya sasjyate vjinc ca vivicyate. tatra sasarga cikrita, na viveka iti. kuta etat? ucyate - bda sasargo dadhn, abdo vjinena viveka payasa iti, sarvanma ca prvoktena abdenaikavkyat yti. itarasmin pake payasi dadhynayana vjinavivekalakartha syt, rutilakaviaye ca rutir nyyy. tasmd mikrtha dadhynayanam, mikabda ctrnuvda, mikaiva s bhavati, yatra tapte payasi dadhynyate. tasmd mikik prayoktr, vjinam aprayojakam iti. NOTES: *{4/73: E2: na gamyata}* *{4/74: E2: 5,20; E6: 2,11}* ____________________________________________ mukhyaabdbhisastavc ca // MS_4,1.24 // na ca, ubhaya prayojaka nyyyam, ntra vacanam asti, ida prayojakam ida neti, asati prayojake 'narthaka bhavatti prayojaka kalpyate. tatraikasminn api prayojake siddhe 'rthavaty upadee nnyad api prayojaka bhavitum arhati. na ca, na gamyate viea. katha gamyate? mukhyaabdbhisastavt, mukhyaabda sastotu nyyya iti, prthamyt tu tasya tvat prayojakatvajnam{*4/75*}, tasmin sati prayojake, parikatatvd{*4/76*} narthakyasya, na dvityam api prayojakam, pratham cmik, dvitya vjinam, tasmd mik prayoktr. api ca mukhyaabdena ca, mik styate - mithuna vai dadhi ca ӭta ca, atha yat sasa maam iva mastv{*4/77*} iva pari ca dade{*4/78*} [451]{*4/79*} garbha eva sa iti, garbhastutmik{*4/80*}, mithunasya ca garbha prayojaka, na garbhodakam. tasmd apy mik prayojiketi manymahe. ki bhavati prayojanam? yady ubhaya prayojakam, vjine nae, punas tapte payasi dadhy netavyam, atha vjinam aprayojakam, nae vjine lopo dadhynayanasya. NOTES: *{4/75: E2: prayojakatva jnam}* *{4/76: E2: parihtatvd}* *{4/77: E2 om. mastv}* *{4/78: E2: paridyate}* *{4/79: E2: 5,21; E6: 2,11}* *{4/80: E2: garbhasastutmik}* ____________________________________________ padakarmprayojaka nayanasya parrthatvt // MS_4,1.25 // jyotiome ryate - aruay pigkyaikahyany soma krtti{*4/81*}. tatredam apara ryate - a padny anunikrmatti{*4/82*}, tath, saptama pada ghtti. idam aparam - yarhi havirdhne prc pravartayeyus tarhi tenkam ajyd{*4/83*} iti{*4/84*}. tatra sadeha - ki somakrayaynayana padapsvartham, uta krayaprayuktam iti. ki prptam? nayand ubhaya nipadyate, kraya pada ca, tasmd ubhaya prayojakam. na hi gamyate viea iti, tad uktam - ekanipatte sarva sama syd iti{*4/85*}. eva prpte brma - padakarmprayojakam iti. kuta? yasmn nayana krayrtham, na hi nayanam antarea viie dee kraya upapadyate. tasmt krayea tvan nayana prayuktam iti gamyate. krayaprayukta cet, na padaprayuktam api bhavitum arhati. api ca, ekahyany padapsavo grahtavy iti nsti abda. nanu praktaikahyan padapsugrahaavkyena{*4/86*} [452]{*4/87*} sabhantsyate. neti brma - ekahyany krtti viiena vkyena kraye, upadiaikahyan praktatvt padapsuvkyena sabadhyate, prakarac ca vkya balya. athednm, ekahyan krayartha sakrtit sat sanihitatvt prasagam upajvat padapsuvkyena sabadhyeta, ysau parrth, etasy pada grhyam iti. tasmt krayapayukta nayanam, aprayojaka padam iti. ki puna cinty prayojanam? yady ubhayam ekahyannayanasya prayojakam, yadaikahyany sapta pada grvai nidhyate, tad punar ekahyan nyeta saptamya padya, yad pada na prayojakam, tad naikahyan puna a padny anunikrmayayitavyeti. NOTES: *{4/81: Tait.S. 6.1.6.7}* *{4/82: Tait.S. 6.1.8.1}* *{4/83: E2: upäjt}* *{4/84: Tait.S. 3.1.3.1}* *{4/85: MS 4.1.22}* *{4/86: E2: padapsugrahaavkye}* *{4/87: E2: 5,22; E6: 2,12}* ____________________________________________ arthbhidhnakarma ca bhaviyat sayogasya tannimittatvt tadartho hi vidhyate // MS_4,1.26 // darapramsayo ryate - kapleu puroa rapayatti{*4/88*}, tath - puroakaplena tun upavapatti. tatra sadeha - kim ubhaya kaplni prayojayati, puroarapaa tuopavpa ca, uta rapaa prayojakam, na tuopavpa iti. ki prptam? vinigamany hetor abhvd ubhayam. iti prpte ucyate, arthbhidhna prayojanasabaddham abhidhna yasya, yath puroakaplam iti, purortha kapla puroakaplam. katham etad avagamyate? puroas tvat tasmin kle nsti, yena vartamna sabandha kaplena syt. tenaiva hetun na bhta, sa ea kaplasya puroea bhaviyat [453]{*4/89*} sabandha, bhaviyat sabandha ca tan nimittasya bhavati. tasmt puroena prayukta yat kaplam, tena tu upavaptavy iti. eva ca sati carau purobhve yad tunupavaptu kaplam updyate, na tat puroakapla syt. na cen na tena tu upavaptavy bhavanti. tasmn na tuopavpa kapln prayojaka, prayojalka tu rapaam iti. NOTES: *{4/88: Tait.S. 2.3.6.2}* *{4/89: E2: 5,23; E6: 2,13}* ____________________________________________ pav anlambhl lohitaaktor akarmatvam // MS_4,1.27 // asti jyotiome paur agniomya. tatra ryate - hdayasygre 'vadyaty atha jihvy ityevamdi{*4/90*}. tath, lohita nirasyati, akt sapravidhyati, sthavimato varhiralktpsyatti{*4/91*}{*4/92*}. tatra sadeha, ki hdaydibhir avadnair ijy pao prayoktr, uta akt sapravydho lohitanirasana ca tad api prayojakam iti. ki prptam? ekanipatte sarva sama syd{*4/93*}, ubhaya prayojakam iti. eva prpte brma, paau{*4/94*} akllohitayor aprayojakatvam, na hi tadartha paor lambha{*4/95*}, sakt sapravidhyati lohitam apsyatty ucyate, na paor anyasya veti, paur agnūomyo vkyena, yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*4/96*}. akllohite pao prakaraena bhavetm, prakaraa ca vkyena bdhyate. nanv ete akllohite pratipdyete, tena ygrthasya paor nnyasyeti nicaya. eva cet, aprayojake akllohita iti. ki bhavati prayojanam? smye sati akllohitbhve 'nya paur lambhanya, akllohitayor aprayojakatve lopa. [454]{*4/97*} NOTES: *{4/90: Tait.S. 6.3.10.4}* *{4/91: E2: barhiraktvpsyatti; E6: barhiralaktpsyatti}* *{4/92: Tait.S. 6.3.9.2}* *{4/93: MS 4.1.22}* *{4/94: E2 om. paau}* *{4/95: E2 om. akl lohitayor aprayojakatvam, na hi tadartha paor lambha}* *{4/96: Tait.S. 6.1.11.6}* *{4/97: E2: 5,24; E6: 2,13}* ____________________________________________ ekadeadravya{*4/98*} cotpattau vidyamnasayogt // MS_4,1.28 // darapramsayo{*4/99*} ryate - uttarrdht sviakte samavadyatti{*4/100*}. tatra sadeha, ki puroasygneyayga prayojaka, sviakd aprayojaka utobhayam iti. ki prptam? ekanipatte sarva sama syd iti{*4/101*}. eva prpte bruma, ekadeadravya{*4/102*} caivajtyako 'prayojako bhavet. kuta? vidyamnasayogt, na, ekadeakarmvayavina prayukte, vidyamnasyvayavina ekadea updtavya iti, tatrrtho bhavati, nvayavinam updadteti, yathekukhaam asmai prayaccha, modakaakalam asmai prayaccheti, nekum updadteti gamyate, sata iko khaam updadta, sato modakc chakalam updadteti. tasmd anyrtha dravya tasyottarrdhd avadeyam, asti cgnyartha puroa. tasmd viakd aprayojaka iti. NOTES: *{4/98: E2: ekadeadravya}* *{4/99: E2: ekadeadravya}* *{4/100: Tait.S. 2.6.6.5}* *{4/101: MS 4.1.22}* *{4/102: E2: ekadeadravya}* ____________________________________________ nirdet tasynyad arthd iti // MS_4,1.29 // iti cet payasi, aprayojaka puroasya sviakd iti, naitad evam, agni prati nirdet tasya puroasya{*4/103*} sviakd artham anya puroa utpdayitavya, yasyottarrdht sviakd ijyate, tasygnaye sakalpitasya nee yajamna. katham asau tad anyasyai devatyai dadyt. katham agni prati nirdea iti. ida ryate - agiraso v ita uttam suvarga loka[455]{*4/104*}myas te yajavstv abhyyas te puroa krma bhtv sarpantam apayas tam abruvann indrya dhriyasva bhaspataye dhriyasvdityya dhriyasva sa ndhriyata tam abruvan agnaye dhriyasveti so 'dhriyata yadgneyo 'kaplo{*4/105*} 'mvsyy pauramsy ccyuto bhavatti{*4/106*}. tasmt tena sviakto na sabandha. eva cet tasmd anyad dravyam arthd utpdayitavyam, na hy anutpannasya dravyasyottarrdho bhavatti. NOTES: *{4/103: E1 hat puroasya in Klammern}* *{4/104: E2: 5,25; E6: 2,14}* *{4/105: E2: 'akaplo}* *{4/106: Tait.S. 2.6.3.2}* ____________________________________________ na easanidhnt // MS_4,1.30 // naitad eva sanihito hi ea, yasminn anutpdyamne 'rtho na sidhyati, so 'rthd updyate. sanihite ca ee sati sidhyaty uttarrdhd grahaam. tasmn nrthd dravyam utpdayitavyam, yad evnyrtha dravya sanihitam, tasyaivottarrdhd grahtavyam. uttarrdhamtra hi sviakte ryate nmuya dravyasyeti. na caitvat vyavahro bhavati, sarvo hi kasyacid uttarrdha, sa ea sanihitam apekate, sanihita ca parrtham. tasmt parrthd dravyt sviakd ijy. ata cprayojiketi. yad uktam, annena na akya dtum iti, tad ucyate, vcanika ea eapratipdanrtha utsarga, sa akya kartum. dna hy utsargaprvaka parasya svatvasabandha, sa na akyo 'nnena. ____________________________________________ karmakryt // MS_4,1.31 // karmanimitta ca sviakto bhga iti ryate. katham? dev vai sviaktam abruvan havya no vaheti, so 'bravd vara vai [456]{*4/107*} bhgo me 'stv iti vūvety abruvan so 'bravd uttarrdhd eva mahya sakt sakd avadyd iti. karma kurvato bhgo 'yam uttarrdhd iti stutir bhavati. yady gneyasyottarrdhd ity ucyate, tato 'sti karmrthena bhgena sdyam idam, tadgneya havya yat kila vahasti, tatra sati sdye stutir upapadyate, prayojakatve csati sdye stutismajasya na syt. tasmd aprayojaka puroasya sviakdyga iti. NOTES: *{4/107: E2: 5,26; E6: 2,15}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_4,1.32 // ligam api bhavati - tad yat sarvebhyo havirbhya samavadyati, tasmd idam udare vivarpam anna samavadhyata iti, yadi parrthd dravyt sanihitd ijyate, tad satsanidhnviet sarvebhyo 'vadyata ity upapadyate. prayojakatve tv ekasmd evvadyeta. tasmd apy aprayojaka. tathedam apara ligam - ed im avadyati, et sviakta yajatti. nanv aya vidhi syt. neti brma, ntra vidhivibhaktir vartamnpadeo hy ayam iti. ____________________________________________ abhighrae viprakard anuyjavat ptrabheda syt // MS_4,1.33 // asti vjapeya, vyapeyena svrjyakmo yajeteti. tatra ryate - saptadaa prjpatyn pan labhate, saptadao vai prajpati prajpater ptyai, iti{*4/108*}, prjpatyn kratupan ca samuccayo vakyate - prajptyeu cmnnd iti{*4/109*}. asti [457]{*4/110*} tu praktau, prayjaeea havy abhighrayatti{*4/111*}. tatra sadeha - ki prjpatyn vap abhighrayitu prayjaeasya dhrartha ptram aparam utpdayitavyam, tatas tena prjpatyn vap abhighrayitavy, uta na eo dhrayitavya, naiva tata prjpatyn vap abhighray iti. ki prptam? abhighrae prayjaeadhrartha ptram utpdyeta, prtasavane ca prayjaeo viprakakle{*4/112*} mdhyadine savane, brahmasmakle prjpatynm labhya ryate - tn paryagniktn utsjanti, brahmasmny labhata iti{*4/113*}, vypt ca juhr bhavati. tasmt ptrntaram utpdanyam iti, yathnuyjeu padjyadhrartha ptram utpdyate, padjyennuyjn yajatti{*4/114*} vacant, evam atrpti. NOTES: *{4/108: Tait.Br. 1.3.4.3-4}* *{4/109: MS 10.4.6}* *{4/110: E2: 5,27; E6: 2,15}* *{4/111: Tait.Br. 1.3.4.4}* *{4/112: E2: viprake kle}* *{4/113: Tait.Br. 1.3.4.4}* *{4/114: Tait.S. 6.3.11.6}* ____________________________________________ na vptratvd aptratva tv ekadeatvt // MS_4,1.34 // na v prjpatyn vap abhighry. kuta? ebhvt. katha ebhva iti cet. aptratvt. katham aptrat? ekadeatvt, prayjrthasya hi ghtasyjyasya sa ekadea ea. kim ata? yady evam, ekadeavypra ryamo nvayavinam updeyatvena codayati. ha, utpatti na codayet, dhraam utpannasyrthd bhaviyatti. ucyate, ekadeatvd abhighraa dravyam eva na prayukta ity ucyate, ktrthasya dravyasyyam ekadea pratipdyate, nbhighraam arthakarma. nanu havim, dvitynirdet prdhnya syt. nety ucyate, ado hi havim upakra kalpyeta, jyaprdhnye punar juhv riktatva da prayojanam, jyabhgrthenjyensasarga, juhv [458]{*4/115*} riktay prayojanam, nbhightena havi. tasmt prjpatynm abhighritbhir vapbhi prayojanam eva nsti, kim artha eo dhryata iti. NOTES: *{4/115: E2: 5,28; E6: 2,16}* ____________________________________________ hetutvc ca sahaprayogasya // MS_4,1.35 // hetutvc cbhighraasya, sahlabhata iti stutir bhavati, trtha vai prtasavanam, yat prtasavane paava labhyante, trtha evaitn labhate, sayonitvyrtho vapnm abhightatvya, ity arthnatarea vapbhighraam anughan nehstti darayati. ____________________________________________ abhvadaranc ca // MS_4,1.36 // abhva khalv apy abhigdhraasya darayati - savy v etarhi vap yarhy anabhight, brahma vai brahmasma, yad brahmasmny labhate tensavy, tenbhight iti. savyaabdo rke bhëyate, savy vapety anabhightat darayati. ____________________________________________ sati savyavacanam // MS_4,1.37 // ha naitad daranam, saty eva hy abhighrae bhavaty etat savyavacanam, asti hi vapy anyad abhighraam - upastty jya hirayaakalam, vap hirayaakala tato 'bhighrayatti{*4/116*}. tasmin sati katha savy bhaveyu? brte{*4/117*} ca, tasmn naitac chakyam avagantum rks t vap dyanta iti, tena nnam abhighraa prayjaeestti, saty asminn abhighrae pratyake, rks t iti darana vymoha iti{*4/118*}. [459]{*4/119*} NOTES: *{4/116: Ait.Br. 2.14}* *{4/117: E2: ryate}* *{4/118: E2: pratyakam arks t. ato rkvacana vymoha iti}* *{4/119: E2: 5,29; E6: 2,17}* ____________________________________________ na tasyeti cet // MS_4,1.38 // eva ced dyate, saty abhighrae savy iti vacanam aligam iti, nligam, tasyaitad vacanam, yat snehana karoti. katamat tat? yat prathamam, prathama hi snehana karoti, na dvityam. snigdhasya tad bhavati, na ca snigdhasya snehana kriyate, yath bhavati loke vda, yad asmbhi kntrn nirgatair devadattasya ghe snigdham bhuktam{*4/120*}, tena vayam ark kt iti, satsv apy anyeu snigdhev eva bhojaneu, eva tasyrkkaraasybhighraasybhvd rk iti vacanam upapadyate, asmis tu sati nopapadyate. tasmd api prayjaeebhighraa prjpatyn nstti. NOTES: *{4/120: E2: snigdham anna bhukta}* ____________________________________________ syt tasya mukhyatvt // MS_4,1.39 // ida padottara stram{*4/121*}. yadi prathamasybhvt savy iti vacana bhavaty anupapannam, tarhy anyasya prathamasya vidyamnatvt. katamat tat? yac chrapyamy aparam udvsity. atrocyate - syt tasya mukhyatvt, yat prayjaeebhighraam, tasyaivbhvd etad upapadyate, saty api rapyamy abhighraa udvsity ca, yat tvac chrapyamy, tad agner arci dahanti, yad udvsity, tad agnyavayav{*4/122*} ƫmvayav ca nayanti, sai rkaiva, ida tu prayjaeea ty kriyate, tat snehayati, tena snigdhy padnaklam abhighraa yat, tan na snehayati. tad ida snehanasybhighraasybhvt savyatvacanam upapadyata ity uktam, tasmn na prayjaeo dhryata iti. [460]{*4/123*} NOTES: *{4/121: E1 gibt ida padottara stram in Klammern}* *{4/122: E2: agnyam athav}* *{4/123: E2: 5,29; E6: 2,17}* ____________________________________________ samnayana tu mukhya syl ligadarant // MS_4,1.40 // darapramsayo ryate - atihyeo barhi prati samnayatti. tatra sadeha, ki samnayanam jyasya dharm ca prayojakam, utprayojakam iti. ki prptam? aprayojakam iti. kuta? prayjnuyjrthasyjyasyyam ekadea samnyata iti, prvea nyyenprayojakat prpt. tad ucyate - mukhya samnayana ligadarant. ki ligam? caturghtny jyni bhavanti, na hy atrnuyjn yakyan bhavatty tithyy ryate, yadi prayjrtha samnayanam, tatas tatraika caturghta samnyate. ekam apy anuyjn bhavati, tata ctithye t satihata ity anuyjbhva upabhti samnayanrtham eka caturghta grhyam, na tv anuyjrtham. tatra bahn caturghtn daranam upapadyate, itarath hy anuyjbhve naivopabhti catur ghyeta, tatra caturghtnti bahuvacana nopapadyate. tasmt prayojaka samnayanam iti. nanu ligam upadiyate, k prpti? ucyate - da tatra prayojana prayjau dvau yaavyau, tatra juhvm jyena prayojana nopabhti riktym, upabhto recanam adrtha juhv nidhna drtham eva. tena prayjahomrtham jyasamnayanam aupabhtam jya [461]{*4/124*} prayojayati. tad api hi prayjrtham anuyjrtha ceti vakyate. NOTES: *{4/124: E2: 5,31; E6: 2,18}* ____________________________________________ vacane hi hetvasmarthye // MS_4,1.41 // atha kasmn na vacanam etat, na caturghtny jynti. ucyate, vacane hi hetur asamarthita syt, na hy atrnuyjn yakyan bhavatti. yad samnayana na prayjrtham iti gamyate, tad vacanam. yad vacanam, tad nnuyjbhvo hetu, asati hetau, na hy atrnuyjn yakyan bhavatti hetuvan nigado nopapadyeta. tasmt prayjrtha samnayana prayojakam aupabhtasyjyasya. ki bhavati prayojanam? paryjrthe samnayane yvat prayjrtham, tvat sarva samneyam, ardham aupabhtasya, aprayojanakatve na niyogato 'rdha yvat tdvat v. ____________________________________________ tatrotpattir avibhakt syt // MS_4,1.42 // darapramsayo ryate - caturjuhv ghty av upabhti ghtti{*4/125*}. tatra sadeha, ki jauhavam aupabhta cobhayam ubhayrtham, prayjebhya cnuyjebhya ca, uta jauhava prayjebhya, aupabhtam anuyjebhya? athav aupabhta prayjebhyo 'nuyjebhya ceti. ki prptam? ubhayam ubhayrtham. kuta? yad yad jyena kriyate, tasmai tasmai bhavitum arhaty aviet. NOTES: *{4/125: Tait.Br.3.3.5.4-5}* ____________________________________________ tatra jauhavam anuyjapratiedhrtham // MS_4,1.43 // naivam, ubhayam ubhayrtham iti, jauhava prayjrtham, aupa[462]{*4/126*}bhtam ubhayrtham. katham? yaj juhv ghti, tubhyas tad ghti, tavo vai prayj iti jauhavavacanam anuyjapratiedhrtha prayjn sakrtayati. ha, nanu nsty atrnuyjapratiedhrtha vacanam, yad etat prayjebhyas tad ghtti{*4/127*}, prayjepadeakam etat, nsty asynuyjapratiedhe smarthyam iti. ucyate - na brma, pratiedhakam etad iti. ki ttpattivkya jyn naiva prayojanbhisabandha, anena vacanena prayjaprayojanat kriyate jauhavasya, anuyjaprayojanatsya vacanbhvd eva na gamyata iti, anuyjapratiedhrtha vacanam ity ucyate. NOTES: *{4/126: E2: 5,32; E6: 2,19}* *{4/127: PBr 1.3.2.8}* ____________________________________________ aupabhta tatheti cet // MS_4,1.44 // iti ced dyate, jauhavam anuyjebhya pratiidhyate, aupabhtam ubhayrtham iti, bhavatu jauhava prayjrtham, na tv aupabhtam ubhayrtham. tad api tath syt, yath jauhavam. katham? etad apy anuyjrtham eva ryate, yad upabhti ghty anuyjebhyas tad ghti chandsi hy anuyj iti. anuyjrthatsyeti. ____________________________________________ syj juhpratiedhn nitynuvda // MS_4,1.45 // naitad evam, ubhayrtha hy aupabhtam, eva hi ryate - yad av upabhti ghti prayjnuyjebhyas tad ghtti{*4/128*}. nanktam, anuyjebhyas tad ghtty anuyjrthatsyeti. ucyate, juhpratiedhn nitynuvda. ubhayasminn aupabhte jauhave ca{*4/129*} ubhayrthe prpte jauhavam anuyjebhya pratiiddham, naupabhtam, tad aupabhtasyobhayrthaty satym anu[463]{*4/130*}yjrthatvacana nitynuvdo bhavitum arhati, na aknoti prayjrthat pratieddhum, pratyakarut hi s, tasmd aupabhtam ubhayrtham. samnayana ca tato juhv ryate, tasmd api prayjrthat na aky bdhitum. NOTES: *{4/128: PBr 1.3.2.9}* *{4/129: E1 gibt aupabhte jauhave ca in Klammern}* *{4/130: E2: 5,33; E6: 2,19}* ____________________________________________ tadaasakhya ravat // MS_4,1.46 // av upabhti ghtti{*4/131*} ryate. tatra sadeha, ki tad aupabhtam jyam aasakhyena grahaena saskriyate, uta catusakhy guabht dvayor grahaayor iti. ki tvat prptam? aasakhy guabht, na catusakhye dve iti. kuta? ravad aasakhy ryate, catusakhy aasakhyay lakyate, rutilakaviaye ca rutir nyyy, tasmd aasakhya grahaam etad iti. NOTES: *{4/131: Tait.Br. 3.3.5.5}* ____________________________________________ anugrahc ca jauhavasya // MS_4,1.47 // anugrahavda ca bhavati - caturghta v etad abht tasyghram ghrya tririta{*4/132*} prcna{*4/133*} prayjn yajati samnayate caturghtatvyeti caturghtnugraha katha syd iti. ki caturghta bhavati samnayanena? neti brma, caturghta prathamam eva tat, ghre 'py ghrite, yad avaia catusakhyam eva tasya grahaam st. ki tarhi caturghtatvyeti. caturghtasynugrahrtham, alpa hi caturghta homyparyptam, tat parypta katha syd iti. eva caturghtaabdenlpam iti lakyate, alpatva ca bahutva kasyacid apekya bhavati, yadi hy aupabhtam aasakhyam eva caturghtam [464]{*4/134*} alpa bhavati, tatra{*4/135*} caturghtaabdena alpat akyate lakayitum. tasmd api payma, aupabhte 'asakhy guabhteti. NOTES: *{4/132: E2: trnita}* *{4/133: E2: prcnn}* *{4/134: E2: 5,34; E6: 2,20}* *{4/135: E2 om. caturghtam alpa bhavati, tatra}* ____________________________________________ dvayos tu hetusmarthya ravaa ca samnayane // MS_4,1.48 // tuabda paka vyvartayati, dve ete caturghte, eva hetu samarthito bhavaty tithyym, caturghtny jyni bhavanti, na hy atrnuyjn yakyan bhavatti{*4/136*}, asatsv apy anuyjev etad aaghtam evaupabhta bhavet. yadëasakhy guabht, na tad dvayo caturghtayo sato caturghtn{*4/137*} jynti bahuvacanam jyepapadyate. tasmc caturghte dve iti. ha, ligam etat prptir ucyatm iti. tad abhidhyate, anrabhya ucyate, caturghta juhotti sarvahomeu, tena prayjnuyjev api na tad aaghtena akyate bdhitum, nnviayatvt. aaghta hi grahae, caturghta hi home, asti hi sabhava, yad aaghta ghyeta, caturghta hyeta, tad etad ihëatvam grahae bhavati. katha dve caturghte home sampdayet? tasmd dve ete caturghte, aaghte ghyame ghyete. caturghte dve nghtvëaghta{*4/138*} kacit sampdayet. tasmd dve ete caturghte iti. atha yad uktam, aaghta ryate, ruti ca lakay garyasti, ucyate - uktam asmbhir aasakhyy prayojanam, katha dve caturghte sytm iti. api ca, av upabhti ghtty upabhti samnte dve caturghte katha sytm iti. itarathsaty aaabde nnptrayor ghyeytm. tasmd aaabdaravaam adoa, sdhv etat, dve caturghte [465]{*4/139*} upabhtti. prayojanam, dvayo caturghtayo sato samnayane 'rdha samnetavya bhavati, aaghte sati na niyogato 'rdham. tath yatrnuyjrtha na grahaam, tatrpy aaghtam, yath prva paka. yath ca siddhnta, tath cturmsyeu caturghtam upabhti bhavati. NOTES: *{4/136: Tait.S. 5.1.1.1}* *{4/137: E2,6: caturghtny}* *{4/138: E2: na hi dve caturghte aghtvëaghta}* *{4/139: E2: 5,36; E6: 2,21}* ____________________________________________ svarus tv anekanipatti svakarmaabdatvt // MS_4,2.1 // asti jyotiome paur agnūomya, yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*4/140*}, tatredam mntam - khdire badhnti, ple badhnti, rohite badhntti. tat sanidhv idam aparam mnyate, svaru paum anakti ypasya svaru karotti. athednm ida sadihyate, ki bhedena ypt svarur utpdayitavya, uta ypa kriyamam anunipanna akalo grahtavya iti. tatreda tvan na parkyam, ki chedandyutpatte prayojaka svaru, utprayojaka{*4/141*}? prayojaka cet, bhedena ypn nipdyeta. na cet prayojaka, ypa nipadyamnam anunipanna akalo grahūyata iti. sa katha prayojaka syt? katha v na prayojaka iti. yady e vacanavyakti, svaruabdavcya bhvyate. katha? joadinetikartavyatvieeeti. tata, svaru paum anaktti, sa svarur ity avagato grahūyate, tata prayojaka. athaiva vijyate, svaru paum anaktty anavagata svaru. etvad asya{*4/142*} vijyate 'jana tena kriyata iti, idam api, ypasya svaru karotti ypaikadea svarukrye 'jane viniyukta iti tato 'prayojaka. ki tvat prptam? svarus tv anekanipatti svakarmaabdatvt, svarur na ypenaikanipatti syt, ypam anapekamasya svaror jo[467]{*4/143*}adinotpatti. kuta? svakarmaabdatvt. svo hy asya karmaabda svaruty vidhyako bhavati, svaru karotti. eva ca ypakëvayavasya svarutva kriyata iti, ypasya svaru karotti lakaay ypaabda, khadirdyavayavasyety artha. kuta? svarutvabhvan hi ruty gamyate, svaru karotti svarum utpdayatti. ypvayavopdna vkyena, vkyc ca rutir balyasti. tasmd eva sati na niyogato ypakëhd eva svarur utpdayitavya, nirapekd anyasmd api vkt kartavyo bhedeneti. NOTES: *{4/140: Tait.S. 6.1.11.6}* *{4/141: E2: utprayojaka iti}* *{4/142: E2: etvad avaya}* *{4/143: E2: 5,37; E6: 2,22}* ____________________________________________ jtyantarc ca akate // MS_4,2.2 // ita ca nirapekasya svaror utpattir iti gamyate. kuta? jtyantard apy ak bhavati, vkntart{*4/144*}. katham? nnyasya svaru kuryt, yady anyasya vkasya svaru kuryt, anye 'sya lokam anvroheyu, ypasya svaru karotti. na hi ypam anunipannasya garhae jtyantarakvakalpate, ypaakalo hi svarukrye tadn viniyujyate. tasmd api bhedena ypt svarur utpdayitavya iti. NOTES: *{4/144: E2 gibt vkntart in Klammern}* ____________________________________________ tad ekadeo v svarutvasya tannimittatvt // MS_4,2.3 // vabda paka vyvartayati. ypaikadeo hi ypam anunipanna akalo grahtavya iti. kasmt? evam mnyate - yady anyasya vkasya svaru kuryt, anye 'sya lokam anvroheyu, ypasya svaru karotti. na ctryam artho vidhyate, svarum utpdayatti. ki tarhi? svarukrya kartu yam updatte, ta ypd iti. kuta? svarutvasya tannimittatvt, svarutvam atra ryate svaro, ypasya svaru karoti [468]{*4/145*} iti. kasytmyam? ypasyeti, tmya ca samudyasyaikadeo bhavati, tasmd idam ucyate, aprina ah pacamy arthe bhavati, yath kasya dehi, kd dehti, tath kvacit ttyrthe, ghtasya yajati, ghtena yajati. pacamy arthe, ghtd yajati, ghtasya yajatti. dvityrthe v, somasya pibati, soma pibati, somt pibatti. nanktam, ypvayavo 'tra vkyena vidhyate, ruty svaror utpatti, ruti ca vkyd balyasti. ucyate, satyam, evam, ypasyeti tu abdo 'vivakitrtho bhavati. tatra rutir api bdhyate, vkyam api. na tv asmatpake kicid avivakitrtham, svaru karotti svrtha evnuvdo bhaviyatti, ypaakalo vidhyiyate. svaruabda cäjanrthena akale upacarita iti gamyate, avayavaprasiddhi caitam artha gamayiyati. bhavati hi brhmaam - atha kasmt svarur nma? etasmd veo{*4/146*} 'vacchidyate, tad asyaitat svam ivrur bhavati, tasmt svarur nmeti{*4/147*}. NOTES: *{4/145: E2: 5,38; E6: 2,22}* *{4/146: E2: vai yo}* *{4/147: PBr 3.7.1.24}* ____________________________________________ akalarute ca // MS_4,2.4 // ita ca ypam anunipannasya grahaam. kuta? akalarute, akalarutir bhavati svaro, ya prathama akala parpatet, sa svaru krya iti. akala caikadea, ekadea cprayojaka, sabandhiabdatvt. tvat ca vyavahrt samudypekia. tatra prakarad anyrthena khadirdin joadikarmaviiena ygrthena praktensyaikavkyat, ypya khadirdi joayate, chinatti, takati ca. tatra ya akala prathama parptitas ta ca svarum ajanrtha karotti. svaruabda ca tatrnuvadann evopacarati. tasmn naitad asti, pthanipatti svarur iti, [469]{*4/148*} yennyasmd api vkd iti akyate. tasmj jtyantarakvacana nitynuvdo ypaakalastutyartha. NOTES: *{4/148: E2: 5,39; E6: 2,23}* ____________________________________________ pratiypa ca darant // MS_4,2.5 // ita ca na pthanipatti svaru. kuta? ekdainym, pratiypa ca darant, yath, anuprva svarubhi pan samajya{*4/149*} madhyame raangue sve sve{*4/150*} sva sva ypaakalam upaghatti svarubahutva darayati, yadi ca svaru pthanipatti syt, eka evaikdainy tantrea krya sdhayet. ypam anunipannasya tu grahae praktau svaypaakalenäjana ktam ity ekdainym api codaka svaypaakalam eva prpayatti bahutvam upapanna bhavati. svaypaakalagrahaa ca prktasya grahad adhyavasyate, ydo 'sau prkta, tdo 'sau garhtavya, na viia iti. tasmt svarur utpatter na prayojaka iti. NOTES: *{4/149: E2: samajya}* *{4/150: So E1,6, E2 (Fn.); E2 om. sve sve}* ____________________________________________ dne karotiabda // MS_4,2.6 // atha yad uktam, utpattir asya abdenocyate, svaru karotti, eva ca karotiabdo 'vakalpiyata iti. ucyate, dne karotiabdo bhaviyati, svaru karoti, svarum datta iti. yath këhni karoti, gomayni karotty dne karotiabdo bhavati, evam ihpi draavyam{*4/151*}. NOTES: *{4/151: Die Ausgaben wiederholen zwischen MS 4.2.6 und 4.2.7 noch einmal MS 4.2.1-6 mit krzerer, inhaltlich kaum abweichender Kommentierung}* ____________________________________________ khy tatpradhnatvt // MS_4,2.7 // darapramsayo ryate, khm adhiktya, prcm haraty udcm harati prgudcm haratti{*4/152*}. tatra sadeha - kim aya digvda, uta khvda iti. digvda iti prptam, tath rutiabda, khvde lakaeti. tasmd digvda iti. eva prpte brma, khvda iti. kuta? yadi tvad ayam artha, prc dig hartavyeti, tato 'akyo 'rtha, atha prc dia pratyharayeti, tata khartavyeti, vkye khabdasybhvd anupapanno 'ya sabandha. atha prakt kheti, tata prcabdena tasy evbhisabandho nyyya. kuta? pratyak hi prcabdena harater ekavkyat, prakarac chkhabdena bhavet. ubhayathtra prcabdo lakaay prakt v kh lakayet, dio vnpsitatvt, vihradeam psitatama ayuktam{*4/153*}. api ca, prcti sabandhiabdo 'yam, sabandhiabd ca sarve spek, vin padntarea, na paripram artham abhivadanti, smnyapadrthasabandhe ca savyavahrnupapatti, sarvasyaiva deasya kutacit prgbhvt. tath khabdo 'pi sabandhiabda, vkasyety etad apekate. yad vkasyety etad apekate, tad vkasya kh prc, udc, prgudc veti bhavati sabandha, tath ca savyavahro 'vakalpate. yat tu khvde [473]{*4/154*} lakaeti. ucyate, bhavati lakaaypi abdrtha. tasmc chkhvda iti. NOTES: *{4/152: Tait.Br. 3.2.1.3}* *{4/153: E2: psitatama yuktam; E6, E2 (Fn.): psitamayuktam; E2 (Fn.): psitatama sayuktam}* *{4/154: E2: 5,43; E6: 2,25}* ____________________________________________ khy tatpradhnatvd upaveea vibhga syd vaiamya tat // MS_4,2.8 // darapramsayo sammnyate, mlata kh parivsyopavea karotti. tatryam artha sayika, ki khchedanasyobhaya{*4/155*} prayojakam, kh upavea ca, uta kh prayojak, upaveo 'nunipdti. ki prptam? ubhaya chedann nipadyate, kh khmla ca, ubhaya ca prayojanavat. agrea vatspkaradi kariyate, mlata upavea, tena viebhvd ubhaya prayojakam. iti prpte, ucyate, khy brma, tatpradhnatvt, khpradhnatvd{*4/156*} upaveea vibhgo bhavet. khm anunipanno ghyate. katha tatprdhnyam? kh parivsyeti dvitynirdet. nanpavea karotty api dvity. ucyate, nsau parivsayate karma. kasya tarhi? karote. ha, kasmd evam abhisabandho na bhavati, kh parivsya mlata upavea karotti, khabda ca yathaivgre tath mle 'pi. tatryam artha, chedengramle vibhajet. [474]{*4/157*} ki prayojanam? vibhajya mlam, upavea kariymti{*4/158*}. ucyate, naivam, vyavahitakalpan hy eva bhavet, avayavadhnena khrtha parivsanam, vtte tasminn upaveakaraam. nanu praktatvn mlam upaveaabdena sabadhyate. ucyate, ubhayasabandhe virodha. virodhe ca prakarad vkya balya. atha sanihitena sabadhyate, tathpi khprayuktenety patati. ata{*4/159*} siddham eva, uvaveo{*4/160*} na prayojayati chedanam iti. etad atra vaiamyam. NOTES: *{4/155: E2: khc chedanasyobhaya}* *{4/156: E2 gibt khpradhnatvd in Klammern}* *{4/157: E2: 5,44; E6: 2,26}* *{4/158: E2: karotti}* *{4/159: E2 om. ata}* *{4/160: E2,6: upaveo}* ____________________________________________ rutyapyc ca // MS_4,2.9 // khay vatsn apkaroti{*4/161*}, khay g prpayati, khay dohayatty{*4/162*}evamdiu khgrahaeu nopaveasya vypras tata khabdo 'paiti. na hi tanmla khety cakate. kim ata? yatraiva{*4/163*} yatra khabda, tadartha chedanam, dvitynirdet. athpi mle khabdo bhavet, evam api khabdopadieu na mlam, amlaparivsitatvt. yac caiva sasktay khay kriyate, tadartha chedanam. na copadhna mlaparivsitay kriyate. tasmn na tadartha chedanam. ki bhavati prayojanam? pauramsym api khotpdy, yath prva paka. yath siddhnta, tath notpdayitavyeti. NOTES: *{4/161: Tait.Br. 3.2.1.1}* *{4/162: Tait.Br. 3.2.1.2}* *{4/163: E2: yady evam}* ____________________________________________ harae tu juhotir yogasmnyd dravy crthaeatvt // MS_4,2.10 // darapramsayor mananti - saha khay prastara praharatti. tatra sadeha, ki khpraharaa pratipattikarma, uta [475]{*4/164*} arthakarmeti. ki prptam? harae tu juhoti syt, arthakarmety artha. kuta? yogasmnyt, yogo 'sy samna prastarea, saha khay prastara praharatti. sahayoge yatra tty, tasya guabhva, yatra dvity tasya prdhnyam. prastare ca vispao yaji, khpi tasminn eva yajau prastarasya vieaam, samnayogitvt. ha, nanu tatra tatra guabht kh, tasy pratipattir nyyy, itarathnekaguabhva prasajyeteti. ucyate, dravy crthaeatvd utpatty cikritasya eabhtny eva dravyy upadiyante, bhta bhavyyopadiyata iti. tasmd anekaguataiva dravyn nyyyeti. NOTES: *{4/164: E2: 5,45; E2: 2,27}* ____________________________________________ pratipattir v abdasya tatpradhnatvt // MS_4,2.11 // pratipattir v khpraharaam, abdasya tatpradhnatvt. abdo 'tra khpradhna. katham? dvityravat. nanv anyatraiva s dvity, prastare, na khym. ucyate, prastare dvityrtha khym api. katham? tulyayogt saha khay, eva prastara prahto bhavati, yadi khpi prahriyate. tena tulyayoge sahaabdo 'yam. yadi prastara praharae pradhnam, khpi prastaravieaam, na tarhi{*4/165*} tulyayoga. tasmd ya prastare dvityrtha, sa khym api, ata kh pradhnam. api ca, tatra tatra kh guabht, tasym anyatropadiyamnym anekaguabhva{*4/166*}. tatra ko doa? da krya hitvda kalpyeta. ktaprayojany khy apanayanena vedivivecant sukhapracro da kryam, na tu praharea kicit skmam api dam asti, tasmt pratipattir nyyy. [476]{*4/167*} ha, nanu ttyravat parrthena khoccraena bhavitu nyyyam. ucyate, bhaved etan nyyyam, yadi nirjtakl kh syt, tata prastarasya klaparicchedya krtyamn parrth uccryeta, iha punar etad vipartam, nirjtakla prastaro 'nirjtakl kh. tasmt saty api ttyravae prastara eva khy kla paricchetsyati. yath dvitynirdia{*4/168*}, tath kh draavy, yath ttynirdi{*4/169*}, tath prastara. smarthya hi balavattaram iti. NOTES: *{4/165: E2: na tarhi}* *{4/166: E2: anekaguabhva syt}* *{4/167: E2: 5,47; E6: 2,27}* *{4/168: E2: dvitynirdi}* *{4/169: E2: ttynirdias}* ____________________________________________ arthe 'pti cet // MS_4,2.12 // ha, nanu guabhve 'pi dvity bhavati{*4/170*}, yath saktu mrutaikakapleu{*4/171*}. NOTES: *{4/170: E2 om. bhavati}* *{4/171: Cf. Tait.S. 2.4.10.2}* ____________________________________________ na, tasynadhikrd arthasya ca ktatvt // MS_4,2.13 // naitat saktvdibhis tulyam, tasya saktvder anyatrnadhikrt, iha ca khaynyasyrthasya ktatvd vatspkarade. ha, nanu punaruktam etat saktvdn pradarana samdhi ceti. ucyate, na punaruktat mahn doa, bahuktvo 'pi pathya veditavya bhavati, granthabhayena{*4/172*} punarukta necchanti. arthgrahat tu{*4/173*} bibhyata punar{*4/174*} punar abhidhyamna bahu manyanta eva. ki cinty prayojanam? yady arthakarma, pauramsym api khotpdy, atha pratipattir notpdayitavyeti. [477]{*4/175*} NOTES: *{4/172: E2: granthagauravabhayena}* *{4/173: E2: arthgrahad dhi}* *{4/174: E2: bhavet tat punar}* *{4/175: E2: 5,48; E6: 2,28}* ____________________________________________ utpattyasayogt pratnm jyavad vibhga syt // MS_4,2.14 // darapramsayor mnyate - apa praayaty po vai raddh raddhm evlabhya yajata iti{*4/176*}, ubhayatra ca pratn vypra, pratbhir{*4/177*} havi sayautti, tath, antarvedi prat ninayatti. atra{*4/178*} sadeha, kim ubhayam s prayojaka sayavana ninayana ca, uta sayavanrthn ninayana pratipattir iti. ki prptam? utpattisayogo ns kenacit prayojanena, ubhbhym utpannn sayoga. tasmn na gamyate viea, agamyamne viee ubhayrthn vibhgo 'yam, kacid yga{*4/179*} sayavane kacin ninayana iti, jyavat, yath sarvasmai v etad yajya ghyate yad dhruvym jyam iti{*4/180*}. NOTES: *{4/176: Tait.Br. 3.2.4.1}* *{4/177: E2: pratnm utpannn vypra ryate, pratbhir}* *{4/178: E2,6: tatra}* *{4/179: E2: vibhga}* *{4/180: Tait.Br. 3.3.5.5}* ____________________________________________ sayavanrthn v pratipattir itars tatpradhnatvt // MS_4,2.15 // sayavanrth prat. kuta? ttynirdet, sayavane 'p guabhva, dvitynirdec ca ninayane prdhnyam. cinty prayojanam, purobhve pratnm abhva, yath payasyym. [478]{*4/181*} NOTES: *{4/181: E2: 5,49; E6: 2,29}* ____________________________________________ prsanavan maitrvaruya daapradna ktrthatvt // MS_4,2.16 // jyotiome ryate - vg vai devebhyo 'pkrmat yajytihamn s vanaspatn prviat sai vg vanaspatiu vadati. y dundubhau y ca{*4/182*} tave y ca{*4/183*} vym, yad dkitya daa{*4/184*} prayacchati vcam evvarundhe, krte{*4/185*} some maitrvaruya daa prayacchatti{*4/186*}. maitrvaruya daa prayacchatty etad udharaam. tatra saaya, ki dkitadhrae eabhtasya daasya maitrvaruadhraa pratipatti, athavrthakarmeti. ki prptam? maitrvaruya daadna pratipatti. kuta? dkitadhrae ktrthatvt. daena dkayantti{*4/187*} eabhtasynyatra vypra{*4/188*} pratipattir nyyy, yath ctvle kavi prsyatti kayane eabhty prsana pratipatti, evam atrpi draavyam. dvity ca dae vibhakti. tasmt prdhnyam iti. NOTES: *{4/182: E2 om. ca}* *{4/183: E2 om. ca}* *{4/184: E2: dkitadaa}* *{4/185: E2: evvarundha iti. tath krte}* *{4/186: Tait.S. 6.1.4.1-2}* *{4/187: Tait.S. 6.1.3.8}* *{4/188: E2: vypre}* ____________________________________________ arthakarma v kartsayogt sragvat // MS_4,2.17 // arthakarma v syt. kuta? kartsayogt, kartsayogo bhavati. maitrvaruya daam iti kartdaasayogo bhavati{*4/189*}, tasmi ca dao guabhta, purua pradhnabhta. purua hi sa pracaritu samartha karoti. katham? yath prva{*4/190*} tamo 'vaghate 'pa sarpati{*4/191*} g ca sarpa ca vrayati, avalambana ca bhavati. ata puruaprdhnyn na pratipatti. sragvac ca draavyam, yath srajam udgtre dadti [479]{*4/192*} ity{*4/193*} asaty apy upakre puruasya prayojanavattvt, niprayojanatvc ca sraja, bhavati puruaprdhnyam, evam ihpi draavyam. tasmn na pratipattir iti. atha yad uktam - dvityravad daaprdhnyam iti. ucyate, tath yukta{*4/194*} cnpsitam iti dvity draavy. kuta? maitrvarue caturthnirdet. sapradne hi caturth bhavati, sapradna ca karmabhipreyate. tatra dad abhipretataro maitrvarua iti gamyate. NOTES: *{4/189: E1,6 und E2 (Fn.); E2 om. kartdaasayogo bhavati}* *{4/190: E2: yathprva}* *{4/191: E2: praviati}* *{4/192: E2: 5,50; E6: 2,29}* *{4/193: Tait. S. 1.8.18.1}* *{4/194: E2: tathyukta}* ____________________________________________ karmayukte ca darant // MS_4,2.18 // da prain anvhety andyate, tena pracarato daa pradarayati. tad arthakaramai saty upapadyate. pratipattau tu dao maitrvaruya dattas tato 'pavjyeta, kta ca kartavyam iti na{*4/195*} tena prayojam iti na dhryeta. tatraitaddarana nopapadyate, tath, ahis tv daatti maitrvarua bryd ahir iva hy ea iti, tath{*4/196*}, mualyan vheti. mualaabda ca dae prasiddha, yath kva nu khalu{*4/197*} mualino mavak gag avatareyur{*4/198*} iti. tasmd apy arthakarma. NOTES: *{4/195: E2: 'pavjyeta. tatkarma kartavya ca ktam iti na}* *{4/196: E2: iva yena draavya iti. tath}* *{4/197: E2: katha na khalu}* *{4/198: E2: nvatareyur}* ____________________________________________ utpattau yena sayukta tadartha tac chrutihetutvt tasyrthntaragamane eatvt pratipatti syt // MS_4,2.19 // yad uktam, yath kaviprsanam iti. tatrocyate, yukta tatrotpadyamna yat, yena prayojanena sabaddham utpadyate, [480]{*4/199*} tat tadartham eva nyyyam. tasynyatra gamane pratipattir ity etad upapadyate, yadi na da prayojana bhavati. iha tu da prayojana maitrvaruasya dhraae{*4/200*}, tasmd viamam etat. athav - adhikarantaram, viy kayana prsana cobhayam api prayojakam iti prva paka, ekanipatte sarva sama syd iti. utttara paka, kayane ttynirded viy guabhva. prsane ca dvitynirdet, anyatra ca ktrthatvt prdhnyam iti. NOTES: *{4/199: E2: 5,51; E6: 2,30}* *{4/200: E2: dhraam}* ____________________________________________ saumike ca ktrthatvt // MS_4,2.20 // asti jyotiome 'vabhtha, vruenaikakaplenvabhtham abhyavapantti{*4/201*}{*4/202*}. tatrmnyate, varuaghta vaitad yajasya yadjūa yadgrva yadaunduvar{*4/203*} yadabhiavaaphalake, tasmd yatkicit somalipta dravya tenvabhtha yantti{*4/204*}. tatra saaya, ki somaliptn dravym avabhthagamana pratipatti, athavrthakarmeti. ki tvat prptam? pratipattir iti. kuta? ktrthatvt, ktrthny etni dravyi tatra tatra, tem avabhthagamana pratipattir nyyy. NOTES: *{4/201: E2: abhyavayantti}* *{4/202: Mait. S. 4.8.5}* *{4/203: E2: yad audumbar; E6: yadnduvar}* *{4/204: Mait.S. 4.8.5}* ____________________________________________ arthakarma vbhidhnasayogt // MS_4,2.21 // arthakarma v, abhidhnena sayogt, tenvabhtha yantti. tenvabhthasajaka nipdayantti, tty tena [481] iti, dvityvabhtham iti. tasmt somalipta guabhtam, avabhtha pradhnabhta iti. ____________________________________________ pratipattir v tan nyyatvd derthvabhtharuti // MS_4,2.22 // pratipattir v. kuta? tannyyatvd eva. ea hi nyya, yad anyatra ktrtham anyatra pratipdyate, tad iha yadi somalipta dravyam avabhthe karaa vidhyate, tato 'rthakarma. atha somaliptena yna vidhyate, tata pratipatti. na hy atra somalipta vidhyate 'vabhthe, tath saty avabhthasomaliptasabandho 'bhyavayantty anenkhytena vidhyeta. tatra vkyena vidhna syt, na tu ruty, yne 'mun vidhyamne{*4/205*} ruty vidhnam. tat parighta bhavati, ruti ca vkyd balyas, tasmt pratipatti. atha yad uktam, arthakarmbhidhnena sayogd iti. tatra brma, eva sati derth avabhtharuti, avabhtha yantti, avabhthena dea lakayati, yasmin dee 'vabhtha, ta dea yantti. tasmt pratipattir iti. NOTES: *{4/205: E2: yne punar vidhyamne}* ____________________________________________ kartdeaklnm acodana prayoge nityasamavyt // MS_4,2.23 // ida ryate - paubandhasya yajakrato a tvija{*4/206*}, darapramsayor yajakrato catvra tvija{*4/207*}, cturmsyn yajakratn{*4/208*} paca tvija{*4/209*}, agnihotrasya yajakrator eka tvik{*4/210*}, saumyasydhvarasya yajakrato saptadaa tvija{*4/211*}, tath, same darapramsbhy yajeta, prcnapravae vaivadevena yajeta, pauramsy pauramsy [482]{*4/212*} yajeta, amvsyym amvsyayeti{*4/213*}. tatra sadeha, ki kartdeakl vidhyante, utndyanta iti. ki tvat prptam? kartdeaklnm acodanam anuvda{*4/214*}. kuta? prayoge nityasamavyt, prayoge nityasamavet eta iti. na, te kartdeaklebhya, prayoga sidhyati, tena prayogacodanayaiva prptnm anuvda. nanu viamdipratiedhrtham etad vacana bhaviyati. neti brma, upadeakam evajtyaka vacanam, na pratiedhakam. tasmd anuvda iti. NOTES: *{4/206: Tait. Br. 2.3.6.3}* *{4/207: Tait. Br. 2.3.6.2}* *{4/208: E2: yajakratn}* *{4/209: Tait. Br. 2.3.6.2}* *{4/210: Tait. Br. 2.3.6.1}* *{4/211: Tait. Br. 2.3.6.4}* *{4/212: E2: 5,54; E6: 2,31}* *{4/213: E2: amvsyay yajeteti}* *{4/214: E1 gibt anuvda in Klammern}* ____________________________________________ niyamrth v ruti // MS_4,2.23 // ucyate, na caitad asty anuvda iti, anuvdamtram anarthakam. yadi vidhi, evam aprvam artha prakariyati, tasmd vidhir iti. nanu prayoggatvt prpta eveti. ucyate, niyamrth rutir bhaviyati. ko 'ya niyama? aniyatasya niyatat, prayoggatay sarve de prpnuvanti, na tu samuccayena. yad sama, an tad viama, yad viama, na tad sama. sa ea sama prpta cprpta ca, yad na prpta, sa pako vidhi prayojayati. ato viamacikrym api samo vidhyate. tasmd viamasyprptir vidhau sati bhavatti samo vidhyate. evam itarev api, tasmd vidhir iti. ____________________________________________ tath dravyeu guarutir utpattisayogt // MS_4,2.25 // adhikaraapradeo 'yam{*4/215*}. idam mamanti - vyavya vetam labheta bhtikma{*4/216*}. tath, somraudra ghte caru nirvapec chukln vrh brahmavarcaskma{*4/217*}, tath, nairta caru nirvapet kn vrhm iti{*4/218*}. tatra sadeha, ki vetdivaro vidhyata utndyate, utndyata iti. ki prptam? andyate, dravyarutightatvt. vidhir v, pake prptasya niyamrtha{*4/219*} iti. pakokta prayojanam ubhayor apy adhikaraayo. NOTES: *{4/215: E2: adhikaratideo 'yam}* *{4/216: Tait. S. 2.1.1.1}* *{4/217: Mait. S. 2.1.5}* *{4/218: Tait.S. 1.8.9.1}* *{4/219: E2: prptasya varasya niyamrtha}* ____________________________________________ saskre ca tatpradhnatvt // MS_4,2.26 // ayam apy adhikarapradea. darapramsayo ryate - vrhn avahanti, tauln pinati, tat kim, imau vidh, utnuvdv iti. saaye 'rthaprptatvt, anuvdv iti prpte, niyamrthatvd vidh iti. ____________________________________________ yajaticodan dravyadevatkriya samudye ktrthatvt // MS_4,2.27 // eaviniyoga ukta, ki tat pradhnam, yasyaite e iti. ucyate, yajati dadti juhotty evalakaam. atha kilakaako yajatijuhotir{*4/220*} dadti ceti. yajaticodan, tvad dravyadevatkriyam, dravya devat ca, tasya dravasya kriy, yay{*4/221*} tayo{*4/222*} sabandho bhavati{*4/223*}. samudye, samuditev eu{*4/224*} yajatiabdo bhavati. loke, io 'nena paupatir iti. tena manymahe, dravyadevatkriyasyrthasya yajatiabdena pratyyana [484]{*4/225*} kriyata iti. lakaakarmai prayojana na vaktavyam, jnam evtra prayojanam iti. NOTES: *{4/220: E2: yajatir juhotir}* *{4/221: E2: yath}* *{4/222: E2: dravya devatm uddiya tyajyate, tasya ca kriy, yath kriyay tayo}* *{4/223: E1 gibt yay tayo sabandho bhavati in Klammern}* *{4/224: E1 gibt samuditev eu in Klammern}* *{4/225: E2: 5,56; E6: 2,33}* ____________________________________________ tadukte ravaj juhotir secandhika syt // MS_4,2.28 // atha kilakaako juhotir iti. tad ukte yajaty ukte 'rthe{*4/226*} juhoti ryate, secandhike. tasmd yajatir evsecandhiko juhoti, hutam anenety evajtyake vaktro bhavanti loke. vede 'pi yajaticodita juhotinnuvadati - sagrmia caturhotr yjayet, caturghtam jya ktv caturhotra vycakta, prvea graherdha juhuyd uttarerdham iti. atha dadti kilakaaka iti. tmana svatvavyvtti parasya svatvena sabandha. yajatidadtijuhotiu sarvetsarga samna. tatra yajatir devatm uddiyotsargamtram, juhotir secandhika, dadti{*4/227*} utsargaprvaka parasvatvena sabandha ity ea e viea iti. [485]{*4/228*} NOTES: *{4/226: E1 gibt yajaty ukte 'rthe in Klammern}* *{4/227: E2,6: dadtir}* *{4/228: E2: 5,56; E6: 2,33}* ____________________________________________ vidhe karmpavargitvd arthntare vidhipradea syt // MS_4,2.29 // jyotiome ryate - yad tithyy barhi, tad upasadm, tad agnūomyasyeti. tatra sadeha, ki paradravyasyopadea, uta niriikasya{*4/229*}, athav dharmavidhipradea, athav dravyasdhrayam iti. ki prptam? paradravyasyopadea. kuta? paradravyasyopadeasada abda, yad tithyym, tad upasadm iti, yath yo devadattasya gau, sa viumitrasya kartavya iti devadattd cchidya viumitrya dyata iti. ata paradravyasyopdea iti. na caitad asti, tath saty tithyy tasya vidhna yat prvam, tad anarthaka syt. eva tarhi niriikasyopadea{*4/230*}, tentithyy yad vihitam, tithyy yad upttam iti, tath saty arthavad tithyy tad vacanam. niriikena{*4/231*} tpasada kartavy bhavanti{*4/232*}. na caia inm cra. na ca sarve codakaprpt dharm bhaveyu, ato brma - vidhe karmpavargitvd arthntare vidhipradea syt. tad barhi parisamptym tithyym apavktam, prva{*4/233*} tad tithyy, upasatkle{*4/234*} tithysabandhas tasya nsti. bhtaprvetithyay karma lakyeta. laka[486]{*4/235*}abda ca na nyyya. tasmd tithybarhia äjasybhvd yad dharmakamtithybarhi, tad dharmakam upasadm agnūomyasya ceti nyyyam. NOTES: *{4/229: E2: niriakasya}* *{4/230: E2: niriakasyopadea}* *{4/231: E2: niriakena}* *{4/232: E2: bhavantti}* *{4/233: E2: apavktam st, prva}* *{4/234: E2: tithyym st, upasatkle}* *{4/235: E2: 5,57; E6: 2,34}* ____________________________________________ api votpattisayogd arthasabandho 'viin prayogaikatvahetu syt // MS_4,2.30 // api veti pako vyvartate. utpattisayoga evaio 'sya barhia. yadi hy utpannam tithyy barhir viia syt, tasya dharm aupasade barhiy atidiyeran, na tu tad asti kenacid vkyena. eva{*4/236*} praktya, barhio vieo vakyate. vavla prastara, vidht caikavyv iti. tena na paravihita barhir ucyate, na niriikam{*4/237*}, na kutacid dharm pratidiyante. ki tarhi? sdhraam amū barhir ucyate, yad tithyy vidhyate, tad evopasadm, agnūomyasya ca vidhyata iti, aviin barhi sayoga ekena sarvem, yad dau barhir lyate, tal lavana sarvem arthena, sdhrao barhia prayoga. eva ruti abdasya, paright bhaviyati, itarath dharmalaka bhavet, rutilakaviaye ca rutir nyyy na laka. tasmt tray sdhraa barhir iti, pakokta prayojanam. [486]{*4/238*} NOTES: *{4/236: E2: vkyena. yadtithyym ity eva}* *{4/237: E2: niriakam}* *{4/238: E2: 5,59; E6: 2,34}* ____________________________________________ dravyasaskrakarmasu parrthatvt phalarutir arthavda syt // MS_4,3.1 // yasya khdira sruvo bhavati, sa chandasm eva rasenvadyati, saras asyhutayo bhavanti. yasya paramay juhr bhavati, na sa ppa loka ӭotti. yasyvatthy upabhd bhavati, brahmaaivsynnam avarundhe, yasya vaikakat dhruv bhavati, praty evsyhutayas tihanti. atho praiva jyate, yasyaivarp sruv{*4/239*} bhavanti, sarvy evaina rpi panm upatihante, nsyparpam tman jyata iti{*4/240*}. tath jyotiomasaskre{*4/241*} phalaruti, yadkte cakur eva bhrtvyasya vkte{*4/242*}, tath, keamar vapate, dato dhvate, nakhni nikntati, snti, mt v e tvag amedhya vsyaitad tmani amala tad evopahate medhya eva medham evam upaiti{*4/243*}. karmai phala ryate, abhū v etau yajasya yad dhrau, caku v etau yajasya yad jyabhgau{*4/244*}, yat prayjnuyj ijyante, varma v etad yajasya kriyate, varma yajamnasya bhrtvyasybhibhtyai, iti{*4/245*}. atra sadeha, kim ime phalavidhaya, utrthavd iti. ki prptam? phalavidhaya, pravttivieakaratvt phala[488]{*4/246*}vidhe, yath khdira vryakmasya ypa kryt, pla brahmavarcaskmasya, bailvam anndyakmasyeti{*4/247*}. yathaite phalavidhaya, evam ihpi draavyam. eva prpte brma. phalrthavd iti. kuta? parrthatvt, kratvarthny etni. juh pradne guabht, upabhd upadhrae, sruv{*4/248*} jyadhrae, ajanavapandi ca yajamne, ghrv jyabhgau prayjnuyj cgneydiu. yadi phale 'pi guabhva syt, anyatropadinm anyatra punar guabhva upadia iti pratijyeta. na caitan nyyyam, parrthat hi guabhva, kratvarth cai abdena, juhv juhoti juhv homam abhinirvartayatti{*4/249*}, eva sarvatra. tasmn naite pururth. NOTES: *{4/239: E2: sruco}* *{4/240: Tait. S. 3.5.7.3}* *{4/241: E2: jyotiome saskre}* *{4/242: Tait.S. 6.1.1.2}* *{4/243: Tait.S. 6.1.1.2}* *{4/244: Tait. S. 2.6.2.1}* *{4/245: Tait. S. 2.6.1.5}* *{4/246: E2: 5,59; E6: 2,35}* *{4/247: Ait.Br. 2.1}* *{4/248: E2: dhruv}* *{4/249: E2 gibt juhv homam abhinirvartayati in Klammern}* ____________________________________________ utpatte ctatpradhnatvt // MS_4,3.2 // athocyeta - puruam api prati guabhva upadia, yasya paramay juhr bhavati na sa ppa loka ӭottyevamdibhir vkyair iti. tac ca na. kasmt? utpatter atatpradhnatvt, tatra{*4/250*}, ply juhvppalokaravaa{*4/251*} kriyata iti na{*4/252*} kacic chabda ha, etvac chryate, yasysau bhavati, na sa ppa loka ӭotti, etvad atra abdena gamyate, yasyaivalaka{*4/253*} juh, tasyppalokaravaam iti. tatra juhv tat kriyate, juhr v tadartheti, naitac chabda ha. nanv anumnd etad gamyate, dhruva ply juhv tat kriyate, yatas tasy saty tad bhavatti. atrocyate, na, evajtyaka kryakraatve 'numna bhavati, kryakraasabandho nma sa bhavati, yasmin sati yad bhavati, yasmi csati yan na bhavati, tatraiva kryakraasabandha. iha tu tadbhve [489]{*4/254*} bhvo jta, nbhve 'bhva. yasya pl na bhavati tasyppalokaravaa nstti, na, evajtyaka abdo 'sti, tena na, niyogato 'vagamyate, teneda kriyata iti, lakaam etat puruasya gamyate, tasmn nnumnam. api ca, yasypi juh pl bhavati, tasypi ppalokaravaa bhavati. katham avagamyate? pratyakata. nanv eva saty agnihotrepi phala na sdhyeta. na{*4/255*} hutmtrea phala dyata iti. naia doa, na hi tatrocyate, tvataiva phala bhavatti. iha tu vartamny juhsatty vartamnasya ppalokaravaasya pratiedha. tasmn na tatrnumnam, ida kryam, ida kraam iti. agnihotrdiu tu abdenaiva kryakraasabandha ucyate. tasmt tatra tatkle 'dyamne 'pi phale, klntare phala bhaviyatti gamyate, na tv evajtyakeu, tasmn naivajtyakebhya phalam astti. nanu yasya pl juhr bhavati, na sa ppa loka ӭotty evam ukte tat eva tat phala bhavatti gamyate, tasmd ihpi klntare phala bhaviyatti. ucyate, satya gamyate, prama tatra kim iti vicrayma. na tvat pratyakam, nnumnam, netarad daviayam upamndi, no khalv api abda ity etad uktam, vkyrtho 'pi padrthopajanito bhavati, nnyath, tad uktam - tadbhtnm kriyrthena sammnya iti{*4/256*}{*4/257*}. tasmd apramamlatvn mithyvijnam etat. laukikeu tu vkyev athaiva{*4/258*} gamyate, tni hi vijte 'rthe prayujyamnny adhyhryapadni gauni vipariatavyavahitrthni ca prayujyante. tasmt tatsdyd vacanvagamyev apy artheu bhavati tattvarpo mithypratyaya, yath mgatdiu. [490]{*4/259*} api ca, vartamnpadeo 'yam, na ca, ayam artho vartamna, tasmn na khdirasruvdisadbhve tatphala bhavet. tad evam patati, khdirdau sati bhavati tatphala npi bhavati, asaty api bhavati v na veti. naiva vijyate, kutas tatphalam iti. tasmd evajtyakeccariteu na kvacit pravttir na kutacin nivttir ity narthakyam akriyrthatvt. arthavde tu sati bhavati prayojana khadirde, sruvdiu karmrtheu prayojanavatsu. yady e kratu prati prayojanavatt na syt, tata etad eva phala kasycic chabdavtty bhaved v na veti vicryeta. sati tu prrthye naiva kcic chabdapravttir rayitu akyate. kaimarthye hi s kalpyeta. tasmd evajtyak arthavd, arthavdatve cvartamne lakaay vartamnaabda praasrtha upapatsyate. NOTES: *{4/250: E2: na tatra}* *{4/251: E2: paramayy juhvppalokaravaa}* *{4/252: E2 om. na}* *{4/253: E2: tasyaivalaka}* *{4/254: E2: 5,61; E6: 2,36}* *{4/255: E2 om. na}* *{4/256: E2: sammnyo 'rthasya tannimitatvd iti}* *{4/257: MS 1.1.25}* *{4/258: E2 om. atha}* *{4/259: E2: 5,61; E6: 2,36}* ____________________________________________ phala tu tatpradhnym // MS_4,3.3 // atha yad uktam, yath, khdira vryakmasya ypa kuryt, bailvam anndyakmasya pla brahmavarcasakmasyeti, yukta teu, vidhivibhakti kuryd iti vryakhdirasabandhasya vidhtr, na ca vartamnpadein. tasmt tatrvirodha iti. eva hi padavkyrthanyyavida lokam mananti - kuryt, kriyeta, kartavyam, bhavet, syd iti pacamam/ etat syt sarvavedeu niyata vidhilakaam//iti. vidhivibhakti hi vidhyik liga manyamn lokam ima sammananti{*4/260*}. asti ctra vidhivibhakti. tasmd anupavaranam etad iti. [491]{*4/261*} NOTES: *{4/260: E2: manyamns ta eva sammananti}* *{4/261: E2: 5,63; E6: 2,37}* ____________________________________________ naimittike vikratvt kratupradhnam anyat syt // MS_4,3.4 // asti jyotiome naimittikam, brhadgira brhmaasya brahmasma kuryt, prthur am{*4/262*} rjanyasya, ryovjya vaiyasyeti, tathgnau naimittikam, shasra prathama cinvna cinvta, dvishasra dvityam, trishasra ttyam iti{*4/263*}, tath darapramsayo ryate, godohanena paukmasya praayet, ksyena brahmavarcasakmasya, mrtikena pratihkmasyety etni naimittikni. teu sadeha, kim etny eva naimittikni nityrthe, utnyat tatra tatra{*4/264*} nityrtha iti. ki prptam etny eveti. kuta? atra brahmasmdibhir avaya bhavitavyam, coditni hi tni, sanihitni sdhanny kkanti. na ca, e santi vihitni sdhanni, sampata ca naimittikny upanipatanti, tai praktai sanihitair etni nirkkkriyanta ity etan nyyyam. katham? naimittika hi sanihitam, vkyd avagamyate nnyac chryate, yv ca rutasyotsarge doa, tvn evrutakalpanym. ha, nanu nimittrthni tni praktni. ucyate, naia doa, anyrtham api praktam anyena sabadhyate, yath, lyartha kuly prayante, tbhya ca pnya pyate, upaspyate ca. evam ihpi draavyam. athav, asty evtrvntaravkyam, yath, godohanena praayed iti, tad akmasabaddha godohanena praayana prpayati. na ca akya rutam utsraum. yo 'py ayam, [492]{*4/265*} paukmasyeti abda, sa paukmasabandha aknuyt kartum, nvntaravkyasyrtha nivrayitum, na ca gamyamnam, vin kraena, avivakitam iti akya vaditum. bhavanti ca dvihni{*4/266*} vkyni, yath, veto dhvati, alambusn yteti. tasmn naimittikny eva nityrthe bhavitum arhantti. eva prpte brma, naimittike ryame kratvartham anyat syd iti. kuta? vikratvd viee rutatvd ity artha{*4/267*}. viee hi tatra naimittika ryate, tad asati tasmin viee na bhavitum arhati. yad uktam, avayakartavynti. naia doa, avaya kartavyatvt kariyante. yat tu nnyad e vihita sdhanam iti, smnyavihita bhaviyatti na doa. ki tat? abhvarto brahmasma, adaamantragato 'gni, vraa praayanaptram. atha yad uktam, sanihitai praktair naimittikair brahmasmdni sabhatsyanta iti. neti brma, na hi brhadgirdn prakaraam. athocyeta, praktai stotrdibhi sabadhyanta iti, etad api nopapadyate. yady api praktni nityni stotrdni, tathpi vkyena nimittasayoge ryante brhadgirdni, vkya ca prakarad balya. yad uktam, sanidhnd vkyd avagato 'yam artha iti. na, evajtyako vkyrtha smnya padrtha{*4/268*} bdhitum arhati. nimittasayoge hi brhadgirdnm arthavatt. tasmt tatra tatrnyan naimittikd iti. atha yad uktam, avntaravkyena godohanam api prpita na akyam utsraum, te krat, avivakita kalpayitum{*4/269*}, [493]{*4/270*} dviha hi tad bhavatti. ucyate, krad avivakitam. ki kraam? na hi, ida yugapad bhavati, pariprena crthbhidhnam avntaravkyena ceti. katham? praayatti praprve nayatau vidhivibhakti svapadagatam artha ruty vidadhti, praayandisabaddham api godohandi ruty, vkyena ca. vastu phalasya godohande ca sabandha. sa hitv rutyartham, kevalena vkyena. atha praayanasya godohandisabandham, godohande ca phalena sabandha vadatty ucyate. na{*4/271*}, dvyarthbhidhnd bhidyeta nitar vkyam, na caitan nyyyam. yat tu, veto dhvattyevamdi, bhavet tatra vienavagamd ubhayrthvagati. iha tu gamyate viea kamipadoccraam, sa iha rauto 'rtha. manyeta, yadi godohande kriysabandho vivakyate, kamipada pramdo bhavet. na cya pramda, naivvntaravkyrthe vivakite kamipadasabandho 'vakalpate. tasmn na dviha vkyam, godohandikamisabandha evtrbhidhyate, na nityakrye bhavitum arhatti, eva sarvatra. NOTES: *{4/262: E2: ama; E1 (Fn.): asyam}* *{4/263: Tait.S. 5.6.8.2}* *{4/264: E2 om. tatra}* *{4/265: E2: 5,64; E6: 2,38}* *{4/266: E1 (Fn.): dvividhni}* *{4/267: E1 gibt viee rutatvd ity artha in Klammern}* *{4/268: E2: smnyapadrtha}* *{4/269: E1 gibt avivakita kalpayitum in Klammern}* *{4/270: E2: 5,64; E6: 2,38}* *{4/271: E2: tan na}* ____________________________________________ ekasya tbhayatve sayogapthaktvam // MS_4,3.5 // agnihotre ryate, dadhn juhotti, puna ca, dadhnendriyakmasya juhuyd iti. tathgnūomye pav mnyate, khdire badhntti, puna ca, khdira vryakmasya ypa kuryd iti. tatra sadeha, kim atrpy anyan nityrtham, [494]{*4/272*} uta naimittikam eveti. ki prptam? prvea nyyennyad iti. eva prpte brma - ekasyobhayatve nityatve naimittikatve ca{*4/273*} sayogapthaktva kraam. tad iha sayogapthaktvam asti, eka sayogo dadhn juhotti, eko dadhnendriyakmasyeti, tathaika, khdire badhntti, apara, khdira vryakmasyeti. tasmn nityrthe kmya ca dadhikhdirdti. NOTES: *{4/272: E2: 5,65; E6: 2,39}* *{4/273: E1 gibt nityatve naimittikatve ca in Klammern}* ____________________________________________ ea iti cet // MS_4,3.6 // iti cet payasi, kasmn na prvasyyam api eo bhavati? yad etad uktam, dadhn juhoti, khdire badhntti, tasyaiva tu dadhna phalam indriyam, tath khdirasya vryam. tac ceda caika vkyam iti. ____________________________________________ nrthapthaktvt // MS_4,3.7 // naitad evam, pthag etv arthau, ya ca dadhihomasayoga, ya ca dadhndriyasayoga, tath khdirasya badhntin sayogo vryea ca. dvv etv arthau, dvv api ca vidhitsitau, arthaikatvc caika vkya samadhigatam. ihrthadvayena bhidyeta vkyam. katham? juhotisamabhi[495]{*4/274*}vyht vidhivibhakti, asabhave rautasya homavidhnasya{*4/275*}, gua samabhivyhta vidhtum arhati, tad asabhave guaphalasabandham. tatra hy atyantya rutir uts vkynurodhena syt, na ca yugapat sabhavsabhavau sabhavata. tasmd yad eva naimittika tad eva nityrtham iti. NOTES: *{4/274: E2: 5,66; E6: 2,39}* *{4/275: E2: rautahomavidhnasya}* ____________________________________________ dravy tu kriyrthnm saskra kratudharma syt // MS_4,3.8 // jyotiome sammananti - payovrata brhmaasya, yavg rjanyasya, mik vaiyasyeti{*4/276*}. tatra sadeha, kim aya puruadharma, uta krator iti. prakaraa bdhitv vkyena viniyukta puruasyeti. eva prpte brma, puru kriyrthn arradhrartho balakarartha cya saskro vrata nma, sa kratudharmo bhavitum arhati, prakaranugrahya. nanu vkyt puruadharma iti. neti brma, tath sati phala kalpyam, kptam itaratra. prayogavacanenopasahta hi tatpradhnasya. tasmt kratudharma. NOTES: *{4/276: Tait.S. 6.2.5.2-3}* ____________________________________________ pthaktvd vyavatiheta{*4/277*} // MS_4,3.9 // atha puruasayoga kim artha? vyavasthpanrtha iti brma, payovrata jyotiomasya bhavati, tat tu brhmaakartkasyaiva, nnyakartkasyeti. eva sarvatra. [496]{*4/278*} NOTES: *{4/277: E2: vyavatihet}* *{4/278: E2: 5,67; E6: 2,40}* ____________________________________________ codany phalrute karmamtra vidhyeta na hy aabda pratyate // MS_4,3.10 // idam mananti, tasmt pitbhya prvedyu karotti{*4/279*}, tath, sarvebhyo v ea devebhya sarvebhya chandobhya sarvebhya phebhya tmnam gurate, ya satrygurate, sa vivajittirtrea sarvaphena sarvastomena sarvavedasadakiena yajetety{*4/280*} evalakaake rute, bhavati sadeha, ki niphalam etat karmamtram, uta saphalam iti. ki prptam? niphalam iti. kuta? phalrute, abdapramake karmay evajtyake. na hy aabda pratyate. nanu vaidikni karmi phalavanti bhavantty evam uktam. ucyate, phaladarant tni phalavantty uktam, na vaidikatvt. eva tarhi kartavyatvagamt phalavantty adhyavasyma, sukhaphala hi kartavya bhavatti. ucyate, pratyakaviruddham evajtiyakasya kartavyatvam, skd dhi tad dukhaphalam agacchma. na caivajtyaka pratyakaviruddha vacana prama bhavati, yathmbuni majjanty albni, il plavante, pvaka ta iti. api ca, anumnd atra sukhaphalat, yasmt kartavyam ata sukhaphalam iti, pratyaka cnumnd balya. tasmn niphalam evajtyakam iti. eva hy atra phala kalpyeta, yady etat phalavat, evam upadeo 'rthavn bhavatti. ucyate, kma vkyam anarthakam iti nyyya vacana bhavet, bhavanti hy anarthakny api vacanni, [497]{*4/281*} daa dìimni, aapy{*4/282*} ity evajtyakni. nanu vivajidvypra sukhaphala iti. uttaram{*4/283*}, sukhaphala hi bhavaty aprvam, na vypra, na cyam aprvasya kartavyatm ha, phalakartavyaty hi saty tad avagamyate, vkyrtha ca phalasya kartavyatm ha, na padrtha. na ctra phalasabaddha vkyam asti. tasmn nyam aprvasya vidhyaka abda, vypramtram eva{*4/284*} vidadhti, sa ca vypro na tadtve sukhaphala, npy yatym, bhagitvt. tatrprva kalpayitv phalam avagamyeta, phala ca kalpayitvprvam. evam itaretarraya bhavati, itaretarrayi ca na{*4/285*} prakalpante. tasmn niphalam evajtyakam iti. ha, adhyhariymahe phalavacanam{*4/286*}. ucyate, na akya paripre vkye 'dhyhartum, paripra hda vkyam, vivajidyga kartavya iti. na, kicit padam asti skkam, yendhyhtya phala sabadhyeta, yathkeme 'pi pathi{*4/287*}, bhavati vipralambhakopadea{*4/288*}, kemo 'yam, yath gacchatu bhavn aneneti. paripram eveda vkyam, ndhyhram arhati vipralambhakakartkam{*4/289*}, evam idam api paripra vkya ndhyhram arhati. api ca, adhyhriyamenaiveda vkya sabadhyeta, vivajidyga kartavya, ida ca phala bhavatti, dvv imv arthau, ekrtha ca vkya samadhigatam. tasmd anarthakam evajtyaka karmeti. [498]{*4/290*} NOTES: *{4/279: Tait.S. 2.5.3.6}* *{4/280: Tait.Br. 1.4.7.7}* *{4/281: E2: 5,68; E6: 2,41}* *{4/282: E2,6: aapp}* *{4/283: E2 om. uttaram}* *{4/284: E1 (Fn.): ygamtram ea}* *{4/285: E2: ca kryi na}* *{4/286: E1 (Fn.): phalam}* *{4/287: E1 (Fn.): kemo 'ya panth}* *{4/288: E2: vipralambhakpadea}* *{4/289: E2: vipralambhakatve 'pi; E2 (Fn.): vipralambhakakartkam}* *{4/290: E2: 5,69; E6: 2,41}* ____________________________________________ api vmnnasmarthyc codanrthena gamyetrthn hy arthavattvena vacanni pratyante 'rthato hy asamrthnm nantarye 'py asabandhas tasmc chrutyekadea sa // MS_4,3.11 // api veti pakavyvtti. na caitad asti, aphalam iti, phalacodan, arthena gamyeta. katamenrthena? kartavyatvacanena. ha, nanu vyprasya pratyakaviruddh kartavyat. na vyprasyocyate. kasya tarhi? vyprenyasya kasyacid iti, bhavati tenedn vkya skkam. tatrdhyhro 'vakalpate, bhavati cdhyhrepi kalpan, yath dvra dvram ity ukte, savriyatm apvriyatm iti{*4/291*}. katha punar avagamyate, ihdhyhrea kalpayitavyam iti. mnnasmarthyt, evam idam mnnam arthavad bhaviyati, aknoti crtham avagamayitum. tasmn nnarthakam. nanu yat padam adhyhriyate, tat paurueyam, tenvagata cpramam. ucyate, nprvam adhyhariyma, vaidikenaivsya, sahnyatra sammntena, ekavkyatm adhyavasma. ha, naiva akyam, antikd upanipatita hi padam{*4/292*}, vkyrtham upajanayitum ala bhavati, na drd avatihamnam. atrocyate, vyavahitam api hi, parudya vyavadhyakam, nantaryea manasi viparivartamnam alam eva bhavati vieam upajanayitum. yath - ita payasi dhvanta dre jta vanaspatim/ tv bravmi vilki y pinaki jarad gavam// [499]{*4/293*} iti, ita{*4/294*} payasti abdo buddhau bhavati, sa dre jta vanaspatim{*4/295*}, etai padair vyavahitena jarad gavam ity anena abdena vyavadhyakny apodya sabadhyamna sabadhyate, arthn hy arthavattvena hetun vyavahitny api vacanni sabadhyante. yni punar arthato hy asamarthni, tny nantarye 'pi sati na parasparea sabandham arhanti, yath y pinaki jarad gavam ityevamdni. tasmn na paurueyat bhaviyati. ha, nanv atrpy apek pauruey. ucyate, npek vede, vedrthapratipattv abhyupya ea bhavati, ananatarpekym asabhavantym mnnasmarthyd itarpekvttir ryate. tasmc chruty ekadea sa, phalakmapada dre 'pi sat tasya vkyasyaikadeabhtam ity artha{*4/296*}. NOTES: *{4/291: E2: iti v}* *{4/292: E2 om. padam}* *{4/293: E2: 5,70; E6: 2,42}* *{4/294: E2: atra, ita}* *{4/295: E2: vanaspatim iti}* *{4/296: E1 gibt phalakmapada dre 'pi sat tasya vkyasyaikadeabhtam ity artha in Klammern}* ____________________________________________ vkyrtha ca gurthavat // MS_4,3.12 // indrya rje kara{*4/297*} iti{*4/298*} yath vkyntarasthena vidhiabdena guavidhna bhavati, eva phalavidhnam api bhavitum arhatti, yath varuo vaitam agre pratyaghd iti{*4/299*} vyavadhraakalpan. evam{*4/300*} idam api draavyam. NOTES: *{4/297: E2: skara}* *{4/298: Tait.S. 5.5.11.1}* *{4/299: E2: vaita ghtti}* *{4/300: E2: vyavadhraakalpanym api prmyam. evam}* ____________________________________________ tat sarvrtham andet // MS_4,3.13 // tasmt pitbhya prvedyu karotti{*4/301*}. vivajit yajeteti phalavad evavidha karmety etat samadhigatam. ida tu sadihyate, ki sarvaphalam etat karma, utaikaphalam iti. ki prptam? tat sarvrtham iti. kuta? andet, [500]{*4/302*} na kicid ihtidiyate, ida nma phalam iti. asti cet, vijyeta. tasmt sarvrtham aviet. NOTES: *{4/301: Tait.S. 2.5.3.6}* *{4/302: E2: 5,71; E6: 2,43}* ____________________________________________ eka v codanaikatvt // MS_4,3.14 // eka phala{*4/303*} syt, na v sarvrtham. kuta? codanaikatvt, sakkatvd etad arthipadena sabadhyata ity uktam, yac cnekenpi sabaddhu aknoti, tad ekena sabadhyate, ekena sabaddha san nirkka bhavati, na tad aparepi sabandham arhati. tasmd ekaiva kartavyatcodan{*4/304*} nyyy, tasmd ekaphalateti. NOTES: *{4/303: E2,6: ekaphala}* *{4/304: E2: kartavyacodan}* ____________________________________________ sa svarga syt, sarvn pratyaviiatvt // MS_4,3.15 // evajtyakev evodhraev{*4/305*} etat samadhigatam, eka phalam iti. idam idn sadihyate, ki yatkicit, uta svarga iti. yatkicid iti prptam, vienabhidhnt, tata ucyate, sa svarga syt sarvn pratyaviiatvt, sarve hi puru svargakm. kuta etat? prtir hi svarga, sarva ca prti prrthayate. kim ata? yady evam, avieavacana abdo na viee vyavasthpito bhaviyati, yajeta kuryd iti. tasmt svargaphalam evajtyakam iti. NOTES: *{4/305: E2,6: evodharaev}* ____________________________________________ pratyayc ca // MS_4,3.16 // bhavati ca, andiaphale karmai svarga phalam iti pratyayo loke, evam ucyate, rmakd devadatta, niyato 'sya svarga. [501]{*4/306*} tagakd devadatta, niyato 'sya svarga iti. kim ata? yady evam, ittham anena nyyena svarge sapratyayo bhavati, yasmt svargaphaleu karmasu kartavyeu phalavacana naivoccrayanti, gamyata eveti. tasmd apy avagacchma, evajtyakeu svarga phalam iti. NOTES: *{4/306: E2: 5,72; E6: 2,43}* ____________________________________________ kratau phalrthavdam agavat krjini // MS_4,3.17 // rtr praktya ryate, pratitihanti ha vaite, ya et upayanti{*4/307*}. brahmavarcasvino 'nnd bhavanti, ya et upayantti. tatra sadeha, ki te phalrthavd, uta phalavidhaya iti. ki prptam? phalrthavd iti krjinir mene. kuta? phalrthavdasarp ete abd iti. ki srpyam? vidhivibhakter abhva, agavat{*4/308*}, yath yasya khdira sruvo bhavati, sa chandasm eva rasenvadyattyevamdiu{*4/309*}. NOTES: *{4/307: E2: v ya et rtrr upayanti}* *{4/308: E2: bhagavat}* *{4/309: Tait.S. 3.5.7.1}* ____________________________________________ phalamtreyo nirded arutau hy anumna syt // MS_4,3.18 // treya punar crya evajtyakebhya, phalam astti mene, na phalrthavda iti. kuta? arutaphalatve 'py amūm, phalacodanay vkyaeabhtay bhavitavyam. tasmd any vyavahit sat, avyavahit kalpany, iya tv avyavahit kptaiva, pratihay brahmavarcasasattay ca samabhivyhra s pratyaka, vidhivibhaktimtram anyato 'pekyam. [502]{*4/310*} ha, katha kevala vidhivibhaktimtram anyato bhaviyati? yad anena pratihdin dhtvarthena sabhantsyata iti. ucyate, saha dhtvarthena bhaviyati, na kevalam. tasmd adoa. athav rtr y vidhyik vibhakti, s imam api pratihdiviea vidhsyati prayogavacanena, stutir v saha pratihdibhir vidhtr bhaviyatti. NOTES: *{4/310: E2: 5,73; E6: 2,44}* ____________________________________________ ageu stuti parrthatvt // MS_4,3.19 // atha yad uktam, yath yasya khdira sruvo bhavattyevamdiu{*4/311*} phalarutir arthavdo bhavati, evam ihpi syd iti, yukta tatra phalrthavda, phalavidhyasabhavt, phalrthavdasabavc ca. tad uktam, dravyasaskrakarmasu parrthatvt phalarutir arthavda syd iti{*4/312*}. NOTES: *{4/311: Tait.S. 3.5.7.1}* *{4/312: MS 4.3.1}* ____________________________________________ kmye karmai nitya svargo yath yajge kratvartha // MS_4,3.20 // kmyni karmy udharaam, saurya caru nirvaped brahmavarcasakma ityevamdnti{*4/313*}{*4/314*}. tatra sadeha, kim e svarga phala kma ca, uta kma eveti. ki prptam? kmye karmai nitya svarga syt. katham? sarvapururthbhidhy smnyavacana abdo na viee 'vasthpito bhavati, akyate hy asya drasthenpi svargakmaabdena sabandha. ha, nanu vieaka abda ryate, brahmavarcasakma iti. naia vieaka, updhikara ea, yath këhny hartu prasthita ucyate, bhavat kam apy hartavyam iti, këhharae [503]{*4/315*} kharaam updhi kriyata iti. kim idam updhi kriyata iti. këhharadhikrasampe dvitya karmopadhyate, sati këhharae, idam apara kartavyam iti. evam ihpi svargaphale phalam aparam upadhyate, brahmavarcasakmo ygena svargam abhinirvartayed iti. na hi tatra brahmavarcasaphalavacana svargaphalasya pratiedhakam, yath yajge kratvartha, godohanena paukmasya praayed iti. ya paukma sa godohanena praayanam abhinirvartayed iti. NOTES: *{4/313: E2 om. iti}* *{4/314: Tait.S. 2.3.2.3}* *{4/315: E2: 5,74; E6: 2,45}* ____________________________________________ vte ca krae niyamt // MS_4,3.21 // vte ca krae, vty phalecchym avpte v phale samptiniyamo dyate, vikmeym, yadi varet tvaty eva juhuyt, yadi na varet, vobhte juhuyd iti{*4/316*}. yadi na svarga, kim artha samptiniyamo bhavet. tasmn nitya svarga iti. NOTES: *{4/316: Tait.S. 2.4.10.1}* ____________________________________________ kmo v tatsayogena codyate // MS_4,3.22 // kmo v phala bhavet, na svarga, tatsayogensya codan bhavati, na svargakmasayogena, numniko 'sya svargakmenaikavkyabhva. pratyakas tu kmavacanena, pratyaka cnumnd balya. tasmt kma eva phalam iti. ____________________________________________ age guatvt // MS_4,3.23 // atha yad uktam, yath yajga{*4/317*} iti, yuktam age guatvt. pratyakas tatra tun sayoga, kmena ca. ya paukma syt, sa godohanena praayanam abhinirvartayed iti. na tv atra pratyaka abdo 'sti, yo brahmavarcasakma syt, sa ygena [504]{*4/318*} svargam abhinirvartayed iti. katha tarhi? yo brahmavarcasakma syt, sa tad ygena nirvartayed iti. tasmn ngavad bhavitum arhatti. NOTES: *{4/317: MS 4.3.20}* *{4/318: E2: 5,75; E6: 2,45}* ____________________________________________ vte ca niyamas tadartham // MS_4,3.24 // atha yad uktam, vty phalecchym, avpte v phale samptiniyamo dyata iti. tatra brma, vte niyamas tadartham, vte niyamo bhavati, tasmai prayojanya. kasmai? ivigarhaya. upakramyparisampayata, tadanantaram evaina i vigarhayeya, prkramiko 'ya kpurua iti vadanta. ye hi devebhya sakalpya havi, na ygam abhinirvartayanti, tn i vigarhante, tasmd avaya sampayitavyam. tatraitad darana yukta bhaviyati, yadi varet tvaty eva juhuyd iti{*4/319*}. tasmt kmyn kma eva phalam iti. NOTES: *{4/319: Tait.S. 2.4.10.1}* ____________________________________________ srvakmyam agakmai prakarat // MS_4,3.25 // idam mnyate, ekasmai vny iaya kmyhriyante, sarvebhyo darapramsau, ekasmai vnye kratava kmyhriyante, sarvebhyo jyotioma iti. tatra sadeha, kim agakmair aggakmai ca saha, asynuvda, athav vidhir iti. ki prptam? anuvda iti, yad etat srvakmyam, tad andyate, agakmai cggakmai ca saha, santi hy agakm cggakm ca, yath, hryapurū paukmasya [505]{*4/320*} vedi kuryt, khananapurū pratihkmasyetyevamdaya. tath, yadi kmayeta, varet parjanya iti ncai sado minuyd iti, tad vihitam evedam abhidhyata ity anuvda nyyya manymahe. NOTES: *{4/320: E2: 5,36; E6: 2,46}* ____________________________________________ phalopadeo v pradhnaabdasaprayogt // MS_4,3.26 // phalavidhir v. kuta? pradhnaabdena phalasayogo bhavati, sarvebhyo darapramsau, sarvebhyo jyotioma iti ca, pradhnbhidhnena ca pradhnasya sarvaphalavatt vihit. tasmn nnuvda. athgakmn aggakm cpekate, tath lakaabda syt, ruti ca lakay garyas. tasmt prayogavacanena vidhir iti. ____________________________________________ tatra sarve 'viet // MS_4,3.27 // evajtyakev evodharaev etad uktam, pradhne sarvakmn vidhir iti. idam idn sadihyate, ki sakt prayoge sarve km, uta paryyeeti. ki prptam? sakt prayoge sarve km iti. katham? sarve kmn darapramsau nimittam, jyotioma ceti, nimitta cet sarve kmnm, ko 'tra khalu kmo na bhaviyatti. tasmd yaugapadyena sarve km iti. [506]{*4/321*} NOTES: *{4/321: E2: 5,77; E6: 2,47}* ____________________________________________ yogasiddhir vrthasyotpattyasayogitvt // MS_4,3.28 // na caitad asti, sarve yugapat km iti, paryyo yogasiddhi, paryyea bhaveyu km iti. kuta? arthasyotpattyasayogitvt, arth ime km nma, na sarva eva yugapad utpadyante, asabhavo yugapad utpatte sarvem, virodht. athav, utpattyasayogitvd iti, na, kmnm etad utpattivacanam, utpannn lakaatvena vacanam, ye sarve kms tebhyo darapramsau jyotioma ceti. na sarve km karmaa rvante, ye sarve kms tebhyo hi karma vidhyate. tasmn na kmn shitya gamyata iti. ____________________________________________ tatra sarve 'viet // MS_4,3.27 //{*4/322*} kmyni karmy udharaam, saurya caru nirvaped brahmavarcasakma{*4/323*}, aindrgnam ekdaakapla nirvapet prajkma{*4/324*}, citray yajeta paskma{*4/325*}, vaivadev sgrahya{*4/326*} nirvaped grmakma iti{*4/327*}. teu sadeha, kim iha loke km, utmumil loka iti. ki prptam? tatrmumil loke{*4/328*} km, aviet, yath svarga, evam ime 'pi, na hy anantaranirvtte{*4/329*} karmai phalam upalabhyate pavdi, yac cnantaram upalabhyate, tat tata iti vijyate, yath yatkla mardanam, tatkla mardana[507]{*4/330*}sukham. yac ca klntara upalabhyate, tasypy anyad eva kraam asti pratyakam{*4/331*}, arragrahaasya tu nddte kicit kraam asti. tasmd viiendriyaarrdi phala pausabandhasamartha pauphalt karmao bhavatty eva boddhavyam. tad dhi darayati, kaikayo yaja vivitsan dlbhyam uvca, anay m rërapratipdanyayey{*4/332*} yjayeti. so 'bravt, na vai saumya rërapratipdany{*4/333*} vettha, amumai kmya yaj hriyanta iti janmntaraphalat darayati. tasmj janmntaraphalni kmynti. NOTES: *{4/322: Alternativauslegung von MS 4.3.27/28 (E1,2,6)}* *{4/323: Tait.S. 2.3.2.3}* *{4/324: Tait.S. 2.2.1.1}* *{4/325: Tait.S. 2.4.6.1}* *{4/326: E1 (Fn.): sgrahim; E2: sgraha}* *{4/327: Tait.S. 2.3.9.2}* *{4/328: E1 gibt amumil loke in Klammern}* *{4/329: E2: anantara nirvtte}* *{4/330: E2: 5,78; E6: 2,47}* *{4/331: E2: asti pratyakam}* *{4/332: E2: svrërapratipdanyayey}* *{4/333: E2: rërapratipdana; E2 (Fn.): rërapratipdany}* ____________________________________________ yogasiddhir vrthasyotpattyasayogitvt // MS_4,3.28 //{*4/334*} ihaivai siddhir yogasya, utpatty yogo na sabhavati, ya paubhya{*4/335*} kmayate, sa etena ygena kuryd iti, ntraitad gamyate, iha janmani na sabhavatti. yac cnantara nopalabhyata iti. tan na, pratyaknumnbhy na gamyate, abdena tv asti gati{*4/336*}. yat tu klntare 'nyat kraam iti. naia doa, anyad api bhaviyati, etad api. yac cmumai kmya yaj hriyanta iti. atrocyate, evam asya er matam, iha yasya phala tena tv na yjaymi, yasymutra phala tena ca yjayiymti. tasmd etat parihtam iti. NOTES: *{4/334: Stra fehlt in E2}* *{4/335: E2: pan}* *{4/336: E2: asty avagati}* ____________________________________________ samavye codansayogasyrthavattvt // MS_4,3.29 // agni citv sautrmay yajeta{*4/337*}, vjapeyenev bhaspati[508]{*4/338*}savena yajeteti{*4/339*}. tatra sadeha, kim agaprayojanasabandha ea, uta klrtha sayoga iti. agaprayojanasabandha iti brma, eva hi rutiviniyukto 'rtha, itarath klo lakyeta, rutilakaviaye ca rutir nyyy na laka. tasmd agnyaga sautrma, vjapeyga bhaspatisava iti. NOTES: *{4/337: Tait.S. 5.6.3.4}* *{4/338: E2: 5,79; E6: 2,48}* *{4/339: Tait.S. 5.6.3.4}* ____________________________________________ klarutau kla iti cet // MS_4,3.30 // eva cet payasi, agaprayojanasabandha iti, atha klavidhna kasmn na bhavati? klavidhirpo hi abda, citv cayane 'bhinirvtta{*4/340*} iti. NOTES: *{4/340: E1 gibt cayane 'bhinirvtta in Klammern}* ____________________________________________ nsamavyt prayojanena syt // MS_4,3.31 // naitad evam, asamavyt. abdaprayojanena abdrthenety artha{*4/341*} NOTES: *{4/341: E1 gibt abdrthenety artha in Klammern}* ____________________________________________ . abdrtha cayanam, tensamavya syt saugrmay vjapeyena ca bhaspatisavasya. prakaraa ca bdhyeta, agniprakarae ryamo 'gner dharmo gamyate yga, vjapeyaprakarae ca vjapeyasya, itarath tayo prakarae 'nyasya dharma klo gamyeta. tasmd agaprayojanasabandha iti. ____________________________________________ ubhayrtham iti cet/74.3.32// darapramsayor mananti, sasthpya paurams vaimdham anunirvapatti. tatra sadeha, kim ubhayga vaimdha, klrtha pauramssayoga, utgaprayojanasabandha iti. ki prptam? eva ced ubhayrtho vaimdha. kuta? prakaraa [509]{*4/342*} ubhayor mnnasmarthyt, klavidhisrpyc ca sasthpyeti. NOTES: *{4/342: E2: 5,80; E6: 2,48}* ____________________________________________ na abdaikatvt // MS_4,3.33 // eka abda, anunirvapatti, ekasminn eva vkye na dvau sabandhau aknoti vidhtum. vaimdhasya darapramsbhym, pramsklena ca. ekrthatvd dhy eka vkya samadhigatam. ____________________________________________ prakarad iti cet // MS_4,3.34 // prakarad iti yad uktam, tat parihartavyam. ____________________________________________ notpattisayogt // MS_4,3.35 // naitad evam, etad eva vaimdhasyotpattivkyam, tad darapramsbhy v prakarad ekavkyabhvam iyt. pratyaka v pauramsy, tatra pratyakasayoga prakarad balavn, pratyaka ca pauramsy sayoga, paroka klena. tasmt pauramsyga vaimdha iti. ____________________________________________ anutpattau tu kla syt prayojanena sabandht // MS_4,3.36 // jyotiome ryate - gnimrutd rdhvam anuyjai caranti, prahtya paridhŤ juhoti hriyojanam iti. tatra sadeha, kim aga vidhyate, uta kla iti. agavidhne ruti, klavidhne laka. tasmd agavidhnam iti prpte [510]{*4/343*} brma, anutpattivkye kla syt, gnimruta somgam, anuyj pavagam. tatra na tayo parasparea sabandha. tath paridhaya pavagam, hriyojanam anyad eva pradhnam. anuyj gnimruta ca prptam. nantaryam eva tayor na prptam, tad vidhyate. tath hriyojanasya paridhigrahaasya ca. eva ca sati, na hriyojanasya paridhipraharaena kacid upakra kriyate, hriyojanena v paridhipraharaasya. nanu paridhipraharaasyoparid bhvena tasyopakriyeteti. ucyate, na hy uparibhvrtha paridhipraharaam anuheyam. vidyata evaitat pavartham. tasmi ca sati tasyoparibhvo vidyata eveti. tasmt klrtha sabandha iti. NOTES: *{4/343: E2: 5,81; E6: 2,49}* ____________________________________________ utpattiklaviaye kla syd vkyasya tatpradhnatvt // MS_4,3.37 // idam mnyate, darapramsau{*4/344*} iv somena yajeteti{*4/345*}. tatra sadeha, kim etad agasya vidhnam, uta klasyeti. ki prptam? ruter agasya, iti prpte, ucyate, asmin klgavidhnasaaye kla syt, vkyasya tatpradhnatvt. klapradhna hy etad vkyam, na ygavidhnaparam, atatparatsya{*4/346*}, rpvacant. katha rpvacanam? devatbhvt. katham abhva? arutatvt. y hi yasya ryate, s tasya devat bhavati. ruty hi devat gamyate, na pratyakdibhi. tasmn nprvasya ygasya vidhnam, klrthe 'nuvde nya doa, vihitadevatko hy andyate. tasmd [511]{*4/347*} atra klrtha sabandha iti. tac ca darayati - ea vai devaratho yad darapramnsau, yad darapramsv iv somena yajate, rathaspaa evvasne vare devnm avasyatti. pradarite mrge rathena ytu{*4/348*} sukha bhavati. eva darapramsv iv somena yau{*4/349*} sukha bhavati. darapramsapraktni tasya dkaydni svabhyas tni bhavanti. evam arthavdo 'rthavn bhavati. NOTES: *{4/344: E2: darapramsbhym}* *{4/345: Tait.S. 2.5.6.1}* *{4/346: E2: katham atatparatsya; E2 (Fn.): katha vgrpvacand}* *{4/347: E2: 5,82; E6: 2,50}* *{4/348: E2: ytu}* *{4/349: E2: yau}* ____________________________________________ phalasayogas tv acodite na syd aeabhtatvt // MS_4,3.38 // vaivnara dvdaakapla nirvapet putre jta iti{*4/350*}. tatra{*4/351*} sadeha, kim tmanireyasya, uta putranireyasyeti. tmanireyasyeti brma, nemni phaladni parasya bhavanti karmi. kuta? dhna tmanepadanirdet, yath yady eka kapla nayed eko msa savatsarasypeta syt. atha yajamna pramyeta dyvpthivyam ekakapla nirvapet. yadi dve nayeytm, dvau msau savatsarasypetau sytm. atha yajamna pramyeta, vina dvikapla nirvapet. sakhyyodvsayati yajamnasya gopthyeti{*4/352*}, kaplane nimitta tmanireyasaphala karma darayati. evam ihpi draavyam, tasmd tmanireyasrtham iti. [512]{*4/353*} eva prpte brma, phalasayogo na syt pitu, phalavacana eabhta putrasya, na pitu. katham? eva ryate, vaivnara dvdaakapla nirvapet putre jte. yad akaplo bhavati, gyatryaivaina brahmavarcasena punti, yan navakaplo bhavati, trivtaivsamis tejo dadhti. yad daakaplo virjaivsmin anndya dadhti, yad ekdaakaplas triubhaivsminn indriya dadhti. yad dvdaakaplo jagatyaivsmin pan dadhti. yasmi jta etm ii nirvapati, pta eva sa tejasvy annd indriyv paumn bhavatti{*4/354*}. yo jta, tatra phala ryate, nsti vacanasytibhra. tasmt putrasya phalam iti. yad uktam, na parasya phaladny etni karmti. tad ucyate, yat putrasya phalam, tmana s prti, tasmd tmanepada na virudhyate, etm evtmana prtim abhipretya bhavati vacanam, tm vai putra iti. agd agt sabhavasi hdayd abhijyase/ tm vai putranmsi sa jva arada atam// iti. NOTES: *{4/350: Tait.S. 2.2.5.4}* *{4/351: E2: iti vidhymnyate, yasmi jta etm ia nirvapati pta eva sa tejasvy annd indriyv paumn bhavatti. tatra}* *{4/352: Tait.S. 2.6.3.6}* *{4/353: E2: 5,83; E6: 2,50}* *{4/354: E2 om. iti}* ____________________________________________ agn tpaghtasayogo nimittrtha // MS_4,3.39 // atha yad uktam, yady eka kapla nayed ityevamdi. tatrocyate, agnm upaghtasayogo nimittrtha upapadyate, nnyath. na hi kaple nae tad anvearth iir yukt. na hi kkiny nay tad anveaa krpaena kriyate. eva v, ____________________________________________ agn tpaghtasayogo nimittrtha // MS_4,3.39 //{*4/355*} vaivnara dvdaakapla nirvapet putre jta iti{*4/356*}. tatra sadeha, ki jtamtre, uta kte jtakarmati. jtamtra iti brma, saprpte hi nimitte naimittikena bhavitavyam. eva prpte brma, kte jtakarmati. kuta? smarthyt. kte hi jtakarmai prana tasya vidhyate. yadi prg jtakarmaa, ii kriyate, pranaklo viprakyeta. tatrsya arradhraa na syt. atha yad uktam, saprpte nimitte hi naimittikena bhavitavyam iti. ucyate, agnm upaghtasayogo nimittrtha, upaghta putrajanma, tad bhta nimittam. na tatklo 'gam, tac ca nimittam. kte 'pi jtakarmai npaiti. itarasmin pake klo 'peyt, laka csmin pake syt. tasmt kte jtakarmati. atha kim antardahe yasmin kasmin vhani, uta svakla iti. ki prptam? yasmin kasmin vhanti, evam aniyama prpta. atrocyate, pauramsym amvsyy v. kuta? rute, eva hi ryate, ya iv{*4/357*} paun somena v yajeta, sa pauramsym amvsyy v yajeteti. ntibhro vacanasya, itarasmin pake klo 'peyt. lakapy asmin pake syt. anyasy tithvantardahe v kurvan sarvy agny upasahartu na aknuyt. kla auca ca [514]{*4/358*} nopasaghyt. tasmd atte dahe pauramsym amvsyy v kuryd iti. NOTES: *{4/355: E2 wiederholt MS 4.3.39 nicht}* *{4/356: Tait.S. 2.2.5.4}* *{4/357: E2: iy}* *{4/358: E2: 5,85; E6: 2,52}* ____________________________________________ pradhnenbhisayogd agn mukhyaklatvam // MS_4,3.40 // agni citv sautrmay yajeta{*4/359*}, vjapeyenev bhaspatisavena yajeteti, agaprayojanasabandha ity uktam. etad idn sadihyate, ki citamtre, tantramadhya eva kartavyam, uta svakle kartavyam iti. tath vjapeye ki bhaspatisave, uta svakla iti. mukhyaklatvam anayo syt. kuta? pradhnklatvd agnm. eko hi kla pradhnnm agn ceti vakyate{*4/360*}. agni tu vidhnatvt pradhnenopadiyerann iti. agnicayana ktv na tvaty eva sthtavyam, sautrmasajako 'paro yga kartavya iti. tath vjapeyam abhinirvartya naitvat kt syt, bhaspatisavasajaka ygam abhinirvartayed iti. NOTES: *{4/359: Tait.S. 5.6.3.4}* *{4/360: Vgl. MS 11.2.7}* ____________________________________________ apavtte tu codan tatsmnyt svakle syt // MS_4,3.41 // apavtte yge codyate ygntaram idam, apavtti ca sarveu yggev akteu na bhavati. na yath bhavn manyate, [515]{*4/361*} ygamtre nirvtta iti. kuta? karaavibhakty sayogt, vjapeyeney vjapeyena phalasya vypra ktv{*4/362*}, sgena ca vypro gamyate, na niragena. bhavet tantramadhye prayoga, vadi vjapeyam abhinirvartyetpsitabhvo vjapeyasya syt, tata pradhnamtra vjapeyasajakam abhinirvartyeti gamyeta, na tv evam asti. tasmd yathoktni sarvy agni ktvety artha. eva cet, nirvtte prayoge, atikrnte vjapeyakle yga prayujyate. tasya codansmnyj jyotiaumike vidhyante prpte svena codakaprptena klena bhavitavyam. sautrmay codansmnyt, darapramsakleneti. ha, vjapeye tvad ivetivacand ygam abhinirvartyeti gamyate, agnau tu nopapadyate. tatra citvetivacanc cayanam abhinirvartyety artha syt. ucyate, naitad evam. agni citveti hi ryate, agni cayanena sasktyety artha{*4/363*}. agnir iti jvalano 'bhidhyate. na tasya sthalasthpanamtram upakra, yadi sthalasthite ygo bhavati, tata cayanengner upakro 'sti. tam abhinirvartyeti sthalasthite 'gnau ygam abhinirvartyeti gamyate. yvat sthalasthite 'gnau ygo na bhavati, na tvad agni cayanenopakriyate. yengnir yajamnasyopakaroti, so 'gner upakro na sthalasthpanamtram. tasmt tatrpi ygam abhinirvartyeti gamyate. [516]{*4/364*} NOTES: *{4/361: E2: 5,86; E6: 2,52}* *{4/362: E1 gibt vjapeyena phalasya vypra ktv in Klammern}* *{4/363: E1 gibt agni cayanena sasktyety artha in Klammern}* *{4/364: E2: 5,87; E6: 2,53}* ____________________________________________ prakaraaabdasmnyc codannm anagatvam // MS_4,4.1. // santy anumatydny aiikni karmi, malhdaya paava, pavitrdaya som, valmkavapy homa ityevamdni drvihomikni. tath yaauh dvyati, rjanya jinti, aunaepham{*4/365*} khypayati, abhiicyata iti, ete sannidhau ryate, rjasyena svrjyakmo yajeteti, sa ea rpavat ygn sanidhv{*4/366*} arpa abda ryama samudyavcaka samadhigata. tatra sadeha, ki sarvem anumatydn samudyasya rjasyaabdo vcaka, uta kecid vcaka kecin neti. ki prptam? sarve vcaka iti. kuta? prakaraaabdasmnyt, prakaraaabda sarve samno rjasyeneti. rj tatra syate, tasmd rjasya. rjo v yajo rjasya. tat prakaraasanidhne sati, viebhve ca sarve vcako bhavitum arhati. ya ca rjasyaabditas tata phala bhavati. tasmt sarvi pradhnnti. [517]{*4/367*} NOTES: *{4/365: E2: aunaepam}* *{4/366: E2,6: rpavat sanidhv}* *{4/367: E2: 5,88; E6: 2,53}* ____________________________________________ api vgam anijy syus tato viiatvt // MS_4,4.2 // api veti pakavyvtti. y anijys t agam, yath videvandaya. rjasyasajakena ygena svrjya kuryd ity ucyamne ygenaiva svrjya sdhyate, nygena. ayg ca videvandaya. tasmd aga bhaveyu, ijyn phalavatn ryamn iti. ____________________________________________ madhyastha yasya tanmadhye // MS_4,4.3 // rjasye 'bhiecanyamadhye, yaauh dvyatti videvandaya sammnt. te kim abhiecanyasygam, uta ktsnasya rjasyasyeti saaya. ucyate, madhymnnd abhiecanyasyeti, tathnantaryam anugrahūyata iti. ____________________________________________ sarvs v samatvc codanta syn na hi tasya prakaraa dertham ucyate madhye // MS_4,4.4 // sarvs cnumatydn codannm aga videvandi syt. kuta? codanta samatvt, samn et anumatydy codan, t sarv phalavatya ca pradhnabht. sarvsm s prakaraam, na hy abhiecanyasya kevalasya. kramd{*4/368*} abhiecanyasya prpnuvanti, prakarat sarvsm, prakaraa ca kramd balya. tasmn nbhiecanyasya kevalasyeti. abhiecanyasya tu madhye sthna videvandnm, tatra kriyam sarvsm upakurvantti. [518]{*4/369*} NOTES: *{4/368: E2: kevalasya. kmd abhiecanyasya kevalasya. kmd; E6: kevalasya. kmd}* *{4/369: E2: 5,89; E6: 2,54}* ____________________________________________ prakaravibhge ca vipratiiddha hy ubhayam // MS_4,4.5 // rjasya upasada praktya ryate, purastd upasad saumyena pracaranti, antar tvërea, uparid vaiaveneti{*4/370*}. tatra sadeha, kim upasadaga saumydaya, utopasatkl iti. upasadagam iti brma. kuta? upasatsayogasya rutatvt, klavidhau sati laka syt. tasmd upasadagam iti. nanu klavad aga bhaviyati, tath saty ubhayam anughyeta, upasatsayoga ca, purastd iti ca klbhidhnam, upasacchabdasayogd upasadagat bhaviyati. purastcchabdasmarthyc ca prvdiu prayoga iti. ucyate, vipratiiddha hy ubhayam, na aknoty upasadm ity ea abda, saumyd ca vieum, ekasmin vkye, prvd ca. bhidyate hi tath vkyam. tasmn na klavad agam. NOTES: *{4/370: Tait.Br. 1.8.1.2}* ____________________________________________ api v klamtra syd adarand vieasya // MS_4,4.6 // api veti pakavyvtti. klamtra syt, ngaprayojanasabandha. kuta? adarand vieasya, nnyai klbhidhnair asya kacid vieo lakyate, gnimrutd rdhvam anuyjai caranttyevamdibhi. atrpi hi saumydayo vihit upasado 'pi. idam nuprvyam avihitam, tad vidhyate. tasmt klamtram iti. [519]{*4/371*} NOTES: *{4/371: E2: 5,90; E6: 2,55}* ____________________________________________ phalavad voktahetutvd itarasya pradhna syt // MS_4,4.7 // vaivadev sgrahya nirvaped grmakma iti. tatrmanahom ryante, manasyeti{*4/372*} tisra hutr juhotti. atra sadeha, ki samapradhnabht manahom sgrahyaūy, utga tasy iti. ki prptam? samapradhnabht iti. kuta? tulyahetutvd itarasya. tulya hi yajimattvam. nanv aphal hom. ucyate, grmakma ity atrnupajyate{*4/373*}. tasmt samapradhnabht iti. eva prpte brma, phalavad voktahetutvd itarasya pradhna syt. na caitad asti, samapradhnabht hom iy iti. phalavad dhy aphalasya pradhnam, phalavat cei, aphal hom. nanktam, anuago bhaviyatti. ucyate, nnuaga prpnoti. kuta? vyavyt. tad uktam, vyavyn nnuajyeteti. kena vyavya, paridhimantrai, ugro 'sy ugrastva devev adhyugro 'ha sajteu bhysa priya, sajtnm ugra cet t vasuvid ityevamdibhi, etn anukramya, manasyeti{*4/374*} tisra hutr juhotty mananti. tasmt sgrahyay agam manahom iti. [520]{*4/375*} NOTES: *{4/372: E2, E1 (Fn.): manasymanasya dev iti}* *{4/373: E2: ity evnupajyate}* *{4/374: E2: manasymanasya dev iti}* *{4/375: E2: 5,91; E6: 2,55}* ____________________________________________ dadhigraho naimittika rutisayogt // MS_4,4.8 // jyotiome ryate, y vai kcid adhvaryu ca yajamna ca devatm antarita, tasy vceta, yat prjpatya dadhigraha ghti, amayaty evainm iti{*4/376*}. tatra sadeha, ki nityo dadhigraha, uta naimittika iti. ki prptam? dadhigraho naimittika syt rutisayogt, devatntarye nimitte ryate, na ca nityo 'ntarya. tasmn naimittika iti. NOTES: *{4/376: Tait.S. 3.5.9.1}* ____________________________________________ nitya ca jyehaabdt // MS_4,4.9 // yad uktam, naimittika iti, tad ghyate, ki tu nitya ca. kuta? jyehaabdt, jyehaabdo bhavati, jyeho v ea grah yasyaia ghyate, jyaihyam eva gacchatti{*4/377*}. jyehaabda ca prdhnye prthamye v syt. ea{*4/378*} prathama, na pradhnam. yadi nitya, eva praasyatvd upapadyate, na jtu calcala hi{*4/379*} praasanti. tasmn nitya ca naimittika ceti, vinpi nimittena grahtavya, nimittenpi punar iti. NOTES: *{4/377: Tait.S. 3.5.9.1}* *{4/378: E2: naia}* *{4/379: E2 om. hi}* ____________________________________________ srvarpyc ca // MS_4,4.10 // sarvarpat ca ryate, sarve vaitad devn rpa yad ea graho yasyaia ghyate sarvy evaina rpi panm upatihanta iti{*4/380*}. na hi devatrpam asmka kicid anyat pratyakam, anyad ato nityatvt. tasmd api nitya ca naimittika ceti. NOTES: *{4/380: Tait.S. 3.5.9.1}* ____________________________________________ nityo v syd arthavdas tayo karmay asabandhd bhagitvc cntaryasya // MS_4,4.11 // yad uktam, nityo naimittika ceti, tatra nitya eva syt, jyehaabdt srvarpyc ca. yad uktam, devatntarye nimitte ryata iti. na devatntaryo nimittatvena gamyate. tayor adhvaryuyajamnayo{*4/381*} karmay antaryea sabandht. na hy etac chryate, adhvaryu devatntaritavy yajamnena veti, anityo hi antarya. na caivaabdo 'sti, antarye sati dadhigraho grahtavya iti. vinaiva sayogena, dadhigrahasya grahaam, antaryasamdhna tv asya prayojanam iti. tad etan nityavad grahaam, anitya prayojanam. nitya ghyt, anityam antarya samdhtum iti nvakalpate. tatra prayojane 'nityatvd grahae nityavac chrutir bdhyeta, arthavdatve tu na bdhyate. na hi tad antarya samdhtu ghyate. anyad eva prayojanam asystti praasitum abhidhyate. dadhigrahasya tu somgataiva prayojanam iti. bhagitvc cntaryasya, bhag cntaryo 'nityo nityapraasrtha sakrtyate. tasmn naia doa, nitya eva dadhigraha iti. NOTES: *{4/381: E1 gibt adhvaryuyajamnayo in Klammern}* ____________________________________________ vaivnara ca nitya syn nityai samnasakhyatvt // MS_4,4.12 // asty agni, ya eva vidvn agni cinuta iti{*4/382*}. tatra ryate, yo vai savatsaramukhyam abhtvgni{*4/383*} cinute, yath smigarbho vipadyate, tdg eva tadrtim rcchet, vaivnara dvdaakapla purastn nirvapet. savatsaro vgnir vaivnara, yath savatsaram ptv kla gate vijyate, evam eva savatsaram ptv kla gate 'gni cinute, nrtim rcched iti, e vgne priy tanr yad vaivnara, priym evsya tanm avarundha iti{*4/384*}. tatra sadeha, ki nityo vaivnara, atha naimittika iti. ki prptam? atrpi nitya eva. arthavda, ukhyasya savatsarbharaena kto doa, vaivnarea vihanyata iti. nityai csya samnasakhyatva bhavati, try etni havi bhavanti, traya ime lok e loknm rohyeti, lokn havi smnya nsti. yadi yath lok nitys traya, evam imni havi nityni tri, eva lokai sastavo ghaate. tasmn nityo vaivnara iti. NOTES: *{4/382: Tait.S. 5.5.2.1}* *{4/383: E2: abhtvgni}* *{4/384: Tait.S. 5.5.1.7}* ____________________________________________ pake votpannasayogt // MS_4,4.13 // utpannasya nimitta ukhybharae nirghtena sayoga. nsayuktasyotpannasya doanirghtaprayojanat. tasmd iha na dadhigrahavad virodho 'sti. tena nrthavda, naimittika iti. atha yad uktam, lokai samnasakhyatva nityatvd upapadyate, nnyatheti. tatra brma, tritvl lokn havi ca smnyd arthavdo bhaviyatti. ____________________________________________ aciti prvavattvt // MS_4,4.14 // asty agni, ya eva vidvn agni cinuta iti{*4/385*}. tatra [523]{*4/386*} ryate, savatsaro vaina pratihyai nudati yo 'gni citv na pratitihati, paca prv citayo bhavanti. atha ah citi cinuta iti{*4/387*}. tatra sadeha, ki yo 'ya nitya evgni sa evya acitika ucyate, utaikacitiko naimittika iti. ki prptam? tasminn eva nitye 'gnau ah citir e vidhyate, nityym eva ahym eo 'rthavda. yo 'pi na pratihrha, so 'py anay ahy city pratihtum arhatti citipraas. kim artham eva varyate? ahabdaravat. a hi pra ah, ekasy hi citau ahabdo na smajasyena syt. tasmt acitiko 'gnir nitya iti. NOTES: *{4/385: Tait.S. 5.5.2.1}* *{4/386: E2: 5,94; E6: 2,57}* *{4/387: Tait.S. 5.4.2.2}* ____________________________________________ tbhi ca tulyasakhynt // MS_4,4.15 // tbhi ca prvbhir asys tulyavat prasakhyna bhavati. katham? iya vva pratham citi, oadhaya purūam. antarka vva dvity citi, vaysi purūam. asau vva tty citi, nakatri purūam. yajo vva caturth{*4/388*} citi, daki purūam. yajamno vva pacam citi, praj purūam. savatsaro vva ah citi, tava purūam iti{*4/389*}, tulyn ca tulyavad anukramaa bhavati, yath - dev ayo gandharvs te 'nyata san. asur raksi pic te 'nyata sann iti{*4/390*}, tulyavac cmƫ citnm anukramaam anay ahy. tasmd etay tattulyay bhavitavyam. yadi ca yasminn eva kratau [524]{*4/391*} t, tasminn evai, tata etbhis tuly. tasmd api sa eva nityo 'gni acitika iti. NOTES: *{4/388: E2,6: caturth}* *{4/389: Tait.S. 5.6.10.3}* *{4/390: Tait.S. 2.4.1.1}* *{4/391: E2: 5,94; E6: 2,58}* ____________________________________________ arthavdopapatte ca // MS_4,4.16 // arthavda ca bhavati, a citayo bhavanti, a purūi, tni dvdaa sapadyante, dvda ms savatsara, savatsara eva pratitihatti{*4/392*}, tad ekacitike 'gnau na smajasyena vacana bhavati. tasmn nitya eva acitika. NOTES: *{4/392: Tait.S. 5.6.10.3}* ____________________________________________ ekacitir v syd apavkte hi codyate nimittena // MS_4,4.17 // ekacitir v naimittika{*4/393*} syt. kuta? apavkte hi yge codyate, apratihay nimittena. yo na pratitihati, tasyai citir ucyate naimittik, s na nity bhavitum arhati. api cpavkte yge codyate s, na vartamne bhavitum arhati. nanu citveti cayane nirvtte, na yge. ucyate, naitat padrthe nirvtte citveti. ki tarhi? vkyrthe. agni citveti, agne cayanenrtham abhinirvartyeti. kte ca yge cayanengner artho nirvartito bhavati, nnyath. ahabda ca, paca prv citaya ukt, t apekyvakalpiyate, tasmn nirvtte yga ity ucyate. tasmd vacand ekacitir agni. NOTES: *{4/393: E1 gibt naimittika in Klammern}* ____________________________________________ vipratiedht tbhi samnasakhyatvam // MS_4,4.18 // dvayo strayor idam uttaram, tbhi ca tulyasakhynt, [525]{*4/394*} arthavdopapatte ceti{*4/395*}. tbhir nitybhi{*4/396*} samnasakhyatva bhaviyati, arthavda copapatsyate. paca prv citayo bhavanti, ybhir asau citibhir na pratitihate, atheya ah pratihrtham iti. t ca sapurū apekya dvdaatvena sastavo bhaviyati. vipratiedhd ekasya, asakhyy dvdaasakhyy ceti. atulynm api tulyavad anukramaa bhavati, yath - dev manuy pitaras te 'nyata sann iti{*4/397*}. NOTES: *{4/394: E2: 5,95; E6: 2,58}* *{4/395: E1 gibt dvayo strayor idam uttaram, tbhi ca tulyasakhynt, arthavdopapatte ceti in Klammern}* *{4/396: E1 gibt nitybhi in Klammern}* *{4/397: Tait.S. 2.4.1.1}* ____________________________________________ pityaja svaklatvd anaga syt // MS_4,4.19 // asty mvsye karmai pityaja, amvsyym aparhe piapityajena carantti{*4/398*}. tatra saaya, kim mvsyasya karmaa piapityajo 'gam, utnagam iti. ki prptam? agam, phalavat sanidhnn nikrayavacanc ca. ha, nanu phalavat sanidhv aphala tadaga bhavati, phalavac ceda kalpyeta svargeeti. ucyate, satyam, amnsyayaikavkyatvn na akya svarga kalpayitum iti. ha, klavacanatvn na karmaaikavkyatva sabhavatti. ucyate, lakaaypi tvat karmaikavkyatva sabhavati. svarge kalpye na laka, na ruti. eva cmananti, yat pitbhya purvedyu karoti, pitbhya etad yaja nikrya yajamno devebhya pratanuta iti{*4/399*}, amvsy prati nikretum{*4/400*} ca ryate, tasmt tadagabhtam iti. eva prpte brma, pityaja svaklatvd anaga{*4/401*} syt, [526]{*4/402*} anagabhta piapityaja. kasmt? svaklatvt, svaabdbhihitena klensya sabandha, na karma lakiteneti, yath - darapramsbhym iv somena yajeteti{*4/403*}, yath tad etat{*4/404*} purastd upasad saumyena carantti{*4/405*} ca, kla{*4/406*} evya mukhya abdo na karmai, karmai{*4/407*} laka, ruti ca lakay balyas. yac coktam, laksaay karmaikavkyat bhaviyatti, tac ca na. kasmt? anuvde hi laka nyyy, na vidhau. vidhi cyam. tasmn nmvsykarma sabandha, ekasmin kle dve karma parasparesabaddha iti. NOTES: *{4/398: Tait.Br. 1.3.10.2}* *{4/399: Tait.S. 1.3.10.2}* *{4/400: E2: pratanitu}* *{4/401: E2: aga}* *{4/402: E2: 5,96; E6: 2,59}* *{4/403: Tait.S. 2.5.6.1; dazu MS 4.3.37}* *{4/404: E2 om. tad etat}* *{4/405: Tait.Br. 1.8.1.2; dazu MS 4.4.5-6}* *{4/406: E2,6: atra kla}* *{4/407: E2 om. karmai}* ____________________________________________ tulyavac ca prasakhynt // MS_4,4.20 // tulyavac cnyai pradhnai prasakhyyate, catvro vai mahyaj, agnihotram, darapramsau, jyotioma, piapityaja iti, mahyajais tulyavat prasakhyyate. ksya mahyajat syt, anyata phalavatty. tasmd anagam. ____________________________________________ pratiiddhe ca darant // MS_4,4.21 // ita cnagam, pratiiddhe{*4/408*} mvsye piapityaja darayati, pauramsm eva yajeta bhrtvyavn, nmvsym, hatv bhrtvyam amvsyay yajeta, piapityajenaivmvsyy prtti{*4/409*}. asatym amvsyy piapityaja darayati, tadanagatva upapadyate. tasmd api nga piapityaja iti. ki prayojana cinty? yadi pauramsym dhnam, tato 'nantarym amvsyy na kriyate, yath prvapaka. yath tarhi siddhnta, tath kartavya. idam apara prayojanam, kuapyinmayane msam agnihotra juhoti, msa darapramsbhy [527]{*4/410*} yajeteti, yath prva paka, tath kartavya piapityaja. yath siddhnta, tath na kartavya iti. lokam apy udharanti - dhna pauramsy ced vtte dare kariyate/ anaga pityaja cet tatraiva{*4/411*} na kariyate// iti. NOTES: *{4/408: E2: pratiiddhe hy}* *{4/409: Tait.S. 2.5.4.3}* *{4/410: E2: 5,97; E6: 2,60}* *{4/411: E2: satre ca}* ____________________________________________ pavaga raan syt tadgame vidhnt // MS_4,4.22 // jyotiome ryate, vina graha ghtv trivt ypa parivygneya savanya paum upkarotti. tatra sadeha, ki pavaga raan, uta ypgam iti. ki prptam? pavagam. kuta? tadgame vidhnt, pavgame hi vidhyate. paunsy sabandha utpattivkye ryate, parivya ktvopkaroti pau nnyatheti. eva rutir bhavati, klavacane laka syt, parivyena klo lakyeteti. ____________________________________________ ypga v tatsaskrt // MS_4,4.23 // jyotiome pratyako hi ypasya saskra, raan hi y ca yvat ca drahimno mtr ypasya sajanayati, drahimn ca prayojana ypasya. tasmd ypasyaiva drahimne raan syt. dvity ca vibhaktis tatprdhnya eva bhavati, raany ca tty. tty ca guatve tasy, tasmd ypgam. yat tu, tadgame vidhnd ity uktam, tatparihartavyam. ucyate, tadgame vidhna [528]{*4/412*} vkyam{*4/413*}, dvity ca vibhakti ruti pratyaka ca, vkya bdheytm iti. yat tu lakaeti, rutyasabhave lakapi nyyyaiva. NOTES: *{4/412: E2: 5,98; E6: 2,60}* *{4/413: E2: vkyt}* ____________________________________________ arthavda ca tadarthavat // MS_4,4.24 // eva ca mantrrthavdo 'rthavn bhaviyati, yuv suvs parivta gt sa u reyn bhavati jyamna. ta dhrsa kavaya unnayanti svdhyo manas devayanta iti{*4/414*}. tasmd ypga raaneti. ki prayojana cinty? agnau ryate, ekaypa ekdaa paavo niyojy iti. pratipau raan kry, yadi prva paka. siddhnte dvairaanyam eva. lokam apy udharanti - pavaga raan cet, yady ekasmin bahn niyujta/ pratipau raan kry, ype ced dvairaanya syt// iti. NOTES: *{4/414: V 3.8.4}* ____________________________________________ svaru cpy ekadeatvt // MS_4,4.25 // asti jyotiome paur agnūomya somgabhta, yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*4/415*}. tatra ryate, svaru svadhitin v paum anaktti. tatra sadeha, ki ypga svaru, uta pavagam iti. ki prptam? ypgam iti brma. kuta? ekadeatvt. ekadea svarur ypasyeti ryate, ypasya svaru karotti svarum anta ypa kuryd ity artha{*4/416*}. eva sa ypo bhavatti, yath calam. [529]{*4/417*} NOTES: *{4/415: Tait.S. 6.1.11.6}* *{4/416: E1 gibt svaru karotti svarum anta ypa kuryd ity artha in Klammern}* *{4/417: E2: 5,99; E6: 2,61}* ____________________________________________ nikraya ca tadagavat // MS_4,4.26 // ypgam iva svaru nikrayavdo darayati, apayan ha sma vai pur ayo ye ypa prpayanti, sabhajya sruvante manyante, yajavaiasya v ida karmeti, te prastara sruvanikrayam apayan, ypasya svarum ayajavaiasyeti, nikrayaravat tadagat vijyate. tasmd ypgam iti. ____________________________________________ pavaga vrthakarmatvt // MS_4,4.27 // pavaga v, tasya hy ajanrthena svaru prayojanam. tath hi ryate, svaru paum anaktti. tad ajana pao, svaror utpatti prayojayati. yadi tadartha ea svaru, tato da prayojanam. atha yprtha, ada prayojana{*4/418*} tata kalpyam. tasmt pavagam iti. NOTES: *{4/418: E2 om. prayojana}* ____________________________________________ bhakty nikrayavda syt // MS_4,4.28 // kay bhakty? evam ha, ypa kilgnau paketavya, yat svaru prakipyate, tena{*4/419*} ypa prakipyata iti sa ea nikaya iva bhavati, anay bhakty stutir iti. ki bhavati prayojanam? ekaypa ekdaa paavo yad niyujyante, tadaikasyaiva pao samajanam, prvasmin pake. sarve siddhnte. loka ca bhavati - svarur ypgam iti ced ekasmaiva samajanam/ bahnm ekaypatve, sarve tu samajanam// iti. [530]{*4/420*} NOTES: *{4/419: E2: tena tena}* *{4/420: E2: 5,100; E6: 2,62}* ____________________________________________ darapramsayor ijy pradhnny aviet // MS_4,4.29 // sto darapramsau, tatra ryante, gneygnūomyopuyjaindrgnasnyyayg. tath, ghrv jyabhgau, prayjnuyj, patnsayj, samiayaju, sviakd iti. tatra sadeha, ki sarve yg pradhnabht, uta kecid guabht iti. ki prptam? darapramsayor yvatya ijys t sarv pradhnabht iti. yajeta svargakma ity avieea ygebhya phala ryate, phalavac ca pradhnam, sarve cm yg. tasmt sarve pradhnabht iti. ____________________________________________ api vgni knicid yev agatvena sastuti smnyo hy abhisastava{*4/421*} // MS_4,4.30 // api v knicid agni bhaveyu. kni punas tni? yev agatvena sastuti, yath, abhū v etau yajasya yad ghrau, caku vaitau yajasya yad jyabhgau{*4/422*}, yat prayjnuyj cejyante varma v etad yajasya kriyate, varma v yajamnasya bhrtvyasybhibhtyai, iti{*4/423*}. abh rathasygam, caku cakumata, varma varmavata. smnyo hy abhisastavo yukta. yadi cgni tni sastutni, tata sastavo 'rthavn bhavati. tasmd agasastutny agnti. [531]{*4/424*} NOTES: *{4/421: E1 (Fn.): smnyev abhisastava}* *{4/422: Tait.S. 2.6.2.1}* *{4/423: Tait.S. 2.6.1.5}* *{4/424: E2: 5,101; E6: 2,62}* ____________________________________________ tath cnyrthadaranam // MS_4,4.31 // eva ca ktvnyrthadaranam upapanna bhavati, prayje prayje kala juhotti{*4/425*}. na ca prayjn yajati, na cnuyjn yajatti ca. NOTES: *{4/425: Tait.S. 2.3.2.3}* ____________________________________________ aviia tu kraa pradhneu guasya vidyamnatvt // MS_4,4.32 // aviiam etat kraa sastavo nma, gneydnm apy agatvena sastutir asti, iro vaitad yajasya yad gneya, hdayam upuyga, pdv agnūomya iti, ira irasvato 'gam, hdaya hdayavata, pdau pdvata iti sarvasyaivgatvena sastutir iti sarvam evga prpnoti. tat{*4/426*} pradhna na syt. asati pradhne kasygam? tasmn naitad agam iti. NOTES: *{4/426: E1 (Fn.): tatra}* ____________________________________________ nnukte 'nyrthadarana parrthatvt // MS_4,4.33 // atha yad uktam, anyrthadarana parrthatvt, na tat sdhaka bhavati. parrtha hi tad vkyam, na dyamnasya prayjde prpartham. tasmd anyad asya pramam anveavya rutyantara nyyo v. tasminn asati, mgatdaranam iva tad bhavati, sastutir apy asati nyye, asdhikaiva. [532]{*4/427*} NOTES: *{4/427: E2: 5,101; E6: 2,63}* ____________________________________________ pthaktve tv abhidhnayor nivea, rutito vyapadec ca, tat punar mukhyalakaa yat phalavattvam, tat sanidhv asayukta tadaga syt, bhgitvt kraasyruta cnyasabandha // MS_4,4.34 // tuabda paka vyvartayati. tad uktam, sarvi samapradhnnti. naitad evam, darapramsaabdavcyni pradhnni karmi. kuta? phalasayogt, darapramsaabdakebhya phala ryate, darapramsbhy svargakmo yajeteti{*4/428*}. kni punar darapramsaabdakni? ye vacane pauramsabdo 'mvsyabdo v, gneydni tni. nanv amvsyabdakn naiva phala ryate. ucyate, pthaktve samudyayor nivea etayor abhidhnayo, pauramsti cmvsy iti ca, triv gneydiu ya samudya, tatra pauramsabda, itarev amvsyabda. katha pauramsy amvsyeti ca dviabda ryate? dvyarthavad vyapadec ca. katha tad vyapadea? dvivacannirdet, darapramsbhym iti, ekrthau ca darmvsyabdau. katham? daro v etayo prva, pramsa uttaras tayor atha yat pramsa prvam rabhate tad ayathprva prakriyate, darapramsam rabhama sarasvatyai caru nirvapet, sarasvate dvdaakaplam amvsy vai sarasvat, pramsa sarasvn. ubhv etau yathprva kalpayitvrabhata ddhyai dhnoty evrtho mithunatvyeti{*4/429*}. tatra daraabdena praktymvsyabdena bruvann ekrthat darayati. akyate ca candrasydaranenmvsy dara iti lakayitum, yath cakuor abhve sati cakumn iti cakurbhy lakyate. [533]{*4/430*} etasmd vyapadec ca rutita ca loke ravad{*4/431*} ekrthatm evdhyavasyma. tat punar mukhyalakaam, yat phalavattvam, yad anyat tat sanidhau ryate, tat tad agam. katham? itikartavyatkkasya sanidhau ryamam, itikartavyatvieaatvena paripraasamartha tadaga bhavitum arhati. akalpyamne vkyaee phala kalpayitavya syd iti. ha, nanu darapramsaphalam evtrnuajyate. ucyate, akyam anuaktum, ki tu darapramsavkya skkam eva syt. anysyetikartavyatrut kalpyeta. em api prayjdnm any kalpyeta. etad itikartavyatvagamyamnotsjyeta, tengatvam, kraa bhgti. e anyena phalena sabandho 'ruta. tasmn na sarvi samapradhnni, ghrdni guakarmti. NOTES: *{4/428: Tait.S. 3.5.1.4}* *{4/429: Tait.S. 3.5.1.4}* *{4/430: E2: 5,102; E6: 2,64}* *{4/431: E1 gibt loke ravad in Klammern}* ____________________________________________ gu ca nmasayukt vidhyante ngepapadyante // MS_4,4.35 // nmavieasayukt ca guavie vidhyante, yath - caturhotr pramsm{*4/432*} abhimet, pacahotrmvsym iti, sarveu pradhneu, asmin samudye caturhotr, asmin pacahotreti vibhgvijnc ceda nopapadyeta. bhavati caivalakaaka guavidhnam. tasmd asmatpaka eveti. api cgatvendhrdn sastutir upapann bhaviyati. [534]{*4/433*} NOTES: *{4/432: E2: pauramsm}* *{4/433: E2: 5,103; E6: 2,64}* ____________________________________________ tuly ca kraarutir anyair aggisabandha // MS_4,4.36 // atha yad uktam, gneydnm apy agatvena sastutir agatva khypayed iti. tat parihartavyam. ____________________________________________ utpattv abhisabandhas tasmd agopadea syt // MS_4,4.37 // naia doa, pradhnnm{*4/434*} apy e satm utpattyapek{*4/435*} irdistutir abhiviyatti{*4/436*}. jyamnasya{*4/437*} hi puruasygre iro jyate, madhye madhyam, pact pdau, evam gneyo 'grata, upuyjo madhye, agnūomya pacd iti. etasmt smnydo stutir iti. NOTES: *{4/434: E2: pradhnm}* *{4/435: E2: utpattyapekay}* *{4/436: E2 om. iti}* *{4/437: E2: yath jyamnasya}* ____________________________________________ tath cnyrthadaranam // MS_4,4.38 // caturdaa pramsym hutayo hyante, trayodamvsyym iti, itarath na caturdaa pauramsym hutayo bhaveyu, na vmvsyy trayodaeti. tasmd gneydni pradhnni, ghrdny agnti siddham. ____________________________________________ jyotiome tulyny aviia hi kraam // MS_4,4.39 // asti jyotioma, jyotiomena svargakmo yajeteti. [535]{*4/438*} tatra dkaydaya ca yg vidyante, sautye chani somayga. tatra sadeha, kim atra ygamtra pradhnam, uta somayga iti. ki prptam? jyotiome tulyni sarvi bhaveyu. kuta? aviia hi kraam, ygt phala ryate, sarve cm yg, phalavac ca pradhnam. tasmj jyotiome sarve yg pradhnam iti. NOTES: *{4/438: E2: 5,103; E6: 2,65}* ____________________________________________ gun ttpattivkyena sabandht kraarutis tasmt soma pradhna syt // MS_4,4.40 // gun ttpattivkyena sabandho bhavati. ke gunm? jyoti stomnm. katamenotpattivkyena sabandho bhavati? jyotiomena svargakmo yajeteti{*4/439*}, jyotiomd ygt svarga ryate, na ygamtrt. yatra ca jyoti stom, sa jyotioma. kasya jyoti stom? stomaygasyeti brma. eva hy mnyate, katamni vaitni jyoti, ya ete tasya stom, trivt pacadaasaptadaaikavi etni v jyoti. tny etasya stom iti{*4/440*}, somaygasya stom agam, samabhivyhrt, graha v ghtv camasa vonnya stotram upkarotti, te ca stoms trivddaya. katham? trivd bahipavamnam, pacadany jyntyevamdibhi ravaai. tasmt trivddistomaka somayga, sa jyotioma iti. ya ca jyotiomas tata phalam, yata ca phala tad eva pradhnam iti. katha punas trivddayo jyoti? ucyate, bhavantu v jyoti, m v bhvan, jyotiabdena tvad uktni. [536]{*4/441*} vacanamtrepi abdo bhavati, vieato lakaym. api ca dyotater v dptikarmao jyotayater v{*4/442*} jyotiabda labhante. dyotyate{*4/443*} hi tai abdai, dyotayantti v stutym{*4/444*}. tasmt somaygo jyotioma. sa ca pradhnam, guabht dkaydaya iti. NOTES: *{4/439: Tait.Br. 1.5.11.2}* *{4/440: Tait.Br. 1.5.11.3}* *{4/441: E2: 5,105; E6: 2,65}* *{4/442: E6 om. jyotayater v}* *{4/443: E2: dyotyante}* *{4/444: E2: stutyam}* ____________________________________________ tath cnyrthadaranam // MS_4,4.41 // iro v etad yajasya yad dkayetyevamdi ca liga dyate. tath gu ca jyotiomavikre dkaydayo dyante, caturviati mna hiraya dkayy dadyt, prpayy dve caturviatimna iti, tulyatve na pravartayiyante dkaydaya. tasmd api somayga pradhnam iti. [537]{*4/445*} NOTES: *{4/445: E2: 5,106; E6: 2,66}* ____________________________________________ rutilakaam nuprvya tatpramatvt//5.1.1// caturthe 'dhyye prayojakprayojakalakaa vttam, tan na prasmartavyam. ihedn kramaniyamalakaam ucyate, tac chrutyarthaphapravttikamukhyair vakyate, rutydn ca balbalam. ditas tu rutikrama cintyate. ki yathruti padrthn krama stheya, utniyameneti. ki prptam? ekatvt kartu, anekatvc ca padrthnm, avaya bhvini krame lghavt prayogaprubhvc cniyama ity eva prpte brma. rutilakaam nuprvya tatpramatvd iti. rutir grahaam{*4/446*} akarm, tan nimitta yasya kramasya, sa sdhu krama. rutipramak hi vaidik arth, naim anyat pramam astty{*4/447*} uktam. kim ihodharaam? satre dkkrama{*4/448*}, ya tvijas te yajamn ity{*4/449*} uktv, te dkkrama vidhatte, adhvyaryur ghapati dkayitv brahma dkayati, tata udgtram, tato hotram, tatas ta pratiprastht dkayitvrdhino dkayati, brhmacchasina brahmaa, prastotram udgtu, maitrvarua hotu, tatas ta ne{*4/450*} dkayitv ttyino dkayati, gndhra brahmaa, pratihartram udgtu, acchvka hotu, tatas tam unnet dkayitv padino{*4/451*} dkayati, potra [538]{*4/452*} brahmaa, subrahmayam udgtu, grvastuta hotu, tatas tam anyo brhmao dkayati, brahmacr vcryapreita iti. aniyamena krama kartavya, yath prva paka. yath tarhi siddhnta, ea eva krama kartavya iti. tatrha, anyyya rutivacanam iti. ucyate, kim aya{*4/453*} na sdhu? na, na sdhur iti brma. nyyya tarhi. na brma, na sdhu krama iti. ki tarhi? uktasya punarvacanam anyyym iti. ucyate, sdhor vacana bahuo 'py ucyamna nyyyam eva. asdhos tu sakd apy anyyyam. ha, sakdvacanena jtasya punarvacane na prayojanam astti. ucyate, bhavaty aprasmaraam{*4/454*} api prayojanam ity uktam. vttikrea tat kryam iti cet. strakrasypy avieo vttikrea. athav - arthntaram evedam, tatra hy anya eva saayo vicro niraya ca, rutipramako dharma, anyapramaka iti saaya. pratyakdnm adhigamya nimittatvn na tatpramaka, atndriyatvc codanlakaa iti vicra. codanlakaa eveti niraya. iha tu siddhe tatprmye vyavahrakramasya{*4/455*} sdhutvvadhraam. athav - rutivicro{*4/456*} 'yam. ki padrth kartavy iti vidhnam, ki v kramo vidhyata iti. anekrthavidhnnupapatte krame{*4/457*} 'nuvda padrthn{*4/458*} vidhi. avadnavkyev iva, padrthavidhna ruty, kramavidhna vkyena, tasmn na kramo vidhyata iti prva paka. nanv avadnavkyeu kramo vidhyate. satya vidhyate, phena, na ruty, ya{*4/459*} tvijas te [539]{*4/460*} yajamn iti tu, dky prptatvt, kramavidhnrth rutir iti siddhnta. tasmd apunaruktam iti. NOTES: *{4/446: E2: ravaam}* *{4/447: MS 1.1.2}* *{4/448: E2: dkkrame}* *{4/449: E2: ye yajamns ta tvija ity}* *{4/450: E2: neh}* *{4/451: E2,6: pdino}* *{4/452: E2: 5,107; E6: 2,66}* *{4/453: E2: ea}* *{4/454: E2: asmaraam; E6: apasmaraam}* *{4/455: E1,6, E2 (Fn.); E2: vyavahra kramasya}* *{4/456: E2: rutikramavicro}* *{4/457: E1 (Fn.), E2: kramo 'nuvda}* *{4/458: E2: dkdn padrthn}* *{4/459: E2 om. ya}* *{4/460: E2: 5,108; E6: 2,67}* ____________________________________________ arthc ca//5.1.2// kim ea evotsarga sarvatra rutivaenaiva bhavitum arhatti. ukta hi, codanlako 'rtho dharma iti{*4/461*}. eva prpte brma, arthc ca smarthyc ca{*4/462*} kramo vidhyata iti, guabhto hi padrthn kramo bhavati, ya ca yasya nirvartyamnasyopakaroti, sa tasya guabhta. yasmi cryame padrtha eva na sapadyate, na sa guabhta, vinpi tena, na vaiguyam. eva pratyaka kramasya guabhvo yatra, tatrrthena sa evrayitavya, yath jte vara dadti, jtam ajalin ghti, jtam abhipritti, artht prvam abhipritavyam, tato 'jalin grahtavya, tato varo deya iti. tath vimoka prvam mnta, pact tadyoga, arthd viparta krya. yjynuvkye tu viparyayemnte, viparyayea kartavye. ntra phakramo myate{*4/463*}. yato devatopalakarthnuvky, pradnrth yjy. agnihotra juhotti prvam mntam. odana pacatti pact. asabhavt prvam odana paktavya. praiaprairtho tu viparyayemntau, tau ca viparyayea kartavyau. [540]{*4/464*} NOTES: *{4/461: Vgl. MS 1.1.2}* *{4/462: E1 gibt smarthyc ca in Klammern}* *{4/463: E1 (Fn.): 'numyate; E2: 'nuhyate}* *{4/464: E2: 5,110; E6: 2,68}* ____________________________________________ aniyamo 'nyatra//5.1.3// asmin viaye kramasya niyamo nsti, yath darapramsayor yjamnn prayjnumantradn nnkhntarasammntn vasantam tn prmtyevamdnm{*4/465*}, eko mametyevamdn{*4/466*} ca. NOTES: *{4/465: Tait.S. 1.6.2.3}* *{4/466: PBr 1.5.4.11}* ____________________________________________ kramea v niyamyeta kratvekatve tadguatvt//5.1.4// darapramsayor mntam, samidho yajati, tannapta yajati, io yajati, barhir yajati, svhkra yajatti{*4/467*}. tatra saaya, kim aniyatenaiva krameaim anuhnam, uta ya phakrama sa eva niyamyeteti. ki prptam? niyamakria strasybhvd aniyama iti. eva prpte brma, krameaiva niyamyetaikasmin kratv iti. kuta? tadguatvt. tadguatva hi gamyate padrthnm, yath - snyt, anulimpet, bhujteti ca kramenuhnam avagamyate, vkyt padrthnm. yath cdrthepadiyamneu, kacid bryt, devya dhpo deya, pupy avakaritavyni candanennuleptavya upahro 'sm upahartavya, eva kte devas tuyatti. tam anya pratibrte, naitad evam, na prathama dhpo dtavya, prathama pupy avakaritavynti. eva manyate, dhpadnasya prthamyam anenoktam iti. tasmd vcanika em ea krama iti. [541]{*4/468*} NOTES: *{4/467: Tait.S. 2.6.1.1}* *{4/468: E2: 5,111; E6: 2,68}* ____________________________________________ abda iti cet, syd vkyaabdatvt//5.1.5// iti cet payasi, athaiva gamyamne 'abda eva krama. katham? padrthaprvako vkyrtha, padebhya ca padrth evvagamyante, na krama. syd etad evam, yadi padrthn{*4/469*} samhasya ravaa pratyyakam arthasya syt, na tu samudya pratyyaka, ity ukta tadbhtn kriyrthena sammnya ity{*4/470*} atra. tasmt kramasya vcakaabdbhvd vymoha ea kramo 'vagamyate. eva cprvsattir anugrahūyate, itarath spi viprakyeta ghayantra iva. darayiyati ca, hdayasygre 'vadyati, atha jihvy, atha vakasa iti. yadi niymaka phakrama, tato na vidhtavyam etat, niymake hi phakrame phakramd eva prpnuyt. NOTES: *{4/469: E1 (Fn.), E2: padn}* *{4/470: Vgl. MS 1.1.25}* ____________________________________________ arthakte vnumna syt, kratvekatve parrthatvt svena tv arthena sabandha, tasmt svaabdam ucyeta//5.1.6// ekasmin kratv ekatvt kratu, anekasmin padrthe 'rthaktatvt kramasya, tatraia eva kramo niyamyetnumnena. kuta? parrthatvd vedasya, parrtho hi vedo yad yad anena akyate kartum, tasmai tasmai prayojanyaia sammnyate. akyate cnena padrtho vidhtum, akyate ca kriykle pratipattum. tasmd veda padrth ca vidhtum updeya, kriykle ca pratipattum. na gamyate{*4/471*} viea, vidhtum aya sammnyate, na pratipattum iti. agamyamne viea ubhayrtham updyata [542]{*4/472*} iti gamyate. pratipattu cnena kramea akyate, nnyena. ata eva ca ktv phakrampacre, vinaa ity ucyate, itarath hi yad yasya prayojanam, tasmin nirvartamna eva ki naa syt. ada kalpyeta, tac cnyyya de sati. tasmt svaabda krama, ya eva padrthn vcaka abda, sa eva kramasypi. NOTES: *{4/471: E2: gamyate}* *{4/472: E2: 5,112; E6: 2,69}* ____________________________________________ tath cnyrthadaranam//5.1.7// eva cnyrtha darayati, vyatyastam tavy upadadhti{*4/473*}. vyatyasta oaina asati{*4/474*}. vino daamo ghyate, ta ttya juhotti. yady aniyamenopadhna asana ca, vyatyastavacanam anarthaka syt. na hi kathacid avyatysa iti, tathvinasya ttyasya homnuvdo nvakalpyeta, yadi phakramea niyama{*4/475*} iti. tath, abhicarat pratiloma hotavyam, prn evsya pratca pratiyautti{*4/476*} kvacit pratiloma vidadhad anuloma darayati, tad upapadyate, yadi phakramea prayoga. itarath, sarvam anuloma syt, pratilomadarana nopapadyeta. tath caturthottamayo pratisamnayatty ukte sati, atihyeo barhi pratisamnayatty ucyate, tena barhia caturthat darayati, s phakrame niymake 'vakalpate. NOTES: *{4/473: Tait.S. 5.3.1.1}* *{4/474: Tait.S. 7.1.5.4}* *{4/475: E2: phakrameniyama}* *{4/476: Tait.S. 3.4.8.5}* ____________________________________________ pravtty tulyakln gun tadupakramt//5.1.8// vjapeye saptadaa prjpatyn pan labhata iti ryate. teu pauu codakaprpt prokadayo dharm. tatra [543]{*4/477*} prathama padrtho yata kutacid rabdhavya, dvitydiu bhavati saaya. ki tata eva dvityo 'pi padrtha rabdhavya, uta dvitydiv aniyama iti. ki tvat prptam? niyamakria strasybhvd aniyama iti. eva prpte brma, yata prva rabdha, tata eva dvitydayo 'pi padrth rabdhavy{*4/478*} iti. kuta etat? tadupakramt, sarve hi padrth pradhnakln na viprakraavy, pradhna hi cikritam, kta v te{*4/479*} nimittam. sahavacana hi bhavati, padrthai saha pradhna kartavyam iti, bahupadrthasammnnt tv avaya bhv viprakara, tathpi tu yvadbhir nvyavahita akya padrtha kartum, tvadbhir vyavadhnam avaya kartavyam, tato 'bhyadhikena{*4/480*} na vyavadhtavyam iti. yadi dvitya padrtham anyata rabheta, tato 'dhikair api vyavadadhyt, tath prayogavacana bdheta. nanu tath sati kacid alpair vyavahito bhaviyati. ucyate, anumatn vyavadhyakn tygena kacid abhyadhiko guo bhavatti, tasmd yata prvapadrtha rabdha, tata evottara rambhaya iti. NOTES: *{4/477: E2: 5,113; E6: 2,70}* *{4/478: E1 (Fn.): dvityo 'pi padrtha rabdhavya}* *{4/479: E2: te te}* *{4/480: E1 (Fn.): 'bhyadhikai}* ____________________________________________ sarvam iti cet//5.1.9// iti cet payasi, pradhnviprakarea prayogavacannugraha iti, sarva tarhi guakam ekasminn apavarjayitavyam, yath saurydiu. ____________________________________________ nktatvt//5.1.10// naitad evam, sahaprayoga eva hi nnuhita syt. [544]{*4/481*} NOTES: *{4/481: E2: 5,115; E6: 2,70}* ____________________________________________ kratvantaravad iti cet//5.1.11// atha yad uktam, yath kratvantareu saurydiv iti, tat parihartavyam. ____________________________________________ nsamavyt//5.1.12// na tem artht krama prpnoti, yo niyamyeta. agrayo hi niyamo bhavitum arhati, anagasamrayasya{*4/482*} svayamagat kalpyeta. NOTES: *{4/482: E2: anagasamritasya}* ____________________________________________ sthnc cotpattisayogt//5.1.13// ekavientirtrea prajkma yjayet, trinavenaujaskmam{*4/483*}, trayastriena pratihkmam{*4/484*} ityevamdi ryate. tatrgamena sakhypraam iti vakyate{*4/485*}. tatrgame kriyame, kim aniyamajakram{*4/486*} sarv ca gamayitavy, uta kakramebhya iti{*4/487*}. ki prptam? aniyameneti. kuta? atirtre triavdiabdrthenait prpnuvanti, tatraits prpnuvatn phakramo nstti. eva prpta ucyate, yad s sammnye sthnam, tenait atra niyamyante. y prva sammnt, t prvam eva prayoktavy. nuprvyasya hi dam etat prayojanam, yad uttarasphuraa{*4/488*} tad api cikritam eveti. trinavdiabdair{*4/489*} atirtre yaugapadyens prpte phakramasyviaya [545]{*4/490*} ity adhikarantaram iti bhavati mati. sammnyaphakramd evtra niyama iti punaruktat gamyata ity anyath varyate - NOTES: *{4/483: E2,6: triavenaujaskmam}* *{4/484: Tait.S. 2.2.4.7}* *{4/485: Vgl. MS 10.5.26}* *{4/486: E1 (Fn.), E2: aniyatakram}* *{4/487: E2: kakrameeti}* *{4/488: E1 (Fn.): yad uttarasya smaraa}* *{4/489: E2: triavdiabdair}* *{4/490: E2: 5,117; E6: 2,71}* ____________________________________________ sthnc cotpattisayogt//5.1.13// sdyaskre{*4/491*} ryate, saha pan labhata iti. tatraio 'rtha samadhigata, savanyakle traym lambha iti. athtra phakramt, kim agnūomya prvam labdhavya, uta sthnakramt prva savanya iti. ki prptam? prvam agnūomya iti. kuta? phakramt. eva prpte brma, savanya prvam, sthnt. yadi prvam agnūomya syt, savanyasthna vyhanyeta. vina ghtv trivt ypa parivyeti. nanv itaratrpi phakramo bdhyeta. bdhyatm, tasya hi pratiedhrtha sahaabda sammnta{*4/492*}, apratiiddha cvinagrahasthnam. tan na bdhitavyam. NOTES: *{4/491: E1 (Fn.,K): sdyaskra somaygaviea}* *{4/492: E2: sahaabdasammnta}* ____________________________________________ mukhyakramea vgn tadarthatvt//5.1.14// srasvatau bhavata, etad vai daivya mithunam iti{*4/493*} ryate. tatra sadeha, ki strdevatyasya prathama dharm, uta pudevatyasyeti. niyamakria strasybhvd aniyama. iti prpte brma, mukhyakramea v niyama syd iti, strdevatyasya hi prva yjynuvkyayo sammnnam, prao dev sarasvatti{*4/494*}. tasmt strdevatyasya prva pradnena [546]{*4/495*} bhavitavyam, tasmt strdevatyasya prva dharm kry. tath hi pradhnaklat bhavaty agnm, itarath, yai padrthair vyavadhna smarthyd anujtam, tebhyo 'dhikair api vyavadhna syt. NOTES: *{4/493: Tait.S. 2.4.6.1}* *{4/494: Tait.S. 1.8.22.1}* *{4/495: E2: 5,118; E6: 2,72}* ____________________________________________ praktau tu svaabdatvd yathkrama pratyeta//5.1.15// darapramsayo prvamauadhadharm sammnt, tata jyasya. tatra sadeha, kim agnūomyadharmnm, mukhyakramea prvam jyasya dharm kartavy, uta yathpham iti. mukhyakramnugrahejyasya prvm. iti prpte brma, praktau yathpha pratyeta, svaabdo hi te phakrama, so 'nyath kriyame bdhita syt. sahatvasya punarupasagrhaka prayogavacana, svakramea padrthe sanikyame na bdhito bhaviyati. api ca phakrame svaabda, svdhyyo 'dhyetavya iti. mukhyakramea{*4/496*} prayogavacanaikavkyat skm. NOTES: *{4/496: E2: mukhyakrame}* ____________________________________________ mantratas tu virodhe syt prayogarpasmarthyt tasmd utpattidea sa//5.1.16// darapramsayo, gneyasya prva mantrapha, uttaro brhmaasya. tatra sadeha, katama{*4/497*} pho balyn iti. ucyate, aniyama, niyamakria strasybhvd iti. [547]{*4/498*} eva prpte brma, mantrapho balyn. kuta? prayogarpasmarthyt. prayogya mantrasya rpasmarthyam. tad asya smarthya yena mantra prayujyate, tasya ca prayujyamnasya kramo dya bhavati{*4/499*}. nanu ca brhmaaphasypi tad eva prayojanam. ucyate, utpattidea sa, aparam api tasya prayojana karmotpattyartha bhaviyati. NOTES: *{4/497: E1 (Fn.): kasya}* *{4/498: E2: 5,119; E6: 2,72}* *{4/499: E2: iv abhavati}* ____________________________________________ tadvacand viktau yathpradhna syt//5.1.17// asty adhvarakalp nmei, gnvaiavam ekdaakapla nirvapet, sarasvaty jyabhgo syd brhaspatya carur iti{*4/500*}. tatra sadeha, kim gneyavikrasya brhaspatyasya prva dharm kry, codako balavattara, prayogavacant. utopuyjavikrasya prayogavacano balavattara, codakd iti. ki prptam? viktv asym, yathpradhna syt, tadvacant. te skd vacanakramo viktau. tena sanihitnm upasahraka{*4/501*} prayogavacano hi pratyaka, taddharm cnumnika, codakena hi sa prpta. tasmt pratyaka prayogavacano balavattara, tena codaka numniko bdhyate. NOTES: *{4/500: Tait.S. 2.2.9.1}* *{4/501: E2: agnm upasahraka}* ____________________________________________ vipratipattau v praktyanvayd yathprakti//5.1.18// mukhygakramavipratipattau v, yath praktau, tathaiva viktau bhavitum arhatti. kuta? praktyanvayt. yd praktau dharm, td eva viktau bhavitum arhantti, mukhyakramea kriyam na praktivat kt syu. codako hi prayoga[548]{*4/502*}vacand balavattara, sa hy utpdayati prpayati ca. prpitn abhisamkya prayogavacana upasaharati, sa prpteu utpanna prptinimittaka uttarakla{*4/503*} prvaprpta na bdhitum arhati codakam, pratyako 'pi san, bahiragatvt, yathprptn evopasahariyati. tasmt prva brhaspatyasya dharm, tata jyasyeti. NOTES: *{4/502: E2: 5,121; E6: 2,73}* *{4/503: E2: uttarakla}* ____________________________________________ vikti praktidharmatvt tatkl syd yathiam//5.1.19// cturmsyeu skamedhas ttya parva, tasyvayav, agnaye 'nkavate prtarakapla, marudbhya stapanebhyo madhyadine caru, marudbhyo ghamedhibhya sarvs dugdhe syamodanam iti{*4/504*}. tatra sadeha, kim et dvyahakl iaya, uta sadyaskl iti. ki prptam? viktis tatkl bhavitum arhatti, yathiam, yath praktir ukt, tath vikti syt. praktidharm hi s, tasmd y vikti, s dvyahakl bhavitum arhatti{*4/505*}. NOTES: *{4/504: Tait.S. 1.8.4.1}* *{4/505: E1 (Fn.): y y vikti, s s dvyahakl bhavitum arhatti}* ____________________________________________ api v kramaklasayukt sadya kriyeta tatra vidher anumnt praktidharmalopa syt//5.1.20// ahna kleu ye padrth ucyante, prtar madhyadine syam iti, kramea ta ekasminn ahanti pratyante, yath devadatta prtar appa bhakayati, madhyadine vividham annam anti, aparhe [549]{*4/506*} modakn bhakayatty ekasminn ahanti gamyate. tasmt sadyaskl evajtyak viktaya, dvyaihaklya hi codakaprptam numnikam, pratyakarpay sadyasklatay bdhyeta. NOTES: *{4/506: E2: 5,122; E6: 2,74}* ____________________________________________ klotkara iti cet//5.1.21// iti cet payasi, prpta sga ryate, tath madhyadine sya ceti, utkaro bhaviyati, yathaiteu kleu sgam. na ca dvyahaklaty bdha, ekasyhna prtar ankavantam upakrasyate, dvityasya prtar yakyeta. eva stapany{*4/507*} prvedyur madhydina upakrasyate, aparedyur madhyadine yakyate. tath ghamedhye syam upakramaa prvedyu, sya ygo 'paredyur iti. nanu vkyd ekam ahar gamyata ity uktam. ucyate, padrthasmarthyajanito hi vkyrtho bhavati. na ctra padrthasmarthyam asti, yenaikam ahar gamyeta. NOTES: *{4/507: E1 (Fn.): stapany}* ____________________________________________ na tatsabandht{*4/508*}//5.1.22// naitad evam. kasmt? tatsabandht, ekaklasabaddhni pradhnny agai saha ryante. katham? sga hi pradhna prtakle ryate, tath madhyadine sya ca. ngni prtakldiu. tatrnyaklev agev anyakleu ca pradhneu, na sga teu kleu kta syt. tasmt sadyaskl evait viktaya iti. api ca, dvy aha skamedhair iti ryate. tat sadyasklspapadyate. [550]{*4/509*} NOTES: *{4/508: E1 (Fn.): tatsabhavt}* *{4/509: E2: 5, 123; E6: 2,74}* ____________________________________________ agn mukhyaklatvd yathoktam utkare syt//5.1.23// jyotiome ryate, gnimrutd rdhvam anuyjai carantty utkara, tathgnūomye paau, tihanta pau prayajantty apakara. tatra sadeha, kim utkare 'nuyjamtram utkyate, apakare ca prayjamtram, utotkare 'nuyjdi, apakare ca prayjntam iti. ki tvat prptam? yvad uktam, utkarpakarayo syt. kuta? agn mukhyaklatvt. evam anye pradhnaklat bhaviyatti. tatra sahatvasya prpaka prayogavacano 'nugrahūyate. ____________________________________________ taddi vbhisabandht tadantam apakare syt//5.1.24// taddy utkare, tadantam apakare gamyeta. kuta? abhisabandht. yad{*4/510*} anuyjn parastt sammnyate, tat pradhnd antara{*4/511*} prayogavacanena prpta bdhitv phasmarthyd anuyjebhya parastt kriyate, tath yas tata para, sa tata parastt. evam eka utkyama sarva guakam utkarati, tathpakyamo 'pakaratti. NOTES: *{4/510: E1 (Fn.): yadi}* *{4/511: E2: anantara}* ____________________________________________ pravtty ktaklnm//5.1.25// jyotiome ryate prtaranuvkakle, pratiprasthta savanyn [551]{*4/512*} nirvapasveti preyatti savanyn nirvpakla. asti ca bahipavamne stute, agnd agnn vihara, barhi sthi, puron alakurv iti. tatra sadeha, ki prtaranuvkakle savanyn nirpya pracarahomdaya saumik padrth, uta pauro{*4/513*} prg alakarad iti. ki prptam? aniyama, niyamakria strasybhvt. ity eva prpte brma, pravtty ktaklnm, jnakln padrthn pravtty niyama syt, prayujyamnam eva hi prvapadrtham abhiniyacchati. sa tasya parastt sammnta, parastt kartavya. saumikasya tu padrthasya pracarahomasya vacant kramo bdhita. alakaraa ca bahipavamnasya parastt sammntam, tasmt tasya prva padrtho nirvapadnm anta. tata uttare saumik padrth kartavy iti. NOTES: *{4/512: E2: 5,125; E6: 2,75}* *{4/513: E2: pauroik}* ____________________________________________ abdavipratiedhc ca//5.1.26// abda ca vipratiidhyate, alakurv ity ukta prokadn pratipadyeta. asmatpake tu, alakurv ity ukte 'lakaraam eva pratipatsyate. tatrlakarae prptakle prptaklavacano loanto 'nugrahūyate. tasmd atra prvttika krama iti. ____________________________________________ asayogt tu vaikta tad eva pratikyeta//5.1.27// asti darapramsapraktike pav agnūomye vaikta ypakarma, tat pratikyate, dksu ypa chinattti. tat pratikyamam arvcnny apy agnūomapraayandni prati[552]{*4/514*}karati, uta neti saaye, pratikarati, sabandhd iti gamyate{*4/515*}. tath prpte brma, viktv abhyadhika yat, tat pratikyama tato 'rvcnny apy agnūomapraayandni na pratikraum arhati. katham? asayogt, puka ypakarma, tata prcna saumikam. na tayo parasparea sabandha. na saumika padrtha, pukasyopakraka paor v. yadi hi tayor upakraka syt, tatas tasyopakurvata kramo 'py asya shyya kurvan guabhta syt. na tv etad asti, tasmn nai parasparea krame niyama. ato ypamtra pratikyate. api ca ypamtra pratiksya ktrthe abde saumikn svakramabdho na bhaviyatti. NOTES: *{4/514: E2: 5,127; E6: 2,76}* *{4/515: E2 om. gamyate}* ____________________________________________ prsagika ca notkared asayogt//5.1.28// jyotiome ryate, gnimrutd rdhvam anuyjai carantti. anuyj utkyam dkignikau homv utkaranti, neti saaya. sabandhd utkaranti. iti prpte ucyate, naivv utkraum arhanti, ye{*4/516*} tayo sva{*4/517*} 'nuyj, sabaddhs{*4/518*} te, na prayukt parakyai, tem artho nirvartita iti. padrthn ca kramo bhavati, na padrthaprayojannm, yaugapadyena hi padrth upakurvantti vakyma. padrthn cotpatti kramavat, pthakabdatvd utpatte, na padrthaprayojanasya, yugapat prayogavacanenbhihitatvt. ato 'nuyjotpatter utkariky abhvd dkignikau homau notkyeytm iti. api cnuyjamtram utkya [553] ktrthe abde dkignikayor homayo svakramabdho na bhaviyatti. NOTES: *{4/516: E2: yena}* *{4/517: E2: tv}* *{4/518: E2: sabandhs}* ____________________________________________ tathprvam//5.1.29// darapramsayor vedi, havir abhivsanottarakle sammnt. smvsyy pratikyate, prvedyur amvsyy vedi karotti. s tv apakyam tato 'rvcnn padrthn apakarati, neti saaya. ucyate, sabandht pratikarati. ity eva prpte brma, tathprvam, apraktir prvikym amvsyy vedikaraa prvedyur mntam, ubhayor api vobhte havir abhivsanam. abhivsana ktvmvsyy vedi kartavyeti na rutydnm anyatamat{*4/519*} kraam asti. tasmn nbhivsannt pratikraavy iti. abhivsane cpakyame havi bhasmbhaveyu. NOTES: *{4/519: E2: anyatama}* ____________________________________________ stapany ttkared agnihotra savanavad vaiguyt//5.1.30// cturmdyeu skamedhvayava stapany nmei, marudbhya stapanebhyo mdhyadine caru nirvapatti{*4/520*}, s daivn mnud v pratibandhd{*4/521*} utkyam agnihotram utkaret, na veti saaye. ucyate, stapany ttkared agni[554]{*4/522*}hotram savanavad vaiguyt. yadi notkaret, agnihotrasavana 'gnihotrakla{*4/523*} uddhte 'gnv agnihotra vigua syt. tasmd utkraavyam, savanavat, yath prtasavana daivn mnud v pratibandhd{*4/524*} utkyama mdhyadina savanam utkaratti, evam atrpi draavyam. NOTES: *{4/520: Tait.S. 1.8.4.1}* *{4/521: E1 (Fn.): pratibald}* *{4/522: E2. 5,130; E6: 2,77}* *{4/523: E2: agnihotram anagnihotrakla}* *{4/524: E1 (Fn.): pratibanld}* ____________________________________________ avyavyc ca//5.1.31// eva stapanyam agnihotrea na vyavahita bhaviyatti, tatra kramo 'nugrahūyate. kramabhede ca doa ryate, apa v etad yajc chidyate{*4/525*}, yad anyasya tantre vitate 'nyasya tantra pratyata iti. NOTES: *{4/525: E1 (Fn.), E2: yajasya chidyate}* ____________________________________________ asabandht tu notkaret//5.1.32// ngnihotrasya stapanygam, na stapanyy vgnihotram. tena nsv agnihotrasya purastt kartavy, ato ngnihotram utkraavyam. ____________________________________________ prpac ca nimittasya//5.1.33// prpta cgnihotrasya nimittam, sya juhoti, prtar juhoti, udite juhoti, anudite juhoti, prathamstamite juhoti, sadhau juhoti, nakatri dv juhotti{*4/526*}, tan ntikramitavyam, tasmd api notkara. yad uktam, vaiguyam iti{*4/527*}, utkare 'pi vaiguya klnyatvt. agprpter jaghanya klavidhir bdhyatm iti cet. na, klasya nimittatvt, [555]{*4/528*} tad apye 'rutam eva sarva kriyeta, nimitta ca{*4/529*}, anupdeyatvena ravat. saptam hy dhrdiv asabhavn nimittasaptam draavy. atha yad uktam - savanavad utkraavyam iti{*4/530*}. tad ucyate - NOTES: *{4/526: Tait.Br. 2.1.2.7}* *{4/527: Vgl. MS 5.1.30}* *{4/528: E2: 5,131; E6: 2,77}* *{4/529: E2: tannimittatva ca}* *{4/530: Vgl. MS 5.1.30}* ____________________________________________ sabandht savanotkara//5.1.34// sabaddha hi savana savanena, ekakratusabandht, tad utkyate. ____________________________________________ oa cokthyasayogt//5.1.35// jyotiome ryate, oaina praktya, ta paräcam ukthyebhyo vightti{*4/531*}{*4/532*}. yad daivn manud v pratibandhd{*4/533*} ukthyny utkyante, ki tad oay utkavya{*4/534*}, neti bhavati saaya. ki prptam? notkraavya. kuta? eva stotra svasmin kle oaina kta bhaviyatti, samaydhyuite srye oainastotram{*4/535*} upakarotti. tasmd anutkara iti. eva prpte brma, oa cotkraavya. kasmt? ukthyasayogt, ukthyasayogo hi oaino bhavati, ta paräcam ukthyebhyo vightti{*4/536*}. tasmd utkraavya oa. yad uktam, oainastotraklenvarjana{*4/537*} bhaviyatti. ucyate, stotrakramam anurudhyamnasya pradhnakramo virudhyeta. tasmn na stotrakramo 'nuroddhavya, ubhaya na akyam anughtum{*4/538*}, graha v ghtv camasa vonnya stotram upkarotti [556]{*4/539*} ryate. tasmd utkraavya oati. NOTES: *{4/531: E2: ghtti}* *{4/532: Tait.S. 6.6.11.6}* *{4/533: E1 (Fn.): pratibald}* *{4/534: E2,6: utkraavya}* *{4/535: E2: oaina stotram}* *{4/536: E2: ghtti}* *{4/537: E2: oaina stotraklenvarjana}* *{4/538: E2,6: anugrahtum}* *{4/539: E2: 5,133; E6: 2,78}* ____________________________________________ sanipte pradhnnm ekaikasya gun sarvakarma syt//5.2.1// vjapeye, saptadaa prjpatyn pan labhata iti{*4/540*} ryate, agnūomye ca paau paudharm sammnt codakena prpt. teu saaya, kim ekasyder rabhya dharmn sarvn ktv, dvityasya punardita upakramitavy, atha prathamas tvat sarve kartavya, tato dvitya iti. ki prptam? ekaikasya sarve 'pavarjayitavy iti. kuta? pradhnsatter anugrahya, itarath pradhnsattir viprakyeta. yath bahuv aveu pratighteu ye puro, teu naikajtynusamaya, evam ihpti. NOTES: *{4/540: Tait.Br. 1.3.4.3}* ____________________________________________ sarve vaikajtya ktnuprvyatvt//5.2.2// ekajtynusamaya kartavya. kim eva bhaviyati? sahatvam anugrahūyate, tatsahatva ryate, vaivadev ktv paubhi carantti, ekasmin kle pan pracra. nanv eva sati prvasya padrthasyottara padrtha pavantaravyprea vyavadhyate. naia doa, evam api ktam evnuprvyam. yo 'sau pavantare vypra sa evsau, na padrthntaram, padrthntarea vyavadhna bhavati. [558]{*4/541*} NOTES: *{4/541: E2: 5,134; E6: 2,79}* ____________________________________________ krad abhyvtti//5.2.3// atha yad uktam, bahuu puroeu naikajtynusamaya iti, tat parihartavyam. atrocyate, yukta tatra, yat{*4/542*} krad abhyvtti, ekajtynusamaye hi kriyame sahasrasydhirayae kte prathama uyet, tasya ca prathama na akyeta kartum. athavdhikarantaram - NOTES: *{4/542: E2: tat}* ____________________________________________ krad abhyvtti//5.2.3// anekasahasrvapratigrahe tantrnuhnam iti prva paka. knusamayo 'bhyupetavya iti siddhnta. ____________________________________________ muikaplvadnäjanbhyajanavapanapvaneu caikena//5.2.4// muydiu saaya, ki muinnusamaya, uta caturbhir muibhir iti. ki prptam? muineti. kuta? ekamuinirvpo hy eka padrtha, na caturmuinirvpa. katham? ekasmin muau nirupte yatbhva{*4/543*} paryavasyati. na akya vaditum, na kicin niruptam iti. na ca, nirupte nirvpo na kta syt, na ca muimtrea niruptena na prayojanam. na hy [559]{*4/544*} ekasminn anirupte catvra sabhavanti, muisamndhikarao hi catuabda, tasmn muinnusamaya krya. evam, kaplnn upadadhtti. tath, madhyd avadyati prvrdhd avadyati, tath, akte 'bhyakte vapati pvayatti. NOTES: *{4/543: E2: nirvapatibhva}* *{4/544: E2: 5,135; E6: 2,79}* ____________________________________________ sarvi tv ekakryatvd e tadguatvt//5.2.5// sarvi tu parisampynusameyt, naikamuinirvpa padrtha, catusakhyatvn nirvpasya. katha catusakhyat? catuabdasya nirvapatin sabandht, eva saha karma, anekaguavidhna nyyyam. itarath, muisabandhe sati vkyabheda prasajyeta. anirvpga ca syt. tathopadhndiv api, akaplam ekdaakapla nirvapatti nirdet. dvir avadyati{*4/545*}, trir abhyakte, ekaviaty pvayatti{*4/546*} sakhydn kriyguatva bhavati. tasmt samudyennusamaya iti. NOTES: *{4/545: PBr 4.4.3.9}* *{4/546: Tait.S. 6.1.1.8}* ____________________________________________ sayukte tu prakramt tadaga syd itarasya tadarthatvt//5.2.6// darapramsayo ryate, dvir havio 'vadyatti{*4/547*}. tatra saaya, kim avadnennusamaya, utvadnena pradnnteneti. ki prptam? avadneneti brma. kuta? pthakpadrthatvt, pthak padrtho hy avadnam, yatbhvasya paryavasnt, avadyativacant. eva prpte brma, sayukte tu prakramt tadaga syt, itarasya tadarthatvt. nvadna pthak padrtha, pradnasya sa upakrama, itarathvadyater adrthat [560]{*4/548*} syt. sakhyvieavidhnrtha ca punarvacanam. tasmt padrthvayavo 'vadnam, na cvayavasahatva prayogavacanenocyate, tasmt pradnntennusamaya iti. NOTES: *{4/547: PBr 4.4.3.9}* *{4/548: E2: 5,137; E6: 2,80}* ____________________________________________ vacant tu parivyntam ajandi syt//5.2.7// jyotiome 'gnūomyapaau ypasyäjandy padrth ryante, teu ypaikdainy prpteu saaya, kim ajandnm{*4/549*} ekaikennusamaya, utäjandin parivynteneti. ki prptam? parivyntam ajandi syt. kuta? vacant, vacanam ida bhavati, ajandi yajamno ypa nvamjed parivyd iti{*4/550*}. na ca akyam, bahuv ajandinnusamaya kartum, na cnavasraum. tasmt parivyntennusamaya. NOTES: *{4/549: E2: ajndnm}* *{4/550: Tait.Br. 3.8.19.1}* ____________________________________________ krad vnavasarga syd yath ptravddhi//5.2.8// sahatvasya prpaka prayogavacano 'nugrahūyata iti padrthennusamaya. anavasarga ca praktv artht kta, shyya yajamnendhvaryo. eva drthatnavasargasya, itarathdrthat syt. na ca, artht kta codaka prpayati. tasmd ypntareocchrayitavyena{*4/551*} kraenvasjet, yath padjyennuyjn yajatty artht tasya dhrartha ptra bhidyate. [561]{*4/552*} NOTES: *{4/551: E1 (Fn.): ypntareocchritavyena}* *{4/552: E2: 5,137; E6: 2,81}* ____________________________________________ na v abdaktatvn nyyamtram itarad artht ptravivddhi{*4/553*}//5.2.9// na vaitatpadrthennusamaya iti, parivyntena padrthakennusamaya syt. abdakta hi praktv anavasarjanam, aknoti hy te 'pi yajamnt, adhvaryur ypam ucchrayitum. saukaryam iti cet. vidhiabdo bdhyeta, drthataiva hi niyamyeta, bhojane prmukhateva. ato 'sabhavt, padrthakennusamaya. prayogavacanasya ca nyyamtratvam, codakas tato balyn. ptravivddhis tv artht kartavy. NOTES: *{4/553: E2: ptra vivddhi}* ____________________________________________ paugae tasya tasypavarjayet pavekatvt//5.2.10// vjapeye prjpaty paava. teu sadeha, kim ekaikasya paor daivatny avadya tata sauviaktni, tata aini. atha daivatair devatnm anusamaya, sauviaktai sauviaktnm, aiair ainm iti. ki tvat prptam? ekaikasya ktsnny avadya tato hotavyam, praktau vacant, etat kta prjpatyev api codakenaiva prpnoti. ____________________________________________ daivatair vaikakarmyt//5.2.11// naitad evam, daivatair devatnm, sauviaktai sauviaktnm, aiair ainm iti. kasmt? aikakarmyt. eva sahakta bhavati, yac ca vacant praktau ktsnvadnam iti, daivatny [562]{*4/554*} avadya na tvaty eva hotavyam, sauviaktny avadeyni. sauviaktny avadya na tvaty eva hotavyam, ainy avadeynti praktau ryate. tad iha daivatair daivatnm anusamaya kurvan naina{*4/555*} prkta dharma bdheta. daivatny avadya naiva juhoti, sauviaktny avadyatti. atha sauviaktny avadya naiva juhoti, ainy avadyatti. tasmt padrthamtrenusamaya iti. NOTES: *{4/554: E2: 5,139; E6: 2,81}* *{4/555: E2: naiva}* ____________________________________________ mantrasya crthavattvt//5.2.12// eva manotmantras{*4/556*} tantra bhaviyati, itarath paryyeaiva syt. tasmd daivatair daivatn sauviaktai sauviaktnm, aiair ainm iti. NOTES: *{4/556: Vgl. Tait.S. 3.6.10.1}* ____________________________________________ nnbjev ekam ulkhala vibhavt//5.2.13// asti rjasye nnbjei, agnaye ghapataye sutnm{*4/557*} akapla nirvapet, somya vanaspataye ymka carum ityevamdi{*4/558*}. asti tu tatra prkto 'vahanti. tatra sadeha, ki tatraikam ulkhala paryyea, uta yaugapadyena bahnti. kuta saaya? yadi kjindhastaradaya pthak padrth, tato bheda. atha kjinstaradis taulanirvttyanta eka padrtha, tatas tantram iti. ki tvat prptam? ekam iti. kuta? paryyea vibhavt. ekasyopdnena siddher dvityasyopdnam anarthaka syt. tasmt tantram iti. [563]{*4/559*} NOTES: *{4/557: E2: 'sitnm}* *{4/558: Tait.S. 1.8.10.1}* *{4/559: E2: 5,139; E6: 2,82}* ____________________________________________ vivddhir v niyamnuprvyasya tadarthatvt//5.2.14// vivddhir ulkhaln syt, niyata hy nuprvya phakta sahatve saty upapadyate, padrthn cnusamaya, pthakpadrth cdhastaradayo yatbhvasya paryavasnt, adhastaradibhi{*4/560*} ca padair abhidhnt. tasmd vivddhir iti. NOTES: *{4/560: E2: adhastarade}* ____________________________________________ eka v taulabhvd dhantes tadarthatvt//5.2.15// eka volkhala paryyea syt, eko hy adhastaradis taulaparyanta padrtha, staradir hanter upakrama phalkaranta ca tasyaiva ea{*4/561*}, yato hantis taulanipattyartha. eva staradn hante ca ndrthat bhaviyati. tasmt tantram iti. NOTES: *{4/561: E1 (Fn.): phalkaradaya ca tasyaiva vie}* ____________________________________________ vikre tv anuyjn ptrabhedo 'rthabhedt syt//5.2.16// asti jyotiome paur agnūomya, tatra ryate, padjyennuyjn yajatti{*4/562*}. tatra sadeha, ki prayjnuyjnm eka ptram jyasya padjyasya ca dhrartham, uta bhidyate? ki prptam? ekam iti. kuta? praktv ekam, praktivad ihpy ekena bhavitavyam. eva prpte brma, ptrabheda syt. kuta? arthabhedt, uddhasya prayj artha, pato 'py anuyj, pati ghyame [564]{*4/563*} prayjn vaiguyam, uddhe 'nuyjnm. na caikasmin ptre vivikta akya kartum. marydym api kriyamy pradyamna sasjyeta. api ckrabhedd upabhta upabhttva vihanyeta. primtrapukar{*4/564*} hi s, ekapukar ca. athocyeta, padjyam apy jyam eveti na miratva doyeti. naitad evam, praktv utpavanvekaayo prayojanam etat, yad jyasyparea dravyesasarga. eva ced anupapannam, yat prayj padjyenejyerann iti. api ca, eva saty avaya havia kcin mtrpanyate. na ca akyam, prayjakrye 'vasite 'nuyjrtha grahtum, praktv ekakla grahaam. ihpy ekaklam eva kartavyam. tasmt ptrabheda iti. NOTES: *{4/562: Tait.S. 6.3.11.6}* *{4/563: E2: 5,140; E6: 2,83}* *{4/564: E2: pimtrapukar}* ____________________________________________ prakte prvoktatvd aprvam ante syn na hy acoditasya emnnam//5.2.17// agnau{*4/565*} nakatrey{*4/566*} ryate, agnaye kttikbhya puroam akapla nirvaped{*4/567*}. so 'tra jhoti, agnaye svh, kttikbhya svhetyevamdi{*4/568*} hom sammnt. santi tu praktau nriahom. tatra sadeha, ki nriahom prvam, utopahom iti saaye ucyate, prkta prvam, vaiktam ante syd iti. kuta? coditasya pariprasya ea mnyate, yath jtasya putrasya krŬanakam. [565]{*4/569*} NOTES: *{4/565: E2 om. agnau}* *{4/566: E2: nakatrei}* *{4/567: E2: nirvaped iti}* *{4/568: Tait.Br. 3.1.4.1}* *{4/569: E2: 5,142; E6: 2,83}* ____________________________________________ mukhynantaryam treyas tena tulyarutitvd aabdatvt prktn vyavya syt//5.2.18// treyo manyate sma, mukhynantarya vaiktasya, pact tu prkta prayujyeta. pradhnnantara vaiktasya pha pratyaka, tasmt prvam upahoms tato nrihahom iti. prktn vyavya syt, yatas te na ryante. ____________________________________________ ante tu bdaryaas te pradhnaabdatvt//5.2.19// bdaryaas tv cryo manyate sma, ante vaiktn prayoga iti. kuta? pradhnaabdaghtatvt, prktnm agnm pradhnaabdaghtatvam, tatpradhnaabdaghtni hi prktny agni, tasmc ca pradhnaabdt param etat, so 'tra juhoty agnaye svh kttikbhya svhetyevamdi. tasmt pratyakd eva kramn nriahomebhya par copahom iti. ____________________________________________ tay cnyrthadaranam//5.2.20// anyrtho 'pi caitam artha darayati, adhvarasya prvam athgner upapraity etat karma, yad agnikarmeti. pact sammntasya pact prayoga darayati. ____________________________________________ ktadet tu prve sa dea syt tena pratyakasayogn nyyamtram itarat//5.2.21// rjasye ryate, akair dvyati aunaeam{*4/570*} khypayati, abhi[566]{*4/571*}icyata iti. tatra sadeha, ki devandnm{*4/572*} ante prayoga, utbhiekt prvam iti. ki prptam? ante tu bdaryaa ity ante prayoga kartavya iti. eva prpte brma, ktaded abhiekt prva tu prayoga, ktadeo hy abhieka, mhendrasya stotra pratyabhiicyata iti pratyaknugrahybhiekt prva prayoktavyam. nyyamtram itarat, ante tu bdaryaa iti. NOTES: *{4/570: E1: aunaepam; E6: aunaepham}* *{4/571: E2: 5,143; E6: 2,84}* *{4/572: E2: videvandnm}* ____________________________________________ prktc ca purastd yat//5.2.22// asti agni, ya eva vidvn agni cinuta iti{*4/573*}. tatra dkayy prva svitrahom, ukhsabharaam, iak pau cety etad mntam. ki tad eva prva kartavyam, uta dkayeti. ki prptam? vaiktnm ante prayoga, ante tu bdaryaa iti. eva prpte brma, prva svitrahom, iak, paur ukhsabharaa ca. kuta? pratyakapht, punas tatra dkaymnt, tasy ca purastt svitrahom, iak paur ukhsabharaa ca. tasmt te prva prayoga iti. NOTES: *{4/573: Tait.S. 5.5.2.1}* ____________________________________________ sanipta ced yathoktam ante syt//5.2.23// agnau dkayy parato rukmapratimocandy mntam, [567]{*4/574*} tasminn eva krame codakena dkitasaskr prpt. tatra sadeha, kim aniyama, uta prva rukmapratimocandi, uta dkitasaskr iti. ki prptam? aniyama. athav, yath pratyakaphakramd dkayy purata ukhsabharadaya, eva rukmapratimocandnti. eva prpte brma, dkitasaskr prva kartavy iti. kuta? dkay prati ya phakrama, yath ca codaka, tathobhaye 'pi parastd dkayy kry. yas te parasparpeka krama, tatra na kacid ukhsabharaasyeva pratyaka phakrama prvatva sdhayati. asti tu saskra praktau prva pha, viktau rukmapratimocanasyottara, tena yathokta eva krama syt, ante vaiktam iti. atha kim artha sanipta akyate? nanv aya sanipta eva vyakta. asadigdhe sadigdhavacanam etat. yath - jn bahubhir yajair brhma vedaprag/ stri cet prama syu, prpts te param gatim// iti. tasmn na doa iti. NOTES: *{4/574: E2: 5,144; E6: 2,84}* ____________________________________________ ============================================================================ Adhyya 5: [568]{*5/1*} NOTES: *{5/1: E2: 5,145; E6: 2,85}* ____________________________________________ vivddhi karmabhedt padjyavat tasya tasyopadiyeta{*5/2*} // MS_5,3.1 // agnūomye paau ryate{*5/3*}, ekdaa prayjn yajati{*5/4*}, ekdanuyjn yajatti{*5/5*}. cturmsyeu, nava{*5/6*} prayjn yajati, navnuyjn yajatti{*5/7*}. agnau ryate, a upasada iti{*5/8*}. tatra sadeha, ki prati prayjam ekdaasakhy praty anuyja ca, tath cturmsyeu navasakhy, tathgnau copasatsu asakhy, uta sarvasapdy sakhyeti. ki prptam? pratipradhna sakhy bhidyata iti. kuta? bhinnni hi tni karmi, tni ca pradhnni prati, sakhy ryate. pradhnasanidhau ca gua iyam pratidhna bhidyate, yath{*5/9*} padjyennuyjn yajatti pratyanuyja patt guo bhidyate, evam ihpti. NOTES: *{5/2: E2: tasyopariyeta}* *{5/3: E2: ruvate}* *{5/4: Tait.S. 6.3.7.5}* *{5/5: Tait.S. 6.3.11.6}* *{5/6: E2: eva}* *{5/7: Tait.S. 1.6.3.3}* *{5/8: Tait.S. 6.3.11.6}* *{5/9: E2: tath}* ____________________________________________ api v sarvasakhyatvd vikra pratyeta // MS_5,3.2 // sarvasapdy sakhy kalpyeta. kuta? pthaktvanivein hi sakhysati pthaktve 'bhysena kalpyeta, yvaty asabhavo bhedasya, tvaty evbhyasyeta{*5/10*}, yvati sabhavati, tvati pthaktvanivea eva nyyya, tasmt sarvasapdyaiva sakhy. yat tu, padjyavad iti, na, patt ekasya na sabhavati, nsau pthaktvanivein. na ca, ekasya kriyam sarve tantreopakarotti{*5/11*}. [569]{*5/12*} tasmd avaya bhettavy, tantrea tpakaroti sakhy. itarpek hi s bhavati. eva sati sahatvasya prpaka prayogavacano 'nugrahūyata iti. NOTES: *{5/10: E2: evbhyasyena}* *{5/11: E2 om. iti}* *{5/12: E2: 5,146; E6: 2,86}* ____________________________________________ svasthnt tu vivdhyeran{*5/13*} ktnuprvyatvt // MS_5,3.3 // upasatsu sadeha. kim vttir daakalitavat, uta svasthnd vivardhanta iti. ki tvat prptam? vartanynm arthnm ea dharma, yad uta daakalitavat. yo hy ucyate, trir anuvka pahyatm iti, sa dita rabhya parisampya punar dita rabhyate, tasmd daakalitavad vtti. eva prpte brma, svasthnd vivardhitum arhati. kuta? ktnuprvyatvt, ktam nuprvyam upasatsu, pratham ktv madhyam kartavy, tata uttameti. tatra yadi daakalitavad vtti syt, uttam ktv punardyy abhyse kriyame 'sthne s vivddhi kt bhavati. svasthnavivddhau naia doa. tasmt svasthne vivddhir iti. NOTES: *{5/13: E2: nivdhyeran}* ____________________________________________ samidhyamnavat samiddhavat cntarea dhyy syur dyvpthivyor antarle samarhat // MS_5,3.4 // darapramsayo smidhenya smidhenr anvheti{*5/14*}. [570]{*5/15*} tatra kmy smidhenkalp, ekaviatim anubryt pratihkmasyety{*5/16*}evamdaya, tatrgamena sakhy praa vakyate{*5/17*}. tatra sadeha, kim gantnm ante nivea, uta samidhyamnavat{*5/18*} samiddhavat{*5/19*} cntarea nivea iti. ki tvat prptam? ante nivea, ante tu bdaryaa{*5/20*}, ity anena nyyeneti. eva prpte brma, samidhyamnavat samiddhavat cntarea nivea iti. kuta? dyvpthivyor antarle samarhat sastavd ity artha{*5/21*}. iya vai samidhyamnavat{*5/22*}, asau samiddhavat{*5/23*}, yad antar, tad dhyy, ity antarikasastute{*5/24*} 'sminn{*5/25*} antarle vidhyante. tasmn nnte syur iti. NOTES: *{5/14: Tait.S. 2.5.8.2}* *{5/15: E2: 5,147; E6: 2,86}* *{5/16: Tait.S. 2.5.10.2}* *{5/17: Vgl. zu MS 10.5.26}* *{5/18: Vgl. V 3.27.4}* *{5/19: Vgl. V 5.28.5}* *{5/20: Vgl. MS 5.2.19}* *{5/21: E1 gibt sastavd ity artha in Klammern}* *{5/22: E2: samidhyamnavat dyau}* *{5/23: E2: samiddhavat pthiv}* *{5/24: E2: antarikasastuty}* *{5/25: E2: tasmin}* ____________________________________________ tacchabdo v // MS_5,3.5 // atha v y dhyyabdik, ts tatra bhavitum arhanti. tena hi abdena tatra sastava, sastavc ca vidhnam, yath, pthupjavatyau{*5/26*} dhyye, uikkakubhau dhyyye iti. k punar et dhyy iti{*5/27*} nma? nsya abdasya prasiddhim upalabhmahe. ucyate, smidhenyo dhyyy. kuta? eva hi bhagavata piner vacanam - pyyasnyyanikyyadhyy mnahavirnivsasmidhenūv{*5/28*} iti, asmd vacanc chrutim anumimmahe. katamsu smidhenūv iti. ucyate, aviet sarvsvati gamyate. iha tu samidhyamnavat samiddhavat cntarea dhyyy syur iti. sarvsu smidhenūu satsu dhyyyvacand viin smidhenn dhyyabda iti gamyate. nanu pinivacand vieea sarv dhyy. nety ha, viisv api vacanam upapadyata eva. yadi vii, tata [571]{*5/29*} k iti. ucyate, ysu dhyyabda ryate, ts tvad dhyy. tsu ca dhyysu satūu vacanam arthavad bhavati. arthavati ca sati vacane nny dhyy, prambhvd iti. NOTES: *{5/26: Vgl. V 3.27.5-6}* *{5/27: E2 om. iti}* *{5/28: Vgl. P. 3.1.29}* *{5/29: E2: 5,148; E6: 2,87}* ____________________________________________ uikkakubhor ante darant // MS_5,3.6 // uikkakubho ca ante prayogo dyate, yaj jagaty paridadhyd anta{*5/30*} yaja gacchet, atha yat triubh paridadhti nnta gacchatti. nanu triub atrnte dyate, noikkakubhv iti. ucyate, triubham evyam uikkakumv iti brte. katham? triubho vryam ity eva ante{*5/31*} sastute, triubho v etad vrya yad uikkakubhv iti krae kryavad upacra kta// NOTES: *{5/30: E2 om. uikkakubho ca ante prayogo dyatem yaj jagaty paridadhyd anta}* *{5/31: E2 om. ante}* ____________________________________________ stomavivddhau bahipavamne purastt parysd gantava syus tath hi ia dvdahe // MS_5,3.7 // santi vivddhastomak kratava, ekavientirtrea prajkma yjayeyus{*5/32*} triavenaujaskma trayastriena pratihkmam iti{*5/33*}. tatrgamena sakhy praa vakyate{*5/34*}. atha bahipavamne vaiktev nyamneu bhavati saaya. ki vaiktnm ante nivea, uta prk parysd iti. ki prptam? purastt parysd gantava syu. tath hi da dvdahe, stotrynurpau tcau bhavata, vavantastc bhavanti. tca uttama parysa iti, ihpi prk parysd gantubhir bhavitavyam. [572]{*5/35*} NOTES: *{5/32: E2: yajayet}* *{5/33: Tait.Br. 2.2.4.7}* *{5/34: Vgl. MS 10.5.26}* *{5/35: E2: 5,149; E6: 2,88}* ____________________________________________ parysa iti cntkhy // MS_5,3.8 // praysaabda cntavacano loke dyate, yath, ketraparysa, nadparysa iti. eva paryso 'nte kto bhaviyati. ____________________________________________ ante v tad uktam // MS_5,3.9 // ante vaivajtyaka vaikta syt. uktam, ante tu bdaryaa iti{*5/36*}. NOTES: *{5/36: Vgl. MS 5.2.19}* ____________________________________________ vacant tu dvdahe // MS_5,3.10 // atha yad uktam{*5/37*}, tath hi da{*5/38*} dvdaha iti, tat parihartavyam. atrocyate, vacand dvdahe bhavati, stotrynurpau tcau bhavata vavantas tc bhavanti, tca uttama parysa iti. na hi vacanasytibhro 'sti. NOTES: *{5/37: Vgl. zu MS 5.3.7}* *{5/38: E2: hūa}* ____________________________________________ atadvikra ca // MS_5,3.11 // na cya tadvikra, yat tato dharmn ghayd iti. ____________________________________________ tadvikre 'py aprvatvt // MS_5,3.12 // yo 'pi tadvikra, tatrpy anta eva nivea. kuta? aprvt, vavat tcnm, vavanta{*5/39*} eva prkparyst, yvad vacana vcanikam, na sadam upasakrmati. NOTES: *{5/39: E2: vavantv}* ____________________________________________ ante tttarayor dadhyt // MS_5,3.13 // ihpi vivddhastomak kratava udharaam. tatrottarayo [573]{*5/40*} pavamnayo smnm gama iti vakyate{*5/41*}. tatrgamyamneu smasu sadeha, ki tem ante nivea, uta gyatrbhatyanuupsv iti. ki prptam? anta uttarayor dadhyt. ukto 'tra nyya, ante bdaryaa iti{*5/42*}. tasmd ante nivea iti. NOTES: *{5/40: E2: 5,150; E6: 2,88}* *{5/41: Vgl. adhyya 10}* *{5/42: Vgl. zu MS 5.2.19}* ____________________________________________ api v gyatrbhatyanuupsu vacant // MS_5,3.14 // gyatrbhatyanupsu nivea. kasmt? vacant, tri ha vai yajasyodari gyatrbhatyanuub iti. atra hy evvapanti, ata evodvapantti vacanensty uplambha. tasmn naim ante nivea iti. ____________________________________________ graheakam aupnuvkya savanacitiea syt // MS_5,3.15 // aupnuvkye ke grah iak ca sammnt, ea vai havi havir yajate, yo dbhya{*5/43*} ghtv somya yajata iti{*5/44*}. tath, par v etasyyu pra eti yo 'u ghtti. tatheak citrir upadadhti, vajrir upadadhti{*5/45*}, bhteak upadadhtti{*5/46*}. tatra sadeha, ki graheakamaupnuvkya savanaea citiea ca. atha ki kratueo 'gniea ceti. [574]{*5/47*} ki prptam? savanacitiea. kuta? grahai savanny rabhyante, iakbhi citaya, yac ca yenrabhyate tat tad agam. NOTES: *{5/43: E2: 'dbhyam}* *{5/44: Tait.S. 3.3.4.3}* *{5/45: Tait.S. 5.7.3.1}* *{5/46: Tait.S. 5.6.3.1}* *{5/47: E2: 5,151; E6: 2,89}* ____________________________________________ kratvagnieo v coditatvd acodannuprvasya // MS_5,3.16 // kratvagniea syt. kuta? coditatvt, agni cetavya ryate, ya eva{*5/48*} vidvn agni cinuta iti{*5/49*}. na citi cetavy, iakcayanengni cetavya ryate, agnim iti dvitynirdet. tath, yo dbhya{*5/50*} ghtv somya yajata ity adbhyasya yajatin sabandha, tatho. tasmt sakd ygasabandha ktv ktrtha abdo bhavati, ruta sabandham abhinirvartya. tath sakd agnisabandha ktv kt manyeta, acodan citisavanayo, na hi te kartavyatay codyete, parrtha hi tayo ravaam. ki prayojanam? savanacitieatve, pratisavana grahaam, praticiti ceakopadhnam. kratvagnieatve sakd grahaopadhne. NOTES: *{5/48: E2: ya ca eva}* *{5/49: Tait.S. 5.5.2.1}* *{5/50: E2: 'dbhya}* ____________________________________________ ante syur avyavyt // MS_5,3.17 // aupnuvkye ryate, citrir upadadhti, vajrir upadadhtti{*5/51*}. tatra sadeha, kim et pacabhy citv upadhey, uta madhyamym iti. ki prptam? pacabhym eveak ktakram, any naitbhir vyaveyante. NOTES: *{5/51: Tait.S. 5.7.3.1}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_5,3.18 // vapana vottam citi. any iak upadadhtti. [575]{*5/52*} NOTES: *{5/52: E2: 5,152; E6: 2,90}* ____________________________________________ madhyamy tu vacand brhmaavatya // MS_5,3.19 // naivaitntyy citau. kasy tarhi? madhyamym. kuta? brhmaavatya et iak, ts madhyam citir mnyate. y vai kcid brhmaavatm iakm abhijnyt, t madhyamy citv upadadhyd iti. nanu sarv eveak brhmaavatya. nety ha, apar ligakramt samkhync ca. tasmd et nnte syur iti. ____________________________________________ prg lokapys tasy saprarthatvt // MS_5,3.20 // aupnuvkye ka iak sammnt, vajrir upadadhti, citrir upadadhti{*5/53*}, bhteak upadadhtti{*5/54*}. tatreda samadhigatam, madhyamy citv upadhey iti. tatra sadeha, ki prg lokpy, uta pacd iti{*5/55*}. ki prptam? ante tu bdaryaa iti{*5/56*}. eva prpte, ucyate, prg lokapy tasy saprarthatvt, saprarthat tasy ryate, yad evsyonam, yac chidram, tad anay{*5/57*} prayati, loka pa, chidra pa iti{*5/58*}. aprvatvc vrthasya{*5/59*}, vidhir evya sastaveneti{*5/60*} gamyate. tasmt prg lokapy syt. [576]{*5/61*} NOTES: *{5/53: Tait.S. 5.7.3.1}* *{5/54: Tait.S. 5.6.3.1}* *{5/55: Vgl. Tait.S. 4.2.4.4}* *{5/56: Vgl. zu MS 5.2.19}* *{5/57: E2: tad etay}* *{5/58: Tait.S. 4.2.4.4}* *{5/59: E2: crthasya}* *{5/60: E2: sastavo neti}* *{5/61: E2: 5,152; E6: 2,90}* ____________________________________________ saskte karma saskr tadarthatvt // MS_5,3.21 // dhne santi pavamneaya. santi ca niyatni karmi, agnihotrdni. aniyatni caindrgndni. tatra sadeha, ki pavamne ktv karmi pratipattavyni, uthitamtrev agniv iti. ki prptam? hitaptrev iti. kuta? hitamtrev asv agniu karmi kartu samartho bhavati, yath, hitgnir na klinna drv dadhyd iti. darayati{*5/62*} ca, agni vai sam agnihotrenudravantty hitamtrev agnihotra darayati. tasmn na pavamneaya pratkitavy iti. eva prpte brma, pavamneibhi sasktev agniu karmi varteran. kuta? saskr tadarthatvt, saskraabd eta havanydaya, saskrasya kasyacid abhvena, havanydiu pratipatti syt. tasmt sasktev agniu karmti. NOTES: *{5/62: E2: klinna drvabhydadhyd ityevamdny hitgnivratbhyhitamtrev eva bhavantti darayati}* ____________________________________________ anantara vrata tadbhtatvt // MS_5,3.22 // yat tu, hitgnir na klinna drv dadhyd{*5/63*}ityevamdi. yuktam{*5/64*}, yad hitamtreu kriyate, hitgnes tadvratam ucyate. sa ca, hitamtrev hitgni savtta. tasmd anantara vrata syt, tadbhtatvt. NOTES: *{5/63: E2: drvabhydadhyd}* *{5/64: E2: yukta tatra}* ____________________________________________ prva ca ligadarant // MS_5,3.23 // atha yad uktam, hitamtrev agnihotra{*5/65*} darayati, prvam iibhya iti, tasya ka parihra ity bhënta stram. [577]{*5/66*} NOTES: *{5/65: E2: agnihotre}* *{5/66: E2: 5,154; E6: 2,91}* ____________________________________________ arthavdo vrthasya vidyamnatvt // MS_5,3.24 // arthavda ea. kuta? arthasya vidyamnatvt. vidyamno hi tatrnya evgnihotrahoma. katha hotavyam agnihotra na hotavyam iti mmsante brahmavdina. yad yaju juhuyd ayathprvam hut juhuyt, yadi na juhuyd agni parpatet. tƫm eva hotavyam iti. tasya tƫ homasya praasrtho 'yam arthavda. ____________________________________________ nyyavipratiedhc ca // MS_5,3.25 // nyyavipratiedha ca bhavet. yady anantaram agnihotrdaya syu, ya prvokto nyya{*5/67*}, sa vipratiidhyeta, na v ts tadarthatvd iti. tasmt saskte karmi bhaveyur iti. NOTES: *{5/67: Vgl. zu MS 3.6.12}* ____________________________________________ sacite tv agnicid yukta prpan nimittasya // MS_5,3.26 // agnicid varati na dhvet, na striyam upeyt, tasmd agnicit pakio nitavy ityevamdaya padrth ryante. teu sadeha, ki sacitamtre pratipattavy uta kratvanta iti. ki prptam? sacitamtra eveti. agni ya citavn so 'gnicid iti tasya ryam citavato 'nantaram eva prpnuvanti, prpte nimitte naimittika kartavyam. tasmd anantaram eva. [578]{*5/68*} NOTES: *{5/68: E2: 5,155; E6: 2,92}* ____________________________________________ kratvante v prayogavacanbhvt // MS_5,3.27 // prayogavacano hy atra tn padrthn prpayati, ye kratvarthatvam. na cai kratvarthatvam asti, pururth hy ete. katham? pratiedhe purua ryate, varati na dhvet, na striyam upeyd ityevamdi. na ca kratvarth ete prasakt, yena pratiedha krator upakuryt. nanu pururth api citavata ravac cayannantara prpt. neti brma, ____________________________________________ agne karmatvnirdet{*5/69*} // MS_5,3.28 // agnyartha cayana tat, yad agne sva krya kurvata shyye vartate, tat tadartham. ka ca tasya svrtha? ygsiddhi, siddhe ca yge cayanenopakta bhavati. tasmt siddhe yge 'gnicit, tena kratvanta iti. NOTES: *{5/69: E2: karmatvnirdet}* ____________________________________________ parevedand dkita syt sarvair dkbhisabandht // MS_5,3.29 // jyotiome ryate, gnvaiavam ekdaakapla nirvaped dkiyama iti{*5/70*}. tath, daena dkayati{*5/71*}, mekhalay dkayati, kjinena dkayatty{*5/72*}evamdi. tatra sadeha, ki sarvair dkito bhavati, atha veyante dkita iti. ki tvat prptam? sarvair iti. kuta? dkbhisabandht, dksabandho bhavati, daena dkayati, dkm asya karotty artha{*5/73*}. yadūyante dkita syt, [579]{*5/74*} katham asya daena dk kuryt. teney na dkita. na ca, asyeyante dkitaabda payma, vedane tv asya dkitaabda, tasmn na tvati dkita syt. na ca sabhavati sam-uccaye vikalpo nyyya, pake bdha syt. tatra prayogavacano bdhyeta. tasmd bhinnev api dksabandhavkyeu prayogavacanena sahaikavkyatety vedanakle dkita syt. NOTES: *{5/70: Tait.S. 5.5.1.4}* *{5/71: Tait.S. 6.1.3.5}* *{5/72: Tait.S. 6.1.3.2}* *{5/73: E1 gibt dkm asya karotty artha in Klammern}* *{5/74: E2: 5,156; E6: 2,92}* ____________________________________________ iyante v tadarth hy avierthasabandht // MS_5,3.30 // iyante v dkita syt, tadarth hi s dkarth{*5/75*}. katham? dkiyamasya adkitasya s bhavati, yadi tasy uttarakle dkita, eva s dkiyamasya. tasmd vkyd avagamyate, bhavati tad dkita iti, dkkrae padrthe nirvtte kim iti na dkita syt? vkya hi nirapeka dkita iti jpayati. yat tu, dksabandho daena dkayatti. katha sa dkitatve syd iti daenaiva dkita sapdayatty{*5/76*} avagacchma. yat tu, anantara dkitaabdo nstti. na abdasyprayogo 'rthbhve hetu. saty apy arthe tadavasarbhvn na prayujyate abda. anyena ca dkita ity avagamyate vkyena, gnvaiavam ekdaakapla nirvaped dkyama iti. yac ca, vedanakle dkitaabda iti. iyante 'pi dkitasysv aviruddha, prayogavacana cviruddha, yata eka dkkraam, anyair dkita sapdayatti gamyate. [580]{*5/77*} NOTES: *{5/75: E1 gibt dkarth in Klammern}* *{5/76: E2: daenaina dkita sapdayatty}* *{5/77: E2: 5,157; E6: 2,93}* ____________________________________________ samkhyna ca tadvat // MS_5,3.31 // ita ca payma, iadkarth, iyante ca pravttir iti. kasmt? samkhyna ca tadvad iti yadvan nyya upadia. katham? dkayeti tdarthyakar samkhy bhavati, yath snnya bhojanya ceti. tasmc ca payma, iir dkarth, iyante ca pravttir iti. ____________________________________________ agavat kratnm nuprvyam // MS_5,3.32 // iha kmy iaya udharaam. aindrgnam ekdaakapla nirvaped{*5/78*} ityevamdaya, gavdaya, som, saumydaya, paava. tatra sadeha, ki yena kramedht, tenaiva kramea prayoktavy, utniyama iti. ki tvat prptam? kratnm nuprvya yat phe, tad eva prayoge bhavitum arhati. eva phakramo 'nughto bhaviyati, itarath phakramo bdhyeta, tan m bhd iti kramenuhtavyam. NOTES: *{5/78: Tait.S. 2.2.1.1}* ____________________________________________ na vsabandht // MS_5,3.33 // na v, aya{*5/79*} kramo niyamyeta. kuta? asabandht. pthak pthag e karma prayogavacanni, tni svapadrthnm upasahraki. yo yasya nopakraka, sa tasya na kramea, notkramaa. yo yasyopakaroti kasyacit, tasyopakurvata krama shyye vartate. na caitni karmy anyonyasyopakurvanti. tasmn nai krama shyye vartate. tasmd asabandha iti. [581]{*5/80*} NOTES: *{5/79: E2: na cya}* *{5/80: E2: 5,158; E6: 2,94}* ____________________________________________ kmyatvc ca // MS_5,3.34 // kmyni caitni karmi, km ca krameotpadyante, tena nimittasykramatvn na kramavanta iti. ____________________________________________ narthakyn neti cet // MS_5,3.35 // iti yad ukta prvapake, tad eva punar ucyate parihartum. eva kramea pho 'rthavn bhaviyatti. etad bhënta stram. ____________________________________________ syd vidyrthatvd yath pareu sarvasvrt // MS_5,3.36 // syd arthavn kramapha, asaty api prayoge krame, vidygraharthatvt, karmvabodhanrthy vidyy kramaniyamda tadrayam eva bhaviyatti, yath, tvatpake, pareu sarvasvrt, yasypi kramo 'gam iti paka, tasypi sarvasvrt pare sarvasvrea ya kramas tasydrthatvaya kalpany. ____________________________________________ ya etenety agnioma prakarat // MS_5,3.37 // jyotiome ryate, ea vva prathamo yajn{*5/81*} yaj jyotioma, ya etennivthnyena yajeta gartapatyam eva taj jyate pra v myata iti. tatra sadeha, ya eteneti kasya [582] aya vda iti pranenaivopakrama. ucyate, ya etenety agniomasya vda. kuta? prakarat, tasya hi prakarae bhavaty etad vacanam. praktavcni ca sarvanmni bhavanti. NOTES: *{5/81: E2: yajo yajn}* ____________________________________________ ligc ca // MS_5,3.38 // ligam api bhavati, tatra ryate, yasya{*5/82*} navatiata stotry{*5/83*} iti, agniomasya hi bhavanti navatiata stotry. katham? trivd bahipavamnam, pacadany jyni, tni catvri. s ekonasaptati. pacadao mdhyadina pavamna, tena caturati. saptadani phni, tni catvri sëaai, caturaty saha dvipacac chatam. saptadaa rbhava pavamna, tena ayadhika ata nava ca. ekavia yajyajyam iti tad etan navatiatam agniomasya, tasmd apy agnioma. NOTES: *{5/82: E2: tasya}* *{5/83: Ait.Br. 3.41}* ____________________________________________ athnyeneti sasthn sanidhnt // MS_5,3.39 // athnyeneti ki sasthn vda, atha jyotiomavikrm evaikhdnm iti. ki tvat prptam? sasthnm iti. kuta? sanidhnt, sanihits tasmin prakarae sasth, ts vda prakaranugrahya. ____________________________________________ tatprakter vpattivihrau hi na tulyepapadyete // MS_5,3.40 // tatprakter v gavder vda syt, pattivihrau hi praktivikramtrepapadyete, na tulyaabdev eva jyotioma[583]{*5/84*}abdakeu. naivam abhisabandha kriyate, athnyena jyotiomaabdakeneti. katha tarhi? anyeneti praktd itarad bravti, na, sa jyotiomena viiyate, na hi abdasyrtha sampagatena ktaprayojanenaikadee 'vasthpayitavyo bhavati, na hi vkyena rutir bdhyate. atha, jyotiomd anyenety abhisabadhyate, tato natar sasthvda. katha punar pattivihrau? prajpatir vgnioma, sa uttarn ekhn asjata te sv abruvan{*5/85*}, na vai sventman prabhavma iti. tebhya svtantrya pryacchat, tath ca te prbhavan tad, yath v idam agner jtd adhyagnayo{*5/86*} vihriyante. eva v, etasmd yajd anye yajakratavo vihriyante, yo vai trivd anya yajakratum padyate, sa ta dpayati, ya pacadaam, sa tam, ya saptadaam, sa tam, ya ekaviam, sa tam ityevam hur eko yaja iti. ete vai sarve jyotiom bhavantti. eva vaiktn sakrtant, tem eva vda iti gamyate. katham? athnyeneti, yo 'sv anya, tatra prktn dharmn vihtn darayati, ato manymahe, yasya yato vihti, tennyeneti. NOTES: *{5/84: E2: 5,160; E6: 2,95}* *{5/85: E2: te ss tam abruvan}* *{5/86: E2: anye 'gnayo}* ____________________________________________ praas v viharabhvt // MS_5,3.41 // yady eva na tarhi tadvikr vda, tatra na vihro npatti prakaradibhi, te dharm jyotiomasya, yadi hi{*5/87*} gavdayo{*5/88*} vihriyeran prakaradni bdhyeran. tadpatti pratyakaviruddh, praas tv e, pattivihrbhvt. [584]{*5/89*} NOTES: *{5/87: E2: te}* *{5/88: E2: gavdiu}* *{5/89: E2: 5,161; E6: 2,95}* ____________________________________________ vidhipratyayd v na hy akasmt praas syt // MS_5,3.42 // atrocyate, yady apy pattivihrau na vidhyete, te{*5/90*} tathpi codakena vidhyete. ye praktau kartavy, te codakavacand viktv api kartavy gamyante. tadpattivihrv iva yatra bhavata, tennyeneti gamyate. na hy akasmt praas syt, yo 'sv anya, sa katham anay praasay lakyetetyevamarth praas. NOTES: *{5/90: E2 om. te}* ____________________________________________ ekastome v kratusayogt // MS_5,3.43 // ya etenniv, athnyena yajeteti ryate. tatraio 'rtha samadhigata, tadvikr vda iti. athedn sadihyate, kim ekastomakasya, anekastomakasya ceti. ki{*5/91*} prptam? ekastomakasya vda. kuta? kratusayogt, ekastome kratusayogo bhavati, yo vai trivd anya yajakratum padyate sa ta dpayati, ya pacadaa{*5/92*} sa tam, ya saptadaa{*5/93*} sa tam, ya ekavia{*5/94*}, sa tam. trivddaya ekastomak. tasmt te vda iti. NOTES: *{5/91: E2: kim ekastomakasya. krator ea vda utaikastomakasynekastomakasya ceti. ki}* *{5/92: E2: pacadaa}* *{5/93: E2: saptadaa}* *{5/94: E2: ekavia}* ____________________________________________ sarve v codanviet praas stomnm // MS_5,3.44 // sarve caia{*5/95*} vda, ekastomaknm anekastomakn ca. kuta? avieavacand anyaabdasya. nanv ekastomak kratava sakrtyante. satya sakrtyante, praasrtham, na [585]{*5/96*} viertham. ka puna praasrtha? yo vai trivd anya yajakratum padyate sa ta dpayati, codakaprpt dharm abhyast praktau, viktau sukha pratipadyante. [586]{*5/97*} NOTES: *{5/95: E2: vaia}* *{5/96: E2: 5,162; E6: 2,96}* *{5/97: E2: 5,162; E6: 2,96}* ____________________________________________ kramako yo 'rthaabdbhy rutivied arthaparatvc ca // MS_5,4.1 // iha phakramasya rutyarthakrambhy saha bdh prati vicraam{*5/98*}. ki phakramas tbhy tulya, uta bdhyata iti. ki prptam? tulyabalv etau, pho 'pi hi kraa rutyarthv api. na ca prmye kacid vieo 'sti, tasmd aniyama iti. eva prpte brma, phakramo hi bdhyate ruty, arthena ca. kuta? rutiviet, arthaparatvc ca. rutiviea ka? yatra ravaa tatra pratyaka kraam, phakramas tv numnika, phakramea smaraam, evam abhinirvartayitavyam ity avagamyate. tasyrthavattvenaikayopapatty tasyaivnuhnam{*5/99*}. ruty punar anuhnam eva, eva bhavatti pratyakd avagamyate. tathrthena. kuta? arthaparatvt, arthrtha hi sarva pradhnrtham{*5/100*}, pradhnam abhinirvartayatti sarva kriyate. tasmt phas tbhy bdhyate. kim udharaa prayojana ca? rutym{*5/101*} vino daamo ghyate, ta ttya juhoti, atra phakramasya balyastve ttyasya grahaam, siddhnte tu daamasya. arthe, agnihotrahoma prvam mnyate, pacc chrapaam. eva kartavyam, yadi pho balavn. siddhnte rapaa prvam, tato homa. [587]{*5/102*} NOTES: *{5/98: E2: vicra}* *{5/99: E2: tathaivnuhnam}* *{5/100: E1 gibt pradhnrtham in Klammern}* *{5/101: E2: rutau}* *{5/102: E2: 5,163; E6: 2,97}* ____________________________________________ avadnbhighrasdanev nuprvya pravtty syt // MS_5,4.2 // sto darapramsau, tatra prva dadhno dharm sammnt, pacd gneyasya, pradna cgneyasya prvam. tatra sadeha, ki prvttikena kramea prva dadhno 'vadnbhighrasdanni, uta mukhyakramea prvam gneyasyeti. ki prptam? aniyama ity. eva prpte brma, avadndiu prvttikena prva dadhna iti. kuta? evam anujtebhyo vyavadhyakebhyo nbhyadhiko 'nyo v vyavadhyaka kalpito bhaviyati, darayati ca dadhna prvam eva deyam{*5/103*} iti. NOTES: *{5/103: E2: prvam avadeyam}* ____________________________________________ yathpradna v tadarthatvt // MS_5,4.3 // yathpradna v kartavyni, yasya pradna prvam, tasyvadnni prvam, tasmd gneyasya. kuta? pradnacodanghtatvd{*5/104*} avadndnm, pradnopakram ete na pthakpadrth ete{*5/105*} ity uktam. abhighraam avadna ca tasya pradnacikrayaiva kriyate. sdanam api pradnrtham evsann akaraam{*5/106*}, eva drthat bhavati. tasmn mukhyakramegn prayoga iti. yat tu, dadhna prva pravttir iti. artht prva pravtti, na pht. prvttikc ca mukhyakramo balyn, mukhyakrame ghyame prathama eka padrtho viprakakla syt, prvttike punar ghyame sarve viprakara. tasmn mukhyakramo balyn iti. atha yal ligam uktam, dadhna prvam avadeyam [588]{*5/107*} iti. atrocyate, ӭtbhipryam{*5/108*} etad bhaviyati. tasmd adoa. NOTES: *{5/104: E2: pradna codanghtatvd}* *{5/105: E2 om. ete}* *{5/106: E1 gibt sann akaraam in Klammern}* *{5/107: E2: 5,164; E6: 2,98}* *{5/108: E2: rutbhipryam}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_5,4.4 // ligam apy asminn arthe bhavati, sa vai dhruvm evgre 'bhighrayati, tato hi prathamv jyabhgau yakyan bhavatti. tasmd api mukhyakramea niyama iti. ____________________________________________ vacand iiprvatvam // MS_5,4.5 // iiprvatva samntam. tatra sadeha, kim iiprvatvam, somaprvatva v vikalpa{*5/109*}, athaveiprvatvam eveti. ki prptam? iiprvatvam eva syt. kuta? vacant, vacanam ida bhavati, ea vai devaratho yad darapramsau, yo darapramsv iv somena yajate, rathaspaa evvasne vare devnm avasyatti{*5/110*}, nsti vacanasytibhra. tasmd iiprvatvam eveti. NOTES: *{5/109: E2: vikalpyate}* *{5/110: Tait.S. 2.5.6.1}* ____________________________________________ soma caikem agnydheyasyartunakatrtikramavacant tadantennarthaka hi syt // MS_5,4.6 // iiprvatvam ity etad ghma, ki tu soma caike{*5/111*} pro{*5/112*} darapramsayo syt. kuta? agnydheyasyartunakatrtikramavacant. ya somena yakyamo 'gnn dadhta, nartu sa{*5/113*} pratken na nakatram iti. ya somayga kartum dadht, sa na pratketa nakatra npy tu tvaty evdadhtety nantaryam ucyate. itarath, tunakatrtikramavacanam anarthaka syt [589]{*5/114*}, nantarye 'napekyame yasyaivartunakatre ukte tasyaiva tayor andara krtita syt, tasmd asti somdhnayor nantaryam iti. api ca vispa cdyatan vibhakti, somena yakyama iti, s ca neiprvatvam{*5/115*} anujya vivakyate, na taddyatanaklavivak, tatrya abdo vipratiidhyeta. tasmd nantaryavivakety avagamyate. NOTES: *{5/111: E2: cai}* *{5/112: E2: prvo}* *{5/113: E2 om. sa}* *{5/114: E2: 5,165; E6: 2,98}* *{5/115: E2: yad seiprvatvam}* ____________________________________________ tadarthavacanc ca nviet tadarthatvam // MS_5,4.7 // ita ca somdhnayor nantaryam. kuta? tadarthavacant, ya somena yajeta sa agnim dadhteti ca. sarvair apy asau yakyamo 'gnim dhatte somengnihotrdibhi ca, nsati somasya viee somrthat syt. ayam asau viea syt, yad nantarya somdhnayor iti. ____________________________________________ ayakyamasya ca pavamnahavi klanirded nantaryd viak syt // MS_5,4.8 // somenyakyamasya ca pavamnahavi klo nirdiyate, ya somenyakyao 'gnim dadhta, sa pur savatsard dhavi nirvaped iti, na khalu kacid ayakyama, sarvasya vihitatvt. tasmd anantaram ayakyama iti gamyate. ____________________________________________ iir ayakyamasya, tdarthye somaprvatvam // MS_5,4.9 // ida prayojanastra varyate. kam adhikaraam. ki prayojana cinty? iir ayakyamasya somena nirabhisadhika dhne. tadarthatve tu somaprvatvam{*5/116*}, somrthaty tv dhnasya somaprvatva syt. [590]{*5/117*} NOTES: *{5/116: E2: tdarthye somaprvatvam}* *{5/117: E2: 5,166; E6: 2,99}* ____________________________________________ utkard brhmaasya soma syt // MS_5,4.10 // asty dhnam, tatraio 'rha samadhigata, iiprvatva somaprvatva ceti. idn sadeha, ki tray varnm iiprvatva somaprvatva v, uta brhmaasya somaprvatvam eva, uta keval pauramsy utkyate, brhmaasyobhau kalpv iti. atha v karmntaram idam, yad rdhva somt, atha vaika havir utkyate, brhmaasyobhv eva kalpv iti. ki prptam? tray varnm iiprvatva somaprvatva v. kuta? aviet. na kicid vieam avagacchma. eva prpte brma, brhmaasya somaprvatva syt. kasmt? utkart, utkaro hi ryate, gneyo vai brhmao devatay, sa somenevgnsomyo bhavati. yad evda pauramsa havi, tatra hy{*5/118*} anunirvapet, tarhy ubhayadevatyo bhavatti. kim iva hi vacana na kuryt. tasmd brhmaasya somaprvatvam eveti. NOTES: *{5/118: E2: tat tarhy}* ____________________________________________ paurams v rutisayogt // MS_5,4.11 // yad uktam, brhmaasya somaprvatvam eveti, tan na, tasypy ubhau kalpau. kuta? aviet, na hi kalpayor brhmaasya kacid viea mnyate. nanv idnm evoktam, brhmaasyotkara iti. neti brma, pauramsmtrasya tatrotkara. rutisayoga pauramsys tatra, yad evda pauramsa havir iti, yvad vacana vcanikam, tatra na nyya kramate. tulyayor ekadea utke nnam aparo 'py ekadea utkyata iti. [591]{*5/119*} NOTES: *{5/119: E2: 5,167; E6: 2,100}* ____________________________________________ sarvasya vaikakarmyt // MS_5,4.12 // yad ucyate, keval pauramsy utkyata iti. tan na, ktsnasya darapramsakarmaa utkara, eva phalena sabandha, itarath na syt phalam. ekadeatvt pauramsy, kevalym utkyamym avaiasya prvatra kriyamasya na phala syt, ekadeatvt, aphalatvc coktam api na kriyeta. samudye cotkyame bhavati phalam. tasmd artht samudyasyotkara, eva ktsnopadeo 'rthavn bhaviyatti. tasmt sarvasyotkara, somaprvatvam eva brhmaasyeti. ____________________________________________ syd v vidhis tadarthena // MS_5,4.13 // naitad asti{*5/120*}, yad eva samudyasysati vacana utkara parikalpyeta, tasmd anyad evaiva nmaka karma, rdhva somt syt. evam ekadeasyruta phala na kalpayitavya bhaviyati. nmadheya tu dvayo karmaor ekam, ak pd më iti yath. pauramsadharmaka v karmntara codyata iti karmavidhnam, ruter etad bhavati, tad vkyasya bdhakam. tasmt karmntaram iti. NOTES: *{5/120: E2: naitad asti ktsnotkara iti}* ____________________________________________ prakarat tu kla syt // MS_5,4.14 // karmntarasyaitadvcakam iti prambhva. praktasya karmao vcakam iti pratyakam, yac ca sapramakam, tad grhyam, anyya cnekrthatvam. dharmagrahae lakaabda rutisabhave kalpya syt. api csya rpa na gamyate, rpvacann na karmntaram. tasmt prasiddhena nmn praktasya karmao grahaa klavidhnrtha syt. phalavattvc ca ktsnasyotkara, brhmaasya [592]{*5/121*} ca tathaiva. yat tu, rutir vkyd balyasti, atrocyate, yatra phala na ryate, vkyrtho 'pi tvat tatra ghyate. na ca, iha phalasya ravaam asti. kalpya phalam iti yad ucyate, na tat, phalavacanam{*5/122*} antarea. tatra phalavacana abda kalpyeta, tena ca sahaikavkyat. klavacanena tu saha pratyakeaikavkyateti. tasmn na karmntaram. sthita tvad aparyavasitam adhikaraam{*5/123*}. NOTES: *{5/121: E2: 5,186; E6: 2,100}* *{5/122: E2: phala vacanam}* *{5/123: E2: adhikaraam. antar cintntara vakyate}* ____________________________________________ svakle syd avipratiedht // MS_5,4.15 // ya somena yakyamo 'gnim dadhta, nartu sa{*5/124*} pratken{*5/125*} na nakatram iti. atra sadeha, kim dhnasyya klavieabdha, uta somasyeti. ki prptam? dhnasya klabdha, svakle syt soma. kuta? avipratiedht, agam dhnam, tasya klabdho nyyya, na pradhnasya. agaguavirodhe ca tdarthyd iti vakyate{*5/126*}. NOTES: *{5/124: E2 om. sa}* *{5/125: E1 (v.l.): skmeta}* *{5/126: Vgl. zu MS 12.2.25}* ____________________________________________ apanayo vdhnasya sarvaklatvt // MS_5,4.16 // apanayo vdhnt{*5/127*} somaklasya syt. kuta? dhnasya sarvaklatvt, naivdhne kacit klaniyamo 'sti, yad ahar evaina raddhopanamet{*5/128*} tad ahar dadhteti{*5/129*}. aprptam eva tad dhnasya, yat pratiidhyate. tasmt somasya klabdha iti. [593]{*5/130*} NOTES: *{5/127: E2 om. dhnt}* *{5/128: E1 (v.l.): yaja upanamet}* *{5/129: PBr 2.1.3.9}* *{5/130: E2: 5,169; E6: 2,101}* ____________________________________________ pauramsy rdhva somd brhmaasya vacant // MS_5,4.17 // sthitd uttaram. na vaitad{*5/131*} asti, ktsnau darapramsv utkyete, rdhva somt, keval pauramsy utkyate. kuta? vacant, vacanam idam, yad evda pauramsa havis tat tarhy anunirvaped iti, nsti vacanasytibhra. tasmt pauramsmtram utkyeta. yat tu phala nstti, samudyd eva phala bhaviyatti, vacand eva vijnt. tasmd adoa. NOTES: *{5/131: E2: caitad}* ____________________________________________ eka{*5/132*} abdasmarthyt prk ktsnavidhnt // MS_5,4.18 // eka v havir utkyeta, na ktsn paurams. kuta? abdasmarthyt, eka havir utkrau abda samartha, yad evda pauramsa havir iti ryate, yvad vacana vcanikam, tvad vacanenotkrau akyate, nnyad api. prk somt ktsna vidhyate. tato yad vacanenotkyate, tad rdhva somt, yan notkyate, tat prg bhavitum arhati. tasmd eka havir utkraavyam, brhmaasyobhau kalpv iti. NOTES: *{5/132: E2: eka v}* ____________________________________________ puroas tv anirdee tadyukte devatbhvt // MS_5,4.19 // ida ryate, gneyo vai brhmao devatay, sa somenevgnūomyo bhavati, yad evda pauramsa havis tat tarhy anunirvapet, tarhy ubhayadevatyo bhavatti. yasmt tasmin kle so [594]{*5/133*} 'gnūomyo bhavati, na prcne kle tasmd ado havir anunirvaped iti, agnūomyatva vidhya dvidevatkatva hetutvena nirdiyate. tasmd agnūomya havir hetumat syt, nnyadevatkam, tadsv agnūomau yaum arhati, na prk ssya devateti bhavati puruasypi yaur devatbhisabandha. tasmt puroo 'gnūomyo nnyad dhavir iti siddham. NOTES: *{5/133: E2: 5,170; E6: 2,101}* ____________________________________________ jyam apti cet // MS_5,4.20 // iti cet payasy agnūomyatvt puroa iti, jyam api hy agnūomyam. tasmt tad apy utkyeta. ____________________________________________ na miradevatatvd aindrgnavat // MS_5,4.21 // miradevata hy jyam, agnūomyam, prjpatyam, vaiavam iti ca. puroas tv agnūomya eva. na tv atra miradevatasya vda, miradevatasya hi prg api bhvo 'vakalpyate. yad api tadn yajamno ngniomyas taddevatrha, tathpy jya havi kariyaty eva, prajpati yakyati, viu v. tasmt tasyordhvabhve na ea hetur agnūomyatva nma. yath caturdhkaraa miradevatatvd aindrgnena bhavati, tadvat tatrgneya iti, aindrgno na akyate vaditum, tad dhita skkn notpadyata iti. evam ihgnūomyaabdena na akyam jya vaditum agnūomyo hi asau{*5/134*}. tasmc chakya prg yajamnena kartum iti. tasmn na tasyotkare 'gnūomyat yajamnasya hetur iti, miradevatasya grahaasmnyd{*5/135*} aindrgnavad ity uktam. [595]{*5/136*} NOTES: *{5/134: E2: anagnūomyo 'py asau}* *{5/135: E2: miradevatasygrahaasmnyd}* *{5/136: E2: 5,171; E6: 2,102}* ____________________________________________ vikte praktiklatvt sadyasklottar viktis tayo pratyakaiatvt // MS_5,4.22 // iha vaiktni karmy udharaam, aindrgnam ekdaakapla nirvaped ityevamdni. tatra sadeha, kim et viktaya sadyaskl, uta dvyahakl iti. ki prptam? vikti prktn dharm codakena ghti, atas te dharm numnik, paurams cnya kla. sa yadi v prakty ghyeta, yadi v vikty, asabhave 'nyatarasy klas tyaktavya, tatrnumniko vaiktasya tyajyatm, na pratyakaruta prktasyeti nyyyam. tasmt sadyaskl et viktayo bhaveyur iti. ____________________________________________ dvaiyahaklye tu yathnyyam // MS_5,4.23 // dvaiyahaklye kriyame yathnyya kta bhavati, tasmd dvaiyahaklya syt. codakas tathnughto bhavati, praktau hi ryate, prvedyur agni ghti, uttaram ahar devat yajatti. tasmd dvyahaklam ekam abhinirvartyam, tadahar evopakramyparedyu parisampayet. ____________________________________________ vacand vaikaklya syt // MS_5,4.24 // naitad evam, dvyahakl viktayo bhaveyur iti, sadyaskl syu. kasmt? vacanam ida bhavati, iy{*5/137*} paun somengrayaena v yakyama sa pauramsym amvsyy v yajeteti, sgasyaitad vacanam. tasmt sga paura[596]{*5/138*}msym amvsyy v kurvteti gamyate, tena sadyaskl viktaya. NOTES: *{5/137: E2: na iy}* *{5/138: E2: 5,172; E6: 2,103}* ____________________________________________ snyygnūomyavikr rdhva somt praktivat // MS_5,4.25 // iha snyyavikr cgnūomyavikr codharaam, snyyavikrs tvad yath, mik{*5/139*} paur iti, agnūomyam{*5/140*} ekdaakapla nirvapec chymkam, brhmao vasante brahmavarcaskma ity{*5/141*}evamdya. tatra sadeha, kim ete prg rdhva ca somt, utordhvam iti. ki prptam? prg rdhva ca, vienavagamt. eva prpte brma, rdhva somd syur iti, praktir hy em rdhva somt, codakena ebhir api rdhva somt bhavitavyam. snnyyasya rdhva somt, vacanena, asomayj sanayed iti. agnsomyasypi, gneyo vai brhmao devatay sa somenev bhavati{*5/142*}, yad evda pauramsa havi, tat tarhy anunirvaped iti, tarhi sa ubhayadevatyo bhavatti, tadviktir api somd rdhva bhavitum arhati. NOTES: *{5/139: Vgl. Tait.S. 1.8.2.1}* *{5/140: E2: agnūomyavikr, agnūomyam}* *{5/141: Tait.S. 2.5.5.1}* *{5/142: E2: somenevgnūomyo bhavati}* ____________________________________________ tath somavikr darapramsbhym // MS_5,4.26 // somavikr gavdaya ekh. teu sadeha, ki darapramst prg rdhva ca prayoktavy, utordhvam iti. ki prptam? aniyama, aviet. eva prpte brma, tath [597]{*5/143*} somavikr, darapramsbhym rdhva syu, jyotiomo darapramsbhym rdhva bhavati, darapramsbhym iv somena yajeteti{*5/144*}. codakenaia dharmo gavdiv apy ekheu prpnoti. tasmt te 'pi darapramsbhym rdhva kartavy iti. [598]{*5/145*} NOTES: *{5/143: E2: 5,173; E6: 2,104}* *{5/144: Tait.S. 2.5.6.1}* *{5/145: E2: 5,173; E6: 2,104}* ____________________________________________ dravy karmasayoge guatvenbhisabandha//6.1.1// darapramsbhy svargakmo yajeta, jyotiomena svargakmo yajetetyevamdi sammnyate. tatra sadeha, ki svargo guata, karma pradhnata, uta karma guata, svarga pradhnata iti. kuta saaya? iha svargakmo 'pi nirdiyate, yajetety api. atra svargakmaygayo sabandho gamyate. tasmi ca sabandhe ki yga sdhanatvena sabadhyate, uta sdhyatveneti bhavati vicra. tatra yadi svargakmasya puruasya yga kartavyatay codyate, svargakmena yga kartavya iti, svargecchviiasya sa sidhyatti gamyate. svargecch tatra puruasya yga pratyupadiyate, tena tasya sa sidhyati nnyasyeti. ya svargakma, sa aknoti puruo yga sdhayitum. atha svargakmasya kma kartavyatay codyate, tato ygavii kartavyateti yga sdhako 'bhyupagamyate. sa cyam ubhayor apy artha ekasmd uccaritd vkyd gamyate{*5/146*}, ygo v kartavya kmo veti. na caitad yaugapadyena sabhavati, yad kma, na tad yga, yad yga, na tad kma, vacanavyaktibhedt. upapanna saaya. [599]{*5/147*} tathedam apara sadigdham. ki prti svarga, uta dravyam iti. yadi dravya svarga, tata pradhna karma, dravya guabhtam. atha prti svarga, tato ygo guabhta, svarga pradhnam iti. kuta saaya? nsty atra kmasya guatvena prdhnyena v ruti, sabandhamtra tv asya ygena gamyate, dravyasya tu karmrthat svabhvata, puruaprayatnasya ca phalrthat. ki tvat prptam? svargo guata, karma pradhnata iti. tatra tvad{*5/148*} varayanti, dravya svarga iti. katham avagamyate? sarvem eva abdnm arthajne laukika prayogo 'bhyupya, tasmi ca laukike prayoge dravyavacana svargaabdo lakyate, kauikni{*5/149*} skmi vssi svarga, candanni svarga, dvyaavar striya svarga iti. yad yat prtimad dravyam, tat tat svargaabdenocyate. tena smndhikarayt prtimad dravya svarga iti mnymahe, upamnc chabdapravttir iti cet. na hi kasmicid anupamite{*5/150*} loke prasiddha, yasyaitad upamna syt, tasmn nopamnam. ato dravya svarga iti. netyha, prti svarga iti, na dravyam, vyabhicrt, tad eva hi dravya kasycid avasthy na svargaabdo 'bhidhti. prti tu na kasycid avasthy na{*5/151*}, nbhidadhti. tasmd anvayavyatirekbhym etad avagamyate, prtau svargaabdo vartata iti. naitad asti, prter abhidhyaka svargaabda iti. kuta? vieaatvt{*5/152*}. yad vieaam, na tac chabdenocyate. tad yath, dati daanimitta puruavacana, dao 'sya [600]{*5/153*} nimittam, nbhidheya. evam ea na prtivacana prtisdhanavacanas tv ea svargaabda iti. nanu svargaabdo loke prasiddho viie dee. ysmin noam, na tam, na kut, na t, nrati, na glni, puyakta eva pretya tatra gacchanti, nnye. atrocyate, yadi tatra kecid amtv gacchanti{*5/154*}, tata gacchanty ajanitv, na tarhi sa pratyako dea evajtyaka, na tv anumnd gamyate{*5/155*}. nanu{*5/156*} cnye siddh kecid davanta, te ckhytavanta iti cet. na tatra pramam asti, siddh evajtyak santi, te ca dvcakrann iti. tasmd evajtyako dea eva nsti. nanu ca lokd khynebhyo vedc cvagamyate, dea evajtyaka svarga iti. tan na, purum evavidhena deensabandhd aprama vaca. khynam api puruapratatvd andarayam. vaidikam api svargkhyna vidhipara nsty eva, bhavati tu vidhyantareaikavkyabhta stutiparam. yady api kevalasukharavarthpatty tdo dea syt, tathpy asmatpakasyvirodha, prtisdhane svargaabda iti. tena deena vyavahrbhvt, kutas tasybhidhyaka svargaabdo bhaviyatti{*5/157*}. yad prtimad dravya svarga, tad brma, dravy karmasayoge guatvenbhisabandha iti, ygo 'tra kartavya iti ryate svargakmasya. tatrvaya svargasya ygasya ca sabandha, tatra bhta dravyam, bhavya karma. bhtasya ca bhavyrthat nyyy, drthatvt. na tu bhavyasya bhtrthat, tatra da upakras tyajyeta. katha punar avagamyate, yga kartavyatay codyata iti, [601]{*5/158*} yad kmasypi kartavyatsmd vkyd avagamyate. ucyate, kmasya kartavyat vkyt, yajyarthasya kartavyat rute, ruti ca vkyd balyas. tasmd ayam artha, svargakmo yga kuryd iti svargakmasya yga kartavya iti. kartavya ca sukhavn, akartavyo dukhavn. kartavya iti caina brte. tasmt sukhaphalo ygo bhaviyati, sa tu yasyecch, tasya sidhyati nnyasyeti gamyate. tena svargecch ygasya guabht, sarvasypi karmao dravyecch bhavati guabht, tay dravyam netu yatate, denaiva dvrea. iha tu svargasajakadravyecchaiva niyamyate, yathaiva s guabht prpt. tathaiva sati niyamyate, denaiva dvrea, ndenopakrea. tena svargechay guabhtay svargadravya prati yatiyate yga sdhayitum. athpy adena, tathpi na doa. NOTES: *{5/146: E2: avagamyate}* *{5/147: E2: 5,175; E6: 2,104}* *{5/148: E2: tatraiva tvad}* *{5/149: E2: kaueyni}* *{5/150: E1 (v.l.): nety ha, na hi kasmicid anupamne}* *{5/151: E2 om. na}* *{5/152: E2: vieaatvt prte}* *{5/153: E2: 5,177; E6: 2,105}* *{5/154: E2: na gacchanti}* *{5/155: E2: npy anumnd gamyate}* *{5/156: E2: nnyena. nanu}* *{5/157: E2 om. iti}* *{5/158: E2: 5,178; E6: 2,106}* ____________________________________________ asdhaka tu tdarthyt//6.1.2// tuabdena pako vyvartyate. tata etvat{*5/159*} tvad varayanti, prti svarga iti. kuta? evam ukta bhavat, prtiviie dravye svargaabdo vartata iti. yady evam, prva tarhi prtau vartitum arhati. t hi sa na vyabhicarati. vyabhicarati punar dravyam. yasyaiva prtisdhanasya dravyasya vakt svargaaba, tad eva yad na prtisdhana bhavati, tad na svargaabdenbhidhyate. tasmt prtivacano 'yam. yat tktam, daiabdavad iti, so 'pi prte abdd dae, daini pratyayam dadhti, antargatas tatra daaabda, sa daasya vcaka. iha puna svargaabda eva prter abhidht. prtivacana cet, ygo guabhta prti pradhnam. kuta? tdarthyt puruaprayatnasya, prtyartha hi puruo yatate, tena na [602]{*5/160*} prtir ygasdhanam iti vijyate. dravya hi ygasdhanam, narte dravyd ygo bhavati, yasmd dravyadevatkriye yajatiabdo vartate. asatym api prty bhavati yga. yadi ca ygo na prtyartho bhavet, asdhaka karma bhavet, sdhayitra ndhigacchet. yo hi prtyartha, sa adhyate, nnya. nanu kartavyatay yga ryate. ucyate, satya kartavyatay ryate, kmo 'pi kartavyatayvagamyate. ha, ruty ygasya, vkyena kmasya. na cobhayo, vkyabheda prasagt{*5/161*}. ucyate, yady api yga kartavya ryate, tathpi na kartavya, sukhada kartavyo bhavati, dukhado yga. tasmt pratyakekartavya, pratyakea ca dukhada. kartavyatvacand anumnena sukhado bhavatti. ucyate, anumna ca pratyakavirodhn na pramam. tasmd akartavyo yga, yadi na prtyartha. athnyena{*5/162*} phalavacanena sabhantsyata iti. ucyate, sabadhyamno{*5/163*} 'py avidhyamno na sampavacanamtrea phalavn vijyate. tasmd anarthako m bhd iti svargasya kartavyat gamyate, puruaprayatna ca ygaviia iti ygas tasya karaa syt. tasmt suhkta ygo guabhta, svarga pradhnabhta iti. NOTES: *{5/159: E2: etat}* *{5/160: E2: 5,180; E6: 2,106}* *{5/161: E2,6: vkyabhedaprasagt}* *{5/162: E2: athnarthakyaparihrya kalpitennyena}* *{5/163: E2: tata sabadhyamno}* ____________________________________________ pratyartha cbhisayogt karmato hy abhisabandhas tasmt karmopadea syt//6.1.3// na kevalam narthakyabhayd ygasya guabhva brma. ki tarhi? svargasajakam artha prati karaatvena ygo vidhyate. nanu yga kartavyatay ruty vidhyate. satyam evam, narthakya tu tath bhavati, svarga pratyavihite yge, svargakma, tasmin niphale vidhyamno 'pi niprayojana syt. tatrsya [603]{*5/164*} upadeavaiyarthyam, dvayo ca vidhyamnayo parasparesabaddhayor vkyabheda prasaga{*5/165*}. ato na svargakmapadena svrtho vidhyate. ki tarhi? uddiyate. tatra vkyd avagatasya kmasya kartavyatvagamyate, ygasya ca karaat. eva ca ygakartavyaty{*5/166*} na pratyakavirodho bhaviyati. tasmt karmopadea syt, karma svarga praty upadiyate, na svarga karma prati. kim ato yadi svargo nopadiyate? etad ato bhavati. na hy anupadio 'rthaprpta ca guo bhavati. tasmt svarga pradhnata, karma guata iti. api ca, yasya svarga ia syt, sa yga nirvartyed ity asabaddham iva, anyad icchati, anyat karotti{*5/167*}. atha matam, tata svargo bhavatti sabandhd ida gamyata{*5/168*} iti. na abdapramakmm antarea abdam avagatir nyyy. vkyd evsmd ima sabandham avagacchma, yath këhny hartukmo 'raya gacched iti yadi bryt, bryd etat, da tatra pramntareraygamanasya këhharaasmarthya vidyata iti. atha manyate{*5/169*}, upadenarthakya m bhd ity arthpattir bhaviyatti. ucyate, nopadenarthakyasyaitat smarthyam, yad antarea phalavacanam, ygasya prti phalam avagamyeta. kmam asynarthakya bhavatu{*5/170*}, na jtucit smarthyam asya jyate. na hi dagdhukmasyodakopdnam asati dhe 'narthakam iti dahanaaktim asya janayet. atha v, svargakmasya ygo vidhyata iti pakntarvalambensyrthavatt bhaviyati. nanv itarasminn api pake svargakmasya ygo vidhyate, na ygt svarga. naitad evam. tasmin khalu pake svarga prrthayamnasynuhnam andya ygas tasyopyatvena vidhyata iti na [604]{*5/171*} doa. tad anuhna svarga pratti nsti vacanam iti cet. iam artha praty anuhna bhavati, svargakmasya ca svarga ia, tadanuhnavieagrahartham eva svargakmavieaagrahaam iti niravadyam. tasmt svargakmasya ygakarmopadea syt, ata svarga pradhnata, karma guata iti svargakmam adhiktya, yajeteti vacanam. ity adhikralakaam ida siddha bhavati. NOTES: *{5/164: E2: 5,183; E6: 2,107}* *{5/165: E2,6: vkyabhedaprasaga}* *{5/166: Jha (2,969) schlgt mit einer HS evam aygakartavyaty vor}* *{5/167: E2 om. iti}* *{5/168: E2 (Fn.): sabandhd avagamyate}* *{5/169: E2 (Fn.): manyase}* *{5/170: E2: bhavet}* *{5/171: E2: 5,183; E6: 2,108}* ____________________________________________ phalrthatvt karmaa stra sarvdhikra syt//6.1.4// idam mnananti, darapramsbhy svargakmo yajeta, jyotiomena svargakmo yajetetyevamdi. tatra sadeha, ki yvat kicit sattvam, tat sarvam adhiktyaitad ucyate, uta samartham adhiktyeti. ki prptam? sarvdhikra, aviet. nanu vkdayo na kicit kmayante, katham tem adhikra syt? ucyate, m bhd acetannm, tiracas tv adhiktya yajeteti bryt. nanu tiryaco 'pi na kicit kmayante. neti brma, kmayante sukham, eva hi dyate, dharmopatapt chym upasarpanti, tena pŬit tapam. ha, nanu tiryaca sanna phala cetayante, na klntaraphala prrthayante, klntaraphalni ca vaidikni karmi. ucyate, klntare 'pi phala kmayamn lakyante, una caturdaym upavasata payma, yen cëamym. na cai vydhyak, niyatanimittatvt, nnhrm api tasmin kle darant, [605]{*5/172*} samnhrm apy anyasmin kle 'darant. ligni ca vede bhavanti, dev vai satramsatety{*5/173*}evamdni devatnm vanaspatnm adhikra darayanti. nanu krtsnyena vidhim upasahartu na aknuvantty anadhikt. ucyate, yga kartu aknuvanti kecit, tasmt yajetetyevamdny adhikariyanti aknuvata, viukramdivacanni{*5/174*} tv aaktn ndhikariyanti. tatra yo 'nupadiaviukramdika sa kevala yga kariyati, kas tasya doa? dravyaparigraho 'pi devagrma, hastigrma, abhasya grma ity upacrd asty eveti. tasmd amanuym api aknuvatm adhikra iti. NOTES: *{5/172: E2: 5,185; E6: 2,109}* *{5/173: Tait.S. 1.6.11.3}* *{5/174: E2: viukramadivacanni}* ____________________________________________ kartur v rutisayogd vidhi krtsnyena gamyate//6.1.5// vabda paka vyvartayati. na caitad asti, tiryagdnm apy adhikra iti. kasya tarhi? ya samartha ktsna karmbhinirvartayitum. na caite aknuvanti tiryagdaya ktsna karmbhinirvartayitum, tasmd e na sukhasybhyupya karmeti. katha yo na akyate kartum, so 'bhyupya syd iti. na devnm, devatntarbhvt, na hy tmnam upadiya tyga sabhavati, tyga evsau na syt, narm, reybhvt. na bhgvdayo bhgvdibhi sagotr bhavanti, na cai smarthya pratyakam. [606]{*5/175*} api ca niryaco na klntaraphalenrthina, sanna hi te kmayante. nanu coktam, klntaraphalrthinas tiraca payma, una yen caturdaym aabhy copavasata iti. ucyate, na janmntaraphalrthina upavasanti. katham avagamyate? veddhyayanbhvt, ye vedam adhyate ta etad vidu, ida karma ktv, ida phalam amutra prpnotti. na caite vedam adhyate, npi smtistri, npy anyebhyo 'vagacchanti. tasmn na vidanti dharmam. avidvsa katham anutiheyu? tasmn na dharmyopavasantti. kim artha tarhy em upavsa? ucyate, rogd arucir em. katha punar niyate kle rogo bhavati? ucyate, niyatakl api rog bhavanti, yath ttyak cturthak ceti. tasmn manuym adhikra iti. na ca tirac dravyaparigraha, na hy ete dravya svecchayopayujn dyante. tasmd ann dhanasya. yat tu, devagrmo hastigrma iti, upacramtra tat. tasmd api na tiracm adhikra iti. yni punar ligni, dev vai satram satetyevamdni, arthavds te vidhiprarocanrth, vidyate hi vidhir anyas teu sarveu. na ca vidher vidhinaikavkyabhvo bhavati, vacanavyaktibhedt. stutis tu s, ittha nma satry sitavyni, yat ktakty apy sate dev, sannacetan api tiryaca, acetan api vanaspataya, kim aga punar vidvso manuy iti. nanu viukramdiv anadhikt kevala yga kariyanti. [607]{*5/176*} naivam, gu yga praty upadiyante, na kartra prati, tena ygamtre kriyame vaiguyam iti na phalasabandha syt. katha punar yga praty upadiyanta iti cet. itikartavyatkkasya ygavacanasyntikd upanipatit aknuvanti ta nirkkkartum, itarath hi kartn adhikurvatsu guavacanev anivttkka phalavacanam anarthakam eva syt, anuaga{*5/177*} ca phalavacanam abhiviyat, tatra skkatvd vkyam uparotsyate. athaitad eva vkya samarthn sagua karma vidhsyati, asamarthn viguam iti. tan na, sakd uccraa ubhayaaktivirodhd vkya bhidyeta, skka hi tad itikartavyat prati. tasmt sgaygopadea sa iti niragaygopadebhva. tasmn manuym evdhikra iti. prayojana pakoktam, kecid hu sahasrasavatsara karma na niyogato divaseu kalpayitavyam, prvapake{*5/178*} tadyu devatdn sabhavtti{*5/179*}, siddhnte tatra sabhavad api{*5/180*} divasev eva kalpayitavyam iti. tat tparid{*5/181*} vykhysyma. NOTES: *{5/175: E2: 5,186; E6: 2,109}* *{5/176: E2: 5,187; E6: 2,110}* *{5/177: E2: anuagata}* *{5/178: E2: kalpayitavyam iti. prvapake}* *{5/179: E2: sabhavd iti}* *{5/180: E2: siddhnte tadasabhavd iti}* *{5/181: Vgl. zu MS 6.7.31-40}* ____________________________________________ ligavieanirdet puyuktam aitiyana//6.1.6// darapramsbhy svargakmo yajetetyevamdi sammnyate. tatra sadeha, ki svargakma pumsam adhiktya yajetety ea abda uccarita, atha vniyama, striya pumsa ceti{*5/182*}. ki prptam? puligam adhikta mene aitiyana. kuta? ligavieanirdet. puligena vieea nirdeo [608]{*5/183*} bhavati svargakmo yajeteti{*5/184*}. tasmt pumn ukto yajeteti, na str. NOTES: *{5/182: E2: veti}* *{5/183: E2: 5,188; E6: 2,111}* *{5/184: E1 gibt puligena vieea nirdeo bhavati svargakmo yajeteti in Klammern}* ____________________________________________ taduktitvc ca doarutir avijte//6.1.7// avijte garbhe hate bhrahatynuvdo bhavati, tasmd avijtena garbhea hatena bhrah bhavatti. bhrah ppakttama, ya cobhayor lokayor upakaroti, tasya hant bhrh, yajahant bhrah, sa yajasdhanabadhakr{*5/185*}. tasmd yaja bhraabdenbhidadhti. sa hi bibharti v sarvam, bhti vnayati. ato bhrah yajabadhakr{*5/186*}, sa puyuktatvd anuvdo 'vakalpate. avijte garbhe hanyamne kadcit pumn hanyeta, tatra yajdhiktasya hatatvd yajabadho{*5/187*} bhrahaty syt. itarath, yady ubhayor adhikra, tato vijte cvijte ca yajavadha{*5/188*} syt. tatrvijtagrahaam atantram iti kalpyeta. tasmd vivakit puligasya vcik vibhaktir iti. tath, trey hatv bhrah bhavati, treym pannagarbhm hu, atra kukv{*5/189*} asy vidyata ity trey. tasmd api puso 'dhikro gamyate. yath, paum labheteti{*5/190*} pupaur evlabhyate, ligavieanirdet{*5/191*}. evam ihpi draavyam iti. eva prpte brma, NOTES: *{5/185: E2,6: yajasdhanavadhakr}* *{5/186: E2,6: yajavadhakr}* *{5/187: E2,6: yajavadho}* *{5/188: E2,6: yajavadha}* *{5/189: E1 gibt kukv in Klammern}* *{5/190: Tait.Br. 1.5.9.7}* *{5/191: Vgl. MS 4.1.17}* ____________________________________________ jti tu bdaryao 'viet, tasmt stry api pratyeta jtyarthasyviiatvt//6.1.8// tuaba paka vyvartayati. naitad asti, puso evdhikra iti{*5/192*}, jti tu bhagavn bdaryao{*5/193*} 'dhikt manyate sma. ha, kim aya [609]{*5/194*} svargakma iti jtiabda samadhigata? nety ha. katha tarhi? yaugika, svargecchyogena vartate. kena tarhi abdena jtir ukt, ydhikteti gamyate? naiva ca{*5/195*} vaya brma, jtivacana iha abdo 'dhikraka iti. ki tarhi, svargakmaabdenobhv api strpusv adhikriyete iti, ato na vivakita puligam iti. kuta? aviet, na hi aknoty e vibhakti svargakma ligena vieum. katham? lakaatvena ravat, svarge kmo yasya, tam ea lakayati abda, tena lakaendhikto yajeteti abdenocyate. tac ca lakaam aviia striy pusi ca. tasmc chabdenobhv api strpusv adhiktv iti gamyate. tatra kendhikra striy nivartyate. vibhaktyeti cet. tan na. kasmt? puvacanatvt strnivttv aakti. puso vibhakty punarvacanam anarthakam iti cen. na, narthakye 'pi strnivtter abhva, parisakhyy svrthahni parrthakalpan prptabdha ca. na cnarthakyam, nirderthatvt. tasmt stry api pratyeta jtyarthasyviiatvt. NOTES: *{5/192: E2: pusa evdhikra iti}* *{5/193: E2: bhagavn bdaryao}* *{5/194: E2: 5,189; E6: 2,111}* *{5/195: E2 om. ca}* ____________________________________________ coditatvd yathruti//6.1.9// atha yad uktam, paum labheteti{*5/196*} pupaur labhyate puligavacanasmarthyt, evam ihpi puligavacanasmarthyt pumn adhikriyate ygavacaneneti. tat parihartavyam. atrocyate, ntra jtir dravyasya lakaatvena ryate, yadi hi lakaatvena ryate, tata striy api yga ukto na puvacanena nivartyeta, ida tu pautva ygasya vieatvena ryate. tatra pautvasya ygasya ca sabandho na dravyaygayo, yath pautva ygasabaddham, [610]{*5/197*} eva pustvam ekatva ca, so 'yam anekavieaaviio yga ryate. sa yathruty eva kartavya, updeyatvena coditatvt. yac ca, doarutir avijte garbhe hate, trey ca puyuktatveneti, tat parihartavyam. atrocyate, avijtena garbheety anuvda praasrtha, trey ca na hantavyeti. ittha garbho na hantavya, yad avyaktenpy enasv bhavati. puligavibhakti ryam na aknoti striya nivartayitum. kim aga punar avijtagarbhavacana ligam. tath gotrapraasrtham trey abadhasakrtanam{*5/198*}. na cpannasattv trey, gotra hy etat. na hy atraabddaya taddhita utpanna, samarthn hi taddhita utpadyate. na ctraabdasya smarthyam asti. NOTES: *{5/196: Tait.Br. 1.5.9.7}* *{5/197: E2: 5,189; E6: 2,112}* *{5/198: E2,6: avadhasakrtanam}* ____________________________________________ dravyavattvt tu pus syt, dravyasayuktam, krayavikraybhym adravyatva str dravyai samnayogitvt//6.1.10// pus tu syd adhikra, dravyavattvt, dravyavanto hi pumso na striya, dravyasayukta caitat karma, vrhibhir yajeta, yavair yajetetyevamdi. katham? adravyatva strm, krayavikraybhym, krayavikrayasayukt hi striya, pitr vikryante, bhartr kryante, vikrtatvc ca pitdhannm aniya. krtatvc ca bhartdhannm. vikrayo hi ryate, atam adhiratha duhitmate{*5/199*} dadyt, re gomithunam{*5/200*} iti. na ca, etad drthe saty namane 'drtha bhavitum arhati. eva dravyai samnayogitva strm. NOTES: *{5/199: E2: atiratha duhitmte}* *{5/200: E2: gomithunm}* ____________________________________________ tath cnyrthadaranam//6.1.11// y paty krt saty athnyai caratti krtat darayati. [611]{*5/201*} NOTES: *{5/201: E2: 5,190; E6: 2,113}* ____________________________________________ tdarthyt karmatdarthyam//3.1.12// ha, yad anay bhaktotsarpaena v kartanena v dhanam uprjitam, tena yakyata iti. ucyate, tad apy asy na svam, yad hi snyasya svabht, tad yat tadyam, tad api tasyaiva. api ca, svminas tay karma kartavyam, na tat parityajya svakarmrhati kartum. yat taynyena prakreoprjyate, tat patyur eva sva bhavitum arhatti. eva smarati - bhry dsa ca putra ca nirdhan sarva eva te/ yat te samadhigacchanti, yasya te tasya taddhanam iti//{*5/202*} NOTES: *{5/202: Manu}* ____________________________________________ phalotshviet tu//6.1.13// tuabda paka vyvartayati. na caitad asti, nirdhan strti, dravyavat hi s, phalotshviet, smtiprmyd asvay tay bhavitavya phalrthinypi, rutiviet, phalrthiny yaavyam. yadi smtim anurudhyamn parava nirdhan ca syt, yajetety ukte sati na yajeta. tatra smty rutir bdhyeta. na caitan nyyyam. tasmt phalrthin sat smtim apramktya dravya parighyd yajeta ceti. ____________________________________________ arthena ca samavetatvt//3.1.14// arthena csy samavetatva bhavati. eva dnakle savda kriyate, dharme crthe ca kme ca nticaritavyeti. yat tcyate{*5/203*}, bhrydayo nirdhan iti, smaryamam api nirdhanatvam anyyyam eva, rutivirodht. tasmd asvtantryam anena prakreocyate, savyavahraprasiddhyartham. [612]{*5/204*} NOTES: *{5/203: E2 om. tu}* *{5/204: E2: 5,191; E2: 2,113}* ____________________________________________ krayasya dharmamtratvam//6.1.15// yat tu kraya ryate, dharmamtra tu tat, nsau kraya iti. krayo hi uccancapayapao{*5/205*} bhavati. niyata tv ida dna atam atiratham{*5/206*}, obhanm aobhan ca kany prati. smrta ca rutiviruddha vikraya nnumanyante. tasmd avikrayo 'yam iti. NOTES: *{5/205: E2: uccancapuyapao}* *{5/206: E2: adhiratham}* ____________________________________________ svavattm api darayati//6.1.16// patn vai priayyasyee patyaiva gatam anumata{*5/207*} kriyate{*5/208*}. tath, bhasad patn{*5/209*} sayjayanti{*5/210*}, bhasadvry hi patnaya, bhsad v et paraghm aivaryam avarundhata iti. NOTES: *{5/207: E1 (v.l.): patyaivam anumata}* *{5/208: Tait.S. 6.2.1.1}* *{5/209: E2: jghany patn}* *{5/210: E1 (v.l.): patyaivam anumatam}* ____________________________________________ svavatos tu vacand aikakarmya syt//6.1.17// svavantv ubhv api dapat ity eva tvat sthitam. tatra sadeha, ki pthak patn yajeta, pthag yajamna, uta sabhya yajeytm iti. ki prptam? pthaktvena{*5/211*}. kuta? ekavacanasya vivakitatvt. updeyatvena kart yajeteti ryate{*5/212*}. tasmd ekavacana vivakyate, yath na dvau puruau sabhya yajeytm, tathtrpi draavyam. eva prpte brma, svavatos tu vacand aikakarmya syt, vacant tayo sahakriy. eva hi smaranti, dharme crthe ca kme ca [613]{*5/213*} nticaritavyeti, tath sahadharma caritavya, sahpatyam utpdayitavyam iti. ucyate, smtivacanena na rutivacana yukta bdhitum. neti brma, iha kicit karma strpusakartkam eva, yath darapramsau jyotioma iti, yatra patnyavekitena yajamnvekitena cjyena homa ucyate, tatrnyatarbhve vaiguyam. nanu puso yajamnasya yajamnvekitam jyam, striy yajamny patnyavekita bhaviyatti. nety ha, nyam kitsaskra, kitu saskro yadi, tadaiva syt. jyasaskra cyam, guabhtv kitrau, tatrnyatarpye niyata vaiguyam, sarvgopasahr ca prayogavacana. tatraitat syt, str yajamn pumsa parikreyaty jyasyekitram, pum ca striya tv avekitrm iti. tac ca na, patnti hi yajasya svminty ucyate, na krt. patnti sabandhiabdo 'yam, yajamna iti ca svm, na krta. tasmt strpusayor ekam evajtyaka karmeti. tatra rutismarthyd ya kacit, yay kaycit saha{*5/214*} sabhya yajeteti prpte, idam ucyate, yas tvay kacid dharma kaycit saha kartavya, so 'nay saheti, tena na rutivirodha smter iti gamyate. atha yad uktam, kevalasya puso 'dhikra, kevaly ca striy yajetety ekavacanasya vivakitatvd iti, tat parihartavyam. ida tvad aya praavya, yajetety ekavacane vivakite, katha oaabhir tvigbhi saha ygo bhavatti. evam ucyate, prati[614]{*5/215*}kraka kriybheda, yajamnn eva padrthn parikraydn kurvan, yajata ity ucyate yajamna, dhvaryavn eva kurvan adhvaryur yajatty evam ucyate, yath sabharaam eva kurvat sthl pakti karotty ucyate, yasya ca krakasya ya tmyo vypra, sa ekavacane vivakita ekena kartavyo bhavatti. eva ced yvn vypro yajamnasya sa{*5/216*} tvt, na sabhya kartavya, ekenaiko yjamno 'parepara. dvdao v ata ekena apacat, aparepi apacad iti. iha tu patnvypro 'nya eva, na tatra patn pravartamn yajamnasyaikatva vihanti, yathdhvaryur dhvaryaveu pravartamna. avaya ca saha patny yaavyam, madhyaka hda dapatyor dhanam, tatra ygo 'vaya saha patny kartavya, itarathnyatarnicchy tyga eva na savarteta, tath hi dvityay patny vin tygo naivvakalpate, yasya dvity patny asti, tatra kratvarthn ek kariyati. kartsaskrrtheu naiva doa, sabhavanti hi tni sarvatreti. NOTES: *{5/211: E2: kuta? pthaktvena}* *{5/212: E2 om. ryate}* *{5/213: E2: 5,192; E6: 2,114}* *{5/214: E2 om. saha}* *{5/215: E2: 5,193; E6: 2,115}* *{5/216: E2 om. sa}* ____________________________________________ ligadaranc ca//6.1.18// liga khalv api dyate, yoktrea patn sanahyati, mekhalay yajamna mithunatvyeti{*5/217*}. yadi strpusv ekatra, yoktrasya mekhaly ca vibhgo vkyd gamyate, mithunasastava ca, tad etat strpusasdhanake karmay upapadyate, nnyath. NOTES: *{5/217: Tait.S. 6.1.3.5}* ____________________________________________ krtatvt tu bhakty svmitvam ucyate//6.1.19// sthitd uttaram ucyate. tuabda paka vyvartayati. naitad asti, yad ukta svavat strti, krt hi s, drthatvd adhirathaatadnasya{*5/218*}, ato yad asy svmitvam ucyate, tad bhakty, [615]{*5/219*} yath prako 'smka balvardnm ūa iti, eva patny api priayyasyea iti. NOTES: *{5/218: E2: atirathaatadnasya}* *{5/219: E2: 5,195; E6: 2,116}* ____________________________________________ phalrthitvt tu svmitvenbhisabandha//6.1.20// naitad asti, krayo mukhya, gaua svmitvam iti, phalrthin hi s, smtir ndariyate, smtyanurodhd asv syt, svavat rutyanurodht. ____________________________________________ phalavatt ca darayati//6.1.21// sa patn patny suktena gacchat yajasya dhuryyuktv abhtm. sajnnau vijahtm artr divi jyotir ajaramram etm iti{*5/220*} dapatyo phala darayati. tasmd apy ubhv adhiktv iti siddham. NOTES: *{5/220: Tait.Br. 3.7.5.11}* ____________________________________________ dvydhna ca dviyajavat//6.1.22// asty dhnam, ya eva vidvn agnim dhatta iti. tatredam mananti, kaume vasnv agnim dadhytm iti. tatraio 'rtha sayika, ki dvau puruv dadhytm utaika purua iti. katha saaya? ucyate, ihaitac chryate, vasnv dadhytm iti. tatra vacanam arthaprpta puna ryate, tat ki puligasabandhrtham, uta kaumavidhyartham iti. ubhayor vidyamnatvd bhavati saaya, yadi ligasabandhrtham, ubhau puruv dhsyete. atha kaumasabandhrtha tata eka. ki prptam? dvydhna tu dviyajavat syt, yath, etena dvau [616]{*5/221*} rjapurohitau syujyakmau yajeytm iti dvayo puruayor dviyajo bhavati, eva dvydhna dvayo puruayo syt, tato 'viet, vasnv iti ravad eva puruau gamyete. na padntaragatena kaumesya sabandha, rutyavagata hi ravad avagatam, padntarasabandha vkyd avagatam, ruti ca vkyd balyas. vasnaabdagata crtha dhnena sabadhyate, na kaumaabdagata. ha, vasnv iti nya kevala puliga eva, strpusayor apy abhidhyako bhavati, yath kukkua ca kukku ca kukkuau, kara ca kar ca karv iti. eva vasna ca vasn ca vasnau sytm iti. atrocyate, yatra nrtha, prakaraa v vieakam, vidhyaka ca abda, nsty anuvdas{*5/222*}. tatra dvau pumsau gamyete, yath dvv nayety ukta pumsv nayati. dve nayeti striyau, tena striyo vcakam ekrnta dvivacanam iti gamyate, aukrntam api dvayo pusor vcakam iti. yatredn strpusayo prayujyamnam aukrnta dyate, tatra ki pumn sadvityas tasya nimittam, uta str sadvity iti{*5/223*}. ucyate, pusi sadvitye da, yath brhmav nayeti, ihpi pumn sadvityo 'rtha. tasmt punimittam iti gamyate. atrha, prayogo yadi dsa prama dvayo pusor da, katham ekasmin syt? atrocyate, pusi ca dvitve ca da iti akyate vaditum, na dvayor dravyayor iti, pubhva dvitva caia abdo na vyabhicarati, dravya punar vyabhicarati. api ca yugapadadhikaraavacany{*5/224*} dvadvasmter dvivacanabahuvacanopapatte ca, [617]{*5/225*} pra mitrayor varuayor iti ca darant. itaretarayoge crthe samsavidhnd dvandvpavdatvc caikaeasya, yathaiva khadirau ca dhavalau{*5/226*} ceti nirdarana kriyate, evam atrpi draavyam. tasmt pusi dvitve ca vartata iti gamyate. na ca strdvitve da. atrha, nanv atraiva darant, strpusayor vcaka iti gamyate. atrocyate, uktam etat, anyya conekrthatvam iti pumn sadvityo 'syrtho bhaviyati, strpusau cety anyyyam. athedn sadvityasya puso vidhau ko 'nya sahya{*5/227*} iti. striy anabhidheyatvt, avaya bhvitvc ca dvityasya, apara sadvitya pumn, evam itaro 'ptarea sadvitya, itaro 'ptareeti dvv eva pumsv updyete. tasmd iha dvau pumsv dhne vidhyeta ity ucyate. nanu strpusayor vcakam aukrnta dvivacana smaranti. nai smtir astti brma. ha, bhagavata piner vacant smtim anumsymahe, pumn striy{*5/228*} iti. ucyate, na piner vacanam kukkuv ity aukra strpusayor vcaka iti. katha tarhi? yatra strpusayo sahavacanam, tatra sadvityo v pumn iti ktvkrntasyaukra prpnoti, sadvity v strti ktvaikra. puabdas tatra sdhur na strabda iti piner vacanam. pumn iyata iti ca brte, tena sutar gamyate, pusor vcaka aukra iti. tasmd dvayo pusor adhikra iti. nanu kaumavidhnaparam etad vkyam syt, kaumasabandhasya [618]{*5/229*} arthavattvt{*5/230*}, itarath kaumavacanam anarthaka syt. atrocyate, vasnv dadhytm ity asti sabandha, na kaume dadhytm iti. tasmt sanikam api na tatsabaddham dhnena. ha, vasnaabdena saha sabadhyamnam arthavad bhaviyati. vasnasanike api kaume na vidhyate, vidhyakasya abdasybhvt. na hi vasnaabdo vidhyaka, na kaumaabda, nnayo samudya. kas tarhi vidhtu aknoti? dadhytm ity atra y li. ha, s khalu vidhsyati? ucyate, s svaabdagatam dhna aknoti vidhtum, ravat vihitatvd dhnasya, narthakye, vasnv iti aknoti vkyena vidhtum, bhavati hi vasnayor dhnasabandha, tatra ntyantya svrtha parityakto bhavati, kaumavasnasabandhe tu vidhtavye, dadhytm ity dhnam utsjya vidadhno 'tyantya ruti jahyt. dhnasanike ca lige vidhtavye rutir vipraka na kaumavasnasabandha vidhtum utsahate, arthaviprakart. api cotsjya rutim, kaumavasnasabandhe vidhyamne kauma vasnasyga syn ndhnasya. tatra kaumbhve 'pi ndhna viguam iti kaumbhve 'py dhna syt. ha, vasnaguaty tarhi ko 'rtho vivakyate? ucyate, na kacit, ata evsya pakasya parityga. ha, kaumavasnaravaam idn katham{*5/231*} iti. ucyate, na akyata ubhaya vidhtu kauma liga ca, bhidyeta hi tath vkyam. tasmt akaumayo{*5/232*} kaumaabdo 'nuvda, arthaprpte ca vasane, vasnau pumsv ity artha. te ca pryea viceamnasya maline kaumasade bhavata, viceamnasya v vasane abdavat bhavata iti. tasmd dvayo pusor adhikra iti. [619]{*5/233*} NOTES: *{5/221: E2: 5,195; E6: 2,116}* *{5/222: E2: nnuvdas}* *{5/223: E2,6: sadvityeti}* *{5/224: E2: yugapadadhikaraavacany}* *{5/225: E2: 5,197; E6: 2,117}* *{5/226: E2: dhavau}* *{5/227: E2: sahyata}* *{5/228: P. 1.2.67}* *{5/229: E2: 5,198; E6: 2,117}* *{5/230: E2,6: vkyam, kaumasabandhasyrthavattvt}* *{5/231: E2: kim artham}* *{5/232: E2: kaumkaumayo}* *{5/233: E2: 5,199; E6: 2,118}* ____________________________________________ guasya tu vidhnatvt patny{*5/234*} dvityaabda syt//6.1.23// tuabda paka vyvartayati. naitad asti, yad ukta dvau puruv dadhytm iti, eka evdadhta. vasante brhmao 'gnim{*5/235*} dadhteti{*5/236*}, ekavacana hi vivakitam. tasmd eka evdadhta. nanv ida vacana dvau pumsv dadhytm iti. nety ha, guasya tu vidhnatvt, kaumavidhnam asmin vkye nyyyam, tath hy aprvo 'rtho vihito bhavati, gamyate hi vieaniyama. itarath kaumavacanam anuvdamtra syt, vdamtra cnarthakam. pake cnuvda, na caikapakavacana ea abda. gauatve ca sdhraa sdyam. tasmt pramddhyayanam{*5/237*} avagamyeta vinaiva hetun. ha, nanu pumsau vidheyau, tadvidhne ca na kaumavidhnam, vkyabhedo hi tath syt, rutigamyau ca pumsau, vkyagamya ca kauma bdheytm iti. atrocyate, na pumsau vidheyau, prpta evtra sadvitya pumn so 'ndyate. katham? eko 'tra pumn ryate, tasya patny dvityaabda syt. na ca, yat prg vacand gamyate, tad vidheya bhavati. tasmt kaumavidhnam, na vkyabhedo bhavati. yad ucyate, na kaumasya vidhyako 'stti. tad ucyate, dadhytm iti tad vidhsyati. nanv etad dhna ruty vidhtu samartham, nnyad iti. ucyate, abdntarea vihitatvd dhnasya na vidhyakam, vihitatvc ca pusa sa[620]{*5/238*}dvityasya, tasypi na vidhyakam, atas tadasabhavt kaumasya vidhyik li bhaviyati, vkyasmarthyt. yat tv asmin pake 'tyantya svrtha jahtti. ntyantya hsyati, dhne vsa kauma kuryd iti. asmin pake puabda strpusayor vtta iti gamyate. asti hi tatra tasya nimitta pumn sadvitya, evamdi ca dv bhagavat pinin stra pratam, pumn striy{*5/239*} iti, tasya viaya puabda iyama sdhur bhavati, na strabda iti. tasmd eka pumn dadhta na dvv iti. NOTES: *{5/234: E2: patnyay; E1 (v.l.): patnym}* *{5/235: E2: 'gnn}* *{5/236: Tait.Br. 1.1.2.6}* *{5/237: E2: pramddhyayavacanam}* *{5/238: E2: 5,200; E6: 2,119}* *{5/239: P. 1.2.67}* ____________________________________________ tasy yvad uktam r brahmacaryam atulyatvt//6.1.24// darapramsbhy svargakmo yajeta, jyotiomena svargakmo yajetetyevamdiv etad ukta strpusayo sahdhikra iti. athedn sadihyate, ki sarva yjamna patny kartavyam, uta yvad uktam r brahmacarya ceti. ki prptam? sarva yjamna patny syt, spi hi yajamn, tulyatvt. tasmt sarva tasy iti. eva prpte brma, tasy yvad ukta syt, vacanaprmyt, brahmacarya ca syt. kasmt? atulyatvt, atuly hi strpus, yajamna pumn vidv ca, patn str cvidy ca. kim ata? yady eva hy etad{*5/240*} atulyatvam. etad ato bhavati, [621]{*5/241*} kratvartheu yni yjamnni ravani, tepdeyatvena ravad vivakita ligam, tena teu patn na syt, yni ca kratvarthni samantraki tev avidyatvt patn na syt. tat patny adhyayanasya prayojaka syd iti yady ucyeta. tan na, asaty api prayojakatve tasya nirvttir bhaviyati. asti hi tasya pumn nirvartaka, yac ca kartvartham, tad ekena yena kenacin nirvartayitavyam. tasmt pratiiddhasya patny adhyayanasya puna prasave, na kicid asti pramam. atas tad api patn na kuryt, ys tv ia, yac ca brahmacaryam, tat purua prati guabhtam, na tatrnyatarea kte sidhyati, anyatarasya hi saskro hyeta. na ca tatropdeyatvena yajamnasya ravaam. tasml ligam apy avivakitam. ata r brahmacarya cobhayor api syt. yac chatyocyate, yath, patnyjyam avekata iti. tasmd atulyatvd asamnavidhn patn yajamnena bhavitum arhatti. NOTES: *{5/240: E2: yady etad}* *{5/241: E2: 5,201; E6: 2,119}* ____________________________________________ cturvaryam aviet//6.1.25// gnihotrdni karmy udharaam, teu sadeha, ki catur varn tni bhaveyu, utpadr tray varnm iti. ki tvat prptam? cturvaryam adhiktya, yajeta, juhuyd ityevamdi abdam uccarati veda. kuta? aviet, na hi kacid viea updyate. tasmc chdro na nivartate. [622]{*5/242*} NOTES: *{5/242: E2: 5,208; E6: 2,120}* ____________________________________________ nirded v tray syd agnydheye hy asabandha kratuu, brhmaarutir ity treya//6.1.26// vabda paka vyvartayati, traym adhikra syt. kuta? agnydheye nirdet, agnydheye tray nirdeo bhavati, vasante brhmao 'gnn{*5/243*} dadhta, grūme rjanya, aradi vaiya iti{*5/244*}, drasydhne rutir nstty anagni dro 'samartho 'gnihotrdi nirvartayitum. tasmd agnihotra juhuyt svargakma ityevamdiu drasya prpik rutir nsti. brhmadn evdhiktya s pravartate, te hi samarth agnimattvt, havanydayo na drasya, avidhnt, saskraabdatvc chavanydnm. tasmd anadhikto 'gnihotrdiu dra ity treyo manyate{*5/245*} sma. NOTES: *{5/243: E2: 'gnn}* *{5/244: Tait.Br. 1.1.2.6-7}* *{5/245: E2: treyo munir manyate}* ____________________________________________ nimittrthena bdaris tasmt sarvdhikra syt//6.1.27// yad uktam, anadhikra drasyeti, tan na, sarva hy arthinam adhiktya yajetety ucyate, so 'sati pratiedhavacane drn na vyvarteta. yat tv asamartho 'gnyabhvd iti, syd evsygnir arthaprpta, kmarutiparightatvt. atrha, nanv agnydheyacodan brhmadisayukt na drasyeti. ucyate, nimittrthena t rutayo na prpik. katham? nimittasvabhv ete abd, brhmaa dadhno vasante, rjyanyo{*5/246*} grūme, vaiya aradti brhmadn vasantdibhi sabandho gamyate, tena vasantdisabandhrth brhmadaya [623]{*5/247*} ity eva gamyate, tath cdadhtir na vkyena drd vyvartito bhaviyati. tasmd bdari sarvdhikra stra manyate smeti gamyate. NOTES: *{5/246: E2,6: rjanyo}* *{5/247: E2: 5,209; E6: 2,121}* ____________________________________________ api vnyrthadarand yathruti pratyeta//6.1.28// api veti pako vyvartyate. yathruty eva pratyeta, brhmadayo hy dhne ryante, tena brhmadikartkam dhnam, vasantdiravac ca vasantdiklakam. tath ca, ida dravarjitnm evnukramaa bhavati, brhadgira brhmaasya brahmasma kuryt, prthuraya rjanyasya, ryovjya vaiyasyeti, drasya sma nmananti. tath payovrata brhmaasya, yavg rjanyasya, mik vaiyasyeti, tathdhne 'asu prakrameu brhmao 'gnim dadhta, ekdaasu rjanya, dvdaasu vaiya iti. evam abrahmasmakam avratakam aprakramaka ca drasya prayuktam api karma niphala syt. tasmn na dro juhuyd yajeta v. ____________________________________________ nirdet tu pake syt//6.1.29// naitad evam, drasygnyabhvd anadhikro 'gnihotrdiv iti. asti hi drasydhnam, ya eva vidvn agnim dhatta iti stra smnyena. idam api nimittrtha bhaviyati, tasmt sarvdhikra stra bhavitum arhatti. ____________________________________________ vaiguyn neti cet//6.1.30// atha yad uktam{*5/248*}, abrahmasmakam avratakam aprakramaka ca drasya karma prayuktam api phala na sdhayed viguam iti, tat parihartavyam. [624]{*5/249*} NOTES: *{5/248: Vgl. zu MS 6.1.28}* *{5/249: E2: 5,210; E6: 2,121}* ____________________________________________ na kmyatvt//6.1.31// sa ea parihra, krmyatvt, kmayiyate dra, abhvarta nma brahmasma{*5/250*}, tad dhi anrabhya kicid mntam avieea, cakurvimita dadhyd iti{*5/251*}, aniyataprakrameu drasya niyamyate. vrate 'pi, mastu drasyeti sabandhadarand adhyavasyate, mastv eva drasya. tasmc cturvaryam adhikriyeta. NOTES: *{5/250: Vgl. dazu Tait.S. 7.5.1.6}* *{5/251: Tait.Br. 1.1.4.1}* ____________________________________________ saskre ca tatpradhnatvt//3.1.32// vrate ca vieo 'vagamyate tatprdhnya puruaprdhnya hi vrate{*5/252*}. kim ata, yat puruapradhnat? etad ato bhavati, puruapradhna saskro na aknoty anupasahriyama, tasydhikra vyvartayitum. tat katham iti. yajeteti hi svargakme 'bhidhyamne tatkma dro nbhihita iti katha gamyate? ki hi sa ygasya puruanirvartya na nirvartayati. vratam iti cet. na, smarthyopajananya hi tad yasyaivocyeta, tasyaiva tena vin na smarthyam, nnyasya. ea{*5/253*} eva hi vratasygabhvo yat, kartra samartha karoti. yasya tu tena prayojanam, sa tadanapekyaiva ygam abhinirvartayati. tasmd api na dravarjanam. NOTES: *{5/252: E1 gibt puruaprdhnya hi vrate in Klammern}* *{5/253: E2,6: evam}* ____________________________________________ api v vedanirded apadr pratyeta//6.1.33// eva na prpaki ravanty uktam, akyate tu vaktu prpakti, na ca strakrea tad vyapadiam. naimittikev api teu satsu akya eva draparyudso vaktum iti, na taddtam, hetvantara vyapadiam. api veti pakavyvartanam. [625]{*5/254*} evam api sati naimittike 'pi brhmadiravae saty apadrm evdhikra. kuta? vedanirdet, vede hi tray nirdeo bhavati, vasante brhmaam upanayta, grūme rjanyam, aradi vaiyam iti, vedbhvd asamartha dro yaum. tasmn ndhikriyeta. NOTES: *{5/254: E2: 5,212; E6: 2,122}* ____________________________________________ gurthitvn neti cet//6.1.34// guendhyayanenrtha{*5/255*}, dro 'nupanta svayam upetydhyeyate, tathsya smarthya janiyata iti. NOTES: *{5/255: E2: guendhyayanenrth}* ____________________________________________ saskrasya tadarthatvd vidyy puruaruti//6.1.35// ucyate, vidyym evai puruaruti, upanayanasya saskrasya tadarthatvt, vidyrtham updhyyasya sampam nyate, ndrtham, kuya{*5/256*} v kartum, sai{*5/257*} vidyy puruaruti. katham avagamyate? cryakaraam etad abhidhyate. kuta? tmanepadadarant, nayatir{*5/258*} cryakarae vartate, tadarthasabandhd upanayanam cryakaraaprayuktam, veddhypanena ccryo bhavati. tasmd veddhyayane brhmadaya rut, drasya na ruta veddhyayanam, ato 'vedtvd asamartha dro nbhikriyata iti. NOTES: *{5/256: E2: npi kaa kuya}* *{5/257: E2: drtham eva sai}* *{5/258: E2: katha punar nayatir}* ____________________________________________ vidynirden neti cet//6.1.36// iti cet payasi, avaidyatvd{*5/259*} asmarthyd anadhikta [626]{*5/260*} dra iti. naia doa, vidynirdet, vidy nirdekyati, anuktm apy adhyeyata iti, akyate hy anuktam{*5/261*} apy adhyetum. tasmc cturvaryasypy adhikra// NOTES: *{5/259: E2: avaidhatvd}* *{5/260: E2: 5,213; E6: 2,123}* *{5/261: E2: anuktm}* ____________________________________________ avaidyatvd{*5/262*} abhva karmai syt//6.1.37// na caitad asti, dro 'dhyeyata iti, pratiiddham asydhyayanam, drea ndhyetavyam iti, adhynasypy adhyayana saphala{*5/263*} na bhavati, doa ca jyate. ato 'vaidya dra, asybhva karmati siddham. athpi vaidyatvena{*5/264*} sidhyet, tathpy anagnitvd abhva karmai syt. atha katham anagniteti. prpaki hi brhmadnm dhne vkyni. nanu ya eva vidvn agnim dhatta ity dhnasya vidhyakam. tatra brhmaasya{*5/265*}, vasante 'gnim dadhteti nimittrthni vacannti gamyate. atrocyate, brhmao 'gnim dadhteti ruty vidhna gamyate. ya eva vidvn agnim dhatta iti stuty, tad numnika pratyakarutd durbalam. tasmt prpaki vacanni, ata drasynadhikra. NOTES: *{5/262: E2: avaidhatvd}* *{5/263: E2: adhyayanaphala}* *{5/264: E2: vaidhatvena}* *{5/265: E2: brhmao}* ____________________________________________ tath cnyrthadaranam//6.1.38// anyrthadarana ca bhavati, yath na drasydhyayanam iti. ki liga bhavati? yadyu v etat manam, yac chdra, tasmc chdrasampe ndhyeyam ity anadhyayana drasya darayati. tasmd apadrm adhikra. nanv havanyd vinpi, ygo vacanaprmyc chdrasya vidhyate. [627]{*5/266*} ucyate, ntra ygasadbhvo vidhyate svargakmasya, ki tarhi svargaphalat viiasya ygasya. tasmd asabhava drasygnihotrdiu. NOTES: *{5/266: E2: 5,214; E6: 2,123}* ____________________________________________ tray dravyasapanna karmao dravyasiddhitvt//6.1.39// agnihotrdiv eva sadeha, kim adravyasydhikro neti. ucyate, tray dravyasapanno 'dhikriyeta, ndravya. kuta? na hi aknoty adravyo dravyasayukta karmnuhtum. tasmd adravyasynadhikra. ____________________________________________ anityatvt tu naiva syd arthd dhi dravyasayoga//6.1.40// naiva syt, yad uktam, adravyasynadhikra iti. kuta? anityatvt, anityo 'dravyasayoga{*5/267*}, na hi kacij jtydravya eva purua. asty upyo yena dravyavn bhavati. ya aknoti yaum, tasya yajeteti vcako bhavati, yo na kathacid api aknoti ygam abhinirvartayitum, ta ndhikaroti yajeta abada{*5/268*}. yas tu kenacit prakrea aknoti, na ta varjayitv pravartate. arthc ca dravyasayogo bhaviyati, jviyati vin dhanenety etad anupapannam. tasmd{*5/269*} arthd eva dravyasayoga{*5/270*}. [628]{*5/271*} NOTES: *{5/267: E2: 'dravyasayoga}* *{5/268: E2: yajeteti abada}* *{5/269: E2: vipratiiddham. tad idam abhidhyate. tasmd}* *{5/270: E2 hat noch: adhikro 'dravyasypti}* *{5/271: E2: 5,215; E6: 2,124}* ____________________________________________ agahna ca taddharm//6.1.41// agnihotrdiv evgahna prati sadeha, kim asv adhikriyate, uta neti. tatrpy adhikaratidea. asamartha iti ktv prva paka, akter vidyamnatvd uttara. tad{*5/272*} idam abhidhyate, agahna ca taddharm{*5/273*}. kidharm? adravyadharmeti. NOTES: *{5/272: E2: ity uttara paka. tad}* *{5/273: E2: taddharmeti}* ____________________________________________ utpattau nityasayogt//6.1.42// yasya tv apratisamdheyam agavaikalyam, ta prati vicra, kim adhikriyate, neti, prvdhikaraendhikriyata iti prpte brma, ndhikriyata iti. kuta? aktyabhvt, nsau kenacid api prakrea aknoti yaum, tasmt tasydhikro na gamyate. nanu yac chaknoti, tatrdhikriyata iti, cakur vikalo vinjyvekaena, vin viukramai pagu, vin praidiravaena ca badhira, etn padrthn prati cakurvikaldnm anadhikra iti. nety ucyate, njyvekadi purua prati nirdiyate, yadi hi ta prati nirdeyeta, tato vikalo 'py adhikriyeta, kratu praty em upadea, prakaraviet, puruasya ckhytennabhidhnd iti. uktam{*5/274*} etad vidhir v sayogntard{*5/275*} ity atra. tai ca [629]{*5/276*} vin vigua karma prayuktam api na phala sdhayet. tasmt tasynadhikra. NOTES: *{5/274: Vgl. zu MS 3.4.13}* *{5/275: MS 3.4.13}* *{5/276: E2: 5,216; E6: 2,124}* ____________________________________________ atryreyasya hna syt//6.1.43// darapramsayo ryate, reya vte, eka vte, dvau vte, trn vte, na caturo vte, na pacti vta iti. tatra sadeha, kim atryreyasydhikra uta neti. ki prptam? atryreyo 'py adhikriyata iti. kuta? reya vta iti smnyavacanam, tasmd eka variyati dvau v, tac ca darayati, eka vte dvau vta iti, tath pratiedhati, na caturo vta iti{*5/277*}, na pacti vta iti. na hy aprptasya pratiedho 'vakalpate. tasmd atryreyo 'py adhikriyeta{*5/278*}. eva prpte brma, yo na tryreya, sa ndhikriyeta. kuta? trn vta iti vieavacant, vidhi cprptatvt. nanv eka vta ity api vieavacanam asti. nety ucyate, vidhyiky vibhakter abhvt. nanu stuty vidhsyante, yath, trn vta iti. ucyate, traym eva stuti, s tritva vidhsyeti. eka vta ity avayutyavdo{*5/279*} 'ya traym eva. tatrpi tritvam eva styate vidhtum. ekam ekavkyena vidhna bhaviyatti. na caturo vte, na pactivta [630]{*5/280*} iti nitynuvdo bhaviyati. tasmt tryreyasydhikro nnyasyeti. NOTES: *{5/277: E2 om. iti}* *{5/278: E2: adhikriyetety}* *{5/279: E2: avayutynuvdo}* *{5/280: E2: 5,217; E6: 2,125}* ____________________________________________ vacand rathakrasydhne 'sya sarvaeatvt//6.1.44// dhne ryate, varsu rathakra dadhteti. tatra sadeha, ki traivariknm anyatamo rathakra, hosvid atraivarika iti. ki prptam? rathakrasytraivarikasydhnam etat. kuta? vacant, na{*5/281*} hi vacanasya kicid aktyam asti{*5/282*}, sarvaea ctraivarika dhne, brhmaarjyanyavim{*5/283*} uktam dhnam, paried atraivariko rathakra syt. NOTES: *{5/281: E2: vacant. vacanam ida bhavati, varsu rathakra dadhteti. na}* *{5/282: E2: alabhya nma. sarvaea}* *{5/283: E2,6: brhmaarjanyavim}* ____________________________________________ nyyyo v karmasayogc chdrasya pratiiddhatvt//6.1.45// nyyyo v syt, traivariko rathakra rathakarma vieeocyate, dro hy asamarthatvt pratiiddha. tasmt traivariko rathakra syt. ____________________________________________ akarmatvt tu naiva syt//6.1.46// nsti traivariko rathakra, pratiiddha hi tasya ilpopajvitvam, atraivarikas tv asti. tasmd vacanaprmyt sa dhsyate{*5/284*}. [631]{*5/285*} NOTES: *{5/284: E2: dhsyati}* *{5/285: E2: 5,218; E6: 2,126}* ____________________________________________ narthakya ca sayogt//6.1.47// brhmadiu vasantdayo niyat, tn prati var ucyamn apy asabandhd narthakya prpnuyu. tasmd atraivariko rathakra iti. ____________________________________________ gurtheneti cet//6.1.48// eva cet payasi, nsti traivariko rathakra, pratiiddhatvc chilpopajvitvasyeti. gurthena kacid bhaviyati rathakro vaitathyena, tasyedam{*5/286*} dhna vijyate. NOTES: *{5/286: E2: rathakra, padi jvana caitasya. vkyena tasyedam}* ____________________________________________ uktam animittatvam//6.1.49// uktam, etad asmbhi, na nimittrthny etni ravanti. kim ato yadi na nimittrthni. etad ato bhavati, prpakti, prptitvt tem dhnasya, puna prpakam anarthakam, tena yasyprptam, tasya bhaviyatti. athocyeta, etad eka nimittrtha bhaviyatti. naitad evam avakalpate, vasantdisayukta tat katham iva varbhi sabadhyeta. api ca, prpakapaka dhna vidhyate ruty, nimittapake punar var vidhtavy vkyena, ruti ca vkyd balyasti. tasmd atraivarikasyedam dhnam iti. ____________________________________________ saudhanvans tu hnatvn mantravart pratyeran//6.1.50// na tu sarva evtraivariko rathakra, saudhanvan ity ea [632]{*5/287*} jtivacana abda. saudhanvan nma jtir abhidhyate, hns tu kicit traivarikebhya, jtyantaram, na tu dr, na vaiy, na katriy, tem idam dhnam. katham avagamyate? prasiddher mantravarc ca, mantravaro hi bhavati, saudhanvan bhava sracakasa{*5/288*} iti, bh tv iti rathakrasydhnamantra. tasmt saudhanvan bhava iti, bhava ca rathakr. api ca, nemi nayanty bhavo yatheti{*5/289*} ye nemi nayanti ta bhava ity ucyante. rathakr ca nemi nayanti. tasmd atraivariknm adrm etad dhnam iti. NOTES: *{5/287: E2: 5,219; E6: 2,126}* *{5/288: V 1.110.4}* *{5/289: V 8.75.5}* ____________________________________________ sthapatir nida syc chabdasmarthyt//6.1.51// vstumadhye raudra caru nirvapet, yatra rudra praj amayed ity etm ii praktyocyate, etay nidasthapati yjayed iti. nidasthapati prati sadeha, kim adhiktnm anyatama, utnya eveti. anyatama iti brma, sa hi samartha, vidvattvd agnimattvc ca, anyo 'vidvattvd anagnitvd asamartha iti. nanu nidasthapatiabdas tatra nopapadyate. ucyate, na, nopapadyate, nidn sthapatir iti ahsamso bhaviyati, reho nidnm. tasmd adhiktdhikram etac chstram iti. eva prpte brma, sthapatir nida syt, abdasmarthyt{*5/290*}, nida{*5/291*} eva sthapatir bhavitum arhati. kasmt? abdasmarthyt, nida hi nidaabda{*5/292*} aknoti vaditu{*5/293*} ravaenaiva, nidn tu sthapati lakaay bryt. rutilaka[633]{*5/294*}viaye ca rutir nyyy, na laka. athocyate, naia doa, nidaabdo nidavacana eva, ah sabandhasya vciketi. tan na, ahyaravat. ntra ah ӭuma. ha, lopasmarthyt ahyartho 'vagamyata iti. satyam avagamyate, na tu lopena. kena tarhi? niadaabdalakaay, tasy ca daurbalyam ity uktam. samndhikaraasamsas tu balyn. tatra hi svrthe abdau vttau bhavata. dvity ca vibhaktis tantreobhbhy sabadhyate, tena dvitynirdio nido gamyate. tatra ahyartha kalpayann aruta ghayt. tasmn nida eva sthapati syt. NOTES: *{5/290: E2 om. abdasmarthyt}* *{5/291: E6 om. nida}* *{5/292: E2: vidaabda}* *{5/293: E2: naditu}* *{5/294: E2: 5,220; E6: 2,127}* ____________________________________________ ligadaranc ca//6.1.52// liga dyate, ka dakieti{*5/295*} nidasya dravya darayati. ka hi nidnm evopakrakam, nrym, eva svam eva tan nidnm iti. [634]{*5/296*} NOTES: *{5/295: Tait.S. 1.8.9.1}* *{5/296: E2: 5,221; E6: 2,128}* ____________________________________________ pururthaikasiddhitvt tasya tasydhikra syt//6.2.1// dvdahena prajkma yjayet, ddhikm upeyu. tath, tatra tatraivakm satram upeyu, saptadavar caturviatiparam satram srann iti. teu sadeha, ki tasya tasya ktsnena phalenrthina satre 'dhikra, uta parado 'rthiny adhikra iti. ha, nanv arthino bahusakhyvii nirdiyante, katham em ekao{*5/297*} 'dhikro bhaviyatti. ucyate, ddhikm ityevamdi vidhyamnam ddhilakiteu samasteu vyasteu ca prptam, na akya bahuvacanena viee 'vasthpayitum, tena ta tam adhikuryt parada veti bhavati sadeha. ki tvat prptam? ekaiko na samartho bahukartka satra racayitum, parada tu kartrm arthinm avagacchma. na ckartu phala bhavati, na caika kartocyate, tasmt samastn phalam. ekaikasya phalvayaya, madhyaka syt ktsna phalam iti. eva prpte brma, tasya tasyrthina ktsna phala satrn nirvartate. kuta? pururthasyaikaikasya siddhir yato bhavati, sahakriyame sarva ekaika pururtha sdhayati tantrea, kart phala ca bhavati, ekaika ctra kart. [635]{*5/298*} ha, nanv etad uktam, ekaiko na aknoti bahukartka kartu iti. ucyate, aknoty ekaikasya svtantryavivakym, yadaikaika svtantryea pravartate, tadnyn sakhynirvttyartha smdibhi prayokyate. ekam eka pururtha sdhayati, itara itara ca, tena sarve kartra savyapek bhaviyanti. sarve cet kartra, pthak pthag eva phalena sabhantsyante. NOTES: *{5/297: E2: ekaikao}* *{5/298: E2: 5,223; E6: 2,128}* ____________________________________________ api cotpattisayogd yath syt sattvadaranam, tath bhvo 'vibhge{*5/299*} syt//6.2.2// api ca, naitad viruddham, yad eka karma bahubhi kriyata iti. yady ucyate, viruddham, ekena karmai kte dvitya ki kuryd iti. atrocyate, paryyea kriyym eva doa, tantrea tu kriyy bhavati kvacit sabhava, yath syt sattvadarana tath bhvo 'vibhge{*5/300*} syt, yathaikaikasya sattvasya hastino 'vasya v daranam ekaikena ktsnam abhinirvartyate. evam eva satre tantrabhvo bhavet, sarve madhyaka dravyam, madhyakasyhavanyasyopary adhvaryur apavidhyati{*5/301*}. tatra sarve kartras tantrea bhavanti. na ctrotpannasayoga, utpattyaiva tu sakhyay karma sayujyate. yadi hy utpanna sayujyeta, tato 'nekasabandhrtham iti vacana gamyeta, utpattisayoge tv etan nsti. tasmd ekaikasya ktsnena phalenbhisabandha iti. NOTES: *{5/299: E2: 'vibhge}* *{5/300: E2: 'vibhge}* *{5/301: E2: upavidhyati}* ____________________________________________ prayoge puruaruter yathkm prayoge syt//6.2.3// darapramsbhy svargakmo yajeta, jyotiomena svarga[636]{*5/302*}kmo yajeteti ryate. atra sadeha, kim aniyamena, eko dvau bahavo v yajeran, athavaika eva yajeteti. nanu ttya uktam{*5/303*}, straphala prayoktarti. yad prayoktari, tad vivakitam ekatva yath, tath vakyma, iha tu tad evkipyate, puna ca nireyata iti. ki prptam? yathkm prayoge syt. kuta? puruarute, purua ryate, purue yga rvayitv ktrtha abda ekasya dvayor bahn v yga na vrayati. nsau puruo yge ryate, ygam abhinirvartayet, ygena v phalam abhinirvartayed iti. katha tarhi? ygena phala prpnuyd iti. ygasya v phalanirvtter v nga purua. yadi hy agam abhaviyad yge phalanirvttau v, tad sakhy guabht tadaga purua paricchindyt. atha punar agabhta purua{*5/304*} prakayan lakaatvenaiva purue 'bhisabadhyeta{*5/305*}, na guavacanatay. tatra cvivakita sakhyvacanam, yvn arth samartha ca tvanta sarvam adhiktyaitad ucyamna na akyate ekena vacanena vieayitum. katha ca puruaprdhnyam? na phalotpatty kicit prayojanam asti, na ygotpatty, tm tu phalasabaddha sarvasyea, tadartha karma kartavyam, itarathocyamnam api na kriyeta, tatra vacanrthakya syt, tasmd ythkmya syt, eko dvau bahavo v yajerann iti. tath ca darayati, yuva hi stha svarpat{*5/306*} iti dvayor yajamnayo pratipada kuryd iti, ete{*5/307*} asgram indava{*5/308*} iti bahubhyo yajamnebhya iti dvayor bahn ca yga pradarayati. NOTES: *{5/302: E2: 5,224; E6: 2,129}* *{5/303: Vgl. zu MS 3.7.18}* *{5/304: E2 om. purua}* *{5/305: E2: puruaabda sabadhyeta}* *{5/306: V 9.19.2}* *{5/307: E2: tathaite}* *{5/308: V 9.6.2.1}* ____________________________________________ ____________________________________________ pratyartha rutibhva iti cet//6.2.4// iti cet, ida{*5/309*} cet payasi, pratyartha{*5/310*} rutibhva syt, [637]{*5/311*} ygam abhinirvartayet, tata ca phala prpnuyd iti. kuta? etad ubhaya hy etasmd avagamyate, katarad atra jahma iti ndhyavasyma. tasmd ubhayam api pratyetavyam. ha, nanv ekrthavacanat na nyyyeti. ucyate, yad avagamyate tan nyyyam, ubhaya ca pratyate. tasmd ubhayrthavacanataiva nyyy. yga prati ca guabhvd vivakitam ekavacanam. NOTES: *{5/309: E2: eva}* *{5/310: E2: ced bhavn payatv avivakitam ekatvam iti. pratyartha}* *{5/311: E2: 5,226; E6: 2,130}* ____________________________________________ tdarthye na gurthatnukte 'rthntaratvt kartu pradhnabhtatvt//6.2.5// naitad evam, tdarthye purue pradhnabhte sati ngabhta purua pratyate, anukte hi nyye na pratma, arthntara yato guabhvt pradhnabhva, pradhnabhta ctra kart, vacanasyrthavattvt. ato na guabhva kartur avakalpate, codanaikatvt. ek hi vidhyik codan, s yadi phalotpatti ygotpatti v vidhatte, tad kart na svrthena, yad puna svrthena, tad yga phala v tdarthyena. na caitad yaugapadyena bhavati, svrtha eka, tadartha itaro vaipartyena veti, yathobhbhy bhubhym in asyati devadatta iti gamyate, na ca yaugapadyena, yad dakiensyati, tad savyena dhanupha namayati, na tenpy asyatti gamyate, tatra vyptatvt. eva yad puruaprdhnyam, tad ygasya phalasya v guabhvo gamyate. tatra vyptatvn na tayo prdhnyam api gamyate. tasmn na yge phale v puruasya guabhva. ato ythkmya syt, eko dvau bahavo v yajerann iti. [638]{*5/312*} NOTES: *{5/312: E2: 5,227; E6: 2,130}* ____________________________________________ api v kmasayoge sabandht prayogyopadiyeta, pratyartha hi vidhirutir vivat{*5/313*}//6.2.6// api veti pakavyvtti, prayogyopadiyeta kart, na svrthena. katham? yajetety asyrtha yga kuryt, ygena v kuryd iti, sattbhivyaktimtra gamyate, na phalasya kart dht{*5/314*} v, svargakmaabda ca svargakmamtre vartate, na vieam avalambate, tmana parasya veti, abdapramak ca vayam dev artheu. katha tarhi kmasytmasabandho 'vagamyate? sabandht, phalakmo 'nukte 'pi abdena, tmana eva phala kmayate, na parasya. yatra tbhv arthau vaktavyau bhavata, pratyartha tatra vidhi ryate, yath, kaviay kayati, ctvle kavi prsyatti{*5/315*}. yatraiva dve rut vidhtryau bhavata, tatra guabhva prdhnya ca gamyate. na tv atraiva dve vidhyike rut vidyete. guabhtas tu purua ryate bhvayed iti, tatra yajyartha karaa, karma v. sabandht tu puruaprdhnyam, na kasyacit sukhenotpannena prayojanam, sukhasabandhentmanas tu ktyam. tasmt sabandht puruaprdhnya gamyate, na rute. ato guabhtasya puruasya sakhy vivakiteti. NOTES: *{5/313: E2: viavat}* *{5/314: E2: dhrat}* *{5/315: Tait.S. 6.1.3.8}* ____________________________________________ anyasya syd iti cet//6.2.7// iti ced bhavn payati, eva sati yadi svargakmo 'nyasypi svarga kmayamno bhavati, anyasya svarga kmayamno 'py anyo yajeta. tatra prvokto nyya pratyuddhto bhavati, straphala prayoktarti{*5/316*}. [639]{*5/317*} NOTES: *{5/316: MS 3.7.18}* *{5/317: E2: 5,229; E6: 2,131}* ____________________________________________ anyrthenbhisabandha//6.2.8// na parasya svargakma ity{*5/318*} eva na yajeta, na, anyasya{*5/319*} svargakmaabdo na vcaka iti. katha tarhi? phalam asau na prpnotti. katha puna phalasyprpti? upagrahaviearavat, yajeteti. yad vdhne, brhmao vasante 'gnim dadhteti, tad tu kmarutv upagraho 'nuvda eva. NOTES: *{5/318: E2: svargakmo nety}* *{5/319: E2: npy anyasya}* ____________________________________________ phalakmo nimittam iti cet//6.2.9// eva ced bhavn manyate, na svargakmaabdo na vcaka iti, anyo na yajeta phalbhvt, nsya yga iti, sktavkaphalrthitay{*5/320*} tarhi yajeta, ste 'ya yajamna yur sta iti{*5/321*} prayojayitra nirdekyati hot, phalavidhi ca sktavkena prastara praharatti vidhnt, yadi phalavidhir aya mntravarika, tarhi{*5/322*} sktavkena prastara prahto bhavati, itarathda kalpyeta. tasmd nuagikaphalrtham anyasya svargakmo 'nyo yajeteti. NOTES: *{5/320: E2: sktavkaphalrtha}* *{5/321: Tait.Br. 3.5.10.4}* *{5/322: E2: mntravarik devat, tata}* ____________________________________________ na nityatvt//6.2.10// naitad asti, yasyaiva pradhnakarmaphalam, tasyaivnuagikam api bhavitum arhati, eva svrthendhna kta bhavati. na hy dhnasya svrthatym asti viea, pradhnaphala vnuagika v sarvam evdhtari samavetum arhati, nityakmyat ca virudhyeta, yady yurdikmo{*5/323*} yajeta, na tarhi nityam, yadi nitya nyurdikma. tasmn nvasthito nyya pratyuddhriyeta{*5/324*}, na{*5/325*} ca purua pradhnabhta codyate guabhvt tv asya vivakitam ekatvam. tasmd eka eva yajeta. [640]{*5/326*} NOTES: *{5/323: E2: yuradikmo}* *{5/324: Vgl. zu MS 3.7.18}* *{5/325: E2 om. na}* *{5/326: E2: 5,230; E6: 2,132}* ____________________________________________ karma tatheti cet//6.2.11// atha yad uktam, dvayor bahn ca yga darayati, yuva hi stha svapat{*5/327*} iti{*5/328*} dvayor yajamnayo pratipada kuryt, ete asgram indava iti{*5/329*} bahubhyo yajamnebhya pratipada kuryd iti, dviyajamnake bahuyajamnake ca karmai pratipad vidhne karma tath yukta{*5/330*} syd iti, tat parihartavyam. NOTES: *{5/327: E2: svarpat}* *{5/328: V 9.19.2}* *{5/329: V 9.52.1}* *{5/330: E2: tathyukta}* ____________________________________________ na samavyt//6.2.12// naitad evam, samaveta hi karma vidyate dvbhy yajamnbhy bahubhi ca yajamnai, vacanena, yathhn, teu pratipad vidhnam arthavad bhaviyati. tasmd eko yajeteti. ____________________________________________ prakramt tu niyamyetrambhasya kriynimittatvt{*5/331*}//6.2.13// prajkmo yajeta, grmakmo yajetetyevamdi karma sammnyate. tatra sadeha, ki prakrnta niyogata sampanyam utecchay krya heya veti. ki prptam? niyogata parisampayitavyam iti. kuta? eva hi ryate, ida kmo yajeteti, eva tasykhytasyrtham upadianti, upakramaprabhty apavargaparyantam heti, upakramd rabhya yvat parisamptir ity etvn vypravieas tasyrtha, na yath pkas tyga iti. tatra hi pkasattmtra nirdiyate, nrabhya parisampayitavyam [641]{*5/332*} iti. eva ckhytrtha laukik api pratipadyante, tatra nrambhe puruaprayatna codyata iti gamyate. yata codita na niyogata rabhante, niyogata puna parisampayanti, tena nobhe rambhaparisampt{*5/333*} abdrtha. ki tarhi? parisampti abdrtha, parisamptym arthaprptatvd rambhasya. tasmt parisampti abdrtha iti gamyate. s cec chabdrtha, s kartavyatay codyate, rambhe nsti kartavyatvacanam. tena na niyogata rambha, niyogatas tu parisampti. tenopakrnte karmai yadi vyt phalecch, avpnoti v phalam, tasym apy avasthym, kartavyam evopakrntasya parisampanam. nanv{*5/334*} arthino yo 'rtha, so 'tra kartavyatayocyate. naitad evam, vkyrtho hi sa bhavati, ygasya tu kartavyat ruty gamyate. tasmd grmakmena{*5/335*} yga rabdha parisampanya. grmdikmanvacana nimittatvena tad bhavati, nimitte cotpanne yat kartavyam ity ucyate, tadvinae 'pi nimitte kartavyam eva, upakrntasya sampana kartavyam, na hi tadvinaam anutpanna bhavati. utpatti ca nimittam, na bhva. tasmd vtym api phalecchym upakrnta parisampayitavyam. kriyy hi nimittam rambha, so 'pi parisampter iti. NOTES: *{5/331: E2: kriyniyamyatvt}* *{5/332: E2: 5,231; E6: 2,132}* *{5/333: E2: rambhaparisampti}* *{5/334: E2: kartavyam iti codyate yad iaphalam. nanv}* *{5/335: E2: grmdikmena}* ____________________________________________ phalrthitvd vniyamo yathnupakrnte//6.2.14// vabda paka vyvartayati. aniyamo v. kasmt? phalrthitvt phalrthina phala cikramasyopyo{*5/336*} 'ya vidhyate, na kartavyat, s hi vidhyamn phalasya v ygasya v syt. phalasya na tvad vaktavy, na hi yo yat kmayate tasya tat kartavyatopadeavy, vedaivsau{*5/337*} mayaivaitat kartavyam{*5/338*} [642]{*5/339*} iti, upya tu na veda, tam kkate. idam upadiyate, yga upya iti, ygena kriyata iti. na ca ygasya kartavyat, pratyakavirodht, pratyakas tu kleo yga, yadi ygennyasya kartavyat, tad na virodha. ygakartavyaty phala kalpyam, na ca kalpyamnasya pramam asti. kartavyopadea ca akydiv artheu bhavati, tasmn na yga kartavya. phalakmasya yad ia tat kartavyam andya yathprpta ygasya sdhanat vidhyate, tena nvaya sampanya bhavati, yathnukrnta nvayopakramitavyam, evam upakrnta nvaya sampayitavyam. yat tu vkyrtha ruty bdhyata iti, yatra rutyartho na sabhavati, tatra vkyrtho ghyata ity uktam eva. tasmd aniyama. NOTES: *{5/336: E1 gibt phala cikramasya in Klammern}* *{5/337: E2: vedaivso}* *{5/338: E2: mayaitat kartavyam}* *{5/339: E2: 5,232; E6: 2,133}* ____________________________________________ niyamo v tannimittatvt kartus tat kraa syt//6.2.15// rambho hi nimitta sampte. katham? tat kartu kraa syt. ki kraam? satyasakalpat yo hy rabdham evajtyaka sampayati, na ta{*5/340*} i vigarhante, prkramiko 'yam asavyavahrya iti, iavigarha ca doa. tasmd rabhya sampayitavyam. ha, i puna kim artha vigarhanta iti. ucyate, vigarhante tvat, ki no viditena kraeneti. [643]{*5/341*} NOTES: *{5/340: E2: na sampayati, ta}* *{5/341: E2: 5,233; E6: 2,134}* ____________________________________________ loke karmi vedavat tato 'dhipuruajnam//6.2.16// kenacid gham upakrnta bhavati akaa ratho v, vtsya phalecch, avpnoti v phalam. tatra sadeha, ki tena niyogata parisampayitavyam, utecchayotsraavyam apti. ki prptam? loke karmy evajtyakny upakramya parisampayitavyni, yathaiva vaidikni tathaiva tni niyogata parisampayyni. kuta? tato 'dhipuruajnam, tatas tatpuruajna bhavitum arhati. kuta? strt, mnyate hi tak stram, tatrpi devatvypro 'gkriyate, prvasy diy et devat itarsv et iti, yadi{*5/342*} strakte devatvypra upakamyparisampyamne iavigarhaam, evam ihpi bhavitum arhati. NOTES: *{5/342: E2: yath}* ____________________________________________ apardhe 'pi ca tai stram//3.2.17// te ca laukiknm apardhe tais takabhi pryacittastram mnyate, re bhagna indrabhur baddhavya pyasa ca brhmao bhojayitavya iti. pryacitta ca yady adrtham, na strdte. atha prasagaparihrrtham, tato 'py adtam eva tad iti gamyate. [644]{*5/343*} NOTES: *{5/343: E2: 5,233; E6: 2,134}* ____________________________________________ astr tpasaprpti{*5/344*} stra syn na prakalpakam, tasmd arthena gamyetprpte v stram{*5/345*} arthavat//6.2.18// tuabda paka vyvartayati. astr tv em upasaprptir iti brma. smter asy stra bhavatnumyate, na stram antarea smti, na ca smtim antarea tak grantha upapadyata iti. ata ucyate, bhavaty atra smti, evam ida ghdi karma ramaya bhavatti, nsmt karmao 'da kicid iti. y csau ramayat sntarepi stram, aky jtum, jtv ca smaryate. tasmt nsy smte stra prakalpyam. yady antarea stram, na prpyeta, tata stram atrrthavad iti prakalpyeta. tasmn neda stroktam, strokte ca smikte tyakte 'tyanta i garhante, devatraye ca. nanv atrpi devat paright, asy diya devat yakyate 'sym iyam iti. ucyate, puruam anu devat i smaryante, na graham anu, tasmd adoa iti. NOTES: *{5/344: E2: tpasaprpti}* *{5/345: E2,6: v stram}* ____________________________________________ pratiedhev akarmatvt kriy syt pratiiddhn vibhaktatvd akarmam//6.2.19// ida hy upadianti, na kalaja bhakayitavyam, na launa na gjana ceti. tatra sadeha, kim evajtyaka phalakmena na bhakayitavyam, nikmedyam, atha v niyogato varjayitavyam eveti. ki prptam? phalrthin na bhakayitavyam, anarthino 'niyama iti. kuta? niyamo hy ayam ucyate, ida na bhakayitavyam iti, evam ukte dvayam patati, [645]{*5/346*} yadi vbhakaa kartavyam iti, yadi v bhakaa na kartavyam iti, yadi naviia bhakaa kartavyam ity abhyupagamyate, tato 'bhakaa ruty tavyo vidadhti, na bhakayati vieaam. tadvyprc ca kartavyatay na na sabadhyate{*5/347*}. atha naartha kartavya, tato vkyena nidhnam, bhakayati ca navieaam, ruti ca vkyd balyas. tasmd abhakaa kartavyam iti gamyate, abhakaa ca bhakabhva, na tasya kartavyatsti. tasmd yas tatra mnaso vypra, sa ihopadiyate, yenopyena naviia bhakaa bhavati. prva nabhakayatyo sabandha, tato vidhnam. yath, nodyantam dityam ketetyevamdiu prajpativrateu kurvata phalam, akurvato na phala na doa, evam ihpi, vibhaktatvd akarmam, ntra karma pratiidhyate, akarmamtram upadiyate, anyad dhi karma bhakaa pratiidhyamnam, anyad akarma mnasa sakalpa iti. NOTES: *{5/346: E2: 5,234; E6: 2,135}* *{5/347: Jha schlgt vor, mit MS na sabadhyate zu lesen}* ____________________________________________ str tv arthavattvena pururtho vidhyate tayor asamavyitvt tdarthye vidhyatikrama//6.2.20// upavaranparihras tvad ucyate, yukta yat prajpativrateu strm arthavattvena pururtho vidhyate. tatra niyama kartavyatayopadiyate, ya ca kartavya, sa kalyodaya, yo na kartavya sa ppodaya. katha puna prajpativrateu niyama kartavyatay codyata iti. ucyate, tasya vratam iti praktya prajpativratni sammntni, vratam iti ca mnasa karmocyate. ida na kariymti ya sakalpa. katamat tad vratam? nodyantam dityam keteti, yath tadkaa na bhavati, tath mnaso vypra kartavya, tasya ca planam. tatra tasmt pururtho 'stty avagantavyam. tatra caitny eva [646]{*5/348*} praktyocyate, etvat hainasyukto bhavatti, etvat ktenyukta enas bhavatti{*5/349*}. atheha tayor asamavyitvam, iha kriy pratiidhyate, nkriyopadiyate, na hi kalaja bhakayan pratiedhvidhi ntikrmati, iha punar ditya payan ntikrmati vidhim, na hi tasya darana pratiiddham. niyamas tatropadia, yas ta niyama karoti, sa phalena sabadhyate, iha tu pratiidhyate kalajdi. katham avagamyate? ntra tasya, vratam iti praktya vacanam asti. na ca, na bhakayitavyam ity asya mnaso vypro 'rtha, bhakayitavyam iti ca bhakaa kartavya abdenocyate, neti tat pratiidhyate rutyaiva. eva prasiddho 'rtho 'nughto bhavati, itarath laka syt, rutilakaviaye ca rutir nyyy na laka. tasmd iha pratiedha. ucyate, astu pratiiddha{*5/350*} nma, doo 'tra na ryate. tasmt pratiiddham apy anuhtavyam iti. kalpayiyata iti cet, na, prambhvt. arthpatti pramam, upadeavaiyarthaprasagd{*5/351*} iti yady ucyeta. naitad evam, vyartho 'pi hy upadeo 'jnt sabhavati. tasmn na kalpyo doa ity. ucyate, satya na kalpanya, ki tu kpta eva. katham? anantaram evaina i varjayeyu, patita karmaphalebhya iti vadanta, mah caia doa, yac chi varjayanti. tasmn niyogata kalajdi na bhakayitavyam iti, yath, na sarpyguli dadyt, tatra doadarann niyogato na sarpygulir dyate, kaako v na pdendhihyate, evam idam apti. [647]{*5/352*} NOTES: *{5/348: E2: 5,236; E6: 2,136}* *{5/349: E1 gibt etvat ktenyukta enas bhavati in Klammern}* *{5/350: E2: ucyate. ha, pratiiddha}* *{5/351: E2,6: upadeavaiyarthyaprasagd}* *{5/352: E2: 5,237; E6: 2,137}* ____________________________________________ tasmis tu iyamni jananena pravarteran//6.2.21// iha smrt padrth udharaam, pratyupasthitaniyam ccr, gurur anugantavyo 'bhivdayitavya ca, vddhavay pratyuttheya samantavya ceti. tatra sadeha, ki jtamtrm ime padrth utopantnm iti. ki prptam? avieopadet jtamtrm. kuta? purue te iyante, jtamtra ca puruo bhavati. tasmj jtamtrm ime padrth, ity eva prpte brma, ____________________________________________ api v vedatulyatvd upyena pravarteran//6.2.22// api veti pakavyvtti. upyena pravarteran upanayanena saha pravarteran{*5/353*}, vedatulyatvt. vedatuly hi smti, vaidik eva padrth smaryanta ity uktam{*5/354*}. vaidik ca padrth upanayanottarakle sammnt, smrt caite vaidik eva, tasmd upanayanottarakl eta iti. [648]{*5/355*} NOTES: *{5/353: E1 gibt upanayanena saha pravarteran in Klammern}* *{5/354: Vgl. zu MS 1.3.1}* *{5/355: E2: 5,238; E6: 2,137}* ____________________________________________ abhyso 'karmaeatvt pururtho vidhyate//6.2.23// idam mnanati, yvjjvam agnihotra juhoti, yvajjva darapramsbhy yajeteti pururtho 'ya ygo vidhyate{*5/356*}, nyam abhysa karmaea ity uktam. ihedn sadihyate, ki statyena hotavyam, uta na statyeneti{*5/357*}. ki prptam? purua pratyupadiatvt statyena, aya purua iti statyennuhtavyam. nanu pradoam agnihotra hotavyam, vyuy prtar iti ryate, pauramsy pauramsyena{*5/358*} yajeta, amvsyym amvsyayena{*5/359*} yajeteti. naia sarvgopasahrea prayoga. ata klamtre hne na doa. NOTES: *{5/356: Vgl. den zweiten adhyya}* *{5/357: E2: utstatyeneti}* *{5/358: E2: pauramsy}* *{5/359: E2: amvsyay}* ____________________________________________ tasminn asabhavann artht//6.2.24// naitad asti, yat, juhudhi juhudhty eva hotavyam iti, yath aknoti, tath juhuyd ity ucyate, na ca statyena akyate, avayam anena hravihr kartavy. tasmd arthviruddheu kleu satata hotavyam{*5/360*} iti. NOTES: *{5/360: E2: satata hotavyam}* ____________________________________________ na klebhya upadiyante//6.2.25// na caitad asti, yad uktam, arthviruddheu kaleu satata hotavyam iti, kla ea ryate, pradoam agnihotra hotavyam, vyuy prtar iti. tath, pauramsy pauramsyena{*5/361*} yajeta, amvsyym amvsyayena{*5/362*} yajeteti. tasmn na [649]{*5/363*} statyam iti. ha, nanu viguasypi prayogn na kla daraya iti. atrocyate, na klo gua, nimitta hy etad ity uktam. tasmd anyeu klev avihitatvt ktam apy akta syt. tasmd ritaklasya yvajjva prayoga iti. NOTES: *{5/361: E2: pauramsy}* *{5/362: E2: amvsyay}* *{5/363: E2: 5,238; E6: 2,138}* ____________________________________________ darant klalign klavidhnam//6.2.26// liga ca bhavati, apa v ea svargl lokc chidyate yo darapramsayj san pauramsm amvasy vtiptayed iti{*5/364*}. yadi sarvasmin kle homa, tad kasytipatti syt. tasmd api na satatam abhysa. NOTES: *{5/364: Tait.S. 2.2.5.4}* ____________________________________________ tem autpattikatvd gamena pravarteta//6.2.27// pradoe{*5/365*} agnihotra hotavyam, vyuy prtar iti, tath, pauramsy pauramsyena{*5/366*} yajeta, amvsyym mvsyayena{*5/367*} yajeteti. tatra sadeha, ki sakt pradoa hotavyam, uta pradoe pradoa iti, tath sakd vyuy prta, uta vyuy vyuym iti, tath ki sakt pauramsym amvsyy v, utgata gate kla iti. ki prptam? sakt ktv ktrtha abda, na niyama paunapunye. ity eva prpte brma, gamena pravarteta, gata gate kle prayoga kartavya iti. kuta? tem autpattikatvt, utpadyamna karma klasayuktam evotpadyate, tad uktam, nimittrth [650]{*5/368*} klarutaya iti, nimitte ca saprpte naimittiko 'rtha kartavyo bhavati. tasmd gata gate kle prayoga kartavya. NOTES: *{5/365: E2: pradoam}* *{5/366: E2: pauramsy}* *{5/367: E2: mvsyay}* *{5/368: E2: 5,239; E6: 2,138}* ____________________________________________ tath hi ligadaranam//6.2.28// apa v ea svargl lokc chidyate yo darapramsayj san pauramsm amvsy vtiptayed iti{*5/369*}, gata gate kle prayoga darayati. NOTES: *{5/369: Tait.S. 2.2.5.4}* ____________________________________________ tathntakratuprayuktni//6.2.29// bhinne juhoti, skanne juhotti darapramsayo ryate. tatra sadeha, sakd bhinne skanne ca hutv ktrtha, uta bhinne bhinne, skanne skanne ceti. tatrdhikaratidea, ya prvatra{*5/370*} prva paka, sa iha prva{*5/371*}, ya uttara sa ihottara iti. sakt ktv ktrtha iti prva paka, nimittatvt puna prayoga ity{*5/372*} uttara. NOTES: *{5/370: E2 om. prvatra}* *{5/371: E2: prva paka}* *{5/372: E2: nimittatvd gata gate kla ity}* ____________________________________________ crd ghyameu tath syt pururthatvt//6.2.30// gurur anugantavyo 'bhivdayitavya ca, vddhavay pratyuttheya samantavya ceti. tatra sadeha, kim gata gate gurau, vddhavayasi ca, yad uktam, tat kartavyam, uta sakt kte ktrtheti. crd ghyameu tath syt pururthatvd ity adhikaratidea. tatra ya prva paka, sa iha prva{*5/373*}, ya uttara sa uttara, sakt ktv ktrtha iti prva [651]{*5/374*} paka, nimittatvt puna prayoga ity uttara. NOTES: *{5/373: E2: prva paka}* *{5/374: E2: 5,240; E6: 2,139}* ____________________________________________ brhmaasya tu somavidyprajam avakyena sayogt//6.2.31// ida ryate, somena yajeta{*5/375*}, garbhëameu brhmaam upanayta, prajm utpdayed iti. tatra sadeha, ki nityny etny utnitynti. ki prptam? kmasayogd anityni. iti prpta ucyate, brhmadn somdni nitynti. kuta? avkyena hi sayogo bhavati, jyamno ha vai brhmaas tribhir av jyate, yajena devebhyo brahmacaryea ibhya{*5/376*} prajay pitbhya iti, sa vai tarhy ano yad yajv brahmacr prajvn iti{*5/377*}, asastavo 'vayakartavyn bhavati, tasmn nitynti. nanu ligam asdhakam, nyya ucyatm, yasyaitad dyotakam iti. ucyate, akmasayuktny e pthag vkyni bhavanti, vasante vasante jyoti yajeta, yvajjvam agnihotra juhoti, yvajjva darapramsbhy yajeta. tath, vidym adhyta. tath, praj utpdayitavyeti. eva nityaty prpty ida liga bhavatti. atha v, ayam anyo 'rtha, brhmaasya tu somavidyprajam avkyena sayogt, somdayo niyat ki brhmaasyaiva, [652]{*5/378*} rjanyavaiyayor aniyat, uta sarve niyat iti. ki prptam? brhmaasyaiva niyat netarayor iti. kuta? eva ryate, jyamno ha vai brhmaa iti, brhmaasya niyamo dyate, netarayo, brhmaasakrtant. eva prpte brma, sarve niyama. kuta? avieea niyamavidhna yat, tad akmasayukta vacana niymakam, tad aviia sarvem, tasmt sarve niyama iti. nanu jyamno ha vai brhmaa iti brhmaasya sakrtanam. ucyate, bhavaty asmin vacane brhmaasakrtanam, na tv{*5/379*} etan{*5/380*} niyamasya vidhyakam, etair akmasayuktair vacanair vihitabhya niyamasynuvdo 'yam avadnastutyartha, tasmn ntra brhmaasakrtanena rjanyasya vaiyasya vniyamo vijyate. brhmaagrahaa tu pradaranrtham, jyamno{*5/381*} brhmao rjanyo vaiyo veti{*5/382*}, tath jyamno jta ceti. [653]{*5/383*} NOTES: *{5/375: Tait.S. 2.5.6.1}* *{5/376: E2 hat yajena devebhya nach ibhya}* *{5/377: Tait.S. 6.3.10.5}* *{5/378: E2: 5,241; E6: 2,139}* *{5/379: E2: hy}* *{5/380: E2: etad vacana}* *{5/381: E2: yajamno}* *{5/382: E2: vaiya ceti}* *{5/383: E2: 5,242; E6: 2,140}* ____________________________________________ sarvaaktau pravtti syt tathbhtopadet//6.3.1// bahvcabrahmae ryate, yvajjvam agnihotra juhoti, yvajjva darapramsbhy yajeteti, nityam agnihotram, nityau ca darapramsau. tatra yad etat kmaravad anyad akmaravaa{*5/384*} dvityam, tatra sadeha, ki ya krtsnyena vidhim upasahartu aknoti, tasyaivdhikra, uta viguam api tat prayoktavyam iti. ekdae{*5/385*} kmasayukte prathame ravae cintayiyate sge, iha nitye ravae dvitya iti. ki prptam? sarvaaktau pravtti syt tathbhtopadet, ya krtsnyena vidhim upasahartu aknoti, sa evnutihet, tathbhtopadet, yathbhta hi tat kmasayukta rutam, tathbhtam eva nityam apy upadiyate. tasmt sarvgopahrea prayoga kartavya. darapramsaabda ca sgasyaiva vcaka. katham? pauramsym amvsyy ca sga vidhyate. yac ca pauramsy vihitam, [654]{*5/386*} s ca paurams. yad amvsyy vihitam, s cmvsyeti, sgam amvsyy vihitam, pauramsy ca, tasmt sga darapramsaabdenocyata iti jaiminir manyate sma{*5/387*}. NOTES: *{5/384: E2: anyakmaravaa}* *{5/385: Vgl. MS 11.1.11-19}* *{5/386: E2: 5,243; E6: 2,140}* *{5/387: E2 gibt jaiminir manyate sma in Klammern}* ____________________________________________ api vpy ekadee syt pradhne hy arthanivttir guamtram itarat tadarthatvt//6.3.2// api veti pakavyvtti. apy ekadee 'gn syd eva prayoga, yata sgasypy anagasypi prayujyamnasya pradhnd evyam artho nipadyate, guamtra sarvgaprayogea bhavati. ko gua? sgt svargbhinirvtti, pradhnamtrd idam anyat phalam. tasmt svargaprptyartha saprga kariymty rabdham. yadi knicid agni na aknoti kartum, tathpy asmd ekadegaguayuktt pradhnt phala bhaviyati. tasmt pradhnamtrasya prayogam ha, ngnm. darapramabdako 'gnihotraabdaka ca pradhnapadrtho 'nyny agni tadarthnti. ____________________________________________ tadakarmai ca doas tasmt tato viea syt pradhnenbhisabandht//6.3.3// pradhntikrame doa ryate, apa v ea svargl lokc chidyate yo darapramsayj san pauramsm amvsy vtiptayed iti{*5/388*} pradhntikrame doa bruvas tasya nityat darayati. NOTES: *{5/388: Tait.S. 2.2.5.4}* ____________________________________________ karmbheda tu jaimini prayogavacanaikatvt sarvem upadea syd iti//6.3.4// yad uktam, nsti bheda, imny agni, imni pradhnni [655]{*5/389*} iti, prayogavacanaikatvd iti jaiminir ha sma. sarvem upadeaka, pauramsy pauramsy yajeta, amvsyym amvsyay yajeteti. NOTES: *{5/389: E2: 5,247; E6: 2,141}* ____________________________________________ arthasya vyapavargitvd ekasypi prayoge syd yath kratvantareu//6.3.5// ekgaprayoge 'pi syd vigud api phalam ity artha. kuta? arthasya vyapavargitvt. vyapavktam agebhya pradhnam, agnihotrasajakd darapramsasajakc ca phalam iha bhavati. tad dhi kartavyatayopadiyate. yat pauramsym upadiam, s paurams, yad amvsyy smvsy, yad gneyo 'kaplo 'mvsyy pauramsy ccyuto bhavatti{*5/390*}. tasmd agnaye puroo 'gnūombhy ca, jya cgnūomdibhya pauramsym. gneyasnyyydnm amvsyym{*5/391*}. yad uktam, pauramsy pauramsy yajeta, amvsyym amvsyay yajeteti sgasya vidhnt sga darapramsaabdenbhidhyata iti. naitad evam, siddhe hi darrthe pramsrthe ca sga phale vidhyate. tasmn na sgam agnihotrapadavcya darapramsapadavcya ca{*5/392*}. yac cgnihotra tad iha codyate kartavyatay, yau ca darapramsau. tasmd viguam api kartavyam evgnihotra darapramsau ca. yath kratvantareu praktiviktiu parasya dharm parasya na bhavanti, eva na kmasayuktasya dharm nityasya bhavitum arhanti. NOTES: *{5/390: Tait.S. 2.6.3.3}* *{5/391: E2: amvsyay}* *{5/392: E2 om. ca}* ____________________________________________ vidhyapardhe ca darant sampte//6.3.6// vidhyapardheu ca sampti darayati, tad eva ydk{*5/393*} tdg hotavyam iti{*5/394*} viguasya sampti darayati. [656]{*5/395*} NOTES: *{5/393: E2 om. ydk}* *{5/394: Tait.Br. 1.4.3.5}* *{5/395: E2: 5,249; E2: 2,142}* ____________________________________________ pryacittavidhnc ca//6.3.7// vidhyapardhe ca pryacittni vidhyante, nimitte karmgabhtni, yath bhinne juhotti. vigue niphale sati kasygabhtai prayojana syt? tasmt vigunm api prayoga kartavya iti. ____________________________________________ kmyeu caivam arthitvt//6.3.8// aindrgnam ekdaakapla nirvapet prajkma{*5/396*}, saurya caru nirvaped brahmavarcaskma{*5/397*}, vaivadev sgrhya{*5/398*} nirvaped grmakma{*5/399*} ityevamdiu sadeha, ki viguam api phalavat, utviguam eva phalavad iti. ki prptam? kmyeu caiva syt, viguam api phalavad iti. kuta? arthitvt. yadi viguam api phalavad evam arthimtram adhikta bhaviyati, anyath smnyaabdo 'ntarea vieam, viee 'vasthpito bhaviyati. asamarthatvn ndhikriyata iti cet. sga na samartha kartum, pradhnamtra tu aknoti, pradhnamtre 'dhikariyati. NOTES: *{5/396: Tait.S. 2.2.1.2}* *{5/397: Tait.S. 2.3.2.3}* *{5/398: E2: sgraha}* *{5/399: Tait.S. 2.3.9.2}* ____________________________________________ asayogt tu naiva syd vidhe abdapramatvt//6.3.9// tuabdt pako viparivartate. naiva syt, yad ukta viguam api phalavad iti, asayogt pradhnamtrasya phalena, sgd [657]{*5/400*} dhi phala ryate pradhnt, na kevalt. tena yady api kevalam ucyate, tathpi naivajtyaka tat kuryt, na kevalasya phalena sayoga iti, abdapramaka cyam artho vidhyate. abda ca sgt phalam heti vakyma{*5/401*}. tasmn na vigua karma kartavyam evajtyakam iti. NOTES: *{5/400: E2: 5,249; E6: 2,142}* *{5/401: Vgl. zu MS 11.1.1.ff}* ____________________________________________ akarmai cpratyavyt//6.3.10// na ctra pradhnamtrasykarmai pratyavya ucyate, yath darapramsayo. tasmd api na viguam evalakaaka karma prayoktavyam iti. ____________________________________________ kriym ritatvt dravyntare vibhga syt//6.3.11// darapramsayga puroenokta, sa ca puroo vrhimaya kartavya iti ryate. tatraitac cintyate, yadi nvramayena puroena yga kriyeta, ki sa eva yga syt, utnya iti. ki prptam? dravyntare vibhga syt, anyo yga{*5/402*}. kuta? ritatvt, rayabhedd dhi gamyate viea. ayam anyo nvrrayo vrhyrayd iti. rayabhedas tvad vispaa eva, tadbhedd rpam api bhinna gamyate. tasmd anyo ygo dravyntara iti. NOTES: *{5/402: E1 gibt anyo yga in Klammern}* ____________________________________________ api vvyatirekd rpaabdvibhgc ca gotvavad aikarmya syn nmadheya ca sattvavat//6.3.12// api veti pakavyvtti. aikakarmya syd dravy[658]{*5/403*}ntare 'pi, yad kriy bhavati calana patana v, tadpi tvn eva so 'rtha, na ca kacit tatra vyatirikto vieo hno v, no khalv apy anyad eva rpam, na ca abdntara vcakam. nanv rayabhedo vispaa. ucyate, bhinnam eva vayam raya pratijnmahe, na tu tadbhedd ritasya bheda, anyatvat. na hi sraji vsati v bhinne tadbhedt puruabhedo gamyate. so 'pi tasytm bhinna iti cet. naitad evam, vieam upalabhamnair eva akya vaktum. na csya viea upalabhyate. nanv ayam eva vieo yat, eko 'pi{*5/404*} vinaa, eko 'pi{*5/405*} vartate. na vinaa iti yad ucyate, tan na, prg asyopalambhant, sattve prama nsti, tasmd vinaa. na ca, pratyabhijyate taddravytirikta, bhednupalambht. katha tarhi calatti pratyaya iti cet. ucyate, dentare sapratipattidarant, tad dentara gacchad gacchac ca calatty ucyate, tatra gantpi pratyaka, denatram api, tena gata iti cocyate, gata iti cocyate. satyam, [659]{*5/406*} vinad avinao 'nya, yo 'pi tv asvanya, so 'pi yajatiabdavcya eva, yajatismnya na bhidyate, na ca abdena nocyate. tasmd yo 'pi nvrair yga kuryt, tenpi coditam eva ktam, codita ca kurvata psita bhavati, nprvaktam. nmadheya ca darayati, dara iti v pramsa iti vsyaiva smnyasya, yath sattveu smnyasya nmadheyam{*5/407*}, na vyaktnm. ki prayojana cinty? uttaredhikaraenaitad vicryate. NOTES: *{5/403: E2: 5,250; E6: 2,143}* *{5/404: E2 om. 'pi}* *{5/405: E2 om. 'pi}* *{5/406: E2: 5,251; E6: 2,144}* *{5/407: E2,6: smnyasya nmadheyam}* ____________________________________________ rutipramatvc chibhve ngamo 'nyasyiatvt//6.3.13// agnihotrdni nityni karmy udharaam. teu rutadravypacre bhavati sadeha, ki pratinidhim updya prayoga kartavya, uta tadanta karmotsraavyam iti. ki prptam? iasybhve ngamo 'nyasya, tadantam evotsraavyam. kuta? aiatvt, yad vrhiyavaguaka ruta phalavat, tan nvraguaka kriyamam aphalaka bhavati. tasmt tadanta evotsraavyam iti. ____________________________________________ kvacid vidhnc ca//6.3.14// kvacid vidhyate, yadi{*5/408*} soma na vindet ptkn abhiuuyd iti. yadi ca pratinidhim updya prayoga kartavya syt, na vidhyeta, vidhyate tu. tasmd yac ca na vidhyate, na tatra pratinidhir iti. [660]{*5/409*} NOTES: *{5/408: E2: yath, yadi}* *{5/409: E2: 5,252; E6: 2,144}* ____________________________________________ gamo v codanrthviet//6.3.15// gamo v pratinidheyasya dravyasya. kuta? codanrthviet, yajaticodancodito hy artho na viiyate vhibhir nvrair v kriyama, yga cvayakartavyo nityev anityeu ca prrabdheu. ____________________________________________ niyamrtha kvacid vidhi//6.3.16// atha yad uktam, kvacid vidhnd iti{*5/410*}. ucyate, niyamrtha kvacid vidhi, sombhve bahuu sadeu prpteu niyama kriyate, ptk{*5/411*} evbhiotavy iti. tasmt pratinidhim updya prayoga kartavya iti. NOTES: *{5/410: Vgl. MS 6.3.14}* *{5/411: E2: ptik}* ____________________________________________ tan nitya taccikr hi//6.3.17// katha punar idam avagamyate, niyamrtham eva tad vacanam iti. ucyate, yata prpt ptk. katha ca te prpt? taccikr hi, tatra sdyacikrety{*5/412*} etad vakyma{*5/413*}. taccikray ca prpt ptk. tasmt tan nityam, vacanam etan niyamya nityam iti gamyate. NOTES: *{5/412: E2: sdya cikrety}* *{5/413: Vgl. zu MS 6.3.27}* ____________________________________________ na devatgniabdakriyam anyrthasayogt//6.3.18// devat gneyo 'kapla{*5/414*} ityevamdy, agni, yad havanye juhvati tena so 'sybhūa prto bhavatti{*5/415*}. abdo mantra{*5/416*}, barhir devasadana dmtyevamdi{*5/417*}, kriy [661]{*5/418*} samidho yajati, tannapta yajattyevamdy. tatra sadeha, devatgniabdakriym apacre pratinidhir updeya, uta neti. ki prptam? prvdhikaraanyyena pratinidhynyat, prayoga kartavya iti. eva prpte brma, na devatgniabdakriym apacre pratinidhin bhavitavyam iti. kuta? anyrthasayogt, pratinidhyamnam anyad etebhya, anyac ca tem artha na aknuyt kartum. ka ca tem artha? devat tvad uddeenrtha sdhayati, agnim uddiya, akapla pauramsym amvsyy ca tyajyate. yac cnyeu haviu vihitam, na tato darapramsau bhavata. tatrnyoddiyamn na ruty uddeyy artha kuryt. na hy anyasym uddiyamny darapramsau bhavata. tasmn na devat pratinidhyate. tath, yad havanye juhvatty vahanypacre nnyo 'gni pratinidhtavya, anyad v dravyam iti. kuta? anyrthasayogt, pratinidhyamnam havanyakrye na vartate. katham? adam havanyasya kryam, havanyasyopari tyajyamne yad bhavati, na tad anyasyopari. na hi, yajatiabdena smarthyt tad ghyate, yasyopari tyajyate, na hi, upari yajyamnasya dea kicid upakarotti. tasmn ngne{*5/419*} pratinidhi. tath, mantrpacre nnyo mantra pratinidhyate. mantrasya{*5/420*} hy etat prayojanam, yat, smrayati kriy sdhana v, asati smarae na kriy savarteta, tad apacarite mantre yadi tasyrthe [662]{*5/421*} 'nya abdam uccrayati prva pratte 'rthe abdam uccrayan, na abdenrtha pratyt. atha prattam api puna pratinidhiabdoccraena pratyc chabdt pratti kuryt{*5/422*}, eva ca pratinidhiabdoccranurodho 'narthaka syt. na hi, abdena pratypayitavyam iti kicit pramam asti. yad asti, tad vieeaivnena abdena barhirdinety evam, tadabhve abdntarnurodho 'narthaka syt. tasmn na abdasya pratinidhi. kriypacre na{*5/423*} kriyntaram, anyrthasayogt{*5/424*}, samidyajimantau darapramsau kartavyau, tv anyasy kriyamy na tadvantau bhavata. tasmt kriyy na pratinidhir iti. NOTES: *{5/414: Tait.S. 2.6.3.3}* *{5/415: Tait.Br. 1.1.106}* *{5/416: E1 gibt mantra in Klammern}* *{5/417: Tait.S. 2.6.1.1}* *{5/418: E2: 5,255; E6: 2,145}* *{5/419: E2: tasmnn agne}* *{5/420: E2: pratinidhyate. kuta? anyrthasayogt. mantrasya}* *{5/421: E2: 5,256; E6: 2,145}* *{5/422: E1 gibt chabdt pratti kuryt in Klammern}* *{5/423: E2 om. na}* *{5/424: E2: kriyntaram pratinidadhyt. anyrthasayogt}* ____________________________________________ devaty ca tadarthatvt//6.3.19// devatym aparo viea, yena na pratinidhyate, devat nma, yad artha kicic codyate, s. any tasy sthne pratinidhyamn na devat syt. codit hi devat bhavati, ncodit, sabandhiabda caia. y yad artha codyate, s tasyaiva devat, nnyasya. devateti sabandhiabdo na jtiabda. tasmd api na devaty pratinidhir iti. ____________________________________________ pratiiddha cvieea hi tacchruti//6.3.20// atha yat pratiiddham, ayajiy vai varak kodrav, ayajiy vai më iti. ki tac chrutadravypacre prati[663]{*5/425*}nidhtavyam, uta neti. ki prptam? pratinidheyam{*5/426*} iti, gamo v codanrthvied{*5/427*} iti. eva prpte brma, pratiiddha ca na pratinidhtavyam iti, avieea hy etad ucyate, na yajrh më varak kodrav ceti, yajasabandha e pratiidhyate. naite yajgabhva netavy iti, pratinidhyamn cgabhva nt syu. tasmn naite pratinidhtavy iti. NOTES: *{5/425: E2: 5,257; E6: 2,146}* *{5/426: Vgl. zu MS 6.3.15}* *{5/427: MS 6.3.15}* ____________________________________________ tath svmina phalasamavyt phalasya karmayogitvt//6.3.21// agnihotrdni karmy udharaam. teu svminy apacarati sadeha, kim anya pratinidhtavyo neti. ki prptam? pratinidhtavya iti. kuta? gamo v codanrthvied{*5/428*} iti. eva prpte brma, tath svmina syt. ko 'rtha? na pratinidhi. kuta? phalasamavyt. yo 'rth svatygenartvija parikrte, ya ca sva pradeya tyajati, sa svm. yadi sa pratinidhyate, svmin yat kartavyam, tat sarva kuryt, tat sarva kurvan, svmy eva syt, na pratinidhi. sa eva hi phalena sabadhyate. ya utsarga karoti, sa phalavn bhavati. tad uktam, straphala prayoktarti{*5/429*}. tasmn na svmina pratinidhir iti. [664]{*5/430*} NOTES: *{5/428: MS 6.3.15}* *{5/429: Vgl. MS 3.7.18}* *{5/430: E2: 5,258; E6: 2,147}* ____________________________________________ bahn tu pravtte 'nyam gamayed avaiguyt//6.3.22// satry udharaam, saptadavar satram srann iti. teu kasmicit svminy apacarati sadeha, ki tatrnya pratinidhtavya, uta neti. ki prptam? na svmina pratinidhir iti. eva prpte brma, bahn yajamnn pravtte karmai, apacarite kasmicit svminy anyam gamayet. kuta? evam avaiguya bhavatti, svmigat saptadadisakhy tatrgam, tay vin karma viguam, tatsapdanynya gamayitavya. nanu svmigat sakhy, na tv gamyamna svmti vakyma. tenakyaiva s sakhyopdtum iti. ucyate, svmigat na hi bhaviyati. na hi s aky kartum iti. ida tu akya kartum, ye svmin padrth, ta iha saptadavarai kartavy ity etad upapdita bhaviyati. tasmt pratinidhtavya tatreti. ____________________________________________ sa svm syt tatsayogt//6.3.23// tasminn gamyamna idn sadeha, kim asau svm, uta karmakara iti. ki prptam? sa svm syt. kasmt? tatsayogt, tena svmitvena{*5/431*} sayoga. yo hy asv nyate, sa svm kriyate, svminy apacarite 'nyo yadi svm kriyate, tata sa pratinidhi kto bhavati. tasmt svmti. [665]{*5/432*} NOTES: *{5/431: E1 gibt svmitvena in Klammern}* *{5/432: E2: 5,259; E6: 2,147}* ____________________________________________ karmakaro v bhtatvt//3.3.24// karmakaro v sa syt. kuta? bhtatvat, bhto hy asau tai iai svmibhi prayukta, parikryamo na svm bhavati. ya phala prpnoti, sa svm, ya parasyopakre vartate, sa karmakara, naivsau phala prpnoti. kuta? yo hy rabhya parisampayati, sa phalavn, ea hy khytrtha, sa hy upakramaprabhty apavargaparyantam ha. nanu te 'pi tatra vigua kurvanti, saptadan svminm abhvt. tasmt te 'pi na svmina, no cet svmina, na phala prpnuvanti. ucyate, na saptadavar phalasamavye bhaveyur iti ryate, na sakhy phalaparigrahe guabht. ki tarhi? padrtheu, saptadavarair yjamn padrth kartavy iti, te ca pratinihitena kriyante, aphalatve 'pi ca satya sakalpa kartum anyam nayanti. nyamnasya ca na tena prayojanam. ____________________________________________ tasmi ca phaladarant//6.3.25// tasmi ca di gati gate phala darayati, yo dkitn pramyetpi tasya phalam iti. tasmt karmakara iti. ____________________________________________ sa taddharm syt karmasayogt//6.3.26// bahn kasmicid apacarite pratinidheyo 'nya ity etat [666]{*5/433*} samadhigatam. idam idn tatra sadigdham, kim asau svmidharm syt, utartvigdharm? ki prptam? tvigdharm. kuta? parrtha hi sa yajati, ya ca parrtha yajati, sa tvig iti. eva prpte brma, sa taddharm syt, svmidharm{*5/434*}, tasya hi krye yate, ya ca yasya kryam adhitihati, sa taddharmai sabadhyate, yath srugdharmai{*5/435*} svadhitir iti. NOTES: *{5/433: E2: 5,260; E6: 2,148}* *{5/434: E1 gibt svmidharm in Klammern}* *{5/435: E2: sruvadharmai}* ____________________________________________ smnya taccikr hi//6.3.27// rute dravye 'pacarati pratinidhim updya prayoktavyam iti sthitam. tatra sadeha, ki yatkicid dravyam updya prayoga kartavya, uta sadam iti. ki prptam? yatkicid updyeti. eva prpte brma, smnya yatra ghyate, tad updtavya sadam iti. kuta? sarve hy ktivacan abd, kti ca yady apy agabhvena ryate, tathpi na skt tasy kriy pratyagabhva. yat tu kriysdhana dravyam arthd agabhta prptam, tat paricchindat kriyym agabhva yti, vyakte ckty vie paricchidyante, te vie agabht. atha tasym ktv apacaritym arthaprpta dravya grahtavyam eva, yasmi ca sade ghyame te vie kecit saght bhavanti, sa tatra lbho labhyata iti, tatsada dravyam updtavya bhavati. tasmd vrhm apacre nvr pratinidhey iti. [667]{*5/436*} NOTES: *{5/436: E2: 5,262; E6: 2,149}* ____________________________________________ nirdet tu vikalpe yatpravttam//6.3.28// asti jyotiome paur agniomya, yo dkito yad agnūomya paum labhata iti{*5/437*}, tatra ryate, khdire pau badhnti ple badhnti rauhitake badhntti. tatra kadcit khadiraguake prayoga rabdhe khadiro vinaa, tatra sadeha, ki vaikalpikasyopdnam uta khadirasadasyeti. ki prptam? vaikalpikasyeti. kuta? sa hi ruta, khadirasado na ryate, tasmd vaikalpikasyopdnam iti. eva prpte brma, vikalpe yat pravttam, tatsadam updeyam, yat pravtta yasmin prayoge, tan nirdiam, tad agabhtam, vaikalpikam anagam. ritakhadire prayoge palarauhitakv anagabtau, tau na akyete yad khadira, tadaiva kartum, aakya crutam. tasmd ritakhadire prayoga itarau nopdeyau, anagabhtatvt. khadirasya sadam anveitavyam iti. NOTES: *{5/437: Tait.S. 6.1.11.6}* ____________________________________________ aabdam iti cet//6.3.29// iti cet payasi, khadirasadam updeyam iti, aabdam eva kta bhavati. tasmc chabdavattvd vaikalpikam updeyam. ____________________________________________ nnagatvt//6.3.30// naitad evam, anaga tasmin prayoge vaikalpikam. ritakhadiro [668]{*5/438*} hi sa prayoga, yo nirdia, tasya nirded itarv arutau. nanu nirdebhve 'gabhvavirodha. tena rutv iti. kim ata? yady eva yadopttasybhva, tad ravaam. naitad evam, naimittika hi tath pratijyeta, sati vacane nimitte, asati khadira itarau rutv iti. tatra ko doa? sa evpekito 'napekita ceti virodho bhavet, saskr ca khadire kartavy. khadirasade tadbuddhy ghyame rutabuddhy kt bhavanti, vaikalpikena tu rutensabaddh. tasmd upttasado grhya iti. NOTES: *{5/438: E2: 5,262; E6: 2,149}* ____________________________________________ vacanc cnyyyam abhve tatsmnyena pratinidhir abhvd itarasya//6.3.31// idam mananti, yadi na soma vindet{*5/439*} ptkn abhiuuyd iti. tatra sadeha, kim ayam abhve nimitte vidhi, uta pratinidhiniyama iti. ki prptam? abhve vidhir iti. kuta? vidhnt, na hi pratinidhir vidhyate, sdhyasiddhaye sdhana svayam evopdyate, ida tu vidhyate, tat kalpntarapeke 'rthavad bhavati. tasmn na pratinidhi. ity eva prpte brma, pratinidhi syt. kuta? vinae hi sdhane sdhyasiddhyartha sdhanntaram updyate, rutasybhvt. nanv anyyy ptk, anyad dhi sadntaram astti. tad ucyate, vacant. sade prpte, bahuu vsadeu ptk alpasad niyamyante. katham? tad dhi [669]{*5/440*} prakrnta karmvaya kartavyam, tasym avasthym antareaiva vacana pratinidheya dravyntara prptam eva, prpte vacana na vidhir iti gamyate. prptasynuvdo bhavitum arhati. kim artham anuvda iti cet. ucyate, alpasdyam aprptam, tadvidhnrtham anuvda. prayojana pakoktam, pratinidhipake somasadasyopdna ptkavine, dravyntaravidhau ptkasadam updeyam. NOTES: *{5/439: E2: mananti, soma na vindeta}* *{5/440: E2: 5,263; E6: 2,150}* ____________________________________________ na pratinidhau samatvt//6.3.32// ida vicryate, rute dravya uptte 'pacarite pratinidhim updya prayoga prpta, yad so 'pi vinaa pratinihita, tad ki pratinidhisadam updeyam, utopttasya vinaasyeti. ki prptam? pratinihite vinae tatsadam updeya prvea nyyena{*5/441*}. eva prpte brma, pratinidhau na syt pratinidhir iti. kuta? samatvt, yathaivsau prva pratinihita rutacikray, na pratinidhicikray, evam ayam api rutacikray, na pratinidhicikray. tasmn na pratinidhisadam updeyam upttanaasyaiva sado 'nveitavya iti. NOTES: *{5/441: E2: nyyeneti}* ____________________________________________ syc chrutilakae niyatatvt//6.3.33// atha rutilakae katham? yath, yadi soma na vindet ptkn abhiuuyd iti, ptkeu vinaeu ptkasadam up[670]{*5/442*}deyam uta somasadam iti. ki prptam? syc chrutilakae pratinidhau pratinidhisadasyopdna kartavyam, sombhve ptkavyaktayo vihit, sa cya ruta sombhva{*5/443*}. tasmt ptkavyaktaya updey iti. NOTES: *{5/442: E2: 5,264; E6: 2,151}* *{5/443: E2: sombhve}* ____________________________________________ na, tadps hi//6.3.34// naitad evam, na hi ptkavyaktnm ps, ptkeu yat somasdyam, tan niyamyate, tath hi ptkavidhna drtham asadavidhne 'da kalpyeta. ato yasmis tad aptkasade 'pi dravye bhavati tad grahtavyam, na ptkasdyam driyeteti. ____________________________________________ mukhydhigame mukhyam gamo hi tadabhvt//6.3.35// atha yatra vinae rute pratinidhim updtu prasthito mukhyam evopalabhate, tatra ki pratinidhim evopdadta, uta tam eva mukhyam iti. ki tvat prptam? pratinidhim updtavya iti, eva sakalpitavn asau pratinidhim updadna eva satyasakalpo bhavati. tasmt pratinidhtavyam iti. eva prpte brma, mukhydhigame tam evopdadta. abhve hi rutasya, anukalpa pratinidhi, rute hi sakal vyaktaya, pratinidhau vikal. atha yad uktam, sakalpabhedadoa iti, rutev asau iavigarhay v. [671]{*5/444*} NOTES: *{5/444: E2: 5,265; E6: 2,151}* ____________________________________________ pravtte 'pti cet//6.3.36// athgnihotrdiu karmasu rutadravypacre pratinidhv uptte kteu keucit saskreu yadi tad eva rutam upalabhyeta, ki rutam updyeta, uta tenaiva pratinihitena sampayitavyam iti. ki prptam? rutam updyeta pravtte 'pi. tad uktam, gamo hi tadabhvd{*5/445*} iti. tasmn na pratinidhtavyam iti. NOTES: *{5/445: MS 6.3.35}* ____________________________________________ nnarthakatvt//6.3.37// naitad evam, yena hi khadirbhve kadare paur niyukto bhavati, atha khadiram upalabhate, pravtte 'rthe ki khadirea kuryt? arthrtha hi khadiropdna na khadiropdnrtham eva. tasmn na rutam updyeta. ____________________________________________ dravyasaskravirodhe dravya tadarthatvt//6.3.38// pravtte paukarmai, ypakle 'sti mahat kadara dravya takadisaskrakamam, asti khadiradravyam anevajtyakam. tatra kim updeyam iti. saskr na parilopsyanta iti kadara updyeteti. eva prpte brma, dravyasaskravirodhe dravya praty driyeran, na saskrn. kuta? tadarthatvt, saskr hi dravya karmayogya kurvanti. tatra saskraparilope dravyam api tvad ghyate, dravybhve na dravyam, na saskr. dravya te dvram, vacanaprm[672]{*5/446*}yt, tadabhve naadvra nprva gaccheyu. tasmt khadiram updadrann iti. NOTES: *{5/446: E2: 5,266; E6: 2,152}* ____________________________________________ arthadravyavirodhe 'rtho dravybhve tadutpatter dravym arthaeatvt//6.3.39// asti ypakle khadiralat paor aprgalbhye{*5/447*} na samarth{*5/448*}, kadaradravya tu tatsamartham. tatra sadeha, kim updeya khadiradravyam, uta kadaradravyam iti. khadiradravyam ity ha, tad dhi rutam, tadupdna stravihita karoti, pratinidhv arutakr syt. tasmn na pratinidhtavyam iti. eva prpte brma, arthadravyavirodhe 'rtha praty dartavyam, tadartha hi dravyopdna niyojant, aprgalabhya paor bhaviyatti, na dravyam evopdyeteti, kadaram updadno dravyaruti bdhate. artha tv anughti, khadiralatm updadna ubhaya bdhate. tasmt kadaradravyam updeyam, dravybhve hi tadutpatti, pratinidher utpattir{*5/449*} ukt, dravyy artha prati eabhtni. NOTES: *{5/447: E2: paoprgalbhye}* *{5/448: E2,6: samarth}* *{5/449: E1 gibt pratinidher utpattir in Klammern}* ____________________________________________ vidhir apy ekadeo syt//6.3.40// santi vrhaya, yvanto dvyavadnamtra nirvartayanti, tath santi nvr eakrym api parypt, tatra kim updeyam iti. ki prptam? apy ekadee dvyava[673]{*5/450*}dnamtre 'pi nirvartyamne pratinidhir updeya. ki kraam? eakry sapattir bhaviyatti. NOTES: *{5/450: E2: 5,267; E6: 2,153}* ____________________________________________ api vrthasya akyatvd ekadeena{*5/451*} nirvartetrthnm avibhaktatvd guamtram itarat tadarthatvt//6.3.41// api veti pakavyvtti. ekadeena vrh pradhnamtra nirvartayitavyam. kuta? arthasya akyatvt, yo 'trrtha, yena krya tat tvat nirvartyate, eakryi yadi na akyni, ngnurodhena pradhnasya guo bdhitavya. tad dhy agam, yat pradhnasyopakaroti, na yad apakre vartate. tatra ca eakryi kriyamni pradhne vrhitva gua vihanyu. vrhitva ca pradhne skd agabhta ryate, vrhibhir yajeteti. tasmn na tev anurodha krya, asati hy agapradhnavibhga{*5/452*} etad eva syt, asti hy asau. tasmn na pratinidhir iti. tath cnyrthadaranam api bhavati, tad eva ydk tdg hotavyam iti. NOTES: *{5/451: E2: ekadee}* *{5/452: E2: agabhpradhnavibhga}* ____________________________________________ ============================================================================ Adhyya 6: [674]{*6/1*} NOTES: *{6/1: E2: 5,268; E6: 2,153}* ____________________________________________ ed dvyavadnane syt tadarthatvt // MS_6,4.1 // darapramsayo ryate: yadgneyo 'kaplo 'mvsyy pauramsy vcuyato{*6/2*} bhavati{*6/3*} iti. tatra yadi dvyavadnamtram uddhta vypadyate, ki et punar avadeyam, neti bhavati saaya. ki prptam. dvyavadnane, et punar avadeyam. kuta? tadarthatvt, agnyartha hi tad dhavi, agnaye ygo nirvartayitavya iti, tadavadne vinae yga kartavya{*6/4*} evvatihate, prayojana ca ygena. sa cgneyena kriyama ruta evbhinirvartito bhavatti kim iti na kriyeta. tasmc ched avadtavyam iti. NOTES: *{6/2: E1,6; E2: ccyuto}* *{6/3: TS 2.6.3.3}* *{6/4: E2 (v.l.): kartavyety}* ____________________________________________ nirded vnyad gamayet // MS_6,4.2 // atha vnyad dhavir gamayen na ed avadtavyam. kuta. nirdet, nirdeo hi bhavati, madhyt prvrdhd avadeyam iti, dvyavadna ca homasabaddham{*6/5*}, dvyavadna juhotti. tatrnyac chia madhyasya prvrdhasya vieartham. yac ca tad dhomasayukta tadvinaam, tac cheea kriyamam amadhyenprvrdhena ca kta syt. nanv avatte yac chia tato madhyt prvrdhc ca grahūyate. ucyate, ktsnasya yat madhya prvrdha ca tac coditam, na itarasya. atha v nirded iti, vinae hy anyad dravya nirdiyate, yasya sarvi havi nayeyur duyeyur vpahareyur v[675]{*6/6*}jyena t devat parisakhyya yajerann iti, havio na jya prptam. tena na ed avadtavyam iti. apara ha, eanirded iti, nirdiyate hi tac chiam aparebhya eakryebhya iti. tan nopapadyate, na hi tni eakryi havi prayojayanti, na cnivttaprayojana havir anyatra pratipdyam. tasmn nyam artha. NOTES: *{6/5: E1,6; E2: homasanaddham}* *{6/6: E2: 5,269; E6: 2,154}* ____________________________________________ api v eabhj syd viiakraatvt // MS_6,4.3 // atha sviakd artham avatta yadi vinayati, tatra ki ed avadeyam uta neti. ki prptam? puna ed avadeyam iti. kuta? ntra ktsnasyottarrdhd avadyate{*6/7*}. kasya tarhi? sanihitasya, sati hi prayojane sanihitasyvadeyam iti, tasmd{*6/8*} avadyamne ruta kta bhavati. tasmt ed avadeyam iti. eva prpte brma, eabhj syl lopa. kuta? viiakrat, viia hi kraa tasyvadne, katha pratipdyeteti. pratipatti ca viviktakaraenopakaroti, tasya viviktakaraya pratipdyamnasya niyamo 'ya sviakd dhomena pratipdayitavya. tath hi sa pratipdito bhavati. sa yadi homyoddhto vipadyeta, kte viveke na punar grahaa prayojayet, pratipdyamna ca sviakd dhomena pratipdayitavya iti. pratipdyamnbhvl lopa eva sviakta syt, pradhne kte ia [676]{*6/9*} sarvaeakryasdhraam. tatraikasyoddhtau iam anyatra pratipdanyam. NOTES: *{6/7: E1 (v.l.): uttarrdho gyate}* *{6/8: E1 (v.l.): tasya}* *{6/9: E2: 5,277; E6: 2,154}* ____________________________________________ nirdec cheabhako 'nyai pradhnavat // MS_6,4.4 // sto darapramsau, tatra bhak{*6/10*} pritracaturdhkaraaayuvkakl. teu sadeha, kim anya eva te bhakayitra, uta prakaraagat iti{*6/11*}. ki prptam? eabhako 'nyair aprakaraasthai kartavya. kuta? nirdet, nirdiyante{*6/12*} hy adhvarydaya ibhake, yajamnapacam i bhakayantti. sarveu bhakayitu{*6/13*} prpteu parisakhynrtho nirdea kriyate. im evaite bhakayeyur iti, yathgneyo 'kapla{*6/14*} iti sarvasminn avayavini ygniyame prpte dvyavadnamtra ryate, vidhir v na{*6/15*}, prptatvt, nnuvdo 'narthakatvt, parisakhy tv arthavattya, evam e parisakhyeti. api ca yadi prakt eva bhakayeyu, avamedhe doa syt, bahutvd bhakm, bhakayanto mriyeran. NOTES: *{6/10: E1,6; E2: bhaka}* *{6/11: E1,6; E2: prakaraagat puru iti}* *{6/12: E2,6: nirdeyante}* *{6/13: E1,6; E2: bhakayitavyeu}* *{6/14: TS 2.6.3.3}* *{6/15: E1,6; E2: sa vidhir na}* ____________________________________________ sarvair v samavyt syt // MS_6,4.5 // sarvair v praktair eva bhakyeta. tad dhi bhakaa puruasaskrrtham, puru saskt pracariyantti. teu vinigamany abhvd yvanta prakarae samavet, te sarve bhakayeyur iti. ____________________________________________ nirdeasya gurthatvam // MS_6,4.6 // atha yad uktam, nirded{*6/16*} iti, gurtha sa, anye karma[677]{*6/17*}karatvd eva prpt, tatra yajamnas te pacamo vacant nirdiyate. tatprptyartha ceda vacanam. tato na parisakhy. NOTES: *{6/16: Vgl. MS 6.4.4}* *{6/17: E2: 5,271; E6: 2,155}* ____________________________________________ pradhne rutilakaam // MS_6,4.7 // yat tu dvyavadnamtra pradhne nirdiyate, tad vacanaprmyt parisakhynrtham. na hi tatra kasyacid aprvasya vidhi, iha yajamno vidhyate, vidhiparisakhysaaye vidhir jyyn. tatra svrthe abda, parisakhyy trayo do, svrthahnam, asvrthaparigraha, prptabdha ceti. tasmt prkt eva bhakayeyur iti. ____________________________________________ arthavad iti cet // MS_6,4.8 // atha yad uktam, avamedhe virodha syt, bahutvd bhakm{*6/18*} iti, tat parihartavyam// NOTES: *{6/18: Vgl. ad MS 6.4.4}* ____________________________________________ na codanvirodht // MS_6,4.9 // avamedhe na sarva bakayiyanti, artht sarva bhakayanto 'vamedha na sampayeyu. tatrvamedharuti pratyak, s virudhyamn codakaprpta sarvabhakaa bdhate. praktau tu na virodha. tasmt sarva prakt bhakayeyur iti. ____________________________________________ arthasamavyt pryacittam ekadee 'pi // MS_6,4.10 // sto darapramsau, tatrmananti, bhinne juhoti, skanne juhotti. tatra sadeha, ki ktsne bhinne skanne ca [678]{*6/19*} pryacittam, utaikadee 'pi bhinne skanne ceti. ki puna sarvabhinnam, kim ekadeabhinnam iti, crktam ayogya prayojanya, ktsnabhinnam{*6/20*}. yac chakale vigate 'pi prayojanasamartham, tad ekadeabhinnam iti. ki prptam. ekadeabhinne 'pi pryacittam. kasmt. arthasamavyt, samaveta tatra bhedanam, ekadeabhinnam api bhinnam iti, eva prpte nimitte naimittika kartavya bhavati. NOTES: *{6/19: E2: 5,272; E6: 2,156}* *{6/20: E1,6; E2: tat ktsnabhinnam}* ____________________________________________ na tv aee vaiguyt tadartha hi // MS_6,4.11 // tuabda paka vyvartayati. nee bhinne{*6/21*} pryacitta syt. vinaasaskrrtha hi pryacittam. kuta. etad bhedanavat prayojanam asti, na homena, tena sasktena{*6/22*} prayoga kariyanta iti pryacitta kriyate. na ca, tena crktena prayoga akyate kartum. tasmt pryacittam anarthakam. ekadeabhinnena tu sasktena akyate prayoga, tasmd ekadeabhinne pryacitta syd iti. NOTES: *{6/21: E1,6; E2: nee 'pi bhinne}* *{6/22: E1,6; E2: crktena}* ____________________________________________ syd v prptanimittatvd ataddharmo nityasayogn na hi tasya gurthennityatvt // MS_6,4.12 // syd v pryacittam, ktsnabhinne 'pi. kuta. prptanimittatvt, prpta hi nimitta bhedanam, prpte ca nimitte naimittika kartavyam. yac ca uktam, vypannasaskrrtha pryacittam iti, nya tasya dharma. kuta. nityasayogt, nityavad dhoma. anitya hi bhedanam, na hi nityam anityasyopakartu codyate. yadi nitya darapramsayor aga nnityasyopakrya. kuta. kadcid anitya naiva syt, tatra katha tasyopakraka bhavet. tatra ko doa. na akya [679]{*6/23*} nityenopakartum{*6/24*}, tena nityam upakuryd iti vacana pralpa eva. atha naimittikam, na doo bhavati. tasmd asmatpaka eva. asmin pake yad bhinnam, tad homa. yad na bhinnam, tad naiva homo vidhyate. bhavadye pake bhavati doa, nitynityayor nsti sabandha iti. tasmt bhinnamtre pryacittam iti. NOTES: *{6/23: E2: 5, 274; E6: 2,156}* *{6/24: E1,6; E2: nityasyopakartum}* ____________________________________________ gun ca parrthatvd vacand{*6/25*} vyapraya syt // MS_6,4.13 // asti vacane na guo gurtho bhavitum arhati{*6/26*}, prakaraata sarva pradhnrtham. bhinnam api homo 'pi, na ca bhinnam dhrabhvenopadiyate. bhinnasydhrabhve hi na homntara vidhyeta. pradhnasyaiva hi tad bhinno gua iti gamyate. tatrhavanyasayogo bdhyeta. vacand vikalpa iti cet. na, nimittatvena sabhavt, homasya ca ruty vihitatvt. yad homo vidhyate, tad ruty, yad bhinno gua, tad vkyena. tasmn ndhro bhinna. yady ucyeta, nimittapake 'pi na homntaram, praktasyaiva homasya nimitta vidhyeteti. tan na, anupdyamna hi nimittam ity ucyate. yadi hi vidhyeta, nimittam eva tan na syt. yadi ca yasypi nimitta so 'py uddiyeta, tatra dvayor uddiyamnayo sabandha eva na syt. na ctra bhedana kuryd iti vidhyate. bhedane nirvtte yad anyac chryate, tad vidhyate. NOTES: *{6/25: E1,6; E2 om. vacand}* *{6/26: E2 (v.l.): na gu gurth bhavitum arhanti}* ____________________________________________ bhedrtham iti cet // MS_6,4.14 // athocyate, evam upya tatkapla sadhyate. gyatry [680]{*6/27*} tv atkaray sadadhteti{*6/28*} tatkapla sadadhym{*6/29*} iti. tatra vakyma, NOTES: *{6/27: E2: 5,276; E6: 2,157}* *{6/28: E2 (v.l.): gyatry sadadhteti}* *{6/29: E2 (v.l.): kapla sadadhym}* ____________________________________________ eabhtatvt{*6/30*} // MS_6,4.15 // na bhedanasya eabhta yujyate, na tat sadhtu akyate homena mantrea v. mdpi sadhyamnasya bhinnabuddhir naivpeyt. NOTES: *{6/30: E2: neabhtatvt; E2 verzeichnet in der Funote ferner die Lesart eabhtatvt der gedruckten Ausgaben}* ____________________________________________ anarthaka ca sarvane syt // MS_6,4.16 // sarvane ca ryate, bhinna kaplam apsu pravahantti{*6/31*}, tatrnarthaka saskra. nanu tata uddhtyopadhyiyate. neti brma, anyad upadadhtti hy mananti. tasn naimittika karmga bhinne juhotti. NOTES: *{6/31: E1,6,E2 (v.l.); E2: praharatti}* ____________________________________________ kme tu sarvadhe syd ekadeasyvarjanyatvt // MS_6,4.17 // darapramsayo ryate, atha yasya puroau kyatas ta yaja varuo ghti. yad tad dhavi satiheta, atha tad eva havir nirvapet. yajo hi yajasya pryacittir iti. tatra sadeha. ki sarvakme pryacittam, utaikadeakma iti. ki prptam. prptanimittatvt ktsne vaikadee v. eva prpte brma, kme tu sarvadhe syd iti. tuabda paka vyvartayati, kme sarvadhe pryacitta syt. kuta. ekadeasyvarjanyatvt, na akyata{*6/32*} ekadeakmat{*6/33*} varjayitum. niyatam agnisayoge dhyasya skm{*6/34*} avayav kyante. tapteu ca [681]{*6/35*} kaplev adha pkrtha puroo 'dhiryate, upari cgr abhyuhyante, tad avarjanyam. nimittatvenpi ryama nityam eva syt. tatra yasyeti nimittaravaa vivakita syt. tasmt sarvakme pryacittam iti. NOTES: *{6/32: E2 (v.l.): na akya}* *{6/33: E2: ekadeakmo}* *{6/34: E2 (v.l.): niyamengnisayoge hy asya skm}* *{6/35: E2: 5,277; E6: 2,158}* ____________________________________________ darand vaikadee syt // MS_6,4.18 // na caitad asti, sarvadhe pryacittam iti, ekadee kyati bhavitum arhati. nimitta hy upasaprpta{*6/36*} ka nma. ekadeakam api kam eva. yadi tatra na kriyate, ruta na kriyeta. na caitad yuktam. api ca darayati, yad tad dhavi satitheta{*6/37*}, athaitad{*6/38*} eva havir nirvaped iti, tenaiva havi sasthna darayati. tat sarvake nvakalpate. tasmd ekadea eva kyati pryacittam iti. NOTES: *{6/36: E2 (v.l.): hy ubhaya prpta}* *{6/37: E1,6; E2: satithate}* *{6/38: E1,6; E2: atha tad}* ____________________________________________ anyena vaitac chstrd dhi kraaprpti // MS_6,4.19 // vabda paka vyvartayati. na caitad asti, yad uktam, ekadee 'pi kyati{*6/39*} pryacittam iti, ki tarhi. ktsnakma eva pryacittam. upasaprpta hi nimittam, yac chstrokta puroau kyata iti, ktsnasya ktir{*6/40*} nvayavasya. na caikadeakme, tasyvarjanyatvt. atha yad uktam, kmea havi samptir dyate, yad tad dhavi satiheteti. ucyate, sasthne nimitte pryacittam. yadpy anyenpi havi tat sasthpyate, tadpi pryacittam iti na doa. [682]{*6/41*} NOTES: *{6/39: E1,6,E2 (v.l.); E2: ekadee kyati}* *{6/40: E2: katir}* *{6/41: E2: 5,277; E6: 2,158}* ____________________________________________ taddhaviabdn neti cet // MS_6,4.20 // eva ced ucyate, anyena havi yad sasthpyata iti. naivam. taddhaviabdt, taddhaviabdo 'tra bhavati. yad taddhavi satiheteti. atrnyena havi sasthpyamne taddhaviabdo nvakalpyeteti. ____________________________________________ syd anyyatvd{*6/42*} ijygm haviabdas talligasayogt // MS_6,4.21 // syd ijygm{*6/43*} haviabda. taddhavi satiheta taddhavika karma satiheteti{*6/44*}. nanu mukhybhve gauo ghyate, nnyatheti. ucyate, mukhybhva evyam. katham. yad satiheta, tat karma tena havieti vkya bhidyeta. avcaka ca syt. karmaiva hi satihate, na havi, tena nimittam{*6/45*}. tad dhavir ity anuvda. anuvda ced anyahavike 'pi karmai sasthite pryacittam iti gamyate. katha punar haviabda karmai vartata iti. talligasayogt, havisabaddha karma haviabdena havisabandhd{*6/46*} avagamyate, yath prasahyakritay devadattasabaddhay{*6/47*} lakyate siha. eva havipi karma lakyate. tasmt ktsnakme pryacittam iti. NOTES: *{6/42: E1 (Fn.): 2 HSS haben anyyatvt nicht}* *{6/43: E2: ijyagm}* *{6/44: E1 hat taddhavika karma santiheta in Klammern gesetzt}* *{6/45: E2: tena sasthna nimittam}* *{6/46: E1 (v.l.): haviv eva buddhisabandhd}* *{6/47: E1,6; E2: devadattasabaddhy}* ____________________________________________ yathrutti cet // MS_6,4.22 // darapramsbhy svargakmo yajeteti ryate, tatra [683]{*6/48*} idam asti vacanam, yasyobhaya havir rtim rcched aindra pacaarvamodana nirvaped{*6/49*} iti. tatra sadeha, kim ubhayasminn{*6/50*} rte pacaarvo nirvaptavya, utnyatarasminn iti. ki prptam. iti cet payasi, evajtyaka ekasminn{*6/51*} iti. tatra brma, ubhayor iti. kuta. yathruti bhavitum arhati, yad yac chryate, tad avagamyate. ubhayo crtau ryate, ryama ca vivakitu nyyyam, itarath yvad eva havir iti tvad evobhaya havir iti syt. tasmd ubhayor rty pacaarva iti. NOTES: *{6/48: E2: 5,278; E6: 2,159}* *{6/49: TaitBr. 3.7.1.8}* *{6/50: E1 (v.l.): ubhayasya}* *{6/51: E1 (v.l.): evajtyake kasyrtym; E2: evajtyaka ekasyrtym}* ____________________________________________ na tallakaatvd upapto hi kraam // MS_6,4.23 // naitad evam. upapto hy rtisabaddha dravyam, tatkraam. tasya lakaa havir rti, tad vyasta samasta ca nimittam. na hy ubhayaabdena akya viium, viiyame{*6/52*} hi vkyam bhidyeta, havia rtau pacaarva. sa cobhayasya havia iti. ha, yadi vieaa na myate, havipi te vieaa na prpnoti. tad abhidhyate, mymahe havi vieaam, avieyame 'narthaka syt. yasyrtim rcched ity aviee yatkicid iti gamyate{*6/53*}. tatra sarvasyaiva kicid rtim cchati, antata carita nimiita cintitam{*6/54*} iti. tatra yasyeti nimittavacana nityam anupapanna{*6/55*} gamyate. tasmd avayam rtir vieavy. s ca havi viiyate, tath havi [684]{*6/56*} rtisabandhanirvttir animitta pacaarvasya. aknoti hi ruty ta sabandha vaktum. havir ubhayasabandha tu vkyena bryt, durbala ca vkya rute. nanu havir rtisabandho 'pi vkyenaiva. ucyate, rtinirvttir api tatra gamyate. s ca ruty, havir ubhayasabandhe 'tyanta rutir avahyate{*6/57*}. tasmn na tatsabandho nirvartyamno nirdiyata iti. katha tarhy ubhayaabda. ubhayam iti nitynuvda, ekasminn apy rte 'parasminn api. tasmd ukta yasyobhaya havir rtim rcched iti. atha kasmn na padadvayaviirtir nimitta pratyata iti, yasyobhayaguaviia havir rtim rcched iti. atrocyate, katha tvad bhavn manyate, viienrthena viirtir nimittam iti. ha, viirthasya sanidhnd viio 'rtha rtisanihita. ki puna syt, yady eva bhavet. tata ubhayaviirtir{*6/58*} nimittam iti gamyate. atrocyate, ida tvad devnpriya praavya. yasypi hi viirtha rtisanihito bhavati. ki tasyviio daai parudyate. kim ato yan na parudyate. etad ato bhavati, aviiagatpy{*6/59*} rtir nimitta{*6/60*} pacaarvasya bhavati. nanbhayaabdo havir viekyati{*6/61*}. na, haviabdensabadhyamnas tan na aknoti vieum. nantaryt sabhantsyate, tarhi tathpi na samartha. na hy asau nivtti prayojayati{*6/62*}. ha, vieavacanatvt tannirvartako bhaviyati, yath ukl gaurnyatm iti. na, evam abhihite km{*6/63*} nayanti. uklaabda en g kdibhyo nivartayati. ucyate, viama upanysa, na tatra gavkty dravya lakayitv, tasynayanam ucyate, tatrpi ced evam abhaviyat, naiva en [685]{*6/64*} uklaabdo{*6/65*} vyaekyata. ubhayavieaaviia tu tatrnayana pradhnam ucyate. iha punar rtihavivalakite dravye pacaarva{*6/66*}. ki puna kraam. pradhnabhta khytrthe sahatya vieaa bhavati, parrthe punar viyujyeti{*6/67*}. ucyate, pradhnabhta ktir guo v tatsabandhrtham ucyate, tatrobhayavieaaviia{*6/68*} ekasmd vkyd avagamyate. tad viia ca ktv kt bhavati. anyataraviia kurvann aruta kuryt. yatra punar ktilakite dravya khytrtha krtyate, tatra sarvev eva tajjtyekto bhavati. na tatraikasmin nirvtte kta{*6/69*} manyeta. aparasminn api hy ktilakite tad uktam eva. tatroktam apratiiddha ca kim iti na kriyeta. khytrthe puna pradhne na tasyktilakitena sabandha. tatra tadktikntare 'nupasahriyame 'pi ktam eva pradhnam, sagua ca pradhna bhavati. na ca kicic chruta hyeteti. tasmt tatra vieaa yuktam, na tv iha tath. iha hi havir ktikasya dravyasyrtau pacaarva ity uktam. tan na akya vieavacanena pratiedhvcakena nivartayitum. api cobhayaabde havi sabadhyamne 'pi naivobhayaviirti pratyate. ki kraam. haviobhayaabda sabadhyate. nrtim rcched ity anena padena. tatra sanihite 'py ubhayaabde haviabdasya yvnartha, tvataivrti sabadhyate. aviia ca tatrrtha{*6/70*}. tasmn nobhayaviirtir nimittam iti. athrtyrayavibhaktiyogd ubhayaabdasya, ubhayaviirtir ity ucyate. tan na, vibhaktisayogo hi havir vieaam ubhayaabda aknuyt kartum, samabhivyhrt, nrtivieaam. na hy asyrty havir viiasya samabhivyhro 'sti. [686]{*6/71*} athocyate, asaty api samabhivyhra rtiabdasanidhnt tadviiaivrthi pratyeyata iti. tan na, asaty hy kky sanidhnam akraa bhavati, yath bhry raja, puruo devadattasyeti. ekavkyagatatvt tadviia gamyata iti cet. naitad evam. ekasminn api vkye tadavayavabhtasynapekitasya naiva bhavati sabandha, yath, avena vrajati, vetena paenvta iti, nnapekitasyvasya vaitya vieaa bhavati. athocyate, rtiviiena haviobhayasya{*6/72*} sabandha iti. tad api nopapadyate. na hy rtim rcched iti havir vieaatvenopdyate. ki tarhi. pacaarvasya nimittatvena, havir rter ubhayapacaarvasabandhe yaugapadyenbhyupagamyamne vkya bhidyeta. atha havir ktilakitena sabaddha rcched iti punar havir viienobhayaabdena sabadhyeta. tathpi vkya bhidyeta. tasmn nobhayaviirtir nimittam. ha, yathaivkhytrthaprdhnya ubhayaviitocyata iti nnyataravii nimittam gamyate. evam itarasminn api pake ubhayavieaavii s ucyate, iti yady api svena tmanviivii, tathpy anyataravii bhavant na nimitta bhavitum arhatti. ko viea{*6/73*} iti. tad abhidhyate, matpaka updeyatvena vieaadvayam, tvatpake punarlakaatvena. ha, kim ata, yal lakaatvena. ucyate{*6/74*}, etad ato bhavati. havirkty lakyate dravyam, tasya kicid vaktavyam iti. tad alakitam ucyamna na vijyeta kasya syd iti. athav sarvasyaiva dravyasyeti gamyeta. tasminn ubhayasminn apy aviie{*6/75*} sati tasyraya lakayitu havirktir ucyate. [687]{*6/76*} tatra dvayam patati. yad dhavirktika tadrtam iti, yad v yad dhavirktikam, tad ubhayam iti. yadi tvad yad dhavirktika tadrtam ity apekyate. tato havirktikam ubhayam anubhaya vrta nimitta gamyate. atha yad dhavirktika tad ubhayam iti tato nrtir havi vieyate. haviviiyamyam{*6/77*} artv ubhayaabdo havir viekyatti, naitad avakalpate. katham iti. eva kila vieyeta, yad dhavirktikam ubhayam iti, tatra punar vaktavyam, yad dhavirktikam ubhayam, tac ced rtam iti. katha tena viienrti sabadhyeteti, na{*6/78*} punar ubhayahaviabdau crtivieartham{*6/79*} uccryeytm. atha punaruccraa na kriyate, tath yady api haviabdas tantrertyubhayrayalakartha{*6/80*} noccryeta. aviiam{*6/81*} rter lakaa syt, aviiam ubhayasya. viie ie punaruccraa kartavyam. tatra vkyabheda. evam ubhayaabdo yady rcchatin sabadhyeta, na havirviia syt, tatrviiasya havia rtir nimittam syt. atha haviabdena sabadhyeta, punarrtisabandhrtha haviabdasahitam uccryeta, tac caitad iti v sarvanmn nirdiyeta, tatra sa eva vkyabheda. updeyatve punar nnyonyavieaatvena prayojanam. dvayam apy rti vieum uccryeta. tatra nnyataraviirtir nimitta bhaviyati. lakaatve tv anyataravii bhavatty ea viea. api ca, sarvasvaiva padasya padntarasabandhe sati ca, abdd te ttyena padena saty gatau sanihitenpi sabandho na yukta, na hi bhavati, bhry rja puruo devadattasyety atra rj puruavieaam. asaty tu gatv updeyasynekasypi pradhnena sabandho 'vakalpate vyavahitenpi. vyava[688]{*6/82*}dhnd artho balyn iti, lakaatve tu lakaadvayasanipte 'vaya heye 'nyatam asmin{*6/83*} vyavahito guo v htavyo bhavati. NOTES: *{6/52: E1,6; E2: vieyame}* *{6/53: E1 (v.l.): avied yatkicid iti gamyate}* *{6/54: E1 (fn.): Einige HSS haben: cintitam nicht}* *{6/55: E1,6; E2: nitye 'nupapanna}* *{6/56: E2: 5,281; E6: 2,160}* *{6/57: E1,6; E2: eva hyate}* *{6/58: E2 (v.l.): ubhayrtheta viirtir}* *{6/59: E1,6; E2: avirvieagatpy}* *{6/60: E1,6; E2: nimitta}* *{6/61: E1,6; E2: haviekyati (?)}* *{6/62: E2 (v.l.): pratyyayati}* *{6/63: E1,6; E2: evam abhihite na km}* *{6/64: E2: 5,282; E6: 2,160}* *{6/65: E1 (v.l.): auklaabdt}* *{6/66: E1,6,E2 (v.l.); E2: pacaarva kartavya}* *{6/67: E2 (v.l.): viyutyeti}* *{6/68: E1,6; E2: tatrobhayavieaaviiam}* *{6/69: E1,6, E2 (v.l.); E1 (v.l.), E2: kt}* *{6/70: E2 (v.l.): tasyrtha}* *{6/71: E2: 5,284; E6: 2,161}* *{6/72: E2 (v.l.): haviobhayaabdasya}* *{6/73: E1,6; E2: ko v viea}* *{6/74: E2 (v.l.): tad ucyate}* *{6/75: E1,6,E2 (v.l.); E2: nirdie}* *{6/76: E2: 5,285; E6: 2,162}* *{6/77: E2: havivieyamyam}* *{6/78: E2 om. na}* *{6/79: E2: puna cobhayahaviabdv rtivieartham}* *{6/80: E1,6,E2 (v.l.); E2: tantrertyubhayrayalakaatve}* *{6/81: E1,6; E2: tathpy aviiam}* *{6/82: E2: 5,287; E6: 2,163}* *{6/83: E1,6; E2: 'nyatarasmin}* ____________________________________________ hombhiavabhakaa ca tadvat // MS_6,4.24 // jyotiome ryate, havirdhne grvabhir abhiutyhavanye hutv pratyaca paretya sadasi bhakn{*6/84*} bhakayantti. tatrnyena vacanenbhiava ukta, yajatin homa. tau tvan na vidhyate, na ca tayo krama. arthd eva hi sa prpta. tasmd ekakartka hombhiavbhy bhakaa vidhyate. abhiave kte home ca tatkartbhi bhakaa kartavyam iti. tatraia sadeha. kim ubhaya ya karyt sa eva bhakayet, utnyatarepi bhakaam iti. kim prptam. hombhiavabhakaa ca tadvat, tadvad eva syt, yadvad dhavia rti. katham. naitad eva sabadhyate, abhiutya tato hutv tato bhakayed iti. nnenbhiavasya homasya ca krama krtyate, abhiutya ye juhvati, te bhakayantti. vkya hy eva bhidyeta, abhiutya bhakayanti, hutv bhakayantti. tasmd dhombhiavayo parasparea sabandho nstty ekenpi bhakaa sabadhyeta. aparepi, abhiutya bhakayantti{*6/85*}. tasmd anyatarea nimittena bhakaa bhavatti. NOTES: *{6/84: E2 hat bhakn in Klammern}* *{6/85: E1 (v.l.): aparepi, hutv bhakayantti}* ____________________________________________ ubhbhy v na hi tayor dharmastram // MS_6,4.25 // ubhbhy v nimittbhy bhakayet. na bhakaa hombhiavayo[689]{*6/86*}r dharmo vidhyate. ki hi syd yadi tayor dharmo vidhyeta. hombhiavau{*6/87*} pradhnam iti bhakaa gua pratipradhna bhidyeta. atha punar ubhbhy nimittbhy bhakaa vidhyate. tasmin vihita eko 'rtho vihito bhavati. tenaika vkyam, tad etvati paryavasita bhavati, abhiutya hutv bhakayantti. tatraitad avntara vkyam, hutv bhakayantti. na ca mahvkye saty avntaravkya prama bhavati, padntarasya bdhant, yath, nodyantam dityam keteti pratiedho gamyate mahvkyt, avntaravkyd kaavidhnam. tasmd anyataranimitta bhakaam arutam. mahvkyd idam avagamyate dve nimitte bhakaasyeti. bhakaa cnyath kurva chruta parityajet. tasmd ubhbhy bhakaam{*6/88*} iti. NOTES: *{6/86: E2: 5,288; E6: 2,163}* *{6/87: E1,6; E2: tato hombhiavau}* *{6/88: E1,6,,E2 (fn.); E2 ubhbhy nimittbhy bhakaam}* ____________________________________________ punardheyamodanavat // MS_6,4.26 // agnihotre ryate, yasyobhv anugatv agn{*6/89*} abhinimlocet, yasya vbhyudiyt punardheyam eva tasya pryacittir iti. tatra sadeha. kim anyatarnugamane punardheyam, utobhaynugamana iti. ki prptam. punardheyamodanavat syt, yath pacaarvo 'nyatarasyrtau{*6/90*} bhavati. eva punardheyam anyatarnugamane bhavitum arhati, vkyabhedaprasagd iti, yatheha yakye, iha sukta kariymty evam evbhisabandha{*6/91*} iti. [690]{*6/92*} NOTES: *{6/89: E1,6; E2: yasyobhv agn anugatv}* *{6/90: E1,6; E2: 'nyatarasyrto}* *{6/91: E1 (v.l.): ity evainam eva tat samindhata}* *{6/92: E2: 5,289; E6: 2,164}* ____________________________________________ dravyotpatter vobhayo{*6/93*} syt // MS_6,4.27 // dravye vinae tasyaiva dravyasyotpattir atra pryacittam. tasya{*6/94*} da prayojanam, katha dravya bhaved iti punardhna kriyate, tatraia dharma, dvv agn sahotpadyete, na pthaktvena. tatrnyatarnugamane na akyata eka evdhtum. vigua syt{*6/95*}. atha dvityam apy dadhta. sa yadi tvad havanya. tatrhavanyo 'nyo homrtho vidyata eveti na sa homya syt. ya ca homrtham utpdyate sa havanya, yata ea saskraabda{*6/96*}, saskraabda caikenpi saskrea vin na bhavati. eo 'pi ca saskra, yad dhomrthat, yad havanye juhotti{*6/97*} ryate{*6/98*}, tad ekasminn anugate, ekasminn dhyamne vaiguyam, dvayor api hi{*6/99*} vaiguyam eva. tasmn naikasminn anugate punardheyam aakyatvd iti. NOTES: *{6/93: E2 (v.l.): dravyotpatte cobhayo}* *{6/94: E1 (v.l.): tasy}* *{6/95: E1,6; E2: vigua hi syt}* *{6/96: E1,6; E2: saskra}* *{6/97: Tait.Br. 1.1.10.5}* *{6/98: E1,6; E2: juhotti hi ryate}* *{6/99: E2 om. hi}* ____________________________________________ pacaarvas tu dravyarute pratinidhi syt // MS_6,4.28 // darapramsayo ryate, yasyobhaya havir rtim rcched aindra pacaarvamodana nirvaped{*6/100*} iti. tatra sadeha. ki haviy rte pacaarva pratinidhi, uta nimitte karmntaram iti. katha pratinidhi, katha karmntaram iti. yady evam abhisabandho bhavati, pacaarva nirvapet kuyd{*6/101*} iti, [691]{*6/102*} tata snyyasya krye pacaarva pratinidhir iti. atha na pacaarvo nirvapatin{*6/103*}, ki tu devatay sabadhyate{*6/104*} pacaarvam aindra kuryd iti, tato nimitte yajatir vidhyate. ki tvat prptam. pacaarvas tu dravyarute pratinidhi syt. pacaarva snyyyasya{*6/105*} pratinidhi. kuta. dravyarute, dravyasya nirvpe ravaam, nendrasabandha{*6/106*}. kuta. eva nirvpavidhir bhaviyati, tatra rutir vidhyik, itarath dravyadevatsabandhe vkya syt, tac ca{*6/107*} durbala rute. tasmt pratinidhir iti. NOTES: *{6/100: Tait.Br. 3.7.1.8}* *{6/101: E1 setzt kuyd (kuryd?) in Klammern; E2,6: nirvapet kuryd iti}* *{6/102: E2: 5,290; E6: 2,164}* *{6/103: E1,6; E2: pacaarvo tato nirvapatin}* *{6/104: E1 (v.l.): pacaarvo devatay sabadhyate; pacaarvo na nirvapatin sabadhyate}* *{6/105: E1; E2,6: snyyasya}* *{6/106: E1,6; E2: nendrasabandhe}* *{6/107: E1; E2,6: tatra}* ____________________________________________ codan v dravyadevatvidhir{*6/108*} avcye hi // MS_6,4.29 // nimitte v yajati karmnataram, dravyadevatvidhi{*6/109*}. dravyadevatam iha ryate, pacaarvam aindra kuryd iti. itarath hy aindram iti pramdapho 'vagamyeta. aindramhendrayor vyathrthnuvda aindram iti syt. avcye hi te devate, aindraabdenendro mahendra ca na akyo 'nuvaditum. vieaatve vkyabheda. nanu rutir balyasty uktam. satyam evam, ki tv itarasmin pake bdhyatetar ruti, aindraabdasytantratvt// NOTES: *{6/108: E1,6,E2 (v.l.); E2: dravyadevatvidher}* *{6/109: E1,6,E2 (v.l.); E2: nimitte vgabhta karmnatara yajati, dravyadevatvidhe}* ____________________________________________ sa pratymanet sthnt // MS_6,4.30 // sa ea naimittiko yga, kim amvsy pratymanet, [692]{*6/110*} neti. ki prptam. sa pratymanet, sthnt, sa ea ygo 'mvsy pratymntum arhati. kuta. sthnt, yge vinae yga ea ryamo yadi na naasygam, tato 'rthavn bhavati. athgam, niprayojanasyrtha{*6/111*} kriyama niprayojanam eva bhavitum arhati, vigua ca niprayojanam eva, vinaam mvsyam iti pratyakam. idam api kartavyam iti bdam, yad vinaam, tan niphalam iti na kartavyam. ida ca kartavyam iti pratymnyo 'vagamyate. NOTES: *{6/110: E2: 5,291; E6: 2,165}* *{6/111: E2: niprayojanasyrthe; E6: niprayojanasytha}* ____________________________________________ agavidhir v nimittasayogt // MS_6,4.31 // aga vaitad vidhyate. haviy rtau nimitte yga ryate, tatra trayam patati. yad v nimitte svatantra kalpya phalam, yad vmvsyy yat krya tad asya, yad v tasygam iti. svapradhna tvan na{*6/112*}, kalpyatvt phalasya. nmvsyy krye. ki kraam. aravat, naiva ryate, tasy krye vartata iti, kartavyopadeenpi nnyatamdhyavasna triv eu pakeu, teu ca pakeu vivakiteu{*6/113*} kartavyopadeo 'vakalpyate. nanv evam abhisabandho bhaviyati, yasyobhaya havir rtim rcchet sa etena ygena sdhayet, yat sdhayitukma. ki csau sdhayitukma, yad amvsyy phalam iti. atrocyate, phalapadena sabandhbhvt sabandhasya vidhyaka vkyam. ruty ca ygakartavyat vidhyate, s ca vkyd balyas. tasmn na tatkrye vartata iti. ki{*6/114*} tarhi prayojanam. tasy amvsyy agam. nanv etad api nsti tasy agam iti. atrocyate{*6/115*}, tatsabandhena sammnnt{*6/116*} tatprayogavacanena ghyate, darapramsbhy phala [693]{*6/117*} sdhayet sarvair agai saha. asy crtv ea yga itikartavyateti. tasmd evam avagamyate, vinae haviy mvsya yan na aknoti svakrya kartum, tad anayetikartavyatay sahita aknotti. tasmn nimitte karmgam iti. NOTES: *{6/112: E1,6; E2: svtantry pvan na}* *{6/113: E1,6,E2 (v.l.); E2: triv api pakeu vivakiteu}* *{6/114: E2 om ki}* *{6/115: E1,6; E2: tatrocyate}* *{6/116: E1 (v.l.): tatsanidhi sammnnt}* *{6/117: E2: 5,292; E6: 2,693}* ____________________________________________ vivajittvapravtte{*6/118*} bhva karmai syt // MS_6,4.32 // etad mnyate, sarvbhyo v ea devatbhya, sarvebhya phebhya, tmnam gurate, ya sarvatrygurate, vivajittirtrea sarvaphena sarvavedasadakiena yajeta, sarvbhya ea devatbhya, sarvebhya phebhya, tmna nikrta iti. sarvatrgorae{*6/119*} nimitte vivajic chryate. tatra sadeha. ki sarvatrgrya ya sarvatra prayukte, tasya vivajit, uta yo na prayukte tasyeti. ki tvat prptam. ya ca prayukte, ya ca nety aviet. athav prayujnasya{*6/120*}. kuta. nimitte karmgam evajtyakam ity uktam. tad aprayujyamnasya katham aga syd iti. eva prpte brma, vivajit tv apravtte bhavet, sarvasya kriyy abhve vivajit. ki kraam. eva hi ryate, ya satrygurate, sa vivajittirtrea yajeteti. ya satra kariymty evam gurate, sa vivajit ygena sdhayed iti. yad artham asau satra kartum icchati, tad artham iti gamyate. katham. ya gurate, sa tena yajeta, ygena nirvartayed iti vkyrtho gamyate, na yga nirvartayed iti. kuta. ygasya guatvena ravat. katha tasya guatvam. [694]{*6/121*} ttynirdet, prdhnye hi phala kalpyeta. itarasmis tu pake pratyakd vkyt phalvagama. NOTES: *{6/118: E2 (v.l.): vivajidapravtte}* *{6/119: E1,6,E2 (v.l.); E2: sarvatrgrae}* *{6/120: E1,6; E2: prayujnasyeti}* *{6/121: E2: 5,294; E6: 2,166}* ____________________________________________ nikrayavdc ca // MS_6,4.33 // eva tatra ryate, sarvbhyo v ea devatbhya, sarvebhya phebhya yad{*6/122*} tmna nikrta iti. nikrayadvrea ca sastava pravtte na yujyate. tasmd apravtte vivajid iti. atha kasmn naivam abhisabandha kriyate. grya satrya vivajit yajeteti. vivajita satrasya ca sabandho vijyeta{*6/123*}, goraavelym{*6/124*} iti. naivam, goraavieaa{*6/125*} hi satra satravivajitsabandhe vyavahitakalpan syt. ruti ca puruea vivajita sabandhayati, vivajit yajeta purua iti, na satrea. satrasya vivajid yga iti, gryeti ca. eva ravaam arthavad bhavati. satrgatve tv arthaprpta na vaktavyam. na ca, grya yajetety goranantarya{*6/126*} akya vidhtum. aabdrtho hi tadryeta, samnakartkat hi abdavat, prvaklabhvasya crthaprptatvn na vaktavyat. tasmd gryety atraiva vivajita sabandha{*6/127*}. sa cet, grya{*6/128*} na satrea yajeta, tasya vivajid iti. NOTES: *{6/122: E2 om. yad}* *{6/123: E1,6; E2: vijyate}* *{6/124: E1,6; E2: guraavelym}* *{6/125: E1,6; E2: graavieaa}* *{6/126: E1,6; E2: granantarya}* *{6/127: E1,6; E2: vivajito 'bhisabandha}* *{6/128: E1,6; E2: cet, ya grya}* ____________________________________________ vatsasayoge vratacodan syt // MS_6,4.34 // darapramsayo ryate, barhi vai pauramse vratam upayanti, vatsenmvsyym{*6/129*} iti. tatra sadeha, ki [695]{*6/130*} vatsasdhanaka vrata vidhyate, uta vratasya kla iti. atha vatso vratgam iti. ki prptam. vatsasdhanaka vrata vidhyata iti. amnsyy vatsair vrata kuryd iti, vatsavratasayogo 'prva. sa vidhyate, tasmi ca vidhyamna ubhayam api vihita bhavati, vatso vrata ca. NOTES: *{6/129: E1,6; E2: vatsair amvsyym}* *{6/130: E2: 5,295; E6: 2,167}* ____________________________________________ klo votpannasayogd yathoktasya // MS_6,4.35 // yathoktasya vacanntarea prptasya{*6/131*} klo 'ya vidhyate. kuta. utpannasayogt, utpannasayogo 'ya vratasya, notpattisayoga. katham. amëamamsa bahusarpika vrata vratayantti vihita prva vratam. aprajta ca kla. tasmt klavidhir iti. NOTES: *{6/131: E1 setzt vacanntarea prptasya in Klammern}* ____________________________________________ arthparimc ca // MS_6,4.36 // na ca akyo{*6/132*} 'trrtha parimtum, vatsena vratam upayantti ki vatso 'tra vratayitavya eva vatsena vratam upagata bhavati{*6/133*}, ki vatsena hastasthnyena vratayitavyam ity eva tad upeta bhavati{*6/134*}, uta vatsa sanidhya tad upeyd{*6/135*} iti. naiva vyavatihate strrtha. karaa hy etan nirdiam, netikartavyat. etvad uktam, vatsasdhana vrata kuryt. katham ity etad aviekkam evvatiheta. naivrtha paricchidyate, vrate ki vatsena kriyata iti. athav yad v tad veti. tath vatso vratena sabadhyamna ia syt, aparrthatm padyeta, parrthat csya dyotayati vibhaktis tty. sdhakatame hi s bhavati. tasmd api klrtha sayoga. NOTES: *{6/132: E2 (v.l.): na ca satyam etat, akyo}* *{6/133: E1 hat eva vatsena vratam upagata bhavati in Klammern}* *{6/134: E1 hat eva tad upeta bhavati in Klammern}* *{6/135: E1,6; E2: sanidhyn yad etam upeyd}* ____________________________________________ vatsas tu rutisayogt tadaga syt // MS_6,4.37 // yad uktam, vihitatvd vratasynuvda iti, satyam etat{*6/136*}. [696]{*6/137*} yad{*6/138*} uktam, klavidhnrtha iti. tan na, vatsas tadagatvena vidhyate. kuta. rutisayogt, vatse 'ge vidhyamne rutir nimittam, kle lakaaabda{*6/139*} syt. rutilakaviaye ca rutir nyyy. tasmd aga vatsya iti. NOTES: *{6/136: E1,6,E2 (v.l.); E2: satyam evam}* *{6/137: E2: 5,296; E6: 2,168}* *{6/138: E1,6; E2: yat tktam}* *{6/139: E1,6; E2: lakaabda}* ____________________________________________ klas tu syd acodan // MS_6,4.38 // klas tv ea nirdiyate, na vatso 'ga vidhyate. naia codan, barhi vai pauramse vratam upayanti. vatsenmvsyym{*6/140*} iti. katham avagamyate. vidhinaikavkyatvt, parastc ca vidhi sammnyate, pur vatsnm upkartor dapat aryatm{*6/141*} iti. yady eo 'pi vidhi syt, vkyam bhidyeta. anuvda ca tathbhtasyrthasya bhavati. na ca vatsgat aprpt{*6/142*}, aprptas{*6/143*} tu kla. NOTES: *{6/140: E1,6; E1: vatsair amvsyym}* *{6/141: E1,6; E2: anysm}* *{6/142: E1,6,E2 (v.l.); E2: prpt}* *{6/143: E1,6,E2 (v.l.); E2: prptas}* ____________________________________________ anarthaka ca karmasayoge // MS_6,4.39 // na ca akyo vatso 'tra vratayitum, karmasayoge vatsena nrtha akyate kacit kartum. tasmd api na vatso 'gam. ____________________________________________ avacanc ca svaabdasya // MS_6,4.40 // na caitad ucyate, vivasya{*6/144*} rapita vatsa vratayiyata iti. na ca, asyrthasya svaabda ryate. vatsa ity ktiabdo mse na vartate. tasmd ea kla iti// NOTES: *{6/144: E1,6; E2: viasya}* ____________________________________________ kla cet sanayatpake talligasayogt // MS_6,4.41 // klrtha sayoga ity etat samadhigatam, idn sadeha. [697]{*6/145*} ki sanayatpaka eva kla, utsanayato 'pti. ki prptam. sanayatpake. kuta. eva ryate, pur vatsnm apkartor iti. na csanayato vatspkaraam asti. tasmt sanayatpaka ea kla. apkaraa ligam iti// NOTES: *{6/145: E2: 5,296; E6: 2,169}* ____________________________________________ klrthatvd vobhayo pratyeta{*6/146*} // MS_6,4.42 // vabda paka vyvartayati, na sanayatpaka eva, asanayato 'py ea kla syt. kuta. klrthatvt, na vatspkaraena vrate kicit prayojanam asti. klena tu prayojanam, yena ca tatra prayojanam, sa lakyate. katha punar vatspkaraa klrtham iti, parrthatvt. payase hi te 'pkriyante, tath hi drthat bhavati, itarathdrthat syt. tasmn nopdeyatvena vatspkaraa ryata iti. yat tktam, talligasayogt sanayatpaka eveti. tan na, asanayato 'pi klhnt. yasypi na snyyam, tasypi vatspkaraam eva na syt, na tu vatspkaraaklo 'pi, klena ca na prayojanam, na vatspkaraena. yath akhavelym gantavyam iti. yasminn api grme akho ndhmyate tasminn api sa tathklo{*6/147*} 'stti, ngamana parihsyate. evam ihpy asaty api vatspkarae tatkle bhidyamne vratam, tasmin kle na parihsyata iti. NOTES: *{6/146: E1,6; E2: pratyate}* *{6/147: E1,6; E2: api akhdhmnaklo}* ____________________________________________ prastare kh rayaavat // MS_6,4.43 // darapramsbhy svargakmo yajeteti. tatra ryate, saha khay prastara praharatti. tatra sadeha. ki kh [698]{*6/148*} prastarasygabht, agaprayojanasabandhas tayo. atha klrtha sayoga, prastarapraharaakle kh prahartavyeti. ki prptam. prastare kh rayaavat. prastarasygabht kh. kuta. saha khay prastara praharatti. sahayukte 'pradhne tty vibhaktir bhavati. s ca khy tty. tasmt prastarasya kh guabht, prastare ca dvity, sahayoge ca tty{*6/149*}, tty guata, dvity pradhnata. nanu na khay prastarasya kacid upakra kriyate. satya na da kriyate, ki tv ada kriyate, rayaavat, yath payas maitrvarua rtti dvityttysayogd ada copakro gamyate. evam ihpti. NOTES: *{6/148: E2: 5,297; E6: 2,169}* *{6/149: E1,6; E2 om. tty}* ____________________________________________ klavidhir vobhayor vidyamnatvt // MS_6,4.44 // klavidhir v syt. kuta. ubhayor vidyamnatvt. prastaras tvat srugdhrartha prpto vidyate, tasya praharaam api viie kle vkyntarea vihitam. tata khy pratipdanrtham, tasyaitat punarvacanam. ucyate, bhavatu prastarasya punarvacanam, kh tv atra vidhyata iti. ucyate, ubhayor api vidyamnatvt, kh prva{*6/150*} vihit vatspkararth, idn puna ki guabht codyate, uta pratipdyata iti. pratipdyamny da prayojanam, deaviyogt pracaritum avaka syd y yvat ca mtr, dentarasayogasya na da kicid asti. tasmt praharaa pratipattis tasy, tasmt parata prayojanbhvt klaniyama{*6/151*} kriyate{*6/152*}. nanu tty 'pradhno bhavati, s ca khym. atrocyate, ysau [699]{*6/153*} khy tty, s dvityrthe. y ca prastare dvity, s ttyrthe. katham avagamyate. sahayoge ekasmin{*6/154*} kla ubhayam api prahartavyam iti. atra yasya nirjta kla, tasynuvda, yasya tv anirjta, tasya vidhi. khy cnirjta, prastarasya nirjta, tasya punaruccraam anirjtrtham, tad apradhnam. itarasyoccraa pradhnam, prdhnya ca dvityrtha, tatra tty. prrthyam api ttyrtha, tatra dvity. tasmd ayathrtha vibhaktivacanam. NOTES: *{6/150: E1,6; E2: khpi hi prva}* *{6/151: E2 (v.l.): prayojanavattvt klaniyama}* *{6/152: E1 (v.l.): ryate}* *{6/153: E2: 5,298; E6: 2,170}* *{6/154: E1,6,E2 (v.l.); E2: sahayoga ea, ekasmin}* ____________________________________________ atatsaskrrthatvc ca // MS_6,4.45 // na ca, khay prastarasyopakro da kriyate. këa dahyamnasya tasya nopakre vartate. ta tu këhasyopakuryt. tasmn na kh prastarrth. ____________________________________________ tasmc ca viprayoge syt // MS_6,4.46 // ki bhavati prayojanam, yadi prastarasya guabht, tathpi prastaraprahrakle kh pratipdyata{*6/155*} iti. ucyate, yadi prastarasya prahriyamasygabht kh, tato vin{*6/156*} prastarea, na prahartavy bhavati. athgabht vinpi prastarea prahartavy. asmbhir ukta prastarakle prahartavyeti, tasmc ca viprayoge syt, tasmd eva krat prastaraviprayoge 'pi khy praharaa syd iti. NOTES: *{6/155: E1,6,E2 (v.l.); E2: prakipyata}* *{6/156: E1,6; E2: vinpi}* ____________________________________________ upavea ca pake syt // MS_6,4.47 // yath prva paka, tath sati, snyyye saty asati ca kh [700]{*6/157*} vidyata ity upaveo sati csati{*6/158*} ca syt. yath tu siddhnta, tath snyyyapake kh sat hi pratipdyata iti. tatraivopaveo nnyatreti. [701]{*6/159*} NOTES: *{6/157: E2: 5,300; E6: 2,171}* *{6/158: E2 om. ca}* *{6/159: E2: 5,300; E6: 2,171}* ____________________________________________ abhyudaye klpardhd ijycodan syt yath pacaarve // MS_6,5.1 // idam mananti, vi v ena prajay paubhir ardhayati, vardhayaty asya bhrtvyam, yasya havir nirupta purastc candram abhyudeti{*6/160*} tredh{*6/161*} tauln vibhajet, ye madhyam syu, tn agnaye dtre puroam akapla nirvapet, ye sthavihs tn indrya pradtre dadha carum, ye kodi, tn viave ipiviya ӭte carum{*6/162*} iti. tatra sadeha. ki klpardhe ygntaram ida codyate, uta tev eva prakteu karmasu nimitte devatpanayana iti. ki prptam. abhyudaye, ya klpardha, tatrejycodan syt. katham. puroam agnaye dtre madhyamn kurvate{*6/163*}, ye sthavihs tn indrya pradtre dadhani caru kuryt, kodihn viave ipiviyeti, yajatis{*6/164*} tu phalabhoktsayogd{*6/165*} iti vidhna{*6/166*} gamyate. yath pacaarve dravyadevatsabandhena karmntara gamyate, yath paukmeym, ya paukma syt, so 'mvsyym iv vatsn apkuryt, ye sthavih, tn agnaye sanimate 'kapla nirvapet, ye madhyam, tn viave ipiviya ӭte caru ye 'ih, tn indrya pradtre dadha carum iti. evam ihpti. api ca na prakte dravye devat [702]{*6/167*} ryte, ӭte carum iti hi tatra bhavati vacanam. na cbhyudayakle rapaa ktam asti, tasmt karmntaram. NOTES: *{6/160: E1,6; E2: abhyudiyt}* *{6/161: E1,6; E2: sa tredh}* *{6/162: Tait.S. 2.5.5.2}* *{6/163: E1,6; E2: kuryt}* *{6/164: E1,6; E2: ipiviya ӭte carum iti. yajatis}* *{6/165: E1,6; E2: dravyaphalabhoktsayogd}* *{6/166: E1,6; E2: ygavidhna}* *{6/167: E2: 5,301; E6: 2,171}* ____________________________________________ apanayo v vidyamnatvt // MS_6,5.2 // devatpanayo v. kuta. vidyamnatvt, vidyante hi karmi praktni, teu vidyamneu punar devatsabandho havio nopapadyate. yasynupapatty yga kalpyeta. tasmn na ygntaram, tev eva haviu devatntari vidhyante. ____________________________________________ tadrpatvc ca abdnm // MS_6,5.3 // devatpanayasarp cm abd bhavanti, ye madhyam, te devatntara vidhyate. tatra dravya prptam, aprpt devat vidhyate. katha punar devatvidhnrthe nnekaguvidhnadoo jyeteti. ucyate, naivtrneko guo vidhyate kasmicid vkye. tauln{*6/168*} vibhajed ity atra tvad vibhgamtra vidhyate. anyat sarvam andyate, tasmd adoa. ye madhyam, tem agnir devat vidhyate, anyat purody andyate. ye sthavih, te dadhisahitnm indro devatsmin vkye vidhyate. tatrrthaprpte{*6/169*} rapae sati carut, saha saptamyarthenrthaprptenaivsmin vkye 'ndyate. ye kodih, te ӭtasahitn viu ipivio devat vidhyate, anyat sarvam andyate. tasmd adoa. NOTES: *{6/168: E1,6; E2: tredh tauln}* *{6/169: E1,6; E2: tatrrdhaprpt}* ____________________________________________ tacanbhysasya darant // MS_6,5.4 // tacanbhysa ca darayati. katham. eva ryate, yadi [703]{*6/170*} bibhyd abhimodeyatti mahrtre havi nirvapet. phalktais taulair upsta, ardha dadhi havir tacanrtha nidadhyt, ardha na. yady abhyudiyd anentacya{*6/171*} pracaret, yady u na{*6/172*}, brhmaa{*6/173*} bhojayed iti. yadi karmntaram, updeyatvena tad taul dadhi ӭta ca. tasml laukikny updeyni, na hy ea tad praktn vypra, tatrvinae dadhani, aparedyur mvsye kriyame vidyate dadhti ntacanam varteta. tasym evbhyuditeau dadhi vidyata iti ntacana syt. atha nimitte devatpanaya, tatas tasmin dadhani caru kta iti, punar mvsye dohe tacanena kryam, evam tacanbhysasya darana devatvidhne yujyata iti. NOTES: *{6/170: E2: 5,303; E6: 2,172}* *{6/171: E1,6; E2: abhyudi. yt tentacya}* *{6/172: E2: yadi na}* *{6/173: E1,6; E2: prtaretena brhmaa}* ____________________________________________ aprvatvd vidhna syt // MS_6,5.5 // atha yad uktam, yath paukmey karmntaram, ya paukma syt, so 'mvsym iv vatsn apkuryd iti. tat parihartavyam. tatrocyate, yukta yat tatra karmntaravidhnam. kuta. aprvatvt, na tatra kacit prvaprpto ygo vidyate, so 'mvsym iveti hi parisampte tasminn idam rabhyate. tatra dravyadevatsayukto nirvapatiabdo nntareotsargam, dravyadevatayo sabandho vidyata{*6/174*} iti yajati gamayati. na tv ihaivam, iha hi yga prakto gamyate, tasminn eva vidyamnasya dravyasya devatsabandhamtra vidhyata iti na doo bhavati. NOTES: *{6/174: E1,6,E2 (v.l.); E2: ghaata}* ____________________________________________ payodot pacaarve 'dua htarat // MS_6,5.6 // atha yad upavaritam, yath pacaarve karmntara vidhyate, [704]{*6/175*} evam ihpti, tat parihartavyam iti. atrocyate, yukta pacaarve karmntaram. dua hi tatra dravyam, yasya devat vidhyate. tatrvaya dravyam updeyatvena codayitavyam, tasminn updyamne devatntare cprva sabandho vidhyate, tad ygntara bhavatti. itarad iha dravyam aduam, tad andya, prakte yge devat vidhyata ity uktam, tasmd adoa iti. NOTES: *{6/175: E2: 5,304; E6: 2,173}* ____________________________________________ snyyye 'pi tatheti cet // MS_6,5.7 // eva cet payasi, snyyye 'pi doa. tad api hy abhyudaye tatklpabhrad duam iti. ____________________________________________ na tasyduatvd aviia hi kraam // MS_6,5.8 // naitad evam, pacaarve hi dua dravyam, iha tdam evvatithate. nanu klpabhraena duam. na duyati, aviia hi kraam. abhyudaye pryacittavidhna due 'py upapadyate, klpardhe 'due{*6/176*} 'pi tat. akle hy abhipravttasya akyate devatvidhnam, na tu vinaasya. NOTES: *{6/176: E1,6,E2 (v.l.); E2: klpardhendue}* ____________________________________________ lakarth ӭtaruti // MS_6,5.9 // atha yad uktam, na prakte dravye devat ryate, ӭte carum iti tatra bhavati vacanam, na cbhyudayakle rapaa ktam astti, tat parihartavyam. atrocyate, lakartheya ӭtaruti, dharmalakarth{*6/177*} ӭte, ӭtasahacaritadharmaka iti. [705]{*6/178*} NOTES: *{6/177: E1 hat dharmalakarth in Klammern}* *{6/178: E2: 5,305; E6: 2,174}* ____________________________________________ upuyje 'vacand yathprakti // MS_6,5.10 // tasminn evbhyudaye saaya. kim upuyge 'pi devatpanayo bhaven neti. ki prptam. upuyjo yathprakti syt. kasmt. avacant, yathmūu vacanam, madhyamnm agnaye dtre puro{*6/179*} sthavihnm indrya pradtre dadhani caru, kodihn viave ipiviya ӭte caru iti. naitad upuyje 'sti. tasmt sa yathdevata syt. NOTES: *{6/179: E1,6; E2: puroa}* ____________________________________________ apanayo v pravtty yathetarem // MS_6,5.11 // vabda paka vyvartayati. upuyjasypanaya. kena kraena. pravtty, akle tantrapravttir devatpanayasya kraam. kut. na hy atrbhyudaye sati taul vibhgrtham updyante. ki tarhi. abhyuditasya havio vibhga ucyate, abhyudayenparhnasyeti{*6/180*}. katham avagamyate. yasybhyudiyd ityaviearavat, sarvasyaiva hy apardhenbhyudeti, apardha ckle tantrapravtti. eva ca sati na tad dhavis taulai akya vieum. tasmd upuygasypi{*6/181*} vibhga. tredh tauln vibhajed iti hy anena vkyena devatpanaya kriyate, vidhir hy atra vibhajed iti. vibhga kuryd ity artha{*6/182*}. katham iti. vibhge vieapary uttari vkyni. idam ida ca dravyam asyai devatyai, idam ida csy iti. yasya dravyasya vieavibhgo nsti, tasypi vibhajed iti smnyavibhga. tasmd yathaivetare vibhga, evam upuyjasypti. athav, upuyjadravyt [706]{*6/183*} prvea vkyenpant devat. na tad aparea vkyena devatntare{*6/184*} sayojitam. tasmt praham eva tat. NOTES: *{6/180: E1; E2: abhyudayenparddhasyeti; E6: abhyudayenparhasyeti}* *{6/181: E1,6; E2: upuyjasypi}* *{6/182: E1 hat vibhga kuryd ity artha in Klammern}* *{6/183: E2: 5,306; E6: 2,174}* *{6/184: E1,6; E2: devatntarea}* ____________________________________________ nirupte syt tatsayogt // MS_6,5.12 // asminn evodharae saaya. ki yadi nirupte 'bhyudayo 'vagamyate, tadbhyuditei, utnirupte 'pti. ki prptam. nirupte 'vagate 'bhyuditei syt. kuta. tatsayogt, nirvpasayogo hi bhavati, yasya havir niruptam iti. tasmd anirupte naitad vidhnam iti. ____________________________________________ pravtte v prpan nimittasya // MS_6,5.13 // vabda paka vyvartayati. akle tantrapravttimtre syd etad vidhnam. prpta hi tvaty eva nimittam, yasya havir abhyudetti havir grahaa lakaatvena. yasya havir abhyudetti havir lakita udayo nimittam, pravtta havir lakayati, nodsnam. tasmt, havir abhyudetty ucyamne pravtta havir abhyudetti gamyate. na hi tan niruptam ity etena akya vieayitum. bhidyeta hi tad vkyam. yasya havir niruptam, nniruptam{*6/185*} ity evam apekyae havir abhyudetti na akyate vidhtum. tasmd anirupte 'pūir iti. NOTES: *{6/185: E1,6,E2 (v.l.); E2 om. nniruptam}* ____________________________________________ [707]{*6/186*} NOTES: *{6/186: E2: 5,307; E6: 2,175}* ____________________________________________ lakaamtram itaram // MS_6,5.14 // atha yad uktam, niruptasayogo bhavati, yasya havir niruptam iti, lakaamtram etan niruptam iti. kasmicit padrthe tasya pravtta ity artha. ____________________________________________ tath cnyrthadaranam // MS_6,5.15 // anyrtho 'pi caitam artha darayati, sa yady aghta havir abhyudiyt, prajtam eva. tadai vratacary, yat prvedyur dugdha dadhi havir tacana tat kurvanti, pratimucanti vatsn, tn eva tat punar apkurvanti, tn aparhe parakhaypkaroti. tad yathaivde prajtam mvsya havir evam eva tad yady u vratacary v nodaseta, ghta v havir abhyudiyd itarath tarhi kuryt, etn eva tauln saktphalktn{*6/187*} iti, aghte haviy anya vidhi bruvan ghte 'py anirupte vbhyudaye pryacitta darayati. NOTES: *{6/187: E1,6; E2: suphalktn}* ____________________________________________ anirupte 'bhyudite prktbhyo nirvaped ity marathyas taulabhtev apanayt // MS_6,5.16 // pravttamtra nimittam iti sthitam. naimittikas tu devatpanayo devatntarasayoga ca, ki nirvpottarakla taulvasthe havii kartavyo nirvpas tu prktbhya eva syt, jte 'bhyudaye, uta vaiktbhya eveti saaya. ki tvat prptam. [708]{*6/188*} anirupte 'bhyudite prktbhyo nirvaped ity marathya cryo manyate sma. kuta. taulabhtev apanayt. taulabhtev apanaya ryate, yasya havir nirupta purastc candram abhyudeti tredh tauln vibhajed ity abhyudayvagamd anantara taulavibhgam ha. so 'taulabhteu nvakalpate. tasmd anirupte taulbhvd anapant devat prktya iti prktbhya eva nirvaped iti. NOTES: *{6/188: E2: 5,308; E6: 2,175}* ____________________________________________ vyrdhvabhgbhyas tv lekhanas tatkritvd devatpanayasya // MS_6,5.17 // tuabda paka vyvartayati. vyrdhva y bhajante karma, tbhyo nirvaped ity lekhana cryo manyate sma. kuta. tatkritvd devatpanayasya, yasmd akle tantrapravttikrito devatpanaya, tasmd apant devateti vyrdhvabhgbhyo nirvaptavy. ____________________________________________ vinirupte na munm apanayas tadguatvt // MS_6,5.18 // atha prrabdhe caturmuirnirvpe 'parisampte bhavati saaya, yan nirupta tan niruptam eva, avaia ki prktbhyo nirvaptavyam, ki vaiktbhya, uta tƫm eveti. ki prptam. vinirupte sminirupta ity artha{*6/189*}. na tatra devatpanaya syt. kuta. tadguatvt, nirvpasya guo devat, na munm, [709]{*6/190*} sa ca nirvpas tad devatka. kuta. catusakhyprarthatvd abhysamtra kartavyam. tac cbhysamtra puna kriyate, prvam eva kte tasmin nirvpe na devatpant. sa evya puna kriyate, punar api kriyamnasynapantaiva devat bhavitum arhatti prktbhya eva nirvaptavyam. na cottaro mui pthak padrtha, yena devatpanayo bhavet. ktasya nirvpasya sakhypraam etat kriyate. tasmd anapanaya iti. NOTES: *{6/189: E1 hat sminirupta ity artha in Klammern}* *{6/190: E2: 5,309; E6: 2,176}* ____________________________________________ aprktena hi sayogas tatsthnyatvt // MS_6,5.19 // na prktbhyo nirvaptavyam. kbhyas tarhi. vaiktbhya. kuta. aprktena devatvieea sayoga ryate, ndhiktena, tredh tauln vibhajed iti prktbhya cchidya vaiktbhyo nirvaptavyo vidhyate, t idn tatsthny. tasmd vinirupte nivtt devat any, any copajt. tasmd vaiktn sayogena nirvpaea kartavya iti. ____________________________________________ abhvc cetarasya syt // MS_6,5.20 // abhvd itarasyrdhasya devatsayuktasya, na nirvpo bhavati devatsayukta. yadi nirvpo 'rdha{*6/191*} anyadevatyo 'rdho 'py anyasyai devatyai, naiva nirvpa itaradevatko vetaradevatko v{*6/192*}. tasmt tƫm eva nirvaptavyam, avayam anyataratra sakalpabhedo bhavati. [710]{*6/193*} NOTES: *{6/191: E2: nirvpe 'rdho}* *{6/192: E1,6; E2: itaradevatka prkta itaradevatko v}* *{6/193: E2: 5,310; E6: 2,177}* ____________________________________________ snyyasayogn nsanayata syt // MS_6,5.21 // abhyuhiteir{*6/194*} evodharaam. tatra ryate, dadhani caru, ӭte carum iti. tatra sadeha. ki sanayato bhavaty abhyudaye pryacittam, utvieeeti. ki prptam. sanayato 'bhyudaye pryacittam. kuta. snyyasayogt, sanyyyasayogo hi bhavati, ӭte carum, dadhani carum iti, ӭtdyabhvt, nsanayato bhavitum arhati, vaiguya hi tath syt. NOTES: *{6/194: E1; E2,6: abhyuditeir}* ____________________________________________ auadhasayogd vobhayo // MS_6,5.22 // vabda paka vyvartayati. ubhayor api syt, na kevalasya sanayata, auadhasayogt{*6/195*}, ye madhyam ye sthavih ye kodih iti bhavaty auadhasayoga, sa ca akyo 'sanayatpti. tasmn nsati krae 'sanayato nivarteta. ubhayor{*6/196*} api pakayo pryacittam iti. NOTES: *{6/195: E1,6; E2: sanayata. kuta. auadhasayogt}* *{6/196: E1,6; E2: ata ubhayor}* ____________________________________________ vaiguyn neti cet // MS_6,5.23 // iti yad uktam, asanayato dadhna ӭtasya cbhvt tadadhikaraat nsti. tasmd vaiguya tasmin paka iti, tat parihartavyam iti. ____________________________________________ ntatsaskratvt/76.5.24// naitad evam. na hi dadhyadhikaraa caro rapae ryate. ki tu yath sthavih indrya pradtre, eva dadhy api devatsabandhrtha [711]{*6/197*} vidhyate, na carusabandhrtham iti. bhidyeta hi tath vkyam, sthavih devatyai, dadhani ca te kartavy iti. saptamsayogas tu prpte 'rthe 'nuvda. tasmd avivakita te shityam, lakaatvena hi te ryanta iti, na hi payo dadhi ca nstti sthavihn na devatpanayo bhavati. asanayato 'py arthd apsu rapayiyata iti. NOTES: *{6/197: E2: 5,311; E6: 2,177}* ____________________________________________ smyutthne vivajitkrte vibhgasayogt // MS_6,5.25 // idam mananti, yadi satrya dkit atha{*6/198*} smyut tiheran, somam apabhajya vivajit atirtrea sarvastomena sarvaphena sarvavedasadakiena yajerann iti. tatra sadeha. ki krtarjakasyotthne vivajit, uta pravttamtrasyeti. ki prptam. smyutthne vivajit krte syt. kuta. vibhgasayogt, somam apabhajya vivajit yajerann iti. ye hy akrte rjany uttianti, te somavibhgbhvd vaiguya syt. tasmt krtarjak uttihanto vivajita kuryu. NOTES: *{6/198: E2: dkitn; E2 (v.l.), E1,6: dkit atha}* ____________________________________________ pravtte v prpan nimittasya // MS_6,5.26 // vabda paka vyvartayati. pravttamtrasyotthne syt. kuta. prpan nimittasya, smyutthna nimitta vivajita, [712]{*6/199*} tac ca prptam, na ca tac chakya vieayitum, krte some{*6/200*} smyutthnam iti. NOTES: *{6/199: E2: 5,312; E6: 2,312}* *{6/200: E1,6; E2: krte yadi}* ____________________________________________ derthetar ruti // MS_6,5.27 // atha yad uktam, akrte rjany uttihanto vibhgbhvd vigua kuryur iti. tat pratihartavyam. atrocayate, na vibhgo vidhyate. bhidyeta hi tath vkyam. smyutthne vivajit yajeran, somasya tv apabhga{*6/201*} ktveti. tenpabhajyety anuvda. katham prptir iti cet. arthd uttihat vibhgo bhavati dhanasya. so 'ya sarvadravy vibhga somavibhgena lakyate, soma vibhajynyni ca dravyty derthetar rutir bhavati. tasmt krte ckrte ca rjany uttihat vivajid iti. NOTES: *{6/201: E1,6; E2: vibhga}* ____________________________________________ dkparime yathkmyaviet // MS_6,5.28 // jyotioma praktya ryate, ek dk, tisra upasada, pacam prasuta{*6/202*} iti. tisro dk, dvdaa dk iti bahni dkparimny mntni. teu sadeha. kim aniyama, yad v tad v parimam updeyam, uta dvdaa dk iti. ki prptam. dkparime yathkm syt. nsti niyama. kuta. aviet, na kacana [713]{*6/203*} viea updyate. tasmd yatkicit parimam updeyam iti. NOTES: *{6/202: E1,6; E2: pacam prasta}* *{6/203: E2: 5,314; E6: 2,179}* ____________________________________________ dvdahas tu ligt syt // MS_6,5.29 // dvdaha eva parimam updyeta. kuta. ligt smarthyd ity artha{*6/204*}. ki smarthyam. dvdaa rtrr dkito bhti vanvteti{*6/205*} nityavad mnyate, na pkikam. tad eva nitya kurvan, na aknoty anyat parimam updtum. tasmd dvdaha eva parima niyamyeta, anyni parimni viktau bhaviyatti naim narthakyam iti. NOTES: *{6/204: E1 hat smarthyd ity artha in Klammern}* *{6/205: E1,6; E2: nvatveti(?)}* ____________________________________________ pauramsym aniyamo 'viet // MS_6,5.30 // gavmayane ryate, purastt pauramsy caturahe dkerann iti. tatra sadeha. kasy pauramsy iti. ki prptam. pauramsym aniyama iti. kuta. aviet, ntra kacid vieavacana abda updyate. ____________________________________________ nantaryt tu caitr syt // MS_6,5.31 // tuabda paka vyvartayati. naitat, aniyama iti, caitr, paurams tu bhavet. kuta. nantaryt, pauramsm uktvnantara vkyaee caitr sakrtyate, purast pauramsy caturahe dkeran. tumukha vai paurams savatsa[714]{*6/206*}rasya, y caitr pauramsti. atra sadigdheu vkyaed{*6/207*} iti caitr niyamyeta. NOTES: *{6/206: E2: 5,315; E6: 2,179}* *{6/207: MS 1.4.29}* ____________________________________________ mgh vaikëakrute // MS_6,5.32 // vabda paka vyvartayati. na caitad asti caitrti. ki tarhi. mghti. kuta. ekëakrute, kraye hy ekëakrutir bhavati. tem ekëaky kraya sapadyata iti. tasmn mghy purastc caturahe dkitasyaikëaky kraya akyate kartum, na caity. tad etat smarthya nma ligam, tat vkyasya bdhaka bhavati. tasmn mgh pauramsti. ____________________________________________ any apti cet // MS_6,5.33 // iti cet payasi, mgh paurams, evam ekëaky kraya sapatsyata iti. tan na, asarv aamya{*6/208*} ekëak, dvdaaikëak iti, tena na doa. NOTES: *{6/208: E1,6; E2: sarv apy aamya}* ____________________________________________ na bhaktitvd e hi loke // MS_6,5.34 // naitad evam, bhkto hy anysv aamūv ekëakabda. e hi mukhy, y mghy vttym{*6/209*}, mukhyagauayo ca mukhye sapratyaya. tasmn mghy eva pauramsti. NOTES: *{6/209: E1,6; E2: vtt}* ____________________________________________ dkpardhe cnugraht // MS_6,5.35 // ekëaky dkeran, e vai savatsarasya patn, yad ekëak{*6/210*}, ity uktv puna, caturahe purastt pauramsy dk vidhya, tem ekëaky kraya sapadyate, tenaikëak [715]{*6/211*} na chava kurvantti, dkta pracyutm ekëak krayea tu ghan mghy pauramsy adhikra darayati. asy ca mghym aamym abhjyamny bhavati mantra, y jan pratinandanti rtr dhenum ivyatm/ savatsarasya y patn s no astu sumagal// ity{*6/212*} aakyai surdhase svheti, ysau mghy aam, tm ekëak darayati. NOTES: *{6/210: Tait.S. 7.4.8.2}* *{6/211: E2: 5,316; E6: 2,180}* *{6/212: E2 om. iti}* ____________________________________________ utthne cnupraroht // MS_6,5.36 // utthne cnupraroha darayati. tn uttihata auadhayo vanaspatayo 'nuttihantti{*6/213*}, vasanta utthna darayati. tasminn oadhayo vanaspataya cottihanti. tasmd api s niyamyate. NOTES: *{6/213: Tait.S. 7.4.8.3}* ____________________________________________ asy ca sarvaligni // MS_6,5.37 // rta v ete savatsarasybhidkante, ya ekëaky dkanta{*6/214*} iti. rt yasmin kle bhavanti, sa rta kla. tena crt bhavanti. tasmn mghy aamy ekëaketi. tath, vyasta v ete savatsarasybhidkante, ya ekëaky dkanta iti. ayanaparivttir vyastaabdenocyate. tath, apo nbhinandanto 'vabhtham abhyavayantti caitry dkit abhinandanto 'bhyaveyu. tasmd api mgh pauramsti. [716]{*6/215*} NOTES: *{6/214: Tait.S. 7.4.8.1}* *{6/215: E2: 5,316; E2: 2,180}* ____________________________________________ dkklasya iatvd atikrame niyatnm anutkara prptaklatvt // MS_6,5.38 // ida ryate, tasmd dkito na dadti, na pacati, na juhotti, jyotiome sammananti. yadi{*6/216*} tu daivn mnud v pratibald dkitkla utkyate, tatra sadeha. ki dnahomapknm utkara, uta neti. ki prptam. anutkara, niyat hi dnahomapk, yvaj jvam, agnihotra juhottyevamdibhi rutibhis tem apavda, yev ahasu sgo jyotiomo vihita, tvanty ahni muktvnyev ahasu kartavy. jyotiomavidhnaklt parato 'pratiiddh. tasmt kartavy, prpto hi te kla iti. NOTES: *{6/216: E1,6; E2: sammananti, tio dk ityevamdi. yadi}* ____________________________________________ utkaro v dkitatvd aviia hi kraam // MS_6,5.39 // vabdt pako viparivartate. yad uktam, naiam utkara iti, naitad evam. utkavy{*6/217*}. kuta. dkitatvt, dkitasya te pratiiddh, na dkito yasmin kle. laka hi eva syt, yath tu vaya brma, tath ruti kraam. prk cvabhtht, aya dkita eva. aviia hi kraam, yad eva jyotiomavidhnakle, tad evtikrnte 'pi. ubhayatra hi dkitatva hi kraam. tasmt tem utkara iti. [717]{*6/218*} NOTES: *{6/217: E2: utkraavy}* *{6/218: E2: 5,317; E6: 2,181}* ____________________________________________ tatra pratihomo na vidyate, yath prvem // MS_6,5.40 // tatrotkyame jyotiome{*6/219*}, akteu homeu ki parisakhyya hom kartavy, uta neti. ki prptam. parisakhyya hom kriyeran. ki kraam. avayakartavyatay hi te vihit hom. atipann api kartavy eva. tath hy em avayakartavyat anught bhaviyati. pradhnamtra tu niyatam, ntra klnurodha kartavya, nadvegasthnyatvt. yady apy atikrnt kl, atikrntn parisakhyya pradhnamtri kartavyni, yathvayakartavya bhuktibhtakadndi, yad atikrnta bhavati, tat parisakhyya kriyate, evam idam apti. eva prpte brma, tatra pratihomo na vidyate, yath prvem, kartavyam aktv kuryt, nkartavyam. akartavy caite, pratiiddhatvt, yath prvem asati kltikrame 'ktn na pratihoma, evam em apti. NOTES: *{6/219: E1 (v.l.) jyotiomakle}* ____________________________________________ klaprdhnyc ca // MS_6,5.41 // klaprdhnya ca bhavati, nimittatvena tasya rutatvt. tadabhve vihitam eva na bhavati. pradhnamtra yady api niyamyeta, tathpi nimitte kle. sa ca nadvegasthnya kle 'tikrnta, ato na pratihoma kartavya iti. [718]{*6/220*} NOTES: *{6/220: E2: 5,318; E6: 2,182}* ____________________________________________ pratiedhc cordhvam avabhthd ee{*6/221*} // MS_6,5.42 // rdhvam avabhthd udavasnyy ier ye hom, tev atipanneu daivena mnuea v pratibalena bhavati saaya. ki pratihoma kartavya, uta neti. ki prptam. kartavya iti, unmuktadko hi sa tad bhavati, dkm unmocanrtho hy avabhtha. tasmt kartavy, te na kt iti. eva prpte brma, rdhvam avabhtht, udavasnyy ie, atipannn na pratihoma syt. kuta. pratiedht, pratiedho hi bhavati, etay punardheyasasmitayeygnihotra{*6/222*} hotavyam iti, prg udavasnyy, homasya pratiedha. yvad udavasnyotkyate, tvat pratiedha. eva ruti, itarath laka syt. tasmd akartavy, te na kt iti, na syt pratihoma iti. NOTES: *{6/221: E6 (?); E2,6: ie}* *{6/222: E1,6; E2: dheyasamitayevgnihotra}* ____________________________________________ pratihoma cet syam agnihotraprabhtni hyeran // MS_6,5.43 // etev evodharaeu bhavati saaya. ki pratihome syam agnihotraprabhtny rabhyeran{*6/223*}, uta prtaragnihotraprabhtnti. nanu nsty eva pratihoma iti sthitam. ucyate, astti ktv cintayma. ktv cinteyam, anyeu sadanyyedharaev asy prayojanam asti [719]{*6/224*} iti cintyate. ki prptam. aniyama, arthaktatvt. eva prpte brma, yadi pratihoma kriyate, syam agnihotraprabhtni hyeran. kuta{*6/225*}. syam agnihotrd rabhytipannni, tenaivnuprvea pratihotavynti. NOTES: *{6/223: E1 (v.l.) hyeran}* *{6/224: E2: 5,319; E2: 2,182}* *{6/225: E2 om. syam agnihotraprabhtni hyeran. kuta}* ____________________________________________ prtas tu oaini // MS_6,5.44 // oaisasthe somo 'tipanneu{*6/226*} homeu sadeha, ki syam agnihotreeti, uta prtar iti{*6/227*}. ki prptam. syam agnihotreeti prvasminn adhikaraa uktam, utsargea sarvatraivam iti prptam. tath prpta ucyate, prtas tu oaini, oaisasthe prtaragnihotrdny atipannnti prtaragnihotrd eva samrabhynti. NOTES: *{6/226: E1,6; E2: jyotiome 'tipanneu}* *{6/227: E2: agnihotrea pratihotavyam uta prtar agnihotreeti}* ____________________________________________ ____________________________________________ pryacittam adhikre sarvatra doasmnyt // MS_6,5.45 // darapramsayo ryate, bhinne juhoti skanne juhotti. tatra ki darapramsayor evaitat, bhinne skanne ca pryacittam uta yatra bhidyate skandati ceti. ki prptam. [720]{*6/228*} prakarae yat pryacittam evajtyka kicid utpannam, tat sarvatra yatra yatra bhidyate skandati v, tatra tatra syt. kasmt. doasmnyt, samna nimitta skandana bhedana v. sa evtra doa ity abhipretam. prakarad darapramsayo pryacittam, vkyd anyatrpi, prakarac ca vkya balya. tasmt sarvatra skanne bhinne ca pryacittam iti. NOTES: *{6/228: E2: 5,319; E6: 2,183}* ____________________________________________ prakarae v abdahetutvt // MS_6,5.46 // prakaraa eva bhinne skanne v pryacittam. kuta. abdahetutvt, tena prktenrthena sahaikavkyat, e homnm. tato homavato ygasya pratyyane prakto yajeteti abdo hetu. eva cet tadupakrerthavn bhaviyatti, itarath vin vkyena, phala kalpayitavya syt. tasmt vkya phalbhvenaiva bdhitam iti ktv prakaraam anughtavyam iti. ____________________________________________ atadvikra ca // MS_6,5.47 // na ca, atadvikro 'gnihotra jyotiomo v. na darapramsavikra. yadi tadvikro bhavet, tatrpi skanne bhinne v pryacitta syd iti. ____________________________________________ vypannasypsu gatau yad abhojyam ry tat pratyeta // MS_6,5.48 // vypannam apsu praharatti ryate. ki vypannam ity ucyata iti tad abhidhyate, vypannam, dƫita yena kryena [721]{*6/229*} kriyate. ki tat. yad abhojyam rym, keakv apannam{*6/230*} anyena vopaghtenopahatam, tad vypannam iti. NOTES: *{6/229: E2: 5,320; E6: 2,183}* *{6/230: E1,6; E2: abhidhyate, keakv apannam, anyena vopaghtenopahatam, tadvypabhojyam rym, eakv apannam}* ____________________________________________ vibhgarute pryacitta yaugapadye na vidyate // MS_6,5.49 // prastotrudgtror{*6/231*} udgtpratihartor v yatrpaccheda{*6/232*}. ki tatra pryacitta syt, neti bhavati saaya. ki tvat prptam. pryacitta yaugapadye na vidyate. kuta. vibhgarute, vibhakte 'pacchede pryacittam mananti. apaccheda cya vibhga, sa ubhbhy sdhyate, iha caikena sdhyamne ryate pryacittam, udgtr pratihartr v. na ca yad aparea saha kriyate, tat kevalena kta bhavati. yadi hi kevalena kta syt, tena ktam{*6/233*}, apara ki kuryt. tasmn na yugapad apacchinnayo pryacittam iti. NOTES: *{6/231: E1,6; E2: jyotiome prastotrudgtror}* *{6/232: E1,6; E2: yatra yugapad apaccheda}* *{6/233: E1,6; E2: kte}* ____________________________________________ syd v prptanimittatvt klamtram ekam // MS_6,5.50 // syd v pryacitta yaugapadye 'pi. prpta hi nimittam apaccheda udgtu pratihata{*6/234*} ca. yatra hi dvayor apaccheda, tatra dvv apy apacchinnau, eko 'py aparo 'pi. sayuktasya hi pthagbhvo 'paccheda, sa cobhayastho 'pi. ekenpi tatrpaccheda kriyate 'napekyparam, aparepi. klamtra tu tatraikam, na ca [722]{*6/235*} klaikyd apacchedayor aikya bhavati. tasmt pryacitta yugapad apacchede 'pi. NOTES: *{6/234: E1; E2,6: pratihartu}* *{6/235: E2: 5,321; E6: 2,184}* ____________________________________________ tatra vipratiedhd vikalpa syt // MS_6,5.51 // yady udgtpratihartro yugapad apacchedo bhavati, tatra sadeha. kim adkiyam, sarvasva v vikalpa{*6/236*}, uta samuccaya iti. ki prptam. tatra vipratiedhd vikalpa syt. viruddhau hy etau kalpau, sarvasvam adkiya ca. tasmd vikalpo bhavitum arhati. NOTES: *{6/236: E1,6; E2: veti bhavati vikalpa}* ____________________________________________ prayogntare vobhaynugraha syt // MS_6,5.52 // vabda paka vyvartayati. na caitad asti, vikalpa iti, ubhayor vidhnt. sarvgopasahr prayogavacana evam upapadyate. vikalpe hi pake bdha, tasmt samuccaya. atha yad uktam, virodhd vikalpa iti. ucyate, prayogntare vobhaynugraha syt, tena punar yajetety ucyate. dvis tasya prayoga. tatraikasmin prayoge, eka kalpa. anyasminn aparo bhaviyati. evam avirodha, tasmd ubhaya pryacittam iti. ____________________________________________ na caikasayogt // MS_6,5.53 // na caitad evam. kuta. ekasayogt, sa eva yga puna kriyeta. yady anyatarea vin vaiguyam ity avadhryeta, sarvasve kriyame 'dakiybhvd vigua syt. nnyasmin prayoge kriyame 'nya prayogo 'nughyate, na cdkiyasya [723]{*6/237*} sarvasvadnasya ca prdhnyam, guavat prayogea karma sabandhayitavyam. tasmd vikalpa. NOTES: *{6/237: E2: 5,321; E6: 2,185}* ____________________________________________ paurvparye prvadaurbalya praktivat // MS_6,5.54 // yatrnuprvea bhavaty apaccheda, tatra ki prvanimitta pryacittam, utottaranimittam iti bhavati saaya. ki prptam. prvasya balyastvam, prvpacchede yan naimittika prptam, tasmin sati tadviruddha na akya kartum. na cakyam upaderha bhavati, prvavijna prptam iti na saaya. tasmt tadavirodhennyat krya na viruddham. kva tarhi tat syt. yatra kevala nimittam. tasmt prvavijna balavat. eva prpte brma, paurvparye prvadaurbalya syt. kuta. khytena hi yo 'rtha kartavya ity ucyate, tatraitad anubuddha yath akyeta, tatheti. tat prvavijnabdhena{*6/238*} akyate, nnyath. tena prvavijna bdhitveda kartavyam iti bhavati abdrtha. nanu prvavijna ida upapadyate, yad anyad virodhaka vijna bhaviyati, tan mithyeti. abhta hi tan na{*6/239*} akyam rayitum, ida nma tad iti. na ca, apratiiddhe tasmin na prvavijna sabhavati. tasmd apratiiddha bhaviyat{*6/240*}, yad tu tad bhavati, tad prvavijna bdhamnam evotpadyate. tad idn bdhita na aknoty uttara bdhitum iti, praktivat. yad dhi prkta vaiktena bdhyate, tatrpy etad eva kraam. nbdhitv prvavijna vaikta sabhavatti, prkta ca prvam, yato viktau tad apek. pratyakatvd vaiktam numnika prkta bdhata iti [724]{*6/241*} cet. pratyakatve 'pi sati naiva bdheta, yadi yathvarito 'yam khytrtho na bhavet. sati prvavijne 'akyatvt prkta{*6/242*} bdhetaiva. tasmt parabalyastva nyyyam eveti. NOTES: *{6/238: E2 (v.l.): prvavijna bdhitv}* *{6/239: E1,6; E2: tatra}* *{6/240: E1,6; E2: bhaviyati}* *{6/241: E2: 5,323; E6: 2,184}* *{6/242: E1,6; E2: 'akyatvt pratyaka prkta}* ____________________________________________ ____________________________________________ yady udgt jaghanya syt punaryaje sarvavedasa dadyd yathetarasmin // MS_6,5.55 // yad pratihartu prvam apaccheda tata udgtu, tatrdakienev{*6/243*} punar yaavyam. tatra sadeha. punar yge ki dvdaaata dtavyam uta sarvasvam iti. ki prptam. dvdaaatam. kuta. eva hy mnyate, tatra tad dadyt, yat prvasmin dsyan{*6/244*} syt{*6/245*}. prvasmi ca prayoge jyotiomadakiaiva prpt. tasmd dvdaaatam iti. eva prpte brma, tatra punaryaje sarva{*6/246*} dadyt, yathetarasmin prvasminn ahani sarvasvam{*6/247*}. katha tatra sarvasvam iti cet{*6/248*}. pratihartur apacchedt. pratihartary apacchinne dvdaaata bdhitv sarvasva dsyan{*6/249*} bhavati. nanu prvasminn ahani dvdaaatam apy asau dsyann st. satyam, sarvasvadnena ta ubhaya{*6/250*} pradatta bhavati. tasmt tad deya. nanv arvg api dvdaaatt sarvasvam. naitad evam, adhikte{*6/251*} dvdaaate sarvasvam apy adhika bhavati. api ca prvasminn ahani naiva dvdaaata dsyan{*6/252*} bhavatti{*6/253*}. etvad dsyann{*6/254*} ity ucyate, yasyottarakle tvad dna{*6/255*} bhavati. na ca, prvasminn ahani dvdaaata dyate, tasmn na tad dsyann{*6/256*} ity avagamyate, mithybuddhi s, tattvena vyavahra. [725]{*6/257*} nanu ca sarvasvam api pratiiddha bhavati, tad apy asau na dsyann iti, spy asya mithybuddhi. nety ha, sbhysasya jyotiomasya prayoga. tatra prathamaprayoge 'dkiyavirodht sarvasva bdhyate. dvityaprayoge taddna codyate. tatra virodho nsti, tasyaiva yajasya sa eva prayoga. pratihart ca tasminn apacchinna iti dvdaaata bdhitv sarvasvam eva dsyan{*6/258*} bhavati. tasmt sarvasva tatra deyam iti. NOTES: *{6/243: E1,6; E2: tatrdkiyenev}* *{6/244: E1,6; E2: dsya}* *{6/245: E1,6; E2: syd iti}* *{6/246: E1,6; E2: sarvasva}* *{6/247: E1 hat prvasminn ahani sarvasvam in Klammern}* *{6/248: E1,6; E2: cen na}* *{6/249: E1,6; E2: dsya}* *{6/250: E1,6; E2: tbhaya}* *{6/251: E1,6; E2: agkte}* *{6/252: E1,6; E2: dsya}* *{6/253: E2 om. iti}* *{6/254: E2: etvad dhi dsyam}* *{6/255: E2: dsya; E2 (v.l.), E1,6: dna}* *{6/256: E1,6; E2: dsyam}* *{6/257: E2: 5,324; E6: 2,186}* *{6/258: E1,6; E2: dsya}* ____________________________________________ ahargae yasminn apacchedas tad varteta karmapthaktvt // MS_6,5.56 // ahargae yad bhavati kasmicid ahany udgtur apaccheda, tad sadeha. ki ktsno 'hargaa vartate, uta tad evhar iti. ki prptam. ktsno 'hargaa. kuta. aparair ahobhir vin, tad{*6/259*} vigua{*6/260*} bhavati, tasmd gaa{*6/261*} evvarteteti. eva prpte brma, yasminn apaccheda, tad evvarteta. kuta. karmapthaktvt, pthag etni karmi, nnyad ahar anyasya guabhtam, iveti ca yga parisampyeti gamyate, na sgam iti. yny aharantari shyyenopakariyanti, vidyanta eva tni. ata{*6/262*} shyya kariyantti. tasmt tad evvarteta. NOTES: *{6/259: E2: asau; E2 (v.l.), E1,6: tad}* *{6/260: E1,6; E2: viguo}* *{6/261: E1,6; E2: ahargaa}* *{6/262: E2 (v.l.) tata}* ____________________________________________ [726]{*6/263*} NOTES: *{6/263: E2: 5,325; E6: 2,187}* ____________________________________________ sanipte 'vaiguyt praktivat tulyakalp yajeran // MS_6,6.1 // satry udharaam, saptadavar satram sran, ya eva vidvsa satram sate ya eva vidvsa satram upayantti. tatra sadeha. ki samnakalpnm bhinnakalpn ca sahdhikra uta samnakalpnm eveti. ke puna samnakalp. rjanytribadhryavavasihavainyaunakn kavakayapasaktn nraso dvitya prayja, tannapd itarem. eva kecin nrasakalp, kecit tannaptkalp. tatra ki tvat prptam. sanipte bahn yajamnn ya eva tulyakalp{*6/264*}, ta eva saha satram sran. kuta. avaiguyt, itarath yasya kalpo nopasahriyeta, tasya vaiguya syt. yath praktv eva vin sdguyena, phalbhva evam ihpti. NOTES: *{6/264: E1,6; E2: tuly}* ____________________________________________ vacand v irovat syt // MS_6,6.2 // vabdt pako viparivartate. na caitad asti, bhinnakalpnm anadhikra iti, te 'py adhikriyeran. kuta. avieea{*6/265*} sarve yajamnn prpti. na ca bhinnakalpn pratiedha. nanu vaiguya bhinnakalpnm. atrocyate, [727]{*6/266*} vacant, smnyavacanena bhinnakalp api ght. tatra irovad bhdha syt, yath, puruaram upadadhtti{*6/267*} vacanasmarthyc chavairas sparana smtivipratiiddham api kriyate, evam ihpi. athav, iravat, yath, tapeye ghtavrato bhavatti vacand vrataduhi nivttym anymire g kalpayanti. evam etad api vacand bhaviyati. NOTES: *{6/265: E1,6; E2: kuta. aviet. avieea}* *{6/266: E2: 5,326; E6: 2,187}* *{6/267: Tait.S. 5.2.9.2}* ____________________________________________ na vnrabhyavdatvt // MS_6,6.3 // ____________________________________________ naitad asti, yad uktam, bhinnakalpnm apy adhikra iti, samnakalp evdhikriyeran. kuta. avaiguyt. atha yad uktam, vacand vaiguyenpi{*6/268*} setsyatti. tan na, anrabhyavdatvt, tad dhi vacant prakalpyate, yasminn akalpyamne vacanam anarthaka bhavati. yadi hy rabhya bhinnakalpn, etad ucyeta, tato vacanam anarthaka bhavatti bhinnakalpnm api satram abhyupagamyeta, na tv rabhya bhinnakalpn etad ucyate. samnakalpev arthavattsya vacanasya bhaviyati. tasmn na bhinnakalpnm adhikra iti. NOTES: *{6/268: E2 (v.l.): vaiguye 'pi}* ____________________________________________ syd v yajrthatvd audumbarvat // MS_6,6.4 // syd v bhinnakalpnm adhikra. kuta. yajrthatvt kalpasya. vasihdn nrasakalpo yajasya sdhaka. sa ca yaja sarve sdhraa, parakalpenpi siddha siddho{*6/269*} bhavati. yath, yajamnena samyaudumbar{*6/270*} parivsayantti yasya kasyacit parimena siddho yajo 'nyem api siddho bhavati. ucyate, nanu prayjasya vkyena puruasabandha. sa ca prakaraaprpt ygrthat bdhiyata iti. neti brma. phala [728]{*6/271*} hi tad kalpayitavyam. nanv itarathpy adam avaya kalpanyam. tatrocyate, satya kalpanyam. pramena tu prayogavacanaikavkyena, dvitye tu pake kalpayitv abdam, tenaikavkyat syt. athocyeta, kvacit sammntena sahaikavkyat bhaviyati. tathpy apraktena vyavahitena ca kalpyamn praktakalpany gurutar syt. NOTES: *{6/269: E2 (v.l.): siddhye}* *{6/270: E1,6,E2 (v.l.); E2: samitm audumbar}* *{6/271: E2: 5,327; E6: 2,188}* ____________________________________________ na, tatpradhnatvt // MS_6,6.5 // naitad evam, tatpradhnatvt. pururtho hy ea kalpa. katham. vasihdn{*6/272*} nraso yajgam iti. yac ca yasya yajgam, tena saha phalada karma tasya bhavati. tenaivam abhisabandha kriyate, vasihn{*6/273*} nrasena sahita karma phalada bhavatti. NOTES: *{6/272: E1,6; E2: vsihdn}* *{6/273: E1,6; E2: vsihn}* ____________________________________________ audumbary parrthatvt kaplavat // MS_6,6.6 // atha yad upavaritam, yathaudumbar tatheheti. prrthyam{*6/274*} audumbary, yajamno guatvena ryate. nanu tatrpi prayogavacana puruaprdhnya kuryt. naia doa, ekenpi yajamnena samit ceya sarve yajamnasamit bhavati. na tv ihaikasya saghte{*6/275*} sarve saghta. tasmd{*6/276*} audumbary prrthyam, kaplavat, yath, puroakaplena tu upavapantti{*6/277*} parrthakaplena tu upavaptavy ity updyate, evam etad apti. NOTES: *{6/274: E2: parrthatvd; E2 (v.l.), E1,6: prrthyam}* *{6/275: E1,6; E2: ihaikasya kalpe saghte}* *{6/276: E1,6; E2: saghto bhavati. tasmd}* *{6/277: E1,6; E2: tun upavapatti}* ____________________________________________ anyenpti cet // MS_6,6.7 // eva ced bhavn payati, yajamnena samnam, tat prayo[729]{*6/278*}jana svennyena{*6/279*} v yajamneneti. tath prayogntare yo yajamnas tenpi samna prpnoti. NOTES: *{6/278: E2: 5,328; E6: 2,189}* *{6/279: E1,6; E2: na svennyena; E2 (v.l.): tatsvennyena}* ____________________________________________ naikatvt tasya cnadhikrc chabdasya cvibhaktatvt // MS_6,6.8 // atrocyate, na prayogntarasya yajamna prasajyate. na tu yajamnaabde kacid viea, yato yajamnaabdd vyavasth syt. ki tarhi. ekatvasya vivakitatvt, na dvbhy yjamnni kartavynti nnya nyate. ha, anya eva tarhi sarvayjamneu bhavatu. naivam, kmina hy adhiktya, sgasya ygasya vacanam. yajamnaabda cvibhakta ihaudumbary samne. tasmn nnyo bhaviyati. ____________________________________________ saniptt tu nimittavighta syd bhadrathantaravad vibhaktaiatvd vasihanirvartye // MS_6,6.9 // tuabda paka vyvartayati. bahuu yajamneu saniptn nimittavighta syt. kuta. vibhaktiiatvt, vasihanirvartye prayoge nraso naimittika. anyasmis tannapn naimittika. yatrednm ubhaye kartra samahyena, tatra nirvttir na kevalena. tasmn na kevala kart. na ced vsiha kevala kart, tasmt tannimitta tatra na kartavyam, na cetaranimittam, ubhayor apy anyonyena vighta, bhadrathantaravat, tad yath, bhadrathantara pha bhavatti na bhadsdhanakam, na rathantarasdhanakam iti, naiva tatra bhan nimitta bhavati, na rathantara v. evam ihpti. [730]{*6/280*} NOTES: *{6/280: E2: 5,329; E6: 2,189}* ____________________________________________ api v ktsnasayogd avighta pratyeta{*6/281*} svmitvenbhisabandht // MS_6,6.10 // api veti paka vyvartayati. ktsna prati kevalasya karttvena sayogo bhavati, tasmd avighta naimittiknm. katha puna krtsnyena kartavyatvam{*6/282*}. svmitvenbhisabandht, karma prati svmitvena kevaln vasihdnm abhisabandho bhavati, karma puruam upakrakam, tad dhy ekaikasya aknoti phala nirvartayitum. tasmd ekaika ktsnasya karteti tan naimittika sarva prpnoti. yath tuamtre dyatm iti. yady api s tuaapitthayor mt, tathpi tasyai dyate. krtsnena hi tasya s mt bhavati. na hi vysajyate mttvam. tadvad ihpi draavyam. tasmd asamnakalpnm anadhikra. NOTES: *{6/281: E1; E2,6: pratyate}* *{6/282: E1,6; E2: karttvam}* ____________________________________________ smno karmavddhyaikadeena sayoge guatvenbhisabandhas tasmt tatra vighta syt // MS_6,6.11 // atha yad uktam, bhadrathantaravad iti, tat pariharayam. bhadrathantarayo smnor naimittikakarmavddhyaikadeena sayogo bhavati. tatra hy ubhayo sdhakatvam naikasya. stotraikadeena tu tatra smno sabandha, na ktsnena stotrea. guatvena hi tatra sma ryate, stotra prdhnyena. tasmt tatra vighta syt. ____________________________________________ vacant tu dvisayogas tasmd ekasya pitvam // MS_6,6.12 // ida sammananti, etena rjapurohitau syujyakmau [731]{*6/283*} yajeytm iti. tatra sadeha. ki rjo dvau purohitau yajeytm, uta rj ca purohita ceti. ki prptam. rjo dvau purohitv iti. kuta. purohitaabdt para dvivacana ryate, tacchabdavcyasya dvitva aknoti vaditum. purohita ca tacchabdavcya ruty, na rj. purohitavacana purohitaabda. lakaay yugapad adhikaraavacanaty hi tad bhavati. nanv ekasya dvau purohitau na sta. purohita vta iti hy updyamnasya vivakitam ekatvam iti. ucyate, vacand etad bhaviyati. ki hi vacana na kalpayet. etenaiva kraena dvau bhaviyata, yath vacanenäjalin juhotty ekasyaiva dvau p bhavata, yady api savyo prptas{*6/284*} tathpti. NOTES: *{6/283: E2: 5,330; E6: 2,190}* *{6/284: E1; E2,6: savyo 'prptas}* ____________________________________________ arthbhvt tu naiva syt // MS_6,6.13 // tuabdt pako viparivartate{*6/285*}. naiva syt, dvau purohitv iti. kuta. arthbhvt, naivyam artho 'sti, dvau purohitv iti. ekasya rja eka eva purohita updeyatvena hi ryate, purohita karotti, ekatva vivakitam. nanu vacand ity uktam. ucyate, na tu vacand etac chakyam, saskranimittatvt purohitaabdasya. kriyamo 'pi na purohita syt. NOTES: *{6/285: E2 (v.l.): vyvartyate}* ____________________________________________ arthna ca vibhaktatvn na tacchrutena sabandha // MS_6,6.14 // arthn ca vibhaktatva ryate, tejasastavo brhmaasya, vryasastavo rjanyasya. tbhy varbhy tena tena phalena sabandho 'ndyate. tasmd api na dvau purohitv iti{*6/286*}. [732]{*6/287*} NOTES: *{6/286: E1,6; E2: purohitv ekasya rja iti}* *{6/287: E2: 5,331; E6: 2,191}* ____________________________________________ pe pratyagabhvd asabandha pratyeta // MS_6,6.15 // atha yad uktam, etasmd eva krad ekasyaiva puruasya dvau p bhavata iti. yukta tatra, pe pratyagabhtatvt, ajali pratyagabhto{*6/288*} dakiasya pe svaya pi. tena vinäjalir eva na bhavati. na hi dvbhy dakibhym ajalir ity ucyate. tasmd rj ca purohita ca syt. nanu tatra rjapurohita ca rjapurohita ca rjapurohitau yajeytm iti. ucyate, na tau syujyakmau bhavata. sa rj purohitena sahaikakryo bhavati, na tu purohita purohitena. ubhv api tau hi rjnam abhicarantau purohitv ity ucyete, na hi tv{*6/289*} icchantau, saskraabdo hi purohita iti. nanu laka bhavati bhavatpake. ucyate, rutyabhve lakaaypi vyavahro bhavati, yath, agnau tihati, avae tihatti. tasmd rj ca purohita ca rjapurohitv iti. NOTES: *{6/288: E1,6; E1 (v.l.): ajalau pratyagabhtau; E2: ajalau pratyagabhto}* *{6/289: E1,6; E1 (v.l.),E2: tam}* ____________________________________________ satri sarvavarn aviet // MS_6,6.16 // iha satry udharaam. ya eva vidvsa satram sate, ya eva vidvsa satram upayantti. tatra sadeha. ki satri traym api varnm, uta brhmanm eveti. ki prptam. satri sarvavarn bhaveyur iti. [733]{*6/290*} kasmt. aviet, na hi kacid viea ryate. amū varn satri bhavanti, amū neti. tasmt traym api varnm adhikra iti. NOTES: *{6/290: E2: 5,331; E6: 2,191}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_6,6.17 // ita ca payma, tray satrti. kuta. ligadarant. ki liga bhavati. evam ha, brhadgira brhmaasya brahmasma kuryt, prthuraya{*6/291*} rjanyasya ryovjya vaiyasyeti dvdahe bhavati vacana brhmasmavidhnaparam, tasmin rjanyavaiyn darana bhavati. tasmd api sarvavarnm adhikra iti. NOTES: *{6/291: E1; E2,6: prthurama}* ____________________________________________ brhman vetarayor{*6/292*} rtvijybhvt // MS_6,6.18 // vabda paka vyvartayati. na caitad asti, traym api varnm iti{*6/293*}. ki tarhi. brhmanm eva syt. kuta. itarayor rtvijybhvt. itarayor hi varayo rjanyavaiyayor rtvijya pratiiddham. svayam evrtvijyena ca vin viguatvam. tasmd brhmanm eva syt. NOTES: *{6/292: E1,6; E2: cetarayor}* *{6/293: E1,6; E2: varnm adhikra iti}* ____________________________________________ vacand iti cet // MS_6,6.19 // iti cet payasi, rjanyavaiyayor vaiguyam padyata iti. vacand yajamn santa tvijo bhaviyanti, ye yajamns ta tvija iti. ke punar yajamn. ye tatra phala{*6/294*} kmayamn satrakarmai pravtts te rjany api vaiy api. tem tvikkarma vidhyate. tatraitat syt, yem rtvijya akya kartum, tem eva tad brhmanm{*6/295*}. pratiiddha [734]{*6/296*} hi rjanyavaiynm, na tem idam rtvijyavidhnam iti. naitad evam, yathaiva brhman yajamnnm aprpta vacanavidhnd bhavati, evam abrhman api yajamnn vacanaprmyd eva bhavitum arhatti. tasmd rtvijyasaskt rjanyavaiy api satram srann iti. NOTES: *{6/294: E1,6; E2: satraphala}* *{6/295: E1,6; E2: brhman akyam}* *{6/296: E2: 5,333; E6: 2,192}* ____________________________________________ na svmitva hi vidhyate // MS_6,6.20 // naitad evam. svmitvam anena vacanena vidhyate, evakm satram srann iti vidhyate, nrtvijyam. atha ye yajamns ta tvija ity anena vacanena vihitam rtvijyam iti. ucyate, tad api na. katham. ntrai vacanavyakti. ye yajamn ity uddeapadam{*6/297*}, tvija iti vidheyapadam. tath hi sati, rtvijyam aga yajamnasaskraka vidhyeta, na yajamn rtvijyasygam. tatra prktrthat naim rtvijyn syt, saskra cda kalpyeta. sa ca yajamnaviaya iti, punar adam. tasmn na yajamnn satm rtvijy padrth vidhyante. ki tarhi. rtvijn padrthnm ananyakartkat. e ca vacanavyakti, tvija ity uddeapadam. ta iti vidhyate, ye yajamns ta evartvijo bhavanti, nnya iti, rtvijeu padrtheu yajamn kartro vidhyante, pratymnnt. anye nivartante. eva sati prktaprayojan evrtvijh padrth. na yajamnasaskro 'do vidhyata iti. yajamnakartkalpanym apy em adam iti yadi kalpyeta. tatra brma, itarasminn api pake yajamnaviaya so 'da saskra iti [735]{*6/298*} avaya kalpanyam. ya cobhayo pakayor doo na tam eka codyo bhavati. NOTES: *{6/297: E1,6; E2: uddeyapadam}* *{6/298: E2: 5,334; E6: 2,193}* ____________________________________________ grhapate{*6/299*} v sytm avipratiedht // MS_6,6.21 // grhapate{*6/300*} padrthe rjanyavaiyau bhaviyata, na ca, tatrrtvijaprayojanam. tasmd avipratiedhas tem iti. NOTES: *{6/299: E2 (v.l.): grhapatye}* *{6/300: E2 (v.l.): grhapatye}* ____________________________________________ na v kalpavirodht // MS_6,6.22 // na caitad asti, grhapate v padrthe rjanyavaiyv iti. kalpavirodho hi syt, yajamnacamasa somamaya ekem, phalamayacamasa{*6/301*} ekem. tath, brahmasma brhadgira brhmanm, prthurama rjanynm, ryovjya vaiynm. tasmd grhapate nivea ity etad api nsti. NOTES: *{6/301: E1,6; E2: phalacamasamaya}* ____________________________________________ svmitvd itarem ahne ligadaranam // MS_6,6.23 // atha yad uktam, ligadarand iti. tat parihartavyam. atrocyate, ahnam eva satraabdena vakyati, yata svmitvam tvij vidhyate. ata tvij svmitvd rjanyavaiyn satra nvakalpata iti. tasmd ahne ligadaranam. ____________________________________________ vsihn v brahmatvaniyamt // MS_6,6.24 // etat samadhigata brhmanm eva satram, na rjanyavaiynm [736]{*6/302*} iti. athednm ida sadigdham, ki sarve brhmanm, uta vsihn sa, uta bhguunakavasihn varjayitvnyem iti. ki prptam. sarvem aviet. na hi kacid viea ryate 'mū brhman satram amū neti. tasmt sarvem iti. eva prpte brma, vsihn brahmatvasya niyamt, vsihn satra syt, nnyem. kuta. brahmatvasya niyamo bhavati, vsiho brahm bhavatti, ato vsihnm, tat samnakalpn ca satra syd iti. NOTES: *{6/302: E2: 5,334; E6: 2,193}* ____________________________________________ sarve v pratiprasavt // MS_6,6.25 // sarve v satra syt, aviet. nanu vsiho brahmety ucyate. nety ha. puna pratisyate, ya eva kacana stomabhgam adhyta sa eva brahm bhaved iti. vsihopadea idn kim artha iti cet. stomabhgapraasrtha, stomabhgn adhyno 'vsiho 'pi vsihakrya samartha kartum iti. ____________________________________________ vivmitrasya hautraniyamd bhguunakavasihnm anadhikra // MS_6,6.26 // bhgvdnm anadhikra syt. kuta. vaivmitrasya hautra niyamyate, vivmitro hot bhavatti. tasmd vaivmitrm, tai ca samnakalpnm adhikra iti. [737]{*6/303*} NOTES: *{6/303: E2: 5,335; E6: 2,194}* ____________________________________________ vihrasya prabhutvd anagnnm api syt // MS_6,6.27 // satry evodharaam, ya eva vidvsa satram sate, ya eva vidvsa satram upayantti. teu sadeha. ki sgnnm angnn ca tni bhavanti, uta sgnnm eveti. ki prptam. sgnnm anagnn ca. kuta. vihrasya prabhutvt. prabhavati hi parakyo 'pi vihra sarvem upakartum. kartavyo{*6/304*} hi tena sidhyatti, sa yadyena tadyena v siddhim upaiti. tasmd anagnnm api bhavitum arhatti. NOTES: *{6/304: E1,6,E2 (v.l.); E2: kratvartho}* ____________________________________________ srasvate ca darant // MS_6,6.28 // srasvate ca satre bhavati daranam. pararathair v ete svarga loka yanti, ye 'nhitgnaya satram sata iti. anhitgnn satra darayati. tasmd api sarvem. ____________________________________________ pryacittavidhnc ca // MS_6,6.29 // pryacitta vidhyate, agnaye vivicaye 'kapla puroa nirvapet, yasyhitgner anyair agnibhir agnaya sasjyerann iti, sasarge 'gnn pryacitta darayati. sa eva syd anhitai, nnyath. tasmd apy anagnn satrti. ____________________________________________ sgnn veiprvatvt // MS_6,6.30 // sgnn v satri, nnagnnm. kasmt. iiprvatvt, iiprvatva somnm mntam, darapramsv iv somena yajeteti jyotiomasyeiprvatvam. tac co[738]{*6/305*}dakaparamparay satri prati prptam. tasmd anagnn tni bhaveyur iti. NOTES: *{6/305: E2: 5,336; E6: 2,195}* ____________________________________________ svrthena ca prayuktatvt // MS_6,6.31 // svrthena cgnaya prayukt. katham. upagrahaviet, upagrahavieo hi bhavati, agnn dadhteti. tasmd anyasygnibhir anyasya na siddhi, yady api kratvarth agnaya iti. ____________________________________________ sanivpa ca darayati // MS_6,6.32 // svitri hoyanta sanivaperann iti, tenpi sgnaya satry upsata iti gamyate. eva ligaparihrv aie 'dhikarae 'nyac cintyate. ____________________________________________ juhvdnm aprayuktatvt sadehe yathkm pratyeta // MS_6,6.33 // ki juhvdni ptri kasyacid eva yajamnasya, updya prayoga kartavya, utnyni sdhrani kartavyni. ki{*6/306*} prptam. yasya{*6/307*} kasyacid eva yajamnasyopdya prayoga kartavya. kuta. na hi sva ptra yajamna prayukte. svena ptrea prayoga kartavya iti. tasmt parakyaptrair anye yajerann iti. NOTES: *{6/306: E1,6; E2: kartavynti. asmin saaye, ucyate. ki}* *{6/307: E1,6; E2: prptam juhvdiu yathkm bhavet. yasya}* ____________________________________________ api vnyni ptri sdhrani kurvran vipratiedhc chstraktatvt // MS_6,6.34 // api veti pakavyvtti. naitad evam, anyni hi ptri sdhrani kartavyni. kasmt. vipratiedht, vipratiedho bhavati{*6/308*}. kadcit tni ptry upttni bhaveyu. atha maraa kasyacid yajamnasypadyeta, tatra vipratiedha syt, hitgnim agnibhir dahanti yajaptrai ceti, yadi ta tair daheyu, itare yajo virudhyeta. atha tair yaja sampayeyur{*6/309*} itarasya arrasaskr parilupyeran{*6/310*}, anyeu puna sdhraepdyamneu na kicid api virudhyeta. tasmt tath kryam{*6/311*} iti. NOTES: *{6/308: E1,6; E2: vipratiedho hi bhavati}* *{6/309: E1 (v.l.): ta paka samavardheyur}* *{6/310: E2: arrasaskra parilupyeta; E2 (v.l.), E1,6: arrasaskr parilupyeran}* *{6/311: E1 (v.l.): na tath kryam}* ____________________________________________ pryacittam padi syt // MS_6,6.35 // athedn prvoktasya ligasya parihra ucyate. pryacittam asmatpake parikalpiyate. katham. araye kntre gacchat sthitn v dasyubhayt vpadabhayd v trse jte dvgnin v sasjyeran, mitho v sa viaya pryacittasya bhaviyatti. [740]{*6/312*} NOTES: *{6/312: E2: 5,337; E6: 2,196}* ____________________________________________ puruakalpena v viktau kartniyama syd yajasya tadguatvd abhvd itarn pratyekasminn adhikra syt // MS_6,6.36 // adharakalp{*6/313*} udharaam, grayaei paur ityevalakaakni karmi, yeu saptadaa smidhenya, teu sadeha. ki traym api varnm ebhi karmabhir adhikra, uta vaiyasyaiveti. ki prptam. etasy viktau puruakalpena kart niyamyeta. kuta. yajo{*6/314*} 'yam adhvarakalpdi, etat sakhyguaka. iya ca sakhy vaiyasyokt, tena{*6/315*} vaiya eva etat karma ktsna kartu samartha. saptadaaguakam etat karma, tac ca sptadayam avaiyena kriyamam asdhu. itarn prati hi tan na codyate. tena yajetety asmarthyd brhmaakatriyn ndhikariyatti. NOTES: *{6/313: E1,6; E2: adhvarakalp}* *{6/314: E1,6; E2: kuta. yajasya tadguatvt. yajo}* *{6/315: E1,6; E2: vaiyasyokt, saptadanubryd vaiyasyeti. tena}* ____________________________________________ ligc cejyvieavat // MS_6,6.37 // liga ca bhavati, yath vaiyasya sptadayam iti, saptadao vaiya{*6/316*} iti. tena vaiyasya{*6/317*} sptadayam. ato vaiyasyaivajtyakni karmi, yathejyvieo vaiyasya bhavati, vaiyo vaiyastomena yajeteti, vaiyasabandht. eva sptadaya tasyaiveti. NOTES: *{6/316: E1,6; E2: saptadao vai vaiya}* *{6/317: E1,6,E2 (v.l.); E2: nvaiyasya}* ____________________________________________ na v sayogapthaktvd guasyejypradhnatvd asayukt hi codan // MS_6,6.38 // na caitad asti. pthag etau sayogau, eka vkya saptadaa vaiyasya [741]{*6/318*} anubryd iti. vkyntaram adhvarakalpdiu saptadanubryd iti, sa ca gua ijypradhno bhavati, nejy gurth. kim ata. yady eva yatrejy, tatra tadguena bhavitavyam. na yatra gua, tatrejyay, vaiyasya gunurodhenejypi. tray varnm ijy. s tatra guam kkatti{*6/319*}. api cejyguabhtasypar codan{*6/320*}, na s vaiyasayukt. s tv avaiyaka gua pratyyayati. prathama savaiyakam iti cet. na, vaiyasya pradhnatvt. pradhnabhtas tatra vaiya ryate. tasmt sarvdhikra. NOTES: *{6/318: E2: 5,338; E6: 2,196}* *{6/319: E1,6,E2 (v.l.); E2: karatti}* *{6/320: E2 (v.l.): api ca y guasypar codan}* ____________________________________________ ijyy tadguatvd vieea niyamyeta // MS_6,6.39 // atha yad uktam, vaiyastome yath, tathehpti. yukta tatra, ijy vaiyasya ryate. tatra vcanikenaiva vieea niyamyeta. tasmt tatrdoa iti. [742]{*6/321*} NOTES: *{6/321: E2: 5,339; E6: 2,197}* ____________________________________________ svadne sarvam aviet // MS_6,7.1 // idam mananti vivajiti, sarvasva dadtti. tatra sadeha, ki yvat kicit svaabdenocyate, yath mt pitetyevamdy api sarva{*6/322*} deyam, uta yatra prabhutvayogena svaabdas tad eva deyam iti. ki prptam. aviet, mt pitetyevamdy api dtavyam. nanu dnam ity ucyate svatvanivtti, parasvatvpdana ca. tatra pitrdnm aakya svatva nivartayitum. na hi kathacit pit na pit bhavati. ucyate, satya nsau na pit bhavati. akyate tu paravidheya kartum, parasvatvpdana ca dnam. arthc{*6/323*} ca svatvatyga. tasmt sarva deyam iti. NOTES: *{6/322: E1,6,E2 (v.l.); E2: api tat sarva}* *{6/323: E1,6,E2 (v.l.); E2: dna dadter artha. arthc}* ____________________________________________ yasya v prabhu syd itarasyakyatvt // MS_6,7.2 // vabdena pako viparivartate. yasya prabhutvayogena svatvam, tad eva deya netarat. kasmt. prabhutvayogina akyatvt, itarasya cakyatvt. na hi pitrdn akyate svatva parityaktum. nanu cokta paravidheykaraa tasya akyam iti. ucyate, prabhutvayogina svasytra dyamnasya sarvatvam ucyate. nprabhutvayogina svasya dnam, na caitan nyyyam, yat pitrdn paricrakatvam. yasya caitan nyyyam api bhavet, sa dadyd api. [743]{*6/324*} atrha, nanu yatra svaabdo vartate, tad deyam ity ukte pitrdayo dtavy gamyante. tasmt tn prati prabhutvya smti bdhitvpi yatitavyam iti. atrocyate, svaabdo 'yam tmyadhanajtn pratyeka vcako na samudyasya. tatrtmye sarvaty kty kte strrthe, nakyeu jtiu{*6/325*} sarvat kalpany, npi smtir bdhitavy. api ca gavdnm tmyn codakena prptau satym avayam tmyagat sarvatopadey. tasy coptty kta strtha iti jtnm updne na kicit kraam asti, tasmn na pitrdayo{*6/326*} dey. tasmd yatraiva prabhutvayogena svatvam, tad eva deyam iti. NOTES: *{6/324: E2: 5,340; E6: 2,198}* *{6/325: E2 (v.l.): nakyajtiu}* *{6/326: E2 (v.l.): mtpitrdayo}* ____________________________________________ na bhmi syt sarvn pratyaviiatvt // MS_6,7.3 // atraiva sarvadne saaya, ki bhmir dey, neti. k punar bhmir atrbhipret. yad etan mdrabdha dravynatra pthivgolakam, na{*6/327*} ketramtra mttik v. tatra ki prptam. avied dey. prabhutvasabandhena hi tatra svaabdo vartate, akyate ca mnasena vyprea svasya svat{*6/328*} nivartayitum iti. eva prpte brma, na bhmir deyeti. kuta. ketrm itro manuy dyante, na ktsnasya pthivgolakasyeti. ha, ya idn srvabhauma, sa tarhi dsyati. so 'pi neti brma. kuta. yvat bhogena{*6/329*} srvabhaumo bhmer ūe, tvatnyo 'pi. na tatra kacid viea, srvabhaumatve 'sya{*6/330*} tv etad adhikam, yad asau pthivy sabhtn vrhydn rakaena [744]{*6/331*} nirviasya kasyacid bhgasyee, na bhme. tannirvi ca ye manuy, tair anyat sarvaprin dhraavikramadi{*6/332*} yad bhmiktam, tatreitva prati na kacid viea. tasmn na bhmir dey. NOTES: *{6/327: E1,6,E2 (v.l.); E2: pthivgolaka nma, na}* *{6/328: E1,6,E2 (v.l.); E2: svasvata}* *{6/329: E1,6,E2 (v.l.); E2: bhmibhogena}* *{6/330: E1,6; E2: srvabhaumam asya}* *{6/331: E2: 5,341; E6: 2,199}* *{6/332: E1,6,E2 (v.l.); E2: dhraa cakramadi}* ____________________________________________ akryatvc ca tata punar viea syt // MS_6,7.4 // vivajity eva sadeha. kim avdayo dey, neti. ki prptam. sarvasya vihitatvt, dey av iti. eva prpte brma, yasya ca dnam akryam, tac ca na deyam, yathvnm. te hi dnam akryam. ea hi vieo 'vnm, anyebhyo dravyebhya, yad e dna pratiidhyate, na kesario dadti nobhayatodata pratightti vivajity eva sammnyate. tasmn nv dey iti. ____________________________________________ nityatvc cnityair nsti sabandha // MS_6,7.5 // vivajity eva sadeha sarvasva dadtti, kim arjayitvopakarani yvanti manuyasya, yvanti ca aknoty uprjayitum, sarvi tni dadyt ktabhdni{*6/333*}, uta yny evsya vidyante, tni sarvi deyni, nvidyamnni kartavynti. kuta saaya. ubhayath vacanavyakte sabhavt, [745]{*6/334*} yadi vaiva vacana vyajyate, yni sarvi svni, kni tni, yni puruasyopakraki ayandni, tni sarvi dadyd iti vidhyate. yad v yni svni puruasya dne akyni, tni sarvti sarvatva vidhyate. yadi dna vidhyate, tato 'prptadnn ktabhaknm api dnam. atha sarvat{*6/335*} vidhyate, tato vidyamnnm eva. ki tvat prptam. ktabhakni deynti, tath dnavidhne rutir anughyate, itarath vkyam. tayo ca rutir balyas. tasmt ktabhakni deynti. eva prpte brma, nityatvc cnityair nsti sabandha, caabdo 'nvdee. nv dtavy ity uktam, ktabhakni ca na deynti. nitya hi vivajiti dna codakena prptam andyate. anityni ca ktabhakni{*6/336*}, na akyni sarvi vivajiti kriyama upasahartum. tatra ktabhakn syt, na{*6/337*} nityam, nityavac ca tac codakena vidhyate, na nimittasayogena. tasmd avayam etad abhyupagantavyam, skalpya deyn prptn vidhyata iti, rutyasabhave ca vkyrtho ghtavya eva bhavati, tasmn na ktabhakni dtavyni. NOTES: *{6/333: E1,6,E2 (v.l.); E2: ktabhakni}* *{6/334: E2: 5,341; E6: 2,199}* *{6/335: E1,6; E2: sarvato}* *{6/336: E1,6,E2 (v.l.); E2: ktabhaknti}* *{6/337: E1,6; E2: vivajiti dna pratketa. naimittika tasmn na}* ____________________________________________ dra ca dharmastratvt // MS_6,7.6 // vivajity eva sadihyate, ki paricraka dro deya, neti. ki prptam. sarvasya svasya{*6/338*} vihitatvd deya iti. [746]{*6/339*} eva prpte brma, dra ca na deya ity anvdea. kuta. dharmastratvt, dharmasanopanatatvt{*6/340*} tasya. evam asau tasmai traivarikyopanata ida urƫamo dharmea sabhantsyata iti. so 'nyasmai dyamo necched api. na cnicchatas tasya sa prabhavati, na ca balt svkartavya. yas tv anyyena svkuryt, sa dadyd api. dharmopanatamtrea tu na akyo dtum. NOTES: *{6/338: E2 (v.l.): sarvasvasya}* *{6/339: E2: 5,342; E6: 2,199}* *{6/340: E2 (v.l.): dharmasenopanatatvt}* ____________________________________________ dakikle yat sva tat pratyeta tad dnasayogt // MS_6,7.7 // vivajity eva sadeha. ki prg dakiklt, vidyamna niyogato dakikle nidhtavyam{*6/341*}, rdhva ca dakikld bhaviyad angatam api dakikle deyam, uta yad eva dakikle vidyate, tad eva deyam iti. ki prptam. yasypi prg rdhva ca svat, tad api deyam, svamtrasya dnavidhnat. eva prpte brma, dakikle yat sva vidyate, tad eva deyam, na yat prg rdhvam ca. kuta. svasytra dnam andya skalya vidhyate. tac ca dna dakikle prptatvt tasminn eva kle 'ndyate. tasmd dakikla eva vidyamna deyam iti. [747]{*6/342*} NOTES: *{6/341: E1,6; E2: dakikle dtu vidhtavyam}* *{6/342: E2: 5,343; E6: 2,200}* ____________________________________________ aeatvt tadanta{*6/343*} syt karmao dravyasiddhitvt{*6/344*} // MS_6,7.8 // tasminn eva vivajiti sadeha. ki dakikla eva vivajid{*6/345*} utsraavya, uta na sarva{*6/346*} dtavyam, parisampanya iti. ki prptam. utsraavya iti. kuta. aeatvt. katham aeat. vivajiti sarvasva dadtti, na ca akyam antarea dravyam, parisampayitum. tasmt tadanta syt. NOTES: *{6/343: E1,6; E2: aeatvd anta}* *{6/344: E2 (v.l.): dravyasiddhatvt}* *{6/345: E1,6; E2: eva sarvasva dattv vivajid}* *{6/346: E1,6,E2 (v.l.); E2: sarvasya}* ____________________________________________ api v eakarma syt krato pratyakaiatvt // MS_6,7.9 // api veti pakavyvtti. eakarma syt, na sarvasva dakikle deyam, yvat tatkarma parisampyate, tvac cheayitavyam. kuta. krato pratyakaiatvt. krato parisampti pratyakai, vivajit yajeteti vivajitam upakramya, parisampayed ity artha. parisampayat yac chakyate dtum, tvat sarvam ity artha. tasmn na tadantam utsraavyam iti. ____________________________________________ tath cnyrthadaranam // MS_6,7.10 // eva ca ktvnyrthadaranam upapadyate, avabhthd udetya vatsatvacamc chdayatti ee saty avakalpate. ____________________________________________ aea tu samajasdnena eakarma syt // MS_6,7.11 // tuabda paka vyvartayati. etat samajasbhtam, yad aea [748]{*6/347*} pratyata iti, eva sarvasva dadtit abda upapanno bhavatti. yat tu pratyak samptir iti. tatra brma, dnena eakarma bhaviyatti. ucyate, NOTES: *{6/347: E2: 5,344; E6: 2,201}* ____________________________________________ ndnasya nityatvt // MS_6,7.12 // dna tv anuityam, nitya ca eakarma. na hi tayo sabandho 'vakalpate. tasmc cheayitavya kicid iti. ____________________________________________ dksu tu vinirded akratvarthena sayogas tasmd avirodha syt // MS_6,7.13 // tuabda paka vyvartayati. naitad asti, kicic cheayitavyam iti. dksu tu vinirdeo bhavati, praktv eva jyotiome. sa iha codakena prpta, ida kratvartham{*6/348*}, ida bhakyrtham, idam namanyeti. tad iha yad namanya dtavyam, tasyya vikra sarvat nma. kuta etat. yata sva dadtty andyate, sarvataiva{*6/349*} vidhyate. tena ndtavyasya dna vidhyate, na ca bhakyrtha{*6/350*} kratvartha ca dtavyam. tasmd avirodho bhaviyatti. NOTES: *{6/348: E2 (v.l.): ida me kratvartham}* *{6/349: E2 (v.l.): sarvat}* *{6/350: E1,6; E2: bhakrtha; E2 (v.l.): muktyartha}* ____________________________________________ ahargae ca taddharm syat sarvem aviet // MS_6,7.14 // asty ahargao 'artra, athaitasyëartrasya vivajid abhijitv ekhv abhita, ubhayato jyotir madhye aaha, paukmo hy etena yajeteti. tatra sadeha. kim ahargaasthasypi sarvasvam eva daki{*6/351*} syt, ho{*6/352*} dvdaa atam iti. ki prptam. sarvasvam. kuta. sarve vivajitm aviet. ya eva praktau vivajito dharma, sa eva csya codakena bhaviyati. tasmt sarvasva deyam iti. NOTES: *{6/351: E1,6; E2: daki}* *{6/352: E1,6; E2: hosvit}* ____________________________________________ dvdaaata v praktivat // MS_6,7.15 // dvdaata v deyam iti. praktivat kartavyam. jyotioma ca prakti. tatra dharm vihit, na vivajiti ktsn pratyante. tasmd dvdaaatam atra deyam iti. ____________________________________________ atadguatvt tu naiva syt // MS_6,7.16 // tuabda paka vyvartayati. naiva bhavitum arhati. kuta. naiva{*6/353*} yato vivajito guo dvdaaatam. nmadheyena hy atra dharmagrahaam. tasmd vivajito bhaviyati{*6/354*}, na jyotiomd iti. NOTES: *{6/353: E1,6; E2: naia}* *{6/354: E1,6,E2 (v.l.); E2: grahūyati}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_6,7.17 // liga khalv api darayati. ki liga bhavatti. evam ha, hyate v ea paubhir yo vivajiti sarva{*6/355*} na dadtti niyata sarvasvadna darayaty ahargae. [750]{*6/356*} NOTES: *{6/355: E1,6,E2 (v.l.); E2: sarvasva}* *{6/356: E2: 5,346; E6: 2,202}* ____________________________________________ vikra sann ubhayato 'viet // MS_6,7.18 // vivajiti sarvasva dadtti. tatraio 'rtha sayika, ki yasya dvdaaatam adhikam, na v vidyate, tasypi vivajitdhikra{*6/357*}, uta yasya sakalam adhika v tasyaiveti. ki prptam. vikra sann ubhayato 'viet. na viea kacid ryate. yasya dvdaaatam adhikam, na vstti. tasmt sarvasya vivajitdhikra{*6/358*} iti. NOTES: *{6/357: E1,6,E2 (v.l.); E2: vivajity adhikra}* *{6/358: E1,6,E2 (v.l.); E2: vivajity adhikra}* ____________________________________________ adhika v pratiprasavt // MS_6,7.19 // na caitad asti, sarvasya vivajitdhikra{*6/359*} iti. kasya tarhi. yasya dvdaaatam asti, adhika veti. kuta. pratiprasavt. pratiprasavo hi jyotiome sarvasvasyocyate. dvdaaata vidhyha, etvat vva tvija ney api v sarvasveneti. yadi etvat neccheyu, sarvasvenpy namayitavy iti. tad yadi dvdaena atena necchanti{*6/360*}, necchantitar tato nynena. tasmd dvdaaata jyotiome. yad v sarvasvam, tad ihobhayam api prptam. tatraika pako niyamyate, sarvasva deyam iti. sa ea na vidhi, prptatvt. aniyataprptas tu niyamyate. sa cen niyamyate, ydas tatra, tda eveha. tatra ca dvdaaatam adhika v sarvasvam. ihpi tadvad eva. tasmn na nynadhanasydhikra iti. NOTES: *{6/359: E1,6,E2 (v.l.); E2: vivajity adhikra}* *{6/360: E2 om. necchanti}* ____________________________________________ anugrahc ca pdavat // MS_6,7.20 // caabdennvcaya. ita cdhika sarvasvam, adhike hi [751]{*6/361*} dyamne tadantargatatvd dvdaaatam api datta bhavati, pdavat, yath, krpae dyamne pdo 'pi datto bhavati, evam ihpti. NOTES: *{6/361: E2: 5,346; E6: 2,203}* ____________________________________________ aparimite iasya sakhypratiedhas tac chrutitvt // MS_6,7.21 // dhne ryate, ek dey, a dey, dvdaa dey, caturviatir dey, ata deyam, sahasra deyam, aparimita deyam iti. tatra sadeha. ki yat parimitam ek deyetyevamdi, tan na dtavyam iti pratiedho vidhyate, utparimita nma kicit, tasya dna vidhyata iti. ki prptam. aparimite ryamne brma, iasyaikde sakhyeyasya y sakhy, s pratiidhyate. kuta. tacchrutitvt, parimitaabdaravad gaitam avagamyate. tac caikdikam, tasya naabdena pratiedha kriyate. tatra ruto 'rtha kto bhavati, itarathparimitaabde prasiddhis tyajyeta. lakaay bahutvam asyrtha kalpyeta. tasmt aprimitasya pratiedha iti. ____________________________________________ kalpntara v tulyavat prasakhynt // MS_6,7.22 // kalpntara v syt. aparo dnakalpo vidhyate, yathaik deyeti dnavidhikalpa. evam eo 'pi dnavidhikalpa eva syt. tena{*6/362*} hi prvea, tulyam eveda prasakhyyate. ksya prvea tulyat. pratijtasyrthasyvagamik [752]{*6/363*} rutir astti. prvatra hi deyaabdaruty dna vidhyata iti, ihpi deyaadaruti. s ryam{*6/364*} aknoti dna vidhtum. pratiedhe hi vidhyamne vkyasya{*6/365*} vypra. tac ca durbala ruti prati{*6/366*}. tasmt kalpntaram. yac cparimitaabde prasiddhir bdhyata iti, samudyaprasiddhir avayavaprasiddher bdhikaiva samadhigat. nanu ntra prasiddhi, lakaeyam. yad bahu, tan na akya parimtum. tasmd aparimitatvena lakyate bahutvam iti. tac ca na, anekasminn aakyaparime sati bahuu rƬha. aparimitam asya dhanam, bahv iti gamyate. yath, kuala, prava iti. bahuu kun lturgueu satsu nipuatym eva kualaabdo rohd rƬhiabda{*6/367*} eva bhavati. bahuu ca vv dasya gueu satsu nipua eva pravaabdo vartamno rƬha ity ucyate. tasmt saty api lakatve rutismarthyd rohatiabda. tasmt samudyaprasiddhyparimitaabde 'vayavaprasiddhir bdhyate, avakaraabdavat. ata kalpnataram iti. NOTES: *{6/362: E1,6; E2: syt, tulyavat prasakhynt. tena}* *{6/363: E2: 5,347; E6: 2,203}* *{6/364: E2 (v.l.): ravaena}* *{6/365: E1,6,E2 (v.l.); E2: vkya}* *{6/366: E2 (v.l.): rute}* *{6/367: E1,6; E2: kualaabdaprayogd rƬhiabda}* ____________________________________________ aniyamo 'viet // MS_6,7.23 // aparimite kalpnataram iti samadhigatam. athedn sadihyate{*6/368*}. ki sahasrd nam aparimitam, uta sahasrd adhikam iti. ki tvat prptam. aniyamo 'viet. na kacid iha bahutve viea{*6/369*} sryate, sahasrd nam adhika veti. anryame yathkta tath sdhu{*6/370*}. tasmd aniyama. [753]{*6/371*} NOTES: *{6/368: E1,6; E2: athednm ida sadihyate}* *{6/369: E2 (v.l.): kacid atra bahutvaviea}* *{6/370: E2 (v.l.): yathkma syt, yathkta sdhu}* *{6/371: E2: 5,348; E6: 2,204}* ____________________________________________ adhika v syd bahvarthatvd itare{*6/372*} sanidhnt // MS_6,7.24 // veti pakavyvtti. naitad asti, adhikam na v sahasrd iti. ki tarhi. adhikam eveti. kuta. bahvarthatvd aparimitaabdasya, bahuu hma abdam upacarantty etad uktam. bahutva cpekikam, kicid apekya tato 'dhika bahv ity ucyate. asatym apekym apraripram etat, yath, putra iti kicid apekya bhavati, nnyath. tatra prakta sanihita cpekya niraya, sahasra ca sanihitam. tasmt tato 'dhikam aparimitam iti. NOTES: *{6/372: E2 (v.l.): itarair}* ____________________________________________ arthavda ca tadvat // MS_6,7.25 // katham evam. tatrotka vai aparimitam iti tadnat sahasrasya darayati. ____________________________________________ paraktipurkalpa ca manuyadharma syd arthya hy anukrtanam // MS_6,7.26 // iha paraktaya purkalp codharaam. yath, iti ha smha bakurvëir mën me pacata, na v ete havir ghantti. purkalpa, ulmukair ha sma prve samjamustn ha asur raksi nirjaghnur ityevamdaya. teu sadeha. kim ete manuyadharm vidhaya, uta tadgotrm. athav [754]{*6/373*} arthavd iti. ki tvat prptam. manuyadham vidhaya iti. kuta. arthya prayojanynukrtanam etad bhavati. kartmanuyasabandhakrtanena kriy praast bhavati. praasta ca pratipdyam. sa ea vidhir eva, anena prakrea. ata parair api manuyai kartavya iti gamyate. NOTES: *{6/373: E2: 5,349; E6: 2,205}* ____________________________________________ tad ukte ca pratiedht // MS_6,7.27 // evajtyakasya vidhe pratiedho bhavati, tad u{*6/374*} tath na kuryd iti, prasaktasya ca pratiedho nyyya. tasmd api vidhaya iti. NOTES: *{6/374: E2 om. u}* ____________________________________________ nirded v taddharma syt pacvattavat // MS_6,7.28 // manuyadharmo 'ya vidhir evajtyaka iti ghyate. tatra tu viiagotr nirdet tem eva dharma iti gamyate. stuty hy aya kartavya iti jyate, sa ca viiagotr ryate, tasmt tadgotrm eva kartavya, pacvattavat, yath, pacvatta jamadagnnm{*6/375*} iti tadgotrm eva bhavati, evam ihpti. NOTES: *{6/375: E1,6,E2 (v.l.); E2: jmadagnnm}* ____________________________________________ vidhau tu vedasayogd upadea syt // MS_6,7.29 // tuabdd eo 'pi pako vyvartate{*6/376*}. vidhv etem upadea syt. vidhau vedena stutinirdea kta, na vidhyraye purue. puruagrahaa vidhipraasrtham. vidhir iti kriymha. etasy [755]{*6/377*} kriyy bhvo yasmd anena puruea kriyate, tasmt sdhur iti. na tv atra purua kriysabandhena nirdiyate, ki tu stotavyatvena. kuta etat. stutipadasynyasybhvt. api ca kriynirdee ruty vidhnam, kriypuruasabandhanirdee vkyena, ata ca{*6/378*} durbalam. tasmt puruamtrasya vidhna prpnoti, na tadgotrm iti. NOTES: *{6/376: E1,6,E2 (v.l.); E2: vyvartyate}* *{6/377: E2: 5,350; E6: 2,205}* *{6/378: E1,6,E2 (v.l.); E2: tac ca}* ____________________________________________ arthavdo v vidhieatvt tasmn{*6/379*} nitynuvda syt // MS_6,7.30 // eo 'pi pako vabdd vinivtta{*6/380*}. nya tadgotr vidhi. na manuyamtrasya v vidhi, vidhir eva veti, ayam arthavdas{*6/381*} tu. kuta. vidhieatvt, anya tv atra vidhim mananti, paraktyudharae tvat, tasmd rayam evnyd iti, purkalpodharae, ghapater evgriu nirmathya nirvaperann iti. na ca dvayor vidhyor ekavkyabhvo 'sti. vidhin hi sabadhyamnayo paraktipurkalpavacanayor any vacanavyakti. any tu stutyarthapravttayo. na cobhaya yaugapadyena sabhavati. tasmd arthavda iti. NOTES: *{6/379: E1 (v.l.): tasmin}* *{6/380: E2 (v.l.): nirvartate}* *{6/381: E1,6,E2 (v.l.); E2: veti. arthavdas}* ____________________________________________ sahasrasavatsara tadyum asabhvn manuyeu // MS_6,7.31 // asti sahasrasavatsaram, pacapacatas{*6/382*} trivta savatsar, pacapacata pacada, pacapacata saptada, pacapacata ekavi vivasjmayana sahasrasavatsaram iti. tatra [756]{*6/383*} sadeha. ki ye sahasryuas tem anena adhikra, uta manuym iti. yadpi manuym, tadpi bahavo vikalp vakyamn{*6/384*}, athav divaseu savatsaraabda iti. ki prptam. sahasryu bhavitum arhati. kuta. asabhavn manuyeu, na manuym etvad yur vidyate, gandharvdayas tv etvad yua iti bhavati smti. upacro 'nyrthadarana ca. prajpati vai praj sjamna ppm mtyur abhijaghna, sa tapo 'tapyata sahasrasavatsarn ppmna vijihsann iti. vispaa ceda sahasrasavatsaram. tasmn na manuym iti. NOTES: *{6/382: E1,6; E2: sahasrasavatsaram satra vivasjmayanam, pacapacatas}* *{6/383: E2: 5,350; E6: 2,206}* *{6/384: E1 hat yadpi manuym, tadpi bahavo vikalp vakyamn in Klammern}* ____________________________________________ api v tadadhikrn manuyadharma syt // MS_6,7.32 // api veti pakavyvtti. na gandharvdnm, manuym evdhikra iti. kuta. tadadhikrt, manuydhikra stra samadhigatam iti. te hi aknuvanti krtsnyena yathodita vidhim upasahartum iti. ha, nanu naitvad yuo manuy. ucyate, rasyanair yur drgha prpsyantti. ____________________________________________ nsmarthyt // MS_6,7.33 // na rasyannm etat{*6/385*} smarthya dam, yena sahasrasavatsara jveyu. etni hy agner vardhakni, balpalitasya nakni{*6/386*}, svaravaraprasdakni, meghjananni. naitvad yuo dti dyante. nanu svaravaraprasddidarand eva jyogjvanam{*6/387*} apy anumsyate. neti brma. kuta. atyur vai purua [757]{*6/388*} ity anuvda. sa{*6/389*} eva jyogjve{*6/390*} nvakalpate. atrocyate, atny yur asyeti vigrahūyma. naiva sakhyabdn samsa iyate. na ca gamakni bhavanti, dvivacanabahuvacanntnm asamsa iti cbhiyuktavacant. NOTES: *{6/385: E1,6,E2 (v.l.); E2: etvat}* *{6/386: E2 (v.l.): balpalitanakni}* *{6/387: E1: jyogjvana cirakla jvanam (Glosse einer HS)}* *{6/388: E2: 5,351; E6: 2,207}* *{6/389: E2 om. sa}* *{6/390: E1,6; E2: jyogjvena}* ____________________________________________ sabandhdarant // MS_6,7.34 // na hy etvad yu rasyann sabandho daprva, na ca sabandhdarane 'numnam asti. nanu smnyatoda bhaviyati. dyante tvad alpasya sthirabhvasya kraki. evam abhyasyamnni vryavattamni sthiraarratm utpdayiyanti. atyu purua iti saty api vacane, adhika jvana dyata eveti. atrocyate, nyam eknta, kadcidym ca yvant ca arrasthiratm utpdayeyu, na prg apy adaklm, yath prakrmanto 'bhyst prakram vddher y ca yvant ca mtr prpnuvanti, na tv abhyasyanta puruyuepi yojanamtra prakrameyu. evam ihpi sabandhbhvt sahasryuva prpnuyur na veti sadigdham. sadigdha cet, smnyatoda na pramam, na cdo 'rtha pramam antrea akyo 'bhyupagantum. tasmd asaaya naitvad yua santti puruavacanenoktam. katha tarhti. ____________________________________________ sa kulakalpa syd iti krjinir ekasminn asabhavt // MS_6,7.35 // sa manuydhikrapake kulakalpo bhaviyatty eva krjinir cryo manyate sma. kuta. ekasminn asabhavt, purum idam anusanam, na caitad eka aknoti prayitum. yath akyate, tath prayitavyam iti gamyamne, bahava aknuvanta pravarteran. anye 'pi tatkuln anyenrabdha sampayeyur iti. ____________________________________________ api v ktsnasayogd ekasyaiva prayoga syt // MS_6,7.36 // straphala hi prayoktari{*6/391*} samadhigata{*6/392*}, ya ca krtsnyena vidhi upasahartu samartha. sa evdhikriyata iti. tasmn na kulakalpo 'vakalpyate. katha tarhi. sapradyamtrea dharma ity adhyavasyate. eva ryate, svdhyyo 'dhyetavya iti. eva tarhy etad adhyavaseyam, vacanaprmyd etat karma kurvatm yur varddhata iti. tac ca na, prambhvt. na hy etasminn arthe vkyam anyad v pramam asti. nanv arthpatti, anyathnarthakya bhaviyatti. ucyate, nnarthakyam, adhyayand eva hy ada bhaviyati. tath hi smnyenda kalpayitum laghya, na tu karmayur vardhata iti viedakalpan. athavnarthakyam evbhyupagamyeta, nyukti phala kalpyam{*6/393*}. athocyeta, ardhattyni atni dkiyante, catubhir varai sampyanta{*6/394*} iti. evam api niyataparima hyeta{*6/395*}, caturviatiparam saptadavar satram srann iti. vacanasya tv narthakyaparihrya parima hpayiyata iti cet. tad ayuktam, adhyayant phalam asti. tasmn nai kalpaneti. katha tarhi. evam, [759]{*6/396*} NOTES: *{6/391: E2: prayoktarti}* *{6/392: Vgl. MS 3.7.18 ff}* *{6/393: E1,6; E2: phalakalpanam}* *{6/394: E1,6; E2: sampyata}* *{6/395: E1; E2,6: hyate}* *{6/396: E2: 5,354; E6: 2,208}* ____________________________________________ vipratiedht tu guyanyatara{*6/397*} syd iti lvukyana // MS_6,7.37 // anyataro 'tra gaua abda syt. yadi vsavatsare savatsaraabda, yadi v pacapacata iti abdo gaua iti. kuta etat. vipratiedht, vipratiedho hi bhavati, ubhayasmin vihite. katham. vkya hi bhidyeta. yadi pacapacatas trivta, na savatsar. atha savatsars trivta, na pacapacata. tasmd virodhd anyatarad vacana gauam iti lvukyana cryo manyate sma. cryagrahaa pjrtham, ntmana pratiedhrtham{*6/398*}. NOTES: *{6/397: E1 (v.l.): gud anyatara}* *{6/398: E1,6; E2: ntmyamatapratiedhrtham}* ____________________________________________ savatsaro viclitvt // MS_6,7.38 // etad uktam, anyatarad gauam{*6/399*} iti. tad avadhrayitvayam. tad ucyate, savatsaravacana gauam iti. kuta. viclitvt, vicl hi savatsaraabda svano 'pi gaitadivasaka, toavarlakao 'pi, cndramaso 'pi. sa evalakaako 'nuvda akyate kalpayitum. pacapacata ity aya tu vyaktaparimasyrthasya{*6/400*} vcaka, ekenpy ne na bhavati. NOTES: *{6/399: E1,6; E2: anyatarad vacana gauam}* *{6/400: E1 (v.l.): uktaparimasyrthasya}* ____________________________________________ s prakti syd adhikrt // MS_6,7.39 // gavmayane ms prakt, mseu ca savatsaraabda ukta, yo vai msa savatsara iti. tasmt pacapacato ms iti. nanv etasmin pake sahasrasavatsaraabdo nvakalpate. ucyate, nmadheyam etat sahasrasavatsaraabda [760]{*6/401*} iti, na guavidhi. nmadheya ca na vidhyate, avidhyamna ca yena kenacid guenvakalpyate{*6/402*}. naio 'pi pako yujyate, atrpi hi sa eva doa, na tvaj jvanam asti, yvataitad avakalpyeta{*6/403*} drgniklasomaprvatvpekayeti. tenaitasmi ca kriyame 'parisampta evyu{*6/404*} paryupayukta syt. tath cdhyayand evda kalpyeta. eva tarhi, dvdaha praktir iti pacapacato dvdah bhaviyantti. tath ca dyate dvdaa vai rtraya savatsarasya pratim iti. tatra sa doo na bhaviyati. naivam, tatra savatsaraabdasya skt pratimabdena sayogt{*6/405*}. api ca, pacapacatas trivta ity uktam, trivc chabda ca dvdahe divase da, na dvdaartre. tasmn naivam. NOTES: *{6/401: E2: 5,354; E2: 2,208}* *{6/402: E1,6; E2: guenvakalpiyate}* *{6/403: E1,2 (v.l.): avarudhyeta}* *{6/404: E1,6; E2: evsyyu}* *{6/405: E1 (v.l.): na hy atra savatsaraabda skt, pratimabdena sayogt; naivam, na hy atra rtriabda savatsaraabdasypekya pratimabdena sayogt}* ____________________________________________ ahni vbhisakhyatvt // MS_6,7.40 // vabda paka vyvartayati. na caitad asti, pacapacato dvdaartr iti. ahny eva trivc chabdenkhyyante. tasmd ahasu savatsaraabda iti. athav, vabda pakntara{*6/406*} vyvartayati, na pacapacto ms. ki tarhi divas. dvdahe trivdaha praktam. tatra savatsaraabdo dyate. dityo v sarva tava, sa yadaivodityatha{*6/407*} vasanta, yad sagavo 'tha grūma, yad madhyadino 'tha var, yadparhno 'tha arat, yadstamety atha hemantaiirv iti, sarvn tn ahani sapdayati. sarve cartava savatsara. tasmd ha [761]{*6/408*} savatsaraabdenocyate. api ca pacapacatas trivta iti trivt pacapacattvam. na ca dvdaartras trivt, eka hi dvdahe trivdaha, na tatra trivt sakhyy dvdaartrea mukhyay vtty smndhikarayam. trivdaha sabandhalakaay syt. abhisakhya trivdaha, tena rutyaiva smndhikarayam, ruti ca lakay jyyas. tasmt pacapacad ahni savatsara syd iti. [762]{*6/409*} NOTES: *{6/406: E2 (v.l.): paka}* *{6/407: E1; E2,6: yadaivodetyatha}* *{6/408: E2: 5,355; E6: 2,209}* *{6/409: E2: 5,357; E6: 2,210}* ____________________________________________ iiprvatvd akratueo homa sasktev agniu syd aprvo apy dhnasya sarvaeatvt // MS_6,8.1 // iha caturhotv mnyate, prajkma caturhotr yjayec caturghtam jya ghtv caturhotra vycakta prvea graherdha juhuyt, taduttarerdham{*6/410*} iti. tatra sadeha. ki pavamneisaskteu agniv evamdaya, uta asasktev api{*6/411*}. tath pakntarrayaam api vakyamna vicrayiyate. ki tvat prptam. sasktev agniv evajtyako 'kratueo 'pi homa syt. yady apy aprv darvihom na kutacid dharmn kkanti, tathpy havanydayo homdn kkanti{*6/412*}, yad havanye juhoti, tena so 'sybhūa prto bhavattyevamdibhi rutibhi. evam iiprvatvt sarvahomnm, sasktgnivttitvam{*6/413*} evajtyaknm iti. NOTES: *{6/410: E1 (v.l.): uttarerdham}* *{6/411: E1,6; E2: iti}* *{6/412: E1 (v.l.): homdnkkyante}* *{6/413: E1 (v.l.): sasktgninirvartyatvam}* ____________________________________________ iitvena tu sastava caturhotn asaskteu darayati // MS_6,8.2 // tuabdt pako viparivartate. caturhothom asasktev agniu bhaveyu. tath hi darayati, e vnhitgne[763]r{*6/414*} iir yac caturhotra iti, anhitgner iayo na vidyante. ye tv ete caturhotr, tasyaiaiveir iti, anhitgner evajtyakn homn darayati. tasmd asaskteu bhaveyu. nanu ligam asdhakam, prptir vaktavyeti. tad ucyate, NOTES: *{6/414: E2: 5,357; E6: 2,210}* ____________________________________________ upadeas tv aprvatvt // MS_6,8.3 // eva tarhi, akratue vidhir e{*6/415*} bhaviyati, e anhitgne{*6/416*} kriyeti. evam arthavadvacana bhaviyati. vdamtram anarthaka bhavati, asya csti vidhismarthyam. tasmd vidhir asasktev iti. NOTES: *{6/415: E1,6; E2: ea; E2 (v.l.): eva}* *{6/416: E1,6; E2: e vnhitgner}* ____________________________________________ sa sarvem aviet // MS_6,8.4 // ha, etad ghyate vidhir iti. yat tu, akratuem iti, tan na, sarve kratuem akratue ca caturhothomnm. kuta. aviet, na kratuem evya dharma{*6/417*} ucyate, nkratuem iti. tasmt{*6/418*} sarvem. NOTES: *{6/417: E1,6,E2 (v.l.); E2: aviet. caturhotm aya dharma}* *{6/418: E1,6; E2: na viea kratuem akratue ceti. tasmt}* ____________________________________________ api v kratvabhvd anhitgner aeabhtanirdea // MS_6,8.5 // api veti pakavyvtti. akratuem evya dharmo na kratuem. kuta. anhitgne kratvabhvt. na hy anhitgne kratava santi. na ca kratvaga kevala prayujyamna kasmaicit prayojanya syt. na csynyat phala prakalpyeta{*6/419*}, prambhvt. vacanasya hy anyad api prayojanam asti. na cnena vacanena akyate 'nhitgne kratu kalpayitum. tasmd akratuem aya dharma iti. [764]{*6/420*} NOTES: *{6/419: E2 (v.l.): csmt phala kalpyeta}* *{6/420: E2: 5,358; E6: 2,211}* ____________________________________________ japo vnagnisayogt // MS_6,8.6 // vabdt pako viparivartate. nsasktev agniv evajtyak hom syu. kuta. dhnasya sarvaeatvt{*6/421*}. nanu vacanam idam, e anhitgner{*6/422*} iir iti. neti brma, japrthavada ea bhaviyati. ye japarps tem arthavda{*6/423*}, na sarve caturhotm, eva yadhavanye johottyevamdn vacannm arthavatt bhaviyati. NOTES: *{6/421: E2 (v.l.): sarvaeatvd eva}* *{6/422: E1,6; E2: vnhitgner}* *{6/423: E2 (v.l.): ye japas tem ayam anuvda}* ____________________________________________ iitvena tu sastute homa syd anrabhygnisayogd itarem avcyatvt // MS_6,8.7 // yad uktam, e vnhitatgne kriy iitulyeti japnm ea vda iti. tan na, nai{*6/424*} vacanavyakti. yainhitgne kriy, seitulyeti. ki kraam. sdyamtrnuvdo 'narthaka syt. itarasmin pake vidhir arthavn. yeyam ii, enhitgner iti, tadiisastavd dhomnm eva vda. katham. iir yga, sa evsecandhiko homa. yad uktam, sarvahomrtha havanya iti. tan na, caturhotn evdhiktyocyate. ki tv avieea homn. sa caturhotv asabhavd anyeu bhaviyati. caturhotu cnhitgner ucyamnev havanyo ngam iti. NOTES: *{6/424: E1,6; E2: na. katham. nai}* ____________________________________________ ubhayo pi­yajavat // MS_6,8.8 // naitad asti, anhitgner eva caturhotra iti. ubhayo syu, pitryajavat, yath pityaja hitgner anhitgne ca, [765]{*6/425*} eva caturhotro 'pi. katham avagamyate. varitam etat. yadnuvdapaka, tadhitgne, yad vidhipaka, tadnhitgne. ubhayath vacanavyakti pratyate. na ca pratyamno 'rtha akyate 'pahnotum. tasmd ubhayo caturhotra iti. NOTES: *{6/425: E2: 5,359; E2: 2,211}* ____________________________________________ nirdeo vnhitgner anrabhygnisayogt // MS_6,8.9 // na caitad asti, ubhayo{*6/426*} caturhotro bhaveyur iti. katham. ea hy anhitgninirdea. e veir anhitgner iti vacanendhikta, nhitgni, nirdeasmarthyt. arthavde copaka tatraiva na virudhyata iti. yadhavanye juhotti vacana na caturhotn evdhiktyocyata ity uktam. tasmd anhitgner evajtyak hom. NOTES: *{6/426: E1,6; E2: asti, pityajavad ubhayo}* ____________________________________________ pityaje sayuktasya punarvacanam // MS_6,8.10 // atha yad uktam, pityajavad iti, yukta pityaje. tatrhitgnisayuktasya punar etadvacana bhavati, apy anhitgnin krya iti. etadvacanam anhitgner apty anhitgnv anvhryaka karoti{*6/427*}, iha tath nsti vacanam. niyogata eko nirdea, e vnhitgner iti. ntrpiabdo 'sti. tasmt pityajentulyam etat. NOTES: *{6/427: E1,6,E2 (v.l.); E2: anhitgninnvcaya karoti}* ____________________________________________ upanayann dadhta homasayogt // MS_6,8.11 // idam mananti, upanayas tisbhir juhuyd iti. tatra [766]{*6/428*} sadeha. kim aya homa dhnasasktev agniu, utsasktev iti. ki prptam. uapanayann dadhteti. kuta{*6/429*}. homasayogd havanyasya, yad havanye juhoti, tena so 'sybhūa prto bhavatti. tasmd dhnottarakl ete hom iti sthiti{*6/430*}. NOTES: *{6/428: E2: 5,360; E2: 2,212}* *{6/429: E1,6; E2: dadhteti. sasktev iti. kuta}* *{6/430: E2 om. sthiti}* ____________________________________________ sthapatūival laukike v vidykarmnuprvatvt // MS_6,8.12 // na caitad asti, dhyaivajtyaka hotavyam iti. ki tarhi. laukika eva pravarteteti. kuta. vidykarmnuprvatvt. vidygraharth ime hom. vidyvata cdhnendhikra{*6/431*}, smarthyt. ata dhnottaraklat naim avakalpate, yath sthapatūym. NOTES: *{6/431: E1,6,E2 (v.l.); E2: cdhndhikra}* ____________________________________________ dhna ca bhrysayuktam // MS_6,8.13 // dhna ca bhrysayukta ryate. vidygrahaottarakla ca drasagraha. tasmd api nvakalpate prvaklatdhnasya. ____________________________________________ akarma cordhvam dhnt tatsamavyo hi karmabhi // MS_6,8.14 // tatrha, y prvam dhnd drakriy, s karmrth bhaviyati, vacanc cordhvam dhnt, apatyrth. dvayor api klayo, piapityajavan naia doo bhaviyatti. atrocyate, akarma ca drakriy, ydhnottarakle{*6/432*}. kuta. havanydisamavyo hi karmabhir bhavati, svrtha ca [767]{*6/433*} agnaya dhtavy iti niyama. tasmd ubhayasminn api kle drasagraha ity etat nsti. NOTES: *{6/432: E1,6; E2: drakriyy dhnottarakle}* *{6/433: E2: 5,361; E6: 2,213}* ____________________________________________ rddhavad itit cet // MS_6,8.16 // naivam, rutivipratiedho hi bhavati, eva kriyame drakarmai vidygrahaottarakla ryamam, prva kriyata iti vipratiiddham. arthd anyad evedam iti cet. na, arthaprptasyaiva klaniyama ea. upanayana ca karmrtham. tad dvityasy vipratiidhyeta. ____________________________________________ sarvrthatvc ca putrrtho na prayojayet // MS_6,8.17 // athocyate, prgdhnc ca, karmrthaiva, rdhva cpatyrthaivsya bhaviyati. tenaiva saty asya na kicid virotsyata iti. ucyate, naitad evam. svrth hi s, na kevalam apatyrthatm eyati. tad uktam, phalotshvied iti. tasmd api na dvir drasagraha. api caiva smaryate, dharme crthe ca kme ca nticaritavyeti. eva saty aticarit syt. ato na{*6/434*} dvir drasagraha. ekaiva bhry karmrthpatyrth ca. tasy ca vidygrahaottaraklat. ato ndhnasasktev ete hom iti. [768]{*6/435*} NOTES: *{6/434: E1,6; 2: ato 'pi na}* *{6/435: E2: 5,361; E6: 2,213}* ____________________________________________ ____________________________________________ somapnt tu prpaa dvityasya tasmd upayacchet{*6/436*} // MS_6,8.18 // ghyata etat, prgupanayann nsti patnti. yad uktam ekaiva patnti. tan na myate, yathaiva smti, dharme crthe ca kme ca nticaritavyeti. dharmaprajsapanne dre nny kurvteti ca. evam idam api smaryata eva, anyatarpye 'ny kurvteti. tasmd yasya na dharmasapann, na prajsapann v patn, so 'ny kurvteti. somapnd iti crthavda vyapadiati sma. somapo na dvity jym abhyayata iti dvitym api jy darayati. NOTES: *{6/436: E1 (v.l.): upayaccheta}* ____________________________________________ pityaje tu darant prgdhnt pratyeta // MS_6,8.19 // atha katha pityajasya dvau klv iti. ucyate, vacana hi tatra dyate. apyanhitgnin kry iti. tasmt prgdhnt pityaja iti. ____________________________________________ sthapatūi prayjavad agnydheya prayojayet tdarthyc cpavjyeta // MS_6,8.20 // asti sthapatūi, etay nidasthapita yjayeteti. tatra sadeha. kim dhnasasktev agniu syt, uta laukikev iti. ki prptam. sasktev iti. katham. [769]{*6/437*} yadhavanye juhottyevamdivacant. nanu drasyhavanybhvn nsti tasya rutir iti. ucyate, s hy havanya prayojayet, yath prayjn arutn prayojayati. eva codakasmarthyd iti. tdarthyc cpavjyeta. sthapatūyartha chit agnaya. tasym apavktym{*6/438*} apavjyeran. dhraa hi te dakryam mntam, atikrnte krye na syd iti. NOTES: *{6/437: E2: 5,363; E6: 2,214}* *{6/438: E1,6; E2: apravktym}* ____________________________________________ api v laukike 'gnau syd dhnasysarvaeatvt // MS_6,8.21 // api veti pakavyvtti. laukikev agniu syn na saskteu. kuta. dhnasysarvaeatvt. sarvakarmaeabht agnaya, tadagam dhnam, na karmgam. rutydnm abhvn na karmaprayuktdhnasya, vkyasmarthyc cgniprayuktatvam. yac ca darapramsaprayuktam, tac codakena prpyate, na dravyaprayuktam. tasml laukikev agniu sthapatūir iti. ____________________________________________ avakripau ca tadvad dhnasyprptaklatvt // MS_6,8.22 // asty avakripau, brahmacryavakr nairta gardabham labheteti. tatra sadeha. ki tadartham dhna kartavyam, uta laukikev agniu tad varteteti. avakripau ca [770]{*6/439*} tadvad ity adhikaratidea. prvasydhikaraasya ya prva paka{*6/440*}, so 'tra prva paka. ya siddhnta, sa siddhnta. sarvrtham dhnam, tasmd hitgniv iti prva paka. dhnasyprptaklatvd iti siddhnta. aprpto 'yam dhnasya kla ity etad uktam. tasmd idam api karma laukikev iti. NOTES: *{6/439: E2: 5,364; E6: 2,215}* *{6/440: E1,6; E2: prvapaka}* ____________________________________________ udagayanaprvapakha puyheu daivni smtirpnyrthadarant // MS_6,8.23 // daivni karmy udharaam upanayanaprabhtni. tatra sadeha. kim aniyate kle daivni kartavyni, utodagayanaprvapakha puyhev iti. aniyata iti prpte, udagayandiv ity ucyate. kuta. eva smaranti, teu kleu daivnti. rprthavda ca. etad vai{*6/441*} devn rpam, yad udagayanam, prvapako 'ha iti{*6/442*}. na ca vaya devdn rpam vidma. atha tv eu kleu daivni kriyante, tata etena{*6/443*} sabandhena rpavacanam avakalpate. anyrtha ca vkyam etad darayati, prvhno vai devnm, madhyadino manuym, aparhna pitm iti. tasmd eteu kleu daivni syur iti. NOTES: *{6/441: E1 (v.l.): etad v}* *{6/442: E1,6,E2 (v.l.); E2: prvapakhar iti}* *{6/443: E1,6; E2: tad etena}* ____________________________________________ ahani ca karmaskalyam // MS_6,8.24 // ahani ca viea, sakala karmhany eva akyate kartum iti, na rtrau kariyati. [771]{*6/444*} NOTES: *{6/444: E2: 5,365; E6: 2,215}* ____________________________________________ itareu tu pitri{*6/445*} // MS_6,8.25 // rddhdny aparapake 'parhne ca, smtirpnyrthadarant. NOTES: *{6/445: E1; E2,6: pitryi}* ____________________________________________ yäckrayaam avidyamne lokavat // MS_6,8.26 // ida sammnyate jyotiome, dvdaa rtrr dkito bhti vanvteti. tath soma krtti. tatra sadeha. ki yasya na vidyate bhti, tena vanitavy, yasya ca na vidyate soma, tena kretavya, utobhathpi{*6/446*} sati csati ca. ki prptam. yäckrayaam avidyamne bhtidhane some ca syt. kasmt. dravyasadbhvrtha{*6/447*} yäckrayaam, tad{*6/448*} vidyamne 'narthakam. anarthaka coktam api na kartavyam. tasmd avidyamne bhavet, lokavat. yath{*6/449*} yasya loke nsti dravyam, sa ycate krti ca. evam ihpi draavyam. NOTES: *{6/446: E1,6; E2: utobhayathpi; E2 (v.l.): utobhayam api}* *{6/447: E1,6,E2 (v.l.); E2: dravyasabhavrtha}* *{6/448: E1,6; E2: yäckrayaam arthavad bhaviyati. tad}* *{6/449: E1,6; E2: tath}* ____________________________________________ niyata vrthavattvt syt // MS_6,8.27 // niyata v yäckrayaam, tad vidyamne 'vidyamne ca dravye syt. eva yäckrayaam arthavad bhavati{*6/450*}. jyotiomaprayukta hi tac chryate, na dravyaprayuktam. tac ca nitya jyotiomasya. naiva vacana bhavati, yad dravya nsti, tad kartavyam iti. [772]{*6/451*} jyotiomasya ca nityam agam uktam, dravybhvo nimittam uktam iti parikalpyeta, kalpany abdo bdhyeta. ato yäckrayaasaskta dravyam ihopayoktavyam, anyath vaiguya bhavati. tasmt sati csati ca dravye yäckrayaam anutavyam iti. atha yad uktam, lokavad iti. loke karma arthalakaa bhavati, na abdalakaam, yathrtha, tath kriyate. na, yath abda. vede tu abdenaivrtho 'vagamyate, tathaivnuheyam iti. tasmd vidyamne 'pi kartavyam. NOTES: *{6/450: E2 (v.l.): bhaviyati}* *{6/451: E2: 5,366; E2: 2,216}* ____________________________________________ tath bhakapraic chdanasajaptahomadveam // MS_6,8.28 // jyotiome ryate, payo vrata brhmaasya yavg rjanyasya, mik vaiyasyeti. tath darapramsayo praia, prokar sdaya, idhma bahir upasdaya sruca samhi{*6/452*} patn sanahyjyenodehti. tath vjapeye ryate, darbhamaya vso bhavatti. paau sajaptahoma, yat paur myum aktoro{*6/453*} v padbhir hata agnir m tasmd enaso vivn mucatva hasa iti. tath, yo 'smn dvei ya ca vaya dvima iti vacanam. etny udharaavacanni. teu sadeha. ki yasypara bhojana na vidyate, sa payo vratayet, yavgm mik v, uta{*6/454*} vidyamne 'pti. tath yo preita prairtha na pratipadyate, sa preitavya, uta pratipadyamno 'pti. tath, yasya stramaya vso nsti, sa darbhamaya paridadhta, uta vidyamne 'pti. tath, yasya paur myum kuryt, uro v pdau v hanyt{*6/455*}, sa etena mantrea juhuyt, utnyo 'pti. tath, yo dvei kicit, [773]{*6/456*} anyena ca dviyate, sa eva mantra bryt, yo 'smn dveti, utdviann adviyama cpti. tatrdhikaratideo 'yam. tatra ya prvasminn adhikarae prva paka, sa iha prva paka. yas tatra siddhnta, sa iha siddhnta. avidyamne kuryd iti prva paka. niyata vrthavattvd{*6/457*} ity uttara. sa evtra nyya, ya prvatra{*6/458*}. NOTES: *{6/452: E1,6; E2: sruva ca srva ca samhi}* *{6/453: E1,6; E2: akutoro}* *{6/454: E1,6; E2: vratayet, sa preitavya, uta}* *{6/455: E1,6,E2 (v.l.); E2: v pdbhir hanyt}* *{6/456: E2: 5,367; E6: 2,217}* *{6/457: MS 6.8.27}* *{6/458: Vgl. Bh ad MS 6.8.8}* ____________________________________________ anarthaka tv anitya syt // MS_6,8.29 // jyotiome ryate, madhyadine 'parartre v{*6/459*} vrata vratayatti. tatra sadeha. ki niyatam aparartre vratam, utniyatam iti. ki prptam. niyata crthavattvt{*6/460*} syd iti. eva prpte brma, anarthaka tv anitya syt. yadaivam manyeta, asmin kle vrata me jariyatti, tad vratayet. yad tu khalu manyeta, na samyag jariyatti, tad tadvrata kriyamam anarthaka syt. yadi hy ajrena yajamno mriyeta, tad tantralopa, tantralope ca sarvalopa. tasmd{*6/461*} aniyata{*6/462*} tasmin kle vrata vratayitavyam iti. NOTES: *{6/459: E1,6; E2: ca}* *{6/460: E1,6; E2: vrthavattvt}* *{6/461: E1,2,E2 (v.l.); E2: tad sarvatantralopa syt. tasmd}* *{6/462: E1,6; E2: na niyata}* ____________________________________________ paucodanym aniyamo 'viet // MS_6,8.30 // jyotiome paur agnūomya, yo{*6/463*} dkito yad agnūomya paum labhata iti. tatra sadeha. ki ya kacit paur [774]{*6/464*}lambhya, uta chga iti. vakyamenbhipryea bhavati saaya. nanv ekem mnyate, ajo 'gnūomya iti. sarvakhpratyaya caika karmeti. atrocyate, pratikha bhinnni karmti ktv cint. ki tvat prptam. paucodanym aniyama. utsarge kartavye dravya akyata utsraum, na pautvam. dravya hi sdhakam. ato 'tra dravyam antreotsargo na sabhavatti dravyam updyate. tasminn updyamne 'niyama, yatkicid utsraavyam iti. kuta etat. aviet. na hi pautvasabaddheu kacid viea upalabhyate. tasmd ya kacit paur iti. NOTES: *{6/463: E1,6,E2 (v.l.); E2: jyotiome ryate, yo}* *{6/464: E2: 5,368; E6: 2,217}* ____________________________________________ chgo v mantravart // MS_6,8.31 // vabda paka vyvartayati. naitad asti. yatra kvacana dravye pautvam updeyam iti. asty utsraavyasya niyamakraa mantravara. agnaye chgasya vayy{*6/465*} medaso 'nubrhti, chgaprakanasamartho mantravara sammnyate. yadi chgo nopdeya, tatas tatprakanasamarthasyopdnam anarthavat. tenvagamyate, chgam adhiktyotsarga vidadhtti. mntravariko dravyaniyamavidhir iti. NOTES: *{6/465: E1; E2: mantravara. chgasya vapy; E6: mantravara. agnaye chgasya vapy}* ____________________________________________ na, codanvirodht // MS_6,8.32 // naitad evam. na aknoti mantravara codany pratyarthiny dravya niyantum. yatra hi dravyasya prakaka na ryate, tatrprakitam eva tat kartavyam iti. tasmn na mantravart prakyaniyamavidhi kalpyate, evam atra prakya prakayitavyam iti. [775]{*6/466*} atra puna abdenvagamyate, pautvena prakayitavyam iti. tasmn na mantravaras tatsadbhve samartha. mantravard dhi kalpy prayogavacanaruti{*6/467*}. iha kpt prayogavacanenopasahartavy. anya eva pauabdasyrtha pautvam. anyo mantravarena niyamyate chga. tasmn na mantravara codanvirodhena niyantum arhatti. NOTES: *{6/466: E2: 5,369; E6: 2,218}* *{6/467: E1,6,E2 (v.l.); E2: prayogavacane ruti}* ____________________________________________ reyavad iti cet // MS_6,8.33 // iti cet payasi, na pautvam anyebhya paubhya cchetavyam iti. yath, reya vte, trn vta iti, smnyarutis triv evvatihata iti. tritva vieo{*6/468*} vivakito nnye vivakit iti. evam ihpi pautvam, chga prakalpayitum vivakitam, nnyn vien iti. NOTES: *{6/468: E1,6; E2: tritvavieo}* ____________________________________________ na, tatra hy acoditatvt // MS_6,8.34 // naitad evam. tatra hy acodita dravyam utsraavyam, mantravare. varae puna coditam. tatra tritvasakhysabandhasya varae coditatvt, nny sakhy kriyate. reyaabdd api nnreyam. triabdasya hi tatsmarthyam, yenreyaabdo viiasakhyviayo niyamyate. iha na mantrasya smarthyam. tasmd aniyama iti. ____________________________________________ niyamo vaikrya hy arthabhedd bheda pthaktvenbhidhnt // MS_6,8.35 // niyamo v. aikrthya hi pauchgaabdayo, smnya paur iti, chgdayo vie ucyante. katham. tai smndhikarayt, pau chga, paur ura, paur mea, paur usra iti. eva sati na mantravara pauabdena virudhyate. tena chgo [776]{*6/469*} 'py labdhavya codita. mantravara updyamne, idam avagamyate. chga vivakitvya pauabda uccarita iti, nnyn vien iti. chgopakaraam asyopadaitam. yad upadaane pauabda chgbhiprya iti gamyate, yath yugavaratra upadaite{*6/470*}, ūcakrdisanidhne ced{*6/471*} akamnayety{*6/472*} ucyate{*6/473*}, tad, ynkam adhiktya brta iti gamyate, na tu videvankam iti. yadi hy arthabhedo bhavet pauchgaabdayo, pthaktvenbhidhnam, tato bheda syt, na chga eva niyamyeta. avihita chgrtha ity avopdnam. api ca chgapake ta mantravara prakayet. chgrthbhidhne puna pauabdasya, chgaprptv anyem aprptir ity anyasmin prpte ligena niyama kriyata iti. NOTES: *{6/469: E2: 5,370; E6: 2,219}* *{6/470: E1,6,E2 (v.l.); E2: yugavaratropadaite}* *{6/471: E1,6; E2: ca}* *{6/472: E1,2; E6: akamnayaty}* *{6/473: E1,6; E2: ukte}* ____________________________________________ aniyamo vrthntaratvd anyatva vyatirekaabdabhedbhym // MS_6,8.36 // aniyamo v. ya kacit paur updeya, arthntaratvt. arthntara pautvam, arthntara chgatvam, arthayor atra smndhikarayam, na abdayo. katha punar arthntara gamyate. vyatirekc chabdabhedc ca, vyatireko{*6/474*} hi bhavati, kacit paur na chga. tath chga paur iti abdabheda. abdabhedd evrthabhedo nyyya. ekasmin vkye samavyt, pau chgam nayeti. itarath, anyatarea ktrthatvd anyataro vkye na samaveyt, samavaiti ca. tasmd anyat pautvam, anyac chgatvam. tasmd aniyama, ya kacit paur updeya iti{*6/475*}. tatrotstrik{*6/476*} pakavyvtti, anyatve 'pi sati niyama eva. [777]{*6/477*} kuta. mantrasya prayogavacanena ghtatvt. mantrasdhana hi karmeti gamyate. yadi chgam updsymahe, sagua karma akma{*6/478*} kartum, mantram updadn, mantrasypkikatvt. athnyam updsymahe, mantrasya viaybhvn mantram apajahato na sagua karma nirvartayema, ato{*6/479*} na ca ruti bdhmahe, anyasmin pauabdo vartata iti. na cnyam{*6/480*} updsymahe, vaiguyd bibhyata. tasmc chga evopdtavya iti. nanv avam updadn{*6/481*} naiva mantravaram apahsyma. sa evva chgo bhaviyati. ya chinnagamano 'va, sa chga, chider game ca cchgaabda prasiddha{*6/482*}. NOTES: *{6/474: E2 (v.l.): vyatirikto}* *{6/475: E2 lt hier MS 6.8.37 folgen, die Zhlung verschiebt sich gegenber E1/6 demnach um eine Nummer. MS 6.8.37 (nach E2): na v prayogasamavyitvt}* *{6/476: E1 (v.l.): mantrotstrik}* *{6/477: E2: 5,371; E6: 2,219}* *{6/478: E1; E2,6: akyma}* *{6/479: E1 (v.l.): tena; E1 (v.l.): eva}* *{6/480: E1,6; E2: vnyam}* *{6/481: E1,6; E2: avam apy updadn}* *{6/482: E2 om. prasiddha}* ____________________________________________ rpl ligc ca // MS_6,8.37 //{*6/483*} kvacin{*6/484*} mukar bhaviyantti ryate. yady antarea vacanam, amukars tadedam upapadyate. tasmc chinnagamano 'vo 'pi chga iti karmkhy bhaviyati{*6/485*}. atrocyate: NOTES: *{6/483: E2: 6.8.38}* *{6/484: E1 (v.l.): liga ca kvacin}* *{6/485: E1,6,E2 (v.l.); E2: bhaviyatti}* ____________________________________________ chge na karmkhy rpaligbhym // MS_6,8.38 //{*6/486*} chge karmkhy rpaligbhy nvakalpate. na hi chgaabda chinnagamanavacana, samudyo hy asau pthag arthntare prasiddha, nsv avayavaprasiddhy bdhitavya. tasmn nva chga. NOTES: *{6/486: E1,6; E2: 6.8.39}* ____________________________________________ rpnyatvn na jtiabda syt // MS_6,8.39 //{*6/487*} idam anyapadottara{*6/488*} stram. atha kasmn na vayovacano [778]{*6/489*} bhavati vayovacan hy ete abd, chga chgalo vatsa iti. tenvo 'pi vayovacano bhaviyatti. ucyate, naitad evam, satya vayovacana. ajpatigata{*6/490*} tu vayo vaditum aknoti, yath oa iti varavacano 'vajtigata vara vadati, nnyam. tasmd rpnyatvn na vayomtravacana, ki tu jtiabda syt. jtyraya vayo vadet. ata chga eva niyamyate. NOTES: *{6/487: E2,6: 6.8.40}* *{6/488: E1,6,E2 (v.l.); E2: padottara}* *{6/489: E2: 5,372; E6: 2,220}* *{6/490: E1,6,E2 (v.l.); E2: ajajtigata}* ____________________________________________ vikro notpattikatvt{*6/491*} // MS_6,8.40 //{*6/492*} idam api padottaram. ihvdn vikra chgaabda. kicid atrvdnm uccryate, na{*6/493*} kicid anyad eva. tasmd vo 'pi chga iti. na, utpattikatvt{*6/494*}. autpattiko hi nminmno sabandha ity uktam{*6/495*}, nkhyvikra sabhavatti. tasmn nva chga. ata chga evopdtvaya iti. NOTES: *{6/491: E1; E2,6: nautpattikatvt}* *{6/492: E2: 6.8.41; E1 (v.l.): vikra iti cet // MS_6,8.40 //, notpattikatvt // MS_6,8.41//}* *{6/493: E2 om. na}* *{6/494: E1; E2,6: autpattikatvt}* *{6/495: Vgl. MS 1.1.5 und Bh ad 1.1.5}* ____________________________________________ sa naimittika paor guasycoditatvt // MS_6,8.41 //{*6/496*} padottaram eveda stram. atha kasmn na chidranimitta chgaabdo bhavati. eva ryate, uiro{*6/497*} v etarhi pau. yarhi vapm utkhadantti{*6/498*}. nety ucyate, chidratvasya guasya paor acoditatvt. avyaga paum labheteti hi codyate. tasmd acchidra pau. na cvayavaprasiddhy samudyaprasiddhir bdhyata ity uktam eva. tasmc chga evopdeyo nvdaya iti. [779]{*6/499*} NOTES: *{6/496: E2: 6.8.42}* *{6/497: E1,6; E2: suiro}* *{6/498: E1,6; E2: utkhadatti}* *{6/499: E2: 5,373; E6: 2,221}* ____________________________________________ jter v tatpryavacanrthavattvbhym // MS_6,8.42 //{*6/500*} vabdo 'vadhraym. yasmd avayavaprasiddhy samudyaprasiddhir na bdhyate. tasmj jter eva chgaabdo vcaka. eva samudyasyrthavattnught bhaviyatti tatpryavacanam{*6/501*} upapadyate. vive devnm usr chgn me vapn medaso 'nubrhti jtiprye vacanam upapadyate. pryepi hi niyama kriyate, yath, agryaprye likhita dvgnyo 'yam iti buddhir bhavati. tasmc chga evopdtavya iti. ktvcinty prayojana na vaktavyam. NOTES: *{6/500: E2: 6.8.43}* *{6/501: E1,6,E2 (v.l.); E2: bhaviyati. tasmt tatpryavacanam}* ____________________________________________ ============================================================================ Adhyya 7: [1] ____________________________________________ rutipramatvc che mukhyabhede yathdhikra bhva syt // MS_7,1.1 // prvedhyyaakena pratyakavihitadharma karma darapramsdnm itikartavyat cintit. uttareednm avihitetikartavyatkev aindrgndiu cintayitum iyate. tatra yadi darapramsdn prakarae ye vihit dharm, te sarvakarmasu vihit bhavanti, tatas tair eva dharmair aindrgndayo 'pi dharmavanta ukt, tath kartavy ceti. nrtha uttarea akena. atha ye yasya prakaraa ucyante, te tatraivokt bhavanti, tato 'dharmaky aindrgndni. teu{*7/1*} cint bhavati, kim e dharm santi, uta neti. yad ca santi, tad ke kiyanto v katha cnutavy iti. tad artham uttara aka pravartanya{*7/2*}. tatra saptamena tvat santi dharm ity ucyate. aamena ceme 'syeti. ittha prayoktavy iti navamena. daam aikdaadvdaair etvanta prayoktavy, nto 'dhik iti. tatreda vicryate, ki yajiprayukt ete dharm, katha yajir guavn syd ity evam artham mnyante, hosvid aprvaprayukt. katham aprva syd iti. yadi yajiprayukt, [2]{*7/3*} tata sarvrth. athprvaprayukt, tato yathprakaraa vyavatihante. ki punar atra yuktam. aprvaprayukt iti. aprva hi phalavat. aphalo yaji. phalavati ca prayso vidhyamno 'rthavn bhavati. tasmd aprvaprayukt dharm{*7/4*}. ata paramcryasya stropanysa, rutipramatvc che mukhyabhede yathdhikra bhva syd iti. mukhyny aprvi. tni hi phalavattvt pradhnni, pradhne ca mukhyaabda. te bheda ukta abdntardibhir hetubhi. tasmin mukhyabhede sati yathdhikra bhva syt, em. ye yasyprvasydhikre prakarae{*7/5*} iyante, te tasyaiva bhaveyu. rutipramatvd ayam asyprvasya ea, ayam asyety atra rutir eva prama kramate. na pratyakdnm anyatamat. ruty ca ye yasya prakarae ryante, te tasyaiva bhavitum arhanti. na cnyasyokto 'rtho 'nyasya bhavati. na hi yad devadattasya grmc chdandikam, tad yajadattasya bhavati. tasmd yathprakaraa vyavasth dharmm. NOTES: *{7/1: E2: aindrgndnti teu}* *{7/2: E2 om. pravartanya}* *{7/3: E2: 5,375, E6: 3,1}* *{7/4: E2: dharm iti}* *{7/5: E1 hat prakarae in Klammern}* ____________________________________________ utpattyarthvibhgd v satvavadaikadharmya{*7/6*} syt // MS_7,1.2 // atha v, naitad evam, yathprakaraa dharm vyavasth iti. ki tarhi. aikadharmya syd iti, samnadharmat. sarve dharm sarvrth. kuta. utpattyarthvibhgt. utpattir iti yaji brma, aprvasyotpdant. artha ity aprva brma, yajiprayojanatvt. tayor avibhga. sarvy aprvi yajimanti. yajisayogena dharm iyante, yajetety uktvokt. te yajau na sabhavanti, tasyphalatvt. [3]{*7/7*} tatrsabhavantas tatsabaddhev aprveu vijyante. sa ca yajisabandha sarvem aprv tulya. tasmt sarvrth bhavanti, satvadharmavat{*7/8*}. yath satvadharm{*7/9*}, gaur na pad praavya{*7/10*} iti gotvasabandhena ryams tatrsabhavantas tatsabaddheu pieu vijyante, tasya ca gotvasabandhasyviet sarvagavūu uklanlakapilakapotiksu bhavanti. evam ihpi. ucyate, viama upanysa. tatra gosmnyasabandhena dharm vidhyante. gaur na pad praavya{*7/11*} iti. iha punar yajivieasabandhena dharm vidhyante. darapramsbhy yajeteti{*7/12*}, jyotiomena yajeteti. viiayajisabaddha evprve bhavitum arhanti, na sarvatreti. tatra brma, darapramsbhy yajetettham iti{*7/13*}. yadi yajir vidhyeta, na dharmai sabadhyeta. na hi dvayor vidhyamnayo parasparea sabandho bhavati. anuvda ca sann aviet sarvaygnuvda. tasmt sarvath dharm. nanu darapramsaabdo vieako bhaviyati. na darapramsaabda aknoti yga vieum. aya hi vidhir v syd anuvdo v. yadnuvda, tad dharmasabandhrtha. sa ca dharmasabandho ygnuvdenaiva tayo siddha. nanu nivttikaro bhaviyati, darapramsv evettha kuryn nnyn iti. naiva akyam. yat kraam, na tasynyanivtti artha. nanu parisakhyay kariyati. ntra parisakhy yujyate. yady anyena vkyena ygamtre dharmaprasaga kta{*7/14*} syt, tata etat punarvacana parisakhy kuryt. atha punar asati prasage 'nenaiva prasago 'nenaiva nivttir{*7/15*} ity atibhra ekasyaiva vkyasya bhavati. [4]{*7/16*} eva tarhi, ntra yajeteti abdo dharmavidhibhi sabadhyate, yajetettham iti. kena tarhi. darapramsaabdena. pratyako hi tensya sayoga, darapramsbhy yajeteti, paroko dharmavidhibhi. kas tad vkyrtha. darapramsau kuryd iti. naiva akyam. eva sati dharm asabaddh priplav bhavanti. katha ktv. yeyam khytik vibhakti yajeteti, s darapramsayo kartavyat vidadhti. tatra katha ygamtrea ygavieea v dharmasabandha syt. vidhyik vibhaktir nstty asabaddh dharm bhavanti. naia doa. na vaya vkyena dharm sabandha kariyma. kena tarhi. prakaraena. katham. kartavyaty coditym itikartavyatkk bhavati, katha kuryd iti. prakaraena dharm sabadhyanta ittha kuryd iti. naiva akyam. yad hi darapramsau kartavyatay codyate{*7/17*}, tadetikartavyatkkaiva nsti. prajtetikartyavyatatvt{*7/18*} tayo. asaty cetikartavyatkky prakaraam eva nsti. eva hy uktam, asayukta prakarad itikartavyatrthitvd{*7/19*} iti. eva tarhi, naivtra yge dharm vidhyante. npi darapramsayo kartavyatocyate. ki tarhi. darapramsbhy yajeteti padadvayena viia ygam andytra dharm vidhyante, darapramsbhy yajetettham iti. evam api darapramsbhym ity anuvdo na yujyate. ttyrthasysiddhatvt. prvn anuvdo bhavati, aprva ca ttyrtha. so 'vaya vidhtavya. tasmi ca vidhyamne 'nyad evsabaddham padyate, darapramsau yaje karaam iti. tasmt sa eva prathama pako 'stu, ygnuvdena dharm vidhir iti. nanu tatrpi darapramsbhym ity etan na sabadhyate. [5]{*7/20*} nanu sabhantsyate. klavacana san pryiko nitynuvdo bhaviyati. pryea ygn darapramsaklatvt. tty ca klasyrthakta guabhvam locyopapadyate. tath cet sarve dharm sarvrth bhavanti. NOTES: *{7/6: E2,6: sattvavadaikadharmya}* *{7/7: E2: 5,377; E6: 3,2}* *{7/8: E2,6: sattvadharmavat}* *{7/9: E2,6: sattvadharm}* *{7/10: E2,6: spraavya}* *{7/11: E2,6: spraavya}* *{7/12: E2 om. iti}* *{7/13: E2 und E6 lesen: darapramsbhy yajetety atra na akyante ygaviee dharm vidhtum. ki kraam. yad yajau dharm vidhyante tad yajir andyate. yajetettham iti}* *{7/14: E2: kuta}* *{7/15: E2: prasagena nivttir}* *{7/16: E2: 5,379; E6: 3,3}* *{7/17: E2: codyete}* *{7/18: E2: prajtetikartyavyattvt}* *{7/19: MS 3.3.11}* *{7/20: E2: 5,380; E6: 3,3}* ____________________________________________ codaneabhvd v tadbhedd vyavatiherann utpatter guabhtatvt // MS_7,1.3 // karmacodany eabhto dharmasammnya ekadeabhta ity artha{*7/21*}, darapramsbhy yajeta, anaygnyavdhndikayetikartavyatayeti. tasy codany yajer guabhva ryate, darapramsaabdo yajivacana{*7/22*}. karaabhvo 'tra yaje ryate. darapramskhyena ygasamudyennyat kuryd iti. yat tato 'nyat, tatkartavyatay codyate, na yaji. aprva ca tat. nanu phalam atra vkye ryate, svargakmo yateta{*7/23*} iti. tatkartavya syt. satya ryate, na tu tadyajin kriyate. vinae yajau tad bhavati. aprva tu tena kriyate. tasmt tasya kartavyat ucyate. yasya kartavyat, tad itikartavyatay sabadhyate. tasmd aprvrth dharm. te cprv bheda{*7/24*}. atas tadbhedd yathprakaraa vyavatihante dharm iti. athaitasmin pake katha darapramsaabdena ygo vieyate. ucyate, naivtra ygo viiyate. ki tarhi. aprvabhvanaivobhayapadaviiocyate{*7/25*}. yathruay pigkyaikahyany soma krti{*7/26*} iti. viama upanysa. tatra hy anyad dravyam, anyo gua. tena tatrobhayavieaatva yujyate{*7/27*}. iha punar yga eva tau darapramsau. tenehobhayavieaatva{*7/28*} [6]{*7/29*} na yujyate. ucyate, ihpi yajeteti smnyam, darapramsv iti viea, anyac ca smnyam anyo viea. evam api ruty smnyena{*7/30*} bhvan, vkyd vieea{*7/31*}. na caitad yugapad bhavatti. eva tarhi, naivtra rutyarthe parighyate. ki tarhi. vkyrtha. ki kraam. rutyarthe parighyame darapramsaabdo 'narthako bhavati. yajati cnuvda. yajaty tmakatvd darapramsayo. yajatismndhikarayc ca darapramsaabdasya. NOTES: *{7/21: E1 hat ekadeabhta ity artha in Klammern}* *{7/22: E2: ryate, darapramsbhym iti. darapramsaabdo hi yajivacana}* *{7/23: T. B. 16.15.5}* *{7/24: E2: bheda ukta}* *{7/25: E2: aprvabhvanaivobhayapadviiocyate}* *{7/26: Tait. S. 6.1.6}* *{7/27: E2: tatrobhayavieyaatva yujyate}* *{7/28: E2: tenehobhayapadavieaatva}* *{7/29: E2: 5,381; E6: 3,4}* *{7/30: E2: smnyasya}* *{7/31: E2: vieasya}* ____________________________________________ satve{*7/32*} lakaasayogt srvatrika pratyeta // MS_7,1.4 // yat tu satvavad{*7/33*} iti. atra gavktau dharma ryate. kte padrthatvt. na ca tatra sabhavati. ato 'sv kti sahacripialakarth vijyate, yath gagy gva{*7/34*} iti. tac ca shacaryam, sarvapinm aviiam iti, sarvapieu vihita bhavati. tasmt tat srvatrika pratyeta. iha tu yajer guabhavena ravan naiva yajau dharm ryante. ki{*7/35*} tarhi. aprva ity. evam apadio hetu. tasmd anupanysa satvavad{*7/36*} iti. NOTES: *{7/32: E2,6: sattve}* *{7/33: E2,6: sattvavad}* *{7/34: E2: ghoa}* *{7/35: E2: kva}* *{7/36: E2,6: sattvavad}* ____________________________________________ avibhgt tu naiva syt // MS_7,1.5 // atha tuabda pakavyvttau. naitad evam, aprvaprayukt dharm [7]{*7/37*} iti. yajiprayukt eva. kuta. avibhgt. yajinvibhgo dharmm, pratyaka kecid dravye ryante, kecid devatym, kecin mantreu. ea ca yaji, yad dravya devatm uddiya mantrea tyajyate. sa ea pratyako yajin sabandho dharmm. aprvea tv numnika. phale 'pi yaje pratyakaruto guabhva, svargakmo yajeteti. numniko 'prvea. anumnc ca pratyaka balya. tasmd yajyarth dharm. nanu yajir bhagitvt klntare phala dtum asamartha. tatra kt dharm asamarth eva bhavatty uktam. atra sthitasya nyyasykepea pratyavasthna kriyate. tailapnavad etad bhaviyati. yath tailapna ghtapna v bhagitve 'pi sati klntare medhsmtibalapuydni phalni karoti. eva yajir api kariyati, ki no 'drutenprvea kalpiteneti. NOTES: *{7/37: E2: 5,383; E6: 3,5}* ____________________________________________ dvyarthatva ca vipratiiddham // MS_7,1.6 // eva ca sati sarve dharm sarvrth bhavanti. tath caindrgndiu prayjdaya santi. tatra saurye karmai prayjn daranam upapadyate. prayje prayje kala juhoti{*7/38*} iti. itarath prayj ca vidhtavy. prayjeu ca kalahoma. tath ca dvyartha tat syt{*7/39*}. dvyarthatva ca vipratiiddham. tasmd yajiprayukt dharm iti. NOTES: *{7/38: Tait. S. 2.3.2}* *{7/39: E2: tasyt}* ____________________________________________ utpattau vidhyabhvd v codany pravtti syt tata ca karmabheda syt // MS_7,1.7 // naitad evam, yajiprayukt dharm iti. codany pravtti [8]{*7/40*} syt. codanety aprva brma, codanrthatvd aprvrthatvd aprvaprayukt dharm. phalavattvd ity ukto hetu. yat tu prayako yajisabandho dharmm iti. atra brma, utpattau vidhyabhvt. utpattir iti yaji brma. utpattau yajau nsti vidhi. yajyarth dharm iti. kevala yajau ryante, kriyante ca. naitvat tadarth bhavanti. yath vsasi rga ryate, vso rajayatti, vsasi ca kriyate. na csau tadartha. stryartha pururtho v bhavati. evam ihpi yajau ryam kriyam cprvrth bhaveyur arthavattvya. tata ca karmabheda syt. yato 'prvrth iti. yat tu yaje pratyakam{*7/41*}, phale guabhva iti. na ktvprva{*7/42*} bhavatti, prliko vijyate. praìypi ca yena kriyate, tat kraa bhavati. yath gomayai pacati, tuapakv bhavantti. yat tu, tailapnavad yajita phala bhavatti. atra brma, tailapnasypi na klntare phala bhavati. dhtusmya tasya phalam. tac ca tatklam eva. yac ca phala balapuydi, tat samyag hraparimd bhavati. tasmd viama upanysa. NOTES: *{7/40: E2: 5,384; E6: 3,5}* *{7/41: E2: pratyaka}* *{7/42: E2: sa nktvprva}* ____________________________________________ yadi vpy abhidhnavat smnyt sarvadharma syt // MS_7,1.8 // yady apy aprva prayojaka dharmm, tathpi sarvadharma syt, sa sa padrtha, abhidhnavat smnyt. abhidhna tvad ete samnam. aprvam ity abhidhnavad dharmepy asya samnena bhavitavyam, vhkavat. yath vhko 'tithir gata, yavnnam asmai prakriyatm ity ukte, yo yo vhkas tasya tasya yavnna kriyate. yath v, akymaye mudgaudano bhoktavya, udarmaye paya [9]{*7/43*} ptavyam iti. sarvatra ca hy akymaye mudgaudano bhujyate, udarmaye 'pi paya pyate. evam ihpy ekasyprvasya ye dharm ruts te sarvprv bhavitum arhanti. api ca, aruaparar nma khina. te paricareu smtirpa brhmaa bhavati. ye darapramsayor dharm, te sarvenm agnūomyasya cety rabhya, yvat sarv praktiviktayo 'nuktnt iti. tac cnukramaam etam eva nyya scayati. tasmd aprvaprayuktatve 'pi sarve dharm sarvrth iti. NOTES: *{7/43: E2: 5,385; E6: 3,6}* ____________________________________________ arthasya tv avibhaktatvt tath syd abhidhneu prvavattvt prayogasya karmaa abdabhvyatvd vibhgc chem apravtti syt // MS_7,1.9 // upavaranparihras tvad ucyate. yad uktam, vhkavad iti, atra brma, arthasya tv avibhaktatvt, tath syd abhidhneu. artho vhkatvam, taddeasabandha, so 'vibhakta. sarvavhkev anugata ity artha. tannimitta ca prtivieo na puruanimitta. katha jyate. prvavattvt prayogasya. prvavn atra prayoga, bahuo vhk cvhk ca bhojit. tatrnvayavyatirekbhy jatam etat, deanimitteya yavnn apriyat, na puruanimittat. tasmt tath syd vhkdiv abhidhneu. atheha karmaa abdabhvyatvam. nnyata{*7/44*} akyam etaj jtum. kasyprvasya{*7/45*} dharm iti. abdena ca vyavasthit vijt dharm. aprv ca vibhga, ata em anyatra vihitnm anyatrpravtti syt. [10]{*7/46*} NOTES: *{7/44: E2: abdabhvyatvn nnyata}* *{7/45: E2: jtum, ke kasyprvasya}* *{7/46: E2: 5,386; E6: 3,7}* ____________________________________________ smtir iti cet // MS_7,1.10 // atha yad uktam, smtir iti. tasya ka parihra. ____________________________________________ na, prvavattvt // MS_7,1.11 // prvavat hya smti. codaka dharmagrhaka vakyati, vidhyanto v praktivad iti. tena prpitn dharmm ayam anuvda. etan nyyaprvik, nprptn vidhyik. yat kraa vyavasth dharmm etena nyyena bhavati. ____________________________________________ arthasya abdabhvyatvt prakaraanibandhanc chabdd evnyatra bhva syt // MS_7,1.12 // ida nigamanastram. nigamana ca pratijy heto ca punarvacanam. tad idam ucyate, yasmd evam, tasmd arthasygnyanvdhnde abdabhvyatvt, pratiprakaraa ca nibandhanc chabdd evnyatra bhva syt. yath gandharvpsaraso v, etam unmdayanti, ya unmdyaty et vai gandharvpsaraso yadrërabhtam. tasmai svh tbhya svheti juhotty agniprakarae utpannn rërabhtm udvhe upadea. ete rërabhto juhoty abhytn juhotti. asty etasmin vacane yathdhikra vyavatiheran dharm iti. eva ca saty adharmaky aindrgndi. tadartham uttaro 'dhyyaaka prrabdhavya iti. tatra saptam ena tvad aindrgndn karma dharm santty ucyate. te ctideeneti. atideo nma ye paratra vihit dharms tam attynyatra te dea. yath devadattasya bhojanavidhi ktv, lispamsppair devadatto bhojayitavya [11]{*7/47*} iti. tam eva vidhi yajadatte 'tidiati, devadattavad yajadatto bhojayitavya iti. lokam api udharanti, praktt karmao yasmt tatsamneu karmasu/ dharmapradeo yena syt so 'tidea iti sthiti// iti. sa ca nmn vacanena v. tatra nma trividham atideakam, karmanm, saskranm, yaugikam iti. vacana punar dvividham, pratyakarutam, numnika ca. tayor numnikam uparid vakyate. pratyakaruta tv idnm eva cintyate. astūunm aikha, apara yena. tau dvv apy bhicrikau. tatreau kcid dharmn vidhyha, samnam itarac chyeneneti. etac cintyate. kim ayam anuvda, vidhir iti. yadi vidhi, tato 'tidea. yenadhamn iv atidiati. athnuvda, tato neti. tatra ki prptam. tat streaivopakramyate, NOTES: *{7/47: E2: 5,386; E6: 3,8}* ____________________________________________ samne prvavattvd utpanndhikra syt // MS_7,1.13 // samnam itarac chyeneneti. atrotpanndhikra syt. anuvda ity artha. kuta. prvavattvt. ayam iu prvavn, jyotiomaprvaka. jyautiomiko 'tra vidhyanta ity artha{*7/48*}. atra codakenotpann jyautiomik dharm santi. yeno 'pi jyotiomaprvaka. tatrpi te santi. ye iau yene [12]{*7/49*} ca samn bhanti, tn adhiktyya vdo yujyate. tasmd utpanndhikratvd anuvda. ki cetarad iti cbhve nopapadyate. itaraabda csannihite 'nupapanna, sannihita eva bhavati. yath, itara dhro{*7/50*} dyatm. itara kambalo dyatm iti sannihito dyate, na prvramtra kambalamtra v. jyautiomik ca sannihit. tasmt te vda. te cedam anuvda.{*7/51*} vihit hi te codakeneti. NOTES: *{7/48: avi. Br. 4.3}* *{7/49: E2: 5,387; E6: 3,8}* *{7/50: E2: prvro}* *{7/51: E2 om. te cedam anuvda}* ____________________________________________ yenasyeti cet // MS_7,1.14 // iti cet payasi, jyautiomiknm anuvda iti. naivam. yenasya vaieik lohitoūdn dharm vidhi{*7/52*}. kuta. yenagrahaasmarthyt. eva yenagrahaam arthavat bhaviyati, dharmn vieayat. itarathnarthaka syt. sarve hy ekhhnasatr te samn. tatra yvad ukta syt, samnam itarad iti, tvad eva samnam itarac chyeneneti. NOTES: *{7/52: Vgl. avi. Br. 4.2.22}* ____________________________________________ nsannidhnt // MS_7,1.15 // nya yenavaieik vdo yujyate. kasmt. asannidhnt. ayam itaraabda sannihite bhavati, na ca yenaabdena vaieik iau sannihit{*7/53*}. yat tu yenaabdo vaieiko bhavatti, vidhipake 'vaieikatva doa syt. anuvdapake tu naiva kacid vidhyate, ki vieyati. jyautiomiks tu sarvasdhra santa yenasypi bhavantty anuvdo yujyate. tasmj jyautiomiknm evnuvda. [13]{*7/54*} NOTES: *{7/53: E2: iau dharm sanihit}* *{7/54: E2: 5,388; E6: 3,9}* ____________________________________________ api v yady aprvatvd itarad adhikrthe jyautiomikd vidhes tadvcaka samna syt // MS_7,1.16 // api veti pakntaraparigrahe. vidhir aya yenavaieikm, jyautiomiknm{*7/55*} anuvda. kuta. aprvatvt. evam aprvam artha vidhsyati. tath pravttivieakaro bhaviyati. anuvda sann apravttivieakaro 'narthaka syt. nanv itaraabdo 'ya sannihite bhvati. ucyate, itarad adhikrthe, samnam itarat, samnam adhikam ity artha. nanu sannihitavacano 'ya ndhikrtha iti{*7/56*}. ucyate, na kevalam aya sannihitavacana eva. prvoktasadam asannihitam api brte. avaia ca. yad hi vastry anukramyetaraabda prayujyate, devadattya kambalo dyatm, viumitrya kaueyam, yajadattya kaumam, itarac caitryeti, tad vastram eva pradyate, na hiraya rajata v. iha jyautiomikebhyo 'dhikn dharmn{*7/57*} anukramyetaraabda prayukta. tentrpy adhikn eva vaktum arhati. tathdhikavacano bhvati. atha jyautiomikn brte, tath sannihitavacana. tatrvayam anyatarad dheyam. yady adhikrthat hitv sannihitrthatryate, anuvdamtram anarthaka bhavati. yenaabda cvivakitrtha. atha sannihitrthat hitvdhikrthat ghyate, na kacid doo bhavati. tasmt strakra ha, itarad adhikrtha iti. ato jyautiomikd vidher adhik yenavaieik ye, ta ihtidiyante. tadvcaka [14]{*7/58*} samna syt. samnaabda syd ity artha. bhavati yenaabda ca vivakita. cturmsyn vaivadeva gneydni{*7/59*} havi srthavdavkyair vihitni. dharm ca tem ukt. varuapraghseu kevalni havy mnya, yad vaivadevikn brhmaam, tat tem atidiyate, etad brhmany eva paca havi, yad brhmantari{*7/60*} iti. tatra{*7/61*} kim arthavdamtrasyyam atidea, uta srthavdakasya savidhikasya kasyeti{*7/62*}. katha punar arthavdamtrasytideo bhavati. yath pampkulyapratim ca vk iti. ke punar vidhaya, ke arthavd. tredh sannaddha barhir bhavati{*7/63*}, tredh sannaddha idhma{*7/64*}, nava prayj nava anuyj ityevamdayo vidhaya. vrtaghnni vaitni havty arthavd. tatredam ucyate, NOTES: *{7/55: E2: na jyautiomiknm}* *{7/56: E2: ndhikrthavacana iti}* *{7/57: E2: 'dhikn lohitodn dharmn}* *{7/58: E2: 5,389; E6: 3,10}* *{7/59: E2: vaivadeve puygneydni}* *{7/60: Tait. Br. 1.6.7.5}* *{7/61: E2 om. tatra}* *{7/62: E2: savidhikasya ktsnasya kasyeti}* *{7/63: Tait. Br. 1.6.3.1}* *{7/64: Mait. S. 1.10.7}* ____________________________________________ pacasacarev arthavdtidea sannidhnt // MS_7,1.17 // pacatni havi sarvaparvasu sacarantti pacasacarty ucyante. teu pacasacarev arthavdamtrasytidea iti. kuta. sannidhnd dhavi sannihit arthavd. vidhibhir{*7/65*} ekavkyasabaddhatvt, na dharmavidhaya. kim ata. ata etad bhavati, yat prve brhmaam iti vyapadeo yujyate. [15]{*7/66*} tad dhi te brhmaam, yena vidhyante. ko 'nyo havi brhmaasya ca sabandho 'nyatra vidheyavidhyakabhvt. arthavdai caitni vidhyante, na dharmavidhibhi. dharmavidhibhis tu yni vidhyante, na tni havi. tasmd arthavdnm atideo na dharmavidhnm. api ca varuapraghsev api kecid vaivadevik dharm vidhyante. yath, agni mathnanti prasuvo bhavantti. tem atideena vihitn punar mnnam anarthaka syt, yadi vidhayo 'tidiyeran. tasmd arthavdtidea iti. NOTES: *{7/65: E2: havir vidhibhir}* *{7/66: E2: 5,390; E6: 3,10}* ____________________________________________ sarvasya vaikaabdyt // MS_7,1.18 // naitad evam, arthavdamtrasytidea iti. savidhikasya srthavdakasya kasytidea{*7/67*} iti. kuta. aikaabdyt. samnaabdatvd ity artha. samno 'ya brhmaam iti abdo vidhnm arthavdn ca. sa yathrthavdn ghti, eva{*7/68*} vidhn api ghti cet, tn apy atidiati. yat tu vidhn havirbhi sabandho nstti. vidheyavidhyakasabandho nsti, upakralakaa sabandho bhaviyati. ka upakra. yas em agni vidadhti. asti cet sabandha, brhmaaabdaruty sarvtideo nyyya iti. NOTES: *{7/67: E2: srthavdakasya ktsnasya kasytidea}* *{7/68: E2: eva}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_7,1.19 // liga ca vidhnm atidea darayati. ki ligam. varuapraghseu triadhutayo vjino{*7/69*} yajanty hutn sapattyai triattvya{*7/70*} iti varuapraghse{*7/71*} triatam hutr darayati. yadi vidhayo ntidiyeran, t na syu. tasmd atidiyante. [16]{*7/72*} NOTES: *{7/69: E2: varuapraghseu ryate, triadhutayo hyeran. vjino}* *{7/70: Khaka S. 36.2}* *{7/71: E2,6: varuapraghseu}* *{7/72: E2: 5,391; E6: 3,11}* ____________________________________________ vihitmnnn neti cet // MS_7,1.20 // vihitmnnd iti yad uktam, tasya ka parihra. bhënta{*7/73*} stram{*7/74*}. NOTES: *{7/73: E2: parihra iti, bhënta}* *{7/74: E1 hat bhënta stram in Klammern}* ____________________________________________ netarrthatvt // MS_7,1.21 // atrocyate, vidhyatidee 'pi sati ngnimanthandnm mnnam anarthakam. itarasya havio 'rthena bhaviyati, dakiavaihrikasya mruty{*7/75*}. tasmn naitaj jpakam, vidhnm anatideasya bhaviyati. NOTES: *{7/75: Tait. Br. 1.6.5.1}* ____________________________________________ ekakaplaindrgnau ca tadvat // MS_7,1.22 // vaivadeve ekakapla mnta, dyvpthivya ekakapla iti, varuapraghsev api kya ekakapla iti. tatrpara, aindrgno dvdaakaplo mrutymik{*7/76*} iti. tath skamedhev apy ekakaplaindrgnv mntau, aindrgna ekdaakapla indrya vtraghne caru vaivakarmaa ekakapla iti. tatredam mntam. etad brhmaa aindrgna, etad brhmaa ekakapla{*7/77*}, yad brhmaa itara itara ceti. tatredam ucyate, ekakaplaindrgnau ca tadvat, yadvat pacasacari. atrpi savidhikasya srthavdakasya kasytidea. tenaiva nyyeneti. prptistram etad uttaracintrtham. [17]{*7/78*} NOTES: *{7/76: Mait. S. 1.10.1}* *{7/77: Tait. Br. 1.6.7.5}* *{7/78: E2: 5,392; E6: 3,11}* ____________________________________________ ekakapln vaivadevika praktir grayae sarvahomparivttidarand avabhthe ca sakd dvyavadnasya vacant // MS_7,1.23 // skamedhe ryate, etad brhmaa{*7/79*} ekakapla iti. tatra cintyate, vaivadevikasyaikakaplasyeda grahaam uta vruaprghsikasyeti. ki prptam. vaivadevikasyeti brma. ki kraam. tasya vihit dharm, alaktybhipryopu yaavya, vi pa krya{*7/80*} ityevamdaya. vruaprghsikas tv adharmaka. yasya vihit dharm, tatraitad yujyate vaktum, tadvad ida kartavyam iti. tasmd vaivadevikasya grahaam. nanv aindrgnasamuccrad ekakaplo 'pi vruaprghsika eva syt. na, avayam ekaparvaor eva samuccraena bhavitavyam, nnparvaor api samuccraam aviruddham. tasmd vaivadevikasya grahaam. iti prpte ucyate, vruaprghsikasyaikakaplasya grahaam iti. kuta. tata{*7/81*} ekakapln vaivadevika prakti. katha jyate. grayae sarvahomparivttidarant. grayae dyvpthivyasyaikakaplasya sarvahomam aparyvtti{*7/82*} ca darayati. yat sarvahuta karoti, s tv ek paricak, huto huta{*7/83*} paryvartate, s dvity. jyasyaiva dyvpthivyau yajeti{*7/84*} iti, jyaygavidhipare vkya ekakaplasya sarvahomam aparyvtti ca prpt darayati. etasmd darand avabhthe ca sakd dvyavadnasya vacant. avabhte cvadhraa bhavati, idam evaikakaplasya dvir avadyatti. tena jyate, nnam anyatra na dvir avadnam iti. tac caitat sarva vaivadevika ekakaple vihitam. tasmd ekakapln vaivadevika prakti. kim ata. skamedhike 'py ekakaple vaivadevik dharm prpt, tem atideo 'narthaka. vruaprghsikasya ye dharm vaieik aprpt, tem atideo 'rthavn. tasmd vruaprghsikasyaikakaplasyeda grahaam iti. ucyate, ligam etat. kuta prptir iti. prptim uttaratra vakyma, svarasmaikakaplmika cety atra. ke punas te dharm. hirayamaya sruva ammayo{*7/85*} vetyevamdaya. [19]{*7/86*} NOTES: *{7/79: E2: brhmaa}* *{7/80: Mait. S. 1.10.7}* *{7/81: E2: yata}* *{7/82: PBr. 2.4.3.6}* *{7/83: E2: 'huta}* *{7/84: PBr. 2.4.3.9}* *{7/85: E2: sruvo bhavanti, ammayo}* *{7/86: E2: 5,394; E6: 3,13}* ____________________________________________ smno 'bhidhnaabdena pravtti syd yathiam // MS_7,2.1 // ida ryate, rathantaram uttarayor gyati{*7/87*}, kavatūu rathantara gyati{*7/88*} ityevamdni sammnyante. tatra cint, kim ihtidiyate iti. nanu yad rathantardibhi abdair ucyate, tad atidiyate. bìham. tad eva tu na jyate kim ebhi abdair ucyata iti. nanu siddham etat, gteu smkhy{*7/89*} iti. tath siddhasykepa kariyate. sa eva tu nirayo bhaviyati. yadio sa eva niraya, kim artha kepa. drhyrtha, sthnikhananavat. tatra ki prptam. tad ucyate, sa stobhasvaraklbhysavikry hikrapraavaprastvodgthapratihropadravanidhanavatym ci gtau{*7/90*} smaabdo 'bhiyuktair upacaryate{*7/91*}. tasmt saaya. ucyate, nanu gtau saty bhvd nnkhyasya saskrakarmao vcak ete abd ity uktam. tad evedam uktam kipyate. neme saskrasya vcak. ki kraam. akarmakle prayogt. akarmakle sma prayujyate. na ca saskrakarmai prokavakepaaparyagnikaradny akarmakle prayujyante. prayojanbhvt. atha nu [20]{*7/92*} mantr ete, tato 'nv aha svdhyo 'dhyetavya iti niyamd akarmakle prayogo yujyate. tasmd c nmni. ki ca, sajbhedt. sajbheda ca bhavati, rathantara bhad ityevamdi. sa ekatvt saskrakarmao anarthaka. ekenaiva hi tad paryptam. yath gtir iti. atharc nmni, tatas ts bhedt sajpthaktva yuktam. api ca. yadi gna rathantara gna ca bhat, ida rathantaram ida bhad iti pthaktvena sajniveo nopapadyate. nmatve tpapadyate. ki ca, vikrapthaktvt tu. pratisma ca vikrapthaktvt. pratisma ca vikrapthaktva dyate. tad ekatvd gnasya, anupapannam. saskrabhede hi vikrapthaktva dam. tad yath, avahantes taulbhva, pie cram. na tv ekasya taulbhva crana ca. atharnmny etni. tata c bhedd vikrapthaktva yujyate. tasmd nmnti. tata uttara pahati, smno 'bhidhnaabdena pravtti syd yathiam iti. smno 'bhidhnaabdena yathiam pravtti syt. yac chia pravaktbhi iyebhya. ki ca iam. stomdivii k sma, s pravarteta. ki kraam. tasy rathantardi nmadheyam iti. NOTES: *{7/87: SV 680, 681}* *{7/88: T. Br. 11.4.2; ebenso zu Bh ad MS 7.2.2-3, 8-9, 12, 21}* *{7/89: MS 1.4.3}* *{7/90: E2 om. gtau}* *{7/91: ChU 2.10.1-4}* *{7/92: E2: 5,394; E6: 3,13}* ____________________________________________ abdais tv arthavidhitvd arthntare 'pravtti syt pthagbhvt kriyy hy abhisabandha // MS_7,2.2 // tuabda pakanivttau. na tv eva syt, ca pravttir iti. katham. iha kavatūu rathantara gyatti kavatn v krye 'bhivatyo{*7/93*} 'tidiyeran, kavatn{*7/94*} vopary [21]{*7/95*} dhrydheyabhvena{*7/96*}. tatra krye tvad atideo na ghaate. kuta. abdair arthavidhitvt. abdnm arthavidhna kryam. na ca, kavatūu rathantara gyatti kavatbhir yo 'rtho 'bhidhyate, tam abhivatya aknuvanti vaktum. tasmn na karytidea. dheyatve 'pi na sabhavati, pthagbhvt. na hi abda abde samavaiti, pthag evvatihate. abhi tv, kay na iti{*7/97*}. kriyy hi gnakriyy{*7/98*} abdenbhisabandho bhavet, na abdasya. tasmd dheyatvenpi ntidea. ato nyam ca pradea iti. NOTES: *{7/93: Vgl. V 7.32.22}* *{7/94: Vgl. V 4.31.1}* *{7/95: E2: 5,395; E6: 3,13}* *{7/96: E2: dheyabhvena}* *{7/97: V 7.32.22 und 4.31.1}* *{7/98: E1 hat gnakriyy in Klammern}* ____________________________________________ svrthe v syt prayojana kriyys tadagabhvenopadiyeran // MS_7,2.3 // svrtha v pravartamn abhivatya kavatnm agabhvenopadiyeran. katha puna kavatūu gyatty agabhva akya upadeum. akyo yath, yena karmaertset tatra jayn juhuyd{*7/99*} iti. ki puna prayojana kavatnm abhivatyo nirvartayantti. ucyate, prayojanam ada kalpyam. kuta. kriyy. yasmt kriy ryate, kavatūu rathanatara gyatti, yath prayjdn prayojana kriyy. ucyate, ayam evsmin pake doa, yat prayojana kriyy kalpayitavyam. tasmd ayam api pako dulia. NOTES: *{7/99: Vgl. ad MS 3.4.25-27}* ____________________________________________ abdamtram iti cet // MS_7,2.4 // iti cet payasi, kavatyagabhvenbhivatnm upadeo dulia iti, tena tarhi abdamtra pradiyatm. ratha[22]{*7/100*}ntaraabda kavatūu prayujta. kavat rathantaraabdenbhilaped iti. ki kranam. abda uccarite. tatra tvan mukhy pratipatti. abde kryasysabhavt, arthe krya vijyate, yath gm nayeti. iha tu abda eva krya sabhavati, nrthe. ato 'tra abda vijsyma. NOTES: *{7/100: E2: 5,396; E2: 3,14}* ____________________________________________ nautpattikatvt // MS_7,2.5 // prvasmd ea vda ppyn. kasmt. autpattikatvt. autpattiko hi nminmno sabandha. ya abdo yasmin artha autpattikena sabandhena prasiddha. na sa tato 'nya pratyyayitu aknoti. na hi goabdenvo 'bhidhtu akyate. ____________________________________________ stra caivam anarthaka syt // MS_7,2.6 // eva ca saty atideastram anarthaka syt, aakyrthatvt. tasmn na abdasypi pradeo yukta. vttikras tu mene, gnastram aukthikyam anarthaka syd iti. tasybhiprya, saty gatau naitvn praysa inm aphalo 'bhyupagantu nyyya iti. ____________________________________________ svarasyeti cet // MS_7,2.7 // iti cet payasi, nmno 'tideo 'yukta iti. tena [23]{*7/101*} tarhi svarasytideo bhavatu. svara smaabdena loke 'bhidhyate. susm devadatta iti. susvaro devadatta iti. svaro ghoo nda{*7/102*} iti samnrth. sa smaabdenocyate, sma ca rathantaram. tasmt tasytidea. NOTES: *{7/101: E2: 5,196; E6: 3,15}* *{7/102: Vgl. Nighau 11}* ____________________________________________ nrthbhvc chruter asabandha // MS_7,2.8 // naitad evam, svarasytidea iti. kuta. arthbhvd arthasybhvat. arthasybhivatsvarasya kavatūv abhvt. nanv asann evsv atideena bhvyate. ucyate, bhvayitum api na akyate. na hy abhivatyakarm abhivyajako nda kavatūu bhvayitu akya. yadi bhvyeta, na kavatyo bhaveyu. na ced bhvyate, na bhta. kavatūu rathantara gyatty etasy rute padntarebhisabandho{*7/103*} na syt. tasmn na svarasytidea. NOTES: *{7/103: E2: rute padn parasparebhisabandho}* ____________________________________________ svaras ttpattiu syn mtrvarvibhaktatvt // MS_7,2.9 // tuabda pakntaraparigrahe. yady abhivatsvarasya kavatūu pradeo nopapadyate, anuvdo bhavatu, kavatūu rathantara gyatti. katham. tad ucyate, iha kavatūu rathanatra gyatty asya vkyasya dve vacanavyakt bhavata. kavatūu yad rathantaram, tad gyatty ek. rathantara yat, tat kavatūu gyatty apar. tayor yai dvity, rathantara yat tat kavatūu gyatti. s svarasya smatve na sabhavatty uktam. na hy abhivatsvara kavatūu samveayitu akya iti. prv tu sabhavati. kavatūu yad rathantaram, tad gyatti. nanu spi na sabhavati. na hi kavatūu rathantaram asti. [24]{*7/104*} ata param ucyate, svaras ttpattiu syt. svaras tv abhivatsvara, kavatnm utpatticcraeu syt. katham. mtrvarvibhaktatvt. bahavo mtrvar cbhivatn kavatn cvibhakt abhibhavatūv api vidyante, kavatūv api. so 'sv abhivatsvara kavatūu sdhraavarasamaveto vidyate, tasynuvdo 'ya ghaate, kavatūu rathantara gyatti. tasmt svarasynuvda. NOTES: *{7/104: E2: 5,397; E6: 3,16}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_7,2.10 // liga ca dyata etasminn arthe. asti rathantaram uttarayor{*7/105*} iti. ki talliga bhavati. evam ha, rathantaram uttarayor na paymi{*7/106*} iti vivmitras tapas tepe, bhad uttarayor na paymti vasiha iti. yac ca vidyamna na dyate, taddaranya yatna. kriyate, yath ghaa na paymti pradpa karoti, na aavia na paymti. tasmd asty uttarayo rathantara bhac ca. tayor anuvda iti. NOTES: *{7/105: SV 680, 681}* *{7/106: SV 809-810}* ____________________________________________ arutes tu vikrasyottarsu yathruti // MS_7,2.11 // tuabda paka vyvartayati. naitad evam, svarasynuvda iti. kuta. eva saty uttarsu vikro na kacic chruto bhavati. tadottar yathrut prayoktavy. yath svdhyyakle rut. tatra rathantaram uttarayor gyatty etad anuvdamtram apravttivieakaram anarthakam evpavadyate. ato na svarasynuvdo yukta. [25]{*7/107*} NOTES: *{7/107: E2: 5,398; E6: 3,16}* ____________________________________________ abdn csmajasyam // MS_7,2.12 // rathantardn ca smaabdnm asmajasya syt. rathantaram uttarayo, bhad uttarayor iti. katham. tad ucyate, aya rathantaraabdo bhacchabdo v svarasya smaabdatve svarasamudya nuprvy vyavasthite{*7/108*} svaraviee prayukta. sa ekadee bhinnnuprvye vsamajaso{*7/109*} bhavati. tasmt naitad yuktam. svarasya smaabda, tasya cnuvda iti. atrha, eva bhavat sarve pak niruddh. tata kim apravttir eveti. ucyate, ca eva pradeo bhavatu. nanktam, na aky ca gantare pradeum iti. bìham, dealaka bhaviyati. kavatūu rathantara gyatty ucyate. na ca akyate kavatūu rathantara gtum. tatra dealaka bhavati kavatdea iti. yath, agnau tihati, kpe tihatti. dharmalaka v syt. rathantaradharm v kavatūu rathantaraabdentidiyante. yath, rathantare prastyamne pthiv manas dhyyed{*7/110*} ityevamdaya. yathcrye proite, cryn bhavatm crya{*7/111*} ity cryaurucrynym atidiyate. NOTES: *{7/108: E2: avasthite}* *{7/109: E2: csamajaso}* *{7/110: T. Br. 7.7.15}* *{7/111: DhS 1.2.7}* ____________________________________________ api tu karmaabda syd bhvo 'rtha prasiddhagrahaatvd vikro hy aviio 'nyai // MS_7,2.13 // api tu naiva syt, ca smaabda. tasy ca pradea iti. tath dealaka dharmalaka vrayay. agati cai yallakaparigraha. ki tarhi. karmaabda syt. rathantardir gnkhyasya saskrakarmao vcaka. kuta. ukto nyyo gtiu smkhy{*7/112*} ity atra. tatra gti[26]{*7/113*}viiym ci, ea abdo da. na cghtaviea vieye buddhir utpadyate. tasmd vieaa tvad abhidhyate. vieaapratyayc ca sahacarite viie pratyaya. ato nsty ca abdena saspara iti. tenaiva nyyena gtinmadheyam iti brma. ki ca prasiddhagrahaatvt. aya ca gyatti abdo gnakriyy prasiddha. k punar asau abdasyoccraaviea. gyati gna karotti, tadgrahaa ca rathantardiabda. tadvacana ity artha. tena samuccrad dvitysmarthyc ca. yath, sritaka gyatti, vardhamnaka gyatti. nanu abdavacanenpi samuccraa bhavati, gth gyati, ca gyati{*7/114*} iti. satyam, vipariamya tu abdam, gnena ca saskarotti yathnipatitenrthena na sabadhyate gna karotty cam iti. tasmd gtivacana. ita ca gtivacana. kuta. vikro hy aviio 'nyai. vikra ctrargdravyasya dyate. hrasvnm akar drghat, drgh ca hrasvatvam. vivtn savtatvam, savtn vivtatvam. so 'viio 'nyai saskrakarmabhi. yathvahantin vrh taulbhva, pii tauln pibhva. tasmc chabdn saskro gnkhyo rathantardibhi abdair ucyate. tasyya pradea, rathantaram uttarayor gyattyevamdi. NOTES: *{7/112: MS 1.4.3}* *{7/113: E2: 5,399; E6: 3,17}* *{7/114: PBr. 8.1.3.3}* ____________________________________________ adravya cpi dyate // MS_7,2.14 // api cdravya sma dyate. dravyaabda chandogair kv carita. adravyam ancam ity artha. anca sma dyate, prajpater hdayam anca gyati{*7/115*} iti. prajpatihdaya [27]{*7/116*} nma sma. tad ancy utpannam. yady ci smaabda, katha prajpatihdayam anca syt. atha gte{*7/117*} smaabda, tato vinpy c gtir bhavati. tatraitad upapadyate, prajpater hdayam anca gyatti. tasmd api gti sma. nanktam, saskrakarmatve 'narthako 'karmakle prayoga iti. tatra brma, NOTES: *{7/115: Mait. S. 3.3.5}* *{7/116: E2: 5,399; E6: 3,18}* *{7/117: E2: gtv eva}* ____________________________________________ tasya ca kriy graharth nnrtheu virpitvd artho hy smalaukiko vidhnt // MS_7,2.15 // tasya kriykarmakle graharth ikitum abhyasitum ca. nnrtheu nnbhtev artheu bhinnev ity artha{*7/118*} virpitvt, rayabhedd vividharpa tadgna bhavati. tat praty ca ikitavyam abhyasitavya ca prayogaprubhvya. bhmirathikavat, tad yath, bhmirathiko bhmau ratham likhya yogy karoti. s tasya yogy{*7/119*} prayogakle saukaryam utpdayati. artho hy s rathantardisajn na laukike vyavahre siddha, yathvahantydnm. kuta. vidhnd. vidhyate hy asau iyopdhyyasabandhena, evarpa rathantara bhavatti. na laukiko vijyate. tasmn na paricodanai, akarmakle prayogd iti. atha yad uktam, sajpthaktvd iti. tatrocyate, NOTES: *{7/118: E1 hat ity artha in Klammern}* *{7/119: E2 om. yogy}* ____________________________________________ tasmin sajvie syur vikrapthaktvt // MS_7,2.16 // tasminn ekasminn api gnkhye saskre sajvie bhaveyu. kuta. vikrapthaktvt. tulye 'pi gne vieo{*7/120*} [28]{*7/121*} bhavati. gnaviec ca sajpthaktvam. yath, sritakam, vardhamnakam iti{*7/122*}, anyathlakasritakagti. anyathlaka vardhamnakagti. evam ihpy anyathlaka rathantaragti, anyathlaka bhadgti. tasmt sajpthaktvam. NOTES: *{7/120: E2: gnatve gnavieo}* *{7/121: E2: 5,400; E6: 3,18}* *{7/122: E2: vardhamnakagti}* ____________________________________________ yonias y ca tulyavad itarbhirvidhyante // MS_7,2.17 // yoni csau asy ca yoniasy. yoniasy carcas tulyavad itarbhir ayoniasybhir vidhyante. ymy asati, ipiviavant asati{*7/123*}, rathantarasya yonim anuasati, bhato yonim anuasati{*7/124*} iti. k tatra tulyat. asatiabdenbhidhnam{*7/125*}. ihaitau stautiasatiabdau samne 'pi stutyarthatve vyavasthitaviayau. pragteu mantravkyeu stautiabda, apragteu asatiabda, yath, praga asati, nikevalya{*7/126*} asatti. jyai stuvate, phai stuvanta iti. ata asatiabdena vidhnd apragtm ca rathantarasya yoni darayati. yadi ca gti rathantaram, tatas tasypragt gyoni. anyathya vyapadeo nopapadyate, rathantarasya yonim iti. tasmd gtiu smkhy. NOTES: *{7/123: V 7.100.6}* *{7/124: V 4.31.1; SV 169}* *{7/125: E2: vidhnam}* *{7/126: E2: nikaivalya}* ____________________________________________ ayonau cpi dyate 'tathyoni // MS_7,2.18 // ayonau ca sma dyate. sthly saktv avadhyata ity hur yad bhad gyatrūu kriyate 'pi cain rujati. na csy sabhavatti, bhato bhat yoni. tasya gyatrūu prptir nsti, [29]{*7/127*} yady ca smaabda. atha nu gte, tata s bhadgtir gyatrūu vacant prpt, tasy ayam anuvdo ghaate, yad bhad gyatrūu kriyata iti. atathyoni ca sma darayati. yd yasya yoni, tato 'nyde, yo vai vicchandasi smohati, sa ca saӭti, sma v viliati, sma saӭti, ca viliatti yatarad varya, tasya saara{*7/128*}, tac ca gtv eva smni yujyate, narci. hatiada ca gtv eva samartha, narci. k cet, saiva yathmnya padyate. tatra nsty haprasaga. tasmd api gtau smaabda. NOTES: *{7/127: E2: 5,401; E6: 3,19}* *{7/128: E2: tasya vilea. yatarad varyas tasya saara}* ____________________________________________ ekrthye nsti vairpyam iti cet // MS_7,2.19 // yad uktam, tasya kriy grahartheti. tatra paricodyate. aikrthye nsti vairpyam iti. rathantaragter bhadgtir arthntaram. tena rathantaragtau ghty bhadgtir aght bhavatti yukto rathantare ghte bhata ikrtham akarmakle prayoga. rathantaragtes tv eka evrtha. tasya yony prayoge ikite punar uttarsu na ikitavyam. tsv akarmakle prayoga saskrakarmatve na yukto bhavati. tasmn na saskrasya smaabda iti sthity pratijy strea paricodayati. ____________________________________________ syd arthntareu anipatter yath pke // MS_7,2.20 // syd vairpyam. kuta etat. arthnatrev anipatte. gantarev rayabhedt. yath{*7/129*} pke, yathaika evyam artha [30]{*7/130*} pko nma. tasyrthntare vairpya bhavati. anyathlakaa odanasya pka, anyathlakao guasya, yenaudanapko ghta, nsv aikitv gua paktu jnti. tasmt tasypy akarmakle prayoga upapadyate. NOTES: *{7/129: E2: rayabhedd bhidyate. yath}* *{7/130: E2: 5,402; E6: 3,20}* ____________________________________________ abdn ca smajasyam // MS_7,2.21 // eva ca smaabdnm kabdn ca smajasya bhavati. kavatūu rathantara gyati{*7/131*} iti kavatabda ca eva{*7/132*} vakati, rathantaraabda ca sma. itarath kavatabde v dealaka syt. rathantaraabde v dharmalaka. tasmd gtau smaabda iti. NOTES: *{7/131: T. Br. 11.4.2}* *{7/132: T. Br. 11.4.2}* ____________________________________________ ukta kriybhidhna tacchrutv anyatra dharmaprade syt // MS_7,3.1 // nmn dharmapradea vakyma ity dau pratijtam, so 'yam ucyate. kuapyinmayane ryate, msam agnihotra juhoti{*7/133*} iti. tatraitat samadhigatam, naiyamikd agnihotrt karmntaram etad iti. adhungnihotraaba cintyate, katham aya prayukta iti. tadartham rabhyate, uktam kriybhidhna tacchrutv anyatra vidhipradea syd iti. uktam dau, kriybhidhna karmanmadheyam agnihotraabda iti tatprakhya cnyastram ity atra. tasynyatra rutau kauapyinm ayanye juhotau vidhipradea syt dharmapradea{*7/134*}. naiyamikasygnihotrasya ye dharms te 'sminn anena nmntidiyeran. ki kraam. ucyate, paraabdo 'ya paratra vtta, paraabdasya paratra vttau tadvadbhvo gamyate. sa yatra vijto bhavati tatrndyate. yath siho devadatta iti. yatrvijtas tatra vidhyate. yath am piapi sih kriyantm iti. iha cvijto 'sya juhoter agnihotravadbhva. tasmt sa vidhyate. msam agnihotra juhotti, agnihotravaj juhotti. katha punar asati vatipratyaye [32]{*7/135*} vatyartha akyo 'vagantum iti. ucyate, shacaryt, agnihotraabdo 'ya karma sabaddha, tatsahacaritadohandidharmavatt lakaay aknoti gamayitum. aknoti ced gamayitum, pradeum api aknoti{*7/136*}. evam anatrepi vatim, vatyartha akyo 'vagantum iti. NOTES: *{7/133: Ad MS 2.3.24}* *{7/134: Vgl. T. Br. 25.4.1}* *{7/135: E2: 5,403; E6: 3,13}* *{7/136: E2: api akyati}* ____________________________________________ aprve vpi bhgitvt // MS_7,3.2 // vpti viparysena prayukte. api vety artha. api vprve ete ubhe api karma sytm, na kauapyinm ayanyo juhotir naiyamikaprva, sdhraa ca nmadheyam ubhayo. kuta. bhgitvt. ayam api juhotir bhg etasya nmadheyasya. yathaiva tatrgnihotra juhotti samuccraam, evam ihpi, tatra tulye samuccrae tasyaivaitan nmadheyam, nsyety atra vieahetur nsti. tasmd ubhayo sdhraa nmeti, nsti dharmapradea. naitad yuktam. kuta. ____________________________________________ nmnas tv autpattikatvt // MS_7,3.3 // autpattiko hi nminmno sambandha. yan nma yasminn artha autpattikena sabandhena prasiddham, tasminn eva sad vijeyam, nnyatra ca. tathvyavasthy abdrthe vivso na syt. uktam, anyya cnekrthatvam iti. yad ca nobhayrtha, tad naiyamika tvad ha. tatsdyavidhnrtha cetaratrpi prayoga upapadyata iti nsttarbhidhnatve hetu. tasmd vidhipradea syt. [33]{*7/137*} NOTES: *{7/137: E2: 5,404; E6: 3,14}* ____________________________________________ pratyakd guasayogt kriybhidhna syt tadabhve 'prasiddha syt // MS_7,3.4 // naiyamike 'gnihotre pratyako guasayoga. pratyakavihit dharm santi. ittha dogdhttha rapayati, catur unnayati{*7/138*}, khdiry agnihotrasamid bhavati{*7/139*}, ittha juhoti, eva pratyakd{*7/140*} guasayogt, naiyamikasya tan nmadheyam iha prayujyamnam, dohandi kriybhidhna syt, dharmapradeakam ity artha. asya punar juhoter na kecid dharm santi. tadabhve te dharmm abhve, aprasiddha syt, na prajyeta, kim artham ayam agnihotraabda iha prayukta iti. eva v. pratyako gusayogo, naiyamikasya dravyadevatsayoga. dadhn juhoti{*7/141*}, payas juhoti{*7/142*}, agnaye ca prajpataye ca sya juhoti{*7/143*} iti. etasmt pratyakd guasayogt kriybhidhna syt. karmanmadheyam, ittharpo juhotir agnihotrkhya iti. athetarajuhote rpa nsti. tadabhve 'prasiddha syt, na jyet, kda tadagnihotram iti. nanu mso 'sya rpa bhaviyati. na, msa karmgam, kartdharma sa. api ca, agnihotra tu mse vidhyate, na msengnihotra rpyate. tasmn naiyamikasyaitan nmadheyam, itaratra tadvad atidea iti. kim ea evotsarga, sarva karmanma, anyatra ryama dharm grhakam iti. eva khalu prptam. eva prpta idam rabhyate, [34]{*7/144*} NOTES: *{7/138: Tait. Br. 2.1.5.7}* *{7/139: Bharadvja S. 1.5.2}* *{7/140: E2: juhoti, etasmin kle juhotty eva pratyakd}* *{7/141: Mait. S. 4.7.7}* *{7/142: Tait. S. 5.4.9}* *{7/143: Mait. S. 1.8.7}* *{7/144: E2: 5,405; E6: 3,22}* ____________________________________________ api v satrakarmai gurthai ruti syt // MS_7,3.5 // gavmayane ryate, vaivnaro jyotioma, pryayam ahar bhavati{*7/145*} iti. asti tu dvdahe prathamam aha pryayam nma, pryayo 'tirtra{*7/146*} iti. tayor nntva tenaiva nyyena siddham, prakarantare prayojannyatvam{*7/147*} iti. tatrya pryayaabda paratrpi ryamo na dharm grhaka, ki tarhi. gurthai ruti. katham. lakaay nmadheya dharm grhakam uktam. asati ca rutyarthe lakartho grhya. iha tu rutyartha eva sabhavati. gurtha ea{*7/148*} abda. guena kriyyogena. tasmin karmai rutyaiva prayujyate. prayanty aneneti pryayam, pravartate{*7/149*} 'nena satram iti. vkyaea csyaitam evrtham ha, jyotir eva purastd dadhti{*7/150*} iti. yena jyoti pryaya bhavati, tena jyoti purastt kriyata ity artha, jyotir eva purastd dadhtti. tasmn nyam atidea. NOTES: *{7/145: V 3.26.1}* *{7/146: T. Br. 4.2.1}* *{7/147: prakarantare prayojannyatvam, MS 2.3.24}* *{7/148: E2: eva}* *{7/149: E2: pravartante}* *{7/150: Tait. S. 7.4.6}* ____________________________________________ vivajiti sarvaphe tatprvakatvj jyautiomikni phny asti ca phaabda // MS_7,3.6 // vivajit sarvapho bhavati{*7/151*} iti ryate. tatra vicryate, kim ayam anuvda, vidhir iti{*7/152*}. ki prptam. anuvda iti. kuta. yo hy asarvapha, tasya sarvaphat vidhey. yas tu sarvapha eva, tasya tay ki vihitay. aya ca [35]{*7/153*} sarvapha eva. katham. tatprvakatvj jyotiomaprvakatvt{*7/154*}. jyautiomikni stotry atra prpyante. teu mhendrastotrdni catvri santi. tni sarvy asya, tair aya sarvapho bhavati. nanu na tni phni. ucyate, asti ca phaabda. tev asti phaabda, saptadani phnti. tasmd anuvda. NOTES: *{7/151: Tait. S. 7.2.5}* *{7/152: E2: vidhir veti}* *{7/153: E2: 5,406; E6: 3,23}* *{7/154: E1 hat jyotiomaprvakatvt in Klammern}* ____________________________________________ aahd v, tatra hi codan // MS_7,3.7 // nyam anuvda. ki tarhi. vidhi. anuvdo 'pravttivieakaro 'rthaka{*7/155*} syt. api ca jyotiome na phabahutvam asti, yasyyam anuvda syt. aahe tu tad asti. tatra hi codan, phn rathantara pha bhavati{*7/156*} ityevamdy. tasmt ìahiknm atideako{*7/157*} vidhir iti. NOTES: *{7/155: E2: 'narthaka}* *{7/156: Tait. Br. 1.2.2.3}* *{7/157: E2: tideiko}* ____________________________________________ ligc ca // MS_7,3.8 // liga caitam artha darayati. pavamne rathantara karoty rbhve bhat, madhya itari, vairpa hotu sma, vairja maitrvaruasya, raivata brhmac chasina, kvaramac chvkasyeti viniveapare vkye ìahikni phni{*7/158*} darayati. NOTES: *{7/158: Tait. Br. 1.2.2.3}* ____________________________________________ utpanndhikro jyotioma // MS_7,3.9 // atha yad uktam, asti ca phaabda iti. tatra brma, na tu ea autpattika phaabda, utpannn stotrm asv adhikra, yny etni phnti. jte ca te phatve tad upapadyate. na ca tatra jta. katha tarhi ayam anuvda. [36]{*7/159*} ligasamavyt. eka tatra pha{*7/160*} mhendrastotram iti. ìahikn puna phatva jtam. katham. tatra hi codanety uktam. te vde, rauta phaabdasyrtha parighto bhavati. itarath lkaika. tasmt ìahikn pradea iti. NOTES: *{7/159: E2: 5,407; E6: 3,36}* *{7/160: E2 om. pha}* ____________________________________________ dvayor vidhir iti cet // MS_7,3.10 // iti cet payasi, ìahikn phn vidhir iti. naitad yuktam. ki kraam. dvikara eva sarvaphaabdo 'bhyupagamyate{*7/161*}, phni ca vidadhti. te ca sarvatvam. astu, ko doa. asabhava ity ha. yadi phaabda phni vidadhti, sarvaabdena na akyate vieayitum. athnuvadati, tath akyate. phni tv avihitni bhavanti. tev asatsu kasya ida sarvatva vidhyate. ubhayakriyy csabhava. athtra bhadrathantarayor vikalpena prptayo smastya kevala vidhyate, sarvapho bhavati{*7/162*} iti. ubhe api bhadrathantare bhavata{*7/163*}, naikam iti. tato 'ya doo na bhavati. tasmd dvayor adhikra. NOTES: *{7/161: E2: 'bhyupagato bhavati}* *{7/162: E1 hat sarvapho bhavati in Klammern}* *{7/163: Tait. S. 3.7.1}* ____________________________________________ na vyarthatvt sarvaabdasya // MS_7,3.11 // naivam etat. kuta. vyarthatvt sarvaabdasya. eva sati sarvaabdo vyartho bhavaty arthanya{*7/164*}. aya hi bahuviayo dvayor na yujyate. ìahikn tu vidhne naia doa. nanu ca tatrpi dvikara abdo bhaviyati. ucyate, na bhaviyati. sarvatva kevala phn vidhsyati{*7/165*}, na phni. nanktam, phev asatsu kasyeda srvatva vidhyata iti. ucyate, phn sarvatva hi vihitam, tat sapdayitavyam. na ca phny akurvat, tat sapdayitu akyate. tatrrtht phni kariyati. eva na [37]{*7/166*} dvyartha abdo bhaviyati. sarvaabda ca samarthita. tasmt ìahiknm atidea iti. NOTES: *{7/164: E1 hat arthanya in Klammern}* *{7/165: E2: vidhrayati}* *{7/166: E2: 5,408; E6: 3,24}* ____________________________________________ tathvabhtha somt // MS_7,3.12 // varuapraghseu ryate, vruy niksena tuai cvabhtha yanti{*7/167*} iti. tatra sadeha, ki drapramsike 'p vyutseke tuaniksa vidhyate, uta saumikd avabhthd dharmtidea iti. ki yuktam. drapramsike guavidhi. eva sannihitapratyayo 'nughyate. sannihito hy asau codakena prpita. nanu nsv avabhtha. ucyate, asti tatrvabhthaabda iti. ea vai darapramsayor avabhtha{*7/168*} iti. eva prpta idam ha, tathvabhtha somt, yath aaht phnm atidea. eva saumikd avabhthd iha dharmtidea. kuta. abhihito nyya, ukta kriybhidhna tacchrutv anyatra vidhipradea syd{*7/169*} iti. NOTES: *{7/167: Tait. Br. 1.6.5.5; Mait.S. 4.5.9}* *{7/168: Tait. S. 7.2.10}* *{7/169: MS 7.3.1}* ____________________________________________ prakter iti cet // MS_7,3.13 // atha yad uktam, drapauramsike 'vabhthe guavidhir bhavatv iti, tasya ka parihra ity bhënta stram. ____________________________________________ na bhaktitvt // MS_7,3.14 // naitad yuktam. kuta. yato nsti darapramsayor avabhtha. nanu, ea vai darapramsayor avabhtha{*7/170*} iti ryate. [38]{*7/171*} satya ryate, na tv evam avabhthatvam asya bhavati. katham. ucyate, ea vai darapramsayor avabhtha ity etasya vkyasya dvay vacanavyakti. nirjtvabhthatvasya padrthasya v darapramsasabandha{*7/172*} ucyate, yath devadatto yajadattasya putra iti nirjtaputratvasya devadattasya yajadattasabandha ucyate. nirjtasabandhasya vnirjtvabhthatvasyvabhthatvam, yath, ayam mro yajadattasya putra iti, nirjtayajadattasabandhasymrasya putratvam ucyate. tad asyp vyutsekasya darapramnasabandha prakaran nirjta, nvabhthatvam. ato 'syvabhthatvam ucyate. na cyam avabhtha. nanv ayam apy avabhtho bhavatu. naitad yuktam. anyyo hy anekrthatvam. katha tarhi abdaprayoga. sdyt. ki sdyam. apsu sabandha. sa ea bhakty praasvdo 'p vyutsekasya, avabhtha ivyam iti, yathmre putravda. tasmn nsti darapramsayor avabhtha. ato ntra guavidhi. NOTES: *{7/170: Tait. S. 7.2.10}* *{7/171: E2: 5,409; E6: 3,25}* *{7/172: E2: nirjtvabhthatvasya v padrthasya darapramsasabandha}* ____________________________________________ ligadaranc ca // MS_7,3.15 // liga caitam artha darayati. ki liga bhavati. evam ha, nyurd juhoti, na sma gyati, na v gamanamantra japati{*7/173*} iti. saumikvabhthadharm pratiedha brvas taddharmaprpti darayati. tasmt saumikd avabhthd dharmapradea iti. [39]{*7/174*} NOTES: *{7/173: past.S 8.7.17}* *{7/174: E2: 5,410; E6: 3,25}* ____________________________________________ dravydee taddravya rutisayogt puroas tv andee tatpraktitvt // MS_7,3.16 // vruaprghsiko 'vabhtha, saumikd avabhthd dharm grhaka ity yuktam. tatreda cintyate, ki puroadravyako 'sau, uta tuaniksadravyaka iti. ki prptam. puroadravyaka iti. kuta. nmn puroa prpyate. nanu pratyakaruta tuaniksam. satya pratyakarutam, na tu akyate vidhtum. avabhtho 'tra vidhyate, avabhtha yantti. yadi tuaniksam apara vidhyeta, tato vkya bhidyeta. avabhtha yanti, tac ca tuanikseneti. tuaniksaravaam idn kim artham. anarthakam, sabandhbhvt. eva prpte brma, dravydee taddravya. dravydea etasmin, tuaniksenvabhta yantti. taddravya syt, tuaniksadravya. kuta. rutisayogt, tuaniksa pratyakarutam, puroas tv numnika, atideena prpyate. nanu puroo 'pi pratyakaruto nmn. yady api pratyakaruta, smnyena tu prpyate, tuaniksa tu vieea. bdhyate ca smnya vieea. api ca lakaay puroo gamyate, ruty tuaniksam. rutilakaayo ca rutir nyyy. tasmt tuaniksadravyaka iti. atha yad uktam, na sabadhyate 'vabhthena tuaniksam, vkyabhedaprasagd iti. tatra brma, yady avabhtha vihya tuaniksa vidhyate, tato vkyabheda syt. tuaniksadravyako 'prvo 'vabhtha codyate. tath saguakarmavidhnam aviruddham. avidhyamne ca tuanikse tadgrahaam anarthakam eva syt. tasmt tuaniksadravyaka. puroas tv andee [40]{*7/175*} tatpraktitvt. yady atra pratyakaruta na dravya syt, tata puroas tuapraktitvt syt. atra tu pratyakaruta tuaniksam, tasmn na puroa. tithye ryate, vaiavo navakaplo bhavati{*7/176*} iti. tath rjasye, prvasmis trisayukte vaivas trikapla iti. tatra vicra, yo 'ya trisayukte vaiavas trikapla iti vaiavaabda, ayam tithyadharm grhaka, neti. ki yuktam. grhaka iti. kuta. vihitadharmake karmai da abdo 'nyasminn avihite{*7/177*} ryamo grhaka{*7/178*} ity uktam, ukta kriybhidhnam{*7/179*} iti{*7/180*}. tatryam api vihitadharmaka tithye da. idnm avihitadharmake trisayukte dyate. tasmd dharm grhaka iti. eva prpte brma, NOTES: *{7/175: E2: 5,410; E6: 3,40}* *{7/176: Tait. S. 6.2.1}* *{7/177: E2: avihitadharmake}* *{7/178: E2: dharm grhaka}* *{7/179: ukta kriybhidhnam, vgl. MS 7.3.1}* *{7/180: E2: ity atra}* ____________________________________________ guavidhis tu na ghyt samatvt // MS_7,3.17 // guavidhir ayam. tithyasya gua viudevatsayoga vidadhti. sa ea dharmn grahtu na aknoti. kuta. samatvt. samo hy ayam tithye trisayukte ca. yath tatra viu devat{*7/181*} vidadhti, evam atrpi. rutyarthsabhavc ca lakaay dharm grhaka kalpyate. iha ca pratyakarutyartha eva sabhavati devatvidhi. tasmn nya grhaka iti. NOTES: *{7/181: E2,6: viudevat}* ____________________________________________ nirmanthydiu caivam // MS_7,3.18 // pav agnūomye dharmavn nirmanthyo 'gnir mnta. sdhy [41]{*7/182*} vai dev{*7/183*} ity rabhygnau ryate, nirmanthyeneak pacantti. tath, darapramsayor barhirjye dharmavat{*7/184*}. paau ryate, barhi ypvaam avasttti, jyena ypam anakti{*7/185*} iti. tatra sadeha. ki nirmanthydaya abd dharm grhak, neti. tatrdhikaratidea kriyate. nirmanthydiu caivam, yath vaiavaabde. atrpy aya yaugiko nirmanthyaabda sadyonirmathitam agnim ha. tath barhir jyam iti dravyaabdau. te trayo 'pi svrtha vidhya ktrth bhavanti, dharmn grahtu na aknuvanti. tasmn na grhak. cturmsyeu ryate, dvayo praayanti, tasmd dvbhym eti{*7/186*} iti. asti tu some praayana dharmavat, tath darapramsayor adharmakam. tatra sadeha. ki saumikam etat praayam, uta drapauramsikam iti. tatra streaivopakrama. NOTES: *{7/182: E2: 5,411; E6: 3,27}* *{7/183: Mait. S. 3.9.5 (15)}* *{7/184: Tait. Br. 3.7.5.10}* *{7/185: Tait. S. 6.3.3}* *{7/186: PBr. 11.5.3.2,5,8}* ____________________________________________ praayana tu saumikam avcya{*7/187*} htarat // MS_7,3.19 // saumikam etat praayanam. ki kraam. avcya htarad drapauramsikam{*7/188*}, codakena prptatvt. katha punar aya praayatiabda, praayanamtravacana san saumika praayanaviea aknoti vaktum. lakaayeti brma, trthaabavat, tad yath, trthaabda, trthamtravacana san trthaviea dharmasdhana kadcid brte, trthaytr gata iti. [42]{*7/189*} NOTES: *{7/187: E2: saumika tu praayanam avcya}* *{7/188: E1 hat drapauramsikam in Klammern}* *{7/189: E2: 5,412; E6: 3,28}* ____________________________________________ uttaravedipratiedha ca tadvat // MS_7,3.20 // na vaivadeva uttaravedim upavayanti na sunsrya{*7/190*} iti, prptiprvako hi pratiedho bhavati. saumike ca praayana uttaravedir na drapauramsike. NOTES: *{7/190: E2: unsrya}* ____________________________________________ prkta vnmatvt // MS_7,3.21 // prkta vaitat{*7/191*} praayanam, drapauramsika. kuta. anmatvat. praayanaabda saumikasya praayanasya na nmadheyam. naitat tasya vcakam ity artha. yady aya tasya vcaka syt, tatas tad iha bryat. ida tu padrthanmadheyam, padrthasya prnayanasya vcakam. yasya vcaka tad iha aknoty agne prcna nayana vaktum. tac cehsty eva. tasmt tasya vcaka. eva{*7/192*} sannihitapratyo na bdhito bhavati. atha yad uktam, trthaabavad bhaviyatti. atra brma, trthaabdo 'pi trthamtram eva brte. trthaytr gata iti tv uktv knicit trthny anukrntni. yato 'sau tadviirtho vijyate. yatra tu kevala prayujyate, tatra trthamtram eva brte. yath, trthe snti, trtham eva hi samnn bhavatti. api ca sabhavati rutyarthe, lakartho 'grhya. sabhavati ctra rutyartha. tasmn na lakartho grhya iti. NOTES: *{7/191: E2: caitat}* *{7/192: E2: eva}* ____________________________________________ parisakhyrtha ravaa gurtham arthavdo v // MS_7,3.22 // tatrha, yad uktam avcya htarad{*7/193*} iti, tasya ka [43]{*7/194*} parihra. ucyate, parisakhyrtha v syt. dvayo praayanti, na caturv iti. gurtham arthavdrtha v. tasmd dvbhym etti. tatra parisakhyy tvat trayo do. guo 'pi na kacid vidhyate, paried arthavdrtham. nanv arthavdo 'pi niprayojana, praayanasya prptatvt. arthavdasya prayojanam, uttarasminn adhikarae vakyma, madhyamayor v gatyarthavdd iti. NOTES: *{7/193: MS 7.3.19}* *{7/194: E2: 5,415; E6: 3,28}* ____________________________________________ prathamottamayo praayanam uttaravedipratiedht // MS_7,3.23 // dvayo praayantti ryate. tatra sadeha. katarayor dvayor iti. aniyame prpte, ucyate, prathamottamayo praayanam. kuta. uttaravedipratiedht. tatrottaravedi pratiidhyate, na vaivadeva uttaravedim upavayantti, na sunsrya{*7/195*} iti. asmin praayane uttaravedym agninidhna vihitam. ato yatra praayanam, tatrottaravediprpti. prptau ca saty pratiedha, prathamottarayo csau. tasmt tayo praayanam iti. NOTES: *{7/195: E2: unsrya}* ____________________________________________ madhyamayor v gatyarthavdt // MS_7,3.24 // madhyamayor v parvao praayanam. kuta. gatyarthavdt. gatyarthavdenaitad dvayo praayanam ucyate. tasmd dvbhym etti. rusastute vaite{*7/196*} parva, ru vaitau yajasya, yad varuapraghs ca{*7/197*} skamedh ca{*7/198*} iti. ru ca gamanasdhane, tatraiva stutisabandho vijyate. ru yajasya, varuapraghs ca ska[44]{*7/199*}medh ceti, tayor dvayo praayanti. tasmd dvbhym rubhy yaja sampti ynti. praayanena hi tau balavantau bhavata, agabhyastvd iti. etat tadarthavdasya prayojanam. atha yad uktam, uttaravedipratiedhd iti. tatra brma, NOTES: *{7/196: E2: caite}* *{7/197: E2 om. ca}* *{7/198: PBr. 11.5.2.3,5}* *{7/199: E2: 5,416; E6: 3,29}* ____________________________________________ auttaravediko nrabhyavdapratiedha{*7/200*} // MS_7,3.25 // anrabhya kicit parvavieam, cturmsyettaravedir mnt, uptra vapanti{*7/201*} iti. tasynrabhyavidher aya pratiedha. nanu varuapraghsn guavkyaprptv evya tem eva, atreti vda syt. naitad evam, prakarac cturmsynm eva. yadi varuapraghsn vda syt, tatra pratiedhe try api parvy utkrtayet. athocyeta, dvayo parvaor vdo bhavatv iti. atra brma, na dvayo parvao prakaraam, cturbhsyn v prakaraam{*7/202*}, varuapraghsn v. varuapraghsn dvayo prakarae parvaor utkrtana pratiedhe na syt. tasmc cturmsynm eva vda. nanu evam apy arthavdenaitaj jtam, madhyamayo praayanam iti. kim artha prptasya praayanasya punaravaam iti. atra prayojana noktam. asati prayojane 'nyasmin parisakhyrtham eva bhavati. tatra do ukt. tasmd gurtham evaitac chravaam. nanu nsti kacid gua. ucyate, gua ryate, uttaravedym agninidhnam. tasmt tadarth puna ruti. [45]{*7/203*} NOTES: *{7/200: E2,6: 'nrabhyavdapratiedha}* *{7/201: Maitr. S. 1.10.13}* *{7/202: E2 om. cturbhsyn v prakaraam}* *{7/203: E2: 5,416; E6: 3,30}* ____________________________________________ svarasmaikakaplmika ca ligadarant // MS_7,3.26 // gavmayane ryate, abhito divkrtyam ahastraya svarasmno bhavanti{*7/204*} iti. te vieadharm mnt, yath, saptada bhavanti{*7/205*}, santatataytigrhy ghyanta{*7/206*} ityevamdaya. punar anyatra ryate, phya aaho dvau svarasmnv iti. tath vaivadeve ryate, dyvpthivya ekakapla iti. tatrmnt vieadharm, sarvahuta juhoty{*7/207*} aparyvartaya juhoti{*7/208*} iti. punar aparatra, kya ekakapla iti. tatraiva ryate, vaivadevybhiketi. tatrpi vieadharm kecid mnt. punar anyatra, maitrvaruy miketi. tatra sadeha. ki svarasmaabdo 'nyatra ryamo gavmayanikebhya svarasmabhyo dharm grhaka, uta neti. evam ekakaplmikabdv api. tatra guavidhis tu na ghyt samatvd{*7/209*} ity agrahae prpte. idam ucyate, svarasmaikakaplmika ca dharm grhakam. ki kraam. ligadarant. liga tatra tda dyate. yena jyate, sarva ete dharm grhak iti. svarasmasu tvat phya aaho dvau svarasamnv{*7/210*} ity uktvha. tatra yat ttya saptadaam ahas tat trayastriasya sthnam abhiparyharanti, sa uttar stomnm avyavyya, tray ca saptadanm ancnatyi{*7/211*} [46]{*7/212*} iti. yady etau svarasmnau, gavmyanikn dharm grhakau, tatraitv api saptadaau. tathtra traya saptada ancn bhavanti. tatraitad vacana yujyate, tray saptadanm ancnaty iti. tathgrayae, dyv pthivyam ekakapla vidhyha, yat sarvahuta karoti, s tv ek paricak, huto huta{*7/213*} paryvartate, s dvity. jyasyaiva dyv pthivyau yajeta{*7/214*} iti, jyavidhipare vkye sarvahomam aparyvtti ca vaivadevikau dharmau prptau darayati. tath maitrvaruym mikym, na vjinena pracaranti{*7/215*} iti vjinejy vaivadevika dharma pratiedhas tato dharmaprpti darayati. etebhyo ligebhyo etaj jyate, yathsva dharm grhak iti. pratipattyarthakarma vjinejy sviakttuly matvaitad uktam. ha, ligam apadiam, kuta prptir iti. ucyate, lakaay prptir, ligt tu lakaparigraha. NOTES: *{7/204: Tait. S. 7.3.10}* *{7/205: T. Br. 4.5.5; Tait. Br. 1.2.2.1}* *{7/206: Tait. Br. 1.2.2.3,4}* *{7/207: Mait. S. 1.10.7}* *{7/208: past..S. 6.30.1}* *{7/209: MS 7.3.17}* *{7/210: E2,6: svarasmnv}* *{7/211: T. Br. 4.5.14}* *{7/212: E2: 5,417; E6: 3,30}* *{7/213: E2: 'huta}* *{7/214: PBr. 2.4.3.9}* *{7/215: Tait. S. 1.8.19}* ____________________________________________ codansmnyd v // MS_7,3.27 // svarasmatvasmyt, ekakaplatvasmnyt, miksmnyd v. yasya ligam arthasayogd{*7/216*} ity anena prptir iti. kvacic chryate, vso dadti{*7/217*}, ano dadtti. tatra vicryate, kim, vsasa, anasa ca kriy prpyate, uta neti. tatrha, eva tvan na parkyam. kim karmanimittv etau [47]{*7/218*} abdau, utktinimittv iti. yadi karmanimittau, tata prpyate. athktinimittau, tato neti. ki tvat prptam. karmanimittv iti. kuta. karmgame taddarant. yad tasmin dravye drui stre v drukrea tantuvyena v karma kta bhavati, tadaitau abdau pravartete, na prk. ato vijyate, karmanimittv iti. yad karmanimittau, tad etad rabhyate, NOTES: *{7/216: MS 8.1.2}* *{7/217: Tait. Br. 1.1.6.11}* *{7/218: E2: 5,418; E6: 3,31}* ____________________________________________ karmaje karma ypavat // MS_7,3.28 // karmaja etasmin vsa, dau dravye ryae, karma prpyate. katham. ypavat, yath ypaabdo joadikriynimitta, sa yatra ryate, tatra joady kriy prpyante, evam ihpti. ____________________________________________ rpa veabhtatvt // MS_7,3.29 // atrocyate, naitau karmanimittau. ki kraam. ye naimittik abd, te nimittam upalabhya prayujyante, yath da chatrti. imau tv anupalabhya kriym, ktimtre prayujyete. tasmn naitau kriynimittv iti. atrocyate{*7/219*}, kty kriym anumya tata abda prayukta iti. atra brma, pratyak nimittat{*7/220*} gamyamnm utsjya, ady kriyy nimittatvakalpany hetur nstti. yat tktam, kriyottarakla pravttidarand iti. atra brma, prk kriyy ktir anabhivyakt, s kriyaybhivyajyate, yata kriyottarakla abdaprayoga. tasmd ktinimittau. yadaivam{*7/221*}, tad siddha rpa deyam. kuta. aeabhtatvt, ntra kriy [48]{*7/222*} eabht, kriyvcina abdasybhvt. ype tu pratyakavihit joady kriy. tasmd ypavad ity atulyopanysa. NOTES: *{7/219: E2: athocyeta}* *{7/220: E2: aktinimittat}* *{7/221: E2: yad eva}* *{7/222: E2: 5,419; E6: 3,31}* ____________________________________________ viaye laukika syt sarvrthatvt // MS_7,3.30 // gargatrirtra jyadohni smni praktya ryate, agnim upanidhya stuvata{*7/223*} iti. tatra{*7/224*} viaya, ki laukiko 'gnir upanidheya{*7/225*}, uta vaidika iti. ki prptam. vaidika iti. kuta. sarvakarmrtha utpanno 'sau. yny aha karmi kariye yai csmy adhikta iti, ato vaidika upanidheya iti. eva prpte ucyate, viaye laukika syt sarvrthatvt. etasmin viaye laukika vaidikam iti, laukika syt. atha yad uktam{*7/226*}, vaidika sarvakarmrtham utpannam, tasmt tadupanidheyam iti. atra brma, NOTES: *{7/223: T. Br. 21.2.9}* *{7/224: E2,6: atra}* *{7/225: E2: upavidheya}* *{7/226: E2: laukika syt. kuta sarvrthatvt. laukika sarvrtha. na tasya krya kicin nirdiam. ato yad yad agnin kartavya dam ada v tat tad updyamnam aviruddham. tasml laukika syt. atha yad uktam}* ____________________________________________ na vaidikam arthanirdet // MS_7,3.31 // na vaidikam agnidravya streotpditam. tasya streaiva krya nirdiam, yadhavanye juhotty rabhya. tasmin sarvrthe kalpyamne nirdeo 'narthaka syt. tasml laukiko 'gnir upanidheya. sarvrthatva cai sve sve krye vartamnn bhaviyati. evam ubhayam aviruddham, sarvrthatva nirdea ceti. atha dhai agnaya kasmn nopanidhyante. atrocyate, ____________________________________________ tathotpattir itare samatvt // MS_7,3.32 // itarem apy agnn dhaiyn tathotpatti, na sarvrtha [49]{*7/227*} ity artha. kuta. samatvt. ete 'ptarair agnibhi sam. etem api nirdia krya, prg sno dhiyn ghrayati{*7/228*} iti. atas te nopanidhey iti. NOTES: *{7/227: E2: 5,420; E6: 3,32}* *{7/228: Tait. S. 6.3.1}* ____________________________________________ saskta syt tacchabdatvt // MS_7,3.33 // ekdainy ryte, upaayo ypo bhavatti. tatra sadeha. kim etad upaayadravya sasktam, joadaya saskr atra kartavy, uta neti. ki yuktam. saskta syat. kartavy atra joadaya saskr. kuta. tacchabdatvt. aya ypaabda saskranimitta. sa eo 'satsu saskreu nopapadyate. tasmt te kry iti. ____________________________________________ bhakty vyajaeatvd gunm abhidhnatvt // MS_7,3.34 // na v kartavy. kuta. ayajaeatvd. ete saskr asmin këhe kriyante. etena dvrea yajatin sabhatsyante. ittha saskte këhe niyuktena paun yaji kriyamo 'prva nirvartayati{*7/229*}. asmi copaaye na paur niyujyate, tatra kt saskr anarthak syu. nanu vacanasmarthyd adrth bhaviyanti. ucyate, ntra vacanam, ypa kartavya iti. vartamnpadeo 'yam. nanu vartamnpadeo 'pi na ghaate, saskrm abhve. ucyate, bhakty bhaviyati. yath, yaja[50]{*7/230*}mno vai ypa iti. ha, tatra sdyt. iha puna katham iti. ucyate, gunm abhidhnatvt. ypagun ypasaskrm{*7/231*} abhidhnatvd ypasaskr. tatra kecid arthaprpt chedandayas tƫkt santi. tair ayam abhidhyate, ypa ity aypa san. yath snt kanynalakt mlguenpy alakteti. evam ekadeenpi saskr saskta iti stutybhidhyate. agnau ryate, phair upatihanta{*7/232*} iti. tatra cintyate, ki phadharm kartavy, uta neti. ke punas te. smnyadharm hikrdaya, vieadharm, rathantare prastyamne pthiv manas dhyyed bhati samudram ityevamdaya. ki tvat prptam. tata ha, etat tvan na parkyam. kim aya phaabda karmao vcaka, uta dravyasyeti. nanu siddham etat karmanmadheya phaabda iti, yasmin guopadea pradhnato 'bhisabandha ity atra. tsv eva codansv etad uktam, saptadani phni, vairpa pha{*7/233*} vairja pham{*7/234*} iti. idnm, phair upatihanta{*7/235*} ity asy cintyate. ki punar atra yuktam. tata ha, NOTES: *{7/229: E2: nirvartayatti}* *{7/230: E2: 5,421; E6: 3,33}* *{7/231: E1 hat ypasaskrm in Klammern}* *{7/232: Tait. S. 5.5.8; auch Bh ad MS 7.3.35, 36}* *{7/233: Vgl. T. Br. 14.9.7 vairpapham}* *{7/234: Vgl. T. Br. 12.10.10: vairja pha}* *{7/235: E2: upatihata}* ____________________________________________ karmaa phaabda syt tathbhtopadet // MS_7,3.35 // karmaa phaabda{*7/236*} syt. kuta. tathbhtopadet. [51]{*7/237*} tathbhta{*7/238*} sann{*7/239*} upadea, yatrya phaabda karmanmdhigata{*7/240*}. tathbhto 'yam api. kim asya tathtvam. phaabdasmnyam. phaabdas tatra karmavacano 'dhigata. sa evyam. tasmd ihpi tadvacana evvagantavya viebhvt. yady anyrtha{*7/241*} kalpyate, eka abdo 'nekrtha syt. tatra ko doa. abda uccarite saaya syt, nrthapratyaya. tatra vyavahro na sidhyet. vyavahrrtha ca abdaprayoga. krantara ca prakaradyapekyam. ekrthatve tu nirapeko 'rthapratyaya. tasmd anekrthatvam anyyyam. tasmt karmanma phaabda. yad karmanma, tad yadi tvat tni karmhopadiyante, tatrotpattir em anarthik. atha m bhd ea doa ity etad upasthna tatra vijyate. tata ida prakaraa bdhyeta. tasmt sdyavidhir ayam. pher upatihante{*7/242*}, phasadai karmabhir upatihanta{*7/243*} iti, tatsdya ca dharmair bhavati. tasmt kartavy dharm iti. NOTES: *{7/236: E2: karmao vcaka phaabda}* *{7/237: E2: 5,422; E6: 3,33}* *{7/238: E2: yathbhta}* *{7/239: E2: sa}* *{7/240: Hierzu und zum Folgenden vgl. ad MS 1.4.3}* *{7/241: E2: yady atrnyrtha}* *{7/242: E2: upatihate}* *{7/243: E2: upatihata}* ____________________________________________ abhidhnopaded v vipratiedhd dravyeu phaabda syt // MS_7,3.36 // na caitad evam, karmaa phaabda iti. ki tarhi. dravyeu phaabda syt. gdravyev abhitv ra nonuma ityevamdnm c vcaka. kuta. abhidhnopadet. abhidhnopadeo 'ya phair upatihanta{*7/244*} iti, phair abhidadhtty artha. katham punar ayam upasthnavacano 'bhidhnrtha akyo{*7/245*} vijtum. ucyate, upagrahaviet, mantrakaraa upatihater tmanepada bhavati. mantras tv abhidhnasya karaam, nopa[52]{*7/246*}sthnasya. upasthna arrea kriyate, manas v. tasmd abhidhnrtha. sa ea vipratiedha. yadi phaabda karmasu kalpyate, tmanepada bdhyate. na hi tad mantra karaa bhavati. athtmanepadam anurudhyate, upasthnavipratiedha, tadbhidhnrthatpatati. tatrtmanepadnurodho nyyya. phaabdo hi lakaay phasdhana mantra bruvann arthavn bhavati{*7/247*}. tmanepada tu mantrakaraenaivopapadyate. ata phasdhaneu mantreu phaabda. ha, naitad yuktam. upasthnrthat hi rutyopatihate. tmanepadl ligd abhidhtrthat. na ca ligena rutir bdhitavy. ucyate, naivtra rutir bdhyate. svrtham evopatihatir ha sampasthnam. tat tv abhidhnya, abhidhna nirvartayitum agnisampe tihed iti tihatir ha, tmanepadt. tato 'virodha. ha, evam apy abhidhnasya mantra karaam, nopatihate. tatrsabandha evopasthnasya mantrea. tath, phair upatihanta{*7/248*} iti samuccraam anarthaka syt. ucyate, abhidhnam abhinirvartayan mantra upasthnasya karaa bhavati. yato 'sya prayojana nirvartayati. na hi niprayojanam anuhyate. tasmn mantrev eva phaabda. mantreu cet, nsti dharm prpti. na hi mantr dharm, adharmaks ta iti. [53]{*7/249*} NOTES: *{7/244: E2: upatihata}* *{7/245: E2: 'bhidhnrthaakyo}* *{7/246: E2: 5,423; E6: 3,34}* *{7/247: E2 om. bhavati}* *{7/248: E2: upatihata}* *{7/249: E2: 5,424; E6: 3,35}* ____________________________________________ itikartavyatvidher yajate prvavattvam // MS_7,4.1 // anrabhya kicic chryate, saurya caru{*7/250*} nirvaped brahmavarcasakma{*7/251*} iti. tatraio 'rtha samadhigata, ygo 'ya codyata{*7/252*} iti, yajatis tu dravyaphalabhoktsayogd e{*7/253*} karmasabandhd{*7/254*} iti. tathedam apy uktam, karmaphalayo sabandhe karma guata, phala pradhnata iti, pratyartha cbhisayogt karmato hy abhisabandha, tasmt karmopadea syd iti. idam api coktam, yajir aprva sdhayati. tata cprvt klntare phala bhavatti, codan punar rambha ity atra. evam etasmin sati saurya caru nirvaped brahmavarcasakma{*7/255*} ity atra sauryaygenprva ktv brahmavarcasa sdhayed brahmavarcasakma ity eva vijyate. ha, yatra ttyyukto yaji, tatra yukto guabhvbhyupagama. yath, jyotiomena svargakmo yajeti{*7/256*} iti. iha tv asaty ttyy katha ttyrtho gamyata iti. ucyate, kim atra ttynirdiena yajin kryam. yad svabhvasiddha karma phala prati guabhva. yatrpy asau ruta, tatrpy akicitkara eva, gatrthatvt. tath, yatrpi dvity ruti, yathgnihotra juhuyd iti, tatrpi vibhaktivyatyayo v, psitatvasya{*7/257*} vvivak kma vnarthakya syt. na tu kathacid api karmaa prati guabhva akyo 'pahnotum. tasmd ygenprvasdhanam atrocyate. tatra ygo vijyate. [54]{*7/258*} laukiko 'sau padrtha. tena tu katham aprva sdhyata ity etan na vijyate. iha tu ygenprva sdhayed ity etvad evoktam. katha sdhayed ittikartavyat nokt. ye crthn jyata evetikartavyat, te kartavyatvamtram upadiyate, yath, odana paced iti. ye tu na jyate, te sahetikartavyatayaivopadiyante. yath darapramsau. eva cen nna jyate, ygenprvanirvttv itikartavyat yasmd ukt{*7/259*} tasmn nnam asv astti. ha, yady asti loke, tato jyetaiva. atha nsty eva, katha aky jtum iti. ucyate, bìham asti, laukik vaidik ca. laukik tvat prvaasthlpkdiu, vaidik darapramsdiu. yadi tatprv et codans tadapek, sauryaygenprva sdhayet, yathjtayetikartavyatayeti, tato yukta itikartavyaty avidhi. na ca vidhyate. ata itikartavyaty avidher yajate prvavattva, vihitetikartavyatkatvam iti. atha ya hu, yajeta yga kuryd iti. juhuyd homa kuryd iti. te ki naiva dharmkk bhavati. bhavatti brma. yady api prajtetikartavyato{*7/260*} yajir dravya devat pratyutsjyata iti. tathpi yad phalrtha kriyate, tad dharmn kkati. na hy adharmt{*7/261*} phala bhavati. katha jyate. yo hy amedhya dravyam ucchia ayno v prauhapdo vmena hastena v pdena yathkathacid{*7/262*} devatyai{*7/263*} utsjati, tasya phala na bhavatti i smaranti. yas tu medhya dravya ucau dee prayata prmukho dakiena hastena samhitaman [55]{*7/264*} mantravan niyamavac ca devatyai{*7/265*} utsjati, tasya phala bhavatti smaranti. tasmd yvn yajati phalymnyate, sa sarvo dharmn kkati. atas tem apy asti dharmkk. satym kky sannihitair dharmair avipratiiddha sabandha praktau, viktau{*7/266*} tv numnikai. NOTES: *{7/250: E2: carr}* *{7/251: Vgl. Maitr.S. 2.2.2; Tait. S. 2.3.2}* *{7/252: Vgl. ad MS 2.3.14}* *{7/253: E2: ete}* *{7/254: Vgl. ad MS 6.1.3}* *{7/255: Vgl. Maitr.S. 2.2.2; Tait. S. 2.3.2}* *{7/256: past..S. 10.2.1}* *{7/257: E2: psitatamatvasya}* *{7/258: E2: 5,425; E6: 3,35}* *{7/259: E2: yasmn nokt}* *{7/260: E2: prajtetikartavyatko}* *{7/261: E2: adharmakt}* *{7/262: E2: pdena v yathkathacid}* *{7/263: E2: devaty}* *{7/264: E2: 5,426; E6: 3,36}* *{7/265: E2: devaty}* *{7/266: E6 om. viktau}* ____________________________________________ sa laukika syd dapravttitvt // MS_7,4.2 // adhunaiva cintyate, kim aniyamo laukik vaidik vetikartavyat, uta laukiky eva, hosvid vaidikti{*7/267*}. atra viebhvd aniyame prpte. ucyate, sa laukika syt. sa khalu kartavyatopyo laukika syt. kuta. dapravttitvt. d hy asya tatra tatra pravtti, yath prvaasthlpke, aakcarau, grahyayakarmai{*7/268*}, ity eva yatra yatra ygenprva sdhyate, tatra tatrsya pravttir d. ato 'nvayd vijyate, ygasyprva sdhayato 'yam abhyupya iti. aya cpi yga. tasmd asypi sa evbhyupya. NOTES: *{7/267: E2: vaidiky eveti}* *{7/268: E2: grahyae karmai}* ____________________________________________ vacant tu tato 'nyatvam // MS_7,4.3 // ha, kim ea evotsarga, sarvatra lokiktikartavyateti. eva khalu prptam. eva prpte brma, vacant tu tato 'nyatvam iti. yatra pratyaka vacana vaidiky, tatra na laukik syt, vacanasmarthyd vaidik eva syt, yathopasatsu ghamedhye ca. [56]{*7/269*} NOTES: *{7/269: E2: 5,428; E6: 3,37}* ____________________________________________ ligena v niyamyeta ligasya tadguatvt // MS_7,4.4 // ligena vetikartavyat niyamyeta. katar. yasy ligam, vaidiky ca ligam. tasmd vaidik. ki punar ligam. saurye tvac carau ryate, prayje{*7/270*} kala juhoti{*7/271*} iti. tath, aindrabrhaspatye, ardha barhio lunti, ardha na svaya ditam ardha vedy karoty ardha na{*7/272*} iti. tath pityajena hotra{*7/273*} vte nreyam iti. etair ligair jyate vaidiktikartavyateti. katham. tadguatvt{*7/274*}. ete hi prayjdayo vaidikasyprvasya gu. yadi ca tadyetikartavyat pravartit, tata eteu karmasv ete santi. tatraitni vacanny upapadyante, prayje prayje kala juhottyevamdni. tasmd vaidiktikartavyat niyamyeta. NOTES: *{7/270: E2: prayje paryje}* *{7/271: Tait. S. 2.3.2}* *{7/272: Khaka S. 15.5}* *{7/273: E2: pityaje, na hotra}* *{7/274: E2: ligasya sadguatvt}* ____________________________________________ api vnyyaprvatvd yatra nitynuvdavacanni syu // MS_7,4.5 // api v naiva syt, vaidiktikartavyateti. yat kraam etair ligair na akyate vaidik niyantum. kuta. anyyaprvatvt. nyyaprvaka hi vacana tatsdhaka bhavati. na caitni nyyaprvi. na hi vaidiky pravttir yukt, nibaddh hi s prakaradibhi kraair darapramsdiu. katha tarhy etni ligni. ucyate, yatra nitynuvdavacanni syu. iha tvad ardha barhio lunty ardha neti, barhir yatraiva{*7/275*} bhavaiyati. yat kraam, sato barhia ucyate{*7/276*}. na cehsti barhi. na hotra vte nreyam iti nitynuvdo bhaviyati. [57]{*7/277*} nanu nitynuvda sann anarthako bhavati. ki kriyatm, yasyrtho nsti. prayje prayje kala juhottivacana prayjn bhaviyati. katha punar atra prayj ca kalahoma ca akyo vaktum{*7/278*}. bhidyate hi tath vkyam. eva tarhi na prayjn vakyati. prayje kalahoma vidhsyati. na csatsu prayjeu kalahoma akyate kartum ity artht pryjn kariyati. tasmn na ligena vaidiky niyama. yathoktena nyyena laukiktikartavyateti. NOTES: *{7/275: E2: yatra barhis tatraiva}* *{7/276: E2: barhia etad ucyate}* *{7/277: E2: 5,428; E6: 3,37}* *{7/278: E2: ca yugapac chakyo vaktum}* ____________________________________________ mitho vipratiedhc ca gun yathrthakalpan syt // MS_7,4.6 // tatrha, atha kasmn nobhe aptikartavyate saha pravartete iti. kim eva bhaviyati. eva tulypek karmam anyatarato na bdhit bhavati. ucyate, sahapravttv ekay cet karma nirapeka ktam, dvityasy pravttir vipratiiddh. ato mitha pravtter vipratiedhd yathrthakalpan syt. ekasy pravtti syd iti artha. katham ekasy pravtter dharm yathrthakalpan bhavati. ye dharm yeu kryeu pravttv utpann, ta ihpi tev eva bhavanti. itarath dvityasy dharm ayathrth bhaveyu prvair dharmai, te kry nirvartitatvt. evam ekasy pravtter yathrthakalpan bhavati. ato yathrthakalpan syd ity anenaikasy pravttir ity ukta bhavet. ekasy pravttau yathoktenaiva nyyena laukiky pravttir iti. [58]{*7/279*} NOTES: *{7/279: E2: 5,429; E6: 3,38}* ____________________________________________ bhgitvt tu niyamyeta gunm abhidhnatvt, sabandhd abhidhnavad yath dhenu kiorea // MS_7,4.7 //{*7/280*} tuabda pakanivttau. na tv eva syt, laukiktikartavyateti. ki tarhi. vaidik niyamyeta. kuta. bhgitvt. vaidiky api bhgin pravtte. spi hy aprvasyetikartavyat. samne ca bhgitva ubhayor vaidiky eva syt. gunm abhidhnatvt. gu ete prayjdaya saurydiu dyamn abhidhyak bhavanty etasyrthasya. yath vaidiky atretikartavyateti bodhak bhavantty artha. kasmt. sabandht. ete hi tayetikartavyatay sabaddh. ata shacaryt t gamayanti. abhidhnavat. yath kauapyinmayana agnihotram ity abhidhna karmao vcakam, tatkarmasahacaritn dharmn nayati, tev asatsv etad abhidhnam iha na yujyata iti te dharm tatra bhvo vijyate. evam ihpi prayjdn daranam asatya vaidiky na yujyata iti, tasy apha bhvo vijsyate. nanv asati nyye ligam akraam. satyam evam, uktas tu nyyo bhgitvd iti. yat tu dapravttir laukikti. tatra brma, yady api dapravtti syt, tathpi vaidiky eva niyamyeta. katham. yath dhenu kiorea, tad yath, kakior dhenur{*7/281*} iti. yady api dhenuabdo godhenv dapravtti, tathpy abhidhnasmnyd avadhenvm api bhgti kiorea ligenvadhenv vijyate. evam ihpi yady api laukik dapravtti, tathptikartavyatsmnyena bhgitvl ligena vaidik vijey. [59]{*7/282*} NOTES: *{7/280: E2 liest vor MS7.4.7 noch: tarhi na prayjv anvayati. prayjeu kalahoma vidhsyati. na csatsu prayjeu kalahoma akya kartum ity artht prayjn kariyatti}* *{7/281: Amara 2.8.46}* *{7/282: E2: 5,430; E6: 3,39}* ____________________________________________ utpattn samatvd v yathdhikra bhva syt // MS_7,4.8 // atha v naiva ligena niyama iti. kuta. utpattn samatvt. dharm prayjdnm utpattaya sam sarvem gneydyagabhvena, na paraspargatvena. kim ata. yadi prayjdnm anuyjdayo 'gni syu, tato yatra pradhnam, tatrgnti prayjadaranennuyjdayo 'numyeran, yad tu samapradhn ete, tad prayjadaranena kma prayj anumyeran, prayjadharm v. na tv anuyjdaya. tasml ligam aniymakam. yat tv abhidhnavad iti. atra brma, yukta tatra. tatra{*7/283*} hi paraabda paratra prayukta san dharmn{*7/284*} atidiatty uktam. api ca, vidhir asau. agnihotravad dhotavyam iti. aya punar anuvda. tentra prayjdnm eva nsti prpti, kuto 'nuyjdnm. tasmd viama upanysa, abhidhnavad iti. ato yathdhikra bhva syt. ye dharm yasyprvasydhikra mnts te tatraiva bhaveyu. eva tarhi, saurya caru nirvaped{*7/285*} ity anenkhytena pradhnasya vidhnotpatti, e ca vacana bhavatu. katha ktv. nnaga pradhnam ucyamna kasmaicit prayojanya kalpata iti. tena ca prpitnm agnm etebhyo ligebhyo vievadhraa bhaviyati. tatredam ucyate, NOTES: *{7/283: E2: yatra}* *{7/284: E2: sas taddharmn}* *{7/285: Vgl. Maitr.S. 2.2.2; Tait. S. 2.3.2}* ____________________________________________ utpattieavacana ca vipratiiddham ekasmin // MS_7,4.9 // ekasmi abde pradhnasyotpattir agn ca vacana na [60]{*7/286*} sabhavati. ki kraam. utpanna hi pradhnam agn apekate. apekay ca tni ghyante. tasmn naitad api yuktam. yadi ca nirvaped ity anena abdengny api vidhyeran, tatas tem api phalasabandha syt. tathgatvam eva vyhanyeta. tato 'yam api vdo na ghaate. tasmd yathokto laukika evbhyupya. NOTES: *{7/286: E2: 5,431; E6: 3,39}* ____________________________________________ vidhyanto v praktivac codany pravarteta, tath hi ligadaranam // MS_7,4.10 // vidhyanto v saurydiky codany pravarteta, na dharm laukik. ka punar aya vidhyanto nma. vidher anto vidhyanta. atha vidhi ka. yad vkyam upalabhya purua kasmicid arthe pravartate, kutacid v nivartate, sa vidhi. vidhyate hy anenrtha. yath loke devadatta gm abhyja uklm{*7/287*} iti, tasybhyjetydi{*7/288*}. itaro 'nta. vede 'pi darapramsbhy yajeteti vidhydi. vidhyanto 'pi pradhnavidhivarjita ktsna pauroika brhmaam. tena sameto 'ya vidhydir viiprvanirvtti prati purua pravartayati. tasmt so 'synta. tath somena yajeta{*7/289*} iti vidhydi. saumikam api brhmaa vidhyanta. ea vidhyanto nma. eteu ca saurydiu vidhydir asti, vidhyanto nsti. etev api sa vidhyanta kalpyeta. katha ktv. aparipra yad vkyam, tad adhyhrea v pryeta, vyavahitakalpanay v. tatrdhyhrd vyavahitakalpan jyyas. adhyhre hy aruta kalpyeta{*7/290*}. itaratra rutena sabandha. tasmd vyavahito brhmavayavo 'sya paripraka kalpyate. yath vasantya kapijaln labhate{*7/291*}, grūmya kalavikn labhata{*7/292*} iti. tena vaidiktikartavyat prpyate. yadi{*7/293*} tad brhmaam asynta kalpyate, tatra na bhavati. tad etanmayrantyam padyate. tad yath, mayrasya ntyato 'nyadapvriyate 'nyat savriyate. evam ihpda savriyate tadapvriyate. naia doa. pratyakas tasya tatra bhva. iha punar numnika. na cnumnika pratyaka bdhate. iha tarhi na prpnoti, pratyakavirodht. syd evam, yadi virodha syt. na tv asti virodha. tatrpi bhaviyati, ihpi tad etad uktam, vidhyanto v praktivac codany pravarteteti. ucyate, praktivad iti kim. ha, aame praktiniyama kariyati. iyam asya praktir iti. tad ucyate, vidhyanto v prakter iva pravarteta. y y tasya karmaa{*7/294*} praktir iti yasygneya prakti, tasygneyd eva. yasygnūomya, tasygnūomyd ity eva sarvatra. atha kasmn na laukiko vidhyanta kalpyate. ucyate, laukikasya vidher abhvd vidhyanta eva nsti. kutas tat kalpaneti. ha, laukiktikartavyat prpyatm, ki vidhyantakalpanayeti. ucyate, vaidik hy atretikartavyat na laukik. kasmt. tath hi ligadarana prayjdi samarthita bhavati. NOTES: *{7/287: Mahbhëya 1.1.3.92}* *{7/288: E2: tasybhyjeti vidhydi}* *{7/289: Tait. S. 3.2.2}* *{7/290: E2: aruta abda kalpyeta}* *{7/291: Vja. S. 24.20}* *{7/292: Vja. S. 24.20}* *{7/293: E2: nanu yadi}* *{7/294: E2: yo yasya karmaa}* ____________________________________________ ligahetutvd alige laukika syt // MS_7,4.11 // yadi ligd vaidiko 'bhyupyo bhavati, tena tarhy alige laukika syt. yatra karmai kicil liga nsti, tatra laukika syd vidhnam. yath, aindrgnam ekdaakapla nirvapet, yasya sajtvyur iti. [62]{*7/295*} NOTES: *{7/295: E2: 5,433; E6: 3,41}* ____________________________________________ ligasya prvavattvc codanabdasmnyd ekenpi nirpyeta yath sthlpulokena // MS_7,4.12 // atrocyate, syd evam, yadi ligahetuko vaidika upya syt. na tv asau ligahetuka. kihetukas tu. vidhyantahetuka. vidhyanto 'pi nyyaprva, sa ca nyyas tulya sarve karma vaiktn ligavatm{*7/296*} ca. kuta. codanabdasmnyt. karmacodany bda samna. sarvatra vidhydir asti, na vidhyanta. tulya cpekaynyatra rutena vidhyantena sabandha. tad etan nyyaprvaka ligam ekatrpi dyamnam, tulyanyyn sarve dharmavatt jpayati. yath sthly tulyapkn pulknm ekam upamdyny em api siddhat jnti, tulyo hetur asya cnye ca siddhatvasyeti. tasmt sarvatra vaidiktikartavyat. atha yad uktam, dapravttir laukiktikartavyateti. atra brma, smnyatodam etad upadiyate. smnyatoda ca yad avyabhicri, tat pramam. savyabhicra caitat. d hi gaaygdayo 'nevamitikartavyatk. tasmd dapravttitvd ity ahetu. yat tu vaidiky bhgitvt tatprvaki ligni bhaviyantti. atra brma, bhgitvasyprvetikartavyatkatva{*7/297*} kila hetu. tad bhva ca tasy abdaprva. abdena ca darapramsayor asau vijyate{*7/298*}, na sarvatreti. tasmn na bhgitvam. ato vidhyantenaivetikartavyat prpyate, nnyath. atha kasmd etni vaiktni vkyni nynny eva nnumanyante, kim ebhi pritai. nynny anarthakni bhavanti. bhavantu, ko [63]{*7/299*} doa. iair e saparigraho na yujyate. pramdd bhaviyatti. nsty akare mtry v pramda. kuto etvati granthe bhaviyati. katham. tulya ca spradyikam{*7/300*} ity uktam. vymoho 'pi vidu yugasahasri bahni nnuvarteta. yujyate caim apekay praam. tasmd nni nnumanyante. ato vaidiktikartavyateti siddham. NOTES: *{7/296: E2: ligavatm aligavat}* *{7/297: E2: bhgitvasyprvetikartavyattva}* *{7/298: E2: asv iti jyate}* *{7/299: E2: 5,434; E6: 3,42}* *{7/300: tulya ca smpradyikam (MS 1.2.8)}* ____________________________________________ dvdahikam ahargae tatpraktitvd aikhikam adhikgamt tadkhya syd ekhavat // MS_7,4.13 // prajkm gavmayanam upeyur{*7/301*} iti satra vidhymnyate, jyotir gaur yur{*7/302*} iti, gavmayane dvdahiko vidhyanta iti vakyati{*7/303*}, gaeu dvdahasya{*7/304*} iti. tatra codakena dvdahik dharm prpyante. ekhnm api yath sva nmabhi prtisvik. ye tatra dvdahik aikhikair aviruddh, te yathprpta kriyante. viruddheu saaya. ki dvdahiko dharma kartavya, utaikhika iti. ki prptam. tatra streaivopakrama. dvdahikam ahargae tatpraktitvt. dvdahapraktitvd vidhyantenaiva prpyante. nanv eva nmadheya bdhyate. na bdhiyate nmadheya jyotir di. adhikgamd bhaviyati. ye jyautiaumikebhyo 'dhik stotraastravikr, tadgamt, ekhavat. yath tasminn eva jyotiy ekhe jyotiabdo 'dhikgamd bhavati. satsu jyautiaumikeu jyotiome 'bhvt. adhikadharmrtho 'ya abda, [64]{*7/305*} na cdhikn dvdahikair virodho 'sti. tasmd dvdahika dharmajta viruddha kartavyam iti. adhikgamt tadkhya syd ekhavad ity etasypar vykhy. ye dvdahe 'dhik aikhikebhya kecid dharm ucyante. abhiplavo 'nvaha bhavati{*7/306*}, gorivtam{*7/307*} anvaha bhavatti. tem adhiknm gamt tadkhya syt. etad dvdahikam aharjyotirkhyam yurkhya v{*7/308*}. katham. ekhavat. yath tasminn evaikhe 'ya jyotirdiabdo jyautiaumikebhyo 'dhikeu vaieikeu dharmev gateu bhavati, evam ihpy adhikgamasmnyd gauo bhaviyati. yath ìahikn phn bhvd ekho vivajit aaha{*7/309*} ity uktam. tam ekha aaha ity cakata{*7/310*} iti. evam ihpi. gaua cen na prpaka. tasmn nsti nmadheyd dharmaprptir iti. NOTES: *{7/301: T. Br. 4.1.4,7}* *{7/302: Ait. Br. 18.15; Tait. S. 7.4.4}* *{7/303: Ad MS 8.1.17}* *{7/304: MS 8.1.17}* *{7/305: E2: 5,435; E6: 3,42}* *{7/306: T. Br. 5.8.4}* *{7/307: E2: gaurivtam}* *{7/308: Ait. Br. 18.15}* *{7/309: T. Br. 16.5.24}* *{7/310: Vgl. ad MS 7.3.6 ff}* ____________________________________________ ligc ca // MS_7,4.14 // ligc caitaj jyate, yath dvdahika kartavyam iti. ki liga bhavati. dvbhy lomvadyati dvbhy tvaca dvbhym asg dvbhy msam{*7/311*} iti. eva advikn anukramyha, yad dvdaopasado bhavanti, tmnam etan nirvadyata iti dvdahika dharma dvdaopasattva darayati. tad upapadyate, yadi dvdahika dharmajta virodhi kartavyam. itarath caikhika aupasattva{*7/312*} syt{*7/313*}. tasmt payma, dvdahika kartavyam iti. tathedam apara ligam. yasytiriktam ekdainym labheran na priya{*7/314*} bhrtvyam atiricyeta. atha yad dvau pa samasyeyu, kanya yu kurvran{*7/315*}. yady ete brhmaavanta paava lambhante npriya bhrtvyam atyatiricyate [65]{*7/316*} na kanya yu kurvteti{*7/317*}, ekdainy vihra dvdahika dharma darayati. katham. vihre saty atireka panm padyate. atirekabhayc ca dvayor dvayo samsa. ekhadharmaprptau vihro na syt. tatraitaddarana na yujyate. tasmd dvdahika kryam. NOTES: *{7/311: Tait. S. 7.4.9}* *{7/312: E2: tryupasattva}* *{7/313: Tait. S. 6.2.5}* *{7/314: E2: apriya}* *{7/315: Tait. Br. 1.2.5.3}* *{7/316: E2: 5,436; E6: 3,43}* *{7/317: E2: kurvata iti}* ____________________________________________ na v kratvabhidhnd adhiknm aabdatvam // MS_7,4.15 // na v dvdahika kryam. ki tarhi. ekhikam. ki kraam. codakena dvdahika prpnoti, nmadheyenaikhikam. nmadheya ca codakd balya. kuta. pratyakatvt. pratyaka nmadheyam, codaka tv numnikam. nanu vidhyanto 'pi pratyaka. satya praktau pratyako vidhyanta, viktau tv numnika, nmadheya punar viktv api pratyakam, pratyaka cnumnd balya, tasmd aikhika kryam. nanv adhikrya nmadheyam ity uktam. atrocyate, adhiknm aabdatvam. adhikn abdo nsti. ime jyotirdaya abd karmanmadheynty uktam. api v nmadheya syd yad utpattv aprvam avidhyakatvd{*7/318*} iti. yat tu, adhikgamt tadkhya syd iti. tatra brma, vacand adhikgamo na nmadheyena. yat tu, tev asatsu abdasybhvd iti. naite kadcid yurdiu na santi. katha tem abhve abdasybhvo da. yat tu, jyotiome nsti jyotirdi abda iti. karmntaratvt. jyotioma yurdi abdo nsti, na dharmbhvt. tasmd aikhika viruddha dharmajta kartavyam iti. adhikgamt tadkhya syt. ekhavad ity etasya dvityavykhyparihra. gaua sann anu[66]{*7/319*}vdamtram anarthaka syt. tasmt prvoktena nyyena nmadheya dharm prpakam iti. NOTES: *{7/318: MS 1.4.2}* *{7/319: E2: 5,437; E6: 3,44}* ____________________________________________ liga saghtadharma syt tadarthpatter dravyavat // MS_7,4.16 // atha yal ligam upadiam, dvdaopasattvadaranam, tasya parihra ucyate. liga saghtadharma syt. ligam etatsaghtadharma syt. dvdaho 'hasaghta. sa phalya codyate. dvdaham ddhikm upeyur iti. gavmayanam api ahasaghtntaram. tasminn eva krye phalasiddhau vidhyate. tasya tatkrypatty dvdahadharmn ghti, na codakena, dravyavat. yath dravye vrhau dharm ruts te tatkrypanneu pratinidhibhteu{*7/320*} prpyante, na codakena tadvat. NOTES: *{7/320: E2: tatkrypanneu nvreu pratinidhibhteu}* ____________________________________________ na vrthadharmatvt saghtasya guatvt // MS_7,4.17 // naitad yuktam. kuta. arthadharmatvt. aprvadharmatvd ity artha. aprvadharmo dvdaopasattva na saghtadharma. kasmt. saghtasya guatvt. ahny atra pradhnni. dvdaheneti dvdaatva{*7/321*} te gua. vieaam ity artha. viiya eva krya pratyate, na vieae. yath rjapurua nyatm ity ukte purua nyate, na rj. yath ca, ma bhukte devadatta ity ukte, na ka spo v pratyate. yad eva pradhna tat pratyate. kim ata. ato 'hni phalavanti, na saghta. phalavata ca dharm. tasmn na dvdaopasattva saghtadharma. eva [67]{*7/322*} cen na gavmayane krypattito dharm prpyante. ato 'parihro 'yam. NOTES: *{7/321: E2: dvdahatva}* *{7/322: E2: 5,438; E6: 3,44}* ____________________________________________ arthpatter dravyeu dharmalbha syt//6.4.18// yad uktam{*7/323*}, dravyavad iti. yukta dravyeu. tatra hi vrhikrypann nvr krypattitas taddharml labhante. iha punar dvdaopasattva naiva saghtadharma ity apadio hetu. tasmd adnto dravyavad iti. ha, katha tarhi ida ligadaranam. atrocyate, NOTES: *{7/323: E2: yac coktam}* ____________________________________________ pravtty niyatasya ligadaranam // MS_7,4.19 // gavmayane dvdahika prathamam aha, pryayo 'tirtra. tasya dharmo dvdaopasattvam. tadupdne mukhyasynugraha. aupasattvopdne jaghanyn jyotirdnm, mukhyasya prptaklam anugraham atikramitum kicit krya{*7/324*} nsti. atas tadanugrahrtha dvdaopasattva bhavati. tath mukhyay{*7/325*} pravtty niyatasyaitaddaranam, na codakaprpty. yasmc codako nmadheyd abala. vakyati ca, vipratiiddhadharm samavye bhyas syt sadharmatvam{*7/326*}. mukhya vprvacodanl lokavad{*7/327*} iti. atha yad dvitya ligadaranam uktam, ekdainy vihradaranam. tatrocyate, [68]{*7/328*} NOTES: *{7/324: E2: kraa}* *{7/325: E2: tasmn mukhyay}* *{7/326: MS 12.2.24}* *{7/327: MS 12.2.25}* *{7/328: E2: 5,439; E6: 3,45}* ____________________________________________ vihradarana viiasynrabhyavdn praktyarthatvt // MS_7,4.20 // anrabhyaikdainy vihra ia. taddiprabhav paava{*7/329*} syu. tath{*7/330*} tn evncnn aharahar labheran, gneyam eva prathame 'hany labheran, srasvat me dvitye, saumya babhru ttye, vruam antata. atha puna paryvartev{*7/331*} gneyam eva prathame 'hany labheran, srasvat me dvitye, saumya babhru ttye, vruam antata iti. tad anrabhyavdn praktyarthatvj jyotioma praviam. tatrhn bahutvasybhvd asabhavd apar prakti dvdaham gatam. tatrpi punar jyotirdn paryvartev ity etan na yujyata iti tty prakti gavmayane praviam{*7/332*}. evam gatasyaitad daranam iti. NOTES: *{7/329: E2: yath hi prabhava paava; F2 (fn.): te yadi prabhava paava}* *{7/330: E2 om. tath}* *{7/331: E2: punar jyotirdn paryvartev}* *{7/332: E2: gavmayanam pannam}* ____________________________________________