Sucaritamisra: Mimamsaslokavarttikakasika Based on the ed. by K. SÃmbaÓiva ÁÃstrÅ. The MimÃæsÃÓlokavÃrt[t]ika with the Commentary KÃÓikà of SucaritamiÓra. Trivandrum 1926, 1929, 1943. (Trivandrum Sanskrit Series, 90, 99, 150) Provided by Helmut Krasser, Wien #<...># = BOLD %<...>% = ITALIC &<...>& = SUBSCRIPT {n,n} = {part,page} ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ Part I 01 pratij¤ÃsÆtra {1,1} vÃrttikÃrambhe Ói«ÂÃcÃram anuvidadhÃno maÇgalaæ tÃvat karoti -- ##ti. d­«Âà hi Ói«ÂÃnÃæ prav­tti÷ sarvakÃrye«u maÇgalÃcaraïapÆrvikÃ. maÇgalaæ ca devatÃstutinamaskÃrÃdi. asya ca niyogata÷ phalavatkÃryÃntarÃrambhasaæyogÃt sÃk«Ãd aphalatvÃc ca phalavatsannidhÃvaphalaæ tadaÇgam iti nyÃyena kÃryÃntaraÓe«atve 'vadh­te satyÃrambhasya samÃptiparyantatvÃd apek«itÃvighnaparisamÃpti÷ phalam. apek«itavidher anapek«itavidhÃnaæ durbalam iti nyÃyena phalÃntarakalpanÃyà durbalatvÃt. ato yathà sÃmpradÃyikam adhyÃyÃnadhyÃyÃdi svÃdhyÃyÃvighnÃrtham evam idam api. tad ayam artha÷ -- viÓuddhau j¤Ãnadehau yasya sa tathokta÷. viÓuddhaæ ca bhagavato j¤Ãnaæ rÃgÃdibhir j¤ÃnakÃraïÃnÃm adÆ«itatvÃd, dehaÓ cÃyonijatvÃd vividhagarbhavedanÃvirahÃc ca. trivedÅ ca tasya cak«ur iti gauïo vÃda÷, asandigdhÃviparÅtaspa«ÂavedÃrthaprakÃÓakatvÃt. divyaæ cÃtÅndriyÃrthagocaratvÃt. bhautikaæ hi cak«u÷ pratyutpannÃrthavi«ayam. idaæ tv anÃgatÃdivi«ayaæ divyam iti. ÓreyasaÓ ca hitÃhitaprÃptiparihÃrÃtmano bhagavÃn nimittam. somÃrdhadhÃriïe, somakalÃdhÃriïe. nama iti. yady api vigrahÃdipa¤cakaæ devatÃdhikaraïe nirÃkari«yate, tathÃpyÃjyÃdistotravat pradhÃnakarmaïa eva devatÃstuter evaÇk­tÃyÃ÷ phalam ity ado«a iti || 1 || {1,2} vidyÃgurÆïÃm idÃnÅæ stutinamaskÃrau karoti -- ##ti. Ói«yadhÅpadminÅnÃæ ravÅn iva vikÃsakÃn gurÆnÃdau vande. tato vÃrttikaæ kari«ye. te«Ãm eva prasÃdena d­«ÂenÃrthatattvopadeÓenÃd­«Âena ca stutinamaskÃrabhuvÃ. gurvanugamanÃdayo 'pi hy ÃcÃrapramÃïakà eva. vÃrttikagrahaïena ca duruktabhaÇgam anuktavacanaæ ca samÃdhatte. mÅmÃæsÃÓabdena nyÃyaÓÃstram idam ato nyÃyÃnusÃreïÃdhikaraïabhaÇgÃdyadÆ«aïam iti darÓayati. Ólokapadena ca lÃghavavikÃsaæ k«ipÃma iti darÓayati. tataÓ ca sÆtritaprÃyam imam artham avahità jij¤Ãsavo bhÃvayi«yantÅti tÃtparyÃrtha iti || 2 || samprati lokayÃtrÃmÃdriyamÃïo ye 'tyantaparÃrthÃ÷ svopakÃram agaïayanto 'pi paropakÃrÃya yatante santastÃn pratyÃha -- ##iti. asÆyavo matsarÃ÷ tato 'nye 'nasÆyava iti || 3 || ye tu madhyasthà guïado«anirÆpaïena do«avantam apahÃya guïavantam upÃdadate, tÃn prati parÅk«ÃviÓe«Ãrtham arthayate -- ##ti. (madÅye prabandhe 'smin guïado«a)vati yugapad guïado«au nirÆpayantu bhavanta÷. anyathà guïÃnupek«ya do«e«u nirÆpyamÃïe«u do«anirbhÃvanaikamanasÃm asanto do«Ã÷ prakÃÓeran iti || 4 || idÃnÅæ durjanÃn prati sadaï¬am Ãha -- ##ti. ye vayaæ parasthÃn api do«Ãn na m­«yÃma÷, te kathaæ svagranthe«u do«ÃnupÃdadÅmahi. na cÃsmÃbhir anupÃttÃn do«Ãn sÆrayo grahÅtum arhantÅti || 5 || {1,3} samprati matsarà nÆnaæ dÆ«ayi«yanti mannibandhanam. atas taddo«odbhÃvanena ÓuÓrÆ«ÆïÃm utsÃhabhaÇgo mà bhÆd ity evam artham Ãha -- ##ti. prasiddhÃtiÓayÃv api mok«asvargau prati nÃstikà vivadante. vadanti ca -- sukhadu÷khe laukike svarganarakau iti. mok«e ca sadbhÃvata÷ prabh­ti vivÃda÷. eke hi nÃsti mok«a iti vadanti. anye puna÷ sakalavi«ayoparÃgarahitaæ saævedanapravÃham apavargam Ãhu÷. anye taduparamam. apare sakalavaiÓe«ikÃtmaguïocchedalak«aïaæ niratiÓayam avi«ayapari«vaÇgajam anavasÃnam Ãnandasandoham. apare ca pÆrve ca bhrÃntisamutthair nÃnÃvikalpai÷ pÃramÃrthikamok«asvarÆpam apalapanty eveti || 6 || api ca yadi nÃma ÓuÓrÆ«avo mannibandhane do«Ãnupalabhante, tathÃpy aham anapavÃdya÷. na hy ahaæ svatantra÷ ki¤cidabhidadhe. ÃgamÃnusÃriïas tu me yathÃgamaæ vartamÃnasya skhalitam api daivÃd avarjanÅyatayÃpannam ity upek«aïÅyam eva. na hi kim apy abhimataæ vastu nirdo«aæ bhavati. do«Ãæs tu samÃdhÃya guïà upajÅvitavyà ity Ãha -- #<Ãgame>#ti. satÃæ hi mÃrgo 'yam ÃgamÃnusÃro nÃma. tad iha bahulaæ guïà eva. do«Ãs tu katha¤cit santo 'py alpatvÃd asatkalpà ity upek«itavyà iti || 7 || ki¤cÃstu tÃvad asmÃd­ÓÃnÃæ kavipravÅrÃïÃm ÃgamÃnusÃriïyo vÃca÷ Óobhanta iti. anyasyÃpi ÓraddadhÃnasya trayÅmÃrgÃnusÃriïÅ yathÃkatha¤cidÃrabdhà kli«Âà alpasÃrÃpi vÃgv­tti÷ Óobhate. asmÃkaæ tu bahusÃrà akleÓanirmità ÓobhatetarÃm ity Ãha -- ##ti || 8 || {1,4} nanu kimaÇgabhÆtÃyÃæ mÅmÃæsÃyÃæ vÃrttikaæ praïÅyate, vedà eva sÃk«Ãd vyÃkhyÃyantÃm ata Ãha -- ##ti. vedà eva saæÓayapÆrvottarapak«akrameïa vyÃkhyÃyamÃnà mano harantitarÃæ, na tu mantrabrÃhmaïabhëyaprasthÃnena. mÅmÃæsayaiva tu te tathÃvyÃkhyÃyanta iti tatraiva vÃrttikaæ kartuæ me t­«ïà vardhata iti || 9 || nanu mÅmÃæsÃyÃm api cirantananibandhanÃni santÅti kiæ mudhà prayasyate. ata Ãha -- ##ti. lokÃyataæ nÃma nÃstikÃnÃæ tantram. tadbhÃvamÃpÃdità nÃnÃpasiddhÃntasaÇgraheïa. tÃmÃstikapathe kartum ayaæ yatna÷ k­ta iti. ÃÓaæsÃyÃæ vartamÃne 'rthe và kto varïanÅya iti || 10 || ity upoddhÃta÷ sÆtratÃtparyam idÃïÅæ darÓayati -- ##ti. idaæ hi sÆtraæ dharmÃkhyam asya ÓÃstrasya pratipÃdyatayà vi«ayabhÆtaæ prayojanaæ vaktuæ k­tam. Ãdyam iti prayojanÃbhidhÃnasthÃnam iti darÓayati. yady api dharmo 'sya prayojanam iti na kaïÂhenoktaæ, tathÃpi jij¤ÃsÃkarmabhÆto dharma ity Ãcak«ÃïenÃpuru«Ãrthaj¤ÃnasyÃni«ÂatvÃt puru«ÃrthÅbhÆto dharma÷ prayojanam iti sÆcitam iti sÆtram ity uktam. k­tapadena ca k­trimam idam ata÷ pramÃïÃntareïa gurukulavÃsÃvasÃnaniv­ttiparam api vyÃkhyÃyamÃnaæ na do«am ÃvahatÅti darÓayati. nitye{1,5} hi yÃvadvacanaæ vÃcanikam. pauru«eyaæ tu pramÃïÃntarabalenÃnyÃrtham api pratibhÃsamÃnam anyaparatayà pratipÃdyata iti || 11 || nanu kiæ prayojanÃbhidhÃnena. ÓÃstram eva praïÅyatÃm. prayojanÃbhidhÃnaæ hi ÓÃstrÃd bahirbhÆtaæ ÓÃstraæ praïetukÃmasya na yuktam. ki¤ cÃsya prayojanam. prayojanaviÓe«Ãt ÓÃstre«u ÓuÓrÆ«uprav­ttir iti cet. tan na. na hi prek«ÃvatÃæ puævacanÃd evam ayam artha iti viÓvÃso yukta÷, viÓe«ato hetudarÓanÃt. anyÃrtham api ÓÃstraæ dharmaprayojanatayà ÓrotÌn pravartayitum ayam Ãheti ÓaÇkamÃnà nÃÓvaseyu÷. ato mandaphalaæ prayojanavacanam ata Ãha -- ##ti. yad anyadalpÃyÃsasÃdhyam api ki¤cit ÓÃstraæ laukikaæ vaudanapÃkÃdi karma, tad apy anuktaprayojanaæ nÃdriyante. kiæ punar mÅmÃæsÃm iti yukta÷ ÓÃstrÃrambhe prayojananirdeÓa÷. yat tu puævacanÃd anÃÓvÃsa iti, tan na. ÃptÃnÃptaviÓe«Ãt. vak«yati hi -- tac cet pratyayitÃt iti bhëyakÃra÷. jaiminiÓ ca api và kÃraïÃgrahaïe prayuktÃni pratÅyeran (1.3.7) iti. yat tu vipralipsamÃno brÆta iti. tan na. na hy asya mahar«er an­tavacanaæ sambhavati. na cÃsya vipralambhe prayojanaæ ki¤cid upalabhyate. yadi ÓrotÃra÷ pravartantÃm iti, kim asya tair aphale 'dharmaphale và dharmacchalena pravartitai÷. pratyutÃdharma evÃsya Ói«yÃn bhrÃmayato mahÃn do«a Ãpadyeta. na ca paramadhÃrmiko 'dharmam ÃcaratÅty utprek«itum api Óakyam. na ca tantrakÃras tantraprayojane bhrÃmyatÅti sambhÃvyate. ata evÃsambhavadbhramavipralambhatvÃd ­«ÅïÃm a«ÂakÃdismaraïÃni ÓrutimÆlÃnÅti sm­tyadhikaraïe vak«yate. sarvapuru«avacanÃviÓvÃse[1] punas tad api bhajyeteti[2]yuktaæ prayojanÃbhidhÃnam iti || 12 || __________NOTES__________ [1] nÃnÃÓvà [2] sÆ ___________________________ sarvasyaiveti kÃkvÃ[3]mÅmÃæsÃyÃæ viÓe«o yo 'ntarïÅtastamabhidyotayati -- ##ti. ÓÃstrÃntarÃïi hi[4]vÃcyaikavi«ayanibandhanÃni{1,6}vyÃkaraïÃdÅni. mÅmÃæsÃkhyà tv iyaæ vidyà bahÆni vidyÃntarÃïi vedatadaÇgÃdÅny upÃyabhÆtÃnyÃÓritÃ. na hy asyÃstair yathÃvadavij¤Ãtair artha÷[5]Óakyanirïaya÷. tadiyam upÃyata÷ svarÆpataÓ ca pracità ÓrotÌïÃæ ÓravaïecchÃm api kÃrayitum anuktaprayojanà satÅ na Óakyeti yuktaæ prayojanÃbhidhÃnam iti || 13 || __________NOTES__________ [3] kvà yo viÓe«o 'nta (KHA) [4] vyaktaika (KA) [5] rthanirïaya Óakya÷. ta (KHA) ___________________________ api ca vidyÃntarÃïy anuktaprayojanÃni ni«prayojanÃni manyamÃnà jij¤Ãsavo yadi nÃma na jÃnÅran mandaÓraddhayà và pravartamÃnà na samyag vidyu÷, tathÃpi tebhyo 'j¤Ãtadurj¤Ãtebhyo 'narthaprÃptis tÃvan na sambhavati. mÅmÃæsÃyÃæ tv ihÃj¤Ãte durj¤Ãte và pÆrvottarapak«anyÃyamÃrge vivekÃbhÃvÃt pÆrvapak«am eva siddhÃntaæ manyamÃnÃs tadanurÆpaæ ce«Âeran. tatra nityanaimittikayor akaraïÃd asamyakkaraïÃd và mahÃntam anarthaæ prÃpnuyu÷ iti yatnenopacaritavyà mÅmÃæseti ÓlokadvayenÃha -- ##iti. nanu tathà vidyÃntarÃnabhij¤e 'pi du«yaty eva. tathà hi -- vyÃkaraïÃnabhij¤o 'pi tÃvad yaj¤e 'paÓabdaæ prayu¤jÃna÷ pratyavaiti. ÓrÆyate hi tasmÃd brÃhmaïena na mlecchitavyaæ mleccho ha và e«a yadapaÓabda÷ iti. ucyate. ko vÃha na ÓÃstrÃntarÃnabhij¤Ãne 'pi do«o bhaved iti. alpabhÆyastve tu viÓe«a÷. mÅmÃæsà hi sarvaÓÃstragatÃj¤ÃnasandehaviparyayavyudÃsak«amanyÃyanibandhanÃtmikÃ.[6]tad asyÃm aj¤ÃtÃyÃæ na ki¤cid api j¤Ãtaæ bhavati. ato mahÃntam anarthaæ prÃpnoti.[7]ata evÃha ## iti || 14-15 || __________NOTES__________ [6] tasyà (KA) [7] pnuyÃt ___________________________ yataÓ ca yatnenopacaritavyà mÅmÃæsÃ, tasmÃd yuktaæ sÆtrak­tÃæ svayaæ prayojanÃbhidhÃnam ity Ãha -- ##iti. nanu[8]tathÃpi pÃïinineva{1,7} bhëyakÃrÃdibhi÷ kari«yamÃïo yatna÷[9]kasmÃn na jaimininopek«ita÷, ata Ãha ##iti. yat tena jaimininoktaæ tad eva bhëyakÃrÃdaya÷ kathaæ nÃma vadeyur iti. itarathà svacchandÃ÷ ko vetti kÅd­k prayojanam abhidadhyur iti. tathà hi vyÃkaraïe sÆtrak­topek«itaæ prayojanam anekadhà vyÃkhyÃt­bhir vikalpitam. tathà hi -- prathamaæ sÃdhuÓabdaj¤Ãne dharma ity abhidhÃya puna÷ ÓÃstrapÆrve prayoge 'bhyudaya ity uktam iti. satyam evaæ, yuktaæ tÃvat prayojanÃbhidhÃnam iti || [16] || __________NOTES__________ [8] nu yady evaæ pà (KHA) [9] tna÷ jaimininà k«enopÅta÷ kasmÃd ata÷ ___________________________ athaitena prayojanenÃsya ÓÃstrasyÃyaæ sambandha ity api sÆtrakÃrasya yuktaæ vaktum. aj¤Ãtaprayojanam ivÃviditasambandham api Órotuæ nÃdriyante Ói«yÃ÷. tasmÃt saha prayojanena asya sambandho vÃcya iti codayati -- ##iti || 17 || pariharati -- #<ÓÃstram >#iti. yadaivÃsya ÓÃstrasyedaæ prayojanam ity uktaæ, tadaiva tayor upÃyopeyalak«aïa÷ sambandho 'rthÃd ukta eva. na caivam arthaprÃptam arthaæ sÆtrakÃrà ak«arair nibadhnanti, asÆtratvaprasaÇgÃd iti || 18 || nanu yadi nÃma sÆtrakÃreïa prayojanÃd bhedena sambandho nopÃtta÷, vyÃkhyÃt­bhis tu vyajyatÃm. kathite hi vyaktaæ sambandhe ÓrotÃra÷ pravartante. ata eva ÓÃstrÃntare«v api sambandha÷ sphuÂam[10]upadarÓita÷. tathà hi Ói«yapraÓnÃnantaraæ kaïabhujà tantraæ praïÅtam ity arthamÃlÃyÃm uktam ity Ãha -- ##iti || 19 || __________NOTES__________ [10] spa«Âam iva da (KA, KHA) ___________________________ {1,8} avispa«ÂÅk­te tu sambandhe vyÃkhyÃt­bhir asambaddhapralÃpÅ sÆtrakÃra iti ÓaÇkamÃnÃ÷ ÓrotÃro 'saÇgatim eva ÓÃstraprayojanayor manvÅrann ity Ãha -- ##iti || 20 || pariharati -- ##ti. evaæ hi manyate -- tatra nÃma vÃrttikakÃrÃ÷ kliÓnanti yan na bhëyakÃreïoktam. iha tu bhëyakÃreïaiva dharma÷ prasiddho và syÃd aprasiddho và ity Ãk«ipya sambandho vak«yate athavÃrthavat ityÃdineti na p­thak sambandho 'bhidhÃnÅya÷ sambandhabhëyavivaraïa[11]eva tu yatitavyam iti || 21 || __________NOTES__________ [11] «ya e (KA) ___________________________ kaÓcit punar atraivam Ãha -- yathÃrvÃcÅnà vyÃkhyÃtÃro na p­thak sambandham abhidadhati tathà bhëyakÃrasyÃpi sambandhavacanam ayuktaæ, sÆtrakÃreïaivÃthaÓabdaæ prayu¤jÃnenÃdhyayanakriyÃnantaryalak«aïasya ÓÃstrasambandhasyoktatvÃt. yathà athÃto dharmaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ iti Ói«yapraÓnÃnantaraæ ÓÃstraæ praïayÃma iti kÃÓyapenoktam iti. taæ pratyÃha -- ##ti. adhyayanaj¤ÃnecchÃkriyayor hy Ãnantaryalak«aïaæ sambandham athaÓabdo vadati. te ca kriye ÓÃstrÃd[12]barhirbhÆte. sannantasÃmÃnyamÃtreïa jij¤ÃsÃmÅmÃæsayor aikyaæ manvÃnÃnÃm ayaæ bhrama iti || 22 || __________NOTES__________ [12] p­thagbhÆ (KHA) ___________________________ na param anupÃtta÷ sambandha÷, ni«prayojanaÓ cety Ãha -- ##tidvayena. kÃïÃde hi tantre kriyÃnantaryarÆpa÷ sambandho darÓita÷. evaæ hi tatra bhëyakÃreïoktaæ - ko dharma ityÃdikÃn Ói«yeïodÅritÃn pa¤ca{1,9} praÓnÃnapek«yÃha -- ## iti. guruparvakramÃtmakaÓ ca sambandho yathehaiva kaiÓcid ukta÷ brahmà maheÓvaro và mÅmÃæsÃæ prajÃpataye provÃca, prajÃpatir indrÃya, indra ÃdityÃyetyevamÃdi. parvÃïyavacchedÃ÷ gurÆïÃæ parvÃïi guruparvÃïi guruparvaïÃæ kramo guruparvakrama iti vigraha÷. na cÃtra dvividho hy ayaæ sambandha upayujyate. na hi tasya sambandhasya tadrÆpasadasadbhÃvayo÷ sato÷ Órotu÷ ÓÃstre prav­ttiniv­ttyor viÓe«a upalabhyate ÓÃstravi«aye và j¤Ãna iti vidhini«edhayo÷ kÃrye prav­ttiniv­ttÅ. tÃbhyÃæ te lak«ayatÅti || 23-24 || yato 'yaæ sambandho ni«prayojana÷, tasmÃd ye sÆtravyÃkhyÃnÃÇgaæ sambandham abhidhitsanti, tai÷ sopapattika÷ saprayojanaÓ ca sambandho vÃcya÷. yathÃtra ÓÃbare bhëye k­tam ity Ãha -- ##iti. ÓÃstram avatÃryate 'neneti akartari ca kÃrake saæj¤ÃyÃm (Pà 3.3.19) iti karaïe gha¤. ÓÃstrÃvatÃraÓ cÃsau sambandhaÓ ceti ÓÃstrÃvatÃrasambandha÷. sa copÃyopeyalak«aïa ity uktam iti || 25 || bhëyam idÃnÅm anusandhatte -- ##iti. nanu yatraiva bhëyaæ saÇgacchate sa evÃrtho vyÃkhyÃtum ucita÷. kathaæ «a¬arthÃn sampracak«ate. ata Ãha -- ##ti. etad uktaæ bhavati sarvatra bhëyaæ saÇgacchata iti. kathaæ punar anekÃrtham ekaæ vÃkyam, arthaikatvena hy ekavÃkyatÃæ vak«yati arthaikatvÃd ekaæ vÃkyam iti. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- puru«aprayuktam idaæ vÃkyam. puru«Ãs tu pramÃïÃntareïÃrthaæ viditvà bahvabhiprÃyam apy ekaæ vÃkyaæ prayu¤jÃnà d­Óyante. yathà Óveto dhÃvati alambusÃnÃæ yÃteti. vaidike tv ayaæ niyama ekam ekÃrtham iti. yathÃÓabdaæ hi tatrÃrthe sampratyaya÷, pramÃïÃntarÃbhÃvÃt. tad uktaæ - bahvabhiprÃyam apy ekaæ puru«Ãs tu prayu¤jate | {1,10}iti. nanu ca sÃnnidhÃnÃt prathamasÆtragatÃthaÓabdadÆ«aïam evÃsya bhëyasyÃrtho yukta÷ kathaæ sarvaÓÃstragatasÆtravyÃkhyÃnÃÇgatvam ata Ãha -- #<Ãdita >#iti. evaæ hi manyate -- sarvÃdau prayuktam idaæ vÃkyam. ata÷ sÆtrasamudÃyasyaivedamÃd imaæ sthÃnam iti na sthÃnato viÓe«alÃbha÷. pratyuta sÆtre«v iti bahuvacanasÃmrthyasvarÆpaliÇgÃnurodhena sarvasÆtravi«ayatvam eva spa«Âaæ prakÃÓata iti. nanu tatra loke 'yam athaÓabda ityÃdibhëyaikavÃkyatÃpannasya bhëyasyÃthaÓabdadÆ«aïÃrthatvam eva spa«Âaæ[13]prakÃÓate. na hy anyathà tad ekavÃkyatopapadyate. ata Ãha -- ## iti. yatnagauravaæ prasajyetety evam antasya tatretyÃdikÃt p­thakk­[14]tasya pa¤ca vyÃkhyÃvikalpà bhavanti. tadekavÃkyatÃpannasyÃthaÓabdadÆ«aïam evÃrtha iti || 26 || __________NOTES__________ [13] «Âam avagamyate [14] gbhÆ ___________________________ «a¬arthÃn idÃnÅæ sukhagrahaïÃrtham uddiÓati -- ##ti. te ca yathÃsvam avasare vak«yanta iti || 27 || sarvavyÃkhyÃæ tÃvad viv­ïoti -- ##ti. bhëyakÃreïa hi dvidhà sÆtravyÃkhyà k­tÃ. ekà sarvÃrthà yeyaæ loka ityÃdikÃ. pratisÆtragatÃ[15]tu viÓi«ÂÃ. samÃsavyÃsÃbhyÃæ hi vidu«Ãm arthÃv adhÃraïam i«Âim iti || 28 || __________NOTES__________ [15] gocarà tu (KHA) ___________________________ atra bhëyakÃreïa loke ye«v arthe«u prasiddhÃni padÃni tÃni sati sambhave tadarthÃny eva sÆtre«v ity avagantavyam iti prav­ttir upadarÓitÃ. tathà nÃdhyÃhÃrÃdibhir ityÃdinà niv­tti÷. tad iha prav­ttiniv­ttÅ tÃvat svarÆpato darÓite. prav­ttipurassarÅ ca niv­tti÷. tathà prasiddhÃni padÃnÅti{1,11}padÃny agre 'bhidhÃya tadarthÃny eva sÆtre«v iti paÓcÃt sÆtrÃïi darÓitÃni. tad iha sarvatra vÃrttikakÃra÷ padavinyÃsaviÓe«eïa tÃtparyam Ãha -- ##iti. prav­ttiniv­ttÅ Óabdau prayu¤jÃno dvidhaiva prav­ttiniv­ttibhyÃæ sÆtrÃïi pravartanta iti bhëyak­toktam iti darÓayati. tayoÓ ca kramaviÓe«eïa bhëyakÃrasyÃpi prav­ttipÆrvikà niv­ttir vyutpÃdyeti darÓayati. tathà padasÆtrayo÷ paurvÃparyavivak«ayà bhëyakÃrasyÃpi padÃrthapÆrvako vÃkyÃrtho 'bhimata iti[16]sÆcayati. tad ayam artha÷ -- yeyaæ prasiddhÃrthagrahaïaæ kartavyam iti prav­tti÷, sà te«u pade«u prasiddhÃrtho grahÅtavya iti yÃvat. yà ca vÃkyado«ÃïÃm adhyÃhÃrÃdÅnà niv­tti÷, sà sÆtre«u nai«Ãm adhyÃhÃrÃdibhir arthava[17]rïanaæ kÃryam iti. atra bhëyaæ sati sambhava iti. tasyÃrtham Ãha -- ## iti. vedavÃkyÃviruddhe«u pade«u sÆtre«u ca prasiddhÃrthagrahaïaprav­ttir adhyÃhÃrÃdiniv­ttiÓ ca, na tu sarve«u viruddhe«v api ke«ucit pade«u sÆtre«u ca. tatra viparÅte prav­ttiniv­ttÅ. tad idaæ sati sambhava ity anenoktam. evaæ[18]vedÃvirodhasambhave kÃryam idaæ nÃnyatheti || 29 || __________NOTES__________ [16] darÓaya [17] rthopava [18] sati ve (KHA) ___________________________ nanu yuktaæ tÃvat pade«u prav­ttir iti. kathaæ sÆtrasaæÓrayà niv­tti÷ yÃvatà padÃny eva tu pradhÃnatayà prak­tÃni e«Ãm iti sarvanÃmnà parÃmarÓam arhanti. pradhÃnagocaratayà vyutpatte÷. na hy e«a daï¬a i«ÂakÃkÆÂe ti«Âhati praharÃnenety ukte i«ÂakÃkÆÂeneti gamyate, api tarhi daï¬eneti. daï¬aviÓe«aïatayopÃttatvÃdi«ÂakÃkÆÂasya. tadvad ihÃpi padaviÓe«Ãni sÆtrÃïi na parÃmarÓÃrhÃïÅti. ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- yatrÃdhyÃhÃrÃdaya÷ prasajanti tatraiva ni«edham arhanti, prÃptipÆrvakatvÃt prati «edhasya. na ceha tau pade«u sambhavata÷. adhyÃhÃro nÃma nyÆnavÃkyapÆraïasamarthÃdhikapadÃharaïÃtmaka÷. sa ca na pade«u sambhavati, apabhraæÓatvena nyÆnapadaprayogÃsambhavÃt. vyatyÃso hi vyavahitakalpanÃ. sà cÃnyatra sthitasyÃnyatra sa¤cÃra÷. na cÃsau niyatapaurvÃparyaprak­tipratyayÃtmake pade sambhavati, padanÃÓaprasaÇgÃt. ata÷ sÆtrÃïy eva sambhavadadhyÃhÃrÃdikÃni{1,12}e«Ãm iti sarvanÃmnà parÃmarÓam arhanti. nanu vipariïÃmaguïakalpane padadharmÃv eva. pade hi prak­ti÷ pratyayo và vipariïamati. yathà -- pratig­hïÅyÃd iti pratigrÃhayed iti bhavati. viprakar«a iti ca viprakar«Ãd iti bhavati. guïakalpanÃpi padagocarÃ. sà yathautpattikÃdipade«u vak«yate. vÃkye«u tu nÃnayo÷ sambhava÷. na hi padasamudÃyo vipariïamati. na ca gauïo bhavati. ato na padasÆtrayo÷ kaÓcid viÓe«a÷. ucyate -- vÃkyaæ hi nÃma na padebhyo vyatiriktam anyad eva kim api tattvam. api tarhi padÃny evaikakÃryapari«vaÇgasamÃsÃditasamanvayÃni. tad iha yuktaæ yat padadharmo 'py anvetÅti. ata÷ prasajata÷ padadvÃreïa vÃkye«u vipariïÃmaguïakalpane iti prati«edhÃdhÃratvopapatti÷. vÃkyadharmayos tu padamÃtre na katha¤cit prasaktir iti na tanni«edho yukta÷. tasmÃd yuktam adhyÃhÃrÃdini«edhÃrtham e«Ãm iti sarvanÃmnà sÆtrÃïÃm abhidhÃnam iti || 30 || atra bhëyakÃreïa sarvavyÃkhyÃprayojanam abhidadhatoktam evaæ vedavÃkyÃnyevaibhir vicÃryante iti. tasyÃrtha÷ -- sÃdhÃraïavyÃkhyayaiva sÆtrÃïÃæ vyÃkhyÃtatvÃn na punas tÃni vyÃkhyeyÃni. vedavÃkyÃny eva tai÷ parij¤ÃtÃrthair vyÃkhÃtavyÃnÅti. tad ayuktam. uktaæ hi -- sÃdhÃraïÅ viÓi«Âà ca sÆtravyÃkhyà dvidhà k­tà | iti. ato viÓi«ÂavyÃkhyayÃpi sÆtrÃïÃæ sp­ÓyamÃnatvÃt kathaæ vedavÃkyÃny evetyavadhÃraïopapattir ity ata Ãha -- ##iti. yatnagauravaparihÃrÃrtho hi viÓe«avyÃkhyÃpratyÃdeÓa÷. gauravaæ ca padacchedÃdiprapa¤cena tÃrkikavat kriyamÃïÃyÃæ vyÃkhyÃyÃm Ãpadyate. na ceha tathà kari«yate. ato 'lpasya viÓe«asya sÆtragatasya vÃcyatvÃd avadhÃraïaæ k­tam ity ado«a iti. aparam api itarathà yatnagauravaæ prasajyeteti bhëyam. tasyÃyam artha÷ -- vedavÃkyÃny eva tÃvad vyÃkhyeyÃni. yadi tv idaæ vyÃkhyÃnaæ vedasÆtrobhayagocaratayà varïyate, tato yatnagauravam Ãpadyata iti. tadÃha -- ##ti. bhëyaæ vyÃcak«Ãïo vyÃkhyeyà ity ata÷ prak­taæ vyÃkhyÃnam asyeti{1,13}parÃm­Óati. yadÅha vedÃÓ ca sÆtrÃïi ca vyÃkhyÃyante, tato vyÃkhyÃnÃv­ttau yatnagauravaæ prasajyeta. dravyabhede 'pi hi kriyÃv­ttir d­«Âà yathëÂak­tvo brÃhmaïà bhuktavanta iti. atra codayati -- ##ti.[19]svata÷siddham eva hy avirodhe prasiddhÃrthagrahaïam adhyÃhÃrÃdivarjanaæ ca kim anenokteneti. pariharati -- ## iti. na hi vedavadaprÃpta[20]vi«ayaæ bhëyam iti || 31|| __________NOTES__________ [19] svarasasi [20] ptÃrthavi ___________________________ tathÃpy anuktasuj¤ÃnasyÃrthasya punarvacanaæ prayojanÃpek«am iva d­Óyata iti manvÃnaæ[21]prati prayojanam Ãha -- ##ti. yo nÃma tantrÃntare 'dhyÃhÃrÃdi svaparibhëà và guïav­ddhyÃdikà d­«Âety atrÃpi[22]tat prayojayati tasya k­te ÓÃstrasvarÆpam anena nirÆpyate, adhyÃhÃrÃdivarjitam eva vyÃkhyÃnaæ mÅmÃæsÃyÃm upapannam iti || 32 || __________NOTES__________ [21] na÷ prayo [22] pi tÃ÷ pra ___________________________ yasya tu mandaphalatvÃd evam apy aparito«a÷, taæ pratyanyathà varïayati -- ##iti. ke«Ã¤cid dhi bhavadÃsÃdÅnÃæ v­ttyantare«u ÓabdÃnÃm alaukiko 'rtha upavarïita÷. te 'nena bhëyeïopÃlabhyante. yÃvad dhi pÆrvagranthado«odbhÃvanena svagranthaguïavattÃkhyÃpanena và viÓe«o na pradarÓyate,[23]tÃvan na ÓrotÃra÷ Órotum Ãdriyeran. atyuta pÆrvagranthÃn evÃyam alpÃntaraæ corayatÅti vadadbhir asÆyakai÷ ÓuÓrÆ«ÆïÃm utsÃhabhaÇgo yujyeta. ata÷ prayojanavÃn eva paropÃlambha iti || 33 || __________NOTES__________ [23] darÓita÷ tà (KHA) ___________________________ kva punarbhavadÃsenÃlaukikÃrthagrahaïaæ k­taæ yad evam upÃlabhyate. ata Ãha -- ##iti. ÓabdÃrthÃv iha lokyate iti v­ddhavyavahÃro loka÷. tatra p­thakpadatvam evÃthÃtaÓ Óabdayor d­«Âam. yathà -- bhuktavÃnayam atha vrajatÅti.{1,14}na bhuktavÃnato na vrajatÅti. na tv anayor ÃnantaryamÃtre d­«Âacara÷ saæsarga÷. yo 'pi ca athÃta÷ Óe«alak«aïam (JaiSÆ 3.1.1) athÃto 'gnim agni«ÂomenÃnuyajatÅti saæsarga÷, tatrÃpi kevalÃtaÓ[24]ÓabdavedanÅyam evÃnantaryam. bhavadÃsena coktam -- __________NOTES__________ [24] lÃthÃta÷ Óa ___________________________ athÃta ity ayaæ Óabda Ãnantarye prayujyate[25]| __________NOTES__________ [25] vartate ___________________________ iti. tenÃsya padasamudÃyasya tÃdarthyaæ narte paribhëÃdibhi÷[26]sidhyatÅti. ÃdiÓabdena parai÷ saÇgÃnaæ lak«aïÃæ cÃheti || 34 || __________NOTES__________ [26] «Ãæ si ___________________________ atredÃnÅæ bhëyaæ yojayati -- ##ti. bhavadÃsena hy ataÓ Óabdasya hetvarthatvaæ prasiddham apalapitam. aprasiddhÃnantaryagocaratvaæ ca kalpitam. idaæ ca sati[27]prasiddhÃrthasambhave na v­ttikÃreïa kÃryam iti loka ityÃdigranthenoktam. sambhavati cÃtra prasiddhÃrthagrahaïam. na hy atra pÃïinineva jaimininà v­ddhirÃdaic (Pà 1.1.1) itivat svasaæj¤Ã praïÅtÃ. tad idaæ sati sambhava ity anenoktam iti veditavyam. kiæ hi prasiddhenÃparÃddhaæ yat[28] svarasasiddhamullaÇghyÃprasiddho 'rtha÷ kalpyata iti || 35 || __________NOTES__________ [27] ti si (KHA) [28] yad uktaæ sva (KA) ___________________________ api caivaæ satyaprasiddhakalpite«u sÆtrapadÃrthe«u vyÃkhyÃyamÃne«u punaÓ ca vedavÃkye«u yatnagauravaæ prasajyata iti itarathetyÃdikenoktam ity Ãha -- ##iti. svamanÅ«Ãkalpite«u sÆtrapadÃrthe«u vyÃkhyÃyamÃne«u punaÓ ca vedavÃkye«u vaktur granthakÃrasya granthasandarbhapraïayanena vyÃkhyÃtuÓ ca tadvyÃkhyÃnena ÓrotuÓ ca mahato granthasya ÓravaïadhÃraïÃbhyÃæ mahÃn yatna Ãpadyata iti || 36 || yas tu manyate -- guïavattaragranthanirmÃïe ÓravaïÃd eva ÓrotÃra÷[29]Órotum{1,15}Ãdriyante kiæ guïagaïahÃriïà daurjanyeneti, taæ pratyarthÃntaram avatÃrayati -- ##ti. e«a hi bhëyakÃra÷ sÆtroccÃraïÃnantaraæ vedavÃkyÃny udÃh­tya saæÓayapÆrvottarapak«avibhÃgenÃrthanirïaye yatnaæ kari«yati, na sÆtrÃvayavavivaraïÃdaram. tatra ÓrotÌïÃm ÃÓaÇkà jÃyeta kiæ svid ayam aj¤atayà sÆtrÃïy upek«itavÃn, Ãhosvid anarthakatvÃd, uta prasiddhatvÃd iti. tad ayam akuÓalo bhëyakÃra÷ yat sÆtre«u bhëyaæ kartum abhiprav­ttas tÃny upek«itavÃn iti. imaæ do«aæ vyÃkhyÃpratyÃkhyÃnena pariharati. na vayam anabhij¤Ã÷, na caitÃni sÆtrÃïy anarthakÃni, codanÃrthaparatantratvÃn na vyÃkhyeyÃnÅty upek«itÃnÅti || 37 || __________NOTES__________ [29] ra÷ prapatsyanti kiæ (KHA) ___________________________ kiæ punaÓ codanÃrthaparatantratve kÃraïam ata Ãha -- ##iti. kiæ puna÷ sÆtre«u na prayasyate. ata Ãha -- phalavattveti tavyontena. phalavanti hi vedavÃkyÃni, phalavatkratupramitipratyÃsatte÷. aphalÃni sÆtrÃïi, te«Ãm anÃsatte÷. ata eva ca sÆtrai÷ karaïabhÆtaiÓ codanÃrtha evopetavya÷, na punar upÃyabhÆtÃni sÆtrÃïy upek«itavyÃni. tad idaæ vedavÃkyÃny evaibhir[30]iti. bhëyakÃreïoktam iti veditavyam. iha hi vedavÃkyÃnÃæ prÃdhÃnyam upadiÓati yat pradhÃnavibhaktyà saæyujya nirdiÓati vicÃryanta iti. sÆtrÃïi karaïavibhaktyà t­tÅyayaibhir iti. nanu mà nÃma sÃk«ÃdaphalatvÃt kevalÃni sÆtrÃïi vyÃkhyÃyantÃm. ubhayaæ tu vyÃkhyÃyatÃæ sÆtrÃïi ca taiÓ ca vedavÃkyÃnÅty ata Ãha -- ## iti. ubhayavyÃkhyÃyÃæ mudhà yatnagauravam Ãpadyata iti. idaæ tu itarathetyÃdikenotatam iti veditavyam. nanu satyaæ yatnagauravam. na tu mudhÃ. na hy avyÃkhyÃta÷ sÆtrÃrtho j¤Ãyate. na ca tadanabhij¤o vedÃrthaæ j¤Ãtum Å«Âe, tadupÃyatvÃt tasya. ata Ãha -- ## iti. evaæ hi manyate -- satyaæ vedÃrthaj¤ÃnopÃyabhÆtÃni sÆtrÃïi.{1,16} na tu tÃny avyÃkhyÃtadurj¤ÃtÃrthÃni.[31]padÃrthÃs tÃvat lokaprasiddhà eva. tatprasiddhyaiva ca tatpÆrvako vÃkyÃrtho 'pi prasiddha eveti na ki¤cid vyÃkhyeyam avaÓi«yata iti || 38-39 || __________NOTES__________ [30] bhir vicÃryante iti dra«Âavyam. iha (KHA) [31] nÃni ___________________________ atra ca pak«e bhëyaæ saÇgacchatetarÃm ity Ãha -- ## iti. sarvavyÃkhyÃyÃæ hi viÓe«avyÃkhyÃyà alpatvÃd asattvam upacaritam. iha tu sarvathaiva sÆtravyÃkhyà pratyÃkhyÃyate ity avadhÃraïayatnagauravaparihÃrayor ubhayor upapattir iti. pak«ÃntarÃbhidhitsayedÃnÅm imam api pak«aæ dÆ«ayati -- padacchedÃdÅti. yata÷ padacchedÃdi na karoti, tasmÃn nÃyam abhinavo bhëyakÃra÷ sÆtrÃrthaæ vijÃnÅta iti bhavadÃsatantropajÅvibhir evaitat pratyÃkhyÃpitaæ bubhutsujanotsÃham apahantum iti || 40 || paramÃrthatas tu sÆtrÃïÃæ tÃtparyaæ bravÅty eva nyÆnÃdhikÃdipratyavek«aïaæ ca tatra tatra karoty evety Ãha -- ##ti. kva punaratiriktÃdÅk«ate ata Ãha -- ## iti. codanÃsÆtra eva tÃvat nanv aÓaktam idaæ sÆtram imÃv arthÃv abhivadituæ codanÃlak«aïo dharmo nendriyÃdilak«aïa÷, arthaÓ ca dharmo nÃnartha iti. ubhayavivak«ÃyÃæ vÃkyabheda Ãpadyate iti paricodya tat tu vaidike«u, na sÆtre«v iti parihari«yati. tathà yajur lak«aïÃnantaraæ kiyad ekaæ yajur iti yaju÷parimÃïaj¤ÃpanÃrtham uktam arthaikatvÃd ekaæ vÃkyaæ sÃkÃÇk«aæ ced vibhÃge syÃt (Jai 2.1.46) iti. asyÃrtha÷ -- yÃvanti padÃny ekaprayojanÃni pravibhajyamÃnÃni sÃkÃÇk«Ãïi ca, tÃvanty ekaæ vÃkyam iti. udÃharaïaæ tu devasya tvà savitu÷ prasava iti mantra÷. atra hi sakalasavitrÃdiviÓe«aïaviÓi«ÂaikapradhÃnabhÆtanirvÃpaprakÃÓanaæ prayojanam. sarvÃïi ca devasya tv etyÃdÅni[32]nirvapÃmÅty[33]ato vibhaktÃni santi sÃkÃÇk«ÃïÅti devasya tvety upakramya nirvapÃmÅtyantam ekaæ vÃkyam iti sthite{1,17} avayavaprayojanÃbhidhitsayà bhëyakÃreïa p­«Âam atha kim artham ubhayaæ sÆtritam ayam arthaikatvÃd ekaæ vÃkyam iti vibhÃge sÃkÃÇk«am iti[34]ceti. tatra prayojanam uktam. bhavati hi ki¤cidekÃrthaæ na tu vibhÃge sÃkÃÇk«am. yathà -- bhago vÃæ vibhajatu. pÆ«Ã vÃæ vibhajatu. aryamà vÃæ vibhajatu ityÃdi. atra hy ekavibhÃgam abhivadanta÷ sarve ekÃrthÃ÷ santo 'pi nÃnÃvÃkyatvaæ pratipannÃ÷. asati tu vibhÃge sÃkÃÇk«am iti viÓe«aïe ekÃrthatÃmÃtreïaiva sarve«Ãm aikamantryam Ãpadyate iti. tathà vibhÃge sÃkÃÇk«am ity etÃvatyucyamÃne syonaæ te sadanaæ karomi. gh­tasya dhÃrayà suÓevaæ kalpayÃmÅti, tasmin sÅdÃm­te pratiti«Âha. vrÅhÅïÃæ medha sumanasyamÃna÷ ity anayor ekavÃkyatà vibhÃge sÃkÃÇk«atvÃd Ãpadyate. tasmin sÅdeti vibhaktaæ[35]sat sÃkÃÇk«aæ tadv­ttasya pÆrvaprak­taparÃmarÓÃtmanas tena vinÃnupapatte÷. saty api ca vibhaktasÃkÃÇk«atve prayojanabhedÃd vÃkyabheda÷. dve hi tatra prayojane. pÆrvasya sadanakaraïam uttarasya puro¬ÃÓaprati«ÂhÃpanam. evam ubhayo÷ prayojanam uktvÃnta upasaæh­taæ tasmÃt samyak sÆtritam iti. tathà viÓaye prÃyadarÓanÃt (Jai 2.3.16) iti sÆtram. tatrodÃharaïÃparij¤ÃnÃd agamakaæ sÆtram ity uktam. iha[36]hi saæÓaye prÃyadarÓanaæ hetur nirdiÓyate. tatra na vidma÷ ka÷ saæÓaya÷, kutra và saæÓaya÷, kasyÃæ[37]pratij¤ÃyÃæ[38]prÃyadarÓanaæ hetur ity evam Ãk«ipya v­ttikÃramatena samÃhitam. v­ttikÃreïa hi vatsam Ãlabheta vatsanikÃntà hi paÓava÷ ity udÃh­tya vicÃritaæ[39]kiæ yÃgacodaneyam utÃlambhamÃtraæ vatsasaæskÃra iti. tad iha mandÃÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthaæ sÃmÃnyatod­«Âena pÆrvapak«itam. Ãlabhati÷ kila prÃïidravyasaæyukto yÃgasaÇgato d­«Âa÷, yathà yo dÅk«ito yadagnÅ«omÅyaæ paÓum Ãlabhata iti. tad ayam api prÃïidravyasaæyogÃd yajimÃn iti bhavati mandÃÓaÇkÃ. tÃm apanetum idam uktaæ viÓaye prÃyadarÓanÃd iti. asyÃrtha÷ -- vatsasaæskÃrai÷ samabhivyÃh­to 'yam Ãlabhati÷. tad ayam api sÃhacaryÃd vatsasaæskÃra eveti bhavati mati÷. yathà agryaprÃye likhito 'grya iti. nanu liÇgam idam. liÇgaæ ca pramÃïaprÃptam[40]abhidyotayati, na tu prÃpayati. tat kuta÷ prÃptasyedaæ liÇgam iti vaktavyam. ucyate. na tÃvad iha somena{1,18}yajetetivad yÃga÷ pratyak«a÷. na ca daik«apaÓvÃdivad anumÅyate. tatra hi dravyadevatÃsambandhÃnyathÃnupapattir yÃgÃvagame hetu÷. iha tu na dravyaæ devatÃsaæyuktam upalabhÃmahe, dravyamÃtraÓrute÷. ato d­«ÂÃrtha evÃyaæ vatsasaæskÃra Ãlambha÷. sa hy ÃlabhyamÃno gÃæ prastÃvayi«yatÅti bahveva¤jÃtÅyakaæ bhëyakÃreïa vyÃkhyÃtam ity ÆhanÅyam. ata÷ sÆtravyÃkhyÃpratyÃkhyÃne sakalam evamÃdi bhëyakÃrasya viruddham Ãpadyata iti. yat tu pratyÃkhyÃne kÃraïam uktam upÃyabhÆtÃni vedÃrthaj¤Ãne sÆtrÃïi, ata÷ kim ebhir vyÃkhyÃtai÷, upeya eva tu vedÃrtha ebhi÷ karaïabhÆtair vyÃkhyÃtavya iti. tad dÆ«ayati -- na ceti. yata eva ca tÃny upÃyabhÆtÃni, ata eva sutarÃæ vyÃkhyeyÃni. na hy upÃyÃnabhij¤a upeyam avadhÃrayutum alam. nanu ca tÃny api vyÃkhyÃyamÃnÃni sÃdhyÃni bhaveyu÷. na cÃsiddham asiddhenaiva sÃdhyate. ucyate. asiddham api sÃdhanam anyasÃdhitaæ kÃrye vyÃpÃryate, yathà dravyadevatopapÃdito yÃga÷ phalabhÃvanÃyÃæ, yathà cÃnyatarÃsiddhÃni sÃdhanÃni sÃdhanÃntarasiddhÃni[41]sÃdhyaæ sÃdhayanty eveti || 41-42 || __________NOTES__________ [32] tyevamÃdÅ [33] tyÃntÃni vibhajyamÃnÃni sa (KHA) [34] ti atra [35] ktaæ sarvaæ sà (KHA) [36] daæ (KA) [37] syÃæ ca pra (KHA) [38] yÃæ he [39] rayi«yate kiæ (KA) [40] mÃïÃntareïaprÃptÃrtham a (KHA) [41] sÃdhitÃni ___________________________ satyam upÃyÃnabhij¤asyopeyÃvadhÃraïà nÃsti. upÃyÃntarÃd eva tu viditavedÃrthasya kiæ sÆtravyÃkhyayÃ. ata Ãha -- ##iti. ye hy anyata eva viditavedÃrthÃs te«Ãm arthe naitÃni sÆtrÃïi jaimininà praïÅtÃni, bhëyakÃreïa ca vyÃkhyÃtÃni. anyato 'nabhij¤Ãæs tu prati sÆtrÃïi praïÅtÃni bhëyakÃreïa ca vyÃkhyÃtÃni. na ca te 'vyÃkhyÃtam eva sÆtrÃrtham unnayanti. na cÃnirïÅtasÆtrÃrthà vedÃrtham avadhÃrayantÅti yuktas tadartho vyÃkhyÃprayÃsa iti || 42cd || yad uktaæ[42]padÃrthÃnÃæ prasiddhatvÃt iti, tannirÃca«Âe -- ##ti. prasiddhapadÃrthakatvaæ hi vedavÃkyÃnÃm apy avyÃkhyeyatvam ÃpÃdayati.{1,19}te«v api hi lokaprasiddhÃny eva padÃni padÃrthÃÓ ca. vak«yati hi ya eva laukikÃ÷ ÓabdÃs ta eva vaikikÃs ta eva te«Ãm artha÷ iti. tad idam uktaæ tulyÃrthatvÃd iti. tulyà hi lokavedasÆtre«v api padÃrthà iti || 43 || __________NOTES__________ [42] d apy uktaæ (KHA) ___________________________ athaivam ucyate -- yad api vedavÃkye«u prasiddhà eva padÃrthÃ÷, tathÃpi vÃkyÃrthe«u vacanavyaktiviÓe«ÃnavadhÃraïÃd yathÃyathaæ saæÓayÃ÷ samupanipatantÅti tannirÃsÃya tatra vyÃkhyÃnaæ pravartata iti, tat sÆtre«v api samÃnam iti tadvyÃkhyÃpratyÃkhyÃnam ayuktam ity Ãha -- ##iti || 44 || api cÃyaæ bhëyakÃra÷ sÆtravyÃkhyÃæ pratyÃcak«Ãïa÷ spa«Âam eva na vyÃkhyeyÃnÅtyÃcak«Åta, etÃvataiva pratyÃkhyÃne sidhyati yad ayam adhyÃhÃrÃdido«adu«ÂavyÃkhyÃni«edhaæ karoti, tad avagamyate do«Ãpetà tu vyÃkhyÃnenana nivÃryata ity Ãha -- ##iti || 45 || tad evam asya pratyÃkhyÃnapak«asya[43]d­«ÂavyÃkhyÃviruddhatvÃt, pÆrvayoÓ ca sarvavyÃkhyopÃlambhayo÷ phalgutvÃd anatiprayojanatvÃd, madhyamasyopÃlambhasya viÓe«ato daurjanyÃpÃdanÃd, nyÃyÃbhÃsaprÃptavedavÃkyÃnyathÃkaraïanirÃkaraïena mahÃphalà anuktadurj¤Ãnà ca parisaækhyaivÃsya bhëyasyÃrtha ity Ãha -- ##ti || 46 || __________NOTES__________ [43] du (KA) ___________________________ parisaækhyÃvi«ayaæ tÃvad Ãha -- ##ity ##'ntena.#< >#vedavÃkyavyÃkhyÃnÃrthÃni hi sÆtrÃïi. tad imÃni prÃyeïa yathÃÓrutag­hÅtÃny api vedavÃkyÃrthanirïayasamarthanyÃyakalÃpaæ samarpayanty eva. kvacid eva te«Ãæ pratÅghÃto{1,20}bhavati. tad yatra vedasÆtrayor yathÃÓrutag­hÅtayo÷ parasparavirodho bhavati tadvi«ayà parisaækhyeti. evam avagate vi«aye svarÆpam Ãha -- ##ti##antena. virodhavi«aye 'pi hi svarasato yathÃÓrutag­hÅtasÆtragrahaïaæ prasaktamanayà vÃryate. yad idaæ prasiddhÃrthagrahaïamadhyÃhÃrÃdivarjanaæ ca tad vedÃvirodhe.[44]virodhe tu sÆtramadhyÃhÃrÃdibhir vyÃkhyeyaæ, vaidikam eva vÃkyaæ yathÃÓrutaæ neyam itÅdam atropadiÓyata iti. atha kiæ sarvadaiva vedavÃkyaæ yathÃÓrutaæ neyaæ, nety Ãha -- ## iti. yatra hi vedavÃkyayor evÃnyonyaæ virodho bhavati, tatra tayor ekamadhyÃhÃrÃdibhir nÅyata eva. yathopakramÃvagatadÃt­ÓrutivirodhÃd upasaæhÃrasthà pratig­hÅt­Óruti÷ dÃt­gocarà darÓitÃ. evaæ hy uktaæ yÃvato 'ÓvÃn pratig­hïÅyÃd[45]iti pratigrÃhayed iti. idaæ tu vipariïÃmodÃharaïam. adhyÃhÃrÃdayas tu vedavÃkye vistarabhayÃn na prapa¤cità iti || 47-48 || __________NOTES__________ [44] dhe. vedavi (KHA) [45] t pra (KA) ___________________________ nanu cobhayatra prÃptau parisaækhyà bhavati. yathoktaæ - tatra cÃnyatraæ ca prÃptau parisaækhyeti kÅryate iti. na ceha virodhÃvirodhayor ubhayor api yathÃÓrutasÆtragrahaïaæ prasaktam. na hi jÃtu pradhÃnÃn anuguïaæ guïaæ yathÃrtham upÃdÃya pradhÃnam anyathà nÅyata iti sambhavati. api ca nityaæ vedavÃkyam anityaæ sÆtram. ato 'pi ca nÃsya tena saha spardhà yuktÃ. tena vedavirodhe yathÃÓrutasÆtragrahaïaæ na prasaktam[46]iti kiæ tanniv­ttyarthayà parisaÇkhyayety ata Ãha -- ##ti. evaæ hi manyate -- satyam ayaæ nyÃya÷ yadvedavirodhe sÆtram anyathà kriyata iti.[47]nyÃyÃbhÃsena tu bhrÃmyata÷ prati bhëyakÃro loka ityÃdibhëyeïa parisa¤ca«Âe. evaæ hi bhrÃntÃ÷ ÓrotÃro{1,21} manvÅran -- na sÆtrai÷ saha vedavÃkyÃnÃæ kaÓcid viÓe«a÷. yathà hi vedo dharme pramÃïam, evaæ vedÃrthanirïayo 'pi narte sÆtrebhya÷ sidhyatÅti nÃsmÃn prati vedasÆtrayo÷ kaÓcid viÓe«a iti. na ca vedasÆtravÃkyÃnÃm[48]anya÷ svagato viÓe«a÷. laukikÃs tÃvat padapadÃrthà ubhayatra tulyÃ÷, vÃkyam apy ÃkÃÇk«itayogyasannihitapadasamanvayÃtmakam ubhayaæ vaidikaæ jaiminÅyaæ ca. na hi tayor anyatarad apy adhyÃhÃrÃdikam apek«ate. tad etad Ãha -- ##ti || 49-50 || __________NOTES__________ [46] m eveti (KHA) [47] ti nÃnyà (KA) [48] trÃïÃm a ___________________________ nanu na viruddhÃrtham ubhayaæ sambhÃvayituæ Óakyate. ato 'nyataradanyÃyyam iti sthite, guïatvÃt sÆtram anyathà kÃryam iti prÃguktam ata Ãha -- ##iti. vicitrÃÓayà hi jij¤Ãsava÷. atas te kadÃcit pradhÃnaguïagocaraæ[49]balÃbalaæ jÃnanto vedÃnurodhena sÆtram anyathà nayanti. kadÃcid udbhÆtÃcÃryagauravà evam Ãlocayanti -- kathaæ hi nyÃyasahasravijjaiminir asmadÃdigocarÃm anupapattiæ nÃkalayatÅti sambhÃvayÃma÷, yayaiva tu tena vyÃkhyÃtaæ tathaiva[50]Órutyartho yukta÷. anyathaikaÓrutyanurodhena bahuÓrutivinÃÓa evÃpadyata iti. tad evamÃlocanÃbhedÃd vikalpa iti || 51 || __________NOTES__________ [49] rÃæ balÃbalagatiæ jà [50] vÃrtha÷ Óruter yukta÷ ___________________________ athavà samasÃmarthyayor ubhayor vikalpo bhavati. iha punarvedÃrthanirÆpaïÃvasthÃyÃæ sÆtrÃïi prathamam upanipatanti. tÃny anupajÃtavirodhÅni tÃvad yathÃÓrutagrÃhyÃïy Ãpatanti. taiÓ ca prÃthamyenÃvaruddhabuddhi÷ Órotà jaghanyasthÃnopanipÃtinÅm eva codanÃæ bÃdheta. mukhyÃnurodhena hi jaghanyabÃdho vak«yate mukhyaæ và pÆrvacodanÃl lokavat (Jai 12.2.23) iti. tadÃha -- ##ti. nyÃyyÃm iti parisaækhyÃyÃ÷ prayojanaæ sÆcayati. asatyÃæ hi parisaÇkhyÃyÃæ nyÃyÃbhÃsena nyÃyya[51]codanÃbÃdha÷ prasajyeta. kathaæ punarnyÃyyà codanÃ. ucyate. guïabhÆtÃni sÆtrÃïi pradhÃnabhÆtÃni{1,22}vedavÃkyÃni, tadvyÃkhyÃnÃ[52]rthÃni hi tÃni. na ca guïÃnurodhena pradhÃnam anyathÃkartum ucitam. pradhÃnam aviguïaæ kathaæ nirvartyeteti hi guïÃ÷ kriyante. pradhÃnavaiguïye tu kiæ guïai÷. ata eva vak«yati aÇgaguïavirodhe ca tÃdarthyÃt (Jai 12.2.25) iti. e«a ca nyÃya÷ pÆrvasya mukhyÃnugrahanyÃyasyÃpavÃdaka÷. ata eva mukhyadÅk«ÃkÃlabÃdha÷ pradhÃnakÃlÃnurodhena darÓita÷. uktaæ hi parvaïi dÅk«Ã parvaïi sutyeti. ata÷ sÆktaæ nyÃyyÃm iti || 52 || __________NOTES__________ [51] ya (KHA) [52] ni hi (KA) ___________________________ evaæ vikalpaniyamÃbhyÃm ubhayatraprÃptyà parisaækhyÃæ prasÃdhyÃtraiva bhëyaæ yojayati - ##ti. vedÃvirodhagrahaïam upalak«aïÃrthaæ nyÃyÃvirodham apy upalak«ayati. tad ayam artha÷ -- yad idaæ prasiddhÃrthagrahaïam adhyÃhÃrÃdivarjanaæ ca, taducitaprÃptam anÆdya satyavirodhasambhava iti vidhÅyata iti. nanu cÃtrÃpi pak«e trayo do«Ã÷ prÃpnuvanti. tathà hi -- sati sambhava iti vidhimukhena pravartamÃnasya nÃsatÅtyanya[53]ni«edhÃrthatà vaktavyÃ. tatra svÃrthahÃnir asvÃrthakalpanÃcÃpadyate. tathà virodhÃvirodhayor ubhayor api yathÃÓrutasÆtragrahaïaæ prÃptaæ, tad bÃdhyate. tatra prÃptabÃdha÷. ata÷ kena viÓe«eïeyaæ parisaækhà prastuteti. ucyate. yadi sati cÃsati ca virodhe yathÃÓrutasÆtragrahaïaæ kÃryam iti sÃmÃnyavacanam abhavi«yat, tato do«atrayaæ paryahari«yat. yadà tu nyÃyÃbhÃsena sÃmÃnyavacanaæ kalpayitum abhiprav­tta÷ sati sambhava iti pratyak«opadeÓaæ paÓyati, tadà sÃmÃnyavacanam alabdhÃtmakam eveti na prÃptabÃdhÃdido«atrayaprasaÇga÷. aprÃptavidhir eva tadà sati sambhava iti. vinÃpi vidhinà prÃpsyata÷ kiæ vidhineti prayojanÃlocanÃyÃm anyaniv­tti÷ phalaæ vij¤Ãyate. paramÃrthatas tu aprÃptavidhir evÃyam. yathà raÓanÃmantre vak«yati -- __________NOTES__________ [53] sya (KHA) ___________________________ aprÃptavidhir evÃyam ato mantrasya niÓcaya÷[54]| __________NOTES__________ [54] ya÷ | i ___________________________ parisaækhyà phalenoktà iti. tad idaæ vidhÅyate[55]'rtha ity anenoktam iti veditavyam iti || 53 || __________NOTES__________ [55] ta i (KA) ___________________________ {1,23} idÃnÅæ virodhavi«aye 'dhyÃhÃrÃdikalpanÃæ sÆtre«ÆdÃharaïair darÓayi«yann adhyÃhÃrodÃharaïaæ tÃvad Ãha -- #<Óe«abhÃjÃm >#iti. vak«yati hi jaimini÷ api và Óe«abhÃjÃæ syÃt (Jai 6.4.3) iti.[56]atra hi Óe«akÃryÃïŬÃprÃÓitrÃdÅny udÃh­tya vicÃrayi«yate -- yadye«Ãm arthena g­hÅtasya havi«o daivÃd apacÃro bhavati, kiæ tadà havirantaram Ãgamayitavyaæ,[57]Óe«Ãd vÃvadeyaæ, karmalopo veti.[58]tatroktam api và Óe«abhÃjà syÃd iti. na cÃnena pÆrvapak«o g­hyate, api vÃÓabdasambandhÃt. na ca siddhÃnta÷, pÆrvapak«ÃbhÃvÃt.[59]api ca anantarÃdhikaraïe pradhÃnÃrthÃvattahavirnÃÓe Óe«Ãd avadÃnena pÆrvapak«aæ parig­hya siddhÃntitaæ nirdeÓÃd vÃnyad Ãgamayet (Jai 6.4.2) iti. dravyÃntaropÃdÃnena tad yadi dravyÃntarÃgama evÃnantaryÃd atrÃnu«ajyate, tato nyÃyÃntaravirodha Ãpadyate. Óe«akÃryÃïÃm ekadeÓadravyaÓ cotpattau vidyamÃnasaæyogÃt (Jai 4.1.28) ity anenÃdhikaraïenÃprayojakatvasya sthitatvÃt. athottarapak«Ãtikrameïa Óe«Ãd avadÃnaæ Óe«abhÃjÃm arthena syÃd iti sambandha÷, tad apy ayuktam. Óe«asya pratipattyantarasambandhÃd, na«ÂÃvayavapratipattisambandhÃbhÃvÃc ca. tenotsÆtram eva dravyÃntarÃgamena pÆrvapak«aæ parig­hya rÃddhÃntitam api và Óe«abhÃjÃæ syÃl lopa iti lopapadÃdhyÃhÃraæ darÓayi«yati. tad e«a sÆtrÃrtho bhavati -- Óe«aæ bhajante yÃnŬÃprÃÓitrÃdÅni,[60]te«Ãæ dravyÃntaraprayuktiÓakter abhÃvÃd vidyamÃnaÓe«asya pratipattyantarasambandhÃl lopa÷ akaraïam eva syÃd iti || 54 || __________NOTES__________ [56] ta [57] pÃdayi [58] và bhavati. ta [59] k«ÃntarÃbhà (KA) [60] ¬ÃdikÃryÃïi te ___________________________ vipariïÃmam udÃharati -- ##iti. asti hi savanÅya÷ paÓu÷ ÃÓvinaæ grahaæ g­hÅtvà triv­tà yÆpaæ parivÅyÃgneyaæ[61]savanÅyaæ paÓum upÃkarotÅti anusavanaæ[62]savanÅyÃ÷ puro¬ÃÓà nirupyanta iti. santi ca savanÅyÃ÷[63]paÓupuro¬ÃÓÃ÷. tatra[64]tantriïo dharmÃ÷ prasaÇgina upakurvantÅti sthite, paÓutantramadhyapÃtitvaæ puro¬ÃÓÃnÃæ pratipÃdayituæ sÆtraæ paÓoÓ ca viprakar«as tantramadhye{1,24} vidhÃnÃt (Jai 12.2.32) iti.[65]tac caitad yathÃÓrutag­hÅtaæ na vivak«itÃrthÃkhyÃnak«amam. viprakar«o hy atra prathamÃnta÷ sÃdhyabhÆto 'vagamyate. tantramadhye vidhÃnÃd iti pa¤camyantaæ hetubhÆtam. tac cÃyuktam. viprakar«o hi paÓo÷ prÃtarÃdikÃlatrayasambandha÷. sa ca pratyak«avacanasiddho na sÃdhya÷. evaæ hi ÓrÆyate vapayà prÃtassavane caranti puro¬ÃÓena mÃdhyandine savane aÇgais t­tÅyasavane iti. tantramadhyavidhÃnam api sÃdhyaæ na hetunirdeÓÃrham. ata÷ prathamÃpa¤camyor vipariïÃmo vak«yate. paÓor viprakar«Ãt prÃtarÃdikÃlatraya[66]vyÃpitvÃt puro¬ÃÓÃnÃæ paÓutantramadhye vidhÃnam. paÓur hi puro¬ÃÓakÃlam api vyÃpnoti. puro¬ÃÓÃstu svasavanasamÃpter avyÃpakÃ÷. ata÷ paÓutantramadhyapatitÃ÷ puro¬ÃÓà iti paÓvartham anu«ÂhÃnaæ puro¬ÃÓe«u prasajyata iti. idaæ ca vÃrttikakÃreïa vipariïatam evodÃh­tam viprakar«Ãd iti. vyavahitakalpanÃm udÃharati -- padeneti. vedÃdhikaraïe hy evaæ vak«yati -- padasaÇghÃtÃtmÃno vedÃ÷. padasaÇghÃtÃÓ ca puru«ak­tà d­«ÂÃ÷, yathà nÅlotpalavanÃdyarthavi«ayÃ÷. ata ete 'pi k­trimà iti. tadviÓe«apradarÓanÃrthaæ cedaæ sÆtraæ loke sanniyamÃt prayogasannikar«a÷ syÃt (Jai 1.1.26) iti. atra ca sanniyamÃd iti padavyavahita÷ prayogaÓabdo loka ity asyÃnantaraæ sambandhanÅya÷. tad ayam artha÷ -- loke Óabdaprayoga÷ sanniyama÷ samyaÇnibandhanÃtmako yukta÷, arthasya cak«urÃdisannikar«Ãt. na tu vede, atÅndriyÃrthatvÃd iti. idaæ ca vipariïÃmavyavahitakalpanayo÷ sÃdhÃraïam apy udÃharaïaæ vipariïÃmasyoktatvÃd vyavadhÃnamÃtrodÃharaïatvenoktam iti veditavyam iti || 55 || __________NOTES__________ [61] yaæ paÓu [62] naæ pu [63] yÃ÷ pu [64] tantradha (KHA) [65] tad etan na yathÃÓrutaæ vivak«itÃkhyà (KHA) [66] yasambandhÃt ___________________________ sÆtravyavadhÃnam udÃharati -- ##ti. idaæ hi samÃmanÃnte somendraæ caruæ nirvapet ÓyÃmakaæ somavÃmina÷ iti. tatra sandeha÷. kiæ laukike somavamane somendraÓ caru÷, uta vaidika iti. tatra pÃnavyÃpac ca tadvat (Jai 3.4.38) iti. aÓvapratigrahe«ÂivÃkyagatÃdyavicÃrapÆrvapak«ÃtideÓa÷ k­ta÷. tatra yÃvato 'ÓvÃn pratig­hïÅyÃt tÃvato vÃruïÃæÓ catu«kapÃlÃn nirvaped ity udÃh­tya vicÃritaæ[67]kiæ laukika 'Óvapratigraha{1,25}i«Âir iyam, uta vaidika iti. tatra pÆrvapak«asÆtraæ do«Ãt tv i«Âir laukike syÃt (3.4.34) iti. do«anirghÃtÃrthà hÅyam i«Âi÷ do«asaæyogena[68]ÓravaïÃt. evaæ hi samÃmananti varuïo và etaæ g­hïÃti yo 'Óvaæ pratig­hïÃtÅti. sa cÃyaæ do«o loke sambhavati na vede, vihitatvÃd aÓvadak«iïÃyà jyoti«ÂomÃdau. ato laukika iti[69]prÃpta uktam -- arthavÃdo vÃnupapÃtÃt tasmÃd yaj¤e pratÅyeta (3.4.35) iti. asyÃrtha÷ -- neyaæ do«anirghÃtÃrthe«Âi÷ do«ÃbhÃvÃt, na hy aÓvapratigrahÃd varuïagrahaïÃtmano do«asyopapÃta÷ pratyak«ÃdinÃvagamyate. tato 'rthavÃdamÃtraæ do«asaÇkÅrtanam iti phalakalpanÃyà abhÃvÃd vaidikatvasÃmÃnyÃc ca vaidika iti sthite, punarvicÃritaæ - bhavatu vaidike, sà tu kiæ dÃtu÷ uta pratigrahÅtur iti. tatra pÆrvapak«asÆtram -- acoditaæ ca karmabhedÃt (3.4.36) iti. asyÃrtha÷ -- dÃnapratigrahakarmabhedÃt. iha ca yÃvato 'ÓvÃn pratig­hïÅyÃd iti pratigrahÅt­ÓravaïÃd acoditam i«Âikarma dÃtu÷ ata÷[70]pratigrahÅtu÷ ­tvija i«Âir iti prÃpte uktaæ - sà liÇgÃd Ãrtvije syÃt (3.4.37) iti. asyÃrtha÷ -- ­tvijÃm ayam[71]Ãrtvijo yajamÃna÷ yo dak«iïÃyà dÃtÃ. tatra dÃtur iyam i«Âir bhavati. kuta÷, liÇgÃt. kiæ liÇgam. aÓvapratigrahe«ÂivÃkyagatapÆrvottarapadasÃmarthyam. tatra hi prajÃpatir varuïÃyÃÓvam anayad iti dÃtÃraæ saÇkÅrtyÃnte pratig­hïÅyÃd iti Órutam. tac ca prathamÃvagatÃnupajÃtavirodhidÃtravaruddhÃyÃæ buddhÃv upanipatitaæ dÃt­gocaram evÃvagatam. ata÷ pratigrÃhayed iti vipariïamati. tad iha pÃnavyÃpac ca tadvat (3.4.38) iti sÆtre sà liÇgÃd Ãrtvije syÃd acoditaæ ca karmabhedÃt arthavÃdo vÃnupapÃtÃt tasmÃd yaj¤e pratÅyeteti sÆtratrayavyavahito do«Ãt tv i«Âir laukike syÃd iti pÆrvapak«o 'tidi«Âa÷. tad ayam artha÷ -- pÃnavyÃpad api tadvad bhavitum arhati yathÃÓvapratigrahe«Ây[72]ÃdyapÆrvapak«e[73]'bhihitam.[74]kuta÷, do«aÓrute÷. evaæ hi ÓrÆyate. indriyeïa và e«a vÅryeïa ?v­dhyate ya÷ somaæ vamatÅti. sa cÃyam indriyavÅryasam­ddhivigamo laukike rasÃyanÃrthaæ pÅte vÃnte[75]sambhavati na vaidike.{1,26} sarvaprak­tivik­tisome«u pÃnamÃtreïa somapratipatte÷ siddhatvÃd iti pÆrvapak«ite prativihitaæ - do«Ãt tu vaidike syÃt (3.4.39) iti. rasÃyanÃrthaæ hi vamanÃyaiva pÃnam. vamanena hi ÓuddhakÃyasya samyagÃhÃrapariïÃmaparamparayà sthairyaæ bhavati. somapratipattis tu samyagjaraïÃntà iti mÃmevÃÇgÃbhimatigà iti mantravarïanÃd avagatam. atas tatraiva vamanena pÃnavyÃpadi jÃtÃyÃæ tannibarhaïÃrthaÓ caru÷. tad idaæ sÆtratrayavyavadhÃne 'pi sÆtreïeti samudÃyÃpek«ayaikavacanam iti || 55 || __________NOTES__________ [67] rayi«yate (KA) [68] gaÓra [69] ti pÆrvapak«ita u [70] ta÷ ­tvi [71] m ity Ãrtvi [72] «ÂivÃkyÃdyavicÃrapÆ [73] k«o [74] ta÷ [75] vamane (KA) ___________________________ sÆtrÃnyathÃkaraïam udÃharati -- ##iti. jyoti«Âome hy agnÅ«omÅyasavanÅyÃnubandhyÃ÷ paÓava÷ santi. santi copÃkaraïÃdaya÷ paÓudharmÃ÷. te kim aviÓe«eïa sarvapaÓvarthÃ÷ utÃgnÅ«omÅyasya savanÅyasya veti sandeha÷. tatrÃviÓe«Ãt sarvÃrthatve prÃpte viÓe«apradarÓanÃrthaæ sÆtraæ tulya÷ sarve«Ãæ paÓuvidhi÷ prakaraïÃviÓe«Ãt (3.6.18) iti. idaæ ca yathÃÓrutag­hÅtaæ vivak«itaviparÅtÃrtham ity ÃpÅtena vyÃkhyÃtaæ tulya÷ sarve«Ãæ paÓuvidhi÷ syÃd yadi prakaraïÃviÓe«o bhavet. asti tu prakaraïe viÓe«a÷ Ãgnyeya÷ paÓur agni«Âoma Ãlabdhavya ityÃdibhir hi savanÅyaæ prak­tya dharmà vihitÃ÷, ata÷ savanÅyaprakaraïÃmnÃtà iti savanÅyÃrthà iti pak«aæ parig­hya sthÃnÃd agnÅ«omÅyÃrthà iti siddhÃntitam. agnÅ«omÅyasya hi sthÃne aupavasathye 'hni dharmà vihitÃ÷. atas tadarthà eva. yat tu savanÅyÃnÃæ prakaraïam iti, tan na. jyoti«Âomaprakaraïe hi paÓavas taddharmÃÓ cÃmnÃtà iti na[76]prakaraïato viÓe«a-lÃbha÷. uttaredyur ÃÓvinaæ grahaæ g­hÅtvà triv­tà yÆpaæ parivÅyÃgneyaæ savanÅyaæ paÓum upÃkarotÅti savanÅyÃnÃm utpatti÷. pÆrvedyur utpattÃv iha tadanuvÃdenÃÓvinottarakÃlavidhÃnÃsambhavÃt kÃlasyÃnupÃdeyatvÃt. kÃle hi karma codyate na karmaïi kÃla÷. tatra prakaraïÃntarÃdhikaraïanyÃyena karmabhedo bhavet. evaæ cÃd­«ÂakalpanÃgauravaæ syÃt. syÃd etat. vapayà prÃtassavane carantÅti pÆrvedyur utpannakarmotkar«Ãd iha tadvipariv­ttau na karmÃntaracodanà sambhavatÅtyanupÃdeyaguïaparatvam adhyavasÅyata iti. tan na. aÇgabhÆto hi vapÃpracÃra÷. nÃsau pÆrvedyur utpannaæ sÃÇgaæ pradhÃnakarmotkra«Âum arhati pradhÃnÃnÃm anaÇgavaÓavartitvÃt. ata÷ ÃÓvinaæ graham ity evotpattivÃkyam. evaæ ca[77]{1,27} tadanuvÃdenÃgneyam ajam ityÃdinopÃdeyaguïavidhÃnaæ sambhavatÅti vÃkyadvayam api sambhavatÅti[78]siddham evottaredyu÷ savanÅyavidhÃnam. pÆrvaæ tu guïavidhÃnÃrtham iti. Ãha ca -- __________NOTES__________ [76] nÃtra pra [77] ca sati ta (KHA) [78] mbandhÃrtham arhatÅti (KHA) ___________________________ guïÃrthaupavasathye 'hni savanÅyapunaÓÓruti÷ | utpatti÷ prakriyà cai«Ãm ÃÓvinagrahaïottarà || iti.[79]ata÷ siddhaæ[80]sthÃnÃd agnÅ«omÅyÃrthà dharmà iti.[81]kim idaæ sÆtrÃnyathÃkaraïaæ nÃma. ucyate -- vyavadhÃraïakalpaneyam. yatrÃnyathÃpratibhÃsamÃno 'rtha÷[82]prakaraïabalenÃnyathà varïyate sà vyavadhÃraïakalpanÃ. nanu neyam adhyÃhÃrÃdi«u sannivi«ÂÃ. ucyate. nÃyam ÃdiÓabdo vyavasthitavacana÷ prakÃravacanatvÃt. adhyÃhÃraprakÃrÃïÃæ vÃkyado«ÃïÃm evamÃdÅnÃm api yuktam evopavarïanam iti || 56 || __________NOTES__________ [79] ti si (KA) [80] kramÃd a ___________________________ [81] kiæ punar idaæ [82] mÃïÃntaraba (KHA) ___________________________ vÃkyabhedam udÃharati -- ##iti pÃdatrayeïa. vak«yati hi te sarvÃrthÃ÷ prayuktatvÃd agnayaÓ ca svakÃlatvÃt (3.7.39) iti.[83]iha ca varaïabharaïopÃttÃnÃm ­tvijÃæ laukikavaidikasarvakarmÃrthatvena pak«aæ g­hÅtvÃ[84]nirdeÓÃd và vaidikÃnÃæ syÃt (12.2.3) ity atra yathÃviniyogaæ kÃryavyavasthoktÃ. tadekavÃkyatayÃgni«v api tad eva vicÃryata iti bhavati mati÷. tad ayuktaæ, vihÃro laukikÃnÃm arthaæ sÃdhayet prabhutvÃt (12.2.1) ity atra laukikavaidikasarvakarmÃrthatvena pÆrvapak«aæ g­hÅtvà nirdeÓÃd vaidikÃnÃæ syÃd ity atra yathÃnirdi«ÂavaidikakarmÃrthatvasya pratipÃditatvÃt. ata÷ te sarvÃrthÃ÷ prayuktatvÃd ity ato vicchidya agnayaÓ ca svakÃlatvÃd ity anyatra vyÃkhyÃtam. evaæ hi tatra pÆrvapak«itaæ - yathà yasya khÃdira÷ sruvo bhavatÅti sruvasya khÃdiratÃnÃrabhyÃdhÅtà prak­tau và dviruktatvÃt (3.6.2) ity atra prak­tyartheti varïitÃ, evam agnayo 'pi[85]te ca prak­tyarthà eveti. atrottaram agnayaÓ ca svakÃlatvÃd iti. asyÃrtha÷ -- agnaya÷ prak­tivik­tyarthÃ÷. kuta÷ svakÃlatvÃt. na hi te prak­tiæ vik­tiæ vÃrabhyÃmnÃtÃ÷, anÃrabhyÃmnÃnÃt ato 'g­hyamÃïaviÓe«atvÃd ubhayÃrthà eveti yuktam. yac cÃgnÅnÃæ sambandhe homahaviÓÓrapaïÃdi dvÃrabhÆtaæ tat prak­tivik­tyÃrubhayor api{1,28}pratyak«aÓrutam. ato dvÃrÃviÓe«Ãt prakaraïÃviÓe«Ãc ca sarvÃrthà evÃgnaya iti yuktam. tathà abhyudaye dohÃpanaya÷ svadharmà syÃt (9.4.41) apanayo vÃrthÃntare vidhÃnÃt (9.4.43) iti sÆtradvayam ekavÃkyatayà pratibhÃsamÃnaæ bhittvà vyÃkhyÃtam. tathà hi -- darÓapÆrïamÃsayor dadhipayasÅ pradhÃnabhÆte pradeyatayÃmnÃte aindraæ dadhyamÃvÃsyÃyÃm aindraæ payo 'mÃvÃsyÃyÃm iti. tatra tÃvad deyadhamÅ÷ kartavyÃ÷. punaÓ ca naimittikÃnu«ÂhÃnÃntaram ÃmnÃtaæ yasya havirniruptaæ purastÃccandramà abhyudiyÃt sa tredhà taï¬ulÃn vibhajed ye madhyamÃ÷ syus tÃn agnaye dÃtre puro¬ÃÓam a«ÂÃkapÃlaæ nirvaped ye sthavi«ÂhÃstÃnindrÃya pradÃtre dadhani caruæ ye 'ïi«ÂhÃ÷ tÃn vi«ïave Óipivi«ÂÃya Ó­te carum iti. tad iha dadhipayasÅ deyadharmÃn arhato na veti vicÃre nÃrhata÷ caruratra deya÷ ca dadhipayasÅ, ata eva hi dadhani caruæ Ó­te carum ityadhikaraïatvena guïabhÃvaÓ caruæ prati dadhiÓ­tayor ÃÓrita iti prÃpte, uktaæ - dohÃpanaye dadhipayasÅ abhyudaye 'pi svadharmayukte syÃtÃæ pÆrvÃvagataprakrÃntadeyÃparityÃgÃt. adhikaraïatvaæ tu tayo÷ sampratipannadevatÃkatvena taï¬ulai÷ saha ÓrapyamÃïayor arthÃd j¤Ãtaæ na tadguïabhÃvam ÃpÃdayituæ k«amate. d­«ÂaÓ ca pradhÃnabhÆtasyÃpy adhikaraïatayà nirdeÓa÷. yathà rukmapÃtryÃæ mahÃrhÃmaïaya÷ eko bhÃga÷ sa devadattasya rajatapÃtryÃæ prabhÆtaæ suvarïaæ yaj¤adattasyeti, sahaiva pÃtryà bhÃgo 'vagamyate. evam ihÃpi sahaiva dadhipayobhyÃæ carur devatÃbhÃga iti sthitaæ dadhipayasordeyadharmÃ÷ kartavyà iti. apanayo vÃrthÃntare vidhÃnÃd iti tayor evÃbhyudaye dohÃpanaya iti sÆtreïa pratij¤ÃtÃn deyadharmÃn vÃÓabdena[86]vÃrayatÅti sambhÃvyamÃne nyÃyavirodhÃd anyatra vyÃkhyÃtaæ paÓukÃme«ÂyÃm abhyudaye«ÂivÃkyasad­ÓaÓabdÃntaravihitayor dadhipayasor deyadharmÃïÃm apanayo vÃrthÃntare caruÓrapaïÃrthe vidhÃnÃd iti. guïakalpanÃm[87]udÃharati -- ##iti. guïakalpà iti. kalpanaæ kalpa÷ guïÃnÃæ kalpo guïakalpa÷. gauïo hi guïÃd evÃnyavacana÷ Óabdo 'nyatra kalpyate{1,29}yathÃgnir mÃïavaka iti. jvalanajÃtivacano 'gniÓabdas tajjÃtÅyÃæ vyaktiæ lak«ayati. tatas tatsamavetapaiÇgalyÃdiguïalak«aïayà tadguïayogini mÃïavake vartate. Ãha ca -- __________NOTES__________ [83] ti va [84] tvà yathà (KA) [85] pi kevalaæ pra (KHA) [86] na nivà [87] m idÃnÅm u (KHA) ___________________________ abhidheyÃvinÃbhÆtapratÅtir lak«aïe«yate | lak«yamÃïaguïair yogÃd v­tter i«Âà tu gauïatà || iti. tad ihautpattikasÆtre hy autpattikaÓabda utpattau bhava ity anayà vyutpattyà ÓabdÃrthasambandhÃnÃæ trayÃïÃm anityatÃbhidhÃnÃd vivak«itanityatvaviparÅtavacana iti vivak«itÃsambhavena gauïo g­hÅta÷. utpattiÓabdo hy utpattilak«itotpadyamÃnasamavetasattÃguïayogÃt ÓabdÃrthayor vartamÃno gauïo bhavati. ataÓ ca ÓabdÃrthasvarÆpÃdhÅna÷ sambandha ity uktaæ bhavati. tatsvarÆpanityatvÃc ca sambandho 'pi nitya iti vivik«itasiddhi÷. tathÃdityÃnÃmayanÃdi«u satre«u kiæ dvÃdaÓÃhiko vidhyanta uta yÃvÃmayanika iti sandehe ahargaïasÃmÃnyÃd dvÃdaÓÃhika iti pratij¤Ãya, gavyasya ca tadÃdi«u (8.1.18) iti gavyasya vidhyanto darÓita÷ na. cÃyaæ gavyaÓabda÷ kvacit kratubhede prasiddha÷. na ca vivak«itagavÃmayanÃrpaïak«ama iti vivak«itÃsambhavÃd gauïo vyÃkhyÃta÷. e«a ca gor avayave tadvikÃre và mukhya÷. tatraiva gopayasoryat (Pà 4.3.160) iti smaraïÃt. tad ayaæ sambandhaviÓe«avacanas tadantargatalak«itasÃmÃnyasambandhaguïayogini gavÃmayane prayukto gauïo jÃyate. gavÃmayane hi gÃvo và etat satramÃsatetyarthavÃdoditagokart­katvÃvagamÃd bhavati gosambandha÷. tad ayam artha÷ -- ÃdityÃnÃmayanÃdi«u gavÃmayanasya vidhyanto 'yanasÃmÃnyÃtirekÃd iti. tathà darÓapÆrïamÃsayo÷ santi kÃmyÃ÷ sÃmidhenÅkalpÃ÷ ekaviæÓatim anubrÆyÃt prati«ÂhÃkÃmasyetyÃdaya÷. tatrÃgamena saÇkhyÃpÆraïam iti sthite ÃnÅyamÃnÃsv ­k«u sandeha÷ kiæ tà ante niviÓantÃm uta samidhyamÃnavatÅsamiddhavatyor madhya iti. tatra yathÃvagatakramÃnurodhenÃgantÆnÃmante niveÓa iti prÃpte, uktaæ samidhyamÃnavatÅsamiddhavatyor madhya iti. kuta÷. evaæ hy Ãha iyaæ samidhyamÃnavatÅ asau samiddhavatÅ yadantarà taddhÃyyeti dhÃyyÃnÃæ sÃmidhenÅnÃm antarÃlatvena{1,30} saæstavÃdantarÃle vidhÃnam avasÅyate. tathà u«ïikkakubhor ante darÓanÃt (5.3.6) iti liÇgam upadi«Âam. tac cÃyuktam u«ïikkakubhor mukhyayor ante abhÃvÃt tri«Âubhà paridadhÃtÅti tri«Âubho 'nte darÓanÃt. tadabhiprÃyam idam ÃnÅyamÃnÃsu ca madhye satÅ«u samiddhavatyà juhotente (?) bhavata÷. te ca samÃh­te tri«Âubhà samasaÇkhye iti saÇkhyÃsÃmÃnyÃt tri«Âubante bhavati. evam api tri«Âubho 'nte darÓanÃd iti vaktavyam. satyam. tathÃpi tri«Âubho và etad vÅryaæ yad u«ïikkakubhÃv ity arthavÃdÃvagatatri«ÂupkÃryatvÃd u«ïikkakubho÷ kÃraïe kÃryopacÃrÃd u«ïikkakupchabdastri«Âubhi prayukta÷. tathà jyoti«Âome dvÃdaÓa Óataæ dak«iïeti samadhigate «o¬aÓÃnÃm ­tvijÃæ samo vibhÃga uta vi«ama iti saæÓaye, viÓe«ÃÓruter bhÃgasÃmyam uktvà karmaparimÃïÃd dak«iïÃparimÃïaæ loke tathà darÓanÃd iti viÓe«o darÓita÷. punaÓ ca darÓanÃc ca viÓe«asya tathÃbhyudaye iti liÇgam upadi«Âam. atra cÃbhyudayaÓabdenÃbhyudayasÃdhanatvÃd dvÃdaÓÃho lak«yate. tatra hi dÅk«Ãkramapare vacane adhvaryur grahapatiæ dÅk«ayitve[88]tyÃdike ardhino dÅk«ayati t­tÅyino dÅk«ayati ityÃdibhi÷ samÃkhyÃbhir ­tvijÃm(?rdhÃ/rdhyÃ)dibhi÷ sambandho 'nÆdita÷. sa cÃyaæ jyoti«ÂomavikÃratvÃd dvÃdaÓÃhasya prak­tau bhÃgavai«amyam antareïÃnupapadyamÃno vai«amye liÇgam iti. nanu ca guïakalpà ity uktam. iha cautpattikagavyaÓabdayor evaæ kathi¤cid guïavÃdo darÓita÷ u«ïikkakupÓabde tÆpacÃra÷ abhyudayaÓabde tu lak«aïà ata÷ kathaæ guïakalpà iti bahucananam. ucyate -- jaghanyav­ttisÃmÃnyÃt liÇgasamavÃyÃd và prÃïabh­ta upadadhÃtÅtivad guïakalpà ity uktam ity ado«a iti || 58 || __________NOTES__________ [88] tvà brahmÃïaæ dÅk«ayatÅty evamÃdi (KHA) ___________________________ yas tÆbhayaprÃpter mandatvÃt parisaækhyÃm api nÃnumanyate, taæ pratyarthÃntaram Ãha -- ##ti. bhëyakÃro ho Ói«yÃnÃtmÃnaæ ca sÆtrakÃrapraÓaæsayà prarocayati.[89]anena khalu sÆtrakÃreïa prasiddhair eva padai÷ padÃrthà abhihitÃ÷, na tu guïav­ddhyÃdivat paribhëà kÃcit k­tÃ. ato 'kleÓena gamyÃrthatvÃd etÃny eva Órotuæ vyÃkhyÃtuæ ca yuktÃnÅti || 59 || __________NOTES__________ [89] cayi«yati (KA) ___________________________ {1,31} ye tu stutau vÃstutau và tÃvÃn evÃrtha iti na stutÃv Ãdriyante, tÃn pratyathaÓabdadÆ«aïaparam idaæ bhëyam ity Ãha -- ##iti. bhavitavyaæ tu tenety ata÷ prÃgekavÃkyatÃm Ãpannena, tat tu vedÃdhyayanam ity ato và pÆrvam ekavÃkyatÃm ÃpannenÃthaÓabdadÆ«aïam anena bhëyeïa kriyata iti || 60 || prathamÃvadhinà bhëyaæ yojayati -- ##iti || 61 || dvitÅyÃvadhinà bhëyaæ yojayati -- ##iti. bhavitavyaæ tu teneti prasiddhÃrthaæ padaæ yuktam ity artha÷. nanv athaÓabdadÆ«aïavyatirikte«u prasiddhÃrthaparigrahasyoktatvÃd athÃdiÓabdavyÃkhyÃnam ayuktam iti codayati -- prasiddho 'pÅti || 62 || pariharati -- ##iti. anye tu vadanti -- yad anyad bhëyakÃrÃntarair avyÃmohitaæ prasiddhÃrthaæ padaæ tan na nÃma vyÃkhyÃyatÃm. idaæ tv athÃta iti padadvayaæ bhavadÃsenÃnantaryÃrthatayà kalpitam. ato 'vacchidyÃthaÓabdamÃtrasyÃnantaryÃrthatvaæ vaca[90]nÅyam. yathëÂamÃdÃvathaÓabdasyÃnantaryÃrthatà prasiddhà atha viÓe«alak«aïam (8.1.1) iti. tadÃha -- kecid iti vadantena. api ca yatnagauravabhayenobhayatra vyÃkhyà pratyÃkhyÃtÃ. atra ca nÃdyÃpi vedavÃkyÃni vyÃkhyÃyante. yadyatra sÆtrÃïy{1,32} uprek«yeran nirvi«ayam eva bhëyaæ syÃd iti yuktaiva sÆtravyÃkhyety Ãha -- ##ti || 63-64 || __________NOTES__________ [90] rïa (KHA) ___________________________ athavà yat prasiddhÃrthagrahaïam uktaæ tad eva[91]v­ttÃbhÃvÃd athaÓabdasyÃnantaryÃrthatvÃsambhavÃd Ãk«ipyata ity Ãha -- ##ti. atraiva bhëyaæ yojayati -- ##ti. tatretyÃdinà bhëyakÃra÷ prasiddhÃrthagrahaïam Ãk«ipati. prasiddhÃrthagrahaïe hy Ãnantaryam athaÓabdÃrtha÷, na ca tad v­ttamantreïa sambhavatÅti prasaktam adhyÃhÃrÃdikalpanam iti. atra ca pak«e bhavitavyam ityÃdi sÃmÃnyaviÓe«ottaratayÃthaÓabdadÆ«aïavad vyÃkhyeyam iti || 65 || __________NOTES__________ [91] vÃthaÓabdasya v­ (KHA) ___________________________ anyathà pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃvyÃkhyÃtadurj¤ÃnatvÃd athaÓabdo vyÃkhyÃyate. kin tv athaÓabdavyÃkhyÃnami«eïÃnyad eva bhëyakÃrasya vivak«itam. tac caitadathaÓabdÃrthe kathite codyaparihÃrakrameïa Óakyate darÓayitum. tathÃhi vedÃdhyayanÃnantaropanipÃtina÷ snÃnasya adhÅtya snÃyÃd iti smÃrtasyÃdhyayanavidhid­«ÂÃrthatÃbalenotkar«akalpanÃthaÓabdavyÃkhyÃne saty upapattikrameïÃvataratÅti yuktam athaÓabdopavarïanam iti || 66 || atra bhëyakÃreïa bhavitavyaæ tu tenetyanenÃÓabda ÃnantaryÃrtha iti pratij¤Ãya tathÃhÅti prasiddhapadÃrthakatvaæ hetur ukta÷. tad vyÃca«Âe -- ##iti. Ãnantarye hy athaÓabdÃrthe bhavati prasiddhÃrthatÃ. ÃnarthakyÃnyÃrthatvayos tu prasiddhibÃdha÷. ata÷ ÓrutÃnantaryopapÃdanÃya kim api v­ttaæ gamyate. nanv adhikÃrÃrtho 'py athaÓabdo d­«Âa÷ yathà -- atha ÓabdÃnuÓÃsanam iti. ata÷ katham anyÃrthatve prasiddhibÃdha÷. ucyate -- tatra hi{1,33}ÓabdÃnuÓÃsanam evopari«ÂÃd adhikari«yate iti yuktam adhikÃrÃrthatvam. iha tu jij¤ÃsÃdhikÃrÃbhÃvÃt sÆktam anyÃrthatve[92]prasiddhir bÃdhyate iti || 67 || __________NOTES__________ [92] rthe pra (KA) ___________________________ atra bhëyam anyasyÃpi karmaïo 'nantaraæ dharmajij¤Ãsà prÃpnotÅti. tadÃk«ipya samÃdadhÃti -- ##ti. ayam[93]abhiprÃya÷ -- yady api vedÃrthavicÃrÃtmakaviÓi«ÂaliÇgavij¤ÃnÃd viÓi«Âo vedÃdhyayanÃtmako liÇgÅ vij¤Ãyate anantarav­tta÷, tathÃpi sÆtreïa sÃk«ÃdanupÃdÃnÃd idaæ coditam iti || [68] || __________NOTES__________ [93] m artha÷ ya ___________________________ punar Ãk«ipati -- #<Ãnantarye>#ti. ayam abhiprÃya÷ -- na hi manvÃdivadad­«ÂÃrthopadeÓÅ jaimini÷, anena cÃnantaryam upadi«Âaæ, tad yasyÃnantaryaæ d­«ÂÃrthaæ bhavati tadÃnantaryam iti gamyate. vedÃdhyayanam eva vedÃrthavicÃrÃtmikÃyÃæ dharmajij¤ÃsÃyÃæ d­«ÂÃrthaæ, tena vinà tadanupapatte÷. atas tadÃk«iptam. ata÷ asÆtritopÃlambho na yukta iti || 69 || kathaæ punard­«ÂÃrthatayà vedÃdhyayanam Ãk«ipyate ata Ãha -- ##ti || [70] || na ca yatki¤citkriyÃnantaryÃrtham upadeÓa÷ tasyÃvarjanÅyatvena nityaprÃpter ity Ãha -- ##ti || 71 || nanu saÇkalpaprayatnÃdibhir api vinÃ[94]sà nopapadyata eveti d­«ÂÃrthatvena vedÃdhyayanam Ãk«ipyata ity ÃÓaÇkyÃha[95]- ##iti || 72 || __________NOTES__________ [94] nà jij¤Ãsà [95] Çkya pariharati sa (KHA) ___________________________ {1,34} evaæ vedÃdhyayanÃnantaryam upapÃdyopasaæharati -- ##iti || 73 || aparam api prÃg api ca vedÃdhyayanÃd iti bhëyam. tadÃk«ipati -- ##ti. yadaiva naitad evam ityÃdinà vedÃdhyayanam atantrÅk­taæ tadaivÃdhyayanÃt prÃgÆrdhvaæ vÃnyasyÃpi karmaïo 'nantaraæ dharmajij¤Ãsà prÃpnoty eveti vyarthaæ prÃg iti punarvacanam iti. atra[96]parihÃrabhëyaæ tÃd­ÓÅm ityÃdi. tadÃk«ipati -- pÆrveïeti. tat tu vedÃdhyayanaæ tasmin hi sati sÃvakalpate ity anenaiva vedÃdhyayanaprÃpter uktatvÃt kim anuktaæ vaktuæ punar idam uktam iti || 75 || __________NOTES__________ [96] atrÃparaæ pa (KA) ___________________________ evam Ãk«ipyÃdyacodyaparihÃraæ tÃvad Ãha -- ##iti sÃrdhadvayena. atra hi nÃdyÃpi[98]vedavÃkyÃni pramÃïam iti sÃdhitam. tÃni ca vÃkyÃni vivari«yati jaiminir ity api nÃvagamyate. tato[99]buddhÃdivacanapÃÂhÃnantaraæ caityavandanÃdidharmajij¤ÃsÃprasakte÷ paricodanà yuktaiveti || 77 || __________NOTES__________ [97] ti codanÃntena [98] pi codanà pra (KHA) [99] buddhavÃkyÃdi (KA) ___________________________ evamanabhij¤asya paricodaneti samÃdhÃyÃnyathà samÃdhatte -- ##{1,35}dvayena. asyÃrtha÷ - vedamadhÅtyÃtha dharmajij¤ÃsetÅd­Óe 'pi sÆtre paricodanÃvakÃÓo 'sty eva, ubhayaæ hi vicak«itaæ nÃnadhÅtyÃnantaraæ nÃnyat k­tveti. tac ca vacobhaÇgibhedena vÃkyabhedÃd ayuktam iti || 79 || vÃkyabhedam eva prapa¤cayati -- ##dvayena. ekaæ hi vedam adhÅtyÃtha dharmajij¤Ãseti vÃkyam. tad yadi vedam adhÅtyaiveti vidadhÃti, tadÃnantaryÃvidhÃnÃd anyasyÃpi snÃnasahadharmacÃriïÅ saæyogÃdikarmaïo 'nantaraæ dharmajij¤Ãsà prÃpnoti. athaitadbhayÃdÃnantaryam ÃÓrÅyate tato yo 'dhÅtya jij¤Ãsate taæ pratyÃnantaryamÃtravidhÃnÃd anadhÅtavedasya dharmajij¤Ãsà na vÃryata iti prÃg api prasajyeta. ubhayavivak«Ã tu vÃkyabhedaprasaÇgÃd ayuktaiveti. vak«yamÃïÃ[100]locanena tu naitad evam iti paricodanÃyÃæ prÃg api ca vedÃdhyayanÃd iti bhinnakramaæ yojanÅyam. api ca prÃg vedÃdhyayanÃd iti. ayam artha÷ -- yady api vedÃrtho vicÃrayitavya÷, tathÃpi prathamam eva vicÃrayitum ucita÷. sarvaæ hi hÃnopÃdÃnÃrthaæ vastu prathamam eva jij¤Ãsyate. tato hÅyetopÃdÅyeta vÃ. yat tv avicÃritÃsiddham arthaæ prathamam evopÃdÃya bhra«ÂÃvasaraæ jij¤Ãsyate, tadabuddhipÆrvakam Ãpadyeta. asyÃpi codyasya tÃd­ÓÅm ity etad evottaram iti vak«yÃma÷ || 81 || __________NOTES__________ [100] [?]ïÃvalo (KA) ___________________________ parihÃrabhëyam idÃnÅæ samarthayate -- ##ti. tat tu vedÃdhyayanam iti vak«yamÃïÃlocanena vedÃdhyayanaæ v­ttim ity uktam. tadanÃkalayya vak«yamÃïÃnÃlocanena naitad evam iti paricoditaæ tÃd­ÓÅm ity anena{1,36}pravarti«yamÃïÃnekavidhavedÃrthavicÃrÃtmikà dharmajij¤Ãseyam iti jij¤ÃsÃsvarÆpopavarïanena parih­tam. ata÷ paricodanÃparihÃratvenÃpunaruktatvam iti. eva¤ ca vak«yamÃïÃnÃlocanena codyottaratayà bhëyaæ vyÃkhyÃyÃlocanaparicodanÃyÃm api etad evottaram iti yojayati -- prÃg iti. yat tÃvad ubhayapratipÃdanena vÃkyabhedaprasa¤janaæ k­taæ, tadÃnantaryamÃtraparatvena parihriyate tatparatve 'dhyayanavidhÃnÃsambhavÃt. prÃg apÅti ca codyaæ pariÓi«yate. tasyÃpi tÃd­ÓÅm ity anenÃpÃkriyÃ, jij¤ÃsÃsÃmarthyena pÆrvav­ttavedÃdhyayanalÃbhÃt. nahÅyam anupÃttavedena Óakyà kartum. ata eva yaduktamadhyayanÃt prÃg eva dharmajij¤Ãsà yukteti, tad apy anena parih­taæ bhavati. tÃd­ÓÅyam anekavidhavicÃrÃyat tà yà vicÃrasiddhamadhyayanam antareïa kartum aÓakyÃ. vicÃrya tv adhÅyÃno vicÃrasyÃnekakÃlasÃdhyatvÃd adhyayanakÃlÃtipÃtÃd vrÃtyatÃm Ãpadyeta. na caivam anadhÅtavedas tadarthaæ yÃvadavadhÃrayitum alam ity avicÃritopÃttavedÃdhyayanapÆrvakatvaæ dharmajij¤ÃsÃyÃ÷. yat tÆktam avicÃritopÃdÃne 'buddhipÆrvakam upÃdÃnam iti. kena voktaæ buddhipÆrvakam upÃdÃnam iti. hitai«iïa÷ pitrÃdaya evainaæ[101]kumÃram anÃkalitapÃralaukikakalyÃïaæ pravartayanti. api ca[102]sajÃtÅyÃnaharaharavirataprav­ttasvÃdhyÃyÃdhyayanÃnupalabhamÃna÷ sÃmÃnyato jÃnÃti nÆnam asmÃt karmaïa÷ ko 'py abhyudaya e«Ãæ bhavità katham aparathà ÓrÃmyadbhir hitakÃmai÷ pitrÃdibhir amÅ pravartyanta iti. evaæ viditavato 'ham apy[103]anuti«Âhan Óreya÷ prÃpsyÃmÅti cintayata÷ svayam api prav­ttir upapadyata eveti || 82 || __________NOTES__________ [101] mÃïavakam a [102] cÃyam api sa [103] py etadanuti ___________________________ atrÃparam api ca naiva vayam iha vedÃdhyayanÃt pÆrvaæ dharmajij¤ÃsÃyÃ÷ prati«edhaæ Ói«ma÷ iti bhëyaæ, tasyÃrtham Ãha -- ##ti. ye ete pÆrvakalpite vacobhaÇgÅ tayor eko 'py artho nÃnena sÆtreïa vivak«yate[104]kin tu vedÃdhyayanam. anantaram ubhayam upanipatati,[105]yadartho vicÃrayitavya÷ yac cÃdhÅtya snÃyÃd iti{1,37}sm­tivacanabalena guru[106]kulasakÃÓÃd apavartanam. tatrÃsamÃv­tta÷ kathaæ nÃma vedÃrthaæ vicÃrayed ity evam artham idaæ sÆtram ity apicetyÃdikenoktam iti || 83 || __________NOTES__________ [104] dhÅyate [105] titam ya (KHA) [106] rusa ___________________________ idaæ ca bhëyaæ nyÆnaæ manyamÃnai÷[107][108]kaiÓcid adhyÃh­tya vyÃkhyÃtaæ,[109]tatas tam upanyasyati -- #<Ãnantaryam >#iti. asya hi sÆtrasya gurukulavÃsÃvasÃnaniv­ttiparatvÃd adhyayanam Ãnantaryaæ cobhayam api na vivak«itam. bhëyaæ tu yathÃÓrutam[110]adhyayanavidhÃna[111]ni«edhamÃtraparam[112]upalabhyate. ato nÃpi parastÃdÃnantaryaæ Ói«ma ity adhyÃh­tyobhayavacanavyaktini«edhÃrthatayà vyÃkhyeyam iti || 84 || __________NOTES__________ [107] nÃ÷ [108] kecit [109] tavanta÷ tad upa [110] tag­hÅtam a [111] namÃtrani«edhapa [112] m avagamyate ___________________________ nanu nÃnanvitapadÃrtho vÃkyÃrtha÷. na ceha[113]sÆtre tÃd­Ó[114]ÃnÃæ padÃrthÃnÃm anvayo d­Óyate, yena gurukulavÃsÃvasÃnaniv­tti÷ pratÅyeta. pratyutÃdhyayanÃnantaryayor eva Órutyà vidhÃnam upalabhyate. tatas tad eva yuktam ata Ãha -- ##iti. anadhÅtavedasya sarvakriyÃsvaÓaktasyÃnadhikÃrÃd dharmajij¤Ãsà daivÃd eva vÃritÃ, kiæ tanniv­ttyarthenÃdhyayanavidhÃnena. Ãnantaryam api na manvÃdivadad­«ÂÃrtham upadiÓyate. nacÃd­«ÂÃrthopadeÓÅ jaiminir ity uktam. ato d­«ÂÃrthÃdhyayanÃnantaryabalena gurukulavÃsÃvasÃnaniv­ttir lak«aïayÃÓrÅyata iti || 85 || __________NOTES__________ [113] ve [114] Óa÷ pa (KHA) ___________________________ evam adhyÃhÃrapak«am upanyasya dÆ«ayati -- #<Ãnantarye>#ti. ayam abhiprÃya÷ -- ÓrutÃrthÃnupapattyaiva hi lak«aïà bhavati. yadi cÃnantaryavacanavyaktir nÃÓritÃ, kiæ lak«aïÃyà bÅjam. tasmÃd Ãnantaryavacanavyaktim ÃÓrityaiva ÓrautÃrthaparigrahe d­«ÂÃrthatvaprasakter lak«aïÃrtho lak«aïayà vi«ayÅk­to 'rtha÷ snÃnÃbhÃvo vidhÅyate. yathÃÓrutabhëyasvarasabhaÇgaÓ caivaæ sati na bhavi«yatÅti || 86 || {1,38} kena puna÷ sambandhenÃnantaryam upadi«Âaæ snÃnÃbhÃvaæ lak«ayatÅty ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- virodhisadbhÃvo ho virodhyantaraniv­ttyà vyÃpta÷. tad yadaiva vedÃdhyayanÃnantarà dharmajij¤Ãsà prÃptÃ[115]bhavati, tadaivÃdhyayanÃnantarakÃlasya tayà vyÃptatvÃt tatparipanthi snÃnaæ nivartate. na hi gurug­hÃdanÃv­tta÷ snÃti. na ca samÃv­tto dharmaæ jij¤Ãsitum Å«Âe. yathaiva guruïà vinÃdhyayanaæ na sidhyati, tathaivÃrthaj¤Ãnam api. ato 'dhyayanÃnantaraæ dharmajij¤Ãsà kÃryetyukte saty ÃnantaryasvarÆpe d­«tÃrthatvaprasakte÷ snÃnÃbhÃvalak«aïà yukteti || 87 || __________NOTES__________ [115] pratÅtà bha ___________________________ nanu satyaæ virodhinor ekenÃvaruddhe paraæ nivartate. virodha eva tu kuta÷. adhyayanÃnantaraæ hi adhÅtya snÃyÃd iti sm­tyanumitaÓrutibalena snÃsyati. tata÷ sandigdhaprayojana[116]vadvedÃrthagocaraæ vicÃram Ãrapsyate, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- d­«ÂÃrthÃdhyayanavidhibalena hy adhyayane prav­tto na prÃÇmÅmÃæsÃÓravaïÃd virantum arhati. eko hy upanÅtasya mÃïavakasya praïavÃdir ÃrtvijyavicÃrÃvasÃna÷ ÓÃstrÃrtha÷. ato yugapadubhayam upanipatitam iti yukto virodha iti. nanu virodhino÷ sahÃsambhavÃd eko bÃdhyatÃm. adhÅtya snÃyÃd iti sm­tyanumitaÓrutibalena nyÃyaprÃpta[117]durbaladharmajij¤ÃsÃbÃdho yukta÷, ata Ãha -- ## iti. evaæ ho manyate -- svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷ ityadhÅtena svÃdhyÃyenÃrthaæ jÃnÅyÃd iti vidhyartha÷. tad yady adhyayanÃnantaraæ snÃyÃd itÅmam ÃmnÃyam atikrÃmet. tac cÃyuktam. sm­tyanurodhena pratyak«aÓrutavedabÃdhaprasaÇgÃd, mÆlamÆlibalÃbalaviparyayaprasaÇgÃc ca. ato balavaddharmajij¤ÃsÃnurodhena durbalasnÃnabÃdho yukta iti. __________NOTES__________ [116] vantaæ vedà (KHA) [117] ptadha ___________________________ ka÷ punarveda÷ yo 'dhÅtyasnÃnaæ bÃdhate. nanÆktaæ svÃdhyÃyo 'dhyetavya ity arthaj¤Ãnaparyanta÷ ÓÃstrÃrtho 'nantarasnÃnÃnu«ÂhÃnena bÃdhito bhavatÅti.{1,39}syÃd etad evaæ yady arthaj¤ÃnÃrtham adhyayanaæ bhavet. idaæ tvÃcÃryakaraïavidhyaupayikaæ, adhyayanavidhÃvadhikÃrÃÓravaïÃt. ÃcÃryakaraïavidhiprayuktyà cÃnu«ÂhÃnalÃbhe viÓvajidÃdivat kalpanÃnupapatte÷. ata÷ svayam adhikÃravidhuro 'pi vidhir adhikÃravantam ÃcÃryakaraïavidhim anurudhya sidhyati. ÃcÃryakaraïavidhau tvÃcÃryakam eva kÃmayamÃnasyÃdhikÃra÷. kathaæ punarÃcÃryakaraïavidhir anaÇgabhÆtam evÃdhyayanaæ prayoktum utsahate. prayÃjÃdayo hi darÓapÆrïamÃsaprakaraïÃdhÅtÃs tadaÇgabhÆtà iti yuktaæ yat tÃbhyÃæ prayujyanta iti. adhyayanaæ tv anÃrabhyÃdhÅtaæ na ÓrutyÃdibhi÷ kasyacidaÇgatayà Óakyam avadhÃrayitum. satyam evam evaitat. anaÇgabhÆtam eva tÆpakÃrakam adhyayanam ÃcÃryakaniyogasya. atas tat tena prayujyate kratuniyogair ivÃdhÃnam. ka÷ punar ÃcÃryakaraïavidher adhyayanenopakÃra÷. ÓrÆyatÃm. upanÅyÃdhyÃpanÃd ÃcÃryo bhavati. na cÃdhyÃpanam adhyayanam antareïa sambhavati. ato 'dhyÃpanaparam adhyayanam. svÃdhyÃyo 'pi bhÆtabhavyasamuccÃreïa bhÆtaæ bhavyÃyopadiÓyata ityadhyayanani«pattyartha÷. ataÓ cÃnyaparatvÃt svÃdhyÃyÃk«arÃïÃm avivak«ita÷ pratÅyamÃno 'py artha÷. na cÃvivak«ito 'rtho vicÃraæ prayuÇkte. ata÷ svÃdhyÃyÃdhyayanamÃtreïÃcÃryakaniyogani«patter anÃrabhyà mÅmÃæsà iti na snÃnasm­te÷ kenacid virodham upalabhÃmahe. atrÃbhidhÅyate -- yat tÃvadÃcÃryakaraïavidhiprayuktam adhyayanam iti. tatra na vidma÷ ko 'yam ÃcÃryakaraïavidhir iti. yadi matam -- a«Âavar«aæ brÃhmaïam upanayÅta tam adhyÃpayed iti, avidhij¤o devÃnÃæ priya÷. nÃnenÃcÃryakaæ bhÃvayed iti vidhÅyate. api tu adhyayane a«Âavar«o brÃhmaïo 'dhikÃrÅti[118]bodhyate. nanu ca nÃtrëÂavar«o brÃhmaïo 'dhÅyÅteti ÓrÆyate. kin tu a«Âavar«am adhyÃpayÅteti. satyam. prayojakavyÃpÃraparà api vidhaya÷ prayojyavyÃpÃraparà d­«ÂÃ÷ yathÃve«Âau etayÃn nÃdyakÃmaæ yÃjayed iti atirÃtreïa prajÃkÃmaæ yÃjayed iti ca. nanu copanayÅtetyÃcÃryakaraïe nayater Ãtmanepadam ityupanayanenÃcÃryakaæ nirvartayed iti pratye«yate.[119]naivam. nÃtrÃcÃryakÃrtham upanayanam ÃtmanepadÃd avagamyate. api tu mÃïavakÃrthÃd upanayanÃd Ãnu«aÇgikam ÃrcÃyatvaæ vaiÓvadevyÃm ik«ÃrthÃdivad dadhyÃnayanÃd vÃjinejyÃ. akartrabhiprÃyÃrthaæ hi nayater ÃtmanepadavidhÃnam. ÃcÃryakÃrthatve tÆpanayanasya{1,40}kartÃram eva kriyÃphalam abhipreyÃt. ato '«Âavar«am iti nÃyam ÃcÃryakaraïavidhi÷. atha matam -- anumÃsyÃmahe vayam ÃcÃryakaraïavidhim. smaryate hi -- __________NOTES__________ [118] codya (KA) [119] mai (KHA) ___________________________ upanÅya tu ya÷ Ói«yaæ vedam adhyÃpayed dvija÷ | sakalpaæ sarahasyaæ ca tam ÃcÃryaæ pracak«ate || iti. tad asyÃ÷ sm­ter mÆlabhÆtà upanÅyÃdhyÃpanenÃcÃryakaæ bhÃvayed iti Órutir anumÃsyate. tan na. smÃrtavÃkyasad­Óaæ hi mÆlam anumÅyate. yathëÂakÃdigocaraæ[120]kartavyatÃvacanam upalabhyëÂakà kartavyeti Órutir api kartavyatÃvi«ayaivÃnumÅyate. na cehopanayanÃdinÃcÃryakaæ kuryÃd[121]iti sm­tivacanam. api tarhi upanÅyÃdhyÃpayitari laukikà ÃcÃryaÓabdam upacarantÅti lokasiddham evÃcÃryapadÃrthaæ darÓayati. tat katham ita÷ siddhÃnuvÃdÃt kartavyatÃÓrutir anumÃtuæ Óakyate. na cÃhavanÅyÃdivadalaukikam ÃcÃryakam. ÃhavanÅyaÓabdo hi ÃdhÃnapavamÃnahavirÃdijanyam alaukikam atiÓayaviÓe«am abhiniviÓamÃno 'laukikÃrtha iti yuktam. ÃcÃryaÓabdas tÆpanÅya vedadÃtari upacarita÷. __________NOTES__________ [120] ra smÃrtaæ ka (KA) ___________________________ [121] bhÃvayed i (KHA) ___________________________ upanÅya dadad vedam ÃcÃrya÷ sa udÃh­ta÷ | iti sm­te÷. evaæ tu sÃnd­«Âikam eva Ói«yopÃdhyÃyavad, nÃlaukikam ÃcÃryakam. api cÃprav­ttapravartanaæ hi vidher artha÷. svayam eva cÃcÃryake dhanÃyan yaÓasyan và pravartata iti kiæ tadvidhÃnena. ata÷ ÓÆnyah­dayair vyavah­tam evedam ÃcÃryakaraïavidhiprayuktam adhyayanam iti. katha¤ cai«a vrataniyamÃdÅtikartavyatÃvato 'dhyayanavidhe÷ prayojaka÷. adhyÃpanaæ hy adhyayanam antareïÃnupapadyamÃnaæ laukikena rÆpeïÃdhyayanamÃtraæ prayuÇktÃm. ato 'nanyaparatvÃt svÃdhyÃyÃdhyayanavidher nÃvivak«itÃrthatayà Óakyaæ pÆrvapak«ayitum. yad apy uktam upanayanam ÃcÃryakaniyogÃÇgam ityupanÅyÃdhyÃpanenÃcÃryakaæ bhÃvayed iti Órutir anumitÃ. atra ca katvÃÓruter ÃcÃryakabhÃvanÃsamÃnakart­kam upanayanam avagamyate. na ca prayogaikyÃd­te samÃna÷ kartà bhavati. na ca tadaÇgÃÇgibhÃvÃd­te sambhavatÅtyÃcÃryakaraïavidhau sahÃÇgair aÇgam upanayanam. tac ca kena dvÃreïopakuryÃd iti cintÃyÃm upaneyÃsÃdanam evopanayanasvabhÃvÃlocanayà dvÃram avadhÃritam. upaneyo 'pi nÃki¤citkaro 'Çgam iti{1,41}tadvyÃpÃrÃpek«ÃyÃm upanayanaæ prakrasyÃdhyayanam ÃmnÃtam. upakÃrakaæ ca tadadhyÃpanÃvidhe÷. atas tad evopanayanadvÃreïÃdhyÃpanavidhinà prayujyate. uktaæ ca katham ÃcÃryakaraïavidhe÷ prayojakatvam upanayanadvÃrakaæ hi tad iti. atrocyate -- naivam adhyayanavidhi÷ Óakyate prayoktum, anaÇgatvÃd anupakÃrakatvÃc ca. yac ca samÃnakart­katvÃd upanayanam adhyÃpanÃÇgam ity uktaæ, tan na. vispa«Âaæ hi vayam a«Âavar«aæ brÃhmaïam upanayÅteti dvitÅyÃsaæyogÃd upanÅyamÃnadvijakumÃrÃÇgam upanayanam avagacchÃma÷. tasya ca tam adhyÃpayed ityadhyayanasambandhÃd yuktam eva saæskÃrÃrhatvam. ato mÃïavakadvÃreïÃdhyayanavidhyaÇgam upanayanam iti saty apy upanÅyÃdhyÃpanenÃcÃryakaæ bhÃvayed iti. vidhÃv anaÇgam evopanayanaæ k­tÃrthasaæyoge«u kÃlopalak«aïÃrthatvasya sthitatvÃt. yathà darÓapÆrïamÃsÃbhyÃm i«Âvà somena yajeteti. na hi tayor anyonyam aÇgÃÇgibhÃva÷, ubhayor api k­tÃrthatvÃt, evam ihÃpi bhavitum arhati. astuvÃdhyÃpanÃÇgam upanayanam. tat tu samÅpaprÃpaïamÃtram. atas tÃvanmÃtram ÃcÃryakaraïavidhinà prayujyatÃm, adhyayanÃÇgaæ tu viÓi«ÂamantrÃdyupetam anena prayuktam iti na pramÃïaæ kramate. na ca phalacamasavadadhikÃrato viÓe«alÃbha÷. tatra hi yÃgÃÇgasomabhak«aïaprakaraïÃmnÃto bhak«ayatis tadaÇgam eva bhak«aïaæ vigÃhate. na ceha tathÃ, adhikÃrÃbhÃvÃt. na ca juhÆvad etad bhavitum arhati. sà hy anujjhitakratusambandheti dÆre 'py uddi«ÂamÃtrà saiva pratÅyate. upanayanaæ tu samÅpaprÃpaïam anekadhà bhinnam iti na viÓi«ÂÃvagatau ki¤cit kÃraïam. astu và viÓi«Âopanayanam ÃcÃryakaraïavidher aÇgam, prayujyatÃæ ca tat tena. na ca taddvÃreïÃdhyayanaprayukti÷ sambhavati. aÇgaæ hi tadadhyayanasyety uktam. na cÃÇgam Ãk­«yamÃïaæ pradhÃnam Ãkar«ati, pradhÃnÃnÃm anaÇgavaÓavartitvÃt. tasmÃn na katha¤cid[122]ÃcÃryakaraïavidhe÷ prayojakatvam. kasmÃc cÃdhyayanavidhir[123]ÃcÃryakaraïavidhiprayuktyà sidhyati. kaÓcit kvacin niyukta iti hi niyogasya svarÆpam. tad ayaæ svayam aniyu¤jÃno niyogatvÃd eva hÅyeta. anadhikÃratvÃt anyam upajÅvatÅti cet. na. uktÃdhikÃratvÃt. uktam a«Âavar«o brÃhmaïo 'dhikÃrÅti. yadarthaæ hi yat karma sa tatrÃdhikÃrÅ. mÃïavakÃryaæ cÃdhyayanam iti tam adhyÃpayed iti vidhÃnÃd avagamyate,[124]ananyaparatvÃd asya.{1,42}na hÅdam adhyÃpanasvarÆpavidhÃnaparam, antareïÃpi vidhÃnaæ v­ttyartham eva tu tatra prav­tte÷. adhyayanavidhiÓ cÃÓrutÃdhikÃro 'dhikÃriïam apek«ate. na hi j¤Ãyate kena svÃdhyÃyo 'dhyetavya iti. ato 'pek«itavidhibalÃd adhyayanÃdhik­tapuru«opadeÓa evÃyaæ tam adhyÃpayed iti. tad ayam artha÷ -- a«Âavar«o brÃhmaïo 'dhÅyÅteti. ata÷ prayojakavyÃpÃradvÃreïa prayojyavyÃpÃraparam idam iti varïitam eveti. atha matam ÃtmÃrtham adhyayanaæ na mÃïavako budhyata iti na pravartata iti, yady evam ÃcÃryÃrtham api na budhyata iti na pravartetaiva. ÃcÃrya evÃ[125]tmÃrthaæ pravartayatÅti cet, tulyam asya mÃïavakÃrthatve 'pi pravartakatvam. sa hy asya hitakÃmo jÃnÃti cÃsyeyam abhyudayakÃriïÅ kriyeti. tam imam avidvattvÃt svayam aprav­ttam anyo hitakÃma÷ pravartayi«yati striyam iva svÃdhikÃre ni«Ãdam iva sthapatÅ«ÂyÃm. api ca ÃcÃryakaraïavidhiprayuktatve 'dhyayanasya nÃrthÃvivak«ÃyÃæ ki¤cit kÃraïam upalabhyate. tad yadi adhyayanamÃtram ÃtmÃnuguïatayà prayuÇkte na tu svÃbhÃvikaæ ÓabdÃnÃm arthaparatvaæ vihanti,[126]svÃdhyÃyÃdhyayanasvarÆpamÃtreïa cÃcÃryakaniyogani[127]«patter abhidhÃvyÃpÃrasyÃnanyaparatvÃt. ato nÃrthÃvivak«ÃyÃæ ki¤cit kÃraïam asti. astu và ÃcÃryakaraïavidhyaupayikatvena vidhyantarÃïÃm arthÃvivak«Ã, tathÃpi na mÅmÃæsÃnÃrambheïa pÆrvapak«avarïanà Óakyà kartum. ÃcÃryakaraïavidhyarthamÃtranirÆpaïasyÃpi mÅmÃæsÃgatanyÃyakalÃpÃdhÅnÃtmalÃbhatvÃt. tasyÃpi svÃdhyÃyaÓabdavÃcyatvÃd avivak«itÃrthatvam iti cet. na. kalpitasya vidher anadhÅtasyÃsvÃdhyÃyaÓabdavÃcyatvÃt. tasya cÃvivak«itÃrthatve 'nyÃrthavivak«Ã anyÃrthavivak«ÃyÃæ punastadvivak«etyanavasthà syÃt. na ca vyavasthÃsambhave 'vyavasthita÷ ÓÃstrÃrtho yukto varïayitum. tad varaæ svÃdhyÃyÃdhyayanavidher ad­«ÂÃrthatvaæ, na tvÃcÃryakaraïavidhyarthatvenÃvyavasthÃ. evaæ hi svÃbhÃvikam arthaparatvaæ ÓabdÃnÃm apalapitaæ na bhavati. na caikavidhyanurodhena k­tsnasvÃdhyÃyÃprÃmÃïyaprasaÇga÷. bhÆyovirodhe hy alpamanyÃyyam iti vak«yati viprati«iddhadharmasamavÃye bhÆyasÃæ syÃt sadharmatvam (12.2.22) iti. tyajed ekaæ kulasyÃrthe iti nyÃyavido vadantÅti nÃvivak«itÃrthatayà pÆrvapak«o yukta÷. __________NOTES__________ [122] dadhyÃpanavi [123] r adhyÃpanavidhi [124] anya (KHA) [125] vainam ÃcÃryÃrthaæ (KHA) [126] nti adhya [127] niv­tte (KA) ___________________________ {1,43} yad api cÃtra rÃddhÃntitaæ saty apy ÃcÃryakaraïavidhiprayuktatve 'dhyayanasya na tanniv­ttir eva prayojanaæ, bahiraÇgatvÃt. yad etadadhyetaryarthaj¤Ãnaæ jÃyamÃnam upalabhyate tad eva tasya prayojanaæ nyÃyyam. yatkart­kà hi yà kriyà sà tadarthaiveti yuktaæ, tathÃ[128]darÓanÃt. nanu prathamabhÃvÅ prayojakavidhyadhikÃrÃnupraveÓaÓ caramabhÃvyarthaj¤ÃnÃd balÅyÃn. ato nÃdhyetrarthatÃmadhyayanasyÃpÃdayitum utsahÃmahe. kiæ hi. prathamÃvagatÃcÃryakaraïavidhyarthatve paÓcÃdbhÃvinyantarÃgatà kari«yati. naivam. prÃg apy adhikÃrÃntarasambandhÃnavagamÃd aÓravaïÃt. anyaprayuktayà cÃnu«ÂhÃnopapattau viÓvajidÃdivat kalpanÃnupapatte÷. ata ÃcÃryakaraïavidhiprayuktam adhyayanam asati prayojanasambandhe du÷sthitam eva, sarvavidhÅnÃm adhikÃraparyavasÃyitvÃt. so 'yam adhÅtasÃÇgavedasyÃntarà mÅmÃæsÃdhyayanaæ cÃdhikÃro ni«padyate. sa hi tadà viditapadÃrtho vÃkyÃrthaæ budhyamÃno madartham idaæ karmeti jÃnÃti. yuktaæ caitad[129]yat kratvapek«itam arthaj¤Ãnaæ prayojanatayà sambadhyata iti. evaæ ca paraprayuktÃv apy arthaparatvÃvighÃtÃd yuktaiva tadvicÃrÃrthà mÅmÃæseti. tad idam anupapannam. na hi niyogÃrthanirv­tter anyad asti prayojanaæ sarvavidhÅnÃæ[130]yena paraprayuktÃnu«ÂhÃno 'pi vidhi÷ prayojanam apek«ate. itarathà hi nitye 'pi tatkalpanÃprasaÇgÃt. syÃd etad -- asatyÃm api vidhyapek«ÃyÃm arthÃj jÃtam arthaj¤Ãnaæ na hÅyeteti arthaj¤Ãnam arthÃj jÃtaæ na niyogata÷ pratipannam iti. tan na. homÃd apy arthÃj jÃtasya havirvikÃrÃde÷ prayojanatvÃpatte÷. kratvapek«itam arthaj¤Ãnaæ naivaæ havirvikÃrÃdÅti cet. tan na. asaty arthaparatve kratvanu«ÂhÃnÃbhÃvÃt kiæ kenÃpek«yeta. kart­[131]phalapradatvam api kriyÃïÃæ naikÃntikam, ­tvikkarbhasu vyabhicÃrÃt. ata÷ prayojakavidhyartha÷ svÃrtho vÃdhyayanavidhir iti nÃrthaparatve pramÃïaæ paÓyÃma÷. madhye cÃdhikÃrakalpanà v­thaiva, prav­ttyanaÇgatvÃt. bhavantÅ va svaniyoga eva paryavasyet. evaæ hi tadÃdhyeta jÃnÃti nityo hi vidhyartha÷ sampÃdyo mameti. evaæ ca niyoganirv­ttyartham adhyayanaæ, tadarthaÓ ca svÃdhyÃya iti nÃrthaparatvam. arthas tu pratÅyamÃno 'pi pÆrvÃd ivÃparo na vivak«ita ity avicÃraïÅya eva. tasmÃd avicÃritamanoharatvÃd asya pak«asya yathÃvÃrttikam evÃdhyayanavidhivicÃro vÃcya÷. sa ucyate. svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷, svÃdhyÃyam adhÅyÅta iti{1,44}ca vidhir atra ÓrÆyate. phalavadvyÃpÃragocaratvaæ ca svÃbhÃvikaæ sarvavidhÅnÃm ity apuru«ÃrthÃtmano 'dhyayanÃd uttÅrya puru«ÃrthÃtmakaæ phalam abhila«ati. adhyayanam api sÃdhyatvÃdhÅnaæ sÃdhanatve nik«ipyate. tad ayam artho jÃyate adhyayanena kim api puru«Ãbhila«itaæ kuryÃd iti. na ca tadupÃttam ityÃmnÃnasÃmarthyÃd viÓvajidÃdivat svarga eva sakalÃdhyet­janasamÅhitaæ phalaæ kalpyate. nanu ca dvitÅyÃntasvÃdhyÃyapadasamabhivyÃh­tam adhyayanaæ tatpradhÃnam evÃvagamyate. tataÓ cÃdhyayanena svÃdhyÃyaæ saæskuryÃd iti vÃkyÃrtho 'vati«Âhate. na ca saktuvadasaæskÃrya÷ svÃdhyÃya÷, phalavatkratuj¤ÃnopÃyabhÆtatvÃt. ato na phalÃntarakalpanÃvakÃÓa÷. na. aviniyogÃt. na khalu svÃdhyÃyasyÃrthaj¤Ãne viniyojikà Órutir upalabhyate. ato na tÃdarthye pramÃïam iti na saæskÃrÃrhatvam. bhÆtaÓ ca svÃdhyÃya÷ bhavyam adhyayanaæ, bhÆtasya bhavyÃrthatÃyÃæ d­«ÂÃrthatÃ. itarathà kalpyam ad­«Âam. na ca tad yuktam. ato viniyogabhaÇgena svÃdhyÃyenÃdhyayanaæ saæskuryÃd iti ÓÃstrÃrtho yukta÷. huæpha¬ÃdÅnÃæ cÃnarthakÃnÃm adhyayanÃd avyÃpakam arthaj¤Ãnam. te«Ãm ad­«ÂÃrtham adhyayanaæ bhavatÅti cet. tadardhajaratÅyam ekasyaiva vidher d­«ÂÃd­«ÂÃrthatvakalpanÃt. ata[132]ekarÆpeïÃd­«ÂÃrthataiva yuktÃ. nanu ca rÃtrisatravadÃrthavÃdikam eva phalaæ ÓrutatvÃd yuktam ÃÓrayitum. ÓrÆyate hi yaæ yaæ kratum adhÅte tena tenÃsya kratune«Âaæ bhavatÅti kratuphalaprÃptir adhyayanasya phalam. athocyeta na prathame gurusakÃÓÃd adhyayane phalam idam, api tarhi dhÃraïÃdyartha iti. tan na. dhÃraïÃdyarthÃrthavÃdasyÃtideÓata÷ prathamÃdhyayanasambandhÃt. ato rÃtrisatranyÃyenÃrthavÃdagatam eva vipariïÃmena phalam upakalpayitum ucitam. syÃd etad evaæ yady arthavÃdÃ÷ svarÆpato 'tidiÓyeran. na tv etad evaæ, ÓÃstrÃtideÓanirÃkaraïÃt. prarocanÃmÃtram[133]ihÃrthavÃdotthÃpitam adhyayana[134]vidhinÃpek«itaæ sambandhum iti nÃnÃÓrayaphalapadavipariïÃma÷ Óakyate kalpayitum. ato nai«Ãpi kalpanà yukteti viÓvajidÃdivat svargaphalataiva yuktà kalpayitum. ata÷ svargÃrthaæ gurusakÃÓÃd adhÅtya snÃnasm­tibalenÃnantaraæ snÃtvà paÓcÃt sandigdhaæ prayojanavantaæ vedÃrthaæ vicÃrayatu mà vÃ. sarvathà tÃvadadhyaya[135]navidhyartho ni«panna iti na[136]katha¤cid vedavirodham upalabhÃmahe. __________NOTES__________ [128] thà loke da [129] t kra (KHA) [130] nÃæ yathoktaæ ye (KA) [131] trarthatva (KHA) [132] aikarÆpyeïà (KHA) [133] traæ hy artha [134] nasya vi [135] yanamÃtrÃd evÃdhyayana [136] nÃtra ka (KA, KHA) ___________________________ {1,45} atrocyate -- svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷ svÃdhyÃyam adhÅyÅteti ca vispa«Âaæ svÃdhyÃyasyÃdhyayanakarmatvam avagamyate. na ca saktuvad viniyogabhaÇgo yukta÷. saktavo hi bhÆtabhÃvyupayogarahità na saæskÃram arhanti. na ca tathà svÃdhyÃya÷, bhÃvyupayogitvÃt. iha hy adhyayanÃnantaram ak«aragrahaïaæ, tata÷ padÃvadhÃraïaæ, tata÷ padÃrthasmaraïaæ, tato vÃkyÃrtha[137]j¤Ãnaæ, tato 'nu«ÂhÃnaæ, tato 'bhyudaya iti paramparayà puru«Ãrtha[138]prayojanapratilambhena vipariv­ttyÃdhyayanamÃtrÃn[139]nÃd­«ÂakalpanÃvakÃÓa÷. yÃvad dhi viprak­«Âam api d­«Âam upalabhyate, tÃvat tad evÃnusaraïÅyam. tad iha brÃhmaïavÃkye«u pradhÃnavÃkyÃnÃæ phalavatkarmÃvabodhanaæ phalam, aÇgavÃkyÃnÃæ tu sannipatyopakÃrakÃrÃd upakÃrakad­«ÂÃd­«ÂÃrthetikartavyatÃprakÃÓanam. arthavÃdÃnÃæ ca vidhyapek«itavi«ayaprÃÓastyapratipÃdanam. udbhidÃdÅnÃæ ca[140]nÃmnÃæ guïaphalavidhÃnam. upani«adÃæ tu sÃmparÃyikaphalopabhogocitacetanakart­pratipÃdanadvÃreïa sakalavedaprÃmÃïyapratipÃdanam ity ÆhanÅyam. mantrÃïÃæ ca ke«Ã¤cidanu«ÂhÅyamÃnapadÃrthaprakÃÓanam. ye«Ãæ tu na d­«Âaæ prayojanaæ te«Ãæ kratupuru«ÃrthÃd­«ÂakalpanÃ. na ca tadad­«ÂÃrthatvenÃnyatrÃpi d­ÓyamÃnaprayojanaparityÃgo yukta÷. svÃdhyÃyÃ[141]dhyayanavidhyadhyÃpitasya[142]mantrabrÃhmaïasya prayojanakalpanÃvasare yathÃÓakti prayojana[143]kalpanaiva yuktÃ. tatra humÃdÅnÃæ d­«ÂaprayojanÃsambhave japabrahmayaj¤ÃdÃv ad­«ÂÃrthatÃ. d­«Âaæ caikaprayogavidhigocarÃïÃæ[144]d­«ÂÃd­«Âaprayojanatvaæ prok«aïÃvaghÃtÃdÅnÃm. ato nÃvaÓyamaikarÆpyam[145]eva sarvatraivÃstheyam. tad e«a pÆrvottarapak«asaæk«epÃ[146]rtha÷ -- pÃralaukikÃd­«ÂaphalatvÃd adhyayanasya nÃrthaj¤Ãnaparyanto 'dhyayanavidhyartha iti nÃvaÓyam anantaraæ vedÃrtho mÅmÃæsitavya÷. ato na snÃnasm­tyadhyayanavidhyor virodha÷. aviruddhaæ ca na durbalam api bÃdham arhatÅti pÆrva÷ pak«a÷. siddhÃntas tu - svÃdhyÃyasyÃdhyayana[147]saæskÃryatvÃvagamÃdadhÅtena svÃdhyÃyena kiæ kuryÃd ityapek«ite yogyatvenÃrthaj¤Ãne svÃdhyÃyasya viniyogÃt, tasya caihikatvÃd anantaraæ d­ÓyamÃnatvÃc ca na vyavahitÃmu«mikÃd­«Âasvargaphalakalpanà yuktetyadhÅtena svÃdhyÃyenÃrthaæ jÃnÅyÃd iti karaïÅbhÆtasya vedasyÃnugrÃhakÃpek«ÃyÃæ,{1,46} yogyatvenetikartavyatÃæÓopanipÃtinÅ mÅmÃæsÃdhyayanÃnantaram upanipatantÅ svakÃlopanipÃtinà snÃnena virudhyata iti ÓrutibalÅyastvena yukta÷ snÃnasm­ter bÃdha iti sÆktaæ snÃnasya tena bÃdha÷ syÃd iti || 88 || __________NOTES__________ [137] rthÃvadhÃraïaæ ta [138] rthaprati (KA) [139] trÃd ad­«ÂakalpanÃnavakà [140] tu ___________________________ [141] yavi [142] sya hi ma [143] naparika [144] ïÃæ nÃnÃvidhad­ (KHA) [145] pyam evÃvase (KA) [146] pa÷ (KHA) [147] nakarmatvÃva (KA) ___________________________ atra bhëyaæ d­«ÂÃrthatà cÃdhyayanasyÃnantarye vyÃhanyeta, lak«aïayà tv e«o 'rtha÷ syÃd iti. tadadhyayanad­«ÂÃrthatÃpratipÃdanasya punaruktatvÃl lak«aïayà tv e«o 'rtha÷ syÃd iti cÃvij¤ÃyamÃnÃrthatvÃt kaiÓcid vyÃkhyÃt­bhis tyaktam. tat tÃvad Ãha ##antena. svayaæ tu cirantanalekhye«u vidyamÃnatvÃt samÃdhatte -- tad ucyata iti. ayam abhiprÃya÷ -- pÆrvaæ hi na cÃdhÅtavedasyetyÃdibhëyeïa pÆrvakÃlatÃmÃtraæ ktvÃpratyayenocyate, nÃnantaryam. na ca tadadhyayanad­«ÂÃrthatve virudhyata iti sm­tyà sahÃvirodho darÓita÷. idÃnÅæ tu yady apy Ãnantaryavacana÷ ktvÃÓabda÷, tathÃpi samastasm­tyarthaparigrahe vedavirodhÃd varaæ lak«aïeti. paurvÃparyaviÓe«a Ãnantarye ukte tadantargatapÆrvakÃlatÃmÃtram adhyayanasya lak«yate. evaæ hi d­«ÂÃrthÃdhyayanena sahÃvirodho bhavatÅti || 90 || aparam api sm­tyà sahÃvirodhaprakÃram Ãha -- ##ti. adhÅtyeti iÇo rÆpe virodha÷ neïa iti. idaæ cÃnvÃruhyavacanam iti nÃtÅvÃdaraïÅyaæ. iÇo hi nityasahacarito 'dhiÓabda ekadeÓabhÆta÷, na hi tasya kevalasya prayogo d­«ÂapÆrva÷. ata iÇo rÆpe samudÃyaprÃsiddhi÷. iïas tv avayavaprasiddhi÷. sà ca samudÃyaprasiddher durbalÃ. svÃdhyÃyÃdhyayanÃdhikÃre cÃdhÅtyeti Órutaæ tadvi«ayam evÃvagamyata ity ato 'pi nÃdhigamÃrtha[148]kalpanà yukteti || 91 || __________NOTES__________ [148] rtha iti (KA) ___________________________ {1,47}atra bhëyaæ na cedaæ snÃnam ad­«ÂÃrthaæ vidhÅyate iti. tad vyÃca«Âe -- ##iti. yo hi Órutism­tyor evam avirodho bhavatÅti gurugehÃdanÃv­ttasyÃplavanamÃtram adhÅtya snÃyÃd iti prayÃjÃdivat pradhÃnam ad­«ÂÃrthaæ vidhÅyate. athavà mantrÃdyupetam adhyayanasya pradhÃnakarmaïa÷ prok«aïÃdivadad­«ÂÃrthaæ narasaæskÃrarÆpaæ snÃnaæ vidhÅyata iti manyate, tasya vak«yamÃïam uttaram iti || 92 || tad idÃnÅm uttaram Ãha - ##ti[149]dvayena. brahmacÃriïo hi na snÃyÃd ity asnÃnÃdiniyama ukta÷. na ca tatra kasyacid avadhitvam ÃÓritam. ato 'sau kiyantaæ kÃlam iti bhavaty avasÃnÃpek«eti. yady evaæ tata÷ kim ata Ãha -- ## iti. apek«itavidhau d­«ÂÃrthatvam. itarathÃd­«ÂÃrthaæ snÃnavidhÃnam. na ca d­«Âe sambhavati tad yuktam. ato 'pek«ÃvaÓÃdasnÃnÃdiniyamaniv­ttim eva adhÅtya snÃyÃd iti snÃnaæ lak«ayati. tad dhi asnÃnavirodhi snÃnaæ, virodhisattà ca virodhyantaraniv­ttyà vyÃptÃ. ata÷ snÃnenÃsnÃnaniyamaniv­ttilak«aïà yuktaiva. tatsahacaritÃÓ ca gurukulavÃsÃdaya iti tanniv­ttyà te«Ãm api niv­ttir lak«yata iti. nanu yuktaæ virodhino÷ sahÃsambhavÃt snÃnenÃsnÃnaniv­ttir lak«yata iti. gurukulavÃsÃdidharmaniv­ttau (?k­/ku)to hetu÷. yac cÃsnÃnÃdiniyamasahacarito gurukulavÃsÃdis tanniv­ttyà nivartyata ity uktaæ tad ayuktam. pramÃïÃntaragocare hi vi«aye tad yuktam. yathà loke bhojanakÃle kevalasthalaparimÃrjanopadeÓe sthalÃ(dÅ)ni parim­jyantÃm iti bhavati tatsahacaritanikhilabhojanopakaraïaÓaÇkhaÓuktikÃdiparimÃrjanopadeÓa÷. Órutism­tyos tu yÃvadupÃttamÃtravi«ayatvÃt sahacaritÃdigrahaïam anyÃyyam. ucyate -- syÃd evaæ yadi ÓrutimÆleyam adhÅtya snÃyÃd iti sm­ti÷{1,48}syÃt. iyaæ tu nyÃyamÆlÃ. nyÃyaÓ ca sakalabrahmacÃridharmaniv­ttau samÃna÷. ka÷ punar asau. ÓrÆyatÃm. brahmacÃridharmà hi gurukulavÃsÃdayo 'dhyayanÃÇgam adhyayanasamÃptau samÃpyante i«ÂisamÃptÃv iva vratam iti nyÃya÷. ato 'snÃnaniyamaniv­ttimÆlena sakalÃgnÅndhanÃdibrahmacÃridharmaparyavasÃnalak«aïà yukteti. idaæ tu kin tu lak«aïayetyÃdibhëyeïoktam iti veditavyam || 94 || __________NOTES__________ [149] ti. bra (KA) ___________________________ prakaraïÃrtham idÃnÅm upasaæharati -- ##iti. ayam artha÷ -- yad adhyayanaÓabdo 'dhigamÃrtha iti vyÃkhyÃtaæ, yac ca snÃyÃdityasnÃnÃdiniyamaniv­ttilak«aïÃrtha÷ snÃnaÓabda iti, tathà athÃto dharmajij¤Ãseti[150]dharmajij¤ÃsÃkramavacano 'thaÓabdo 'dhyayanÃnantaropanipÃtismÃrtasnÃnÃbhÃvalak«aïÃrtha iti yad uktaæ tatra[151]ca sarvatra d­«ÂÃrthatvaæ hetur iti || 95 || __________NOTES__________ [150] ti ji [151] tra sa ___________________________ atra codayati -- ##tyantena. evaæ hy uktaæ daurbalyaæ vedabÃdhanÃd iti. evaæ ca vedabÃdho bhavati yadi vedÃrtha÷ sarvathaivopek«yeta. yadi tu sm­tyanurodhenÃdhyayanÃnantaraæ snÃtvà sandigdhaæ prayojanavantaæ vedÃrthaæ budhyamÃno jij¤Ãsate, tato na kaÓcid vedavirodho d­Óyata ity avirodhità snÃnasyeti. evaævÃ[152]dina uttaram Ãha -- ## iti ##antena. ayam artha÷ -- bhaved api sm­tyanurodhenÃnantaraæ snÃnaæ yadi tÃvanmÃtram eva sm­taæ syÃt. iha ca[153]snÃnÃd uttarakÃlam api nÃnÃvidhÃni nityÃni naimittikÃni ca karmÃïi smaryante. tad yadi tÃny apy anurudhyante, tato 'tyantÃya vedabÃdha÷. na ca tÃny apy avicÃritavedÃrtho yathÃvad anu«ÂhÃtum Å«Âe. na cÃvidu«o 'dhikÃro 'sti. vak«yati hi -- na cÃvidvÃn vihito 'stÅti. tadavaÓyam anurudhyÃpi sm­tiæ kiyaty apy adhvani gatvà punas tadbÃdho vaktavya÷. tad varam adhÅtavedatvena vicÃrayogyatvÃnmÃïavakasyÃdhyayanÃnantaram[154]Ãgate kÃle{1,49} prathamopanipÃtino virodhina÷ snÃnasyaiva bÃdhanam. ato 'nadhÅtavedatvena yÃvannityanaimittikakarmaïo 'nu«ÂhÃnÃyogya÷, tÃvad akurvann api tÃni na pratyavaiti. adhÅtavedatayà yogyo 'kurvan pratyaveyÃt. na cÃvidvÃn kartuæ Óaknoti. na cÃvicÃrayan jÃnÃtÅtyadhyayanÃnantaram[155]eva dharmajij¤Ãsà yukteti. idaæ cottaravi[156]bhavÃd uktam. paramÃrthatas tv adhyayanavidhyarthasampÃdanÃya prav­tto na prÃÇ mÅmÃæsÃÓravaïÃd virantum arhatÅtyadhyayanavidhibalaprabhÃvita evÃyam artha÷. na hi pradhÃnam anaÇgam anu«Âhitaæ paryavasyati. vak«yati hi sÃÇgaæ pradhÃnam aikaÓabdyÃd iti || 98 || __________NOTES__________ [152] vadata÷ [153] tu (KHA) [154] m upaga (KA) [155] raæ karma [156] vai (KHA) ___________________________ evaæ sm­tibÃdham upapÃdyÃtraivÃdhikaraïam[157]udÃharati -- ##iti. itirivÃrthe. pÃÂhakramasyeva ÓrutikramasyÃyathamarthÃd bÃdho 'vagamyata ity artha÷. uktaæ hi kramakopÃdhikaraïe kramakopo 'rthaÓabdÃbhyÃm -- (5.4.1) iti. atra hi agnihotraæ juhoti yavÃgÆæ pacatÅty udÃh­tya vicÃrayi«yate -- kiæ hutvà paktavyam, uta paktvà hotavyam iti. atra[158]pÃÂhaprÃmÃ[159]ïyÃd hutvà paktavyam iti pÆrvapak«ita uktaæ pÃÂhakramasyÃrthakramÃt kopo bÃdha÷. arthavaÓena hy atra pÃÂhakramo 'tikramitavya÷. yathÃpÃÂhakramÃnu«ÂhÃne hy artho na saævarteta. homÃrtho hi pÃka÷. sa homÃd uttaram[160]anu«Âhito 'narthaka÷ syÃt. homaÓ ca havanÅyÃd­te na sidhyet. tasmÃd Ãdau Órapaïaæ tato homa iti. tadvad ihÃpi yady apy adhyayanÃnantaryarÆpaktvÃÓrutyà snÃnasya kramo 'vagata÷, tathÃpy adhyayanad­«ÂÃrthatÃsÃmarthyena bÃdhitavya iti. tatparigrahe 'dhyayanavidhyartha eva bÃdhita÷ syÃt. Órutikramo 'py arthÃnusÃreïa[161]bÃdhyata eva, arthÃrthatvÃt sarvasyeti kramakopÃdhikaraïe ÂÅkÃkÃreïoktam iti.{1,50}adhikaraïÃntaramatraivodÃharati[162]- guïapradhÃnayor iti. vak«yati -- aÇgaguïavirodhe ca tÃdarthyÃt (12.2.25) iti. atra ca pradhÃnabhÆtasutyÃkÃlÃnurodhenÃÇgabhÆtadÅk«aïÅyÃkÃlabÃdho vak«yate, pradhÃnÃrthatvÃd aÇgÃnÃm. pradhÃnavirodhe satyÃnarthakyÃt. evam ihÃpy adhyayanasnÃnayo÷ kramamadhÅtyasnÃyÃd iti sm­tir upadiÓati. kramaÓ ca kramavatÃm aÇgam ity[163]avivÃdaæ sarvavÃdinÃm.[164]tad yady e«a kramo 'nurudhyeta, tata÷ pradhÃnabhÆtaæ d­«ÂÃrtham adhyayanam eva bÃdhitaæ bhavet. na ca guïÃnurodhena pradhÃnabÃdho yukta iti || 99 || __________NOTES__________ [157] ïÃrtham u [158] ta [159] dhÃnyÃd [160] rakÃlam a [161] rodhena bÃdhitavya e (KA) [162] ri«yati (KA) [163] ti sa [164] nÃm avivÃdasiddham ___________________________ evaæ tÃvat sm­ter atyantabÃdho bhaïita÷. idÃnÅæ[165]virodhÃnusÃritvÃd bÃdhyabÃdhakabhÃvasya yÃvanmÃtram eva virudhyate tad bÃdhitavyam. gurukula[166]vÃsaparityÃgamÃtraæ ca dharmajij¤ÃsÃparipanthi, tadÃyattatvÃt[167]tasyÃ÷, na madhumÃæsÃdiseveti na[168]te bÃdhitavyà ity Ãha -- ##ti || 100 || __________NOTES__________ [165] nÅæ tu vi [166] lapa [167] tvÃd dharmaj¤Ãnasya na [168] na bà ___________________________ tasmÃt sm­tyekadeÓabÃdho 'yaæ na samastasm­ter[169]bÃdha ity Ãha -- ##iti || 101 || __________NOTES__________ [169] ti ___________________________ nanv evaæ parityaktÃgnÅndhanÃdibrahmacÃridharma÷ snÃtako jÃta iti snÃtako nityaæ Óuci÷ sugandhi÷ snÃnaÓÅla÷ iti vidhiprÃptaæ madhvÃdisevanavad dharmajij¤ÃsÃyÃm avirodhi yat snÃnaæ tad api kriyatÃm[170]ata Ãha -- ##ti. sakalabrahmacÃridharmaniv­ttau hi snÃtakaÓabda÷ prayukta÷, nÃgnÅndhanÃdikatipayadharmaniv­ttau. ato yÃvad gurugeha[171]niv­ttir madhvÃdisevÃsamudÃyasyÃæÓo na samÃpyate, tÃvat snÃtaka eva na bhavatÅti na snÃnam{1,51} asnÃnÃdiniyamaniv­tti÷ paryavasyati. snÃnaæ na prÃpnotÅtyartha÷. sakalabrahmacÃridharmaniv­ttivÃcÅ snÃtakaÓabda iti || 102 || __________NOTES__________ [170] m ity Ãha [171] hÃd vini (KHA) ___________________________ vyÃkhyÃya tad eva prayogÃnusÃreïÃha -- ##iti. yÃvad dhi gurugehÃn na nivartate na ni«krÃmati, tÃvat snÃtako na kathyate. ato na snÃtakadharmaæ labhata iti. yady evaæ tarhi mà snÃtu, dÃraparigrahaæ kin tu na karoti. upÃttadÃro 'pi[172]gurau nivasan dharmaæ jij¤Ãsata eva,[173]ata Ãha -- ##iti. gurugehÃnni«krÃntasya k­tamantrÃdyupetasnÃnasya tatra snÃnÃt paro dÃrasaÇgraho vihita÷ snÃtaka÷ sad­ÓÅæ bhÃryÃæ vindeta iti. tat katham ak­tasnÃnasya bhaved iti || 103 || __________NOTES__________ [172] hi [173] vety ata ___________________________ atra bhëyaæ vedam adhÅtya snÃyÃd gurukulÃn mà samÃvarti«Âeti. tadasaÇgatÃrtham iva lak«yate. kathaæ hi vedam adhÅtya snÃyÃd gurukulÃn mà samÃvarti«Âeti. tad vicchidya yojayati -- ##ti. pÆrvaæ hi na cedaæ snÃnam ad­«ÂÃrtham ityÃdinà bhëyeïa sm­tivÃkyaæ vyÃkhyÃya punas tad eva kÅrtitam asyÃ÷ sm­ter ayam artha ity uktaæ bhavati || 104 || nanv ÃnantaryÃd gurukulÃn mà samÃvarti«Âetyanenaikagrantho 'vagamyate. kiæ tatparityÃge kÃraïam[174]ata Ãha -- ##ti. na hy Ãnantaryam eva sambandhe kÃraïam. api tarhi, yogyatÃpi. iha ca virodhÃd Ãnantarye 'py asambandha iti || 105 || __________NOTES__________ [174] m ity ata ___________________________ athÃpanÅtaæ kathaæ vyÃkhyeyam ata Ãha -- ##ti. pÆrvaæ hi gurukulavÃsÃvasÃnabÃdhanÃrtho 'thaÓabda iti vyÃkhyÃtaæ gurukulÃn mÃ{1,52} samÃvarti«Âa kathaæ vedavÃkyÃni vicÃrayed ityÃdinà bhëyeïa. na ca tatra hetur ukta iti sm­tid­«ÂÃrthatÃprasaÇgena manasi viparivartamÃno 'bhihita÷. athaÓabdo hy Ãnantaryaparatve 'd­«ÂÃrtha÷ syÃd iti tatparihÃrÃya gurukulÃn mà samÃvarti«Âety evaæaparo vyÃkhyÃ[175]yata iti. yad và gurukulavÃsaniv­ttimÃtraæ bÃdhyate na k­tsnasm­tyartha iti, tatrÃyaæ hetur ity Ãha -- ##ti || 106 || __________NOTES__________ [175] khyÃta (KHA) ___________________________ etad eva viv­ïoti -- ##iti. idÃnÅm adhÅte vede 'dhÅtya snÃyÃd iti sm­tiprÃptaæ madhvÃdisevanaæ prati«edhayan sÆtrakÃro 'd­«ÂÃrthopadeÓÅ syÃt te«Ãæ dharmajij¤ÃsÃyÃm avirodhÃt. na ca tad yuktam iti || 107 || yas tu sm­ter avirodhaæ vadann evam Ãha -- sm­tivaÓÃd anantaraæ snÃtvà gurugehaæ praviÓya dharmo vicÃrayi«yate tan na kaÓcid virodha÷ syÃd iti, taæ pratyÃha -- ##ti. nirgatya hi puna÷ praveÓo 'd­«ÂÃrtha÷ syÃd iti. pÆrvaæ cedam udbhëyam eva paricodyÃnyathà parih­tam. idÃnÅæ bhëyÃ[176]nusÃreïÃd­«ÂÃrthatayà parihriyate ity apaunaruktyam || 108|| __________NOTES__________ [176] «yakÃrÃnu (KA) ___________________________ nanu kathaæ praveÓo 'd­«ÂÃrtha÷ syÃt, tasya hi vicÃro d­«Âam eva prayojanam ata Ãha -- ##iti. k­tÃrthasya nirgamo nissaraïaæ d­«ÂÃrthaæ syÃt. itarathÃd­«ÂÃrtham. ato nirgatyapraveÓo 'd­«ÂÃrtha iti vadatà niv­tter ad­«ÂÃrthatvam uktaæ bhavati || 109 || ataÓ Óabdam idÃnÅm anusandhatte -- ##ti. yadaivÃthaÓabdena d­«ÂÃrtham{1,53}Ãnantaryam upadi«Âaæ, tadaiva kriyÃmÃtrÃnantaryasyÃd­«ÂÃrthatvÃd vedagrahaïaæ vedÃrthanirïaye hetur ity uktam[177]eveti kim ataÓ Óabdeneti || 110 || __________NOTES__________ [177] ktaæ bhavatÅti ki ___________________________ pariharati -- ##iti. ÃnantaryopadeÓÃd vedÃdhyayanena dharmaj¤Ãne yogyo bhavatÅti j¤Ãyate, na tu taddhetukaiva[178]dharmajij¤Ãseti || 111 || __________NOTES__________ [178] kà dha ___________________________ ataÓ caivaævidha÷ puru«o dharmaj¤Ãne[179]yogya ity etÃvad evÃthaÓabdenoktaæ syÃt, na hetuviÓe«a ity Ãha -- ##iti. na ca hetvantarÃbhÃvÃt pÃriÓe«yasiddham adhyayanaæ Óakyaæ vaktum ity Ãha -- ## iti || 112 || __________NOTES__________ [179] nayogyo bhavati i ___________________________ dharmaphalÃrthitvÃcÃryakayaÓa÷prabh­ti jij¤ÃsÃyà hetutvena sambhavati. taddhetutve ca dharmajij¤ÃsÃyÃ÷ ÓÆdrÃdhikÃro do«a iti parihÃrÃntaram Ãha -- ## iti. athaÓabdo hy Ãnantaryam upadiÓan yad vedÃdhyayanÃnantaryam upadiÓatÅtyuktaæ, tad vak«yamÃïÃtaÓ ÓabdapratipÃdyahetutvabalena. itarathà tv arthÃntaravacano 'yam athaÓabda÷ sambhÃvyeteti || 113 || anyathà paunaruktyam Ãha -- ##ti. yady apy athaÓabdena vedÃdhyayanaæ dharmajij¤ÃsÃyà hetur iti pratipÃditaæ, tathÃpi hetvantaravacanatvÃd ataÓÓabdo na punarukta÷. snÃnabÃdhasya hetutvam ataÓÓabdo vadati.[180]snÃnabÃdhahetum Ãvi«karoti -- ##ti. adhÅtavedo hi{1,54} nityanaimittikÃnu«ÂhÃnayogyo[181]jÃto yady[182]avidvattayà nÃnuti«Âhet, pratyaveyÃt. ato 'dhÅtavedatvÃn nÃvasthÃtuæ labhyate jhaÂiti vidvattÃyÃæ yatitavyam iti || 114 || __________NOTES__________ [180] datÅti (KHA) [181] gyo bhavati ya (KA) [182] dy asÃv avi ___________________________ atra bhëyaæ dharmaæ jij¤Ãsitum icched iti. tatra sandhÃtuliÇtumunÃm icchÃrthatvÃt paunaruktyam ÃÓaÇkya vi«ayabhedÃt pariharati -- ##ti. sanvÃcyà tÃvadicchà Ãntaraæ samÃnapadopÃttaæ j¤Ãnam eva karma vyÃ[183]pnoti. tatkarmiketi yÃvat. tÃvatà ca bhÃgena saiva gamyate, na liÇÃder artho vidhyÃdi÷.[184]i«is tu yady apÅcchÃvacana÷, tathÃpÅ[185]cchÃntaravacanatvÃd apunarukta÷. tathà hi -[186]sanvÃ[187]cyecchÃyà bÃhya÷ padÃntaropÃtto và dharma÷ karma, j¤Ãnecchà vÃ, dharmaj¤ÃnecchÃdvayaæ vÃ. karma[188]bhedaprakaÂanam icchÃbhedasphuÂÅkaraïÃrtham. liÇtumunos tu vidhisamÃnakart­katvavacanatvÃt spa«Âo vi«ayabheda ity apunaruktateti. kiæ punar atrÃsÆtritadvitÅyecchopÃdÃne bhëyakÃrasya prayojanaæ, dharmaæ jij¤Ãsetety evaæ hi vacanÅyam ata Ãha -- ##ti. evaæ hi manyate -- yathà Ói«yo bÃla÷ pre«aïÃyÃm ayogyatvÃd dharmaj¤Ãne pravartayituæ sÆtrakÃreïÃdhye«ito dharmajij¤Ãseti vadatÃ, tathà tadgatim anuvidadhÃnena bhëyakÃreïa sÆtritecchà kathaæ nirvartyeteti dvitÅyecchà asÆtritoktÃ. ata icchopadeÓenÃpi kartavyatopadi«Âà bhavet, tatpÆrvabhÃvitvÃd icchÃyÃ÷. na cecchà ne«yate. bubhuk«Ãvat. tathà hi eko bubhuk«amÃïo bhuÇkte. anyas tu mandÃnalatvÃd abubhuk«us tÃm api kÃmayata eveti || 115-117 || __________NOTES__________ [183] prà [184] dir iti [185] vi«ayabhedÃd api (KHA) [186] tadvÃpye [187] tto dharmo j¤Ã [188] rma. icchÃkabhama[?] (KA) ___________________________ {1,55} tatra dharmajij¤ÃsÃsamÃsapadaæ vig­hïatà bhëyakÃreïa dharmÃya jij¤Ãsà dharmajij¤ÃsÃ. sà hi tasya j¤Ãtum icchety uktam. tadÃk«ipati -- ##ti. yatra hi tÃdarthye caturthÅsamÃso bhavati, tatra prak­tyà vik­ti÷ samasyamÃnà d­«ÂÃ. yathà yÆpÃya[189]dÃru yÆpadÃrv iti. aprak­tivikÃrayos tu na samÃsa÷ yathà randhanÃya sthÃlÅ, avahananÃyolÆkhalam iti. tathÃ[190]prak­tivik­tigrahaïaæ kartavyam iti[191]tÃdarthyasamÃse vÃrttikakÃreïoktam. na ca sÃmarthyapradarÓanÃrthaæ tat. ato 'prak­tivikÃrayor api yatra sÃmarthyaæ tatra samÃso bhavaty eva. ato dharmajij¤ÃsÃpade 'pi sÃmarthyasya vidyamÃnatvÃd yuktas tÃdarthyasamÃsa iti vacanÅyam. sÃmarthyasyaiva prak­tivikÃrabhÃvam antareïÃnupapatte÷. vigrahavÃkyÃrthÃbhidhÃnaÓaktir hi sÃmarthyam. na ca yathà randhanÃya sthÃlÅti ÓrÆyamÃïà caturthÅ bÃhyanimitta[192]bhÆtÃyà arandhanaprak­ter api sthÃlyÃs tÃdarthyam abhidyotayati tathÃ[193]randhanasthÃlÅti samÃsa÷, mandatvÃt tÃdarthyasya. prak­ter eva tu dÃrvÃder yÆpÃdivik­tibhÃvÃpatter vyaktaæ tÃdarthyam iti yÆpÃya dÃrv iti vig­hya kathitaæ yÆpadÃrusamÃsÃd api suj¤Ãnam. ata eva samÃsavidhau tÃdarthyagrahaïaæ prak­tivik­tigocaraæ vyÃkhyÃtaæ tatraiva tÃdarthyasya spa[194]«ÂatvÃt. Ãha ca -- __________NOTES__________ [189] padÃrvÃdÃv iti [190] thà tÃdarthyasamÃse pra [191] ti và [192] ttÃyà (KHA) [193] randhanÃyasthà (KA) [194] sphuÂatvà ___________________________ bÃhyasya hi[195]nimittasya tÃdarthyaæ naiva tÃd­Óam | __________NOTES__________ [195] ca (KHA) ___________________________ yÃd­Óaæ prak­te÷ spa«Âaæ vikÃraæ prati d­Óyate || iti. tathà ca nÃprak­tivik­tyos tÃdarthyasamÃso d­«Âacara÷. aÓvadhÃsÃdi«u «a«ÂhÅsamÃsÃÓrayaïÃt. vaiyÃkaraïÃkhyÃyÃæ tu saty api samÃse 'lugvidhÃnÃd vibhakti÷ ÓrÆyate iti yuktam eva v­ttivigrahayor aikyÃrthyam asaty api prak­tivik­tibhÃve. dharmajij¤ÃsÃpadasamÃsas tu vivÃdÃspadÅbhÆta eva. tasmÃd asamÃso 'yam || 118 || {1,56} evam Ãk«ipya samÃdadhÃti -- ##ti. nÃyaæ caturthÅsamÃsa÷. kin tu aÓvadhÃsÃdivat «a«ÂhÅsamÃsa evÃyam. tathà hi sà hi tasya j¤Ãtum iccheti «a«Âhyantena tadà vig­hïÃtÅti. nanu dharmÃya jij¤Ãseti vigrahavacanaæ tat kathaæ vyÃkhyeyam ata Ãha - ##ti. nedaæ vigrahavacanaæ, kin tu «a«ÂhyarthaviÓe«apradarÓanam iti || 119 || atha codayati -- ##ti. tÃdarthyarÆpÃrthavivak«ÃyÃæ hi caturthy eva prÃpnoti. sambandhasÃmÃnyavivak«ÃyÃæ tu tÃdarthyavacanaæ katham iti || 120 || pariharati -- ##ti. sÆtrakÃreïa hi sambandhasÃmÃnyavivak«Ãyà dharmajij¤Ãseti «a«ÂhÅsamÃsa÷ prayukta÷. nirviÓe«asÃmÃnyÃnupapattes tu viÓe«ÃkÃÇk«ÃyÃæ bhëyakÃreïaiva tasya sÃmÃnyasya tÃdarthyarÆpaviÓe«ani«Âhatà varïyate, tenÃyam api na do«a iti || 121 || atrÃparaæ dharmajij¤ÃsÃsvarÆpapradarÓanÃrthaæ kÃnyasya sÃdhanÃni kÃni sÃdhanÃbhÃsÃnÅti bhëyam. tatra sÃdhanÃbhÃsapadaæ vyÃca«Âe -- ##ti. pÆrvapak«asyÃrtho dharmasya sÃdhanÃbhÃsam iti. kathaæ puna÷ pÆrvapak«asyÃrtha÷ sÃdhanÃbhÃsa÷, ata Ãha -- ## iti. anyasya hi sÃdhanam anyasya sÃdhanavadavabhÃsamÃnaæ sÃdhanÃbhÃsaæ bhavatÅti || 122 || etad evÃbhivyanakti -- ##iti. kratvarthaæ hi parïamayyÃdi{1,57}puru«ÃrthasyÃpÃpaÓlokaÓravaïÃder ucyamÃnaæ sÃdhanÃbhÃsaæ bhavati. puru«Ãrthaæ ca godohanÃdi krator ucyamÃnaæ tadÃbhÃsaæ bhavatÅti. atra bhëyakÃreïa ko dharma÷ kathaælak«aïa÷ iti codanÃsÆtreïa vyÃkhyÃtam ity uktvà kÃnyasya sÃdhanÃnÅtyÃdi Óe«alak«aïena vyÃkhyÃtam ity uktam. tad ayuktam iva d­Óyate, Óe«alak«aïaÓabdo hi t­tÅyÃdhyÃye prasiddha÷. na ca tatra sÃdhanÃdi sarvaæ vyÃkhyÃyate, ata÷ katham ity ÃÓaÇkyÃha -- #<Óe«alak«aïe>#ti. nÃyaæ t­tÅyÃdhyÃyavivak«ayà Óe«alak«aïaÓabda÷ prayukta÷, kin tu pariÓi«ÂasakalaÓÃstravivak«ayÃ. ata evaikavacanam iti || 123 || atra bhëyakÃreïa ÓÃstrÃrambham Ãk«ipatoktam -- dharma÷ prasiddho 'prasiddho và syÃt. yadi prasiddha÷, na jij¤Ãsya÷. athÃprasiddha÷, natarÃm iti. tatrÃbhÃvavacanatvÃnna¤a÷ ko 'yam ÃtiÓÃyanika÷ pratyaya÷. na hi ni«edhasya svagato viÓe«a÷ kaÓcid astÅty ÃÓaÇkyÃha -- ##iti. satyam. nÃbhÃvasya svagato viÓe«a÷, tathÃpi ni«edhyatantratvÃd ni«edhasya tadatiÓayÃt so 'py atiÓete iti. tad iha prasiddhe j¤ÃnecchÃmÃtrasyaivÃbhÃva÷, na j¤Ãnasya aprasiddhe tu na j¤Ãnaæ na ceccheti dvayani«edhÃd atiÓayo yukta÷. aÓakyatvÃn ne«yate na j¤Ãyate cetyartha iti || 124 || atra parihÃrabhëyaæ dharmaæ prati vipratipannà bahuvida÷. sa hi ni÷Óreyasena puru«aæ saæyunaktÅti, tad vyÃca«Âe -- ##iti. sandigdhasya hi prayojanavato nirïayÃya matimanto yatante. tathà ca dharma÷. tasmÃd ayam api jij¤Ãsyata iti || 125 || kÅd­Óa÷ punardharme saæÓaya÷ kinnimitto vÃ, ata Ãha -- ##iti. pÆrvaæ tÃvad dharmasya svarÆpÃdi«u madhye pramÃïasvarÆpÃbhyÃæ dvedhÃ{1,58} vipratipadyate. vipratipatti÷ kriyate iti bhÃve[196]pratyaya÷. vÃdivipratipattiÓ ca saæÓaye nimittam iti naiyÃyikÃ÷. tasmÃd e«a saæÓayo bhavati kiæ khalu dharme pramÃïaæ, kiæsvid yogipratyak«am uta codaneti. pramÃïasaæÓayÃd eva tu svarÆpasaæÓaya÷, kiæ yÃgÃdir dharma[197]uta caityavandanÃdÅti. tad atrÃdyasyÃdhyÃyasya prathamapÃde nirïaya÷ kÃrya ity Ãha -- ##ti. atra hi sambhÃvitetarapramÃïani«edhena sambhÃvitÃprÃmÃïyani«e[198]dhena ca prÃmÃïyam upapÃdayi«yate. tadupapÃdanÃc ca svarÆpopapÃdanam api k­taæ bhavati. tripÃdyÃæ tu kathaælak«aïa ity amunà pratij¤Ãta÷ pramÃïaprakÃro nirÆpyate. prÃmÃïyaæ tv ihaivopapÃditam. ata eva pÃdÃvasÃne iti pramÃïatvam idaæ prasiddham iti vadati. arthavÃdÃdhikaraïe ca siddhapramÃïa[199]bhÃvasya iti, prakÃrasya tu tadvata÷ pramÃïÃd anatibhedÃt k­tsno 'dhyÃya÷ pramÃïalak«aïam ity ÃkhyÃyate iti || 126 || __________NOTES__________ [196] rÆpam. và [197] Ãhosvit cai [198] rÃkaraïena [199] ïasyeti ___________________________ evamÃdyapÃdaprayojanamuktvoparitanatantraprayojanam Ãha -- ##iti dvayena. aj¤ÃnÃm ekamÃrga[200]d­ÓvanÃæ cÃsaæÓayÃd bahuvidÃæ vÃkyÃrthanirïaye saæÓayÃn na matir upajÃyate. prathamaæ tÃvad vidhyarthavÃdamantranÃmnÃm arthe prayojane saæÓaya÷ stutyÃdyupayogapra[201]tipÃdanenÃrthavÃdÃdhikaraïÃdyair apane«yate. punaÓ ca dvitÅye yajati dadÃti juhotÅtyÃdinÃæ cÃrthabhedÃbhÃvÃd bhedasaæÓaya÷ ÓabdÃntarÃdhikaraïÃdibhir ity e«Ã dik. ata÷ sandigdhaprayojanavattvÃt[202]param api ÓÃstraæ praïetavyam iti || 128 || __________NOTES__________ [200] rgiïÃæ cà [201] pradarÓanenà [202] tvÃd apa (KHA) ___________________________ ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ prathamasÆtraæ samÃptam ||02codanÃsÆtra {1,59} codanÃlak«aïo 'rtho dharma÷ iti ÓÃstrÃrambhasÆtram. tad vyÃca«Âe -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- prathamasÆtre hi viÓe«a[203]dharmajij¤Ãsà pratij¤ÃtÃ, tadabhiprÃyeïa ko dharma iti p­«Âam. viÓe«aÓ ca pramÃïaviÓe«Ãt sidhyati. pëaï¬Ãgame hi pramÃïe caityavandanÃdaya÷ kriyÃviÓe«Ã dharmà bhavanti. vedÃgame tu yÃgÃdaya÷. tad iha sÃmÃnyata÷ siddhadharmoddeÓena pramÃïaviÓe«aÓ codanà vidhÅyate. tataÓ ca dharmaviÓe«asiddhi÷. yas tu sÃmÃnyÃtmà dharmasya prÅtisÃdhanatvaæ, so 'vivÃdasiddha eva sarvavÃdinÃm. na hÅha kecid vivadante ya÷ prÅtisÃdhanaæ dharma iti. tathà ca n­guïavÃdino yato 'bhyudayani÷Óreyasasiddhi÷ sa dharma÷ ity Ãhu÷. Óubhà cittavÃsaneti saugatÃ÷. puïyÃ÷ pudgalà ity ÃrhatÃ÷. sarve caite prÅtisÃdhanatayaiva tair dharmà i«yante. ata eva cÃsyÃæ vacanavyaktÃv arthaÓabdo 'nuvÃda iti vak«yati labhyate 'rthÃnuvÃdena iti. e«aiva cÃtra vacanavyaktir vÃrttikakÃrasyÃbhimatÃ. itarathà arthaÓabdasya vidhyanuvÃdayor asambhava÷ iti vak«yati.[204]nanu ca svarÆpaviÓe«e 'pek«ite pramÃïaviÓe«a[205]vidhÃnam asaÇgatam, ata Ãha -- ## iti. dharmapadÃrthasyedaæ pramÃïam ityukte pramÃïÃdhÅnatvÃt prameyasiddher arthÃd idam uktaæ bhavati yaccodanÃpraveditaæ tad dharmasvarÆpam iti. ÃdiÓabdena tadÃbhÃsam upÃdatta iti. yas tu vivak«itatirodhÃnamuktam iti manyate, taæ pratyÃha -- ##iti. sÃmÃnyata÷ siddhadharmasya svarÆpaviÓe«a iha sÆtryate iti || 1 || __________NOTES__________ [203] «aji (KA) [204] tÅti [205] «ÃbhidhÃna (KHA) ___________________________ nanv evam anyataravidhÃv anyatarasyÃÓrautatvÃt ko dharma÷ kathaælak«aïa ity ekenaiva sÆtreïa vyÃkhyÃtam iti bhëyaæ nopapadyate, ata Ãha -- ##iti. ekatra ÓrutyupÃtte aparam arthÃd vyÃkhyÃtaæ bhavatÅti{1,60} pramÃïavidhÃv arthÃt svarÆpasiddhir uktÃ. svarÆpavidhÃv api pramÃïam arthÃt sidhyatÅty Ãha -- ##iti. yaÓ codanÃlak«aïa÷ sa dharma ityukte 'rthÃc codanà dharme pramÃïam ity uktaæ bhavati. na hy apramÃïakaæ vastu svarÆpakÊ[206]ptyai prabhavatÅti || 2 || __________NOTES__________ [206] siddhyai pra ___________________________ atra bhëyakÃreïa codaneti kriyÃyÃ÷ pravartakaæ vacanam[207]iti codanÃpadÃrtho vyÃkhyÃta÷. tad ayuktaæ, pravartakasya codanÃtvÃt pratyayasya liÇÃdes tattvÃd ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyaæ pratyayamÃtrasya pravartanÃtmako vidhir artha÷. na tu tÃvanmÃtrasya pravartakatvaæ, svavyÃpare hi puru«a÷ kart­tvena niyujyate. aæÓatrayÃtmikà ca bhÃvanà tadvyÃpÃra÷. ata÷ samÃnapratyayopÃdÃnaÓrutibalapratilabdhabhÃvanÃparirambho vidhirÃtadÅyanikhilaviÓe«a[208]ïalÃbhÃd na naraæ pravartayitum utsahate. sakalatadviÓe«aïalÃbhaÓ ca narte vÃkyÃt sidhyatÅti yuktamuktaæ pravartakaæ vÃkyaæ codaneti.[209]evaæ cÃvayavÃrtha÷ kim iti sÃdhyÃkÃÇk«Ãæ nirdiÓyÃdiÓabdena sÃdhanetikartavyatÃkÃÇk«e nirdiÓati. etad uktaæ bhavati -- kiæ kena katham ity anenÃtmanÃpek«itai÷ sÃdhyÃdibhi÷ pÆrïa÷ pratyaya÷ prav­ttiparyante vidhau samartha÷, tadrahitasya bhÃvasyÃnu«ÂhÃnÃyogyatvÃt. tatpÆraïaæ cedam anenetthaæ kuryÃd iti vÃkyÃd iti vÃkyam eva codaneti || 3 || __________NOTES__________ [207] m Ãhur iti [208] «asampado na (KA) [209] «a cà ___________________________ atra bhëyakÃreïa codanÃyÃs taditare«Ãæ ca pramÃïÃnÃæ dharme prÃmÃïyÃ[210]prÃmÃïyapradarÓanÃrtham uktaæ codanà hi bhÆtam ityÃdi. tad ayuktaæ, sÆtrakÃreïa sadautpattikasÆtrÃbhyÃæ vak«yamÃïatvÃd bhëyakÃrasyÃpi tatraiva tadvivaraïam ucitam.[211]ata÷ kim atrÃk«etre kleÓenÃta Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- codanÃlak«aïa iti samÃsapadam. samÃsaÓ ca sati sÃmarthye bhavati. viÓe«aïaviÓe«yÃrthavacanaæ ca padÃnÃæ sÃmarthyam. na ca vyavacchedÃd­te{1,61}padÃnÃæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷. ataÓ codanÃlak«aïatvayor itaretaravyavacchedÃt codanaiva pramÃïaæ, pramÃïam eva codanetyavadhÃraïadvayam atra vivak«itam. tac copapattisÃkÃÇk«am iti mÅmÃæsÃgotrÃnusÃrÅ bhëyakÃro 'nupapattikÃryaæ vacanaæ k«aïam apy ak«a[212]mamÃïa÷ pratij¤ÃsÆtra eva sambhÃvanÃprasiddhyartham avadhÃraïadvaye yuktileÓam asp­Óad iti || 4 || __________NOTES__________ [210] ïyapra [211] ta (KHA) [212] sahamÃna÷ pra ___________________________ tatra pramÃïam etety avadhÃraïÃyÃæ tÃvad yuktileÓam Ãha -- ##iti. evaævidhe«v atÅndriye«v apy arthe«u Óabdasya prÃmÃïyaæ sambhÃvyate. ata÷ pratij¤ÃyÃæ sambhÃvitaæ prÃmÃïyaæ hetunopapÃdayi«yata iti. codanaivetyavadhÃraïe yuktileÓaæ darÓayati -- indriyÃder iti. vak«yati hi satsÆtreïendriyÃder asÃmarthyaæ tadanÃgatÃvek«aïena[213]bhëyak­teha kathitam iti || 5 || __________NOTES__________ [213] na ka ___________________________ kathaæ puna÷ Óabdasya prÃmÃïyaæ sambhÃvyate, ata Ãha -- ##ti. arthagocaraj¤ÃnajananaÓaktir hi pramÃïÃnÃæ[214]prÃmÃïyam. sà caivaæ nÃma ÓabdÃnÃæ vyÃpinÅ yadatyantÃsaty api gaganakusumasaæsargÃdau dhiyam upajanayatÅti yuktà te«u prÃmÃïyasambhÃvaneti. nanv evaæ tadvad evÃpramÃïyam Ãpadyata iti prÃmÃïyaæ sÃdhayato 'prÃmÃïyam Ãpatitam, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- utsargo hi j¤Ãnajananena[215]prÃmÃïyam. tat pauru«eye«u Óabde«u vandhyÃsuto yÃtÅtyÃdi«u. tad do«Ãd apodyetÃpi. apauru«eye tu[216]Óabde pundo«ÃbhÃvÃt svayamadu«ÂatvÃc ca pramÃïataivÃnapodità setsyÃtÅti || 6 || __________NOTES__________ [214] pramÃïatvaæ sà (KHA) [215] ne prà [216] tu pu (KA) ___________________________ atra codanà hi bhÆtam ityÃdibhëye[217]codanÃpadena ÓabdamÃtraæ vivak«itam ity Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##ti. vidhÃyako hi{1,62}Óabdo mukhyaÓ codanÃpadÃrtha÷. na cÃsau bhÆtÃdivi«aya÷ sambhavatÅti ÓabdasÃmÃnyaæ lak«ayatÅti || 7 || __________NOTES__________ [217] «yaæ tad iha co (KHA) ___________________________ itaÓ caitad evam ity Ãha -- ##ti. samÃnajÃtÅyayor eva spardhÃrhatvÃt ÓabdamÃtram eva pratyak«ÃdisÃmÃnyena spardhÃm arhati, na tadviÓe«a÷. bhavati hi sampradhÃraïà kiæ lauhamÃnÅyatÃm uta dÃravam iti. na tu kiæ lauham uta khÃdiram iti || 8 || atra bhëyakÃreïa lak«yate yena tallak«aïam iti lak«aïapadÃrtho viv­ta÷. tad idaæ nimittÃbhiprÃyaæ pramÃïÃbhiprÃyaæ vety Ãha -- ##iti. pramÃïaæ vety atrÃpi pak«e Ói«yabuddhiprathimne pramÃïavikalpÃn Ãha -- ##ti. pramÃïaæ vety atrÃpi pak«a ity artha÷. pramÃïaæ hi kÃrakaviÓe«a÷. vivak«ÃtaÓ ca kÃrakaprav­tti÷. ato yad eva ÓabdÃdÅnÃæ vÃkyÃrthaj¤Ã[218]nÃvasÃnÃnÃæ madhye prak­«ÂasÃdhaka[219]tayà vivak«yate tat pramÃïam iti. pramÃïaprasaÇgena phalam api darÓayati -- ## iti. ÓabdÃdÅnÃæ prÃmÃïye vÃkyÃrthaj¤Ãnaæ phalam. ÃntarÃlikaæ tu karaïavyÃpÃratayà pratipÃdayitavyam. vÃkyÃrthaj¤Ãne tu pramÃïe hÃnÃdibuddhi÷ phalam iti vivecanÅyam iti || 10 || __________NOTES__________ [218] j¤ÃnÃnÃæ (KHA) [219] na ___________________________ nanu pramÃïapak«e j¤Ãnam api lak«aïapadÃrtha÷. tad dhi pramÃïam.[220]ata÷ kathaæ ÓabdaviÓe«avÃcinà codanÃpadena sÃmÃnÃdhikaraïyam ata Ãha -- ##{1,63}iti. asyÃrtha÷ - na[221]tÃvad j¤Ãnam eva pramÃïam iti niyama÷. vivak«ÃvaÓena hi ÓabdÃdÅnÃæ prÃmÃïyam uktam eva. api ca yadi j¤Ãnam eva pramÃïaæ tadvivak«ayà ca lak«aïaÓabda÷ prayukta÷, tathÃpi codanÃÓabdena tadgocaraæ j¤Ãnaæ tatkÃryaæ lak«yate yadi tadvivak«ayà lak«aïaÓabdaprayoga÷. atha tu padÃrthaj¤ÃnÃdivivak«ayÃ, tadà ÓabdakÃryasya[222]j¤Ãnasya yad aparaæ[223]kÃryaæ padÃrthaj¤ÃnÃdi tac codanÃpadena lak«yate. asti hi kÃryakÃryasyÃpi paramparayà sambandho lak«aïÃbÅjam iti || 11 || __________NOTES__________ [220] ïaæ tat ka (KA) [221] nÃvaÓyaj¤Ã [222] sya ya [223] paraæ pa ___________________________ nimittÃrthe tu lak«aïapade Óabde ca pramÃïe mukhyÃrthayor eva dvayor api sÃmÃnÃdhikaraïyam ity Ãha -- ##ti || 12 || atra codanaivetyavadhÃraïe dharmasyendriyÃdigocaratvam apÃk­tam. tad ayuktaæ, dravyÃdir hi dharma÷. sa caindriyika eveti pratyak«asÆtre vak«yate, ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- satyaæ dravyÃdayo dharmÃ÷. na tu svarÆpeïa kin tu ÓreyassÃdhana[224]tÃrÆpeïa. ato na tadaindriyikam iti na dharmasyendriyagocaratvÃpatti÷. ÃdiÓabdenÃk­ter upÃdÃnam iti || 13 || __________NOTES__________ [224] narÆ ___________________________ kena tarhi rÆpeïÃmÅ dharmÃ÷ yad vedavedyam iti, tad darÓayati -- #<Óreya >#iti ##antena. ÓreyassÃdhana[225]ÓaktyÃtmanà hi dravyÃdayo dharmÃ÷. na tadrÆpam amÅ«Ãæ vedÃd­te Óakyate 'vagantum. na hi godohanena paÓukÃmasya praïayet ityÃdiÓrutim antareïa godohanÃdaya÷ ÓreyassÃdhanà iti pramÃïÃntaraæ prakramata iti. prak­tam anaindriyikatvaæ dharmasyopasaæharati tasmÃd iti || 14 || __________NOTES__________ [225] natvÃtma (KHA) ___________________________ {1,67} atra bhëyakÃreïa nÃnyat ki¤ ca nendriyam itÅndriyamÃtram aÓaktaæ dharma ity uktam. na caitÃvatà codanaivetyavadhÃraïopapatti÷. anumÃnÃdiÓÃktiprasakter anivÃritatvÃt, ata Ãha -- ##iti. yathà hi sÆtrakÃreïa sarvapramÃïÃnimittatve vivak«ite tatpratyak«am animittam iti pratyak«amÃtrasyÃnimittatvam uktaæ, tathà tacchÅlam anuvidadhÃnena bhëyakÃ[226]reïa pradarÓanÃrtham indriyamÃtrÃÓaktir upavarïiteti. nÃnyat ki¤ceti và pramÃïasÃmÃnyanirÃkaraïÃya bhëyaæ chettavyam ity Ãha -- ##iti. kathaæ pÆrvasmÃd vicchinnaæ nendriyam iti vyÃkhyeyam ata Ãha -- ##iti. indriyapÆrvakaæ hi sarvam[227]itaradindriyÃÓaktÃvaÓaktam iti bhÃva÷. nÃnyad iti và sarvÃrthaæ chittvà ki¤ceti hetuæ p­«Âvà nendriyam iti pÆrvavaddhetutayà vaktavyam ity Ãha -- ##ti || 16 || __________NOTES__________ [226] k­tà pra [227] m indri (KHA) ___________________________ nanv anumÃnam eva¤jÃtÅyake«u samartham, anumÅyate khalv aÇgÃrebhyo bhÆto 'gnÅndhanasaæyoga÷. tathÃcendhanÃgnisaæyogÃd bhavi«yadaÇgÃrÃvagama÷. viprak­«ÂaÓ ca dhÆmÃd agni÷. ku¬yÃdivyavahitaÓ ca svareïa putra÷. gandhÃc ca sÆk«madravyÃvagama÷. ata÷ kathaæ sarvani«edhasiddhir ata Ãha -- ##ti dvayena. satyaæ bhÆtÃdÃv anumÃnaæ samarthaæ, na tu tad vinà sambandhabodham ubhavati. sambandhaÓ ca[228] kvacit sÃmÃnyato 'vagamyate, yathÃgnisÃmÃnyena dhÆmasÃmÃnyasya.[65]kvacidviÓe«ata÷, yathà rohiïÅk­ttikayo÷. na ca dvidhÃpi ki¤cilliÇgaæ nityÃtÅndriyeïa dharmeïa sambaddham upalabdhaæ, yenÃnumÃnaæ bhaved iti || 18 || __________NOTES__________ [228] ndhabodhaÓ ca (KA) ___________________________ atra codayati -- ## iti. Óabdo 'pi nÃg­hÅtasambandha÷ pratipÃdaka÷, bÃlÃnÃm anavagate÷. ata÷ kathaæ ÓabdamayÅ codanà dharme pramÃïaæ bhavi«yatÅti. pariharati -- padam iti. tata÷ kim ata Ãha -- na tv iti. [229]kas tarhy asau ata Ãha -- vÃkyÃrtha iti || 19 || __________NOTES__________ [229] ko 'sau ___________________________ nanu ca na vÃkyam api sakalavarïapadopasaæhÃrÃtikra[230]meïa ki¤cidatÅndriyaæ tattvam, api tarhi saæhatyÃrtham abhidadhati padÃny eva. ata÷ katham ag­hÅtasambandhaæ vÃkyaæ vÃkyÃrthasya vÃcakaæ bhavi«yatÅti, ata Ãha -- ##ti. syÃd ayaæ do«o yadi vÃkyaæ vÃcakam ity abhyupeyate, na tv etad evam iti. kutas tarhi vÃkyÃrthÃvagati÷, ata Ãha -- padÃrthÃnÃm iti. te và katham ag­hÅtasambandhÃs taæ gamayi«yanti. na hy anyasya darÓane 'nyakalpanà yuktÃ, atiprasaÇgÃt. anyam api tatpratibaddhaæ[231]vidvÃn anyam anuminoti iti pratibandhabalÃd ucitam ata Ãha -- ##ti. sambandhadarÓananirapek«ÃïÃm eva padÃrthÃnÃæ vÃkyÃrthe j¤Ãtavye tadbhÃvabhÃvena tadbhÆtÃdhikaraïe hetutvam upapÃdayi«yata iti || 20 || __________NOTES__________ [230] rekeïa [231] ndhaæ vi ___________________________ atrÃparaæ bhëyaæ, nanv atathÃbhÆtam apy arthaæ brÆyÃc codanÃ, yathà yat ki¤cana laukikaæ vacanaæ nadyÃs tÅre phalÃni santÅty evamÃdi. tad ayuktam. kathaæ hi yÃd­ÓatÃd­Óa[232]rathyÃpuru«avÃkyam upamÃnaæ codanÃyÃ÷. apauru«eyÅ hi sÃ. puru«ÃÓrayà hi Óabde do«ÃÓaÇkÃ. ata÷ katham atathÃbhÃvaÓaÇkÃ. __________NOTES__________ [232] ÓÃnuguïara (KHA) ___________________________ atra kecid Ãhu÷ -- ÓabdaÓaktinirÆpaïadvÃreïa pratij¤Ãk«epÃrtham idaæ bhëyam. atra kila codanÃsÆtreïa kÃryarÆpo vedÃrtha iti pratij¤Ãtaæ[66]tad anenÃk«ipyate. arthÃsaæsparÓini hi Óabde keyam arthaviÓe«apratij¤Ã codanÃnÃm. sarve ÓabdÃ÷ khalu na svabhÃvato 'rthaæ sp­Óanti. yad eva hi yÃd­Óam ekadaikena prayuktaæ vÃkyam arthavad ÃsÅt, tad eva hi tÃd­Óam apagatasakalakalÃdhmÃtÃdido«am anyadà bhavati vitatham. na caitad availak«aïye yuktam. yadÃhu÷ -- lak«aïayuktasya bÃdhÃsambhave tallak«aïam eva bÃdhitaæ bhavatÅti. na cÃrthavatÃæ[233]pratyak«ÃdÅnÃm e«a dharmo d­Óyate. na hi timirÃdido«arahitaæ cak«u÷ samyagasamyak ca j¤Ãnaæ janayatÅti d­«ÂapÆrvam. api ca svÃbhÃvike 'rthasambandhe katham asaty arthe j¤Ãnaæ janayati.[234]tathà hi bÃdhito 'pi saæsarga÷ Óatak­tva÷ ÓabdÃd avagamyate aÇgulyagre hastiyÆthaÓatam iti. na cedam anyatra d­«Âam. na hi cak«u«Ã Óuktau rajatam iti veditÃyÃæ nedaæ rajatam iti bÃdhakodaye cak«ur eva punÃrajatam iti bodhayati. Óabda eva tu niraÇkuÓa÷ svagocaram anyagocaraæ và pramÃïÃntareïa bÃdhitam api bodhayatÅti. nÆnam asamÅk«itapÃramÃrthikÃrthasadbhÃvo bodhayann apy artham anarthaka iti[235]pratijÃnÅmahe. tad idam uktam - arthÃ[236]saæsparÓi yat pramÃïaæ tasya bÃdhakotpattau satyÃæ na puna÷ pratipak«avij¤Ãnaæ tannimittam evopalabhyate. Óabde puna÷ spa«Âe 'pi bÃdhakaj¤Ãne puna÷ Óabdanimittam eva pratipak«avij¤Ãnam udeti aÇgulyagre hastiyÆthaÓatam iti. kathaæ tarhi ÓabdÃd arthÃvagati÷, sÃmayikÅti vadanti. yadÃhu÷ -- __________NOTES__________ [233] tà [234] tÅti bà (KHA) [235] ti jà [236] rtha ___________________________ anÃ[237]gamaÓ ca so 'bhyÃsa÷ samaya÷ kaiÓcid i«yate | __________NOTES__________ [237] bhyà (KA) ___________________________ abhyÃsÃt pratibhÃhetu÷ sarvaÓabda÷ samÃsata÷ || iti. imaæ cÃk«epam apanetum idaæ bhëyaæ viprati«iddham idam abhidhÅyate bravÅti ca vitathaæ ca ityÃdi. tasya cÃyam artha÷ -- artham avabodhayati arthÃsaæsparÓi ceti citram. na hi pratyÃyyapratyÃyakabhÃvÃd anya÷ ÓabdÃrthayor asti sambandha÷. sa cedam artham avabodhayati, katham arthÃsaæsparÓÅ syÃt. syÃd etat. bÃdhakaj¤Ãnasamadhigamyam arthÃsaæsparÓitvam. uktaæ cedaæ saty api bÃdhakaj¤Ãne laukike«u vÃkye«u ÓabdÃd eva j¤Ãnam utpadyate aÇgulyÃdivÃkyebhya iti. maivam. anabhij¤o bhavÃn bÃdhyabÃdhakabhÃvasya. aÇgulyagre hastiyÆthaÓatam iti pramÃïÃntaradarÓanam atra bÃdhitaæ, na punarhastiyÆthaÓatam iti. pramÃïÃntarad­«Âaæ[67]hy arthaæ parasmai pratipÃdayituæ puru«Ã÷ prayu¤jate vÃkyÃni. tataÓ ca pramÃïÃntareïÃyam anena d­«Âa ity etÃvac ca ÓabdÃd avagamyate. ato 'tra pramÃïÃntareïa tasyÃrthasya yad darÓanaæ tad eva bÃdhitaæ bhavati. hastiyÆthe tu Óabdo na pramÃïam iti tacchabdÃd aprasaktam eveti na tad bÃdhyate. kathaæ tarhi hastiyÆthasaæsargÃvagama÷. padÃnÃæ sannidhÃnado«Ãt padÃrthavivekÃgrahaïanibandhano 'yaæ bhrama÷. na punarÃbhidhÃnika÷ [?]saæsarga÷. yogyatà hi[238]nibandhanam anvitÃbhidhÃne 'bhihitÃnvaye vÃ. na cÃÇgulyagrasya karidhÃraïayogyatà sambhavati. tasmÃn nÃrthÃsaæsparÓÅ Óabda iti sÆktam arthaviÓe«apratij¤Ãnaæ codanÃlak«aïo 'rtho dharma iti. __________NOTES__________ [238] hi tanniba (KA) ___________________________ imau tvÃk«epaparihÃrau na m­«yÃmahe. tatra yat tÃvaduktaæ kÃryarÆpo vedÃrtha iti codanÃsÆtreïa pratij¤Ãtam iti, tad ayuktaæ, bhëyavirodhÃt. bhëyakÃro hi ko dharma÷ kathaælak«aïa ity ekenaiva sÆtreïa[239]vyÃkhyÃtam ity uktvà sÆtram avatÃrayati. tatpramÃïasvarÆpayor ekaæ Órautam anyadÃrtham ity eva vaktuæ yuktam. uktaæ ca tad vÃrttikak­tà kÃryÃrthatÃpratij¤Ãnaæ punar aÓÃbaram ajaiminÅyaæ ceti. na hi codanÃsÆtre tÃd­Óa÷ padÃrthÃnÃm anvayo d­Óyate. na ca padÃrthÃnvayanirapek«o vÃkyÃrtho yukta÷. kathaæ ca pramÃïa[240]lak«aïe kÃryÃrthatÃpratij¤Ãnaæ saÇgacchate. nanu ca prÃmÃïyam eva kÃryÃrthatÃæ vinà na sambhavatÅti pramÃïalak«aïÃnuguïaiva kÃryÃrthatÃpratij¤Ã. na hy akÃryÃrthaæ vaca÷ prÃmÃïyam arhati. anapek«Ãlak«aïaæ hi tat. na ca siddhÃrthaæ vacanam anapek«aæ bhavati. tasya hi sÃdhakabÃdhakayor anyataropanipÃta÷ sambhavati. tatra sÃdhakasambhave 'nuvÃdatvam, itaratra bÃdhitavi«ayatvÃd apramÃïatvam. ata eva cÃpauru«eyatvam api vedavÃkyÃnÃm. pramÃïÃntarapratipannavi«ayatà hi pauru«eyatÃ, na puna÷ padavarïÃdikÃryatÃ. na cÃtÅndriyam arthaæ puru«Ã÷ Óaknuvanty avagantum. ata÷ katham atÅndriyÃrthÃn ÓabdÃn nibandhÅyur iti prayojanavadarthaviÓe«apratij¤Ãnam iti. __________NOTES__________ [239] ïa vak«yata ity u [240] ïaj¤Ãnala (KHA) ___________________________ atra vadÃma÷ -- yat tÃvat siddhÃrthatvÃd anuvÃdatvam iti, tad ayuktam. yadi pramÃïÃntarasiddho 'yam artha iti siddham arthaæ bodhayati, bhavatu tat sÃpek«atvÃd apramÃïam. bhÆtÃrtham api tu yad j¤ÃnÃntarÃgocaratayà svagocaram{1,68}avagamayati, na tat sÃpek«am. atha mataæ parini«pannavi«ayÃïi khalu pratyak«ÃdÅni, tÃni tÃd­Óavi«ayaviÓe«e sambhavantÅti pramÃïam anuvÃdÅkurvanti iti. tan na. na hi pramÃïÃntarasambhÃvanayà pramÃïam anuvÃdo bhavati, atiprasaÇgÃt. dÆrastho hi vahniranumÃnÃd avagata÷ Óakya ÃsÅdatà pratyak«ayitum iti na tasyÃnuvÃdatvam Ãpadyate. yat tu bÃdhitavi«ayatvÃd apramÃïatvam iti, tad astu yadÃ[241]tu naitad evam iti viparyaya÷. abÃdhitÃrthaæ tu siddhÃrthagocaram api kim apramÃïaæ bhavi«yati. tad api bÃdhakasambhÃvanayÃpramÃïam iti ced, astu tÃvat pauru«eye«u. apauru«eyaæ tu siddhÃrtham api kathaæ bÃdhyatayà sambhÃvyeta. na hy adu«ÂakÃraïajaæ j¤Ãnaæ bÃdhyate. Óabde ca na svÃbhÃvikà do«Ã÷. puru«o hy ayathÃrthaj¤ÃnÃnurodhena Óabdaæ dÆ«ayati. nanu siddhÃrtham apauru«eyam ity evaæ durbhaïam ity uktam. kim idÃnÅm atÅndriyÃrthatvam apauru«eyatvam. hantaivaæ surabhi gaganakusumam ity api vÃkyam apauru«eyam Ãpadyeta. tasyÃpi na kenacid indriyeïÃrtho 'vagamyate. syÃd etat. asadartham evedaæ vÃkyaæ, sadarthaæ cÃtÅndriyÃrtham apauru«eyam iti. vaidikaæ vÃkyaæ kÃryÃrthaæ kathaæ sadarthaæ, tasyÃpi na pramÃïÃntareïÃrtho 'nubhÆyate. mÃnubhÃvi. na tu pratik«ipyate, ÓabdÃd avagamyate ca. gaganakusumavÃkyaæ tu pramÃïÃntarapratik«iptÃrtham eva, nÃstÅti hi tadartham avagamayati. kena puna÷ pramÃïÃntareïÃsyÃrtha÷ pratik«ipyate. na tÃvad bhÃvapramÃïai÷, bhÃvavi«ayatvenÃbhÃvÃnavabhÃsanÃt. abhÃvas tu pramÃïam anabhimatam eva bhavatÃm. nanv asti tÃvad nÃstÅti j¤Ãnaæ tat pratik«epsyati. tad bho÷ kiæ pramÃïam apramÃïaæ vÃ. nÃpramÃïaæ pratik«epÃyÃlam. pramÃïatve ca «a«ÂhapramÃïÃpatti÷. nanu ca gaganakusumam asti nÃstÅti ca vyÃhanyate. ato vyÃghÃtÃd gaganakusumavÃkyam asadartham. kim atra vyÃhanyate. sadasattvaæ hi vastuna÷ siddhasya parasparaviruddham avagamyamÃnaæ vyÃghÃtasaævidam upajanayati. na ceha parasparaviruddhasadasattvÃvagama÷, nissvabhÃvatvÃd abhÃvasya bhavatsiddhÃnte. nanv asti tÃvan nÃstÅti Óabdaprayoga÷. mà bhÆj j¤Ãnam ata÷ sa nabhassumanassattÃæ praïotsyati. na, arthanibandhanatvÃc chabdÃnà virodhasya. na ca nÃstÅti kaÓcid asyÃrtho d­Óyate. na cÃnarthaka÷ Óabdo 'rthÃntaraæ viruïaddhi. nanu nÃyam anarthaka÷, viviktaæ hi kusumena gaganam eva tasyÃrtha÷. viviktam{1,69}ity avÃcyam anadhikÃrthatvÃt. gaganaæ tu gaganapadapraveditam iti punaruktaæ nÃstÅti paryÃyatÃpattiÓ ca. d­Óyate pratiyogini kusume kevalagaganopalambho nÃstÅty ucyata iti cet, sa tarhi nÃstÅti kusumavad gaganam api na syÃd eva. nÃstÅti padÃspadam evÃsad iti laukikà manyante. tasmÃn nÃstÅti j¤Ãnaæ pramÃïam apramÃïaæ và Óabdo và nÃstÅti gaganakusumaæ na pratik«ipatÅti tad api svaÓabdÃd avagataæ sad eva syÃt. yadi tu tathÃvidham eva nÃstÅti vaktum[242]icchÃ, na Óabdaprayogaæ vÃrayÃma÷. vastusattà tu na nivÃrayituæ Óakyata ity uktam. ata÷ sadatÅndriyÃrthaæ gaganakusumavÃkyam apauru«eyam Ãpannam Ãyu«matÃm. yathÃ[243]cedam asadarthaæ, tathà vaidikam apy atÅndriyakÃryÃrtham asadartham. na hi pramÃïÃ[244]gocaraæ vastv astÅti Óakyate vaktum. na ca kÃryaæ pratyak«Ãdigocaram. na ca Óabdagamyam, apadÃrthasyÃvÃkyÃrthatvÃt. ag­hÅtasambandhasya cÃpadÃrthatvÃt. pramÃïÃntarÃgocare ca sambandhasya grahÅtum aÓakyatvÃt. prapa¤cayi«yate caitadaupattikasÆtre[245]ity alam anenÃtiparispandena. __________NOTES__________ [241] yatra nai (KHA) [242] ri [243] yathà tv idam anupapanna tathà (KHA) [244] ïÃntarÃgo (KA) [245] vÃrttike i ___________________________ ata÷ siddham idaæ na kÃryÃrthatvÃd apauru«eyatvam iti. kathaæ tarhi, pÆrvÃparakoÂivirahÃt. yasya khalu na pÆrvÃparakoÂÅ prasaækhyÃyete, tannityaæ yathà gaganam. eva¤ ca vedÃ÷[246]iti nityÃ÷. kà punar iyaæ nityatà vedÃnÃm. yadi nityavarïapadÃrambha÷, samÃno 'yaæ laukikavÃkye«u. athÃnupÆrvyanityatvÃt tÃny anityÃni, tulyaæ tadanityatvaæ vedavÃkyÃnÃm. ato na puru«apramÃïagocarÃgocarÃrthatvÃd anyat pauru«eyÃpauru«eyatvaæ puævedavacasÃm. vÃcyo và viÓe«a÷. sa ucyate. kramavanti hi padÃni vÃkyam ucyate. tad yatra svatantra eva puru«a÷ kramam Ãracayati tat pauru«eyam. yatra tu kramaracanÃyÃm asvatantra÷ puru«a÷ yathaiva pÆrvapÆrvÃdhyet­bhir ukta÷ kramas tathaiva vivak«ati, tadapauru«eyam. anitya[247]tve 'pi ca kramavyaktÅnÃm avÃntarajÃtitas tattvÃnyatvavyavasthà ÓabdÃdhikaraïe vak«yate. padanityatve cai«a eva prakÃras tatraiva darÓayi«yate. pÆrvÃparakoÂiviraha eva vede 'pi katham iti yo manyate{1,70}sa vaktavya÷. na tÃvat pÆrvÃparakoÂÅ vedÃnÃæ pratyak«eïopalabhyete. na cÃnumÅyete, viparÅtÃnumÃnÃt. evaæ hy atrÃnumÅyate anÃgata÷ kÃlo na vedaÓÆnya÷, kÃlatvÃd idÃnÅn tanakÃlavad iti. evam atÅte 'pi kÃle prayogo darÓayitavya÷. na ca prÃgabhÃvo vedÃnÃæ kaiÓcidupalabdha÷. jagadÃdau vedà maheÓvareïa praïÅtà iti ced, na. jagadÃder abhÃvÃt. nacÃrvÃcÅna eva kÃle kenacid vedÃ÷ sand­bdhà iti kart­smaraïam asti. nacÃsmaryamÃïo 'pi jÅrïakÆpÃdivad ÃsÅt karteti yuktaæ vaktum. tatra hi prayojanÃbhÃvÃd upapadyetÃpi kartur asmaraïam. ad­«ÂÃrthanirmite«u vede«u pratyayitataranirmÃt­smaraïam antareïa ke ÓraddadhÅran. vak«yati ca -- __________NOTES__________ [246] itÅti (KHA) [247] nyatve ca (KA) ___________________________ vaidiko vyavahÃras tu na kart­smaraïÃd­te | iti. tad evaæ pÆrvÃparakoÂivirahÃd evÃpauru«eyatvaæ, na kÃryÃrthatayeti vyarthaæ tatpratij¤Ãnam. avyÃpakaæ ca, mantrÃrthavÃdopani«adÃm atÃdarthyÃt. nanu ca te«Ãm api kÃryÃrthatà dvitÅye pÃde vak«yate -- vidhinà tv ekavÃkyatvÃt -- (1.2.7) iti. ihÃpi ca bhëyakÃreïoktaæ codanà hi bhÆtaæ bhavantam ityÃdiÓaknoty avagamayitumantena. etad uktaæ bhavati -- kÃryam eva pratipÃdayantÅ codanà bhÆtÃdikam apy avagamayati, na tu pratipÃdayati. tad uktaæ Óaknoty avagamayitum iti. atrocyate -- na tÃvadarthavÃdÃnÃæ kÃryÃrthatà arthavÃdÃdhikaraïe uktÃ. api tu bhÆtÃrthÃnÃm eva stutyà vidhyanvayo darÓita÷. codanà hi bhÆtam ityÃdibhëyÃbhi[248]prÃyas tv anantaram eva vÃrttikakÃreïa vyÃkhyÃta÷. yas tv ayam asyÃrtho varïyate codanà hi bhÆtÃdikaæ gamayati, na tu pratipÃdayatÅti. tan na. yadi bhÆtÃdikaæ gamayati. kathaæ na pratipÃdayati. na hi gamakatvÃd anyat pratipÃdakatvam. atha kÃryaparatvam anena prakÃreïa varïyate, sarvaæ hi padajÃtaæ kÃryaparaæ na bhÆtÃdisvarÆpe pramÃïam iti katham anÃdyanantaæ vij¤Ãnam Ãnandaæ brahmopani«adbhya÷ setsyati.[249]kasmiæÓ ca kÃryÃrthe prÃmÃïyam upani«adÃm. nanu tÃsÃm api pratipattikartavyatÃparatvam eva.[250]asti ca j¤ÃnavidhÃnam Ãtmà j¤Ãtavya iti. tad ayam artho bhavati -- vij¤Ãnam Ãnandam ÃtmÃnaæ jÃnÅyÃd iti. nanv evam asvarÆpaparÃc chabdÃt katham ÃtmarÆpasiddhi÷. na hy anyapara÷ Óabdo 'rthÃntare pramÃïaæ, pratyuta viparÅtam{1,71}api sambhÃvyeta. atadrÆpa eva hi tadrÆpaj¤ÃnakartavyatÃvacanaæ loke d­Óyate. tathà apitaryeva pitaraæ jÃnÅyÃd iti. vede cÃnudgÅtha evoÇkÃre udgÅthopÃsanÃvidhÃnam om ity etad ak«aram udgÅtham upÃsÅteti. syÃd etat. pramÃïÃntarÃd evÃtmasvarÆpasiddhir iti. ke«Ãæ pramÃïÃntarÃt. saæsÃriïo hi na tÃvat kÃryakaraïasaÇghÃtÃtiriktaæ saccidÃnandaæ brahmÃparok«am Åk«ante. te hi deham evÃtmÃnaæ manyamÃnÃ÷ du÷khinam anityaæ ja¬aæ ca puru«aæ jÃnanti. ye punarapavartitanikhilÃnÃdyavidyÃnubandhopadarÓitaÓarÅrendriyÃdiprapa¤cÃ÷ samutkhÃtasakalamitimÃt­meyamÃnavibhÃgam aparispandam Ãnandaæ phalabhÆtaæ brahmÃdhirƬhÃ÷, te kiæ kena[251]paÓyeyu÷. ato na katha¤cidÃtmasvarÆpaæ sidhyet. tasmÃd upapattito granthataÓ ca na kÃryÃrthatà pratij¤Ãtuæ Óakyate. __________NOTES__________ [248] rthas tv a [249] ti na kasmiæ [250] vÃvagamyate. a (KHA) [251] ke pa ___________________________ yac ca nanv atathÃbhÆtam ity arthÃsaæsparÓitayà ÓabdÃnÃæ pratij¤Ãk«ipyata iti, tad ayuktam. tathà hi -- ko 'yam arthÃsaæsparÓa÷. yadi tÃvat saæyogÃdyanyatamasambandhÃbhÃva÷, so 'nuj¤Ãyata eva. na hy asau ÓabdÃrthayo÷ saæyogÃdilak«aïa÷ sambandho 'bhyupeyate. athÃrthÃnavabodhakatvaæ, kuto 'rthasaævit. samayÃd iti ced, nanv ayaæ sambandhaparihÃra eva pratimartyÃdipak«ÃsambhavÃt samayo nirÃkari«yate. kiæ tannirÃkaraïÃrtham atra prayasyate. yac cÃrthÃsaæsparÓitÃnirÃkaraïÃrthamuktaæ pramÃïÃntaradarÓanam atra bÃdhyate. na punarhastiyÆtham iti. tasya ko 'rtha iti na vidma÷. pramÃïÃntarad­«ÂÃrthavi«aya eva laukika÷ Óabda÷. sa kathaæ pramÃïÃntarabÃdhena bÃdhyate. syÃn mataæ - deÓakÃlaviÓe«Ãvacchinnam arthaæ pramÃïÃntarÃïi bodhayantÅdam idÃnÅm atra ceti. ato nadyÃdiviÓe«aphalasaæsargabÃdhe tÃni bÃdhitÃni bhavanti. Óabdas tu deÓakÃlÃnavacchinnam artham Ãcak«Ãïo na saæsargaviÓe«abÃdhe bÃdhito bhavatÅti. tad ayuktam. ya eva saæsargo yadà vaktur i«Âas tam eva tadÃnÅæ Óabdo 'bhidhatte, na saæsargamÃtram. na hi nÃnÃvidhÃnekanadÅtÅraphalasaæsargaviÓe«avarti sÃmÃnyam asti, ya÷ ÓabdÃrtha÷ syÃt. na cÃvivak«ita eva saæsarga÷ ÓabdenÃbhidhÅyata iti sÃmpratam. vakt­vÃcakayor asaæpratipattyà vyavahÃrÃsiddhe÷. narmadÃtÅre phalÃni santÅti và viÓe«avacane ka÷ parihÃra÷. tatrÃpy Ãsan bhavi«yanti veti cet. na. santÅti vartamÃnÃpadeÓÃt. api cÃtyantÃsambhÃvÅ[252]vandhyÃsutÃdisaæsarga÷{1,72}kadà kutra và bhavi«yati, ya÷ ÓabdÃrthabÃdhaparihÃrÃya ghaÂi«yate. saæsargÃvagamÃpalÃpas tu saævidviruddha eva. yadi tÆcyate -- sarvam eva laukikavÃkyam arthe na pramÃïaæ vakt­j¤Ãne 'prÃmÃïyÃt. eva hy Ãha -- api ca pauru«eyÃd vacanÃd evam ayaæ puru«o vedeti bhavati pratyaya÷. naivam artha iti. ato na kvacicchabdÃrthabÃdha iti. sÃdhu parih­tam evaævÃdinà ÓabdÃnÃm arthÃsaæsparÓitvam, arthe na pramÃïaæ sp­Óati cÃrtham iti. api ca mà nÃma bhavatv arthe pramÃïam. vakt­j¤Ãne tÃvat pramÃïam eva. ata÷ sa eva ÓabdÃrtha iti tadbÃdhe 'pi ÓabdÃrthabÃdho du«parihara eva. syÃn mataæ - na vakt­j¤Ãne Óabdo vÃcakatayà pramÃïaæ, laiÇgikatvÃt saævida÷, saævitkÃraïako hi Óabda÷ kÃryabhÆto 'vagat÷ kÃraïabhÆtÃæ saævidam anumÃpayati, kÃryÃc ca kÃraïabuddhir anumÃnam ity avivÃdam. Ãha ca -- na prasiddhakÃraïatvÃt saævid iti. idaæ tadarthÃsaæsparÓitÃparihÃrarahasyam. kim atra vÃcyam aparaæ, Óabdo nÃrthe na j¤Ãne và pramÃïaæ tasmÃn nÃrthÃsaæsparÓÅti. athocyeta -- na ma÷ Óabdo nÃrthe pramÃïam iti. svÃbhÃviko hi v­ddhavyavahÃre ÓabdÃrthayor avadh­ta÷ sambandha÷. loke tu kvacid vyabhicÃradarÓanÃd vakt­pramÃïaparatantratvÃd vÃkyÃnÃæ vakt­j¤ÃnaparyavasÃnaæ, nÃrthe niÓcayajanakatvam. vede tu vaktur abhÃvÃn nÃrthe prÃmÃïyaæ vihanyate. na hi tatra pramÃïÃntaraparatantra÷ Óabdo vartata iti. tan na. na hi kvacid vyabhicÃradarÓanena pramÃïam anarthavi«ayaæ bhavati. na hi Óuktau rajataj¤Ãnaæ bÃdhitam iti svagocaram anyagocaraæ và bhavati. artham eva tu do«Ãd anyathÃ[253]sthitam anyathà bodhayatÅti v­ttikÃragranthe vak«yÃma÷. __________NOTES__________ [252] vitava (KHA) [253] thà bo (KA) ___________________________ tad ihÃpi sarvaæ ÓÃbdam arthavi«ayam eva. ki¤cid eva tu do«avaÓÃd viparyetÅti yuktaæ vaktum. api ca yadi puægirÃm arthe na prÃmÃïyaæ, kutas tarhi viÓi«Âà vakt­dhÅr anumÃsyate. na hy anÃsÃditÃrthaviÓe«apari«vaÇgÃ÷ svarasena saævido[254]'py anumÅyante. tadavaÓyamÃsÃæ viÓe«am anumitsatà arthaviÓe«aparirambho vaktavya÷. na cÃnÃrƬho buddhÃv artho vakt­buddhiæ viÓina«Âi. yad apy eke manyante -- puævÃkye«u tÃvat kvacid vyabhicÃradarÓanÃd arthe niÓcayo na jÃyate. na cÃniÓcito 'rtho j¤Ãto bhavati. na hi j¤Ãnam aniÓcayÃtmakaæ ki¤cid asti.{1,73}tasmÃd aj¤Ãte 'pi vÃkyÃrthe Órotur ayaæ vimarÓo bhavati. ayam Ãpto 'nyonyÃnvayayogyÃrtham eva padajÃtaæ bravÅti, tena nÆnam amunÃmÅ«Ãm anvayo j¤Ãta iti vaktur evÃnvayaj¤Ãnam anuminoti. Órotus tu vimarÓamÃtram iti. tad ayuktam. kathaæ hi Órotà buddhÃvanÃrƬham evÃnvayaviÓe«aæ vakt­j¤ÃnaviÓe«aïatayà kalpayati. tÃlvÃdivyÃpÃrÃd evÃptasya pratÅtyÃnvayamayaæ vÃkyaæ racayatÅtyanvaya?dhiyam anuminotÅti cet. na. anvayaj¤ÃnamÃtrÃnumÃnÃt. viÓi«ÂÃnvayaj¤ÃnÃnumÃnaæ tu vaktari nÃtmÅyaviÓe«aj¤Ãnam antareïopapadyate. yat tu katham aniÓcito 'rtho j¤Ãta iti. atra brÆma÷ -- tredhà khalv api vaktÃro nirÆpitÃptabhÃvo nirÆpitÃnÃptabhÃvo 'nirÆpitobhayarÆpaÓ ca. sarvatra ca ÓabdÃn nirïaya eva. paraæ nirÆpitÃptabhÃve samyag etad avagatam aneneti vaktari niÓcaya eva pratiti«Âhati. viparÅte viparyeti. anirÆpitÃnyatararÆpe 'pi ÓabdÃn niÓcaya eva. kvacid vyabhicÃrÃt tÃvadÃgantuka÷ sandeha÷. na kvacid api Óabda÷ saæÓayahetu÷. nanu tathÃpy ÃptapramÃïÃnusÃrÅ ÓabdÃn niÓcaya iti pÆrvam utpannam[255]api j¤Ãnaæ vyabhicÃra[256]darÓanabhÆva saæÓayena pratibaddhaæ na pramÃïam, uttarakÃlaæ cÃptapramÃïÃnusÃriïi nirïaye 'nuvÃda iti kadà pramÃïaæ bhavi«yati. svakÃla iti brÆma÷. svakÃle ca tenotpattimatà saæÓayÃtmanà cÃsÃv artha÷ paricchinna÷. etÃvac ca pramÃïÃnÃæ prÃmÃïyam. ata÷ katham apramÃïaæ bhavi«yati. yadi paraæ ÓÃÇketavyabhicÃraniv­ttyartham Ãptatvena do«ÃbhÃvamÃtram ÃÓrÅyate, sarvapramÃïasÃdhÃraïaæ cedaæ ÓaÇkitado«aniv­ttyà autsargikaæ prÃmÃïyam iti. na ca pramÃïÃntarÃpratÅtam apÆrvam arthaæ prati[257]yata÷ Órotur anuvÃda÷ ÓÃbda iti yuktam. na hy ÃrÃc caitro 'yam iti niÓcite punaÓ ca kutaÓcin maitrasÃd­ÓyÃt sandigdhe sa evÃyam iti niÓcite pÆrvaæ caitraj¤Ãnam apramÃïaæ bhavati. ato vakt­pramÃïaniÓcayena pramÃïam evaitad abhÆd iti Órotà niÓcinoti. tasmÃd dvayam apy etat pramÃïaæ yac ca ÓabdÃd j¤Ãnaæ, yaÓ ca vakt­pramÃïÃnusÃrÅ niÓcaya÷. prathamam apÆrvÃrthaparicchedÃt.[258] paraæ tu ÓaÇkÃnirÃkaraïÃt. uktaæ ca vÃrttikak­tà -- __________NOTES__________ [254] do vyatibhidyante (KA, KHA) [255] nnaæ vij¤Ã (KA) [256] rabhuvà [257] tÅ (KA, KHA) [258] d uttaraæ (KHA) ___________________________ prÃmÃïyasthÃpanaæ tu syÃd vakt­dhÅhetusambhavÃt | iti. yad api nÃniÓcayÃtmakaæ j¤Ãnam astÅty uktam. tad apy asmÃn parÃjitya{1,74}vaktum ucitam. pramÃïaæ bhrama÷ saæÓaya÷ smaraïaæ saævÃda iti pa¤cadhà j¤Ãnaæ vibhajÃmahe. tasmÃt sarvam eva ÓÃbdam arthagocaraæ pramÃïam apramÃïaæ ca. do«asadasadbhÃvanibandhanaÓ ca pramÃïetaravibhÃga÷ pratyak«Ãdivad eva. yadÃha -- yasya ca du«Âaæ karaïaæ yatra ca mithyeti bhavati pratyaya÷, sa evÃsamÅcÅna÷ pratyaya÷ nÃnya÷ iti. na hÅdam ak«ajaj¤ÃnamÃtrÃbhiprÃyaæ, sa evÃsamÅcÅna÷ pratyaya iti pratyayamÃtraparigrahÃt. pauru«eyaÓ ca Óabda÷ svayam adu«Âo 'pi vakt­do«Ãd eva du«yati. nanu ca j¤ÃnakÃraïam eva du«Âaæ j¤Ãnaæ dÆ«ayati. Óabde ca Óabdo j¤ÃnakÃraïaæ na vaktÃ. sa hi ÓabdavyaktÃv evopayukta÷. du«ÂenÃpi vaktrÃbhivyakta÷ Óabdo vigalitani[259]khilakalÃdhmÃtÃdido«a eva katham asamÅcÅnapratyayotpÃdakÃraïaæ bhavi«yati. na hi timirÃdaya iva cak«urÃdÅnÃæ du«ÂenÃpi vaktroccaritÃnÃæ ÓabdÃnÃæ do«Ã upalabhyante. na. do«avaicitryÃt. na hy ekarÆpà eva sarve do«Ã÷. kÃryadarÓanÃt tu ki¤cid eva kvacid do«apak«e nik«ipyate. tad iha maïer ivÃruïyabodhe japÃkusumasannidhÃnam anÃkÃÇk«itÃyogyapadasannikar«a eva ÓÃbde do«a÷. tathÃbhÆtoccÃraïena du«Âa÷ pumä Óabdaæ dÆ«ayati. tata÷ siddho do«asadasadbhÃvanibandhana÷ ÓÃbde pramÃïetaravibhÃga÷. nanv aÇgÅk­te ÓabdÃd arthabodhe yat tadarthÃsaæsparÓitÃsiddhyartham uktaæ bÃdhite 'py arthe Óabdaniba[260]ndhanam eva j¤Ãnam utpadyate iti. tatra ka÷ parihÃra÷ ÓabdÃd arthabÃdhaparihÃreïa. tad asmÃbhi÷ parijihÅr«itam. kim atra du«pariharam. na hi bÃdhitavi«ayà api dvicandradiÇmohÃlÃtacakrapÅtaÓaÇkhapratibimbÃdivibhramà na punarÃvirbhavanti. yÃvaddo«abhÃvino hi te punar api cak«u«aivopajanyante. tad ihÃpi yÃvad ayogyÃnvayapadasannidhÃnam ayathÃrthaj¤Ãnodaya iti kim anupapannam. tasmÃnn etÃv Ãk«epaparihÃrÃv iti. __________NOTES__________ [259] sakala (KHA) [260] mittam eva (KHA, GA) ___________________________ anyathà varïayi«yannÃk«epabhëyÃbhiprÃyaæ tÃvad Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- bauddhalokÃyatikayor idaæ pratyavasthÃnam. na hi te nityÃn varïÃn padÃni vedavÃkyÃni và manyante. na conmattapralapitaprÃyÃïi{1,75}prajÃpativapotkhananÃdÅni vÃkyÃni vidhyekavÃkyatayà prÃÓasty apratipÃdanena pramÃïam Ãhu÷. ato yuktaæ yÃd­ÓatÃd­ÓarathyÃpuru«avÃkyopamÃnaæ codanÃnÃm. tatsÃdharmyÃd vaitathyÃnumÃnam iti. athavà nityatvam abhyupetya prasaÇgam ÃpÃdayantÅty Ãha -- ##ti. evaæ hi manyate -- yadi nityà vedÃ÷, sutarÃm apramÃïaæ bhavi«yanti. pauru«eyavÃkyaæ hi kadÃcid guïavadvakt­praïÅtaæ pramÃïaæ bhavati. nityaæ tu kuta÷ pramÃïaæ bhavi«yatÅti || 21 || nanu pauru«eyam api na vakt­guïÃpek«ayà pramÃïam. api tu svabhÃvÃdave. kathaæ hy utpannam aviparyastam asandigdhaæ ca j¤Ãnam apramÃïaæ bhavi«yati. ata÷ kim apauru«eyatayà sutarÃm aprÃmÃïyam Ãpadyate, ata Ãha -- ##ti. pramÃïÃntarad­«ÂÃrthagocaraæ hi puævaca÷ kathaæ svamahimnà pramÃïaæ bhavi«yati. na hi pramÃïÃntaraparatantrà sm­ti÷ svata÷ pramÃïaæ bhavati. bhavati cÃtra prayoga÷. na svata÷pramÃïaæ puævaca÷, pramÃïÃntaraprÃptÃrthaprÃpaïÃt. sm­tivad iti || 22 || nanu ca nirapek«a evÃptapuru«avÃkyamÃtrÃd vyavahÃra÷ pratÃyamÃno d­Óyate. sa katham[261]asvata÷pramÃïÃd utpatsyate, ata Ãha -- ##iti evaæ hi manyate -- vakt­gocarÃrthaæ hi puævaca÷. ata÷ svayam ad­«Âe 'py arthe nÆnam ayam artho vaktranubhÆta iti vaktranubhavapurassaram evÃptoktinibandhanà prÃmÃïikasya matir yuktÃ. na punarÃptatvam ad­«Âena rÆpeïa prÃmÃïyakÃraïam. yas tv anapek«itapramÃïÃntara eva pauru«eyÃd vyavaharati, sa pratihanyetÃpÅti || 23 || __________NOTES__________ [261] thaæ na sva (KHA) ___________________________ {1,76} kasmÃd evaæ buddhir yuktÃ, ata Ãha -- ##iti ##ntena. tad evaæ lokavÃkye«u pramÃïÃntaraparatantraæ pramÃïyam upapÃditaæ codanÃsvÃpÃdayati -- ##ti || 24 || kathaæ punarutpannam asandigdham aviparyastaæ pramÃïÃntareïa j¤Ãnam apramÃïaæ bhavi«yati, ata Ãha -- ##ti. yadà hi pramÃïÃntaraparatantraæ sarvaÓabdÃnÃæ prÃmÃïyam ity upapÃditaæ, vede cÃbhyupetanityatve vakt­pramÃïÃntarÃbhÃva÷. tadà kathaæ pramÃïaæ bhavi«yati. na hi svatantram aniyatanimittaæ j¤Ãnaæ pramÃïaæ bhavi«yati. na hi pratibhà j¤Ãnam utpannam ity etÃvatà pramÃïam i«Âam. ato vedÃd utpannaæ j¤Ãnam apramÃïaæ, svÃtantryÃt pratibhÃdivad iti || 25 || darÓayitavyaæ prayogÃntaram Ãha -- ##ti. pratyak«ÃdyagatÃrthatvÃd iti hetusiddhyartham uktaæ svargayÃgÃdisambandhavi«ayà iti. yo hi manyate -- bhÃvanà hi vÃkyÃrtha÷. sa ca spando và prayatno vÃ. sarvathà pratyak«Ãdibhir avagamyata ity asiddho hetur iti. taæ pratyucyate. kasyacit kenacit kriyà bhÃvanÃ, sà svarÆpeïa pratyak«Ãpi sÃdhyasÃdhanasambandhÃtmanà ÓabdÃd evÃvagamyate. ata eva dharmasyÃtÅndriyatvam api setsyati. sÃdhyasÃdhanasambandha eva Óabdasya vi«aya÷. na hy anÃsÃditayÃgasvargÃdisÃdhyasÃdhanasambandhaviÓe«o bhÃvayed iti ÓabdÃrtha÷. ata÷ siddhaæ pratyak«ÃdyagatÃrthatvÃd iti. atra ca lokÃyatikaprayoge buddhavÃkyaæ d­«ÂÃnta÷, tatprayoge lokÃyatikavÃkyam iti dra«Âavyam iti || 26 || {1,77} etasminn eva sÃdhye[262]d­«ÂÃntahetvantaram Ãha -- ##ti. siddhaæ ca nityÃnÃæ vedÃnÃm ÃptÃpraïÅtatvam iti vedÃnÃm eva vÃpramÃïatvaæ nitvatvÃd vyomÃdivad iti. ye ca bauddhà nityaæ vyometi saÇgirante te«Ãm ayaæ prayoga iti || 27|| __________NOTES__________ [262] d­«ÂÃntÃntaram Ãha (KHA) ___________________________ idÃnÅæ ÓvavarÃhakalahanyÃyena naiyÃyikÃdimatÃnuj¤ayà tÃvannÃstikamatastha eva[263]vÃdÅ mÅmÃæsakaæ prati prayogam Ãha -- ##ti. yady avaÓyaæ vedÃ÷ pramÃïam iti vaktavyaæ paraæ yathà vaiÓe«ikair uktaæ tadvacanÃd ÃmnÃyasya prÃmÃïyam iti tathocyatÃm. yat punar idaæ mÅmÃæsakair uktaæ nityà vedÃ÷ pramÃïaæ ceti. tadatidÆram apabhra«Âaæ ceti bhÃva÷. sarvaÓabdena ca d­«ÂÃrthapuru«opadeÓair manvÃdyupadeÓaiÓ ca siddhasÃdhanatÃÓaÇkÃæ nirÃkaroti. tad ayam artho bhavati -- d­«ÂÃd­«ÂÃrthà api vaidikyaÓ codanà dharmiïya÷. puru«ÃdhÅnaprÃmÃïyà iti sÃdhyam. vÃkyatvÃt puru«oktivad iti. svato và na pramÃïam iti pratij¤Ãya tÃv eva hetud­«ÂÃntÃv ity Ãha -- ##ti || 28 || __________NOTES__________ [263] va mÅ (KA) ___________________________ prÃmÃïyaæ và dharmÅti pratij¤Ãya narÃpek«am iti sÃdhayitavyam. Óabdai÷ sambadhyamÃnatvÃd aprÃmÃïyavad iti hetud­«ÂÃntau vÃcyÃv ity Ãha -- ##ti. atrÃpi sarvaÓabdasya[264]tad eva prayojanaæ, narÃpek«aprÃmÃïyavÃdinÃæ cÃprÃmÃïyaæ tadapek«am iti siddham eveti || 29 || __________NOTES__________ [264] tadvade (KHA) ___________________________ api ca yad eva yatkÃraïakaæ tasyaiva tadviparyayÃd viparyayo d­«Âa÷,{1,78} yathÃteja÷kÃraïakasya dharmasya tadviparyaye jale Óaityam. evaæ ÓabdaprÃmÃïyasyÃpi vakt­guïaviparyayÃd viparyayo d­Óyate. tasmÃd idam api tatkÃraïakam. athavà yan na yatkÃraïakaæ tan na tadviparyayÃd viparyeti, ÃlokaviparyayÃd iva ghaÂa÷. na ca tathà vakt­guïaviparyaye prÃmÃïyaæ na viparyeti. tasmÃd tatkÃraïakam iti vÅtÃvÅtaprayogau h­di nidhÃyÃha -- ##iti. e«Ã ca prayogaparamparà tÃrkikÃïÃæ cittam anura¤jayituæ vÃrttikak­tà praïÅteti veditavyam. sarvatra cÃtra prayogÃrthe nanv atathÃbhÆtam ityÃdibhëyaæ suvyÃkhyÃnam iti na pratiprayogaæ viv­tam iti || 30 || yadi tu nirÃk­tasvapak«o mÅmÃæsaka÷ sidhyatu tÃvannarÃpek«am[265]eva vedaprÃmÃïyam iti brÆyÃt, sa vaktavya÷ -- naivaæ sidhyati. prasiddhe hi vakt­guïabhÃva÷ sidhyaty api. na ca vedÃnÃæ praïetur guïasadbhÃve pramÃïam asti, pratyak«ÃdyabhÃvÃt. Ãgamasya ca tatpraïÅtatya tadguïasadbhÃve 'prÃmÃïyÃn nityaprÃmÃïyasya cÃnantaram eva nirÃk­tatvÃt. sarvaæ cedam abhipretya nanv iti coditam ity Ãha -- ##iti || 31 || __________NOTES__________ [265] m evedaæ prà ___________________________ evam Ãk«epabhëyÃbhiprÃyam uktvà parihÃrabhëyÃbhiprÃyaæ vivari«yannÃk«ipati tÃvat -- ##ti. evaæ hi bhëyakÃreïoktaæ - viprati«iddham idam abhidhÅyate bravÅti ca vitathaæ ceti. tad ayuktaæ, na hi pratyaya utpanna ity eva pramÃïaæ bhavati. yadi hi tathà syÃd, buddhavÃkye 'pi m­«Ãtvena mÅmÃæsaka÷ pak«Åk­te Óakyam idaæ vaktuæ. viprati«iddham idam abhidhÅyate bravÅti ca vitathaæ ceti. tatra mÅmÃæsakÃ÷ pratihanyeran. tasmÃj jÃtyuttaram idam. jÃtir nÃma vÃdinà sthÃpanÃhetau pratyukte ya÷ prate«edhÃ[266]yÃsamartho hetu÷.[267]jÃtyuttaraæ{1,79}ca kecit kvacid vi«ayaviÓe«e sÃdhv eva manyante. evaæ hy Ãhu÷ -- du«ÂasÃdhanaprayoge du«Âam evottaraæ deyam iti. tac cÃyuktaæ, nigrahasthÃnadvayÃpatte÷. yo hi santaæ do«am anuktvà anyam asantaæ jalpati, tasya paryanuyojyopek«aïaniranuyojyÃnuyogÃkhye dve nigrahasthÃne syÃtÃm. tasmÃd anuttaram evedam iti || 32 || __________NOTES__________ [266] dhÃsa (KHA) [267] tu÷ sà jÃti÷ jà (KHA, GA) ___________________________ atrÃnantaram Ãk«iptabhëyasamÃdhÃnam upek«yaiva tÃvadaupoddhÃtikÅæ kathÃm avatÃrayati -- ##iti. evaæ hi manyate -- yadà hi sarvasaævidÃm autsargikaæ prÃmÃïyaæ, bÃdhakÃraïado«ÃdhÅnaæ cÃprÃmÃïyam iti siddhaæ bhavi«yati. vede cÃpauru«eye tadubhayÃbhÃvÃd asandigdhÃrthapravedanÃc ca prÃmÃïye siddhe yadi paraæ j¤ÃnÃnutpattito vaitathyam ÃÓaÇkyeta, tatra viprati«iddham idaæ bravÅti j¤Ãnaæ janayati vitathaæ na janayatÅti sama¤jasam evottaraæ bhavi«ya[268]tÅti. nanu[269]tathÃpi parÃdhÅnaæ ÓabdaprÃmÃïyam iti pÆrvapak«ite tanmÃtrasyaiva svata÷prÃmÃïyapratipÃdanena siddhÃntayitum ucitaæ, kiæ mahÃvi«ayavicÃreïa. ucyate -- prÃsaÇgikaæ sarvavacanam. api ca yÃvajj¤ÃnasvabhÃvÃnubandhi prÃmÃïyam iti sÃmÃnyato na sÃdhyate, tÃvat tadviÓe«e kvacit sÃdhitam api prÃmÃïyaæ na pramÃïaæ svata÷ ÓÃbdaj¤Ãnaæ j¤ÃnatvÃd j¤ÃnÃntaravad ity abhibhÆyetÃpi. yajjÃtÅyÃnubaddhaæ hi yadrÆpaæ tajjÃtÅyÃntaram api nÃtikrÃmati, au«ïyam ivÃgnijÃtÅyam. ato yadi j¤ÃnajÃtyÃnubaddhaæ parata÷prÃmÃïyaæ, tat kathaæ ÓÃbdam apy atikrÃmet. Ãha ca -- __________NOTES__________ [268] «yati [269] nu pa (KA) ___________________________ sÃmÃnyÃnugatà Óaktir yà kÃcana nirÆpità | tadanvito viÓe«o 'pi taddvÃravyapadeÓabhÃk || iti. sarvaj¤ÃnÃnubandhi svata÷prÃmÃïyam ÃgantunÃprÃmÃïyenÃpodyata iti sÃdhite nirapavÃdaæ vedÃnÃæ pramÃïyaæ setsyatÅti sÆktam eva sarvavacanam. e«Ã cÃtra mÅmÃæsà -- kiæ pramÃïatvÃpramÃïatve dve api svata÷siddhe, api và parata÷,[270]aprÃmÃïyaæ svata÷[271]prÃmÃïyaæ parata÷, viparyayo veti pÆrvapak«apratik«epeïÃntyapak«aparigraheïa siddhÃnto bhavi«yatÅti || 33 || __________NOTES__________ [270] ta÷ prÃmÃïyaæ và parato 'prà [271] ta÷ vi (KHA) ___________________________ {1,80} tad evaæ vÃdivipratipattyà saæÓayyÃdyapak«aæ g­hïÃti -- ##iti. satkÃryavÃdino hi sarvam eva kÃryajÃtaæ sadutpadyata iti manyamÃnÃ÷ prÃmÃïyÃprÃmÃïyÃtmakam api dvayaæ svata evÃsthi«ata. evaæ hi manyante -- yat svato 'sat tan na sÃdhyaæ, yathà ÓaÓavi«Ãïam. na ca ghaÂÃdayo na sÃdhyÃ÷ tasmÃt svata÷ santa ity ÃvÅtahetu÷. api copÃdÃnaniyamadarÓanÃt kasyacit khalu ghaÂÃder vikÃrasya ki¤cid eva m­dÃdyupÃdÃnakÃraïam iti niyamo d­Óyate. tac caitadasadutpattÃv anyÃyyam, asattvÃviÓe«eïa hi sarvaæ sarvasmÃd utpadyeta. tatropÃdÃnaniyamo na syÃd m­deva ghaÂasya, kaÂasya vÅraïam iti. tatra sarvÃrthÅ sarvatra pravarteta, aviÓe«Ãt. Óaktito niyama iti ced, na. aviÓe«Ãt. tatraitat syÃt -- yasya bhÃvasya yad utpattiÓaktir asti tÃm anvayavyatirekÃbhyÃæ niÓcitya yo yadarthÅ sa tadupÃdatta iti. tac ca naivam, aviÓe«Ãt. vayaæ hi brÆma÷ ÓaktyÃtmanà vikÃra upÃdÃne 'stÅti. bhavanto 'pi vikÃrotpattiÓaktir upÃdÃne 'py astÅti. tad atra vÃcoyuktimÃtraæ bhidyate, nÃrthaviÓe«a÷ kaÓcid upalabhyata iti. api ca, upÃdÃnaniyamadarÓanÃd upÃdÃnanimittÃsamavÃyibhyas tribhya÷ khalv api kÃraïebhyo bhavatÃæ kÃryam utpadyate. tri«v api ca tan nÃsti. asad evotpannaæ tat. kuto 'yaæ kÃraïavidhÃ[272]niyama÷ idam upÃdÃnam idaæ neti. yatra kÃryaæ vartate tadupÃdÃnam iti ced, v­ttiniyama[273]hetur vaktavya÷. tat khalu sarvasmÃd asad eva jÃtam iti kiæk­to v­ttiniyama÷. asti sa nÃmopÃdÃnasya ko 'py atiÓayaviÓe«a÷ yat tatraiva kÃryaæ vartata iti cet. sa tarhi Óaktibhedo vaktavya÷. nimittam[274]asamavÃyi ca[275]nobhayam anabhyupagamÃt. daï¬Ãdayo hi ghaÂasya nimittakÃraïam. asamavÃyikÃraïaæ m­davayavasaæyogaviÓe«a iti va÷ siddhÃnta÷. sa upÃdÃnam iti ced, na. vyatirekÃvyatirekavikalpÃnupapatte÷. syÃd etat. upÃdÃnakÃraïaæ Óaktibheda iti. maivam. sa hy upÃdÃnÃd vyatiricyate, na vÃ. vyatireke upÃdÃnasya pÆrvavad bhÃvÃd anupÃdÃnatvam, tasyÃpi tato bhinnasya tattvaæ durbhaïam eva. avyatireke tu vastumÃtram anatiÓayam{1,81}upÃdÃnam iti vastutvÃviÓe«Ãt sarvopÃdÃnatvÃpÃta÷. tasmÃd vikÃrotpattiÓaktim upÃdÃne«u saÇgiramÃïair vikÃrà evopÃdane ÓaktyÃtmanà santÅti saægÅryante. vayam api cÃvyaktÃn eva vikÃrÃnupÃdÃne«u saægirÃmahe, na sthÆlÃn iti nÃvayor viÓe«a iti. sattve kÃrakavyÃpÃrÃnarthakyam iti ced na. abhivyaktiphalatvÃt. tatraitat syÃt -- santi ced vikÃrà upÃdÃne«u tadarthinÃæ kÃrakavyÃpÃro 'narthaka÷ syÃt. te hi tadà satÃm evotpÃdanÃya[?] neheran. tasmÃd asanto vikÃrà iti. tac ca naivam, abhivyaktiphalatvÃt. santo 'pi hi vikÃrÃ÷ pÆrvam anabhivyaktÃ÷ kÃrakavyÃpÃrair abhivyajyante. ato 'rthavattvaæ kÃrakavyÃpÃrÃïÃm. abhivyaktÃv utpattiÓabdo 'narthaka iti ced, na. abhivyaktibhedÃt. tatraitat syÃt -- yadi pÆrvaæ santa eva m­dÃdi«u ghaÂÃdayo g­hodare«v iva dÅpÃdibhi÷ kulÃlÃdivyÃpÃrair abhivyajyante, ko 'yaæ vibhÃga÷ dÅpo ghaÂam abhivyanakti, kulÃlas tÆtpÃdayatÅti. tac ca naivam, abhivyaktibhedÃt. dvedhà khalv abhivyakti÷. ekà apratibaddhÃkÃrasya vastuno bodhanimittasya tannimittabhÃvo yena pratibadhyate tadutsÃraïaæ, yathà ghaÂasyÃndhakÃratirohitasya tadutsÃraïam abhivyakti÷. anyà tu pratibaddhÃkÃrasyÃkÃrapratibandhakotsÃraïaæ, yathà m­di ghaÂÃkÃra÷ pÆrvÃkÃreïa pratibaddha÷ tasya pÆrvasyÃkÃrasya protsÃraïaæ ghaÂÃbhivyakti÷. abhivyaktiviÓe«a evÃyam utpattiÓabda÷, brÃhmaïaviÓe«a iva kaÂhÃdiÓabdopacÃra ity anavadyam. syÃn matam abhivyaktisattvÃn na prasaÇgaparihÃra iti. na, asattvÃt. yo manvÅta -- satkÃryavÃdino hi bhÃvÃntaravadabhivyaktir api satÅti kÃrakavyÃpÃrÃnarthakyaprasaÇgo du«parihara iti. sa vaktavya÷. na, asattvÃt syÃd ayaæ do«a÷ yady abhivyaktir api satÅ ghaÂÃdivad i«yate. sà tv asatÅ kÃrakavyÃpÃreïa bhÃvyata iti kim anupapannam. tadasattve 'tiprasaÇga iti ced, na. prasaÇgasÃmyÃt. tatraitat syÃt -- yadi kilÃbhivyaktir asatÅ kulÃlena kriyate, kim aparÃddhaæ ghaÂena yan na kriyata iti. tac ca naivaæ, tulyo 'yam Ãvayor atiprasaÇga÷. tavÃpy andhakÃratirohitasya ghaÂasyÃbhivyaktÃv abhivyaktir asatÅ ghaÂas tu sanneveti siddhÃnta÷. tatra Óakyaæ prasa¤jayitum abhivyaktivad ghaÂo 'pi janyeta, tadvad vÃbhivyaktir api satÅ syÃd iti prasaÇgasÃdhÃraïyenÃnyataro 'paryanuyojya÷. ata÷ siddham evopÃdÃne«u santa eva sarve bhÃvÃ÷ kÃrakavyÃpÃrair{1,82}abhivyajyanta iti, prÃmÃïyÃprÃmÃïye svatassatÅ eveti satkÃryavÃdinÃæ siddhÃnta iti. matÃntaram upanyasyati -- ## iti. evaæ hi manyate -- sarvaæ khalv api kÃraïÃdhÅnÃtmalÃbhaæ kÃryaæ tatkÃraïaguïado«ÃbhyÃæ Óuddham aÓuddhaæ ca bhavati. tad yÃvadindriyÃdij¤ÃnakÃraïavaÓÃd utpannau guïado«au na j¤Ãnasya svato 'vadhÃryete, na tÃvat prÃmÃïyÃprÃmÃïyayor anyataran niÓcÅyate, nacÃniÓcitayor vyavahÃrÃÇgatvaæ, tadarthaæ ca pramÃïÃnusaraïam. ata÷ kÃraïotpannaguïado«ÃvadhÃraïÃd eva dvayam Ãhur iti sambandha iti || 34 || __________NOTES__________ [272] dhÃnani (KA) [273] me [274] m evÃsa [275] và (GA) ___________________________ svato dvayam iti tÃvan nirÃkaroti -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ## iti. idam atrÃkÆtaæ - yat tÃvad uktam asata÷ ÓaÓavi«ÃïÃd vyÃv­ttaæ sÃdhyatvaæ ghaÂe d­ÓyamÃnaæ sattÃæ gamayatÅti. tad ayuktam. abhÃvavirodhÃt. asannik­«ÂÃrthavi«ayaæ hy anumÃnaæ, tat kuto m­di yogyÃnupalambhanirÃk­tasadbhÃvavi«ayaæ ghaÂaæ vi«ayÅkari«yati. upÃdÃnaniyamas tu ÓaktibhedÃd upapanna eva. ki¤cid eva hi m­ttantvÃdi kasyacid eva ghaÂÃder utpÃdane Óaktaæ na sarvaæ sarvasyeti, yo yadarthÅ sa tadupÃdatta iti kiæ nopapadyate. yadi mataæ na kÃryakÃraïÃntarÃlapatitÃæ parÃæ Óaktim Åk«Ãmaha iti. na, Óaktisiddhim arthÃpattigranthe vak«yÃma÷. yat tÆktaæ vikÃrà eva ÓaktyÃtmanà santas tadutpattiÓaktir vopÃdÃne«v astÅti nÃvayor viÓe«a iti. tan na. mahÃnayaæ viÓe«a÷ yad vikÃrasattÃm abhÃvo bÃdhate, Óaktiæ tu sÆk«mÃm arthÃpatti÷ sÃdhayatÅti. te 'pi hi ÓaktyÃtmanà santo na yogyÃnupalabdhyà nirÃkartuæ Óakyanta iti cet, keyaæ ÓaktyÃtmatÃ. yatas te 'santo 'pi jani«yanta iti cet. tad i«Âam. anabhivyaktir iti ced, na. sÃk«asyÃpy Ãloke 'nupalambhÃt. nanv Ãloke 'pi nÃv­tam upalabhyate. kim idÃnÅm Ãv­to m­di ghaÂa÷. satyam. kena. na tÃvad upÃdÃnaæ kÃryam Ãv­ïoti, nityÃvaraïaprasaÇgÃt. m­dÃkÃra Ãv­ïotÅti cet. ko 'yaæ m­dÃkÃra÷. yadi tajjÃti÷, sopari«ÂÃd apy anuvartata iti nityÃv­tir eva[276]prÃpnoti. prÃcyo m­tpiï¬asanniveÓa iti cet. sa và kim{1,83}upari«ÂÃn na bhavi«yati, yan na ghaÂam Ãvari«yati. hanta so 'py anutpattyavinÃÓadharmÃsadvÃdibhir i«yata ity anivÃryaiva nityÃv­ti÷. sÆk«mÃÓ ca m­davayavasanniveÓaviÓe«Ã na mahÃntaæ ghaÂam ÃcchÃdayitum utsahante iti yat ki¤cid etat. yat tu tribhyo 'pi kÃraïebhya÷ sadutpattau kiæk­to vidhÃniyama iti. Óaktibhedak­ta eva. ki¤cid eva tathà nÃma Óaktaæ, yad vikÃrabhÃvam anubhavati. ki¤cit tu bahir eva sat tadutpattau vyÃpriyate. sa cÃyaæ Óaktibheda÷ kÃryadarÓanasamadhigamya eveti nÃpramÃïaka÷. bhedÃbhedau tu na kvacid ÃtyantikÃv iti nÃprasaÇgÃtiprasaÇgau. yat tu p­«Âam upÃdÃnanimittÃsamavÃyinÃæ kà Óaktir iti. tadatidÆram apabhra«Âam. Óaktir hi Óaktir eva, na kÃraïaæ, tadvato dravyasya kÃraïatvÃt. kÃraïavac ca kÃraïaÓaktir api kÃryasiddhim anudhÃvatÅti pramÃïabalÃd upapatsyate. kÃrakavyÃpÃrÃnarthakyaæ ca du«pariharam eva. abhivyaktyartho vyÃpÃra iti. atra tÆkto do«a÷. api cÃbhivyaktisattve tulyam Ãnarthakyam. asattve ca sarvatra prasaÇga÷ Óakyam anumÃtum.[277]sarvaæ hi vimatipadaæ[278]kÃryam asat, kÃryatvÃd abhivyaktivat. kÃryaæ cÃbhÆtvà bhavanÃt tadvad evÃbhÆtvà bhavati, upalabdhiyogyatve saty anupalambhÃd abhivyaktivad eva. yat tu abhivyaktau prasaÇga ity uktam. tad ayuktam. pratyabhij¤Ãnaæ hi balavadabhÆtaprÃdurbhÃvaæ ghaÂasya vÃrayati. viparÅtaæ ca tat satkÃryavÃdinÃm iti kim anenÃtinirbandhena bhrÃntabhëitena. prak­te ca virodhÃt kathaæ hy ekaj¤ÃnajÃtyanubandhinÅ pramÃïatvÃpramÃïatve bhavi«yata÷, viruddhadharmÃveÓasya bhedanibandhanatvÃt. ato yathà naikasyÃgne÷ ÓÅto«ïatvam, evaæ na j¤Ãnasya pramÃïatvÃpramÃïa[279]tvam iti. so 'yaæ prak­tÃprak­tagocare tantreïa virodho vyÃkhyÃtavya÷. prÃmÃïyÃprÃmÃïyÃtmakadvayaæ na svata÷, svabhÃvavirodhÃt. kÃryakÃraïÃtmakatvaæ ca dvayaæ na svata÷ siddhaæ, kÃryasattÃyà abhÃvavirodhÃd iti. parato[280]dvayam iti nirÃkaraïÃrtham Ãha - ## iti. kÃraïam Ãha -- ## iti. evam ubhayaparÃdhÅnavÃdÅ vaktavya÷ -- kiæ khalu kÃraïotpanna-guïado«ÃvadhÃraïÃt prÃg j¤Ãnaæ na jÃyata eva, jÃtam api vÃ[281]rÆpÃntareïÃvati«Âhata iti. na tÃvajj¤Ãnaæ{1,84}jÃyate, saæviddhirodhÃt. jÃtaæ tu kenÃtmanÃvasthÃsyate. na hy etadrÃÓidva-yÃtiriktam asti rÃÓyantaraæ yenÃvati«Âheta. anyataradharmakam eva tadutpannaæ prÃganavadh­tatathÃbhÃvam upari«ÂÃd avadhÃryata iti ced. na. guïÃvadhÃraïÃdhÅnaniÓcayÃbhyupagamÃt. tadavadhÃraïÃd dhi prÃÇ niÓcaya eva nÃsÅt. kathaæ prÃmÃïyam ÃsÅd iti Óakyate vaktum. atha pÆrvaæ[282]api niÓcitÃkÃram eva j¤Ãnaæ, kiæ guïÃvadhÃraïena. do«ÃnÃÓaÇkamÃnas tu tannirÃkaraïÃrtham eva yatata iti yuktam.[283]etac ca vak«yata eveti sÆktaæ ni÷svabhÃvatvam iti || 35 || __________NOTES__________ [276] va prÃcyo (GA) [277] tum iti sa [278] dÃspadaæ kà [279] ïasvabhÃvatva (GA) [280] to 'pi dva (KHA) [281] và svarÆ (KA, KHA) [282] rvam eva ni (KA, KHA) [283] ktam eva. tac ca ___________________________ svato na dvayaæ virodhÃd iti yad uktaæ, tat prak­tagocare viv­ïoti -- ##iti. uktam idam asmÃbhi÷ naikasyÃæ j¤ÃnajÃtau parasparaviparÅtayo÷ prÃmÃïyÃprÃmÃïyÃtmano÷ sambhava÷ samÃveÓa÷ sambhavatÅti. ekas tu svabhÃva upÃdhyantarasannidhÃnÃd abhibhÆto bhavati, apsv ivÃgnisaæyoge Óaityam. tadapek«aÓ ca tÃsv au«ïyabhrama÷. svÃbhÃvikobhayavÃdinas tu nÃnyÃnapek«asya j¤ÃnasyobhayÃtmakatà sambhavatÅti. parato na dvayaæ nissvabhÃvatvaprasaÇgÃd ity etad viv­ïoti -- ## iti. sarvaæ hi jagad rÃÓidvaye Óakyam antarbhÃvayituæ pramÃïam apramÃïaæ ceti. tad atrobhayaparÃdhÅnatvavÃdino j¤Ãnam unmuktobhayarÆpaæ kena rÆpeïa nirÆpyata iti || 36 || svato na dvayaæ virodhÃd ity atra ki¤cid ÃÓaÇkate -- ##ti. evaæ hi manyate -- yadi j¤ÃnajÃter evÃyaæ svabhÃvabhedo 'bhyupeyate, ekasmÃd eva và j¤Ãnavyaktau, tata÷ syÃd api virodha÷. yadà tu ÓÅto«ïasvabhÃvatoyatejodravyavat pramÃïÃpramÃïaj¤ÃnavyaktibhedÃbhyupagama÷, tadobhayor vyadhikaraïayo÷ kasya kena virodha iti. pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- toyatejasor hi bhinnajÃtÅyayo÷ svabhÃvabhedo yukta÷. j¤Ãnavyaktayas tv ekajÃtÅyÃ÷. tatra[284]na tÃvad ÃsÃæ jÃtyanubandhÅ svabhÃvabhedo nyÃyya÷. vyaktyanubandhÅ tu tatkÃraïÃd bhavatÅti yuktaæ[285]vaktum. tadanapek«atve tu prÃmÃïyÃprÃmÃïyayo÷{1,85} kiæ kutra bhavi«yatÅti duradhigamam. samÃnaæ hi dvayor api j¤Ãnatvam. svÃbhÃvike cobhayasmin na bÃhyacihnÃpek«ÃstÅti[286]durbhaïa÷ pramÃïÃpramÃïaviveka iti sÃdhÆktaæ svato na dvayaæ virodhÃd iti. kiæ punar ubhayo÷ parÃdhÅnatvaæ svÃbhÃvikatvaæ và codanÃprÃmÃïyaparipanthi yena prayasyatà nirasyate. nanv evam api codanÃnÃæ svata eva prÃmÃïyaæ bhavi«yati prathamapak«e. dvitÅye 'pi parÃdhÅna ubhayasmin do«ÃbhÃvÃd apauru«eyà vedÃ÷ pramÃïam iti kim ubhayanirÃkaraïena. aprÃmÃïyaæ svata÷ prÃmÃïyaæ parata ity etad eva tu vedaprÃmÃïyaparipanthÅti tan nirÃkartum ucitam. tac ca nirÃkari«yata eva. satyam. Ãdyayor api pak«ayor aprÃmÃïyam Ãpadyata eva. tathà hi -- svÃbhÃvike tÃvad ubhayasminn anyataranirïayakÃraïaæ bÃhyam apaÓyatÃæ naikatrÃpi viÓvÃso bhavet. vyavahÃrÃrthaæ ca pramÃïÃnusaraïam, aviÓvÃse ca tadabhÃvÃt phalato 'pramÃïatvam. evam ubhayaparÃdhÅnatve 'py asaty apy aprÃmÃïyakÃraïe prÃmÃïyakÃraïasyÃpy abhÃvÃt tadvyavahÃro na jÃyata ity apramÃïam eveti sÃdhv evobhayanirÃkaraïam iti || 37 || __________NOTES__________ [284] tan na tà (GA) [285] ktaæ ta (KA, KHA) [286] durlabha÷ prà (GA) ___________________________ evam ubhayaæ svata÷ parato veti nirÃk­te pÆrvapak«Ãntaram Ãha -- ##iti[287]k«amantena. te«Ãæ j¤ÃnÃnÃæ svÃbhÃvikam apramÃïatvam, parÃpek«aæ ca prÃmÃïyam. ayaæ cÃtrÃbhiprÃya÷ -- d­«ÂavyabhicÃro hi jÃte 'pi vij¤Ãne na tÃvannirvicikitsaæ vyavaharamÃïo d­Óyate, yÃvad guïavad indriyÃdikaraïatvaæ saævÃdo và na d­«Âa÷. vyavahÃraphalaæ ca prÃmÃïyam, ata÷ svato 'pramÃïam eva parÃdhÅnaæ prÃmÃïyam iti. e«a cÃtra svato 'pramÃïatve parataÓ ca pramÃïatve nyÃyo 'bhidhÅyata ity Ãha -- ##ti. || 38 || __________NOTES__________ [287] ti te (KA, KHA) ___________________________ svato 'prÃmÃïye tÃvannyÃyaæ darÓayati -- ##iti. nyÃyas tarka÷. sa cÃnumÃnam. e«a cÃtra prayogo bhavati -- aprÃmÃïyaæ na kÃraïavad, avastutvÃt. yadyadvastu tattan na kÃraïavat. yathà ÓaÓavi«Ãïam.{1,86}kÃraïado«ata iti ca kÃraïado«ÃïÃm eva parair aprÃmÃïyakÃraïatvenÃÓrayaïÃd uktam. yad eva mÅmÃæsakà manyante kÃraïado«ebhyo 'prÃmÃïyaæ jÃyata iti. tan na. akÃraïakatvÃd avastuna iti. parÃpek«aæ prÃmÃïyam ity atra prayogam Ãha -- ##iti. te«Ãæ kÃraïÃnÃæ guïai÷ prÃmÃïyaæ janyata ity artha÷. prayogaÓ ca bhavati -- prÃmÃïyaæ kÃraïavad vastutvÃd ghaÂavat. na cÃkÃryaæ nÃma ki¤cid bauddhÃnÃæ vastv asti, yenÃnaikÃntiko hetur bhavet. nabhaso 'py ÃvaraïÃbhÃvamÃtrasyÃvastutvÃt. guïair iti cÃnuvÃdamÃtram. kÃraïaguïà hi prÃmÃïye kÃraïam iti manyante. na punar ete vyÃptÃv anupraveÓanÅyÃ÷. ke punar amÅ guïÃ[288]nÃma, ye prÃmÃïyasya kÃraïam. na hÅndriyÃdivyatiriktà guïÃ÷ kecid upalabhyante. yadi mataæ - bhe«ajabhedair ÃhitÃtiÓayaviÓe«Ã guïà iti. tan na. evaæ hi tair anÃhitÃtiÓa[289]yaviÓe«ÃïÃæ na prÃmÃïyaæ jÃyeta. ato vaktavyà guïÃ÷. ta ucyante. viÓuddhir indriyÃdÅnÃæ guïapadÃrtha÷. vÃtÃdidhÃtÆnÃæ sÃmyam iti yÃvat. sÃmyena hi ta indriye«u vartamÃnà guïà ucyante. tathà sthitÃÓ[290]ca prÃmÃïyaæ janayanti. vi«amaæ tu vartamÃne«u dhÃtu«u taddo«asamutthÃs timirÃdayo do«Ã jÃyante. Óabde 'pi vaktur ÃÓayaviÓuddhir guïa÷. vipralambhÃbhiprÃyÃdayo do«Ã÷. te«Ãæ ca prÃmÃïyÃbhÃvÃtma[291]ny avastuny aprÃmÃïye kÃraïatvÃsambhavÃn na tajjanyam aprÃmÃïyam. prÃmÃïyaæ tv arthaniÓcayo vastvÃtmaka iti yuktaæ yadguïebhyo jÃyate j¤Ãyate ceti. sarvam utpattÃv aniÓcayÃtmakam apramÃïam eva j¤Ãnamà guïasaævÃdaj¤ÃnodayÃt, paratas tu tadvaÓena prÃmÃïyaæ jÃyate tasya. nanv idÃnÅm asad evÃtiv­ttaæ j¤Ãnam iti kiæ pramÃïÅ[292]bhavi«yati. yadà tÃvat[293]tadÃsÅt tadà sahajenÃprÃmÃïyenÃbhibhÆtam uttarakÃlaæ ca tadasad eveti kim anyata÷ prÃmÃïyaæ bhavi«yati. satyam evam. anyad eva guïasaævÃdaj¤ÃnottarakÃlabhÃvipramÃïam. avagate hi kvacidarthe prÃgd­«ÂavyabhicÃro j¤ÃnasvabhÃvÃlocanenÃjÃtaviÓvÃso na tÃvannirvicikitsaæ vyavaharati yÃvadindriyÃdiguïÃvadhÃraïapurassaram evam evaitad iti na niÓcinoti. guïÃvadhÃraïÃt saævÃdaj¤ÃnÃd và pramÃïe jÃte 'vagate ca tasya{1,87}prÃmÃïye vyavahÃrÃ÷ pravartante. tasyÃpi na j¤ÃnasvabhÃvÃlocanena prÃmÃïyaæ, tadrÆpasyÃprÃmÃïyapratibandhÃt. kin tu guïÃvadhÃraïÃd eva. ata÷ sÆktaæ guïai÷ prÃmÃïyaæ janyata iti. yadÃhu÷ -- niÓcayÃtmakaprÃmÃïyotpÃdanaæ tu vasturÆpatvÃt saævÃdakÃraïaguïaj¤ÃnakÃryatvena svadhyavasÃnam iti tad evÃÓrÅyate iti || 39 || __________NOTES__________ [288] ïÃ÷ ye [289] ÓayÃnÃæ na [290] s tu pramÃïaæ ja (KHA) [291] tmava [292] ïaæ bha (KA) [293] vadà (GA) ___________________________ ki¤ ca itaÓ ca na svata÷ prÃmÃïyam ity Ãha -- ##[294]##ti. ayam artha÷ -- yadi j¤ÃnasvabhÃvÃnubandhyausargikaæ prÃmÃïyam, evaæ sati prÃmÃïyÃbhÃvasyÃvastuno 'k­trimatvÃn na parÃdhÅnatvam iti sarvaj¤ÃnÃnÃm api pramÃïatvaprasaÇga÷.[295]svapnÃdij¤ÃnÃnÃm api j¤ÃnatvÃviÓe«Ãt, tanmÃtrÃnubandhitvÃc ca prÃmÃïyasya. aprÃmÃïyasya cÃvastuno 'kÃryatvÃd iti || 40 || __________NOTES__________ [294] ïyam iti [295] Çga÷, tadà sva ___________________________ kathaæ nÃmÃprÃmÃïyam ak­trimam. do«abhÃve hi tasya bhÃva÷, tadabhÃve cÃbhÃvo d­Óyate. kÃmilÅ pÅtam idam iti ÓaÇkhaæ jÃnÃti, tad[296]apagame Óuklam. ato jÃnÅma÷ yathÃdo«abhÃvabhÃvyaprÃmÃïyaæ tat kÃryam iti, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃtra do«air aprÃmÃïyaæ janyate. satsu tu do«e«v asanto guïà na svakÃryaæ prÃmÃïyaæ janayantÅti nÃvastuno 'prÃmÃïasya hetumattvaprasaÇgado«a iti || 41 || __________NOTES__________ [296] dabhÃve Óu (KHA) ___________________________ kiæ puna÷ prÃmÃïye kÃraïaæ, yadabhÃvÃt tasyÃnutpatti÷, ata Ãha -- ##ti ##antena. ÃdiÓabdenÃrthapuru«ÃdÅnÃæ grahaïam. indriyapuru«aguïÃÓ ca vyÃkhyÃtà eva. arthasyÃpi sthÆlatvÃdayo guïÃ÷ sÆk«matvÃdayo do«Ã iti. samadhigataæ tÃvadindriyÃdiguïÃ÷ prÃmÃïye{1,88}kÃraïam iti. kathaæ[297]tu tadabhÃva÷, ata Ãha -- ##iti. te eva vidhe darÓayati -- ## iti. do«Ã hy Ãgantavo guïÃnutsÃrayanti. indriyÃdÅnÃm anyatamasyÃbhÃve nirÃÓrayà guïà na bhavanti, yathà nityavedavÃdinÃm asati kartari tadguïà iti || 42 || __________NOTES__________ [297] kiæ tatra tada ___________________________ yata eva do«air guïà nirÃkriyante, ata eva mÅmÃæsakÃnÃm ayaæ bhramo do«air mithyÃtvadhÅr janyata iti. paramÃrthena tu guïavirodhino do«ÃstÃneva nivÃrayanti. ata÷ kÃraïÃbhÃvÃd asati prÃmÃïye svÃbhÃvikam aprÃmÃïyam avati«Âhata ity Ãha -- ##ti || 43 || ata÷[298]siddhaæ ÓuddhiparyÃyaguïÃvadhÃraïÃdhÅnaæ prÃmÃïyam. svabhÃvataÓ ca j¤ÃnÃnÃm aprÃmÃïyaæ, ÓuddhyabhÃvena tallak«yate. asati hi Óuddhatve kÃraïÃbhÃvanirÃk­tena prÃmÃïyenÃnapoditam aprÃmÃïyaæ lak«yata ity upasaæharati -- ##iti || 44 || __________NOTES__________ [298] ta÷ Óu (KHA) ___________________________ itaÓ ca do«ato nÃprÃmÃïyam ity Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- trividham aprÃmÃïyam aj¤ÃnasaæÓayaviparyayai÷. tatrÃj¤ÃnÃtmakaæ tÃvadaprÃmÃïyaæ kÃraïÃbhÃvamÃtrasamadhigamyam eva, na do«Ãnapek«ata iti mÅmÃæsakair abhyupagantavyam. ato do«avyatireke 'pi kÃraïÃbhÃvamÃtrÃnvaye 'prÃmÃïyadarÓanÃn na do«ato 'prÃmÃïyam iti || 45 || evaæ ca guïÃdhÅnaprÃmÃïyÃbhyupagamÃn nityavedavÃdinÃæ ca puru«ÃbhÃvÃd, anÃÓrayaguïÃsambhavÃt, kart­madvedavÃdinÃm api kart­guïe«u{1,89}pramÃïÃsambhavÃd asan[299]mÆlabhÆte«u kart­guïe«u na codanÃnÃæ prÃmÃïyam avakalpata ity Ãha -- ##ti || 46 || __________NOTES__________ [299] satsu mÆ (KHA) ___________________________ evaæ tÃvat parata÷ prÃmÃïyena k­ta÷ pÆrvapak«a÷. siddhÃntam idÃnÅm Ãrabhate -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvad guïaj¤ÃnÃt saævÃdaj¤ÃnÃd và prÃg j¤Ãnaæ na jÃyata eva. navotpannam api saæÓayÃtmakam avabhÃsate. na hi syÃd và ghaÂo na veti indriyasannik­«Âaæ ghaÂaæ budhyÃmahe, api tarhi ghaÂa evÃyam iti niÓcayÃtmakam eva j¤Ãnam utpadyate. ata eva j¤Ãnotpatter anantaram eva sarvapramÃtÌïÃæ vyavahÃraprav­ttir upalabhyate. bhrÃntisaæviditarajato 'pi hi samyagrajatabodha ivÃrthakriyÃyai ghaÂamÃno d­Óyate. tad asya saæÓayÃnasya nopapannam. ato jÃto[300]niÓcaya÷. kim[301]anyat prÃmÃïyaæ bhavi«yati. saty api saævÃde guïaj¤Ãne và tÃvad eva prÃmÃïyasya tattvaæ nÃdhikaæ ki¤cid iti kiæ nas tadupek«aïena. tÃd­Óasyaiva vyabhicÃrÃd asti parÃpek«eti ced, na. evam api j¤ÃnasyÃnapek«atvÃd, vipralabdhapÆrvasyÃpi nirapek«am eva niÓcayÃtmakaæ j¤Ãnam utpadyate. pramÃtà tu vipralambhakabuddhisÃd­ÓyÃt tathÃtvam ÃÓaÇkate. sÃÓaÇkasyÃpi na prÃmÃïyaÓaktir avasÅdati, pÆrvavat prameyaparicchedÃt. pramÃtus tu ÃÓaÇkà do«adarÓanaprabha[302]vÃ. tad asau tadbhÃvÃbhÃvayor anyataraniÓcaye nivartate, na saævÃdaj¤Ãnam apek«ate. saty eva hi ghaÂaj¤Ãne jÃtÃÓaÇka÷ kiæ ghaÂaj¤ÃnÃntareïa kari«yati. na hy asyÃs tannivartakaæ, tasmin saty eva bhÃvÃt. ata÷ svÃbhÃvikam eva sarvasaævidÃæ niÓcayÃtmakatvam. ÃÓaÇkà tu yadi nÃma jÃtu jÃyate, evam api tannirÃkaraïÃrtham apavÃdasadbhÃvÃbhÃvÃv anusartavyau, na saævÃdaguïaj¤Ãne. tadu[303]pek«ÃyÃæ hi prÃmÃïyam eva nÃvati«Âheta. guïasaævÃdaj¤Ãnayor apy evam eva, sÃpek«atvena prathamaj¤Ãne prÃmÃïyaÓaktyÃdhÃnÃ[304]Óakter apy[305]anavasthÃpÃtÃd ity etat parastÃt prapa¤cayi«yata iti. evaæ tÃvat prak­tÃbhiprÃyo vyÃkhyÃta÷. api{1,90}ca sarvabhÃvÃnÃm eva svakÃryajananaÓaktir asatÅ nÃnyena kriyeta. abhivyaktimÃtrakaraïÃt. nanv Ãturasya rogÃpah­taÓakter asaty eva bhojanÃdiÓaktir bhe«ajabhedair ÃdhÅyate. maivam. tirohitÃbhivyakte÷. itarathà pÆrvaÓaktivinÃÓÃpÆrvotpÃdadharmikalpanÃbhir atigauravaæ bhavet. ata eva na«ÂaÓaktÅnÃæ bhe«ajabhedair api na pratÅkÃra÷. asatÅ tu Óaktis te«Ãm api janyetaiva, aviÓe«Ãt. ata÷ sarve bhÃvÃ÷ svahetubhya÷ Óaktimanto jÃtà eva kutaÓcidÃgantukÃd dhetos tirohitaÓaktaya÷ sÃmagrÅviÓe«air abhivyaktaÓaktaya÷ kÃryam Ãrabhante. na caivaæ j¤Ãne 'py abhivyaktyapek«Ã sambhavati, arthÃvagrahÃd, rÆpÃntareïa j¤ÃnasyÃnirÆpaïÃd utpattÃv evÃ[306]rthaparicchitter avaÓyambhÃvÃd iti || 47 || __________NOTES__________ [300] j¤Ã (KA, KHA) [301] m apramÃïaæ bha [302] bhÃvÃt tad asau [303] da (GA) [304] na (KA) [305] vyava (KHA) [306] va pa (KHA) ___________________________ nanu svata÷prÃmÃïyavÃdinÃpi guïavadindriyÃdikÃraïikaiva pramÃïotpattir ÃstheyÃ. tad yadi guïÃ÷ pramÃïotpattau kÃraïam. evaæ sati tatkÃrye 'py arthaniÓcaye tadadhÅnataiva yuktÃ. tadÃyattaprÃmÃïyÃÓrayaïÃd, ata Ãha -- #<ÃtmalÃbha >#iti. ayam abhiprÃya÷ -- pramÃïotpattÃv api na guïà guïà ity evÃpek«yante; kin tu do«anirÃkaraïaupayikatayÃ. do«Ã hi pramÃïotpattiæ vighnanti. te guïair utsÃrità na tÃæ vihantum utsahante iti. ata evÃsatsv api vakt­guïe«u kÃruïikatvÃdi«u vede do«ÃbhÃvamÃtrÃd eva prÃmÃïyaæ sidhyati. api ca kÃraïaæ nÃma guïa÷ pramÃïotpattau. naitÃvatà pramÃïakÃrye 'py arthaniÓcaye tadapek«Ã yuktÃ. ÃtmalÃbhamÃtra eva hi bhÃvÃ÷ kÃraïam apek«ante, na kÃryani«pattau. na hi m­tpiï¬adaï¬ÃdikÃraïÃpek«o janmani ghaÂa iti udakÃharaïe 'pi tasya tadapek«Ã d­«ÂÃ. labdhÃtmanas tu svayam eva kÃraïanirapek«Ã prav­ttir avagatÃ. ata÷ sarvathà tÃvadarthavyavasthÃpanÃyÃm anyÃn apek«am eva pramÃïam iti siddham iti || 48 || svato 'satÅ Óaktir anyena kartuæ na Óakyata iti yad uktaæ tat prapa¤cayati -- ##ti tribhi÷. ayam abhiprÃya÷ -- prÃmÃïyasya hy anyÃnapek«atvam{1,91}eva nibandhanam. yadi jÃte 'pi vij¤Ãne kÃraïaguïÃvadhÃraïÃdhÅnaæ prÃmÃïyaæ bhavet, tata÷ Óuddhij¤ÃnotpÃda÷ kÃraïÃntarÃt pratÅk«itavya÷. tasyÃ÷ Óuddher aparicchinnÃyà asatsamatvÃt tasyÃpi Óuddhij¤Ãnasya kÃraïaÓuddhau satyÃæ tasyÃ÷ Óuddher j¤Ãne ca sati pramÃïatà bhavati. evam eva mÆlakÃraïaÓuddhij¤ÃnasyÃparÃparaÓuddhij¤ÃnÃpek«ÃyÃm anavasthÃpÃtÃn na katha¤cit prÃmÃïyam Ãpadyata iti || 49-51 || svatas tu prÃmÃïye nÃnavasthety Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ## iti. ayam abhiprÃya÷ -- arthaniÓcayas tÃvajj¤ÃnasvabhÃvÃd eva siddha÷. mithyÃtvaÓaÇkà tu taddhetubhÆtado«Ãj¤ÃnÃd ayatnenaiva nivartate. na hi do«ÃïÃm aj¤Ãnaæ prÃgabhÃvo yatnasÃdhya÷. nanu nÃj¤ÃnamÃtrÃd abhÃva÷ sidhyati. saty api[307]tasmin bhÃvÃt. na ca do«ÃbhÃvÃvadhÃraïam antareïa prÃmÃïyaæ sidhyati. satyaæ, tad api tv ayatnasÃdhyam eva, prÃyeïa tÃvat pramÃtÌïÃm anÃÓaÇka eva j¤Ãnotpattau vyavahÃro d­Óyate. jÃtÃÓaÇkasyÃpi prasiddhà eva ÓaÇkÃnirÃkaraïopÃyÃ÷, dÃhacchedÃdaya÷ svarïÃdÃv iti. tÃvataiva niÓcayotpÃdÃn nÃtidÆragamanam. etac copari«ÂÃd vak«yata eveti || 52 || __________NOTES__________ [307] pi bhÃvÃt tasmin ca na (KA) ___________________________ tasmÃd bodhasvabhÃvÃnubandhi j¤ÃnÃnÃm autsargikaæ prÃmÃïyaæ kÃraïado«ÃrthÃnyathÃtvaj¤ÃnÃbhyÃm apodyata ity upasaæharati -- ##iti. arthÃnyathÃtvaj¤Ãnaæ{1,92}ca dvedhÃ. naitad evam iti pÆrvÃvagatarÆpopamardanena, tattvaprakÃÓanena vÃ. hetavo j¤ÃnÃnÃm indriyÃdaya÷. te«u vÃtÃdisamutthÃstimirÃdayo do«Ã÷ tajj¤Ãnenotsargata÷ prÃpnuvatÅ pramÃïatÃpodyata iti || 53 || yatpunaraprÃmÃïyam avastutvÃn na kÃraïair janyata ity uktaæ, tat pariharati -- ##iti. yadi nÃma tredhà bhinnam aprÃmÃïyaæ tata÷ kiæ jÃtam ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- trividhaæ khalv aprÃmÃïyaæ j¤ÃnÃbhÃvasaæÓayaviparyayai÷. tatra saæÓayaviparyayau prati avastutvÃd iti hetur asiddha÷, j¤ÃnÃtmakavastutvÃt tayor iti || 54 || j¤ÃnaprÃgabhÃvas tv avastutayà siddha eva. na cÃsmÃkam apy asau do«air janyate, j¤ÃnakÃraïÃbhÃvÃd eva tvaduktivat tatsiddhe÷. atas tasminn akÃraïake sÃdhyamÃne siddhasÃdhyataivetyabhiprÃyeïÃha -- ##iti. na cÃprÃmÃïyaÓabda[308]vÃcyatÃmÃtreïa saæÓayaviparyayayor apy akÃraïakatvaæ Óakyam anumÃtum, aj¤Ãnavad, vÃco 'pi goÓabdavÃcyatayà vi«ÃïitvÃpa[309]tter iti || 55 || __________NOTES__________ [308] bdà (KHA) [309] tvÃnumÃnÃpatte÷ (GA) ___________________________ nanv iyam anavasthà prÃmÃïya iva parÃÓraye 'prÃmÃïye 'pÅ«yamÃïe Ãpadyata eva, pÃratantryaæ hy anavasthÃm ÃpÃdayati. ata÷ ko viÓe«a÷, ata Ãha -- ##iti. asyÃrtha÷ -- svata÷prÃmÃïyavÃdinÃæ mÅmÃæsakÃnÃæ do«ato 'pramÃïatve nÃnavasthà bhavati. do«e«u j¤Ãtavye«u yathà guïaj¤Ãne 'navasthÃpÃditeti || 56 || {1,93} svata÷prÃmÃïyavÃdinÃm iti cÃnavasthÃparihÃrabÅjam uktaæ, taduddhÃÂayati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- sajÃtÅyÃpek«ÃyÃæ hy anavasthà bhavati. yathÃ[310]prÃmÃïyasya pramÃïÃpek«ÃyÃm uktam. aprÃmÃïyaæ tu svata÷ pramÃïena naitad evam iti sÃk«Ãd viparyayaj¤Ãnena yatra tÃvadavagamyate, tatra laghutaram eva g­hÅtam iti na parÃÓrayatvamÃtram anavasthÃm ÃpÃdayatÅti. nanu svata÷prÃmÃïye pÆrvam api j¤Ãnam utpannam asandigdham iti kim apramÃïaæ bhavi«yati yena pareïa pÆrvaæ bÃdhyate. tenaiva tu kiæ na paraæ bÃdhyate, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam, utsargata÷ pÆrvasyÃpi prÃmÃïyaæ prÃptam evÃpavÃdabhÆtena tÆttareïa bÃdhyamÃnaæ tadapramÃïaæ bhavati. yat tu tenaiva kiæ nottaraæ bÃdhyata iti. tan na, na hÅcchÃmÃtreïa bÃdhyabÃdhakabhÃvo vyavasthÃpyate. yad dhi yadbÃdha[311]kam avabhÃsate tat tasya bÃdhakam abhidhÅyate. nacÃnÃgatottarabÃdhakarÆpeïa pÆrvam avabhÃsata iti nacÃnÃgatabÃdhenety atraiva vak«yati. uttarasya tu pÆrvaj¤ÃnabÃdham antareïotpattir eva na sambhavati. utpannaæ ca tat. atas tad eva pÆrvasya bÃdhakam. tac ca svata eva pramÃïam iti na kÃcidanavastheti || 57 || __________NOTES__________ [310] pramÃïasya (GA) [311] dhamÃnam a (KA) ___________________________ nanv astu sÃk«Ãd viparyayaj¤Ãnena pareïa pÆrvasya bÃdha÷, ubhayor api samÃnavi«ayopanipÃtÃt. yatra tÆttaraæ kÃraïado«avi«ayaæ bhavati, tatra vi«ayabhedÃn na bÃdho yukta iti duruktaæ hetÆtthado«aj¤ÃnÃt prÃmÃïyam apodyata ity ata Ãha -- ##ti ## 'ntena. ayam abhiprÃya÷ -- yady api du«ÂakÃraïabodhe vi«ayabheda÷ pÅtaÓaÇkhÃdivibhrame«u, tathÃpy arthÃt tulyÃrthatÃæ prÃpya bÃdho bhavaty eva. ÓaÇkhe hi pÅta iti vidite parataÓ ca j¤ÃnakÃraïado«e 'vagate 'rthÃt pÅtimà ÓaÇkhasya pratik«ipto bhavati. yatkÃraïÃdhÅnÃtmalÃbhaæ hi yat kÃryaæ, tat taddo«e du«yati. e«a ca j¤Ãnasya do«a÷ yadanyathÃsthitasyÃnyathÃprakÃÓanam. ata÷ kÃraïado«e 'vagate 'rthÃnyathÃtvam evÃvagataæ bhavati. evaæ ca{1,94}sÃk«Ãdviparyayaj¤Ãnena tulyatvam iti. atraiva vaidikanyÃyam udÃharati -- ##iti. darÓapÆrïamÃsayo÷ kratvarthena camasenÃpÃæ praïayane vihite bhavaty aparo guïaphalasambandhavidhi÷. yathà godohanena paÓukÃmasya praïayed iti. asyÃrtha÷ -- godohanena paÓÆn bhÃvayed iti. tad idaæ puru«Ãbhila«itapaÓvartha[312]tayà puru«Ãrtham eva[313]sad godohanaæ kratvarthasya camasasya bÃdhakam i«yate. tatrÃpi ca sphuÂo vi«ayabheda÷. kratÆpakÃro hi camasasya sÃdhya÷. paÓavo godohanasyÃrthÃd eva tulyÃrthatayà tatrÃpi bÃdho vak«yate. godohanaæ hi dravyam. na tat kriyÃm anÃÓritam udÃsÅnaæ phalaæ bhÃvayitum alam iti yÃækäcit kriyÃm ÃÓrayatayà samÅhamÃnaæ sannihitaæ kratvarthamapÃæ praïayanaæ g­hïÃtÅti tadÃÓritena paÓavo bhÃvayitavyà iti ÓÃstrÃrtho 'vati«Âhate. evaæ ca tenaiva kratvarthamapÃæ praïayanaæ siddham iti camaso nivartate. nanv asÃv eva kratau viniyukta iti kathaæ tatparityÃgena godohanena kratÆpakÃro bhÃvyate. satyam. paÓukÃmaprayoge tu kratur api godohanam eva svopakÃrasÃdhanatayÃnujÃnÃti. kÃryÃrtho hi svaguïaæ pratyÃdara÷, na svÅyatayÃ. tac ca kÃryaæ phalÃrthatvÃd eva godohanÃd ÃsÃditaæ kratuneti kim Ãdareïa svaguïe. Ãha ca -- __________NOTES__________ [312] rthaæ [313] va go (GA) ___________________________ sarvasyaiva hi kÃryÃrtha÷ svaguïagrahaïÃdara÷ | anyÃrthaguïasiddhe tu kÃrye 'syÃ÷ svaguïena kim || iti. tad iha yathà puru«Ãrthenaiva guïena bhinnavi«ayo 'pi kratvarthaÓ camaso 'rthÃt tulyÃrthatayà bÃdhyate, evam atrÃpÅti na do«a iti || 58 || kim e«a evotsarga÷ yat sarvadà pareïa pÆrvaæ bÃdhyate. nety Ãha -- ##ti. yadi tatra du«ÂakÃraïabodhe naitad evam iti viparyaye và parà bÃdhadhÅr na bhavati kÃraïado«aj¤Ãnaæ vÃ, tadà pÆrvasya bÃdho bhavati na tv anyatheti. athobhayor anyatarodbhÆtau kiæ nÃma bhavi«yati, ata Ãha -- ##iti. tadà bÃdhake sÃpavÃde prathamam eva nirapavÃdam autsargikaæ prÃmÃïyaæ labhata iti || 59 || {1,95} nanu pramÃïena satà t­tÅyena bÃdhakaæ bÃdhyate. tad eva tu kathaæ pramÃïam ata Ãha -- ##iti. sarvaæ khalu vij¤Ãnaæ jÃtaæ svata eva pramÃïam avij¤ÃyamÃnado«am. tathà ca t­tÅyam. atas tena bÃdhakabÃdhane k­te bhavaty Ãdyasya mÃnateti. nanv asatsv api[314]do«e«u do«ÃÓaÇkà yathà Ãdime jÃtÃ, evam antime 'pÅti prÃmÃïyaæ nÃvati«Âhate, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- jÃte do«aj¤Ãne sambhÃvità do«Ã÷ prÃmÃïyaæ vighnanti. t­tÅye tu do«aj¤Ãnaæ na tÃvadutpannam. ÓaÇkà tu notprek«ÃmÃtreïa kartum ucitÃ, sarvavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt. __________NOTES__________ [314] «ÃÓa ___________________________ ata eva ca gÅtÃsu naraæ nÃrÃyaïo 'bravÅt | nÃyaæ loko 'sti kaunteya na para÷ saæÓayÃtmana÷ || iti. yasya tu t­tÅye vij¤Ãne do«aj¤Ãnaæ bÃdhaka[315]j¤Ãnaæ và jÃyate, tasyÃs tu caturthaj¤ÃnÃ[316]vasÃno nirïaya÷. na tv etad evaæ, prÃyeïa hi prathamaj¤Ãnajanmany eva nirapavÃdo nirïayo d­Óyate. kvacit tu bÃdhakÃ[317]vasÃnas t­tÅyaj¤Ãnodayo 'pi nÃtipracura÷. natarÃæ carurthaj¤Ãnajanma. saty api tu tasmin na svata÷prÃmÃïyaæ vihanyate ity evam paratayaivedam asmÃbhir uktam. astu caturthaj¤ÃnÃn nirïaya iti vÃrttikakÃro 'py ata eva evaæ tricaturaj¤Ãnajanmana iti vak«yatÅti. kiæ puna÷ kÃraïam anutpanne do«aj¤Ãne nÃÓaÇketi. na hi prayojanÃnuvartÅni pramÃïÃni. d­«ÂavyabhicÃrasya hi pramÃtur ekatrÃpi nÃÓvÃso bhaved yadi caivam ucchidyante vyavahÃrÃ÷. kÃmaæ pramÃïato hi te parinisti«Âhanti. na tebhya÷ pramÃïam ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yÃvad dhi do«ÃïÃm abhÃvo nÃvadhÃryate, tÃvat pramÃïetarasÃdhÃraïadharmadarÓino bhavaty ÃÓaÇkà pramÃïavatÅ. do«ÃbhÃvÃvadhÃraïe tu jÃte tÃnÃÓaÇkamÃnasyÃbhÃvavirodha eva.[318]arthendriyÃdayo hi j¤ÃnakÃraïam. taddo«Ã dÆratvatimirÃdaya÷. tad yathà dÆre santastaravo vanam ity ekÃkÃratayà parig­hÅtÃ÷ sannikar«e nÃnà d­Óyante. tadà dÆratvado«Ãd ekatvabuddhir upajÃteti niÓcÅyate. nÃnÃtvabuddhes tu na kaÓcid do«o d­Óyata iti katham ÃÓaÇkyate.{1,96} evaæ santamase gavyaÓvabhrame sa eva do«a÷. divà tu goj¤Ãne na kaÓciddo«a÷ sambhÃvyata iti tatpramÃïam. evaæ cak«urÃdido«ÃïÃæ timirÃdÅnÃm abhÃve 'vagate ni«pramÃïikaiva do«ÃÓaÇkÃ. yatrÃpi sÃd­ÓyacalatvÃdayo vi«ayado«Ã bhrÃntihetava÷, tatrÃpi bhedakadharmÃvadhÃraïe niÓcalatve 'vagate ca na kÃcid do«ÃÓaÇketi na tatsamayabhÃvino j¤ÃnasyÃprÃmÃïyam iti || 60 || __________NOTES__________ [315] ko và ___________________________ [316] nÃn nirïaya÷ (KA); nÃd j¤Ãnodayo nirïaya÷ (KHA) [317] kÃdhÅnas t­ (KA) [318] Ãtme (KHA) ___________________________ evaæ tricaturair eva j¤Ãnair do«ÃbhÃvasiddher na tato 'dhikà mati÷ prÃrthanÅyà prÃmÃïyasiddhaye, yenÃnavasthà bhavet. yÃvad eva tu t­tÅyaæ caturthaæ và j¤Ãnam utpannaæ, tÃvad evaikaæ pÆrvam uttaraæ và nirapavÃdaæ svata÷prÃmÃïyam Ãpadyata ity Ãha -- ##iti || 61 || samadhigataæ tÃvat sarvapramÃïÃnÃæ svata÷pramÃïatvaæ do«ataÓ cÃpramÃïatvam iti. prak­tam idÃnÅæ vedÃnÃæ prÃmÃïyaæ yathà sidhyati tathà pratipÃdanÅyam. tadarthaæ ca vaktradhÅnà eva Óabde do«Ã na svÃbhÃvikà ity Ãha -- #<Óabda># iti. ayam abhiprÃya÷ -- yadà vaktradhÅnÃ÷ Óabde do«Ã iti samadhigataæ bhavati, tadà vede vaktur abhÃvÃn nirÃÓrayà do«Ã na sambhavantÅti nirapavÃdaæ prÃmÃïyam upa[319]pannaæ bhavati vedÃnÃm. sthitaæ cedaæ yat parÃdhÅna÷ Óabde do«a iti, sa hi nÃ(?rthÃ/rtha)saæsparÓÅti pÆrvam upapÃditam. puru«a eva bhrÃmyann anyad anyathà buddhvà tathaiva parasmai[320]pratipÃdayan Óabdaæ dÆ«ayati. kvacic cÃnyathaiva j¤Ãtvà vipralipsayÃnyathà vadati, tatrÃpi tadadhÅnaiva Óabde do«Ãvagati÷. sthÃnakaraïÃdido«Ãd và kalÃdhmÃtÃmbÆk­taiïÅk­tÃdido«adu«Âa÷ Óabdo lak«yate. sarvathà parÃdhÅna eva Óabde do«Ãvagama÷, na punar asurabhigandhavat svabhÃvadu«Âa÷ Óabda iti. sa idÃnÅæ vaktradhÅno do«o guïavadvakt­prayukte và kvacit pauru«eye vÃkye na bhavatÅty Ãha -- ##iti || 62 || __________NOTES__________ [319] tpannaæ (KA) [320] kathaya¤ chabdaæ (KHA, GA) ___________________________ {1,97} nanu vakt­guïà vaktary eva do«ÃnutsÃrayanti, kathaæ tair nirastai÷ Óabdo nirdo«o bhavaty ata Ãha -- ##iti. uktaæ vakt­do«Ã eva Óabdaæ dÆ«ayantÅti. sa ced guïair utsÃrito do«a÷, ka÷ prasaÇga÷ Óabde do«ÃïÃm. na hi vaktaryanÃÓritÃnÃm eva do«ÃïÃæ Óabde saÇkrÃnti÷ sambhavatÅti phalata÷ saÇkrÃntivÃcoyuktir iti. vaktrabhÃvÃd eva và nirÃÓrayà do«Ã notsahante bhavituæ nityavedavÃkya ity Ãha -- ##ti. do«ÃbhÃvÃc ca na svata÷prÃmÃïyaæ vedÃnÃæ vihanyata iti bhÃva÷ || 63 || nanv aÇgÅk­taæ tÃvad bhavatÃpi puævÃkye«u guïebhyo do«ÃbhÃva iti. evaæ ca kuto 'yaæ viveka÷ do«anirÃkaraïa eva guïà vyÃpriyante na tu prÃmÃïya iti, ata Ãha -- ##iti. ayam artha÷ -- satyaæ pauru«eyavÃkye«u do«ÃbhÃvaguïÃtmakam ubhayaæ d­Óyata eva. yathà tu guïato na prÃmÃïyaæ tathà prÃmÃïyaæ prÃguktam eva anavasthà hi tathà syÃd iti. ato do«ÃbhÃvamÃtraupayikà guïà na svarÆpeïa prÃmÃïya upayujyanta iti || 64 || etad evopasaæharati -- ##iti. aprÃmÃïyasya hi dvayaæ kÃraïaæ kÃraïado«aj¤Ãnaæ bÃdhakapratyayo vÃ. guïanirÃk­te«u ca do«e«u puævÃkye«u nobhayam api sambhavati. na hy asanato do«Ã grahÅtuæ Óakyante. na cÃdu«ÂakÃraïajanitasya j¤Ãnasya bÃdhaka÷ pratiti«Âhati. ato 'prÃmÃïyasya yat kÃraïadvayaæ tadasattvÃd utsargata÷ prÃmÃïyam anapoditam iti || 65 || asati cÃpavÃde na pratyayajanakatvenotsargata÷ prÃptaæ prÃmÃïyaæ puævÃkyÃnÃm apanÅyata ity Ãha -- ##iti. atra codayati -- ##{1,98}iti. yady ÃptavÃkye«u guïanibandhano do«ÃbhÃva÷, evaæ tarhi guïaj¤ÃnÃdhÅna iva prÃmÃïye 'navasthaiva. ka÷ khalv atra viÓe«a÷, guïaj¤ÃnÃdhÅnaæ và prÃmÃïyaæ tadadhÅno và do«ÃbhÃva iti. yad eva hi do«ÃbhÃvaæ grahÅtuæ guïaj¤Ãnam apek«yate, tasyaiva hi guïaj¤ÃnÃdhÅno do«ÃbhÃva÷, tasyÃpy evam iti saiva pÆrvoktÃnavasthÃ. tathaÓ ca prÃmÃïyotkhÃtir iti || 66 || pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yadi j¤Ãtà eva guïà do«ÃnutsÃrayeyu÷, evam anavasthà bhavet. na tv etad evam iti. kathaæ nÃma vyÃpriyante ata Ãha -- ##iti. sanmÃtratayà guïà do«ÃnutsÃrayanti.[321]ato 'santo do«Ã na j¤Ãtà iti sahajaæ prÃmÃïyam avati«Âhata iti || 67 || __________NOTES__________ [321] ta ___________________________ tad evaæ tÃvad guïanirÃkÃryado«e«v api puævÃkye«u do«aparihÃra ukta÷. akart­sand­bdhe tu vede nirÃÓrayà do«Ã÷ ÓaÇkÃm api nÃdhirohantÅtyaprÃmÃïyaÓaÇkÃpi nÃsty[322]evety Ãha -- ##ti. prÃmÃïyasyautsargikasyÃprÃmÃïyam apavÃdabhÆtaæ tannirmuktir vede laghÅyasÅ na puævÃkyavad guïÃpek«i[323]tayà gurvÅti bhÃva iti || 68 || __________NOTES__________ [322] stÅtyà [323] k«a (KA) ___________________________ yata÷ puævÃkye«v api na guïÃpek«aæ prÃmÃïyam, ato na ÓabdÃnÃæ pramÃïatà vaktradhÅnÃ. tadguïÃpek«ÃyÃæ tu tadadhÅnatà bhavet. na caitad evam iti varïitam eva. ato yad naiyÃyikÃdibhi÷ prÃmÃïyasiddhyarthaæ vede vaktur upÃsanaæ k­taæ maheÓvareïa vedÃ÷ praïÅtà ity ÃÓritaæ tad ayuktaæ, do«ÃbhÃvÃd eva te«Ãæ svata÷ prÃmÃïyasiddher ityabhiprÃyeïÃha -- ##iti ##antena.{1,99}apramÃïatvÃnuguïaiva do«ÃÓaÇkÃm upajanayantÅ kart­kalpanety Ãha -- ##ti || 69 || ata eva ca yad api nÃstikair ÃptÃpraïÅtatvenÃprÃmÃïyaprasa¤janaæ k­taæ, tad apy atra nitye vede do«Ãya na jÃyata ity Ãha - ##[324]##ti. ayam abhiprÃya÷ -- pauru«eyavÃkyam ÃptÃpraïÅtatvena du«yati. tad dhi tadapraïÅtam arthÃdanÃptapraïÅtaæ bhavet. tataÓ ca taddo«adu«Âam apramÃïaæ bhavet. nityaæ tu yadi nÃmÃptÃpraïÅtam, evam api nirdo«am eveti na tasyÃptÃpraïÅtatvena prÃmÃïyaæ vihanyate. pauru«eyam api hi nÃptÃpraïÅtatvenÃpramÃïam, api tu anÃptapraïÅtatayÃ. sà ca nitye nÃstÅti kim apramÃïaæ bhavi«yatÅti. nanu vyÃptibalena parair ÃptÃpraïÅtatvenÃprÃmÃïyaæ sÃdhitaæ bÃlÃdivÃkyanidarÓanena yad vÃptenÃpraïÅtatvÃd ity atra. ato hetudo«Ã eva viruddhÃsiddhÃdayo 'bhidhÅyantÃm. kiæ svagotrÃnusÃriïà vacanena, ata Ãha -- ##iti. na paramasya prayogasya, sarve«Ãm eva prayogÃïÃm uttaratra pratisÃdhanaæ vak«yÃma eva codanÃjanità buddhir ityÃdinÃ. ata÷ pratihetuviruddhà aprÃmÃïyahetava÷ saæÓayajanakatayà nÃprÃmÃïyaæ niÓcÃyayanti yadi tulyabalÃ÷. atha tu prÃmÃïyahetavo balÅyÃæsa÷, tatas tadbÃdhità natarÃmÃtmÃnam aprÃmÃïyahetavo labhanta iti || 70 || __________NOTES__________ [324] ta iti (KA) ___________________________ kathaæ punarÃptÃpraïÅtatvaæ na do«Ãya, Ãpto hi pramÃïenÃrthaæ pratipadya vÃkyam Ãracayati. tac ca mÃnÃntarasaævÃdÃd eva hi pramÃïaæ bhavati. ÃptÃpraïÅtaæ hy[325]asanmÆlapramÃïÃntaraæ kathaæ pramÃïaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- vedavÃkyaæ mÆlÃntarÃnapek«am eva svÃrthe pramÃïaæ, kiæ tasya pramÃïÃntareïa. pauru«eye tu vacasi pramÃïÃntaraæ mÆlakÃraïam iti tat tadabhÃve du«yatÅti || 71 || __________NOTES__________ [325] tva (KHA, GA) ___________________________ {1,100} yat tu asanmÆlÃntarÃïÃm asambhavatsaævÃdÃnÃæ kathaæ prÃmÃïyam iti, tad ayuktam. yenaiva hi kÃraïena pramÃïÃntaramÆlà na codanÃ÷, tena yeyam asaÇgatis tÃsÃæ pramÃïÃntarai÷, saiva sutarÃæ prÃmÃïyakÃraïam. ata eva arthe 'nupalabdhe iti vak«yati. aprÃpte ÓÃstram arthavad iti ca. pramÃïÃntaramÆ[326]latve 'nuvÃdatvam evÃsÃm Ãpadyate, na prÃmÃïyam. na hi no gant­mÃtraæ pramÃïam ityabhiprÃyeïÃha -- ##ti. || 72 || __________NOTES__________ [326] prÃptavi«ayatve (KHA) ___________________________ yad api tÃvat pramÃïÃntaragocarÃrthaæ puævacanaæ, tasyÃpi prÃmÃïye na saævÃda÷ kÃraïam. kimaÇga puna÷ pramÃïÃntarÃgocarÃrthÃnÃæ vedavÃkyÃnÃm ityabhiprÃyeïÃha -- ##ti. tad api svata eva pramÃïam iti bhÃva÷. nanv eka evÃrtho 'nekebhya ÃptavÃkyebhyo 'vagamyate. sarvÃïi ca tÃni pramÃïÃni. yathà -- a«Âavar«aæ brÃhmaïam upanayÅta garbhëÂame 'bde[327]kurvÅta brÃhmaïasyopanÃyanam __________NOTES__________ [327] và ___________________________ iti ca. ata÷ katham ucyate pramÃïÃntarÃgocarÃrthatvam eva prÃmÃïye kÃraïam iti, ata Ãha -- ##iti. ekÃrthopanipÃtinÃæ hi vrÅhyÃdÅnÃæ vikalpo vak«yate ekÃrthÃs tu vikalperan (12.3.10) iti. ato 'trÃpi pramÃt­bhedÃd vyavasthitavikalpa eva pramÃïÃnÃæ, ÓÃkhÃdivikalpavat. na punaranyonyasaævÃda÷ prÃmÃïye kÃraïam. tathà hi -- gautamÅyagobhilÅye chandogÃnÃæ, yÃj¤avalkÅyaæ vÃjasaneyinÃæ pramÃïaæ vikalpyatvÃt. vikalpanÅyatvÃd ekaikaæ sm­tivÃkyam ekaikasya pramÃtur bodhakaæ na tv anyonyasaævÃdÃt[328]prÃmÃïyam, dharmadroïÃdhyÃyinÃm api nÃnyonyasaævÃda÷ prÃmÃïye kÃraïam. ekasmÃd dhi tam arthaæ viditavato 'nyadanuvÃda eva. anyasyaiva tu tat pramÃïam. evaæ bhi«agvidyÃsv api darÓayitavyam iti || 73 || __________NOTES__________ [328] da÷prÃmÃïye kÃraïam. dha (KHA, GA) ___________________________ {1,101} yatra tarhi pramÃtur ekasyaivaikÃrthagocarà nÃnÃpramÃïai÷ paricchedà jÃyante tatra katham. yathà kaÓcid dÆre santam agniæ prathamam ÃptavÃkyÃd avagacchati, punaÓ copasarpan dhÆmÃd anuminoti, tata÷ punaratyantam ÃsÅdan pratyak«ayati. tatra hi sarvÃïy eva pramÃïÃni, parasparasaÇgatÃrthÃni ca. ata÷ kathaæ na saævÃda÷ prÃmÃïye kÃraïam ity ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yadi tÃvadanadhikavi«ayÃïy eva tÃni sarvÃïi, tata ekam eva tatrÃdyaæ pramÃïam. itarÃïi tv anuvÃdabhÆtÃni. nacaitÃny anadhikavi«ayÃïi. na hy asÃv artha÷ pÆrveïa pramÃïena tathÃvagata÷ yathottarair avagamyate, uttarottarakÃlasambandhÃtirekÃt. api cÃptavÃkyÃt parvato 'gnimÃn iti sÃmÃnyato 'vaga[329]myate. punas tadekadeÓaviÓe«o[330]dhÆmÃnumÃnÃd avagamyate. asÃdhÃraïadhÆmadarÓanÃc ca këÂhÃdibhedabhinna÷ pratyak«eïa ca samunmÅ[331]litÃkhilaviÓe«o[332]viÓadataramayam ity aparok«am avasÅyate ity adhikÃdhikavi«ayÃïÃæ na saævÃdata÷ prÃmÃïyam iti || 74 || __________NOTES__________ [329] gate [330] «o 'nu [331] dità [332] «o 'pi vi (KHA) ___________________________ saævÃdanibandhane ca prÃmÃïye 'navasthÃpadyata ity Ãha -- ##ti || 75 || nanv avisaævÃdi j¤Ãnaæ pramÃïam arthakriyÃsthitiÓ cÃvisaævÃda iti jÃtÃyÃm arthakriyÃyÃæ kiæ pramÃïÃntarÃpek«ayÃ. yathÃhu÷ -- pramÃïam avisaævÃdi j¤Ãnam arthakriyÃsthiti÷ | avisaævÃdanam iti. pratyak«am anumÃnaæ ca dve eva pramÃïe iti pratij¤Ãya na hy ÃbhyÃm arthaæ paricchidya pravartamÃïo 'rthakriyÃyÃæ visaævÃdyate iti ca. ato 'rthakriyÃvasÃnaiva pramÃïasthitir iti na j¤ÃnÃntarÃpek«ÃyÃm anavasthÃ. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- arthakriyÃj¤Ãnam api[333]na tÃvadapramÃïam[334]arthakriyÃæ vyavasthÃpayitum{1,102}alam iti tatprÃmÃïyÃrtham aparÃparÃrthakriyÃnusaraïenÃnavasthaiva. yadi tv anapek«itaj¤Ã[335]nÃntaram eva tat pramÃïam, evaæ sati prathamam arthaj¤Ãnam eva kim anapek«aæ na pramÃïam i«yate. na hy anayor avabodharÆpatve 'saæÓayÃtmakatve ca[336]kaÓcid viÓe«o d­Óyate. api ca pramÃïenÃrthaæ paricchidya pravartamÃno 'rthakriyÃyÃm avisaævÃdaæ manyate. tatrÃrthakriyÃsthite÷ prÃgavisaævÃdÃnavagater na prÃæÃïyaniÓcaya iti kathaæ prav­tti÷. aprav­ttasya vÃ[337]katham arthakriyÃsthiti÷. tad ihobhayasminn anyonyÃdhÅne duruttaram itaretarÃÓraya(tva)m. atha sandehÃd eva prav­tto 'rthakriyÃsthityà avisaævÃdaæ buddhvà prÃmÃïyaæ manyate, k­taæ tarhi pramÃïena. arthakriyÃrtham eva hi tad arthyate. sà cet sandehÃd eva jÃtÃ, sa eva sÃdhÅyÃn. tasyaiva vyavahÃraupayikatvÃt. ato yad apy uktaæ hitÃhitaprÃptiparihÃrayor niyamena samyagj¤ÃnapÆrvakatvÃd avidu«Ãæ tadvyutpÃdanÃrthaæ pramÃïaniÓcayapraïayanam iti, tad apy ayuktam. atatpÆrvakatvÃt tayo÷. api cÃsmin mate sak­jjÃtavina«Âe«u vidyudÃdibhÃve«u na kÃcidarthakriyà jÃteti tajj¤Ãnaæ pramÃïaæ na syÃt. atha[338]tatrÃpi Óabdaprayogo 'rthakriyety ucyate, tarhi nirvikalpake aprÃmÃïyaprasaÇga÷. tasmÃd avisaævÃdi pramÃïam iti manyÃmaha eva. arthakriyÃ[339]sthitis tu avisaævÃda iti na m­«yÃmahe. arthÃnyathÃtvahetÆtthado«aj¤ÃnÃbhyÃm eva tÆtpannasya j¤Ãnasya visaævÃda÷. tadabhÃvÃc cÃvisaævÃda÷. tÃvatà ca prÃmÃïyam iti siddhaæ na saævÃdÃpek«aæ prÃmÃïyam iti || 76 || __________NOTES__________ [333] pi tÃvadapra [334] ïaæ nÃrtha (GA) [335] pramÃïÃnta (KA) [336] và [337] ca (KHA) [338] thavà ta (GA) [339] yà tu avi (KA) ___________________________ api ca saævÃdÃpek«iïi prÃmÃïye Órotrajà buddhir indriyÃntarajanyÃbhir buddhibhir asaævÃdÃd apramÃïam Ãpadyate ity Ãha -- #<Órotre>#ti. yadi tv asyÃ÷ Órotraj¤ÃnÃntarasaævÃdÃd[340]eva prÃmÃïyam i«yate, tathà sati vede 'pi tattadvÃkyoccÃraïÃnugÃminÅ Óatak­tvo buddhir utpadyata iti sÃpi nÃpramÃïam ity Ãha -- ##{1,103}iti. pramÃïÃntarajanyà tu saævÃdabuddhir na paraæ vede, Órotre 'pi pratyak«e ca nÃstÅty uktam evety Ãha -- ##ti || 78 || __________NOTES__________ [340] dÃt prà (KHA) ___________________________ tad evaæ sthite yady ekendriyÃdhÅnaj¤ÃnasaævÃdÃt Órotraæ pramÃïam ity ucyate; evaæ sati vede 'pi[341]tattadvÃkyodbhÃvitabuddhisaævÃdÃd durvÃraæ prÃmÃïyam ity Ãha -- ##ti. paunaruktyaæ tv atrÃnavahità manyante iti, kiæ tadÃk«epaparihÃrÃbhyÃm iti || 79 || __________NOTES__________ [341] tadvà (KA) ___________________________ yata ete saævÃdÃpek«iïi prÃmÃïye do«Ã÷, tasmÃd vimucya saævÃdagrahaïaæ yadutpannaæ d­¬ham asandigdhaæ j¤ÃnÃntareïa ca naitad evam iti na visaævÃdyate. vij¤Ãnaæ viÓi«Âavi«ayaæ j¤Ãnam, adhikavi«ayam iti yÃvat. etena smaraïaæ vyavacchinatti. tad dhi pÆrvaj¤ÃnÃd aviÓi«Âam anadhikavi«ayatvÃt. tad eva pramÃïam ity Ãha -- ##iti || 80 || kva puna÷ pramÃïÃntarÃsa[342]ÇgatÃrthaæ vaca÷ pramÃïaæ d­«Âaæ, yena vedavÃkyÃnÃæ prÃmÃïyam ÃÓrÅyate. pauru«eyaæ hi sarvaæ pramÃïÃntarapratipannÃrtham eva, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃnumÃnasÃdhyaprÃmÃïyÃni pramÃïÃni, yena kva d­«Âam iti paryanuyu[343]jyÃmahe. anumÃne hi d­«ÂÃntÃpek«Ã bhavati. svata eva ca pramÃïÃnÃæ prÃmÃïyam iti na te«Ãm anumÃnena prÃmÃïyaæ sÃdhanÅyam iti. anumÃnena ca prÃmÃïyasÃdhane tasyÃpy anumÃnÃntarÃpek«ÃyÃm anavasthety Ãha -- ##ti || 81 || __________NOTES__________ [342] gocarÃrthaæ (GA) [343] yo (KA) ___________________________ {1,104} atra codayati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yathà apramÃïam apramÃïatayà nÃ[344]vasÅyata iti parÃpek«am, evaæ pramÃïam api pramÃïatayà na prakÃÓata iti tad api parÃpek«am Ãpadyate. na hi pramÃïatvenÃg­hÅtaæ pratyak«Ãdi vyavahÃrÃya[345] kalpate. tadarthaæ ca pramÃïÃnusaraïaæ na vyasaneneti || 82 || __________NOTES__________ [344] nÃdhyava ___________________________ [345] yÃvaka (GA) ___________________________ parihÃrati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yathà aviditasvarÆpaÓaktÅny api cak«urÃdÅndriyÃïi parÃnapek«Ãïy eva k­takÃryÃïi kÃryÃnyathÃnupapattyà paÓcÃd avasÅyante, na caite«Ãæ j¤Ãnaæ kÃryaæ pratyupayujyate, tasya nirapek«air evendriyai÷ k­tatvÃt. evaæ pramÃïam api pratyak«Ãdi pratyayÃntaragrahaïÃt pÆrvaæ svakÃrye vi«ayaparicchede nirapek«am eva saæsthitam atikrÃntaæ svarÆpeïaiva kadÃcid g­hyetÃpi yadi jigh­k«yate. na tu tasya grahaïaæ prÃmÃïya upayujyate. yÃd­Óaæ hi rÆpam asya pratyayÃntareïÃ[346]pi grahÅtavyaæ tenaiva rÆpeïa tat prÃg apy ÃsÅd eva. ghaÂapratyak«eïa hi ghaÂo ghaÂo 'yam iti niÓcitÃ[347]kÃra÷ pravedita÷. tÃvad eva ca tasya pramÃïatvaæ, pramÃïÃntareïÃpi ghaÂo 'munà paricchinna ity eva pravedanÅyam, nÃdhikaæ ki¤cid iti jÃyamÃnam api k­takaram eva tat pramÃïÃntaram. apramÃïe tu pÆrvÃnavagatarÆpaj¤Ã[348]nÃyÃrthavat pratyayÃntaram iti vak«yati. saæsthitam iti pramÃïaparyavasÃnaæ darÓayati. kÃryÃntarani«pattyà hi pramÃïaæ santi«Âhate. saæsthite cÃnarthakaæ pratyayÃntaram iti || 83 || __________NOTES__________ [346] ïa g­hÅtaæ te (KA) [347] tarÆpa÷ pra (GA) [348] j¤Ãpanà (KA) ___________________________ yataÓ ca svarÆpeïa pratyayÃntarai÷ pramÃïam avasÅyate, tac ca svarÆpam avagatapÆrvam eva, ato 'sya pramÃïasya pratyayÃntareïa j¤ÃyamÃnatvaæ na prÃmÃïya{1,105}upayujyate. idaæ hi tasya prÃmÃïyaæ yat svavi«ayaprakÃÓanaæ, tac ca pÆrvasmÃd eva svasmÃllabdham ity anarthakaæ pratyayÃntaram ity uktam evÃrthaæ vyaktÅkartum Ãha -- ##ti || 84 || apramÃïe tu pratya[349]yÃntaram arthavad iti yuktaiva tatra tadapek«ety Ãha -- ##iti.[350]ayam artha÷ -- apramÃïaæ hi svarÆpeïÃrthaæ g­hïÃti. yÃd­Óaæ hi j¤Ãnasya svarÆpaæ tÃd­Óam evÃrthe 'dhyÃropayatÅti yÃvat. idaæ rajatam iti[351]hi Óuktau rajatÃkÃram apramÃïaæ tÃm api tadÃkÃratayà g­hïÃti. ata eva ca tanmithyà bhavati. tac caitanmithyÃtvam evÃtmano na tenÃtmanà praveditam iti tatpravedanÃya yuktaivÃnyÃpek«Ã. asati hi mithyÃtvagrÃhiïi pratyayÃntare na svÃrthe j¤ÃnasvarÆpÃropo mithyÃtvaæ nivartate. asatyÃæ ca tanniv­ttÃv apramÃïÃd eva prÃmÃïyavyavahÃra÷ pratÃyeta. atas tanniv­ttaye 'rthavat pratyayÃntaram iti || 85 || __________NOTES__________ [349] mÃïÃnta [350] ti. apra (GA) [351] ti Óu ___________________________ kasmÃt puna÷ pratyayÃntarair ag­hÅtaæ mithyÃtvaæ na nivartate, ata Ãha -- ##ti. yÃd­Óaæ j¤Ãnaæ tathÃrtho na bhavatÅti yo 'yam arthasyÃtathÃbhÃva÷ nÃyaæ pÆrveïÃpramÃïenopÃtta÷. aparicchinna iti yÃvat. pramÃïenaiva hi tathÃtvaæ, tasya hi tathÃtvam arthasya kÃryaæ, tac ca tenaiva prakÃÓitam iti na tatra parÃpek«Ã. anyathÃtvaæ tv arthasyÃpramÃïÃd asiddham iti tatra pramÃïÃntaraæ sÃvakÃÓam iti.[352]Ãha -- astu parato mithyÃtvam, evam api na prÃmÃïyaæ codanÃnÃm, anumÃnena mithyÃtvÃvagamÃt. uktaæ hi -- __________NOTES__________ [352] ti. astu (KA) ___________________________ svargayÃgÃdisambandhavi«ayÃÓ codanà m­«Ã | iti, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na yata÷ kutaÓcit parasmÃn mithyÃtvam, api tu tatrÃpy arthÃtathÃbhÃve mithyÃtve 'nyathÃtvavi«ayaiva{1,106} yà dhÅ÷ nedaæ rajatam iti và Óuktir iyam iti và sà kÃraïaæ, du«ÂakÃraïavi«ayà vÃ. yathà vak«yati -- yasya ca du«Âaæ karaïaæ yatra ca mithyeti bhavati pratyaya÷ iti || 86 || kim e«a mantra÷. anumÃnÃd api mithyÃtvam avasÅyamÃnaæ na kadÃcid api nigraha[353]sthÃnam ÃpÃdayatÅti, ata Ãha -- ##ti. cakÃro hetau. nÃyaæ mantra÷. kin tv anumÃnÃn mithyÃtvam avagantum eva na Óakyate, pratihetuviruddhatvÃd anumÃnÃnÃm. nÃstikÃnÃm api cÃbhyupetasvÃgamÃprÃmÃïyaprasaÇgÃc ca. Óakyate hi tadÃgamÃnÃm api vÃkyatvÃdinà mithyÃtvam anumÃtum. codanÃjanitÃsandigdhÃviparyÃsitaj¤ÃnaviruddhÃÓ ca hetavo na prÃmÃïyam ÃcchÃdayitum utsahante codanÃnÃm iti tÃvataiva kÃraïadvayena mithyÃtvaæ g­hyate, na[354]puna÷ paroktaduruktahetusaÇghÃteneti. nanu yad api tadarthÃnyathÃtvaj¤Ãnaæ du«ÂakÃraïaj¤Ãnaæ vÃ, tad api nÃpramÃïaæ mithyÃtvaæ prati«ÂhÃpayati. prÃmÃïyaæ ca pÆrvaj¤ÃnavirodhÃt tasyÃpi duradhyavasÃnam iti kathaæ pÆrvasya mithyÃtvam ata Ãha -- ## iti. tad idam ubhayavidhaæ mithyÃtvagrÃhi j¤Ãnam utpattyavasthitaæ pramÃïam iti mÅyate. yathà pramÃïaæ bhavati tenÃtmanà mÅyata ity artha÷. tat khalÆtpattidaÓÃm adhirƬham iti na tÃvadanutpattilak«aïenÃprÃmÃïyena paribhÆyate. niÓcayatvÃtmakatvÃc ca na saæÓayarÆpeïa. na cÃsya bÃdhakÃntaram upalabhyata iti pramÃïam eva. atas tena Óakyate pÆrvasya mithyÃtvam ÃpÃdayitum. tasyÃpi bÃdhakodaye pramÃïetaravibhÃgo bhaïita eveti sÆktaæ dvedhaiva mithyÃtvam iti || 87 || __________NOTES__________ [353] ham à [354] na pa (KA) ___________________________ yataÓ ca dvedhaiva mithyÃtvam avagamyate na pramÃïÃntareïa, ata÷ parasmà api mithyÃtvaæ pratipÃdayitukÃmenaitad eva mithyÃtvahetudhvayaæ vaktum ucitam. na tv apramÃïasÃdharmyamÃtraprayojakaæ, yathà parai÷ k­tam ity Ãha -- ##iti || 88 || {1,107} ÃgamavirodhaÓ cÃnumÃnenÃprÃmÃïyaæ sÃdhayatÃm ity Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- codanÃjanitaæ j¤Ãnaæ trividhÃ[355]prÃmÃïyarahitaæ svataÓ ca pramÃïam iti sthitam. atas tenaivÃprÃmÃïyapratij¤Ã bÃdhyate. tasmin paripanthini na vÃkyatvÃdÅnÃm aprÃmÃïyena sambandha eva grahÅtum Óakyata iti || 89 || __________NOTES__________ [355] dhado«ara ___________________________ atra ki¤cid ÃÓaÇkate -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- pramÃïaæ saccodanÃjanitaæ j¤Ãnam anumÃnam upam­dgÃti. tad eva tu tatpratihataæ mithyà sat kathaæ tadbÃdhÃya prabhavatÅti. pariharati -- ## iti. ayam abhiprÃya÷ -- mithyà satà codanÃj¤ÃnenÃnumÃnaæ na bÃdhyate. tadabÃdhitena labdhaprati«ÂhenÃnumÃnena mithyà kriyate. atas tanmithyÃtvÃd anumÃnapramÃïatÃ, tatprÃmÃïyÃc ca tanmithyÃtvam (!)itÅteratarÃÓrayam iti. yadi codanÃj¤Ãnasya bÃdhakÃntaraæ bhaved, evaæ tadÃpÃditamithyÃtvaæ nÃnumÃnabÃdhÃya prabhavatÅti itaretarÃÓrayaæ ca nÃÓaÇkyeta. na tv ato bhavaduktÃd anumÃnÃd anyat ki¤cid bÃdhakam astÅty Ãha -- ##ti || 90 || nanu pramÃïÃntaraiÓ codanÃrthasyÃparigrahÃt saævÃdÃbhÃvÃd eva codanÃjanitasya[356]j¤Ãnasya siddhaæ mithyÃtvam iti netaretarÃÓrayam ata Ãha -- ##ti. uktam idaæ na saævÃdanibandhanaæ prÃmÃïyam iti mà bhÆd rasÃdij¤ÃnÃprÃmÃïyÃd abhÃvo rasÃdÅnÃm iti. kathaæ punas te«Ãæ saævÃdata÷ prÃmÃïye 'bhÃvo rasÃdÅnÃm ity ata Ãha ##iti. te«Ãæ rasÃdÅnÃæ jihvÃdibhir eva grahaïaæ niyatam. ata indriyÃntarasaævÃdÃbhÃvÃd rasaj¤ÃnÃprÃmÃïye rasÃdÅnÃm abhÃvo bhaved iti || 91 || __________NOTES__________ [356] sya si (KA) ___________________________ {1,108} yadi tu sajÃtÅyaj¤ÃnÃntarasaævÃdÃd rasaj¤Ãnaæ pramÃïam i«yate, tathà sati dharme 'pi tÃd­g vedotthÃpitaj¤ÃnasaævÃda÷ sambhavatÅty Ãha -- ##ti. idaæ ca saævÃdata÷ prÃmÃïyanirÃkaraïÃrthaæ prÃguktam. idÃnÅm itaretarÃÓrayaprasa¤janÃyocyata iti tÃtparyabhedÃd apaunaruktyam iti. yadi tÆcyate -- asiddham eva naÓ codanÃprÃmÃïyaæ, kathaæ tayÃprÃmÃïyapak«o bÃdhyata iti. tad ayuktaæ. utpadyate khalv api vedavacanaÓrÃviïÃæ nÃstikÃnÃm api dharmÃdharmaviÓe«avi«ayÃvabodha÷. na ca sandihyate syÃd và agnihotrÃt svargo naveti. na ca viparyaya÷. tad idaæ te«Ãm api codanÃjanitaæ j¤Ãnaæ pramÃïaæ eva. j¤ÃnÃpahnavastu satyavÃdinÃm ayukta eva. na hi tat sambhavati viditapadapadÃrthasambandhaÓ codanÃvÃkyÃn nÃrthaæ budhyata iti. an­taæ tu vadanto nÃn­taæ vaded iti prati«edham atikrÃmanto mahÃntam anarthaæ prÃpnuyu÷. ato na pradve«amÃtreïÃsiddhavacanaæ yuktaæ, tad etad Ãha -- ##ti. yas tv Ãha -- satyam utpadyate j¤Ãnaæ, dve«Ãd eva tadapramÃïam Ãcak«mahe. parasparaviruddhasiddhÃntÃ÷ prÃyeïa hi tÃrkikà dve«Ãd eva ki¤cidapramÃïam Ãti«Âhante. ki¤cic cÃsmadÅyam idaæ darÓanam ityanurÃgeïa pramÃïam iti.[357]ata÷ dve«Ãc codanÃnÃæ prÃmÃïyaæ bÃdhyate. anyataÓ ca paricchedÃn netaretarÃÓrayam iti, taæ pratyÃha -- ##iri. nÃpramÃïateti sambandha÷. na dve«amÃtreïÃpramÃïatà sidhyati. tathà hi na ki¤cit pramÃïaæ nÃmÃvakalpate. sarve hi vÃdina÷ paraspareïa siddhÃntÃn vigarhayanto d­Óyante. tatra katamat pramÃïatayÃdhyavasÅyate. ato yathoktalak«aïam eva sarvaæ pramÃïam iti. syÃn mataæ - mà bhÆd dve«Ãd aprÃmÃïyam. yÃvat tu vÃdiprativÃdino÷ sammati÷ sampratipattir na bhavati. na tÃvat prÃmÃïyaæ pratiti«Âhati. na cÃprati«ÂhitaprÃmÃïyaæ pramÃïaæ parabÃdhanÃya prabhavati. na ca naÓcodanÃprÃmÃïye sampratipattir{1,109}astÅti katham anumÃnabÃdha÷. ata Ãha -- ##iti. sa evÃnvaya÷. Óe«aæ pÆrvavad iti || 93 || __________NOTES__________ [357] ti. dve (KHA) ___________________________ yathà ca dve«ÃsammatibhyÃæ nÃprÃmÃïyam evaæ prÃmÃïyam api nÃtmecchÃbhyanuj¤ÃbhyÃæ bhavati, yenobhayathÃpi prasiddhaprÃmÃïyenÃprÃmÃïyÃnumÃnena codanaiva bÃdhyata ityabhiprÃyeïÃha -- ##ti. aprÃmÃïyÃnumÃnasya hi prÃmÃïyaæ nÃstikair i«yate. apramÃïe«u hi vede«u du÷khaprÃyo vedavÃdinÃæ siddhÃnta÷ parih­to bhavatÅti. prÃgbhavÅyÃd dharmÃnugrahÃc ca te«Ãm iyam abhyanuj¤Ã[358]vedÃprÃmÃïyavÃdÃ÷[359]pramÃïam iti. ubhayaæ cedaæ na prÃmÃïye kÃraïam. uktam eva tu tatra kÃraïam iti. dve«Ãd aprÃmÃïyaæ nety atrodÃharaïam Ãha -- agnÅti. yadi dve«Ãd aprÃmÃïyaæ syÃd agnidÃhÃdidu÷kham apratyak«aæ bhavet, tasya j¤ÃnasyÃpratyak«atvÃd apratyak«avi«ayasya cÃpratyak«aÓabdavÃcyatvÃt. na[360]ceyaæ dÃhadu÷khasyÃpratyak«ate«yate kaiÓcit. dve«atas tv aprÃmÃïye sà prasajed iti || 94 || __________NOTES__________ [358] j¤Ã yad ve [359] da÷ (GA) [360] neyaæ (KA) ___________________________ Ãtmecchayà na prÃmÃïyam ity etad darÓayati -- ##ti. Ãbhilëikaj¤Ãnasya sarvo hi prÃmaïyam abhila«ati. tathà sati hi sarva evÃÓÃmodakair api t­ptà bhaveyu÷. na tu tasya prÃmÃïyaæ kaiÓcid i«yata iti. ata÷ siddhaæ codanÃviruddham aprÃmÃïyÃnumÃnam apramÃïam ity upasaæharati -- ## iti ##antena. nanv evaæ bauddhÃdayo 'pi svÃgamÃn g­hÅtvà pratyavati«Âheran, ata Ãha -- ## iti. bauddhÃder ÃgamÃd vedÃnÃm antaraæ[361]viÓe«o vak«yata ity artha÷ || 95 || __________NOTES__________ [361] raæ va (KHA, GA) ___________________________ vak«yamÃïam evÃntaram anÃgatÃvek«aïanyÃyena sÆcayati -- ##ti. bauddhÃdyÃgame«u prÃmÃïyÃpavÃdo 'prÃmÃïyaæ sambhavati. atÅndriyam arthaæ dra«Âuæ{1,110}puru«ÃïÃm aÓakte÷. svayam eva ca tai÷ svÃgamÃnÃæ pauru«eyatvam ÃÓritam iti buddhvÃtmÃnaæ samarpitavanta÷ katham adhunÃtikrÃmanti. apauru«eyÃs tu vedà iti vedÃdhikaraïe vak«yÃma÷. tataÓ ca do«ÃbhÃvÃd evam uktena prakÃreïa svata÷pramÃïatà vedasya siddhà bhavatÅti pauru«eyatvam apauru«eyatvaæ cÃntaraæ bauddhÃdyÃgamÃnÃæ vedasya ceti || 96 || evaæ tÃvadapauru«eyatvÃn nityà vedÃ÷ svata÷ pramÃïam ity uktam. ye tu naiyÃyikÃdaya÷ prÃmÃïyasiddhyarthaæ kart­mattvaæ vedÃnÃæ kalpayanti, ye ca mithyÃtvavÃdino mithyÃtvasiddhyartham eva, te«Ãæ na tÃvad asmaryamÃïakart­kalpanà pramÃïavatÅ. api cÃd­«ÂakalpanÃpi bahvÅ vinà yuktyà prÃpnotÅty Ãha -- ##iti ##antena. samyagvÃdibhis tÃvadÅÓvara÷ kartÃ, tasya cÃpratighÃtaj¤ÃnÃdayo guïÃ÷ -- j¤Ãnam apratighaæ yasya vairÃgyaæ ca jagatpate÷ | aiÓvaryaæ caiva dharmaÓ ca saha siddhaæ catu«Âayam || iti kalpitÃ÷. na ca tatkalpanÃyÃæ yuktir api sÃdhÅyasÅ d­Óyata iti sambandhaparihÃre vak«yÃma÷. evaæ mithyÃtvavÃdinÃm api do«avatkart­kalpanà ni«pramÃïikaiva. tathà sati hi nÃdya yÃvad vedasampradÃyo 'nuvarteta. mahatà khalu prayatnena Ói«yÃcÃryaparamparayà vedÃn dhÃrayanto d­Óyante, tadarthaæ[362]cÃnuti«Âhanta÷. tadanÃptasand­bdhÃnÃm anupapannaæ, tathà sati hi jÃtabÃdhair acirÃd eva hÅyeran. ato 'smÃn mahÃjanaparigrahÃd avagacchÃma÷ na kart­manto vedÃ[363] iti natarÃæ do«avatkart­kà iti. mÅmÃæsakais tu na ki¤cid d­«ÂÃd adhikam i«yate. Ói«yÃcÃryaparamparayà pratatà hÅdÃnÅæ vedà d­Óyante. Åd­Óam eva sarvakÃle{1,111}mÅmÃæsakairi«yate. ato na kÃcinmÅmÃæsakÃnÃm ad­«Âakalpanety Ãha -- ##iti || 98 || __________NOTES__________ [362] rthÃæÓ cÃnu [363] dà na (KHA) ___________________________ tad asyaivambhÆtasya nityasya vedasya j¤Ãnaæ cotpÃdayata÷ svarÆpaviparÅtatvaæ viparyaya÷ saæÓayaÓ ca bhëyakÃreïaiva vyaktaæ[364]nirÃk­tÃv ity Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- etÃvad eva hi prÃmÃïyaæ yadutpannam asandigdham abÃdhitaæ ca pratyayÃntareïa j¤Ãnam iti. codanÃjanitam api j¤Ãnam utpannaæ tÃvat. saæÓayaviparyayÃv api bhëyakÃreïÃsya vÃritau. evaæ hy Ãha -- na ca svargakÃmo yajeteti vacanÃt sandigdham avagamyate bhavati và svargo na veti. na cai«a kÃlÃntare deÓÃntare puru«Ãntare 'vasthÃntare và viparyeti. tasmÃd avitatham iti. atas trividhÃprÃmÃïyavirahÃt[365]prÃmÃïyaæ codanÃjanitaj¤ÃnÃ[366]nÃm iti || 99 || __________NOTES__________ [364] ktam eva ni [365] pramÃïaæ [366] nam i ___________________________ nanv evam api kÃraïado«ÃÓaÇkÃyÃm aprÃmÃïyam evÃta Ãha -- ##iti ##'ntena. puru«ÃÓrayà hi Óabde do«Ã ity uktam. te cÃpauru«eyatvapratipÃdanenaiva vedÃdhikaraïe nir[367]Ãkari«yanta eva. tac caivambhÆtasyetyanena sÆcitam iha viv­tam. vak«yamÃïa evÃrtha÷ pÆrvam evambhÆtaÓabdenokta iti veditavyam iti. eva¤ ca sÃk«Ãd anupajÃtÃv api saæÓayaviparyayau kÃraïado«ÃÓaÇkayÃpi na vede ÓaÇkitavyÃv ity Ãha -- ##ti || 100 || __________NOTES__________ [367] vÃrayi«ya ___________________________ evaæ tÃvadÃk«iptaæ bhëyam upek«yaiva tadupoddhÃtabhÆtaæ svata÷prÃmÃïyaæ prasÃdhya vedÃ÷ pramÃïam iti siddhÃntitam. idÃnÅæ yat tu bravÅtÅtyÃdibhëyam Ãk«iptaæ, tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. ayaæ bhëyÃbhiprÃya÷ -- atathÃbhÆtapratij¤ayà codanÃnÃm aprÃmÃïyaæ prasÃdhyate. tac ca[368]trividham ity uktam.{1,112}tad iha tÃvat saæÓayaviparyayalak«aïam aprÃmÃïyaæ nÃstÅty anantaram eva vak«yÃma÷. pÃriÓe«yÃd buddhyanutpattilak«aïam evÃprÃmÃïyam ÃÓrityÃtathÃbhÃva÷ pratij¤Ãta ity Ãpatati. tatredam uttaraæ viprati«iddham idam abhidhÅyate bravÅti ca vitathaæ cetyÃdi. yadarthaæ j¤Ãpayati tad bravÅtÅ[369]ty ucyate. tad yadi codanà bravÅti, katham asÃv aj¤ÃnÃtmakena vaitathyenÃbhibhÆyate. eva¤ ca vyÃkhyÃyamÃne na buddhavÃkyÃnÃæ prÃmÃïyaprasaÇga÷. na hy utpattimÃtreïa j¤Ãnasya prÃmÃïyam ÃÓritaæ, yenÃyam upÃlambho bhavet. tebhyo hi j¤Ãnam utpannam api pauru«eyavÃkyajanitatvena kÃraïado«ÃÓaÇkayà apramÃïaæ bhavati. na ceha tathÃ, apauru«eyatvasya vak«yamÃïatvÃt. ihÃpi ca bravÅtÅti ca kart­vibhaktyà codanÃsvÃtantryasya sÆcitatvÃt. codanà hi svatantraivÃrthaæ bravÅti, na tu tayà kaÓcit puru«a ity abhiprÃya iti || 101 || __________NOTES__________ [368] t tu (KHA) [369] ti cety u ___________________________ aparam api yat tu laukikaæ vacanaæ tac cet pratyayitÃt puru«Ãd indriyavi«ayaæ và avitatham eva tat. athÃpratyayitÃt puru«Ãd anindriyavi«ayaæ và tat puru«abuddhiprabhavam apramÃïam iti bhëyam,[370]atra pratyayitapadaæ tÃvad vyÃca«Âe -- ##ti. ayam artha÷ -- atra bhëye pratyayitapadena yathÃd­«ÂÃrthavÃditvam abhidhÅyate iti. indriyavi«ayaæ vetyanena tu tasyaiva mÆlasadbhÃva÷ pratipÃdyata ity Ãha -- ##ti. tad ayam atra bhëyÃrtho bhavati. yat tu pauru«eyavÃkyaæ nidarÓitaæ, tatra vikalpya dÆ«aïam abhidhÅyate. dvedhà hi pauru«eyaæ vÃkyaæ pratyayitavÃkyam apratyayitavÃkyaæ ca. pratyayitavÃkyaæ[371]ca dvividhaæ pramÃïamÆlaæ bhrÃntimÆlaæ ca. pratyayo 'sya saæjÃta ity etasminn arthe hi tÃrakÃdism­teritajantaæ pratyayitaÓabdam abhiyuktÃ÷ smaranti. dvedhà ca pratyaya÷ pramÃïam apramÃïaæ ca. tad evam etÃvad eva pratyayitarÆpam avati«Âhate yad asau vadati tatrÃvaÓyaæ pratyayo 'sya sa¤jÃta÷. yathÃd­«ÂÃrthavÃdÅti yÃvat. ata evendriyavi«ayaæ veti sambhavavyabhicÃrÃbhyÃæ viÓe«aïam arthavad bhavati. indriyaÓabdena ca pratyak«advÃreïa sarvapramÃïÃny upalak«ayatÅti. pramÃïavi«ayavi«ayam iti luptamadhyamapadaÓ{1,113}cÃyam u«Âramukhavad bahuvrÅhi÷. tad yadi pramÃïapratipannavi«ayam Ãptavaco d­«ÂÃnta÷ tadà sÃdhyavikala÷ tasyÃvaitathyÃt. athÃpramÃïamÆlam anÃptavÃkyaæ và tad yadi nÃma vakt­do«adu«Âam apramÃïaæ, na tenopamÃnena nityaæ vedavÃkyaæ vitatham. mithyÃtvaheto÷ puru«ado«asya tatrÃsambhavÃt. puru«abuddhiprabhavam iti cÃprÃmÃïyabÅjakathanam. puru«abuddhiprasÆtaæ hi tat. ato yÃd­Óaæ puru«eïa buddhaæ[372]na tadanurÆpaæ tena vÃkyaæ prayuktam anÃptena và vipralipsunÃ. vipralambhÃbhiprÃyaiva hi tasya buddhi÷. ÃptasyÃpi bhrÃnti÷. anÃptavÃkyaæ ca vaktu÷ pramÃïamÆlam api Órotur apramÃïam eva, visaævÃdabÃhulyÃd anÃÓvÃsÃt. ata eva ca tasya[373]sad api dvaividhyaæ nopadarÓitam asmÃbhi÷. anyataravidhÃnupÃtino 'py anÃptavÃkyasyÃprÃmÃïyÃt. ata eva vak«yati Óakye 'py asatye mithyÃtvam iti || 102 || __________NOTES__________ [370] ta [371] kyam api dvi (KHA) [372] ddhaæ ta (GA) [373] saæviddvai (KHA) ___________________________ anye tu dra«Â­tvasatyavÃditve pratyayitapadÃrtha ity Ãhur ity Ãha -- ##ti. yathÃvasthitÃrthadarÓÅ yathÃd­«ÂÃrthavÃdÅ ca puru«a÷ pratyayitapadenÃbhidhÅyata iti. evaæ ca pratyayitasyÃpramÃïaj¤ÃnÃsambhavÃd anarthakam indriyavi«ayaæ veti viÓe«aïam ity apratyayitavacanaviÓe«aïÃrtham eva[374]prayuktam. tataÓ cÃyam artho bhavati -- anÃptoktir api satyà bhavati yadi d­ÓyamÃnÃrthavÃdyanÃpto bhavatÅty Ãha -- ##ti || 103 || __________NOTES__________ [374] va yu (KA, KHA) ___________________________ idaæ tu vyÃkhyÃnam anupapannam ity Ãha -- ##iti. ayam artha÷ -- atra hy avaitathye pratyayitavÃkyam indriyavi«ayaæ cetarasyodÃh­tam. yathÃhu÷ -- pratyayitasya vacanam avyabhicÃripramÃïÃntarapÆrvakaæ yac copalabhyamÃnavi«ayam anÃptasyeti. tad atra pratyayitendriyavi«ayapratyudÃharaïe ekÃÇgavaikalyÃd yà pratyudÃharaïasthiti÷, sÃptatvaindriyakatvayor ekaikÃbhÃvamÃtra eva bhavet. ubhayÃbhÃve tu dvyaÇgavikalaæ pratyudÃharaïam Ãpadyeta || 104 || {1,114} yady ekaikÃbhÃvamÃtre pratyudÃharaïam, tata÷ kiæ jÃtam ata Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- pratyayitapratyudÃharaïe athÃpratyayitÃd ityucyamÃne pratyayitÃbhÃvamÃtreïa pratyudÃharaïaæ deyam. tatraindriyakasyendriyavi«ayasyÃrthasya yat pratipÃdakaæ vÃkyaæ tasyÃpy asatyatà bhavet. pratyayitÃbhÃvamÃtreïa hy asatyatà darÓanÅyÃ. indriyavi«ayam api cÃnÃptasyÃpratyayitavÃkyam eveti kiæ nÃsatyam. yadi tv anindriyavi«ayam evÃpratyayitavÃkyaæ pratyudÃhriyate, tan na. indriyavi«ayaæ vety asyÃnindriyavi«ayaæ vety anenaiva pratyudÃharaïÃd, ubhayapratyudÃharaïe[375]ca dvyaÇgavaikalyaprasaÇgÃt. evam indriyavi«ayapratyudÃharaïe 'py anindriyavi«ayaæ vety atrendriyavi«ayÃbhÃvamÃtreïÃsatyatà darÓanÅyÃ. tatra pratyayitabhëitam api tathÃvidhaæ sadasatyaæ prÃpnoti, tasyÃpy anindriyavi«ayatvÃt. apratyayitasyÃpy anindriyavi«ayam ityucyamÃne pÆrvavad dvyaÇgavikalatÃ. anindriyatvapak«a iti. yadà pratyayitavÃkyasyÃnindriyatvam anindriyavi«ayatà bhavati, tadà tasyÃpy asatyatvaæ prÃpnotÅtyartha÷ || 105 || __________NOTES__________ [375] ïÃbhyupagame dvya (KHA) ___________________________ kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- evaæ hi pÆrvÃparaviruddhÃrthÃbhidhÃnena grantho vyÃhato bhavati. udÃharaïavelÃyÃæ hi pratyayitavÃkyam anindriyam eva Órotu÷ pramÃïam ity udÃh­tam ÃptapratyayÃt. tad idÃnÅm indriyavi«ayapratyudÃharaïe 'pramÃïatayocyata iti vyÃghÃta÷. evam anÃptavÃkyam api[376]Órotur indriyavi«ayaæ svapratyayÃÓrayaïena satyam ity uktam. tat pratyayitapratyudÃharaïe mithyÃtvenocyata iti pÆrvÃparavirodhÃd agranthatÃpatti÷. ayaæ cÃtra vÃrttikakÃrasyÃbhiprÃya÷ -- na tÃvat pratyayitaÓabdena tathÃbhÆtÃrthada[377]rÓitvam ucyate. yaugiko hy ayaæ na sÃævij¤Ã(yi?ni)ka÷. pratyabhij¤ÃyamÃnÃvayavÃrthÃnvayaparityÃge kÃraïÃbhÃvÃt. pratyayo 'sya sa¤jÃta iti hi prak­tipratyayavibhÃgam abhiyuktÃ÷ smaranti. dvedhà ca pratyaya÷ samyaÇmithyà ceti.{1,115}ato na yathÃrthadarÓÅ pratyayita÷. kin tu yathÃd­«ÂÃrthavÃdÅ. satyavÃdÅti yÃvat. e«aiva hi satyavÃdità yo vÃÇmanasayor visaævÃdaviraha÷. ata eva satyaniyame sÃk«iïÃæ __________NOTES__________ [376] pÅndri (KA) [377] vÃditva (GA) ___________________________ satyaæ sÃk«ye bruvan sÃk«Å[378]lokÃn Ãpnoti pu«kalÃn | __________NOTES__________ [378] k«i ___________________________ iti phalaæ darÓayitvà vyatireke do«aæ darÓayanto mÃnavÃ÷ paÂhanti -- sÃk«Å d­«ÂaÓrutÃd anyad vibruvannÃryasaæsadi | avÃÇnarakam Ãpnoti pretya svargÃc ca hÅyate || iti. atra hi d­«ÂaÓrutÃbhidhÃnaæ satyam itarad asatyam iti gamyate. ata÷ satyavÃditaiva kevalaæ pratyayitapadenocyate na sÃdhudra«Â­tvam iti tasyaivendriyavi«ayaæ veti viÓe«aïaæ, nÃpratyayitavacasa÷, tad dhÅndriyavi«ayam apy apramÃïam eva. na cedam avaitathyamÃtrapradarÓanÃrtham, aprÃmÃïyÃnumÃnasya d­«ÂÃnte sÃdhyavaikalyapradarÓanÃrthatvÃt. tasya ca prÃmÃïyapratipÃdanam antareïa kartum aÓakyatvÃt. ata eva[379]bhëyÃnte tat puru«abuddhiprabhavam apramÃïam ity Ãha.[380]evaæ hi tad upapadyate. yadi pÆrvaæ pramÃïatoktÃsÅd anÃptavÃkyaæ ca Órotu÷ pramÃïÃntarasaÇgatÃrtham apy apramÃïaæ prÃganiÓcayÃt upari«ÂÃd anuvÃdÃd ÃptavÃkyam api nÃrthe pramÃïam iti cet, ayam aparo 'sya do«a÷. na kvacit puævaca÷ pramÃïaæ, kva sÃdhyavikalatà pratipÃdyate. na ca d­«ÂÃntadÆ«aïÃd arthÃntaram asya bhëyasya manoharam upalabhÃmahe. tad evaæ tÃvan na samudÃyaÓaktyà pratyayitaÓabda÷ sÃdhudra«Âari vartata ity uktam. syÃd etat -- sa¤jÃtapratyaya eva pratyayita÷. pratyaya eva tu na samyaktvaæ vyabhicarati, sarvadhiyÃæ yathÃrthatvÃt ato yathÃrthavid eva pratyayita iti. tan na. vak«yate hi v­ttikÃragranthavÃrttike yathÃrthÃyathÃrthaj¤ÃnavibhÃga÷. evaæ tÃvat pratyayitapadÃrthÃnusÃreïa nÃyam artho bhëyasya. yadi[381]tu vikalpavÃcivÃÓabdÃnupapattyaivaæ vyÃkhyÃyate pratyayitaviÓe«aïe hÅndriyavi«ayaæ vety asmin samuccayÃrtho vÃÓabdo bhaved[382]iti. tan na, anekÃrthatvÃn nipÃtÃnÃm. d­«Âaæ hi nipÃtÃnÃm anekÃrthatvam. na tu pratyayitaÓabdasya sÃdhudarÓivacanatvam. api ca samÃno 'yamÃvayor anuyoga÷. tavÃpi hi pratyudÃharaïagato vÃÓabda÷ samuccayÃrtha{1,116}eva. na hy apratyayitavÃkyamÃtram anindriya[383]vi«ayamÃtraæ và mithyÃ, bhavatsiddhÃnte apratyayitendriyavi«ayÃnindriyavi«ayapratyayitavÃkyasamyaktvÃbhyupagamÃt. ato na kaÓcid viÓe«a÷. pÆrvÃparavirodhamÃtram adhikam evaævÃdibhi÷ svÅk­tam. yadi tÆcyate na pratyayitapratyudÃharaïam athÃpratyayitÃd iti. kin tu pratyayitavÃkyam anapek«aæ pramÃïam ity uktam, itarac ca svapramÃïÃpek«aæ, tad eva tu anindriyavi«ayam apramÃïam iti athÃpratyayitÃd ityÃdinocyata iti. tad ayuktam. yadaiva hÅndriyavi«ayam anÃptavÃkyaæ pramÃïam ity uktaæ, tadaivÃrthÃd idam uktaæ bhavati viparÅtam apramÃïam iti kiæ tatpradarÓanena. yasya tu pramÃïodÃharaïe viÓe«aïadvayam upÃttaæ, tasyaiva tadvyatireke[384]tat kathanam arthavat. pratyayitÃbhÃvamÃtra eva tÃvadaprÃmÃïyam. apratyayitasya hy[385]apratÅtavÃditayÃvadh­tasya vacanÃn naitad evam iti viparyaya÷, katha¤cid và saæÓayo bhavati. ubhayathÃpi cÃprÃmÃïyam eva. yady api cÃtra na Óabda÷ svamahimnà saæÓayahetu÷, tathÃpi vaktari kvacid vyabhicÃradarÓanÃd yathÃyathaæ saæÓayaviparyayau bhavata÷. tÃvatà cÃpramÃïam anÃptavaca÷. pratyayitasya tv anindriyavi«ayam apramÃïam eva. tasya hi niÓcayajanakaæ vaca÷ svata÷prÃptaprÃmÃïyam evÃpavÃdadarÓanÃd apramÃïaæ bhavati. evaæcobhayapratyudÃharaïopapatti÷. ata÷ sÆktaæ paramate granthavyÃghÃta iti. yata idaæ vyÃkhyÃnam anupapannam ata÷ pÆrvavyÃkhyà sÃdhÅyasÅty Ãha -- ##iti. asyÃrtha÷ -- pÆrveïa tac cet pratyayitÃdity anena pratyayitavÃkyasya satyatocyate. pareïa tu indriyavi«ayaæ vety anena mÆlasadbhÃvo darÓita÷. pratyayitasya vaco vaktur eva pramÃïamÆlaæ pramÃïaæ, na Órotur indriyavi«ayam anuvÃdaprasaÇgÃd iti bhÃva iti || 106 || __________NOTES__________ [379] vÃnte (KA) [380] ata eva ta (KHA) [381] di vi (KA, GA) [382] vet. tad api na, a (GA) [383] yamà (GA) [384] kakatha [385] hy anÆtavÃditayà (KHA), hy apratyayitatayà (GA) ___________________________ nanv evaæ pratyayitatvena prÃmÃïyaæ vadatà bhëyakÃreïa guïata eva prÃmÃïyam uktaæ bhavati. guïo hi pratyayitatvam ata Ãha -- ##ti. do«ÃbhÃva evÃtra pratyayitatvopanyÃsenopavarïita÷, na tu guïÃd eva prÃmÃïyam iti.{1,117} kasmÃd evaæ vyÃkhyÃyate, ata Ãha -- ##iti. varïitam idaæ do«ÃbhÃvamÃtraupayikà guïÃ÷, na guïatayà prÃmÃïye kÃraïam anavasthÃprasaÇgÃd iti. atas tadanusÃreïaiva bhëyavyÃkhyÃnam ucitam iti || 108 || nanu yadÅndriyavi«ayatvaæ pratyayitavÃkyasya viÓe«aïam eva na rÃÓyantarasya, kathaæ tarhi vikalpÃrthavÃcÅ vÃÓabda÷, ata Ãha ##ti ##antena. pÆrvaæ tÃvat samuccayÃrtha eva vÃÓabda iti. uttaras tu vikalpÃrtha evety Ãha -- ##ti. ubhayo÷ pratyayitendriyavi«ayaviÓe«aïayor vikalpena pratyudÃharaïe darÓayatÅti || 109 || te eva pratyudÃharaïe darÓayati -- #<Óakye 'pÅ>#ti.[386]asatye asatyavÃdini puru«e Óakye 'py arthe yad vÃkyaæ tasya mithyÃtvaæ Óakyate grahÅtum iti Óakye ana[387]tÅndriye d­«ÂÃrtha ity artha÷. d­«Âasatyo 'pi pratyayito yadÃÓaktiko bhavati, pratyÃyyamÃnam arthaæ grahÅtum asambhÃvitaÓaktir iti yÃvat. tadà tadvÃkyam api mithyeti kiæ punas tathÃvidhe 'rthe pratyayito vÃkyaæ praïayati. bìham. yadà bhrÃmyati yathà ÓrutivirodhabÃdhyasm­tisiddhÃnte sm­tinibandhanakÃra÷,[388] yathà ca[389]d­«ÂÃrthasaævyavahÃra evÃpta÷ kutaÓcid bhramanimittÃt kam api saæsargam Ãracayati tad[390]asambhavatpramÃïaæ vaco mithyà bhavati. vipralipsà tu tasya na sambhavati. na ca na bhrÃntir api, brahmar«ÅïÃm api bhrÃntir ÃÓaÇkyate, kim aÇga punararvÃcÅnÃnÃm ÃptÃnÃm iti. atrÃparaæ bhëyam aÓakyaæ hi tat puru«eïa j¤Ãtum ­te vacanÃt iti. tatra na vidma÷ kiæ tadv­ttena parÃm­Óyata iti. vÃkyaæ hi prak­taæ, na tad j¤Ãtum aÓakyaæ suj¤ÃnatvÃt. vi«ayas tu samÃsÃntargato na tÃvat tadà ni«k­«yaparÃmarÓam arhati. viliÇgatvÃc ca. pulliÇgo hi vi«aya÷ nÃsau{1,118}napuæsakaliÇgatacchabdaparÃmarÓÃrha÷. tasmÃd vyÃkhyeyam idam. tad ucyate. j¤Ãtum iti sÃmÃnyato j¤ÃnasambandhopasthÃpitaæ j¤eyaæ tad iti nirdiÓati. etad uktaæ bhavati -- yat tadindriyÃïÃm avi«ayabhÆtaæ j¤eyaæ, tat puru«eïa[391]narte vacanÃd j¤Ãtuæ[392]Óakyam iti samÃsÃnni«k­«Âa eva vi«ayÃrtho j¤eyatayà parÃm­Óyate. idaæ ca sarvaj¤anirÃkaraïaparatayà kaiÓcid vyÃkhyÃtaæ, tÃn nirÃkaroti -- ##ti. asyÃbhiprÃya÷ -- na tÃvad iha sarvaÓabda÷ ÓrÆyate sarve arthà j¤Ãtuæ na Óakyanta iti. na ca sarvaj¤anirÃkaraïaæ kvacid upayujyate, dharmÃdharmaj¤Ãnani«edhamÃtreïa codanaiveti pratij¤Ãsiddher iti || 110 || __________NOTES__________ [386] asatyavÃdini [387] nà (KA) [388] rÃ÷. (GA) [389] và [390] vedam asa (KA) [391] ïarte [392] tum aÓa ___________________________ api ca na j¤Ãtuæ Óakyata ity uktvà vacanÃd­ta iti punarapavÃdo bhëyakÃreïÃÓrita÷. ato 'vagamyate atÅndriyaj¤Ãnam eva bhëyakÃro vÃrayati, na tu sarvaj¤Ãnam. atÅndriyaæ hi vacanÃd­te j¤Ãtum aÓakyam ityabhiprÃyeïÃha -- ##iti. api ca bhÃvÃbhÃvÃtmakasya jagata÷ pÆrvo bhÃgo bhÃvapramÃïair uttaro bhÃgo 'bhÃvapramÃïenÃvagamyate iti «a¬bhi÷ pramÃïai÷ «o¬hà bhinnaæ sarvaæ prameyam avagamyata eveti nÃyam Åd­Óa÷ sarvaj¤o nirÃkÃrya evety Ãha -- ##ti. nanv avagataæ tÃvad nÃnena sarvaj¤o nirÃkriyata iti. kiæ nÃmÃnena kriyate. pÆrveïa tÃvat pauru«eyÃpauru«eyavÃkyayor mithyÃtve hetusadasadbhÃvo darÓita÷. aæÓe ca sÃdhyavikalatÃ. tad etÃvataiva paryavasite kim[393]aÓakyam ityÃdinÃÓaÇkya nirÃkriyate iti na j¤Ãyate. ucyate -- pratyayitavÃkyam atÅndriyavi«ayam apramÃïam ity uktam. tatredam ÃÓaÇkyate kim idaæ pratyayitavacanam atÅndriyavi«ayam iti. apratihatadarÓanaÓaktir eva hy Ãpta÷, sa khalu këÂhÃprÃptaj¤Ãnaprakar«o dharmÃdharmÃv apy aparok«am Åk«ata eva, ataÓ ca na codanaivetyavadhÃraïam upapadyate. tatredam uttaram aÓakyaæ hÅti. nÃyam etÃvÃn atiÓaya÷ kasyacit puru«asya yadatÅndriyaæ vi«ayaæ dra«Âuæ vacanam antareïa ÓaknotÅti. idaæ ca sÆtrakÃreïaiva pratyak«asÆtre{1,119}vak«yamÃïam anÃgatÃvek«aïena bhëyak­tà pratij¤ÃsamarthanÃrtham uktam, tad eva tu[394]nyÃyakathÃyÃ÷ k«etram iti tatraiva vistareïa[395]sarvaj¤aæ nirÃkari«yÃma÷ || 111 || __________NOTES__________ [393] m anenÃÓa (KHA, GA) [394] tv asyÃ÷ ka [395] ïa dharmavan nirà (KHA) ___________________________ nanv astu «a¬bhi÷ pramÃïai÷ «aÂprameyavit sarvaj¤a÷. ekenaiva tu cak«u«Ãsarvagocaraæ j¤Ãnaæ janyata iti nirÃkÃryam, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- divyena cak«u«Ã sarvaæ buddho jÃnÃtÅti ye vadanti, te nÆnaæ svayam api cak«u«Ã rasÃdÅn pratipadyante. katham aparathà svabhÃvaniyamaæ jÃnanto buddhacak«u«a÷ sarvagocaratÃm Ãti«Âhante. evaæ ca santu svayam eva sarvasaævida÷. kiæ parapratyayÃÓrayaïenety upÃlabhamÃno 'titucchatayà nÃyaæ pak«o nirÃkaraïaæ prayojayatÅti darÓayati. e«a cÃnirÃkaraïacchalena nirÃkaraïamÃrga eva vÃrttikak­tà darÓita÷ Ói«yÃn vyutpÃdayitum. itarathà tu kriyamÃïo 'saÇgata eva bhaved iti || 112 || Ãha -- yady apy arvÃcÅnÃnÃæ cak«ur na sarvagocaraæ, tathÃpi buddhacak«u÷ sÃtiÓayaæ divyam ÃsÅt sarvagocaram iti kim anupapannam, ata Ãha -- ##iti. asyÃrtha÷ -- cak«urÃdijÃtÅyair hi pramÃïai rÆpÃdijÃtÅyasya sambandhasya vartamÃnasya cÃdyatve darÓanam upalabhyate, ata÷ kÃlÃntare 'pi tathaivÃbhÆd iti yuktam. evaæ hi d­«ÂÃnusÃriïÅ kalpanà k­tà bhavati. prayogaÓ ca bhavati -- buddhacak«ur nÃtÅtÃdivi«ayaæ, cak«u«ÂvÃd asmadÃdicak«urvat. acak«ur vÃ, atÅtÃdivi«ayatvÃt Óabdavad iti || 113 || nanv avagataæ tÃvat pramÃt­bhedÃd dÆre dÆratare ca cak«u÷ prakÃÓayatÅti tat këÂhÃprÃptaprakar«aæ sarvaæ prakÃÓayi«yati. j¤ÃnasyÃpi yathottaraæ lokaÓÃstrayor{1,120}atiÓayo d­«Âa÷. tat kvacid ÃÓraye samÃsÃditaparaprakar«aæ sarvagocaraæ bhavi«yati. bhavati cÃtra sÃtiÓayaæ këÂhÃprÃptam avagataæ yathà viyati parimÃïam. sÃtiÓayaæ ca j¤Ãnam. atas tenÃpi kvacidÃÓraye parini«ÂhÃtavyam. e«Ã ca j¤Ãnasya parini«Âhitiryà sarvavi«ayatà mahÃvi«ayatayaiva yathottaram atiÓayÃgamÃd ity ata Ãha -- ##ti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- satyaæ ca cak«u«a÷ prakar«o j¤Ãnasya ca, na tu svÃrtham atikramya. unmÅlitacak«u«o hi[396]pratiyata÷ yady api nÅlapÅtÃdibhedabhinnam anekam api rÆpaæ prakÃÓata iti naikatra rÆpe cak«ur niyamyate, nÃnÃdeÓaparimÃïÃrthaparicchedÃc ca na deÓaparimÃïÃbhyÃm. tathÃpi tu na svÃrtham atikramya cak«u«Ã ki¤cit prakÃÓyate ity asti niyama÷. kaÓ cÃsya svÃrtha÷, yena sannik­«yate. yathà rÆpÅ rÆpaæ rÆpaikÃrthasamavÃyinaÓ ca. rÆpiïà tÃvad dravyeïa saæyujyate bhautikaæ hi tad iti pratyak«asÆtre vak«yate. rÆpatadekÃrthasamavÃyibhiÓ ca saæyuktasamavÃyÃt sannikar«a÷. na caitÃvatà rasÃdi«u prasaÇga÷, yogyatÃsahità prÃpti÷ sannikar«a iti tatraiva vak«yate. yogyatà ca kÃryadarÓanÃnusÃre[397]ïa yathÃkÃryam avati«Âhate. ata evÃtidÆravartino 'pi bhÃvà na cak«u«a÷ svÃrthÃ÷. evam ajÃtÃtiv­ttÃdaya÷. tad ete«v eva svÃrthe«u cak«u÷ prakar«am anubhavet, na paravi«aye ÓabdÃdau. evaæ Órotre 'pi darÓayitavyam. etÃvÃæÓ ca svÃrthe d­Óyate prakar«o yadanatidÆrÃn atisÆk«mabhÃvaprakÃÓanam. tad iha svÃrthÃvyabhicÃrÃt tadavacchinnaiva vyÃptir avagateti na sarvavi«ayaprakÃÓanÃnumÃnÃya ghaÂate. pratihetur varïita eva. j¤ÃnasyÃpi cÃyaæ svÃrtho yatrÃsya kÃraïam asti. «o¬hÃpi ca pramÃïaj¤ÃnakÃraïaæ vibhaktaæ tad yatrÃsti, tatra yathÃyatham abhyÃsavaÓÃd j¤Ãnaæ prak­«yata eva, i«yate ca. «a¬bhi÷ pramÃïai÷ saæk«ipta÷ sarvaj¤a ity uktam eva. vistareïa tu sarve 'rthÃ÷ pratyak«am Åk«yante iti nai«a j¤Ãnasya prakar«a÷ sambhavati, pratyak«akÃraïÃnÃæ svavi«ayaprakÃÓaprakar«aniyamÃt. tadadhÅnatvÃt tu j¤Ãnasya tanniyamÃd eva niyama÷. ato na svÃrtham atikramya pratyak«asya sÃmarthyaæ sambhavati. bhavi«yadgrahaïam upalak«aïaæ bhavi«yaty atÅte vartamÃne ca. saviÓe«a[398]nikhilabhuvanÃvalambini bhÃvabhede no khalv asti nÃma bhÃjanam etÃvato 'tiÓayasya kaÓcid yo dehasyaivaikasya kasyacillomÃni paramÃïÆn và saÇkalayitum alam. (prÃg eva sarvaæ?) nanv avartamÃnam api cak«u«Ã prakÃÓyata eva bhrÃntÃv{1,121}idaæ rajatam iti. na ca tat smaraïaæ, bÃhyendriyÃpek«atvÃt. na ca Óuktikaiva tatra prakÃÓyata iti yuktaæ vaktum, anyataraprakÃÓasyÃnanyavi«ayatvÃt. itarathÃnÃÓvÃsÃt. ata÷ kvacillabdhaprakar«eïa cak«u«aiva sarvam ajÃtÃdi prakÃÓayi«yate. astu và saæyuktasaæyogÃt sarvÃrthasannikar«a÷. yad eva hi ki¤ciccak«u«Ã sannik­«yate, tenaiva praïÃlyà saæyuktaæ sarvam iti saæyuktasamavetÃnÃm ivÃnivÃryas tatsaæyoginÃæ sannikar«a÷. maivam. evaæ hi na kaÓcid[399]asarvaj¤o[400]bhavet, sarvasya tathÃvidhasannikar«ÃvyabhicÃrÃt. yattvavartamÃnam api cak«u«o vi«aya iti, tan na. Óuktir eva hi bhrÃntau cak«u«o vi«aya÷ prÃpyakÃritvÃt, asannihitarajataprÃptyasambhavÃt. itarathà tv anapek«itÃrthà evÃsannihitarajatÃdivibhramà bhaveyu÷. nacaivam asti, niradhi«ÂhÃnavibhramÃdarÓanÃt. kathaæ tarhi taimirikasya keÓadarÓanaæ, na hi tat ki¤cid grÃhyam apek«ate. asatkeÓÃropaprav­tte÷. na. tatrÃpy ÃlokÃæÓÃnÃæ tathà pratibhÃsÃt, sÆk«matvÃc ca te«Ãm anyad anyÃkÃratayà g­hÅtam iti na lak«yate. katham idÃnÅm anyÃkÃratayà vedanaæ, do«ebhya iti bhëyakÃro vak«yati. samÃnaæ cedam itarasyÃpi. tavÃpi hy avartamÃnaæ rajataæ vartamÃnatayÃvagamyata iti samÃno 'nuyoga÷. yadi do«ata÷, ko do«a÷ Óuktau rajatÃnubhavasya. Óuktir eva rajatÃnubhavasya do«a iti cet, hantaivam arthÃpek«ità copapÃdità bhavati. nedaæ rajatam iti ca prasaktatÃdrÆpyanivÃraïena bÃdhakaj¤Ãnam itÅdam eva sÃdhu manyÃmahe yad vartamÃnam avartamÃnarajatÃkÃreïÃvasÅyate, no vartamÃnam eva rajataæ vartamÃnatayÃ. tasmÃt siddhaæ sannihitavartamÃnavi«ayam eva cak«Æ rajatÃdÅn prakÃÓayatÅti na tÃvac cÃk«u«aæ pratyak«am anÃgatÃdÅnÃm Åk«aïÃya k«amate iti. __________NOTES__________ [396] hi yady a (KA) [397] riïÅ ya (KHA, GA) [398] «e (GA) [399] t [400] j¤o na bha (GA) ___________________________ syÃd etat -- astu cak«u«o vi«ayaniyama÷ prÃpyakÃritvÃt. manas tu sakalÃtÅtÃdivi«ayaæ kiæ ne«yate iti mÃnasapratyak«agocarà bhavi«yadÃdayo bhÃvà bhavi«yantÅti. tan na. manaso bahirasvÃtantryÃt. itarathà tvandhÃdyabhÃvaprasaÇgÃt. tasyÃpi manaso bhÃvÃt. kathaæ tarhi prathamaj¤Ãnaprak«ayiïÅndriyavyÃpÃre{1,122}dvitÅyak«aïopalabdhi÷ na cen mano bahi÷ svatantram. na, tatrÃpÅndriyavyÃpÃrÃvirÃmÃt tajj¤ÃnÃvirÃmopapatte÷. kà kathà svapne. tatra khalu vartamÃnatayà vividhÃn saæsargÃn mano darÓayati. na, sm­titvÃt. tatra ca manaso[401]'svÃtantryasya vak«yamÃïatvÃt. kathaæ vartamÃnÃbhÃsa÷. do«Ãt. vyaktaÓ ca do«o nidrÃ. yathà vak«yati[402]nidrà mithyÃbhÃvasya hetur iti. katham ananubhÆte sm­tir iti cet. vak«yati atrajanmany ekatreti. nanv avagataæ pratibhÃsu manasa÷ svÃtantryam. ke«Ãm. yady arvÃcÅnÃnÃæ, na. tÃsÃæ liÇgÃdyÃbhÃsajatvÃt. prÃya÷ sahacaritah­dayaprasÃdodvegaprabhÃvità hi pratibhÃ, na tv aikÃntikahetukÃ. ata evÃniÓcayÃtmikà buddhi÷. atha lokottarÃïÃæ, na. tÃsÃm asmadÃdipratibhÃsvabhÃvÃnativ­tter iti vak«yÃma÷. vimatipadaæ ca lokottaratvaæ nÃsmadÃdibhi÷ kvacid ÃÓrayi«yate. bÃhyaliÇgÃdinirapek«e ca bahirmanÃsi vartamÃne sarvasyÃnapek«itopÃyÃntaro manomÃtranibandhana÷ prasajan sarvabodha÷ kenÃpavartayituæ Óakyate. ad­«ÂaviÓe«Ãl liÇgÃdyanapek«aæ bahirv­ttir i«yata iti ced, na. indriyÃntarÃrambhavaiyarthyÃt. tata eva tattadad­«ÂaviÓe«ÃhitasaæskÃrÃt sarvapra[403]tÅtisiddhe÷. tad api[404]và vyartham, akaraïasyaiva vÃtmano 'd­«ÂaviÓe«Ãd eva pratÅtikriyÃsiddhe÷. atha nÃd­«Âam anupÃyam[405]arthaæ sÃdhayatÅti mÃbhÆt ÓarÅrÃrambhavaiyarthyam iti. evaæ tarhi na liÇgÃdyanapek«am api mana÷ kvacid vartamÃnam upalabdham ity astu tad[406]api bahirbÃhyÃpek«am. ato na mÃnasam api pratyak«aæ bhavi«yad Ãdau samartham iti[407]siddhaæ, bhÃvanÃbalajam api sarvaj¤anirÃkaraïak«etre nirÃkari«yÃma÷, avagatavi«ayatvÃd bhÃvanÃyÃ÷. tathà sati ca bhÃvanÃvaiyarthyÃd, adhikasya ca tato 'py asiddhe÷.[408]api ca bhÃvanÃbalajam ak«ajaæ vÃ, na vÃ. na tÃvadak«ajam ity uktam. sarvÃk«aÓaktiparik«ayasyÃnantaram evoktatvÃt. anak«ajaæ tu na pratyak«am,[409]anvarthatvÃt pratyak«aÓabdasya. ata eva na bhavi«yati pratyak«asya sÃmarthyaæ d­«Âam ity Ãha -- ##ti. pratyak«asya hi na bhavi«yadvi«ayatÃ, tadvi«ayasya và na pratyak«atety abhiprÃya÷.{1,123}bÃhyÃnta÷karaïa[410]japratyak«anirÃkaraïe 'py ayam eva bhÃgo vyÃkhyeya÷. na cÃk«u«asya mÃnasasya và bhavi«yadÃdau sÃmarthyam ity artha÷. api ca yogij¤Ãnagocaraæ sarvam abhyupayatà kathaæ yoginà sarvam anubhÆyata iti vÃcyam. yadatÅtÃdy api vartamÃnatayà yogibhir avasÅyata iti, evaæ tarhy atasmiæs tadgraho[411]mithyà yogij¤Ãnam. atha tu yathÃvasthitam eva sarvaæ yoginÃnubhÆyata ity ucyate, evaæ tarhi nÃtÅtÃdivi«ayasya pratyak«atopapatti÷. anumÃne 'pi prasaÇgÃt. eva¤ ca vartamÃnÃvartamÃnavi«ayaæ j¤Ãnaæ pratyak«am[412]ity ardhavaiÓasam. syÃn mataæ - kalpanÃviraha÷ pratyak«atvam. atÅtÃdivi«ayam api yoginas tad[413]rahitam. ata÷ pratyak«am iti. tan na. pÆrvÃparakÃlasambandhasyÃvikalpena grahÅtum aÓakyatvÃt. kà ceyaæ kalpanÃ. yady abhilÃpinÅ pratÅti÷, Órautram apratyak«aæ bhavet. athÃbhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsÃpratÅti÷, kalpanÃsÃmÃnyasvasaævedanam apratyak«aæ bhavet. yad api Ãhu÷ -- nainam iyam abhilÃpena saæs­jati. tathÃ[414]n­tter Ãtmani virodhÃd iti. tad ayuktam. asaty apy abhilÃpasaæsarge tatsaæsargayogyasya sÃmÃnyÃtmanas tatra nirbhÃsÃt, tÃvatà ca kalpanÃtvÃnapÃyÃt kalpanÃpo¬hatvÃnupapatti÷. athÃnyarÆpÃropa÷ kalpanÃ, yogij¤Ãnam apy ajÃtÃdi«u vartamÃnarÆpÃ[415]ropeïaiva vartata iti na kalpanÃpo¬ham. api cÃnyathÃsthitasyÃnyathÃbhÃnÃd bhrÃntam eva yogij¤Ãnam abhrÃntapadena vyÃvartitaæ kathaæ pratyak«am. yathà hi timirÃdido«a[416]vaÓaprabhavaæ keÓaj¤Ãnaæ bhrÃntam ityabhrÃntapadena vyÃvartyate, evaæ yoginÃm api sarvasmin vartamÃnÃvabhÃsaæ bhrÃntam evetyabhrÃntapadena vyÃvartitaæ na pratyak«aæ bhavet. sÃk«ÃtkÃrità tu nÃnindriyajasya j¤Ãnasya sambhavatÅti pratyak«asÆtre vak«yÃma÷. api cÃrthasÃmarthyasamudbhavaæ pratyak«aæ yogij¤Ãnaæ cÃsad[417]ajÃtÃdyarthasamudbhavaæ kathaæ pratyak«am. etad api bhavi«yattvapratipÃdanenaiva sarvaæ darÓitam ity anusandhÃtavyam. __________NOTES__________ [401] na÷svà [402] ti do«o mi (KA) [403] prav­ttisi (KA), pratipattisi ___________________________ [404] pi bÃhyÃrthaæ [405] yam asamarthaæ (KHA) [406] tarhi idam api (KA) [407] ti bhà [408] ddhe÷. bhà [409] asamartha (KHA) [410] ïapra (KA, GA) [411] hÃd mi (KA) [412] k«am apratyak«am i (KA, GA) [413] dg­hÅtam. [414] thÃprav­ (KA) [415] peïaiva [416] «aj¤Ãnapra [417] ¤jÃtà (KHA) ___________________________ syÃn mataæ - sarvam eva pratyak«am asannihitÃvabhÃsaæ, j¤ÃnÃrthayo÷ kÃryakÃraïabhÃvenÃyaugapadyÃt. ato nÃnena yogij¤Ãnaæ du«yatÅti. yady evaæ kiæ tarhi prakÃÓate. j¤ÃnÃkÃra evÃrthenÃhita÷. etÃvad evÃrthasya grÃhyatvaæ yajj¤ÃnÃkÃrÃrpaïahetutvam. yady evam arthaikadeÓo 'pi nÃvasÅyate iti dÆre sarvaj¤Ãnam.{1,124}atha j¤ÃnÃkÃravedana evÃrthavedanÃdhyavasÃnÃn nÃrthahÃni÷, katham anyavedane 'nyavedanÃdhyavasÃya÷. avidyayeti cet. aho mahÃnubhÃva÷ sarvaj¤a÷, yasyeyame tÃvatÅ mahÃvi«ayà avidhyÃ. varam ekadeÓadarÓina evai«Ãm avidyÃpi tÃvad[418]alpÅyasÅ. ki¤ ca, idaæ sarvaæ krameïÃvasÅyate yugapad vÃ, na tÃvat pÆrva÷ kalpa÷. anantÃnÃm utpÃ[419]davatÃæ pÆrvÃparakoÂivirahiïÃæ ca krameïÃnubhavitum aÓakyatvÃt. ata eva[420]na yaugapadyam, anantÃnÃm ajÃtÃdiv­ttapratyutpannÃnÃæ yaugapadyÃsambhavÃt. api ca kim idaæ sarvaæ nÃma yadvidvÃn sarvaj¤o bhavati, ekena kenacidupÃdhinÃvacchinnamodanÃdi sarvaÓabdavÃcyatayà prasiddham. na caivam ajÃtÃdayo 'rthà iti kathaæ sarvapadÃrtha÷. Ãnantyaæ sarvateti cet. nanv iyam iyattÃnavadhÃraïÃtmikaiveti kathaæ tadvida÷ sarvavittÃ. ata÷ siddhaæ na ki¤cit kasyacit sarvagocaraæ pratyak«am iti. yad api prakar«avatÃæ këÂhÃprÃptir avagatà yathà viyati parimÃïasyeti j¤Ãnam api kvacit parini«ÂhÃæ gataæ sarvavi«ayaæ bhavatÅti. tad ayuktaæ, prakar«aæ khalu käcit këÂhÃm adhi«ÂhÃya saÇgirÃmahe yad viramatÅti. asambhÃvanÅya[421]parÃvasthà tu këÂhà iti hetur anaikÃntika÷. na khalu kÃryadravyaæ ghaÂamaïikÃdi sÃtiÓayaparimÃïaæ viditam apÅmÃæ daÓÃm anubhavati, yata÷ paramasambhÃvanÅya eva mahimÃ. evaæ tenaiva[422]niravaÓe«abrahmÃï¬odaraparipÆraïÃd anavakÃÓam itaram. atha guïadharmo 'yam ity ucyate, tan na. evam api pÆrvado«Ãnativ­tte÷. guïo hi garimÃ. na tasyaitÃvantam atiÓayaæ paÓyÃma÷, yata÷ param aparaæ na sambhavatÅti. yadi khalu sarvagurubhi÷ sambhÆyaikaæ ki¤cit kÃryam Ãrabhyate, evam etat sambhaved api, na caitad asti. yad api nabhasi parimÃïaæ nidarÓitaæ, tad ayuktam. parimÃïaæ nÃmÃvaccheda÷. tad yady apy asty ÃkÃÓe tatas tad api nÃsambhÃvanÅyaparÃvastham iti sÃdhyavikalatÃ. athÃnantam eva nabho 'bhyupagamyate, kathaæ tarhi tatra parimÃïaæ nidarÓyate, parimÃïÃbhÃva evÃsyÃnantyam. ato viruddham evedaæ parimitam anantaæ ceti sÆktaæ bhavi«yati pratyak«am asamartham iti. iha ca pÆrvabhÃga indriyÃïÃæ sarvavi«ayatvenÃtiÓayo vÃrita÷.[423]uttarasmin{1,125}pratyak«aj¤Ãnasyeti viveka iti. pratyak«Ãgocare bhavi«yad Ãdau sarvasmiæs tadvyÃptaliÇgadarÓanÃsambhavÃd anumÃnam api na sambhavati. sÃd­ÓyÃnyathÃnupapadyamÃnÃrthadarÓanÃsambhavÃc ca nopamÃnÃrthÃpattÅ. abhÃvo 'pi na sarvasya kasyacid evÃvagamyate, d­ÓyÃdarÓanÃtmako hy abhÃva÷. na tu sarvaæ kadÃcana d­Óyam. ÓabdenÃpi vistareïa sarvÃrthÃvadhÃraïam asambhÃvanÅyam evetyabhiprÃyeïÃha -- ##iti || 115 || __________NOTES__________ [418] ddavÅya (GA) [419] m utpattimatÃæ [420] vÃyau (KHA) [421] yakapa (KA, KHA) [422] va bra (KA) [423] itara (GA) ___________________________ atra parair uktaæ - nanv iyam asambhÃvanà nityavedÃbhyupagame 'pi samÃnÃ. na hi sambhavaty ak­trimaæ nÃma vÃkyaæ bhavatÅti sarvÃgamÃnÃæ k­takatvenÃvagate÷. tad yathedam Ãgamanityatvam asambhÃvanÅyam ÃÓrityÃbhyudayani÷ÓreyasÃrtham Ãrambho vedavÃdinÃm, evam itare«Ãm apy ad­«ÂapÆrvasarvavitprÃmÃïyeneti na viÓe«a÷. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam idam uktaæ parai÷. kin tu sampradhÃraïÅyam idam asti anayo÷ kalpanayos tulyatvaæ na veti. yena kÃraïena parais tulyatvam ÃpÃditaæ tena kÃraïenedaæ tulyatvam asti nÃstÅti sampradhÃraïÅyam asmÃbhir iti || 116 || tÃm idÃnÅæ sampradhÃraïÃm avatÃrayati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- sÃdhakabÃdhakapramÃïatulyatve hi tulyatvaæ bhavati. na ceha tad asti. sarvaj¤o hi na tÃvad asmadÃdibhir upalabhyate. ata eva nÃsmajjÃtÅyai÷, svabhÃvaniyamÃt. etad evÃbhipretyÃdiÓabda÷ prayukta÷. anye«Ãm apy asmadvidhÃnÃm asarvavidÃæ na sarvavij¤Ãnaæ sambhavatÅtyabhiprÃya÷. etac copari«ÂÃd vivari«yata eva. vedÃnÃæ ca na tÃvat kartÃdyatve d­Óyate, pÆrvakoÂer anavagamÃt. na ca sambhÃvyate, atÅndriyÃrthatvÃt. vak«yaty etat loke sanniyamÃt (1.1.26) iti. na cÃnumÅyate, abhÃvavirodhÃt. asannik­«ÂÃrthavi«ayaæ hy anumÃnaæ, vede«u cÃd­«ÂÃrthanirmite«v avaÓyam eva nirmÃtà smaryeta. ato 'darÓanÃd asmaraïÃc cÃvadh­tÃbhÃvasya na kartur anumÃnaæ sambhavati. e«aiva ca nityatÃ{1,126} vedÃnÃæ ya÷ kartur abhÃva÷. ata÷ pramÃïavatÅ nityatvakalpanà vedÃnÃm. sarvaj¤akalpanà tu na tatheti sÃdhakabÃdhakatulyatvÃbhÃvÃt kathaæ tulyateti. nanu nÃdarÓanamÃtrÃd abhÃva÷ sidhyati satsv api viprak­«Âe«u sambhavÃd anekÃntÃt. api ca vyÃpakaniv­tter vyÃpyaniv­ttyà vyÃptatvÃt tathà vyÃpyaniv­ttir avadhÃryetÃpi. arthÃ÷ pramÃïasya vyÃpakÃ÷. na ca pramÃïam arthÃnÃæ vyÃpakam ahetutvÃd atÃdÃtmyÃc ca. ato na pramÃïaniv­ttimÃtreïÃbhÃva÷ sarvavido 'vagantuæ Óakyate. ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- pramÃïÃdhÅnà hi vastuvyavasthitaya÷. na kenacit pramÃïena sarvaj¤a idÃnÅæ tÃvad avagamyate. na ca kÃlÃntare 'bhÆd iti kalpayituæ Óakyate yathà nirÃkartum anumÃnena kÃlatvÃd idÃnÅn tanakÃlavad iti. kÃraïÃbhÃvasya ca kÃryÃbhÃvena niyatatvÃt sarvaj¤ÃnakÃraïÃbhÃvena tadgocaraj¤ÃnakÃryÃbhÃvÃnumÃnÃd, j¤ÃnakÃraïÃbhÃvasya cÃnantaram uktatvÃt. ato na pramÃïaniv­ttyà sarvaj¤e saæÓayo 'pi darÓayituæ Óakyate. nirÃkaraïahetubalÅyastvenÃbhÃvÃvagamÃd iti || 117 || syÃd etat -- nÃgamagamyasyÃbhÃva÷ sarvavido 'vagamyate, tadvirodhÃd eva, ata Ãha -- ##ti. kasmÃd Ãgamena nÃvagamyate. ata Ãha -- ## iti. Ãgamo hi tadÅyo và tasmin pramÃïaæ, narÃntarapraïÅto vÃ. na tÃvat tadÅya÷, anyonyÃÓrayÃpatte÷. siddhe hi buddhasya sarvavittve tadÃgama÷ pramÃïaæ, tatprÃmÃïyÃc ca tatsiddhir iti. narÃntarapraïÅtas tu pramÃïatvenÃnabhimata evety Ãha -- ##ti || 118 || syÃd etat -- nityÃgamagamya eva sarvaj¤a÷, ÓrÆyate hi sarvavit sarvasya karteti, ata Ãha ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- tÃtparye hi Óabda÷ pramÃïaæ, na caivamparo nityÃgamo labdhuæ Óakyata iti. kim paras tarhy ata{1,127}Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ - yÃvÃn[424]kaÓcit siddhÃnuvÃdo[425]vedo d­Óyate, asau vidhyantarÃrtha ity arthavÃdÃdhikaraïe vak«yate. tad ayam apy Ãtmaj¤ÃnavidhiÓe«a eveti na svarÆpe pramÃïam iti tÃtparye ko do«a÷, ata Ãha -- ##iti. na hi nityo vedo naravigraham anityaæ sarvaj¤aæ pratipÃdayitum arhati, nityÃnityasaæyogavirodhÃt. tad asÃv evamparo 'nitya eva syÃd iti || 119 || __________NOTES__________ [424] vat ka [425] do d­ (KA) ___________________________ ayaæ ca nityÃgamagamyatve do«a ity Ãha -- #<Ãgamasye>#ti. yady aÇgÅk­to nitya Ãgama÷, kiæ sarvaj¤akalpanayeti. v­thÃtve kÃraïam Ãha -- ##iti. nitya evÃgamo dharme pramÃïaæ bhavi«yatÅti kiæ sarvaj¤akalpanÃntarÃÓrayaïeneti. idaæ tu nityÃgamagamyatÃnirÃkaraïaæ vedavÃdinÃm eva bhrÃntim apanetuæ, na nÃstiko vedavedyaæ sarvaj¤am icchatÅti || 120 || yas tu vadati -- kiæ na÷ sarvaj¤agraheïa. buddhÃgamasatyatà hi na÷ sÃdhyÃ. sà caivam api sidhyaty eva, indriyÃdisambandhavi«aye hi j¤ÃnamÃtrak«aïikatvÃdau buddha÷ satyavÃdÅ d­«Âa÷. atas tenaiva d­«ÂÃntena ÓraddheyÃrthe 'tÅndriyÃrthavi«aye 'pi buddhavacasa÷ satyatvam anumÅyate. evaæ caityavandanÃdÅnÃm api dharmatvaæ sidhyatÅti, tad etad upanyasyati -- ##ti || 121 || etad api dÆ«ayati -- ##ti.[426]indriyÃdisambandhavi«aye hi pramÃïÃntarapÃratantryeïa satyatà d­«Âeti vyÃptibalenÃtÅndriyÃrthe 'pi pÃratantryeïa pramÃïatà bhavatÅti. pÃratantrye kÃraïam Ãha -- ## iti. ayam abhiprÃya÷ -- indriyÃdisambandhe vi«aye satyateti bruvÃïenÃrthÃd idam uktaæ bhavati indriyÃditantraæ prÃmÃïyam iti. svata÷prÃmÃïye tadapek«Ãyà vaiyarthyÃt. etad uktaæ{1,128}bhavati -- nÃtra mÃnÃntaram atantrÅk­tya buddhavacanamÃtrasya satyatÃvagatÃ. pramÃïÃntarÃpek«ÃyÃ÷ sarvatrÃvyabhicÃrÃt. ato na kvacid api svÃtantryeïa pramÃïatà sidhyatÅti || 122 || __________NOTES__________ [426] ti pra (KA, KHA) ___________________________ pÃratantryam eva viv­ïoti -- ##ti. so 'yaæ dharmaviÓe«aviruddho hetur iti || 123 || na kevalaæ dharmaviÓe«aviruddha÷, viruddhÃvyabhicÃrÅ cÃya hetur ity Ãha -- ##ti. Óakyate hi vaktuæ buddhavacanam atÅndriye[427]'nyÃnavabuddhe 'rthe na pramÃïaæ, buddhavÃkyatvÃt k«aïikÃdivÃkyavad[428]eva. tÃni hy atÅndriye 'rthe 'pramÃïÃny eva. ayaæ caika eva hetur viruddham arthadvayaæ na vyabhicaratÅtÅdam evai[429]kavacanÃntaviruddhÃvyabhicÃripado[430]dÃharaïam. hetudvayaæ tu naikavacanÃntapadavÃcyam ityanumÃne varïayi«yÃma iti. na[431]ca vÃcyaæ satyatvam api tÃvad ayaæ hetu÷ sÃdhayatÅti siddho na÷ pak«a iti. na hi va÷ satyatÃmÃtraæ sÃdhyaæ, ÓraddheyÃrthasatyatÃyÃ÷ sÃdhyatvÃt. ata evoktaæ ÓraddheyÃrthe 'pi kalpayed iti || 124 || __________NOTES__________ [427] ye 'navabu (KA, KHA) [428] vat. tà [429] m eva vi [430] dÃrthodà ___________________________ [431] na và (KA) ___________________________ tad ayam aÓraddheye satyatÃæ Óraddheye cÃsatyatÃæ sÃdhayan ne«ÂasÃdhanÃya va÷ prabhavati. asmÃkam eva tu Óraddheye sisÃdhayi«a[432]tÃm asatyatÃæ buddhavacasa÷ sÃdhayann ayaæ hetur anuguïa ityabhiprÃyeïÃha -- ##ti. viÓe«aviruddhatÃm eva pÆrvoktÃæ viv­ïoti -- ##ti. d­«ÂÃntÃnusÃreïa hi hetur gamako bhavati. tatra va÷ pÆrvaj¤ÃnÃnuvÃdità d­«Âeti tad vyabhicÃrÃt ÓraddheyÃrthasyÃpi buddhavacasa÷{1,129}pÆrvaj¤ÃnÃnuvÃditvam evÃyaæ sÃdhayet. svÃtantryaæ tu pramÃïatÃyà viÓe«aæ virundhyÃd iti || 125 || __________NOTES__________ [432] «i (GA) ___________________________ api ca ya eva kaÓcid vedabÃhya÷ pëaï¬o 'nena hetunà pauru«eyÃgamÃnÃæ satyatvaæ sisÃdhayi«ati, tasyaiva sapratisÃdhano 'yam anyonyad­«ÂÃntopadarÓanena hetur bhavatÅty Ãha -- ##ti. buddhavacanam atÅndriyÃrthaæ mithyÃ, alaukikÃrthatve sati puævÃkyatvÃd digambarÃgamavat. so 'pi tata eva mithyÃ, buddhÃgamavad ity anyonyasapak«ateti || 126 || aviÓe«itenaiva và puævÃkyatvena hetunà dharmÃdharmÃtirikte 'rthe prÃmÃïyaæ prasajyata ity Ãha ##ti. atra ca dharmÃdharmayo÷ prÃmÃïyÃbhÃva eva sÃdhya÷. nÃtiriktÃrthe prÃmÃïyaæ, tasya siddhatvÃd iti. yad api k«aïikÃdivÃkyaæ d­«ÂÃntatayoktaæ, tad api sÃækhyÃdi«u pratipak«i«u jÅvatsu sÃdhyavikalam ity Ãha -- ##iti. sarvanityatvavÃdino hi sÃækhyÃ÷. te yÃvan na nirjitÃ÷, tÃvat kathaæ k«aïabhaÇgavÃkyaæ satyatayopanyasyate. yathà cedam asat, tathà ÓabdÃdhikaraïe vak«yÃma iti || 127 || alaukikÃrthavÃdità và puævÃkyatvaviÓe«ità satyatvÃnumÃnaæ pratihanti parasparÃgamad­«ÂÃntenaivety Ãha -- ##ti. viÓe«aïaviÓe«yabhÃvavyatya[433]yo 'tireka iti || 128 || __________NOTES__________ [433] tyayayor ati (KA) ___________________________ pratihetuprasaÇgenedÃnÅæ yad api sarvaj¤aprasÃdhanÃrthaæ parair anumÃnam uktaæ sarvaj¤o{1,130}'smÅti buddhena yad uktaæ satyam eva tat taduktatvÃd yathà jyotiru«ïamÃpo dravà iti, tad api pratihetuviruddham iti sarvaj¤adÆ«aïam evopasaÇkramyÃha -- ##iti. yo vÃdÅ pÆrvam asaÇgata evÃgatyaivambhÆtaæ vak«yamÃïaæ yad vadati tasyÃpi e«a vak«yamÃïa eva bhavaduktahetusad­Óo bhavantaæ prati muktasaæÓayaæ hetur bhavati. prathamasaÇgatir anaikÃntikÃÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthÃ. cirasaÇgato hi kadÃcinmithyà bhëate iti || 129 || pratihetum eva prayogeïa darÓayati -- ##iti || 130 || kathaæ punar ayaæ muktasaæÓaya÷, ata Ãha -- ##iti. buddho 'sarvaj¤a iti vacaso maduktatvaæ pratyak«asiddham asandigdham eva. d­«ÂÃnte cÃgnyu«ïatvÃdivÃkye tat pratyak«asiddham eveti sÆktam asaæÓayam iti. sarvaj¤o 'smÅti vacanaæ buddhoktaæ na veti na niÓcetuæ Óakyam. na khalv etÃvad atyuddhatÃn­taæ prek«ÃpÆrvakÃrÅ bhëata iti sambhÃvayÃma÷. seyam asya vacaso d­«ÂÃntÃnÃæ ca k«aïikÃdivÃkyÃnÃæ buddhoktatà nÃsÃdhità sidhyatÅti bauddhena sÃdhyety Ãha -- ##ti. kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃnayor hetvos tulyatayà saæÓayahetutvam. kin tu asmadÅyo hetu÷ svayaæ siddha÷, prasiddhavyÃptikaÓ ca, d­«ÂÃntaÓ ca na hetuvikala iti siddho na÷ pak«a÷. tava tu sandigdhÃsiddho hetu÷, d­«ÂÃntaÓ ca sandihyamÃnahetusadbhÃva ityaprasiddhÃÇgakam anumÃnaæ na sÃdhyasiddhaye prabhavatÅty ayam Ãvayor viÓe«a÷ sampadyata iti || 131 || ki¤ ca, atisthavÅyÃn ayaæ sarvaj¤avÃda÷, yenÃtyantaprasiddhair api prameyatvÃdihetubhi÷ Óakyate nirÃkartum ity Ãha -- ##ti. prameyatvÃdayo hi{1,131} pramÃïÃntarÃviruddhà buddhe siddhÃ÷ Óaknuvanti tasya sarvaj¤atÃæ vÃrayitum. na cÃtra vipak«e bÃdhakapramÃïÃbhÃvÃd asiddhà vyÃptir iti vÃcyam.[434]sarvaj¤ÃnakÃraïÃbhÃvena sarvaj¤ÃsambhavasyoktatvÃd iti || 132 || __________NOTES__________ [434] cyam, prageyatvasya sarva (KA) ___________________________ nanv astÅyaæ ciraprav­ttà buddha÷ sarvaj¤a iti d­¬hà sm­ti÷, tad asyà eva buddher dra¬himna÷ sarvaj¤apramÃïam anumÃsyÃmahe, ata Ãha -- ##ti. kim iti nÃnumÅyate, ata Ãha ##iti. avigÅtà hi sm­tir mÆlam upasthÃpayati. sarvaj¤asm­tiæ tu nÃstikà eva parasparaæ vigÃyanti sarvavidbhedÃnÃÓrayanta÷. vedavÃdinas tv atyantÃya sarvaj¤aæ nirÃkurvan[435]tÅti. nanu samÃnam idaæ vigÃnaæ manvÃdism­ti«v api, tà api nÃstikà vigÃyanti, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- sm­tir hi pÆrvaj¤ÃnakÃryatayÃvagatà kÃraïabhÆtaæ[436]pÆrvavij¤Ãnam anumÃpayati. asannik­«ÂÃrthagocaraæ hy[437]anumÃnaæ bhavati. iha ca sarvaj¤ÃnakÃraïÃbhÃvÃt[438]chinnaæ pÆrvavij¤Ãnaæ sm­timÆlatayà asambhÃvitam iti vaiparÅtyaparicche[439]dÃd nÃnumÃnÃvakÃÓa÷. vedasaæyogas tu traivarïikÃnÃæ sambhavatÅti sa Óakyo manvÃdism­timÆlatayà kalpayitum iti. vigÃnaæ viv­ïoti -- ## iti. idaæ cÃnvÃruhyavacanam. yadi hi sarvÃvigÃnaæ bhaved, evam api yà kÃcit kalpanà syÃt. na caivam asti, kaiÓcid eva mahÃjanaikadeÓabhÆtair buddhÃdibhi÷ sarvaj¤atÃyÃ÷ parigrahÃd iti || 133 || __________NOTES__________ [435] ta iti [436] taæ vi [437] cà (GA) [438] vÃvacchi [439] chedena nà (KA) ___________________________ chinnamÆlatÃæ viv­ïoti -- ##iti. sm­tidra¬himnà hi ekena sarvaj¤o j¤Ãta iti kalpanÅyaæ, sa eva tu sarvaj¤aæ j¤Ãtuæ samartha÷ ya÷ sarvavid vedyaæ jÃnÃti. yÃvad dhy etÃvad eva sarvam idaæ ca buddho jÃnÃtÅti na jÃyate, na tÃvad asau sarvaj¤a ity avadhÃrayituæ Óakyate. na ca buddhÃdarvÃcÅna÷ sarvavid{1,132}iti nÃsya sarvaj¤ÃnakÃraïam asti. na cÃnavagataæ smartuæ Óakyate. ato 'sambhÃvitamÆlaiva¤jÃtÅyÃæ sm­tir apramÃïam eveti || 134 || yadi tu buddhÃd anyo 'pi kaÓcid eka÷ sarvaj¤a÷ tena ca sarvaj¤o buddha iti j¤Ãtvà sm­taæ tata e«Ã sm­tiparamparà prav­ttety ucyate, evaæ sati tatsarvaj¤atà vinà sarvaj¤e(na)nÃvagantuæ Óakyate iti sarvaj¤Ãnantyam ity Ãha -- ##iti. atra kÃraïam Ãha -- ##ti || 135 || evaæ tÃvat sÃrvaj¤yaæ durj¤Ãnam ity uktam. tadanavagame ca sarvaj¤ÃgamaprÃmÃïyam api na sidhyatÅty Ãha -- ##iti. sarvaj¤apraïÅtatà hi tadÃgamaprÃmÃïyamÆlaæ, tadanavagame ca na yÃd­ÓatÃd­Óapuru«avÃkyavat sarvaj¤ÃgamaprÃmÃïyam adhyavasÃtuæ Óakyata iti || 136 || dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- Ãgamapraïayanaæ hi rÃgÃd và ki¤cid anugrahÅtuæ dve«Ãd và nigrahÅtuæ sambhavati. buddhas tu prak«ÅïÃkhilarÃgadve«a[440]iti nÃsyÃgamapraïayane ki¤cit kÃraïam upalabhyata ity anyapraïÅtaiva dharmÃtideÓaneti vak«yamÃïena sambandha÷. nanv ayaæ paramakÃruïika÷ tadvaÓa eva du÷khottarÃn prÃïino d­«Âvà dÆraæ dÆyamÃnamÃnaso hitÃhitaprÃptiparihÃropÃyopadeÓÃn praïayatÅti kim anupapannam ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- pratyak«aæ hi tad yogina÷ sarvavi«ayaæ j¤Ãnam i«yate. tac ca kalpanÃpo¬ham. ato yadà dhyÃnastimitalocano jagadakhilam avikalpena vilokayamÃno 'vati«Âhate, tadÃsyÃsm­taÓabdÃdisambandhasya vivak«ÃprayatnatÃlvÃdivyÃpÃrÃsambhavÃn na katha¤cid apy[441]asm­tasya deÓanÃpraïayanaæ sambhavatÅti kÃruïiko 'py upek«etaivaityanyapraïÅtaiva deÓanà bhaved iti. api ca yÃvad idaæ{1,133}v­ttam, idaæ varti«yata iti na pratyavek«ate, na tÃvadÃgamo nirmÃtuæ Óakyate. na caitad apy anutthitasya sambhavatÅtyabhiprÃyeïÃha -- #<­ta >#iti. tad iha kÃraïatrayam apy anyapraïÅtatve deÓanÃnÃm uktam ity anusandhÃtavyam. syÃd etat. vyutthÃyopadek«yatÅti, tan na. vyutthitasya abhilÃpinÅ pratÅtir bhrÃntir iti bhrÃntabhëitam apramÃïaæ bhaved iti || 137 || __________NOTES__________ [440] «ÃbhiniveÓa i [441] py utthitasya (GA) ___________________________ syÃd etat -- buddhÃnubhÃvÃd asatyeva tatprayatnaviÓe«e ku¬yÃdibhyo 'pi deÓanà dharmopadeÓà nirgacchantÅti. tad idaæ nÃÓraddadhÃnà vedavÃdino budhyÃmahe. vayaæ hi vastusvabhÃvam anatikrÃmanto yajjÃtÅyo yata÷ siddha÷ tatas tatsiddhim anujÃnÅmahe. granthasandarbhaÓ ca vivak«ÃprayatnavÃyvÅraïatÃlvÃdisaæyogavibhÃgapÆrva[442]ka evÃvagata iti na dhyÃnastimitÃnta÷karaïayogisannidhÃnÃd eva sidhyatÅti sambhÃvayÃma÷. tad etad Ãha -- ##ti sÃrdhena. (ÓraddadhÃnasya kuta ity artha÷.?) api ca, ÃptapratyayÃnusÃrÅ ÓabdÃn nirïaya iti na ku¬yÃdiniss­tÃbhyo deÓanÃbhya ÃÓvÃso bhaved ity Ãha -- ku¬yÃdÅti || 139 || __________NOTES__________ [442] rva evÃgata÷ (KA) ___________________________ ki¤ ca buddhapraïÅtatve 'pi nÃÓvÃsa÷. evaæ ca saæÓemahe -- kiæ buddhÃnubhÃvÃn[443]nism­tà imà deÓanÃ÷, Ãhosvit piÓÃcÃdibhir durÃtmabhir ad­Óyair Årità ity Ãha -- ##iti. ad­ÓyÃtivÃhikÃyonijadehÃ÷ piÓÃcà iti purÃïe«u gÅyate. tanmatenedam uktam iti. evaæ ca saæÓayÃnebhyo deÓanà na pramÃïaæ bhaveyur iti bhÃva÷ || 140 || __________NOTES__________ [443] vani (GA) ___________________________ anyaddarÓanaæ - bodhasvabhÃva÷ puru«o bhavÃntarÅyakarmÃrjitadehendriyÃdivaÓa÷{1,134}kvacid eva ki¤cic ca jÃnÃti. niravaÓe«itÃÓe«akarmÃÓayas tu vigalitanikhilakaraïakalebarÃdiprapa¤ca÷ kevalÅbhÆto viÓvam eva sÆk«mÃtÅtÃdibhedabhinnam aparok«am Åk«ate. tac ca kevale jÅve jÃtaæ[444]kevalaj¤Ãnam Ãcak«ate. evaævÃdibhiÓ ca muktÃtmanÃm eva sarvagocaraj¤Ãnam ÃÓritaæ, tad etadupanyasyati -- ##iti || 141 || __________NOTES__________ [444] kaivalya j¤Ã (GA) ___________________________ etad api dÆ«ayati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- subhëitam idaæ mukto viÓvaæ jÃnÃtÅti. sà khalu jÅvÃnÃæ tÃd­ÓÅ daÓà sa e«a neti netÅti sakalabhedaprapa¤cavilayanenaiva tÃvad upalabhyate vedÃnte«v iti tadatiriktÃtÅtÃdij¤ÃtavyÃbhÃvÃt kathaæ sarvaj¤atÃ. yadi tv avadhÅrya vedÃntÃn svÃgamaprÃmÃïyÃÓrayaïena muktÃnÃæ tathÃvidhaæ j¤Ãnam i«yate, tannÃsatyÃgam aprÃmÃïye sidhyati. na cÃsarvaj¤apraïÅta Ãgama÷ pramÃïaæ sambhavatÅti sarvaj¤asiddhÃvÃgamaprÃmÃïyaæ, tatsiddhau ca sarvaj¤asiddhir itÅtaretarÃÓrayaæ bhavatÅti. yadi tu kvacit tathÃvidhena j¤Ãnena vyÃptaæ liÇgam upalabhya[445]te, evamanumÃnena j¤ÃnasiddhÃv itaretarÃÓrayaparihÃro bhavet. na tu tasya j¤Ãnasya loke kaÓcid d­«ÂÃnto bhavatÅty Ãha -- ## iti || 142 || __________NOTES__________ [445] bhyeta, e (KA) ___________________________ evaæ tÃvad yai÷ puru«ÃtiÓayam ÃÓritya tatpratyayenÃgamaprÃmÃïyam ÃÓritaæ, tÃn pratyuktam. idÃnÅæ ye vadanti -- nitya evÃyam Ãgama÷ kasyacit prathamam Ãr«aj¤ÃnenÃvabuddho bhavatÅti, tÃn pratyÃha -- ##iti. kiæ punar ayaæ nityÃgamavÃda eva nirÃkriyate. atrÃpi ÓabdaikapramÃïakÃv eva dharmÃdharmau. etÃvÃæs tu viÓe«a÷. yad ekasyaiva kasyacid­«er apagatasakalakalma«asyÃbhra«ÂabhavÃntarÅyasaæskÃrasyÃdÃv eva vedÃ÷ prÃdurbhavanti. te ca tenÃparebhya÷ pratipÃdyante tair apy anyebhya ity evaæ Ói«yÃcÃryaparamparayà ÃbhÆtasaæplavaæ ti«Âhanti. evam eva puna÷ s­«ÂÃv apy Ãr«adarÓanenaiva vedasaævyavahÃra÷ pravartate{1,135}iti na kaÓcid viÓe«a÷. tasmÃd vÃcyo nirÃkaraïÃbhiprÃya÷. sa ucyate -- tat khalu s­«ÂyÃdÃv ­«er j¤Ãnaæ grahaïaæ smaraïaæ vÃ. grahaïam api pramÃïam apramÃïaæ vÃ. na tÃvad apramÃïÃd arthatathÃtvaniÓcaya÷. pramÃïaæ tu nà pratyak«aæ sambhavatÅti kiæ tannirÃkaraïena. yadi tu sÃk«ÃtkÃripratyak«am etad­«ÅïÃm ÃÓrÅyate, tathà saty anuccÃritaÓabdaÓravaïÃd atÅndriyadarÓanam evÃpatitam. ata evÃhu÷ -- atÅndriyÃnasaævedyÃn paÓyanty Ãr«eïa cak«u«Ã | ye bhÃvÃn vacanaæ te«Ãæ ko 'tikrÃmitum arhati || iti. ato nirÃkÃrya evÃyaæ siddhÃnta÷. evaæ hi tulyanyÃyatayà dharmÃdharmÃv api kaÓcid aparok«ayet, tataÓ ca codanaiveti pratij¤ÃhÃni÷. ata evoktam -- ##ti. sarvaj¤anirÃkaraïadiÓetyartha÷. etena tulyatÃm anayor darÓayati ayam api siddhÃntaparipanthÅti. smaraïaæ tu parastÃn nirÃkari«yata iti. api cedam Ãr«adarÓanaæ k­takÃÓaÇkÃm[446]apy ÃpÃdayatÅti nirÃkÃryam ity Ãha -- ##ti || 143 || __________NOTES__________ [446] m Ãpà ___________________________ nanu tadvacanÃd eva niÓcayo bhavi«yati, ata Ãha -- ##ti. ÓrÆyate khalu an­tavÃdinÅ vÃg iti. jaiminir api prÃyÃn­tavÃditÃæ vÃco vak«yati -- prÃyÃt ity atra. ato 'dyatve 'n­tavÃdibÃhulyÃt kÃlÃntare 'py avisrambha iti || 144 || api ca, etad akasmÃt pratibhÃnaæ svapnavad bhrÃntir ity api vaktuæ Óakyata ity Ãha -- ##ti. arthagrahaïaæ tulyanyÃyatayÃrthapratibhÃsasyÃpi[447]ÓaÇkyamÃnatvÃt[448]saÓaÇkÃnÃæ (k­te?) prÃmÃïyaæ na yujyata ity artha÷ || 145 || __________NOTES__________ [447] pi viÓa (KA) [448] sà (GA) ___________________________ {1,136} ayam aparo 'smin darÓane do«a ity Ãha -- ##ti. puru«asya tÃvadatÅndriya[449]darÓanaÓaktir abhyupagataiva yadanuccaritaÓabdagrahaïam aÇgÅk­tam. sà ced aÇgÅk­tÃ, kim ÃgamanityatÃgraheïa. evaæ hi varaæ yat parair uktaæ puru«apratyayÃd evÃgamaprÃmÃïyam iti tad evÃÓritam iti. evaæ tÃvadanuccaritaÓabdadarÓanaæ nirÃk­tam. smaraïam idÃnÅæ nirÃkaroti -- kalpitam iti. asyÃtiÓayavata÷ puru«asyÃdyatanaj¤Ãne«v ad­«ÂapÆrvaæ janmÃntarÅyaj¤Ãnanibandhanaæ vedÃnÃæ s­«ÂyÃdau smaraïam iti kalpanÃmÃtraæ, na tu prÃmÃïikam. janmÃntare nibandhanaæ kÃraïam asyety artha÷. ka÷ punar atra do«a÷ yajjanmÃntarÃnubhÆtà vedÃ÷ smaryanta iti. grahaïaæ hy anuccaritaÓabdagocaraæ na sambhavati, na tu smaraïam. adyatve 'pi hi tÃvacciratarÃnubhÆtÃnÃm ÃntaralikÃnekÃntarÃyaparamparÃtirohitÃnà bhÃvÃnÃæ nÃnÃvidhÃnekagada[450]vedanÃbhir dÆraæ dÆyamÃnamÃnasair api smaraïaæ d­«Âam. tad bhavÃntarÅyasm­tau kim anupapannam. dehadhvaæse saæskÃrÃnavasthÃnam iti ced, na. atadÃdhÃratvÃt. tatraitat syÃt -- adhriyamÃïe«u dehe«u kim ÃÓrayÃ÷ saæskÃrà bhavanti na và bhavanti. kathaæ bhavÃntare phalaæ bhÃvayitum utsahanta iti. tan na, atadÃdhÃratvÃt. no khalv api bhavÃntarÅyapaÂutarÃnubhavaprabhÃvitaæ bhÃvanÃbÅjaæ ÓarÅrÃdhikaraïaæ, yad asya nÃÓe naÓyet. j¤ÃnasamÃnÃdhikaraïatvÃd ÃtmanaÓ ca[451]j¤ÃnÃdhÃratvÃt. ÃtmÃpi parig­hÅtadehÃntaro 'pi sa evÃvati«Âhata iti nÃÓrayÃnupapatti÷. api cedÃnÅm api pÆrvajÃtismara÷ kaÓcid upalabhyata eva, yo bhavÃntarÅyarahov­ttav­ttÃntaæ sampÃdayati. dehanÃÓÃc ca saæskÃranÃÓe tadanupapatti÷. jarÃmaraïagarbhavÃsajanmavedanÃÓ ca saæskÃrocchedahetava÷ tasyÃpi tulyà eva. ato 'vaÓyam ÃÓrayaïÅya÷ ko 'pi prÃgbhavÅyadharmÃnugrahÃt tasya nÃma bhÃjanam atiÓayasya yo 'trÃmutra và viditam[452]apy aÓe«eïa smaratÅti. api cetihÃsapurÃïavedavÃdà api jÃtismaraïasadbhÃve pramÃïam. bhavati hi gÅtÃsu vÃsudevavacanaæ - __________NOTES__________ [449] yÃrthada [450] rbha [451] Ó ca parij¤Ã [452] m apy aviÓe (KA) ___________________________ {1,137} bahÆni me vyatÅtÃni janmÃni tava cÃrjuna | tÃny ahaæ veda sarvÃïi na tvaæ vetsi parantapa || iti. paurÃïikà api -- prathamaæ sarvaÓÃstrÃïÃæ purÃïaæ brahmaïà sm­tam | anantaraæ ca vaktrebhyo vedÃs tasya vinism­[453]tÃ÷ || __________NOTES__________ [453] rga (KA) ___________________________ iti paÂhanti. smaraïÃbhiprÃyam evedaæ vedavinissaraïaæ purÃïe«u, tatk­takatvÃnabhyupagamÃt. vedavÃdÃÓ ca bhavanti dehÃntarapratipattikÃle taæ vidyÃkarmaïÅ samanvÃrabhete pÆrvapraj¤Ã ca iti. mÃnave 'pi viÓi«Âakarmaphalatayaiva jÃtismaratvaæ darÓitam. smaryate hi[454]- __________NOTES__________ [454] ca (GA) ___________________________ vedÃbhyÃsena satataæ satyena tapasaiva ca | adroheïa ca bhÆtÃnÃæ jÃtiæ smarati paurvikÅm || iti. tatraitat syÃt. anyÃrthatvÃ[455]vadh­tavedÃbhyÃsÃdisamabhivyÃhÃrÃt parïamayyÃdiphalÃrthavÃdavadarthavÃda evÃyaæ na phalakalpanÃyai prabhavati. tathà hi -- vedÃbhyÃsas tÃvad dhÃraïÃrtha eva, pratyak«aæ hi guïyamÃnaæ na bhraÓyatÅti. yo 'pi ca aharaha÷ svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷ iti viÓi«ÂetikartavyatÃyukto brahmayaj¤avidhi÷, so 'pi yÃvajjÅvadarÓapÆrïamÃsÃgnihotrÃdividhivadupÃttaduritak«ayÃkaraïanimittapratyavÃyaparihÃraprayojana eveti nÃsamÅhitaphalÃntarasambandham anubhavati. satyam api ÓabdÃrtha[456]bhedabhinnaæ svargÃdimahÃphalÃrtham avagatam eveti na phalÃntareïa sambadhyate. tapÃæsy api nÃnÃvidhainoniba[457]rhaïÃrthÃni svargÃdiÓreyo[458]ntarÃrthÃni ca cÃndrÃyaïÃdÅny avadhÃritÃnÅtyanapek«Ãïy eveti na jÃtismaraïaphalakÃni bhavanti. adroho 'py ahiæsà bhÆtÃnÃæ tattatkÃlabhedena phalÃrtha eva vihita÷. yadi vrataæ yadi ni«edha÷ kasya jÃtism­ti÷ phalaæ bhavet. tasmÃd vedÃbhyÃsÃdÅ[459]nÃm arthavÃda eva phalaÓrutir na phalakalpanÃyÃæ pramÃïam iti. tan na. pratyekaæ hi vedÃbhyÃsÃdÅnÃæ phalÃntaram avagataæ na samuccitÃnÃm. iha tu kraya ivÃruïÃdÅnÃæ satyÃdÅnÃm ekatra phala upÃdÅyamÃnÃnÃæ sÃhityaæ vivak«itam iti na samuditÃnÃæ phalÃntarasambandho{1,138}nopapadyate. ata eva samuccayavacanam upapannaæ bhavati. syÃd etat -- ekena smaryamÃïà vedÃ÷ k­takÃÓaÇkÃæ janayeyur iti. tan na, aneke«Ãm api tathÃvidhÃtiÓayabhÃjÃm­«ÅïÃæ bh­gvaÇgira÷prabh­tÅnÃæ parasparasaævÃdÃÓaÇkÃniv­tte÷. na caivaæ vedÃrthe prasaÇga÷, tasyÃtÅndriyasya bhavÃntare 'py ananubhÆtasya sm­tyanupapatte÷. syÃd etat -- bhavÃntarÃnubhÆtasm­tau janmÃntare k­takarmÃïa iha phalaæ labhamÃnà anvayavyatirekÃbhyÃm eva karmaphalasambandhaæ jÃnÅyu÷. ataÓ codanaikapramÃïatà vyÃhanyeteti. tad ayuktam. anÃdau khalu saæsÃre viparivartamÃnÃnÃm anantÃni karmiïÃæ karmÃïi. tatra jÃtismaro 'pi naitÃvad vivektuæ Óakto 'mu«ya nÃmedaæ karmaïa÷ phalam iti. na cÃvaÓyamÃnantarabhavÃnu«Âhitakarmaphalopabhoga eva saæsÃriïÃæ, nÃnÃjanmasa¤cite«u ÓubhÃÓubhaphale«v ÃnantyÃd anavadh­taparimÃïe«u duradhigama÷ karmaphalasambandhaviveka÷. tasmÃnnÃgamasmaraïe kaÓcid virodho d­Óyata iti kiæ tannirÃkaraïena. atrocyate -- yadi nÃmetihÃsapurÃïaprÃmÃïyÃÓrayaïenÃyonijadehà eva k­tÃdiyugabhede«u kecid­«aya÷ smaranti vedÃn iti saÇgirante. tad astu. naivam api na÷ kÃcit siddhÃntahÃni÷. ekasya kasyacit smaraïam evÃsmÃbhir nirasyate, tad dhi k­trimatvam evÃpÃdayatÅti. ata eva vak«yati -- ekasya pratibhÃnam iti. ihÃpi cÃsyety ekavacanenaikasyaiva smaraïaæ nirÃkaroti. bahavo 'py ayonijadehÃ÷ smartÃra iti du«pratipÃdam eva. na khalv ayonijaæ nÃma narÃïÃæ ÓarÅraæ sambhavati, svabhÃvaniyamÃvisaævÃdÃt. visaævÃde và sakalad­«ÂÃd­«ÂavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt. yonijade[460]hÃs tu sÃtiÓayà api sÃÇgÃæÓ caturo vedÃn smarantÅti. naivaæ sambhÃvayÃma÷, janmajarÃmaraïavedanÃparibhavo hi mahÃn saæskÃranÃÓanidÃnam iti kathaæ mahÃnayaæ granthasandarbho mÃtrayÃpy anyÆnÃnatirikta÷ kenacit smaryeta. ki¤cid eva bhavÃntarÅyakam api kecit smarante d­Óyante iti yathÃdarÓanam astu jÃtismara÷, kalpyatÃæ và mÃnavÃnumitajÃtismaraÓrutyanyathÃnupapattibalÃd viÓi«Âo yonijavigrahaparigraho bh­gvÃdÅnÃm ­«ÅïÃæ svargakÃmaÓrutyanyathÃnupapattikalpitÃsÃdhÃraïÃtiÓayadehendriyÃdiparigrahavat. ÓÃstrasthà hi vayaæ yathÃÓÃstram ÃÓra[461]yÃmahe. na ca ÓÃstrasÃmarthyÃdÃyÃto 'tiÓayo 'numÃnena nirÃkartuæ Óakyate ÃgamavirodhÃd eva. janmÃntarÃnubhÆtaæ ca na smaryate iti{1,139}tv atÅndriyÃrthÃbhiprÃyam eva tad astu. sarvathà siddham idam ekasyÃgamasm­tikalpanà na sÃdhÅyasÅti || 146 || __________NOTES__________ [455] tvÃd ava [456] rthavadabhinnaæ ca sva (KA) [457] rharaïà [458] yorthÃntarÃïi ca [459] der artha (GA) [460] ÓarÅrÃs tu [461] dri (GA) ___________________________ punar api grahaïapak«am evopasaÇkramya dÆ«aïam[462]Ãha -- ##iti. nanv ÃgamasyÃtÅndriyo 'rtha÷ na tv Ãgama iti kathaæ tulyatvam ata Ãha -- ##ti. anuccarito hy Ãgamo 'tÅndriya eveti bhÃva÷ || 147 || __________NOTES__________ [462] yati -- grà (GA) ___________________________ nanu tulyatve 'pi tÃvad asmadÃdibhir Ãgamagrahaïam ÃÓritam. ko do«a÷, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃtra tulyatvam. arthapratibhÃne hi puru«a÷ svatantro bhavati, tadanusÃritvÃd arthaniÓcayasya. ÃgamapratibhÃne tu puru«o 'rthaæ pratyÃgamaparatantra÷. Ãgamo 'pi svarÆpasthitaye[463]tatparatantra iti sÃpek«atvÃd ubhayÃprÃmÃïyam iti || 148 || __________NOTES__________ [463] ye para (KA) ___________________________ nanv idam ÃgamapÃratantryaæ tavÃpi samÃnam. na hi puru«apratyayÃd­te tasya yÃthÃtmyaæ Óakyaæ ÓraddadhÃtum, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- ekapuru«apÃratantryaæ do«Ãya bhavati, anekadhà saæÓayopajananÃt. evaæ hi tatra saæÓayo bhavati -- kim ayam anenÃgamo d­«Âa÷ k­to vÃ, d­«Âo 'pi yathÃvasthito 'nyathà veti. evaæ saæÓayÃnà na kvacid ÃÓvÃ[464]sayeyu÷. anekapuru«ÃdhÃre tu vede na tÃvat k­takÃÓaÇkÃ, nÃpy anyathÃtvam iti vak«yati. ato 'vyÃhatasvÃtantryo veda÷ prÃmÃïyaæ labhate iti. api ca yeyaæ bhavÃntare«v anubhÆtÃnÃæ bhavÃntare niravaÓe«asm­tikalpanÃ, sÃpi vedÃnÃæ pÃratantryam ÃpÃdayaty{1,140}eva. evaæ hi tatra ÓaÇkyate -- kathaæ khalv ayaæ mahÃn granthasandarbho niÓÓe«asaæskÃracchidà maraïenÃntarito 'nena sm­ta÷. tad ayam asmÃn vipralabdhukÃma eva svayaæ nirmitam Ãgamaæ sm­tam[465]apadiÓati. evaæ ca ÓaÇkamÃnà na svÃtantryeïÃgamaprÃmÃïyam adhyavasyeyu÷. asmÃkaæ tu grahaïasmaraïayor ekabhavabhÃvitvÃn nÃyaæ do«o bhavatÅty Ãha -- ##ti || 149 || __________NOTES__________ [464] ÓvÃseyu. (GA) [465] m ity apa ___________________________ athÃnekapuru«asthatve ko guïa÷, ata Ãha -- ##ti. bahu«u hi sampradÃyapravartake«u yà tasya vedasyÃnyathÃkaraïÃÓaÇkà sà nivartate. ekena hi vinÃÓitaæ vedam anyo naitad evam iti nivÃryÃnyathà darÓayati. ato bahusaævÃdÃd vedasya yathÃvasthitasvarÆpÃvadhÃraïaæ bhavatÅti. ekasya pratibhÃnaæ tu k­takavedakalpanÃyà na viÓi«yate, ubhayatrÃ[466]py aviÓvÃsatulyatvÃd ity Ãha -- ##ti || 150 || __________NOTES__________ [466] trÃvi (GA) ___________________________ ato na yathà vedÃnÃm eka÷ kartÃ, evaæ sampradÃyapravartako 'pi naika÷ puru«a ity upasaæharati -- ##ti. adyatvavad eva tu purÃpi bahava÷ sabrahmacaryÃdiparatantrà narà Ãsann ity Ãha -- ##iti. etac ca prayogeïa darÓanÅyam iti || 151 || evaæ tÃvat puru«ÃtiÓayakalpanà nÃpauru«eyakalpanayà tulyeti sampradhÃritam. ato yat parair anayo÷ kalpanayos tulyatvam ÃpÃditaæ, tadekakalpanÅyahÃnopÃdÃnÃbhyÃm eveti sÃpahÃsam Ãha -- ##ti || 152 || {1,141} etad eva spa«Âayati -- ##ti. adyavad eva sarvadà vedavyavahÃra÷ pratÃyate iti jaiminer darÓanam. idaæ ca[467]d­«ÂÃnusÃrÅti nÃlaukikaæ ki¤cij jaimininà kalpitaæ parair ivÃd­«ÂapÆrva÷ puru«ÃtiÓaya÷. pauru«eyÃnumÃnadÆ«aïaæ tu pÆrvam uktam eveti. vedÃprÃmÃïyavÃdinÃm eva[468]tu d­«ÂahÃnir ad­«Âakalpanà cety Ãha -- ##ti. do«o hy aprÃmÃïye nimittam. sa cÃpauru«eye vede 'd­«Âa÷ kalpanÅya÷. trividhÃprÃmÃïyaÓÆnyasya j¤Ãnasya d­«Âaæ prÃmÃïyaæ hÃtavyam iti. nanv ayaæ d­«ÂabÃdho bhrÃnti«v api samÃna÷. atha tatra bÃdhakasÃmarthyÃd viparyaya÷, so 'py atrÃnumÃniko bhaved ity ata Ãha -- ##iti.[469]ayam abhiprÃya÷ -- utpannam idaæ j¤Ãnaæ samyaktvasandehaviparyayavirahÃd ity uktaæ bhëye. anumÃnÃnÃm apy Ãgama[470]virodha÷ pratihetuvirodhaÓ cety uktam eva. ato vinaiva kÃraïena balÃdayaæ bÃdha÷ kalpyate. bhrÃntau tu naitad evam iti sphuÂo viparyaya iti || 154 || __________NOTES__________ [467] ca d­«Âaæ d­«Âà (KA) [468] va d­ (GA) [469] ti. u [470] mena vi (KA) ___________________________ yat tu svaparapratyak«ÃsaævÃdÅ kathaæ Óabda÷ pramÃïam ity uktaæ, tad ayuktam. yadà hy apauru«eyà vedà ity upapÃdayi«yÃma÷ tadÃsyÃÓ codanÃbuddhe÷ pratyak«eïa saha viÓe«aæ nopalabhÃmahe. ubhayor apy adu«ÂakÃraïajatvÃt. ata÷ kim atra pratyak«asaævÃdenety Ãha -- ##iti. nirdo«aæ ca tajj¤Ãnajanma cety artha÷ || 155 || {1,142} atrÃparaæ bhëyaæ - nanv avidu«Ãm upadeÓo nÃvakalpate ityÃdi. tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##iti. arthÃpattir iyaæ[471]bhëyakÃreïoktÃ. upadeÓo hi buddham anvÃdÅnÃæ upalabhyate. na cÃyam artham avidu«Ãm upadeÓa upapadyate. ato d­«Âa upadeÓavi«ayo 'rtho manvÃdibhir iti kalpyate. manvÃdigrahaïaæ prarocanÃyai.[472]evaæ hi jÃnÃti -- e«a khalu mÅmÃæsako[473]'ÇgÅk­ta[474]m anvÃdyÃgamasatyatva÷, tad aham enaæ manvÃdyupadarÓanenaiva tÃvadaÇgÅkÃrayÃmi yathÃtÅndriyÃïÃm arthÃnÃm asti tÃvad dra«Âeti. tataÓ ca svÃgamÃrthadarÓanam api buddhasyÃnÃyÃsamupapÃdayi«yÃmÅti || 156 || __________NOTES__________ [471] yaæ ca bhà [472] ya [473] ko 'naÇgÅ [474] tabÃhyÃgama (KA) ___________________________ anumÃnÃbhiprÃyaæ vedaæ bhëyam ity Ãha -- ##ti. upadeÓitvaæ hi d­«ÂÃrthapÆrvatayà vyÃptam avagataæ vaidyopadeÓÃdau. tadatÅndriyÃrthagocaram apy avagataæ tÃm anumÃpayatÅti. nanu ca nÃtra bhëyakÃreïopadeÓitvaæ hetur ukta÷, kin tu avidu«Ãm upadeÓÃnupapatti÷. ata÷ katham anumÃnÃbhiprÃyavarïanam, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- vyatirekapradhÃnavÃdimatena bhëyakÃreïÃtra vyatirekamukhena hetor gamakatvam uktam. yo hi yan na jÃnÃti sa tannopadiÓati, yathà cikitsako dharmÃdharmau. na ca tathà manvÃdayo 'tÅndriyÃnarthÃnnopadi«Âavanta÷. ato 'vidvadbhyo vyÃv­ttam upadeÓitvaæ vidvattÃm anumÃpayatÅti || 157 || evam ubhayathà paricodanÃbhiprÃyam uktvà parihÃrabhëyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. arthÃpattyabhiprÃyeïa paricodita÷ upadeÓo hi vyÃmohÃd api bhavatÅty anena bhëyeïÃnyathopapattipradarÓanena tadbhaÇga÷ kathyate. vyÃmohenÃpy upadeÓopapattau nÃtÅndriyaj¤Ãnaæ kalpayituæ Óakyata iti. d­Óyate cÃdyatve 'pi{1,143}vyÃmugdhÃnÃm anyathÃÓÃstrÃrthopadeÓa÷ prabandharacanà ca nibandhÌïÃm iti. yadà punaranumÃnÃbhiprÃyà paricodanÃ, tadÃnumÃnado«o liÇgasya vyabhicÃro 'nena kathyata ity Ãha -- liÇgasyeti. bÃlo 'j¤a÷. tasyÃpy upadeÓadarÓanenÃnaikÃntiko hetur iti || 158 || aparam api asati vyÃmohe vedÃd apÅti bhëyaæ, tad vyÃca«Âe -- ##ity ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- anumÃnadÆ«aïam evedam. prathamaæ tÃvadanaikÃntiko hetur ity uktam. idÃnÅæ tu siddhasÃdha[475]natocyate. yad idam upadeÓÃd j¤ÃnÃnumÃnam uktam, ata÷ siddhaæ sÃdhyate. satyam. vedÃd viditavatÃm atÅndriyÃrtha[476]vi«aya upadeÓa÷. evaæ hi veda evÃtÅndriye 'rthe pramÃïaæ, na svamahimnà puru«a iti. kathaæ puna÷ siddhasÃdhanam. na hi buddhÃdÅnÃm atÅndriyÃ[477]rthaj¤Ãnaæ vedÃt sambhavatÅti na hi te vedÃj j¤ÃpayitavyÃ÷, tatsamÅpe 'nadhyayanÃt. ato vedasvarÆpam avidu«Ãæ na vedÃd j¤ÃtvopadeÓa÷ sambhavati, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- satyaæ ne[478]daæ buddhÃdyabhiprÃyeïa siddhasÃdhanatvam ucyate, kin tu upadi«ÂavantaÓ ca manvÃdaya÷ iti bruvÃïena manvÃdaya upadarÓitÃ÷. te«Ãæ ca vedÃd eva j¤ÃtvopadeÓa iti sm­tyadhikaraïe vak«yate. yathà vak«yati -- __________NOTES__________ [475] dhyato (GA) [476] rtha u [477] yaj¤Ã [478] na bu (KA) ___________________________ bhrÃnter anubhavÃc cÃpi puævÃkyÃd vipralambhanÃt | d­«ÂÃnuguïyasÃdhyatvÃc codanaiva laghÅyasÅ || iti. vedaviruddhÃrthÃbhidhÃyinÃæ tu vedÃd upadeÓa ity asambhÃvanÅya eva. yathà vak«yati virodhe tv anapek«yaæ syÃt iti. etat siddhasÃdhanaæ manvÃdisambandhitayepyata ity artha÷. aparam api pauru«eyÃpauru«eyayor viÓe«akathanÃrthaæ bhëyam -- api ca pauru«eyÃd vacanÃd evam ayaæ puru«o vedeti bhavati pratyaya÷ naivam artha iti. viplavate khalv api kutaÓcit puru«ak­tÃd vacanÃt pratyaya÷. na tu vedavacanasya mithyÃtve ki¤cana pramÃïam astÅti. asyÃrtha÷ -- pÆrvaæ hi{1,144}puru«avÃkyopamÃnena nanv atathÃbhÆtam ityÃdinà vedavacasÃæ mithyÃtvam upapÃditam. tatra mÅmÃæsÃgotrÃnusÃriïà svata÷prÃmÃïye sthitvà viprati«iddham ityÃdinà siddhÃntitam. punaÓ ca pratyayitagranthenÃæÓe d­«ÂÃntasya sÃdhyavaikalyam aæÓe ca hetvantarÃdhÅnaæ vaitathyam ity anumÃnadÆ«aïam uktam. madhye ca prÃsaÇgikÅ kathà prav­ttÃ. adhunà lokavedavÃkyayo÷ sa nÃma viÓe«a÷ kathyate yena nirapek«am eva vedavÃkyaæ pramÃïaæ, sÃpek«aæ pauru«eyaæ ki¤cic cÃpramÃïam eva. eva¤ ca yat tv athÃbhÆtapratij¤ÃyÃm antarïÅtaæ pratyayÃntarasÃpek«aæ sarvavÃkyÃnÃæ prÃmÃïyaæ, vÃrttikak­tà ca pramÃïÃntarad­«Âaæ hÅtyÃdinà viv­taæ, tat tÃvat parih­taæ bhavati. vÃkyatvasya ca mithyÃtvahetor antarïÅtasyÃprayojakatvaæ mithyÃtve sÃdhye darÓitaæ bhavati. yady api ca tat puru«abuddhiprabhavam apramÃïam ity atra puru«ado«Ãyattam aprÃmÃïyam ity uktaæ, tathÃpi pratij¤ÃmÃtreïa taduktaæ na tÆpapÃditam. adhunà tu bhavaty ÃÓaÇkà -- kathaæ punar idam avagamyate puru«ÃdhÅnam aprÃmÃïyaæ na vÃkyasvabhÃvÃnubandhÅti. tatredam ucyate -- puævÃkyam api kim api vakt­pramÃïÃvadhÃraïasamutsÃritatadÅyanikhilado«ÃÓaÇkam apy arthe sÃk«ÃdanÃdadhad api niÓcayaæ taddvÃreïa pramÃïam eva. yathÃha -- evam ayaæ veda, naivam artha iti. vakt­pramÃïatirohito 'rthe niÓcaya÷ na svatantra iti yÃvat. vÃkyasvabhÃvÃnubandhini tv aprÃmÃïye na ki¤cit puævaca÷ pramÃïaæ bhavet. ato 'vagacchÃma÷ svabhÃvata÷ pramÃïam eva vÃkyaæ pundo«Ãd apramÃïaæ bhavatÅti. tad idam uktaæ viplavate khalv iti. anÃptavÃkyÃd upajÃta÷ pratyayo viplavate. vividhaæ plavate, evaæ naivam iti saæÓayÃtmaka iti yÃvat. viparyeti vÃ. tad evam autsargikaæ prÃmÃïyaæ vÃkyÃnÃæ do«air apodyata iti darÓitaæ bhavati. na cÃtra vakt­guïÃ÷ prÃmÃïye kÃraïaæ do«anirÃkaraïamÃtre vyÃpÃrÃt, itarathà anavasthÃnÃd ity uktam. ata÷ svabhÃvanirdo«Ãd vedavacaso jÃtaæ j¤Ãnaæ katham apramÃïaæ bhavatÅti. etac cÃnÃgata evÃsmin vÃrttikak­tà sarvam udgrÃhitaæ Óabde do«odbhava ityÃdinÃ. tad idam uktaæ na tu vedavacanasyeti. tad ayaæ saæk«epÃrtha÷ -- yeyaæ pratyayÃntarasÃpek«ità sà tadadhÅnaniÓcayÃnÃæ puævÃkyÃnÃæ tathà nÃma, apramÃïatà ca vakt­pramÃïatantratvÃd arthaniÓcayasya taddo«Ãd astu nÃma. vedavÃkyebhyas tu svatantrapadÃrthasÃmarthyaprabhÃvità vÃkyÃrthabuddhir na j¤ÃnÃntaram apek«ate, na cÃpramÃïam iti || 159 || {1,145}imam evÃrtham asya bhëyasya vyÃkhyÃsyannÃk«epaæ tÃvad Ãha -- ##ti. yo 'yaæ vakt­j¤ÃnapÆrvaka÷ puævÃkyebhyo 'rthaniÓcaya ukta÷, so 'yukta÷. tajj¤ÃnÃvadhÃraïa eva pramÃïÃbhÃvÃt. na hy avyabhicaritasvÃrthagocaraj¤Ãnaæ puævÃkyaæ, yatas tad avagamyate. anÃpto hy anyathà vijÃnann anyathà vivak«ati. vivak«ÃdhÅnà ca vÃkyani«patti÷. ato vivak«ÃvaÓenÃnyathaiva vÃkyaæ ni«padyate, anyathà ca j¤Ãyata iti naikÃntato vÃkyÃj j¤ÃnÃnumÃnam iti || 160 || Ãsta tÃvad vÃkyÃj j¤ÃnÃnumÃnaæ, vivak«ÃmÃtram api tato 'vagantuæ na Óakyata ity Ãha -- ##ti. vivak«Ã hi tÃvadatyantaæ vÃkyanirmÃïe sannihitÃ. tasyÃm apy anyathà satyÃæ kadÃcid bhrÃntasyÃnyathà vÃkyaracanà d­Óyate. ato yathÃvivak«am api vÃkyaæ na pravartata eva. katham asatyÃæ vivak«ÃyÃæ vÃkyaracaneti ced, na. vivak«Ãntarasa[479]mbhavÃt. katham anyavivak«Ã anyanirmÃïe hetur iti cet ko do«a÷. vivak«Ã hi prayatnadvÃreïa vÃkyani«pattau hetu÷, nÃd­«Âena rÆpeïa. sa ca vivak«Ãntaraprayuktenaiva k­ta÷ kutaæÓcid vaiguïyÃn na samyak parini«panna÷. tato 'Óaktijanyam anyad eva jÃtam. yathà kaÓcit Óu«ke pati«yÃmÅti kardame patati. sÆk«mavivak«Ãstitvaæ tu sÆk«mad­Óa eva pratipadyante. vivak«Ã hi vaktum icchÃ. sà ced ÃtmaguïÃntaraæ, tarhi sukhÃdivanmÃnasapratyak«avedyaæ katham aj¤ÃyamÃnam astÅti Óakyate vaktum. athÃbhilëÃtmakaj¤ÃnarÆpÃ, tathÃpi kathaæ vÃkyÃntaraprakÃÓe 'nyavivak«ÃstÅti Óakyate kalpayitum iti yat ki¤cid etat || 161 || __________NOTES__________ [479] sadbhÃvÃt (KA) ___________________________ evam Ãk«iptaæ bhëyaæ samÃdadhÃti -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- dvividho hi vaktà Ãpto 'nÃptaÓ ca. tatra ya evam avadhÃrito bhavati {1,146}nÃyam anyathÃj¤Ãtam anyathà vadati Ãpta iti yÃvat, tadvÃkyÃd evaæ vedeti vakt­dhÅr avagamyate. anyatra tv anÃptavÃkye viplutir iti viplavata ityÃdinoktam. tatredam uktaæ[480]bhavati -- yadà tÃvadÃptavÃkyÃd anÃÓaÇkam eva j¤Ãnaæ jÃtaæ vyavahÃraÓ ca prav­tta÷ na ca visaævÃdo d­«Âa÷, tadà kalyÃïam eva. jÃtÃÓaÇkasyÃpi vaktur Ãptatvam anusm­tya[481]tajj¤Ãnapurassaram evÃrthe niÓcayo jÃyate. Ãptasya ca bhramo na tÃvad ÃÓaÇkyate. sa hi sunipuïo na tÃvat prÃyaÓo bhrÃmyati. na cÃsamyagvidite tasyaitÃvatÅ ce«Âà bhavati yad asau parapratipattaye vÃkyaæ praïayati. tathÃpi và saæÓayÃnasya tatparipraÓnÃd eva tatpramÃïaniÓcayo bhavati. sa eva nirbadhyap­«Âo yadi tricaturaj¤Ãnam Ãtmana upadiÓati, tÃvataiva svapramÃïavadanÃÓaÇkyavyavahÃrasiddhi÷. viplavaÓ cÃnÃptavÃkyÃd vividho vyÃkhyÃta eveti. evaæ tÃvad j¤Ãnapratyayaviplavau vi«ayavyavasthayà vyÃkhyÃtau. idÃnÅæ bhëyatÃtparyaæ darÓayati -- ##ti. yat tÃvad vÃkyatvam atathÃbhÆtatve hetutayoktaæ tasyÃnenÃprayojakatvam ucyate. ÃptavÃkye«u hi guïanirÃk­tado«e«Ætsargeïa satyatvaæ d­«Âam. ata eva hi tajj¤ÃnÃnusÃryarthaniÓcayo bhavati. itarathà tasyÃpi mithyÃtvaæ bhavet. anÃptavÃkye«u tu taddo«Ãd apavÃdÃd aprÃmÃïyam. evaæ ca svÃbhÃvikasamyakparicchedaÓaktir atra vacasaÓ Óabdasyocyate. mithyÃtvaæ caupÃdhikaæ na vÃkyatvena prayujyate paraprayuktavyÃptyupajÅvi hi tat, ni«iddhatvaprayukta ivÃdharmatve hiæsÃtvam iti || 162 || __________NOTES__________ [480] tatraitad uktaæ [481] s­ ___________________________ vakt­dhÅr ÃptavÃkye«u gamyata ity uktaæ, tatra kÃraïam Ãha -- ##ti. Órotur hi vaktrà padÃrthe«u viracite«u vÃkyÃrthapratyayo jÃyate. vaktuÓ ca racanÃk­tir vivak«ÃpÆrvikÃ. sà cÃptasyÃvij¤Ãte[482]na sambhavatÅti pÆrvaj¤Ãnam apek«ate. ata÷ pratibandhabalenÃptavÃkyÃt pÆrvavij¤Ãnam avagamyata iti || 163 || __________NOTES__________ [482] tena na (GA) ___________________________ {1,147}vivak«ÃvaÓatvam eva racanÃyà darÓayati -- ##ti. pÆrvavivak«Ãyà yad vivak«ÃntarÃgamena racanÃntaraæ d­Óyate pÆrvottarapadodvÃpÃvÃpabhedena, ato vivak«ÃdhÅnà racanety avagamyata iti || 164 || eva¤ ca yad vivak«ÃdhÅnà racanà sà ca j¤ÃnapÆrvikÃ, tena kÃraïena vÃkyÃd[483]arthapratyayotpÃde Órotur jÃte[484]'pi nÆnam anenÃyam artho vaktrà j¤Ãta iti vakt­j¤Ãne matir bhavatÅty Ãha -- ##ti. vakt­pramÃïapÆrvatvÃd racanÃyà na svatantro 'rthaj¤ÃnamÃtrÃn niÓcaya iti bhÃva÷. tad iha tenotsargÃpavÃdÃbhyÃm ity atra svÃbhÃvikÅ vacasaÓ Óaktir iti bhëyatÃtparyam uktam. padÃrtharacanÃyatta ity ata÷ prabh­ti tenÃrthapratyaya ity evam antenÃptavacasÃæ pratyayÃntarÃpek«iteti bhëyÃbhiprÃyo viv­ta ity anusandhÃtavyam iti || 165 || __________NOTES__________ [483] kyÃrtha [484] te nÆ ___________________________ itaÓ cÃptavÃkyaæ tajj¤Ãnaparatantram avagamyata ity Ãha -- #<Ãptoktir >#iti. yadÃptoktam artham eko 'nuti«Âhati taæ cÃparo 'nuyuÇkte kim atra te pramÃïam iti, tadà asÃv ÃptoktikÃrÅ tam Ãptam eva tatra mÆlatayà darÓayati ya evaæ[485]vÃdÅ sa evÃpta etaj jÃnÃti nÃham iti. svÃtantrye hi tajj¤ÃnaprakÃÓanam anarthakaæ bhaved iti || 166 || __________NOTES__________ [485] vadati sa ___________________________ kim idÃnÅm ÃptavÃkyam arthe na pramÃïam eva,[486]naivam api tu Ãptavakt­pramÃïÃnavadhÃraïÃj jÃtÃÓaÇkasya vÃkyam udÃste. yadà hi vakt­dhiyo hetubhÆtam adu«Âam indriyÃdyavadhÃritaæ bhavati, tadà do«ÃÓaÇkÃnirÃkaraïÃt prÃmÃïyam eva{1,148}sthÃpyate. tad ihÃvagatihetutayà ÓabdÃnÃæ prÃmÃïyam upakrÃntam aprÃmÃïyaÓaÇkayà ÓithilÅk­taæ vakt­pramÃïÃvadhÃraïanirÃk­te«u do«e«u dìhyarthaæ labhate, tad etad Ãha -- ##ti. tajj¤ÃnÃntaritatvÃt vakt­j¤ÃnÃntaritatvÃt. niÓcayajanane Óabdasyety artha÷. tÃvacchabdenÃtyantÃprÃmÃïyaæ nirÃkaroti. kiyatÃpi vilambanena prÃmÃïyaæ pratiti«ÂhatÅti. nanv evaæ vakt­pramÃïÃnusÃriïi niÓcaye satyanuvÃda eva Óabda÷ prÃganiÓcayÃd apramÃïam iti kadà pramÃïam. uktam idaæ svakÃla eva tat pramÃïaæ, do«ÃÓaÇkÃnirÃkaraïamÃtre vakt­j¤Ãnasya vyÃpÃra iti. Órotrà hi prathamam aviditapÆrva evÃrtho 'vagata÷ kvacid vyabhicÃradarÓanena jÃtÃyÃm ÃÓaÇkÃyÃæ tannirÃkaraïena tasyaiva prÃmÃïyaæ prati«ÂhÃpyate. ata eva sthÃpanam ity uktam iti || 167 || __________NOTES__________ [486] ïaæ naivam api à (KA) ___________________________ kathaæ puna÷ prathamaæ Óabdà udÃsate. sa hy artha÷ Óabdena[487]prÃk pratyÃyito na vÃ. yadi nety Ãha katham evaæ vedeti vakt­j¤Ãnam unnÅyate. prakÃrÃrtho hy evaæÓabda÷. na ca nirÃkÃraæ vij¤Ãnam anÃÓritÃrthapari«vaÇge svarÆpeïa prakÃravad bhavet. na ca[488]Órotur buddhÃvanÃrƬho 'rtho vakt­j¤anam evambhÃvena viÓina«Âi. yadi tu pÆrvam apy arthapratyayo 'vagamyate, tata÷ pÃratantrye kÃraïaæ vÃcyam. utpadyamÃnenaiva hi tena svavi«ayapariccheda÷ k­ta iti kim anyad apek«ate. niÓcayÃrthaæ vakt­pramÃïÃpek«eti ced, na. aniÓcayaj¤ÃnÃsambhavÃt. niÓcaya eva hi j¤Ãnaæ, tac ced asti kathaæ niÓcayo nÃstÅti Óakyate vaktum. ato 'nupapannam idam arthaj¤Ãnagamyaiva vakt­dhÅs tatprÃmÃïye kÃraïam iti. ata Ãha -- ##iti. yat tÃvad uktam anavagate 'rthe naivambhÃvo bhavatÅti, tatrÃbhyupagamenaivottaram. satyaæ pÆrvaæ pratÅta evÃrtha iti. yat tu pratÅte 'niÓcayo na ghaÂata iti. tan na, jÃtÃÓaÇkasya tadupapatte÷. yady api na ÓabdÃt saæÓaya÷, tathÃpi vyabhicÃradarÓanÃt saæÓayo jÃyata eva. yat tv aniÓcayÃtmakaæ j¤Ãnam eva nÃstÅti j¤Ãnotpattau niÓcaya eva jÃyata ity ucyate. tan na. saæÓayasyÃpi j¤ÃnatvÃt. ato{1,149}jÃte 'pi[489]j¤Ãne kutaÓcin nimittÃt saæÓayotpattau vakt­pramÃïÃÓrayatvÃn niÓcayasyÃrthaj¤ÃnasamadhigamyÃpi saiva vakt­dhÅ÷ pÆrvaj¤ÃnaprÃmÃïye pÆrvabhÃg bhavatÅti[490]tayà samutsÃritÃyÃæ do«ÃÓaÇkÃyÃæ prÃmÃïyasyÃdhyavasÃnÃd iti || 168 || __________NOTES__________ [487] bdai÷ prà [488] j¤Ã (KA) [489] pi vij¤Ã [490] vati tayà ___________________________ evaæ tÃvat puru«avÃkye«u j¤ÃnÃntarÃpek«ayà prÃmÃïyaæ kvacic caupÃdhikam aprÃmÃïyam ity uktam. vedavÃkye tu svÃbhÃvikatvÃd eva vacasa÷ samyagarthaparicchedaÓakter na m­«Ãrthatà sambhavatÅti na tu vedavacanasyetyÃdinoktaæ, tad etad Ãha -- ##iti. astu nÃma vakt­do«ÃÓaÇkayà puævacasÃm aprÃmÃïyaæ, svabhÃvanirdo«aæ tu vedavaco na tatsvabhÃvam anubhavitum[491]arhatÅti || 169 || __________NOTES__________ [491] vartitu ___________________________ vakt­buddhyantarayor vyavadhÃnam api vede nÃstÅti padÃrthair eva kevalair nityanirdo«air vÃkyÃrtha÷ pratÅyata ity Ãha -- ##ti. ata÷ siddhaæ na vede pratyayÃntarÃpek«Ã, na cÃyathÃrthatvam iti. prakaraïÃrtham upasaæharati -- ## iti || 170 || anyathà bhëyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. vedÃnÃm apramÃïatvasiddhaye yat ki¤cana laukikaæ[492]vacanaæ d­«ÂÃntatayoktaæ, tasyÃnena granthena d­«ÂÃntasya sÃdhyÃnÃsaÇgità sÃdhyavikalatocyate iti || 171 || __________NOTES__________ [492] kaæ d­ (KA) ___________________________ kathaæ sÃdhyÃnÃsaÇgitÃ, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- paramatenedaæ bhëyakÃreïa parÃn pratyucyate. tathà hi -- yadÃ{1,150} tÃvallokÃyatikÃbhiprÃya÷ prayoga÷ -- codanà m­«Ã pratyak«ÃdyagatÃrthatvÃd Åd­gbuddhÃdivÃkyavad iti, tadà bauddhÃbhiprÃyeïedam ucyate. sÃdhyÃnÃsaÇgÅ d­«ÂÃnta iti. tanmate hi Óabdo nÃrthe pramÃïam. tathà hi padÃni tÃvadarthaæ smÃrayanti, na tu kvacit ki¤cid upanayanty apanayanti vÃ. vÃkyam api vyabhicÃradarÓanÃn nÃrthe[493]pramÃïam. ata÷ kathaæ tat sÃdhanaæ bhavet. vaktrabhiprÃya eva tu pratibandhabalÃt Óabdair bodhyate. tathÃhu÷ -- na tv etebhyo 'rthasiddhis te«Ãæ tatra pratibandhÃsiddhe÷ vaktrabhiprÃyaæ tu sÆcayeyur iti. ato yad buddhÃdivacasÃæ kÃryaæ pratipÃdyam uktaæ, tatra te«Ãæ samyaktvam evÃvyabhicÃrÃt. arthe tu te«Ãæ vyÃpÃro ne«yata eva. ato na ki¤cid vedavÃkyÃnÃæ mithyÃtve kÃraïam[494]astÅti pÆrvatra pratipÃditam iti || 172 || __________NOTES__________ [493] rthena pratibaddham a (GA) [494] ïam iti (KA) ___________________________ padÃrtharacanÃyatta ityÃdinà yat pratibandhabalena vÃkyÃd vakt­j¤ÃnÃnumÃnam uktaæ tad darÓayatÅti yadi ca yatra puævÃkyaæ vyÃpriyate vakt­j¤Ãne tadatirikte 'rtha eva d­«ÂÃntatayocyate, tata÷ siddhasÃdhanam ity Ãha -- ##ti. svavi«ayÃtirekeïa vedÃnÃm api mithyÃtvam i«yate. pÆrvapak«Ãrthe m­«ÃtvÃbhyupagamÃd iti || 173 || atrÃparaæ bhëyaæ - nanu sÃmÃnyato d­«Âam anumÃnaæ bhavi«yati, puru«avacanaæ vitatham upalabhya vacanasÃmÃnyÃd vedavacanaæ mithyety anumÅyate iti. tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti ##antena. vÃkyatvaæ mithyÃtve na prayojakam iti yo 'yam abhiprÃyo bhëyakÃrasya, tam aj¤ÃtvÃptÃnÃptavÃkyayo÷ samyaÇmithyÃtvahetudo«asadasadbhÃvayor uktimÃtraæ bhëyakÃreïa k­tam iti j¤ÃnÃt para÷ pÆrvapak«avÃdÅ nanu sÃmÃnyato d­«Âam ityÃdy abravÅt. ato naivaæ codanÅyaæ kathaæ hetor aprayojakatva ukte punas tenaiva hetunà pratyavasthÃnam iti.{1,151}ag­hÅtÃbhiprÃyasya paricodanÃt. evaæ hi manyate -- bhavatu yathÃtathà và puru«avacasÃæ mithyÃtvam, evam api pratibandhasiddher hetur gamaka eveti k­takÃk­takavÃkyayo÷ sÃmÃnyatod­«Âam ity anvaya iti. atra parihÃrabhëyaæ na, anyatvÃd iti, tadÃk«ipati -- ## iti. katham adÆ«aïam ata Ãha -- ## iti. vedavÃkyamithyÃtve sÃdhye puævÃkyaæ d­«ÂÃnta ukta÷. tatra kim ayaæ do«a÷ yad anyatvaæ nÃma, pratyuta guïa evÃyam. anyatvÃd eva hi d­«ÂÃnto bhavati. anantyatve sÃdhyasamatvÃpatte÷. na hi pak«a eva sapak«o bhavati. pak«asya sÃdhyatvÃt, sapak«asya siddhatvÃt. siddhasÃdhyayoÓ[495]caikatvavirodhÃd iti || 174 || __________NOTES__________ [495]katra vi (KA) ___________________________ tasmÃd upek«yaiva tÃvad granthavyÃkhyÃæ bhëyakÃrÃbhiprÃyam abhidadhmahe ity Ãha -- ##iti. tam evÃbhiprÃyaæ varïayati -- ##ti ##ntena. ayam artha÷ -- paramatÃbhiprÃyeïÃpicetyÃdi bhëye vakt­j¤Ãna eva vÃkyaæ pramÃïam, arthe tu na tasya vyÃpÃra ity uktam. tad abhyupagacchÃma÷. bhavatu puævÃkyaæ bÃhya evÃrthe pramÃïaæ na vakt­j¤Ãne. bÃhyÃrthÃpek«ayaiva cÃprÃmÃïyavÃdino d­«ÂÃnto 'stu nÃma. tathÃpi dÆ«aïam ucyate -- vyavadhÃne 'pÅti. yady api j¤Ãnavyavahite 'rthe 'pramÃïam eva puævÃkyaæ, tathÃpi tadvi«ayaprÃmÃïyÃbhyupagamenaiva brÆma÷ sÃdhÃraïÃnaikÃntiko hetur iti. satye«v apy ÃptavÃkye«u vÃkyatvasya hetor d­«ÂatvÃd itÅdam atra sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnadÆ«aïaæ bhëyakÃrasya manasi viparivartate. anenaivÃbhiprÃyeïa bhëyam api gamayitavyam iti bhÃva÷. nanv{1,152}atÅndriyÃrthave saty api vÃkyatvÃd iti viÓe«ayi«yÃma÷. pauru«eyavacanaæ sarvam atÅndriyÃrtham apramÃïam iti nÃnaikÃntikatvam ata Ãha - ##ti. atÅndriye 'pi hi yadà kaÓcid yad­cchayà ad­«ÂapÆrvÃrthe vÃkyaæ praïayati, yathendro 'stÅty eko vadati, anyo nÃstÅti. tatra dvayor anyatareïa niyogata÷ satyena bhavitavyam ity ekasya vÃkyasya satyatÃ. na hÅndrasadasadbhÃvayor anyatarad api pramÃïÃntareïÃvadhÃritam. ato 'nÃptavÃkyam api kvacid yad­cchayà prayuktam atÅndriyÃrthavi«ayam eva satyaæ d­«Âam iti viÓi«Âe 'pi hetÃv anaikÃntikatvam eveti || 178 || evaæ bhëyakÃrÃbhiprÃyam uktvà tatraiva bhëyaæ yojayati -- ##ity #<ÃbhÃso>#'ntena. atham artha÷ -- yÃd­Óaæ parair naiyÃyikai÷ sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnam uktaæ, tato 'nyad idam anaikÃntikahetukaæ tadÃbhÃsam uktam. ato 'smÃt sÃmÃnyatod­«ÂÃbhÃsÃt sÃdhyaæ na siddhyati iti. pramÃïabhÆtÃt sÃmÃnyatod­«ÂÃd asya tadÃbhÃsasyÃnyatvÃd iti bhëyÃrtha iti vyÃkhyÃnÃntaram Ãha -- ## iti. ayam abhiprÃya÷ -- vÃkyatvahetur ÃptavÃkye«u satye«v api d­«Âa iti vipak«av­ttir na sÃdhyaæ sÃdhayatÅti tad eva dÆ«aïaæ, yojanÃmÃtraæ tu bhidyate. mithyÃtve sÃdhye vipak«asya satyatvasya tato 'nyatvÃt tadgÃmitvÃc ca hetor iti bhÃva÷ || 179 || anyathà vyÃca«Âe -- ##ti. yat tad vÃkyatvasyÃprayojakatvam api cetyÃdi bhëye darÓitaæ yad aj¤Ãtvà pareïa sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnam uktaæ, tad eva na anyatvÃd iti bhëyakÃreïoddhÃÂitam. anya÷ khalu aprÃmÃïyasya prayojako hetur visaævÃda÷, na vÃkyatvam. na cÃsau vede sambhavati, apauru«eyatvÃt. puru«ÃÓrayatvÃc ca Óabde do«ÃïÃm. adu«ÂakÃraïajanityasya ca j¤Ãnasya visaævÃdÃsambhavÃt. naitad evam iti pratyayaviparyÃso visaævÃda÷ katham adu«ÂakÃraïaje bhavi«yati. anyatvÃn mithyÃtvakÃraïasyeti bhëyagamaniketi{1,153}vyÃkhyÃnÃntaram Ãha -- ##ti. pÆrvaæ hi paramatena sÃdhyÃnÃsaÇgÅ d­«ÂÃnta ity uktam. saiveyaæ sÃdhyÃnÃsaÇgità vi«ayÃnyatvÃd ucyate. anyo hi puævÃkyasya vi«ayo vaktrabhiprÃya÷. na ca tatra mithyÃtvam abhyabhicÃrÃt. pÆrvaæ tv arthavi«ayavyÃpÃram upetyÃnyatvam uktam. adhunà puna÷ paramata eva sthitvà sÃdhyÃnÃsaÇgitocyata iti || 180 || aparam api na hy anyasya vaitathye 'nyasyÃpi vaitathyam iti bhëyam. tasyÃrthaæ darÓayati -- ##ti. na hy anyasyetyÃdinà bhëyeïa nÃnyasyÃnyathÃtve 'nyasya m­«Ãrthatà bhavatÅty ucyata iti. etad eva viv­ïoti -- ##ti. vivak«Ã hi vaktus tatrÃyathÃrthagocaratvÃn m­«ÃrthÃ. na vÃkyaæ, tasya tatpratipÃdanamÃtreïa prÃmÃïyÃt. tasyÃÓ ca tata÷ pratibandhabalÃt siddhe÷. ato na vÃkyaæ m­«Ãrtham iti[496]siddhà sÃdhyÃnÃsaÇgiteti. prathamapak«e[497]pi caivaæ na hÅtyÃdi bhëyaæ vyÃkhyÃtavyam. nÃnyasyÃnÃptavÃkyasya m­«Ãrthatve 'nyasyÃptavÃkyasyÃpi tad bhavatÅti. satye vipak«e puævÃkyatvasya bhÃvÃd anaikÃntiko hetur iti. evam eva dvitÅye t­tÅye ca visaævÃdasya vaitathye sÃdhye 'nyasya vÃkyatvasya vaitathyaæ sÃdhyaæ na sambhavatÅti vyÃkhyeyam. caturthe tu vÃrttikasthà vyÃkhyeti || 181 || __________NOTES__________ [496] ti sà [497] k«e caivaæ (KA) ___________________________ anyac ca na hi devadattasya ÓyÃmattva ityÃdi bhëyaæ, tasyÃbhiprÃyam Ãha -- #<ÓyÃmatva >#iti. yathà ÓyÃmatve sÃdhye puæstvam anaikÃntikaæ gaurÃdi«v abhÃvÃd, evaæ vÃkyatvam api satyÃptavÃkyasya sÃdhÃraïam iti sÃdhÃraïyapradarÓanÃrthaæ vedaæ nidarÓanam iti. anye tu du«ÂasÃdhanaprayoge du«Âam evottaraæ deyam iti manvÃnà vikalpasamà nÃma jÃtir iyaæ bhëyakÃreïa nÃnyatvÃd ity uktam{1,154}ity Ãhur ity Ãha -- ##iti. dharmÃntaravikalpanÃt sÃdhyadharmavikalpÃpÃdanaæ vikalpasamÃ. sà caivaæ darÓanÅyà -- vÃkyam eva ki¤cit puru«avÃkyÃd anyad d­«Âaæ yathà vedavÃkyam. ki¤cid ananyad yathà tad eva. evam anyÃnanyatvayor api vikalpanÃt[498]satyamithyÃtvayor api vÃkyatvÃviÓe«e vikalpo bhavi«yatÅti nÃvaÓyaæ vÃkyatvÃn mithyÃtvaæ sidhyatÅti. iyaæ ca vÃcyÃnuktÅtaroktijanigrahasthÃnadvayÃpatter avÃcyaiva paramatenopanyasteti[499]veditavyaæ vikalpasamam uttaram iti || 182 || __________NOTES__________ [498] lpÃt (GA) [499] ti parive ___________________________ evaæ tÃvan nÃnyatvÃd iti dÆ«aïoktir iyam ity uktam. idÃnÅæ sÃdhana vacanam evedam iti vyÃkhyÃnÃntaram Ãha -- ##ti. pareïa hi mithyÃtve sÃdhite siddhÃntÅ hetvantareïa sayatvaæ sÃdhayati. pramÃïam anumÃnam. tadupari«ÂÃd vak«yata iti. kÅd­Óaæ punas tat pramÃïam ity Ãha -- ##ti. yadi tulyabalatvaæ, viruddhÃvyabhicÃrÅ nÃma saæÓayahetu÷. atha siddhÃntahetur balÅyÃn, tato 'numÃnabÃdha÷. iha cÃnumÃnabÃdha eva, satyatvahetor[500]balÅyastvÃd anyatvÃd asatyatvahetÆnÃm iti bhëyÃrtha iti || 183 || __________NOTES__________ [500] tuba ___________________________ tad eva[501]satyatve pramÃïam upanyasyati -- ##ti. idaæ caikÃntikahetukam anumÃnaæ sÃmÃnyatod­«ÂÃd anaikÃntikahetukÃd balavat. anaikÃntikatà ca kevalasya saviÓe«aïasya ca hetor uktaiva. ato 'nenaiva balavatà mithyÃtvÃnumÃnaæ bÃdhyata iti || 184 || __________NOTES__________ [501] samyaktve pra (KA) ___________________________ asminn eva sÃdhye 'param api hetudvayam ÃptoktinidarÓanenaiva darÓayati -- ##ti. deÓakÃlÃdibhedÃdau bÃdhavarjanÃd ity anvaya÷. atra ca{1,155}bÃdhavarjanÃd iti hetor liÇgÃk«abuddhyor api d­«ÂÃntatà sambhavaty eva. sÃdhÃraïyena tvÃptoktipratyayo nidarÓita iti || 185 || nanv idam adu«ÂakÃraïajanitatvam anÃptÃpraïÅtoktijanyatvaæ cÃsiddhaæ, sarvavÃkyÃnÃæ k­takatvÃd ata Ãha -- ##ti. sÃdhayi«yate hi vedÃnÃm[502]akart­katvam, ato nÃsiddho hetur iti. evamÃdisatyatvÃnumÃnÃbhiprÃyeïedam anyatvam uktavÃn bhëyak­d ity Ãha -- ##iti. ÃdiÓabdena sambandhÃk«epoktà hetavo 'nusandhÃtavyÃ÷. __________NOTES__________ [502] m ak­trimatvaæ ___________________________ bhëyavyÃkhyÃvikalpÃÓ ca «o¬hÃdyagranthavat k­tÃ÷ | iti || 186 || atrÃparaæ sÃmÃnyatod­«ÂasyÃgamabÃdhapradarÓanÃrthaæ bhëyam api ca puru«avacanasÃdharmyÃd vedavacanaæ mithyety anumÃnaæ, pratyak«as tu vedavacane pratyaya÷ iti. tad yadi vÃkyagocarapratyayÃbhiprÃyaæ, tad ayuktam. anÃptavÃkye 'pi samÃnatvÃt. tatsvarÆpapratyayo 'pi pratyak«a eva. na ca[503]tanmithyÃ. arthas tu vedavÃkyÃnÃm atÅndriya iti pratyak«asÆtre vak«yate. ato nÃrthÃbhiprÃyam idam. atha pratyayasvarÆpÃbhiprÃyeïa pratyak«atocyate, sÃpy ayuktÃ. ÓÆnyavÃde tasyÃpy anumeyatÃyà vak«yamÃïatvÃt. ato vyÃkhyeyam, ata Ãha -- ## iti. ayam abhiprÃya÷ -- mukhyapratyak«atvÃsambhavÃd gauïa÷ pratyak«aÓabda÷. d­¬haæ hi pratyak«aæ prathamaæ ca svata÷pramÃïaæ parato visaævÃdÃd apramÃïam. etac catu«ÂayÃnyatam aguïavivak«ayà pratyak«aÓabda Ãgamika eva pratyaye pratyukta÷. so 'pi d­¬ha÷, saæÓayaviparyayÃbhÃvÃt. ÓrÅghrabhÃvÅ ca, mithyÃtvÃnumÃnÃd d­«ÂÃntÃdyapek«ÃvirahÃt. utpannasya cÃnumÃnena mithyÃtvasÃdhanÃt. prÃmÃïyÃprÃmÃïyayo÷ svaparÃÓrayatvaæ sarvapramÃïÃnÃæ sÃdhitam. ata÷ pratyak«atulyo 'yam pratyaya÷ katham anyathà bhavati. tad[504]etad viparÅtÃrthapratij¤Ãnam[505]anena virudhyata iti.{1,156} na ceha vedaprÃmÃïyam asmÃkam asiddham iti pratyavasthÃtuæ Óakyam. nÃstikÃnÃm api tacchravaïe asandigdhÃviparyastaj¤Ãnajanmano 'viÓe«Ãn nityÃgamajanitÃyÃÓ ca saævido du«ÂakÃraïajanitatvÃsambhavÃt. pauru«eyÃgamavÃdibhis tv ÃtmÃtmanaiva baddhvà samarpita iti na te pare«Ãæ mithyÃtvaæ sÃdhayatÃm Ãgamavirodham udbhÃvayitum utsahante. puru«ÃÓrayado«ÃÓaÇkayà svÃgamÃnÃæ[506]dÆ«itatvÃt. sarvaæ cedaæ bhëyoktam eva vÃrttikak­tà prÃg evodgrÃhitaæ codanÃrthÃnyathÃbhÃvam ityÃdinety anusandhÃtavyam iti || 187 || __________NOTES__________ [503] tadamithyà (KA) [504] d eva ta [505] j¤Ãnenaiva vi (GA) [506] tadÃgamÃnÃæ ___________________________ mukhya eva và pratyak«aÓabdo vyÃkhyeya ity Ãha -- ##ti. evaæ mithyÃtvavÃdÅ vaktavya÷ -- tredhà khalu mithyÃtvam. iha ca na tÃvat saæÓayaviparyayau sta iti bhëya evoktam. tad yadi j¤ÃnÃbhÃva eva mithyÃtvaæ sÃdhyate, tatra te pratyak«avirodha÷. pratyak«am eva hi bhavatsiddhÃnte j¤Ãnam. yadi[507]kÃmam asyaiva Órotriyasya tadanumeyaæ[508]tattvaæ, pratyak«am eva vedavÃkyaÓravaïÃd utpannaæ j¤Ãnaæ vilokayamÃna÷ kathaæ tadabhÃvÃtmakaæ mithyÃtvamattha iti || 188 || __________NOTES__________ [507] di paramasyai (GA) [508] yaæ tat pra ___________________________ evaæ tÃvadÃgamavirodho 'nena bhëyeïokta iti vyÃkhyÃtam. idÃnÅm asyaiva tÃtparyÃntaraæ darÓayati -- ##ti. ayam artha÷ -- etad anena bhëyeïocyate puævÃkyasÃdharmyÃd bhavÃn mithyÃtvaæ sÃdhayati. tad yathaivaitan mithyÃtvaæ d­«Âaæ, tathaiva vedavÃkyenÃpi mithyà bhavitavayam. tac ca bÃdhakÃdhÅnaæ mithyÃtvaæ d­«Âam iti vede 'pi tathaiva bhavet. na ca tathà sambhavatÅti sÃdhitam eva. ata÷ pratyak«o[509]hi d­¬ho vedavacane pratyaya÷. nÃsau kvacid bÃdhyate. ato viÓe«aviruddho hetur iti || 189 || __________NOTES__________ [509] k«e 'pi d­ (KA) ___________________________ {1,157} evaæ codanÃlak«aïatvam upapÃdya bhëyakÃreïopasaæh­taæ tasmÃc codanÃlak«aïa÷ Óreyaskara÷ iti. atra ca yathÃsÆtram eva nigantavye Óreyaskarapadaprayoge 'bhiprÃyam Ãha -- ##iti. dharmapadÃrtham eva vyÃkhyÃtuæ ÓreyaskaraÓabda÷ prayukta÷. tatprayoge hi codyaparihÃrakrameïa Óreyaskaro dharma ity Ãveditaæ bhavatÅti || 190 || atra bhëyakÃreïa evaæ tarhi Óreyaskaro jij¤Ãsitavya÷ iti paricodanÃpÆrvam uktaæ ya eva Óreyaskara÷ sa eva dharmaÓabdenocyate iti. tatra kasyÃnena prakÃreïa dharmatokteti na j¤Ãyate. atas tadvivekÃrtham Ãha -- #<Óreya >#iti. ÓreyaÓÓabdo 'yaæ puru«aprÅtau prasiddha÷. tatkÃraïÃni ca dravyaguïakarmÃïi codanÃsÃmarthyÃd avagamyante. atas te«v eva Óreyaskaratayà dharmatà bhëyakÃreïokteti || 191 || atrÃparaæ bhëyaæ - yo hi yÃgam anuti«Âhati taæ dhÃrmika iti samÃcak«ate iti. tasyÃrtha÷ -- Óreyaskaro dharma÷ yatkÃraïaæ codanÃvadhÃritaÓreyaskaratvayÃgÃdikartari dhÃrmikaÓabdaæ laukikà upacaranti. tad evam upapadyate yadi yÃgÃdir dharma÷, yo hi dharmaæ carati sa dharmika÷. ato yÃgÃder dharmatvam. ata eva hi taccaritari dhÃrmikapadaprayogo ghaÂate, nÃnyatheti. tad ayuktam. nÃvaÓyam ayaæ prayogo yÃgÃdÅnÃæ eva dharmatÃæ gamayati, n­guïÃpÆrvÃdidharmatvenÃpy asyopapatte÷. yÃgÃdikÃry eva hy apÆrvÃdy api karoti. tat kuto 'yaæ viveka÷ yÃgacaraïÃd ayaæ dhÃrmika÷ nÃpÆrvÃdicaraïÃd iti, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- satyaæ, yÃgÃdyanuni«pÃdinyapÆrvasiddhir iti na tu tadyÃgÃdisÃdhyam apÆrvaæ prayokt­bhir nirdiÓyate. ÓaktirÆpatvÃt tasya. ÓakteÓ{1,158}cÃtÅndriyatvÃt. atas taddarÓanena taccaritari dhÃrmikapadaprayogo na ghaÂate. tasmÃd yÃgÃdiyogÃd eva dhÃrmikatvasamÃkhyÃnam iti niÓcÅyate. kiæ punar yÃgÃdÅnÃæ svarÆpam eva dharma÷. yady evaæ pÆrvÃparavirodha÷. pÆrveïa tÃvadukataæ tÃdrÆpyeïa ca dharmatvam iti. apareïa ca phalasÃdhanarÆpeïa tadÃnÅæ[510]yena nÃsty asau | __________NOTES__________ [510] nÅæ nÃstÅti (KA) ___________________________ iti. tad api ca rÆpaæ yÃgÃdÅnÃm atÅndriyatayà nÃpÆrvavat pratyak«Ãdid­Óyam yÃgÃdisvarÆpÃbhidhÃne tv anantÃ[511]ekasya dharmapadasya Óaktaya÷ kalpanÅyà bhaveyu÷. kathaæ khalv ekayaiva ÓaktyÃyaæ nÃnÃjÃtÅye«u dravyaguïakarmasu vartate. syÃd etat -- sakalÃnugataprÅtisÃdhanatvavacanÃd ado«a iti. na. tasyÃpy atÅndriyatvÃd ity uktam. viÓe«aïamÃtrÃbhidhÃnaprasaÇgÃc ca. prÅtisÃdhanaæ hi nÃnabhidhÃya prÅtiæ Óakyate 'bhidhÃtum iti saiva pÆrvataram abhidheyà bhavet. eva¤ ca tanmÃtropak«ayiïy abhidhÃvyÃpÃre na tadvi[512]Ói«ÂÃbhidhÃnasiddhi÷. gavÃdiÓabdavat sÃmaÓabdavac ca. yatra hy akhaï¬ena Óabdena viÓi«Âo bodhyate tatra viÓe«aïam eva Óabdasya vÃcyam iti siddham. ata eva sÃmaÓabdo gÅtimÃtravacano na saktÃæ gÅtimÃheti vak«yati. vÃrttikakÃreïÃpy apÆrvaviÓi«Âaæ karma dharma iti nirÃkurvatoktaæ - __________NOTES__________ [511] ntÃs tà e (GA) [512] Óe«Ãbhi (KHA) ___________________________ karmÃpÆrvaviÓi«Âaæ ced dharma ity abhidhÅyate | viÓe«yaæ nÃbhidhÃæ gacchet k«ÅïaÓaktir viÓe«aïe || iti. tad idaæ phalaviÓi«ÂÃbhidhÃne 'pi samÃnam. syÃn mataæ vidheyo dharmapadÃrtha iti. tan na. evaæ sati vidher atyantapratyÃsannà bhÃvanaiva vidheyatayà dharmaÓabdavÃcyatÃm aÓnuvÅta. sà hi tryaæÓà vidhÅyate iti siddhÃnta÷. tadvaram apÆrvam eva dharmapadavÃcyaæ tadanvayavyatirekÃnuvidhÃnÃd dharmapadasya. tathà hi phalakÃle 'saty api karmaïi apÆrvasattayaiva dharmavÃn ayam ity upacaranto d­Óyante. satsv api yÃgÃdi«u vaiguïyÃd alabdhÃpÆrvani«patti«u na dharmapadaæ prayu¤jÃnà d­Óyante. ato vaktavyo dharmapadÃrtha÷. {1,159} sa ucyate -- dharmaÓabdo 'yaæ pÃcakÃdivat sabhÃga eva dh­tisÃdhane vartate. dh­tiÓ ca prÅtiparyÃya÷. ayaæ ca yathopadi«ÂÃnugatap­«odarÃdimadhye paÂhita÷ prak­tipratyayavibhÃgenohitavya÷. tad iha dh­¤Ã dh­ti÷,[513]maninpratyayena ca tatsÃdhanam abhidhÅyate. na caivamÃhÃravihÃrÃdau prasaÇga÷. paÇkajÃdivad yogarƬhyabhyupagamÃt codanÃlak«aïaÓreyaskaramÃtrÃbhidhÃnÃt. na ca yoganirapek«Ã samudÃyaÓakti÷, yena viÓe«aïamÃtre prasaÇgo bhavet. na ca bhÃvanÃyÃæ prasaÇga÷, tasyà atatsÃdhanatvÃd, yÃgÃdÅnÃm eva ÓreyassÃdhanatvasya codanÃpramÃïakatvÃt. kevalarƬhyabhyupagamenaivopÃdhidvayasyÃbhidhÃnam e«Âavyam. pratÅtisÃdhanatvasya vihitatvasya ca prÅtisÃdhane vihite ca dharmapadopacÃrÃt. prÃyikaæ caivÃkhaï¬asya viÓe«aïamÃtrÃbhidhÃnam. asatyÃæ tu gatau sarvÃbhidhÃnam eva. tulyavac ceha dharmapadÃt prÅtis tatsÃdhanaæ ca vihitam avagamyate iti kiæ na Óabdenocyate. yad etad api rÆpam ad­Óyam ity uktam. tan na, vedÃd avagamÃt. abhyudayasÃdhanaæ yÃga ity etÃvad eva viditavanto 'pÆrvam agaïayitvaiva yÃgÃdikart­«u dhÃrmikaÓabdam upacaranto d­Óyante. atas tÃdrÆpyamÃtreïaiva te dharmà iti niÓcÅyante. ata÷ siddham abhyudayasÃdhanaæ vihitaæ dharmapadÃrtha iti. yat tÆktaæ viguïe prayogÃbhÃvÃn na yÃgÃdir dharma iti. tan na. tathÃvidhasyÃbhyudayasÃdhanatvÃbhÃvÃt tasya cÃdharmatvÃt kathaæ tatra dharmaÓabda÷ prayujyate. phalakÃle tu dharmapadaprayogo 'bhyudayasÃdhanÃbhiprÃya eva. asti hi tat tadÃnÅm api. ÓaktirÆpeïÃdhriyamÃïam api svarÆpeïa. yathà cÃpÆrvaæ na dharmapadavÃcyaæ tathà vak«yata eveti || 192 || __________NOTES__________ [513] prÅti÷ (GA) ___________________________ evaæ tÃvallaukikaprayogÃnusÃreïa[514]yÃgÃdayo dharmà ity uktam. api ca yeyaæ paÓvÃdi«u dharmaphalatvaprasiddhi÷ tayÃpi yÃgÃdÅnÃm eva dharmatvam avagamyata ity Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- paÓvÃdÅni tÃvad dharmaphalatayà prasiddhÃni. ato yasyaiva tÃni[515]phalÃni sa eva dharma iti bhavati mati÷. citrÃdiphalatayà caitÃni ÓÃstrÃd avagatÃnÅti citrÃdayo dharmà iti upasaæharati -- ##iti. na kevalaæ loke. vede 'pi yÃgÃdi«v eva dharmapadaprasiddhir{1,160}iti darÓayatà bhëyakÃreïa darÓitaæ yaj¤ena yaj¤am ayajanta devÃ÷. tÃni dharmÃïÅti. tad darÓayati -- ##ti. asyÃm api Órutau yaj¤asamÃnÃdhikaraïo dharmaÓabda iti tadvacano niÓcÅyata iti. kathaæ punar viliÇgo visaÇkhyaÓ ca dharmaÓabda÷ yaj¤asamÃnÃdhikaraïatayà nirdiÓyate. tatsÃmÃnÃdhikaraïye hi sa dharma iti bhavet. ekasyaiva yaj¤asya prak­tatvÃt, pulliÇgatvÃc ca tasya, ata Ãha -- ##ti. samujjhitaliÇgasaÇkhyÃviÓe«o dharmaÓabda evÃtra bhëyak­tà darÓita÷. tadv­ttasya prak­tagrÃhitvÃt, anyasya cÃprakaraïÃn niÓcÅyate yaj¤asamÃnÃdhikaraïo dharmaÓabda iti. liÇgasaækhyayoÓ ca chÃndaso vyatyaya iti bhÃva÷. ÃdyaÓ cÃtra yaj¤aÓabdo yaj¤asÃdhanalak«aïÃrtha÷. itara÷ Órutyartha iti || 194 || __________NOTES__________ [514] kapadapra (KHA) [515] ni sa (KA) ___________________________ evaæ tÃvad bhëyakÃrÃnusÃreïa dharmapadÃrtho vyÃkhyÃta÷. matÃntarÃïÅdÃnÅm upanyasya nirasyati -- ##ti ##'ntena. sÃÇkhyà hy anta÷karaïasya manaso v­ttiviÓe«aæ dharmam ÃÓritÃ÷. ÓÃkyÃs tu cittasyaiva cittÃntareïa[516]bhÃvitÃæ ÓubhÃæ vÃsanÃm. ÃrhatÃs tu kÃryÃrambhakÃn sÆk«mÃn mÆrtimata÷ pudgalÃn dharmam Ãhu÷. pudgalaÓabdas tv Ãrhatais te«v eva paribhëita÷. vaiÓe«ikÃs tv Ãtmano viÓe«aguïà dharmà iti pratipannÃ÷. mÅmÃæsakaikadeÓinas tv apÆrvajanmany eva dharmaÓabdam upacaranti. varïitaÓ ca te«Ãm abhiprÃya÷. apÆrvajanmanÅti cÃpÆrvaÓabdanirvacanam. na pÆrvaæ janmÃsyety artha÷. tad dhi na karmaïa÷ pÆrvaæ jÃyata eva, k­te karmaïi tanni«patte÷. ete«u sarve«u ca loke dharmaÓabdaprayogo na d­«Âa÷. laukikaÓ ca prayoga÷ ÓabdÃd arthÃvadhÃraïe mÆlam. ato na te dharmÃ÷. kathaæ punar anta÷karaïav­tter dharmatvaæ nirÃkriyate. mÅmÃæsakair api taddharmatvam i«yata eva. yÃgÃdyanÅk«aïÃdisaÇkalpÃnÃæ mÃnasÃnÃm eva dharmatvÃbhyupagamÃt.{1,161}naivam. na mÃnasÃ÷ saÇkalpÃ÷, Ãtmakart­katvÃd upani«atsu tathà darÓanÃt. ÓrÆyate hi -- ya Ãtmà apahatapÃpmà virajo vim­tyur viÓoko vijighatso 'pipÃsa÷ satyakÃma÷ satyasaÇkalpa÷ iti. tathà sa yadi pit­lokakÃmo bhavati saÇkalpÃd evÃsya pitara÷ samutti«ÂhantÅti. k­dyogalak«aïà kartari «a«ÂhÅ Ãtmakart­katÃæ saÇkalpasya darÓayatÅti na manov­tter dharmatvam. cittÃnÃæ ca vÃsyavÃsakabhÃvÃnupapatti÷ k«aïikÃyugapadbhuvÃæ vij¤ÃnavÃde 'bhidhÃsyata eva. tad upek«yaiva tÃvat prayogÃbhÃvÃn na cittavÃsanà dharma ity uktam. puïyÃ÷ pudgalà iti yadyaïava÷, na te«u dharmaÓabdaprayogo loke d­«Âa÷. athÃnye te, tarhi pramÃïÃbhÃvÃt kuta÷ setsyanti. kutas tarÃæ ca te«u dharmaÓabdaprayogo 'labdhasadbhÃve«u. puæguïas tu nityo và vaibhavÃdivat, kÃryo và sukhÃdivat. nityatve anu«ÂhÃnavaiyarthyam. kÃryaæ tu nÃpÆrvÃdyanyatamam ÃtmasamavÃyinaæ guïabhedam upalabhÃmahe. apÆrvaæ tu yathà na dharmas tathoktam eva. aprayogÃd iti vak«yati ca. yad api ca kart­phaladÃyyÃtmaguïa÷ saæyogajo d­«Âa÷ kÃryavirodhÅti dharmasya lak«aïam uktaæ, tad ayuktam. adharmasÃdhÃraïyÃt, sm­tihetusaæskÃrasÃdhÃraïyÃc ca. tayor apy evaælak«aïakatvena dharmatvaprasaÇgÃt. kart­phaladÃyÅti cÃvyÃpaka÷. ÓrÃddhe tv akartÌïÃæ pitrÃdÅnÃæ t­ptiphalaÓrute÷. vaiÓvÃnaryÃÓ ca pit­kart­kÃyà eva putragÃmi phalam iti va÷ siddhÃnta÷. vaiÓvÃnaraæ dvÃdaÓakapÃlaæ nirvapet putre jÃte iti hi vidhÃya ÃmnÃyate yasmin jÃta etÃm i«Âiæ nirvapati pÆta eva sa tejasvyannÃda indriyÃvÅ paÓumÃn bhavatÅti. ÓÃstraphalaæ prayoktari (3.7.18) ity utsargata÷ prÃptapit­gÃmità putragÃmiphalaÓrutyÃpodyate. ata÷ siddhaæ nÃnta÷karaïav­ttyÃdayo dharmà iti. nanu ÓreyassÃdhane tÃvad dharmapadaprayogo bhavadbhir apÅ«yate. ete ca ÓreyassÃdhanà iti kathaæ te«u dharmaÓabdaprayogo na d­«Âa ity ucyate. ata Ãha -- ##ti. na tÃvad e«Ãæ phalasÃdhanatà pratyak«ÃdigamyÃ, atÅndriyatvÃt. na ca codanÃgamyÃ, yÃgÃdÅnÃm eva tayà phalasÃdhanatÃvagater iti || 196 || __________NOTES__________ [516] ïa Óu (KA) ___________________________ {1,162}Ãha -- astv anta÷karaïav­ttyÃdayo na ÓreyassÃdhanatayÃvagamyanta iti na dharmà iti. apÆrvaæ tu prÅtisÃdhanam eva, atikrÃnte karmaïi tata eva phalasiddhe÷. yÃgasÃdhanavÃdino 'pi hi apÆrvaæ k­tveti vyÃcak«Ãïà apÆrvasiddhim antarbhÃvayanti. parair apy uktam -- ÃrambhÃt svarga÷ karmaïà cÃrambha÷ iti. Ãrambha ity apÆrvam eva samÃcak«ate. sa hy Ãrabhyate. ato 'pÆrvaæ dharma ity eva nyÃyyaæ manyante, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- kim idam apÆrvaæ nÃma. yadi tÃvat karmaÓakti÷ phalaÓaktir vÃ, nÃsau sÃdhanaæ sÃdhyaæ vÃ. Óakter akÃrakatvÃt, puru«Ãbhila«itaphalÃnu«aÇgikatayà siddhatvÃc ca. yadi vastvantaram evÃpÆrvam ucyate, tad apy ayuktam. tasya sÃdhyasÃdhanayor anyatararÆpÃnanupraveÓitayà pratyetum aÓakte÷. na hi tat svargasya sÃdhanaæ yÃgasya ca sÃdhyaæ ÓabdÃd avagacchÃma÷. nÃnyata÷ pramÃïÃt, tadavedyatvÃbhyupagamÃt. ata eva na ÓabdÃt, pramÃïÃntarÃgocare vyutpattyabhÃvÃt. apadÃrthasya cÃvÃkyavi«ayatvÃt. ata÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvÃd anyathÃpi[517]pramÃïÃntareïa na vastvantarabhÆtam apÆrvaæ ÓakyÃvagamam. etadrÆpadvayarahitasya[518]tasya rÆpÃntareïa darÓayitum aÓakyatvÃd iti || 197 || __________NOTES__________ [517] prakÃrÃnta (KA) ___________________________ [518] sya rÆ (GA) ___________________________ api ca yady apÆrvaæ yÃgasya sÃdhyaæ svargasya ca sÃdhanam i«yate, tata÷ ÓrutahÃnir aÓrutakalpanà cety Ãha -- #<ÓrutasÃdhane>#ti. tÃdrÆpyaæ tena bhÃvanà ca vÃkyÃrtha÷. sà ca sÃdhyasÃdhanÃpek«iïÅ yathà svargayÃgÃv eva g­hïÃti tathà bhÃvÃrthÃdhikaraïe vak«yate. ihÃpi ca bhÃvanÃpa¤jaraprakaraïe. atas tat tÃvad dheyam aÓrutaæ ca. atÅndriyasyÃvastuno gaganakusumÃdisannibhasya sÃdhyasÃdhanatvaæ kalpanÅyam ity aÓrutakalpaneti. anyatararÆpÃnabhyupagame nissvabhÃvasyÃbhÃva eva bhaved ityabhiprÃyeïÃha -- ##ti || 198 || {1,163} idaæ ca prau¬hipradarÓanÃrtham uktam. na tv etadrÆpadvayarahitasya dharmaÓabdavÃcyatopapadyata iti. ato na tattvÃntaram apÆrvam. kin tu phalaæ kartum abhiprav­ttasya yÃgÃder eva ÓaktimÃtraæ, paÓvÃder votpattÃv abhiprav­ttasya ÓaktimÃtram eva sÆk«mÃvasthà apÆrvam. na tattvÃntaram. na ca karmaÓaktir eva phalasÃdhanaæ, karmÃv ÃntaravyÃpÃratvÃt. na cÃvÃntaravyÃpÃravyavadhirakÃraïatÃm ÃpÃdayati, këÂhÃdÅnÃæ jvalanÃdivyÃpÃravyavadhÃne tatprasaÇgÃt. ata÷ karmaiva Óaktaæ phalasÃdhanaæ na Óaktir iti ÓÃstrÃd avagamyamÃne kathaæ Óakter dharmapadavÃcyatetyabhiprÃyeïÃha -- ##iti || 199 || itaÓ ca phalasÃdhanaÓaktir na dharma ity Ãha -- #<Óaktaya >#iti. asyÃrtha÷ -- bhÃvaÓaktaya÷ khalu sÃdhÃraïaÓabdair eva yogyatÃÓaktisÃmarthyÃdibhir d­«ÂÃbhidhÃnÃ÷ na viÓe«ato bhÃvaÓabdair upÃkhyÃyante. dharmaÓabdas tu viÓe«ato bhÃvaÓabda÷. anyatraiva¤ jÃtÅyake 'prayogÃt. na hi laukikÃnÃæ dravyÃdÅnÃæ Óaktayo dharmapadenopÃkhyÃyante. ato na yÃgÃdÅnÃæ Óaktayo dharmapadenopÃkhyÃyanta iti siddham iti || 200 || atrÃparam arthapadavyÃkhyÃnÃrthaæ bhëyam -- ubhayam iha codanayà lak«yate artho 'narthaÓ ca. ko 'rtha÷, yo ni÷ÓreyasÃya jyoti«ÂomÃdi÷. ko 'nartha÷, ya÷ pratyavÃyÃya Óyeno vajra i«ur ityevamÃdi÷. tatrÃnartho dharma ukto mà bhÆd ityevamartham arthagrahaïam iti. asya kilÃyam artha÷ -- yadi codanÃlak«aïo dharma ity etÃvad ucyeta, ato 'narthasya codanÃlak«aïasya ÓyenÃder dharmatà bhavet. anarthaÓ cÃsau pratyavÃyakaratvena. atas tanniv­ttyartho 'rthaÓabda iti. tad etad Ãk«ipati -- ##iti. asyÃrtha÷ -- ekÃÇgavikalaæ hi pratyudÃharaïaæ bhavati.[519] na dvyaÇgavikalam. tad yad eva codanÃlak«aïapadena na vyÃvartayitum i«Âaæ, tadarthagrahaïena vyÃvartanÅyam. anarthaÓ ca codanÃlak«aïapadena vyÃvartita÷. vidhÃyakasya vÃkyasya codanÃtvÃt. tena cÃnarthaheto÷ hiæsÃyà alak«yamÃïatvÃt. prÃïaviyogaphalo hi vyÃpÃro hiæsÃ. sà ca na hiæsyÃd iti Órutyà ni«iddhety anartha÷. sa ca ni«edhalak«ita÷ na tu codanÃlak«ita iti codanÃlak«aïapadenaiva tadvyÃv­ttisiddher anarthakam arthapadam iti. purastÃd iti. codaneti kriyÃyÃ÷ pravartakaæ vacanam ity atrety artha÷ || 201 || __________NOTES__________ [519] ti. tad ya (GA) ___________________________ syÃd etat -- ÓyenÃdayo 'tra bhëyakÃreïa pratyudÃh­tÃ÷, te ca codanÃlak«aïà eveti. tad ayuktam. yadi nÃma ÓyenÃdayaÓ codanÃlak«aïÃ÷, na tv arthapadena vyÃvartayituæ Óakyante. ni«edhapramÃïakatvÃd anarthatvasya. te«Ãæ ca vidhivi«ayÃïÃæ ni«edhÃgocaratvÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. tad iha yo 'nartho hiæsà nÃsau codanÃlak«aïÃ, ni«edhalak«aïatvÃt. ye ca codanÃlak«aïÃ÷ ÓyenÃdaya÷, na te 'narthà ity ubhayata÷pÃÓà rajjur iti || 202 || syÃd etat -- yadi nÃma ni«edhapramÃïakam anarthatvaæ na. evam api ÓyenÃdau na sambhavati, vidhivi«ayÃïÃm api ni«edhavi«ayatvasambhavÃdatirÃtra iva «o¬aÓina÷. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvad vidhyavaruddhe vi«aye ni«edha÷ sambhavati. yady api kvacid bhavati, tathÃpi na tÃd­ÓÃn ni«edhÃd anarthatvaæ vij¤Ãyate. kevalo hi ni«edho 'narthatvam ÃpÃdayati, na vidhisahita÷ yathodÃh­ta eva «o¬aÓini. na hy asÃv anartha÷, anu«ÂhÃnavikalpamÃtrÃrthatvÃn ni«edhasya, ubhayathÃpi kratuphalasampado 'viÓe«Ãt.[520]ato yadi nÃma Óyeno ni«idhyeta naivam apy abhicÃravidhinà vihito 'narthatvaæ pratipadyate. kevalani«edhagocarà eva kala¤jabhak«aïÃdayo 'narthÃ÷, pratyavÃyahetutvÃt. __________NOTES__________ [520] t yadi (KA) ___________________________ {1,165}kiæ punas te«Ãæ pratyavÃyahetutve pramÃïam. yadi ni«edha÷, tad ayuktam. na¤arthaparyavasÃyy eva hi ni«edhavidhir na ni«edhyasyÃnarthatÃm ÃpÃdayituæ k«ama÷. tÃvataiva ni«edhavidhyarthasiddhe÷. ni«idhyamÃnakriyÃkartur eva ni«edhavidhi«v adhikÃra÷. tasyÃæ ca rÃgÃdinà prav­tta÷ pumÃn adhikÃrÅ labdha eveti nÃdhikÃryantarÃpek«Ã. eva¤ ca na tadviÓe«aïe 'pi. adhikÃrÅ hi nÃnavacchinno viÓe«aïena boddhuæ Óakyata iti tadviÓe«aïÃpek«Ã. tatra svargaputrÃdiÓruti«u kÃmÃdhikÃre«u kÃmyaparyantatà siddhÃ. jÅvanabhedanÃdiÓruti«u nimittÃdhikÃre«u nimittaparyantateti mÅmÃæsÃk­tadhiyo dhÅrà vibhajante. ni«edhÃdhikÃre«u na tÃvat pratyavÃyaparihÃra÷ sÃdhyatayà Óruta÷. na ca piï¬apit­yaj¤avat kalpayituæ Óakyate. adhikÃrilÃbhÃt. uktaæ hi -- ni«idhyamÃnakriyÃkartur evÃdhikÃra÷ iti. kiæ punas tatra viÓe«aïam. bhak«ayatir eva. nanv asau vi«ayaviÓe«aïam. satyam, vi«ayasyaiva viÓe«aïaæ gale pÃtikayà bhak«ayatir adhikÃriviÓe«aïam ÃkhyÃyate. yatra khalu na¤arthe puru«o niyujyate sa vi«aya÷. na cÃsau bhak«ayatinÃnavacchinno boddhuæ Óakyata iti tadviÓe«aïatayaiva paryupayuktasya bhak«ayater balÃd adhikÃriviÓe«aïatà sampatsyate. e«Ã hi tatra vacanavyakti÷ yo bhak«ayet sa neti. eva¤ ca sampannam ubhayaæ yaÓ ca vi«ayo na¤artha÷ yaÓ ca bhak«ayati prav­tto 'dhikÃrÅti nÃdhikÃryantarÃpek«ÃyÃæ pramÃïam asti. na ca ki¤cid adhikÃre hetutayà sambaddhaæ sÃdhyatayà sambadhyate. niyogasiddhinÃntarÅyakatvÃt phalasiddhe÷. itarathà sÃdhyadvayÃpatte÷. evaæ sarvatra. kim idÃnÅæ pratyavÃyakarÃïi. ni«iddhÃni mahÃpÃtakopapÃtakÃdÅni tathà nÃma. na tu ÓrutiparatantrÃïÃm aÓabdÃrthakalpanà mÅmÃæsakÃnÃm. kim iti tarhi ni«iddhaæ na kriyate, vihitaæ và kim iti kriyate. vihitatvÃd iti cet, samÃnam idaæ ni«iddhÃyÃæ kriyÃyÃm. tad api ni«iddhatvÃd eva na kriyate. na hi vidhini«edhÃbhyÃm anyad asti nÃma hetvantaraæ vaidike«u prav­ttiniv­ttyo÷. tasmÃn na ki¤cinni«iddhÃnÃæ pratyavÃyakaratve pramÃïaæ paÓyÃma÷. kas tarhi du÷khahetu÷. kiæ no viditena kÃraïena. asti tÃvad du÷khahetu÷ tad eva hi nas tatra pramÃïam. atrÃbhidhÅyate -- ni«edhaÓrutÃv arthÃpattir eva ni«iddhÃnÃæ pratyavÃyakaratve pramÃïaæ vidhiÓrutÃv iva vihitÃnÃm abhyudayahetutve. tathà vyutpatte÷. yathÃ{1,166}khalv ayaæ pravartito 'py anapek«itayogak«emo na pravartate, evaæ vÃrito 'pi na tÃvac cikÅr«itÃn nivartate yÃvad du÷khahetur ayam iti na pratipadyate. e«a hy ÃsambhavÃd du÷khahetum eva trividham ahÃsÅd iti ni«edhaÓrÃvÅ du÷khahetur ayaæ ni«edhavi«aya iti pratipadyate. yat tv adhikÃrilÃbhe na kalpanÃbÅjam iti. tan na. hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrthina eva sarvatrÃdhikÃrÃt. nityÃdhikÃre«v apy upÃttaduritak«ayÃkaraïanimittapratyavÃyaparihÃrÃrthina eva sarvatrÃdhikÃrasamarthanÃt. yà tu vi«ayaviÓe«aïatà ni«edhagocarÃïÃæ kriyÃïÃm uktÃ, sÃpy ayuktÃ. bhÃvÃrthavi«ayatvÃd vidhe÷. ja¤arthasyÃbhÃvÃrthÅbhÆtasyÃvidhivi«ayatvÃt. atyantÃnupÃkhyeyana¤arthavÃdinÃæ ca sutarÃm avidhivi«ayatvaæ tadarthasya. ato nÃtra vidhyartha÷ sampÃdyatayÃvagamyate. kin tv anÃgatÃnuti«ÂhÃsitabhÃvavirodha[521]phala evÃtra na¤. e«Ã cÃtra vacanavyakti÷ yad dhanyÃt tan neti. vak«yati ca -- bhÃvavÃrikà na¤o v­ttir iti. ato ye«Ãm eva nÃtyantam avastvÃtmà na¤artha÷, te«Ãm eva tÃvat tadartho 'bhidhÅyata iti yuktam abhidhÃtum iti. api ca yad etad vi«ayaviÓe«aïatayopayuktasya punaradhikÃriviÓe«aïatvakalpanaæ, tad api na caturaÓram iva manyÃmahe. vi«ayaviÓe«aïaæ hi sarvam apÆrvavat sÃdhyatayÃgnÅ«omÅyasauryÃdi«u samadhigacchanto d­Óyante evaæ yÃgaæ kuryÃd iti. adhikÃriviÓe«aïaæ tu siddhaæ yat svargakÃmajÅvanabhedanÃdimÃn iti. tat katham eka eva bhak«ayati÷ siddhasÃdhyabhÃvam anubhavatÅti sambhÃvayÃma÷. nirdo«ÃÓ ca ni«edhÃdhikÃrà iti lokaÓÃstraviruddham abhidhÅyamÃnaæ nÃstikyam evÃpÃdayati. du÷khotpattau kiæ no viditena kÃraïeneti[522]nissaraïopÃyamÃtram. naivaævidhenottareïa Ói«yÃïÃæ bhrÃntir ÃdhÃtum ucitÃ. na tÃvad ahetukÃni du÷khÃni, abhÆtvà bhavanÃt. na vihitahetukÃni.[523]te«Ãæ ÓrutÃÓrutÃnekavidhÃbhyudayahetutvÃt. na cÃvihitÃprati«iddhahetukÃni, te«Ãm api varjanÅyatvÃpatte÷. ko[524]hi prek«ÃvÃn du÷khahetuæ na pariharati. pÃriÓe«yÃn ni«iddhÃnÃm eva du÷khahetutvam Ãstheyam. kathaæ tadapramÃïam abhidhÅyate. pÃriÓe«yaæ pramÃïam astu[525]na ÓÃstram iti cet. eva¤jÃtÅyake«v anumÃnasyÃprav­tte÷. aÓrutaphalÃnÃæ ca vihitÃnÃm api nityÃnÃæ hetutvasambhavÃn na pÃriÓe«yalÃbha÷. tasmÃt ÓabdapramÃïam eva ni«iddhÃnÃæ pratyavÃyakaratvaæ yathÃsmÃbhir uktam. __________NOTES__________ [521] dhi [522] ssÃraïamÃtram [523] vihitÃni [524] yo (KA) [525] tra (GA) ___________________________ {1,167}yas tu vadati -- brÃhmaïahananÃdi«u ni«edhÃdhikÃre«u hy arthavÃdopÃttà yÃtanÃviÓe«Ã÷ taæ Óatena yÃtayÃd ityÃdaya÷ sÃdhyatayà ÓrÆyante. taiÓ ca militaiva ni«idhyamÃnakriyÃdhikÃriïaæ viÓina«Âi. ata÷ saævalitÃdhikÃra evÃyaæ, ÓatÃdiyÃtanÃparihÃrakÃmo hananÃbhiprav­tto na kuryÃd iti. d­«Âaæ cÃrthavÃdopÃttam adhikÃriviÓe«aïaæ rÃtrisatre. tad ihÃdhikÃrihetvapek«ÃyÃm ag­hyamÃïe viÓe«e tad api hetutayà svÅkriyata iti. tad ayuktam. ag­hyamÃïe viÓe«a evaæ nÃma. na ceha tadagrahaïam. svapadavÃkyÃntaropÃttayor mahÃviÓe«Ãt. rÃtrisatre hi phalÃntarÃÓravaïÃd arthavÃdopÃttaprati«ÂhÃbrahmavarcasÃdÅnÃæ cÃg­hyamÃïaviÓe«ÃïÃæ ca yugapadupasthÃnÃt sarvÃrthavÃdopÃttaphalÃrthina evÃdhikÃra iti yuktaæ kalpayitum.[526]evaæ jÃte«ÂÃv api samastÃrthavÃdopÃttapÆtÃdiviÓe«ÃïÃm ag­hyamÃïaviÓe«atvÃt putrajanmanaÓ cÃdhikÃriviÓe«aïÃnurÆpeïÃÓrayaïÃd yugapad eva sarvaviÓe«aïaviÓi«Âo 'dhikÃrÅti kathyate. iha tu na kala¤jaæ bhak«ayed iti samÃnapadopÃtto bhak«ayatir adhikÃriviÓe«aïatayÃvagata iti nÃdhikÃrihetvantarÃpek«Ã. evaæ brÃhmaïahananÃdiprati«edhe«v apÅti na kvacid ÃrthavÃdikaphalaviÓe«aïÃpek«Ã.[527]yadi tÆcyate -- na¤arthaviÓe«aïatayaiva dhÃtvartho 'vagato yÃvadadhikÃriviÓe«aïatayà kalpyate, tÃvadarthavÃdopÃttaviÓe«aïÃny upasthitÃnÅti viÓe«Ãgrahaïam[528]iti. na, evam api viparÅtaviÓe«aïÃpatte÷. dhÃtvartho hi[529]yadà vi«ayaviÓe«aïatayÃvagata÷[530]puru«aguïatayÃvakalpyate. arthavÃdopÃttÃni tv ananyatropayuktÃnÅti tadviÓi«ÂÃdhikÃrikalpanaiva nyÃyyeti na saævalitÃdhikÃrasiddhi÷. eva¤ ca vi«ayaviÓe«aïasyaiva bhak«ayater galepÃtikayÃdhikÃriviÓe«aïatvam ity upek«itavyam. yad api Óatena yÃtayÃd ityÃdividhyupanibandhanaæ sÃdhyatvÃm Ãcak«ate, tad apy ayuktam. avidhivi«ayatvÃt phalÃnÃæ sÃdhyabhÃvasya. vak«yate ca tasya lipsÃrthalak«aïeti. kÃmyatayaiva phalÃni Órutibhir upanÅyante, kim atra vidhiÓrutyÃ. ata eva rÃtrisatre prati«ÂhÃkÃma iti vipariïÃmÃÓrayaïaæ prati«ÂhÃdÅnÃæ sÃdhyatÃsiddhyarthaæ, na tu pratiti«Âheyur iti vidhyÃÓrayaïam iti yat ki¤cid etat. ata÷ siddhaæ ni«edhapramÃïakam anarthatvam iti || 203 || __________NOTES__________ [526] nam. e [527] k«Ã iti. ya [528] «aïÃgra [529] yÃvadvi«a [530] vakalpya (GA) ___________________________ evaæ ÓyenÃdisvarÆpÃbhiprÃyeïa tatphalÃbhiprÃyeïa và na pratyudÃharaïagrantho ghaÂata ity uktam. pÆrvÃparivirodhÃd apy ayam agrantha ity Ãha -- ##ti. ubhayam iha codanayà lak«yate iti ÓyenÃdÅnÃæ codanÃlak«aïatvam uktam. punaÓ ca kathaæ punar asÃv anartha÷. hiæsà hi sÃ. sà ca prati«iddheti yan ni«iddhatvam ucyate, tat tena codanÃlak«aïatvapratij¤Ãnena virudhyate. vidhÃyakaæ hi vÃkyaæ codanÃ. ata÷ kathaæ tallak«itasya vidheyasya ni«iddhatvaæ punarabhidhÅyate iti. aparam api hiæsà hi sÃ. sà ca prati«iddheti bhëyaæ, tad dÆ«ayati -- ÓyenÃdÃv iti. yo 'yam upadi«ÂaÓ codanÃlak«aïa÷ ÓyenÃdir asau hiæseti samabhivyÃhÃro na yujyata iti || 204 || kathaæ na yujyate, ata Ãha -- ##ti. na ÓyenÃdayo hiæsÃ. phalaæ hi te«Ãæ hiæsÃ. sà ca svarÆpeïa bhinnÃ. na tu ta eva hiæseti svarÆpabhedam eva darÓayati -- sà hÅti. abhicÃro hiæsà mÃraïam iti paryÃyà iti prÃïaviyojanÃtmikaiva hiæsÃ. na tu tathà ÓyenÃdi÷, tasyÃsivaddhiæsÃyÃ÷ p­thaktvÃt. yathà hy asinà Óatrau vyÃpÃdyamÃne chedanam evÃsijanyaæ, hiæsà nÃsi÷, evaæ ÓyenÃdijanyamÃyurbhÃgyacchedanam eva hiæsà na Óyena iti na tasmin hiæsÃbhidhÃnam upapannam iti || 205 || aparam api kathaæ punar asÃv anartha÷ kartavyatayopadiÓyate iti praÓnapÆrvakam uktaæ naiva ÓyenÃdaya÷ kartavyà vij¤Ãyante, yo hi hiæsitum icchet tasyÃyam abhyupÃya iti hi te«Ãm upadeÓa÷ iti. tad api nopapannam ity Ãha -- ##ti. yadà hi naiva ÓyenÃdaya÷ kartavyatà vij¤Ãyanta iti te«Ãæ vidheyatvam apahnutaæ,[531]tadà katham avidheye«v evopadeÓÃbhidhÃnaæ te«Ãm upadeÓa iti. vidhyupadeÓaÓabdayo÷ paryÃyatvÃd iti bhÃva÷. __________NOTES__________ [531] ha (GA) ___________________________ {1,169} syÃd etat -- avidheye«v eva codanÃlak«aïatvamÃtreïopadeÓavÃcoyukti÷. katham avidheyÃnÃæ codanÃlak«aïatvam iti cet. kramavad iti brÆma÷. yathà khalu adhvaryur g­hapatiæ dÅk«ayitvà brahmÃïaæ dÅk«ayatÅti na tÃvat kramo vidhÅyate. yÃgÃdivad abhÃvÃrthÅbhÆtasyÃvidhivi«ayatvÃt. na ca dadhyÃdidravyavat. akÃrakatvÃt. akÃrakatvaæ cÃmÆrtatvÃt. na cÃruïÃdiguïavad dravyÃvacchedena kÃrakatvam, ekaikapadÃrthÃvacchedakatvenÃnupalak«yamÃïatvÃd anekÃÓrayatvÃt. na ca saækhÃdivad vidhÃnam, ap­thakpadÃbhidheyatvÃt. p­thakpadÃbhidheyà hi saækhyà tÃæ caturbhir Ãdatta iti sà vidhÅyetÃpi. na caivaæ krama÷, pracayÃd avagamyatvÃt. ata÷ kathaæ vidhivi«ayo bhavet. tathà vedaæ k­tvà vediæ kuryÃd iti padÃrtha eva kartavyabuddhyà g­hyate na tu krama÷. kathaæ va atadgocaro vidhÅyeta. ato 'vidheya eva krama÷. atha ca nÃcodanÃlak«aïa÷. vidhyanumatatvÃt. anumanyate hi vidhirÃnupÆrvyam agnyÃdhÃnÃdibrÃhmaïatarpaïÃvasÃnaæ padÃrthajÃtam ekatra kartary upasaæharan. na hy eka÷ kartà yugapadakhilam upapÃdayitum alaæ vidhivitÃnam. ato vidhyabhyanuj¤ÃmÃtreïa vidhÃnaviniyogaÓÆnyo 'pi krama÷ ÓÃstrÃrtha eva. evaæ ÓyenÃdayo 'pi niyogavi«ayatayÃvagatÃÓ codanÃlak«aïÃ÷, na tu vidhÅyante. yad dhi niyogasÃmarthyÃd evopÃdÅyate tad vidheyam iti tantre vyavahÃra÷. kathaæ tarhi vi«ayabhÃva÷.[532]yasminn arthe sthitvà puru«o niyujyate niyukto 'smÅty adhikÃraæ budhyate sa tu vi«aya÷, na tu vi«aye niyogo niyuÇkte. Ãtmany eva niyogÃt. vak«yati cÃpÆrvÃdhikaraïe -- Ãrambhe hi puru«o niyujyate na karmaïÅti. ata÷ siddham avidheyà api codanÃlak«aïÃ÷ ÓyenÃdaya iti. evaæ ca ubhayam iha codanayà lak«yate iti ÓyenÃdisvarÆpÃbhiprÃyam eva, Óyenasya vidhivi«ayatvena codanÃlak«aïatvÃt. avidheyatvÃc ca ni«edhavi«ayatvopapatti÷. ato ni«iddhatvÃbhidhÃnam api yuktam eva. phalÃrthità hi ÓyenÃnu«ÂhÃne nimittaæ, na vidhi÷. tadabhiprÃyeïa ca tasya lipsÃrthalak«aïeti. aÇgahiæsà tv aphalasÃdhanatvÃd asatyÃæ phalaprayuktau vidhinaivÃnu«ÂhÃpyate iti nÃspadaæ ni«edhasya.{1,170}itikartavyatà hi[533]sÃ. sà vidhinaivÃÇgÅk­tà kathaæ ni«edhavi«ayo bhavet. hiæsÃhÅty api ÓyenÃdisvarÆpÃbhiprÃyam eva. prÃïaviyogaphalo hi vyÃpÃro hiæsÃ, tathà ca ÓyenÃdi÷ ata÷ so 'pi hiæsaiva. na ca khaÇgÃdau prasaÇga÷, avyÃpÃrarÆpatvÃt. na ca Óyenasam anantaraæ nidhanaæ nopalabhyata iti Óyeno na hiæsÃ, tÃvatÃpi tatphalatvÃnapÃyÃt. na hi khaÇgÃdihate vraïaparipÃkÃdinà cirÃd vipadyamÃne khaÇgÃbhighÃto hiæseti na budhyate. ata eva khÃdakÃdayo 'pi ghÃtakà iti mÃnavÃ÷ smaranti. ato hiæsà Óyeno ni«iddhaÓ cÃnarthaÓ ca codanÃlak«aïatvena dharmo mà bhÆd ityarthagrahaïena vyÃvartita[534]iti sarvaæ sama¤jasam eveti. ata Ãha -- #<ÓyenÃder >#iti. asyÃbhiprÃya÷ -- yat tÃvadavidheyà api kramavaccodanÃlak«aïÃ÷ ÓyenÃdaya iti. tad ayuktaæ, d­«ÂÃntÃsiddhe÷. na hi na÷ kramo na vidhÅyate. yatraiva hi vidher anyata÷ puru«o na pravartate tadvidheyam. aprav­ttapravartakatvÃd vidhe÷. na ca phalÃd anyatra puru«o rÃgÃdinà pravartate. na hy asya kramÃnu«ÂhÃne rÃgÃdaya÷ pravartakÃ÷. vidhir eva tu niÓÓe«aÓe«aÓe«ivi«aye prayoge ekaæ kartÃram Ãyojayan nÃnÃk«iptÃnupÆrvyaviÓe«aparigraha ÃtmÃnaæ labhata iti «o¬hÃvibhaktapäcamikapramÃïasahÃyas taæ tam ÃnupÆrvyaviÓe«aæ ÓÃstrÃrthatayà niyacchati || __________NOTES__________ [532] yavibhÃga÷ ya (GA) [533] hiæsà vi [534] te (GA) ___________________________ kim idÃnÅæ prayogavidhipramÃïaka eva krama÷. nanv asau yugapad upasaæharati. tatra ca kramavirodha÷. na. kramÃnuguïayaugapadyaparigrahÃt. na khalv ÅÓvaro 'pi sÃÇgaæ pradhÃnam ekatra k«aïa upasaæhartuæ k«ama÷. ata ekopakramÃvasÃnatvam eva Óe«aÓe«iïÃæ prayogavidhipramÃïakaæ naikak«aïabhÃvitvam. avadh­tasvarÆpÃïÃæ prayogo racyate. sakramakÃÓ ca padÃrthà avadh­tà iti[535]tadvirodhiny eva yaugapadyakalpanÃ. yat tu asati viniyoge nÃÇgatvam iti. tan na. tÃrtÅyair eva ÓrutyÃdibhi÷ ki¤cidvilak«aïarviniyogÃt. api ca aviniyuktam api paÓvekatvam aÇgam icchatÃæ kim aparÃddhaæ krameïa, yad asÃv anaÇgam ity ÃÓritam. aupÃdÃnikaæ tasyÃÇgatvam iti cet, yadi niyogÃk«epa upÃdÃnaæ, nÃsÃv iha daï¬avÃrita÷. atrÃpi hi kramaæ prati vidhyÃk«epo varïita eva. abhidheyà saækhyà sopÃdÃnata÷ Óe«o bhavatÅti yuktam. na tv evaæ krama iti cet, kim atrÃbhidhÃnena.{1,171}yad eva ki¤cit katha¤cid avagataæ tad eva vidhyananyathÃsiddhyà tenÃk«ipyate. virodhaparihÃraÓ cokta÷.[536]api ca va«aÂkartu÷ prathamabhak«a÷ ityÃdÃv ananyaparÃbhidhÃnÃvagatatvÃd[537]vidher nÃvidheyatà sidhyati. tatraiva hi vidhÅyate nÃnyatreti cet. tadardhajaratÅyam. yat tu kartavyatÃ[538]buddhivi«ayo neti. tan na. vedaæ k­tvà vediæ kuryÃd iti sakramapadÃrthakartavyatÃvagamÃt. ni«k­«yakartavyatà nÃvasÅyata iti cet padÃrthà và kiæ tadrahitÃ÷ kartavyatÃdhiyÃ[539]gocarÅkriyante yadvidheyatayepyante. sarvathà na÷ sakramakapadÃrthavi«ayaivÃnu«ÂhÃnasaævit. padÃrthÃvacchedÃdevÃruïÃdivannÃkÃrakatvam. yat tv ekaikapadÃrthÃvacchedakatayà nÃvagamyata iti.[540]naitÃvatà akÃrakatvaæ Óakyate vaktum. svabhÃvo hy ayaæ kramasya yan nÃnÃÓrayatvaæ dvitvÃdivat. na hi dvitvÃdaya÷ saækhyà ekaikatra na samavayantÅti nÃvacchedikà bhavanti. akÃrakaæ vÃ. ata÷ siddhaæ tÃvat kramo vidhÅyata iti. evaæ ca na tannidarÓanenÃvidheyÃnÃm eva codanÃlak«aïatvaæ ÓyenÃdÅnÃm. api ca yadi ÓyenÃdayo na vidhÅyante, kim anyad vidheyam iti na vidma÷. nanv aÇgÃni vidhÅyanta ity uktam. rÃgÃdibhis te«u narÃïÃm aprav­ttivi«ayavÃt. kiæ punas te«u rÃgÃdayo na pravartakÃ÷. aprÅtyÃtmakatvÃd iti cet. samÃnam idaæ sÃdhane«u. tÃny api bahvÃyÃsasÃdhyÃni du÷khÃtmakÃny eveti na naraæ ra¤jayantitarÃm. yadi tu prÅtisÃdhanatvÃt te«u rÃgÃdaya÷ pravartakà ity ucyante, aÇge«v api prasaÇga÷. ananug­hÅtasya sÃdhanatvÃnupapatte÷. aÇgajanyatvÃc cÃnugrahasya. evaæ cÃÇgapradhÃnadvayasyÃvidheyatvÃd avi«ayo vidhir Ãpadyate. api ca vidhivi«ayÃ÷ ÓyenÃdayo na vidhÅyanta iti duradhigamam. vidhivi«ayam eva vidheyavido vidheyaæ manyante. avidheyasya vidhivi«ayabhÃvÃnupapatte÷. nanv etÃvad eva[541]vidhivi«ayatvaæ yat tatra vidhir avagamyate. na punas tasya[542]kartavyatÃ. yathÃhu÷ -- kartavyatÃvi«ayo hi niyogo na tat kartavyatÃm Ãheti. kà puna÷ kartavyatÃ. yÃgÃdaya÷. e«aiva hi niyogasya kartavyatà yadyÃgÃnu«ÂhÃnam. tatprakÃrÃÓ cetikartavyatÃ÷ prayÃjÃdaya÷. yady evaæ kena rÆpeïa yÃgÃdi«u vidhir avagamyate. yadi yÃgaæ kuryÃd iti, nanv iyam evÃsau kartavyateti kathaæ na{1,172} yÃgÃdÅnÃæ kartavyatÃm Ãhety ucyate. nanv Ãtmany eva pravartayatÅty uktam. satyam. na tu yÃgÃtireki ki¤cit kÃryaæ kÃryatayÃvagamyate iti vidhivivaraïe vak«yÃma÷. ato vidheyÃ÷ ÓyenÃdaya÷ priyam, asya bhrÃt­vyavadhasya sÃdhanÃnÅti nÃnarthatayà pratyudÃharaïam arhantÅti. yad api te«v eva hiæsÃÓabdo mukhya ity uktaæ, tad ayuktam. abhicÃraparyÃyo hi hiæsÃÓabda÷. sà ca hiæsà phalaæ Óyenasya abhicaran yajeteti hi ÓrÆyate. na tu ÓyenÃdaya evÃbhicÃrÃ÷. khÃdakÃdi«u ghÃtakÃdipadaprayogo gauïa÷. na ceha gauïahiæsÃpadÃÓrayaïe ki¤cit kÃraïam. ÓyenaÓabde[543]tu phalalak«aïÃkÃraïaæ vak«yÃma÷. tasmÃt sÆktam avidheye ÓyenÃdau na ki¤cid vidheyam iti || 206 || __________NOTES__________ [535] tadaviro (KHA) [536] atrÃpi (GA) [537] tvÃd nÃvi [538] tÃvi [539] yo (KA) [540] ti tan na nai (GA) [541] vÃdvayasya vidhivi«ayatvÃt yat (KA) [542] sya kartavyatÃvi«ayo (GA) [543] bdena tu (GA) ___________________________ evaæ tÃvadupapattita÷ ÓyenÃdÅnÃæ vidheyatvam uktam. idÃnÅm etat parityÃge siddhÃntahÃnir apÅty Ãha -- ##ti ##ntena. jÃnÃty evÃsau mayaitat kartavyam iti, upÃyaæ tu na vedetyÃdau sarvatra bhëyakÃrÃnusÃreïaivÃæÓadvayagÃmÅ vidhir avagamyate. tad iha ÓyenÃdyavidheyapak«e bÃdhyata iti. ayaæ cÃpara÷ ÓyenÃdÅnÃm avidheyatve do«a ity Ãha -- ##ti ##antena. nanu[544]yathà jyoti«ÂomÃdayo na vidhÅyante evaæ na ni«idhyante te 'pÅti.[545]kasmÃd dharmatà na bhavaty ata Ãha -- ##ti. yady api jyoti«ÂomÃdayo na svarÆpeïa hiæsÃ, tathÃpy agnÅ«omÅyÃdipaÓuhiæsà te«Ãæ sÃdhanam. sà cÃæÓadvayagÃminy api ni«iddhety uktam. ato ni«iddhÃÇgatvena pratyavÃyahetutvÃd adharmatà jyoti«ÂomÃdÅnÃm iti. api cÃæÓadvayÃvidhÃne tadutkhÃtir evety Ãha -- ##ti. vidher ayaæ mahimà yat svabhÃvasÃdhyo yÃga÷ phalÃÇga÷, tathà vak«yati jaimini÷ karmÃïy api phalÃrthatvÃt (3.1.4) iti. tathetikartavyatÃpi yat phalasÃdhanÃÇgam asÃv api vidhimahimnaiva. sà vihità satÅ puru«ÃrthÃtmakasÃdhyasambandhamÅhamÃnà phalavatkratvaÇgabhÃvam anubhavatÅti phalavatsannidhÃv aphalaæ tadaÇgam iti{1,173}vak«yate. avidhÅyamÃnasya yÃgasyÃgneyÃde÷ pradhÃnasyÃÇgasya và prayÃjÃder yathÃkramaæ na phalÃÇgatà tatsÃdhanÃÇgatà vÃpi sidhyatÅti || 208 || __________NOTES__________ [544] nu ye jyo [545] ta (KA) ___________________________ syÃd etat -- sÃdhanatvena vihità api na sÃdhyatayà vidhÅyanta ity avidheyà ity ucyante. ata evÃha -- naiva ÓyenÃdaya÷ kartavyà vij¤Ãyante iti. naiva sÃdhyatayà vidhÅyanta iti yÃvad ity ata Ãha -- ##ti. vidhÃnaæ hy anarthatvaparipanthi tad yathÃtathà và vihitasya na sambhavati. ata÷ kim avÃntarabhedÃÓrayaïeneti. anvÃruhya cedam asmÃbhir ucyate. na tu sÃdhyatayà vidhÃnaæ sambhavati, svayam eva sÃdhye puru«ÃïÃæ prav­tte÷. tad etad Ãha -- ##ti. sarvaæ yÃgadÃnajapopavÃsÃdÅ«ÂasÃdhanatayaiva vidhÅyata iti bhÃva÷ || 209 || ato na ÓyenÃdiniv­ttir arthaÓabdasya prayojanam ity anyathà varïanÅyam ity Ãha ##ti. prayojanavarïanÃæ pratij¤Ãya tad upoddhÃtam eva tÃvad bhëyakÃrÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. pravartikà nivartikà cobhayy[546]api codaneti bhëyakÃrasya h­daye lak«aïaæ vyavasthitaæ codanÃyÃ÷. ato ni«edhacodanÃlak«aïÃnÃæ dharmatvaæ nivartayitum arthaÓabda ity abhiprÃya iti. kathaæ tarhi pravartakaæ vÃkyaæ codaneti bhëyam ata Ãha -- ##iti. pravartakagrahaïaæ pradarÓanÃrtham ity artha iti || 211 || __________NOTES__________ [546] yam api (GA) ___________________________ udÃharaïÃrthatve kÃraïam Ãha -- ##ti. pÆrvÃparasaÇgato hi grantho vyÃkhyeya÷. yady api pravartakaikapara eva pÆrvagrantho bhavet, arthaÓabdasyeyaæ{1,174}vyÃkhyà codanÃlak«aïÃnarthaniv­ttyartho 'rthaÓabda ityevamÃtmikà nopapadyate. anarthÃnÃæ[547]pravartakavÃkyalak«ita nÃmacodanÃlak«aïatvÃpatter iti bhÃva÷. arthaÓabdasahitasya[548]và codanÃpadasyÃrtho vyÃkhyÃta÷.[549]artho hi pravartakavÃkyalak«aïa evetyabhiprÃyeïÃha -- ##ti || 212 || __________NOTES__________ [547] nÃm apra [548] bdasyÃhi [549] khyeya÷ a (KA) ___________________________ athavà dharmapramÃïam atra sÆtrakÃreïa sÆtritaæ dharmasya pravartakam eva vÃkyaæ pramÃïam iti. tac codanÃlak«aïam eva bhëyakÃreïa varïitam ity Ãha -- ##ti. yadà cobhayy api codaneti sthitaæ tadà vidhicodanÃbhyas tÃvad vidheyÃnÃæ jyoti«ÂomÃdÅnÃm arthatvenÃvadhÃraïaæ bhavati. ni«edhacodanÃbhyaÓ ca ni«edhyÃnÃæ brahmahatyÃdÅnÃm anarthatvena nirïaya÷. ubhayor ubhÃbhyÃm arthÃnarthatve lak«ite iti yÃvat. tad etad Ãha -- ##ti. yena ca vidhipramÃïakam arthatvaæ, tena tallak«itÃnÃæ jyoti«ÂomÃdÅnÃm atrÃrthagrahaïena dharmatvam uktam ity Ãha -- ##ti || 214 || vidheyÃrthadharmatve cokte viparÅtÃnÃm adharmatvam arthasiddhatvÃn na sÆtrakÃreïa sÆtritam ity Ãha -- ##iti. evam udgrantham eva bhëyakÃrÃbhiprÃyam uktvà tadanusÃreïobhayam ityÃdi bhëyaæ yojayati -- ##iti. yasmÃd evaæ bhëyakÃrÃbhiprÃya÷, tasmÃd ubhayam ihetyÃdigranthe vidheyaprati«edhyayor yathÃkramaæ yÃgÃdibrahmahatyÃdivargayor nidarÓanaæ kÃryam ity artha÷. yadi brahmahatyÃdivargasyÃnarthatayà nidarÓanaæ kathaæ tarhi ÓyenÃdyupanyÃsa÷. te hi vidheyÃ÷. tata eva ce«ÂasÃdhanÃ÷. mahat khalv idam i«Âaæ ya÷ Óatruvadha÷. na hi tÃd­ÓÅ{1,175}svarge 'pi narÃïÃæ t­pti÷ sambhavati yÃd­ÓÅ ÓaÓruvadhe. ata÷ kathaæ te 'narthatayodÃhriyante, ata Ãha -- #<ÓyenÃdÅnÃm >#iti. ayam abhiprÃya÷ -- yathÃvagatam Ãyu«matÃæ na svarÆpeïa ÓyenÃdayo 'narthà iti. bhëyakÃreïÃpi na tatsvarÆpam anarthatayodÃh­tam. kin tu yat te«Ãæ phalaæ hiæsÃtmakam ÃyurbhÃgyaviccheda÷, so 'pi vihito ni«iddhaÓ ca. svayaæ vihitatvÃd arthÃtmako 'py anarthÃnubandhÅti tad idam anarthatvaæ Óyena upacaritaæ, kÃraïe kÃryopacÃrÃt. ÓyenaÓabda eva và tatphala upacarita÷ kÃrye kÃraïopacÃrÃd iti bhÃva÷. kiæ punarupacÃrÃÓrayaïe kÃraïam ata Ãha -- ##ti. bhëyakÃrÃnusÃreïaivedam upacÃrÃÓrayaïam. evaæ hi bhëyakÃro vadati -- ##ti. na hi ÓyenÃdisvarÆpÃbhiprÃyaæ prati«iddhà hÅtÅdam upapadyate. tatas tatphalÃbhiprÃya eva ÓyenÃdyupanyÃsa iti bhëyak­tà sphuÂÅk­tam iti || 217 || idaæ cÃparaæ liÇgadarÓanam ity Ãha -- ##ti. kathaæ punar asÃv anartha÷ ity uktvà yad uktaæ hiæsà hi seti, tato 'vagamyate na ÓyenÃdisvarÆpamÃtram anarthatayà vivak«itam iti. varïitam idam Ãk«epakÃle na svarÆpeïa Óyeno hiæseti. ato hiæsà hÅty atra bhëyakÃreïaitat sphuÂÅk­tam. tathà ÓyenenÃbhicaran yajeteti hi samÃmananti nÃbhicaritavyam ity ante vak«yate. atrÃpy abhicÃrasyaiva Óyenaphalasya ni«edhaæ darÓayann anarthatÃæ sphuÂÅkari«yatÅti. ÓyenÃdisvarÆpÃbhiprÃye tu granthe sarvo 'yam uttaragranthe na saÇgacchata ity Ãha -- #<ÓyenÃdÅnÃm >#iti || 218 || tatra prati«iddhà hÅty etat tÃvad anupapannam ity Ãha -- ##iti. vihità hiæsÃsÃdhanatayà ÓyenÃdaya÷. na te«u prati«edho 'vakÃÓaæ{1,176}labhata ityÃk«epe varïitam evaitat pradarÓanÃrtham uktam. anye 'py Ãk«epoktà evÃnupapattiprakÃrà anusandheyà iti. evaæ tÃvad vidhini«edhÃtmikà codanetyÃÓrityobhayam ityÃdigrantho vyÃkhyÃta÷. idÃnÅæ pravartikà codanety atrÃpi pak«e Óakyata eva bhëyaæ vyÃkhyÃtum ity Ãha -- ##ti. ubhayaæ vidhÃyikayà codanayà lak«yate sÃdhyaæ sÃdhanaæ cety artha÷. kathaæ puna÷ sÃdhyasÃdhanÃtmakam ubhayaæ codanayà lak«yate. na hi sÃdhyaæ vidhÅyate, svayam eva hi tatra puru«Ã÷ pravartante, ata Ãha -- ##ti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- satyam. sÃdhyasÃdhanÃÇgagocaram eva vidhe÷ pravartanam. tathÃpi vidhipramÃïakam eva svargayÃgÃdÅnÃæ sÃdhyasÃdhanasambandha iti autpattikasÆtre (1.1.5) vak«yate. yathà yÃgÃdÅnÃæ sÃdhanabhÃvaÓ codanÃlak«aïa÷, evaæ svargÃdÅnÃæ yÃgÃdisÃdhyatvÃvagatir apÅti tena rÆpeïa te 'pi codanÃlak«aïà bhavanty eva, yady api te«u svayaæ prav­tta÷ puru«o na codanayà pravartyata iti. yadi sÃdhyasÃdhanÃbhiprÃyam ubhayatvaæ, tarhi artho 'nartha iti kena sambadhyate, ata Ãha -- ##iti. ayam artha÷ -- phalasÃdhanÃtmakam ubhayaæ codanÃlak«aïam ity uktam. tatredam ucyate phalam arthÃnarthÃtmakatvena dvividhaæ kratÆnÃm iti || 220 || phaladvaividhye kÃraïam Ãha -- ##ti ##antena. tatrobhayÃtmake phale svargÃdiphalaæ tÃvat jyoti«ÂomÃdÅnÃm anatikrÃntaprati«edhenaivÃvÃpyate. tan na ni«iddham iti yÃvat. ÓyenÃdiphalaæ tu hiæsÃdyatikrÃntaprati«edhenÃvÃpyate. atas tatsadasadbhÃvakÃrita÷ phalÃrthÃnarthaviveka÷. asmiæÓ ca vyÃkhyÃne ko 'rtha÷ ityÃdi bhëyam evaæ vyÃkhyeyam arthÃtmakaphalasyÃpi yat sÃdhanaæ so 'py artha iti. antarïÅyaitat pradarÓitaæ ko 'rtha÷ yo ni÷ÓreyasÃya jyoti«ÂomÃdir iti. etad uktaæ bhavati -- arthÃtmakaphalasya sÃdhanasya jyoti«ÂomÃder dharmatvaæ vaktum arthapadaæ prayuktam iti. tad uktaæ - {1,177} tasyÃpi sÃdhanaæ yat tadartha evÃbhidhÅyate | vaktuæ tasyaiva dharmatvam uktam arthaviÓe«aïam || iti. ko 'nartha iti tu ÓyenÃdiphalaparo lak«aïayà ÓyenÃdipadaprayoga÷, tasya cÃrthÃd adharmatvam uktam iti veditavyam iti. nanu ÓyenÃdividhisÃmarthyÃd eva ÓyenÃdiphalam ÃsÃdyamÃnaæ kathaæ prati«edhÃtikrameïÃvÃpyata ity ucyate, ata Ãha -- #<ÓÃstrÃntare>#ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyaæ ÓyenacodanÃlak«aïaæ tatphalaæ, tad uddiÓya tadvidhÃnÃt. kvacit ki¤cid vidhÅyata iti vidhe÷ svarÆpaæ, tatra vidheyam ivoddeÓyam api vidhir vigÃhata eva. yat tu na hiæsyÃd iti ÓÃstrÃntaraæ, tannirÅk«aïena ÓyenÃdiphalasya hiæsÃyÃ÷ prati«iddhatvam avagamyata iti || 221 || nanu vidhisp­«Âe prati«edho 'navakÃÓa÷. saty api và prati«edhe naivaævidhasyÃnarthatvam ity uktam. tad yadi codanÃlak«aïà hiæsÃ, kathaæ ni«iddhatvÃd anartha÷. codanÃlak«aïatve 'py avidheyatvam iti tu bhavadbhir eva nirÃk­tam. ata eva kramo vidheya ity ÃÓritam, ata Ãha -- ##iti ##'ntena. ayam abhiprÃya÷ -- uktam idam asmÃbhi÷ ki¤cid vidhÃtuæ phalam uddiÓyate ity etÃvatÅ codanÃlak«aïatÃ. na tu phalam eva vidhÅyate, bhÃvanÃyÃ÷ phalÃæÓe pratyayÃvidhÃyakatvasya vak«yamÃïatvÃt. vak«yati hi -- jÃnÃty evÃsau mayaitat kartavyam iti upÃyaæ tu na vedeti. ata÷ svayam eva kartavye«u puru«ÃïÃæ prav­tter na tadvi«ayaprav­ttij¤Ãpanaæ vidhe÷ phalam. sÃdhanopÃyayos tv aprav­tta÷ puru«a÷ pravartyata iti tayor vidheyatvam. krame tu na tÃvat ki¤cid vidhÅyate. so 'pi cen na vidhÅyeta, kathaæ codanÃlak«aïo bhavi«yati. jaiminer apy etad evÃbhimatam ity Ãha -- ##iti. lipsayà prav­ttiæ lak«ayati, tayà prav­tte÷. arthaÓabda÷ prayojanavÃcÅ phale prav­tti÷ prayojanalak«aïà na vaidhÅti darÓitaæ bhavatÅti || 222 || {1,178} yataÓ cÃyaæ sÆtrabhëyÃnugata÷ siddhÃnta÷ yat phalaæ na vidhÅyata iti, tena kÃraïena na hiæsyÃd iti prati«edha÷ ÓyenaphalopanipÃtinyÃæ hiæsÃyÃæ sÃmÃnyato 'vataran vidhinà na nivÃrita iti tasyÃnarthatÃm ÃpÃdayatÅtyabhiprÃyeïÃha -- ##ti || 223 || evaæ ca ni«edhena ÓyenaphalasyÃnarthaprÃptihetutve bodhyamÃne 'pi na Óyena÷ svarÆpeïÃnartha÷, tatphalam eva tu hiæsÃnartha ity Ãha -- ##ti || 224 || atrÃparaæ paricodanÃbhëyaæ kathaæ punar ityÃdi. tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- so 'yaæ sÃdhanaphalayor vidheyÃvidheyabhedo darÓitas tam avidvÃn ubhayam ityÃdibhëye ÓyenÃdeÓ codanÃlak«aïatvÃbhidhÃnÃt[550]phalasyÃpi vidheyatÃæ manvÃna÷, athavà tryaæÓabhÃvanÃvidhÃnena phale jÃtavidheyÃbhimÃna÷[551]ÓyenaphalasyÃnarthatvam Ãk«iptavÃn. ayaæ ca bhëyÃrtha÷ -- kathaæ ya kartavyatayopadiÓyate so 'nartha÷. yady api granthÃt kartavyatopadeÓaparyanuyogo 'vagamyate, tathÃpy apauru«eye upadeÓaparyanuyogÃsambhavÃd upadiÓyamÃnasya katham anarthatvam ity eva paryanuyogÃrtha÷. ata evoktam -- ##iti || 225 || __________NOTES__________ [550] ïÃbhi (GA) [551] nasyà (KA) ___________________________ atra parihÃrabhëyaæ - naiva ÓyenÃdaya÷ kartavyatayà vij¤Ãyante iti. tacchyenÃdikartavyatÃni«edhaparam ivopalabhyate. tac cÃyuktam. ÓyenÃdividhÃnasya pÆrvoktatvÃt. ato bhittvà yojayati -- ##ti. asya Óyenaphalasya hiæsÃyà naivety etÃvataiva vidheyatvaæ nirÃkÃryam ity artha÷. kiæ tarhi vidheyam{1,179}iti tÆpask­tyottaragranthayojanety Ãha -- ##iti. ÓyenÃdayo yÃgÃ÷ kartavyÃ÷, na tatphalaæ hiæseti || 226 || atra ca naiveti bhinne kathaæ punar anartha ity asya praÓnasyÃpÃkaraïe 'nu«aktakartavyatÃpade phalasya kartavyatÃyÃæ prati«idhyamÃnÃyÃæ sÃdhyatÃprati«edhabhramam apanetum Ãha -- ##ity##ntena. nÃtra phalasya sÃdhyatà prati«idhyate, tanni«edhe ÓyenabhÃvanÃparisamÃpte÷. kin tu vidheyataiva phalasya prati«idhyata iti. anupayukte ca pÆrvottarapak«ayo÷ sthÃpanabÃdhane sÃdhyatvasyety Ãha -- ##ti. yadi kathaæ punar iti pÆrvapak«avÃdinà sÃdhyatvÃnupapattir uktà bhavet, evam uttaravÃdÅ naiveti tannirÃkuryÃt. na tu sÃdhyatvasya pÆrvapak«e kaÓcid upayoga÷. na ca tannirÃsasya siddhÃnta[552]iti || 227 || __________NOTES__________ [552] ntahÃnir iti (KA) ___________________________ atrobhayatrÃnupayogatulyatÃm eva darÓayati -- ##ti. na tÃvat pÆrvapak«avÃdina÷ sÃdhyatÃpratipÃdanam upayuktam. arthatvaæ hi tasyÃpÃdanÅyam. ato yad eva tadanuguïaæ tad eva vaktavyam. na ca sÃdhyatÃmÃtrÃnubandhyarthatvam, anarthasyÃpy avidheyasya surÃpÃnÃde÷ sÃdhyatÃvagamÃt. na ca sÃdhyatÃnirÃkaraïaæ siddhÃnta upayujyate. arthatvaæ hi tasya phalasya nirÃkaraïÅyam. tadanuguïaæ ca vidheyatÃnirÃkaraïam eva siddhÃntinà kÃryam. kiæ sÃdhyatÃnirÃkaraïena, asÃdhyasyÃpi vidheyasya godohanÃder arthatvÃd iti || 228 || yac cedaæ ÓyenÃdiphalÃbhiprÃyam avidheyatvaæ na svarÆpÃbhiprÃyam ity asmÃbhir ucyate, tad bhëyakÃreïa sphuÂÅk­tam ity Ãha -- #<Óatur >#iti. yo hi hiæsitum icchet tasyÃyam abhyupÃya iti hi te«Ãm upadeÓa÷. ÓyenenÃbhicaran yajeteti{1,180}hi samÃmananti nÃbhicaritavyam iti vadan bhëyakÃro lak«eïe Óatur utpattiæ darÓayati, yo hi hiæsitum icched ity abhicÃraprav­ttapuru«ÃnuvÃdÃt. tac cedam abhicaran nÃbhicaritavyam iti vyaktÅk­tam. lak«aïaæ ca yadv­ttayuktaæ siddhavad evÃvagamyate na vidheyatayÃ. ato na tÃvad dhiæsà vidhÅyate. te«Ãm upadeÓa÷ iti ca spa«Âam eva ÓyenÃdÅnÃæ vidhÃnam uktam. anyathà avidheyasyopadeÓÃnupapatte÷, vidhyupadeÓaÓabdayo÷ paryÃyatvÃd iti bhÃva÷. ÓyenÃdaya ityÃdiÓabdasya prayojanam Ãha -- ##iti. sÃdhanÃni tÃvad vidhÅyante. itikartavyatÃpi hiæsÃtmikà daik«apaÓvÃdi(?kÃ/gÃ) vidhÅyate.[553]etena phalÃæÓasthaiva hiæsà na vidhÅyata iti darÓitaæ bhavati. vidhitvaæ vidhiÓaktir ity artha÷ || 230 || __________NOTES__________ [553] nte ___________________________ yato 'Çgahiæsà vihitaiva, ata÷ phalÃæÓasthaivÃvaidikÅ hiæsà na hiæsyÃd iti ni«idhyate. ataÓ cÃnartha ityabhiprÃyeïÃha -- ##iti.[554]sarvasvÃraphalasyedÃnÅæ kà vÃrtÃ. maraïaæ tasya phalaæ, na hiæsÃ. tac[555]cÃni«iddham iti ced[556]na. asati bhÃgyacchede tadanupapatte÷. ata÷ phalÃæÓopanipÃtinÅsarvasvÃrahiæsÃnartho bhavet. ucyate -- pÆrvÃparÅbhÆte hi yaj¤e tÃrtÅyasavanÅyÃrbhavastotrakÃle sarvasvadak«iïÃpariv­to vipadyate dÅk«ita÷. ato vidhiko«Âhapravi«ÂaivÃsau hiæsÃ. anyatra tÅrthebhya÷ iti ca tÅrthabahirbhÆtaiva hiæsà ni«iddhÃ. iyaæ tu tÅrthamadhyagatà vidhisp­«Âaiveti nÃnartha÷. Óyenaphalaæ tu cirÃtipanne Óyene tajjanyÃpÆrvavicchinnabhÃgye«u Óatru«u vipadyamÃne«u jÃyate. atas tÅrthabahirbhÃvÃd artho na bhavati. tena kratubahirbhÆtà phalÃæÓahiæsÃvaidikÅ ni«idhyate. nÃnta÷kratv iti viveka÷ iti. kiæ puna÷ kÃraïaæ sÃdhanopÃyabhÆtà na ni«idhyate. sÃmÃnyena na hiæsyÃd iti ÓÃstraæ prav­ttam. ato 'ÇgasÃdhanahiæsayor api prati«edho bhavet, ata Ãha -- aæÓadvaya iti. sÃdhanopÃyÃæÓadvayagÃminÅ{1,181}hiæsà prati«idhyate iti bruvÃïasya aviÓe«eïa yacchÃstraæ tat sandigdham anyÃyyatvÃd vikalpasyÃrÃd viÓe«aÓi«Âaæ syÃt (10.8.16) iti sÆtram uttaram. Óirovad iti ca sÆtrÃntaraikadeÓa÷. atra hy ubhayatrÃpi sÃmÃnyaÓÃstrasya viÓe«aÓÃstreïa bÃdho darÓita÷. pÆrvatra tÃvad yathÃ. jyoti«Âome ÓrÆyate -- vartmani juhotÅti. asti cÃnÃrabhyavidhi÷ yadÃhavanÅye juhvatÅti.[557]atra saæÓaya÷ -- kiæ jyauti«Âaumike home vartmÃhavanÅyayor vikalpa÷, uta bÃdhyabÃdhakabhÃva iti. tatra vikalpa iti prÃptam. tathà hi -- na tÃvad ekÃrthayo÷ samuccaya÷ sambhavati. na ca pÃk«ikÃnugrahasambhave Ãtyantiko bÃdha÷. ÃhavanÅyo hi sÃmÃnyaÓÃstreïa vartmahomam apy ÃskandatÅti na tasyÃtyantabÃdho nyÃyya÷. ato vikalpa iti prÃpte uktaæ - yad etad aviÓe«eïÃhavanÅyaÓÃstraæ tadÃrÃd viÓe«aÓi«Âaæ syÃd iti. dÆre viÓe«aÓi«Âasyety artha÷. viÓe«aÓi«Âaæ vartmahomaæ nÃskandatÅti yÃvat. kuta÷. anyÃyyatvÃd vikalpasya. katham anyÃyyatÃ. lak«aïayà hi sÃmÃnyaÓÃstraæ viÓe«aÓÃstre«u pravartate. tat te«u sandigdham ayaæ và viÓe«o 'sya vi«aya iti, viÓe«aÓÃstraæ tu niÓcitavi«ayam. ato vai«amyÃn na vikalpa÷. ata eva sÃmÃnyavacana÷ Óabdo durbala÷ iti vak«yati. tasmÃt siddham ÃhavanÅyo bÃdhyata iti. tathà kvacit puru«aÓÅr«am upadadhÃtÅti viÓe«avacanasÃmarthyÃt ÓavaÓarÅra[558]sparÓanaæ sm­tiprati«iddham api kriyata eva, sÃmÃnyani«edhadaurbalyÃd iti Óirovad ity uktam iti. idaæ tv iha vÃcyam.[559]keyaæ sÃdhanÃæÓagÃminÅ hiæseti. yadi ÓyenÃdaya÷ na, te«Ãm ahiæsÃtvenoktatvÃt. satyam. pradhÃnapaÓuhiæsaiva tatrodÃharaïam. yathà vÃyavyaæ Óvetam Ãlabheteti. idaæ ca ÓyenodÃharaïam asatsu bhÃryÃpahÃrÃdimanyuhetu«u anarthatayà darÓayitavyam. ÃtatÃyivadhe do«ÃbhÃvasmaraïÃt. «aÂsvabhicaran na pated iti baudhÃyanÃ÷ paÂhanti. anyatrÃpy uktaæ - __________NOTES__________ [554] {sarvasvÃro nÃma maraïakÃmakartavyo yÃgaviÓe«a÷ (10.2.23).} [555] ccÃpi ni [556] t tan na. (GA) [557] hotÅ (KA) [558] Óira [559] vaktavyam (GA) ___________________________ nÃtatÃyivadhe do«o hantur bhavati kaÓcana | prakÃÓaæ vÃprakÃÓaæ và manyus taæ manyum ­cchati || {1,182}iti. nanv asaty api ni«edhe kimaæÓadvayagÃminÅ hiæsÃnartho na bhavatÅty ata Ãha -- ##ti || 232 || atra kÃraïam Ãha -- ##iti. nÃnÃrthatve pratyak«ÃdÅni kramante. na cÃpramÃïako 'rtha÷ kalpayituæ Óakyata iti. pratyak«ÃdyaÓaktim eva darÓayati -- na hÅti. na hi triv­tpÃnavirekayor iva sÃdhyasÃdhanabhÃvo hiæsÃpratyavÃyayo÷ pratyak«a÷, tadÃnÅæ pratyavÃyÃdarÓanÃd iti || 233 || nanv asaty api do«adarÓane bÃhyahiæsÃnÃm anarthatvadarÓanÃc coditÃsv api vicikitsà jÃyata eva, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃtra vicikitsÃyÃæ ki¤cit kÃraïam. ÓÃstrÃd eva bÃhye 'pi vicikitsÃ. aÇgahiæsÃpi ÓÃstravihitaiveti nirvicikitsam anu«ÂhÃtavyeti. nanu pratyak«am eva hiæsyamÃnasya du÷khitatvam upalabhyate. ata÷ kartur api tato du÷khitvam anumÃsyÃmahe. kriyÃnurÆpaæ hi kartÌïÃæ phalam iti mahÃjanaprasiddham. yathà cÃhu÷ -- tathà ca nÃrÅ«v api siddham etat karoti yo yallabhate 'py asau tat | yat karmabÅjaæ vapate manu«yas tasyÃnurÆpÃïi phalÃni bhuÇkte || iti. ata÷ kriyÃnurÆpyeïaiva hiæsÃnarthakarÅty anumÃsyate, ata Ãha -- ##ti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- yad etad hiæsyamÃnasya du÷khitvadarÓanaæ, tena kartu÷ du÷khitvÃnumÃnam ayuktam. vyÃptaliÇgadarÓanÃbhÃvÃt. na hi hiæsyamÃnasya du÷khità kartur bhavi«yatà du÷khena vyÃptÃvagateti. pratyak«adarÓanÃnusÃreïa tu viparyaya eva tÃvadanumÃtuæ Óakyate, tadÃnÅæ hi kartu÷{1,183}sphuÂaæ sukham evopalabhyate. ata÷ kÃlÃntare 'pi hiæsà sukhakarÅ, hiæsÃtvÃd adyavad iti Óakyate prayogo vaktum ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 234 || atra kaÓcid anumÃnakuÓala Ãha -- kriyÃviÓe«Ã÷ khalu vi«ayÃnurÆpaphaladÃyino d­«ÂÃ÷. yathà dÃnÃdaya÷ ÓÃstroktÃ÷. dÃnaæ hi sampradÃnÃparanÃmÃnaæ vi«ayaæ sukhayatÅti pratyak«am avagatam. tac ca kÃlÃntare dÃtu÷ parÃæ prÅtimÃdhÃsyatÅti ÓÃstrÃd avagamyate. hiæsÃpi ca kriyÃviÓe«a÷. ato yÃd­gasyà vi«aye hiæsye karmaïi phalaæ du÷khÃtmakaæ, tÃd­g eva[560]kartur anumÅyata iti, tad etad upanyasyati -- ## iti || 235 || __________NOTES__________ [560] vaktur a (KA) ___________________________ atra dÆ«aïam Ãha -- ##iti. evaævÃdino hetur anaikÃntika÷. kriyÃviÓe«ÃïÃm api gurvaÇganÃgamanÃdÅnÃæ vi«ayÃnurÆpaphaladÃyitvÃbhÃvÃt. du÷khaphalatvÃt te«Ãm. vi«aye ca gurvaÇganÃdau tadÃtve prÅtidarÓanÃt. surÃpÃnasyÃpi yadi peyà suraiva vi«aya÷, na tasya du÷kham adu÷khaæ veti vi«ayÃnurÆpaphaladÃyitvam evam ÃdÅnÃæ asiddham iti vipak«air ebhir vyabhicÃrità hetor iti || 236 || viruddhaÓ cÃyaæ hetur ity Ãha -- ##ti. kathaæ viruddhatÃ, ata Ãha -- ##iti. d­«ÂÃntÃnusÃreïa hi hetur gamako bhavati. dÃnaæ cÃtra d­«ÂÃnta÷. ato yÃd­Óaæ dÃne phalam avagataæ, hiæsÃyÃm api tÃd­g eva phalaæ bhaved iti. tÃd­ktvam eva phalasya darÓayati -- ##ti. dÃne hi vidhigamyaphalÃvÃptir avagatÃ. tad idaæ vyÃptibalena hiæsÃyÃm api prÃpnotÅti. vidhibalena tv arthaphalatvam eva hiæsÃyà avagamyate. ato nÃnarthatvaæ sidhyatÅti sisÃdhayi«itÃnarthaphalatvaviparÅtÃrthaphalatvasÃdhanÃd viruddho 'yaæ hetur ityabhiprÃyeïÃha{1,184}-- ##ti. tatheti. vidhigamyaphalÃvÃptau satyÃm agu÷khÃtmatety artha÷. na hi du÷khÃtmake phale vidhi÷ pramÃïaæ bhavatÅti || 237 || evaæ tÃvaddhetudo«Ãv uktau. idÃnÅæ d­«ÂÃntado«aæ darÓayati -- ##ti. vi«ayÃnurÆpaphaladÃyità hy atra sÃdhyate. dÃne ca sampradÃnaæ vi«aya÷. na ca dÃnaæ dÃtari tadanurÆpaæ phalam abhini«pÃdayati, tato viÓi«Âatamasya mahato 'bhyudayasya dÃtari ni«patte÷. alpà hi prÅtir gÃæ g­hÅtavato bhavati. dÃtus tu tÃæ pÃtrasÃtk­tavata÷ savatsaromasammitÃni tÃni vatsarÃïi svargo bhavatÅti ÓÃstrÃnusÃreïÃvagamyate. kvacit tu samadviguïasÃhasrÃnantÃni phalÃny abrÃhmaïabrÃhmaïaÓrotriyavedapÃragebhya÷ iti sÃdhyahÅno d­«ÂÃnta iti. api caikÃrthenaiva sÃdhyapadena pak«asapak«ayor vyÃpti÷ kathyate. iha ca d­«ÂÃnte dÃne sampradÃnaæ vi«ayaÓabdasyÃrtha÷. hiæsane tu hiæsyamÃnaæ karma. na caitad yuktam ityabhiprÃyeïÃha -- ##iti ##antena. yadi tu vai«amyaparihÃrÃrthaæ pak«e 'pi sampradÃnam eva vi«ayaÓabdasyÃrtho bhavet, tata÷ sisÃdhayi«itÃnarthaviparÅtapratij¤ÃnÃd viruddha÷ pak«o bhaved ity Ãha -- ##iti. viruddhatÃm eva sphuÂayati -- ## iti. agnÅ«omadevatÃsampradÃnako hi paÓuyÃga÷. tatra cÃgnÅ«omau devatÃ[561]prÅyate[562]iti vi«ayÃnurÆpaphalapratij¤Ãne hiæsÃkartur api prÅtikarÅ hiæseti pratij¤Ãtaæ bhavet. eva¤ ca nÃnarthakaratvaæ sidhyati, prÅtiphalasyÃnarthatvÃsambhavÃt. ato viruddha÷ pak«o bhaved iti. kiæ punar idaæ devatÃdhikaraïaviparÅtavigrahavattvam ihÃbhipretya devatÃ[563]prÅyata[564]ity ucyate. yady api anirÃkaraïÃtmakaæ sampradÃnaæ devatà syÃt, tathÃpi nÃsau prÅyate.{1,185}ÓrutisamavÃyitvÃt karmasu. ata Ãha -- ##ti. satyaæ, nÃyaæ siddhÃnta÷. tava tu sÃÇkhyasya sthitam idaæ[565]yad devatà prÅyata iti. atas te pak«o viruddha iti || 240 || __________NOTES__________ [561] te [562] ye [563] tÃ÷ [564] nta (GA) [565] iyaæ de (KA) ___________________________ pÆrvaæ tÃvad ubhayatra sampradÃne vi«ayaÓabdÃrthe do«a ukta÷. karmavacanatve do«am Ãha -- ##iti. yadi hi dÃne karmaiva vi«ayo bhavet, tatas tasya dÅyamÃnasya gavÃder na ki¤cit phalam iti na tadanurÆpaphalasÃdhanaæ yuktam ity abhiprÃya÷. viruddhÃvyabhicÃrÅ cÃyaæ hetur ity Ãha -- ##ti. japÃdayo hi kriyÃviÓe«Ã na pare«Ãæ pŬÃnugrahayor vartante. coditatvamÃtreïaiva[566] tu te 'rthatayÃvagatÃ÷. atas tadd­«ÂÃntenaiva codità hiæsà artha iti Óakyate sÃdhayitum. ato viruddhÃvyabhicÃritÃ. na cÃtra vi«ayÃnurÆpam etat phalam iti Óakyate vaktum. vi«aye phalÃdarÓanÃt. japasya yadi tÃvajjapyamÃnaæ vi«aya÷, kiæ tasya phalam. anyasya tu na kasyacit pŬÃnugrahau d­Óyete. ata evoktaæ parapŬÃdivarjanÃd iti. evaævidhaæ d­«ÂÃntam ÃsÃdya coditatvasya hetutvaæ sambhavatÅti viruddhÃvyabhicÃrÅ hetur bhavati. bhavati ca prayoga÷ -- daik«apaÓuhiæsà artha÷, vihitatvÃj japÃdivad iti || 241 || __________NOTES__________ [566] ïa tu (GA) ___________________________ api ca vidhini«edhapramÃïakayor dharmÃdharmayor anumÃnopanyÃso 'tidÆram apabhra«Âa ity Ãha -- ##ti || 242 || api ca vi«ayÃnurÆpaphalavÃdinà pŬÃnugrahanibandhanaæ dharmÃdharmatvam ÃÓritam. eva¤ ca jape ÓÅdhupÃne cÃnyatarÃbhÃvÃd ubhayÃnugrahatà na syÃd ity Ãha -- ##iti || 243 || {1,186} gurudÃragÃminÃæ[567]ca parÃnugrahÃd eva mahÃn dharmo bhaved ity Ãha -- ##ti. gurudÃrÃbhigÃmino hi sasÃdhvasasya h­dayaæ ÓabdÃyata iveti kroÓatety uktam. yadi brÆyÃd gurvaÇganÃgÃmino hi brÃhmaïam iva ghnato h­dayakroÓanam upalabhyate. hiæsà ca vi«ayÃnurÆpaphaladÃyitayÃnartha iti sthitam. ato 'narthaphalakarmÃnu«ÂhÃyinÃm eva h­dayakroÓanopagamyata[568]iti gurudÃrÃbhigÃmino 'py adharmotpattir avagamyata iti. tatredam uttaraæ kroÓatà h­dayenÃpÅti. evaæ hi manyate -- vi«ayÃnurÆpaæ cet karmaïÃæ phalam, evaæ sati kroÓatÃpi h­dayena gurvaÇganÃgÃmÅ vi«ayasyÃÇganÃyà mahÃntam upakÃraæ janayatÅti dhÃrmiko bhavet. h­dayakroÓanÃd asyÃdharmo 'py anumÅyata iti ced, na tarhi vi«ayÃnurÆpaæ (phalaæ) kriyÃïÃm iti vyÃptyasiddhi÷. ataÓ cÃnaikÃntiko hetu÷. viruddhÃrthahetudvayasamÃveÓe[569]ca dharmÃdharmatvasaæÓayo bhavet. ato na pŬÃnugrahanibandhanaæ dharmÃdharmatvam iti || 244 || __________NOTES__________ [567] rÃbhigà [568] ÓanÃd avaga [569] ÓÃc ca dha (GA) ___________________________ api ca anumÃnapradhÃnasyÃsya vÃdino 'napek«itani«edhaÓÃstrasya h­dayakroÓane 'pi na kÃraïam upalabhÃmahe. adharmÃnu«ÂhÃnabuddhyà hi tad bhavati. ÃnumÃnikadharmÃdharmavÃdinaÓ ca nÃdharmabuddhau ki¤cin nibandhanam asti. ÓÃstrÃnusÃreïa hi tanniÓcaya÷. ucchÃstraæ pravartamÃnasyÃdharmam ÃcarÃmÅti h­tkampo na jÃyate. itarathà tu paropakÃritvÃd asya h­dayasya prasÃda eva jÃyata ity Ãha -- ##ti || 245 || nanu yad eva svasmin parasmin vÃnu«ÂhÅyamÃnaæ pŬÃm Ãvahati, sa evÃdharma÷. ata evÃtmahiæsÃpy adharma÷. tad iha yad api paropakÃro d­Óyate, svasya{1,187}tu h­dayakroÓÃt pŬopalabhyata ity adharmatvam. eva¤ cÃdharmatve pŬopapattir ity ata Ãha -- ##iti. anapek«itaÓÃstrasya prÃgadharmaj¤ÃnotpattinimittÃbhÃvÃt kiæk­tà pŬeti vaktavyam. adharmatvabuddhik­teti cet, tad eva kin nimittam. saiva pŬà adharmatve nimittam iti cet, tad iha pŬÃdharmatvayor ekatarasyÃpi mÆlÃntarÃsambhavÃd duruttaram itaretarÃÓrayam aÓÃstraparatantrasyÃpadyata iti || 246 || api ca[570]yadi saty api paropakÃre kartur udvegadarÓanÃd gurvaÇganÃgamanam adharma÷, tarhi yasyÃto mlecchÃder udvego na jÃyate tasyÃdharmotpattir na syÃd ity Ãha -- ##iti. ÓÃstraj¤asyaiva ÓÃstrÃnusÃryudvego jÃyate. tadanabhij¤asya tadabhÃvÃd apramÃïako 'dharmayoga iti || 247 || __________NOTES__________ [570] ca sa (KA) ___________________________ ato vimucyÃnugrahapŬe tadabhÃvaæ ca dharmÃdharmaj¤ÃnÃrthibhir vidhini«edhÃv evÃnusartavyÃv ity upasaæharati -- ##iti. ayam artha÷ -- nÃnugraho dharmatve kÃraïaæ pŬà và adharmatve, anugrahÃbhÃvo và pŬÃbhÃvamÃtraæ và dharmÃdharmatva iti || 248 || atra vadanti -- nÃnumÃnena hiæsÃdÅnÃm adharmatvaæ sÃdhyate. kin tu ÓÃstrÃnusÃreïaiva. ni«edhaÓÃstreïa hiæsÃyÃ÷ pratyavÃyaÓaktir avagatÃ. sarvà ca{1,188}tÅrthÃtÅrthagatà hiæsaiva. ata÷ kathaæ hiæsà satÅ kÃcit pratyavÃyaæ na janayi«yati. na hi daik«apaÓuhiæsÃvidhÃnaæ vastuna÷ Óaktim utsÃrayitum utsahate vidyamÃnadravya[571]guïÃdiÓaktimÃtropadeÓitvÃt ÓÃstrÃïÃm. nai«Ãæ ÓaktyÃvÃpodvÃpayor vyÃpÃra÷. atas tad evedaæ na hiæsyÃd iti ÓÃstropadarÓitapratyavÃyahetutvaæ daik«apaÓuhiæsÃka(?rme/rmaïÅ)ti[572]ÓÃstrÃnudhÃvanenaiva hiæsÃdÅnÃm adharmatvaæ kalpyata iti. tad etad upanyasyati -- ##iti trayeïa. kvacid bÃhyahiæsÃyÃæ ni«iddhatvÃt pratyavÃyahetutve hiæsÃyÃ÷ Óaktir bodhità na vidhÃnÃd apagacchatÅti sambandha iti || 251 || __________NOTES__________ [571] vyÃdi (KA) [572] strÃdhÃva (GA) ___________________________ evam upanyasya nirasyati -- ##iti dvayena. evaævÃdino hi na surÃæ pibed iti ni«edhaÓÃstrÃt surÃpÃnasya pratyavÃyaÓaktir avagateti ÓÆdro 'pi tÃæ piban pratyaveyÃt. tathà vaiÓyastomena vaiÓyasya yajamÃnasya vidhinÃbhyudayasiddhir darÓiteti vaiÓyastomaÓaktyanusÃreïa viprarÃjanyayor api tatphalaæ bhavet. na caitad i«yate. tathà kÃlabhedena Óaktibhedo d­«Âa÷. i«Âyor darÓapÆrïamÃsayo÷ parvaïi Óakte÷ pa¤camyÃæ cÃÓakte÷. agnihotrasya sÃyaæprÃtaranu«Âhitasya phalasÃdhanatvÃn madhyÃhne ca tadabhÃvÃt. ato yathÃÓÃstram eva ÓaktisadbhÃvo 'bhyupeyata iti || 253 || tasmÃt ÓÃstrÃnusÃreïaiva karmaïÃæ phalaÓaktir Ãstheyety upasaæharati. -- ##iti || 254 || evaæ sÃdhanopÃyÃæÓadvayÃtiriktÃyÃæ hiæsÃyÃæ na hiæsyÃd iti prati«edhÃj{1,189}jÃtaæ pratyavÃyahetutvaj¤Ãnam anyatra tÅrthe«u yo dÅk«ita÷ yad agnÅ«omÅyaæ paÓum ÃlabhetetyÃdividhinà vÃryata ity Ãha -- ##ti || 255 || yat tÆktaæ na vastuÓaktyÃvÃpodvÃpayo÷ ÓÃstrasya vyÃpÃra iti, tad i«yata eva. kevalaæ ÓÃstrÃnusÃreïaiva tattatkriyÃbhedavyavasthità eva Óaktayo 'vagamyante. ato nÃtiprasaÇga ityabhiprÃyeïÃha -- ##iti || 256 || katham ekasya karmaïa÷ ÓaktibhÃvÃbhÃvÃv iti cet. laukikÃni karmÃïi vidÃÇ kurvantu bhavanta÷. yathà tÃvad ekam eva bhojanaæ svasthÃtur akart­kaæ bhinnaÓaktikaæ d­«Âam. svasthena hi tat kriyamÃïaæ rasalohitamÃæsapariïÃmaparamparayà ÓarÅraæ vardhayati. Ãtureïa tu kriyamÃïam asamyagdhÃtupariïÃmÃt k­ÓÅ karoti. evam ad­«ÂÃrthe«v api karmasu bhavi«yatÅtyabhiprÃyeïÃha -- ##iti || 257 || yathà bhojanatvÃbhede 'pi svasthÃtur akart­bhedanibandhanaæ[573]vyaktibhedam ÃÓritya tatra Óaktibheda÷ samÃdhÅyate, evam ihÃpi hiæsÃtvenÃbhede 'pi rÆpasyeyam aÇgahiæsà iyaæ bÃhyahiæseti vyaktibhedÃvagater upapanna÷ Óaktibheda ityabhiprÃyeïÃha -- ##iti || 258 || __________NOTES__________ [573] vyavasthÃbhe (KHA) ___________________________ yadi tv avÃntarabhedam anaÇgÅk­tya rÆpÃbhedamÃtreïaikaphalatvam i«yate, evaæ sati sarvalaukikavaidikakriyÃïÃæ kriyÃtvÃd ekaphalatvaæ syÃt. tatredaæ svargaphalam idaæ putraphalam ityÃdyasaÇkaro na sidhyatÅtyabhiprÃyeïÃha -- ##ti. ÃstÃæ tÃvanmahÃsÃmÃnyenaikatvÃt phalasaÇkaro bhavatÅti. yajitvÃdyavÃntarasÃmÃnyÃbhedÃd api citrÃdÅnÃæ karmaïÃæ phalatulyatà bhaved ity Ãha -- ##ti || 259 || yadi tu tatra vyavasthÃvÃntarabhedÃÓrayÃbhidhÅyate, sehÃpi samÃnety Ãha -- ##iti. nanu vihità nÃmÃÇgahiæsÃ. tathÃpi kiæ nÃnartha÷. na vidhinÃnarthaphalena na bhavitavyam iti rÃjÃj¤Ã. ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- neyaæ rÃjÃj¤Ã. ÓabdaÓaktir eva. vidhir hi kartavyatÃbuddher hetu÷. i«ÂÃbhyupÃyaæ ca kartavyatayà loko budhyate. ato 'vaÓyam eva sÃk«Ãd vyavahito[574]'pi và vidheyÃnÃæ puru«Ãrtha÷ phalam ity avasÅyate. sÃk«Ãt pradhÃnÃnÃæ, vyavahito 'ÇgÃnÃm. tasmÃn nÃto vidher anarthaphalatvam avasÅyate. vidhibalÃd avagamyamÃnaæ vidhÅnÃæ phalam ity Ãheti. api ca, anarthakaryaÇgahiæseti nedaæ sÃnd­«Âikam. na cÃnarthasamabhivyÃhÃro 'syÃ÷ ÓrÆyate. ata÷ katham anarthasÃdhanam ity Ãha -- ##iti. nanv aÓrÆyamÃïo 'pi kala¤jabhak«aïÃdivat kalpayi«yate, ata Ãha -- ##iti. tatra ni«edha÷ kalpanÃyÃæ kÃraïaæ, nÃsÃv iha sambhavati. abhÃvÃd eva vidhÃnadarÓanÃd iti || 261 || __________NOTES__________ [574] to và (KA) ___________________________ api cÃÇgahiæsÃnÃæ puru«Ãrthatve siddhe kadÃcid anartho 'pi phalatayà kalpyate. na ca tÃsÃæ puru«Ãrtha÷ phalam. prakaraïe pÃÂhÃt. prakaraïavidhiviniyogena kratvarthatvÃd ityabhiprÃyeïÃha -- ##ti. kiæ nÃma[575]tat kalpyam ata Ãha -- ##iti. yat khalu prakaraïasthaæ, tata÷ pradhÃnakarmopakÃra eva kalpyate d­«Âo 'd­«Âo vÃ. yathÃvaghÃtasya vrÅhÅïÃæ vitu«ÅbhÃvo vidhyapek«ito d­«Âa÷. ad­«Âo và yathà prayÃjÃdijanya iti || 262 || __________NOTES__________ [575] mÃta÷ ka (GA) ___________________________ {1,191} ato nÃtrÃnarthakalpanÃvasaro 'stÅty Ãha -- ##ti. nÃÇgahiæsÃsu phalam apek«itaæ, kratÆpakÃreïa nirÃkÃÇk«atvÃd iti bhÃva÷. kratvarthe 'pi cÃyaæ viÓe«a÷ yad ayaæ paÓusaæskÃra eva, na tu prayÃjÃdivadÃrÃd upakÃro 'ÇgahiæsÃ, tatpurassaraæ viÓasanÃdisaæskÃrÃnu«ÂhÃnÃt. ata eva saæj¤apane paÓur vrÅhivat pradhÃnatayà Óruta÷ paÓuæ saæj¤apayatÅti. tad etad Ãha -- ##iti. sannipatyopakÃrapradarÓanena[576]kratvarthataiva balÅyasÅti darÓitaæ bhavati. ÃrÃd upakÃrakatve yÃvÃn kleÓo bhaved na ca tÃvÃn apy astÅti || 263 || __________NOTES__________ [576] nenaiva kra ___________________________ saæskÃratve 'pi cÃsyÃyaæ viÓe«a÷ yad ayaæ d­«ÂÃrtha evÃvaghÃtÃdivat. na tu[577]prok«aïÃdivadad­«ÂÃrtha÷, kratvapek«itaikÃdaÓÃvadÃnani«patte÷. daik«e hi paÓau h­dayasyÃgre 'vadyati. atha jihvÃyÃ÷. atha vak«asa÷ ityÃdibhir ekÃdaÓÃvadÃnasÃdhyo yÃga ukta÷. na cÃsati hiæsÃsaæskÃre paÓor ekÃdaÓÃvadÃnani«patti÷ sambhavati. ato d­«ÂÃrthatvÃd aÇgahiæsÃyà nÃnarthakalpanÃvasaro 'stÅtyabhiprÃyeïÃha -- ##ti. evaæ tÃvajjyoti«ÂomopÃyÃæÓasthà hiæsà nÃdharma ity uktam. ye cÃbhicÃrayaj¤Ã÷ ÓyenÃdaya÷, tatrÃpy ekÃhÃnÃæ jyoti«Âomaprak­titvÃc codakaprÃptÃÇgahiæsà nÃdharma ity Ãha -- ##iti || 264 || __________NOTES__________ [577] ca (KA) ___________________________ ato 'naÇgabhÆtÃyÃm eva phalÃæÓasthÃyÃæ hiæsÃyÃm etad anarthatvam ity upasaæharati -- ##iti. nanu ca phalÃæÓasthÃpi hiæsà ÓyenÃdyuddeÓena vidhÅyamÃïÃ[578]katham anartha÷ ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃtra ÓyenoddeÓena phalaæ vidhÅyate, phalatvena hiæsÃyà evoddeÓÃt. phalaæ hy uddiÓya sÃdhanaæ vidhÅyate, na tu viparyaya÷. nanÆddeÓyayor api deÓakÃlayor vidhÃnam{1,192}i«yata eva. satyam. anyatas tayor aprÃpte÷. phale tu rÃgata÷ prav­tta÷ puru«o na vidhinà pravartyata ity uktam eveti || 265 || __________NOTES__________ [578] natvÃt ka (KA, GA) ___________________________ kathaæ punas tryaæÓabhÃvanÃvidhÃne vidheyÃvidheyabheda÷ Óakyate[579]vaktum. ata eva bhÃvanÃntargatatvÃd[580]anarthatvÃk«epo nidarÓita÷. tatrottaram Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- vidhir hi haæsa ivodakÃt k«Åraæ vivicya prÃptaparihÃreïÃprÃptaæ g­hïÃti. tathà ca vak«yati -- tadguïÃs tu vidhÅyerann avibhÃgÃd vidhÃnÃrthe[581]na ced anyena Ói«ÂÃ÷ (1.4.9) iti. ato viÓi«ÂabhÃvanÃvidhÃv api sÃdhanetikartavyatÃmÃtraparatvÃt phalÃæÓÃn nivartata iti. ata÷ siddhaæ na svarÆpeïa Óyeno dharma÷. nÃpy adharma÷. phalasyaiva tv anarthÃnubandhitvÃt taddvÃreïÃnartha ity upacaryata ity upasaæharati -- ## iti || 266 || __________NOTES__________ [579] kartum (GA) [580] d arthÃk«epo darÓi [581] ne 'rthe (KA) ___________________________ nanu ca vidhÅnÃæ puru«ÃrthaphalatvÃt Óyenasya ca vidhivi«ayatvÃt tadbalenÃrthÃtmakam eva phalÃntaraæ viÓvajidÃdivat kiæ na kalpyate. ata÷ svarÆpeïa dharmo bhavi«yatÅty Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- bhrÃt­vyavadhenaikena svargÃd api priyatareïa nirÃkÃÇk«asya Óyenasya na phalÃntarakalpanà sambhavati. bhÃvanÃkÃÇk«Ã hi tatkalpanÃbÅjam. ekà ca bhÃvanaikenaiva bhÃvyena nirÃkÃÇk«eti na bhÃvyÃntarasambandhaæ labhate. tathà ca vak«yati -- ekaæ và codanaikatvÃt (4.3.14) iti. ata÷ siddham{1,193}anarthaphalasya taddvÃreïÃnarthatvam ity Ãha -- ##iti. kiæ puna÷ kÃraïaæ, phalÃnarthÃnubandhitvÃt Óyeno na dharma ity ata Ãha -- ##iti. Åd­Óe karmÃïi loke dharmaÓabda÷ prasiddha iti[582]|| 268 || __________NOTES__________ [582] ti bhÃva÷ || (KA) ___________________________ atra codayati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- kiæ puna÷ kÃraïaæ svato na dharmatvaæ ÓyenÃde÷, nÃpy adharmateti. i«ÂÃbhyupÃyo hi codanÃlak«aïo dharma÷. tathà Óyena÷ phalasyÃnarthÃnubandhitve 'pi. ato dharma ity evÃyaæ vaktavya iti. atrobhayarÆparahita÷ Óyena ity abhipretya sampradhÃraïÃm avatÃrayati -- phalam iti. sthitaæ tÃvat Óyenaphalaæ hiæsÃ. hiæsà ca na dharma iti. ÓyenÃdisvarÆpam idÃnÅæ lokaprasiddhyanusÃreïÃvadhÃrayÃma÷ dharmo 'dharmo veti || 269 || tatrÃnyataranirdhÃraïÃya pak«advayam upanyasyati -- ##ti dvayena. lokaprasiddhir hi na÷ sarvaÓabdÃrthÃvadhÃraïe mÆlam. tad asÃv eva nirÆpaïÅyÃ. tatra yady ani«ÂÃnubandharahite«ÂÃbhyupÃyaÓ codanÃlak«aïo dharma iti lokenocyate, tata÷ ÓyenÃdÅnÃm adharmatvena varjanaæ, paramparayÃnarthÃnubandhitvÃt. yadi tv anÃd­tya paramparayÃnarthÃnubandhitvam Ãhatya prÅtiphalaæ laukikà dharmaÓabdenopacaranti codanÃsamadhigamyaæ, tathà sati Óyeno 'pi tÃd­ÓatvÃd dharmo bhavet. kÃryÃkÃryÃnapek«ayeti. yad eva hi prÅtimÃtrÃnubandhi tat kÃryam iti vivekino budhyante, viparÅtam akÃryam iti bhÃva÷. prasiddhivibhÃgakathanenaiva cÃtra nirdhÃraïam uktam. yathÃprasiddhi tÃvad dharmaÓabdo 'bhyupagantavya iti sthitam. prasiddhiÓ cÃni«ÂÃnanubandhÅ«ÂasÃdhanavi«ayaiva dharmaÓabdasyeti ÓyenÃdivarjanam evÃvasÅyata iti || 271 || {1,194} nanv evam adharma evÃni«ÂÃnubandhitvÃt Óyena÷ phaladvÃreïa, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- adharmapadaprayogo 'pi laukikÃnÃæ sampradhÃraïÅya÷ kiævi«aya iti. tad yadi codanÃrtho 'pi sÃk«Ãd vyavadhÃnena vÃprÅtihetur adharma iti prasiddha÷, tata÷ Óyeno 'py adharma÷. atha vedavihite nÃdharmaÓabdam aprÅtikare 'pi paramparayà loka÷ prayuÇkte, tato nÃdharma÷. na ca vedavihitagocaro 'dharmaÓabdaprayogo laukikÃnÃæ d­«Âa iti nÃdharma÷ svarÆpeïa ÓyenÃdaya iti bhÃva÷ || 272 || yas tu vadati -- vihità nÃmÃæÓadvayagÃminÅ hiæsÃ. tathÃpi pratibaddhaliÇgadarÓanena tasyÃnarthahetutvam anumÃsyÃmahe. tathà hi hiæsÃtvam anarthatvena pratibaddhaæ bÃhyahiæsÃsv avagataæ, tad dhi vihitÃsv api d­ÓyamÃnam anarthatvam anumÃpayayatÅti. tad etad upanyasya dÆ«ayati -- ##iti. ayaæ cÃgamabÃdho 'numÃne prapa¤cayi«yata iti || 273 || ÃgamÃnÃdare tv anavasthà bhavatÅty Ãha -- ##iti || 274 || nanv ÃgamÃnusÃreïa kratugatÃnÃm api hiæsÃnÃm adharmatvam avagamyate. tathà hi -- santi hi kecana mantrÃrthavÃde[583]tihÃsÃdaya÷ ye kratuvartinÅm api hiæsÃæ nindanti.[584]yathà japastutau __________NOTES__________ [583] dÃ÷ ye [584] ta ___________________________ vidhiyaj¤Ãj japayaj¤o viÓi«Âo daÓabhir guïai÷ iti hiæsÃ[585]Çgatvenaiva vidhiyaj¤anindà smaryate. ata Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- pratyak«o 'tra ÓrutibÃdha÷. kratau vidhÃnadarÓantÃt anyatra tÅrthebhya÷ iti ca Órute÷.[586] __________NOTES__________ [585] sÃkaratve (GA) [586] sm­ (KA) ___________________________ {1,195} yaj¤Ãrthaæ paÓava÷ s­«ÂÃ÷ svayam eva svayambhuvà | yaj¤Ã hi bhÆtyai lokasya tasmÃd yaj¤e vadho 'vadha÷ || iti[587]ca. anyaparatayÃrthavÃdo vyÃkhyeya÷. yathà vak«yati -- na hi nindà nindyaæ nindituæ, kiæ tarhi ninditÃditaraæ praÓaæsitum iti || 275 || __________NOTES__________ [587] ti. a (KA) ___________________________ atrÃparaæ bhëyaæ - nanv aÓaktam idaæ sÆtram imÃv arthÃv abhivadituæ codanÃlak«aïo dharma÷ nendriyÃdilak«aïa÷, arthaÓ ca dharmo nÃnartha iti. bhidyeta hi tadà vÃkyam iti. evaæ vÃkyabhedaparicodanÃæ k­tvà parihÃrabhëyam -- ucyate. yatra vÃkyÃd evÃrtho 'vagamyate tatraivam. tat tu vaidike«u na sÆtre«u. anyato 'vagate 'rthe sÆtram evam artham ity avagantavyam iti. tadÃk«ipati -- #<Ói«yÃn >#iti. asyÃrtha÷ -- anyatoviditavedÃrthebhyo jij¤Ãsubhya÷ sÆtrÃïi jaimininà na praïÅtÃni. atas tÃni te«Ãæ vedavÃkyatulyÃni ubhayaæ ca vedasÆtrÃtmakaæ vÃkyabhedÃdido«Ãd asamartham. na cÃÓaktam arthapratyÃyane pramÃïam. ato na vedasÆtrayo÷ kaÓcid viÓe«a iti na sÆtre«v iti bhëyoktam anuttaram iti || 276 || atra parihÃram Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- satyam. vÃkyabhedÃdinà sÆtrÃïÃm apy aÓakti÷ Ói«yÃæÓ ca pratyaviÓe«a÷. kin tu yà pÆrvaæ sati sambhava iti parisaækhyoktÃ, tasyÃ÷ phalam etad bhëyakÃreïa pratipÃdyate. evaæ hi nyÃyÃbhÃsabhrÃntÃ÷ Ói«yà bhëyakÃreïa Óik«itÃ÷ yad vivak«itÃsambhave vÃkyabhedÃdibhir api sÆtrÃïi gamayitavyÃnÅti. tad ihaiva tÃvac codanÃsÆtre pradarÓyate yad vÃkyabhedenÃpi codanÃsÆtrÃrtho bodhyata iti. anayeti. bhëyoktayà pramÃïÃntarapratipannÃrthavi«ayatayà yuktyety artha÷. e«ety api ca bhëyoktaiva vÃkyabhedagati÷ pratyavam­Óyate. yathÃha -- bhinnayor eva vÃkyayor{1,196}imÃv ekadeÓÃv iti. tad anena Ói«yÃn pratyaviÓe«e 'pi vyÃkhyÃtÌïÃm eva vyÃkhyÃprakÃro bhëyakÃreïokta iti darÓitam. vyÃkhyÃkÃrà hi ciraparicitanyÃyasÃmastyasmaraïak«amà nyÃyabalena vÃkyabhedÃdibhir api sÆtrÃïi vyÃcak«ata iti || 277 || yataÓ ca pramÃïÃntarÃnusÃreïa vÃkyabhedÃdibhir api sÆtre«v avagati÷ sambhavati, tasmÃd Ãv­ttyà và tantreïa vedaæ sÆtraæ vyÃkhyeyam ity Ãha -- ## iti. Ãv­ttau tÃvat sakalam eva sÆtraæ dvi÷ paÂhitavyam. tatraikasya codanÃlak«aïo dharma ity atra tÃtparyam. aparasya cÃrtho dharma ity atra. anyaparatve 'nyatarasambandho 'nuvÃda÷. sÆtrabhedena cobhayavidhÃnÃt tatsiddher ubhayÃnuvÃdopapatti÷. tantraæ codanÃlak«aïÃdÅnÃæ trayÃïÃm anyatamam. tadupari«ÂÃd vak«yate. tasmin pak«e na vÃkyabheda÷. tathà hi -- tripadam idaæ sÆtram. padatrayasyÃpi cetaretarasambaddho 'rtho vÃkyÃrtha÷. tad yad eva trayÃïÃm ubhayasandhÃnÃrtham[588]Ãvartyate tad eva vÃkyaæ bhinatti. tantreïa tÆbhayasambandhe na vÃkyabheda÷. sak­dvacanÃt. sak­duktasyaiva yogyatayobhayasambandhe ÓaktibhedÃt. tad iha dharmapadaæ và tantroccaritam ubhÃbhyÃæ sambadhyate. sidhyati cobhayaæ codanÃlak«aïo dharmo 'rtho dharma iti ca. madhyapadaæ vÃdyantÃbhyÃm. evam api ce«Âaæ sidhyati artho dharma÷ sa codanÃlak«aïa iti. Ãdyam eva vottarÃbhyÃm. codanÃlak«aïo 'rtha÷ sa eva ca dharma iti. idam ekam eva vÃkyaæ trayÃïÃm anyatamasya tantreïobhayasambandhÃd dvyartham ity avagantavyam. Ãha ca -- __________NOTES__________ [588] sambandhÃrtha ___________________________ codanÃlak«aïÃdÅnÃæ tantreïaikasya saÇgatau[589]| __________NOTES__________ [589] te÷ (GA) ___________________________ dvÃbhyÃæ sahÃrthavÃcitvÃd dvyartham ekaæ bhavi«yati || iti || 278 || bhëyakÃreïa bhinnayor eva vÃkyayor imÃv ekadeÓÃv iti vadatà sÆtradvayam{1,197}evedaæ darÓitam. tad upanyasyati -- ##ti. artho dharma ity ekaæ sÆtram, aparaæ codanÃlak«aïa iti. tena codanÃlak«aïÃvayavenÃnumitenÃnantarasÆtrasthena dharmapadenaikaæ ni«padyate codanÃlak«aïo dharma iti. tad idam uktam -- ##iti. nanv artho dharma iti codanÃlak«aïÃcodanÃlak«aïayor anyatarasyÃ[590]nupÃdÃnÃt tadapek«ÃyÃm acodanÃlak«aïo 'py upati«ÂhamÃna÷ kena vÃryate. evaæ codanÃlak«aïo dharma ity atrÃpy anarthaprasaÇgo darÓayitavya÷. ata Ãha -- ##ti. etÃv eva codanÃlak«aïÃrthaÓabdÃv itaretarasamÅpyÃt parasparaæ sÆtradvaye 'pi viÓe«aïatvena vÃkyaÓe«atayà kalpyete. ato nÃcodanÃlak«aïÃnarthÃvayavakalpaneti. anuvÃdatvena cÃtra codanÃlak«aïÃrthÃvayavasambandho bhinnayo÷ sÆtrayor darÓayitavya÷, yadartho dharma ity ekasÆtreïoktaæ taccodanÃlak«aïa iti, yaccodanÃlak«aïo dharma ity atroktaæ tadartha iti || 279 || __________NOTES__________ [590] rÃnu ___________________________ aparam api athavà arthasya sataÓ codanÃlak«aïasya dharmatvam ity ekÃrtham eveti bhëyam. tadÃk«ipati -- ##ty ##ntena. arthaviÓe«aïaviÓi«ÂacodanÃlak«aïÃnuvÃdena dharmavidhÃnaæ darÓitam. evam api viÓe«aïaviÓe«yobhayaparatvena vÃkyaæ bhidyata[591]eva, yathaikatvaviÓi«ÂagrahÃnuvÃdena sammÃrgavidhau. ata÷ kena viÓe«eïÃ[592]thaveti parihÃrÃntaram uktam iti. yataÓ cÃyam aparihÃra÷, tasmÃt pÆrvoktam eva padatrayatantratvaæ vÃkyabhedaparicodanÃyÃm uttaram ity Ãha -- ##ty ##antena. etac ca tantratrayaæ vyÃkhyÃtam eva. saæj¤ÃÓabdena dharmapadam ucyate.[593]tad dhi codanÃlak«aïasyÃrthasyÃlaukikÅ saæj¤Ã bhÆvÃdÅnÃm iva{1,198}dhÃtuÓabda÷. pÆrvÃcÃryÃïÃæ matena caitad uktam. yady avaÓyaæ[594]vÃkyabheda÷[595]parihartavya÷, tatas tantreïa dvyartham ekaæ vÃkyaæ vyÃkhyeyam. na ca prakÃrÃntareïa vÃkyabhedaparicodanà parihartuæ Óakyata iti || 281 || __________NOTES__________ [591] dyetaiva (GA) [592] ïa pari [593] te. sà hi co (KA) [594] Óyam avà [595] do vaktavya÷ ___________________________ atra codayati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- dve kilÃtra vacanavyaktÅ. codanÃlak«aïÃnuvÃdena dharmavidhÃnaæ viparÅtaæ vÃ. tatrÃdye tÃvat pak«e codanÃlak«aïatvasyÃrthatvavyabhicÃrÃd yuktam eva viÓe«aïam. yadà tu sÃmÃnyata÷ siddhadharmÃnuvÃdena pramÃïam anena kathyate, tadà arthatvaæ prÃptam eva, arthasyaiva ÓreyassÃdhanasya dharmatvaprasiddhe÷. sarve hi vÃdina÷ prÅtisÃdhanaæ dharma ity atrÃvipratipannÃ÷, tadviÓe«e«v eva vivÃda÷. mÅmÃæsakà hÅ«ÂÃpÆrtayor dharmatvam icchanti. saÇghaÂÂavandanÃdau saugatÃ÷. sÃmÃnyaæ tu prÅtisÃdhanaæ dharmasvarÆpaæ sarvavÃdinÃm avivÃdasiddham eva.[596]e«aiva ca prÃg api sÃmÃnyasiddhir uktÃ. ata eva ca viÓe«a[597]siddhijij¤ÃsÃyÃæ pramÃïaviÓe«avidhÃnaæ, tata eva tatsiddhe÷. vedÃgame hi pramÃïe yÃgÃdayo dharmÃ÷. buddhÃgame tu caity avandanÃdaya÷. ko dharma ity atrÃpi viÓe«ajij¤Ãsayaiva praÓna÷. vak«yati ca viÓe«asya ca jij¤Ãseti. tasmÃd e«aivÃtra vacanavyaktir mukhyÃ. ata evÃdye prathamam uktvà satsÆtreïa ca pratyak«ÃdinirÃkaraïÃd e«aiva vacanavyakti÷ sÆtrakÃrÃbhimatà lak«yate. yo dharma÷ sa codanÃlak«aïa÷ iti pratij¤Ãte 'nyalak«aïanirÃkaraïaæ saÇgacchate, nÃnyathÃ. tasmÃd e«aivÃtra vacanavyakti÷. asyÃæ cÃrthÃvyabhicÃrÃd arthaviÓe«aïam anarthakam iti || 282 || __________NOTES__________ [596] va. prà (KA) [597] «amÃtraji (GA) ___________________________ pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam. e«aiva cÃtra vacanavyakti÷. iyam eva tu nÃsatyarthaviÓe«aïe sidhyatÅti phalavadarthagrahaïam.{1,199}asati hi tasmin vacanavyaktyantarasandeho bahvet. evaæ hi tadà sambhÃvyate, yaÓ codanÃlak«aïa÷ sa dharma iti. atra tu vak«yamÃïo do«a÷. nityÃnuvÃdabhÆte tv[598]arthagrahaïe naivaæ vacanavyakti÷ sambhavati, arthagrahaïasya vidhyanuvÃdayor asambhavÃt. vidhau tÃvad vÃkyabhedÃd asambhava÷. anuvÃdasya cÃprÃpte÷. na hi codanÃlak«aïam arthasambandhaæ na vyabhicarati anarthasyÃpi tallak«itatvÃt. ato nÃnuvÃda÷. na caitat parityÃgena vÃkyÃrthatvam anarthakatvÃd vÃkyaikadeÓasya. ato yatarasmin pak«e 'rthapadÃnvayo ghaÂate, tatara÷ pak«o 'vadhÃryeta. dharmÃnuvÃdena pramÃïavidhau sambhavati nityÃnuvÃdabhÆto 'rthaÓabda iti sa eva pak«o niÓcÅyate. ato vidhyanuvÃdasÆcanÃrtha evÃrthaÓabdo na viÓe«aïam. viÓe«aïÃd vinà caitad iti ca spa«Âam eva sÆtrÃrtha iti darÓayi«yati || 283 || __________NOTES__________ [598] py a (GA) ___________________________ syÃd etat. sambhÃvitavacanavyaktiparigrahe ko do«a[599]iti, ata Ãha -- ##ti. codanÃlak«aïÃnuvÃdena dharmavidhÃvadharmÃïÃm api ni«edhacodanayÃnarthasÃdhanatvena lak«itÃnÃæ brahmahatyÃdÅnÃæ codanÃlak«aïatvÃd dharmatvaæ bhavet. na caitad i«Âam. ato na vidheyÃrtham api vidhiphalam arthavad[600]arthapadagrahaïam. ato neyaæ vacanavyakti÷ sÃdhÅyasÅti || 284 || __________NOTES__________ [599] «a÷ a [600] rthagra (KA) ___________________________ atas tatparityÃgenÃtra sÃ[601]nÃma vacobhaÇgyÃÓrayaïÅyÃ, yasyÃm arthaÓ ca dharmatayà na tyajyate, ekaÓ ca vÃkyÃrtho bhavati. sà ca dharmÃnuvÃdena pramÃïavidhi÷, tasyÃæ hi dharmasyÃrthatvÃvyabhicÃrÃd artho na tyajyate. eka eva vÃkyÃrtho bhavati, sÃmarthyalak«yatvÃd arthasya. iyaæ cÃrthÃnuvÃdÃd eva sidhyati, [602]nÃnyathety uktam evety Ãha -- ##iti || 285 || __________NOTES__________ [601] sÃdhanÃm eva [602] na tv anya (GA) ___________________________ {1,200} yady e«aivÃtra vacanavyakti÷, kathaæ tarhi bhëyakÃra÷ ubhayam ihetyÃdigranthenÃrthapadasya viÓe«aïatÃæ darÓayati. vispa«Âaæ hi tatroktaæ tatrÃnartho dharma ukto mà bhÆd ity evam artham arthagrahaïam iti, yad api cedam athavetyÃdi bhëyam Ãk«iptaæ tasyÃpy adyayÃvan na ki¤cit samÃdhÃnam upalabhÃmahe, ata Ãha -- ##iti. anena bhëyadvayam api samÃhitam. yat tÃvadubhayam ihety uktaæ tadarthaviÓe«aïÃd vinaivÃrthasÃmarthyakÃritam eva bhëyakÃreïa kathitam. kim idam arthasÃmarthyakÃritam iti. etad uktaæ bhavati -- yad dharmÃnuvÃdena pramÃïavidhÃnÃd[603]evÃnarthÃnÃæ hiæsÃdÅnÃm adharmatvena varjanaæ bhavati, pramÃïÃnuvÃdena ca dharmavidhau te«Ãm api dharmatÃpadyeta. tad ihÃnartho dharma ukto mà bhÆd ityevamartham arthagrahaïam iti vadatà vacanavyaktiviÓe«aparigrahÃrtho 'rthaÓabda iti darÓitam. Ãk«iptabhëyasamÃdhÃne 'py ayam eva grantho vyÃkhyeya÷. nedam athaveti ÓabdasÃmarthyakÃritaæ bhëyakÃrÅyam uttaram. tathà hi vÃkyabhedo bhavati. iha tu vinaiva viÓe«aïÃd arthasÃmarthyakÃritam evedam ucyate. tac ca vacanavyaktiviÓe«ÃÓrayaïena darÓitam. na cÃrthÃd ÃpadyamÃno vÃkyabhedam ÃpÃdayati. aÓabdapramÃïakatvÃd, vÃkyabhedasya ca Óabdado«atvÃt. ato 'thavetyÃdinà dharmoddeÓena pramÃïavidhÃnam atra bhëyak­tà darÓitam. tatra cÃrthaÓabdasyÃnuvÃdatvÃd[604]vÃkyabheda÷ suparihara eva. yad etad anarthÃnÃæ hiæsÃdÅnÃæ varjanam, idaæ dharmÃnuvÃdena pramÃïavidhÃnavacanavyakter evÃrthasÃmarthyakÃritaæ phalaæ bhëyakÃreïa kathyata ity artha iti || 286 || __________NOTES__________ [603] dhÃv anarthà (GA) [604] dakatvà (KA) ___________________________ ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ codanÃsÆtraæ samÃptam 03 nimittasÆtra {1,201} tasya nimittaparÅ«Âir iti sÆtram. tasyÃyam artha÷ -- tasya dharmasya yannimittaæ pramÃïaæ codanÃbhidhÃnaæ, tatparÅ«Âi÷ kartavyeti. pÃk«ikÅ ca parÅ«ÂipadarÆpasiddhi÷. tathà hi i«u gatau ity asmÃd dhÃto÷ i«er anicchÃrthasya iti yuci vihite parer và iti ktinyucor vikalpa÷ smaryate. tena yujvidhau parye«aïeti bhavati. ktini tu parÅ«Âir iti. atra vadanti -- kim idam anavasara eva parÅk«Ãpratij¤Ãnam. codanÃlak«aïo 'rtho dharma iti hi pratij¤Ãtam. atas tadupapÃdanasamarthahetuvacanÃvasare kim aparaæ nimittaparÅk«Ã pratij¤Ãyate. na hi naiyÃyikÃ÷ Óabdo 'nitya iti pratij¤Ãya tad etat parÅk«Ãmahe iti parÅk«Ãm avatÃrayanti, api tarhi sahasaiva k­takatvÃd iti hetum abhidadhati. tad ihÃpi codanÃsÆtrapratij¤ÃtÃvadhÃraïadvayopapÃdanÃya sadautpattikasÆtrÃbhyÃæ hetuvacanam ucitam. kim antarà parÅk«Ãpratij¤Ãnena. yadi mataæ - parÃrthapratij¤Ãsvayaæ nyÃya÷ yat pratij¤Ãnantaram eva hetvabhidhÃnaæ, svapratipattau tu na hetudharmà yojayitavyà iti. tan na. na hi jaiminer api svapratipattaye ÓÃstranirmÃïam, anyato viditavedÃrtha÷ Ói«yahitÃrthÃya sÆtrÃïi praïÅtavÃn. ato 'trÃpi parÃrthaiva pratij¤Ã. atho[605]cyate -- dvedhà hi para÷, vyutthitÃvyutthitabhedÃt. tatra vyutthitapratipÃdane pratij¤Ãnantaram eva hetur abhidhÅyata iti nyÃyyam.[606]uttare tu parÅk«Ãpurassaram eva hetvabhidhÃnena pratipÃdyanta iti. tan na. lak«aïÃntare«v api prasaÇgÃt. bhedÃdilak«aïe«v api yathÃsvam arthaæ pratij¤Ãya parÅk«Ãpratij¤Ãnam Ãpadyate. na ca tathà d­Óyate. kaÓ cai«a nyÃya÷ yad vipratipannÃya pratij¤Ãnantaram eva hetur ucyate na Ói«yebhya iti. pratyuta tÃn eva prati lÃghavÃya pratij¤Ãnantaram eva hetur vaktum ucita÷, kim antarà vyÃk«epakarÅ pratij¤Ã nik«ipyata iti yatki¤cid etat. tasmÃd ayam atra samÃdhi÷ -- ihÃdyena sÆtreïa ÓÃstrasya prayojanaæ pratij¤Ãtam. dvitÅyena ca samastavak«yamÃïatantrÃrthasaæk«epapratij¤Ãnam. anena tu sukhagrahaïÃrtham ÃdyÃdhyÃyÃrthapratij¤Ãnam. athÃta÷ Óe«alak«aïam.[607](3.1.1) atha viÓe«alak«aïam (8.1.1) itivad ­«iïà praïÅtam.{1,202}etad uktaæ bhavati -- ihÃdhyÃye dharmapramÃïaæ parÅk«i«yÃmaha iti. yady api codanÃsÆtreïÃpi samastatantrÃrthasaæk«epe kriyamÃïe pramÃïalak«aïÃrtho 'pi codanaiva pramÃïam eveti pratij¤Ãt÷, tathÃpi saÇkÅrïe pratij¤Ãte punar anena ni«k­«yÃdyÃdhyÃyÃrtha÷ pratij¤Ãyate. ani«k­«yamÃïe hi pratij¤ÃsaÇkareïa[608]na j¤Ãyate kasya pratij¤ÃbhÃgasya sadautpattikasÆtrÃbhyÃæ hetur abhidhÅyata iti. bahv eva hi tatra pratij¤Ãtaæ dharmasvarÆpÃdi. atas tatrÃpi hetvabhidhÃnam idam iti kaÓcid bhrÃmyet. atas tadbhramÃpanuttaye svayam eva nirdhÃraïaæ darÓayati. yo 'yaæ tantrÃrtha÷ saæk«ipyÃsmÃbhi÷ pratij¤Ãta÷, tasmin vyÃkhyÃsyamÃne nimittaparÅk«aiva tÃvad ihÃdhyÃye varti«yate pramÃïapurassaratvÃt prameyasiddhe÷. tad iha tÃvac caturvidhà parÅk«Ã varti«yate -- kiæ codanaiva utÃnyad eveti niyama÷, codanà vÃnyad veti vikalpa÷, ubhayaæ veti samuccaya÷, na cobhayam ity ubhayÃpalÃpa÷. Ãha ca -- __________NOTES__________ [605] tro (GA) [606] ya÷. (KA) [607] m iti (GA) [608] re na (GA) ___________________________ nimittÃnve«aïà ceha caturdhaiva kari«yate | codanaivÃnyad eveti yad vÃnyac codanÃpi và || athavà codanÃnyac ca na cÃnyan nÃpi codanà | iti. tad ete niyamavikalpasamuccayobhayÃpalÃpaiÓ catvÃra÷ pak«Ã bhavanti. bhavati ca pramÃïavikalpa÷. yathÃrÃd avasthitam agniæ kadÃcil liÇgÃd avaiti. kadÃcid ÃptopadeÓÃt. na ca samuccaye 'nyataravaiyarthyam, ÅÓvaramahar«ayo hi pratyak«eïa dharmam avayanti Ãgamenetara iti pramÃt­bhedÃd ubhayopapatti÷. bhëyakÃreïa tu pradarÓanÃrthaæ kiæ codanaiva utÃnyad apÅti darÓitam. parÅk«amÃïasya hi caturdhaiva pratibhà jÃyate. tad iha pratyak«asÆtre tÃvat pratyak«Ãdini«edhena pratipak«aniyamavikalpasamuccayÃ÷ pratyuktÃ÷. ubhayÃpalÃpas tu codanÃprÃmÃïyasamarthanenautpattikasÆtre nirasi«yate tat pramÃïam anapek«atvÃd iti. tad ayaæ nimittaparÅk«Ãsaæk«epo bhavati -- pratyak«ÃdivyudÃsena codanaivety avadhÃraïasiddha÷, abhÃvÃÓaÇkÃnirÃkaraïena ca pramÃïam eveti, ÓabdÃrthasambandhavÃkyaracanÃpauru«eyatvapratipÃdanena ca puru«ÃnupraveÓasambhÃvitÃprÃmÃïyavyudÃsa÷, tadbhÆtÃdhikaraïena{1,203}ca vÃkyÃrthasaævinmÆlopapÃdanam, upari«ÂÃt tu mantrÃrthavÃdaprÃmÃïyaprakÃrakathanaæ, sm­tipÃdena ca manvÃdyÃptasm­tÃcaritÃg­hyamÃïakÃraïakëÂakà holÃkÃdipadÃrthÃnÃæ mÆlavedasadbhÃvopapÃdanaæ, nÃmadheyapÃdena codbhidÃdinÃmnÃæ guïaparÃïÃm eva nÃmadheyatayaiva kriyopayogakathanam iti k­tsna evÃdhyÃye dharmasya nimittaparÅk«eti sÆktaæ tasya nimittaparÅ«Âir iti. atra bhëyam uktÅmadam asmÃbhiÓ codanà nimittaæ dharmaj¤Ãne iti tat pratij¤ÃmÃtreïoktam ityÃdi. tad ayuktam, sopapattikapratij¤ÃbhidhÃnÃt. tathà hi -- codanà hi bhÆtam ityÃdinà codanÃprÃmÃïyopapattir uktaiva, nÃnyat ki¤canendriyam iti cÃnyÃprÃmÃïyopapatti÷. ata÷ katham ucyate tat pratij¤ÃmÃtreïoktam iti, ata Ãha -- ##ti sÃrdhena. asyÃrtha÷ -- yady api bhëyakÃreïÃnÃgatÃvek«aïena sadautpattikasÆtrÃbhyÃæ vak«yamÃïà svapak«asya yukti÷ pratij¤Ãvyatiriktà darÓitÃ, tathÃpi na sÆtrakÃreïa kÃcid upapattir ukteti tanmatÃnusÃreïa pratij¤ÃmÃtrÃbhidhÃnam iti || 1 || samarthanÃntaram Ãha -- ##iti. asyÃrtha÷ -- yat tu codanà hÅtyÃdinà bhÆtÃdyarthaprakÃÓanasÃmarthyaæ codanÃyÃ÷ k­taæ, tat prÃmÃïyadvÃramÃtram eva kathitam. pÃramÃrthikÅ yuktir upari«ÂÃd vak«yate sÆtrakÃreïaiva. ato vak«yamÃïayuktyadhikam eva tat prÃmÃïyasambhÃvanÃmÃtram abhihitam. sambhÃvito hi pratij¤ÃyÃæ pak«o hetunà sÃdhyate, na tv asambhÃvita iti svÃbhiprÃyeïÃpi pratij¤ÃmÃtrÃbhidhÃnopapattir iti || 2 || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ nimittasÆtraæ samÃptam 04 pratyak«asÆtra {1,204} atrÃnantaraæ parÅ«ÂisÆtrapratij¤ÃtÃæ nimittaparÅk«Ãm avatÃrayituæ sÆtram -- satsamprayoge puru«asyendriyÃïÃæ buddhijanma tat pratyak«am animittaæ vidhyamÃnopalambhanatvÃd iti. tad idaæ v­ttyantare 'nimittÃd avacchidya tat pratyak«am ityevamantaæ lak«aïaparaæ vyÃkhyÃtam. tad etad upanyasya dÆ«ayati -- ##iti. asyÃrtha÷ -- dharmasya nimittaæ parÅk«itavyamiti hi pratij¤Ãtam. anantaraæ ca pratyak«asya lak«aïam ucyamÃnaæ na pÆrvapratij¤ayà saÇgacchata iti || 1 || na paramasaÇgati÷, anupayogo 'pÅty Ãha -- ##ti. lokaprasiddhapramÃïavyavahÃriïo hi mÅmÃæsakasya kiæ tallak«aïakaraïeneti bhÃva÷. dvyaæÓà hi pÆrvapratij¤Ã codanaiva pramÃïaæ pramÃïam eva codaneti tantrÃrthasaæk«epapratij¤Ãnam. punaÓ ca parÅ«ÂisÆtreïa ni«k­«yÃdyalak«aïavi«ayatayÃ. na cÃnyatarÃæÓaprasÃdhanenÃpi lak«aïÃbhidhÃnam upayujyata iti. yadi tu naiyÃyikÃdiprasthÃnam anuvidadhatà pratyak«asya lak«aïaæ praïÅyate, tadvad eva hi tatpÆrvakaæ trividham anumÃnam ityÃdivadanumÃnÃder api lak«aïapraïayanam Ãpatitam ity Ãha -- ##iti || 2 || syÃd etat. apramÃïam evÃnumÃnÃdi pratyak«Ãd anyatvÃt tadÃbhÃsavad iti tallak«aïÃnabhidhÃnam iti, tad ayuktam ity Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yad eva ki¤cit tadaprÃmÃïyasiddhaye pramÃïam upanyasyate, tat tenaiva bÃdhyate. api cÃnumÃ(?na/nÃ)prÃmÃïyasiddhaye 'numÃnam upanyasyate iti svavÃgvirodha÷. tad alaæ nÃpratyak«aæ pramÃïam iti pëaï¬ajalpiteneti.{1,205}syÃd etat -- sambhavaitihyayor ivÃnumÃnÃgamayo÷ pratyak«ÃntarbhÃvÃd itare«Ãæ lak«aïÃnabhidhÃnam iti, tan na. lak«aïavailak«aïyÃd ity Ãha -- ##ti#< vaktum>#antena. syÃd etat -- lak«aïavailak«aïyam evÃsiddhaæ, sarve«Ãæ saty evendriyÃrthasannikar«e jÃyamÃnatvÃd iti. tan na. na hi cak«u«Ã sannik­«ÂadhÆmo 'py aviditÃsm­tavyÃptir anumimÃno vahnim upala(?bhya/bha)te. ata indriyaliÇgaÓabdasÃd­ÓyÃ(na)nyathÃsiddhabuddhisamupalambhakapramÃïÃbhÃvà eva yathÃkramaæ pratyak«ÃdipramÃïodaye sÃdhanam iti sÃdhanabhedÃl lak«aïavailak«aïye sati nÃnyonyÃntarbhÃvopapatti÷. tad idam Ãha -- ##ti || 3 || na ca vÃcyaæ sarvÃdau pratyak«alak«aïÃbhidhÃnÃd eva tatpÆrvakatvenetarÃïi lak«itÃnÅti p­thaglak«aïÃnabhidhÃnam iti, tatpÆrvakasm­tyÃdÅnÃm aprÃmÃïyadarÓanenÃbhÃsasaÇkaraprasakter ity Ãha -- ##ti || 4 || na ca sÃmÃnyÃtideÓalak«aïam iva viÓe«ÃtideÓalak«aïaæ pratyak«alak«aïoktir anumÃnÃdÅnÃæ pÃramÃrthimaæ lak«aïam Ãk«ipati, tena vinà tadupapatte÷. sÃmÃnyaæ tu nÃnÃk«iptaviÓe«am ÃtmÃnaæ labhata ity Ãk«ipaty arthaviÓe«am. tad etad Ãha -- ##ti || 5 || tatpÆrvakatvasiddhyabhyupagamena cÃsmÃbhi÷ pÆrvaæ[609]sm­tyà vyabhicÃra ukta÷. tad api pratyak«alak«aïokter ananyathÃsiddhyabhÃvÃn na sidhyatÅty Ãha -- ## iti. tac cÃtac ca tadatadÅ. te pÆrve yasyeti bahuvrÅhi÷. tad ayam artha÷ -- tad và pratyak«am anyad và pÆrvam anumÃnÃdÅnÃm iti na pratyak«alak«aïÃd avagamyata iti.{1,206}yadi tu vinaiva kÃraïena pratyak«alak«aïokter itare«Ãæ tatpÆrvakatvam ÃÓrÅyate, hanta atatpÆrvakatvam api vÃÇmÃtreïa Óakyam ÃÓrayitum ity Ãha -- ##iti. tadapÆrvaæ yasyeti vigraho darÓayitavya iti || 6 || __________NOTES__________ [609] rva (GA) ___________________________ sidhyatu và pratyak«alak«aïokter anumÃnÃdÅnÃæ tatpÆrvakatvam. yas tv e«Ãm avÃntaralak«aïabheda÷ svarÆpaæ ca, saækhyà ceyanti pramÃïÃnÅti, tat sarvaæ na sidhyatÅty Ãha -- ##ti || 7 || syÃn mataæ - prasiddhÃny evÃnumÃnÃdÅni pramÃïÃni, kim amÅ«Ãæ lak«aïakaraïeneti. tat pratyak«e 'pi samÃnam ity Ãha -- ##iti. ato bahu«u pramÃïe«u yad ekalak«aïakaraïaæ tad anyaparisaækhyÃrtham eva syÃt. tad etad Ãha -- ##ti ##antena. abhimatapramÃïaparisaækhyÃnaæ cÃyuktam iti bhÃva÷. mƬhena và jaimininà pratyak«amÃtraæ lak«itam ity abhyupagantavyam Ãpadyeta. evaæ cÃtmÅyam aj¤Ãnam ­«er Ãropitaæ bhaved ity Ãha -- ##ti#< nÃ>#ntena. api ca vÃkyabhedo nÃmÃgatyà kvacid ÃÓrÅyate yathÃgnayaÓ ca svakÃlatvÃt ity atra vak«yate. na ceha sÆtre ki¤cid anupapannaæ d­Óyate yad bhittvà vyÃkhyÃyata ity Ãha -- ##ti || 9 || lak«aïam apy etad ativyÃpter ayuktam ity Ãha -- ##ti. ativyÃptim eva darÓayati -- ##iti. sarve hi m­gat­«ïÃdivibhramÃ÷{1,207}sÆryaraÓmitapto«arÃdisaæyuktanayanajanyÃ÷. saæÓayÃÓ ca sthÃïvÃdisaæyuktanayanajanmÃna iti pratyak«atÃm aÓnuvÅran. seyam ativyÃptir iti. alpaæ cedam asmÃbhir uktaæ tadÃbhÃse«u tulyatvÃd iti. ekaæ tu svapnaj¤Ãnaæ varjayitvà sakalapramÃïÃpramÃïasajÃtÅyavijÃtÅyaj¤ÃnamÃtrasÃdhÃraïam idaæ lak«aïam ity Ãha -- ##ti. liÇgaÓabdasad­ÓÃdisambaddhe«v evendriye«v anumÃnÃdipramÃïapa¤cakotpattir iti bhÃva÷ || 10 || svapnaj¤Ãnavarjane kÃraïam Ãha -- ##ti. bÃhyendriyasamprayogÃbhÃvÃbhiprÃyeïa cedam uktam. svapne tv Ãtmamanodehai÷ saÇgatir astyeveti tad apy anena lak«aïena vyÃpyata iti darÓayitavyam iti. svapnaj¤ÃnÃtiriktaæ tu yat ki¤cid bhrÃntyÃdi, tat kenacit samprayoge saty eva jÃyata iti pratyak«am Ãpadyetety Ãha -- ##iti. yathà kenacit samprayoge bhrÃntyÃdir bhavati, tathà pÆrvam evÃsmÃbhir viv­tam. ÃdiÓabdena pramÃïasaæÓayayor upÃdÃnam iti || 11 || nanu kenacit samprayogamÃtraæ na pratyak«akÃraïam abhipretam. api tarhi grÃhyeïa. na ca bhrÃntyÃdayo grÃhyasaæyuktanayanasya jÃyante. kiæ tarhi. anyasaæyuktendriyasyÃnyÃrthavi«ayÃ÷. na cedaæ grÃhyaviÓe«aïam asmÃbhir eva kevalam ÃÓritam. api tu v­ttikÃreïÃpi pratyak«alak«aïaparaæ sÆtraæ vyÃcak«Ãïena. tanmataæ ca bhavadbhir upari«ÂÃd vak«yata eveti nÃvayor viÓe«am upalabhÃmahe, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam abhimataæ viÓe«aïaæ bhavato 'pi. tat tv anupÃttaæ na labhyate. v­ttikÃramate tu vyatyastena tadv­ttena tadupÃdÃsyate. {1,208} yadÃbhÃsaæ hi vij¤Ãnaæ tatsaæyoge tad i«yate | iti vak«yate. ato bhavanmate grÃhyaviÓe«aïÃnupÃdÃnÃd grÃhyasamprayogajam anyasamprayogajaæ và j¤Ãnaæ pratyak«am Ãpadyeta. ato 'sti mahÃn vak«yamÃïena viÓe«a iti || 12 || yata eva yathÃvasthitam idaæ sÆtraæ na pratyak«aæ lak«ayituæ k«amate, ata eva v­ttikÃreïÃpi prÃsaÇgikalak«aïakaraïe vyatyayena paÂhitam ity Ãha -- ##ti || 13 || prak­tam ativyÃpakatvaæ lak«aïasyopasaæharati -- ##ti || 14 || para idÃnÅæ satsamprayogaviÓe«aïopÃdÃnasÃmarthyÃd eva grÃhyaviÓe«aïÃk«epaæ manvÃna÷ pratyavati«Âhate, tadÃha -- ##iti. evaæ hi manyate -- sambhavavyabhicÃrau hi viÓe«aïakarÃv ubhau tad yadi samprayogamÃtrajaæ j¤Ãnaæ sÆtrakÃrasyÃbhimatam abhavi«yat, tadà viÓe«aïopÃdÃnam anarthakam Ãpatsya(?te/ta.) na hy asamprayogajaæ pramÃïam apramÃïaæ và j¤Ãnam asti. ato viÓe«aïopÃdÃnasÃmarthyÃd eva grÃhyaviÓe«aïam avagamyate. ato na ki¤cid dok«yatÅti. etad eva[610]dÆ«ayati -- ##ti. evaæ hi manyate -- naivaævidhenottareïa vyutthito bodhayituæ Óakyate. tasya hy etad eva pratipÃdyaæ yat tvanmate[611]viÓe«aïÃnarthakyaæ, lak«aïasya cÃtivyÃptyÃdibhir asiddhir iti || 15 || __________NOTES__________ [610] d api dÆ [611] te avayavÃnÃmÃnartha (GA) ___________________________ upetya và brÆma ity Ãha -- ##iti. uktam etad{1,209}bÃhyendriyavyÃpÃrÃdinirapek«aæ svapnaj¤Ãnam iti tanmÃtraæ varjayitvà sarvam eva pratyak«aæ prÃpnuyÃd iti. ÃdiÓabdena cÃd­«ÂamÃtrodbodhitasaæskÃrakÃraïikà sm­tir abhipreteti. tasmÃd anupÃttam evÃtra[612]samagraæ pratyak«alak«aïam iti na tad vidhÃtum anuvadituæ và Óakyam ity Ãha -- ##iti. yat pratyak«aæ tad evaælak«aïakam[613]iti lak«aïavidhi÷. yad evaælak«aïakaæ[614]tat pratyak«am iti lak«aïÃnuvÃda÷. na cÃnukto 'rtho vidhyanuvÃdabhÃg bhavati, ubhayor api sÃdhÃraïatvÃd abhidhÃnasyeti || 16 || __________NOTES__________ [612] va sa [613] ïam i ___________________________ [614] ïaæ ta (GA) ___________________________ evaæ lak«aïaparatÃæ pratyÃkhyÃyÃnabhimatavacanavyaktinirÃkaraïapurassaram abhimatÃæ sÆtrasya vacobhaÇgim Ãha -- ##ti dvÃbhyÃm. etad uktaæ bhavati -- yad evaælak«aïakaæ tat pratyak«am iti nai«a sÆtrÃrtha÷. kiæ tarhi. yallokaprasiddhaæ pratyak«aæ tasya satsamprayogajatvaæ nÃma dharmo 'sti. taddharmakatvÃc ca vidyamÃnopalambhanatvaæ bhavati. tataÓ ca bhavi«yaty avidyamÃne dharme 'nimittateti || 18 || nanu ÓÃbare 'pi pratyak«am animittam, evaæ lak«aïakaæ hi tad ity ucyate. tadalak«aïaparatve sÆtrasyÃnupapannam ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- ÓÃbarà api ye lokaprasiddhalak«aïÃnuvÃdenÃnimittatvaæ vidadhati tÃn api na m­«yÃmahe, sampÆrïalak«aïÃbhidhÃne sÆtrasyÃÓakte÷. ato lak«aïoktir iha liÇgavivak«ayaiva. yathà dhÆmo lak«aïam agne÷, evaæ vidyamÃnopalambhanatvam animittatvasya. lak«yate hi tat teneti bhëyakÃrasyÃbhimatam iti || 19 || {1,210} yal liÇgaæ yasya ca, tadubhayam api vyanakti -- ##iti. vidyamÃnopalambhanatvaæ nÃma dharmo liÇgam. animittatà tu liÇgi. yadi tu talliÇgam asiddham iti kaÓcid brÆyÃt, taæ prati satsamprayogajatvahetvantaraprasiddhena tenÃnimittatÃdhigantavyeti prasiddhenety uktam iti || 20 || kuta÷ punar hetvantarasyaiva prasiddhi÷, ata Ãha -- ##iti. etad uktaæ bhavati -- traya ete prayogÃ÷ -- pratyak«am animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃt. vidyamÃnopalambhanatvaæ ca satsamprayogajatvÃt. satsamprayogajatvaæ ca pratyak«atvÃt. atra ca vidyamÃnopalambhanatvasya vyaktam eva pa¤camyà hetutvam upÃttam. itarayos tÆpÃdÃnenaiva hetutvaæ sÆtritam iti dra«Âavyam iti. ayaæ ca pratyak«aæ yajjane siddham ity asyaiva prapa¤co veditavya÷. tathà hi -- tatraiva vidyamÃnopalambhanatvÃd animittatvam, evaædharmakatvopÃttasatsamprayogajatvÃd vidyamÃnopalambhanatvaæ, pratyak«aæ yajjana iti ca pratyak«atvÃd evaædharmakatvam uktam. idaæ hi tatrÃkÆtaæ pratyak«aæ sadevaædharmakaæ bhavatÅti. idaæ tv iha vaktavyam. kim anayà prayogaprapa¤caracanayÃ. vimatipadÃspadaæ hi pratyak«am animitaæ pratyak«atvÃd ity etÃvatÃpÅ«Âaæ sidhyaty eva. tat tu Óu«katarkahetor udbhÃvakatvÃn na tathÃÓritam iti samÃdhÃtavyam. evaæ hi ÓrutisÃdhÃraïyamÃtreïÃnimittatvam uktam iti manvÅran. na ca ÓrutisÃmÃnyamÃtreïaiva sarvasÃdharmyaæ bhavati. na hi bhavati gopadÃs padaæ vÃg iti vi«ÃïavatÅ. vidyamÃnopalambhanatvÃd animittatvam ucyamÃnaæ cittaæ bhÃvayati. kathaæ ca[615]vidyamÃnopalambhanam anÃgate nimittaæ bhavati. kathaæ ca satsamprayogajam avidyamÃnopalambhanam. vartamÃnasamprayogajaæ hi satsamprayogajam abhidhÅyate, sacchabdasya vartamÃnavacanatvÃt. na cÃnÃgatena dharmeïa vartamÃna÷ samprayoga÷ sambhavati. sambandhidvayÃdhÃro hi sambandha÷. nÃsÃv anyatarasminn avartamÃne vartata iti yuktam abhidhÃtum. evaæ pratyak«aÓabdo 'pi pratyutpannendriyasamprayogÃdhÅnav­ttir nÃvartamÃnasamprayogaje vartitum arhatÅti yuktaæ kramÃbhidhÃnam. prapa¤carÆcayaÓ ca mÅmÃæsakà iti yuktaæ prapa¤cÃbhidhÃnam || __________NOTES__________ [615] hi (GA) ___________________________ {1,211} idaæ tu vÃcyam -- anaikÃntikaæ satsamprayogajatvaæ vidyamÃnopalambhanatve. saty eva hi nadÅpÆranayanasannikar«e atÅtÃ[616]div­«Âivij¤Ãnaæ bhavati. vartamÃna eva ca meghacak«ussannikar«o bhavi«yadv­«Âivi«ayaæ vij¤Ãnaæ janayati. ato nÃyam ekÃnta÷ yat satsamprayogajaæ j¤Ãnaæ vidyamÃnopalambhanam iti. api ca aparok«anirbhÃsam api j¤Ãnaæ vartamÃnasamprayogajam avidyamÃnavi«ayaæ d­«Âam. bhavati hi vartamÃne Óuktinayanasannikar«e 'tÅtÃnÃgatavyavahitarajatÃvagraha÷. uktaæ ca bhavadbhir api bhavadÃsadÆ«aïÃvasare sakalapramÃïÃpramÃïaj¤ÃnasÃdhÃraïyaæ satsamprayogajatvasya. syÃn matam -- na tÃvadatÅtÃnÃgatagocaram anumÃnaæ satsamprayogeïa janyate, aviditÃsm­tavyÃpter abhÃvÃt. asti hi tasyÃpi nadÅpÆrajaladacak«ussannikar«a÷. na cÃtÅtÃnÃgatav­«Âiparicayo bhavati. Óuktirajatavedane 'pi purovartidravyagrahaïa eva sannikar«a÷ kÃraïam. rajatÃnubhavas tu do«asÃhÃyyÃt prÃcÅnaj¤Ãnajanmana÷ saæskÃrÃd yatkÃraïaæ sannik­«yate khalv asya nÃnÃrthair indriyam. na cÃsatsu do«e«v avidyamÃnaprakÃÓanam upakalpayati. ato vi«ayÃdido«ÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyino vibhramÃs tam eva svÃtmani kÃraïÅkÃrayantÅti. tan na. kÃraïakÃraïasyÃpi kÃraïatvÃnapÃyÃt. Óukti[617]nayanasannikar«a eva hi saæskÃrodbodhe kÃraïaæ bhrÃntau. anumÃne ca liÇgasannikar«o vyÃptismaraïe. ata÷ Óakyaæ tadubhayam api paramparayà satsamprayogajam iti vaktum. aviÓe«itaæ ceha satsamprayogajatvamÃtraæ hetur ukta÷. ato du«pariharam anaikÃntikatvaæ tÃd­Óasya. __________NOTES__________ [616] tav­ (GA) [617] ktisa ___________________________ atrocyate -- uktam idaæ lokaprasiddhasya pratyak«asyÃyaæ dharma÷ yat satsamprayogajatvaæ nÃma vidyamÃnopalambhanatvasiddhau hetur ukta÷. loke ca grÃhyeïaiva sati samprayoge pratyak«am iti siddham. na hy[618]anyasamprayuktacak«u«o 'nyat pratyak«am iti d­«Âam. tad iha grÃhyeïaiva vartamÃnasamprayogajatvaæ vidyamÃnopalambhanatve hetur ukta÷. na ca tad anumÃnÃdi«u sambhavati. na hi tatra grÃhyeïa v­«ÂyÃdinendriyasannikar«o vartate. lak«aïapak«e tu yÃvacchrutamÃtraparatantratvÃd Ãpadyetaiva bhrÃntyÃdi pratyak«am. tatrÃpi tu lokapÃratantrye v­thà lak«aïa[619]karaïam iti. nanu pratyak«am animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃd ity atra ko d­«ÂÃnta÷.{1,212}yadi pratyak«am eva, tan na. pak«asapak«ayor abhedÃpÃtÃt. tac cÃyuktaæ siddhasÃdhyayor bhedÃt. sÃdhyo hi pak«a÷ siddhaÓ ca sapak«a÷. na caikam eva siddhasÃdhyasvabhÃvam ity upapadyate. siddhaæ cÃsmadÃdipratyak«asya dharme 'nimittatvaæ, kiæ[620]tatsÃdhanena. ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- pratyak«aviÓe«aæ pak«Åk­tya pratyak«Ãntaraæ sapak«Åkriyate iti na pak«asapak«ayor ekatÃ. nÃpi siddhasÃdhyateti || 21 || __________NOTES__________ [618] nyat samprayuktam anyat pra (KA) [619] ïam iti (GA) [620] tatra sà (GA) ___________________________ evaæ svamatena sÆtraæ vyÃkhyÃyedÃnÅæ parapak«oktÃn do«Ãn iha pariharati -- ##ti. parapak«e hi prak­tÃsaÇgatir uktÃ. seha nÃsti. codanaiva pramÃïam iti hi pratij¤Ãtam. tac ca pratyak«ÃnimittatvapratipÃdanenaiva[621] Óe«ÃïÃm apy anumÃnÃdÅnÃm aprÃmÃïyadarÓanenÃvadhÃritarÆpaæ sidhyatÅti. kathaæ puna÷ pratyak«Ãnimittatve satyanumÃnÃdÅnÃm apy animittatvam. na hi pratyak«am anÃgatÃtiv­ttayor asamartham ityanumÃnenÃpi[622]tathà bhavitavyam. meghonnatinadÅpÆrÃbhyÃm anÃgatÃtiv­ttÃyà v­«Âer ananumÃnaprasaÇgÃd ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- vyÃptisaævedanÃdhÅnajanmatvÃd anumÃnasya nityaparok«eïa ca dharmeïa vyÃptisaævedanÃsambhavÃd anumÃnodayÃbhÃva÷. na ca v­«ÂyÃdau prasaÇga÷. te«Ãæ d­«ÂapÆrvakatvena vyÃptisaævedanopapatte÷. ÃdiÓabdena dharmasÃd­Óyam upÃdatte. etac copari«ÂÃt prapa¤cayi«yata eveti || 22 || __________NOTES__________ [621] na Óe (KA) [622] pi bha (GA) ___________________________ nanv evam api pratyak«avaditare«Ãm apy animittatvaæ kiæ sÆtrair na nibaddham ata Ãha -- #<Óakyam >#iti. ekalak«aïakaraïe hÅtaralak«aïÃsiddhe÷ sarve«Ãæ lak«aïakaraïam ÃpÃditam. animittatve tu pratyak«asyokte tatpÆrvakatvÃd itare«Ãm apy{1,213}animittatvaæ ÓakyÃvagamam iti na p­thaÇ nibadhyate. yathà vak«yati -- pratyak«advÃratvÃd anumÃnÃdÅnÃm[623]apy akÃraïatvam iti. lak«aïÃnupayoge[624]'pi ya÷ paryanuyogo datta÷, so 'py atra lak«aïÃnabhyupagamÃd eva nÃstÅty Ãha -- ##ti || 23 || __________NOTES__________ [623] m akà [624] genÃpi (KA) ___________________________ tathà grÃhyaviÓe«aïÃnupÃdÃnÃd anumÃnÃdyanupasaÇgrahÃc ca nyÆnaæ lak«aïaæ, sarvasaævidÃæ ca satsamprayogeïÃvyabhicÃrÃt satsamprayoganirdeÓo 'tiricyata ityÃdy api yad uktaæ tad apy atra nÃÓaÇkyata ity Ãha -- ##ti. lak«aïakaraïasya hi nyÆnÃtirekÃdayo do«Ã÷ nÃlak«aïe prasajantÅti. etad dhy atra sarvathà pratipÃdyaæ yallokaprasiddhaæ pratyak«aæ tad evaædharmakam iti. sampÆrïaæ tu pratyak«asya svarÆpam anenÃbhidhÅyatÃæ mà vÃ. na nas tatra tÃtparyam. ataÓ cÃnyaparatvÃt sÆtrasya lak«aïapak«oktà m­gat­«ïÃdisaævidÃm api pratyak«atà nÃpadyate ity Ãha -- ##ti || 25 || nanu yadi lokaprasiddhadharmopadarÓanenÃnimittatvamÃtram atra sÃdhyam, evaæ tarhi pratyak«am animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃd ity etÃvad eva vaktavyam. kiæ satsamprayogajatvÃdyupanyÃsena, ata Ãha -- ##ti sÃrdhadvayena. ayam artha÷ -- satyam etÃvatÃpy animittatà pratipÃditaiva.[625]kin tu vidyamÃnopalambhanatvam evÃsiddhaæ yoginÃæ muktÃtmanÃæ cÃtÅtÃnÃgatÃdivi«ayaj¤Ãnotpatter iti ye manyante, tÃn prati hetusiddhyarthaæ satsamprayogajatvam api hetvantaram upanyastaæ, na puna÷ pratyak«asvarÆpavivak«ayÃ. tathà vidyamÃnopalambhanatvÃd iti hetum abhidadhatà avidyamÃno[626]bhavi«yaddharmo bhavi«yattvÃd eva na pratyak«eïÃnubhÆyata iti yo hetur antarïÅta÷, tasyÃpi yogim uktÃtmanÃæ grÃhyair arthÃntarair bhavi«yadbhir vyabhicÃrità mà bhÆd ity etad artham api satsamprayogajatvasyopÃdÃnam. etad dhy{1,214}anenocyate -- sarvam eva pratyak«aæ saty evendriyasamprayoge jÃyate. ato na ki¤cid bhavi«yadvi«ayam iti nÃsti vyabhicÃra÷. asiddhatÃvyabhicÃrite samÃh­tya mà bhÆtÃm iti dvivacanÃbhidhÃnam iti. __________NOTES__________ [625] tà bhavati. ki [626] no dharmo (GA) ___________________________ idaæ tv iha vaktavyaæ - nirÃk­tam eva aÓakyaæ hi tat puru«eïa j¤Ãtum ­te vacanÃd ity atra yogipratyak«asyÃnÃgatÃdivi«ayatvam. atra kiæ punar upanyÃseneti. tatraike vadanti -- tatra hi vacanÃd­te puru«ÃïÃm atÅndriyÃnubhavaÓaktir nirÃk­tÃ. atra punarvacanÃd eva pratÅtya ciraæ bhÃvayato dharmÃdharmau pratyak«au bhavi«yata iti pratyavasthÃnaæ nirÃkriyata iti. tad ayuktam. sarvaæ hi tadanÃgatÃvek«aïena bhëyavÃrttikakÃrÃbhyÃm uktam, ihaiva sÆtrakÃreïa svayam uktatvÃt. na cai«a pare«Ãm api siddhÃnta÷ yad akasmÃd eva buddhasya[627]vÃnyasya và tadbhÆmim adhirƬhasyÃjÃtÃtiv­ttapratyutpannasÆk«mavyavahitaviprak­«ÂÃdaya÷ sÃk«Ãd bhÃvà bhÃsanta iti. api tarhi ÃgamÃd eva sÃmÃnyato viditÃn dharmÃæÓ ciraæ bhÃvayata÷ sphuÂam avikalpakÃÓ ca prakÃÓanta iti. bhÃvanÃbalajam eva j¤Ãnaæ divyaæ cak«ur ity Ãcak«ate. yat tu bhautikenaiva cak«u«Ã sarvam aparok«Åkriyata iti, tadatisthavÅya÷. prau¬hipradarÓanaparatayà tair uktam. tÃd­Óam api cÃtraiva nirÃkÃryam, ihaiva sÆtrakÃreïa nirÃk­tatvÃt. tasmÃd atratyam evÃnÃgatÃvek«aïena tatroktam ity uktam eva. nanu ca pÆrvapÆrvahetvasiddhyÃÓaÇkayottarottarahetupradarÓanam iti yato 'sti tatra dharmo 'yam ityÃdinà pratyak«atvamadohetur ity evamantenoktam iti gatÃrtham idam. __________NOTES__________ [627] syÃnya (GA) ___________________________ atrocyate -- pratyavasthÃnabÅjam idÃnÅæ pare«Ãm abhidhÅyate. avidyamÃnopalambhanam eva hi yogajadharmabalena yoginÃæ pratyak«am iti hi te pratipannÃ÷. ata eva atÅtÃnÃgate 'py arthe ityÃdinà hetvasiddhibÅjam upadarÓitam. pÆrvaæ tv asiddhyÃÓaÇkayà hetukramÃÓrayaïam ity etÃvad evoktam. katham asiddhir ity atra na ki¤cid uktam. yogyartham abhidhÅyate ity atrÃpi yoginÃm atiÓayaviÓe«o 'ntarïÅta÷. sa eva atÅtÃnÃgatetyÃdinà prakaÂÅk­ta÷. ka÷{1,215}punaratÅtÃnÃgatÃdivi«ayatve pratyak«asya te«Ãm abhiprÃya÷. ÓrÆyatÃm. evaæ hi manyante -- yad vidyamÃnopalambhanam asmadÃdipratyak«aæ tena mà nÃma dharmo 'nubhÆyatÃm. bhÃvanÃbalabhuvà tu sakalÃtÅtÃ[628]nÃgatÃdivi«ayeïa kiæ nÃnubhÆyate. tadasiddher anupapannam iti cet. na. anumÃnÃd upapatte÷. tatraitat syÃd -- na tasya bhÃvanÃbalabhuva÷ pratyak«asyÃsmadÃdÃv ad­«Âacarasya sadbhÃve ki¤cana pramÃïam astÅti. tac ca na. evam anumÃnÃd upapatte÷. vijÃtÅyÃntarÃyaparihÃreïa bhÃvyamÃne«u bhÃve«u[629]praj¤ÃprasÃdÃd atiÓayo d­Óyate. tathà hi -- kim anyat. iha khalu nitÃntaduradhigamam ÃtmÃnam eva nirdhÆtanikhilakÃyakaraïoparÃgopaplavaæ vigalitasakalamitimÃt­meyamÃnavibhÃgodgrÃhamayam[630]aham iti viÓadataram avalokayante k­tina÷ kecid iti vedÃntavÃdino vadanti. na hi tadasmadÃdivedyaæ neti yogino 'pi na budhyante. tadvad và vayam api vijÃnÅma÷. bhavati cÃtra kÃraïaprakar«o hi kÃryaprakar«eïa vyÃpto d­«Âa÷ citrakÃrÃdiÓilpaprakar«a iva citrÃdikarmaprakar«eïa. prak­«yate ca kasyacid yogino bhÃvanÃbalabhuva÷ pratyak«asya kÃraïam iti svabhÃvahetu÷. athÃpi syÃt kuta÷ kÃraïaprakar«o 'vagamyata iti. svabhÃvahetor eva. yo yadabhiniviÓamÃno 'bhyasyati sa tasya prakar«akëÂhÃm ÃsÃdayati citrakÃrasyeva Óilpam. abhyasyati ca kaÓcid avahito dhyÃnam iti sÃdhyÃnvitahetupradarÓanam. ato dhyÃnaprakar«Ãt tadbalabhuvo j¤Ãnasya prakar«a÷. kaÓ ca j¤ÃnasyÃpara÷ prakar«a÷ sphuÂÃvikalpakaprakÃÓÃt. yathÃhu÷ -- __________NOTES__________ [628] tÃdi (GA) [629] pratij¤Ã (KA) [630] yam i (GA) ___________________________ tasmÃd bhÆtam abhÆtaæ và yadyad evÃtibhÃvyate | bhÃvanÃbalani«pattau tatsphuÂÃkalpadhÅ÷ phalam || iti. nanu jÅvanÃya ÓilpinÃæ ÓilpÃbhyÃso yukta÷. na tu dhyÃnÃbhyÃsasya ki¤cinnibandhanam asti. kathaæ nÃsti. karuïà hi dhyÃnÃbhyÃse nibandhanam. kaÓcit khalu bhavÃntarÅyÃt saæskÃrÃt kÃruïiko bhavati.{1,216}sa karuïÃm evÃbhiniviÓate. abhyÃsÃtiÓayÃc ca sà tasya prakar«akëÂhÃm ÃsÃdayati. sa këÂhÃprÃptaprakar«akaruïo du÷khottarÃn saæsÃriïo d­«Âvà dÆraæ dÆyamÃnamÃnasaÓ cintayati katham etÃn uddhareyam iti. tata÷ sa puru«ÃrthasÃdhanam anvicchan dhyÃnÃya prayasyati. tataÓ cirÃbhyÃsÃn ni«pannadhyÃno dharmÃdharmÃv apy aparok«am Åk«ate. anyan mataæ - saæsÃriïo hÅndriyÃdhÅnaj¤ÃnajanmÃna÷. prÃgbhavÅyaka[631]rmÃrjitadehendriyà hi te. ato yuktaæ yaddehendriyÃnuvidhÃyisaævedanà bhavantÅti. yadà punar amÅ yogÃbhyÃsÃd eva prak«Åïanikhilaj¤ÃnakarmÃÓayà bhavanti, tadà dehendriyair vimucyante. tadà niyÃmakÃbhÃvÃt svayaæ ca prakÃÓasvabhÃvatvÃt sarvam atÅtÃdi budhyante. atas tÃn prati vidyamÃnopalambhanatvam asiddham iti tatpratibodhanÃya lokaprasiddhaæ sad ityÃdy ayaæ jaiminir Ãheti. tÃn indÃnÅæ pratibodhayati -- ## iti. ayam artha÷ -- te«Ãm api pratyak«aæ na lokottaraæ bhavitum arhatÅti || 28 || __________NOTES__________ [631] dha ___________________________ atra kÃraïam Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- tad yoginÃæ j¤Ãnaæ pratyak«aæ navÃ. yady apratyak«aæ na tarhi pramÃïaæ, pratyak«ÃnumÃnavyatiriktapramÃïÃnabhyupagamÃd anumÃnalak«aïÃbhÃvÃc ca. na cÃpramÃïam arthavyavasthÃpanÃyÃlam. ata÷ kiæ tad abhyupagamena. atha pratyak«am, anvarthatvÃt pratyak«aÓabdasya avaÓyam eva tenendriyajanmanà bhavitavyam. na hy anindriyajaæ pratyak«am iti laukikÃnÃm upacÃro d­Óyate. nanu nendriyajatvaæ pratyak«alak«aïam, api tarhi, kalpanÃpo¬ham abhrÃntaæ pratyak«am iti. abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsÃpratÅti÷ kalpanÃ. tayà rahitaæ timirÃÓubhramaïanauyÃnasaæk«obhaïÃdyanÃhitavibhramam abhrÃntaæ j¤Ãnaæ pratyak«am iti. idaæ ca lak«aïaæ yoginÃm api j¤Ãnaæ vyÃpnoty eva. tad[632]dhi nirvikalpakam abhrÃntam. ata eva pratyak«aæ caturdhà vibhajante tac caturvidham indriyajam indriyajasamanantarapratyayodbhavaæ mÃnasaæ sarvacittacaittÃnÃm Ãtmasaævedanaæ yogij¤Ãnaæ ceti. yadi hÅndriyajatvam eva pratyak«alak«aïaæ syÃt, tritayam apratyak«aæ syÃt. mÃnasaæ ca mÅmÃæsakair api pratyak«am i«yata eva. ata÷ sarvÃnugatÃparok«ÃvabhÃsitvamÃtravacana eva pratyak«aÓabdo{1,217}niÓcÅyate. yathà gamer¬or iti ¬opratyayÃnto vyutpÃdito goÓabdo 'gacchaty api prayogadarÓanÃt sarvÃnugatagojÃtimÃtravacano niÓcÅyate, evaæ na«ÂÃvayavÃrthavibhÃga÷ pratyak«aÓabdo 'parok«ÃvabhÃsini samudÃyaÓaktyaiva[633]vartata iti. tan na. avayavÃnvayÃvyabhicÃrÃt. avayavÃnvayavyabhicÃre hi samudÃyaÓaktir ÃtmÃnaæ labhate. na ca pratyak«aÓabdavÃcyam indriyÃnvayaæ vyabhicarati. mÃnase vyabhicÃra iti cet. na. manaso 'pÅndriyatvÃt. atha nÃsti mano nÃmendriyam, indriyajam eva tu j¤Ãnaæ dhÃrÃvÃhike«u santanyamÃne«Ættarak«aïagrÃhiïo j¤Ãnasya kÃraïaæ mana iti gÅyate. uttaraæ ca mÃnasam iti. tad ayuktam. atÅte hÅndriyaja[634]j¤Ãna uttarak«aïo 'nubhÆyate. sa katham asambaddhena tenÃvabhÃsayituæ Óakyate. ak«avad iti ced, na. prÃpyakÃritvasyÃk«ÃïÃm ihaiva vak«yamÃïatvÃt. ato dvitÅyak«aïagrahaïam[635]apÅndriyajam eveti nÃsti vyabhicÃra÷. tasyÃpÅndriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnÃt. na hi nimÅlitanayanasya rÆpabuddhir anuvartamÃnà d­Óyate. ato 'vayavÃnvayÃvyabhicÃrÃn na samudÃyaÓakter ÃtmalÃbha÷. ato 'nindriyajaæ sad yoginÃæ muktÃtmanÃæ và j¤Ãnaæ na pratyak«am. pratyak«aæ sanniyataæ vidyamÃnopalambhanam, apratyak«aæ tu pramÃïÃntarÃnabhyupagamÃd eva nirastam. __________NOTES__________ [632] d api (GA) [633] va prava (GA) ___________________________ [634] je [635] grÃhiïa (KA) ___________________________ yac ca bhÃvanÃbalaæ yogij¤Ãnajanmani kÃraïam uktam. tan na, avagatavi«ayatvÃd bhÃvanÃyÃ÷. na cÃkasmÃd evÃvagater utpatti÷ sambhavati. sarvotpattimatÃæ kÃraïavattvÃt. atha pramÃïÃntarÃvagataæ bhÃvyate kiæ bhÃvanayÃ, tata eva tatsiddhe÷. ki¤ ca tat pramÃïaæ na tÃvadanumÃnaæ, dharmÃdharmayo÷ pÆrvam agrahaïena tadvyÃptaliÇgadarÓanÃbhÃvÃt. jagadvaicitryÃrthÃpatter api kim api kÃraïam astÅty etÃvad unnÅyate. na tu kaÓcid viÓe«a÷. na cÃnirdi«ÂaviÓe«avi«ayà bhÃvanà bhavati. yogaÓÃstre«v api viÓe«Ã eva dhyeyatayopadiÓyante -- dhyeya Ãtmà prabhur yo 'sau h­daye dÅpavat sthita÷ ityÃdibhi÷. tarhy ÃgamÃd avagataæ bhÃvayi«yate. yadi pramÃïÃt, tata evÃvagate÷ kiæ bhÃvanayÃ. hÃnopÃdÃnÃrthaæ hi vastu jij¤Ãsyate. te ca tata eva siddhe iti vyarthà bhÃvanÃ. kÃruïiko 'pi dharmÃgamÃn eva prayatnata÷ Ói«yebhyo vyÃcak«Åta. na bhÃvanÃ[636]parikhedam anubhavet. atha vipralambhabhÆyi«ÂhatvÃd ÃgamÃnÃæ pramÃïam Ãgamo na veti vicikitsamÃno bhÃvanayà jij¤Ãsa[637]te. tan na.{1,218}tato 'pi tadasiddhe÷. bhÃvanÃbalaparini«pannam api j¤Ãnam anÃÓvÃsanÅyÃrtham eva, abhÆtasyÃpi bhÃvyamÃnasyÃparok«avat prakÃÓÃt. tathà tair evoktaæ - tasmÃd bhÆtam abhÆtaæ veti. __________NOTES__________ [636] nÃkhe (GA) [637] sya (KA) ___________________________ api ca bhÃvanÃbalajam apramÃïaæ g­hÅtagrahaïÃt. yÃvad eva hi g­hÅtaæ tÃvad eva hi bhÃvanayà vi«ayÅkriyate. mÃtrayÃpi tv adhikaæ bhÃvanayà na gocarayati. yogÃbhyÃsÃhitasaæskÃrapÃÂavanimittà hi sm­tir eva bhÃvanety[638]abhidhÅyate. sà ca na pramÃïam iti sthitam eva. na ca taduttarakÃlaæ sÃk«ÃtkÃrij¤Ãnam udetÅti pramÃïam asti. indriyasannikar«am antareïÃrthasÃk«ÃtkÃrasya kvacid apy adarÓanÃt. bhavati cÃtra[639]prayoga÷ -- yoginÃæ dharmÃdharmayor aparok«ÃvabhÃsi j¤Ãnaæ nÃsti indriyasannikar«ÃbhÃvÃd, asmadÃdivat. yac ca kÃraïaprakar«Ãt kÃryaprakar«a ity uktaæ, tad ayuktam. kÃraïaprakar«Ãnupapatte÷. bhÃvanÃprakar«ÃnupapattiÓ ca varïitaiva prayojanÃbhÃvÃd, anÃlambanatvÃd anadhikavi«ayatvÃc ca. na ca tathÃvidhÃtiÓayavata÷ kasyacid adyatve darÓanaæ, yena d­«ÂatvÃd abhyupagamyeta. nityanirdo«avedÃntapramÃïake tu brahmÃtiÓaye na ki¤cid anupapannam. tatrÃpi tu nÃnindriyajaæ pratyak«am upapadyate. samucchinnasakalamitimÃt­meyamÃnaprapa¤cà hi sÃvasthÃ. yatrÃpi cÃbhyÃsÃt prakar«o d­Óyate tatrÃpi sm­tir eva prak­«yate, na punarabhyÃsato 'nindriyasannik­«Âam api ca vastvaparok«aæ bhavati. na hy abhrÃntasyÃsannihitam avartamÃnaæ ca pura÷sthitavadavabhÃsata ity utprek«itum api Óakyam ity alam aneneti. __________NOTES__________ [638] ti gÅya (GA) [639] tra yo ___________________________ nanu ca Óe«ahetuprasiddhaye pratyak«atvaæ hetur iti pÆrvam uktam. katham idÃnÅæ tena vidyamÃnopalambhanatvaæ sÃdhyate, ata Ãha -[640]##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃyaæ ÓÃstrÅyo hetukrama÷, yena tadatikrame do«o bhavati. ato vyÃptibalena Óakyam anenÃsmadÃdipratyak«avad ubhayaæ sÃdhayitum iti yathe«ÂÃbhidhÃnam iti || 29 || __________NOTES__________ [640] satsam iti (KA) ___________________________ atra sÆtrakÃreïa pratyak«atvÃbhyupagamena yogipratyak«asyÃnimittatÃæ pratipÃdayatà nimittatvÃbhyupagame và na pratyak«atvam ity arthÃd Ãveditam. tat{1,219}prayogadvayena darÓayati -- ##iti dvayena. tatas tv eveti. avartamÃnavi«ayatvÃd evety artha÷. yadi tu nirÃk­tasvapak«o bauddho 'pratyak«aÓabdavÃcyam eva tat pramÃïÃntaram iti brÆyÃt, tadarthaæ pramÃïatvanirÃkaraïam. etac ca sÆtrakÃreïaiva satsamprayogagrahaïasÃmarthyÃd evopÃttam iti sad ity etena kathyate ity uktam iti || 30-31 || anyan mataæ - siddhÃnÃæ khalu dharmÃnugrahavaÓenÃnÃgatÃdivi«ayà pratibhaiva jÃyate. sà cÃdyatve kvacid asmadÃdÅnÃm apy utpadyate yathà Óvo me bhrÃtÃganteti. prÃyeïa tv ­«ÅïÃæ tajj¤Ãnam utpadyata ity Ãr«am ity ucyate. yathÃhu÷ -- Ãr«aæ siddhadarÓanaæ ca dharmebhya÷ iti. tan nirÃkaroti ##ti. ayam artha÷ -- yoginÃm ­«ÅïÃæ và pratibhà nÃrthaniÓcayÃya prabhavati, pratibhÃtvÃd asmadÃdipratibhÃvat. asmadÃdÅnÃæ hi visaævÃdabhÆyi«Âhà pratibhopalabhyata iti || 32 || evaæ tÃvad vidyamÃnopalambhanatvasya hetor asiddhim ÃÓaÇkya satsamprayogajatvÃd iti yad uktaæ tad viv­tam. idÃnÅæ bhavi«yattvasya hetor anaikÃntikaÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthaæ yad uktaæ tad viv­ïoti -- ##ti. ayam artha÷ -- yadi satsamprayogajaæ pratyak«am iti nocyeta, tato 'vidyamÃne 'pi saæyoge yoginÃæ kvacit pratyak«aæ jÃyata iti tasya bhavi«yaty api dharme Óaktir anivÃrità syÃt. tataÓ ca bhavi«yattvasya hetor anaikÃntikatvam[641]iti sadityÃdi jaiminir Ãheti || 33 || __________NOTES__________ [641] tvaæ syÃd iti (GA) ___________________________ {1,220} nanu bhavi«yattvÃd dharmo na pratyak«a ity ucyate, tad yadÃsau bhavi«yaæs tadà mà nÃma pratyak«o bhavatu. yadà tu pravartate tadà kin nÃma na pratyak«eïÃnubhÆyate, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- anu«ÂhÃnÃrthaæ hi pramÃïam anvi«yate. tadanu«ÂhÃnÃt prÃg evÃnve«yam. na cÃnu«ÂhÃnÃt prÃg dharmo 'stÅti kathaæ pratyak«o bhaved iti. kim idÃnÅm anyenÃnu«Âhito vidyamÃna÷ pratyak«o[642]dharma÷ nety Ãha -- ##iti. na pratyak«a iti sambandha iti. atra kÃraïam Ãha -- ##ti. bhaved etad evaæ yadi dravyÃdaya÷ svarÆpeïa dharmà bhaveyu÷. phalasÃdhanarÆpeïa caite dharmà iti tÃdrÆpyeïa ca dharmatvam ity atroktam. tac ca rÆpam anu«ÂhÃnakÃle nÃsti. Ãmu«mikaphale«v atra phalasyÃbhÃvÃt. aihikaphale«v api cireïa. nirantarayor hi sÃdhyasÃdhanayo÷ sÃdhanaæ pratyak«aæ bhavati mardanasukhayor iva. iha tu phalakÃle sÃdhanaæ cirÃtiv­ttaæ, sÃdhanakÃle phalam ajÃtam iti na phalasÃdhanaæ pratyak«am. Óaktis tu sarvabhÃvÃnÃæ nityaparok«aiva. tena na tadviÓi«Âo dharma÷ pratyak«o bhavatÅti || 34 || __________NOTES__________ [642] k«o ne (GA) ___________________________ prak­tam idÃnÅæ vidyamÃnopalambhanatvena pratyak«asya dharme 'nimittatvam upasaæharati - ##[643]iti ##ntena. dhyÃyinÃæ pratyak«aæ vidyamÃnopalambhanaæ sad dharme na pramÃïam asmatpratyak«avat. vak«yamÃïahetvapek«ayà caÓabda÷. ## iti vak«yamÃïena sambandha iti. ayaæ ca sÆtrakÃreïopapattikramoktyà sarve«Ãæ cittaæ bhÃvayituæ[644]hetukramo darÓita÷. Óakyate ca pratyak«atvamÃtreïaivÃnimittatà sÃdhayitum ity Ãha -- ##iti || 35 || __________NOTES__________ [643] smatpratyak«avadi [644] tuæ kra (KA) ___________________________ evaæ sÆtratÃtparyaæ vyÃkhyÃyedÃnÅm avayavÃnanusandhatte. tatrÃpi{1,221}sacchabdam Ãdau cintayati. atra bhik«uïoktaæ sadviÓe«aïam anarthakam, asatà samprayogÃbhÃvenÃvyabhicÃrÃt. yathoktaæ - sad ity asadvyudÃsÃya na niyogÃt sa gaæsyate | samprayogo hi niyamÃt sata evopapadyate || iti. etad anabhyupagamena nirÃk­tya karmadhÃrayasamÃsam eva darÓayati -- ##ti. asyÃrtha÷ -- nÃyam artha÷ sÆtrasya satà samprayoga÷ satsamprayoga iti. kiæ tarhi. saæÓ cÃsau samprayogaÓ ceti karmadhÃrayo 'yam. sacchabdaÓ ca vidyamÃnavacana÷. tad ayam artho bhavati -- vidyamÃnasamprayogajaæ pratyak«am iti. tataÓ ca yat te«Ãm avidyamÃne 'rthe ityÃdinà yogij¤Ãnasya pratyak«atvanirÃkaraïam uktaæ tad evaæ labhyate. vartamÃnÃrthavÃcino hi sacchabdasyÃsad[645]vyudÃsa÷. sa katham asati tasmin sidhyet. ayaæ ca sÆtrÃrtha÷ satÅndriyÃrthasambandhe iti vyÃcak«Ãïena bhëyakÃreïokta iti dra«Âavyam iti || 36 || __________NOTES__________ [645] sau prasÃda÷. sa (GA) ___________________________ nanv ayam artho nimittasaptamyaivÃtra labhyate. na hy asatsamprayogo nimittaæ bhavati. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam avartamÃna÷ samprayogo nÃk«aje j¤Ãne kÃraïam. api tu tam api kecit kÃraïatayà manyante. tad iha samprayoga ity etÃvati Órute sati bhÃviny atÅte ceti yathe«Âaæ kalpayeyu÷. atas tatkalpanÃnirÃkaraïÃrthaæ vyaktam eva jaimininà sadviÓe«aïam upÃttam iti || 37 || vyÃkhyÃta÷ sacchabda÷. saæÓabdam idÃnÅm anusandhatte -- ##iti. samyakprayoga÷ samprayoga÷. tena du«prayogo nivÃrito bahvatÅti. Ãha -- viÓek«yati bhavÃn samà prayogaæ, prayogam eva[646]tÃvadÃdau bhavÃn vyÃkurutÃm ata Ãha -- ##iti. rÆpÃdisaævitkÃryonneyam indriyÃïÃæ vyÃpÃraæ prayogÃparaparyÃyam Ãcak«ata iti || 38 || __________NOTES__________ [646] vÃdau vyà (KA) ___________________________ {1,222} ka÷ punar atra du«prayoga÷ ya÷ saæÓabdena vyÃvartyate, ata Ãha -- ##iti. kathaæ punar asau du«Âa÷. prayogasya hy atyÃsattyÃdayo do«Ã÷. na ca te Óuktisamprayuktacak«u«o bhrÃmyato do«Ã bhavanti. vi«aya eva tu tatra sÃd­Óyad Æ«ito viparÅtakhyÃtihetu÷. ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- j¤ÃnakÃraïaæ hi samprayoga÷ sa du«Âo 'nyadanyÃtmanà bhÃsayati, kÃraïado«ÃvinÃbhÃvÃt kÃryado«asya. adu«Âas tu samyagj¤Ãnaæ janayati. sarvakÃraïado«ÃbhÃvena ca tasya samyaktvaæ bhavati. yadà punar indriyÃrthayor anyatarad api du«yati, tadà tadÃÓrita÷ saæyogo 'pi du«Âo bhavati. ata÷ saæyogasya svado«Ã atyÃsattyÃdayo vi«ayado«ÃÓ ca sÃd­ÓyÃdayo dÆ«akà bhavanti. tad iha Óuktau rajatam iti g­hyamÃïÃyÃæ kÃryado«Ãt ÓuktikÃyogo du«Âa ity avagamyate. ato 'sau samyagarthavÃcinà saæÓabdena vÃryata iti. eva¤ cÃvayavavyÃkhyÃyÃm ÃÓrÅyamÃïÃyÃæ lokasiddhalak«aïÃnuvÃdenÃpy animittatvavidhir na du«yatÅty Ãha -- ##iti || 39 || tathà yad api bauddhai÷ prÃptivacanaæ prayogaÓabdaæ manvÃnai÷ Órotracak«u«or aprÃpyakÃritvÃd avyÃpakaæ lak«aïam ity uktaæ, tad api vyÃpÃramÃtravacanaæ prayogaÓabdaæ vyÃcak«Ãïair asmÃbhi÷ parih­tam ity Ãha -- ##ti. vyÃpÃramÃtravÃcitvÃd aviruddham ity uparitanena sambandha iti || 40 || Órotracak«u«or aprÃpyakÃritve bauddhÃnÃm abhiprÃyam Ãha -- ##ti ##ntena. evaæ hi tair uktaæ - sÃntaragrahaïaæ na syÃt prÃptau j¤Ãne 'dhikasya ca | iti. yadi cak«uÓÓrotre vi«ayaæ prÃpya g­hïÅta÷, yad idaæ dÆre Óabdo dÆre 'rtha iti sÃntaragrahaïaæ yac ca sumahatÃæ mahÅmahÅdharÃdÅnÃm adhi«ÂhÃnÃdhikaparimÃïÃnÃæ{1,223}grahaïaæ tat kilobhayam api na syÃt, prÃpyakÃri«u tvagÃdi«v adarÓanÃt. tad etad uktaæ bhavati -- yat prÃpyakÃri na tat sÃntaram adhikaæ ca vedayati, yathà kÃya÷ na ca tathà Órotracak«u«Å ity ÃvÅtahetu÷. upÃlambhe kilaÓabda÷. ubhayasyÃpi samÃdhÃsyamÃnatvÃd iti. ÃrjavÃvasthÃnaæ và samprayogo 'bhimata ity Ãha -- ##ti. ÃrjavÃvasthitasya hi rÆpÃdij¤Ãnam utpadyate. tatraiva samprayogaÓabdopacÃra÷. tvagÃdi«u samprayogaÓabdÃrtho j¤Ãnahetur upalabdha÷. tad idam ÃrjavÃvasthÃnam api taddhetutayà tathà vyapadiÓyate. evam eva vyÃpÃre 'pi darÓayitavyam iti || 41-42 || kÃryalak«itayogyatÃlak«aïo và ya÷ ÓabdÃrthayor iva rÆpÃdicak«urÃdyo÷ sambandha÷ samprayoga ity Ãha -- ##ti. athavÃstu sÃÇkhyÃdisiddhÃntasiddha÷ prÃptirÆpa eva sambandha÷. nÃtrÃpi ki¤cid du«yatÅty Ãha -- ##iti. nirjitya hi sÃÇkhyÃdÅn prÃptipak«o 'tra dÆ«yate. na ca te nirjetuæ ÓakyÃ÷. aprÃpyakÃripak«e hi sÆk«mavyavahitaviprak­«ÂÃdÅnÃm aprÃptatvÃviÓe«eïa grahaïaprasaÇgÃd iti bhÃva÷ || 43 || anumÃnenÃpi Órotracak«u«o÷ prÃpyakÃritvam avagamyate ity Ãha -- ##iti. tayo÷ Órotracak«u«or ity artha÷. cak«uÓÓrotre prÃpyakÃriïÅ, bÃhyendriyatvÃt tvagindriyavad iti. nanu ca karïaÓa«kulÅ cak«urgolakaæ ca ÓarÅrastham evopalabhyate, kathaæ tat prÃpyakÃrÅty ucyate. tad etad ete«Ãæ tÃvat prÃpyakÃrivÃdinÃæ sÃÇkhyÃnÃæ matena samÃdadhÃti -- ##iti. evaæ hi sÃÇkhyà manyante -- ÃhaÇkÃrikayo÷ Órotracak«u«or v­tti÷ ÓarÅrÃd bahir bhavati arthadeÓaæ prÃpnoti. sà ca kÃryadarÓanonneyà yathÃkÃryam avati«Âhata iti || 44 || {1,224} nanv adhi«ÂhÃnam evendriyaæ, tatroddharaïapÆraïÃdinigrahÃnugrahadarÓanÃt. itarathà tadasambhavÃt. yadi hy adhi«ÂhÃnÃtiriktam ak«aæ bhavet, tarhy adhi«ÂhÃnasaæskÃro 'narthaka÷ syÃt, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yadÅndriyam adhi«ÂhÃne na sambaddhaæ bhavet, tato 'dhi«ÂhÃnasaæskÃras tasyopakÃrako na syÃt. adhi«ÂhÃnÃdhÃraæ tu tat. atas tasyaivÃdhÃrabhÆtasyÃdhi«ÂhÃnasya saæskÃra ÃdheyasyendriyasyopakÃrako bhavi«yati gajÃÓvaparyÃïasaæskÃra ivÃrohakasyeti || 45 || nanv evam api golakÃdhikaraïasyaiva tatsaæskÃra upakÃrako bhavatu, tasya tv asambaddhasya bhÃgasya golakena golakasaæskÃro nopakÃraka÷ syÃt. tena ca saæsk­te na prayojanam. tasyaiva prÃptatvena prakÃÓakatvÃt. ato yat prakÃÓakaæ tat saæskartum aÓakyam asambandhÃt. yac ca Óakyaæ na tena saæsk­tena prayojanam, asambaddhasya hi bhÃgasya prakÃÓayitum aÓakte÷, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- ekaivendriyav­ttir anugatÃdhi«ÂhÃnadeÓasambandhà arthadeÓaæ yÃvat prÃptÃ, ato 'dhi«ÂhÃnadeÓa eva saæskÃra÷ sarvopakÃrako bhavi«yati. yathà pÃdayo÷ prayukta÷ saæskÃro dÆrasthasyÃpi cak«u«a upakÃrako bhavi«yatÅti || 46 || ato nÃyam ekÃnta÷ yadadhi«ÂhÃnadeÓe saæskÃrÃt tadvartyevendriyamitÅty Ãha -- ##iti. nirantarÃdhikagrahaïam upapÃdayati -- ## iti ##antena. kÃryadarÓanabalena hi tadv­tti÷ kalpyamÃnà yathÃkÃryam avati«Âhata{1,225}ity uktam. ato 'dhi«ÂhÃnÃdhikaparimÃïÃrthadarÓanÃt p­thvagrà kalpayi«yate. nirantaradarÓanÃc ca santatÃ. ato yatra yÃd­Óaæ v­ttibhÃge pÃrthavaæ p­thutvaæ bhavati, tadanurÆpam evÃdhi«ÂhÃnÃdhikaæ mahÅdharÃdi g­hyate. amÆrtÃyà api v­tter aupÃdhiko vyomna iva bhÃgavyapadeÓa÷. yad eva tayà prakÃÓyate tadaupÃdhikam eva bhÃgavyapadeÓaæ labhate iti. na ca vÃcyaæ yadi v­ttir gatvÃrthaæ prakÃÓayati kim iti tarhi nitÃntadÆravartino 'pi bhÃvÃn na prakÃÓayatÅti. yÃvati hi dÆre kÃryam upalabhyate tÃvantam evÃdhvÃnam asau sarpatÅty adhikadarÓanavat kalpanÅyam ity Ãha -- ##ti || 48 || nanv evam api yadÅndriyav­ttyÃrthÃ÷ prakÃÓyante, sà tarhi nirgatya gatÃsty eveti kiæ na pihitendriyasyÃpi bhÃvà bhÃsante, ata Ãha -- ##ti. nÃvaÓyaæ pihitendriyasya v­ttir asti kÃryÃbhÃvÃt tu sà dÅpanÃÓe prabhÃvannimÅlayato 'pi na«Âety unnÅyata iti || 49 || astu và adhi«ÂhÃnapidhÃne 'pi v­tti÷. ÃtmaprayatnÃnug­hÅtà tu sà Ãtmany artham upanayati. adhi«ÂhÃnapidhÃne hy Ãtmana÷ prayatnocchedÃt prayatnÃnadhi«Âhitayà tayÃnupanÅto 'rtho nÃtmanÃnubhÆyata ity Ãha -- ##ti || 50 || vicchinnabodham idÃnÅm upapÃdayati -- ##ti. vibhor apy Ãtmana÷ prÃgbhavÅyaka[647]rmÃrjitaæ sakalabhogÃyatanaæ ÓarÅram iti. tadapek«ayà vicchedabuddhi÷. kÃyendriye tu ÓarÅravicchedÃbhÃvÃd avicchedabodho yukta iti. Óabde tu vicchedÃdhikabodho bhrÃntir eveti kiæ tadupapÃdanena.[648]tathà hi -- svadeÓa eva Óabda÷ Órotreïa prakÃÓyate. kutas tasya viccheda÷. kuta÷ vibhor{1,226}amÆrtasya v­ddhihrÃsÃv ity Ãha - #<Óabde>#[649]#< tv >#iti. etat tu svamatenoktam. sÃÇkhyamate tu Órotrav­tti÷ ÓabdadeÓaæ gacchaty eva. tatra ÓarÅrÃpek«ayaiva vicchedabodho vaktavya÷. asambhavaæ ca ÓabdÃdhikaraïe vak«yÃma iti. __________NOTES__________ [647] dha (GA) [648] na. sva (KA) [649] Óabdeti (KA) ___________________________ ayaæ ca sÃÇkhyasiddhÃntasiddho v­ttigamanapak«o vÃrttikakÃreïa prÃptisÃdhÃraïyamÃtreïokta÷, na punarabhipreta÷. na hÅndriyav­ttir nÃma kÃcit pramÃïenÃvagamyate. tathà hi -- ÃhaÇkÃrikÃïÅndriyÃïÅti kÃpilà manyante. yathÃhu÷ -- sÃttvika ekÃdaÓaka÷ pravartate vaik­tÃd ahaÇkÃrÃt | iti. kaÓ cÃyam ahaÇkÃra÷. yadi yo 'yam ÃtmÃnaæ prakÃÓayati, sa tarhi j¤ÃnamitÅndriyÃïÃæ kathaæ prak­tir bhavi«yati. ÃtmÃdhÃram Ãntaraæ j¤Ãnaæ kathaæ tena bÃhyendriyÃïyÃrabdhuæ Óakyante. atha mataæ tattvÃntaram ahaÇkÃra iti. tan na. pramÃïÃbhÃvÃt. api ca tattvÃntaram api tat kÃpilair vibhu÷ saÇgÅryate. tatas tanmayÃnÅndriyÃïy api vibhÆni bhaveyu÷. na ca vibhÆnÃæ v­ttir upapadyate. v­ttir nirgamanam. na ca tad vibhÆnÃæ sambhavati. syÃn matam -- na ca brÆmo vibhÆnÅndriyÃïi gacchantÅti, kiæ tarhi. tadÃdhÃrà v­ttir iti. keyaæ v­ttir iti vaktavyam. yadi ÓrotrÃdÅnÃæ ÓabdÃdigrahaïayogyatÃ, sà tarhy amÆrtà Óakti÷ kathaæ gacchet. api ca trÅïy anta÷karaïÃni mahÃnahaÇkÃro mana iti kÃpilà manyante. na ca karaïaæ karaïÃntarÃïÃæ prak­tir upapadyate karaïatvÃt manovat. ato nÃhaÇkÃrikÃïÅndriyÃïi. na ca tadv­ttir amÆrtà prÃpyakÃriïÅti pramÃïavatÅ kalpanÃ. tathà ÓabdÃdhikaraïe vak«yati ÓrotrÃgamanapak«e cety atra v­ttigamanaprati«edham. ato bhautikÃny evendriyÃïi prÃpyakÃrÅïÅti vaktavyam. kiæ punarbhautikatve pramÃïam indriyÃïÃm. d­«ÂÃnusÃra÷. tathà hi -- bahirbhÆtÃnÃm eva yathÃyathaæ rÆpÃdyabhivya¤jakatvam upalabdham. tejasà hi rÆpaæ prakÃÓyate yathà dÅpena. raso 'dbhi÷. Óu«kÃïÃm[650]api dravyÃïÃæ sann api raso na vyaktam upalabhyate yathÃrdrÃïÃm. na ca Óu«ke«u raso nÃsti, yÃvaddravyabhÃvitvÃt. ato 'dbhÅ raso 'bhivyajyate. pÃrthivaæ ca ki¤cid dravyaæ{1,227}gandhasyÃbhivya¤jakaæ d­«Âam. yathà nimbatvak candanagandhasya. tatka«Ãyapari«iktasya hi candanasya sphuÂataraæ gandho 'bhivyajyate. na cÃdbhir asÃv abhivyajyate, kevalÃnÃm anabhivya¤jakatvÃt. vÃyunÃpi bahi÷ sparÓÃbhivyaktir upalabdhÃ, yathà hemantaÓiÓirayor viyati vitatÃnÃm apÃæ sÆk«matvÃd anupalak«yamÃïÃnÃæ vÃpi vÃte ÓÅtasparÓo 'vagamyate. na cÃsau vÃyo÷. anu«ïÃÓÅtasparÓatvÃd vÃyo÷. ato rÆpÃbhivya¤jakaæ cak«us taijasam. Ãpyaæ rasanam abhivya¤jakaæ ca rasasya. ghrÃïaæ pÃrthivaæ gandhasya. vÃyavÅyaæ tvagindriyaæ sparÓasya. Órotram idÃnÅæ kiæprak­tikam. tad api bhautikam indriyatvÃt. kiæ punarbhÆtaæ tasya prak­ti÷. ÃkÃÓa iti vadÃma÷. tathà hi -- dvividhaæ kÃryaæ sarvabhÆtÃnÃæ ÓarÅram indriyaæ ca. ÃkÃÓasyÃpy avakÃÓadÃnena ÓarÅropakÃrakatvÃt kÃryakÃraïatvam. atas tasyÃpÅndriyeïa kÃryeïa bhavitavyam. tatrendriyÃntarÃïÃæ bhÆtÃntaraprak­titvÃd ÃkÃÓam eva Órotrasya prak­tir iti niÓcÅyate. api ca svaguïam eva bhÆtÃntarÃïi vya¤jayanti. na ca te«Ãæ Óabdo guïa÷, ÃkÃÓaguïatvÃt. ata ÃkÃÓam eva tasyÃbhivya¤jakam iti yuktam. eva¤ ca d­«ÂÃnusÃriïÅ kalpanà k­tà bhavati. santi hi dehe«u p­thivyÃdibhÆtabhÃgÃ÷ kÊptagandhÃdyabhivyaktiÓaktayaÓ ca bahir iti ÓarÅre 'pi vartamÃnÃnÃæ te«Ãm eva vya¤jakatvÃnumÃnaæ yuktam. eva¤ ca prÃptir api sa(?mi/ma)rthità bhavati. tvagghrÃïarasanÃnÃæ hi sthitam eva prÃpyakÃritvam. ÓrotrasyÃpi karïacchidraparimitanabhaso dharmÃdharmopag­hÅtasya svadeÓa eva vibhuæ Óabdaæ prakÃÓayata÷ prÃpyakÃritvam eva. tejaso hi visaraïasvabhÃvasya cak«u«o nirgatasyÃrthadeÓaprÃptir upapannaiva. anudbhÆtarÆpatvÃc ca tasya rÆpÃnupalambha÷. ata evÃgnitejasa÷ p­thvagrÃdikalpanà ca tasya kÃryadarÓanÃnusÃreïa mÆrtatvÃd upapattimatÅ. sarvatra ca yathÃkÃryadarÓanaæ yogyatÃsanÃthà prÃptir indriyÃrthayo÷ sambandha iti darÓayitavyam. ato na kÃcid atiprasaktir vaktavyà yathà vak«yati -- prÃptimÃtraæ hi sambandha÷ iti. ata÷ siddham indriyÃïi bhautikÃni prÃpyakÃrÅïi ceti || 51 || __________NOTES__________ [650] ïÃæ sann a (GA) ___________________________ evaæ tÃvat satsamprayogaÓabdÃ÷ viv­tÃ÷. padÃnvayam ata÷ param anusandhÃsyÃma÷. atra kila puru«asya samprayoga indriyÃïÃæ buddhijanmety ucyate.{1,228}tac cÃyuktaæ, vibho÷ puru«asya sarvabhÃvair eva samprayogÃvyabhicÃreïa viÓe«aïopÃdÃnavaiyarthyÃt. indriyÃïÃæ ca bhautikÃnÃm acetanatvÃt. cetanà hi buddhir iti sarvalaukikÃ÷ parÅk«akÃÓ ca manyante. na punarindriyavyÃpÃro buddhir iti. sÃÇkhyà hÅndriyav­ttau buddhiÓabdam upacaranti. tatra te«Ãm eva paribhëÃmÃtram. ato 'tra vaktavyaæ kÅd­Óo 'tra padÃnvaya ity ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- kim atra vaktavyam. bhëyakÃreïa puru«endriyaÓabdau vyavahitakalpanayà vyÃkhyÃtau yenaivam Ãha satÅndriyÃrthasambandhe puru«asya yà buddhir jÃyate tat pratyak«am iti. ka÷ punar ayaæ puru«a÷ yasya buddhijanmanà sambandha÷, ata Ãha -- ##iti. nÃtra tÃtparyamanyaparatvÃt sÆtrasya. paramÃrthatas tu puru«o 'trÃtmÃbhipreta÷ ya ÃtmavÃde prasÃdhayi«yate. na ÓarÅraæ, tasya bhautikatvenÃcetanatvÃd iti || 52 || nanv evam api yannityam ÃtmÃnaæ mÅmÃæsakà manyante, tan na sidhyet. j¤Ãnajanmani vikÃrÃpattyà carmavadanityatvaprasakte÷. j¤Ãnajanmanà tv avik­tasya pÆrvÃvasthÃyÃm ivÃpramÃt­tvaprasaÇga÷, ata Ãha -- ##ti. evaæ hi manyante -- na ki¤cid vikÃrmÃtreïa vastu naÓyati, tatpratyabhij¤ÃnÃt. etac cÃtmavÃda eva bhëyakÃreïa vak«yate. ato duruktaæ parai÷ buddhijanmani puæsaÓ ca vik­tir yady anityatà | athÃvik­tir ÃtmÃyaæ pramÃteti na yujyate || iti. atra buddhijanma pratyak«am ity ucyate. tasya ko 'rtha÷. kiæ buddher janmÃtiriktam anatiriktaæ vÃ, yady atiriktaæ tad vÃcyaæ kÅd­Óam iti. na ca svamate janmasvarÆpam abhihitam. yadi vaiÓe«ikoktasvakÃraïasamavÃyo janmÃbhidhÅyate, tasya nityatvenÃk«ÃnadhÅnatvÃt pratyak«aÓabdÃbhidheyatvÃnupapatti÷. anatiriktatve tu punaruktataiva do«a÷, ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- nÃyaæ buddhijanmeti «a«ÂhÅsamÃsa÷. kin tu buddhiÓ cÃsau janma ceti karmadhÃraya÷. janmaÓabdaÓ ca kartari maninpratyayÃnta÷. tena jÃyamÃnà buddhi÷{1,229}pramÃïam ity uktaæ bhavati. na punarvaiÓe«ikÃdivannityam atyantabhinnaæ samavÃyam Ãcak«mahe. kÃraïadaÓÃviÓe«a eva kÃryajanmety ucyate. nÃsÃv atyantaæ kÃryakÃraïÃbhyÃæ vyatiricyate. ata÷ kim anyado«odbhÃvaneneti || 53 || jÃyamÃnaviÓe«aïopÃdÃne prayojanam Ãha -- ## iti. kÃrakÃntarÃïi janitvà kiyanta¤cit kÃlaæ sthitvà svakÃrye«u vartamÃnÃni d­«ÂÃni. tad buddhÃv api pramÃïe mà bhÆd iti janmavivak«Ã sÆtrakÃreïa k­teti. kiæ puna÷ kÃrakÃntarasÃdharmye du«yati, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na ki¤cid du«yati. kin tu nendriyÃdivad jÃtà satÅ buddhi÷ k«aïamÃtram apy Ãste. ata÷ kathaæ tadvad eva sthitvà pravartata iti. na kevalaæ jÃtà nÃste, kin tu jÃyamÃnÃpi nodÃste. sà hy utpadyamÃnaiva svÃrthaæ prakÃÓayanty evotpadyata iti na k«aïÃntaraæ pratÅk«ate. na hy arthaprakÃÓanÃd anyad buddhe rÆpam upalabhyata ity Ãha -- ##iti. kÃrakÃntaravaidharmyapratipÃdanenÃtra nityabuddhivÃdino nirÃkartuæ buddher anaticiravinÃÓitvam uktam. tatra cÃyaæ hetu÷. yadÅyam utpattimatÅ tasyà vinÃÓenÃvaÓyaæ bhavitavyam. na cÃhaituko vinÃÓa÷ sambhavati, utpattimattvÃd eva. na ca prahÃrÃdirasyà vinÃÓahetu÷, amÆrtatvÃt. ato j¤ÃnÃntareïa và nÃÓyate, tajjanmanà và saæskÃreïa. tac cobhayam api sahasaiva ni«pannam. asti hÅndriyÃdikà sÃmagryapratibandhÃ. sà kim aparaæ vij¤Ãnaæ na janayati. sm­tihetur api saæskÃro 'nayaiva jÃtamÃtrayà janita iti karmavat kÃryavirodhitvÃd api tÃdÃtviko vinÃÓo buddher iti yuktam. na ca saiveti buddhe÷ pratyabhij¤Ãnam asti. na ca bhedÃnadhyavasÃyamÃtrÃd ekatvasiddhi÷. api cÃrthÃntaradarÓane sphuÂa evÃÓutaravinÃÓo buddhe÷, eva¤ ca vyavasthitaikadarÓane 'pi tadvad eva tadanumÃnam. api ca tatrÃpi vyavahite j¤Ãnaæ nivartate, taccirÃvasthÃyitve 'nupapannam. evaæ hi vyavahite kumbhe pratyak«aj¤Ãnam anuvarteta. na caivam. sm­tis tu parastÃd d­Óyate. sà pratyak«aj¤ÃnavyÃptatve{1,230} na syÃt.[651]parok«Ãparok«ayor ekagocarayor ekadà virodhÃt. syÃd etad avyaktagrahaïam anavasthÃyitvÃd[652]vidyutsampÃte rÆpÃvyaktagrahaïavad iti. na. prati«eddhavyÃbhyanuj¤ÃnÃt. yadi manyate buddher[653]anaticirÃnuv­ttau prakÃÓasya gatvaratvÃd vidyutsampÃta iva na vyaktaæ bhÃvÃ÷ prakÃÓeran, ato nÃÓutaravinÃÓinÅ buddhir iti. tan na. prati«eddhavyÃbhyanuj¤ÃnÃt. evaæ hi vidyutprakÃÓajanite 'vyaktabodha utpannamÃtrÃpavargitÃæ buddher bruvÃïo ni«edhyam evÃÓutaravinÃÓam abhyanujÃnÃti.[654]api ca viÓe«Ãgrahaïe sÃmÃnyamÃtragrahaïam avyaktagrahaïam. na tu svagocare ki¤cid avyaktaæ nÃmÃsti, vi«ayÃbhirÆpatvÃd grahaïÃnÃm. viÓe«Ãgrahaïaæ ca tadgrahaïanimittÃbhÃvÃd eva, na tu buddher anavasthÃnÃt. vidyutprakÃÓe[655]'pi yÃvadÃÓutaravinÃÓinyà dhiyà vi«ayÅk­taæ tad vyaktam eva. viÓe«Ãs tu tatra grahaïahetvabhÃvÃd ag­hÅtà eva, na punaravyaktaparicchinnÃ÷. na hi g­hÅtam avyaktaæ nÃma sambhavatÅti nÃnavasthÃyitve 'pi dhiyÃm avyaktagrahaïÃpatti÷. nityabuddhivÃdinaÓ cÃyam abhiprÃya÷ ÓabdÃdhikaraïe bhëyakÃreïa vak«yata iti || 55 || __________NOTES__________ [651] bhavet (GA) [652] tve [653] ddher aci ___________________________ [654] ti. vi [655] Óe yà (KA) ___________________________ nanu pramÃïaæ nÃma kÃrakaviÓe«a÷. na cÃkurvat kriyÃæ kÃrakaæ bhavati. yadi tu buddhir janitvà na vyÃpriyate, katham asau kÃrakaæ pramÃïam iti ca sÃmÃnyaviÓe«aÓabdÃbhyÃm abhidhÃsyate, ata Ãha -- ##ti. satyaæ, na vyÃpÃrasambandham antareïa kÃrakatvaæ bhavati. janmaiva tu buddher vyÃpÃra÷, vyÃpÃrÃntarÃsambhavÃt. tad eva ca vivak«ÃvaÓÃt pramety upacaryate. janmanà hi tasyÃ÷ pramÃïatvaæ bhavati. atas tayaiva kriyayà kÃrakaæ pramÃïam iti ca sÃmÃnyaviÓe«aÓabdÃbhyÃm abhidhÃnasiddhi÷. caÓabdÃt pramÃïaæ cety artha÷ || 56 || ayaæ ca janmÃvyatirekapak«o yà buddhir jÃyate iti vadatà bhëyakÃreïaiva varïita ity Ãha -- ##[656]#< ce>#ti. aparam api jÃyamÃnÃvasthÃviÓe«aïopÃdÃnasya{1,231}prayojanam Ãha -- ##ti. buddhi÷ pramÃïam ity etÃvaty ukte bhÆtà bhavi«yantÅ và pramÃïam ity api kecit sambhÃvayeyu÷, yathà sadviÓe«aïopÃdÃne varïitam. atas tadÃÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthaæ jÃyamÃnaviÓe«aïopÃdÃnam. bhÆtabhavi«yattvÃdi(?tyapÃdÃne/tyÃpÃdane) pa¤camÅti[657]|| 57 || __________NOTES__________ [656] nmeti (GA) [657] mÅ. a (KA) ___________________________ astu và vaiÓe«ikasiddhÃntasiddha÷ svakÃraïe kÃryasamavÃyo vyatirikta eva janma, tathÃpi na ki¤cid du«yatÅty Ãha -- ##iti. sa khalu nityo 'pÅndriyÃdhÅnÃbhivyaktir iti pratyak«am apek«yata iti || 58 || atra bhëyakÃreïa buddhir và janma vetyÃdinà pramÃïÃniyamo darÓita÷, tatrÃbhiprÃyam Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃyo bhëyakÃrasya -- ekam idaæ sÆtraæ nobhayam utsahate kartuæ yat pramÃïaæ ca niyacchati, animittatÃæ ca vidadhÃtÅti. bhidyeta hi tathà vÃkyam. tad atrÃnimittatÃmÃtram eva vidyamÃnopalambhanÃt pratipÃdyam. pramÃïaæ tu vivak«ÃvaÓena buddhyÃdÅnÃm anyatamaæ bhavi«yati. karaïaæ hi pramÃïaæ, sÃdhakatamaæ ca karaïaæ, vivak«ÃdhÅnaÓ ca sÃdhakatamabhÃva÷. ato yad eva tu bÃhyÃpek«ayà phalaæ pratyÃsannam iti vivak«yate tad eva pramÃïaæ bhavi«yati. tata÷ paraæ cÃbhyarhitatvavivak«ayà phalam iti || 59 || yathe«ÂakalpanÃm eva darÓayati -- ##ti. asatÅndriye j¤ÃnodayÃbhÃvÃt tad eva pramÃïam. sad api cendriyam asaÇgatam arthena na j¤Ãnaæ janayatÅti tadarthasaÇgati÷ pramÃïam. sambaddham api cendriyam arthena manasÃnadhi«Âhitaæ na pramÃïam iti tanmanassaæyoga÷ pramÃïam. sarvasminn api ca satyasatyÃtmamanassaæyoge j¤ÃnÃnudayÃt sa ca pramÃïam. athavà sarve«Ãm ekatarÃpÃye 'pi na j¤Ãnaæ{1,232}jÃyata iti sarva eva saæyoga÷ pramÃïam. Ãtmanà và manaso yoga iti yojanÅyam iti || 60 || e«u pramÃïe«u phalaæ darÓayati -- ##ti. indriyÃdiprÃmÃïyapak«e j¤Ãnaæ phalam ity artha÷. nanu yadÅndriyÃdi pramÃïaæ, tena tarhi sadà j¤Ãnaæ janayitavyam eva. na ca tad asti, asti khalu pihitacak«u«o 'pi cak«u÷. na ca tad j¤Ãpayati. saæyuktaæ j¤ÃpayatÅti ced, na. vyabhicÃrÃt. saæyujyate khalv asya nÃnÃrthair nÃyanaæ teja÷. ki¤cid eva tu jÃpayati. ato vyabhicÃrÃd akÃraïam indriyÃdi j¤ÃnajanmanÅti, ata Ãha -- ##ti. uktam idam asmÃbhir vyÃpÃravacana÷ prayogaÓabda iti. phalÃnumeyaÓ cÃsau vyÃpÃra÷. ato yatraiva phalam upalabhyate tatraiva vyÃpÃravattvÃt te«Ãæ pramÃïatvam iti. asati tu vyÃpÃre na phalam utpadyata iti nÃtiprasaÇga ity Ãha -- ##iti || 61 || nanv astu vyÃpÃravÃciprayogaÓabdapak«e 'tiprasaÇgaparihÃra÷. prÃptivacanatve 'tiprasaÇgo du«parihara÷. asti hi cÃk«u«asya tejaso nÃnÃrthai÷ samprayoga÷. na ca tÃvad j¤Ãpayati, ki¤cid eva tu kadÃcit. api ca kà ceyaæ prÃpti÷. yadi saæyoga÷, sa ca dravyeïaiveti rÆpasaævinna syÃt. atha tenÃpi saæyuktasamavÃyÃd asti sannikar«a ity ucyate, samÃno 'sau rasÃdi«v apÅti te 'pi cak«u«ÃnubhÆyerann iti sarvÃtmakÃrthagrahaïam itÅndriyasaæyogapramÃïapak«e parair uktaæ yat tat pariharati -- ##ti || 62 || ka÷ puna÷ sarvÃtmanà sambandho nÃstÅti vadato 'bhiprÃya÷ -- yadi guïai÷ saæyogo na rasÃdibhi÷ sambhavatÅti, sa tarhi rÆpeïÃpi guïatvÃviÓe«Ãn na syÃd eva. saæyuktasamavÃyas tv aviÓi«Âa÷ sarve«Ãm ity uktam eva, ata Ãha -{1,233} ##ti. ayam abhiprÃya÷ - bhaved ayaæ do«a÷ yadi prÃptimÃtram evendriyÃrthayo÷ sambandha÷ pramÃïam ÃÓrÅyata iti. sa tu yogyatÃsahÃya÷. yogyatà ca kÃryadarÓanonneyÃ. ato yad eva yadindriyasaæyogÃnantaram anubhÆyate tatraiva tatsamprayogasya yogyatvaæ, netaratra, pramÃïÃbhÃvÃt. ata eva jigh­k«itasÆk«marÆpÃdigrahaïaprasaÇgo 'pi parihartavya iti kim iti nÃbhyupeyate, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yo hi j¤Ãnaæ pramÃïam i«Âvà satsamprayogaæ pramÃïakÃraïam Ãti«Âhate na tu pramÃïaæ, tenÃpi prÃpter aviÓe«Ãt tvacà rÆpÃvadhÃraïaæ mà bhÆd iti na prÃptimÃtraæ sambandho 'bhyupagantavya iti || 63 || atha tu pramÃïani«pattau yogyatÃsahità prÃptir i«yate, Óakyaæ tat phalani«pattÃv api vaktum iti do«aprasaÇgaparihÃratulyatvÃn naika÷ paryanuyojyo bhavatÅty Ãha -- ##ti. niyatà hi kÃcid eva svavi«ayeïa rÆpÃdinà cak«urÃdÅnÃæ saÇgatir iti. yogyatvÃd iti. tatraiva kÃryadarÓanayogyatvÃd ity artha÷ || 64 || evaæ tÃvadindriyÃrthasambandhapramÃïapak«e 'tiprasaÇgaparihÃro 'bhihita÷. idÃnÅæ dvyÃÓrayo yoga÷ katham ak«eïaiva vyapadiÓyata iti codyaæ pariharati -- ##ti. asyÃrtha÷ -- nedam ad­«ÂapÆrvaæ yadanekair api sambaddham ekenaiva vyapadiÓyata iti. bhavati hi ¬ittha¬avitthayor mÃtur ¬itthamÃteti vyapadeÓa iti. Ãha -- astv anyatarÃÓrayo vyapadeÓa÷. iha tu niyamenaivÃk«eïa vyapadeÓo d­Óyate nÃrthena. mÃtus tu ¬avitthenÃpi kadÃcid vyapadeÓo bhavaty ata Ãha -- ##ti. asÃdhÃraïena hi vyapadeÓo bhavati. j¤ÃnasyÃsÃdhÃraïam ak«aæ, tadartham evÃk«ÃïÃæ nirmÃïÃt. arthas tu kÃryÃntarasÃdhÃraïa÷ nÃsau vyapadeÓahetur iti || 65 || {1,234} atra cendriyÃrthasambandhapramÃïapak«e vi«ayabhedo 'pi pramÃïaphalayor nÃsty eva, sambandhasyÃrthÃÓrayatvÃd j¤ÃnasyÃpi tadvi«ayatvÃd iti. ÃtmamanassambandhapramÃïapak«e tarhi vi«ayabhedo bhavet. sa hy ÃtmamanaÃÓraya÷ j¤Ãnaæ cÃrthavi«ayam iti ÓaÇkate tÃvat -- ##iti[658]##antena. pariharati -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- yady apy Ãtmamanassambandho nÃrthÃÓraya÷, tathÃpy arthe vyÃpriyate. j¤Ãnam api tadvi«ayam evotpadyata iti vyÃpÃrata÷ samÃnavi«ayatvam iti || 66 || __________NOTES__________ [658] ti pa (GA) ___________________________ atha punarÃÓrayo vi«ayo 'bhipreta÷, tadubhayor apy ÃtmasthatvÃt sutarÃæ samÃnavi«ayatvam ity Ãha -- ##ti || 67 || ayam evÃtmamanassaæyogo j¤Ãnotpatte÷ pratyÃsannatayà kÃrakÃntarebhyo viÓi«Âa ity ayam eva pramÃïam ity Ãha -- ##iti || 68 || sarvasaæyogapramÃïapak«e 'pi pÆrvoktasamastado«aparihÃro 'nusandhÃtavya ity Ãha -- ##iti. indriyaprÃmÃïyapak«e 'pi tasyÃrthaprÃptyà j¤Ãnasya ca tadvi«ayatvena sphuÂaæ vi«ayasÃmyam ity Ãha -- ##iti || 69 || evaæ tÃvadindriyÃdiprÃmÃïyapak«e pramÃïaphalayor vi«ayasÃmyam uktam. idÃnÅæ j¤ÃnaprÃmÃïyapak«e 'py evam eva darÓayitavyam ity Ãha -- ##ti.{1,235}sarvasavikalpakaj¤ÃnÃni viÓe«aïaj¤ÃnapÆrvakÃïi, yathà daï¬y ayaæ gaur ayaæ Óuklo 'yaæ gacchaty ayaæ ¬ittho 'yam iti. tad iha viÓe«aïaj¤Ãnaæ pramÃïaæ viÓe«yaj¤Ãnaæ ca phalam. viÓe«yaj¤ÃnasiddhyarthatvÃc ca viÓe«aïaj¤Ãnasya. tatrÃpi vyÃpÃrata÷ samÃnavi«ayatvam iti || 70 || yadà tu viÓe«aïam eva boddhavyaæ pramitsitaæ bhavati, tadà tarhi ka÷ pramÃïaphalayor viveka÷, kathaæ và samÃnavi«ayatvam ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- tatrÃpi vij¤Ãnadvayam upalabhyate. ÃlocanÃj¤Ãnaæ hi tatra viÓe«aïe niÓcayaæ prasÆte. tÃdarthyÃc ca samÃnavi«ayatvam iti viveka iti || 71 || ÃlocanÃj¤ÃnamÃtraparyavasÃne tarhi ko viveka÷, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- ÃlocanÃj¤Ãne 'pi hi tad idam iti pratyabhij¤ÃnÃtmakam Åd­Óo 'yam iti và niÓcayÃtmakaæ j¤ÃnÃntaraæ ÓabdayojanÃÓÆnyam asty eva, yathà tiraÓcÃm anye«Ãæ và asm­taÓabdÃnÃæ vÃcakarahitam asÃdhÃraïaæ vastu pratipadyamÃnÃnÃm. ato 'sty eva j¤ÃnadvayapradarÓanÃt pramÃïaphalaviveka÷. yadà punarÃlocite 'rthe niÓcayo na jÃyata eva, tadà pramÃïatvam eva nÃstÅty Ãha -- ##iti. arthÃvadhÃraïaphalatvÃt pramÃïatvasya, tasya ca tadÃnÅm abhÃvÃd iti || 72 || viÓe«yaj¤Ãna idÃnÅæ kà vÃrtÃ. na tÃvadaprÃmÃïyaæ, sarvatra prasaÇgÃt. na cÃsati phale pramÃïatvam api Óakyaæ samarthayitum. atha tad eva pramÃïaæ phalaæ ceti dvirÆpam i«yate, astu tarhi viÓe«aïaj¤ÃnÃdi«v api dvirÆpatvam eva, kiæ bhedopanyÃsena. yuktaæ caitad evam. evaæ hi pramÃïaphalayor atyantapratyÃsattir{1,236}ÃÓrità bhavati. saiva copapattimatÅ. na hy anyatra sÃdhanam anyatra sÃdhyaæ d­«Âam. na hi paraÓau khadiraæ prÃpte palÃÓe chidà bhavati, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yat tÃvad idam atipratyÃsattit­«ïayaikatvaæ pramÃïaphalayo÷, tadanantaram eva nirÃkari«yÃma÷. yat tu viÓe«yaj¤Ãnasya phalÃntaraæ na d­Óyata iti. tan na. asti tatrÃpi taduttarakÃlabhÃvi hÃnÃdi phalam. atha j¤Ãnasya j¤Ãnam eva phalam, evam ihÃpi hÃnÃdidhÅr eva phala[æ] bhavi«yatÅti. athopakÃrÃdism­tivyavahità hÃnÃdibuddhir na phalam iti kiæ manyase, astu tarhÅyam evopakÃrÃdism­ti÷ phalam ity Ãha -- ##ti || 73 || yas tu vi«ayaikatvam icchatà pramÃïaphalayor ekatvam ÃÓritaæ, tadalaukikam ayuktaæ cety Ãha -- ##ti || 74 || yac cedam uktaæ paraÓau khadirÃÓrite palÃÓe na chidà d­Óyate iti. idaæ và kiæ d­Óyate yat paraÓucchedanayor ekatvam iti. ato yatra sÃdhanaæ vyÃpriyeta tatra phalaæ ni«padyate. tac ca pÆrvaæ pratipÃditam eva, na tu sÃdhanam eva phalam ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 75 || yadi tÆcyate -- sÃdhyasÃdhanayor vi«ayabhedo[659]na d­«Âa÷ ekatvaæ ca, tadanyatarasmin nÃÓrayitavye 'smabhyaæ vi«ayÃbhedo rocata iti. tan na. Óakyam idam itareïÃpi vaktum iti sÃpahÃsam Ãha -- ##iti || 76 || __________NOTES__________ [659] do d­ (GA) ___________________________ {1,237} yadi tÆcyate -- phalabhÆtasyaiva j¤Ãnasya karaïatvam aupacÃrikaæ katha¤cit kalpyate, na tu pÃramÃrthikam. pÃramÃrthikaæ hi dvirÆpatvam ekasya na sambhavati. tadaupacÃrikaæ karaïatvam ÃÓritya tadubhayam upapÃdayi«yÃma iti. evaæ tarhi bhinnayor eva pramÃïaphalayo÷ katha¤cid vi«ayaikatvaæ kim iti na kalpyate, tathà saty ubhayaæ pÃramÃrthikaæ bhavi«yatÅty Ãha -- ##ti. tac ca katha¤cid vi«ayaikatvaæ pÆrvam uktam eva. ## iti. bauddhÃpek«ayà svÃtmani paraÓabda iti || 77 || prak­tam idÃnÅæ pramÃïaphalavivekam upasaæharati -- ##ti. arthaparicchedaphale ÃtmamanassaæyogÃdyÃnantaryavivak«ayà pramÃïam. j¤Ãne ca pramÃïe pÆrvam ÃlocanÃdij¤Ãnaæ pramÃïam. paraæ tu viÓe«aïÃdij¤Ãnaæ phalam iti prakaraïÃrtha÷. sarvaæ cedam evaæ saty anuvÃdatvam ity etat pak«ÃÓrayaïenoktam iti dra«Âavyam iti || 78 || yadi tÆcyate -- nedam aupacÃrikaæ karaïatvam, api tarhi dvirÆpam ekam eva j¤Ãnaæ svasaævittyà vi«ayÃkÃreïa ca. tad atra svasaævitti÷ phalaæ, vi«ayÃkÃra÷ pramÃïam. yathÃhu÷ -- vi«ayÃkÃra evÃsya pramÃïaæ tena mÅyate | svasaævitti÷ phalaæ cÃtra tadrÆpo hy arthaniÓcaya÷ || iti. sa tu vi«ayÃkÃra÷ svayam anÃkÃrasya na svÃbhÃviko j¤Ãnasya kevalam arthenÃdhÅyata iti sautrÃntikamatam upanyasya nirasyati -- ##ti. idaæ nÅlam iti bahirvi«ayÃnubhavasamartham eva j¤Ãnaæ na svarÆpÃnubhavak«amaæ, svÃtmani kriyÃvirodhÃd iti vij¤ÃnavÃde vak«yÃma iti. yac cedam uktaæ vi«ayÃkÃra÷ pramÃïam iti. tan na, pramÃïÃbhÃvÃt. vi«ayÃkÃro{1,238}nÃmÃrthena j¤Ãnam ÃdhÅtyata iti na[660]na÷ pramÃïaæ, tadadhÅnaj¤ÃnavaicitryÃnupapatte÷. yadi tv ayaæ vi«ayÃkÃro vi«ayastha eva, tadà tasmin pramÃïe bhinnÃrthatvam aparihÃryam evety Ãha -- ##iti || 79 || __________NOTES__________ [660] nÃsti na÷ (GA) ___________________________ anyan mataæ - svabhÃvata÷ svacchaæ j¤Ãnam anÃdivÃsanopaplÃvitÃnekanÅlÃdyÃkÃram ÃtmÃnam Ãtmanaiva g­hïÃti. tad asya svÃkÃra÷ pramÃïaæ, vi«ayÃkÃra÷ prameyaæ, svasaævitti÷ phalam iti. yadÃhu÷ -- yadÃbhÃsaæ prameyaæ tat pramÃïaphalate puna÷ | grÃhakÃkÃrasaævittyostrayaæ nÃta÷ p­thak k­tam || iti. tad etad upanyasya dÆ«ayati -- ##ti. svasaævittis tÃvanni«edhyata ity uktam. yaÓ cÃyaæ svÃkÃra÷ pramÃïatayà kalpita÷ so 'pi svasaævitter anyo nÃvagamyate. saævidrÆpataiva j¤Ãnasya svÃkÃra÷. tac ca phalam eva kim anyat pramÃïaæ bhavi«yatÅti. vi«ayÃkÃras tu bahir eva[661]bÃdhitÃkÃrasaævitsaævihito nÃntarv­ttim anubhavitum arhatÅti naivam api samÃnavi«ayatvam upapÃdayituæ Óakyam iti bhÃva÷ || 80 || __________NOTES__________ [661] và (KA) ___________________________ astu và svasaævitter anya÷ svÃkÃra÷. sa tu paricchinno và pramÃïam aparicchinno vÃ. na tÃvadaparicchinna÷. aparicchinnasya sattvÃyogÃt. paricchedaÓ ca na tenaiva tasyety aparÃparÃkÃrakalpanÃyÃm ÃkÃrÃnantyaprasaÇga ity Ãha -- ##ti. asa¤cetitasya svÃkÃrasya na sattà sidhyatÅty Ãha -- ##ti. idaæ cÃnÃgatÃvek«aïena pÆrvam asmÃbhir uktam eva. yaÓ cÃyaæ vi«ayÃkÃro j¤ÃnÃd abhinno grÃhya iti kalpita÷, tasyÃpi svÃtmani{1,239}v­ttivirodhena j¤Ãnena grahÅtum aÓakyatvÃd anyasya ca grÃhakasyÃnupalambhanÃd abhÃva÷ syÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. tad evaæ parapak«e tritayam eva mÃnameyaphalÃtmakaæ lupyata iti darÓitam iti || 82 || nanu bhavatpak«e 'pi sukhÃdipratyak«e«u svasaævittir eva phalam abhyupagantavyam, j¤ÃnÃtiriktÃnÃæ sukhÃdÅnÃm asambhavÃt. tÃny api j¤ÃnasamÃnahetukÃni. j¤Ãnaæ hi samanantarapratyayÃd vÃsanÃsahÃyÃd bhavati. sukhÃdy api rÆpÃdij¤Ãnebhyo vÃsanÃsahÃyebhya÷ parini«padyate. atas tad api j¤Ãnam eva, kÃraïÃbhede kÃryabhedÃyogÃt. yathÃhu÷ -- tadatadrÆpiïo bhÃvÃs tadatadrÆpahetujÃ÷ | tatsukhÃdi[662]kim aj¤Ãnaæ vij¤ÃnÃbhinnahetujam || __________NOTES__________ [662] ka (GA) ___________________________ iti. evaæ j¤ÃnÃnÃæ satÃæ grÃhyÃntarÃbhÃvÃt saævedanatvam eva, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na sukhÃdisaævedanÃny api vij¤ÃnÃntaravidhÃm ativartante. tÃny apy anta÷karaïena manasendriyeïa saæyuktÃny ÃtmaguïÃntarbhÆtÃny evÃtmanà pratipadyante. ato mÃt­meyamÃnamitayas tatrÃpi bhidyante. yat tu j¤ÃnakÃraïatvena j¤Ãnatvam uktaæ, tatra kiæ samavÃyikÃraïaæ sukhasya j¤ÃnamÃhosvinnimittam. na tÃvat pÆrva÷ kalpa÷, te«Ãæ j¤ÃnavadÃtmasamavÃyitvÃt. nimittatvaæ tu sarvÃrthakriyÃsvaviÓi«Âaæ j¤Ãnasyeti tÃsÃm api j¤ÃnatvÃpÃta÷. tasmÃn na ki¤cit svasaævedanam iti. yad uktaæ parai÷ -- sarvacittacaittÃnÃm Ãtmasaævedanaæ pratyak«am iti, tat pratyuktaæ bhavatÅti || 83 || nanu samasto 'yaæ pramÃïaphalaprapa¤co lak«aïÃbhyupagamena bhavatà darÓita÷. tad iha vi«ayaviÓe«o 'pi darÓayitum ucita÷. yathÃnyai÷ kalpanÃpo¬ham abhrÃntaæ pratyak«am iti pratyak«alak«aïam uktvà tasya svalak«aïavi«ayatvaæ darÓitam ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- sa nÃma vi«ayaæ darÓayatu[663]yasya ki¤cid{1,240}vyÃvartyam asti, yathà bauddhasyaiva sÃmÃnyam. asmÃkaæ tu sambaddhavartamÃnavi«ayaæ pratyak«aæ, na sÃmÃnyaviÓe«ayor anyatarad api vyÃvartyam iti kiæ vi«ayanirdeÓeneti || 84 || __________NOTES__________ [663] ti (KA) ___________________________ nanv atra bhëyakÃreïa pratyak«am animittam, evaælak«aïakaæ hi tat ity uktam. ato yad evaælak«aïalak«itaæ tannÃmÃnimittaæ bhavatu. bauddhÃdilak«itaæ tu kiæ nimittaæ na bhavatÅty ÃÓaÇkyÃha -- ##iti. evaæ hi manyate -- bauddhÃdilak«aïalak«itam api yadi laukikaæ pratyak«aæ, tarhi niyataæ vidyamÃnopalambhanam. no cet pratyak«am eva na bhavatÅti siddhà sarvasyÃnimittateti || 85 || ye ca nirvikalpakapratyak«avÃdino bauddhÃ÷ te«Ãæ sutarÃæ dharme pratyak«asyÃnimittatety Ãha -- ##ti. atra kÃraïam Ãha -- sÃdhyasÃdhaneti. svargayÃgÃdisÃdhyasÃdhanasambandha eva dharma÷, nÃsÃv avikalpya grahÅtuæ Óakyata iti || 86 || atra bhëyakÃreïa pratyak«asyÃnimittatÃæ pratipÃdya tatpÆrvakatvÃc cÃnumÃnÃdÅnÃm apy animittatvam uktam. tac ca tatpÆrvakatvÃsambhavenÃk«ipati -- ##iti. kim iti na bhavatÅty ata Ãha -- ##ti. evaæ hi manyate -- indriyÃrthasÃmarthyamÃtrajanmà hi dhÅ÷ pratyak«am. sà ca sm­tyÃk«iptanÃm ajÃtiguïadravyakarmavikalparahitÃ. na hÅndriyÃïi smartuæ Óaknuvanti. nÃpy artha÷. yathÃhu÷ -- na hÅndriyamiyato vyÃpÃrÃn kartuæ samarthaæ,{1,241}sannihitavi«ayabalenotpatter iti. ato naivaævidhapratyak«apÆrvakatvam anumÃnÃdÅnÃm upapadyata iti || 87 || nanu nirvikalpakapratyak«apÆrvakÃïi kim ity anumÃnÃdÅni na bhavanti, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- liÇgÃdivikalpapÆrvakÃïy anumÃnÃdÅni. na te«Ãæ nirvikalpakÃd evÃtmalÃbha÷ sambhavati. na ca vikalpasambhinnÃnÃæ j¤ÃnÃnÃæ pratyak«atvam upapadyate. ÃntarÃlikaviÓe«aïaviÓe«yÃrthasmaraïenendriyÃrthavyÃpÃrakhyavadhÃnÃt. na ca nirvikalpakodaye vyÃp­taæ sadarthendriyaæ puna÷ savikalpakotpattÃv api vyÃpriyata iti pramÃïam asti, viÓe«aïÃdismaraïasamanantaram sambhavat savikalpakaæ tadbhÃvabhÃvÃt tatkÃraïakam eva bhavet. api ca yadi tadindriyaæ puna÷ savikalpakotpattÃv api kÃraïaæ, tat prÃg apy ÃsÅd iti kiæ na sahasaivaæ savikalpakapratyayÃn api janayet. ato nendriyÃrthasÃmarthyajanmÃna÷ savikalpakapratyayà iti na pratyak«am. indriyavyÃpÃrÃsattimÃtreïa tu pratyak«atve nimÅlitanayanasyÃpi vikalpa÷ pratyak«o bhavet. yac ca nÃmÃvikalpakaæ pratyak«aæ na talliÇgÃdivikalpakam iti na katha¤cit pratyak«apÆrvakatvam anumÃnÃdÅnÃm. upamÃne 'pi vanasthasya[664]gavayadarÓina÷[665]sm­te nagarasthe gavi yat sÃd­Óyagrahaïaæ,[666]tad api nÃvikalpya bhavatÅti sambandha iti || 88 || __________NOTES__________ [664] sthaga [665] yasad­Óasm­ (GA) [666] Óyaæ ta (KA) ___________________________ arthÃpattir apy atÅndriye«u vi«aye«v eva Óaktà ÓrotrÃdi«u na paraæ pratyak«eïa anyenÃpi pramÃïenÃdr«ÂapÆrve«u pravartate. sà kathaæ pratyak«apÆrvikà bhavi«yatÅty Ãha -- ##iti. kvacit pÆrvad­«Âe 'pi sanniveÓaviÓe«aviÓi«Âe pravartate, yathà g­hÃbhÃvad­Óa÷ puru«asya devadattasya bahirbhÃvÃvagama iti prÃya iy uktam. nanu bhavatv atÅndriyavi«ayà arthÃpatti÷. yat tu anupapadyamÃnam upalabhya pravartate tat pratyak«apÆrvakaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- pravartate{1,242}ceti. yo 'pi dÃhÃdi÷ ÓaktyÃdyarthÃpatter nimittaæ so 'pi yÃvat katham idaæ kadÃcit kÃryam akasmÃj jÃtam iti na vikalpyate, na tÃvadarthÃpatter nimittaæ bhavatÅti || 89 || api ca yatra deÓÃntaraprÃptyà sÆryasya gatim anumÃya gatisÃdhanaæ liÇgy anumÅyate, tatra kathaæ pratyak«apÆrvakatvam ity Ãha -- ##ti. liÇgaæ sÆryagatyÃdÅti sambandha÷. liÇgi tu gatisÃdhanam atra darÓayitavyam iti || 90 || pratyak«apÆrvakatve ca g­hÅtagrÃhitvÃd anumÃnÃdÅnÃm aprÃmÃïyaæ prasajyata ity Ãha -- ##ti. nanv anyadà pratyak«aæ pramÃïaæ bhavati, anyadà cÃnumÃnÃdÅni pramÃïaæ bhavi«yantÅty ata Ãha -- ##ti. yady anumÃnÃdiprav­ttikÃle na pratyak«aæ pravartate, tadà so 'rtho 'k«asya na gocaro bhavatÅti kathaæ pratyak«apÆrvakatvam. pratyak«ÃvagativelÃyÃæ tu g­hÅtagrÃhitvenÃpramÃïam ity uktam eveti || 91 || athocyeta -- na brÆma÷ prameyam evÃnumÃnÃdÅnÃæ pratyak«eïa g­hyata iti pratyak«apÆrvakatvam. api tu liÇgÃder anyatarasyÃdau pratyak«eïa j¤ÃnÃt, tad idam ÃÓaÇkate -- ##iti. sarvasya hi jÃtamÃtrasya prathamaæ ki¤cit pratyak«aæ, tato 'numÃnÃdÅti sad­Óaæ tatpÆrvakatvam iti. etad api dÆ«ayati -- ##ti. atra hi bhavi«yaæÓ cai«o 'rtho na j¤ÃnakÃle 'stÅti bhavi«yattvaæ dharmarÆpasya pramÃïÃntareïÃj¤Ãne kÃraïam uktam. tan na prÃpnotÅty artha÷ || 92 || kim iti na syÃd ata Ãha -- ##iti. evaæ hi manyate -- pramÃïÃntarÃvedyatÃsiddhyarthaæ hi dharmasya pratyak«atvaæ vinivÃryate, na puna÷ pratyak«amÃtreïa{1,243}nivÃritena kiïcit prayojanam. tÃvatÃpi codanaiveti pratij¤Ãyà asiddhe÷. tad yadi kvacid eva pratyak«eïa g­hÅte 'numÃnÃdÅni pravartanta itÅd­Óaæ tatpÆrvakatvam anumÃnÃdÅnÃæ, tadà pratyak«eïa vartamÃna eva kvacid arthe vij¤Ãte anumÃnenÃvidhyamÃna eva dharmo 'vagamyate. evaæ pramÃïÃntarair api. tataÓ ca bhavi«yattvena pratyak«Ãgrahaïam aki¤citkaram eva syÃt. yadi pratyak«avi«aya eva tÃni pravartanta itÅd­Óaæ tatpÆrvakatvaæ bhavati, tadà pratyak«Ãvi«aye tÃny api na pravartanta iti pramÃïÃntarÃvedyatà sidhyati. codanaiveti ca pratij¤ÃtÃrtha÷. liÇgÃd iti pradarÓanamÃtram. tair anumÃnÃdibhir ity artha÷ || 93 || i«ÂavighÃtakÃ(?rÅ/ri) ced­Óaæ tatpÆrvakatvam ity Ãha -- ##ti || 94 || evaæ dÆ«itam anye«Ãæ matena samarthayate -- ##iti. kiæ nÃmedam ata Ãha -- ##ti. evaæ hi manyate -- nÃtra tatpÆrvakatvaæ pramÃïÃntarÃïÃm animittatve hetur ucyate, kin tu pratyak«Ãnimittatve pratipÃdite yat tÃvat tatpÆrvakatayà prÃmÃïyasambhÃvanam anumÃnÃdÅnÃæ, tat tÃvan nÃstÅty etad anena bhëyeïoktam iti || 95 || atra cÃnumÃnÃdyanimittatve hetvanabhidhÃnÃd aparitu«yan samÃdhÃnÃntaram Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- pratyak«ad­«ÂagocarÃïy evÃnumÃnÃdÅni. tathà hi -- nÃg­hÅte 'gnau dhÆmasya tadvyÃptir avadhÃrayituæ Óakyata iti dhÆmad­ÓÃpi nÃgnir anumÅyata eva. yÃvannagare gaur na pratyak«eïÃvasÅyate, tÃvad vane gavayaæ paÓyatÃpi nopamÃtuæ Óakyate. tad yadi dharmo 'pi pratyak«eïÃvasÅyate, kadÃcit tatas tadvyÃptaliÇgadarÓanÃd anumÅyeta vÃ, upamÅyeta vÃ. na{1,244}tv asau kadÃcid pratyak«a ity upapÃditam. ayaæ cÃrtho liÇgaÓabdaæ prayu¤jÃnena vÃrttikakÃreïa darÓita÷. na hy asati vyÃptidarÓane dhÆmo 'gner liÇgaæ bhavati. na ca vyÃptidarÓanam asaty agnij¤Ãne. evamupamÃne 'pi darÓayitavyam. ÃdiÓabdena sad­Óam upÃdatta iti || 96 || yac cÃnumitÃnumÃnaæ na pratyak«apÆrvakam ity uktaæ tad apy ayuktam. tatrÃpi hi yÃvad gatitatsÃdhanayo÷ pratyak«eïa sambandho nÃvagamyate, liÇgÅyagatisÃdhanaæ liÇgaæ ca samprati d­ÓyamÃnà deÓÃntaraprÃptir Ãdityasya na tÃvadanumÃnaæ pravartata ity Ãha -- ##ti || 97 || anumÃne sarvatra dharmÅ dharmaviÓi«Âa÷ prameyo bhavati, na vastusattÃmÃtram. dharmÃnumÃne tu dharmo 'stÅti sattÃmÃtram anumeyam Ãpadyate. na ca tad yuktam ity Ãha -- ##ti. yadi tv ihÃpi dharmaviÓi«Âa÷ kaÓcid dharmy eko 'numÅyeta, taddharmaviÓe«aïÃsiddher ayuktam ity ÃÓaÇkayà sahÃha -- ##ti || 98 || evam upapÃditam ananumeyatvaæ prayogeïa darÓayati -- ##iti || 99 || anupameyatve 'pi dharmasya prayogam Ãha -- ##ti. yasya hi sÃd­Óyam asti tat sad­Óam. avayavasÃmÃnyÃnuv­ttiÓ ca pratiyogini sÃd­Óyam. na cÃsÃdhÃraïasya sÃmÃnyÃnuv­tti÷ sambhavati. tathà hi tasyÃsÃdhÃraïataiva{1,245}na syÃt. tad ayam Åd­Óa(?me/e)ka÷ prayogo bhavati. dharmo nopamÅyate ad­«Âasad­ÓatvÃd asÃdhÃraïavat. tathaiva và nÃnumÅyate nopamÅyate svayam anupalambhÃd gaganakusumavad ity ÆhanÅyam || 100 || Ãha -- astÆpamÃnÃnumÃnayor animittatvam. arthÃpattis tu prÃyaÓo 'tÅndriyÃrthavi«ayà d­«Âeti tayaiva jagadvaicitryadarÓanaprasÆtayà dharmo 'vagaæsyate ity Ãha -- ##iti. jagadvaicitryam eva darÓayati -- ##ti. ÅÓvaradaridrÃdibhedena hi sukhidu÷khyÃdibhedabhinnaæ jagad upalabhyate. tad evaæ jagato vaicitryam asati kÃraïe 'nupapadyamÃnaæ kÃraïam avagamayati, tac ca dharmÃdharmÃv iti. nanu sukhadu÷khayos tÃvad yad anantaraæ darÓanasadbhÃva÷, tad eva kÃraïam. tatrÃpi d­«Âam evÃsÅd iti kim ad­«ÂakalpanayÃ, ata Ãha -- ##ti. saty api ca d­«Âe tan na sambhavati. avyabhicÃri ca kÃraïaæ kÃraïavidÃm i«Âam. ato 'd­«Âakalpanaiva prasakteti bhÃva÷. na kevalaæ sati d­«Âe na bhavati, asaty api bhavaty eva. yad yasminn asati bhavati tad na tatkÃraïakaæ ghaÂa iva ÓaÓavi«ÃïÃkÃraïaka ity Ãha -- ## iti. vyabhicÃram eva prapa¤cayati -- ##iti || 102 || etad eva nirÃkaroti -- ##iti. nirÃk­te svabhÃvavÃde 'd­«Âaæ kalpayituæ Óakyate. na ca svabhÃvavÃdo nirÃkartuæ Óakyate. karmaÓaktivaicitryasiddhyartham avaÓyÃbhyupagamanÅya ity Ãha -- ##iti. avaÓyaæ hi phalavaicitryasiddhyarthaæ karmaïÃæ Óaktibhedo 'ÇgÅkaraïÅya÷. na hi tatra svabhÃvÃd anyo hetur utprek«itum api Óakyata iti || 103 || atha tatra svabhÃvo hetur i«yate, evaæ tarhi[667]so 'pi jagadvaicitryÃrtham evÃstu. kim antarga¬unà karmaÓaktikalpanayÃ. tad etad Ãha -- ##ti || 104 || __________NOTES__________ [667] rhi tad api (KA) ___________________________ athocyeta -- svabhÃvo nÃmÃnapÃyÅ bhavati, yathà ÓÅtau«ïye toyatejasor[668]iti. iha tu dhanavÃnevÃkasmÃd daridra÷. na tat svÃbhÃvikatva upapannam iti kalpanÅyam ad­«Âam iti, yadvinÃÓÃd asya dhanavinÃÓo jÃyata iti. astu tarhy anirdhÃritarÆpà ad­«Âasiddhi÷, kim atinirbandhena yas tv ayaæ vibhÃga÷ idaæ dharmaphalam idam adharmaphalam iti, sa nÃvagantuæ Óakyate. na ca tasminn anavagate kim api kÃraïam astÅti j¤Ãnaæ kvacid upayujyata ity Ãha -- ##iti || 105 || __________NOTES__________ [668] so÷. i (GA) ___________________________ etad eva prapa¤cayati -- ##iti. na kevalaæ dharmÃdharmaphalaviveko na sidhyati. dharmaphalÃnÃm api svargaputrÃdÅnÃæ kÅd­ÓÃt karmabhedata÷ siddhir ity etad api na j¤Ãyata ity Ãha -- ##ti || 106 || na ca vÃcyaæ mà j¤Ãyi karmaphalaviveka÷. asti tÃvat kÃraïasÃmÃnyaj¤Ãnam iti. tÃvatà ca prav­ttyabhÃvÃd ity Ãha -- ##ti. prav­ttyaÇgasya ca j¤Ãnasya hÃnopÃdÃnÃrthibhir mÆlaæ parÅk«yata ity Ãha -- ##ti || 107 || {1,247} upasaæharati -- ##iti. sÆtrakÃreïÃpi viÓe«ajij¤Ãsaiva pratij¤ÃtÃ, upari«ÂÃd viÓe«ÃïÃm eva jij¤ÃsyamÃnatvÃt. sa ca viÓe«o 'nanyapramÃïaka ity uktam ity Ãha -- ##ti || 108 || kÃïÃdÃs tu jagadvaicitryÃt sÃmÃnyata÷ siddher Ãgamena viÓe«ato 'vagamyate. tad ayaæ dvÃbhyÃm eva pramÃïÃbhyÃæ pariniti«ÂhatÅti vadanti, tatrÃha -- ##iti. evaæ hi manyate -- sÃmÃnyÃvagatau tv iha viÓe«o na nirdhÃryate vyabhicÃrÃt. viÓe«as tu sidhyan nÃnÃlŬhasÃmÃnya eva sidhyatÅti kiæ p­thak tatra prasiddhyÃ. tasmÃd akÃraïam arthÃpatti÷ sÃmÃnyasiddhÃv iti || 109 || ye tu vadanti -- neyam arthÃpatti÷, kin tu sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnam idam. kÃryasÃmÃnyasya kÃraïasÃmÃnyena vyÃpte÷. ato jagadvaicitryÃrthÃpattivÃdinÃm ivÃnumÃnam evedam iti. te 'py arthÃpattinirÃsenaiva nirastà ity Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- jagadvaicitryÃrthÃpattir iva sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnaæ pravartata iti yÃnumÃnasyopamà k­tÃ, sÃrthÃpattinirÃkaraïamÃtreïaiva ne«yate nÃnume«yate nopame«yata iti tu ye vadanti, te«Ãm upamÃyÃm abhÃgÅ prati«edha iti. yadi tv anumÃnam api viÓe«ÃvadhÃraïe ÓÃstrÃpek«am ity ucyate, tad eva tarhi sÃmÃnyaviÓe«ayor api nirapek«aæ pramÃïam Ãpadyata ity Ãha -- #<ÓÃstraæ ced >#iti || 110 || evaæ tÃvat pratyak«eïa liÇgÃdyanyatamaæ g­hÅtvÃnumÃnÃdi pravartata iti pratyak«apÆrvakam ity uktam. idÃnÅæ tu yad uktaæ na liÇgÃdipratyak«am avikalpanÃt, pratyak«asya liÇgÃdigrahaïasya ca savikalpakatvÃd iti. tad dÆ«ayitum anubhëate -- ##ti. evam anubhëya dÆ«ayati -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃyam ekÃnta÷ nirvikalpakam eva{1,248}pratyak«am iti. taduttarakÃlaæ hi yadanuparatendriyavyÃpÃreïa vikalpopak­tam artharÆpam anubhÆyate, tad api pratyak«am ity upari«ÂÃt prapa¤cayi«yÃma÷. ata÷ savikalpakapratyak«apÆrvakatvam anumÃnÃdÅnÃm upapannam iti || 111 || atra kaÓcid apiÓabdam asahamÃna÷ pratyavati«Âhate. evaæ hi manyate -- sarva eva savikalpaka÷ pratyaya÷, vÃgrÆpÃnuviddhabodhÃt. na hi sa nÃma loke pratyayo d­Óyate ya÷ ÓabdÃnugamÃd vinà bhavati. vyavahÃrÃrthaæ ca pramÃïam anudhriyate. na ca nirvikalpakena kaÓcid vyavahÃro 'sti, sarvavyavahÃrÃïÃæ viÓe«aniÓcayÃdhÅnatvÃd niÓcayasya ca vikalpam antareïÃbhÃvÃt. yadi tÆcyate asti bÃlÃnÃæ tiraÓcÃæ cÃvikalpa÷ pratyaya÷ vyavahÃraÓ ceti. tan na. te«Ãm api sÆk«mavÃg upapatte÷. tredhà hi vÃcaæ vibhajante vaikharÅ madhyamà sÆk«mà ceti. yathoktaæ - Óabdabrahmaiva te«Ãæ hi pariïÃmi pradhÃnavat | vaikharÅmadhyamÃsÆk«mÃvÃgavasthÃvibhÃgata÷ || iti. kiæ punar bÃlÃnÃæ sÆk«maÓabdasadbhÃve pramÃïaæ, pratyayatvam eva. pratyayà hi te katham aÓabdà bhavi«yanti asmadÃdipratyayavad eva. katham avyutpannà bÃlÃ÷ ÓabdenÃrthaæ yojayantÅti ced, na. prÃgbhavÅyaÓabdavÃsanÃvaÓÃd upapatte÷. asti hi te«Ãæ bhavÃntarÅyaÓabdavÃsanÃ. sÃd­«ÂavaÓÃd abhivyaktà satÅ Óabdasmaraïam upakalpayati. tata÷ sÆk«maÓabdasambhinnam arthaæ bÃlà api pratipadyante ity ato 'yukto vikalpasyÃpÅty apiÓabda ity ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- ayam apy anekÃnta÷ ya÷ savikalpaka eva pratyak«a iti. ÃlocanÃj¤Ãnam api savikalpakÃt p­thagbhÆtam asti. pratÅmo hi vayam unmi«itacak«u«a÷ sahasà saæmugdhaæ dvyÃkÃraæ paramÃrthaæ vastu, yat sÃmÃnyaæ viÓe«a iti ca paÓcÃt parÅk«akà vibhajante. yadi tu nÃdÃv udÅyate nirvikalpakaæ vij¤Ãnam ity ucyate, tata÷ savikalpakam api katham ÃtmÃnaæ labhate. tad dhi saÇketakÃlabhÃviÓabdÃdismaraïapÆrvakam. na cÃkasmÃd eva tatsmaraïam Ãvirasti, nirvikalpakodbodhitaprÃcÅnabhÃvanÃbÅjajanmÃn{1,249}astu vikalpà iti yuktaæ yadÃtmÃnaæ labhata iti. yad api cÃvyavahÃrÃÇgatvaæ nirvikalpakasyety uktam. tad ayuktam. na hi vyavahÃrÃrtham eva pramÃïam ÃÓrÅyate. upek«Ã hi pramÃïaphalam i«yata eva. api ca santi kecid vyavahÃrÃ÷ ye nirvikalpakamÃtrÃd eva bhavanti, yathÃgninà dahyamÃnasya sahasÃpasaraïam. tad dhi parÃmarÓÃnapek«am eva jha iti jÃyamÃnam upalabhyate. tiryagbÃlÃnÃæ cÃvikalpakenaiva sarvo vyavahÃra÷. na ca te«Ãæ sÆk«maÓabdasadbhÃve pramÃïam asti. pratyayatvasyÃsmadÃdisvasaævedyÃvikalpakapratyayenÃnaikÃntikatvÃt. kathaæ ca te«Ãm ag­hÅtasambandhÃnÃæ ÓabdasambhinnÃrthabodha÷. yad uktaæ prÃgbhavÅyavÃsanÃvaÓÃd upapattir iti, tan na. tasyÃ÷ prÃyeïa maraïenocchedÃt. bhavÃntarÃnubhÆtasmaraïe và parastÃd api sambandhagrahaïÃnarthakyam. yo hi jÃtamÃtra÷ sÆtikÃÓayante ÓayÃna÷ kumÃrako bhavÃntarÅyaæ smarati, sa katham upari«ÂÃn na smari«yati. atha mataæ parastÃd asya saæskÃro naÓyatÅti. tan na. yasya hi nidhanena yoniyantrapŬayà ca saæskÃro na vina«Âa÷, tasya katham akasmÃd eva dvitrair eva var«ai÷ saæskÃranÃÓo bhavati. tasmÃd asti bÃlÃnÃm avikalpa÷ pratyaya÷, tanmÆlaÓ ca vyavahÃra iti siddhaæ nirvikalpakam api pratyak«am iti. ÃdiÓabdena ca jÃtamÃtrasya badhirasya tiraÓcÃæ ca j¤Ãnam upÃdatta iti || 112 || nanv arthendriyasÃmarthyamÃtrajaæ j¤Ãnaæ nirvikalpakam. na tatrÃnuv­ttivyÃv­ttÅ pratibhÃsete. na ca te antareïa sÃmanyaviÓe«au prakÃÓete. ata÷ kathaæ tadvi«ayaæ nirvikalpakaæ bhavi«yatÅty ÃÓaÇkyÃha -- ##iti. evaæ hi manyate -- satyam ÃpÃtajaæ nirvikalpakaæ sÃmÃnyaviÓe«au na prakÃÓayati. kim atrÃni«Âam ÃpÃditam iti. nanu yadi sÃmÃnyaviÓe«au na pratÅyete, kiæ nÃma tenÃvagantavyam. na hi tadatiriktaæ vastv astÅty ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- vyaktimÃtragocaraæ nirvikalpakam. asti và viÓe«Ãtiriktà vyakti÷. bìhaæ, yo 'rtha÷ sÃmÃnyasya viÓe«ÃïÃæ cÃÓraya÷ sà vyakti÷. ke punar amÅ viÓe«Ã÷. khaï¬Ãdaya÷, yair itaretaraæ vyaktayo viÓe«yante. sÃmÃnyaæ tu{1,250}svaprakÃÓam eva. idaæ ca nirvikalpakena sÃmÃnyaviÓe«ayor agrahaïaæ sÃmÃnyam idaæ viÓe«o 'yam iti ca vivicyÃgrahaïÃd uktam. tayor api tu svarÆpaæ prakÃÓata eva. tad etad upari«ÂÃd vak«yÃma iti || 113 || advaitavÃdinas tu sanmÃtravi«ayaæ nirvikalpakaæ pratyak«am ity Ãcak«ate, tad etad upanyasyati -- ##iti. evaæ hi manyante -- nirvikalpakaæ pratyak«aæ vastusvarÆpaæ vidadhÃti na vastvantarebhyo vivinakti. idam iti hi tat prakÃÓate na punar nedam iti. na cÃprakÃÓamÃne viveke viÓe«Ã÷ pratibhÃtà bhavanti. api ca gavÃÓvayor itaretaravyavacchedo viÓe«a÷. tad iha kim ekavyavacchedapÆrvako 'parasya vidhi÷, ÃhosvidekavidhipÆrvako 'nyasya vyavaccheda÷, atha yugapadubhayam. na tÃvad vyavacchedapÆrvako vidhi÷ sambhavati, nirÃÓrayavyavacchedÃnupapatte÷. nirj¤ÃtasvarÆpaæ kutaÓcid vyavacchidyate. anavagate tu kiæ kuto vyavacchidyate. ata eva yaugapadyam apy anupapannam. vidhipÆrvakas tu vyavacchedo na k«aïÃntaram adhriyamÃïe j¤Ãne sambhavati. na hi tadekaæ vidhÃya sahasà niruddhaæ k«aïÃntare 'nyaæ vyavacchettum utsahate. api ca itaretarÃbhÃvo viÓe«a÷. sa kathaæ pratyak«avi«ayo bhavi«yati, «a«ÂhapramÃïavi«ayatvÃt. ata÷ sanmÃtragrÃhi pratyak«am. tad ayam artha÷ -- dravyaæ sad ity evamÃdiparyÃyavÃcyaæ mahÃsÃmÃnyam anyai÷ pratyak«asya grÃhyam ucyata iti. evam anena prakÃreïa sÃmÃnyavi«ayatvaæ pratyak«asya tair ÃÓritam ity Ãha -- ##ti || 114 || nanv evam apy apratibhÃsamÃnà viÓe«Ã na santy eveti kathaæ sÃmÃnyam api setsyatÅty ata Ãha -- ##iti. anÃdikÃlÅnavÃsanopaplÃvitavicitravikalpavatÅbhir buddhibhir viÓe«Ã÷ prakÃÓyante. atas tadÃÓraya÷ sÃmÃnyavyavahÃro bhavati. paramÃrthatas tu na tat sÃmÃnyam. ekam eva tu pratyastamitasamastasÃmÃnyaviÓe«Ãdiprapa¤caæ tattvam ÃsthÅyate vedÃntavidbhi÷. tathà ca{1,251}sarvaviÓe«opasaæhÃra uktaæ - sad eva somyedam agra ÃsÅt neha nÃnÃsti ki¤caneti. ke punas te viÓe«Ã÷ ye savikalpakabuddhibhi÷ pratÅyanta iti tatsvarÆpaæ darÓayati -- ##ti. dvidhà khalu viÓe«Ã÷ sÃdhÃraïà asÃdhÃraïÃÓ ceti. sÃdhÃraïà yathà dravyatvÃdaya÷.[669]tarhi p­thivyÃdaya÷ sadantarebhyo guïakarmabhyo viÓi[670]«yanta iti viÓe«Ã ity ucyante. tÃn eva tu bahu«u saæÓrità iti || 115 || __________NOTES__________ [669] ya÷ sa (KA) [670] Óe ___________________________ Ãha -- dravyatvaæ hi navasu p­thivyÃdi«u saæÓritam asÃdhÃraïÃs tu ye pratidravyam anye 'nye ca. ke punas te. yadi khaï¬Ãdaya÷, tan na. te«Ãm api sÃdhÃraïatvÃt. khaï¬amuï¬ÃdÅnÃm api[671]hy anyà anyà vyaktayo bhavanti. evaæ rÆpÃdi«v api darÓayitavyam. ato nÃsÃdhÃraïà nÃma viÓe«Ã÷ kecid avagamyante. ye tu nityadravyav­ttayo 'ntyà viÓe«Ã÷, te vyÃv­ttibuddher eva hetutvÃd viÓe«Ã eveti kaiÓcid uktam. tad ayuktaæ, pramÃïÃbhÃvÃt.[672]tathà hi -- na tÃvad arvÃgd­ÓÃm asmadvidhÃnÃæ te buddhivi«ayÃ÷. yoginas tu tÃn paÓantÅti na na÷ pramÃïaæ kramate. na caivaæ tair ad­«ÂapÆrvai÷ ki¤cid viditasambandhaæ liÇgam asti yata÷ pramÃsyanta iti vaktavyÃ÷ pratidravyavartino viÓe«Ã÷. ta ucyante. satyam ekaikaÓa ÃlocyamÃnà rÆpÃdayo nÃsÃdhÃraïÃ÷ yÃvatà guïajÃtyÃdigaïenaikaikà vyakti÷ vyaktyantarebhyo viÓi«yate so 'sÃdhÃraïa eva. bahusÃdhÃraïye 'pi hi yad eva ki¤cid yasyÃm eva vyaktau nyÆnam adhikaæ và bhavati, tenaivÃsÃdhÃraïavyapadeÓo bhavati. tac caitad Ãk­tyadhikaraïe asÃdhÃraïaviÓe«Ã vyaktir iti vyÃkhyÃnÃvasare vÃrttikakÃro vak«yati.[673]tÃn imÃn vyÃv­ttyanugamÃ[674]tmanÃvasthitÃnubhayavidhÃn api viÓe«Ãnakalpayat. gavy aÓve và pratyak«am utpannaæ na viÓi«yate. vi«ayaviÓe«anibandhano hi j¤ÃnaviÓe«a÷. na ced vi«ayaviÓe«o nirbhÃsate duradhigamo j¤ÃnaviÓe«a÷. ata÷ pratyak«aj¤Ãnaæ sanmÃtragocaram eveti siddham. tad etad Ãha -- ##iti || 116 || __________NOTES__________ [671] ï¬Ã api (GA) [672] t. na (KA) [673] tÅti ta [674] tà (GA) ___________________________ {1,252} etan nirÃkaroti -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- kim unmi«itacak«u«o vicitrÃn bhÃvÃnupalabhamÃnasya buddhir viÓi«yate na vÃ. yadi nety Ãha, kim asyottareïa. atha viÓi«yate, saiva tarhi vilak«aïÃkÃrà buddhir upajÃtà asaæÓayità deÓÃdibhede 'py anupajÃtavyatirekà ekatvam iva nÃnÃtvam api sthÃpayati. kathaæ hy ekabuddhigocarayor nÃnÃtvaikatvayor ekaæ satyam itarac cÃlÅkaæ bhavi«yati. yat tu vidadhÃti vastuna÷ svarÆpaæ pratyak«aæ na ni«edhatÅty uktam. satyam. vidadhad etad bhinnam eva vidadhÃti tathà pratÅte÷. nanv itaraprati«edhÃd vinà bhinnaæ vidhÃtum eva na Óakyate. maivam. na hÅdam itaraprati«edhÃd vastubhinnaæ, kiæ tarhi svarÆpeïaiva. atas tat prakÃÓate. bhinnaæ na prakÃÓata iti durbhaïam. ata evetaretarÃbhÃvasya pratyak«atÃpattir iti yad uktaæ tad api pratyuktam. na hi bhinnaæ grahÅtum itaretarÃbhÃvo grahÅtavya÷. so 'pi tatrÃstu tÃvat. na pratyak«eïÃvasÅyate. paÓcÃt tu pratiyogyÃdismaraïapurassaraæ bhÃvavikalpenÃsÃv adhyavasÅyate. yo 'pi vidhivyavacchedayo÷ kramayaugapadyavikalpa÷, so 'py asadartha eva. na hy atra nirvikalpakodayakÃle vyavacchedÃvagatir asti. kiæ tatkramÃdiparicodanayÃ. svarÆpamÃtraæ tu vastuna÷ prakÃÓate. tac cÃnubhavabalÃd eva vilak«aïam ity uktam. nanu yadi svarÆpabhinnaæ vastu kiæ viÓe«ai÷. na prayojanavaÓÃd vastv ÃÓrÅyate. kiï tu saævidvaÓena. sà cÃviÓi«Âà viÓe«e«v iti viÓe«Ã÷ kathaæ nÃÓrÅyeran. api ca asatsu viÓe«e«u tad bhinnaæ svarÆpam eva na saævartate. yathà asatsu citrÃvayavanÅlÃdi«u citrarÆpam. na caitÃvatà tat tebhyo bhinnaæ bhavati. na ca tadgrahaïam antareïa g­hyate. tadvad viÓe«avaÓaprabhÃvitam eva dravyasya bhinnaæ rÆpaæ tadgrahaïasamakÃlaæ cÃnubhÆyata iti tannirapek«agrahaïaprasaÇgo 'pi na codanÅya÷. sarvaæ caitat saæcidbalÃd evÃsmÃbhir abhidhÅyate. na punar alaukikaæ ki¤cid upakalpyate. etad evÃbhipretya bhinnarÆpopalambhanÃt ity uktam. kim uktaæ bhavati. rÆpam eva tad yad etad bhinnam. ato yuktaæ yadanyavyavacchedÃdibodhanirapek«eïa pratyak«eïÃvasÅyata iti. Ãha -- tat tarhi rÆpaæ vyÃkriyatÃm idaæ nÃmeti, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nopÃkhyÃ{1,253}vastuna÷ sattve kÃraïam. api tarhi, prakhyÃ. asti cÃtra nirvikalpakadaÓÃyÃm api vilak«aïavastusaævid bhinnarÆpavi«ayà sà iti ca darÓitam. tac ca nirvikalpakapratibhÃtaæ rÆpaæ paÓcÃt tu dvitrÃdibhir viÓe«ai÷ parasmà apy adÆrÃntareïa darÓayituæ Óakyam eveti || 117 || kim idÃnÅæ vyÃv­ttarÆpavi«ayam eva[675]nirvikalpakaæ, nety Ãha -- ##ti ##antena. sÃmÃnyaviÓe«Ãtmano 'pi vastuno grahaïam ity artha÷. tathà hi -- yadÃyam ekadà nÃnÃtmano gopiï¬Ãnupalabhate, tadÃsya sahasaivÃvikalpakena dvyÃkÃrà matir Ãvirasti. ekavyaktibodhe 'pi cÃsÃvÃkÃro 'vabhÃsata eva. rÆpaæ hi tad vyakte÷, kathaæ tasyÃæ prakÃÓamÃnÃyÃæ na prakÃÓeta. tathà d­«Âaikavyakter aparadarÓane sa evÃyaæ gaur iti pratyabhij¤Ãnam udeti. na ca tadad­«ÂapÆrve sambhavati. Ãha ca -- __________NOTES__________ [675] ttavi«ayarÆpam eva ___________________________ tatrÃrthÃpattita÷ pÆrvaæ d­«Âeyam iti gamyate | naiva hi prÃgad­«Âe 'rthe pratyabhij¤Ãnasambhava÷ || iti. nanu na viÓe«a÷ na sÃmÃnyaæ nirvikalpakenÃnubhÆyata ity uktam. katham idÃnÅæ dvyÃtmakasyÃpi grahaïam ity ucyata ity ata Ãha -- ##iti. ayam artha÷ -- lak«aïÃkhyeyam idaæ nirvikalpakasya rÆpaæ sÃmÃnyaviÓe«Ãtmakaæ vastu nirvikalpakena vi«ayÅkriyata iti. tac ca nirvikalpakalak«aïakÃrair eva parÅk«akair ÃkhyÃyate. pramÃtà tu sÃmÃnyam idaæ viÓe«o 'yam iti ca vivekavidhuram idam iti saæmugdharÆpam eva vastÆpalabhate. Óuddham iti. anuv­ttivyÃv­ttiparÃmarÓarahitaæ g­hyata ity artha÷. Óuddhavastujam ity atrÃpi ÓuddhaÓabdasyÃyam evÃrtho dra«Âavya÷ || 118 || Óuddhaæ g­hyata ity etad eva prapa¤cayati ##[676]##ti. ayam abhiprÃya÷ -- svarÆpamÃtreïa sÃmÃnyaviÓe«au nirvikalpakena g­hyete. nÃsÃdhÃraïatayÃ.{1,254}sÃmÃnyatayà ca vyÃv­ttyanugamavikalpÃbhÃvÃt. nanu kiæ tadanyad vyÃv­tter anugamÃc ca viÓe«asya sÃmÃnyasya ca svarÆpaæ yad g­hyata ity ucyate. sa eva tayor ÃtmÃ. kathaæ tadagrahe tayor agrahaïam upapatsyate. aho vivekakauÓalaæ tatrabhavatÃm. anugamavyÃv­ttidharmÃïau sÃmÃnyaviÓe«au na punaranugativyÃv­ttÅ eveti yat ki¤cid etat || 119 || __________NOTES__________ [676] tv i (GA) ___________________________ evaæ nirvikalpakaæ vyÃkhyÃyedÃnÅæ tadbalabhÃvina÷ savikalpakasya pratyak«atvapramÃïatve darÓayi«yan pratyak«atÃæ tÃvad Ãha -- ##iti. asyÃyam artha÷ -- tato nirvikalpakÃt paraæ jÃtiguïakarmanÃm abhiryayà buddhyà vikalpya vastu g­hyate yathà gaur ayaæ Óuklo 'yaæ ¬ittho 'yam iti, sÃpi pratyak«atvena sammateti || 120 || nanÆktam indriyÃrthasÃmarthyamÃtrajaæ hi j¤Ãnaæ pratyak«am iti sm­tyÃk­«ÂasamastanÃmajÃtyÃdibalabhuvaÓ ca vikalpÃ÷. na cendriyÃïÃm arthasya ca smaraïasÃmarthyam ity apratyak«aæ savikalpakam ity ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- yadÅndriyÃïi sm­tvÃrthaæ vikalpayantÅty asmÃbhir ucyeta, tad evam upÃlabhyemahi yat tÃni smartuæ na ÓaknuvantÅti. na tv etad evam, indriyÃïÃæ karaïatvÃt. kartari cÃtmani smaraïasamavÃyÃt. atas[677]tatsm­tyÃdyaÓaktir ado«a eveti || 121 || __________NOTES__________ [677] ta÷ sm­ (KA) ___________________________ kim ÃÓritaæ tarhi j¤Ãnam ata Ãha -- #<Ãtmany eve>#ti. Ãtmà hi cetayate. sa ca prÃgbhavÅyadharmopÃrjitendriyopanÅtam arthaæ budhyate smaraty anusandhatte ceti na ki¤cid anupapannam iti || 122 || {1,255} nanv evam indriyasamprayogasya ÓabdÃdismaraïena vyavahitatvÃd apratyak«am Ãpadyetety uktam, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃtrendriyÃrthasambandho vicchinna÷. vidyamÃne ca tasmin ÓabdÃdi smarann api yenaiva jÃtyÃdinà vastu vikalpya g­hïÃti tatra pratyak«avÃn naro bhavaty eva. smaraïenendriyÃïÃm adÆ«itatvÃd iti bhÃva÷ || 123 || nanv indriyamÃtraprabhÃvitaæ pratyak«am ity ucyate. tatra ÓabdÃdismaraïasahitÃnÅndriyÃïi kÃraïam iti kathaæ pratyak«aÓabdavÃcyatvam ata Ãha -- ##iti. indriyÃdhÅnaæ j¤Ãnaæ pratyak«am ÃkhyÃyate. gaur ayam ity aparok«ÃbhÃsaæ j¤Ãnam anuparatendriyavyÃpÃrasya jÃyamÃnam indriyÃdhÅnam eveti tair indriyair vyapadiÓyata eva, sm­tisahÃyÃnÃm api te«Ãm eva kÃraïatvÃd iti bhÃva÷. ye tv anapek«itÃk«avyÃpÃrà eva gaur ayam ityÃdismaraïavikalpÃ÷ te 'smÃbhir api sm­timÃtrahetutvÃn na pratyak«ataye«yanta ity Ãha -- ##ti || 124 || indriyasambandhÃnusÃriïas tu bhÆyÃæso vikalpÃ÷ pratyak«aÓabdavÃcyà evety Ãha -- ##iti || 125 || yat tÆktaæ - yadÅndriyÃïi vikalpodaye kÃraïaæ kiæ na sahasaiva janayantÅti, tatrÃha -- ##ti || 126 || athÃsphuÂÃvabhÃsamÃpÃtajaæ tatraindri(?ya/yi)kaæ j¤Ãnam astÅty ucyate, tad atrÃpi samÃnam ity Ãha -- ##ti || 127 || yat tÆktaæ - ki¤cid d­«Âavato nimÅlitanetrasyÃpi vikalpa÷ indriyavyÃpÃrÃsattimÃtreïa pratyak«o bhaved iti, tan na. anabhyupagamÃd evety Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nendriyavyÃpÃrÃsattiraindri(?ya/yi)katve kÃraïaæ, kiæ tarhi, indriyavyÃpÃrÃnuparati. ata indriyasambandhÃnusÃrÃbhÃvÃt tatra pratyak«atà na syÃd iti || 128 || nanv anekÃtmÃk«ÃdikÃraïaæ savikalpakaæ, kathaæ tadak«eïaiva vyapadiÓyate ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- asÃdhÃraïaæ hi Óabdaprav­ttau kÃraïam. ÃtmÃdi ca kÃraïam indriyÃsambandhÃrthe«u[678]vikalape«u smaraïÃnumÃnÃdi«u tulyam. ak«am eva tv aparok«ÃvabhÃsina÷[679]savikalpaka[680]syodaye 'sÃdhÃraïakÃraïam iti tenaiva vyapadiÓyate. kalpana iti savikalpakaj¤Ãna ity artha÷. __________NOTES__________ [678] mbandhavi [679] ni [680] kodaye ___________________________ nirvikalpakapratyak«avÃdinÃm apÅdaæ codyaæ samÃnam ity Ãha -- ##ti. yadi tv indriyajanmano hi nirvikalpakasyÃnantaraæ sambhavad etat savikalpakaæ tatkÃraïa[681]kam eva, indriyaæ tu nirvikalpakotpattÃv evopak«ÅïavyÃpÃram ity ucyate, tathÃpi paramparayÃk«akÃraïatvena pratyak«aæ vyapadek«yate. yathà kusumaæ paÇkajam iti. na hi tat paÇkÃj jÃyate. kiæ tarhi paÇkabhuva÷ kandÃt kevalam. idaæ paramparayÃk«ajatvam aviÓi«Âam anumÃnÃdÅnÃm iti te«Ãæ pratyak«aÓabdavÃcyatÃnirÃkaraïÃrthaæ rƬhim apy e«i«yÃma÷. yathà paÇkaja[682]Óabda eva vyavahitasya yogasya saugandhikÃdisÃdhÃraïyÃn niyÃmikà rƬhir i«yate. seyaæ yogarƬhir iti vÃrttikakÃrÅyair ÃkhyÃyate. tad etad Ãha -- ##ti. idaæ tv iha vacanÅyam -- rƬhiÓ ced ÃÓrità kiæ yogÃbhyupagamena. samudÃyaÓaktyaiva hi tadÃÓvakarïÃdivat kvacid eva Óabdo varti«yate kvacic ca neti kiæ{1,257}yogavyasanena. na vyasanitayà yogam ÃÓrayÃma÷, pratÅtaæ tu yogaæ na hÃtuæ k«amÃmahe avaghÃta iva d­«Âam. yathà tatraiva niyamÃnyathÃnupapattyà d­«ÂakalpanÃ, tathÃtrÃpi prayoganiyamÃya[683]samudÃyaÓaktikalpaneti kim anupapannam. nanv aprayogÃd evÃnyatrÃprayogo bhavi«yatÅti. kim idam aprayogÃd aprayoga iti. yadi pÆrvapÆrve«Ãæ prayoktÌïÃm aprayogÃd uttarottare«Ãm aprayoga iti. tad ayuktam. aprayogÃbhÃvÃt. prayogamÃtre hi prav­ttihetutÃ, avayavayo÷ svÃrthe prayogo d­Óyata eva. samudÃyas tu nÃnya÷ kaÓcid yasyÃprayoga iti Óakyate vaktum. samudÃyaÓakter anabhyupagamÃt prayogamÃtrÃd eva paÇkajÃdiÓabdaprav­tte÷. prayukto hi paÇkaÓabda÷ paÇke. jani÷ prÃdurbhÃve. tadatiriktaæ vastu samudÃyo nÃsty eva. kasyÃprayoga iti vaktavyam. arthÃnvayo hi tathà prav­ttau hetu÷. sa ca saugandhikÃdi«v api samÃna iti te«v api paÇkajaÓabdaprav­tti÷. ato 'vaÓyam anyatrÃprayogÃrthaæ rƬhir ÃÓrayitavyÃ. yad uktam anyatrÃprayogas tu rƬhim ÃpÃdayatÅti, tad i«yata eva. yogo 'pi d­«Âo na hÃtuæ Óakyata ity uktam. aÓvakarïÃdau tv avayavÃnugamÃbhÃvÃt kvacid eva rƬhir ÃtmÃnaæ labhate. ato neyaæ rƬhir eva kevalà nÃpi kevalayoga÷. yogarƬhir iti manyante v­ddhà iti || __________NOTES__________ [681] ïam i [682] ja e (KA) ___________________________ [683] ya Óa ___________________________ atha vyavadhÃnÃd akÃraïaæ yoga iti manyase, tathÃpi rƬhyaiva kevalayà pratyak«aÓabda÷ savikalpake varti«yate. bhÆmnà hi tatraiva laukikÃ÷ pratyak«aÓabdam upacaranti. alpaæ nirvikalpaka ty Ãha -- ##ti || 131 || yadi tÆcyate satyaæ v­ddhÃ÷ prayu¤jate. lak«aïakÃrÃs tu nirvikalpakam eva pratyak«am Ãti«Âhante. yathÃhu÷ -- kalpanÃpo¬ham abhrÃntaæ pratyak«am iti. ata Ãha -- ##ti dvayena. ayam abhiprÃya÷ -- laukiko hi ÓabdÃrtha{1,258}sambandha÷. tena parÅk«akair api yathÃlokam eva vartitavyam. anyathÃkaraïe te«Ãæ lokabÃdha eveti || 133 || api ca kalpanÃpo¬havÃdinÃm api kalpanÃj¤Ãnaæ svasaævedane pratyak«am i«Âam eva. yad evam Ãhu÷ -- kalpanÃpi svasaævittÃvi«Âà nÃrthe vikalpanÃt iti. evaæ hi manyante -- na kalpanà svasaævittir ÃtmÃnaæ vikalpayati, bahirarthavikalpÃvabhÃsitvÃt. asÃdhÃraïasya ca kalpanÃtmano 'pi kalpanÃspadatvÃt. atrÃpy Ãhu÷ -- nainam iyam abhilÃpena saæs­jati tathà v­tter Ãtmani virodhÃt iti. te«Ãm ata÷ svasaævittir nÃbhijalpÃnu«aÇgiïÅ iti ca. tad idaæ kalpanÃsvasaævedanaæ pratyak«aæ nopapadyeta. tad api hi nirvikalpakapratyayÃntaritÃk«avyÃpÃram eva. atha tatra rƬhyà pratyak«aÓabdo vartata ity ucyate, tad gotvÃdibahirvi«ayaprakÃÓe 'pi samÃnaæ, na paraæ svasaævittÃv ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. yadi matam asti tatrendriyajaæ nirvikalpakaj¤Ãnaæ samanantarapratyaya÷. tad eva mana ity Ãcak«ate. yathÃhu÷ -- tac caturvidham indriya(?ja)m indriyajaæ samanantarapratyayodbhavaæ mÃnasam iti. mano 'pi cendriyam iti manodhÅnatayà pratyak«aæ bhavi«yatÅti. tad gotvÃdibodhe 'pi samÃnam. tadbodhe 'pi vayaæ manovyÃpÃram Ãti«ÂhÃmaha eva. mana÷svarÆpe tu vivadÃma÷. tat tÃvad anyad evety Ãha -- ##iti || 134 || nanv Ãntaraæ mana÷ kathaæ bahirvi«ayabodhe varti«yata iti, tat tÃvad ÃÓaÇkate -- ##iti. pariharati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -{1,259}satyam i«Âaæ kalpanÃj¤Ãnaæ svasaævedane pratyak«am iti bhavadbhi÷. laukikÃs tu viparÅtaæ manyante. ayaæ gaur iti pararÆpanirÆpaïaæ savikalpakaæ laukikà manyante na punar ahaæ gaur ity ÃtmanirÆpaïam. yad api bÃhye«u mano na vartata iti. satyam. bahirindriyÃnapek«aæ na pravartate. gotvÃdayas tu saæyuktasamavÃyena cak«u«Ã sannik­«yanta ity asti te«u manovyÃpÃra iti tannibaddham ak«avyapadeÓaæ labhata iti bhÃva÷. ato 'vaÓyaæ svasaævedane kalpanÃpratyayaæ pratyak«am Ãcak«Ãïair mano và ak«am abhyupagantavyaæ rƬhir và paribhëà vÃ. sarvathà vayam api pratyavasthÃtuæ Óaktà ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 135 || sukhÃdisvasaævedane 'pi mana evÃk«am ÃÓritaæ bhavadbhi÷. tadvad ihÃpi jÃtivikalpo bhavi«yatÅty Ãha -- ##iti ||136 || atha samÃne 'pi manodhÅnatve svakÅyakalpanÃpo¬halak«aïÃnusÃreïa ki¤cid eva pratyak«am ÃÓrÅyate. tathà satÅcchÃnusÃreïa vyavasthÃyÃm i«yamÃïÃyÃæ vayam api yathÃÓayaæ ki¤cid eva pratyak«aæ vak«yÃma ity Ãha -- ##ti || 137 || pÃriÓe«yÃd api pratyak«ÃntarbhÃva evÃsyÃ÷ savikalpakadhiyo yukta ity Ãha -- ##ti. nanu sati prÃmÃïye pÃriÓe«yaæ bhavati, na tv iyaæ pramÃïam ata Ãha -- ##ti || 138 || idaæ tv iha vaktavyam -- satyaæ neyam apramÃïaæ, m­gat­«ïÃdij¤Ãnavad vyavahÃrÃvirodhÃt. na ca pramÃïam asadarthagocaratvÃt. nirvikalpapariplÃvitasvalak«aïaprÃpakatayà sm­tir ity ÃkhyÃyate. na ca smaraïaæ pramÃïam ata Ãha -- ##ti. pÆrvad­«ÂÃrthavi«ayaæ smaraïaæ bhavati. na ca nirvikalpakena sÃmÃnyadarÓanam{1,260}asti, apratyak«avi«ayatvÃt tasya bhavatsiddhÃnte. asmÃkam api svalak«aïÃntarasambheda÷ pÆrvam ad­«Âa eva. na cÃsadarthatvaæ, vak«yamÃïanyÃyena jÃtyÃdÅnÃæ sthÃsyamÃnatvÃt. ato nÃg­hÅtagrahaïÃd aprÃmÃïyaæ nÃsadarthatayà veti, ata÷ pramÃïaæ sat pÃriÓe«yÃt pratyak«e 'ntarbhavatÅty upasaæharati -- ##iti. bhavanto 'pi vÃÇmanasavisaævÃdenaivÃsyÃ÷ buddher aprÃmÃïyam Ãcak«ate. sarvavyavahÃrÃïÃæ savikalpakÃdhÅnatvÃd ity Ãha -- ##iti || 139 || nanu kim idaæ nÃprÃmÃïyaæ ca yujyata iti. viÓi«ÂÃvagÃhino hi vikalpÃ÷. bhinnaæ ca viÓe«yÃd viÓe«aïam. abhede viÓe«aïaviÓe«yÃnupapatte÷. ato 'rthÃntarabhÆtair jÃtyÃdibhir viÓi«Âe vastuni g­hyamÃïe atasmiæs tadgrahaïÃd bhrÃntir eva savikalpakaj¤Ãnam ity Ãha -- ##ti || 140 || pariharati -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##iti. pararÆpeïa hi parasmin nirÆpyamÃïe bhrÃntir bhavati. na ca jÃtyÃdÅnÃæ pÃrarÆpyaæ, te«Ãm anatibhedÃd iti bhÃva÷ || 141 || nanv abhede viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃnupapattir uktÃ, ata Ãha -- ##ti. na viÓe«aïam ekÃntato jÃtyÃdi viÓe«yÃd bhidyate, sarvadaiva tadÃkÃrÃvabodhÃd ity artha÷ || 142 || nanv atyantabhinnam eva lÃk«ÃdirÆpaæ sphaÂikÃdi svÃkÃreïa viÓi«Âaæ bodhayad d­«Âaæ, tadvad eva hi jÃtyÃdiviÓi«Âabodho 'pi bhavan mithyà syÃd iti, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- uktam asmÃbhi÷{1,261}sadaiva jÃtyÃdiviÓi«Âaæ vastu g­hyate. kasyacit kadÃcid vivekÃnavagamÃt. ata÷ kathaæ mithyà bhavi«yati. lÃk«opahitaæ tu sphaÂikaæ kaÓcid evÃvyutpanno 'jÃtaviveko 'ruïam iti budhyate. atas tajj¤Ãnaæ bhrÃntir bhavati. tadaiva hÅtare d­«Âavivekà jÃnanti nedam aruïam aupÃdhiko 'yam aruïabhrama iti. avyutpanno 'pi copÃdhivigame jÃnÃty eva yathà nedam aruïam iti. ato yuktaæ bhrÃntitvaæ bÃdhotpÃdÃd iti || 143 || jÃtyÃditadvatÃæ tu parasparaviveko na d­«ÂapÆrva÷. ato na bhrÃntitvaæ yuktam ity Ãha -- ##ti. nanu bhavatv evaæ jÃtau. na hi tayà nirmuktaæ vastu kadÃcid upalabhyate. guïakarmabhyÃæ tu viyuktavastubodho d­«Âa eva. dhriyamÃïa eva hi dravye kutaÓcit kÃraïÃt pÆrvaguïavinÃÓo guïÃntarotpÃdaÓ ca d­Óyate. evaæ karmaïy api darÓayitavyam. ata÷ kathaæ tayor avyatireka÷, ata Ãha - ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yady api tadvimuktaæ vastu d­Óyate, tÃni tu tadvimuktÃni na jÃtu d­Óyante. yac ca nÃma yato bhinnaæ tat tato vimuktam api kadÃcid upalabdhaæ maïer ivaupÃdhiko 'ruïimÃ. na ceha tathÃ. ato vyÃpakaniv­ttyà vyÃpyasyÃtyantabhedasya niv­tti÷. katham idÃnÅæ pÆrvÃparayor guïakarmaïor nÃÓotpÃdau. pratyabhij¤Ãyate hi tad evedam iti dravyaæ, guïakarmaïÅ ca vina«Âe. tad idam abhede nopapadyate. na nopapadyate, sthityutpattivinÃÓÃtmakam eva no vastv iti rucakÃdyudÃharaïe vak«yÃma÷. tad iha vastv api guïakarmanÃÓe naÓyaty eva. rÆpaæ hi tad vastuna÷, kathaæ tadvinÃÓe na naÓatÅti Óakyate vaktum. tayor api nÃtyantiko vinÃÓa÷, vastvÃtmanà vidyamÃnatvÃt. jÃtÃv api cai«aiva gati÷. tatrÃpi hi sthityupattivinÃÓà d­Óyanta eva. viyuktabodho 'pi d­Óayate. d­Óyate hi vina«Âapiï¬aviyuktà puï¬Ãntare jÃti÷. sà kathaæ tato bhinnà bhavi«yati. atha tatra katha¤cid bhedam ÃÓritya samÃdhir{1,262}abhidhÅyate, Óakyo 'sau guïakarmaïor api vaktum iti kena viÓe«eïa jÃtÃv abhedam ÃÓritya guïakarmaïor bhedaæ varïayä cakru÷. ato yadà jÃtyÃdayo d­Óyante, tadÃ[684]piï¬Ãd abhedenaivÃvagamyanta ity abhedo 'pi te«Ãm. yaiva tu kÃcid anupapattir ÃpÃdyate sÃnekÃntavÃdinÃæ nÃsajyata ity astu tÃvad idam iti || 144 || __________NOTES__________ [684] tra ___________________________ yadi tu jÃtyÃdibodhavidhÃnuvidhÃyina÷ sphaÂikÃdÃv api cÃruïÃdibodhà bhaveyu÷, kas te«Ãm api prÃmÃïyaæ vÃrayed ity Ãha -[685]##ti || 145 || __________NOTES__________ [685] a (GA) ___________________________ evaæ jÃtyÃdÅnÃm abhedaæ pratipÃdyedÃnÅm aikÃntikabhedavÃdina÷ kÃïÃdÃn pratyÃha -- ##ti. evaæ hi manyante -- bhinnayor eva jÃtyÃditadvato÷ samavÃyalak«aïa÷ sambandha iti. tathà ca paÂhanti -- ayutasiddhÃnÃm ÃdhÃrÃdheyabhÆtÃnÃm ihapratyayahetur ya÷ sambandha÷ sa samavÃya÷ iti. tadayutasiddhayo÷ sambandhitvÃsambhavÃd anupapannam iti. kathaæ punar ayutasiddhÃnÃæ sambandhitvam[686]anupapannaæ bhavatÅty ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- keyam ayutasiddha÷. kiæ[687]yutasiddhyabhÃvamÃtram, athavÃ[688]p­thaksiddhi÷. yadi yutasiddhyabhÃva÷, kasya kena sambandha iti siddhayor hi sambandhino÷ sambandho bhavati, nÃsiddhayo÷. athÃp­thaksiddhi÷, tatrÃpy etad evottaraæ nÃni«pannasya sambandha iti. ap­thaÇni«pannayos tÃdÃtmyÃd iti bhÃva÷. athaitaddo«aparihÃrÃrthaæ p­thaÇni«pattir i«yate, tathà sati yutasiddhir evÃpadyata ity Ãha -- ##iti || 146 || __________NOTES__________ [686] tvaæ na sambhava [687] yadi yu (KA) [688] thÃp­ ___________________________ kiæ punar[689]ani«Âam ÃpÃditam. nanv i«yata eva jÃtitadvator asambaddhayor eva kiyÃn api kÃlabheda÷. tÃæ ca tayor avasthÃæ yogina÷ paÓanti nÃnye. na{1,263}tÃvatà rajjughaÂayor iva tayor yutasiddhayor eva sambandha÷ saæyoga÷ syÃd iti vÃcyam. na hi na÷ p­thaksiddhir yutasiddhilak«aïam. api tarhi. bhinnÃÓrayatvaæ p­thaggatimattvaæ ca. dvayor anyatarasya và yutasiddhi÷ tadabhÃvo 'yutasiddhi÷. ca na jÃtes tadubhayam astÅty ayutasiddhayo÷ samavÃya eva sambandho bhavi«yati, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvat p­thaksiddhe jÃtivyaktÅ vayam upalabhÃmahe. yogigamyaÓ ca jÃtyÃdirahita÷ k«aïo dussÃdha eva. upetyÃpi brÆma÷. hetvabhÃvÃt sambandho na syÃd iti. na hi rajjughaÂayor iva p­thaksiddhayor devadattÃdijÃtivyaktyo÷ saæyojako d­Óyate. samavÃyas tu na tÃvat sambandhahetu÷, sambandharÆpÃbhyupagamÃt. athÃpi taddhetu÷, naivam api yutasiddhau sambadhnÃti. nanÆktaæ yutasiddhir eva jÃter nÃstÅti bhinnÃÓrayasamavÃyÃbhÃvÃd ap­thaggatimattvÃc ceti. na, yutasiddhiÓabdasya p­thaksiddhimÃtravacanatvÃt, na¤Ã tadabhÃvamÃtram ayutasiddhir ÃkhyÃyate. sà cet p­thaksiddhir asti katham ayutasiddhir bhavi«yati. athÃpi pÃribhëiko 'yutasiddhiÓabda÷, tathÃpi vyakte÷ svÃvayavasamavÃyitvÃj jÃteÓ ca vyaktyÃÓrayatvÃd bhinnÃÓrayÃÓrayitvam astÅti yutasiddhiprasaÇga÷. na ca yutasiddhisambandhe samavÃyo hetu÷. na ca hetvantaram apy astÅti sÆktaæ na sambandhe hetu÷ kaÓcid iti. sambandhahetvabhÃvÃc ca «a¬ api dravyÃdaya÷ padÃrthÃ÷ asambandhà bhaveyur ity Ãha - #<«aïïÃm >#iti || 147 || __________NOTES__________ [689] r idam ani (GA) ___________________________ api ca, ayaæ samavÃya÷ sambadhya và samavÃyinau sambandhÃti asambadhya vÃ. na tÃvad asambadhya, asambaddhasya sambandhahetor ad­«ÂatvÃt. sambandhas tu sambandhahetvantaram antareïa na sambhavati, na ca tad upalabhyate. ata÷ samavÃyibhya÷ samavÃyasya viyogÃd viÓle«Ãt samavÃyinÃm api parasparaviÓle«a÷ syÃd ity Ãha -- ##ti. sambandhahetvantarakalpanÃyÃæ tv avyavasthà syÃd ity Ãha -- ##iti || 148 || {1,264} yadi tu samavÃyinor ÃtmarÆpaæ svarÆpam eva samavÃya÷ nÃsÃv anyena sambandhanÅya ity ucyate, evaæ tarhy aÇgÅk­to 'bhedavÃda iti dharmadharmiïor eva svarÆpaæ samavÃyo 'stu yady avaÓyaæ samavÃyanÃmnà prayojanaæ, kiæ samavÃyÃntaragraheïety Ãha -- ##ti || 149 || atra kÃraïam Ãha -- ##ti. uktam idaæ vyatiriktasya sambandhahetvantarÃbhyupagame 'navasthÃ. abhede tu param ubhayavÃdisiddhayor dharmadharmiïor evÃbhedo 'bhyupagantavya÷. kiæ samavÃyagraheïeti || 150 || nanv astu jÃtyÃdidharmÃïÃm abheda÷, dharmy eva tu bhinno nopalabhyate ya÷ savikalpakaj¤Ãnair vi«ayÅkriyate, tat tÃvad upanyasyati -- ##iti. evaæ hi manyante -- nÃyaæ dharmÅ dharmebhyo 'tirikto 'ÇgulÅbhya ivÃÇgu«Âho d­Óyate. na cÃsya vyavasthÃpane pratyak«aæ prakramate. tasyendriyajatvÃdindriyÃïÃæ pa¤cÃnÃæ pa¤casu rÆpÃdi«Æpak«ÅïatvÃt. «a«Âhasya ca manasa÷ svÃtantryeïa bahirvi«ayavyavasthÃpane 'sÃmarthyÃt. yathÃhu÷ -- k«ÅïÃni cak«urÃdÅni rÆpÃdi«v eva pa¤casu | na «a«Âham indriyaæ tasya grÃhakaæ vidyate bahi÷ || iti. ato rÆpÃdisaÇghÃtamÃtram evedaæ bahir upalabhyate na tattvÃntaraæ v­k«asaÇghÃta iva vanabuddhir iti || 151 || atra parihÃram Ãha -- #<ÃvirbhÃve>#ti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- pratÅmo hi vayaæ vi«phÃritÃk«Ã rÆpÃdivad ekaæ dravyaæ na ca viparyeti tat{1,265}katham anyathà bhavi«yatÅti. yattvabhedena nopalabhyata iti. satyam, kena và dharmebhyo 'tyantabhedo dharmiïa upeyate. grÃhakÃbhÃvas tu rÆpÃdivadanvayavyatirekÃbhyÃæ darÓanasparÓanayor eva sÃmarthyapradarÓanena parihartavya÷. api ca yadi dharmÃtirikto dharmÅ na syÃt ko 'yam ÃvirbhÃvatirobhÃvadharmake«u rÆpÃdi«v anugata÷ pratyabhij¤Ãyate. pratyabhijÃnÅmo hi vayam agnisaæyogapracyÃvitaprÃcyarÆpam upajÃtarÆpÃntaraæ so[690]'yaæ ghaÂa iti ghaÂam. na ca tadatyantÃbhede ghaÂate sthityutpattivinÃÓÃnÃm ekatrÃpÃtÃt. ato 'sti dharmebhyo bhinnaæ te«v anugataæ, dharmirÆpaæ yadvaÓÃd evaæ vibhÃga iti. api cÃtyantÃbhedapak«e dharmagrahaïam antareïa dharmÅ na j¤Ãyetaiva. d­Óyate ca dharmagrahaïÃt prÃg eva santam asÃdau dharmij¤Ãnam ity Ãha -- ##ti. ata÷ siddham asti dharmi dharmÃÓ ca tadanatirekiïo jÃtyÃdaya iti || 152 || __________NOTES__________ [690] sa gha ___________________________ tadviÓi«Âabodhe pararÆpanirÆpaïÃbhÃvÃn nÃprÃmÃïyaæ savikalpakaj¤ÃnÃm ity Ãha -- ##iti || 153 || astu vÃtyantabheda÷, tathÃpi na mithyety Ãha -- ##ti dvayena. ayam abhiprÃya÷ -- nÃnyarÆpasaævedyatÃmÃtreïa mithyÃtvaæ, kin tu punar anyathÃsaævedanena. bÃdhakapratyayeneti yÃvat. iha ca sarve«Ãæ sarvadà ca tadrÆpà buddhir iti bhÃvanÃyà iva dhÃtvarthaviÓi«Âabodho na mithyeti || 155 || nanv evaæ kÃyacak«ur gocaro dharmÅ bhidyate grÃhakabhedÃd rÆpÃdivat. tÃni và tadvad eva saty api grÃhakabhede na bhidyeran anekendriyagrÃhyam ekaæ[691]sad{1,266}d­«Âaæ sattvam iti cet, na. vikalparÆpasyendriyeïÃgrahaïÃt. api cendriyÃïÃæ saÇkÅrïavi«ayatve 'k«Ãnekatvavaiyarthyam api. ekam eva hi tadendriyaæ nÃnÃvi«ayÃn paricchetsyatÅti kim indriyabhedena. tad uktaæ - __________NOTES__________ [691] kaæ sattva (GA) ___________________________ naikaæ rÆpÃdyabhedo và d­«Âaæ cen nendriyeïa tat | ak«Ãnekatvavaiyarthyaæ svÃrthe bhinne 'pi Óaktimat || PS 1.21c-22d (cf. NR 131,27-28) iti, atrÃha -- ##ti. yat tÃvad uktaæ grÃhakabhedÃd bheda iti. tad ayuktaæ, bhinnaÓarÅrasthacak«ur grÃhyasyÃbhinnatvena hetor anaikÃntikatvÃd iti || 156 || yadi tu cak«u«ÂvenaikatvÃd indriyabheda eva tatra nÃstÅty ucyate, tad ihÃpÅndriyatvena samÃnam. ato buddhibhedanibandhana eva bhedo na grÃhakabhedanibandhana ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. ata eva bhinnendriyagrÃhyÃpi sattà ekabuddhivi«ayatayà na bhidyata ity Ãha -- ##ti. sarvendriyair hi sattÃguïatvayor j¤Ãnam iti bhÃva÷ || 157 || rÆpÃdyabhedo veti yad uktaæ tatrÃha -- ##iti. siddhasÃdhanatvaæ và dvayor api prayogayor ity Ãha -- ##ti. sadrÆpeïa rÆpÃdÅnÃm ekatvaæ rÆpÃdirÆpeïa ca dharmiïo nÃnÃtvam ity artha÷ || 158 || ak«Ãnekatvavaiyarthye parihÃram Ãha -- ##ti. na kvacid dharmiïi tvakcak«u«o÷ saÇkaro d­«Âa ity ekam evÃk«aæ yuktam ity artha÷. atra kÃraïam Ãha -- ##ti. yadi hi saÇkaradarÓanÃd ekatvam ÃÓrÅyate, taddÃr¬hyadaurbalyabhedena vyavasthà nopapadyeta. d­¬he hi cak«u«i durbale ca Órotre rÆpam upalabhyate. evaæ balavati{1,267}Órotre durbale ca cak«u«y api Óabda÷ ÓrÆyate. seyaæ cak«uÓ Órotrayor vi«ayavyavasthà nÃk«aikatve ghaÂata iti || 159 || nanv iyaæ vyavasthÃnupapannaiva, sarvatraiva prasaÇgÃt. yadi hÅndriyÃntaram indriyÃntaravi«aye na pravartate, kvacid api na pravarteta. prav­ttau vÃvyavasthayà sarvatraiva pravarteta atikramadarÓanÃd ata Ãha -- ##ti dvayena. nedam ad­«ÂÃntaæ pak«Åkriyate yat kvacid vyavasthà kvacit saÇkara iti. saÇkÅryate hi manaÓcak«urÃdibhi÷ rÆpÃdibodhe. sukhÃdisaævedane ca vyavati«Âhate. ata÷ kÃryadarÓanÃnusÃriïau vyavasthÃsaÇkarau nÃnupapannau. na tv ekatra vyavasthÃdarÓanÃt sarvatraiva saÇkaro nirvartate. kvacid và d­«Âa iti sarvatraiva prasajatÅti || [160] || kiæ punar anayor vyavasthÃsaÇkarayor manasa÷ kÃraïam ata Ãha -- #<ÓrotrÃder >#iti. upahataÓrotrÃdir api ÓabdÃdi smarati ity ata Ãntare sm­tisukhÃdÃv anyanirapek«aæ, vartamÃnaæ ca rÆpÃdi na jÃnÃti. atas tatra bahi÷kÃraïÃpek«aæ mana÷.[692]ata÷ kvacit saÇkara÷ kvacic cÃsaÇkara iti vyavasthà sidhyatÅti || 162 || __________NOTES__________ [692] na÷ kva (KA) ___________________________ evaæ kÃryavyavasthayà vyavasthÃsaÇkarau pratipÃdyedÃnÅm ak«aikatve do«am Ãha -- ##iti. nanv ekatve 'pi ÓaktibhedÃd vyavasthà setsyati, ata ekam eva sarvaÓarÅravyÃpi tvagindriyaæ kalpyatÃæ, Óaktayas tasya dehabhÃge«u bhinnà bhavantu kim indriyabhedenÃta Ãha -- ##iti. Óaktibhedo và kalpyate indriyabhedo vÃ. ko viÓe«a÷. nanv indriyakalpanÃyÃæ{1,268}Óaktimadbhedo 'py apara÷ kalpanÅya iti gauravam. astu và pramÃïavanty ad­«ÂÃni kalpyÃni subahÆny api, santi dehe«u p­thivyÃdibhÆtabhÃgÃ÷ kÊptagandhÃdiprakÃÓanaÓaktayaÓ ceti varïitam. yat tu sakalaÓarÅravyÃpina ekasyaiva vÃyavÅyasya tvagindriyasya rÆpÃdiprakÃÓanaÓaktikalpanaæ tadatyantÃparid­«Âam apramÃïakam iti bhÃva÷. indriyaæ bhaved iti. indriyasthÃne Óakti÷ kalpanÅyatayà nipated ity artha÷ || 163 || evaæ dÃr¬hyadaurbalyabhedena kÃryavyavasthÃæ pratipÃdyÃk«Ãnekatvaæ samarthitam. idÃnÅæ vyavasthÃnÃÓrayaïe do«am Ãha -- #<Ó­ïuyÃd >#iti. yadi nendriyÃïi vyavasthitavi«ayÃïi bhaveyu÷, badhiro 'pi cak«u«mÃn Óabdaæ Ó­ïuyÃt. cak«u«o 'pi tadvi«ayavyÃpÃrÃt. ato naikatra saÇkaradarÓanena sarvatra tatkalpanà kÃryÃ. tad idaæ dÃr¬hyadaurbalyabhedenety asyaiva vyatirekapradarÓanam. vyavasthà tÃvad d­Óyate. yadi tu sarvatraiva saÇkara÷ syÃd ayaæ do«a÷ syÃd iti. manasa idÃnÅæ yathà hi manasa ity anena nidarÓitayor[693]vyavasthÃsaÇkarayor uktayor vyatireke do«aæ darÓayi«yan saÇkaravyatireke tÃvad Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- yadi mano bahirvi«ayavedane svatantraæ bhavet, tatrÃpy ayam eva do«a÷ badhira÷ Óabdaæ Ó­ïuyÃd iti. tasyÃpi manaso bhÃvÃt. ayaæ ca vartamÃnasya cÃj¤ÃnÃd ity anena yo bahirvi«ayavedane manasa÷ saÇkaro darÓita÷ tasya vyatireka iti || 164 || __________NOTES__________ [693] tasya vyava (KA) ___________________________ antarvi«ayavedane ca yanmanasa÷ svÃtantryam uktaæ tadvyatireke do«am Ãha -- ##iti. yadi hy Ãntare 'pi bahirvi«ayavedanavanmano bÃhyÃpek«aæ bhaved, badhira÷ Óabdaæ na smaret ÓrotrÃbhÃvÃt. athÃsaty api kÃraïe{1,269}sm­ti÷ syÃd, evam eva vartamÃnopalabdhir api bhavet. ayaæ ca ÓrotrÃder upaghÃte 'pÅty anenoktÃyà Ãntare«u manaso vyavasthÃyà vyatireka iti || 165 || paratantraæ bahirvi«ayavedane mana ity uktam. kiæ puna÷ kÃraïaæ bÃhyabodhe mano vyÃpriyata iti. santi cak«urÃdÅny eva tatra kÃraïÃni ata Ãha -- ##ti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- evaævÃdinÃ[694]mana evÃk«ipyate. tatra caitad eva tÃvad vaktavyam. ÃtmendriyÃrthasannikar«e j¤ÃnasyÃbhÃvo bhÃvaÓ[695]ca manaso liÇgam iti. asti khalv ÃtmÃ. sannik­«yate ca nÃnÃrthair nÃyanaæ teja÷. ki¤cid eva tu j¤Ãyate na sarvam. tat kasya heto÷ kÃraïavaikalyena kÃryapratibandho d­«Âa÷ yathà satsu tantu«u paÂo notpadyate tantusaæyogÃnÃm abhÃvÃt. evam ihÃpy asti tadanyad j¤ÃnakÃraïaæ yasminn avyÃpriyamÃïe na j¤Ãnam utpadyate vyÃpriyamÃïe ca bhavati. tac ca mana ity ucyate. api ca ÓrotrÃdibhi÷ ÓabdÃdyupalabdhikÃle yadi mano na vyÃpriyate, katham uttarakÃlaæ smaraïam upapadyeta. mano hi sm­tyutpattau kÃraïam. tad yadi ÓabdÃdyupalabdhivelÃyÃæ mano vyÃp­taæ bhavati, tata÷ pÆrvam asÃv artho manasà prakÃÓita iti parastÃd api smaryata ity upapannaæ bhavati. bÃhyendriyamÃtrakÃraïake tu pÆrvaj¤Ãne te«Ãæ sm­tisamavÃye vyÃpÃrÃbhÃvÃt sm­tir na syÃt. na hy akÃraïikà j¤Ãnotpatti÷ sambhavati. ato 'sti bahirvi«ayabodhe manovyÃpÃra÷. sukhÃdisaævedanaæ cÃsattve manaso nopapadyeteti. api cÃsattve manaso yad idaæ pÆrvÃnubhÆtÃnÃæ sarve«Ãm asmaraïaæ tannopapadyate. ki¤cid eva tu kadÃcit kaÓcit smaratÅti d­Óyate. tad evam upapadyate yady asti ki¤cid anta÷karaïaæ, tadÃtmasaæyogaviÓe«eïa hi tadà sm­tir vyavati«Âhate. na ca saæskÃrodbodhÃnudbodhak­tà vyavasthÃ. anugrÃhako hi karaïÃnÃæ saæskÃra÷ na svatantra÷ karaïam. itarathà tu sa evÃnta÷karaïam Ãpadyetety Ãha -- ##ti || 166 || __________NOTES__________ [694] nà yadi ma (GA) [695] ve ma (KA) ___________________________ Ãha -- setsyaty ayaæ bÃhyÃnta÷karaïaviveka÷. karaïasadbhÃva eva tu kiæ kÃraïaæ, bodhasvabhÃvo hi puru«a÷. tadayam anyanirapek«a eva ÓabdÃdÅn{1,270}bhotsyate, ata Ãha -- ##ti. yadi hy ayaæ bodha[696]svabhÃvo 'nyanirapek«o budhyate, yugapad eva viÓvaæ jÃnÅyÃt. ato 'vaÓyamasya niyÃmakÃni kÃraïÃny abhyupagantavyÃnÅti || 167 || __________NOTES__________ [696] svarÆpo 'nya ___________________________ prak­tÃv idÃnÅæ vyavasthÃsaÇkarau[697]grÃhyagrÃhakaÓaktidvÃreïopavarïitÃv upasaæharati -- ##iti. kÃryadvÃreïa hi grÃhyagrÃhakaÓaktaya÷. tÃbhyo vyavasthÃsaÇkarasiddhir iti || 168 || __________NOTES__________ [697] rau grÃhaka (KA) ___________________________ nanu kÃryÃnusÃreïendriyabhede varïyamÃne nÅlÃdibhedabhinnÃnekadarÓanÃt tadanusÃriïÅndriyakalpanà na vyavati«Âhetaiva, ata Ãha -- ##ti. nÃnÃvidham api hi rÆpaæ vi«phÃritÃk«Ã budhyanta ity avÃntarabhedam anÃd­tya rÆpamÃtraprakÃÓakam eva cak«ur iti niÓcÅyate. evaæ Órotre 'pi darÓayitavyam. ato nendriyÃnantyam. cak«ÆrÆpÃdÅti. cak«urÃdibhedo rÆpÃdibhedavaÓeneti. ÃdiÓabdasya pratyekam abhisambandha iti || 169 || sukhagrahaïÃrtham idÃnÅæ vyavasthÃsaÇkarau saæk«ipya darÓayati -- ##iti. sparÓavaddravyaparimÃïaæ mÆrti÷. asarvagatadravyaparimÃïaæ vÃ, tadviÓi«ÂÃni bhÆmyaptejÃæsi dravyÃïi dvÃbhyÃæ darÓanasparÓanÃbhyÃm upalabhyante. rÆpÃdipa¤cakaæ vaikaikaÓaÓ cak«urÃdibhi÷. evaæ dravyÃntaraguïÃntarakarmaïÃæ jÃteÓ ca yathÃdarÓanaæ vyavasthÃsaÇkarÃv anusandhÃtavyÃv iti || 170 || {1,271} evaæ tÃvad asti dharmÅ grÃhakabhede cÃbhinna÷. jÃtyÃdayaÓ ca tadanatirekiïo dharmà iti pararÆpanirÆpaïÃbhÃvÃn na savikalpakaj¤ÃnÃnÃæ mithyÃtvam ity uktam. idÃnÅm aÓabdarÆpÃïÃm eva bhÃvÃnÃæ savikalpakaj¤Ãne«u ÓabdÃkÃreïa nirÆpyamÃïatvÃd asti pÃrarÆpyam iti ye vadanti, te«Ãæ matam upanyasyati -- ##iti. ayam artha÷ -- yady api jÃtyÃdirÆpo dharmÅ, tathÃpi te«Ãm eva ÓabdÃtiriktÃnÃm abhÃvÃt tadrÆpeïa vastuni nirÆpyamÃïe ÓabdÃtmanaiva nirÆpaïam Ãpadyate. tataÓ cÃÓabdÃtmanÃæ ÓabdÃtmanà nirÆpaïe punar api pÃrarÆpyam Ãpannam iti m­gat­«ïÃdij¤Ãnavad eva pa¤ca vikalpà mithyà syur iti || 171 || pariharati -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ## iti. buddhir evÃtra ÓabdÃkÃrà nÃstÅti bhÃva÷ || 172 || atra codayati -- ##iti dvayena. ayam artha÷ -- kim idaæ prÃg ÓabdÃd yÃd­ÓÅ buddhir ity ucyate. na hi ÓabdÃrthasambandhaj¤ÃnÃt prÃg gotvaÓuklatvÃdirÆpeïa gavÃkÃrÃdibhÃvavi«ayà buddhayo bhavanti. ÓabdasambandhottarakÃlam eva tadrÆpà buddhir utpadyate. tad yadi ÓabdÃtirekiïo jÃtyÃdaya÷ santi te«Ãæ ca tadrÆpatvaæ, tata÷ prÃg api ÓabdasambandhÃd aÓabdaj¤o 'pi tadrÆpaæ lak«ayet. na ca lak«ayati. ata÷ ÓabdÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnÃc chabdasyaiva tadrÆpatvam iti niÓcÅyata iti || 174 || {1,272} pariharati -- ##ti. yathaiva hi rÆparasagandhasparÓaÓabdà evÃk«ajÃyÃæ buddhau vibhaktà bhÃsante vinÃpi Óabdam, evaæ gotvÃdijÃtayo gamanÃdÅni karmÃïi prÃg api ÓabdÃn nirvikalpakenÃpi vilak«aïena rÆpeïa pratÅyanta eva. sambandhagrahaïottarakÃlaæ tu kevalaæ saæj¤Ãsaæj¤isambandhagrahaïam evÃdhikaæ nÃparaæ ki¤cit. yadi tu ÓabdÃdayo na santÅty ucyate, kasyÃdhyÃsa iti vaktavyam iti || 175 || sidhyaty api ÓabdÃtmakatà yadi ÓabdasambhedÃt prÃg gotvÃdayo na pratÅyanta eva. na tv etad asti, ag­hÅtasambandhasyÃpi tadbodhotpÃdÃd ity Ãha -- ##ti || 176 || parastÃd api nÃbhedopacÃro 'stÅty Ãha -- #<ÓrutÅ>#ti. kÃraïam Ãha -- ##iti. dvÃbhyÃm[698]indriyÃbhyÃæ dvÃv arthaÓabdau gamyete ity artha÷ || 177 || __________NOTES__________ [698] bhyÃæ dvà ___________________________ anyataradharmani«kar«amÃtre tu Óabdasya vyÃpÃra÷, na svarÆpÃropa ity Ãha -- ##ti || 178 || syÃd etat -- upÃya÷ Óabdo 'rthabodhe. upÃyadharmÃÓ copeye 'dhyÃropyamÃïà d­«Âà darpaïÃdidharmà iva mukhÃdau, ata Ãha -- ##ti. anaikÃntiko hetur iti bhÃva÷ || 179 || {1,273} atrÃpare vadanti -- na vayaæ jÃtyÃdÅn apalapÃma÷. kiæ tarhi. gaur ayam iti sÃmÃnÃdhikaraïyena ÓabdarÆpÃnuviddhabodhÃd rÆpasamÃropam Ãcak«mahe iti. tÃn pratyÃha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yadi ÓabdarÆpÃnuviddha eva sarvadà gotvÃdibodha÷ rÆpÃntaraæ tu te«aæ kadÃcid api na d­«Âaæ, kathaæ tarhi ÓabdarÆpÃt tadrÆpabhedasiddhi÷, asati bhede kutra kim adhyastyata iti || 180 || abhedÃbhyupagame ca pÃrarÆpyÃbhÃvÃn na savikalpakaj¤ÃnÃnÃæ mithyÃtvam ity Ãha -- ##iti. pÃramÃrthike tu svarÆpabhedÃbhyupagame 'dhyÃropavÃcoyuktir anarthikÃ. na hy asaÇkÅrïasvabhÃvaæ vastu vastvantarÃtmanà bhrÃntivarjitair Ãropayituæ Óakyate. na ca sarvadà sarve«Ãæ bhrÃnti÷ sambhavati, tad etad Ãha -- ##iti. ato bhrÃntyaiveyam adhyÃsakalpanà tadvÃdinÃm ity Ãha -- ##ti || 181 || bhrÃntau bÅjam Ãha -- #<Óabdene>#ti. g­hÅto hy artho na Óabdam antareïa nirde«Âuæ Óakyata iti bhÃva÷. tathÃpi kim ata Ãha -- ##iti. trayÃïÃm api vÃcyavÃcakaj¤ÃnÃnÃæ samÃno nirdeÓa÷ gaur[699]iti Óabdo gaur ity artho gaur iti j¤Ãnam iti. vÃcyaæ ca sa ca buddhiÓ ca vÃcyatadbuddhaya÷. tadvÃdinÃæ puru«ÃïÃæ gaur iti samÃno nirdeÓa÷ pratÅyata ity artha÷ || 182 || __________NOTES__________ [699] gor artho (KA) ___________________________ tathÃpi kiæ jÃtam ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- evaæ hi Órotà vikalpayati yato 'yaæ vaktà tri«v api samÃnaæ Óabdaæ prayuÇkte, ato{1,274}'syÃnubhavas tri«v api samÃna eva. tadvac ca svayam api savikalpakaj¤Ãnaprameyam arthaæ budhyamÃnas trigocarasya j¤Ãnasya vakt­svarÆpatÃm adhyavasyati. yÃd­Óaæ vaktrà pratipannaæ tÃd­g eva pratipadyata iti yÃvat. evaæ pÆrvapÆrvavaktranusÃreïottarottare«Ãæ ÓrotÌïÃæ nirdeÓasÃdhÃraïyÃd adhyÃsabhrama iti || 183 || yadi nirdeÓasÃdhÃraïyÃd bhrÃnti÷, arthÃdhyÃsa eva kiæ na Óabdabuddhyo÷ pratipÃdyate. samÃnaæ hi bhrÃntibÅjam ata Ãha -- ##ti. upÃyo hy arthasya ja¬Ãtmana÷ svayam aprakÃÓasya matiÓrutÅ. upÃyapÆrvikà copeyasthitir iti tatpÆrvam arthaæ budhyamÃnÃs tadadhyÃsaæ manyante. ÓrutiÓ ca ÓrÆyata iti Óabdo 'bhidhÅyate. matyadhyÃsaÓ ca pÆrvam anupak«ipto 'pi kaiÓcid ÃÓrita÷. sa ca ÓabdÃdhyÃsanirÃkaraïenaiva tulyanyÃyatayà nirÃk­to bhavi«yatÅty upanyasta÷. evaæ bauddhagandhivaiyÃkaraïà manyante -- jÃtyÃdir artho vyatirekÃvyatirekavikalpadÆrÅk­tanirÆpaïa÷.[700]ÓÆnyÃÇkurajanmÃdau tu bÃhyÃ[701]sambhavÃd aÓakyo 'bhyupagantum, ato j¤ÃnÃkÃra evÃrtha iti. tad api j¤ÃnÃt prÃg evÃrtharÆpopalambhÃt taddvÃreïaiva j¤ÃnÃvadhÃraïÃn nirÃk­taæ veditavyam. vikalpaparihÃras tv Ãk­tigranthe vak«yate. ÓÆnyÃdau tu bÃhyÃrthasambhavo nirÃlambanavÃda iti || 184 || __________NOTES__________ [700] rÃkaraïa÷ (KA) [701] hyÃrthasaæ (GA) ___________________________ nipuïaæ tu cintayatÃæ tri«v api vilak«aïà buddhir upajÃyata ity Ãha -- ##iti. ubhayor j¤Ãnam anÃkÃram anumÅyata ity artha÷ || 185 || ayam apara÷ ÓabdÃdhyÃse do«a ity Ãha -- ##ti. Óabdena sahÃbhedarÆpeïety artha÷. ak«Ãdau Óabde 'dhyasyamÃne ÓabdaikatvÃt tadrÆpatvÃc cÃrthasya devanÃder ekatvaæ prasajyata iti || 186 || {1,275} nanv asty evÃnak«aniv­ttyà tri«v apy ekatvaæ, na. ÓabdÃt prÃganavagate÷. ag­hÅtasambandhasya ca ÓabdasyÃpratyÃyakatvÃt. tad etad ÃÓaÇkayà sahÃha -- ##iti. adhyÃsavÃdÅ svÃbhiprÃyeïa codayati -- ##iti. itaraÓ ca[702]svamatatvenottaram Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##ti. d­Óyate hi prÃg eva ÓabdÃn nirvikalpakenÃpy ekaæ rÆpam anugatam iti prÃg evoktam iti || 187 || __________NOTES__________ [702] vastutve (GA) ___________________________ vibhÅtakÃdi«u naikarÆpÃnugamo 'stÅty Ãha -- ##iti. Óabda evÃtra sÃdhÃraïo gavÃdijÃtiÓabdavilak«aïo nÃrtha iti || 188 || kiæ punar atrÃpy ekaÓabdavÃcyatayà ÓÃbaleyÃdivadekadharmÃnvayo ne«yate. ata Ãha -- ##ti. ayaæ ca viviktÃk­tibodho 'dhyÃsapak«e na yukta÷. ÓabdarÆpasyÃvibhÃgÃd ity Ãha -- ##iti || 189 || nanu na varïa÷ Óabda÷. kiæ tarhi. sphoÂa÷. tad iha bhinnÃrthapratyayÃvaseya eva bhinna÷ sphoÂa ity ÃÓaÇkate -- ##iti. tatra parihÃram Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##iti. saæÓayo hy artha uccarite Óabde bhavati. sa Óabdabhede na bhaved iti bhÃva÷. yadi saæÓaya÷ tata÷ kim ata Ãha -- ##iti. sÃmÃnyadarÓananibandhano hi saæÓaya÷. sa Óabdabhede 'nupapanna iti. ÓabdasÃd­ÓyÃt tarhi saæÓayo bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- na varïÃtirikta÷ padasphoÂo 'stÅti vak«yÃma÷. varïà eva hi padaæ, te cÃbhinnarÆpÃ÷ pratÅyanta iti || 190 || {1,276} durbhaïa÷ Óabdabheda iti dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##iti || 191 || ayaæ cÃparo do«a ity Ãha -- #<Óabde>#ti ##antena. abhinnà hi Óabdasya ni«pannarÆpatà nÃmÃkhyÃtayor iti. idaæ ca nopapadyata ity Ãha -- ##ti. ka÷ punar mÆrto 'rtha÷. na tÃvaj jÃti÷ amÆrtatvÃt. vyaktis tv adhyÃsavÃdibhir api nÃpalapitaiva. sà ca mÆrtaiveti. ko do«a÷. satyam. idaæ tu pariïÃmavivartavÃdina÷ pratyuktam. pariïÃmavÃdino hi vÃg evÃrthÃtmanà pariïamatÅti manyante, ta upÃlabhyante. katham amÆrtasya mÆrta÷ pariïÃma÷. mÆrtÃnÃæ hi m­dÃdÅnÃæ mÆrto ghaÂÃdipariïÃmo bhavatÅti yuktam. evaæ vivartavÃde 'pi vÃcyam. mÆrtaæ hi mukham ÃdarÓe viv­ttaæ yuktaæ yad mÆrtam upalabhyate. amÆrtavivarte tu kathaæ mÆrtanirbhÃsà buddhir iti || 192 || tathà yac cedaæ gavÃÓvÃdayo jÃtiÓabdÃ÷ ÓuklÃdayo guïaÓabdà iti vibhajyante, tad api vÃcyarÆpÃnapek«aïe nopapadyata ity Ãha -- ##ti || viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo 'pi bÃhyÃrthÃnapek«ayà na vyavati«Âhata ity Ãha -- ##ti || 194 || sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ca nÅlotpalÃdi«u Óabdabuddhyor ivÃrthabuddhyor api nÃdhyÃsa upapanna ity Ãha -- ##iti. api ca{1,277}ekatropasaæh­te buddhÅ samÃnÃdhikaraïe bhavata÷. tad ihÃdhyÃsavÃdinÃæ kutraikatropasaæhÃro vÃcya÷. na tÃvad asÃdhÃraïe, tasyÃpi kalpanÅyatvÃd ity Ãha -- ##ti. asmanmate tu vÃcyabhÃgÃnupraveÓadvÃreïÃsty ekatropasaæhÃra iti vivecanÅyam iti || 195 || yadi tv asÃdhÃraïa eva vastutvasÃmÃnyagocara upasaæhÃra i«yate, tata÷ sarve«Ãm eva gavÃÓvÃdiÓabdÃnÃæ vastugocaratvÃviÓe«Ãt sÃmÃnÃdhikaraïyaæ prÃpnotÅty Ãha -- ##iti. iha vastutvÃbhyupagamam anÃpÃdyaiva vÃrttikak­tà do«abÃhulyÃd atiprasaÇgo 'bhihita iti || 196 || abhyupagamyÃpy asÃdhÃraïopasaæhÃraæ vyaktyÃnantyÃn nÅlopalapadaprayogo na syÃt, d­Óyate cÃsÃv iti dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti || 197 || na cÃnekanÅlotpalavyaktisÃdhÃraïÅ nÅlotpalatvajÃtir bhavadbhir i«yate yatra Óabdo vartetety Ãha -- ##ti. na kevalaæ ne«yate, yuktiÓ ca tadabhyupagame na bhavatÅty Ãha -- #<ÓabdÃrthayor >#iti. dvau hy atra nÅlotpalaÓabdÃv adhyasyete. ata÷ ÓrutaÓabdabhÃgÃnugatau dvÃv eva ÓabdÃdhyÃsarÆpÃv arthau gamyete. na hi ÓabdadvayÃdhyÃse pratyÃyyaikatvaæ sambhavatÅti || 198 || yadi sahaprayogamÃtrÃt sÃmÃnÃdhikaraïyam ity ucyate, sa tarhi paryÃyaÓabdayor api kadÃcid avyutpannabodhÃrthe prayogo d­«Âa iti tayor api sÃmÃnÃdhikaraïyaæ syÃd ity Ãha -- #<Óabdadvayasye>#ti || 199 || {1,278} api ca nÃnavagatasambandhaæ padaæ pratyÃyayati. na cÃnavagate 'rthe sambandho 'nubhavituæ Óakyate. tad ihÃdhyÃsavÃde sambandhÃnubhavavelÃyÃæ kÅd­Óo 'rtha÷ pratyetavya iti vÃcyam ity Ãha -- ##ti. na kenacid rÆpeïa pratyetuæ Óakyata iti bhÃva÷ || 200 || kim iti na Óakyate, ata Ãha -- ##iti. ÓabdarÆpo hy artha÷. na cÃvyutpannas tÃdrÆpyÃvadhÃraïe samartha÷. tad ihÃdhyÃsÃt sambandhabuddhi÷ tataÓ cÃdhyÃsa iti tatretaretarÃÓrayam iti bhÃva÷. asÃdhÃraïena ca sambandhagrahaïaæ nÃÓaÇkannÅyam eva, piï¬Ãntare 'prayogaprasaÇgÃd ity Ãha -- ##ti || 201 || tad idÃnÅæ sambandhÃnapek«asyaiva ÓabdasyÃtmÃdhyÃsaÓaktatvaæ balÃd Ãpatitaæ, tatra ca prathamaÓrÃviïo 'pi tadrÆpÃrthabodhaprasaÇga ity Ãha -- ##ti || na ca vÃkyaæ tavÃpi Óabdo nityam arthena sambaddha÷ tat kimarthe smaraïaæ nÃdadhÃtÅti. mama hy asti vÃcyaæ vyatiriktaæ tad, yena vÃcyavÃcakasambandho 'vagata÷ sa ÓabdadarÓanÃd arthaæ smarati. yas tv asyedaæ vÃcyam iti na jÃnÃti na tasyÃrthasmaraïam iti nÃnupapannaæ ki¤cid ity Ãha -- ##ti. bhavatas tu vÃcakarÆpÃtiriktavÃcyarÆpÃbhÃvÃt prathamaÓravaïe 'py adhyastarÆpatà syÃd iti pÆrveïa sambandha ity Ãha -- ##iti || 203 || na tv etad astÅti vyatirekeïa darÓayati -- ##ti || 204 || {1,279} yataÓ ca g­hÅtaÓabdo 'pi nÃrthaæ pratipadyate, tato naiva vÃcakÃdhÅnaæ vÃcyam ity Ãha -- ##iti. pramÃïÃntarÃvagatÃrtharÆpasmÃrakatvÃt tu Óruter eva tatpÃratantryaæ yuktam ity Ãha -- ##iti || 205 || upasaæharati -- ##ti || 206 || prav­ttiniv­ttyupadeÓe«u kuryÃd na kuryÃd ity evamÃdi«u ÓabdasyÃtadÃtmakatvÃt tadÃtmakÃrthabodho 'nupapanna ity Ãha -- ##iti || 207 || paryÃyaÓabde«u ca ÓabdabhedÃd artha(?bhedopa/bhedÃ)pattir ity Ãha -- ##ti || 208 || api cÃyam adhyÃsa÷ sÃd­ÓyÃd và bhavati ÓuktÃv iva rajatasya, uparÃgÃd và maïÃv iva japÃruïimna÷. na caitad ubhayam api ÓabdÃdhyÃse sambhavati. dÆrasthenÃnurÃgÃsambhavÃt sÃd­ÓyÃnavagateÓ ceti. tad etad Ãha -- #<ÃtmÃdhyÃsa >#iti sÃrdhena. yad api vivartavÃdinÃæ pratyavasthÃnaæ dÆrastham api candrÃdi jale vivarta(?m u/u)palabhyate, tadvacchabdo 'pi pratye«yata iti. tad ayuktam. arÆpasya pratibimbÃsambhavÃd ity Ãha -- ##ti || 210 || {1,280} nanu yad idam uktaæ dÆrasthatvÃc chabdenÃnurÃgo na sambhavatÅti. tad ayuktam. vaibhavena Óabdasya sarvatra sannidhÃnÃd ata Ãha -- #<Óabde>#ti || 211 || ki¤cÃyam anurÃga÷ samÃnendriyagrÃhyeïaiva d­«Âa÷ yathà cÃk«u«asya maïer aruïimnà cÃk«u«eïaiva. na hi tvacà sphaÂike 'nubhÆyamÃne cÃk«u«o 'ruïimà tam anura¤jayati. evaæ Órautra÷ Óabdo na cÃk«u«am artham anura¤jayituæ ÓaknotÅty Ãha -- ##ti || 292 || evaæ tÃvad aÓabdÃtmana÷ ÓabdÃtmakatayà vedane pÃrarÆpyaprasa¤janena yat savikalpakaj¤ÃnÃnÃæ mithyÃtvam uktaæ tannirÃk­tam. adhyÃsavÃdinÃæ tu savikalpakaj¤ÃnamithyÃtvenÃnumÃnÃdÅnÃæ prÃmÃïyaæ durlabham ity Ãha -- ##ti. na kevalam anumÃnÃdÅnÃæ prÃmÃïyaæ na sidhyati, sarvanirÆpaïÃnÃm eva tu vikalpÃdhÅnatvÃt sarvalokavedavyavahÃrocchedaprasaÇga ity Ãha -- ##ti. nirÆpaïaæ nirïaya iti || 213 || nanu sarvaæ mithyaiva vÃco 'tiriktaæ vÃÇmayatvÃd viÓvasya, tad yathà ÓaÇkunà sarvÃïi parïÃni sant­ïïÃny evamoÇkÃreïa sarvà vÃk sant­ïïà oÇkÃra evedaæ sarvaæ vÃg eva viÓvà bhuvanÃni jaj¤ire iti Órute÷. ata Ãha -- ##iti. sarvamithyÃtve pratij¤Ãyà eva mithyÃtvÃd na sarvamithyÃtvaæ sidhyatÅti || 214 || {1,281} api cÃyam adhyÃsÃparanÃmnà bÃhyÃpalÃpa÷. bÃhyÃpalÃpo mÃhÃyÃnika÷ pak«a÷. sa ca ÓÆnyavÃdottareïaiva nirÃkÃrya ity Ãha -- #<ÓÆnyavÃde>#ti. buddhigrahaïaæ buddhyadhyÃsanirÃkaraïÃrtham. idaæ ca prÃg api vyÃkhyÃtam iti || 215 || prakaraïÃrtham upasaæharati -- ##iti. bhinnaikatvÃdibuddhibhir iti. anugatavyÃv­ttibuddhibhir ity artha÷ || 216 || evaæ tÃvat pramÃïÃntarapratipannÃrthagocara÷ Óabda÷ na tat tantram artharÆpam ity uktam. idÃnÅæ tu yady api ÓabdopÃyako 'rtho 'sati Óabde nÃvagamyate, tathÃpi na tasya svarÆpanÃÓo bhavati. na hi cak«urÃder abhÃve rÆpÃdipa¤cakaæ na pratÅyata iti tad asad bhavati. tad etad Ãha -- #<ÓabdÃbhyupÃyaka >#iti dvayena. iha copÃyÃpek«atvenÃsattvaæ nirÃk­taæ, na hi dÅpendriyÃdÅnÃm ity atra hetor anaikÃntikatvam uktam iti viveka iti || 217-218 || nanv astu ÓabdÃtiriktam artharÆpam. tat tu sambandhagrahaïÃt prÃk ÓabdÃkÃreïa nÃvagatam. uttarakÃlaæ tu tadÃkÃram avagamyata ity atadÃkÃrasya tadÃkÃrapratÅter mithyÃtvam ata Ãha -- ##ti. nityo hi vÃcyavÃcakasambandha iti pÆrvam api tacchabdavÃcyaÓaktir ÃsÅd eva. parastÃt tv abhivyaktÃ.{1,282}etÃvac ca tadÃnÅm api ÓabdÃkÃratvaæ na tadÃtmatÃ. ato nÃtadÃkÃraæ tadÃkÃratayà gamyata iti kuto bhrÃnti÷. ÓabdasambandhamÃtreïa cedaæ ÓabdÃkÃratvam ucyate. na tu ÓabdÃtmakatayÃ, nityaæ yadi ca gotvÃdÅty atra ÓabdÃtmakatvam aÇgÅk­tya bhrÃntitvaæ nirÃk­tam iti viveka÷. arÆpatà aÓabdarÆpatety artha÷. kathaæ punar idam avagamyate sambandhagrahaïÃt prÃg api tadrÆpam ÃsÅd iti, atrÃha -- ##iti. na hi yugapad eva sarve ÓabdÃsambhinnam arthaæ budhyante. yadaiva hy eko 'ÓabdÃkÃram arthaæ pratyeti, tadaiva vyutpanno gaur ayam iti vikalpayati. ato nÃtadrÆpasya tadrÆpatayà grahaïam iti || 219 || atra codayati -- ##iti. yathaiva hy atadÃkÃro na sarvair avagamyate | tadÃkÃro 'pi na tathà sarvair iti kathaæ tathà || iti. pariharati -- ##ti. parÅk«ÃsvarÆpaæ darÓayati -- ##iti || 220 || nirïayam Ãha -- ##iti. tadÃkÃratvam asti nÃsti ceti nopapadyate, vidyamÃnasya tu ÓaktyaÓaktibhedÃd upalambhÃnupalambhau yuktau. ÓaktisadasadbhÃvÃv api tadÃdhÃrabhedÃd upapannÃv eveti vidyamÃnaiva tadÃkÃratà aÓaktair nÃnubhÆyata iti nirïaya iti || 221 || atraiva d­«ÂÃntam Ãha -- ##ti. rÆpasya grahaïe grahÅt­bhedÃt ÓaktÃÓaktatvaæ yathety artha÷. etac ca sambandhaparihÃre 'bhidhÃsyata ity Ãha -- ##iti. itir idam arthe. ÓaktÃÓaktatve vibhajate -- ##ti. yeneyaæ{1,283}Óaktito vyavasthopapattimatÅ tena ÓabdopÃyakasya grahÅtu÷ ÓabdÃkÃrà dhÅrnetarasyeti viveka÷ || 222 || atra codayati -- ##ti. tuÓabda÷ pÆrvoktaniv­ttau. nityas tu syÃd itivat. yad etad uktaæ prÃg api ÓabdÃkÃra evÃsÃv artha iti tadavyÃpakaæ, devadattÃdÅnÃæ kalpanÃsvasambhavÃt, tatra hy ÃdimÃn sambandha÷. artho 'pi devadattÃdir anitya÷. ata÷ pÆrvÃparayo÷ koÂyo÷ prasaækhyÃnÃt tÃdrÆpyaæ ÓabdarÆpatvam anityam. ato 'vaÓyam eva tatrÃtadÃkÃraæ tadÃkÃratayà kalpyata iti mithyÃtvam iti || 223 || pariharati -- ##ti. devadattaÓabdo 'pi devà enaæ deyÃsurityÃÓi«Ã labdham arthaæ nijayaiva Óaktyà vadati. evaæ caitrÃdiÓabdà api nak«atragrahÃdinimittà gavÃÓvÃdiÓabdavannityasambandhà eveti tadvad eva nÃtadÃkÃratà tadrÆpapratyayaæ pratÅti devair datto yo 'rtha÷ sa tasyÃrtha÷ atas tadartharÆpapratyayaæ prati grÃhyagrÃhakayor vÃcyavÃcakayor autpattiky eva Óakti÷, niyogamÃtraæ tu yadabhinave piï¬e tadanityam. na ca tadanityatayà ÓabdÃrthasambandhasyÃnityatà bhavati. ÓabdasyÃtadarthatvÃd iti || 224 || yatra tarhi piï¬e niyogavaÓÃd eva devadattÃdiÓabdà a(?na)nvarthà evam vartante. ¬itthÃdiÓabdÃÓ cÃnugamaÓÆnyÃ÷ tatra kathaæ satyatvaæ, tatra hi ÓabdÃtmanaivÃrtho vikalpyate na tv arthasamavÃyi ki¤cid viÓe«aïam asti. saiva ca nÃmakalpanety ucyate. anvarthatve tu yathÃsambhavaæ karmÃdikalpanaiva darÓayitavyÃ. ata÷ punar api nÃmakalpanaæ mithyety Ãpatitaæ tad ihaike«Ãæ matenÃbhyupagamenaivottaram Ãha -- ##ti || 225 || {1,284} svamatena parihÃram Ãha -- ##iti. satyam atadrÆpa evÃsau piï¬a÷ parastÃd api na ÓabdÃkÃreïÃvasÅyate. kin tu tadavasthaiva saæj¤Ã, yÃd­Óo 'sÃv artha÷ pÆrvam avagatas tÃd­Óasyaiva tasya smaraïe hetu÷. ato nÃnyad anyÃkÃreïa pratipannam iti kuto mithyÃtvam. kathaæ tu nÃmakalpanÃyÃæ ¬ittho 'yam iti sÃmÃnÃdhikaraïyabuddhi÷. arthasamavÃyinà hi viÓe«aïena nÅlotpalÃdi«u sÃmÃnÃdhikaraïyaæ d­«Âam. ekÃntabhinnagocarayos tu ÓabdÃrthabuddhyo÷ kathaæ sÃmÃnÃdhikaraïyam iti vaktavyam. ato bhrÃntir eveyam. maivam. uktaæ hi -- nÃtra ÓabdÃkÃraæ vastu cakÃstÅti. ¬ittho 'yam iti nÃyam artha÷ ¬itthaÓabdÃtmako 'yam iti. na hÅyam Åd­ÓÅ pratipattir iti. api tarhi ¬ittha iti nÃmÃsyeti. ato na nÃmakalpanà bhrÃntir iti || 226 || anyan mataæ - prÃg api nÃmaniyogÃn nÃmÃkÃragrÃhyaÓaktir arthasyÃsÅd iti. atyantÃsatyà gaganakusumavad bhÃvayitum aÓakyatvÃt. niyoge tu k­te 'sau Óaktir abhivyajyate param. ata÷ prÃg api tadrÆpasadbhÃve 'sti pramÃïam iti na pÃrarÆpyaæ, tad etad Ãha -- ##iti || 227 || etad eva prapa¤cayati -- ##ti. asti hi sarvaÓabdaparicchedya[703]tÃÓaktir arthasya. yatra hi ¬ittha¬avitthayor anyatama÷ Óabdo niyujyate sa eva taæ gamayati. Óabdo 'pi sarvÃkÃrÃrthavij¤Ãnasamartha eva yatraiva niyujyate tam eva gamayati. tad evam aniyamaprasaktau niyamamÃtraæ niyoktrà pitrÃdinà kriyata iti || 228 || __________NOTES__________ [703] dyaÓa (GA) ___________________________ {1,285} evaæ tÃvat sarvaprakÃraæ pÃrarÆpyayuktir utsÃritÃ. idÃnÅæ sm­tisaÇkareïÃprÃmÃïyasambhÃvanÃæ vÃrayati -- ##ti sÃrdhena. ÓabdÃrthasambandhaæ smarato 'pi và pramÃtur yà buddhir bhavati nÃsÃv apratyak«aæ, cak«u«Ã sannik­«Âe 'rthe yà buddhir bhavati sà pratyak«aæ tadÃnÅm api cak«ussannikar«o 'nuparata eva. evaæ sa evÃyaæ gaur iti pÆrvag­hÅtÃnusandhÃnÃd api jÃyamÃnà neyam apratyak«aæ, pratyak«akÃraïasya cak«u«o 'nuparatatvÃt. tad atra ÓabdÃrthasambandhasmaraïapÆrvag­hÅtÃnusandhÃnÃbhyÃæ pratyak«atvaæ na vÃryata iti pratij¤Ãta÷ (?)parastÃd upapÃdayi«yata iti. na cÃtra tenendriyÃrthasambandha ity anena gatÃrthatvaæ tatra smarann api svadharmeïa vikalpayannara÷ pratyak«avÃn iti pratij¤Ãtaæ kevalaæ, na tÆpapÃditam. atra ÓabdÃdhyÃsanirÃsaparyantena sandarbheïa svadharmavikalpa÷ prasÃdhita÷. idÃnÅæ tu smarann apÅty asyÃrtha÷ prapa¤cyate. tena tad grahaïakavÃkyam. uttaras tu tatprapa¤ca ty anavadyam. idaæ cÃnavahitÃnÃæ cittam anura¤jayati netare«Ãm iti. kathaæ puna÷ sm­tisambhedenÃprÃmÃïyam ata Ãha -- ##ti || 230 || vivekam eva darÓayati -- ##iti. Óabdasambandhau hi smaryete atas tÃv apratyak«au na tv arthasya pratyak«atà vÃrayituæ Óakyata iti || 231 || nanv artho hi pÆrvag­hÅta eva g­hyate. sa evÃyam iti ca pratisandhÅyate. ata÷ kathaæ pratyak«o bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. vyatirekeïa Ãdhikyenety artha÷ || 232 || {1,286} Ãdhikyam eva darÓayati -- ##ti. pÆrvaæ hi vyaktyantare jÃtir avagatà idÃnÅæ vyaktyantare 'vagamyate. tathà pÆrvedyur avagatà aparedyur avagamyate nirvikalpakak«aïe 'vagatà savikalpakak«aïe 'vagamyata ity adhikaparicchedyÃbhÃvÃd asti miter avasara÷. kÃlaÓ ca yadindriyasambandhÃrthagocaro 'vagamyate tadindriyajanmanaiva pratyak«eïÃvagamyata iti tatsambandhasya pratyak«atvam upapannam iti. tadapratyak«avÃdinÃæ tu cirak«iprÃdipratyayà anÃlambanÃ÷ syu÷. nanu ta eva kÃlasya liÇgam astu vi«ayas tv amÅ«Ãm abhidhÃtavya÷. yadi dravyÃdaya÷, na, tat svarÆpamÃtre 'nutpÃdÃt, tadgocaratve kÃlÃnumÃnÃsambhavÃt. svÃæÓaparyavasÃnasya ca vij¤ÃnavÃde nirÃkari«yamÃïatvÃd na svÃæÓÃlambanatvam. ato yad amÅ«Ãm Ãlambana (?sa/tat) pratyak«Ãd avasÅyata eva. kÃleti. ÃdiÓabdenÃvasthÃbhedo g­hyata iti. nanu na kevalam adhikaæ gamyate kin tu prÃgavagatam apÅti kathaæ prÃmÃïyam ata Ãha -- ##ti. savilapake hi ÓabdÃrthasvarÆpasambandhakÃlasambandhÃ÷ prathante. tatra ÓabdÃdir aæÓo 'sm­tivi«aya iti mà nÃma pramÃïavi«ayo bhavatu. idÃnÅn tanÅ tu vastuna÷ sattà na pÆrvam avadh­tety asti tatra pramÃïÃvasara iti sthitaæ prÃmÃïyam indriyavyÃpÃrÃnuvidhÃnÃc ca pratyak«atvam iti. ekaæ cedaæ pÆrvavij¤ÃnajanitasaæskÃrapratyutpannendriyÃdikÃraïakaæ grahaïasmaraïÃtmakaæ pratyabhij¤ÃnÃbhidhÃnaæ pramÃïam iti veditavyam iti || 233 || nanv idaæ bhavaty adhikavi«ayaæ, smaraïottarakÃlaæ bhavat kathaæ pratyak«am. na hi nirvikalpasya pratyak«asyai«a dharmo d­«Âa÷. ata Ãha -- ##ti. na hi smaraïÃt prÃgbhÃvità pratyak«alak«aïam. api tarhÅndriyajatvam. tac cÃtrÃpy aviÓi«Âam iti bhÃva÷ || 234 || {1,287} yadi smaraïenendriyaprav­ttir eva vÃryate tadà dÆ«yate. tatas taduttarakÃlaæ jÃyamÃnaæ savikalpakaæ pratyak«aæ bhaved api. na tv etad astÅty Ãha -- ##ti || 235 || yata÷ sm­tyà nendriyaæ virudhyate na và dÆ«yate. tena prÃgÆrdhvaæ và sm­ter yad indriyÃrthasambandhÃd j¤Ãnaæ jÃyate sarvaæ tat pratyak«am abhyupagantavyam ity Ãha -- ##ti || 236 || nanu viditaÓabdÃrthasambadhÃ÷ satyevendriyÃrthasambandhe kecid eva tam arthaæ jÃtyÃdinà vikalpayanti nÃpare. atas tÃvatsÃmagrÅkasyaiva kasyacid abhÃvÃd apratibandhakakÃraïaviÓe«Ã bhrÃntir eva savikalpakapratyaya ity ata Ãha -- ##iti dvayena. ayam abhiprÃya÷ -- na vyutpattÅndriyasamprayogamÃtrajaæ j¤Ãnaæ savikalpakaæ, tad api sarvasÃdhÃraïaæ mana÷praïidhÃnÃdy apek«ate. ato yadi nÃma kasyacid vimanaskasya dÆrasÆk«masÃd­ÓyÃdivi«ayado«Ãd vyÃmƬhasya nÃmuko 'yam iti viÓadataram avabhÃso bhavati, naitÃvatà kuÓalasya sÆk«masÃd­ÓyÃdivivekacaturasyÃpi vibhrameïa bhavitavyam iti yuktam iti || 238 || atraiva d­«ÂÃntam Ãha -- ##ti dvayena. tatsaæsk­teti. «a¬jÃdyabhyÃsasaæsk­tety artha÷ || 240 || {1,288} yathà «a¬jÃdi«v akuÓalasyÃpi viviktÃkÃrabodho bhavati vinà «a¬jÃdiÓabdaprayogam, evaæ gotvÃdyaviditÃsm­taÓabdair viviktam upalabhyata evety Ãha -- ##ti || 241 || nÃnÃjÃtiguïÃdisaÇkÅrïaæ tu tadaÓabdaj¤asya vijÃtÅyapiï¬aviviktam avabhÃsate. Óabdasmaraïasaæsk­tÃnÃæ tu piï¬aviviktajÃtyÃdimÃtraæ nirbhÃsata ity Ãha -- ##iti || 242 || yata eva smaraïatantrà vikalpÃ÷, ato yadà yacchabdasmaraïamÃvirasti tenaiva tadà vastu vikalpyate. yathà cak«u«madÃdinà rÆpÃdi netareïa, cak«u«matÃpi badhireïa rÆpamÃtraæ na Óabda÷ anupÃyatvÃd iti. tad etat sarvam Ãha -- ##ti dvayena. vivekahetÆnÃm. ÓabdÃnÃm ity artha÷ || 244 || ata÷ siddhaæ savikalpakam api pratyak«am. yÃvat tu vivekopÃyà na Óabdà buddhà bhavanti tÃvannirvikalpakaæ na tu tad evety Ãha -- ##ti || 245 || {1,289} ato yat kalpanÃpi svasaævittÃv i«Âà nÃrthe vikalpanÃd iti bauddhair uktaæ tat paradharmavikalpe 'numanyÃmahe na svadharmajÃtyÃdivikalpane«v ity Ãha -- ##iti || 246 || ato liÇgaliÇgisÃmÃnyayos tatsambandhasya ca savikalpakapratyak«avedyatvÃd upapannam anumÃnÃdÅnÃæ pratyak«apÆrvakatvam ity Ãha -- ##iti || kiæ puna÷ prayasyatà savikalpakasya pratyak«atvaæ sÃdhyate. nirvikalpakadvÃreïÃpi bauddhÃdÅnÃm ivÃnumÃnÃdivyavahÃro ghaÂi«yate ata Ãha -- ##ti. yathà na nirvikalpakapÆrvakam anumÃnÃdyÃtmÃnaæ labhate, tadanumÃne 'bhidhÃsyata iti || 248 || atra codayati -- ##iti. yadÅndriyavyÃpÃrÃnuparamamÃtrÃj jÃtyÃdivikalpÃnÃæ pratyak«atvam, evaæ tarhi visphÃritÃk«o dÆrÃd u«ïo 'yam iti vahniæ vikalpayati. tad api pratyak«am Ãpadyate indriyavyÃpÃrÃvirÃmÃd iti || 249 || pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- agnisaævedana eva tatrendriyavyÃpÃra upak«Åïa÷. agnitvÃd eva vyÃptibalenÃnumÃniko«ïavikalpo jÃyate. gotve tu nendriyavyÃpÃrata÷ pratyÃsannam arthÃntaraæ pratyak«atvena{1,290}sammataæ ki¤cid asti yena tad eva pratyak«aæ netarad ity ucyate. ato gotvam eva pratyak«am iti || 250 || yad api tatrÃpi dÆrÃd gomahi«ÃdisaæÓaye ÓabdaviÓe«Ãdinà gotvÃdiniÓcayo bhavati, so 'k«asambandha ÃnumÃnika eva na tu pratyak«a ity Ãha -- ##ti || 251 || api ca saævitparÃhatam evÃrÃdu«ïavikalpasya pratyak«atvam. aparok«Ã hi buddhi÷ pratyak«aæ, tad yadà sparÓendriyeïo«ïam anubhÆyate tadà tv aparok«ÃkÃrà buddhir iti bhavati pratyak«aæ, cak«u«Ã vahnau prakÃÓite bhavantÅ parok«ÃvabhÃsitvÃn na pratyak«am ity Ãha -- ##ti || 252 || ata÷ svendriyÃnusÃreïaiva pratyak«atÃ. indriyÃntaraæ tv asatkalpam evety Ãha -- ##iti || 253 || kathaæ puna÷ samÃnajanmanor u«ïÃgnivikalpayor ekaæ pratyak«am itarac cÃnumÃnikam, evaæ hi pratyak«aæ lak«ayatÃlaukikam eva pratyak«aæ lak«itaæ bhaved ata Ãha -- ##iti. nedam alaukikaæ yatra hy aparok«ÃvabhÃsabuddhi÷ tat pratyak«am iti lak«aïÃd vinÃpi laukikà manyante. ak«asambandho 'pi{1,291}cÃparok«ÃvabhÃsaupayikatayaiva lak«aïakÃrair api pratyak«alak«aïatvenÃÓrÅyate na svarÆpeïa. ato yatrÃgnÃvak«asambandhaphalam aparok«ÃvabhÃsitvam anusriyate tasya pratyak«atà netarasyeti siddham || 254 || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ pratyak«asÆtraæ samÃptam Óubhaæ bhÆyÃt Part II 05autpattikasÆtra {2,1} atra bhëyakÃreïa pratyak«Ãdyanimittatve pratipÃdite saduplambhakapramÃïapratyastama(?ya/yÃd abhÃ)vaprameyatÃæ dharmasyÃÓaÇkya tannirÃkaraïaparatayautpattikasÆtram avatÃritam abhÃvo 'pi nÃsti yata÷ autpattikas tu ÓabdasyÃrthena sambandhas tasya j¤Ãnam upadeÓo 'vyatirekaÓ cÃrthe 'nupalabdhe tatpramÃïaæ bÃdarÃyaïasyÃnapek«atvÃt iti. tac ca codanaivety avadhÃraïaæ cÃk«ipati -- ##iti. ayam artha÷ -- bhÃvagocaranikhilapramÃïÃbhÃve hy abhÃva÷ pramÃïam. na ceha tathÃ, lokaprasiddher evÃbhÃvÃt. na ca sà na pramÃïaæ, brÃhmaïÃdivarïavivekasya tadadhÅnatvÃt. itarathà tadabhÃvÃt. na khalu sunipuïam api vilokayamÃnà vayaæ k«atriyÃdivilak«aïaæ brÃhmaïaÓabdavÃcyaæ piï¬Ãnugatam aparaæ rÆpam aparok«am Åk«Ãmahe. tadavaÓyaæ varïavivekÃya lokaprasiddhi÷ svatantrà pramÃïam ÃstheyÃ. api ca sakalaÓabdÃrthÃvadhÃraïam eva tadÃyattaæ, tÃm antareïa pramÃïÃntarÃsambhavÃt. ato ni«iddhe 'pi pratyak«Ãdau nÃbhÃvaÓa(ÇkÃ). na ca codanaivety avadhÃraïopapattir iti || 1 || {2,2} prasiddhim eva darÓayati -- ##ti ##antena. anugrahakÃriïi hi laukikà dhÃrmikaÓabdaæ prayu¤jÃnà d­Óyante. pŬÃkÃriïi cÃdhÃ(rmikaÓabdam). yaÓ ca dharmam Ãcarati sa dhÃrmika÷. tad yady anugraho dharma÷ tad evam upapadyate nÃnyatheti. etad eva bhagavato vyÃsasyÃpy abhimatam iti darÓayati -- ##ti ##antena. nir(vi«aya)prayogÃsambhavÃt tadvi«ayam idamà pratinirdiÓati. tad ayam artha÷ -- viÓi«Âavi«aye puïyapÃpapadadvaye Ãcaï¬Ãlaæ manu«yÃïÃæ vidyamÃne tenaiva dharmÃdharmapramitisiddher anarthakaæ ÓÃstram iti. nanv evaæ puïyapÃpapramÃïakau dharmÃdharmÃv uktau, na lokapramÃïa(kau). naivam. tatprayogasyaiva lokÃyattatvÃt. tasmÃd ayam anupÃlambha iti || 3 || evam Ãk«ipya samÃdadhÃti -- ##t#<Åty>#antena. ayam artha÷ -- prasiddhir hi praj¤Ãnam. tac ca (j¤Ã)nadra¬himÃ. na ca nirmÆlaæ j¤Ãnam ÃtmÃnaæ labhate prÃg eva j¤Ãnadra¬himÃ. tad evaæ nirmÆlÃyÃ÷ prasiddher abhÃvÃt kuta÷ sà prav­tteti pramÃïair anvi«yata iti. nanu ca kÃryadra¬himnà mÆlaæ kalpayi«yate, sm­tidra¬himneva Órutir ata Ãha -- ##ti. satyam. samÆlà prasiddhi÷ pratyak«ÃdimÆlatayà pratyak«asÆtre nivÃrità codanà (mÆlaæ) bhavi«yaty eveti || 4 || nanu sannik­«ÂÃrthagocaram eva sarvaæ pramÃïam. ata÷ prasiddhe÷ pramÃïÃntarÃgocarÃrthatvaæ guïa÷ na do«Ãya, ata Ãha -- ##ti. na ca pratyak«ÃdÅni parityajya loko nÃma pramÃïagaïe pramÃïam upasaækhyÃyate. varïavivekasambandhÃvadhÃraïayos tu pratyak«ÃdipramÃïatvaæ vanasambandhaparihÃrayor abhidhÃsyÃma iti.{2,3}api ca bhaved api prasiddhi÷ pramÃïaæ, yadi vyavasthitaiva prasiddhi÷ syÃt. sà tv avyavasthitÃ. tathà hi -- saæsÃramocakà nÃma nÃstikà bÃhyahiæsÃm eva dharmam Ãhu÷. anye tu tapa÷ (?pra/prÃ)jÃpatyÃdi pŬÃtmakatvÃt parapŬÃvat adharma.......stu vidhini«edhapramÃïakau tadviparÅtau dharmÃdharmau saÇgirante(?.) tad evaæ mlecchÃryÃïÃæ parasparavigÃnÃn na lokaprasiddhatvaæ dharmÃdharmayor upapadyata ity Ãha -- ##ti sÃrdhena || 6 || nanv anumÃnÃbhÃsasaÇkareïa pramÃïam apramÃïÅbhavati. na hi pratyak«ÃbhÃsasaÇkarÃt pratyak«am apramÃïaæ bhavati. atha tatra kÃraïado«asadasadbhÃvanibandhana÷ pramÃïatadÃbhÃsaviveka÷, so 'trÃpy aviÓi«Âa÷. atrÃpi sm­tikÃrair vivekopÃyo darÓita eva. ÃcÃraÓ caiva sÃdhÆnÃm ityÃdinÃ. sÃdhavaÓ cÃryÃ÷. svÃbhÃvikak­«ïam­gacaraïopalak«itÃryÃvartanivÃsinaÓ cÃryaÓabdavÃcyÃ÷. atas tadÃcÃro dharmo 'nyo 'dharma iti viveko bhavi«yati, ata Ãha -- ##ti. ÓÃstrasadasadbhÃvanibandhano hy ÃryamlecchavibhÃga÷ tada(nÃÓrayeïa) tv ÃryamlecchavibhÃgo durbhaïa÷. ata eva ÓÃstrasthà và tannimittatvÃt (1.3.9) iti vak«yatÅti. astu tarhi ÓÃstramÆlÃrthaprasiddhi÷ pramÃïam ata Ãha ##ti. na svatantrÃyÃ÷ prasiddher eva prÃmÃïyaæ sidhyatÅty abhiprÃya÷ || 7 || ata÷ sakalabhÃvapramÃïanirÃkaraïÃt ÓaÇkitÃbhÃvanirÃkaraïena codanaiva dharmÃdharmayo÷ pramÃïam ity upapannam ity Ãha -- ##iti. paÓyatÃm iti. «a«ÂhÅ cÃnÃdare (2.3.38) ityanÃdare «a«ÂhÅti || 8 || {2,4} atra bhëyakÃreïa aupattikas tu ÓabdasyÃrthena sambandhas tasyÃgnihotrÃdilak«aïasya dharmasya nimittam ity uktvà (katham) iti praÓnÃnantaram upadeÓo hi bhavatÅti sautram upadeÓapadaæ vyÃkhyÃtaæ, tatra na j¤Ãyate kenÃsya sambandha iti yogyapadÃnvayaæ darÓayati -- ##iti. tasya dharmasyopadeÓo j¤Ãnaæ pramÃïam iti. nanÆpadeÓo granthasandarbhÃtmÃ, j¤Ãnaæ cÃrthÃvagraha÷. katham anayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam ata Ãha -- ##iti. bhÃvasÃdhano hi j¤ÃnaÓabdo nopadeÓaÓabdena sÃmÃnÃdhikaraïyaæ labhate. ayaæ tu j¤Ãyate 'neneti karaïasÃdhana iti yuktaæ sÃmÃnÃdhikaraïyam iti || 9 || kathaæ punar upadeÓo dharme pramÃïam ata Ãha -- ##ti. bÃdhakÃraïado«ÃdhÅnaæ hy aprÃmÃïyam. tatra sambandhautpattikatvapratipÃdanena taddvÃrà puru«ÃnupraveÓÃbhÃvÃt, puru«ÃÓrayatvÃc ca Óabde do«ÃïÃæ kÃraïado«anivÃraïaæ tÃvat k­tam. tannirÃkaraïena sahÃprÃmÃïyam anapoditam ity avyatirekapadaprayojanam Ãha -- ##iti. avyatirekapadenÃbÃdha÷ pratipÃdyate na hi deÓakÃlayor ubhayor api codanÃjanitaæ j¤Ãnaæ viparyetÅti. tad evaæ bÃdhakÃraïado«anirÃkaraïe k­te 'napoditam autsargikaæ prÃmÃïyam iti tat pramÃïam ity anenoktam iti darÓayati -- ##iti || 10 || atra cÃrthe 'nupalabdha ity ucyate. tad ayuktam. upalabdhÃrthavi«ayam api pramÃïaæ bhavaty eva. anubhÆtir hi pramÃïaæ pratyutpannendriyaliÇgÃdijanità ca saævidanubhÆti÷. ata evonmÅli(tÃk«a)syaikabhÃvagocarÃïÃæ dhÃrÃvÃhikasaævidÃæ prÃmÃïyam upapannaæ bhavati. anyathà tan na syÃt. na hi tatrÃnavagataæ ki¤cid anubhÆyate. deÓakÃlÃntarasambandho 'nubhÆyata iti ced, na. ekadeÓasthe 'pi bhÃvÃt.{2,5}kÃlas tu parok«a÷. na ca parok«Ãparok«asambandho 'parok«o bhavati, tarumarutsaæyogavat. ato ('vagatÃrtham) anadhikÃrtham api grahaïaæ iti vÃcyam. na caivaæ sm­titvÃpÃta÷. sm­tir hi pÆrvÃnubhavaprabhÃvitabhÃvanÃvaÓalabdhasiddhir nÃdhikam apek«ate (?grahaïa + tva) nendriyasÃpek«am ity uktam. ata eva g­hÅtam api punarg­hyamÃïaæ d­Óyata iti laukikà vyapadiÓanti, na tu smaryata iti. ato na vidma÷ kimarthe 'nupalabdha ity anena nirasyata iti (ata Ãha -) ##ti. ayam artha÷ -- anupalabdhÃrthavi«ayam eva sarvaæ pramÃïam. anyathà sm­titvÃpÃtÃt. na hi grahaïasmaraïayor g­hÅtÃg­hÅtagocarayor g­hÅtÃg­hÅtagocaragato viÓe«a upalabhyate. yat tu kÃraïabhedÃd bheda ity uktam satyam. svarÆpabhedaupayika÷ kÃraïabheda÷. svarÆpaæ tu g­hÅtÃg­hÅtavi«ayatvÃd eva bhinnam. anubhÆtir grahaïam iti ced, yady api so 'nubhÆti÷ anumÃnÃdi«u sm­titvaprasaÇga÷. ato 'avaÓyaæ g­hÅtÃg­hÅtÃgocaratvam eva grahaïasmaraïayor bheda÷. kim idÃnÅæ dhÃrÃvÃhikasaævido na pramÃïam. na hi kà .......ktam. atrocyate. tatrÃpy uttarottarakÃlÃkalitabhÃvapratyÃkalanÃd upapannam evÃdhikagant­tayà prÃmÃïyam. na ca vaiÓe«ikÃdivat parok«aæ kÃlam Ãcak«mahe. pratyak«am eva hi .....vartamÃnakÃlasambandhÃn bhÃvÃnupalabhÃmahe. katham arÆpaæ pratyak«am iti cet. ÃkÃÓavad bhavi«yati. na hi rÆpi pratyak«am iti na÷ pratyak«alak«aïam api tarhi saævid eva parok«Ãparok«anirbhÃsodÅyamÃnedaæ pratyak«am idam apratyak«am iti vibhajate. tad evaæ visphÃritÃk«asya vyaktÃnupalak«itottarottarasÆk«mak«aïabhedabhinnaikabhÃvavi....kÃparok«anirbhÃsÃvabhÃsodayÃt upapannà pratyak«atà pramÃïatà ca. ata÷ pramÃïÃntarÃnupalabdhasvagocarapratyÃkalanÃd upapannam upadeÓaprÃmÃïyam iti sÆktam arthe 'nupalabdha iti. atra bhëyam upadeÓa iti viÓi«Âasya ÓabdasyoccÃraïam iti. tatra codanà vidhipadaparyÃya÷ ÓabdaviÓe«o bhëyakÃrasyÃbhimata÷ ity Ãha -- ##ti. etad uktaæ bhavati -- vidhÃyakaÓabda upadeÓa iti || 11 || atra codayati -- ##iti dvayena. ayam artha÷ -- yad idaæ ÓabdaviÓe«asya vidher dharme pramÃïatvam ÃÓritam, anena vÃkyÃntaram api hi{2,6}vartamÃnopadeÓakaæ dharmapramitau pramÃïam eva. Óreyas sÃdhanaæ hi dharma÷. sa ca Óreyasa÷ svargÃde÷ sÃdhanena yÃgÃdinà sÃdhyasÃdhanasambandha÷ sarvÃkhyÃte«u sambhavati. svargakÃmo yajetety ato 'pi hi yÃgena svarga÷ sidhyatÅti gamyata eva. yathà loke odanaæ pacatÅti pÃkaudanayo÷ sÃdhyasÃdhanasambandhabuddhi÷. syÃd etat -- ÃkhyÃtam antareïa sÃdhyasÃdhanasambandho na siddhyet, tadartho vidhir iti. tan na. anÃkhyÃtavÃkyaprayogÃsambhavÃt. prayojanÃya hi vÃkyam uccÃryate. nirÃkÃÇk«aæ ca vaca÷ prayojanak«amam ÃkÃÇk«Ãnivartanaæ cÃkhyÃtÃd­te na sambhavati. itarathà vidher apy asambhavÃt. stutyÃpi hy ÃkhyÃtam eva khÃdirÃdivÃkye«u vidhÃyakaæ parikalpyate. athocyeta -- anu«Âhito yÃgÃdir dharma÷, na cÃnu«ÂhÃnaæ (prava)rtakÃd­te sambhavati. na ca vidhim antareïÃnya÷ pravartayatÅti. tan na. icchÃnibandhanatvÃt prav­tte÷. ani«Âe«u vidhiÓatenÃpy aprav­tte÷. ato 'nenedaæ sidhyatÅti saævidi vopÃyÃrthÅ sa tatra pravartata iti. na cÃdharmavarjanÃrtho vidhi÷. prati«edhÃd eva na¤as tatsiddhe÷. rÃgÃdiprÃptakartavyatÃnuvÃdena na¤ eva ni«edhÃdhikÃre nivartaka÷. e«Ã hi tatra vacanavyakti÷ yaddhanyÃt tan neti. ato 'narthako vidhiprÃmÃïyapratipÃdanaprayÃsa÷. apauru«eya÷ Óabda÷ dharme pramÃïam ity etÃvad eva vacanÅyam iti || 13 || pariharati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam icchÃta÷ prav­tti÷. icchaiva tu prek«ÃvatÃæ puru«ÃrthasÃdhanavi«ayÃ. na ca vidhinà vinà puru«ÃrthasÃdhanatvaæ yÃgÃdÅnÃæ Óakyate 'vagantum. ata evaudumbarÃdÅnÃæ saty api phalapadasambandhe vidhivirahÃt phalÃrthatvaæ nety audumbarÃdhikaraïe vak«yate. nanu laukikapÃkaudanÃdivat sÃdhyasÃdhanasambandhasiddhir uktÃ.{2,7}satyam uktÃ. ayuktà sÃ. loke pramÃïÃntarÃvagate÷ sidhyaty api. na tu vede. pramÃïÃntarÃbhÃvÃt. nanu svargakÃmapadasamabhivyÃhÃra÷ pramÃïaæ, na. tasya Órutyà bÃdhÃt. iha hi yajata iti sÃdhyÃkÃÇk«iïÅ bhÃvanÃvagatà satÅ samÃnapadopÃdÃnaÓrutyupanÅtayo ...........rdhÃtvarthasambandhanirÃkÃÇk«Ã satÅ na vyavahitakart­viÓe«aïatvopayuktasvargÃdibhÃvyasambandham anubhavati. sannik­«ÂÃlÃbhe hi viprakr«Âo 'pi vaidiko bhavati na sannik­«Âa, ..........cyate. labhyate ceha dhÃtvartha÷ sannik­«Âa iti na viprak­«Âaphalapadasambandho yukta iti || 14 || k­tividhau tarhi kathaæ puru«ÃrthasÃdhyasiddhir ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- vidhir hi cetanapravartanÃtmakÃrthe phale vyÃpÃre Óakyate puru«aæ pravartayitum. ata÷ samÃnapratyayopÃttavidhyavaruddhà bhÃvanà vidhe÷ pravartanÃÓaktir mà vyÃghÃnÅti sannihitam apy apuru«ÃrthatvÃdaya............rvam atikramya vyavahitenÃpi puru«Ãrthena svargÃdinà sÃdhyena sambadhyate. dhÃtvarthas tu sÃdhyatvÃt pracyÃvito bhÃvanÃyÃm eva sÃdhanÃkÃÇk«iïyÃæ sÃdhanatayà niva........tamÃvÃkyÃrtho bhavati yÃgena svargaæ kuryÃd iti. ata÷ puru«ÃrthasÃdhanasya yÃgÃder dharmatvasiddhir iti yuktam upadeÓaprÃmÃïyapratipÃdanam iti. idaæ tv iha vaktavyam -- kÃ(rya)vidhau puru«Ãrtha÷ sÃdhyo labhyate. vidhir hi Óabdabhedo và liÇÃdi÷, tadvyÃpÃrÃtiÓayo vÃ, ko 'pi tadarthabhedo vÃ. sarvathà ca na yujyate. Óabde hi pravartayitari puru«Ãrthasambandhe pramÃïam asti. Ãpte hi buddhipÆrvakÃriïi pravartake hitakÃryayaæ mÃmaphale na pravartayatÅti buddhvà bhavati prav­ttivi«ayavyÃpÃraphalavattÃ(dhya)vasÃya÷. Óabdas tv acetano nÃsmin pravartayaty api puru«Ãrthaphalapratilambha÷. na hi prabalapavanÃbhihato 'vaÂe nipatat phalaæ pratilabhate. api ca pramÃïaæ Óabda÷. pramÃïÃnÃæ prameyopadarÓanÃd anyatra vyÃpÃra÷. pratyak«aæ hi rÆpÃdÅn upadarÓayati na tu pravartayati. tredhà hi prÃmÃïikÃ÷ pramÃïaphalaæ vibhajante. hÃnam upÃdÃnam upek«Ã ceti. tad idaæ pramÃïÃnÃæ pravartakatve nopapadyate. tadà hy upÃdÃnam evaikaæ pramÃïaphalam Ãpadyeta. kaïÂakapratyak«eïa hi kaïÂake«u pravartyamÃno jihÃsann api tÃn{2,8}m­dnÅyÃt. syÃd etat -- ÓabdapramÃïadharmo 'yaæ na pramÃïÃntarÃïÃm iti. na, pramÃïatvÃviÓe«Ãt. evaæ hi prayogo bhavati. Óabdo na pravartaka÷ pramÃïatvÃt pratyak«Ãdivat. astu và pravartaka÷. niyamena .......prav­ttiprasaÇga÷. na ca liÇÃdiÓrÃviïo niyamena pravartamÃnà d­Óyante. prathamaÓrutÃd aprav­tte÷. aviditasamayatvÃd aprav­ttir iti cet, kim idÃnÅæ sambandhasaævidapek«ayà yadi Óabda÷ prav­tte÷ kÃraka÷. na hi kÃrakÃïi svarÆpasaævidam apy apek«ante. (prÃg eva samayasaævidaæ?) m­tsalilapracchannaæ hi bÅjam aviditasvarÆpasÃmarthyam api svakÃryam aÇkuram ÃrabhamÃïaæ d­«Âam. evam eva ÓabdavyÃpÃro vidhir ity api nirasanÅyam. syÃn matam -- abhidheya eva liÇÃdÅnÃæ vyÃpÃro vidhi÷. ato na pÆrvoktado«aprasaÇga÷ iti. na, anirÆpaïÃt. sa khalu pre«aïÃdilak«aïo và syÃd, anyo vÃ. na tÃvad pre«aïÃdilak«aïa÷ Óabde sambhavati. acetanatvÃt. na cÃnyas tatsamarthÃcaraïalak«aïa÷, tasya kÃrÅ«ÃdivadanirÆpaïÃt. kÃrÅ«asya hi vahne÷ ÓÅtÃpanodano 'dhyayane d­«Âa(?mu/u)pakÃra÷. na Óabde tathà sambhavati. pramÃïÃntarÃbhÃvÃt. Óabdasya cÃg­hÅtasambandhasyÃpratyÃyakatvÃt. yadi brÆyÃd vyÃpÃrÃntarakalpane syÃd ayaæ do«a÷, kÊpta eva tu liÇÃdÅnÃm abhidhÃbhidhÃnalak«aïo vyÃpÃra÷ ÓabdÃntarÃïÃm iva svÃrthaprakÃÓanÃnyathÃnupapattipramÃïaka÷ prav­ttihetutvapratilabdhapravartanÃparanÃmà vidhir iti pratibrÆyÃd enam. sa khalu vyÃpÃrabhedo 'bhidheyo và syÃd anabhidheyo và syÃt. anabhidheye aÓabdÃ.......syabhÃvanÃsamabhivyÃhÃrÃnupapatti÷. ki¤ ca sarvaÓabdÃnÃm evÃnumÃnena svÃrthagocaro vyÃpÃra unnÅyate. na ca tathÃvagata÷. prav­ttihetubhÃva......pÃrÃ÷ pravartayantÅti ced, viÓe«ahetur vÃcya÷. yady arthaviÓe«agocaratà viÓe«ahetu÷, sa tarhy arthabhedo vidhi÷, tadanvayavyatirekÃnuvidhÃnÃt. prav­.......varthabheda÷. yadi bhÃvanà na, tasyà vartamÃnÃpadeÓe«v apy aviÓe«Ãt. anyaÓ cet nainam upalabhÃmahe pramÃïÃbhÃvÃt. abhidhÅyata eva liÇÃdibhir ÃtmÅyam abhidhÃnam iti cet. ..........sarvaÓabdebhya÷ prav­ttiprasaÇga÷ Óakyate vÃrayitum. na ca kÃryonneyam abhidhÃnam abhidhÅyata iti sÃmpratam. ananyalabhyaæ hi ÓabdÃbhidheyam upÃgaman dhÅrÃ÷. ki¤ ca yadi vyÃpÃrasvarÆpÃbhidhÃnaæ sa ................pravartakatvaprasaÇga÷. sopaÓle«o viÓe«a iti ced, na. svarÆpÃbhidhÃnaprasakte÷. na hy anabhidhÃya viÓe«aïaæ viÓe«yÃbhidhÃnaæ sambhavati. api{2,9}cÃbhidhÃbhidhÃnÃbhyupagamena pa......viÓe«ahetor abhÃvÃt. astu tarhy arthabhedo vidhi÷. ka÷. kÃryam. kiæ puna÷ kÃryam. kÃryam eva hi kÃryam. na hÅdaæ rÆpÃntareïÃnubhÆyate. nanu na kriyÃtireki kÃryaæ pramÃïÃntarair avagamyate. satyam. ata eva ÓabdaprÃmÃïyasiddhi÷. anyathà pramÃïÃntaragocaratvena sÃpek«atvÃd aprÃmÃïyaæ codanÃyÃ÷. api ca kÃlatrayavipariv­ttyarthagocarÃïi mÃnÃntarÃïi. kÃryaæ ca parÃm­«ÂakÃlabhedaæ svapramÃïÃd avagamyata iti na pramÃïÃntaragocara÷. kÃrakavyÃpÃro hi yÃgÃdi÷ kÃlatrayÃvacchedyo nÃdhikÃra÷. yady evam asatkÃryaæ kÃlatrayÃparÃmarÓÃt ÓaÓavi«Ãïavad Ãpadyeta. na. kÃlenÃnekÃntÃt. kÃlo hi na tÃvat kÃlÃntaraparicchinna÷. na ca nÃsti kÃla÷. kÃlÃntarÃvacchede tv anavasthÃpÃta÷. alabdhakÃlÃntarasambandho 'pi kÃla÷ pramÃïasÃmarthyÃd astÅti cet. samÃnaæ hi kÃrye 'pi. tad api svapramÃïebhyo liÇÃdiÓabdebhya÷ kÃlÃnavacchinnam avagamyamÃnaæ katham asad bhavi«yati. pramÃïasambandho hi sattÃ, na kÃlasambandha÷. kÃryam eva tu manasi vartamÃnaæ niyuÇkta iti niyoga ity ucyate. nanu niyogo niyukti÷. sa ca niyokt­vyÃpÃra÷. na ca vede niyoktÃsti apauru«eyatvÃt. Óabdasya cÃniyokt­tvÃn na tadvyÃpÃro niyoga÷. adÆraviprakar«eïa tu niyogÃdipadaprayoga÷. yÃthÃtmyavedanÃyÃæ tu liÇ eva paÂhitavya÷. sà hy asya pramÃïam. kim Ãtmakas tarhy ayam. uktaæ kÃryÃtmeti. na ca dravyÃdyanÃtmakatvÃd abhÃva÷, tadvad eva kÃryam api tadvibhaktam eva deÓakÃlanarÃvasthÃntarÃviparyayÃt svasaævitsaævedyaæ nÃstÅti Óakyate 'vagantum. udÅyate khalv api liÇÃdiÓrÃviïÃæ kÃryasaævit. na ceyam anÃlambanÃ, na ca svÃæÓÃlambaneti vij¤ÃnavÃde varïitam. ato nirvi«ayà saævidÃtmÃnam alabhamÃnà svavi«ayabhÆtaæ kÃryam upakalpayati. na ca pratibhÃmÃtram idam iti vÃcyam. aniyatanimittà hi pratipatti÷ pratibhÃ. na ceyam aniyatanimittÃ, ÓabdanimittatvÃt tadanantaram utpatte÷. katham ananyagocare kÃryÃtmani vyutpatti÷. tadabhÃve và ÓabdÃt pratipatti÷ kalpyatÃm. liÇÃdÅnÃæ sakaletaraÓabdavilak«aïa÷ ko 'pi mahimÃ, yadaviditasama(?yÃ/yà a)pi svÃrthaæ gamayanti. athavà sarvasyÃkumÃramÃsthaviraæ ca kÃryÃvagati÷ prav­ttihetur iti prasiddhi÷.{2,10}tadanyam api liÇÃdiÓabdaÓravaïÃnantaraæ ce«ÂÃviÓi«Âam upalabhyÃkalayati nÆnam ita÷ sakÃÓÃd asya kÃryasaævidÃsÅt katham aparathà pravartata iti. nanv evaæ kriyÃm eva kÃryatayà aj¤ÃsÅd iti parasyÃpi tadgocarÃm eva kÃryadhiyam unnayati. na. vartamÃnÃpadeÓe«u saty api kriyÃj¤Ãne prav­ttyadarÓanÃt, kriyÃtmana÷ kÃryasya vyabhicÃrÃt prav­ttÃvahetutvÃt. etad eva phale 'pi darÓayitavyam. ato nirmuktÃkhilaphalÃdivikalpam avyabhicaritaprav­ttisambandhaæ kÃryamÃtraæ liÇÃdibhya÷ prayojyav­ddhenÃvagatam iti vyutpadyamÃno jÃnÃti. na hi kÃryÃvagatir bhavati prav­ttiÓ ca neti sambhavati. ata÷ kÃryam eva kÃryavidhir ity ÃcÃryÃ÷ pratipedire. nanu ca pre«aïÃdayo liÇarthÃ÷. na, svasantÃne prav­ttihetutvena te«Ãm anupalabdhe÷. vede ca vyabhicÃrÃt. (nanu tar)hÅ«ÂÃbhyupÃyatà liÇÃdÅnÃm artho bhavi«yati. sarvo hi samÅhitopÃyam Ãkalayya tatra tatra pravartata iti param api ce«ÂamÃnam upalabhya jÃnÃti nÆnam i«Âo .......mavyÃpÃra÷ ÓabdaÓravaïÃnantaraæ cÃyaæ ce«Âata iti Óabdene«ÂÃbhyupÃyatà pratipÃdità bhavati. sa eva vidhi÷. pravartanÃrÆpo hi sa÷. prav­ttihetuæ dharmaæ ca pravadanti ...... . ata÷ pre«aïÃdhye«aïÃbhyanuj¤Ãtiriktam aprav­ttapravartanaæ niyojyÃrthakarmagocaraæ lokavedasÃdhÃraïaæ codanopadeÓaparyÃyapadavÃcyaæ liÇÃdÅnÃm artho vidhir iti yuktam. hi ........tya jaimininoktam upadeÓa iti. bhëyakÃreïa ca upadeÓa iti viÓi«Âasya ÓabdasyoccÃraïam iti viv­tam. puru«ÃrthopÃyaæ kilÃnavagatam avagamayan ÓabdÃntare dÆram utkr«Âo liÇÃdiÓabdo 'viÓi«Âa ity uktam. ato lokavedatantrÃntarÃnugato 'yam eva siddhÃnta iti kaiÓ cid unnÅtam. tad idam anupapannam. tathà hi -- saævid eva tÃvat paripanthinÅ. na hi liÇÃdiÓravaïasamanantaram i«ÂÃbhyupÃyo 'yaæ vyÃpÃra iti bhavati mati÷. api tarhi, pravartanÃvagati÷. nanu ce«ÂÃbhyupÃyataiva pravartanà prav­ttihetutvÃt. tan na. evaæ sati yasya parïamayÅ juhÆr bhavati ity atrÃpi vidhitvaprasaÇga÷. tarati m­tyum ity atrÃpi. bhavati hi tatrÃpi parïamayatà apÃpaÓlokaÓravaïasya aÓvamedho và brahmahatyÃtaraïasya sÃdhanam iti pratipatti÷. yadi matam -- asyedaæ bhavatÅty anvayamÃtram atrÃvagamyate na vyatireka÷, na ca tam antareïa sÃdhyasÃdhanasambandho{2,11}'vagamyate iti. kathaæ tarhi svargakÃmo yajetety atrÃpi svargayÃgayo÷ sÃdhyasÃdhanasaævit. na hi tatrÃpi sati yoge svargo bhavati asati neti mati÷. yÃgeneti hi t­tÅyà sÃdhanabhÃvam avagamayatÅti ced, na. t­tÅyÃÓravaïÃt. vidher ayaæ mahimà yadat­tÅyÃnto 'pi yaji÷ karaïatayà nirdiÓyate. sa ced anyo nÃbhyupagamyate kathaæ svabhÃvasÃdhyo yaji÷ karaïatayà nirdiÓyate. api ca yatra spa«Âam i«ÂÃbhyupÃyatvam avagamyate yÃgasya yathe«ÂÃbhyupÃyo 'yaæ yÃga÷ yÃgena svarga÷ sidhyatÅti vÃ, tatrÃpi vidhitvaprasaÇga÷. ki¤ ca taddve«Åti tatkÃri cÃyam evaæ bruvÃïo d­Óyate. tathà hi pratibhà vidhir iti nirasyataitad uktaæ - na nirÃlambanaæ j¤Ãnaæ kriyà sÃdhanayoginÅ | samÃnyasmin iti. tad idaæ tavÃpi samÃnam iti varïitam. api ca evaævÃdinà sÃdhu samarthitaæ vidhÃv anÃÓrite iti. atra hi vidhyadhÅnà yÃgÃder i«ÂÃbhyupÃyatà na tu saiva vidhir iti darÓayati. tasmÃd atikuÓalair upadeÓÃpadeÓayor aviÓe«a evopapÃdita iti nirmuktÃkhilopÃdhividhitattvam atÅndriyam anyadeveti pÆrvoktam eva sÃdhÅya÷. atra vadÃma÷ -- naivam api yÃgasvargayo÷ sÃdhyasÃdhanasambandhasiddhi÷. niyogo hi tadà sÃdhya÷. na ca sÃdhyadvayam ekatra samavaiti, samatvÃd asambandhÃt. nanu niyogasiddhinÃntarÅyakÅ svargasiddhi÷. ata eva sÃdhyaviv­ddhir iyaæ na tu svargo 'pi svatantratayà sÃdhya÷. nirapek«aæ ca sÃdhyadvayam ekatra virudhyate, nÃnuguïam. yathÃha -- niyogasiddhau sarvaæ tadanuguïam iti. kena ne«yate. tasmÃd avirodha iti. tad asat. kiæ hi svargasiddhim antareïa niyogasya na sidhyati. na hi nityÃdhikÃre«u niyoga÷ sÃdhyÃntaram ÃkÃÇk«ati. kÃmÃdhikÃrÃ÷ kÃmyaparyantà iti cet, ko hetu÷. kamisÃdhyatvÃgavati÷. tathà hi svargakÃmo yajeteti sÃdhyasvargaviÓi«ÂÃdhikÃrisÃdhyo niyogo 'vagamyate. sa katham asidhyati svarge sidhyet. ata÷ svargasiddhir avagamyata iti na÷ sÃdhyasvargaviÓi«Âo 'dhikÃrÅ.{2,12}kas tarhi. kÃmyasvargaviÓi«Âa÷. ata÷ svargaæ kÃmayamÃna÷ puru«o niyogaæ sÃdhayi«yati. anyadicchato 'nyatra kriyà nopapadyata iti ced, na. niyogasÃmarthyÃd upapatte÷. niyogo hi pradhÃnabhÆta÷ sÃdhyatayÃvagata÷ svargam api kÃmayamÃnam Ãtmany Ãkar«atÅti kim anupapannam. api ca sidhyann api svargo yÃgÃt sidhyatÅti na na÷ pramÃïam. svargayÃgau hi yugapadaruïaikahÃyanÅvadekapradhÃnakÃryÃnvayinau nÃnyonyÃnvayam anubhavata÷. na cÃruïimna iva dravyÃvachedaÓaktir yajer api svargasÃdhanaÓaktir avadh­tà pramÃïÃntareïa. nanu kim atra pramÃïÃntareïa. svarge yÃga eva pramÃïam. sa hi svargakÃmaæ yÃge niyuÇkte. na cÃkÃmopÃye kÃmÅ niyoktuæ Óakyate. uktottaram idam. kiæ hi bhagavato niyogasyÃlaukikasyÃsad­Óamahimno du÷(khata)yà phale 'pi naraæ pravartayati. tasya hy anupÃye kÃminaæ niyu¤jÃnasya kim iva hÅyeta. yÃge niyogo niyuÇkte iti vadatà nÆnam idam avadhÅritam. Ãrambhe hi puru«o niyujyate na karmaïÅti. tasmÃn na svargayÃgayo÷ sÃdhyasÃdhanasambandhasiddhi÷. yad api ca kriyÃdikÃrye vyabhicÃrÃd anupÃdhike vyutpattir ity uktaæ, tadayuktam. pratÅtavi«ayatvÃd vyutpatte÷. na hi kriyÃdivyabhicÃrÃt ÓaÓavi«Ãïaæ liÇÃdyartha iti Óakyate vaktum. yad api manyate kriyÃkÃrya eva loke vyutpanna÷ phalasamabhivyÃhÃrÃd vede 'nyadavinÃÓi kÃryaæ liÇÃdyartha iti pratye«yate. loke tu saæmugdhenÃpi vyavahÃrasiddher na ÓabdÃrthatattvanirÆpaïam. bahava eva gauïalÃk«aïikaÓabdanibandhanà loke vyavahÃrà d­Óyante. vede tu svargakÃmo yajeteti kriyÃtmana÷ kÃryasya bhaÇguratvÃd Ãmu«mikasvargÃdiphalasÃdhanÃÓakte÷ kÃlÃntarasthÃyikriyÃto bhinnaæ kÃryam upeyate. vÃkyaÓe«Ãc caikatra samunnÅta÷ ÓabdÃrtho yavavarÃhÃdyarthavadanyatrÃsaty api vÃkyaÓe«e 'vagamyate. nityÃdhikÃre«v asaty api phalapadasamabhivyÃhÃre tathÃvidham eva kÃryaæ liÇÃdÅnÃm artho bhavi«yatÅti. tad idam anyad evÃbhyastam anyac copanipatitam. kriyÃkÃrye (vi«panna?) sthÃyikÃryaæ pratipadyate. na ca kriyÃyÃ÷ phalasÃdhanatÃÓakter aÓabdÃrtha÷ san yukta÷ kalpayitum. kÃmaæ karmaïa evÃphalani«patte÷ samasti rÆpam iti kalpayitum ucitam. na ca pÆrvÃvagataÓabdÃrthÃnyathÃkaraïam. na hi karmaïy anuÓi«Âà dvitÅyà saktu«u tadasambhavÃd viparivartya karaïam abhidhatta iti yuktam abhidhÃtum. sarvaÓabde«v anÃÓvÃsapraÇgÃt. ata eva{2,13}tatra tatra yathÃÓrutÃrthasamanvayÃnupapatte÷ kvacid guïavÃda÷ kvacillak«aïà kvacid viniyogabhaÇga iti tantre vyavahÃra÷. na tu viniyogabhaÇgÃd abhidhÃnam eva ÓabdÃnÃm anyathà nÅyate. api ca ÓrutakarmaphalasambandhÃnupapatter anavagatapÆrvam apÆrvaæ kÃryaæ liÇartham upayatà sÃdhu Órutam upapÃditam. kiæ hi liÇÃparÃddhaæ yat tasyÃlaukikam artham atikramya karmaphalasambandha upapÃdyate. nanu nÃdyÃpi liÇartho niÓcÅyate. ayam eva hi nirïayasamaya÷. atra ca ÓrutaphalapadÃntarasamabhivyÃhÃropapattaye 'tÅndriyam eva kÃryam iti niÓcÅyate. ato na ki¤cid virotsyata iti. kim idÃnÅæ svargakÃmo yajeteti Óruter apratÅtir eva, liÇarthe saæÓayo vÃ. apratÅtau kriyÃtmana÷ kÃryasya phalasambandhÃnupapattir ity etad eva durbhaïam. saæÓayas tu pak«advayÃvalambÅ. na cÃlaukike kriyÃtirekiïi kÃrye liÇÃdayo nirÆpitaprayogÃ÷. na cÃtyantÃparid­«ÂÃpÆrvÃrthagocara÷ saæÓayo d­«Âacara÷. yavÃdi«u tv Ãryamlecchaprayoganibandhano d­«ÂapÆrvÃrthagocara÷ saæÓayo yukta eva. ata evÃtra na vÃkyaÓe«Ãn nirïaya÷. sandigdhe hi sa varïita÷. na ca liÇarthe saæÓaya÷. kin tu loke vyutpattyanusÃreïa kriyÃtmany eva kÃrye niÓcaya÷. yad apy ucyate karmaphalasambandhopapattaye 'nyat kÃryam upalabhyata iti. kena và karmaphalasambandho darÓita÷. na hy ayaæ vainiyogika÷. niyoga evÃtra pramÃïam. sa cet tadadhÅnasiddhi÷ duruttaram itaretarÃÓrayam, siddho hi niyogo vi«ayÅbhÆtasya bhÃvÃrthasya karaïatÃm Ãha. tatsiddhyà ca niyogÃtmalÃbha ity alam anenÃpi. yathÃvÃrttikam anusandhÃsyÃma÷. evaæ hi vÃrttikak­tà bhÃvÃrthÃdhikaraïe uktaæ liÇÃdiÓabdÃnÃæ puru«aæ prati prayojakavyÃpÃro 'bhidhÃtmikà bhÃvanà vidhir iti. dve kila bhÃvane mÅmÃæsakÃ÷ saÇgirante ÓabdÃtmikÃm arthÃtmikÃæ ca. tatrÃrthÃtmikà sarvÃkhyÃtasÃdhÃraïÅ svargÃdiphaladharmikà yÃgÃdidhÃtvarthakaraïikà svavÃkyaprakaraïÃnyaprakaraïÃnÃrabhyavÃdasm­tilokÃcÃraprÃptatattad iti kartavyatÃvatÅ tatra tatra sidhyati. ÓabdÃtmikà tu liÇÃdiÓabdÃnÃæ prayojakÃnÃæ prayojyapuru«akarmikÃbhidhÃsambandhaj¤ÃnakÃraïikÃrthavÃdoditaprÃÓastyeti kartavyatÃvatÅti vivecanÅyam. kathaæ punarabhidhà ÓabdÃtmikÃ. ÓabdavyÃpÃro hi sa÷. na. vyÃpÃratadvator anatibhedÃd upapatte÷. dravyam{2,14}eva hi pÆrvÃvasthÃta÷ pracyutaæ parÃm avasthÃm aprÃptaæ pÆrvÃparÅbhÆtaæ vyÃpÃraÓabdavÃcyam. kathaæ liÇÃdÅnÃm abhidhà puru«akarmikÃ. na hi te puru«am abhidadhati bhÃvanÃvacanatvÃt. satyam. bhÃvanaiva tair abhidhÅyamÃnà na svarÆpamÃtreïa vartamÃnÃpadeÓavad abhidhÅyate. kin tu kuryÃd (iti) prav­ttivi«ayatayÃ. na ca ÓabdaÓaktayo 'nuyoktum arhanti. tathà hi -- liÇÃdiÓravaïÃnantaraæ prayojyav­ddhaæ ce«ÂamÃnam upalabhya tata÷ prav­ttihetupratyaya÷ prayojyasyÃvagamyata iti tÃvat sarvavÃdisiddham avivÃdam. prav­ttihetusvarÆpe tu bahudhà vivÃda÷. tatra kriyÃphalÃdÅnÃæ vyabhicÃrÃd aprav­ttihetutvÃt, pramÃïÃntarÃgocare tu prav­ttihetau vyutpattyasambhavÃt, karmaphalasambandhÃnupapatteÓ ca sakaletaraprakÃrÃsambhavÃd avivÃdasiddham abhidheyapratyayabalonnÅyamÃnasvarÆpaæ liÇÃdÅnÃm abhidhÃnam eva prav­ttihetur iti sÃmpratam. sà ca pravartaneti sthitam. sà ca pravartyakarmikÃ. pravartyaÓ ca puru«a iti yuktaæ puru«akarmatvam abhidhÃyÃ÷. liÇÃdivyÃpÃro 'py abhidheyapratyayahetutvÃd abhidhety ucyate. puru«aæ ca pravartayan pravartaneti gÅyate. na ca sarvÃbhidhÃsu prasaÇga÷, ÓabdaÓaktivaicitryÃd ity uktam. Óaktir hi kÃryadarÓanasamadhigamyÃ. tad yata÷ prav­ttidarÓanaæ tadvyÃpÃra÷ pravartanÃ, prav­ttihetutvÃt. na ca ÓabdÃntarebhya÷ prav­ttir upalabhyata iti na tadabhidhÃyÃs tathÃtvaprasaÇga÷. yaÓ cÃbhidhÃyà anabhidhÃne do«a÷ ukta÷, so 'bhidhÃnapak«Ãbhyupagamenaiva parih­ta÷. yat tu kÃryonneyatvÃd anabhidhÃnatvam uktaæ tad apy ayuktam. kiæ hi kÃryam anupapadyamÃnaæ pravartanÃm avagamayati. na tÃvad bhÃvanÃvagati÷, vartamÃnÃpadeÓe«v api prasaÇgÃt. ato 'nanyapramÃïatvÃd upapannam abhidheyatvam abhidhÃyÃ÷. yat tu ananyapramÃïake vyutpattyasambhava ity uktam. na, arthÃpattipramÃïakatvÃt. nanv arthÃpattyà pravartanÃpadeÓasÃdhÃraïam abhidhÃyà rÆpam unnÅyate. na ca tÃvanmÃtraæ pravartanà la¬Ãdibhyo 'pi prav­ttisaævedanaprasaÇgÃt. asÃdhÃraïas tu ko 'pi viÓe«o liÇprav­tte÷ pramÃïÃntarÃgocara eveti du«pariharo vyutpattiviraha÷. maivam. prav­ttihetutvenÃrthÃpattitas tadavagamÃt. tathà hi -- yatra tÃvat liÇÃdibhya÷ prav­ttir upalabhyate, tatra mayà pravartitavyam ity anta÷saÇkalpamÆlÃtmà liÇprav­ttiviÓe«a unnÅyate. apravartamÃnà api pravartasveti mÃmayamÃheti liÇÓrÃviïo vaktÃraæ nirdiÓanti. tad avasÅyate prav­ttihetur abhihito liÇÃ. sa ca narte vÃpÃrÃt sidhyatÅty uktam eva. na ca kim Ãtmako liÇvyÃpÃra{2,15}iti vÃcyam. anta÷saÇkalpamÆlÃtmà hy asÃv iti vak«yati. nÃsÃv udÃsÅna÷ kadÃcid avagamyate. prav­ttijanana eva hi bhÃvabhede vyutpattir ÃsÅd iti svayam api pravartitavyam iti pratipadyamÃna eva hi liÇarthaæ pratipadyate. nodÃsÅnam ÃkhyÃtÃntaravat. no hi phalÃdaya÷ svarÆpeïÃvagatÃ÷ pravartayanti. asya tvayam evÃtmà yat prav­ttidhiyaæ janayati. aparyanuyojyatvÃd vastusvarÆpÃïÃæ nÃmÃkhyÃtavibhÃgavadupapatte÷. so 'yam evamÃtmani liÇarthe vyutpanna÷ svapratipattikÃle na ÓabdÃd­te tam arthaæ budhyata ity ananyapramÃïakatvam. na tu pravartanÃsvarÆpam evÃnyato nÃvagataæ, yena matÃntaravad vyutpattivirahaÓ codyeta. samprati tu na jÃter iva vyaktim anyata÷ pravartanÃæ pratipadyÃmaha iti ÓÃbdÅm abhidadhmahe. na cÃbhidhà nÃbhidhÅyata iti vÃcyam. abhidhÃÓabdavadupapatte÷. yad eva hi ÓabdaÓravaïÃnantaram ananyalabhyaæ buddhau viparivartate tadabhidheyam. tathà ca liÇÃdÅnÃm abhidhÃnam iti kiæ nÃbhidhÅyate. uktaæ hi liÇÃdibhya÷ prav­ttiheturupalabhyata iti. na ca liÇÃdÅnÃm abhidhÃtmano vyÃpÃrÃd anya÷ prav­ttihetu÷ Óakyate nirÆpayitum iti. ata eva nÃnavasthÃ. na hi pravartanÃvat tadabhidhÃnam api ÓabdÃd avagamyate, yat tadgocaram aparam abhidhÃnam upeyate. na ca liÇÃdisvarÆpÃbhidhÃnaprasakti÷, svayam eva tadvyÃpÃravailak«aïyÃt. liÇupaÓle«e hi viÓe«ake viÓe«aïÃbhidhÃnam ÃpÃditam. svagate tu viÓe«e tadanavakÃÓam eva. sarve ÓabdavyÃpÃrÃ÷ khalv api svarÆpeïaiva vyatibhidyante. ata eva vilak«aïÃbhidheyapratyayahetubhÃvabhÃja÷ ekasyà api vidhivibhakte÷ kriyÃkÃlÃdivannÃbhidhÃbhidhÃnam anupapannam. ato liÇÃdÅnÃm abhidhà pravartanà so 'yaæ vidhi÷. Ãha ca -- abhidhÃæ bhÃvanÃm Ãhur anyÃm eva liÇÃdaya÷ | iti. tad anenaivamÃtmanà vidhinà sambaddhà bhÃvanà prav­ttivi«ayatayÃvagatà phalavattayà niÓcÅyate, svasantÃne phalavata÷ prav­ttivi«ayatayÃvagate÷. tathà cÃvagatÃnu«ÂhÅyata iti vidhiÓaktim upakrÃntÃm avasÅdantÅm uttabhnÃti phalavattÃ, na tu saiva vidhir iti. ata evÃpuru«Ãrthe«u sÃgaraæ tared ity evamÃdi«u vidhyavagati÷. tathà tatra na syÃd itarathà tatra na syÃt apuru«ÃrthatvÃt(?). liÇvyÃpÃras tu tatrÃpy aviÓi«Âa÷, nirvÃhikÃyÃs tu phalavattÃyÃ÷ pramÃïÃbhÃvÃd na{2,16}nirvahati. tadabhÃvaÓ cÃnÃptavÃkyatvÃt. vede tv apauru«eyatvÃn na puru«ado«ÃÓaÇkÃpÅty upapÃditam. vidhau tu tam atikramyeti prapa¤citaÓ ca vidhir api manÃg ity uparamyate iti || 15 || (apauru«eyatvÃt?) anapek«atvÃd iti sÆtrÃvayavaæ vyÃca«Âe -- ##ti. anÃptavÃkye hi d­«ÂavyabhicÃritvÃt tajjanitÃt pratyayÃt pratyayÃntaraæ svÅyam arthÃvadhÃraïÃyÃpek«ate. na ca tatrÃpy anÃptavaca÷ pramÃïam anuvÃdatvÃt. ÃptoktÅnÃæ tu pramÃïavi«ayagocarÃïÃæ prÃmÃïyÃt tasyaivÃptasya narasyÃpek«Ã kim ayam artho 'nena pramÃïenopalabdho na veti. na ceyam ubhayy apy apek«Ã codanÃæsu sambhavati, apauru«eyatvasya vedÃdhikaraïe vak«yamÃïatvÃt. tata upapannaæ codanÃyÃ÷ prÃmÃïyam iti || 16 || atrÃnantaraæ v­ttikÃramatÃrambhabhëyaæ - v­ttiÃras tv anyathemaæ granthaæ varïayä cakÃra tasya nimittaparÅ«Âi÷ ityevamÃdim iti. tatrÃdiÓabde tÃvad dvaividhye sÃdhvasÃdhuvivekÃrtham Ãha -- #<ÃdiÓabda># iti. makÃrÃnto 'yamÃdiÓabda÷ na luÇanta iti. kÃraïam Ãha -- ##ti. sÃmÃnyavivak«ÃyÃæ tu napuæsakaliÇgatÃ. atra ca prathamam eva granthÃtmake viÓe«e 'vagate na sÃmÃnyavivak«Ã yukteti. bhittvà tu vÃkyaæ sÃmÃnyavivak«ÃyÃæ kleÓo bhavatÅti. aparam api v­ttikÃramatena parÅ«ÂisÆtravyÃkhyÃnÃrthaæ bhëyaæ na parÅk«itavyaæ nimittam iti. tad ayuktam. sÆtre na¤o 'ÓrutatvÃt, ata Ãha -- ## iti. idaæ hi sÆtraæ vidhini«edhaÓÆnyam aparipÆrïaæ na¤adhyÃhÃreïa paripÆryate. prasiddhasyadharmanimittasya parÅk«Ãvidher ayogyatvÃd iti vyÃkhyÃte tu na¤adhyÃhÃreïa parÅ«ÂisÆtre pratyak«asÆtram avatÃrayituæ bhëyak­toktaæ - nanu vyabhicÃrÃt parÅk«itavyaæ nimittaæ Óuktikà hi rajatavat prakÃÓate yata÷ iti. evaæ hy atra{2,17}paricoditaæ - na prasiddhatvaæ nimittÃparÅk«ÃyÃæ hetu÷, prasiddhatarasya pratyak«asya Óuktirajatavedane vyabhicÃrÃd iti. tad ayuktaæ, na hi pratyak«aæ vyabhicarati api tarhi tadÃbhÃsam. na cÃbhÃsavyabhicÃre pramÃïavyabhicÃraparicodanà yujyate. ata Ãha -- ##iti. pratyak«atadÃbhÃsayor ak«ajatvena sÃd­ÓyÃn mohÃd ÃbhÃsavyabhicÃre 'pi pratyak«avyabhicÃraæ codayatÅti || 17 || tad eva prapa¤cayati -- ##ti. vak«yamÃïapÃramÃrthikapratyak«alak«aïÃj¤ÃnÃd vyabhicÃrÃt parÅk«Ã kÃryeti codayati. etat paricodanottaratayà pratyak«asÆtram upavarïitaæ naitad evam. yat pratyak«aæ na tad vyabhicarati. yad vyabhicarati na tat pratyak«am. kiæ tarhi pratyak«am. tatsamprayoge puru«asyendriyÃïÃæ buddhijanma satpratyak«am. yadvi«ayaæ j¤Ãnaæ tenendriyÃïÃæ puru«asya samprayoge yad buddhijanma tat satpratyak«am. na ced­Óasya vyabhicÃro 'sti. tad idaæ vÃrttikakÃro darÓayati -- ##iti. parÅ«ÂisÆtreïÃparÅk«Ã pratij¤Ãtà pratyak«asÆtreïopapÃdyopasaæh­teti || 18 || kathaæ punar evaælak«aïake 'parÅk«Ã sidhyatÅty ata Ãha -- ##ti. tatra hi pratyak«alak«aïe. yad anevaælak«aïakaæ tad ayathÃrtham. pratyak«aæ tu yathÃrtham eva. ayathÃrthÃÓaÇkà tu parÅk«ÃyÃæ hetur iti yuktam aparÅk«yatvam iti. kiæ punar ayathÃrthaj¤Ãnam. Óuktau rajatam iti. sà khalu do«avaÓÃd anyÃkÃreïÃvabhÃsata iti bhavati tadgocaraj¤Ãnam ayathÃrtham. tad idam ayuktam. na hi ÓuktÅ rajatam iti bhÃsate. kiæ tarhi idam iti ÓuktirajatasÃdharaïÃtmanà purovarti dravyaæ g­hyate. anantaraæ ca sad­ÓadarÓanodbodhitaprÃcÅnarajatÃnubhavaprabhÃvitabhÃvanÃbÅjajanmà do«avaÓÃl luptatadavamarÓà rajatam iti sm­tir udeti. tad ete dve eva grahaïasmaraïÃtmake vij¤Ãne. tadgocarayoÓ ca do«avaÓÃd eva bhedakadharmÃnavadhÃraïam. bhedÃgrahaïÃd eva vibhramavyavahÃra÷, na punar anyasyÃnyathÃbhÃsanÃt. idam iha bhÃsata iti pratÅtisÃk«ikam. ata÷ kathaæ rajatarÆparÆpitasya Óuktir Ãlambanam. idam eva hy ÃlambanasyÃlambanatvaæ yadÃtmÃkÃraj¤Ãnajananam.{2,18}ato nÃtadÃkÃrasya tadÃlambanam iti j¤Ãnam eva sÃkÃram iti balÃd Ãpatitam. na khalu rajatam iti Óukter ÃkÃra÷. rajataæ tu nÃsannihitam ak«ajaj¤ÃnÃlambanam iti yuktam. ato bÃhyarahitaæ nirÃlambanam eva j¤Ãnam iti balÃd Ãpannam. eva¤ ca mudhaiva nirÃlambanÃnumÃnapratyÃkhyÃnaprayÃsa÷. api ca do«anibandhano vibhrama÷. do«ÃÓ ca svakÃrye ÓaktivighÃtahetava÷. ato yuktaæ tadvaÓena bhedakadharmÃnavadhÃraïaæ, na punar anyasyÃnyathà bhÃnam. api ca evam ayaæ viparÅtakhyÃtivÃdÅ vaktavya÷ rajatadhiya÷ ÓuktigocarÃyÃ÷ kiæ nibandhanam iti. na tÃvad indriyaæ prÃpyakÃritvÃd, asannihitarajataprÃptyasambhavÃt. anyaprÃptau cÃnyaprakÃÓane 'tiprasaÇgÃt. pramÃïÃntaraæ tv asambhavÃd anupanyasanÅyam. ato grahaïakÃraïÃbhÃvÃt sm­tir iyam iti niÓcÅyate. asti hi sm­te÷ kÃraïaæ pÆrvÃnubhavaprabhÃvitobhayavÃdisiddhà bhÃvanÃ. nanv asati tatparÃmarÓe smaraïam api nopapannam. na nopapannam. anubhÆtavi«ayaæ hi j¤Ãnaæ sm­ti÷. na tad iti parÃmarÓa÷. tasmÃd idaæ rajatam iti grahaïasmaraïayor ubhayor api yathÃrthatvÃd yathÃrthÃyathÃrthaj¤ÃnavibhÃgo durbhaïa÷. atra vadÃma÷ -- yadi dve apy ete yathÃrthe, na tarhi bhrÃnti÷. ayathÃrthaj¤Ãnaæ bhrÃntir iti laukikà manyante. smarÃmÅty agraho bhrÃntir iti cet. tan na. bhëyakÃro hi sa evÃsamÅcÅna÷ pratyaya iti pratyayam asamÅcÅnaæ darÓayati. api ca ko 'yam agraha÷. grahaïÃbhÃva iti cet. abhÃvo nÃma na kaÓcid Ãyu«matÃæ yo bhrÃntir ity ucyate. nanu smaraïam eva smarÃmÅty ullekhaÓÆnyam agrahaïam Ãcak«mahe na tattvÃntaram. evaæ tarhi rajatam iti sm­tir bhrÃnti÷. na ca tad yuktam. mithyà bhrÃntir iti paryÃyau, na sm­tir mithyÃ, yathÃvasthitÃrthavi«ayatvÃt. pÆrvÃnubhÆtadeÓakÃlÃgraho bhrÃntir iti cet. na. anyÃnavabhÃso 'vabhÃsÃntaraæ mithyÃkaroti, sarvamithyÃtvaprasaÇgÃt. na hy ekasmin bhÃsamÃne sarvaæ bhÃsate. ato yady api rajatasya deÓakÃlau na smaryete, rajataæ tu yathÃvasthitaæ sm­tyà vi«ayÅk­tam iti na bhrÃnti÷. atha sÃpek«atvÃt sm­ter aprÃmÃïyam, ato bhrÃntir iti cet. yady evaæ sarvasm­tÅnÃæ bhrÃntitvÃpÃta÷, aviÓe«Ãt. na ca smaran bhrÃmyatÅty ucyate. atha mataæ - g­hyamÃïasmaryamÃïayor vivekÃgraho bhrÃntir iti, uktam asmÃbhi÷ nÃgraho nÃma kaÓcid­te grahaïasmaraïÃbhyÃm. tayoÓ ca na grahaïaæ bhrama÷, pramÃïatvÃt. na ca{2,19}sm­ti÷. vyabhicÃrÃd atiprasaÇgÃc ca. vivekÃgrahe ca vibhrame sarvasaævidÃæ bhrÃntitvaprasaÇga÷. avaÓyaæ hi yena kenacid viveko na g­hyate. syÃn mataæ - vyavahÃravisaævÃdo mithyÃtvam iti, tan na. taddhetor abhÃvÃt. yadi khalv idam iti grahaïaæ rajatam iti deÓakÃlÃnavacchinnaæ rajatasmaraïaæ, ko vyavahÃrahetu÷. no khalu rajatapadÃd anadhi«ÂhÃnaæ rajataæ smaran rajatam iti vyavaharaty atredam iti tadvidvÃn. yo yadarthÅ sa tadupÃditsayà ce«Âate. anadhi«ÂhÃnaæ tu rajataæ jÃnato na vyavahÃrahetum upalabhÃmahe. api ca ko 'yaæ niyama÷ sm­tarajatas tadarthÅ ÓuktÃv eva pravartata iti. yadi hy ayaæ tÃm eva rajataæ jÃnÅyÃt, tatas tatra pravartata iti yuktam. itarathà lo«ÂÃdÃv api pravarteta. na hy ayaæ Óukter iva rajataæ tato 'pi vivinakti. avaÓyaæ sthÆlo 'pi viveko jigh­(?k«i/k«a)to nÃnubhÆyate. athocyeta -- j¤Ãnadvayam apy etad vivekÃgrahaïÃt satyarajatasaævido bhinnam iti nÃvabhÃsate. sà ca vyavahÃrahetutayÃvagatÃ. tato 'trÃpi pravartata iti. aho durÆham idam Æhitam. idaæ tu brÆma÷ -- kim iha satyarajatasaævido viveko nÃvabhÃsate, tadabhedo và bhÃsate iti. pÆrvasmin kalpe pÆrvavat prav­ttyabhÃva÷. uttarasmin viparÅtakhyÃtivÃda÷. saævittÅ bhinne abhinne bhÃsete vastunÅ ceti na viÓe«a÷. atha satyarajatabodhatulyatÃæ manyate na tattvaæ, na tarhi tadvadbhÃve tadvyavahÃra÷. na hi gavà sad­Óaæ gavayaæ jÃnan gaur ayam iti vyavaharati. vyavahÃravisaævÃde ca bhrÃntihetÃv atadarthino vyavahÃrÃbhÃvÃd bhrÃntyabhÃva÷. tasyÃpi Óabdaprayogo 'stÅti ced, na. nirvikalpakabhrÃntau tadadarÓanÃt. svatantrasm­taæ ca rajatam aprasaktaæ kathaæ Óuktau ni«idhyate nedam iti. prÃptipÆrvako hi prati«edho bhavati. sa katham asatyÃæ prÃptÃvÃtmÃnaæ labhate. nanu nÃtra ki¤cid bÃdhyate. kin tv anavagato viveko 'vagamyate nedaæ rajatam iti. ko 'rtha÷. Óukter viviktaæ rajatam iti. aho vyÃkhyÃnakauÓalaæ tatrabhavatÃæ yat saævido 'py anyathà vyavasthità anyathà vyÃkhyÃyante. rajatavyavahÃro bÃdhyata iti ced, na. tasyÃpy aprasakter uktatvÃt. aprasaktavyavahÃrasya bÃdhavirahaprasaÇgÃt. vyavahÃrabÃdho 'pi na rÃjÃj¤ayÃ. api tarhi, prasaktatÃdrÆpyanivÃraïena. ato 'nyad anyÃkÃreïa prasaktaæ bÃdhyata iti sÃmpratam. api ca spa«ÂÅk­tà tÃdrÆpyaprasaktir idaæ rajatam iti. nanv anÃlambanatà prÃpnotÅty uktam. satyam. yad anyathÃsantam anyathà pratipadyate tannirÃlambanaæ j¤Ãnam{2,20}i«yate. kim ihÃdbhutaæ bÃhyÃnÃlambanatà hi yatnato na÷ prati«edhyÃ, sarvatra deÓÃntarÃdigatabÃhyÃlambanatÃbhyupagamÃt. katham asannihitaæ j¤Ãnam utpÃdayatÅti cet. kim ayaæ pratyak«adharma÷ sarvaj¤Ãne«v Ãropyate. pratyak«aæ hi sannihitavartamÃnagocaraæ, na j¤ÃnÃntarÃïi. na cedaæ pratyak«am ÃbhÃsatvÃt. yad apy uktaæ - katham anyasamprayuktam indriyam anyÃkÃrasya j¤Ãnasya hetur iti. uktam atra bhëye -- do«o mithyÃj¤Ãnasya kÃraïam iti. tadbhÃve hi mithyÃj¤Ãnaæ bhavati. asati tasmin samyagj¤ÃnadarÓanÃt. nanu do«Ã÷ kÃryaæ vighnanti, na kÃryÃntaraæ janayanti. na. svapne manodo«Ãd avartamÃnasyÃpi vartamÃnavad bhÃnÃt, kÃraïÃdhÅnÃtmalÃbhaæ hi kÃryaæ taddo«e du«yatÅti nÃnupapannam. e«a ca j¤Ãnasya do«o yady anyagocarasyÃnyÃkÃratvam. ata÷ sannihitam asannihitarajatÃkÃreïÃvalambate du«ÂakÃraïajaæ j¤Ãnam ity ubhayÃlambanasya j¤ÃnÃlambanatvam. Ãtmendriyamanorthasannikar«o hi j¤Ãnasya hetu÷. so 'satsu do«e«u samyagj¤Ãnahetu÷, satsu tu viparÅtaj¤Ãnahetur iti sÆkto yathÃrthÃyathÃrthaj¤ÃnavibhÃga iti. kiæ puna÷ pratyak«asya lak«aïaæ yena tad yathÃrtham ata Ãha -- yadÃbhÃsam iti. yadÃkÃraæ j¤Ãnaæ tenendriyÃïÃæ samprayoge yat puru«asya buddhijanma tat pratyak«am i«yate. kathaæ tadayathÃrthaæ bhavi«yatÅti || 19 || nanu lak«aïaparatve sÆtrasyÃtiprasaktir uktÃ. na cÃpy etena sÆtreïa pratyak«aæ lak«yata iti vadatà katham idÃnÅæ lak«aïaparatayà sÆtraæ varïyate. ata Ãha -- ##ti. yathÃvasthitaæ sÆtram ÃbhÃsasaÇkarÃd alak«aïam. v­ttikÃramate tu vyatyastaæ Óaknoti lak«aïaæ lak«ayitum iti, kathaæ puna÷ sampÆrïam ata Ãha -- ##iti. yathÃÓrute hi sÆtre indriyasamprayogajatvamÃtraæ pratyak«alak«aïam. tac cÃbhÃse 'py aviÓi«Âam ity atiprasajyate. vyatyastena tu tadà buddhyÃkÃraparÃmarÓanÃd bhÃsamÃnÃkÃrendriyasamprayoge yà buddhi÷ sà pratyak«am ity upaskÃre Óuktirajataj¤Ãne bhÃsamÃnendriyasamprayogÃbhÃvÃn na pratyak«am atiprasajyata iti. utk­«Âasya sacchabdasyÃrtham Ãha -- #<ÓobhanÃrtha >#iti. nanu pÆrvaæ{2,21} vartamÃnÃrthatayà samprayogaviÓe«aïÃrtha÷ sacchabdo vyÃkhyÃta÷. katham idÃnÅæ ÓobhanÃrtha ity ucyate. yuktaæ ca samprayogaviÓe«aïam. aviÓi«Âe hi tasminn anÃgatÃdisamprayogajaæ yogipratyak«am anirÃk­taæ syÃd iti prÃg evoktam. tadv­ttenÃpi vyavahitapraÂhitena samÃso du«pratipÃdatara÷. punar api ced­Óaæ yat tatsamyakpratyak«am iti tadapek«Ã vidyata eveti vyatyaye 'paritu«yan prakÃrÃntaram Ãha -- ##ti. dvayor api tatsator atrÃdhyÃhÃra÷. tatra bhÃsamÃnÃkÃraparÃmarÓÃrtho 'dhyÃh­tas tacchabda÷. paras tu pratyak«arÆpaparÃmarÓÃrtha÷. sacchabdas tu samprayogasannidhipaÂhitas tadviÓe«Ãrtha eva. adhyÃh­tas tu ÓobhanÃrtha iti vivecanÅyam iti || 20 || nanu ca ÃbhÃsalak«aïÃkathanÃn na pratyak«atadÃbhÃsaviveko darÓayituæ Óakyate, ata Ãha - ##ti. Åd­Óaæ pratyak«am ityukte arthÃd anÅd­Óam ÃbhÃsaæ bhavatÅti. atra bhëyakÃreïa kathaæ tadatadyogajatvaviveko 'vagamyata ity ÃÓaÇkyoktaæ bÃdhakaæ hi yatra j¤Ãnam utpadyate naitad evam iti tadanyasamprayoge. viparÅtas tatsamprayoge iti. tad ayuktam. kiæ hi kÃraïaæ yaduttareïa pÆrvaæ bÃdhyate, pÆrveïaiva jaghanyam uttaraæ bÃdhyata iti yuktam ata Ãha -- ##ti. tad dhi bÃdhakaæ yadanyÃbÃdhakam ÃtmÃnam eva na labhate. tathÃcottaram. atas tat pÆrvaæ bÃdhata iti yuktam. jaghanyam api pÆrvÃnapek«aæ balavad iti «a«Âhe vak«yate. yatra pÆrvÃpek«am uttaraæ, tatra pÆrvaæ balavad iti t­tÅya uktam iti || 21 || kiæ punaruttareïa mithyà sata÷ pÆrvasya bÃdha÷ pramÃïasya vÃ. pramÃïasya bÃdhe 'tiprasaÇga÷. mithyÃtvaæ tu narte bÃdhÃt sidhyati, tadadhÅno bÃdha iti itaretarÃÓrayam ata Ãha -- ##ti. na khalu pÆrvamithyÃtvÃvadhÃraïÃd uttarasya janma, api tarhi. tannirapek«am uttaraæ svakÃraïÃd evotpannam. ato notpattÃv anyÃpek«atvam. na ca kÃryakÊptau. avabodharÆpatvÃd avabodhasya. tasya ca svagocaraprakÃÓane 'nyÃnapek«aïÃt. ato nÃnyonyÃÓrayatvam iti. yadi tarhi pÆrvÃnapek«am uttaram iti tad bÃdhakaæ, pÆrvaæ và kim uttaram apek«ate yena bÃdhyate.{2,22}tad api hi nirapek«am eva, ata Ãha -- ##ti. yady api taduttarÃnapek«aæ, tathÃpy anÃgatottarabÃdhakÃtmakatvenÃnavabhÃsÃn na bÃdhakam iti || 22 || yatra tarhi naitad evam iti na bÃdhakodaya÷, api tarhi nimittedëaj¤Ãnaæ, tatretaretarÃÓrayam aparihÃryam. nimittado«eïa tatrotthÃpyo bÃdha÷. sa ca pÆrvÃpramÃïatve Óakyata utthÃpayituæ, tadutthÃpanÃc ca tadapramÃïam iti nÃvakalpate, ata Ãha -- ##ti. prÃyeïa hi ÓaÇkhÃdi«u pÅtÃdivibhramÃ÷ pittÃdido«ebhya÷ samutpannÃ÷ paÓcÃd bÃdhyante. nedaæ pÅtaæ Óuklo 'yam iti hi sampratipatti÷ sambhavati. ato na tatra nimittado«abodhamÃtrÃn mithyÃtvam. yatra tu j¤Ãte 'pi nimittado«e tadrÆpapratyayÃnuv­tte÷ paÓcÃd abÃdhanam eva, yathà diÇmƬhasya jÃnato 'pi nimittado«Ãd diÇmoho na nivartate. tatrÃpi narÃntaraviparyayÃd anyata÷ paricchedÃn netaretarÃÓrayam iti || 23 || yatra tarhi na narÃntarÃdi«u viparyaya÷ tatra kathaæ yathà jÃtyÃdivij¤Ãne. na ca tat satyaæ, te«Ãæ vyatirekÃvyatirekavikalpÃk«amatvÃd ata Ãha -- ##iti. yad dhi deÓÃntarÃdi«u na viparyeti tadabÃdhyaæ samyag eveti. nanu tatrÃpy anupapatter bÃdhikà dhÅr utpÃdyÃ, kathaæ samyaktvam ata Ãha -- ##ti. pratyak«o hy avikalakaraïasya piï¬Ãt piï¬Ãntare«u pÆrvarÆpÃvamarÓa÷. sa kathaæ yauktikena bÃdhena bÃdhyate. yasya hy avyutpadyamÃnasya balavatà mukhaæ nirudhyate na tadÃtmÃnaæ labhate. uktaæ ca svayÆthyair api -- na pratyak«aviruddhakÃraïavi«ayam anumÃnam ÃtmÃnaæ labhate agnÃv iva ÓaityÃnumÃnam iti || 24 || ayam asÃv itaretarÃÓrayasya vyakto vi«aya ity Ãha -- ##iti. atra hi jÃtyÃdij¤ÃnamithyÃtvÃd bÃdhakabuddhyudaya÷. tadudaye tanmithyÃtvam. na ca vyaktodità Óuktirajataj¤ÃnÃdi«v iva bÃdhikà dhÅr astÅti.{2,23} yadi tarhi bÃdhakaj¤Ãnam antareïa na kÃraïado«amÃtrÃn mithyÃtvam avagamyate, katham ucyate yasya ca du«Âaæ karaïaæ yatra ca mithyeti pratyaya iti bhedena. tadà hi mithyÃtvapratyaya evÃsamÅcÅnatÃyÃæ hetur ukta÷ syÃt. tasmÃd vaktavyo vi«aya÷. sa ucyate -- yena tarhi prÃg ekaÓ candro 'vadhÃrita÷ sampratyaÇgulÅnipŬitalocano dvau paÓyati. tasya prÃcÅnaj¤ÃnÃnusÃreïa jÃtavicikitsasyÃdhunà ca vyaktaæ kÃraïado«am avagatavato bhavati nirïaya÷. yathà pÆrvaj¤Ãnam adu«ÂakÃraïajam. idaæ ca vyaktÃvagatakÃraïado«aprabhavam. kÃraïado«aniyataÓ ca kÃryado«a÷. tasmÃd asamÅcÅnam. tad iha pÆrvÃnubhavo vicikitsodayahetu÷. kÃraïado«ÃvadhÃraïÃd eva mithyÃtvÃvadhÃraïam. evaæ bÃhyÃgamÃnÃm api kÃraïado«ÃvadhÃraïÃd eva mithyÃtvÃvadhÃraïam. na hi tadarthÃ÷ sÃk«Ãd bÃdhyante. pauru«eyatvÃt kÃraïado«ÃÓaÇkayaiva mithyÃtvaæ bhavatÅti yuktam eva dvaividhyam || 25 || nanu mà bÃdhi jÃtyÃdij¤Ãnam. pramÃïatvaæ tu tasya kathaæ, pramÃïatadÃbhÃsasÃdhÃraïaæ hi j¤Ãnatvam. ato vyabhicÃradarÓanÃt saæÓayo yukta÷. v­ttyÃdivikalpÃÓ cÃprÃmÃïyam anÃpÃdayanto 'pi tadvat prÃmÃïyaæ vighnanti. ata Ãha -- ##iti. yadi j¤ÃnatvÃnubandhinÅ pramÃïatvÃpramÃïatve dve api syÃtÃæ, syÃd evÃnirïaya÷. svatas tu pramÃïam ity upapÃditam. ato jÃtyÃdyastitvabodhÃd anapodito nirïayo yukta÷. sa cÃyaæ bodho na param asmÃkam eva. ye 'pi tu jÃtyÃdÅn apalapanti, te«Ãm apy asti. te 'pi hi na tadbodham anapalapanto jÃtyÃdÅn apalapitum arhantÅti || 26 || ityupÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ v­ttikÃragranthavyÃkhyà || {2,24} atra bhëyakÃreïa nanu sarva eva nirÃlambana÷ svapnavat pratyaya÷ ityÃk«epapurassaraæ jÃgrato hi buddhi÷ supariniÓcità kathaæ viparyasi«yatÅti bÃhyÃrthasadbhÃva÷ pratipÃdita÷. tasya prak­tavedÃrthavicÃropayogaæ darÓayati -- ##ti caturbhi÷. sarvo hy ayaæ mÅmÃæsÃprapa¤co bÃhyÃrthÃÓraya eva. yathà tÃvaccodanaiva dharme pramÃïaæ, yogipratyak«abuddhÃgamÃdyapramÃïam iti codanÃsÆtre pratij¤Ãtaæ, tadasati bÃhye codanÃpadÃrthe du÷sthitam eva. pramÃïatvopanyÃsenaiva tatparikaraprathamapÃdoktasambandhautpattikatvaÓabdanityatvavÃkyÃrthapratipattimÆlasadbhÃvÃpauru«eyavedavÃkyaracanÃdiparigraha÷. apramÃïatvopanyÃsena ca pratyak«asÆtranirdi«ÂÃnyÃpramÃïatvakÃraïopÃdÃnam iti darÓayitavyam. tathà yad api codanÃsÆtra eva ÓrutyÃrthena ca puïyapÃpÃparanÃmnor dharmÃdharmayo÷ svarÆpaæ pratij¤Ãtaæ, tad api nÃsati bÃhye 'rthe Óakyaæ darÓayitum. tatra hi vidhini«edhÃtmakacodanÃpramÃïakaæ puïyapÃpayo÷ svarÆpam iti varïitam. ÃdiÓabdena puïyapÃpobhayarÆparahitam aÓubhebhyo nivartanam upÃdatte. yadarthasÃdhanaæ vastu tadviparÅtaæ và tat puïyapÃpapadayor aspadam. aÓubhebhyo nivartanaæ tu na sukhÃya na du÷khÃyety ubhayarÆparahitam. etad api codanÃsÆtrasthenÃrthapadena pratipÃditam. tatphalam iti ca trividhasya puïyapÃpodÃsÅnÃtmano vedaprameyasye«ÂÃni«ÂÃtmakaæ phalam upÃdatte. etad api svarÆpapratij¤Ãntargatam eva. na hy anÃÓritaphalasambandhaæ dharmÃdisvarÆpam anubhavituæ Óakyam iti. tad evaæ{2,25}tÃvad bÃhyÃrthasiddher asti prathamapÃdoktasamastopayoga÷. tathà vak«yamÃïopayogo 'pi. na hi vidhyarthavÃdamantrÃïÃæ sÃdhyasÃdhanasambandhavidhividheyastutuvihitasm­tirÆpÃrthà arthavÃdapÃdagocarà bÃhyÃrthaæ vinà sidhyanti. audumbarÃdhikaraïe hi audumbaro yÆpo bhavaty Ærjoparudhyà ity atra vidhyabhÃvÃn na phalapadasmbandha÷ sidhyaty audumbaratvasyeti vak«yate. tathÃrthavÃdÃdhikaraïe 'rthavÃdÃnÃæ stutyupayogo darÓita÷. evaæ hi tatroktam ÃmnÃyasya kriyÃrthatvÃdÃnarthakyam atadarthÃnÃm (1.2.1) iti. asyÃrtha÷ -- yÃni hi kriyÃæ kriyÃsambaddhaæ và ki¤cidarthaæ pratipÃdayanti, tÃni santu pramÃïam. yÃni tv akriyÃrthÃni so 'rodÅd yadarodÅd ityÃdÅni tÃni na ka¤ciddharmaæ pramimate iti pÆrvapak«ite uktaæ vidhinà tv ekavÃkyatvÃt stutyarthena vidhÅnÃæ syu÷ (1.2.7) iti. asyÃyam artha÷ -- vidheyÃnÃæ stutirÆpeïÃrthenÃrthavÃdÃ÷ pramÃïaæ syur iti. kathaæ puna÷ stutyarthatÃ. na hy anapek«ità stutir arthavÃdÃnÃm artho bhavitum arhati. na. apek«itatvÃt. apek«yate khalv api ÓabdabhÃvanÃparanÃmadheyena vidhinà stuti÷. sa hi puru«aæ pravartayan prav­ttivi«ayaprÃÓastyaj¤Ãnam apek«ate. arthavÃdÃÓ ca svÃdhyÃyavidhyadhyÃpitÃs tadbalenaivÃprayojanasampado na paryavasyanti. tatraiva kiæ kartavyam ity apek«ite tacchaktinirÆpaïÃyÃm ak«aragrahaïÃdikrameïa katha¤cit prarocanÃyÃæ buddhÃv utpannÃyÃæ tatkÃryatvam arthavÃdÃnÃæ niÓcÅyate. vidhir hi prarocanÃm apek«ate, te ca tÃæ Óaknuvanti katha¤cidutpÃdayitum ity ananyaprayojanatayà manasi viparivartamÃnÃsta eva tatprayojanatayà niÓcÅyante. tad e«a ÓÃstrÃrtho bhavaty arthavÃdair eva prarocitaæ karmÃbhyudayÃya ghaÂata iti. vidhisvarÆpaæ ca prÃg evoktam iti neha pratanyate. mantrÃrtho 'pi mantrÃdhikaraïe vak«yate. tatra barhirdevasadanaæ dÃmÅtyÃdimantrÃnudÃh­tya vicÃritaæ - kim amÅ uccÃraïamÃtrÃdevÃd­«ÂÃrthÃ÷, utÃrthaprakÃÓanÃrthà iti. tatra tadarthaÓÃstrÃt (1.2.31) ityÃdyupapattibhir ad­«ÂÃrthatayà pÆrvapak«itaæ yam eva hy arthaæ mantra÷ prakÃÓayati tatraivÃyaæ brÃhmaïena viniyujyamÃno d­Óyate. yathà prathamamantra÷ uru prathasveti puro¬ÃÓaæ prathayatÅti. yadi cÃyam arthapara÷, liÇgenaiva tatra viniyoge siddhe viniyogÃnarthakyam. ato 'vivak«itavacanà mantrÃ÷ iti pÆrvapak«ite abhihitam -- aviÓi«Âas tu{2,26}vÃkyÃrtha÷ (1.2.40) iti. yathà hi brÃhmaïavÃkyÃnÃm artha÷ pratÅyamÃno nÃvivak«ito bhavati tathà mantrÃïÃm api. te 'pi hy anu«ÂhÃnaupayikam arthaæ prakÃÓayanta÷ kim avivak«itavacanà mantrà bhavi«yanti. darÓapÆrïamÃsÃdayo hy anu«ÂhÃnakÃle 'sm­tÃnu«ÂhÃnÃsambhavÃd anu(ti)«ÂhÃsitasvapadÃrthasm­tihetum apek«ante. mantrÃÓ cÃrthavÃdavad eva svÃdhyÃyÃdhyayanavidhibalapratilabdhÃdhyayanasaæskÃrasambandhÃt kiæsvid asmÃbhi÷ kartavyam ity apek«amÃïà vilambante. tatrÃÓaktike viniyogÃsambhavÃt tacchaktinirÅk«aïÃyÃæ kratvapek«itÃnanyasÃdhitavihitasm­tiprayojanà niÓcÅyante. yathÃhu÷ -- anu«ÂhÃne padÃrthÃnÃm avaÓyambhÃvinÅ sm­ti÷ | ananyasÃdhanÃnanyakÃryair mantrair niyamyate || iti. yat tu viniyogÃnarthakyam uktaæ, tan na. arthavÃdÃrthatvÃd vÃkyasya. prathanaæ hi tatra ÓrÆyate. Åd­Óam idaæ prathanaæ praÓastaæ yat kriyamÃïam anena mantreïa kriyata iti. so 'yaæ vidhyarthavÃdamantrÃïÃm artho nÃsati bÃhye 'rthe sidhyati. tathà udbhidà yajeta paÓukÃma÷ ity udÃh­tya vicÃritaæ kim ayaæ guïavidhi÷ uta karmanÃm adheyam iti saæÓayya, prav­ttiviÓe«akaratayà guïavidhir iti pÆrvapak«itam. guïaæ hi vidadhatÃæ prav­ttiviÓe«akaratvam. itarathà nÃmamÃtram anarthakam. Óaknuvanti codbhedanakriyÃyogavaÓena ki¤cit khanitrÃdyartham abhidhÃtum iti guïavidhaya iti prÃpte uktaæ - na guïavidhaya÷. karmasamÃnÃdhikaraïà hy ete, t­tÅyÃnirdeÓÃt. karma khalv iha udbhidà yajeta paÓukÃma÷ iti paÓubhÃvanÃkaraïatvenÃbhihitaæ yajeta paÓukÃma iti. kim uktaæ, yÃgena paÓÆn bhÃvayed iti. ata udbhidà yÃgeneti vyaktam eva sÃmÃnÃdhikaraïyam. guïavidhau tu yÃgasyodbhittvÃbhÃvÃd udbhidvatà yÃgeneti matvarthalak«aïayà sÃmÃnÃdhikaraïyaæ syÃt. tatra ca lak«aïaiva do«a÷. nanv evaæ vrÅhibhir yajetety evamÃdÃv api bhÃvanÃkaraïena yajinà samabhivyÃh­tà vrÅhyÃdiÓabdÃ÷ karmanÃm adheyatÃæ pratipadyeran. na. te«Ãæ nirƬhÃrthatvÃt. aj¤ÃtasandigdhÃrthasya hi padasya prasiddhasÃmÃnÃdhikaraïyÃd evÃrtho niÓcÅyate. nirƬhaæ tu svÃrthÃn na pracyÃvayituæ Óakyate. Ãha ca -- padam aj¤Ãtasandigdhaæ prasiddhair ap­thakÓruti | nirïÅyate nirƬhaæ tu na svÃrthÃd apanÅyate || {2,27}iti. ata÷ paÓÆnÃm udbhedanaæ prakÃÓanam anena karmaïà kriyate iti yogÃd udbhicchabdena karmÃbhidhÅyate. guïaphalasambandhavidhÃnenÃmnÃtÃnÃm apy upayogo 'stÅti nÃnarthakyam. ata÷ siddhaæ karmanÃm adheyatayaiva¤jÃtÅyakÃnÃæ kriyopayoga iti. citrÃdiÓabdÃnÃæ nÃmadheyatvahetavo vistarabhayÃn nÃnukramyante. kvacit karmaïa÷ prÃpakaÓabdÃntarÃbhÃvÃd guïavidhitvam eva. yathà Ãgneyo '«ÂÃkapÃla ity Ãgneya iti saguïakarmavidhÃyina÷ Óabdasya. na hi tatra dravyadevatÃsambandhavidhÃnÃt prÃk karmaïo rÆpam avagamyate yasyÃgneyaÓabdo nÃmadheyaæ bhaved ityevamÃdi nÃmadheyapÃdoktam ÃdiÓabdenÃnukrÃntaæ veditavyam adhyÃyÃntam. yÃvatsm­tipÃdoktÃrtho 'py anenaivÃnuktÃnto veditavya÷. pratyak«avedopayogapratipÃdanaprasaÇgena cÃrthavÃdÃdyupayogÃnantaraæ nÃmadheyapÃdÃrtho 'nukrÃnta÷. tatrÃdiÓabdenÃnukrÃnta÷ sm­tipÃdÃrtha÷. tathà hi -- aÓrÆyamÃïavedÃna«ÂakÃdÅn udÃh­tya te«Ãæ dharmÃdharmatvasaæÓaye, dharmasya ÓabdamÆlatvÃdaÓabdam anapek«yaæ syÃt (1.3.1.) iti pak«aæ parig­hya vedamÆlatayà siddhÃntitaæ - sarvÃ÷ sm­tayo hi nÃsati pÆrvaj¤Ãne ÃtmÃnaæ labhante. pÆrvaj¤Ãnaæ ca mÆlabhÆtaæ vibhramo và syÃt, pratyak«Ãnubhavo vÃ, pauru«eyÃgamajanyaæ vÃ, vipralambho vÃ, codanÃjanitaæ vÃ. tatra tÃvad bhrÃmyatÃm ÃptÃnÃæ manvÃdÅnÃæ sm­tinibandhanapraïayanam ayuktam. te hi tÃvad ­«ayo bhrÃmyantÅty etad eva durbhaïam. bhrÃmyatÃæ tu yanmahÃprabandharacanaæ tat sm­tibhyaÓ cÃdyayÃvadÃryai÷ paÓyadbhi÷ pari(?graha/g­hyate) iti naitad utprek«itum api Óakyam. anubhavaÓ cÃtÅndriyagocara÷ pratyak«asÆtre nirÃk­ta÷. puru«avÃkyam apy asambhavanmÆlam apramÃïam eva. vipralambho 'pi bhrÃntivannirÃkÃrya÷. codanà tu sambhavadvedasaæyoginÃæ traivarïikÃnÃæ sm­timÆlaæ bhavatÅti tatkalpanaiva laghÅyasÅti. nanv evam agnihotrÃdicodanÃvada«ÂakÃdicodanà api kiæ nopalabhyante. nedam anupapannam. viprakÅrïÃnekaÓÃkhÃÓrayà hi Órutaya÷ kratupuru«ÃrthopadeÓasaÇkÅrïÃ÷ pramÃdyadbhir adyatanair na vivicyopalabhyanta iti kiæ nopapadyante. ato yad aÓrÆyamÃïam apy a«ÂakÃdidharmasya nimittaæ codaneti siddham a«ÂakÃdayo dharmà iti. tad evaæ pratyak«aÓrutyaviruddhÃbhya÷ ÓrutyanumÃnam. pratyak«aÓrutivirodhe tu na Órutir anumÃtuæ Óakyata iti virodhÃdhikaraïe{2,28}uktam. upari«ÂÃc cÃcÃraprÃmÃïyaæ sm­tyà ca saha balÃbalaparÅk«etyÃdi darÓayitavyam. sarve«u ca bhedÃdilak«aïe«u svapramÃïagaïai÷ ÓabdÃntarÃdibhi÷ siddhÃntasthiti(?÷/r) sati bÃhye 'rthe na sambhavati. somena yajeta dÃk«iïÃni juhoti hiraïyamÃtreyÃya dadÃtÅti yÃgahomadÃnabhÃvanÃnÃæ ÓabdabhedÃd eva bhedo vak«yate. tathà ca samidho yajatÅtyevamÃdÅnÃæ pa¤cÃnÃæ prayÃjÃnÃm asaty api Óabdabhede 'bhyÃsÃnarthakyaprasaÇgÃd bhedo darÓita÷. tisra ÃhutÅr juhotÅti p­thaktvaniveÓitvÃt saækhyÃyà ÃhutÅnÃæ bhedo darÓita÷. athai«a jyotir etena yajeteti jyoti«ÂomÃj jyotir iti saæj¤Ãntareïa karmabheda÷. vaiÓvadevyÃm ik«Ã vÃjibhyo vÃjinam iti ca utpattiÓi«ÂaÓrautÃm ik«ÃvirodhÃd vÃjinaæ vaiÓvadeve karmaïi niveÓam alabhamÃnaæ svÃÓrayaæ yÃgÃntaram upakalpayati. so 'yaæ vÃjinaguïÃd bheda÷. kuï¬apÃyinÃmayane mÃsam agnihotraæ juhotÅti naiyamikÃgnihotrÃt prakaraïÃntareïa kauï¬apÃyinahomasya bheda÷. tad evaæ «o¬hà karmabhedo dvitÅye. anyadupoddhÃtÃdinÃ. t­tÅye tu pÃrÃrthyalak«aïasya Óe«atvasya «o¬haiva viniyogasiddhir uktÃ. yathà tÃvadaruïimna÷ t­tÅyÃÓrutyà kriyÃÇgabhÃve sÃmÃnyato 'vagate aruïayà krÅïÃtÅti kriyÃviÓe«alÃbho vÃkyÃt. liÇgaviniyogas tu -- yathÃprakaraïÃmnÃnasÃmarthyÃvadh­tasÃmÃnyÃÇgabhÃvasya bahirmantrasya sÃmarthyÃparanÃmno liÇgÃd barhirlavane viniyoga÷. prakaraïaviniyogas tu -- i«ÂiprakaraïÃmnÃtÃnÃæ prayÃjÃdÅnÃæ sÃdhyÃkÃÇk«iïÃm upakÃrÃkÃÇk«iïyà tayà saha sambandha÷. ubhayÃkÃÇk«Ãlak«aïam eva hi prakaraïam Ãcak«mahe. kramaviniyogas tu -- prÃk­topakÃranirÃkÃÇk«ÃyÃæ vik­tau sannidhisamÃmnÃtÃnÃm aÇgÃnÃm. na hi tatra prakaraïaviniyoga÷ sambhavati. ubhayagÃminÅ hy ÃkÃÇk«Ã prakaraïam. anÃkÃÇk«Ã ceha vik­ti÷ prÃk­topakÃradvÃrapariprÃptapadÃrthapari«vaktà vaik­tam eva tv aÇgÃnÃæ sannihitasamÃmnÃnam anarthakaæ mà bhÆd iti tatsannidhipÃÂhÃd eva te«Ãæ tatra viniyogo niÓcÅyate. samÃkhyÃviniyogas tu -- ÃdhvaryavasamÃkhyÃte«u padÃrthe«v adhvaryor anenÃmÅ kartavyà iti. caturthe 'pi ÓrutyÃdibhir evÃvadh­tÃÇgÃÇgibhÃvÃnÃæ dadhyÃnayanÃm ik«ÃdÅnÃæ prayojyaprayojakatve vak«yete. yad dhi ÓrutyÃdibhir yacche«atayÃvagamyate tat tena{2,29}prayujyata iti sthÃpitam. tad iha prayuktilak«aïe 'pi ÓrutyÃdir eva pramÃïagaïa÷, Óe«alak«aïe 'pi Óe«iïÃæ Óe«ÃïÃm ubhaye«Ãæ và kramaniyama÷ ki¤cinmÃtraviÓe«abhinnaÓrutyÃdibhir eva kriyate. yathà tÃvad adhvaryur g­hapatiæ dÅk«ayitvà brahmÃïaæ dÅk«ayati iti ktvÃÓrutyà kramaniyama÷. agnihotraæ juhoti yavÃgÆæ pacati iti pÃÂhÃd anyÃd­Óe 'pi krame 'vagamyamÃne 'rthÃt kramaniyamaviparyaya÷. homottarakÃlaæ hi pÃka÷ kriyamÃïo 'narthaka÷ syÃt. homo 'pi nÃsati havi«i saæ(pra)vartata ity arthÃt pÃkottarakÃlam eva niÓcÅyate. tad idaæ liÇgam evÃrtha iti nÃmamÃtrabhinnaæ, sÃmarthyam eva hi bhÃvÃnÃæ liÇgam iti niÓcÅyate. ihÃpi dravyakriyayo÷ ÓaktinirÅk«aïÃd eva kramaniyamÃvadhÃraïam. pa¤cÃnÃæ tu prayÃjÃdÅnÃæ samidho yajatÅtyevamÃdÅnÃæ pÃÂhÃt kramaniyama÷. bahÆnÃæ hi padÃrthÃnÃæ yugapadekena kartrÃnu«ÂhÃtum aÓakter avaÓyambhÃvini krame 'vagamÃdhÅnatvÃd anu«ÂhÃnasya krameïa tÆcyamÃne«u tathaivÃvagamÃd anu«ÂhÃne kramÃpek«ÃyÃæ sa eva kramo niÓcÅyate. pratÅtahÃnÃpratÅtopÃdÃnayor anupapatte÷. ayam api pÃÂhÃparanÃmnà sthÃnenaiva kramaniyama÷. sthÃnÃt kramaniyamo yathà -- sÃdyaske karmaïi saha paÓÆnÃlabhate ity agnÅ«omÅyasavanÅyÃnubandhyÃnÃæ savanÅyasthÃne sahopalambhe codite ka÷ prathamaæ prayujyatÃm ity apek«ÃyÃæ sthÃnÃt savanÅyo buddho bhavan prathamaæ niyamyate. tasya tadanu«ÂhÃnasthÃnam. so 'yam anu«ÂhÃnasÃdeÓyalak«aïa÷ krama÷. pÆrvaæ tu pÃÂhasÃdeÓyalak«aïa÷. dvedhà ca tÃrtÅyakramo vibhakta÷. yathoktaæ - tatra kramo dvidhaive«Âo deÓasÃmÃnyalak«aïa÷ | pÃÂhÃnu«ÂhÃnasÃdeÓyÃd viniyogasya kÃraïam || iti. prav­ttyà ca kramaniyamo yathà -- saptadaÓa prÃjÃpatyÃn paÓÆnÃlabhate iti codite«u paÓu«u codakaprÃptÃnÃæ prok«aïÃdÅnÃæ yatrakvacid ekasminn ekasyÃnu«ÂhÃne dvitÅyÃdi«u kiæ prathamaprav­ttyaiva athÃniyama iti saæÓaye niyamakÃraïÃbhÃvÃt prathamaprav­tteÓ cÃniyamÃtmakatvÃd aniyama÷ iti pak«aæ parig­hya prathamaprav­ttyaiva niyamo darÓita÷. prayogavacanabalena hi paÓÆnÃæ yaugapadyam avadhÃritam. tac cÃvarjanÅyÃd vilambanÃn na vyavadhÃnÃntaram aÇgÃnÃm anujÃnÅte. sÃÇge«u hi paÓu«u yugapadanu«ÂhÃtavyatayà codite«v apÅÓvareïÃpi tathà sambhÃvayitum{2,30}aÓakte÷ avarjanÅyavyavadhÃnaæ tu vidher anumataæ bhavati. tatra ca vai«amyakÃraïÃbhÃvÃt sarve«Ãæ sad­Óam evÃÇgavyavadhÃnam. prathamapadÃrthakartrÃnu«Âhite tadaivÃÇgÃntarÃnu«ÂhÃnÃya tenaiva pradhÃnena codyamÃne kartari prayogavacanapramÃïakayaugapadyabalena paÓvantarair Ãk­«yamÃïe tatpadÃrthamÃtrasya paÓvantare«v anu«ÂhÃnaæ sa paÓu÷ pratÅk«ate. tadante ca dvitÅyapadÃrthÃnu«ÂhÃnÃya kartÃram Ãkar«ati. evaæ saptadaÓÃnÃæ paÓÆnÃæ «o¬aÓabhir ekaikasya vyavadhÃnaæ vidhyanumatam. vyavadhÃnaviÓe«as tu viÓe«ÃgrahaïÃn nÃÓrayituæ Óakyam. ato dvitÅyÃdÅnÃm apy anu«ÂhÃnaæ tata evÃrabhyeti siddhÃntÃt kramaniyama÷. ayaæ ca prakaraïÃntargata evÃkÃÇk«aikapramÃïakatvÃd ekaiko 'pi paÓur avyavadhÃnena padÃrthÃnu«ÂhÃnam Ãk«ipati. padÃrthaÓ ca tatsannidhÃvÃtmano 'nu«ÂhÃnam. ata ubhayÃkÃÇk«ayà kramaniyamo jÃyamÃna÷ prÃkaraïiko bhavati. mukhyakrameïa cÃæÓÃnÃæ kramaniyamo yathà -- sÃrasvatau bhavata iti yugapadutpannayo÷ strÅpuædevatayo÷ karmaïor yÃjyÃkrameïÃnu«ÂhÃne 'vagate 'Çge«u kramÃpek«ÃyÃæ mukhyakrameïaiva kramo niyamyate. na hy aÇgÃnÃæ pradhÃnakÃlÃd bahirbhÃvo 'sti. sÃÇgaæ pradhÃnam aikaÓabdyÃd iti vak«yati. so 'yaæ vÃkyenaiva kramaniyama÷. sÃÇgaæ hi pradhÃnam ekavÃkyacoditam ekopakramÃvasÃnam iti pradhÃnakrameïaivÃÇgÃnÃæ kramaniyamo jÃyate. atrÃpi ÓrutyÃdir eva pramÃïagaïa÷. evamadhikÃravicÃrÃdÃv api Óe«aÓe«iprapa¤cÃrthatvÃt Óe«alak«aïoktÃny eva ÓrutyÃdÅni siddhÃntasthitihetutayà darÓayitavyÃnÅti. yathà tÃvadÃdya eva svargakÃmo yajeteti yÃgasvargayo÷ ka÷ Óe«a÷ ko và Óe«Åti cintÃyÃæ dravyÃïÃæ karmasaæyoge guïatvenÃbhisambandha÷ (6.1.1) iti svargasya yÃgaÓe«atayà liÇgabalena pÆrvapak«a÷ parig­hÅta÷. tad dhi bhÆtasya dravyasya sÃmarthyaæ yad bhÃvyaæ karma ni«pÃdayati. dravyaæ ca svarha÷, srakcandanavÃsassu tatprayogÃt sÆk«mÃïi vÃsÃæsi svarga iti yathÃ. ato dravyam eva karmÃrthaæ, kÃmapadasambandhaÓ ca sÃdhanavi«ayatayà darÓayitavya÷. yo hi yadarthÅ sa tatsÃdhanam api kÃmayata eveti liÇgabalena pÆrvapak«ite vidhiÓrutibalÃt siddhÃntitam. vidhir hi cetanapravartanÃtmaka÷. na cÃnarthe puru«a÷ pravartayituæ Óakyate iti yÃgÃrthe svarge karmÃsÃdhakam Ãpadyate. yathoktam asÃdhakaæ tu tÃdarthyÃt (6.1.2) iti. ato vidhe÷ pravartanÃÓaktir mà vyÃghÃnÅti karmaiva svargÃrtham.{2,31}na ca dravyaæ svarga÷. anvayavyatirekÃbhyÃæ prÅtivacanatvÃvagamÃt. tad eva hi dravyam aprÅtikaraæ na svargaÓabdenopacaranto d­Óyante iti prÅtyanvayavyatirekÃnuvidhÃyitvÃt svargapadaæ tadvacanam iti niÓcÅyate. na ca sarvasye«Âatamà prÅtir anyani«pattaye bhavatÅti sÃmpratam. ato yad eva ki¤cit prÅtyà samabhivyÃh­taæ tat tadartham eveti liÇgam api viparÅtam. ata÷ siddhaæ yÃga÷ svargÃrtha iti siddhaÓ cÃdhikÃra iti. parastÃd api Óe«abhÆtasyaiva kartus tatrÃdhikÃro darÓayi«yata iti ÓrutyÃdibalenaivÃdhikÃralak«aïe 'pi siddhÃntasthiti÷. uttara«aÂke tu Óe«Ã eva kiæ sarvatropadeÓenaiva sambadhyante, atha yathà prak­ti vyavati«Âhanta iti ÓrutyÃdibalenaiva nirïe«yante. aupadeÓike hi dharmasambandhe nÃtideÓa÷ sidhyati, pÃriplavà hi tadà dharmà bhaveyu÷. tad ihÃtideÓopoddhÃtenaiva saptamÃdye yajyapÆrvaprayuktatvaæ vicÃritaæ yajyuddeÓena dharmavidhÃnÃt yajeÓ ca sÃmÃnyavacanatvÃt sarvatreti prÃptam, na ca darÓapÆrïamÃsapadaæ niyÃmakaæ, parisaækhyÃnÃd viÓi«ÂoddeÓena viÓi«ÂÃnuvÃdÃd iti prÃpte nirÆpitaæ - nÃtra darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajeteti yÃgoddeÓenÃÇgÃni vidhÅyante, kiæ tarhi, sÃÇgapradhÃnaviÓi«ÂÃpÆrvabhÃvanaiva codyate. paÓcÃt tv ekabhÃvanÃparig­hÅtÃnÃm aÇgÃnÃæ pradhÃnÃnÃæ cÃruïaikahÃyanÅvat parasparÃnvayasiddhi÷. bhidhyante ca ÓabdÃntarÃdibhi÷ pratiprakaraïam apÆrvabhÃvaneti kuto dharmasaÇkara÷. seyaæ ÓrutyÃdipramÃïakaviniyogaparÃmarÓÃd eva vyavasthà sidhyati. yadà hy apÆrvabhÃvanÃnvayagarbho viniyogo dharmÃïÃæ na yÃgasÃmÃnyoddeÓeneti siddhaæ bhavati, tadà vyavasthà sidhyati. tatsiddhyà cÃÓrutetikartavyatÃke«u sauryÃdi«u vidhyantÃpek«ÃyÃæ sÃmÃnyÃtideÓasiddhau pratyak«avacananÃmÃvyaktacodanÃtadavayavadravyadevatÃsÃmÃnyabÃhulyena viÓe«ÃtideÓasiddhi÷. yathe«Âau samÃnam itarat Óyeneneti ÓyenavaiÓe«ikÃïÃæ vÃcaniko 'tideÓa÷. mÃsam agnihotraæ juhotÅti kuï¬apÃyinÃmayane homanÃmnà nityÃgnihotradharmÃtideÓa÷. ekÃhÃhÅnasatrÃïÃm avyaktacodanÃcoditatvena somasÃd­ÓyÃt taddharmÃtideÓa÷ ityÃdi darÓayitavyam. sarvaÓ cÃyam atideÓa÷ Órutyà viniyogÃnusÃreïaiva Óe«ÃïÃæ sidhyatÅti tatpramÃïagaïakÃrita eva. Æho 'pi «o¬hà vibhakta÷. prÃk­topadeÓÃnusÃreïaiva mantrÃdÅnÃæ sidhyatÅti so 'pi ÓrutyÃdipramÃïaka eva. so 'pi hy apÆrvÃrtho dharmaviniyoga iti siddhe setsyati. ata{2,32}evÃpÆrvaprayuktir Ãdye sÃdhitÃ. bÃdho 'pi ÓrutyÃdipramÃïÃnusÃreïaiva. tatrÃpi prÃk­taÓÃstrÃtideÓÃt sarvÃnu«ÂhÃnena pÆrvapak«ite upakÃrapradhÃnatvÃd atideÓasya tadabhÃve 'nyato và tallÃbhe prati«edhena và bÃdho vak«yate. yathà k­«ïalacarÃv avaghÃtasya, khalevÃlÅÓarÃbhyÃæ yÆpabarhi«or ityÃdi darÓayitavyam. etad api prak­tÃv evopakÃraparyantaÓrutyÃdiviniyoga iti nirïÅyate. (?sidhyati) etÃvÃæs tu viÓe«a÷ -- prak­tau padÃrthaparigrahapurassaryupakÃrakalpanÃ, prÃk tadasiddhe÷. vik­tau tu prak­tiparikalpitopakÃrasandarÓanena tatparigrahapurassaraæ padÃrthaparigraha÷. sa eva hi vidhinÃpek«yte. sa tu prak­tÃvasiddho ('pi) kalpayitvà g­hyate. vik­tau ca prak­tisiddha evopÃdÅyata iti. ata eva ÓÃstrapadÃrthayor anatideÓa÷, tayor vidhyanapek«itatvÃd iti. tantrÃvÃpalak«aïe 'pi viÓe«Ã eva pradhÃnÃnÃæ kiæ tantreïopakÃrakà utÃv­ttyeti Óe«ÃïÃm eva vicÃryamÃïatvÃt tatpramÃïagaïÃnusÃrÅ nirïayo darÓayitavya÷. tatra hi deÓakÃlaphalÃdÅnÃæ tantrasambandha ÃgneyÃdÅn prati prayÃjÃdÅnÃæ tantrÃnu«ÂhÃne hetur bhavi«yati. sa ca ÓrutyÃdipramÃïaka eveti tatrÃpi sa eva pramÃïagaïa÷. prasaÇgalak«aïe 'pi paÓvarthÃnu«ÂhitÃnÃæ prayÃjÃdiÓe«ÃïÃæ paÓutantramadhyapÃtipuro¬ÃÓopakÃrakatvaæ deÓÃditantranibandhanam eveti pÆrvavat pramÃïagaïa÷. ata eva bhëyakÃreïa prathamasÆtre daÓÃdhyÃya eva Óe«alak«aïaÓabda÷ prayukta÷. yo 'pi vacanavyaktibhedena pÆrvapak«asiddhÃntavibhÃga÷ yathà svargakÃmo yajeteti svargakÃmo yÃgaæ kuryÃd iti pÆrva÷ pak«a÷ yÃgena svargaæ kuryÃd iti siddhÃnta iti, so 'pi nÃrthaÓÆnyÃsu buddhi«u sidhyati. karmabhyaÓ ca darÓapÆrïamÃsakÃrÅryÃdibhya÷ paraloke ihaloke bhavatsvargav­«ÂyÃdiphalasambandho bÃhyÃÓraya eva, asati tasmin dvaividhyÃnupapatte÷. ata÷ sarvam idaæ bÃhyÃrthasiddhÃv asatyÃm ayuktam Ãpadyeteti tadupapÃdanÃya dharmÃrthibhir mÅmÃæsakair lokaprasiddhai÷ pratyak«Ãdibhi÷ pramÃïai÷ pÆrvottarapak«avibhÃgenÃrthasya sadasadbhÃvayor yatna÷ kÃrya÷. pÆrvapak«aviÓuddhà hi buddhi÷ siddhÃntakarÅ bhavati. ato 'numÃnenaivÃrthÃpahnavapÆrvapak«aæ k­tvà pratyak«eïa tatsadbhÃvasiddhÃnto darÓayitavya÷. sarvaÓ cÃyaæ prayÃsa÷ sakalalaukikavaidikakriyÃæ{2,33}prati tatsiddhyartham iti yÃvat. anyathà sarvÃrthakriyÃïÃm ucchedo bhavet. ata÷ prayojanavad bÃhyÃrthapratipÃdanam. akriyÃÇgasya tu pratipÃditasyÃpy anartha(tva)m eveti kriyÃæ pratÅti yuktam eveti || 4 || atra codayati -- ##ti. j¤ÃnamÃtrapak«e hi bauddhÃnÃm iva sarvo 'yaæ pramÃïÃdivyavahÃra÷ sidhyaty eva. te hi vadanti -- dve satye samupÃÓritya buddhÃnÃæ dharmadeÓanà | loke saæv­tisatyaæ ca satyaæ ca paramÃrthata÷ || iti. atas tadvad eva vyavahÃrasiddhau kiæ pÃramÃrthikÃrthapratipÃdanavyasaneneti || 5 || atra dÆ«aïam Ãha -- ##iti. satyam. saæv­tisatyena sarvam idaæ bauddhair ÃÓrÅyate. na tv etad yuktam. satyabhedÃnupapatte÷. ya÷ khalv ayaæ satyabhedo bauddhair ÃÓrita÷ saæv­tisatyaæ paramÃrthasatyam iti, nÃyam upapadyate. saæv­te÷ satyatvÃbhÃvÃt. mithyÃparyÃyo hi saæv­tiÓabda÷. kathaæ tasya satyaÓabdasamabhivyÃhÃra÷. na hy ayam ak«aÓabda iva vibhÅtakÃdÅnÃæ saæv­tiparamÃrthayo÷ sÃdhÃraïa÷ satyaÓabda÷. ata÷ satyabhedÃnupapattir iti. virodham eva vyanakti -- ##iti || 6 || virodhÃd eva ca m­«ÃrthaparamÃrthayo÷ sÃmÃnyam api satyatvaæ nÃbhyupagantuæ Óakyam. samÃnÃnÃæ bhÃva÷ sÃmÃnyam. kutas tasya virodhinor avakÃÓa÷. na hi bhavati dharmÃdharmayor dharmatvam adharmatvaæ và sÃmÃnyam ity Ãha -- ##iti ##antena. anyamÃtrayor api tatparÃmarÓÃbhÃvÃd durupagamaæ sÃmÃnyaæ v­k«asiæhayor iva v­k«atvam. kiæ punarvirodhinos tat syÃd ity Ãha -{2,34}na hÅti. atra cÃk«Ãdivat sÃdhÃraïaÓabdatà pÆrvaæ satyaÓabdasya nirÃk­tà iha gavÃdivat sÃmÃnyaÓabdateti vivecanÅyam iti || 7 || ato lokaæ va¤cayituæ mithyÃparyÃyo 'pi saæv­tiÓabdo bauddhavidagdhair anudvegakaratayà mithyÃtva eva vivak«ite svanÃstikyaparijihÅr«ayà prayukto lÃlÃyÃm iva vaktrÃsavaÓabda ity Ãha -- ##iti ##antena. vak«yamÃïenetikaraïena sambandha iti. kalpanÃvÃcoyuktir api svanÃstikyaparihÃrÃrtham eva tair ÃÓritety Ãha -- ##ti. kalpanÃmÃtrakalpitena bÃhyena sarvalaukikavyavahÃra ity api nirvastuke jagaty abhinnasya cinmÃtrasya kalpanÃyà bhettum aÓakyatvÃd durbhaïam. kvacid dhi bhinnam eva ki¤cid rÆpÃntaraæ kalpanÃs padaæ bhavati ÓuktÃv iva rajatarÆpam. yasya tu na ki¤cid bhinnam asti, tat kena rÆpeïa kalpyatÃm. tad etad Ãha -- ##ti || 9 || nanu tridhaiva tattvaæ vibhajÃmahe satyam asatyam saæv­tisatyaæ ceti. saæv­taæ hi nÃtyantam asad bhavati, vyavahÃrÃvisaævÃdÃt. nÃpi sad eva, pramÃïÃntaravirodhÃj jÃtyÃdivat. ato na saæv­ti÷ pramÃïaæ nÃpramÃïam iti vidhÃntaram evedam iti yuktas tadÃÓrayatayà vyavahÃra ity ata Ãha -- ##iti. yata÷ khalu saæv­tir mithyÃj¤Ãnaæ na vastukÊptyai prabhavati, tasmÃd yat paramÃrthato nÃstÅti nirÆpyate na tat saæv­tyà tadrÆpaæ bhavitum arhati. nÃsty eva tat. yat tu tÃvad vyavahÃrÃvisaævÃdi tad asty eva, na hy asata÷ sarvadà vyavahÃrahetubhÃva÷ sambhavati. yad evÃrthakriyÃkÃri tad eva ca paramÃrthasad iti va÷ siddhÃnta÷. ata÷ katham arthakriyÃkÃritve saty api jÃtyÃdÅnÃm asatyatvam. tasmÃd yadi vyavahÃrÃÇgatayà bÃhyam asti, tat tarhi paramÃrthata evÃsti.{2,35}tad eva satyam ity ucyate. anyat tu saæv­tir mithyeti. na tu satyadvayakalpanÃtmÃnaæ labhate. tantreïa tadv­ttasya pÆrvÃparÃbhyÃæ sambandha÷. paramÃrthata iti ca nÃstÅti pÆrveïa sambadhyata iti || 10 || api ca svapnÃvagatà apy arthÃ÷ kecicchokahar«ÃdivyavahÃrahetavo d­Óyante. atas te 'pi sÃæv­tà eva. tadvac ca bÃhyÃrthÃbhyupagame svapnÃdibhogatulya eva ÓubhÃÓubhakarmaphalopabhogo bhavet. atas tanniv­ttyartham api paramÃrthasatye bÃhye prayasyate ity Ãha -- ##ti || 11 || ka÷ puna÷ svapnatulyatve do«a÷, ata Ãha -- ##ti. kim iti na pravartate ata Ãha -- ##iti. na hi svapnasukhaæ me bhavatÅti vidvÃæsa÷ prayasyanti. yÃd­cchikaæ hi svapnasukham agaïitasÃmparÃyikaihikanimittaæ, na tat prayasyato bhavatÅti buddhvà vidvadbhis tÆ«ïÅm udÃsÅnair evÃsyeta, na kvacit prayatna÷ kriyetety artha÷ || 12 || ato 'vaÓyaæ pÃramÃrthikÅæ phalaprÃptim icchadbhir upapattyà bÃhyavastuvi«ayà pratipattir vidhÃtavyety asti vicÃrasya prayojanam ity upasaæharati -- ##ti || 13 || atra bhëyakÃreïa bÃhyÃrthasadbhÃva eva pÆrvapak«apurassaraæ pratipÃdita÷, na tu j¤ÃnasadbhÃva÷. tat kasya heto÷. asti hi tatsadbhÃvavipratipattir api. mÃdhyamikà hi j¤Ãnam apy apalapanti. atas tannirÃkaraïam api yuktam. yat{2,36}punastadupek«yaiva bÃhyÃrthÃpalÃpo nirÃkriyate, tatra kÃraïaæ vaktavyam ata Ãha -- ##ti trayeïa. asyÃrtha÷ -- yogÃcÃrà hi j¤ÃnamÃtram arthaÓÆnyaæ pÃramÃrthikaæ manyante. mÃdhyamikÃs tu j¤eyÃbhÃvÃd akarmakaj¤ÃnÃnutpatter j¤ÃnasyÃpy abhÃvam icchanti. tatra dvayor api vÃdinos tÃvad bÃhyÃrthaÓÆnyatvaæ sÃdhÃraïam. arthaniv­ttyadhÅnatvÃt j¤Ãnaniv­tte÷. ato dvayor api sÃdhÃraïo bÃhyÃrthÃpalÃpa iti sa eva nirÃkriyate. api ca tanmÆlo j¤ÃnÃpahnava÷. tatas tasmin nirÃk­te nirÃk­ta eveti bÃhyÃrthasadbhÃve pÆrvottarapak«avibhÃgena bhëyak­tà prayatna÷ k­ta÷. Ãdyas tatraÓabdo vÃkyopanyÃsÃrtha÷. dvitÅyas tu pÆrvoktadarÓanabhedaparÃmarÓÃrtha÷. tatra matabhede ity artha÷ || 16 || nanu bÃhyÃrthÃpahnavo dvidhaiva bauddhair ÃÓrita÷ pramÃïata÷ prameyataÓ ca. tathà hi -- evaæ tair uktaæ - na tÃvadaïavo 'tÅndriyÃ÷ pramÃïavi«ayÃ÷. na tatsamÆha÷, tasya tadatirekiïo 'bhÃvÃt. nÃvayavÅ. tasyÃvayavavyatirekeïÃnupalambhÃt. avyatireke ca tanmÃtrÃpÃtÃt. evam ÃntyÃvayavebhyo vikalpya avayavÅ nirÃkÃrya÷. te tv atÅndriyà eva. ato na ki¤cana grÃhyam avati«Âhate iti. tad etat parityÃge kiæ kÃraïaæ, yat pramÃïata eva bÃhyÃpahnava upanyasyate nirasyate ceti. ata Ãha -- ##ti sÃrdhena. ayam artha÷ -- yady api dvedhà bÃhyÃrthÃpahnavo bauddhair ÃÓrita÷, tathÃpi pramÃïÃÓrita eva mÆlabhÆtatvÃd iha vicÃryate. pramÃïamÆlà hi prameyasthiti÷. tad yadi pramÃïam anuguïaæ, kiæ vastuvikalpai÷. na tadbalena tadanupapattiæ parih­tyÃrtho vyavasthÃpyate. atha tu{2,37}pramÃïam evÃrthaæ pratyÃca«Âe, kiæ prameyavikalpai÷ k­takarair iti. iha ÓÃbare tantre. idÃnÅm asminn avasare. pramÃïastha eva bÃhyÃpahnavo vicÃryata iti || 17 || nanu yadi pramÃïastho vicÃrayitavya÷, tata÷ pratyak«asya mukhyatvÃt tadanusÃreïaiva vicÃro yukta÷. bauddhair api pratyak«asÃmarthyÃd evaikaæ tattvam ÃÓritam. naikasminn ÃkÃre bhÃsamÃne dvaitam ÃtmÃnaæ labhate iti hi manyante. anumÃnaæ tu bhrÃmyata÷ pratyuktam iti kiæ tatpurassarÅkriyate ata Ãha -- ##iti. evaæ hi manyate -- yady api pratyak«aÓaktinirÆpaïam eva bÃhyÃrthasadasadbhÃvayo÷ pradhÃnaæ, tathÃpi parair anumÃnam api bÃhyÃpahnave darÓitam iti tad api nirÃkÃryam. anirÃk­te hi tasmiæs tatraiva kecid ÃsthÃæ pratibadhnÅyu÷. atra cÃyam evopanyÃsakramo yukta÷ yat prathamam anumÃnam upanyasyate, tatas tasya pratyak«eïa bÃdham upanyasya tasmiæÓ cokte puna÷ pratyak«aÓaktyapek«aïena pÆrvottarapak«ÃvÃ(?dÃv e/da e)va pratyak«aÓaktinirÆpaïena nirïaye k­te 'numÃnasyopanyÃso 'navasara eva syÃd iti || 18 || anumÃnabhëyam idÃnÅæ prak­tasaÇgatidarÓanÃrtham avatÃrayati -- ##ti ##antena. saÇgatim Ãha -- ##ti ## ityantena. ayam artha÷ -- yat sÆtrakÃreïa tatsaæyogajaæ pratyak«am uktaæ tadÃk«epeïaiva saÇgacchate. kÃlpaniko hy ayam indriyÃrthasamprayoga÷, indriyÃder abhÃvÃt. kÃlpanikaÓ ca sakalamithyÃj¤ÃnasÃdhÃraïa iti tadatadyogajatvavibhÃgo na yukta iti sÆtroktÃk«epa iti || 21 || {2,38} svoktÃk«epeïa và saÇgatir ity Ãha -- ##iti. yad etadv­ttikÃragranthÃnta uktaæ - yasya ca du«Âaæ karaïaæ yatra ca mithyeti pratyaya÷ sa evÃsamÅcÅnapratyaya÷ nÃnya÷ iti tadanenÃk«ipyate. sarvamithyÃtve viÓe«aïopÃdÃnavaiyarthyam iti || 22 || bhëyatirohitam anumÃnam idÃnÅæ vispa«Âam upanyasyati -- ##ti. stambhÃdipratyaya iti dharminirdeÓa÷. mithyeti dharmavacanaæ, pratyayatvÃd iti hetu÷. tathÃhÅti d­«ÂÃntavacanam iti || 23 || atra bhëyaæ sarva eva nirÃlambana÷ svapnavat pratyaya÷ iti. tad yathÃÓrutaæ sarve«Ãm anÃlambanatvaæ sÃdhayati. tatra cÃæÓe siddhasÃdhanatà syÃt, vibhramÃïÃm anÃlambanatvÃt. yadvij¤Ãnam anyathà santam anyathà budhyate 'rthaæ tannirÃlambanam i«yata eva. tathà sarvasmin pak«Åk­te svapnaj¤ÃnasyÃpi tadantarbhÃvÃd d­«ÂÃntÃbhÃva÷. sarva eveti caivaÓabdÃnupapattiÓ ca. sa hi vibhaktaprati«edhe d­«Âa÷. yathedaæ devebhya idaæ brÃhmaïebhya iti vibhakte bhavati vacanaæ sarvam evedaæ brÃhmaïebhya iti. tatra vibhÃgaprati«edhapara evakÃro d­Óyate. sarvasmiæs tu pak«e sarva ity Ãcak«Åta, naivakÃraæ prayu¤jÅta. ato jÃgradbuddhivivak«ayaiva bhëyaæ vyÃkhyÃtavyam ity Ãha -- ##ti sÃrdhena. nanv evam apy aviÓe«itanirÃlambanatvopÃdÃne 'bhyupagamavirodha÷. svÃæÓÃlambanatvaæ j¤ÃnÃnÃæ bauddhair i«yata evÃta Ãha -- ##ti. ata eva kÃraïÃd bÃhyaviÓe«aïaviÓi«Âam anÃlambanatvaæ sÃdhanÅyam ity artha÷ || 25 || {2,39} aparam api bhëyaæ pratyayasya hi nirÃlambanatÃsvabhÃva upalak«ita÷ svapne. jÃgrato 'pi stambha iti và ku¬ya iti và pratyaya eva bhavati, tasmÃt so 'pi nirÃlambana÷ iti. tasyÃrtham Ãha -- ##ti. pratyayasya hi nirÃlambanatÃsvabhÃva upalak«ita÷ svapne ity etÃvatà bhÃgena tÃvat sÃdhyena nirÃlambanatvena vyÃptaæ pratyayatvaæ hetur nirdiÓyate. d­«ÂÃntavacanam iti yÃvad iti. nanu na pratyayatvÃd iti hetur upÃtta÷, kasya vyÃptir nirdiÓyate. ata Ãha -- ##ti. yady api pratyayatvasya na vyaktaæ pa¤camyà hetutvam upÃttaæ, tathÃpi upanayanÃkhyena sÃdhanavÃkyÃvayavena jÃgrato 'pÅtyÃdinà hetu÷ pradarÓita eva. yadaiva hi sÃdhyÃnvitaæ pradarÓitaæ pratyayatvaæ puna÷ pratij¤Ãrtha upanÅyate, tadaiva tad atra hetur iti pradarÓitaæ bhavaty eva. sÃdhyÃnvitasyaiva pak«asthasya hetutvÃd iti. ka÷ punar ayam upanaya÷. sÃdhanavÃkyÃvayavaviÓe«a÷. pa¤cÃvayavaæ hi sÃdhanavÃkyaæ pratij¤Ã hetur udÃharaïam upanayo nigamanaæ ceti. tatra sÃdhyanirdeÓa÷ pratij¤Ã. yathà anitya÷ Óabda iti. utpattidharmakatvÃd iti hetu÷. utpattidharmakaæ sthÃlyÃdi dravyam anityaæ d­«Âam ity udÃharaïam. tathà cotpattidharmaka÷ Óabda ity upanaya÷. sa hy udÃharaïÃpek«aæs tathety upasaæhÃro na tatheti và sÃdhyasyopanaya iti varïitam. kim uktaæ bhavati. dvedhà hi hetu÷ sÃdhyaæ sÃdhayati udÃharaïasÃdharmyÃd vaidharmyÃd vÃ. tatra sÃdharmyaæ pradarÓitam. vaidharmyaæ tu yathà -- tasyÃm eva pratij¤ÃyÃæ tasminn evotpattidharmakatvÃd iti hetau anutpattidharmakam ÃtmÃdi dravyaæ nityaæ d­«Âam. na ca tathà Óabdo 'nutpattidharmaka iti. tatra yo 'yaæ dvividhodÃharaïÃpek«a÷ sÃdharmyodÃh­te tatheti vaidharmyodÃh­te na tatheti sÃdhyasya Óabdasya sambandhitayotpattidharmakatvasyopasaæhÃravacanam upanaya÷, sa codÃharaïÃpek«a eva. udÃharaïadvaitÃd eva tadupasaæhÃradvaitaæ bhavati. vaidharmyodÃharaïena ca viruddhaniv­ttyà sÃdhyasambandhitvena hetor upasaæhÃra÷. yathÃtmÃdi dravyaæ nityam anutpattidharmakam, na ca tathà Óabda÷ ity anutpattidharmakatvaprati«edhenotpattidharmakatvam upasaæhriyate. prak­te tu sÃdharmyodÃharaïe{2,40}tathaiveti hetor upasaæhÃra upanayo veditavya÷. nigamanaæ tu hetvapadeÓÃt pratij¤ÃyÃ÷ punarvacanam. tasmÃd utpattidharmakatvÃd anitya÷ Óabda iti. nigamyante 'nena pratij¤ÃhetÆdÃharaïopanayà ekatrÃrtha iti nigamanam. samarthyante sambadhyante iti yÃvat. asati hi tasminn anabhivyaktasambandhÃnÃm arthapratipÃdakatvaæ na syÃt. sati tu tasmin sarve«Ãm avayavÃnÃæ tÃtparyadarÓanÃt parasparasambandha÷ sphuÂo bhavati. nigamanaæ saÇgamanaæ sambandhanam iti yÃvad iti || 26 || nanu nÃvyÃv­tto vipak«Ãd dhetur bhavatÅti vaidharmyadarÓanena hetor vyatireko darÓayitavya÷. na cÃtra tathà darÓita÷, sÃdharmyamÃtravacanÃt. ata Ãha -- ##ti. nirÃlambanatve hi sÃdhyamÃne sÃlambanatvaæ vipak«a÷. na ca sarvÃnÃlambanatvavÃdinas tad astÅti kiæ tadvyatirekapradarÓaneneti. nanu pratyaye pak«Åk­te tasminn eva hetau pratij¤ÃrthaikadeÓo hetur ata Ãha -- ##ti. sÃmÃnyaviÓe«Ãtmakà hi pratyayÃ÷. tatra viÓe«e pak«Åk­te sÃmÃnyaæ hetur iti na pratij¤ÃrthaikadeÓateti || 27 || atra siddhÃntabhëyaæ jÃgrato hi buddhi÷ supariniÓcità kathaæ viparyasi«yatÅti. anena kila supariniÓcitatvena jÃgraddhiyÃæ sÃlambanatvaæ sÃdhyate. na ca supariniÓcitatvaæ bÃhyÃlambanasambaddhaæ parÃn prati prasiddham. ato nÃnenÃsiddhÃvayavenÃnÃlambanÃnumÃnaæ parÃïudyate, sapratisÃdhanaæ và bhavati. tasyobhayaprasiddhÃvayavatvÃt. asya ca tadviparÅtatvÃt. ato{2,41}jÃtyuttaram evedaæ bhëyakÃreïa dattam ity Ãk«ipati -- ##iti dvayena. vaidharmyavikalpasamayoÓ ca svarÆpaæ Óabde vak«yÃma÷. saty eva pratyayatve supariniÓcitÃsupariniÓcitadharmÃntaravikalpanÃt sÃdhyadharmavikalpÃpÃdanena vikalpasamatÃ. tathà sÃdharmye vÃdinà prayukte nirÃlambanÃnÃæ svapnaj¤ÃnÃnÃm asupariniÓcitatvadarÓanÃt sÃdhye«u jÃgrajj¤Ãne«u supariniÓcitatvena vaidharmyÃt pratyavasthÃnena vaidharmyasamatÃ. prapa¤cas tu paÓcÃd bhavi«yatÅty uktam iti || 28 --29 || evam Ãk«iptaæ bhëyam ekena[704]matena samÃdadhÃti -- ##iti. evaæ hi manyante -- du«ÂasÃdhanaprayoge du«Âam evottaraæ deyam iti, evaæ hi tadà vÃdÅ pratibodhito bhavati yathà bhavÃn madÅyaæ dÆ«aïaæ du«Âaæ manyate tathÃham api[705]tvatsÃdhanam, ato 'sau svasÃdhanÃn nivartate iti. idaæ tu samarthanaæ nopapadyate. nigrahasthÃnadvayaprasakte÷. paryanuyojyopek«aïaniranuyojyÃnuyogÃtmakanigrahasthÃnadvayam evaævÃdino bhavet, ya÷ santaæ do«am anuktvÃnyam asantaæ jalpati. na caivaævÃdina÷ svasÃdhanadÆ«aïÃvagamo bhavati. param eva tu du«ÂadÆ«aïaprayogeïopÃlabhate. ata÷ pÃÓupatottaratulyam ekajÃtÅyakaæ varjanÅyam ity anyathà samÃdhÃnam Ãha -- ##ti. nÃnenÃnumÃnam upanyasyate. kin tu paroktÃnumÃnasya pratyak«avirodho varïyate. asannik­«Âe 'rthe 'numÃnaæ pramÃïam. iha tu supariniÓcitÃbhir jÃgradbuddhibhir niÓcitasadbhÃvasya bÃhyasya pratyÃkhyÃnÃnumÃnaæ pratyak«eïa mukhanirodhÃn na jÃyata evÃgnÃv iva ÓaityÃnumÃnam. yadi paraæ bÃhyasya prayogamÃtraparyavasitam eva sÃdhanavacanam, anumimÃnasyÃpi sphuto bahirvi«ayabo(?dhe/dho) jÃyata eva. tathÃvidhasyÃpi mithyÃtve ka÷ samÃÓvÃsa÷. nanv evam anumÃnam anÃÓvÃsanÅyam eva, na. tadabhÃvÃt, uktam etat pratyak«e paripanthini na tatpratipak«am anumÃnam ÃtmÃnaæ labheta Órauta iva viniyoge laiÇgika÷. sÃdhanavÃkye tv ayogyÃnvayapadasannikar«Ãd vandhyÃsutavÃkyavat saæsargaj¤Ãnaæ bhrÃntir eva. na tu kasyacid laiÇgikaæ stambhÃdi«v abhÃvaj¤Ãnam utpadyate. nanu vyÃptaæ pratyayatvam anÃlambanatvena. vyÃpyÃc ca j¤Ãtasambandhasya vyÃpakaj¤Ãnaæ notpadyata iti{2,42}haÂha evÃyam. na. vyÃptibhaÇgÃt. saævidann eva hi vyÃptim abÃdhitena pratyak«eïa sarvadeÓakÃlÃdibhÃvinà na pratyayatvaprayuktaæ mithyÃtvam, api tu pÆrvoktahetudvayaprayuktam iti niÓcinoti. tad idam uktam -- anyatas tu svapnapratyayasya mithyÃbhÃvo visaævÃdÃd avagamyate iti || 30 || __________NOTES__________ [704] ke«Ãæ ma [705] ta (KHA) ___________________________ kathaæ punar atra pratyak«abÃdha÷. pratyak«aæ hi grÃhyam antareïÃtmÃnam alabhamÃnaæ tanmÃtram avasthÃpayati na bÃhyam. kiæ hi tasya bÃhyena vinà na sidhyati. grÃhyaÓ ca svÃæÓo bauddhair abhyupagata eva. ato na bÃhyÃpahnave pratyak«atvÃdivirodha÷. ata Ãha -- #<Óak«yÃma >#iti dvayena. ayam abhiprÃya÷ -- ÓÆnyavÃde hi pratyak«asya svÃæÓagocaratvaæ nirÃkari«yÃma eva. tannirÃkaraïe ca bÃhyaviÓe«aïopÃdÃnam anarthakam eva, tadvyatiriktagrÃhyÃntarÃsambhavÃt. ato 'nÃlambanapak«o grÃhyamÃtranivÃraïa eva bhavati. pratyak«Ãde÷ svÃæÓanirÃkara(ïÃ)d bÃhya eva vi«ayo 'vaÓi«yate. ato bÃhyaviÓe«aïena vinà grÃhyamÃtrÃpahnave bhavati pratyak«Ãdibhi÷ pak«abÃdha÷. saty api katha¤cid bÃhyaviÓe«aïe pratyak«Ãder api bÃhyavi«ayÃvaÓe«Ãt tanni«edhaæ kurvÃïasya vÃdinas tai÷ pratyak«Ãdibhi÷ pak«abÃdhanaæ bhavet. pÆrvaæ tu pratyak«agrahaïam upalak«aïÃrthaæ sarvapratyak«Ãdivirodha eva tv anÃlambanÃnumÃnasya darÓayitavya iti || 32 || yat tu supariniÓcayena bÃhyÃlambanasambandha÷ prasiddha÷. kiæ tadupanyÃsenety uktam, ata Ãha -- ##ti. uktam idam asmÃbhir nÃyam anumÃnaprayoga iti, kin tv anumÃnena jÃgratpratyak«adhiyÃæ svapnadhÅsÃmÃnyaæ manyamÃnasya tadvai«amyapradarÓanÃrthaæ supariniÓcitatvÃbhidhÃnam. supariniÓcità ete{2,43}pratyayà balÅyÃæsa÷. nai«u paripanthi«v anumÃnam ÃtmÃnaæ labhate. etasmÃd anumÃnÃd ity artha÷ || 33 || etad eva prapa¤cayati -- ##ti. du«ÂenÃsupariniÓcitena g­hÅto 'rtha÷ prati«edham arhati netara iti. g­hÅtamÃtrabÃdhe tu bahava÷ sÃdhanado«Ã bhëyakÃreïÃntarïÅtÃ÷. tÃn pratipÃdayi«yan pak«ÃbhÃvaæ tÃvad Ãha -- ##ti. yadi g­hÅtamÃtraæ mithyety ucyate, tadà yo 'yaæ nirÃlambanÃ÷ pratyayà iti svapak«a÷ so 'pi g­hÅtatvÃn mithyà syÃt. ata÷ Óakyaæ vaktuæ pak«a evÃsmin bhavatsÃdhane nÃstÅti || 34 || api ca, nirÃlambanatvena viÓi«ÂÃ÷ pratyayÃ÷ sÃdhyante. tad iha viÓe«aïaviÓe«yabhedÃvagrahasyÃpi mithyÃtvÃn na viÓe«aïaviÓe«yayor viveka÷ sidhyati, tadabhÃvÃc ca vaktuæ Óakyam aprasiddhaviÓe«aïaviÓe«ya÷ pak«o 'prasiddhÃnyataro veti. tad etad Ãha -- ##ti. anyatarasya và asiddhir vaktavyety artha÷. dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##iti. pa¤cadhà svavÃgvirodha÷. abhidhoccÃraïadharmadharmyubhayoktibhi÷. tad idam ubhayoktyà svavÃgvirodha÷. dvayor api viÓe«aïaviÓe«yayor nirÃlambanatvapratyayayor yad vaktu÷ ÓrotuÓ ca j¤Ãnaæ jÃyate, tad api pratyayatvÃd anÃlambanam iti pak«o na sidhyatÅti, tatsÃlambanatve cÃnaikÃntikatvÃn na pratyayÃnÃm anÃlambanatvaæ bhavet. so 'yam ubhayoktyà svavÃgvirodha iti || 36 || {2,44} dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. evaæ hi vikalpanÅyam. kiæ nirÃlambanatvaæ dharmiïo bhinnam abhinnaæ vÃ. na tÃvad abhinnaæ viÓe«aïam arhati. na ca bhedagrÃhiïo j¤Ãnasya mithyÃtvÃd bhettum arhatÅti. upasaæharati -- tasmÃd iti || 37 || bauddhÃnÃæ pratyavasthÃnam Ãha -- ##ti. evaæ hi manyante -- vastuni vyatirekÃdivikalpo yukta÷ nÃvastuni. yathÃhu÷ -- vastuny e«a vikalpa÷ syÃd iti. na cÃlambanaprati«edho vastuna÷ kiæ tadvyatirekÃdipraÓneneti || 38 || dÆ«aïÃ[706]ntaram Ãha -- ##ti ##antena. yadi tÃvad avastu, kathaæ tad asmÃn pratibodhayitum icchà bhavata÷. svayaæ và tadvi«ayà buddhi÷. na hy avastu buddhivi«ayo bhavati. tadvi«ayatve ca vastutvÃpÃtÃt. arthakriyÃlak«aïatvÃc ca sattvasya. tallak«aïatvÃc ca vastutvasyeti. yadi tÆcyate - yady api nirÃlambanatvaæ nÃma na ki¤cit paramÃrthato 'sti. tathÃpi tatsattvaæ kalpayitvÃnumÃnavyavahÃra÷ kriyate pratimÃyÃm iva devatÃtvam ÃrÃdhanÃdivyavahÃra iti. tad ayuktam. asata÷ kalpanÃyogÃt. anyatra prasiddhasadbhÃvà hi vi«ïvÃdyà devatà yuktaæ[707]yad anyatra kalpyante. atyantÃprasiddhasadbhÃvaæ tv anÃlambanatvaæ na gaganakusumÃdivat kalpanÃm arthati. tad etad ÃÓaÇkayà sahÃha -- ##ti || 39 || __________NOTES__________ [706] ïam à [707] ktà (KHA) ___________________________ {2,45} api ca keyaæ kalpanÃ. yadi j¤Ãnaæ, kiæ tena j¤Ãyate. yadi nirÃlambanatvam, tat tarhi kalpanà j¤Ãnotpattau vyÃpriyamÃïà katham avastu bhavi«yati. arthakriyÃkÃritvam eva hi vastutvaæ, j¤ÃnotpÃdanam api cÃrthakriyetyabhiprÃyeïÃha -- ##iti. atra codayati -- ## iti. yady avastu na sÃdhyaæ, kathaæ tarhi bhavatÃm api meghÃbhÃvena v­«ÂyabhÃva÷ sÃdhyata iti. pariharati -- ## iti. bhaved evaæ yady abhÃvo na vastu syÃt. sa vastv ity abhÃvaparicchede vak«yate. yady api cÃbhÃvo na vastuÓabdavÃcya÷ lokavirodhÃt, tathÃpi nÃsau nissvabhÃva÷. prakhyÃyate hy asau svasaævedyena bhÃvÃtirekiïà rÆpeïa. ato 'rthakriyÃyà eva ghaÂi«yata iti na ki¤cid anupapannam iti || 40 || ki¤ cedam api cÃtra vikalpanÅyaæ - yo 'yaæ dharmiïo nirdeÓaka÷ pratyayaÓabda÷ sa kiæ bhÃve kartari karaïe và vyutpadyate, karmaïi vÃ. pÆrvokte«u tÃvat kalpe«u virodha÷, akarmakapratyayÃsambhavÃt. na hi pratÅtir asti pratyetavyaæ nÃstÅti sambhavati. tadanava«Âabdhasya (?k­/ta)drÆpasyÃprakÃÓÃt. evam eva kart­karaïayor api vÃcyam. yadi j¤Ãnam evÃrthaprakÃÓe tajjanmani và kart­tvenopacaryate karaïatvena và vivak«ÃdhÅnatvÃt kÃrakÃïÃæ, tathÃpi tayo÷ pratyÃyyena karmakÃrakeïa vinÃnupapatti÷. so 'yaæ svavÃgvirodha÷. pratyaya ity uktamÃtra eva tatsvabhÃvaparÃmarÓÃt pratyetavyÃbhÃva÷ prati«idhyate mÃtà me vandhyetivanmÃt­tvena vandhyÃtvam. ato na pratyaye pak«Åk­te nirÃlambanatvaæ sÃdhayituæ Óakyam. karmavyutpattau siddhasÃdhanam eva. tad etat sarvam Ãha -- ##ti || siddhasÃdhanaæ viv­ïoti -- ##ti. na khalu ja¬o rÆpÃdi÷ ki¤cinnÃlambata iti || 42 || {2,46} kart­karaïapak«e tv ayam aparo do«a÷ yaddharmadharmivacanayo÷ Óabdayor api nirÃlambanatvaæ pratij¤Ãyeta. pratÅte hi kartà karaïaæ và pratyaya÷. yathà ca kart­karaïatve vivak«ÃvaÓÃd j¤Ãne bhavata÷, tathà Óabda iti. ata eva vak«yati -- ÓabdÃnÃæ karaïatvaæ và kart­tvaæ và nirÆpitam | iti. ki¤ cedaæ Óabdayor anÃlambanatvam anyad ato 'bhidheyÃbhÃvÃt. tadabhÃve ca pak«ÃbhÃva÷ prasajyata ity Ãha -- ##iti || 43 || bhÃvÃdi«u virodha÷ syÃd iti yad uktaæ tad viv­ïoti -- ##ti. kartrÃdibhÃvo hi na pratyÃyyabhedam antareïa sambhavati. atas tatprav­ttinimitte pratyayaÓabde svavacanavirodha÷. sa cÃyam asmÃbhi÷ prÃg eva viv­ta÷. vÃÓabdo 'nantaraviv­takarmavyutpattyapek«ayeti || 44 || yadi tv avibhaktÃvayavo rƬhirÆpeïa pratyayaÓabda upÃdÅyate, tadarthaÓ ca pak«Åkriyate, tathÃpi vastv antaragrÃhakasyaiva vastuto 'smÃkaæ pratyayatvena prasiddhe÷ svavacanavirodha eva bhavet, tad etad Ãha -- ##ti. tathÃpÅti. tathÃpi svavacanavirodha iti pÆrveïa sambandha iti. kathaæ svavacanavirodha÷. ata Ãha -- ##iti || 45 || vastvantarasyaiva hi grÃhyasya grÃhakam ÃtmadharmÃkhyaæ vastv eva pratyaya iti na÷ prasiddham. ata÷ kathaæ tasyÃsati grÃhye siddhir iti dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. evam ayam asÃdhanavÃdÅ vaktavya÷ kiæ yÃdrÓo 'smÃbhi÷ pratyaya{2,47}i«yate sa tathÃvidha evÃbhyupetya bhavatà pak«Åkriyate, na vÃ. tatrÃbhyupagame tÃvadabhyupetavirodha iti. api caivaæ sati cÃprasiddhaviÓe«ya÷ pak«o bhavati, tvanmate bÃhyÃrthagrÃhipratyayÃnabhyupagamÃd ity Ãha -- ##ti. atÃd­Óe tu svÃbhimate pak«e 'smÃkam aprasiddhaviÓe«ya÷ pak«a ity Ãha -- ##iti || 46 || ki¤ ca yÃd­gÃtmadharma÷ pratyayo 'smÃkam abhimata÷, sa pak«o bhavadabhimato 'thavà svatantra÷. pÆrvasmin kalpe bhavato 'prasiddhaviÓe«yatÃ. uttarasminn asmÃkam iti pÆrvavad eva darÓayitavyam ity Ãha -- #<Ãtmadharme>#ti. yadi tv anirdhÃritaviÓe«aæ pratyayamÃtraæ pak«Åkriyata ity ucyate, tan na. tathÃvidhasyÃnirÆpaïÃd ity Ãha -- ##ti || 47 || nanu Óakyam idam anye«v api pak«Åk­te«u vaktuæ yathà -- kim ÃkÃÓaguïa÷ Óabda÷ svatantraæ và dravyaæ paudgalÃkhyaæ và nityatayà pak«Åkriyata iti. atha tatrÃvivak«itaviÓe«aæ ÓabdÃrthasÃmÃnyopalak«itaæ rÆpaæ pak«a ity ucyate, tad ihÃpi samÃnam ity ata Ãha -- #<Óabde>#ti. yathà ÓabdÃrthasÃmÃnyarÆpeïÃnye«Ãæ pak«ÃïÃæ nirÆpaïaæ bhavati, naivam iha bhavata÷ sambhavati. asÃdhÃraïarÆpÃtirekiïa÷ sÃmÃnyÃtmano vÃcyasya bhavatÃm ani«ÂatvÃd iti || 48 || evaæ tÃvad dharmÅ vikalpya dÆ«ita÷. dharmam idÃnÅæ nirÃlambanatvaæ vikalpya dÆ«ayati -- ##ti. sarvathà nirÃlambanatve sÃdhye 'prasiddhaviÓe«aïa÷ pak«o bhavati. na hi sarvathà nirÃlambanatvaæ nÃma ki¤cid{2,48}asti. sarvatra deÓakÃlÃntarÃvasthitabÃhyÃlambanÃbhyupagamÃt. yaÓ ca svapnapratyayo d­«ÂÃntatayokta÷, so 'pi na sarvathà nirÃlambana÷. sarvatra yathÃkatha¤cidÃlambanasiddher vak«yamÃïatvÃt. ato d­«ÂÃntÃbhÃvo 'py evaæ satyÃpadyeteti || 49 || yadi tu na sarvathà nirÃlambanatvaæ sÃdhyate. kin tu sÃlambanasyaiva kenÃpi prakÃreïa nirÃlambanatvam apÅty ucyate, tadà rasÃdij¤ÃnÃnÃæ rÆpÃdyÃlambanaÓÆnyatayà siddhasÃdhanam ity Ãha -- ##iti || 50 || nanu yadÃkÃrà buddhis tan nÃlambate iti sÃdhayi«yÃma÷ na siddhasÃdhanaæ bhavi«yatÅti, tad etadÃÓaÇkate -- ##ti. etad api nirÃkaroti -- svÃkÃrasyeti. abhyupagato hi bhavadbhi÷ svÃkÃro buddher Ãlambanaæ yadÃbhÃsaæ[708]prameyaæ tad iti vadadbhi÷. atas tadÃlambanÃbhÃvo 'bhyupetenaiva virudhyata iti || 51 || __________NOTES__________ [708] kÃraæ pra (KHA) ___________________________ nanu kim ÃpÃdya dÆ«aïodbhÃvanam. bÃhyÃnÃlambanatvaæ hi na÷ pak«a÷. tathà ca bhëyopaskÃre varïitam eva. ato nÃbhyupetabÃdha ity ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- vikalpanÅyam idaæ bÃhyÃnÃlambanatvam. kiæ bÃhyam ity anena rÆpeïa nÃlambata ity evaæ sÃdhyate, vastuto và bÃhyaæ nÃlambata iti. pÆrvasmin pak«e siddhasÃdhanam. parasmin do«o vak«yate. stambhÃdidhiyo hi stambhÃdyÃkÃratayaiva svavi«ayam Ãlambante na bÃhyatayeti || 52 || {2,49} yadi tu stambhÃnÃlambanatvam eva sÃdhyate, tatas tadrÆpasaævedanasya d­«ÂatvÃt saævidvirodha evety Ãha -- ##ti || 53 || atra codayati -- ##iti. evaæ hi manyante -- samÃno 'yam anÃlambanatvÃbhimate«u dvicandrÃdibodhe«u saævidvirodha÷. tatrÃpi dvÃv eva candrau bhÃsete. tadapahnave sphuÂa eva saævidvirodha÷. ata÷ kena prakÃreïa te«Ãm anÃlambanatvaæ bhavi«yatÅti. pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yadi vayaæ pratibhÃsaviparyÃsÃd anyathÃtvaæ brÆma÷, tata evam upÃlabhyemahi. na tv evam. yad eva vij¤Ãnam indriyÃprÃptam arthaæ prakÃÓayati tadanÃlambanam iti na÷ siddhÃnta÷. tathà ca dvicandrÃdij¤Ãnam. tato 'nÃlambanam ity ucyate. na punardvicandrÃdipratibhÃsÃpahnavena, ato na na÷ saævidvirodha÷, nacÃnÃlambanatvasyÃprasiddhir iti || 54 || nanv evaæ saævedanÃnapahnave yathÃvabhÃsam arthasya sattvÃt sadasadviveko na syÃd ata Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- idaæ sad grÃhyam idam asad grÃhyam iti nÃyam artha idam arthaæ prakÃÓayati idaæ neti. kin tarhi. jÃyamÃnÃyÃm evÃrthagocarÃyÃæ saævittÃv indriyÃrthasaæyogasadasattvato 'yaæ vibhÃga÷. yad indriyasamprayuktam arthaæ prakÃÓayati tat sad grÃhyam. viparÅtam anyat. na ca yathÃvabhÃsam arthasya sattvam. bÃdhakadarÓanÃt. ato yad deÓÃntarastham indriyÃprÃptam arthaæ g­hïÃti tad asad grÃhyam. tasyÃrtho nÃstÅty ucyate. kvacid dhi ki¤cit prati«idhyate. na svarÆpeïaiva ki¤cit. cedaæ rajatam iti nÃyam artha÷{2,50} rajataæ nÃstÅti. asti hi tad deÓÃntarÃdi«u. kin tu iha nÃstÅti yatrendriyeïa na prÃpyate, idam astÅty api yad eva yatrendriyeïa prÃpyate tad ucyate. iha ghaÂo 'stÅti pratÅti÷ na punar ghaÂo 'stÅti || 55 || na cai«a vibhÃgo bauddhasya sambhavatÅty Ãha -- ##iti. na ca bauddhasyendriyÃdÅni santi yat prÃptyaprÃptinibandhanaæ bhÃvÃlambanÃlambanaprati«edhau yujyete iti || 56 || dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti ##ntena. na hy anÃlambanaj¤ÃnavÃdinÃæ bahirbhÃvo nÃma kaÓcit siddha÷, yena viÓi«Âam anÃlambanatvaæ buddhe÷ sÃdhyata iti. kim iti na sÃdhyate, ata Ãha -- ##iti. pak«apraj¤ÃpanÃrthaæ hi sÃdhanavacanaæ, nacÃprasiddhapadÃrthaviÓi«Âa÷ pak«o j¤Ãpayituæ Óakyata iti || 57 || kiæ puna÷ pak«o na j¤Ãyate. aj¤Ãte viÓe«aïaviÓe«ye ca viÓi«Âo na j¤Ãyate. tac cobhayam api prasiddham eveti kiæ viÓe«aïaviÓe«aïÃprasiddhyÃ, ata Ãha -- ##ti. viÓe«aïÃprasiddhÃv eva kim. na tÃvat pak«asiddhi÷, tathÃvidham anyo bodhayituæ na Óakyata iti cet, samÃnam idaæ tadviÓe«aïÃprasiddhÃv apÅti tadviÓe«aïÃprasiddhau pak«o na j¤Ãyata iti sÆktam iti || 58 || etad eva prapa¤cayati -- ##iti. pratij¤ÃvÃkyÃrtho hi{2,51}pak«a÷, sa ca padÃrthapÆrvaka÷. ato bÃhyÃdipadÃrthÃsiddhau pak«o na sidhyatÅti || 59 || dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##iti. (?na/nÃ)vyatiriktÃlambana÷ pratyaya÷, (vyatiriktaæ nÃlambate) iti hi dvÃv arthau sambhavata÷ paryudÃsaprati«edhÃbhyÃm. paryudÃse hi nÃmayogÃnna¤o 'vyatiriktÃlambana÷ pratyaya ity artho bhavati. ni«edhe tu ÃkhyÃtayo(gÃd) vyatiriktaæ nÃlambata iti. ubhayathà hi siddhasÃdhanam. prameyatvÃdinà hi jagato na bhedam Ãti«ÂhÃmahe. ata÷ stambhÃdij¤ÃnÃt prameyatvÃdinÃvyatiriktaæ bhavati. ata evÃbhedÃd vyatiriktaæ ca na bhavatÅti siddhasÃdhanam iti || 60 || ki¤ ca, idam api cÃtra vikalpanÅyaæ kim atyantabhinnena stambhÃdinà nirÃlambanatvaæ sÃdhyate, katha¤cid bhinnena vÃ. pÆrvasmin kalpe tÃvat siddhasÃdhanam evety Ãha -- ##ti. siddhasÃdhanam ity atÅtena sambandha iti. katha¤cid bhinnena tu nirÃlambanatve sÃdhyamÃne prÃk kalpitena pak«avirodha÷. i«yate hi katha¤cit kalpanÃmÃtrakalpitaæ bhavadbhir api bÃhyÃlambanam. atas tanni«edhe bhavati prÃkkalpitena pak«abÃdha÷. tad etad Ãha -- ##iti || 61 || anyathà siddhasÃdhanaæ darÓayati -- ##iti. buddhir hi vastvÃdyÃkÃreïa ja¬arÆpà na ki¤cidÃlambata iti siddham eva. asÃdhÃraïena tu prakÃÓÃtmanÃ{2,52}bÃhyam Ãlambate. tatrÃviÓe«itopÃdÃne Óakyaæ siddhasÃdhanaæ darÓayitum iti. nanu grÃhakÃd grÃhyam abhinnam itÅdam atra na÷ sÃdhyaæ, tatra kiæ nÃnÃvikalpai÷. ata Ãha -- ##iti. na tÃvannirÃlambanÃ÷ pratyayà ity ayam artha÷ grÃhakÃd grÃhyam abhinnam iti. evaæ saty api yad dviÓaktikatvaæ j¤Ãnasye«Âaæ grÃhyagrÃhakaÓaktikaæ j¤Ãnam iti tad virudhyate, grÃhyÃpalÃpÃt. yady api na bauddhair ÃÓrayÃtirekiïÅ Óaktir i«yate, tathÃpi ÓaktibhedadvÃreïa dvyÃtmakatvam eva darÓayatÅti dra«Âavyam iti || 62 || yadi tu sarvaprakÃrÃsambhavÃn nirÃlambanabuddhyutpattimÃtram eva prasÃdhyate, tatrÃpi ca siddhasÃdhanam eva. utpadyate hi nirÃlambanÃ÷ pratyayà ity ukte nirÃlambanatvabuddhi÷. na tv iyam arthakriyÃyai samarthÃ, anarthakatvÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 63 || nacÃnarthakatvam evÃsyà na siddham iti vÃcyam. tatsatyatve hetor anaikÃntikatvaprasaÇgÃt. ato m­gat­«ïÃdij¤Ãnavad evÃtmÃæÓaparyavasÃyinÅ buddhir iyam abhyupagantavyÃ. asmÃkam api sarvamithyÃtvagrÃhipratyayamithyÃtvaæ siddham evety Ãvayor avivÃdÃt siddham anÃlambanabuddher anarthakatvam ity Ãha -- ##iti || 64 || evaæ cotpannÃyÃm apy arthaÓÆnyÃyÃm ÃtmÃæÓaparyavasÃyinyÃmanÃlambanabuddhau caitrÃdipratyayÃnÃæ pak«Åk­tÃnÃæ dharmatayà nirÃlambanatà na g­hÅtà sÃdhanotthitayà dhiyeti, nÃnÃvi«ayatvÃt pratiyoginà nirÃlambanatvenÃnirÃk­tÃ{2,53}satÅ caitrÃdisvarÆpaparyÃlocanayÃlambanaprÃpti÷ kena vÃrayituæ ÓakyÃ. sa mÃnavi«ayopanipÃtinor hi viruddhÃrthagocarayo÷ pratyayayor bÃdhyabÃdhakabhÃvo bhavati, yathedaæ rajataæ nedaæ rajatam iti cÃnayo÷. na ceha tathÃ. caitrÃdipratyayà hi svavi«ayaæ sthÃpayanti. na ca tannirÃlambanabuddhi÷ pratik«ipati, arthÃbhÃvÃt. svÃæÓagocarà hi sÃ. ato 'syÃ÷ svÃæÓo vi«aya÷. caitrÃdipratyayÃnÃæ ca caitrÃdaya iti spa«Âo vi«ayabheda iti kiæ kena bÃdhyata ity ucyate. tad etad Ãha -- ##ti dvayena || 65 -- 66 || ki¤ca yat tat pÆrvam uktaæ kart­tve karaïatve và pratyayatve Óabdo 'pi pratyayaÓabdavÃcya iti, tad yadi tathaiva pratyayaÓabdo 'py atra pratÅtikart­karaïatvÃtmanà pratyayatvenopÃdÅyate, tatsaævittyÃlambanatvaæ caitrÃdÅnÃæ vÃryate, caitrÃdaya÷ pratyayaÓabdasaævittyÃlambanà na bhavantÅti. tatas tasyÃcetanatvena tatsaævittyÃlambanatvaæ caitrÃdÅnÃæ nÃsti aæÓe siddhasÃdhanam evety Ãha -- ##ti || 67 || atha tu buddhyutpÃdanaÓaktivirahastasyÃnÃlambanatvam ity ucyate pratyayaÓabdo nirÃlambana iti, kim uktaæ bhavati. na ki¤cidvi«ayÃæ buddhim utpÃdayituæ Óakyata iti. tatas tenÃÓaktena pak«o na bodhita iti sÃdhyaæ na sidhyatÅty Ãha -- ##ti. sÃdhyÃsiddhau kÃraïam Ãha -- ##ti || {2,54} pÆrvÃbhyupagamaviruddho 'py ayaæ pak«a ity Ãha -- ##ti trayeïa. na tÃvadanabhidhÃyake«u pade«u sÃdhanavÃkyaæ prayogam arhati. na cÃbhidhÃnam arthasambandhÃd­te padÃnÃæ sambhavati. na ca sambandho bhedam antareïa. na ca bheda÷ ÓabdÃrthagatabhedaæ bodhayantyà dhiyà vinà (?na) sambhavati. tad atra sÃdhanaæ prayu¤jÃnena bhinnau ÓabdÃrthÃv abhyupagantavyau. tathà sati prÃÓnikÃ÷ sabhyà g­hïanti ca sÃvayavaæ sÃdhanavÃkyaæ p­thak ca pak«ahetud­«ÂÃntÃn vÃdiprativÃdinau ceti. yÃvad idaæ nÃvasthÃpyate na tÃvad vyutthita pratipÃdanÃya sÃdhanasya prayogo bhavati. etac ca sarvam abhyupetya nirÃlambanatve sÃdhyamÃne bhavati pÆrvÃbhyupagatavirodha iti || 69 -- 71 || ÃptatamatvÃbhimatabuddhÃbhiprÃyaviruddho 'py ayaæ pak«a ity Ãha -- ##ti ##ntena. yÃvad dhi dharmÃdharmau bhinnau paramÃrthau na sidhyata÷ Ói«yaÓ copadeÓya÷ Ãtmà copade«ÂÃ, tÃvan na dharmÃdharmopadeÓo ghaÂata iti. upadi«ÂÃÓ ca caityavandanÃdaya÷ Ói«yebhyo dharmatvena buddhai÷. ataÓ ce«ÂÃdarÓanena sarvam anumataæ buddhÃnÃm iti te«Ãm ÃÓaya unnÅyate. atas tadviparÅtavacane bhavati tadabhiprÃyavirodha{2,55}iti. api ca kvacit sÆtraviÓe«e sphuÂam eva tair bÃhyÃrtho 'bhimata÷ yadÃÓritya sautrÃntikena bÃhyÃrthasadbhÃvo 'saÇgÅk­ta÷, atas tadÅyÃgamaviruddho 'py ayaæ pak«a ity Ãha -- ##iti || 72 -- 73 || tathà sarvalokaprasiddhamahÅmahÅdharodadhini«edhÃl lokaviruddho 'pÅty Ãha -- ##ti. api ca sarvaj¤ÃnÃnÃm anÃlambanatve k­tsnasÃdhanaj¤ÃnamithyÃtvÃt sarvasÃdhanÃbhÃvo và yathe«Âaæ pak«ÃdinyÆnatvaæ và Óakyam ÃpÃdayitum ity Ãha -- ##ti. yadi tu na sÃdhanaj¤Ãnaæ mithyety ucyate, tata÷ pak«Ãdipratyayair eva hetor anaikÃntikatvam ity Ãha -- ##iti || 74 -- 75 || yadi pak«ÃdigrÃhivyatiriktà eva pratyayà nirÃlambanatvena pratij¤Ãyante, tatas tadvyatireka[709]grÃhiïa÷ pratyayasya pak«Ãdyavi«ayatvÃn m­«Ãtvam Ãpadyata ity Ãha -- ##ti. abhyupagame do«am Ãha -- ##ti. tadanyapratyayamithyÃtve hi yat tena pak«ÃdipratyayavyatirekagrÃhiïà g­hÅtaæ tanmithyeti sarvamithyÃtvam Ãpadyata iti || 76 || __________NOTES__________ [709] ki (KA) ___________________________ kathaæ na sidhyaty ata Ãha -- ##ti. vyatirekagrÃhipratyayamithyÃtve hi na stambhÃdij¤Ãnebhya÷ sÃdhanaj¤Ãnasya kaÓcid viÓe«a÷. tadvad eva tu sÃdhanaj¤Ãnam api mithyà bhaved iti. etaddo«aparihÃrÃrthaæ tu vyatirekagrÃhipratyayavyatiriktÃ{2,56}eva pratyayà yadi pak«Åkriyante, tato vyatirekagrÃhipratyayavyatirekagrÃhiïas tadvyatirekÃn mithyÃtvaprasaktau sarvapÆrvÃsiddhi÷, punar api tadanyaviÓe«aïe 'navasthÃ. yatraiva tu para÷ kvacid avati«Âhate tanmithyÃtvÃt pÆrvapÆrvÃbhÃvo darÓayitavya ity Ãha -- ##iti. ki¤cÃdyapak«Ãt prabh­ti ya ete tadanyapratij¤Ãdibhi÷ pak«Ã darÓitÃ÷, te«u sarve«u viruddhÃvyabhicÃritvam anumÃnavirodho vety Ãha -- ##ti || 77 -- 78 || katham etad ubhayam ity Ãha -- ##iti. itthaæ vak«yamÃïaprakÃreïa. atra pratisÃdhanaæ vaktavyam iti. tad eva pratisÃdhanaæ darÓayati -- ##ti. bÃhyÃrthÃlambanà buddhir iti dhÅr dharmiïÅ. samyag iti sÃdhyo dharma÷, bÃdhakÃpetabuddhitvÃt, svapnaj¤ÃnÃdibÃdhabuddhivat. idaæ ca prasiddhÃvayavatvena nirÃlambanÃnumÃnÃd balavad iti tasyÃnumÃnabÃdho bhavati. yadi tulyabalatvam eva manyate, tato viruddhÃvyabhicÃritvam iti viveko darÓayitavya÷. (svÃrthikas tv iti?) yadi tu svapnÃdibÃdhabuddhir api mithyeti brÆyÃt, tatas te«Ãm abÃdhitatvÃd asatyatve d­«ÂÃntÃbhÃva ity Ãha -- ##ti || 79 -- 80 || ki¤ca bhinnaæ j¤ÃnamÃtraæ k«aïikam iti yà buddhaya÷ tÃ÷ samyaÇ mithyà vÃ, satyatve tÃvadanaikÃntikatvam ity Ãha -- ##ti. tanmithyÃtvÃbhyupagame{2,57}tu saviÓe«aïapak«Åk­taj¤ÃnÃbhÃvÃt pak«abÃdha ity Ãha -- ##ti || 82 || evaæ cÃsati j¤Ãne ÓÆnyatÃpramÃïÃrtha iti ko baddha÷ ko và mukto bhavet. tad etad Ãha -- ##ti. mok«ayanto 'pi pravrajyÃdir evaæ sati viphalas tapasvinÃm ity Ãha -- ##iti || 83 || yadi tÆcyate -- savikalpakena j¤ÃnamÃtrapak«o vyavasthÃpyate sarvavikalpÃnÃæ mithyÃtvÃd, nirvikalpakena tvÃtmÃnaæ labhata iti. tad ayuktam. na hi j¤ÃnamÃtraæ viÓvaæ k«aïikà bhÃvà ity Ãdi nirvikalpakena kasyacit pratibhÃti. anumÃnena ty eva¤jÃtÅyakà arthÃ÷ sÃdhyante. tac ca savikalpalatvÃn mithyaiveti j¤ÃnÃstitvÃdipak«o durlabha÷. ato yuktaæ mok«ayatnasya vaiphalyam ity Ãha -- ##ti sÃrthena. atra ca nirvikalpakasatyatve stambhÃdidhiyÃm api tathÃvidhÃnÃæ satyatvÃpatter na bÃhyÃrthÃbhÃva÷ sidhyatÅti vaktavyam. tadupek«yaivottaravibhavÃt parihÃrÃntaram uktam iti || 84 || api ca yogibhyo 'rvÃcÃm asmadÃdÅnÃæ sarvam eva j¤Ãnaæ kalpanÃspadam iti mithyÃj¤Ãnam eva. na hi pradhÃnaæ jagatkÃraïaæ pa¤caviæÓatitattvam ityÃdij¤Ãnebhyo j¤ÃnamÃtraæ jagat k«aïikÃ÷ sarve bhÃvà ityÃdipratyayÃnÃæ kaÓcidviÓe«o d­Óyate.{2,58}sarvasya savikalpakatvena mithyÃbhyupagamÃt. ato g­hyamÃïaviÓe«e«u tÅrthakarapravÃde«u yo 'yaæ sÃÇkhyÃdisiddhÃntaparivarjanena bauddhasiddhÃnta ekasmin pak«apÃta÷, tatra na kaÓciddhetur upalabhyate. na ca kalpanÃspadatvÃ[710]viÓe«e 'pi arthasadasadbhÃvak­tam indriyasÃnnidhyaviprak­«Âak­taæ và samyaÇmithyÃtvaæ sambhavati. sarvakalpanÃnÃm asadarthatvÃt. sarvabÃhyÃpalÃpe cÃsya vibhÃgasya durlabhatvÃt. tad etad Ãha -- ##ti dvayena || 86 || __________NOTES__________ [710] tva (KHA) ___________________________ api ca buddhÅnÃæ mithyÃtvaæ m­gat­«ïÃdij¤Ãne«u bÃdhakena vyÃptam upalabdham. na ca jÃgradbuddhayo bÃdhyante. ato vyÃpakaniv­ttyà vyÃpyaniv­ttir ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 87 || vinÃpi bÃdhakaæ m­«ÃtvÃbhyupagame k«aïabhaÇgÃdipratyayamithyÃtvÃd avyavasthety Ãha -- ##iti. api ca samyaÇ mithyeti ca pratiyogisÃpek«am. ki¤cid dhi samyagapek«yetaranmithyà bhavati, mithyà ca ki¤cid apek«ya paraæ satyam. tava tu sarvamithyÃtvÃbhyupagame kiæk­ta÷ samyaÇmithyÃtvavibhÃga÷. asmÃkaæ tu jÃgrajj¤Ãnam eva satyaæ pratiyogy apek«ya svapnÃdij¤Ãnaæ mithyà bhavatÅti yuktaæ, tad etad Ãha -- ##ti || 88 || na kevalaæ svapnÃdij¤ÃnÃnÃæ pratiyogyabhÃvÃn mithyÃtvaæ na sidhyati, jÃgrajj¤ÃnÃnÃm api ÓobhanÃbhidhÃnasatyapratiyogyabhÃvÃn mithyÃtvaæ na sidhyatÅty Ãha -- ##ti || 89 || {2,59} jÃgrajj¤Ãnapratiyogyapek«ayà svamate svapnÃdidhiyÃæ mithyÃtvam uktam. tatraivopapattim Ãha -- ##ti. svapnÃdipratyayavidharmÃïo hi jÃgratpratyayÃ÷. sarvalokaprasiddhà hi te. svapnas tu kasyacid eva nidrÃkrÃntÃnta÷karaïasya bhavati. ato yathà tadbÃdhake pratyaye sÃrvalaukike svapnÃdipratiyogitvam evam anye«Ãm api jÃgratstambhÃdij¤ÃnÃnÃæ tatpratiyogitvaæ, tadapek«ayà ca svapnÃdidhiyÃæ mithyÃtvam iti || 90 || atra codayati -- ##iti. satyaæ pratiyogisÃpek«aæ mithyÃtvaæ, jÃgradbuddhÅnÃm api bhÃvanÃbalani«pannapratiyogij¤ÃnÃpek«ayà mithyÃtvaæ bhavi«yati. satyà hi sà vigalitanikhilakalma«asya sphuÂÃvikalpaprakÃÓà jÃyate. ato yuktaæ tadapek«ayà sÃæsÃrikaj¤ÃnÃnÃæ mithyÃtvam iti || 91 || nanu kasyacid eva bhÃvanÃprakar«akëÂhÃprÃptasya yogino jÃgradbuddhiparipanthinÅ buddhir Ãvirbhavati. tÃs tu sarvalokaprasiddhà evety uktam. ata÷ katham ekadeÓabhuvà j¤Ãnena sÃrvalaukikÃ÷ pratyayà bÃdhyante, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- tÃvad eva hi saæsÃriïo na bÃdhaæ manyante, yÃvan na buddhabhÆmim adhirohanti. prÃptatadbhÆmayas tu sarva eva prÃïabh­to bÃdhaæ manyante. ato na bahvalpavi«ayatayà kaÓcid viÓe«a iti siddhaæ yogij¤Ãnena pratiyoginà jÃgradbuddhÅnÃæ mithyÃtvam iti || 92 || atra dÆ«aïam Ãha -- ##ti || 93 || {2,60} na tÃvad vayam adyatve kasyacijjÃgradbuddhiparipanthinaæ pratyayam upalabhÃmahe. yoginas tu kiæ bhavi«yati na veti na na÷ pramÃïaæ kramata iti. vinaiva tu pramÃïena yogij¤Ãne pratiyoginÅ«yamÃïe Óakyam asmÃkam api vaktum. asmadÅyÃnÃæ yoginÃæ tvad[711]uktapratiyoginÅ viparÅtà và bÃdhabuddhir bhavi«yati svÃcchandye hi niyÃmakÃbhÃvÃd ity Ãha -- ##iti || 94 || __________NOTES__________ [711] nu (KA) ___________________________ bauddhoktaj¤ÃnamÃtrapak«avidharmavividhavi«ayopadarÓanena pratiyoginÅ sÃk«Ãd eva và naitad evam iti pratik«epÃt tadvi«ayaviparÅteti. na caivam Ãvayor aviÓe«a iti vaktavyam. anumÃnena hi vayaæ yogibuddhÅnÃm Åd­Óatvam upapÃdayÃma÷. ya eva hi kaÓcit pramÃtà g­hÅtas tenaiva d­«ÂÃntena yoginÃm api bahirvi«ayabodho 'numÅyate. sarvasyÃdyatanasya grahÅtur bahirvi«ayabodhÃt. j¤ÃnamÃtraæ tu nirmuktÃkhilanÅlÃdivibhÃgam avayanti yogina ity ad­«ÂÃnta÷, tad etad Ãha - #<Åd­ktve>#ti. bhavati cÃtra (prayoga÷.) yoginas tvaduktaviparÅtabuddhimanta÷, boddh­tvÃd adyatanaboddh­vad iti || 95 || nanu yoginÃæ jÃgradbuddhipratiyoginÅ buddhir utpadyata iti na pramÃïaæ kramata iti yad uktaæ[712]tad ayuktam, katham anumÃne jÅvati tadapramÃïakam iti Óakyam abhidhÃtum. evaæ hy atrÃnumÅyate -- jÃgradbuddhaya÷ sapratiyoginyo bÃdhyà vÃ, buddhitvÃnm­gat­«ïÃdibuddhivad iti, tad etad Ãha -- ##ti. pratiyogitÃbÃdhyatve prÃg eva vyÃkhyÃte iti || 96 || __________NOTES__________ [712] ktaæ ka (KHA) ___________________________ etad api dÆ«ayati -- ##iti #<(bÃdhya)tvam>#antena. satyaæ jÃgradbuddhÅnÃæ hi m­gat­«ïÃdibuddhaya÷ pratiyoginya÷, etadapek«ayÃsÃæ satyatvÃvagate÷.{2,61}ata÷ siddhasÃdhanaæ, bÃdhyatvam api siddham. buddhirÆpeïa hi satyabuddhayo 'pi na mithyÃbuddhibhyo bhidyante. ata÷ tÃsu bÃdhyÃsu tà api bÃdhyà bhavantÅti vÃkprav­ttir iti. anyathà siddhasÃdhanaæ darÓayati -- ##ti. satyabuddhÅnÃæ grÃhyÃd anyad grÃhyÃntaraæ mithyÃbuddhÅnÃæ, tasmin bÃdhyamÃne sarve«Ãæ grÃhyatvenÃbhedÃt satyadhÅgrÃhyam api bÃdhitam eva bhavati. api ca yÃny eva yogij¤ÃnÃni jÃgraddhiyÃæ bÃdhakÃnÅ«yante, tair eva hetor anaikÃntikatvam ity Ãha -- ##iti. tadanyaviÓe«aïopÃdÃne ca pÆrvavad anavasthà vÃcyety Ãha -- ##iti || 98 || viÓe«aviruddhaÓ cÃyaæ hetur ity Ãha -- ##ti sÃrdhena. svapnÃdibuddhÅnÃæ hi mithyÃbhÆtÃ÷ saæsÃribuddhaya÷ pratiyoginyo d­«Âà iti pratibandhabalena buddhitvena hetunà jÃgradbuddhÅnÃæ mithyÃdhÅpratiyogitvam eva sÃdhyate. tatra ya÷ pratiyoginÅnÃæ dhiyÃæ satyatvaæ viÓe«a i«Âa÷, sa bÃdhyate. tathà rÃgÃdik«ayanimittÃsau yoginÃm adhigatir iti ya÷ pratiyoginyà yogibuddher viÓe«a i«Âa÷, tasya sarvasya bÃdhÃd bhavati viÓe«aviruddho hetur iti. ayaæ ca dharmaviÓe«abÃdhÃd virodho 'nusandhÃtavya iti || 99 || dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- Óakyate hi pratisÃdhanaæ vaktuæ, jÃgradbuddhaya÷ satyÃ÷ idÃnÅæ mahÃjanasyÃbÃdhÃt parÃbhimatayogibÃdhabuddhivad iti. idaæ ca yadi bÃdhyatvÃnumÃnena tulyabalaæ tata÷ sapratisÃdhanam. atha tu prasiddhÃvayavatvena balavat tato 'numÃnabÃdha{2,62}iti prÃg apy uktam eva. sarvathà tÃvat parasÃdhanaæ pratibadhnÃtÅty atra tÃtparyam. yogij¤Ãnena bÃdhÃd dhetor asiddhir mà bhÆd iti idÃnÅm ity Ãha. yoginÃæ bÃdhabuddher apy anÃgatÃyà mahÃjanenÃbÃdhÃd vyÃptisiddhir iti || 100 || mÆlasÃdhane ca ye dharmÃdivikalpair do«Ã uktÃ÷, te 'py atrÃnumÃne 'nusandhÃtavyà ity Ãha -- ##ti. evaæ punas tatpÃtanikÃæ k­tvà tatraiva dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. tasya ca pÆrvasÃdhanasyÃdhunà do«Ãntaram abhidadhmahe. dharmadharmiïau vikalpya dÆ«itau. hetur api tasyobhayasiddho nÃsti, sÃdhyÃbhedÃt. na hi pratyaya e«a sÃdhye sa eva hetur vÃcyo bhavati, pratij¤ÃrthaikadeÓatvÃt. ato hetuÓÆnyaæ sÃdhanam iti. nanu sÃmÃnyasya hetutayà pak«aikadeÓatvaæ pratik«iptam ata Ãha -- ##iti. uktam idam asmÃbhir ubhayasiddho hetur nÃstÅti. bhinnÃbhinnaæ hi pratyayatvaæ tavÃsiddham, atyantÃbhinnaæ ca na na÷ ki¤cid astÅti siddhaæ nobhayasiddho hetur astÅti || 102 || sÃrÆpyÃnyaniv­ttirÆpaæ tu sÃmÃnyam upari«ÂÃn ni«etsyata ity Ãha -- ##ti || 103 || upasaæharati -- ##iti. yadi tu mà bhÆta sÃmÃnyaæ, viÓe«a eva{2,63}hetur ucyate, tad ayuktam. apak«adharmatvÃd anvayÃbhÃvÃc cety Ãha -- ##iti. dvÃv atra viÓe«au pariplavete pak«as tattulyÃparanÃmà sapak«aÓ ca. pÆrvatra hetor anvayÃbhÃva÷. paratrÃpak«adharmatvam. pÆrvaæ tu viÓe«asyaiva hetutve sÃdhyÃbhedÃd avÃcyatvam uktam. idÃnÅæ vikalpya dÆ«aïÃntarÃbhidhÃnam iti. nanu mÃbhÆt sÃmÃnyaviÓe«Ãtmako hetu÷, buddhir eva tv arthaÓÆnyà hetur bhavi«yati. utpadyate hi na÷ pratyayatvÃd ityukte 'narthikà kÃcid buddhi÷. sarva evÃyaæ hetvÃdivyavahÃro buddhimÃtraprabhÃvita eveti saugatà manyante. ata Ãha -- ##ti || 105 || ata eva do«advayÃn nÃrthaÓÆnyà buddhir hetur bhavati. na hi sà buddhyantaraæ dharma÷. na hi k«aïikà sÃdhyÃnvayabhÃjanam ity aprasiddhÃÓrayaÓ cÃyaæ hetur viÓe«yagrÃhipratyayanirÃlambanatvena tadaprasiddher ity Ãha -- #<ÃÓraye>#ti. aprasiddhaviÓe«yaæ pak«am Ãcak«Ãïair evÃsmÃbhir hetor ÃÓrayÃsiddhatÃpy uktaprÃyaivety artha÷. tathà nirÃlambanatà ceha sarvathà yadi sÃdhyate viÓe«aïÃprasiddhyarthaæ yo vikalpa÷ k­ta÷, tenaiva hetor viruddhatvaæ d­«ÂÃnte ca sÃdhyahÅnatà dve ete bodhite. sarvathà nirÃlambanatve hi sÃdhye tathÃvidhasya kasyacid asiddher vyÃptibalena yathÃkatha¤cinnirÃlambanatvaæ sisÃdhayi«ata÷ sarvathà nirÃlambanatvaviruddhaæ pratyayatvahetu÷ sÃdhayatÅti viruddhatvaæ, svapnÃdij¤ÃnÃnÃm api sarvathà nirÃlambanatvÃbhÃvÃt sÃdhyahÅno d­«ÂÃnta÷. tad etad Ãha -- ##ti. sÃdhyahÅnatÃæ prapa¤cayati -- ##ti || 107 || {2,64} kim iti ne«yate, ata Ãha -- ##ti. asti hi sarvaj¤Ãne«v eva deÓÃntarÃdistham Ãlambanam. yad eva hi kvacid deÓe kÃle và d­«Âaæ tad eva deÓÃntarÃdau pratÅyata ity etad evÃnÃlambanatvam. na tu sarvathà grÃhyÃbhÃva iti. nanu yad eva kvacid deÓe kÃle vÃnanubhÆtapÆrvaæ, tad api svapnaj¤Ãne prakÃÓate. ata÷ kathaæ tasya deÓÃntarÃdisthabÃhyÃlambanatvam ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- pÆrvÃnubhÆtagocarà hi manomÃtrasahÃyà svapnasm­ti÷. do«avaÓÃc ca pratyutpannabodha÷. na ceha pratiniyama÷ yad ekatra janmany anubhÆtam eva svapne 'vasÅyata iti, janmÃntarÃnubhÆtam api kutaÓcid ad­«ÂÃd manasi viparivartamÃnam alam eva bhavituæ gocara÷ svapnÃdidhiyÃm. ato 'sti tÃvad vibhramÃïÃm api katha¤cid avasthitaæ bÃhyÃlambanam. ekatrÃpi janmani kÃlÃntara ity artha÷ || 108 || evam anta÷karaïajanmana÷ svapnavibhramasyÃlambanam uktam. bÃhyendriyajanmanÃæ vibhramÃïÃm idÃnÅæ bÃhyam Ãlambanaæ darÓayati -- ##ti ##'ntena. alÃtacakraj¤Ãne ÓÅghrabhramaïadÆ«itam alÃtam evÃlambanam. gandharvanagaravibhrame tu sanniveÓaviÓe«ÃvasthitÃny abhrÃïy eva dÆratvÃt pÆrvÃvagatag­hÃkÃreïÃlambyante. tad iha pÆrvad­«Âag­hÃïy abhrÃïi ca tatsanniveÓaviÓe«abhräjyÃlambanam. tad iha dviprakÃro vi«ayado«o vibhrame kÃraïam. m­gatoyaj¤Ãne pÆrvÃnubhÆtatoyamÆ«araæ ca sÆryaraÓmitaptam evÃlambanam. ubhayaæ hi vigÃhya bhrÃntir ÃtmÃnaæ labhate, tadanyatarÃpÃye hy abhÃvÃt. iha cÃnta÷karaïavi«ayado«ÃbhyÃæ vibhrama÷. pipÃsÃdÆ«itÃnta÷karaïasya hi sÆryaraÓmitaptamÆ«araæ toyasad­Óaæ tadvadÃbhÃti. ÓaÓavi«Ãïabuddhes tu mÃnasÃd eva kutaÓcid bhramanimittÃj{2,65}jÃyamÃnÃyÃ. gavÃdidravyÃntaragataæ vi«Ãïam Ãtmà ca ÓaÓasya kÃraïam. ubhayabhÃvabhÃvitvÃd ekatarÃpÃye 'pi cÃpÃyÃd iti. nanu ÓaÓavi«Ãïaæ nÃstÅti buddher na ki¤cid Ãlambanaæ na tÃvat ÓaÓo vi«Ãïaæ và tatsaæyogo vÃsyÃlambanam. prati«edharÆpatvÃn nÃbhÃva÷. svatantrÃnirbhÃsÃt. tathà hi -- na vayaæ ÓaÓavi«Ãïaæ nÃstÅtyukte svatantram abhÃvam avagacchÃma÷. ato 'vaÓyamÃtmÃlambanam evedaæ nÃstÅti j¤Ãnaæ vaktavyam, ata Ãha -- ##iti. asya Ó­Çgasya ni«edhe ÓaÓaÓiromauï¬yaæ kÃraïam. etad uktaæ bhavati -- yady api svatantro 'bhÃvo na pratÅyate, bhÃvÃÓrayas tu pratÅyata eva. ata÷ ÓaÓamÆrdhavartino 'vayavà uparyupari hÅyamÃnà dÅrghad­¬hasanniveÓarÆpe(?ïÃ/ïa)pariïatà mauï¬yÃparanÃmÃna÷ Ó­ÇgÃbhÃvÃtmanà j¤Ãyante. yad dhi yathà nirbhÃsate tat tatheivÃlambanam. abhÃvo 'pi parÃdhÅna evÃnubhÆyamÃnas tathaivÃlambanaæ bhavi«yati. j¤Ãnaæ tu sadrÆpaæ nÃsyà nÃstÅtibuddher Ãlambanaæ bhavitum arhati. Ãha ca -- bhÃvarÆpaæ ca vij¤Ãnaæ nÃstÅti katham ucyate | iti. yat tarhy anÃÓritavi«ayaæ ÓÆnyaÓabdÃj j¤Ãnam utpadyate tadanÃlambanaæ bhavet, sarvÃbhÃvasya pratyetum aÓakyatvÃd, viÓe«ÃprakÃÓÃc ca. ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- na svatantraæ ÓÆnyaj¤Ãnam utpadyate ki¤cid dhi kenacit ÓÆnyam avasÅyate. g­haæ caitreïa jagad vandhyÃsutena. ata÷ kevalag­hÃdyÃlambanam eva ÓÆnyaj¤Ãnaæ nÃnÃlambanaæ svÃæÓÃlambanaæ veti || 112 || evam aÇgulyÃdivÃkyajanitaÓÃbdavibhramÃïÃm api sannidhido«adÆ«ità eva padÃrthÃ÷ kÃraïam ity Ãha -- ##iti. yas tarhy atyantÃnanubhÆtapÆrva÷{2,66}pradhÃnÃdir artho buddhyà sÃÇkhyÃdibhi÷ kalpyate, tatra na ki¤cij j¤ÃnasyÃlambanam upalabhyate. vi«ÃïÃdir hi kvacid ad­«Âa÷ kvacit tÆpalabhyata iti yuktam. svarÆpÃsatas tu kathaæ kutra và kalpanam ata Ãha -- ##ti. p­thivyÃdi sÆk«mam eva hi tai÷ pradhÃnam iti kalpyate. sthÆlasya hi jagato nÃkasmÃn ni«pattir upapadyata iti pradhÃnaæ kalpyate. na ca tadanyat paramÃïubhyo ghaÂata iti katha¤cit sÆk«marÆpÃvasthitÃ÷ p­thivyÃdaya eva pradhÃnabuddhyà g­hyante. so 'yaæ sÆk«marÆpatayà te«Ãm agrahaïÃt tadvyatirikta÷ pradhÃnabhrama÷. paramÃrthatas tu tatsthÃne pradhÃnaparikalpanÃd eva tadÃlambanaæ prakalpyata iti. ata÷ prak­taæ vipariïataæ prakalpanaæ tasyeti parÃm­Óyata iti || 113 || nanv atra prakaraïe 'vartamÃna evÃrtho buddhyà vi«ayÅkriyata ity uktam. tad ayuktaæ, kathaæ hi vartamÃnÃyà buddher avartamÃnam Ãlambanaæ bhavi«yati. na hy avartamÃnaghaÂavi«ayaæ vartamÃnaghaÂaj¤Ãnam upalabdham ata Ãha -- ##iti. yad eva tad vartamÃnÃrthatvam indriyasannik­«ÂÃrthavi«ayatvaæ ca. ayaæ pratyak«apramÃïadharmo na j¤ÃnÃntarÃïÃm. na tu vibhramÃ÷ pratyak«aæ, tadÃbhÃsatvÃd iti || 114 || nanu kim idaæ pratyak«adharma iti. na hy atra vaidiko vidhir asty evandharmaïà pratyak«eïa bhavitavyam iti. yathà tv avartamÃnaæ na j¤Ãnaæ janayituæ k«amam iti pratyak«aæ vartamÃnavi«ayam, evam ÃbhÃsam api tathà bhavitum arhati. kathaæ hi tatrÃvartamÃnena j¤Ãnam utpÃdayituæ Óakyam asata÷ karaïatvÃyogÃt. tad etad ÃÓaÇkate tÃvat -- ##iti. pariharati -- ##iti. avartamÃnaæ hy arthakriyÃntare«v asamarthaæ d­«Âaæ, j¤Ãnaæ tu janayaty eva. bhÆtabhavi«yantyor api v­«Âyor anumÃnodaye kÃraïa[713]bhÃvÃt. pratyak«aæ tv indriyasannikar«ÃnuvidhÃyi. na cÃtrÃvartamÃnenendriyaæ sannik­«yata iti bhavati vartamÃnavi«ayam. do«asahÃyebhyas tv indriyebhya÷ prÃcÅnÃnubhavajanitasaæskÃravaÓenÃvartamÃnam eva vartamÃnam iva bhÃsata iti na nopapannam. nanÆktam asata÷ kÃraïatvÃnupapattir iti. Óaktimad dhi{2,67}kÃraïam. nacÃsata÷ ÓaktisamavÃya÷ sambhavati. na. sattvÃt. yadi tadekÃntam asad bhaved, na j¤Ãnaæ janayet. asti tad deÓÃntarÃdi«u rajatÃdÅti na tasya ÓaktisamavÃyo 'nupapanna÷. sannidhÃnaæ tu tasya nÃstÅti kvacid evÃvartamÃnam ÃkhyÃyate. yat tarhi nÃsty eva svarÆpata÷ yathà v­«ÂyÃdi, tat kathaæ j¤Ãnasya kÃrakam atÅtam anÃgataæ vÃ. tatrÃpi sÃmÃnyÃnumÃnÃt. tenÃtmanà sata eva kÃrakatvam. atha và yadà tÃvat tadÃsÅt yadà tÃvacchaktimatà kÃrakÅbhÆtenÃtmani j¤Ãnaæ janitaæ, tenÃpi saæskÃra÷, tad evaæ paramparayà vi«ayaÓaktir Ãtmani saÇkrÃntÃ. sa cÃtmà nitya iti sadÃÓrayà Óakti÷ kÃryÃïy Ãrabhate. tayaiva cÃtmasamavÃyinyà Óaktyà sm­tyÃdij¤Ãne«u jÃyamÃne«v atÅtÃnÃgatÃrthÃ÷ kÃraïam ity ucyate yÃga iva vina«Âo 'pi ÓaktidvÃreïa. bhavatu tÃvad atÅtasmaraïe, anÃgatÃ(va)bodhe tu katham. tatrÃpy ag­hÅtapÆrvasya sambandhÃgrahaïenÃnumÃtum aÓakyatvÃd avaÓyaæ pÆrvÃnubhavo 'bhyupagantavya÷. atas tatrÃpi paramparayà kÃryaÓaktisaÇkrÃnter upapannaæ kÃrakatvam. nanv anya eva pÆrvÃnubhÆto viÓe«o 'nyaÓ cÃyaæ ya÷ samprati bhavi«yat tayà j¤Ãyate. ata÷ katham anyÃhitaÓaktyÃnyasya kÃrakatvam. na. sÃmÃnyÃtmanaikatvÃt. tasyaiva ca rÆpasyÃnumeyatvÃd iti || 115 || __________NOTES__________ [713] ïà (KHA) ___________________________ nanv evam api na tÃvad yathÃpratibhÃsaæ bhavadbhir artho 'bhyupagata÷. sannihito hi pratibhÃsavi«aya÷. na cÃsau tathe«yate. pratibhÃsavisaævÃdivastvabhyupagame na ki¤cit pramÃïaæ paÓyÃma÷. tathà sati hi svÃæÓÃlambanatvaæ kalpitaæ bÃhyÃlambanatvaæ và na kaÓcid viÓe«a÷, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ - j¤Ãnasya[714]bÃhyavi«ayasadasadbhÃvagocaro 'yam Ãvayor vivÃda÷. na ca bÃhyasadbhÃve pratibhÃsavisaævÃda÷. bhrÃntij¤Ãne«v api bahir eva vi«ayà bhÃsante. idaæ toyam iti m­gajalaj¤Ãnaæ nÃhaæ toyam iti. asti ca taddeÓÃntare.{2,68} na hi bÃdhakenÃpi bahirviditas toyasadbhÃvo bÃdhyate. na hi tat toyaæ nÃstÅti bhavati mati÷. kin tu idaæ na toyam iti. kim uktaæ bhavati. iha toyaæ nÃstÅti. tad iha kvacid eva toyasaæyogo vÃryate na toyam. ata÷ sannidhibÃdhe ka÷ pratibhÃsavirodha÷. nanv evam api sannidhij¤Ãnam evÃsatsannidhyÃlambanatvena nirÃlambanaæ bhavet. na. sannidhir ity Æ«arasaæyogas toyasyÃpadiÓyate so 'pi kvacit prasiddha eveha prati«idhyata iti na ki¤cid anÃlambanam. ato yathÃpratibhÃsam eva sarvam idam upadarÓitam iti na kvacit pratibhÃsavisaævÃda iti || 116 || __________NOTES__________ [714] stha (KHA) ___________________________ kim idÃnÅm anÃlambanaæ nÃma, na ki¤cit tatrabhavatÃæ, yady evam apahnuta÷ satyamithyÃtvavibhÃga÷. ata Ãha -- ##iti ##antena. bÃhyam evÃnyathÃsantam anyathÃpratipadyamÃnam anÃlambanaæ j¤Ãnam Ãcak«mahe. nÃsad grÃhyam. tad evaæ mithyocyate iti. abhÃvÃlambanasya tarhi j¤Ãnasya kim Ãlambanaæ, na tÃvad bhÃva÷, virodhÃt. nÃbhÃva÷, tasya bhÃvÃd viviktasyÃsvatantrasyÃnirbhÃsÃt. ato balÃd anÃlambanam evÃpatitam ata Ãha -- ##ti || 117 || atra kÃraïam Ãha -- ##ti. satyaæ na svatantro 'bhÃvo 'vasÅyate, bhÃvadharmo hy asau kathaæ svatantro 'panÅyeta. atas tvaduktÃd eva svatantrÃnirÆpaïÃt kÃraïÃt sadÃtmanÃvasthite gavÃdau vastvantarÃbhÃvÃtmanà yaj j¤Ãnam utpadyate tadabhÃvÃlambanam ucyata iti, idaæ ca prÃg apy uktam adhunopapÃditam iti viveka÷. bauddhÃnÃæ tu sarvasaævidÃm ÃtmaparyavasÃyitvÃd arthasannidhyasannidhik­taviÓe«ÃbhÃvÃc ca dvayam api nirÃlambanatvam abhÃvÃlambanatvaæ ca durnirÆpaæ, dvayahetor abhÃvÃt. sati hi hetau sahetukaæ sad etannirÆpayituæ Óakyate, na tv etad astÅty Ãha -- ##iti. bhavanmata ity artha÷ || 118 || {2,69} tad evaæ tÃvad d­«ÂÃnte sÃdhyahÅnatà viv­tÃ. idÃnÅæ viruddho hetur iti dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. yathà dharmadharmibodhakapratyayanirÃlambanatvÃn na dharmo dharmÅ nobhayam iti pratij¤Ãdido«o 'bhihita÷, tathà samastavyastayor dharmadharmiïor vyÃptibalena svarÆpasvaviÓe«au vighnan viruddho 'pi pratyayatvaæ hetur iti || 119 || d­«ÂÃnto 'pi na kevalam sÃdhyahÅna÷ sarva eva tu d­«ÂÃntado«Ãs tadvacanÃbhÃvaprabh­ti yojayitavyÃ÷. na hy ekasmin j¤ÃnamÃtre vastuni d­«ÂÃntavaca(sa÷) sÃdhyÃæÓo nirÃlambanatvaæ, hetvaæÓa÷ pratyayatvaæ, tasya cÃsÃdhyÃæÓena vyÃpti÷ d­«ÂÃntadharmitaddharmatà ca sÃdhyasÃdhanayor iti sarvam idam upapadyate. ato yathe«Âam eva d­«ÂÃntasya tena tena vacanÃdinà nyÆnatvaæ Óakyaæ vaktum ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 120 || vaidharmyad­«ÂÃntanyÆnaÓ cÃyaæ prayoga iti kecid anuyu¤jata ity Ãha -- ##iti. dvedhà hi d­«ÂÃntavacanasamaya÷. kecid vyÃptyà sÃdharmya ukte 'pi vaidharmyavacanaæ kÃryam iti manyante. tad idam eke«Ãæ matena paricoditam iti kecid ity uktam iti. nanu ca vipak«Ãd hetuæ vyÃvartayituæ vaidharmyavacanaæ, na ceha vipak«Ãnuv­tti÷ sambhavati. sÃdhanabhëyasya tadantareïa hetor vipak«Ãd vyÃv­ttyasiddhe÷. a(?nye tu/nyais tu) heto÷ sÃdhyena vyÃptiæ darÓayituæ d­«ÂÃntavacanam. tad yadi samyak sÃdharmyavacanÃd eva vyÃptir avagatÃ, na sahabhÃvamÃtraæ, na ca viparÅtÃnvaya÷, tadà kiæ vaidharmyavacaneneti sÃdhanabhëyavyÃkhyÃnÃvasare varïitam. uktaæ ca parair api na và tadabhÃvÃt tatrÃv­tter iti. ato{2,70}vaidharmyasyÃvacanam ity ado«a÷. ata Ãha -- ##ti. tadabhÃvÃd av­ttir iti yad etad tavÃbhidhÃnaæ tasyÃtra prak­tasÃdhane 'vasaro nÃstÅti || 121 || katham anavasaro 'ata Ãha -- ##ti. tadabhÃvÃd av­tter iti yad uktaæ tasyÃyam artha÷ -- bhÃve pratij¤Ãte vidhirÆpeïÃbhÃvo vipak«o bhavati. tadabhÃve ca vipak«e 'bhÃvasya nissvabhÃvatvÃn na hetor v­tti÷ sambhavatÅti na vaidharmyaæ vacanÅyam iti. etad api bauddhà vaktum aÓaktà eva. na hi te«Ãæ kvacid api pratyak«avad vidhirÆpeïa hetu÷ prakÃÓaka÷. vyatirekapradhÃnavÃdino hi te. sarvatra sÃdhyÃnvitahetusaævido durlabhatvÃt. ato vipak«avyÃv­ttimukhenaiva sarvatra hetor gamakatvam ÃÓritam. na cÃsati vaidharmyavacane vipak«avyÃv­tti÷ Óakyate darÓayitum. ata÷ sarvatraiva tvanmate vaidharmyad­«ÂÃnta eva vÃcya÷. tad etad upetyÃpi tÃvad ucyate. bhavatu vidhirÆpapratij¤ÃsvabhÃvasya vipak«atvÃt tadabhÃvÃd av­tti÷. ÃlambanÃbhÃvÃtmakatve tu nirÃlambanatve vastuni sÃdhye pratij¤Ãte vastvÃtmakaæ sÃlambanam eva vipak«a÷. tatra ca hetor v­ttisambhÃvanÃyÃæ vyatireko[715]vaktum ucita eva. ato vaidharmyanyÆnatà sÆkteti || 122 || __________NOTES__________ [715] ke (KHA) ___________________________ vidhirÆpapratij¤ÃyÃm api vaidharmyasya prayojanÃbhÃvamÃtram. avastvÃtmake tu vipak«e vaidharmyasya prayoga÷ sambhavaty eva. kriyate cÃnumÃnakuÓalai÷. ato 'vaÓyaæ vÃcyaæ vaidharmyaæ, yan nocyate tan nocitam ity Ãha -- ##ti. tadv­ttena vidhirÆpapratij¤Ã parÃm­Óyate. hiÓabdo hetau. yasmÃd avastuvipak«e prayoga÷ sambhavati, tasmÃt sarvatraiva vaidharmyaæ vÃcyam. tad ihÃnavasaraæ pratij¤ÃyottaraÓloke pÆrvottarÃrdhÃbhyÃæ hiÓabdadvayena hetudvayam uktam iti prayogasambhavam eva darÓayati -- ##iti. Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃd ity ukte yad anityaæ na bhavati tat kÃryam api na bhavati yathà khapu«pam iti Óakyam eva vaidharmyavacanam.{2,71}sarvÃbhÃvasyÃvastuni ÓakyanidarÓanatvÃt. bhÃvo hi tatra nidarÓayitum aÓakya÷. vinÃÓÃkhyakriyÃsÃmÃnyaæ cÃnityatvam iti vidhirÆpapratij¤Ã darÓayitavyeti || 123 || tad evaæ tÃvad avastuvipak«e 'pi prayogasambhavo darÓita÷. atra tu prak­tasÃdhane vastuna ÃlambanÃbhÃvasya sÃdhyatvaæ vastunaÓ ca sÃlambanasya vipak«atÃ. vastuni ca hetuv­tte÷ sambhavÃd vipak«Ãd vyatireka÷ prayojanavattvÃd vÃcya evety Ãha -- ##iti ##ntena. yas tv atrÃpi vyatirekaæ darÓayati tenÃvaÓyaæ[716]yannirÃlambanaæ na bhavatÅti na¤Ãtmana÷ prati«edhadvayÃt sÃlambanavidhir eva pradarÓito bhavati. na ca sarvasminn evÃsati vastuny Ãlambanavidhi÷ Óakyo vaktum. seyam ubhayata÷pÃÓà rajju÷. vaidharmyavacane vastutvÃpÃta÷. avacane vÃcyÃvacanam iti. tad etad Ãha -- ##ti ##antena || 125 || __________NOTES__________ [716] Óyaæ nirà (KHA) ___________________________ yadi tarhi sarvathaiva vaidharmyaæ vÃcyaæ sarvaj¤ani«edhe kà vÃrtÃ. tatrÃpi hy avastuni sÃdhye vastvÃtmana÷ sarvaj¤avipak«Ãd dhetur vyÃvartya÷. tathà ca tadabhyupagamaprasaktir ata Ãha -- ##iti. evaæ hi tatra sÃdhyate buddhapratyak«am asarvavi«ayaæ, pratyak«atvÃd asmadÃdipratyak«avat. sarvavi«ayaæ tu na pratyak«aæ Óabdavad iti. evaæ tÃvad vyÃpakaæ vaidharmyaæ manvÃnÃnÃm anuyogo darÓita÷. na tv evaæ manyÃmahe. vak«yati hi -- vyÃptyà sÃdharmya ukte ca na vaidharmyam apek«yate | iti || 126 || {2,72} anaikÃntikÃÓaÇkÃnirÃkaraïaæ tu tadukte÷ prayojanam iha vipak«ÃbhÃvÃd eva tan na sambhavatÅti kiæ tadvacanenety Ãha -- ##ti. etad iti. prak­tasÃdhanam. adÆ«aïam. avidyamÃnadÆ«aïam ity artha÷ || 127 || sÃdhu tarhi sÃdhanam Ãpannaæ sampratipattir evottaram ata Ãha -- ##ti. ye«Ãæ hi sÃdhyasiddhÃv upÃyÃntarÃïi pratij¤Ãhetud­«ÂÃ(?ntÃni/ntÃ÷) santi, te vÃdamÃrge«v adhik­tÃ÷. saugatÃs tu na kathÃtraye. ato na nÃma vaidharmyavacananyÆnatà dÆ«aïam. anupÃyasya hi kathaæ sÃdhyasiddhir bhavi«yati. vayaæ hi sÃdharmyÃt sÃdhyasiddhiæ manvÃnà vaidharmyaæ nÃdriyÃmahe. sarvÃpalÃpavÃdÅ tu vÃde nÃdhik­ta eva. pradarÓanamÃtraæ hi vÃdagrahaïam. tisro hi kathà bhavanti. vÃdo jalpo vitaï¬Ã ceti. Ói«yavi«ayo hi vÃha÷. vyutthitaæ tu Ói«yamÃïam arthaæ pratipÃdayituæ jalpavitaï¬e. tayo÷ svapak«asthÃpanÃhÅnaæ vacanaæ vitaï¬Ã. tad atra traye 'pi ÓÆnyavÃdino 'nadhik­tà iti || 128 || sarvapÆrvoktado«aparihÃreïedÃnÅæ bauddha÷ pratyavati«Âhate -- ##iti. sÃlambanavÃdinaæ hi bhavantaæ pratibodhayitum idaæ sÃdhanam. tatas tvaæ prasiddhair eva hetvÃdibhi÷ sÃdhyaæ budhyamÃna÷ kiæ mÃæ prati bahuprakÃraæ pratij¤Ãdi vikalpya dÆ«aïamÃttha bravÅ«Åti || 129 || mÅmÃæsaka÷ prak«ÅïanikhilakuhetujÃlam evaævÃdinam apahasati -- ##iti. nyÃyavit kilÃsi. kim asmÃn vipralabdhum evaævidhaæ bhëase. kiæ khalu kathÃsv apy ubhayasiddhasya sÃdhanatvam iti nÃÓrau«År iti || 130 || {2,73} nanu parÃsiddhas tÃvad hetu÷ prayujyamÃno d­«Âa÷. Óabdo 'nitya÷ kÃryatvÃd iti. na hi mÅmÃæsakasya ÓabdakÃryatvaæ siddham. athÃsiddham api vyÃpÃrÃnantaradarÓanÃdibhi÷ sÃdhyata ity ucyate, svÃsiddhe 'pi tathÃkaraïe ko do«a÷, ata Ãha -- ##tidvayena. parÃsiddhe hi svayaæsiddhe prasÃdhanaæ pratÅkÃro bhavati. svatosiddhe tu pratikriyaiva nÃsti. tasmin sÃdhyamÃne pÆrvÃbhyupagamavirodho bhavati. asÃdhitena tv asatà na sÃdhyaæ sÃdhyata iti || 132 || atra codayati -- ##ti. parapratipÃdanÃrthaæ hi sÃdhanavacanam. na cÃsau[717]paro 'siddhena pratipÃdayituæ Óakyate. ata÷ parÃsiddho na sÃdhanam iti yuktam. svÃsiddhasya tu kiæk­tam asÃdhanatvam iti na vidma iti || 133 || __________NOTES__________ [717] cÃsiddhau pa (KA) ___________________________ nanÆbhayasiddho hetur iti bhavadv­ddhair api bhëitaæ tat parityaktam, ata Ãha -- ##iti. nÃyam ad­«ÂÃya v­ddhopadeÓo d­«ÂÃnusÃreïa parÃsiddhaprati«edhaparatvam evÃsya niÓcÅyate ity Ãha -- pratye«ya(ntÅ)ti. svasiddhair hetvÃdibhi÷ para÷ sÃdhyaæ vaktà tu svayam asiddhaæ kathaæ Óaknoty ata Ãha -- ## iti || 135 || {2,74} pratyak«aparid­«Âaæ hi sÃdhanavÃkyaæ vakt­prayuktaæ taddarÓanena bhavati kÃcit prayuktiÓaktikalpanÃ. kiæ tadviÓe«ÃvadhÃraïena. tava tu sÃpy[718]apratij¤ÃnÃrthina÷ sÃdhanaÓaktiparÅk«aiva yuktà kim anena kathaæ vaktrà sÃdhanaæ prayuktam iti. etad eva prapa¤cayati -- ##iti || 136 || __________NOTES__________ [718] praj¤Ã (KHA) ___________________________ puru«ÃdhÅne hi nirïaye tatpratyayÃnusÃritvÃn nirïasyaya tajj¤ÃnakÃraïÃnusaraïam ucitaæ, nÃtrÃnumÃna ity Ãha -- ##ti || 137 || atrÃpi tu puru«ÃdhÅne nirïaye pratij¤ÃmÃtrÃd eva tadanusÃrÅ nirïayo bhavet, na sÃdhanÃpek«Ã syÃd ity Ãha -- ##iti || 138 || na tv etad astÅti vyatirekeïa darÓayati -- ##iti. asyaiva sÃdhanasyaivety artha÷. kim idÃnÅæ vÃkyam anapek«itÃrtham eva, nety Ãha -- ##ti). sÃdhanasmaraïÃrtham eva vÃkyam, atas tacchaktir eva cintanÅyÃ. kiæ puru«anirÆpaïena. na hy ayam aprÃptapratyayÃnusÃrÅ niÓcaya iti || 139 || ato yathà svÃrthÃnumÃne na vaktÃram apek«ate, evam ihÃpi bhavÃn nÃpek«etaivety Ãha -- ##iti. yata÷ smÃrakaæ vÃkyam ity artha÷ || 140 || {2,75} yadi tu sarvapramÃïe«v eva puru«Ãpek«e«yate sà tarhi pratyak«eïÃrtham upala(?bhya/bha)mÃnasya prÃpnoti. na ca matprasiddhà yukti÷ sÃdhyaæ và yat pratyak«eïa paricchidyate. tatrÃsti yathÃtra sÃdhyasya nirÃlambanatvasya pratyayatvasya heto÷ siddhim icchasÅty Ãha -- ##ti || 141 || tasmÃt svayaæsiddhenÃpi parÃsiddhena sÃdhyÃrthapratipattir na sÃhasÃspadam ity Ãha -- ##iti || 142 || pariharati -- ##iti dvayena. ayam abhiprÃya÷ -- syÃd etad evaæ yadi matpratipattimÃtraphalam eva sÃdhanavacanaæ bhavet. tathà hi -- kiæ sÃdhanavacanenÃpi avadhÃyakatvaæ budhyadhvam ity etÃvad upadiÓyeta, siddhaÓ cÃyaæ bhavatÃæ j¤ÃnamÃtraæ jagad iti, tadà kuta÷ punar idam avagatam iti paryanuyukte tvam eva jÃnÃsÅti naivaævidham uttaram upapadyata iti || 144 || kathaæ nopapadyate ata Ãha -- ##iti. j¤ÃnakÃraïam anuyukte tad eva vaktavyaæ na matprasiddhi÷. evaæ hi matprasiddhivacanam upapadyate yady ag­hÅtena matprasiddhena và hetunà sÃdhyam etad bhavÃn svayaæ pratipanna÷. pratipanna iti kartari rÆpam. na tv etad ubhayam apy astÅti || 145 || {2,76} ki¤ ca bhavadÅyaparÃrthÃnumÃnalak«aïÃnusÃreïÃpi svapratipattiprakÃÓanaphalam eva sÃdhanavacanaæ yenaivam uktam. parÃnumÃnaæ tu svad­«ÂÃrthaprakÃÓanam iti, ato 'vaÓyaæ svaj¤ÃnakÃraïam avasthÃpanÅyam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. svaniÓcayaheto÷ pratipÃdanÃd anyatra sÃdhanavacanaæ na prÃÓnikÃn sabhyÃn prati vyÃptiyate. te hi pratipÃdyÃ÷. vyutthitas tu yadi vaiyÃtyÃd upapÃditam api na budhyate, kim atra vidheyam. prÃÓnikapraÓnaniÓcayÃt tu tattvam ity anÃd­tya prativÃdinaæ prÃÓnikapadaæ prayuktavÃn iti || 146 || api ca parabuddher apratyak«atvÃn matprasiddhatvam api bhavatÃæ duradhigamam evety Ãha -- ##iti. ki¤ ca viditapÆrvam arthaæ vivak«itvà sÃdhanavÃkyaæ prayujyate. tava tvajÃnata÷ kiæk­tà vivak«Ã. na cÃtatpÆrvà vÃkyani«patti÷ sambhavatÅti Ãha -- ##iti. jij¤ÃsamÃne 'pÅti. na tÃvad ahaæ jij¤ÃsamÃna÷ vyutthitatvÃt. atas tvannigraha eva mama sarvathà vidheya÷. yady api jij¤Ãsur ahaæ, tathÃpi bhavato vivak«ÃkÃraïaæ nopalabhyate pÆrvavij¤ÃnÃbhÃvÃd iti. yata eva svÃsiddhaæ vaktum aÓakyam, ata eva v­ddher api bhavadÅyair ubhayasiddhahetutvaæ bhëitaæ na parasiddhiparam ity Ãha -- ##ti || 148 || yadi tu matprasiddhimÃtreïa hetutvaæ bhavet, tena tarhi yathà tvaæ matprasiddhena hetunà mama sÃdhyaj¤Ãnam ÃdhÃtum icchasi. evam ahaæ matprasiddhair apy amÅbhir bhavadasiddhair hetvÃdibhis tattannyÆnatodbhÃvanena nÃnÃvidhair dÆ«aïais tavÃj¤Ãnam ÃdhÃtum icchÃmi. matprasiddhà api hetvÃdaya÷ tavÃsiddhà iti te bhavati dÆ«aïam{2,77}ko viÓe«a÷ yat svayam asiddhaæ sÃdhanam ucyate na dÆ«aïam. ato 'nabhij¤asya parÃrthÃnumÃnaprayogÃnupapattir ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 149 || yà ceyaæ bhavato m­«ÂÃÓà svÃsiddhair hetvÃdibhi÷ kila mayà sÃdhyaæ boddhavyam iti, sÃpy ayuktÃ. tavaiva hy atatsÃdhanÃt. sÃdhyaæ budhyamÃnasya mamÃpi pratighÃto bhavet. sÃdhyasÃdhanayor itaretarapratighÃtÃvagamÃd ity Ãha -- ##ti caturbhi÷. nigadavyÃkhyÃnÃ÷ Ólokà iti || 153 || hetupratij¤ÃvirodhÃkhyam api nigrahasthÃnam Ãpadyate ity Ãha -- ##ti. ak«apÃdena hetupratij¤Ãvirodho[719]nigrahasthÃnam ity uktam. udÃh­taæ ca, Óabdo nitya÷ sarvasyÃnityatvÃd iti. nitye hi Óabde na sarvÃnityatvaæ sarvÃnityatve và na tadantargatasya nityatvam iti hetupratij¤ayor itaretaravirodho nigrahÃdhikaraïam iti, tad idaæ bhik«uïà dÆ«itam. uktaæ ca nÃyaæ hetu÷ vaidharmyavacanatvÃt. yadÃha -- __________NOTES__________ [719] dhe (GA) ___________________________ d­«ÂÃnto 'bhihito hy e«a vaidharmyeïÃsuÓik«itai÷ | iti. hetur hi pak«adharmo bhavati. na ca sarvasyÃnityatà Óabdadharma÷, katham asau hetu÷ vaidharmyad­«ÂÃntas tv asau nityatvasya. na hi tato 'nya÷ sÃdhyavipak«abhÃga{2,78} bhavati. iha ca nityatà sÃdhyÃ, tadvipak«o 'nityatÃ. tad yuktaæ sarvaæ vaidharmyad­«ÂÃnta eveti. tad atredam ÃkÆtaæ - yannityaæ na bhavati tat sarvaæ, nÃyaæ sarvamato 'sarvatvÃn nitya÷ Óabda iti. asarvatvaæ hetu÷, ata÷ sarvasyÃnityatvam ahetur iti na hetusÃdhyayor virodha iti. punaÓ coktaæ - vaidharmyavacanam api nedaæ sama¤jasamabhÃvaniyamasya viparÅtatvÃt hetvabhÃve hy atra sarvatve sÃdhyÃbhÃvasyÃnityatvasya pradarÓanaæ k­tam. sÃdhyÃbhÃve tu vaidharmyad­«ÂÃnte hetvabhÃvo darÓayitavya÷. vyÃptiviparyayasyÃnumÃne vak«yamÃïatvÃt. tad ihÃnityatvasya sarvatvÃd iti vaktavye sarvasyÃnityatvÃd iti vacanaæ suÓik«itatvÃd vaidharmyavacanasyeti. tad etad ayuktaæ, hetÃv asmin vivak«ite 'k«apÃdena hetusÃdhyayor virodho 'bhihita÷. yattvapak«adharmatvÃn na hetur iti, tad dÆ«aïÃntaraæ bhavi«yati. asarvatvaæ và kathaæ hetu÷, tad apÅha sarvÃntargater asiddham eva. ata÷ k­tvÃcintÃmÃtreïedaæ naiyÃyikair uktaæ hetÃv asmin vivak«ite hetupratij¤ayor virodha iti. mà bhÆd và tadudÃharaïam. iha tu vispa«Âo virodha÷, yam etam ad­«Âvà parair bauddhair uktaæ na pratij¤Ãhetur virodho dÆ«aïam iti. kilaÓabdo 'rucau. atrodÃharaïaæ vispa«ÂatvÃd virodhasyeti || 154 || atra codayati -- ##iti. saæsÃrÃvasthÃyÃm anumÃnÃnumeyavyavahÃra÷. atra ca hetvÃdayo lokaprasiddhà eva. loka iti laukikasaæv­tisatyam apadiÓati. ata÷ saæv­tisatyasiddhena hetvÃdinà sÃdhyasiddhir ÃsÅd eva prÃk, paramÃrthÃvasthÃyÃæ tu sarvÃbhÃvam Ãcak«maha ity avasthÃbhedÃd ado«a iti || pariharati -- ##ti. yadi hi tadbÃdhakabalena nÃstÅty ucyate, prÃg api nÃsÅd eva. bÃdhakena tatprÃg api pratik«iptaæ rajatam iva ÓuktÃv avagatik«aïÃd Ãrabhya. ata÷ prÃg apy asata÷ kathaæ sÃdhanatvam iti || 156 || {2,79} prÃk sÃdhanatvÃbhyupagame và paramÃrthÃstitvam Ãpadyata ity Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##iti || 159 || kim iti na yujyeta, ata Ãha -- ##ti. nÃtyantam asata÷ sÃdhanatvaæ d­«Âaæ ÓaÓavi«Ãïavad ity anumÃnam antarïÅtaæ, kvacid d­«ÂasyÃpi rÆpasyÃnyatropacaritasya paramÃrthopÃyatà nÃsti. kim utÃtyantÃsato hetvÃder ity Ãha -- ##ti || 158 || upasaæharati -- ##iti || 159 || nanu varïÃtmanà asatyÃnÃm api rekhÃdÅnÃæ paramÃrthavarïopÃyatà d­«ÂÃ, ato naikÃntiko 'satyatvaæ hetur ata Ãha -- ##ti. vipak«av­ttir hi hetur anaikÃntiko bhavati. na ca paramÃrthopÃye«u rekhÃdi«v asatyatvam asti, svarÆpasatyatvÃt. tena ca rÆpeïa varïabodhopÃyatvÃt. taddarÓino hi sm­tasaÇketasya varïà buddhau bhavantÅti || 160 || nanu bhavantu svarÆpasanta÷. varïÃtmanà tÃvadasatyà eva, ata Ãha -- ##ti. sarve hi bhÃvÃ÷ svarÆpeïa santa÷ pararÆpeïÃsanta÷. kenacid viÓe«eïa rekhodÃharaïam iti || 161 || {2,80} na cai«a prakÃro 'tyantÃsatÃæ hetvÃdÅnÃæ sambhavatÅty Ãha -- ##iti. asatyam api kenacid rÆpeïa sad eva rÆpÃntareïa bhavati. na hi nissvabhÃvam iti nÃpy asatyatety uktam iti || 162 || etad eva sphuÂayati -- ##iti. atra ca bëpÃdÅnÃm ivÃgnyÃdÃv upÃyatvaæ hetvÃdÅnÃæ, na paramÃrthena tu lekhyavad ity Ãha -- ##ti. hetutvÃbhÃvapratipÃdanaparam idam iti || 163 || atra codayati -- ##iti. kim idaæ nissvabhÃvatvam upÃyÃnÃm Ãpadyate. saæv­tyÃtmakà hi te. tena ca rÆpeïa santa eveti || 164 || pariharati -- ##ti. sÃæv­taæ hi rÆpaæ vÃÇmÃtranirmitaæ, na paramÃrthopÃyo bhavatÅti || 165 || api ca, paramÃrthÃl lokasya saæv­tisatyasya bhede na hetur asti, tadbhedagrÃhiïo 'pi j¤Ãnasya mithyÃtvÃd ity Ãha -- ##ti. api ca yadi paramÃrtho 'pi laukikopÃyagamya÷, na tarhi paramÃrtha÷, laukikopÃyagamyatvÃd bëpÃdivÃgnir avagamyamÃna ity Ãha -- ##ti. pÆrvaæ ca satyabhedo nirÃk­ta÷. idÃnÅæ sÃæv­tasya paramÃrthopÃyateti viveka÷. nanv asata eva ÓrutyÃdiprapa¤cÃt prapa¤cavilayÃtmano brahmaïo nirÆpaïaæ vedÃntavidbhir i«yate. yathÃhu÷ -- {2,81} bhedaprapa¤cavilayadvÃreïa ca nirÆpaïam | iti. vidyÃæ cÃvidyÃæ ca yas tadvedobhayaæ saha | avidyayà m­tyuæ tÅrtvà vidyayÃm­tam aÓnute || iti. kim uktam. vidyÃrÆpaæ ca brahma, avidyÃrÆpaæ ca ÓrutyÃdi. tadubhayam api ya÷ saha veda so 'vidyopalak«itaæ m­tyuæ tÅrtvà vidyÃrÆpeïopalak«itaæ brahmÃnandaæ pratipadyata iti. tad evam avidyÃta eva vidyÃprÃptir i«yate iti. kim aparÃddham evaæ bruvÃïair asmÃbhi÷. nai«a na÷ siddhÃnta÷ yad asann eva ÓrutyÃdiprapa¤co brahmaïi pramÃïam iti. te«Ãm api pratyak«ÃdipramÃïasiddhÃnÃm aÓakyÃpahnavatvÃt. yathà hi so 'yam iti pratyak«asiddha÷ pratyagÃtmÃ, evaæ te«v iti tadvad eva samya¤co bhavitum arhanti. tasya ca pÆrvottarakarmanirodhÃnutpÃdÃbhyÃæ vigalitabhogabhogÃyatanasya kaivalyaæ mok«am Ãcak«mahe, na prapa¤cavilayam. ekam evÃdvitÅyam ityÃdivedÃntÃs tv arthavÃdÃntaravad vi«ayavairÃgyapratipÃdanaparatayà katha¤cid gamayitavyÃ÷. sa e«a neti netÅtikaraïena spa«Âam eva bahirvi«ayasadbhÃvam upadarÓayati. e«a ity aparok«anirdi«Âasya brahmaïo vi«ayavivekamÃtraæ kathayati na tadabhÃvam. ÓrutyÃdi«u cÃvidyÃvÃdo brahmaïa÷ praÓaæsÃrtha÷. apaÓavo 'nye goÓvebhya÷ itivat paÓvantare«v apaÓuvÃda÷. ato na kvacidaparamÃrthasya paramÃrthopÃyatÃ. astu và nityanirdo«avedÃntasiddham aprapa¤caæ brahma. na tu k«aïikasaævedanapravÃhÃtmakaæ dvaitaæ kutaÓcit pramÃïÃd avagacchÃma ity alambanenÃpi || 166 || pratyavasthÃnÃntaram idÃnÅæ bauddhasyopanyasyati -- ##iti. evaæ hi manyante -- yady api bÃhyo hetvÃdir artho nÃsti, tathÃpi buddhyÃrƬhenaiva hetvÃdinÃnumÃnÃnumeyavyavahÃra÷ setsyati. anÃdivÃsanopaplÃvità hi hetvÃdivikalpavibhÃgà bhavanti hetur ayaæ d­«ÂÃnto 'yam ityÃdaya÷. vikalpa iti savikalpikÃæ buddhim Ãcak«mahe. ato vÃsanÃbhedÃd buddhibheda÷, tadbhedÃd dhetvÃdibheda ity uktaæ bhavati. avaÓyÃbhyupagama(?niyama/nÅya)Ó cÃyaæ bhavadbhir api. buddhinibandhano dharmyÃdibheda÷. na hy anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd iti{2,82}parasparaæ dharmiïo và bhinnayor hetusÃdhyayor avagatir asti. ato j¤Ãnabhedanibandhana evÃtra bhinnatvavyavahÃra÷. sarvatraiva ca j¤Ãnam eva bhedanibandhanam. sudÆram api gatvà yuktibhir anusaæhito bhedo j¤Ãna eva paryavasyati. ato 'stu tannibandhana eva sarvatra bheda÷. deÓÃdibhedÃd api hi bhedaæ bruvÃïas tadbhedaæ paryanuyukto j¤Ãnabhedam evÃlambate. tÃvatÃpi vyavahÃrasiddhau kiæ prakÃrÃntareïa bhedo 'nusriyata iti. atrÃpy agnidhÆmÃdau k­takÃnityatvavilak«aïa÷ sphuÂo bhedÃvagraho bhavati. tatrÃpi na jÃtibhedo nibandhanam iti vÃcyam. so 'pi cÃgnidhÆmaÓabdanirmita eva. na hi saæv­tikalpanÃd anyena prakÃreïa jÃtibhedam upalabhÃmahe. ata÷ Óabdabhede 'rthavikalpavilÃsità evÃgnitvÃdaya iti. idaæ ca bÃhyanirÃkaraïaparatayÃnÃsthayoktam. na Óabdabhedo 'pi vij¤ÃnabhedÃd vinà sambhavati. so 'pi j¤ÃnamÃtraprabhÃvita evÃbhyupetya bÃhyahetvÃdivikalpavibhÃgÃrtham ukta iti || 167 || ayam evÃsmadÅyatantrakÃrÃïÃæ siddhÃnta ity Ãha -- ##iti. nyÃyavidbhir hi diÇnÃgÃcÃryair idam uktaæ sarva evÃyam anumÃnÃnumeyavyavahÃro buddhyÃrƬhena dharmadharminyÃyena bahi÷ sadasattvam apek«ata iti || 168 || etad api dÆ«ayati -- ##ti. nÃsata÷ ÓaÓavi«ÃïÃde÷ Óabdanibandhana÷ tajjanitabuddhinibandhano và bhedo d­«Âa iti duruktam idam apare«Ãæ buddhyÃrƬhenÃnumÃnÃnumeyavyavahÃra iti || 169 || api ca astu buddhiÓabdabhedanibandhano hetvÃdibheda÷, tayor eva tu katham akasmÃd udbhava÷. na hy akÃraïikà kÃryotpatti÷ sambhavati. na ca ÓÆnye jagati{2,83}tayo÷ kÃraïam utprek«itum api Óakyata ity Ãha -- ##iti. yaÓ cÃyaæ Óabdabhedo hetvÃdibhedahetutayopavarïita÷, so 'pi tadabhÃvÃd anupapanna ity Ãha -- #<Óabde>#ti || 170 || ki¤ ca yady avidyamÃna eva buddhimÃtrakalpita÷ sÃdhyÃdibhedo 'numÃnavyavahÃrÃya kalpyate, tato dÆ«aïavyavahÃro 'pi tadvad eva syÃt. utpadyate khalv asmin sÃdhane hetvÃdinyÆnatoktimÃtrÃd eva dÆ«aïabuddhir ity Ãha -- ##ti dvayena || 172 || Óakyate ca vaditum evam api sarva evÃyaæ dÆ«yadÆ«aïavyavahÃro buddhyÃrƬhena dÆ«yadÆ«aïanyÃyena, na bahi÷ sadasattvam apek«ata ity Ãha -- ##ti || 173 || nanv evam apy Ãvayor aviÓe«a eva, yathà hi no dÆ«aïaj¤Ãnam utpannam evaæ bhavato 'pi sÃdhanaj¤Ãnam. ata÷ kathaæ vijayase ata Ãha -- ##ti. ayam Ãvayor viÓe«a÷ buddhimÃtravyavahÃriïo bhavato maduktadÆ«aïaæ siddham iti na te pak«a÷ sidhyati. tvaduktaæ tu sÃdhanam asmÃkam asiddham iti na sÃdhyaæ pratipadyÃmaha iti || 174 || kathaæ sÃdhanam asiddham ata Ãha -- ##ti. bÃhyÃrthavyavahÃriïo hi vayaæ, na tvam iva j¤ÃnaikaÓaraïÃ÷. tatra katham asati bÃhye budhyÃmaha iti || 175 || {2,84} punar api paraÓ codayati -- ##iti. yathà hi me sÃdhanam asiddham, evaæ dÆ«aïam apÅti na du«Âaæ sÃdhanam iti || 176 || mÅmÃæsakas tu pÃÓupato 'yam evaævÃdÅ yad vihÃya sÃdhanam abhÃvÃd dÆ«aïasyÃpy adu«Âatvam Ãti«Âhata iti sÃpahÃsam Ãha -- ##iti || 177 || yaÓ ca vÃsanÃbhedanibandhano vikalpapravibhÃgo varïita÷, so 'pi tadbhedanimittÃbhÃvÃd anupapanna ity Ãha -- ##ti. nanu j¤ÃnabhedÃd eva vÃsanÃbhedo bhavi«yati, kathaæ nimittÃbhÃva÷. na, tadbhedasyaiva nirnimittatvÃd, vÃsanÃnibandhane tu tadbhede 'nyonyÃÓrayatvam ity ÃÓaÇkayà sahÃha -- ##ti. nanu svabhÃvabhinnam eva j¤Ãnaæ vÃsanÃbhedanibandhanaæ bhavi«yati, katham anyonyÃÓrayatvam ata Ãha -- ##ti. svacchasya hi j¤ÃnÃtmana÷ svayam anupalabhyamÃnabhedasyÃnÃdivÃsanopaplÃvitanÅlÃdyÃkÃrakalu«itatvam eva bhedakÃraïam iti bauddhair ÃÓritam, ato duruttaram itaretarÃÓrayam iti || 179 || nanv anÃditvÃd eva bÅjÃgkuravad itaretarÃÓrayaparihÃro bhavi«yaty ata Ãha -- ##iti. prasiddhÃtmanor hi bÅjÃÇkurayor anÃditvÃd bhavati do«aparihÃra÷. vÃsanà tv asti bhinnà ceti na ki¤cit pramÃïaæ kramate. yo hi{2,85}bahirdeÓasambaddhaæ pratyak«am artham avajÃnÅte, sa kathaæ vÃsanÃm anujÃnÃti. tadanuj¤Ãne và kim aparÃddhaæ bhÃvÃntarair iti. api ca pÆrvÃnubhavaprabhÃvitaæ smaraïahetusaæskÃram eva vÃsanÃm Ãcak«mahe. tad asau saty api grÃhakaæ j¤Ãnam eva vividham upakalpayati. yat tu vicitrà bahirbhÃvà bhÃsante tat kasya hetor iti na j¤Ãyata ity Ãha -- ##iti || 180 || na grÃhyabhede vÃsanà kÃraïam ity atropapattim Ãha -- ##ti. sm­tihetur hi vÃsanÃ. na cÃnubhÆtÃt sm­tir adhikaæ mÃtrayÃpi gocarayati. na ca bahiratyantÃsanto bhÃvÃ÷ kvacid api g­hÅtapÆrvà iti na tÃn vÃsanà smÃrayituæ prabhavatÅti. ki¤ ca, ataÓ ca vÃsanà nopapadyate yat kÃraïaæ k«aïikÃni j¤ÃnÃni niranvayavinÃÓÅni parasparam asahitÃni cety Ãha -- ##iti. yathà tÃvat k«aïikÃnÃæ niranvayavinÃÓinÃæ ca na vÃsanÃ, tathopari«ÂÃd vak«yatÅti || 181 || asÃhityÃn na vÃsanety uktÃrtham eva prapa¤cayati -- ##ti. sÃhityÃbhyupagame 'pi samavÃyÃdyanyatamalak«aïasambandhÃbhÃvÃd vÃsanà nopapadyate. na hy asambandha÷ kÃlÃgarudhÆmo 'gÃraæ vÃsayatÅty Ãha -- ##ti || 183 || k«aïikatvÃn na vÃsanety uktam, atra kÃraïam Ãha -- ##iti. vyÃpÃranibandhano hi vÃsyavÃsakabhÃva÷ kÃrakaviÓe«atvÃt tasya. na ca k«aïikaæ pÆrvam uttaraæ và tayor eva vyÃpriyata iti sambhavati. nanu janmaiva buddher{2,86}arthaparicchede vyÃpÃra ity uktam, tadvad vÃsanÃyÃm api bhavi«yati. na, du«ÂatvÃd upapatte÷. d­Óyate khalÆtpadyamÃnai(?r e)va buddhir arthaæ paricchindantÅ. na hy asau k«aïam apy udÃste. na cÃrthaparicchedÃd anyatra vyÃpriyata iti yuktam. janmanaiva vyÃpÃreïa kÃrakatvaæ, na j¤ÃnÃntaraæ vÃsayantÅ jÃyamÃnà buddhir d­Óyata iti kathaæ vÃsanÃyÃæ janmanà kÃraïatvam. na ca janmÃpi ki¤cid bauddhà manyante yannibandhana÷ kÃraïabhÃvo bhavet. asmÃkaæ tu samavÃyikÃraïadaÓÃviÓe«a÷ ko 'pi kÃryasya janmeti matam. sa ca jÃyamÃnÃnnÃtyantabhinna iti yuktaæ kriyÃkÃra(?kÃ/ka)bhÃva iti. niranvayavinÃÓitvÃn na vÃsanety uktam. tatra kÃraïam Ãha -- ##iti. yad dhi svalak«aïa eva niruddhaæ na kenacidrÆpeïÃnveti na tat tadÅyaæ và rÆpaæ vÃsyata iti sambhavati. tathà vÃsakam api yanniranvayavina«Âaæ tat kenÃtmanà paraæ vÃsayati. avasthità eva hi bhÃvà g­hÃdayo 'vasthitair evÃgarudhÆmÃdibhir vÃsyanta iti d­«Âam. ayaæ cÃvÅtahetur unnetavya iti || 184 || atra codayati -- ##iti. avasthÃntaropajananÃpÃyayos tadabhinnasyÃvasthÃvato nÃÓotpÃdÃbhyÃm avasthitatvÃnupapatti÷. avasthitatve và pÆrvÃvasthÃyÃm ivottaratrÃpi avÃsanÃprasaÇga iti. asmanmate tu bhaÇguram uttaraæ pÆrvaæ ca j¤Ãnaæ, nÃvasthita÷ kaÓcid eko j¤ÃtÃpracyutaprÃcyarÆpa÷. tad iha bhaÇgurapak«e pÆrvasÃd­ÓyÃt tato bhinnasyottarasya yuktaiva vÃsanÃ. e«aiva tu vÃsanà yat pÆrvasÃrÆpyam uttarasya. yathà lÃk«Ãrasopasikte bÅjapÆrakusume phalaæ tadrÆpaæ jÃyamÃnaæ tattvÃnvitam ity ucyate. yat tu vyÃpÃravirahÃd akÃrakatvam uktaæ, tad ayuktam. na vyÃpÃrata÷ kÃrakatvam, api tarhi pÆrvabhÃvÃt. bhÃvÃtirekiïo vyÃpÃrasyÃnupapatte÷. yac cedaæ pÆrvasyottarakÃraïatvam idam eva vÃsakatvaæ pÆrveïottaraæ{2,87}vÃsyata iti. ko 'rtha÷. svarÆpaæ janyata iti. ato bhaÇguravÃdinÃm eva vÃsanopapattimatÅ na sthiravÃdinÃm ity Ãha -- ##iti || 186 || tad iha svamatasÃdhanam upek«yaiva tÃvat paramatadÆ«aïam abhidhÅyate. dÆ«ite hi tasmin sukhena siddhÃnto 'bhidhÅyate. tatra yat tÃvaduktaæ sadrÆpaj¤Ãnajanakatvam eva vÃsaneti. tad ayuktam. yadi hi pÆrvaj¤Ãnam uttarasya janakaæ bhavati, tato 'nurÆpaæ virÆpaæ và janayati, na taduttarasya janakam. anutpannasyÃsato janakatvÃyogÃt. evaæ vina«ÂasyÃpi, ajÃtÃtiv­ttayor anatibhedÃt. na ca ni«pannasya k«aïam apy avasthÃnam astÅti kadà janayi«yatÅti janakatvÃnupapattau dÆrotsÃritam anurÆpajananam. na hi niranvayavina«Âasya ki¤cid anurÆpaæ sambhavati, dharmÃnvayo hi ÃnurÆpyam. na pÆrvadharmÃnvaya uttaraj¤Ãne 'sti, tadupagame niranvayavinÃÓÃyogÃt. na ca samÃnadharmatÃm antareïÃsti sa prakÃro yenÃnurÆpyaæ bhavatÅti. tad etat sarvam Ãha -- ##ti sÃrdhat­tÅyena. nanu pÆrvabhÃvitaiva kÃrakatvam ity uktaæ kiæ k«aïÃntarÃvasthÃnena. na ca vyÃpÃrakÃraïabhÃva÷ yena tatsambandhÃrthaæ k«aïÃntarÃvasthÃnam i«yate tadabhÃvÃd ity uktam eva. maivam. na hi pÆrvabhÃvitÃmÃtraæ kÃraïatvam i«yate. mà bhÆd gavÃÓvasyÃpi paurvÃparyamÃtrÃt kÃryakÃraïabhÃva iti paurvÃparyaniyame tu kÃryakÃraïatvam.[720]na cÃsau k«aïike«u sambhavati. vyÃpÃras tu pratyak«ÃdipramÃïako nÃpahnotuæ Óakyata iti || 189 || __________NOTES__________ [720] ïakatvam (KA) ___________________________ {2,88} dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti sÃrdhena. yady api hy ÃnurÆpyÃd vÃsanety ucyate yadà tarhi gobuddher anantaraæ hastibuddhir utpadyate tatraiva vailak«aïyÃd vÃsanà na syÃt. tato 'pi parastÃd goj¤Ãnaæ nirbÅjaæ na sambhaved iti. pradarÓanÃrthaæ ca gohastij¤Ãna ukte sarvam eva vilak«aïÃd vilak«aïaj¤Ãnaæ na syÃd ity Ãha -- ##iti || 191 || evaæ tÃvad ÃnurÆpyavÃsanÃpak«o nirÃk­ta÷. idÃnÅæ punar api j¤ÃnÃtiriktavÃsanÃpak«am evopasaÇkramya dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. bÃhyÃrthavÃdinÃæ hi pÆrvaj¤Ãnajanità Ãtmasthà vÃsanÃ÷ ki¤cid eva sad­ÓadarÓanÃdyapek«ya labdhodbodhÃ÷ kÃryaæ janayanti krameïeti yuktam. j¤ÃnamÃtravÃdinas tu na ki¤cid vÃsanÃnÃæ kÃryajanane 'nugrÃhakam asti yad apek«ayà vilambante. ato yugapad eva sarvÃ÷ sarvaæ kÃryam Ãrabherann iti na krameïa jÃnÃni d­Óyeran. ekadaiva viÓvaj¤Ãnam utpannam iti k«aïÃntare na ki¤cit syÃt. na cÃsÃæ ki¤cid rÆpam anveti yat puna÷ kÃryaæ janayet. niranvayavinÃÓitvÃn na kvacid anyatra vÃsanÃnÃæ pÃrÃrthyaæ yathÃsmÃkam Ãtmani, saæskÃryÃntarÃbhÃvÃt. ata÷ pÃrÃrthyena vaÓÅkÃrÃbhÃvÃd api na kramo yukta÷. pÃrÃrthyena hy asmÃkam iva boddhur avadhÃnÃdyapek«ayà sm­tikrama iva j¤Ãnakramo bhaved api. na tv etat sarvam astÅti kÃryakramÃnupapattir iti || 192 || ki¤caità vÃsanÃ÷ kvacid ÃÓrità na vÃ. yady ÃÓritÃ÷, j¤ÃnÃtiriktasya{2,89}kasyacidabhÃvÃt tadÃÓrità vÃcyÃ÷. tatraikaj¤ÃnanÃÓe sakalatadÃdhÃravÃsanÃvinÃÓa÷. kÃraïavinÃÓÃd eva kÃryÃrambha iti va÷ siddhÃnta÷, prakÃrÃntarakÃraïatvÃyogÃt. vinaÓyad eva hi kÃraïaæ kÃryaæ janayatÅti yugapannaÓyantÅbhir vÃsanÃbhi÷ sak­d eva sarvÃkÃraj¤Ãnam utthÃpitaæ tathÃvasthitaæ ca ekadaivaikak«aïe vina«Âam iti k«aïÃntare na ki¤cid bhaved ity Ãha -- ##iti dvayena || 194 || yadi tv ÃÓrayabhÆtaj¤ÃnavinÃÓe 'pi Óaktir vÃsanà na naÓyantÅty ucyate, tata÷ k«aïikatvasiddhÃntahÃni÷. sthirasya ca kramayaugapadyÃbhyÃm arthakriyÃnupapatte÷ kÃryÃnÃrambhaprasaÇga ity Ãha -- ##ti || 195 || yadi tu svatantrà eva j¤Ãnavad vÃsanÃ÷ prav­ttà ity ucyate, tato j¤ÃnavÃsanayor itaretarakÃryakÃraïabhÃvÃnupapattir ity Ãha -- ##ti || 196 || kim iti na syÃd ata Ãha -- ##iti. sad­Óam eva hi tadà j¤ÃnavÃsane kÃryam ÃrabheyÃtÃæ j¤Ãnaæ j¤Ãnaæ vÃsanà vÃsanÃæ na punar anyonyam iti. nanu vijÃtÅyakÃraïopanipÃtÃd visad­ÓakÃryotpÃdo bhavi«yaty ata Ãha -- nÃnya iti. dvayÃtiriktavastvabhÃvÃd iti bhÃva÷ || 197 || ata÷ saæv­tisatyarÆpa iva vÃsanà kalpità na paramÃrthata÷{2,90}kÃcidastÅty Ãha -- ##iti. na caiva¤ jÃtÅyakaæ kasmaicit kÃryÃya ghaÂata iti prÃg eva varïitam ity Ãha -- ##ti || 198 || svamata idÃnÅæ vÃsanÃm upapÃdayati -- ##iti. avasthito hi j¤Ãtà yajj¤ÃnÃbhyÃsena vÃsanÃdhÃro bhavati tad yujyate. k«aïikaæ tu na vÃsayituæ Óakyam. na ca tadÃsanà prayojanavatÅ, kvacid upayogÃbhÃvÃt. na ca vÃsita÷ pÆrvÃvasthÃto 'tyantaæ bhidyate, yenÃnyatvaæ pratipadyate. na ca prÃgvadaviÓi«Âa÷, yena vÃsanà na syÃt. na cÃvasthÃntarotpÃde 'vasthitatvÃnupapatti÷, pÆrvÃparayor avasthayor anugatasya boddhu÷ pratyabhij¤ÃnÃt. tad ihÃvasthÃtadvator abhedavivak«ÃyÃæ pÆrvaj¤ÃnÃhitasaæskÃra÷ pumÃn eva vÃsanà bhavet. bhedavivak«ÃyÃæ tu tadÃdhÃra iti || 199 || yattvÃnurÆpyavÃsanÃpak«e lÃk«opasiktaæ bÅjapÆrakusumam upavarïitaæ, tat tadrÆpasaÇkrÃnter upapannam, na tu j¤Ãnasya ki¤cidrÆpaæ j¤ÃnÃntaraæ saÇkrÃmati niranvayavinÃÓitvÃd ity uktam evety Ãha -- ##ti ##ntena. prakaraïÃrtham upasaæharati -- ##ti || 200 || ki¤ceyaæ vÃsanà tattvadarÓibhir bauddhair vastuto varïiteti nedaæ sambhÃvayÃma÷. asatÅm eva tu yuktyÃnupetÃæ yuktiÓÆnyÃæ vÃsanÃæ vikalpya vi«aye«v ÃsthÃæ{2,91}nivartayitum arthanirÃkaraïam uktam ekam evÃdvitÅyam ityÃdyupani«adbhir iva. tatraiva tv arvÃcÅnÃnÃæ bhrÃntyà siddhÃntÃvagraha iti nirÃk­taæ vÃdinam ÃÓvÃsayatÅti -- ##ti || 201 || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ nirÃlambanavÃda÷ samÃpta÷ || 004 ÓÆnyavÃda atha ÓÆnyavÃda÷ atra bhëyaæ - ÓÆnyas tu. katham. arthaj¤Ãnayor ÃkÃrabhedaæ nopalabhÃmahe. pratyak«Ã ca no buddhi÷. atas tadbhinnam artharÆpaæ nÃma na ki¤cid astÅti paÓyÃma÷ iti. tatra ya÷ ÓÆnyo yena ca ÓÆnya÷ tadubhayÃnupÃdÃnÃt ÓÆnyas tv iti pratij¤Ãvacanam asaÇgatÃrtham. yadi tu pÆrvasÃdhanavÃkyagatapratyayaÓabdÃnu«aÇgeïa ÓÆnya÷ pratyaya÷ tadbhinnam artharÆpaæ nÃma na ki¤cid astÅti cottaragranthÃnusÃreïÃrthena ÓÆnya iti vyÃkhyÃyate, tatas tenaiva gatÃrthatvam ata Ãha -- ##iti. ayam evÃtra pratij¤Ãrtha÷ pratyayo 'rthena ÓÆnya iti. na ca gatÃrthatvaæ, pratyavasthÃnahetubhedÃt. sa eva nirÃlambanavÃdÅ nÃstika÷ pratyak«ÃdivirodhadÆ«itasvasÃdhano dÆ«aïaparihÃreïedÃnÅæ pratyavati«Âhate. bÃhyÃrthagrÃhij¤ÃnÃÓrayaïena hi pratyak«Ãdivirodho 'bhihita÷. tatredam ucyate. na j¤Ãnaæ bahirarthe pravartituæ Óaktam asambandhÃt. asambandhaprakÃÓane cÃtiprasaÇgÃt. ekarÆpopalabdheÓ ca j¤Ãnaprav­ttivi«ayÃsiddhe÷. ekaæ hÅdaæ nÅlam iti nÅlaæ prakÃÓate. tad ekam eva yuktam, vibhÃgÃnavagame tadabhyupagamÃyogÃt. tad idam uktam arthaj¤Ãnayor ÃkÃrabhedaæ nopalabhÃmahe iti. ata evÃyam anÃdikÃlÅnavÃsanopaplÃvitanikhilanÅlÃdyÃkÃraprakÃÓa÷. nÃtra kenacid bÃhyam avasthÃpyeta, yena tadapalÃpe pratyak«Ãdivirodho bhavet. ata÷ sa evÃyaæ pak«o dÆ«aïaparihÃreïa punar anuprÃïita÷. tad etat prÃg apy uktaæ - pratyak«abÃdhane cokte paÓcÃt tacchaktyavek«aïÃt | iti || 1 || {2,92} atra pÆrvapak«aæ vivak«an saævitparÅk«Ãæ tÃvad avatÃrayati -- ##iti. yad yÃd­Óaæ bÃhyÃrthagrÃhi pratyak«aæ manyamÃnena bhavatà mÅmÃæsakena pratyak«avirodhÃdidÆ«aïaæ nirÃlambanasÃdhanasyocyate, tad idÃnÅæ parÅk«yatÃm. pratyak«aparÅk«Ãmukhena cÃtra saævinmÃtraparÅk«aivopak«iptÃ. sarvasaævidÃm eva bahirvi«ayatvÃnabhyupagamÃt. mukhyatayà tu pratyak«aparÅk«opanyÃsa iti || 2 || kÅd­ÓÅ punar iyaæ parÅk«eti tatsvarÆpaæ darÓayati -- ##iti. kim idaæ pratyak«aæ bÃhye pravartituæ Óaktam Ãhosvit svÃæÓaparyavasÃyÅtÅd­ÓÅ parÅk«Ã. parÅk«Ã ca saæÓayya pÆrvottarapak«abalanirÆpaïam abhidhÅyate. tad anena prathamasya parÅk«Ãparvaïa÷ svarÆpam upanyastam iti veditavyam iti || 3 || Ãha -- vak«yati bhavÃn saævitparÅk«Ãm. kim asyÃ÷ prayojanam iti vaktavyam. aprayojanasya hi sandigdhasya kÃkadantavadaparÅk«aïÅyatvÃd ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- sarvapÆrvÃk«epeïÃyaæ vÃda udbhavati. sarvÃk«epe«u ca pÆrvÃdhikaraïasyaiva prayojanam. yathà vak«yati -- Ãk«epe pÆrvÃdhikaraïasyeti. tad yadi bÃhyÃrthagrÃhi pratyak«am upapÃdayituæ Óak«yÃma÷, tato dÆ«aïasiddhyà bÃhyÃrthaparaæ vak«yÃma÷. yadi tv ÃtmÃæÓa eva sarvasaævidÃæ grÃhyo bhavi«yati, tato dÆ«aïabÃdhanÃt sÃdhanasiddhau nÃstikasya bÃhyÃpalÃpa÷ setsyati. tadiyaæ bÃhyÃrthasiddhÃv eva parÅk«opayujyata ity avatÃryata iti || 4 || sà punar iyam anÃÓrayà saævicchaktiparÅk«eti nÃstikaikadeÓina÷ pratyavati«Âhante.{2,93}te hi grÃhyavaidhuryadu÷rithatÃ÷ saævido 'pi na santÅti varïayÃmbabhÆvu÷. ata÷ ÓÆnye saæsÃre kiæ kutra pravartituæ Óaktam aÓaktaæ veti parÅk«yate. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃyam ubhayÃpalÃpa÷ Óakyo vaktum. sarvaprÃïinÃmavigÃnasiddhatvÃn nÅlÃdyÃkÃrapratibhÃsasya. idaæ tu cintanÅyaæ sarvasaævidÃm evaupÃdhiko nÅlimà svÃbhÃviko bÃhyasyeti. tucche tu saæsÃre nirbÅjapratibhÃso nÃvakalpate. ata÷ parÅk«aïÅyam idaæ kiæ j¤Ãnam evÃnÃdivÃsanopaplÃvitanÅlÃdyÃkÃram Ãtmagocaram evedaæ prakÃÓate, paramÃrthasantaæ và bÃhyam arthaæ pratipÃdayituæ samartham iti. yadi tat tÃvad upasthÃpayati, atas tadbalabhuvà pramÃïÃntareïa tad api sidhyatÅti. nÅlapÅtÃdidÅrghÃdÅti vividhÃkÃropanyÃsena pÆrvapak«abÅjaæ darÓayati. nÃyaæ vyavasthitaikasvabhÃvo nÅlÃdir ÃkÃro d­Óyate, avyavasthitasyÃpi dÅrghÃder aupÃdhikasya darÓanÃt. tÃttvike vÃvyavasthÃnupapattir iti. etac copari«ÂÃd vyaktÅkari«yatÅti || 5 || nanv evam astu yathÃpratibhÃsam ubhayaæ, tathÃpi ka÷ parÅk«Ãvasara÷. na hi pratyak«asiddha evobhayasmin parÅk«Ã yuktÃ. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- sidhyaty ubhayaæ yadi j¤Ãnaj¤eyayor ÃkÃrabhedo d­Óyate. tadà hi viviktÃkÃram ubhayaæ bhÃsamÃnaæ na neti Óakyam apalapitum. eka eva tu nÅlÃdir ÃkÃro bhÃsate. ata÷ katham ubhayam avivÃdasiddhaæ bhavati yan na parÅk«yeta. sÆk«ma÷ khalv ayaæ paï¬itair upavedanÅyo 'rtho nyÃya÷ yenaikatrÃkÃre bhÃsamÃne 'nyad avasthÃpyate. nÃyam aparÅk«akÃïÃæ sidhyati. tad idam uktam arthaj¤Ãnayor ÃkÃrabhedaæ nopalabhÃmahe iti bhëye. ato na pratyak«aikapramÃïikà dvaitasiddhir iti parÅk«ÃvataraïÅyÃ. yathà ca nobhayaæ pratyak«aæ tathopari«ÂÃd vak«yÃma iti. nanv evam ÃkÃrabhedÃnavasÃye j¤ÃnÃrthayor anyatarasya yasyaivÃyam ÃkÃro d­Óyate tasyaivÃyam abhyupagantum ucita÷, kim atra parÅk«aïÅyam ata Ãha -- ##ti. bhaved evaæ yadi j¤ÃnÃrthayor anyatarasyÃyam ÃkÃra iti viÓadataram avagamyeta. na tv anyatarasya dharmatà tasya vispa«ÂÃ. ato j¤Ãnaæ và nÅlam artho veti yuktaiva parÅk«eti || 6 || {2,94} nanv asaty apy ÃkÃrabhedÃvagame dvayor anyatarasiddhyaivÃrthÃd itarat sidhyati. tathà hi -- na tÃvaj ja¬asyÃsati prakÃÓÃntare prakÃÓa÷ sidhyatÅti tatas siddhi÷. akarmakaj¤ÃnÃnutpatteÓ ca j¤ÃnÃd j¤eyasiddhir iti dvaitavÃda eva sÃdhÅyÃn kiæ parÅk«ayÃta Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yad etan nÅlam ity atra grahaïe sÃk«ÃtkÃriïi prakÃÓate, tasyaivÃstitvaæ netarasyeti saugatà bhrÃmyanti. apratyak«asiddher apramÃïakatvÃt. tathà hi -- na tÃvadÃntaraj¤ÃnÃd bahirj¤eyasiddhi÷, asambandhÃt. asambandhaprakÃÓane cÃtiprasaÇgÃt. j¤eyÃc ca j¤Ãnasiddher apramÃïakatvam anantaram eva vak«yÃma÷ grÃhakaæ ni«pramÃïakam iti. ata÷ pratyak«ÃvabhÃsinor evobhayor ÃtmalÃbha÷ sambhavatÅti. na cÃkÃrabhedopalambho 'stÅty uktam, ato na sphuÂà dvaitasiddhir iti parÅk«Ã pratipÃdayitavyeti bhÃva÷. yataÓ ca g­hyamÃïasyÃstitvaæ, tasmÃd ekam evedam ÃkÃravad vastv idaæ nÅlam iti g­hyate tad ekam evÃpadyate, na tu tattvÃntaram Ãkar«atÅty abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 7 || eva¤ ca pare«u bhrÃmyatsu nÃparÅk«yanirÆpaïaæ kartuæ Óakyam. tad yadi na÷ parÅk«amÃïÃnÃæ paroktÃbhir yuktibhir j¤Ãnam evÃkÃravad iti samarthanam abhavi«yat tatas tanmÃtra eva pratyak«apramà k«Åïeti nÃrtho 'vakalpi«yate. atha tu bÃhyam eva vastv idam iti pratibhÃsÃnusÃreïÃkÃravad iti samarthyate, tatas tat tÃvat pratyak«ag­hyamÃïam astÅti sthite tatsiddhyanyathÃnupapattyaiva vak«yamÃïaprakÃre(ïa) buddhisiddhau mama dvaitaæ sidhyatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##iti dvayena || 9 || {2,95} evaæ tÃvat pratyak«aparÅk«Ãæ prastutya tatsvarÆpaprayojanÃrambhÃk«epasamÃdhÃnÃdy uktvà pÆrvapak«aæ grahÅtukÃmo mÅmÃæsaka÷ svagotrÃnusÃreïa svayam Ãlocayati -- ##iti ##antena. idÃnÅæ pÆrvapak«aæ g­hïÃti -- j¤Ãnam ÃkÃravad iti. kathaæ punar idam iti vispa«Âe paraprakÃÓe pratyagÃtmany ÃkÃravattvam abhidhÅyata iti siddhÃntÃbhiprÃyeïa p­cchati -- ##iti. ayaæ ca katham iti bhëyapraÓnÃnusÃreïa praÓno vyÃkhyÃtavya iti. punar api arthaj¤Ãnayor ÃkÃrabhedaæ nopalabhÃmahe iti bhëyÃbhiprÃyeïaiva j¤ÃnasyÃkÃravattÃyÃm upapattim Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- ekam eva hi nÅlÃdyÃkÃraæ tattvam adhigatavanto vayam. atas tanmÃtram evÃÓrayÃma÷, na punar ubhayam ÃÓrayitum utsahÃmaha iti || 10 || nanv astv ekam ÃkÃravat, tathÃpi kuto 'yaæ niÓcaya÷ j¤Ãnam ÃkÃravann Ãrtha ity ata Ãha -- ##ti. yadi bÃhyam eva vastvÃkÃravad i«yate, tatas tasya ja¬asya prakÃÓÃyogÃd grÃhakÃntaraæ kalpanÅyam Ãpadyeta. j¤Ãnaæ tu prakÃÓasvabhÃvam anapek«itaprakÃÓÃntaram eva sÃk«ÃtkÃri prakÃÓata iti nÃnupapannam. ato j¤Ãnam evÃkÃravad ity abhiprÃya÷ || 11 || nanu pramÃïabalÃd ÃpatantÅ grÃhakÃntarakalpanà yuktaivÃta Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- bhaved evaæ yadi pramÃïavatÅ kalpanà bhavet. ni«pramÃïaæ tu nirÃkÃraæ vastu j¤ÃnÃbhidhÃnam ÃkÃravato bÃhyÃt kalpanÅyaæ bhavet. bÃhyaæ hi tenÃviditaprati(?ba/samba)ndhaæ na tat tÃvad anumÃpayati, atiprasaÇgÃt. na ca nityaparok«aj¤ÃnavÃdina÷ kvacid api buddhyà vyÃptisiddhi÷. api ca artho{2,96}j¤ÃnÃnumÃne liÇgam arthadharmo vÃ. pÆrvasmin kalpe vyabhicÃrÅ hetu÷, asaty api j¤Ãne 'rthabhÃvÃt. aj¤Ãtasya ca liÇgatÃnupapatti÷ ekadeÓadarÓanÃd ity abhyupagamÃt. j¤Ãtas tu nÃsati j¤Ãnaj¤Ãne liÇgaæ bhavati, ag­hÅtaviÓe«aïasya jÃtatvÃyogÃt. j¤Ãto hi liÇgaæ na svarÆpeïa, vyabhicÃrÃd ity uktam. ki¤cedaæ j¤Ãtatvam anyad ato j¤ÃnasambandhÃt. tadavaÓyaæ j¤Ãnaæ jij¤ÃsamÃnasyÃpannam agre j¤Ãnasaævedanaæ j¤Ãnam aj¤Ãnaæ và j¤Ãtasya. nanu na brÆma÷ svarÆpeïÃrtho liÇgaæ j¤ÃnaviÓi«Âo vÃ. vyaktas tu vi«ayo liÇgam. nanu sà vyaktibuddhir eva vi«ayasya, tadasiddhau tadupÃdhiko vyakto vi«aya÷ kathaæ hi setsyati. na vyaktibuddhir arthÃtmeti cet, sa buddhijanmà na vÃ. na tÃvat tajjanmÃ, asambaddhayà buddhyÃrthe dharmÃntarÃdhÃnÃyogÃt. atajjanmanaÓ cÃtalliÇgatvÃt, hetutadvator asati tÃdÃtmye 'pratibandhÃt. yathÃhu÷ -- sa kiæ và buddhijanmÃpi na buddhiæ gamayet pratibandhÃbhÃvÃt iti. arthadharmaÓ cÃj¤Ãtur api sÃdhÃraïa÷ aviÓe«Ãt parabuddhim apy anumÃpayet. uktaæ ca -- arthÃtmanaÓ ca sÃdhÃraïatvÃd anyabuddher apy anumÃnaprasaÇga÷ iti. syÃd etat. nedam anumÃnam, arthÃpattis tu. sÃcÃg­hÅtasambandhasyÃpi jÃyata eveti. tan na tÃvat pramÃïÃntaram. yathÃhu÷ -- tad dvividhaæ samyagj¤Ãnaæ pratyak«am anumÃnaæ ceti. pramÃïasya sato 'traiva ÓabdÃder antarbhÃvÃt pramÃïe eveti ca. astu và pramÃïÃntaram. kayÃnupapattyÃrtho j¤Ãnaæ gamayati. sa hi svakÃraïasÃmagrÅto labdhÃtmÃ. kiæ tasyÃsati j¤Ãne nopapadyate. asti khalv asÃv aj¤Ãto 'pi. satyaæ, j¤Ãtatà tu tasyÃnupapannÃ. nÃsÃv anyà j¤ÃnasambandhÃd ity uktam eva. arthadharmatve cÃtiprasaÇgo varïita÷. sa pramÃïÃntare 'pi samÃna÷. parasparasyÃpy arthagatÃnupalabhyamÃnadharmadarÓina÷ parabuddhyarthÃpattyupapatte÷. api ca pramÃïÃntarapratÅghÃto 'nupapatti÷. tatra kena pramÃïena j¤Ãto vi«aya÷ pratihanyate, yajj¤Ãnakalpanayopapadyeta. ato nÃpratyak«Ã buddhi÷ sidhyatÅti. yas tu vadati satyam apratyak«Ã dhÅr na sidhyati. tadvad eva tv artho 'pi pratyak«asiddha eva. ekasminn eva hi pratibhÃse meyamÃt­pramÃprakÃÓa÷ nÅlam ahaæ jÃnÃmÅti. ata÷ pratyak«abalasiddham eva dvaitam iti. tadupari«ÂÃn nirÃkÃra«yÃma÷ na copalabdhir astÅheti. ato 'rthÃkÃrÃbhyupagame ni«pramÃïakaæ vastvantaraæ kalpanÅyam iti sÆktam iti || 12 || {2,97} syÃd etat. aprakÃÓÃtmany arthe 'pramÃïikà vastvantarakalpanà bhavet, anyathÃrthaprakÃÓÃsambhavÃt. artham eva tu prakÃÓasvabhÃvam e«i«yÃma÷, na vastvantaraæ kalpayi«yÃma ity ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- ekam eva vastu grÃhyagrÃhakÃkÃram iti na÷ pratij¤Ã. tad yady artha eva tÃd­Óo bhavatÃÓrÅyate, siddho na÷ pak«a÷, advaitasiddhÃntasiddhe÷. saæj¤ÃmÃtre tv Ãvayor visaævÃdo bhaved na vastuni. ubhayor apy ekatvÃbhyupagamÃt. kathaæ punar atra saæj¤ÃmÃtre visaævÃda÷. arthavÃdÅ hi sthiram artham anujÃnÃti. j¤ÃnavÃdÅ tu k«aïikam. satyam. anyÃ'ya viÓe«a÷ tattvaæ tÃvad ekam evÃpadyate. etad evÃtra nirÆpaïÅyam. anyattvetad yat sthiram asthiraæ veti || 13 || etad eva vivrïoti -- ##ti. nanv asty ayaæ viÓe«a÷ bÃhyo 'rtho j¤Ãnam Ãntaram iti. ata÷ kathaæ na vastubheda÷. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃyaæ bÃhyÃntaraviveka÷ pÃramÃrthikas tattvÃbhede sidhyati. bhede hi tathà bhaved ekaæ bÃhyam ekam Ãntaram iti. abhinne tu tattve kim apek«ya kiæ bÃhyaæ kim Ãntaraæ và bhavi«yati. ato m­«aivÃyaæ j¤ÃnamÃtranirmita÷ parikalpa÷ kalpanam iti || 14 || nanu bauddhÃnÃm api svacchÃkÃram ekam eva j¤Ãnam. ata÷ katham asmin nÅlÃdirÆpaæ grÃhyagrÃhakÃkÃraÓabalaæ vibhaktam idaæ nÅlam ahaæ jÃnÃmÅti nirÆpyate. na hi svacchasya nÅlÃdità sambhavati. na caikasya grÃhyagrÃhakatà nÅlam ahaæ jÃnÃmÅti, svÃtmani kriyÃvirodhÃt. ata eva na pravibhÃga÷ idaæ jÃnÃmÅti. ata÷ pratibhÃsÃnuguïo 'rthÃkÃrapak«a eva nyÃyya÷, ata Ãha -{2,98} ##iti sÃrdhadvayena. ayam artha÷ -- yady api svaccho j¤ÃnÃtmà eka eva, tathÃpy anÃdau saæsÃre yÃni pÆrvaj¤ÃnÃni tÃny eva prasÆti÷ prasavo yÃsÃæ vÃsanÃnÃæ tÃbhi÷ nÅlapÅtÃdivicitraj¤ÃnahetutvÃd vicitrÃbhi÷ ÃtmÃnurÆpeïa tasya svacchasya j¤ÃnÃtmana upaplavÃt. upaplavo bhrÃntij¤Ãnaæ, kim uktaæ bhavati. yÃd­ÓÅ vÃsanà tÃd­Óaæ svÃnurÆpaæ vibhramaæ janayati. nÅlavÃsanà nÅlaæ, pÅtavÃsanà pÅtam iti yÃvat. evaæ ca svÃnurÆpyeïopaplavÃd j¤ÃnÃtmani nÅlÃdirÆpaæ tÃvat prakÃÓate. tac ca grÃhyagrÃhakÃkÃraÓabalaæ tadÃkÃravÃsanopaplavÃd eva. grÃhyagrÃhakÃkÃraÓabalair hi pÆrvaj¤Ãnais tadÃkÃ(?ra/rÃ) eva vÃsanà ÃhitÃ÷. ato nÅlÃdyÃkÃravat tadÃkÃraprakÃÓo nÃnupapanna÷. vibhaktÃkÃravÃsanÃvaÓÃd eva ca vibhaktapratibhÃso varïanÅya÷. evaæ ca vÃsanÃvaÓÃd eva nÅlÃdirÆpaæ grÃhyagrÃhakÃkÃrarÆ«itaæ pravibhaktam ivedaæ nÅlam ity upapannam iti na pÃramÃrthikaæ bahi÷santam ÃÓrayabhÆtam apek«ate. ekasminn eva hi tattve tritayaæ samÃptaæ pramiti÷ pramÃtà prameyaæ ceti. yathÃhu÷ -- avibhakto 'pi buddhyÃtmà viparyÃsitadarÓanai÷ | grÃhyagrÃhakasaævittibhedavÃn iva lak«yate || iti. Ãha -- santu tÃvad vÃsanÃnibandhanÃ÷ saævidÃæ nÃnÃsamullÃsÃ÷. tadvaicitryam eva kuta÷. nanÆktaæ vicitraj¤ÃnahetutvÃc citrÃbhir iti. na, anyonyÃÓrayÃpatte÷. tathà hi -- vÃsanÃbhedÃd j¤Ãnabhedas tadbhedÃd vÃsanÃbheda÷ iti duruttaram itaretarÃÓrayam iti. ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- nedam itaretarÃÓrayam. anÃdir ayaæ vÃsanÃj¤Ãnayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ bÅjÃÇkurayor iva. nÃtrÃnyatarasyÃpi pÆrvakoÂi÷ prasaÇkhyÃyate. ato vÃsanÃto j¤Ãnaæ tato vÃsaneti kim anupapannam. Óaktir iti vÃsanÃm apadiÓati. sà hi j¤ÃnaÓaktir iti prasiddhÃ. ayaæ cÃnÃditayetaretarÃÓrayaparihÃra÷ anÃdau saæsÃra ity atra sÆtrito 'tra viv­ta ity anusandhÃtavyam iti || 17 || {2,99} evaæ tÃvadupapÃditaæ j¤Ãnam ÃkÃravad iti. idÃnÅæ tatraiva kÃraïÃntaram Ãha -- ##ti dvayena. kalpanÃgauravaæ hi dvaitavÃdinÃm Ãpadyate, nÃsmÃkam ekatvavÃdinÃm iti bhÃva÷. nanu tavÃpi Óaktikalpanayà dvaitam eva, asatyÃæ hi tasyÃæ pÆrvoktavibhÃgÃnupapattir ata Ãha -- #<ÓaktimÃtrasye>#ti. ayam abhiprÃya÷ -- na vÃsanà nÃma kÃcid vastuto j¤ÃnÃtirekiïy asti yà dvaitam Ãvahati. saæv­tisatyakalpità hi sÃ. na ca kÃlpanikaæ vastu dvaitm ÃpÃdayati. api ca bahirvastuvÃdinÃm api tad upetya tatsamavÃyy anya÷ Óaktibheda÷ kalpanÅya eva tattatkÃryabhedopapÃdanÃya. tad iyaæ Óaktikalpanà sÃdhÃraïÅ. j¤ÃnavÃdinas tu j¤ÃnaÓaktikalpanaiva kevalety asti viÓe«a÷. etac ca pÃramÃrthikaæ Óaktibhedam abhyupetyoktam. na ca tathà saugatà manyante, cinmÃtraæ tu sad ity abhyupagamÃd iti. itaÓ ca j¤Ãnam ÃkÃravad ity Ãha -- ##iti ##antena. ubhayor api dvaitÃdvaitavÃdino÷ siddhaæ j¤Ãnam atas tasyaivÃkÃrakalpanà nyÃyyà siddhÃÓrayatvÃd iti. tasmÃd vastubhedÃd Ãk­«yety artha÷. tava tv asmÃkam arthÃsiddher ÃÓrayÃntarakalpanÃpurassarÅ tadÃkÃrakalpanà syÃd ity Ãha -- ##iti || 19 || atra kÃraïam Ãha -- ##iti. nÅlÃdir hÅdaæ nÅlam iti kvacid ÃÓrito d­Óyate. nÃsÃv ÃÓrayam antareïopapadyate. tad yadi j¤ÃnÃÓraya i«yate siddhÃÓrayo bhavati, itarathà sÃdhyÃÓraya iti viÓe«a iti. api caivam arthÃkÃrÃÓrayaïe tena vij¤Ãnena viprak­«Âatà nÅlÃder ÃkÃrasyÃpadyeta.{2,100}tataÓ ca tena tatprakÃÓÃyoga ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. anena ca saævedanÃd iti bauddhokto hetur antarïÅta÷. evaæ hi tenoktaæ nÃnÃtmana÷ saævedanaæ bhavati nÅlavittau pÅtavat. ÃtmabhÆtasya tu svÃtmavad eva prakÃÓo nÃnupapanna÷. tad idam uktam anarthÃntaratve tu nÅlÃder anubhavÃt tadÃtmabhÆta÷ prakÃÓate, tathà nÅlÃdyanubhava÷ syÃd iti. tatheti yathÃ[721]j¤ÃnÃtmety uktaæ bhavati. ata÷ saævedanÃd eva tu bhÃsamÃnasya nÅlÃdes tatsaævidaÓ cÃviveka÷ siddha iti. aparam api grÃhyalak«aïayogÃd iti bÃhyÃpalÃpe bauddhoktaæ hetum upanyasyati -- pratyÃsannam iti. ayam abhiprÃya÷ -- mama hi j¤ÃnÃtmabhÆtam ekÃntapratyÃsannaæ nÅlÃdi yuktaæ yad grÃhyatÃæ pratipadyate. asambaddhasya tu grÃhyalak«aïÃyoga÷. nanv iyam evÃrthasya grÃhyatà yat tato j¤Ãnasyotpatti÷ tatsÃrÆpyaæ ca. bÃhyanÅlÃdyÃbhÃsaæ hi j¤Ãnam. tatsvarÆpaæ tÃvat tataÓ cotpadyate kadÃcit j¤Ãna kÃryavyatirekÃt. yathoktaæ - satsu samarthe«v anye«u hetu«u j¤ÃnakÃryÃnutpatti÷ kÃraïÃntaravaikalyaæ sÆcayati. sa bÃhyo 'rtha÷ syÃd iti. sautrÃntikamate santi khalv ÃlokendriyamanaskÃrÃdaya÷. te ca j¤Ãnahetava÷. na ca j¤Ãnaæ jÃyata iti d­«Âam. tad idaæ bÃhyÃrthasannikar«Ãdevotpadyata iti tatsiddhi÷. evaæ cotpattisÃrÆpyÃbhyÃm evÃrthavedanam ity ucyate (?arthà grÃ/artho g­)hyata iti ca. ata utpattisÃrÆpyayor eva grÃhyalak«aïatvÃd grÃhyo 'rtho nÃpahnotuæ Óakyate. maivam. evaæ satyanantaram eva vij¤Ãnaæ tulyavi«ayaæ vi«aya÷ prÃpnoti j¤ÃnÃnÃæ tatsÃrÆpyÃt tadutpatteÓ ca samanantarapratyayÃdhÅnajanmatvÃd uttare«Ãm. api ca nÃrthaj¤Ãnayo÷ sÃrÆpyaæ, j¤ÃnapratibhÃsina÷ sthÆlÃkÃrasya paramÃïu«v abhÃvÃt. ekaÓ cÃyam ÃkÃro j¤ÃnasanniveÓÅ. bahÆni ca sa¤citÃni rÆpÃdÅni. katham anayo÷ sÃrÆpyam. na cÃpi sthÆla eko vi«ayo 'vayavy asti, tasyÃvayavebhyo 'vyatirekÃt, tannÃnÃtve nÃnÃtvÃpatti÷. ekÃvayavakampe ca sarvÃvayavikampaprasaÇga÷. ekÃv­ttau cÃbhedÃt sarvÃv­tti÷ na và kasyacid ity avikalpopalambhaprasaÇga÷. avayavasyÃvaraïaæ nÃvayavina iti ced, na. abhede tadanupapatte÷. bhede và tadÃvaraïe 'py anÃv­tatvÃt prÃgvad asya darÓanaprasaÇga÷. kasmÃc ca bhinno 'vayavaj¤ÃnÃdhÅnaj¤Ãna÷, na khalu ghaÂasaævit paÂasaævidam apek«ate. vastusvabhÃvÃd iti ced, na. anyatamÃnupalambhe 'nupalambhaprasaÇgÃt. katipayÃvayavapratipattau{2,101}và (?darÓane) aÇgulyagradarÓane 'pi sthÆlopalambhaprasaÇga÷. ato nÃsti kaÓcit sthÆla eko 'rtha÷ yo j¤Ãnaæ sarÆpayati. ki¤ ca idam ekena và kenacidÃtmanà j¤ÃnÃrthayo÷ sÃrÆpyaæ sarvÃtmanà vÃ. ekadeÓasÃrÆpye nÅlam api pÅtasaævida÷ sarÆpam ubhayo÷ k«aïikatvÃd asÃdhÃraïatvÃc ceti tad api grÃhyaæ bhavet. evaæ ca sarva÷ sarvavit syÃt. atadutpatter agrÃhyatvam iti ced, na. pramÃïÃbhÃvÃd nÅlabuddhir nÅlapatÅtÃbhyÃæ sad­ÓÅ nÅlÃdevotpadyata iti na na÷ pramÃïaæ kramate. api ca nÅlÃd apy utpattau na pramÃïam ity anantaram eva vak«yÃma÷. samaæ ca sÃrÆpyam iti na grÃhyetaraviveka÷. sarvÃtmanà tu sÃrÆpyam Ãti«ÂhamÃno ja¬atvam apy arthasya buddhÃvÃdadhyÃt. evaæ cÃndhyam eva jagata÷. yathÃhu÷ -- __________NOTES__________ [721] thÃtmaj¤Ã (KHA) ___________________________ ekadeÓena sÃrÆpye sarva÷ syÃt sarvavedaka÷ | sarvÃtmanà tu sÃrÆpye j¤Ãnam aj¤ÃnatÃæ vrajet || iti. na ca tadadhÅnà j¤Ãnotpatti÷, upÃdÃnaviÓe«ÃbhÃvÃd eva kÃryavyatirekasiddhe÷. kÃryadarÓanabalena hi vayaæ samanantarapratyayam eva vÃsanÃparanÃmÃnam uttarabuddhÅnÃæ kÃraïam Ãcak«mahe. tatkÃryavyatireke tadabhÃvam unnayÃma÷. na hi samagraæ ca kÃraïaæ kÃryaæ ca na bhavatÅti sambhavati. ata upÃdÃnam eva tannÃmadaÓÃm anupagataæ yan na kÃryam Ãrabdhavad iti kim arthagrahaïena. yathoktaæ - yathÃkatha¤cit tasyÃrtharÆpam uktvÃvabhÃsina÷ | arthagraha÷ kathaæ satyaæ na jÃne 'ham apÅd­Óam || iti. siddha÷ satsv api hetvantare«u kÃryavyatireka÷. tasmÃn notpattisÃrÆpye grÃhyalak«aïam. na cÃg­hyamÃïo 'rtha÷ sidhyatÅti siddhaæ - nÃnyo 'nubhÃvyo buddhyÃsti ta(?sya/syÃ) nÃnubhavo 'para÷ | grÃhyagrÃhakavaidhuryÃt svayaæ saiva prakÃÓate || iti. grÃhyalak«aïÃyogÃt tÃvan nÃnyo 'nubhÃvyo 'sti. ata eva tasyà nÃnubhavo 'para÷. tenÃpi tadgrahaïÃnupapatte÷. ata÷ svaprakÃÓà dhÅr evaikà modata iti siddham. yas tv asambaddhasyaiva j¤ÃnenÃrthasya prakÃÓyatÃm Ãti«Âhate, so 'sambaddhenÃpi dÅpena ghaÂasya prakÃÓyatÃm Ãti«Âhata iti viv­taæ hetudvayam. sahopalambhaniyama upari«ÂÃd vivari«yata iti || 20 || {2,102} aparam api j¤ÃnasyaivÃkÃravattÃyÃæ kÃraïam Ãha -- ##ti. yu«mÃkaæ mÅmÃæsakÃnÃæ tajj¤Ãnaæ prakÃÓakam iti siddhÃnta iti. kasya prakÃÓakam ata Ãha -- ##iti. bÃhyasya ja¬Ãtmana÷ svayaæ prakÃÓahÅnasya tadupÃyatayà sammataæ, anyathà tatprakÃÓÃyogÃt || 21 || kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. yad dhi yasya prakÃÓakaæ tad g­hÅtam eva prakÃÓayati. tad yadi j¤Ãnam arthasya prakÃÓakam etad api nÃg­hÅtaæ tat prakÃÓayet. ato 'vaÓyaæ grahÅtavyam. na ca tadanÃkÃraæ grahÅtuæ Óakyam, na cÃrthaj¤Ãnayor ÃkÃrabhedopalambha÷. ato 'vaÓyÃbhyupagantavyaæ grahaïasya j¤ÃnasyaivÃyam ÃkÃra iti sÃmpratam ity abhiprÃya iti. tadadhÅnaprakÃÓatvÃd iti j¤ÃnÃdhÅna÷ prakÃÓa÷ pratibhÃso yasyety artha÷ || 22 || evaæ tÃvadavaÓyagrÃhyatayà j¤ÃnasyaivÃkÃra÷ avaÓyagrÃhyatà ca prakÃÓakatayety uktam. itaraÓ cÃvaÓyagrÃhyatety Ãha -- ##iti dvayena. dvedhà hy utpannaæ vastu na g­hyate prakÃÓakÃbhÃvÃt pratibandhÃd vÃ. yathÃndhakÃratirohito ghaÂa÷ ku¬yÃdipratibandhÃd và yathà loke. sa eva caitad ubhayam api j¤Ãne sambhavati. ato grahaïakÃraïÃsambhavÃd utpadyamÃnam eva grahÅtavyam. evaæ ca tasyaiva sÃkÃratvÃpattir ity uktam eveti || 24 || {2,103} yadi tv arthaprakÃÓÃt prÃg j¤Ãnaæ notpadyetaiva, tato 'sato grahaïÃsambhavÃn na g­hyeta, na tv evaæ bhavadbhir apÅ«yate. utpannÃyÃm eva buddhÃv arthasya j¤ÃtatvÃbhyupagamÃt. tata÷ prÃgutpannasyÃgrahaïakÃraïÃbhÃvÃdÃv aÓyakaæ tÃdÃtvikaæ grahaïam ity Ãha -- ##ti ##ntena. yadi tÆtpa(?nnaæ/nna) pratibandhaæ ca kenÃpi na g­hyata ity ucyate nityÃsaævedyataiva tarhy Ãpadyeta. tataÓ cÃbhÃva eva j¤Ãnasya bhaved ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 25 || kiæ puna÷ kÃlÃntare na grahaïam ity ata Ãha -- ##iti. ag­hyamÃïe viÓe«e prÃgagrahaïaæ parastÃc ca grahaïam ity anupapannam iti || 26 || nanÆtpannasyÃpi saævidantarÃpek«ayà grahaïam iti kiæ nopapadyate ata Ãha -- ##ti. yuktaæ yadaprakÃÓako 'rtha÷ prakÃÓÃya j¤ÃnÃntaram apek«ate. j¤Ãnaæ tu svayam eva prakÃÓarÆpam iti kiæ tasya prakÃÓÃntarÃpek«ayÃ. ata÷ sahasaiva prakÃÓeteti. tulyajÃtÅyÃntarÃpek«ÃyÃm anavasthÃ. yathÃhu÷ -- j¤ÃnÃntareïÃnubhave hÅ«Âà iti. na ca j¤Ãnaæ na j¤Ãyata eveti sÃmpratam. abhÃvaprasaÇgÃt. uttarakÃlaæ ca sm­tidarÓanÃt sahaiva hi vij¤Ãnena pÆrvad­«Âam arthaæ smaranto d­Óyante j¤Ãto 'sÃv artho mayeti. na cÃj¤Ãtasya j¤Ãnasya sm­tir upapadyate. uktaæ ca parai÷ -- tatrÃpi ca sm­ti÷ iti. evaæ cÃparÃparaj¤ÃnÃpek«ÃyÃm ekavi«ayasaævittÃv evÃyu÷ paryavasyet na vi«ayÃntarasa¤cÃro jÃyeta. tatra ca d­«Âaæ j¤Ãnam. yathÃhu÷ -- vi«ayÃntarasa¤cÃras tathà na syÃt sa ce«yate | iti. tad etat sarvam abhipretyÃha -- ##ti || 27 || {2,104} itaÓ ca prÃg j¤Ãnaæ j¤Ãyate j¤ÃnÃkÃraÓ ca nÅlÃdi÷, yena j¤Ãnapurassaram evÃvagatapÆrvaæ niruddham arthaæ smaranto d­Óyante j¤Ãto mayÃtikrÃnto 'muko rÃjeti. yadi hy arthasyÃkÃro bhavet, asaty arthe satà kathaæ dhÅr anurajyeta. ato buddhir eva tadÃkÃram artham ÃlikhyopajÃyata iti yuktam. yadi cÃtÅte kÃle j¤Ãnapurassaram artho nopalak«ito bhavet, katham idÃnÅæ tathà smaryeta. yathÃvagatagrÃhiïyo hi sm­taya÷ kathaæ mÃtrayÃpi pÆrvÃnubhÆtam atikrÃmanti. tasmÃj j¤ÃnÃkÃro nÅlÃdi÷ j¤ÃnapÆrvakaÓ cÃrthÃnubhava ity Ãha -- ##ti dvayena. tat punar idaæ parasparaviruddham ivobhayaæ sÃdhyam upalabhyate. tathà hi. j¤ÃnapÆrvam artho 'nubhÆyata ity artham aÇgÅkarotÅti lak«yate. j¤ÃnÃkÃrasÃdhanena ca nirÃkaroti iti tadvi«ayam an­tam. maivam. nÃtra j¤Ãnapurassaram artho 'vasÅyata iti tÃtparyam. evaæ tu manyate -- aÇgÅkÃrayÃmi tÃvad enaæ Órotriyam anubhavÃnubhavapurassarÅm arthasthitim. e«a hi chÃndaso dvaitasiddhim evam apy aviguïÃæ manyamÃno 'bhyanujÃnÃti tÃvat prathamaæ j¤Ãnasaævedanam. tato 'nÃkÃropalambhÃsambhavÃd ekÃkÃropalambhÃc cÃnÃyÃsam evÃrthÃpalÃpaæ vak«yÃma iti ca. tathà bhëyakÃreïÃpi -- nanÆtpannÃyÃm eva buddhau artho j¤Ãta ity ucyate iti chadmanaivÃrthÃbhyupagamo darÓita÷. vÃrttikakÃreïÃpi tathaivÃnuvihitam. ato na do«a iti || 29 || itaÓ ca j¤ÃnÃnuvidhÃyyartha÷. tathà hi bhavanti vaktÃra÷ -- nÅlo 'yam artha÷ tadrÆpÃnubhavÃd iti. j¤Ãnanirapek«e tv arthaniÓcaye naitad upapadyate. tad etad Ãha -- ##iti || 30 || ata÷ siddhaæ buddhij¤Ãnapurassaram arthaj¤Ãnam ity upasaæharati -- ##iti. {2,105} atraike vadanti -- kim idam ani«Âam ÃpÃdyate j¤Ãnam anubhÆyata iti. pratÅmo hi vayam ekasyÃæ saævidi tritayaæ pramÃtà pramiti÷ prameyaæ ceti, nÅlÃdyÃkÃraæ prameyaæ pramitim anÃkÃrÃæ pramÃtÃraæ ca. tathà hÅd­ÓÅyaæ pratÅti÷ nÅlam ahaæ jÃnÃmÅti. tad iha nÅlapadÃspadaæ prameyaæ mitir j¤ÃnÃdyupÃttÃ. pramÃtà tÆttamapuru«eïopÃtta÷. kiæ punar atra tritaye pramÃïam. pratyak«am. sÃk«ÃtkÃriïÅ hi pratÅti÷ pratyak«am. asti cÃsyÃm arthavittau tritayasya sÃk«ÃtkÃra÷. tatrÃpi mÃt­meyayo÷ parÃdhÅna÷ prakÃÓa÷. na mite÷, svayamprakÃÓatvÃt. itarayos tu na svayamprakÃÓatvaæ, sator api svapnÃdau tadadarÓanÃt. asti khalv ayaæ puru«a÷, svÃpe jÃgarÃyÃæ ca pratyabhij¤ÃnÃt. evam eva vi«ayÃ÷. na ca tadà prakÃÓante. tat kasya heto÷, yadi vi«ayÃïÃm ÃtmanaÓ ca svayamprakÃÓatà saævidas tu svÃpÃdÃv asambhavÃd evÃprakÃÓa÷, nÃprakÃÓatvÃt. api ca meyamÃt­gocarà phalabhÆtà saævid avagamyate na tu tasyà api bhinnà saævidaparÃ, yad asÃv api parÃyattaprakÃÓÃÓrÅyate. tad iha svaprakÃÓà saævit. tadgocarau mÃt­meyau. saævidgocaratvÃviÓe«e 'pi nÃtmana÷ karmabhÃva÷, gant­vadupapatte÷. yathà khalu samÃne 'pi triyÃphalasaæyogavibhÃgabhÃgitve grÃmÃde÷ karmabhÃvo, na gantu÷. evaæ pramÃïaphalasaævittisambandhÃviÓe«e 'py Ãtmana÷ kart­tÃ. tat kasya heto÷. parasamavÃyikriyÃphalabhÃgità hi karmatÃ. sÃvayavÃnÃæ gantavyÃnÃæ ca dehe[722]gatisamavÃyÃd Ãtmani j¤ÃnasamavÃyÃt. tatrÃsau grÃma÷ karma. tathà ca vi«ayà iti te tathÃ. ato nirÃkÃraiva saævit svamahimnà sidhyantÅ mÃt­meyÃv api vyavasthÃpayati. kim idÃnÅæ pramattavacassatyaæ pÆrvaæ buddhir utpadyate na tu pÆrvaæ j¤Ãyata iti. na, buddhyapadeÓÃt tasyÃÓ cÃnumeyatvÃt. asti và buddhisaævidor bheda÷. astÅti brÆma÷. kà tarhi buddhi÷, kà ca saævit. Ãtmamanassaæyogo buddhi÷. buddhir j¤Ãnam ity anarthÃntaram. phalabhÆtà saævidanubhavÃdipadÃspadam. tayà cÃtmamanassaæyoga÷ kÃraïabhÆto 'numÅyata iti kim anupapannam. adÆraviprakar«Ãd anyataratrÃnyatarapadaprayoga÷. nanv evaæ saævidi[723]saævedye«u ca saævedyamÃne«u saævedyadvayopalabdhiprasaÇga÷. na caivam, ekÃkÃrasaævedanÃt. uktam atraika evÃkÃra÷ saævedya÷ anÃkÃrà saævit prakÃÓata iti. kim idÃnÅm asaævedyaiva{2,106}saævit. na brÆmo 'saævedyeti. saævi(?bhakta/tta)yaiva hi saævit saævedyate na saævedyatayÃ. keyaæ vÃcoyukti÷. iyam iyaæ nÃsyÃ÷ karmabhÃvo vidyata iti. svayamprakÃÓatvÃt. na caivam asaævit. na, atanmÆlatvÃt saævedyabhÃvasya sarvabhÃvÃnÃæ, sà hi sarvabhÃvÃnÃæ siddhi÷ na cÃsa¤ cetÅtà sidhyatÅti kathaæ te 'pi sidhyeyu÷. ata÷ saævitprakÃÓa eva dvaitaæ sÃdhayatÅti kiæ siddhasÃdhanena. saævidupÃrƬho hi nÅlÃdir advaitam ÃpÃdayati. saævidaiva tv anÃkÃrasaæviditayà vyatirecito nÅlÃdir nÃdvaitÃya ghaÂata iti siddhaæ pramÃtà pramiti÷ prameyaæ ceti. tÃn pratyÃha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- Órotriyad­«Âyaiva tÃvad buddhir anumeyeti lak«yate. yad evam Ãha -- j¤Ãte tv anumÃnÃd avagacchatÅti. yat tu j¤ÃnÃbhiprÃyaæ tad na saævidabhiprÃyam iti. tan na. paryÃyatvÃd anayo÷. cetanà buddhi÷ j¤Ãnaæ saævid ity anarthÃntaram iti laukikà budhyante. na cÃtmamanaso÷ saæyogaÓ cetanÃ, rÆpÃditulyaguïatvÃt. tac cetanÃtve ca manasaÓ caitanyaprasaÇga÷. tasyÃtmamanaso÷ sÃdhÃraïatvÃt. acetanà buddhir ity alaukikam. yathÃhu÷ -- buddhiÓ cetanaiva hi gamyate. iti. ato yaivÃsÃv anÃkÃrà saævid bhavatÃbhimatà saiva tÃvad buddhi÷, tadabhiprÃyam eva buddhyanumeyatvÃbhidhÃnam. na tv anÃkÃrà saævidaparok«am anubhÆyate buddhiÓ cÃnumÅyata iti sÃmpratam. tad ayam artha÷ -- yÃsau laukikÅ buddhir nÃsÃv anÃkÃrà aparok«am upalabhyate. tasmÃt pratyak«abuddhivÃdinÃyam ÃkÃro j¤ÃnasanniveÓÅ vÃcya÷. yathÃsmÃbhir uktam. yathÃvÃrttikaæ và siddhÃnta÷ artha eva pratyak«o na buddhir iti. tatra coktà buddhyanumÃne liÇgÃnupapatti÷. ato 'siddham anirÃkÃrÃyà buddher anupalambhÃt saævid eva dvaitaæ sÃdhayatÅti || 31 || __________NOTES__________ [722] ha [723] di saævedyamà (KHA) ___________________________ api caivaæ sahopalambhaniyamÃt trayasyÃbhedÃpattir ity Ãha -- ##ti. trayÃïÃæ vivekabuddhyabhÃvÃd ekasyaiva j¤ÃnasyÃkÃravattayà bodha÷ prasajyata iti vak«yamÃïena sambandha÷. j¤Ãnagrahaïam upalak«aïÃrtham. ekam eva tattvam ÃkÃravad bhaved iti vivak«itam. yo hi meyamÃt­pramÃsu sahopalambham Ãti«Âhate tasyÃnyataraviviktÃnyatarabuddhyabhÃvÃd abheda eva trayasyÃpadyeta,{2,107}bhede niyamÃyogÃt. bhinnÃnÃæ hi ghaÂÃdÅnÃm aniyata÷ sahopalambha÷. te hi sahabhÃvena vivekena copalabhyante. ato 'niyamavyÃpto bhedo nÃrhati vyÃpakaviruddhopalabdhau bhavituæ dhÆma ivÃgninà vyÃpto 'nagnau. bhinnÃvabhÃsÃd bheda iti ced, na. anekÃntÃt. tatraitat syÃd, ekadÃpi hi tritayam anubhÆyamÃnaæ bhinnam evÃvabhÃsate ghaÂaku¬yÃdivadato bhidyata iti. tan na. anaikÃntikatvÃd bhedopalambhasya bhede. upalabhyate khalu dvicandrÃdibodhe 'bhinnaÓ candra÷. na caikasmÃd bhidyate. tat kasya heto÷. sahopalambhaniyamÃd eva. sa hi mukhyena niyatasahopalambha÷, tan na tato bhidyate. tad aniyatasahopalambhà eva bhÃvà bhedenÃvasÅyamÃnà bhidyante netare. yathÃhu÷ -- na bhinnÃvabhÃsitve 'py anarthÃntararÆpatvaæ nÅlasyÃnubhavÃt tayo÷ sahopalambhaniyamÃd dvicandrÃdivad iti. nanu bhinnayor api rÆpÃlokayo÷ sahopalambhaniyamo d­«Âa÷. anÃlokopalambhà na rÆpabuddhir yata÷. tan na, kevalasyÃpi kvacid Ãlokasya darÓanÃt. rÆpasya ca prÃïiviÓe«e«v anÃlokasya. santi hi kecit prÃïina÷ ye 'ndhakÃra eva rÆpam Ãlokayante. Ãloke tu pratihanyante. mÃt­meyasaævedanÃni tu sahaivopalabhyanta iti na bhedam arhanti. na hi nÅlÃd bhinnaæ pÅtaæ tena saha niyamenopalabhyate. ata÷ sahopalambhaniyamÃd abhinnaæ trayam Ãpadyate iti. nanu cÃyam upÃlambho 'stu sahopalambhaniyamavÃdinÃm eke«Ãæ mÅmÃæsakÃnÃm. ye tu vi«ayavittipurassarÅæ buddhisaævidam Ãti«Âhante, te«Ãm asiddha÷ sahopalambhaniyama÷. sadaiva hi vi«ayasaævedanottarakÃlam eva saævid upalabhyate. yathÃhu÷ -- pÆrvaæ saæg­hyate paÓcÃjj¤Ãnaæ tajj¤ÃtatÃvaÓÃt | iti. tÃn pratyÃha -- seti ta ityantena. ayam abhiprÃya÷ -- idaæ tÃvadavivÃdaæ sÃkÃraæ vastu d­Óyata iti. sÃkÃradarÓanaæ cedam apratyak«e saævedane nopapadyate, vi«aya÷ sanmÃtratayà na prakÃÓate yata÷. tathà sati nityaprakÃÓÃpatte÷. ato vi«ayopalambhasattayaiva vi«ayaprakÃÓa÷, na tatsvarÆpasattayÃ. vi«ayopalambhasattà cÃsiddhà na sattÃnibandhanavyavahÃrÃya ghaÂata iti tatsiddhir ÃstheyÃ. na ca vitter anyà siddhir bhÃvÃnÃæ tad yady upalambho vidito 'siddha÷, tadasiddhau vi«ayÃsiddhi÷, yena sa eva tatsiddhir iti viÓvam astamitam. ato 'smÃt sÃkÃrasyaiva vastuno darÓanÃd anupapadyamÃnÃd avagamyate yad asti sahopalambha iti. anyathà taddarÓanÃyogÃt. yathÃhu÷ -- {2,108} apratyak«opalambhasya nÃrthad­«Âi÷ prasidhyati | iti. ata÷ siddhaæ sahopalambhaniyamÃj j¤ÃnasyÃkÃravattayà bodha÷ nÃsti tattvato bheda iti || 32 || Ãha -- yady upalambhÃsiddhÃv upalabhyo 'pi na sidhyati, astÆpalambhÃsiddhi÷. upalambhÃntareïa tu siddha upalabhyaæ sÃdhayi«yati. evam api sahopalambhaniyamÃsiddhir ity upalambhasiddhipÆrvakatvÃd upalabhyasiddhe÷. upalabhyasiddhipurassarÅ tÆpalambhasiddhi÷ pratik«iptÃ, siddher asiddhau sÃdhyÃsiddhe÷. siddhisiddhipÆrvikà tu sÃdhyasiddhi÷ kiæ ne«yate. ato 'siddha evÃyaæ hetur ata Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- neyam Åd­ÓÅ kalpanà sambhavati yadanÃkÃrà saævidÃdÃv anubhÆyate tataÓ ca paÓcÃt sÃkÃro 'rtha iti. nirÃkÃrabuddhyanupalabdher uktatvÃt. itaÓ ca naivaæ kalpanà yuktÃ. kathaæ hi svopalambhakÃle saæbhinno 'rtha÷ svopalambhopalambhÃvasare saævedyeta, yo hy upalabhyamÃna eva na siddha÷ so 'nyopalambhÃvasare 'nupalabhyamÃna eva setsyatÅti suvyÃh­tam. api ca anyena saævedanopalambhe so 'py asiddhas tatsÃdhanÃya na prabhavatÅty aparÃparÃpek«ÃyÃm anavasthÃ. ekÃsiddhau sarvÃsiddhi÷. kvacid và svaprakÃÓe 'nye 'pi tathà syur aviÓe«Ãt. ata÷ svÃtmÃnaæ vi«ayÃkÃraæ ca yugapajj¤Ãnam upalabhata iti siddha÷ sahopalambhaniyama÷. ekavyÃpÃre kramÃyogÃt. eka÷ khalv ayaæ saævida÷ svÃtmani vi«ayÃkÃre ca vyÃpÃra÷, prakÃÓÃtmà nÃyaæ kramabhÃvÅ na sambhavatÅti || 33 || nanu mà bhÆd anÃkÃrÃyà buddher upalambha÷. sÃpi tv ÃkÃravaty evopalapsyate arthaÓ ca. tasmÃd dvayor ÃkÃravattvaæ bhavi«yati. tataÓ copalabhyata iti kim anupapannam ata Ãha -- #<ÃkÃre>#ti. asyÃrtha÷ -- yo 'yaæ j¤ÃnÃrthayor ÃkÃravattvabheda÷ yady ayaæ j¤Ãta÷ syÃt, tathÃ(?sÅ/sa)ti j¤Ãtvà bhëitum api Óakyeta.{2,109}nÅlapÅtabhedavat. na caivaæ bhëituæ Óakyam Åd­Óo j¤ÃnÃkÃra Åd­Óo 'rthÃkÃra iti, nÅlÃdyÃkÃramÃtraj¤ÃnÃd iti. evaæ hi sarvaæ sama¤jasaæ bhavati. yadi buddhigrahaïÃt prÃg eva sÃkÃro 'rtha÷ sidhyati, tato hi tatsiddhyanyathÃnupapattyà j¤Ãnam api kadÃcit sidhyed iti sidhyati dvaitam. atra punarag­hÅtÃyÃæ buddhÃv artho (?nu/na) sidhyatÅti sÃkÃrasya ca darÓanÃd ity atra sÃdhitam. ato na katha¤cid dvaitasiddhir ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 34 || anyanmataæ - satyam ÃkÃravad j¤Ãnaæ, kin tu arthenÃyam ÃkÃro j¤Ãna ÃdhÅyate. ayam evÃrthaj¤Ãnayo÷ grÃhyagrÃhakabhÃva÷, yad arthasya j¤Ãne svÃkÃrasamarpaïam. katham aparathà k«aïikatvÃd atÅto 'samasamayabhÃvyartho j¤ÃnÃlambanaæ bhavet. yathÃhu÷ -- bhinnakÃlaæ kathaæ grÃhyam iti ced grÃhyatÃæ vidu÷ | hetutvam eva yuktij¤Ã j¤ÃnÃkÃrÃrpaïak«amam || iti. etad dÆ«ayati -- ##ti. kim iti naivam ata Ãha -- ##ti. arthÃkÃro hy arthadharma÷. na ca dharma÷ svÃÓrayaæ hÃtum ÃÓrayÃntaraæ vopagantuæ[724]prabhavati, svarÆpahÃnÃpatter iti || 35 || __________NOTES__________ [724] ntuæ Óakta÷ pra (KHA) ___________________________ api ca pramÃïÃntaraprasiddhe 'rthasyÃkÃravattve bhaved apy evam. na ca tasyÃkÃrasyetthambhÃve 'rthadharmatve pramÃïam asti, hetvantarasambhave 'pi kÃryÃni«patti÷ kÃraïÃntaravaikalyaæ sÆcayatÅti tu nirÃk­tam upÃdÃnaviÓe«Ãd eva kÃryasiddher uktatvÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. ye tu vadanti -- mà nÃmÃrthÃkÃro 'rthaæ hÃtum ÃÓrayÃntaraæ vopagantuæ prabhavati. arthasyaiva pratibimbam idaæ ÓuddhÃdarÓapratÅkÃÓe svacche j¤ÃnÃtmani d­Óyata iti. tÃn pratyÃha -- tadÅyeti. etasmÃd eveti. arthÃkÃratve pramÃïÃbhÃvÃd ity artha÷ || 36 || {2,110} tÃn eva prasiddhapratibimbodÃharaïena pratibodhayati -- ##ti. tam iti yogyatayà candra÷ pratinirdiÓyate. khe ca jale cety artha÷ || 37 || na cai«a nyÃyo 'tra sambhavatÅty Ãha -- ##ti || 38 || api cÃstu rÆpavatsu pratibimbakalpanÃ, arÆpÃïÃæ tu ÓabdÃdÅnÃæ pratibimbakalpanà na katha¤cit sambhavatÅty Ãha -- #<Óabde>#ti. api ca nÅlÃdyÃkÃrà saævid upalabhyate. tat kim aparÃddham anayÃ, yat tÃm anÃd­tyÃyam ÃkÃro 'rthadharmatayÃbhyupagamyate pratibimbavac ca darÓanam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 39 || yas tu vadati -- nÃrthÃkÃro j¤Ãne saÇkrÃmati. na cÃrthastha÷ pratibimbo d­Óyate. kin tu j¤Ãnam arthenÃyogolakam ivÃgninà saæsp­«Âam. ato 'yasÅva bhÃsvarÃkÃro mohÃd arthÃkÃro j¤Ãne d­Óyata iti. taæ pratyÃha -- ##ti. ayas tejasor hi sannikar«Ãd yukto mohÃd avivekabhrama÷. bÃhyÃbhyantaradeÓau tu j¤ÃnÃrthÃv asamp­ktau. tata÷ katham anayor mohÃd avivekabhrama iti || 40 || api ca kaÓcid eka÷ sammƬho bhavati jagatas tu sammohakalpanà sammoha eva. na cÃtra kaÓcit kadÃcid asammƬho d­Óyate. sarvasya vivekÃdarÓanÃt.{2,111}ato na sammohakalpanà yuktety Ãha -- ##ti. yadi tu j¤ÃnÃrthayor viviktayor adarÓane 'pi sammoha÷ kalpyate, tarhi dvayor eva nÃvati«Âeta. evaæ hi yathe«Âam eva tattvÃni prasaÇkhyÃya sammoho 'bhidhÅyatÃæ, kiæ viÓe«Ãd ity Ãha -- ##iti || 41 || anyad darÓanaæ - nÃrthÃkÃro mohÃj j¤Ãne 'vagamyate. kin tu sÃæsargiko 'yam ÃkÃraÓ cÆrïaharidrayor ivÃruïim eti. tad apy ata eva bÃhyÃbhyantaradeÓatvÃd anupapannam ity Ãha -- ##ti. tad eva prakaÂayati -- ## iti. api ca, amÆrtaæ j¤Ãnaæ mÆrto 'rtha÷ katham anayo÷ saæsargadharma ÃkÃro bhavet. ghaÂÃkÃÓÃdÃv adarÓanÃd ity Ãha -- ##ti || 42 || nanv asaty apy ekadeÓatve ekakÃlatayà saæsargo bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. trailokyaæ hi j¤Ãnena samakÃlatayà saæsp­«Âaæ saæsargajanmÃkÃraæ pratibhÃsayet. na caivam asti. tasmÃd ativyÃpter naikakÃlatayà saæsarga iti. nanv ÃrjavÃvasthÃnaæ j¤ÃnÃrthayo÷ saæsargo bhavi«yatÅti ata Ãha -- ##ti. nirmukhasyÃrjavÃbhÃvÃd na j¤ÃnenÃrthasyÃrjavÃvasthÃnam. sarvatodikpadÃrthabodhena sarvatomukhatve và sarvÃrthasaæsargaprasaÇgÃt sarvÃkÃropalabdhi÷. na hi sarvatomukhaæ kasyacid ekasyÃbhimukhaæ yuktam iti || 43 || api ca, yenaivÃrthena j¤Ãnasya saæsarga÷ kalpyate, sarvathaiva tena saæsarga÷ kalpayitavya÷, nirbhÃgatvÃt. evaæ ca cak«u«aikatra bhÃve 'nubhÆyamÃne tenaiva tadgatarasÃdyupalabdhiprasaÇga÷, tadgatasÆk«mÃkÃropalabdhiÓ cety Ãha -- ##ti || 44 || {2,112} nanu yad eva tadarthasya j¤Ãnaæ prati vi«ayatayÃvasthÃnaæ so 'nayo÷ saæsargo bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. atra kÃraïam Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- saæsargÃkÃravÃdinà hi prÃg evÃkÃropalambhanÃt saæsargo vaktavya÷. na ca vi«ayatvam ÃkÃropalambhanÃt prÃg asti. ata÷ kathaæ tannibandhanÃkÃrà saævid bhavati || 45 || kim iti na syÃd ata Ãha -- ##ti. saævedyamÃna eva hi bhÃvo vi«aya iti vi«ayavida÷. ata upalambhottarakÃlam eva vi«ayabhÃvÃn na tannibandhana ÃkÃrabodha÷ Óakyate 'ÇgÅkartum iti. evaæ tu kalpyamÃna itaretarÃÓrayaæ prÃpnotÅty Ãha -- ##ti. nÅlatvavi«ayatvena saæsargÃt tadÃkÃro ni«padyate. tadÃkÃrani«pattyà ca tasya vi«ayabhÃva iti duruttaram itaretarÃÓrayam iti || 46 || dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yadi j¤ÃnÃrthayor dvayor apy ÃkÃraÓÆnyaæ svarÆpam avagataæ syÃt, punaÓ ca kadÃcit saæsp­«ÂatvenÃkÃrasaævitti÷, tadà bhaved api saæsargadharmÃkÃrakalpanÃ. na caivam astÅti vak«yÃma÷ || 47 || na cÃrthasya j¤ÃnÃd viviktasya sadbhÃvo g­hÅtapÆrva÷. na ca j¤Ãnasyopari g­hyate yena cÆrïaharidrayor iva viviktag­hÅtayor anayo÷ saæsarga÷ kalpyata ity Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##ti. saæsargadharmatve hy ÃkÃrasya{2,113} prathamaæ dvayor apy anÃkÃrabodhena bhavitavyam. na cÃkÃraÓÆnyaæ grÃhyam astÅti pÆrvam uktam iti || 48 || upasaæharati -- ##iti. kiæ punar idam arthasya sadbhÃvo na g­hÅta iti. j¤ÃnavaicitryÃnupapattir eva hy arthasya sadbhÃve pramÃïam. svacchÃkÃrasya hi j¤Ãnasya na kÃraïÃntaram antareïÃkÃrasambandhas tadvaicitryaæ copapadyate. ato 'sti kaÓcij j¤ÃnÃtirikto hetur yenedaæ vaicitryam ÃdhÅyata ity abhyupagantavyam. na cendriyÃïy eva tatra kÃraïam iti yuktaæ, te«Ãm ekarÆpatvena kÃryavaicitryÃnupapatte÷. na ca samanantarapratyayÃd eva kevalÃd vicitrÃkÃradarÓanam ucitaæ, visad­ÓapratyayÃnantaram eva hi vayam ekÃntavisad­Óaæ pratyayam upÃdÅyamÃnam upalabhÃmahe. tat taddhetukatve 'nupapannam. yathÃkÃryadarÓanaæ tu vicitrà eva hetava÷ kalpyanta iti yuktam. te cÃrthaÓabdavÃcyÃ÷. eva¤ ca prasiddhasadbhÃvo 'rtha÷ j¤Ãnaæ cÃvivÃdasiddham eveti prasiddhasadbhÃvayor nyÃyya eva saæsarga÷, ata Ãha -- ##ti || 49 || kim iti na kalpanÃ, ata Ãha -- ##iti. yadi vaicitryam arthÃdhÅnatayà viditapratibandhaæ bhaved, evam artham anumÃpayet. atyantÃparid­«ÂapÆrveïa tv arthena na kvacid vaicitryÃdhÃnaæ d­«Âam iti na taddarÓanena tadanumÃnaæ yuktam. kÃryadarÓanabalena kutaÓcid eva samanantarapratyayaviÓe«Ãt ki¤cidÃkÃraæ j¤Ãnaæ jÃyata iti na nopapannam. vilak«aïà hi te upÃdÃnaviÓe«Ã vilak«aïaÓaktaya iti na ki¤cid du«yatÅti kÃryadarÓanabalÃnusÃriïyÃm eva ca kÃraïavyavasthÃyÃæ su«vÃ(?)pÃdÃv apy ÃkÃrÃbhÃvasiddhi÷. kÃryÃbhÃvena kÃraïÃbhÃvÃnumÃnÃt. bhavati tu tÃsv api daÓÃsu svacchasaævitsantÃna÷ parastÃj j¤ÃnadarÓanÃd, anupÃdÃnakÃraïasya tasyÃnupapatte÷. katham anÃkÃrÃd ÃkÃravato ni«pattir iti cet, kathaæ visad­ÓÃd visad­Óasyotpatti÷. tatrÃpi Óaktibheda eva kÃryadarÓanabalÃnumeyo nibandhanam. kaÓcid eveha mÆrdhÃdÃvante pratyayabheda{2,114} Ãvirasti, ya÷ parastÃnmÆrcchocchede nÅlÃdyÃkÃrapratyayam upajanayati. sa tasyÃyam acintanÅyo mahimà kÃryadarÓanapramÃïako na mÅmÃæsyata iti sÆktam arthasadbhÃvo na g­hÅta iti. api ca yadi sÃkÃro 'rtha÷ tadadhÅnaæ ca j¤ÃnÃnÃæ vaicitryaæ, kathaæ tarhi mÆrchÃdÃv antimena nirÃkÃreïa j¤Ãnena parastÃd bhÃvino j¤ÃnajÃtasyÃkÃro vaicitryaæ vopapadyate. na hi tad ubhayam apy arthajanyaæ, saty eva tasminn abhÃvÃt. mÆrchÃyÃm api hy artha ÃsÅd eva. na ca tenÃsÃv ÃkÃro darÓita÷. ato vyabhicÃriïa÷ samanantarapratyayaviÓe«Ãd eva nirÃkÃrÃd api vaicitryÃkÃrayor utpattir abhyupagantavyÃ. eva¤ ca sarvatraiva tathÃbhyupagantum ucitam. kim arthagraheïa. paÂhanti ca. arthagraha÷ kathaæ satyam iti. tad etad Ãha -- ##ti || 50 || api ca, sÃkÃrà nÅlÃdayo vi«ayà j¤Ãnaæ sarÆpayantu nirÃkÃras tu gaganakusumaÓaÓavi«ÃïavandhyÃsutÃdivi«aya÷ kathaæ buddhÃvÃkÃram ÃdadhyÃt. na hi tatra vi«ayÃkÃro nÃma kaÓcid asti. balÃt tatra buddhir eva sÃkÃreti vaktavyam. tad vyÃpakam astu. kim ardhajaratÅyenety abhiprÃyeïÃha -- ##iti. api ca pÆrvÃnubhÆte«u smaryamÃïe«u asambandhasvabhÃve«u[725]svapnÃdibodhe cÃtyantÃnantÃnanubhÆtasvaÓiraÓ chedÃdivi«aye vi«ayÃkÃrÃbhÃvÃd anÃkÃras tadvÃdinÃæ j¤Ãnam Ãpadyata ity Ãha -- ##ti || 51 || __________NOTES__________ [725] svÃpÃdi (KA) ___________________________ atra kÃraïam Ãha -- ##ti. satà ........ sateti bhÃva÷. kathaæ tarhi tatrÃkÃrÃsambandha÷ ata Ãha -- ##ti. vÃsaneti. samanantarapratyayam evopÃdÃnÃparanÃmÃnam upÃdatte. na tu j¤ÃnÃtireki.........pÆrvaæ cirantanabauddhamatena vÃsanÃbhedo varïita iti veditavyam iti. eva¤ ca jÃgradbuddhi«v api vÃsanÃhetuka evÃkÃrapratibhÃso yukta ÃÓrayituæ, kim ardhajaratÅyenety abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 52 || {2,115} ki¤ ca, anvayavyatirekÃbhyÃæ j¤ÃnÃkÃrakalpanaiva sÃdhÅyasÅti darÓayati -- ##ti. evaæÓabdo yuktyantaropanyÃsa iti. katham avagamyate, ata Ãha -- ##ti ##antena. asyÃrtha÷ -- asaty api bÃhye svapnÃdau j¤ÃnamÃtrÃnvayÃd evÃkÃrÃnvayo d­ÓyamÃno j¤ÃnaprabhÃvita evÃvasÅyate. na tv evamarthavÃdino j¤ÃnÃpetam arthasyÃkÃrÃnvayaæ darÓayituæ ÓaktÃ÷. asati j¤Ãna ÃkÃrapratibhÃsÃyogÃd iti. ata÷ siddhaæ tÃvad vÃsanÃnimitta evÃyaæ j¤ÃnÃkÃro nÃrthasaæsargadharma iti. yadi tv avaÓyaæ sÃæsargiko 'yam ÃkÃro vaktavya÷, paramas tu svabhÃvanirÃkÃrÃïÃæ j¤ÃnÃnÃæ vÃsanÃsaæsarganibandhanatvenÃkÃrasya saæsargavÃkprav­ttir ity Ãha -- ##iti || 54 || pratyƬha÷ saæsargadharmapak«a÷. anyanmataæ - nÅlÃdir ÃkÃro bhÃsate. na cÃyaæ j¤ÃnÃrthayor anyatarÃÓrayatayà nirdhÃrayituæ Óakyate. tad ayam ag­hyamÃïe viÓe«e eka eva dvayaæ sÃkÃrayatÅty ÃÓrÅyate lÃk«ÃrÃga eva sannihitaæ maïiyugalam. tad etad upanyasya dÆ«ayati -- ##iti. katham apramÃïam ata Ãha -- ## iti. anta÷sthaæ hi j¤Ãnaæ bahirartha÷. nÃnayo÷ sannikar«o 'stÅti nedam ubhayam ekam ÃkÃram upajÅvitum utsahate. maïiyugalaæ tu sannihitam eko lÃk«ÃrÃgo 'nura¤jayatÅti na nopapannam iti. nanu bhinnadeÓayor api kutaÓcit saæs­«Âayor ekÃkÃropajÅvanaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##iti. uktam idaæ nÃnayo÷ kadÃcit saæsargo gamyate maïer iva pramÃïÃbhÃvÃd iti. api ca p­thagavadhÃritasadbhÃvasya dvayasya sÃdhÃraïa ÃkÃro bhavet, na tv atra vibhaktÃkÃraæ dvayam upalabhyate. sarvadaivaikÃkÃropalambhÃt. uktaæ ca -- arthaj¤Ãnayor ÃkÃrabhedaæ nopalabhÃmahe iti. tad etad Ãha -- ##iti || 55 || {2,116} anyad darÓanaæ - vibhaktÃkÃram evedam ubhayam atyantasusad­Óatvena tv ÃkÃraviveko na lak«yate nÅlotpalavana iva kÃdambakÃnÃm iti. etad upanyasya dÆ«ayati -- ##iti. sÃd­ÓyÃd avibhaktatà na syÃd ity anvaya iti. kÃraïam Ãha -- ##iti. nirj¤Ãtabhedayor hÅndÅvarakÃdambayo÷ sÃd­ÓyÃd avivekÃbhidhÃnaæ yuktam. p­thaganavagatapÆrvasya tv arthasya khapu«patulyasya sÃd­ÓyÃd aviveka iti mahÃn ayam aviveka iti. sarve caite bÃhyÃrthavÃdibauddhaikadeÓipak«Ã upanyasya dÆ«ità iti veditavyam iti || 56 || itaÓ ca j¤ÃnasyÃkÃra ity Ãha -- ##ti. dvicandrÃdivibhrame«v anyathÃrthe vyavasthite 'nyÃkÃrà buddhir upajÃyate. tac cÃrthanibandhanatve tv ÃkÃrasya nopapadyate. kathaæ hy anyÃkÃro 'rtho hy anyÃkÃrÃæ dhiyam upajanayet. tadavaÓyam asaty apy arthe bhÃsamÃna ÃkÃro j¤Ãnasyaiva vaktavya÷. ata÷ sarvatraiva tathÃvadhÃraïaæ yuktam ity abhiprÃya÷ || 57 || ki¤ca yad etad viruddhÃnekaliÇgatvam ekasya nak«atraæ tÃrakà ti«yo dÃrà ityÃdi«u tadarthÃkÃratve nopapadyate viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedanibandhanatvenÃrthabhedÃpatte÷. bhinnÃny eva tu vicitravÃsanÃnibandhanÃni vicitrÃrthaj¤ÃnÃni jÃyanta iti yuktam. tad etad Ãha -- ##iti || 58 || yathaikasyÃm eva pramadÃtanau yeyaæ parivrÃÂkÃmukaÓunÃæ kuïapaæ kÃminÅbhak«a iti kalpanà bhavati, sÃpy ekÃtmatvÃd ekasyÃrthasyÃrthavÃdinÃæ nopapadyata{2,117} ity Ãha -- ##iti. atra nÃrthanibandhanety anu«a¤janÅyam iti. idaæ cÃparaæ bÃhyÃrthavÃdinÃæ nopapadyata ity Ãha -- ##ti. ekaiva hi pradeÓinyaÇgu«ÂhamadhyamÃÇgulyapek«ayà dÅrghahrasvatayÃvagamyate, tac caitad ekÃtmye tasyÃrthavÃdinÃæ nopapadyate. pÆrvaæ ca pramÃtrapek«ayÃnekÃkÃrasaæviduktÃ. atra tu na kevalaæ bhinnÃnÃæ pramÃtÌïÃm ekatrÃnekÃkÃrabuddhi÷, ekasyÃpi tÆpÃdhibhedÃd anekÃkÃrabodho d­Óyata ity uktam iti || 59 || na kevalam aupÃdhiko nÃnÃkÃra÷ pratyaya÷. kin tu ghaÂo 'yaæ pÃrthivo 'yam ityÃdir ekatraivÃrthe yugapadaneke«Ãæ grÃhakÃïÃæ vikalpo d­Óyate. tac cedaæ pÃramÃrthikÃrthasadbhÃve nopapadyate tasyaikÃtmatvÃt. eko 'rtha ekÃtmaka iti sarvair eva sa tathÃvagamyate. na caivam. ato buddhimÃtravilasitam evedam anekÃkÃratvam iti sÃmpratam. tad etad Ãha -- ##ti. atra ca prÃtilomyenÃntyasÃmÃnyÃt prabh­ti parasÃmÃnyaæ yÃvadupanyÃsa÷ k­ta ity anusandhÃtavyam. j¤eyatà tu na sÃmÃnyaæ j¤ÃnasambandhopÃdhikatvÃt. ayam api ca pratÅtiprakÃro d­Óyata iti pradarÓanÃrtham uktam. yady api cÃtra ghaÂatvÃdÅnÃæ dÅrghatvÃdÅnÃm iva virodho na d­Óyate, tathÃpy ekÃtmakatvÃd ekasya nirbhÃgasyÃrthÃtmano nÃnÃkÃrapratibhÃso 'nupapanna ity uktam iti || 60 || kim iti na syÃd ata Ãha -- ##ti. na tÃvad ekatrÃrtha ekÃtmany anekÃkÃratva evaæ nyÃyya÷. yathÃhu÷ -- anyathaikasya bhÃvasya nÃnÃrÆpÃvabhÃsina÷ | satyaæ kathaæ syur ÃkÃrÃs tadekatvasya hÃnita÷ || iti. natarÃæ viruddhÃkÃrasambhava÷. sa ca prÃg evokto 'nusandhÃtavya iti. j¤ÃnavÃdinas tu nÃnÃpratyayà nÃnÃprakÃrà bhavantÅti yuktam ity Ãha -- ##iti. kiæ punar e«Ãæ tathÃtve kÃraïam ata Ãha -- #<ÓaktyanusÃrata÷>#.{2,118}Óaktir iti samanantarapratyayam evÃpadiÓasti, tadadhÅnatvÃj j¤ÃnakÃryani«patte÷. tadatiriktà tu Óaktir apramÃïikaiveti na bauddhair i«yata eveti || 61 || ata÷ siddhaæ tÃvad bhÃsamÃna ÃkÃro j¤Ãnasyaiva na tv arthÃ(?k«epa÷/pek«a÷) arthanirapek«am eva tu svarÆpeïa yÃd­Óaæ j¤Ãnaæ yadi tadanusÃryartho 'bhyupagantum i«yate so 'stu nÃma. na punar yathÃrthaæ j¤Ãnaæ nÃma ki¤cid astÅty Ãha -- ##iti || 62 || astu tarhi j¤ÃnÃnusÃry evÃrtha÷, na, evam api dvaitahÃnir ity ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- galajihvikayedam asmÃbhir uktaæ tathÃrtha iti. na tu j¤ÃnÃkÃratve 'rtho nÃma kaÓcit sidhyati, ÃkÃrabhedÃnupalambhÃt. ato na vij¤Ãnatantratve 'rthakalpanà Óakyate kartum. arthenÃnÃropitÃkÃrà dhÅr eva svÃtmany evopayok«yate. svÃtmÃnam eva prakÃÓayati na tv arthavi«ayÃ. yady evaæ sarvasaævidÃm anarthakatvÃt kiæk­ta÷ pramÃïetaraviveka÷. arthakriyÃkÃripratyayasadasadbhÃvak­ta iti j¤Ãtvà ÓÃmyatu bhavÃn.[726a]vyavahÃrasaævÃdÃpek«ayà hi pramÃïaæ tadvisaævÃdÃd apramÃïam iti sÃævyavahÃrikÅ pramÃïasthiti÷. pÃramÃrthikaæ tu pramÃïaæ cintÃmayÅm eva praj¤Ãm anuÓÅlayanta÷ kecid eva k­tino nirdhÆtanikhilanÅlÃdyuparÃgam abhimukhÅkurvantÅtiii tat turÅyaæ pratyak«am Ãcak«ate || 63 || siddhÃntam idÃnÅm Ãrabhate -- ##ti. asyÃrtha÷ -- ekaæ hi j¤Ãnaæ grÃhyagrÃhakam iti va÷ siddhÃnta÷. na caikasyobhayÃtmakatve kaÓcid d­«ÂÃnta iti. tat punar idaæ pÆrvÃparayor anavahitasyeva bhëitam. tathà hi -- na tÃvad grÃhyagrÃhakÃkÃraæ j¤Ãnam iti bauddhair i«yate. api tarhi pralÅnagrÃhyagrÃhakodgrÃhaæ cinmÃtram eva svayaæprakÃÓam iti. uktaæ hi -- {2,119} grÃhyagrÃhakavaidhuryÃt svayaæ saiva prakÃÓate | iti. bauddhagandhimÅmÃæsakair apy uktaæ - saævittayaiva hi saævit saævedyate na tu saævedyatayà nÃsyÃ÷ karmabhÃvo vidyate iti. d­«ÂÃntÃbhÃvavacanam api cÃsamartham. na hÅdÃnÅm anumÃnato bauddhasya pratyavasthÃnaæ, yena d­«ÂÃntÃbhÃvavacanenopÃlabhyate. nirÃlambanÃnumÃnasya pratyak«abÃdha ukte samprati pratyak«aÓaktiparÅk«ayaiva pratyavasthitaæ na j¤Ãnaæ bahirarthe pravartituæ Óaktaæ grÃhyalak«aïÃyogÃdityÃdibhi÷. ata÷ kiæ d­«ÂÃntÃbhÃvavacanenopÃlabhyate. atrocyate -- evaæ hi manyate. avaÓyam ayaæ grÃhyagrÃhakabhÃva÷ saævido bauddhair abhyupagantavya÷, katham anyathà saiva sidhyati. na hy agrahaïakarmaïa÷ kasyacit siddhir asti. nanu svaprakÃÓa÷ prakÃÓa÷ kim asya prakÃÓÃntareïa. svaprakÃÓa iti ko 'rtha÷. svayam eva prakÃÓate na tu prakÃÓÃntaram apek«ata iti. kiæ punar idaæ prakÃÓata iti prakÃÓÃd arthÃntaravacanaæ, na vÃ. yady arthÃntaravacanam, asti tarhi saævido 'py apara÷ prakÃÓa÷. anyathà prakÃÓata ity anadhikÃrtham avacanÅyam eva. svarÆpaæ hi saævitpadenaivopÃttam. ata÷ pratÅtikarmataiva saævida÷ prakÃÓatepadÃrtho ghaÂa÷ prakÃÓata itivat. syÃd etat. kart­pratinirdeÓo 'yaæ nÃta÷ karmabhÃvo 'vasÅyata iti. naivam. evam api prakÃÓatepadÃrthasya kart­bhÃvo vÃcya÷. nÃsÃv asati prakÃÓabhede sidhyati, advitÅyasya bhettum aÓakyatvÃt. ato nÃprÃptasya siddhir asti. na cÃpi karmaïa÷ prÃptir astÅti satyÃ÷ saævido 'vaÓyaæ prÃpyakarmatà bhÃvÃntaravad vaktavyà nÃnyà gatir asti. nanv artha÷ karma, Ãtmà kartÃ, saævittu phalaæ, tat kathaæ karmety ucyate. na. phalasyÃpy apratÅtikarmaïa÷ siddhyasambhavÃt. anyathà mÃt­meyayor api svaprakÃÓÃpÃtÃt kiæ tatsiddhyarthaæ saævidabhyupagamena. na prayojanata÷ saævidaæ saÇgirÃmahe, api tu pratÅtita÷. pratÅmo hi vayaæ mÃt­meyagocarÃæ phalabhÆtÃæ saævidam. na tato 'pi bhinnÃm aparÃm iti tÃvaty eva vyavati«ÂhÃmahe. maivam. nirÃk­tam idaæ nÃnÃkÃrà dhÅr upalabhyata iti. na hi na÷ saævitprakÃÓavadarthaprakÃÓo 'pi bhÃsate, nÅlÃdyÃkÃramÃtraprakÃÓÃt. nanv aprakÃÓÃtmÃno ghaÂÃdaya÷ prakÃÓÃntaram apek«antÃm. saævidas tu tadrÆpÃyÃ÷ kim iti prakÃÓÃntarÃpek«ayÃ. na, atadrÆpatvÃt. saævido 'pi hi na svÃtmaprakÃÓÃtmatvaæ, arthaprakÃÓo hy asau.{2,120}vak«yati ca - Åd­Óaæ và prakÃÓatvaæ tasyeti. ato 'vaÓyÃbhyupagantavya÷ saævitsiddhaye prakÃÓabheda÷. kim idÃnÅm asiddhaiva saævit saævedyaæ sÃdhayati saævidantarasiddhà vÃ. na tÃvat pÆrva÷ kalpa÷. aprasiddhà hy asatÅ na saævid vyavahÃrÃya ghaÂata ity uktam. saævidantarÃdhÅnÃyÃæ tu siddhÃv avyavasthÃpÃta ity uktam. satyam. na saævidantarÃdhÅnasiddhi÷ saævit saævedyaæ sÃdhayati. svarÆpasaty eva tu. katham adhÅvi«ayà satÅti ced, na dhÅvi«ayabhÃva÷ sattÃ. kin tu sÃmÃnyam utpattyuttarakÃlabhÃvi tadvatÃm. ato m­tsalilapracchannabÅjÃdivadaviditasvarÆpasÃmarthyaiva saævid vi«ayaæ vyavasthÃpayati. sa ca vyavasthita÷ satyÃæ jij¤ÃsÃyÃæ saævidaæ saævidantarÃdhÃnena sÃdhayati. nanv iyaæ vi«ayasÃmarthyena saævitsiddhi÷ pratyuktà vastvantaraæ prakalpyaæ syÃt ity atra yathà na pratyucyate tathÃnantaram eva vak«yÃma÷ yÃvajjij¤Ãsitaj¤ÃnÃd avyavasthÃpi nÃpatet | iti. ata eva sahopalambhaniyamo 'pi parair ukto 'smÃn pratyasiddha eva. vi«ayavittikÃle saævido 'nupalambhÃt. vi«ayamÃtram eva hi idaæ nÅlam iti naÓ cakÃsti, nÃhaæ nÅlam iti. saævitprakÃÓe ca tathà prakÃÓÃnupapatti÷. na hi svagocarà saævit paranirÆpaïÃtmikà bhavati, svaparavedyayor idam ahaÇkÃrayor aviÓe«Ãpatte÷. ayaæ svÃtmÃnam aham iti pratinirdiÓati param idam iti. na tv abhedenedaÇkÃram ahaÇkÃraæ cobhayam ekatra prayuÇkte. ato nÃstÅdaæ nÅlam ity atra saævidupalambha ity asiddho hetu÷. svaprakÃÓasaævidvÃdinÃm eva tv ayam upÃlambha ity uktam. syÃd etat. aj¤Ãto j¤Ãpakahetu÷ kathaæ j¤ÃpayatÅti. nÃyaæ do«a÷. aj¤ÃtasyÃpi cak«u«o j¤Ãnajananopalabdhe÷. nanu cak«ur aÇkurasyeva bÅjaæ j¤Ãnasya kÃrakam eveti yuktam aj¤ÃtasyÃpi janakatvam. maivam. j¤Ãnahetor eva j¤ÃpakatvasamÃkhyÃnÃt. api ca na j¤Ãnaæ j¤Ãpakahetu÷ j¤ÃnatvÃt. j¤Ãnasya hi janakà dhÆmÃdayo j¤ÃpakÃ÷ na j¤Ãnam eveti katham aj¤Ãpakasya j¤Ãpakadharmà ÃpÃdyante. svarÆpasatyaiva saævidà vi«aya÷ sÃdhyate. sà tu paÓcÃjj¤ÃnÃntareïa sÃdhyata iti. asati tu grÃhyatve saævid eva na siddhyed ity ÃpÃdya grÃhyagrÃhakatvam ekatve dÆ«aïam ucyate naikatrÃdvitÅye tat sidhyatÅti. yad api ca saævedanam asatyabhede nÅlasaævedanayor anupapannam iti. tad apy anenaiva nirÃk­tam.{2,121}viparÅtam idam ucyate -- aikÃtmye saævedanam iti, bhedÃÓrayatvÃd grÃhyagrÃhakabhÃvasya, svaprakÃÓatvani«edhÃc ca. ekaæ hi tattvam avibhÃgaæ nÃtmani vartitum arhati. svÃtmani kriyÃvirodhÃt, na hy aÇgulyagram ÃtmanÃtmÃnaæ sp­Óati sÆcyagraæ và vidhyati. karmakartÃro hi taddharmabhedÃÓrayaïenaivobhayathà vivak«yante kedÃrÃdayo lavanÃdau na tv ekÃntam ekÃtmÃna÷. Ãtmano 'pi grÃhyagrÃhakabhÃvam anantaram eva samÃdhÃsyatÅti siddhaæ naikasya grÃhyagrÃhakabhÃva iti. yat tu bhede grÃhyalak«aïÃyoga iti. tad yady utpattisÃrÆpyÃbhiprÃyeïa tadanumanyÃmaha eva uktado«atvÃd evaævidhasya grÃhyatvasya. yat tu j¤Ãnotpattau sa¤ce(?dya/tya)te tad grÃhyaæ, katham anÃtmabhÆtam asambaddhaæ sa¤cetyate. evaæ hy ekam eva j¤Ãnaæ viÓvaæ gocarayed, asambandhÃviÓe«Ãt. asti và aikÃtmye nÅlasaævedanayo÷ sambandha÷. nanv asau bhedÃdhi«ÂhÃna÷ katham ekatrÃvibhÃga Ãspadaæ labhate. syÃd etat. aikÃtmye 'pi kiæ sambandhena, sa hy ekÃtmà svaprakÃÓa eveti. maivam. ukto hi svÃtmani v­ttivirodha÷. tasmÃd bhinnam eva saævedanÃn nÅlaæ grÃhyalak«aïam upanipatatÅti tadgrahe bhedam Ãti«ÂhÃmahe. abheda eva tÆktena prakÃreïa grÃhyalak«aïÃyoga÷. yadà tu j¤ÃnÃrthayo÷ sÃrÆpyanirÃkaraïÃrthaæ sthÆlÃnupapattiÓ calÃcalopalambhÃdibhir ÃpÃditÃ, tÃæ vanopanyÃsÃvasare parihari«yÃma÷. sÃrÆpyeïa tu grÃhyatÃm anÃti«Âhanto neha sthÆlasiddhÃv ÃdriyÃmahe. tad ekaprakÃrÃbhihatam eva hetutrayam. katham idÃnÅm asambaddhaæ prakÃÓate. tatprakÃÓe và nÃtiprasaÇga÷. nÃsambaddhaæ prakÃÓate. indriyÃïi hi prakÃÓakÃni. tÃni ca prÃpyakÃritvÃd arthena sambaddhÃny evÃrthavi«ayam Ãtmani j¤Ãnaæ janayanti. taiÓ cÃsannihitam avartamÃnaæ và na prÃpyata iti nÃtiprasakti÷. j¤Ãnaæ tu na prakÃÓakaæ prakÃÓatvÃt. prakÃÓakaæ ca nÃsambaddhaæ prakÃÓakaæ pradÅpavad iti tatprakÃraju«Ãm indriyÃïÃm i«Âa eva sambandha÷. tat kim asambandha eva j¤ÃnÃrthayo÷. yady evaæ kathaæ ghaÂasya j¤Ãnaæ nÃsambandha÷. vi«ayavi«ayibhÃvo 'pi sambandha eva. sa cÃsti j¤ÃnÃrthayo÷. saæyogas tu ne«yate samavÃyo vÃ. ko 'yaæ vi«ayÃrtha÷. yeyaæ pratÅtikarmatÃ. pratÅtir iti hi kriyÃ. asyÃm Ãtmà kartÃ. indriyÃïikaraïam. artha÷ karma. tad yeyam arthasya pratÅtau karmakÃrakatà tad eva tasya vi«ayatvaæ tac ca rÆpaæ pratÅte÷ prÃgabhÆtaæ parastÃn ni«padyata ity avaÓyam ÃÓrayaïÅyam. anyathà j¤ÃtÃj¤Ãtayor aviÓe«Ãpatte÷.{2,122}tad eva j¤ÃtatÃ(?ti/di)padÃspadaæ j¤Ãnaj¤Ãne liÇgaæ, kathaæ punas tadapratÅtÃyÃæ pratÅtau pratÅyate. j¤ÃnaviÓi«Âatà hi j¤ÃtatÃ. sà katham aj¤Ãte viÓe«aïe j¤Ãyate. aj¤Ãtà và liÇgam anupapadyamÃnà và na j¤Ãnaæ gamayati. na hy aj¤Ãtaæ liÇgam anupapadyamÃnaæ và liÇginam upapÃdakaæ vopasthÃpayati. tad itaretarÃÓrayaæ, j¤Ãnaj¤Ãtatayor itaretarÃdhÅnasiddhitvÃt. svarÆpamÃtreïa tv artho na liÇga(?m i/m a)tiprasaÇgÃd ity uktam eva. bhaved evaæ yadi j¤ÃnapratÅtau j¤Ãta÷ pratÅto bhavet tadutpattau tu sa pratÅta ity ucyate. ata÷ svayaæ siddho j¤Ãnaæ sÃdhayati. yat tu j¤ÃnaviÓi«Âatà j¤Ãtateti. tan na. tatkarmatà hi sety uktam eva. tatkarmabhÃvaÓ cÃrthasya na tatpratÅtau sambhavati. kin tarhi. tadutpattau. tad ayam utpattyaiva j¤ÃnasyÃprÃptapÆrvo vi«aya÷ samprati prÃpto j¤Ãnam upakalpayati. e«a hi prÃg j¤Ãnotpatte÷ susvÃpÃdÃvandha ivÃsÅt, na ka¤cid vi«ayam aj¤ÃsÅt. tat keyam ÃkasmikÅ vi«ayÃïÃæ prÃptir iti cintayati -- na hi kadÃcid bhuvÃm akasmÃd bhÃva÷ sambhavati. ahetusÃpek«asya gaganavannityabhÃvÃpatte÷. abhÃvo và tatkusumavad iti bhavitavyam asya kadÃcidbhavato 'rthasannikar«asya kenÃpi kÃraïena. na hy asau tathÃvidha÷ svarÆpeïaiva, nityatathÃtvÃpatte÷. nendriya vaÓena. te«v api satsu susvÃpÃdÃvadarÓanÃd arthatathÃtvasya jÃgarÃyÃæ cÃvyÃpriyamÃïe«u. astu tarhi tadvyÃpÃra eva tathÃtve hetur arthasya. na, saty apy abhÃvÃt. asti khalv asya nÃnÃrthai÷ sannik­«yamÃïÃnÃm indriyÃïÃm asÃdhÃraïo vyÃpÃra÷. ki¤cid eva tu kadÃcijj¤Ãtaæ bhavati. evam evÃtmamanasor api sator arthatathÃtvÃdarÓanÃd ahetutvaæ tathÃtvena. nanv avyabhicÃrÅ manaso yogas tadbhÃve heturbhavi«yatÅti. kasya indriyÃïÃm Ãtmano vÃ. tan na tÃvadindriyÃïÃm. yad eva hi ki¤cid bahirindriyaæ cak«urÃdi kÃryadarÓanavaÓÃn manasà saæyuktam ity avagataæ tad eva ki¤cij j¤Ãpayati. netarat tadindriyamanoyogahetukatvena yujyate j¤Ãtatvasyeti tadyogo na hetutvena kalpyate. Ãtmany api manoyukte kasya heto÷ ki¤cid eva j¤Ãtaæ nÃparam. yenendriyaæ sannik­«yate cak«urÃdi tadÃtmamanoyogÃj j¤Ãtaæ bhavatÅti ced, na. uktavyabhicÃratvÃt. cak«ussannik­«Âam api hi ki¤cid eva kadÃcijj¤Ãtaæ bhavati nÃparaæ, tadasati viÓe«e nÃvakalpate. api ca j¤Ãnakarmatà j¤Ãtatvaæ cetanà j¤Ãnam iti cÃnarthÃntaram iti lokasiddham. tad yady ÃtmamanoyogaÓ cetanÃ, tasyobhayasÃdhÃraïyÃd manaÓ caitanyaprasaÇgo{2,123}varïita÷. na j¤Ãnaæ cetanÃ, api tu saævedanam iti cet. asti vÃnayor viÓe«a÷. nanv evaæ nÅlaæ jÃnÃti saævettÅti ca saha prayujyeta, arthabhedenÃparyÃyatvÃd iti nÃtmamanassaæyogo j¤Ãnam. ato na tatprabhÃvitaæ bhÃvÃnÃæ j¤Ãtatvam. so 'yam ahetuka÷ prÃpyakarmabhÃvo 'rthasya j¤ÃtatÃtmÃjanyo nÃvakalpate. hetvabhÃvena kÃryÃbhÃvapratibaddhena tadanumÃnÃt. seyaæ pratyak«ÃdÅnÃm anumÃnavirodhÃnupapatti÷. tÃni hy arthaæ prÃpayanti. hetvabhÃvÃnumÃnaæ ca tatprÃptiæ pratik«ipati. seyam anupapattir j¤Ãnakalpanayà samÃdhÅyate. asti kaÓcidÃtmasamavÃyÅ j¤ÃnasaævedanÃdipadaparyÃyavÃcyo jÃnÃtidhÃtÆpÃdÃna÷ kriyÃbhedo yasminn arthÃnÃæ prÃpyakarmateti. nanu j¤Ãnaæ guïa÷ guïakÃï¬er pÃÂhÃt na tu kriyÃ. ata÷ kathaæ tasyÃrtha÷ karmety ucyate. na hi vibhor Ãtmana÷ spandasamavÃya÷ sambhavati. na cÃparispandÃtmikà kriyÃ, pa¤cÃnÃm api karmaïÃæ spandÃtmakatvÃt. na. dhÃtvarthamÃtrasya kriyÃtvÃt. vak«yati ca -- kriyà dhÃtvarthamÃtraæ syÃt iti. budhyata ityÃdibhyaÓ ca Óabdebhya÷ kriyÃpratyaya evopajÃyamÃno d­Óyate pÆrvÃparÅbhÃvÃvagate÷. ato yuktaiva j¤Ãnakarmatà vi«ayÃïÃæ j¤ÃnÃkÃravÃdinÃm. api cÃvaÓyam aprÃptapÆrvasya nÅlÃde÷ prÃptir vaktavyÃ. anyathà prÃgivottarakÃlam apy apratibhÃsamÃne vi«ayÃkÃre Ãndhyam eva jagato bhavet. bhÃsate vi«ayÃkÃro na kenacit prÃpyata iti cet, kasya bhÃsate. yadi na kasyacit, kiæk­to vyavahÃrabheda÷. eko hi nÅlaæ vidvÃæs tadupÃdadÃno d­Óyate. nÃparo vidvÃn. so 'yaæ svatantre nÅle kiæk­to viÓe«a÷. na hi svatantro bhÃsamÃna÷ sarva(?syÃ/sya) syÃn na và kasyacid vanavahnir ivÃnupalabhyamÃna÷ kenÃpi. ato 'vaÓyam asya kvacit santÃne prÃptir vaktavyÃ. tathà ca yadÃbhÃsaæ prameyaæ tad iti paÂhanti. na cÃpramÃkarmaïa÷ prameyatà sambhavati. asty ayaæ prameyÃdivibhÃga÷, kin tu bhrÃntiparikalpita÷. tathà coktam -- avibhakto 'pi buddhyÃtmà iti. satyam uktam. ayuktaæ tu tat. evaæ hi na ki¤cit pÃramÃrthikaæ nÃma bhavet. cinmÃtratÃpi hi pratÅtivaÓÃd evÃÓrÅyate. tadvad eva tu vi«ayÃkÃro 'pi bhÃsamÃna÷ katham apÃramÃrthiko bhavet. tadviparyastatve và kathaæ saævitsvarÆpam aviparyastaæ bhavet. ubhayatrÃpi bÃdhÃdarÓanÃt. ata÷ saævid evÃtmano bhinnam artham idam iti darÓayantÅ nÃnyathà vaktuæ Óakyata iti siddham idam iti bahi÷ prasiddho vi«ayo j¤Ãnaæ sÃdhayatÅti. {2,124} yat tÆktam arthastho dharma÷ pareïÃpi j¤Ãto j¤Ãnaæ gamayed iti. tad ayuktam. artho hi j¤Ãto 'nupapadyamÃno j¤ÃnakalpanÃyÃæ hetur ukta÷. na cÃsau sarvasya tathà bhavati. yasyaiva tu j¤Ãnam utpannaæ tasyÃsau j¤Ãta iti pratÅtisÃk«ikam eva. yathà yasyaiva gamanaæ tasyaiva deÓÃntaraprÃptir bhavati asaty api gatij¤Ãne. kim Ãtmaka÷ punararthastho dharma÷. uktaæ karmakÃrakateti. nanu karmaÓaktir apratyak«asiddhà kathaæ j¤Ãnaæ gamayati. na karmaÓaktyà j¤Ãnaæ kalpayÃma÷. karmaïà tv arthena, sa tu pratyak«asiddha eva. tasya cÃpratyak«ÃyÃm api Óaktau kÃrakÃntaravat pratyak«atopapatti÷. kÃrakÃntaraÓaktayo 'pi hy apratyak«Ã eva. na caitÃvatà te«Ãm apratyak«abhÃva÷. ata÷ pratyak«ÃdipramÃïaprÃpto vi«ayo j¤ÃnakalpanÃyÃæ hetu÷. prÃptiÓ cÃrthasyÃbhÆtapÆrvÃvasthà sarvasya svasaævedyety eke. anye tu hÃnÃdivyavahÃrayogyataivÃrthasya prÃptir ity Ãhu÷. saiva hi j¤Ãtatvam. tad eva hi j¤Ãnaphalam. kriyÃphalabhÃgità ca karmatvam. sarvathà siddhaæ j¤ÃtÃd arthÃj j¤ÃnÃnumÃnam. ye 'pi pratyak«aiva saævit svÃtmÃnaæ vi«ayavadavasthÃpayatÅti manyante, tair api j¤Ãnotpatte÷ prÃgabhÆta÷ parastÃd bhÃvyarthagato dharmabhedo 'bhyupagantavya÷. na tu j¤Ãnapratyak«ataivÃrthapratyak«atÃ. na hy anyasmin pratyak«e 'nyat pratyak«aæ bhavati, atiprasaÇgÃt. yadi saævitpratyak«ataivÃrthapratyak«atà bhaved, anumeyÃdÅnÃm apy Ãpadyeta. anumÃnasaævido 'pi pratyak«atvÃt. ato 'vaÓyaæ svagata evÃrthasya viÓe«o vaktavya÷, yena pratyak«etarate vyavati«Âhete. ata÷ siddhaæ nÃpramÃïikà j¤eyasiddhau j¤Ãnakalpaneti dvaitasiddhi÷. sarvasaævidÃæ tv Ãnarthakye vi«ayÃkÃrapratyabhij¤Ã nirnibandhanaiva bhavet. eva hi pÆrvedyurd­«Âam artham aparedyu÷ pratyabhijÃnÃti. tajj¤Ãnena saha niruddhasyÃkÃrasya nopalabhyate. anya÷ khalv ayam adya bhuvo j¤ÃnasyÃkÃra÷. anyaÓ cÃsau ya÷ prÃÇ nirÆpitaniruddha÷. katarad atra pratyabhijÃnÅma÷. pramÃïetaravibhÃgo 'pi sarvasaævidÃm Ãnarthakye 'nupapanna÷. na cÃrthakriyÃkÃrij¤ÃnasadasadbhÃvanibandhano 'sÃv iti yuktam. svapnaparid­«Âe«v apy arthe«u (?kÃ/kva)cidarthakriyÃkÃrij¤Ãnodaye prÃmÃïyaprasaÇgÃt. bÃdhyate svapnaj¤Ãnam[726]anantaram, ato na pramÃïam iti cet, jÃgrajj¤Ãnam api yogyavasthÃyÃæ bÃdhyata eveti kathaæ pramÃïam. atha taccireïa bÃdhyata ity ucyate, naitÃvatà viÓe«eïa satyam itthyÃtve bhavata÷. na hi mÃyÃsuvarïaj¤Ãne cireïa visaævÃdo d­Óyata{2,125}iti tat pramÃïam. ato yat pramÃïaæ tat pramÃïam, apramÃïaæ cÃpramÃïaæ na tv ardhajaratÅyam upapadyate. ata÷ siddhaæ j¤ÃnÃd bhinna evÃrtho grÃhyalak«aïÃnuyÃyÅ j¤Ãnaæ ca sÃdhayatÅti. d­«ÂÃntÃbhÃvavacanam api nÃnumÃnadÆ«aïÃrthaæ, kin tu svÃbhipretÃnumÃnadÆ«aïaparihÃrÃya. evaæ hy atrÃnumÃnam antarïÅtaæ nÃvibhÃgaæ dvyÃtmakam avibhÃgatvÃd anyatarÃæÓavad iti. yadi ca kaÓcit kadÃcid agnyÃdi«u darÓanÃd anaikÃntikatÃæ brÆyÃt, tadartham idam uktaæ na caikasyaivamÃtmatve d­«ÂÃnta÷ kaÓcid asti te iti. tac caitad upari«ÂÃt prapa¤cayi«yatÅti || 64 || __________NOTES__________ [726] m anta (KHA) [726a] cf. PVin 1.100,14-19 ___________________________ nanv agnyÃdÅnÃm ekÃtmanÃm eva prakÃÓyaprakÃÓakatà d­«ÂÃ. ato 'naikÃntiko hetur ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- ye 'gnyÃdaya÷ prakÃÓakatayà prasiddhÃ÷ te ghaÂÃdÅnÃæ na svÃtmana iti, na prakÃÓarÆpÃ÷ prakÃÓÃtmana÷ svarÆpasyeti. kiæ puna÷ svÃtmana÷ prakÃÓasya na te prakÃÓakÃ÷. na hi te 'prakÃÓitÃ÷ sidhyanti. na ca tatsiddhyartham aparasajÃtÅyÃpek«Ã d­Óyate. na hi pradÅpa÷ pradÅpÃntaram apek«ate. ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- na te svaprakÃÓÃya svÃtmÃnam apek«ante, svÃtmani v­ttivirodhÃt. svasya svasmin prakÃÓÃyogÃd iti || 65 || kim idÃnÅm aprakÃÓità eva prakÃÓante, naivam api. kena tarhi prakÃÓyanta ity ata Ãha -- ##iti. cÃk«u«eïa hi tejasà prakÃÓitÃste g­hyante. tat te«Ãæ grÃhayit­ na grahÅt­. indriyacaitanyaprasaÇgÃt. nanv evaæ tejasas tejontarÃpek«ÃyÃæ sajÃtÅyÃpek«ety anavasthÃ. maivam. uktÃtra nÃyanasya tejasa÷ kÃryadarÓanÃnusÃriïÅ rÆpasiddhau Óaktisiddhi÷. bahis tejaso rÆpaprakÃÓakatvadarÓanÃd dehe 'pi vartamÃnaæ tad eva rÆpasya prakÃÓakaæ bhÆtÃntarÃïÃæ taijasasya ca. na ceha sajÃtÅyÃpek«Ã. avÃntarajÃtibhedÃt. ata evÃndhasya{2,126}pradÅpÃdayo na buddhivi«ayÃ÷. svaprakÃÓatve ca te«Ãm andhasyÃpi dhÅgocarà bhaveyur iti. ak«am api rÆparÆpirÆpaikÃrthasamavÃyinà prakÃÓakaæ na svÃtmana÷, tadgrahaïakÃle buddher evÃnyathÃnupapattipramÃïikÃyà grÃhakatvam ity Ãha -- ##ti || 66 || buddhis tu buddhyantaravedyety anantaram evopapÃditam ity Ãha -- ##iti. atra codayati -- ##iti. Ãtmano hi grÃhakÃntarÃbhÃvÃd avaÓyam ekasyobhayarÆpatà vaktavyÃ. na hy asÃv anyena g­hyate. grÃhakÃnantyaprasaÇgÃt. atas tadvad evaikasyaiva j¤ÃnÃtmano grÃhyagrÃhakabhÃvo nÃnupapanna iti || 67 || pariharati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nirbhÃgaæ hi j¤Ãnam iti va÷ siddhÃnta÷. na caivaævidhasya dvairÆpyam upapannam. Ãtmà tu kenacidÃtmanà grÃhaka÷. kenacidÃtmanà grÃhya iti kiæ nopapadyate. tathà hi -- asyÃrthasaæyuktendriyasaæyuktamanassaæyogina÷ pratyayo nÃma dharmabhedo jÃyate. sa cÃsmÃt katha¤cid dharmarÆpeïa bhinna÷. tena cÃyaæ grÃhaka÷. yat tasya p­thivyÃdidravyÃntarasÃdhÃraïaæ dravyÃdirÆpaæ tad grÃhyam. j¤Ãnasya tu naivaævidha÷ kaÓcid vibhÃgo bauddhair i«yate. ata÷ kathaæ tasya dvairÆpyam iti || 68 || nanv evam api tÃvad atyantabhedo grÃhyagrÃhakayor ani«Âa eva, abhedasyÃpi dharmadharmiïor i«ÂatvÃd ata Ãha -- ##iti. atyantabhedo hi ghaÂÃgnyÃdÅnÃm apy asmÃbhir ne«yate eva. dravyÃdirÆpeïÃbhedÃt. ata÷ katha¤cid bhinnayor eva sarvatra prakÃÓyaprakÃÓakatvam ity Ãtmano 'pi nÃnupapannam iti. yadi tarhi pratyayÃæÓo{2,127}grÃkaha÷ dravyÃæÓo grÃhya÷, kathaæ tarhi bhëyakÃra÷ pratyagÃtmani caitad bhavati na paratreti pratyagÃtmav­ttitÃm Ãtmano manyate. nanv evaæ paragocara evÃhaæpratyayo bhavet. paraæ hi pratyayÃtmano dravyÃdirÆpam ata Ãha -- ##ti. yeyam Ãtmana÷ pratyagÃtmav­ttità bhÃsate nÃyaæ do«a÷. sarvam eva hi no 'nekÃntena paratra pravartate. Ãtmà tv atyantapratyÃsannagrÃhyagrÃhakadharmaka÷ pratyagÃtmav­ttitayà bhÃsate. atyantapratyÃsa(?nno/nnau) hi narasya jalÃjalÃtmÃnau tayor asau sÃdhÃraïo grÃhyagrÃhaka ity abhidhÅyate iti na kaÓcid do«a iti || 69 || api ca, aham iti yo 'yam asmatprayoga÷ tatsambhinnà viÓadataram Ãtmagocarà saævidutpadyamÃnà d­Óya(?nte/te.) j¤Ãnaæ tu na svagocaraæ jÃtu jÃyamÃnam upalabdham. ato nÃtmadr«ÂÃntena j¤ÃnasyobhayarÆpatà vaktuæ ÓakyÃ. na hi tad ahaæ nÅlam iti kadÃcid utpadyamÃnaæ d­Óyate. sarvadedam prayogasambhinnabodhÃt. ata upapannaivÃtmakart­kÃtmani saævitti÷ na tu j¤Ãna ity Ãha -- ##ti. atraike vadanti kumÃrasvÃmivÃdina÷ -- nÃtmÃsmatprayogasambhinnabodhavedya÷. na hi vayaæ kÃryakÃraïasaÇghÃtÃtirekiïam ayam asmÅti puru«aæ budhyÃmahe. p­thivyÃdidravyÃnubhava eva svaprakÃÓa÷ svam ÃtmÃnaæ svaprakÃÓyam ÃtmÃnaæ meyaæ ca dravyÃdyavasthÃpayati. na hi vi«ayavittÃv apratisaæhite puru«e svaparavedyayor atiÓaya÷ sidhyati. ato vi«ayà na boddharyanavabhÃsamÃne bhÃsante. nÃsau te«u. ata eva vi«ayavedanoparame ja¬ÃkÃÓÃdivadÃtmano 'vasthÃnaæ saÇgirante. yadà khalv ayaæ puru«a÷ prak«ÅïÃÓe«akarmÃÓayo mucyate, tadà j¤ÃnakÃraïÃnÃm indriyÃdÅnÃm abhÃvÃd asati vi«ayavedane cidrahita÷ khavad avati«Âhate. niÓÓe«avaiÓe«ikÃtmaguïocchedalak«aïam eva hi mok«aæ manyante. na caivam apuru«Ãrthatvaæ, du÷khoparamasyÃpi puru«eïÃrthyamÃnatvÃt. saæsÃriïo hi du÷khenodvignà atyantÃya taducchedam abhisandadhÃnà g­hebhya÷ pravrajanto d­Óyante. na nu sukham apy Ãtmano vaiÓe«iko guïa÷. tasyocchedÃd apuru«Ãrthatvam api bhavet. maivam. sukham api saæsÃriïo nÃnÃvidhÃnekadu÷khasaÇkulaæ nÃticiram anuvartata iti mahÃntas tad api du÷khapak«a eva nik«ipanto mok«Ãyotti«Âhante. ato nÃsti{2,128}vi«ayavedanoparame narasya caitanyam. ata evÃyam aharahassukhÃpe sanmÃtratayÃvati«Âhate. na puna÷ ki¤cijjÃnÃti. tatra cÃnubhave svapnaparicitÃnÃm ivÃrthÃnÃm upari«ÂÃt smaraïaæ bhavet. na caitad asti. ato nÃnavabhÃsamÃne«u vi«aye«u boddhà prakhyÃyate. na ca vi«ayavittÃv asmatprayogasambheda÷ idam prayogasambhedÃd iti nÃsmatsambhede vi«ayÃnavagrahÃd Ãtmagraha÷. nÃpi vi«ayavittÃv Ãtmagrahe asmatprayogasambheda ity asama¤jasam asmatprayogasambhinneti. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- asmatprayogasambhinno 'sti bodho na vÃ. yadi nÃsti, jitam anuttarà gurava÷. satas tu kim Ãlambanam iti vaktavyaæ ÓarÅram indriyÃïi vÃ. na tÃvaccharÅraæ, j¤Ãt­gocaratvÃt. ahaæ jÃnÃmÅti j¤ÃtÃram ahaæpratyayo 'valambate. na ca ÓarÅraæ cetayate bhautikatvÃd bhÆtÃnÃæ cÃcetanatvÃt, kÃraïaguïapÆrvakatvÃc ca kÃryaguïÃnÃm. ata eva nendriyÃïi j¤ÃtÌïi. na ca j¤Ãnaæ, pratyabhij¤ÃnÃt. ayaæ hi pÆrvedyur d­«Âam artham uttaredyu÷ pratyabhijÃnÃna÷ pÆrvÃparasÃdhÃraïam ÃtmÃnam anusandadhÃti aham idam adarÓam iti. tat tu j¤Ãnagocaratve 'nupapannam. anyo hi tadà ya÷ pÆrvedyur d­«ÂavÃn, anyaÓ cÃyaæ yo 'dya paÓyati, k«aïikatvÃj j¤ÃnÃnÃm. ata÷ -- buddhÅndriyaÓarÅrebhyo bhinno 'haÇkÃragocara÷ | saævitsÃmarthyasiddhatvÃn na jahÃty uktarÆpatÃm || iti. tad idam uktaæ - j¤Ãnasyaiva ca kartarÅti. j¤Ãnakartur hÅyam asmatprayogasambhinnà saævitti÷, na cÃnyo j¤Ãnasya kartety uktam. ata÷ saævidbalÃdevobhayarÆpatÃtmana÷ sidhyati na tv evamÃtmaivÃtmÃnaæ j¤Ãnaæ jÃnÃti jÃtucit | tad dhÅdaæ nÅlam iti yat sarvadà paragocaram || yat tu na kÃryakaraïasaÇghÃtÃtirekiïaæ pratipadyÃmahe iti. kim evaæ dehÃdyÃlambano 'haæpratyaya÷. tat tÃvat pratyuktam eva. na cÃnÃlambano 'yam, atratyasiddhÃntÃt. tad ayam anÃlambanam ÃtmÃnam alabhamÃna÷ svagocaraæ j¤ÃtÃram Ãkar«ati. sa pratÅtibalasiddhobhayarÆpa÷ puru«o na nopapadyate. dehendriyÃdisaÇkÅrïas tu na vivicyopalak«ayituæ Óakyate ayaæ nÃmÃsau puru«a iti. na caitÃvatà na g­hÅto bhavati. na hi k«Årodakasaæsarge vivekenÃg­hÅte iti{2,129}na g­hÅtam ubhayam. evam ihÃpi saæmugdhabuddha÷ puru«a÷ pratyÃhÃrÃdikaæ yogam abhyasyadbhir nityanaimittikamÃtrÃnu«ÂhÃyibhir akurvadbhir ni«iddhaæ bhogaprak«ÅïÃÓe«akarmÃÓayair ayam asmÅti vivicyÃparok«Åkriyate. na tv ayaæ vi«ayavittÃv apy ayaæ nÃmeti vivicyate. ye 'pi vi«ayavedanÃvasara eva naro g­hyate ity ÃsthitÃ÷, tair apy asya viveko darÓayitum aÓakya eva. ato nÃyaæ do«a÷ viveko nÃvagamyata iti. na tv ayaæ vi«ayavedanÃvasare j¤Ãyate. na hi tadà tadatirekiïa÷ kasyacit pratÅtir astÅty anantaram eva vak«yate na tv atrety anena. saævid eva tÃvat tadà nÃvabhÃsate, yadÃyatto bhÃvÃnÃæ bheda÷ prÃg eva saævettÃ. yat tv evaæ svaparavedyayor anatiÓaya iti. tan na. yasya hi j¤Ãnam utpannaæ, tasya vi«ayà bhÃsante ity uktam eva. ata÷ katham utpannaj¤Ãnena saæviditam anyo 'nubhavet tena và j¤Ãtaæ tadanya÷. na hi boddh­saævedanak­ta÷ svaparavedyayor bheda÷, yenaivam Ãpadyeta. etÃvataiva hy ekasyÃsau vedya÷, nÃparasya, yat tasya j¤Ãnam utpannam. evam api bhaved etad yady asatyÃæ boddh­vittau vi«ayà na vidità bhaveyu÷. tadvittir eva và vi«ayavedanaæ bhavet. na tv evaæ, kevalavi«ayÃvagrahÃt. anyagocaraj¤ÃnasyÃnyavi«ayatvÃsambhavÃt. evaæ cÃsatyÃæ vi«ayavittau puru«o na prakÃÓata ity api duruktam. evaæ hy uparatakaraïagrÃmasya mok«o maraïam eva ÓabdÃntareïÃnuj¤Ãto bhavet. na khalv api j¤ÃnÃtmana÷ puru«asya sadasattvayor asti viÓe«a÷. tad ayam apavargadaÓÃyÃæ prakÃÓata eva. kena punar ayaæ tadà prakÃÓyate. na kenacit. svaprakÃÓa evety eke. na tv evaæ, svaprakÃÓatvani«edhÃd avibhÃgasya. tadÃpi tv ayaæ dharmadharmitvavibhÃgÃÓrayaïena pratyayÃtmanà grÃhako dravyÃdirÆpeïa grÃhya iti vÃcyam. kim asti tadà dharmadharmibheda÷. ko do«a÷. Órutivirodha÷. ÓrÆyate hi ekam advitÅyam iti. na. vyatiriktagrÃhyani«edhÃt. anyathà hy Ãtmabhedo 'pi na sidhyet. na cÃsau ne«yate, muktetarÃvibhÃgÃpatte÷. api ca arthÃvagrahaniv­ttyarthà evaæ visaævÃdà iti tatra tatroktam. ato 'pavarge 'pi grÃhyagrÃhakÃkÃra evÃtmÃ. ÓrÆyate ca jÃnÃty evÃyaæ puru«o j¤Ãtavyaæ tu na vedeti. na hi tadà j¤Ãtur j¤apter viparilopo vidyate. na tu vibhaktam asty anyad yato dvitÅyaæ jÃnÅyÃd iti. tasmÃj jÃnÃtipadaprayogÃd avagacchÃma÷ yad asti mok«e 'pi karmabhÃva÷ puru«asyeti. jÃnÃter akarmakasyÃprayogÃt. iyÃæs tu viÓe«a÷ yad ayaæ bhÆtendriyavaÓo vi«ayoparÃgÃt tacchayÃbhedÃn{2,130}pratipadyamÃno 'vibhaktaj¤ÃnaÓaktir ÃbhÃsate. nijaiva tv asya citiÓakti÷. sà asati vi«ayoparÃga ÃtmagocaraivÃvati«Âhate. katham akaraïikà j¤Ãnotpattir iti ced, maivam. tadÃnÅm api manaso bhÃvÃt. nityaæ hi tadÃtmavad upeyate. Ãha ca -- pratyÃhÃrÃdikaæ yogam abhyasyan vihitakriya÷ | mana÷karaïakenÃtmà pratyak«eïa pratÅyate || iti. na caivaæ vi«ayavedanaprasaÇga÷, manaso bahirasvÃtantryÃt. vi«ayavittÅnÃæ ca sukhadu÷khahetutvena karmajanyatvÃd asati karmasaæskÃre 'nupapatte÷. Ãtmaj¤Ãnaæ ca na karmajanyam iti vigalitanikhilakarmÃÓayasyaiva ni«padyate. kevalaj¤ÃnanirÃkaraïe 'pi vi«ayavedanÃny eva pratyuktÃni nÃtmaj¤Ãnam. Ãha ca -- nijaæ yattvÃtmacaitanyam Ãnando 'dhyak«yate ca ya÷ | yac ca nityavibhutyÃdi tenÃtmà naiva mok«yate || iti. susvÃpe 'pi tvÃtmasaævid asty eveti kecit. ata eva su«uptapratibuddha÷ sukham aham asvÃpsam ity ÃtmÃnaæ pratisandhatte. atha và tatra karmÃÓayÃnuv­ttes tatparatantraæ mano na kevalam ÃtmÃnaæ prakÃÓayati, na vi«ayavittivirahÃt. ato na vi«ayasaævedana evÃtmasaævedanam. api caivaæ meyamÃt­gocarÃyÃm ekasyÃæ saævidi bhÃsamÃnayo÷ kiæk­ta÷ karmakart­bhÃva÷. evaæ hi taddvikarmakaæ j¤Ãnaæ bhavet. yat tÆktaæ parasamavÃyikriyÃphalabhÃgità karmateti, tad ayuktam. yad eva hi j¤ÃnotpattÃvÃpyate tat prÃpyaæ karma. tathÃcÃtmeti katham asyÃkarmatvam. api ca keyaæ kriyÃ, yatsamavÃyÃt tatphalabhÃgitayà Ãtmana÷ kart­tvam. kiæ punas tat. uktam Ãtma(ma)noyoga iti. nanv asya manasy api samavÃyÃt tasyÃpi kart­tvaprasaÇga÷. tatphalasambandhaÓ cobhayor apy aviÓe«Ãd Ãpadyate. tatra cokto manaÓ caitanyaprasaÇga iti siddhaæ na vi«ayavitter eva trayasiddhir iti. yac cÃsmin darÓane du÷khoparatir eva mok«a ity uktam. tad apy ayuktam, ÃnandaÓrute÷. ÓrÆyate hi vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma Ãnandaæ brahmaïo rÆpam iti ca. tad etat preya÷ putrÃd iti ca. na ca du÷khaniv­ttir evÃnanda÷, aÓmÃdau prasaÇgÃt. syÃd etat. pratyagv­ttir upalabhyamÃnà du÷khÃbhÃvÃtmanà sukham. na cÃtmà ki¤cit pratyag jÃnÃti acetanatvÃd iti nÃsau du÷khÃyate sukhÃyate vÃ. maivam. evam api dehino bhinnÃvayavasaæyogÅ sukhadu÷khasÃdhanajanmÃ{2,131}yugapat sukhadu÷khabhogo na syÃt. du÷khÃyamÃna eva hy ekatra bhÃge paratra sukhÃyate. tad du÷khaniv­ttau sukhe 'nupapannam. pradeÓÃntare du÷khÃbhÃva÷ sukham iti ced, na. svasaævedyatvÃd ÃhlÃdaviÓe«asya, pradeÓÃntare du÷khÃbhÃve ca sukhe narakÃntare du÷khÃbhÃvÃn narakÃntare sukhitvaprasaÇga÷. tat tÃvad du÷khaniv­tti÷ sukham. na cÃsyÃm ÃnandavÃdo gauïa÷, pramÃïÃbhÃvÃt. na hy ÃnandaÓrutyarthe mukhye g­hyamÃïe ki¤cid anupapannaæ, yena gauïatayà vyÃkhyÃyate. ato vij¤Ãnam Ãnandaæ brahmeti pratijÃnÅmahe. asa¤cetitas tv Ãnando 'py asatkalpa eveti siddham antareïaiva vi«ayavedanam asmatprayogasambhinnÃyÃæ saævittÃvÃtmà prakÃÓata iti || 70 || yathà cÃsmatprayogasambhinnasaævitsaævedya Ãtmà dvirÆpo naivaæ j¤Ãnam. na hÅdaæ nÅlam iti j¤Ãne karaïÃnÃm indriyÃïÃæ grÃhakasyÃtmano j¤Ãnasya vÃkÃra upalabhyate, nÅlamÃtraprakÃÓÃd iti na pÆrvavadÃtmavadabhinnatve 'pi nÅlaj¤Ãne tadbuddher grÃhyatvam. nÅlam eva tu tayà g­hyate. sà tu tato j¤ÃtÃd avagamyata ity upapÃditam eva, tad etad Ãha -- ##iti. d­«ÂÃntÃrthaæ karaïagrÃhakayor upÃdÃnam. yathedaæ nÅlam ity atra karaïam indriyaæ grÃhaka÷ puru«o na j¤Ãyate, evaæ j¤Ãnam api. karmaiva tu kevalam atrÃvagamyate. na ca kart­karaïakriyam iti || 71 || syÃd etat. j¤Ãnasaævittir eveyam idaæ nÅlam iti. pararÆpanirÆpaïÃkÃratvaæ tasyà vÃsanÃnibandhanam. anÃdir hi vÃsanà saæsÃriïÃæ, tadvaÓena svÃtmÃnam api param iva nirÆpayati pare«Ãm iva paraæ deham Ãtmatayà aham iti. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- saævinni«Âhà hi no vastuvyavasthitaya÷.{2,132}saævic cedam iti bahirvi«ayaprakÃÓÃtmà jÃyamÃnà d­Óyate. yadi tv iyam evaærÆpÃpy anyavi«ayà j¤Ãnavi«aye«yate, evaæ tarhi j¤ÃnÃkÃrà saævittir arthavi«ayÃsmÃbhi÷ kasmÃn na kalpyate. (na cÃsati bÃdhake paragocaratvaæ bhrÃntir iti yujyate kalpayitum. vÃsanà ca prÃcÅnaj¤ÃnajanmÃtmÃÓraya÷ saæskÃro 'bhidhÅyate. nÃsÃv asti nÃstikÃnÃæ, nairÃtmyasiddhÃntÃt. nÃpi j¤Ãnam ÃdhÃro vÃsanÃyÃ÷, k«aïikatvÃt. nÃpi samanantarapratyayo vÃsanÃ, tasya tathÃtvenÃprasiddhe÷. asÃv api svagocaro na paraæ paragocaratayà darÓayituæ Óaknoti. atadrÆpatvÃt tÃdrÆpyani«pattyayogÃt. itarathÃnubhavarÆpatÃpi tasya na syÃt. anubhavÃkÃratÃæ hy uttarasya samanantarapratyayo vitanute. tat kasya heto÷. svarÆpÃnurÆpakÃryÃrambhasthite÷. ata eva nÃtmagocarÃd idam iti parasaævedanotpattyupapatti÷. paratrÃham mÃnakalpanà tu bhrÃnti÷, j¤Ãt­gocaratvÃd ahaÇkÃrasyety uktam eva. na tv iha bÃhyÃlambanatve j¤Ãnasya ki¤cid anupapannaæ yenÃtmagocaratÃvaÓyaæ kalpyata iti siddhaæ bÃhyÃlambanam eva j¤Ãnam iti) || 77 || {2,133} evaæ tÃvad anyatarÃgrahaïe 'nyataro na g­hyata ity uktam. tadvad eva dvayor apy agrahaïam iti samÃh­tya darÓayati -- ##ti. asyÃrtha÷ -- yathà grÃhyagrahaïe grÃhako na g­hyate grÃhakagrahaïe ca grÃhya÷. evaæ ca dvayor apy agrahaïaæ bhavet. na tu grÃhakamÃtrasya và grÃhyamÃtrasya vÃ. pÆrvaæ tv anyatarÃgrahaïad­«ÂÃntenetarasyÃgrahaïam ÃpÃditam. idÃnÅæ samÃh­tyobhayor ucyata iti prayogabheda iti || 78 || etac ca grÃhyamÃtrasya grahaïaæ grÃhakarahitaæ sa bahirdeÓasambaddha÷ ityÃdinà bhëyeïoktam ity Ãha -- ##iti. ayaæ ca bhëyÃrtha÷ -- sa eva kevalo bÃhyÃrtha÷ pratyak«am avagamyate. na punargrÃhaka iti || 79 || äjasyena tv arthÃkÃro nÅlÃdir ity etatsiddhaye bahirdeÓasambandho hetutayà lak«yate, tannÃnumanyÃmaha ity Ãha -- ##iti. na hi parasya bahirdeÓo nÃma kaÓcit siddha÷ yo 'rthasÃkÃratve hetutayopanyasyeta. sarvasya j¤ÃnÃkÃratvenÃbhyupagamÃt. ato bahirdeÓas tatsambandhaÓ ca bauddhaæ prati sÃdhya eva, na hetur iti || 80 || tasmÃd yathokta eva bhëyasyÃrtha ity Ãha -- ##iti. asyÃrtha÷ -- bahir ityÃdau bhëye idaæÓabdenedaæ nÅlam iti vikalpasthena ni«k­«Âaæ grÃhakÃæÓÃt pratyak«Ãde÷ pramÃïagaïasya saævedyam udÃh­taæ nÅlÃdimÃtram. etad uktaæ bhavati. na svagocaraæ j¤Ãnaæ bahi÷prakÃÓÃd, idam iti{2,134}paranirÆpaïÃt. svagocare hi nedam iti prakÃÓo bhavet, kin tv aham iti. tad iha bahirdeÓasambandhopanyÃsena paragocarataiva saævitter ucyata iti || 81 || tathà kevalagrÃhakasaævittir api satyam pÆrvaæ buddhir utpadyate na tu pÆrvaæ j¤Ãyate ity atroktety Ãha -- ##ti. atra hi pÆrvam utpannÃpi buddhir na prÃg avagamyate, kin tu paÓcÃd iti vadatà grÃhyÃkÃravinirmuktasyaiva grÃhakasya saævittir ukteti || 82 || prÃg buddher agrahaïasiddhyarthaæ bhëyakÃreïoktaæ bhavati hi kadÃcid etad yajj¤Ãto 'rtha÷ sannaj¤Ãta ity ucyate iti. tasyÃrtha÷ -- j¤ÃtapÆrvo 'rtha÷ kadÃcid asmaryamÃïo 'j¤Ãtavad abhidhÅyate. j¤ÃnamÃtraæ tu tadgocaraæ smaryate. evaæ hi vaktÃro bhavanti -- asyÃ÷ Óruter artho mayà guruïà vyÃkhyÃyamÃno j¤Ãta÷, idÃnÅæ prasm­tavÃn asmi. j¤Ãnaæ tv etadgocaraæ pÆrvaæ jÃtaæ smarÃmÅti. yathà cÃsyà buddher agrahaïe hetutvaæ tatphalÃbhiprÃyeïa parastÃd vak«yati phalatvÃd granthavarïane ity atra. tasmÃd api kevalaæ grÃhakasmaraïÃd grÃhyÃkÃraviviktagrÃhakabodha÷ setsyatÅty Ãha -- ##ti || 83 || abhede tu grÃhyagrÃhakayor grÃhakavad grÃhyasyÃpi smaraïaæ bhaved ity Ãha -- ##iti. tasmÃd grÃhakÃd ity artha÷. yatas tu grÃhakamÃtrasyaiva sm­tyÃtmako nirbhÃso bhavati na grÃhyasya, ato 'vagacchÃma÷ yadanubhavakÃle 'py e«Ã buddhir eva kevalà g­hÅtà katham anyathà kevalà smaryeta. tad etad Ãha -- ##ti. grÃhakamÃtrasya sm­tinirbhÃsÃt kÃraïÃt tatra grÃhakagrahaïakÃle kevalà buddhir g­hyate ity artha÷ || 84 || {2,135} kasmÃd evam ata Ãha -- ##iti. tat smaraïam. atyantÃvinÃbhÃvÃd grÃhyagrÃhakayor ekÃkÃraæ na jÃyata ity artha÷. tad evam anyatarÃæÓÃnvaye 'nyataravivekÃt siddho grÃhyagrÃhakayor bheda ity Ãha -- ##ti || 85 || atra codayati -- ##ti. ayam artha÷ -- yad etad bhavatà grÃhyagrÃhakayor abhedam abhyupetyÃnyataragrahaïe 'nyataragrahaïam ÃpÃdyate, tad ayuktam. na hi yad yato na bhidyate tadavaÓyaæ tadgrahaïe g­hyate. na hi ÓabdÃd abhinnà nityÃnityÃdayo dharmÃ÷ Óabdagrahaïe g­hyante. abhede 'pi tu yasyÃæÓasya yadà yogyatà sa tadà g­hyate netara iti kim anupapannam. grÃhyÃæÓaÓ ca grÃhakÃæÓasadbhÃvÃd grahaïayogya÷, na grÃhakÃæÓa÷, tadatiriktagrÃhakÃntarÃbhÃvÃt. ato na grÃhyagrahaïe grÃhakagrahaïaprasaktir iti || 86 || syÃd etat. grÃhyÃæÓa evÃsya grÃhako bhavi«yatÅti. tan na, karmaïa÷ kart­bhÃvÃnupapatter ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. api ca grÃhyagrÃhakabhÃvam ekasya j¤ÃnasyÃbhyupetya bhavatobhayagrahaïam ÃpÃdyate. yadi ca grÃhyÃæÓo 'pi grÃhako bhaved dvairÆpyam eva hÅyeta. grÃhakaikasvabhÃvatvÃpatter ity Ãha -- ##ti || 87 || atha và grÃhyÃæÓas tÃvad grÃhya eva, yadi ca grÃhako g­hyeta, tato grÃhyaikÃtmatvaæ bhaved ity Ãha -- ##iti. atyalpaæ cedam asmÃbhir ucyate ubhayagrahaïe ekarÆpateti. sÃpi tu na sidhyaty eva. grÃhyÃbhÃve grÃhakÃbhÃvÃt tadabhÃve grÃhyÃbhÃvÃd ity Ãha -- ##iti || 88 || {2,136} evaæ tÃvad grÃhakÃntaravarjanÃd grÃhako na g­hyata ity uktam. api codbhavÃbhibhavau bhÃvÃnÃæ grahaïÃgrahaïakÃraïatayà siddhau. ato ya evÃæÓo yadodbhÆto bhavati, tadà sa eva g­hyata iti na nopapannam ity Ãha -- ##ti. atraiva d­«ÂÃntam Ãha -- ##ti || 89 || rÃtrau hi dÅpaprabhÃdÅnÃæ rÆpamÃtram upalabhyate, na sparÓa÷. abhibhÆtatvÃd ity Ãha -- ##ti. sparÓarÆpayoÓ ca naktandivam abhibhave candramasa÷ ÓÅtasparÓa÷ prabalaæ ca tÃraïaæ teja÷ kÃraïam iti. evaæ tÃvadabhibhave kÃraïÃntarasannidhÃnÃd abhibhÆtasyÃgrahaïam uktam. idÃnÅæ svayam api sÆk«matvÃd abhibhÆtaæ na g­hyate ity udÃharaïena darÓayati -- ##iti. yadà khalu vÃyunà preryamÃïÃ÷ sÆk«mà dravyabhÃgà ghrÃïendriyagocarà bhavanti, tadà te«u vartamÃne«v api gandhamÃtram evopalabhyate na dravyam abhibhÆtatvÃt. sà punar iyaæ dravyasaÇkrÃntir ayukteti manyante. yadi khalu tilÃdi«u campakÃdidravyam eva saÇkÃmed evaæ m­dyamÃne«u te«u campakagandho naÓyet pu«pastha iva. campakÃdidravye«u m­dyamÃne«u tadgandhasya nÃÓo d­«Âa÷. evaæ tilasthakusumÃvayavamardane 'pi bhavet. ya÷ khalu sthÆle«v eva kusume«u m­dyamÃne«u naÓyati, sa kathaæ sÆk«mÃvayavasthaæ na naÇk«yatÅty utprek«yate. ataÓ campakÃdisannidhÃnÃd gandhÃntaram eva tilÃdi«u jÃyate iti manyate. evam apsvagnisaæyogÃd guïÃntarÃgamo vaktavya÷. nÃgnisaÇkrÃntir anupalambhanÃt. sparÓamÃtram eva hi tatrÃgner vayam upalabhÃmahe, nÃgnim. api cÃyaæ tapasvÅ dravyasaÇkrÃntim Ãti«ÂhamÃna÷ surÃghrÃïe patet. surÃtrasareïÆnÃæ ghrÃïodareïa vaktrasa¤cÃrÃt. ata ÃtmavadhÃyaiveyaæ dravyasaÇkrÃntir ÃÓrità bhavet. atrÃbhidhÅyate -- na tÃvat svÃÓrayaparityÃgenÃÓrayÃntaraæ gandho gacchatÅti sambhÃvayÃma÷. guïÃnÃm asvatantratvÃt. ÃÓrayapÃratantryam eva hi tallak«aïam. guïÃntaram api na tÃvat sannihite«v ÃkÃÓÃnilÃdi«u kusumasamparkÃj{2,137}jÃyate iti vÃcyam. te«u gandhasyÃtyantÃbhÃvÃt. nÃpi nÃsikÃyÃm eva gandhÃntaraæ jÃyata iti vaktavyam. atidÆratvena kusumÃsaæsargÃt. ata÷ kusumÃvayavà eva d­«ÂatadgandhasambandhÃvÃyunà preryamÃïà ghrÃïodaraæ yÃvadÃgatà g­hyanta iti pramÃïavatÅ kalpanÃ. yo 'pi mardane gandhanÃÓa ukta÷, so 'py ayukta÷. sÆk«mà hi tatra kusumÃvayavÃ÷ saÇkrÃntÃ÷. na te m­dyante. ato gandho na naÓyatÅty uktam. yo 'pi gandhÃghrÃïe surÃpÃnado«o 'bhihita÷, nÃsau. pÃnaæ hi surÃyà ni«iddhaæ, nÃghrÃïam. alpas tu tadÃghrÃïe do«a÷. na ca surÃæ jighran pibatÅty ucyate. ato na sÆk«mÃvayavÃnÃæ nÃsikÃsannidhÃnamÃtrÃt surÃpÃnÃpattir iti siddhaæ gandhavad eva dravyaæ tatra vartate sÆk«matvÃt tu nopalabhyata iti || 90 || evaæ d­«ÂÃnte«v abhibhÆtasyÃgrahaïam uktvà prak­te yojayati -- ##ti. yathà dÅpaprabhÃdi«u guïÃntarasaævittir nÃsti, yathà ca gandhavaddravyav­ttau dravyasya, evaæ grÃhyÃæÓabuddhau grÃhakÃæÓabuddhau vÃkÃrÃntarasaævittir na bhavi«yatÅti || 91 || idaæ cÃparaæ grÃhyÃd abhinnam eva na g­hyata ity Ãha -- ##iti. asti kaÓcid dharmabheda÷ yo grÃhyÃt ÓabdÃd abhinno 'pi nopalabhyate nityatvÃdaya iva Óabdagrahaïa iti || 92 || idaæ tu cintanÅyam -- kasyedaæ pratyavasthÃnaæ grÃhyÃæÓo grÃhakÃæÓenetyÃdi. na tÃvad bauddhasya. sa hy avibhaktasyaiva buddhyÃtmano grÃhyagrÃhakasaævittibhedabhinnasya grahaïam Ãti«Âhate. yadÃha -- avibhakto 'pi buddhyÃtmà viparyÃsitadarÓanai÷ | grÃhyagrÃhakasaævittibhedavÃn iha lak«yate || {2,138}iti. atas tryÃkÃrasyaiva j¤ÃnasyÃnubhavÃt katham anyatarÃæÓÃgrahaïena pratyavati«Âhate. bhrÃntikalpitaæ tu grÃhyÃdivibhÃgaæ bauddhà manyante, na tv apratibhÃnam eva te«Ãm. ata÷ kasyedaæ pratyavasthÃnam iti. satyam. nÃtra bauddhaÓ codayitÃ. pÃrÓvasthavacanam idam. evaæ hi kaÓcid atra pÃrÓvastho vadati -- kim idaæ grÃhyagrÃhakabhÃvam abhyupetyaiva bhavatà dvirÆpagrahaïam ÃpÃdyate. na hi grÃhakasya grÃhakÃntaraæ vidyate tadgrahaïe ca dvairÆpyahÃni÷ tac cÃbhyupetam eveti kathaæ tadviparÅtÃbhidhÃnaæ mÅmÃæsakasya. d­«Âà cÃbhede 'py udbhavÃbhibhavÃdik­tà grahaïÃgrahaïavyavastheti. sa evedÃnÅæ bauddhÃbhiprÃyeïÃha -- ##iti. grÃhyagrÃhakayor hi pÃramÃrthiko bhedo ne«yata eva. ekarÆpasyaiva tu buddhyÃtmanas tathà prakÃÓÃbhyupagamÃt. ato yo 'yaæ buddhyÃtmana÷ prakÃÓa÷ sa eva tayor iti kim iti tadgrahaïe na g­hÅtaæ bhavati. api ca, abhedam abhyupetyÃsmÃn prati prasaÇgo gÅyate katham abhede grÃhyagrÃhakavyavastheti. tac cÃyuktam. kathaæ hy abhinnasya tattvasya ki¤cid ag­hÅtaæ nÃma sambhavati. yadi tv abhedo nÃbhyupeyate, nÃyaæ prasaÇgo gÃtuæ Óakyate. bhinnatvÃd evÃgrahaïopapatter iti || 93 || pÆrvaparicodanÃm idÃnÅm upasaæharati -- ##iti. yad dhi grahaïayogyaæ tad g­hyate yasya ca grÃhakasadbhÃva udbhavo và tad grahaïayogyam. ata÷ pÆrvopanyastasya grÃhyagrÃhakÃtmano dvayasya ki¤cid eva grahÅtuæ Óakyaæ netarad iti grahaïaÓaktyabhÃvÃn nobhayaæ codanÅyam iti || 94 || atra parihÃram Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvadbhrÃntikalpito grÃhakÃdivibhÃga÷, bÃdhavirahÃt. tathÃpi và bhrÃntitve saævidrÆpe 'pi tatprasaÇgÃd abhÃvÃtmatÃpatti÷. tad ayaæ vÃstavo grÃhyÃdivibhÃgo naikasminn advitÅye j¤ÃnÃtmani sambhavatÅti prathamam uktaæ naitad astÅtyÃdinÃ.{2,139}punaÓ ca abhinnatvaæ yadà ce«Âam ityÃdinà ekasyaiva dvairÆpyam aÇgÅk­tyobhayagrahaïaprasaktir ÃpÃditÃ. tatra nai«a parihÃro ghaÂate ayogyatvÃd abhibhÆtatvÃd anyan na g­hyate iti. na hy ekasmin j¤ÃnÃtmani yogyÃyogyatvavibhÃga udbhavÃbhibhavÃtmatvaæ và sambhavati. ato 'vaÓyam abhinnatva i«Âe 'nyatarasaævittau dvyÃkÃragrahaïena bhavitavyam iti || 95 || kiæ punar ekasyodbhavÃbhibhavÃtmatvaæ na sambhavatÅty ata Ãha -- ##ti. evaæ hi grÃhyagrÃhakÃbhidhÃnaæ tattvam. tatra yadi grÃhakÃæÓo 'bhibhÆta÷ kathaæ tadabhinno grÃhyÃæÓo nÃbhibhÆta iti Óakyate vaktuæ, viruddhadharmÃdhyÃsena bhedÃpatter iti. evaæ cobhayÃbhibhave grÃhyÃæÓasyÃpi grÃhyatvaæ na syÃd iti na ki¤cit tattvaæ sambhaved ity Ãha -- ##ti || 96 || evam ayogyatÃpi vikalpanÅyà kim ubhayam ayogyam ekaæ vÃ. yady ubhayaæ na ki¤cid g­hyata iti ÓÆnyataivÃpadyeta. yadi tv ekam ayogyam itaran nety ucyate tad ekatrÃdvitÅye nopapannam ity Ãha -- ##ti. ye punar atra d­«ÂÃntà uktÃ÷ pradÅpaprabhÃdi«u rÆpÃdaya÷, tatrodbhavÃbhibhavÃbhidhÃnaæ yujyate. rÆpÃdÅnÃæ parasparabhedena tatrodbhavÃbhibhavopapatte÷. bhinnaæ hi sparÓÃd rÆpaæ, tadrÃtrau rÆpodbhave 'bhibhÆtasparÓo na g­hyata iti kim anupapannam. tad etad Ãha -- ##iti. ÃdiÓabdÃd yogyÃyogyabhedo 'pÅti. svarÆpabhedÃnuvidhÃyy udbhavÃbhibhavÃdibhedo 'pÅty artha÷ || 97 || nanu nÃsti rÆpÃdÅnÃæ pÃramÃrthiko bhedo mahÃn khalv ayaæ kleÓa÷ yad dravyÃd eva te«Ãæ bhedo 'bhidhÅyate. parasparabhedÃs tu kleÓatareïopapÃdyante. ata ekam eva dravyÃdirÆpaæ grÃhakabhedÃd rÆpÃdibhedabhinnam ÃbhÃsate mukham{2,140}ivÃdarÓabhedÃd iti manyante. atas tatrÃpy abheda evodbhavÃdivyavasthà d­«Âeti na kaÓcid viÓe«a÷. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yadi tÃvad asmatsiddhÃnto rÆpÃdÃv ÃÓrÅyate, tatas te dravyÃt parasparataÓ ca bhidyanta eva. atha matÃntareïa, tathÃpi na tÃvad ekasyodbhavÃbhibhavÃv api sidhyata÷. ato 'smanmate 'pi hi yathaikam eva m­drÆpaæ ghaÂaÓarÃvÃdipariïÃmabhedabhinnam evam ekam eva dravyarÆpaæ rÆpÃdibhi÷ pariïÃmabhedair bhidyata ity ÃÓrayaïÅyam. yat tu ekasyaiva dravyarÆpasya grÃhakabhedÃd bheda iti, tadatisthavÅya÷. yuktaæ hi mukhe«u pratyabhij¤ÃnÃd aupÃdhikabhedÃÓrayaïam ÃdarÓabhedÃÓrayaïena. na tv iha tatheti varaæ pariïÃmavÃda eva. tatra ca naikasyodbhavÃdivyavasthà loke d­Óyate. yas tv ayam Ãkasmiko rÆpasya sparÓÃtmanà pariïÃma÷ punas tasyaiva rÆpÃtmanÃ, sa nirnimitto na vaktum ucita÷. ekasyaiva ca dravyasyaikaæ rÆpaæ divà guïÃntarodbhavenÃbhibhÆtaæ yad naktaæ punar budhyate, tan nopapannam. pariïÃme na hi dadhyÃtmanà pariïataæ k«Åraæ puna÷ k«ÅrÃtmanà pariïataæ d­Óyate. ata÷ svabhÃvÃd eva dravyÃt parasparaæ ca rÆpÃdayo bhidyante ity etad eva sÃmpratam. yathà cÃsaty api deÓÃdibhede bheda÷ sidhyati tathÃnantaram eva vak«yati. tadupek«yaiva tÃvat pariïÃmavÃdam abhidadhmahe naivam apy ekasyodbhavÃbhibhavÃv iti || 98 || yad apÅdam aparam uktam grÃhyÃd abhinnam api ki¤cin nÃnubhÆyate ÓabdÃdau nityatvÃdÅti, tadanubhëya dÆ«ayati -- ##ti. yathà hi buddhibhedanibandhano rÆpÃdÅnÃæ bheda÷, evaæ k­takatvÃdidharmÃïÃæ ÓabdÃd dharmÃntarebhyaÓ ca dhÅbhedak­taæ bhedam abhidadhÃnà na daï¬ena vÃrayituæ Óakyà iti || 99 || kiæ punar e«Ãæ bhede kÃraïam ata Ãha -- ##ti. dravyaguïakarmÃïy eva tÃvad bhidyanta iti kim atra kÃraïam anyad ata÷ pratyayabhedÃt. sa cÃyam aviÓi«Âa÷ k­takatvÃdidharmabhede 'pÅti tatkÃraïakas te«Ãæ bheda iti. nanu{2,141}nÃmÅ«Ãæ deÓabhedo và mÆrtibhedo và d­Óyate. ata÷ kathaæ te bhinnÃ÷, ata Ãha -- ##ti. na na÷ pÃribhëiko bhÃvÃnÃæ bheda÷. saævidekaÓaraïà hi vayam. sà ca bhinnà bhedam abhinnà cÃbhedaæ vyavasthÃpayati. na tu deÓato mÆrtito và bheda iti iyattaiva paribhëyata iti || 100 || kÅd­ÓÅ punar iyaæ k­takatÃ, yà buddhibhedabhinnÃvagamyate ata Ãha -- ##iti. yo 'yaæ kÃryadravyÃïÃæ ghaÂÃdÅnÃæ kÃrakai÷ kulÃlÃdibhi÷ sambandha÷, sà k­takatÃ. k­ttaddhitasamÃse«u sambandhÃbhidhÃnaæ tv atalbhyÃm iti sm­te÷. seyam Åd­ÓÅ k­takatà kathaæ ÓabdÃd abhinnety ucyate. anyo hi tadà Óabdo gakÃrÃdyÃkÃra÷. anyà ceyaæ k­takatà tasya tatkÃrakai÷ sambandha iti. anityatà tu sÃvayavÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃæ tÃvad avayavavibhÃgÃtmikety Ãha -- ##iti || 101 || niravayavÃnÃæ tu buddhyÃdÅnÃm avayavaviÓle«ÃtmakÃnityatvÃsambhavÃd yo 'yam Ãtmano 'pariïÃmarÆpeïÃvasthÃnaæ tannÃÓitvam ity Ãha -- ##ti. nÃÓitvam anityateti nityatÃyÃ÷ svarÆpaæ darÓayati -- ##iti. vastutvasya sattÃta÷ kecid bhedaæ manyante, tat tu ne«yata ity Ãha -- ##iti. sattaiva vastutvaæ nÃparaæ ki¤cid ity Ãk­tigranthe vak«yata iti || 102 || prameyatÃj¤eyate api pramÃïaj¤ÃnasambandhÃtmike ÓabdÃd bhinne evety Ãha -- ##ti. j¤Ãnatvaæ pramÃïetaraj¤ÃnasÃdhÃraïam iti bhedena j¤ÃnasambandhaprabhÃvità j¤eyatokteti. sarvatra cÃtrÃsaty api deÓÃdibhedÃvasÃye kenÃpi svasaævedyenÃtmanà bhedo 'vasÅyata ity Ãha -- ##ti || 103 || {2,142} ato yathaivÃsmanmate buddhibhedamÃtraprabhÃvito rÆpÃdÅnÃæ bheda i«yate asaty api deÓÃdibhede, tathaivaite«v api ÓabdÃdidharmabhede«u bhedo 'stÅty upasaæharati -- ##iti || 104 || nanv evam api tÃvad atyantabhedo nai«Ãm i«yate, katha¤cid bhedÃt. ata÷ siddham abhinnasyodbhavÃdaya iti. na siddham. atyantabhinnatà hi nÃsmÃbhi÷ kasyacid i«yate, sarvasya sadÃdyÃtmanÃbhedÃt. asti tu kenÃpi rÆpeïa bheda iti tadÃÓrayaïenaiva viruddhadharmasambandha÷ samÃdhÅyate. na caitad bauddhasiddhÃnte j¤Ãnasya sambhavatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 105 || kiæ puna÷ kÃraïam abhinnasyÃpi ÓabdÃt k­takatvÃder agrahaïam iti. bhedasyÃpi vidyamÃnatvÃd iti ced, hantaivam abhedo 'pi vÃstava iti kin na Óabdagrahaïe g­hyate, ata Ãha -- ##ti. yad etat k­takatvÃdidharmajÃtam upanyastaæ tat saty api ÓabdÃbhede kriyÃhetvÃdyapek«ayà g­hyate. na hi vastv astÅty eva grahaïaæ bhavati. api tu grahaïetikartavyatÃsÃpek«am. k­takatvasya ca kriyà kulÃlÃdivyÃpÃra÷. taddhetuÓ ca kulÃlÃdi÷. jigh­k«Ã ca grahaïakÃraïam. atas tadasaævittÃvabhede 'pi ÓabdÃn na grahaïaæ k­takatvÃdÅnÃm. atyantÃbhede tu grahaïÃdivyavasthà na sidhyet. na cÃsÃv asmÃbhir i«yata iti || 106 || na cÃyaæ dharmadharmik­to bhedo j¤Ãne sambhavati. advitÅyatvÃt tasya. nÃpi kriyÃhetvÃditulyam apek«aïÅyÃntaram asti yatk­tà grahaïÃgrahaïavyavasthÃ{2,143}bhavet. j¤ÃnÃtiriktavastvantarÃbhÃvÃd ity Ãha -- ##iti. anyatrÃnapek«ety asahamÃna÷ pratyavati«Âhate -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ apek«Ãrtha eva tÃvad du«pratipÃda÷. abhinne tattve kiæ kenÃpek«yate. upetyÃpi brÆma÷. ya eva kaÓcid apek«i«yate grÃhako và grÃhyo vÃ, sa eva sannihita÷. atyantÃbhedÃt tayo÷. ato nÃgrahaïakÃraïam anyatarasyÃpÅti dvyÃtmakagrahaïaprasaÇga÷ || 107 || atra codayati -- ##iti. yad etad apek«Ãm abhyupetya bhavatocyate sannihita iti, tad ayuktam. na hi no nÅlÃdigrahaïe grÃhyam idaæ grÃhako vÃyam iti buddhir utpadyate. ato grÃhyagrÃhakatvenÃnavagamÃt kathaæ tayo÷ sannidhÃnam apek«Ã katham ucyata ity apek«Ãbhyupagamo na yukta ity artha÷ || 108 || pariharati -- ##iti. yady api grÃhyo 'yaæ grÃhako 'yam iti và na vikalpyate, tathÃpi tÃvad ekÃtmana÷ sarveïaivÃtmanà g­hÅtatvÃd yad evÃpek«itaæ tad eva labhyata iti yuktam eva vaktum. anyo 'yaæ grÃhyo 'yaæ grÃhako 'yam iti Óabdavikalpa÷. anyac ca j¤ÃnarÆpam. tac cet samagraæ g­hÅtaæ, kim aparam apek«aïÅyaæ yadagrahaïÃd ubhayÃæÓabodho na bhaved iti. evam api ced ubhayÃtmakaæ na g­hyate, kathaæ dvyÃtmakaæ bhavi«yati. ata÷ siddhaæ na dvyÃtmakaæ j¤Ãnam ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 109 || evaæ tÃvad yad uktaæ saty api dvyÃtmakatve na dvyÃtmakaæ g­hyata iti, tan nirÃk­tam. idÃnÅæ dvyÃkÃram eva j¤Ãnaæ g­hyata iti yad bauddhair uktaæ tad dÆ«ayitum upanyasyati -- ##ti. evaæ hi bauddhà manyanta -- svasaævedyaij¤Ãnasya dvirÆpatÃ. tad dhi jÃnÃmi ghaÂam ity evotpadyate. tatra jÃnÃmÅti{2,144}grÃhakÃæÓa÷. ghaÂam iti ca grÃhyÃæÓa÷. tad evaæ svasaævedye 'pi j¤Ãnasya dvirÆpatve yo nÃma mƬho na sampratipadyate, tatpratibodhanÃrtham uttarottaravij¤ÃnaviÓe«anirdeÓo bauddhair abhimata÷. evaæ hi nirdiÓanti ghaÂaj¤Ãnaæ jÃnÃmÅti. tad iha pÆrveïa vi«ayÃkÃreïa grÃhakÃkÃreïa ca rÆ«ito dvitÅyaj¤Ãnasya grÃhakÃkÃra÷ pracito nirbhÃsate. tadÃdyasya dvirÆpatve ghaÂate. tv Ãdyaæ grÃhyÃkÃramÃtraæ và grÃhakÃkÃramÃtraæ và bhavet, tato dvitÅyÃdy api tadgocaraæ tadÃkÃram eva bhavet. tatrÃdyasya grÃhyamÃtratve dvitÅyam api j¤Ãnaæ ghaÂa ity evotpadyate. tatra Óabdatrayeïa nirdeÓo nopapadyeta ghaÂaj¤Ãnaæ jÃnÃmÅti. na hy anÃturÃïÃm anarthako nÃma nirdeÓo bhavati. evaæ ca t­tÅyÃdij¤Ãne«u catu«ÂayÃdibhir nirdeÓo darÓayitavya÷. tasmÃd uttarottaraj¤ÃnaviÓe«Ãd avagamyate asti grÃhakÃkÃrasaævittir apÅti. yad api cedam aparaæ dvyÃkÃravedane kÃraïam uktaæ - sm­ter uttarakÃlaæ ca na hy asÃv avibhÃvita÷ | iti. yathà khalv ayaæ sa ghaÂa iti grÃhyaæ smarati, evaæ ghaÂaj¤Ãnam aj¤Ãsi«am iti jÃnÃtivÃcyaæ grÃhakÃæÓam api. na cÃnavagatapÆrvÃrthavi«ayà sm­ti÷ sambhavatÅti pÆrvÃnubhavapratibandhÃt smaraïÃd ÃnumÃnikÅ pÆrvaæ grÃhakÃkÃrasaævitti÷ kalpyata ity Ãha -- ##iti || 110 || tad eva prapa¤cayati -- ##iti sÃrdhena. idaæ ca prÃg eva vyÃkhyÃtam iti. yadi tu grÃhakÃkÃro g­hyate ity ÃÓrÅyate, tadÃkÃrapracayadarÓanam upapannaæ bhaved ity Ãha -- ##ti || 112 || katham upapannam ity ata Ãha -- ##iti. pÆrvaæ hi ghaÂaæ jÃnÃmÅti j¤Ãnaæ grÃhyagrÃhakÃkÃram. tatra tasminneva vi«ayabhÆte. yat paraæ ghaÂaj¤Ãnaæ jÃnÃmÅti j¤Ãnam. tasyÃtmÅyaÓ ca grÃhakÃkÃra÷. pÆrvau ca{2,145}svavi«ayabhÆtaprÃpyaj¤Ãnasthau grÃhyagrÃhakÃkÃrÃv upaplutau bhavata÷. evaæ tryÃkÃravedanam upapannaæ bhavatÅti || 113 || anenaiva prakÃreïa t­tÅyÃdi«v api j¤Ãne«v ÃkÃrav­ddhyà pÆrvapÆrvebhyo bhinnatà sidhyati. itarathà tu pÆrvasya kevalagrÃhyÃkÃratve svÃkÃrasamarpaïena vi«ayabhÃvÃd uttaram api tatsad­Óaæ ghaÂÃtmakam eva bhaved ity ayuktam. evaæ kevalagrÃhakÃkÃratve pÆrvasyottarasyÃpi tÃdrÆpyÃn na vailak«aïyaæ sidhyet. nirÃkÃratvapak«e 'pi tulyataiva prasajyate | nirÃkÃratvasÃmÃnyÃt prÃcÅnottarasaævido÷ || ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. evaæ tÃvad uttarottaravij¤ÃnaviÓe«Ãd ity etat prapa¤citam. smaraïÃc cÃnumÃnikÅty etad idÃnÅæ prapa¤cayati -- ##ti. idaæ ca prÃg eva vyÃkhyÃtam iti || 114 || ÃkÃrapracaye tÃvat parihÃram Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- nottarottaravij¤Ãne«u pracayÃnvità ÃkÃrà d­Óyante, nÅlÃdyÃkÃramÃtrapratibhÃnÃt. sarvadà hi no vi«aya evedam iti bahir nirbhÃsate. kadÃcid eva tÆdbhÆtajij¤ÃsasyÃnÃkÃraj¤ÃnapratibhÃnam iti varïitamasak­t. ato na j¤ÃnÃrƬham ÃkÃradvayaæ d­Óyata iti saævitpramÃïakam ahaæ nÅlam ity anavagate÷. kas tarhi ghaÂaæ jÃnÃmÅti jÃnÃtyartha÷. nÃvaÓyaæ vi«ayabodhe«u jÃnÃti÷ pravartate. ghaÂo 'yam ity eva pratÅte÷. yadà tu j¤Ãnam eva jij¤Ãsitaæ bhavati tadÃrthasya j¤ÃtatÃvaÓena j¤Ãnam api pratÅyeta. tatra cÃyaæ jÃnÃtiprayoga÷. na vaitÃvatà j¤Ãnam eva dvyÃkÃraæ bhavati, vidite bahirvi«ayÃkÃre p­thag evedam anÃkÃraj¤Ãnam iti. yady anÃkÃrasyaiva j¤Ãnasya saævedanaæ, kathan tarhi nÅlÃkÃraæ pÅtÃkÃraæ j¤Ãnam iti vyapadeÓo 'ta Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvaj j¤Ãnam ÃkÃravattayà d­Óyate, bahirÃkÃratvavedanÃd ity uktam. yas tu nÅlÃkÃraæ j¤Ãnam iti vyapadeÓa÷, na tenÃkÃravattà j¤Ãnasya sidhyati. vi«ayo hi nÅlÃdivyapadeÓabhÃjanam. tadvyapadeÓenaiva ca j¤Ãnaæ vyapadiÓyate na tu tannÅlam.{2,146}kasya heto÷ paravyapadeÓena vyapadiÓyata iti ced, na. taæ vinà vyapade«Âum aÓakyatvÃt. na hi tadvyapadeÓam antareïa nirÆpayituæ Óakyam Åd­Óaæ nÃmedaæ j¤Ãnam iti, svayam anÃkÃratvÃt saævidÃm iti || 115 || yat tu nirÃkÃratvapak«e sarvasaævidÃæ tulyataiva prasajyata ity uktaæ, tad ayuktam. anÃkÃratve 'pi grÃhyabhedapramÃïakatvÃd bhedasya, grÃhyà hi vi«ayÃ÷ saævittau pramÃïam. te ca bhinnà d­ÓyamÃnà bhinnà eva saævittÅr avasthÃpayantÅti. atas tadbhedasiddhaye tatsamavetÃkÃrÃntarÃbhyupagamo na yukta ity Ãha -- ##iti. grÃhyabhedanibandhanas tatpramÃïaka ity artha÷ || 116 || nanv astu grÃhyabhedo bhede pramÃïam. anÃkÃrÃïÃæ tu kenÃtmanà bheda ity eva du«pratipÃdam ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- kim idam anÃkÃratvaæ saævidÃm. yadi nirasvabhÃvatvaæ, tanne«yate vi«ayavaÓonnÅyamÃnaprakÃÓasvabhÃvatvÃt. atha nÅlÃdyÃkÃraviraha÷, na. ÃkÃÓakÃlÃtmadikkarmasu tadabhÃve 'pi bhedÃbhyupagamÃt. ato yathà nÅlÃdyÃkÃrà eva bhÃvà ÃkÃravattvenÃbhinnà api paraspareïa bhinnà bhÃsante, evam anÃkÃratvenÃbhinnÃny api j¤ÃnÃni grÃhyabhedonnÅyamÃnenÃtmanà bhetsyante svabhÃvÃd eveti || 117 || smaraïÃc cÃnumÃnukÅti yad uktaæ tad idÃnÅm upanyasya dÆ«ayati -- ##iti. mithyaivaitad bauddhair gÅyata ity artha÷. kathaæ mithyà ata Ãha -- ##ti. tadaiva khalv idaæ grÃhakÃkÃraæ j¤Ãnaæ saævedyate. ghaÂo hi tatra smaryate. tatsmaraïÃnyathÃnupapattyà ca tatkÃraïabhÆtaæ j¤Ãnam arthÃpattyà kalpyate. nÆnaæ mayà ghaÂo j¤Ãta÷, katham anyathà smaryate. tatraiva cÃrthÃpattivedye[727]j¤Ãne 'j¤Ãsi«am iti padaprayoga÷, na tu j¤Ãnam api pÆrvaæ g­hÅtam iti || 118 || __________NOTES__________ [727] dye j¤Ãsi (KHA) ___________________________ {2,147} yat punardvyÃkÃravedane pÆrvam uktam abhedaæ cÃbhyupetyÃyam ity atra katham ekasmin g­hyamÃïe paro na g­hyata iti. tad dÆ«ayati -- ##ti. yad asmÃbhir aæÓadvayÃgrahaïe nimittam anuyukto bhavÃn kim ubhayÃtmakaæ na g­hyata iti, nÃnenÃsmÃkaæ vÃkyaprav­ttimÃtram eva bhavato 'bhimataæ yathà tathà và tÃvad abhyadhÃstvam iti. api tu agrahaïakÃraïaæ và tvayà vaktavyam. vÃstavaæ vÃgrahaïaæ, na tv abhedÃd dvyÃtmakaæ g­hÅtam iti vÃkprav­ttimÃtreïÃsmÃbhir mucyasa iti || 119 || paramÃrthatas tu grÃhyagrÃhakÃkÃravedanaæ nÃstÅty uktam evety Ãha -- ##ti. syÃd etat. mà nÃma pratyak«eïa dvyÃtmakaæ g­hyatÃm. anumÃnena tÆbhayÃkÃravedanaæ sÃdhayÃma÷. grÃhakÃtmà g­hÅto grÃhyÃbhedÃt, tadÃtmavad ity ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- pratyak«aæ j¤Ãnam iti va÷ pak«a÷. na cÃsmin pak«e 'numÃnena grahaïasÃdhanaæ yuktam. yadi hi dvyÃkÃraæ j¤Ãnam utpannaæ bhavet, tathaiva prakÃÓeta. ato nai«Ã dvyÃkÃropalabdhir ÃnumÃnikÅ pratyak«aj¤Ãnapak«e syÃt. na ca pratyak«eïa dvyÃkÃraæ j¤Ãnaæ kaiÓcid upalabhyata iti na dvyÃkÃratà j¤Ãnasyeti || 120 || yadi tv ekÃkÃra eva j¤Ãne dvyÃkÃratà kalpyate, evaæ satyapramÃïakatvÃviÓe«Ãt sahasrÃkÃrataiva kiæ na kalpyate ity Ãha -- ##ti || 121 || atra codayati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yad etad anyatarÃæÓagrahaïe 'bhinnatvÃd aparasyÃpi grahaïam ÃpÃditaæ bhavatà tad ayuktaæ, abhede hi saty{2,148}etat syÃt. na tu grÃhyagrÃhakÃæÓayo÷ parasparam abheda÷. j¤Ãnaæ hi tatrÃbhinnam aæÓau ca parasparaæ bhinnÃv eva. ato yathaindravÃyavÃdigrahÃ÷ parasparaæ bhinnà api jyoti«Âo(?ma/mÃÇga)tvena na bhidyanta iti mÅmÃæsakà manyante, evaæ j¤ÃnasyÃpi svÃtmanÃbhede 'py aæÓayo÷ parasparaæ bhedÃn na grahaïasaÇkaraparicodanÃvakÃÓa iti nirÃk­tasvapak«asya bauddhasya pratyavasthÃnam iti. siddhÃntavÃdÅ tu -- na tÃvad ayam ekÃntavÃdÅ bauddho bhinnÃbhinnatvam abhyupetya grÃhyagrÃhakayor bhedam abhidhatta iti sambhavati, tan nÆnam aikÃntika evÃnena grÃhyagrÃhakayor bhedo 'bhihita iti manvÃna Ãha -- ##iti. itara÷ svÃbhiprÃyam Ãvi«kartuæ parapak«ani«edhaæ tÃvad Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##. ayam artha÷ -- naivam api bhavatpak«asiddhi÷, j¤ÃnatvenÃæÓayor abhedÃd ity uktam eveti || 122 || itara idÃnÅæ siddhÃntahÃnim ÃpÃdayaæs tam evaævÃdinaæ nig­hïÃti -- ##ti. sÃÇkhyà hi prak­tivikÃrayor atyantabhedam anicchanto vikÃrÃtmanà prak­tau bhedaæ tadÃtmanà ca vikÃrÃïÃm abhedaæ saÇgirante. tad yathà sÃÇkhyamatena bhinnÃbhinnÃtmakaæ vastu parikalpyate, tathà kathaæ tvayà bhrÃntacittena buddhaÓÃsanam uktvà bhinnÃbhinnatvam ekasya j¤ÃnÃtmana÷ parikalpitam. asmÃkaæ tv anekÃntavÃdinÃm upapanno jyoti«Âome tathÃbhyupagama iti || 123 || bhavatas tu yadi grÃhyagrÃhakÃtmakaæ dvayaæ j¤ÃnÃtmanaikaæ, tato bhinnatvavÃganupapannÃ, noced ekatvam ity Ãha -- ##iti || 124 || evaæ cÃtra bhavanmatÃÓrayaïenaikÃtmyam ÃpÃdayituæ Óakyam ity Ãha -- ##ti. grÃhyagrÃhakÃv ekÃtmÃnau, ekarÆpÃt j¤ÃnÃtmano 'bhedÃt. tadÃtmavad eva. grÃhyagrÃhakayor mitha÷ parasparam ekatvena kÃraïena j¤Ãnaæ grÃhyÃtmakaæ grÃhakÃtmakaæ và bhaved iti || 125 || {2,149} tatra caikÃtmakatva Ãpanne grÃhyagrÃhakayor anyatarasyÃpÃye jÃte parasyÃpÅtaravidhurasyÃnupapatter aæÓadvayÃsattvam eva j¤Ãnasya bhavet. evaæ ca ni÷svabhÃvam abhÃvÃtmakaæ j¤Ãnam Ãpannam iti ÓÆnyatà pramÃïÃrthayo÷ syÃd ity Ãha -- ##ti || 126 || evaæ tÃvad abhinnÃtmano j¤ÃnÃd abhedÃd aæÓayor abheda ÃpÃdita÷. idÃnÅæ bhinnÃbhyÃæ vÃpy aæÓÃbhyÃm abhinnatvÃt j¤ÃnÃtmano bhedam ÃpÃdayati -- ##iti. evaæ cÃtyantabhede grÃhyagrÃhakayo÷ siddhaæ dvaitam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 127 || evaæ dvaitasiddhau yadi j¤Ãnam iti saæj¤ÃmÃtram eva grÃhyagrÃhakayo÷ kartum abhimataæ bhavatÃ÷, tadabhyupagacchÃma eveti sopahÃsam Ãha -- ##iti. athavà kiæ pÃribhëikeïa j¤ÃnaÓabdena, asmÃkam ivaika evÃyaæ j¤ÃnaÓabdo 'k«Ãdivat sÃdhÃraïatayÃrthaj¤Ãnayor vyutpattibhedena vartata ity Ãha -- ##ti. yadi j¤Ãyata iti j¤Ãnaæ karmaïi lyu¬anto j¤ÃnaÓabdo 'nuÓi«yate, tato 'rtho j¤Ãnam. atha tu j¤aptir j¤Ãnaæ j¤Ãyate 'neneti và bhÃvakaraïayor vyutpÃdyate, tato dhÅr eva j¤Ãnam ity ubhayaj¤Ãnatopapattir iti || 128 || sarvathÃpi hi j¤ÃnaÓabdavyutpattau vastubhedas tÃvat siddha eva. Óabdas tu yathÃruci j¤ÃnÃrthayor anyataratra pravartatÃm. nÃtra no vipratipattir ity Ãha -- ##ti || 129 || {2,150} atrÃpare bauddhà vadanti -- satyam asti grÃhyagrÃhakayor bheda÷. naivam api bahirartha÷ sidhyatÅti, j¤ÃnasyaivÃtÅtasyottaraj¤ÃnagrÃhyatvÃt. ata evedambhÃva÷, paragocaratvÃt saævida÷. katham atÅtaæ grÃhyam iti ced, na. hetutvasyaiva grÃhyatvÃt. yad etad uttaraj¤Ãnajanane svÃkÃrasamarpaïena pÆrvasya hetutvaæ tad eva tasya grÃhyatvam. yathÃhu÷ -- bhinnakÃlaæ kathaæ grÃhyam iti ced grÃhyatÃæ vidu÷ | hetutvam eva yuktij¤Ã j¤ÃnÃkÃrÃrpaïak«amam || iti. ayaæ ca sautrÃntikavaibhëikayo÷ sÃdhÃraïa÷ Óloka÷. tad etad upanyasyati -- ##ti. yady api grÃhakÃd bhinnaæ grÃhyaæ, tathÃpi j¤ÃnÃntaram eva tadatÅtaæ na tv artha iti. etad api dÆ«ayati -- ##iti. tasya grÃhyatvÃbhimatasya j¤Ãnasya j¤Ãnatve yuktir na kÃcid astÅti bhÃva iti. yadi tu pÆrvoktayà karmavyutpattyà j¤Ãnaæ tad i«yate tad asmÃbhir i«yate ity Ãha -- ##ti || 130 || j¤Ãnaæ j¤Ãnam ity anugataæ tu rÆpaæ na dvayor grÃhyagrÃhakayor avagamyata ity Ãha -- ##iti. ak«Ãdivat sÃdhÃraïaÓabdatÃm abhyupagacchÃma÷ na tv Ãk­tiÓabdatÃm iti. upetyÃpi brÆma÷. tat khalu sÃmÃnyaæ pÆrvottarayor anuyÃyi tÃbhyÃæ bhinnam abhinnaæ vÃ. na tÃvad bhinnaæ tair upeyata ity Ãha -- ##iti || 131 || ayaæ cÃparo vyatireke do«a ity Ãha -- ##iti. tayo÷ pÆrvottarayor grÃhyagrÃhakayo÷. j¤ÃnasÃmÃnyÃd vyatireke i«Âe, tasmiæs tÃbhyÃæ bhinna iti yÃvat. tayor j¤ÃnÃtmakatà na syÃt, tenaiva rÆpeïa j¤ÃnatvÃbhyupagamÃd{2,151}iti. kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. j¤ÃnarÆparahitatve satyaj¤ÃnÃtmano vastuno 'bhÃvÃt pÆrvottarayor j¤Ãnayor abhÃva evÃpadyata iti || 132 || api ca tatsÃmÃnyaæ tÃbhyÃæ sambadhyamÃnaæ pratyekaæ kÃrtsnyena sambadhyate bhÆtakarmaguïavat, vyati«ajya và mÃlÃguïavat. pÆrvasmin kalpe bheda÷. uttarasmin sÃvayavatvam iti vaiÓe«ikÃdivad do«aprasa¤janaæ kartavyam ity Ãha -- ##iti || 133 || vaiÓe«ikÃdivad ity etad viv­ïoti -- ##ti. yathaiva vaiÓe«ikÃdÅnÃæ parair bauddhair eva jÃtyÃdÃv ete do«Ã uktÃ÷, tathaivai«Ãæ bauddhÃdÅnÃm api bhinnayo÷ pÆrvottaraj¤Ãnayor abhinnasya j¤ÃnasÃmÃnyasya saÇgatau sambandhe ete do«Ã iti || 134 || yadi tu tÃbhyÃm avyatiriktaæ sÃmÃnyÃm i«yate, tato yo 'sau bhinnÃbhyÃm abhinnatvÃt prÃg bheda ÃpÃdita÷ sa evÃpadyata ity Ãha -- ##iti. api ca kim Ãtmakaæ tat sÃmÃnyam ity api cintanÅyam eva. tatrÃsmadabhimatasÃmÃnyÃÓrayaïe tÃvadukta÷ prasaÇga÷. sÃd­ÓyarÆpam apoharÆpaæ ca sÃmÃnyaæ parastÃn nirÃkari«yata ity Ãha -- ##ti || 135 || api cÃtrÃpoharÆpasÃmÃnyÃbhyupagame 'dhiko do«a ity Ãha -- ##ti. etad eva viv­ïoti -- ##ti. aj¤Ãnaniv­ttyà j¤Ãnaæ grahÅtavyam. na ca j¤ÃnamÃtravÃdino 'j¤Ãnaæ nÃma ki¤cidapohyam astÅti || 136 || {2,152} na cÃtyantÃsata evÃpiho ghaÂate ity Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yadi j¤ÃnÃbhÃvamÃtram aj¤Ãnaæ tat tarhy avasturÆpaæ katham apohakriyÃkarma bhavi«yatÅti. apohyatvÃbhyupagame và abhÃvasyÃpi vastvanta(?rÃ/ratÃ)pattir ity Ãha -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##ti. caÓabdo hetÃv iti || 137 || ato 'vaÓyaæ j¤ÃnÃbhÃvasyÃnapohyatvÃd aj¤Ãnaniv­ttau j¤Ãne i«yamÃïe j¤ÃnÃd anyadaj¤Ãnam artha eva te prasajyata ity Ãha -- ##ti. atra ki¤cidÃÓaÇkte -- ## iti. j¤eyÃdiÓabde«u hi bauddhair uktam -- aj¤eyaæ kalpitaæ k­tvà j¤eyaÓabda÷ pravartate | iti. tad ihÃpi samÃnam. aj¤Ãnakalpanayà tadapohena j¤ÃnaÓabdo varti«yate. tena nÃpohyÃbhÃvo na ca vastvantaratÃpattir iti. etad api dÆ«ayati -- ##ti. yad eva hi kvacid d­«Âaæ tad evÃnyatra kalpyate. atyantÃsatas tu j¤ÃnÃd anyasyÃbuddhivi«ayasya kalpanà keti || 138 || tad evaæ kalpanÅyÃntarÃbhÃvÃd aj¤ÃnÃkÃrà buddhir evÃj¤Ãnatayà kalpanÅyÃpannety Ãha -- ##iti. tatra cÃyaæ do«a ity Ãha -- ##ti || 139 || kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. na j¤ÃnÃntarÃpohena j¤Ãnam eva grahÅtuæ Óakyata iti. atraiva d­«ÂÃntam Ãha -- ##iti. na hi v­k«Ãrtho v­k«Ãpohena pratyetuæ Óakyata iti || 140 || {2,153} api ca yÃsÃv aj¤ÃnanirbhÃsà buddhir aj¤Ãnatayà kalpitÃ, tasyà j¤Ãnatvaæ na bhavet. na hi yadrÆpaæ yadapohena pratÅyate tatraiva tad bhavati. v­k«atvasyÃv­k«e«v apohye«u ghaÂÃdi«v abhÃvÃd ity Ãha -- ##iti || 141 || eva¤ ca tasyÃj¤ÃnatvÃbhimatasya j¤ÃnatvÃbhÃvÃd arthatvam evÃpannam. ato 'j¤ÃnavÃcoyuktyÃrtha evÃbhimata ity abhinnÃrthatvam ity Ãha -- ##ti. ki¤ caivam api cÃyam aj¤ÃnÃpohavÃdÅ vaktavya÷ kim Ãlambano 'yam aj¤Ãnapratyaya iti. na tÃvad bÃhyÃlambanaæ ki¤cid bhavadbhir j¤Ãnam i«yate. na cÃsya svÃæÓÃlambanatvaæ j¤ÃnÃntarÃlambanatvaæ và sambhavatÅty anantaram eva vak«yatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##ti. tan na tÃvad j¤ÃnamÃtravÃdinÃm aj¤Ãnaæ nÃma ki¤cid asti yad asyÃlambanaæ syÃd ity Ãha -- ##ti. atra codayati -- ##iti. asyÃrtha÷ -- vastvÃtmakaæ hi j¤ÃnÃtiriktam asmÃbhir ni«iddham. abhÃvÃtmakaæ tv aj¤Ãnaæ kim aj¤Ãnapratyayena nÃvalambyata iti || 143 || pariharati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yena tÃvadÃbÃlam Ãsthaviraæ ca prasiddhà mahÅmahÅdharodadhiprabh­tayo grÃhyà apalapitÃ÷, tasya kim iti sÆk«manyÃyavedanÅyo bhÃvo grÃhyo bhavi«yati tanmate ca sarvopÃkhyÃnavirahalak«aïa iti. api ca yad bhÃvadhiyÃæ svÃæÓaparyavasÃne kÃraïam uktaæ, tadabhÃvabuddher apy aviÓi«Âam. ata÷ katham asau bÃhyÃbhÃvÃlambanaæ syÃd ity Ãha -- ##ti || 144 || {2,154} tadavaÓyaæ pÃriÓe«yÃd aj¤ÃnapratyayasyÃpi j¤ÃnÃntaraæ và svÃæÓo và grÃhyo 'bhyupagantavya ity Ãha -- ##ti. astu tad eva grÃhyaæ, ko do«o 'ta Ãha -- ##ti. j¤ÃnÃntaraæ svÃtmà và j¤Ãnasya j¤ÃnasvabhÃvatvÃn nÃj¤Ãnapratyayena vi«ayÅkartuæ Óakyate. svarÆpaviparÅtasyÃgrÃhyatvÃd yadÃkÃro hi pratyayas tadÃkÃram eva grÃhyam avasthÃpayati. aj¤ÃnÃkÃraÓ ca pratyaya÷ kathaæ j¤Ãnam ÃlambanÅkartuæ Óaknoti. svarÆpaviparÅtaæ na grÃhyam iti || 145 || etad eva darÓayati -- ##ti. ata÷ siddhaæ na j¤ÃnamÃtratve 'pohyam astÅty Ãha -- ##ti. evaæ cÃsaty apohye 'pohasvarÆpasyÃpy abhÃvÃn na tenÃtmanÃpi grÃhyagrÃhakayor j¤Ãnayor j¤ÃnÃtmanà samÃnatvam ity Ãha -- ##iti. eva¤ cobhayo÷ sÃdhÃraïarÆpÃbhÃvÃd grÃhyagrÃhakayor anyataratra grÃhye grÃhake và j¤Ãnatvam abhyupagantuæ yuktam ity Ãha -- ##iti || 147 || tathÃpi ko niÓcaya÷ grÃhakaæ j¤Ãnaæ na tu grÃhyam ity ata Ãha -- ##ti. ubhayasiddhaæ hi grÃhakasya j¤Ãnatvaæ grÃhyasya tv asmÃkam asiddham iti. evaæ tÃvad j¤Ãnaæ grÃhakam artho grÃhya iti sÃdhitam. atha và kiæ no 'nena vyasanena. tattvabhedo hi no dvaitÃnuguïatayà sÃdhya÷. sa tÃvat siddha÷. siddhe ca tasmin yathÃruci vyapadeÓo 'stu nÃmety Ãha -- ##iti || 148 || yathÃruci vyapadeÓam eva darÓayati -- ##iti. ubhayaæ và j¤ÃnaÓabde vÃcyam astu artho j¤Ãnaæ ca. artha eva và j¤ÃnaÓabdavÃcya÷ na j¤Ãnam{2,155}ity artha÷. grÃhaka eva vÃrthaÓabdavÃcyo 'bhidhÅyatÃm. naivam api kÃcit pak«ak«ati÷. siddhatvÃd dvaitasyety abhiprÃyeïÃha -- ##iti. bhëyakÃreïa tv atÅtabuddher grÃhyatvanirÃkaraïÃrthaæ k«aïikatvaæ kÃraïam uktaæ yenaivam Ãha -- arthavi«ayà hi pratyak«abuddhi÷, na buddhivi«ayÃ. k«aïikà hi sÃ, na buddhyantarakÃlam avasthÃsyate iti. tad upanyasyati -- ##iti. atÅtà hi pÆrvà buddhir nÃsÃv uttarayà grahÅtuæ Óakyate. tatkÃle 'satyà vartamÃnavad grahÅtum aÓakyatvÃd grÃhyasya cedaæ nÅlam iti vartamÃnavadbhÃsÃd iti. ata÷ k«aïikatvÃt kÃraïÃd buddhe÷ grahÅtum aÓakyatvÃt asmanmatÃÓrayaïenÃrthÃtmakataiva buddher upeyety Ãha -- ##iti. yadi tÆcyate mà bhÆd atÅtÃyà buddher grÃhyatvaæ, sahabhÃvinos tu j¤Ãnayor grÃhyagrÃhakatvaæ na nopapannam iti. tadayuktaæ sahabhÃvÃnupapatte÷. kathaæ hi samanantarapratyayÃdhÅnÃtmalÃbham uttaraæ tena sahotpadyata iti sambhÃvayÃma÷. sahatve 'pek«Ãnupapatte÷. astu và janmayaugapadyaæ j¤Ãnayo÷. evam api na mÃnameyatà sambhavati. hetutvam eva hi grÃhyatvam uktam. na cÃsati paurvÃparye tat sambhavati, sahajanmanor anyonyanirapek«atvÃt. tad idam Ãha -- ##ti. kathaæ nirapek«am ata Ãha -- ##ti. yadi hi j¤Ãnayo÷ kaÓcit kriyÃkÃrakasambandho bhavet, evam apek«Ã bhavet. na cÃsau sahotpattau sambhavati. svÃkÃrÃrpaïena hetutvaæ nirÃk­tam eveti. nanu tavÃpy arthaj¤Ãnayo÷ kÃryakÃraïabhÃve kriyÃkÃrakasambandha÷ ka÷, ata Ãha -- ##ti. yena vyÃpÃreïa buddhe÷ pramÃïatvaæ sà miti÷ kaÓ cÃsau. yad etad buddhijanmeti pratyak«a uktam. tad asyÃæ mitau yÃrthavij¤Ãnayo÷ saÇgati÷. sÃnayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷. sà hi buddhyarthÃbhyÃæ sahitÃbhyÃæ bhÃvyate. yÃvad dhi nÃrtho dhÅvi«aya÷, tatkarma bhavati. buddhiÓ ca janmani kartrÅ. na tÃvan nirvi«ayÃ{2,156}akart­kà cotpatti÷ sambhavati. tad anena kriyÃkÃrakasambandhenÃsti j¤ÃnÃrthayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷. tad etadarthasya buddher utpattau karmakÃrakatvam etad evÃsya j¤ÃnakÃraïatvam. atreti. mÅmÃæsakasiddhÃnta ity artha÷. na cai«a prakÃro bauddhamate sambhavati, yugapajjanmanor jÃnayor janmana evÃbhÃvÃd j¤ÃnÃtiriktasya yaugapadye cÃnyataroktÃv anyatarasya kÃraïatvÃsambhavÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. api ca, idaæ kÃryam ayaæ hetur ity api niyamo yaugapadye duradhigama÷ anapek«atvÃviÓe«Ãt. na khalu savyetaravi«Ãïayor yugapajjanmano÷ Óakyam avagantum idaæ kÃryam idaæ kÃraïam ity ag­hyamÃïe viÓe«e, tad etad Ãha -- ##iti. nanv ag­hyamÃïe viÓe«e ubhayasyobhayaæ kÃraïaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##iti. yadi pÆrvam uttarÃdhÅnÃtmalÃbham, uttaraæ ca pÆrvÃdhÅnaæ, tato duruttaram itaretarÃÓrayam iti || 152 || nanv atrÃpi tadbhÃvabhÃvitaiva kÃryakÃraïabhÃve cihnam. asti ca yugapajjanmanor api vij¤Ãnayos tadbhÃvabhÃva÷, pÆrvaj¤Ãnasambhavak«aïa evottarasya bhÃvÃt. ata÷ kuto yaugapadye na hetuhetumattÃ, ata Ãha -- ##ti. satyam. tadbhÃvabhÃvità kÃryakÃraïatve lak«aïaæ na puna÷ paurvÃparyarahitÃ. tanniyamasahitam eva tu tadbhÃvabhÃvahetukaæ kÃryakÃraïabhÃve lak«aïam Ãhu÷. na ca yaugapadye paurvÃparyaæ, natarÃæ niyama ity akÃryakÃraïateti || 153 || parasparasahitam ubhayaæ kÃryakÃraïalak«aïaæ na tv anapek«itam ity atraiva nidarÓanam upanyasyati -- ##ti. na khalu kadÃcid aÓvÃt pÆrvaæ gavi jÃte{2,157}paÓcÃjjÃyamÃno 'Óva÷ paurvÃparyÃt tatkÃraïako bhavati. tathaikasantÃnak«aïabhÃvina÷ santatyantarajasya k«aïasya na tadbhÃvamÃtrÃt tatkÃryatvam asati paurvÃparye. evaæ ghaÂena sahotpadyamÃne«u rÆpÃdi«u nÃnyonyaæ kÃryakÃraïabhÃva i«yate. na hy avayavidravyasya rÆpe 'vayavÅ kÃraïam, aÓvÃdirÆpÃïÃm eva prÃk satÃæ krameïa tatra kÃraïatvÃt. etau ca svamataparamatabhedena vyÃkhyeyau d­«ÂÃntau. Ãvayor eva tadbhÃvabhÃvitÃmÃtraæ na kÃryakÃraïatve lak«aïam ity uktaæ bhavatÅti. tasmÃd yo yasmin niyamena pÆrvam avasthite jÃyate, sa tatkÃraïako nÃnya ity Ãha -- ##iti || 155 || yat punar atra parair yaugapadye 'pi kÃryakÃraïabhÃvo d­Óyata iti pradÅpaprabhÃdisiddhavannidarÓanam uktaæ, tan na. na siddhaæ, tatrÃpi sÆk«masya kÃlabhedasya vidyamÃnatvÃt. pradÅpakÃryà hi prabhà nÃsau pradÅpena sahaiva ni«padyate. ekadà pradÅpe jÃte 'nantaram eva ni«padyate prabhÃ. tasmÃd na kvacid api yaugapadye kÃryakÃraïabhÃva ity Ãha -- ##iti. yady asti kÃlabheda÷ kasmÃn na lak«yate, ata Ãha -- ##iti. yathà nirantaram uparyuparibhÃvena sthite padmapatraÓate bhidyamÃne kÃlabhedo durlak«a÷, evaæ pradÅpaprabhayor api. yathà ca tatra nÃ(na)ntarità sÅcÅ bhinnattÅti tatra kÃlabhede pramÃïam, evaæ nÃni«panne pradÅpe tattejo visaratÅti samÃnam ubhayatrÃpi pramÃïaæ kÃlabhede. tulÃntanamanonnam anayos tu na parasparaæ kÃryakÃraïabhÃvo dvayor apy ekahetutvÃt. tolayità hi tatra sahabhuvor dvayor api kÃraïam. kak«yÃsÆtrasanniveÓaviÓe«o vÃ. sÆtraæ hi tatra madhye bhavat samaæ tau dhÃrayati. ekataratra bhavad vi«amaæ pravartayati. na ca punarunnÃmahetur nÃma÷ na ca nÃmahetur unnÃma iti na kvacit sahajanmano÷ kÃryakÃraïabhÃva iti || 157 || {2,158} yathà ca pÆrvottaraj¤Ãnayor yaugapadyena kÃryakÃraïabhÃva÷ evaæ j¤ÃnabhÃgayor api grÃhyagrÃhakÃtmano÷ kÃryakÃraïabhÃvo nirÃkÃrya÷. na cÃkÃraïabhÆtasya grÃhyatà sambhavatÅti yaugapadye prasaÇgena bhÃgÃv upasaÇkramya darÓayati -- ##iti. mÃnameyatvanirÃkriyety artha÷. yadi tÆcyate mà bhÆd yaugapadye pÆrvam Ãlambanam uttarasya, krameïaiva tu bhavi«yati. katham asato 'tÅtasyÃlambanatvam iti ced, na. ÓaktyarpaïadvÃreïopapatte÷. pÆrvaæ hi j¤Ãnam uttarasmin vÃsanÃparanÃmÃnaæ Óaktim arpayati. tatas tadrÆpaæ tajjÃyamÃnaæ tadÃlambanam ity ÃkhyÃyate, ata Ãha -- ##ti || 158 || kim iti na bha(?va÷/vet.) ata Ãha -- ##iti. Óaktyarpaïena hi pÆrvasya grÃhyatve grÃhyam atÅtaæ bhavet. atÅtam eva hi tadvÃsanÃvaÓÃd uttareïÃlambyate sm­ty eva pÆrvaj¤Ãnam iti. bhavatv atÅtaæ grÃhyaæ ko do«a÷ ata Ãha -- ##iti. tÃdrÆpyam atÅtarÆpatvaæ vartamÃnÃvabhÃsino grÃhyasya saævidviruddham apramÃïakaæ bhavet. kathaæ hy atÅtam abadhitayà buddhyà vartamÃnatayà g­hyeta. tathÃvÃg­hyamÃïam atÅtaæ bhaved iti. kathaæ tÃdrÆpyam apramÃïakam ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- pÆrvaj¤ÃnÃhitavÃsanÃvaÓena jÃyamÃnam uttaraæ sm­tirÆpam eva bhavet. sm­tyà ca sa ity atÅtatvÃnuviddha eva svagocaro 'nubhÆyate. na ceha tathÃnubhÆyate, pratyutpannavad idam iti saævedanÃt. ata÷ katham asaævedyam eva tÃdrÆpyaæ pramÃïavad bhavi«yati. etac ca j¤ÃnÃtiriktavÃsanÃbhyupagamenoktam. na tu j¤ÃnamÃtravÃdinÃæ tadatiriktà vÃsanà ca kÃcid asti. na copapadyate, anÃdhÃravÃ(sanÃ)nupapatte÷. na cÃtÅtam asad vÃsanÃdhÃra÷ sambhavati. na cottaram anÃgatam, asattvÃd eva. na ca parasya janmakÃlaæ yÃvat pÆrvam avati«Âhate yena tasmin vÃsanÃm ÃdhÃya naÓyatÅti Óakyate 'vagantum. k«aïikatvÃt. na ca santÃnibhyo 'tirikta÷ santÃno nÃma kaÓcid asti yo vÃsanÃdhÃro bhavet. na cÃnÃdhÃraiva Óaktir ÃtmÃnaæ labheta.{2,159}bhaïitaÓ cÃyaæ vÃsanÃbhaÇgo nirÃlambanÃnumÃnanirÃkaraïÃvasara ity alam aneneti. atra codayati -- ##iti. yad uktaæ bhavatÃtÅtatvÃnuviddhasm­tyÃnubhÆyata iti. tan na. svapne pratyutpannanirbhÃsÃt. na ca na sm­ti÷ svapna iti sÃmprataæ pratyutpannakÃraïÃntarÃgrahaïÃt. na hi tatrendriyaliÇgÃdi j¤ÃnakÃraïaæ ki¤cid upalabhyate. na cÃkÃraïikà j¤Ãnotpatti÷ sambhavati. ato 'vaÓyaæ sm­tir eva seti vaktavyam. sm­tir api ca vartamÃnavannirbhÃsata iti tadvad ihÃpi bhavi«yatÅti. pariharati -- ##iti. satyam. atÅtatvena svapne bodho na bhavati. kin tu viparyayÃd asau tathÃvabhÃsa÷. (?viparyayaj¤Ãnaæ hi) tadviparyayaÓ cÃnyÃkÃravastugocaro 'nyÃkÃro yukta eveti nÃnena pramÃïaj¤ÃnÃnÃæ tulyatvam avagantuæ Óakyata iti. kÅd­Óa÷ puna÷ svapne viparyaya÷. tad darÓayati -- ##ti || 160 || kathaæ punar idam avagamyate viparyayo 'sÃv iti. ata Ãha -- ##ti. bÃdhakaæ hi tatra j¤Ãnam utpadyate naitad evam iti. tajjÃnÅmo 'vartamÃnam eva tatra vartamÃnatayà bhÃsata iti. etÃvac ca viparyayasya tattvaæ yad anyÃd­ÓasyÃnyathÃprakÃÓanam iti sÆktaæ viparyayÃd iti. na cÃyam evamprakÃro viparyayo jÃgrajj¤Ãne«u Óakyavacana÷. supariniÓcità hi tatra jÃgraddhiya÷ ity uktam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. evam upapÃditam atÅtavi«ayà na pratyak«abuddhaya iti. idÃnÅæ prayogeïa darÓayati -- ##iti. atÅto na pratyak«avi«aya÷, atÅtatvÃt. janmÃntarÃnuv­ttavad iti. na ca yogipratyak«eïÃnaikÃntikatvaæ, tannirÃkaraïÃd iti. tasminneva sÃdhye hetud­«ÂÃntÃntaram Ãha -- ##ti. atÅto 'rtho na pratyak«abuddhivi«aya÷, tadrÆpatvenÃj¤ÃnÃt. yan na svarÆpeïa saævedyate tan na pratyak«adhÅvi«aya÷ yathà bhÃvyartha iti || 162 || {2,160} astu vÃtÅtasya grÃhyatvaæ, tathÃpi sautrÃntikÃn parÃjitya tad vaktuæ yuktaæ yajj¤Ãnam evÃtÅtaæ j¤ÃnenÃlambyate na tv artha iti. te hi sad­ÓÃparÃparotpattirÆpeïa santanyamÃne«u bhÃve«v atÅtak«aïÃlambanam eva j¤Ãnam ÃsthitÃ÷. varaæ tad eva yuktam ÃÓrayitum. tathà hi -- na tÃvadatyantam alaukikÅ grÃhyagrÃhakasiddhir uktà bhavatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##ti. ki¤ ca, etad apy atÅtagocaratve j¤Ãnasya vikalpanÅyaæ yattacchaktyarpaïadvÃreïa grÃhyatayà kalpitam atÅtaæ j¤Ãnaæ, tat kiæ grÃhyaikasvabhÃvam Ãhosvid grÃhakaikasvabhÃvam ubhayasvabhÃvaæ veti. sarvathà nopapadyata ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. tatra grÃhyaikasvabhÃvatve tÃvadartha eva ÓabdÃntareïÃbhyupagato bhavatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##ti. grÃhyaikasvabhÃvaæ hi j¤Ãnaæ ja¬Ãtmakam artha eva ÓabdÃntareïopapÃdito bhavatÅti || 164 || api ca Óaktyarpaïe nottaragrÃhyate«yate. na ca grÃhyamÃtrÃtmano 'saæcetitasya Óaktyarpaïaæ sambhavati. ananubhÆyamÃnasya sm­tibÅjÃdhÃnÃnupapatter ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. ÓaktyarpaïÃbhÃvam eva prayogeïa darÓayati -- ##ti. notpadyavina«ÂÃd d­«ÂÃsaæviditÃc chaktyarpaïaæ, d­¬hatvenÃj¤ÃnÃd eva paÂutaram ananubhavÃd iti yÃvat. paÂhanti hi vastudharmo hy e«a÷ yadanubhava÷ paÂÅyÃn sm­tibÅjamÃdhatte iti. yadanevaævidhaæ na tena Óaktyarpaïaæ, yathÃnÃgatÃd ananubhÆtapÆrvÃt tathÃvidhÃd eva tu santÃnÃntarajÃd iti. ukto grÃhyamÃtre prasaÇga÷.{2,161}grÃhakaikasvabhÃva idÃnÅæ darÓayati -- ##ti. yat khalu grÃhakaikasvabhÃvaæ tat khalu katham uttarasya grÃhyaæ bhavi«yati. tathà sati svabhÃvanÃÓÃd abhÃvÃpatter ity abhiprÃya÷ || 166 || ki¤ cedaæ grÃhakaikasvabhÃvatvaæ duradhigamam ity Ãha -- ##iti. grÃhyÃpek«aæ hi grÃhakatvaæ tadekasvabhÃvasya. na tÃvat svÃtmà grÃhyo na j¤ÃnÃntaraæ, tasyÃpy evam eva grÃhakaikasvabhÃvatvÃd iti. ubhayÃkÃratÃyÃæ dÆ«aïam Ãha -- ##ti. naitad astÅtyÃdinà ni«iddha ity artha÷. api ca, dvyÃkÃratve pÆrvaj¤Ãnaæ tadaiva svakÃla eva saævedeta. tatrÃsya svasaævittaye bodhakÃntaraj¤ÃnÃpek«Ã na yuktety Ãha -- ##ti || 167 || api ca yadi pÆrvaj¤Ãnaæ dvyÃkÃram, evaæ sati parasyÃpi tadbhuvas tathÃtvÃd ÃtmÃæÓa eva pramà paryavasiteti kim atÅtavi«ayatayety Ãha -- ##ti. grÃhyaikasvabhÃvatve ca pÆrvasyÃyam aparo do«a ity Ãha -- ##ti. tadatadrÆpiïo bhÃvÃs tadatadrÆpahetujÃ÷ | iti sthiti÷ || 169 || atha kathaæ pÆrvasya grÃhyamÃtrarÆpatve tajjanmanaÓ cottarasya grÃhakatvaæ bhavi«yatÅti. yadi tu pÆrvaæ grÃhakÃkÃramÃtram evaæ sati nottarasya vi«ayo bhavet, sÃrÆpyanibandhanatvÃd vi«ayavi«ayibhÃvasya. pÆrvottarayoÓ ca pÆrvaæ grÃhakÃkÃramÃtram uttaraæ tu dvyÃkÃram iti vairÆpyam iti na pÆrvavi«ayatottarasya (?na){2,162}sidhyet. tad etad Ãha -- ##ti. pÆrvaæ ca kevalagrÃhakatve grahaïakatayà vi«ayabhÃvo nirÃk­ta÷. iha tu vairÆpyÃd iti viÓe«a iti. yacchaktyarpaïadvÃreïa pÆrvasyÃlambanatvam uktaæ, tat tÃvat pratyuktam eva. tatraiva sm­tvà punar api ki¤cid vadati -- ##ti. kenacid vyÃpÃreïa kaÓcit ka¤cid arpayati. na ca vij¤Ãnasya Óaktyarpaïaæ prati kaÓcid vyÃpÃro d­Óyate. k«aïikatvÃd vyÃpÃrakÃlaæ yÃvadanavasthÃnÃd, vyÃpÃrÃntarÃnabhyupagamÃc ceti || 170 || ki¤ cÃyaæ ÓaktyarpaïasyÃbhÃvo bauddhapak«e nirÃlambanavÃda eva prapa¤cena sÃdhita ity Ãha -- #<Óaktyarpaïasye>#ti. idÃnÅæ yat tat pÆrvam uktaæ na pÆrvottaraj¤Ãnayor hetusÃdhyatvam iti, yac ca vÃsyavÃsakabhÃvanirÃkaraïam, ubhayatra prayogam Ãha -- ##ti. kvacid ekasyÃæ santatau vimatipadÃspadÅbhÆtÃyÃæ na j¤Ãnayor hetuhetumattÃ, j¤ÃnatvÃt, santÃnÃntaraj¤Ãnavat. santÃnÃntaraj¤ÃnÃni na santÃnÃntarahetumanti, te«Ãæ tatrÃnÃrambhakatvÃt. evam eva vÃsyavÃsakabhÃvanirÃkaraïe 'pi prayogo darÓayitavya÷. iha ca j¤ÃnÃny eva dharmÅïi samÃnÃyÃæ santatÃv ahetubhÆtÃnÅti sÃdhyo dharma÷. j¤ÃnatvÃd iti hetu÷. santÃnÃntaraj¤Ãnavad iti d­«ÂÃnta iti || 171 || grÃhyagrÃhakayor upapÃditaæ bhedaæ prayogeïedÃnÅæ darÓayati -- ##iti. yata eva na katha¤cid j¤Ãnasya svagocaratvaæ, tasmÃt. yad rÆpasya grÃhakaæ tat tu ato grÃhyÃd bhinnaæ, tatsaævittÃv asaævitte÷. yan na tatsaævittau saævedyate tat tato bhinnaæ, rasÃdigrÃhakavat. tatsaævittÃv asaævittiÓ ca prÃg eva sÃdhiteti nÃsiddhyÃÓaÇkÃ. rasÃdigrÃhakaæ yatheti cÃsya bhinnam iti vak«yamÃïena sambandha iti || 172 || {2,163} evam eva grÃhyaæ pak«Åk­tya grÃhakÃd bhedo darÓayitavya ity Ãha -- ##iti. atrÃpi rasÃdigrÃhakam eva d­«ÂÃnta÷. yathà hi tadrÆpagrÃhakÃnubhave 'nanubhÆyamÃnaæ tato bhidyate, evaæ tadgrÃhyam api rÆpaæ, tad api svagrÃhakaparÃmarÓe na parÃm­Óyata eva. tad api na smarÃmÅty atra darÓitam iti. evam aikaikaÓyena grÃhyagrÃhakayor bhedaæ prasÃdhyedÃnÅm ubhayor api samÃh­tya darÓayati -- ##iti. grÃhyagrÃhakadvayaæ parasparabhinnam. itaretaraparÃmarÓa itaretarÃparÃmarÓÃd rasÃdivat. yathà rÆparasÃdayo 'nyonyaparÃmarÓe 'parÃm­ÓyamÃnÃ÷ paraspareïa bhidyante, evam etad api dvayam iti || 174 || prakÃrÃntareïedÃïÅæ grÃhyagrÃhakayor bhedaæ darÓayati -- ##ti. grÃhyaæ grÃhakÃd bhinnaæ tena sahaikarÆpyeïÃj¤ÃnÃt. yad yena sahaikarÆpyeïa na j¤Ãyate tat tato bhidyate yathà santÃnÃntarabuddhi÷. na cÃsiddho hetu÷, nÅlÃdirÆpatvÃd grÃhyasyÃnÃkÃrasya ca grÃhakasya saævedanÃt. evam eva grÃhakaæ pak«Åk­tya hetur darÓayitavya iti. prayogÃntaram Ãha -- ##iti. j¤Ãnaæ dharmi, na svÃæÓaæ g­hïÃtÅti sÃdhyaæ, j¤Ãnotpatter iti hetu÷. tad dhi samanantarapratyayÃd utpadyata iti bauddhà manyante. yad j¤ÃnÃd utpadyate na tat (?pÃ/svÃæ)Óaæ g­hïÃti. yathà j¤Ãnasya svaÓakti÷. svaÓaktir iti j¤Ãnaja(?nyÃd/nyÃæ) vÃsanÃm apadiÓatÅti || 175 || evam eva grÃhyatvaprati«edhaprayogo darÓayitavya ity Ãha -- ##ti. j¤Ãnaæ svÃæÓena na g­hyata iti darÓayitavyam. tÃv eva hetud­«ÂÃntÃv iti. na ca sÃdhyavikalo d­«ÂÃnta÷. dvayahÅnavÃsanÃbhyupagamÃt. bauddhÃnÃæ hi svÃæÓaæ na g­hïÃti. na ca tena g­hyate. etac ca cirantanabauddhÃbhiprÃyeïa j¤ÃnÃtiriktavÃsanÃpak«e{2,164}sthitvoktam iti dra«Âavyam. na tÆpÃdÃnÃparanÃmno viÓi«ÂÃt samanantaraj¤ÃnÃd anyÃæ käcid vÃsanÃmarvÃcÅnà manyante. tannirÃso 'pi cÃsmÃbhir ukta eveti. anyathà grÃhyagrÃhakayor bhedaæ darÓayati -- ##ti. caitraj¤Ãnaæ dharmi. tac caitrodbhÆto yo j¤ÃnÃæÓo grÃhyas tasya bodhakaæ na bhavatÅti sÃdhyam. j¤ÃnatvÃt. yad yad j¤Ãnaæ na tat tadbodhanaæ yathà dehÃntarodbhavam iti. grÃhyagrÃhakaÓaktinirÃkaraïaæ caitenaiva prakÃreïa darÓayitavyam ity Ãha -- ##ti. e«Ã cÃtra dik. na j¤Ãnaæ dviÓaktikaæ, j¤Ãnotpatte÷, svaÓaktivat. tathà na j¤Ãnaæ dviÓaktikaæ, j¤ÃnatvÃd anyatarÃæÓavat. anyatarÃæÓo hi j¤Ãnam eva. na cÃsau dviÓaktika÷, dvaividhyÃbhyupagamÃt. itarathà cÃturvidhyaprasaÇga iti || 177 || nanu Óakyam anenaiva prakÃreïa (?nÃ/Ã)tmano 'pi vastutvÃd ghaÂavad dviÓaktikatvaæ vÃrayitum ata Ãha -- ##ti. darÓitaæ hy asmatprayogasambhinnabodhabodhyatvÃd Ãtmano dvirÆpatvam. na tadanumÃnena vÃrayituæ Óakyate, pratyak«abÃdhakaprasaÇgÃd iti bhÃva÷. j¤Ãne tu nÃtmavad dviÓaktikatvaæ Óakyate kalpayituæ, pramÃïÃntarÃbhÃvÃd iti. etad apy uktam ity Ãha -- ##ti. yata evam ekasya dvirÆpatvam anupapannam, ato 'vaÓyam eva j¤ÃnÃd bhinnaæ nÅlÃdi grÃhyam e«Âavyam, eva¤ ca pramÃïabalÃd ÃpadyamÃno vastubhedo na kalpanÃgauravam ÃpÃdayatÅti || 178 || yad uktam anekakalpanÃyà ekakalpanà jyÃyasÅti, tat parih­taæ, na khalu pratyak«asiddho 'rtha÷ kalpanÅya÷. na ca tadbalabhÃvinÅ j¤Ãnakalpanà Óakyate vÃrayitum. pramÃïavanti subahÆny apy ad­«ÂÃni kalpanÅyÃny eva. ata evobhaya{2,165}siddhatvÃd j¤ÃnasyÃkÃrakalpanà nyÃyyeti yad uktaæ tad api pratyÃkhyÃtam. yadi hi vayam ÃkÃraæ d­«Âvà kasyÃyam iti tadÃÓrayam anvicchema tadobhayasiddhatvÃd j¤ÃnÃkÃro 'yam ity ucyetÃpi. prati«ÂhitÃÓrayam eva tu pratyak«asÃmarthyÃd ÃkÃram avagacchanto nÃsyÃÓrayÃntaramÅhÃmahe. na caivÃsmÃkam asiddhe 'rthÃkÃre j¤Ãnam api siddhaæ yenobhayasiddhaæ bhavet. na hi tannirÃkÃram anubhÆyate. pratyak«eïÃrtha eva hi j¤Ãtas tasya pramÃïaæ bhavi«yati. sa ced ani«Âo nÃsya kalpanÃyÃæ pramÃïam astÅti katham ubhayasiddhatvaæ, tad etad Ãha -- ##iti. ÃdiÓabdena ÓaktimÃtrasya bheda iti yad uktaæ tadupÃdatta iti. uktado«aparihÃraprapa¤cam ata÷ paramÃrabhamÃïa÷ yat tÃvad uktam upÃyatvÃd j¤Ãnam eva prathamam avagantavyam upÃyÃdhÅnasiddhitvÃd upeyÃnÃm, na ca tadÃkÃram antareïa pratÅyata iti j¤ÃnÃkÃra evÃyam iti, tat tÃvat pariharati -- ##ti. satyam arthasiddhÃv upÃyo j¤Ãnaæ, na tv avaÓyam upÃyagrahaïÃdhÅnam upeyÃvadhÃraïam. na hi cak«Æ rÆpaparicchedopÃya iti tata÷ pÆrvam anubhÆyate. yat tÆpÃyatvÃt prathamam avagantavyam iti, tat tair eva cak«urÃdibhir anaikÃntikam iti nopÃyasya sato j¤Ãnasya pÆrvÃnubhavaæ sÃdhayitum alam iti || 179 || yat punar uktam -- utpannasya sato 'pratibaddhasya j¤Ãnasya nÃgrahaïakÃraïam asti ato grahÅtavyam iti, tad anubhëya pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyaæ j¤Ãnam utpannam apratibaddhaæ kenacit. na tv etÃvataiva grahÅtavyaæ bhavati, grÃhakÃbhÃvenÃgrahaïopapatte÷. na tÃvad idam ÃtmanÃtmÃnaæ grahÅtuæ Óakyam ity uktam. anyac ca, j¤Ãnaæ tadà notpannam eva arthÃpattir hi sÃ. sà ca paÓcÃd eva bhavi«yatÅty ata÷ sato 'pi j¤Ãnasya grahaïakÃraïÃbhÃvÃd agrahaïaæ yuktam evety Ãha -- ##ti || 181 || {2,166} yadi svakÃle nÃvagataæ, kathaæ tarhi paÓcÃd avagamyate. ata Ãha -- ##ti. asti hi khalu paÓcÃd j¤ÃnÃvadhÃraïe pramÃïam arthÃpatti÷. j¤ÃtÃrthÃnyathÃnupapattiprabhavà sà prÃgaj¤Ãte 'rthe na jÃyate, paÓcÃdupajÃyata iti yuktam eva pramÃïasadbhÃvÃd uttarakÃlam eva grahaïam. paricodanÃparihÃraÓ cokta eveti neha pratanyata iti || 182 || nanv astu tÃvat parastÃt pramÃïasadbhÃva÷, pÆrvam api tv apratibandhasya kasmÃd agrahaïam ata Ãha -- ##ti. na hy apratibandham ity eva vastÆpalabhyate. apratibandhasyÃpy anupalambhanÃt. kÃraïasÃmagrÅviÓe«asamavadhÃnasampÃditaæ hi bhÃvÃnÃæ grahaïam. tadapratibandhÃnÃm api tadabhÃve na bhavati. kim anupapannam iti || 183 || kà punarj¤Ãnagrahaïe sÃmagrÅ. yadi j¤Ãnaæ, kim a(?nya/sya) j¤ÃnÃntareïa. nanv idam eva svabhÃvato j¤Ãnaæ prakÃÓÃtmakam, aprakÃÓÃtmanÃæ tu bhÃvÃntarÃïÃm apratibaddhÃnÃm apy astu prakÃÓÃntarÃpek«Ã. ata evoktaæ na cÃprakÃÓarÆpatvam iti. ato notpannasya j¤ÃnasyÃgrahaïe kÃraïam upalabhÃmahe -- ata Ãha -- ##iti. satyam prakÃÓakaæ j¤Ãnaæ, tathÃpi nÃtmÃnaæ prakÃÓayati arthasaævittau vyÃp­tatvÃt. na hi bahirvi«ayaprakÃÓane vyÃp­ta÷ pradÅpa÷ ÃtmÃnam api prakÃÓayati. tatprakÃÓane cak«u«o 'pek«aïÃt. ato yuktam eva prakÃÓÃtmano 'pi svabodhÃyÃnyÃpek«aïam iti || 184 || atha và prakÃÓakaæ j¤Ãnam ity eva kuta÷, arthÃparok«ÅbhÃvo hi tasya tathÃtve pramÃïam. tataÓ cÃrthÃnubhavasvabhÃvam eva tat sidhyatÅti na svÃtmÃnam api prakÃÓayatÅty Ãha - #<Åd­Óam >#iti. evam api svÃtmÃnaæ prakÃÓayed{2,167} yady arthavad j¤ÃnÃtmÃpi j¤Ãnajanmany anubhÆyate, na tv asÃv anubhÆyate ity uktam evety abhiprÃyeïÃha -- ##ti. na ca yad ekasya prakÃÓakaæ tena sarvasyaiva prakÃÓakena bhavitavyam. na hi cak«urÃdÅnÅndriyÃïi prakÃÓakÃny api vi«ayata÷ saÇkÅryante, vyavasthÃyà uktatvÃt. evam ihÃpi bÃhyasya prakÃÓakaæ j¤Ãnaæ, nÃtmana iti na nopapannam ity Ãha -- ##ti sÃrdhena. prakÃÓakapadopacÃras tu katha¤cit prakÃÓe kart­bhÃvam ÃÓritya vaktavya÷. anyathà hi prakÃÓÃnantyaæ bhaved ity uktam eveti || 186 || yat tÆktaæ - tasya tasyÃpi cÃnyena saævittÃvasthitir bhavet | iti, tad dÆ«ayitum anubhëate -- ##ti sÃrthena. evaæ hi parair uktaæ - yadi kila j¤ÃnÃntareïa j¤Ãnaæ jÃyate, tatas tasya tasya j¤Ãnasya smaraïÃt pÆrvÃnubhavakalpanÃyÃm anavasthà bhavet. ekena tu j¤Ãnena vi«ayÃkÃre svÃkÃre ca pravedite sarvam eva grÃhyagrÃhakÃkÃrasmaraïaæ tatraiva syÃt. tathà cÃnavasthà parih­tà bhavati. tasmÃn na j¤ÃnÃntareïa vedyaæ j¤Ãnam iti || 188 || evam anubhëite dÆ«aïam Ãha -- ##ti. yad etad ucyate tatra tatra smaraïadarÓanena sarvatrÃnubhavakalpanÃyÃm anavastheti, tad ayuktam. sm­tyasiddhe÷. g­hÅtavi«ayà hi sm­tir bhavatÅti nÃg­hÅtaæ j¤Ãnaæ smartuæ Óakyam. g­hÅtasmaraïe tu yÃvadgrahaïam eva smaraïavyavasthÃnÃnnÃnavastheti vak«yate. bhavati hi{2,168}kadÃcid etad dvitrÃïi j¤ÃnÃny anubhÆtapÆrvÃïi smaryanta iti. vij¤ÃnasantÃnasmaraïaæ tv alaukikam eveti || 189 || yadi tv arthaj¤ÃtatÃnyathÃnupapattyà j¤Ãnam avagamya punas tajj¤ÃtatÃvaÓena tadvi«ayaæ j¤ÃnÃntaraæ kalpayati, punaÓ cÃnenaiva krameïa yÃvacchramaæ j¤ÃnÃni j¤ÃtÃni. tato yÃvajj¤ÃtasmaraïÃd nÃnavasthety Ãha -- ##iti sÃrdhena. yat tu prÃganavagatÃnÃm eva j¤ÃnÃnÃæ smaraïam ucyate, tad vandhyÃsutÃdismaraïatulyam aÓakyam eva vaktum ity Ãha -- ##ti || 191 || yat tu bhik«uïà siddhavat tatrÃpi sm­tir ity uktaæ, tad bhrÃntabhëitam eva. asti ca bhrÃntau nibandhanam. artho hi tatra smaryate. tatsmaraïÃnyathÃnupapattyà ca tasya prÃg j¤Ãtatvam eva kalpyate. tato 'pi prÃcÅnaj¤ÃnakalpanÃ. tad iha saæsargamohitadhiyÃæ j¤Ãne 'pi sm­tivibhrama÷. na tvÃdyaj¤Ãnasmaraïam apy ÃÓaÇkyam. prÃg eva santÃnasmaraïaæ, tad etad Ãha -- ##iti. arthasm­te÷ khalv iyaæ tajj¤ÃnÃdipramÃïatà vilasati, yad etajj¤Ãne 'pi sm­tibhramo bhavati. arthasm­tyà hi j¤Ãne pramÅyamÃïe sm­tivi«ayÃrthasannikar«Ãd j¤Ãne 'pi smaraïam iti bhrÃmyati. ÃdiÓabdena cÃtra j¤Ãnaj¤Ãnam upÃdÅyata iti || 192 || sm­tyÃpi j¤ÃnapramÃyÃæ yÃvacchramaæ tadgrahaïÃd vi«ayÃntarasa¤cÃropapattir ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvanti j¤ÃnÃni jÃyante yadi tu j¤Ãtum i«yante yÃvacchramaæ tadbuddhir bhavi«yati yÃvanti j¤ÃnÃni budhyamÃno na ÓrÃmyati. sm­tyanusÃreïÃpi tÃvad bhotsyate{2,169}ity abhiprÃyaæ viv­ïoti -- ##iti. yÃvacchramaæ tÃvad buddhayo j¤Ãyante, tato mahaty api buddhiprabandhe j¤Ãte ÓramÃd và vi«ayÃntarÃbhilëeïa vÃnyasamparkÃd buddhij¤ÃnÃd vicchedo bhavati. yathà vi«aye«v eva ramaïÅye«u gÅtÃdi«v anubhÆyamÃne«u vi«ayÃntarÃbhilëÃt pÆrvavi«ayavicchedo bhavatÅty anupapannaæ vi«ayÃntarasa¤cÃro na syÃd iti || 193 || ki¤ ca yad etad uktaæ tatrÃpi ca sm­tir iti, tat kiæ prathamaj¤ÃnÃbhiprÃyeïa, uta tatra tatreti vÅpsÃm abhipretya. pÆrvasmin kalpe nÃnavasthÃ. eko hi prathama÷ pratyaya÷. ata÷ kà tadgrahaïe 'navasthÃ, tad etad Ãha -- ##ti || 194 || yadi tu saævitpravÃham evÃbhipretya tatrÃpi sm­tir ity ucyate, tan na tÃvad astÅty uktam. upetyÃpi brÆma÷. yadi bahÆny eva parastÃd j¤ÃnÃni smaryante, tato grahaïakÃraïatvÃt sm­tes tatsiddhaye grahaïÃny api kalpayi«yÃma÷. katham aparathà g­hÅtavi«ayà sm­tir bhavi«yati. na tv evam api j¤ÃnÃntaranirapek«am eva j¤Ãnam avasÅyata iti yuktà kalpanÃ, svasaævittiprati«edhÃt. ato varaæ pramÃïabalÃdÃyÃta÷ saævitpravÃha÷, na puna÷ svasaævittikalpanety abhiprÃyeïÃha -- ##iti. pÆrvaæ ca ghaÂÃdau g­hÅta ity atra yady evaæ syÃd, evaæ sati tatrÃpi sm­tir ity upapadyeta. tathà nÃnavasthÃ, yÃvadavagatasmaraïÃt. na tv etad apy astÅti tad darÓitam. idÃnÅæ tu yady uttarottaravi«ayÃ÷ sm­tayo d­Óyante tatas taddarÓanÃd grahaïapravÃhakalpanaiva pramÃïavatÅ, na svasaævittikalpaneti viveka iti || 194 || yadi tÆcyate, satyam asty ayaæ grahaïapravÃha÷. kin tv Ãdyaj¤ÃnagocarÃïy eva tÃni grahÃïi. j¤Ãnam eva hi tatrÃdyaæ nÃrtha÷. j¤Ãnam eva vi«ayÃkÃreïa{2,170}svÃkÃreïa ca nirÆpyate. tadvi«ayaæ ca tatsmaraïam anyat. evam evÃparam iti na ki¤cidarthavi«ayaj¤Ãnam ity ÃÓaÇkayà sahÃha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- sÃrÆpyeïa hi vi«ayabhÃva÷. tad yadÃdyavij¤Ãnavi«ayam ekam, evaæ sati tat tÃvat tato 'vilak«aïaæ prathamavad ghaÂa ity eva bhavet. evaæ t­tÅyÃdy apÅti nottarottarabuddhayo bhidyeran. arthavÃdinas tu prathamam arthavi«ayaæ ghaÂa iti j¤Ãnaæ, dvitÅyaæ tu j¤Ãnavi«ayaæ, t­tÅyaj¤Ãnaæ tu j¤Ãnaj¤Ãnavi«ayam. anÃkÃratve 'pi cÃkÃravatÃm iva svÃbhÃvika÷ saævidÃæ bheda ity uktam evety ÃkÃrapracayadarÓanam upapadyate j¤Ãne«u jij¤Ãsite«u, na tu bauddhasyeti viparÅtaprasaÇgo 'bhihita÷. etac ca prathamaj¤Ãnasya svasaævittim abhyupetyocyate. prÃÇ nirÃk­to 'py ayaæ j¤Ãnavi«ayatvapak«a idÃnÅæ dÆ«aïÃntarÃbhidhitsayà punarupak«ipta iti || 196 || ayaæ cÃparo vij¤Ãyate na vi«aye buddhÅnÃæ do«a ity Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- yasya sarvà buddhayo vij¤Ãnavi«ayÃ÷, tasya ghaÂaj¤Ãnaæ ghaÂaj¤Ãnaj¤Ãnaæ và vij¤Ãnavi«ayatvÃn na bhidyata iti || 197 || aviÓe«am eva darÓayati -- ##iti. e«a hi j¤ÃtapÆrvam arthaæ kadÃcit prasm­tavÃn vij¤Ãnam anÃkÃraæ smarati arthaæ ca sarvadà sÃkÃraæ ghaÂa iti, tannopapadyate. prasm­tÃrthavi«ayavij¤Ãnasmaraïaæ hy anÃkÃram eva d­«Âam. evaæ sa ghaÂa ity api sm­tivij¤Ãnaæ vij¤Ãnavi«ayam eveti tad apy anÃkÃram eva bhavet. sÃkÃratve và prasm­tÃrthavij¤Ãnasm­ter api sÃkÃratvaprasaÇgo 'viÓe«Ãt. ato yo 'yaæ ghaÂavi«ayasya sm­tivij¤Ãnasya prasm­taghaÂavij¤Ãnavi«ayasya ca sm­tivij¤Ãnasya viÓe«a÷, sa vij¤Ãnavi«ayatve buddhÅnÃæ na bhavet. ata÷ kÃcid vij¤Ãnavi«ayà kÃcidarthavi«ayeti sÃkÃrÃnÃkÃrabhedasiddhir iti || 198 || {2,171} yad api prÃg j¤Ãnasya saævedanam ity atra kÃraïam uktaæ j¤Ãnapra«Âhena parÃmarÓadarÓanaæ, tad api na yuktam. na hy ayaæ j¤Ãnapra«Âhena parÃmarÓo j¤Ãnasya grÃhyatÃk­ta÷. kin tv arthasthitau j¤Ãnam abhyupÃya iti tadanusÃryarthakathanaæ j¤Ãto 'sÃv artho mayeti. tad idÃnÅm eva ca sm­tes tatra j¤ÃnÃnumÃnam. na tu prÃg eva j¤Ãnapurassaram asau j¤Ãta÷. yadà tu kaÓcit tathÃvidhÃrthasadasadbhÃvayo÷ paryanuyuÇkte, tadà j¤ÃnopÃyatvÃd arthasya j¤Ãnapurassaram arthasthÃpanaæ bhavaty ÃsÅd asÃv artha÷ yasmÃn mayà pÆrvam avagata iti. ato nÃnena j¤Ãnasya pÆrvopalabdhi÷ Óakyà kalpayitum. tad etad Ãha -- ##ti || 199 || yat tÆktaæ j¤ÃnÃkÃrapak«e pratyÃsannaæ sambaddhaæ grÃhyaæ bhavati, itarathÃsambandham atidÆravarti ca grÃhyam abhyupagataæ bhavatÅti. tat pariharati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yathà katha¤cinnaikÃtmye grÃhyagrÃhakabhÃva÷ sambhavatÅty uktam. tadà kiæ kurmo 'sambandham asannihitaæ ca grÃhyam anujÃnÅmo na khalu dÆradeÓÃ(?ndÅ/di)vÃrtÃbhyo h­dayam anuviparivartamÃnà bhÃvà na g­hyanta iti Óakyate vaktuæ saævidvirodhÃd iti. evaæ tÃvad asambhavÃd Ãsattisambandhau na syÃtÃm ity uktam. na và hÅyeta. na hi deÓÃvibhÃga eva sarvatra sambandha÷. vi«ayavi«ayibhÃvo 'pi hi sambandha eva. asti cÃsau j¤ÃnÃrthayo÷. j¤Ãnotpattau tadavÃpter idam eva ca tasya sannidhÃnam arthena yadutpanne tasminn artho bhÃsata ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. kiæ punar idam artho bhÃsata iti. na j¤ÃnÃd anyadarthasya bhÃsanam. saævittau và kathaæ vi«ayÃkÃro bhÃsate. evaæ tarhi nÃsti tadabhÃve cÃnyÃnavabhÃsanÃd abhÃvavÃda eva. tadavaÓyÃstheyam idaæ j¤ÃnotpattÃv abhÆtapÆrvo bhÃvÃnÃæ ko 'pi bheda÷ sakalapramÃt­pratyÃtmavedanÅya÷. te tu bhÃvà j¤ÃnÃkÃrà bahir vety anyad etat. ye 'pi phalabhÆtÃm arthasaævidaæ svaprakÃÓÃm Ãhu÷, tair api ko 'py anirvacanÅyo 'rthagato darÓayitavya eva. katham{2,172}anyathà saævitprakÃÓe 'rtha÷ sidhyet. na hy anyaprakÃÓe 'nyat sidhyed, atiprasaÇgÃt. anyà ca saævidÃntarÃ, anyo bahirartha÷. so 'pi bhÃsata iti cet, tadvad eva tarhi so 'pi svaprakÃÓa eva. saævidÃyatto na svaprakÃÓa iti ced, nanv idam evÃsmÃbhir jij¤Ãsyate kim asya saævidÃyattatvam iti. svarÆpaæ tÃvat svakÃraïasÃmagryÃyattam eva. prakÃÓo 'pi tasya saævid eva na tadÃyatta÷. tadavaÓyam aprÃptapÆrvasya kÃcit phalotpattÃv asti prÃptir ity Ãstheyaæ yadÃyatto 'sya saævedanaæ nÃnyasyeti viveka÷. saiva cÃsmÃbhir j¤ÃtatÃdipadair abhidhÅyate. ata÷ siddhaæ vi«ayatvenÃpi pratyÃsattisambandhau sta iti || 200 || yo 'pi mithyÃj¤Ãne«v arthÃkÃrasambhava ukta÷, tam anubhëya pariharati -- ##ti. ayam artha÷ -- yo 'yaæ dvicandrÃdibodhe«v arthÃkÃrÃsambhava ukta÷, so 'yukta÷. tathà hi. samyagj¤Ãne«u tÃvannÃrthÃkÃrÃsambhava÷. ke«ucit tu mithyÃj¤Ãne«u deÓÃnyathÃtvamÃtreïa kÃlÃnyathÃtvamÃtreïa vÃrthÃkÃrasambhavo 'smÃbhi÷ k­ta÷ nirÃlambanavÃde varïita iti yÃvat. ato na kvacid arthÃkÃrÃsambhava÷ tat punar idaæ pratibhÃsaviparÅtam abhidhÅyate. deÓÃntarÃdistho 'rtho bhÃsate, anyatra sthitaÓ cÃrtho 'nyatrÃlambyata iti saævidanusÃreïa hi bhavanto bahirartham avasthÃpayanti. sà ca deÓÃntarÃdigocarà katham anyatrÃrtham Ãlambata iti Óakyate vaktum. evaæ hi svÃæÓÃlambanatvena kim aparÃddhaæ yena tannirÃkriyate. maivam. uktam asmÃbhir nirÃlambanavÃda eva bÃdhakÃnusÃriïÅ hi mithyÃtvakalpanÃ. bÃdhakaæ ca deÓÃdisaæsargam eva vÃrayati, na hi bahirvastusattÃm. tad dhi na dvau candrÃv iti candradvitvaæ ni«edhati, na dvitvaæ candraæ veti kathaæ tau bahirbhÃsamÃnÃvapahÃsyÃma÷. ato neha saævidviparÅtaæ ki¤cid iti || 201 || syÃd etat. katham atÅtà arthà asanto j¤ÃnÃvalambanam iti. uktaparihÃratvÃt. uktaæ hi pratyak«adharmo vartamÃnasannihitavi«ayatà j¤ÃnÃntarÃïÃæ{2,173} neti nirÃlambana eva, tad etad Ãha -- ##iti. yat tÃvallaiÇgikam atÅtÃdigocaraæ j¤Ãnaæ tat pratyutpannaliÇgÃdijanakam asatÅ«v eva vÃsanÃsu bhavati. yat tv anyajjÃgratsm­ti j¤Ãnaæ svapnaj¤Ãnaæ vÃ, tad bhavantÅ«u vÃsanÃsu bhavati pratyutpannakÃraïÃntarÃbhÃvÃd iti || 202 || ye hy atyantÃnanubhÆtà arthà anubhÆyante, tatra vÃsanÃdikÃraïÃntarÃsambhavÃn nÃsti j¤ÃnÃkÃratvÃd anyà gatir ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- tavÃpi tathÃvidhÃnubhave kiæ kÃraïaæ, bauddho 'pi vÃsanÃm eva j¤ÃnakÃraïaæ manyate. na cÃtyantÃnanubhÆtapÆrve 'rthe vÃsanà sambhavati, arthaj¤ÃnÃhitasaæskÃrÃbhidhÃnatvÃd vÃsanÃÓabdasya. syÃd etat. na j¤Ãnajanmà saæskÃro vÃsanÃ. kin tu j¤Ãnam eva ki¤cid anavagatapÆrvÃrthasaævedanakÃryonneyaÓaktibhedam iti. tan na. loke tathÃnavagamÃt. j¤Ãnayonir eva saæskÃro vÃsaneti laukikà manyante, na j¤Ãnam eva. api ca, samanantaraj¤Ãnam atadÃkÃraæ, tat kathaæ tadÃkÃrÃæ dhiyam upajanayitum alaæ tadatadrÆpiïo bhÃvÃs tadatadrÆpahetujÃ÷ | iti va÷ siddhÃnta÷. yadi tvayam api kÃryakÃraïabhÃvo ne«yate, astu tarhi kÃdÃcitkam apy anapek«am eva j¤Ãnam. kiæ samanantarapratyayÃdhÅnavyasanena. ato 'vaÓyÃÓrayaïÅyà kÃcijj¤ÃnÃd bhinnà vÃsanÃ, yodbhÆtà satÅ visad­ÓasantÃnatirodhÃnena sad­Óam eva j¤Ãnam Ãrabhata iti bhavadbhir apy Ãstheyam. na cÃtyantÃnanubhÆte«u sà sambhavatÅti tulyatvam Ãvayo÷. na cÃpy anubhavi«yata ity ÃtyantikavÃsanÃsambhavaprakaÂanÃrthaæ, na tu bhavi«yato 'nubhavasya kaÓcid vÃsanÃyÃm upayoga iti || 203 || yadi tu anÃd­tyaiva vÃsanÃæ j¤Ãnotpattir ÃÓrÅyate, evan tarhi yaccirantanair{2,174}bauddhair vÃsanÃyÃæ nimittatvam ÃÓritaæ tad virudhyata ity Ãha -- ##ti || 204 || tatrÃpi tu vÃsanÃbhyupagame tasyÃ÷ saævitkÃraïatvÃd asÃv ananubhÆto 'py artha iha janmani kvÃpi janmÃntarÃdÃv anubhÆta ity abhyupeya ity Ãha -- ##ti || 205 || kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. abhavanam abhÃva÷. du÷svapne 'nubhÆyamÃnasya saæsargasya na kasyacid atyantÃbhÃva iti. kiæ punas tadbhÃve pramÃïam ata Ãha -- ##ti. j¤Ãnaæ hi kÃryaæ na tÃvadakÃraïakaæ ni«padyate. na cÃsya pratyutpannendriyÃdikÃraïaæ ki¤cid upalabhyate. svapne na ced vÃsanÃpi kÃraïaæ na syÃd eva. na cÃsau pÆrvaj¤Ãnam antareïa bhavati. tad yadi nehÃsÃv artho j¤Ãta÷, nÆnaæ janmÃntare 'nubhÆta iti || 206 || ye tarhy atyantÃsambhÃvanÅyaj¤ÃnÃrthÃ÷ svaÓiraÓ chedÃdaya÷, te 'sambhavadvÃsanÃ÷ katham avasÅyante. atas tatra j¤ÃnÃ(kÃra)kalpanaiva sÃdhÅyasÅ nÃrthÃkÃrakalpanÃ, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yadà na katha¤cit svasaævedanaæ j¤Ãnam ity uktaæ tadà ya evaite p­thivyÃdayo 'rthà bahiravasthità g­hyante, te«v eva kutaÓcit kÃraïado«Ãd du«Âaæ vij¤Ãnam anyathÃsthitam ÃkÃraæ g­hïÃti. adu«Âaæ tu yathÃvasthitam. na kvacid api j¤ÃnÃkÃrÃnubhava÷. tannibandhanam iti. p­thivyÃdinibandhanam ity artha÷. p­thivyÃdisÆk«mÃïy eva hi sthÆlÃrambhe kÃraïam. etena kalpanÃnibandhanatvaæ pradhÃnanibandhanatvaæ ca nirÃkaroti. na tÃvat kalpanÃnibandhanatvam abÃdhitatvÃt. na pradhÃnanibandhanatvam apramÃïakatvÃt. d­Óyate tu sÆk«matarÃdikrameïa p­thivyÃdÅnÃm eva kÃryadravye«v Ãrambhakatvam{2,175}iti tad eva dvyaïukÃdikrameïÃÓrÅyate. ÓiraÓchedaÓ cÃnyagocaro 'vagata÷ svasambandhitayÃvagamyata ity anyathà vyavasthÃnam iti || 207 || tÃæs tu p­thivyÃdyarthÃnapÃsya na kvacid arthÃntare ÓabdÃtmake j¤ÃnÃtmake vÃkÃrakalpanà yuktety Ãha -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##ti. p­thivyÃdyupa«ÂambhaÓÆnyaæ na ki¤cijj¤Ãnam ÃtmÃnaæ labhate. ki¤cid dhi p­thivyÃdidravyagocaraæ, ki¤cid dhi rÆpÃdiguïavi«ayaæ, ki¤cid gavÃdisÃmÃnyagocaram, anyac cotk«epaïÃdikarmagocaram avagatam iti || 208 || api ca yadi sarvo 'yaæ j¤Ãnam anubhÃsamÃna ÃkÃro j¤ÃnasyaivÃnye ca p­thivyÃdayo bhÃvÃ÷ kalpitÃ÷, evan tarhi sarvasaævidÃm evÃtyantÃsannartha iti kena viÓe«eïÃyaæ svapnÃdibhramÃïÃm atyantÃsannartha i«yate yenaivam upÃlabhyemahi katham atyantÃsann artha÷ svapnÃdivij¤Ãne 'vasÅyate iti tad etad Ãha -- ##ti. atra svapnÃdij¤Ãna ity artha÷ || 209 || ata÷ siddhaæ bhrÃntij¤ÃnÃny apy artham evÃnyathà sthitam anyathà kalpayanti, na punarÃtmÃnam avasyantÅty Ãha -- ##iti || 210 || yadi tarhi sarvasaævidÃm eva bÃhyÃlambanatvaæ, kiæ tarhi bÃdhakena bÃdhyate ata Ãha -- ##ti. bÃdhakena na bÃhyaæ pratik«ipyate, kin tu bÃdhake satÅyaæ vÃcoyuktir bhavati yad anyathà saty apy arthe 'yam ÃkÃro du«ÂakÃraïajanitayà dhiyà pratÅyate na tv anarthikeyaæ dhÅr iti || 211 || {2,176} evaæ tÃvad vÃsanÃnibandhane«u svapnÃdivibhrame«u arthÃkÃro darÓita÷. bÃdhakapratyayÃrthaÓ ca vyÃkhyÃta÷. etad evendriyavibhrame«u dvicandrÃdivi«aye«v atidiÓati -- ##iti. yat tÆktaæ naikatrÃrthe liÇgÃnekatvaæ sambhavatÅti. tatra parihÃram Ãha -- ##ti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- tÃrakÃdimatÃv api strÅtvÃdipratyayo bhrÃntir eva. prÃïidharmatvÃl liÇgabhedÃnÃm aprÃïi«v asambhavÃd bhrÃntyaivÃnyatra d­«Âam anyatrÃropyate. ato 'nyatra d­«Âam eva strÅtvÃdi tÃrakÃdimatÃv Ãlambanam iti. kathaæ punastÃrakÃdi«u strÅtvÃdipratyayo bhrÃntir ity ucyate. na hy atra dvicandrÃdibodhe«v iva bÃdhako d­Óyate. tam antareïa tu bhrÃntivÃdinÃm eva bhrÃntir ÃpÃdyeta, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam. na bhramas tÃrakÃdi«u, vÃstavÃnÃm eva strÅtvÃdÅnÃæ sambhavÃt. te hi strÅpunnapuæsakaliÇgebhyas tÃrakà ti«yo nak«atram iti Óabdebhya÷ pratÅyante. na ca pratÅyamÃnà na santÅti yuktaæ vaktum. yat tu pramÃïÃntarÃn nÃvagamyate, nÃyaæ do«a÷. ÓabdaikapramÃïakatvÃt. na caikapramÃïÃvagato 'rtha÷ pramÃïÃntareïÃnavasÅyamÃno 'san bhavati. ato yeyaæ ÓabdamÃtrÃd upajÃtà pratÅtis tayaiva strÅtvÃdaya÷ saævidità iti pÃramÃrthikà eveti. ayam api tu ÓabdaikapramÃïakatvapak«o 'tituccha eva. na khalu padatadbhÃgÃnÃm ag­hÅtasambandhÃnÃæ pratipÃdakatvam asti. na ca pramÃïÃntarÃvedyena vastunà sambandho grahÅtuæ Óakya÷. ato manda evÃyam api pak«a ity aparitu«yan parihÃrÃntaram Ãha -- ##iti. na tÃrakÃdÃv ad­«ÂapÆrvaæ liÇgaæ, d­«Âair eva kaiÓcid rÆpairiÇganÃt. vak«yamÃïÃny eva d­«ÂÃni rÆpÃïi liÇgam iti yÃvad iti. kiæ punar d­«Âaæ rÆpaæ yenÃtmanà strÅtvÃdÅnÅ«yante ata Ãha -- ##(iti.) sattvarajastamasÃæ guïÃnÃæ yathottaram upacaya÷ saæstyÃnaprasavasthÃnÃni. te ca guïÃ÷ prÃïyaprÃïisadbhÃvasÃdhÃraïà eva sarve«u tadrÆpapratyabhij¤ÃnÃt.{2,177}sukhadu÷khamohÃdibhedavanto hi sarve bhÃvÃ÷ ÃÓrayatayà janakatvena ca prÃïina÷ ÃÓrayatayÃprÃïina÷ janakatayà ramaïÅyÃdibhÃvavyavasthità hi vi«ayà aprÃrthino 'pi sukhayanti du÷khayanti mohayanti ca. sukhÃdayaÓ ca sattvÃdidharmÃ÷, taddarÓanÃt traiguïyaæ sarvabhÃvÃnÃm avasÅyate. tad yadà sattvopacaya÷ saæstyÃnÃbhidhÃno 'vagamyate tadà puæstvaæ pratÅyate. rajasas tÆpacaye prasave gamyamÃne strÅtvaæ, tamasa upacaye sthÃne napuæsakatvam. sà codÃsÅnÃvasthà bhÃvÃnÃæ na kasyacit kÃryasya savitrÅ svarÆpÃvasthÃnamÃtraæ, tac caitadrÆpaæ d­«Âam eva sarvabhÃve«u. prÃïino hi pumÃæsa÷ sattvotkaÂà d­Óyante. rajomayyo nÃrya÷. tamomayÃ÷ «aï¬Ã÷ saæmugdhaniruddhÃkhilace«ÂÃ÷. evaæ ti«yÃdÅnÃm apy Ãpek«ika÷ sattvÃdÅnÃm upacayo darÓayitavya÷. alpaprakÃÓanak«atrÃntarÃpek«ayà hi paÂuprakÃÓa÷ pumÃn iti ti«yo lak«yate. yadà tu tasyaiva rajasa udbhavo lak«yate tadà strÅtvena tÃraketi. tamasas tÆpacaye nak«atram iti napuæsakatvena. evam eva taÂas taÂÅ taÂam ityÃdi«v api guïopacayÃpacayÃtmà liÇgabhedo 'nusandhÃtavya÷. eva¤ ca sarvatraiva pÃramÃrthikaæ liÇgatrayam upapannaæ bhavati. bÃdhaviraho 'py ata eveti siddhaæ nÃnarthakÃs tÃrakÃdi«u liÇgapratyayà iti. atraiva v­ddhÃnumatiæ darÓayati -- ##ti. pata¤jalinà hi kiæ punar idaæ liÇgam iti p­«Âvà bahudhà vikalpya prÃïyaprÃïi«u darÓanÃd aviparyayÃ(?co/c co)bhayatra yathoktam eva liÇgam upavarïitam iti || 213 || eva¤ copapannaæ liÇgatrayam apÅty Ãha -- ##ti. nanv astv evamÃtmako bhinnÃdhikaraïo liÇgabheda÷, ekÃdhikaraïaæ tu liÇgabhedaæ na m­«yÃmahe yasya hi yat svarÆpam ucitaæ tenaiva tannityaæ vyapadiÓyeta. ata Ãha -- ##ti. tattadbhÃvabhedÃpek«ayà hi tasya tasya guïasyopacaye lak«yamÃïe naikatrÃpi liÇgabhedÃvasÃyo 'nupapanna÷ putrÃdibhÃva ivaikasya puæsa iti. tat punar idam uktaprakÃraæ liÇgasvarÆpaæ nÃnumanyÃmahe pÃramÃrthikam aprÃïi«u liÇgam anupalabhamÃnÃ÷. prÃïyavÃntarajÃtim eva tu liÇgaæ saÇgirÃmahe. paÓyÃmo hi vayaæ narÃÓvamahi«agovarÃhÃdibhedabhinnÃnekaprÃïigaïasÃdhÃraïaæ{2,178}strÅtvÃdibhedabhinnaæ vividham avÃntarÃkÃram aprÃïimyo vyÃv­ttaæ yamÃnandasÃdha(?nÃ/na)stanavadanÃdisanniveÓaviÓe«Ã darÓayanti. na ca te aprÃïi«v iti na liÇgabhedaæ pratipadyÃmahe. kim idÃnÅm aprÃïi«u liÇgÃvagamo bhrÃntir eva. nanu sÃpy asati bÃdhakodaye durbhaïaiva. satyam. gauïas tv aprÃïi«u liÇgavÃda÷ prastaraikakapÃlayor iva yajamÃnavÃdo mÃïavaka iva jvalanavÃda÷. na hy asau bhrÃnti÷, abhrÃmyatÃm eva tathÃvabhÃsÃt. ka÷ punar guïa÷ yato 'prÃïi«u gauïo liÇgavÃda÷. paiÇgalyÃdayo hy agniguïà mÃïavake vartamÃnà guïavÃdahetava÷. na tv iha tathà prÃïiguïÃ÷ kecid aprÃïi«u d­Óyante yadvaÓena guïavÃda÷ samÃÓrÅyate. maivam. ihÃpi guïÃvagate÷. upacayÃpacayadharmÃïau hi strÅpumÃæsau, atas taddharmavivak«ayà strÅliÇgÃdiÓabdaprayogo 'prÃïi«v api yathehaiva prak­te varïitam. apek«ÃbhedataÓ cÃvirodha÷ samÃna eva. atyantÃpacayavivak«ayà ca napuæsakaliÇgaÓabdaprayoga÷, tadrÆpatvÃt tajjÃte÷. syÃd etat -- nÃprÃïi«u gauïÃvagatir ata÷ kathaæ gauïatvam iti. asti và prÃïyaprÃïino÷ samÃnÃkÃrà buddhir Ãyu«matÃm. ÓabdasallÃpamÃtrÃd eva hi no vÃksrugÃdi«u strÅtvÃdimatirÃvir asti. na tu prÃïi«v iva te«v apy anusyÆta ÃkÃro d­Óyate. ata÷ ÓabdasaævyavahÃramÃtrasiddhyartham aprÃïi«u liÇgÃnuÓÃsanam. kiæ punarliÇgÃnÃæ vÃcakam. na tÃvad etad atropayujyate, tatsadbhÃvamÃtrasya prak­taupayogikatvÃt. yadi tu prayojanam abhidhÅyate ÓrÆyatÃm. ye tÃvadaprÃïivÃcina÷ strÅliÇgatayà smaryante, te«v anuÓÃsanakÃrair eveyaæ strÅ ayaæ pumÃn idaæ napuæsakam iti guïavÃdenaiva stryÃdiÓabdÃ÷ prayuktÃs tadvacanapadÃntarasamabhivyÃhÃrasiddhyartham. te tu svabhÃvata÷ svÃrthamÃtram abhidadhati. guïavÃda eva smartÌïÃm atyantaæ nirƬhatayà liÇge 'pi vÃcakabhrÃntim eva janayati. e«Ã ca nirbhÃgapade«u sthiti÷ vÃksruvÃdi«u. sabhÃge«u tu tÃrakÃdiÓabde«u pratyayabhÃga÷ strÅtvam abhidhÃya prak­tyarthe tadasambhavÃd gauïyà v­ttyà tatsamabhivyÃhÃraæ labhate. guïavÃdasamÃdhÃnaæ coktam eva. ye 'pi nak«atram ityÃdi«u pratyayavikÃraviÓe«Ãs te«v apÅyam eva sthiti÷. vikÃrÃïÃæ napuæsakaliÇge 'nuÓÃsanÃdambhÃvÃdÅnÃm, ato 'm (7.1.24) iti yathÃ. ye prÃïivÃcino 'Óvo 'Óvety evamÃdaya÷, te«Ãæ strÅpratyayÃnte«u tÃvat sa eva pratyaya÷ strÅtvam abhidadhÃti. sa ca{2,179}sambhavatsvÃrtho mukhyayaiva v­ttyà prak­tyà samabhivyÃhriyate. aÓva ityÃdÃv api pratyayavikÃrÃd eva liÇgaviÓe«Ãvagati÷. prÃtipadikavÃcyà eva strÅtvÃdaya÷ pratyayena dyotyante iti nÃnuj¤Ãyate. pratyayopajanÃpÃyayor eva liÇgÃvagate÷ sadasadbhÃvadarÓanÃt. prak­teÓ cÃnvayavyatirekanirdhÃritasvÃrthamÃtravacanatvÃt. ata÷ striyÃm abhidheyÃyÃæ (?dhÃtvÃ/ÂÃbÃ)daya÷ ity etad eva sÃmpratam. vÃrttikakÃreïa ca strÅtvÃd anyatra d­«Âaæ syÃd iti vadatà prÃïi«u d­«Âaæ liÇgam abhidadhatÃæ ÓabdÃnÃæ gauïyaiva v­ttyÃprÃïivÃciprak­tisamabhivyÃhÃro 'bhihita iti veditavyam. na punar anyatra d­«ÂÃropeïa bhrÃntir uktÃ. ato bÃdhakÃbhÃvo 'pi na paricodanÅya÷. gauïe taddarÓanÃt. atas tÃrakÃdimatau tathà strÅtvÃd anyatra d­«Âaæ syÃd ity ayam eva parihÃra÷ sÃdhÅyÃn. parayos tu katha¤cicchabdaparamatatvopanyÃsÃbhyÃm evÃsÃdhutà prakaÂitety avadhÃtavyam iti || 214 || yat punar uktam -- ekasyÃm eva pramadÃtanau kathaæ parivrÃjakÃdÅnÃæ kuïapÃdipratyayÃ÷ sadarthà bhavi«yantÅti. tat pariharati -- ##ti. asyÃrtha÷ -- nÃnÃkÃraæ vastu nÃnÃkÃram evÃnubhÆyata iti nÃnupapannam. yas tu kaÓcid eva vyavasthayà ka¤cid ÃkÃraæ pratipadyate na sarvaæ sarva÷, tatra sahakÃrivÃsanÃsadasadbhÃvo nibandhanam. parivrÃjakÃdÅnÃæ hi kasyacid eva kÃcid vÃsanà kutaÓcid abhyÃsÃd h­dayam anuvi«ÂodbhÆtà satÅ ka¤cid evÃkÃram ekasyÃm eva pramadÃtanau darÓayati. parivrÃjako hi dehÃd viviktam ÃtmÃnam abhyasyaæs tadvÃsanÃvÃsitÃnta÷karaïo m­taÓarÅravat kuïapa ity evaæ kÃminÅæ cintayati. kÃmukas tu kÃmÃbhyÃsÃhitavÃsanÃsahÃyo dehÃtmanor vivekam apaÓyan deha evÃhaÇk­ta÷ kÃminÅti. ÓvÃnas tu jÃtyanubandhipiÓitÃÓanÃbhyÃsÃtiÓayÃhitavÃsanÃsanÃthÃ÷ p­thulanitambor usthalaprastanaÓÃlinÅæ kabalayitum abhila«anti kÃminÅm iti vÃsanÃvyavasthÃnusÃriïÅ saævidvyavasthaikavi«ayà parivrÃjakÃdÅnÃm iti || 215 || Ãha -- kim aparÃddham asmÃbhir vÃsanÃnibandhanaæ nÅlÃdyÃkÃropaplavaæ vij¤Ãne vadadbhi÷. bhavadbhir api vÃsanaivÃkÃradarÓanahetutayà varïitÃ. ata Ãha -{2,180}##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na vÃsanà (nÃ)mÃnyà kÃcit samanantarapratyayarÆpeti bhaïitam asak­t, yasyaiva ca prÃcÅnapratyayajanitasya saæskÃrasya tenaiva pratyayenÃnukÃra÷ sÃd­Óyaæ sa eva vÃsaneti caurikà manyante, sa ca saæskÃro bahvÃkÃre vastuny ekasyÃkÃrasyÃbhyastapÆrvasya nirdhÃraïe kÃraïaæ bhavati iti yuktam. na tv ananubhÆtam evÃkÃram asantaæ vÃsanà darÓayatÅti sÃmpratam. yathà bhavanto manyanta ity asti mahÃnÃvayor viÓe«a iti || 216 || dÅrghÃdipratyayo 'py ekagocaro 'pek«ÃbhedÃd eva parihartavya ity Ãha -- ##ti. dÅrghahrasvabodhe bhinnopÃdhyapek«Ã. ghaÂapÃrthivÃdibhede tu kÃlÃdyapek«Ã eko 'pi hi kadÃcid ghaÂa iti tam artham buddhyate kadÃcit pÃrthivo 'yam iti. bhinnakÃlÃdyapek«ayà bodhavaicitryopapattir iti || 217 || api ca, iyam apÆrvà yukti÷ yat kilÃnekÃkÃrÃtmakaæ bhÃsate, tasmÃd anÃkÃram eva vastu j¤ÃnÃkÃra evÃyam iti. evaæ hi pratÅtibhedadarÓanÃd anekÃkÃrakalpanaivÃÓrayitum ucitÃ. na tv anÃkÃrakalpanety Ãha -- ##ti || 218 || syÃd etat. santv ekasminn apy aviruddhÃnekÃkÃrÃ÷, kathaæ tu viruddhÃnÃm aneke«Ãæ sambhavo 'ta Ãha -- ##iti. idam anena virudhyata iti saævitsÃk«ikaæ tad yatraiva bhavato viruddhÃbhimÃna÷ tatra saævidbalÃd avirodham eva vak«yÃma ity abhiprÃya÷. etac cÃnvÃruhyavacanam apek«ya, bhedÃt tv avirodho darÓita eveti. bhaved apy anekÃkÃradarÓanÃd ekasyÃnÃkÃrakalpanà yady ekam ekÃkÃram ity atra{2,181}yuktir bhavet. tÃm antareïa tv idam ÅÓvarÃj¤Ãtulyam eva bhëitaæ bhavet. tac cÃyuktam ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 219 || saævidekÃdhÅnatà hi vastÆnÃæ vyavasthiti÷. ato yad eva yenÃtmanà saævidà vyavasthÃpyate tat tenaiva rÆpeïÃbhyupetavyam ity Ãha -- ##ti. ki¤caikatve 'pi vastuno nÃsmÃkam ekÃntavÃda÷ yenaivam upÃlabhyemahi katham ekam anekÃkÃram iti. tad api hy ekÃnekÃtmakam evÃnekÃntavÃdinÃm asmÃkam ity Ãha -- ##ti || 220 || ata÷ siddhaæ deÓakÃlÃvasthopÃdhisadbhÃvanimittai÷ pratyayair vidyamÃnà eva vastvÃkÃrà udbhavÃbhibhavÃtmakÃ÷ p­thag bhedena g­hyanta ity upasaæharati -- ##iti. deÓÃdayaÓ cÃkÃrodbhavÃbhibhavadvÃreïa pratyayÃnÃæ nimittam iti || 221 || ye tarhi yugapad eva grahÅtÌïÃæ ghaÂatvÃdyÃkÃrà nirbhÃsante tatra katham. na hi ta Ãpek«ikÃ÷, svÃbhÃvikatvÃbhyupagamÃt. uktaæ ca ghaÂatvapÃrthivadravyeti. tatra ka÷ parihÃra÷ ata Ãha -- ##iti. yady apy atra naupÃdhikatvÃn na codbhavÃbhibhavau, tathÃpi nÃnÃkÃre vastuni yo yasya vastu(?ni/na÷) (?yo) yasya vastubhÃgasya Óabdaæ smarati, sa taæ vikalpyÃmuko 'yam iti jÃnÃti netara iti vyavasthÃsiddhir iti || 222 || atraiva d­«ÂÃntam Ãha -- ##iti. rÆpÃdayo hi ghaÂe nityaæ santa{2,182}eva, tathÃpi na sarve sarvair anubhÆyante grÃhakÃïÃæ cak«ur ÃdÅnÃæ vi«ayavyavasthÃnÃd iti || 223 | evaæ d­«ÂÃnte darÓayitvà dÃr«ÂÃntike yojayati -- ##iti || 224 || nanu bahir deÓam arthaæ tÃvadindriyÃïi na prÃpnuvanti aprÃpyaprakÃÓe naivÃnavasthÃ. ato na bahissato 'rthasya katha¤cid avagatir upapadyate, ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- siddhaæ tÃvat pratÅtibalÃd bÃhyÃlambanaæ j¤Ãnam iti, sa bÃhyo 'rthÃtmà prÃpyaivendriyai÷ prakÃÓyata ity uktam. prÃpyakÃrità copapÃdità yadi k­taæ na nirvahati kÃmaæ, tathÃpi nÃnÃlambanaæ j¤Ãnaæ, savidvirodhÃt. aprÃpyakÃriïÃm evendriyÃïÃæ ka¤cit kÃryavaÓonnÅyamÃnam atiÓayaæ vak«yÃma÷, yadbalenÃprÃptam api bÃhyam arthaæ prakÃÓayanti, na puna÷ svÃæÓÃlambanaæ j¤Ãnam iti kalpanà pramÃïavatÅti || 225 || yad apy uktaæ vaktÃraÓ cÃpi d­Óyante iti, tat pariharati -- ##ti. yad etallaukikà vadanti nÅlo 'yam artho yatas tadrÆpà matir utpadyate iti, te 'pi na j¤ÃnÃkÃraparicayapurassaro 'rthasambodha iti tathà vadantÅti || 226 || kathaæ nÃma vadanti ata Ãha -- ##ti. vidite khalu nÅle 'nyenotthÃpitÃÓaÇka÷ svayaæ và jÃtavicikitsa÷ pramÃïatathÃtvaniÓcayapurassaram arthatathÃtvaæ niÓcinoti, nedam anyÃd­Óaæ hi j¤Ãnaæ no 'rthÃnÃæ grÃhakaæ tad yathÃrthaæ samarpayati tathÃsau tadupÃdhikatvÃt tasya. iha ca prathamaæ{2,183}tÃvajj¤Ãnena nÅlaæ samarpitam. tathaiva cÃdyayÃvadanuvartamÃnaæ j¤Ãnam asti yannÅlam eva prakÃÓate. tasmÃn nÅlam evedam ity upÃyatayà paÓcÃd api j¤Ãtaæ j¤Ãnaæ purassarÅkarotÅti nÃnena j¤Ãnasya pÆrvagrahaïam ÃpÃdayituæ Óakyata iti || 227 || evaæ tÃvat parÅk«ità pratyak«aÓakti÷. nirïÅtaæ ca yathà bÃhya eva pravartituæ Óaktam iti. evaæ cÃnumÃnasya pratyak«abÃdhe siddhe laiÇgikaæ tÃvad bÃhyÃsattvam aprÃptaæ bÃhyÃrthavÃdibhi÷. ataÓ ca tadabhÃvadvÃrikÃæ j¤ÃnÃnubhavakalpanÃm atikramya tair bÃhya eva yat prayatyate tad yuktam ity Ãha -- ##ti || 228 || syÃd etat -- bahissantam evÃrthaæ laukikà budhyante, parÅk«akÃs tu yuktito 'vasthÃpayitum aÓaknuvanta÷ svÃæÓÃlambanatvaæ saævidÃæ pratipadyante ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- yathà tasyÃrthasya loke buddhir utpadyate, parÅk«akair api tathaiva vÃcyam. ayathÃrthaæ j¤Ãnaæ hi vadanto na parÅk«akà eva bhaveyu÷. idaæ tu parÅk«akÃïÃæ tattvaæ yat pramÃïaÓaraïatvam, asati tasmiæs tattvahÃnir eva te«Ãm iti. laukikÃÓ ca nÃntarÃkÃravad bÃhyaæ vastu budhyanta iti. pratÅtim evÃnu(?sÃ/smÃ)rayati -- ##iti. antarÃkÃro yÃd­g avagamyate na tÃd­Óo bÃhyÃrtha÷ sa hy ayam idam iti pararÆpeïa nirÆpyata ity uktam. antarÃkÃrasya tv aham iti nirÆpaïaæ bhaved asmÃkam ivÃtmana iti || 229 || atra bhëyaæ nanÆtpadyamÃnaivÃsau j¤Ãyate j¤Ãpayati cÃrthÃntaraæ pradÅpavad iti yady ucyetety evamÃdi, tadÃk«ipati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -{2,184}tad bÃhyÃpalÃpavÃdinà vaktavyaæ yat tadabhÃvÃnuguïam, iha cotpadyamÃnÃyà buddher arthasya ca grahaïam Ãcak«aïo nÃrthÃbhÃvaæ darÓayatÅti nedaæ pÆrvapak«avÃdino vaktum ucitam iti. syÃd etat. nedaæ pÆrvapak«Ãnuguïatayocyate, kin tv idam arthÃntarabhÆtam aparam eva buddhÃvÃgataæ siddhÃntino 'sammatam ity etÃvataivocyate siddhÃntÃntaram asya dÆ«ayitum ata Ãha -- ##iti. pÆrvapak«Ãnaupayikam arthÃntaraæ bruvÃïasya siddhÃntÃntaradÆ«aïaæ nigrahasthÃnam iti bhÃva÷ || 230 || evam Ãk«ipya samÃdadhÃti -- ##ti. idam anena granthena bÃhyÃrthavÃdinaæ pÆrvapak«avÃdÅ mÅmÃæsakaæ brÆte -- kiæ bhavÃn bÃhyÃrthagrahaïasamaye j¤Ãnasya pratibandhÃbhÃvaæ necchati yenÃrthÃkÃro 'yam iti bravÅti. kathaæ hy apratibandhasyÃgrahaïaæ bhavi«yati. kathaæ cÃnÃkÃrasya grahaïam. ato j¤ÃnÃkÃrakalpanaiva sÃdhÅyasÅty abhiprÃya÷ || 231 || atrottaraæ bhëyaæ tan na. na hy aj¤Ãte 'rthe kaÓcid buddhim upalabhate. j¤Ãte tv anumÃnÃd avagacchatÅtyÃdi. tasyÃm abhiprÃyam Ãha -- ##iti. asyÃrtha÷ -- viditapÆrvapak«avÃdyabhiprÃya÷ siddhÃntavÃdÅ vadati. satyam utpattau buddher apratibandha÷, grÃhakÃbhÃvÃt tu tadÃnÅm agrahaïaæ, tadabhÃvaÓ ca tatkÃraïasya liÇgasya j¤ÃtatÃdipadÃspadasyÃbhÃvÃd iti. anyathotpadyamÃnaivetyÃdibhëyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. anyatarke«u sthitvedaæ bhëyakÃreïocyate utpadyamÃnaivetyÃdi. etad uktaæ bhavati -- bÃhyÃrthavÃdyekadeÓimatopanyÃso 'yaæ bhëyakÃreïa k­tas tannirÃkaraïÃrtham iti || 232 || ekadeÓimatam evopanyasyati -- ##(#<«v >#iti.) tarkÃntare«v arthaj¤ÃnakÃla eva j¤Ãnam avagamyata itÅ«yate. evaæ hi manyante svaprakÃÓam eva vij¤Ãnam{2,185}ÃtmÃnaæ vi«ayaæ ca vyavasthÃpayatÅti. etac cÃsmÃbhi÷ prÃg eva prapa¤citam iti. yady evaæ kim asya nirÃkaraïe prayojanam. evam api dvaitaæ sidhyaty evÃta Ãha -- ##ti. yadi hi samasamayam ubhayam upalabhyata ity ÃÓrÅyate, tato buddher anÃkÃrÃyà boddhum aÓakyatvÃd ekÃkÃropalambhÃc ca ekam eva sÃkÃraæ bhavet sahopalambhaniyamÃc cÃbheda÷ parokto nÃpÃkartuæ Óakyate. tatrÃrthanÃÓa evÃpadyeta. na hy abhyupagamamÃtreïÃrtha÷ sidhyatÅty etan matanirÃkaraïaæ bhëyakÃreïopadiÓyata iti || 233 || aparam api -- nanÆtpannÃyÃm eva buddhÃv artho j¤Ãta ity ucyate nÃnutpannÃyÃm. ata÷ pÆrvaæ buddhir utpadyate paÓcÃd j¤Ãto 'rtha iti bhëyaæ, tadÃk«ipati -- ##ti. paricodanà hi nÃmÃni«ÂÃpÃdanena bhavati. na cedam ani«Âaæ mÅmÃæsakasya yad utpannÃyÃæ buddhÃv artho j¤Ãta iti. tasmÃd anupapannà paricodaneti. pÆrvaæ buddhir bhavati paÓcÃd j¤Ãto 'rtha iti ca paurvÃparyÃbhidhÃnaæ pÆrvoktena yugapadupalambhena virudhyate ity Ãha -- ##ti. utpadyamÃnaivÃsÃv ityÃdinà bhëyeïa yugapad j¤ÃnÃrthayor upalambho 'bhihita÷. tat katham idÃnÅæ paurvÃparyam abhidhÅyate iti || 234 || yadi tÆcyate -- pÆrvam utpadyamÃnaiva buddhir j¤Ãyate j¤Ãpayati cÃrtham ity uktam, iha ca buddhyutpattisamaye 'rtho j¤Ãyate ity ucyate. utpannÃyÃæ tv asau j¤Ãta÷ sahaiva j¤ÃnenÃtikrÃnta iti yÃvat. k«aïikatvena hi dharmeïÃsau yukta÷ katham adya yÃvadavasthÃ(?pya/sya)te. ayaæ cÃrtho j¤Ãta iti ni«ÂhÃrthabhÆtakÃlÃÓrayaïena bhëyakÃreïokta÷. ato na kaÓcit pÆrvÃparavirodha iti, tathÃpy uktasyÃrthasya punarvacanam anarthakaæ bhavet. evam api prakÃrÃntareïa sa evÃrthaj¤Ãnayor{2,186}yugapadupalambho 'bhidhÅyate. sa cokta eva. na cÃsya prakÃrÃntaravacanasya svarÆpeïa kaÓcid upayoga÷ tad etad Ãha -- ##ti || 235 || evam Ãk«ipya samÃdadhÃti -- ##ti. ayam artha÷ -- yathotpadyamÃnaivÃsÃv ity atra na pÆrvapak«iïà svasiddhÃntasthityà pÆrvapak«itam, evam ihÃpi na bauddha÷ svasiddhÃntam uktavÃn yadutpannÃyÃæ buddhÃv arthasya j¤ÃtatÃm Ãha. evaæ hi paramatam evÃbhyupagataæ bhaved iti. kenÃbhiprÃyeïa tarhÅdam uktam ata Ãha -- ##iti. ayam artha÷ -- yadà pareïa siddhÃntinà idam uktaæ na pÆrvaæ buddhir j¤Ãyata iti, tadÃsya tadvÃkyaÓrÃviïo bhrÃntir jÃtà yad ayaæ siddhÃntÅ buddhe÷ pÆrvaæ j¤Ãnaæ prati«edhati, tad asya manye buddhyutpattir api na prÃganumatÃ. na hi bhavati svaprakÃÓaæ sÆtpannam api na g­hyate. tad evaæ parasya siddhÃntino vÃkyÃj jÃtavibhrama÷ siddhÃntimatam evÃnyathà buddhvà nanÆtpannÃyÃæ buddhÃv itÅd­Óaæ p­cchati sma. Órutaæ mayà prÃg vo mÅmÃæsakÃnÃæ buddhyutpatti÷ sammatÃ. tat kim ity evaæ yan na prÃg buddham iti || 236 || pÆrvapak«avÃdyabhiprÃyam eva viv­ïoti -- ##ty#< adarÓanam>#antena. iyaæ kilÃsya bauddhasya m­«ÂÃÓà sahaiva j¤Ãnasyotpattyupalambhau, utpannÃnupalabdhasyÃsambhÃvanÅyatvÃt. tad ihaitÃvad eva vimatipadaæ kiæ no buddher utpattyupalambhÃv arthavitte÷ prÃgÆrdhvaæ và Ãhosvit sahaivÃrthavittyeti. e«a ca mÅmÃæsaka÷ paÓcÃdarthavitter j¤ÃnasyÃvabodham Ãha. tan nÆnam etasya j¤Ãnaæ paÓcÃd evotpadyate. katham aparathà prakÃÓasvabhÃvasyÃgrahaïam. tad enam ita÷ pak«ÃbhÃsÃd vyÃvartayÃmÅti prÃk tÃvadutpatter apakar«aïaæ karoti. na hÅdaæ Óakyate vaktuæ{2,187}yadanutpannÃyÃm eva buddhÃv artho j¤Ãto bhavatÅti, atiprasaÇgÃt. evaæ ca prÃgutpannasya tadaiva saævittir iti susÃdham eva. prÃg ca tatsaævittau siddhÃyÃæ dhruvam Ãpannaæ bÃhyÃbhyantarÃbhimatayos tattvayor vivekÃdarÓanam. artha eva hi prÃg buddhe÷ sÃkÃre tatsÃmarthyÃd anÃkÃrà saævitti÷. ato viviktÃkÃratà sidhyati. itarathà tv ÃkÃravivekasyÃnupalabdhatvÃd advaitaæ siddham eveti. yugapadgrahaïaparicodanÃpy evam abhiprÃyà Óakyà varïayitum ity Ãha -- ##iti || 240 || etad eva viv­ïoti -- ##iti. j¤Ãnena saha yugapad g­hyamÃïe 'py arthe nÃrthasyÃkÃro lak«yate. uktaæ hi nÃkÃraviveko lak«yate iti. api caivaæ sahopalambhaniyamo bauddhasyÃnivÃritaprasaro j¤ÃnÃd bhinnaæ sÃkÃram arthaæ nirÃkarotÅty uktam eveti. yata eva prÃk samakÃlaæ và j¤ÃnÃnubhave 'rthanÃÓo bhavati, tasmÃd arthasaævida eva prÃgbhÃvità bhëyakÃreïa siddhÃntÃvasare yatnena sÃdhyata ity Ãha -- ##iti || 241 || evaæ tÃvad nanÆtpannÃyÃm ityÃdibhëyÃk«epaparihÃrau varïitau. ayam aparo 'syottaragrantha÷ -- satyam. pÆrvaæ buddhir utpadyate na pÆrvaæ j¤Ãyate. bhavati hi kadÃcid etad yajj¤Ãto 'rtha÷ sannaj¤Ãta ity ucyate iti. tasya yathÃÓrutag­hÅtasya tÃvadartham Ãha -- ##iti. yo 'syÃ÷ paricodanÃyÃ÷ siddhÃntagrantha÷ sa prÃg eva nirÆpita÷ kevalagrÃhakagrahaïapratipÃdanÃvasare. evaæ hi tatroktaæ - na pÆrvaæ j¤Ãyate buddhir ity atraitad vadi«yate | grÃhakasyaiva saævittir lak«yate grahaïe kvacit || {2,188}iti. tad idam uktaæ bhavati hi kadÃcid etad yad j¤Ãto 'rtha÷ sannaj¤Ãta ity ucyata iti. arthÃkÃraviviktaæ j¤ÃnamÃtram eva smaryata iti yÃvat. uktaæ ca na smarÃmÅti. evam uktÃrthaæ bhëyam Ãk«ipati -- na tv etad iti sÃrdhena. satyam. pÆrvaæ buddhir utpadyate na tu pÆrvaæ j¤Ãyate iti pratij¤ÃyÃm ayaæ hetur ukta÷ yat kila j¤Ãto 'py artha÷ kadÃcid aj¤Ãtavan na smaryate, tasmÃn na pÆrvaæ buddhir j¤Ãyate iti. idaæ ca bÃlapralapitaprÃyam. kiæ khalv atra kena sambadhyate yajj¤Ãto na smaryate tatra pÆrvaæ buddhir na j¤Ãyata iti, tasmÃn na tÃvad etasyÃæ pratij¤ÃyÃæ sÃk«Ãt sÃdhanam iti || 243 || tat kiæ heyam evedaæ bhëyaæ, nety Ãha -- ##iti. satyam. nedam asyÃæ pratij¤ÃyÃæ sÃk«Ãt sÃdhanaæ, kin tv anena granthena phaladvÃreïa pratij¤ÃnirÃkaraïam uktam. pÆrvapak«avÃdinÃpy atra j¤Ãnasya pÆrvopalabdhyà buddhyÃkÃro vächita÷. tad anena nirÃkriyate. yadi buddhi÷ sÃkÃrà bhavet sà tarhi tathaiva smaryeta. na caivaæ ke«ucid avasare«u, kevalagrÃhakasmaraïÃt. ata÷ kiæ mudhà mugdhai÷ prÃgupalabdhau prasaysyate. evam api hi dhÅranÃkÃraiva yad asÃv ÃkÃraviyuktà smaryate na pÆrvaæ j¤Ãyata iti. kim uktaæ bhavati. nÃnena prakÃreïa sisÃdhayi«itaæ buddhe÷ sÃkÃratvaæ sidhyati, anÃkÃrasmaraïÃt kadÃcid iti || 244 || atrÃparaæ bhëyam api ca kÃmam eka(rÆpa)tve buddher evÃbhÃvo na tv arthasya pratyak«ayeti. tad ayuktam. kathaæ hi dvaitasiddhÃntÅ j¤ÃnÃpalÃpam Ãha. evam api hi na tasya pak«a÷ sidhyati. na cÃsati j¤Ãne ni«pramÃïikà arthasiddhir avasÃtuæ Óakyate. ato vyÃkhyeyam etad ata Ãha -- ##iti. nÃtra buddhyabhÃve tÃtparyaæ, kin tu nÃsaty arthe buddhi÷ sidhyatÅty evaæ param idam. varam ekarÆpatve buddhir apahnutà yad asau pratyak«ÃrthasÃmarthyasamadhigamyÃ. yadadhÅnà buddhir na tasyaiva pratyak«asiddhasyÃrthasya tÃmÃdÃyÃbhÃvavarïanam iti. aparam api na cÃrthavyapadeÓam antareïa buddhe÷ rÆpopalambhanam. tasmÃn nÃvyapadeÓyà buddhi÷. avyapadeÓyaæ ca na÷ pratyak«aæ tasmÃd apratyak«Ã buddhir iti bhëyam. tad vyÃca«Âe -- ##ti. buddhayo hi nÃrtharÆpÃd vinà nirÆpyante. na hi jÃtu nÅlarÆpÃd iyaæ nÃmeti vivicya buddhir upalabhyate. arthÃkÃreïaiva tu nÅlÃdinà vyapadiÓyate nÅlaj¤Ãnaæ pÅtaj¤Ãnam iti. eva¤ ca nityapararÆpanirÆpyà buddhi÷ kathaæ pratyak«aprameyaæ bhavi«yatÅti. na hi m­gajalaj¤Ãne Æ«araæ jalatvena j¤ÃyamÃnaæ pratyak«aprameyam i«yate, bhrÃntivi«ayatvÃt. tasyÃÓ cÃpratyak«atvÃt. arthas tu nityaæ svarÆpeïa saævedyamÃna÷ pratyak«a iti yuktam avyapadeÓyaæ ca na÷ pratyak«am iti pararÆpÃvyapadeÓyam iti bhëyÃrtha iti || 245 || evaæ tÃvat satÃpi pararÆpeïa nirÆpyamÃïaæ na pratyak«am ity uktam. tvanmate cÃyam aparo do«a÷, yadasadgrÃhyÃnusÃreïaiva tad j¤Ãnaæ saævedyate, svabhÃvasvacchatvÃt j¤Ãnasya, nÅlÃdyÃkÃreïa grÃhyatà vÃsanopaplavÃt kalpitaiva yatas tad etad Ãha -- ##ity ##antena. ato na katha¤cijj¤Ãnam eva pratyak«aprameyaæ pÃramÃrthikaæ vaktuæ Óakyata ity Ãha -- ##ti || 247 || atrÃparam api ca, niyatanimittas tantu«v evopÃdÅyamÃne«u paÂapratyaya÷ itarathà tantÆpÃdÃne 'pi kadÃcid ghaÂabuddhir avikalendriyasya syÃd iti bhëyaæ, tadÃk«ipati -- ##ti. yad etan nimittÃnÃæ tantvÃdÅnÃæ niyatatvaæ kÃrye«u{2,190}ki¤cid eva nimittaæ ki¤cid eva kÃryam upajanayati nÃparam iti, tadubhayor api j¤ÃnabÃhyÃrthavÃdino÷ samÃnam, ubhayor api nijaÓaktyanusÃritvÃt kÃryasiddhe÷. nijayaiva hi Óaktyà ki¤cid vij¤Ãnaæ tantvÃdyÃkÃraæ ki¤cid eva tu paÂÃdyÃkÃraæ j¤Ãnaæ janayati tantava iva paÂam. na cÃtrÃnyatara÷ Óakyo 'nuyoktum iti bhÃva÷ || 248 || tulyatÃm evÃnuyogasya viv­ïoti -- ##iti dvayena. nigadavyÃkhyÃnau granthÃv iti || 250 || yadi tu sÃmarthyaniyamam ÃÓrityÃrthÃnÃæ tantvÃdÅnÃæ kÃryavyavasthocyata iti, tajj¤ÃnÃnÃm api j¤ÃnÃntarÃrambhe na daï¬avÃritam ity Ãha -- ##ti || 251 || ato do«aparihÃrasÃmye nÃnyatara÷ Óakyo 'nuyoktum ity Ãha -- ##iti || 252 || atra parihÃram Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yad api yasya kÃraïaæ tad api kadÃcid eva kÃryam ÃrabhamÃïaæ d­«Âaæ na sarvadà bÅjam ivÃÇkuram. na hi tat kusÆlÃdhikaraïam aÇkuram Ãrabhate, kin tu deÓaviÓe«aæ k«etrÃdiæ kÃlaviÓe«aæ ca grÅ«mÃdiæ nimittaviÓe«am udakÃdim ÃsÃdya kadÃcid eva deÓÃdivyaÇgyatvÃt{2,191}kÃraïaÓaktÅnÃm. naitad j¤ÃnavÃdinÃæ sambhavatÅti vak«yate. ata÷ kasyahetor utpannam­tpiï¬avij¤ÃnasyÃpi kadÃcid eva ghaÂapratyayo na sarvadÃ. kasmÃc cotpannavrÅhibÅjaparicayasyÃpi j¤Ãtur bhÃvyaÇkurÃkÃraparicaya÷. na hi tatra daï¬odakÃdi ki¤cid asti kÃraïaÓaktÅnÃæ vya¤jakaæ, yadapek«ayà kÃraïÃni vilambante. syÃn mataæ - mà bhÆvan bÃhyà deÓÃdaya÷. tajj¤ÃnÃny eva ca kÃraïÃnÃm anugrÃhakÃïi bhavi«yantÅti. tan na, k«aïikatvenÃnugrÃhyÃnugrÃhakayo÷ sÃhityÃsambhavÃd iti || 253 || na kevalaæ kÃraïaÓaktÅnÃæ vya¤jakÃny arthavÃdinÃæ santi, Óaktayo 'pi kÃryÃrthÃpattipramÃïikÃ÷ pratipaÂÃdikÃryaæ tantvÃdÅnÃæ vyavasthitÃ÷ prasiddhà ity Ãha -- #<Óaktayo 'pÅ>#ti || 254 || bhavatas tu bauddhasya (?nÃ/na vi)j¤ÃnÃd bhinnà abhinnà và pÃramÃrthikÅ Óaktir nirÆpyate yena kÃryÃrambhavyavasthà ghaÂata ity Ãha -- ##iti. saæv­tisadbhÃvam uts­jyeti. saæv­tyà ya÷ sadbhÃvas tam uts­jya na pÃramÃrthikÅ Óaktir asti. na ca saæv­tisattayà vyavasthÃyÃ÷ siddhir ity uktaæ nirÃlambanavÃda iti || 255 || api ca Óaktir iti vÃsanÃm eva bhavanto gÃyanti. sà ca pÆrvÃnubhavayonir na tatsad­Óaj¤ÃnÃntaropajananÃd anyatra samarthety abhiprÃyeïÃha -- ##ti. nanu vÃsanÃnusÃreïaiva nimittÃnÃæ tantyÃdÅnÃæ kÃryaviÓe«aniyatatvaæ bhavi«yati ÓabdavÃsanÃnÃm ivÃrthabuddhau bhavanmate, ata Ãha -- ##ty ##antena. vÃsanÃyà iti hetau pa¤camÅ. yad etad vÃsanÃhetukaæ nimittaniyatatvaæ{2,192}tad vÃsanÃyà evÃbhÃvÃd ayuktam. tadabhÃvaÓ ca k«aïikatvenÃsÃhityÃd vÃsyavÃsakayor anÃÓrita(?tvÃ/vÃ)sanÃbhÃvÃ(d Ã)ÓrayÃnupapattiÓ coktÃ. durlabham iti vak«yamÃïena sambandha iti. api ceyaæ vÃsanà na parasya kasyacid anugrahe vartate. asthirÃnugrÃhyÃnugrÃhakatvÃn upapatte÷. ata÷ svatantraiva kÃryam ÃrabhamÃïà sarvÃn pratyÃrabhetÃviÓe«Ãd ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. evaæ tÃvat ÓaktyabhÃvÃd eva na tatk­tà kÃryavyavasthety uktaæ, ye 'pi cÃsmÃkaæ deÓakÃlÃdaya÷ kÃraïaÓaktÅnÃæ vya¤jakatvenÃbhimatÃ÷, te 'pi tanniyÃmakà na santÅty Ãha -- ##ti || 257 || sarvaæ cedam abhipretyÃpicetyÃdi bhëyakÃreïÃbhihitam ity Ãha -- ##iti. evaæ cet parih­taæ paryanuyogatulyatvam ity upasaæharati -- ##iti. evaæ cÃnumÃnadÆ«aïÃt pratyak«asya ca svasmin vartitum aÓakter na tÃvad bhavad abhimatÃbhyÃm ÃdyÃbhyÃæ pramÃïÃbhyÃæ bÃhyaÓÆnyatà sidhyatÅty Ãha -- ##iti || 259 || Ãgamas tv anu«ÂhÃnani«Âho naiva¤jÃtÅyake pramÃïam ity Ãha -- #<Ãgamasye>#ti. na bÃhyasadbhÃve abhÃve cety artha÷. upamÃnaæ tu siddhavastuna÷ sÃd­Óyavi«ayaæ na vastusadasadbhÃvayor vyÃpriyate, na ca ki¤cicchÆnyaæ nÃma j¤ÃnÃtireki siddhaæ yacchÆnyatayà j¤Ãnam upamÅyate g­heïeva pro«itacaitreïa ÓÆnyaæ{2,193}mandirÃntaram ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. arthÃpattyà tu tattadbhÃvabhedadarÓanÃnupapattiprabhavayà p­thivyÃdayo bhÃvà vyavasthÃpyanta eveti sà paripanthiny eva ÓÆnyatÃyÃm ity Ãha -- ##iti || 260 || evaæ cÃpannaæ «a«ÂhapramÃïagocaratvaæ ÓÆnyatÃyà ity Ãha -- ##iti. evaæ tÃvan na pramÃïÃnusÃreïa ÓÆnyatà sidhyatÅty uktam. idÃnÅæ yat tad uktaæ tatrÃstÃæ ya÷ prameyata÷ iti, tadupanyasya dÆ«ayati -- ##ity ##antena. ayam artha÷ -- na tÃvajj¤ÃnÃlambanÃ÷ paramÃïava÷ atÅndriyatvÃt. tatsadbhÃve pramÃïÃbhÃvÃc ca. na tatsamÆha÷, tadatiriktasyÃnirÆpaïÃt. avayavinaÓ ca v­ttivikalpÃtiriktÃdiparicodanÃdÆrÅk­tanirÆpaïatvÃt. ato bÃhyasyÃïvÃde÷ grÃhyasyÃsambhavÃd eva pÃriÓe«yasiddham ÃtmÃlambanatvaæ sarvasaævidÃm iti prameyÃÓrayà ca ÓÆnyatà yair ucyate, tair api vÃdibhir yathoktÃd Ãntarasya grÃhyasyÃsambhavÃt svÃtmani v­ttivirodhÃd idam iti ca pararÆpanirÆpaïÃd avaÓyam evÃnyasya j¤ÃnÃd grÃhyatvaæ balÃd upeyam anÃlambanaj¤ÃnÃsambhavÃd iti. (?dvayor api samÃno nirÃkaraïamÃrga ity Ãha) svÃæÓavadaïvÃdayo 'pi grÃhya na sambhavantÅty uktam ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yat tÃvadaïÆnÃm agrÃhyatvaæ tad asmÃkam api siddham eveti kiæ tannirÃkaraïena. samÆho 'pi vanÃditulyo 'nabhyupagamanirÃk­ta eveti. yas tu samÆhÃparanÃm ÃvayavÅ sa yathà satya÷, tathà vanopanyÃsÃvasare pratipÃdayi«yÃma ity Ãha -- ##iti || 262 || {2,194} evaæ tÃvad bÃhyasiddhir uktÃ. idÃnÅæ yat tanmÃdhyamikamate bÃhyaj¤eyÃbhÃvÃd j¤e(?yÃ/yaj¤Ã)nÃbhÃvo 'pÅty uktaæ, tac ca bÃhyasiddhipratipÃdanena parih­tam ity Ãha -- ##ti. bÃhyÃbhÃvak­tà matau saæv­tikalpanà nÃstÅty artha÷. ya eva tu j¤Ãnaj¤eyÃtmakasyobhayasya tattvaæ paramÃrthato jÃnanti mÅmÃæsakÃ÷, te«Ãm eva cedaæ dharmavicÃraïe dhuri samartham ity Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- dharmo ratho 'syÃvayavo yugÃparaparyÃyo dhÆrvicÃra÷. tena hi dharmaratho ghaÂita÷, tadvahanÃya cedaæ j¤Ãnaj¤eyÃtmakam ubhayaæ tattvato j¤Ãtaæ k«amaæ bhavati. saæv­tikalpitaæ tu na dhuraæ vo¬huæ k«amam iti dharmaratho 'vasÅdet. na hy asamarthÃbhyÃæ dhuryÃbhyÃæ dhÆruhyate. na hi paramÃrthato 'sato÷ saævitsaævedyayo÷ sÃmarthyam asti. ato yad uktaæ yadà saæv­tisatyeneti, dÆ«itaæ ca saæv­ter na tu satyatvam iti tad evÃtropasaæh­tam ity anusandhÃtavyam iti || 263 || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ ÓÆnyavÃda÷ samÃpta÷ || Óubhaæ bhÆyÃt Part III 005 anumÃnapariccheda (AMP) {3,1} atrabhëyakÃreïa vij¤ÃnavÃdÃnte ato na vyabhicarati pratyak«am iti pratyak«ÃvyabhicÃritvam upasaæh­tya anumÃnaæ j¤ÃtasambandhasyetyÃdinÃnumÃnalak«aïaæ praïÅtam. tasya tÃtparyaæ darÓayati -- ##ti. ayam artha÷. v­ttikÃragranthe hi tena vyabhicarati pratyak«am. tatpÆrvakatvÃc cÃnumÃnÃdy api iti pratyak«avyabhicÃrapÆrvakam anumÃnÃdÅnÃm api vyabhicÃrÃt parÅk«yatvam uktam. tatra pratyak«ÃvyabhicÃritve pratipÃdite vyabhicÃrikÃraïaprabhavatvena tÃvad vyabhicÃraÓaÇkà pratyuktÃ. yadi paraæ svarÆpÃÓrayo vyabhicÃras sambhavati. so 'pi vak«yamÃïalak«aïake«u nÃÓaÇkanÅya eva. na hi pratibuddhad­Óa÷ pratibandhakasaævidviditavyabhicÃrÃ÷. sakalavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt. evam itare«v api yathÃsvam avasare vak«yÃma÷. tasmÃd anumÃnÃdy api lokaprasiddhaæ na parÅk«itavyam iti. iyaæ ca sarvavak«yamÃïapramÃïalak«aïabhëyatÃtparyavyÃkhyà sÃdhÃraïÅ vÃrtikakÃreïa k­tÃ. sarvavak«yamÃïapramÃïaprapa¤casya hÅdam eva sÃdhÃraïaæ sthÃnam. anena ca Ólokena samarthitÃrambhÃvasara÷ prapa¤co viÓe«ato vyÃkhyÃsyata iti. tad etad uktaæ bhavati. nÃtra naiyÃyikÃdivadalaukikaæ pramÃïÃnÃæ{3,2}svarÆpam upadarÓayituæ lak«aïÃni praïÅtÃni. lokaprasiddhapramÃ(ïÃ)vya[728]bhicÃritvÃnmÅmÃæsakÃnÃm. kin tu ÓaÇkitavyabhicÃrÃpÃditaparÅk«ÃpratyÃkhyÃnÃrthaæ lokaprasiddham eva svarÆpam upadarÓyate. ato na pramÃïalak«aïe saÇgati÷ pratyak«Ãdilak«aïasyÃÓaÇkitavyeti || 1 || __________NOTES__________ [728] vyavahÃri ___________________________ idÃnÅæ lak«aïabhëyavyÃkhyÃnÃvasare prÃthamyÃd anumÃnalak«aïam anusandhÃsyati. tatra ca j¤Ãtasambandhasyety ucyate. tatra na vidma÷ ko j¤ÃtasambandhasamÃsÃrtha iti. na tÃvat puru«as sambandhÅ samudÃyo vÃ. anupÃdÃnÃt. na hy anupÃttÃnyapadÃrthako bahuvrÅhir bhavati. nanu buddhisambandhopasthÃpita÷ puru«as samudÃyidvayÃk«iptas samudÃyo và viÓe«yate. buddhir hi svaÓabdÃd avagatà tadvantam antareïÃtmÃnam alabhamÃnopasthÃpayati svÃÓrayam iti nÃnupÃdÃnado«a÷. naitad evam. gamyamÃnasyÃviÓe«aïÃt. na khalu dhÆmaÓabdÃrthÃvinÃbhÃvÃd avagato 'gnir jvalatÅti viÓe«yate. vak«yati ca -- gamyamÃnasya cÃrthasya naiva d­«Âaæ viÓe«aïam | iti. syÃn matam. satyam. anupÃttaæ na viÓe«yate. upÃtta eva tv iha sambandhÅ. tathà hi ayam atra padÃnvaya÷. anumÃnam ekadeÓadarÓanÃd ekadeÓÃntare buddhir iti. ata÷ kasyaikadeÓasyety ÃkÃÇk«ÃyÃæ sa evaikadeÓo j¤Ãtasambandhasyeti viÓe«yate. nanu darÓanopasarjanatvÃd ekadeÓo na viÓe«aïam arhati. na hy upasarjanaæ padaæ padÃntareïa sambadhyate. na hi bhavati puru«aæ pratyupasarjanÅbhÆtasya rÃj¤a÷ ­ddhasya rÃjapuru«a iti viÓe«aïam. ucyate. nopasarjanatvÃd asambandha÷. ÃkÃÇk«itaæ hi pÆraïasamartham upasarjanenÃpi sambadhyata eva. atraikadeÓadarÓanÃd ity ukte 'sti kasyaikadeÓasyety ÃkÃÇk«Ã. arthasambandhe 'py ÃkÃÇk«aiva hetu÷. upasarjanasaæj¤Ã tu upasarjanaæ pÆrvam (2.2.30) iti pÆrvaprayogasiddhyarthaiva. ata eva hi kasya gurukulam iti vyavahÃropapatti÷. tatra hi kulopasarjanasyaiva guro÷ kasyeti viÓe«aïam. api ca darÓanakriyÃkarmaïo d­ÓyasyaikadeÓasya prÃdhÃnyam apradhÃnasya sÃpek«asyÃpi padÃntareïa sambandho d­«Âa÷, yathà rÃjapuru«aÓ Óobhana iti. ata upapannaæ j¤ÃtasambandhasyaikadeÓadarÓanÃd iti. nopapannam. uktaæ hi guruïaiva -- nopasarjanaæ padaæ padÃntareïa sambadhyate ­ddhasya rÃjapuru«a itivat iti. na ca parih­tam. upasarjanaviÓe«aïe{3,3}hi ­ddhÅ rÃjÃnaæ viÓi«yÃt. yat tÆktam -- ÃkÃÇk«Ã sambandhe hetu÷ iti tad ayuktam. ÃkÃÇk«Ãvato 'py ayogyasya padÃntarÃnanvayÃt. iha ca darÓanopasarjanatvÃd anvayÃyogyatvam uktam. athocyeta ekavÃkyatÃyÃm ayaæ do«a÷ ekadeÓadarÓanÃd ekadeÓÃntare buddhir anumÃnam. ata÷ paryavasite vÃkye kasyeikadeÓasyety ÃkÃÇk«ÃyÃæ vÃkyagatam ekadeÓasyeti padaæ j¤Ãtasambandhasyeti viÓe«yata iti. tan na. ÃkÃÇk«ÃvÃkyasyÃÓravaïÃt. sa evÃnupÃttÃnyapadÃrthado«a÷. yatra tÆpÃdÃnaæ tatropasarjanatvÃd ayogyatvam uktam. api ca vÃkyabheda evÃtra do«a÷. yac ca darÓanaæ d­ÓyapradhÃnam ity uktaæ, tad apy ayuktam. uttarapadÃrthapradhÃnatvÃt tatpuru«asya. na ca vÃstavaæ guïapradhÃnabhÃvam ÃÓritya padÃntarasambandho d­«Âa÷. rÃjapuru«e 'darÓanÃt. nanu ÓÃbdam evaikadeÓasya prÃdhÃnyaæ gamyate. k­dyogalak«aïà hÅyaæ karmaïi «a«ÂhÅ. na. aÓravaïÃt. na hi samÃse «a«ÂhÅ ÓrÆyate. na cÃÓrÆyamÃïà svÃrtham abhidhatte. kin tu ni«Ãdasthapativallak«aïayà tadartho 'vagamyate. Órutyà tu d­ÓyÃvacchinnaæ darÓanam eva pradhÃnatayÃvagamyate. uttarapadÃrthapradhÃnÃnuÓÃsanam apy ata eva. samÃsÃt tathaivÃvagate÷. na ca vÃstavaæ prÃdhÃnyam upasarjanasya padÃntarasambandhe sÃpek«asamÃse và hetu÷. kasya gurukulam iti nityasÃpek«atvÃd guruÓabdasya nÃsÃmarthyaæ do«a÷ na hy anantarbhÃvya pratisambandhinaæ gurvartho 'vagamyate. sambandhiÓabdatvÃt tasya. ato 'pek«itÃrthÃntara evÃsau v­ttÃv anupraviÓatÅti na do«a÷. na tv evam ekadeÓaÓabda iti vai«amyam. ato duradhigamo j¤ÃtasambandhasamÃsÃrtha÷. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam. ekadeÓo nÃnyapadÃrtha÷. kin tu pramÃtaiva buddhisambandhopasthÃpito j¤Ãtasambandha iti nirdiÓyate. gamyamÃnam api cÃvyabhicÃriïà cihnenopasthÃpitaæ viÓe«yata eva. na hi nama÷ pinÃkapÃïaya ity anyapadÃrthÃnupÃdÃnaæ do«Ãya. api ca aindravÃyavaæ g­hïÃtÅti bahuvrÅhisamÃsÃrtho devatÃtaddhita÷ katham Ãh­tyÃnupÃtte somarase vartate. atha somaæ krÅïÃti abhi«uïoti pÃvayati.{3,4}dhÃrayà g­hïÃtÅti prakaraïÃvagatas somaraso 'nyapadÃrtha ity ucyate. ihÃpi buddhyavinÃbhÃvÃvagatasya pramÃtur bahuvrÅhyarthatvaæ nÃnupapannam. pÆrvapak«asthitena vÃrtikak­tà gamyamÃnaæ na viÓe«yata iti yad uktaæ tad eva durlabhalabdham iva manvÃnai÷ kaiÓcid valgitam ity upek«aïÅyam eva. siddhÃnte hi gamyamÃnÃyà eva vyakter gÃvau Óuklo gaur iti ca vibhaktyà ÓabdÃntareïa ca viÓe«aïaæ bhavi«yati. ma¤cÃ÷ kroÓantÅti ca. Ãha ca -- jÃter astitvanÃstitve na hi kaÓcid vivak«ati | nityatvÃl lak«yamÃïÃyà vyaktes te hi viÓe«aïe || iti. dhÆmo 'yaæ jvalatÅti na bhavati. anabhidhÃnÃt. na hi loka÷ paryanuyoktum arhati. yas tu vaiyÃtyÃd dhÆmaÓabdenÃgniæ lak«ayitvà tathà prayuyuÇk«ati na taæ nivÃrayÃma÷. nanv evaæ pramÃtari j¤Ãtasambandhe sati naikadeÓo viÓe«ita iti vyÃpakaikadeÓad­Óo vyÃpyasm­tir anumÃnam Ãpadyeta. na tv etad i«Âam. vyÃpyÃd dhi vyÃpakaj¤Ãnam anumÃnam. j¤ÃtasambandhasyaikadeÓasyeti sambandhe syÃd api viÓi«ÂaikadeÓalÃbha÷. tatra hi j¤Ãtasambandhasyeti «a«Âhyà vyÃpya eva sambandhÅ pratipÃdyate. sarvatra hi vyÃpya eva hi «a«ÂhÅ d­«ÂÃ. ucyate. uktam asmÃbhir nedam alaukikaæ ki¤cit pramÃïÃnÃæ svarÆpam upavarïyate. lokaprasiddham eva tv aparÅk«ÃpratipÃdanÃrthaæ svarÆpam anÆdyate, loke hi niyÃmyaikadeÓadarÓana eva niyÃmakaikadeÓaj¤Ãnam anumÃnam iti prasiddham iti. asty api hi viÓe«aïe viÓi«ÂaikadeÓo labhyate. api cÃsannik­«Âe 'rtha iti vadati. na ca vyÃpakad­Óas sÃhacaryamÃtrÃt vyÃpyasm­tir asannik­«Âavi«ayÃ. pÆrvapramÃïÃnadhikÃrthÃvi«ayatvÃt sm­te÷. vyÃpyÃd eva tv anubhÆtapÆrvaniyamÃd vyÃpakaviÓi«Âa÷ parvatÃdir avagamyate. ata upapanno viÓi«ÂaikadeÓalÃbha iti. yat tu j¤ÃtasambandhasyaikadeÓasyety atra «a«Âhyà viÓe«apratipÃdanam uktam. tad ayuktaæ vyÃpakÃd api «a«Âhyutpatte÷. bhavati hi k­takatvam anityatÃyà hetur iti vyavahÃra÷. vyÃpikà cÃnityatà k­takatvasya. tasmÃd aviÓe«itopÃdÃne 'pi vyÃkhyÃnatas sambandhaviÓe«Ãd (eka)deÓaviÓe«alÃbho nÃnupapanna÷. bhavati hi vyÃkhyÃnato viÓe«apratipattir na tu sandehÃd alak«aïam iti sÆktaæ pramÃtà j¤Ãtasambandha iti. {3,5} vyÃkhyÃnÃntaram Ãha -- ##ti. ekadeÓau hi naikadeÓinam antareïa syÃtÃm iti Ãk«iptasyaikadeÓino yuktam anyapadÃrthatvam. nanv evaæ j¤ÃtasambandhasyaikadeÓino ya ekadeÓas tasyaikadeÓasya darÓanÃd ity ucyamÃne sa eva darÓanopasarjanatvÃd ekadeÓasyaikadeÓina÷ sambandhas sambandhiviÓe«Ãpek«asya và samÃsado«a÷ prasajyate. bhaved etad evam. yady ekadeÓavyatirekajanità «a«ÂhÅ syÃt. iyaæ tv ekadeÓadarÓanavyatirekajanità «a«ÂhÅ tad api paramparayà vÃjapeyasya yÆpa itivadekadeÓino bhavaty eva. ka÷ punar atraikadeÓÅ j¤Ãtasambandha÷ pak«as sapak«o vÃ. na tÃvat pak«a÷ j¤ÃyamÃnasambandhatvÃt. na ca sapak«a÷ siddhatvenÃnanumeyatvÃt. nai«a do«a÷. vyÃptir hi na sak­ddarÓananirgrÃhyÃ. bhÆyobhis tu darÓanai÷ pÆrvapÆrvÃvagatasakaladeÓakÃlaviviktadhÆmavanmÃtrasyÃgnimattayà vyÃptir avadhÃritÃ. na punar atrÃyam idÃnÅæ và dhÆmavÃn agnimÃn iti. ata÷ pak«aikadeÓino 'pi sÃmÃnyato dhÆmavattaupÃdhikasambandho j¤Ãta iti sa eva j¤Ãtasaæbandha÷. sÃmÃnyato g­hÅte 'pi deÓÃdibhedena pratyak«apratyabhij¤ÃnavannÃnumÃnapratyabhij¤Ãnam anupapannam iti na prameyÃbhÃva÷. ekadeÓyaikadeÓau cÃÓrayÃÓrayiïÃv abhimatau. na punar avayavÃvayavinÃv iti dra«Âavyam iti || 1 || karmadhÃrayasamÃso vÃyam ity Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- j¤ÃtaÓ cÃsau saæbandhaÓ ceti karmadhÃrayo 'yam. atra ca pak«e saæbandhini gamye gamake caikadeÓatÃ. kathaæ sambandhyÃdhÃrasya sambandhasya sambandhinÃv ekadeÓau. na hi bhÆdharÃdhÃrasya dhÆmasyaikadeÓo giri÷. Ãdheyam eva tu dhÆmas tadekadeÓatayà manyate. ucyate. bhavatyÃdhÃrÃæÓe 'py ekadeÓavÃcoyukti÷. yathà avayavyÃdhÃre«v avayave«u ca samÆhi«v iti niravadyam || 2 || dvayaæ vÃnyapadÃrtha ity Ãha -- ##ti. sambandhagarahaïakÃle parasparasambandham upalabdhaæ vyÃpyavyÃpakadvayaæ j¤Ãtasambandham ucyate, tasya ca sa mudÃyinÃv ekadeÓau. yathà caitad evaæ tathà prÃg evoktam iti. kiæ{3,6}puna÷ karmadhÃrayapak«e dvayÃnyapadÃrthatve và prameyam. na tÃvat sambandhasamudÃyÃv eva. tayo÷ pÆrvam evÃvagatatvÃt. adhunà ca dharmadharmivibhÃgenÃnavagamÃt. na cÃnya ekadeÓÅ. tasyÃnupÃdÃnÃt. na caikadeÓÃbhyÃm Ãk«epa÷. sambandhasamudÃyanirÃkÃÇk«atvÃt. na ca svatantraikadeÓadarÓanÃt svatantraikadeÓÃntare j¤Ãnam anumÃnaæ, siddhatvÃt. vak«yati hi na dharmamÃtraæ, siddhatvÃd iti. atrÃbhidhÅyate -- ayam atrÃrtho j¤Ãtasya sambandhasya j¤Ãtasambandhasya và dvayasya kvacid ekadeÓadarÓanÃt tatraivaikadeÓÃntare buddhir anumÃnam iti. kuta etat. asannik­«ÂagrahaïÃt. na hi svatantraikadeÓo 'sannik­«Âa÷. kvacid eva parvatÃdÃv ekadeÓo 'sannik­«Âo bhavati. tatrÃnavagatapÆrvatvÃd iti kim anupapannam iti. ka÷ punar atra sambandho 'numÃnÃÇgam i«yate. avinÃbhÃvas tÃdÃtmyatadutpattinimittaka iti kecit. evaæ hi tair uktam. kÃryakÃraïabhÃvÃd và svabhÃvÃd và niyÃmakÃt | avinÃbhÃvaniyamo 'darÓanÃn na na darÓanÃt || iti. na hi vipak«asapak«ayor adarÓanÃd darÓanÃd vÃvinÃbhÃvasiddhi÷. tenÃniyatasyÃpi tatra v­tte÷ sambhavÃt. ki¤cidvipak«avyÃv­ttyà ca sarvavipak«avyÃv­ttyasiddhe÷. sarvavipak«ÃïÃæ ca yugapad grahÅtum aÓakte÷. kin tu agnyÃdau sati dhÆmÃder bhÃvÃd asati cÃbhÃvÃt tadÃyattasvabhÃvo dhÆmÃdir iti vidite tadavinÃbhÃvas siddhyati. tatkÃryasya tam antareïÃtmalÃbhÃbhÃvÃt. tad atrÃgnau darÓanam itaratrÃdarÓanaæ tadutpattau hetu÷. tato 'vinÃbhÃvasiddhi÷. tÃdÃtmye 'pi tatsiddhi÷ taæ vinà bhavatas tÃdÃtmyÃnupapatte÷. nanv evaævidhÃnvayavirahiïo gandhÃn na rÆparasÃdayo 'numÅyeran. na ca khalu tasya rÆpam ÃtmÃ. na ca kÃraïam iti kathaæ tatas tatsiddhi÷. ÓrÆyatÃæ yathà siddhyati. rasÃd eva hi svahetÃv agnÃv iva dhÆmÃd anumÅyamÃne samasÃmagrÅkendhanavikÃravadrÆpÃvagatir iti nÃnupapatti÷. yathÃhu÷ -- ekasÃmagryadhÅnasya rÆpÃder rasato gati÷ | hetudharmÃnumÃnena dhÆmendhanavikÃravat || {3,7}iti. nanu yuktendhanavikÃre tasya dhÆmasya caikÃgnikÃraïatvÃd avagati÷. na tu rÆparasÃv ekakÃraïakau. kÃraïarasà hi kÃrye rasam Ãrabhante. kÃraïarÆpÃïi ca kÃrye rÆpam. tat kutas samÃnakÃraïatÃ. naikakÃraïatayaikasÃmagryadhÅnatvam. kin tu rasÃd rasahetur anumÅyamÃna÷ prav­ttirÆpajananaÓaktirÆpopÃdÃnakÃraïasahak­to 'numÅyate. tathÃvidhasyaiva kÃraïatvÃt prav­ttiÓaktinà ca kÃraïena rÆpaæ janyata iti rÆpasiddhi÷. tad idam anupapannam yat tÃvat kÃryaæ kÃraïena vinà na bhavatÅti tatas tajj¤Ãnam uktam. tad ayuktam. kathaæ hi kÃraïena vinà kÃryam eva na bhavati ity etad evÃvaseyam. tad vinà bhavato nityaæ sattvam asattvaæ và syÃt. tataÓ ca kÃryataiva hÅyeta. uktaæ hi tai÷ -- nityaæ sattvam asattvaæ và hetor anyÃnapek«aïÃt | apek«Ãto hi bhÃvÃnÃæ kÃdÃcitkatvasambhava÷ || iti. apek«Ãta÷ kÃdÃcitkatvam anapek«aæ tu sadasad và syÃt. gaganaÓaÓavi«Ãïavad iti cet. yady evam anyo 'yaæ kÃryakÃraïabhÃvÃt svabhÃvaniyama÷ yadanapek«aæ tannityaæ sadasad và bhavatÅti. yac ca rasÃd rÆpÃvagatir ekasÃmagryadhÅnatvÃd ity uktam. tad apy ayuktam. yady api prav­ttiÓaktirÆpopÃdÃnakÃraïasahak­to rasahetur avagata÷ svakÃryÃd, rÆpaæ tu kuto 'avagamyate. prav­ttisÃmarthyÃt kÃraïÃd iti cet. nanu nÃdo rÆpasya kÃryaæ nÃtmeti kathaæ tadavagame hetu÷. prav­ttiÓakte÷ kÃraïasya kÃryÃvyabhicÃrÃd iti cet. na. tarhi kÃryatadÃtmanor evÃvinÃbhÃva÷ kÃraïe 'pi (?bhÃvÃd/bhavet). bhavatv iti cet. na. agner api dhÆmÃnumÃnaprasaÇgÃt. astv iti cet. atantraæ tarhi kÃryatvam anumÃne. syÃn matam. na prav­ttisÃmarthyÃt kÃraïÃd rÆpÃnumÃnam. api tarhi rÆpavadrÆpakÃraïasahakÃriïà rasakÃraïena raso janyate. sahakÃrikÃraïam api saviÓe«aïaæ kÃraïam eveti rasÃd itaretarÃnug­hÅtaæ kÃraïacakram anubhÃsyata iti. tan na. kÃryakÃraïayor ayaugapadyÃd rÆpakÃraïasya tadvattÃnupapatti÷. pÃriÓe«yÃd (?dÆ«yÃd) rÆpam eva sahakÃrÅti vÃcyam. tatra ca v­thà tatkÃraïÃnumÃnapariÓrama÷. rÆpaæ sahakÃrÅty api nÃnirïÅtarÆparasÃvinÃbhÃvo 'nubhavitum utsahate. prÃg eva tu tannirïaye v­thÃrÆpataddhetvos sahakÃritvakalpanÃ.{3,8}api cÃnubhavaviruddham evedam. na khalu rasam upalabhya taddhetvanumÃnamukhena rÆpÃvagatir laukikÃnÃm. api tarhi rÆparasayos sÃhityaniyamÃt sahasaiva rasÃd rÆpam anumÅyate. api ca kÃryakÃraïabhÆtayor eva bahulam anumÃnavyavahÃro d­Óyate ity anÃd­tyaæ kÃryatvam avyabhicÃre. tÃdÃtmyam api meyÃbhÃvaprasaÇgÃd dheyam eva. kiæ hi v­k«Ãtmani ÓiæÓapÃtve vidite meyam avaÓi«yate. nirbhÃgatvÃt. aikÃtmye 'pi vastuna÷ kÃlpaniko bheda iti cet, na tÃvannirbhÃgaæ vastu, bhÃgÃvagrahÃïÃæ deÓÃdibhede 'py abÃdhitÃnÃæ samyaktvÃt. kÃlpanikabhedÃÓrayatvÃc cÃnumÃnasya vÃstavam aikÃtmyam anaÇgam. v­k«avyavahÃro 'numÅyata iti ced katham anÃtmavyavahÃraÓ ÓiæÓapÃtvÃd anumÅyate. tÃdÃtmye v­k«avadananumÃnaprasaÇgÃt. vyavahÃrayogyatÃyÃm apy evam eveti yat ki¤cid etat. evam eva vaiÓe«ikÃdisamayasiddhà api kÃryakÃraïabhÃvÃdayas sambandhaprakÃrÃ÷ pratyuktà veditavyÃ÷. te 'pi hy aniyatÃnanumÃnotpattikÃraïam. astu tarhi niyamo vÃnumÃnÃÇgam. na. pramÃïÃbhÃvÃd anavagate÷. na tÃvadÃpÃtajaæ pratyak«am asyÃvadhÃraïak«amam. Åk«ate khalv ayaæ visphÃritÃk«as sahasà mahÃnase dhÆmam agninà sahitam. na tu jÃnÃti niyato 'yam aneneti. duradhigamo hi sarvabhÃvÃnÃæ svabhÃvaniyama÷. na tam unnetum utsahante jha iti mahÃnto 'pi. na hi nirvikalpakÃgocare vikalpa÷ pramÃïam. tatpurassaratvÃt tasya. syÃd etat. deÓÃdibhede«v avyabhicÃrÃt svabhÃvaniyamo 'vadhÃryata iti. kenÃvadhÃryate sarvadarÓanÃnÃm anvayamÃtre vyÃpÃrÃt. atha pÆrvapÆrvaj¤ÃnajanitabhÃvanÃsacivam antimam anenÃyaæ niyata iti bhavaty ÃlocanÃj¤Ãnam. tato vikalpÃ÷ pravarti«yanta iti. naitad evam. indriyavyÃpÃrasÃpek«aæ hi pratyak«am. na ca sahabhÃvadarÓanÃd anyatra bahir indriyavyÃpÃra÷. na ca bahir vi«ayavedane tannirapek«am anta÷karaïaæ pravartate. api ca nirÆpitarÆpà api bhÃvà deÓÃdibhede«v anyathÃbhavanto 'nubhÆyanta iti na svabhÃvaniyamaæ pratyÃÓrayitum ucitaæ prÃmÃïikÃnÃm. tadÃhu÷ -- deÓakÃlÃdirÆpÃïÃæ bhedÃd bhinnÃsu Óakti«u | bhÃvÃnÃm anumÃnena prasiddhir atidurlabhà || {3,9}iti tasmÃd vaktavyo 'numÃnÃÇgabhÆtas sambandha÷. ata Ãha -- ##iti. vyÃptir hi sÃhityaniyamam apadiÓati. taddarÓino hy ekadeÓadarÓanÃd ekadeÓÃntare buddhir utpadyate, atas sÃmÃnyavacano 'pi sambandhaÓabda uparitanasamabhivyÃhÃrÃd atrÃnumÃnalak«aïagranthe viÓe«aparo bhavati. upari cÃsyÃvadhÃraïe pramÃïaæ vak«yata iti || 3 || yadi j¤ÃtasambandhasyÃnumÃnaæ sa tarhi sambandho dvyÃÓraya ity ubhayÃnumÃne liÇgaæ syÃd ata Ãha -- ##ti || 4 || atra kÃraïam Ãha -- ##ti dvayena. sa÷ -- samanyÆnadeÓakÃlo hi vyÃpyo bhavati. pÆrvaæ tÃvad yatrobhayor api dharmayor vyÃpyavyÃpakatvaæ. yathà parastÃd udÃhari«yate. uttaras tu yathà dhÆmÃdi÷, sa hi prÃyeïÃgnideÓakÃlavarttÅ bhavati. saty api cÃgnÃvabhavaæs tato deÓakÃlÃbhyÃæ nyÆno bhavati. yÃvantÃv agner deÓakÃlau tÃvantau nÃsyeti nyÆnatvaæ. ata eva cÃsÃv agner vyÃpako na bhavati. sakalatadÅyadeÓakÃlÃvyÃpte÷. vyÃpakas tu samÃdhikadeÓakÃla÷. atrÃpi pÆrvokta eva pÆrva÷. uttaras tu yathÃgner eva dhÆmasya. sa hi tasya deÓakÃlau tÃvad vyÃpnoty eva. asaty api dhÆme bhavan deÓakÃlÃbhyÃm adhiko 'py abhidhÅyate. yataÓ cÃnayor Åd­Óaæ svarÆpaæ nÃnyathà vyÃpyavyÃpakatÃtmakatÃ, tena kÃraïena vyÃpya eva g­hÅte vyÃpakasya grahaïaæ bhavati yad asau taæ vinÃpi na bhavaty eva. na hy asÃv agnir iva dhÆmasyÃgner deÓakÃlÃv atikramyÃpi bhavati. yena taæ vinÃpi bhavas taæ na gamayet. agnis tv anevaævidha iti nÃsau dhÆmasya gamako bhavati. nanu cÃyaæ viÓe«o{3,10} j¤ÃtasambandhaÓabdÃn nÃvagamyate. sa hi sambandhaj¤ÃnamÃtram aÇgatayà darÓayati, na vyÃpyatÃm iti kuto viÓe«alÃbha÷. uktam atra laukikalak«aïÃnuvÃdenÃparÅk«ÃpratipÃdanÃrtham idaæ bhëyam. loke ca vyÃpyaikadeÓadarÓina eva vyÃpakaj¤Ãnam anumÃnam iti siddham. na hy anyatheti cÃpak­«ya pÆrveïa yojayitvà teneti tadupajÅvanena vyÃkhyeyam iti || 6 || nanu vyÃpakÃd api vyÃpyasaævittir d­«ÂÃ. anityatvÃd iva k­takatvasya. bhavati hi bhÃvÃnÃm anityatvÃt k­takatvÃnumÃnam. vyÃpakaæ cÃnityatvaæ k­takatvasya. ato vyÃpakaæ gamyaæ vyÃpyaæ gamakam ity avyÃpakam ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷. satyaæ vyÃpakasya gamakatvam. na tu vyÃpakatvag­hÅtasya. tena hi rÆpeïa g­hÅto 'sau vyÃpyÃd deÓakÃlÃdhikye 'pi na virudhyate. na cÃdhikadeÓakÃla÷ pratipÃdako bhavati. taæ vinÃpi bhÃvÃd ity uktam eva. nanu vyÃpyatÃpi tasyÃsti. astu nÃma, vastutas tat tu rÆpaæ na g­hÅtam iti kathaæ gamakatvam. avagate tu tÃdrÆpye tenaiva gamakatvaæ na vyÃpakatayÃ. ato vyÃpyataivÃnumÃnÃÇgaæ na vyÃpakateti sÆktam iti || 7 || vyÃpyatvam aÇgaæ na vyÃpakatvam ity etad evÃsaÇkÅrïodÃharaïena darÓayati -- ##ti. yatra vyÃpyavyÃpakabhÃvo na saÇkÅryate, tatra vispa«Âam evaitad upalak«itam. yathà vyÃpyaæ gamakaæ vyÃpakaæ gamyam iti. govi«Ãïitvayor hi vyÃpyaæ gotvaæ vyÃpakaæ vi«aïitvam anumÃpayati na tu vi«Ãïità gotvam. vyÃpikà hi sÃ. mitau -- anumÃne. govi«Ãïitvayor ayaæ gamyagamakaviveko d­«Âa ity artha÷ || 8 || {3,11} evam asaÇkare gamyagamakavivekÃd yatrÃpi vyÃptisaÇkaro bhavati tatrÃpi vyÃpyatvam eva gamakatve kÃraïam iti ni«k­«yata ity Ãha -- ##ti || 9 || nanu vyÃptir anumÃnÃÇgam ity uktam. kasya punar iyaæ saæyoginas samavÃyinas sambandhisambandhino vÃ. na hy atra vyavasthÃm upalabhÃmahe. sarve«Ãm apy anumÃpakatvÃt. tad yadi saæyogÅ vyÃpya÷. rasÃd rÆpÃnumÃnaæ na syÃt. atha samavÃyÅ dhÆmÃd agnyanumÃnam, sambandhisambandhinaÓ ca pitror brÃhmaïatvÃt putrasya brÃhmaïatvÃnumÃnam ityÃdi darÓayitavyam. api ca vyÃptir ity anvayo 'bhidhÅyate. upaÓle«a iti yÃvat. na cÃsau bhÆmau prati«ÂhitenÃgninà gaganagatasya dhÆmÃgrasya sambhavati. na ca bhÆmi«ÂhÃæ ÓaÇkucchÃyÃæ divi vartamÃna÷ ­k«odayo 'nveti. vyÃptiÓ ca kasyacit kenacid bhavantÅ deÓato và syÃt kÃlato vÃ. pÆrvasmin kalpe bhÃvinas savitur udayasyÃdyatanÃrkasyaivodayÃt a«Âau yÃmÃnatikramyÃnumÃnaæ na syÃt. parasmin dhÆmÃd agnyanumÃnam ityÃdi paryanuyoktavyam. ata Ãha -- ##ti dvayena. yena khalv api vivak«itÃvÃntaravibhÃgaæ vyÃpyatÃmÃtram anumÃnÃÇgam tena kÃraïena yasyaiva saæyogÃdÅnÃm anyatamasya, yenaiva te«Ãm anyatamena, yÃd­ÓÅ upaÓle«Âenetareïa và vyÃpyatà prÃgavagatÃ, saivÃnumÃne kÃraïaæ bhavati. na hy upaÓle«o vyÃpti÷. uktaæ hi -- sambandhaniyamo 'sÃv iti. sa cÃnupaÓli«ÂenÃpi bhavati. yo hi yasmin sati bhavati, asati ca na bhavati, tena niyamyata ity ucyate. kim atropaÓle«eïa. na cÃtra deÓÃdÅnÃm anyatamavivak«Ã. yÃvati hi deÓe kÃle và vartamÃnasya yasya vyÃpyatà nirÆpitapÆrvÃ, yÃvaddeÓakÃlabhÃvinà vyÃpakena tasya vyÃpakÃæÓasya tÃvaty eva deÓÃdau vartamÃnasya sa vyÃpyÃæÓas tÃd­g eva, gaganÃdivarttidharmyantare d­«ÂÃntadharmyapek«ayà sÃdhyadharmiïi d­«Âas san pratipÃdako bhavati.{3,12} niyamo hy anumÃnÃÇgam. sa ca sarve«Ãm aviÓi«Âa eva kim avÃntaravibhÃgena. deÓe yÃvatÅty anatidÆram adhirƬhasya dhÆmÃder dÆrataravarttino 'pi nadÅpÆrasya vyÃptiæ darÓayati. ÓaÇkucchÃyÃyÃÓ ca nitÃnta(dÆra)vartinà ­k«odayena. yÃvati kÃla iti ca bhÃvinas savitur udayÃnumÃnÃdÃv api vyÃptiæ darÓayatÅti || 11 || nanv asyÃæ vyÃptau na ki¤cit pramÃïam astÅty uktam ata Ãha -- ##ti. kathaæ punarbhÆyodarÓanagamyà vyÃpti÷. kiæ hi tatra pratyekam eva bhÆyÃæsi darÓanÃni pramÃïam Ãhosvid darÓanasaÇghÃta÷ pÆrvatanadarÓanÃhitasaæskÃrasacivam antimaæ pramÃntaraæ và bhÆyodarÓanaprabhavam. tatra na tÃvat pratyekasandarÓanasamadhigamyà vyÃptir ity avasitam eva. no khalv asya sahasÃgnidhÆmÃv agniÓaraïe vilokayamÃnasyÃgninà vyÃpto dhÆma iti matir Ãvirasti. na cÃnanubhÆtam avikalpakena savikalpakenÃpi vi«ayÅkriyate. na cÃnekadarÓanÃrabdho darÓanasamudÃya÷ kaÓcid asti, tasya darÓanÃtirekeïÃbhÃvÃt. niruddhÃnÃgatapratyutpannÃnÃæ cÃsaæhanyamÃnatvÃt. purastanÃnekadarÓanÃhitasaæskÃrasahÃyam antimaæ tu darÓanaæ katarat pramÃïam iti cintanÅyam. na tÃvat pratyak«am. tad dhi dvedhà vibhaktam. ÃlocanÃj¤Ãnaæ tatprabhavaæ ca vikalpasambhinnam. na tÃvat pÆrvaæ vyÃpter avadhÃraïe samartham apratisandhÃnÃt. vyÃpteÓ cÃyam anena pratibaddha iti pratisandhÃnÃtmakatvÃt. na ca tadanapek«am uttaram ÃtmÃnaæ labhate. yac cedaæ saæskÃrÃïÃæ sÃcivyam, idam api na caturaÓram. saæskÃrÃ÷ khalu yadvasturÆpopalambhasambhÃvitÃtmÃno bhavanti, tatraiva sm­timÃtram Ãdadhati. na punararthÃntaragrahaïÃya kalpante. pratyak«e ca vyÃptipramÃïe katham atadvi«ayÃïÃæ vyÃptisiddhi÷. bhavati hi yathÃyathaæ d­«ÂÃnumitaÓrutebhya÷ karmaphalebhya÷ puæviÓe«e«u vaidikakarmÃnumÃnam. na ca tattatkarmaniyamas tasya tasya paÓvÃde÷ phalasyÃparok«am Åk«yate atÅndriyatvÃt. yac cedam adhvare{3,13}vitate vaidikÃd aÇgÃt pradhÃnÃc cÃpÆrvÃnumÃnam, tad api na syÃt. vyÃptyavadhÃraïe pramÃïÃbhÃvÃt. meghÃbhÃvÃc ca v­«ÂyabhÃvÃnumÃnam ityÃdi darÓayitavyam. ato na tÃvat pratyak«Ã vyÃpti÷. na cÃnumÃnikÅ. pramÃïÃbhÃvÃd eva tadadhÅnÃtmalÃbhasya tasyÃnupapatte÷. Óabdas tv anÃgatotpÃdyabhÃvavi«ayo na siddhavyÃptikÊptaye prabhavati. upamÃnam api pramÃïÃntaraprasiddhavastusÃd­ÓyamÃtravi«ayaæ na vastunas sattÃæ pramiïoti. arthÃpattir apy anyathÃnupapadyamÃnÃrthavi«ayà darÓanaprabhavÃ. na ca sahitÃvadhÃritayor asatyÃæ vyÃptau ki¤cidanupapannaæ nÃma. nanu kÃryatà nopapadyate. kathaæ hi kÃryam asati kÃraïe bhavati. bhÆyodarÓanasamadhigamyaæ ca kÃryatvam iti bhÆyodarÓanaprasÆtakÃryatvÃvagamÃnyathÃnupapattipramÃïikà kÃraïavyÃptisiddhi÷. katham idÃnÅm akÃryakÃraïabhÆte«u vyÃptis setsyati. bhÆyÃæsi darÓanÃny evÃsatyÃæ vyÃptau nopapadyanta iti cet, kiæ hi te«Ãæ vyÃptim antareïa na sambhavati svarÆpaæ, tÃvac ca kÃraïasÃmagrÅkaæ hi vas siddham. svagocaraprakÃÓanam api svata eva vi«ayasyÃpi svapramÃïaparicchinnasya na ki¤cidanupapannaæ paÓyÃma÷. na cÃsau pramÃïÃntareïa pratihanyate. yannopapadyeta. na ca bhÃvasvarÆpà vyÃptir abhÃvena pramÅyata iti sÃmpratam. tatrÃsÃv abhÃvapramÃïikà na syÃd eva. syÃn matam -- keyam anyà dhÆmasyÃgninà vyÃptir anagniniv­tte÷. sà cÃbhÃvarÆpatvÃd abhÃvena pramÅyata iti yuktam eva. tan na. vasturÆpatvÃt. vasturÆpo hi svabhÃvo dhÆmÃde÷ kenacin niyata÷. itarayà vyÃvartate khalv ayaæ ÓaÓavi«ÃïÃbhÃvÃd apÅti ÓaÓavi«ÃïenÃpi niyamyeta. katham asatà niyamyata iti cet. ko do«a÷. vyÃv­ttir hi niyama÷, sà cÃstÅti kiæ ÓaÓavi«Ãïasya sattvÃsattvÃbhyÃm. yadi mataæ vipak«avyÃv­ttir niyama iti. ko yaæ vipak«o nÃma. yo hi yena niyamyate tasya tatparipanthÅ vipak«a÷. vyÃpyate ca ÓaÓavi«Ãïena tadabhÃvÃn niv­tto dhÆma ity anagnir iva tadabhÃvo 'pi vipak«a eva. api cÃÓe«avipak«ÃïÃm upalabdhyayogyatvÃn na tebhyo niv­ttir abhÃvena Óakyate 'vagantum. yogyapramÃïÃbhÃvo{3,14}hy abhÃve pramÃïam iti vak«yate. ato na ki¤cid vyÃptau pramÃïam. mÃnasam iti cet. na. bahirasvÃtantryÃt. tatraitat syÃd -- yady apy bahirindriyÃïy atÅtÃnÃgatÃdibhir bhÃvabhedair vyÃptiæ grahÅtum asamarthÃni, manas tu sakalÃtÅtÃdivi«ayaparicchedasÃdhÃraïaæ pratibaddhasÃmarthyaæ kvacid iti tadbalabhÃvinà pratyak«eïa vyÃptir grahÅ«yata iti. tac ca naivaæ, bahirasvÃtantryÃn manasa÷. no khalv api bahirvi«ayabodhe manassvatantram iti varïitam. tathà hi. manasas sÃrdham ity atra. svatantre hi bahiri«yamÃïe manasi sarvas sarvadarÓÅ syÃt. saæskÃrato vyavastheti cet. na. sm­tihetutvÃt. tatraitat syÃt -- yady api kevalam asvatantraæ mano bahirvi«ayÃvadhÃraïe, tathÃpi pÆrvapÆrvÃnubhavajanitasaæskÃrasanÃthaæ bahir api vartÅ«yate cak«urÃdyanug­hÅtam iva rÆpÃdau. ato nÃvyavasthÃ. tac ca naivam. sm­tihetutvÃt. sm­timÃtrahetavo hi pÆrvÃnubhavaprabhÃvitÃs saæskÃrà notsahante manaso bahiravagrahe 'nugraham ÃdhÃtum. sm­tivi«ayÃntarÃïÃm api grahaïaprasaÇgÃt. asti hi tatrÃpi sm­tihetus saæskÃra÷. sa ced grahaïe kvacin manasas sahÃyÅ bhavatÅti kiæ na sm­tivi«ayÃntarÃïy api grÃhayatÅti yat ki¤cid etat. yas tu vadati -- sÃhityam agnidhÆmayos sambandha÷. sa ca prathamasamadhigamasamaya eva saævidita÷. anavacchinnadeÓakÃlaÓ cÃgnidhÆmayos sambandho bhÃsate. na hÅdÃnÅm atra và tayos sambandha iti bhavati mati÷. api tarhi sannihitavartamÃnayor evedantayà pratibhÃsamÃnayor deÓakÃlau sambandhaÓ ca tayor viÓe«aïam imau sambaddhÃv iti. nedÃnÅm atra và sambandha iti. tad evam anavacchinnarÆpa÷ svÃbhÃvika eva saæbandha÷ siddho bhavati. svÃbhÃvikatve ca na vyabhicÃrÃÓaÇkopapattimatÅ. kim idÃnÅm anaÇgabhÆtam eva bhÆyodarÓanam. nÃnaÇgam. aÇgaæ tv aupÃdhikÃÓaÇkÃnirÃkaraïena. vahnir hi dhÆmena saæyuktas saævedito 'pi kadÃcid vidhÆmo d­Óyate. tatrÃrdrendhanÃdir upÃdhir anupraviÓati. na tu svÃbhÃviko 'gner dhÆmena saæbandha iti niÓcÅyate. taddarÓanÃc ca dhÆme 'pi bhavati ÓaÇkÃ. kadÃcid aupÃdhika÷ pÃvakenÃsyÃpi saæbandha iti. sà bhÆyodarÓanena nivartyate. bahuÓo 'pi d­ÓyamÃnasya dhÆmasya nÃgnisaæbandhe kaÓcid upÃdhir upalabhyate. prayatnenÃpi cÃnvi«Âo na d­«Âa upÃdhir nÃstÅti niÓcÅyate. tad evaæ{3,15}dhÆmamÃtrÃnubandhyagnir iti siddhaæ bhavati. tataÓ cÃnaupÃdhikasya na vyabhicÃrÃÓaÇketi. sa vaktavya÷ kim idÃnÅæ sÃhityamÃtram anumÃnÃÇgaæ tanniyamo vÃ. yadi sÃhityamÃtraæ tat tarhi prathamadarÓana eva samadhigatam iti punardhÆmadarÓino 'viditavyÃpter apy anumÃnaæ syÃt. atha tanniyama÷, tasyaivedaæ pramÃïam anusriyate kutas sidhyatÅti. na hi prathamadarÓino 'yam anena niyata iti matir ÃvirbhavantÅ d­Óyate. anavacchinnadeÓakÃlatayÃvagatas saæbandha÷ svÃbhÃviko bhavati, tato niyama iti cet. sa tarhi tathÃvidha÷ prathamam evÃvagata iti bhÆyor darÓanaæ nÃpek«eta. tathà d­«ÂasyÃpy agner dhÆmasaæbandho vyabhicarati. taddarÓanÃc ca dhÆme 'pi vyabhicÃrÃÓaÇkà jÃyate. tannirÃkaraïÃyÃsak­ddarÓanÃpek«eti cet. yady anavacchinnasyÃpi deÓata÷ kÃlato và kadÃcit kasyacid viyogo d­Óyate. kas tarhi itaratrÃpi samÃÓvÃsa÷. nanv iyam ÃÓaÇkà bhÆyodarÓanena nirÃkriyata ity uktam. kathaæ nirÃkriyate. yadà ÓataÓo 'pi dhÆmavÃn agnir avagato vidhÆmo d­Óyate. na cÃtra pratiniyama÷ iyadbhir darÓanair avyabhicÃra÷ sidhyati iti. nanu dhÆmasyÃpy agnisaæbandhe na kaÓcid upÃdhir upalabhyate agner iva dhÆmasaæbandhe. ata÷ katham asau saty api dhÆme na bhavi«yati. na. deÓÃder evopÃdhitvena ÓaÇkyamÃnatvÃt. agnau dhÆmasaæbandhavyabhicÃram upalabhyÃÓaÇkate -- kadÃcid dhÆmasyÃpy agnisambandhe deÓakÃlÃdyupÃdhi÷ syÃd iti. d­«Âaæ hi kvacid deÓe kharjÆrÃïÃæ piï¬akharjÆraphalatvam. v­ÓcikadaæÓanasya ca maraïakÃraïatvam. taddeÓÃntare na bhavati. tadvat dhÆmo 'pi jÃtu jÃyetÃntareïÃpi hutÃÓanaæ kvacid iti ÓaÇkamÃnà na tasya niyamam agninÃdhyavasyanti ÓatÃæÓenÃpi. vipak«Ãd vyÃv­ttiÓ ÓaÇkyamÃnà anumÃnodayaæ pratibadhnÃtÅti katarac cedaæ pramÃïam, anaupÃdhiko 'gnir dhÆmamÃtrÃnubandhÅti. na tÃvat pratyak«am. sÃhityamÃtropak«ÅïatvÃt. nÃnumÃnam. tasyÃsatyÃæ vyÃptÃvasambhavÃt. vyÃptisiddhyarthaæ cÃparÃparÃnumÃnakalpanÃyÃm anavasthÃpÃtÃt. pramÃïÃntarÃïi nirÃk­tapÆrvÃïy eva. ato vyÃkhyeyam anumÃnÃÇgasambandhÃvadhÃraïe pramÃïam, tad vyÃkhyÃyate. {3,16} idaæ tÃvat pramÃïÃbhÃvavÃdÅ vaktavya÷. kiæ khalu vyÃptigocaraæ j¤Ãnaæ na jÃyata eva, sandigdhaæ và jÃyate, viparyeti vÃ. tredhà hi parÅk«akair aprÃmÃïyaæ vibhaktam. prakÃrÃntarÃsambhavÃt. na tÃvadÃdya÷ pak«a÷. saævidvyavahÃravirodhÃt. d­Óyate hi bahulaæ dhÆmam agnÃv upalabhamÃno 'yam anena niyata ity avadhÃraïapurassaraæ tato 'gnim anumÃya tadanurÆpaæ vyavaharamÃïa÷. tannÃsatyÃæ vyÃptisaævittÃv upapadyeta. vyavahÃradarÓanÃd eva saæÓayaviparyayau nirÃkÃryau. tÃbhyÃm evaævidhavyavahÃrÃsambhavÃt. ato na tÃvad aprÃmÃïyam. prÃmÃïyaæ tu «o¬hà vibhajyate. tad yathÃyogyaæ kasyacit kasyäcit vyÃptisaævittau vyavasthÃpayÃma÷. yathaiva tÃvad dhÆmasyÃgninà vyÃptau pratyak«asya. na hÅha pramÃïÃntarÃïi sambhavantÅti varïitam eva. nanu prathamadarÓane 'navagamÃt pratyak«Ãsambhavo 'py ukta eva. ata eva bhÆyodarÓanÃvagamyatvam. nanu tÃny api vikalpya dÆ«itÃni pratyekasÃhityayor asambhavÃt. satyam. na pratyekaæ vyÃptir avagamyate. na ca darÓanÃni saæhanyante. prÃcÅnÃnekadarÓanajanitasaæskÃrasahÃye carame darÓane cetasi cakÃsti dhÆmasya vahniniyatasvabhÃvatvaæ, ratnatattvam eva parÅk«amÃïasya, Óabdatattvam iva vyÃkaraïasm­tisaæsk­tasya, brÃhmaïatam eva mÃtÃpit­sambandhasmaraïasahak­tasya, tailÃd viviktam iva vilÅnÃjyaæ rasagandhasahak­tendriyasya. na hy etat sarvam ÃpÃtÃn na pratibhÃtam iti parastÃd api bhÃsamÃnam anyathà bhavati. na ca pramÃïÃntaratvam ÃpÃdayati. nanÆktaæ na sm­ter anyatra saæskÃrà vyÃpriyanta iti. kena và saæskÃrÃïÃæ sm­ter anyatra vyÃpÃra upeyate. smÃrayanta eva tu te pÆrvapÆrvÃvagatam agnisambandhaæ dhÆmasya vyÃptisaævidaæ janayitum abhiprav­ttasyendriyasya sahÃyÅbhavanti. ÃntarÃlikasm­tivyavahitam api cendriyasambandhÃnusÃri pratyak«am iti varïitam. indriyasambandhaphalÃparok«Ãv abhÃsÃnusÃrÃt. na ca yat sahasà na pratibhÃti tatpaÓÃd api pratibhÃsamÃnaæ pratyak«atÃæ jahÃti. yathodÃh­te«v eva tÃvat brÃhmaïasvam. nanu na tÃvad ÃpÃtajaæ pratyak«aæ vyÃptau pramÃïam iti bhaïitam. tatpÆrvakaæ ca savikalpakam iti kathaæ tasyÃpi prÃmÃïyam. asti và brÃhmaïÃdipratyak«e{3,17}nirvikalpakÃvasthÃyÃæ v­ddhÃdÃv iva narÃntaraviviktÃkÃrapratibhÃsa÷. yena parastÃt savikalpakaæ pravartate. yathà tu tatra piï¬amÃtradarÓina÷ sm­tayonisambandhasya brÃhmaïo 'yam iti pratyak«aæ jÃyate, evam ihÃpi bahuÓo 'gnidhÆmadarÓino 'ntime darÓane nirvikalpakÃv­ttadhÆmasvalak«aïasyÃgninà niyato 'yam iti dhÆmasvabhÃvagocaraæ pratyak«am, etÃvad eva savikalpakasya nirvikalpakapÆrvatvam, yat tajjanmapÆrvikà prav­tti÷, saæj¤ÃdismaraïÃrthaæ hi tat prathamam arthyate. tac ceha vyaktidarÓana eva pÆrvasaæskÃrodbodhÃt siddham iti nÃvaÓyamanayos samÃnavi«ayatÃ. ata eva tailaviviktavilÅnÃjyabodhe tailam idam iti viparyasyato gandhasahak­tendriyasya (sa)vikalpakapratyak«atvasiddhi÷. na hi tatrÃsaÇkÅrïà gh­tÃkÃrà saævid ÃsÅt. tailam idam iti viparyayÃt. ata÷ parastÃd eva sahakÃrivaÓÃt nirvikalpakopadarÓitavyaktivi«ayaæ gh­tam idam iti savikalpakaæ pratyak«am Ãvirasti. evam ihÃpÅti na do«a÷. kiæ punar iha savikalpakena vi«ayÅkriyate. niyato 'yam aneneti niyama÷. asya hi bahulaæ dhÆmam agnÃv upalabhamÃnasyÃnagnau ca vyatirekam ante bhavati vimarÓa÷ -- api syÃd vyÃpto 'yam aneneti. katham aparathà jÃÇgalÃdibhedabhinnÃnekadeÓaparityÃgena sÃyamÃdibhedabhinnÃnekakÃlaparihÃreïa ca t­ïadÃrugomayendhanÃdisamavadhÃnaviÓe«aæ pratyanÃd­to 'gnim evÃnudhÃvatyanagnau ca na bhavati. tata÷ paraæ ca yathÃgnir dhÆmabhÃsvaratvÃdiparityÃgenÃpi (?du/ku)kÆlÃlÃtÃdau vartamÃno«ïatvam ajahat tanniyato bhavati. evam agninà dhÆma ity aparok«aniÓcayo jÃyate. yat tu deÓÃntarÃdau vyabhicÃra iti, tan na tÃvad d­«ÂapÆrvaæ nÃpi Órutam iti nÃÓaÇkÃm adhirohati. evam api tu ÓaÇkamÃnasya sarvapramÃïe«v anÃÓvÃsa÷ kvacid vyabhicÃradarÓanÃt. yat tv avadhÃrito 'pi svabhÃvaniyamo deÓÃntarÃdÃv anyathà bhavati v­ÓcikÃder iti. tan na. avÃntarajÃtibhedÃt. na hi yad yena niyatam avagatam abÃdhitaæ ca tadanyathà bhavati. avÃntarajÃtibhedÃt tu ÓaktisadasadbhÃvak­tà kÃryavyavastheti na kvacid vyabhicÃra÷. nanu anumÃnam eva kiæ ne«yate. yad aupÃdhikaæ tad vyabhicarati. agnir iva dhÆmam. na ca tathà dhÆmo 'gnim ity anaupÃdhika iti. bhavatv evam.{3,18}avyavasthà tÆpasthitÃ. arthÃpattis tarhi bhavatu. idam eva cÃgnau darÓanam anagnau cÃdarÓanam anupapadyamÃnam agninà niyamaæ pratipÃdayati. kim atra nopapadyate. darÓanaæ tÃvat tatra bhavatÅty etÃvataivopapannam, na hi yad ekatra bhavati tenÃnyatra na bhavitavyam. anyatra bhavato 'darÓanam anupapannam iti cet. na. viprak­«ÂÃnÃm anye«Ãm apy asannikar«Ãd adarÓanopapatte÷. sannihite«v anagni«v adarÓanam anupapannam iti ced abhÃvÃd upapatte÷. te«u hy asau nÃstv eva, katham upala(?bhyate/bhyeta). tatra satÃpy anyatrÃpi na bhavitavyam eveti kim atra pramÃïam. ato darÓanÃdarÓanasahak­tendriyasyaiva vastusvabhÃvÃvadhÃraïam aparok«aæ jÃyata ity evaæ samarthanÅyam. nanv etad eva na vidma÷. kÅd­Óo 'sau vastuna÷ svabhÃvo 'vadhÃryata iti. uktam asak­d dhÆmo 'gninà niyata iti. etad uktaæ bhavati -- yadà yatra dhÆmas tadà tatrÃgnir iti. nanu sannihitavartamÃnadeÓakÃlamÃtrasambandho 'stu pratyak«a÷. anÃgatÃdisambandhas tu katham, atiprasaÇgo hi tathà (sati) syÃt. na. sannihitarÆpamÃtropalambhÃt. rÆpam eva tu tÃd­Óaæ dhÆmÃdÅnÃæ yad evam unnÅyate, sthiram iva rÆpaæ ku¬yÃdÅnÃm. asti hi te«u vidhyudÃdivilak«aïakÃlÃntarasthÃyirÆpaprakÃÓa÷. sannihitÃvÃntarasambandho na pratyak«a iti tadrÆpam apratyak«aæ bhavati. apratyak«e hi tasmin nedaæ rajatam iti pÆrvÃnubhÆtarajatabÃdho na syÃd, bhinnavi«ayatvÃt. svakÃle hi pÆrvavij¤Ãnena rajataæ vi«ayÅk­taæ na bhavi«yadbÃdhakaj¤Ãnak«aïa iti kathaæ tatrÃprasaktaæ bÃdhyate. kÃlÃntarasambandho 'pi tena rÆpeïa pÆrvaj¤ÃnÃvadhÃritaæ bhavi«yajj¤ÃnakÃlam api vyÃpnotÅti bhavati samÃnavi«ayatÃm ÃsÃdya bÃdha÷. nanu yad vastuno rÆpaæ tatparÃnapek«am avagamyate, agner ivo«ïatvam. na ca dhÆmasyÃg­hÅtapratisambandhinà tadrÆpam avagamyata iti kathaæ vasturÆpatvam. maivam. sambandho hy asau, katham anavagate pratisambandhiny avasÅyate. yathÃha -- niyamo nÃma sambandha÷ svamatenocyate 'dhunà | iti. ato yad etad agninà dhÆmasya niyatatvaæ bhÃvÃtmakam idaæ tatpratyak«eïÃvagamyata iti kim anupapannam. yathà cÃnagniniv­ttir na niyama÷ tathà varïitam eva. vipak«avyÃv­ttyà tu vidhirÆpa eva niyama÷ parÅk«akair vyÃkhyÃya parebhya÷ pratipÃdyate.{3,19}nanu niyamyatvam api karmakÃrakatvaæ, tac ca ÓaktirÆpaæ kathaæ pratyak«am. na. kÃrakÃntarapratyak«avad upapatte÷. kÃrakÃntaraÓaktayo 'pi hi na pratyak«Ã÷, ato 'saty eva Óaktipratyak«atve kÃrakaæ pratyak«am e«itavyam. evam ihÃpi niyamya÷ pratyak«o bhavi«yatÅti kim anupapannam. atas siddhaæ tÃvat pratyak«atvam. Ãgamike«u cÃrthe«u tasya tasya phalasya tena tena vedavedyena karmaïà samanvayÃt, karmÃntarÃnvayasya cÃnavagamÃd anenaiva karmaïedaæ phalaæ vyÃptam iti ÓÃstrÃd avagamyate. niyatasÃdhyatvÃvagamÃt. meghÃbhÃvav­«ÂyabhÃvayoÓ ca svatantrÃbhÃvapratÅtyasambhavÃd bhÃvayor eva katha¤cid vyÃptisaævedanam. meghÃbhÃvo nÃma nabhasa evÃvasthÃviÓe«a÷. jaladharanirodhanirmuktasya nirvÃtastimitamahÃrïavapratÅkÃÓam ÃkÃÓasya vapus saælak«yate. v­«ÂyabhÃva iti ca p­thivyà eva nibi¬akaÂhorapÃï¬urÃdibhÃva÷. tac ca rÆpam ubhayasyÃpi pratyak«asamadhigamyam eveti tad eva tatra vyÃptipramÃïam. evam anyatrÃpi darÓayitavyam iti. bhavatu tÃvad anyad vyÃkhyÃsyÃma iti samadhigataæ tÃvad vyÃptes svarÆpaæ pramÃïaæ ca. idaæ tu cintanÅyam. kasya kena vyÃptir iti. na hy ekatra viditÃv agnidhÆmaviÓe«au pradeÓÃntare d­Óyete. yat tayor ekasyaikenÃnvayavyatirekasamadhigamyà vyÃptir bhavet, ato vÃcyaæ vyÃpter adhikaraïam. ata Ãha -- ##ti. satyaæ na viÓe«ayor vyÃpti÷, sÃmÃnyÃtmanor eva tu kasyacid dharmiïo dharmayos tattadbhedaparityÃgena vyÃptir avagamyate dhÆmÃk­tir agnyÃk­tyà niyateti. ato na kaÓcid do«a iti. idaæ tu prÃyikam, sthÃyinos tu viÓe«ayor api kvacid vyÃptir bhavaty evety Ãha -- ##iti || 12 || atraivodÃharaïam Ãha -- ##iti. yatra hi k­ttikodayaæ d­«Âvà rohiïyÃsatti÷ kathyate -- anantaram ude«yati rohiïÅti, tasminn anumÃne viÓe«asyaiva viÓe«eïa vyÃpti÷. na hi tayos sÃmÃnyam asti. vyaktibhede pramÃïÃbhÃvÃt. pratyabhij¤Ãyate hi saiveyaæ k­ttikÃ, saiveyaæ rohiïÅti. katham anyà bhavi«yati. atas siddhaæ viÓe«ayor evÃtra vyÃptir iti. yadi tarhi vyÃptir anumÃnÃÇgam, asti khalv asau hiæsÃtvasyÃdharmatvena bÃhyahiæsÃsv ity ata÷ kratÃv api hiæsÃtvÃd adharmatvam anumÅyate. tatra{3,20}daik«apaÓuhiæsÃdÅnÃm adharmatvaæ prasajyetety ata Ãha -- ##ti dvayena. ayam abhiprÃya÷ -- satyam ÃpÃtÃd bhavati bhrama÷, yathà kila hiæsÃtvamÃtrÃnubandhyadharmatvam iti. na tv etad evam. nirj¤Ãtena hy adharmatvena hiæsÃtvaæ vyÃpyate. na ca ÓÃstrÃd­te tajj¤ÃnopÃyas sambhavati. na ca hiæsÃtvamÃtram anarthasÃdhanam iti ÓÃstram asti. viÓe«ahiæsÃyà vihitatvÃt. vidhyavaruddhavi«aye ca prati«edhÃnavakÃÓÃt. prati«edham antareïa cÃnarthasÃdhanatvaj¤ÃnopÃyÃbhÃvÃt. ata÷ parih­tyÃpavÃdavi«ayam utsargo 'bhiniviÓata iti hiæsÃntarÃïi na hiæsyÃd iti prati«edho 'valambate. evaæ ca yady api bÃhyahiæsÃsu hiæsÃtvÃdharmatvayos sÃhityam avagataæ, tathÃpi na hiæsÃtvam adharmatvaprayojakam. kin tu ni«iddhatvam. asaty api hiæsÃtve ni«iddhatvamÃtreïa surÃpÃnÃdÃv adharmatvasiddhe÷. ato ya evÃsmin saty evÃsya bhavituæ Óaktir asti ity anena rÆpeïa nirÆpyate. vyÃpyatayÃvagamyata iti yÃvat. sa eva dharma÷ prayojaka ity ucyate. paraprayuktavyÃptyupajÅvinas tu hiæsÃtvÃdaya÷, na tair adharmatvÃdivyÃpakÃæÓo 'vadhÃrayituæ Óakyate. na hi bÃhyahiæsà hiæsety evÃdharma÷, kin tu ni«iddheti. ato na kvacid vihitÃnÃæ daik«apaÓvÃdihiæsÃnÃm adharmatvam iti || 14 || ye tv evaæjÃtÅyakÃn apy aprayojakÃn hetÆn prayu¤jate, te sulabhai÷ pratihetvÃdido«aiÓ ciraæ bhrÃmyanti. Óakyate hi pratihetur darÓayituæ, daik«apaÓuhiæsà dharma÷ vihitatvÃd agnihotrÃdivad iti. prayojake hi hetÃv evaæjÃtÅyakà do«Ã nÃspadaæ labhante. aprayojake tu sulabhà eva. tad etad Ãha -- ##iti. visrabdham iti kriyÃviÓe«aïam. yathà viÓvÃso bhavati tathà prayu¤jata ity artha÷ || 15 || {3,21} pratihetvÃdido«air bhrÃmyantÅty uktam tÃn eva do«Ãnupanyasyati -- ##iti. pratihetus tÃvad asmÃbhir ukta eva. Ãgamavirodho 'py evaævÃdinÃm Ãpadyata eva, ÃgamaikapramÃïatvÃd dharmÃdharmayo÷. kvacid i«ÂavighÃta÷ kvacid alaukikavivÃda iti || 16 || ÃgamavirodhodÃharaïaæ tÃvad Ãha -- ##ti. idaæ cÃnÃgatÃvek«aïanyÃyena prÃg evÃsmÃbhir vyÃkhyÃtam iti || 17 || i«ÂavirodhodÃharaïam Ãha -- ##ti. bÃdhakÃraïado«ÃdhÅnaæ hi sarvatra mithyÃbuddhÅnÃæ mithyÃtvam, na ca j¤Ãnatvenotpattimattvena và prayujyate, satyamithyÃtvasÃdhÃraïatvÃd anayo÷. j¤ÃnatvÃd eva tanmithyÃtvaæ sÃdhayato bauddhasye«ÂavighÃtakÃrÅ hetu÷, dharmadharmisvarÆpasvaviÓe«ayor api pratik«epÃt. sarvalokaprasiddhap­thivyÃdyapalÃpÃc cÃlokikavivÃdo 'py atraiva darÓayitavya÷, na hi sarvavij¤ÃnÃni mithyety evaævidhaæ vivÃdaæ laukikÃs sahante. sahasaiva hy evaævidhavivÃdaÓrÃviïÃm udvego jÃyate. yathà -- acandraÓ ÓaÓÅtyÃdau. ato 'yam alaukiko vivÃda÷. tathà coktam -- sarvalokaprasiddhyà ca pak«abÃdho 'tra te dhruvam | iti || 18 || aparam apy ÃgamavirodhasyodÃharaïaæ darÓayati -- ##ti. santi khalu svargakÃmo yajetety evaæ vihitÃni somÃdÅni karmÃïi. te«u kiæ{3,22}caturïÃæ varïÃnÃm adhikÃra÷, utÃpaÓÆdrÃïÃæ trayÃïÃm iti saæÓaye caturïÃm iti prÃptam, catvÃro 'pi hi varïÃ÷ svargaæ kÃmayanta iti svargakÃmapadenÃbhidhÅyante. svargakÃmaÓ cÃtrÃdhikÃritayà j¤Ãyata iti prÃpte uktam -- apaÓÆdrÃïÃm adhikÃra iti. vidyÃgnisÃdhyà hi te kratava÷. anagnir avidvÃæÓ cÃntimo varïa÷. katham asau vaitÃnike karmaïy adhikriyate. nanu ÓrutyarthÃvagatÃdhikÃrasÃmarthyÃd eva ÓÆdrasyÃpy agnividyayor Ãk«epo bhavi«yati. na. avidhÃnÃt. traivarïikasyaiva a«Âavar«aæ brÃhmaïam upanayÅta vasante brÃhmaïo 'grÅnÃd adhÅta ity evamÃdibhir agnividye vihite. na cÃniyamenaiva te ÓÆdrasyÃpi bhavi«yata iti Óakyate vaktum. ko hi pratilabdhavidyÃgnisambandhas traivarïikÃdhikÃrasampÃditÃsu kÃmaÓruti«u niyatakÃlavayovastham upanayanamÃdhÃnaæ và jadhanyavarïasyopakalpayitum utsahate. atas traivarïikatvaprayuktam eva yÃgÃdÅnÃæ svargahetutvam. na manu«yatvamÃtreïa ÓÆdrasamavÃyinà prayujyate. tad yadi kaÓcid anumÃnakuÓala÷ prayuÇkte ÓÆdrak­to yÃga÷ svargahetu÷ manu«yak­tatvÃt traivarïikÃcaritayÃgavad iti. tasyÃgamavirodha÷. nanv Ãgamavirodha udÃh­ta eva, kiæ punas tadudÃharaïena. ucyate. pÆrvam adharmatvÃnumÃnasya vaidikahiæsÃvi«ayasya sÃk«ÃdÃgamavirodho varïita÷, vyaktam eva daik«apaÓuhiæsà vidhÅyamÃnatvÃd arthasÃdhanam ity etad avagamyate, katham asÃv adharmo bhavi«yatÅti, codanÃlak«aïasyÃrthasya dharmatvÃt. iha tu ÓÆdrak­tasya yÃgÃde÷ svargahetutà na sÃk«ÃdÃgamena pratik«ipyate. kin tu traivarïikÃdhikÃralÃbhÃd arthÃd itaranirÃsa iti viÓe«a÷ || 19 || aprayojakodÃharaïacchalenedÃnÅæ paropÃlambhanÃrtham udÃharaïÃntarÃïi darÓayati -- ##ti dvayena. prayatnÃnantaraj¤Ãnasad­ÓÃ÷ pratyayÃnavasthÃnÃdayo 'bhimatÃ÷ taiÓ Óabdagocarais tasya vinÃÓità na prayujyate. k­takatvÃdiprayuktà hy asau. na ca k­takatvam eva prayatnÃnantaradarÓanena sÃdhayituæ Óakyam. ÃkÃÓÃdibhir vyabhicÃrÃt. yadi tarhi sÃvayavatvaprayuktà vinÃÓitÃ,{3,23}kim idÃnÅæ naÓvarÃïi bhuvanÃni bhuvanasanniveÓÃÓ ca mahÅmahÅdharodadhiprabh­taya÷. satyam. sarvam eva sÃvayavaæ vinÃÓadharmakam, mahÅmahÅdharÃdayo 'pi samÃsÃditasvÃvayavasaæyogavibhÃgaviÓe«Ã bhÃgaÓo naÓyanty eva. niranvayam tu vinÃÓaæ na kasyacid abhyupagacchÃma÷. evaæ mahÃbhÆmer apy ÃvÃpodvÃpabhedÃn nÃÓo darÓayitavya÷. tathà yad api vaiÓe«ikair jÃtimattvÃd aindriyakatvÃc ca ÓabdÃnityatvam anumitaæ, tad apy ayuktam. etad dhi jÃtimattvÃdi vastusanmÃtranibandhanam eva nityÃnityasÃdhÃraïam, nÃnenÃnityatà sÃdhyate. kim idaæ vastusanmÃtranibandhanam iti, paramÃrthasannibandhanam ity uktaæ bhavati. paramÃrthasanta eva ghaÂÃkÃÓÃtmÃdaya indriyavi«ayà jÃtimantaÓ ca, na bhrÃntisaæviditÃ÷ ÓaÓavi«ÃïÃdaya iveti || 21 || evam aprayojakasyÃsÃdhakatvam uktam upasaæharati -- ##iti. ayam artha÷ -- ya eva ni«iddhatvÃdir artho yasyÃdharmatvÃdes sÃdhanaÓaktiyuktatvenÃvagata÷. asmin saty amunà bhavitavyam itÅd­Óyà ÓaktyÃvadhÃryata iti yÃvat. niyamyaÓaktir eva hi sÃdhanaÓaktir ity ÃkhyÃyate, niyatÃvagato hi niyÃmakaæ Óaknoti (gamayituæ) nÃnya iti, (sa) niyamya eva gamako na prasaÇgÃnvito hiæsÃtvÃdhi÷. ni«iddhatvenÃnvetum abhiprav­ttenÃdharmatvena prasaÇgÃd dhi hiæsÃtvam apy anvitam iti prasaÇgÃnvitaæ hiæsÃtvaæ nÃdharmatvasya gamakaæ bhavatÅti || 22 || evaæ tÃvat sarvaprakÃro 'numÃnÃÇgabhÆtas sambandhapadÃrtho vyÃkhyÃta÷. idÃnÅm ekadeÓadarÓanÃd ekadeÓÃntare buddhir iti vyÃkhyeyam. tatra caitad eva tÃvad vaktavyam. svatantraikadeÓadarÓanÃt tathÃvidhaikadeÓÃntare j¤Ãnam anumÃnam ity Ãpadyeta. tac cÃyuktam. smaraïaæ hi tat, katham anumÃnaæ bhavet.{3,24}athaikadeÓadarÓanÃd ekadeÓÃntaraviÓi«Âa ekadeÓyanumÃnasya vi«aya i«yate. tan na. anupÃttatvÃt. na hy atraikadeÓÅ kenacicchabdenopÃtta÷. atas tadanupÃdÃnÃn nyÆnaæ lak«aïam ity ÃÓaÇkyÃha -- ##iti. yady api svaÓabdena naikadeÓyupÃttas tathÃpy ekadeÓaÓabdÃbhyÃm evÃrthÃd Ãk«ipyata iti na nyÆnatvado«a iti || 23 || arthÃk«epe kÃraïam Ãha -- ##iti. na hi dhÆmÃdisvarÆpamÃtram aparÃrthÅbhÆtam ekadeÓapadÃspadaæ bhavati. na ca parasparÃpek«ayaikadeÓavÃcoyuktir upapadyate. na hy agnyaikadeÓo dhÆma iti kasyacit pratipattir asti. na cÃg­hÅte 'gnau tadekadeÓatayà dhÆmo 'vagantuæ Óakyate. g­hÅte ca tasminn anumeyÃbhÃva÷. ata ekadeÓatvÃnupapattyaiva tadÃÓraya÷ kaÓcid ekadeÓy avagamyata iti siddham iti || 23 || nanv Ãk«ipyatÃm ekadeÓaÓabdÃbhyÃm ekadeÓÅ. tad ekatvaæ tu kuto vagamyate. ata÷ kvacid eva dhÆmaæ d­«Âvà kvacid ekadeÓyantare 'numÃnaæ na syÃt. aikÃdhikaraïyaæ tv ekadeÓayor na sidhyati, anupÃdÃnÃd ity ata Ãha -- ##ti. pÆrvaprak­tam ekadeÓavÃn iti vivak«itaikasaÇkhyam ekadeÓinaæ pratyavam­Óati sa eveti. sa khalv eka evaikadeÓÅ gamyagamakarÆpa÷ ubhayÃtmakatvÃt. tasya hi tau nÃma vak«yamÃïÃtmÃnau sta÷, yaddvirÆpatvam arhati. nanv ekatvaæ naikadeÓino 'nupÃttaæ labhyata ity uktam. na. j¤Ãtasambandhasyety ekavacanenaivopÃdÃnÃt. ekadeÓini hy anyapadÃ(?rthaikasyai/rthe e)katvam ekavacanenopÃttaæ, pramÃt­pak«e 'pi prathamoccaritenaikadeÓaÓabdena svÃÓraya ekadeÓiny Ãk«ipte dvitÅyÃpek«Ãk«aïe 'pi sa eva buddhau viparivartamÃnas tadÃÓrayatvenÃvagamyate nÃnya÷. tatparityÃge kÃraïÃbhÃvÃt, tathà vyutpattidarÓanÃc ca. yathà devadattasyaikatra kare kaÇkaïam aÇgulÅyakaæ karÃntara iti na bhinna÷ karÃÓrayo 'vagamyate. api tarhi devadatta eka eva. atas siddham eka evaikadeÓÅ gamyagamakarÆpa iti || 24 || {3,25} ubhayÃtmà san gamyagamaka ity uktam. tÃv evobhayÃtmÃnau darÓayati -- ##ti. yadi hy asÃv ekadeÓyasiddha eva syÃt siddho vÃ, tadà na dvirÆpatÃæ labhate. sa tu dhÆmavadÃdinà rÆpeïa pratyak«asiddho 'gnimadÃdinà cÃsiddha iti dvyÃtmakatvÃd ubhayopapattir iti. Ãha -- astv arthÃd upÃtta ekadeÓÅ. sa caiko gamyo gamaka iti. sa tu kathaæ pramÃt­bhir upÃdÃtavya iti. na ca tadupÃdÃnaprakÃra÷ kaÓcid bhëyakÃreïopÃtta÷. ata÷ punar api nyÆnatvam ity ata Ãha -- #<Ãtta >#iti. tatra nÃma viÓe«opÃdÃnam ÃÓrÅyate, yatra viÓe«avivak«Ã. na tv iha viÓe«o vivak«ita÷. sa hy ekadeÓÅ pramÃt­vivak«ÃvaÓena p­thagabhinno vaikadeÓaÓabdÃbhyÃm upÃtto bhavatu. ubhayathÃnumÃnavyavahÃradarÓanÃd iti || 25 || tam evobhayathà vyavahÃraæ darÓayati -- ##iti. nigadavyÃkhyÃto grantha÷ || 26 || ekadeÓÅ gamyo gamako bhedÃbhedÃbhyÃm upÃtta iti darÓitam. kiyati punar anumÃnasya vyÃpÃra iti bhavati saæÓaya÷. bhavati hi viÓi«ÂÃrthapratÅtÃv api viÓe«aïamÃtraparyavasÃyi pramÃïam. yathà Óabda÷. sa khalv Ãk­tiviÓi«ÂÃyÃæ vyaktau dhiyam ÃdadhÃti, atha cÃnvayavyatirekÃbhyÃm Ãk­timÃtraparyavasÃyÅti niÓcÅyate. tad ihÃpi yadi tadvad eva viÓe«aïamÃtraparyavasÃyi pramÃïam i«yate, tatas siddhasÃdhyatvam. siddhaæ hi sambandhaj¤ÃnakÃle 'gnimÃtram. kiæ tadanumÃnena. yadi tu dvikhaï¬adaï¬yÃdiÓabdavadviÓi«Âam evÃnumÃnaæ gocarayatÅtÅ«yate. tatra sambandhagrahaïÃbhÃvÃd a(na)numeyatvam. na hy agnimadviÓe«eïa parvatÃdinÃnvito dhÆmo d­«Âa÷. na ca samastÃgnimatsÃdhÃraïaæ{3,26}sÃmÃnyaæ ki¤cit samasti. tadbhÃve 'pi punar api siddhasÃdhyataiva. ata evÃhu÷ -- anumÃbhaÇgapaÇke 'smin nimagnà vÃdidantina÷ | viÓe«e 'nugamÃbhÃvas sÃmÃnye siddhasÃdhyatà || ity ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- daï¬yÃdiÓabdavad viÓi«Âavi«ayam evÃnumÃnam. na ca sambandhagrahaïÃbhÃva÷. sakalopÃdhiparityÃgena dhÆmavanmÃtrasyÃgnimattayà sambandhÃvagamÃd ity uktam asmÃbhi÷. asaty api sÃmÃnye kenacid ekenopÃdhinÃnantÃnÃm api bhÃvÃnÃæ sambandho g­hyata eva. yady api dhÆmavÃn agnimÃn iti sÃmÃnyato 'vagatam, tathÃpy ayam asÃv iti viÓe«arÆpeïa pratyabhij¤ÃnÃt pramÃïavi«ayatvam apy upapannam ity uktam eveti. kasmÃt punarviÓe«aïamÃtraparyavasÃyy eva pramÃïaæ ne«yate, ata Ãha -- ##ti || 27 || asambhavam eva darÓayati -- ##ti. dharmamÃtraæ hi sambandhagrahaïakÃle siddham iti bhavataivoktam iti. evam eva dharmimÃtrÃnumÃne svatantrobhayÃnumÃne và siddhasÃdhyatà darÓayitavyety Ãha -- ##ti || 28 || dharmadharmyubhaye«v evÃnumeye«u yathÃsaÇkhyaæ dÆ«aïÃntarÃïy Ãha -- ##ti || 29 || {3,27} etad eva viv­ïoti -- ##iti. pak«aikadeÓo hi liÇgaæ bahvati. na cÃnityatvÃkhyasya dharmasya svatantrapak«Åk­tasya k­takatvaæ dharma iti katham apak«adharmo liÇgaæ bhavi«yati. evaæ dhvanimÃtre 'pi svatantre pak«Åk­te na k­takatvasya tenÃnugamaÓ Óakyo darÓayitum. na hi yatra yatra k­takatvaæ tatra tatra dhvanir iti niyamas sambhavati. tathobhayasya dhvanyanityatvÃtmakasyobhayena pak«adharmatvÃnugamÃtmakena na sambandha ity anÃgataæ sambandhaÓabdaæ pÆrvÃparÃbhyÃæ sambandhya tantreïa vyÃkhyà kartavyeti. samadhigataæ tÃvad dharmadharmyubhaye«Ãæ vyastasamastÃnÃæ na sÃdhyatvam iti || 30 || atha kasmÃd dharmadharmisambandha eva sÃdhyo na bhavatÅty ata Ãha -- ##iti. mitÃv iti sÃdhanavÃkyam apadiÓati. na khalu parÅk«akas sÃdhanavÃkye sambandhavÃcinà kenacin nÃmnà «a«Âhyà và sambandha upÃdÅyate. na hy evaæ prayujyate, agniparvatayor asti sambandha÷ dhÆmavattvÃd iti. nÃpi parvatasyÃgnir iti. deÓam eva tv agnyÃdinà viÓi«Âam anumimÃnà d­Óyante. yad evaæ prayu¤jate, agnimÃn parvata iti. sambandho 'pi nÃnumÅyata ity atÅtena sambandha iti. na paraæ pratij¤ÃyÃæ nopÃdÅyate, udÃharaïe 'pi na tenÃnugamo liÇgasya nirdiÓyate. na hi bhavati darÓanaæ, yatra yatra dhÆmas tatra tatrÃgnisambandha iti. bhavati tu yo yo dhÆmavÃn sa so gnimÃn iti deÓa eva nidarÓanaæ, tad etad Ãha -- ##ti. iheti mitiæ pratyavam­Óati. etad uktaæ bhavati -- na sÃdhanavÃkye sambandhas sÃdhyatayopÃdÅyate nÃpi d­«ÂÃntatayà nirdiÓyate na cÃyathÃpratibhÃsaæ parÅk«akÃïÃæ vaktum ucitam iti || 31 || {3,28} api cÃyaæ sambandhas sÃdhyamÃnas sanmÃtratayà và sÃdhyate, kenacid và dharmeïa viÓi«Âa÷. na tÃvad vastusattÃmÃtram anumÃnasya vi«aya÷. na ca parvatÃdivat siddhasÃdhyarÆpam ÃkÃradvayaæ sambandho vahati, yenÃnumÃnasya vi«ayo bhavet. tasmÃn na katha¤cit sambandhas sÃdhya ity Ãha -- ##ti. nanv asati sambandhe viÓi«Âa eva sÃdhayituæ na Óakyate. nÃsti nÃma sa prakÃra÷, yadasambandhyamÃna evÃgninà parvatas tadviÓi«Âo bhavatÅty ata Ãha -- ##iti vyÃntena. na(nu) satyam asati sambandhe viÓi«Âo na bhavati, na tv etÃvatà sambandhasÃdhyatà sidhyati, viÓi«ÂasÃdhyatvÃnyathÃnupapattyaiva tv arthag­hÅtà matubarthasya sambandhasya sÃdhyatà na puna÷ svatantrasyeti. atraiva d­«ÂÃntam Ãha -- ##ti. daï¬yÃdiÓabdà hi daï¬ÃdiviÓi«Âam evÃbhidadhÃnÃs sambandham apy arthÃd upÃdadate, na tv abhidadhati. tadvad ihÃpi parvato 'gnimÃn iti sÃdhyamÃne 'rthag­hÅto 'gnisambandha÷, na punas sa eva sÃdhyate. yathà daï¬yÃdiÓabdato viÓi«ÂÃrthapratÅtau satyÃæ sambandho nÃntarÅyako bhavati, evam atrÃpi viÓi«Âe sÃdhyamÃne nuni«pÃdÅ bhavatÅty artha÷. idaæ tu cintanÅyam. kathaæ daï¬yÃdiÓabdà viÓi«Âavacanà iti. matvarthÅyapratyayÃntà hi te. sa cÃsyÃsmin nÃstÅti sambandhe smaryate, atas sambandha evÃtra pratyayÃrtha÷. sa ca pradhÃna÷. prak­tipratyayau pratyayÃrthaæ saha brÆta÷ prÃdhÃnyena iti sm­te÷. idaæ hi bhedenaivobhayor abhidhÃne prÃdhÃnyapratipÃdanÃrthaæ vacanam. pradhÃnaæ ca ÓabdÃrtha÷. atas sambandhavacanà eva daï¬yÃdiÓabdà iti yuktam. api ca nÃg­hÅtaviÓe«aïà viÓe«yate buddhir utpadyata iti viÓi«ÂÃbhidhitsÃyÃm avaÓyam bhÃvi prathamataraæ viÓe«aïÃbhidhÃnam Ãpatati tata eva viÓi«ÂÃvagÃhasiddher na tadyÃvacchabdasyÃbhidhÃnaÓaktir upakalpayituæ{3,29}Óakyate. ata evÃk­tiviÓi«ÂavyaktyabhidhÃnam Ãk­tyadhikaraïe nirÃkari«yate. ki¤ ca -- k­ttaddhitasamÃse«u sambandhÃbhidhÃnaæ tvatalbhyÃm iti smarati. kathaæ ca tÃbhyÃæ taddhitav­ttau sambandho 'bhidhÅyate. yadi taddhitÃbhidheyo na syÃt. abhidheyani«kar«e hi tayo÷ smaraïaæ, yasya guïasya hi bhÃvÃd dravye ÓabdaniveÓa÷, tadabhidhÃne tvatalÃv iti. tad yadi daï¬apuru«asambandho daï¬iÓabdasyÃbhidheya÷, tathà sati tanni«kar«e daï¬itvaæ daï¬iteti tvatalor anuÓÃsanam upapadyate. yathà goÓabdÃbhidheyaæ sÃmÃnyaæ gotvam iti tv apratyayena ni«k­«yate. atas sambandha eva daï¬yÃdiÓabdÃnÃm abhidheya iti sÃmprataæ katham ucyate nÃntarÅyakas sambandha iti. atrÃbhidhÅyate -- na tÃvat sm­tyanusÃreïa sambandhavÃcyatvam adhyavasÃtuæ Óakyate. ÓabdÃnuÓÃsanamÃtraæ hi tad asyÃsty asminn (5.2.94) iti, na punararthÃnuÓÃsanam. api ca v­ttivigrahayor anyathÃnyathà guïapradhÃnabhÃvo d­Óyate. yathà citragur iti citrÃbhir gobhir viÓi«Âo devadattÃdir eva v­ttau pradhÃnatayÃvagamyate. vigrahe tu citrà gÃvo yasyeti gavÃm eva devadattÃdir viÓe«aïatayà guïabhÆta÷. tÃÓ ca pradhÃnam. vede 'pi rathantarasÃmà soma iti. tad yady api sm­tikÃreïa ta(d a)syeti vigrahe sambandha÷ pradhÃnatayà «a«Âhyà nirdi«Âa÷, tathÃpi gomadÃditaddhitav­ttau tadvÃn eva pradhÃnaæ bhavati, tathà pratÅte÷. gomacchabdo hi puru«apradhÃno bhÃsate na sambandhapradhÃna÷. pÃïiner api bhagavatas sambandhÃbhidhÃnadvÃreïa viÓi«ÂavÃcyataiva pratipÃdayitum abhimatÃ. v­ttau vig­hyamÃïÃyÃm avarjanÅya eva «a«ÂhÅprayoga÷. tÃvatà ca tadartha÷ pradhÃnatayà vÃcyatvena nirdi«Âa iti bhrÃntir upajÃyate. ato na tÃvat sm­tyanusÃreïa sambandhasya vÃcyatÃ. yat tu prathamataraæ viÓe«aïam abhidheyam iti. satyam. na tv iha sambandho viÓe«aïam. daï¬o hi daï¬ino viÓe«aïaæ na sambandha÷. sa ca prak­tyà prathamam abhihita eva. ata eva nÃnekÃbhidhÃnaÓaktikalpanÃdo«a÷. nirbhÃgaÓabde«u hi gavÃdi«u viÓi«ÂapratÅtÃv api viÓe«aïamÃtram abhidhÅyata iti yuktam. tatra hy ekasyaivobhayÃbhidhÃnaÓaktikalpanÃdo«o bhavati. daï¬yÃdiÓabdÃs tu bhÃgavanta÷. te«u bhinnÃbhyÃæ prak­tipratyayÃbhyÃæbhinnau{3,30}viÓe«aïaviÓe«yÃv abhidhÅyete iti kim anupapannam. ata÷ prak­tyabhihitaprathamatarÃvagatadaï¬aviÓi«Âa÷ puru«o daï¬iÓabdenÃbhidhÅyate. nanv asati sambandhe daï¬o viÓe«Âum eva naraæ na Óaknoti. satyam. na tv etÃvatà sambandho vÃcyo bhavati. na hi p­thivyÃm anavasthità gÃvo na tadvantaæ viÓiæ«antÅti p­thivy apy abhidhÅyata iti yuktam abhidhÃtum. yata eva tv asati sambandhe viÓi«ÂÃvagatir anupapannÃ, ata eva sambandho 'py arthÃd antarbhÃvyate. na tv abhidhÅyate. yat tu sambandhÃbhidhÃne tvatalor anuÓÃsanam asati sambandhavÃcyatve 'nupapannam iti, tad ayuktam. na hy abhidheyani«kar«e gomadÃdi«u bhÃvapratyayÃnuÓÃsanam, api tarhi abhidheyani«kar«e hi yasya guïasya hi bhÃvÃd iti tv abhidheyani«kar«Ãrtham eva smaraïam. itarathà tv anenaiva gatÃrthatvÃt k­ttaddhitasamÃse«v ity avacanÅyam Ãpadyeta. ata÷ prÃk pratÅte ekanimittasambandhiviÓi«Âe 'parasmin sambandhiny abhihite 'rthag­hÅtas sambandho nÃbhidheyapak«e nik«ipyate. sarvayaugikÃnÃm api cai«aiva dig darÓayitavyÃ. Ãha ca -- sarvatra yaugikaiÓ Óabdair dravyam evÃbhidhÅyate | na hi sambandhavÃcyatvaæ sambhavaty atigauravÃt || iti. ato 'numeyÃntarÃsambhavÃd viÓe«aïaviÓe«yabhÆtau dharmadharmiïÃv evÃnumÃnasamadhigamyÃv iti || 32 -- 33 || upasaæharati -- ##ti ##ityantena. sa cÃyam aÇgÃÇgibhÃva÷ kaiÓcid vikalpenÃÓrita÷. evaæ hi manyante. sarvathà hi dharmamÃtre dharmiïi và svatantre pramÅyamÃïe siddhasÃdhyatÃdido«o bhavati na viÓi«ÂapramÃyÃm. viÓi«Âatà tu kadÃcit kasyacid yathÃbhiprÃyaæ bhavatu nÃma, na ki¤cid du«yati. sarvathà tÃvat dharmiïa eva parvatÃder agnyÃdidharmas taddharmeïaiva dhÆmÃdinÃvagantavya÷. sa tu dharmo viÓe«aïabhÆto viÓe«yabhÆto{3,31} vÃvagantavya iti na kaÓcid viÓe«a÷. ubhayathÃpi svatantrÃnumÃnÃbhÃvÃd ity Ãha -- ##ty ## 'ntena || 34 -- 35 || atra dÆ«aïam Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- laukikÃni hi pramÃïÃni lak«aïakÃrair api yathÃlokam evÃnugantavyÃni. na tu viparÅtam. na hy agni÷ parvataviÓi«Âa iti loko budhyate. api tu parvato 'gnimÃn iti. tathà svayam anumÃnena pratipannam arthaæ tenaiva paraæ pratipÃdayanto laukikà dharmiïà viÓi«Âam eva hetuæ prayu¤jÃnà d­Óyante, yathÃgnyanumÃna eva dhÆmavattvÃd agnimÃn iti. tac cedam agnau deÓena viÓi«Âe numÅyamÃne nopapadyate. viÓe«aïatayà hi parvataviÓi«Âo 'gnir iti dharmiïy upÃtte dhÆmavattvÃd iti hetudharmeïa tasya sambandho na sphuÂaæ prakÃÓate. dharmadharmitayÃvagatasya hetutvam. na ca guïabhÃvopÃtto dharmÅ hetudharmasambandham arhati, guïÃnÃæ parasparÃsambandhÃt. ato 'smÃt parÃrthahetuprayogaviÓe«Ãd eva laukikÃnÃm Åd­ÓÅ pratipattir unnÅyate. yat svayam api dharmaviÓi«Âam eva dharmiïaæ budhyate na viparÅtam iti || 36 || yadi tarhi dharmiïo hetudharmeïa sambandho na sphuÂa÷ kena tarhi prasajyata ity ata Ãha -- ##iti. dhvaniviÓi«Âam anityatvaæ k­takatvÃd ity ucyamÃne 'nityatvÃkhyena dharmeïaiva sÃdhyatayà pradhÃnabhÆtena k­takatvÃdihetus sambadhyeta na dhvaninà guïabhÆtena. sarvasya hy ekavÃkyagatasya pradhÃnÃnvaya eva yukta÷. pradhÃnasambandhe ca hetor apak«adharmatvam. na hi k­takatvam{3,32}anityatvasya dharma÷, kiæ tarhi dhvane÷. ato dharmy eva dharmaviÓi«Âa÷ svayaæ pramÃt­bhir avagamyate. tathaiva parasmai pratipÃdyata iti yuktam iti. yadi tÆcyate, satyaæ pradhÃnatayà dharmeïa hetos sambandho vÃkyÃd avagamyate, liÇgabalÅyastvena tu vÃkyaæ bÃdhitvà dharmiïaiva sambandha÷ kalpayi«yate. hetudharmasya hi dharmiïaiva sambandhayogyatà na dharmeïa, ato dharmasambandhÃbhÃvÃd dharmiïaiva sambandho bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- satyam evaæ dharmiïà sambandha÷ sidhyati. kiæ tvayam eva kleÓo yadvÃkyasvarasabhaÇgo nÃma. ata evÃha -- ##iti. anyathÃpratipannasyÃnyathÃkalpanaiva do«a iti bhÃva÷ || 37 || dhvane÷ k­takatvÃd iti và punardharmyupÃdÃnena hetur viÓe«aïÅya÷, na caivaæ prayoktÃra÷ prayu¤jÃnà d­Óyanta ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. yas tu vadati dharmiïy api viÓi«Âe sÃdhye 'nvayopadarÓanavelÃyÃæ yatra yatra k­takatvam ity ukte dhvanir eva pradhÃnatayà sambadhyeta nÃnityatvaæ guïabhÆtatvÃd iti taæ pratyÃha -- ##ti. anvayopadarÓanakÃle hi bhedenaiva dharmam upÃdadate. yatra yatra k­takatvaæ tatra tatrÃnityatvam iti na tatra pradhÃnasambandhÃÓaÇkÃ. ata÷ pratij¤ÃvasthÃyÃæ dharmaviÓi«Âe dharmiïi sÃdhyamÃne yo guïabhÃva ÃsÅt. nÃsau d­«ÂÃntavÃkye du«yati. hetus tv aviÓi«Âa eva tÃrkikai÷ prayujyata ity uktam. tatrÃviÓe«ita eva prayukte bhavati pradhÃnabhÆtadharmasambandhÃÓaÇketi. yas tu vadati «a«Âhyantena dhvaninÃnityatvaæ viÓe«yate dhvaner anityatvam iti. evaæ ca k­takatvÃd ity asyÃvipariïatavibhaktikena dhvaninaiva sambandha÷ sphuÂo bhavati. dharmasambandha eva yathÃvad vibhaktivipariïÃmena syÃt. sa cÃnyÃyya iti sa vaktavya÷. nirÃk­to 'yaæ pak«o vÃrtikak­taiva -- sambandho 'py anupÃdÃnÃn nÃmnà «a«Âhy api và mitau iti. «a«ÂhÅnirdeÓe hi sambandha eva sÃdhyo bhavet. tasya ca sÃdhyatà nirÃk­taiva. viÓi«ÂasÃdhyapak«a eva sthitvà dharmiviÓi«Âatà adharmasyedÃnÅæ{3,33}nirÃkriyate. kim atra sambandhasÃdhyatvaæ punar upak«ipyate. tadalam anena bÃlabhëiteneti || 38 || api ca agner deÓaviÓi«Âatve sÃdhyamÃne vak«yamÃïasamastapak«aprakÃrÃïÃm asambhavo 'pÅty Ãha -- ##iti. dÆ«aïÃntarasamuccaye cakÃra÷. ## iti vak«yamÃïalak«aïapratinirdeÓa iti. tÃn eva pak«aprakÃrÃn vaktuæ saæk«ipya pratijÃnÅte -- ##ti || 39 || idÃnÅæ vibhajya tÃn eva darÓayati -- ##it#<Åty>#antena. nigadavyÃkhyÃto grantha÷. vivekas tu pak«ÃïÃæ praïihitair avagamyata iti. ihacÃdyayor dvayo÷ pak«ayos siddhasÃdhyatà do«a÷. siddho hi kvacid agni÷, d­«ÂapÆrvo 'pi pÆrvadeÓÃdhikaraïas siddha eva kiæ tat pra(sÃ)dhÃnena. pare«u tu pa¤casu pak«e«u pramÃïÃntaravirodha ity Ãha -- ##iti. siddhasÃdhyatà suprakÃÓaiva || 40 -- 42 || virodhaæ prapa¤cayati -- ##iti. yat tÃvat yo 'gni÷ so 'nena yukta ity uktaæ tad ayuktam. na hy anena deÓena sarvÃgnayo vyÃpyante deÓasyÃvaibhavÃt sarvÃgnÅnÃæ cÃtrÃsannidhÃnÃt, tadbhÃvo hy atrÃbhÃvena virudhyata iti || 42 || {3,34} yo d­«Âo 'nena so 'thaveti yad uktaæ tad dÆ«ayati -- ##ti. d­«ÂasyÃpy agner anena deÓena vyÃptir na vidyata ity artha÷. yo 'yaæ sa deÓamÃtreïety atra dÆ«aïam Ãha -- ##ti ##antena. na hy e«a pura÷sthito vahni÷ sarvair deÓair viÓe«yate sarvatra tasyÃbhÃvÃd iti. pÆrveïa vÃpy ayam ity atra virodham Ãha -- ##ti. pÆrveïa deÓenÃsyÃgner viÓe«yatà nÃsty eva, pÆrvadeÓasyÃtrÃbhÃvÃt, asya ca tatra. pÆrvÃnubhÆtasya tv agner deÓamÃtreïa sambandha÷ pura÷sthitavahne÷ sarvadeÓasambandhanirÃkaraïenaiva tulyanyÃyatayà nirÃk­ta iti na p­thagupanyasya dÆ«ita iti || 43 || evaæ saptasu pak«e«u nirÃk­te«v a«Âama÷ pak«o 'vaÓi«yate etad deÓaviÓi«Âo và yo 'yam agnir iti tannirÃkaroti -- ##iti. ayaæ pura÷sthito 'gnir anena deÓena viÓi«Âa iti naitat sÃdhayituæ Óakyam. na hy apratyak«adeÓo vahnir ayam iti nirde«Âuæ Óakya÷, nitarÃæ viÓi«Âatayà sÃdhayitum. yas tu vadati sm­ta eva vahnir anena viÓi«Âa÷ sÃdhyata iti, sa vaktavya÷. svadeÓakÃlavartty eva smaraïena vi«ayÅk­ta÷ katham asÃv anena deÓena viÓe«Âuæ Óakya÷. tad evaævÃdinà nÃpi pÆrvasyety api nÃlocitam. anavacchinnasm­tÃv api ca dharmo dharmiïo viÓe«aïam iti nedaæ yuktisÃdhyam. dharmÃïÃæ dharmiviÓe«aïatayaiva sarvadÃvagater ity alam aneneti. deÓa eva tu pÆrvÃvagato viÓe«yatÃm arhatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 44 -- 45 || yadi cÃgnir viÓe«yo bhavet tatas tasyaivÃyam Ãdyo j¤ÃnakÃlo bhavet, prasiddhasyÃprasiddhena viÓe«aïÃt. iha tv Ãdau parvata eva j¤Ãyate. katham asau paÓcÃt pratye«yamÃïasyÃgner viÓe«aïaæ bhavatÅty Ãha -- ##ti. tadv­ttenÃgniæ nirdiÓati. agner j¤ÃnakÃle hi sa eva deÓo buddha÷, nÃgni÷, ata÷ kasya{3,35}deÓo viÓe«aïaæ bhavati. pramitaæ hi vastvapramitena dharmeïa pramitsitaæ bhavati kÅd­gdharmo 'yam iti. tathà ca deÓa iti sa eva pramitsyate, pramÅyate ca, na punaragnir iti. nanu deÓo 'pi pratyak«Ãvagata eveti katham asÃv anumÃnasya vi«ayo bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. svarÆpamÃtram eva hi deÓasya pratyak«eïÃvagatam, anumÃnena tu pÃvakÃdiviÓi«Âatà tasyÃnumÅyata iti na g­hÅtagrÃhitvam iti. ato dharmy eva dharmaviÓi«Âa÷ prameya÷ na dharmo dharmi viÓi«Âa ity Ãha -- ##iti || 46 -- 47 || evaæ ca deÓa evÃgniviÓi«Âa÷ prameyo 'vati«Âhate. sa hi dharmÅ, tadÃÓrayatvÃd agne÷. na tv agni÷, atadÃÓrayatvÃd deÓasyety Ãha -- ##ti. anye tu pÆrvÃvagatadhÆmam apy agniviÓi«Âam anumÃnasya prameyaæ manyante. tad api sÃdhv evety abhiprÃyeïÃha -- ##ti. sà prameyateti sambandha÷. atra codayati -- ##iti. viÓi«Âo 'numÃnasya vi«aya ity uktam. nÃg­hÅtaviÓe«aïanyÃyena liÇgam api Óabdavad viÓe«aïamÃtraparyavasÃyy eva yuktam. Óabdo hi viÓe«aïamÃtra eva vartata ity Ãk­tyadhikaraïe vak«yata iti || 48 || pariharati -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##ti. anekaÓaktikalpanÃbhayena hi Óabdasya viÓe«aïamÃtraparyavasÃnam i«Âam. liÇgaæ tu pÆrvÃvagatapratibandhabalena pratibandhakadhiyam upakalpayati. tad yÃvataiva pratibaddham avagataæ tÃvaty eva pratibandhake dhiyam ÃdadhÃti. sarvopÃdhiparityÃgenÃgnimanmÃtreïa dhÆmavattvaæ pratibaddham avagatam ity agnimattvam evÃnumÃpayatÅti na kaÓcit do«a iti. na ca viÓe«aïamÃtram anumeyaæ siddhasÃdhyatvÃd ity uktam ity abhiprÃyeïÃha -{3,36}##ti. viÓe«yo 'pi parvatÃdisvarÆpeïÃvadhÃrita÷ so 'pi nÃnumeya ity Ãha -- ##iti || 49 || ato viÓi«Âatvenaiva rÆpeïÃj¤ÃnÃt tasyaivÃnumeyatvam ity Ãha -- ##ti. atra codayati -- ##iti. dhÆmo 'py agniviÓi«Âo 'numÅyata ity uktaæ, tad ayuktam. pratij¤ÃrthaikadeÓatvÃd iti || 50 || pariharati -- ##iti. sÃmÃnyaviÓe«yÃtmà hi dhÆma÷, tatra viÓe«Ãtmanà pak«Åk­tasya sÃmÃnyÃtmanà hetutvam iti na pak«aikadeÓateti. samadhigataæ tÃvadanumÃnasya viÓi«Âo vi«aya iti, svarÆpam eva kim asyeti na j¤Ãyate. tad yadi dhÆmatajj¤ÃnÃdÅnÃm anumÃnatvam i«yate, tata÷ pramÃïaphalayor vi«ayabheda÷ sa cÃyukta÷. ata eva bhik«uïà ekam eva j¤Ãnaæ pramÃïaphalarÆpam iti pratyak«am uktvà tad evÃnumÃne 'py atidi«Âaæ pÆrvavat phalam asyeti. yadi tv anumeyaj¤Ãnam eva pramÃïam i«yate tato 'py atiriktaphalÃbhÃva÷. ato vaktavyam anumÃnasya svarÆpam ity ata Ãha -- ##ti. yat tÃvat bhik«uïà pramÃïa(?phala)m eva phalam ity ekavi«ayatvalÃbhÃd ÃÓritaæ, tat pratyak«avad ihÃpi prati«eddhavyam. na hi sÃdhyasÃdhanayor abhedaæ laukikà manyante. ko hi v­k«acchidayà sÃrdhaæ paraÓor ekatvam Ãti«Âhate. vi«ayabhedaparihÃras tu pratyak«okta evehÃpy anusandhÃtavya÷. yathà hÅndriyÃdipramÃïapak«e yatra phalaæ ni«padyate tadvi«ayavyÃpÃrÃt samÃnavi«ayatvam upapÃditam. evam ihÃpi dhÆmÃdipramÃïapak«e tadvyÃpÃrÃd eva puroditaæ vi«ayaikatvam atide«Âavyam. ato dhÆmas tajj¤Ãnaæ và sambandhas tatsmaraïaæ và pramÃïam astu, vivak«ÃdhÅnatvÃt pramÃïaphalabhÃvasyeti. yat tu buddhe÷{3,37}pramÃïa(?phala)tve phalÃbhÃva ity uktam. bhëyakÃro hi buddhir eva pramÃïam iti darÓayati yat kÃraïam asannik­«Âe 'rthe buddhir iti vadati. na ca phalÃbhÃva÷, hÃnÃder eva phalatvÃt. na ca sajÃtÅyam eva phalam iti rÃjÃj¤Ã. upayogÃd dhi sajÃtÅyam asajÃtÅyaæ và phalaæ bhavaty eva. astu và sajÃtÅyam eva phalaæ hÃnÃdibuddhi÷ phalaæ bhavi«yati. upakÃrÃdism­tir vety abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 52 || yadi bhëyakÃra÷ prameyadhiya÷ prÃmÃïyaæ manyate, kathaæ tarhi dhÆmÃdipramÃïatvÃbhyupagama÷ ata Ãha -- ##ti. uktam asmÃbhir vivak«ÃdhÅnaæ pramÃïatvam iti. tad yadà dhÆmÃdÅnÃm eva prak­«ÂasÃdhanatvam avagamyate, tadà tad eva pramÃïam. bhëyakÃreïÃpi buddhir và janma vetyÃdinà pratyak«Ãniyamaæ darÓayatà sarvatraivÃniyamas tulyayà darÓita eva. ato na dhÆmÃdiprÃmÃïyÃbhyupagame bhëyavirodha iti || 52 || tac cedam anumÃnaæ dvedhà bauddhà vibhajante svÃrthaæ parÃrthaæ ceti. yadÃhu÷ -- anumÃnaæ dvidhà svÃrthaæ trirÆpÃl liÇgato 'rthad­k parÃrtham anumÃnaæ tu svad­«ÂÃrthaprakÃÓakam || iti. tad idaæ dvaividhyam anupapannam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- guruÓi«yasahÃdhyÃyivirodhiprativÃdibhya÷ parebhyo 'numÃnag­hÅtasyÃrthasya tenaivÃnumÃnena pratipÃdanaæ vächatà yathà pÆrvam asmÃbhi÷ pratipÃdita÷ pak«o viÓi«Âo dharmÅ pramÅyata iti sa vaktavya÷. idam atrÃkÆtam. svayam anumÃnena g­hÅtam arthaæ paraæ pratipÃdayituæ sÃdhanavÃkyam eva prayujyate. paras tu tato vÃkyÃt trirÆpaæ liÇgam anusandhÃya svayam eva sÃdhyaæ vastu{3,38}budhyate, tad asya svÃrtham evÃnumÃnam. vaktur api svayam arthaæ pratipannavata÷ svÃrthÃnumÃnam eva, katarad atra parÃrthÃnumÃnam iti na vidma÷. vacanaæ parÃrtham iti cet. na. ananumÃnatvÃt. vacanaæ parÃrtham iti tu m­«yÃmahe. yad vadati darÓanasya parÃrthatvÃd iti, na tu tadanumÃnam, atrirÆpaliÇgajanitatvÃd anarthad­k ca. trirÆpÃl liÇgato 'rthad­ganumÃnam iti vas siddhÃnta÷, ata÷ kathaæ vacanam anumÃnam. athÃnumÃnagocarÅk­tÃrthapratipÃdanasamarthavacanapÃrÃrthyÃd anumÃnaæ parÃrtham ity upacaryate, tata÷ pratyak«apratipannam apy arthaæ bodhayad vaca÷ parÃrtham iti pratyak«am api parÃrtham Ãpadyeta. yadi tu svalak«aïavi«ayatvÃt pratyak«asya tasya cÃÓabdagocaratvÃn na pratyak«aæ parÃrtham ity ucyate. tad ayuktam. evaæ hi pratyak«ag­hÅtÃrthaviparÅtÃbhidhÃyinÃæ tadvirodhodbhÃvanavacanaæ na yujyate. yo hi pratyak«aviruddham arthaæ pratijÃnÅte nÃgnir u«ïa iti, sa vacanena taæ pratyak«avi«ayam arthaæ pratipÃdya nirÃkriyate. pratyak«avi«aye tu ÓabdÃgocare tannopapadyeta, ata÷ pratyak«avi«ayam api Óabdo vadatÅty abhyupagantavyam. evaæ ca pratyak«avi«ayavacanaparÃrthatayà ka÷ pratyak«aparÃrthatÃæ vÃrayatÅti dvaividhyÃnupapatti÷. ato yathodita÷ pak«a eva vÃcya ity uktavÃn. idaæ tu vaktavyam -- ko 'yaæ pak«o nÃma, tad ucyate, pratij¤Ãrtha÷ pak«a÷. kà pratij¤Ã. sÃdhyasamarpakaæ vacanam. yadÃhu÷ -- sÃdhyanirdeÓa÷ pratij¤eti. ata÷ sÃdhya÷ pak«a ity Ãcak«maha iti vÃcya÷ pak«a ity uktam. tadvacanam idÃnÅm upanyasyati -- ##ti. tatra pak«e dharmiïaæ prathamam uddiÓya sÃdhyadharmo 'gnyÃdir vidhÅyate. yo 'yaæ parvata÷ so 'gnimÃn ity uktaæ bhavati. idaæ tu pak«avacanaæ pratij¤ÃparanÃmÃnam eke nÃnumanyante. vadanti ca kim anenÃnarthakena, antareïÃpi pak«avacanam apek«itaæ sidhyaty eva. hetur hi sÃdhyasÃdhaka÷. na pak«asya vacanam. na hy ayam Ãgamiko 'rtha÷, hetuvacanÃnarthakyaprasaÇgÃt. ÃptÃnusÃreïa pak«avacanÃd arthaniÓcaye hetvabhidhÃnam anarthakaæ syÃt. vakt­guïado«ÃvadhÃraïapravaïa eva prativÃdÅ bhavet. hetvadhÅne tu nirïaye tacchaktir eva nirÆpayitum ucitÃ, kiæ pratij¤Ãvacanena. hetoÓ ca sÃmarthyaæ sÃdhyÃnvayapradarÓanenaiva siddham. ato yat k­takaæ tad anityaæ ÓabdaÓ ca k­taka ity udÃharaïopanayamÃtrÃd eva sÃdhyasiddher anarthikà pratij¤Ã. hetor eva tu trairÆpyaæ darÓayitavyam. tac ca d­«ÂÃntadvayenopanayena ca kathyata iti k­tam ativistareïa. {3,39} yadi tu vivÃdam Ãvedayituæ pratij¤Ãvacanam ity ucyate. tan na. avyÃpakatvÃt. yo hi manyate -- yadà khalv ayaæ Óabdo nitya iti pratijÃnÅte tadetaro 'nityavÃdÅ vyutthito bhavati tato jalpa÷ pravartata iti. tac ca naivam, avyÃpakatvÃt. nedaæ pratij¤Ãvacanasya vyÃpakaæ prayojanam. vÃde asambhavÃt. Ói«yavi«ayo hi sa÷. sa ca tattvam eva bodhayitavya÷, ato hetuÓaktim eva pratipÃdya tattvaæ bodhyata iti yuktam, kiæ vivÃda Ãdriyate, na hi tena saha vivaditavyam. jalpe syÃd iti ced, na. anyathÃsiddhe÷. tatraitat syÃt -- jalpe khalu vivÃdam ÃjihÅr«u÷ pratij¤Ãæ praïayatÅti, tac ca naivam. anyathÃsiddhe÷, asaty api hi pak«avacane lak«yata eva yathà dhvanim anityam anuminotÅti, yat kÃraïaæ, yat k­takaæ tad anityaæ yathà ghaÂa ity uktvà k­takatvaæ dhvaner upanayati ÓabdaÓ ca k­taka iti. tato jalpa÷ pravarti«yata eva. vitaï¬Ã tu yathà tathà vÃde darÓite pravartata eva. na hi vaitaï¬ikasya ki¤cit paranigrahÃd anyad sÃdhyam asti. yad asau pratij¤Ãvacanena kvacid arthe sÃdhyamÃne svaviparÅtasiddhiæ manvÃno jÃtodvego vivadet. ata÷ pratij¤Ãvacanaæ kathÃtraye 'py anupayujyamÃnam upek«aïÅyam ity Ãk«ipanti. atrÃbhidhÅyate -- svad­«ÂÃrthaprakÃÓanaæ parÃrtham anumÃnam iti bhavadbhir evoktam. svayaæ ca kutaÓcid dhetuviÓe«Ãt ki¤cit kenacid dharmeïa viÓi«Âam avagatam iti parasmà api tathaiva kathyata iti yuktam. asatyÃæ tu pratij¤ÃyÃm anÃÓrayahetvÃdaya ÃkÃÓapatità iva bhaveyu÷. nanu nÃyaæ pak«avacanapurassaram aj¤ÃsÅt sÃdhyam iti kathaæ parasmai tathà kathayati. maivam. yady api Óabdo 'nitya iti svapratipattau noccÃritaæ tathÃpi savikalpakatvÃd asyà buddher asty evÃtra pramÃtur viÓi«Âo vikalpa÷, uccÃraïaæ tu parÃrtham iti tanmÃtraæ svapratipattau nÃsÅt. paras tu nÃnuccÃritena Óabdena pratipÃdayituæ Óakyata ity uccÃrya pratipÃdyata iti ÓabdoccÃraïamÃtram adhikam. yat tu vÃde 'nupayoga ity uktam, tan na, sutarÃm upayogÃt. jalpavitaï¬e hi vijigÅ«amÃïayor dvayo÷ pravartata iti paraæ bhrÃmayituæ pratij¤Ãvacanaæ na prayujyeta. avivÃde tu Ói«yo na vyÃmohanÅya iti viÓadataram eva{3,40}pratij¤Ãvacanena sÃdhyata iti yuktam. na hi na ÓabdadÃridryaæ, yad enaæ tattvaæ bubhutsamÃnam upasannam aviÓadavacanena parikleÓayÃma. na caiva jalpe 'nupayoga iti. uktam idam asati hi pratij¤Ãvacane 'nÃÓrayà hetvÃdayo na pravarterann iti. guïabhÆtà hi te pradhÃnabhÆtasÃdhyÃpek«ÃyÃæ sambadhyante. tac ca nÃsati sÃdhyanirdeÓa upapadyate. nirdi«Âe hi sÃdhye kuta ity apek«ÃyÃæ hetu÷ sambadhyate. tata÷ katham ayam avyÃpto 'sya sÃdhaka ity apek«ite vyÃptivacanam. itarathà tv aikÃrthyÃbhÃvÃd ekavÃkyataiva na saævarteta. tathà hi -- yat k­takaæ tad anityam ity ukte k­takatvam anityatayà sambaddham ity anÆditam. punaÓ ca Óabda÷ k­taka iti Óabdasya k­takatayà sambandho 'nÆdita÷. parasparasambandhe tu na pramÃïam. asambaddham idaæ vÃkyadvayam ity ÃÓaÇkyeta, k­takaæ tÃvad anityaæ Óabdo 'pi k­taka iti svarÆpÃnuvÃdamÃtram ubhayor iti ÓaÇkà jÃyeta, arthÃntaraæ vÃpadyeta. yathà cÃnityatvadharmà k­takas tathà ÓabdÃtmako 'pÅti, tad atra sarve k­takÃÓ ÓabdÃtmÃna iti sÃdhusampÃditam Ãpadyeta. ata÷ pradhÃnavÃkyÃvayavapratij¤Ã yad apahnÆyate tan nÃstikÃnÃm eva sarvÃpalÃpavÃdinÃæ Óobhate netare«Ãm. sà hi sarvavyavahÃrÃïÃæ sÃra÷. yad Ãhu÷ -- sÃraæ tu vyavahÃrÃïÃæ pratij¤Ã samudÃh­tà | taddhÃnau hÅyate vÃdÅ taraæs tÃm uttaro bhavet || iti sÆkto vÃdivacanaprakÃro dharmiïam uddiÓya sÃdhyadharmo vidhÅyata iti || 53 --54 || nanv evaæ sÃdhyaviÓi«Âe dharmiïi vidhÅyamÃne kevalasÃdhyÃnvayÃvagamÃd dharmÃntaravyudÃso bhavet. tataÓ cÃnityaÓ Óabda ity ukte 'nitya evety avadhÃraïÃd ambaraguïatvÃdayo 'pi taddharmà na bhaveyu÷. evaæ ca hetor api pratik«epÃt sÃdhyasiddhir api durlabhaiva. asaty avadhÃraïe nityo 'pi syÃd iti ne«Âasiddha÷. atha katham eko nityo 'nityaÓ cety arthÃt pratipak«apratik«epa÷. satyam, ata eva tanniv­ttyartham avadhÃraïe kriyamÃïe itaraniv­ttir api bhaved ata Ãha -- ##iti. sÃdhyadharmavivak«Ãpek«ayaiva niyama÷ kalpyate, na{3,41}punaravirodhino 'pi dharmÃntarÃt. ato 'gnimÃn iti sÃdhyamÃne 'gnyabhÃvamÃtram eva nirÃk­taæ bhavati, na puna÷ dharmÃntaram. yathà Óukla÷ paÂa ity ukte tadvirodhinas tadabhÃvasyaiva niv­ttir bhavati, nÃvirodhinÃæ sÆk«matvÃdidharmÃïÃm iti. atra cÃsannik­«Âe 'rtha ity ucyate tasya ko 'rtha÷. yady anavagatapÆrvam evÃrtham anumÃnaæ gocarayatÅti, tan na. sambandhaj¤ÃnakÃla eva hi yÃvaddhÆmÃdibhÃvitayÃgnyÃdisambandho 'vagata eva. anyathà niyama evÃvadhÃrito na syÃt. na cÃtra deÓakÃlasambandho 'dhika iti vaktavyam. dhÆmasya hi deÓÃdisambandho bhÃsate nÃgne÷. dhÆmopalak«itÃÓe«adeÓasambandhasya sambandhasamadhigama evÃvasÃyÃt. ata eva kaiÓcit smaraïÃbhimÃnanirÃsÃrtham asannik­«Âapadaæ vyÃkhyÃtam. smaraïaæ hi sannik­«ÂÃvamarÓollikhitam eva prÃyaÓo bhavati, sa iti hi tat pravartate. na caivam anumÃnam. ato nedaæ smaraïam. nanv asaty api tadullekhe smaraïam utpadyata eva. yathà pramo«e. maivam. grahaïakÃraïÃbhëÃd dhi tatrÃnubhavÃkÃraprav­ttam api j¤Ãnaæ sm­tir ity Ãsthitam. na hy asannihitarajatÃdyavabhÃsakÃraïatvam indriyÃïÃæ prÃpyakÃriïÃæ sambhavati. sm­tihetus tu prÃcÅnÃnubhavaprabhÃvità bhÃvanà samastÅti sm­tir eva pramu«itatadavamarÓà sety ÃÓritam. idaæ tu pratyutpannaliÇgÃdikÃraïabalÃd utpadyamÃnaæ laiÇgikaj¤Ãnam anubhavÃkÃraprav­ttaæ na tadbhÃvÃd uttÃrayituæ Óakyam. anubhÆtiÓ ca na÷ pramÃïam. ata÷ pramÃïam anumÃnam ity ÃkhyÃyate. yady evam astu tarhÅdam evÃsannik­«Âapadasya prayojanam. na. phalÃbhÃvenÃprÃmÃïyaprasaÇgÃt. adhikaparicchedaphalaæ pramÃïaæ bhavati. paricchedamÃtrasya tu phalatve sm­tÃv api prasaÇga÷. sÃpi hi svagocaraparicchedÃtmikaiva jÃyate. syÃn matam -- anapek«aæ hi na÷ pramÃïam. apek«ate ca smaraïaæ grahaïam. ato na pramÃïam iti. tan na. laiÇgike prasaÇgÃt. tad api hy ekadeÓadarÓanÃdisÃpek«am eva. svavi«ayagrahaïÃpek«aæ smaraïaæ nedam iti cen na. ihÃpi tadapek«aïÃt. laiÇgikam api hi prÃcÅnÃgnij¤ÃnasÃpek«am eva. na hy anavagatÃgner aviditasambandhasyÃgnir atreti matirÃvir asti. na ca grahaïaæ pramÃïam eveti rÃjÃj¤Ã. bhrÃntÃv api prasaÇgÃt. viparÅtÃvagraho 'pi grahaïam eva. na ca pramÃïam. na cÃsau nÃstÅti yathÃrthÃyathÃrthaj¤ÃnavibhÃgaæ vyÃcak«Ãïair asmÃbhir uktam eva. api ca arthe 'nupalabdha iti sÆtrayatà sÆtrakÃreïa{3,42}sarvam anupalabdhÃrthavi«ayam eva pramÃïam iti sÆtritam. etad api tadvyÃkhyÃnÃvasare varïitam eva. ato vyÃkhyeyam asannik­«ÂÃrthagrahaïam ata Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- dvedhà hi sannik­«Âaæ bhavati tadrÆpapramitaæ viparÅtanirÆpitaæ vÃ. tadubhayajihÃsayeyam asannik­«ÂavÃg iti. kiæ punas tannirÃkaraïam ata Ãha -- ##ti. vyavahÃrÃrthaæ hy apramitaparicchedÃya pramÃïam apek«yate na vyasanena. sa ca sak­tpramÃïavyÃpÃrÃd eva siddha iti na pramÃïÃntarÃpek«eti || 55 -- 56 || kiæ puna÷ pramitasya pramÃïÃntarÃpek«Ã na jÃyeta. ata Ãha -- ##ti. varïitam idaæ - dvedhà hi pramitaæ bhavati tÃdrÆpyeïa vaiparÅtyeneti. tatra tÃvat tÃdrÆpyaparicchede na paraæ pramÃïaæ phalavat. pÆrvaparicchedÃd eva tadarthasiddhe÷. vaiparÅtyaparicchede tu pramÃïÃntaram anavakÃÓam eveti tadubhayanirÃkaraïÃrtham asannik­«Âagrahaïam arthavat. nanv evam apramÃïam evÃnumÃnaæ sannik­«Âavi«ayatvÃd ity uktam eva. na. adhikÃravi«ayatvÃt. yady api pÆrvÃvagato dharma÷ sm­tivi«aya÷. dharmÅ ca girir anubhavasiddha÷, tathÃpi viÓi«Âam anumÃnena vi«ayÅkriyata iti varïitam asak­t. nanv agniviÓi«Âo 'pi sambandhasamaya eva saævidita÷. evaæ hy anena vyÃptigrahaïakÃle 'vagataæ dhÆmavanmÃtram agnimad iti. tad asya dhÆmavanmÃtra evÃpek«Ã. vidite tu tasminn agnimattà pramitapÆrvaivÃnubhÆyate. satyam. kin tu dhÆmavÃn agnimattayà pramitapÆrvo 'pi sampratyanumÃnena pratyabhij¤Ãyate. pratyabhij¤Ãnaæ cedaæ pramÃïam eva pratyak«apratyabhij¤Ãnavat. pÆrvaæ hi dhÆmavattvopalak«itena rÆpeïÃgnimattayà deÓo nirj¤Ãta÷. sampratyayam asÃv agnimÃn iti viÓe«ato 'numÃnena pratyabhij¤Ãyata iti kim anupapannam. avaÓyaæ caivam abhyupagantavyam, anyathà katham agnimÃn iti viditvà vyavahÃrÃya ghaÂate. e«a hi paktukÃmo 'gnimattÃm anumÃyÃgnaye dhÃvatÅti paÓyÃma÷.{3,43}tat kasya heto÷, na yadi pÆrvÃnubhavÃd adya viÓe«a÷, avÃgamat khalv ayaæ dhÆmavÃn agnimÃn iti, na cÃgnaye dhÃvatÅti. katham anÃÓrayapratipanne 'gnau vyavaharatÅti cet. na. prÃg api dhÆmavadÃÓrayatvenÃvagamÃt. parvatamadhunà pratyak«eïa viÓe«ato 'vagamyÃgnaye vyavaharatÅti cet. kim asyÃgnyarthina÷ parvatapratyak«eïa. tad ayam agnimattayà bodha eva pÆrvabodhÃd vilak«aïo 'bhyupagantavya÷. yat k­to vyavahÃraviÓe«a ity ag­hÅtavi«ayatvÃd anumÃnaæ pramÃïam iti vaktavyam. tad idam asannik­«Âagrahaïenoktam. ye tu sm­tyÃÓaÇkÃnirÃkaraïam asya prayojanam Ãhu÷, te«Ãæ bÃdhitavi«ayam apy anumÃnam Ãpadyeta. na hi tannirÃkaraïam avayavÃntareïa lak«aïagranthe k­tam upalabhyate. ato 'sannik­«Âagrahaïam evobhayavidhasannik­«ÂÃrthanirÃkaraïÃrtham iti sÃdhvÅ vyÃkhyeti || 57 || vaiparÅtyaparicchinne param anavakÃÓam ity uktam. tatra kÃraïam Ãha -- ##iti. vyÃptismaraïÃdi hy anumÃnasya mÆlam, tad yÃvad uttaraæ tattadvyÃpÃravyagratayà vilambate tÃvacchÅghrabhÃvinà pÆrveïa vi«ayÃpahÃrÃd viprak­«ÂasÃdhanasyotpattir eva nirudhyata ity anantaram eva vak«yata iti. kathaæ punar anumÃnaæ bÃdhyate. tad api hi pramÃïaæ kathaæ pramÃïÃntareïa bÃdhituæ Óakyate. bÃdhe và na kvacid ÃÓvÃso bhavet. ÃbhÃso bÃdhyata iti cet, katham ÃbhÃsatvam. yadi bÃdhÃd evetarÃÓrayaæ tarhy astu và jye«ÂhapramÃïena pratyak«eïÃnumÃnabÃdha÷. na tu tato 'pi jaghanyair aparair bÃdhyate, tat kasya heto÷ ata Ãha -- ##iti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- na pramÃïaæ nÃma kvacit bÃdhyate. avadhÃraïÃtmakaæ hy evaitad iti j¤Ãnaæ pramÃïam. tad yatra kasyacid arthasya kenacid ÃtmanÃvadhÃraïaæ bhavati tatra tenotpannasyotpatsyamÃnasya và j¤Ãnasya bÃdho 'bhidhÅyeta. taddvividho hi bÃdha÷ prÃptabÃdhaÓ cÃprÃptabÃdhaÓ ceti. prÃptabÃdho hi yathà -- ÓuktikÃrajataj¤Ãne. tatra hi pÆrvopamardanenaivottaram{3,44}ÃtmÃnaæ labhata iti tat tasya bÃdhakam. uttaraæ ca deÓÃdibhede 'py abÃdhitaæ svabhÃvataÓ ca pramÃïaæ pÆrvam ÃbhÃsÅkaroti. tad evaæ prÃptabÃdhe tÃvad yenottareïÃrtho 'vadhÃrita÷. trividham apy aprÃmÃïyam avadhÃritapadena vyudasyati. na hy aj¤Ãtas sandigdho viparyasto vÃrtho 'vadhÃrito bhavatÅti trividham apy aprÃmÃïyaæ yasya nÃstÅty uktaæ bhavati. tad evamÃtmanà j¤Ãnena pÆrvam ÃbhÃsÅk­tam iti tatrÃbhÃsa eva bÃdhyata iti nÃtiprasaÇga÷. aprÃptabÃdhe tu yÃvat kli«ÂasÃdhanam anumÃnaæ svagocare sÃmÃnyaÓÃstraæ và kvacid viÓe«avi«aye pravartitum Ãrabhate tÃvat pratyak«eïÃnumÃnena và siddhasarvÃÇgakenÃgamena và viÓe«avi«ayeïa ÓÅghrajanmanà yenaivÃrtho 'vadhÃrito bhavati tenaivottarasyotpattipratibandhalak«aïo bÃdho bhavati. na hi balavatà ÓÅghrabhÃvinà pramÃïena niruddhamukham utpattum arhati. tad evamaprÃptabÃdhe param anutpannam eva prÃptisambhÃvanayà tu bÃdhyata ity ucyate Óruty eva liÇgam iti na kvacit pramÃïabÃdha÷. yat tu jaghanyena mukhyabÃdho na yukta iti. tan na. na hi pratyak«ÃdÅnÃæ viniyogapramÃïÃnÃm iva pÃradaurbalyaniyama÷. yad eva tu ÓÅghrabhÃvi pÆrvopamardena vÃtmÃnaæ labhate tad eva bÃdhakam abhidadhmahe. itarac ca bÃdhyam ata eva tenaiva tasya bÃdhaæ brÆma÷. prÃptabÃdha iva pratyak«asya tenaivÃnumÃnena ca siddhÃÇgakena sÃdhyÃÇgakasya viÓe«aÓÃstreïa sÃmÃnyaÓÃstrasya. atas sarvapramÃïÃviruddham eva pak«am abhidhÃsyÃma÷. na cÃnÃÓvÃsa÷. ÃbhÃsabÃdhÃt. svata÷ pramÃïena cÃvadhÃraïÃtmanà j¤ÃnenetarÃbhÃsÅkaraïÃt. tad idam avadhÃritapadenoktam iti. nanu ca balavatÃpi nÃvaÓyaæ durbalaæ bÃdhyate. asati hi sambhave bÃdhas sambhavati. ato vi«ayavyavasthÃyà vikalpena samuccayena vobhayam upapÃdayi«yate vinÃtyantikabÃdhÃÓrayaïena, ata Ãha -- ##iti. nÃtroktà vikalpÃdayas sambhavanti. na tÃvatparasparaviruddhaæ rÆpadvayam ekatra samuccÅyate. na hi ÓrÃvaïo 'ÓrÃvaïaÓ ca nityo 'nityaÓ ceti sambhavati. na ca vikalpa÷. vidhini«edhavi«ayatvÃt tasya siddhe vastuny asambhavÃt. na ca vi«ayavyavasthÃ, varïÃtmanÃm eva nityÃnityatvasÃdhanÃt. ato 'sambhavÃd eva bÃdham abhidadhmaha iti. evam upapÃdito bÃdha udÃharaïair darÓayitavya÷. tatra pratyak«abÃdham eva tÃvad darÓayati agrÃhyateti. imaæ tu pratyak«abÃdhaæ na budhyÃmahe. svagocaraviparÅtÃrthaæ hi pramÃïaæ{3,45} pratyak«eïa bÃdhyata iti yuktam. na ca grÃhyatà pratyak«avi«ayà grÃhyagrahaïasambandhavi«ayatvÃt tala÷. tasya ca pratyak«ÃgocaratvÃt. Óabdo hi pratyak«a÷ na grÃhyatÃ. ata eva hy aÓrÃvaïatÃpak«o 'pi na pratyak«eïa virudhyata iti vak«yate. atrocyate. satyam, nendriyavi«ayo grÃhyatÃ, grÃhyas tu tadvi«aya÷. tad iha grÃhyÃpalÃpasyaiva pratyak«avirodho darÓita÷. nirÃlambanÃnumÃnasyeti yÃvat. pratyayas tv agrÃhyapadÃd upapannas tasyaivÃbhÃvam abhidhatte. kaÓ ca grÃhyasya bhÃvo 'nyad ato bhÃvÃt. iyaæ hi ÓaÓavi«ÃïasyÃgrÃhyatà yan na bhavati. tadabhÃvÃd eva tatrÃgrÃhyatÃbhidhÃnapratyayau. tad anena prakÃreïa ÓabdÃbhÃvapak«asyaiva pratyak«avirodha upadi«Âa iti na ki¤cid anupapannam iti || 58 -- 59 || anumÃnavirodhodÃharaïam Ãha -- ##iti. te«Ãm eva ÓabdÃdÅnÃm aÓrÃvaïatvÃdyanumÃnaviruddhaæ yo hy aÓrÃvaïam anityaæ và Óabdaæ pak«am icchati tasyÃsau ÓÅghrabhÃvinà viparyayÃnumÃnena bÃdhyata iti. idaæ tu pratyak«avirodham anye manyante. tÃn nirÃkaroti -- ##ti. Óabdo hi pratyak«a÷ na tacchrÃvaïatà grÃhyagrÃhakasambandho hi Óabdasya ÓrÃvaïasya ca tvatalbhyÃm ucyate. k­ttaddhitasamÃse«u sambandhÃbhidhÃnaæ tvatalbhyÃm iti sm­te÷. sa ca na pratyak«eïa samadhigamya÷. api ca atÅndriyaæ Órotraæ, kathaæ tatsambandhaÓ Óabdasya pratyak«o bhavi«yati. na hy aindriyÃnaindriyÃdhÃras sambandha÷ pratyak«o bhavati vÃyuvanaspatyor iva. ato nÃyaæ pratyak«avirodha iti || 60 || kiæpramÃïikà tarhi ÓrÃvaïatÃ. ata Ãha -- ##ti. abadhirÃdi«u Óabdopalabdher badhirÃdi«u cÃnupalabdher anvayavyatirekau d­Óyete. tathà hi ÓrotropaghÃtamÃtreïa cak«urÃdimato badhirasya Óabdabuddhir na d­Óyate. Órotre ca d­¬he cak«urÃdi«v asambhave 'pi Óabdagrahaïaæ d­«Âam, ata ÃbhyÃm anvayavyatirekÃbhyÃm idaæ ÓrÃvaïatvaæ gamyata iti. nanv evaæ katham anumÃnavirodha÷, na hy{3,46}anvayavyatirekÃv anumÃnam, tatprabhavas tu mÃnasa÷ÓrÃvaïatvavikalpa÷, ato mÃnasapratyak«a evÃyam iti kaÓcit bhrÃmyati sa vaktavya÷. na bahirvi«ayabodhe mana÷ svatantram iti varïitam asak­t. yad yadÅyanvayavyatirekÃv anuvidhatte tattatkÃraïakam iti sarvakÃrye«u samadhigatam, anuvidhatte ca Óabdaj¤Ãnaæ Óravaïam iti tattatkÃraïakam iti. idam eva ca Óabdasya ÓrÃvaïatvam. yat tu j¤Ãnasya Óravaïajanyatvam ato 'numÃnam evedam. nanv anyatrÃpy anvayavyatirekÃnuvidhÃyina÷ kathaæ tatkÃraïakatvam avagantavyam, yan na mÃnasaæ pratyak«am ÃÓrÅyate, ÓrÆyatÃm. paÓyÃmo hi vayaæ kumbhakÃravyÃpÃrÃnantaraæ kumbhasambhavam udÅk«amÃïÃ÷ kÃryakÃraïabhÃvaæ cak«u«aiva. idaæ hi kumbhasya tatkÃryatvaæ yà tadanantarasambhÆti÷. sa ca kumbhas tatsambhavaÓ cobhayaæ cÃk«u«am eveti kim atra manasÃ. ato yad yasmin sati bhavati, asati ca na bhavati, tattatkÃraïakam iti pratyak«ato viditavyÃpter anumÃnam upapannam eva. evaæ ca prayoga÷ -- ÓravaïapramÃïaprakÃÓyaÓ Óabda÷ tasmin saty evopalabhyamÃnatvÃt. yad evaæ tattatprakÃÓyaæ santamasa iva ghaÂa÷ pradÅpaprakÃÓya iti. idaæ ca pratyak«apÆrvakÃrthÃpattipÆrvakam anumÃnaæ tayà ÓrÃvaïatvasiddhe÷. idaæ ca siddhasarvÃægatvÃd aÓrÃvaïatvÃnumÃnÃd balavat. yÃvad dhi guïatvasyÃÓrÃvaïatvena vyÃptir grahÅtum i«yate, tÃvacchÅghrajanmanà ÓrÃvaïatvÃnumÃnena vyÃptisaævidaæ pratibandhatà tasyotpattir eva nirudhyate. evam evÃnityatvÃnumÃnam api. yat k­takatvÃdihetukaæ tad apy asiddhivyabhicÃrÃdido«Ãn na ÓÅghram upajÃyata iti siddhÃvayavaiÓ ÓÅghrajanmabhir nityatvÃnumÃnair bÃdhyate. yathà deÓakÃlÃdibhinnà goÓabdabuddhayas samÃnavi«ayÃ÷ gaur ity utpadyamÃnatvÃt sampratyutpannagoÓabdabuddhivad hy astanoccarito và goÓabdo 'dyÃpy asti goÓabdatvÃd, adyoccaritagoÓabdavad ityÃdibhir iti || 60 || ÓabdavirodhaprakÃram idÃnÅæ pratijÃnÃti -- ##ti. pratij¤ÃvirodhÃdayo hi Óabdavirodhatayà prasiddhà iti te tathÃbhidhÅyante. na tv ete ÓabdavirodhÃ÷. yatra hi kvacid arthe prati«Âhitena Óabdena pratij¤Ãntaraæ bÃdhyate, tatra Óabdavirodho bhavati. na ca svavÃgvirodhe Óabdasya kvacid arthe prati«ÂhÃsti vyÃhatÃbhidhÃnÃt. pÆrvasa¤jalpavirodhe 'pi pÆrvÃparanyÃyabalÃbalÃnusÃry eva nirïaya{3,47} iti na Óabdavirodha÷. na hi tatra ÓabdapramÃïato 'rtha÷ nyÃyagamyatvÃt. loka prasiddhis tu na Óabdo na pramÃïÃntaram. api atu pratyak«Ãdyantargataiveti tadviruddhapak«apradarÓanenaiva pradarÓiteti na Óabdavirodhe 'ntarbhÃvayitum ucitÃ. na hy acandraÓ ÓaÓÅti pak«aÓ Óabdena virudhyate. na hi candraÓabdaÓ ÓÃÇkayos sambandhaæ Óabdo vadati yenÃtadvÃcyapak«asya Óabdavirodho bhavati sambandhavÃcyatve hÅtaretarÃÓrayaæ bhavet. abhidhÃnÃt sambandha÷ sambandhÃc cÃbhidhÃnam iti. tasmÃn naite ÓabdavirodhÃ÷. pÆrvottaraÓabdasÃmarthyaparÃmarÓena tv ekaparityÃgenetaraparigrahÃc chabdavirodhatayà prasiddhà iti tantrÃntaraprasiddhivibhÃgas tridhà Óabdavirodha ity ucyate. paramÃrthena tu vedÃrthavacanaviparÅtÃrthapratij¤aiva Óabdena virudhyate. tatra hi prati«Âhitaæ Óabdasya prÃmÃïyaæ Óaknoti viparÅtapratij¤o vÃrayitum. tac cÃnantaram ihaiva vak«yÃma iti || 61 || tÃn eva trÅn prakÃrÃn darÓayati -- ##ti. tatra pratij¤Ãvirodha evaikas tridhà bhidyata ity Ãha -- ##iti sÃrdhena. ayam artha÷ -- pratij¤Ãvirodho hi svavÃgvirodha÷. sa ca tredhà bhidyate. uccÃraïadharmadharmibhedÃt. yÃvajjÅvam ahaæ maunÅti pak«a÷ pratij¤ayaiva bÃdhyate. na hy anuktà satÅ pratij¤Ã bhavati. uktimÃtreïa ca maunaæ bÃdhyate. ata÷ pratij¤ÃÓarÅrÃntargatenoktimÃtreïa bÃdhÃd bhavati pratij¤ayà bÃdha÷. sarvavÃkyam­«Ãtvapak«as tu dharmoktyà bÃdhyate. sarvam­«Ãtve hi pratij¤Ãvacanam api m­«eti netaranm­«Ã bhavet. tadam­«Ãtve và na sarvamithyÃtvam. tad iha pratij¤ÃntargatadharmasaæsargÃsambhavaparÃmarÓÃt pak«abÃdha iti dharmoktivirodhÃbhidhÃnam. pÆrvatra tv aviÓi«ÂamuktimÃtram eva maunaæ bÃdhate ity uktimÃtreïety uktam. ÃtmabÃdhanam iti. dharmabÃdhanam ity artha÷. dharma evÃyukta ÃtmÃnaæ bÃdhata iti yÃvat. vandhyà me jananÅti pak«o dharmyuktyà bÃdhyate. jananÅtve hy uddi«ÂamÃtre na{3,48}vandhyÃtvam Ãspadaæ labhate. na ca gauïo jananÅÓabda ity api vaktavyam. ahaæ yato jÃta iti viÓe«aïÃt. evaæ viÓe«ite pak«e dharmyuktivirodha ity uktaæ bhavati. etac cÃbhyupagamavÃdenoktam. na tu Órutism­tyatirekÅïi jalpÃkavacanÃni gauïatvÃdibhis samÅkartuæ Óakyante. sarvadÆ«aïocchedaprasaÇgÃt. pramÃdÃj¤ÃnajÃny eva hi dÆ«aïÃni bhavanti. te«u katha¤cit samÃdhÅyamÃne«u na ki¤cid dÆ«aïaæ nÃma bhaved iti || 62 -- 63 || pÆrvasa¤jalpavirodham udÃharati bauddhasyeti. anityaÓ Óabda iti bauddhenokte kathaæ k«aïikÃd ag­hÅtasambandhÃd arthapratyaya ity anuyuktena tenaiva yadà punar ucyate nityas tarhÅti tadà tasya pÆrvÃbhyupagamavirodha÷. yady api cÃtra nyÃyabalÃbalÃnusÃrÅ bÃdhyabÃdhakabhÃva÷, tathÃpy evaævidhà pÆrvÃparaviruddhà pratij¤aivÃtmÃnaæ na labhata iti na nyÃyÃvatÃram apek«ate. sambhÃvito hi pratij¤ÃyÃm artho nyÃyena sÃdhyate. asambhÃvite tu nÃyÃpek«Ã nÃsty eva, svarasabhaÇguratvÃt. ataÓ Óabdavirodha evainam antarbhÃvayati. Óabdasandarbha eva hi tÃd­Óa÷ pÆrvÃparaviruddha÷ pak«aæ vinÃÓayatÅti te«Ãm abhiprÃya iti. sarvalokaprasiddhivirodhasyodÃharaïam Ãha -- ##ti. atrÃpi mahÃjanaviparÅtÃrthaÓ Óabdasaæsarga÷ svarasÃd eva bhajyate na pramÃïaæ yÃvadapek«ata iti ÓabdabÃdha udÃh­ta iti || 64 || upamÃnavirodhodÃharaïam Ãha -- ##ti. yena hi nagare gavÃkÃro d­«Âa÷ samprati cÃraïye gavayÃkÃra÷, taæ prati gaur gavayasad­Óo na bhavatÅti pak«a upamÃnena virudhyata iti.{3,49}parok«e gavi sÃd­Óyam upameyam. pratyak«e tu pratyak«am eva. ata eva j¤ÃtagogavayÃkÃram iti kramo vivak«ita iti || 65 || arthÃpattivirodham idÃnÅæ vivak«an bhëyakÃrÃnusÃreïÃbhÃvapÆrvikÃyÃs tÃvadudÃharaïam Ãha -- ##ti || 66 || pratyak«apÆrvikÃm udÃharati -- ##iti. adÃhaka iti. atacchaktiyukta ity artha÷. anumÃnapÆrvikÃm udÃharati -- #<Óabde cÃnabhidhÃyaka >#iti. ÓabdaÓravaïÃnantaram arthapratÅtiæ ce«ÂayÃnumÃya tatra Óabda÷ kÃraïam ity unnÅyate. atas sarvakÃrakÃïÃæ kriyÃvinÃbhÃvÃd abhidhÃbhidhÃno vyÃpÃra÷, tadanupapattyà cÃrthÃpattyà tacchaktisiddhir iti || 67 || tathendriyÃpalÃpapak«o 'pi pratyak«apÆrvikayÃrthÃpattyà virudhyata ity Ãha -- #<Órotre>#ti. yady api pratyak«apÆrvikodÃh­taiva tathÃpi pak«ado«odbhÃvanacchalenendriyÃpalÃpapak«asyÃpy ayaæ do«a iti vivak«atà punastadvirodho 'bhihita÷. atraivÃdiÓabdenopamÃnapÆrvikayà virodho darÓayitavya÷ -- yathà gavayopamitÃyà gos tajj¤ÃnagrÃhyaÓaktyapahnava iti. arthÃpattipÆrvikayà virodham udÃharati -- #<Óabde>#ti. arthÃbhidhÃnÃnyathÃnupapattyà hi vÃcakaÓaktim arthÃpattyà pramÃya punastadanupapattyÃrthÃpattyantareïa Óabdanityatvam avagamyata iti || 67 || ÓabdapÆrvikÃrthÃpattivirodham udÃharati -- #<ÓrutÃrthÃpattibÃdha >#iti. kiæ punar arthÃpatti÷ prapa¤cenodÃhriyate, tadvirodhapratipÃdanaæ hi yayÃkayÃcid ekayÃpi sidhyaty eva. tathà ca pramÃïÃntaravirodhe«u prapa¤co na darÓita÷. arthÃpattivad và pramÃïÃntaravirodho 'pi prapa¤cena vÃcya÷. satyam. «o¬hà bhinnair eva «a¬bhir atra virodho vÃrtikakÃrasya vivak«ita÷, tatpradarÓanÃrtham eva «aÂpramÃïaprasÆtÃrthÃpattir udÃh­tÃ. tenaiva tu mÃrgeïa pramÃïÃntare«v api prapa¤co darÓayitavya÷.{3,50}yathà tÃvat pratyak«abÃdha evÃnubhÆtism­tyanumÃnÃdibhi÷ «a«Âhavarjaæ «o¬hà bhidyate. svedyamÃnasya vÃdino 'nu«ïo vahnir iti pratij¤Ã anubhavasthenaiva pratyak«eïa virudhyate. anÃsannÃgnes tu saiva pratij¤Ã sm­tisthena pratyak«eïa virudhyate, yadà khalv ayaæ vÃdakÃle 'nu«ïo vahnir iti pratijÃnÃti tadainam itara÷ smÃrayati kiæ na smarasi pÆrvÃnubhÆtam agner u«ïatvaæ yad evam Ãttheti, sa tat sm­tvà tata÷ pratyak«Ãnnivartata iti bhavati sm­tapratyak«abÃdha÷. anumitapratyak«abÃdhas tu yatrÃptamukhe ce«ÂÃviÓe«ÃdarÓanena tadavagatatiktÃdir asanivÃraïaæ pratij¤Ãyate, mukhavairÆpyeïa hi tasya tiktÃnubhavo 'numÅyate atas tadviparÅtapak«asyÃnumitapratyak«abÃdha÷. Órutapratyak«abÃdhas tu yatra kenacid arthe kasmiæÓcid apahnute sÃk«ibhir d­«Âo 'yam artha iti sÃk«ipratyak«eïa bÃdho 'bhidhÅyate. na cai«a ÓabdabÃdha÷. na hy atra tair artho 'bhidhÅyate. kin tu darÓanam. atas taddarÓanÃnusÃry eva nirïaya÷. darÓanaæ tu tai÷ svaÓabdena pratyÃyyata iti ÓabdÃvagatapratyak«avirodha evÃyam. upamÃnaæ tu pramÃïÃntaraprasiddhavastusÃd­ÓyamÃtravi«ayam ity anyatas siddhasya sÃd­Óyaæ gocarayati. yathà dÃtrÃdipratyabhij¤ÃyÃæ yÃd­ÓÅ svÃtmani ce«Âà d­«Âà tÃæ paratrÃpi d­«Âvopaminoti mamevÃsyÃpi dÃtrÃdipratyabhij¤Ã pratyak«am utpannÃ, katham anyathà pÆrvedyur ardhak­takarmasamÃpane paredyu÷ pravartate. iha ca ce«Âayà tadanurÆpaæ paragocaram anumÃya svaj¤ÃnasÃd­Óyaæ tatropamÅyate. yady api cÃtrÃnumÃnÃvagatapratyak«abÃdha eva Óakyo darÓayitum, tathÃpi svaj¤ÃnasÃd­Óyaparicchede Óakyaæ darÓayitum iti tadavagatapratyak«abÃdho 'bhidhÅyate. pratyak«asattaivopamÃnena pramÅyate. arthÃpattyavagatapratyak«abÃdhas tv evaæ darÓayitavya÷. yadà hi bahu«u gacchatsu toyÃrthi«u taÂÃkam ekas tadÃharaïÃya prasthito vilambate tadà tadvilambanÃnyathÃnupapattyà tadÅyaæ toyapratyak«am arthÃpattyà pramÅyate. tatra tadviparÅto nistoyataÂÃkapak«o 'rthÃpattisiddhena pratyak«eïa bÃdhyate. abhÃvena tu bhÃvarÆpaæ pratyak«aæ nÃvagamyata iti tadanavagatapratyak«avirodho nehodÃhriyate. «o¬hà vibhaktam anumÃnabÃdhamata÷param anusandhÃsyÃma÷ -- dhÆmÃvagatavahniprati«edhe tÃvat pratyak«apÆrvÃnumÃnabÃdha÷. dhÆmÃnumitÃd eva bahner u«ïatve 'numite tadviparÅtapak«o 'numitÃnumÃnena bÃdhyate. yatra tu devasya tveti nirvapati{3,51}iti pratÅtaviniyogÃn mantraÓe«e 'numite tadviparÅta÷ pak«o g­hyate, tatrÃgamÃnumÃnabÃdha÷. nitye tu karmaïi prav­tte vrÅhÅïÃm apacÃre tatsad­Óe«u nÅvÃre«Æpamite«u vrÅhibhir yajeteti codanà nÅvÃravi«ayatvenÃnumÅyate. vrÅhyavayavà hi tadvi«ayatayà j¤ÃtasambandhÃstÃm anumÃpayanti. na hi tasyÃ÷ svarÆpeïa vrÅhayo vi«ayabhÆtÃ÷, tadavayavÃs tu cÆrïÅbhÆtà vrÅhiÓÃstrÃrtha÷. te ca nÅvÃre«v api santÅti vrÅhyavayavasÃmÃnyopamitanÅvÃragÃminÅ vrÅhicodanÃnumÅyate. tad ihÃtadgocaratvapak«asyopamÃnapÆrvakÃnumÃnabÃdha÷. arthÃpattipÆrvakÃnumÃnabÃdhas tu ÓrÃvaïatvapak«e 'bhihita eva. yatra dÆrÃd v­k«ÃbhÃvaæ viditvà tacchÃyÃbhÃvo 'numÅyate tatrÃbhÃvapÆrvakÃnumÃnena chÃyÃsadbhÃvapak«o bÃdhyate. pratyak«aÓabdabÃdhas tu tridhà darÓita eva. anyo 'pi Órutism­tibhyÃæ darÓayitavya÷. a«ÂakÃdÅnÃm adharmatvapak«as tu kart­sÃmÃnyÃnumitaÓabdaviruddha÷ sm­tyadhikaraïe darÓita÷. Óakyaæ hy a«ÂakÃdaya÷ ÓabdamÆlÃ÷ ÓÃstrasthÃryÃvartanivÃsikart­katvÃd agnihotrÃdivad ity anumÃtum. ÃgamikaÓabdabÃdhas tu yatra ÓÃkhÃntaragataÓrutivi«ayavivÃde sm­tinibandhanakÃrÃïÃæ vacanena ÓrutisadbhÃvo niÓcÅyate, tatra hy ÃptÃgamÃvagatanityÃgamavirodho viparÅtapak«asya sambhavati. upamitaÓabdavirodhas tu manvÃdism­tibhyo 'rthÃpattyà vaidikaæ kim api mÆlam astÅti kalpite smÃrtavÃkyasad­Óa eva mÆla upamite rthavÃdamÆlatvapak«a upamitaÓabdena bÃdhyate. viÓvajidaphalatvapak«as tu ÓrutÃrthÃpattisiddhaÓabdaviruddha÷. abhÃvena tu ÓabdabhÃvo 'vagantuæ na Óakyata iti Óabdeyat tÃvadhÃraïe tasya vyÃpÃra÷ tatrÃbhÃvÃvadhÃritavidhikÃrtsyne jyoti«ÂÃme prÃk­tetikartavyatÃprÃptipak«o bÃdhyate. yathà vak«yati -- k­tsnavidhÃnÃd apÆrvas soma iti. vrÅhyabhÃve tu nÅvÃrÃïÃm agrÃhyatÃpak«a÷ pratyak«ajopamÃnaviruddha÷. anumÃnapÆrvakopamÃnabÃdhas tu yadà hy Ãdityasya deÓÃntaraprÃptyà gatim anumÃya saævatsarÃdimadhyÃnte«u tasyÃs sÃd­Óyam upamÅyate. yÃd­Óy ekatra saævatsarÃdau tanmadhye vÃnte và sÆryagati÷ tÃd­ÓÅ vatsarÃnte«v iti tatra gativaisÃd­Óyapak«o 'numÃnapÆrvakopamÃnena bÃdhyate. pÆtÅkà na somasad­Óà iti tu pak«aÓ ÓabdapÆrvakopamÃnaviruddha÷. sÃmapÆtÅkayor hi sÃd­Óyaæ na pratyak«am. na{3,52}cÃnumeyam. Óabdenaiva tu somÃæÓujÃtatvaæ pÆtÅkÃnÃæ pratipÃdayatà kÃryakÃraïayor aucityena sÃrÆpyaæ pratipÃditam iti ÓabdÃvagatakÃryakÃraïaprabhavatvÃt pÆtÅkÃnÃæ somasÃd­ÓyopamÃnasya tadviparyaya÷ ÓabdapÆrvakopamÃnaviruddho bhavati. jyoti«Âomikà hi dharmÃs satrÃhÅne«u na bhavantÅti pak«a upamÃnopamÃnena bÃdhyate. jyoti«ÂomopamÃnena hi te dvÃdaÓÃhaæ gacchanti dvÃdaÓÃhopamÃnena ca satrÃhÅnÃv iti. yadà tv ÃtmendriyasÃd­ÓyaviÓi«ÂÃni parendriyÃïy upamÅyante tatra tanni«edho 'rthÃpattyupamÃnena bÃdhyate. vedakÃranÃstità ÓaÓaÓ­ÇgÃdyabhÃvasad­ÓÅ na bhavatÅti pak«o 'bhÃvapÆrvakopamÃnena bÃdhyate. dvayor apy abhÃvenÃbhÃve 'vagate sÃd­Óyam upamÅyate. arthÃpattivirodhas tu «a¬vidho varïita eva. abhÃvavirodhaæ tv anantaram eva vak«yÃma÷ || 68 || abhÃvavirodham idÃnÅm udÃharati -- #<ÓaÓaÓ­ÇgÃdÅ>#ti. ayaæ ca pratyak«ÃbhÃvavirodha÷. yadà tv amuæ rÃÓiæ sÆryo gato na veti cintyamÃne gaïitakuÓalena gaïitÃnumÃnÃbhÃvÃn na gata ity avagate bhrÃnto gata iti vadati. tatrÃnumÃnÃbhÃvavirodha÷. caityavandanÃdidharmatvapak«as tu ÓrutyÃdyÃgamÃbhÃvaviruddha÷. pÆrvavanto darvÅhomà iti tÆpamÃnÃbhÃvena virudhyate, na hi te«Ãæ kenacit karmaïà sÃd­Óyaæ katha¤cid avagamyata iti. palÃlakÆÂaku¤jarayos tu sÃd­ÓyÃstitÃpak«a upamÃnÃbhÃvena virudhyate. tathà Óabde ÓrotradeÓam anÃgacchati Órotre ca ÓabdadeÓaæ dhvanyÃgamanamÃtreïaiva ÓabdaÓravaïopapatter yo 'rthÃpatyà ÓabdaÓ ÓabdÃntaram Ãrabhate tata÷ krameïÃntya÷ Órotreïa g­hyate ity anyathÃnupapattyà pratijÃnÃti tatpratij¤Ã arthÃpattyabhÃvena bÃdhyate. abhÃvÃbhÃvas tv evaæ darÓayitavya÷ -- yadà hi kartrabhÃvena vedÃnÃæ do«ÃbhÃvo vagato bhavati tadà do«avatpak«asyÃbhÃvÃbhÃvena bÃdha iti || 69 || evaæ tÃvad dharmasambandhabÃdha÷ «o¬hà prapa¤cita÷. dharmadharmyubhayasvarÆpasvaviÓe«abÃdhamata÷paraæ vak«yÃma iti saæk«ipya sukhagrahaïÃrthaæ Órot­buddhisamÃdhÃnÃrthaæ{3,53}ca v­ttavarti«yamÃïayos saÇkÅrtanaæ karoti -- ##iti sÃrdhena. ÓrutyarthÃk«iptayor iti. svarÆpaæ tÃvat sarvatra Órutyartha eva. tadviÓe«o 'py arthÃk«ipta÷. dharmadharmiïor hi svarÆpaæ yena viÓe«eïa vyÃptaæ tam Ãk«ipati. tac cÃnantaram eva vak«yata iti. ÓrutyarthaÓ cÃk«iptaÓ ceti vigraha iti || 70 || tatra dharmasvarÆpabÃdho varïita eveti tam ak­tvaiva tadviÓe«aïabÃdham udÃharati -- ##ti. yo hi t­ïÃdivikÃradarÓanÃd agnimaddhimaæ sÃdhayati tasyÃbhÃvena tÃvaddharmasvarÆpabÃdho bhavaty eva. tadviÓe«aïam apy u«ïatvam arthÃk«iptaæ pratyak«Ãvagatena Óaityena bÃdhyate. na ca vÃcyam anu«ïo 'pi vahni÷ prabhÃsu d­«Âa iti katham arthÃk«ipto viÓe«a iti. prabhÃsv apy evaæ vahnir u«ïa eva, abhibhÆtatvÃt tu sparÓo na g­hyate, na punaru«ïatÃæ jÃtu jahÃti, svÃbhÃvikÅ hi sà tasya. na ca hime 'py abhibhÆtatvÃd agrahaïam iti vÃcyam. tadviparÅtaÓaityopalmbhÃt. hetÆpanyÃsas tu pak«ado«ÃbhidhÃnÃvasare tadbÅjamÃtrapradarÓanÃrthaæ so 'yam abhÃvena dharmaviÓe«abÃdha iti || 71 || dharmiïas tu dviprakÃro 'pi bÃdho 'nukta eveti ubhayathà tadbÃdhodÃharaïam Ãha -- ##iti sÃrdhena. hiæsà kilÃdharma iti sÃmÃnyato 'vagatam. tad yadà vihito 'dharmo daik«apaÓuhiæsÃdir yad du÷khaæ karotÅty anÆdya tadalpam iti sÃdhyate, tadÃpi vihitatvenÃdharmataiva bÃdhyate tadviÓe«o 'pi du÷khanimittatvaæ yadarthÃk«iptaæ tad api tenaiva bÃdhyate. na hi vihitaæ nÃma kim api du÷khasya nidÃnaæ bhavati. puru«ÃrthaikasÃdhanatvÃd vidhe÷. so 'yam{3,54}Ãgamena dharmisvarÆpasvaviÓe«abÃdha÷. na cÃtra ÓrutyupÃtta eva svaviÓe«a iti codanÅyam. arthÃk«iptasyÃlpatayà vidhÃnÃrtham anuvÃdÃd iti || 73 || ubhayasyobhayavirodham udÃharati -- ##ti. yadà hi sarvaj¤ÃnÃni mithyeti sÃdhyate tadà dharmadharmigrÃhiïor api j¤Ãnayor mithyÃtvÃt tadviÓe«aïagrÃhiïoÓ ca mithyÃtvÃd bhavaty ubhayasyaivobhayabÃdha iti. ayaæ ca dharmoktyobhayabÃdha iti ÓabdabÃdha eva niveÓanÅya iti samadhigataæ tÃvad ubhayo÷ svarÆpabÃdha iti || 74 || kau punas tadviÓe«Ãv arthÃk«iptau bÃdhyete. ata Ãha -- ##ti. bÃdhyete iti vipariïamya sambandho darÓayitavya iti. tatra caikadeÓadarÓanÃd ity ucyate. tatra ca darÓanagrahaïam atiricyate. ekadeÓÃd ity eva vaktavyam. tad dhi liÇgaæ na punardarÓanam ato vyÃkhyeyam ekadeÓadarÓanÃd ity ata Ãha -- ##iti. ayam artha÷. naikadeÓas sattÃmÃtreïa liÇgam. kin tu svapratipattau j¤Ãta÷ parapratipÃdane ca j¤Ãpita÷. tad idam ubhayam upÃdÃtuæ darÓanagrahaïam. Óaknoti cobhayam upÃdÃtum, ïijbhÃvÃbhÃvayor api nirdeÓasÃdhÃraïyÃt. svapratipattau tÃvad ekadeÓe d­«Âe buddhir anumÃnam ity artha÷. parÃrthaprayoge tu ïijantadarÓanapadam ekadeÓaæ darÓayitvà yà buddhir jÃyate sÃnumÃnam ity uktaæ bhavati. tad idaæ tatroccaritadarÓanapadam arthadvaye vyÃkhyeyam. anena ca yatraikadeÓe vÃdiprativÃdinor akasyobhayor và saæÓayo 'dhÅrviparyayo và bhavati so 'siddhÃbhidhÃno hetvÃbhÃso vyudasyate. na hy asau tÃd­Óa÷ parasmai darÓayituæ Óakyate.{3,55}svayaæ và d­«Âo bhavati. adhÅraj¤Ãnam ity artha÷. tatra dvayaviparyastodÃharaïam Ãha -- #<ÓaityÃd >#iti. vahniÓabdayor dvayor api ÓaityacÃk«u«atve vÃdiprativÃdinor viparyÃd asiddha iti || 75 -- 76 || anyatarÃsiddhodÃharaïam Ãha -- ##ti. yadà vaiÓe«iko yÃj¤ikaæ prati Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt guïatvÃd veti hetuæ prayuÇkte, tadÃsau svarÆpeïa tasyÃsiddho bhavati. yadà tu svayam evaæprakÃraæ hetuæ paraæ prati vadati tadà tasyÃsiddhi÷. yathà nitya÷ Óabda÷ dravyatvÃd ÃkÃÓavad iti. na hi vaiÓe«ikÃÓ Óabdaæ dravyam abhyupagacchanti guïatvÃbhyupagamÃt. evaæprakÃra iti. parÃsiddhaprakÃra ity artha÷ || 77 || sandigdhÃsiddham udÃharati -- ##ti ##antena. yadà hi dhÆmo bëpÃdibhÃvena sandihyate dvÃbhyÃm ekena và kiæsvid ayaæ rajasÃmudgamo bëpo và dhÆmo veti tadà dvayor apy anyatarasa và sandigdhÃsiddho bhavati. evaæ tÃvat sandehaviparyayÃbhyÃm asiddhatodÃh­tÃ. aj¤Ãnena tv aprasiddhÃrthapadaprayoge darÓayitavyÃ. tridheti. vÃdiprativÃdyubhayais traya÷ prakÃrà iti. evaæ tÃvat svarÆpato hetur asiddho bhavatÅty uktam ity Ãha -- ##iti || 78 || ÃÓrayÃsiddhatÃpy etair eva j¤ÃnÃdibhir vÃdiprativÃdyubhayÃpek«ais tridhà bhidyata ity Ãha -- ##ti || 79 || nanu svarÆpÃsiddhyà hetur du«yet ÃÓrayÃsiddhyà tu kas tasya do«a÷ ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na svarÆpeïa hetur gamaka÷, api tu{3,56}pak«adharmatayà j¤Ãta÷. na cÃprasiddhÃÓrayas taddharmatayà j¤Ãtuæ Óakyate. ÓaityacÃk«u«atvayor api pak«adharmatvÃsiddhyaivÃhetutvam. siddhaæ hi svarÆpeïa jale Óaityaæ rÆparÆpirÆpaikÃrthasamavÃyi«u ca cÃk«u«atvam. ÓabdÃ(dau) hi pak«adharmatayà tu tayor asiddhatvam iti taddharmarÆpÃbhiprÃyeïa svarÆpÃsiddhavacanam. ata ÃÓrayÃsiddhÃv api pak«adharmatvÃsiddher ahetutvaæ yuktam eveti || 79 || tÃm idÃnÅm ÃÓrayÃsiddhim udÃharati -- ##ti ##ntena. yadà hi bauddhaæ prati sarvatra kÃryopalambhÃd Ãtmanas sarvagatatvaæ mÅmÃæsakÃs sÃdhayanti, tadÃnyatarÃsiddhÃÓrayo hetur bhavati. bauddhasyÃtmano 'siddher iti. yas tu pramÃïagatim ajÃnÃno laukika÷ kaÓcid Ãtmani saæÓete, tasminn eva hetÃv ucyamÃne sandigdhÃÓrayo hetur ity Ãha -- ##iti. Ãtmani saæÓaya ity artha÷. ÃdiÓabdena satÅrthikÃnÃm api ye«Ãm Ãtmani saæÓaya÷ ta upÃdriyante. evaæ saæÓayaviparyayÃbhyÃm ÃÓrayÃsiddhir uktÃ. aj¤ÃnenÃpy ÃÓrayÃsiddhir aprasiddhapadaprayoge darÓayitavyÃ. yasya hi pak«avacanaÓ Óabdo na prasiddhas taæ pratyevaæjÃtÅyake hetÃv ucyamÃne 'j¤ÃnenÃÓrayÃsiddhir iti || 80 || nanu yady anyatarÃsiddhyà hetur du«yati, evaæ tarhy amÆrtatvÃd Ãtmà ni«kriya ityevamÃder api hetutvaæ na syÃt digambarÃïÃm Ãtmano 'mÆrtatvÃsiddhe÷. mÆrtaæ hi te ÓarÅrapariïÃmam ÃtmÃnaæ manyante. akart­katvÃn nityo veda iti ca bauddhÃnÃæ tadasiddher ahetu÷. Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃd iti mÅmÃæsakÃnÃm asiddhe÷. tad eva hetur nÃma na kaÓcit vyavati«Âhate. ata Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- nÃsiddho mameti vÃÇmÃtrÃd dhetur asiddho bhavati. tathà sati na kaÓcid anumÃnavyavahÃra÷ prakalpeta. dvÃbhyÃæ tu vÃdiprativÃdibhyÃm asattvenÃvadhÃrito{3,57}siddhobhavati, tasyaiva tathÃvidhasyÃsiddhatÃvacanaæ vÃdino dÆ«aïaæ bhavati nÃsiddha iti vÃkprav­ttimÃtrÃd iti || 81 || nanu kim idaæ dvayor asiddho 'siddha iti, na hi vivadamÃnayor ekatrÃrthe sampratipattir bhavati, na hi janmasahasreïÃpi bauddho vedÃnÃm akart­katvaæ manyate, mÅmÃæsako vÃpi kaïÂhagataprÃïo 'pi k­takatÃæ Óabdasya. tad evamÃdÃv ubhayasampratipater abhÃvÃn na hetubhÃvo 'vati«Âhate. ata Ãha -- ##iti, ayam abhiprÃya÷ -- na dvayor asaæpratipattir ity etÃvataiva sÃdhanadÆ«aïayor anavakÊpti÷. yadi vÃdinà prayukte sÃdhane prativÃdinà cÃsiddhatva udbhÃvite vÃdinà tatsÃdhanaæ sÃdhyate, tato bhavati sÃdhanam. yadi tu paramÃrthopapattyabhidhÃnena prativÃdinà nirÃkriyate tatas tasya dÆ«aïaæ sidhyati. tatpramÃïatas siddhir evÃtropayujyate nobhayÃbhyupagama÷. dvÃbhyÃæ yo 'sattvato j¤Ãta ity api pramÃïasiddhyabhiprÃyeïoktam, nÃbhyupagamamÃtrÃpek«ayÃ. yad dhi pramÃïena sÃdhyate bÃdhyate và tatra prÃyeïobhayasampratipattir d­«Âeti. asattvato j¤ÃtÃpek«ayetaracchabda÷. yad vÃdinà sattvena j¤Ãtaæ bhavati prativÃdinà ca vaiparÅtyena, tadvÃdinà sÃdhyamÃnaæ sÃdhanaæ bhavati. etac ca jalpanyÃye sthitvoktam. vÃde tu dvayor api sampratipattir bhavaty eveti. na caivam anyatarÃsiddhir adÆ«aïam, yÃvat tu yÃdÅ na sÃdhanaæ sÃdhayati, tÃvad anyatarÃsiddhyà nig­hyate, sÃdhite tu tasmin dÆ«aïaæ parih­taæ bhavatÅti || 82 || darÓitaæ tÃvadasannik­«ÂaikadeÓaÓabdayor vyÃvartyaæ, j¤ÃtasambandhapadasyedÃnÅæ vyÃvartya darÓayati sandeheti vacanÃntena. sandehaviparÅtahetvor hi na saæbandho j¤Ãto bhavati, na hi sÃdhÃraïas saæÓayahetu÷ prameyatvaæ nityatvena j¤Ãtasambandham iti Óakyate vaktum, dhaÂÃdi«v anityatayÃpi j¤ÃtasambandhatvÃt nÃpi k­takatvaæ nityatayÃ, te«v evÃnityatayà sambandhasaævitte÷. atas tajjÃtÅyam ubhayaæ na j¤Ãtasaæbandham iti j¤Ãtasaæbandhapadena vyudasyati. atra cÃsannik­«ÂapadÃt prabhuti prÃtilomyena vÃrtikak­tà lak«aïagranthe viÓe«aïopÃdÃnaphalam uktam u,{3,58} tat kasya heto÷. pratÅtikramÃnusÃreïa. prabhÃtà hi prathamaæ pak«aæ pratyeti, tato hetum apek«ate, tato d­«ÂÃntavacanam, ato 'satpak«anirÃkaraïÃrthaæ prayuktam asannik­«Âapadam eva tÃvad upavarïitam. tato hetupadam ekadeÓadarÓanÃd iti, tato j¤Ãtasambandhasyeti d­«ÂÃntavacanam. d­«ÂÃnte hi hetos sambandho j¤Ãyate. ata eva d­«ÂÃntado«Ã api sÃdhyahetuvikalatvÃdayo 'nena nirÃkriyante. tadvaikalye 'pi svayaæ sambandho j¤Ãtuæ parasmai pratipÃdayituæ Óakyata iti. kiyanta÷ punas saæÓayahetava÷, ata Ãha -- ##iti || 83 || tÃn eva trÅn prakÃrÃn darÓayati -- ##iti. sÃdhyatadabhÃvayos san sÃdhÃraïo 'bhidhÅyate. yathà prameyatvaæ nityÃnityatvayo÷. dvÃbhyÃæ sÃdhyatadabhÃvÃbhyÃæ vyÃv­tto 'sÃdhÃraïa÷ k«iter eva gandhavattvam. vyÃv­ttaæ hi tat sakalasajÃtÅyavijÃtÅyadravyÃntaraguïakarmabhya÷. dvau viruddhÃrthasambandhÃv iti. yau viruddhÃvyabhicÃrÅti parair abhihitau, tau cÃnantaram evodÃhÃryÃv iti neha vyÃkhyÃyete iti || 84 || tatra sÃdhÃraïaæ tÃvadudÃharaïai÷ prapa¤cayati -- ##ti. ete ca dharmÃs sÃdhyatadabhÃvayos sÃdhÃraïà ity artha÷ || 85 || ke«u punassÃdhye«u te«Ãæ sÃdhÃraïyam ata Ãha -- ##ti ##antena. kathaæ punarvai«amye yathÃsaÇkhyam ata Ãha -- ##ti. anityatà svasthÃne dvi÷ paÂhitavyÃ. ato yathÃsaÇkhyopapatti÷. tad ayam artha÷ -- yadà nityaÓ Óabda÷ prameyatvÃd iti prayujyate tadà prameyatvaæ sÃdhyatadabhÃvayor d­«Âam iti sÃdhÃraïatvÃn naikÃntÃya prabhavati. ato naikÃntikam ity ucyate. ata eva ca saæÓayahetu÷. saæÓayo hi sÃmÃnyapratyak«Ãd viÓe«Ãpratyak«Ãd viÓe«asm­teÓ ca bhavati. yathà sthÃïupuru«ayor ÃrohapariïÃhasÃmÃnyadarÓanÃd{3,59}bhedakadharmÃnavadhÃraïÃÓ ca viÓe«asm­tyapek«a÷ kiæsvid ayaæ sthÃïur Ãhosvit puru«a ity anavadhÃraïaj¤ÃnÃtmakas saæÓayo jÃyate. evaæ prameyatvam api nityÃnityayos sÃmÃnyaæ viditavatastadviÓe«aïasmaraïÃpek«as tayor evÃnirdhÃraïÃtmaka÷ pratyayas saæÓayÃparanÃmà jÃyata iti prameyatvaæ saæÓayahetu÷. ayaæ ca k­tsnobhayavyÃpÅsaæÓayahetu÷. tathÃyatnotthaÓ Óabda÷ anityatvÃd ity ayam api sÃdhÃraïa eva. ayatnotthe«u ke«ucid vidyudÃdi«u gatatvÃd yatnotthe«u ca sarve«u ghaÂÃdi«u v­tte÷. tad ayaæ sakalavipak«avyÃpÅ sapak«aikadeÓagata iti veditavyam. tathà yatnotthaÓ Óabda÷ anityatvÃd iti, yatnotthe«u sarve«v evÃnityatà d­«ÂÃ. tadabhÃve 'pi kvacin meghÃdau d­«ÂÃ, na vyomÃdau iti, sakalasapak«avyÃpÅ vipak«aikadeÓavartÅ cÃyaæ sÃdhÃraïa ity avasÃtavyam. ubhayaikadeÓagatas tu yathà nityaÓ Óabda÷ amÆrtatvÃd iti. amÆrtatà hi na sarvanityavyÃpinÅ vyomÃdi«u bhÃvÃd aïu«u cÃbhÃvÃd anityam api na sarvaæ vyÃpnoti ghaÂaku¬yÃdi«v abhÃvÃt karmÃdi«u bhÃvÃt. sarvatra cÃtra dvayav­ttitvam eva hetos saæÓaye kÃraïam av­ttyaæÓas tu sann api na kÃraïam ity atantram. ata eva sÃdhÃraïasya caturdhà vibhÃgaæ vadanti ye te«Ãm asÃv anupayogy eva sÃdhanadÆ«aïayor ity upek«aïÅyam, na hi sÃdhanavacanakÃle tathÃvidhaæ hetuæ parityajato vÃdinas sapak«avipak«ayor av­ttyaæÓa÷ kvacid upayujyate. aïvÃpi hi mÃtrayà vipak«e vartamÃno hetur atyÃjya eva. dÆ«aïavÃdino 'pi vipak«av­ttimÃtraæ vacanÅyam iti kiæ tadavÃntaraviÓe«ÃÓrayaïena. vÃrttikakÃreïÃpi sarvasÃdhÃraïe«u dvayav­ttitvam eva saæÓayakÃraïam iti darÓayitum udÃharaïaprapa¤co darÓita÷, na punaÓ cÃturvidhyam abhipretya. yathÃha -- na tv ekasyopayogo 'sti dÆ«aïodbhÃvanaæ prati | tyajyate sÃdhane caivaæ sÃdhÃraïyÃd viÓe«ata÷ || iti || 85 || prapa¤citas sÃdhÃraïa÷, asÃdhÃraïam idÃnÅæ saæÓayahetum udÃharati -- ##iti. gandho hi p­thivyÃ÷ svÃsÃdhÃraïo guïa÷, na tÃæ vihÃya nityam anityaæ và bhÃvÃntaram ÃÓrayatÅty asÃdhÃraïa iti gÅyate.{3,60} Ãha -- astv asÃdhÃraïaæ gandhavattvaæ, kathaæ tu saæÓayahetu÷, yuktaæ hi pak«advayÃv alambÅ sÃdhÃraïo dvayor anavasthÃdhiyam ÃdadhÃno yatsaæÓayahetur iti, asÃdhÃraïas tu dvÃbhyÃæ vyÃv­tto naikatrÃpi dhiyam upajanayitum alam iti katham asya saæÓayahetubhÃva÷, ata Ãha -- ##ti. hetor hi niÓcayajanane 'nyayavyatirekÃv aÇgam anyatarÃpÅye 'pi na niÓcayÃya hetu÷ paryÃpto bhavati. tad yathà sÃdhÃraïo 'nvayasanÃtho 'pi vinÃk­to vyatirekeïa na niÓcayÃya prabhavati, evam evÃsÃdharaïo 'pi niÓcayasyaikenÃnvayanÃmnÃÇgena vikalas tam akurvan saæÓayahetutÃæ pratipadyata iti || 86 || nanÆktaæ sÃdhÃraïo dvayagÃmÅ dvaye buddhiæ janayan saæÓayae hetur iti. asÃdhÃraïas tu na ki¤cid j¤ÃpayatÅti nÃsÃv ekÃÇgavikalatÃmÃtreïa saæÓayahetur iti yuktam ata Ãha -- ##iti dvayena. ayam abhiprÃya÷ -- sÃdhÃraïo 'pi nobhayatra buddhijananÃt saæÓayahetu÷, kin tu viruddhobhayapratipÃdanamukhena, viruddhe hy ubhayasmin pratipÃdite tayor ekatra samavÃyÃsambhavÃd vyÃghÃtÃd eva saæÓayo bhavati. tac cÃsÃdhÃraïe 'py aviÓi«Âam, asÃdhÃraïo 'pi hy ubhayasmÃd vyÃv­ttes tadabhÃvaæ gamayan dvayÃbhÃvÃsambhavÃd eva saæÓayaæ janayati. na hi sambhavati nityam anityaæ ca vastu na bhavatÅti, dharmadvandvair eva hi nityÃnityatvÃdibhis sarvaæ jagadavasthitam. ata ubhayÃbhÃvo virudhyate. na cobhayabhÃva÷, virodhÃd eva. nacÃnyataraparigraho 'viÓe«Ãt. tam imaæ saÇkaÂam ÃsÃdya prÃmÃïikas saæÓete. ayaæ cÃtrÃvayavÃrtha÷ -- yathà prameyatvÃdis sÃdhÃraïo d­«Âas san buddhidvayanimittaka÷. buddhidvayaæ saæÓaye nimittam asthÃstÅti bahuvrÅhi÷, nimittaÓabdena ca buddhidvayasya nimittamÃtratÃæ kathayati. sÃdhyatadabhÃvavi«ayaæ hi buddhidvayaæ nimittÅk­tya viruddhaikÃnavÃpter eva sÃdhÃraïena saæÓayo janyate. na hi parasparaviruddhÃbhyÃæ nityÃnityatvÃbhyÃm ekaÓ Óabdo vyÃdhyate, dharmibhedanibandhanau{3,61}hi viruddhadharmÃdhyÃso d­«Âa÷. yathà nityaæ vyoma anityaæ kÃryadravyam iti. ato 'smÃt pratÅti???ÃtÃd eva sÃdhÃraïena saæÓayo janyate. sa cÃyam asÃdhÃraïasyÃpi samÃna÷. so 'pi hi yatra nitye 'nitye và nÃsti tadabhÃvaæ pratipÃdya tanmukhena dvayasattvavirodham ÃpÃdayan saæÓayakÃraïaæ bhavatÅti. idaæ cÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvaæ nÃnumanyante. avyavasthayà hy ubhayasmin manasi viparivartamÃne saæÓayo bhavati. na cÃsÃdhÃraïena ki¤cid buddhÃvÃdhÅyate, tasya kenacid anvayÃbhÃvÃt. api ca parimite«v eva bhÃve«u saæÓayo d­«Âa÷. niv­ttimukhena tu saæÓayajanane sarvato niv­ttenÃsÃdhÃraïena sarvatomukhas saæÓayo janyeta. na ca sarvavi«aya÷ saæÓayo d­«Âacara÷. tasya buddhÃv anÃrohÃt. na ca kvacin niv­ttimÃtreïa sarvatrÃbhÃvaÓ Óakyate 'vagantum, yanmukhena saæÓayo bhavet. na hy anuv­ttÃv ad­«ÂÃyÃæ vyÃv­ttis sidhyati. agnÃv anuvartamÃno hi dhÆmo d­«Âavyatireko 'gniniyatasvabhÃvatvenÃvagato 'rthÃd ad­ÓyamÃnebhyo 'nagnibhyo vyatiricyata ity avagamyate. yas tu na kenacid anvitas tasya katham anupalabdhiyogyÃt sarvato vyatireka÷ pratÅyeta. tato nÃnena prakÃreïÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvam. yadi tv asÃdhÃraïadharmÃïo bhÃvà nityÃnityabhÃvabhÃjo d­«Âà iti k«itim api taddharmikÃm upalabhya nityà và syÃd anityà veti saæÓayo bhavatÅty ucyate. evaæ tarhy asÃdhÃraïadharmatvÃd eva bahusÃdhÃraïÃt saæÓayo nÃsÃdhÃraïÃt, anyo hy asÃdharaïadharma÷ anyathà ca bahusÃdhÃraïÅ tadvattÃ. tad yady asau saæÓayakÃraïaæ jÃtà kiæ jÃtam asÃdhÃraïasya. hantaivaæ sÃdhÃraïa eva saæÓayahetur abhyupagato bhavatÅti siddham. nÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvam. anyan matam -- anadhyavasÃyahetur evÃyam iti. asti kilÃnadhyavasÃyo nÃma j¤Ãnasya prakÃra÷. so 'nena janyate. bhavati hi tÃd­gdharmad­Óa÷ kimbhÆtasyÃsya dharmo 'yam ity anadhyavasitÃv abhÃsapratyaya÷. na caiva pramÃïam, aniÓcayÃtmakatvÃt. na ca saæÓaya÷ pak«advayÃsaæsparÓÃt. so 'yam evaævidhÃn adhyavasÃyo 'sÃdhÃraïena janyata iti. na tv etad ghaÂate. na hy anadhyavasÃyo nÃma kaÓcid j¤Ãnasya prakÃra÷, yam ayaæ janayet. adhyavasÃyÃbhÃvo 'nadhyavasÃya÷. sa ca prÃgabhÃvarÆpatvÃn na janya÷. athÃnyamÃtravacano na¤ agrÃhyaïÃdivad i«yate tato 'dhyavasÃyÃd anyas saæÓaya{3,62}eva tacchabdavÃcyo bhavet. na ca taddhetur asÃdhÃraïa iti phaïitam eva. athÃdharmÃdivad viparÅtavacano na¤, evaæ sati viparyayavÃcyo 'nadhyavasÃyaÓabdo bhavet, na ca viparÅtÃvagraho 'sÃdhÃraïena janyata iti. yadi tu na me 'smin vastuny adhyavasÃyo 'stÅty adhyavasÃyÃbhÃvÃvadhÃraïam evÃnadhyavasÃya÷, sa tarhi pramÃïÃbhÃvenaivÃdhyavasÃyÃbhÃvo 'vagamyate. tatra hetor na vyÃpÃra÷. ato jij¤ÃsÃmÃtrahetur asÃdhÃraïa iti samarthanÅyam. bhavati hi taddarÓina÷ kÅd­gdharmo 'yam ito dharmÃd bhÃvo bhaved iti jij¤ÃsÃ. yady api cÃsauÓuddhadharmidarÓanÃd api kadÃcid bhavaty eva tathÃpi dharmadvÃreïÃpi tÃvad bhavaty eveti na taddhetutvam anupapannam. Ãha ca -- tenÃj¤Ãnam asiddhebhyo jij¤ÃsÃnanyagÃmina÷ | sÃmÃnyÃt saæÓayo yuktas tathà sa pratisÃdhanÃt || iti. yat tv ihÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvam uktaæ tatparamatam. j¤Ãtasambandhapadasya hi vyÃvartanÅyam atra darÓayitum abhipretam, tat saæÓayahetutve 'py asÃdhÃraïasya ghaÂata eva. bhavatu tÃvad ayaæ yasya kasyacid dhetu÷. sarvathà j¤Ãtasambandhapadena vyudasyata iti tÃtparyam. ÓÃkyÃs tu saæÓayahetum asÃdhÃraïaæ manyante, udÃharanti ca ÓabdÃnityatve sÃdhye ÓrÃvaïatvam. yathoktam -- anaikÃntikam evainaæ ÓÃkyÃ÷ prÃyeïa manvate | ubhayasmÃn niv­ttatvÃd ubhayatrÃnuv­ttivat || iti. idaæ ca vÃrttikak­taiva pradeÓÃntare svayam upanyasya yathoktadÆ«aïair dÆ«itam eveti || 88 || kiæ punarudÃh­tÃnÃæ svÃbhÃvikam eva saæÓayahetutvaæ nety Ãha -- ##ti || 89 || kÃraïam Ãha -- ##ti ##ntena. kva dr«Âam ata Ãha -- ##ti. amÆrtatà hi nityatve sÃdhye nityÃnityavyomakarmasÃdhÃraïÅ saæÓayahetur ÃsÅt, saiva tu ni«kriyatve sÃdhye labdhvÃnvayavyatirekau hetutÃæ{3,63}pratipadyate. vyÃptaæ hy amÆrtatvaæ ni«kriyatvena. na hy amÆrtaæ gaganam Ãtmà và parispandate. na caivaæ tadvatÃæ rathÃdÅnÃm amÆrtatvaæ d­«Âam iti || 90 || asÃdhÃraïasya nirïaye hetutvaæ darÓayati -- ##ti. gandhaviÓe«adarÓino hi viditavyÃpte÷ k«ityekadeÓasiddhatve bhavatyÃnumÃniko nirïaya iti || 90 || dvau viruddhÃrthasambandhÃv ekatraikadeÓini saæÓaye hetur ity uktam. tatrodÃharaïam Ãha -- ##ti. yatra hi na sÃk«ÃtkÃrij¤Ãnavi«ayo vÃyu÷ arÆpatvÃd ity ekas sÃdhayati. aparo 'pi sparÓÃt tadviparyayam. tatrÃsau viruddhÃvyabhicÃrità bhavatÅti ÓÃkyair abhihitam. tatra tulyabalobhayahetusannipÃtÃt saæÓaya÷. dvayor api sÃdhanayo÷ prasiddhÃvayavatvÃviÓe«Ãt. arÆpaæ hy arÆpisamavetam apratyak«am iti kÃïÃdà manyante. tathà ca vÃyu÷. ato na pratyak«a÷. karmasvarÆpam api rÆpaikÃrthasamavÃyÃc cÃk«u«am Ãcak«ate. evaæ sparÓo 'pi vÃyo÷ prasiddha eva. prasiddhavyÃptikaÓ cÃparok«atvena. atas tulyabalatvam. tataÓ ca saæÓaya÷, viruddhayor ekatropÃnapÃtÃsambhavÃt, samuccayÃnupapatte÷, siddhe ca vastuni vikalpÃsambhavÃt bÃdhyabÃdhakam ÃvasyÃpi tulyakak«yatvÃt. ato 'navasthayobhayasmin pariplavamÃne bhavati saæÓaya÷. tÃdÃtmyÃt. tasya balÃbalaviÓe«e tv anumÃnavirodho varïita eva. yathà sarvaj¤o 'stÅti buddhavacanaæ samyak taduktatvÃd k«aïabhaÇgÃdivÃkyavad ity ekenokte 'para÷ prabravÅti buddho 'sarvaj¤a iti madvacanaæ samyak maduktatvÃt yathà jyotir u«ïa?Ãpo dravà iti. atra maduktatvam ubhayor api siddham. buddhoktatà tu na na÷ prasiddhÃ, ato 'prasiddhÃÇgakatvÃt pÆrvaæ sÃdhanaæ balavatà prasiddhÃÇgakena bÃdhyate. yat tu viruddhÃvyabhicÃrÅti dvayor ekavacanÃntam abhidhÃnaæ ta???????nyÃmahe. viruddhÃvyabhicÃrÅ saæÓaye hetur iti ÓÃkyà vadanti. na??kasya saæÓayahetutvam anyataraparicchedÃt. na ca samudÃyÃbhiprÃyam ekavacanam. tasya viruddhatvÃvyabhicÃripadÃnÃs padatvÃt. sa hy aæÓÃbhyÃæ vyabhicÃry eva. dvau tu viruddhÃvyabhicÃriïÃv iti vaktavyam. na tv ekavacanena. yadi pratihetu{3,64}viruddham artham ekaiko na vyabhicaratÅti viruddhÃvyabhicÃrÅty ucyate. tad astu. na tv eka÷ saæÓaye hetur ity uktam. ata eva vÃrtikakÃreïa dvau viruddhÃrthasambandhau saæÓayahetÆ iti dvivacanÃntenaiva nÃmnÃæ saæÓayahetubhÃvo darÓita÷. ihÃpi viruddhÃvyabhicÃritety etÃvad evoktam. na tu viruddhÃvyabhicÃrÅ saæÓayahetur iti. tad atra yogyatayÃnayor viruddhÃvyabhicÃriteti vyÃkhyeyam. dvau viruddhÃvyabhicÃriïÃv iti yÃvad iti || 91 || imÃæ ca viruddhÃvyabhicÃritÃæ saæÓayahetuæ sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃbhyÃæ jÃtyantaram eke varïayanti. apare punas samudÃyasyÃæÓÃbhyÃæ sÃdhÃraïapak«anik«epam. anye tu samastam idaæ militam ubhayaæ naikatrÃpy anugatam ity ananvayam asÃdhÃraïam evÃsthi«ata ity Ãha -- ##iti. atra ca pradeÓÃntare vÃrtikak­tà sÃdhÃraïya evÃsthà darÓitÃ. yadÃha -- sÃdhÃraïyÃn na naitasya bheda÷ kaÓcana vidyate | aæÓÃbhyÃæ samudÃyo hi sÃdhÃraïapade sthita÷ || iti. na ca vÃcyaæ dvayasyÃnanvayÃd asÃdhÃraïa evÃyam iti. yadi hy ekena dvayaæ prayujyeta tato bhaved apy evaæ, pratyekam anvitau d­«Âau dvÃbhyÃæ prayuktau nÃnanvitÃv iti Óakyate vaktum. api cÃsÃdhÃraïatve saæÓayahetubhÃvo nopapadyetaæ. tasya nirÃk­tapÆrvatvÃt. atas sÃdhÃraïa evÃyam iti. vayaæ tu jÃtyantaram eva sÃdhÅyo manyÃmahe. yathà hi na dvayam ekena prayuktam iti nÃsÃdhÃraïatvam. evaæ sÃdhÃraïatvam api na syÃd eva. kiæ khalv atra sÃdhÃraïam. ekaikasyaikaikena vyÃptasyaikaikena prayogÃt, aæÓatas sÃdhÃraïasya ca samudÃyasyÃprayogÃt. ata eva cÃtra sÃdhÃraïÃd bhedena pratihetu viruddhayos saæÓayahetutvam uktam. itarathà tenaiva gatatvÃn na p­thagupÃdÅyeta. saæÓayajananaprakÃro 'pi cÃtra bhidyata eva. sÃdhÃraïo hy ubhayad­«Âas tu pratÅtimÃdadhÃnas saæÓayahetur imau tv ekaikaÓyenobhayam upasthÃpayantau saæÓayahetÆ iti vÃrtikakÃreïÃpi sÃdhÃraïapade sthita ity uktam, na sÃdhÃraïa eveti || 92 || {3,65} kathaæ punar evaæjÃtÅyake vi«aye nirïaya÷, ata Ãha --#< pratij¤e>#ti ##ntena. pak«abÃdhoktai÷ pratyak«Ãdibhi÷ pramÃïair yasya sÃdhanavÃkyÃvayavapratij¤Ã bÃdhyate tatparÃjayenetarasya nirïaya÷ kÃrya÷. yathehaiva tÃvat udÃharaïe tvagindriyavyÃpÃreïa vÃyÃvaparok«am anubhÆyamÃne tenaivÃnubhavena parok«atÃpak«o bÃdhyate. na hi nas tvagindriyabhuvastoyapratyak«Ãd vÃyupratyak«aæ viÓi«yate. na hÅhÃnadhi«ÂhÃnaæ sparÓamÃtram anubhÆyate. api tu tadadhikaraïaæ dravyam api. na hi prabalena marutÃbhihanyamÃnasya jalaæ và Óli«yatas saævid viÓi«yate. ato 'k«asambandhaphalÃnusÃrÃt pratyak«o vÃyur iti niÓcÅyate. kvacic cÃgamena vi«ayÃpahÃro bhavati. yathà Óuci naraÓira÷kapÃlaæ, prÃïyaÇgatvÃt, ÓaÇkhaÓuktiÓakalavad iti pÃÓupatenokte 'nyo 'ÓucÅti sÃdhayati, prÃïyudbhÆtatvÃd uccÃrÃdivad iti. tatra pÆrvapratij¤Ãyà Ãgamena vi«ayÃpahÃrÃd uttareïÃrthanirïayo bhavati. ÓucÅtaraviveke hy Ãgama eva Óaraïam. tasmin paripanthini na ÓucitvÃnumÃnam ÃtmÃnaæ labhate. smaranti hi -- nÃraæ sp­«ÂvÃsthi sasnehaæ savÃsà jalam ÃviÓet | iti. rudro hi mahÃvrataæ cacÃra sa etacchavaÓÅr«am upadadhÃreti tv arthavÃdamÃtraæ na ÓavaÓirodhÃraïavidhi÷. atra ca pratyak«ÃdÅny eva yathÃsvam arthaæ sÃdhayantÅti sÃdhanapadenocyanta iti. kathaæ puna÷ pratyak«ÃdÅny eva pratij¤ÃbÃdhanÃyotsahante. te«v api sÃmÃnyato darÓanena bÃdhasya ÓaÇkyamÃnatvÃd ata Ãha -- ##iti. na tÃvat te«u bÃdho d­Óyate, kadÃcid bÃdhasambhÃvanà tu na te«Ãæ prÃmÃïyam utsÃrayatÅti || 93 || atra bhik«uïà pak«adharmas tadaæÓena vyÃpto hetur ity ekavacanena vivak«itaikasaÇkhya eka eva hetur iti darÓitam. ata eva viruddhÃvyabhicÃriïor na hetutvam anekatvÃt tayor iti. na caitat ghaÂate. na hi pratihetu{3,66}viruddhayor anekatvaæ saæÓayahetutve hetu÷, api tarhi parasparaviruddhÃrthopaplÃvakatvam eva. viruddhau hi dvÃbhyÃæ dvÃv arthÃv ekatropaplÃvitÃv iti tatra saæÓerate, na tu hetvanekatvÃt. saæÓayahetvor api pratyekam avagatayor ubhayasamÃveÓÃd eva kvacin nirïayo d­«Âa÷. yathà ÆrdhvatÃkÃkavattvayo÷. kevalà hy Ærdhvatà sthÃïupuru«asÃdhÃraïÅ nÃnyataranirïayÃya prabhavati. kÃkanilayanasahak­tà tu saiva sthÃïur ayam iti niÓcÃyayati. tad atraikasyaiva saæÓayahetutvaæ dvÃbhyÃm eva tu nirïaya ity aprayojakaæ saæÓayahetutve dvitvaæ, viruddhÃnekasÃdhyatvam eva saæÓayahetu÷. yathà khalv eka eva sÃdhÃraïas sapak«avipak«ayor vartamÃnas saæÓayahetur bhavati. evaæ viruddhÃrthasyÃpi hetudvayasyÃæÓÃbhyÃm ubhayav­ttir eva saæÓaye kÃraïam iti na taddvitvena hetutvanirÃkaraïaæ yuktam ity Ãha -- ##iti. nanu yuktaæ tÃvadÆrdhvatayà sthÃïupuru«asandeho bhavatÅti, kÃkavattÃmÃtreïa na saæÓayo d­«ÂapÆrva÷. satyam. yas tu kÃkavattÃmÃtreïa sthÃïuæ si«Ãdhayi«ati tasyÃsau kevalà saæÓayahetu÷, ÆrdhvatÃsanÃthà tu nirïÃyikety etÃvad eva vivak«itam ity ado«a iti. api ca avirodhino÷ pratyekaæ saæhatayor api kvacid arthe sÃdhye hetubhÃvo d­Óyate. yathaikasminn eva ÓÃbdasya j¤ÃnasyÃnumÃnatve nvayavyatirekajatvapratyak«ÃnyapramÃïatvayo÷, Óakyate hi tÃbhyÃm aikaikaÓyena samastÃbhyÃæ cÃnumÃnatvaæ sÃdhayitum. dvitve ca hetvÃbhÃsatvakÃraïe naikasmin sÃdhye 'nekahetava÷ prayujyeran. prayoktÃras tv ekam eva sÃdhyaæ ki¤cÃnyad itaÓ ceti nÃnÃsÃdhanais sÃdhayanto d­Óyante. tasmÃd virodhanibandhana eva saæÓaya÷, na tu nÃnÃtvanibandhana ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. pÆrvaæ tu pratyekaæ saæÓayahetvor eva militayor nirïayahetutvam uktam. atra tu pratyekaæ gamakÃv api saæhatau ca gamakÃv iti pratipÃditam iti || 95 || tasmÃd viruddhÃrthÃv eva bhinnau saæÓayahetutvena darÓanÅyau. yathÃsmÃbhir uktaæ na tu bhinnatÃmÃtreïety Ãha -- ##iti. vyÃkhyÃtastriprakÃro{3,67}pi saæÓayahetu÷ viparÅtaprakÃrÃn pratijÃnÃti - «a¬hà viruddhatÃm Ãhur iti. dharmadharmisvarÆpasvaviÓe«obhayasvarÆpasvaviÓe«ai÷ «aÂprakÃrÃæ viruddhatÃm eke bruvata ity artha÷. anye tÆbhayavirodhayo÷ pratyekapak«ÃnatirekÃt cÃturvidhyaæ pratipannà ity Ãha -- ##ti. vayaæ tu i«ÂavighÃtamÃtreïaikam eva prakÃraæ saÇgirÃmaha ity Ãha -- ekadhÃpi veti. pÆrvoktapak«advayaniv­ttÃv api vÃÓabda÷. api và Óe«abhÃjÃæ syÃd iti pak«abÃdha eva viruddhatve kÃraïaæ kim avÃntarabhedopanyÃseneti. tri«v api ca prakÃre«u ÓrutyarthopÃttasya pratij¤ÃtÃrthasya bÃdhÃyÃæ viruddhatÃm Ãhur ity Ãha -- #<Órutyarthoktasye>#ti. dharmadharmyubhayasvarÆpaæ Órutyuktaæ, tadviÓe«Ãs tu prÃyeïÃrthoktÃ÷. te ca svarÆpasvaviÓe«Ã÷ pratij¤ÃrthaÓabdenopÃdÅyante. sarve hi te vaktur abhipretÃ÷. na tu dharmÃdiviÓe«Ãs sÃk«Ãt pratij¤ÃyÃm antargatÃ÷. tad asmin pratij¤Ãrthe hetunà bÃdhyamÃne hetor viruddhatà bhavatÅti. tatpunar idaæ viprati«iddham iva manyÃmahe. kathaæ hi pratij¤Ãrthe hetunà bÃdhyamÃne hetur viruddho bhavati. sa hi pratij¤Ãrthaæ viruïaddhÅti viroddheti vaktum ucita÷, bÃdhaka iti vÃ. na cÃyam eva pratij¤Ãrthena bÃdhyate yadviruddho bhavet prasiddhatvÃdasya. prasiddhaæ hi ghaÂasya k­takatvaæ, na tadaprasiddhayà nityatayà bÃdhituæ Óakyam. ato bÃdhaka ity evÃyaæ vaktavya÷. vÃrtikak­tà tu paraprasiddhimÃtreïa viruddha ity uktam iti veditavyam iti. tatra dharmasvarÆpabÃdhena tÃvad viruddhatÃm udÃharati -- ##iti || 97 || dharmaviÓe«abÃdhas tv evaæ prayukte bhavatÅty Ãha -- ##iti. tam eva prayogaæ darÓayati -- ##iti pÃdatrayeïa. svarÆpÃbhidhÃnavÃdino hy Ãhu÷ -- ##iti ÓabdÃkÃraviÓi«Âo 'rtho 'vagamyate. na ca viÓe«aïam anabhidhÃya viÓi«Âo 'bhidhÃtuæ Óakyata iti svarÆpam eva tÃvad Ãdau Óabdo{3,68}bhidhatte tato viÓi«Âam. api cÃrthaÓabdo vyabhicarati, aj¤Ãtasambandhasya tadanavagate÷. svarÆpaæ tu na kadÃcid vyabhicarati sambandhÃvadhÃraïÃt prÃg api tadavagamÃt, avyabhicÃrÅ ca ÓabdÃrtha iti yuktam. ata÷ svarÆpaæ tÃvadavaÓyÃbhidheyaæ ÓabdÃnÃæ, tadabhidhÃnottarakÃlaæ tu viÓi«ÂÃbhidhÃnam api bhavatu nÃmeti. evaæ prasÃdhyÃnte prayogam Ãhu÷ -- ÓabdasvarÆpaæ sambandhÃvadhÃraïÃt prÃgarthavad vibhaktisambandhÃt, ag­hÅtasambandho 'pi hi svÃdivibhaktiyuktÃn ÓabdÃnavagacchati. yadà ca vibhaktiyoga÷ tadÃrthavattvaæ d­«Âaæ yathà sambandhagrahaïÃt paÓcÃd iti. kathaæ punar evaæ prayujyamÃne dharmaviÓe«abÃdho bhavaty ata Ãha -- ##iti. yadà hi svarÆpeïÃrthenÃrthavattvaæ prathamam ÃÓrityÃrthavattÃmÃtraviÓi«Âaæ sÃdhyate, tadÃrthÃd idam avagamyate -- svarÆpÃrthavattvam asya si«Ãdhayi«itam iti. evaæ ca bhavaty arthÃk«iptasya dharmaviÓe«asya bÃdha iti. kathaæ punas svarÆpeïeti cÃÓrite dharmaviÓe«o bÃdhyate. ata Ãha -- ##ti. vibhaktimattvaæ hi svarÆpÃtirekeïÃrthÃntareïÃrthavattvam avinÃbhÃvabalena ÓabdasyÃvagamayati, sambandhagrahaïÃt paÓcÃd arthÃntarasya darÓanÃt. ato vyÃptibalena tad eva vibhaktimattayà sÃdhyate. ato 'rthavattÃyà viÓe«aæ svasvarÆpÃrthavattvaæ hetur ayaæ viruïaddhÅti bhavati dharmaviÓe«abÃdha iti || 99 || dharmisvarÆpabÃdhodÃharaïam Ãha -- ##ti. yadà hi samavÃyaæ dharmiïaæ k­tvà tasya dravyÃdivyatirekas sÃdhyate, ihapratyayahetutvaæ ca hetur ucyate ihÃyaæ ghaÂa iti saæyogo d­«ÂÃnta÷, tadà dharmisvarÆpabÃdha ity abhiprÃya÷ || 100 || {3,69} kathaæ punar atrodÃharaïe dharmisvarÆpabÃdha÷, ata Ãha -- ##ti. atrÃpy udÃharaïe dharmisvarÆpasya samavÃyÃtmano vaiparÅtyÃpÃdanÃd dhetor viruddhatà bhÃvati. ihapratyayahetutvaæ hy asamavÃyÃtmana eva d­«Âam iti tÃdrÆpyaæ virundhyÃd iti dharmisvarÆpabÃdha iti || 101 || asminn eva ca dharmiviÓe«abÃdho 'pi darÓayitavya ity Ãha -- ##ti. samavÃyo hi sattÃsÃmÃnyavadekarÆpa iti kÃïÃdà manyante. so 'py asya viÓe«a÷ saæyogavadbhedÃpatter bÃdhyata iti bhavati dharmiviÓe«aviruddho hetur iti || 102 || ubhayasvarÆpabÃdhÃyÃm udÃharaïam Ãha -- ##ti. yadà kaÓcit sautrÃntikaæ pratyevaæ sÃdhayati -- Ãtmà nitya÷ niravayatvÃt vyomavad iti, tadà dharmadharmidvayasya bÃdhanaæ bhavati. sautrÃntikasya hy avayavÃbhÃvo vyomnyabhÃvenaiva sambaddho 'bhimata ityÃtmano 'pi tadvadabhÃvaæ gamayet, ÃvaraïÃbhÃvamÃtraæ hi nabha÷, na punas tattvÃntaram iti bauddhà manyante. ato 'navayavatvÃd Ãtmana÷ svarÆpasya taddharmasya ca nityatvasya bÃdhÃd ubhayabÃdha iti || 103 || ubhayaviÓe«abÃdhas tv evaæ sÃdhyamÃne bhavatÅty Ãha -- ##ti. yadà hi parÃrthÃÓ cak«urÃdayas saÇghÃtatvÃt ÓayanÃdivad iti sÃdhyate, tadobhayaviÓe«abÃdha ity artha÷. kathaæ punar atrobhayaviÓe«abÃdha÷, ata Ãha -- #<Óayana >#iti. ÓayanÅye{3,70}hi khaÂvÃdau mahÃbhÆtasaæhataÓarÅrapÃrÃrthyena saÇghÃtatvÃd iti hetur vyÃpto d­«Âa iti saæhatapÃrÃrthyam eva sÃdhayet. ÃtmÃnaæ ca prati pÃrÃrthyaæ sÃdhayitum abhimatam, tan na sidhyet. so 'yaæ tÃvat pÃrÃrthyasya dharmasya yo viÓe«o 'bhimata ÃtmapÃrÃrthyaæ sa tÃvad bÃdhyate. cak«urÃder api dharmiïo yo viÓe«a ÃhaÇkÃrikatvaæ nÃma so 'py anenaiva hetunà bÃdhyate. saæhatÃtmakatvaæ hi ÓayanÃdÃvanÃhaÇkÃrikatvena vyÃptaæ d­«Âam, bhautikà hi te, atas tannidarÓanena cak«urÃdayo 'pi bhautikà bhaveyu÷. ÃhaÇkÃrikÃïÅndriyÃïÅti kÃpilÃs saÇgirante, te«Ãæ cÃyaæ prayoga÷. tad ayam artha÷ -- saæhatapÃrÃrthyabhautikatvÃbhyÃæ vyÃpto hetur yasmin Óayane tatrÃtmapÃrÃrthyam asiddham iti dharmaviÓe«abÃdhanaæ tÃvad bhavati. dharmiviÓe«abÃdho 'pi bhautikavyÃptyà sÆtrito 'nantaram eva vivari«yata iti na kevalam ÃtmapÃrÃrthyaæ na sidhyati, asaæhatarÆpÃtmapÃrÃrthye ce«Âe vyÃptibalenÃtmano 'pi saæhatatà prÃpnotÅty Ãha -- ##ti. anena cÃni«ÂÃntarÃpattir ÃpÃditeti veditavyam. etad uktaæ bhavati. nÃnena hetunÃsaæhatarÆpÃtmÃrthatà sidhyati. pratyuta saæhatataivÃtmano bhaved iti || 106 || dharmiviÓe«abÃdhaæ viv­ïoti -- ##iti. vyÃkhyÃtacaraæ cedam || 106 || evaæ tÃvad j¤ÃtasambandhapadavyÃvartanÅyo viruddha÷ prapa¤cita÷. idÃnÅæ tadvyÃvartyà eva d­«ÂÃntÃbhÃsà darÓayitavyÃ÷. tair hi nÃnumÃnÃÇgasambandho j¤Ãpayituæ Óakyate. atas te 'pi j¤Ãtasambandhapadenaiva vyÃvartyante. idaæ cÃsmÃbhi÷ prÃg evoktam. anyatrÃpy Ãha -- j¤ÃtasambandhavÃcà ca trayo 'trÃniyatÃdaya÷ | hetud­«ÂÃntayor do«Ã bhëyakÃreïa vÃritÃ÷ || {3,71}iti. atas tannirÃkaraïÃrthaæ d­«ÂÃntavacanam eva tÃvad avatÃrayati -- ##ti. vyÃptipradarÓanÃya dvividho d­«ÂÃntas tÃvad sÃdhanavÃkye darÓayitavya÷. sÃdhya÷ pak«a÷ tatsÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ yo d­«ÂÃnta÷ sa pratipÃdyata ity artha÷ || 107 || tatra sÃdharyyad­«ÂÃntaprakÃram Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- udÃharaïasÃdharmyÃl liÇgasya prasÃdhakatvavacanaæ hetu÷. yadÃhu÷ -- udÃharaïasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanaæ hetu÷ | iti. sÃdhyasya praj¤Ãpanavacanam iti yÃvat. tasya cÃrtho liÇgam eva. tac coddiÓya sÃdhyopÃdÃnaæ sÃdharmyad­«ÂÃnta i«yate. yo yo dhÆmavÃn sa so 'gnimÃn iti yÃvad iti. kim evam upÃdÅyamÃne sidhyaty ata Ãha -- ##iti. uktaæ vyÃptipradarÓanÃya d­«ÂÃntavacanam iti. evaæ copÃdÅyamÃna uddeÓyo dhÆmÃdir vyÃpyatayà kathito bhavati. itaraÓ copÃdeyo 'gnyÃdir vyÃpakatayeti vyÃptyÃnuguïyÃt saphalam evam upÃdÃnam ity uddeÓyopÃdeyayor vyÃpyavyÃpakatvaæ bhavatÅty uktam || 108 || kÅd­Óaæ tu tayos svarÆpam ata Ãha -- ##ti. yadv­ttatadv­ttÃbhyÃæ yattatparini«pannÃnÃæ yo ya ityÃdiÓabdÃnÃm upÃdÃnam, tad ayam artho bhavati. yadyad yadv­ttena saæyuktaæ prathamaæ prayujyate pradhÃnaæ ca taduddeÓyaæ, tattadv­ttayuktaæ ca paÓcÃt prayujyamÃnaæ sa so 'gnimÃneveti caivakÃreïa yuktaæ tadupÃdeyam. sarve«v eva ca grahavrÅhyÃdisammÃrgÃvaghÃtÃdi«ÆddeÓyopÃdeye«v ayam eva viveka iti veditavyam iti || 109 || {3,72} kiæ punar evaæ prayoganiyame prayojanam, vivak«Ãparatantrà hi ÓabdÃ÷, te yathà tathà và prayuktà yathÃbhiprÃyaæ varti«yanta eva. ata Ãha -- ##ti. na vaktrabhiprÃyaparatantrÃ÷ ÓabdÃ÷, svÃbhÃvikyaiva tu Óaktyà kecid eva kvacid evÃrthe vartante, ato na vivak«ÃnusÃreïe«Âasiddhir bhavatÅti vÃcya eva d­«ÂÃntavacanavinyÃsaprakÃra iti || 110 || yadi tarhi svatantrÃÓ ÓabdÃ÷ atathÃsthite 'py arthe ÓabdÃnusÃriïÅ«Âasiddhir bhaved ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃrthaÓaktiÓ ÓabdaÓaktim anurudhya pravartate, na ca ÓabdaÓaktir arthaÓaktim, ato na yathà vaktrabhipretÃrthÃnusÃriïÅ ÓabdaÓakti÷, evaæ na ÓabdÃnusÃriïyarthavyavastheti, arthÃdÅnÃæ k­takatvÃnityatvÃdÅnÃæ vyÃptiÓaktyanurodhÃd eva sÃdhyahetubhÃvo bhavati na ÓabdÃnurodhÃd iti || 110 || vaktranapek«ayà svaÓaktyaiva Óabde 'rtham Ãcak«Ãïe yattÃvad Ãpadyate tad darÓayati -- ##iti sÃrdhadvayena. yadà hi d­«ÂÃntaæ vaktum anabhij¤o vaktà sÃdhyahetvos sahabhÃvamÃtraæ vivak«ati. yathà -- Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃd iti prayoge, yathà ghaÂe k­takatvanÃÓitves ta iti. viparÅtÃvagraheïa và na hetor vyÃpyatÃæ vivak«ati. satyÃm api vivak«ÃyÃæ kutaÓcid bhramanimittÃt na vyÃptiyogyaæ Óabdaæ vadati. sahabhÃvamÃtram eva tu pÆrvavad vadet, viparÅtaæ và bhrÃnta÷ yathà nÃÓità k­takatvena vyÃpteti, tadà tÃvan na kevalam i«Âaæ na sidhyati ani«Âam eva tu vyÃptiviparyayÃd Ãpadyate. i«Âasya{3,73}k­takatvasya hetutvaæ na syÃt. ani«Âasyaiva tu nÃÓitvasya bhaved ity evaæjÃtÅyakÃni«ÂaprayoganivÃraïÃya yukto d­«ÂÃntaprayoganiyama iti. etad evopasaæharati -- ##iti. hetutvasammata÷ k­takatvÃdivyÃpyatvarÆpeïa vÃcya ity artha÷ || 113 || arthÃnÃæ Óabdatantratve yad bhavati tad darÓayati -- yadetipÃdarahitadvayena. asyÃrtha÷ -- yadà hi vyÃptiÓaktyanusÃreïaivÃrthÃnÃæ sÃdhyahetutvaæ tadà yady api vaktrà na sahabhÃvamÃtraæ darÓitaæ, kin tu samyag eva d­«ÂÃntavacanam, arthÃs tu na tadanurÆpavyÃpyavyÃpakabhÃvenÃvasthità iti d­«ÂÃntÃbhÃsatà bhaved iti vak«yamÃïena sambandha iti. yathà -- nityo dhvanir amÆrtatvÃd iti prayoge karmavat paramÃïuvad ghaÂavad vyomavad iti d­«ÂÃnte«u yathÃsaÇkhyaæ paramÃrthatas sÃdhyahetÆbhayavyÃptiÓÆnyatayÃ. karma khalv anityam iti tat sÃdhyabhÆtayà nityatayà ÓÆnyaæ, hetus tv amÆrtatvÃd iti tatra vidyata eva. paramÃïavas tu mÆrtà iti te«u hetuÓÆnyatÃ, sÃdhyaæ tu nityatvaæ te«u vidyata eva. ghaÂe tu na sÃdhyaæ nityatvaæ nÃpy amÆrtatvaæ hetur ity ubhayaÓÆnyatÃ. vyomni tu d­«ÂÃnte vyÃptiÓÆnyatÃm uttaratra svayam eva vivari«yati. atraiva ca vyomavad iti d­«ÂÃnte tadasadvÃdinaæ sautrÃntikaæ prati prayujyamÃne dharmyasiddhyà d­«ÂÃntÃbhÃsatà bhavatÅty Ãha -- tadasadvÃdinam iti || 116 || vyÃptiÓÆnyatÃæ viv­ïoti -- ##ti. yady api ca{3,74}vyomna÷ sadbhÃvo bhavet, tac ca hetusÃdhyadvayayuktaæ nityatvÃd amÆrtatvÃc ca. tathÃpi karmÃdi«v amÆrte«u anitye«v ÃlocyamÃne«u hetor vyÃptir nÃstÅti Åd­ÓasyÃpi d­«ÂÃntasya varjanam eva. ayam api na sÃdhyasiddhaye samartho yata iti || 117 || vyÃkhyÃta÷ sÃbhÃsas sÃdharmyad­«ÂÃnta÷. vaidharmyad­«ÂÃntamata÷ paraæ vyÃkhyÃsyati. tatraitad eva tÃvat prathamaæ vaktavyam. kiæ sarvadaiva sÃdharmyavad vaidharmyavacanaæ kÃryaæ na veti. tatra tÃvad vyatirekapradhÃnavÃdinas sarvadà vÃcyam iti ye vadanti. tÃn pratyÃha -- ##iti. evaæ hi manyate -- vyÃptipraj¤ÃpanÃya hi d­«ÂÃntavacanam, sà cet sÃdharmyavacanena j¤Ãpità kiæ vaidharmyavacanena. sÃdharmyaæ cÃvaÓyam eva vacanÅyam anvayapraj¤ÃpanÃya, tatpradhÃnatvÃd anumÃnasya. vyatirekasyÃpi tanmukhenaiva siddhe÷. itarathà duradhigamatvÃt. ato yadi vyÃptyà sahitaæ sÃdharmyam uktaæ, alaæ vaidharmyavacaneneti. kadà tarhi vaidharmyaæ vÃcyam ata Ãha -- ##ti pÃdatrayeïa. yadà hi vaktrà samyag eva d­«ÂÃnta ukte para÷ Órotà jÃnÃti -- yathà hetusÃdhyayos sÃhityamÃtram anenoktaæ na vyÃptir iti, tadà sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvaæ j¤Ãpayituæ vaidharmyeïe«ÂasÃdhanam iti vak«yamÃïena sambandha iti. yadà khalv abhyastavaidharmyas tam evÃpek«ate na sÃdharmyad­«ÂÃntaæ tadà ca vaidharmyeïe«ÂasÃdhanam ity Ãha -- ##ti. yadà và vaktà suÓik«itavaidharmyas sÃdharmyaæ vaktum ajÃnÃnas tena sÃdharmyad­«ÂÃntena sahabhÃvamÃtram eva Óuddhaæ vyÃptihÅnaæ kathayati, tadÃpi paryanuyuktena tenaiva vaidharmyeïe«ÂasÃdhanaæ kÃryam ity Ãha -- ##ti || 119 || yadà và bhrÃnto viparÅtam anvayaæ darÓayati, tadÃpi tatsamÃdhÃnecchayà pÆrvaviparÅtaj¤Ãnopamardanena vaidharmyeïe«ÂasÃdhanam ity Ãha --{3,75}##iti. nanv anvayavaiparÅtye sa eva yathÃvat pratipÃdyatÃæ kiæ vaidharmyavacanena. satyam evam apÅ«Âaæ sidhyaty eva, kin tu bhrÃntair idam asmÃbhir uktaæ sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvo vivak«ita iti vaidharmyeïÃpi tÃvad i«ÂasÃdhanaæ bhavaty eveti. yat tu tatpÆrvaæ sÃhityamÃtram uktaæ tadvaidharmya evopayujyate tasyaive«Âaæ sÃdhayato 'nugrahe vartate ity Ãha -- ##iti || 120 || evaæ tÃvad vaidharmyavacanasyÃvasaro darÓita÷, tadvacanaprakÃram idÃnÅæ darÓayati -- ##ti || 121 || vaiparÅtye kÃraïam Ãha -- ##iti. yadà hi dhÆmabhÃvo 'gnibhÃvena vyÃpto bhavati tadÃnagnir agnyabhÃvas tato dhÆmÃt pracyutas sannadhÆme dhÆmÃbhÃva eva bhavatÅty evaæ tÃvad vyÃpto bhavati. yo hi yasmin sati bhavati asati ca na bhavati sa tanniyatas tadvyÃpta ity ucyate. yathà dhÆmo 'gnÃv eva bhavannagninà vyÃpta iti siddho 'bhÃvayor vyÃptiviparyaya iti || 122 || yata eva cÃbhÃvayor Åd­Óo vyÃpyavyÃpakabhÃva÷ ata eva bhÃvayor abhimatavyÃptisiddhir ity Ãha -- ##iti. anagnÃv agnyabhÃve dhÆmÃbhÃvena vyÃpte dhÆmas tatra virodhivyÃpter alabdhÃvakÃÓo 'gnÃv eva bhavatÅty evaæ tadvyÃpyatà tasya sidhyati. tatheti. yathà bhÃvavyÃptyapek«ayÃbhÃvavyÃpti÷ evam abhÃvavyÃptyapek«ayà bhÃvavyÃptir ity artha÷. na caivam itaretarÃÓrayatÃ, bÅjÃÇkuravadanÃditayopapatter iti || 123 || {3,76} kiæ punarabhÃvayor vyÃptiviparyayÃÓrayaïe prayojanam ata Ãha -- ##iti. yadà hi ya eva bhÃvo vyÃpakas tadabhÃva eva vyÃpakatayà vaidharmyad­«ÂÃnta ucyate tadà tato vyÃpyÃd dhÆmÃder naiva vipak«asyÃnagnyÃde÷ pracyuti÷ kathità bhavet. tatkathanÃrthaæ ca vaidharmyavacanaæ (sa) prayojanaæ bhavet. na hi yatra dhÆmas tatrÃgnir itivat yatra dhÆmÃbhÃvas tatrÃgnyabhÃva iti kathyamÃne vyÃpyÃd dhÆmÃd anagner vipak«asya niv­ttir darÓità bhavatÅti. ato dhÆmenÃgniæ si«Ãdhayi«atà vaidharmyad­«ÂÃntenÃgnidhÆmÃbhÃvayor vyÃptiviparyayo vÃcya ity Ãha -- ##iti ## 'ntena. yatrÃgnir nÃsti tatra dhÆmo nÃstÅty evaæ yadv­ttatadv­ttÃbhyÃm uddeÓyopÃdeyabhÃvo darÓayitavya ity artha÷. sa cÃnagnir adhÆmena vyÃpta ucyamÃno nÃnyathà vÃcya÷, kin tu sÃdharmyoktenaivoddeÓyopÃdeyaprakÃreïety Ãha -- ##ti. prakÃraÓ cÃnantaram evokta iti || 124 -- 125 || anyathÃvacane do«am Ãha -- ##iti. yathaiva sÃdharmyad­«ÂÃnte svaÓaktyà Óabdo 'rthaæ vadati nÃrthaÓaktim anurudhyata iti sÃhityamÃtravacane vyÃptiviparyaye và ne«Âaæ sidhyatÅty uktam, evam ihÃpi bhavatÅti bhÃva÷ || 126 || evaæ (?tadva/tÃva)d ihÃpy artho na ÓabdavaÓavartÅti yatrÃrtho d­«ÂÃntarÆpo dvÃbhyÃæ hetusÃdhyÃbhÃvÃbhyÃm ekena và tayoÓ ÓÆnyo bhavati tatrÃpi na prastutopakÃro bhavati anyadvÃni«Âaæ prasajyata ity Ãha ##ti. samyak prayukte 'pi vÃkye 'rthasyÃtadÃyattatvÃnne«Âasiddhir iti bhÃva÷. atrodÃharaïam Ãha -{3,77}##iti. nityo dhvanir amÆrtatvÃd ity atraiva prayoge yadaivaæ vaidharmyam ucyate yannityaæ na bhavati tadamÆrtam api na bhavati yathà paramÃïur iti tadà sÃdhyÃbhÃvaÓÆnyo d­«ÂÃnta÷. paramÃïor nityatayà tadabhÃvasya tatra darÓayitum aÓakyatvÃt. buddhivad iti tu d­«ÂÃnte hetvabhÃvaÓÆnyatÃ. buddher amÆrtatayà tadabhÃvasya vaktum aÓakyatvÃt. khavad iti tÆbhayÃbhÃvaÓÆnyatÃ, nityÃmÆrte tasminn ubhayÃbhÃvo duradhigamo yata iti || 127 || evaæ sÃdharmyad­«ÂÃntavadvyÃptivaikalye 'py ÃbhÃsatà darÓayitavyÃ. tatsiddhyarthaæ hi vipak«Ãd dhetor vyatireka÷ kathyate. yasya tu vipak«aikadeÓÃd api vyatireko nÃsti, nÃsau sÃdhyena vyÃpto bhavatÅty asatyÃæ vyÃptÃv anarthakaæ tÃd­Óasya vaidharmyasya vacanam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 128 || yataÓ caiva¤jÃtÅyako na sÃdhyena vyÃpyate tena kvacid abhÃvayos sÃhitye d­«Âe 'pi na sarvatra gamyagamakabhÃvo bhavatÅty Ãha -- ##ti. yady api yannityaæ na bhavati tadamÆrtam api na bhavati, yathà ghaÂa÷ ku¬yaæ veti, kvacid abhÃvayos sÃhityaæ Óakyate darÓayitum. tathÃpi na sarva(÷) ÓabdÃdi(÷) nityatayà viÓi«Âo 'nena hetunà gamya i«yate. ki¤cid dhy amÆrtaæ nityam ÃkÃÓÃdi, ki¤cid anityaæ karmÃdÅti bhÃva÷ || 129 || kim iti ne«yate ata Ãha -- ##iti. vipak«aikadeÓaniv­ttyà hi sahabhÃvamÃtraæ hetos sidhyati. na ca tanmÃtrasambandho 'numÃnÃÇgam. kiæ tarhi, vyÃpti÷. na cÃsÃv etÃvatà sÃhityamÃtreïa sidhyatÅti. etad evodÃharaïena darÓayati -- ##ti. idaæ ca prÃg eva vyÃkhyÃtam iti || 130 || atra bauddhà vadanti -- kim idaæ - {3,78} vyÃptyà sÃdharmya ukte ca na vaidharmyam apek«yate | ity ucyate, na hi ÓatÃæÓenÃpi hetor vipak«Ãd vyatireke ÓaÇkyamÃne gamakatvam astÅty aÓe«avipak«o 'numÃtur vyatirekaæ grahÅtum apek«ita÷. na cÃsau duradhigama÷, ekadeÓasthasyÃpi sarvÃdarÓanasaukaryÃt. darÓanaæ hi sarvavipak«ÃïÃæ du«karam, tadabhÃvas tu saukaryaprÃpta eva. na cÃyogyÃnupalambhÃn nedam adarÓanaæ hetor vyatirekÃya prabhavatÅti vÃcyam. na hi no vipak«ÃdarÓanÃd avinÃbhÃvaniyama÷. kin tu tÃdÃtmyatadutpattinibandhana÷. vipak«adarÓane tu heto÷ paripanthinyavinÃbhÃvo grahÅtum aÓakyo bhavati. tac caikadeÓasthasyÃpi tÃvannÃsty eveti paripanthini v­ttimÃtre darÓanaæ vyÃpriyate. ato yadaivÃgnikÃryo dhÆma ity avagataæ tadaiva tadÃyattÃtmalÃbho nÃsati tasmin bhavatÅti j¤Ãyate. na cÃnvayaj¤Ãnam eva vyatirekabuddhau nibandhanam, asÃdhÃraïe«u tadasambhavÃt. na hi mahÃnasaparid­«Âayor agnidhÆmasvalak«aïayos tatraiva niruddhayor anyatra darÓanam asti, yenÃnvayo 'nubhÆyeta. tat kuto 'nvaya÷ kutastarÃæ ca tannibandhano vyatireka÷. na ca viÓe«e«u sÃmÃnyaæ nÃma ki¤cid anugataæ svarÆpam asti, yanniyamyaniyÃmakatayÃvasÅyeta, vikalpÃkÃratvÃt tasya. ato viÓe«Ã eva kecit kayÃcid vyÃv­ttyopalak«itÃ÷ ka¤cid viÓe«aæ vipak«avyÃv­ttimukhena gamayantÅti tatpradarÓanÃrthaæ vaidharmyavacanam eva nyÃyyam iti. tÃn pratyÃha -- ##ti ##antena. ayam abhiprÃya÷ -- yady api vyatireko 'numÃnÃÇgam. sa tu nÃdarÓanamÃtrÃt sidhyati. taddeÓÃgamanÃd api ca tasyopapatte÷. na ca kÃryatvÃvadhÃraïÃd asati kÃraïe 'bhÃva÷, tasyaivÃsati vyatireke duradhigamatvÃt. yad dhi yasmin sati bhavati asati ca na bhavati tattatkÃryam. ato 'satyabhÃvo{3,79}vagantavya÷. tata÷ kÃryatà tadadhÅne(ti) tu tasminn itaretarÃÓrayatÃ. astu vÃdarÓanamÃtrÃd vyatireka÷, tasya ca saukaryaæ, naitÃvatÃnumÃæ prati yuktir anaÇgam. yuktir yogas sambandho 'nvaya ity anarthÃntaram. nÃnvayo 'naÇgam iti yÃvat. tanmukhenaiva sarvapramÃtÌïÃm anumÃnotpatte÷. atas tatkathanÃrthaæ sÃdharmyad­«ÂÃnto 'pi vÃcya eva. nÃsÃv ekÃntena pratyÃkhyÃtuæ Óakyate. idaæ cÃnvÃruhya vacanam. yathokta eva siddhÃnta÷ samyak sÃdharmyaprayoge na vaidharmyam apek«aïÅyam iti. anvayasyaiva prÃdhÃnyÃt tam antareïa vyatirekÃsiddhe÷. avagate hi dhÆmasyÃgninà sambandhe 'rthÃd anagniniv­ttis sidhyati. atas sa tÃvad vidhimukhena prathamaæ darÓayitavya÷, avasare tu vaidharmyam api kadÃcid ucyate. anaÇgatvam iti tu paÂhatÃm iyaæ vyÃkhyà -- idaæ hi liÇgasyÃnumÃyÃm aÇgatvam yadanvayavyatirekau, tÃbhyÃæ hi tadaÇgaæ bhavati. ato yathà vyatireko 'Çgatvam, evam anvayÃparanÃmà yuktir apÅti. nanu liÇge 'pi ÓabdÃtmake pratÅty uttarakÃlabhÃvyanvayo 'naÇgam evÃta Ãha -- #<ÓÃbde 'bhidhÃsyata >#iti. ÓÃbde hy anumÃnÃd bhinne pratÅty uttarakÃlabhÃvinÅ yuktir anaÇgam iti vak«yate. yathà vak«yati -- nÃÇgam arthadhiyÃm e«Ã bhaved anvayakalpanà | iti. anumÃne tu sarvatraivÃnvaya÷ pratÅty aÇgam iti. ye tu tÃvatà nÃnaÇgatvam anvayasyety adhyÃh­tyÃtraivÃrthe Óabde yuktir vak«yate iti vyÃcak«ate, te«Ãm aÓrutÃnvayÃdhyÃhÃra eva tÃvadupÃlambha÷. na cÃnvayasyÃnumÃnÃÇgatve ÓÃbde yuktir vak«yate. atraiva j¤Ãtasambandhapadena tasyoktatvÃt. ata evÃnvayÃdhÅnatvam anumÃnasya ca sthitam iti vak«yati. tasmÃd yathoktaiva vyÃkhyeti || 132 || yat tu bhedÃnÃm evÃnumÃne gamyagamakatvaæ te«Ãæ cÃnvayo na sambhavatÅty uktam, tatrÃha -- ##iti. na bhedÃnÃm anumÃnabodhe gamyagamakatÃyÃ÷ prasaÇga÷. te«Ãæ sarvadeÓakÃlÃvyÃpter ekaikatra niruddhatvÃt. na cÃpy{3,80}avinÃbhÃvenÃparasya tathÃvidhasyaiva niyamaÓ Óakyate 'nubhavitum. na cÃsati tasminnÃnumÃnÃÇgaæ sambhavatÅti te«Ãm anvayÃbhÃvo na do«Ãyeti. yadi na bhedÃnÃæ bodhaprasaÇga÷. kasya tarhi darÓitam idaæ, na bhedÃnugatam ekaæ kim api pÃramÃrthikaæ rÆpam asti. tasya vikalpÃkÃratvÃt. yady api ca vyÃptisamayasaæviditarÆpÃropeïaivÃdhunÃnumÃnam upajÃyate. tathà hi tasya nipuïato nirÆpyamÃïasyÃsambhavÃd vibhrama evÃyam. yady evam asadrÆpÃropaprav­ttam anumÃnam apramÃïam eva. satyam. pratibandhabalena tu ki¤cid eva svalak«aïaæ kenÃpi vikalpÃkÃreïa sÃmÃnyÃtmanà samadhigataæ yad aparaæ vikalpÃkÃrollikhitam eva svalak«aïaæ pratilambhayati tatpramÃïam ity ÃkhyÃyate. avisaævÃdo hi na÷ prÃmÃïye kÃraïam arthakriyÃsthitiÓ cÃvisaævÃda÷. yadÃhu÷ -- pramÃïam avisaævÃdi j¤Ãnam arthakriyÃsthiti÷. avisaævÃda iti. bhavati cÃnumÃne 'rthakriyÃsamarthavastulÃbho vastunirbhÃsapurassaro 'pÅti pramÃïam anumÃnam. yathoktam -- atasmiæs tadgrahÃd bhrÃntir avisaævÃdata÷ pramà iti | ato bhedÃnÃm eva gamyagamakatvam. te ca na bhÃjanam anvayasyeti yuktam evoktam ata Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷. bhaved evaæ yadi na bhedÃtiriktaæ ki¤cit sÃmÃnyaæ vastu bhavet. asti tu tad ity Ãk­tigranthe sakalaparoktado«aparihÃreïopapÃdayi«yate. tasya cÃnekadeÓakÃlavyÃpità gamyata iti nÃbhÃjanam anvayasya. na cÃtasmiæs tadgraha÷, pÃramÃrthikatvÃt tasya. evaæ ca yadanumÃnaprÃmÃïyasiddhyarthaæ parai÷ kim api kÃÓaæ kuÓam avalambyate, tad api mandaprayojanam eveti || 133 || anyan matam vyÃptyÃpi sÃdharmyad­«ÂÃnta ukte vaidharmyam api vÃcyam iti, tattÃvad upanyasyati -- ##iti pÃdatrayeïa. kiæ punas tadicchÃyÃæ kÃraïam ata Ãha -- ##ti || 134 || etad eva viv­ïoti -- ##iti. evaæ hi manyante. yadà hi{3,81}sÃdharmyad­«ÂÃnte yatra dhÆma ity uddiÓya tatrÃgnir eveti saivakÃram upÃdÅyate, tadà hetau sÃdhyenaivÃgninÃvadhÃrite sarvato 'gner anyamÃtrÃd vyÃv­tti÷ prÃpnoti, na caitat sambhavati. sÃdhyadharmÃdhikaraïÃder apy abhÃvaprasaÇgÃd apak«adharmatvÃpatte÷. pak«ÃbhÃvaprasaÇgÃc ca. atas sÃdhyÃbhÃva eva vyÃv­ttiæ niyantuæ sarvadaiva vaidharmyavacanam arthavat. sati hi tasminn agnyabhÃve dhÆmo na bhavatÅtyÃveditaæ, bhavatÅti || 135 || etad api dÆ«ayati -- ##iti. tad idaæ vaidharmyavacanam evaæ kriyamÃïaæ mandaphalam ity artha÷. kathaæ mandaphalam ata Ãha -- ##iti. kiæ nirÆpitam ata Ãha -- ##ti. agnimÃn parvata iti pak«avacane nirÆpitam idam, yathà niyamas tadvipak«Ãc ca kalpyate nÃvirodhina iti. atas sÃdharmyad­«ÂÃnte 'pi vyÃpyÃd dhÆmÃder vyÃpakÃbhÃvaniv­tti mÃtram eva darÓayitavyam, nÃnyamÃtraniv­ttir iti || 136 || etad eva d­«ÂÃntavacanenopapÃdayann upasaæharati -- ##iti. tad iha -- pratij¤ÃhetusÃdharmyad­«ÂÃntÃkhyÃs trayo matÃ÷ | vÃkyasyÃvayavÃ÷ prÃyo mÅmÃæsakamate satÃm || etac ca bhëyakÃreïa svayam evopadarÓitam | d­«ÂÃntahetusÃdhyÃrthapadatrayanibandhanÃt || iti || 137 || atra bhëyam -- tat tu dvividhaæ pratyak«ato d­«Âasambandhaæ sÃmÃnyato d­«Âasambandhaæ ca. tatra pratyak«ato d­«Âasambandhaæ yathà -- dhÆmÃk­tidarÓanÃd{3,82}agnyÃk­tivij¤Ãnaæ, sÃmÃnyato d­«Âasambandhaæ ca yathà -- devadattasya gatipÆrvikÃæ deÓÃntaraprÃptim upalabhyÃditye 'pi gatismaraïam iti. anena prameyadvaividhyÃd anumÃnadvaividhyam uktam iti. atra kecin nÅtij¤ammanyà avadh­tasvalak«aïam eva kvacid anumÃnena sÃmÃnyato g­hyata iti manyante. tadbhramÃpanayÃya bhëyakÃreïedam uktam -- tat tu dvividham, ad­«Âasvalak«aïavi«ayam apy anumÃnam asti kriyÃdi«v iti. kathaæ punar ad­«Âasvalak«aïena sambandhadarÓanam, utpattimata÷ phalasya darÓanÃt. yady apy anavadh­tasvalak«aïena vastunà viÓe«atas sambandho 'navagata÷, sÃmÃnyatas tu d­Óyate. sarvaæ hi kÃdÃcitkaæ phalaæ kutaÓcid ÃgantukÃd utpattimato jÃyamÃnaæ d­«Âam, tantusaæyogebhya iva paÂa÷. ato devadattasya bhÆtapÆrvapÆrvottaradeÓavibhÃgasaæyogau kadÃcid upalabhyÃgantuka÷ ko 'pi hetur anumÅyate. tad idaæ sÃmÃnyato d­«Âasambandham anumÃnam Ãcak«ate pratyak«Ãnupalak«itapÆrvasvalak«aïavi«ayatvÃt. agnyÃdi«u tu pratyak«ata÷ svalak«aïÃvadhÃraïÃt prÃk pratyak«ato d­«Âasambandham anumÃnam Ãhu÷. na ca dravyam eva saæyogavibhÃgayo÷ kÃraïam iti vaktavyam. saty api tasminn abhÃvÃt. na ca dravyÃntarÃgama eva Óakyate kalpayituæ, tasya pÆrvadravyapratyabhij¤ayà bÃdhitatvÃt. na ca sad­ÓÃparÃparotpattivipralabdhà bhedaæ na budhyanta iti sÃmpratam, deÓÃdibhede 'pi tadbuddher aviparyayÃt. uktaæ ca vivaraïakÃreïa -- k«aïabhaÇgas tu pratyabhij¤ÃnÃn nirÃkriyata eva. ato d­«ÂakÃraïÃsambhavÃd ad­«Âaæ kim api saæyogavibhÃgayo÷ kÃraïam anumÅyate. tac ca karmety ÃkhyÃyate. ata eva pradeÓÃntare«v api karmÃpratyak«am eveti. bhëyakÃro darÓayati -- yathà vak«yati na hi te pratyak«e iti. apÆrvasadbhÃvapratipÃdanÃvasare ca na karmaïo rÆpam upalabhÃmaha iti. yadÃÓrayaæ deÓÃntaraæ prÃpayati tatkarmety ucyata iti ca. vyaktam eva deÓÃntaraprÃptiphalonnÅyamÃnatvam eva karmaïo darÓayatÅti siddhaæ kriyÃdÅnÃæ sÃmÃnyato d­«ÂÃnumÃnaikavi«ayatvam. evaæ ca prameyadvaividhyÃd anumÃnadvaividhyopapattir iti ye vadanti tÃn pratyÃha -- ##iti. idam uktaprakÃraæ dvaividhyam anupapannam iti bhÃva÷. katham anupapannam ata Ãha -- ##ti pÃdatrayeïa. yathà khalv agnidhÆmÃk­tyo÷ pratyak«ayo÷ pratyak«ad­«Âas sambandho, bhavati evaæ gatiprÃptyÃk­tyo÷, tayor api pratyak«atvÃt.{3,83}pratyak«am eva hi vayaæ deÓÃntaraæ prÃpnuvantaæ devadattvaæ gacchatÅti manyÃmahe. neyaæ jÃtyÃdivikalpanÃbhya÷ karmakalpanà viÓi«yate. tadvad evendriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitvÃd aparok«anirbhÃsÃc ca. nanu devadatte deÓasaæyogavibhÃgÃtiriktam aparaæ karmaïa÷ kim api rÆpam aparok«am Åk«Ãmahe. phaladarÓanenaiva tadanumÅyate. jÃter và vyaktito vya(tiriktÃ)yÃ÷ kiæ rÆpam anubhÆyate, yad asau pratyak«avi«ayatayÃvasÅyate. rÆpam eva sà vyakte÷, kim asyà rÆpÃntareïeti cet, karma và kim arÆpam. idam api hi tato na bhidyata eva. Ãgantukaæ tu kevalam. ato jÃtikalpanÃvat karmakalpanÃm api pratyak«apak«a eva nik«ipanta÷ pa¤cadhà savikalpakaæ pratyak«aæ vibhajÃmahe. Ãha ca -- na hi d­«Âipathaæ prÃptaæ devadattaæ nirÆpayan | paÂhan kÃvyaæ svasaæj¤oktaæ parok«am iva budhyate || iti. phalÃnumeye tu karmaïyÃdityavad devadattavat pratÅtiprasaÇga÷. na cai«a devadattam iva calantaæ spandamÃnam Ãdityam api paÓyatÅti d­Óyate. sthiraæ hi sarvadà tanmaï¬alam avalokyate. saæyogavibhÃgau tu tasyÃpi pratÅyete eveti tulya(?va/tvÃ)t tÃbhyÃm ubhayatrÃpy ÃnumÃnika÷ pratyayo bhavet. api ca vibhÃgopakrame saæyogÃvasÃne ca karmaïi tata unnÅyamÃne gacchatÅti vartamÃnanirbhÃsa÷ pratyayo na bhavet, atÅtaæ hi tat, tadà kathaæ vartamÃnÃkÃrabuddhigocaro bhavati. jalapravÃhaniÓcale«u matsye«u nirantarotpadyamÃnajalÃvayavasaæyogavibhÃgÃvagamÃd ÃnumÃnikÅ gatisaævid upajÃyeta. sthÃïau ca Óyenaviyukte Óyena iva karmÃnumÅyeta. tataÓ ca so 'pi gacchatÅti buddhivi«ayatÃm Ãpadyeta. yadi mataæ na vibhÃgamÃtrÃt karmÃnumÃnam, api tarhi vibhÃgapÆrvakÃt saæyogÃd iti. evaæ tarhi yadaika÷ Óyenaviyukta÷ sthÃïur anyena saæyujyate tatra prasaÇga÷. calitvÃvasthite ca devadatte. yadi tÆcyate yo 'yam utpatata÷ Óyenasya deÓÃntarasaæyoga÷ tasya sthÃïusamavetena karmaïà ni«pattyasambhavÃn na tatra karmÃnumÃnam iti. kalpyatÃæ tarhi Óyene 'pi karma, sthÃïau tu prasaÇgÃn ativ­ttir eva. niyataæ hi pratibaddhad­Óa÷ sm­tapratibandhasya pratibandhakavij¤Ãnam. asti ca sthÃïau kÃraïapratibaddhaphaladarÓanam iti nÃnumÃnodayaÓ Óakyate{3,84}niroddhum. ÓyenasamavÃyinaiva karmaïà sthÃïÃv api saæyogavibhÃgopapattau na tadgatakarmÃnumÃnam iti cet tan na. na hi prayojanÃnusÃriïy anumÃnavyavasthÃ. vyÃptaæ hi liÇgaæ yatra yatra d­Óyate tatra tatra vyÃpakam upasthÃpayati. arthÃpattir hy anyathopapattyà parihriyate nÃnumÃnam. yadi tv avicchinnotpattayas saæyogavibhÃgÃ÷ kriyÃnumÃne kÃraïam, evaæ tarhi na kÃcid gatir anumÅyeta, bhavi«yatsaæyogavibhÃgÃnÃæ pramÃïÃgocaratvÃt. prathamaæ ca katipayÃnÃm evÃvagate÷. atha svadeÓasaæyogavibhÃgahetukaæ kriyÃnumÃnam. na ca sthÃïo÷ Óyeno deÓa ity ucyate. evam api matsye«u prasaÇgÃnativ­ttir eva, te«Ãæ hi jalaæ svadeÓa eva. parok«avyomavÃdinÃæ ca vihaÇgame gacchatÅti kriyÃpratyayÃnupapatti÷, vyomasaæyogavibhÃgayor apratyak«atvÃt tÃbhyÃæ tadanumÃnÃnupapatte÷. na ca viyadvitatÃlokÃvayavasaæyogavibhÃgÃvagamanibandhano vihaÇgame calatÅti pratyaya÷, santamase 'pi bhÃvÃt. na ca tamo nÃma ki¤cid vastv asti bhavatsiddhÃnte, bhÃso 'bhÃvamÃtratvÃt tasya. atas tatsaæyogavibhÃgahetuko 'pi na kriyÃvasÃyaÓ Óakyate samÃdhÃtum iti na pratyak«e karmaïi dvaividhyopapatti÷. yà tu na hi te pratyak«e ity apratyak«atoktÃ, tÃæ tatraivÃnyathà vyÃkhyÃsyÃma÷. rÆpaÓabdÃvibhÃgam iti ca vadatà sÆtrakÃreïa pratyak«am eva karmety Ãsthitam. apÆrvÃdhikaraïe ca na karmaïo rÆpam upalabhÃmaha iti vacanaæ yathÃcoditavitatapÆrvÃparÅbhÆtÃbhivyaktÃvasthitakarmarÆpÃnupalabdhyabhiprÃyam eva. itarathà hy upalabdhimÃtraprati«edhe ÓaÓaÓ­ÇgÃdivannityÃbhÃva eva karmaïo bhavet. na hi tatra pratyak«opalabdhimÃtram eva prati«iddham. yadÃÓrayaæ deÓÃntaraæ prÃpayatÅti ca na phalÃnumeyatvÃbhiprÃyam. kiæ tarhi. ÃÓrayasya deÓÃntaraprÃpakatvarÆpeïa na svarÆpata÷ karmÃstÅty apÆrvÃtmanà karmaïo 'vasthÃnaæ darÓayati. ihÃpi devadattasya gatipÆrvikÃæ deÓÃntaraprÃptim upalabhyeti vadan devadatte pratyak«atÃm eva gater darÓayati. anyathà tu devadattÃdityayor ubhayor api karmaïo 'numeyatvÃt kena viÓe«eïÃditye gatyanumÃnaæ sÃmÃnyato d­«ÂatayodÃhriyate. devadatte 'pi hi sÃmÃnyato d­«ÂÃd eva gatisiddhi÷. ato naivaævidhaæ granthato yuktito và ghaÂata iti sÆktam anupapannam iti. pratiyoginor hi parasparam asaÇkare dvaividhyaæ bhavati. iha tu yat{3,85}pratyak«ad­«Âasambandhasya pratiyogitayopÃttaæ sÃmÃnyato d­«Âasambandhaæ tatrÃpi gatiprÃptyÃk­tyo÷ pratyak«ad­«Âa eva sambandha iti na pratiyoginor asaÇkara iti || 138 || yadi tu d­«ÂÃnte pratyak«atÃyÃm api pak«Åk­tÃd ity agater apratyak«atvÃt na pratyak«ad­«Âas sambandha ity ucyate. tad etad ÃÓaÇkate tÃvat -- #<Ãditye 'nupalabdhiÓ ced >#iti. idÃnÅæ dÆ«ayati -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##iti. deÓe 'py adhunÃtane -- samprati pramÅyamÃïe, apratyak«atopalabdhir evety artha÷. yadi tv agnidhÆmÃk­tyo÷ kvacin mahÃnasÃdau apratyak«opalabdhir i«yate sà tarhi devadatte 'pi gate÷ pratyak«atvÃd astÅty Ãha -- ##iti || 139 || evaæ tÃvat pratyak«ato d­«Âatà sÃmÃnyato d­«Âatayà saÇkÅryate ity uktam. idÃnÅæ sÃmÃnyato d­«ÂatÃpi pratyak«ato d­«ÂÃbhimatÃgnyÃk­tyanumÃne saÇkÅryata ity Ãha -- ##ti pÃdatrayeïa. yadi hi devadattÃdidharmyantarÃpek«aivÃditye gatyanumÃnasya sÃmÃnyato d­«Âate«yate, sà tarhi mahÃnasÃdidharmyantarÃpek«ayÃgnidhÆmayor api gamyagamakatvenÃvasthitayo÷ prÃpnoty eva. sÃmÃnyato hy avivak«itadeÓÃdibhedam idam avagataæ dhÆmavÃn agnimÃn iti, yathà deÓÃntaraprÃptyadhikaraïaæ gatyadhikaraïam iti. ata÷ pratiyogitvarahitam evedam ubhayam iti dvaividhyÃnupapattir ity Ãk«epa÷. evam Ãk«ioya samÃdadhÃti -- ##iti. yathoktadvaividhyÃsambhavÃd evaæ vak«yamÃïaprakÃreïa dvaividhyaæ varïanÅyam iti bhÃva÷ || 140 || tatra pratyak«asambandhaæ tÃvad udÃharati -- ##ti ## 'ntena. yadà hi yayor evÃgnidhÆmaviÓe«ayo÷, gomayendhano yam agni÷ -- gomayam indhanam asyeti{3,86}bahuvrÅhi÷, tajjanyo 'yaæ dhÆmaviÓe«a iti ca prÃk pratyak«eïa matiæ k­tvà punaÓ ca kiyatà vilambanenÃnyatra kvacid gatvà gatas san taddeÓasthena tenaiva dhÆmaviÓe«eïa tam evÃgniviÓe«aæ budhyate, tadà tatpratyak«ad­«Âasambandham anumÃnaæ bhavatÅty artha÷. anena ca viÓe«ad­«Âam eva pratyak«ad­«ÂaÓabdenocyata iti vyÃkhyÃtam. pratyak«aÓabdena hi viÓe«o lak«yate. pratyak«eïa hy ayam evaævidho 'vÃntaraviÓe«o gomayendhanatajjanyatvÃdirÆpaÓ Óakyate 'vagantum. na pramÃïÃntareïa. taddvÃreïa tv anumÃnasyÃpi tÃd­Óo viÓe«o vi«ayo bhavatÅti yuktaiva pratyak«aÓabdena viÓe«alak«aïÃ. viÓe«ad­«Âaæ ca sÃmÃnyato d­«Âasya bhavati pratiyogÅti dvaividhyopapattir iti bhÃva÷. nanu viÓe«ad­«Âaæ nÃma (na) pramÃïabheda÷. na cedaæ pramÃïam, g­hÅtavi«ayatvÃt. taddeÓasthitenaiva hi dhÆmena tasminn eva deÓe sa eva gomayendhanajanyÃgnir anumÅyate. ato deÓabhedÃbhÃvÃd aprÃmÃïyam eva, ata Ãha -- ##ti pÃdatrayeïa. tasyaivaævidhasya pratyak«ad­«Âasya sandihyamÃnasadbhÃvavastubodhÃt pramÃïatà bhavati. yady api deÓabhedo nÃsti. kÃlabhedÃt tu saæÓayÃnasya saæÓayocchedadvÃreïa prÃmÃïyam avihatam iti. etac ca vindhyavÃsinÃpi viÓe«ad­«ÂatvenodÃh­tam ity Ãha -- ##iti || 143 || yadi viÓe«ad­«ÂodÃharaïam idaæ kathaæ tarhi bhëye Ãk­tigrahaïam. evaæ hi viÓe«a eva darÓayitavyo bhavet. ata Ãha -- #<Ãk­tyor eve>#ti. ayam artha÷ -- kenacid gomayendhanatvÃdinÃyÃntaraviÓe«eïopadarÓitayor{3,87}Ãk­tyor evÃtra hetusÃdhyatvam. evaæ hy atra pratyaya÷. sa evÃyam adya yÃvadanuvartamÃno gomayendhanavikÃrasya dhÆmasyÃkÃro d­Óyate. ata eva tadindhanayonir agnir anuvartata ity ato nÃnupapannam Ãk­tigrahaïam iti || 144 || yady evam avivak«itÃvÃntaraviÓe«am agnidhÆmÃntaram eva sÃmÃnyato d­«ÂodÃharaïatayà vÃcyam. kim ÃdityodÃharaïena. ata Ãha -- ##ti. yathà hy agnidhÆmÃk­tyos t­ïadÃrugomayenthanÃdijanmà suvyakto viÓe«a÷ sarvapramÃt­svasaævedyo bhavati, naivaæ gatiprÃptyÃk­tyo÷. ata÷ prÃptyÃk­timÃtrÃd gatyÃk­timÃtrÃnumÃnam Ãditya ekÃntatas sÃmÃnyato d­«Âasambandham iti yuktam evÃdityodÃharaïam iti || 145 || kiæ punas sÃmÃnyatas sambandhagrahaïe pramÃïam. na hy ag­hÅtayos sambandhinos sambandhagrahaïam asti. na ca sÃmÃnyayo÷ pratyak«agrahaïaæ sambhavati. tasya svalak«aïaikavi«ayatvÃt. nÃnumÃnam anavasthÃpÃtÃt. ata Ãha -- ##iti. bhaved anavasthÃ, yady anumÃnena sÃmÃnyagrahaïam i«yate. tasya tu savikalpakasiddhau pratyak«avi«ayatvam upapÃdyÃnta upasaæh­taæ pratyak«atvam atas siddhaæ sÃmÃnyasyeti. nanu vastv eva na sÃmÃnyaæ ki¤cid asti nÃma. tasya bhinnÃbhinnasyÃnirÆpaïÃd ata Ãha -- ##ti. vastutvam apy Ãk­tigranthe vistareïa pratipÃdayi«yate. pratyak«avi«ayatÃpratipÃdanena ca pratyak«e 'pi prasÃdhitaprÃyam eva. atra ca asti sÃmÃnyavastu«v ity anvayopapÃdanÃya sÃmÃnyasya vastutvam upanyastam eva. ayaæ tu hetukathanÃrtha÷ punarupanyÃsa iti. yas tu haituko na hetum antareïa pramÃïÃntarasiddhÃv Ãdriyate. taæ prati hetunaivobhayam upapÃdayi«yÃma ity Ãha -- ##ti || 146 || {3,88} tatra vastutvaprasÃdhanÃrthaæ tÃvad hetum Ãha -- ##ti. bauddhà hy avastusÃmÃnyÃlambanam anumÃnam Ãcak«ate. sÃmÃnyasya vikalpÃkÃramÃtrÃbhyupagamÃt. ata eva bhrÃntir evÃnumÃnaæ, sambandhabalena svalak«aïarÆpam upasthÃpayatÅti pramÃïam ity Ãhu÷. tÃn eva pratÅdam ucyate -- vastv Ãlambanam anumÃnam abhÃvÃnyapramÃïatvÃt yathà svÃrthe ÓrotrÃdibuddhi÷. yà hi svavi«aye ÓrotrÃdibhir indriyair buddhir janyate, sà vastv Ãlambanaiva. yena ca yadindriyaæ sannik­«yate sa tasya svÃrtha÷ prÃpyakÃritvÃd indriyÃïÃm. tad iha m­gat­«ïÃdij¤ÃnanirÃkaraïÃrthaæ svÃrthaviÓe«aïam. aviÓe«eïopÃdÃne tu nÃbhÃvÃnyapramÃïatvasya vastvÃlambanatayà vyÃpti÷ kathità bhavet. bhrÃntÅnÃm ubhayavikalatvÃt. na hi tÃ÷ pramÃïam. na ca vastv ÃlambanÃ÷. anyasamprayuktendriyasya hi tà anyavi«ayà jÃyante. Åd­Óam eva j¤Ãnam avastvÃlambanaæ, na punaratyantÃsadartham. evaæ vastvÃlambanatve 'numÃnasya sÃdhite arthÃt sÃmÃnyaæ vastv ity uktaæ bhavati. idaæ cÃvastvÃlambanatvam anumÃnasyÃrthapadaæ prayu¤jÃnena bhëyakÃreïa nirÃk­tam. anarthavi«ayam anumÃnam iti bauddhà manyante. yadvad iti(?) svapratibhÃse 'narthe 'rthÃdhyavasÃyena pravartamÃnà bhrÃntir apy arthasambandhena prav­ttes tadavyabhicÃrÃt pramÃïam anumÃnam iti, te«Ãm idam uttaram arthas sÃmÃnyam anumÃnasya vi«ayo bÃhya eva. na vikalpÃkÃramÃtram ity Ãk­tigranthe vistareïa pratipÃdayi«yata iti || 147 || evamarthÃd vastutvaæ prasÃdhyÃhratya prasÃdhayati -- ##iti. sÃmÃnyaæ vastu abhÃvÃnyaprameyatvÃd asÃdhÃraïavastuvad iti vak«yamÃïena sambandha iti. pratyak«avi«ayatÃm idÃnÅæ prayogeïa darÓayati -- ##ti pÃdatrayeïa. yadabhÃvÃnyaprameyaæ tat pratyak«eïa g­hyata eva. yathà saugatÃnÃm evÃsÃdhÃraïaæ vastv iti || 148 || {3,89} bauddhÃnÃm eva tu sÃmÃnyam anumÃnaikavi«ayaæ manvÃnÃnÃm anavasthà prasajyata ity Ãha -- ##iti pa¤cabhi÷. nigadavyÃkhyÃto grantha÷ || 149 -- 153 || yadi tÆcyate liÇgabhÆtasÃmÃnyagrahaïÃrtham anumÃnÃpek«ÃyÃm anavasthà bhavati, na tadgrahaïÃrtham anumÃnam apek«yate, dhÆmÃdisvalak«aïadarÓanaprabhavavikalpavedyatvÃt tasya. na cÃsÃv apramÃïam, arthakriyÃsamarthavastupratilambhÃt. na ca pramÃïam anarthavi«ayatvÃt. ato 'nirvacanÅyavikalpasiddhatvÃt liÇgasya nÃnavasthà bhavatÅty ÃÓaÇkyÃha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvat pramÃïam apramÃïaæ ca j¤Ãnaæ sambhavati. viruddhasvabhÃvayor ekatra prati«edhe 'nyatarÃpatter aparihÃryatvÃt. apramÃïasya ca prameyavyavasthÃpanÃÓakter avaÓyaæ pramÃïam eva tajj¤Ãnam abhyupagantavyam. pratyak«ÃnumÃnÃnabhyupagamÃc ca pramÃïÃntaram evÃpadyeta.{3,90}pramÃïÃntaraæ ca sad yathà talliÇgasaævedane pramÃïam i«yate, evaæ liÇginy api prÃpnoti. evaæ ca vak«yamÃïaprasaÇgo bhavet. pramÃïÃd apramÃïÃd veti vadannanirdhÃritobhayarÆpatÃæ vikalpasya darÓayatÅti || 154 || astu tarhi liÇgino 'pi tathaivÃvagama÷, ko do«a÷, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- anavasthÃm api prasa¤jayatÃm asmÃkam anumÃnocchedÃpÃdanam abhimatam. pramÃïÃntarÃbhyupagame 'pi cÃnumÃnocchedo bhavaty eva. tad eva hi pramÃïaæ tadà sarvasya liÇgaliÇgisÃmÃnyasyÃvabodhakaæ bhaved iti || 155 || yadi tv ekarÆpÃbhyupagame 'pramÃïatvam eva liÇgaj¤Ãnasye«yate, tato 'pramÃïÃvagatÃl liÇgÃl liÇgij¤Ãnam api mithyà bhavet. bëpÃd iva dhÆmasaæviditÃd agnij¤Ãnam. evaæ ca nÃnumÃnam iti. sa evÃnumÃnasya nityocchedaæ ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 156 || atra codayati -- ##iti. yathà hy apramÃïam eva sambandhasmaraïaæ pramÃïakÃraïam i«yate tathà liÇgaj¤Ãnam api bhavi«yatÅty artha÷ || 157 || pariharati -- ##ti. sm­tir hi pÆrvaj¤ÃnÃd bhavantÅ tadupasthÃpanadvÃreïÃnumÃyÃm upayujyate. tac ca pramÃïam eveti tadanusÃrÅ nirïayo yukta iti || 158 || {3,91} na cai«a prakÃro liÇgagatau sambhavatÅty Ãha -- ##iti. na hy atra prÃg api liÇgÃvagame pramÃïaæ ki¤cid upapadyate, yat pramÃïaj¤ÃnenopasthÃpyata iti. na ca liÇgaj¤Ãnam api sm­tir eveti vÃcyam. pÆrvapramÃïÃbhÃvÃd evety Ãha -- ##iti || 159 || nanu nirvikalpakag­hÅtadhÆmÃdisvalak«aïapariprÃpakatayà liÇgaj¤Ãnam api sm­tir eva. ato 'trÃpi nirvikalpakapramÃïÃntarato nirïayo yukta eva. ata Ãha -- ##iti. yathà samprati sambandhaj¤Ãnaæ g­hÅtaprÃpakatayà smaraïam, evam etad api liÇgaj¤Ãnaæ nirvikalpakag­hÅtaprÃpakatayà tadabhedena smÃrtam iti yo vadati tasya vandhyÃsute 'pi smaraïaÓaktir anivÃritÃ. g­hÅtavi«ayà hi sm­tir iti sthiti÷. na ca liÇgasÃmÃnyaj¤Ãnaæ nirvikalpakag­hÅtasvalak«aïÃlambanam iti kathaæ sm­ti÷. yad atra prakÃÓate tan na g­hÅtaæ, yac ca g­hÅtaæ tan na prakÃÓata iti na sm­titvam. ag­hÅtagocarÃyÃæ tu sm­tau vandhyÃsute 'pi smaraïaprasaÇga iti || 160 || nanv anumÃnena liÇgasÃmÃnyaj¤Ãne 'navasthà bhavati, yadi sÃmÃnyÃtmakam eva liÇgaæ tadgrahaïÃrtham i«yate, tasyÃnumÃnavedyatvÃt. asÃdhÃraïa evÃrthÃtmà sÃmÃnyaj¤Ãne liÇgaæ bhavi«yati, sa ca pratyak«a eveti nÃnavasthÃ. ata Ãha -- ##ti. kiæ na kÃraïam ata Ãha -- ##iti. d­«ÂÃvinÃbhÃvaæ liÇgaæ bhavati. na cÃsya tena sÃmÃnyenÃvinÃbhÃva÷ katha¤cid deÓata÷ kÃlato và d­«Âa÷. asÃdhÃraïasya bhÃvÃntare«v anusyÆtyasambhavÃd ekatra d­«Âasya ca tatraiva niruddhatvÃd iti || 161 || {3,92} sambandhadarÓanÃbhyupagame và k­takatvÃdivat sÃmÃnyarÆpatÃpattir ity Ãha -- ##ti. atra kÃraïam Ãha -- ##ti || 162 || itaÓ cÃsÃdhÃraïo 'rthÃtmà na liÇgam ity Ãha -- ##ti. dhÆmÃdir hi dhÆmo 'yam ityÃdivikalpÃspadÅk­to 'gnyÃder liÇgam iti d­«Âam. asÃdhÃraïas tu kenacid rÆpeïÃpy avyapadeÓya÷ kathaæ liÇga bhaved iti. liÇgatvaæ nopapadyata iti vak«yamÃïena sambandha iti. nanu tiraÓcÃm asaty eva Óabdollekhe 'sÃdhÃraïarÆpadarÓinÃm evÃnumÃnaæ d­«Âamato nÃvyapadeÓyatvÃd aliÇgatvam ata Ãha -- ##ti pÃdatrayeïa. ayam abhiprÃya÷ -- mà nÃma tiraÓcÃæ Óabdollekho bhavet, arthavikalpas tu te«Ãm api pÆrvÃparÃnusandhÃnÃtmako 'sty eva. ato yuktam eva te«Ãm anumÃne 'vyapadeÓyasyÃpi liÇgatvam. asÃdhÃraïas tu pÆrvÃparÃnusandhÃnÃd vinÃrthavikalparahito 'pÅti kathaæ liÇgam. na hi so 'yam ity anÃrƬho buddhau dhÆmo 'gner liÇgaæ bhavati. na caivam asÃdhÃraïe sambhavati, pÆrvÃparÃnusandhÃnÃgocaratvÃt tasyeti || 163 || asmanmate 'pi ye 'sÃdhÃraïÃtmÃno dhÆmÃdayo viÓe«Ã vikalpyante te 'py anvayÃbhÃvÃd aliÇgaæ, kim aÇga punarnirvikalpakaikagocaro 'sÃdhÃraïo 'rthÃtmà ity Ãha -- ##iti. anvayÃbhÃvÃd evÃsÃdhÃraïaj¤Ãnam api liÇgisÃmÃnyaj¤Ãne na liÇgam ity Ãha -- ##ti || 164 || yadi tv anvayasiddhyartham asÃdhÃraïasya sÃmÃnyarÆpate«yate, tato liÇgasÃmÃnyagrahaïa ivÃnavasthÃprasaÇgÃt tasyÃpy anavadhÃraïam ity Ãha -{3,93}##ti. yadi tu kasmiæÓcid evÃsÃdhÃraïe sÃmÃnyena j¤Ãtasambandhe nyadarÓinÃpi sÃmÃnyam anumÅyate. evaæ tarhi sarva eva sarvasya pratyÃyako bhavet. aviÓe«Ãd ity Ãha -- ##ti || 165 || evaæ tÃvan na liÇgÃvadhÃraïe pramÃïam astÅty uktam. idÃnÅm anvayagrahaïakÃle liÇgij¤Ãne 'pi na ki¤cit pramÃïam astÅty Ãha -- ##iti. nÃg­hÅte liÇgini tatsambaddhaæ liÇgaæ Óakyate 'vagantum. na cÃnumÃnaprav­tte÷ prÃk tasmin sÃmÃnyÃtmani bhavana÷ ki¤cit pramÃïam asty asmÃkam iva pratyak«am, ato liÇginy apy avagamyamÃne 'navasthÃprasaÇga ity abhiprÃya÷ || 166 || nanv anÃdikÃlÅnavÃsanÃmÃtranibandhana evÃyaæ liÇgaliÇgisaævyavahÃra÷, kim ihÃtinirbandhena. kÃcid eva hi vÃsanodbhÆtà ki¤cil liÇgÃkÃraæ vikalpam ÃvirbhÃvayantÅ ki¤cid evÃnumÃnasaævyavahÃraæ pravartayati. yathÃhu÷ -- sa evÃyam anumÃnÃnumeyavyavahÃro buddhyÃrƬhena dharmadharminyÃyena, na bahissadasattvam apek«ata iti, ata Ãha -- ##ti. na vÃsanÃmÃtranirmitaæ liÇgaj¤Ãnam. vÃsanà hi pÆrvÃnubhavÃhitas saæskÃra÷. nÃsau liÇgasÃmÃnyasya ÓaÓavi«ÃïÃdivadatyantÃsatas sambhavatÅti kathaæ vÃsanÃmÃtrÃlliÇgaj¤Ãnasya sambhava iti. tannibandhane ca liÇgaj¤Ãna i«yamÃïe tadvad eva liÇgij¤Ãnopapatter anarthakaæ trirÆpÃl liÇgato 'rthad­ganumÃnam ity anumÃnaprÃmÃïyÃÓrayaïam ity Ãha -- ##ti || 167 || {3,94} nanv iyam anavasthà meghÃbhÃvena v­«ÂyabhÃvÃnumÃne bhavato 'pi samÃnaiva, abhÃvasyÃnupalabdhiliÇgatvÃt. sajÃtÅyaliÇgÃntarÃpek«ÃyÃm anavasthÃpadyate. ata Ãha -- ##ti. yatra hi v­«ÂyabhÃve meghÃbhÃvo liÇgaæ nÃsÃv anumeya÷, abhÃvÃkhyapramÃïÃntaragamyatvÃt. ato nÃtra tulyajÃtÅyÃpek«Ãnibandhano 'navasthÃdo«o jÃyata iti || 168 || pratyak«asÃmÃnyavÃdinÃæ tu na na÷ kÃcid anavasthety Ãha -- ##iti. ata÷ pratyak«Ãd ity artha÷ || 169 || anumitÃnumÃne tarhy anavasthÃ, ata Ãha -- ##ti. pratyak«Ã hi deÓÃntaraprÃptir maulikaæ mÆle bhavaæ liÇgaæ, tena gatim anumÃyÃditye gatisÃdhane 'numÅyamÃne nÃnavasthety abhiprÃya÷ || 170 || nanv anityaÓ Óabda÷ k­takatvÃt, k­takatvaæ ca tatra darÓanÃd ity evaæ karmÃnantarabhÃvitayà k­takatve sÃdhyamÃne karmaïo 'pi hetvantarÃd anumÃne 'navasthà bhaved ata Ãha -- ##iti. k­takatvÃnumÃne hi karmaike tatra darÓanÃd | iti kÃrakavyÃpÃrÃnantarabhÃvitvaæ liÇgam uktam. tatra ca kÃrakaviÓi«Âà kriyà tadviÓi«Âaæ và kÃrakam anantarabhÃvitÃæ viÓiæ«alliÇgam Ãpatati. ubhayaæ{3,95}ca tatpratyak«am. kriyÃyÃs tÃvat pratyak«atvam anantaram eva sÃdhitam. kÃrakam api tadvat pratyak«am eva. Óaktis tu parok«Ã. sà ca na tÃvad iha liÇgam. na cÃnumeyÃ. ata÷ kriyÃkÃrakayor ubhayor api pratyak«atvÃn na dÆragamanam. anumeyakarmavÃdinÃm api hi phalÃvadhyavasthÃnÃn nÃnavasthÃ, nitarÃm asmÃkam iti || 171 || evaæ tÃvadanumÃnasyÃsati sÃmÃnyasya vastutve pratyak«atve ca dausthityam uktam idÃnÅæ sarvam eva pramÃïajÃtaæ sÃmÃnyasya dausthitye dusthitam Ãpadyeta te«Ãm api sÃmÃnyÃÓrayatvÃt. na ca tadapramÃïaæ vak«yamÃïanyÃyÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 172 || ato 'vaÓyaæ pramÃïÃntarÃïÃæ pratyak«apÆrvakatvam e«Âavyaæ sÃmÃnyasya ca pratyak«atvam, itarathà tv anavasthà prÃpnotÅty upasaæharati -- ##iti || 173 || evaæ tÃvat sÃmÃnyasya pratyak«atvaæ vastunà copapÃdità idÃnÅæ viÓe«Ã eva pratyak«eïa g­hyanta iti ye vadanti, tÃn pratyÃha -- ##ti. viÓe«o hi yadi tÃvadavayavÅ dravyam abhimata÷, sa cÃvayavavastvantarÃpek«as sÃmÃnyÃæÓo 'smÃbhi÷ kÅrtyata iti kathaæ pratyak«a iti || 174 || yadi tv avayavirÆpÃdaya eva viÓe«Ã i«yante, tad apy ayuktam. te 'pi hi svaviÓe«anÅlÃdyapek«ayà sÃmÃnyam evety Ãha -- ##ti.{3,96}yadi tu nÅlÃdaya eva viÓe«Ã iti matam. tan na. te«Ãm apy avÃntaranÅlÃdyapek«ayà sÃmÃnyarÆpatvÃd ity Ãha -- ##iti || 175 || yadi tv ekabhramarÃdidravyanÅlimaiva viÓe«a i«yate, tan na. tasyÃpi pak«ÃdisvÃvayavÃÓritanÅlaviÓe«Ãpek«ayà sÃmÃnyarÆpatvÃt. pak«anÅlimÃpi tadavayavanÅlÃpek«ayà sÃmÃnyam eva. evaæ ca aparamÃïubhya÷ prasaÇgo darÓayitavya ity Ãha -- ##ti. nirbhÃgà hi paramÃïava iti tadrÆpam asÃdhÃraïam eveti. tebhyas tu prÃk dvyaïukarÆpam api dvayos sÃdhÃraïam ity Ãha -- ##ti || 176 || nanv astu paramÃïurÆpam eva viÓe«a÷, sa eva na÷ pratyak«o bhavi«yaty ata Ãha -- ##ti. vyavahÃrÃrthaæ hi pramÃïam anusriyate, na vyasanitayÃ. na cÃntyena viÓe«eïa vyavahÃra÷ kasyacid astÅti kiæ tatpratyak«atayeti. nanÆpek«Ãphalam api pramÃïaæ bhavaty eva, ata Ãha -- ##ti. na na÷ paramÃïÆnÃæ rÆpaæ sthÆle vartamÃnÃnÃæ tantÆnÃm iva paÂe pratyak«aæ vibhaktÃnÃæ veti na katha¤cid viÓe«avi«ayatà pratyak«asyeti || 177 || nanu paramÃïava eva bhinnÃs sa¤cità g­hyante na kÃryadravyam ekam. ata÷ kathaæ tatsÃvayave«u sÃmÃnyam ity ucyate. sa¤cità eva cÃnanyav­ttitayà viÓe«ÃsÃdhÃraïÃdipadavÃcyà iti te pratyak«Ã bhavi«yanti. mà nÃmaikaikata÷ paramÃïur ak«agocaro bhaved ata Ãha -- ##ti. eko hi sarvadà sarve«Ãæ ca bhÃva÷ prakÃÓate na paramÃïubhedÃ÷. na ca bhedenÃg­hyamÃïo 'bhedo g­hyata iti sÃmpratam. saævidvirodhÃd iti bhÃva÷. nanv ayam eva bhedÃvagraho{3,97}yo 'yam abhinnaprakÃÓa÷, kiæ bhedagrahaïenÃta Ãha -- ##ti. nÃbhinnÃkÃrabuddhibodhyo bheda÷, bhedÃbhedavivekÃnupapatter iti bhÃva÷ || 178 || nanv asaty apy ekasmin samudÃyÃlambano 'yam abhinnÃvabhÃso bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##iti. ye hi sÃmÃnyam eva sarvajagatsaæviditam apalapanti kutas te«Ãæ samudÃyo nÃmÃrthÃntaraæ, yadÃlambano 'bhinnapratibhÃso bhavi«yati. api ca sarvadà sarve caikaæ dravyam avabudhyante kathaæ tad anyathà bhavi«yatÅty Ãha -- ##ti || 179 || ki¤cÃyaæ samudÃyo 'pi naikajÃtyà vinopapadyeta. na hi nÃnÃjÃtÅye«u v­k«aghaÂalo«Âe«u kasyacit samudÃyabuddhir asti. atas samudÃye 'pÅ«yamÃïe 'ïutvasÃmÃnyam abhyupagantavyam Ãpadyeta bhavatÃm ity Ãha -- ##ti. hetau ca÷|| 180 || nanu nÃnekÃvayavav­ttyanusandhÃnena vinà tatsÃmÃnyarÆpaæ dravyam abhyupagantuæ Óakyam. na caindriyakaæ j¤Ãnam etÃ(?v i/va)ti samartham avikalpakatvÃt tasya. ata Ãha -- ##ti. yady apy anekÃnugamakÊptes tannÃnÃvayavavyÃsaÇgi dravyaæ sÃmÃnyam ity evaæ vikalpya na g­hyate. tathÃpi tadekarÆpaæ tÃvannirvikalpakenÃpi g­hyata eveti nÃpahnotuæ Óakyata iti vyÃsajyav­ttyavayavisÃmÃnyanyÃyena prativyaktivartino 'pi gotvÃdisÃmÃnyasyaindriyakatvaæ darÓayitavyam. tad api sÃmÃnyam ity anena rÆpeïÃgrÃhyaæ vastutas sÃmÃnyam eva g­hyate. ÓabdÃdismaraïottarakÃlaæ tv anekÃnugamÃvamarÓÃt sÃmÃnyam iti vikalpya g­hyate. idaæ ca savikalpakasiddhÃv uktam eva. ato naivaæ vÃcyam -- astvavayavisÃmÃnyasya svalak«aïÃparanÃmna indriyair grahaïam, na tu prativyaktiniveÓina iti || 181 || {3,98} ubhayatrÃpi pratyayÃviÓe«Ãd ity Ãha -- ##ti. tadanenaitadÃpÃditam -- kim idaæ mudhaiva sÃmÃnyasya pratyak«atà ne«yate, viÓe«am api hi pratyak«am icchadbhir balÃt sÃmÃnyam eva pratyak«am ÃÓrayaïÅyam, sarvasya hi sunipuïaæ nirÆpyamÃïasya rÆpÃdes sÃmÃnyarÆpatvÃd, dravyasya ca nÃnÃvayavasÃdhÃraïasya tÃdrÆpyÃt, svatantraæ paramÃïusa¤cayamÃtrasya cÃnupalambhÃd dravyÃpalÃpe ca pratyak«avirodhÃt. ato 'vayavisÃmÃnyaæ tatsamavetÃni ca gotvÃdisÃmÃnyÃni sarvÃïy eva pratyak«Ãïi na viÓe«Ã eveti tÃtparyam. evamparatvÃd eva ca pradeÓÃntarasiddhasÃmÃnyÃvayavisÃmÃnyapratyak«atÃpratipÃdanena na punaruktatà codanÅyeti || 182 || nanu bhavadbhir mÅmÃæsakais tÃvadavaÓyam abhyupagantavyÃ÷ paramÃïava÷. atas te«Ãm evobhayasiddhÃnÃæ param ekÃkÃrabuddhijananaÓaktimÃtram evopakalpitam. kiæ dharmikalpanayÃ. laghÅyasÅ hi tatkalpanÃto dharmakalpanÃ. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷. yad dhi pramÃïenopanÅyate, tad asmÃbhir i«yate, na ca sthÆlaæ hitvà paramÃïava evÃk«ajÃyÃæ buddhau bhÃsante, yattÃnupetya sthÆlam avajÃnÅmahe. tadÃnuguïyena tu yady aïavo vyÃ(?pa/pÃ)dyante, bhavantu, na tadbalena mÆlabhÆtaæ sthÆlam apalapitum utsahÃmaha iti || 183 || pratyak«aæ tu sthÆlam ad­Óyai÷ paramÃïubhi÷ nihnuvÃnasya ÓaÓo 'pi tadvi«Ãïadhiyà nihnotavya÷ prÃpta ity Ãha -- ##iti || 184 || {3,99} kim idÃnÅæ ÓaÓavi«ÃïakalpÃ÷ paramÃïava÷. nety Ãha -- ##ti. na hy atra kalpanÃlÃghavena pratyak«asiddho dharmÅ parityÃgam arhati. siddhe ca tasmiæs tadanuguïÃ÷ paramÃïava iti kena ne«yate. siddhyupÃyas tu te«Ãm anyo nÃstÅti paramÃïavo nÃvaÓyam i«yanta ity uktaæ bhavati || 185 || ato yad eva vastu sÃmÃnyaviÓe«ayor aparok«aæ g­hyate, tat tathaivÃparok«atayaivÃbhyupagantavyam, na tu viÓe«a eva pratyak«o na sÃmÃnyam iti vÃcyam ity upasaæharati -- ## iti || 186 || astu vÃsÃdhÃraïam eva pratyak«aæ, tathÃpi na sÃmÃnyasya pratyak«am apahnotuæ Óakyate. gotvÃdisÃmÃnyÃnÃm api sattÃdiparasÃmÃnyÃpek«ayÃsÃdhÃraïatvÃt. ato yady asÃdhÃraïaæ pratyak«am ity Ãgraho bhavatÃm evam api na gotvÃdisÃmÃnyam apratyak«am iti pratyak«asÃmarthyasiddhatvÃn na Óakyam apahnotum ity Ãha -- ##ti || 187 || yadi tÆcyate pratyak«eïa g­hyamÃïam api sÃmÃnyaæ na sÃmÃnyollekhena g­hyata iti (na) pratyak«am iti, tad etad ÃÓaÇkate -- ##ti. pariharati -- ##ti. evaæ hy asÃdhÃraïam api na pratyak«aæ bhavet. tatrÃpi nirvikalpakÃvasthÃyÃæ{3,100}paravyÃv­ttyakalpanÃd asÃdhÃraïollekho nÃsty eveti. yadi tu tÃdrÆpyeïÃvikalpitam api svarÆpeïa vikalpako 'vabudhyata iti tatpratyak«am. evaæ tarhi dvyÃkÃram eva saæmugdhaæ vastu loka÷ pratipadyata iti parÅk«akair ubhayathÃpi tat Óakyata eva vaktum iti siddhaæ dvyÃkÃram eva vastu pratyak«eïa g­hyata iti. siddhaæ ca sÃmÃnyatas sambandhadarÓanam ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. asminn iti pratyak«aj¤Ãna ity artha÷ || 188 || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃm anumÃnapariccheda÷ samÃpta÷ || 006 Óabdapariccheda atha Óabdapariccheda÷ atra pratyak«ÃnumÃnayor aparÅk«yatva ukte ÓÃstrasyÃpy aparÅk«yatÃpratipÃdanÃrthaæ bhëyam -- #<ÓÃstraæ Óabdavij¤ÃnÃd asannik­«Âe 'rthe vij¤Ãnam >#iti. nanu v­ttikÃramate na parÅk«itavyaæ nimittam iti pratij¤Ãya{3,101}pratyak«ÃdÅni hi prasiddhÃni pramÃïÃni tadantargataæ ca ÓÃstram ity ukte÷ pratyak«avyabhicÃreïa parÅk«Ãm ÃÓaÇkya tadavyabhicÃra ukte 'nantaram eva ÓÃstrasyÃparÅk«Ã pratipÃdyata iti yuktam, tad dhi prak­tam, kim anumÃnena vyavadhÅyate. satyam evam. ayaæ tu tantrÃntarÃnusÃreïa krama ÃÓrita÷. tathà hi nÃpratyak«aæ pramÃïam iti lokÃyatikà manyante. te hi vaiÓe«ikÃdyÃÓritapratyak«ÃnantarÃnumÃnaprÃmÃïyapratipÃdanena pratibodhyante. evaæ hi vaiÓe«ikÃ÷ paÂhanti -- dvividhaæ pramÃïam ÃlocitÃdhyavasÃnam anÃlocitÃnugamanaæ ceti. tathÃnye 'pi pratyak«am anumÃnaæ ca dve eva pramÃïe iti. yathÃk«apÃdÅyair api pratyak«Ãnantaram anumÃnaæ lak«itam -- tatpÆrvakaæ trividham anumÃnam iti. tenehÃpi tÃvat pratyak«Ãnantaram anumÃnaæ varïitam. tato mahÃvi«ayatayà prak­tatvena puru«Ãrthaupayikatvena ca ÓÃstram. tadanantaraæ ca yatra kvacana vÃcye bahÆnÃæ prasiddham ity upamÃnam uktam. nyÃyavistare hi prasiddhasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanam upamÃnam ity uktam. tata÷ pÃrÃÓaryamatenÃrthÃpattir uktÃ. taduttarakÃlam eva tanmatÃnusÃriïà k­takoÂinoktatvÃt. abhÃvapramÃïasya tu bhÃvapramÃïÃbhÃva evÃtmeti taduttara÷ prastÃva÷. kiæ punas tantrÃntarÃnusÃrasya prayojanam. ucyate. prasiddhatvena hy aparÅk«Ã pratipÃdyate. tantrÃntare«v evam imÃni pramÃïÃni prasiddhÃnÅti prasiddhiprÃbalyaæ kathitaæ bhavati. vyutthitÃÓ ca tena tena sÃk«iïà pratipÃdità bhavanti. atra ca Óabdavij¤ÃnÃd ity ucyate, tat kathaæ vig­hyate. kiæ ÓabdÃd vij¤Ãnaæ Óabdasya và vij¤Ãnam iti. pÆrvatra samÃsÃnupapatti÷. bhayena hi pa¤camÅ samasyate. uttaratra tu savikalpakapratyak«e 'pi ÓÃstratvaprasaÇga÷, Óabdavij¤ÃnÃd eva hi gaur ity evamÃdayo 'sannik­«ÂÃrthavikalpà bhavanti. atrocyate. «a«ÂhÅsamÃsa evÃyam. na ca savikalpake prasaÇga÷, na hi tacchabdapramÃïÃd utpadyate, api tu ÓabdasahÃyÃd indriyÃt. yathaiva hi gandhasahak­tam indriyaæ tailÃd vilÅnaæ gh­taæ vivinakti. evaæ Óabdasahak­taæ jÃtyÃdÅn. tathà cÃk«asambandhaphalam aparok«ÃvabhÃsitÃ. ta(?tra/c ca) savikalpake 'stÅty uktaæ pratyak«Ãnte. ato yad eva ÓabdaÓaktivimarÓotthaæ vij¤Ãnam asannik­«ÂÃrthagocaraæ tacchÃbdam. ata eva na padÃrthamÃtraj¤Ãnaæ ÓÃbdam. na hi tadasannik­«ÂÃrthagocaram.{3,102}vak«yati hi -- smÃrakÃn na vim­Óyata iti. kiæ nÃma tarhi ÓÃbdam, vÃkyÃrthaj¤Ãnam iti vadÃma÷. na (nu) tatpadÃrthaj¤ÃnÃd utpadyate, na Óabdaj¤ÃnÃt. na. avÃntaravyÃpÃratvÃt padÃrthapratipÃdanasya ÓabdÃnÃm, pÃka iva këÂhÃnÃæ jvalanasya. vak«yati hi -- pÃke jvÃleva këÂhÃnÃæ padÃrthapratipÃdanam | iti. ato na ki¤cid anupapannam iti. idaæ tu vaktavyaæ kim idaæ sÃmÃnyalak«aïÃvasare viÓe«alak«aïaæ praïÅyate ÓabdaviÓe«o hi ÓÃstram. tad yadi vaktavyam, evam api sÃmÃnyalak«aïam uktvà (?vak«yate/lak«yeta). yat punaratitvaritenaiva sÃmÃnyalak«aïÃvasare viÓe«o lak«yate tadasÃmpratam. na hÅha pratyak«ÃdÅnÃæ cÃk«u«atvÃdayo viÓe«Ã lak«yante. tata÷ pratyak«Ãdi«u sÃmÃnyato vaktum Ãrabdhe«u madhye ÓabdamÃtrasyaiva lak«aïaæ vaktuæ yuktam, na ÓÃstrasyeti. tad etad Ãha -- ##iti || 1 || dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##ti. nirj¤ÃtasÃmÃnyalak«aïo hi tadviÓe«aæ bodhayituæ Óakyo netara÷. na hy alak«ite dravye tadviÓe«Ã÷ p­thivyÃdayo lak«ayituæ Óakyanta iti || 2 || evaæ tÃvat ÓÃstram iti lak«yanirdeÓo 'nupapanna ity uktam. Óabdavij¤ÃnÃd ityÃdi lak«aïam api lak«yaviÓe«e na saÇgacchata ity Ãha -- ##iti || 3 || kÅd­k tarhi ÓÃstralak«aïam ata Ãha -- ##iti.{3,103}prav­ttiniv­ttyupadeÓakaæ hi nityaæ vedavÃkyam anityaæ dharmaÓÃstrÃdikaæ ÓÃstram ucyate na ÓabdamÃtram iti || 4 || nanu svarÆpamÃtrÃbhidhÃyinÃm api k«epi«ÂhÃdivÃkyÃnÃæ ÓÃstratvam i«yate, kim ucyate prav­ttiniv­ttyaÇgaæ ÓÃstram iti. ata Ãha -- ##ti. tadaÇgatveneti. vidhÃyakavÃkyaikadeÓatvenety artha÷. asti hi tatrÃpi vÃyavyaæ Óvetam Ãlabheta bhÆtikÃma iti vidhyuddeÓa÷. tenaikavÃkyabhÆto vÃyur vai k«epi«Âhety evamÃdi÷. ato yuktaæ tasyÃpi ÓÃstratvam iti || 5 || nanv arthavÃdà na tÃvat sÃk«Ãt kriyÃæ pratipÃdayanti. nÃpi tadaæÓam. trayo 'pi hi tadaæÓÃ÷ sÃdhyaæ sÃdhanam iti kartavyatà ceti. na cai«Ãm anyatamam amÅbhir abhidhÅyate. ato 'kriyÃrthÃnÃm ekavÃkyatÃm eva na manyÃmahe. ata Ãha -- ##iti #<ÓÃstram >#ityantena. ayam abhiprÃya÷ -- yady api na kriyÃæ gamayati, na ca kriyÃsambaddhaæ ki¤cit sÃdhanÃdi, tathÃpi vidhinà ÓabdabhÃvanÃparanÃmadheyena sahai«Ãm ekavÃkyatÃ. vidhir hi puru«aæ pravartayituæ vi«ayaprÃÓastyaj¤Ãnam apek«ate. tac cÃrthavÃdÃÓ Óaknuvanti kartum iti tat kurvatÃm e«Ãm asti prav­ttiniv­ttyor upayoga÷. atas samastÃyÃæ tryaæÓapÆrïÃyÃm eva bhÃvanÃyÃæ mahÃvÃkyÃd eva sÃrthavÃdakÃt puru«a÷ pravartate nivartate và na vidhyuddeÓamÃtrÃd iti sÃrthavÃdakam eva vÃkyaæ ÓÃstram iti. etac cÃrthavÃdÃdhikaraïe prapa¤cayi«yÃma÷. darÓitaæ ca ki¤cid vidhivivaraïe ity alam anenÃtiparispandeneti. yata eva sÃrthavÃdakÃt prav­ttiniv­ttij¤Ãnam, ata eva vidhivÃcina÷ pratyayamÃtrasya padamÃtrasya và yajetety evamÃdikasya vidhiÓrutÃv api na ÓÃstratvam. yatra hi tryaæÓabhÃvanÃvacanam apy avÃntaravÃkyam anapek«itÃrthavÃdakaæ na prav­ttau samarthaæ, katham iva tatra padapratyayayoÓ Óaktir bhavi«yatÅti duradhigamam ity Ãha -- ##iti || 6 || {3,104} evaæ lak«yalak«aïÃnupapattyà dÆ«itaæ bhëyam upapÃdayati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- vedavyÃkhyà hi prak­tÃ, ato yad eva tadupayogi tad eva vÃcyam ity atikramyÃpi sÃmÃnyaprakramaæ viÓe«am eva lak«itavÃn. na hÅha lak«aïakaraïam eva svarÆpeïa vivak«itam. aparÅk«Ãc chalena hi lak«aïÃni praïÅyante. tatrÃpi yad eva prak­topayogiÓÃstralak«aïaæ tad eva k­tam. svatantro veda÷ apuru«atantratvÃd iti || 7 || yadi svatantropayogitvanirapek«Ãïi na jalpati, tata÷ kim ata Ãha -- ##ti. yadà hy ayaæ jalpÃka iva nÃnupayuktaæ bhëata iti sthitam, tatra yadi lokavÃkyasthitaæ Óabdalak«aïaæ kathayet tad asya vedaæ vyÃcikhyÃsor anupayuktaæ syÃd iti || 8 || nanu yady anupayuktaæ na lak«aïÅyaæ, kim iti tarhi pratyak«Ãdi lak«yate na hi te«Ãæ vedopayogo d­Óyate ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- vedasvarÆpÃvadhÃraïa eva tÃvanmahÃnupakÃra÷ pratyak«asya, na hi tadantareïa pura÷ -- prathamam eva svÃdhyÃyagrahaïakÃle varïamÃtrÃdy avadhÃrayituæ Óakyate, tadà cÃnavadh­taæ ÓÃstrÃrthaj¤ÃnavelÃyÃm asm­tatvÃn nopayujyetaiva. ata÷ purastÃt parastÃc ca varïamÃtrÃdita÷ k­te pratyak«Ãdyupayogaæ matvà tallak«aïaæ k­tam. anumÃnam api pratÅkaviniyuktamantraÓe«ÃnumÃna upayujyate. yathà devasya tveti nirvapatÅti. upamÃnam api sauryÃdikarmaïÃæ prak­tiviÓe«opamÃne. arthÃpattir apy aÓrutavÃkyaikadeÓakalpanÃyÃm. abhÃvo 'pi padavÃkyeyattÃvadhÃraïe dravyadevatÃdyabhÃvena ca karmaïÃm avyaktacodanÃtvÃvadhÃraïa upayujyata iti dvayor ÃdiÓabdayor artha iti || 9 || {3,105} na caiva¤jÃtÅyaka÷ kaÓcid upayogo gÃmÃnayetyÃdivÃkyasthasya ÓÃbdalak«aïasyÃstÅti tadupek«yaiva ÓÃstragatam eva lak«aïaæ praïÅtam ity Ãha -- ##iti || 10 || yat punar alak«ite sÃmÃnye na viÓe«o lak«ayituæ Óakyata ity uktaæ tatpariharati -- ##ti. sÃmÃnyalak«aïe hi viÓe«o na sidhyati, vyabhicÃrÃt. viÓe«as tu sÃmÃnyÃvyabhicÃrÅti tasmin lak«ite tadantargataæ sÃmÃnyaæ sukham eva lak«itaæ bhavet. yadà hi vidhÃyakavij¤ÃnÃd asannik­«Âe 'rthe vij¤Ãnaæ ÓÃstram ity uktaæ tadÃrthÃd vidhÃyakaviÓe«arahitÃc chabdamÃtraj¤ÃnÃc chÃbdam iti Óakyam avagantum iti na p­thag ucyata iti || 11 || nanu nedaæ viÓe«alak«aïaæ viÓe«opÃdÃnÃbhÃvÃd ity uktam. ata Ãha -- ##ti. nÃvaÓyam upÃttam eva viÓe«aïaæ bhavati, kin tu adhikÃralabhyam api, yathÃgneyÃdi«u vak«yate, ta(dva)d ihÃpi codanÃlak«aïÃdhikÃrÃc chabdavij¤ÃnÃd ity ukte 'pi vidhÃyakaviÓe«aïaæ pratye«yata iti. nanu yadi prak­topayogi vaktavyaæ, evaæ tarhi codanÃlak«aïam eva vÃcyam, kiæ ÓÃstralak«aïenÃta Ãha -- ##ti. paryÃyà eta iti bhÃva÷ || 12 || ayaæ cÃdhikÃrato viÓe«alÃbho jaiminer apy anumataÓ codanÃÓabdam aviÓe«itaæ dvitÅye sÆtre prayu¤jÃnasyety Ãha -- ##ti. evaæ hi manyate -- yady api codanÃÓabda÷ pravartakavÃkyamÃtravacana÷, tathÃpi prathamasÆtre 'thaÓabdena{3,106}vedÃdhyayanÃnantaryasyopÃttatvÃt tadadhikÃrÃd eva codanÃÓabdo vaidikyÃm eva codanÃyÃm avati«Âhate, evam ihÃpi ÓÃstralak«aïe codanÃprÃmÃïyÃdhikÃrÃt Óabdavij¤ÃnÃrthaj¤ÃnaÓabdau viÓi«ÂaÓabdÃrthaparau, vidhÃyake ÓabdaÓabdo vidheye cÃrthaÓabda iti || 13 || yad api v­ttikÃramatopanyÃsÃvasare pratyak«ÃdÅni hi prasiddhÃni pramÃïÃni tadantargataæ ca ÓÃstram iti bhëyakÃreïoktaæ tatrÃpi viÓe«aÓÃstrÃparÅk«Ãpratij¤Ãnaæ prak­topayogitvÃbhiprÃyeïaiveti darÓayati -- ##ti. idaæ tu cintanÅyam. yadi vidhÃyakaÓabdajanitaæ vij¤Ãnaæ ÓÃstram, kim idÃnÅm aÇgÃni mÅmÃæsà karmÃnuÓÃsanÃni ca na ÓÃstrÃïi, laukikÃni ca gÃmÃnayetyÃdivÃkyÃni ÓÃstrÃïi. yady evaæ mahÃn lokavirodha÷. na hi laukikà gÃmÃnayetyÃdi«u ÓÃstraÓabdam upacaranti. svavacanavirodhaÓ ca. yato gÃmÃnayetyÃdivÃkyasthaæ ÓÃbdalak«aïam iti hi vadanti. mÅmÃæsÃdi«u vedavat tato 'pi và sÃtiÓayaæ ÓÃstraÓabdopacÃram upalabhÃmahe. api cÃyaæ ÓÃstraÓabdo rƬho và syÃd yaugiko vÃ, sarvathà ca vedÃÇgÃdi«u vartitum arhati, asti hi te«u yathÃyatham arthÃnuÓÃsanaæ, rƬhiÓ ca sÃtiÓayeti varïitam. atrÃbhidhÅyate. yogarƬhir iyaæ paÇkajÃdivat, ato na tÃvadgÃmÃnayetyÃdi«v atiprasajyate. saty api yoge laukikÃnÃæ te«v aprayogÃt. puru«ÃrthopadeÓÃn eva laukikÃÓ ÓÃstram iti manyante. tathà cÃÇgÃnÅti te«Ãæ ÓÃstratvam. nanu vidhÃyakaæ ÓÃstram iti ÓÃstralak«aïam, na ca tÃni ka¤cid vidadhati. maivam. sarve«Ãm evÃnu«ÂhÃnopadeÓaparatvÃt. vyÃkaraïe hi yatsÃdhubhir bhëeta tad ebhir ity upadiÓyate. mÅmÃæsÃyÃm api pratyadhikaraïaæ nyÃyavyutpÃdanenÃnu«ÂhÃnopadeÓa eva sarvatra. ato yacchÃstraæ tatprav­ttiv­ttyupadeÓakam eveti niyama÷, na punas tadupadeÓakaæ ÓÃstram eveti laukikÅ prasiddhir iha bhëyakÃreïÃnÆditÃ, na punas tannirapek«aæ ÓÃstralak«aïaæ praïÅtam. ato{3,107}yadasannik­«ÂÃrthagocaraæ puru«aÓreyovidhÃyakaæ vÃkyaæ loke ÓÃstram iti prasiddhaæ tacchÃstram. yat punar asannik­«ÂÃrthagocaraæ vidhÃyakam avidhÃyakaæ và tacchÃbdam iti viveka÷. pratyak«avac cÃtrÃpi Óabdatajj¤ÃnÃdi«u vivak«Ãta÷ pramÃïavikalpà darÓayitavyÃ÷. nÃvaÓyaæ j¤Ãnam eva pramÃïam ity abhinive«Âavyam. pÆrvapramÃïe cottaraæ vÃkyÃrthaj¤Ãnaæ phalaæ tatprÃmÃïye ca hÃnÃdibuddhir iti viveka iti || 14 || idaæ ca ÓÃstram anumÃnÃd abhinnam iti pramÃïadvayavÃdino manyante, tÃnnirÃkartukÃmas te«Ãæ matam upanyasyati -- ##ti. idaæ ca pratij¤ÃmÃtram eva te«Ãm uktam, tadÅyÃbhedahetÆpanyÃsas tu paroktabhedahetunirÃsÃvasare kari«yata iti. kiæ punar abhedopanyÃsanirÃsayo÷ prayasyate, nanv ayaæ sÃÇkhyÃdibhir eva bhedavÃdibhir abhedo nirÃk­ta eva, ata Ãha -- ##iti. na tais samyagbhedakÃraïam uktam ity artha÷ || 15 || tÃn eva taduktÃn bhedahetÆn nirÃkartum upanyasyati -- ##ty#< uktÃ>#ntena. evaæ hi tair uktam -- Óabde hi pÆrvasaæskÃrayukto 'ntyo varïo, vÃkyaæ, Ãdyo 'pi và varïa÷, sarve và pratyekaæ, sahità vÃ, te«Ãm eva krama÷ padÃnÃæ và vÃkyatvajÃtir eva vÃvayavÅ và nirdhÆtanikhilavarïÃdivibhÃga÷ sphoÂo và padÃny eva và saæhatyÃrtham abhidadhati. ete ca pade«v api vikalpà darÓayitavyÃ÷. tathà vivak«ÃprayatnÃdayaÓ ca Óabdani«pattihetava iti. sarvam idaæ dhÆmÃdau na d­«Âam iti tadvaidharmyÃd a(na)numÃnatvam iti. atra dÆ«aïam Ãha -- ##ti. bauddhena ÓÃbdam anumÃnÃd abhinnam anvayavyatirekÃbhyÃm utpatte÷, dhÆmÃd agnyanumÃnavad ity ukte, yad etad dhÆmÃdivaidharmyeïa pratyavasthÃnam, iyaæ vaidharmyasamà nÃma jÃti÷, vikalpasamà vÃ. kà punarjÃti÷. sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnaæ jÃti÷. vÃdinà hi prayukte prayoge prasaÇgo jÃyate, sa jÃyata iti jÃtir ity ucyate, sa ca prasaÇga÷ sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnam.{3,108}yatrodÃharaïasÃdharmyeïa vÃdinà hetur ukta÷, tatra yadà prativÃdino vaidharmyeïa pratyavasthÃnaæ bhavati. yathà -- kriyÃvÃn Ãtmà kriyÃhetuguïayogÃt lo«Âavad iti vÃdinokte, prativÃdino vaidharmyeïa pratyavasthÃnaæ bhavati -- yathà kriyÃvad dravyam avibhu d­«Âam, yathà lo«Âam, na tathÃtmÃ, tasmÃn ni«kriya iti. seyaæ vaidharmyasamà jÃtir ity ucyate. tathà dharmÃntaravikalpÃt. yadà prativÃdinà sÃdhya(dha)rmasyÃpi vikalpa ÃpÃdyate, asau vikalpasamà nÃma jÃtir ucyate. yathÃsminn eva prayoge prativÃdÅ vadati, kriyÃhetuguïayuktaæ ki¤cid avibhu d­«Âaæ yathà lo«Âam, ki¤cid vibhu yathÃtmÃ, evaæ ki¤cit kriyÃvad bhavi«yati ki¤cid akriyÃvad iti. evam ihÃpi pareïÃbhedasÃdhane ukte dhÆmÃdivaidharmyamÃtreïa pratyavasthÃne vaidharmyasamà nÃma jÃtir ÃpÃdyate. dhÆmÃd agnyanumÃnaæ hi vÃkyavikalpÃdirahitam. na ca tathà ÓÃbdam. ato nÃnumÃnam iti. tathà vikalpasamÃpy evaæ darÓayitavyÃ. anvayavyatirekajam eva ki¤cid vÃkyavikalpÃd imad d­«Âaæ yathà ÓÃbdam, ki¤cic ca na, dhÆmÃdinÃgnij¤Ãnam. evaæ ki¤cid anumÃnaæ bhavi«yati, ki¤cid ananumÃnam iti. jÃtidvayapra(tipÃdanÃt pra)tyuttaraæ ca sÃdhakam iti na vacanÅyam iti || 16 || kathaæ punar iyaæ jÃti÷, evaæ hi sÃdhanam idam -- ÓÃbdam anumÃnÃd bhinnaæ tadvaidharmyÃt pratyak«avad iti, ata Ãha -- ##ti. na tÃvat trailak«aïyapa(rityÃgena) vaidharmyaæ tair uktam. ki¤cid viÓe«aïamÃtreïa tu vaidharmyam aviÓi«Âam arthÃtmakÃnÃm anumÃnÃnÃm iti te«Ãm apy anumÃnÃd bhedo bhavet, na cÃsÃv asti, na hi dhÆmÃdÅnÃæ ... ... ... ... ... ... ... ... vailak«aïyam ity ananumÃnatà bhavati. trailak«aïyÃparityÃgÃd anityatvaæ k­takatve hetur iti. trailak«aïyaparityÃgapratipÃdane (?py a/hy a)numÃnÃd bhedas sidhyatÅti || 17 || {3,109} vailak«aïyamÃtreïa tu bhedaæ vadato vailak«aïyavacanasya jÃtitaivÃpadyetety Ãha -- ##ti || 18 || yad api cedam aparaæ ÓÃbdÃnumÃnayor vailak«aïyam uktam -- dhÆmÃdayo hi svÃbhÃvikenaiva pratibandhena pratibandhakabuddhim anumÃne janayanti, ÓabdÃt tu yathe«ÂaviniyuktÃd evÃrthapratyayo d­Óyate, ato bheda iti, tatrÃpy Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- atrÃpi yadi ki¤cid vaidharmyamÃtreïa bheda ucyate, ato jÃtir eva. athÃyaæ prayoga÷ -- ÓÃbdam anumÃnÃd bhinnaæ yathe«ÂaviniyogenÃrthapratipÃdanÃd ak«avad. ak«aæ hi cak«urÃdi yatraiva vyÃpÃryate, tad eva pratipÃdayatÅti. tad ayuktam. tatrÃpi svÃbhÃvikyaivÃtmaÓaktyà rÆpÃdipratipÃdanÃt. atha svagocare yathe«Âaviniyogena pratipÃdanaæ hetur ucyate, ato liÇgam api parÃrthaprayoge yam eva prati prayujyate tam eva pratipÃdayatÅti samÃnam. atha yathe«Âaviniyogas saÇketo 'bhidhÅyate, tato 'yam artho bhavati, yatraiva saÇketyate tam eva gamayatÅti, tato d­«ÂÃntÃbhÃva÷, na hi ÓabdÃd anyat saÇketÃnuvidhÃnenÃrthaæ bodhayati. athÃvÅtahetur ayam. anumÃnaæ hi yathe«ÂaviniyogÃnanuvidhÃyipratipÃdanam, na cedaæ tathÃ, ato bhinnam iti. tan na. vyatirekamÃtrasyÃgamakatvÃd anvayavyatirekÅ hi hetur i«yate. na cÃyaæ hetur anumÃnÃd abhedena vyÃpta÷ kvacid avagata÷, ÓabdÃtirekiïa÷ kasyacid yathe«ÂaviniyogenÃpratipÃdanÃt. athÃsti hastasaÇketÃdÅnÃæ yathÃsamayaæ pratipÃdanam ity ucyate. tat tarhi pramÃïÃntaram anumÃnaæ vÃ. na tÃvat pramÃïÃntaram, tallak«aïÃbhÃvÃt. ato vyÃptibalena j¤ÃyamÃnam anumÃnam eva tat. evaæ ca sati tenaiva vyabhicÃra iti nÃnumÃnÃd vyÃv­ttir hetos sidhyati. tad idam uktaæ vyabhicÃro 'Çgav­ttibhir iti. aÇgÃnÃæ hastÃdÅnÃm Ãku¤canaprasÃraïÃdyà v­ttayo 'Çgav­ttaya iti || 19 || {3,110} etad eva viv­ïoti -- ##ti. hastÃdyaÇgÃÓritav­ttaya evÃrthaviÓe«aj¤ÃnÃÇgatayà hastasaæj¤ety ucyante. kathaæ punar idam anumÃm, na hi hastÃdisanniveÓÃs saÇkhyÃviÓe«Ãdibhir arthair vyÃptÃ÷. tair vinÃpi kadÃcid bhÃvÃt. kin tu aÇgulyÃdisanniveÓÃt saÇketakÃlabhÃviÓabdasmaraïenÃrthaæ pratipadyamÃnÃ÷ ÓabdÃd eva pratipadyante. tan na. antareïÃpi ÓabdasaÇke(?ta/taæ) vyavahÃra evÃvyutpannasyÃÇgulyÃdisanniveÓadarÓinas tadarthÃvagate÷. na cÃtra vyabhicÃra÷. na hi yÃd­Óe sanniveÓe vyÃptir avagatà tÃd­Óasya vyabhicÃro d­Óyate. tad idaæ tena dharmyantare«v e«ety atra varïitam. ato 'numÃnam evedam. tad idam uktaæ - te talliÇgam iti sthitir iti. sarvaæ cedam anvÃruhya vÃrttikakÃreïa dÆ«aïaæ dattam. na hi yathe«Âaviniyogena ÓabdÃd arthapratÅtir bhavati. gavÃdiÓabdà hi nijaÓaktyanusÃreïaiva svÃrthaæ prativedayanti. yad­cchÃÓabdÃs tu hastasaæj¤ÃditulyÃste saÇketÃnusÃreïÃrthaæ bodhayanto 'numÃnam eveti kiæ tadbhedapratipÃdaneneti || 20 || idam aparaæ bhedakÃraïaæ, ÓabdÃd dhi puru«Ãpek«o 'rthaniÓcaya÷, liÇgaæ tu svamahimnaivÃrthaæ niÓcÃyayati, atas tadvailak«aïyÃd bheda iti. ayam api avÅtahetu÷. evaæ ca vaktavyam -- na puru«opak«o 'numÃne 'rthaniÓcaya÷, na ca tathà Óabda ity ato bhidyata iti. etad api dÆ«ayati -- ##ti. vyatirekahetur vyatirekapuraskÃreïaivÃrthaæ sÃdhayati, prÃïÃdaya ivÃnÃtmakÃd dehÃd vyÃv­ttam ÃtmÃnam. puru«Ãpek«ità tv anumÃne 'py arthaniÓcayÃÇgam aÇgav­tti«u d­«ÂÃ. yÃd­Óo hi saÇketo yadarthapratipÃdane puru«ai÷ k­ta÷, tam eva parapuru«Ãpek«ayà budhyante. ato 'trÃpi vyabhicÃriteti. api cÃvyÃpakatvÃd asiddho hetur ity Ãha -- ##ti. padÃni hi svamahimnaivÃrthaæ pratipÃdayanti na puru«Ãpek«ayÃ.{3,111} vedavÃkyÃny api na svÃrthapratipÃdanÃya puru«am apek«ante, svarÆpÃvadhÃraïamÃtra eva te«Ãm ÃptÃpek«eti || 21 || nanu nÃg­hÅtasambandhaæ padaæ pratyÃyakaæ bhavati. na ca puru«Ãnapek«Ã sambandhÃvagatir asti. vedavÃkyÃny api nÃg­hÅte padapadÃrthasambandhe svÃrthaæ pratipÃdayanti. ato 'yaæ padapadÃrthasambandha÷ puru«Ãpek«a eveti nÃvyÃpakatvam. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- arthapratipÃdane tÃvadanapek«am eva padaæ vaidikÃni ca vÃkyÃni. sambandhÃnubhavaÓ ca yatheha puru«Ãpek«as tathÃnyatrÃpy anumÃne 'sau vilak«aïo d­Óyata eveti. vailak«aïyam eva darÓayati -- ##iti ## 'ntena. etasminn iti. hastasaæj¤Ãdau puru«Ãpek«a÷, pauru«eyo hi samaya÷. agnidhÆmayos tu deÓÃpek«a÷. candrodayasamudrav­ddhyos tu kÃlÃpek«a÷. ÃdiÓabdenÃvasthÃpek«itÃæ darÓayati. tad anenaitad uktaæ bhavati -- anumÃne 'py anekaprakÃras sambandhÃvagamo deÓÃdyapek«ayà bhedÃt. evam ihÃpi puru«Ãpek«o bhavi«yati. anumÃne 'pi tadapek«as sambandhabodho d­«Âa iti. api ca paroktÃbhedahetunirÃso 'pi tair na k­ta ity Ãha -- ##ti || 22 || tam evÃbhedahetum upanyasyati -- #<ÃptavÃde>#ti. ayam artha÷ -- yathà dhÆmÃdi«u bhedahÃnena sÃmÃnyadharmayor vyÃptir avadhÃryate, evaæ ÓÃbde 'py ÃptavÃdÃvisaævÃdasÃmÃnyayor vyÃptir avagatÃ. (?ÃptavÃdÃvisaævÃdeti). evaæ ca viditvà vede 'pÅÓvarÃptavÃdatvÃd avisaævÃdo 'numÅyate, ato 'numÃnam evedam. yÃvat tv avisaævÃdo nÃnumÅyate tÃvadarthagocaraæ j¤Ãnam utpannam apy aniÓcÃyakatvÃd apramÃïam eva. sÃmÃnyaÓabda÷ pratyekam abhisambadhyate. lyablope pa¤camÅ.{3,112}tad ayam anvayo bhavati -- yady apy ÃptavÃdÃvisaævÃdaviÓe«ÃïÃæ bhedÃn na sambandho 'vagantuæ Óakyate, tathÃpi tayos sÃmÃnyapratÅtyÃnumÃnatà Óakyate vaktum, sÃmÃnyayor vyÃptisambhavÃd iti || 23 || nanv idam asti bhedakÃraïam, anumÃnaæ sambandhÃvadhÃraïÃdhÅnam, ÓabdÃs tv apÆrvÃdayas sambandhaj¤ÃnÃnapek«Ã eva svÃrthaæ pratipÃdayantÅti, ato bhidyate ity ata Ãha -- ##ti. gavÃdayas tÃvat viditasambandhà evÃrthaæ pratipÃdayantÅti te«Ãæ durvÃram anumÃnatvam, yadi tv apÆrvÃdid­«ÂÃntena te«Ãm api bhedo 'bhidhÅyate. tan na. Óaknoti hi vaktum itaro 'pi te«Ãm anumÃnatvaæ sambandhÃdhÅnabodhakatvÃd dhÆmÃdivad iti. api cÃpÆrvaÓabdà api nÃÓvÃdiÓabdebhyo viÓi«yante, padatvenÃbhedÃd ity Ãha -- ##ti || 24 || kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. yata÷ khalv etÃni padÃni, na ca padam aj¤Ãtasambandhaæ prakÃÓakam asti. ato 'mÅbhir api viditasambandhair evÃrtho vedanÅya÷, padatvÃt. kathaæ puna÷ pramÃïÃntarÃd­«ÂapÆrveïÃpÆrvasvargÃdinà sambandho 'nubhavituæ Óakyate. na ÓakyetÃpi, yadi pramÃïÃntarÃgocaratà bhavet. apÆrvaæ tu ÓrutakarmaphalasambandhÃdyanyathÃnupapattipramÃïakam. svargaÓ ca niratiÓayÃnandasvabhÃvo vaidikavÃkyaÓe«ebhyo 'vagamyata iti tathÃvagatayos sambandhagrahaïopapattir iti. ato yat parair uktaæ Óabdo nÃnumÃnaæ sambandhÃnapek«atvÃd ak«avad iti taddhetor asiddhyà dÆ«itam ity Ãha -- ##ti || 25 || bhedakÃraïÃntaram upanyasya dÆ«ayati -- ##ti. Óabda÷ pratyÃsattyà tajj¤Ãnam arthaÓ ca taddhÅÓ ceti vigraha÷. ayam apy avÅtahetur darÓayitavya÷. tannirÃkaraïaæ cÃdhyÃsanirÃkaïoktam anusandhÃtavyam. atas tulyÃkÃratvam asiddham iti || 26 || {3,113} api ca vivak«Ãniv­tter anaikÃntiko hetur ity Ãha -- ##iti. ekÃnto nirïaya÷, so 'sya kÃryaæ, tannÃstÅty anekÃnta iti. katham anekÃnta÷, ata Ãha -- ##iti. yÃd­Óaæ hi darpaïe bimbam upalabhyate tÃd­Óam eva mukhÃdi budhyate, ato 'sty atrÃpi gamyagamakayos sÃd­Óyam iti pratibimbe«u vartamÃno hetur anaikÃntiko bhavatÅti. nanu nedam anumÃnam, ÃdarÓatejasà hi pratihatena nÃyanena tejasà prakÃÓitaæ pratyak«am eva mukham avagamyata iti ÓabdÃdhikaraïe vak«yate. ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- yadà hy ayaæ pratyak«e«v aÇgulyÃdi«v ÃdarÓavartinà pratibimbena tÃd­ktve viditavyÃptir bhavati, tadà mukham apy ÃdarÓagataæ bimbÃnurÆpam anuminoti. itarathà tv aÇgulisannikar«o 'py anyarÆpam anyÃd­ktayà bodhayatÅti sambhÃvayet. ato na tÃd­ktvaæ niÓcinuyÃd iti || 27 || astu vedaæ pratyak«aæ, kim iti sÆk«mek«ikayÃ, viÓadataram evÃnumÃnam upadarÓayÃma÷, yatra gamyagamakayos sÃd­Óyam avagamyata ity Ãha -- ##ti. gatÃnÃm ity anumÃnavi«ayasiddhyartham apratyak«atÃæ darÓÃyatÅti || 28 || yad apÅdam uktam -- ÓÃbde hi sak­duktam eva vÃkyaæ sahasà nÃnÃrthÃn pratibhÃsayati viruddhÃnaviruddhÃæÓ ca, codanÃlak«aïo 'rtho dharma÷, Óveto dhÃvatÅti ca yathÃ, naivam anumÃne. dhÆmo hi yenaiva viditavyÃptis tatraikatraive dhiyam ÃdadhÃti. ataÓ ÓabdÃnumÃnayor bheda÷. prayogaÓ ca bhavati -- Óabdo 'numÃnÃd bhinna÷, ekadà nÃnÃrthapratibhÃsÃd ak«avad iti. avÅtahetur vÃ, liÇgam ekaæ eva{3,114}prakÃÓayati, yathà dhÆmÃdi, na ca tathà Óabda÷, ato bhidyata iti. tadupanyasya dÆ«ayati -- ##iti. anenÃpi prakÃreïa na bhinnatety artha iti || 29 || kim iti na bhinnatÃ, ata Ãha -- ##ti. anaikÃntiko hetur iti bhÃva÷. hetur hi dhÆmo 'gnitvam u«ïatvaæ dÃhakatvam indhanavikÃratvaæ ca ekadaiva pratipÃdayati. tathà viruddha÷ -- nityaÓ Óabda÷ k­takatvÃd iti, vivak«ÃnusÃreïa tÃvannityatvÃæ pratipÃdayati, vyÃptibalena cÃnityatvam ato 'naikÃntiko hetur iti. nanu na viruddho 'nekam arthaæ pratipÃdayati, vyÃptibalena hi liÇgaæ pratipÃdakaæ bhavati. ata÷ k­takatvam anityatvena vyÃptam iti tad eva gamayati, viruddhÃrthavyÃptis tv ekasya virodhÃd eva na sambhavatÅti. tat tÃvad ÃÓaÇkate -- virodhÃd iti. uttaram Ãha -- ##iti. vivak«itÃrthapratipÃdane hi Óabdasya Óaktir avagatÃ, atas so 'py ekadaikam arthaæ pratipÃdayati, arthÃntare tv asÃv api virodhÃd anÃgamaka eveti || 30 || bhÆyasÃæ caikÃrthÃnÃæ vÃkyÃnÃæ nÃnena hetunà bhedas sidhyatÅty Ãha -- ##ti. na kevalaæ viruddham anekaæ Óabdo na pratipÃdayati, kin tu aviruddham api. uktam idaæ - vivak«ite Óabda÷ pramÃïam iti. sak­duccaritÃc ca vÃkyÃd ekaiva vakt­gÃminÅ vivak«onnÅyata iti. tadanusÃreïÃrtho 'py eka eva buddho bhavati. ato na kvacid anekÃrthapratipÃdanam ity asiddho hetur ity Ãha -- ##iti || 31 || nanv asti tÃvadanekÃrthapratibhÃnaæ ÓabdÃt, pramÃïaæ tv ekatra bhavatu nÃma, etÃvatà ca siddham anumÃnÃd vaidharmyata Ãha -- ##iti. yathà hi{3,115}nyÃyyavacanavyaktiparicayÃt pÆrvaæ ÓabdÃd anekÃrthÃ÷ pariplavante, tathà liÇge 'pi dhÆmÃdÃv asphuÂavidite 'nekÃrthapratibhÃnaæ d­«Âam eva. bhavati hi dÆrÃd dhÆmo 'yam Ãhosvid dhÆlisantÃna iti saæÓayÃnasyÃgnivÃtÃvartayor anavasthito vitarka iti || 32 || tathà Óabde d­«ÂÃntÃnabhidhÃnam api dhÆmÃdau vyabhicÃrÃn na bhedahetur ity Ãha -- ##ti. kathaæ vyabhicÃra÷, ata Ãha -- ##iti || 33 || nanv aprasiddhe tÃvad asti d­«ÂÃntÃpek«Ã, Óabde tu tad api nÃstÅty ata Ãha -- ##iti. apek«Ãm eva darÓayati -- ##ti. yatra hy aprasiddhapadÃrthagocaras saæÓayo bhavati, tatra yÃvad ayaæ Óabdo 'mu«minn arthe v­ddhair Ãcarita iti cireïa praïidhÃya na budhyate, na tÃvat tam arthaæ niÓcinuyÃd iti. tad evaæ tÃvad bhedavÃdibhir na bhedahetavas samyaguktà iti darÓitam || 34 || bauddhoktÃbhedahetunirÃso 'pi tair na k­ta ity Ãha -- ##iti. tÃn evÃbhedahetÆn upanyasyati -- #<ÓabdÃnumÃnayor># iti sÃrdhadvayena. asyÃrtha÷ -- yathà dhÆmÃd agnyanumÃnam anvayavyatirekajam, ekasya ca dhÆmasya pratyak«adarÓanÃt,{3,116} sambandhapÆrvakaæ ca bhavati, evaæ ÓabdÃd api j¤Ãnaæ jÃyamÃnam evaæ jÃyate. pratyak«Ãc ca tadanyat pramÃïaæ, pratyak«Ãd­«Âaæ cÃrthaæ bodhayati, sÃmÃnyavi«ayaæ ca ÓÃbdaæ, traikÃlyÃÓrayaæ ca. ato na bhidyate. idaæ ca sÃdhanavÃkyasyÃrthakathanam. sÃdhanaprayogÃs tv evaæ darÓayitavyÃ÷ -- ÓÃbdaæ j¤Ãnam anumÃnam anvayavyatirekajatvÃt agnyanumÃnavad iti. ekapratyak«adarÓanotpatte÷, tadvad eva sambandhapÆrvakatvaæ (?vÃ/ca) hetu÷. tÃv eva sÃdhyad­«ÂÃntau. na ca vÃcyam anvayavyatirekajatvÃt sambandhapÆrvakatvaæ na bhidyate, anvayavyatirekÃtmakatvÃd anumÃnasambandhasyeti. pÆrvaæ hi sambandhaviÓe«ajatvaæ hetur ukta÷ idÃnÅæ tv avivak«itaviÓe«aæ sambandhasÃmÃnyapÆrvakatvam iti. evam uttare«v api tri«u pÆrvavatsÃdhyad­«ÂÃntayojanà kÃryÃ. caturthe tv agnyanumÃnaæ pradarÓanamÃtram. bhavi«yadv­ttav­(?ttya/«Âya)numÃne api darÓayitavye iti || 35 - 37 || mÅmÃæsakaikadeÓinÃæ bhedahetum idÃnÅæ dÆ«ayitum upanyasyati -- ##iti. vi«ayÃntaram eva darÓayati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yadyadaparicchinne pravartate tat tato bhidyate, anumÃnam iva pratyak«Ãt. ÓÃstraæ ca pÆrvadvayÃparicchinne 'rthe pravartate. tatas tÃbhyÃæ bhidyate. kiæ puna÷ pratyak«Ãd bhedapratipÃdanena prayojanam, na hi tadabheda÷ kaiÓcid ÃÓrita÷, yan nirÃkriyate. ucyate. asty eva ke«Ã¤cid vibhrama÷, ÓrotravyÃpÃrÃÓrayÃj jÃyamÃnam idaæ ÓÃbdaæ Órotrapratyak«am eva, tadanvayavyatirekÃnuvidhÃnÃt. ata eva badhirasya na bhavatÅti. tad anena pratyak«ato bhedapratipÃdanena nirÃkriyate. evaæ hi manyate -- vidyamÃnopalambhanaæ pratyak«am iti darÓitam. idaæ tu ÓÃbdaæ trikÃlÃrthavi«ayam ata÷ kathaæ pratyak«o 'ntarbhavi«yati. badhiras tu ÓabdÃÓravaïÃd arthaæ na jÃnÃti, nÃrthÃÓravaïÃt. prayogaÓ ca bhavati -- ÓÃbdaæ pratyak«Ãd bhinnaæ, tadaparicchinnavi«ayatvÃd anumÃnavad iti || 38 || {3,117} tad imaæ pratyak«ato bhedam abhyupetyÃnumÃnÃd bhedakÃraïaæ nirÃkaroti -- ##ti. evaæ hi manyate -- yady anumÃnÃparicchinnavi«ayatayà bhedobhidhÅyate, tarhi puævÃkyÃnÃm anÃgamatvam, pramÃïÃntaraparicchinnavi«ayavÃt, vedavÃkyÃny eva tu mÃnÃntarÃvi«ayÃrthÃni bhidyante ity avyÃpako hetur iti. kiæ punar idam ani«Âam ÃpÃditam, nanv i«yata eva puævacasÃm anÃgamatvam, Ãgamo hi ÓÃstram, aprÃpte ÓÃstram arthavad iti vak«yati. imÃni puna÷ pramÃïÃntaraprÃptavi«ayapratipÃdakÃnÅty anuvÃdavÃkyÃny eva. ata eva ÓÃstram eva vedavÃkyaæ bhinnatayà pak«Åk­taæ ÓÃstram arthe pravartata iti. tadbhedasyaivopayogÃd iti bhÃva÷. tad etad Ãha -- ##ti. atra dÆ«aïam Ãha -- ##iti. evam ayaæ puævacanÃprÃmÃïyavÃdÅ vaktavya÷. kim asti tebhyo 'rthapratyayo na vÃ, na tÃvan nÃsti, sarvalokavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt. satas tu nÃnimittotpattis sambhavatÅti vimittaæ vÃcyam. na ca ÓabdÃd anyannimittam asyopapadyata iti jÃtam asandigdham avÃdhitaæ ca j¤ÃnÃntareïa pramÃïam eva puævacanajanitaæ j¤Ãnam iti nÃsyÃnÃgamatvÃbhyupagamo yukta iti. itaras tv anumÃnÃntarbhÃvÃbhiprÃyeïÃha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- visaævÃdabhÆyi«ÂhÃni hi puævacanÃni, tannaitÃni ÓrutamÃtrÃïy evÃrthaæ niÓcÃyayanti. na cÃniÓcito 'rtho j¤Ãto bhavati, niÓcayasyaiva j¤ÃnatvÃt. ata÷ prÃÇniÓcayotpatter j¤ÃnÃbhÃva eveti kiæ nimittaprayatnena. yadà tu vaktaivam avadhÃritavyÃptir bhavati -- na cÃyam anavagataæ bravÅtÅti, tadà tadvÃkyÃd eva j¤ÃnakÃryÃt kÃraïabhÆtaæ j¤Ãnam anumÃya j¤ÃnasyÃrthÃvyabhicÃreïÃrtho niÓcÅyate. tasyÃæ cÃvasthÃyÃæ j¤ÃnaliÇgÃvagatatvÃd arthasya vÃkyam anuvÃdakam eva. ato nÃgama iti. siddhÃntavÃdÅ tv Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- avagatà hi buddhir arthaæ niÓcÃyayati. na cÃsyÃ÷ ki¤cid avagame kÃraïam astÅti vak«yÃma iti || 39 || {3,118} ata÷ svayam evÃnavagatà nÃrthasya liÇgam ity Ãha -- ##ti. nanÆktaæ kÃryÃt ÓabdÃd anumÃsyate, ata Ãha -- ##iti. yathà nobhayam ubhayatra liÇgaæ, tathà darÓayati -- ##iti. anumÃnaæ hi vyÃptibalena bhavati, iha ca vÃkyasÃmÃnyaæ j¤ÃnasÃmÃnyena vyÃptam avagatam iti tatas tat sidhyed, j¤ÃnamÃtrÃc cÃrthamÃtram, na ceha tathÃ, j¤ÃnÃrthaviÓe«ayor anumitsitatvÃt. tayoÓ ca sambandhagrahaïÃbhÃvenÃnanumeyatvÃt. nanu yatrÃpto vÃkyaæ prayuÇkte tad eva j¤Ãtvà prayuÇkta iti vij¤ÃnaviÓe«eïaiva sambandho 'vagata÷. atas sa evÃnumÃsyate. yady evam, avagatas tarhi prÃg eva vÃkyÃd artha÷, na hy anyathà yatra prayuÇkta iti Óakyate vaktum. api cÃvidite prathamam arthe kathaæ j¤Ãnam anumÃtavyam. kim aj¤ÃsÅd ayaæ vaktà ki¤cid iti, Ãhosvid imam artham iti, nÃpratipannam idamà Óakyate pratinirde«Âum. na cÃrthoparÃgam antareïa j¤Ãnasya viÓe«as sambhavati yo 'numÅyate. na cÃkarmakaæ j¤ÃnamÃtram anumÅyate. na ca tato 'rthaviÓe«as sidhyati. na cÃniÓcitaæ j¤Ãnaæ, saæÓayÃtmano vij¤ÃnavidhÃyà darÓitatvÃt. na caivaæ puævÃkyebhyas sandeha÷. yà tu kvacid vyabhicÃrÃd aprÃmÃïyÃÓaÇkà sà ÃptatvÃdinà nirÃkriyata ity uktam. yadi tv evaæ j¤ÃnaviÓe«Ãvagatir ucyate, ya evam avadhÃrito bhavati -- nÃyam ananvitÃrthÃni padÃni prayuÇkte, na cÃnavagatÃnvayÃni, tan nÆnam amÅ«Ãm anenÃnvayo j¤Ãta iti. kim idÃnÅæ viditapadapadÃrthasaÇgati÷ Órotà puævÃkyÃd arthaæ na budhyata eva. yady evam anuttarà gurava÷. jÃtà tu buddhir asandigdhÃviparyastà ca na vedavÃkyajanitÃyà dhiyo viÓi«yeta. ÓaÇkÃmÃtraæ tu katha¤cid vede 'pi vÃkyatvÃdinà bhavatÅti na tÃvatà tadaprÃmÃïyam. ##iti. buddhiÓabdÃbhyÃm ity artha÷ || 40 || ato vaktrabhiprÃyÃvagatau pratyak«ÃdipramÃïÃsambhavÃt tadanavagame{3,119}cÃrthÃnumÃnÃnupapatteÓ Órotur aprÃptapÆrvam arthaæ prÃpayantÅ puru«oktir vedavadÃgama evety Ãha -- ##ti || 41 || yad api cedam ucyate. vedas tÃvad bhinnavi«ayatayà pramÃïÃntaram eveti, tad api manorathamÃtram evety Ãha -- ##ti. na Óakyate vaktum ity abhiprÃya÷. kim iti na Óakyate. ata Ãha -- ##iti. yadà pÆrvoktair hetubhir aviÓe«eïa sarvam eva ÓÃbdam anumÃnÃd abhinnam ity uktaæ, tadà kathaæ tadgocarasyÃnanumeyatvaæ bhavi«yatÅti bhÃva÷ || 42 || nanv arthÃtmanà tÃvalliÇgenÃnanumitapÆrvam arthaæ vedo bodhayatÅti pramÃïÃntaraæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. dhÆmavattvak­takatvÃdÅnÃæ hi saty apy avÃntarabhede yathaiva trailak«aïyÃparityÃgenÃnumÃnatvam evam ihÃpi syÃt. yadi tu tad eva nÃstÅty ucyate, tat tarhi vacanÅyam, kim avÃntarabhedopanyÃseneti || 43 || anye tu prak«ÅïaÓaktayo 'bhedam evÃÓrityaikadeÓina÷ pratyavasthitÃ÷, tad darÓayati -- ##iti. ayaæ hi te«Ãm abhiprÃya÷ -- codanÃprÃmÃïyaæ hi pratij¤Ãtaæ, tac cÃnumÃnatve 'pi vedavacasas sidhyaty eva. yathaiva hi ÓabdamadhyÃd veda÷ pramÃïam. evam anumÃnebhyo vedonumÃnam iti kim atiprayatnato bhedapratipÃdaneneti. nanu bhavi«yatvÃd dharmo nÃnumÅyate ity uktaæ bhëyakÃreïa. ato 'numÃnatvÃbhyupagame tadvirodho bhaved ata Ãha -- ##ti. artharÆpaliÇgÃbhiprÃyeïa tannirÃk­tam ity artha÷ || 44 || {3,120} etad api dÆ«ayati -- ##ti. yadi paÓcÃnmÃnasÃmÃnyÃd anumÃnatvaæ tad astu, na ca tadabhyupagame do«a ity artha÷. lak«aïaikatvena tv abheda i«Âe 'numÃnalak«aïÃbhÃvÃt pramÃïÃntarÃnabhyupagamÃc cÃprÃmÃïyam eva vedavacasÃm Ãpadyata ity Ãha -- ##ti || 46 || nanÆktaæ lak«aïaikatvam ÃptavÃdÃvisaævÃdasÃmÃnyÃd ity atrÃha -- #<ÃptavÃde>#ti. puævÃkyÃnÃm anena prakÃreïÃnumÃnatvÃt prÃmÃïyaæ siddhyati na vedavacasÃm iti bhÃva÷ || 47 || kim iti na siddhyati. ata Ãha -- ##iti. ÃptanarÃbhÃvÃt tÃvannÃptavÃdatvenÃvisaævÃdÃd anumÃnam. na cÃtÅndriyair arthair vedÃnÃæ sambandhÃnubhavas sidhyatÅty apramÃïam eva bhaveyu÷. nÃptasand­bdhà vedà iti vedÃdhikaraïe vak«yatÅti || 48 || nanu pramÃïÃntarasaÇgatÃrthÃni vedaikadeÓabhÆtÃni k«epi«ÂhÃdivÃkyÃni d­«Âvà itarÃïy apy agnihotrÃdivÃkyÃni vedatvÃt satyÃrthÃny anumÃsyante. ato 'sti lak«aïenÃnumÃnatvam ity Ãha -- ##iti || 49 || {3,121} etad api dÆ«ayati -- ##ti. ÃdityayÆpavÃkye vartamÃno vedatvahetur anaikÃntika iti. nanu nedaæ vÃkyam asatyÃrtham, ÃdityaÓabdo hi sÃrÆpyÃd gauïo yÆpe vartata iti tatsiddhisÆtre vak«yate, ata Ãha -- ##iti. karmaphalasambandhavÃkyÃny api tadvad eva gauïÃni bhaveyur iti. api ca prÃk svamahimnà vedaprÃmÃïyabalenÃprÃmÃïyÃnumÃnÃni pratyuktÃni. anumÃnatvÃbhyupagame tulyabalatayà tÃny api durvÃraprasaraïÃnÅty Ãha -- ##iti || 50 || ato lak«aïabhedenaiva Óabdasya pramÃïÃntaratve i«yamÃïe vedÃ÷ pramÃïaæ bhavanti. lokavedayoÓ ca samam eva pramÃïatà siddhety Ãha -- ##iti || 51 || lak«aïam api yathà parair ÃÓritam -- ÃptopadeÓaÓ Óabda iti, tathÃpy ÃptÃbhÃvÃn na prÃmÃïyaæ vedasyeti tannÃÓrayaïÅyam ity Ãha -- ##ti ##ntena. loke 'pi nÃptatvaæ prÃmÃïye kÃraïam ity Ãha -- ##iti || 52 || kÃraïam Ãha -- ##iti. Ãptatvena hy apavÃdÃÓaÇkÃnirÃkaraïamÃtram. prÃmÃïyaæ tu sarvasaævidÃæ sahajam eveti svata÷prÃmÃïyavÃde varïitam iti. kiæ tarhy Ãgamalak«aïam ata Ãha -- ##iti. nirdo«aÓabdajanitaæ vij¤Ãnaæ pramÃïam iti || 53 || {3,122} eka¤jÃtÅyakasya Óabdasya cÃnumÃnena prÃmÃïyam eva samaæ, na lak«aïam ity Ãha -- ##ti || 53 || svamatenedÃnÅæ padasyÃnumÃnÃd bhedaæ vadi«yaæs tatpratipÃdane kÃraïam Ãha -- ##iti. yady api padasya padÃrthe pramÃïatvÃn na tadbhedapratipÃdanam upayujyate, tathÃpi parai÷ padÃny udÃh­tya vicÃra÷ k­ta iti tadbhedam eva pratipÃdayÃma÷. ##ti. pada ity artha÷ || 54 || tad idÃnÅæ bhedakÃraïam Ãha -- ##iti. vi«ayabhedam eva darÓayati -- ##ti. Ãk­tyadhikaraïe hi padasya sÃmÃnyavi«ayatvaæ sthÃpayi«yata iti || 55 || anumÃnaæ tu dharmaviÓi«Âadharmivi«ayam ity anumÃnaparicchede sÃdhitam ity Ãha -- ##ti. liÇgam asyÃstÅti liÇgÅ. tasya viÓi«Âasya prasÃdhakaæ liÇgam astÅti. nanv anumÃne vyÃptibalena dharmasÃmÃnyam anumÅyata ity ata Ãha -- ##iti. yÃvat tadanumÃnaæ tadvi«ayaæ viÓi«Âavi«ayaæ na bhavati tÃvadanumÃnam eva na bhavati, na dharmamÃ(?traæ/travi«ayaæ) siddhatvÃd ity uktam iti || 56 || nanu padam api viÓi«Âagocaraæ d­«Âaæ yathà -- ko rÃjà yÃtÅti p­«Âe para÷ pratibravÅti, päcÃlarÃja iti. tadà kevalÃd eva päcÃlarÃjapadÃt kriyÃviÓi«Âa÷ puru«o 'vagamyate, ata Ãha -- ##iti. yad eva{3,123}ki¤cit ÓÃbde sÃmÃnyÃd atiriktam avagamyate sa vÃkyasyaiva vi«aya÷. vÃkyam eva hi tadanu«aktayÃtipadaæ päcÃlarÃjo yÃtÅti. nanv astu ÓrutasyÃnu«aÇga÷, aÓrute 'pi padÃntare padÃd ekasmÃd viÓi«Âabodho d­«Âa÷, yathà -- dvÃram ity ukte vivriyatÃm iti, atra katham ata Ãha -- ##iti. kÃrakaæ hi kriyayà viditavyÃptikam, vyÃptisÃmarthyÃd eva kriyÃpadam anumÃpayati. anumitakriyÃpadÃd vÃkyÃd eva tatrÃpi viÓi«ÂÃrthapratyaya iti || 57 || atra codayati -- ##ti. pariharati -- ##iti. yatra hi saÇkhyÃdayo 'vagamyante tatra katham ata Ãha -- ##ti. sambhavavyabhicÃrÃbhyÃæ hi viÓe«aïam arthavad bhavati. Ãk­tis tu na tÃvad ekatvaæ vyabhicarati, dvitvÃdayas tv ekatvÃn na sambhavantÅti tadÃk«iptÃyà vyakter eva viÓe«aïaæ saÇkhyÃdaya iti || 58 || tad evaæ tÃvad anura¤janena vyakter viÓe«aïam ity uktam, tÃdarthyena tu kriyÃæ bhÃvanÃæ saÇkhyÃdayo viÓiæ«anti. tatra hi ÓrutyÃdibhir viniyujyante. yathà paÓor ekatve 'ruïÃdi«u ca vak«yata ity Ãha -- ##ti. padÃntaratvenÃtyantaviprak­«ÂaviÓe«aïatÃæ darÓayatÅti || 58 || yat tarhi vÃkyÃrthav­ttiviÓi«Âavi«ayaæ gomadÃdipadaæ tadanumÃnaæ bhavi«yaty ata Ãha -- ##iti. yady api tÃvad idaæ viÓi«ÂÃrthagocaram, tathÃpi nÃnumÃnatvam. siddho hi dharmÅ kenacid dharmeïÃsiddhena viÓi«Âas sÃdhyamÃna÷ pak«o bhavati. iha tu padoccÃraïÃt prÃÇ na ki¤cit pratipannam. uccaritre tu pade viÓi«Âa÷ pratipanna eveti kiæ sÃdhyam iti. siddhatvam eva{3,124}darÓayati -- ##iti. na tÃvadag­hÅtasambandhaÓ ÓabdÃd viÓi«Âaæ pratyeti. g­hÅtasambandhas tu pratipadyamÃno vyutpattikÃlÃvagatÃn na ki¤cid adhikaæ pratyetÅti katham anumÃnaæ bhavatÅti || 60 || api cÃtra bhinnayor eva prak­tipratyayÃtmano÷ padabhÃgayor bhinnÃv evÃrthau pratipannau viÓe«aïaviÓe«yabhÃvam anubhavata iti siddhaæ vai«amyam ity Ãha -- ##iti. idaæ tu pÃcakÃdiÓabde«u yuktaæ vaktum, tatra hi (dhÃtunÃ) pÃka÷ pratyayena ca kart­mÃtram upÃttam. Ãrthas tu viÓi«Âapratyaya÷. gomadÃdau tu tadasyÃstÅti viÓi«Âa evÃrthe taddhita÷ smaryata iti kuto vai«amyam, uktam atra tÃvÃn eva hÅti vyutpattikÃlÃvagatÃd anadhikavi«ayatvam, idaæ tu pÃcakÃdiÓabdÃrtha(?m e/e)voktam iti. ki¤cÃnumÃne svatantrag­hÅta eva parvatÃdir viÓe«ya÷ svatantrasm­tenÃgnyÃdinà viÓe«aïena viÓi«Âo 'vagamyate. Óabdenobhayo÷ svatantragrahaïam astÅty Ãha -- ##ti. grahaïam upalak«aïÃrthaæ, smaraïaæ cetyartha÷ || 61 || vai«amyÃntaram Ãha -- ##ti || 61 || atra codayati -- ##ti. atrÃpi Óabdasyaiva prathamÃvagatasyÃrthaviÓi«Âatvena sÃdhyatvÃn na kramavyatikramo bhavi«yatÅti || 62 || atra dÆ«aïam Ãha -- ##ti. pratij¤Ãrtha÷ pak«a÷, sa ca dharmaviÓi«Âo dharmÅ, viÓi«ÂÃpek«ayà dharmyekadeÓa ucyate. sa eva hetu÷ prasajyate. Óabdo hi dharmitayopÃtta÷ sa eva hetur iti. nanu yadà dÆrÃd dhÆmasyÃdhÃraviÓe«o na lak«yate tadà dhÆmo 'gnimattayà sÃdhyate, hetuÓ ca bhavati. tadvad ihÃpi bhavi«yaty ata Ãha -- ##iti. dhÆmaviÓe«o hi samprati{3,125}d­ÓyamÃna÷ pak«a÷ pÆrvÃvagatas sapak«a÷ tadanugataæ ca sÃmÃnyaæ hetur iti pak«asapak«ahetuvibhÃgopapattir iti || 63 || nanv ihÃpi ÓabdaviÓe«aæ pak«Åk­tya Óabdatvaæ hetuæ vak«yÃma÷, ata Ãha -- #<Óabdatvam >#iti. arthaviÓe«o hy anumitsita÷, na cÃsya Óabdatvaæ gamakam anaikÃntikatvÃd iti. nanv avÃntarasÃmÃnyaæ tarhi goÓabdatvaæ hetur bhavi«yaty ata Ãha -- ##iti. ato 'traikaiva vyaktir arthena viÓe«yà hetutayà cÃbhidhÃtavyeti du«pariharaæ pratij¤ÃrthaikadeÓatvam ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 64 || nanu vya¤jakabhedabhinnaikaiva vyakti÷ pak«Åkari«yate ity Ãha -- ##iti. pariharati -- ##iti. naupÃdhiko bhedo vastu bhinatti, tatpratyayÃnapÃyÃd iti bhÃva÷. api ca viÓi«Âatà sambandhe sati bhavati, tad iha kÅd­Óo 'rthaÓabdayos sambandha ity Ãha -- ##ti. na tÃvat ÓabdadeÓe 'rtho d­Óyate, mukhe hi Óabda÷, bhÆmÃvartha÷. nÃpi ÓabdakÃle, kalau k­tayugÃrthasyÃbhÃvÃd ity Ãha -- ##iti || 65 || athÃrthapratÅtyà viÓi«ÂaÓ Óabdas sÃdhyate, asti hi sà ÓabdakÃla iti tad etad ÃÓaÇkate ##iti. etad api dÆ«ayati -- ##iti. pratÅtyà viÓi«Âe 'numÅyamÃne sà tÃvat pÆrvasiddhà grahÅtavyÃ. sà cet j¤Ãtà kim aparam anumÅyata iti. nanu sampratyupalabhyamÃnaæ drutÃdiviÓe«aæ pak«Åk­tya tasya pratyÃyanaÓaktiviÓi«Âatà sÃdhyate, sapak«aæ ca{3,126}vyutpattikÃlÃvagataviÓe«am, ubhayÃnugataæ goÓabdasÃmÃnyaæ hetuæ kari«yÃma÷, na pratij¤ÃrthaikadeÓatà bhavi«yaty ata Ãha -- ##ti ayam abhiprÃya÷ -- na drutÃdiviÓe«ÃïÃæ deÓÃdinibandhano 'rthena sambandho vidyate. pratyÃyanaÓaktiviÓi«Âatà cÃpi te«Ãæ na sambhavatÅti || 66 || kim iti na sambhavaty ata Ãha -- ##iti. yathà pak«Åk­tasya mahato dhÆmasyaikadeÓe 'dhastÃdagnir astÅti tadviÓi«Âo dhÆmas sÃdhyo bhavati. naivaæ drutÃdiviÓe«ÃïÃæ pratyÃyanaÓaktiyoga÷. te«Ãæ vyabhicÃreïÃpratyÃyakatvÃd iti. yat tu te«Ãæ sÃmÃnyaæ goÓabdas sa pratyÃyanaÓaktiviÓi«Âa÷, tatra ca pak«e sa eva pak«o hetuÓ cety uktam evety Ãha sÃmÃnyasyeti || 67 || ato 'rthaviÓi«ÂaÓ Óabdo nÃnumeya ity upasaæharann Ãha -- ##iti || 67 || evaæ tÃvat Óabdo na pak«a ity uktam. yadi tv arthaæ pak«Åk­tya Óabdo hetur ity ucyate. tad apy ayuktam. apak«adharmatvÃd ity Ãha -- ##ti. kathaæ ca nirÆpyata iti bhÃva÷ || 68 || kim iti na nirÆpyate 'ta Ãha -- ##ti. kasyäcit kriyÃyÃæ kart­tayà sambaddhaæ ki¤cit kasyacit sambandhÅ bhavati, kriyÃkÃrakasambandhapÆrvakatvÃt Óe«asambandhÃnÃæ svasvÃmyÃdÅnÃm iti. tatra svasvÃmisambandhas tÃvat kriyÃkÃrakasambandhapÆrvaka ity Ãha -- ##ti. prathamaæ hi bharaïakriyÃyÃæ kart­karmabhÃvam Ãpannau rÃjapuru«au svasvÃmisambandham anubhavata iti || 69 || {3,127} evam avayavÃvayavisambandho 'pi kriyÃgarbha ity Ãha -- ##iti. v­k«o 'vayavÅ hy avayave«u ti«ÂhatÅti pratÅti÷. kadÃcit tv avayavà eva ÓÃkhÃdayas tasminn iti pritÅti÷. tad evaæ sthitikriyÃkart­bhÃvanibandhano 'vayavÃvayavisambandha iti. evaæ saæyogo 'pi kriyÃgarbha evety Ãha -- ##iti. agnimaddeÓe bhavane kartà bhavan dhÆmo 'gnimato deÓasya saæyogÅ bhavatÅti || [70] || evaæ kÃryakÃraïabhÃvÃdayo 'pi sambandhÃ÷ kriyÃkÃrakasambandhapÆrvakà ity Ãha -- ##ti. kiïvaæ hi surÃyà bÅjaæ surÃtmake pariïÃme kart­bhavatsurÃyÃ÷ kÃraïam ity ucyate. tathà samÆhasamÆhisambandho 'pi. senÃkÃryaæ pratipak«ajayam aæÓena kurvan hastÅ senÃyÃs sambandhitayocyata iti. ÓabdÃrthayos tu na kaÓcid evam ÃkÃras sambandhasyÃvagamyate. na cÃnirÆpitÃkÃras sambandho 'stÅti Óakyate vaktum ity Ãha -- ##ti || [71] || na ca sambandham antareïa pak«asya dharma iti vigrahagatà «a«ÂhÅ pak«adharma iti ca tatpuru«asamÃso và ghaÂata ity Ãha -- ##ti. v­ttivigrahÃv api nopapannÃv iti. upasaæharati -- ##iti || 72 || anye tu Óabdo 'rthavi«aya ity evaæ taddharmatÃm Ãhu÷. yathÃnupalabdhir abhÃve prameya iti vak«yate. tad etad upanyasyati -- ##iti || 73 || {3,128} etad api nopapannam ity Ãha -- ##ti. na kenÃpi prakÃreïa vi«ayavi«ayibhÃvo ghaÂata ity artha÷. yathà na ghaÂate tad etad Ãha -- ##iti || 74 || sarvaprakÃrÃsambhavÃt pÃriÓe«yeïa tadvi«ayabuddhijanakatayà tadvi«ayatà vaktavyÃ, evaæ ca tadvi«ayabuddhijanakatvasya vÃcyavÃcakabhÃvam antareïÃnupapattes tadabhyupagama÷ kÃrya÷. tatsiddhau ca na pratÅtyaÇgaæ pak«adharmatÃ. na cÃpak«adharmajanità pratÅtir anumÃnam ity Ãha -- ##iti dvayena || 75 -- 76 || yadi tu pak«adharmataiva tadvi«ayabuddhijanane hetur i«yate. tatas tadvyatirekeïa pak«adharmatÃyà evÃnupapatter itaretarÃÓrayatvam ato neyam api kalpanà ghaÂata ity Ãha -- ##iti || 77 || itaÓ ca na pak«adharmatety Ãha -- ##ti. anavagatavÃcyavÃcakasambandhÃ÷ svarÆpÃtirekeïa na Óabdaæ kasyacid dharmatayà jÃnanti. yena pak«adharmabuddhiÓ Óabde bhaved iti || 78 || {3,129} svarÆpamÃtravij¤Ãnaæ tu na dhÆmÃdau pak«adharmatÃyÃæ hetu÷, api tu dharmisambandha÷. na cÃsÃv astÅty abhiprÃyeïÃha -- ##ti. nanv atrÃpy arthena dharmiïà prathamaæ vyutpattikÃle sambandho 'vagata eva, Ãha -- ##ti || 79 || pÆrvasambandhanirapek«a evÃyam avyutpannasambandhasyÃpi pak«adharmasambandho bhÃsate, na cÃtra tathety Ãha -- ##iti ##antena. yata eva tannirapek«o 'yaæ pak«adharmasambandha÷, ata eva taduttarasmÃt sapak«asattvalak«aïÃd bhidyate, anyathà tadabheda eva syÃd ity Ãha -- ##ti. trÅïi hetor lak«aïÃni pak«adharmatà sapak«e sattà vipak«Ãd vyÃv­tti÷. tatra ca pak«adharmatÃyà uttaraæ sapak«asambandham uttaralak«aïam apadiÓatÅti || 80 || Óabde tv evaæ nÃstÅty Ãha -- ##ti. pÆrvasambandhÃpek«ayà ceyam avagamyamÃnÃrthapratÅtyuttarakÃlam avagamyate. ato na tadaÇgam ity Ãha -- ##ti || [81] || itaÓ ca na pak«adharmatety Ãha -- ##ti. arthÃd anyas tÃvad dharmÅ na pramÅyata iti bhÃva÷ || 82 || yas tv asÃv artho dharmitayà kalpanÅya÷, yaddharmatayÃvagataÓ Óabda÷{3,130}pak«adharmo bhavati, parastÃd api sa tÃvÃn eva pramÃtavya÷. tad yadi pak«adharmatvam avagantum asau prathamam evÃvagamyate, tato g­hÅte tasmin kiæ parabhÃvinà pak«adharmÃdij¤Ãnena ato nÃnumÃnatety Ãha -- ##ti dvayena || 83 -- 84 || anvayam idÃnÅæ dÆ«ayati -- ##iti. kathaæ na nirÆpyate, ata Ãha -- ##ti || 85 || etad eva darÓayati -- ##ti. iha tv evaæ nÃstÅty Ãha -- ##iti || 86 || kathaæ nety ata Ãha -- ##iti. idaæ ca pÆrvam evoktam iti. nanu vaibhavÃc chabdasya nityatvÃc cÃrthasya ÓabdÃrthayoÓ Óakyate 'nvayo darÓayitum ity Ãha -- ##iti. pariharati -- ##iti || 87 || kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti || 88 || prakÃrÃntareïa sambandham ÃÓaÇkate -- ##iti || 89 || {3,131} etad api dÆ«ayati -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##ti #<(asmÃ)bhir>#antena. kva d­«Âa÷, ata Ãha -- ##ti || 90 || nanu dvitÅyÃdiprayoge ÓabdÃrthapratyayayor anvayo grahÅ«yata ity ÃÓaÇkate -- ##ti. etad api dÆ«ayati -- #<Óatak­tva >#iti. Óatak­tva÷ prayoge 'py ajij¤Ãsur na sambandhaæ budhyate. aviditasambandhaÓ ca nÃrthaæ pratyetÅti || 91 || nanu j¤Ãtasambandhasya tÃvan na Óabdaj¤Ãnam arthaj¤Ãnaæ vyabhicarati. tasyaiva cÃnumÃnatvam i«yata ity Ãha -- ##iti. pariharati -- ##iti. yadi j¤ÃtasambandhasyÃnvaya÷, anya eva tarhi sambandhaÓ ÓabdÃrthayor abhyupagamyata iti || 92 || tata÷ kim ata Ãha -- ##iti. yadi nÃÇgaæ, kiæ jÃtam ata Ãha -- ##ti. asaty anvaye j¤Ãnaæ nÃnumÃnam iti bhÃva÷ || 93 || anvayas tu pÆrvÃvagatapratÅtisÃmarthyÃnusÃreïaiva jÃyamÃno nÃrthapratÅtau kÃraïam ity Ãha -- ##iti || 94 || {3,132} upasaæharati -- ##iti. anumÃne tu nÃnvayÃt pÆrvaæ gamakatvasiddhir ity Ãha -- ##ti || 95 || vyatirekam idÃnÅæ dÆ«ayati -- ##iti. na hy anavagate 'rthe tajj¤Ãnena vinà Óabdaj¤Ãnaæ bhavatÅti vyatirekaÓ Óakyate 'vagantum. avagataÓ ced artha÷ kiæ vyatirekÃÓrayaïeneti || 96 || kim idÃnÅm anupayoginÃv anvayavyatirekau Óabde nety Ãha -- ##iti. Óaktini(«kar«e ta)yor vyÃpÃro vÃcyavÃcakarÆpaÓ ÓabdÃrthayo÷ sambandha iti || 97 || evaæ ca trailak«aïyaparityÃgenÃnanumÃnatvaæ prasÃdhya prayogeïa darÓayati -- ##iti. Óabdo nÃnumÃnaæ trairÆpyarahitatvÃt pratyak«avat. tÃd­gvi«ayavarjanÃt. tadvad eva tÃd­k. vi«ayavarjanaæ ca sÃmÃnyavi«ayatvaæ hÅtyÃdinà varïitam eveti || 98 || idaæ ca padasyÃnumÃnÃd bhedapratipÃdanaæ prau¬hipradarÓanÃrtham asmÃbhi÷ k­tam. na tu padaæ pramÃïam ity Ãha -- ##ti || 99 || {3,133} yathà na pramÃïaæ tathà darÓayati -- ##iti. tÃn eva catura÷ prakÃrÃnÃha -- ##iti || 100 || e«v arthe«u prayuktasya yathà na prÃmÃïyaæ tathÃha -- ##ti || 101 || ad­«ÂapÆrve tu samprati pratyak«e 'nutpattilak«aïam evÃprÃmÃïyam ity Ãha -- ##iti. sambandhaj¤Ãnam eva và tadà jÃyata ity Ãha -- ##ti. na ca sambandha eva padasya prameya iti vÃcyam, tasyÃrthÃpattiprameyatvÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. tadarthas tu pratyak«Ãd avagata ity Ãha -- ##iti || 102 || ananubhÆtapÆrve parok«e ca j¤ÃnÃnutpattir evety Ãha -- ##iti. anubhÆte tu parok«e sm­tir ity Ãha -- ##iti || 103 || nanu sm­tim eva janayat pramÃïaæ bhavi«yaty ata Ãha -- ##iti. pramitavi«ayà hi sm­ti÷, sannik­«ÂÃrthagocaraæ ca pramÃïam iti sthitir iti. kathaæ puna÷ pramitavi«ayaæ na pramÃïam ata Ãha -- ##ti. paricchedaphalaæ hi pramÃïam. na ca sm­tyà ki¤cit paricchidyate, pÆrvavij¤ÃnamÃtropasthÃpakatvÃd iti || 104 || {3,134} atra codayati -- ##ti. yady api pÆrvam asÃv artho 'vagata÷, tathÃpi tadÃnÅæ sattÃæ bodhayantÅ pratyabhij¤Ãnavat sm­ti÷ pramÃïaæ kim iti na bhavatÅti || 105 || pariharati -- ##iti. utpadyate sm­tir anyadÃ, na tu pratyabhij¤Ãnavat tadanÅæ vastunas sattÃæ niÓcÃyayati, pÆrvaj¤ÃnÃnusÃritvÃd iti || 106 || nanu pÆrvasaæskÃramÃtrajà hi sm­ti÷, idaæ tu pratyutpannakÃraïakaæ padÃt padÃrthaj¤Ãnaæ grahaïam eva, kathaæ sm­tir ucyate. ata Ãha -- ##iti. mà bhÆt smaraïaæ, grahaïam apÅdam anadhikavi«ayam evÃdhikapratibhÃsÃbhÃvÃt, ato na padaæ smÃrakebhyas sad­ÓÃd­«ÂÃdibhyo viÓi«yata ity apramÃïam iti. nanu kriyÃkÃrakayor anyataroccÃraïe 'vaÓyam anyatarasyÃnyataravyati«aÇgo buddhau bhavati. ata÷ katham ucyate nÃdhikyam avagamyata ity ata Ãha -- ##iti. padÃntarasyaivÃsau prasÃdo na padasyaikasyaivety artha÷ || 107 || idaæ cÃsmÃbhis sauh­damÃtreïa Ói«yebhya÷ kathyate na padaæ pramÃïam iti. na tu tatpramÃïatve vÃkyÃrtho nÃgamÃrtho bhavati. tena hi pramÃïenÃpi bhavatÃvaÓyaæ padÃrthe bhavitavyam. ata÷ pramÃïÃntarÃnadhigatam arthaæ gamayadvÃkyaæ pramÃïam eva. evam anumÃnÃntargatatve 'pi padasya na kÃcit k«ati÷, vÃkyÃrthasyÃnanumeyatvÃd ity Ãha -- ##iti || 108 || {3,135}Ãha vÃkyÃrthaj¤Ãnasyaiva katham ananumÃnatvaæ, tad apy ÃlocitÃnugamanam anumÃnam evÃta Ãha -- ##iti. ag­hÅtasambandhà eva padÃrthÃ÷ vÃkyÃrthaæ gamayanti. ato na vÃkyÃrthaj¤Ãnam anumÃnam. eva¤ ca darÓayitavyaæ vÃkyÃrthabuddhir anumÃnÃd bhinnà sambandhÃnubhavÃd­te jÃyamÃnatvÃd ak«abuddhivad iti || 109 || kathaæ punar apratibaddham arthÃntarasya pratipÃdakam, evaæ hy atiprasaÇga÷. ato 'siddho hetur ata Ãha -- ##ti. ye ca parai÷ padÃrthabuddher anumÃnÃd abhedahetava uktÃ÷, te tÃvad bahavo vÃkyÃrthabuddhÃvasiddhà ity Ãha -- ##iti. vÃkyÃrthabuddhir hi na tÃvad anvayavyatirekajÃ. nÃpi sambandhapÆrvikÃ. naiva pratyak«adarÓanaprabhavÃ. padÃd avagatÃnÃæ padÃrthÃnÃæ tatkÃraïatvÃt. sÃmÃnyavi«ayatvam apy asiddhaæ viÓi«Âavi«ayatvÃt. pratyak«ÃnyapramÃïatvatadad­«ÂÃrthabodhane tÆpamÃnÃdÅni prasÃdhya naikÃntikÅkÃrye. tadad­«ÂÃrthabodhanaæ cÃnumÃnÃbhÃsair apy anaikÃntikam. evaæ trikÃlavi«ayam apy anumÃnÃbhÃsenaiva. evam eva padÃrthabuddhÃv api darÓayitavyam. anvayavyatirekajatvaæ tu tatrÃpy asiddham eva. uktaæ hi ÓabdaÓaktinirdhÃraïe tayor vyÃpÃro na buddhijanmanÅti. sambandhapÆrvakatvaæ tu yady aviÓe«itaæ tat pratyak«eïaivÃnaikÃntikam, tad api hÅndriyÃrthasambandhapÆrvakam eva. athÃnumÃnÃÇgasambandhapÆrvakatvaæ, tadasiddham, vyÃptir hi tadaÇgam. na ca padÃt padÃrthaj¤Ãne vyÃpti÷ kÃraïam. sÃmÃnyavi«ayatvaæ cÃbhÃsenaivÃnaikÃntikam eva pratyak«adarÓana(prabhavatva)pratyak«ÃnyapramÃïatvatadad­«ÂÃrthabodhanÃni tÆpamÃnÃdibhir apÅti || 110 || yata evaivaæ vÃkyÃrthabuddhis sahÃrthair ad­«Âe«v api vÃkye«u padÃrthamÃtravido jÃyate. ato 'syÃ÷ sphuÂataram anumÃnÃd bhedaæ paÓyantas saugatÃs tato 'vatÅryÃgamasyÃnumÃnavyatirekÃt bibhyata÷ padÃbhedavicÃraïÃyÃm eva kli«ÂÃ÷. evaæ hi{3,136}manyante. astu tÃvatpadam apy anumÃnÃd abhinnam. etÃvatÃpÅha ÓabdÃnumÃnayor aikyam iti vÃk pravartata eveti sopahÃsam Ãha -- ##iti || 111 || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ Óabdapariccheda÷ samÃpta÷ || 007 upamÃnapariccheda athopamÃnapariccheda÷ upamÃnam api sÃd­Óyam asannik­«Âe 'rthe buddhim utpÃdayati. yathà gavayadarÓanaæ gosmaraïasyeti bhëyam. asyÃyaæ tÃtparyÃrtha÷ -- upamÃnam api na parÅk«aïÅyam, evaæ lak«aïakatvenÃvyabhicÃrÃd iti. avayavÃrthas tv ekatra d­ÓyamÃnaæ sÃd­Óyaæ pratiyogyantare d­ÓyamÃnapratiyogisÃd­ÓyaviÓi«ÂatayÃsannik­«Âe 'rthe yÃæ buddhim utpÃdayati etatsÃd­ÓyaviÓi«Âo 'sÃv iti, sopamÃnam iti yattadoradhyÃhÃra÷. na ca vÃcyaæ vi«ayaviÓe«ÃnupÃdÃnÃt kathaæ sÃd­ÓyaviÓi«Âavi«ayà buddhir avagamyata iti, prasiddhapramÃïÃnuvÃdena hy atrÃparÅk«Ã pratipÃdyate. loke ca sÃd­ÓyaviÓi«Âavi«ayaiva{3,137}buddhir upamÃnam iti prasiddham. ato na do«a÷. d­ÓyamÃnaviÓe«aïam ekadeÓadarÓanÃd itivad anupÃttam iti ced na. udÃharaïe upÃdÃnÃt. evaæ hy Ãha -- yathà gavayadarÓanaæ gosmaraïasyeti. asyÃrtha÷ -- d­Óyate 'sminn iti darÓanaæ, adhikaraïe lyuÂ. gavayo darÓanam asyeti gavayadarÓanam. sÃd­Óyam anyapadÃrtha÷. etad uktaæ bhavati -- gavaye d­ÓyamÃnaæ sÃd­Óyam iti. atrodÃharaïÃnusÃreïa lak«aïavÃkye 'pi d­ÓyamÃnam eva sÃd­Óyam abhimatam iti gamyate. gosmaraïasyeti ca nandigrahÅ(Pà 3.1.134)tyÃdinà kartari lyu÷. gÃæ smarata÷ pramÃtu÷. yathà gavaye d­ÓyamÃnaæ sÃd­Óyam etatsad­Óà gaur iti buddhim utpÃdayatÅti. saÇgatis tu prasiddhibÃhulyÃt ÓÃbdÃnantaram upamÃnam iti prÃg evoktam. atra codayati -- prasiddhapramÃïÃnuvÃdenÃtrÃparÅk«Ã pratipÃdyate. ato yathà naiyÃyikoktam upamÃnaæ pramÃïam ÃÓrÅyate, evaæ tad uktam evopamÃnalak«aïam ÃÓrayitum ucitam. evaæ hi tair uktaæ - prasiddhasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanam upamÃnam iti. asyÃrtha÷ -- prasiddhena gavÃdinà sÃdharmyÃt sÃdhyasyÃprasiddhasya gavayÃde÷ ka¤cid anabhij¤aæ prati sÃdhanaæ praj¤Ãpanaæ yÃd­Óo gaus tÃd­Óo gavaya iti vÃkyaæ, tajjanità và buddhir upamÃnam iti. tad etatparihÃreïa lak«aïÃntarapraïayane kÃraïaæ vÃcyam ity ata Ãha -- ##iti dvayena. satyaæ naiyÃyikair idam uktam. na tu yuktam. anantaroktÃgamÃbahirbhÃvÃt. Óabdavij¤ÃnÃd dhÅdam asannik­«Âe 'rthe vij¤Ãnam. ato 'nyathaiva ÓÃbare tantre upamÃnaæ varïitam iti || 1 -- 2 || naiyÃyikÃgamalak«aïÃnusÃreïÃpy asyÃgamatvam avagamyata ity Ãha -- ##ti. evaæ hi naiyÃyikÃnÃæ ÓÃbdalak«aïam ÃptopadeÓaÓ Óabda iti. atrÃpi cÃptapuru«apratyayenaivÃparid­«Âe gavayÃdau sÃd­Óyena sampratyayo bhavati. nÃnÃptÃ(?d dhi/d vi)saævÃdÃt. ata Ãptasyaivedaæ vacanam avyabhicÃrÅti matvà tadbalabhÃvÅ niÓcayo jÃyate, te«Ãm apy Ãgama eveti || 3 || {3,138} nanu ÓÃbare 'pi sad­ÓadarÓanÃt sad­ÓÃntare j¤Ãnam upamÃnam iti varïitam. etad api smaraïÃbahirbhÃvÃd apramÃïam eva. yathà hi ki¤cid dhyÃyata÷ smaraïaæ bhavati, evaæ sad­ÓadarÓino 'pi sad­ÓÃntare smaraïam, ato na dhyÃnÃdijanmanà sm­tyà sahÃsyÃ÷ kaÓcid viÓe«a÷. ato 'pramÃïam ity Ãha -- ##iti. naiyÃyikalak«aïaæ tÃvadÃgamÃbahirbhÃvi. ÓÃbaraæ tv apramÃïam eva saÇg­hÃtÅti || 4 || nanu sm­tisambhinnam api deÓÃdibhedena jÃyamÃnaæ pratyabhij¤Ãnaæ pramÃïaæ d­«Âam. evam ihÃpi gÃæ nagare d­«Âavato vane gavayadarÓinas tadbhÃnaæ pramÃïaæ bhavaty ata Ãha -- ##ti. na khalu deÓÃdibhedas sanmÃtratayà prÃmÃïye kÃraïam, api tarhi prameyatayÃ, na ceha deÓÃntarÃdiviÓi«Âo gau÷ pramÅyate, api tu nagarÃvagatas sampraty api tatstha eva smaryata iti || 5 || naiyÃyikaikadeÓinÃæ matam upanyasyati -- #<Órute>#ti. yena kilÃtideÓavÃkyaæ Órutaæ yÃd­Óo gaus tÃd­Óo gavaya iti, tasya ÓrutÃtideÓavÃkyasya vanaæ prÃptasya yat svayam asau gosad­Óo gavaya iti sÃd­ÓyÃnura¤jitaæ gavayaj¤Ãnam idam upamÃnam iti || 6 || {3,139} etad api dÆ«ayati -- ##iti. gavayas tÃvadindriyasannikar«Ãt pratyak«eïa pratÅyate. gosÃd­Óyam apy atideÓavÃkyÃd avagataæ smaryata iti nopameyam astÅti. atra codayati -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- gosÃd­ÓyaviÓi«Âo hy atra gavayo 'vagamyate. na ca tatpratyak«aæ, gor apratyak«atvÃt. tadviÓi«Âo gavaya upamÃnasya vi«aya÷. na hy asau pratyak«eïÃvasÅyate, gavayamÃtravi«ayatvÃt tasya. na cÃgamÃd avagata÷ smaryate, sÃmÃnyavi«ayatvÃd Ãgamasya. iha cÃyam asÃv iti viÓe«apratibhÃnÃd iti || 7 || etad api vikalpya dÆ«ayati -- ##ti sÃrdhena. idam atra vikalpanÅyam -- atideÓavÃkyÃd avagatÃt ki¤cid adhikam avagamyate na vÃ, yadi nety Ãha, tata÷ smaraïÃd aviÓi«Âà saÇgatir iyam apramÃïam. yathà padÃt padÃrthaj¤Ãnaæ pratyutpannakÃraïajatvenÃsmaraïam apy anadhikavi«ayatvÃd apramÃïam, evam ihÃpy atideÓavÃkyÃvagatagosÃd­ÓyaviÓi«Âagavayaj¤Ãnam. yadi tu sÃmÃnyÃvagatÃd viÓe«Ãvagame 'sti viÓe«a ity ucyate, sa tarhi pratyak«Ãd eva labhyata iti na pramÃïÃntarÃvakÃÓa iti || 8 || nanÆktam asannihite gavi tatsÃd­ÓyasyÃpratyak«atvÃn na tadviÓi«Âo gavaya÷ pratyak«eïÃvagantuæ Óakyata iti sÃvakÃÓaæ pramÃïÃntaram ity ata Ãha -- ##ti. yÃvadindriyavyÃpÃrÃnantaram aparok«aæ bhÃsate tan na÷ pratyak«am. tathà ca sÃd­ÓyaviÓi«Âo gavaya iti katham apratyak«o bhavi«yati. pratijÃti k­tsnaparisamÃptam eva jÃtibat sÃd­Óyam ity apratyak«e 'pi gavi tatsÃd­ÓyaviÓi«Âagavayapratyak«am upapadyata eveti bhÃva÷ || 9 || {3,140} na ca ÓabdÃdismaraïasambhedÃd apramÃïatÃ, g­hyamÃïasmaryamÃïayor vivekasya savikalpakasiddhau phaïitatvÃd ity Ãha -- ##ti. viveke sati nÃpramÃïatety artha÷. ÓrutÃtideÓavÃkyaviÓe«aïopÃdÃnasyÃpi na phalam upalabhyata ity Ãha -- #<Órute>#ti || 10 || kathaæ nopayujyate -- ##ti. gosÃd­ÓyaviÓi«ÂagavayadarÓanaæ ced upamÃnam abhimataæ tadÃÓrutatadvÃkyÃnÃm api nagare gÃæ d­«ÂavatÃæ vane gavayaæ paÓyatÃm asty eveti mandaæ viÓe«aïaphalam iti || 11 || nanv aÓrutÃtideÓavÃkyÃnÃm ayam asau gavaya iti saæj¤ÃnusandhÃnaæ nÃsti, itare«Ãm astÅty ayam asti viÓe«a ity Ãha -- ##ti. pariharati -- ##ti. yadupamÃnasya prameyam abhimataæ tattÃvatte 'pi jÃnanti. saæj¤itvaæ mà nÃmÃnusandhÅyatÃm iti || 12 || syÃn matam -- saæj¤Ãsaæj¤isambandha evopamÃnasya vi«aya÷. yathoktaæ nyÃyavistare samÃkhyÃsambandhapratipattir upamÃnÃrtha iti. viv­taæ ca -- yathà gaur iva gavaya ity ukte gavà samÃnÃrtham indriyasannikar«Ãd upalabhamÃno 'sya gavayaÓabdas saæj¤eti saæj¤Ãsaæj¤isambandhaæ pratipadyata iti. na cÃÓrutÃtideÓavÃkyasya Óabdam avidu«as samÃkhyÃsambandhapratipattis sambhavatÅti{3,141}phalavadviÓe«aïam ata Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##ti. atideÓavÃkyÃd eva gosÃd­Óyena gavayaÓabdavÃcye 'rthe 'vadhÃrite vyaktirÆpeïÃnavagato 'pi ÓabdÃrthasambandho 'vagata eva. etad dhi tadÃvagataæ gosad­Óaæ vastu gavayaÓabdavÃcyam iti. etÃvac ca sambandhasya svarÆpam, atas sÆktaæ viÓe«aïÃnarthakyam iti || 13 || nanu j¤ÃtasyÃpi sambandhasya pratyabhij¤Ãne prÃmÃïyam avihatam evÃta Ãha -- ##ti. atra kÃraïam Ãha -- #<Óaktyor >#iti. vÃcyavÃcakaÓaktiniyamo hi ÓabdÃrthayos sambandha÷. sa cÃtÅndriyatvÃn neha pratyabhij¤Ãyate. pÆrvÃvagata evÃnyÆnÃnatirikta÷ smaryate. kim idÃnÅm atÅndriye naiva pratyabhij¤Ãnam asti, yady evam anumÃnena kathaæ pÆrvÃnubhÆtam agnyÃdi pratyabhij¤Ãyate. Ãha ca -- g­hÅte 'pi deÓÃdibhedabhinne puna÷ pramÃpratyabhij¤ÃnumÃnÃt syÃt pratyak«avad avadhÃrite 'pÅti. ihÃpi ca vak«yati -- yena nÃma pramÃïena grahaïaæ buddhikarmaïo÷ | iti. satyam. na brÆma÷ parok«aæ na pratyabhij¤Ãyata iti, yad etad ayam asau gosÃd­ÓyaviÓi«Âo gavaya itÅndriyajam aparok«ÃvabhÃsaæ pratyabhij¤Ãnam -- asya ÓabdÃrthasambandhaÓ ÓaktirÆpo na gocara÷ | gosÃd­Óyena vij¤ÃtapÆrvo gavaya eva tu || iti. ata eva na cÃsyeti sambandhasya pratyabhij¤Ãnavi«ayatvaæ nirÃkaroti. gavayas tv iha gosÃd­ÓyenÃvagata pÆrva÷ pratyabhij¤Ãyata iti na ki¤cid anupapannam iti || 14 || athocyeta (?v­/pratya)k«Ãd vyÃvartayituæ viÓe«aïopÃdÃnam. ÓrutaÓabdollikhitam idaæ gavayaj¤Ãnam ato na pratyak«asya vi«aya ityupamÃnasya bhavi«yatÅty ata Ãha -- #<Óabde>#ti. ÓabdÃnuviddhabodhe 'pi{3,142}hÅndriyasambandhÃnusÃri j¤Ãnaæ na ÓabdaÓaktiparÃmarÓajam eveti pratyak«am eveti varïitam ity ato naikatrÃpi lak«aïe upamÃnasya prameyam adhikaæ paÓyÃma iti vÃcyam asyÃpÆrvaæ prameyam ity upasaæharati -- ##iti || 15 || yadi tÆcyate -- pratiyogisÃpek«aæ sÃd­Óyagrahaïam ato na pratyak«am, arthendriyasÃmarthyamÃtrajaæ hi pratyak«aæ j¤Ãnaæ, na tatpÆrvam aparaæ vÃnusandhatte. ata÷ pratyak«e 'pi dharmiïi parok«am eva sÃd­Óyam iti na tadviÓi«Âasya pratyak«atvam iti sÃvakÃÓam upamÃnam ity ata Ãha -- ##ti. bauddhÃnÃm ayaæ siddhÃnta÷ -- yadavikalpakam ÃpÃtajaæ pratyak«am iti. naiyÃyikÃs tu vyavasÃyÃtmakapratyak«avÃdina÷. ato jÃtyÃdivatsÃd­Óyam api te«Ãæ kiæ na pratyak«eïa pramÅyata iti || 16 || nirvikalpakavÃdinÃm api nedaæ pramÃïÃntaraæ, pratyak«ÃbhÃsatvÃd ity Ãha -- ##ti. evaæ tÃvat sÃd­Óyasya vastvantaratvam aÇgÅk­tya tatpratyak«atayopamÃnasya vi«ayÃbhÃvenÃprÃmÃïyam uktam. idÃnÅæ bauddhamatena sÃd­ÓyÃpalÃpam Ãha -- ##ti. nirvikalpakapratyak«avÃdinÃm api sÃd­ÓyaprameyÃbhÃvÃd upamÃnasya pramÃïatà nÃbhipretÃ. atas te«u spardhamÃne«u katham upamÃnaæ pramÃïam. ayaæ ca te«Ãm abhiprÃya÷ -- sÃd­Óyaæ hi na tÃvadÃÓrayebhyo bhinnam anupalambhÃt. abhede cÃÓrayÃt tanmÃtrÃpÃtÃt. kathaæ cÃÓraye«u vartate. na tÃvat kÃrtsnyena bhedaprasaÇgÃt, na hy ekam atra kÃrtsnyena v­ttam anyatrÃpi tathaiva vartata iti sÃmpratam. na ca bhÃgaÓa÷, tadabhÃvÃt. ki¤cedaæ sÃd­Óyaæ na tÃvad dravyaguïakarmaïÃm anyatamam, padÃrthapaï¬itais te«v anupasaækhyÃtatvÃt. na hi navasu dravye«u caturviæÓatyÃæ guïe«u pa¤casu và karmasu sÃd­Óyam antargataæ paÓyÃma÷. na ca sÃmÃnyam eva sÃd­Óyaæ, tad dhi tadbuddhau karaïaæ, tadvadbuddhivedyaæ ca sÃd­Óyaæ, tatsÃd­Óye ca gotvÃdÃv api tathÃtvaprasaÇga÷.{3,143}avayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyam iti ced. na. te«v apy aikaikaÓyena sÃd­Óyabuddher upajananÃt.[729]bhÆyÃæsi sÃd­Óyam iti ced. na. bhÆyassv apy ekatra samÃh­te«u pratiyogya(?nyatarÃ)napek«e«u sÃd­Óyabuddher upajananÃt.[730]santi khalu tÃny ekatra samÃh­tÃni vastÆni, na ca sÃd­Óyabuddhyà g­hyante, na hy anapek«itapratiyogibhedaæ sad­Óo 'yam iti gÃæ jÃnÃti. pratiyogyapek«ayà sÃmÃnyÃni sÃd­Óyam iti cet. kim idÃnÅm Ãpek«ikaæ sÃd­Óyam. bìham. yady evam apek«ayà tadabhivyajyate janyate vÃ. na tÃvaj janyate dvitvam ivÃpek«ÃbuddhyÃ, sahajasiddhatvÃt. abhivya¤jakÃni tv ÃlokendriyÃdÅni santÅti kim anyad apek«ate. yadi cÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyaæ, yamayos tu tadabhÃvÃd abhÃvaprasaÇga÷. tatrÃpi tadabhyupagame tannÃÓe sÃmÃnyanÃÓÃt siddhÃntahÃni÷. citrÃdau ca pÃriïÃmikÃnÃm avayavÃnÃæ karaÓira­prabh­tÅnÃm abhÃvÃt sÃmÃnyÃbhÃve sÃd­ÓyÃbhÃva÷. evam eva gandhÃdi«v api prasaÇgo darÓayitavya÷. avayavÃnÃæ karïÃdÅnÃm avayavÃntarÃbhÃvÃd asÃd­Óyam. atha matam, satyaæ nÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyam. kin tu tattvÃntaram evedaæ dravyajÃtiguïakarmabhyo vyatiriktaæ guïabhedo vÃ. yathÃha guru÷ -- na sÃmÃnyaæ sÃd­Óyam. kiæ tarhi. tad eva tat, gotvÃder ekatvÃd iti. evaæ copapanno bhavati sad­ÓasambhÃvanam eva tatra vidhyartha÷ Óyenacic codanÃrtha÷. ÓyenavyaktijÃtyos svabhÃvanirmitapak«atvagrasamÃæsalohitÃsthiÓira­p­«ÂhapÃdodarÃdyavayavÃrabdhÃvayavisamavÃyitvene«ÂakÃbhir aÓakyasampÃdanatvÃt. yadi cÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyam i«yante tatas te«Ãm ihÃbhÃvÃt sÃd­Óyam api dussampÃdanam iti so 'nÃrabhyo 'rtha÷ pratij¤Ãto bhavet Óyenacitaæ cinvÅteti. evaæ cÃnavayave«v api gandhÃdi«u sÃd­Óyasaævidupapatsyata iti. tac ca naivam. tattvÃntare hi sÃd­Óye gÃm anapek«yÃpi gavayaæ sad­Óam iti jÃnÅyu÷. tatra hi tanniravaÓe«am eva sÃd­Óyaæ parisamÃptam iti kim anyad apek«yate. katham anapek«ite gavi tatsÃd­ÓyaviÓi«Âo 'vagamyata iti cet kas tasya gavà sambandha÷. samavÃya iti cet, so 'pi tarhi gavayavad gosad­Óatayà j¤Ãtavya÷. api ca samavetaæ nÃma tatsÃd­Óyaæ gavayagatasÃd­Óyagrahaïe 'pi kim ity apek«yate. na hi gotvaæ ÓÃbaleye samavetam iti{3,144}bÃhuleye tadbodhe 'pi tadapek«Ã d­«ÂÃ. tathedaæ gavi gavayasÃd­Óyam iti na tadapek«Ãhetur upalabhyata iti. api cÃpek«atÃæ nÃma gau÷, dÆrÃd gÃm upalabdhavato ()viditÃvayavasÃmÃnyavibhÃgasyÃpi gosad­Óagavayaj¤Ãnaæ bhavet. avayavasÃmÃnyÃny api tadbodhe 'py apek«yanta iti cet. vaktavyo 'pek«Ãrtha÷. yadi matam, abhivya¤jakÃni tasyÃvayavasÃmÃnyÃnÅti, tÃni tarhi gavayavartÅni tasyÃbhivya¤jakÃni, santi ca tÃni gave(?vi) iti kiæ gogatatadvedanena, ato gavyavagate 'navagate«u cÃvayavasÃmÃnye«u gosÃd­Óyaj¤Ãnaæ jÃyeta. jÃtyor hi tatsÃd­Óyam, avagate ca te iti kim anyad apek«yate. yac cedam avayavasÃmÃnyÃnÃæ bÃhulye sad­Óatvam, idaæ ca na syÃd arthÃntaratve sÃd­Óyasya sarvatra tÃvattvÃt. syÃn matam vya¤jakÃni tÃni tasya. bhavati cÃbhivya¤jakaprakar«e 'bhivyaÇgyabuddhiprakar«a÷. yathà ghaÂÃdau tadvad ihÃpi bhavi«yatÅti. tan na. na hi buddhimÃtram atra prak­«yate. api tarhi vastv eva sÃtiÓayam upÃlabhÃmahe. ata eva mukhyÃpacÃre sad­ÓopÃditsayà susad­Óaæ pratinidhÅyate. na mandasad­Óam ity etad api yat ki¤cit. ata÷ kalpanÃmÃtrakalpitaæ dvicandrÃlÃtacakrÃdivad bhrÃntikÃraïaæ sÃd­Óyaæ na prÃmÃïikam iti. prameyÃbhÃvÃd api nopamÃnÃÇgam anyad và sÃd­Óye pramÃïam ity Ãpek«a iti || 17 || __________NOTES__________ [729] rÆpajananÃpÃtÃt iti bhÃvyam. [730] rÆpajananÃpÃtÃt iti bhÃvyam. ___________________________ atra samÃdhim Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nedaæ kalpanÃmÃtrakalpitaæ, mithyÃtvahetudvayÃsambhavÃt. dvicandrÃdipratyayà hi kutaÓcid do«Ãd utpannÃ÷ kÃlÃdibhede«u bÃdhyante. sÃd­Óyaæ tu jÃtyÃdivadabÃdhitabuddhivedyaæ katham anyathà bhavi«yati. yathà cÃsÃdhÃraïapratyak«avÃdinÃæ tatsatyam evaæ sÃd­Óyam apÅti kim apahnÆyate. tad idam avagatam asaæÓayitam abÃdhitaæ ca deÓÃntarÃdi«v apÅty asti tÃvat sÃd­Óyaæ, pramÃïabalena yathà tadupapadyate tathà kalpanÅyam. na hi d­«Âe 'nupapannaæ nÃma ki¤cid astÅti. tatra yat tÃvad uktaæ kim asya svarÆpam iti. tatrottaram Ãha -- bhÆyovayaveti. asyÃrtha÷ -- bhÆyobhir avayavasÃmÃnyair yo jÃtyantarasya yoga÷{3,145}tat sÃd­Óyam. jÃtyantarÃvayavasÃmÃnyagrahaïam upalak«aïÃrtham, vyaktisÃd­Óyam api yamÃdi«u d­«Âam eva. evam avayavasÃmÃnyair vinÃpi guïakarmÃdisÃmÃnyayogenÃpi sÃd­Óyaæ d­«Âam eva, yathà citrÃdi«u. etena yad uktaæ citrÃdau kathaæ sÃd­Óyam iti tat parih­tam. evam agnÃv api saæsthÃnaparimÃïasÃmÃnyaæ darÓayitavyam. yamayos tv avayavasÃmÃnyÃbhyupagame yÃn upapattir uktÃ, asau parihari«yata eva. guïÃnÃæ tv asaty apy avayavasÃmÃnye 'vayavaguïasÃmÃnyam evÃvayaviguïÃnÃæ sÃd­Óyam iti darÓayitavyam. karmaïÃæ ca sauryÃdÅnÃæ dravyadevatÃdidharmasÃmÃnyam eva sÃd­Óyam, avayavasÃmÃnyasyopalak«aïÃrthatvÃd iti. tattvÃntaravÃdinÃæ cedam ÃÓrayapÃratantryÃd guïÃntargatam evÃstheyam. na pa¤camam alaukikatvÃt. jÃtidravyaguïakriyÃ÷ padÃrthà iti lokasiddham. ato 'sya guïasya sato guïakarmaïor anupapanna eva samavÃya÷. atha dravyasamavetam eva guïakarmaïÅ api sad­Óatayà bodhayati, ekÃrthasamavÃyÃt. yathÃvayavasamavetaæ sÃmÃnyaæ gogavayajÃtyor asamavetam api te sad­Óatayà bodhayati, ekÃrthasamavetasamavÃyÃd ity ucyate. na. dravyasamavÃye pramÃïà bhÃvÃt, avayavasÃmÃnyÃni hi karïÃdÅni vyaktisamavetÃni pratyak«Ãïi. sÃd­Óyaæ tu sad­Óabuddhyà grahÅtavyam. na ca gandhÃdisad­Óaæ dravyam iti pratyayo 'sti. ata÷ kathaæ tadvartinà sÃd­Óyena gandhÃdÅni sad­ÓÃni bhaveyu÷. ato 'vayavasÃmÃnyam eva sÃd­Óyam iti. nanv ekatraiva bhÆyasÃm avayavasÃmÃnyÃnÃm upalambhÃt sÃd­Óyabodhaprasaktir ity uktam, parih­tam idaæ jÃtyantarasyeti vadatÃ. jÃtyantarasamavÃyinÃæ jÃtyantare samavÃyÃt sÃd­Óyam, na svarÆpamÃtram, na ca bhÆyastvam. etac copari«ÂÃd vivari«yata eva. ato jÃtyantaragrahaïam apek«itavyam. yat tu na tena tajjanyata iti. satyam. abhivyajyate tu tat. yathoktam -- sÃmÃnyÃni ca bhÆyÃæsi guïÃvayavakarmaïÃm | bhinnapradhÃnasÃmÃnyavyaktaæ sÃd­Óyam ucyate || iti. yad dhi yasyopalabdhau nimittaæ, tattadabhivya¤jakam. ata ekaikatrÃpi svarÆpamÃtreïa sÃmÃnyÃni gamyanta eva. jÃtyantarasamavÃyÃtmanÃ{3,146}tu tÃni sÃd­Óyam, samavÃyÃtmà ca nÃpratisaæhite jÃtyantare 'bhivyakto bhavatÅti yuktaiva tadapek«Ã. na ca yadarthÃntarÃpek«apratibhÃsaæ tadavastu bhavati. na hi devadattasya pit­tvaæ putrÃpek«ayà pratÅyata iti, tad avastu. ata÷ Ãpek«ikÃïy eva¤jÃtÅyakÃni na cÃlayituæ Óakyante. ata evÃvayavasÃmÃnyapracayÃpracayayos susad­ÓÃdibodhopapatti÷. ata÷ siddhaæ jÃtivyaktyantarÃvacchinnÃni guïÃvayavÃdisÃmÃnyÃni sÃd­Óyam iti || 18 || nanu padmadalÃk«ÅyamaÇganeti padmÃvayavena dalenÃÇganÃyÃÓ cak«ur upamÅyate, yadi cÃvayavasÃmÃnyaæ sÃd­Óyaæ, na tad iha sambhavati, svayam evÃvayavatvÃt, na hi cak«u«aÓ cak«urÃdyavayavÃntaram asti. ata Ãha -- ##ti. nÃvaÓyaæ mahÃvayavino yo 'vayavas tatsÃmÃnyaæ sÃd­Óyam. avayavasÃmÃnyÃni tu sÃd­Óyam ity uktam. tac cÃvayavÃnÃm api cak«urÃdÅnÃæ svÃvayavasÃmÃnyabhÆmnà sambhavaty eveti yukto 'ÇganÃdÅnÃæ sad­ÓÃvayavabodha ity Ãha || 19 || astu tÃvad avayave«v avÃntarÃvayavasÃmÃnyayogÃt sÃd­Óyam, vinÃpi tu tÃni tatra tatra sad­Óabodho d­«Âa÷. sa katham upapadyate ata Ãha -- ##iti. nedam avayavasÃmÃnyagrahaïaæ tantram. yad eva tu ki¤cid guïÃdisÃmÃnyaæ sad­Óadhiyam upajanayati tad eva sÃd­Óyam ato nÃtraikarÆpyam eva. vicitratà tu sÃd­Óyasya yathÃdarÓanam aÇgÅkartavyam. tad yathà -- jÃtisÃd­Óyam agnir vai brÃhmaïa iti, agnisad­Óa ity artha÷. kim anayos sÃd­Óyam, ekasmÃd brahmaïo mukhÃj jÃtir utpattir ity artha÷. idaæ ca tadsiddhisÆtre vak«yate. kuta÷ punar anayos samÃnÃbhijananatvam avagamyate. Órute÷. evaæ hy Ãha -- prajÃpatir mukhatas triv­taæ chandasÃæ niramimÅta agniæ devatÃnÃæ brÃhmaïaæ manu«yÃïÃm iti. loke ca samÃnÃbhijananayor darÓayitavyam. guïasÃmÃnyaæ tu citrÃdau suprakÃÓam eva loke, vede ca Ãdityo yÆpa iti.{3,147}dravyasÃd­Óyaæ samÃlaÇkÃradhÃriïor loke, vede ca lohito«ïÅ«Ã ­tvija÷ pracarantÅti. kriyÃsÃd­Óyam adhyayanÃdisÃmÃnyÃl loke, vede ca yaj¤avihaÇgamayor nipatyÃdÃnasÃmÃnyÃt. evaæ hy Ãha -- yathà vai Óyeno nipatyÃdatte, evam ayaæ dvi«antaæ bhrÃt­vyaæ nipatyÃdatte iti. ÓaktisÃd­Óyaæ tu bhÅmo malla iti loke, vede ca somapÆtÅkayo÷. avagamyate hi pÆtÅkÃnÃæ somaÓaktir arthavÃdÃt. tatkÃryatvenÃvagamÃt. kÃryasya ca kÃraïÃnuvidhÃyiÓaktikatvÃt. uktaæ ca -- somasya yo 'æÓa÷ parÃpatat sa pÆtÅko 'bhavad iti. svadharmasÃd­Óyaæ kecit triÓikhÃ÷ kecit pa¤caÓikhà iti loke triÓikhÃdÅnÃm anyonyasÃd­Óyaæ, vede ca vasi«ÂhÃtryÃdÅnÃæ narÃÓaæso dvitÅya÷ prayÃja iti. dharmaniyama eva hi tatra sÃd­Óyam, prak­tivik­tikarmaïoÓ ca dharmasÃmÃnyam eva sÃd­Óyam ity uktam eva. ete ca jÃtyÃdaya ekaikaÓo dviÓastriÓas samastaÓaÓ ca samÃnà bhavantas sÃd­Óyasya vicitratÃm ÃpÃdayantÅti || 20 || nanu yatra sÃd­Óyaæ samavaiti tatsad­Óabuddhyà g­hyate. yadi cÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyaæ, tÃni tarhy avayave«u samavayantÅti te«v eva sad­Óadhiyaæ janayeyu÷. atha te«Ãæ bhÆyastÃ, sà cÃvayavasÃmÃnye«v iti tÃny eva sad­ÓÃni syu÷. kathaæ jÃtyantare sad­Óabuddhir ata Ãha -- ##iti. satyam. ata eva hetor na dharmÃkhyÃvayavasÃmÃnyÃni tadbhÆyastà và sÃd­Óyaæ, te«u sÃd­Óyabuddhyanutpatte÷. yad eva hi te«Ãæ bhÆyas tayà yuktaæ jÃtyantaraæ gavayÃdi vyaktyantaraæ vÃgneyasauryÃdi, tad eva sad­Óabuddhyà g­hyate. ato jÃtyantarasamavÃya eva te«Ãæ sÃd­Óyam. svarÆpatas tv ekaikaÓastÃni sÃmÃnyÃni pradhÃnasÃmÃnyavadekatvabuddhinibandhanam eva. piï¬itÃni tu jÃtyantarasamavÃyopahitÃni sÃd­Óyam, ayaæ ca bhÆyo 'vayavasÃmÃnyety asyaiva prapa¤ca iti || 21 || {3,148} atra codayati -- ##iti. jÃtyantarasyeti yÃvacchrutagrÃhiïa÷ paricodanam idam -- yadi jÃtyantarasya bhÆyo 'vayavasÃmÃnyayogatas sÃd­Óyaæ kathaæ yamayor vyaktisÃd­Óyam iti. itaras tu -- pradarÓanamÃtraæ jÃtyantarasyeti keyam atraivÃsthÃ, tad ayam arbhako varÃka ity apahasati -- ##iti. yatraiva sÃd­Óyaæ d­Óyate jÃtau vyaktau vÃ, tatraiva tadÃÓrayaïÅyam. kim ekatraivÃsthÃæ badhnÃsÅti. syÃd etat. ekasvabhÃvà hi bhÃvà jÃtyÃdaya÷. tad idaæ sÃd­Óyam api tathaiva yuktam. yadi tÃvadalpav­ttisvabhÃvaæ vyaktyor eva yuktam, atha bahuv­ttisvabhÃvaæ tato jÃtyor eva. ardhavaiÓasaæ tv avastutÃm ÃpÃdayatÅti, ata Ãha -- ##ti. pratÅtyavisaævÃdÃd ubhayopapattir iti bhÃva÷ || 22 || nanu sÃmÃnyÃni sÃd­Óyaæ, tÃni ca vyaktinÃÓena naÓyeyu÷. ato nityaæ sÃmÃnyam iti siddhÃntahÃnir ata Ãha -- ##ti. etÃni tÃvannÃÓÅni bhavantu, sÃmÃnyÃntarÃïi gotvÃdÅni nityÃny eveti na kaÓcil lokavirodha iti || 23 || ka÷ punas sÃmÃnyÃntare«u viÓe«a÷, ata Ãha -- ##ti. ananto hi gotvÃdÅnÃm ÃÓraya÷. tadekasya nÃÓe 'py ÃÓrayÃntare pratyabhij¤ÃnÃnnaikÃntiko nÃÓa iti. nityasÃmÃnyavÃdo 'pi na nas sÃrvatrika ity Ãha -- ##ti || 24 || {3,149} athavÃvayavasÃmÃnyÃnÃm api nÃtyantiko nÃÓo 'stÅty Ãha -- ##ti. kÃraïam Ãha -- ##ti || 25 || yady asti tatrÃpi sÃd­Óyadhiyà bhavitavyam ata Ãha -- ##iti. bhÆyas tayà te«Ãæ sÃd­Óyam atiriktaæ bhavati, na tv ekaikaÓo na santÅti. na kevalaæ sÃmÃnyam anaÓvaram iti deÓÃntarÃdi«v ÃÓrayasadbhÃva÷ kalpyate. api tu pratyak«e 'pi kvacid arthe tÃny upalabhyanta evety Ãha -- ##ti || 26 || nanv ak«yÃdÅnÃæ svÃvayavasÃmÃnyabhÆmnà sÃd­Óyam uktaæ, tadavayavÃnÃæ tu kathaæ sÃd­Óyaæ bhavi«yaty ata Ãha -- ##ti. yathà mahÃvayavino ye 'vayavÃ÷ svÃvayavasÃmÃnyais sad­Óà bhavanti, evaæ yatra nÃmÃvayave«v api sad­ÓÃvayavatvam avagamyate te 'py avÃntarÃvayavasÃmÃnyais sad­Óà bhavantÅti na kÃÓcad do«a iti || 27 || tÃvac caivaæ darÓayitavyaæ yÃvannirbhÃgà bhÃgà ity Ãha -- ##iti. tata÷ paraæ paramÃïutvam eva kevalaæ sÃmÃnyam ity Ãha -- ##iti || 28 || nanu yadi sÃmÃnyÃni sÃd­Óyaæ gotvÃdau prasaÇga÷, tattvÃbhedÃd ity ata Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- saævinni«Âhà hi no{3,150}vastuvyavasthitaya÷, ato yatsad­Óabuddhim utpÃdayati tatsÃd­Óyam. pradhÃnÃvayavinÃæ tu yatra gotvÃdisÃmÃnyam ekaæ pratÅyate, tatra sa eveti pratibhÃso bhavati, na sa iveti. ata÷ pradhÃnasÃmÃnyaæ na sad­Óabuddher hetur iti na sÃd­Óyam. tadbhede pradhÃnasÃmÃnyabhede gogavayayos sÃd­Óyabuddhir bhavati, na ca tayor itaretarasÃd­Óyabuddhi÷. ato yatra gotvÃdisÃmÃnyaæ vartate na tatra sad­Óabuddhi÷. yatra sad­Óabuddhir na tatra tadvartata iti tadvartÅny avayavasÃmÃnyÃny eva piï¬itÃni sad­Óabuddher hetutvÃt sÃd­Óyam iti siddham. evaæ ca yannibandhanakÃreïa sÃd­Óyasya tattvÃntaratve kÃraïam uktaæ gotvÃdÃv api prasaÇga iti, tat pratyuktam iti || 29 || citrÃdÃv avayavasÃmÃnyÃbhÃvÃt sÃd­ÓyÃnupapattir iti codayati -- ##iti. pariharati -- tatrÃpÅti. pÃriïÃmikÃvayavasamavetasÃmÃnyÃbhÃve 'pi p­thivyaæÓe ÓuklÃdayo varïaviÓe«Ã÷ parimÃïaÓ ca tais sÃd­Óyam upapÃditam iti. kiæ punar idaæ jÃtisÃd­Óyaæ vyaktisÃd­Óyaæ vÃ. nedam ubhayam api sambhavati, ubhayÃbhÃvÃt. na hi citrÃdau naratvÃdijÃtayas tadvyaktayo và sambhavanti. svabhÃvanirmitapÃïyÃdyavayavasamavÃyitvÃd vyakte÷, tatsamavÃyitvÃc ca jÃte÷. ucyate. vyaktir evÃtra sad­ÓÅ. yady api cÃtra naratvaæ nÃsti, dravyatvaæ tv astÅti tadvyaktis sad­Óatayà pratÅyate. prÃyeïa cÃk­tisÃd­Óyam eva tatrÃvagamyate. kuÓalas tu citrakÃro vyaktisÃd­Óyam unmÅlayatÅti || 30 || nanu piï¬itÃny evÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyam. evaæ guïasÃmÃnyÃny api militÃni sÃd­Óyam ity uktam. citrÃdau tu rÆpamÃtram eva samÃnaæ na gandhÃdaya÷. ata Ãha -- ##ti. rÆpÃdÅnÃæ madhye kasyacid ekasyÃpi{3,151}tulyatayà sÃd­Óyaæ bhavaty eva. uktam asak­t yathà darÓanaæ tadÃÓrÅyata iti. tad iha citrÃdau varïasÃmÃnyam eva. kusumÃdigandhaviÓe«ÃïÃæ gandhasÃmÃnyaæ, k«ÅraÓarkarÃdau rasasÃmÃnyaæ sÃd­Óyam. avaÓyaæ sarvaguïasÃmÃnyasamavÃyo nÃnusartavya iti || 31 || parihÃrÃntaram Ãha -- ##iti. evaæ hi satkÃryavÃdino vadanti -- nÃtyantam asatkartuæ Óakyaæ, gaganakusumavat, ato 'sata÷ kÃryatvaæ niv­ttaæ sattÃæ gamayati. ato narÃdyavayavasÃmÃnyÃny api nÃtyantam asanti jÃyante. kin tu santy eva svakÃraïe«u p­thivyÃdi«u bhÆte«u pariïÃmÃd abhivyajyante. sà ca te«Ãæ pÃriïÃmikyabhivyaktir yathÃdarÓanam evÃvadhÃrayitavyÃ. yathà ca tÃni pÃïyÃdimatsu devadattÃdi«u d­Óyante, evaæ citrÃdibhÃge«v itÅti tatra kim iti nÃbhyupagamyante. ato 'vayavasÃmÃnyÃny eva citrÃdÃv api sÃd­Óyam iti || 32 || prÃksattve kÃraïam Ãha -- ##ti. idaæ ca prÃg evoktam iti. yat tu sÃd­Óyaæ bhinnam abhinnaæ veti vikalpyÃvastutvam ÃpÃditam, tatrottaram Ãha -- ##iti. sarvadharmÃïÃm eva jÃtyÃdÅnÃæ na dharmiïo nÃnÃtvam, atha cÃvÃntarasthitir api dharmadharmik­tÃsty eva. evaæ sÃd­Óye 'pi. ato nÃnena tadapalapituæ Óakyate. sarvatrÃnaikÃnta eva pratÅty avisaævÃdÃt samarthanÅya iti || 33 || tad evaæ sÃd­Óyasya vastutve siddhe cak«u«Ã sambaddhasya sator dvayor dharmiïor yugapadÅk«amÃïasyaikatra và pratyak«atvaæ siddham ity Ãha -- ##iti || 34 || {3,152} v­ttiparicodanÃyÃm uttaram Ãha -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##ti. jÃtyÃdivadupapattir iti || 35 || pratyekaæ k­tsnasamavÃye cÃsannihite 'pi gotve sm­tisthe gavayasthasya sannihitasya sÃd­Óyasyendriyagocaratà siddhety upasaæharann Ãha -- ##ti || 36 || svamatenedÃnÅm upamÃnasya prameyaæ darÓayati -- ##iti. yathà vivak«aæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃva iti || 37 || nanu gau÷ smaryate sÃd­Óyaæ ca pratyak«eïa gamyata iti na prameyam upamÃnasya paÓyÃma÷. ata Ãha -- ##ti || 38 || atra d­«ÂÃntam Ãha -- ## iti || 39 || kà punar atra vyabhicÃraÓaÇkÃ, yannirÃkaraïÃrthaæ lak«aïapraïayanam, ata Ãha -- ##iti || 40 || {3,153} ÃbhÃsetaraviveke kÃraïam Ãha -- ##ti. atrodÃharaïam Ãha -- ##ti || 41 || kathaæ punas tadÃbhÃsatvam ata Ãha -- ##iti. bÃdhakaæ hi tatra j¤Ãnam utpadyata iti bhÃva÷. neti pratyayÃbhÃve tu paramÃrthasÃd­Óyam ity Ãha -- ##iti || 42 || sarvam evÃlocitÃnugamanam anumÃnam iti manyamÃnà ye 'syÃnumÃnÃntarbhÃvam icchanti tÃn pratyÃha -- ##ti. pak«adharmÃdyasambhavam eva darÓayati -- ##iti. dhÆmÃdir hi prameyasya parvatÃder dharmatayÃnumÃnotpatte÷ prÃgavagata÷ pak«adharmo bhavati. iha ca gau÷ prameya÷. na copamÃnotpatte÷ prÃk taddharmatayà sÃd­Óyaæ g­hyate. atas tÃvan na pak«adharma÷. gavayaÓ­ÇgitvÃdÅnÃæ tu pak«adharmatopari«ÂÃnnirÃkari«yata iti || 43 || gavayagatam api sÃd­Óyam apak«adharmatvÃn na sÃd­ÓyaviÓi«ÂÃnÃæ gavÃm anumÃpakam ity Ãha -- ##iti. gogataæ ca pratij¤ÃrthaikadeÓatvÃn liÇgam ity Ãha -- ##ti || 44 || {3,154} gavayo 'py apak«adharmatvÃn na sÃd­ÓyaviÓi«Âasya gor liÇgam ity Ãha -- ##ti. anvayo 'pi tasya sÃd­ÓyaviÓi«Âena gavà nÃvaÓyaæ viditapÆrva ity Ãha -- ##iti. dvedhÃpy upamÃnasya prameyaæ sÃd­ÓyaviÓi«Âo và gaus tad và goviÓi«Âam, ubhayasyÃpi gavayÃnvayo na d­«ÂapÆrva iti || 45 || nanu yugapad ubhayaæ paÓyatÃæ sÃd­Óyagavayayos sambandho 'vagata evÃta Ãha -- ##iti. satyam avagataæ, na tu sarveïety uktam asmÃbhi÷. yadi cÃnvayo j¤ÃnÃÇgaæ syÃt, ekasyÃpy ag­hÅtÃnvayasya j¤Ãnaæ na syÃd iti || [46] || yadi tu Ó­ÇgitvÃder gavà sambandho 'vagata÷, atas tadgavaye g­hyamÃïaæ gavi liÇgaæ bhavi«yatÅty ucyate. tan na. te«Ãm avayavabhÆtÃnÃæ gavayÃvayavij¤ÃnavyÃpÃraæ pratyupak«ÅïatvÃd ity ÃÓaÇkayà sahÃha -- #<Ó­ÇgitvÃder >#iti || 47 || yadi tu gavayaj¤Ãnaæ pratyanupak«ÅïÃni svarÆpeïaiva Ó­ÇgitvÃdÅni liÇgam i«yante, tatas tebhya÷ pÆrvÃvagatasambandhÃnusÃreïa nissÃd­Óyam eva gosmaraïaæ syÃd ity Ãha -- ##ti. kathaæ nissÃd­Óyam ity ata Ãha -- ##iti || 48 || ayaæ tu pratÅtikrama ity Ãha -- ##ti. Ó­ÇgÃdipratyayÃt{3,155}parÃvartinaæ sÃd­Óyapratyayam apek«ya gosÃd­ÓyaviÓi«ÂagavayapratyayÃd eva punas tatsÃd­ÓyaviÓi«Âagoj¤Ãnam upajÃyate, na puna÷ Ó­ÇgÃdipratyayamÃtrÃd iti || 49 || nanu Ó­ÇgÃdayo 'pi parasparasad­Óà eveti kathaæ tebhyo nissÃd­Óyà pratÅtir ucyate. ata Ãha -- ##ti. yadi gavayÃdÅnÃæ sad­ÓÃvayavatvam avagamyate, na tarhi te sad­Óatayà pramÅyante. kin tv avayavà eva parasparaæ sad­ÓatayÃ. ato na sÃd­ÓyaviÓi«Âagopramitau Ó­ÇgitvÃdÅnÃæ liÇgatvam. nissÃd­Óyaæ tu tebhyo gosmaraïamÃtraæ syÃd iti. api cÃnumÃne yad ekadeÓatayà dhÆmÃdir avagamyate prameyam apy agnyÃdi tadekadeÓatayaiva. iha tu Ó­ÇgitvÃdayo gavayaikadeÓatayà pramÅyante. na ca tadekadeÓo gaur apy anumÅyata ity Ãha -- ##ti || 50 || yadi tu kaÓcid vaiyÃtyÃd evam evÃnumÃsyata iti brÆyÃt, taæ pratyÃha -- ##iti. bhrÃntir iyam abhÃvavirodhÃd iti. nagarasthagoj¤Ãnam aviÓe«itaæ sÃd­Óyena sm­tir evety Ãha -- ##iti. vi«ayatÃtsthyÃd j¤Ãne 'pi tÃtsthyavyapadeÓa÷ tadadhÅnatvÃt tasyeti || 51 || ka÷ punar upamÃnasya vedÃrtha upayoga÷. yadi prÃk­tÃnÃæ dharmÃïÃæ vik­tau prÃptir ucyate, tan na. anumÃnÃd eva tatsiddhe÷. prÃk­taæ liÇgaæ dharmais sambaddhaæ ki¤cid vik­tau d­«Âaæ te«Ãm anumÃpakaæ bhavi«yati. jaiminer apy etad evÃbhimatam iti lak«yate. yad evam Ãha -- yasya liÇgam arthasaæyogÃd iti. atra hi vyaktam eva laiÇgikÅæ dharmaprÃptim apadiÓati. ata Ãha -- ##ti.{3,156}ayaæ bhÃva÷ -- pratibandhadarÓino hi pratibandhakaj¤Ãnam anumÃnam. na ceha sauryÃdivÃkyÃnÃm ÃgneyÃdividhyantena pratibandho 'vagata÷. na ca dravyadevatayo÷. na karmaïa÷. ata÷ kathaæ tajj¤Ãnam anumÃnam iti. pramÃïÃntarÃd evopamÃnÃt prÃk­tavidhyantaprÃptir adhyavasÃtavyÃ. vaik­tÃni hi pradhÃnÃny aÓrutavidhyantÃni na tam antareïa paryavasyanti. yat ki¤cid vidhyantÃpek«Ãæ dravyadevatÃdisÃd­ÓyadarÓanotthÃpitopamÃnaparyavasthÃpitÃgneyavidhyantÃni itikartavyatÃm ÃpÃdya k­tÃrthÃni bhavanti. yathehaiva tÃvat sauryÃgneyayor ekadevatÃtvena taddhitadevatÃnirdeÓenau«adhadravyakatayà ca sÃd­ÓyÃd upamÃnenÃgneyadharmÃs saurya unnÅyante. ayaæ cÃvayavÃrtha÷ -- iyam upamÃ(numÃ)nÃd bhinnoktà agnyÃdiyutam itikartavyatÃjÃtaæ sÃd­ÓyamÃtrÃt kathaæ nu pratyÃyayodity evam upayujyate. itarathà sauryÃdivÃkyais saha tasyÃdarÓanÃn nÃnumÃnaæ sambhavatÅty aprÃptir eva syÃt. agnyÃdiyutam iti. agnyÃdinà devatayÃgneyÃdikarma lak«ayati. ÃgneyÃdinà karmaïà yuktam itikartavyatÃmÃtram ity uktaæ bhavatÅti || 52 || prayojanÃntaram Ãha -- ##ti. darÓapÆrïamÃsayo÷ prakrÃntayor vrÅhyapacÃre yat tatsad­Óà nÅvÃrÃ÷ pratinidhÅyante, tad apy upamÃnasya phalam iti. idam aparaæ prayojanam ity Ãha -- ##iti yuktam antena. mukhyÃpacÃre gauïe ÓÃstrÃrtha ÃÓrayitavye yatrÃtigauïair jaghanyair dvitrÃdisÃmÃnyai÷ pratik­ti÷ sÃd­Óyaæ bodhyate, tatra susad­ÓalÃbhe yanmandasad­Óaæ, mithyà bhavati, tad apy upamÃnasya phalam iti. kathaæ punarmandasad­Óaæ mithyÃ,{3,157}susad­ÓalÃbhe 'pi hy alpayà mÃtrayà tatsad­Óam avagamyata eva. ato 'stu tatrÃlpaæ nÃmÃvayavasÃmÃnyam ata Ãha -- ##iti. na kevalaæ vastutas tayos susad­ÓÃlpasad­Óayo÷ (?strÅva/tÅvra)mandratvamatir (?apÅti/api tu) tathaiva -- mukhyarÆ«eïaiva susad­Óe drÃk ÓÅghram utpadyate. ivaÓabdo 'laÇkÃre. ato mandasad­Óasya mÃtrayà sÃd­Óyabodhe 'py anupÃdÃnalak«aïo bodho bhavi«yatÅty asti hÃnopÃdÃnayor upamÃnopayoga÷ || 53 -- 54 || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃm upamÃnapariccheha÷ samÃpta÷ | 008 arthÃpattipariccheda athÃrthÃpattipariccheda÷ atra bhëyam. arthÃpattir api d­«Âa÷ Óruto vÃrtho 'nyathà nopapadyata ity arthakalpanÃ. yathà jÅvato devadattasya g­hÃbhÃvadarÓanena bahirbhÃvasyÃd­«Âasya parikalpanà iti. asyÃrtha÷ -- arthÃpattir api na parÅk«itavyÃ, evaælak«aïakatvenÃvyabhicÃrÃd iti. kiæ punar anenÃrthÃpatter lak«aïam uktam. artho 'nyathÃnupapadyamÃno yadarthÃntaraæ kalpayati sÃrthÃpatti÷. yathà jÅvato devadattasya g­hÃbhÃvo bahirbhÃvena vinà nopapadyamÃno yad bahirbhÃvaæ kalpayati sÃrthÃpattir ity uktam. yady evaæ keyam anyathÃnupapattir nÃma. yadi tÃvad anena vinÃsya sadbhÃvo nopapadyata iti, tad idaæ kÃryata÷ kÃraïÃnumÃnam upanyastaæ, na pramÃïÃntaram. atha j¤ÃtasambandhasyÃnumÃnam, arthÃpattau na sambandhaj¤Ãnam apek«ata ity ucyate, tad ayuktam. na hy aj¤Ãte sambandhe 'nena vinà nopapadyata iti Óakyate vaktum.{3,158}yad eva hy asyedaæ kÃryam ityÃdinà rÆpeïa j¤Ãtasambandhaniyama÷, tad eva svakÃraïena vinà nopapadyata iti Óakyam avasÃtum, dhÆma ivÃgninà vinÃ. ato 'vinÃbhÃvasambandhabalottham evedaæ j¤Ãnam iti ÓabdÃntareïoktam. syÃd etat. d­«Âasvalak«aïavi«ayam anumÃnam agnyÃdi«u d­«Âam, ad­«Âasvalak«aïavi«ayÃrthÃpattiÓ ÓaktyÃdi«ÆpajÃyata iti. tan na. d­«Âam ad­«Âaæ và j¤Ãtasambandham avagamyate 'nyathÃnupapattyÃ, kÃryasÃmÃnyaæ hi kÃraïasÃmÃnyena vinÃnupapadyamÃnaæ yat tat kalpayati tad api sambandhaj¤Ãnena jÃyamÃnaæ katham anumÃnÃd bhidyate. ad­«Âasvalak«aïavi«ayatà cÃnumÃnasya kriyÃnumÃne varïitaiva. ata÷ pramÃïÃntaram­gat­«ïikaiveyam. satyam, yadi yad yena vinà nopapadyate tad tadgamakaæ syÃt. iha tu yan nopapadyate tad eva gamyam. kim idÃnÅæ bahirbhÃvo g­hÃmÃvena vinà nopapadyate. bìham. na hi g­he 'pi bhavan devadatto bahir api bhavati, tad asya bahirbhÃvo g­hÃbhÃvadarÓanenaivopapadyate. nanu bhëyakÃro d­«Âa÷ Óruto vetyÃdi vadan gamakasyÃnyathÃnupapadyamÃnatÃæ darÓayati. na gamyasya. agranthaj¤o devÃnÃæ priya÷. d­«Âa÷ Óruto vÃrtho 'rthakalpaneti hi sambandha÷. kim uktaæ bhavati, arthÃntarasya pramÃïam iti. anyathà nopapadyata iti tarhi kena sambadhyate, pramityeti vadÃma÷. anyathÃnupapadyamÃnatÃm ÃpÃdayannarthÃntarasya gamaka iti. kasyÃrthÃntarasya. yadi bahirbhÃvasya, nÃsyÃnupapattiæ g­hÃbhÃva ÃpÃdayati, na hi g­hÃbhÃvadarÓino bahirbhÃvo nopapadyata iti budhyante laukikÃ÷, kin tu caitro bahir astÅti. api ca gamyaviÓe«aïam anyathÃnupapattim Ãcak«Ãïair gamakasya kim anyathÃnupapattir ne«yata eva yady evaæ kathaæ tato bahirbhÃvasiddhi÷. atha so 'pi nopapadyate, tato 'vinÃbhÃvabalenaiva j¤Ãnam iti punaranumÃnatvam. kim arthaæ cÃnyathà nopapadyata iti gamakaparityÃgenÃÓrÆyamÃïayà pratÅtyà yojyate. athocyate -- arthÃntarasya caitrasambandhino vidyamÃnatvasyÃnyathÃnupapattim ÃpÃdayan g­hÃbhÃvo bahirbhÃvaæ kalpayatÅti. saæÓayÃpÃdanaæ cÃnyathÃnupapadyamÃnatvÃpÃdanaæ, yena hi prÃyeïa g­he nivasaæÓ caitro d­«Âa÷ sa g­hÃbhÃvadarÓanenaiva caitrasya sadbhÃva eva saæÓete. pratÅte 'pi hi vastuni{3,159}pÆrvapratipannarÆpÃntarÃbhÃvÃvagamas saæÓayam ÃpÃdayati. devadattasya vidyamÃnatà g­hasambandhÃvagateti tadabhÃvadarÓanÃd bhavati vidyamÃnatve saæÓaya÷ -- kim asti caitro na veti. ayaæ ca saæÓayo 'nupapattir ity ÃkhyÃyate. tÃm imÃæ vidyamÃnatvasya saæÓayarÆpÃm anupapattim ÃpÃdayan g­hÃbhÃvo bahirbhÃvakalpanayà saæÓayam utsÃrayaæÓ caitrasya vidyamÃnatvam upapÃdayati. tad iha g­hÃbhÃvo vidyamÃnatvasyÃrthÃntarasya saæÓayÃpÃdanadvÃreïa bahirbhÃvenÃnavagatasambandho 'pi taæ gamayati. vidyamÃnatvam eva và g­hÃbhÃvÃpÃditÃnupapattikaæ svopapÃdanÃya bahirbhÃvaæ kalpayatÅti dvedhà darÓanam. ata eva cÃnumÃnÃd bheda÷. na hy anumÃne dhÆmÃdi÷ kasyÃcit saæÓayarÆpÃm anupapattim ÃpÃdayaæs tadÃpÃditÃnupapattikaæ và ki¤cid agnyÃdikaæ gamayati. kin tu asandigdhÃd eva dhÆmÃd agnir anumÅyate. yathà cÃnumÃne niÓcitarÆpaæ liÇgaæ gamakam. tatheha sandigdham iti darÓanabalÃd abhyupagantavyam. tad etad asÃmpratam. tathà hi -- yat tÃvad uktaæ g­hÃbhÃvas saæÓayam ÃpÃdayatÅti. tad ayuktam. kathaæ hi tena vidyamÃnatve saæÓaya ÃpÃdyate. g­he caitro d­«Âa÷ katham iha na bhavatÅti ced, na tÃvad evaæ sarve pratiyanti, yenÃpi hi sa tatra d­«Âa÷, so 'pi taæ jÅvantaæ tatrÃsantam avagamya sahasà bahirbhÃvaæ kalpayatÅti. api ca -- yadi vastudharmavisaævÃdÃt sandeha÷, na tarhi bahirbhÃvakalpanÃyÃæ nimittaæ paÓyÃma÷. yathà hi m­tajani«yamÃïayo÷ g­hÃbhÃvo na bahirbhÃvaæ sÆcayati, evaæ sandigdhasadbhÃvasyÃpi. yÃvad dhi caitrasya vidyamÃnatà na niÓcÅyate, na tÃvad g­hÃbhÃvamÃtradarÓanena bahiÓ caitro 'vasthÃpayituæ Óakyate. saæÓayanirÃkaraïÃrtham api cÃtra pramÃïÃntaram arthanÅyam. na bahirbhÃva÷. nirÃk­te tu saæÓaye niÓcitasadbhÃvo g­hÃbhÃvadarÓanena bahir astÅti gamyate. atha niÓcitasadbhÃvasyaiva sthitiprakÃre sandeha÷ katham astÅti. sa tarhi caitram apaÓyato 'pi bhavatÅti kiæ g­hÃbhÃvadarÓanena. na cÃsau bahirbhÃvakalpanÃbÅjam. ato bahirbhÃvakalpanÃpratyanÅkam eva saæÓayÃpÃdanaæ, yat tatsiddhaye dvÃram ÃÓritam. sÃdhu sampÃditam. ato na vidma÷ kÅd­Óo lak«aïÃrtha iti. {3,160} ata Ãha -- ##ti. anyathà nopapadyata ity anyathÃnupapadyamÃnatÃm ÃpÃdayan gamayatÅti vyÃcak«mahe. api tarhi d­«ÂaÓrutaviÓe«aïam evedam. ya eva kaÓcit pramÃïa«aÂkavij¤Ãto 'rtho 'nyathÃnupapadyamÃnatayà g­hÅta÷, sa eva svopapÃdanÃyÃnyam arthaæ kalpayati tadvi«ayà kalpanÃbuddhir arthÃpattir iti. nanv evam avinÃbhÃvabalotthà buddhir anumÃnam ity ÃpÃditam. maivam. na hy anyathà nopapadyata ity avinÃbhÃvam Ãca«Âe. sa hy anena vinà na bhavatÅty ukte gamyate. kiæ nÃmÃnenocyate, d­«Âa÷ Óruta÷ kalpanÃm antareïa nopapadyata iti. kà punar asyÃnupapatti÷, na hi d­«Âe 'nupapannaæ nÃma. d­«Âam api pramÃïÃntaravirodhÃd yat pratihanyate sÃnupapatti÷. d­«Âo hi g­he caitrÃbhÃvo 'bhÃvena. ÃnumÃnikÅ ca tasya jÅvata÷ kvacit sattÃ. sÃnirdhÃritadeÓaviÓe«atayà g­ham api vyÃpnoti. so 'yam abhÃvÃnumÃnayor virodho 'nupapattir ÃkhyÃyate. saæÓayo 'pi cÃtra pramÃïÃntaravipratipattir evÃnavasthitobhayabhÃnavastulak«aïa÷. athavÃyam anadhyavasÃya evaikasmin buddhim upasaæhartuæ yuktiviÓe«Ãd aÓaknuvata÷. ato nehÃnyatarad upÃdÃtuæ hÃtuæ và Óakyaæ pramÃïatvÃviÓe«Ãt. tad iha saÇkaÂe prÃmÃïiko 'numÃnasya vi«ayaæ kalpayati -- bahir astÅti, na hiæsyÃd iti sÃmÃnyaÓÃstrasyeva vihitavarjitÃæ hiæsÃm. evaæ cobhayam upapÃditaæ bhavati abhÃvo 'numÃnaæ ceti. sarvatra caivam eva darÓayitavyam. trairÆpyarahitatvaæ cÃsyà uttaratra vak«yÃma÷. atra ca d­«Âa ity ucyate, tatra na vidma÷, kim iha cak«urmÃtreïa d­«Âo 'bhipreta÷, uta pratyak«amÃtrad­«Âa÷. pÆrvasmin pak«e ÓrotrÃdipÆrvikÃrthÃpattir na syÃt, uttarasminn anumÃnÃdipÆrvikÃ. atha pramitamÃtraparigrahÃrtho d­«ÂaÓabda÷, Óruto veti tarhi kiæ bhedenopÃdÅyate, ÓabdÃvagatam api hi pramitam eva. athocyate nedam arthÃntaravivak«ayà Órutagrahaïam, kin tarhi, abhidhÃnÃntaram evedam upalabdher vÃcakam. upalabdhimÃtravivak«ayÃ{3,161}hi d­«ÂaÓrutaÓabdam upacaranto laukikà d­Óyante. na d­«Âo na Óruta÷ kaÓcit svayaæ dattÃpahÃraka iti. yathà etad evÃbhipretya ÂÅkÃkÃreïoktaæ d­«Âa÷ Óruto veti laukikam abhidhÃnam iti. ÓÃbdÅm upalabdhiæ pramÃïÃntarebhyo bhedena laukikà upÃdadÃnà d­Óyanta ity uktaæ bhavati. idam api nopapannam. kathaæ hi lak«aïagranthe sunipuïo bhëyakÃro 'bhiprÃyÃntaram antareïa Órutapadaæ prayuÇkta ity utprek«itum api Óakyam iti vÃcyam ubhayopÃdÃnaprayojanam ata Ãha -- ##iti. satyam. pa¤cabhir api pratyak«Ãdibhir d­«Âo d­«Âo bhavati. upalabdhiparyÃya eva d­«ÂaÓabda iti yÃvat. tathÃpy asmÃd d­«ÂÃd bhedena yacchrutodbhavÃrthÃpattir upÃdÅyate, tad asyÃ÷ pramÃïagrÃhitayà pÆrvasyà d­«ÂÃrthÃpatter vailak«aïyaæ darÓayitum. tac copari«ÂÃd vak«yate. prathamÃrthÃpattyapek«ayà ca pa¤cabhir ity uktam iti pramÃïa«aÂkapÆrvikÃrthÃpattyudÃharaïÃvasare || 2 || idÃnÅæ pratyak«apÆrvikÃm eva tÃvanmukhyatayodÃharati -- ##ti ##antena. kà punar iyaæ Óakti÷. neyam atÅndriyedantayà nirde«Âuæ Óakyate. nanu yadbhÃvÃbhÃvanibandhanau kÃryabhÃvÃbhÃvau iyaæ Óakti÷, Åd­ÓÅ ca pratyak«avedyaiva. tathà hi -- vahnisaæyogÃnantaraæ dÃho d­Óyate asati ca na d­Óyata iti tatsaæyoga eva Óaktir iti gÅyate, na tattvÃntaram. sa ca pratyak«a iti kim arthÃpattyÃ. na. vyabhicÃrÃt. yathà khalu svarÆpamÃtram agner vyabhicarati, evaæ saæyogo 'pi. bhavati hi kadÃcid au«adhÃdisannikar«e saæyujyate vagnir atha ca na dahatÅti. tad ihÃrthÃpattyà tattvÃntaraæ ÓaktirÆpaæ kalpyate. kayÃnupapattyÃ, pramÃïÃntaravirodhena. tathà hi -- pratyak«eïa dÃho 'vasthÃpyate. hetvabhÃvena ca pratik«ipyate. sa hi kÃryÃbhÃvena viditapratibandhas taæ gamayati. tathà hi -- na svarÆpam agne÷ kÃraïam, na tatsaæyogo vyabhicÃrÃt, nÃnyat ki¤cit. na cÃkasmÃd eva bhavatÅti sÃmpratam. evaæ hi kadÃcin na syÃt, apek«Ã hi kadÃcid bhÃve nibandhanam, anapek«aæ tu nityaæ sadasad và bhavet. ata÷ kÃryadarÓanÃdarÓanabalÃd agne÷ svarÆpÃd vyatiriktaæ ki¤cid rÆpam unnÅyate,{3,162}yadbhÃvÃbhÃvanibandhanau kÃryabhÃvÃbhÃvÃv iti. svarÆpamÃtrÃyatte tu kÃryabhÃve tadabhedÃt sadÃpattir iti. svarÆpamÃtram apratibandham agner dÃhasya kÃraïam au«adhÃdÅnÃæ tu pratibandh­teti cet, ka÷ pratibandhÃrtha÷. svarÆpaæ tÃvadavina«Âam. tad eva pratyabhijÃnÅma÷. na hi bÅjasyopari ta(?nÃ/dÃ)nÅte pradÅpe ki¤cid rÆpÃpacayam upalabhÃmahe. na ca tenÃÇkuro janyate. atha vastvantarasannidhau sÃmagryantaram eva jÃtam, ata÷ pÆrvasÃmagrÅkÃryaæ notpadyata iti cen naivam. na hi mantrÃdisannikar«e pÆrvasÃmagrÅnÃÓo d­Óyate. na ca tat kÃryam upalabhyate. atha mantrÃdirahitam eva kÃraïaæ kÃryasya janakam. na tu tatra tena ki¤cit kriyata ity ucyate. tan na. na hy aki¤citkarasya sannidhi÷ kÃryaæ pratibadhnÃti. anyad api hi tatrodÃsÅnaæ sannihitaæ bhavati. na ca kÃryaæ na jÃyate. na ca mantrÃdisannidhÃv arthÃntaram eva jÃtaæ pÆrvakÃraïanÃÓeneti matir Ãvirasti. sakalà hi sÃmagrÅ pratyabhij¤Ãyate. asti ca tatra kÃraïam ity uktam. na ca mantrÃdiprÃgabhÃva eva và tadviÓi«Âà và sÃmagrÅ janiketi yuktam. abhÃvasya bhÃvÃntarasiddhau vyÃpÃrÃdarÓanÃt. vihitÃkaraïe 'pi tatkÃle 'nyakriyà pratyavÃyahetur nÃ(?kÃ/ka)raïam. yadÃha -- svakÃle yad akurvas tu karoty anyad acetana÷ | pratyavÃyo 'sya tenaiva nÃbhÃvena sa janyate || iti. yadi tu -- karmaïa÷ prÃgabhÃvaÓ ca vihitÃkaraïe«u ya÷ | sa cÃnarthakaratvena vastutvÃn nÃpanÅyate || iti darÓanÃt mantrÃdiprÃgabhÃva÷ kÃraïam i«yate. tathÃpi parastÃt kÃryadarÓanaæ nopapadyata iti. mantrÃdipradhvaæso 'pi kÃraïam iti cet, sa tarhi prÃÇ nÃsÅd iti prÃÇmantrÃdiprayogÃt kÃryaæ na jÃyeta. na hi k«itijalabÅjÃnÃm anyatamÃpÃye 'py aÇkuro jÃyamÃno d­Óyate. api ca saty eva prÃcyamantrÃdisannidhÃne tadviparÅtamantrÃdyÃgame kÃryabhÃvam Åk«amÃïà na tadabhÃvasya kÃraïabhÃvam avasthÃpayÃma÷. na hi vihitÃkaraïakÃraïaka÷ pratyavÃya÷ saty api vihitakaraïe d­«Âa÷. bhavati cÃtra prayoga÷ -- yadyadabhÃvakÃraïakaæ tattadbhÃve na bhavati vihitÃbhÃvabhÃvya iva pratyavÃyo{3,163}vihitabhÃvena. na caivaæ mantrÃdibhÃve kÃryam iti. evaæ cÃki¤citkaro mantrÃdibhÃvo na kadÃcit kÃryaæ pratibadhnÅyÃt. ata÷ kÃraïaÓakter eva pratibandhako mantra÷, na tadabhÃva÷ kÃraïam. balavattaropanipÃtÃpah­taÓaktis tu so 'pi na ki¤cit pratibadhnÃti. na ca yad balavadruddham ÃtmÃnaæ naiva vindati, avirodhe 'pi tenÃtmà na labdhavya÷. kadÃcana mÃbhÆt ÓrautaparipanthiviniyogÃbhÃve 'pi laiÇgikaviniyogÃbhÃva iti. ato 'sti kaÓcid atiÓaya÷ kÃraïÃnÃm, yannÃÓatirodhÃnÃbhyÃæ kÃryaæ nÃrabhanta iti siddhaæ pratyak«ÃvagatÃd dÃhÃd dahanaÓaktikalpanam. anumeyatvaæ tu Óakter upari«ÂÃnnirÃkari«yata iti. anumÃnapÆrvikÃrthÃpattim udÃharati anumitÃd iti. deÓÃntaraprÃptyà sÆrye yÃnam anumÅyate, tato 'rthÃpattyà tacchakti÷. atrÃpi pramÃïÃntaravirodha evÃnupapatti÷. gamanaæ hi prÃïinÃæ viÓi«ÂapadÃdisÃdhanakam avagatam. ayaæ cÃnumitatadvidharmagamanasÃdhano 'pi tathaiva na gantum arhatÅti vitarka÷. so 'yaæ Óaktikalpanayà nivÃryate. asti nÃma sà kÃcid asya Óakti÷, yayà gantrantaravidharmagamano vipÃtanipÃtayos samam upasarpatÅti || 3 || ÓrutÃrthÃpattis tu bhinnavi«ayà d­«ÂÃrthÃpattibhyo vivicya paÓcÃd evÃbhidhÃsyata ity Ãha -- #<Órute>#ti. upamÃnapÆrvikÃæ darÓayati -- ##ti. gavayasad­Óo gaur ity upamite sad­Óaj¤ÃnagrÃhyaÓaktir arthÃpattyà kalpyate. Åd­ÓÅ ca tatrÃnupapattir bhavati -- kathaæ gavi susad­Óaj¤Ãnaæ janyate, yadi hi janayet prathamadarÓane 'pi kiæ na janayet, santi hi tadÃpi gavi gavayÃvayavasÃmÃnyÃni, tad evaæ jÃtam api gavyupamÃnam anupattyÃvasÅdati. ÓaktikalpanayopapÃdyate. astinÃma ko 'pi gor atiÓayo ya÷ pratiyogidarÓanapratilabdhÃbhivyaktir gavayasad­ÓÅæ dhiyam upajanayati. yac cedaæ samÃne paÓutve gaur eva gavayasad­Óa ity upamÅyate tad api tasya ÓaktiviÓe«ÃbhyupagamÃd vinà nopapadyata iti || 4 || arthÃpattipÆrvikÃm udÃharati -- ##ti. ÓabdÃd anantaram arthapratipattiæ d­«Âvà tasya tatkÃraïatvam avasÅyate. na ca vyÃpÃram antareïa{3,164}kÃraïatvam upapadyata iti ÓabdasamavÃyÅ vyÃpÃro 'numÅyate. sa cÃbhidheti prasiddham. tatsiddhyarthaæ ca Óabde vÃcakasÃmarthyam arthÃpattyà pramÅyate. abhidhÃyakatve hy anumite bhavaty anupapatti÷, nÃyam asyÃbhidhÃyaka÷. prÃg iva sambandhaj¤ÃnÃd g­hÅtasambandha÷ pratyÃyaka iti ced na. tadabhÃvÃt. na hy asyÃrthena saæyogÃdÅnÃm anyatamas sambandho d­Óyate. tad asyÃnupapattau ÓaktikalpanopapÃdikà bhavati. asti khalv anayor vÃcyavÃcakaÓaktirÆpas sambandha÷. yadagrahÃn nÃrtho 'vagamyata iti. evaæ ca ÓaktikalpanottarakÃlaæ Óakter api nityatvam antareïÃnupapatter arthÃpattyantareïa Óabdasya nityatà pratÅyata iti || 5 || etad eva viv­ïoti -- ##ti sÃrdhena. etac ca svayaæ jaimininaiva ÓabdÃdhikaraïe 'bhidhÃsyata ity Ãha -- ##ti || 6 -- 7 || abhÃvapÆrvikà tu bhëyakÃreïa svayam udÃh­teti na p­thagudÃhriyata ity Ãha -- ##ti sÃrdhena. asyÃrtha÷ -- yathà jÅvati devadatte g­hÃbhÃvadarÓanena bahirbhÃvasyÃd­«Âasya parikalpanà iti bhëye ya. caitrasya bahirbhÃvasiddhir darÓità tÃm eva prak­tÃbhyo 'nyÃm abhÃvapÆrvikÃm arthÃpattiæ bhëyakÃra udÃharat udÃh­tavÃn iti. prapa¤cas tv arthÃpattyudÃharaïÃnÃæ pak«ado«ÃbhidhÃnÃvasare j¤ÃtrÃdinÃstitÃyÃm ityÃdinÃnumÃne varïita ity Ãha -- ##iti || 8 -- 9 || {3,165} idÃnÅm arthÃpatter anumÃnÃd bhede veditavye bhëyoktatvÃd abhÃvapÆrvikÃyà eva bhedaæ tÃvad Ãha -- ##ti. yeyam abhÃvapramÃïena g­he nÃstÅty anena rÆpeïÃvagatÃc caitrÃd bahirbhÃvasÆcanÃtmikÃrthÃpatti÷ sÃpi pak«adharmÃdÅnÃm anaÇgatvÃc chabdavadupamÃnavadanumÃnÃd bhidyata iti || 10 || pak«adharmÃdyanaÇgatvam eva darÓayati -- ##ti. iha hi bahirdeÓaviÓi«ÂaÓ caitra÷ pak«as tadviÓi«Âo và bahirdeÓa÷. na cobhayasyÃpi g­hagato 'bhÃvo dharma ity (asya) pak«adharmatvaæ katham, na katha¤cid ity artha÷ || 11 || nÃbhÃvamÃtram aviÓe«itaæ caitrasya bahirbhÃve liÇgam. na cÃsya g­haæ viÓe«aïaæ bhavati, paratantraæ hi viÓe«aïam, yathà nÅlimotpaladravyasya. evam ihÃpi dravyabhÆtaæ g­ham eva tatparatantreïÃbhÃvena viÓe«yata iti yuktam, vyÃpakatvÃc cÃbhÃvo g­hasya viÓe«aïam, Óakyate hi tena caitrÃdhi«ÂhitaikadeÓavyatiriktajagadvyÃpinà g­haæ vyÃptum. alpaæ tu g­haæ na mahÃvi«ayam abhÃvaæ vyÃptuæ Óaknoti. ato yathà vyÃpyasya dhÆmasyÃgniviÓi«Âatvam avagamyate, anenÃpi prakÃreïa g­ham evÃbhÃvaviÓi«Âaæ bahirbhÃvasya liÇgam ity Ãpatati. tac ca tadabhÃvaviÓi«Âag­haæ na katha¤cic caitrabahirdeÓÃbhyÃæ sambadhyate. abhÃvasya tÃvat katha¤cid asti caitrÃnvaya÷. caitrÃbhÃva iti hi sa pratÅyate. g­haæ tu na katha¤cic caitrasambaddham avagamyate ity apak«adharma ity Ãha -- ##ti. itaÓ ca g­hÃbhÃvo na pak«adharma ity Ãha -- ##ti. g­hÅte hi pak«e taddharmapratyayo bhavati. na ca caitrabahirdeÓau g­he 'sattayà gamyete iti || 12 || {3,166} g­ham eva tu tatra pratyak«Ãvagatam iti taddharmapratÅtir evÃbhÃve bhavatÅty Ãha -- ##iti. na hi tatra g­ha eva caitro 'numÅyate, abhÃvavirodhÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. adarÓanaæ hi caitrasambaddham avagatam iti talliÇgaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. na ca darÓanÃbhÃvo bahirbhÃve liÇgam, etadabhÃve 'bhidhÃsyata iti || 13 || ato g­he 'darÓanam api na hetur ity Ãha -- ##ti. ki¤ ca g­hÃbhÃvÃvadhÃraïopak«Åïe 'darÓane bahirbhÃvamatir bhavati, katham asau taddhetukà bhaviyi«yatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##iti. abhiprÃyaæ viv­ïoti -- ##iti. adarÓanÃvadhÃritasya caitrabhÃvasyaivÃnyatrÃnupayuktasya hetutvaæ sambhavati. taccÃpak«adharmatayà nirÃk­tam ity Ãha -- ##ti || 14 -- 15 || evaæ tÃvat pak«adharmatà nirÃk­tà pak«o 'py atrÃnumÃnÃt pÆrvaæ nopalak«yata ity Ãha -- ##ti || 16 || {3,167} atra codayati -- ##ti. atra hy apratipanna evoparideÓe pak«e 'taddharma÷ pÆro liÇgaæ tadvad ihÃpi bhavi«yatÅti || 17 || pariharati -- ##iti. evaæ tv anumÅyamÃne lokavirodha÷. na hy evaæ laukikà budhyante. ata Ãha -- ##ti. d­«Âasya nadÅpÆrasya kÃraïÃbhÃvÃnupapattyopari«ÂÃd v­«Âi÷ kalpyate. idam api cÃnvÃrƬhenoktam, paramÃrthena tu vyÃptibalottham idam anumÃnam eva. na cÃpak«adharmatÃdo«a÷. uparideÓasya pÆrasambaddhadeÓasambandhÃt, asambaddho hi na hetur bhavi«yatÅti || 18 || itaÓ ca g­hÃbhÃvo na bahirbhÃve liÇgam ity Ãha -- ##ti. niÓcitarÆpaæ hi liÇgam anumÃne gamakam. iha ca yo 'yaæ jÅvato g­hÃbhÃva÷ sa pramÃïÃntaravirodhÃn niÓcetum eva na Óakyate. evaæ hi tatra bhavati vitarka÷. jÅvatà hi kvacid bhavitavyam, katham iha na syÃt. evaæ cÃnadhyavasÃyÃd aprati«Âhito g­hÃbhÃvo 'siddhatvÃd aliÇgam. siddhis tu nÃnantarbhÃvya bahirbhÃvam asya bhavati, tadantarbhÃve ca parastÃt prameyÃbhÃva iti bhÃva÷ || 19 || anumÃne tv anapek«itaprameyam eva dhÆmÃdiliÇgasya svarÆpaæ siddham avagamyata ity Ãha -- ##ti || 20 || yadi tv ihÃpi hetor anapek«atvasiddhyarthaæ g­hÃbhÃvamÃtram aviÓe«itaæ jÅvanena hetur i«yate tato naikÃntika ity Ãha -- ##ti || 21 || {3,168} kathaæ ca vidyamÃnatvaviÓi«Âo g­hÃbhÃvo bahirbhÃvaæ sÃdhayati kathaæ ca Óuddho nety ubhayatra kÃraïam Ãha -- ##ti dvayena. vidyamÃnatvaviÓe«aïaviÓi«Âag­hÃbhÃvabuddhau hi yÃvad vidyamÃnatvasya vi«ayo nÃvasthÃpyate tÃvadabhÃva÷ pratyetum eva na Óakyate, tad yadà bhÃvapratipak«eïÃbhÃvena g­ham avaruddhaæ tadà tatra tÃvac caitrasya bhÃvo bhavituæ na prabhavatÅty ÃÓrayÃpek«ayà pÃriÓe«yÃd bahir eva bhavatÅti. ÓuddhÃbhÃvapratÅtau tv ÃÓrayÃpek«aiva nÃstÅti kiæ bahirbhÃvakalpanayeti || 22 -- 23 || nanu ca niÓcitasadbhÃvasya caitrasya g­hÃbhÃvo bahirbhÃvam antarbhÃvya siddhyet. sandigdhasadbhÃvasya tv anapek«itabahirbhÃva eva taæ gamayi«yatÅty ata Ãha --#< siddha >#iti. yadi caitrasadbhÃve sandeha÷, na tarhi tadbahirbhÃvÃvagati÷ prasidhyet. asandigdha eva tu sadbhÃvavij¤Ãne 'bhÃvena gehÃd utkÃlità -- utsÃrità tatsattà bahirbhavati niyamena, itarathà tatrÃpi sandeha eva bhavet. etena g­hÃbhÃvÃpÃditasandehaæ vidyamÃnatvam eva bahirbhÃvaæ kalpayatÅti yair uktaæ tannirÃk­tam iti veditavyam. idaæ ca prÃyevoktam asmÃbhir iti || 24 || ata÷ siddhaæ jÅvananirapek«asyÃbhÃvasya vyabhicÃra÷ avyabhicÃriïaÓ ca prameyÃnupraveÓadvÃraïaiva samarthanam iti dhÆmÃd ivailak«aïyÃn na liÇgatvam ity Ãha -- ##ti || 25 || {3,169} evam anumÃnÃd bhedaæ prasÃdhitum upasaæharati -- ##iti. anumÃnÃd bahirbhÆtam idaæ pramÃïaæ sthitam iti || 26 || tad evaæ g­hÃbhÃvasya prameyÃnupraveÓanasiddhau yadi talliÇgam i«yate tato duruttaram itaretarÃÓrayatvam Ãpadyata ity Ãha -- ##ti dvayena || 27 -- 28 || nanv evam arthÃpattÃv api prameyÃnupraveÓitÃ, kathaæ hi pramÃïÃntarÃpÃditÃnupapattir anavasthito g­hÃbhÃvo bahirbhÃvaæ gamayi«yaty ata Ãha -- ##ti. dvedhà hy anupapannam -- ki¤cid anupapannam eva yan na katha¤cid upapÃdayituæ Óakyam, ki¤cic cÃsati kalpane 'nupapannam. tatra yad ekÃntam anupapannaæ tadupek«yata eva. yat tu kalpite kasmiæÓcid upapadyate anyathà nopapadyate tadupapattir anyakalpanayÃvasÅyate. evam eva hi sarvalaukikaparÅk«akà budhyante. na ca viparyayo deÓÃntarÃdi«u d­«Âa÷. ata÷ pramÃïam evedam. yathà cÃnumÃne niÓcitarÆpaæ liÇgaæ gamakam, evam ihÃpi kenacit pramÃïenÃvagataæ pramÃïÃntareïotthÃpitavitarkam. na cÃtrÃnyataratrÃpi prÃmÃïye saæÓaya÷, kin tu niÓcitaprÃmÃïyayor eva dvayos samarthanÃpek«ÃmÃtraæ katham idam ubhayam upapadyatÃm iti. «o¬aÓina iva grahaïÃgrahaïaÓÃstrayo÷. na tatraikaparityÃgenetarad upapÃdayituæ Óakyate. ato yathà tatra katham idam ubhayam upapadyatÃm ity apek«ite prayogabhedenobhayam upapÃdyate, evam ihÃpi pramÃïapratipannam ubhayaæ niÓcitasadbhÃvam arthÃntaraparikalpanayÃ{3,170}samarthyate. tÃdrÆpyeïaiva pratibhÃnÃt. vilak«aïÃni hi pramÃïÃni vilak«aïasÃmagrÅkÃïi. ata eva parasparato bhidyante. aprÃmÃïyakÃraïÃni ca saæÓayaviparyayÃvaj¤Ãnaæ vÃ, tac cÃrthÃpattÃv api nÃstÅti katham apramÃïatÃ. katham aj¤ÃtasambandhÃt pratÅti÷ pramÃïam iti cet. na sambandha÷ prÃmÃïye kÃraïam, api tu bÃdhaviraha÷. sa cehÃpy aviÓi«Âa iti na kaÓcid do«o 'rthÃpattÃv asmÃkaæ pratibhÃtÅti || 29 || nanu g­hÃbhÃvo nÃntareïa bahirbhÃvam upapadyate ato nÃntarÅyaka÷, nÃntarÅyakÃc ca yadarthÃntaraj¤Ãnaæ tadanumÃnam, ato 'numÃnam evedaæ bahirbhÃvaj¤Ãnam ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃntarÅyakÃrthadarÓanaæ tadvido 'numÃnam iti kecit paÂhanti, te«Ãm api tadvido nÃntarÅyakatÃvida eva nÃntarÅyakadarÓanam anumÃnam abhipretam, na ceha nÃntareïa bahirbhÃvaæ g­hÃbhÃvo bhavatÅti prÃgavagatam, tadaiva hy arthÃpattyà bahirbhÃvaæ parikalpyÃyamanena vinà na bhavatÅty avinÃbhÃvità kalpyate. atas sà svarÆpasaty api na pÆrvam avagateti na j¤Ãnotpattau kÃraïam iti || 30 || nanv avagatasambandhasya tarhy anumÃnaæ syÃd ata Ãha -- ##ti ##ntena. na tÃvanniyamena sarvair eva dvayos sÃhityam avagatam, aviditasÃhityasya tÃvat siddhaæ pramÃïÃntaram ity abhiprÃya÷. yenÃpi tayos sÃhityam avagataæ tasyÃpi nÃg­hÅtayos tayos sÃhityagraha÷ sambhavati, na ca tayor ekagrahaïe 'paradarÓanam arthÃpattyà vinà sambhavati. anyathÃnupapattyaiva tv ekena g­hÃbhÃvena{3,171}bahirbhÃvena và tayor eka÷ pratyetavya÷. evaæ cÃkalpyamÃne nyatarasya sambandhino 'g­hÅtatvÃt sÃhityapratÅtir eva na syÃt, atas sÃhityÃrtham arthÃpattir arthanÅyeti siddhaæ pramÃïÃntaram ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti ## 'ntena. abhiprÃyaæ viv­ïoti -- ##ti || 31 -- 33 || nanu ca nÃvaÓyam arthÃpattyaivÃnyataras sambandhÅ grahÅtavya÷, Óakyate hi g­hadvÃrÃvasthitenÃbhÃvapratyak«ÃbhyÃm ubhayaæ viditvà sambandho 'nubhavitum, tathà viditasambandhÃc ca g­hÃbhÃvÃd bahirbhÃvÃnumÃnam ity ÃÓaÇkate tÃvat -- ##ti || 34 || atrottaram Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- sidhyaty evaæ g­hÃbhÃvÃd bahirbhÃvÃnumÃnam, na punar evam eva sarve«Ãm avagati÷, ag­hÅtasambandhÃnÃm api pratÅtibhÃvÃt. e«o 'pi ca prakÃro naikatra bhÃvena sarvatrÃbhÃvÃvagame sambhavati, na hi jagadabhÃvenaikatra bhÃvo 'nvitaÓ Óakyo 'vagantum. jagadabhÃvasya pratyetum aÓakyatvÃd ity abhiprÃya÷. nanv evaæ tadÃvagataæ yadÃyam ekatra bhavati tadà paratra tatsamÅpe na bhavatÅti. evaæ ca viditavyÃpter ekadeÓabhÃne sarvatrÃbhÃvÃnumÃnaæ bhavi«yati. ata Ãha -- ##ti. na hy ekadeÓanÃstitayà trailokyÃbhÃvena hetor vyÃptis sidhyatÅti || 35 || kiæ punar jagadabhÃvena sambandho nÃvagamyate, tasyÃnavagater iti ced, nanv anupalabdhir abhÃvÃvagame kÃraïam, yathà caikatra san devadatto deÓÃntare{3,172}nupalabhyamÃno nÃstÅti niÓcÅyate. evam ekatra san sarvatra nopalabhyata iti sarvatraiva nÃstÅti Óakyam avagantum. na hi darÓanavadadarÓanam api prayatnam apek«ate, darÓanaæ hi kÃryaæ svakÃraïam arthendriyasannikar«Ãdyapek«amÃïam ekatra sato na sarvatra sambhavati, darÓanÃbhÃvas tu na ki¤cid apek«ata iti codayati -- ##ti. atrety ekadeÓaæ parÃm­Óati. atra khalv ekadeÓe 'nupalabdhito 'vidyamÃnatvam avagamyate. tac ca sarvatrÃpi samÃnam iti || 36 || atra parihÃram Ãha -- ##ti. kim iti na pratÅyate ata Ãha -- ##ti. upalabdhiyogyasya hy anupalabdhir abhÃvaæ vyavasthÃpayati, dÆrasthe«u tvayogyatvÃd eva satsv apy anupalabdhis sambhavatÅti nÃbhÃvaniÓcaya iti || 37 || yadi tu sarvagrÃmanagarasaritkÃntÃrÃdideÓÃ÷ prÃptà bhaveyu÷, evaæ caitrasya te«v abhÃvaÓ ÓakyÃvagama÷, na cedaæ Óakyakaraïam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti || 38 || atra codayati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- na tÃvad vipak«Ãd avyÃv­tto hetur gamaka÷, na ca sarve vipak«Ã gatvopalabdhuæ Óakyante, ato 'vaÓyam ekadeÓasthasyaivÃnupalabdhyà vipak«Ãd hetor vyatireko grahÅtavya÷. tadvad ihÃpi bhavi«yatÅti. dhÆmÃdayaÓ ca te vyatirekiïaÓ ceti dhÆmÃdivyatirekiïa÷. agnyÃdyabhÃve ye vyatirekiïo dhÆmÃdayas te«Ãm agnyÃdyabhÃvadeÓÃgamanÃd vyatireko na sidhyatÅti || 39 || {3,173} pariharati -- ##ti. vyatirekapradhÃnavÃdino hi bauddhasyÃsati vipak«Ãd vyatirekagrahaïe na hetur gamako bhavati, vastvantarÃbhÃvo hi tasya prameya÷, agnyÃder vastuno 'nyasyÃnagnyÃder abhÃva iti yÃvat. sa hi sarvÃnagnivyatirekam antareïa na sambhavati, mama tu sahacÃriïo hetur gamaka÷, anvayamÃtraniyamena. sa ca vipak«ÃdarÓanamÃtreïa dvitrair eva darÓanai÷ sidhyatÅti || 40 || nanv anvayavÃdino 'py ajÃtÃtiv­ttapratyutpannÃnantadeÓavartivahnisahacaritadhÆmadarÓanaæ durlabham eva. atha katipayÃgnisÃhityadarÓanÃdevÃsahitÃvagatà api vahnayo 'numÅyante, evaæ tarhÅhÃpi caitrÃbhÃvasya jagadvartina ekadeÓabhÃvena sambandha upapadyata eva. atrÃpi hy ekatra caitre bhavati katipaye«u tadabhÃvo d­«Âa eva, tÃvatà ca sarvatrÃbhÃvo 'numÃsyata ity Ãha -- ##iti || 41 || atra parihÃram Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- na hi no vyaktivi«ayam anumÃnam, api tarhy Ãk­tivi«ayam, Ãk­tyoÓ ca prativyaktik­tsnasamavÃyÃt sulabham eva sÃhityadarÓanam, sak­ddarÓanenaiva hy Ãk­tyos sÃhityam avagamyate. ata eva dvitrÃdidarÓanam api vyabhicÃrÃÓaÇkÃyÃæ niyamÃrtham abhyarthyate. avagate hi sÃhitye bhavati ÓaÇkà -- kim ayam aupÃdhikas saæsargo dhÆmasyÃgninà saha Ãhosvit sahaja eveti, tatrÃsak­ddarÓane 'nvayÃvyabhicÃrÃd upÃdhyantarapraveÓakÃraïÃbhÃvÃt svÃbhÃviko 'syÃgninÃnvaya iti bhavati mati÷. agnes tu prathamam avagatasambandhasyÃpi dhÆmena darÓanÃntare vyabhicÃradarÓanÃdÃrderndhanÃdir upÃdhir anupraviÓati. na ca deÓÃdibhede vyabhicÃrÃÓaÇkÃ, sak­ddarÓanÃvadhÃritasÃhacaryayor hi dvayor apy agnes tÃvad vyabhicÃro d­«Âo{3,174}dvitrÃdidarÓanenaiva, tad yadi dhÆmo 'py agniæ vyabhicaret, asyÃpi hi dvitricaturair eva darÓanair vyabhicÃro d­Óyeta, na ca d­Óyate. ato 'gnyanvitasvabhÃvo 'yam iti niÓcÅyate. yasya tv evam apy anÃÓvÃsa÷. tasya sarvapramÃïe«v eva kvacid vyabhicÃradarÓanÃd anÃÓvÃsa÷ syÃt. vipak«avyatireko 'pi caivam arthÃd eva siddho bhavati. sa hi prathamam anvicchato vipak«adeÓÃnÃm anantatvÃd durlabho bhavati. svabhÃvaniyame tu j¤Ãte svabhÃvasyÃvyabhicÃrÃt sulabho vyatireka÷. na hi svÃbhÃvikam u«ïatvam antareïa kvacit kadÃcid agnir bhavatÅti kaÓcid ÃÓaÇkate. mitadeÓatvÃd iti. parimitadeÓatvÃd ity artha÷ || 42 || ekadeÓabhÃvajagadabhÃvayos tu naivaæ sÃhityaj¤Ãnaæ bhavatÅty Ãha -- ##ti. eko hy atra sarvatrÃbhÃvas sahabhÃvyanantadeÓavartÅ, na tv agnidhÆmÃk­tivat parimitadeÓa÷, ato 'tra durgrahaæ sÃhityam iti || 43 || atra codayati -- ##iti. anumÃnena deÓÃntarÃbhÃvaÓ caitrasya pratÅyate. evaæ hy anumÃsyate. parok«Ãs sarvabhÆmayaÓ caitrÃbhÃvasambandhÃ÷, tadÃkrÃntadeÓavyatirekitvÃt sthitacaitradeÓasamÅpavad iti || 44 || pariharati -- ##ti. kathaæ hi viruddhÃvyabhicÃritvam ata Ãha -- ##iti. tadvac caitravad deÓÃntaram iti. ato 'rthÃpattyaiva sarvatrÃbhÃvo 'vagantavya÷, nÃnyà gatir asti || 45 || tathà tu taæ g­hÅtvà sÃhityagrahaïapurassaraæ yady anumÃnam i«yate tadarthÃpattipÆrvakam, etÃvatà ca siddham arthÃpatte÷ prÃmÃïyam ity abhiprÃyeïÃha --{3,175}##ty#< atrÃ>#ntena. yas tu vadati -- svÃtmanas tÃvad ekatra satas sarvatrÃbhÃvena sambandho d­«Âa÷, ato 'nyasyÃpy anuminotÅti. sa vaktavya÷ svÃtmana eva sarvatrÃsattà katham avagamyate, yady abhÃvena, kasyeti vaktavyam, na tÃvat pratyak«asya niv­ttyà dÆradeÓe«v abhÃvaÓ Óakyate 'vagantum, dÆratvÃd eva te«Ãm anupalabdhiyogyatvÃn na svÃtmano 'bhÃvas te«u Óakyate 'vagantum. atha tatra sato dÆrasthatvam eva na syÃt, atas sahaiva deÓÃntare svaÓarÅram upalabdhiyogyaæ bhavati, yogyatvÃc copalabhyeta, ato 'nupalambhÃn nÃstÅti niÓcÅyate. yady evaæ pramÃïÃntaram idam, yo hi yatra bhavati tasya sahaivÃdhÃreïÃtmopalabdhiyogyo bhavati, na ceha tathÃ, ato na deÓÃntare«v astÅti. evaæ cÃnumÃnena deÓÃntarÃbhÃvo grahÅtavya÷. na pratyak«ÃbhÃvena. tatra ca viruddhÃvyabhicÃritoktaiva -- deÓÃntarÃïi vimatipadÃni caitravanti caitravaddeÓasamÅpavyatiriktadeÓatvÃc caitravad deÓavad iti. yatra ca pratihetunà sandeha÷ kriyate tatra balavatÃnyena yadupab­æhitaæ pratyak«Ãdinà bhavati tadvijayate, na cehÃrthÃpatter anyat pramÃïaæ sarvatrÃbhÃve samartham. sà hy evaæ pravartate, yad etad ekatra kÃrtsnyena caitrasyopalambhanaæ tan nopapadyate, yadi deÓÃntare caitro bhavet, dvedhà hi bhÃvÃ÷ prÃdeÓikà vibhavaÓ ca, vibhavo 'pi dvedhÃ, sarvavyÃpina÷ svÃÓrayavyÃpinaÓ ca. pÆrve gaganÃdaya÷. uttare jÃtyÃdaya÷. yad dhi sarvasaæyogibhir anÃgatair agataæ sambadhyate, tadvibhutayà prasiddham, tayà cÃtmÃkÃÓÃdaya iti vibhava ity ucyante. na tÃvadÃkÃÓavac caitra÷, ekatra parisamÃpto hi parimaï¬alas so 'vagamyate. na ca yathÃvayavÅ svÃvayave«u vartate tathà deÓÃntare vartitum arhati. yadi hi tasyÃnyatra bhÃgà bhaveyu÷ iha k­tsno nopalabhyeta. bhavanvÃntarÃle vicchedÃd anyo bhavet. na ca jÃtivad vartitum arhati. jÃtir hy amÆrtÃ, saikatra piï¬e samavetà piï¬Ãntare samavaiti. asya tu kuto 'nyatra samavÃya÷. na hÅdaæ sÃmÃnyam. saæyogo 'sya deÓÃntareïa sambandha÷. sa ca nÃgatasya sambhavati. gatvà hy ayaæ deÓÃntarai÷ saæyujyamÃno d­Óyate. ata eva na vibhu÷.{3,176} ato 'sya na katha¤cid ekatra sato 'nyatra sattvam upapadyata ity anyatrÃbhÃvam antarbhÃvya k­tsnabodhas samarthyate, kà punar atrÃnupapatti÷, nÃtra k­tsnabodhasya kenacit pratighÃto d­Óyate. bhÃvÃnumÃnenaiva kevalaæ tu durbale pratighÃtahetau tadbÃdhenaivÃrthÃpattir ÃtmÃnaæ labhate. durbalaæ ceha bhÃvÃnumÃnaæ pratihetuviruddhatvÃt. yatra tu tulyabalam ubhayam ekatropanipatitaæ bhavati, tatrÃrthÃntarakalpanayopapattir iti na ki¤cid anupapannam iti. evaæ tÃvad abhÃvapÆrvikÃyà arthÃpatter anumÃnÃd bheda ukta÷ pratyak«apÆrvikÃyà bhedam idÃnÅæ darÓayituæ tatpratij¤Ãæ tÃvad Ãha -- ##ti. yatrÃpi dÃhÃdikÃryadarÓanÃd agnyÃde÷ kÃraïasya Óaktir astÅti kalpyate tatrÃpy arthÃpattir eva prathamÃ. yadi tu paÓcÃdanumÃnaæ bhavati bhavatu. bhëyodÃh­tatvÃc cÃbhÃvapÆrvikÃyà eva prathamam anumÃnÃd bhedo varïita iti || 46 -- 47 || atrÃnumÃnavÃdinÃæ liÇgam upanyasyati -- ##ti. evaæ hi manyante -- dvividham anumÃnaæ d­«Âasvalak«aïavi«ayam ad­«Âasvalak«aïavi«ayaæ ca. tatra tÃvat d­«Âasvalak«aïavi«ayaæ dhÆmÃdinÃgnyanumÃnam, ad­«Âasvalak«aïavi«ayaæ ca saæyogavibhÃgÃdibhya iva kriyÃdyanumÃnam. kÃryaæ hi kÃraïena sÃmÃnyato j¤Ãtasambandham iti tatas tatpratÅtir anumÃnam evedam iti. etad api dÆ«ayati -- ##ti. yena hy ekadà bÅjÃd aÇkuro d­«Âa÷ so 'nyadà tathÃvidhÃd eva punar anupalabhamÃna÷ svabhÃvÃnumÃnena janayitavyo 'nenÃÇkura ity anumimÃna evÃtrÃÓaÇkate katham aÇkuro na jÃyata iti, tata÷ kalpayati -- asti kaÓcid bÅjasamavÃyÅ Óaktibhedo yadvaÓÃt prÃk kÃryam ÃsÅd adya ca nÃstÅti. tac cedam anapek«itasambandhasyaiva purÃtanedÃnÅntanÃÇkuradarÓanÃdarÓanavicÃrÃd eva j¤Ãnaæ jÃyamÃnaæ katham anumÃnam iti. api ca sambandhagrahaïÃdhÅnam eva sarvam anumÃnaæ na tadag­hÅtayos sambandhinos sambhavati. na ceha tayor atÅndriyà Óakti÷{3,177}pramÃïÃntareïa Óakyate 'nubhavitum, ata eva ca na tadvato 'pi grahaïaæ sambhavati, ata÷ katham ag­hÅtasambandhÃt kÃryÃc chaktitadvatos siddhir iti. tad etad Ãha -- ##ti. nanv avagataæ tÃvat kÃryasÃmÃnyaæ kÃraïasÃmÃnyena vyÃptam iti, atas tad anumÃsyate. satyam, kin tu Óaktikalpanayà vinà kÃraïÃkhyaiva na nivartate. aÇkuro hi bÅjabhÃvabhÃvÅ vyabhicaritabhÃvÃntaraÓ ca bÅjakÃraïaka ity avagata÷ saty api tu bÅje 'jÃyamÃnas tad api vyabhicaratÅti kÃraïÃvagatir evÃvasÅdati, tÃæ ÓaktikalpanayottabhnÃti. kÊptÃyÃæ ca Óaktau kÃraïasambandhinyÃm arthÃpattyà yadi sambandho 'vagamyate tad astu siddhÃntavacchaktisiddhÃv arthÃpatti÷ pramÃïam iti. anumÃnalak«aïÃd vinÃrthÃpattir jÃyamÃnà pramÃïÃntaram ity upasaæharati -- ##iti || 49 || v­ttyantarodÃh­tam udÃharaïa dÆ«ayati -- ##iti. jayo hi parÃjayena viditavyÃptir iti tam ekatra ghÃtake nakule d­«Âvà pratipak«asya parÃjayo 'vagamyate. parÃjayadarÓanena pratipak«asya jaya iti. nedam arthÃpattÃv udÃhÃryam iti || 50 || ÓrutÃrthÃpattir abhidhÃsyata ity uktam, tÃm idÃnÅm udÃharati -- ##iti || 51 || asyÃÓ ca vi«ayaæ pratyasti vivÃda÷. tam ekanirdhÃraïÃrtham upanyasyati -- ##ti ##antena. sarve cÃgamÃbahirbhÆtÃm Ãti«Âhanta ity Ãha -- #<ÃgamÃc ce>#ti ||52 || {3,178} ÃgamÃbhedÃbhyupagame 'bhiprÃyam Ãha -- ##iti. phalÃpÆrvavidhyantÃdisiddhau bhÆyÃnasyà vede upayoga÷, sarvo 'nÃgamatve 'vaidika÷ syÃd iti || 53 || Ãgamikatve py avÃntaravipratipattim upanyasyati -- ##ti [|| 54 ||] atra ni«kar«aæ darÓayati -- ##iti. kÃraïam Ãha -- ##ti. vÃkyaæ tÃvad avÃcakam, prÃg evÃneke«Ãm arthÃnÃm iti || 55 || yady avÃcakaæ kathaæ vÃkyÃd arthapratÅtir ata Ãha -- ##ti. etac ca tadbhÆtÃdhikaraïe vak«yata iti. nanu rÃtryÃdivÃkyÃrtho yadi divÃvÃkyenÃnabhihita÷ padÃrthÃnvayarÆpeïaiva svÃrthavad gamayi«yate. ata Ãha -- ##ti. na hi divÃvÃkye rÃtryÃdipadÃrthÃs santi, kutas tatra te«Ãm anvaya iti || 56 || nanu divÃdipadÃrthÃnvayÃd eva rÃtryÃdivÃkyÃrtha÷ pratye«yate, ata Ãha -- ##ti || 57 || {3,179} na hy anekÃrthateti yad uktaæ tad viv­ïoti -- ##ti. ato vÃkyÃntarasyaivÃyam artho na divÃvÃkyasyety Ãha -- ##iti || 58 || evaæ tÃvan na mÆlÃgamasyÃyam artha÷, yena tu vÃkyÃntareïa buddhisthenÃyam artho 'vagamyate, tasyaiva pratyak«Ãdi«u madhye pramÃïaæ nirdhÃraïÅyam ity Ãha -- ##ti || 59 || tatra pratyak«aæ tÃvan na tatsiddhau pramÃïam ity Ãha -- ##ti. anumÃnam api tena sambaddhasya divÃvÃkyasyÃdarÓanÃn na sambhavatÅty Ãha -- ##iti || 60 || aviditasambandhe tu divÃvÃkye liÇga i«yamÃïe 'vyavasthety Ãha -- ##iti || 61 || yadi tÆcyate sambandham eva divÃvÃkyasya rÃtrivÃkyena g­hÅtvà tatas tadanumÃsyata iti, sidhyaty evam, na tu ÓrutÃrthÃpattivedyÃni sarvÃïi lokavedavÃkyÃni sarvai÷ pratipÃdakavÃkyais sambaddhÃny avagatÃni. ata÷ kathaæ tebhyas tÃny anumÅyanta ity Ãha -- ##ti || 62 || {3,180} itaÓ ca nÃnumÃnam ity Ãha -- ##ti. kenacid dhi sÃmÃnyÃtmanà j¤Ãtasambandhena viÓi«Âaæ ki¤cid anumÅyate na vastusattÃmÃtram. na ca viÓi«Âa÷, aj¤ÃtasambandhatvÃt iha tu tadubhayaæ viparÅtam iti || 63 || yataÓ cÃtra vÃkyasvarÆpam eva prameyam ata÷ parvatÃdir iva pÆrvasiddha÷ svatantro 'sambaddha÷ kenacid agnyÃdineva svatantreïa kenacid viÓe«ito dharmÅ dharmaviÓi«Âo nÃstÅty Ãha -- ##iti || 64 || atha Órutam eva vÃkyaæ dharmitayopÃdÃyÃÓrutavÃkyaviÓi«Âatà sÃdhyate tatas tadaprasiddher aprasiddhaviÓe«aïa÷ pak«a ity Ãha -- ##ti || 65 || api ca Órute vÃkye 'ÓrutavÃkyaviÓi«Âe sÃdhyamÃne na tÃvat ki¤cil liÇgam upalabhyate, na cÃliÇgakam anumÃnaæ bhavati, tad yadi tad eva punarliÇgam i«yate tata÷ pratij¤ÃrthaikadeÓitvam, yathà pade pak«Åk­te rthaviÓi«Âe sÃdhyamÃne 'bhihitam ity Ãha -- ##ti || 66 || dharmadharmibhÃvo 'pi divÃvÃkyarÃtrivÃkyayoÓ ÓabdÃrthayor iva nirÃkÃrya ity Ãha -- ##ti. yathà tatrÃrthe dharmiïy apratipanne na padaæ taddharma ity uktam, evam ihÃpi nÃpratipanne rÃtrivÃkye taddharmatayÃ{3,181}divÃvÃkyaæ pratÅyate. atha tu pak«adharmatÃpratipattyarthaæ tat prathamam avagatam ity ucyate tato 'numeyÃbhÃva ity abhiprÃya÷. abhiprÃyaæ viv­ïoti -- ##iti || 67 || api ca tatraiva pade varïitam -- na kriyÃkÃrakasambandhÃd­te sambandho bhavatÅti. ato yathà padasya na kaÓcit kriyÃnibandhano 'rthasambandho 'stÅti na taddharma ity uktam, evaæ divÃvÃkyasyÃpi rÃtrivÃkyadharmatà nirÃkÃryety Ãha -- ##ti. na cÃtra vi«ayavi«ayibhÃvarÆpo 'pi dvayor vÃkyayoÓ ÓabdÃrthayor iva sambandho bhavati, ucyate hi ÓabdenÃrtha÷, na tu vÃkyaæ vÃkyÃntarasya vÃcakam ity Ãha -- ##ti. pade tv arthapratÅtijanakatvena tadvi«ayatÃm aÇgÅk­tyÃnumeyÃbhÃvo darÓita÷. iha tu vÃkyasyÃvÃcakatvÃt tadvi«ayatvam eva pratyetuæ na Óakyate iti viÓe«a÷ || 68 || yadi tÆcyate pratÅyate tÃvad divÃvÃkyÃd rÃtrivÃkyam, atas tasyÃpi tadvÃcakatvam ity asti vi«ayavi«ayilak«aïas sambandha iti, tatraikaæ vÃkyam anekÃrtham abhyupagataæ bhavet, svÃrthaæ hi tatpratipÃdayati rÃtrivÃkyam api, na caivaæ nyÃyyam ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. athocyeta -- mÃbhÆd vÃcakatayà tadvi«ayatvam, tena tu tadvÃkyam anumÅyate, atas talliÇgam anumÃnavi«ayatayà liÇgam eva divÃvÃkyaæ taddharmatayÃbhidhÅyata iti. yat tÃvadanumÃnavi«ayabhÃvÃd utthitaæ taddharmatvaæ tadanumÃnasya pÆrvasiddhatvÃn ni«phalam ity Ãha -- ##ti || 69 || evaæ tÃvad divÃvÃkyam aliÇgam ity uktaæ, tadgatapadÃrthÃnÃm apy evam eva liÇgatà nirÃkÃryety Ãha -- ##iti. nanv ag­hÅtasambandhà eva padÃrthÃ{3,182}yathà vÃkyÃrthaæ gamayanti, evaæ rÃtrivÃkyam api kiæ na gamayanti, ata Ãha -- ##ti. kriyÃsÃmÃnyaæ kÃrakasÃmÃnyaæ và pratipannam alabdhetaretaravyati«aÇgam anyathà na sidhyatÅti taæ viÓe«aæ gamayati, yaÓ cÃsau viÓe«a÷ sa eva tu vÃkyÃrtha ity ucyate iti || 70 || na cai«a prakÃro rÃtrivÃkyapratipÃdane sambhavatÅty Ãha -- ##iti. anyo 'pi taddeÓakÃlÃdisambandho na rÃtrivÃkyena divÃvÃkyasya tatpadÃrthÃnÃæ vÃstÅty Ãha -- ##ti || 71 || syÃd etat, yady api divÃvÃkyaæ na rÃtrivÃkyasya vÃcakam, tathÃpi kalpayi«yÃma÷, tataÓ ca tatpratye«yata iti. tad idam ÃÓaÇkate tÃvat -- ##ty ##antena. atra dÆ«aïam Ãha -- ##ti. atra tÃvad evaæ vÃkyÃntarakalpanÃyÃæ pramÃïam eva nÃstÅti tadanÃd­tya tÃvadanavasthÃm ÃpÃdayati, yad api kalpitaæ vÃkyaæ tad api na rÃtrivÃkyam avagamayituæ Óaktam. na ca tadasambaddham eva tasya gamakam iti yuktam. punar api vÃkyÃntarakalpanÃyÃæ sa eva do«a÷. evaæ yad eva ki¤cid vÃkyaæ kalpayitum i«yate tad eva nÃsambaddhaæ gamakam ity anavasthÃpÃta iti || 72 || atha tv antimam asambaddham eva gamakam iti kalpyate, tad varaæ prathamasyaiva tathÃvidhasya gamakatvaæ kalpitum, kiæ vÃkyÃntarakalpanayÃ. na ca tad yuktam ity abhiprÃyeïÃha -- ##ti. evaæ tÃvat pak«adharmatvÃdyasambhavena rÃtrivÃkyasyÃnumeyatvaæ nirastam, anvayavyatirekayor api padavat prati«edho darÓayitavya ity Ãha -- ##ti. na hi saty eva rÃtrivÃkye divÃvÃkyaæ{3,183}nÃsatÅty anvayavyatirekau sta÷, taddeÓatatkÃlÃdisambandhasyÃbhÃvÃt. na ca j¤ÃnÃnvayo 'saty api rÃtrivÃkyaj¤Ãne vyutpannasya divÃvÃkyaj¤ÃnÃd, vij¤ÃnottarakÃlabhÃvinoÓ cÃnvayavyatirekayos tadanupayogÃd ityÃdipadavaddarÓayitavyam ity abhiprÃya÷ || 73 || evaæ tÃvat pratyak«ÃnumÃnÃgamair na rÃtrivÃkyaæ pratÅyata ity uktam, upamÃnam api tatra na pramÃïam iti darÓayati -- #<ÓrutavÃkye>#ti ##antena. divÃvÃkyavac ca tadarthenÃpi na rÃtrivÃkyam upamÅyata ity Ãha -- ##ti || 74 || yathà ca rÃtrivÃkyasya divÃvÃkyatadarthÃbhyÃm upamÃnaæ nirastam evaæ rÃtrivÃkyÃrthasyÃpi tÃbhyÃæ nirasanÅyam ity Ãha -- ##ti ##antena. upasaæharati -- ##iti || 75 || ata÷ pramÃïÃntarÃbhÃvÃd arthÃpattir eva rÃtrivÃkyÃvagame Óaraïam ity Ãha -- ##iti. pratyak«ad­«Âaæ pÅnatvaæ bhojanaprati«edhena pratihanyate, pÅnatvena divÃbhojanam, ata÷ parasparapratighÃtÃd divÃvÃkyasya svÃrthapratipÃdanam evÃnupapadyamÃnaæ rÃtrivÃkyam anupraveÓayati, ata÷ tadrÃtrivÃkyaæ kalpyata iti || 76 || tÃm arthavi«ayÃm iti yad uktaæ tad idÃnÅæ dÆ«ayitum upanyasyati -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- pÅnatvaæ hi bhojanaprati«edho và paraspareïa pratihanyate tayoÓ cÃrthakalpanayaivÃtmalÃbha÷. pÅnasya hi divà ni«iddhe{3,184}bhojane rÃtribhojanenaiva pÅnatvam upapadyate, na rÃtrivÃkyenÃto 'rthakalpanaiva yukteti. api ca, yathà parair abhidhÅyamÃno 'pi padÃrthÃnupapattyà gamyamÃno vÃkyÃrtha ÃgamÃrtho bhavati. evaæ vÃkyÃrthÃnupapattigamyo 'py artha÷ kiæ nÃgame 'ntarbhavatÅty Ãha -- ##ti || 77 || prathamaparicodanÃæ tÃvat pariharati -- ##ti. savikalpako hi ÓrutÃrthÃpattibodha÷ savikalpakaj¤ÃnÃni ca ÓabdapurassarÃïi. ataÓ ÓabdaparyavasitÃyÃm arthÃpattau ÓabdÃd eva sidhyannartho nÃrthÃpatter vi«aya iti. nanv evaæ sarvapramÃïavikalpe«u samÃnam idam, indriyaliÇgÃbhyÃm api Óabdapurassaram evÃgni÷ pratÅyate, tatas tayor api ÓabdaparyavasÃyitaiva bhavet atas tatra sm­tistha eva Óabdo 'pratyÃyaka÷, tad ihÃpi samÃnam. yathà hi karmendriyam arthenaiva sannik­«Âam iti tam eva prakÃÓayati liÇgaæ cÃrthena sambaddham iti taæ gamayati, na Óabdam, evam ihÃpy anupapadyamÃno 'rtho 'rthenaivopapadyate na Óabdena. tathà ca d­«ÂÃrthÃpattayo 'rthavi«ayà eva. atrocyate. satyam arthadvÃrikaiva vÃkyasyÃnupapatti÷. arthÃntareïa copapatti÷. kin tu tadvÃkyam anupapannaæ vÃkyÃntaram evÃkÃÇk«ati, yathà padaæ padÃntaram. na hi pacatÅty ukte odanapratyak«eïÃkÃÇk«Ã nivartate, kiæ tarhi, odanam iti padena, evaæ vÃkyam apy anupapadyamÃnatayÃvagataæ vÃkyÃntaram evÃkÃÇk«ati, na tu tam arthaæ svarÆpeïa. ata eva nirvÃpamantre 'tideÓÃd vik­tiæ gate prÃk­tadevatÃyà abhÃvÃt tatpadaniv­ttau tasya sthÃne sÆryÃyeti padam Æhyate. chedanamantre tv i«etvety atra chinadmÅti padam adhyÃhriyate. h­dayasyÃgre 'vadyati atha jihvÃyà atha vak«asa ity atrÃvadyatipadÃnu«aÇga÷. na cÃrtha evÃnu«ajyate anu«aÇgo vÃkyasamÃptis sarve«u tulyayogitvÃd iti vacanÃt. pratyak«Ãdi«u tu na Óabdena rÆpeïÃrthopek«yate ÓabdollekhenÃpi g­hyamÃïa÷, kin nv artharÆpeïaiva, tam arthaæ vikalpayan Óabdas tv astu nÃma sanmÃtratayÃ. yadi tu tatrÃpi Óabdo 'pek«yate tiraÓcÃm arthavikalpo na syÃt, sa ca nÃsti, d­Óyate hi te«Ãm api hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrtha÷ prayatna÷. t­vità hi gÃvastaÂÃkÃni gacchanti, var«ÃtapÃbhibhÆtÃÓ{3,185}ca tatpratÅkÃrak«abhaæ deÓam. ato 'Óabdaj¤ÃnÃm apy anumÃnÃdivikalpadarÓanÃn na tatra ÓabdÃpek«ÃstÅti niÓcÅyate. ÓrutÃrthÃpattibodhas tu tiraÓcÃæ nÃsty eva, Óabdavyutpattijo hy asau, na ca te«Ãm asÃv astÅti pratyak«e 'pi varïitam. anye«Ãm apy avyutpannaÓabdÃnÃæ ÓrutÃrthÃpattibodho na d­Óyate. kiæ punas tiraÓcÃm. ato 'nvayavyatirekÃbhyÃm avagamyate 'sti ÓabdÃpek«Ã ÓrutÃrthÃpattau. anumÃnÃdi«u tu saæskÃrodbodhenÃvarjanÅyatayÃs tu nÃma Óabdasm­ti÷, na tu ÓabdÃpek«Ã. ato 'tra vÃkyasyÃnupapannasya vÃkyÃntaram evÃrthavadupapÃdakaæ na tv arthamÃtraæ ÓabdamÃtraæ vÃ. ata evÃg­hÅtasambandhasyÃrtham avidu«aÓ Órute 'py upapÃdake vÃkye nÃnupapannavÃkyÃrthaj¤Ãne 'nupapattiÓ ÓÃmyati, pratipannÃrthasyÃpy ÃÓayakalpanÃ. ato na ÓrutavÃkyasya nyÆnatÃbuddhir nivartate. atas siddhaæ ÓrutÃrthÃpattau Óabdakalpaneti. paraparicodanÃyÃm uttaram Ãha -- ##iti. yÃvad dhy ak­tÃrthaÓ Óabdas tÃvad bodho 'vagamyate, sa tadartho bhavati. prayojanavacano hy arthaÓabda÷. ata eva vÃkyÃrtha ÃgamÃrtho bahvati. yÃvad dhi padÃrthà nÃnyonyÃnvayam anubhavanti tÃvadaprayojanakaæ jÃyate, jÃte tu kriyÃkÃrakasaæsarge labdhaprayojanaæ vÃkyam iti tata÷ paramarthÃntaram avagamyamÃnaæ nÃgamikaæ bhavati. na hi prayojanatvÃvagatÃrthÃnupapattyà yad avagamyate tatprayojanaæ bhavati. prayojanopapÃdakaæ tu tat. padÃrthÃnupapattau prayojanam eva nÃsÃdyata iti yuktaæ vÃkyÃrthasya pÆrvÃvagatasyÃgamÃrthatvam. ka÷ punarviÓe«a÷, sarvathà tÃvadÃgamÃrtho 'sau, kalpitasya Órutasya veti na viÓe«am upalabhÃmahe. ucyate. ÓrutÃgamÃrthatve yadi pramÃdÃt tannÃÓo bhavati tato yajurvedÃdivihitanÃÓanimittaæ prÃyaÓcittam, itarathà tv avij¤ÃtanÃÓanimittam iti viÓe«a÷. tadà ca ­gvedÃdivihitanÃÓe pratyekaæ mahÃvyÃh­tibhir homaæ vidhÃya yady avij¤Ãto bhÆr bhuvas svas svÃheti mahÃvyÃh­tÅs samÃh­tya prÃyaÓcittaæ samupadiÓati. ÓrutÃrthÃpattivedya eva hi vedo 'vij¤Ãta ity ucyate, sa hy ­gÃdÅnÃæ nÃnyatamatvena j¤Ãyata iti || 78 || atra codayati -- ##ti. na tÃvad divÃvÃkyarÃtrivÃkyayos sambandho 'sti, sann api và na vidita÷, na cÃviditasambandhÃnyadarÓane{3,186}nyakalpanà yuktÃ, atiprasaÇgÃt. pratibaddhasvabhÃvaæ hi pratibandhabalÃd eva pratibandhakam upasthÃpayati, apratibandhena tv anyakalpanÃyÃæ na pratiniyame kÃraïam asti. ato 'pramÃïam evedaæ rÃtrivÃkyaj¤Ãnam iti || 79 || pariharati -- ##ti. pramÃïatvaæ pramÃkÃraïatvam ity artha÷. karaïasÃdhanaÓ ca pramÃïaÓabda iti. akÃraïatvam eva prÃmÃïye sambandhasya darÓayati -- ##ti || 80 || nanv indriyÃrthasannikar«ajam eva pratyak«am ato nÃkÃraïaæ prÃmÃïye sambandha iti codayati -- ##ti ##antena. pariharati -- ##iti. anapek«atvam eva darÓayati -- ##ti. nirÆpito hi sambandha÷ pramÃïotpattau kÃraïam anumÃne, na ceha tatheti || 81 || pratyak«ottarakÃlaæ tu nirÆpaïaæ na pramÃïÃÇgam ity Ãha -- ##ti || 82 || api cÃprÃpyakÃrÅndriyavÃdipak«e svarÆpasattvam api sambandhasya nÃsty eva, ato yathà te pratyak«aj¤Ãnasya pramÃïatÃm icchanti, evam ihÃpi bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti || 83 || tenÃnÃd­tyaiva sambaddham utpannam asandigdham aviparÅtaæ ca deÓÃdibhede 'pi j¤Ãnaæ pramÃïam ity ÃÓrayaïÅyam ity Ãha -- ##iti. jÃyata ittyanutpattilak«aïam aprÃmÃïyaæ nirasyati, abhaÇguram iti saæÓayaviparyayÃv iti || 84 || {3,187} api cÃrthÃpattir apramÃïam ity alaukiko vivÃda iti. na hi tayà pravartamÃnÃnÃæ prav­tti÷ pratihanyate. prav­ttisÃmarthyaæ ca prÃmÃïyam. anumÃnÃd bhedÃbhedayor asti vivÃda÷, tatra cÃsmÃbhi÷ k­to nirïaya ity Ãha -- ##ti || 85 || yady evam anumÃne 'pi sambandho nÃÇgam evÃpadyetÃta Ãha -- #<­ta >#iti. tatra hi buddhir evÃsati sambandhaj¤Ãne na jÃyata iti tadutpattau kÃraïam ÃÓrÅyata eva. prÃmÃïyaæ tu tatrÃpi bÃdhavirahÃd eveti || 86 || vedopayogam arthÃpatter darÓayati -- ##ti. bhÆyÃn khalu vedabhÃga÷ ÓrutÃrthÃpattipramÃïaka÷ sa tÃm antareïa na sidhyet, yathaiva hi pÃÂhenÃbhivyaktà Órutir ÃtmÃnaæ labhate, evaæ ÓrutÃrthÃpattipramÃïakà hi. yadÃha -- yathaiva pÃÂha÷ pratiprattyupÃyas tathaiva sÃmarthyam api ÓrutÅnÃm | tenaiva caikÃæ na samÃmananti sahasrabhÃgaæ tu samÃmaneyu÷ || iti. yathà tÃvada«ÂakÃdivi«ayÃæ manvÃdism­tim upalabhya tanmÆlakÃraïÃnvicchÃyÃm asambhavatsu bhramavipralipsÃnubhavapuævÃkyÃntare«u sm­tes svamÆlakÃraïam antareïÃnupapattyà Órutir eva mÆlatayà kalpyate. tathà liÇgÃdibhi÷ svaviniyojikà Órutir upakalpyate -- yathà tÃvat prakaraïÃmnÃte mantre svÃdhyÃyavidhyadhyÃpite prayojanam antareïÃnupapadyamÃne kratvapek«ayà ca sÃmÃnyata÷ kratÆpakÃrÃvagatau viÓe«Ãpek«ÃyÃæ mantraÓaktinirÅk«ayà yacchaknuyÃd ity upabandhena ÓakyÃrthavi«ayÃ{3,188}mantrasya viniyojikà Órutir upakalpyate. yathà bahirmantre 'nena lunÅyÃd iti so 'yaæ laiÇgiko viniyoga÷ vÃkyena tu yathà -- tasminn eva mantre dÃmÅty etat padaæ lavane Óaktam iti tad eva liÇge viniyujyate, padÃntarÃïi tu tatsamabhivyÃhÃrÃtmanà vÃkyenaiva. prakaraïaviniyogas tu darÓapÆrïamÃsaprakaraïÃmnÃtÃnÃæ samidÃdÅnÃm, te hi prayojanÃkÃÇk«Ã÷, kratuÓ copakÃrasÃkÃÇk«a÷, tad evam ubhayÃkÃÇk«ÃyÃm ebhi÷ kratum upakuryÃd iti Óruti÷ kalpyata iti. sthÃnaviniyogas tu yathà -- darÓapÆrïamÃsayor evopÃæÓuyÃjakramÃdhÅtasya dabdhir nÃmÃsÅti mantrasya. tasya cÃnenopÃæÓuyÃjam upakuryÃd iti Óruti÷ kalpyata iti. samÃkhyÃviniyogas tu yathà -- ÃdhvaryasamÃkhyÃte«u padÃrthe«u guïabhÆtaæ kartÃram apek«amÃïe«u samÃkhyayà kart­niyama÷ kriyate. bhavati cÃtra Óruti÷, adhvaryur etÃn kuryÃd iti. aÓrutaphaletikartavyatÃke«u ca karmasu viÓvajitsauryÃdi«u pÆraïasamarthà Óruti÷ kalpyate viÓvajità yajeta svargakÃma iti, sauryaæ caruæ nirvaped brahmavarcasakÃma iti, Ãgneyavad itikartavyateti. bhÆyÃn eva¤jÃtÅyaka÷ ÓrutÃrthÃpatter vedopayoga÷. na cÃyam anumÃnÃd eva sidhyati. na hy atrÃnupapadyamÃnasya kalpanÅyena sambandha÷ kenacid d­«Âa÷. na cÃnapek«itasambandham anumÃnaæ bhavati, ato 'rthÃpattir evÃtra Óaraïam. sambandhad­g iti. buddhÃv aupacÃriko d­gbhÃva iti. yadi nÃrthÃpatti÷ pramÃïam ÃÓrÅyate sarvam idam asama¤jasaæ syÃd ity Ãha -- ##iti. yadi tu lak«aïato bhinnÃpi paÓcÃdanumÃnasÃmÃnyÃd anumÃnaÓabdena vaktum i«yate tad astu, siddhaæ na÷ pramÃïÃntaram ity Ãha -- ##iti. ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ arthÃpattipariccheda÷ samÃpta÷ || {3,189} atra bhëyam -- abhÃvo 'pi pramÃïÃbhÃvo nÃstÅty asyÃrthasyÃsannik­«Âasyeti. kiæ punar anena lak«yate. na tÃvat pramÃïam. na hi pramÃïÃbhÃvena pramÃïaæ lak«yata iti yuktam. pÆrvoktapramÃïÃbhÃvo lak«aïam iti cet. evaæ tarhi sarve«Ãæ pramÃïÃnÃæ samÃnam idam, sarvÃïy api hi pramÃïÃnÅtaretarÃbhÃvarÆpÃïi Óakyante pramÃïÃbhÃva iti vaditum. na ca sarvapramÃïasÃdhÃraïaæ ki¤cid ekaæ lak«aïam asti, yadabhÃvena «a«Âhaæ lak«yate. api ca -- pramÃïaæ nÃma kasyacit prameyasya vyavasthÃpakaæ bhavati. tad anena kiæ vyavasthÃpyata iti na vidma÷. nanÆktaæ nÃstÅty asyÃrthasyÃsannik­«Âasyeti. kim uktaæ bhavati. pratyak«Ãdyavi«ayo nÃstÅty ayam artho 'bhÃvasya prameyam iti. tad ayuktam. nÃstÅti nedam iha pramÅyata ity artha÷. na cÃpramÅyamÃïasya prameyateti Óakyate 'vagantum. kasya ca pramÃïasya prameyam idam, yadi pramÃïÃbhÃvasya. tan na. pramÃïÃbhÃvo hi pramiter anutpatti÷. sà ca pramÃïam ity alaukikam iva pratibhÃti. yadi matam -- asti tÃvan nÃstÅti buddhi÷ sarvalaukikaparÅk«akÃïÃm avivÃdasiddhÃ, na ca buddher anÃlambanatvaæ svÃæÓÃlambanatvaæ veti vij¤ÃnavÃde varïitam eva. ato 'syà eva buddher dra¬himna÷ prameyam upakalpyate. so 'bhÃvasya vi«aya÷. tad idaæ nÃstÅti vij¤Ãnaæ pramÃïaæ ghaÂÃdyabhÃva÷ prameyam iti manyante. ata eva prÃgabhÃvÃdibhedena caturdhÃbhÃvaæ vibhajante. na hy avastuno vibhÃgas sambhavati. yadi tu nÃbhÃvas tattvÃntaram i«yate, kas tarhi k«Åre dadhyabhÃva÷. yaæ prÃgabhÃva ity Ãcak«ate. ataÓ cai«a dadhni k«ÅrÃbhÃva÷, ya÷ pradhvaæsÃbhÃva ity ucyata iti. api ca -- iha ghaÂo nÃstÅti dhiya÷ kim Ãlambanam iti vaktavyam. yadi bhÆtalam eva, tan na. ghaÂavaty api prasaÇgÃt. kevalam eva bhÆtalam Ãlambanam iti cet. ka÷ kevalÃrtha÷. yadi bhÆtalam eva, sa eva prasaÇga÷. atha bhÃvÃntaravi«eka÷ sa tarhi tattvÃntaram iti siddha÷ prameyabheda÷, tadbhedÃc ca pramÃïabheda÷. na hi tat pratyak«eïa Óakyate 'nubhavitum. ak«ÃdhÅnatvÃt pratyak«asya, ak«ÃïÃæ ca bhÃvarÆpÃïÃæ bhÃvenaiva sannikar«a÷, nÃbhÃvena. asaty api ca tadvyÃpÃre nÃstÅti buddher utpattir d­«ÂÃ, yathà svarÆpamÃtrad­«Âe g­hÃdau deÓÃntaragamane kasyacid abhÃvaæ{3,190}pratyanuyuktena tadaiva tadabhÃvo 'vasÅyate. tad evam asaty apÅndriyasannikar«e jÃyamÃnaæ nÃstÅti vij¤Ãnaæ naindriyakam. na cÃsya ki¤cil liÇgaæ janakam asti. anupalabdhir liÇgam iti cet. na. avij¤ÃnÃt. na hy avij¤ÃtarÆpaæ liÇgaæ liÇginam anumÃpayati. na cÃj¤Ãtasambandham. na ca tathÃnupalabdhir j¤Ãtà satyabhÃvaæ prakÃÓayati. tasyà apy abhÃvarÆpatvenÃparasajÃtÅyÃpek«ÃyÃm anavasthÃpÃtÃt. ata÷ pramÃïÃntaram evedaæ bhÃvÃnÃm asaÇkarasidhyartham Ãstheyam. asti ca mÅmÃæsakÃnÃæ prasiddhi÷ - «a«Âhaæ kiledaæ pramÃïam iti. atas tallak«aïÃrtho 'yaæ grantha iti. tad ayuktam. na hy anena pramÃïaæ (?va/la)k«yeta. granthato hi pramÃïÃbhÃva evÃvasÅyate na pramÃïam, nÃstÅty apy ukte prameyÃbhÃvam eva laukikÃ÷ pratibudhyante na prameyaæ ki¤cit. ato na tÃvat granthÃnuguïaæ pramÃïÃntaram, na ca yuktyà saÇgacchate, siddhasya hi j¤Ãnasya pramÃïam apramÃïaæ veti vicÃraïà yuktÃ. na ca bhÆtalopalambhÃd anyan nÃstÅti vij¤Ãnam asti. tad eva hi dvedhà prakÃÓate. anyasahitam asahitaæ ca tat. yadà ghaÂÃdisahitaæ tad upalabhyate tadà ghaÂo 'stÅti vyavahÃra÷ pravartate. tanmÃtrabodhe tu nÃstÅti. na ca vÃcyaæ satsv api sÆk«me«u bhÃve«u tanmÃtrabodho d­«Âa÷. atas tatrÃpi nÃstÅti prakÃÓata iti. tad eva hi dvedhà prakÃÓate. dvedhà hi tanmÃtrabodha÷, d­Óyate pratiyoginy ad­Óye vÃ. tatra yà d­Óye pratiyogini tanmÃtrabuddhi÷ saiva ghaÂÃder nÃstitvam. ye«Ãm apy abhÃva÷ prameyas te«Ãm api d­ÓyÃdarÓanÃd eva nÃstÅty abhÃvo niÓcÅyate. ato yeyaæ sarvavÃdisiddhà tanmÃtrabuddhi÷ saiva nÃstÅti vyapadiÓyate. yac cÃbhÃvasya kÃraïam i«yate tattanmÃtrabuddher evobhayavÃdisiddhÃyÃ÷ kÃraïam ÃÓrÅyatÃm. ato yatraiva prÃk saæs­«Âabuddhir ÃsÅt tatraiva vilak«aïakÃraïopanipÃte tanmÃtrabuddhir eva jÃyate na punarghaÂÃdyabhÃva÷. (avaÓyaæ) caitad evÃbhyupagantavyam. anyathà hi nÃbhÃvo g­hÅtuæ Óakyate, pramÃïÃbhÃvo hi tatra pramÃïam, na cÃg­hÅtena sa pratipÃdayituæ Óakyate. asti hi su«uptasyÃpi pramÃïà ... (?ta÷/bhÃva÷). na ca nÃstÅti niÓcaya÷. ato nÃg­hÅtam adarÓanam abhÃvaæ niÓcÃyayati, tadgrahÅtir api cÃbhÃvarÆpatvÃd apareïÃdarÓanenety evam anavasthÃpÃta÷. yadi ca sanmÃtram evÃdarÓanaæ niÓcÃyayati, tato niv­tte 'py adarÓane prÃk devadatto{3,191}nÃsÅd iti pratipattir na syÃt. bhavati hi kadÃcid etat. yo yatra na d­«Âas tasmin punard­ÓyamÃna evÃsaty apy adarÓane pracÅnÃbhÃvaj¤Ãnaæ tad asaty adarÓane na syÃt. ata÷ pracÅnÃdarÓanavimarÓajam eva tajj¤Ãnam iti vÃcyam. evaæ ca g­hyamÃïam eva tadabhÃvaæ prakÃÓayati. grahaïe cÃnavasthÃprasaÇga÷. tanmÃtrasaævid eva tv adarÓanam ity ÃÓrÅyamÃïe na ki¤cid du«yati. svaprakÃÓà hi sà phalabhÆtà na prakÃÓÃntaram apek«ate. atas tanmÃtrÃnubhÃva eva svaprakÃÓo bhÃva÷. yadà cÃsau ghaÂÃdyadarÓanarÆpatayà vim­Óyate tadà tadabhÃvatvenÃpadiÓyate. ato na prameyÃntaram abhÃva÷. na ca nÃstÅti j¤Ãnaæ pramÃïam, ubhayor abhÃvÃt. j¤ÃnÃbhÃva evÃyaæ j¤Ãnabhrama÷, ÃlokÃdarÓane 'ndhakÃradarÓanabhramavad iti na vidma÷ kim atra lak«yate iti. atrÃha -- kim atra na j¤Ãyate, yathoktaæ bhavatà granthatas tÃvat pramÃïÃbhÃva evÃvasÅyate, kecit kilÃbhÃvaæ nÃma pramÃïam Ãti«Âhante, tannirÃkaraïÃrtha evÃyaæ bhëyakÃrasya prayatna÷. katham anena nirÃkriyate. ÓrÆyatÃm. yad eke vadanti -- nÃstÅty asyÃrthasya asannik­«Âasyeti, pratyak«Ãdyavi«ayasyÃbhÃva÷ pramÃïam iti, tan na, pramÃïÃbhÃvo hy asau -- pramÃïaæ na bhavatÅty artha÷. apramÃïatve cokto hetu÷. etad api nopapadyate. yadi granthÃnuguïyenÃyam artho vyÃkhyÃsyate tato vispa«Âa÷ pradeÓÃntare bhëyavirodha÷, evaæ hi citrÃparihÃre bhëyakÃro vak«yati -- syÃd evaæ yadi pa¤caiva pramÃïÃnyabhavi«yann iti. tatra sphuÂam eva hi «a pramÃïÃni darÓayati. na ca tadvyavahÃrÃbhiprÃyam, na hi pramÃïagatà saækhyà vyavahÃraæ bhinattÅti sÃmpratam. ihÃpi cÃprÃmÃïye na bhëyakÃreïa kaÓcid dhetur ukta÷. na ca pratij¤ÃmÃtreïa pratipak«anirÃkaraïaæ bhavatÅti sÃmpratam. tasmÃd vyÃkhyeyam etat. atrÃha -- ##ti. ayam artha÷. pramÃïalak«aïam evedam. yat tÆktaæ tadabhÃvena kathaæ tallak«yate iti. satyam. na pramÃïamÃtravivak«ayà pramÃïaÓabda÷ api tu sÃmÃnyavacano 'pi pramÃïaÓabdo 'dhikÃrÃd viÓe«e 'vati«Âhate. pramÃïÃbhÃva iti kim uktaæ bhavati, pÆrvoktapramÃïapa¤cakÃbhÃva iti. asti ca pa¤cÃnÃæ bhÃvopadhÃnam ekam, sarvÃïi hi bhÃvapramÃïÃni, ato bhÃvapramÃïÃbhÃvo{3,192}bhÃvapramÃïam iti. sa copari«ÂhÃd dvedhà vyÃkari«yate -- Ãtmano 'pariïÃmo và nÃstÅti và bhÃvaj¤Ãnam iti. asti và bhÆtalamÃtropalambhÃd anyan nÃstÅti vij¤Ãnam. bìham. ko 'sya vi«aya÷. caturdhà vyƬha÷ prameyÃbhÃva÷. asati hi tasmin kÃryakÃraïÃdÅnÃm itaretarasaÇkaro vÃrtikak­tà darÓita eva. yaÓ cÃyaæ pÃdavihÃrÃdivyavahÃra÷ kaïÂakÃdyabhÃvÃvadhÃraïapurassara÷ so 'py abhÃvasyÃsati prameyatve na syÃt. yadi bhÆtalamÃtram atropalabhyate na kaïÂakÃdiviveka÷, satsv api te«Æpalabhyata iti nÃsÅti dhiyà g­hyeta. budhyapalÃpas tu saævidviruddha eva. na hi bhÃvÃbhÃvayo÷ prakÃÓo viÓi«yate. yat tÆktaæ tanmÃtradhÅr eva ghaÂo nÃstÅti vyapadiÓyata iti. tatra na vidma÷ kiæ mÃtraÓabdena vyavacchidyata iti. yadi na ki¤cid vyÃvartayati, anarthakas tarhi. atha vyÃvartayati. asti tarhi vyÃv­ttir vi«aya÷, itarathà sadÃtva eva vyÃvartayatÅti vyavahÃro bhavet. ayam eva saæs­«Âadhiyas tanmÃtradhiyo viÓe«a÷. yad asau viviktavi«ayÃ. vi«ayÃntaravivekaÓ cÃbhÃva÷. buddhir eva vi«aya÷ na tato 'nya iti cet. sà tarhi saæsargopalambhe 'py astÅti nÃstÅti prakÃÓeta. api ca yady atra prati«idhyate tat tatra nÃstÅty ucyate. na ceha ghaÂo nÃstÅti buddhi÷ prati«idhyate, buddhigocare hi nÃstÅti Óabde buddher evÃbhÃva÷ syÃt. athocyate ghaÂo nÃstÅty ayam artha÷ -- bhÆtalamÃtram upalabhyata iti. na tÃvad evaæ laukikà budhyante. api caivaæ sÆk«masya vastunas sadasadbhÃvau prati jij¤Ãsà na syÃt, yady abhÃvo nÃma na kaÓcid asti, tarhi vastuny upalabdhe ko 'yam aparas saæÓayas sÆk«me«u keÓakÅÂÃdi«u, tanmÃtropalambho hi bhÃvÃntarÃïÃm abhÃva÷, sa ca j¤Ãta evÃsaæÓayitavyaÓ ca, saævida÷ svaprakÃÓatvÃt kim aparam anvi«yate. d­Óye pratiyogini tanmÃtrabodho 'bhÃvo nÃd­Óya iti cet, kiæ pu(na)rad­ÓyatayÃ, yadà buddher abhÃvo nÃtiricyate. yadi tattvÃntaram abhÃvo bhavet, tadà tadavadhÃraïe d­ÓyÃdarÓanam upayujyate. Ãtmendriyamano 'rthasannikar«o hi j¤ÃnajananakÃraïam, tad yadà satsv apy aviguïe«v indriyÃdi«u jij¤Ãsito 'py artha÷ prayatnenÃnvi«Âo na d­Óyate tadà tadabhÃvÃd adarÓanam iti kalpyate. tad evaæ{3,193}d­Óyatvasiddhyarthà yuktà sÆk«majij¤ÃsÃ. tanmÃtropalambhe svabhÃve 'd­«ÂÃrtham eva d­ÓyaviÓe«aïam Ãpadyeta. yac coktam -- yadabhÃvasya kÃraïaæ tattanmÃtradhiya eva kalpanÃlÃghavÃd astv iti. tad ayuktam. na hi kalpanÃlÃghavaæ bhavatÅti pramÃïÃvagatam upek«ituæ Óakyam. na ca yadabhÃvasya kÃraïaæ tattanmÃtradhiya iti yuktam. mudgaraprahÃrÃdir hy abhÃvasya kÃraïam. na ca tena tanmÃtrabodho janyate. bhÆtalÃdivasturÆpaprakÃÓo hÅndriyÃdikÃraïaka÷, nÃsau ghaÂÃder utsÃraïaæ praharaïaæ vÃpek«ate. yat tu nÃnirÆpitam adarÓanam abhÃvaæ niÓcÃyayati, su«upte prasaÇgÃd iti. tad ayuktam. na hy ag­hÅte vastuni nirÃÓrayo 'bhÃva÷ prakÃÓate, kvacid dhi kasyacid abhÃva÷ pratibhÃti na svatantra÷. ata evÃha -- ##iti. na ca su«uptasya ki¤cit prakÃÓate. kva cÃbhÃva÷ paricchindyÃt. api ca yogyapramÃïÃnutpattir abhÃvaæ niÓcÃyayati, na ca su«uptasya pramÃïayogyo 'rtha÷, yo na prakÃÓata iti katham abhÃvaniÓcayo jÃyate, ato nÃdarÓanam ag­hÅtam iti su«uptasyÃbhÃvo na prakÃÓate, kin tu yogyÃdarÓanam etan na bhavatÅti. yac cÃpi niv­tte 'py adarÓane prÃÇnÃstitvaæ vyapadiÓyate samprati d­ÓyamÃnasyÃpÅti. tan na. tatra hi samÃnopalambhayogye«u bahu«u smaryamÃïe«u yad eko na smaryate, tena sm­tiniv­ttyà phalata÷ pratyak«aniv­ttyà tadabhÃva÷ pratÅyate sm­ty eva bhÃvÃntarÃïÃm. tadÃnÅntano 'bhÃva÷ sm­tiniv­ttiÓ ca tadÃnÅm asty eva. na cÃvagamyate. vastvabhÃvam eva tu prÃcÅnam avagamayatÅti nÃnavasthÃ. ato nÃstÅti j¤Ãnaæ pramÃïam, abhÃvaÓ ca prÃgabhÃvÃdibhedabhinna÷ prameyam iti sÃmpratam. tad ayam artho bhavati. yatra pa¤ca pramÃïÃni sambhavatpratipattÅni yathÃyathaæ paÂÃder vastunas sattÃæ bodhayituæ na jÃyante, tasmin vi«aye 'bhÃvasya pramÃïatà sambhavati, tad anena pramÃïaÓabdo 'dhikÃrÃt pramÃïapa¤cake prayukta iti darÓitam. vasturÆpe na jÃyata iti ca svatantrÃbhÃvamÃtraj¤Ãnaæ na pramÃïam iti darÓayati. laukikapramÃïalak«aïakathanÃc ca yatraiva pramÃïÃnÃæ Óaktisambhavas tatraiva te«Ãm anutpÃda÷ pramÃïam abhÃvo 'bhÃvÃvadhÃraïe. tÃd­Óenaiva hi laukikà nÃstÅti budhyanta iti. bhëyasyÃpy ayam artha÷ -- abhÃvo 'pi na parÅk«aïÅya÷. avyabhicÃrÃt. pramÃïÃbhÃvo hy asannik­«Âe 'rthe 'bhÃvÃkhye nÃstÅty anena rÆpeïa prakÃÓamÃne yÃæ buddhim utpÃdayati sÃbhÃvapramÃ(?ïa÷).{3,194}na caiva¤jÃtÅyakasya vyabhicÃras sambhavatÅti. vyavahitam api cÃkÃÇk«ÃvaÓÃt yÃæ buddhim utpÃdayatÅti sambandhanÅyam. yena yasyÃbhisambandho dÆrasthenÃpi tena tat | iti nyÃyÃt || 1 || yatra vastusadbhÃvabodhÃrthaæ yogyapramÃïÃnudayas tatrÃbhÃva÷ pramÃïam ity uktam, kiæ punas tatrÃnena pramÅyate, abhÃvas tÃvat svapramÃïair eva yathÃsvam avagamyate, ata Ãha -- ##iti || 1 || vastvasaÇkaram eva viv­ïoti -- ##ti sÃrdhadvayena. yo 'yaæ kÃryakÃraïÃdinà parasparavivekaÓ caturdhà darÓita÷ sa vastvasaÇkara ity ÃkhyÃyate. so 'bhÃvena pramÅyate. #<ÓaÓaÓ­ÇgÃdirÆpeïe>#ti. tena rÆpeïÃlocyamÃnÃ÷ ÓaÓamÆrdhnyavayavà abhÃva÷, svarÆpeïa tu bhÃvà eveti || 2 -- 4 || asati tv abhÃvaprÃmÃïye sarvas sarveïa saÇkÅryata ity Ãha -- ##iti dvayena. evam iti. yathà k«Åre dadhi evaæ dadhni k«Åram ity artha÷. ÓaÓe Ó­Çgam ity ata÷ prabh­tyatyantÃbhÃvÃsiddhau do«aprasa¤janam. abhÃvapramÃïÃnÃÓrayaïe hi na ÓaÓÃdi«u Ó­ÇgÃdÅnÃm Ãtyantiko 'bhÃvas sidhyati. paripanthinaÓ ca bhÆtacaitanyavÃdino na nirÃkartuæ Óakyante. mahÃbhÆtÃnÃæ ca vÃyvÃdÅnÃm{3,195}Ãtyantiko gandhÃdyabhÃvo na sidhyet. yathottaraæ hi catvÃri mahÃbhÆtÃnyekaikaguïarahitÃnÅti sthitir iti || 5 -- 6 || sarvatra saÇkare do«am Ãha -- ##ti. yo 'yaæ kÃraïÃdivibhÃgena laukikÃnÃæ vyavahÃro d­Óyate, sarvasaÇkare na syÃt, k«ÅramÃnayeti niyukto yat k«Åram evÃnayati na dadhi, dadhyÃnayane na k«Åram, idam asati kÃryakÃraïÃdÅnÃm itaretaraviveke na sidhyatÅti || 7 || nanu nÃbhÃvo nÃma tattvÃntaram upalabhyate, bhÆtalaæ hi svapramÃïÃd avagacchÃma÷, ghaÂaæ cÃsati pramÃïe na paÓyÃma÷, na tu ghaÂÃbhÃvo nÃmÃpara÷ kaÓcit buddhau bhavati. ghaÂo nÃstÅty api ghaÂo na pramÅyata ity artha÷, na tu ghaÂÃbhÃva÷ pramÅyata iti. atas sarvopÃkhyÃvirahalak«aïa evÃbhÃvo na ki¤cit tattvÃntaram ata Ãha -- ##ti. yat tÃvat bhÃvapramÃïair nopalabhyata iti. satyam. ata evÃbhÃva÷ pramÃïÃntaram. ghaÂo nÃstÅty api nÃyam artha÷ ghaÂo na pramÅyate iti, sann api hi ghaÂo na pramÅyata ity ucyate. ata eva ghaÂo 'sti na veti p­«Âo nirïÅtÃbhÃvo na nÃstÅti vyapadiÓati, kin tu anupalabdhimÃtram. ato 'bhÃvapramitir evÃyaæ ghaÂo nÃstÅti. yaÓ cÃyaæ caturdhà bhedo varïita÷ so 'pi sarvopÃkhyÃvirahalak«aïe 'bhÃve na sidhyati. prayogaÓ ca bhavati -- vastu abhÃva÷, caturdhà bhedÃd, dravyÃdivad iti. yad apy Ãhu÷ -- nÃbhÃvo nÃma ki¤cit tattvam, pratyarthaniyatena hy Ãtmanà nÅlÃdaya÷ parasparaæ bhidyante, naivam abhÃvasya bhÃvÃt ki¤cid bhedakam.{3,196}ato na vyÃv­ttam upalabhÃmaha iti kathaæ tattvÃntaram avasthÃpayÃma÷. tadvyavahÃras tu nÃstÅti vikalpaÓabdaprayogÃtmà bhÃvÃÓraya eva katha¤cid upapÃdanÅya÷, na tv ekÃkÃrapratiniyatÃd anyÃsaæsargiïo(?r a)bhÃvÃd anyo 'bhÃva iti. tad apy ekadeÓinirÃkaraïenaiva nirÃk­tam. api ca, avi«ayo nÃstÅti vikalpa÷ kathaæ saævedyata iti vaktavyam. Óabdasaæsp­«Âaæ hi rÆpaæ vikalpasya vi«aya÷, na ceha tad asti. na cÃtmà vikalpasyÃbhilÃpasaæsargayogya÷, asÃdhÃraïatvÃt. ata evÃtmani nirvikalpakatvÃt kalpanà svasaævittiæ pratyak«Ãm Ãha. yadÃha nainam iyam abhilÃpena saæs­jati. tathà v­tter Ãtmani virodhÃt iti. yadi mataæ - jÃtyÃdivadabhÃvavikalpà api samÃropitavi«ayà eva, nÃnenÃbhÃvavikalpo du«yatÅti. tan na. samÃropitaæ hi yat ki¤cij jÃtÅyakaæ tatprativikalpam anyad anyac ca, katham ekaÓabdÃlambanaæ bhavet. kalpitÃkÃrabhedÃnadhyavasÃyÃd ekatvÃdhyavasÃya iti cet. kasya tarhi, na hi nairÃtmyavÃdinÃm eka÷ kaÓcid asti pratisandhÃtÃ, ya÷ pÆrvÃparayor ÃropitaikatvÃdhyavasÃyÃd ekaÓabdaæ prayu¤jÅta. vikalpÃs tu k«aïikÃ÷ svavi«aye niyatà nÃnyonyasya vi«ayam abhiniviÓanta iti kathaæ pratisÃndadhÅran. asati ca viparyaye samÃropitavi«ayatvÃbhidhÃnam alÅkam eva. tadavaÓyaæ nÃstÅty ekaÓabdopaÓli«Âam upeyatayÃÓrayaïÅyaæ bhÃvavadabhÃvÃkhyam api ki¤cid avasthitaæ rÆpam. ata eva kiæ punas tattvam ity apek«ite satas tu sadbhÃvo 'satas tv asadbhÃva iti dvedhaiva tattvavidbhis tattvam ÃÓritam. api ca -- asaty abhÃve kasya hetor Ãhatasya ghaÂasyÃnupalambha÷, vina«ÂatvÃd iti cet. ko vinÃÓa÷. yadi na ki¤cit, prÃgvadupalambhaprasaÇga÷. na hy apracyutaprÃcyÃrthakriyÃrÆpasyÃnupalambhe ghaÂasya ki¤cit kÃraïam adhunà paÓyÃmo yady asya vinÃÓo nÃma kim api tattvÃntaraæ nÃÓrÅyata iti siddhaæ tattvÃntaram iti. etac cÃnupÃkhyeyatvam abhÃvasya nirÃkartum uktam -- na tv abhÃvo vastu, lokavirodhÃt. yathà hy acandraÓ ÓaÓÅti lokaviruddham, evam abhÃvo vastv iti. sattà hi vastutvam, na cÃsÃv abhÃve samavaiti, sadasadvivekÃbhÃvaprasaÇgÃt. ato 'vastu. kÃryakaraïÃd abhÃve vastutvavÃda÷, na mukhyatayÃ. abhÃvo hy arthakriyÃsamartha eva, j¤ÃnajananadarÓanÃt. vihitÃkaraïe ca prÃgabhÃvasyaiva kriyÃntaraviÓe«aïatayà pratyavÃyahetutvÃt. evam uttaratrÃpi vastutÃprasÃdhanaæ veditavyam iti. itaÓ cÃbhÃvo{3,197} vastv ity Ãha -- ##iti. vastv eva sadasadÃtmakam iti siddhÃnta÷. tatra kathaæ vasturÆpasyaivÃbhÃvasya nissvabhÃvatvam. kim idÃnÅæ bhÃvÃbhÃvayor abheda eva, neti vadÃma÷, bhedo 'pi hy anayor dharmadharmitayà kiyÃn apy asty eva rÆpÃdÅnÃm iva. ka÷ punar anayos sambandha÷, saæyogas samavÃyo vÃ, na tÃvat saæyoga÷, dravyadharmatvÃt tasya. na ca samavÃya÷, bhÃvÃbhÃvaprasaÇgÃt. abhÃvasamavÃye hi bhÃvo na syÃd eva. nÃbhÃvasamavÃyÃd asattvam, na hi ghaÂo 'bhÃvasamavÃyÃd asan bhavati. asati samavÃyÃnupapatte÷. kin tu prahÃrÃd eva ghaÂasyÃbhÃva÷. yat tv anÃhatam anapasÃraæ ca bhÃvÃntaram abhÃvarÆpeïÃvagamyate tat katham asad bhavi«yati. atas svahetor eva jÃyamÃno nityo và sarvo 'saÇkÅrïasvabhÃva eva jÃyata iti siddham asya jÃtyÃdivad bhÃvadharmatvam. tataÓ ca vastutvam iti || 8 || itaÓ ca vastu abhÃva ity Ãha -- ##ti ##antena. abhÃva iti sÃmÃnyÃtmanà prÃgabhÃvÃdibhedena ca vyÃv­ttyÃtmanà g­hyamÃïo 'bhÃvas sÃmÃnyaviÓe«Ãtmaka÷, tataÓ ca vastuvi«ayaprayogÃrtha÷ -- abhÃvo vastu, sÃmÃnyaviÓe«ÃtmakatvÃt gavÃdivad iti. tasminn eva sÃdhye hetvantaram Ãha -- ##iti || 9 || nanv ayam asiddho hetu÷, aupacÃriko hi sÃmÃnyaviÓe«abhÃvo 'bhÃve. ekaÓabdavÃcyaæ sÃmÃnyarÆpaæ d­«Âaæ gavÃdi, nÃnÃÓabdavÃcyaæ ca viÓe«arÆpaæ ÓÃvaleyÃdi. ato 'trÃpy aupacÃrikas sÃmÃnyaviÓe«abhÃvo vivekaj¤asya. asati tu viveke ekaÓabdanibandhanabhrama evÃyam -- abhÃvas sÃmÃnyaviÓe«Ãtmeti. ata Ãha -- ##ti. sati hi bÃdhake bhrÃntir upacÃro và kalpyate, na ceha tatheti bhÃva iti || 10 || {3,198} evaæ tÃvat nÃstÅty asyÃrthasyÃsannik­«Âasya iti yad uktaæ bhëye tad viv­tam. idÃnÅæ pramÃïÃbhÃvaÓabdaæ vyÃca«Âe -- ##iti. anutpattir eva keti ced ata Ãha -- ##iti. Ãtmano hi j¤ÃnÃtmaka÷ pariïÃma÷. tad yadà Ãtmà bhÆtalÃdau na ghaÂÃdij¤ÃnÃtmanà pariïamati sà tasya pratyak«Ãdyanutpatti÷ svarÆpÃvasthÃnaæ pramÃïÃbhÃva ity ÃkhyÃyate, tatprÃmÃïye ca nÃstÅti j¤Ãnaæ phalam. nÃstÅty eva và bhÃvaj¤Ãnaæ pratyak«Ãdyanutpattir ity ucyate, atas tad eva pramÃïam, (?nÃ/hÃ)nÃdibuddhi÷ phalam iti viveka÷ || 11 || nanu yadi dvyÃtmakaæ vastu, tarhi sak­d eva tathà pratibhÃtam iti kiæ pramÃïÃntareïÃta Ãha -- ##ti. svarÆpeïa tadvastu gavÃdi sadrÆpam aÓvÃdirÆpeïa cÃsadrÆpam. tad asminn eva dvirÆpe ki¤cid eva kadÃcit pratÅyate na tu sarvÃtmakam eva g­hÅtavyam iti niyama iti || 12 || kiæ puna÷ kÃraïaæ dvyÃtmakasyaikam eva rÆpaæ g­hyate nÃparaæ ki¤cid ata Ãha -- ##ti. udbhÆtaæ hi g­hyate nÃnudbhÆtam, agner iva rÃtrau rÆpaæ na sparÓa÷, jigh­k«itaæ và prÃyeïa. ato yad eva sadasator udbhÆtaæ bhavati tenaiva buddhivyapadeÓau bhavata÷. cetyate 'nubhava iti kim idam, na hy anubhavaÓ cetyate, sa eva cetanÃ, vi«ayas tu cetyate. satyam. vi«ayaprÃptyanyathÃnupapattyÃnubhavo 'pi cety ata eva. tad anena prakÃreïa vi«ayaprakÃÓam eva darÓayatÅty ado«a iti || 13 || {3,199} udbhÆtajigh­k«itaikagrahaïe cetaras tadanuguïatayaiva lÅno bhÆtvÃvati«Âhate. sÃmÃnyaviÓe«ayor ivaikagrahaïe 'nyatara ity Ãha -- ##ti. idaæ cÃnvÃruhyavacanenÃsmÃbhir uktam. asty eva tu bhÃvÃbhÃvapratÅtÃv anyatarÃnugama ity Ãha -- ##iti || 14 || ubhayÃnugamam eva darÓayati -- ##ti dvayena. ayam eveti. bhÃvÃntareïÃsaÇkÅrïa ity artha÷. na hy apratisaæhite bhÃvÃntarÃbhÃve saÇkÅrïasvabhÃvo na niÓcetuæ Óakyate. nÃstÅty api prati«edhyaprati«edhÃdhÃrabhÃvopa«Âhambhanavarjitaæ na ki¤cit j¤Ãnaæ jÃyate. ki¤cic chabdena bhÃvasyÃbhÃvÃnugamaÓÆnyam api j¤Ãnam asty eva, na tv evam abhÃvasyeti darÓayati || 15 -- 16 || darÓitaæ tÃvat sadasadÃtmakaæ vastv iti. kadÃcit ki¤cid anubhÆyata iti ca. ubhayor aæÓayor idÃnÅæ pramÃïavibhÃgaæ darÓayati -- ##ti || 17 || kathaæ punar idam avagamyate, visphÃritÃk«asya hi sahasà neha ghaÂo 'sti, aghaÂaæ và bhÆtalam ity abhÃvaviÓi«Âaæ bhÆtalaj¤Ãnaæ jÃyamÃnam upalabhyate(?){3,200}daï¬ipratyak«avat, tadabhÃvasyÃpratyak«atve nÃvakalpate. na hy apratyak«a eva viÓe«aïe viÓi«Âa÷ pratyak«o bhavati, daï¬a iva daï¬Å. na ca nÃsty eva viÓi«Âà dhÅr iti vaktavyam, anÃÓrayÃbhÃvasaævittyabhÃvÃt. api cÃtmà bhÃvasyÃbhÃva÷, sa kathaæ svatantro 'nubhÆyate. na hi rÆpÃdayo bhÃvadharmÃ÷ svatantrà evÃvasÅyante. svatantrÃbhÃvavÃdas tu svÃtantryam eva, sadasadÃtmake vastunÅti hi darÓayati. bhÃvÃæÓo 'bhÃvÃæÓa iti ca vispa«Âaæ tadabhÃvaviÓi«Âaæ grahaïam ity Ãha. ki¤cÃsya svÃtantrye pramÃïam, na hy ayaæ kadÃcid api tathÃvasÅyate. kim idÃnÅm abhÃvo nÃvasÅyata eva, svatantro vÃvasÅyate. na tÃvat pÆrva÷ kalpa÷, tadavagame pramÃïÃntarÃbhÃvÃt nityÃsaævittiprasaÇgÃt. na ca saæyogaprati«edhe svatantrÃbhÃvÃvasÃyo 'sti, pratiyogisaæyogaprati«edhÃtmaiva hy abhÃva÷, sa cÃdhÃratantra eveti saæyuktaviÓe«aïatvalak«aïayà pratyÃsattyà satÅndriyasannikar«e aindriyaj¤Ãnagocara eva. ekaæ kÅdaæ viÓi«Âaæ j¤Ãnam. tadasyÃbhÃva÷ pramÃïam indriyaæ vÃ, yady abhÃva÷ sa tarhi bhÃvam api gocarayet. na caitad i«Âam. atas saty upalabhyamÃne tadaiva yan nopalabhyate tan nÃstÅti sata eva prakÃÓakam asato 'pÅti na pramÃïavibhÃgaæ paÓyÃma÷. ata Ãha -- ##iti. tÃvacchabdo liÇgÃpek«ayÃ. tac copari«ÂhÃn nirÃkari«yata iti. atra kÃraïam Ãha -- ##ti. yogyatà hi kÃryadarÓanasamadhigamyÃ, sà cendriyÃïÃæ bhÃvÃtmakagrahaïa evopalabhyate nÃbhÃve 'pi. vinÃpi tu tena tadgrahaïÃd iti vak«yÃma÷. atra tu yogyatÃsahità prÃptir indriyÃrthayos sambandha ity abhiprÃya÷. yat tv ekaj¤Ãnasaæsargiïor ekapramÃïatvam iti. tan na. ekasyà api buddher nÃnÃkÃraïatvadarÓanÃt. ekaæ hÅdaæ bhÃvanendriyasabhÃhÃrajaæ pratyabhij¤Ãnam iti vak«yÃma÷. ekaj¤ÃnapratibhÃsinor api ca g­hyamÃïasmaryamÃïayor viveka ukta÷. viviktà eva te hy arthà iti. na hi sm­tyupasthÃpitanÃm aviÓi«Âo ¬ittho na pratyak«o bhavati. nÃma cÃpratyak«aæ smaryamÃïatvÃt, tasyÃg­hÅte hi viÓe«aïe viÓi«Âo nÃvagamyate nÃpratyak«e. evam ihÃpi pramÃïÃbhÃvopanÅtÃbhÃvaviÓi«Âe saty upalabhyamÃne na ki¤cid anupapannam. daï¬iny api ÓÃbde tÃvad daï¬apadopanÅtaviÓe«aïaviÓi«Âa eva pratyayÃrtho na daï¬o 'pi. pratyak«aæ tu yogyatayobhayatra pravartatÃæ nÃma, na caivam ubhayatrÃk«ÃïÃæ yogyatÃ. abhÃvaj¤Ãne tadanapek«ÃyÃ{3,201} vak«yamÃïatvÃt. kim idÃnÅm anumÃne 'pi pratyak«ÃnumÃnasamÃhÃrajo viÓi«Âabodha÷. na. anumÃnasyÃnvayÃdhÅnajanmatvÃt. viÓi«Âenaiva cÃnvayÃnugamÃt. dhÆmavÃn agnimÃn iti hi vyÃptir avagatÃ. uktaæ ca -- naivaæ na hy atra liÇgasya Óaktyanantatvakalpanà | iti. atrÃpi cÃyam agnimÃn iti viÓe«abodhe 'sty eva pratyak«Ãpek«Ã. ayam evÃbhÃvasya pratÅtiprakÃra÷, yatpramÃïÃntaraprÃpitÃÓrayaæ viÓina«ÂÅti na ki¤cid anupapannam. yac ca saæyuktaviÓe«aïatayà indriyasannikar«o 'bhÃvasyety uktam, tad ayuktam. asambaddhasya viÓe«aïatvÃnupapatter atiprasakte÷. itarathà viÓe«aïÃrtham arthitenaiva sannikar«opapattau v­thaiva saæyuktaviÓe«aïÃrthatvÃÓrayaïam ity alamaneneti || 18 || abhiprÃyam ajÃnÃnaÓ codayati -- ##iti. prÃptimÃtraæ hy arthendriyayos sannikar«a÷. asti ca bhÃvÃd abhinnasyÃbhÃvasya bhÃvavad evendriyaprÃptir iti. atra ca yogyatÃyà uddhÃÂanenaivottaraæ deyam, tadupek«yaiva tÃvadatyantÃbhedam evÃyam Ãha, tad etam eva tÃvannirÃkaro(?«Å/mÅ)ty abhiprÃyeïÃha -- ##ti. yadi bhÃvÃbhÃvayor ekÃntam abheda eva syÃt tato bhÃvendriyasannikar«e tadabhinnasyÃbhÃvasyÃpi syÃt, na tv evam asti. abhÃvasyÃpi rÆpÃdivadatyantÃbhedÃbhÃvÃd iti || 19 || rÆpÃditulyatÃm evÃbhÃvasya darÓayati -- ##iti. bhÃvÃbhÃvÃtmanor dharmayor dharmyabhede 'pi sthite bhedo 'pÅ«Âa ity artha÷. bhede kÃraïam Ãha -- ##ti. bhÃvÃbhÃvayor apy u(?dbhavÃ/dbhÆtÃ)bhibhÆtayor grahaïÃgrahaïavyavasthà d­Óyate. na caitad ekatve kalpite. na hy ekam eva tattvam udbhÆtam abhibhÆtaæ ceti pratÅyata iti || 20 || {3,202} idaæ cÃnayor vivekakÃraïam ity Ãha -- ##ti. ak«Ãnapek«atà cÃbhÃvadhiyo vak«yata iti || 21 || ayaæ ca grÃhakabhedanibandhano bhedo rÆpÃdÅnÃm iti kaiÓcid i«yate. so 'nayor api Óakyate 'vagantum ity Ãha -- ##iti. evaæ hi kecid vadanti -- yathà hy ekam eva mukhaæ maratakapadmarÃgÃdyupÃdhibhedÃd bhinnam iva pratibhÃti, yathà caika eva puru«o 'pek«ÃbhedÃt putrÃdibhedabhinna iva g­hyate, yathaikam eva tattvaæ ÓrotrÃdyupÃdhibhedÃd bhinnam iva pratibhÃti, evam ihÃpi bhÃvÃbhÃvayor aupÃdhiko bhedo bhavi«yatÅti. nanv evam aupÃdhike bhede tÃttvikam ekatvaæ prÃpnoti. bhavatv asmin mate, tathÃpi rÆpÃdivyavasthà sidhyaty eveti || 22 || idaæ cÃnvÃruhyavacanenÃsmÃbhir uktam, na hi rÆpÃdÅnÃæ grÃhakabhedanibandhano bheda÷, kin tu buddhibhedanibandhana eva, mukhaæ hi pramÃïÃntarÃd ekarÆpam avagataæ tadupÃdhibhedÃd bhidyata iti yuktam. na tv ekatve rÆpÃdÅnÃæ ki¤cit pramÃïam asti, nityam eva vailak«aïyÃt. ayaæ ca buddhibhedo bhedahetur bhÃvÃbhÃvayor api samÃna evety abhiprÃyeïÃha -- ##ti. ka÷ punar ayaæ bhÃvÃbhÃvÃtmako dharmÅ, yaddharmau bhÃvÃbhÃvau, naikaæ rÆpÃdisamudÃyÃd bhinnam upalabhyate, v­ttyÃdivikalpÃk«amatvÃt. ato deÓÃdyabhinnÃnÃæ rÆpÃdÅnÃæ samudÃyo dharmÅ, na tattvÃntaram ata Ãha -- ##ti. nÃtra vana iva bÃdhikà buddhir astÅti bhÃva÷. idaæ ca savikalpakasiddhÃv uktam apy abhÃvÃÓrayasamarthanÃrtham atroktam ity apunaruktateti || 23 || {3,203} evaæ tÃvadabhÃvasya bhÃvÃd bhedÃbhedau darÓitau. tÃv eva rÆpÃdid­«ÂÃntena dra¬hayati -- ##ti. na hi rÆpÃdayas sadÃdirÆpeïa na bhidyanta iti svarÆpÃpek«ayÃpi te«Ãæ bhedaÓ Óakyate vÃrayitum, tathà và bheda iti na sadÃdyÃtmanÃbheda÷ pratik«ipyate. evam abhÃvo 'pi bhÃvadharmatayà tato bhinno 'pi svarÆpÃpek«ayÃbhinna i«yate. ##ti. rÆpÃdayo dravyÃd abhinnÃ÷, tac cÃbhinnam iti tadrÆpeïai«Ãm abheda ity artha÷ || 24 || svarÆpÃpek«ayà rÆpÃdivad bhedÃnÃÓrayaïe bhÃvÃbhÃvayor anyataratra na buddhes sadasadrÆpatà bhaved ity Ãha -- ##ti || 25 || asti tv asÃv indriyasambandhÃsambandhahetuko buddhibheda ity Ãha -- ##iti. etena, yad Ãhu÷ -- na bhÃvÃd bhedakam abhÃvasya rÆpam upalabhÃmaha iti, tannirÃk­tam. sadasadrÆpavivekÃd iti. yad indriyeïa saæyujyate bhÆtalaæ tad astÅti pratÅyate, yan na sambadhyate ghaÂÃdi tannÃstÅti pratÅyata iti || 26 || nanv indriyavyÃpÃrÃnantaram eveha ghaÂo nÃstÅti j¤Ãnam utpadyate, tat kuto 'yaæ viveko nendriyeïÃbhÃvabuddhir janyata iti. na hy asati tadvyÃpÃre bhÃvabuddhivadabhÃvabuddhir api jÃyamÃnà d­Óyate. yady api bhÃvÃd abhÃvo bhidyate, tathÃpi tasya rÆpÃdivatsaæyuktasamavÃyena và tadviÓe«aïatayà vendriyasannikar«o{3,204}sty eva. atas tajj¤Ãnam aindriyakaæ bhaved ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃnÃÓrayo 'bhÃva÷ Óakyate grahÅtum ity ÃÓrayagrahaïÃrtham evÃtrendriyÃpek«Ã nÃbhÃvagrahaïÃya, yathà nÃsm­te pratiyoginy abhÃvo g­hyata iti tatsmaraïÃrthaæ prÃcÅnaj¤Ãnajanmanas saæskÃrasyodbodho 'py apek«ita÷, evam ÃÓrayagrahaïÃrtham indriyam. na ca prÃptimÃtram aindriyakaj¤Ãnajanmani kÃraïam. api tu yogyatÃsahità prÃptir iti pratyak«e varïitam. na cendriyÃïÃm abhÃvaj¤ÃnajananayogyatÃ, te«v asatsv api tadbhÃvÃd iti vak«yate. mÃnasam iti ko 'rtha÷. kiæ sukhÃdij¤Ãnavanmanasà janyata iti. yady evaæ tathÃpi pratyak«ataiva. na cÃntar iva bahirmanasas svÃtantryam asti. satyam. sarvapramÃïasÃdhÃraïas tu manaso vyÃpÃro 'tra kathita÷. kevalÃtmamanassannikar«Ãd eva bÃhyendriyÃnapek«aæ pramÃïÃbhÃvenÃbhÃvaj¤Ãnaæ janyata ity uktaæ bhavati. g­hÅtvà sm­tveti ca dharmadharmiïor abhedÃt samÃnakart­katvÃbhidhÃnam iti || 27 || kathaæ punar idam avagamyate bhÃvagrahaïam indriyÃpek«aæ nÃbhÃvagrahaïam iti. samÃno hi tadbhÃvabhÃva÷. ata Ãha -- ##ti. yo hi g­hasvarÆpam evÃvadhÃrya kvacidgata÷ p­cchyate -- tatra caitro 'sti na veti, tadÃsau p­«Âas tatra nÃstitÃæ tadaiva pratipadyate. yadi tv indriyÃdhÅnam abhÃvaj¤Ãnaæ bhavet nÃsati tadvyÃpÃre jÃyeta. na ca pÆrvÃvagatÃbhÃvasmaraïam eveti vÃcyam. na hy asati pratiyogismaraïe bhÃvo d­Óyate. na cÃÓrayagrahaïakÃle pratiyogismaraïam asti. bahÆnÃm eva hi p­«ÂenÃbhÃva÷ kathyate. na ca tÃvatÃæ smaraïaæ tatrÃsÅd iti cintayituæ Óakyate. yadi tÆcyate sÃmÃnyenÃbhÃvo 'vagata÷, samprati viÓe«eïa smaryata iti, tad ayuktam. na hy abhÃvatvaæ nÃma sÃmÃnyam asti, viÓe«ÃïÃm eva sm­tiviparivarttinÃm evÃbhÃvo 'vasÅyate. na ca sÃmÃnyato 'vagato viÓe«eïa smaryata iti, yuktam. pÆrvÃnubhavÃhitabhÃvanÃbÅjà hi sà sm­ti÷, nÃlpam avyatirekaæ gocarayitum utsahate. atas tadÃnÅm eva pratiyogismaraïapurassaram indriyÃnapek«am abhÃvaj¤Ãnaæ jÃyata iti manoharam idam. tad idam uktaæ tadaiva pratipadyata iti. idaæ ca pratyak«aphalasm­tiniv­ttyà phalata÷ pratyak«Ãnav­ttir ity uktam eveti || 28 || {3,205} evaæ tÃvadak«ajatvam abhÃvadhiyo nirÃk­ttam. idÃnÅæ laiÇgikatvaæ nirÃkaroti -- ##ti. atra codayati -- ##ti. pariharati -- ##iti ##antena. dvÃv atra bhÃvau prati«edhya÷ prati«edhÃdhÃraÓ ca, tatra na tÃvat prati«edhyo liÇgam, avagataæ hi liÇgaæ bhavati. na ca tadà ghaÂo g­hyate, na hi tasmin g­hyamÃïe tadabhÃvo grahÅtuæ Óakyate. tad iha pratij¤Ãhetvor virodha÷. sati bhÃve tadabhÃvo na pratij¤Ãtuæ Óakyate. satyÃæ tu pratij¤ÃyÃæ nÃsato 'd­«Âasya liÇgatvam. ato nÃbhÃve jigh­k«itejigh­k«itaprati«edhyabhÃvo liÇgam iti || 29 -- 30 || astu tarhi prati«edhÃdhÃrabhÃvo liÇgam ata Ãha -- ##iti. e«a iti paropasthitam aparok«aæ bhÃvaæ nirdiÓati. yathÃrthe pak«Åk­te padam ataddharmatayà na hetur ity uktam, evam e«o 'pi bhÆtalabhÃvo na ghaÂÃdyabhÃvadharma iti. api cÃnvayÃdhÅnÃtmalÃbham anumÃnaj¤Ãnam, na ca bhÆtalabhÃvasya sarvair abhÃvais sambandho j¤Ãyate. tat kathaæ tatas te pratye«yanta ity Ãha -- ##ti || 31 || astu tÃvad abhÃvÃnvaya÷ kvacid bhÆtalÃdau bhÃve, sadbhÃvo 'pi yasya ghaÂÃde÷ kadÃcit j¤Ãta÷ tasyÃpi tatrÃbhÃvo 'vagamyata ity Ãha -- ##iti || 32 || {3,206} na kevalaæ yady atra kadÃcid d­«Âaæ tanmÃtrasya tatrÃbhÃvo 'vagamyate, yasyÃpi tu yatrÃbhÃvo na d­«ÂapÆrvas tasyÃpi tatrÃbhÃvo 'vagamyata ity Ãha -- ##ti || 33 || yadi tu yena kenacid ekenÃbhÃvena g­hÅtasambandhÃd bhÃvÃd abhÃvÃntarÃnumÃnam i«yate, tato 'tiprasaktir ity Ãha -- ##iti || 34 || na caivam astÅti vyatirekeïa darÓayati -- ##antena. anaikÃntikaÓ cÃyaæ bhÃvo 'bhÃvÃntarair api sambandhÃt. ato 'naikÃntikatvÃd asya ghaÂÃder abhÃvaæ gamayitum aliÇgatvam ity Ãha -- ##ti || 35 || api ca sambandhagrahaïaæ sambandhigrahaïÃdhÅnam. tad ihÃbhÃvÃkhye sambandhini grahÅtavye kiæ pramÃïam iti vaktavyam ity Ãha -- ##iti || 36 || na tÃval liÇgam aviditasambandhaæ tadavadhÃraïe pramÃïam, itaretarÃÓrayaæ hi tathà syÃd ity abhiprÃyeïÃha -- ##iti. ato 'vaÓyaæ tadgrahaïe pramÃïÃntaram arthanÅyam ity Ãha -- ##ti || 37 || {3,207} atredÃnÅm anupalabdhiliÇgavÃdino bauddhasya pratyavasthÃnam Ãha -- ##iti. dvedhà hi hetavo bauddhair vibhajyante -- kÃryaæ svabhÃva iti, anupalabdhiÓ caikaj¤Ãnasaæsargiïor ekopalabdhir eva, tasyÃÓ ca svarÆpaæ j¤eyarÆpaæ ca prakÃÓate iti j¤Ãnaj¤eyasvabhÃvÃ. na hy asau svarÆpam iva j¤eyasattÃm api vyabhicarati. tasyÃÓ ca svasÃdhyena nÃstÅti vikalpaÓabdÃtmakavyavahÃreïa tadyogyatayà và tÃdÃtmyam eva pratibandha÷. na hy asau nÃstÅti vyavahÃraæ vyabhicarati ÓiæÓapeva v­k«atÃm. tad evaæ j¤ÃtapratibandhÃnupalabdhi÷ yo nÃma bhrÃmyan viviktadeÓopalabdhÃv api ghaÂÃya ghaÂate taæ prati nÃstÅti vyavahÃraæ tadyogyatÃæ vÃnumÃpayati. evaæ ca ghaÂÃdyabhÃvÃnupalabdhiprayoga÷ -- yad d­Óyaæ hi sad yatra nopalabhyate tat tatra nÃsti. nopalabhyate copalabhyamÃne deÓe d­Óyo ghaÂa iti. etad api dÆ«ayati -- ##iti. ya evÃnupalabdhyÃnumÃtum i«yate ghaÂÃbhÃvo nÃstÅti vyavahÃras tadyogyatà và naikenÃpi viÓe«eïÃnupalabdhes sambandho 'vagata÷, kathaæ tato viÓe«ÃnumÃnam. bhÆtalopalabdhir hi sÃ, tasyÃÓ ca nÃnÃvidhÃnekaghaÂapaÂÃdivi«ayà nÃstÅti vyavahÃrà d­Óyanta iti kathaæ viÓe«eïa ghaÂo nÃstÅti vyavahÃrayet. ghaÂÃnupalabdhir asau, ato ghaÂÃbhÃvaæ tadvyavahÃraæ và prasÃdhayatÅti cet. kas tasyà ghaÂena sambandha÷. deÓopalabdhir hi sÃ, tÃvad eva tasyà ghaÂÃnupalabdhitvam. tac ca sarvÃn pratyaviÓi«Âam iti katham ekenaiva vyapadiÓyate na ced ghaÂÃbhÃvo nÃma kaÓcit. kasmÃc ca saty api ghaÂe ghaÂo nÃstÅti vyavahÃro na pravartate. sadvyavahÃravirodhÃd iti cet. kathaæ ghaÂÃnupalabdhau sadvyavahÃra÷. asti hi tadÃnÅm api deÓopalabdhi÷. viviktopalabdhir hi ghaÂÃnupalabdhi÷, nÃsau ghaÂe satÅti cet, ko vivekÃrtha iti. nanv ayam abhÃva eva. tadabhÃve 'narthakaæ viviktavacanam, ato 'nupalabdher ayam api viÓe«o dussÃdha eva, yadasati ghaÂe nÃstÅti vyavahÃro na satÅti. yac cedaæ ghaÂÃbhÃvam atilaÇghya nÃstÅti vyavahÃrÃnumÃnam avasthitaæ tad api kena viÓe«eïeti na vidma÷. so 'pi bhÃvÃtirekÅ na kaÓcid upalabhyate. yogyatà tadanatirekiïÅ tasmin buddhe buddhaiveti na ki¤cid anumeyaæ paÓyÃma÷. vÃrtikakÃreïa tv idam upek«yaiva tÃvad dÆ«aïÃntaram uktam iti || 38 || {3,208} abhÃvasÃmÃnyena tv anupalabdhes sambandhas sidhyaty eva, na tv abhÃvasÃmÃnye pramÃïam upajÃyata ity Ãha -- ##ti. viÓe«Ãs tv anaikÃntikatayà nÃnupalabdhyà bodhayituæ Óakyanta ity Ãha -- ##iti || 39 || api ca -- nÃnavagatarÆpaæ liÇgam anumÃne liÇgaæ bhavati, tad iyaæ pratyak«Ãdyanutpattir abhÃvatvÃd apareïa liÇgenÃvagantavyÃ. evaæ hi vadanti, yÃvÃn kaÓcit prati«edha÷ sa sarvo 'nupalabdher eveti. evaæ ca tatra tatra sad­ÓÃparÃparaliÇgÃnusÃreïÃnavasthÃpÃta ity Ãha -- ##ti dvayena. etac copalabdhyabhÃvo 'nupalabdhir ity ÃpÃdyoktam, viviktetarapadÃrtho 'nupalabdhir iti tu pratyuktam iti || 40 -- 41 || evaæ yo 'py asau liÇgirÆpÃbhÃva÷ so 'pi sambandhagrahaïÃrtham avaÓyaæ prathamam avagantavya÷. tadavagame 'pi tadrÆpÃparaliÇgÃbhyupagamÃd anavasthaiva. ata÷ kvacid avaÓyam anumÃnÃbhÃvÃt pramÃïÃntaram abhyupagantavyam ity Ãha -- ##ti || 42 || yadi tu nÃstÅti buddhir eva liÇgam ity ucyate tan na. phalaæ hi sÃ, pratyak«ÃdyanutpÃdasya kathaæ talliÇgam, tatsiddhyartham eva hi liÇgam i«yate.{3,209}siddhÃyÃæ tu buddhau kiæ liÇgena. tad etad Ãha -- ##ti. yadi sà phalaæ kiæ tarhi pramÃïam ata Ãha -- ##ti. yasyaiva sà phalaæ tad eva pratyak«Ãdyanutpatte÷ phalÃnantaryÃt pramÃïam iti || 43 || ki¤ ca saugatasamayasiddhÃnumÃnalak«aïagranthÃnusÃreïÃpi na pratyak«Ãdyajanmano 'numÃnatvam ity Ãha -- ##ti. evaæ hi te paÂhanti. trirÆpÃl liÇgato 'rthad­ganumÃnam iti. na cÃnutpattir utpatte÷ prÃgabhÃvo buddhe÷ kenacij janyate, prÃg eva trilak«aïena hetuneti. nanu ca hetutayÃnupalabdhir anumÃnam i«yate, na tv anumitir anumÃnam iti bhÃvasÃdhanatayÃ. ata÷ kiæ tannirÃsena. satyam, ahetutayà tÃvadanumÃnatvaæ nirÃk­tam eva. anena tu lak«aïÃnanta÷pÃto varïyata iti || 44 || atra codayati -- (##iti)pramÃïatà hi bhÃvÃtmanà vyÃptà pratyak«Ãdi«v avagatÃ, tanniv­ttyà nivartyata iti bhÃva÷. itaras tu -- varïito 'smÃbhi÷ prÃgbhÃvÃnÃm asaÇkaraÓ caturdhÃ. na ca tadbodhasya bhÃvabodhavailak«aïyam upalabhyate, bÃdhavirahasÃmÃnyÃt. sa ca prÃmÃïye kÃraïaæ na bhÃvasvarÆpatÃ. sà tu prÃmÃïyaæ pratyaprayojikaiva kathaæcit te«u saÇgatÃ, ato nÃbhÃvatvenÃprÃmÃïyaæ bhavati. bhÃve tu prameye tadapramÃïam evety abhiprÃyeïÃha -- ##iti. anurÆpam evedaæ yadabhÃve 'bhÃva÷ pramÃïam ity Ãha -- ##iti || 45 || yathà bhÃvÃtmake meye 'bhÃva÷ pramÃïaæ nÃnurÆpaæ tathà tadabhÃve bhÃva ity Ãha -- ##iti || 46 || {3,210} na bhÃvÃtmakam eva pramÃïam iti rÃjÃj¤Ã, yad eva tu paricchedaphalaæ tad eva tu pramÃïam, tac ca pratyak«Ãdyajanmano 'pi samÃnam ity Ãha -- ##ti || [47] || syÃd etat -- vastuna eva prÃmÃïyadarÓanÃn nÃvastuno 'nupalabdhe÷ pramÃïatvam iti. tathà ca sati bauddhÃnÃm api liÇgaprameyatve na syÃtÃm, te 'pi hi nÃvastuno d­«Âe ity Ãha -- ##ti sÃrdhena. anuj¤Ãne do«am Ãha -- ##ti. na ca syÃd vyavahÃro 'yam iti kÃraïÃdivibhÃgenokto vyavahÃra ity artha÷ || 48 -- 49 || apak«adharmatvÃd api pratyak«Ãdyanutpattir na liÇgam ity Ãha -- ##iti. nÃbhÃve pak«Åk­te pratyak«Ãdyanutpattis taddharmatayÃvagamyate. abhÃvena sambandhÃbhÃvÃd ity abhiprÃya iti. nanv abhÃvaviÓi«Âaæ bhÆtalaæ sÃdhayi«yÃma÷, tac ca pÆrvam avagatam iti taddharmo bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##ti. na hi bhÆtale pratyak«Ãnutpatti÷, j¤ÃyamÃnatvÃt tasyeti || 50 || ghaÂasya tarhi dharmo bhavi«yati tadgocare pratyak«ÃdÅnÃm anutpatter ata Ãha -- ##iti. satyam. yatra pratyak«ÃdÅni notpadyante taddharmatà katha¤cid bhaved api, na tv asÃv iha pramÅyate. dharmadharmitvayor abhÃvÃt. na hi{3,211}taddharmiïaæ k­tvÃbhÃvaviÓi«Âatà sÃdhyate tasyÃpratÅte÷. nÃpi tadviÓi«Âaæ bhÆtalÃdi, tadÃnÅæ tasya tatrÃbhÃvÃd iti || 51 || abhÃvasya tu sà dharmo bhavi«yati tadvi«ayatvÃt tasyÃ÷. abhÃve hi prameye sà liÇgaæ bhavaty eva. kin tu nÃsa¤cetito 'bhÃvo vi«ayo bhavi«yati, j¤Ãte ca prameyÃbhÃva ity Ãha -- ##ti || 52 || anyas tu na kaÓcid abhÃvenÃnutpattes sambandhaprakÃro vidyate, yena taddharmatÃm anugamyÃnumÃnaæ bhavi«yatÅty Ãha -- ##iti. itaÓ cÃpak«adharmatvam ity Ãha -- ##iti. na hy ag­hÅte parvate dhÆmas taddharmatayÃvagamyate. atha tadvadabhÃvo 'pi prÃk pratÅyata ity ucyate, siddhaæ tarhi sÃdhyata iti || 53 || evaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ prasÃdhitaæ bhedaæ prayogeïa darÓayati -- ##ti || 54 || prayogÃntaram Ãha -- ##ti ##ntena. atas siddhaæ bhÃvÃtmakÃt pramÃïÃd anyatvam abhÃvasyety upasaæharati -- ##iti || 55 || vedopayogam abhÃvasya darÓayati -- ##ti. yo 'yaæ sarvakarmaïÃæ phalÃsaÇkara÷ parasparÃsaÇkaraÓ ca parasparam aÇgÃÇgibhÃvÃbhÃva÷, nÃsÃv abhÃvaprÃmÃïyÃd­te{3,212}sidhyatÅti. (?##ti. yÃvat tÃvad yathÃvad iti.) ##ti. vedaæ prati nirdeÓa iti || 56 || nanu ca vyÃsamatÃnusÃriïopamÃnÃtiriktaæ pramÃïadvayam upavarïitam, ­«iïà ca sambhavaitihyayor api pramÃïatvam ÃÓritam, tatparityÃge kÃraïaæ vaktavyam ata Ãha -- ##ti. pramÃïa«aÂkam eva hi yuktyà saÇgacchate. ÃgamÃnugataÓ ca. ÃgamaÓ ca mÅmÃæsÃtantram, ato yuktyÃgamÃbhyÃm iha ÓÃbare bhëye pramÃïa«aÂkam eva pravivicya tarkitam. yat tu dvayam adhikam i«Âaæ tad atraivÃntargatam iti || 57 || (?ka÷/kva) punas tasyÃntargatir ata Ãha -- ##ti. yà tÃvat sahasrÃcchate matis sambhavÃkhyaæ pramÃïam i«yate sÃnumÃnÃn na bhidyate. sahasrÃc chatam aviyutibhÃvÃd avinÃbhÃvÃd avagamyate. atas tÃvad anumÃnÃn na bhidyate. aitihyapramÃïam uktaæ tÃvad asatyam eva. nidhiprÃptyasurakanyÃvaÓÅkaraïÃdi, draupadÅpa¤cabhart­ketyÃdi, yadi tat satyaæ tadÃgamÃd (na) bhidyate. ÃptÃgamo hy asau. uktaæ ca -- puru«oktir api Órotur Ãgamatvaæ prapadyate. iti. ato 'numÃnÃgamayor antarbhÃvÃn na sambhavaitihyayo÷ p­thagupanyÃsas siddha÷. ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃm abhÃvaparicchedas samÃpta÷ || {3,213} bhëyapÃÂho vicÃrya÷, atra bhëyam -- nanu bhavantv anyÃni pramÃïÃni, Óabdas tu na pramÃïam, kuta÷? animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃt iti. asyÃrtha÷ -- yady api sarvapramÃïÃvyabhicÃrÃn na pramÃïasÃmÃnyabhÃvinà dharmeïa Óabdo 'pi na pramÃïam, viÓe«eïa tv ÃtmabhÃvinà dharmeïÃpramÃïam. tathà hi -- citrayà paÓavo bhÃvyanta iti citrayà yajetety asyÃrtha÷. k­tacitrasyÃpi yajamÃnasyÃnantaram avikalasakalendriyair api paÓavo na d­Óyante. tan na nÆnam i«Âi÷ paÓuphaleti bhavati mati÷. tad idam uktam animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃt iti. kim uktaæ bhavati -- upalambhanÃni hi cak«urÃdÅni paÓÆnÃæ vidyante. na ca paÓukÃme«Âyanantaraæ paÓava upalabhyante. tasmÃd uktavisaævÃdÃd apramÃïaæ citrÃcodaneti. sa punar ayam Ãk«epo gatÃrtha upalak«yate. codanÃsÆtre hi nanv atathÃbhÆtam ityÃdinà bhëyakÃreïÃk«epaparihÃrÃv uktau. ata÷ punaruktam idam ity ÃÓaÇkyÃha -- ##iti. asyÃrtha÷ -- paralokaphalà hi tatra svargakÃmo yajetety evamÃdicodanà vedabÃhyabauddhÃdiparamatenÃk«iptÃ÷. idÃnÅm aihikaphalÃÓ citrÃdicodanà Ãk«ipyante. nanÆbhayÅm api codanÃm Ãk«eptuæ Óakyata eva vÃkyatvÃdayo hetava÷. ta eva tatra bhëyakÃreïa yat ki¤cana laukikaæ vacanam iti darÓayatÃntarïÅtÃ÷. vÃrtikak­tÃpi -- yadi và puru«ÃdhÅnaprÃmÃïyÃ÷ sarvacodanà iti viv­tÃ÷. tasmÃd asad etat paralokaphalà eva tatrÃk«iptà iti. yad api cedÃnÅm aihikÃk«epa ity uktaæ tad ayuktam, ihÃpi ca -- evaæ d­«ÂÃpacÃrasya vedasya svargÃdy api phalaæ nÃstÅti manyÃmaha iti sarvÃk«epa÷ k­ta÷. vÃrtikakÃreïÃpi ca evaæ saty agnihotrÃdivÃkye«v api m­«Ãrthatà iti vadatÃ. tasmÃd ubhayatrÃpy ubhayÃk«epam eva nyÃyyaæ manyante. keyaæ vyavasthÃ. atrocyate. satyam ubhayatrÃpy ubhayÃk«epa÷, tathÃpi hetubhedÃd apaunaruktyam. tathà hi -- tatra vÃkyatvÃdaya÷ parair uktà Ãk«epahetava÷,{3,214}idÃnà tu ÓabdaÓaktiparÃmarÓadvÃreïÃbhyantarà eva hetava upapatsyante. tathà cokam -- Ãnantaryam anuktaæ cen na sÃmarthyÃvabodhanÃt | iti. sÃmarthyaæ hi sarvÃkhyÃtÃnÃm arthaæ bruvatÃæ sahakÃri. tad yady api ne«Âir anantaraphaleti Óruti÷, tathÃpy arthasÃmarthyÃd etad avagamyate, katham aparathà yadÃsau vidyamÃnÃsÅt tadà phalaæ na dattavatÅ, kÃlÃntare punarasatÅ kathaæ dÃsyati iti. na ca paÓavo 'nantaram asambhavadbhÃvanÃ÷, svargo hi nÃnÃk«iptaviÓi«ÂadehendriyÃdiparigraho bhavitum utsahate, ato mÃbhÆd anantaram, amÅ puna÷ paÓava÷ sambhavanti yajamÃnasyÃtraiveti svahetusamanantaram anupalabhyamÃnà d­«ÂapratigrahÃdihetvantarÃ÷ ÓrutacitrÃdiphalatayà na Óaktyante 'vagantum. ayam eva tu ÓabdaÓaktiparÃmarÓo vÃrtikak­tà tÃrkikaprakriyÃm anuvidadhÃnena na và paÓuphaletyÃdinà sÃdhanaprayogair upadarÓita÷. tad evam aihikaphalÃsu citrÃcodanÃsvÃk«iptÃsu tatsÃmÃnyÃditarÃsu tathÃtvam iti punar apy agnihotrÃdicodanÃk«epe 'vati«Âhate. sa cÃyam aihikÃk«epadvÃreïÃpinocyate. ata eva caihikÃk«epa ity uktam. etad uktaæ bhavati -- aihikaphalÃnÃm Ãmu«mikaphalÃnÃæ cÃyam aihikÃk«epapuraskÃreïaivÃk«epa÷, yadÃmu«mikasvargÃdi tanmà nÃma karmÃnantaram upalabhyatÃm aihikaphalaæ tu paÓvÃdi kiæ nopalabhyate, na cedam upalabhyate, tan na nÆnaæ tat phalam iti aihikaphalakarmacodanÃvyabhicÃreïÃnyÃsÃm api paralokaphalÃnÃæ tatsÃmÃnyÃd Ãk«epa÷. pÆrvaæ tu tÃ÷ parata÷ prÃmÃïyam ÃÓritya paroktair eva vÃkyatvÃdibhir hetubhir Ãk«iptÃ÷. taduktaæ ## iti. parihÃrÃntaram Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- codanÃsÆtre bhëyak­tà sÆtrakÃreïa vak«yamÃïÃk«epaparihÃrÃvanÃgatÃvek«aïena pratij¤ÃsamarthanÃrtham upavarïitau. idÃnÅæ tu sÆtrakÃreïa svayam evocyata iti tenedam eva sarvacodanÃk«epak«etram ity uktam iti || 1 || atra parihÃre pÆrvokta evÃk«epahetur iti, tam upanyasyati -- ##ti ##antena. ayam artha÷ -- citrÃpaÓuphalatvÃdivi«ayÃÓ codanà dharmiïya÷{3,215}m­«eti sÃdhyo dharma÷. adhik­tai÷ prav­ttivogyair api pratyak«Ãdibhir arthÃnavagate÷. yadÅd­Óaæ tanm­«Ã -- yathà vipralipsorvaca÷. ÃdiÓabdenÃgnihotrÃdivi«ayà api codanÃ÷ pak«Åkaroti. nanu vipralipsuvÃkyam atra d­«ÂÃnta÷. na ca tanniyamena pratyak«ÃdyasaÇgatÃrtham asatyaæ ca. tasmÃd ubhayavikalo d­«ÂÃnta÷. ata Ãha -- ##ti. asaty arthe prayuktam eva nadÅtÅrÃdivÃkyam iha d­«ÂÃnta÷. prÃyeïa caiva¤jÃtÅyakaæ vipralipsur eva prayuÇkta iti vipralipsor ity uktam iti || 2 -- 3 || idÃnÅm aihikÃk«epa ity uktaæ viv­ïoti -- ##ti ##antena. citre«Âir dharmiïÅ, na paÓuphaleti sÃdhyam, svakÃle paÓvadÃnÃt, snÃnÃdivad iti. prayogÃntaram Ãha -- ##ti. te paÓavo na citrÃsÃdhyÃ÷, citrotpattÃv asadbhÃvÃt svargat­ptisukhÃdivat. ÃdiÓabdenÃtra bhojanajanyà t­ptir abhipretÃ. etau ca prayogau ne«Âi÷ paÓuphalÃ, karmakÃle ca karmaphalena bhavitavyam iti bhëyoktau veditavyÃv iti. atrÃnantaraæ yatkÃlaæ hi mardanaæ tatkÃlam eva mardanasukham iti bhëyakÃreïoktam, tad vaidharmyad­«ÂÃntatayà prayogadvaye yojayati -- ##ti. citrà na paÓuphalà paÓavo na tatsÃdhyà ity ubhayatrÃpi prayoge vaidharmyeïa sukhamardane bhavetÃm, Åd­ÓÅ cÃtra vaidharmyaracanÃ, yadyatsÃdhyaæ tattatsamakÃle prasÆte, mardanam iva sukham. yac ca yatsÃdhyaæ tat tadutpattau bhavaty eva sukham iva mardanotpattÃv iti || 4 -- 5 || nanÆktivisaævÃdÃd aprÃmÃïyam uktam. na ca ki¤cid iha visaævÃda÷, na hi k­te karmaïi tÃvaty eva phalena bhavitavyam iti Óabdo brÆte, kin tu asyedaæ{3,216}phalam iti. etÃvati ca paryavasÃnÃt. ata÷ kÃlÃntare phalaæ dÃsyati. tad etad uktam -- kÃlÃntare phalaæ dÃsyatÅti cet iti, tad etad Ãha -- #<Ãnantaryam >#iti. pariharati -- ##ti. sÃk«ÃdanuktasyÃnantaryasyÃpy atra sÃmarthyenÃvabodhanaæ k­tam, yadaiva hy asyedaæ phalam ity uktaæ tadaivam arthÃdevÃvagamyate anantaram anena bhavitavyam iti. kathaæ nÃmÃnyathÃsatkÃlÃntare phalaæ dÃsyatÅti. nanv evam api sÃmarthyalabhyamÃnantaryam anantaraphalÃnupalambhanena bÃdhyatÃm, aviÓe«aprav­ttà tu codanà kathaæ bÃdhyate ata Ãha -- #<Óabde>#ti. na hi sÃmarthyaæ nÃma p­thak pramÃïam, api tarhi sarvÃkhyÃtÃnÃm arthaæ bruvatÃæ Óaktis sahakÃriïÅti ÓabdaikadeÓa eva. atas sruvÃvadÃnam ivÃpy adravye«v arthÃd anantaram eva phalaæ niÓcÅyata iti tadbodhe 'pi ÓÃbdabodho bhavaty eveti || 6 || itaÓ cÃnantaryam avagamyata ity Ãha -- ##ti. yadi hy atra phalaæ dÃsyatÅti ÊÇÓro«yat tadà tatsÃmarthyena kalpanà kÃcid apy abhavi«yat. adya punar asyedaæ karmaïa÷ phalam iti paryavasite vacasi sarvakarmaïÃm anantaraphalopalambhÃd vaidikasyÃpi citrÃdeÓ codyamÃnasyÃpi karmaïas tatsvÃbhÃvyÃd Ãnantaryaæ viÓe«aïatayÃvati«Âhata iti || 7 || atrÃnantaram aparaæ bhëyam -- d­«Âaviruddham api ki¤cit vaidikaæ vacanaæ sa e«a yaj¤ÃyudhÅ yajamÃno '¤jasà svargaæ lokaæ yÃtÅti. tad yena viÓe«eïoktaæ tam Ãha -- ##ti. atra hi citrÃdivÃkye«ÆktivisaævÃdÃd aprÃmÃïyam uktam. uttaratra tu yaj¤ÃyudhivÃkye pratyak«Ãdivirodha iti virodham abhidyotayati -- ##iti. yajamÃnasya niratiÓayÃnandÃtmana÷ svargÃd atidÆram apabhra«Âo bhasmÅbhÃva÷ pratyak«am upalabhyate,{3,217}citrÃdicodanÃsu tv anantaraphalÃnupalambhamÃtraæ na tu viruddhopalambha÷ kaÓcid astÅti syÃd api kÃlÃntare phalakalpanÃ, bhasmÅbhÆtaæ tu ÓarÅraæ kÃlÃntare 'pi svargaæ lokaæ yÃsyatÅti na sambhavatÅti pÆrvasmÃd viÓe«a÷ || 8 || aparam api ca evaæjÃtÅyakaæ pramÃïaviruddhaæ vacanam apramÃïam -- ambuni majjantyalÃbÆni, grÃvÃïa÷ plavanta iti yathà iti bhëyam, tad vyÃca«Âe&< >&-- ##ti ##antena. yaj¤Ãyudhavaco dharmÅ, m­«eti sÃdhyo dharma÷, pratyak«avirodhÃt, yatpratyak«aviruddhaæ tanmithyÃ, yathà grÃvÃïa÷ plavanta iti Óilà vÃkyaæ sÃdharmyeïa yatheti darÓayitavyam iti. vaidharmyad­«ÂÃntam Ãha -- ##ti. yadamithyà na tatpratyak«aviruddhaæ yathÃptabhëitam iti. pÆrvaæ tu mardanasukhayor vaidharmye d­«ÂÃntatayopanyÃsÃc chilÃvÃkyam api vaidharmyeïa bhëyak­toktam iti bhrÃntim apanetuæ sÃdharmyavaidharmyaviveko vÃrtikak­tà darÓita÷ || 9 || nanu pratyak«avirodhÃd iti hetur asiddha eva, asti hi paralokaphalabhoktà cetana÷ karmaïÃæ kartÃ, sa svargaæ lokaæ yÃsyatÅti. tam evÃbhipretya svargaæ lokaæ yÃsyatÅty uktam. ata÷ ko virodho 'ta Ãha -- #<ÓarÅrÃd >#iti. yadi hi ÓarÅrÃd anyaÓ cetano bhavet, bhaved api, na tasya yaj¤Ãyudhair asti kaÓcit sambandhaprakÃra÷, ÓarÅrasyaiva tu srukkapÃlÃdiyaj¤Ãyudhais sambandha÷, yadyaj¤ÃyudhÅ yajamÃna iti tadabhiprÃyeïa matvarthasaæyogo ghaÂate. api ca sa e«a ity aparok«apratinirdeÓa÷, so 'pi ÓarÅrasyaiva pratyak«atvÃd upapanno nÃtmana÷. tad etad api bhëyakÃreïoktaæ hi -- ÓarÅrakaæ vyapadiÓati iti. ki¤ ca yajamÃnaÓabdo hy Ãtmanyasama¤jasa÷, yÃgasya hi kartà yajamÃna ity ucyate, na ca yathÃcoditavitatapÆrvÃparÅbhÆtÃnekakarmak«aïÃtmakakratukriyÃkart­tvam Ãtmanas sambhavati, vibho÷ pÆrvÃparadeÓavibhÃgasaæ yogaphalakarmaïÃm asamavÃyÃt. tad etad Ãha -- ##{3,218}##ti. abhyupagamya cÃtmanas sadbhÃvam idam asmÃbhir uktam, paramÃrthena tu dehendriyavyatiriktÃtmasadbhÃvo 'pi pramÃïÃbhÃvÃd durlabha ity Ãha -- ##iti. prapa¤cayi«yate caitadÃtmavÃda itÅha na pratanyata iti || 10 || aparaæ ca -- na cai«a yÃtÅti vidhiÓabda÷ iti bhëyam. tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. asyÃrtha÷ -- yadi hy atra yaj¤ÃyudhivÃkye vidhiÓabdo bhavet, tadà citrÃdÅnÃm anantaraphalÃdarÓanÃd bhedena virodhopanyÃsÃrthaæ yaj¤ÃyudhivÃkyopÃdÃnaæ nopapadyate. ata÷ svak­tabhedopÃdÃnasamarthanÃrthaæ vidhiÓabdanirÃkaraïam iti || 11 || vidhiÓabde ko viÓe«a÷, ata Ãha -- ##ti. vidhiÓabde hi kÃlaviÓe«ÃnupÃdÃnÃd vidhisÃmarthyÃd eva kÃlÃntarabhÃvitÃæ phalasya parikalpya syÃd api citrÃdicodanÃsvivÃbhÃvavirodhaparihÃra÷. iha tu yÃtÅti vartamÃnÃpadeÓÃn na pratyak«avirodhaÓ Óakyate parihartum ity adarÓanÃd viÓe«a iti || 12 || citrÃdivÃkyÃbhiprÃyeïa cedam asmÃbhir uktam -- vidhiÓabde bhavi«yattvaæ phalasya parikalpya virodhaÓ Óakyate parihartum iti. iha tu pratyak«eïa bhasmÅbhÃvopalambhÃn na kÃlÃntaraphalabhÃvitayà svargagamanaæ phalam iti Óakyate kalpayitum. na hi vidhisahasreïÃpyÃÓaÇkanÅyo 'rtha÷ Óakya÷ pratyÃyayitum. tad etad Ãha -- ##ti. kiæ tarhi vidhiÓabdatÃnirÃkaraïasya phalam ata Ãha -- tatsÃmarthyeneti. cetanapravartanÃtmako hi vidhir antareïa paralokaphalopabhoktÃram{3,219}anupapadyamÃna÷ kalpayed api kÃyakaraïasaÇghÃtÃtiriktam ÃtmÃnam, tasya ca svargalokagamanam upacaryetÃpi ÓarÅre, tasya và pratyak«atvam Ãtmani bhÃktam ity evamÃdikalpanÃni«edhÃrthaæ vidhiÓabdanirÃkaraïam iti || 13 || bhÆyÃæÓ cÃyaæ pramÃïÃntaraviruddho mantrÃrthavÃd Ãtmako vedabhÃga÷. yathà aditir dyauraditir antarÅk«aæ yajamÃna ekakapÃla÷ ityevamÃdi÷. sa ca sarva evÃtra prayatnato mukhyatayà mithyÃtvena aihikÃk«epe pak«ÅkÃrya÷, tanmithyÃtvena cÃnu«aÇgikaæ pare«Ãæ mithyÃtvaæ bhavi«yatÅty abhiprÃyeïÃha -- ##iti || 14 || tatsÃmÃnyÃd agnihotrÃdicodanÃsvapyanÃÓvÃsa iti bhëyam, tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. yadà hi citrÃdivÃkyÃdi«v aprÃmÃïyaæ samarthitaæ bhavati, tadà vedavÃkyaikadeÓatayÃgnihotrÃdivÃkye«v api m­«Ãrthatà Óakyate 'numÃtum, ata÷ k­tsnasyaiva vedasyÃprÃmÃïyÃn na codanÃlak«aïÃrtho dharma ity Ãk«epa÷ || ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ citrÃk«epavÃda÷ samÃpta÷ | 018 ÃtmavÃda {3,220} atrÃnantaram autpattikas tu ÓabdasyÃrthena sambandhas tasya j¤Ãnam iti bhëyakÃreïa sambandhanityatÃdvÃreïÃk«epaparihÃro 'vatÃrita÷, so 'yukta÷, paroktÃk«epahetvanantaraæ hi tasyaiva viruddhÃsidhyÃdido«odbhÃvanam ucitam. yat tu tam adÆ«ayitvaivÃnyad ucyate tadasaÇgatam evÃta Ãha -- ##iti. ayam abhiprÃya÷ -- yÃvad dhi sambandhautpattikatvenÃnapek«Ãlak«aïaæ codanÃyÃ÷ svata÷prÃmÃïyaæ na pratipÃdyate tÃvad dÆ«ite 'pi sÃdhane na codanÃlak«aïo dharma iti pratij¤Ã sidhyati. bhÆyÃæÓ cÃnena krameïÃrtho vaktum abhipreta÷ ÓabdÃrthasambandhanirÆpaïÃdi÷. anyathà kriyamÃïaæ tadÃkÃÓapatitam ivÃpadyeta. tac caitat ÓabdasvarÆpanirÆpaïÃvasare vak«yate. na cedam Ãk«epeïa na saÇgacchate, dvedhÃpi pratyavasthÃnadarÓanÃt. yathoktam -- dvedhÃpi pratyavasthÃnaæ parahetvavabÃdhanÃt | ÃtmÅyasÃdhanoktyà và tatrÃtmÅyam ihocyate iti | na cÃtra parasÃdhanadÆ«aïaï na kari«yate tatra hetor asiddhatvam iti citrÃparihÃre vak«yate. anena tu krameïa tat kartavyam iti tÃvad ity uktam iti. tac ca svapak«asÃdhanaæ tÃrkikÃïÃæ cittam anura¤jayituæ prayogadvÃreïÃha -- ##ti. vaidikavaco dharmÅ, svÃrthe satyam iti sÃdhyo dharma÷, svÃrthe vaktranapek«atvÃt, yat svÃrthe vaktÃraæ nÃpek«ate tat satyam, yathà padÃt padÃrthagatà buddhi÷. padaæ hi svabhÃvÃd eva svÃrthena sambaddhaæ tatpratipÃdanÃya vaktÃraæ nÃpek«ata iti sambandhaparihÃre vak«yate. svÃrtha iti tantreïobhayaviÓe«aïatayà yojanÅyam. yadi hy am­«Ã vaidikaæ vacanam ity etÃvad ucyate pÆrvapak«ÃrthasamyaktvÃpÃtÃd ani«ÂÃrthatÃprasÃdhanaprasaÇga÷. na hi svargakÃmo yÃgaæ kuryÃd ityÃdyarthe svargakÃmo yajeteti vÃkyaæ samyag i«yate, «a«ÂhÃdyasiddhÃntavirodhÃt. yÃgena svargaæ kuryÃd iti hi tatra sthÃsyati. vaktranapek«atvÃd iti cÃviÓi«Âo hetur upÃtto 'siddha eva syÃt. asti hi vaidikavÃkyÃnÃm api svarÆpÃbhivyaktaye{3,221}vaktrapek«Ã, svÃrthe tu pratyÃyayitavye na vaktÃram apek«ante, apauru«eyatvÃt. ÓabdÃrthasambandhanityatvÃc ca. pauru«eyaæ pramÃïÃntarapramitagocaram Ãptavacanam api vaktu÷ pramÃïam apek«ate. yathoktam, Ãptokti«u narÃpek«eti || 1 || prayogÃntaram Ãha -- ##ity ##ntena. vaidikavÃkyak­ta÷ pratyayas samyag iti sÃdhyam, nityavÃkyodbhavatvÃt, yathà tadvÃkyasvarÆpavi«ayà buddhi÷. sÃpi hi vÃkyÃd udbhavati, nirvi«ayabudhyanutpatte÷. vedavÃkyanityatà ca vedÃdhikaraïe sthÃpayi«yata iti. atraiva sÃdhye pÆrvoktÃ÷ -- nÃnyatvÃt iti bhëyavyÃkhyÃnÃvasara uktÃ÷ -- do«avarjitai÷ kÃraïai÷ janyamÃnatvÃt, anÃptÃpraïÅtoktijanyatvÃt, deÓÃdibhede 'pi bÃdhavarjanÃt iti hetavo darÓayitavyà ity Ãha -- ##ti || 2 || atra bhëyam -- syÃd etat, naiva ÓabdasyÃrthena sambandha÷, kuto 'sya pauru«eyatà apauru«eyatà và iti. tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ity ##antena. asyÃrtha÷ -- ÓabdÃrthasambandhÃnÃæ nityatvam ÃÓrityÃnapek«atvÃd iti sÆtrakÃreïa yo hetu÷ svata÷ prÃmÃïyasidhyartham ukta÷, tena codanÃnÃm aprÃmÃïye nirÃk­te 'dhunà sambandhodbhavatvÃbhÃvena paro bauddhÃdir mithyÃtvam uktavÃn. evaæ ca tadà vÃrtikakÃreïa v­ttikÃramatenÃtraiva svata÷ prÃmÃïyaæ vyutpÃdyam iti darÓitam. tathà ca sÆtrakÃreïa cocyata iti punaruktiparihÃre parata÷ prÃmÃïyoktair evÃk«epahetubhi÷ pÆrvapak«o 'bhihita÷. ihÃpi ca bhëyakÃreïa brÆta ity ucyate -- avabodhayati budhyamÃnasya nimittaæ bhavati, ityÃdi codanÃsÆtroktam eva svata÷ prÃmÃïyakÃraïam uktam iti || 3 || {3,222} etad eva viv­ïoti -- ##iti ## 'ntena. codanÃmidhyÃrthanirÃsÃrthaæ hi sambandhasadbhÃvo nityatà ca hetur ukta÷. tac ca dvayam api parair ne«yate. tatra sambandhÃbhÃvas tÃvad anenaiva bhëyeïokta÷. k­takatvaæ tu yadi prathamam aÓruto na pratyÃyayati, k­takas tarhi ity anena vak«yate. tad atra sambandhÃbhÃvenÃnapek«atvÃd iti hetor asiddhir uktÃ. na cÃsati sambandhe paroktÃrthapratÅtir utpadyata iti darÓitam. pratibandhabale hy arthÃntaradarÓino 'py arthÃntare j¤Ãnam utpadyate. anÃd­tapratibandhas tu yat ki¤cid vidvÃn sa sarvaæ jÃnÅyÃd ity atiprasajyata iti || 4 -- 5 || atra bhëyakÃreïa kÃryakÃraïabhÃvÃdayas sambandhÃÓ ÓabdasyÃnupapannà ity uktvà saæÓle«asambandhabhÃva eva darÓita÷, tad etadvÃrtikakÃro darÓayati -- ##ti. nimittanaimittikÃÓrayÃÓrayibhÃvÃdayas sambandhÃÓ ÓabdÃrthayor atyantÃsambhÃvità eva, kÃryakÃraïabhÃvas tu bauddhagandhivaiyÃkaraïair abhyupagata eva. te 'py Ãhu÷ -- arthÃÓ ÓabdÃÓ ca d­Óyante pratyak«Ã yady api sphuÂam | abhidhÃnÃbhidheyau tu j¤ÃnÃkÃrau tathÃpi na÷ || iti. evaæ hi manyante -- na tÃvad varïÃÓ Óabda÷, pratyekam avÃcakatvÃt. ayugapadvartinÃæ cÃvayavisamudÃyÃrambhÃnupapatte÷. ata eva goÓabdatvÃdijÃtyasambhavÃt bhÆtÃdiviÓe«ÃïÃæ ca pratiprayogam anyatvenÃvÃcakatvÃd varïabuddhism­tisaæskÃrÃïÃæ cÃk«aravat pratyÃkhyÃnÃt pÆrvavarïajanitasaæskÃrasahitÃntyavarïasyÃpi varïatvenÃpÆrvavarïavadavÃcakatvÃt pÆrvapÆrvanikhilavarïapadopasahÃrakrameïa caramasya kasyacit sphoÂÃtmano 'navagrahÃd yugapadavasthitÃnekavarïÃkÃraj¤ÃnÃtmaiva Óabda÷. artho 'pi jÃtivyaktyavayavÃvayaviguïaguïivyatirekÃvyatirekÃdivikalpadÆrÅk­tanirÆpaïo na bÃhyas sambhavatÅti j¤ÃnÃtmakaÓabdavedanÃnantarotpadyamÃnabÃhyajÃtyÃdinirbhÃsapratyayamÃtrÃtmaiva.{3,223}sa cÃyam evambhÆto 'rthaÓ Óabdena janyata eveti kÃryakÃraïabhÃvam eva ÓabdÃrthayos sambandham Ãti«Âhante. tac cedam atidÆram apabhra«Âam, evaæ ca saty aviditasvarÆpaÓaktÅnÃm apy arthasaævidupajÃyeta. d­«Âà hi khalu m­tsalilapracchannà api vrÅhayo 'ÇkurÃdikÃryam ÃrabhamÃïà aviditasvarÆpaÓaktayo 'pÅti sÆktam -- asambhavena Óe«ÃïÃm iti. kathaæ tu saæÓle«a÷ pariÓi«yata iti, pratÅter abhyupagamÃc ca. gaur ayam iti hi sÃmÃnÃdhikaraïyena ÓabdopaÓli«Âam artham avayanto laukikà d­Óyante. abhyupagataÓ ca kaiÓcic chabdÃrthayos saæÓle«a eva sambandha÷. prapa¤citaÓ cÃsÃv adhyÃsavÃda iti. laukikÃÓ ca prÃyeïa saæÓle«am eva saæbandhaæ manyante iti sa eva sambandha÷ prasakto nirÃkÃrya ity Ãha -- ##iti ##ntena. ni«edham eva prayogeïa darÓayati -- ##iti. saæÓle«o hi yasya yena bhavati sa taddeÓa eva d­Óyate ra¤jur iva ghaÂe, tadanantaradeÓe và pradeÓinÅva madhyamÃyÃ÷. na ca ÓabdÃrthayor anyataradeÓe vÃnyataro d­Óyate. ato himavadvindhyayor iva nÃnayos sambandha iti || 6 -- 7 || artho và pak«ÅkÃrya ity Ãha -- ##iti. dvayaæ và parasparam asambaddham itaretaradeÓe tadanantaradeÓe vÃd­«Âe÷ sÃdhyam ity Ãha -- ##iti. atra bhëyakÃreïa syÃc cedarthena sambandha÷ k«uramodakaÓabdoccÃraïe mukhasya pÃÂanapÆraïe syÃtÃm, ity uktam. tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ty ##antena. asyÃrtha÷ -- atra bhëyakÃreïa ÓabdÃrthayos sambandhasiddhyarthaæ taddeÓÃnantarÃd­«Âer iti hetur antarïÅta÷, taæ ca gaur ayam iti sÃmÃnÃdhikaraïyapratÅtibhramÃd yo nÃmÃsiddhaæ manyate, sa evaæ pratibodhyate -- yadi ÓabdÃrthayor{3,224}upaÓle«alak«aïas sambandho bhavet, artho 'pi ÓabdadeÓa eva syÃt, mukhaæ ca tasya deÓa iti k«uramodakaÓabdoccÃraïe mukhasya pÃÂanapÆraïe syÃtÃm, na ca te sta÷, tasmÃn modakÃdyarthakriyÃnupalambhÃc chabdadeÓe taddeÓÃnantarÃd­«Âer iti siddho hetu÷. sÃmÃnÃdhikaraïyabuddhis tu ÓabdÃrthayor nÃsty eva. na hi nÅlimnevÃnuraktam utpalaæ ÓabdÃnuraktam artham upalabhÃmahe. gÃdisÃsnÃdimadrÆpà hi tayor buddhir udeti. atra siddhÃntabhëyaæ yo 'tra vyapadeÓyas sambandha÷ tad etan (tam ekaæ) na vyapadiÓati bhavÃn ityÃdi. tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti ##ntena. atrÃyam abhiprÃya÷ -- pratyÃyyapratyÃyakaÓaktirÆpo hi naÓ ÓabdÃrthayos sambandho 'bhipreta÷, tad yadi saæÓle«alak«aïasambandhÃbhÃvas sÃdhyate, tadà siddhasÃdhyatÃdo«a÷. sambandhÃbhÃvamÃtre tu yaunÃdisambandhair anaikÃntikatvam. himavadvindhyayor api caikabhÆmyÃdisambandhÃt sÃdhyahÅno d­«ÂÃnta iti || 8 -- 10 || yadi tu vÃcyavÃcakasambandham evÃbhipretya na Óabdo 'rthena saÇgata iti sÃdhyate tato laukikavirodha ity Ãha -- ##ti. dÆ«aïÃntaram Ãha -- ##iti. atra kÃraïam Ãha -- ##ti ##ntena. ayam abhiprÃya÷ -- caturvidho hi puru«a÷, pratipanno 'pratipannas sandigdho viparyastaÓ ceti. tatra pratipanna÷ pratipÃdayitÃ, itare sÃpek«Ã÷ pratipÃdyÃ÷, tatpratipÃdanÃrthà ca pratij¤Ã, tad ya eva te«Ãm anyatama÷ para÷ pratipÃdayitum abhipreto bhavati sa eva vÃcyavÃcakasambandhavarjitai÷ pratij¤Ãrthagocarai÷ padai÷ pratipÃdayitum aÓakya÷, ata÷ pratij¤Ãæ prayu¤jÃnair ÃÓritaÓ ÓabdÃrthayor vÃcyavÃcakalak«aïasambandha iti tannirÃkaraïe svavÃgvirodha iti. sa cÃyam abhidhayà svavÃgvirodha÷. pa¤cadhà hi tadvirodha÷. uccÃraïÃbhidhÃdharmadharmyubhayoktibhir iti || 11 || {3,225} vÃcyavÃcakasambandhasvarÆpam idÃnÅm abhidyotayati -- ##ti. asyÃrtha÷ -- ekasyÃm abhidhÃnakriyÃyÃæ Óabda÷ karaïaæ kartà vÃ, vivak«Ãta÷ kÃrakaprav­tte÷. arthas tu karmaiva. ato (?yad/a)nayo÷ karmakaraïatvaæ (karma)kart­tvaæ vÃ. ## -- sambandha iti vak«yamÃïena sambandha iti. yad và -- ekasyÃæ gavÃdyarthapratipattau sÃdhyamÃnÃyÃm ekena vaktropÃdÅyamÃnÃvaruïaikahÃyanÅvadvivak«itasÃhityau ÓabdÃrthau yanniyamyete so 'nayo÷ sambandha ity Ãha -- ##iti. upÃdÃnÃd ity upÃdÅyamÃnatayà viÓe«aïavivak«Ãæ darÓayati. upÃdeyasya hi viÓe«aïaæ vivak«itaæ bhavati paÓor ivaikatvaæ - paÓunà yajeteti. uddeÓyaviÓe«aïaæ tv avivak«itaæ bhavati, yathà grahaviÓe«aïam ekatvam, uddeÓyà hi grahÃ÷, te«u sammÃrjanavidhÃnÃt. iha cÃrthapratipattÃv ekasyÃm upÃdeyau ÓabdÃrthau, paÓur iva yÃge. ato vivak«itam anayo÷ sÃhityaæ viÓe«aïam ity aruïaikahÃyanyor ivÃnayor niyama÷ sambandha iti. (?na tv e/n ve)vam aruïaikahÃyanyo÷ ÓrÆyamÃïayo÷ sÃhityavivak«Ã yuktÃ. samudÃye hi tatra vÃkyaæ samÃpyate. (ÓabdÃrthau tu) naiva pratÅtikriyÃ(yÃæ viÓe«a)ïatayà Órutau, katham anayo÷ sÃhityavivak«Ã. na ÓrÆyamÃïatà viÓe«aïavivak«Ãhetu÷. api tu arthasaævyavahÃro 'pi hi. pÃkÃdau yadaudanÃdisthÃlyÃdi ... (kriyÃ)vyavahÃradarÓanÃt anabhihitam apy arthaæ jÃnÃti tadà sthÃlyÃdÅnÃæ vivak«itaæ sÃhityaæ manyate, tathà manvÃna÷ svayam api paktukÃmas tat sarvam Ãharati. evam ihÃpi bÃla÷ prayojyav­ddhasya viÓi«ÂÃrthavyavahÃradarÓanena tadvi«ayÃæ buddhim anumÃya ÓabdÃnantarabhÃvitayà ÓabdakÃraïatÃæ tÃvadavadhÃrayati. vaktuÓ cÃsyÃæ prayojyav­ddhapratipattau darÓanapÃrÃrthyÃt pradhÃnabhÆtÃyÃ(m upÃ)dÅyamÃnayo÷ ÓabdÃrthayo÷ sÃhityaæ vivak«itam iti. evaæ ca viditvà svayam api parÃrthaprayoge sahitau ÓabdÃrthau h­dayam ÃveÓitÃv upÃdÃya Óabdaæ coccÃrya parapratipattiæ bhÃvayatÅti sÆktaæ sÃhityavivak«Ã varïasÃhityavivak«Ãvad iti || 12 -- 13 || {3,226} nanv evaæ vadatà ÓabdÃrthayo÷ kriyÃsambandha eva darÓita÷, na parasparasambandha÷. tathà hi -- yat tÃvad uktam abhidhÃnakriyÃyÃæ hi iti, anenÃbhidhÃnakriyÃsambandha eva karmakaraïÃdirÆpeïobhayor upavarïita÷, na parasparasambandha÷. pratipattÃv upÃdÃnÃd ity api pratipÃdyapratipÃdakatayà pratipattikriyÃsambandhamÃtra eva darÓita÷, na parasparam, guïapradhÃnabhÃvam antareïa sambandhÃyogÃt. vak«yati hi -- guïÃnÃæ ca parÃrthatvÃd asambandha÷ samatvÃt iti. syÃd etat. kriyÃkÃrakasambandhapÆrvakatvÃt sarvasambandhÃnÃæ kriyÃkÃrakasambandha eva darÓita iti. astu tÃvat, taduttarakÃlabhÃvÅ tu ko 'nayo÷ sambandha iti vÃcyam eva. tad etat sarvam anubhëya pariharati -- ##ti ##antena. asyÃrtha÷ -- yady api kÃrakÃïÃæ pradhÃnÃrthatvÃn na parasparasambandha÷, tathÃpi pratipattyabhidhÃnayor yà kÃcit kriyà g­hyate, tasyÃæ ca kriyÃkÃrakasambandhottarakÃlabhÃvÅ parasparopakÃryopakÃrakalak«aïa÷ ÓabdÃrthayor asti sambandha÷ || tat punar idaæ pÆrvÃparaviruddhaæ pradeÓÃntaraviruddhaæ ca. tathà hi -- atra tÃvad ekasyÃæ kriyÃyÃm upakÃryopakÃrakatvaæ ÓabdÃrthayo÷ sambandha ity uktam, pratipattÃv upÃdÃnÃt iti kriyÃnumÃnÃÇgatvam eva parasparaniyamÃtmako darÓita÷ sambandha÷. abhidhÃnakriyÃyÃæ hi iti ca karmatvakaraïatve sambandha ity uktam. pradeÓÃntare Óaktir eva sambandha iti vak«yati. kvacic ca ÓabdaÓaktiniyamam eva sambandham Ãha -- vÃcyavÃcakaÓaktyoÓ ca niyama÷ phalalak«aïa÷ | iti bruvÃna÷. anyatrÃpy uktam -- {3,227} ekÃbhidhÃnimittatvaæ karmakart­tvayoÓ ca yat | yo và karaïakarmatvaniyamo 'bhidhayaikayà || sa no 'rthaÓabdasambandha÷ iti. ato vivecanÅyam idam -- ko 'tra sambandha÷ ÓabdÃrthayor vÃrttikakÃrasyÃbhimata iti. atrocyate -- yathaikena krayakarmaïà parig­hÅtayor dravyaguïayor itaretarÃkÃæk«ÃparipÆraïena parasparopakÃryopakÃrakalak«aïa÷ sambandha÷. na hy anÃÓrita÷ krayakriyÃm abhinirvartayati. na dravyaæ guïaviÓe«Ãnavacchinnam utsahate krayakriyÃæ nirvartayitum. na ca guïena svamahimnà ÃÓrayabhÆtadravyamÃtram upÃdÅyamÃnam api kraye g­hyate, (svakÅyago) dravyÃvarodhÃt. dravye(guïamÃtrÃ)vacchedÃt tad guïamÃtram upÃdÅyamÃnam api krayakriyà na pratÅcchati svakÅyÃruïim aguïÃvarodhÃt. so 'yam artho niyama÷ sampadyate. tad evam ihÃpy ekÃrthapratipattyabhidhÃnakriyÃsiddhyartham upÃdÅyamÃnayor vivak«itasÃhityayo÷ ÓabdÃrthayo÷ kriyÃkÃrakasambandhottarakÃlabhÃvÅ yo yam upakÃryopakÃrakabhÃva÷, sa eva sambandha÷. ka÷ punar anayo÷ parasparopakÃra÷. ÓrÆyatÃm -- artho hi na pratipÃdakam antareïa pratipÃdyo bhavati, Óabdo na pratipÃdyam antareïa pratipÃdaka÷. ata÷ pratipÃdyapratipÃdakatayÃvati«ÂhamÃnÃv anyonyasyopakÃryopakÃrakau bhavata÷. tac cedaæ rÆpam anayor niyatam ity atyantasannikar«amÃtreïa niyame sambandhÃbhidhÃnam, na tu niyama eva sambandha÷. ÓaktisambandhavÃdo 'pi cÃta eva. vÃcyavÃcakaÓaktyor eva hi satyor upakÃryopakÃrakabhÃvo bhavati. na tu Óaktir eva sambandha÷. tad atra pratyÃsatter abhedopacÃreïa Óakti÷ sambandha÷, niyama÷ sambandha÷, kart­tvaæ karaïatvaæ và sambandha ity evamÃdaya÷ samullÃpÃ÷. vastutas tÆpakÃryopakÃrakatvam eva sambandha÷ || kathaæ punas tadrÆpam anayor niyatam ity ucyate. na hy anuccarite Óabde parasparopakÃryopakÃrakabhÃva÷ ÓabdÃrthayor asti. na ca tadÃnÅæ tau na sta÷, nityatvÃt. tasmÃd asad etat. tan na. ÓaktyÃtmanà vidyamÃnatvÃt{3,228} anuccarite 'pi hi Óabde 'sti pratipÃdakaÓakti÷, arthe ca pratipÃdyaÓakti÷, ata eva sambandho nitya ity ucyate. nanv evam api karahastÃdibhir anekai÷ Óabdair ekatrÃrthe pratipÃdye anekÃrthavacane caikasmin gavÃdiÓabde katham avyabhicÃra÷ Óakyate 'vagantum. ata÷ prakaraïÃdÅnÃm api padÃrthÃvadhÃraïÃpoyatvÃd v­ddhavyavahÃre hi bÃlena kevalapadÃprayogÃdÃvÃpoddhÃrabhedenaitad avadhÃritam -- yadà yadarthavivak«ayà Óabda÷ prayujyate sa tasyÃrtha iti. vivak«Ã cÃrthaprakaraïÃdivaÓonneyÃ. gÃmÃnaya dogdhum ity ukte arthÃd etad avagamyate sÃsnÃdimatyasya vivak«eti. yotsyÃmÅty ukte arthÃdi(?mu)«au pratÅtir udeti. tad evam arthaprakaraïÃdibhedabhinnam anyayÃnyayà ca Óaktyopahitam anyad anyac ca padam anyasyÃnyasya vÃcakam iti na padavyabhicÃra÷. artho 'pi codbhÆtatatpadÃbhidhÃnayogyÃvasthÃbhedabhinno hastÃdir anyonyaÓ ca karÃdipadÃnÃæ vÃcya iti na padaæ vyabhicarati. api caikasyÃæ kriyÃyÃm ayaæ niyama ity ukta÷. na caikasyÃæ pratipattÃv abhidhÃne vopÃdÅyamÃnayo÷ ÓabdÃrthayor anyonyavyabhicÃro 'sti. tad idam uktaæ hi niyamyete yad ekasyÃm iti || 14 -- 15 || nanv evam ekakriyÃnimittako niyama÷ ÓabdÃrthayo÷ sambandha ity ucyamÃne 'numÃnÃÇgam avinÃbhÃva evÃÓrito bhavet, atas tadbalena dhÆmÃdivÃgnij¤Ãnaæ ÓabdÃd arthaj¤Ãnam upajÃyamÃnam anumÃnaæ syÃd ata Ãha -- ##ti. idaæ ca ÓÃbde prasÃdhitam ity Ãha -- ##iti. nanu yady avinÃbhÃvo nopayujyate, kas tarhy upayujyate. uktaæ bhëyakÃreïa -- saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷ iti. nanu cÃyam api sambandho 'nupayogy eva. tad etad ÃÓaÇkate -- ##ti. ## gamakatvÃÇgam ity artha÷ || 16 || katham anaÇgam ata Ãha -- ##ti. vyavahÃradarÓanena{3,229}gamayantÅ e«Ã saæj¤Ã kalpyata iti. kim ato yady evam ata Ãha -- ##ti. etad uktaæ bhavati. gamakatvam eva saæj¤Ãtvaæ na tatsambandhÃntaram antareïeti || 17 || yataÓ caivam ato dhÆmÃder iva gamakatvaæ sambandhÃntarapÆrvakam eva paÓcÃdÃpatitam ity Ãha -- ##iti. tattulyatve do«am Ãha -- ##iti. yathaivÃvinÃbhÃva eva dhÆmÃdau pratÅtyaÇgaæ na taduttarakÃlabhÃvi gamakatvam, evaæ tatrÃpi syÃd iti. dhÆmÃdivai«amyeïedÃnÅæ parihÃram Ãha -- ##iti || 18 || vai«amyam eva darÓayati -- ##iti. tatra hi dhÆmÃdau mahÃnasÃdideÓe 'gnyavinÃbhÃvanirÆpaïottarakÃlaæ tatk­taivÃsau gamakateti. api ca dhÆme prathamaæ gamakatvaæ nÃvagamyata ity Ãha -- ##ti || 19 || Óabde tu viparÅtam ity Ãha -- ##ti sÃrdhena || 20 || gamakatvenaiva Óabde prathamaæ vyutpattir ity uktaæ tad viv­ïoti -- ##ti trayeïa. ayam artha÷ -- tredhà hi Óabde vyutpatti÷, v­ddopadeÓÃt tadvyavahÃrÃt padÃntarasamabhivyÃhÃrÃd vÃ. sarvatra cÃtra gamakataivÃdÃv avagamyate. tathà hi -- v­ddhopadeÓe tÃvad ayam asya vÃcya÷ ayam asya vÃcaka{3,230}iti gamyagamakabhÃva evÃvagamyate. yatrÃpi kvaciduccaritÃd vÃkyÃt prayojyav­ddhasyÃrthavi«ayÃæ kriyÃæ d­«Âvà ce«ÂÃnumÃnena gavÃdyarthaboddh­tvam upakalpyate tatrÃpi yasmÃd ataÓ ÓabdÃd anenÃyam artho vagata÷, tasmÃd ayam asyÃrtha iti gamakataiva ÓabdasyÃdÃv avagamyate. prasiddhapadÃntarasamabhivyÃhÃre 'pi iha sahakÃratarau madhuraæ piko rautÅtyevamÃdau viditasahakÃrÃdyartho 'viditapikÃdyarthaÓ ca yo 'yaæ sahakÃratarau rauti tasya pikaÓabdo gamaka iti gamakatvam evÃvagacchatÅti siddhaæ sarvatra gamakatvaæ na vyutpattir iti || 21 -- 23 || nanv Ãk­ti÷ ÓabdÃrtha iti vas siddhÃnta÷. na ca tadvÃcyatvam anvayavyatirekÃv antareïa Óakyate 'vagantum. atas tatpradhÃnaiva ÓabdapratÅtir Ãpadyeta. ata Ãha -- ##iti. ayam artha÷ -- anvayavyatirekayor atra ni«k­«ÂÃrthaniyamamÃtre vyÃpÃra÷, vÃcakatà tu nÃnÃjÃtyÃdisaÇkÅrïÃrthavi«ayà siddhaiveti || 24 || nanv ÃgopÃlaæ ÓabdÃrthavyavahÃro d­Óyate. na ca te 'nvayavyatirekÃbhyÃm arthani«kar«aæ kurvanti. na ca tÃn pratyavÃcakÃÓ Óabdà iti yuktaæ vaktum. tulyavat pratÅte÷. pikÃdyarthanirïayasya ca mlecchÃdinibandhanasya{3,231} vak«yamÃïatvÃd ata Ãha -- ##ti sÃrdhena. ayam abhiprÃya÷ -- laukikà hi hÃnopÃdÃnÃdivyavahÃramÃtrÃrthina÷, na ca te«Ãæ vyavahÃra÷ ÓabdoccÃraïak«aïopajÃtasaÇkÅrïÃrthabodhasÃdhya eveti, ÓrautalÃk«aïikÃdivivekaæ pratyanÃd­tà iti || 25 -- 26 || tena tarhi kim arthaæ vivi¤cate ata Ãha -- ##ti. ÓÃstrasthà hy anirÆpitaÓaktayo na ÓÃstrÃrtham anu«ÂhÃtuæ ÓaknuvantÅti te«Ãæ hÃnopÃdÃnopayogÅ ÓabdaÓaktiviveka iti te vivi¤cata iti || 26 || etad eva prapa¤cayati ##ti dvayena. asyÃrtha÷ -- dvividhaæ sÃmÃnyaæ param aparaæ ca. paraæ sattÃkhyam, aparÃïi dravyatvÃdÅni. tÃni sÃmÃnyÃny api santi. vyÃv­ttibuddher api hetutvÃt viÓe«asaj¤Ãm api labhanta iti, tÃni sÃmÃnyaviÓe«aÓabdenÃpadiÓanti, tatra ca sÃmÃnyaviÓe«Ã÷ sÃmÃnyaÓabdasya svÃrthena kak«yayÃntarità bhavanti. yathà sacchabdasya sattÃmÃcak«Ãïasya tadantarità dravyatvÃdaya÷ sÃmÃnyaviÓe«Ã÷, te«u cÃsau lak«aïÃbalena pravartamÃno durbalo jÃyate. svÃrthe tu Órutyà vartate iti sa tatra balavÃn. kà punar iyaæ lak«aïà nÃma -- abhidheyÃvinÃbhÃvena pratÅti÷. yathoktam -- abhidheyÃvinÃbhÃvapratÅtir lak«aïe«yate | iti. kriyà kiyadvÃbhidheyÃvinÃbhÃvena lak«yate kiyat svamahimnà Óabdenocyata iti ÓÃstrasthÃnÃm anu«ÂhÃnaviÓe«Ãrthaæ viveko yukta÷. sÃ?eca?lak«aïà prÃyeïa nityasambandhÃd bhavatÅti nityasambandhÃd ity uktam. sambandhamÃtram eva tu lak«aïÃyà bÅjam. Ãha -- ka÷ punaranu«ÂhÃne ÓrautalÃk«aïikavivekasyopayoga÷. ÓrÆyatÃm -- loke tÃvad{3,232}brÃhmaïebhyo dadhi dÅyatÃæ takraæ kauï¬inyÃyeti brÃhmaïasÃmÃnyasthà brÃhmaïaÓrutir lak«aïayà tadviÓe«aæ kauï¬inyam avatarantÅ durbalà bhavati ity avyavahitaviÓe«asthayà kauï¬inyaÓrutyà bÃdhyate. vede 'py evam eva. yajussÃmÃnyasthà upÃæÓu yaju«Ã iti Órutis tadviÓe«asthayà uccairnigadena iti Órutyà bÃdhyata ityevamÃdi darÓayitavyam iti. sÃmÃnyaÓabdenÃtra viÓe«Ãn viÓiæ«an na sÃmÃnyÃtiriktÃ÷ kecana viÓe«Ã vidyanta iti darÓayati. asti hi ke«Ã¤cid darÓanaæ - nityà dravyav­ttayo 'ntyà viÓe«Ã÷. te ca vyÃv­ttibuddher eva hetutvÃd viÓe«Ã eveti. paramÃïukÃraïakaæ hi kÃïÃdà dvyaïukÃdikrameïa jagato nirmÃïam Ãti«Âhante. na cÃïutvena parasparam anatiÓayÃnair aïubhir asaÇkÅrïÃkÃrajagadutpÃdayituæ Óakyate. ata÷ santi kecanÃïusamavÃyino veÓe«Ã nÃma ye tÃn itaretarato vyÃvartayantÅti saÇgirante. te ca nirdhÆtanikhilakÃlu«yair aparok«am Åk«anta eveti. tÃn pratyucyate. na tÃvadak«ÃdhÅne«u bhÃve«v avÃntarasÃmÃnyÃtiriktÃn viÓe«ÃnÅk«Ãmahe. dravyatvena hi p­thivyÃdayo guïakarmabhyo viÓi«yante (?dravya/p­thivÅ)tvena p­thivÅ abÃdibhyo dravyÃntarebhya÷, v­k«atvena v­k«Ã÷ pÃrthivÃntarebhya÷, ÓiæÓapÃtvena ÓiæÓapà v­k«Ãntarebhya ity evam aïÆn yÃvad iyaæ viÓe«akathà vartayitavyÃ. kim atra viÓe«Ãntareïa. aïu«u tv ekajÃtÅye«v api kÃryavibhÃgÃd rÆpam eva vibhaktam anumÃsyÃmahe. no khalv avibhaktÃkÃraæ pÆrvavastu vibhaktÃkÃrakÃryaghaÂanÃyotsahata iti. p­thaktvÃkhyo và guïas te«Ãm anyonyasya viÓe«akatvÃd viÓe«o bhavi«yati. sa evÃnapek«itaviÓe«Ãntaro na sidhyatÅti ceti. viÓe«Ã và katham anapek«itaviÓe«ÃntarÃ÷ setsyanti. apek«aïe và tadÃnantyam, ato manda evÃyaæ viÓe«ÃntarÃbhyupagama÷. yoginas tu tÃn paÓyantÅti ÓraddhadhÃnà budhyante vayam aÓraddhadhÃnÃ÷ sma÷, ye yuktiæ prÃrthayÃmaha iti sÆktaæ sÃmÃnyaviÓe«e«v iti || 27 -- 28 || {3,233} anvayavyatirekÃbhyÃæ vÃkyaj¤Ãs tu vivi¤cate ity uktam. tÃv anvayavyatirekau darÓayati -- ##ti dvayena. tatra sÃmÃnye gavÃdau goÓabdasya bahulaæ prayogÃt tadviÓe«e«u ca ÓÃbaleyÃdi«u asatsv api bÃhuleyÃdi«u prayo(?gÃ/ga)darÓanÃt parasÃmÃnye ca sattÃdau saty api bhÃvÃntare 'prayogÃt sÃsnÃdibhis sahaikÃvayavirÆpÃrthasambandhigotvamÃtrasya goÓabdo vÃcakam ity anvayavyatirekÃbhyÃæ j¤Ãnaæ janyate. ##ti cÃvinÃbhÃvinà cihnena gotvam upalak«ayatÅti. atas siddhaæ gamyagamakabhÃva eva ÓabdÃrthayos sambandha÷ prathamam avagamyate na punaravinÃbhÃva iti || 29 -- 30 || upasaæharati -- ##iti. nanu -- saæj¤Ãsaæj¤isambandho bhëyakÃreïokta÷, na ca gamakaæ saæj¤eti laukikà manyante, na hy agner dhÆma÷ saæj¤ety ucyate, ata Ãha -- ##ti. ayam abhiprÃya÷ -- asyÃrthasyÃyaæ gamaka iti j¤Ãte nÃvyÃpriyamÃïasyÃvagatau kÃraïatvam upapadyata iti tadvyÃpÃro 'vasÅyate, ÓabdavyÃpÃraÓ cÃbhidhety ucyate. ato 'trÃbhidhÃnakriyÃsambandhÃd gamakatvasyaiva viÓe«o 'bhidhÃyakatà Óabde j¤Ãyate. abhidhÃyakataiva saæj¤Ãtvam ity upapannas saæj¤Ãsaæj¤isambandha iti. avinÃbhÃvità tu sambandhaniyama÷, na sambandha ity Ãha -- ##ti. idaæ ca ni«k­«Âe 'rthe niyamyate ity atroktam asmÃbhi÷. tasmÃd iti padÃnu«aÇgeïopasaæh­tam iti{3,234}veditavyam. anvayavyatirekÃvinÃbhÃvaÓabdau paryÃyÃv iti nÃrthabhedaÓ ÓaÇkitavya iti || 31 -- 32 || yadi pratyÃyaka÷ iti bhëyakÃreïa prayogo 'ntarïÅta÷, tam Ãha -- ##ti. devadattÃdayo hi yad­cchÃÓabdà yatraiva saÇketyante tam eva pratipÃdayanti. na cai«Ãæ kvacid api svÃbhÃvikÅ Óakti÷. tad ayaæ prayogÃrtha÷ -- gavÃdiÓabdo dharmÅ, nÃbhidhÃÓakta iti sÃdhyam, upÃyÃntarÃpek«atvÃd iti hetu÷. yadupÃyÃntarÃpek«aæ tan na svarÆpataÓ Óaktam, devadattÃdipadam iva saÇketagrahaïÃpek«am iti || 33 || atra bhëyakÃreïa yadi pratyÃyakaÓ Óabda÷ prathamaÓruta÷ kiæ na pratyÃyati iti paricodya sarvatra no darÓanaæ pramÃïam ityÃdinà darÓanabalena g­hÅtaÓaktika÷ pratyÃyayatÅti parihÃra ukta÷, taddarÓayati -- ##ti. asyÃrtha÷ -- gamakatvam eva tÃvat Óabdasya kim abhyupagamyate, vyavahÃradarÓanabaleneti cet, samÃnam idaæ Óaktisaævedane 'pi. na hy aviditaÓaktayaÓ ÓabdÃd artham avayanto d­Óyanta iti || 34 || syÃd etat -- prakÃÓakÃ÷ pradÅpÃdayo 'viditasambandhà api svÃrthaæ prakÃÓayanto d­Óyante, tadvidharmà ca Óadba÷, ato na prakÃÓaka iti. tac ca naivam, Óaktivailak«aïyÃt. vicitraÓaktayo 'pi hi bhÃvÃ÷. tatpradÅpa÷ pratyak«aparikaratayÃg­hÅtasambandho 'pi prakÃÓayatu nÃma. naitÃvatà ÓabdenÃpi taddharmeïa bhavitavyam. ato 'yam aparyanuyoga÷. api ca vrÅhyÃdayo 'g­hÅtasvarÆpà api kÃryam Ãrabhanta eveti Óabde taddharma÷ kiæ nÃropyate. kÃrakahetavo hi vrÅhyÃdaya÷, Óabdas tu j¤Ãpakahetu÷. ato 'pek«ate svarÆpagrahaïam iti cet. kena vedam Ãj¤Ãpitaæ j¤Ãpakena svarÆpagrahaïam apek«itavyaæ na sambandhagrahaïam iti, darÓanabaleneti ceti, samÃnam idaæ sambandhagrahaïÃpek«ÃyÃm{3,235}api, darÓanabalÃd eva hi liÇgaÓabdÃdayo j¤ÃpakaviÓe«Ãs sambandhagrahaïam apek«ante. na cak«urÃdaya÷. sarvatra hi no darÓanaæ pramÃïam. kÃrakÃÓ cak«urÃdaya iti nÃnumanyÃmahe, j¤ÃnakÃraïasyaiva j¤ÃpakatvÃt, tad etad Ãha -- ##ti || 35 || nanu ca sambandhagrahaïÃt prÃg apy abhidhÃne ÓabdaÓ Óakto na vÃ. yadi Óakta÷, kiæ sambandhagrahaïÃpek«ayÃ. na cet sambandhagrahaïam eta hi tadÃgamanyÃyena kÃraïam Ãpadyeta, ata Ãha -- ##ti. na tÃvat sambandhagrahaïÃt pÆrvam aÓaktam eva Óabdam avagacchÃma÷. na ca ÓaktasyÃnugrÃhakÃpek«Ã svaÓaktiæ viha(?ratÅ/ntÅ)ti || 36 || kiæ punar na vihanty ata Ãha -- ##ti. yadi hy anugrÃhakÃpek«Ã svaÓÃktiæ vihanyÃt sarvam eva laukikaæ vaidikaæ karaïaæ karaïatÃæ jahyÃta. apek«ate hi sarvam eva karaïam itikartavyatÃjanitam anugraham iti || 37 || ki¤ ca -- astu tÃvad itikartavyatÃpek«Ã karaïabhÃvaæ na vihantÅti, pratyuta tayÃpi naiva karaïatvaæ nÃsti, pratikaraïasvarÆpaæ tadapek«ÃniyamÃdity Ãha -- ##ti. nanv evam ubhayasamavadhÃnam evÃntareïa kÃryÃni«patte÷ kathaæ karaïetikartavyatÃvibhÃgo darÓayitavya÷, ata Ãha -- ##ti nÃntena. yatkÃryasiddhau sannihitaæ tatkaraïam itarad bÃhyam itikartavyateti, bÃhyam api kvacid vivak«Ãta÷ kÃrakaprav­tte÷ karaïatayà vivak«yata ity Ãha -- ##ti || 38 || {3,236} etad eva darÓayati -- ##iti. j¤ÃnotpattÃv antaraÇgam api cak«ur na karaïatayà manyate, kin tu kutaÓcit tÃratamyaviÓe«Ãd bÃhyam eva pradÅpaæ karaïatayà vivak«atÅti || 39 || sa cÃyaæ vivak«Ãnibandha÷ karaïabhÃva÷ kÃdÃcitka÷. nityav­ttau nityaæ tu kÃryasiddhau Ãntarasya cak«u«a÷ karaïatvam avagamyata ity Ãha -- ##iti. andhÃnÃæ d­«Âir darÓanaæ nÃstÅty artha÷ || 40 || nanv astu vij¤ÃnakÃryÃsattiviÓe«aïÃt pradÅpÃdyapek«ayà cak«u«a÷ karaïabhÃva÷, Ãtmamanassaæyogas tu j¤ÃnotpattÃv atyantam Ãsanna÷, ata÷ kathaæ tadapek«ayà cak«u«a÷ karaïatvaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- #<ÓarÅre>#ti. ayam abhiprÃya÷ -- nÃsattiviÓe«a eva karaïatve kÃraïam, api tarhi bÃhyapradÅpÃdyapek«ayÃsatti÷, ÃbhyantarÃtmamanassaæyogÃpek«ayà tv asÃdhÃraïyam, Ãtmamanassaæyogo hi rasÃdij¤ÃnasÃdhÃraïo nÃvyabhicÃritayà rÆpadarÓanakÃraïam iti Óakyate 'vagantum. cak«u«a÷ punarasÃdharaïatayaiva rÆpaj¤Ãne kÃraïatvam iti cak«ÆrÆpÃdibhedas tu ity atroktam iti || 41 || tad evaæ d­«ÂÃnte vivak«Ãsannikar«aviÓe«ak­takaraïetikartavyatÃvibhÃgaæ darÓayitvà prak­te yojayati -- ##ti. anena yattadÃgamanyÃyena sambandhagrahaïam eva kÃraïam Ãpadyetety uktaæ tad api vivak«ÃviÓe«avaÓenÃstv iti darÓitam iti || 42 || aparam api -- yathà cak«urdra«Â­ na bÃhyena prakÃÓena vinà ityÃdi parihÃrabhëyaæ, tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. cak«ur hi pradÅpÃdyupÃyÃntarÃpek«am{3,237}api rÆpaprakÃÓane svabhÃvataÓ Óaktam ity anaikÃntiko hetu÷. d­«ÂÃnto 'pi sÃdhyavikala ity Ãha -- ##ti || 43 || yad­cchÃÓabdÃnÃm api j¤ÃnasÃmarthyaæ vidyamÃnam eva niyogenÃbhivyajyata ity adhyÃsavÃde varïitam. atra ca yathà cak«ur iti bhëye cak«u«a÷ karaïabhÃvo darÓita÷. kathaæ punas tulye 'pi cak«u÷pradÅpayor j¤ÃnakÃraïatve cak«u«a÷ karaïatvam ity atropapattim Ãha -- ##iti. idaæ ca nityav­ttau ity atroktam apy adhunà bhëyasamarthanÃrtham uktam ity apaunaruktyam iti || 44 || tad evam upapÃditas saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷ k­takatvena bhëyak­tÃk«ipta÷ -- yadi prathamaÓruto na pratyÃyayati k­takas tarhi iti, tad etadvÃrtikakÃro darÓayati -- ##ti. evaæ cÃtra prayoga÷ -- ya÷ saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷ sa k­taka÷, puru«Ãpek«atvÃt, rajjughaÂasaæyogavad iti || 45 || aparam api[731]svÃbhÃvato hy asambandhÃv etau ÓabdÃrthau ityÃdi bhëyaæ, tasyÃbhiprÃyam Ãha -- ##ti. ayam artha÷ -- yathà rajjusarpÃdi«u bhinnadeÓakÃlÃdhi«ÂhÃne«u ki¤cid deÓÃdi samaæ nÃsti, evaæ tayoÓ ÓabdÃrthayo÷. atas tadvad eva tÃv api svabhÃvato 'sambandhÃv iti. Åd­ÓÅ cÃtra prayogaracanÃÓabdÃrthau svabhÃvato 'saÇgatau, asamadeÓakÃlatvÃt, rajjvÃdivat. tÃv eva na samadeÓakÃlau, bhinnadeÓÃdyadhi«ÂhÃnopalambhÃt, tadvad eveti || 46 || __________NOTES__________ [731] svarÆpato 'sambandhÃv api tÃv artha abdau iti kÃÓikÃmÃt­kÃyÃæ pÃÂha÷. ___________________________ ity upÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau saæbandhÃk«epas samÃpta÷ ||