Sucaritamisra: Mimamsaslokavarttikakasika Based on the ed. by K. Sàmba÷iva øàstrã. The Mimàüsà÷lokavàrt[t]ika with the Commentary Kà÷ikà of Sucaritami÷ra. Trivandrum 1926, 1929, 1943. (Trivandrum Sanskrit Series, 90, 99, 150) Provided by Helmut Krasser, Wien #<...># = BOLD %<...>% = ITALIC &<...>& = SUBSCRIPT {n,n} = {part,page} ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ Part I 01 pratij¤àsåtra {1,1} vàrttikàrambhe ÷iùñàcàram anuvidadhàno maïgalaü tàvat karoti -- ##ti. dçùñà hi ÷iùñànàü pravçttiþ sarvakàryeùu maïgalàcaraõapårvikà. maïgalaü ca devatàstutinamaskàràdi. asya ca niyogataþ phalavatkàryàntaràrambhasaüyogàt sàkùàd aphalatvàc ca phalavatsannidhàvaphalaü tadaïgam iti nyàyena kàryàntara÷eùatve 'vadhçte satyàrambhasya samàptiparyantatvàd apekùitàvighnaparisamàptiþ phalam. apekùitavidher anapekùitavidhànaü durbalam iti nyàyena phalàntarakalpanàyà durbalatvàt. ato yathà sàmpradàyikam adhyàyànadhyàyàdi svàdhyàyàvighnàrtham evam idam api. tad ayam arthaþ -- vi÷uddhau j¤ànadehau yasya sa tathoktaþ. vi÷uddhaü ca bhagavato j¤ànaü ràgàdibhir j¤ànakàraõànàm adåùitatvàd, deha÷ càyonijatvàd vividhagarbhavedanàvirahàc ca. trivedã ca tasya cakùur iti gauõo vàdaþ, asandigdhàviparãtaspaùñavedàrthaprakà÷akatvàt. divyaü càtãndriyàrthagocaratvàt. bhautikaü hi cakùuþ pratyutpannàrthaviùayam. idaü tv anàgatàdiviùayaü divyam iti. ÷reyasa÷ ca hitàhitapràptiparihàràtmano bhagavàn nimittam. somàrdhadhàriõe, somakalàdhàriõe. nama iti. yady api vigrahàdipa¤cakaü devatàdhikaraõe niràkariùyate, tathàpyàjyàdistotravat pradhànakarmaõa eva devatàstuter evaïkçtàyàþ phalam ity adoùa iti || 1 || {1,2} vidyàguråõàm idànãü stutinamaskàrau karoti -- ##ti. ÷iùyadhãpadminãnàü ravãn iva vikàsakàn gurånàdau vande. tato vàrttikaü kariùye. teùàm eva prasàdena dçùñenàrthatattvopade÷enàdçùñena ca stutinamaskàrabhuvà. gurvanugamanàdayo 'pi hy àcàrapramàõakà eva. vàrttikagrahaõena ca duruktabhaïgam anuktavacanaü ca samàdhatte. mãmàüsà÷abdena nyàya÷àstram idam ato nyàyànusàreõàdhikaraõabhaïgàdyadåùaõam iti dar÷ayati. ÷lokapadena ca làghavavikàsaü kùipàma iti dar÷ayati. tata÷ ca såtritapràyam imam artham avahità jij¤àsavo bhàvayiùyantãti tàtparyàrtha iti || 2 || samprati lokayàtràmàdriyamàõo ye 'tyantaparàrthàþ svopakàram agaõayanto 'pi paropakàràya yatante santastàn pratyàha -- ##iti. asåyavo matsaràþ tato 'nye 'nasåyava iti || 3 || ye tu madhyasthà guõadoùaniråpaõena doùavantam apahàya guõavantam upàdadate, tàn prati parãkùàvi÷eùàrtham arthayate -- ##ti. (madãye prabandhe 'smin guõadoùa)vati yugapad guõadoùau niråpayantu bhavantaþ. anyathà guõànupekùya doùeùu niråpyamàõeùu doùanirbhàvanaikamanasàm asanto doùàþ prakà÷eran iti || 4 || idànãü durjanàn prati sadaõóam àha -- ##ti. ye vayaü parasthàn api doùàn na mçùyàmaþ, te kathaü svagrantheùu doùànupàdadãmahi. na càsmàbhir anupàttàn doùàn sårayo grahãtum arhantãti || 5 || {1,3} samprati matsarà nånaü dåùayiùyanti mannibandhanam. atas taddoùodbhàvanena ÷u÷råùåõàm utsàhabhaïgo mà bhåd ity evam artham àha -- ##ti. prasiddhàti÷ayàv api mokùasvargau prati nàstikà vivadante. vadanti ca -- sukhaduþkhe laukike svarganarakau iti. mokùe ca sadbhàvataþ prabhçti vivàdaþ. eke hi nàsti mokùa iti vadanti. anye punaþ sakalaviùayoparàgarahitaü saüvedanapravàham apavargam àhuþ. anye taduparamam. apare sakalavai÷eùikàtmaguõocchedalakùaõaü nirati÷ayam aviùayapariùvaïgajam anavasànam ànandasandoham. apare ca pårve ca bhràntisamutthair nànàvikalpaiþ pàramàrthikamokùasvaråpam apalapanty eveti || 6 || api ca yadi nàma ÷u÷råùavo mannibandhane doùànupalabhante, tathàpy aham anapavàdyaþ. na hy ahaü svatantraþ ki¤cidabhidadhe. àgamànusàriõas tu me yathàgamaü vartamànasya skhalitam api daivàd avarjanãyatayàpannam ity upekùaõãyam eva. na hi kim apy abhimataü vastu nirdoùaü bhavati. doùàüs tu samàdhàya guõà upajãvitavyà ity àha -- #<àgame>#ti. satàü hi màrgo 'yam àgamànusàro nàma. tad iha bahulaü guõà eva. doùàs tu katha¤cit santo 'py alpatvàd asatkalpà ity upekùitavyà iti || 7 || ki¤càstu tàvad asmàdç÷ànàü kavipravãràõàm àgamànusàriõyo vàcaþ ÷obhanta iti. anyasyàpi ÷raddadhànasya trayãmàrgànusàriõã yathàkatha¤cidàrabdhà kliùñà alpasàràpi vàgvçttiþ ÷obhate. asmàkaü tu bahusàrà akle÷anirmità ÷obhatetaràm ity àha -- ##ti || 8 || {1,4} nanu kimaïgabhåtàyàü mãmàüsàyàü vàrttikaü praõãyate, vedà eva sàkùàd vyàkhyàyantàm ata àha -- ##ti. vedà eva saü÷ayapårvottarapakùakrameõa vyàkhyàyamànà mano harantitaràü, na tu mantrabràhmaõabhàùyaprasthànena. mãmàüsayaiva tu te tathàvyàkhyàyanta iti tatraiva vàrttikaü kartuü me tçùõà vardhata iti || 9 || nanu mãmàüsàyàm api cirantananibandhanàni santãti kiü mudhà prayasyate. ata àha -- ##ti. lokàyataü nàma nàstikànàü tantram. tadbhàvamàpàdità nànàpasiddhàntasaïgraheõa. tàmàstikapathe kartum ayaü yatnaþ kçta iti. à÷aüsàyàü vartamàne 'rthe và kto varõanãya iti || 10 || ity upoddhàtaþ såtratàtparyam idàõãü dar÷ayati -- ##ti. idaü hi såtraü dharmàkhyam asya ÷àstrasya pratipàdyatayà viùayabhåtaü prayojanaü vaktuü kçtam. àdyam iti prayojanàbhidhànasthànam iti dar÷ayati. yady api dharmo 'sya prayojanam iti na kaõñhenoktaü, tathàpi jij¤àsàkarmabhåto dharma ity àcakùàõenàpuruùàrthaj¤ànasyàniùñatvàt puruùàrthãbhåto dharmaþ prayojanam iti såcitam iti såtram ity uktam. kçtapadena ca kçtrimam idam ataþ pramàõàntareõa gurukulavàsàvasànanivçttiparam api vyàkhyàyamànaü na doùam àvahatãti dar÷ayati. nitye{1,5} hi yàvadvacanaü vàcanikam. pauruùeyaü tu pramàõàntarabalenànyàrtham api pratibhàsamànam anyaparatayà pratipàdyata iti || 11 || nanu kiü prayojanàbhidhànena. ÷àstram eva praõãyatàm. prayojanàbhidhànaü hi ÷àstràd bahirbhåtaü ÷àstraü praõetukàmasya na yuktam. ki¤ càsya prayojanam. prayojanavi÷eùàt ÷àstreùu ÷u÷råùupravçttir iti cet. tan na. na hi prekùàvatàü puüvacanàd evam ayam artha iti vi÷vàso yuktaþ, vi÷eùato hetudar÷anàt. anyàrtham api ÷àstraü dharmaprayojanatayà ÷rotén pravartayitum ayam àheti ÷aïkamànà nà÷vaseyuþ. ato mandaphalaü prayojanavacanam ata àha -- ##ti. yad anyadalpàyàsasàdhyam api ki¤cit ÷àstraü laukikaü vaudanapàkàdi karma, tad apy anuktaprayojanaü nàdriyante. kiü punar mãmàüsàm iti yuktaþ ÷àstràrambhe prayojananirde÷aþ. yat tu puüvacanàd anà÷vàsa iti, tan na. àptànàptavi÷eùàt. vakùyati hi -- tac cet pratyayitàt iti bhàùyakàraþ. jaimini÷ ca api và kàraõàgrahaõe prayuktàni pratãyeran (1.3.7) iti. yat tu vipralipsamàno bråta iti. tan na. na hy asya maharùer ançtavacanaü sambhavati. na càsya vipralambhe prayojanaü ki¤cid upalabhyate. yadi ÷rotàraþ pravartantàm iti, kim asya tair aphale 'dharmaphale và dharmacchalena pravartitaiþ. pratyutàdharma evàsya ÷iùyàn bhràmayato mahàn doùa àpadyeta. na ca paramadhàrmiko 'dharmam àcaratãty utprekùitum api ÷akyam. na ca tantrakàras tantraprayojane bhràmyatãti sambhàvyate. ata evàsambhavadbhramavipralambhatvàd çùãõàm aùñakàdismaraõàni ÷rutimålànãti smçtyadhikaraõe vakùyate. sarvapuruùavacanàvi÷vàse[1] punas tad api bhajyeteti[2]yuktaü prayojanàbhidhànam iti || 12 || __________NOTES__________ [1] nànà÷và [2] så ___________________________ sarvasyaiveti kàkvà[3]mãmàüsàyàü vi÷eùo yo 'ntarõãtastamabhidyotayati -- ##ti. ÷àstràntaràõi hi[4]vàcyaikaviùayanibandhanàni{1,6}vyàkaraõàdãni. mãmàüsàkhyà tv iyaü vidyà bahåni vidyàntaràõi vedatadaïgàdãny upàyabhåtànyà÷rità. na hy asyàstair yathàvadavij¤àtair arthaþ[5]÷akyanirõayaþ. tadiyam upàyataþ svaråpata÷ ca pracità ÷rotéõàü ÷ravaõecchàm api kàrayitum anuktaprayojanà satã na ÷akyeti yuktaü prayojanàbhidhànam iti || 13 || __________NOTES__________ [3] kvà yo vi÷eùo 'nta (KHA) [4] vyaktaika (KA) [5] rthanirõaya ÷akyaþ. ta (KHA) ___________________________ api ca vidyàntaràõy anuktaprayojanàni niùprayojanàni manyamànà jij¤àsavo yadi nàma na jànãran manda÷raddhayà và pravartamànà na samyag vidyuþ, tathàpi tebhyo 'j¤àtadurj¤àtebhyo 'narthapràptis tàvan na sambhavati. mãmàüsàyàü tv ihàj¤àte durj¤àte và pårvottarapakùanyàyamàrge vivekàbhàvàt pårvapakùam eva siddhàntaü manyamànàs tadanuråpaü ceùñeran. tatra nityanaimittikayor akaraõàd asamyakkaraõàd và mahàntam anarthaü pràpnuyuþ iti yatnenopacaritavyà mãmàüseti ÷lokadvayenàha -- ##iti. nanu tathà vidyàntarànabhij¤e 'pi duùyaty eva. tathà hi -- vyàkaraõànabhij¤o 'pi tàvad yaj¤e 'pa÷abdaü prayu¤jànaþ pratyavaiti. ÷råyate hi tasmàd bràhmaõena na mlecchitavyaü mleccho ha và eùa yadapa÷abdaþ iti. ucyate. ko vàha na ÷àstràntarànabhij¤àne 'pi doùo bhaved iti. alpabhåyastve tu vi÷eùaþ. mãmàüsà hi sarva÷àstragatàj¤ànasandehaviparyayavyudàsakùamanyàyanibandhanàtmikà.[6]tad asyàm aj¤àtàyàü na ki¤cid api j¤àtaü bhavati. ato mahàntam anarthaü pràpnoti.[7]ata evàha ## iti || 14-15 || __________NOTES__________ [6] tasyà (KA) [7] pnuyàt ___________________________ yata÷ ca yatnenopacaritavyà mãmàüsà, tasmàd yuktaü såtrakçtàü svayaü prayojanàbhidhànam ity àha -- ##iti. nanu[8]tathàpi pàõinineva{1,7} bhàùyakàràdibhiþ kariùyamàõo yatnaþ[9]kasmàn na jaimininopekùitaþ, ata àha ##iti. yat tena jaimininoktaü tad eva bhàùyakàràdayaþ kathaü nàma vadeyur iti. itarathà svacchandàþ ko vetti kãdçk prayojanam abhidadhyur iti. tathà hi vyàkaraõe såtrakçtopekùitaü prayojanam anekadhà vyàkhyàtçbhir vikalpitam. tathà hi -- prathamaü sàdhu÷abdaj¤àne dharma ity abhidhàya punaþ ÷àstrapårve prayoge 'bhyudaya ity uktam iti. satyam evaü, yuktaü tàvat prayojanàbhidhànam iti || [16] || __________NOTES__________ [8] nu yady evaü pà (KHA) [9] tnaþ jaimininà kùenopãtaþ kasmàd ataþ ___________________________ athaitena prayojanenàsya ÷àstrasyàyaü sambandha ity api såtrakàrasya yuktaü vaktum. aj¤àtaprayojanam ivàviditasambandham api ÷rotuü nàdriyante ÷iùyàþ. tasmàt saha prayojanena asya sambandho vàcya iti codayati -- ##iti || 17 || pariharati -- #<÷àstram >#iti. yadaivàsya ÷àstrasyedaü prayojanam ity uktaü, tadaiva tayor upàyopeyalakùaõaþ sambandho 'rthàd ukta eva. na caivam arthapràptam arthaü såtrakàrà akùarair nibadhnanti, asåtratvaprasaïgàd iti || 18 || nanu yadi nàma såtrakàreõa prayojanàd bhedena sambandho nopàttaþ, vyàkhyàtçbhis tu vyajyatàm. kathite hi vyaktaü sambandhe ÷rotàraþ pravartante. ata eva ÷àstràntareùv api sambandhaþ sphuñam[10]upadar÷itaþ. tathà hi ÷iùyapra÷nànantaraü kaõabhujà tantraü praõãtam ity arthamàlàyàm uktam ity àha -- ##iti || 19 || __________NOTES__________ [10] spaùñam iva da (KA, KHA) ___________________________ {1,8} avispaùñãkçte tu sambandhe vyàkhyàtçbhir asambaddhapralàpã såtrakàra iti ÷aïkamànàþ ÷rotàro 'saïgatim eva ÷àstraprayojanayor manvãrann ity àha -- ##iti || 20 || pariharati -- ##ti. evaü hi manyate -- tatra nàma vàrttikakàràþ kli÷nanti yan na bhàùyakàreõoktam. iha tu bhàùyakàreõaiva dharmaþ prasiddho và syàd aprasiddho và ity àkùipya sambandho vakùyate athavàrthavat ityàdineti na pçthak sambandho 'bhidhànãyaþ sambandhabhàùyavivaraõa[11]eva tu yatitavyam iti || 21 || __________NOTES__________ [11] ùya e (KA) ___________________________ ka÷cit punar atraivam àha -- yathàrvàcãnà vyàkhyàtàro na pçthak sambandham abhidadhati tathà bhàùyakàrasyàpi sambandhavacanam ayuktaü, såtrakàreõaivàtha÷abdaü prayu¤jànenàdhyayanakriyànantaryalakùaõasya ÷àstrasambandhasyoktatvàt. yathà athàto dharmaü vyàkhyàsyàmaþ iti ÷iùyapra÷nànantaraü ÷àstraü praõayàma iti kà÷yapenoktam iti. taü pratyàha -- ##ti. adhyayanaj¤ànecchàkriyayor hy ànantaryalakùaõaü sambandham atha÷abdo vadati. te ca kriye ÷àstràd[12]barhirbhåte. sannantasàmànyamàtreõa jij¤àsàmãmàüsayor aikyaü manvànànàm ayaü bhrama iti || 22 || __________NOTES__________ [12] pçthagbhå (KHA) ___________________________ na param anupàttaþ sambandhaþ, niùprayojana÷ cety àha -- ##tidvayena. kàõàde hi tantre kriyànantaryaråpaþ sambandho dar÷itaþ. evaü hi tatra bhàùyakàreõoktaü - ko dharma ityàdikàn ÷iùyeõodãritàn pa¤ca{1,9} pra÷nànapekùyàha -- ## iti. guruparvakramàtmaka÷ ca sambandho yathehaiva kai÷cid uktaþ brahmà mahe÷varo và mãmàüsàü prajàpataye provàca, prajàpatir indràya, indra àdityàyetyevamàdi. parvàõyavacchedàþ guråõàü parvàõi guruparvàõi guruparvaõàü kramo guruparvakrama iti vigrahaþ. na càtra dvividho hy ayaü sambandha upayujyate. na hi tasya sambandhasya tadråpasadasadbhàvayoþ satoþ ÷rotuþ ÷àstre pravçttinivçttyor vi÷eùa upalabhyate ÷àstraviùaye và j¤àna iti vidhiniùedhayoþ kàrye pravçttinivçttã. tàbhyàü te lakùayatãti || 23-24 || yato 'yaü sambandho niùprayojanaþ, tasmàd ye såtravyàkhyànàïgaü sambandham abhidhitsanti, taiþ sopapattikaþ saprayojana÷ ca sambandho vàcyaþ. yathàtra ÷àbare bhàùye kçtam ity àha -- ##iti. ÷àstram avatàryate 'neneti akartari ca kàrake saüj¤àyàm (Pà 3.3.19) iti karaõe gha¤. ÷àstràvatàra÷ càsau sambandha÷ ceti ÷àstràvatàrasambandhaþ. sa copàyopeyalakùaõa ity uktam iti || 25 || bhàùyam idànãm anusandhatte -- ##iti. nanu yatraiva bhàùyaü saïgacchate sa evàrtho vyàkhyàtum ucitaþ. kathaü ùaóarthàn sampracakùate. ata àha -- ##ti. etad uktaü bhavati sarvatra bhàùyaü saïgacchata iti. kathaü punar anekàrtham ekaü vàkyam, arthaikatvena hy ekavàkyatàü vakùyati arthaikatvàd ekaü vàkyam iti. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- puruùaprayuktam idaü vàkyam. puruùàs tu pramàõàntareõàrthaü viditvà bahvabhipràyam apy ekaü vàkyaü prayu¤jànà dç÷yante. yathà ÷veto dhàvati alambusànàü yàteti. vaidike tv ayaü niyama ekam ekàrtham iti. yathà÷abdaü hi tatràrthe sampratyayaþ, pramàõàntaràbhàvàt. tad uktaü - bahvabhipràyam apy ekaü puruùàs tu prayu¤jate | {1,10}iti. nanu ca sànnidhànàt prathamasåtragatàtha÷abdadåùaõam evàsya bhàùyasyàrtho yuktaþ kathaü sarva÷àstragatasåtravyàkhyànàïgatvam ata àha -- #<àdita >#iti. evaü hi manyate -- sarvàdau prayuktam idaü vàkyam. ataþ såtrasamudàyasyaivedamàd imaü sthànam iti na sthànato vi÷eùalàbhaþ. pratyuta såtreùv iti bahuvacanasàmrthyasvaråpaliïgànurodhena sarvasåtraviùayatvam eva spaùñaü prakà÷ata iti. nanu tatra loke 'yam atha÷abda ityàdibhàùyaikavàkyatàpannasya bhàùyasyàtha÷abdadåùaõàrthatvam eva spaùñaü[13]prakà÷ate. na hy anyathà tad ekavàkyatopapadyate. ata àha -- ## iti. yatnagauravaü prasajyetety evam antasya tatretyàdikàt pçthakkç[14]tasya pa¤ca vyàkhyàvikalpà bhavanti. tadekavàkyatàpannasyàtha÷abdadåùaõam evàrtha iti || 26 || __________NOTES__________ [13] ùñam avagamyate [14] gbhå ___________________________ ùaóarthàn idànãü sukhagrahaõàrtham uddi÷ati -- ##ti. te ca yathàsvam avasare vakùyanta iti || 27 || sarvavyàkhyàü tàvad vivçõoti -- ##ti. bhàùyakàreõa hi dvidhà såtravyàkhyà kçtà. ekà sarvàrthà yeyaü loka ityàdikà. pratisåtragatà[15]tu vi÷iùñà. samàsavyàsàbhyàü hi viduùàm arthàv adhàraõam iùñim iti || 28 || __________NOTES__________ [15] gocarà tu (KHA) ___________________________ atra bhàùyakàreõa loke yeùv artheùu prasiddhàni padàni tàni sati sambhave tadarthàny eva såtreùv ity avagantavyam iti pravçttir upadar÷ità. tathà nàdhyàhàràdibhir ityàdinà nivçttiþ. tad iha pravçttinivçttã tàvat svaråpato dar÷ite. pravçttipurassarã ca nivçttiþ. tathà prasiddhàni padànãti{1,11}padàny agre 'bhidhàya tadarthàny eva såtreùv iti pa÷càt såtràõi dar÷itàni. tad iha sarvatra vàrttikakàraþ padavinyàsavi÷eùeõa tàtparyam àha -- ##iti. pravçttinivçttã ÷abdau prayu¤jàno dvidhaiva pravçttinivçttibhyàü såtràõi pravartanta iti bhàùyakçtoktam iti dar÷ayati. tayo÷ ca kramavi÷eùeõa bhàùyakàrasyàpi pravçttipårvikà nivçttir vyutpàdyeti dar÷ayati. tathà padasåtrayoþ paurvàparyavivakùayà bhàùyakàrasyàpi padàrthapårvako vàkyàrtho 'bhimata iti[16]såcayati. tad ayam arthaþ -- yeyaü prasiddhàrthagrahaõaü kartavyam iti pravçttiþ, sà teùu padeùu prasiddhàrtho grahãtavya iti yàvat. yà ca vàkyadoùàõàm adhyàhàràdãnà nivçttiþ, sà såtreùu naiùàm adhyàhàràdibhir arthava[17]rõanaü kàryam iti. atra bhàùyaü sati sambhava iti. tasyàrtham àha -- ## iti. vedavàkyàviruddheùu padeùu såtreùu ca prasiddhàrthagrahaõapravçttir adhyàhàràdinivçtti÷ ca, na tu sarveùu viruddheùv api keùucit padeùu såtreùu ca. tatra viparãte pravçttinivçttã. tad idaü sati sambhava ity anenoktam. evaü[18]vedàvirodhasambhave kàryam idaü nànyatheti || 29 || __________NOTES__________ [16] dar÷aya [17] rthopava [18] sati ve (KHA) ___________________________ nanu yuktaü tàvat padeùu pravçttir iti. kathaü såtrasaü÷rayà nivçttiþ yàvatà padàny eva tu pradhànatayà prakçtàni eùàm iti sarvanàmnà paràmar÷am arhanti. pradhànagocaratayà vyutpatteþ. na hy eùa daõóa iùñakàkåñe tiùñhati praharànenety ukte iùñakàkåñeneti gamyate, api tarhi daõóeneti. daõóavi÷eùaõatayopàttatvàdiùñakàkåñasya. tadvad ihàpi padavi÷eùàni såtràõi na paràmar÷àrhàõãti. ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- yatràdhyàhàràdayaþ prasajanti tatraiva niùedham arhanti, pràptipårvakatvàt prati ùedhasya. na ceha tau padeùu sambhavataþ. adhyàhàro nàma nyånavàkyapåraõasamarthàdhikapadàharaõàtmakaþ. sa ca na padeùu sambhavati, apabhraü÷atvena nyånapadaprayogàsambhavàt. vyatyàso hi vyavahitakalpanà. sà cànyatra sthitasyànyatra sa¤càraþ. na càsau niyatapaurvàparyaprakçtipratyayàtmake pade sambhavati, padanà÷aprasaïgàt. ataþ såtràõy eva sambhavadadhyàhàràdikàni{1,12}eùàm iti sarvanàmnà paràmar÷am arhanti. nanu vipariõàmaguõakalpane padadharmàv eva. pade hi prakçtiþ pratyayo và vipariõamati. yathà -- pratigçhõãyàd iti pratigràhayed iti bhavati. viprakarùa iti ca viprakarùàd iti bhavati. guõakalpanàpi padagocarà. sà yathautpattikàdipadeùu vakùyate. vàkyeùu tu nànayoþ sambhavaþ. na hi padasamudàyo vipariõamati. na ca gauõo bhavati. ato na padasåtrayoþ ka÷cid vi÷eùaþ. ucyate -- vàkyaü hi nàma na padebhyo vyatiriktam anyad eva kim api tattvam. api tarhi padàny evaikakàryapariùvaïgasamàsàditasamanvayàni. tad iha yuktaü yat padadharmo 'py anvetãti. ataþ prasajataþ padadvàreõa vàkyeùu vipariõàmaguõakalpane iti pratiùedhàdhàratvopapattiþ. vàkyadharmayos tu padamàtre na katha¤cit prasaktir iti na tanniùedho yuktaþ. tasmàd yuktam adhyàhàràdiniùedhàrtham eùàm iti sarvanàmnà såtràõàm abhidhànam iti || 30 || atra bhàùyakàreõa sarvavyàkhyàprayojanam abhidadhatoktam evaü vedavàkyànyevaibhir vicàryante iti. tasyàrthaþ -- sàdhàraõavyàkhyayaiva såtràõàü vyàkhyàtatvàn na punas tàni vyàkhyeyàni. vedavàkyàny eva taiþ parij¤àtàrthair vyàkhàtavyànãti. tad ayuktam. uktaü hi -- sàdhàraõã vi÷iùñà ca såtravyàkhyà dvidhà kçtà | iti. ato vi÷iùñavyàkhyayàpi såtràõàü spç÷yamànatvàt kathaü vedavàkyàny evetyavadhàraõopapattir ity ata àha -- ##iti. yatnagauravaparihàràrtho hi vi÷eùavyàkhyàpratyàde÷aþ. gauravaü ca padacchedàdiprapa¤cena tàrkikavat kriyamàõàyàü vyàkhyàyàm àpadyate. na ceha tathà kariùyate. ato 'lpasya vi÷eùasya såtragatasya vàcyatvàd avadhàraõaü kçtam ity adoùa iti. aparam api itarathà yatnagauravaü prasajyeteti bhàùyam. tasyàyam arthaþ -- vedavàkyàny eva tàvad vyàkhyeyàni. yadi tv idaü vyàkhyànaü vedasåtrobhayagocaratayà varõyate, tato yatnagauravam àpadyata iti. tadàha -- ##ti. bhàùyaü vyàcakùàõo vyàkhyeyà ity ataþ prakçtaü vyàkhyànam asyeti{1,13}paràmç÷ati. yadãha vedà÷ ca såtràõi ca vyàkhyàyante, tato vyàkhyànàvçttau yatnagauravaü prasajyeta. dravyabhede 'pi hi kriyàvçttir dçùñà yathàùñakçtvo bràhmaõà bhuktavanta iti. atra codayati -- ##ti.[19]svataþsiddham eva hy avirodhe prasiddhàrthagrahaõam adhyàhàràdivarjanaü ca kim anenokteneti. pariharati -- ## iti. na hi vedavadapràpta[20]viùayaü bhàùyam iti || 31|| __________NOTES__________ [19] svarasasi [20] ptàrthavi ___________________________ tathàpy anuktasuj¤ànasyàrthasya punarvacanaü prayojanàpekùam iva dç÷yata iti manvànaü[21]prati prayojanam àha -- ##ti. yo nàma tantràntare 'dhyàhàràdi svaparibhàùà và guõavçddhyàdikà dçùñety atràpi[22]tat prayojayati tasya kçte ÷àstrasvaråpam anena niråpyate, adhyàhàràdivarjitam eva vyàkhyànaü mãmàüsàyàm upapannam iti || 32 || __________NOTES__________ [21] naþ prayo [22] pi tàþ pra ___________________________ yasya tu mandaphalatvàd evam apy aparitoùaþ, taü pratyanyathà varõayati -- ##iti. keùà¤cid dhi bhavadàsàdãnàü vçttyantareùu ÷abdànàm alaukiko 'rtha upavarõitaþ. te 'nena bhàùyeõopàlabhyante. yàvad dhi pårvagranthadoùodbhàvanena svagranthaguõavattàkhyàpanena và vi÷eùo na pradar÷yate,[23]tàvan na ÷rotàraþ ÷rotum àdriyeran. atyuta pårvagranthàn evàyam alpàntaraü corayatãti vadadbhir asåyakaiþ ÷u÷råùåõàm utsàhabhaïgo yujyeta. ataþ prayojanavàn eva paropàlambha iti || 33 || __________NOTES__________ [23] dar÷itaþ tà (KHA) ___________________________ kva punarbhavadàsenàlaukikàrthagrahaõaü kçtaü yad evam upàlabhyate. ata àha -- ##iti. ÷abdàrthàv iha lokyate iti vçddhavyavahàro lokaþ. tatra pçthakpadatvam evàthàta÷ ÷abdayor dçùñam. yathà -- bhuktavànayam atha vrajatãti.{1,14}na bhuktavànato na vrajatãti. na tv anayor ànantaryamàtre dçùñacaraþ saüsargaþ. yo 'pi ca athàtaþ ÷eùalakùaõam (JaiSå 3.1.1) athàto 'gnim agniùñomenànuyajatãti saüsargaþ, tatràpi kevalàta÷[24]÷abdavedanãyam evànantaryam. bhavadàsena coktam -- __________NOTES__________ [24] làthàtaþ ÷a ___________________________ athàta ity ayaü ÷abda ànantarye prayujyate[25]| __________NOTES__________ [25] vartate ___________________________ iti. tenàsya padasamudàyasya tàdarthyaü narte paribhàùàdibhiþ[26]sidhyatãti. àdi÷abdena paraiþ saïgànaü lakùaõàü càheti || 34 || __________NOTES__________ [26] ùàü si ___________________________ atredànãü bhàùyaü yojayati -- ##ti. bhavadàsena hy ata÷ ÷abdasya hetvarthatvaü prasiddham apalapitam. aprasiddhànantaryagocaratvaü ca kalpitam. idaü ca sati[27]prasiddhàrthasambhave na vçttikàreõa kàryam iti loka ityàdigranthenoktam. sambhavati càtra prasiddhàrthagrahaõam. na hy atra pàõinineva jaimininà vçddhiràdaic (Pà 1.1.1) itivat svasaüj¤à praõãtà. tad idaü sati sambhava ity anenoktam iti veditavyam. kiü hi prasiddhenàparàddhaü yat[28] svarasasiddhamullaïghyàprasiddho 'rthaþ kalpyata iti || 35 || __________NOTES__________ [27] ti si (KHA) [28] yad uktaü sva (KA) ___________________________ api caivaü satyaprasiddhakalpiteùu såtrapadàrtheùu vyàkhyàyamàneùu puna÷ ca vedavàkyeùu yatnagauravaü prasajyata iti itarathetyàdikenoktam ity àha -- ##iti. svamanãùàkalpiteùu såtrapadàrtheùu vyàkhyàyamàneùu puna÷ ca vedavàkyeùu vaktur granthakàrasya granthasandarbhapraõayanena vyàkhyàtu÷ ca tadvyàkhyànena ÷rotu÷ ca mahato granthasya ÷ravaõadhàraõàbhyàü mahàn yatna àpadyata iti || 36 || yas tu manyate -- guõavattaragranthanirmàõe ÷ravaõàd eva ÷rotàraþ[29]÷rotum{1,15}àdriyante kiü guõagaõahàriõà daurjanyeneti, taü pratyarthàntaram avatàrayati -- ##ti. eùa hi bhàùyakàraþ såtroccàraõànantaraü vedavàkyàny udàhçtya saü÷ayapårvottarapakùavibhàgenàrthanirõaye yatnaü kariùyati, na såtràvayavavivaraõàdaram. tatra ÷rotéõàm à÷aïkà jàyeta kiü svid ayam aj¤atayà såtràõy upekùitavàn, àhosvid anarthakatvàd, uta prasiddhatvàd iti. tad ayam aku÷alo bhàùyakàraþ yat såtreùu bhàùyaü kartum abhipravçttas tàny upekùitavàn iti. imaü doùaü vyàkhyàpratyàkhyànena pariharati. na vayam anabhij¤àþ, na caitàni såtràõy anarthakàni, codanàrthaparatantratvàn na vyàkhyeyànãty upekùitànãti || 37 || __________NOTES__________ [29] raþ prapatsyanti kiü (KHA) ___________________________ kiü puna÷ codanàrthaparatantratve kàraõam ata àha -- ##iti. kiü punaþ såtreùu na prayasyate. ata àha -- phalavattveti tavyontena. phalavanti hi vedavàkyàni, phalavatkratupramitipratyàsatteþ. aphalàni såtràõi, teùàm anàsatteþ. ata eva ca såtraiþ karaõabhåtai÷ codanàrtha evopetavyaþ, na punar upàyabhåtàni såtràõy upekùitavyàni. tad idaü vedavàkyàny evaibhir[30]iti. bhàùyakàreõoktam iti veditavyam. iha hi vedavàkyànàü pràdhànyam upadi÷ati yat pradhànavibhaktyà saüyujya nirdi÷ati vicàryanta iti. såtràõi karaõavibhaktyà tçtãyayaibhir iti. nanu mà nàma sàkùàdaphalatvàt kevalàni såtràõi vyàkhyàyantàm. ubhayaü tu vyàkhyàyatàü såtràõi ca tai÷ ca vedavàkyànãty ata àha -- ## iti. ubhayavyàkhyàyàü mudhà yatnagauravam àpadyata iti. idaü tu itarathetyàdikenotatam iti veditavyam. nanu satyaü yatnagauravam. na tu mudhà. na hy avyàkhyàtaþ såtràrtho j¤àyate. na ca tadanabhij¤o vedàrthaü j¤àtum ãùñe, tadupàyatvàt tasya. ata àha -- ## iti. evaü hi manyate -- satyaü vedàrthaj¤ànopàyabhåtàni såtràõi.{1,16} na tu tàny avyàkhyàtadurj¤àtàrthàni.[31]padàrthàs tàvat lokaprasiddhà eva. tatprasiddhyaiva ca tatpårvako vàkyàrtho 'pi prasiddha eveti na ki¤cid vyàkhyeyam ava÷iùyata iti || 38-39 || __________NOTES__________ [30] bhir vicàryante iti draùñavyam. iha (KHA) [31] nàni ___________________________ atra ca pakùe bhàùyaü saïgacchatetaràm ity àha -- ## iti. sarvavyàkhyàyàü hi vi÷eùavyàkhyàyà alpatvàd asattvam upacaritam. iha tu sarvathaiva såtravyàkhyà pratyàkhyàyate ity avadhàraõayatnagauravaparihàrayor ubhayor upapattir iti. pakùàntaràbhidhitsayedànãm imam api pakùaü dåùayati -- padacchedàdãti. yataþ padacchedàdi na karoti, tasmàn nàyam abhinavo bhàùyakàraþ såtràrthaü vijànãta iti bhavadàsatantropajãvibhir evaitat pratyàkhyàpitaü bubhutsujanotsàham apahantum iti || 40 || paramàrthatas tu såtràõàü tàtparyaü bravãty eva nyånàdhikàdipratyavekùaõaü ca tatra tatra karoty evety àha -- ##ti. kva punaratiriktàdãkùate ata àha -- ## iti. codanàsåtra eva tàvat nanv a÷aktam idaü såtram imàv arthàv abhivadituü codanàlakùaõo dharmo nendriyàdilakùaõaþ, artha÷ ca dharmo nànartha iti. ubhayavivakùàyàü vàkyabheda àpadyate iti paricodya tat tu vaidikeùu, na såtreùv iti parihariùyati. tathà yajur lakùaõànantaraü kiyad ekaü yajur iti yajuþparimàõaj¤àpanàrtham uktam arthaikatvàd ekaü vàkyaü sàkàïkùaü ced vibhàge syàt (Jai 2.1.46) iti. asyàrthaþ -- yàvanti padàny ekaprayojanàni pravibhajyamànàni sàkàïkùàõi ca, tàvanty ekaü vàkyam iti. udàharaõaü tu devasya tvà savituþ prasava iti mantraþ. atra hi sakalasavitràdivi÷eùaõavi÷iùñaikapradhànabhåtanirvàpaprakà÷anaü prayojanam. sarvàõi ca devasya tv etyàdãni[32]nirvapàmãty[33]ato vibhaktàni santi sàkàïkùàõãti devasya tvety upakramya nirvapàmãtyantam ekaü vàkyam iti sthite{1,17} avayavaprayojanàbhidhitsayà bhàùyakàreõa pçùñam atha kim artham ubhayaü såtritam ayam arthaikatvàd ekaü vàkyam iti vibhàge sàkàïkùam iti[34]ceti. tatra prayojanam uktam. bhavati hi ki¤cidekàrthaü na tu vibhàge sàkàïkùam. yathà -- bhago vàü vibhajatu. påùà vàü vibhajatu. aryamà vàü vibhajatu ityàdi. atra hy ekavibhàgam abhivadantaþ sarve ekàrthàþ santo 'pi nànàvàkyatvaü pratipannàþ. asati tu vibhàge sàkàïkùam iti vi÷eùaõe ekàrthatàmàtreõaiva sarveùàm aikamantryam àpadyate iti. tathà vibhàge sàkàïkùam ity etàvatyucyamàne syonaü te sadanaü karomi. ghçtasya dhàrayà su÷evaü kalpayàmãti, tasmin sãdàmçte pratitiùñha. vrãhãõàü medha sumanasyamànaþ ity anayor ekavàkyatà vibhàge sàkàïkùatvàd àpadyate. tasmin sãdeti vibhaktaü[35]sat sàkàïkùaü tadvçttasya pårvaprakçtaparàmar÷àtmanas tena vinànupapatteþ. saty api ca vibhaktasàkàïkùatve prayojanabhedàd vàkyabhedaþ. dve hi tatra prayojane. pårvasya sadanakaraõam uttarasya puroóà÷apratiùñhàpanam. evam ubhayoþ prayojanam uktvànta upasaühçtaü tasmàt samyak såtritam iti. tathà vi÷aye pràyadar÷anàt (Jai 2.3.16) iti såtram. tatrodàharaõàparij¤ànàd agamakaü såtram ity uktam. iha[36]hi saü÷aye pràyadar÷anaü hetur nirdi÷yate. tatra na vidmaþ kaþ saü÷ayaþ, kutra và saü÷ayaþ, kasyàü[37]pratij¤àyàü[38]pràyadar÷anaü hetur ity evam àkùipya vçttikàramatena samàhitam. vçttikàreõa hi vatsam àlabheta vatsanikàntà hi pa÷avaþ ity udàhçtya vicàritaü[39]kiü yàgacodaneyam utàlambhamàtraü vatsasaüskàra iti. tad iha mandà÷aïkàniràkaraõàrthaü sàmànyatodçùñena pårvapakùitam. àlabhatiþ kila pràõidravyasaüyukto yàgasaïgato dçùñaþ, yathà yo dãkùito yadagnãùomãyaü pa÷um àlabhata iti. tad ayam api pràõidravyasaüyogàd yajimàn iti bhavati mandà÷aïkà. tàm apanetum idam uktaü vi÷aye pràyadar÷anàd iti. asyàrthaþ -- vatsasaüskàraiþ samabhivyàhçto 'yam àlabhatiþ. tad ayam api sàhacaryàd vatsasaüskàra eveti bhavati matiþ. yathà agryapràye likhito 'grya iti. nanu liïgam idam. liïgaü ca pramàõapràptam[40]abhidyotayati, na tu pràpayati. tat kutaþ pràptasyedaü liïgam iti vaktavyam. ucyate. na tàvad iha somena{1,18}yajetetivad yàgaþ pratyakùaþ. na ca daikùapa÷vàdivad anumãyate. tatra hi dravyadevatàsambandhànyathànupapattir yàgàvagame hetuþ. iha tu na dravyaü devatàsaüyuktam upalabhàmahe, dravyamàtra÷ruteþ. ato dçùñàrtha evàyaü vatsasaüskàra àlambhaþ. sa hy àlabhyamàno gàü prastàvayiùyatãti bahveva¤jàtãyakaü bhàùyakàreõa vyàkhyàtam ity åhanãyam. ataþ såtravyàkhyàpratyàkhyàne sakalam evamàdi bhàùyakàrasya viruddham àpadyata iti. yat tu pratyàkhyàne kàraõam uktam upàyabhåtàni vedàrthaj¤àne såtràõi, ataþ kim ebhir vyàkhyàtaiþ, upeya eva tu vedàrtha ebhiþ karaõabhåtair vyàkhyàtavya iti. tad dåùayati -- na ceti. yata eva ca tàny upàyabhåtàni, ata eva sutaràü vyàkhyeyàni. na hy upàyànabhij¤a upeyam avadhàrayutum alam. nanu ca tàny api vyàkhyàyamànàni sàdhyàni bhaveyuþ. na càsiddham asiddhenaiva sàdhyate. ucyate. asiddham api sàdhanam anyasàdhitaü kàrye vyàpàryate, yathà dravyadevatopapàdito yàgaþ phalabhàvanàyàü, yathà cànyataràsiddhàni sàdhanàni sàdhanàntarasiddhàni[41]sàdhyaü sàdhayanty eveti || 41-42 || __________NOTES__________ [32] tyevamàdã [33] tyàntàni vibhajyamànàni sa (KHA) [34] ti atra [35] ktaü sarvaü sà (KHA) [36] daü (KA) [37] syàü ca pra (KHA) [38] yàü he [39] rayiùyate kiü (KA) [40] màõàntareõapràptàrtham a (KHA) [41] sàdhitàni ___________________________ satyam upàyànabhij¤asyopeyàvadhàraõà nàsti. upàyàntaràd eva tu viditavedàrthasya kiü såtravyàkhyayà. ata àha -- ##iti. ye hy anyata eva viditavedàrthàs teùàm arthe naitàni såtràõi jaimininà praõãtàni, bhàùyakàreõa ca vyàkhyàtàni. anyato 'nabhij¤àüs tu prati såtràõi praõãtàni bhàùyakàreõa ca vyàkhyàtàni. na ca te 'vyàkhyàtam eva såtràrtham unnayanti. na cànirõãtasåtràrthà vedàrtham avadhàrayantãti yuktas tadartho vyàkhyàprayàsa iti || 42cd || yad uktaü[42]padàrthànàü prasiddhatvàt iti, tanniràcaùñe -- ##ti. prasiddhapadàrthakatvaü hi vedavàkyànàm apy avyàkhyeyatvam àpàdayati.{1,19}teùv api hi lokaprasiddhàny eva padàni padàrthà÷ ca. vakùyati hi ya eva laukikàþ ÷abdàs ta eva vaikikàs ta eva teùàm arthaþ iti. tad idam uktaü tulyàrthatvàd iti. tulyà hi lokavedasåtreùv api padàrthà iti || 43 || __________NOTES__________ [42] d apy uktaü (KHA) ___________________________ athaivam ucyate -- yad api vedavàkyeùu prasiddhà eva padàrthàþ, tathàpi vàkyàrtheùu vacanavyaktivi÷eùànavadhàraõàd yathàyathaü saü÷ayàþ samupanipatantãti tanniràsàya tatra vyàkhyànaü pravartata iti, tat såtreùv api samànam iti tadvyàkhyàpratyàkhyànam ayuktam ity àha -- ##iti || 44 || api càyaü bhàùyakàraþ såtravyàkhyàü pratyàcakùàõaþ spaùñam eva na vyàkhyeyànãtyàcakùãta, etàvataiva pratyàkhyàne sidhyati yad ayam adhyàhàràdidoùaduùñavyàkhyàniùedhaü karoti, tad avagamyate doùàpetà tu vyàkhyànenana nivàryata ity àha -- ##iti || 45 || tad evam asya pratyàkhyànapakùasya[43]dçùñavyàkhyàviruddhatvàt, pårvayo÷ ca sarvavyàkhyopàlambhayoþ phalgutvàd anatiprayojanatvàd, madhyamasyopàlambhasya vi÷eùato daurjanyàpàdanàd, nyàyàbhàsapràptavedavàkyànyathàkaraõaniràkaraõena mahàphalà anuktadurj¤ànà ca parisaükhyaivàsya bhàùyasyàrtha ity àha -- ##ti || 46 || __________NOTES__________ [43] du (KA) ___________________________ parisaükhyàviùayaü tàvad àha -- ##ity ##'ntena.#< >#vedavàkyavyàkhyànàrthàni hi såtràõi. tad imàni pràyeõa yathà÷rutagçhãtàny api vedavàkyàrthanirõayasamarthanyàyakalàpaü samarpayanty eva. kvacid eva teùàü pratãghàto{1,20}bhavati. tad yatra vedasåtrayor yathà÷rutagçhãtayoþ parasparavirodho bhavati tadviùayà parisaükhyeti. evam avagate viùaye svaråpam àha -- ##ti##antena. virodhaviùaye 'pi hi svarasato yathà÷rutagçhãtasåtragrahaõaü prasaktamanayà vàryate. yad idaü prasiddhàrthagrahaõamadhyàhàràdivarjanaü ca tad vedàvirodhe.[44]virodhe tu såtramadhyàhàràdibhir vyàkhyeyaü, vaidikam eva vàkyaü yathà÷rutaü neyam itãdam atropadi÷yata iti. atha kiü sarvadaiva vedavàkyaü yathà÷rutaü neyaü, nety àha -- ## iti. yatra hi vedavàkyayor evànyonyaü virodho bhavati, tatra tayor ekamadhyàhàràdibhir nãyata eva. yathopakramàvagatadàtç÷rutivirodhàd upasaühàrasthà pratigçhãtç÷rutiþ dàtçgocarà dar÷ità. evaü hy uktaü yàvato '÷vàn pratigçhõãyàd[45]iti pratigràhayed iti. idaü tu vipariõàmodàharaõam. adhyàhàràdayas tu vedavàkye vistarabhayàn na prapa¤cità iti || 47-48 || __________NOTES__________ [44] dhe. vedavi (KHA) [45] t pra (KA) ___________________________ nanu cobhayatra pràptau parisaükhyà bhavati. yathoktaü - tatra cànyatraü ca pràptau parisaükhyeti kãryate iti. na ceha virodhàvirodhayor ubhayor api yathà÷rutasåtragrahaõaü prasaktam. na hi jàtu pradhànàn anuguõaü guõaü yathàrtham upàdàya pradhànam anyathà nãyata iti sambhavati. api ca nityaü vedavàkyam anityaü såtram. ato 'pi ca nàsya tena saha spardhà yuktà. tena vedavirodhe yathà÷rutasåtragrahaõaü na prasaktam[46]iti kiü tannivçttyarthayà parisaïkhyayety ata àha -- ##ti. evaü hi manyate -- satyam ayaü nyàyaþ yadvedavirodhe såtram anyathà kriyata iti.[47]nyàyàbhàsena tu bhràmyataþ prati bhàùyakàro loka ityàdibhàùyeõa parisa¤caùñe. evaü hi bhràntàþ ÷rotàro{1,21} manvãran -- na såtraiþ saha vedavàkyànàü ka÷cid vi÷eùaþ. yathà hi vedo dharme pramàõam, evaü vedàrthanirõayo 'pi narte såtrebhyaþ sidhyatãti nàsmàn prati vedasåtrayoþ ka÷cid vi÷eùa iti. na ca vedasåtravàkyànàm[48]anyaþ svagato vi÷eùaþ. laukikàs tàvat padapadàrthà ubhayatra tulyàþ, vàkyam apy àkàïkùitayogyasannihitapadasamanvayàtmakam ubhayaü vaidikaü jaiminãyaü ca. na hi tayor anyatarad apy adhyàhàràdikam apekùate. tad etad àha -- ##ti || 49-50 || __________NOTES__________ [46] m eveti (KHA) [47] ti nànyà (KA) [48] tràõàm a ___________________________ nanu na viruddhàrtham ubhayaü sambhàvayituü ÷akyate. ato 'nyataradanyàyyam iti sthite, guõatvàt såtram anyathà kàryam iti pràguktam ata àha -- ##iti. vicitrà÷ayà hi jij¤àsavaþ. atas te kadàcit pradhànaguõagocaraü[49]balàbalaü jànanto vedànurodhena såtram anyathà nayanti. kadàcid udbhåtàcàryagauravà evam àlocayanti -- kathaü hi nyàyasahasravijjaiminir asmadàdigocaràm anupapattiü nàkalayatãti sambhàvayàmaþ, yayaiva tu tena vyàkhyàtaü tathaiva[50]÷rutyartho yuktaþ. anyathaika÷rutyanurodhena bahu÷rutivinà÷a evàpadyata iti. tad evamàlocanàbhedàd vikalpa iti || 51 || __________NOTES__________ [49] ràü balàbalagatiü jà [50] vàrthaþ ÷ruter yuktaþ ___________________________ athavà samasàmarthyayor ubhayor vikalpo bhavati. iha punarvedàrthaniråpaõàvasthàyàü såtràõi prathamam upanipatanti. tàny anupajàtavirodhãni tàvad yathà÷rutagràhyàõy àpatanti. tai÷ ca pràthamyenàvaruddhabuddhiþ ÷rotà jaghanyasthànopanipàtinãm eva codanàü bàdheta. mukhyànurodhena hi jaghanyabàdho vakùyate mukhyaü và pårvacodanàl lokavat (Jai 12.2.23) iti. tadàha -- ##ti. nyàyyàm iti parisaükhyàyàþ prayojanaü såcayati. asatyàü hi parisaïkhyàyàü nyàyàbhàsena nyàyya[51]codanàbàdhaþ prasajyeta. kathaü punarnyàyyà codanà. ucyate. guõabhåtàni såtràõi pradhànabhåtàni{1,22}vedavàkyàni, tadvyàkhyànà[52]rthàni hi tàni. na ca guõànurodhena pradhànam anyathàkartum ucitam. pradhànam aviguõaü kathaü nirvartyeteti hi guõàþ kriyante. pradhànavaiguõye tu kiü guõaiþ. ata eva vakùyati aïgaguõavirodhe ca tàdarthyàt (Jai 12.2.25) iti. eùa ca nyàyaþ pårvasya mukhyànugrahanyàyasyàpavàdakaþ. ata eva mukhyadãkùàkàlabàdhaþ pradhànakàlànurodhena dar÷itaþ. uktaü hi parvaõi dãkùà parvaõi sutyeti. ataþ såktaü nyàyyàm iti || 52 || __________NOTES__________ [51] ya (KHA) [52] ni hi (KA) ___________________________ evaü vikalpaniyamàbhyàm ubhayatrapràptyà parisaükhyàü prasàdhyàtraiva bhàùyaü yojayati - ##ti. vedàvirodhagrahaõam upalakùaõàrthaü nyàyàvirodham apy upalakùayati. tad ayam arthaþ -- yad idaü prasiddhàrthagrahaõam adhyàhàràdivarjanaü ca, taducitapràptam anådya satyavirodhasambhava iti vidhãyata iti. nanu càtràpi pakùe trayo doùàþ pràpnuvanti. tathà hi -- sati sambhava iti vidhimukhena pravartamànasya nàsatãtyanya[53]niùedhàrthatà vaktavyà. tatra svàrthahànir asvàrthakalpanàcàpadyate. tathà virodhàvirodhayor ubhayor api yathà÷rutasåtragrahaõaü pràptaü, tad bàdhyate. tatra pràptabàdhaþ. ataþ kena vi÷eùeõeyaü parisaükhà prastuteti. ucyate. yadi sati càsati ca virodhe yathà÷rutasåtragrahaõaü kàryam iti sàmànyavacanam abhaviùyat, tato doùatrayaü paryahariùyat. yadà tu nyàyàbhàsena sàmànyavacanaü kalpayitum abhipravçttaþ sati sambhava iti pratyakùopade÷aü pa÷yati, tadà sàmànyavacanam alabdhàtmakam eveti na pràptabàdhàdidoùatrayaprasaïgaþ. apràptavidhir eva tadà sati sambhava iti. vinàpi vidhinà pràpsyataþ kiü vidhineti prayojanàlocanàyàm anyanivçttiþ phalaü vij¤àyate. paramàrthatas tu apràptavidhir evàyam. yathà ra÷anàmantre vakùyati -- __________NOTES__________ [53] sya (KHA) ___________________________ apràptavidhir evàyam ato mantrasya ni÷cayaþ[54]| __________NOTES__________ [54] yaþ | i ___________________________ parisaükhyà phalenoktà iti. tad idaü vidhãyate[55]'rtha ity anenoktam iti veditavyam iti || 53 || __________NOTES__________ [55] ta i (KA) ___________________________ {1,23} idànãü virodhaviùaye 'dhyàhàràdikalpanàü såtreùådàharaõair dar÷ayiùyann adhyàhàrodàharaõaü tàvad àha -- #<÷eùabhàjàm >#iti. vakùyati hi jaiminiþ api và ÷eùabhàjàü syàt (Jai 6.4.3) iti.[56]atra hi ÷eùakàryàõãóàprà÷itràdãny udàhçtya vicàrayiùyate -- yadyeùàm arthena gçhãtasya haviùo daivàd apacàro bhavati, kiü tadà havirantaram àgamayitavyaü,[57]÷eùàd vàvadeyaü, karmalopo veti.[58]tatroktam api và ÷eùabhàjà syàd iti. na cànena pårvapakùo gçhyate, api và÷abdasambandhàt. na ca siddhàntaþ, pårvapakùàbhàvàt.[59]api ca anantaràdhikaraõe pradhànàrthàvattahavirnà÷e ÷eùàd avadànena pårvapakùaü parigçhya siddhàntitaü nirde÷àd vànyad àgamayet (Jai 6.4.2) iti. dravyàntaropàdànena tad yadi dravyàntaràgama evànantaryàd atrànuùajyate, tato nyàyàntaravirodha àpadyate. ÷eùakàryàõàm ekade÷adravya÷ cotpattau vidyamànasaüyogàt (Jai 4.1.28) ity anenàdhikaraõenàprayojakatvasya sthitatvàt. athottarapakùàtikrameõa ÷eùàd avadànaü ÷eùabhàjàm arthena syàd iti sambandhaþ, tad apy ayuktam. ÷eùasya pratipattyantarasambandhàd, naùñàvayavapratipattisambandhàbhàvàc ca. tenotsåtram eva dravyàntaràgamena pårvapakùaü parigçhya ràddhàntitam api và ÷eùabhàjàü syàl lopa iti lopapadàdhyàhàraü dar÷ayiùyati. tad eùa såtràrtho bhavati -- ÷eùaü bhajante yànãóàprà÷itràdãni,[60]teùàü dravyàntaraprayukti÷akter abhàvàd vidyamàna÷eùasya pratipattyantarasambandhàl lopaþ akaraõam eva syàd iti || 54 || __________NOTES__________ [56] ta [57] pàdayi [58] và bhavati. ta [59] kùàntaràbhà (KA) [60] óàdikàryàõi te ___________________________ vipariõàmam udàharati -- ##iti. asti hi savanãyaþ pa÷uþ à÷vinaü grahaü gçhãtvà trivçtà yåpaü parivãyàgneyaü[61]savanãyaü pa÷um upàkarotãti anusavanaü[62]savanãyàþ puroóà÷à nirupyanta iti. santi ca savanãyàþ[63]pa÷upuroóà÷àþ. tatra[64]tantriõo dharmàþ prasaïgina upakurvantãti sthite, pa÷utantramadhyapàtitvaü puroóà÷ànàü pratipàdayituü såtraü pa÷o÷ ca viprakarùas tantramadhye{1,24} vidhànàt (Jai 12.2.32) iti.[65]tac caitad yathà÷rutagçhãtaü na vivakùitàrthàkhyànakùamam. viprakarùo hy atra prathamàntaþ sàdhyabhåto 'vagamyate. tantramadhye vidhànàd iti pa¤camyantaü hetubhåtam. tac càyuktam. viprakarùo hi pa÷oþ pràtaràdikàlatrayasambandhaþ. sa ca pratyakùavacanasiddho na sàdhyaþ. evaü hi ÷råyate vapayà pràtassavane caranti puroóà÷ena màdhyandine savane aïgais tçtãyasavane iti. tantramadhyavidhànam api sàdhyaü na hetunirde÷àrham. ataþ prathamàpa¤camyor vipariõàmo vakùyate. pa÷or viprakarùàt pràtaràdikàlatraya[66]vyàpitvàt puroóà÷ànàü pa÷utantramadhye vidhànam. pa÷ur hi puroóà÷akàlam api vyàpnoti. puroóà÷àstu svasavanasamàpter avyàpakàþ. ataþ pa÷utantramadhyapatitàþ puroóà÷à iti pa÷vartham anuùñhànaü puroóà÷eùu prasajyata iti. idaü ca vàrttikakàreõa vipariõatam evodàhçtam viprakarùàd iti. vyavahitakalpanàm udàharati -- padeneti. vedàdhikaraõe hy evaü vakùyati -- padasaïghàtàtmàno vedàþ. padasaïghàtà÷ ca puruùakçtà dçùñàþ, yathà nãlotpalavanàdyarthaviùayàþ. ata ete 'pi kçtrimà iti. tadvi÷eùapradar÷anàrthaü cedaü såtraü loke sanniyamàt prayogasannikarùaþ syàt (Jai 1.1.26) iti. atra ca sanniyamàd iti padavyavahitaþ prayoga÷abdo loka ity asyànantaraü sambandhanãyaþ. tad ayam arthaþ -- loke ÷abdaprayogaþ sanniyamaþ samyaïnibandhanàtmako yuktaþ, arthasya cakùuràdisannikarùàt. na tu vede, atãndriyàrthatvàd iti. idaü ca vipariõàmavyavahitakalpanayoþ sàdhàraõam apy udàharaõaü vipariõàmasyoktatvàd vyavadhànamàtrodàharaõatvenoktam iti veditavyam iti || 55 || __________NOTES__________ [61] yaü pa÷u [62] naü pu [63] yàþ pu [64] tantradha (KHA) [65] tad etan na yathà÷rutaü vivakùitàkhyà (KHA) [66] yasambandhàt ___________________________ såtravyavadhànam udàharati -- ##ti. idaü hi samàmanànte somendraü caruü nirvapet ÷yàmakaü somavàminaþ iti. tatra sandehaþ. kiü laukike somavamane somendra÷ caruþ, uta vaidika iti. tatra pànavyàpac ca tadvat (Jai 3.4.38) iti. a÷vapratigraheùñivàkyagatàdyavicàrapårvapakùàtide÷aþ kçtaþ. tatra yàvato '÷vàn pratigçhõãyàt tàvato vàruõàü÷ catuùkapàlàn nirvaped ity udàhçtya vicàritaü[67]kiü laukika '÷vapratigraha{1,25}iùñir iyam, uta vaidika iti. tatra pårvapakùasåtraü doùàt tv iùñir laukike syàt (3.4.34) iti. doùanirghàtàrthà hãyam iùñiþ doùasaüyogena[68]÷ravaõàt. evaü hi samàmananti varuõo và etaü gçhõàti yo '÷vaü pratigçhõàtãti. sa càyaü doùo loke sambhavati na vede, vihitatvàd a÷vadakùiõàyà jyotiùñomàdau. ato laukika iti[69]pràpta uktam -- arthavàdo vànupapàtàt tasmàd yaj¤e pratãyeta (3.4.35) iti. asyàrthaþ -- neyaü doùanirghàtàrtheùñiþ doùàbhàvàt, na hy a÷vapratigrahàd varuõagrahaõàtmano doùasyopapàtaþ pratyakùàdinàvagamyate. tato 'rthavàdamàtraü doùasaïkãrtanam iti phalakalpanàyà abhàvàd vaidikatvasàmànyàc ca vaidika iti sthite, punarvicàritaü - bhavatu vaidike, sà tu kiü dàtuþ uta pratigrahãtur iti. tatra pårvapakùasåtram -- acoditaü ca karmabhedàt (3.4.36) iti. asyàrthaþ -- dànapratigrahakarmabhedàt. iha ca yàvato '÷vàn pratigçhõãyàd iti pratigrahãtç÷ravaõàd acoditam iùñikarma dàtuþ ataþ[70]pratigrahãtuþ çtvija iùñir iti pràpte uktaü - sà liïgàd àrtvije syàt (3.4.37) iti. asyàrthaþ -- çtvijàm ayam[71]àrtvijo yajamànaþ yo dakùiõàyà dàtà. tatra dàtur iyam iùñir bhavati. kutaþ, liïgàt. kiü liïgam. a÷vapratigraheùñivàkyagatapårvottarapadasàmarthyam. tatra hi prajàpatir varuõàyà÷vam anayad iti dàtàraü saïkãrtyànte pratigçhõãyàd iti ÷rutam. tac ca prathamàvagatànupajàtavirodhidàtravaruddhàyàü buddhàv upanipatitaü dàtçgocaram evàvagatam. ataþ pratigràhayed iti vipariõamati. tad iha pànavyàpac ca tadvat (3.4.38) iti såtre sà liïgàd àrtvije syàd acoditaü ca karmabhedàt arthavàdo vànupapàtàt tasmàd yaj¤e pratãyeteti såtratrayavyavahito doùàt tv iùñir laukike syàd iti pårvapakùo 'tidiùñaþ. tad ayam arthaþ -- pànavyàpad api tadvad bhavitum arhati yathà÷vapratigraheùñy[72]àdyapårvapakùe[73]'bhihitam.[74]kutaþ, doùa÷ruteþ. evaü hi ÷råyate. indriyeõa và eùa vãryeõa ?vçdhyate yaþ somaü vamatãti. sa càyam indriyavãryasamçddhivigamo laukike rasàyanàrthaü pãte vànte[75]sambhavati na vaidike.{1,26} sarvaprakçtivikçtisomeùu pànamàtreõa somapratipatteþ siddhatvàd iti pårvapakùite prativihitaü - doùàt tu vaidike syàt (3.4.39) iti. rasàyanàrthaü hi vamanàyaiva pànam. vamanena hi ÷uddhakàyasya samyagàhàrapariõàmaparamparayà sthairyaü bhavati. somapratipattis tu samyagjaraõàntà iti màmevàïgàbhimatigà iti mantravarõanàd avagatam. atas tatraiva vamanena pànavyàpadi jàtàyàü tannibarhaõàrtha÷ caruþ. tad idaü såtratrayavyavadhàne 'pi såtreõeti samudàyàpekùayaikavacanam iti || 55 || __________NOTES__________ [67] rayiùyate (KA) [68] ga÷ra [69] ti pårvapakùita u [70] taþ çtvi [71] m ity àrtvi [72] ùñivàkyàdyavicàrapå [73] kùo [74] taþ [75] vamane (KA) ___________________________ såtrànyathàkaraõam udàharati -- ##iti. jyotiùñome hy agnãùomãyasavanãyànubandhyàþ pa÷avaþ santi. santi copàkaraõàdayaþ pa÷udharmàþ. te kim avi÷eùeõa sarvapa÷varthàþ utàgnãùomãyasya savanãyasya veti sandehaþ. tatràvi÷eùàt sarvàrthatve pràpte vi÷eùapradar÷anàrthaü såtraü tulyaþ sarveùàü pa÷uvidhiþ prakaraõàvi÷eùàt (3.6.18) iti. idaü ca yathà÷rutagçhãtaü vivakùitaviparãtàrtham ity àpãtena vyàkhyàtaü tulyaþ sarveùàü pa÷uvidhiþ syàd yadi prakaraõàvi÷eùo bhavet. asti tu prakaraõe vi÷eùaþ àgnyeyaþ pa÷ur agniùñoma àlabdhavya ityàdibhir hi savanãyaü prakçtya dharmà vihitàþ, ataþ savanãyaprakaraõàmnàtà iti savanãyàrthà iti pakùaü parigçhya sthànàd agnãùomãyàrthà iti siddhàntitam. agnãùomãyasya hi sthàne aupavasathye 'hni dharmà vihitàþ. atas tadarthà eva. yat tu savanãyànàü prakaraõam iti, tan na. jyotiùñomaprakaraõe hi pa÷avas taddharmà÷ càmnàtà iti na[76]prakaraõato vi÷eùa-làbhaþ. uttaredyur à÷vinaü grahaü gçhãtvà trivçtà yåpaü parivãyàgneyaü savanãyaü pa÷um upàkarotãti savanãyànàm utpattiþ. pårvedyur utpattàv iha tadanuvàdenà÷vinottarakàlavidhànàsambhavàt kàlasyànupàdeyatvàt. kàle hi karma codyate na karmaõi kàlaþ. tatra prakaraõàntaràdhikaraõanyàyena karmabhedo bhavet. evaü càdçùñakalpanàgauravaü syàt. syàd etat. vapayà pràtassavane carantãti pårvedyur utpannakarmotkarùàd iha tadviparivçttau na karmàntaracodanà sambhavatãtyanupàdeyaguõaparatvam adhyavasãyata iti. tan na. aïgabhåto hi vapàpracàraþ. nàsau pårvedyur utpannaü sàïgaü pradhànakarmotkraùñum arhati pradhànànàm anaïgava÷avartitvàt. ataþ à÷vinaü graham ity evotpattivàkyam. evaü ca[77]{1,27} tadanuvàdenàgneyam ajam ityàdinopàdeyaguõavidhànaü sambhavatãti vàkyadvayam api sambhavatãti[78]siddham evottaredyuþ savanãyavidhànam. pårvaü tu guõavidhànàrtham iti. àha ca -- __________NOTES__________ [76] nàtra pra [77] ca sati ta (KHA) [78] mbandhàrtham arhatãti (KHA) ___________________________ guõàrthaupavasathye 'hni savanãyapuna÷÷rutiþ | utpattiþ prakriyà caiùàm à÷vinagrahaõottarà || iti.[79]ataþ siddhaü[80]sthànàd agnãùomãyàrthà dharmà iti.[81]kim idaü såtrànyathàkaraõaü nàma. ucyate -- vyavadhàraõakalpaneyam. yatrànyathàpratibhàsamàno 'rthaþ[82]prakaraõabalenànyathà varõyate sà vyavadhàraõakalpanà. nanu neyam adhyàhàràdiùu sanniviùñà. ucyate. nàyam àdi÷abdo vyavasthitavacanaþ prakàravacanatvàt. adhyàhàraprakàràõàü vàkyadoùàõàm evamàdãnàm api yuktam evopavarõanam iti || 56 || __________NOTES__________ [79] ti si (KA) [80] kramàd a ___________________________ [81] kiü punar idaü [82] màõàntaraba (KHA) ___________________________ vàkyabhedam udàharati -- ##iti pàdatrayeõa. vakùyati hi te sarvàrthàþ prayuktatvàd agnaya÷ ca svakàlatvàt (3.7.39) iti.[83]iha ca varaõabharaõopàttànàm çtvijàü laukikavaidikasarvakarmàrthatvena pakùaü gçhãtvà[84]nirde÷àd và vaidikànàü syàt (12.2.3) ity atra yathàviniyogaü kàryavyavasthoktà. tadekavàkyatayàgniùv api tad eva vicàryata iti bhavati matiþ. tad ayuktaü, vihàro laukikànàm arthaü sàdhayet prabhutvàt (12.2.1) ity atra laukikavaidikasarvakarmàrthatvena pårvapakùaü gçhãtvà nirde÷àd vaidikànàü syàd ity atra yathànirdiùñavaidikakarmàrthatvasya pratipàditatvàt. ataþ te sarvàrthàþ prayuktatvàd ity ato vicchidya agnaya÷ ca svakàlatvàd ity anyatra vyàkhyàtam. evaü hi tatra pårvapakùitaü - yathà yasya khàdiraþ sruvo bhavatãti sruvasya khàdiratànàrabhyàdhãtà prakçtau và dviruktatvàt (3.6.2) ity atra prakçtyartheti varõità, evam agnayo 'pi[85]te ca prakçtyarthà eveti. atrottaram agnaya÷ ca svakàlatvàd iti. asyàrthaþ -- agnayaþ prakçtivikçtyarthàþ. kutaþ svakàlatvàt. na hi te prakçtiü vikçtiü vàrabhyàmnàtàþ, anàrabhyàmnànàt ato 'gçhyamàõavi÷eùatvàd ubhayàrthà eveti yuktam. yac càgnãnàü sambandhe homahavi÷÷rapaõàdi dvàrabhåtaü tat prakçtivikçtyàrubhayor api{1,28}pratyakùa÷rutam. ato dvàràvi÷eùàt prakaraõàvi÷eùàc ca sarvàrthà evàgnaya iti yuktam. tathà abhyudaye dohàpanayaþ svadharmà syàt (9.4.41) apanayo vàrthàntare vidhànàt (9.4.43) iti såtradvayam ekavàkyatayà pratibhàsamànaü bhittvà vyàkhyàtam. tathà hi -- dar÷apårõamàsayor dadhipayasã pradhànabhåte pradeyatayàmnàte aindraü dadhyamàvàsyàyàm aindraü payo 'màvàsyàyàm iti. tatra tàvad deyadhamãþ kartavyàþ. puna÷ ca naimittikànuùñhànàntaram àmnàtaü yasya havirniruptaü purastàccandramà abhyudiyàt sa tredhà taõóulàn vibhajed ye madhyamàþ syus tàn agnaye dàtre puroóà÷am aùñàkapàlaü nirvaped ye sthaviùñhàstànindràya pradàtre dadhani caruü ye 'õiùñhàþ tàn viùõave ÷ipiviùñàya ÷çte carum iti. tad iha dadhipayasã deyadharmàn arhato na veti vicàre nàrhataþ caruratra deyaþ ca dadhipayasã, ata eva hi dadhani caruü ÷çte carum ityadhikaraõatvena guõabhàva÷ caruü prati dadhi÷çtayor à÷rita iti pràpte, uktaü - dohàpanaye dadhipayasã abhyudaye 'pi svadharmayukte syàtàü pårvàvagataprakràntadeyàparityàgàt. adhikaraõatvaü tu tayoþ sampratipannadevatàkatvena taõóulaiþ saha ÷rapyamàõayor arthàd j¤àtaü na tadguõabhàvam àpàdayituü kùamate. dçùña÷ ca pradhànabhåtasyàpy adhikaraõatayà nirde÷aþ. yathà rukmapàtryàü mahàrhàmaõayaþ eko bhàgaþ sa devadattasya rajatapàtryàü prabhåtaü suvarõaü yaj¤adattasyeti, sahaiva pàtryà bhàgo 'vagamyate. evam ihàpi sahaiva dadhipayobhyàü carur devatàbhàga iti sthitaü dadhipayasordeyadharmàþ kartavyà iti. apanayo vàrthàntare vidhànàd iti tayor evàbhyudaye dohàpanaya iti såtreõa pratij¤àtàn deyadharmàn và÷abdena[86]vàrayatãti sambhàvyamàne nyàyavirodhàd anyatra vyàkhyàtaü pa÷ukàmeùñyàm abhyudayeùñivàkyasadç÷a÷abdàntaravihitayor dadhipayasor deyadharmàõàm apanayo vàrthàntare caru÷rapaõàrthe vidhànàd iti. guõakalpanàm[87]udàharati -- ##iti. guõakalpà iti. kalpanaü kalpaþ guõànàü kalpo guõakalpaþ. gauõo hi guõàd evànyavacanaþ ÷abdo 'nyatra kalpyate{1,29}yathàgnir màõavaka iti. jvalanajàtivacano 'gni÷abdas tajjàtãyàü vyaktiü lakùayati. tatas tatsamavetapaiïgalyàdiguõalakùaõayà tadguõayogini màõavake vartate. àha ca -- __________NOTES__________ [83] ti va [84] tvà yathà (KA) [85] pi kevalaü pra (KHA) [86] na nivà [87] m idànãm u (KHA) ___________________________ abhidheyàvinàbhåtapratãtir lakùaõeùyate | lakùyamàõaguõair yogàd vçtter iùñà tu gauõatà || iti. tad ihautpattikasåtre hy autpattika÷abda utpattau bhava ity anayà vyutpattyà ÷abdàrthasambandhànàü trayàõàm anityatàbhidhànàd vivakùitanityatvaviparãtavacana iti vivakùitàsambhavena gauõo gçhãtaþ. utpatti÷abdo hy utpattilakùitotpadyamànasamavetasattàguõayogàt ÷abdàrthayor vartamàno gauõo bhavati. ata÷ ca ÷abdàrthasvaråpàdhãnaþ sambandha ity uktaü bhavati. tatsvaråpanityatvàc ca sambandho 'pi nitya iti vivikùitasiddhiþ. tathàdityànàmayanàdiùu satreùu kiü dvàda÷àhiko vidhyanta uta yàvàmayanika iti sandehe ahargaõasàmànyàd dvàda÷àhika iti pratij¤àya, gavyasya ca tadàdiùu (8.1.18) iti gavyasya vidhyanto dar÷itaþ na. càyaü gavya÷abdaþ kvacit kratubhede prasiddhaþ. na ca vivakùitagavàmayanàrpaõakùama iti vivakùitàsambhavàd gauõo vyàkhyàtaþ. eùa ca gor avayave tadvikàre và mukhyaþ. tatraiva gopayasoryat (Pà 4.3.160) iti smaraõàt. tad ayaü sambandhavi÷eùavacanas tadantargatalakùitasàmànyasambandhaguõayogini gavàmayane prayukto gauõo jàyate. gavàmayane hi gàvo và etat satramàsatetyarthavàdoditagokartçkatvàvagamàd bhavati gosambandhaþ. tad ayam arthaþ -- àdityànàmayanàdiùu gavàmayanasya vidhyanto 'yanasàmànyàtirekàd iti. tathà dar÷apårõamàsayoþ santi kàmyàþ sàmidhenãkalpàþ ekaviü÷atim anubråyàt pratiùñhàkàmasyetyàdayaþ. tatràgamena saïkhyàpåraõam iti sthite ànãyamànàsv çkùu sandehaþ kiü tà ante nivi÷antàm uta samidhyamànavatãsamiddhavatyor madhya iti. tatra yathàvagatakramànurodhenàgantånàmante nive÷a iti pràpte, uktaü samidhyamànavatãsamiddhavatyor madhya iti. kutaþ. evaü hy àha iyaü samidhyamànavatã asau samiddhavatã yadantarà taddhàyyeti dhàyyànàü sàmidhenãnàm antaràlatvena{1,30} saüstavàdantaràle vidhànam avasãyate. tathà uùõikkakubhor ante dar÷anàt (5.3.6) iti liïgam upadiùñam. tac càyuktam uùõikkakubhor mukhyayor ante abhàvàt triùñubhà paridadhàtãti triùñubho 'nte dar÷anàt. tadabhipràyam idam ànãyamànàsu ca madhye satãùu samiddhavatyà juhotente (?) bhavataþ. te ca samàhçte triùñubhà samasaïkhye iti saïkhyàsàmànyàt triùñubante bhavati. evam api triùñubho 'nte dar÷anàd iti vaktavyam. satyam. tathàpi triùñubho và etad vãryaü yad uùõikkakubhàv ity arthavàdàvagatatriùñupkàryatvàd uùõikkakubhoþ kàraõe kàryopacàràd uùõikkakupchabdastriùñubhi prayuktaþ. tathà jyotiùñome dvàda÷a ÷ataü dakùiõeti samadhigate ùoóa÷ànàm çtvijàü samo vibhàga uta viùama iti saü÷aye, vi÷eùà÷ruter bhàgasàmyam uktvà karmaparimàõàd dakùiõàparimàõaü loke tathà dar÷anàd iti vi÷eùo dar÷itaþ. puna÷ ca dar÷anàc ca vi÷eùasya tathàbhyudaye iti liïgam upadiùñam. atra càbhyudaya÷abdenàbhyudayasàdhanatvàd dvàda÷àho lakùyate. tatra hi dãkùàkramapare vacane adhvaryur grahapatiü dãkùayitve[88]tyàdike ardhino dãkùayati tçtãyino dãkùayati ityàdibhiþ samàkhyàbhir çtvijàm(?rdhà/rdhyà)dibhiþ sambandho 'nåditaþ. sa càyaü jyotiùñomavikàratvàd dvàda÷àhasya prakçtau bhàgavaiùamyam antareõànupapadyamàno vaiùamye liïgam iti. nanu ca guõakalpà ity uktam. iha cautpattikagavya÷abdayor evaü kathi¤cid guõavàdo dar÷itaþ uùõikkakup÷abde tåpacàraþ abhyudaya÷abde tu lakùaõà ataþ kathaü guõakalpà iti bahucananam. ucyate -- jaghanyavçttisàmànyàt liïgasamavàyàd và pràõabhçta upadadhàtãtivad guõakalpà ity uktam ity adoùa iti || 58 || __________NOTES__________ [88] tvà brahmàõaü dãkùayatãty evamàdi (KHA) ___________________________ yas tåbhayapràpter mandatvàt parisaükhyàm api nànumanyate, taü pratyarthàntaram àha -- ##ti. bhàùyakàro ho ÷iùyànàtmànaü ca såtrakàrapra÷aüsayà prarocayati.[89]anena khalu såtrakàreõa prasiddhair eva padaiþ padàrthà abhihitàþ, na tu guõavçddhyàdivat paribhàùà kàcit kçtà. ato 'kle÷ena gamyàrthatvàd etàny eva ÷rotuü vyàkhyàtuü ca yuktànãti || 59 || __________NOTES__________ [89] cayiùyati (KA) ___________________________ {1,31} ye tu stutau vàstutau và tàvàn evàrtha iti na stutàv àdriyante, tàn pratyatha÷abdadåùaõaparam idaü bhàùyam ity àha -- ##iti. bhavitavyaü tu tenety ataþ pràgekavàkyatàm àpannena, tat tu vedàdhyayanam ity ato và pårvam ekavàkyatàm àpannenàtha÷abdadåùaõam anena bhàùyeõa kriyata iti || 60 || prathamàvadhinà bhàùyaü yojayati -- ##iti || 61 || dvitãyàvadhinà bhàùyaü yojayati -- ##iti. bhavitavyaü tu teneti prasiddhàrthaü padaü yuktam ity arthaþ. nanv atha÷abdadåùaõavyatirikteùu prasiddhàrthaparigrahasyoktatvàd athàdi÷abdavyàkhyànam ayuktam iti codayati -- prasiddho 'pãti || 62 || pariharati -- ##iti. anye tu vadanti -- yad anyad bhàùyakàràntarair avyàmohitaü prasiddhàrthaü padaü tan na nàma vyàkhyàyatàm. idaü tv athàta iti padadvayaü bhavadàsenànantaryàrthatayà kalpitam. ato 'vacchidyàtha÷abdamàtrasyànantaryàrthatvaü vaca[90]nãyam. yathàùñamàdàvatha÷abdasyànantaryàrthatà prasiddhà atha vi÷eùalakùaõam (8.1.1) iti. tadàha -- kecid iti vadantena. api ca yatnagauravabhayenobhayatra vyàkhyà pratyàkhyàtà. atra ca nàdyàpi vedavàkyàni vyàkhyàyante. yadyatra såtràõy{1,32} uprekùyeran nirviùayam eva bhàùyaü syàd iti yuktaiva såtravyàkhyety àha -- ##ti || 63-64 || __________NOTES__________ [90] rõa (KHA) ___________________________ athavà yat prasiddhàrthagrahaõam uktaü tad eva[91]vçttàbhàvàd atha÷abdasyànantaryàrthatvàsambhavàd àkùipyata ity àha -- ##ti. atraiva bhàùyaü yojayati -- ##ti. tatretyàdinà bhàùyakàraþ prasiddhàrthagrahaõam àkùipati. prasiddhàrthagrahaõe hy ànantaryam atha÷abdàrthaþ, na ca tad vçttamantreõa sambhavatãti prasaktam adhyàhàràdikalpanam iti. atra ca pakùe bhavitavyam ityàdi sàmànyavi÷eùottaratayàtha÷abdadåùaõavad vyàkhyeyam iti || 65 || __________NOTES__________ [91] vàtha÷abdasya vç (KHA) ___________________________ anyathà pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nàvyàkhyàtadurj¤ànatvàd atha÷abdo vyàkhyàyate. kin tv atha÷abdavyàkhyànamiùeõànyad eva bhàùyakàrasya vivakùitam. tac caitadatha÷abdàrthe kathite codyaparihàrakrameõa ÷akyate dar÷ayitum. tathàhi vedàdhyayanànantaropanipàtinaþ snànasya adhãtya snàyàd iti smàrtasyàdhyayanavidhidçùñàrthatàbalenotkarùakalpanàtha÷abdavyàkhyàne saty upapattikrameõàvataratãti yuktam atha÷abdopavarõanam iti || 66 || atra bhàùyakàreõa bhavitavyaü tu tenetyanenà÷abda ànantaryàrtha iti pratij¤àya tathàhãti prasiddhapadàrthakatvaü hetur uktaþ. tad vyàcaùñe -- ##iti. ànantarye hy atha÷abdàrthe bhavati prasiddhàrthatà. ànarthakyànyàrthatvayos tu prasiddhibàdhaþ. ataþ ÷rutànantaryopapàdanàya kim api vçttaü gamyate. nanv adhikàràrtho 'py atha÷abdo dçùñaþ yathà -- atha ÷abdànu÷àsanam iti. ataþ katham anyàrthatve prasiddhibàdhaþ. ucyate -- tatra hi{1,33}÷abdànu÷àsanam evopariùñàd adhikariùyate iti yuktam adhikàràrthatvam. iha tu jij¤àsàdhikàràbhàvàt såktam anyàrthatve[92]prasiddhir bàdhyate iti || 67 || __________NOTES__________ [92] rthe pra (KA) ___________________________ atra bhàùyam anyasyàpi karmaõo 'nantaraü dharmajij¤àsà pràpnotãti. tadàkùipya samàdadhàti -- ##ti. ayam[93]abhipràyaþ -- yady api vedàrthavicàràtmakavi÷iùñaliïgavij¤ànàd vi÷iùño vedàdhyayanàtmako liïgã vij¤àyate anantaravçttaþ, tathàpi såtreõa sàkùàdanupàdànàd idaü coditam iti || [68] || __________NOTES__________ [93] m arthaþ ya ___________________________ punar àkùipati -- #<ànantarye>#ti. ayam abhipràyaþ -- na hi manvàdivadadçùñàrthopade÷ã jaiminiþ, anena cànantaryam upadiùñaü, tad yasyànantaryaü dçùñàrthaü bhavati tadànantaryam iti gamyate. vedàdhyayanam eva vedàrthavicàràtmikàyàü dharmajij¤àsàyàü dçùñàrthaü, tena vinà tadanupapatteþ. atas tadàkùiptam. ataþ asåtritopàlambho na yukta iti || 69 || kathaü punardçùñàrthatayà vedàdhyayanam àkùipyate ata àha -- ##ti || [70] || na ca yatki¤citkriyànantaryàrtham upade÷aþ tasyàvarjanãyatvena nityapràpter ity àha -- ##ti || 71 || nanu saïkalpaprayatnàdibhir api vinà[94]sà nopapadyata eveti dçùñàrthatvena vedàdhyayanam àkùipyata ity à÷aïkyàha[95]- ##iti || 72 || __________NOTES__________ [94] nà jij¤àsà [95] ïkya pariharati sa (KHA) ___________________________ {1,34} evaü vedàdhyayanànantaryam upapàdyopasaüharati -- ##iti || 73 || aparam api pràg api ca vedàdhyayanàd iti bhàùyam. tadàkùipati -- ##ti. yadaiva naitad evam ityàdinà vedàdhyayanam atantrãkçtaü tadaivàdhyayanàt pràgårdhvaü vànyasyàpi karmaõo 'nantaraü dharmajij¤àsà pràpnoty eveti vyarthaü pràg iti punarvacanam iti. atra[96]parihàrabhàùyaü tàdç÷ãm ityàdi. tadàkùipati -- pårveõeti. tat tu vedàdhyayanaü tasmin hi sati sàvakalpate ity anenaiva vedàdhyayanapràpter uktatvàt kim anuktaü vaktuü punar idam uktam iti || 75 || __________NOTES__________ [96] atràparaü pa (KA) ___________________________ evam àkùipyàdyacodyaparihàraü tàvad àha -- ##iti sàrdhadvayena. atra hi nàdyàpi[98]vedavàkyàni pramàõam iti sàdhitam. tàni ca vàkyàni vivariùyati jaiminir ity api nàvagamyate. tato[99]buddhàdivacanapàñhànantaraü caityavandanàdidharmajij¤àsàprasakteþ paricodanà yuktaiveti || 77 || __________NOTES__________ [97] ti codanàntena [98] pi codanà pra (KHA) [99] buddhavàkyàdi (KA) ___________________________ evamanabhij¤asya paricodaneti samàdhàyànyathà samàdhatte -- ##{1,35}dvayena. asyàrthaþ - vedamadhãtyàtha dharmajij¤àsetãdç÷e 'pi såtre paricodanàvakà÷o 'sty eva, ubhayaü hi vicakùitaü nànadhãtyànantaraü nànyat kçtveti. tac ca vacobhaïgibhedena vàkyabhedàd ayuktam iti || 79 || vàkyabhedam eva prapa¤cayati -- ##dvayena. ekaü hi vedam adhãtyàtha dharmajij¤àseti vàkyam. tad yadi vedam adhãtyaiveti vidadhàti, tadànantaryàvidhànàd anyasyàpi snànasahadharmacàriõã saüyogàdikarmaõo 'nantaraü dharmajij¤àsà pràpnoti. athaitadbhayàdànantaryam à÷rãyate tato yo 'dhãtya jij¤àsate taü pratyànantaryamàtravidhànàd anadhãtavedasya dharmajij¤àsà na vàryata iti pràg api prasajyeta. ubhayavivakùà tu vàkyabhedaprasaïgàd ayuktaiveti. vakùyamàõà[100]locanena tu naitad evam iti paricodanàyàü pràg api ca vedàdhyayanàd iti bhinnakramaü yojanãyam. api ca pràg vedàdhyayanàd iti. ayam arthaþ -- yady api vedàrtho vicàrayitavyaþ, tathàpi prathamam eva vicàrayitum ucitaþ. sarvaü hi hànopàdànàrthaü vastu prathamam eva jij¤àsyate. tato hãyetopàdãyeta và. yat tv avicàritàsiddham arthaü prathamam evopàdàya bhraùñàvasaraü jij¤àsyate, tadabuddhipårvakam àpadyeta. asyàpi codyasya tàdç÷ãm ity etad evottaram iti vakùyàmaþ || 81 || __________NOTES__________ [100] [?]õàvalo (KA) ___________________________ parihàrabhàùyam idànãü samarthayate -- ##ti. tat tu vedàdhyayanam iti vakùyamàõàlocanena vedàdhyayanaü vçttim ity uktam. tadanàkalayya vakùyamàõànàlocanena naitad evam iti paricoditaü tàdç÷ãm ity anena{1,36}pravartiùyamàõànekavidhavedàrthavicàràtmikà dharmajij¤àseyam iti jij¤àsàsvaråpopavarõanena parihçtam. ataþ paricodanàparihàratvenàpunaruktatvam iti. eva¤ ca vakùyamàõànàlocanena codyottaratayà bhàùyaü vyàkhyàyàlocanaparicodanàyàm api etad evottaram iti yojayati -- pràg iti. yat tàvad ubhayapratipàdanena vàkyabhedaprasa¤janaü kçtaü, tadànantaryamàtraparatvena parihriyate tatparatve 'dhyayanavidhànàsambhavàt. pràg apãti ca codyaü pari÷iùyate. tasyàpi tàdç÷ãm ity anenàpàkriyà, jij¤àsàsàmarthyena pårvavçttavedàdhyayanalàbhàt. nahãyam anupàttavedena ÷akyà kartum. ata eva yaduktamadhyayanàt pràg eva dharmajij¤àsà yukteti, tad apy anena parihçtaü bhavati. tàdç÷ãyam anekavidhavicàràyat tà yà vicàrasiddhamadhyayanam antareõa kartum a÷akyà. vicàrya tv adhãyàno vicàrasyànekakàlasàdhyatvàd adhyayanakàlàtipàtàd vràtyatàm àpadyeta. na caivam anadhãtavedas tadarthaü yàvadavadhàrayitum alam ity avicàritopàttavedàdhyayanapårvakatvaü dharmajij¤àsàyàþ. yat tåktam avicàritopàdàne 'buddhipårvakam upàdànam iti. kena voktaü buddhipårvakam upàdànam iti. hitaiùiõaþ pitràdaya evainaü[101]kumàram anàkalitapàralaukikakalyàõaü pravartayanti. api ca[102]sajàtãyànaharaharaviratapravçttasvàdhyàyàdhyayanànupalabhamànaþ sàmànyato jànàti nånam asmàt karmaõaþ ko 'py abhyudaya eùàü bhavità katham aparathà ÷ràmyadbhir hitakàmaiþ pitràdibhir amã pravartyanta iti. evaü viditavato 'ham apy[103]anutiùñhan ÷reyaþ pràpsyàmãti cintayataþ svayam api pravçttir upapadyata eveti || 82 || __________NOTES__________ [101] màõavakam a [102] càyam api sa [103] py etadanuti ___________________________ atràparam api ca naiva vayam iha vedàdhyayanàt pårvaü dharmajij¤àsàyàþ pratiùedhaü ÷iùmaþ iti bhàùyaü, tasyàrtham àha -- ##ti. ye ete pårvakalpite vacobhaïgã tayor eko 'py artho nànena såtreõa vivakùyate[104]kin tu vedàdhyayanam. anantaram ubhayam upanipatati,[105]yadartho vicàrayitavyaþ yac càdhãtya snàyàd iti{1,37}smçtivacanabalena guru[106]kulasakà÷àd apavartanam. tatràsamàvçttaþ kathaü nàma vedàrthaü vicàrayed ity evam artham idaü såtram ity apicetyàdikenoktam iti || 83 || __________NOTES__________ [104] dhãyate [105] titam ya (KHA) [106] rusa ___________________________ idaü ca bhàùyaü nyånaü manyamànaiþ[107][108]kai÷cid adhyàhçtya vyàkhyàtaü,[109]tatas tam upanyasyati -- #<ànantaryam >#iti. asya hi såtrasya gurukulavàsàvasànanivçttiparatvàd adhyayanam ànantaryaü cobhayam api na vivakùitam. bhàùyaü tu yathà÷rutam[110]adhyayanavidhàna[111]niùedhamàtraparam[112]upalabhyate. ato nàpi parastàdànantaryaü ÷iùma ity adhyàhçtyobhayavacanavyaktiniùedhàrthatayà vyàkhyeyam iti || 84 || __________NOTES__________ [107] nàþ [108] kecit [109] tavantaþ tad upa [110] tagçhãtam a [111] namàtraniùedhapa [112] m avagamyate ___________________________ nanu nànanvitapadàrtho vàkyàrthaþ. na ceha[113]såtre tàdç÷[114]ànàü padàrthànàm anvayo dç÷yate, yena gurukulavàsàvasànanivçttiþ pratãyeta. pratyutàdhyayanànantaryayor eva ÷rutyà vidhànam upalabhyate. tatas tad eva yuktam ata àha -- ##iti. anadhãtavedasya sarvakriyàsva÷aktasyànadhikàràd dharmajij¤àsà daivàd eva vàrità, kiü tannivçttyarthenàdhyayanavidhànena. ànantaryam api na manvàdivadadçùñàrtham upadi÷yate. nacàdçùñàrthopade÷ã jaiminir ity uktam. ato dçùñàrthàdhyayanànantaryabalena gurukulavàsàvasànanivçttir lakùaõayà÷rãyata iti || 85 || __________NOTES__________ [113] ve [114] ÷aþ pa (KHA) ___________________________ evam adhyàhàrapakùam upanyasya dåùayati -- #<ànantarye>#ti. ayam abhipràyaþ -- ÷rutàrthànupapattyaiva hi lakùaõà bhavati. yadi cànantaryavacanavyaktir nà÷rità, kiü lakùaõàyà bãjam. tasmàd ànantaryavacanavyaktim à÷rityaiva ÷rautàrthaparigrahe dçùñàrthatvaprasakter lakùaõàrtho lakùaõayà viùayãkçto 'rthaþ snànàbhàvo vidhãyate. yathà÷rutabhàùyasvarasabhaïga÷ caivaü sati na bhaviùyatãti || 86 || {1,38} kena punaþ sambandhenànantaryam upadiùñaü snànàbhàvaü lakùayatãty ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- virodhisadbhàvo ho virodhyantaranivçttyà vyàptaþ. tad yadaiva vedàdhyayanànantarà dharmajij¤àsà pràptà[115]bhavati, tadaivàdhyayanànantarakàlasya tayà vyàptatvàt tatparipanthi snànaü nivartate. na hi gurugçhàdanàvçttaþ snàti. na ca samàvçtto dharmaü jij¤àsitum ãùñe. yathaiva guruõà vinàdhyayanaü na sidhyati, tathaivàrthaj¤ànam api. ato 'dhyayanànantaraü dharmajij¤àsà kàryetyukte saty ànantaryasvaråpe dçùtàrthatvaprasakteþ snànàbhàvalakùaõà yukteti || 87 || __________NOTES__________ [115] pratãtà bha ___________________________ nanu satyaü virodhinor ekenàvaruddhe paraü nivartate. virodha eva tu kutaþ. adhyayanànantaraü hi adhãtya snàyàd iti smçtyanumita÷rutibalena snàsyati. tataþ sandigdhaprayojana[116]vadvedàrthagocaraü vicàram àrapsyate, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- dçùñàrthàdhyayanavidhibalena hy adhyayane pravçtto na pràïmãmàüsà÷ravaõàd virantum arhati. eko hy upanãtasya màõavakasya praõavàdir àrtvijyavicàràvasànaþ ÷àstràrthaþ. ato yugapadubhayam upanipatitam iti yukto virodha iti. nanu virodhinoþ sahàsambhavàd eko bàdhyatàm. adhãtya snàyàd iti smçtyanumita÷rutibalena nyàyapràpta[117]durbaladharmajij¤àsàbàdho yuktaþ, ata àha -- ## iti. evaü ho manyate -- svàdhyàyo 'dhyetavyaþ ityadhãtena svàdhyàyenàrthaü jànãyàd iti vidhyarthaþ. tad yady adhyayanànantaraü snàyàd itãmam àmnàyam atikràmet. tac càyuktam. smçtyanurodhena pratyakùa÷rutavedabàdhaprasaïgàd, målamålibalàbalaviparyayaprasaïgàc ca. ato balavaddharmajij¤àsànurodhena durbalasnànabàdho yukta iti. __________NOTES__________ [116] vantaü vedà (KHA) [117] ptadha ___________________________ kaþ punarvedaþ yo 'dhãtyasnànaü bàdhate. nanåktaü svàdhyàyo 'dhyetavya ity arthaj¤ànaparyantaþ ÷àstràrtho 'nantarasnànànuùñhànena bàdhito bhavatãti.{1,39}syàd etad evaü yady arthaj¤ànàrtham adhyayanaü bhavet. idaü tvàcàryakaraõavidhyaupayikaü, adhyayanavidhàvadhikàrà÷ravaõàt. àcàryakaraõavidhiprayuktyà cànuùñhànalàbhe vi÷vajidàdivat kalpanànupapatteþ. ataþ svayam adhikàravidhuro 'pi vidhir adhikàravantam àcàryakaraõavidhim anurudhya sidhyati. àcàryakaraõavidhau tvàcàryakam eva kàmayamànasyàdhikàraþ. kathaü punaràcàryakaraõavidhir anaïgabhåtam evàdhyayanaü prayoktum utsahate. prayàjàdayo hi dar÷apårõamàsaprakaraõàdhãtàs tadaïgabhåtà iti yuktaü yat tàbhyàü prayujyanta iti. adhyayanaü tv anàrabhyàdhãtaü na ÷rutyàdibhiþ kasyacidaïgatayà ÷akyam avadhàrayitum. satyam evam evaitat. anaïgabhåtam eva tåpakàrakam adhyayanam àcàryakaniyogasya. atas tat tena prayujyate kratuniyogair ivàdhànam. kaþ punar àcàryakaraõavidher adhyayanenopakàraþ. ÷råyatàm. upanãyàdhyàpanàd àcàryo bhavati. na càdhyàpanam adhyayanam antareõa sambhavati. ato 'dhyàpanaparam adhyayanam. svàdhyàyo 'pi bhåtabhavyasamuccàreõa bhåtaü bhavyàyopadi÷yata ityadhyayananiùpattyarthaþ. ata÷ cànyaparatvàt svàdhyàyàkùaràõàm avivakùitaþ pratãyamàno 'py arthaþ. na càvivakùito 'rtho vicàraü prayuïkte. ataþ svàdhyàyàdhyayanamàtreõàcàryakaniyoganiùpatter anàrabhyà mãmàüsà iti na snànasmçteþ kenacid virodham upalabhàmahe. atràbhidhãyate -- yat tàvadàcàryakaraõavidhiprayuktam adhyayanam iti. tatra na vidmaþ ko 'yam àcàryakaraõavidhir iti. yadi matam -- aùñavarùaü bràhmaõam upanayãta tam adhyàpayed iti, avidhij¤o devànàü priyaþ. nànenàcàryakaü bhàvayed iti vidhãyate. api tu adhyayane aùñavarùo bràhmaõo 'dhikàrãti[118]bodhyate. nanu ca nàtràùñavarùo bràhmaõo 'dhãyãteti ÷råyate. kin tu aùñavarùam adhyàpayãteti. satyam. prayojakavyàpàraparà api vidhayaþ prayojyavyàpàraparà dçùñàþ yathàveùñau etayàn nàdyakàmaü yàjayed iti atiràtreõa prajàkàmaü yàjayed iti ca. nanu copanayãtetyàcàryakaraõe nayater àtmanepadam ityupanayanenàcàryakaü nirvartayed iti pratyeùyate.[119]naivam. nàtràcàryakàrtham upanayanam àtmanepadàd avagamyate. api tu màõavakàrthàd upanayanàd ànuùaïgikam àrcàyatvaü vai÷vadevyàm ikùàrthàdivad dadhyànayanàd vàjinejyà. akartrabhipràyàrthaü hi nayater àtmanepadavidhànam. àcàryakàrthatve tåpanayanasya{1,40}kartàram eva kriyàphalam abhipreyàt. ato 'ùñavarùam iti nàyam àcàryakaraõavidhiþ. atha matam -- anumàsyàmahe vayam àcàryakaraõavidhim. smaryate hi -- __________NOTES__________ [118] codya (KA) [119] mai (KHA) ___________________________ upanãya tu yaþ ÷iùyaü vedam adhyàpayed dvijaþ | sakalpaü sarahasyaü ca tam àcàryaü pracakùate || iti. tad asyàþ smçter målabhåtà upanãyàdhyàpanenàcàryakaü bhàvayed iti ÷rutir anumàsyate. tan na. smàrtavàkyasadç÷aü hi målam anumãyate. yathàùñakàdigocaraü[120]kartavyatàvacanam upalabhyàùñakà kartavyeti ÷rutir api kartavyatàviùayaivànumãyate. na cehopanayanàdinàcàryakaü kuryàd[121]iti smçtivacanam. api tarhi upanãyàdhyàpayitari laukikà àcàrya÷abdam upacarantãti lokasiddham evàcàryapadàrthaü dar÷ayati. tat katham itaþ siddhànuvàdàt kartavyatà÷rutir anumàtuü ÷akyate. na càhavanãyàdivadalaukikam àcàryakam. àhavanãya÷abdo hi àdhànapavamànahaviràdijanyam alaukikam ati÷ayavi÷eùam abhinivi÷amàno 'laukikàrtha iti yuktam. àcàrya÷abdas tåpanãya vedadàtari upacaritaþ. __________NOTES__________ [120] ra smàrtaü ka (KA) ___________________________ [121] bhàvayed i (KHA) ___________________________ upanãya dadad vedam àcàryaþ sa udàhçtaþ | iti smçteþ. evaü tu sàndçùñikam eva ÷iùyopàdhyàyavad, nàlaukikam àcàryakam. api càpravçttapravartanaü hi vidher arthaþ. svayam eva càcàryake dhanàyan ya÷asyan và pravartata iti kiü tadvidhànena. ataþ ÷ånyahçdayair vyavahçtam evedam àcàryakaraõavidhiprayuktam adhyayanam iti. katha¤ caiùa vrataniyamàdãtikartavyatàvato 'dhyayanavidheþ prayojakaþ. adhyàpanaü hy adhyayanam antareõànupapadyamànaü laukikena råpeõàdhyayanamàtraü prayuïktàm. ato 'nanyaparatvàt svàdhyàyàdhyayanavidher nàvivakùitàrthatayà ÷akyaü pårvapakùayitum. yad apy uktam upanayanam àcàryakaniyogàïgam ityupanãyàdhyàpanenàcàryakaü bhàvayed iti ÷rutir anumità. atra ca katvà÷ruter àcàryakabhàvanàsamànakartçkam upanayanam avagamyate. na ca prayogaikyàdçte samànaþ kartà bhavati. na ca tadaïgàïgibhàvàdçte sambhavatãtyàcàryakaraõavidhau sahàïgair aïgam upanayanam. tac ca kena dvàreõopakuryàd iti cintàyàm upaneyàsàdanam evopanayanasvabhàvàlocanayà dvàram avadhàritam. upaneyo 'pi nàki¤citkaro 'ïgam iti{1,41}tadvyàpàràpekùàyàm upanayanaü prakrasyàdhyayanam àmnàtam. upakàrakaü ca tadadhyàpanàvidheþ. atas tad evopanayanadvàreõàdhyàpanavidhinà prayujyate. uktaü ca katham àcàryakaraõavidheþ prayojakatvam upanayanadvàrakaü hi tad iti. atrocyate -- naivam adhyayanavidhiþ ÷akyate prayoktum, anaïgatvàd anupakàrakatvàc ca. yac ca samànakartçkatvàd upanayanam adhyàpanàïgam ity uktaü, tan na. vispaùñaü hi vayam aùñavarùaü bràhmaõam upanayãteti dvitãyàsaüyogàd upanãyamànadvijakumàràïgam upanayanam avagacchàmaþ. tasya ca tam adhyàpayed ityadhyayanasambandhàd yuktam eva saüskàràrhatvam. ato màõavakadvàreõàdhyayanavidhyaïgam upanayanam iti saty apy upanãyàdhyàpanenàcàryakaü bhàvayed iti. vidhàv anaïgam evopanayanaü kçtàrthasaüyogeùu kàlopalakùaõàrthatvasya sthitatvàt. yathà dar÷apårõamàsàbhyàm iùñvà somena yajeteti. na hi tayor anyonyam aïgàïgibhàvaþ, ubhayor api kçtàrthatvàt, evam ihàpi bhavitum arhati. astuvàdhyàpanàïgam upanayanam. tat tu samãpapràpaõamàtram. atas tàvanmàtram àcàryakaraõavidhinà prayujyatàm, adhyayanàïgaü tu vi÷iùñamantràdyupetam anena prayuktam iti na pramàõaü kramate. na ca phalacamasavadadhikàrato vi÷eùalàbhaþ. tatra hi yàgàïgasomabhakùaõaprakaraõàmnàto bhakùayatis tadaïgam eva bhakùaõaü vigàhate. na ceha tathà, adhikàràbhàvàt. na ca juhåvad etad bhavitum arhati. sà hy anujjhitakratusambandheti dåre 'py uddiùñamàtrà saiva pratãyate. upanayanaü tu samãpapràpaõam anekadhà bhinnam iti na vi÷iùñàvagatau ki¤cit kàraõam. astu và vi÷iùñopanayanam àcàryakaraõavidher aïgam, prayujyatàü ca tat tena. na ca taddvàreõàdhyayanaprayuktiþ sambhavati. aïgaü hi tadadhyayanasyety uktam. na càïgam àkçùyamàõaü pradhànam àkarùati, pradhànànàm anaïgava÷avartitvàt. tasmàn na katha¤cid[122]àcàryakaraõavidheþ prayojakatvam. kasmàc càdhyayanavidhir[123]àcàryakaraõavidhiprayuktyà sidhyati. ka÷cit kvacin niyukta iti hi niyogasya svaråpam. tad ayaü svayam aniyu¤jàno niyogatvàd eva hãyeta. anadhikàratvàt anyam upajãvatãti cet. na. uktàdhikàratvàt. uktam aùñavarùo bràhmaõo 'dhikàrãti. yadarthaü hi yat karma sa tatràdhikàrã. màõavakàryaü càdhyayanam iti tam adhyàpayed iti vidhànàd avagamyate,[124]ananyaparatvàd asya.{1,42}na hãdam adhyàpanasvaråpavidhànaparam, antareõàpi vidhànaü vçttyartham eva tu tatra pravçtteþ. adhyayanavidhi÷ cà÷rutàdhikàro 'dhikàriõam apekùate. na hi j¤àyate kena svàdhyàyo 'dhyetavya iti. ato 'pekùitavidhibalàd adhyayanàdhikçtapuruùopade÷a evàyaü tam adhyàpayed iti. tad ayam arthaþ -- aùñavarùo bràhmaõo 'dhãyãteti. ataþ prayojakavyàpàradvàreõa prayojyavyàpàraparam idam iti varõitam eveti. atha matam àtmàrtham adhyayanaü na màõavako budhyata iti na pravartata iti, yady evam àcàryàrtham api na budhyata iti na pravartetaiva. àcàrya evà[125]tmàrthaü pravartayatãti cet, tulyam asya màõavakàrthatve 'pi pravartakatvam. sa hy asya hitakàmo jànàti càsyeyam abhyudayakàriõã kriyeti. tam imam avidvattvàt svayam apravçttam anyo hitakàmaþ pravartayiùyati striyam iva svàdhikàre niùàdam iva sthapatãùñyàm. api ca àcàryakaraõavidhiprayuktatve 'dhyayanasya nàrthàvivakùàyàü ki¤cit kàraõam upalabhyate. tad yadi adhyayanamàtram àtmànuguõatayà prayuïkte na tu svàbhàvikaü ÷abdànàm arthaparatvaü vihanti,[126]svàdhyàyàdhyayanasvaråpamàtreõa càcàryakaniyogani[127]ùpatter abhidhàvyàpàrasyànanyaparatvàt. ato nàrthàvivakùàyàü ki¤cit kàraõam asti. astu và àcàryakaraõavidhyaupayikatvena vidhyantaràõàm arthàvivakùà, tathàpi na mãmàüsànàrambheõa pårvapakùavarõanà ÷akyà kartum. àcàryakaraõavidhyarthamàtraniråpaõasyàpi mãmàüsàgatanyàyakalàpàdhãnàtmalàbhatvàt. tasyàpi svàdhyàya÷abdavàcyatvàd avivakùitàrthatvam iti cet. na. kalpitasya vidher anadhãtasyàsvàdhyàya÷abdavàcyatvàt. tasya càvivakùitàrthatve 'nyàrthavivakùà anyàrthavivakùàyàü punastadvivakùetyanavasthà syàt. na ca vyavasthàsambhave 'vyavasthitaþ ÷àstràrtho yukto varõayitum. tad varaü svàdhyàyàdhyayanavidher adçùñàrthatvaü, na tvàcàryakaraõavidhyarthatvenàvyavasthà. evaü hi svàbhàvikam arthaparatvaü ÷abdànàm apalapitaü na bhavati. na caikavidhyanurodhena kçtsnasvàdhyàyàpràmàõyaprasaïgaþ. bhåyovirodhe hy alpamanyàyyam iti vakùyati vipratiùiddhadharmasamavàye bhåyasàü syàt sadharmatvam (12.2.22) iti. tyajed ekaü kulasyàrthe iti nyàyavido vadantãti nàvivakùitàrthatayà pårvapakùo yuktaþ. __________NOTES__________ [122] dadhyàpanavi [123] r adhyàpanavidhi [124] anya (KHA) [125] vainam àcàryàrthaü (KHA) [126] nti adhya [127] nivçtte (KA) ___________________________ {1,43} yad api càtra ràddhàntitaü saty apy àcàryakaraõavidhiprayuktatve 'dhyayanasya na tannivçttir eva prayojanaü, bahiraïgatvàt. yad etadadhyetaryarthaj¤ànaü jàyamànam upalabhyate tad eva tasya prayojanaü nyàyyam. yatkartçkà hi yà kriyà sà tadarthaiveti yuktaü, tathà[128]dar÷anàt. nanu prathamabhàvã prayojakavidhyadhikàrànuprave÷a÷ caramabhàvyarthaj¤ànàd balãyàn. ato nàdhyetrarthatàmadhyayanasyàpàdayitum utsahàmahe. kiü hi. prathamàvagatàcàryakaraõavidhyarthatve pa÷càdbhàvinyantaràgatà kariùyati. naivam. pràg apy adhikàràntarasambandhànavagamàd a÷ravaõàt. anyaprayuktayà cànuùñhànopapattau vi÷vajidàdivat kalpanànupapatteþ. ata àcàryakaraõavidhiprayuktam adhyayanam asati prayojanasambandhe duþsthitam eva, sarvavidhãnàm adhikàraparyavasàyitvàt. so 'yam adhãtasàïgavedasyàntarà mãmàüsàdhyayanaü càdhikàro niùpadyate. sa hi tadà viditapadàrtho vàkyàrthaü budhyamàno madartham idaü karmeti jànàti. yuktaü caitad[129]yat kratvapekùitam arthaj¤ànaü prayojanatayà sambadhyata iti. evaü ca paraprayuktàv apy arthaparatvàvighàtàd yuktaiva tadvicàràrthà mãmàüseti. tad idam anupapannam. na hi niyogàrthanirvçtter anyad asti prayojanaü sarvavidhãnàü[130]yena paraprayuktànuùñhàno 'pi vidhiþ prayojanam apekùate. itarathà hi nitye 'pi tatkalpanàprasaïgàt. syàd etad -- asatyàm api vidhyapekùàyàm arthàj jàtam arthaj¤ànaü na hãyeteti arthaj¤ànam arthàj jàtaü na niyogataþ pratipannam iti. tan na. homàd apy arthàj jàtasya havirvikàràdeþ prayojanatvàpatteþ. kratvapekùitam arthaj¤ànaü naivaü havirvikàràdãti cet. tan na. asaty arthaparatve kratvanuùñhànàbhàvàt kiü kenàpekùyeta. kartç[131]phalapradatvam api kriyàõàü naikàntikam, çtvikkarbhasu vyabhicàràt. ataþ prayojakavidhyarthaþ svàrtho vàdhyayanavidhir iti nàrthaparatve pramàõaü pa÷yàmaþ. madhye càdhikàrakalpanà vçthaiva, pravçttyanaïgatvàt. bhavantã va svaniyoga eva paryavasyet. evaü hi tadàdhyeta jànàti nityo hi vidhyarthaþ sampàdyo mameti. evaü ca niyoganirvçttyartham adhyayanaü, tadartha÷ ca svàdhyàya iti nàrthaparatvam. arthas tu pratãyamàno 'pi pårvàd ivàparo na vivakùita ity avicàraõãya eva. tasmàd avicàritamanoharatvàd asya pakùasya yathàvàrttikam evàdhyayanavidhivicàro vàcyaþ. sa ucyate. svàdhyàyo 'dhyetavyaþ, svàdhyàyam adhãyãta iti{1,44}ca vidhir atra ÷råyate. phalavadvyàpàragocaratvaü ca svàbhàvikaü sarvavidhãnàm ity apuruùàrthàtmano 'dhyayanàd uttãrya puruùàrthàtmakaü phalam abhilaùati. adhyayanam api sàdhyatvàdhãnaü sàdhanatve nikùipyate. tad ayam artho jàyate adhyayanena kim api puruùàbhilaùitaü kuryàd iti. na ca tadupàttam ityàmnànasàmarthyàd vi÷vajidàdivat svarga eva sakalàdhyetçjanasamãhitaü phalaü kalpyate. nanu ca dvitãyàntasvàdhyàyapadasamabhivyàhçtam adhyayanaü tatpradhànam evàvagamyate. tata÷ càdhyayanena svàdhyàyaü saüskuryàd iti vàkyàrtho 'vatiùñhate. na ca saktuvadasaüskàryaþ svàdhyàyaþ, phalavatkratuj¤ànopàyabhåtatvàt. ato na phalàntarakalpanàvakà÷aþ. na. aviniyogàt. na khalu svàdhyàyasyàrthaj¤àne viniyojikà ÷rutir upalabhyate. ato na tàdarthye pramàõam iti na saüskàràrhatvam. bhåta÷ ca svàdhyàyaþ bhavyam adhyayanaü, bhåtasya bhavyàrthatàyàü dçùñàrthatà. itarathà kalpyam adçùñam. na ca tad yuktam. ato viniyogabhaïgena svàdhyàyenàdhyayanaü saüskuryàd iti ÷àstràrtho yuktaþ. huüphaóàdãnàü cànarthakànàm adhyayanàd avyàpakam arthaj¤ànam. teùàm adçùñàrtham adhyayanaü bhavatãti cet. tadardhajaratãyam ekasyaiva vidher dçùñàdçùñàrthatvakalpanàt. ata[132]ekaråpeõàdçùñàrthataiva yuktà. nanu ca ràtrisatravadàrthavàdikam eva phalaü ÷rutatvàd yuktam à÷rayitum. ÷råyate hi yaü yaü kratum adhãte tena tenàsya kratuneùñaü bhavatãti kratuphalapràptir adhyayanasya phalam. athocyeta na prathame gurusakà÷àd adhyayane phalam idam, api tarhi dhàraõàdyartha iti. tan na. dhàraõàdyarthàrthavàdasyàtide÷ataþ prathamàdhyayanasambandhàt. ato ràtrisatranyàyenàrthavàdagatam eva vipariõàmena phalam upakalpayitum ucitam. syàd etad evaü yady arthavàdàþ svaråpato 'tidi÷yeran. na tv etad evaü, ÷àstràtide÷aniràkaraõàt. prarocanàmàtram[133]ihàrthavàdotthàpitam adhyayana[134]vidhinàpekùitaü sambandhum iti nànà÷rayaphalapadavipariõàmaþ ÷akyate kalpayitum. ato naiùàpi kalpanà yukteti vi÷vajidàdivat svargaphalataiva yuktà kalpayitum. ataþ svargàrthaü gurusakà÷àd adhãtya snànasmçtibalenànantaraü snàtvà pa÷càt sandigdhaü prayojanavantaü vedàrthaü vicàrayatu mà và. sarvathà tàvadadhyaya[135]navidhyartho niùpanna iti na[136]katha¤cid vedavirodham upalabhàmahe. __________NOTES__________ [128] thà loke da [129] t kra (KHA) [130] nàü yathoktaü ye (KA) [131] trarthatva (KHA) [132] aikaråpyeõà (KHA) [133] traü hy artha [134] nasya vi [135] yanamàtràd evàdhyayana [136] nàtra ka (KA, KHA) ___________________________ {1,45} atrocyate -- svàdhyàyo 'dhyetavyaþ svàdhyàyam adhãyãteti ca vispaùñaü svàdhyàyasyàdhyayanakarmatvam avagamyate. na ca saktuvad viniyogabhaïgo yuktaþ. saktavo hi bhåtabhàvyupayogarahità na saüskàram arhanti. na ca tathà svàdhyàyaþ, bhàvyupayogitvàt. iha hy adhyayanànantaram akùaragrahaõaü, tataþ padàvadhàraõaü, tataþ padàrthasmaraõaü, tato vàkyàrtha[137]j¤ànaü, tato 'nuùñhànaü, tato 'bhyudaya iti paramparayà puruùàrtha[138]prayojanapratilambhena viparivçttyàdhyayanamàtràn[139]nàdçùñakalpanàvakà÷aþ. yàvad dhi viprakçùñam api dçùñam upalabhyate, tàvat tad evànusaraõãyam. tad iha bràhmaõavàkyeùu pradhànavàkyànàü phalavatkarmàvabodhanaü phalam, aïgavàkyànàü tu sannipatyopakàrakàràd upakàrakadçùñàdçùñàrthetikartavyatàprakà÷anam. arthavàdànàü ca vidhyapekùitaviùayaprà÷astyapratipàdanam. udbhidàdãnàü ca[140]nàmnàü guõaphalavidhànam. upaniùadàü tu sàmparàyikaphalopabhogocitacetanakartçpratipàdanadvàreõa sakalavedapràmàõyapratipàdanam ity åhanãyam. mantràõàü ca keùà¤cidanuùñhãyamànapadàrthaprakà÷anam. yeùàü tu na dçùñaü prayojanaü teùàü kratupuruùàrthàdçùñakalpanà. na ca tadadçùñàrthatvenànyatràpi dç÷yamànaprayojanaparityàgo yuktaþ. svàdhyàyà[141]dhyayanavidhyadhyàpitasya[142]mantrabràhmaõasya prayojanakalpanàvasare yathà÷akti prayojana[143]kalpanaiva yuktà. tatra humàdãnàü dçùñaprayojanàsambhave japabrahmayaj¤àdàv adçùñàrthatà. dçùñaü caikaprayogavidhigocaràõàü[144]dçùñàdçùñaprayojanatvaü prokùaõàvaghàtàdãnàm. ato nàva÷yamaikaråpyam[145]eva sarvatraivàstheyam. tad eùa pårvottarapakùasaükùepà[146]rthaþ -- pàralaukikàdçùñaphalatvàd adhyayanasya nàrthaj¤ànaparyanto 'dhyayanavidhyartha iti nàva÷yam anantaraü vedàrtho mãmàüsitavyaþ. ato na snànasmçtyadhyayanavidhyor virodhaþ. aviruddhaü ca na durbalam api bàdham arhatãti pårvaþ pakùaþ. siddhàntas tu - svàdhyàyasyàdhyayana[147]saüskàryatvàvagamàdadhãtena svàdhyàyena kiü kuryàd ityapekùite yogyatvenàrthaj¤àne svàdhyàyasya viniyogàt, tasya caihikatvàd anantaraü dç÷yamànatvàc ca na vyavahitàmuùmikàdçùñasvargaphalakalpanà yuktetyadhãtena svàdhyàyenàrthaü jànãyàd iti karaõãbhåtasya vedasyànugràhakàpekùàyàü,{1,46} yogyatvenetikartavyatàü÷opanipàtinã mãmàüsàdhyayanànantaram upanipatantã svakàlopanipàtinà snànena virudhyata iti ÷rutibalãyastvena yuktaþ snànasmçter bàdha iti såktaü snànasya tena bàdhaþ syàd iti || 88 || __________NOTES__________ [137] rthàvadhàraõaü ta [138] rthaprati (KA) [139] tràd adçùñakalpanànavakà [140] tu ___________________________ [141] yavi [142] sya hi ma [143] naparika [144] õàü nànàvidhadç (KHA) [145] pyam evàvase (KA) [146] paþ (KHA) [147] nakarmatvàva (KA) ___________________________ atra bhàùyaü dçùñàrthatà càdhyayanasyànantarye vyàhanyeta, lakùaõayà tv eùo 'rthaþ syàd iti. tadadhyayanadçùñàrthatàpratipàdanasya punaruktatvàl lakùaõayà tv eùo 'rthaþ syàd iti càvij¤àyamànàrthatvàt kai÷cid vyàkhyàtçbhis tyaktam. tat tàvad àha ##antena. svayaü tu cirantanalekhyeùu vidyamànatvàt samàdhatte -- tad ucyata iti. ayam abhipràyaþ -- pårvaü hi na càdhãtavedasyetyàdibhàùyeõa pårvakàlatàmàtraü ktvàpratyayenocyate, nànantaryam. na ca tadadhyayanadçùñàrthatve virudhyata iti smçtyà sahàvirodho dar÷itaþ. idànãü tu yady apy ànantaryavacanaþ ktvà÷abdaþ, tathàpi samastasmçtyarthaparigrahe vedavirodhàd varaü lakùaõeti. paurvàparyavi÷eùa ànantarye ukte tadantargatapårvakàlatàmàtram adhyayanasya lakùyate. evaü hi dçùñàrthàdhyayanena sahàvirodho bhavatãti || 90 || aparam api smçtyà sahàvirodhaprakàram àha -- ##ti. adhãtyeti iïo råpe virodhaþ neõa iti. idaü cànvàruhyavacanam iti nàtãvàdaraõãyaü. iïo hi nityasahacarito 'dhi÷abda ekade÷abhåtaþ, na hi tasya kevalasya prayogo dçùñapårvaþ. ata iïo råpe samudàyapràsiddhiþ. iõas tv avayavaprasiddhiþ. sà ca samudàyaprasiddher durbalà. svàdhyàyàdhyayanàdhikàre càdhãtyeti ÷rutaü tadviùayam evàvagamyata ity ato 'pi nàdhigamàrtha[148]kalpanà yukteti || 91 || __________NOTES__________ [148] rtha iti (KA) ___________________________ {1,47}atra bhàùyaü na cedaü snànam adçùñàrthaü vidhãyate iti. tad vyàcaùñe -- ##iti. yo hi ÷rutismçtyor evam avirodho bhavatãti gurugehàdanàvçttasyàplavanamàtram adhãtya snàyàd iti prayàjàdivat pradhànam adçùñàrthaü vidhãyate. athavà mantràdyupetam adhyayanasya pradhànakarmaõaþ prokùaõàdivadadçùñàrthaü narasaüskàraråpaü snànaü vidhãyata iti manyate, tasya vakùyamàõam uttaram iti || 92 || tad idànãm uttaram àha - ##ti[149]dvayena. brahmacàriõo hi na snàyàd ity asnànàdiniyama uktaþ. na ca tatra kasyacid avadhitvam à÷ritam. ato 'sau kiyantaü kàlam iti bhavaty avasànàpekùeti. yady evaü tataþ kim ata àha -- ## iti. apekùitavidhau dçùñàrthatvam. itarathàdçùñàrthaü snànavidhànam. na ca dçùñe sambhavati tad yuktam. ato 'pekùàva÷àdasnànàdiniyamanivçttim eva adhãtya snàyàd iti snànaü lakùayati. tad dhi asnànavirodhi snànaü, virodhisattà ca virodhyantaranivçttyà vyàptà. ataþ snànenàsnànaniyamanivçttilakùaõà yuktaiva. tatsahacarità÷ ca gurukulavàsàdaya iti tannivçttyà teùàm api nivçttir lakùyata iti. nanu yuktaü virodhinoþ sahàsambhavàt snànenàsnànanivçttir lakùyata iti. gurukulavàsàdidharmanivçttau (?kç/ku)to hetuþ. yac càsnànàdiniyamasahacarito gurukulavàsàdis tannivçttyà nivartyata ity uktaü tad ayuktam. pramàõàntaragocare hi viùaye tad yuktam. yathà loke bhojanakàle kevalasthalaparimàrjanopade÷e sthalà(dã)ni parimçjyantàm iti bhavati tatsahacaritanikhilabhojanopakaraõa÷aïkha÷uktikàdiparimàrjanopade÷aþ. ÷rutismçtyos tu yàvadupàttamàtraviùayatvàt sahacaritàdigrahaõam anyàyyam. ucyate -- syàd evaü yadi ÷rutimåleyam adhãtya snàyàd iti smçtiþ{1,48}syàt. iyaü tu nyàyamålà. nyàya÷ ca sakalabrahmacàridharmanivçttau samànaþ. kaþ punar asau. ÷råyatàm. brahmacàridharmà hi gurukulavàsàdayo 'dhyayanàïgam adhyayanasamàptau samàpyante iùñisamàptàv iva vratam iti nyàyaþ. ato 'snànaniyamanivçttimålena sakalàgnãndhanàdibrahmacàridharmaparyavasànalakùaõà yukteti. idaü tu kin tu lakùaõayetyàdibhàùyeõoktam iti veditavyam || 94 || __________NOTES__________ [149] ti. bra (KA) ___________________________ prakaraõàrtham idànãm upasaüharati -- ##iti. ayam arthaþ -- yad adhyayana÷abdo 'dhigamàrtha iti vyàkhyàtaü, yac ca snàyàdityasnànàdiniyamanivçttilakùaõàrthaþ snàna÷abda iti, tathà athàto dharmajij¤àseti[150]dharmajij¤àsàkramavacano 'tha÷abdo 'dhyayanànantaropanipàtismàrtasnànàbhàvalakùaõàrtha iti yad uktaü tatra[151]ca sarvatra dçùñàrthatvaü hetur iti || 95 || __________NOTES__________ [150] ti ji [151] tra sa ___________________________ atra codayati -- ##tyantena. evaü hy uktaü daurbalyaü vedabàdhanàd iti. evaü ca vedabàdho bhavati yadi vedàrthaþ sarvathaivopekùyeta. yadi tu smçtyanurodhenàdhyayanànantaraü snàtvà sandigdhaü prayojanavantaü vedàrthaü budhyamàno jij¤àsate, tato na ka÷cid vedavirodho dç÷yata ity avirodhità snànasyeti. evaüvà[152]dina uttaram àha -- ## iti ##antena. ayam arthaþ -- bhaved api smçtyanurodhenànantaraü snànaü yadi tàvanmàtram eva smçtaü syàt. iha ca[153]snànàd uttarakàlam api nànàvidhàni nityàni naimittikàni ca karmàõi smaryante. tad yadi tàny apy anurudhyante, tato 'tyantàya vedabàdhaþ. na ca tàny apy avicàritavedàrtho yathàvad anuùñhàtum ãùñe. na càviduùo 'dhikàro 'sti. vakùyati hi -- na càvidvàn vihito 'stãti. tadava÷yam anurudhyàpi smçtiü kiyaty apy adhvani gatvà punas tadbàdho vaktavyaþ. tad varam adhãtavedatvena vicàrayogyatvànmàõavakasyàdhyayanànantaram[154]àgate kàle{1,49} prathamopanipàtino virodhinaþ snànasyaiva bàdhanam. ato 'nadhãtavedatvena yàvannityanaimittikakarmaõo 'nuùñhànàyogyaþ, tàvad akurvann api tàni na pratyavaiti. adhãtavedatayà yogyo 'kurvan pratyaveyàt. na càvidvàn kartuü ÷aknoti. na càvicàrayan jànàtãtyadhyayanànantaram[155]eva dharmajij¤àsà yukteti. idaü cottaravi[156]bhavàd uktam. paramàrthatas tv adhyayanavidhyarthasampàdanàya pravçtto na pràï mãmàüsà÷ravaõàd virantum arhatãtyadhyayanavidhibalaprabhàvita evàyam arthaþ. na hi pradhànam anaïgam anuùñhitaü paryavasyati. vakùyati hi sàïgaü pradhànam aika÷abdyàd iti || 98 || __________NOTES__________ [152] vadataþ [153] tu (KHA) [154] m upaga (KA) [155] raü karma [156] vai (KHA) ___________________________ evaü smçtibàdham upapàdyàtraivàdhikaraõam[157]udàharati -- ##iti. itirivàrthe. pàñhakramasyeva ÷rutikramasyàyathamarthàd bàdho 'vagamyata ity arthaþ. uktaü hi kramakopàdhikaraõe kramakopo 'rtha÷abdàbhyàm -- (5.4.1) iti. atra hi agnihotraü juhoti yavàgåü pacatãty udàhçtya vicàrayiùyate -- kiü hutvà paktavyam, uta paktvà hotavyam iti. atra[158]pàñhapràmà[159]õyàd hutvà paktavyam iti pårvapakùita uktaü pàñhakramasyàrthakramàt kopo bàdhaþ. arthava÷ena hy atra pàñhakramo 'tikramitavyaþ. yathàpàñhakramànuùñhàne hy artho na saüvarteta. homàrtho hi pàkaþ. sa homàd uttaram[160]anuùñhito 'narthakaþ syàt. homa÷ ca havanãyàdçte na sidhyet. tasmàd àdau ÷rapaõaü tato homa iti. tadvad ihàpi yady apy adhyayanànantaryaråpaktvà÷rutyà snànasya kramo 'vagataþ, tathàpy adhyayanadçùñàrthatàsàmarthyena bàdhitavya iti. tatparigrahe 'dhyayanavidhyartha eva bàdhitaþ syàt. ÷rutikramo 'py arthànusàreõa[161]bàdhyata eva, arthàrthatvàt sarvasyeti kramakopàdhikaraõe ñãkàkàreõoktam iti.{1,50}adhikaraõàntaramatraivodàharati[162]- guõapradhànayor iti. vakùyati -- aïgaguõavirodhe ca tàdarthyàt (12.2.25) iti. atra ca pradhànabhåtasutyàkàlànurodhenàïgabhåtadãkùaõãyàkàlabàdho vakùyate, pradhànàrthatvàd aïgànàm. pradhànavirodhe satyànarthakyàt. evam ihàpy adhyayanasnànayoþ kramamadhãtyasnàyàd iti smçtir upadi÷ati. krama÷ ca kramavatàm aïgam ity[163]avivàdaü sarvavàdinàm.[164]tad yady eùa kramo 'nurudhyeta, tataþ pradhànabhåtaü dçùñàrtham adhyayanam eva bàdhitaü bhavet. na ca guõànurodhena pradhànabàdho yukta iti || 99 || __________NOTES__________ [157] õàrtham u [158] ta [159] dhànyàd [160] rakàlam a [161] rodhena bàdhitavya e (KA) [162] riùyati (KA) [163] ti sa [164] nàm avivàdasiddham ___________________________ evaü tàvat smçter atyantabàdho bhaõitaþ. idànãü[165]virodhànusàritvàd bàdhyabàdhakabhàvasya yàvanmàtram eva virudhyate tad bàdhitavyam. gurukula[166]vàsaparityàgamàtraü ca dharmajij¤àsàparipanthi, tadàyattatvàt[167]tasyàþ, na madhumàüsàdiseveti na[168]te bàdhitavyà ity àha -- ##ti || 100 || __________NOTES__________ [165] nãü tu vi [166] lapa [167] tvàd dharmaj¤ànasya na [168] na bà ___________________________ tasmàt smçtyekade÷abàdho 'yaü na samastasmçter[169]bàdha ity àha -- ##iti || 101 || __________NOTES__________ [169] ti ___________________________ nanv evaü parityaktàgnãndhanàdibrahmacàridharmaþ snàtako jàta iti snàtako nityaü ÷uciþ sugandhiþ snàna÷ãlaþ iti vidhipràptaü madhvàdisevanavad dharmajij¤àsàyàm avirodhi yat snànaü tad api kriyatàm[170]ata àha -- ##ti. sakalabrahmacàridharmanivçttau hi snàtaka÷abdaþ prayuktaþ, nàgnãndhanàdikatipayadharmanivçttau. ato yàvad gurugeha[171]nivçttir madhvàdisevàsamudàyasyàü÷o na samàpyate, tàvat snàtaka eva na bhavatãti na snànam{1,51} asnànàdiniyamanivçttiþ paryavasyati. snànaü na pràpnotãtyarthaþ. sakalabrahmacàridharmanivçttivàcã snàtaka÷abda iti || 102 || __________NOTES__________ [170] m ity àha [171] hàd vini (KHA) ___________________________ vyàkhyàya tad eva prayogànusàreõàha -- ##iti. yàvad dhi gurugehàn na nivartate na niùkràmati, tàvat snàtako na kathyate. ato na snàtakadharmaü labhata iti. yady evaü tarhi mà snàtu, dàraparigrahaü kin tu na karoti. upàttadàro 'pi[172]gurau nivasan dharmaü jij¤àsata eva,[173]ata àha -- ##iti. gurugehànniùkràntasya kçtamantràdyupetasnànasya tatra snànàt paro dàrasaïgraho vihitaþ snàtakaþ sadç÷ãü bhàryàü vindeta iti. tat katham akçtasnànasya bhaved iti || 103 || __________NOTES__________ [172] hi [173] vety ata ___________________________ atra bhàùyaü vedam adhãtya snàyàd gurukulàn mà samàvartiùñeti. tadasaïgatàrtham iva lakùyate. kathaü hi vedam adhãtya snàyàd gurukulàn mà samàvartiùñeti. tad vicchidya yojayati -- ##ti. pårvaü hi na cedaü snànam adçùñàrtham ityàdinà bhàùyeõa smçtivàkyaü vyàkhyàya punas tad eva kãrtitam asyàþ smçter ayam artha ity uktaü bhavati || 104 || nanv ànantaryàd gurukulàn mà samàvartiùñetyanenaikagrantho 'vagamyate. kiü tatparityàge kàraõam[174]ata àha -- ##ti. na hy ànantaryam eva sambandhe kàraõam. api tarhi, yogyatàpi. iha ca virodhàd ànantarye 'py asambandha iti || 105 || __________NOTES__________ [174] m ity ata ___________________________ athàpanãtaü kathaü vyàkhyeyam ata àha -- ##ti. pårvaü hi gurukulavàsàvasànabàdhanàrtho 'tha÷abda iti vyàkhyàtaü gurukulàn mà{1,52} samàvartiùña kathaü vedavàkyàni vicàrayed ityàdinà bhàùyeõa. na ca tatra hetur ukta iti smçtidçùñàrthatàprasaïgena manasi viparivartamàno 'bhihitaþ. atha÷abdo hy ànantaryaparatve 'dçùñàrthaþ syàd iti tatparihàràya gurukulàn mà samàvartiùñety evaüaparo vyàkhyà[175]yata iti. yad và gurukulavàsanivçttimàtraü bàdhyate na kçtsnasmçtyartha iti, tatràyaü hetur ity àha -- ##ti || 106 || __________NOTES__________ [175] khyàta (KHA) ___________________________ etad eva vivçõoti -- ##iti. idànãm adhãte vede 'dhãtya snàyàd iti smçtipràptaü madhvàdisevanaü pratiùedhayan såtrakàro 'dçùñàrthopade÷ã syàt teùàü dharmajij¤àsàyàm avirodhàt. na ca tad yuktam iti || 107 || yas tu smçter avirodhaü vadann evam àha -- smçtiva÷àd anantaraü snàtvà gurugehaü pravi÷ya dharmo vicàrayiùyate tan na ka÷cid virodhaþ syàd iti, taü pratyàha -- ##ti. nirgatya hi punaþ prave÷o 'dçùñàrthaþ syàd iti. pårvaü cedam udbhàùyam eva paricodyànyathà parihçtam. idànãü bhàùyà[176]nusàreõàdçùñàrthatayà parihriyate ity apaunaruktyam || 108|| __________NOTES__________ [176] ùyakàrànu (KA) ___________________________ nanu kathaü prave÷o 'dçùñàrthaþ syàt, tasya hi vicàro dçùñam eva prayojanam ata àha -- ##iti. kçtàrthasya nirgamo nissaraõaü dçùñàrthaü syàt. itarathàdçùñàrtham. ato nirgatyaprave÷o 'dçùñàrtha iti vadatà nivçtter adçùñàrthatvam uktaü bhavati || 109 || ata÷ ÷abdam idànãm anusandhatte -- ##ti. yadaivàtha÷abdena dçùñàrtham{1,53}ànantaryam upadiùñaü, tadaiva kriyàmàtrànantaryasyàdçùñàrthatvàd vedagrahaõaü vedàrthanirõaye hetur ity uktam[177]eveti kim ata÷ ÷abdeneti || 110 || __________NOTES__________ [177] ktaü bhavatãti ki ___________________________ pariharati -- ##iti. ànantaryopade÷àd vedàdhyayanena dharmaj¤àne yogyo bhavatãti j¤àyate, na tu taddhetukaiva[178]dharmajij¤àseti || 111 || __________NOTES__________ [178] kà dha ___________________________ ata÷ caivaüvidhaþ puruùo dharmaj¤àne[179]yogya ity etàvad evàtha÷abdenoktaü syàt, na hetuvi÷eùa ity àha -- ##iti. na ca hetvantaràbhàvàt pàri÷eùyasiddham adhyayanaü ÷akyaü vaktum ity àha -- ## iti || 112 || __________NOTES__________ [179] nayogyo bhavati i ___________________________ dharmaphalàrthitvàcàryakaya÷aþprabhçti jij¤àsàyà hetutvena sambhavati. taddhetutve ca dharmajij¤àsàyàþ ÷ådràdhikàro doùa iti parihàràntaram àha -- ## iti. atha÷abdo hy ànantaryam upadi÷an yad vedàdhyayanànantaryam upadi÷atãtyuktaü, tad vakùyamàõàta÷ ÷abdapratipàdyahetutvabalena. itarathà tv arthàntaravacano 'yam atha÷abdaþ sambhàvyeteti || 113 || anyathà paunaruktyam àha -- ##ti. yady apy atha÷abdena vedàdhyayanaü dharmajij¤àsàyà hetur iti pratipàditaü, tathàpi hetvantaravacanatvàd ata÷÷abdo na punaruktaþ. snànabàdhasya hetutvam ata÷÷abdo vadati.[180]snànabàdhahetum àviùkaroti -- ##ti. adhãtavedo hi{1,54} nityanaimittikànuùñhànayogyo[181]jàto yady[182]avidvattayà nànutiùñhet, pratyaveyàt. ato 'dhãtavedatvàn nàvasthàtuü labhyate jhañiti vidvattàyàü yatitavyam iti || 114 || __________NOTES__________ [180] datãti (KHA) [181] gyo bhavati ya (KA) [182] dy asàv avi ___________________________ atra bhàùyaü dharmaü jij¤àsitum icched iti. tatra sandhàtuliïtumunàm icchàrthatvàt paunaruktyam à÷aïkya viùayabhedàt pariharati -- ##ti. sanvàcyà tàvadicchà àntaraü samànapadopàttaü j¤ànam eva karma vyà[183]pnoti. tatkarmiketi yàvat. tàvatà ca bhàgena saiva gamyate, na liïàder artho vidhyàdiþ.[184]iùis tu yady apãcchàvacanaþ, tathàpã[185]cchàntaravacanatvàd apunaruktaþ. tathà hi -[186]sanvà[187]cyecchàyà bàhyaþ padàntaropàtto và dharmaþ karma, j¤ànecchà và, dharmaj¤ànecchàdvayaü và. karma[188]bhedaprakañanam icchàbhedasphuñãkaraõàrtham. liïtumunos tu vidhisamànakartçkatvavacanatvàt spaùño viùayabheda ity apunaruktateti. kiü punar atràsåtritadvitãyecchopàdàne bhàùyakàrasya prayojanaü, dharmaü jij¤àsetety evaü hi vacanãyam ata àha -- ##ti. evaü hi manyate -- yathà ÷iùyo bàlaþ preùaõàyàm ayogyatvàd dharmaj¤àne pravartayituü såtrakàreõàdhyeùito dharmajij¤àseti vadatà, tathà tadgatim anuvidadhànena bhàùyakàreõa såtritecchà kathaü nirvartyeteti dvitãyecchà asåtritoktà. ata icchopade÷enàpi kartavyatopadiùñà bhavet, tatpårvabhàvitvàd icchàyàþ. na cecchà neùyate. bubhukùàvat. tathà hi eko bubhukùamàõo bhuïkte. anyas tu mandànalatvàd abubhukùus tàm api kàmayata eveti || 115-117 || __________NOTES__________ [183] prà [184] dir iti [185] viùayabhedàd api (KHA) [186] tadvàpye [187] tto dharmo j¤à [188] rma. icchàkabhama[?] (KA) ___________________________ {1,55} tatra dharmajij¤àsàsamàsapadaü vigçhõatà bhàùyakàreõa dharmàya jij¤àsà dharmajij¤àsà. sà hi tasya j¤àtum icchety uktam. tadàkùipati -- ##ti. yatra hi tàdarthye caturthãsamàso bhavati, tatra prakçtyà vikçtiþ samasyamànà dçùñà. yathà yåpàya[189]dàru yåpadàrv iti. aprakçtivikàrayos tu na samàsaþ yathà randhanàya sthàlã, avahananàyolåkhalam iti. tathà[190]prakçtivikçtigrahaõaü kartavyam iti[191]tàdarthyasamàse vàrttikakàreõoktam. na ca sàmarthyapradar÷anàrthaü tat. ato 'prakçtivikàrayor api yatra sàmarthyaü tatra samàso bhavaty eva. ato dharmajij¤àsàpade 'pi sàmarthyasya vidyamànatvàd yuktas tàdarthyasamàsa iti vacanãyam. sàmarthyasyaiva prakçtivikàrabhàvam antareõànupapatteþ. vigrahavàkyàrthàbhidhàna÷aktir hi sàmarthyam. na ca yathà randhanàya sthàlãti ÷råyamàõà caturthã bàhyanimitta[192]bhåtàyà arandhanaprakçter api sthàlyàs tàdarthyam abhidyotayati tathà[193]randhanasthàlãti samàsaþ, mandatvàt tàdarthyasya. prakçter eva tu dàrvàder yåpàdivikçtibhàvàpatter vyaktaü tàdarthyam iti yåpàya dàrv iti vigçhya kathitaü yåpadàrusamàsàd api suj¤ànam. ata eva samàsavidhau tàdarthyagrahaõaü prakçtivikçtigocaraü vyàkhyàtaü tatraiva tàdarthyasya spa[194]ùñatvàt. àha ca -- __________NOTES__________ [189] padàrvàdàv iti [190] thà tàdarthyasamàse pra [191] ti và [192] ttàyà (KHA) [193] randhanàyasthà (KA) [194] sphuñatvà ___________________________ bàhyasya hi[195]nimittasya tàdarthyaü naiva tàdç÷am | __________NOTES__________ [195] ca (KHA) ___________________________ yàdç÷aü prakçteþ spaùñaü vikàraü prati dç÷yate || iti. tathà ca nàprakçtivikçtyos tàdarthyasamàso dçùñacaraþ. a÷vadhàsàdiùu ùaùñhãsamàsà÷rayaõàt. vaiyàkaraõàkhyàyàü tu saty api samàse 'lugvidhànàd vibhaktiþ ÷råyate iti yuktam eva vçttivigrahayor aikyàrthyam asaty api prakçtivikçtibhàve. dharmajij¤àsàpadasamàsas tu vivàdàspadãbhåta eva. tasmàd asamàso 'yam || 118 || {1,56} evam àkùipya samàdadhàti -- ##ti. nàyaü caturthãsamàsaþ. kin tu a÷vadhàsàdivat ùaùñhãsamàsa evàyam. tathà hi sà hi tasya j¤àtum iccheti ùaùñhyantena tadà vigçhõàtãti. nanu dharmàya jij¤àseti vigrahavacanaü tat kathaü vyàkhyeyam ata àha - ##ti. nedaü vigrahavacanaü, kin tu ùaùñhyarthavi÷eùapradar÷anam iti || 119 || atha codayati -- ##ti. tàdarthyaråpàrthavivakùàyàü hi caturthy eva pràpnoti. sambandhasàmànyavivakùàyàü tu tàdarthyavacanaü katham iti || 120 || pariharati -- ##ti. såtrakàreõa hi sambandhasàmànyavivakùàyà dharmajij¤àseti ùaùñhãsamàsaþ prayuktaþ. nirvi÷eùasàmànyànupapattes tu vi÷eùàkàïkùàyàü bhàùyakàreõaiva tasya sàmànyasya tàdarthyaråpavi÷eùaniùñhatà varõyate, tenàyam api na doùa iti || 121 || atràparaü dharmajij¤àsàsvaråpapradar÷anàrthaü kànyasya sàdhanàni kàni sàdhanàbhàsànãti bhàùyam. tatra sàdhanàbhàsapadaü vyàcaùñe -- ##ti. pårvapakùasyàrtho dharmasya sàdhanàbhàsam iti. kathaü punaþ pårvapakùasyàrthaþ sàdhanàbhàsaþ, ata àha -- ## iti. anyasya hi sàdhanam anyasya sàdhanavadavabhàsamànaü sàdhanàbhàsaü bhavatãti || 122 || etad evàbhivyanakti -- ##iti. kratvarthaü hi parõamayyàdi{1,57}puruùàrthasyàpàpa÷loka÷ravaõàder ucyamànaü sàdhanàbhàsaü bhavati. puruùàrthaü ca godohanàdi krator ucyamànaü tadàbhàsaü bhavatãti. atra bhàùyakàreõa ko dharmaþ kathaülakùaõaþ iti codanàsåtreõa vyàkhyàtam ity uktvà kànyasya sàdhanànãtyàdi ÷eùalakùaõena vyàkhyàtam ity uktam. tad ayuktam iva dç÷yate, ÷eùalakùaõa÷abdo hi tçtãyàdhyàye prasiddhaþ. na ca tatra sàdhanàdi sarvaü vyàkhyàyate, ataþ katham ity à÷aïkyàha -- #<÷eùalakùaõe>#ti. nàyaü tçtãyàdhyàyavivakùayà ÷eùalakùaõa÷abdaþ prayuktaþ, kin tu pari÷iùñasakala÷àstravivakùayà. ata evaikavacanam iti || 123 || atra bhàùyakàreõa ÷àstràrambham àkùipatoktam -- dharmaþ prasiddho 'prasiddho và syàt. yadi prasiddhaþ, na jij¤àsyaþ. athàprasiddhaþ, nataràm iti. tatràbhàvavacanatvànna¤aþ ko 'yam àti÷àyanikaþ pratyayaþ. na hi niùedhasya svagato vi÷eùaþ ka÷cid astãty à÷aïkyàha -- ##iti. satyam. nàbhàvasya svagato vi÷eùaþ, tathàpi niùedhyatantratvàd niùedhasya tadati÷ayàt so 'py ati÷ete iti. tad iha prasiddhe j¤ànecchàmàtrasyaivàbhàvaþ, na j¤ànasya aprasiddhe tu na j¤ànaü na ceccheti dvayaniùedhàd ati÷ayo yuktaþ. a÷akyatvàn neùyate na j¤àyate cetyartha iti || 124 || atra parihàrabhàùyaü dharmaü prati vipratipannà bahuvidaþ. sa hi niþ÷reyasena puruùaü saüyunaktãti, tad vyàcaùñe -- ##iti. sandigdhasya hi prayojanavato nirõayàya matimanto yatante. tathà ca dharmaþ. tasmàd ayam api jij¤àsyata iti || 125 || kãdç÷aþ punardharme saü÷ayaþ kinnimitto và, ata àha -- ##iti. pårvaü tàvad dharmasya svaråpàdiùu madhye pramàõasvaråpàbhyàü dvedhà{1,58} vipratipadyate. vipratipattiþ kriyate iti bhàve[196]pratyayaþ. vàdivipratipatti÷ ca saü÷aye nimittam iti naiyàyikàþ. tasmàd eùa saü÷ayo bhavati kiü khalu dharme pramàõaü, kiüsvid yogipratyakùam uta codaneti. pramàõasaü÷ayàd eva tu svaråpasaü÷ayaþ, kiü yàgàdir dharma[197]uta caityavandanàdãti. tad atràdyasyàdhyàyasya prathamapàde nirõayaþ kàrya ity àha -- ##ti. atra hi sambhàvitetarapramàõaniùedhena sambhàvitàpràmàõyaniùe[198]dhena ca pràmàõyam upapàdayiùyate. tadupapàdanàc ca svaråpopapàdanam api kçtaü bhavati. tripàdyàü tu kathaülakùaõa ity amunà pratij¤àtaþ pramàõaprakàro niråpyate. pràmàõyaü tv ihaivopapàditam. ata eva pàdàvasàne iti pramàõatvam idaü prasiddham iti vadati. arthavàdàdhikaraõe ca siddhapramàõa[199]bhàvasya iti, prakàrasya tu tadvataþ pramàõàd anatibhedàt kçtsno 'dhyàyaþ pramàõalakùaõam ity àkhyàyate iti || 126 || __________NOTES__________ [196] råpam. và [197] àhosvit cai [198] ràkaraõena [199] õasyeti ___________________________ evamàdyapàdaprayojanamuktvoparitanatantraprayojanam àha -- ##iti dvayena. aj¤ànàm ekamàrga[200]dç÷vanàü càsaü÷ayàd bahuvidàü vàkyàrthanirõaye saü÷ayàn na matir upajàyate. prathamaü tàvad vidhyarthavàdamantranàmnàm arthe prayojane saü÷ayaþ stutyàdyupayogapra[201]tipàdanenàrthavàdàdhikaraõàdyair apaneùyate. puna÷ ca dvitãye yajati dadàti juhotãtyàdinàü càrthabhedàbhàvàd bhedasaü÷ayaþ ÷abdàntaràdhikaraõàdibhir ity eùà dik. ataþ sandigdhaprayojanavattvàt[202]param api ÷àstraü praõetavyam iti || 128 || __________NOTES__________ [200] rgiõàü cà [201] pradar÷anenà [202] tvàd apa (KHA) ___________________________ ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü prathamasåtraü samàptam ||02codanàsåtra {1,59} codanàlakùaõo 'rtho dharmaþ iti ÷àstràrambhasåtram. tad vyàcaùñe -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- prathamasåtre hi vi÷eùa[203]dharmajij¤àsà pratij¤àtà, tadabhipràyeõa ko dharma iti pçùñam. vi÷eùa÷ ca pramàõavi÷eùàt sidhyati. pàùaõóàgame hi pramàõe caityavandanàdayaþ kriyàvi÷eùà dharmà bhavanti. vedàgame tu yàgàdayaþ. tad iha sàmànyataþ siddhadharmodde÷ena pramàõavi÷eùa÷ codanà vidhãyate. tata÷ ca dharmavi÷eùasiddhiþ. yas tu sàmànyàtmà dharmasya prãtisàdhanatvaü, so 'vivàdasiddha eva sarvavàdinàm. na hãha kecid vivadante yaþ prãtisàdhanaü dharma iti. tathà ca nçguõavàdino yato 'bhyudayaniþ- ÷reyasasiddhiþ sa dharmaþ ity àhuþ. ÷ubhà cittavàsaneti saugatàþ. puõyàþ pudgalà ity àrhatàþ. sarve caite prãtisàdhanatayaiva tair dharmà iùyante. ata eva càsyàü vacanavyaktàv artha÷abdo 'nuvàda iti vakùyati labhyate 'rthànuvàdena iti. eùaiva càtra vacanavyaktir vàrttikakàrasyàbhimatà. itarathà artha÷abdasya vidhyanuvàdayor asambhavaþ iti vakùyati.[204]nanu ca svaråpavi÷eùe 'pekùite pramàõavi÷eùa[205]vidhànam asaïgatam, ata àha -- ## iti. dharmapadàrthasyedaü pramàõam ityukte pramàõàdhãnatvàt prameyasiddher arthàd idam uktaü bhavati yaccodanàpraveditaü tad dharmasvaråpam iti. àdi÷abdena tadàbhàsam upàdatta iti. yas tu vivakùitatirodhànamuktam iti manyate, taü pratyàha -- ##iti. sàmànyataþ siddhadharmasya svaråpavi÷eùa iha såtryate iti || 1 || __________NOTES__________ [203] ùaji (KA) [204] tãti [205] ùàbhidhàna (KHA) ___________________________ nanv evam anyataravidhàv anyatarasyà÷rautatvàt ko dharmaþ kathaülakùaõa ity ekenaiva såtreõa vyàkhyàtam iti bhàùyaü nopapadyate, ata àha -- ##iti. ekatra ÷rutyupàtte aparam arthàd vyàkhyàtaü bhavatãti{1,60} pramàõavidhàv arthàt svaråpasiddhir uktà. svaråpavidhàv api pramàõam arthàt sidhyatãty àha -- ##iti. ya÷ codanàlakùaõaþ sa dharma ityukte 'rthàc codanà dharme pramàõam ity uktaü bhavati. na hy apramàõakaü vastu svaråpakë[206]ptyai prabhavatãti || 2 || __________NOTES__________ [206] siddhyai pra ___________________________ atra bhàùyakàreõa codaneti kriyàyàþ pravartakaü vacanam[207]iti codanàpadàrtho vyàkhyàtaþ. tad ayuktaü, pravartakasya codanàtvàt pratyayasya liïàdes tattvàd ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyaü pratyayamàtrasya pravartanàtmako vidhir arthaþ. na tu tàvanmàtrasya pravartakatvaü, svavyàpare hi puruùaþ kartçtvena niyujyate. aü÷atrayàtmikà ca bhàvanà tadvyàpàraþ. ataþ samànapratyayopàdàna÷rutibalapratilabdhabhàvanàparirambho vidhiràtadãyanikhilavi÷eùa[208]õalàbhàd na naraü pravartayitum utsahate. sakalatadvi÷eùaõalàbha÷ ca narte vàkyàt sidhyatãti yuktamuktaü pravartakaü vàkyaü codaneti.[209]evaü càvayavàrthaþ kim iti sàdhyàkàïkùàü nirdi÷yàdi÷abdena sàdhanetikartavyatàkàïkùe nirdi÷ati. etad uktaü bhavati -- kiü kena katham ity anenàtmanàpekùitaiþ sàdhyàdibhiþ pårõaþ pratyayaþ pravçttiparyante vidhau samarthaþ, tadrahitasya bhàvasyànuùñhànàyogyatvàt. tatpåraõaü cedam anenetthaü kuryàd iti vàkyàd iti vàkyam eva codaneti || 3 || __________NOTES__________ [207] m àhur iti [208] ùasampado na (KA) [209] ùa cà ___________________________ atra bhàùyakàreõa codanàyàs taditareùàü ca pramàõànàü dharme pràmàõyà[210]pràmàõyapradar÷anàrtham uktaü codanà hi bhåtam ityàdi. tad ayuktaü, såtrakàreõa sadautpattikasåtràbhyàü vakùyamàõatvàd bhàùyakàrasyàpi tatraiva tadvivaraõam ucitam.[211]ataþ kim atràkùetre kle÷enàta àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- codanàlakùaõa iti samàsapadam. samàsa÷ ca sati sàmarthye bhavati. vi÷eùaõavi÷eùyàrthavacanaü ca padànàü sàmarthyam. na ca vyavacchedàdçte{1,61}padànàü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ. ata÷ codanàlakùaõatvayor itaretaravyavacchedàt codanaiva pramàõaü, pramàõam eva codanetyavadhàraõadvayam atra vivakùitam. tac copapattisàkàïkùam iti mãmàüsàgotrànusàrã bhàùyakàro 'nupapattikàryaü vacanaü kùaõam apy akùa[212]mamàõaþ pratij¤àsåtra eva sambhàvanàprasiddhyartham avadhàraõadvaye yuktile÷am aspç÷ad iti || 4 || __________NOTES__________ [210] õyapra [211] ta (KHA) [212] sahamànaþ pra ___________________________ tatra pramàõam etety avadhàraõàyàü tàvad yuktile÷am àha -- ##iti. evaüvidheùv atãndriyeùv apy artheùu ÷abdasya pràmàõyaü sambhàvyate. ataþ pratij¤àyàü sambhàvitaü pràmàõyaü hetunopapàdayiùyata iti. codanaivetyavadhàraõe yuktile÷aü dar÷ayati -- indriyàder iti. vakùyati hi satsåtreõendriyàder asàmarthyaü tadanàgatàvekùaõena[213]bhàùyakçteha kathitam iti || 5 || __________NOTES__________ [213] na ka ___________________________ kathaü punaþ ÷abdasya pràmàõyaü sambhàvyate, ata àha -- ##ti. arthagocaraj¤ànajanana÷aktir hi pramàõànàü[214]pràmàõyam. sà caivaü nàma ÷abdànàü vyàpinã yadatyantàsaty api gaganakusumasaüsargàdau dhiyam upajanayatãti yuktà teùu pràmàõyasambhàvaneti. nanv evaü tadvad evàpramàõyam àpadyata iti pràmàõyaü sàdhayato 'pràmàõyam àpatitam, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- utsargo hi j¤ànajananena[215]pràmàõyam. tat pauruùeyeùu ÷abdeùu vandhyàsuto yàtãtyàdiùu. tad doùàd apodyetàpi. apauruùeye tu[216]÷abde pundoùàbhàvàt svayamaduùñatvàc ca pramàõataivànapodità setsyàtãti || 6 || __________NOTES__________ [214] pramàõatvaü sà (KHA) [215] ne prà [216] tu pu (KA) ___________________________ atra codanà hi bhåtam ityàdibhàùye[217]codanàpadena ÷abdamàtraü vivakùitam ity àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##ti. vidhàyako hi{1,62}÷abdo mukhya÷ codanàpadàrthaþ. na càsau bhåtàdiviùayaþ sambhavatãti ÷abdasàmànyaü lakùayatãti || 7 || __________NOTES__________ [217] ùyaü tad iha co (KHA) ___________________________ ita÷ caitad evam ity àha -- ##ti. samànajàtãyayor eva spardhàrhatvàt ÷abdamàtram eva pratyakùàdisàmànyena spardhàm arhati, na tadvi÷eùaþ. bhavati hi sampradhàraõà kiü lauhamànãyatàm uta dàravam iti. na tu kiü lauham uta khàdiram iti || 8 || atra bhàùyakàreõa lakùyate yena tallakùaõam iti lakùaõapadàrtho vivçtaþ. tad idaü nimittàbhipràyaü pramàõàbhipràyaü vety àha -- ##iti. pramàõaü vety atràpi pakùe ÷iùyabuddhiprathimne pramàõavikalpàn àha -- ##ti. pramàõaü vety atràpi pakùa ity arthaþ. pramàõaü hi kàrakavi÷eùaþ. vivakùàta÷ ca kàrakapravçttiþ. ato yad eva ÷abdàdãnàü vàkyàrthaj¤à[218]nàvasànànàü madhye prakçùñasàdhaka[219]tayà vivakùyate tat pramàõam iti. pramàõaprasaïgena phalam api dar÷ayati -- ## iti. ÷abdàdãnàü pràmàõye vàkyàrthaj¤ànaü phalam. àntaràlikaü tu karaõavyàpàratayà pratipàdayitavyam. vàkyàrthaj¤àne tu pramàõe hànàdibuddhiþ phalam iti vivecanãyam iti || 10 || __________NOTES__________ [218] j¤ànànàü (KHA) [219] na ___________________________ nanu pramàõapakùe j¤ànam api lakùaõapadàrthaþ. tad dhi pramàõam.[220]ataþ kathaü ÷abdavi÷eùavàcinà codanàpadena sàmànàdhikaraõyam ata àha -- ##{1,63}iti. asyàrthaþ - na[221]tàvad j¤ànam eva pramàõam iti niyamaþ. vivakùàva÷ena hi ÷abdàdãnàü pràmàõyam uktam eva. api ca yadi j¤ànam eva pramàõaü tadvivakùayà ca lakùaõa÷abdaþ prayuktaþ, tathàpi codanà÷abdena tadgocaraü j¤ànaü tatkàryaü lakùyate yadi tadvivakùayà lakùaõa÷abdaprayogaþ. atha tu padàrthaj¤ànàdivivakùayà, tadà ÷abdakàryasya[222]j¤ànasya yad aparaü[223]kàryaü padàrthaj¤ànàdi tac codanàpadena lakùyate. asti hi kàryakàryasyàpi paramparayà sambandho lakùaõàbãjam iti || 11 || __________NOTES__________ [220] õaü tat ka (KA) [221] nàva÷yaj¤à [222] sya ya [223] paraü pa ___________________________ nimittàrthe tu lakùaõapade ÷abde ca pramàõe mukhyàrthayor eva dvayor api sàmànàdhikaraõyam ity àha -- ##ti || 12 || atra codanaivetyavadhàraõe dharmasyendriyàdigocaratvam apàkçtam. tad ayuktaü, dravyàdir hi dharmaþ. sa caindriyika eveti pratyakùasåtre vakùyate, ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- satyaü dravyàdayo dharmàþ. na tu svaråpeõa kin tu ÷reyassàdhana[224]tàråpeõa. ato na tadaindriyikam iti na dharmasyendriyagocaratvàpattiþ. àdi÷abdenàkçter upàdànam iti || 13 || __________NOTES__________ [224] narå ___________________________ kena tarhi råpeõàmã dharmàþ yad vedavedyam iti, tad dar÷ayati -- #<÷reya >#iti ##antena. ÷reyassàdhana[225]÷aktyàtmanà hi dravyàdayo dharmàþ. na tadråpam amãùàü vedàdçte ÷akyate 'vagantum. na hi godohanena pa÷ukàmasya praõayet ityàdi÷rutim antareõa godohanàdayaþ ÷reyassàdhanà iti pramàõàntaraü prakramata iti. prakçtam anaindriyikatvaü dharmasyopasaüharati tasmàd iti || 14 || __________NOTES__________ [225] natvàtma (KHA) ___________________________ {1,67} atra bhàùyakàreõa nànyat ki¤ ca nendriyam itãndriyamàtram a÷aktaü dharma ity uktam. na caitàvatà codanaivetyavadhàraõopapattiþ. anumànàdi÷àktiprasakter anivàritatvàt, ata àha -- ##iti. yathà hi såtrakàreõa sarvapramàõànimittatve vivakùite tatpratyakùam animittam iti pratyakùamàtrasyànimittatvam uktaü, tathà tacchãlam anuvidadhànena bhàùyakà[226]reõa pradar÷anàrtham indriyamàtrà÷aktir upavarõiteti. nànyat ki¤ceti và pramàõasàmànyaniràkaraõàya bhàùyaü chettavyam ity àha -- ##iti. kathaü pårvasmàd vicchinnaü nendriyam iti vyàkhyeyam ata àha -- ##iti. indriyapårvakaü hi sarvam[227]itaradindriyà÷aktàva÷aktam iti bhàvaþ. nànyad iti và sarvàrthaü chittvà ki¤ceti hetuü pçùñvà nendriyam iti pårvavaddhetutayà vaktavyam ity àha -- ##ti || 16 || __________NOTES__________ [226] kçtà pra [227] m indri (KHA) ___________________________ nanv anumànam eva¤jàtãyakeùu samartham, anumãyate khalv aïgàrebhyo bhåto 'gnãndhanasaüyogaþ. tathàcendhanàgnisaüyogàd bhaviùyadaïgàràvagamaþ. viprakçùña÷ ca dhåmàd agniþ. kuóyàdivyavahita÷ ca svareõa putraþ. gandhàc ca såkùmadravyàvagamaþ. ataþ kathaü sarvaniùedhasiddhir ata àha -- ##ti dvayena. satyaü bhåtàdàv anumànaü samarthaü, na tu tad vinà sambandhabodham ubhavati. sambandha÷ ca[228] kvacit sàmànyato 'vagamyate, yathàgnisàmànyena dhåmasàmànyasya.[65]kvacidvi÷eùataþ, yathà rohiõãkçttikayoþ. na ca dvidhàpi ki¤cilliïgaü nityàtãndriyeõa dharmeõa sambaddham upalabdhaü, yenànumànaü bhaved iti || 18 || __________NOTES__________ [228] ndhabodha÷ ca (KA) ___________________________ atra codayati -- ## iti. ÷abdo 'pi nàgçhãtasambandhaþ pratipàdakaþ, bàlànàm anavagateþ. ataþ kathaü ÷abdamayã codanà dharme pramàõaü bhaviùyatãti. pariharati -- padam iti. tataþ kim ata àha -- na tv iti. [229]kas tarhy asau ata àha -- vàkyàrtha iti || 19 || __________NOTES__________ [229] ko 'sau ___________________________ nanu ca na vàkyam api sakalavarõapadopasaühàràtikra[230]meõa ki¤cidatãndriyaü tattvam, api tarhi saühatyàrtham abhidadhati padàny eva. ataþ katham agçhãtasambandhaü vàkyaü vàkyàrthasya vàcakaü bhaviùyatãti, ata àha -- ##ti. syàd ayaü doùo yadi vàkyaü vàcakam ity abhyupeyate, na tv etad evam iti. kutas tarhi vàkyàrthàvagatiþ, ata àha -- padàrthànàm iti. te và katham agçhãtasambandhàs taü gamayiùyanti. na hy anyasya dar÷ane 'nyakalpanà yuktà, atiprasaïgàt. anyam api tatpratibaddhaü[231]vidvàn anyam anuminoti iti pratibandhabalàd ucitam ata àha -- ##ti. sambandhadar÷ananirapekùàõàm eva padàrthànàü vàkyàrthe j¤àtavye tadbhàvabhàvena tadbhåtàdhikaraõe hetutvam upapàdayiùyata iti || 20 || __________NOTES__________ [230] rekeõa [231] ndhaü vi ___________________________ atràparaü bhàùyaü, nanv atathàbhåtam apy arthaü bråyàc codanà, yathà yat ki¤cana laukikaü vacanaü nadyàs tãre phalàni santãty evamàdi. tad ayuktam. kathaü hi yàdç÷atàdç÷a[232]rathyàpuruùavàkyam upamànaü codanàyàþ. apauruùeyã hi sà. puruùà÷rayà hi ÷abde doùà÷aïkà. ataþ katham atathàbhàva÷aïkà. __________NOTES__________ [232] ÷ànuguõara (KHA) ___________________________ atra kecid àhuþ -- ÷abda÷aktiniråpaõadvàreõa pratij¤àkùepàrtham idaü bhàùyam. atra kila codanàsåtreõa kàryaråpo vedàrtha iti pratij¤àtaü[66]tad anenàkùipyate. arthàsaüspar÷ini hi ÷abde keyam arthavi÷eùapratij¤à codanànàm. sarve ÷abdàþ khalu na svabhàvato 'rthaü spç÷anti. yad eva hi yàdç÷am ekadaikena prayuktaü vàkyam arthavad àsãt, tad eva hi tàdç÷am apagatasakalakalàdhmàtàdidoùam anyadà bhavati vitatham. na caitad availakùaõye yuktam. yadàhuþ -- lakùaõayuktasya bàdhàsambhave tallakùaõam eva bàdhitaü bhavatãti. na càrthavatàü[233]pratyakùàdãnàm eùa dharmo dç÷yate. na hi timiràdidoùarahitaü cakùuþ samyagasamyak ca j¤ànaü janayatãti dçùñapårvam. api ca svàbhàvike 'rthasambandhe katham asaty arthe j¤ànaü janayati.[234]tathà hi bàdhito 'pi saüsargaþ ÷atakçtvaþ ÷abdàd avagamyate aïgulyagre hastiyåtha÷atam iti. na cedam anyatra dçùñam. na hi cakùuùà ÷uktau rajatam iti veditàyàü nedaü rajatam iti bàdhakodaye cakùur eva punàrajatam iti bodhayati. ÷abda eva tu niraïku÷aþ svagocaram anyagocaraü và pramàõàntareõa bàdhitam api bodhayatãti. nånam asamãkùitapàramàrthikàrthasadbhàvo bodhayann apy artham anarthaka iti[235]pratijànãmahe. tad idam uktam - arthà[236]saüspar÷i yat pramàõaü tasya bàdhakotpattau satyàü na punaþ pratipakùavij¤ànaü tannimittam evopalabhyate. ÷abde punaþ spaùñe 'pi bàdhakaj¤àne punaþ ÷abdanimittam eva pratipakùavij¤ànam udeti aïgulyagre hastiyåtha÷atam iti. kathaü tarhi ÷abdàd arthàvagatiþ, sàmayikãti vadanti. yadàhuþ -- __________NOTES__________ [233] tà [234] tãti bà (KHA) [235] ti jà [236] rtha ___________________________ anà[237]gama÷ ca so 'bhyàsaþ samayaþ kai÷cid iùyate | __________NOTES__________ [237] bhyà (KA) ___________________________ abhyàsàt pratibhàhetuþ sarva÷abdaþ samàsataþ || iti. imaü càkùepam apanetum idaü bhàùyaü vipratiùiddham idam abhidhãyate bravãti ca vitathaü ca ityàdi. tasya càyam arthaþ -- artham avabodhayati arthàsaüspar÷i ceti citram. na hi pratyàyyapratyàyakabhàvàd anyaþ ÷abdàrthayor asti sambandhaþ. sa cedam artham avabodhayati, katham arthàsaüspar÷ã syàt. syàd etat. bàdhakaj¤ànasamadhigamyam arthàsaüspar÷itvam. uktaü cedaü saty api bàdhakaj¤àne laukikeùu vàkyeùu ÷abdàd eva j¤ànam utpadyate aïgulyàdivàkyebhya iti. maivam. anabhij¤o bhavàn bàdhyabàdhakabhàvasya. aïgulyagre hastiyåtha÷atam iti pramàõàntaradar÷anam atra bàdhitaü, na punarhastiyåtha÷atam iti. pramàõàntaradçùñaü[67]hy arthaü parasmai pratipàdayituü puruùàþ prayu¤jate vàkyàni. tata÷ ca pramàõàntareõàyam anena dçùña ity etàvac ca ÷abdàd avagamyate. ato 'tra pramàõàntareõa tasyàrthasya yad dar÷anaü tad eva bàdhitaü bhavati. hastiyåthe tu ÷abdo na pramàõam iti tacchabdàd aprasaktam eveti na tad bàdhyate. kathaü tarhi hastiyåthasaüsargàvagamaþ. padànàü sannidhànadoùàt padàrthavivekàgrahaõanibandhano 'yaü bhramaþ. na punaràbhidhànikaþ [?]saüsargaþ. yogyatà hi[238]nibandhanam anvitàbhidhàne 'bhihitànvaye và. na càïgulyagrasya karidhàraõayogyatà sambhavati. tasmàn nàrthàsaüspar÷ã ÷abda iti såktam arthavi÷eùapratij¤ànaü codanàlakùaõo 'rtho dharma iti. __________NOTES__________ [238] hi tanniba (KA) ___________________________ imau tvàkùepaparihàrau na mçùyàmahe. tatra yat tàvaduktaü kàryaråpo vedàrtha iti codanàsåtreõa pratij¤àtam iti, tad ayuktaü, bhàùyavirodhàt. bhàùyakàro hi ko dharmaþ kathaülakùaõa ity ekenaiva såtreõa[239]vyàkhyàtam ity uktvà såtram avatàrayati. tatpramàõasvaråpayor ekaü ÷rautam anyadàrtham ity eva vaktuü yuktam. uktaü ca tad vàrttikakçtà kàryàrthatàpratij¤ànaü punar a÷àbaram ajaiminãyaü ceti. na hi codanàsåtre tàdç÷aþ padàrthànàm anvayo dç÷yate. na ca padàrthànvayanirapekùo vàkyàrtho yuktaþ. kathaü ca pramàõa[240]lakùaõe kàryàrthatàpratij¤ànaü saïgacchate. nanu ca pràmàõyam eva kàryàrthatàü vinà na sambhavatãti pramàõalakùaõànuguõaiva kàryàrthatàpratij¤à. na hy akàryàrthaü vacaþ pràmàõyam arhati. anapekùàlakùaõaü hi tat. na ca siddhàrthaü vacanam anapekùaü bhavati. tasya hi sàdhakabàdhakayor anyataropanipàtaþ sambhavati. tatra sàdhakasambhave 'nuvàdatvam, itaratra bàdhitaviùayatvàd apramàõatvam. ata eva càpauruùeyatvam api vedavàkyànàm. pramàõàntarapratipannaviùayatà hi pauruùeyatà, na punaþ padavarõàdikàryatà. na càtãndriyam arthaü puruùàþ ÷aknuvanty avagantum. ataþ katham atãndriyàrthàn ÷abdàn nibandhãyur iti prayojanavadarthavi÷eùapratij¤ànam iti. __________NOTES__________ [239] õa vakùyata ity u [240] õaj¤ànala (KHA) ___________________________ atra vadàmaþ -- yat tàvat siddhàrthatvàd anuvàdatvam iti, tad ayuktam. yadi pramàõàntarasiddho 'yam artha iti siddham arthaü bodhayati, bhavatu tat sàpekùatvàd apramàõam. bhåtàrtham api tu yad j¤ànàntaràgocaratayà svagocaram{1,68}avagamayati, na tat sàpekùam. atha mataü pariniùpannaviùayàõi khalu pratyakùàdãni, tàni tàdç÷aviùayavi÷eùe sambhavantãti pramàõam anuvàdãkurvanti iti. tan na. na hi pramàõàntarasambhàvanayà pramàõam anuvàdo bhavati, atiprasaïgàt. dårastho hi vahniranumànàd avagataþ ÷akya àsãdatà pratyakùayitum iti na tasyànuvàdatvam àpadyate. yat tu bàdhitaviùayatvàd apramàõatvam iti, tad astu yadà[241]tu naitad evam iti viparyayaþ. abàdhitàrthaü tu siddhàrthagocaram api kim apramàõaü bhaviùyati. tad api bàdhakasambhàvanayàpramàõam iti ced, astu tàvat pauruùeyeùu. apauruùeyaü tu siddhàrtham api kathaü bàdhyatayà sambhàvyeta. na hy aduùñakàraõajaü j¤ànaü bàdhyate. ÷abde ca na svàbhàvikà doùàþ. puruùo hy ayathàrthaj¤ànànurodhena ÷abdaü dåùayati. nanu siddhàrtham apauruùeyam ity evaü durbhaõam ity uktam. kim idànãm atãndriyàrthatvam apauruùeyatvam. hantaivaü surabhi gaganakusumam ity api vàkyam apauruùeyam àpadyeta. tasyàpi na kenacid indriyeõàrtho 'vagamyate. syàd etat. asadartham evedaü vàkyaü, sadarthaü càtãndriyàrtham apauruùeyam iti. vaidikaü vàkyaü kàryàrthaü kathaü sadarthaü, tasyàpi na pramàõàntareõàrtho 'nubhåyate. mànubhàvi. na tu pratikùipyate, ÷abdàd avagamyate ca. gaganakusumavàkyaü tu pramàõàntarapratikùiptàrtham eva, nàstãti hi tadartham avagamayati. kena punaþ pramàõàntareõàsyàrthaþ pratikùipyate. na tàvad bhàvapramàõaiþ, bhàvaviùayatvenàbhàvànavabhàsanàt. abhàvas tu pramàõam anabhimatam eva bhavatàm. nanv asti tàvad nàstãti j¤ànaü tat pratikùepsyati. tad bhoþ kiü pramàõam apramàõaü và. nàpramàõaü pratikùepàyàlam. pramàõatve ca ùaùñhapramàõàpattiþ. nanu ca gaganakusumam asti nàstãti ca vyàhanyate. ato vyàghàtàd gaganakusumavàkyam asadartham. kim atra vyàhanyate. sadasattvaü hi vastunaþ siddhasya parasparaviruddham avagamyamànaü vyàghàtasaüvidam upajanayati. na ceha parasparaviruddhasadasattvàvagamaþ, nissvabhàvatvàd abhàvasya bhavatsiddhànte. nanv asti tàvan nàstãti ÷abdaprayogaþ. mà bhåj j¤ànam ataþ sa nabhassumanassattàü praõotsyati. na, arthanibandhanatvàc chabdànà virodhasya. na ca nàstãti ka÷cid asyàrtho dç÷yate. na cànarthakaþ ÷abdo 'rthàntaraü viruõaddhi. nanu nàyam anarthakaþ, viviktaü hi kusumena gaganam eva tasyàrthaþ. viviktam{1,69}ity avàcyam anadhikàrthatvàt. gaganaü tu gaganapadapraveditam iti punaruktaü nàstãti paryàyatàpatti÷ ca. dç÷yate pratiyogini kusume kevalagaganopalambho nàstãty ucyata iti cet, sa tarhi nàstãti kusumavad gaganam api na syàd eva. nàstãti padàspadam evàsad iti laukikà manyante. tasmàn nàstãti j¤ànaü pramàõam apramàõaü và ÷abdo và nàstãti gaganakusumaü na pratikùipatãti tad api sva÷abdàd avagataü sad eva syàt. yadi tu tathàvidham eva nàstãti vaktum[242]icchà, na ÷abdaprayogaü vàrayàmaþ. vastusattà tu na nivàrayituü ÷akyata ity uktam. ataþ sadatãndriyàrthaü gaganakusumavàkyam apauruùeyam àpannam àyuùmatàm. yathà[243]cedam asadarthaü, tathà vaidikam apy atãndriyakàryàrtham asadartham. na hi pramàõà[244]gocaraü vastv astãti ÷akyate vaktum. na ca kàryaü pratyakùàdigocaram. na ca ÷abdagamyam, apadàrthasyàvàkyàrthatvàt. agçhãtasambandhasya càpadàrthatvàt. pramàõàntaràgocare ca sambandhasya grahãtum a÷akyatvàt. prapa¤cayiùyate caitadaupattikasåtre[245]ity alam anenàtiparispandena. __________NOTES__________ [241] yatra nai (KHA) [242] ri [243] yathà tv idam anupapanna tathà (KHA) [244] õàntaràgo (KA) [245] vàrttike i ___________________________ ataþ siddham idaü na kàryàrthatvàd apauruùeyatvam iti. kathaü tarhi, pårvàparakoñivirahàt. yasya khalu na pårvàparakoñã prasaükhyàyete, tannityaü yathà gaganam. eva¤ ca vedàþ[246]iti nityàþ. kà punar iyaü nityatà vedànàm. yadi nityavarõapadàrambhaþ, samàno 'yaü laukikavàkyeùu. athànupårvyanityatvàt tàny anityàni, tulyaü tadanityatvaü vedavàkyànàm. ato na puruùapramàõagocaràgocaràrthatvàd anyat pauruùeyàpauruùeyatvaü puüvedavacasàm. vàcyo và vi÷eùaþ. sa ucyate. kramavanti hi padàni vàkyam ucyate. tad yatra svatantra eva puruùaþ kramam àracayati tat pauruùeyam. yatra tu kramaracanàyàm asvatantraþ puruùaþ yathaiva pårvapårvàdhyetçbhir uktaþ kramas tathaiva vivakùati, tadapauruùeyam. anitya[247]tve 'pi ca kramavyaktãnàm avàntarajàtitas tattvànyatvavyavasthà ÷abdàdhikaraõe vakùyate. padanityatve caiùa eva prakàras tatraiva dar÷ayiùyate. pårvàparakoñiviraha eva vede 'pi katham iti yo manyate{1,70}sa vaktavyaþ. na tàvat pårvàparakoñã vedànàü pratyakùeõopalabhyete. na cànumãyete, viparãtànumànàt. evaü hy atrànumãyate anàgataþ kàlo na veda÷ånyaþ, kàlatvàd idànãn tanakàlavad iti. evam atãte 'pi kàle prayogo dar÷ayitavyaþ. na ca pràgabhàvo vedànàü kai÷cidupalabdhaþ. jagadàdau vedà mahe÷vareõa praõãtà iti ced, na. jagadàder abhàvàt. nacàrvàcãna eva kàle kenacid vedàþ sandçbdhà iti kartçsmaraõam asti. nacàsmaryamàõo 'pi jãrõakåpàdivad àsãt karteti yuktaü vaktum. tatra hi prayojanàbhàvàd upapadyetàpi kartur asmaraõam. adçùñàrthanirmiteùu vedeùu pratyayitataranirmàtçsmaraõam antareõa ke ÷raddadhãran. vakùyati ca -- __________NOTES__________ [246] itãti (KHA) [247] nyatve ca (KA) ___________________________ vaidiko vyavahàras tu na kartçsmaraõàdçte | iti. tad evaü pårvàparakoñivirahàd evàpauruùeyatvaü, na kàryàrthatayeti vyarthaü tatpratij¤ànam. avyàpakaü ca, mantràrthavàdopaniùadàm atàdarthyàt. nanu ca teùàm api kàryàrthatà dvitãye pàde vakùyate -- vidhinà tv ekavàkyatvàt -- (1.2.7) iti. ihàpi ca bhàùyakàreõoktaü codanà hi bhåtaü bhavantam ityàdi÷aknoty avagamayitumantena. etad uktaü bhavati -- kàryam eva pratipàdayantã codanà bhåtàdikam apy avagamayati, na tu pratipàdayati. tad uktaü ÷aknoty avagamayitum iti. atrocyate -- na tàvadarthavàdànàü kàryàrthatà arthavàdàdhikaraõe uktà. api tu bhåtàrthànàm eva stutyà vidhyanvayo dar÷itaþ. codanà hi bhåtam ityàdibhàùyàbhi[248]pràyas tv anantaram eva vàrttikakàreõa vyàkhyàtaþ. yas tv ayam asyàrtho varõyate codanà hi bhåtàdikaü gamayati, na tu pratipàdayatãti. tan na. yadi bhåtàdikaü gamayati. kathaü na pratipàdayati. na hi gamakatvàd anyat pratipàdakatvam. atha kàryaparatvam anena prakàreõa varõyate, sarvaü hi padajàtaü kàryaparaü na bhåtàdisvaråpe pramàõam iti katham anàdyanantaü vij¤ànam ànandaü brahmopaniùadbhyaþ setsyati.[249]kasmiü÷ ca kàryàrthe pràmàõyam upaniùadàm. nanu tàsàm api pratipattikartavyatàparatvam eva.[250]asti ca j¤ànavidhànam àtmà j¤àtavya iti. tad ayam artho bhavati -- vij¤ànam ànandam àtmànaü jànãyàd iti. nanv evam asvaråpaparàc chabdàt katham àtmaråpasiddhiþ. na hy anyaparaþ ÷abdo 'rthàntare pramàõaü, pratyuta viparãtam{1,71}api sambhàvyeta. atadråpa eva hi tadråpaj¤ànakartavyatàvacanaü loke dç÷yate. tathà apitaryeva pitaraü jànãyàd iti. vede cànudgãtha evoïkàre udgãthopàsanàvidhànam om ity etad akùaram udgãtham upàsãteti. syàd etat. pramàõàntaràd evàtmasvaråpasiddhir iti. keùàü pramàõàntaràt. saüsàriõo hi na tàvat kàryakaraõasaïghàtàtiriktaü saccidànandaü brahmàparokùam ãkùante. te hi deham evàtmànaü manyamànàþ duþkhinam anityaü jaóaü ca puruùaü jànanti. ye punarapavartitanikhilànàdyavidyànubandhopadar÷ita÷arãrendriyàdiprapa¤càþ samutkhàtasakalamitimàtçmeyamànavibhàgam aparispandam ànandaü phalabhåtaü brahmàdhiråóhàþ, te kiü kena[251]pa÷yeyuþ. ato na katha¤cidàtmasvaråpaü sidhyet. tasmàd upapattito granthata÷ ca na kàryàrthatà pratij¤àtuü ÷akyate. __________NOTES__________ [248] rthas tv a [249] ti na kasmiü [250] vàvagamyate. a (KHA) [251] ke pa ___________________________ yac ca nanv atathàbhåtam ity arthàsaüspar÷itayà ÷abdànàü pratij¤àkùipyata iti, tad ayuktam. tathà hi -- ko 'yam arthàsaüspar÷aþ. yadi tàvat saüyogàdyanyatamasambandhàbhàvaþ, so 'nuj¤àyata eva. na hy asau ÷abdàrthayoþ saüyogàdilakùaõaþ sambandho 'bhyupeyate. athàrthànavabodhakatvaü, kuto 'rthasaüvit. samayàd iti ced, nanv ayaü sambandhaparihàra eva pratimartyàdipakùàsambhavàt samayo niràkariùyate. kiü tanniràkaraõàrtham atra prayasyate. yac càrthàsaüspar÷itàniràkaraõàrthamuktaü pramàõàntaradar÷anam atra bàdhyate. na punarhastiyåtham iti. tasya ko 'rtha iti na vidmaþ. pramàõàntaradçùñàrthaviùaya eva laukikaþ ÷abdaþ. sa kathaü pramàõàntarabàdhena bàdhyate. syàn mataü - de÷akàlavi÷eùàvacchinnam arthaü pramàõàntaràõi bodhayantãdam idànãm atra ceti. ato nadyàdivi÷eùaphalasaüsargabàdhe tàni bàdhitàni bhavanti. ÷abdas tu de÷akàlànavacchinnam artham àcakùàõo na saüsargavi÷eùabàdhe bàdhito bhavatãti. tad ayuktam. ya eva saüsargo yadà vaktur iùñas tam eva tadànãü ÷abdo 'bhidhatte, na saüsargamàtram. na hi nànàvidhànekanadãtãraphalasaüsargavi÷eùavarti sàmànyam asti, yaþ ÷abdàrthaþ syàt. na càvivakùita eva saüsargaþ ÷abdenàbhidhãyata iti sàmpratam. vaktçvàcakayor asaüpratipattyà vyavahàràsiddheþ. narmadàtãre phalàni santãti và vi÷eùavacane kaþ parihàraþ. tatràpy àsan bhaviùyanti veti cet. na. santãti vartamànàpade÷àt. api càtyantàsambhàvã[252]vandhyàsutàdisaüsargaþ{1,72}kadà kutra và bhaviùyati, yaþ ÷abdàrthabàdhaparihàràya ghañiùyate. saüsargàvagamàpalàpas tu saüvidviruddha eva. yadi tåcyate -- sarvam eva laukikavàkyam arthe na pramàõaü vaktçj¤àne 'pràmàõyàt. eva hy àha -- api ca pauruùeyàd vacanàd evam ayaü puruùo vedeti bhavati pratyayaþ. naivam artha iti. ato na kvacicchabdàrthabàdha iti. sàdhu parihçtam evaüvàdinà ÷abdànàm arthàsaüspar÷itvam, arthe na pramàõaü spç÷ati càrtham iti. api ca mà nàma bhavatv arthe pramàõam. vaktçj¤àne tàvat pramàõam eva. ataþ sa eva ÷abdàrtha iti tadbàdhe 'pi ÷abdàrthabàdho duùparihara eva. syàn mataü - na vaktçj¤àne ÷abdo vàcakatayà pramàõaü, laiïgikatvàt saüvidaþ, saüvitkàraõako hi ÷abdaþ kàryabhåto 'vagatþ kàraõabhåtàü saüvidam anumàpayati, kàryàc ca kàraõabuddhir anumànam ity avivàdam. àha ca -- na prasiddhakàraõatvàt saüvid iti. idaü tadarthàsaüspar÷itàparihàrarahasyam. kim atra vàcyam aparaü, ÷abdo nàrthe na j¤àne và pramàõaü tasmàn nàrthàsaüspar÷ãti. athocyeta -- na maþ ÷abdo nàrthe pramàõam iti. svàbhàviko hi vçddhavyavahàre ÷abdàrthayor avadhçtaþ sambandhaþ. loke tu kvacid vyabhicàradar÷anàd vaktçpramàõaparatantratvàd vàkyànàü vaktçj¤ànaparyavasànaü, nàrthe ni÷cayajanakatvam. vede tu vaktur abhàvàn nàrthe pràmàõyaü vihanyate. na hi tatra pramàõàntaraparatantraþ ÷abdo vartata iti. tan na. na hi kvacid vyabhicàradar÷anena pramàõam anarthaviùayaü bhavati. na hi ÷uktau rajataj¤ànaü bàdhitam iti svagocaram anyagocaraü và bhavati. artham eva tu doùàd anyathà[253]sthitam anyathà bodhayatãti vçttikàragranthe vakùyàmaþ. __________NOTES__________ [252] vitava (KHA) [253] thà bo (KA) ___________________________ tad ihàpi sarvaü ÷àbdam arthaviùayam eva. ki¤cid eva tu doùava÷àd viparyetãti yuktaü vaktum. api ca yadi puügiràm arthe na pràmàõyaü, kutas tarhi vi÷iùñà vaktçdhãr anumàsyate. na hy anàsàditàrthavi÷eùapariùvaïgàþ svarasena saüvido[254]'py anumãyante. tadava÷yamàsàü vi÷eùam anumitsatà arthavi÷eùaparirambho vaktavyaþ. na cànàråóho buddhàv artho vaktçbuddhiü vi÷inaùñi. yad apy eke manyante -- puüvàkyeùu tàvat kvacid vyabhicàradar÷anàd arthe ni÷cayo na jàyate. na càni÷cito 'rtho j¤àto bhavati. na hi j¤ànam ani÷cayàtmakaü ki¤cid asti.{1,73}tasmàd aj¤àte 'pi vàkyàrthe ÷rotur ayaü vimar÷o bhavati. ayam àpto 'nyonyànvayayogyàrtham eva padajàtaü bravãti, tena nånam amunàmãùàm anvayo j¤àta iti vaktur evànvayaj¤ànam anuminoti. ÷rotus tu vimar÷amàtram iti. tad ayuktam. kathaü hi ÷rotà buddhàvanàråóham evànvayavi÷eùaü vaktçj¤ànavi÷eùaõatayà kalpayati. tàlvàdivyàpàràd evàptasya pratãtyànvayamayaü vàkyaü racayatãtyanvaya?dhiyam anuminotãti cet. na. anvayaj¤ànamàtrànumànàt. vi÷iùñànvayaj¤ànànumànaü tu vaktari nàtmãyavi÷eùaj¤ànam antareõopapadyate. yat tu katham ani÷cito 'rtho j¤àta iti. atra bråmaþ -- tredhà khalv api vaktàro niråpitàptabhàvo niråpitànàptabhàvo 'niråpitobhayaråpa÷ ca. sarvatra ca ÷abdàn nirõaya eva. paraü niråpitàptabhàve samyag etad avagatam aneneti vaktari ni÷caya eva pratitiùñhati. viparãte viparyeti. aniråpitànyatararåpe 'pi ÷abdàn ni÷caya eva. kvacid vyabhicàràt tàvadàgantukaþ sandehaþ. na kvacid api ÷abdaþ saü÷ayahetuþ. nanu tathàpy àptapramàõànusàrã ÷abdàn ni÷caya iti pårvam utpannam[255]api j¤ànaü vyabhicàra[256]dar÷anabhåva saü÷ayena pratibaddhaü na pramàõam, uttarakàlaü càptapramàõànusàriõi nirõaye 'nuvàda iti kadà pramàõaü bhaviùyati. svakàla iti bråmaþ. svakàle ca tenotpattimatà saü÷ayàtmanà càsàv arthaþ paricchinnaþ. etàvac ca pramàõànàü pràmàõyam. ataþ katham apramàõaü bhaviùyati. yadi paraü ÷àïketavyabhicàranivçttyartham àptatvena doùàbhàvamàtram à÷rãyate, sarvapramàõasàdhàraõaü cedaü ÷aïkitadoùanivçttyà autsargikaü pràmàõyam iti. na ca pramàõàntaràpratãtam apårvam arthaü prati[257]yataþ ÷rotur anuvàdaþ ÷àbda iti yuktam. na hy àràc caitro 'yam iti ni÷cite puna÷ ca kuta÷cin maitrasàdç÷yàt sandigdhe sa evàyam iti ni÷cite pårvaü caitraj¤ànam apramàõaü bhavati. ato vaktçpramàõani÷cayena pramàõam evaitad abhåd iti ÷rotà ni÷cinoti. tasmàd dvayam apy etat pramàõaü yac ca ÷abdàd j¤ànaü, ya÷ ca vaktçpramàõànusàrã ni÷cayaþ. prathamam apårvàrthaparicchedàt.[258] paraü tu ÷aïkàniràkaraõàt. uktaü ca vàrttikakçtà -- __________NOTES__________ [254] do vyatibhidyante (KA, KHA) [255] nnaü vij¤à (KA) [256] rabhuvà [257] tã (KA, KHA) [258] d uttaraü (KHA) ___________________________ pràmàõyasthàpanaü tu syàd vaktçdhãhetusambhavàt | iti. yad api nàni÷cayàtmakaü j¤ànam astãty uktam. tad apy asmàn paràjitya{1,74}vaktum ucitam. pramàõaü bhramaþ saü÷ayaþ smaraõaü saüvàda iti pa¤cadhà j¤ànaü vibhajàmahe. tasmàt sarvam eva ÷àbdam arthagocaraü pramàõam apramàõaü ca. doùasadasadbhàvanibandhana÷ ca pramàõetaravibhàgaþ pratyakùàdivad eva. yadàha -- yasya ca duùñaü karaõaü yatra ca mithyeti bhavati pratyayaþ, sa evàsamãcãnaþ pratyayaþ nànyaþ iti. na hãdam akùajaj¤ànamàtràbhipràyaü, sa evàsamãcãnaþ pratyaya iti pratyayamàtraparigrahàt. pauruùeya÷ ca ÷abdaþ svayam aduùño 'pi vaktçdoùàd eva duùyati. nanu ca j¤ànakàraõam eva duùñaü j¤ànaü dåùayati. ÷abde ca ÷abdo j¤ànakàraõaü na vaktà. sa hi ÷abdavyaktàv evopayuktaþ. duùñenàpi vaktràbhivyaktaþ ÷abdo vigalitani[259]khilakalàdhmàtàdidoùa eva katham asamãcãnapratyayotpàdakàraõaü bhaviùyati. na hi timiràdaya iva cakùuràdãnàü duùñenàpi vaktroccaritànàü ÷abdànàü doùà upalabhyante. na. doùavaicitryàt. na hy ekaråpà eva sarve doùàþ. kàryadar÷anàt tu ki¤cid eva kvacid doùapakùe nikùipyate. tad iha maõer ivàruõyabodhe japàkusumasannidhànam anàkàïkùitàyogyapadasannikarùa eva ÷àbde doùaþ. tathàbhåtoccàraõena duùñaþ pumठ÷abdaü dåùayati. tataþ siddho doùasadasadbhàvanibandhanaþ ÷àbde pramàõetaravibhàgaþ. nanv aïgãkçte ÷abdàd arthabodhe yat tadarthàsaüspar÷itàsiddhyartham uktaü bàdhite 'py arthe ÷abdaniba[260]ndhanam eva j¤ànam utpadyate iti. tatra kaþ parihàraþ ÷abdàd arthabàdhaparihàreõa. tad asmàbhiþ parijihãrùitam. kim atra duùpariharam. na hi bàdhitaviùayà api dvicandradiïmohàlàtacakrapãta÷aïkhapratibimbàdivibhramà na punaràvirbhavanti. yàvaddoùabhàvino hi te punar api cakùuùaivopajanyante. tad ihàpi yàvad ayogyànvayapadasannidhànam ayathàrthaj¤ànodaya iti kim anupapannam. tasmànn etàv àkùepaparihàràv iti. __________NOTES__________ [259] sakala (KHA) [260] mittam eva (KHA, GA) ___________________________ anyathà varõayiùyannàkùepabhàùyàbhipràyaü tàvad àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- bauddhalokàyatikayor idaü pratyavasthànam. na hi te nityàn varõàn padàni vedavàkyàni và manyante. na conmattapralapitapràyàõi{1,75}prajàpativapotkhananàdãni vàkyàni vidhyekavàkyatayà prà÷asty apratipàdanena pramàõam àhuþ. ato yuktaü yàdç÷atàdç÷arathyàpuruùavàkyopamànaü codanànàm. tatsàdharmyàd vaitathyànumànam iti. athavà nityatvam abhyupetya prasaïgam àpàdayantãty àha -- ##ti. evaü hi manyate -- yadi nityà vedàþ, sutaràm apramàõaü bhaviùyanti. pauruùeyavàkyaü hi kadàcid guõavadvaktçpraõãtaü pramàõaü bhavati. nityaü tu kutaþ pramàõaü bhaviùyatãti || 21 || nanu pauruùeyam api na vaktçguõàpekùayà pramàõam. api tu svabhàvàdave. kathaü hy utpannam aviparyastam asandigdhaü ca j¤ànam apramàõaü bhaviùyati. ataþ kim apauruùeyatayà sutaràm apràmàõyam àpadyate, ata àha -- ##ti. pramàõàntaradçùñàrthagocaraü hi puüvacaþ kathaü svamahimnà pramàõaü bhaviùyati. na hi pramàõàntaraparatantrà smçtiþ svataþ pramàõaü bhavati. bhavati càtra prayogaþ. na svataþpramàõaü puüvacaþ, pramàõàntarapràptàrthapràpaõàt. smçtivad iti || 22 || nanu ca nirapekùa evàptapuruùavàkyamàtràd vyavahàraþ pratàyamàno dç÷yate. sa katham[261]asvataþpramàõàd utpatsyate, ata àha -- ##iti evaü hi manyate -- vaktçgocaràrthaü hi puüvacaþ. ataþ svayam adçùñe 'py arthe nånam ayam artho vaktranubhåta iti vaktranubhavapurassaram evàptoktinibandhanà pràmàõikasya matir yuktà. na punaràptatvam adçùñena råpeõa pràmàõyakàraõam. yas tv anapekùitapramàõàntara eva pauruùeyàd vyavaharati, sa pratihanyetàpãti || 23 || __________NOTES__________ [261] thaü na sva (KHA) ___________________________ {1,76} kasmàd evaü buddhir yuktà, ata àha -- ##iti ##ntena. tad evaü lokavàkyeùu pramàõàntaraparatantraü pramàõyam upapàditaü codanàsvàpàdayati -- ##ti || 24 || kathaü punarutpannam asandigdham aviparyastaü pramàõàntareõa j¤ànam apramàõaü bhaviùyati, ata àha -- ##ti. yadà hi pramàõàntaraparatantraü sarva÷abdànàü pràmàõyam ity upapàditaü, vede càbhyupetanityatve vaktçpramàõàntaràbhàvaþ. tadà kathaü pramàõaü bhaviùyati. na hi svatantram aniyatanimittaü j¤ànaü pramàõaü bhaviùyati. na hi pratibhà j¤ànam utpannam ity etàvatà pramàõam iùñam. ato vedàd utpannaü j¤ànam apramàõaü, svàtantryàt pratibhàdivad iti || 25 || dar÷ayitavyaü prayogàntaram àha -- ##ti. pratyakùàdyagatàrthatvàd iti hetusiddhyartham uktaü svargayàgàdisambandhaviùayà iti. yo hi manyate -- bhàvanà hi vàkyàrthaþ. sa ca spando và prayatno và. sarvathà pratyakùàdibhir avagamyata ity asiddho hetur iti. taü pratyucyate. kasyacit kenacit kriyà bhàvanà, sà svaråpeõa pratyakùàpi sàdhyasàdhanasambandhàtmanà ÷abdàd evàvagamyate. ata eva dharmasyàtãndriyatvam api setsyati. sàdhyasàdhanasambandha eva ÷abdasya viùayaþ. na hy anàsàditayàgasvargàdisàdhyasàdhanasambandhavi÷eùo bhàvayed iti ÷abdàrthaþ. ataþ siddhaü pratyakùàdyagatàrthatvàd iti. atra ca lokàyatikaprayoge buddhavàkyaü dçùñàntaþ, tatprayoge lokàyatikavàkyam iti draùñavyam iti || 26 || {1,77} etasminn eva sàdhye[262]dçùñàntahetvantaram àha -- ##ti. siddhaü ca nityànàü vedànàm àptàpraõãtatvam iti vedànàm eva vàpramàõatvaü nitvatvàd vyomàdivad iti. ye ca bauddhà nityaü vyometi saïgirante teùàm ayaü prayoga iti || 27|| __________NOTES__________ [262] dçùñàntàntaram àha (KHA) ___________________________ idànãü ÷vavaràhakalahanyàyena naiyàyikàdimatànuj¤ayà tàvannàstikamatastha eva[263]vàdã mãmàüsakaü prati prayogam àha -- ##ti. yady ava÷yaü vedàþ pramàõam iti vaktavyaü paraü yathà vai÷eùikair uktaü tadvacanàd àmnàyasya pràmàõyam iti tathocyatàm. yat punar idaü mãmàüsakair uktaü nityà vedàþ pramàõaü ceti. tadatidåram apabhraùñaü ceti bhàvaþ. sarva÷abdena ca dçùñàrthapuruùopade÷air manvàdyupade÷ai÷ ca siddhasàdhanatà÷aïkàü niràkaroti. tad ayam artho bhavati -- dçùñàdçùñàrthà api vaidikya÷ codanà dharmiõyaþ. puruùàdhãnapràmàõyà iti sàdhyam. vàkyatvàt puruùoktivad iti. svato và na pramàõam iti pratij¤àya tàv eva hetudçùñàntàv ity àha -- ##ti || 28 || __________NOTES__________ [263] va mã (KA) ___________________________ pràmàõyaü và dharmãti pratij¤àya naràpekùam iti sàdhayitavyam. ÷abdaiþ sambadhyamànatvàd apràmàõyavad iti hetudçùñàntau vàcyàv ity àha -- ##ti. atràpi sarva÷abdasya[264]tad eva prayojanaü, naràpekùapràmàõyavàdinàü càpràmàõyaü tadapekùam iti siddham eveti || 29 || __________NOTES__________ [264] tadvade (KHA) ___________________________ api ca yad eva yatkàraõakaü tasyaiva tadviparyayàd viparyayo dçùñaþ,{1,78} yathàtejaþkàraõakasya dharmasya tadviparyaye jale ÷aityam. evaü ÷abdapràmàõyasyàpi vaktçguõaviparyayàd viparyayo dç÷yate. tasmàd idam api tatkàraõakam. athavà yan na yatkàraõakaü tan na tadviparyayàd viparyeti, àlokaviparyayàd iva ghañaþ. na ca tathà vaktçguõaviparyaye pràmàõyaü na viparyeti. tasmàd tatkàraõakam iti vãtàvãtaprayogau hçdi nidhàyàha -- ##iti. eùà ca prayogaparamparà tàrkikàõàü cittam anura¤jayituü vàrttikakçtà praõãteti veditavyam. sarvatra càtra prayogàrthe nanv atathàbhåtam ityàdibhàùyaü suvyàkhyànam iti na pratiprayogaü vivçtam iti || 30 || yadi tu niràkçtasvapakùo mãmàüsakaþ sidhyatu tàvannaràpekùam[265]eva vedapràmàõyam iti bråyàt, sa vaktavyaþ -- naivaü sidhyati. prasiddhe hi vaktçguõabhàvaþ sidhyaty api. na ca vedànàü praõetur guõasadbhàve pramàõam asti, pratyakùàdyabhàvàt. àgamasya ca tatpraõãtatya tadguõasadbhàve 'pràmàõyàn nityapràmàõyasya cànantaram eva niràkçtatvàt. sarvaü cedam abhipretya nanv iti coditam ity àha -- ##iti || 31 || __________NOTES__________ [265] m evedaü prà ___________________________ evam àkùepabhàùyàbhipràyam uktvà parihàrabhàùyàbhipràyaü vivariùyannàkùipati tàvat -- ##ti. evaü hi bhàùyakàreõoktaü - vipratiùiddham idam abhidhãyate bravãti ca vitathaü ceti. tad ayuktaü, na hi pratyaya utpanna ity eva pramàõaü bhavati. yadi hi tathà syàd, buddhavàkye 'pi mçùàtvena mãmàüsakaþ pakùãkçte ÷akyam idaü vaktuü. vipratiùiddham idam abhidhãyate bravãti ca vitathaü ceti. tatra mãmàüsakàþ pratihanyeran. tasmàj jàtyuttaram idam. jàtir nàma vàdinà sthàpanàhetau pratyukte yaþ prateùedhà[266]yàsamartho hetuþ.[267]jàtyuttaraü{1,79}ca kecit kvacid viùayavi÷eùe sàdhv eva manyante. evaü hy àhuþ -- duùñasàdhanaprayoge duùñam evottaraü deyam iti. tac càyuktaü, nigrahasthànadvayàpatteþ. yo hi santaü doùam anuktvà anyam asantaü jalpati, tasya paryanuyojyopekùaõaniranuyojyànuyogàkhye dve nigrahasthàne syàtàm. tasmàd anuttaram evedam iti || 32 || __________NOTES__________ [266] dhàsa (KHA) [267] tuþ sà jàtiþ jà (KHA, GA) ___________________________ atrànantaram àkùiptabhàùyasamàdhànam upekùyaiva tàvadaupoddhàtikãü kathàm avatàrayati -- ##iti. evaü hi manyate -- yadà hi sarvasaüvidàm autsargikaü pràmàõyaü, bàdhakàraõadoùàdhãnaü càpràmàõyam iti siddhaü bhaviùyati. vede càpauruùeye tadubhayàbhàvàd asandigdhàrthapravedanàc ca pràmàõye siddhe yadi paraü j¤ànànutpattito vaitathyam à÷aïkyeta, tatra vipratiùiddham idaü bravãti j¤ànaü janayati vitathaü na janayatãti sama¤jasam evottaraü bhaviùya[268]tãti. nanu[269]tathàpi paràdhãnaü ÷abdapràmàõyam iti pårvapakùite tanmàtrasyaiva svataþpràmàõyapratipàdanena siddhàntayitum ucitaü, kiü mahàviùayavicàreõa. ucyate -- pràsaïgikaü sarvavacanam. api ca yàvajj¤ànasvabhàvànubandhi pràmàõyam iti sàmànyato na sàdhyate, tàvat tadvi÷eùe kvacit sàdhitam api pràmàõyaü na pramàõaü svataþ ÷àbdaj¤ànaü j¤ànatvàd j¤ànàntaravad ity abhibhåyetàpi. yajjàtãyànubaddhaü hi yadråpaü tajjàtãyàntaram api nàtikràmati, auùõyam ivàgnijàtãyam. ato yadi j¤ànajàtyànubaddhaü parataþpràmàõyaü, tat kathaü ÷àbdam apy atikràmet. àha ca -- __________NOTES__________ [268] ùyati [269] nu pa (KA) ___________________________ sàmànyànugatà ÷aktir yà kàcana niråpità | tadanvito vi÷eùo 'pi taddvàravyapade÷abhàk || iti. sarvaj¤ànànubandhi svataþpràmàõyam àgantunàpràmàõyenàpodyata iti sàdhite nirapavàdaü vedànàü pramàõyaü setsyatãti såktam eva sarvavacanam. eùà càtra mãmàüsà -- kiü pramàõatvàpramàõatve dve api svataþsiddhe, api và parataþ,[270]apràmàõyaü svataþ[271]pràmàõyaü parataþ, viparyayo veti pårvapakùapratikùepeõàntyapakùaparigraheõa siddhànto bhaviùyatãti || 33 || __________NOTES__________ [270] taþ pràmàõyaü và parato 'prà [271] taþ vi (KHA) ___________________________ {1,80} tad evaü vàdivipratipattyà saü÷ayyàdyapakùaü gçhõàti -- ##iti. satkàryavàdino hi sarvam eva kàryajàtaü sadutpadyata iti manyamànàþ pràmàõyàpràmàõyàtmakam api dvayaü svata evàsthiùata. evaü hi manyante -- yat svato 'sat tan na sàdhyaü, yathà ÷a÷aviùàõam. na ca ghañàdayo na sàdhyàþ tasmàt svataþ santa ity àvãtahetuþ. api copàdànaniyamadar÷anàt kasyacit khalu ghañàder vikàrasya ki¤cid eva mçdàdyupàdànakàraõam iti niyamo dç÷yate. tac caitadasadutpattàv anyàyyam, asattvàvi÷eùeõa hi sarvaü sarvasmàd utpadyeta. tatropàdànaniyamo na syàd mçdeva ghañasya, kañasya vãraõam iti. tatra sarvàrthã sarvatra pravarteta, avi÷eùàt. ÷aktito niyama iti ced, na. avi÷eùàt. tatraitat syàt -- yasya bhàvasya yad utpatti÷aktir asti tàm anvayavyatirekàbhyàü ni÷citya yo yadarthã sa tadupàdatta iti. tac ca naivam, avi÷eùàt. vayaü hi bråmaþ ÷aktyàtmanà vikàra upàdàne 'stãti. bhavanto 'pi vikàrotpatti÷aktir upàdàne 'py astãti. tad atra vàcoyuktimàtraü bhidyate, nàrthavi÷eùaþ ka÷cid upalabhyata iti. api ca, upàdànaniyamadar÷anàd upàdànanimittàsamavàyibhyas tribhyaþ khalv api kàraõebhyo bhavatàü kàryam utpadyate. triùv api ca tan nàsti. asad evotpannaü tat. kuto 'yaü kàraõavidhà[272]niyamaþ idam upàdànam idaü neti. yatra kàryaü vartate tadupàdànam iti ced, vçttiniyama[273]hetur vaktavyaþ. tat khalu sarvasmàd asad eva jàtam iti kiükçto vçttiniyamaþ. asti sa nàmopàdànasya ko 'py ati÷ayavi÷eùaþ yat tatraiva kàryaü vartata iti cet. sa tarhi ÷aktibhedo vaktavyaþ. nimittam[274]asamavàyi ca[275]nobhayam anabhyupagamàt. daõóàdayo hi ghañasya nimittakàraõam. asamavàyikàraõaü mçdavayavasaüyogavi÷eùa iti vaþ siddhàntaþ. sa upàdànam iti ced, na. vyatirekàvyatirekavikalpànupapatteþ. syàd etat. upàdànakàraõaü ÷aktibheda iti. maivam. sa hy upàdànàd vyatiricyate, na và. vyatireke upàdànasya pårvavad bhàvàd anupàdànatvam, tasyàpi tato bhinnasya tattvaü durbhaõam eva. avyatireke tu vastumàtram anati÷ayam{1,81}upàdànam iti vastutvàvi÷eùàt sarvopàdànatvàpàtaþ. tasmàd vikàrotpatti÷aktim upàdàneùu saïgiramàõair vikàrà evopàdane ÷aktyàtmanà santãti saügãryante. vayam api càvyaktàn eva vikàrànupàdàneùu saügiràmahe, na sthålàn iti nàvayor vi÷eùa iti. sattve kàrakavyàpàrànarthakyam iti ced na. abhivyaktiphalatvàt. tatraitat syàt -- santi ced vikàrà upàdàneùu tadarthinàü kàrakavyàpàro 'narthakaþ syàt. te hi tadà satàm evotpàdanàya[?] neheran. tasmàd asanto vikàrà iti. tac ca naivam, abhivyaktiphalatvàt. santo 'pi hi vikàràþ pårvam anabhivyaktàþ kàrakavyàpàrair abhivyajyante. ato 'rthavattvaü kàrakavyàpàràõàm. abhivyaktàv utpatti÷abdo 'narthaka iti ced, na. abhivyaktibhedàt. tatraitat syàt -- yadi pårvaü santa eva mçdàdiùu ghañàdayo gçhodareùv iva dãpàdibhiþ kulàlàdivyàpàrair abhivyajyante, ko 'yaü vibhàgaþ dãpo ghañam abhivyanakti, kulàlas tåtpàdayatãti. tac ca naivam, abhivyaktibhedàt. dvedhà khalv abhivyaktiþ. ekà apratibaddhàkàrasya vastuno bodhanimittasya tannimittabhàvo yena pratibadhyate tadutsàraõaü, yathà ghañasyàndhakàratirohitasya tadutsàraõam abhivyaktiþ. anyà tu pratibaddhàkàrasyàkàrapratibandhakotsàraõaü, yathà mçdi ghañàkàraþ pårvàkàreõa pratibaddhaþ tasya pårvasyàkàrasya protsàraõaü ghañàbhivyaktiþ. abhivyaktivi÷eùa evàyam utpatti÷abdaþ, bràhmaõavi÷eùa iva kañhàdi÷abdopacàra ity anavadyam. syàn matam abhivyaktisattvàn na prasaïgaparihàra iti. na, asattvàt. yo manvãta -- satkàryavàdino hi bhàvàntaravadabhivyaktir api satãti kàrakavyàpàrànarthakyaprasaïgo duùparihara iti. sa vaktavyaþ. na, asattvàt syàd ayaü doùaþ yady abhivyaktir api satã ghañàdivad iùyate. sà tv asatã kàrakavyàpàreõa bhàvyata iti kim anupapannam. tadasattve 'tiprasaïga iti ced, na. prasaïgasàmyàt. tatraitat syàt -- yadi kilàbhivyaktir asatã kulàlena kriyate, kim aparàddhaü ghañena yan na kriyata iti. tac ca naivaü, tulyo 'yam àvayor atiprasaïgaþ. tavàpy andhakàratirohitasya ghañasyàbhivyaktàv abhivyaktir asatã ghañas tu sanneveti siddhàntaþ. tatra ÷akyaü prasa¤jayitum abhivyaktivad ghaño 'pi janyeta, tadvad vàbhivyaktir api satã syàd iti prasaïgasàdhàraõyenànyataro 'paryanuyojyaþ. ataþ siddham evopàdàneùu santa eva sarve bhàvàþ kàrakavyàpàrair{1,82}abhivyajyanta iti, pràmàõyàpràmàõye svatassatã eveti satkàryavàdinàü siddhànta iti. matàntaram upanyasyati -- ## iti. evaü hi manyate -- sarvaü khalv api kàraõàdhãnàtmalàbhaü kàryaü tatkàraõaguõadoùàbhyàü ÷uddham a÷uddhaü ca bhavati. tad yàvadindriyàdij¤ànakàraõava÷àd utpannau guõadoùau na j¤ànasya svato 'vadhàryete, na tàvat pràmàõyàpràmàõyayor anyataran ni÷cãyate, nacàni÷citayor vyavahàràïgatvaü, tadarthaü ca pramàõànusaraõam. ataþ kàraõotpannaguõadoùàvadhàraõàd eva dvayam àhur iti sambandha iti || 34 || __________NOTES__________ [272] dhànani (KA) [273] me [274] m evàsa [275] và (GA) ___________________________ svato dvayam iti tàvan niràkaroti -- ##iti. kàraõam àha -- ## iti. idam atràkåtaü - yat tàvad uktam asataþ ÷a÷aviùàõàd vyàvçttaü sàdhyatvaü ghañe dç÷yamànaü sattàü gamayatãti. tad ayuktam. abhàvavirodhàt. asannikçùñàrthaviùayaü hy anumànaü, tat kuto mçdi yogyànupalambhaniràkçtasadbhàvaviùayaü ghañaü viùayãkariùyati. upàdànaniyamas tu ÷aktibhedàd upapanna eva. ki¤cid eva hi mçttantvàdi kasyacid eva ghañàder utpàdane ÷aktaü na sarvaü sarvasyeti, yo yadarthã sa tadupàdatta iti kiü nopapadyate. yadi mataü na kàryakàraõàntaràlapatitàü paràü ÷aktim ãkùàmaha iti. na, ÷aktisiddhim arthàpattigranthe vakùyàmaþ. yat tåktaü vikàrà eva ÷aktyàtmanà santas tadutpatti÷aktir vopàdàneùv astãti nàvayor vi÷eùa iti. tan na. mahànayaü vi÷eùaþ yad vikàrasattàm abhàvo bàdhate, ÷aktiü tu såkùmàm arthàpattiþ sàdhayatãti. te 'pi hi ÷aktyàtmanà santo na yogyànupalabdhyà niràkartuü ÷akyanta iti cet, keyaü ÷aktyàtmatà. yatas te 'santo 'pi janiùyanta iti cet. tad iùñam. anabhivyaktir iti ced, na. sàkùasyàpy àloke 'nupalambhàt. nanv àloke 'pi nàvçtam upalabhyate. kim idànãm àvçto mçdi ghañaþ. satyam. kena. na tàvad upàdànaü kàryam àvçõoti, nityàvaraõaprasaïgàt. mçdàkàra àvçõotãti cet. ko 'yaü mçdàkàraþ. yadi tajjàtiþ, sopariùñàd apy anuvartata iti nityàvçtir eva[276]pràpnoti. pràcyo mçtpiõóasannive÷a iti cet. sa và kim{1,83}upariùñàn na bhaviùyati, yan na ghañam àvariùyati. hanta so 'py anutpattyavinà÷adharmàsadvàdibhir iùyata ity anivàryaiva nityàvçtiþ. såkùmà÷ ca mçdavayavasannive÷avi÷eùà na mahàntaü ghañam àcchàdayitum utsahante iti yat ki¤cid etat. yat tu tribhyo 'pi kàraõebhyaþ sadutpattau kiükçto vidhàniyama iti. ÷aktibhedakçta eva. ki¤cid eva tathà nàma ÷aktaü, yad vikàrabhàvam anubhavati. ki¤cit tu bahir eva sat tadutpattau vyàpriyate. sa càyaü ÷aktibhedaþ kàryadar÷anasamadhigamya eveti nàpramàõakaþ. bhedàbhedau tu na kvacid àtyantikàv iti nàprasaïgàtiprasaïgau. yat tu pçùñam upàdànanimittàsamavàyinàü kà ÷aktir iti. tadatidåram apabhraùñam. ÷aktir hi ÷aktir eva, na kàraõaü, tadvato dravyasya kàraõatvàt. kàraõavac ca kàraõa÷aktir api kàryasiddhim anudhàvatãti pramàõabalàd upapatsyate. kàrakavyàpàrànarthakyaü ca duùpariharam eva. abhivyaktyartho vyàpàra iti. atra tåkto doùaþ. api càbhivyaktisattve tulyam ànarthakyam. asattve ca sarvatra prasaïgaþ ÷akyam anumàtum.[277]sarvaü hi vimatipadaü[278]kàryam asat, kàryatvàd abhivyaktivat. kàryaü càbhåtvà bhavanàt tadvad evàbhåtvà bhavati, upalabdhiyogyatve saty anupalambhàd abhivyaktivad eva. yat tu abhivyaktau prasaïga ity uktam. tad ayuktam. pratyabhij¤ànaü hi balavadabhåtapràdurbhàvaü ghañasya vàrayati. viparãtaü ca tat satkàryavàdinàm iti kim anenàtinirbandhena bhràntabhàùitena. prakçte ca virodhàt kathaü hy ekaj¤ànajàtyanubandhinã pramàõatvàpramàõatve bhaviùyataþ, viruddhadharmàve÷asya bhedanibandhanatvàt. ato yathà naikasyàgneþ ÷ãtoùõatvam, evaü na j¤ànasya pramàõatvàpramàõa[279]tvam iti. so 'yaü prakçtàprakçtagocare tantreõa virodho vyàkhyàtavyaþ. pràmàõyàpràmàõyàtmakadvayaü na svataþ, svabhàvavirodhàt. kàryakàraõàtmakatvaü ca dvayaü na svataþ siddhaü, kàryasattàyà abhàvavirodhàd iti. parato[280]dvayam iti niràkaraõàrtham àha - ## iti. kàraõam àha -- ## iti. evam ubhayaparàdhãnavàdã vaktavyaþ -- kiü khalu kàraõotpanna-guõadoùàvadhàraõàt pràg j¤ànaü na jàyata eva, jàtam api và[281]råpàntareõàvatiùñhata iti. na tàvajj¤ànaü{1,84}jàyate, saüviddhirodhàt. jàtaü tu kenàtmanàvasthàsyate. na hy etadrà÷idva-yàtiriktam asti rà÷yantaraü yenàvatiùñheta. anyataradharmakam eva tadutpannaü pràganavadhçtatathàbhàvam upariùñàd avadhàryata iti ced. na. guõàvadhàraõàdhãnani÷cayàbhyupagamàt. tadavadhàraõàd dhi pràï ni÷caya eva nàsãt. kathaü pràmàõyam àsãd iti ÷akyate vaktum. atha pårvaü[282]api ni÷citàkàram eva j¤ànaü, kiü guõàvadhàraõena. doùànà÷aïkamànas tu tanniràkaraõàrtham eva yatata iti yuktam.[283]etac ca vakùyata eveti såktaü niþsvabhàvatvam iti || 35 || __________NOTES__________ [276] va pràcyo (GA) [277] tum iti sa [278] dàspadaü kà [279] õasvabhàvatva (GA) [280] to 'pi dva (KHA) [281] và svarå (KA, KHA) [282] rvam eva ni (KA, KHA) [283] ktam eva. tac ca ___________________________ svato na dvayaü virodhàd iti yad uktaü, tat prakçtagocare vivçõoti -- ##iti. uktam idam asmàbhiþ naikasyàü j¤ànajàtau parasparaviparãtayoþ pràmàõyàpràmàõyàtmanoþ sambhavaþ samàve÷aþ sambhavatãti. ekas tu svabhàva upàdhyantarasannidhànàd abhibhåto bhavati, apsv ivàgnisaüyoge ÷aityam. tadapekùa÷ ca tàsv auùõyabhramaþ. svàbhàvikobhayavàdinas tu nànyànapekùasya j¤ànasyobhayàtmakatà sambhavatãti. parato na dvayaü nissvabhàvatvaprasaïgàd ity etad vivçõoti -- ## iti. sarvaü hi jagad rà÷idvaye ÷akyam antarbhàvayituü pramàõam apramàõaü ceti. tad atrobhayaparàdhãnatvavàdino j¤ànam unmuktobhayaråpaü kena råpeõa niråpyata iti || 36 || svato na dvayaü virodhàd ity atra ki¤cid à÷aïkate -- ##ti. evaü hi manyate -- yadi j¤ànajàter evàyaü svabhàvabhedo 'bhyupeyate, ekasmàd eva và j¤ànavyaktau, tataþ syàd api virodhaþ. yadà tu ÷ãtoùõasvabhàvatoyatejodravyavat pramàõàpramàõaj¤ànavyaktibhedàbhyupagamaþ, tadobhayor vyadhikaraõayoþ kasya kena virodha iti. pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- toyatejasor hi bhinnajàtãyayoþ svabhàvabhedo yuktaþ. j¤ànavyaktayas tv ekajàtãyàþ. tatra[284]na tàvad àsàü jàtyanubandhã svabhàvabhedo nyàyyaþ. vyaktyanubandhã tu tatkàraõàd bhavatãti yuktaü[285]vaktum. tadanapekùatve tu pràmàõyàpràmàõyayoþ{1,85} kiü kutra bhaviùyatãti duradhigamam. samànaü hi dvayor api j¤ànatvam. svàbhàvike cobhayasmin na bàhyacihnàpekùàstãti[286]durbhaõaþ pramàõàpramàõaviveka iti sàdhåktaü svato na dvayaü virodhàd iti. kiü punar ubhayoþ paràdhãnatvaü svàbhàvikatvaü và codanàpràmàõyaparipanthi yena prayasyatà nirasyate. nanv evam api codanànàü svata eva pràmàõyaü bhaviùyati prathamapakùe. dvitãye 'pi paràdhãna ubhayasmin doùàbhàvàd apauruùeyà vedàþ pramàõam iti kim ubhayaniràkaraõena. apràmàõyaü svataþ pràmàõyaü parata ity etad eva tu vedapràmàõyaparipanthãti tan niràkartum ucitam. tac ca niràkariùyata eva. satyam. àdyayor api pakùayor apràmàõyam àpadyata eva. tathà hi -- svàbhàvike tàvad ubhayasminn anyataranirõayakàraõaü bàhyam apa÷yatàü naikatràpi vi÷vàso bhavet. vyavahàràrthaü ca pramàõànusaraõam, avi÷vàse ca tadabhàvàt phalato 'pramàõatvam. evam ubhayaparàdhãnatve 'py asaty apy apràmàõyakàraõe pràmàõyakàraõasyàpy abhàvàt tadvyavahàro na jàyata ity apramàõam eveti sàdhv evobhayaniràkaraõam iti || 37 || __________NOTES__________ [284] tan na tà (GA) [285] ktaü ta (KA, KHA) [286] durlabhaþ prà (GA) ___________________________ evam ubhayaü svataþ parato veti niràkçte pårvapakùàntaram àha -- ##iti[287]kùamantena. teùàü j¤ànànàü svàbhàvikam apramàõatvam, paràpekùaü ca pràmàõyam. ayaü càtràbhipràyaþ -- dçùñavyabhicàro hi jàte 'pi vij¤àne na tàvannirvicikitsaü vyavaharamàõo dç÷yate, yàvad guõavad indriyàdikaraõatvaü saüvàdo và na dçùñaþ. vyavahàraphalaü ca pràmàõyam, ataþ svato 'pramàõam eva paràdhãnaü pràmàõyam iti. eùa càtra svato 'pramàõatve parata÷ ca pramàõatve nyàyo 'bhidhãyata ity àha -- ##ti. || 38 || __________NOTES__________ [287] ti te (KA, KHA) ___________________________ svato 'pràmàõye tàvannyàyaü dar÷ayati -- ##iti. nyàyas tarkaþ. sa cànumànam. eùa càtra prayogo bhavati -- apràmàõyaü na kàraõavad, avastutvàt. yadyadvastu tattan na kàraõavat. yathà ÷a÷aviùàõam.{1,86}kàraõadoùata iti ca kàraõadoùàõàm eva parair apràmàõyakàraõatvenà÷rayaõàd uktam. yad eva mãmàüsakà manyante kàraõadoùebhyo 'pràmàõyaü jàyata iti. tan na. akàraõakatvàd avastuna iti. paràpekùaü pràmàõyam ity atra prayogam àha -- ##iti. teùàü kàraõànàü guõaiþ pràmàõyaü janyata ity arthaþ. prayoga÷ ca bhavati -- pràmàõyaü kàraõavad vastutvàd ghañavat. na càkàryaü nàma ki¤cid bauddhànàü vastv asti, yenànaikàntiko hetur bhavet. nabhaso 'py àvaraõàbhàvamàtrasyàvastutvàt. guõair iti cànuvàdamàtram. kàraõaguõà hi pràmàõye kàraõam iti manyante. na punar ete vyàptàv anuprave÷anãyàþ. ke punar amã guõà[288]nàma, ye pràmàõyasya kàraõam. na hãndriyàdivyatiriktà guõàþ kecid upalabhyante. yadi mataü - bheùajabhedair àhitàti÷ayavi÷eùà guõà iti. tan na. evaü hi tair anàhitàti÷a[289]yavi÷eùàõàü na pràmàõyaü jàyeta. ato vaktavyà guõàþ. ta ucyante. vi÷uddhir indriyàdãnàü guõapadàrthaþ. vàtàdidhàtånàü sàmyam iti yàvat. sàmyena hi ta indriyeùu vartamànà guõà ucyante. tathà sthità÷[290]ca pràmàõyaü janayanti. viùamaü tu vartamàneùu dhàtuùu taddoùasamutthàs timiràdayo doùà jàyante. ÷abde 'pi vaktur à÷ayavi÷uddhir guõaþ. vipralambhàbhipràyàdayo doùàþ. teùàü ca pràmàõyàbhàvàtma[291]ny avastuny apràmàõye kàraõatvàsambhavàn na tajjanyam apràmàõyam. pràmàõyaü tv arthani÷cayo vastvàtmaka iti yuktaü yadguõebhyo jàyate j¤àyate ceti. sarvam utpattàv ani÷cayàtmakam apramàõam eva j¤ànamà guõasaüvàdaj¤ànodayàt, paratas tu tadva÷ena pràmàõyaü jàyate tasya. nanv idànãm asad evàtivçttaü j¤ànam iti kiü pramàõã[292]bhaviùyati. yadà tàvat[293]tadàsãt tadà sahajenàpràmàõyenàbhibhåtam uttarakàlaü ca tadasad eveti kim anyataþ pràmàõyaü bhaviùyati. satyam evam. anyad eva guõasaüvàdaj¤ànottarakàlabhàvipramàõam. avagate hi kvacidarthe pràgdçùñavyabhicàro j¤ànasvabhàvàlocanenàjàtavi÷vàso na tàvannirvicikitsaü vyavaharati yàvadindriyàdiguõàvadhàraõapurassaram evam evaitad iti na ni÷cinoti. guõàvadhàraõàt saüvàdaj¤ànàd và pramàõe jàte 'vagate ca tasya{1,87}pràmàõye vyavahàràþ pravartante. tasyàpi na j¤ànasvabhàvàlocanena pràmàõyaü, tadråpasyàpràmàõyapratibandhàt. kin tu guõàvadhàraõàd eva. ataþ såktaü guõaiþ pràmàõyaü janyata iti. yadàhuþ -- ni÷cayàtmakapràmàõyotpàdanaü tu vasturåpatvàt saüvàdakàraõaguõaj¤ànakàryatvena svadhyavasànam iti tad evà÷rãyate iti || 39 || __________NOTES__________ [288] õàþ ye [289] ÷ayànàü na [290] s tu pramàõaü ja (KHA) [291] tmava [292] õaü bha (KA) [293] vadà (GA) ___________________________ ki¤ ca ita÷ ca na svataþ pràmàõyam ity àha -- ##[294]##ti. ayam arthaþ -- yadi j¤ànasvabhàvànubandhyausargikaü pràmàõyam, evaü sati pràmàõyàbhàvasyàvastuno 'kçtrimatvàn na paràdhãnatvam iti sarvaj¤ànànàm api pramàõatvaprasaïgaþ.[295]svapnàdij¤ànànàm api j¤ànatvàvi÷eùàt, tanmàtrànubandhitvàc ca pràmàõyasya. apràmàõyasya càvastuno 'kàryatvàd iti || 40 || __________NOTES__________ [294] õyam iti [295] ïgaþ, tadà sva ___________________________ kathaü nàmàpràmàõyam akçtrimam. doùabhàve hi tasya bhàvaþ, tadabhàve càbhàvo dç÷yate. kàmilã pãtam idam iti ÷aïkhaü jànàti, tad[296]apagame ÷uklam. ato jànãmaþ yathàdoùabhàvabhàvyapràmàõyaü tat kàryam iti, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- nàtra doùair apràmàõyaü janyate. satsu tu doùeùv asanto guõà na svakàryaü pràmàõyaü janayantãti nàvastuno 'pràmàõasya hetumattvaprasaïgadoùa iti || 41 || __________NOTES__________ [296] dabhàve ÷u (KHA) ___________________________ kiü punaþ pràmàõye kàraõaü, yadabhàvàt tasyànutpattiþ, ata àha -- ##ti ##antena. àdi÷abdenàrthapuruùàdãnàü grahaõam. indriyapuruùaguõà÷ ca vyàkhyàtà eva. arthasyàpi sthålatvàdayo guõàþ såkùmatvàdayo doùà iti. samadhigataü tàvadindriyàdiguõàþ pràmàõye{1,88}kàraõam iti. kathaü[297]tu tadabhàvaþ, ata àha -- ##iti. te eva vidhe dar÷ayati -- ## iti. doùà hy àgantavo guõànutsàrayanti. indriyàdãnàm anyatamasyàbhàve nirà÷rayà guõà na bhavanti, yathà nityavedavàdinàm asati kartari tadguõà iti || 42 || __________NOTES__________ [297] kiü tatra tada ___________________________ yata eva doùair guõà niràkriyante, ata eva mãmàüsakànàm ayaü bhramo doùair mithyàtvadhãr janyata iti. paramàrthena tu guõavirodhino doùàstàneva nivàrayanti. ataþ kàraõàbhàvàd asati pràmàõye svàbhàvikam apràmàõyam avatiùñhata ity àha -- ##ti || 43 || ataþ[298]siddhaü ÷uddhiparyàyaguõàvadhàraõàdhãnaü pràmàõyam. svabhàvata÷ ca j¤ànànàm apràmàõyaü, ÷uddhyabhàvena tallakùyate. asati hi ÷uddhatve kàraõàbhàvaniràkçtena pràmàõyenànapoditam apràmàõyaü lakùyata ity upasaüharati -- ##iti || 44 || __________NOTES__________ [298] taþ ÷u (KHA) ___________________________ ita÷ ca doùato nàpràmàõyam ity àha -- ##ti. asyàrthaþ -- trividham apràmàõyam aj¤ànasaü÷ayaviparyayaiþ. tatràj¤ànàtmakaü tàvadapràmàõyaü kàraõàbhàvamàtrasamadhigamyam eva, na doùànapekùata iti mãmàüsakair abhyupagantavyam. ato doùavyatireke 'pi kàraõàbhàvamàtrànvaye 'pràmàõyadar÷anàn na doùato 'pràmàõyam iti || 45 || evaü ca guõàdhãnapràmàõyàbhyupagamàn nityavedavàdinàü ca puruùàbhàvàd, anà÷rayaguõàsambhavàt, kartçmadvedavàdinàm api kartçguõeùu{1,89}pramàõàsambhavàd asan[299]målabhåteùu kartçguõeùu na codanànàü pràmàõyam avakalpata ity àha -- ##ti || 46 || __________NOTES__________ [299] satsu må (KHA) ___________________________ evaü tàvat parataþ pràmàõyena kçtaþ pårvapakùaþ. siddhàntam idànãm àrabhate -- ##iti. kàraõam àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na tàvad guõaj¤ànàt saüvàdaj¤ànàd và pràg j¤ànaü na jàyata eva. navotpannam api saü÷ayàtmakam avabhàsate. na hi syàd và ghaño na veti indriyasannikçùñaü ghañaü budhyàmahe, api tarhi ghaña evàyam iti ni÷cayàtmakam eva j¤ànam utpadyate. ata eva j¤ànotpatter anantaram eva sarvapramàtéõàü vyavahàrapravçttir upalabhyate. bhràntisaüviditarajato 'pi hi samyagrajatabodha ivàrthakriyàyai ghañamàno dç÷yate. tad asya saü÷ayànasya nopapannam. ato jàto[300]ni÷cayaþ. kim[301]anyat pràmàõyaü bhaviùyati. saty api saüvàde guõaj¤àne và tàvad eva pràmàõyasya tattvaü nàdhikaü ki¤cid iti kiü nas tadupekùaõena. tàdç÷asyaiva vyabhicàràd asti paràpekùeti ced, na. evam api j¤ànasyànapekùatvàd, vipralabdhapårvasyàpi nirapekùam eva ni÷cayàtmakaü j¤ànam utpadyate. pramàtà tu vipralambhakabuddhisàdç÷yàt tathàtvam à÷aïkate. sà÷aïkasyàpi na pràmàõya÷aktir avasãdati, pårvavat prameyaparicchedàt. pramàtus tu à÷aïkà doùadar÷anaprabha[302]và. tad asau tadbhàvàbhàvayor anyatarani÷caye nivartate, na saüvàdaj¤ànam apekùate. saty eva hi ghañaj¤àne jàtà÷aïkaþ kiü ghañaj¤ànàntareõa kariùyati. na hy asyàs tannivartakaü, tasmin saty eva bhàvàt. ataþ svàbhàvikam eva sarvasaüvidàü ni÷cayàtmakatvam. à÷aïkà tu yadi nàma jàtu jàyate, evam api tanniràkaraõàrtham apavàdasadbhàvàbhàvàv anusartavyau, na saüvàdaguõaj¤àne. tadu[303]pekùàyàü hi pràmàõyam eva nàvatiùñheta. guõasaüvàdaj¤ànayor apy evam eva, sàpekùatvena prathamaj¤àne pràmàõya÷aktyàdhànà[304]÷akter apy[305]anavasthàpàtàd ity etat parastàt prapa¤cayiùyata iti. evaü tàvat prakçtàbhipràyo vyàkhyàtaþ. api{1,90}ca sarvabhàvànàm eva svakàryajanana÷aktir asatã nànyena kriyeta. abhivyaktimàtrakaraõàt. nanv àturasya rogàpahçta÷akter asaty eva bhojanàdi÷aktir bheùajabhedair àdhãyate. maivam. tirohitàbhivyakteþ. itarathà pårva÷aktivinà÷àpårvotpàdadharmikalpanàbhir atigauravaü bhavet. ata eva naùña÷aktãnàü bheùajabhedair api na pratãkàraþ. asatã tu ÷aktis teùàm api janyetaiva, avi÷eùàt. ataþ sarve bhàvàþ svahetubhyaþ ÷aktimanto jàtà eva kuta÷cidàgantukàd dhetos tirohita÷aktayaþ sàmagrãvi÷eùair abhivyakta÷aktayaþ kàryam àrabhante. na caivaü j¤àne 'py abhivyaktyapekùà sambhavati, arthàvagrahàd, råpàntareõa j¤ànasyàniråpaõàd utpattàv evà[306]rthaparicchitter ava÷yambhàvàd iti || 47 || __________NOTES__________ [300] j¤à (KA, KHA) [301] m apramàõaü bha [302] bhàvàt tad asau [303] da (GA) [304] na (KA) [305] vyava (KHA) [306] va pa (KHA) ___________________________ nanu svataþpràmàõyavàdinàpi guõavadindriyàdikàraõikaiva pramàõotpattir àstheyà. tad yadi guõàþ pramàõotpattau kàraõam. evaü sati tatkàrye 'py arthani÷caye tadadhãnataiva yuktà. tadàyattapràmàõyà÷rayaõàd, ata àha -- #<àtmalàbha >#iti. ayam abhipràyaþ -- pramàõotpattàv api na guõà guõà ity evàpekùyante; kin tu doùaniràkaraõaupayikatayà. doùà hi pramàõotpattiü vighnanti. te guõair utsàrità na tàü vihantum utsahante iti. ata evàsatsv api vaktçguõeùu kàruõikatvàdiùu vede doùàbhàvamàtràd eva pràmàõyaü sidhyati. api ca kàraõaü nàma guõaþ pramàõotpattau. naitàvatà pramàõakàrye 'py arthani÷caye tadapekùà yuktà. àtmalàbhamàtra eva hi bhàvàþ kàraõam apekùante, na kàryaniùpattau. na hi mçtpiõóadaõóàdikàraõàpekùo janmani ghaña iti udakàharaõe 'pi tasya tadapekùà dçùñà. labdhàtmanas tu svayam eva kàraõanirapekùà pravçttir avagatà. ataþ sarvathà tàvadarthavyavasthàpanàyàm anyàn apekùam eva pramàõam iti siddham iti || 48 || svato 'satã ÷aktir anyena kartuü na ÷akyata iti yad uktaü tat prapa¤cayati -- ##ti tribhiþ. ayam abhipràyaþ -- pràmàõyasya hy anyànapekùatvam{1,91}eva nibandhanam. yadi jàte 'pi vij¤àne kàraõaguõàvadhàraõàdhãnaü pràmàõyaü bhavet, tataþ ÷uddhij¤ànotpàdaþ kàraõàntaràt pratãkùitavyaþ. tasyàþ ÷uddher aparicchinnàyà asatsamatvàt tasyàpi ÷uddhij¤ànasya kàraõa÷uddhau satyàü tasyàþ ÷uddher j¤àne ca sati pramàõatà bhavati. evam eva målakàraõa÷uddhij¤ànasyàparàpara÷uddhij¤ànàpekùàyàm anavasthàpàtàn na katha¤cit pràmàõyam àpadyata iti || 49-51 || svatas tu pràmàõye nànavasthety àha -- ##ti. kàraõam àha -- ## iti. ayam abhipràyaþ -- arthani÷cayas tàvajj¤ànasvabhàvàd eva siddhaþ. mithyàtva÷aïkà tu taddhetubhåtadoùàj¤ànàd ayatnenaiva nivartate. na hi doùàõàm aj¤ànaü pràgabhàvo yatnasàdhyaþ. nanu nàj¤ànamàtràd abhàvaþ sidhyati. saty api[307]tasmin bhàvàt. na ca doùàbhàvàvadhàraõam antareõa pràmàõyaü sidhyati. satyaü, tad api tv ayatnasàdhyam eva, pràyeõa tàvat pramàtéõàm anà÷aïka eva j¤ànotpattau vyavahàro dç÷yate. jàtà÷aïkasyàpi prasiddhà eva ÷aïkàniràkaraõopàyàþ, dàhacchedàdayaþ svarõàdàv iti. tàvataiva ni÷cayotpàdàn nàtidåragamanam. etac copariùñàd vakùyata eveti || 52 || __________NOTES__________ [307] pi bhàvàt tasmin ca na (KA) ___________________________ tasmàd bodhasvabhàvànubandhi j¤ànànàm autsargikaü pràmàõyaü kàraõadoùàrthànyathàtvaj¤ànàbhyàm apodyata ity upasaüharati -- ##iti. arthànyathàtvaj¤ànaü{1,92}ca dvedhà. naitad evam iti pårvàvagataråpopamardanena, tattvaprakà÷anena và. hetavo j¤ànànàm indriyàdayaþ. teùu vàtàdisamutthàstimiràdayo doùàþ tajj¤ànenotsargataþ pràpnuvatã pramàõatàpodyata iti || 53 || yatpunarapràmàõyam avastutvàn na kàraõair janyata ity uktaü, tat pariharati -- ##iti. yadi nàma tredhà bhinnam apràmàõyaü tataþ kiü jàtam ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- trividhaü khalv apràmàõyaü j¤ànàbhàvasaü÷ayaviparyayaiþ. tatra saü÷ayaviparyayau prati avastutvàd iti hetur asiddhaþ, j¤ànàtmakavastutvàt tayor iti || 54 || j¤ànapràgabhàvas tv avastutayà siddha eva. na càsmàkam apy asau doùair janyate, j¤ànakàraõàbhàvàd eva tvaduktivat tatsiddheþ. atas tasminn akàraõake sàdhyamàne siddhasàdhyataivetyabhipràyeõàha -- ##iti. na càpràmàõya÷abda[308]vàcyatàmàtreõa saü÷ayaviparyayayor apy akàraõakatvaü ÷akyam anumàtum, aj¤ànavad, vàco 'pi go÷abdavàcyatayà viùàõitvàpa[309]tter iti || 55 || __________NOTES__________ [308] bdà (KHA) [309] tvànumànàpatteþ (GA) ___________________________ nanv iyam anavasthà pràmàõya iva parà÷raye 'pràmàõye 'pãùyamàõe àpadyata eva, pàratantryaü hy anavasthàm àpàdayati. ataþ ko vi÷eùaþ, ata àha -- ##iti. asyàrthaþ -- svataþpràmàõyavàdinàü mãmàüsakànàü doùato 'pramàõatve nànavasthà bhavati. doùeùu j¤àtavyeùu yathà guõaj¤àne 'navasthàpàditeti || 56 || {1,93} svataþpràmàõyavàdinàm iti cànavasthàparihàrabãjam uktaü, taduddhàñayati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- sajàtãyàpekùàyàü hy anavasthà bhavati. yathà[310]pràmàõyasya pramàõàpekùàyàm uktam. apràmàõyaü tu svataþ pramàõena naitad evam iti sàkùàd viparyayaj¤ànena yatra tàvadavagamyate, tatra laghutaram eva gçhãtam iti na parà÷rayatvamàtram anavasthàm àpàdayatãti. nanu svataþpràmàõye pårvam api j¤ànam utpannam asandigdham iti kim apramàõaü bhaviùyati yena pareõa pårvaü bàdhyate. tenaiva tu kiü na paraü bàdhyate, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyam, utsargataþ pårvasyàpi pràmàõyaü pràptam evàpavàdabhåtena tåttareõa bàdhyamànaü tadapramàõaü bhavati. yat tu tenaiva kiü nottaraü bàdhyata iti. tan na, na hãcchàmàtreõa bàdhyabàdhakabhàvo vyavasthàpyate. yad dhi yadbàdha[311]kam avabhàsate tat tasya bàdhakam abhidhãyate. nacànàgatottarabàdhakaråpeõa pårvam avabhàsata iti nacànàgatabàdhenety atraiva vakùyati. uttarasya tu pårvaj¤ànabàdham antareõotpattir eva na sambhavati. utpannaü ca tat. atas tad eva pårvasya bàdhakam. tac ca svata eva pramàõam iti na kàcidanavastheti || 57 || __________NOTES__________ [310] pramàõasya (GA) [311] dhamànam a (KA) ___________________________ nanv astu sàkùàd viparyayaj¤ànena pareõa pårvasya bàdhaþ, ubhayor api samànaviùayopanipàtàt. yatra tåttaraü kàraõadoùaviùayaü bhavati, tatra viùayabhedàn na bàdho yukta iti duruktaü hetåtthadoùaj¤ànàt pràmàõyam apodyata ity ata àha -- ##ti ## 'ntena. ayam abhipràyaþ -- yady api duùñakàraõabodhe viùayabhedaþ pãta÷aïkhàdivibhrameùu, tathàpy arthàt tulyàrthatàü pràpya bàdho bhavaty eva. ÷aïkhe hi pãta iti vidite parata÷ ca j¤ànakàraõadoùe 'vagate 'rthàt pãtimà ÷aïkhasya pratikùipto bhavati. yatkàraõàdhãnàtmalàbhaü hi yat kàryaü, tat taddoùe duùyati. eùa ca j¤ànasya doùaþ yadanyathàsthitasyànyathàprakà÷anam. ataþ kàraõadoùe 'vagate 'rthànyathàtvam evàvagataü bhavati. evaü ca{1,94}sàkùàdviparyayaj¤ànena tulyatvam iti. atraiva vaidikanyàyam udàharati -- ##iti. dar÷apårõamàsayoþ kratvarthena camasenàpàü praõayane vihite bhavaty aparo guõaphalasambandhavidhiþ. yathà godohanena pa÷ukàmasya praõayed iti. asyàrthaþ -- godohanena pa÷ån bhàvayed iti. tad idaü puruùàbhilaùitapa÷vartha[312]tayà puruùàrtham eva[313]sad godohanaü kratvarthasya camasasya bàdhakam iùyate. tatràpi ca sphuño viùayabhedaþ. kratåpakàro hi camasasya sàdhyaþ. pa÷avo godohanasyàrthàd eva tulyàrthatayà tatràpi bàdho vakùyate. godohanaü hi dravyam. na tat kriyàm anà÷ritam udàsãnaü phalaü bhàvayitum alam iti yàükà¤cit kriyàm à÷rayatayà samãhamànaü sannihitaü kratvarthamapàü praõayanaü gçhõàtãti tadà÷ritena pa÷avo bhàvayitavyà iti ÷àstràrtho 'vatiùñhate. evaü ca tenaiva kratvarthamapàü praõayanaü siddham iti camaso nivartate. nanv asàv eva kratau viniyukta iti kathaü tatparityàgena godohanena kratåpakàro bhàvyate. satyam. pa÷ukàmaprayoge tu kratur api godohanam eva svopakàrasàdhanatayànujànàti. kàryàrtho hi svaguõaü pratyàdaraþ, na svãyatayà. tac ca kàryaü phalàrthatvàd eva godohanàd àsàditaü kratuneti kim àdareõa svaguõe. àha ca -- __________NOTES__________ [312] rthaü [313] va go (GA) ___________________________ sarvasyaiva hi kàryàrthaþ svaguõagrahaõàdaraþ | anyàrthaguõasiddhe tu kàrye 'syàþ svaguõena kim || iti. tad iha yathà puruùàrthenaiva guõena bhinnaviùayo 'pi kratvartha÷ camaso 'rthàt tulyàrthatayà bàdhyate, evam atràpãti na doùa iti || 58 || kim eùa evotsargaþ yat sarvadà pareõa pårvaü bàdhyate. nety àha -- ##ti. yadi tatra duùñakàraõabodhe naitad evam iti viparyaye và parà bàdhadhãr na bhavati kàraõadoùaj¤ànaü và, tadà pårvasya bàdho bhavati na tv anyatheti. athobhayor anyatarodbhåtau kiü nàma bhaviùyati, ata àha -- ##iti. tadà bàdhake sàpavàde prathamam eva nirapavàdam autsargikaü pràmàõyaü labhata iti || 59 || {1,95} nanu pramàõena satà tçtãyena bàdhakaü bàdhyate. tad eva tu kathaü pramàõam ata àha -- ##iti. sarvaü khalu vij¤ànaü jàtaü svata eva pramàõam avij¤àyamànadoùam. tathà ca tçtãyam. atas tena bàdhakabàdhane kçte bhavaty àdyasya mànateti. nanv asatsv api[314]doùeùu doùà÷aïkà yathà àdime jàtà, evam antime 'pãti pràmàõyaü nàvatiùñhate, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- jàte doùaj¤àne sambhàvità doùàþ pràmàõyaü vighnanti. tçtãye tu doùaj¤ànaü na tàvadutpannam. ÷aïkà tu notprekùàmàtreõa kartum ucità, sarvavyavahàrocchedaprasaïgàt. __________NOTES__________ [314] ùà÷a ___________________________ ata eva ca gãtàsu naraü nàràyaõo 'bravãt | nàyaü loko 'sti kaunteya na paraþ saü÷ayàtmanaþ || iti. yasya tu tçtãye vij¤àne doùaj¤ànaü bàdhaka[315]j¤ànaü và jàyate, tasyàs tu caturthaj¤ànà[316]vasàno nirõayaþ. na tv etad evaü, pràyeõa hi prathamaj¤ànajanmany eva nirapavàdo nirõayo dç÷yate. kvacit tu bàdhakà[317]vasànas tçtãyaj¤ànodayo 'pi nàtipracuraþ. nataràü carurthaj¤ànajanma. saty api tu tasmin na svataþpràmàõyaü vihanyate ity evam paratayaivedam asmàbhir uktam. astu caturthaj¤ànàn nirõaya iti vàrttikakàro 'py ata eva evaü tricaturaj¤ànajanmana iti vakùyatãti. kiü punaþ kàraõam anutpanne doùaj¤àne nà÷aïketi. na hi prayojanànuvartãni pramàõàni. dçùñavyabhicàrasya hi pramàtur ekatràpi nà÷vàso bhaved yadi caivam ucchidyante vyavahàràþ. kàmaü pramàõato hi te parinistiùñhanti. na tebhyaþ pramàõam ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yàvad dhi doùàõàm abhàvo nàvadhàryate, tàvat pramàõetarasàdhàraõadharmadar÷ino bhavaty à÷aïkà pramàõavatã. doùàbhàvàvadhàraõe tu jàte tànà÷aïkamànasyàbhàvavirodha eva.[318]arthendriyàdayo hi j¤ànakàraõam. taddoùà dåratvatimiràdayaþ. tad yathà dåre santastaravo vanam ity ekàkàratayà parigçhãtàþ sannikarùe nànà dç÷yante. tadà dåratvadoùàd ekatvabuddhir upajàteti ni÷cãyate. nànàtvabuddhes tu na ka÷cid doùo dç÷yata iti katham à÷aïkyate.{1,96} evaü santamase gavya÷vabhrame sa eva doùaþ. divà tu goj¤àne na ka÷ciddoùaþ sambhàvyata iti tatpramàõam. evaü cakùuràdidoùàõàü timiràdãnàm abhàve 'vagate niùpramàõikaiva doùà÷aïkà. yatràpi sàdç÷yacalatvàdayo viùayadoùà bhràntihetavaþ, tatràpi bhedakadharmàvadhàraõe ni÷calatve 'vagate ca na kàcid doùà÷aïketi na tatsamayabhàvino j¤ànasyàpràmàõyam iti || 60 || __________NOTES__________ [315] ko và ___________________________ [316] nàn nirõayaþ (KA); nàd j¤ànodayo nirõayaþ (KHA) [317] kàdhãnas tç (KA) [318] àtme (KHA) ___________________________ evaü tricaturair eva j¤ànair doùàbhàvasiddher na tato 'dhikà matiþ pràrthanãyà pràmàõyasiddhaye, yenànavasthà bhavet. yàvad eva tu tçtãyaü caturthaü và j¤ànam utpannaü, tàvad evaikaü pårvam uttaraü và nirapavàdaü svataþpràmàõyam àpadyata ity àha -- ##iti || 61 || samadhigataü tàvat sarvapramàõànàü svataþpramàõatvaü doùata÷ càpramàõatvam iti. prakçtam idànãü vedànàü pràmàõyaü yathà sidhyati tathà pratipàdanãyam. tadarthaü ca vaktradhãnà eva ÷abde doùà na svàbhàvikà ity àha -- #<÷abda># iti. ayam abhipràyaþ -- yadà vaktradhãnàþ ÷abde doùà iti samadhigataü bhavati, tadà vede vaktur abhàvàn nirà÷rayà doùà na sambhavantãti nirapavàdaü pràmàõyam upa[319]pannaü bhavati vedànàm. sthitaü cedaü yat paràdhãnaþ ÷abde doùa iti, sa hi nà(?rthà/rtha)saüspar÷ãti pårvam upapàditam. puruùa eva bhràmyann anyad anyathà buddhvà tathaiva parasmai[320]pratipàdayan ÷abdaü dåùayati. kvacic cànyathaiva j¤àtvà vipralipsayànyathà vadati, tatràpi tadadhãnaiva ÷abde doùàvagatiþ. sthànakaraõàdidoùàd và kalàdhmàtàmbåkçtaiõãkçtàdidoùaduùñaþ ÷abdo lakùyate. sarvathà paràdhãna eva ÷abde doùàvagamaþ, na punar asurabhigandhavat svabhàvaduùñaþ ÷abda iti. sa idànãü vaktradhãno doùo guõavadvaktçprayukte và kvacit pauruùeye vàkye na bhavatãty àha -- ##iti || 62 || __________NOTES__________ [319] tpannaü (KA) [320] kathaya¤ chabdaü (KHA, GA) ___________________________ {1,97} nanu vaktçguõà vaktary eva doùànutsàrayanti, kathaü tair nirastaiþ ÷abdo nirdoùo bhavaty ata àha -- ##iti. uktaü vaktçdoùà eva ÷abdaü dåùayantãti. sa ced guõair utsàrito doùaþ, kaþ prasaïgaþ ÷abde doùàõàm. na hi vaktaryanà÷ritànàm eva doùàõàü ÷abde saïkràntiþ sambhavatãti phalataþ saïkràntivàcoyuktir iti. vaktrabhàvàd eva và nirà÷rayà doùà notsahante bhavituü nityavedavàkya ity àha -- ##ti. doùàbhàvàc ca na svataþpràmàõyaü vedànàü vihanyata iti bhàvaþ || 63 || nanv aïgãkçtaü tàvad bhavatàpi puüvàkyeùu guõebhyo doùàbhàva iti. evaü ca kuto 'yaü vivekaþ doùaniràkaraõa eva guõà vyàpriyante na tu pràmàõya iti, ata àha -- ##iti. ayam arthaþ -- satyaü pauruùeyavàkyeùu doùàbhàvaguõàtmakam ubhayaü dç÷yata eva. yathà tu guõato na pràmàõyaü tathà pràmàõyaü pràguktam eva anavasthà hi tathà syàd iti. ato doùàbhàvamàtraupayikà guõà na svaråpeõa pràmàõya upayujyanta iti || 64 || etad evopasaüharati -- ##iti. apràmàõyasya hi dvayaü kàraõaü kàraõadoùaj¤ànaü bàdhakapratyayo và. guõaniràkçteùu ca doùeùu puüvàkyeùu nobhayam api sambhavati. na hy asanato doùà grahãtuü ÷akyante. na càduùñakàraõajanitasya j¤ànasya bàdhakaþ pratitiùñhati. ato 'pràmàõyasya yat kàraõadvayaü tadasattvàd utsargataþ pràmàõyam anapoditam iti || 65 || asati càpavàde na pratyayajanakatvenotsargataþ pràptaü pràmàõyaü puüvàkyànàm apanãyata ity àha -- ##iti. atra codayati -- ##{1,98}iti. yady àptavàkyeùu guõanibandhano doùàbhàvaþ, evaü tarhi guõaj¤ànàdhãna iva pràmàõye 'navasthaiva. kaþ khalv atra vi÷eùaþ, guõaj¤ànàdhãnaü và pràmàõyaü tadadhãno và doùàbhàva iti. yad eva hi doùàbhàvaü grahãtuü guõaj¤ànam apekùyate, tasyaiva hi guõaj¤ànàdhãno doùàbhàvaþ, tasyàpy evam iti saiva pårvoktànavasthà. tatha÷ ca pràmàõyotkhàtir iti || 66 || pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yadi j¤àtà eva guõà doùànutsàrayeyuþ, evam anavasthà bhavet. na tv etad evam iti. kathaü nàma vyàpriyante ata àha -- ##iti. sanmàtratayà guõà doùànutsàrayanti.[321]ato 'santo doùà na j¤àtà iti sahajaü pràmàõyam avatiùñhata iti || 67 || __________NOTES__________ [321] ta ___________________________ tad evaü tàvad guõaniràkàryadoùeùv api puüvàkyeùu doùaparihàra uktaþ. akartçsandçbdhe tu vede nirà÷rayà doùàþ ÷aïkàm api nàdhirohantãtyapràmàõya÷aïkàpi nàsty[322]evety àha -- ##ti. pràmàõyasyautsargikasyàpràmàõyam apavàdabhåtaü tannirmuktir vede laghãyasã na puüvàkyavad guõàpekùi[323]tayà gurvãti bhàva iti || 68 || __________NOTES__________ [322] stãtyà [323] kùa (KA) ___________________________ yataþ puüvàkyeùv api na guõàpekùaü pràmàõyam, ato na ÷abdànàü pramàõatà vaktradhãnà. tadguõàpekùàyàü tu tadadhãnatà bhavet. na caitad evam iti varõitam eva. ato yad naiyàyikàdibhiþ pràmàõyasiddhyarthaü vede vaktur upàsanaü kçtaü mahe÷vareõa vedàþ praõãtà ity à÷ritaü tad ayuktaü, doùàbhàvàd eva teùàü svataþ pràmàõyasiddher ityabhipràyeõàha -- ##iti ##antena.{1,99}apramàõatvànuguõaiva doùà÷aïkàm upajanayantã kartçkalpanety àha -- ##ti || 69 || ata eva ca yad api nàstikair àptàpraõãtatvenàpràmàõyaprasa¤janaü kçtaü, tad apy atra nitye vede doùàya na jàyata ity àha - ##[324]##ti. ayam abhipràyaþ -- pauruùeyavàkyam àptàpraõãtatvena duùyati. tad dhi tadapraõãtam arthàdanàptapraõãtaü bhavet. tata÷ ca taddoùaduùñam apramàõaü bhavet. nityaü tu yadi nàmàptàpraõãtam, evam api nirdoùam eveti na tasyàptàpraõãtatvena pràmàõyaü vihanyate. pauruùeyam api hi nàptàpraõãtatvenàpramàõam, api tu anàptapraõãtatayà. sà ca nitye nàstãti kim apramàõaü bhaviùyatãti. nanu vyàptibalena parair àptàpraõãtatvenàpràmàõyaü sàdhitaü bàlàdivàkyanidar÷anena yad vàptenàpraõãtatvàd ity atra. ato hetudoùà eva viruddhàsiddhàdayo 'bhidhãyantàm. kiü svagotrànusàriõà vacanena, ata àha -- ##iti. na paramasya prayogasya, sarveùàm eva prayogàõàm uttaratra pratisàdhanaü vakùyàma eva codanàjanità buddhir ityàdinà. ataþ pratihetuviruddhà apràmàõyahetavaþ saü÷ayajanakatayà nàpràmàõyaü ni÷càyayanti yadi tulyabalàþ. atha tu pràmàõyahetavo balãyàüsaþ, tatas tadbàdhità nataràmàtmànam apràmàõyahetavo labhanta iti || 70 || __________NOTES__________ [324] ta iti (KA) ___________________________ kathaü punaràptàpraõãtatvaü na doùàya, àpto hi pramàõenàrthaü pratipadya vàkyam àracayati. tac ca mànàntarasaüvàdàd eva hi pramàõaü bhavati. àptàpraõãtaü hy[325]asanmålapramàõàntaraü kathaü pramàõaü bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- vedavàkyaü målàntarànapekùam eva svàrthe pramàõaü, kiü tasya pramàõàntareõa. pauruùeye tu vacasi pramàõàntaraü målakàraõam iti tat tadabhàve duùyatãti || 71 || __________NOTES__________ [325] tva (KHA, GA) ___________________________ {1,100} yat tu asanmålàntaràõàm asambhavatsaüvàdànàü kathaü pràmàõyam iti, tad ayuktam. yenaiva hi kàraõena pramàõàntaramålà na codanàþ, tena yeyam asaïgatis tàsàü pramàõàntaraiþ, saiva sutaràü pràmàõyakàraõam. ata eva arthe 'nupalabdhe iti vakùyati. apràpte ÷àstram arthavad iti ca. pramàõàntaramå[326]latve 'nuvàdatvam evàsàm àpadyate, na pràmàõyam. na hi no gantçmàtraü pramàõam ityabhipràyeõàha -- ##ti. || 72 || __________NOTES__________ [326] pràptaviùayatve (KHA) ___________________________ yad api tàvat pramàõàntaragocaràrthaü puüvacanaü, tasyàpi pràmàõye na saüvàdaþ kàraõam. kimaïga punaþ pramàõàntaràgocaràrthànàü vedavàkyànàm ityabhipràyeõàha -- ##ti. tad api svata eva pramàõam iti bhàvaþ. nanv eka evàrtho 'nekebhya àptavàkyebhyo 'vagamyate. sarvàõi ca tàni pramàõàni. yathà -- aùñavarùaü bràhmaõam upanayãta garbhàùñame 'bde[327]kurvãta bràhmaõasyopanàyanam __________NOTES__________ [327] và ___________________________ iti ca. ataþ katham ucyate pramàõàntaràgocaràrthatvam eva pràmàõye kàraõam iti, ata àha -- ##iti. ekàrthopanipàtinàü hi vrãhyàdãnàü vikalpo vakùyate ekàrthàs tu vikalperan (12.3.10) iti. ato 'tràpi pramàtçbhedàd vyavasthitavikalpa eva pramàõànàü, ÷àkhàdivikalpavat. na punaranyonyasaüvàdaþ pràmàõye kàraõam. tathà hi -- gautamãyagobhilãye chandogànàü, yàj¤avalkãyaü vàjasaneyinàü pramàõaü vikalpyatvàt. vikalpanãyatvàd ekaikaü smçtivàkyam ekaikasya pramàtur bodhakaü na tv anyonyasaüvàdàt[328]pràmàõyam, dharmadroõàdhyàyinàm api nànyonyasaüvàdaþ pràmàõye kàraõam. ekasmàd dhi tam arthaü viditavato 'nyadanuvàda eva. anyasyaiva tu tat pramàõam. evaü bhiùagvidyàsv api dar÷ayitavyam iti || 73 || __________NOTES__________ [328] daþpràmàõye kàraõam. dha (KHA, GA) ___________________________ {1,101} yatra tarhi pramàtur ekasyaivaikàrthagocarà nànàpramàõaiþ paricchedà jàyante tatra katham. yathà ka÷cid dåre santam agniü prathamam àptavàkyàd avagacchati, puna÷ copasarpan dhåmàd anuminoti, tataþ punaratyantam àsãdan pratyakùayati. tatra hi sarvàõy eva pramàõàni, parasparasaïgatàrthàni ca. ataþ kathaü na saüvàdaþ pràmàõye kàraõam ity ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yadi tàvadanadhikaviùayàõy eva tàni sarvàõi, tata ekam eva tatràdyaü pramàõam. itaràõi tv anuvàdabhåtàni. nacaitàny anadhikaviùayàõi. na hy asàv arthaþ pårveõa pramàõena tathàvagataþ yathottarair avagamyate, uttarottarakàlasambandhàtirekàt. api càptavàkyàt parvato 'gnimàn iti sàmànyato 'vaga[329]myate. punas tadekade÷avi÷eùo[330]dhåmànumànàd avagamyate. asàdhàraõadhåmadar÷anàc ca kàùñhàdibhedabhinnaþ pratyakùeõa ca samunmã[331]litàkhilavi÷eùo[332]vi÷adataramayam ity aparokùam avasãyate ity adhikàdhikaviùayàõàü na saüvàdataþ pràmàõyam iti || 74 || __________NOTES__________ [329] gate [330] ùo 'nu [331] dità [332] ùo 'pi vi (KHA) ___________________________ saüvàdanibandhane ca pràmàõye 'navasthàpadyata ity àha -- ##ti || 75 || nanv avisaüvàdi j¤ànaü pramàõam arthakriyàsthiti÷ càvisaüvàda iti jàtàyàm arthakriyàyàü kiü pramàõàntaràpekùayà. yathàhuþ -- pramàõam avisaüvàdi j¤ànam arthakriyàsthitiþ | avisaüvàdanam iti. pratyakùam anumànaü ca dve eva pramàõe iti pratij¤àya na hy àbhyàm arthaü paricchidya pravartamàõo 'rthakriyàyàü visaüvàdyate iti ca. ato 'rthakriyàvasànaiva pramàõasthitir iti na j¤ànàntaràpekùàyàm anavasthà. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- arthakriyàj¤ànam api[333]na tàvadapramàõam[334]arthakriyàü vyavasthàpayitum{1,102}alam iti tatpràmàõyàrtham aparàparàrthakriyànusaraõenànavasthaiva. yadi tv anapekùitaj¤à[335]nàntaram eva tat pramàõam, evaü sati prathamam arthaj¤ànam eva kim anapekùaü na pramàõam iùyate. na hy anayor avabodharåpatve 'saü÷ayàtmakatve ca[336]ka÷cid vi÷eùo dç÷yate. api ca pramàõenàrthaü paricchidya pravartamàno 'rthakriyàyàm avisaüvàdaü manyate. tatràrthakriyàsthiteþ pràgavisaüvàdànavagater na pràüàõyani÷caya iti kathaü pravçttiþ. apravçttasya và[337]katham arthakriyàsthitiþ. tad ihobhayasminn anyonyàdhãne duruttaram itaretarà÷raya(tva)m. atha sandehàd eva pravçtto 'rthakriyàsthityà avisaüvàdaü buddhvà pràmàõyaü manyate, kçtaü tarhi pramàõena. arthakriyàrtham eva hi tad arthyate. sà cet sandehàd eva jàtà, sa eva sàdhãyàn. tasyaiva vyavahàraupayikatvàt. ato yad apy uktaü hitàhitapràptiparihàrayor niyamena samyagj¤ànapårvakatvàd aviduùàü tadvyutpàdanàrthaü pramàõani÷cayapraõayanam iti, tad apy ayuktam. atatpårvakatvàt tayoþ. api càsmin mate sakçjjàtavinaùñeùu vidyudàdibhàveùu na kàcidarthakriyà jàteti tajj¤ànaü pramàõaü na syàt. atha[338]tatràpi ÷abdaprayogo 'rthakriyety ucyate, tarhi nirvikalpake apràmàõyaprasaïgaþ. tasmàd avisaüvàdi pramàõam iti manyàmaha eva. arthakriyà[339]sthitis tu avisaüvàda iti na mçùyàmahe. arthànyathàtvahetåtthadoùaj¤ànàbhyàm eva tåtpannasya j¤ànasya visaüvàdaþ. tadabhàvàc càvisaüvàdaþ. tàvatà ca pràmàõyam iti siddhaü na saüvàdàpekùaü pràmàõyam iti || 76 || __________NOTES__________ [333] pi tàvadapra [334] õaü nàrtha (GA) [335] pramàõànta (KA) [336] và [337] ca (KHA) [338] thavà ta (GA) [339] yà tu avi (KA) ___________________________ api ca saüvàdàpekùiõi pràmàõye ÷rotrajà buddhir indriyàntarajanyàbhir buddhibhir asaüvàdàd apramàõam àpadyate ity àha -- #<÷rotre>#ti. yadi tv asyàþ ÷rotraj¤ànàntarasaüvàdàd[340]eva pràmàõyam iùyate, tathà sati vede 'pi tattadvàkyoccàraõànugàminã ÷atakçtvo buddhir utpadyata iti sàpi nàpramàõam ity àha -- ##{1,103}iti. pramàõàntarajanyà tu saüvàdabuddhir na paraü vede, ÷rotre 'pi pratyakùe ca nàstãty uktam evety àha -- ##ti || 78 || __________NOTES__________ [340] dàt prà (KHA) ___________________________ tad evaü sthite yady ekendriyàdhãnaj¤ànasaüvàdàt ÷rotraü pramàõam ity ucyate; evaü sati vede 'pi[341]tattadvàkyodbhàvitabuddhisaüvàdàd durvàraü pràmàõyam ity àha -- ##ti. paunaruktyaü tv atrànavahità manyante iti, kiü tadàkùepaparihàràbhyàm iti || 79 || __________NOTES__________ [341] tadvà (KA) ___________________________ yata ete saüvàdàpekùiõi pràmàõye doùàþ, tasmàd vimucya saüvàdagrahaõaü yadutpannaü dçóham asandigdhaü j¤ànàntareõa ca naitad evam iti na visaüvàdyate. vij¤ànaü vi÷iùñaviùayaü j¤ànam, adhikaviùayam iti yàvat. etena smaraõaü vyavacchinatti. tad dhi pårvaj¤ànàd avi÷iùñam anadhikaviùayatvàt. tad eva pramàõam ity àha -- ##iti || 80 || kva punaþ pramàõàntaràsa[342]ïgatàrthaü vacaþ pramàõaü dçùñaü, yena vedavàkyànàü pràmàõyam à÷rãyate. pauruùeyaü hi sarvaü pramàõàntarapratipannàrtham eva, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nànumànasàdhyapràmàõyàni pramàõàni, yena kva dçùñam iti paryanuyu[343]jyàmahe. anumàne hi dçùñàntàpekùà bhavati. svata eva ca pramàõànàü pràmàõyam iti na teùàm anumànena pràmàõyaü sàdhanãyam iti. anumànena ca pràmàõyasàdhane tasyàpy anumànàntaràpekùàyàm anavasthety àha -- ##ti || 81 || __________NOTES__________ [342] gocaràrthaü (GA) [343] yo (KA) ___________________________ {1,104} atra codayati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yathà apramàõam apramàõatayà nà[344]vasãyata iti paràpekùam, evaü pramàõam api pramàõatayà na prakà÷ata iti tad api paràpekùam àpadyate. na hi pramàõatvenàgçhãtaü pratyakùàdi vyavahàràya[345] kalpate. tadarthaü ca pramàõànusaraõaü na vyasaneneti || 82 || __________NOTES__________ [344] nàdhyava ___________________________ [345] yàvaka (GA) ___________________________ parihàrati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yathà aviditasvaråpa÷aktãny api cakùuràdãndriyàõi parànapekùàõy eva kçtakàryàõi kàryànyathànupapattyà pa÷càd avasãyante, na caiteùàü j¤ànaü kàryaü pratyupayujyate, tasya nirapekùair evendriyaiþ kçtatvàt. evaü pramàõam api pratyakùàdi pratyayàntaragrahaõàt pårvaü svakàrye viùayaparicchede nirapekùam eva saüsthitam atikràntaü svaråpeõaiva kadàcid gçhyetàpi yadi jighçkùyate. na tu tasya grahaõaü pràmàõya upayujyate. yàdç÷aü hi råpam asya pratyayàntareõà[346]pi grahãtavyaü tenaiva råpeõa tat pràg apy àsãd eva. ghañapratyakùeõa hi ghaño ghaño 'yam iti ni÷cità[347]kàraþ praveditaþ. tàvad eva ca tasya pramàõatvaü, pramàõàntareõàpi ghaño 'munà paricchinna ity eva pravedanãyam, nàdhikaü ki¤cid iti jàyamànam api kçtakaram eva tat pramàõàntaram. apramàõe tu pårvànavagataråpaj¤à[348]nàyàrthavat pratyayàntaram iti vakùyati. saüsthitam iti pramàõaparyavasànaü dar÷ayati. kàryàntaraniùpattyà hi pramàõaü santiùñhate. saüsthite cànarthakaü pratyayàntaram iti || 83 || __________NOTES__________ [346] õa gçhãtaü te (KA) [347] taråpaþ pra (GA) [348] j¤àpanà (KA) ___________________________ yata÷ ca svaråpeõa pratyayàntaraiþ pramàõam avasãyate, tac ca svaråpam avagatapårvam eva, ato 'sya pramàõasya pratyayàntareõa j¤àyamànatvaü na pràmàõya{1,105}upayujyate. idaü hi tasya pràmàõyaü yat svaviùayaprakà÷anaü, tac ca pårvasmàd eva svasmàllabdham ity anarthakaü pratyayàntaram ity uktam evàrthaü vyaktãkartum àha -- ##ti || 84 || apramàõe tu pratya[349]yàntaram arthavad iti yuktaiva tatra tadapekùety àha -- ##iti.[350]ayam arthaþ -- apramàõaü hi svaråpeõàrthaü gçhõàti. yàdç÷aü hi j¤ànasya svaråpaü tàdç÷am evàrthe 'dhyàropayatãti yàvat. idaü rajatam iti[351]hi ÷uktau rajatàkàram apramàõaü tàm api tadàkàratayà gçhõàti. ata eva ca tanmithyà bhavati. tac caitanmithyàtvam evàtmano na tenàtmanà praveditam iti tatpravedanàya yuktaivànyàpekùà. asati hi mithyàtvagràhiõi pratyayàntare na svàrthe j¤ànasvaråpàropo mithyàtvaü nivartate. asatyàü ca tannivçttàv apramàõàd eva pràmàõyavyavahàraþ pratàyeta. atas tannivçttaye 'rthavat pratyayàntaram iti || 85 || __________NOTES__________ [349] màõànta [350] ti. apra (GA) [351] ti ÷u ___________________________ kasmàt punaþ pratyayàntarair agçhãtaü mithyàtvaü na nivartate, ata àha -- ##ti. yàdç÷aü j¤ànaü tathàrtho na bhavatãti yo 'yam arthasyàtathàbhàvaþ nàyaü pårveõàpramàõenopàttaþ. aparicchinna iti yàvat. pramàõenaiva hi tathàtvaü, tasya hi tathàtvam arthasya kàryaü, tac ca tenaiva prakà÷itam iti na tatra paràpekùà. anyathàtvaü tv arthasyàpramàõàd asiddham iti tatra pramàõàntaraü sàvakà÷am iti.[352]àha -- astu parato mithyàtvam, evam api na pràmàõyaü codanànàm, anumànena mithyàtvàvagamàt. uktaü hi -- __________NOTES__________ [352] ti. astu (KA) ___________________________ svargayàgàdisambandhaviùayà÷ codanà mçùà | iti, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na yataþ kuta÷cit parasmàn mithyàtvam, api tu tatràpy arthàtathàbhàve mithyàtve 'nyathàtvaviùayaiva{1,106} yà dhãþ nedaü rajatam iti và ÷uktir iyam iti và sà kàraõaü, duùñakàraõaviùayà và. yathà vakùyati -- yasya ca duùñaü karaõaü yatra ca mithyeti bhavati pratyayaþ iti || 86 || kim eùa mantraþ. anumànàd api mithyàtvam avasãyamànaü na kadàcid api nigraha[353]sthànam àpàdayatãti, ata àha -- ##ti. cakàro hetau. nàyaü mantraþ. kin tv anumànàn mithyàtvam avagantum eva na ÷akyate, pratihetuviruddhatvàd anumànànàm. nàstikànàm api càbhyupetasvàgamàpràmàõyaprasaïgàc ca. ÷akyate hi tadàgamànàm api vàkyatvàdinà mithyàtvam anumàtum. codanàjanitàsandigdhàviparyàsitaj¤ànaviruddhà÷ ca hetavo na pràmàõyam àcchàdayitum utsahante codanànàm iti tàvataiva kàraõadvayena mithyàtvaü gçhyate, na[354]punaþ paroktaduruktahetusaïghàteneti. nanu yad api tadarthànyathàtvaj¤ànaü duùñakàraõaj¤ànaü và, tad api nàpramàõaü mithyàtvaü pratiùñhàpayati. pràmàõyaü ca pårvaj¤ànavirodhàt tasyàpi duradhyavasànam iti kathaü pårvasya mithyàtvam ata àha -- ## iti. tad idam ubhayavidhaü mithyàtvagràhi j¤ànam utpattyavasthitaü pramàõam iti mãyate. yathà pramàõaü bhavati tenàtmanà mãyata ity arthaþ. tat khalåtpattida÷àm adhiråóham iti na tàvadanutpattilakùaõenàpràmàõyena paribhåyate. ni÷cayatvàtmakatvàc ca na saü÷ayaråpeõa. na càsya bàdhakàntaram upalabhyata iti pramàõam eva. atas tena ÷akyate pårvasya mithyàtvam àpàdayitum. tasyàpi bàdhakodaye pramàõetaravibhàgo bhaõita eveti såktaü dvedhaiva mithyàtvam iti || 87 || __________NOTES__________ [353] ham à [354] na pa (KA) ___________________________ yata÷ ca dvedhaiva mithyàtvam avagamyate na pramàõàntareõa, ataþ parasmà api mithyàtvaü pratipàdayitukàmenaitad eva mithyàtvahetudhvayaü vaktum ucitam. na tv apramàõasàdharmyamàtraprayojakaü, yathà paraiþ kçtam ity àha -- ##iti || 88 || {1,107} àgamavirodha÷ cànumànenàpràmàõyaü sàdhayatàm ity àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- codanàjanitaü j¤ànaü trividhà[355]pràmàõyarahitaü svata÷ ca pramàõam iti sthitam. atas tenaivàpràmàõyapratij¤à bàdhyate. tasmin paripanthini na vàkyatvàdãnàm apràmàõyena sambandha eva grahãtum ÷akyata iti || 89 || __________NOTES__________ [355] dhadoùara ___________________________ atra ki¤cid à÷aïkate -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- pramàõaü saccodanàjanitaü j¤ànam anumànam upamçdgàti. tad eva tu tatpratihataü mithyà sat kathaü tadbàdhàya prabhavatãti. pariharati -- ## iti. ayam abhipràyaþ -- mithyà satà codanàj¤ànenànumànaü na bàdhyate. tadabàdhitena labdhapratiùñhenànumànena mithyà kriyate. atas tanmithyàtvàd anumànapramàõatà, tatpràmàõyàc ca tanmithyàtvam (!)itãteratarà÷rayam iti. yadi codanàj¤ànasya bàdhakàntaraü bhaved, evaü tadàpàditamithyàtvaü nànumànabàdhàya prabhavatãti itaretarà÷rayaü ca nà÷aïkyeta. na tv ato bhavaduktàd anumànàd anyat ki¤cid bàdhakam astãty àha -- ##ti || 90 || nanu pramàõàntarai÷ codanàrthasyàparigrahàt saüvàdàbhàvàd eva codanàjanitasya[356]j¤ànasya siddhaü mithyàtvam iti netaretarà÷rayam ata àha -- ##ti. uktam idaü na saüvàdanibandhanaü pràmàõyam iti mà bhåd rasàdij¤ànàpràmàõyàd abhàvo rasàdãnàm iti. kathaü punas teùàü saüvàdataþ pràmàõye 'bhàvo rasàdãnàm ity ata àha ##iti. teùàü rasàdãnàü jihvàdibhir eva grahaõaü niyatam. ata indriyàntarasaüvàdàbhàvàd rasaj¤ànàpràmàõye rasàdãnàm abhàvo bhaved iti || 91 || __________NOTES__________ [356] sya si (KA) ___________________________ {1,108} yadi tu sajàtãyaj¤ànàntarasaüvàdàd rasaj¤ànaü pramàõam iùyate, tathà sati dharme 'pi tàdçg vedotthàpitaj¤ànasaüvàdaþ sambhavatãty àha -- ##ti. idaü ca saüvàdataþ pràmàõyaniràkaraõàrthaü pràguktam. idànãm itaretarà÷rayaprasa¤janàyocyata iti tàtparyabhedàd apaunaruktyam iti. yadi tåcyate -- asiddham eva na÷ codanàpràmàõyaü, kathaü tayàpràmàõyapakùo bàdhyata iti. tad ayuktaü. utpadyate khalv api vedavacana÷ràviõàü nàstikànàm api dharmàdharmavi÷eùaviùayàvabodhaþ. na ca sandihyate syàd và agnihotràt svargo naveti. na ca viparyayaþ. tad idaü teùàm api codanàjanitaü j¤ànaü pramàõaü eva. j¤ànàpahnavastu satyavàdinàm ayukta eva. na hi tat sambhavati viditapadapadàrthasambandha÷ codanàvàkyàn nàrthaü budhyata iti. ançtaü tu vadanto nànçtaü vaded iti pratiùedham atikràmanto mahàntam anarthaü pràpnuyuþ. ato na pradveùamàtreõàsiddhavacanaü yuktaü, tad etad àha -- ##ti. yas tv àha -- satyam utpadyate j¤ànaü, dveùàd eva tadapramàõam àcakùmahe. parasparaviruddhasiddhàntàþ pràyeõa hi tàrkikà dveùàd eva ki¤cidapramàõam àtiùñhante. ki¤cic càsmadãyam idaü dar÷anam ityanuràgeõa pramàõam iti.[357]ataþ dveùàc codanànàü pràmàõyaü bàdhyate. anyata÷ ca paricchedàn netaretarà÷rayam iti, taü pratyàha -- ##iri. nàpramàõateti sambandhaþ. na dveùamàtreõàpramàõatà sidhyati. tathà hi na ki¤cit pramàõaü nàmàvakalpate. sarve hi vàdinaþ paraspareõa siddhàntàn vigarhayanto dç÷yante. tatra katamat pramàõatayàdhyavasãyate. ato yathoktalakùaõam eva sarvaü pramàõam iti. syàn mataü - mà bhåd dveùàd apràmàõyam. yàvat tu vàdiprativàdinoþ sammatiþ sampratipattir na bhavati. na tàvat pràmàõyaü pratitiùñhati. na càpratiùñhitapràmàõyaü pramàõaü parabàdhanàya prabhavati. na ca na÷codanàpràmàõye sampratipattir{1,109}astãti katham anumànabàdhaþ. ata àha -- ##iti. sa evànvayaþ. ÷eùaü pårvavad iti || 93 || __________NOTES__________ [357] ti. dve (KHA) ___________________________ yathà ca dveùàsammatibhyàü nàpràmàõyam evaü pràmàõyam api nàtmecchàbhyanuj¤àbhyàü bhavati, yenobhayathàpi prasiddhapràmàõyenàpràmàõyànumànena codanaiva bàdhyata ityabhipràyeõàha -- ##ti. apràmàõyànumànasya hi pràmàõyaü nàstikair iùyate. apramàõeùu hi vedeùu duþkhapràyo vedavàdinàü siddhàntaþ parihçto bhavatãti. pràgbhavãyàd dharmànugrahàc ca teùàm iyam abhyanuj¤à[358]vedàpràmàõyavàdàþ[359]pramàõam iti. ubhayaü cedaü na pràmàõye kàraõam. uktam eva tu tatra kàraõam iti. dveùàd apràmàõyaü nety atrodàharaõam àha -- agnãti. yadi dveùàd apràmàõyaü syàd agnidàhàdiduþkham apratyakùaü bhavet, tasya j¤ànasyàpratyakùatvàd apratyakùaviùayasya càpratyakùa÷abdavàcyatvàt. na[360]ceyaü dàhaduþkhasyàpratyakùateùyate kai÷cit. dveùatas tv apràmàõye sà prasajed iti || 94 || __________NOTES__________ [358] j¤à yad ve [359] daþ (GA) [360] neyaü (KA) ___________________________ àtmecchayà na pràmàõyam ity etad dar÷ayati -- ##ti. àbhilàùikaj¤ànasya sarvo hi pràmaõyam abhilaùati. tathà sati hi sarva evà÷àmodakair api tçptà bhaveyuþ. na tu tasya pràmàõyaü kai÷cid iùyata iti. ataþ siddhaü codanàviruddham apràmàõyànumànam apramàõam ity upasaüharati -- ## iti ##antena. nanv evaü bauddhàdayo 'pi svàgamàn gçhãtvà pratyavatiùñheran, ata àha -- ## iti. bauddhàder àgamàd vedànàm antaraü[361]vi÷eùo vakùyata ity arthaþ || 95 || __________NOTES__________ [361] raü va (KHA, GA) ___________________________ vakùyamàõam evàntaram anàgatàvekùaõanyàyena såcayati -- ##ti. bauddhàdyàgameùu pràmàõyàpavàdo 'pràmàõyaü sambhavati. atãndriyam arthaü draùñuü{1,110}puruùàõàm a÷akteþ. svayam eva ca taiþ svàgamànàü pauruùeyatvam à÷ritam iti buddhvàtmànaü samarpitavantaþ katham adhunàtikràmanti. apauruùeyàs tu vedà iti vedàdhikaraõe vakùyàmaþ. tata÷ ca doùàbhàvàd evam uktena prakàreõa svataþpramàõatà vedasya siddhà bhavatãti pauruùeyatvam apauruùeyatvaü càntaraü bauddhàdyàgamànàü vedasya ceti || 96 || evaü tàvadapauruùeyatvàn nityà vedàþ svataþ pramàõam ity uktam. ye tu naiyàyikàdayaþ pràmàõyasiddhyarthaü kartçmattvaü vedànàü kalpayanti, ye ca mithyàtvavàdino mithyàtvasiddhyartham eva, teùàü na tàvad asmaryamàõakartçkalpanà pramàõavatã. api càdçùñakalpanàpi bahvã vinà yuktyà pràpnotãty àha -- ##iti ##antena. samyagvàdibhis tàvadã÷varaþ kartà, tasya càpratighàtaj¤ànàdayo guõàþ -- j¤ànam apratighaü yasya vairàgyaü ca jagatpateþ | ai÷varyaü caiva dharma÷ ca saha siddhaü catuùñayam || iti kalpitàþ. na ca tatkalpanàyàü yuktir api sàdhãyasã dç÷yata iti sambandhaparihàre vakùyàmaþ. evaü mithyàtvavàdinàm api doùavatkartçkalpanà niùpramàõikaiva. tathà sati hi nàdya yàvad vedasampradàyo 'nuvarteta. mahatà khalu prayatnena ÷iùyàcàryaparamparayà vedàn dhàrayanto dç÷yante, tadarthaü[362]cànutiùñhantaþ. tadanàptasandçbdhànàm anupapannaü, tathà sati hi jàtabàdhair aciràd eva hãyeran. ato 'smàn mahàjanaparigrahàd avagacchàmaþ na kartçmanto vedà[363] iti nataràü doùavatkartçkà iti. mãmàüsakais tu na ki¤cid dçùñàd adhikam iùyate. ÷iùyàcàryaparamparayà pratatà hãdànãü vedà dç÷yante. ãdç÷am eva sarvakàle{1,111}mãmàüsakairiùyate. ato na kàcinmãmàüsakànàm adçùñakalpanety àha -- ##iti || 98 || __________NOTES__________ [362] rthàü÷ cànu [363] dà na (KHA) ___________________________ tad asyaivambhåtasya nityasya vedasya j¤ànaü cotpàdayataþ svaråpaviparãtatvaü viparyayaþ saü÷aya÷ ca bhàùyakàreõaiva vyaktaü[364]niràkçtàv ity àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- etàvad eva hi pràmàõyaü yadutpannam asandigdham abàdhitaü ca pratyayàntareõa j¤ànam iti. codanàjanitam api j¤ànam utpannaü tàvat. saü÷ayaviparyayàv api bhàùyakàreõàsya vàritau. evaü hy àha -- na ca svargakàmo yajeteti vacanàt sandigdham avagamyate bhavati và svargo na veti. na caiùa kàlàntare de÷àntare puruùàntare 'vasthàntare và viparyeti. tasmàd avitatham iti. atas trividhàpràmàõyavirahàt[365]pràmàõyaü codanàjanitaj¤ànà[366]nàm iti || 99 || __________NOTES__________ [364] ktam eva ni [365] pramàõaü [366] nam i ___________________________ nanv evam api kàraõadoùà÷aïkàyàm apràmàõyam evàta àha -- ##iti ##'ntena. puruùà÷rayà hi ÷abde doùà ity uktam. te càpauruùeyatvapratipàdanenaiva vedàdhikaraõe nir[367]àkariùyanta eva. tac caivambhåtasyetyanena såcitam iha vivçtam. vakùyamàõa evàrthaþ pårvam evambhåta÷abdenokta iti veditavyam iti. eva¤ ca sàkùàd anupajàtàv api saü÷ayaviparyayau kàraõadoùà÷aïkayàpi na vede ÷aïkitavyàv ity àha -- ##ti || 100 || __________NOTES__________ [367] vàrayiùya ___________________________ evaü tàvadàkùiptaü bhàùyam upekùyaiva tadupoddhàtabhåtaü svataþpràmàõyaü prasàdhya vedàþ pramàõam iti siddhàntitam. idànãü yat tu bravãtãtyàdibhàùyam àkùiptaü, tasyàbhipràyam àha -- ##ti. ayaü bhàùyàbhipràyaþ -- atathàbhåtapratij¤ayà codanànàm apràmàõyaü prasàdhyate. tac ca[368]trividham ity uktam.{1,112}tad iha tàvat saü÷ayaviparyayalakùaõam apràmàõyaü nàstãty anantaram eva vakùyàmaþ. pàri÷eùyàd buddhyanutpattilakùaõam evàpràmàõyam à÷rityàtathàbhàvaþ pratij¤àta ity àpatati. tatredam uttaraü vipratiùiddham idam abhidhãyate bravãti ca vitathaü cetyàdi. yadarthaü j¤àpayati tad bravãtã[369]ty ucyate. tad yadi codanà bravãti, katham asàv aj¤ànàtmakena vaitathyenàbhibhåyate. eva¤ ca vyàkhyàyamàne na buddhavàkyànàü pràmàõyaprasaïgaþ. na hy utpattimàtreõa j¤ànasya pràmàõyam à÷ritaü, yenàyam upàlambho bhavet. tebhyo hi j¤ànam utpannam api pauruùeyavàkyajanitatvena kàraõadoùà÷aïkayà apramàõaü bhavati. na ceha tathà, apauruùeyatvasya vakùyamàõatvàt. ihàpi ca bravãtãti ca kartçvibhaktyà codanàsvàtantryasya såcitatvàt. codanà hi svatantraivàrthaü bravãti, na tu tayà ka÷cit puruùa ity abhipràya iti || 101 || __________NOTES__________ [368] t tu (KHA) [369] ti cety u ___________________________ aparam api yat tu laukikaü vacanaü tac cet pratyayitàt puruùàd indriyaviùayaü và avitatham eva tat. athàpratyayitàt puruùàd anindriyaviùayaü và tat puruùabuddhiprabhavam apramàõam iti bhàùyam,[370]atra pratyayitapadaü tàvad vyàcaùñe -- ##ti. ayam arthaþ -- atra bhàùye pratyayitapadena yathàdçùñàrthavàditvam abhidhãyate iti. indriyaviùayaü vetyanena tu tasyaiva målasadbhàvaþ pratipàdyata ity àha -- ##ti. tad ayam atra bhàùyàrtho bhavati. yat tu pauruùeyavàkyaü nidar÷itaü, tatra vikalpya dåùaõam abhidhãyate. dvedhà hi pauruùeyaü vàkyaü pratyayitavàkyam apratyayitavàkyaü ca. pratyayitavàkyaü[371]ca dvividhaü pramàõamålaü bhràntimålaü ca. pratyayo 'sya saüjàta ity etasminn arthe hi tàrakàdismçteritajantaü pratyayita÷abdam abhiyuktàþ smaranti. dvedhà ca pratyayaþ pramàõam apramàõaü ca. tad evam etàvad eva pratyayitaråpam avatiùñhate yad asau vadati tatràva÷yaü pratyayo 'sya sa¤jàtaþ. yathàdçùñàrthavàdãti yàvat. ata evendriyaviùayaü veti sambhavavyabhicàràbhyàü vi÷eùaõam arthavad bhavati. indriya÷abdena ca pratyakùadvàreõa sarvapramàõàny upalakùayatãti. pramàõaviùayaviùayam iti luptamadhyamapada÷{1,113}càyam uùñramukhavad bahuvrãhiþ. tad yadi pramàõapratipannaviùayam àptavaco dçùñàntaþ tadà sàdhyavikalaþ tasyàvaitathyàt. athàpramàõamålam anàptavàkyaü và tad yadi nàma vaktçdoùaduùñam apramàõaü, na tenopamànena nityaü vedavàkyaü vitatham. mithyàtvahetoþ puruùadoùasya tatràsambhavàt. puruùabuddhiprabhavam iti càpràmàõyabãjakathanam. puruùabuddhiprasåtaü hi tat. ato yàdç÷aü puruùeõa buddhaü[372]na tadanuråpaü tena vàkyaü prayuktam anàptena và vipralipsunà. vipralambhàbhipràyaiva hi tasya buddhiþ. àptasyàpi bhràntiþ. anàptavàkyaü ca vaktuþ pramàõamålam api ÷rotur apramàõam eva, visaüvàdabàhulyàd anà÷vàsàt. ata eva ca tasya[373]sad api dvaividhyaü nopadar÷itam asmàbhiþ. anyataravidhànupàtino 'py anàptavàkyasyàpràmàõyàt. ata eva vakùyati ÷akye 'py asatye mithyàtvam iti || 102 || __________NOTES__________ [370] ta [371] kyam api dvi (KHA) [372] ddhaü ta (GA) [373] saüviddvai (KHA) ___________________________ anye tu draùñçtvasatyavàditve pratyayitapadàrtha ity àhur ity àha -- ##ti. yathàvasthitàrthadar÷ã yathàdçùñàrthavàdã ca puruùaþ pratyayitapadenàbhidhãyata iti. evaü ca pratyayitasyàpramàõaj¤ànàsambhavàd anarthakam indriyaviùayaü veti vi÷eùaõam ity apratyayitavacanavi÷eùaõàrtham eva[374]prayuktam. tata÷ càyam artho bhavati -- anàptoktir api satyà bhavati yadi dç÷yamànàrthavàdyanàpto bhavatãty àha -- ##ti || 103 || __________NOTES__________ [374] va yu (KA, KHA) ___________________________ idaü tu vyàkhyànam anupapannam ity àha -- ##iti. ayam arthaþ -- atra hy avaitathye pratyayitavàkyam indriyaviùayaü cetarasyodàhçtam. yathàhuþ -- pratyayitasya vacanam avyabhicàripramàõàntarapårvakaü yac copalabhyamànaviùayam anàptasyeti. tad atra pratyayitendriyaviùayapratyudàharaõe ekàïgavaikalyàd yà pratyudàharaõasthitiþ, sàptatvaindriyakatvayor ekaikàbhàvamàtra eva bhavet. ubhayàbhàve tu dvyaïgavikalaü pratyudàharaõam àpadyeta || 104 || {1,114} yady ekaikàbhàvamàtre pratyudàharaõam, tataþ kiü jàtam ata àha -- ##ti. asyàrthaþ -- pratyayitapratyudàharaõe athàpratyayitàd ityucyamàne pratyayitàbhàvamàtreõa pratyudàharaõaü deyam. tatraindriyakasyendriyaviùayasyàrthasya yat pratipàdakaü vàkyaü tasyàpy asatyatà bhavet. pratyayitàbhàvamàtreõa hy asatyatà dar÷anãyà. indriyaviùayam api cànàptasyàpratyayitavàkyam eveti kiü nàsatyam. yadi tv anindriyaviùayam evàpratyayitavàkyaü pratyudàhriyate, tan na. indriyaviùayaü vety asyànindriyaviùayaü vety anenaiva pratyudàharaõàd, ubhayapratyudàharaõe[375]ca dvyaïgavaikalyaprasaïgàt. evam indriyaviùayapratyudàharaõe 'py anindriyaviùayaü vety atrendriyaviùayàbhàvamàtreõàsatyatà dar÷anãyà. tatra pratyayitabhàùitam api tathàvidhaü sadasatyaü pràpnoti, tasyàpy anindriyaviùayatvàt. apratyayitasyàpy anindriyaviùayam ityucyamàne pårvavad dvyaïgavikalatà. anindriyatvapakùa iti. yadà pratyayitavàkyasyànindriyatvam anindriyaviùayatà bhavati, tadà tasyàpy asatyatvaü pràpnotãtyarthaþ || 105 || __________NOTES__________ [375] õàbhyupagame dvya (KHA) ___________________________ kim ato yady evam ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- evaü hi pårvàparaviruddhàrthàbhidhànena grantho vyàhato bhavati. udàharaõavelàyàü hi pratyayitavàkyam anindriyam eva ÷rotuþ pramàõam ity udàhçtam àptapratyayàt. tad idànãm indriyaviùayapratyudàharaõe 'pramàõatayocyata iti vyàghàtaþ. evam anàptavàkyam api[376]÷rotur indriyaviùayaü svapratyayà÷rayaõena satyam ity uktam. tat pratyayitapratyudàharaõe mithyàtvenocyata iti pårvàparavirodhàd agranthatàpattiþ. ayaü càtra vàrttikakàrasyàbhipràyaþ -- na tàvat pratyayita÷abdena tathàbhåtàrthada[377]r÷itvam ucyate. yaugiko hy ayaü na sàüvij¤à(yi?ni)kaþ. pratyabhij¤àyamànàvayavàrthànvayaparityàge kàraõàbhàvàt. pratyayo 'sya sa¤jàta iti hi prakçtipratyayavibhàgam abhiyuktàþ smaranti. dvedhà ca pratyayaþ samyaïmithyà ceti.{1,115}ato na yathàrthadar÷ã pratyayitaþ. kin tu yathàdçùñàrthavàdã. satyavàdãti yàvat. eùaiva hi satyavàdità yo vàïmanasayor visaüvàdavirahaþ. ata eva satyaniyame sàkùiõàü __________NOTES__________ [376] pãndri (KA) [377] vàditva (GA) ___________________________ satyaü sàkùye bruvan sàkùã[378]lokàn àpnoti puùkalàn | __________NOTES__________ [378] kùi ___________________________ iti phalaü dar÷ayitvà vyatireke doùaü dar÷ayanto mànavàþ pañhanti -- sàkùã dçùña÷rutàd anyad vibruvannàryasaüsadi | avàïnarakam àpnoti pretya svargàc ca hãyate || iti. atra hi dçùña÷rutàbhidhànaü satyam itarad asatyam iti gamyate. ataþ satyavàditaiva kevalaü pratyayitapadenocyate na sàdhudraùñçtvam iti tasyaivendriyaviùayaü veti vi÷eùaõaü, nàpratyayitavacasaþ, tad dhãndriyaviùayam apy apramàõam eva. na cedam avaitathyamàtrapradar÷anàrtham, apràmàõyànumànasya dçùñànte sàdhyavaikalyapradar÷anàrthatvàt. tasya ca pràmàõyapratipàdanam antareõa kartum a÷akyatvàt. ata eva[379]bhàùyànte tat puruùabuddhiprabhavam apramàõam ity àha.[380]evaü hi tad upapadyate. yadi pårvaü pramàõatoktàsãd anàptavàkyaü ca ÷rotuþ pramàõàntarasaïgatàrtham apy apramàõaü pràgani÷cayàt upariùñàd anuvàdàd àptavàkyam api nàrthe pramàõam iti cet, ayam aparo 'sya doùaþ. na kvacit puüvacaþ pramàõaü, kva sàdhyavikalatà pratipàdyate. na ca dçùñàntadåùaõàd arthàntaram asya bhàùyasya manoharam upalabhàmahe. tad evaü tàvan na samudàya÷aktyà pratyayita÷abdaþ sàdhudraùñari vartata ity uktam. syàd etat -- sa¤jàtapratyaya eva pratyayitaþ. pratyaya eva tu na samyaktvaü vyabhicarati, sarvadhiyàü yathàrthatvàt ato yathàrthavid eva pratyayita iti. tan na. vakùyate hi vçttikàragranthavàrttike yathàrthàyathàrthaj¤ànavibhàgaþ. evaü tàvat pratyayitapadàrthànusàreõa nàyam artho bhàùyasya. yadi[381]tu vikalpavàcivà÷abdànupapattyaivaü vyàkhyàyate pratyayitavi÷eùaõe hãndriyaviùayaü vety asmin samuccayàrtho và÷abdo bhaved[382]iti. tan na, anekàrthatvàn nipàtànàm. dçùñaü hi nipàtànàm anekàrthatvam. na tu pratyayita÷abdasya sàdhudar÷ivacanatvam. api ca samàno 'yamàvayor anuyogaþ. tavàpi hi pratyudàharaõagato và÷abdaþ samuccayàrtha{1,116}eva. na hy apratyayitavàkyamàtram anindriya[383]viùayamàtraü và mithyà, bhavatsiddhànte apratyayitendriyaviùayànindriyaviùayapratyayitavàkyasamyaktvàbhyupagamàt. ato na ka÷cid vi÷eùaþ. pårvàparavirodhamàtram adhikam evaüvàdibhiþ svãkçtam. yadi tåcyate na pratyayitapratyudàharaõam athàpratyayitàd iti. kin tu pratyayitavàkyam anapekùaü pramàõam ity uktam, itarac ca svapramàõàpekùaü, tad eva tu anindriyaviùayam apramàõam iti athàpratyayitàd ityàdinocyata iti. tad ayuktam. yadaiva hãndriyaviùayam anàptavàkyaü pramàõam ity uktaü, tadaivàrthàd idam uktaü bhavati viparãtam apramàõam iti kiü tatpradar÷anena. yasya tu pramàõodàharaõe vi÷eùaõadvayam upàttaü, tasyaiva tadvyatireke[384]tat kathanam arthavat. pratyayitàbhàvamàtra eva tàvadapràmàõyam. apratyayitasya hy[385]apratãtavàditayàvadhçtasya vacanàn naitad evam iti viparyayaþ, katha¤cid và saü÷ayo bhavati. ubhayathàpi càpràmàõyam eva. yady api càtra na ÷abdaþ svamahimnà saü÷ayahetuþ, tathàpi vaktari kvacid vyabhicàradar÷anàd yathàyathaü saü÷ayaviparyayau bhavataþ. tàvatà càpramàõam anàptavacaþ. pratyayitasya tv anindriyaviùayam apramàõam eva. tasya hi ni÷cayajanakaü vacaþ svataþpràptapràmàõyam evàpavàdadar÷anàd apramàõaü bhavati. evaücobhayapratyudàharaõopapattiþ. ataþ såktaü paramate granthavyàghàta iti. yata idaü vyàkhyànam anupapannam ataþ pårvavyàkhyà sàdhãyasãty àha -- ##iti. asyàrthaþ -- pårveõa tac cet pratyayitàdity anena pratyayitavàkyasya satyatocyate. pareõa tu indriyaviùayaü vety anena målasadbhàvo dar÷itaþ. pratyayitasya vaco vaktur eva pramàõamålaü pramàõaü, na ÷rotur indriyaviùayam anuvàdaprasaïgàd iti bhàva iti || 106 || __________NOTES__________ [379] vànte (KA) [380] ata eva ta (KHA) [381] di vi (KA, GA) [382] vet. tad api na, a (GA) [383] yamà (GA) [384] kakatha [385] hy anåtavàditayà (KHA), hy apratyayitatayà (GA) ___________________________ nanv evaü pratyayitatvena pràmàõyaü vadatà bhàùyakàreõa guõata eva pràmàõyam uktaü bhavati. guõo hi pratyayitatvam ata àha -- ##ti. doùàbhàva evàtra pratyayitatvopanyàsenopavarõitaþ, na tu guõàd eva pràmàõyam iti.{1,117} kasmàd evaü vyàkhyàyate, ata àha -- ##iti. varõitam idaü doùàbhàvamàtraupayikà guõàþ, na guõatayà pràmàõye kàraõam anavasthàprasaïgàd iti. atas tadanusàreõaiva bhàùyavyàkhyànam ucitam iti || 108 || nanu yadãndriyaviùayatvaü pratyayitavàkyasya vi÷eùaõam eva na rà÷yantarasya, kathaü tarhi vikalpàrthavàcã và÷abdaþ, ata àha ##ti ##antena. pårvaü tàvat samuccayàrtha eva và÷abda iti. uttaras tu vikalpàrtha evety àha -- ##ti. ubhayoþ pratyayitendriyaviùayavi÷eùaõayor vikalpena pratyudàharaõe dar÷ayatãti || 109 || te eva pratyudàharaõe dar÷ayati -- #<÷akye 'pã>#ti.[386]asatye asatyavàdini puruùe ÷akye 'py arthe yad vàkyaü tasya mithyàtvaü ÷akyate grahãtum iti ÷akye ana[387]tãndriye dçùñàrtha ity arthaþ. dçùñasatyo 'pi pratyayito yadà÷aktiko bhavati, pratyàyyamànam arthaü grahãtum asambhàvita÷aktir iti yàvat. tadà tadvàkyam api mithyeti kiü punas tathàvidhe 'rthe pratyayito vàkyaü praõayati. bàóham. yadà bhràmyati yathà ÷rutivirodhabàdhyasmçtisiddhànte smçtinibandhanakàraþ,[388] yathà ca[389]dçùñàrthasaüvyavahàra evàptaþ kuta÷cid bhramanimittàt kam api saüsargam àracayati tad[390]asambhavatpramàõaü vaco mithyà bhavati. vipralipsà tu tasya na sambhavati. na ca na bhràntir api, brahmarùãõàm api bhràntir à÷aïkyate, kim aïga punararvàcãnànàm àptànàm iti. atràparaü bhàùyam a÷akyaü hi tat puruùeõa j¤àtum çte vacanàt iti. tatra na vidmaþ kiü tadvçttena paràmç÷yata iti. vàkyaü hi prakçtaü, na tad j¤àtum a÷akyaü suj¤ànatvàt. viùayas tu samàsàntargato na tàvat tadà niùkçùyaparàmar÷am arhati. viliïgatvàc ca. pulliïgo hi viùayaþ nàsau{1,118}napuüsakaliïgatacchabdaparàmar÷àrhaþ. tasmàd vyàkhyeyam idam. tad ucyate. j¤àtum iti sàmànyato j¤ànasambandhopasthàpitaü j¤eyaü tad iti nirdi÷ati. etad uktaü bhavati -- yat tadindriyàõàm aviùayabhåtaü j¤eyaü, tat puruùeõa[391]narte vacanàd j¤àtuü[392]÷akyam iti samàsànniùkçùña eva viùayàrtho j¤eyatayà paràmç÷yate. idaü ca sarvaj¤aniràkaraõaparatayà kai÷cid vyàkhyàtaü, tàn niràkaroti -- ##ti. asyàbhipràyaþ -- na tàvad iha sarva÷abdaþ ÷råyate sarve arthà j¤àtuü na ÷akyanta iti. na ca sarvaj¤aniràkaraõaü kvacid upayujyate, dharmàdharmaj¤ànaniùedhamàtreõa codanaiveti pratij¤àsiddher iti || 110 || __________NOTES__________ [386] asatyavàdini [387] nà (KA) [388] ràþ. (GA) [389] và [390] vedam asa (KA) [391] õarte [392] tum a÷a ___________________________ api ca na j¤àtuü ÷akyata ity uktvà vacanàdçta iti punarapavàdo bhàùyakàreõà÷ritaþ. ato 'vagamyate atãndriyaj¤ànam eva bhàùyakàro vàrayati, na tu sarvaj¤ànam. atãndriyaü hi vacanàdçte j¤àtum a÷akyam ityabhipràyeõàha -- ##iti. api ca bhàvàbhàvàtmakasya jagataþ pårvo bhàgo bhàvapramàõair uttaro bhàgo 'bhàvapramàõenàvagamyate iti ùaóbhiþ pramàõaiþ ùoóhà bhinnaü sarvaü prameyam avagamyata eveti nàyam ãdç÷aþ sarvaj¤o niràkàrya evety àha -- ##ti. nanv avagataü tàvad nànena sarvaj¤o niràkriyata iti. kiü nàmànena kriyate. pårveõa tàvat pauruùeyàpauruùeyavàkyayor mithyàtve hetusadasadbhàvo dar÷itaþ. aü÷e ca sàdhyavikalatà. tad etàvataiva paryavasite kim[393]a÷akyam ityàdinà÷aïkya niràkriyate iti na j¤àyate. ucyate -- pratyayitavàkyam atãndriyaviùayam apramàõam ity uktam. tatredam à÷aïkyate kim idaü pratyayitavacanam atãndriyaviùayam iti. apratihatadar÷ana÷aktir eva hy àptaþ, sa khalu kàùñhàpràptaj¤ànaprakarùo dharmàdharmàv apy aparokùam ãkùata eva, ata÷ ca na codanaivetyavadhàraõam upapadyate. tatredam uttaram a÷akyaü hãti. nàyam etàvàn ati÷ayaþ kasyacit puruùasya yadatãndriyaü viùayaü draùñuü vacanam antareõa ÷aknotãti. idaü ca såtrakàreõaiva pratyakùasåtre{1,119}vakùyamàõam anàgatàvekùaõena bhàùyakçtà pratij¤àsamarthanàrtham uktam, tad eva tu[394]nyàyakathàyàþ kùetram iti tatraiva vistareõa[395]sarvaj¤aü niràkariùyàmaþ || 111 || __________NOTES__________ [393] m anenà÷a (KHA, GA) [394] tv asyàþ ka [395] õa dharmavan nirà (KHA) ___________________________ nanv astu ùaóbhiþ pramàõaiþ ùañprameyavit sarvaj¤aþ. ekenaiva tu cakùuùàsarvagocaraü j¤ànaü janyata iti niràkàryam, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- divyena cakùuùà sarvaü buddho jànàtãti ye vadanti, te nånaü svayam api cakùuùà rasàdãn pratipadyante. katham aparathà svabhàvaniyamaü jànanto buddhacakùuùaþ sarvagocaratàm àtiùñhante. evaü ca santu svayam eva sarvasaüvidaþ. kiü parapratyayà÷rayaõenety upàlabhamàno 'titucchatayà nàyaü pakùo niràkaraõaü prayojayatãti dar÷ayati. eùa càniràkaraõacchalena niràkaraõamàrga eva vàrttikakçtà dar÷itaþ ÷iùyàn vyutpàdayitum. itarathà tu kriyamàõo 'saïgata eva bhaved iti || 112 || àha -- yady apy arvàcãnànàü cakùur na sarvagocaraü, tathàpi buddhacakùuþ sàti÷ayaü divyam àsãt sarvagocaram iti kim anupapannam, ata àha -- ##iti. asyàrthaþ -- cakùuràdijàtãyair hi pramàõai råpàdijàtãyasya sambandhasya vartamànasya càdyatve dar÷anam upalabhyate, ataþ kàlàntare 'pi tathaivàbhåd iti yuktam. evaü hi dçùñànusàriõã kalpanà kçtà bhavati. prayoga÷ ca bhavati -- buddhacakùur nàtãtàdiviùayaü, cakùuùñvàd asmadàdicakùurvat. acakùur và, atãtàdiviùayatvàt ÷abdavad iti || 113 || nanv avagataü tàvat pramàtçbhedàd dåre dåratare ca cakùuþ prakà÷ayatãti tat kàùñhàpràptaprakarùaü sarvaü prakà÷ayiùyati. j¤ànasyàpi yathottaraü loka÷àstrayor{1,120}ati÷ayo dçùñaþ. tat kvacid à÷raye samàsàditaparaprakarùaü sarvagocaraü bhaviùyati. bhavati càtra sàti÷ayaü kàùñhàpràptam avagataü yathà viyati parimàõam. sàti÷ayaü ca j¤ànam. atas tenàpi kvacidà÷raye pariniùñhàtavyam. eùà ca j¤ànasya pariniùñhitiryà sarvaviùayatà mahàviùayatayaiva yathottaram ati÷ayàgamàd ity ata àha -- ##ti ##antena. ayam abhipràyaþ -- satyaü ca cakùuùaþ prakarùo j¤ànasya ca, na tu svàrtham atikramya. unmãlitacakùuùo hi[396]pratiyataþ yady api nãlapãtàdibhedabhinnam anekam api råpaü prakà÷ata iti naikatra råpe cakùur niyamyate, nànàde÷aparimàõàrthaparicchedàc ca na de÷aparimàõàbhyàm. tathàpi tu na svàrtham atikramya cakùuùà ki¤cit prakà÷yate ity asti niyamaþ. ka÷ càsya svàrthaþ, yena sannikçùyate. yathà råpã råpaü råpaikàrthasamavàyina÷ ca. råpiõà tàvad dravyeõa saüyujyate bhautikaü hi tad iti pratyakùasåtre vakùyate. råpatadekàrthasamavàyibhi÷ ca saüyuktasamavàyàt sannikarùaþ. na caitàvatà rasàdiùu prasaïgaþ, yogyatàsahità pràptiþ sannikarùa iti tatraiva vakùyate. yogyatà ca kàryadar÷anànusàre[397]õa yathàkàryam avatiùñhate. ata evàtidåravartino 'pi bhàvà na cakùuùaþ svàrthàþ. evam ajàtàtivçttàdayaþ. tad eteùv eva svàrtheùu cakùuþ prakarùam anubhavet, na paraviùaye ÷abdàdau. evaü ÷rotre 'pi dar÷ayitavyam. etàvàü÷ ca svàrthe dç÷yate prakarùo yadanatidåràn atisåkùmabhàvaprakà÷anam. tad iha svàrthàvyabhicàràt tadavacchinnaiva vyàptir avagateti na sarvaviùayaprakà÷anànumànàya ghañate. pratihetur varõita eva. j¤ànasyàpi càyaü svàrtho yatràsya kàraõam asti. ùoóhàpi ca pramàõaj¤ànakàraõaü vibhaktaü tad yatràsti, tatra yathàyatham abhyàsava÷àd j¤ànaü prakçùyata eva, iùyate ca. ùaóbhiþ pramàõaiþ saükùiptaþ sarvaj¤a ity uktam eva. vistareõa tu sarve 'rthàþ pratyakùam ãkùyante iti naiùa j¤ànasya prakarùaþ sambhavati, pratyakùakàraõànàü svaviùayaprakà÷aprakarùaniyamàt. tadadhãnatvàt tu j¤ànasya tanniyamàd eva niyamaþ. ato na svàrtham atikramya pratyakùasya sàmarthyaü sambhavati. bhaviùyadgrahaõam upalakùaõaü bhaviùyaty atãte vartamàne ca. savi÷eùa[398]nikhilabhuvanàvalambini bhàvabhede no khalv asti nàma bhàjanam etàvato 'ti÷ayasya ka÷cid yo dehasyaivaikasya kasyacillomàni paramàõån và saïkalayitum alam. (pràg eva sarvaü?) nanv avartamànam api cakùuùà prakà÷yata eva bhràntàv{1,121}idaü rajatam iti. na ca tat smaraõaü, bàhyendriyàpekùatvàt. na ca ÷uktikaiva tatra prakà÷yata iti yuktaü vaktum, anyataraprakà÷asyànanyaviùayatvàt. itarathànà÷vàsàt. ataþ kvacillabdhaprakarùeõa cakùuùaiva sarvam ajàtàdi prakà÷ayiùyate. astu và saüyuktasaüyogàt sarvàrthasannikarùaþ. yad eva hi ki¤ciccakùuùà sannikçùyate, tenaiva praõàlyà saüyuktaü sarvam iti saüyuktasamavetànàm ivànivàryas tatsaüyoginàü sannikarùaþ. maivam. evaü hi na ka÷cid[399]asarvaj¤o[400]bhavet, sarvasya tathàvidhasannikarùàvyabhicàràt. yattvavartamànam api cakùuùo viùaya iti, tan na. ÷uktir eva hi bhràntau cakùuùo viùayaþ pràpyakàritvàt, asannihitarajatapràptyasambhavàt. itarathà tv anapekùitàrthà evàsannihitarajatàdivibhramà bhaveyuþ. nacaivam asti, niradhiùñhànavibhramàdar÷anàt. kathaü tarhi taimirikasya ke÷adar÷anaü, na hi tat ki¤cid gràhyam apekùate. asatke÷àropapravçtteþ. na. tatràpy àlokàü÷ànàü tathà pratibhàsàt, såkùmatvàc ca teùàm anyad anyàkàratayà gçhãtam iti na lakùyate. katham idànãm anyàkàratayà vedanaü, doùebhya iti bhàùyakàro vakùyati. samànaü cedam itarasyàpi. tavàpi hy avartamànaü rajataü vartamànatayàvagamyata iti samàno 'nuyogaþ. yadi doùataþ, ko doùaþ ÷uktau rajatànubhavasya. ÷uktir eva rajatànubhavasya doùa iti cet, hantaivam arthàpekùità copapàdità bhavati. nedaü rajatam iti ca prasaktatàdråpyanivàraõena bàdhakaj¤ànam itãdam eva sàdhu manyàmahe yad vartamànam avartamànarajatàkàreõàvasãyate, no vartamànam eva rajataü vartamànatayà. tasmàt siddhaü sannihitavartamànaviùayam eva cakùå rajatàdãn prakà÷ayatãti na tàvac càkùuùaü pratyakùam anàgatàdãnàm ãkùaõàya kùamate iti. __________NOTES__________ [396] hi yady a (KA) [397] riõã ya (KHA, GA) [398] ùe (GA) [399] t [400] j¤o na bha (GA) ___________________________ syàd etat -- astu cakùuùo viùayaniyamaþ pràpyakàritvàt. manas tu sakalàtãtàdiviùayaü kiü neùyate iti mànasapratyakùagocarà bhaviùyadàdayo bhàvà bhaviùyantãti. tan na. manaso bahirasvàtantryàt. itarathà tvandhàdyabhàvaprasaïgàt. tasyàpi manaso bhàvàt. kathaü tarhi prathamaj¤ànaprakùayiõãndriyavyàpàre{1,122}dvitãyakùaõopalabdhiþ na cen mano bahiþ svatantram. na, tatràpãndriyavyàpàràviràmàt tajj¤ànàviràmopapatteþ. kà kathà svapne. tatra khalu vartamànatayà vividhàn saüsargàn mano dar÷ayati. na, smçtitvàt. tatra ca manaso[401]'svàtantryasya vakùyamàõatvàt. kathaü vartamànàbhàsaþ. doùàt. vyakta÷ ca doùo nidrà. yathà vakùyati[402]nidrà mithyàbhàvasya hetur iti. katham ananubhåte smçtir iti cet. vakùyati atrajanmany ekatreti. nanv avagataü pratibhàsu manasaþ svàtantryam. keùàm. yady arvàcãnànàü, na. tàsàü liïgàdyàbhàsajatvàt. pràyaþ sahacaritahçdayaprasàdodvegaprabhàvità hi pratibhà, na tv aikàntikahetukà. ata evàni÷cayàtmikà buddhiþ. atha lokottaràõàü, na. tàsàm asmadàdipratibhàsvabhàvànativçtter iti vakùyàmaþ. vimatipadaü ca lokottaratvaü nàsmadàdibhiþ kvacid à÷rayiùyate. bàhyaliïgàdinirapekùe ca bahirmanàsi vartamàne sarvasyànapekùitopàyàntaro manomàtranibandhanaþ prasajan sarvabodhaþ kenàpavartayituü ÷akyate. adçùñavi÷eùàl liïgàdyanapekùaü bahirvçttir iùyata iti ced, na. indriyàntaràrambhavaiyarthyàt. tata eva tattadadçùñavi÷eùàhitasaüskàràt sarvapra[403]tãtisiddheþ. tad api[404]và vyartham, akaraõasyaiva vàtmano 'dçùñavi÷eùàd eva pratãtikriyàsiddheþ. atha nàdçùñam anupàyam[405]arthaü sàdhayatãti màbhåt ÷arãràrambhavaiyarthyam iti. evaü tarhi na liïgàdyanapekùam api manaþ kvacid vartamànam upalabdham ity astu tad[406]api bahirbàhyàpekùam. ato na mànasam api pratyakùaü bhaviùyad àdau samartham iti[407]siddhaü, bhàvanàbalajam api sarvaj¤aniràkaraõakùetre niràkariùyàmaþ, avagataviùayatvàd bhàvanàyàþ. tathà sati ca bhàvanàvaiyarthyàd, adhikasya ca tato 'py asiddheþ.[408]api ca bhàvanàbalajam akùajaü và, na và. na tàvadakùajam ity uktam. sarvàkùa÷aktiparikùayasyànantaram evoktatvàt. anakùajaü tu na pratyakùam,[409]anvarthatvàt pratyakùa÷abdasya. ata eva na bhaviùyati pratyakùasya sàmarthyaü dçùñam ity àha -- ##ti. pratyakùasya hi na bhaviùyadviùayatà, tadviùayasya và na pratyakùatety abhipràyaþ.{1,123}bàhyàntaþkaraõa[410]japratyakùaniràkaraõe 'py ayam eva bhàgo vyàkhyeyaþ. na càkùuùasya mànasasya và bhaviùyadàdau sàmarthyam ity arthaþ. api ca yogij¤ànagocaraü sarvam abhyupayatà kathaü yoginà sarvam anubhåyata iti vàcyam. yadatãtàdy api vartamànatayà yogibhir avasãyata iti, evaü tarhy atasmiüs tadgraho[411]mithyà yogij¤ànam. atha tu yathàvasthitam eva sarvaü yoginànubhåyata ity ucyate, evaü tarhi nàtãtàdiviùayasya pratyakùatopapattiþ. anumàne 'pi prasaïgàt. eva¤ ca vartamànàvartamànaviùayaü j¤ànaü pratyakùam[412]ity ardhavai÷asam. syàn mataü - kalpanàvirahaþ pratyakùatvam. atãtàdiviùayam api yoginas tad[413]rahitam. ataþ pratyakùam iti. tan na. pårvàparakàlasambandhasyàvikalpena grahãtum a÷akyatvàt. kà ceyaü kalpanà. yady abhilàpinã pratãtiþ, ÷rautram apratyakùaü bhavet. athàbhilàpasaüsargayogyapratibhàsàpratãtiþ, kalpanàsàmànyasvasaüvedanam apratyakùaü bhavet. yad api àhuþ -- nainam iyam abhilàpena saüsçjati. tathà[414]nçtter àtmani virodhàd iti. tad ayuktam. asaty apy abhilàpasaüsarge tatsaüsargayogyasya sàmànyàtmanas tatra nirbhàsàt, tàvatà ca kalpanàtvànapàyàt kalpanàpoóhatvànupapattiþ. athànyaråpàropaþ kalpanà, yogij¤ànam apy ajàtàdiùu vartamànaråpà[415]ropeõaiva vartata iti na kalpanàpoóham. api cànyathàsthitasyànyathàbhànàd bhràntam eva yogij¤ànam abhràntapadena vyàvartitaü kathaü pratyakùam. yathà hi timiràdidoùa[416]va÷aprabhavaü ke÷aj¤ànaü bhràntam ityabhràntapadena vyàvartyate, evaü yoginàm api sarvasmin vartamànàvabhàsaü bhràntam evetyabhràntapadena vyàvartitaü na pratyakùaü bhavet. sàkùàtkàrità tu nànindriyajasya j¤ànasya sambhavatãti pratyakùasåtre vakùyàmaþ. api càrthasàmarthyasamudbhavaü pratyakùaü yogij¤ànaü càsad[417]ajàtàdyarthasamudbhavaü kathaü pratyakùam. etad api bhaviùyattvapratipàdanenaiva sarvaü dar÷itam ity anusandhàtavyam. __________NOTES__________ [401] naþsvà [402] ti doùo mi (KA) [403] pravçttisi (KA), pratipattisi ___________________________ [404] pi bàhyàrthaü [405] yam asamarthaü (KHA) [406] tarhi idam api (KA) [407] ti bhà [408] ddheþ. bhà [409] asamartha (KHA) [410] õapra (KA, GA) [411] hàd mi (KA) [412] kùam apratyakùam i (KA, GA) [413] dgçhãtam. [414] thàpravç (KA) [415] peõaiva [416] ùaj¤ànapra [417] ¤jàtà (KHA) ___________________________ syàn mataü - sarvam eva pratyakùam asannihitàvabhàsaü, j¤ànàrthayoþ kàryakàraõabhàvenàyaugapadyàt. ato nànena yogij¤ànaü duùyatãti. yady evaü kiü tarhi prakà÷ate. j¤ànàkàra evàrthenàhitaþ. etàvad evàrthasya gràhyatvaü yajj¤ànàkàràrpaõahetutvam. yady evam arthaikade÷o 'pi nàvasãyate iti dåre sarvaj¤ànam.{1,124}atha j¤ànàkàravedana evàrthavedanàdhyavasànàn nàrthahàniþ, katham anyavedane 'nyavedanàdhyavasàyaþ. avidyayeti cet. aho mahànubhàvaþ sarvaj¤aþ, yasyeyame tàvatã mahàviùayà avidhyà. varam ekade÷adar÷ina evaiùàm avidyàpi tàvad[418]alpãyasã. ki¤ ca, idaü sarvaü krameõàvasãyate yugapad và, na tàvat pårvaþ kalpaþ. anantànàm utpà[419]davatàü pårvàparakoñivirahiõàü ca krameõànubhavitum a÷akyatvàt. ata eva[420]na yaugapadyam, anantànàm ajàtàdivçttapratyutpannànàü yaugapadyàsambhavàt. api ca kim idaü sarvaü nàma yadvidvàn sarvaj¤o bhavati, ekena kenacidupàdhinàvacchinnamodanàdi sarva÷abdavàcyatayà prasiddham. na caivam ajàtàdayo 'rthà iti kathaü sarvapadàrthaþ. ànantyaü sarvateti cet. nanv iyam iyattànavadhàraõàtmikaiveti kathaü tadvidaþ sarvavittà. ataþ siddhaü na ki¤cit kasyacit sarvagocaraü pratyakùam iti. yad api prakarùavatàü kàùñhàpràptir avagatà yathà viyati parimàõasyeti j¤ànam api kvacit pariniùñhàü gataü sarvaviùayaü bhavatãti. tad ayuktaü, prakarùaü khalu kà¤cit kàùñhàm adhiùñhàya saïgiràmahe yad viramatãti. asambhàvanãya[421]paràvasthà tu kàùñhà iti hetur anaikàntikaþ. na khalu kàryadravyaü ghañamaõikàdi sàti÷ayaparimàõaü viditam apãmàü da÷àm anubhavati, yataþ paramasambhàvanãya eva mahimà. evaü tenaiva[422]nirava÷eùabrahmàõóodaraparipåraõàd anavakà÷am itaram. atha guõadharmo 'yam ity ucyate, tan na. evam api pårvadoùànativçtteþ. guõo hi garimà. na tasyaitàvantam ati÷ayaü pa÷yàmaþ, yataþ param aparaü na sambhavatãti. yadi khalu sarvagurubhiþ sambhåyaikaü ki¤cit kàryam àrabhyate, evam etat sambhaved api, na caitad asti. yad api nabhasi parimàõaü nidar÷itaü, tad ayuktam. parimàõaü nàmàvacchedaþ. tad yady apy asty àkà÷e tatas tad api nàsambhàvanãyaparàvastham iti sàdhyavikalatà. athànantam eva nabho 'bhyupagamyate, kathaü tarhi tatra parimàõaü nidar÷yate, parimàõàbhàva evàsyànantyam. ato viruddham evedaü parimitam anantaü ceti såktaü bhaviùyati pratyakùam asamartham iti. iha ca pårvabhàga indriyàõàü sarvaviùayatvenàti÷ayo vàritaþ.[423]uttarasmin{1,125}pratyakùaj¤ànasyeti viveka iti. pratyakùàgocare bhaviùyad àdau sarvasmiüs tadvyàptaliïgadar÷anàsambhavàd anumànam api na sambhavati. sàdç÷yànyathànupapadyamànàrthadar÷anàsambhavàc ca nopamànàrthàpattã. abhàvo 'pi na sarvasya kasyacid evàvagamyate, dç÷yàdar÷anàtmako hy abhàvaþ. na tu sarvaü kadàcana dç÷yam. ÷abdenàpi vistareõa sarvàrthàvadhàraõam asambhàvanãyam evetyabhipràyeõàha -- ##iti || 115 || __________NOTES__________ [418] ddavãya (GA) [419] m utpattimatàü [420] vàyau (KHA) [421] yakapa (KA, KHA) [422] va bra (KA) [423] itara (GA) ___________________________ atra parair uktaü - nanv iyam asambhàvanà nityavedàbhyupagame 'pi samànà. na hi sambhavaty akçtrimaü nàma vàkyaü bhavatãti sarvàgamànàü kçtakatvenàvagateþ. tad yathedam àgamanityatvam asambhàvanãyam à÷rityàbhyudayaniþ÷reyasàrtham àrambho vedavàdinàm, evam itareùàm apy adçùñapårvasarvavitpràmàõyeneti na vi÷eùaþ. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyam idam uktaü paraiþ. kin tu sampradhàraõãyam idam asti anayoþ kalpanayos tulyatvaü na veti. yena kàraõena parais tulyatvam àpàditaü tena kàraõenedaü tulyatvam asti nàstãti sampradhàraõãyam asmàbhir iti || 116 || tàm idànãü sampradhàraõàm avatàrayati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- sàdhakabàdhakapramàõatulyatve hi tulyatvaü bhavati. na ceha tad asti. sarvaj¤o hi na tàvad asmadàdibhir upalabhyate. ata eva nàsmajjàtãyaiþ, svabhàvaniyamàt. etad evàbhipretyàdi÷abdaþ prayuktaþ. anyeùàm apy asmadvidhànàm asarvavidàü na sarvavij¤ànaü sambhavatãtyabhipràyaþ. etac copariùñàd vivariùyata eva. vedànàü ca na tàvat kartàdyatve dç÷yate, pårvakoñer anavagamàt. na ca sambhàvyate, atãndriyàrthatvàt. vakùyaty etat loke sanniyamàt (1.1.26) iti. na cànumãyate, abhàvavirodhàt. asannikçùñàrthaviùayaü hy anumànaü, vedeùu càdçùñàrthanirmiteùv ava÷yam eva nirmàtà smaryeta. ato 'dar÷anàd asmaraõàc càvadhçtàbhàvasya na kartur anumànaü sambhavati. eùaiva ca nityatà{1,126} vedànàü yaþ kartur abhàvaþ. ataþ pramàõavatã nityatvakalpanà vedànàm. sarvaj¤akalpanà tu na tatheti sàdhakabàdhakatulyatvàbhàvàt kathaü tulyateti. nanu nàdar÷anamàtràd abhàvaþ sidhyati satsv api viprakçùñeùu sambhavàd anekàntàt. api ca vyàpakanivçtter vyàpyanivçttyà vyàptatvàt tathà vyàpyanivçttir avadhàryetàpi. arthàþ pramàõasya vyàpakàþ. na ca pramàõam arthànàü vyàpakam ahetutvàd atàdàtmyàc ca. ato na pramàõanivçttimàtreõàbhàvaþ sarvavido 'vagantuü ÷akyate. ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- pramàõàdhãnà hi vastuvyavasthitayaþ. na kenacit pramàõena sarvaj¤a idànãü tàvad avagamyate. na ca kàlàntare 'bhåd iti kalpayituü ÷akyate yathà niràkartum anumànena kàlatvàd idànãn tanakàlavad iti. kàraõàbhàvasya ca kàryàbhàvena niyatatvàt sarvaj¤ànakàraõàbhàvena tadgocaraj¤ànakàryàbhàvànumànàd, j¤ànakàraõàbhàvasya cànantaram uktatvàt. ato na pramàõanivçttyà sarvaj¤e saü÷ayo 'pi dar÷ayituü ÷akyate. niràkaraõahetubalãyastvenàbhàvàvagamàd iti || 117 || syàd etat -- nàgamagamyasyàbhàvaþ sarvavido 'vagamyate, tadvirodhàd eva, ata àha -- ##ti. kasmàd àgamena nàvagamyate. ata àha -- ## iti. àgamo hi tadãyo và tasmin pramàõaü, naràntarapraõãto và. na tàvat tadãyaþ, anyonyà÷rayàpatteþ. siddhe hi buddhasya sarvavittve tadàgamaþ pramàõaü, tatpràmàõyàc ca tatsiddhir iti. naràntarapraõãtas tu pramàõatvenànabhimata evety àha -- ##ti || 118 || syàd etat -- nityàgamagamya eva sarvaj¤aþ, ÷råyate hi sarvavit sarvasya karteti, ata àha ##ti. ayam abhipràyaþ -- tàtparye hi ÷abdaþ pramàõaü, na caivamparo nityàgamo labdhuü ÷akyata iti. kim paras tarhy ata{1,127}àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ - yàvàn[424]ka÷cit siddhànuvàdo[425]vedo dç÷yate, asau vidhyantaràrtha ity arthavàdàdhikaraõe vakùyate. tad ayam apy àtmaj¤ànavidhi÷eùa eveti na svaråpe pramàõam iti tàtparye ko doùaþ, ata àha -- ##iti. na hi nityo vedo naravigraham anityaü sarvaj¤aü pratipàdayitum arhati, nityànityasaüyogavirodhàt. tad asàv evamparo 'nitya eva syàd iti || 119 || __________NOTES__________ [424] vat ka [425] do dç (KA) ___________________________ ayaü ca nityàgamagamyatve doùa ity àha -- #<àgamasye>#ti. yady aïgãkçto nitya àgamaþ, kiü sarvaj¤akalpanayeti. vçthàtve kàraõam àha -- ##iti. nitya evàgamo dharme pramàõaü bhaviùyatãti kiü sarvaj¤akalpanàntarà÷rayaõeneti. idaü tu nityàgamagamyatàniràkaraõaü vedavàdinàm eva bhràntim apanetuü, na nàstiko vedavedyaü sarvaj¤am icchatãti || 120 || yas tu vadati -- kiü naþ sarvaj¤agraheõa. buddhàgamasatyatà hi naþ sàdhyà. sà caivam api sidhyaty eva, indriyàdisambandhaviùaye hi j¤ànamàtrakùaõikatvàdau buddhaþ satyavàdã dçùñaþ. atas tenaiva dçùñàntena ÷raddheyàrthe 'tãndriyàrthaviùaye 'pi buddhavacasaþ satyatvam anumãyate. evaü caityavandanàdãnàm api dharmatvaü sidhyatãti, tad etad upanyasyati -- ##ti || 121 || etad api dåùayati -- ##ti.[426]indriyàdisambandhaviùaye hi pramàõàntarapàratantryeõa satyatà dçùñeti vyàptibalenàtãndriyàrthe 'pi pàratantryeõa pramàõatà bhavatãti. pàratantrye kàraõam àha -- ## iti. ayam abhipràyaþ -- indriyàdisambandhe viùaye satyateti bruvàõenàrthàd idam uktaü bhavati indriyàditantraü pràmàõyam iti. svataþpràmàõye tadapekùàyà vaiyarthyàt. etad uktaü{1,128}bhavati -- nàtra mànàntaram atantrãkçtya buddhavacanamàtrasya satyatàvagatà. pramàõàntaràpekùàyàþ sarvatràvyabhicàràt. ato na kvacid api svàtantryeõa pramàõatà sidhyatãti || 122 || __________NOTES__________ [426] ti pra (KA, KHA) ___________________________ pàratantryam eva vivçõoti -- ##ti. so 'yaü dharmavi÷eùaviruddho hetur iti || 123 || na kevalaü dharmavi÷eùaviruddhaþ, viruddhàvyabhicàrã càya hetur ity àha -- ##ti. ÷akyate hi vaktuü buddhavacanam atãndriye[427]'nyànavabuddhe 'rthe na pramàõaü, buddhavàkyatvàt kùaõikàdivàkyavad[428]eva. tàni hy atãndriye 'rthe 'pramàõàny eva. ayaü caika eva hetur viruddham arthadvayaü na vyabhicaratãtãdam evai[429]kavacanàntaviruddhàvyabhicàripado[430]dàharaõam. hetudvayaü tu naikavacanàntapadavàcyam ityanumàne varõayiùyàma iti. na[431]ca vàcyaü satyatvam api tàvad ayaü hetuþ sàdhayatãti siddho naþ pakùa iti. na hi vaþ satyatàmàtraü sàdhyaü, ÷raddheyàrthasatyatàyàþ sàdhyatvàt. ata evoktaü ÷raddheyàrthe 'pi kalpayed iti || 124 || __________NOTES__________ [427] ye 'navabu (KA, KHA) [428] vat. tà [429] m eva vi [430] dàrthodà ___________________________ [431] na và (KA) ___________________________ tad ayam a÷raddheye satyatàü ÷raddheye càsatyatàü sàdhayan neùñasàdhanàya vaþ prabhavati. asmàkam eva tu ÷raddheye sisàdhayiùa[432]tàm asatyatàü buddhavacasaþ sàdhayann ayaü hetur anuguõa ityabhipràyeõàha -- ##ti. vi÷eùaviruddhatàm eva pårvoktàü vivçõoti -- ##ti. dçùñàntànusàreõa hi hetur gamako bhavati. tatra vaþ pårvaj¤ànànuvàdità dçùñeti tad vyabhicàràt ÷raddheyàrthasyàpi buddhavacasaþ{1,129}pårvaj¤ànànuvàditvam evàyaü sàdhayet. svàtantryaü tu pramàõatàyà vi÷eùaü virundhyàd iti || 125 || __________NOTES__________ [432] ùi (GA) ___________________________ api ca ya eva ka÷cid vedabàhyaþ pàùaõóo 'nena hetunà pauruùeyàgamànàü satyatvaü sisàdhayiùati, tasyaiva sapratisàdhano 'yam anyonyadçùñàntopadar÷anena hetur bhavatãty àha -- ##ti. buddhavacanam atãndriyàrthaü mithyà, alaukikàrthatve sati puüvàkyatvàd digambaràgamavat. so 'pi tata eva mithyà, buddhàgamavad ity anyonyasapakùateti || 126 || avi÷eùitenaiva và puüvàkyatvena hetunà dharmàdharmàtirikte 'rthe pràmàõyaü prasajyata ity àha ##ti. atra ca dharmàdharmayoþ pràmàõyàbhàva eva sàdhyaþ. nàtiriktàrthe pràmàõyaü, tasya siddhatvàd iti. yad api kùaõikàdivàkyaü dçùñàntatayoktaü, tad api sàükhyàdiùu pratipakùiùu jãvatsu sàdhyavikalam ity àha -- ##iti. sarvanityatvavàdino hi sàükhyàþ. te yàvan na nirjitàþ, tàvat kathaü kùaõabhaïgavàkyaü satyatayopanyasyate. yathà cedam asat, tathà ÷abdàdhikaraõe vakùyàma iti || 127 || alaukikàrthavàdità và puüvàkyatvavi÷eùità satyatvànumànaü pratihanti parasparàgamadçùñàntenaivety àha -- ##ti. vi÷eùaõavi÷eùyabhàvavyatya[433]yo 'tireka iti || 128 || __________NOTES__________ [433] tyayayor ati (KA) ___________________________ pratihetuprasaïgenedànãü yad api sarvaj¤aprasàdhanàrthaü parair anumànam uktaü sarvaj¤o{1,130}'smãti buddhena yad uktaü satyam eva tat taduktatvàd yathà jyotiruùõamàpo dravà iti, tad api pratihetuviruddham iti sarvaj¤adåùaõam evopasaïkramyàha -- ##iti. yo vàdã pårvam asaïgata evàgatyaivambhåtaü vakùyamàõaü yad vadati tasyàpi eùa vakùyamàõa eva bhavaduktahetusadç÷o bhavantaü prati muktasaü÷ayaü hetur bhavati. prathamasaïgatir anaikàntikà÷aïkàniràkaraõàrthà. cirasaïgato hi kadàcinmithyà bhàùate iti || 129 || pratihetum eva prayogeõa dar÷ayati -- ##iti || 130 || kathaü punar ayaü muktasaü÷ayaþ, ata àha -- ##iti. buddho 'sarvaj¤a iti vacaso maduktatvaü pratyakùasiddham asandigdham eva. dçùñànte càgnyuùõatvàdivàkye tat pratyakùasiddham eveti såktam asaü÷ayam iti. sarvaj¤o 'smãti vacanaü buddhoktaü na veti na ni÷cetuü ÷akyam. na khalv etàvad atyuddhatànçtaü prekùàpårvakàrã bhàùata iti sambhàvayàmaþ. seyam asya vacaso dçùñàntànàü ca kùaõikàdivàkyànàü buddhoktatà nàsàdhità sidhyatãti bauddhena sàdhyety àha -- ##ti. kim ato yady evam ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nànayor hetvos tulyatayà saü÷ayahetutvam. kin tu asmadãyo hetuþ svayaü siddhaþ, prasiddhavyàptika÷ ca, dçùñànta÷ ca na hetuvikala iti siddho naþ pakùaþ. tava tu sandigdhàsiddho hetuþ, dçùñànta÷ ca sandihyamànahetusadbhàva ityaprasiddhàïgakam anumànaü na sàdhyasiddhaye prabhavatãty ayam àvayor vi÷eùaþ sampadyata iti || 131 || ki¤ ca, atisthavãyàn ayaü sarvaj¤avàdaþ, yenàtyantaprasiddhair api prameyatvàdihetubhiþ ÷akyate niràkartum ity àha -- ##ti. prameyatvàdayo hi{1,131} pramàõàntaràviruddhà buddhe siddhàþ ÷aknuvanti tasya sarvaj¤atàü vàrayitum. na càtra vipakùe bàdhakapramàõàbhàvàd asiddhà vyàptir iti vàcyam.[434]sarvaj¤ànakàraõàbhàvena sarvaj¤àsambhavasyoktatvàd iti || 132 || __________NOTES__________ [434] cyam, prageyatvasya sarva (KA) ___________________________ nanv astãyaü cirapravçttà buddhaþ sarvaj¤a iti dçóhà smçtiþ, tad asyà eva buddher draóhimnaþ sarvaj¤apramàõam anumàsyàmahe, ata àha -- ##ti. kim iti nànumãyate, ata àha ##iti. avigãtà hi smçtir målam upasthàpayati. sarvaj¤asmçtiü tu nàstikà eva parasparaü vigàyanti sarvavidbhedànà÷rayantaþ. vedavàdinas tv atyantàya sarvaj¤aü niràkurvan[435]tãti. nanu samànam idaü vigànaü manvàdismçtiùv api, tà api nàstikà vigàyanti, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- smçtir hi pårvaj¤ànakàryatayàvagatà kàraõabhåtaü[436]pårvavij¤ànam anumàpayati. asannikçùñàrthagocaraü hy[437]anumànaü bhavati. iha ca sarvaj¤ànakàraõàbhàvàt[438]chinnaü pårvavij¤ànaü smçtimålatayà asambhàvitam iti vaiparãtyaparicche[439]dàd nànumànàvakà÷aþ. vedasaüyogas tu traivarõikànàü sambhavatãti sa ÷akyo manvàdismçtimålatayà kalpayitum iti. vigànaü vivçõoti -- ## iti. idaü cànvàruhyavacanam. yadi hi sarvàvigànaü bhaved, evam api yà kàcit kalpanà syàt. na caivam asti, kai÷cid eva mahàjanaikade÷abhåtair buddhàdibhiþ sarvaj¤atàyàþ parigrahàd iti || 133 || __________NOTES__________ [435] ta iti [436] taü vi [437] cà (GA) [438] vàvacchi [439] chedena nà (KA) ___________________________ chinnamålatàü vivçõoti -- ##iti. smçtidraóhimnà hi ekena sarvaj¤o j¤àta iti kalpanãyaü, sa eva tu sarvaj¤aü j¤àtuü samarthaþ yaþ sarvavid vedyaü jànàti. yàvad dhy etàvad eva sarvam idaü ca buddho jànàtãti na jàyate, na tàvad asau sarvaj¤a ity avadhàrayituü ÷akyate. na ca buddhàdarvàcãnaþ sarvavid{1,132}iti nàsya sarvaj¤ànakàraõam asti. na cànavagataü smartuü ÷akyate. ato 'sambhàvitamålaiva¤jàtãyàü smçtir apramàõam eveti || 134 || yadi tu buddhàd anyo 'pi ka÷cid ekaþ sarvaj¤aþ tena ca sarvaj¤o buddha iti j¤àtvà smçtaü tata eùà smçtiparamparà pravçttety ucyate, evaü sati tatsarvaj¤atà vinà sarvaj¤e(na)nàvagantuü ÷akyate iti sarvaj¤ànantyam ity àha -- ##iti. atra kàraõam àha -- ##ti || 135 || evaü tàvat sàrvaj¤yaü durj¤ànam ity uktam. tadanavagame ca sarvaj¤àgamapràmàõyam api na sidhyatãty àha -- ##iti. sarvaj¤apraõãtatà hi tadàgamapràmàõyamålaü, tadanavagame ca na yàdç÷atàdç÷apuruùavàkyavat sarvaj¤àgamapràmàõyam adhyavasàtuü ÷akyata iti || 136 || dåùaõàntaram àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- àgamapraõayanaü hi ràgàd và ki¤cid anugrahãtuü dveùàd và nigrahãtuü sambhavati. buddhas tu prakùãõàkhilaràgadveùa[440]iti nàsyàgamapraõayane ki¤cit kàraõam upalabhyata ity anyapraõãtaiva dharmàtide÷aneti vakùyamàõena sambandhaþ. nanv ayaü paramakàruõikaþ tadva÷a eva duþkhottaràn pràõino dçùñvà dåraü dåyamànamànaso hitàhitapràptiparihàropàyopade÷àn praõayatãti kim anupapannam ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- pratyakùaü hi tad yoginaþ sarvaviùayaü j¤ànam iùyate. tac ca kalpanàpoóham. ato yadà dhyànastimitalocano jagadakhilam avikalpena vilokayamàno 'vatiùñhate, tadàsyàsmçta÷abdàdisambandhasya vivakùàprayatnatàlvàdivyàpàràsambhavàn na katha¤cid apy[441]asmçtasya de÷anàpraõayanaü sambhavatãti kàruõiko 'py upekùetaivaityanyapraõãtaiva de÷anà bhaved iti. api ca yàvad idaü{1,133}vçttam, idaü vartiùyata iti na pratyavekùate, na tàvadàgamo nirmàtuü ÷akyate. na caitad apy anutthitasya sambhavatãtyabhipràyeõàha -- #<çta >#iti. tad iha kàraõatrayam apy anyapraõãtatve de÷anànàm uktam ity anusandhàtavyam. syàd etat. vyutthàyopadekùyatãti, tan na. vyutthitasya abhilàpinã pratãtir bhràntir iti bhràntabhàùitam apramàõaü bhaved iti || 137 || __________NOTES__________ [440] ùàbhinive÷a i [441] py utthitasya (GA) ___________________________ syàd etat -- buddhànubhàvàd asatyeva tatprayatnavi÷eùe kuóyàdibhyo 'pi de÷anà dharmopade÷à nirgacchantãti. tad idaü nà÷raddadhànà vedavàdino budhyàmahe. vayaü hi vastusvabhàvam anatikràmanto yajjàtãyo yataþ siddhaþ tatas tatsiddhim anujànãmahe. granthasandarbha÷ ca vivakùàprayatnavàyvãraõatàlvàdisaüyogavibhàgapårva[442]ka evàvagata iti na dhyànastimitàntaþkaraõayogisannidhànàd eva sidhyatãti sambhàvayàmaþ. tad etad àha -- ##ti sàrdhena. (÷raddadhànasya kuta ity arthaþ.?) api ca, àptapratyayànusàrã ÷abdàn nirõaya iti na kuóyàdinissçtàbhyo de÷anàbhya à÷vàso bhaved ity àha -- kuóyàdãti || 139 || __________NOTES__________ [442] rva evàgataþ (KA) ___________________________ ki¤ ca buddhapraõãtatve 'pi nà÷vàsaþ. evaü ca saü÷emahe -- kiü buddhànubhàvàn[443]nismçtà imà de÷anàþ, àhosvit pi÷àcàdibhir duràtmabhir adç÷yair ãrità ity àha -- ##iti. adç÷yàtivàhikàyonijadehàþ pi÷àcà iti puràõeùu gãyate. tanmatenedam uktam iti. evaü ca saü÷ayànebhyo de÷anà na pramàõaü bhaveyur iti bhàvaþ || 140 || __________NOTES__________ [443] vani (GA) ___________________________ anyaddar÷anaü - bodhasvabhàvaþ puruùo bhavàntarãyakarmàrjitadehendriyàdiva÷aþ{1,134}kvacid eva ki¤cic ca jànàti. nirava÷eùità÷eùakarmà÷ayas tu vigalitanikhilakaraõakalebaràdiprapa¤caþ kevalãbhåto vi÷vam eva såkùmàtãtàdibhedabhinnam aparokùam ãkùate. tac ca kevale jãve jàtaü[444]kevalaj¤ànam àcakùate. evaüvàdibhi÷ ca muktàtmanàm eva sarvagocaraj¤ànam à÷ritaü, tad etadupanyasyati -- ##iti || 141 || __________NOTES__________ [444] kaivalya j¤à (GA) ___________________________ etad api dåùayati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- subhàùitam idaü mukto vi÷vaü jànàtãti. sà khalu jãvànàü tàdç÷ã da÷à sa eùa neti netãti sakalabhedaprapa¤cavilayanenaiva tàvad upalabhyate vedànteùv iti tadatiriktàtãtàdij¤àtavyàbhàvàt kathaü sarvaj¤atà. yadi tv avadhãrya vedàntàn svàgamapràmàõyà÷rayaõena muktànàü tathàvidhaü j¤ànam iùyate, tannàsatyàgam apràmàõye sidhyati. na càsarvaj¤apraõãta àgamaþ pramàõaü sambhavatãti sarvaj¤asiddhàvàgamapràmàõyaü, tatsiddhau ca sarvaj¤asiddhir itãtaretarà÷rayaü bhavatãti. yadi tu kvacit tathàvidhena j¤ànena vyàptaü liïgam upalabhya[445]te, evamanumànena j¤ànasiddhàv itaretarà÷rayaparihàro bhavet. na tu tasya j¤ànasya loke ka÷cid dçùñànto bhavatãty àha -- ## iti || 142 || __________NOTES__________ [445] bhyeta, e (KA) ___________________________ evaü tàvad yaiþ puruùàti÷ayam à÷ritya tatpratyayenàgamapràmàõyam à÷ritaü, tàn pratyuktam. idànãü ye vadanti -- nitya evàyam àgamaþ kasyacit prathamam àrùaj¤ànenàvabuddho bhavatãti, tàn pratyàha -- ##iti. kiü punar ayaü nityàgamavàda eva niràkriyate. atràpi ÷abdaikapramàõakàv eva dharmàdharmau. etàvàüs tu vi÷eùaþ. yad ekasyaiva kasyacidçùer apagatasakalakalmaùasyàbhraùñabhavàntarãyasaüskàrasyàdàv eva vedàþ pràdurbhavanti. te ca tenàparebhyaþ pratipàdyante tair apy anyebhya ity evaü ÷iùyàcàryaparamparayà àbhåtasaüplavaü tiùñhanti. evam eva punaþ sçùñàv apy àrùadar÷anenaiva vedasaüvyavahàraþ pravartate{1,135}iti na ka÷cid vi÷eùaþ. tasmàd vàcyo niràkaraõàbhipràyaþ. sa ucyate -- tat khalu sçùñyàdàv çùer j¤ànaü grahaõaü smaraõaü và. grahaõam api pramàõam apramàõaü và. na tàvad apramàõàd arthatathàtvani÷cayaþ. pramàõaü tu nà pratyakùaü sambhavatãti kiü tanniràkaraõena. yadi tu sàkùàtkàripratyakùam etadçùãõàm à÷rãyate, tathà saty anuccàrita÷abda÷ravaõàd atãndriyadar÷anam evàpatitam. ata evàhuþ -- atãndriyànasaüvedyàn pa÷yanty àrùeõa cakùuùà | ye bhàvàn vacanaü teùàü ko 'tikràmitum arhati || iti. ato niràkàrya evàyaü siddhàntaþ. evaü hi tulyanyàyatayà dharmàdharmàv api ka÷cid aparokùayet, tata÷ ca codanaiveti pratij¤àhàniþ. ata evoktam -- ##ti. sarvaj¤aniràkaraõadi÷etyarthaþ. etena tulyatàm anayor dar÷ayati ayam api siddhàntaparipanthãti. smaraõaü tu parastàn niràkariùyata iti. api cedam àrùadar÷anaü kçtakà÷aïkàm[446]apy àpàdayatãti niràkàryam ity àha -- ##ti || 143 || __________NOTES__________ [446] m àpà ___________________________ nanu tadvacanàd eva ni÷cayo bhaviùyati, ata àha -- ##ti. ÷råyate khalu ançtavàdinã vàg iti. jaiminir api pràyànçtavàditàü vàco vakùyati -- pràyàt ity atra. ato 'dyatve 'nçtavàdibàhulyàt kàlàntare 'py avisrambha iti || 144 || api ca, etad akasmàt pratibhànaü svapnavad bhràntir ity api vaktuü ÷akyata ity àha -- ##ti. arthagrahaõaü tulyanyàyatayàrthapratibhàsasyàpi[447]÷aïkyamànatvàt[448]sa÷aïkànàü (kçte?) pràmàõyaü na yujyata ity arthaþ || 145 || __________NOTES__________ [447] pi vi÷a (KA) [448] sà (GA) ___________________________ {1,136} ayam aparo 'smin dar÷ane doùa ity àha -- ##ti. puruùasya tàvadatãndriya[449]dar÷ana÷aktir abhyupagataiva yadanuccarita÷abdagrahaõam aïgãkçtam. sà ced aïgãkçtà, kim àgamanityatàgraheõa. evaü hi varaü yat parair uktaü puruùapratyayàd evàgamapràmàõyam iti tad evà÷ritam iti. evaü tàvadanuccarita÷abdadar÷anaü niràkçtam. smaraõam idànãü niràkaroti -- kalpitam iti. asyàti÷ayavataþ puruùasyàdyatanaj¤àneùv adçùñapårvaü janmàntarãyaj¤ànanibandhanaü vedànàü sçùñyàdau smaraõam iti kalpanàmàtraü, na tu pràmàõikam. janmàntare nibandhanaü kàraõam asyety arthaþ. kaþ punar atra doùaþ yajjanmàntarànubhåtà vedàþ smaryanta iti. grahaõaü hy anuccarita÷abdagocaraü na sambhavati, na tu smaraõam. adyatve 'pi hi tàvacciratarànubhåtànàm àntaralikànekàntaràyaparamparàtirohitànà bhàvànàü nànàvidhànekagada[450]vedanàbhir dåraü dåyamànamànasair api smaraõaü dçùñam. tad bhavàntarãyasmçtau kim anupapannam. dehadhvaüse saüskàrànavasthànam iti ced, na. atadàdhàratvàt. tatraitat syàt -- adhriyamàõeùu deheùu kim à÷rayàþ saüskàrà bhavanti na và bhavanti. kathaü bhavàntare phalaü bhàvayitum utsahanta iti. tan na, atadàdhàratvàt. no khalv api bhavàntarãyapañutarànubhavaprabhàvitaü bhàvanàbãjaü ÷arãràdhikaraõaü, yad asya nà÷e na÷yet. j¤ànasamànàdhikaraõatvàd àtmana÷ ca[451]j¤ànàdhàratvàt. àtmàpi parigçhãtadehàntaro 'pi sa evàvatiùñhata iti nà÷rayànupapattiþ. api cedànãm api pårvajàtismaraþ ka÷cid upalabhyata eva, yo bhavàntarãyarahovçttavçttàntaü sampàdayati. dehanà÷àc ca saüskàranà÷e tadanupapattiþ. jaràmaraõagarbhavàsajanmavedanà÷ ca saüskàrocchedahetavaþ tasyàpi tulyà eva. ato 'va÷yam à÷rayaõãyaþ ko 'pi pràgbhavãyadharmànugrahàt tasya nàma bhàjanam ati÷ayasya yo 'tràmutra và viditam[452]apy a÷eùeõa smaratãti. api cetihàsapuràõavedavàdà api jàtismaraõasadbhàve pramàõam. bhavati hi gãtàsu vàsudevavacanaü - __________NOTES__________ [449] yàrthada [450] rbha [451] ÷ ca parij¤à [452] m apy avi÷e (KA) ___________________________ {1,137} bahåni me vyatãtàni janmàni tava càrjuna | tàny ahaü veda sarvàõi na tvaü vetsi parantapa || iti. pauràõikà api -- prathamaü sarva÷àstràõàü puràõaü brahmaõà smçtam | anantaraü ca vaktrebhyo vedàs tasya vinismç[453]tàþ || __________NOTES__________ [453] rga (KA) ___________________________ iti pañhanti. smaraõàbhipràyam evedaü vedavinissaraõaü puràõeùu, tatkçtakatvànabhyupagamàt. vedavàdà÷ ca bhavanti dehàntarapratipattikàle taü vidyàkarmaõã samanvàrabhete pårvapraj¤à ca iti. mànave 'pi vi÷iùñakarmaphalatayaiva jàtismaratvaü dar÷itam. smaryate hi[454]- __________NOTES__________ [454] ca (GA) ___________________________ vedàbhyàsena satataü satyena tapasaiva ca | adroheõa ca bhåtànàü jàtiü smarati paurvikãm || iti. tatraitat syàt. anyàrthatvà[455]vadhçtavedàbhyàsàdisamabhivyàhàràt parõamayyàdiphalàrthavàdavadarthavàda evàyaü na phalakalpanàyai prabhavati. tathà hi -- vedàbhyàsas tàvad dhàraõàrtha eva, pratyakùaü hi guõyamànaü na bhra÷yatãti. yo 'pi ca aharahaþ svàdhyàyo 'dhyetavyaþ iti vi÷iùñetikartavyatàyukto brahmayaj¤avidhiþ, so 'pi yàvajjãvadar÷apårõamàsàgnihotràdividhivadupàttaduritakùayàkaraõanimittapratyavàyaparihàraprayojana eveti nàsamãhitaphalàntarasambandham anubhavati. satyam api ÷abdàrtha[456]bhedabhinnaü svargàdimahàphalàrtham avagatam eveti na phalàntareõa sambadhyate. tapàüsy api nànàvidhainoniba[457]rhaõàrthàni svargàdi÷reyo[458]ntaràrthàni ca càndràyaõàdãny avadhàritànãtyanapekùàõy eveti na jàtismaraõaphalakàni bhavanti. adroho 'py ahiüsà bhåtànàü tattatkàlabhedena phalàrtha eva vihitaþ. yadi vrataü yadi niùedhaþ kasya jàtismçtiþ phalaü bhavet. tasmàd vedàbhyàsàdã[459]nàm arthavàda eva phala÷rutir na phalakalpanàyàü pramàõam iti. tan na. pratyekaü hi vedàbhyàsàdãnàü phalàntaram avagataü na samuccitànàm. iha tu kraya ivàruõàdãnàü satyàdãnàm ekatra phala upàdãyamànànàü sàhityaü vivakùitam iti na samuditànàü phalàntarasambandho{1,138}nopapadyate. ata eva samuccayavacanam upapannaü bhavati. syàd etat -- ekena smaryamàõà vedàþ kçtakà÷aïkàü janayeyur iti. tan na, anekeùàm api tathàvidhàti÷ayabhàjàmçùãõàü bhçgvaïgiraþprabhçtãnàü parasparasaüvàdà÷aïkànivçtteþ. na caivaü vedàrthe prasaïgaþ, tasyàtãndriyasya bhavàntare 'py ananubhåtasya smçtyanupapatteþ. syàd etat -- bhavàntarànubhåtasmçtau janmàntare kçtakarmàõa iha phalaü labhamànà anvayavyatirekàbhyàm eva karmaphalasambandhaü jànãyuþ. ata÷ codanaikapramàõatà vyàhanyeteti. tad ayuktam. anàdau khalu saüsàre viparivartamànànàm anantàni karmiõàü karmàõi. tatra jàtismaro 'pi naitàvad vivektuü ÷akto 'muùya nàmedaü karmaõaþ phalam iti. na càva÷yamànantarabhavànuùñhitakarmaphalopabhoga eva saüsàriõàü, nànàjanmasa¤citeùu ÷ubhà÷ubhaphaleùv ànantyàd anavadhçtaparimàõeùu duradhigamaþ karmaphalasambandhavivekaþ. tasmànnàgamasmaraõe ka÷cid virodho dç÷yata iti kiü tanniràkaraõena. atrocyate -- yadi nàmetihàsapuràõapràmàõyà÷rayaõenàyonijadehà eva kçtàdiyugabhedeùu kecidçùayaþ smaranti vedàn iti saïgirante. tad astu. naivam api naþ kàcit siddhàntahàniþ. ekasya kasyacit smaraõam evàsmàbhir nirasyate, tad dhi kçtrimatvam evàpàdayatãti. ata eva vakùyati -- ekasya pratibhànam iti. ihàpi càsyety ekavacanenaikasyaiva smaraõaü niràkaroti. bahavo 'py ayonijadehàþ smartàra iti duùpratipàdam eva. na khalv ayonijaü nàma naràõàü ÷arãraü sambhavati, svabhàvaniyamàvisaüvàdàt. visaüvàde và sakaladçùñàdçùñavyavahàrocchedaprasaïgàt. yonijade[460]hàs tu sàti÷ayà api sàïgàü÷ caturo vedàn smarantãti. naivaü sambhàvayàmaþ, janmajaràmaraõavedanàparibhavo hi mahàn saüskàranà÷anidànam iti kathaü mahànayaü granthasandarbho màtrayàpy anyånànatiriktaþ kenacit smaryeta. ki¤cid eva bhavàntarãyakam api kecit smarante dç÷yante iti yathàdar÷anam astu jàtismaraþ, kalpyatàü và mànavànumitajàtismara÷rutyanyathànupapattibalàd vi÷iùño yonijavigrahaparigraho bhçgvàdãnàm çùãõàü svargakàma÷rutyanyathànupapattikalpitàsàdhàraõàti÷ayadehendriyàdiparigrahavat. ÷àstrasthà hi vayaü yathà÷àstram à÷ra[461]yàmahe. na ca ÷àstrasàmarthyàdàyàto 'ti÷ayo 'numànena niràkartuü ÷akyate àgamavirodhàd eva. janmàntarànubhåtaü ca na smaryate iti{1,139}tv atãndriyàrthàbhipràyam eva tad astu. sarvathà siddham idam ekasyàgamasmçtikalpanà na sàdhãyasãti || 146 || __________NOTES__________ [455] tvàd ava [456] rthavadabhinnaü ca sva (KA) [457] rharaõà [458] yorthàntaràõi ca [459] der artha (GA) [460] ÷arãràs tu [461] dri (GA) ___________________________ punar api grahaõapakùam evopasaïkramya dåùaõam[462]àha -- ##iti. nanv àgamasyàtãndriyo 'rthaþ na tv àgama iti kathaü tulyatvam ata àha -- ##ti. anuccarito hy àgamo 'tãndriya eveti bhàvaþ || 147 || __________NOTES__________ [462] yati -- grà (GA) ___________________________ nanu tulyatve 'pi tàvad asmadàdibhir àgamagrahaõam à÷ritam. ko doùaþ, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- nàtra tulyatvam. arthapratibhàne hi puruùaþ svatantro bhavati, tadanusàritvàd arthani÷cayasya. àgamapratibhàne tu puruùo 'rthaü pratyàgamaparatantraþ. àgamo 'pi svaråpasthitaye[463]tatparatantra iti sàpekùatvàd ubhayàpràmàõyam iti || 148 || __________NOTES__________ [463] ye para (KA) ___________________________ nanv idam àgamapàratantryaü tavàpi samànam. na hi puruùapratyayàdçte tasya yàthàtmyaü ÷akyaü ÷raddadhàtum, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- ekapuruùapàratantryaü doùàya bhavati, anekadhà saü÷ayopajananàt. evaü hi tatra saü÷ayo bhavati -- kim ayam anenàgamo dçùñaþ kçto và, dçùño 'pi yathàvasthito 'nyathà veti. evaü saü÷ayànà na kvacid à÷và[464]sayeyuþ. anekapuruùàdhàre tu vede na tàvat kçtakà÷aïkà, nàpy anyathàtvam iti vakùyati. ato 'vyàhatasvàtantryo vedaþ pràmàõyaü labhate iti. api ca yeyaü bhavàntareùv anubhåtànàü bhavàntare nirava÷eùasmçtikalpanà, sàpi vedànàü pàratantryam àpàdayaty{1,140}eva. evaü hi tatra ÷aïkyate -- kathaü khalv ayaü mahàn granthasandarbho ni÷÷eùasaüskàracchidà maraõenàntarito 'nena smçtaþ. tad ayam asmàn vipralabdhukàma eva svayaü nirmitam àgamaü smçtam[465]apadi÷ati. evaü ca ÷aïkamànà na svàtantryeõàgamapràmàõyam adhyavasyeyuþ. asmàkaü tu grahaõasmaraõayor ekabhavabhàvitvàn nàyaü doùo bhavatãty àha -- ##ti || 149 || __________NOTES__________ [464] ÷vàseyu. (GA) [465] m ity apa ___________________________ athànekapuruùasthatve ko guõaþ, ata àha -- ##ti. bahuùu hi sampradàyapravartakeùu yà tasya vedasyànyathàkaraõà÷aïkà sà nivartate. ekena hi vinà÷itaü vedam anyo naitad evam iti nivàryànyathà dar÷ayati. ato bahusaüvàdàd vedasya yathàvasthitasvaråpàvadhàraõaü bhavatãti. ekasya pratibhànaü tu kçtakavedakalpanàyà na vi÷iùyate, ubhayatrà[466]py avi÷vàsatulyatvàd ity àha -- ##ti || 150 || __________NOTES__________ [466] tràvi (GA) ___________________________ ato na yathà vedànàm ekaþ kartà, evaü sampradàyapravartako 'pi naikaþ puruùa ity upasaüharati -- ##ti. adyatvavad eva tu puràpi bahavaþ sabrahmacaryàdiparatantrà narà àsann ity àha -- ##iti. etac ca prayogeõa dar÷anãyam iti || 151 || evaü tàvat puruùàti÷ayakalpanà nàpauruùeyakalpanayà tulyeti sampradhàritam. ato yat parair anayoþ kalpanayos tulyatvam àpàditaü, tadekakalpanãyahànopàdànàbhyàm eveti sàpahàsam àha -- ##ti || 152 || {1,141} etad eva spaùñayati -- ##ti. adyavad eva sarvadà vedavyavahàraþ pratàyate iti jaiminer dar÷anam. idaü ca[467]dçùñànusàrãti nàlaukikaü ki¤cij jaimininà kalpitaü parair ivàdçùñapårvaþ puruùàti÷ayaþ. pauruùeyànumànadåùaõaü tu pårvam uktam eveti. vedàpràmàõyavàdinàm eva[468]tu dçùñahànir adçùñakalpanà cety àha -- ##ti. doùo hy apràmàõye nimittam. sa càpauruùeye vede 'dçùñaþ kalpanãyaþ. trividhàpràmàõya÷ånyasya j¤ànasya dçùñaü pràmàõyaü hàtavyam iti. nanv ayaü dçùñabàdho bhràntiùv api samànaþ. atha tatra bàdhakasàmarthyàd viparyayaþ, so 'py atrànumàniko bhaved ity ata àha -- ##iti.[469]ayam abhipràyaþ -- utpannam idaü j¤ànaü samyaktvasandehaviparyayavirahàd ity uktaü bhàùye. anumànànàm apy àgama[470]virodhaþ pratihetuvirodha÷ cety uktam eva. ato vinaiva kàraõena balàdayaü bàdhaþ kalpyate. bhràntau tu naitad evam iti sphuño viparyaya iti || 154 || __________NOTES__________ [467] ca dçùñaü dçùñà (KA) [468] va dç (GA) [469] ti. u [470] mena vi (KA) ___________________________ yat tu svaparapratyakùàsaüvàdã kathaü ÷abdaþ pramàõam ity uktaü, tad ayuktam. yadà hy apauruùeyà vedà ity upapàdayiùyàmaþ tadàsyà÷ codanàbuddheþ pratyakùeõa saha vi÷eùaü nopalabhàmahe. ubhayor apy aduùñakàraõajatvàt. ataþ kim atra pratyakùasaüvàdenety àha -- ##iti. nirdoùaü ca tajj¤ànajanma cety arthaþ || 155 || {1,142} atràparaü bhàùyaü - nanv aviduùàm upade÷o nàvakalpate ityàdi. tasyàbhipràyam àha -- ##iti. arthàpattir iyaü[471]bhàùyakàreõoktà. upade÷o hi buddham anvàdãnàü upalabhyate. na càyam artham aviduùàm upade÷a upapadyate. ato dçùña upade÷aviùayo 'rtho manvàdibhir iti kalpyate. manvàdigrahaõaü prarocanàyai.[472]evaü hi jànàti -- eùa khalu mãmàüsako[473]'ïgãkçta[474]m anvàdyàgamasatyatvaþ, tad aham enaü manvàdyupadar÷anenaiva tàvadaïgãkàrayàmi yathàtãndriyàõàm arthànàm asti tàvad draùñeti. tata÷ ca svàgamàrthadar÷anam api buddhasyànàyàsamupapàdayiùyàmãti || 156 || __________NOTES__________ [471] yaü ca bhà [472] ya [473] ko 'naïgã [474] tabàhyàgama (KA) ___________________________ anumànàbhipràyaü vedaü bhàùyam ity àha -- ##ti. upade÷itvaü hi dçùñàrthapårvatayà vyàptam avagataü vaidyopade÷àdau. tadatãndriyàrthagocaram apy avagataü tàm anumàpayatãti. nanu ca nàtra bhàùyakàreõopade÷itvaü hetur uktaþ, kin tu aviduùàm upade÷ànupapattiþ. ataþ katham anumànàbhipràyavarõanam, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- vyatirekapradhànavàdimatena bhàùyakàreõàtra vyatirekamukhena hetor gamakatvam uktam. yo hi yan na jànàti sa tannopadi÷ati, yathà cikitsako dharmàdharmau. na ca tathà manvàdayo 'tãndriyànarthànnopadiùñavantaþ. ato 'vidvadbhyo vyàvçttam upade÷itvaü vidvattàm anumàpayatãti || 157 || evam ubhayathà paricodanàbhipràyam uktvà parihàrabhàùyàbhipràyam àha -- ##ti. arthàpattyabhipràyeõa paricoditaþ upade÷o hi vyàmohàd api bhavatãty anena bhàùyeõànyathopapattipradar÷anena tadbhaïgaþ kathyate. vyàmohenàpy upade÷opapattau nàtãndriyaj¤ànaü kalpayituü ÷akyata iti. dç÷yate càdyatve 'pi{1,143}vyàmugdhànàm anyathà÷àstràrthopade÷aþ prabandharacanà ca nibandhéõàm iti. yadà punaranumànàbhipràyà paricodanà, tadànumànadoùo liïgasya vyabhicàro 'nena kathyata ity àha -- liïgasyeti. bàlo 'j¤aþ. tasyàpy upade÷adar÷anenànaikàntiko hetur iti || 158 || aparam api asati vyàmohe vedàd apãti bhàùyaü, tad vyàcaùñe -- ##ity ##antena. ayam abhipràyaþ -- anumànadåùaõam evedam. prathamaü tàvadanaikàntiko hetur ity uktam. idànãü tu siddhasàdha[475]natocyate. yad idam upade÷àd j¤ànànumànam uktam, ataþ siddhaü sàdhyate. satyam. vedàd viditavatàm atãndriyàrtha[476]viùaya upade÷aþ. evaü hi veda evàtãndriye 'rthe pramàõaü, na svamahimnà puruùa iti. kathaü punaþ siddhasàdhanam. na hi buddhàdãnàm atãndriyà[477]rthaj¤ànaü vedàt sambhavatãti na hi te vedàj j¤àpayitavyàþ, tatsamãpe 'nadhyayanàt. ato vedasvaråpam aviduùàü na vedàd j¤àtvopade÷aþ sambhavati, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- satyaü ne[478]daü buddhàdyabhipràyeõa siddhasàdhanatvam ucyate, kin tu upadiùñavanta÷ ca manvàdayaþ iti bruvàõena manvàdaya upadar÷itàþ. teùàü ca vedàd eva j¤àtvopade÷a iti smçtyadhikaraõe vakùyate. yathà vakùyati -- __________NOTES__________ [475] dhyato (GA) [476] rtha u [477] yaj¤à [478] na bu (KA) ___________________________ bhrànter anubhavàc càpi puüvàkyàd vipralambhanàt | dçùñànuguõyasàdhyatvàc codanaiva laghãyasã || iti. vedaviruddhàrthàbhidhàyinàü tu vedàd upade÷a ity asambhàvanãya eva. yathà vakùyati virodhe tv anapekùyaü syàt iti. etat siddhasàdhanaü manvàdisambandhitayepyata ity arthaþ. aparam api pauruùeyàpauruùeyayor vi÷eùakathanàrthaü bhàùyam -- api ca pauruùeyàd vacanàd evam ayaü puruùo vedeti bhavati pratyayaþ naivam artha iti. viplavate khalv api kuta÷cit puruùakçtàd vacanàt pratyayaþ. na tu vedavacanasya mithyàtve ki¤cana pramàõam astãti. asyàrthaþ -- pårvaü hi{1,144}puruùavàkyopamànena nanv atathàbhåtam ityàdinà vedavacasàü mithyàtvam upapàditam. tatra mãmàüsàgotrànusàriõà svataþpràmàõye sthitvà vipratiùiddham ityàdinà siddhàntitam. puna÷ ca pratyayitagranthenàü÷e dçùñàntasya sàdhyavaikalyam aü÷e ca hetvantaràdhãnaü vaitathyam ity anumànadåùaõam uktam. madhye ca pràsaïgikã kathà pravçttà. adhunà lokavedavàkyayoþ sa nàma vi÷eùaþ kathyate yena nirapekùam eva vedavàkyaü pramàõaü, sàpekùaü pauruùeyaü ki¤cic càpramàõam eva. eva¤ ca yat tv athàbhåtapratij¤àyàm antarõãtaü pratyayàntarasàpekùaü sarvavàkyànàü pràmàõyaü, vàrttikakçtà ca pramàõàntaradçùñaü hãtyàdinà vivçtaü, tat tàvat parihçtaü bhavati. vàkyatvasya ca mithyàtvahetor antarõãtasyàprayojakatvaü mithyàtve sàdhye dar÷itaü bhavati. yady api ca tat puruùabuddhiprabhavam apramàõam ity atra puruùadoùàyattam apràmàõyam ity uktaü, tathàpi pratij¤àmàtreõa taduktaü na tåpapàditam. adhunà tu bhavaty à÷aïkà -- kathaü punar idam avagamyate puruùàdhãnam apràmàõyaü na vàkyasvabhàvànubandhãti. tatredam ucyate -- puüvàkyam api kim api vaktçpramàõàvadhàraõasamutsàritatadãyanikhiladoùà÷aïkam apy arthe sàkùàdanàdadhad api ni÷cayaü taddvàreõa pramàõam eva. yathàha -- evam ayaü veda, naivam artha iti. vaktçpramàõatirohito 'rthe ni÷cayaþ na svatantra iti yàvat. vàkyasvabhàvànubandhini tv apràmàõye na ki¤cit puüvacaþ pramàõaü bhavet. ato 'vagacchàmaþ svabhàvataþ pramàõam eva vàkyaü pundoùàd apramàõaü bhavatãti. tad idam uktaü viplavate khalv iti. anàptavàkyàd upajàtaþ pratyayo viplavate. vividhaü plavate, evaü naivam iti saü÷ayàtmaka iti yàvat. viparyeti và. tad evam autsargikaü pràmàõyaü vàkyànàü doùair apodyata iti dar÷itaü bhavati. na càtra vaktçguõàþ pràmàõye kàraõaü doùaniràkaraõamàtre vyàpàràt, itarathà anavasthànàd ity uktam. ataþ svabhàvanirdoùàd vedavacaso jàtaü j¤ànaü katham apramàõaü bhavatãti. etac cànàgata evàsmin vàrttikakçtà sarvam udgràhitaü ÷abde doùodbhava ityàdinà. tad idam uktaü na tu vedavacanasyeti. tad ayaü saükùepàrthaþ -- yeyaü pratyayàntarasàpekùità sà tadadhãnani÷cayànàü puüvàkyànàü tathà nàma, apramàõatà ca vaktçpramàõatantratvàd arthani÷cayasya taddoùàd astu nàma. vedavàkyebhyas tu svatantrapadàrthasàmarthyaprabhàvità vàkyàrthabuddhir na j¤ànàntaram apekùate, na càpramàõam iti || 159 || {1,145}imam evàrtham asya bhàùyasya vyàkhyàsyannàkùepaü tàvad àha -- ##ti. yo 'yaü vaktçj¤ànapårvakaþ puüvàkyebhyo 'rthani÷caya uktaþ, so 'yuktaþ. tajj¤ànàvadhàraõa eva pramàõàbhàvàt. na hy avyabhicaritasvàrthagocaraj¤ànaü puüvàkyaü, yatas tad avagamyate. anàpto hy anyathà vijànann anyathà vivakùati. vivakùàdhãnà ca vàkyaniùpattiþ. ato vivakùàva÷enànyathaiva vàkyaü niùpadyate, anyathà ca j¤àyata iti naikàntato vàkyàj j¤ànànumànam iti || 160 || àsta tàvad vàkyàj j¤ànànumànaü, vivakùàmàtram api tato 'vagantuü na ÷akyata ity àha -- ##ti. vivakùà hi tàvadatyantaü vàkyanirmàõe sannihità. tasyàm apy anyathà satyàü kadàcid bhràntasyànyathà vàkyaracanà dç÷yate. ato yathàvivakùam api vàkyaü na pravartata eva. katham asatyàü vivakùàyàü vàkyaracaneti ced, na. vivakùàntarasa[479]mbhavàt. katham anyavivakùà anyanirmàõe hetur iti cet ko doùaþ. vivakùà hi prayatnadvàreõa vàkyaniùpattau hetuþ, nàdçùñena råpeõa. sa ca vivakùàntaraprayuktenaiva kçtaþ kutaü÷cid vaiguõyàn na samyak pariniùpannaþ. tato '÷aktijanyam anyad eva jàtam. yathà ka÷cit ÷uùke patiùyàmãti kardame patati. såkùmavivakùàstitvaü tu såkùmadç÷a eva pratipadyante. vivakùà hi vaktum icchà. sà ced àtmaguõàntaraü, tarhi sukhàdivanmànasapratyakùavedyaü katham aj¤àyamànam astãti ÷akyate vaktum. athàbhilàùàtmakaj¤ànaråpà, tathàpi kathaü vàkyàntaraprakà÷e 'nyavivakùàstãti ÷akyate kalpayitum iti yat ki¤cid etat || 161 || __________NOTES__________ [479] sadbhàvàt (KA) ___________________________ evam àkùiptaü bhàùyaü samàdadhàti -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- dvividho hi vaktà àpto 'nàpta÷ ca. tatra ya evam avadhàrito bhavati {1,146}nàyam anyathàj¤àtam anyathà vadati àpta iti yàvat, tadvàkyàd evaü vedeti vaktçdhãr avagamyate. anyatra tv anàptavàkye viplutir iti viplavata ityàdinoktam. tatredam uktaü[480]bhavati -- yadà tàvadàptavàkyàd anà÷aïkam eva j¤ànaü jàtaü vyavahàra÷ ca pravçttaþ na ca visaüvàdo dçùñaþ, tadà kalyàõam eva. jàtà÷aïkasyàpi vaktur àptatvam anusmçtya[481]tajj¤ànapurassaram evàrthe ni÷cayo jàyate. àptasya ca bhramo na tàvad à÷aïkyate. sa hi sunipuõo na tàvat pràya÷o bhràmyati. na càsamyagvidite tasyaitàvatã ceùñà bhavati yad asau parapratipattaye vàkyaü praõayati. tathàpi và saü÷ayànasya tatparipra÷nàd eva tatpramàõani÷cayo bhavati. sa eva nirbadhyapçùño yadi tricaturaj¤ànam àtmana upadi÷ati, tàvataiva svapramàõavadanà÷aïkyavyavahàrasiddhiþ. viplava÷ cànàptavàkyàd vividho vyàkhyàta eveti. evaü tàvad j¤ànapratyayaviplavau viùayavyavasthayà vyàkhyàtau. idànãü bhàùyatàtparyaü dar÷ayati -- ##ti. yat tàvad vàkyatvam atathàbhåtatve hetutayoktaü tasyànenàprayojakatvam ucyate. àptavàkyeùu hi guõaniràkçtadoùeùåtsargeõa satyatvaü dçùñam. ata eva hi tajj¤ànànusàryarthani÷cayo bhavati. itarathà tasyàpi mithyàtvaü bhavet. anàptavàkyeùu tu taddoùàd apavàdàd apràmàõyam. evaü ca svàbhàvikasamyakpariccheda÷aktir atra vacasa÷ ÷abdasyocyate. mithyàtvaü caupàdhikaü na vàkyatvena prayujyate paraprayuktavyàptyupajãvi hi tat, niùiddhatvaprayukta ivàdharmatve hiüsàtvam iti || 162 || __________NOTES__________ [480] tatraitad uktaü [481] sç ___________________________ vaktçdhãr àptavàkyeùu gamyata ity uktaü, tatra kàraõam àha -- ##ti. ÷rotur hi vaktrà padàrtheùu viraciteùu vàkyàrthapratyayo jàyate. vaktu÷ ca racanàkçtir vivakùàpårvikà. sà càptasyàvij¤àte[482]na sambhavatãti pårvaj¤ànam apekùate. ataþ pratibandhabalenàptavàkyàt pårvavij¤ànam avagamyata iti || 163 || __________NOTES__________ [482] tena na (GA) ___________________________ {1,147}vivakùàva÷atvam eva racanàyà dar÷ayati -- ##ti. pårvavivakùàyà yad vivakùàntaràgamena racanàntaraü dç÷yate pårvottarapadodvàpàvàpabhedena, ato vivakùàdhãnà racanety avagamyata iti || 164 || eva¤ ca yad vivakùàdhãnà racanà sà ca j¤ànapårvikà, tena kàraõena vàkyàd[483]arthapratyayotpàde ÷rotur jàte[484]'pi nånam anenàyam artho vaktrà j¤àta iti vaktçj¤àne matir bhavatãty àha -- ##ti. vaktçpramàõapårvatvàd racanàyà na svatantro 'rthaj¤ànamàtràn ni÷caya iti bhàvaþ. tad iha tenotsargàpavàdàbhyàm ity atra svàbhàvikã vacasa÷ ÷aktir iti bhàùyatàtparyam uktam. padàrtharacanàyatta ity ataþ prabhçti tenàrthapratyaya ity evam antenàptavacasàü pratyayàntaràpekùiteti bhàùyàbhipràyo vivçta ity anusandhàtavyam iti || 165 || __________NOTES__________ [483] kyàrtha [484] te nå ___________________________ ita÷ càptavàkyaü tajj¤ànaparatantram avagamyata ity àha -- #<àptoktir >#iti. yadàptoktam artham eko 'nutiùñhati taü càparo 'nuyuïkte kim atra te pramàõam iti, tadà asàv àptoktikàrã tam àptam eva tatra målatayà dar÷ayati ya evaü[485]vàdã sa evàpta etaj jànàti nàham iti. svàtantrye hi tajj¤ànaprakà÷anam anarthakaü bhaved iti || 166 || __________NOTES__________ [485] vadati sa ___________________________ kim idànãm àptavàkyam arthe na pramàõam eva,[486]naivam api tu àptavaktçpramàõànavadhàraõàj jàtà÷aïkasya vàkyam udàste. yadà hi vaktçdhiyo hetubhåtam aduùñam indriyàdyavadhàritaü bhavati, tadà doùà÷aïkàniràkaraõàt pràmàõyam eva{1,148}sthàpyate. tad ihàvagatihetutayà ÷abdànàü pràmàõyam upakràntam apràmàõya÷aïkayà ÷ithilãkçtaü vaktçpramàõàvadhàraõaniràkçteùu doùeùu dàóhyarthaü labhate, tad etad àha -- ##ti. tajj¤ànàntaritatvàt vaktçj¤ànàntaritatvàt. ni÷cayajanane ÷abdasyety arthaþ. tàvacchabdenàtyantàpràmàõyaü niràkaroti. kiyatàpi vilambanena pràmàõyaü pratitiùñhatãti. nanv evaü vaktçpramàõànusàriõi ni÷caye satyanuvàda eva ÷abdaþ pràgani÷cayàd apramàõam iti kadà pramàõam. uktam idaü svakàla eva tat pramàõaü, doùà÷aïkàniràkaraõamàtre vaktçj¤ànasya vyàpàra iti. ÷rotrà hi prathamam aviditapårva evàrtho 'vagataþ kvacid vyabhicàradar÷anena jàtàyàm à÷aïkàyàü tanniràkaraõena tasyaiva pràmàõyaü pratiùñhàpyate. ata eva sthàpanam ity uktam iti || 167 || __________NOTES__________ [486] õaü naivam api à (KA) ___________________________ kathaü punaþ prathamaü ÷abdà udàsate. sa hy arthaþ ÷abdena[487]pràk pratyàyito na và. yadi nety àha katham evaü vedeti vaktçj¤ànam unnãyate. prakàràrtho hy evaü÷abdaþ. na ca niràkàraü vij¤ànam anà÷ritàrthapariùvaïge svaråpeõa prakàravad bhavet. na ca[488]÷rotur buddhàvanàråóho 'rtho vaktçj¤anam evambhàvena vi÷inaùñi. yadi tu pårvam apy arthapratyayo 'vagamyate, tataþ pàratantrye kàraõaü vàcyam. utpadyamànenaiva hi tena svaviùayaparicchedaþ kçta iti kim anyad apekùate. ni÷cayàrthaü vaktçpramàõàpekùeti ced, na. ani÷cayaj¤ànàsambhavàt. ni÷caya eva hi j¤ànaü, tac ced asti kathaü ni÷cayo nàstãti ÷akyate vaktum. ato 'nupapannam idam arthaj¤ànagamyaiva vaktçdhãs tatpràmàõye kàraõam iti. ata àha -- ##iti. yat tàvad uktam anavagate 'rthe naivambhàvo bhavatãti, tatràbhyupagamenaivottaram. satyaü pårvaü pratãta evàrtha iti. yat tu pratãte 'ni÷cayo na ghañata iti. tan na, jàtà÷aïkasya tadupapatteþ. yady api na ÷abdàt saü÷ayaþ, tathàpi vyabhicàradar÷anàt saü÷ayo jàyata eva. yat tv ani÷cayàtmakaü j¤ànam eva nàstãti j¤ànotpattau ni÷caya eva jàyata ity ucyate. tan na. saü÷ayasyàpi j¤ànatvàt. ato{1,149}jàte 'pi[489]j¤àne kuta÷cin nimittàt saü÷ayotpattau vaktçpramàõà÷rayatvàn ni÷cayasyàrthaj¤ànasamadhigamyàpi saiva vaktçdhãþ pårvaj¤ànapràmàõye pårvabhàg bhavatãti[490]tayà samutsàritàyàü doùà÷aïkàyàü pràmàõyasyàdhyavasànàd iti || 168 || __________NOTES__________ [487] bdaiþ prà [488] j¤à (KA) [489] pi vij¤à [490] vati tayà ___________________________ evaü tàvat puruùavàkyeùu j¤ànàntaràpekùayà pràmàõyaü kvacic caupàdhikam apràmàõyam ity uktam. vedavàkye tu svàbhàvikatvàd eva vacasaþ samyagarthapariccheda÷akter na mçùàrthatà sambhavatãti na tu vedavacanasyetyàdinoktaü, tad etad àha -- ##iti. astu nàma vaktçdoùà÷aïkayà puüvacasàm apràmàõyaü, svabhàvanirdoùaü tu vedavaco na tatsvabhàvam anubhavitum[491]arhatãti || 169 || __________NOTES__________ [491] vartitu ___________________________ vaktçbuddhyantarayor vyavadhànam api vede nàstãti padàrthair eva kevalair nityanirdoùair vàkyàrthaþ pratãyata ity àha -- ##ti. ataþ siddhaü na vede pratyayàntaràpekùà, na càyathàrthatvam iti. prakaraõàrtham upasaüharati -- ## iti || 170 || anyathà bhàùyàbhipràyam àha -- ##ti. vedànàm apramàõatvasiddhaye yat ki¤cana laukikaü[492]vacanaü dçùñàntatayoktaü, tasyànena granthena dçùñàntasya sàdhyànàsaïgità sàdhyavikalatocyate iti || 171 || __________NOTES__________ [492] kaü dç (KA) ___________________________ kathaü sàdhyànàsaïgità, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- paramatenedaü bhàùyakàreõa paràn pratyucyate. tathà hi -- yadà{1,150} tàvallokàyatikàbhipràyaþ prayogaþ -- codanà mçùà pratyakùàdyagatàrthatvàd ãdçgbuddhàdivàkyavad iti, tadà bauddhàbhipràyeõedam ucyate. sàdhyànàsaïgã dçùñànta iti. tanmate hi ÷abdo nàrthe pramàõam. tathà hi padàni tàvadarthaü smàrayanti, na tu kvacit ki¤cid upanayanty apanayanti và. vàkyam api vyabhicàradar÷anàn nàrthe[493]pramàõam. ataþ kathaü tat sàdhanaü bhavet. vaktrabhipràya eva tu pratibandhabalàt ÷abdair bodhyate. tathàhuþ -- na tv etebhyo 'rthasiddhis teùàü tatra pratibandhàsiddheþ vaktrabhipràyaü tu såcayeyur iti. ato yad buddhàdivacasàü kàryaü pratipàdyam uktaü, tatra teùàü samyaktvam evàvyabhicàràt. arthe tu teùàü vyàpàro neùyata eva. ato na ki¤cid vedavàkyànàü mithyàtve kàraõam[494]astãti pårvatra pratipàditam iti || 172 || __________NOTES__________ [493] rthena pratibaddham a (GA) [494] õam iti (KA) ___________________________ padàrtharacanàyatta ityàdinà yat pratibandhabalena vàkyàd vaktçj¤ànànumànam uktaü tad dar÷ayatãti yadi ca yatra puüvàkyaü vyàpriyate vaktçj¤àne tadatirikte 'rtha eva dçùñàntatayocyate, tataþ siddhasàdhanam ity àha -- ##ti. svaviùayàtirekeõa vedànàm api mithyàtvam iùyate. pårvapakùàrthe mçùàtvàbhyupagamàd iti || 173 || atràparaü bhàùyaü - nanu sàmànyato dçùñam anumànaü bhaviùyati, puruùavacanaü vitatham upalabhya vacanasàmànyàd vedavacanaü mithyety anumãyate iti. tasyàbhipràyam àha -- ##ti ##antena. vàkyatvaü mithyàtve na prayojakam iti yo 'yam abhipràyo bhàùyakàrasya, tam aj¤àtvàptànàptavàkyayoþ samyaïmithyàtvahetudoùasadasadbhàvayor uktimàtraü bhàùyakàreõa kçtam iti j¤ànàt paraþ pårvapakùavàdã nanu sàmànyato dçùñam ityàdy abravãt. ato naivaü codanãyaü kathaü hetor aprayojakatva ukte punas tenaiva hetunà pratyavasthànam iti.{1,151}agçhãtàbhipràyasya paricodanàt. evaü hi manyate -- bhavatu yathàtathà và puruùavacasàü mithyàtvam, evam api pratibandhasiddher hetur gamaka eveti kçtakàkçtakavàkyayoþ sàmànyatodçùñam ity anvaya iti. atra parihàrabhàùyaü na, anyatvàd iti, tadàkùipati -- ## iti. katham adåùaõam ata àha -- ## iti. vedavàkyamithyàtve sàdhye puüvàkyaü dçùñànta uktaþ. tatra kim ayaü doùaþ yad anyatvaü nàma, pratyuta guõa evàyam. anyatvàd eva hi dçùñànto bhavati. anantyatve sàdhyasamatvàpatteþ. na hi pakùa eva sapakùo bhavati. pakùasya sàdhyatvàt, sapakùasya siddhatvàt. siddhasàdhyayo÷[495]caikatvavirodhàd iti || 174 || __________NOTES__________ [495]katra vi (KA) ___________________________ tasmàd upekùyaiva tàvad granthavyàkhyàü bhàùyakàràbhipràyam abhidadhmahe ity àha -- ##iti. tam evàbhipràyaü varõayati -- ##ti ##ntena. ayam arthaþ -- paramatàbhipràyeõàpicetyàdi bhàùye vaktçj¤àna eva vàkyaü pramàõam, arthe tu na tasya vyàpàra ity uktam. tad abhyupagacchàmaþ. bhavatu puüvàkyaü bàhya evàrthe pramàõaü na vaktçj¤àne. bàhyàrthàpekùayaiva càpràmàõyavàdino dçùñànto 'stu nàma. tathàpi dåùaõam ucyate -- vyavadhàne 'pãti. yady api j¤ànavyavahite 'rthe 'pramàõam eva puüvàkyaü, tathàpi tadviùayapràmàõyàbhyupagamenaiva bråmaþ sàdhàraõànaikàntiko hetur iti. satyeùv apy àptavàkyeùu vàkyatvasya hetor dçùñatvàd itãdam atra sàmànyatodçùñànumànadåùaõaü bhàùyakàrasya manasi viparivartate. anenaivàbhipràyeõa bhàùyam api gamayitavyam iti bhàvaþ. nanv{1,152}atãndriyàrthave saty api vàkyatvàd iti vi÷eùayiùyàmaþ. pauruùeyavacanaü sarvam atãndriyàrtham apramàõam iti nànaikàntikatvam ata àha - ##ti. atãndriye 'pi hi yadà ka÷cid yadçcchayà adçùñapårvàrthe vàkyaü praõayati, yathendro 'stãty eko vadati, anyo nàstãti. tatra dvayor anyatareõa niyogataþ satyena bhavitavyam ity ekasya vàkyasya satyatà. na hãndrasadasadbhàvayor anyatarad api pramàõàntareõàvadhàritam. ato 'nàptavàkyam api kvacid yadçcchayà prayuktam atãndriyàrthaviùayam eva satyaü dçùñam iti vi÷iùñe 'pi hetàv anaikàntikatvam eveti || 178 || evaü bhàùyakàràbhipràyam uktvà tatraiva bhàùyaü yojayati -- ##ity #<àbhàso>#'ntena. atham arthaþ -- yàdç÷aü parair naiyàyikaiþ sàmànyatodçùñànumànam uktaü, tato 'nyad idam anaikàntikahetukaü tadàbhàsam uktam. ato 'smàt sàmànyatodçùñàbhàsàt sàdhyaü na siddhyati iti. pramàõabhåtàt sàmànyatodçùñàd asya tadàbhàsasyànyatvàd iti bhàùyàrtha iti vyàkhyànàntaram àha -- ## iti. ayam abhipràyaþ -- vàkyatvahetur àptavàkyeùu satyeùv api dçùña iti vipakùavçttir na sàdhyaü sàdhayatãti tad eva dåùaõaü, yojanàmàtraü tu bhidyate. mithyàtve sàdhye vipakùasya satyatvasya tato 'nyatvàt tadgàmitvàc ca hetor iti bhàvaþ || 179 || anyathà vyàcaùñe -- ##ti. yat tad vàkyatvasyàprayojakatvam api cetyàdi bhàùye dar÷itaü yad aj¤àtvà pareõa sàmànyatodçùñànumànam uktaü, tad eva na anyatvàd iti bhàùyakàreõoddhàñitam. anyaþ khalu apràmàõyasya prayojako hetur visaüvàdaþ, na vàkyatvam. na càsau vede sambhavati, apauruùeyatvàt. puruùà÷rayatvàc ca ÷abde doùàõàm. aduùñakàraõajanityasya ca j¤ànasya visaüvàdàsambhavàt. naitad evam iti pratyayaviparyàso visaüvàdaþ katham aduùñakàraõaje bhaviùyati. anyatvàn mithyàtvakàraõasyeti bhàùyagamaniketi{1,153}vyàkhyànàntaram àha -- ##ti. pårvaü hi paramatena sàdhyànàsaïgã dçùñànta ity uktam. saiveyaü sàdhyànàsaïgità viùayànyatvàd ucyate. anyo hi puüvàkyasya viùayo vaktrabhipràyaþ. na ca tatra mithyàtvam abhyabhicàràt. pårvaü tv arthaviùayavyàpàram upetyànyatvam uktam. adhunà punaþ paramata eva sthitvà sàdhyànàsaïgitocyata iti || 180 || aparam api na hy anyasya vaitathye 'nyasyàpi vaitathyam iti bhàùyam. tasyàrthaü dar÷ayati -- ##ti. na hy anyasyetyàdinà bhàùyeõa nànyasyànyathàtve 'nyasya mçùàrthatà bhavatãty ucyata iti. etad eva vivçõoti -- ##ti. vivakùà hi vaktus tatràyathàrthagocaratvàn mçùàrthà. na vàkyaü, tasya tatpratipàdanamàtreõa pràmàõyàt. tasyà÷ ca tataþ pratibandhabalàt siddheþ. ato na vàkyaü mçùàrtham iti[496]siddhà sàdhyànàsaïgiteti. prathamapakùe[497]pi caivaü na hãtyàdi bhàùyaü vyàkhyàtavyam. nànyasyànàptavàkyasya mçùàrthatve 'nyasyàptavàkyasyàpi tad bhavatãti. satye vipakùe puüvàkyatvasya bhàvàd anaikàntiko hetur iti. evam eva dvitãye tçtãye ca visaüvàdasya vaitathye sàdhye 'nyasya vàkyatvasya vaitathyaü sàdhyaü na sambhavatãti vyàkhyeyam. caturthe tu vàrttikasthà vyàkhyeti || 181 || __________NOTES__________ [496] ti sà [497] kùe caivaü (KA) ___________________________ anyac ca na hi devadattasya ÷yàmattva ityàdi bhàùyaü, tasyàbhipràyam àha -- #<÷yàmatva >#iti. yathà ÷yàmatve sàdhye puüstvam anaikàntikaü gauràdiùv abhàvàd, evaü vàkyatvam api satyàptavàkyasya sàdhàraõam iti sàdhàraõyapradar÷anàrthaü vedaü nidar÷anam iti. anye tu duùñasàdhanaprayoge duùñam evottaraü deyam iti manvànà vikalpasamà nàma jàtir iyaü bhàùyakàreõa nànyatvàd ity uktam{1,154}ity àhur ity àha -- ##iti. dharmàntaravikalpanàt sàdhyadharmavikalpàpàdanaü vikalpasamà. sà caivaü dar÷anãyà -- vàkyam eva ki¤cit puruùavàkyàd anyad dçùñaü yathà vedavàkyam. ki¤cid ananyad yathà tad eva. evam anyànanyatvayor api vikalpanàt[498]satyamithyàtvayor api vàkyatvàvi÷eùe vikalpo bhaviùyatãti nàva÷yaü vàkyatvàn mithyàtvaü sidhyatãti. iyaü ca vàcyànuktãtaroktijanigrahasthànadvayàpatter avàcyaiva paramatenopanyasteti[499]veditavyaü vikalpasamam uttaram iti || 182 || __________NOTES__________ [498] lpàt (GA) [499] ti parive ___________________________ evaü tàvan nànyatvàd iti dåùaõoktir iyam ity uktam. idànãü sàdhana vacanam evedam iti vyàkhyànàntaram àha -- ##ti. pareõa hi mithyàtve sàdhite siddhàntã hetvantareõa sayatvaü sàdhayati. pramàõam anumànam. tadupariùñàd vakùyata iti. kãdç÷aü punas tat pramàõam ity àha -- ##ti. yadi tulyabalatvaü, viruddhàvyabhicàrã nàma saü÷ayahetuþ. atha siddhàntahetur balãyàn, tato 'numànabàdhaþ. iha cànumànabàdha eva, satyatvahetor[500]balãyastvàd anyatvàd asatyatvahetånàm iti bhàùyàrtha iti || 183 || __________NOTES__________ [500] tuba ___________________________ tad eva[501]satyatve pramàõam upanyasyati -- ##ti. idaü caikàntikahetukam anumànaü sàmànyatodçùñàd anaikàntikahetukàd balavat. anaikàntikatà ca kevalasya savi÷eùaõasya ca hetor uktaiva. ato 'nenaiva balavatà mithyàtvànumànaü bàdhyata iti || 184 || __________NOTES__________ [501] samyaktve pra (KA) ___________________________ asminn eva sàdhye 'param api hetudvayam àptoktinidar÷anenaiva dar÷ayati -- ##ti. de÷akàlàdibhedàdau bàdhavarjanàd ity anvayaþ. atra ca{1,155}bàdhavarjanàd iti hetor liïgàkùabuddhyor api dçùñàntatà sambhavaty eva. sàdhàraõyena tvàptoktipratyayo nidar÷ita iti || 185 || nanv idam aduùñakàraõajanitatvam anàptàpraõãtoktijanyatvaü càsiddhaü, sarvavàkyànàü kçtakatvàd ata àha -- ##ti. sàdhayiùyate hi vedànàm[502]akartçkatvam, ato nàsiddho hetur iti. evamàdisatyatvànumànàbhipràyeõedam anyatvam uktavàn bhàùyakçd ity àha -- ##iti. àdi÷abdena sambandhàkùepoktà hetavo 'nusandhàtavyàþ. __________NOTES__________ [502] m akçtrimatvaü ___________________________ bhàùyavyàkhyàvikalpà÷ ca ùoóhàdyagranthavat kçtàþ | iti || 186 || atràparaü sàmànyatodçùñasyàgamabàdhapradar÷anàrthaü bhàùyam api ca puruùavacanasàdharmyàd vedavacanaü mithyety anumànaü, pratyakùas tu vedavacane pratyayaþ iti. tad yadi vàkyagocarapratyayàbhipràyaü, tad ayuktam. anàptavàkye 'pi samànatvàt. tatsvaråpapratyayo 'pi pratyakùa eva. na ca[503]tanmithyà. arthas tu vedavàkyànàm atãndriya iti pratyakùasåtre vakùyate. ato nàrthàbhipràyam idam. atha pratyayasvaråpàbhipràyeõa pratyakùatocyate, sàpy ayuktà. ÷ånyavàde tasyàpy anumeyatàyà vakùyamàõatvàt. ato vyàkhyeyam, ata àha -- ## iti. ayam abhipràyaþ -- mukhyapratyakùatvàsambhavàd gauõaþ pratyakùa÷abdaþ. dçóhaü hi pratyakùaü prathamaü ca svataþpramàõaü parato visaüvàdàd apramàõam. etac catuùñayànyatam aguõavivakùayà pratyakùa÷abda àgamika eva pratyaye pratyuktaþ. so 'pi dçóhaþ, saü÷ayaviparyayàbhàvàt. ÷rãghrabhàvã ca, mithyàtvànumànàd dçùñàntàdyapekùàvirahàt. utpannasya cànumànena mithyàtvasàdhanàt. pràmàõyàpràmàõyayoþ svaparà÷rayatvaü sarvapramàõànàü sàdhitam. ataþ pratyakùatulyo 'yam pratyayaþ katham anyathà bhavati. tad[504]etad viparãtàrthapratij¤ànam[505]anena virudhyata iti.{1,156} na ceha vedapràmàõyam asmàkam asiddham iti pratyavasthàtuü ÷akyam. nàstikànàm api tacchravaõe asandigdhàviparyastaj¤ànajanmano 'vi÷eùàn nityàgamajanitàyà÷ ca saüvido duùñakàraõajanitatvàsambhavàt. pauruùeyàgamavàdibhis tv àtmàtmanaiva baddhvà samarpita iti na te pareùàü mithyàtvaü sàdhayatàm àgamavirodham udbhàvayitum utsahante. puruùà÷rayadoùà÷aïkayà svàgamànàü[506]dåùitatvàt. sarvaü cedaü bhàùyoktam eva vàrttikakçtà pràg evodgràhitaü codanàrthànyathàbhàvam ityàdinety anusandhàtavyam iti || 187 || __________NOTES__________ [503] tadamithyà (KA) [504] d eva ta [505] j¤ànenaiva vi (GA) [506] tadàgamànàü ___________________________ mukhya eva và pratyakùa÷abdo vyàkhyeya ity àha -- ##ti. evaü mithyàtvavàdã vaktavyaþ -- tredhà khalu mithyàtvam. iha ca na tàvat saü÷ayaviparyayau sta iti bhàùya evoktam. tad yadi j¤ànàbhàva eva mithyàtvaü sàdhyate, tatra te pratyakùavirodhaþ. pratyakùam eva hi bhavatsiddhànte j¤ànam. yadi[507]kàmam asyaiva ÷rotriyasya tadanumeyaü[508]tattvaü, pratyakùam eva vedavàkya÷ravaõàd utpannaü j¤ànaü vilokayamànaþ kathaü tadabhàvàtmakaü mithyàtvamattha iti || 188 || __________NOTES__________ [507] di paramasyai (GA) [508] yaü tat pra ___________________________ evaü tàvadàgamavirodho 'nena bhàùyeõokta iti vyàkhyàtam. idànãm asyaiva tàtparyàntaraü dar÷ayati -- ##ti. ayam arthaþ -- etad anena bhàùyeõocyate puüvàkyasàdharmyàd bhavàn mithyàtvaü sàdhayati. tad yathaivaitan mithyàtvaü dçùñaü, tathaiva vedavàkyenàpi mithyà bhavitavayam. tac ca bàdhakàdhãnaü mithyàtvaü dçùñam iti vede 'pi tathaiva bhavet. na ca tathà sambhavatãti sàdhitam eva. ataþ pratyakùo[509]hi dçóho vedavacane pratyayaþ. nàsau kvacid bàdhyate. ato vi÷eùaviruddho hetur iti || 189 || __________NOTES__________ [509] kùe 'pi dç (KA) ___________________________ {1,157} evaü codanàlakùaõatvam upapàdya bhàùyakàreõopasaühçtaü tasmàc codanàlakùaõaþ ÷reyaskaraþ iti. atra ca yathàsåtram eva nigantavye ÷reyaskarapadaprayoge 'bhipràyam àha -- ##iti. dharmapadàrtham eva vyàkhyàtuü ÷reyaskara÷abdaþ prayuktaþ. tatprayoge hi codyaparihàrakrameõa ÷reyaskaro dharma ity àveditaü bhavatãti || 190 || atra bhàùyakàreõa evaü tarhi ÷reyaskaro jij¤àsitavyaþ iti paricodanàpårvam uktaü ya eva ÷reyaskaraþ sa eva dharma÷abdenocyate iti. tatra kasyànena prakàreõa dharmatokteti na j¤àyate. atas tadvivekàrtham àha -- #<÷reya >#iti. ÷reya÷÷abdo 'yaü puruùaprãtau prasiddhaþ. tatkàraõàni ca dravyaguõakarmàõi codanàsàmarthyàd avagamyante. atas teùv eva ÷reyaskaratayà dharmatà bhàùyakàreõokteti || 191 || atràparaü bhàùyaü - yo hi yàgam anutiùñhati taü dhàrmika iti samàcakùate iti. tasyàrthaþ -- ÷reyaskaro dharmaþ yatkàraõaü codanàvadhàrita÷reyaskaratvayàgàdikartari dhàrmika÷abdaü laukikà upacaranti. tad evam upapadyate yadi yàgàdir dharmaþ, yo hi dharmaü carati sa dharmikaþ. ato yàgàder dharmatvam. ata eva hi taccaritari dhàrmikapadaprayogo ghañate, nànyatheti. tad ayuktam. nàva÷yam ayaü prayogo yàgàdãnàü eva dharmatàü gamayati, nçguõàpårvàdidharmatvenàpy asyopapatteþ. yàgàdikàry eva hy apårvàdy api karoti. tat kuto 'yaü vivekaþ yàgacaraõàd ayaü dhàrmikaþ nàpårvàdicaraõàd iti, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- satyaü, yàgàdyanuniùpàdinyapårvasiddhir iti na tu tadyàgàdisàdhyam apårvaü prayoktçbhir nirdi÷yate. ÷aktiråpatvàt tasya. ÷akte÷{1,158}càtãndriyatvàt. atas taddar÷anena taccaritari dhàrmikapadaprayogo na ghañate. tasmàd yàgàdiyogàd eva dhàrmikatvasamàkhyànam iti ni÷cãyate. kiü punar yàgàdãnàü svaråpam eva dharmaþ. yady evaü pårvàparavirodhaþ. pårveõa tàvadukataü tàdråpyeõa ca dharmatvam iti. apareõa ca phalasàdhanaråpeõa tadànãü[510]yena nàsty asau | __________NOTES__________ [510] nãü nàstãti (KA) ___________________________ iti. tad api ca råpaü yàgàdãnàm atãndriyatayà nàpårvavat pratyakùàdidç÷yam yàgàdisvaråpàbhidhàne tv anantà[511]ekasya dharmapadasya ÷aktayaþ kalpanãyà bhaveyuþ. kathaü khalv ekayaiva ÷aktyàyaü nànàjàtãyeùu dravyaguõakarmasu vartate. syàd etat -- sakalànugataprãtisàdhanatvavacanàd adoùa iti. na. tasyàpy atãndriyatvàd ity uktam. vi÷eùaõamàtràbhidhànaprasaïgàc ca. prãtisàdhanaü hi nànabhidhàya prãtiü ÷akyate 'bhidhàtum iti saiva pårvataram abhidheyà bhavet. eva¤ ca tanmàtropakùayiõy abhidhàvyàpàre na tadvi[512]÷iùñàbhidhànasiddhiþ. gavàdi÷abdavat sàma÷abdavac ca. yatra hy akhaõóena ÷abdena vi÷iùño bodhyate tatra vi÷eùaõam eva ÷abdasya vàcyam iti siddham. ata eva sàma÷abdo gãtimàtravacano na saktàü gãtimàheti vakùyati. vàrttikakàreõàpy apårvavi÷iùñaü karma dharma iti niràkurvatoktaü - __________NOTES__________ [511] ntàs tà e (GA) [512] ÷eùàbhi (KHA) ___________________________ karmàpårvavi÷iùñaü ced dharma ity abhidhãyate | vi÷eùyaü nàbhidhàü gacchet kùãõa÷aktir vi÷eùaõe || iti. tad idaü phalavi÷iùñàbhidhàne 'pi samànam. syàn mataü vidheyo dharmapadàrtha iti. tan na. evaü sati vidher atyantapratyàsannà bhàvanaiva vidheyatayà dharma÷abdavàcyatàm a÷nuvãta. sà hi tryaü÷à vidhãyate iti siddhàntaþ. tadvaram apårvam eva dharmapadavàcyaü tadanvayavyatirekànuvidhànàd dharmapadasya. tathà hi phalakàle 'saty api karmaõi apårvasattayaiva dharmavàn ayam ity upacaranto dç÷yante. satsv api yàgàdiùu vaiguõyàd alabdhàpårvaniùpattiùu na dharmapadaü prayu¤jànà dç÷yante. ato vaktavyo dharmapadàrthaþ. {1,159} sa ucyate -- dharma÷abdo 'yaü pàcakàdivat sabhàga eva dhçtisàdhane vartate. dhçti÷ ca prãtiparyàyaþ. ayaü ca yathopadiùñànugatapçùodaràdimadhye pañhitaþ prakçtipratyayavibhàgenohitavyaþ. tad iha dhç¤à dhçtiþ,[513]maninpratyayena ca tatsàdhanam abhidhãyate. na caivamàhàravihàràdau prasaïgaþ. païkajàdivad yogaråóhyabhyupagamàt codanàlakùaõa÷reyaskaramàtràbhidhànàt. na ca yoganirapekùà samudàya÷aktiþ, yena vi÷eùaõamàtre prasaïgo bhavet. na ca bhàvanàyàü prasaïgaþ, tasyà atatsàdhanatvàd, yàgàdãnàm eva ÷reyassàdhanatvasya codanàpramàõakatvàt. kevalaråóhyabhyupagamenaivopàdhidvayasyàbhidhànam eùñavyam. pratãtisàdhanatvasya vihitatvasya ca prãtisàdhane vihite ca dharmapadopacàràt. pràyikaü caivàkhaõóasya vi÷eùaõamàtràbhidhànam. asatyàü tu gatau sarvàbhidhànam eva. tulyavac ceha dharmapadàt prãtis tatsàdhanaü ca vihitam avagamyate iti kiü na ÷abdenocyate. yad etad api råpam adç÷yam ity uktam. tan na, vedàd avagamàt. abhyudayasàdhanaü yàga ity etàvad eva viditavanto 'pårvam agaõayitvaiva yàgàdikartçùu dhàrmika÷abdam upacaranto dç÷yante. atas tàdråpyamàtreõaiva te dharmà iti ni÷cãyante. ataþ siddham abhyudayasàdhanaü vihitaü dharmapadàrtha iti. yat tåktaü viguõe prayogàbhàvàn na yàgàdir dharma iti. tan na. tathàvidhasyàbhyudayasàdhanatvàbhàvàt tasya càdharmatvàt kathaü tatra dharma÷abdaþ prayujyate. phalakàle tu dharmapadaprayogo 'bhyudayasàdhanàbhipràya eva. asti hi tat tadànãm api. ÷aktiråpeõàdhriyamàõam api svaråpeõa. yathà càpårvaü na dharmapadavàcyaü tathà vakùyata eveti || 192 || __________NOTES__________ [513] prãtiþ (GA) ___________________________ evaü tàvallaukikaprayogànusàreõa[514]yàgàdayo dharmà ity uktam. api ca yeyaü pa÷vàdiùu dharmaphalatvaprasiddhiþ tayàpi yàgàdãnàm eva dharmatvam avagamyata ity àha -- ##ti. ayam arthaþ -- pa÷vàdãni tàvad dharmaphalatayà prasiddhàni. ato yasyaiva tàni[515]phalàni sa eva dharma iti bhavati matiþ. citràdiphalatayà caitàni ÷àstràd avagatànãti citràdayo dharmà iti upasaüharati -- ##iti. na kevalaü loke. vede 'pi yàgàdiùv eva dharmapadaprasiddhir{1,160}iti dar÷ayatà bhàùyakàreõa dar÷itaü yaj¤ena yaj¤am ayajanta devàþ. tàni dharmàõãti. tad dar÷ayati -- ##ti. asyàm api ÷rutau yaj¤asamànàdhikaraõo dharma÷abda iti tadvacano ni÷cãyata iti. kathaü punar viliïgo visaïkhya÷ ca dharma÷abdaþ yaj¤asamànàdhikaraõatayà nirdi÷yate. tatsàmànàdhikaraõye hi sa dharma iti bhavet. ekasyaiva yaj¤asya prakçtatvàt, pulliïgatvàc ca tasya, ata àha -- ##ti. samujjhitaliïgasaïkhyàvi÷eùo dharma÷abda evàtra bhàùyakçtà dar÷itaþ. tadvçttasya prakçtagràhitvàt, anyasya càprakaraõàn ni÷cãyate yaj¤asamànàdhikaraõo dharma÷abda iti. liïgasaükhyayo÷ ca chàndaso vyatyaya iti bhàvaþ. àdya÷ càtra yaj¤a÷abdo yaj¤asàdhanalakùaõàrthaþ. itaraþ ÷rutyartha iti || 194 || __________NOTES__________ [514] kapadapra (KHA) [515] ni sa (KA) ___________________________ evaü tàvad bhàùyakàrànusàreõa dharmapadàrtho vyàkhyàtaþ. matàntaràõãdànãm upanyasya nirasyati -- ##ti ##'ntena. sàïkhyà hy antaþkaraõasya manaso vçttivi÷eùaü dharmam à÷ritàþ. ÷àkyàs tu cittasyaiva cittàntareõa[516]bhàvitàü ÷ubhàü vàsanàm. àrhatàs tu kàryàrambhakàn såkùmàn mårtimataþ pudgalàn dharmam àhuþ. pudgala÷abdas tv àrhatais teùv eva paribhàùitaþ. vai÷eùikàs tv àtmano vi÷eùaguõà dharmà iti pratipannàþ. mãmàüsakaikade÷inas tv apårvajanmany eva dharma÷abdam upacaranti. varõita÷ ca teùàm abhipràyaþ. apårvajanmanãti càpårva÷abdanirvacanam. na pårvaü janmàsyety arthaþ. tad dhi na karmaõaþ pårvaü jàyata eva, kçte karmaõi tanniùpatteþ. eteùu sarveùu ca loke dharma÷abdaprayogo na dçùñaþ. laukika÷ ca prayogaþ ÷abdàd arthàvadhàraõe målam. ato na te dharmàþ. kathaü punar antaþkaraõavçtter dharmatvaü niràkriyate. mãmàüsakair api taddharmatvam iùyata eva. yàgàdyanãkùaõàdisaïkalpànàü mànasànàm eva dharmatvàbhyupagamàt.{1,161}naivam. na mànasàþ saïkalpàþ, àtmakartçkatvàd upaniùatsu tathà dar÷anàt. ÷råyate hi -- ya àtmà apahatapàpmà virajo vimçtyur vi÷oko vijighatso 'pipàsaþ satyakàmaþ satyasaïkalpaþ iti. tathà sa yadi pitçlokakàmo bhavati saïkalpàd evàsya pitaraþ samuttiùñhantãti. kçdyogalakùaõà kartari ùaùñhã àtmakartçkatàü saïkalpasya dar÷ayatãti na manovçtter dharmatvam. cittànàü ca vàsyavàsakabhàvànupapattiþ kùaõikàyugapadbhuvàü vij¤ànavàde 'bhidhàsyata eva. tad upekùyaiva tàvat prayogàbhàvàn na cittavàsanà dharma ity uktam. puõyàþ pudgalà iti yadyaõavaþ, na teùu dharma÷abdaprayogo loke dçùñaþ. athànye te, tarhi pramàõàbhàvàt kutaþ setsyanti. kutas taràü ca teùu dharma÷abdaprayogo 'labdhasadbhàveùu. puüguõas tu nityo và vaibhavàdivat, kàryo và sukhàdivat. nityatve anuùñhànavaiyarthyam. kàryaü tu nàpårvàdyanyatamam àtmasamavàyinaü guõabhedam upalabhàmahe. apårvaü tu yathà na dharmas tathoktam eva. aprayogàd iti vakùyati ca. yad api ca kartçphaladàyyàtmaguõaþ saüyogajo dçùñaþ kàryavirodhãti dharmasya lakùaõam uktaü, tad ayuktam. adharmasàdhàraõyàt, smçtihetusaüskàrasàdhàraõyàc ca. tayor apy evaülakùaõakatvena dharmatvaprasaïgàt. kartçphaladàyãti càvyàpakaþ. ÷ràddhe tv akartéõàü pitràdãnàü tçptiphala÷ruteþ. vai÷vànaryà÷ ca pitçkartçkàyà eva putragàmi phalam iti vaþ siddhàntaþ. vai÷vànaraü dvàda÷akapàlaü nirvapet putre jàte iti hi vidhàya àmnàyate yasmin jàta etàm iùñiü nirvapati påta eva sa tejasvyannàda indriyàvã pa÷umàn bhavatãti. ÷àstraphalaü prayoktari (3.7.18) ity utsargataþ pràptapitçgàmità putragàmiphala÷rutyàpodyate. ataþ siddhaü nàntaþkaraõavçttyàdayo dharmà iti. nanu ÷reyassàdhane tàvad dharmapadaprayogo bhavadbhir apãùyate. ete ca ÷reyassàdhanà iti kathaü teùu dharma÷abdaprayogo na dçùña ity ucyate. ata àha -- ##ti. na tàvad eùàü phalasàdhanatà pratyakùàdigamyà, atãndriyatvàt. na ca codanàgamyà, yàgàdãnàm eva tayà phalasàdhanatàvagater iti || 196 || __________NOTES__________ [516] õa ÷u (KA) ___________________________ {1,162}àha -- astv antaþkaraõavçttyàdayo na ÷reyassàdhanatayàvagamyanta iti na dharmà iti. apårvaü tu prãtisàdhanam eva, atikrànte karmaõi tata eva phalasiddheþ. yàgasàdhanavàdino 'pi hi apårvaü kçtveti vyàcakùàõà apårvasiddhim antarbhàvayanti. parair apy uktam -- àrambhàt svargaþ karmaõà càrambhaþ iti. àrambha ity apårvam eva samàcakùate. sa hy àrabhyate. ato 'pårvaü dharma ity eva nyàyyaü manyante, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- kim idam apårvaü nàma. yadi tàvat karma÷aktiþ phala÷aktir và, nàsau sàdhanaü sàdhyaü và. ÷akter akàrakatvàt, puruùàbhilaùitaphalànuùaïgikatayà siddhatvàc ca. yadi vastvantaram evàpårvam ucyate, tad apy ayuktam. tasya sàdhyasàdhanayor anyatararåpànanuprave÷itayà pratyetum a÷akteþ. na hi tat svargasya sàdhanaü yàgasya ca sàdhyaü ÷abdàd avagacchàmaþ. nànyataþ pramàõàt, tadavedyatvàbhyupagamàt. ata eva na ÷abdàt, pramàõàntaràgocare vyutpattyabhàvàt. apadàrthasya càvàkyaviùayatvàt. ataþ sàdhyasàdhanabhàvàd anyathàpi[517]pramàõàntareõa na vastvantarabhåtam apårvaü ÷akyàvagamam. etadråpadvayarahitasya[518]tasya råpàntareõa dar÷ayitum a÷akyatvàd iti || 197 || __________NOTES__________ [517] prakàrànta (KA) ___________________________ [518] sya rå (GA) ___________________________ api ca yady apårvaü yàgasya sàdhyaü svargasya ca sàdhanam iùyate, tataþ ÷rutahànir a÷rutakalpanà cety àha -- #<÷rutasàdhane>#ti. tàdråpyaü tena bhàvanà ca vàkyàrthaþ. sà ca sàdhyasàdhanàpekùiõã yathà svargayàgàv eva gçhõàti tathà bhàvàrthàdhikaraõe vakùyate. ihàpi ca bhàvanàpa¤jaraprakaraõe. atas tat tàvad dheyam a÷rutaü ca. atãndriyasyàvastuno gaganakusumàdisannibhasya sàdhyasàdhanatvaü kalpanãyam ity a÷rutakalpaneti. anyatararåpànabhyupagame nissvabhàvasyàbhàva eva bhaved ityabhipràyeõàha -- ##ti || 198 || {1,163} idaü ca prauóhipradar÷anàrtham uktam. na tv etadråpadvayarahitasya dharma÷abdavàcyatopapadyata iti. ato na tattvàntaram apårvam. kin tu phalaü kartum abhipravçttasya yàgàder eva ÷aktimàtraü, pa÷vàder votpattàv abhipravçttasya ÷aktimàtram eva såkùmàvasthà apårvam. na tattvàntaram. na ca karma÷aktir eva phalasàdhanaü, karmàv àntaravyàpàratvàt. na càvàntaravyàpàravyavadhirakàraõatàm àpàdayati, kàùñhàdãnàü jvalanàdivyàpàravyavadhàne tatprasaïgàt. ataþ karmaiva ÷aktaü phalasàdhanaü na ÷aktir iti ÷àstràd avagamyamàne kathaü ÷akter dharmapadavàcyatetyabhipràyeõàha -- ##iti || 199 || ita÷ ca phalasàdhana÷aktir na dharma ity àha -- #<÷aktaya >#iti. asyàrthaþ -- bhàva÷aktayaþ khalu sàdhàraõa÷abdair eva yogyatà÷aktisàmarthyàdibhir dçùñàbhidhànàþ na vi÷eùato bhàva÷abdair upàkhyàyante. dharma÷abdas tu vi÷eùato bhàva÷abdaþ. anyatraiva¤ jàtãyake 'prayogàt. na hi laukikànàü dravyàdãnàü ÷aktayo dharmapadenopàkhyàyante. ato na yàgàdãnàü ÷aktayo dharmapadenopàkhyàyanta iti siddham iti || 200 || atràparam arthapadavyàkhyànàrthaü bhàùyam -- ubhayam iha codanayà lakùyate artho 'nartha÷ ca. ko 'rthaþ, yo niþ÷reyasàya jyotiùñomàdiþ. ko 'narthaþ, yaþ pratyavàyàya ÷yeno vajra iùur ityevamàdiþ. tatrànartho dharma ukto mà bhåd ityevamartham arthagrahaõam iti. asya kilàyam arthaþ -- yadi codanàlakùaõo dharma ity etàvad ucyeta, ato 'narthasya codanàlakùaõasya ÷yenàder dharmatà bhavet. anartha÷ càsau pratyavàyakaratvena. atas tannivçttyartho 'rtha÷abda iti. tad etad àkùipati -- ##iti. asyàrthaþ -- ekàïgavikalaü hi pratyudàharaõaü bhavati.[519] na dvyaïgavikalam. tad yad eva codanàlakùaõapadena na vyàvartayitum iùñaü, tadarthagrahaõena vyàvartanãyam. anartha÷ ca codanàlakùaõapadena vyàvartitaþ. vidhàyakasya vàkyasya codanàtvàt. tena cànarthahetoþ hiüsàyà alakùyamàõatvàt. pràõaviyogaphalo hi vyàpàro hiüsà. sà ca na hiüsyàd iti ÷rutyà niùiddhety anarthaþ. sa ca niùedhalakùitaþ na tu codanàlakùita iti codanàlakùaõapadenaiva tadvyàvçttisiddher anarthakam arthapadam iti. purastàd iti. codaneti kriyàyàþ pravartakaü vacanam ity atrety arthaþ || 201 || __________NOTES__________ [519] ti. tad ya (GA) ___________________________ syàd etat -- ÷yenàdayo 'tra bhàùyakàreõa pratyudàhçtàþ, te ca codanàlakùaõà eveti. tad ayuktam. yadi nàma ÷yenàdaya÷ codanàlakùaõàþ, na tv arthapadena vyàvartayituü ÷akyante. niùedhapramàõakatvàd anarthatvasya. teùàü ca vidhiviùayàõàü niùedhàgocaratvàd ity abhipràyeõàha -- ##ti. tad iha yo 'nartho hiüsà nàsau codanàlakùaõà, niùedhalakùaõatvàt. ye ca codanàlakùaõàþ ÷yenàdayaþ, na te 'narthà ity ubhayataþpà÷à rajjur iti || 202 || syàd etat -- yadi nàma niùedhapramàõakam anarthatvaü na. evam api ÷yenàdau na sambhavati, vidhiviùayàõàm api niùedhaviùayatvasambhavàdatiràtra iva ùoóa÷inaþ. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na tàvad vidhyavaruddhe viùaye niùedhaþ sambhavati. yady api kvacid bhavati, tathàpi na tàdç÷àn niùedhàd anarthatvaü vij¤àyate. kevalo hi niùedho 'narthatvam àpàdayati, na vidhisahitaþ yathodàhçta eva ùoóa÷ini. na hy asàv anarthaþ, anuùñhànavikalpamàtràrthatvàn niùedhasya, ubhayathàpi kratuphalasampado 'vi÷eùàt.[520]ato yadi nàma ÷yeno niùidhyeta naivam apy abhicàravidhinà vihito 'narthatvaü pratipadyate. kevalaniùedhagocarà eva kala¤jabhakùaõàdayo 'narthàþ, pratyavàyahetutvàt. __________NOTES__________ [520] t yadi (KA) ___________________________ {1,165}kiü punas teùàü pratyavàyahetutve pramàõam. yadi niùedhaþ, tad ayuktam. na¤arthaparyavasàyy eva hi niùedhavidhir na niùedhyasyànarthatàm àpàdayituü kùamaþ. tàvataiva niùedhavidhyarthasiddheþ. niùidhyamànakriyàkartur eva niùedhavidhiùv adhikàraþ. tasyàü ca ràgàdinà pravçttaþ pumàn adhikàrã labdha eveti nàdhikàryantaràpekùà. eva¤ ca na tadvi÷eùaõe 'pi. adhikàrã hi nànavacchinno vi÷eùaõena boddhuü ÷akyata iti tadvi÷eùaõàpekùà. tatra svargaputràdi÷rutiùu kàmàdhikàreùu kàmyaparyantatà siddhà. jãvanabhedanàdi÷rutiùu nimittàdhikàreùu nimittaparyantateti mãmàüsàkçtadhiyo dhãrà vibhajante. niùedhàdhikàreùu na tàvat pratyavàyaparihàraþ sàdhyatayà ÷rutaþ. na ca piõóapitçyaj¤avat kalpayituü ÷akyate. adhikàrilàbhàt. uktaü hi -- niùidhyamànakriyàkartur evàdhikàraþ iti. kiü punas tatra vi÷eùaõam. bhakùayatir eva. nanv asau viùayavi÷eùaõam. satyam, viùayasyaiva vi÷eùaõaü gale pàtikayà bhakùayatir adhikàrivi÷eùaõam àkhyàyate. yatra khalu na¤arthe puruùo niyujyate sa viùayaþ. na càsau bhakùayatinànavacchinno boddhuü ÷akyata iti tadvi÷eùaõatayaiva paryupayuktasya bhakùayater balàd adhikàrivi÷eùaõatà sampatsyate. eùà hi tatra vacanavyaktiþ yo bhakùayet sa neti. eva¤ ca sampannam ubhayaü ya÷ ca viùayo na¤arthaþ ya÷ ca bhakùayati pravçtto 'dhikàrãti nàdhikàryantaràpekùàyàü pramàõam asti. na ca ki¤cid adhikàre hetutayà sambaddhaü sàdhyatayà sambadhyate. niyogasiddhinàntarãyakatvàt phalasiddheþ. itarathà sàdhyadvayàpatteþ. evaü sarvatra. kim idànãü pratyavàyakaràõi. niùiddhàni mahàpàtakopapàtakàdãni tathà nàma. na tu ÷rutiparatantràõàm a÷abdàrthakalpanà mãmàüsakànàm. kim iti tarhi niùiddhaü na kriyate, vihitaü và kim iti kriyate. vihitatvàd iti cet, samànam idaü niùiddhàyàü kriyàyàm. tad api niùiddhatvàd eva na kriyate. na hi vidhiniùedhàbhyàm anyad asti nàma hetvantaraü vaidikeùu pravçttinivçttyoþ. tasmàn na ki¤cinniùiddhànàü pratyavàyakaratve pramàõaü pa÷yàmaþ. kas tarhi duþkhahetuþ. kiü no viditena kàraõena. asti tàvad duþkhahetuþ tad eva hi nas tatra pramàõam. atràbhidhãyate -- niùedha÷rutàv arthàpattir eva niùiddhànàü pratyavàyakaratve pramàõaü vidhi÷rutàv iva vihitànàm abhyudayahetutve. tathà vyutpatteþ. yathà{1,166}khalv ayaü pravartito 'py anapekùitayogakùemo na pravartate, evaü vàrito 'pi na tàvac cikãrùitàn nivartate yàvad duþkhahetur ayam iti na pratipadyate. eùa hy àsambhavàd duþkhahetum eva trividham ahàsãd iti niùedha÷ràvã duþkhahetur ayaü niùedhaviùaya iti pratipadyate. yat tv adhikàrilàbhe na kalpanàbãjam iti. tan na. hitàhitapràptiparihàràrthina eva sarvatràdhikàràt. nityàdhikàreùv apy upàttaduritakùayàkaraõanimittapratyavàyaparihàràrthina eva sarvatràdhikàrasamarthanàt. yà tu viùayavi÷eùaõatà niùedhagocaràõàü kriyàõàm uktà, sàpy ayuktà. bhàvàrthaviùayatvàd vidheþ. ja¤arthasyàbhàvàrthãbhåtasyàvidhiviùayatvàt. atyantànupàkhyeyana¤arthavàdinàü ca sutaràm avidhiviùayatvaü tadarthasya. ato nàtra vidhyarthaþ sampàdyatayàvagamyate. kin tv anàgatànutiùñhàsitabhàvavirodha[521]phala evàtra na¤. eùà càtra vacanavyaktiþ yad dhanyàt tan neti. vakùyati ca -- bhàvavàrikà na¤o vçttir iti. ato yeùàm eva nàtyantam avastvàtmà na¤arthaþ, teùàm eva tàvat tadartho 'bhidhãyata iti yuktam abhidhàtum iti. api ca yad etad viùayavi÷eùaõatayopayuktasya punaradhikàrivi÷eùaõatvakalpanaü, tad api na catura÷ram iva manyàmahe. viùayavi÷eùaõaü hi sarvam apårvavat sàdhyatayàgnãùomãyasauryàdiùu samadhigacchanto dç÷yante evaü yàgaü kuryàd iti. adhikàrivi÷eùaõaü tu siddhaü yat svargakàmajãvanabhedanàdimàn iti. tat katham eka eva bhakùayatiþ siddhasàdhyabhàvam anubhavatãti sambhàvayàmaþ. nirdoùà÷ ca niùedhàdhikàrà iti loka÷àstraviruddham abhidhãyamànaü nàstikyam evàpàdayati. duþkhotpattau kiü no viditena kàraõeneti[522]nissaraõopàyamàtram. naivaüvidhenottareõa ÷iùyàõàü bhràntir àdhàtum ucità. na tàvad ahetukàni duþkhàni, abhåtvà bhavanàt. na vihitahetukàni.[523]teùàü ÷rutà÷rutànekavidhàbhyudayahetutvàt. na càvihitàpratiùiddhahetukàni, teùàm api varjanãyatvàpatteþ. ko[524]hi prekùàvàn duþkhahetuü na pariharati. pàri÷eùyàn niùiddhànàm eva duþkhahetutvam àstheyam. kathaü tadapramàõam abhidhãyate. pàri÷eùyaü pramàõam astu[525]na ÷àstram iti cet. eva¤jàtãyakeùv anumànasyàpravçtteþ. a÷rutaphalànàü ca vihitànàm api nityànàü hetutvasambhavàn na pàri÷eùyalàbhaþ. tasmàt ÷abdapramàõam eva niùiddhànàü pratyavàyakaratvaü yathàsmàbhir uktam. __________NOTES__________ [521] dhi [522] ssàraõamàtram [523] vihitàni [524] yo (KA) [525] tra (GA) ___________________________ {1,167}yas tu vadati -- bràhmaõahananàdiùu niùedhàdhikàreùu hy arthavàdopàttà yàtanàvi÷eùàþ taü ÷atena yàtayàd ityàdayaþ sàdhyatayà ÷råyante. tai÷ ca militaiva niùidhyamànakriyàdhikàriõaü vi÷inaùñi. ataþ saüvalitàdhikàra evàyaü, ÷atàdiyàtanàparihàrakàmo hananàbhipravçtto na kuryàd iti. dçùñaü càrthavàdopàttam adhikàrivi÷eùaõaü ràtrisatre. tad ihàdhikàrihetvapekùàyàm agçhyamàõe vi÷eùe tad api hetutayà svãkriyata iti. tad ayuktam. agçhyamàõe vi÷eùa evaü nàma. na ceha tadagrahaõam. svapadavàkyàntaropàttayor mahàvi÷eùàt. ràtrisatre hi phalàntarà÷ravaõàd arthavàdopàttapratiùñhàbrahmavarcasàdãnàü càgçhyamàõavi÷eùàõàü ca yugapadupasthànàt sarvàrthavàdopàttaphalàrthina evàdhikàra iti yuktaü kalpayitum.[526]evaü jàteùñàv api samastàrthavàdopàttapåtàdivi÷eùàõàm agçhyamàõavi÷eùatvàt putrajanmana÷ càdhikàrivi÷eùaõànuråpeõà÷rayaõàd yugapad eva sarvavi÷eùaõavi÷iùño 'dhikàrãti kathyate. iha tu na kala¤jaü bhakùayed iti samànapadopàtto bhakùayatir adhikàrivi÷eùaõatayàvagata iti nàdhikàrihetvantaràpekùà. evaü bràhmaõahananàdipratiùedheùv apãti na kvacid àrthavàdikaphalavi÷eùaõàpekùà.[527]yadi tåcyate -- na¤arthavi÷eùaõatayaiva dhàtvartho 'vagato yàvadadhikàrivi÷eùaõatayà kalpyate, tàvadarthavàdopàttavi÷eùaõàny upasthitànãti vi÷eùàgrahaõam[528]iti. na, evam api viparãtavi÷eùaõàpatteþ. dhàtvartho hi[529]yadà viùayavi÷eùaõatayàvagataþ[530]puruùaguõatayàvakalpyate. arthavàdopàttàni tv ananyatropayuktànãti tadvi÷iùñàdhikàrikalpanaiva nyàyyeti na saüvalitàdhikàrasiddhiþ. eva¤ ca viùayavi÷eùaõasyaiva bhakùayater galepàtikayàdhikàrivi÷eùaõatvam ity upekùitavyam. yad api ÷atena yàtayàd ityàdividhyupanibandhanaü sàdhyatvàm àcakùate, tad apy ayuktam. avidhiviùayatvàt phalànàü sàdhyabhàvasya. vakùyate ca tasya lipsàrthalakùaõeti. kàmyatayaiva phalàni ÷rutibhir upanãyante, kim atra vidhi÷rutyà. ata eva ràtrisatre pratiùñhàkàma iti vipariõàmà÷rayaõaü pratiùñhàdãnàü sàdhyatàsiddhyarthaü, na tu pratitiùñheyur iti vidhyà÷rayaõam iti yat ki¤cid etat. ataþ siddhaü niùedhapramàõakam anarthatvam iti || 203 || __________NOTES__________ [526] nam. e [527] kùà iti. ya [528] ùaõàgra [529] yàvadviùa [530] vakalpya (GA) ___________________________ evaü ÷yenàdisvaråpàbhipràyeõa tatphalàbhipràyeõa và na pratyudàharaõagrantho ghañata ity uktam. pårvàparivirodhàd apy ayam agrantha ity àha -- ##ti. ubhayam iha codanayà lakùyate iti ÷yenàdãnàü codanàlakùaõatvam uktam. puna÷ ca kathaü punar asàv anarthaþ. hiüsà hi sà. sà ca pratiùiddheti yan niùiddhatvam ucyate, tat tena codanàlakùaõatvapratij¤ànena virudhyate. vidhàyakaü hi vàkyaü codanà. ataþ kathaü tallakùitasya vidheyasya niùiddhatvaü punarabhidhãyate iti. aparam api hiüsà hi sà. sà ca pratiùiddheti bhàùyaü, tad dåùayati -- ÷yenàdàv iti. yo 'yam upadiùña÷ codanàlakùaõaþ ÷yenàdir asau hiüseti samabhivyàhàro na yujyata iti || 204 || kathaü na yujyate, ata àha -- ##ti. na ÷yenàdayo hiüsà. phalaü hi teùàü hiüsà. sà ca svaråpeõa bhinnà. na tu ta eva hiüseti svaråpabhedam eva dar÷ayati -- sà hãti. abhicàro hiüsà màraõam iti paryàyà iti pràõaviyojanàtmikaiva hiüsà. na tu tathà ÷yenàdiþ, tasyàsivaddhiüsàyàþ pçthaktvàt. yathà hy asinà ÷atrau vyàpàdyamàne chedanam evàsijanyaü, hiüsà nàsiþ, evaü ÷yenàdijanyamàyurbhàgyacchedanam eva hiüsà na ÷yena iti na tasmin hiüsàbhidhànam upapannam iti || 205 || aparam api kathaü punar asàv anarthaþ kartavyatayopadi÷yate iti pra÷napårvakam uktaü naiva ÷yenàdayaþ kartavyà vij¤àyante, yo hi hiüsitum icchet tasyàyam abhyupàya iti hi teùàm upade÷aþ iti. tad api nopapannam ity àha -- ##ti. yadà hi naiva ÷yenàdayaþ kartavyatà vij¤àyanta iti teùàü vidheyatvam apahnutaü,[531]tadà katham avidheyeùv evopade÷àbhidhànaü teùàm upade÷a iti. vidhyupade÷a÷abdayoþ paryàyatvàd iti bhàvaþ. __________NOTES__________ [531] ha (GA) ___________________________ {1,169} syàd etat -- avidheyeùv eva codanàlakùaõatvamàtreõopade÷avàcoyuktiþ. katham avidheyànàü codanàlakùaõatvam iti cet. kramavad iti bråmaþ. yathà khalu adhvaryur gçhapatiü dãkùayitvà brahmàõaü dãkùayatãti na tàvat kramo vidhãyate. yàgàdivad abhàvàrthãbhåtasyàvidhiviùayatvàt. na ca dadhyàdidravyavat. akàrakatvàt. akàrakatvaü càmårtatvàt. na càruõàdiguõavad dravyàvacchedena kàrakatvam, ekaikapadàrthàvacchedakatvenànupalakùyamàõatvàd anekà÷rayatvàt. na ca saükhàdivad vidhànam, apçthakpadàbhidheyatvàt. pçthakpadàbhidheyà hi saükhyà tàü caturbhir àdatta iti sà vidhãyetàpi. na caivaü kramaþ, pracayàd avagamyatvàt. ataþ kathaü vidhiviùayo bhavet. tathà vedaü kçtvà vediü kuryàd iti padàrtha eva kartavyabuddhyà gçhyate na tu kramaþ. kathaü va atadgocaro vidhãyeta. ato 'vidheya eva kramaþ. atha ca nàcodanàlakùaõaþ. vidhyanumatatvàt. anumanyate hi vidhirànupårvyam agnyàdhànàdibràhmaõatarpaõàvasànaü padàrthajàtam ekatra kartary upasaüharan. na hy ekaþ kartà yugapadakhilam upapàdayitum alaü vidhivitànam. ato vidhyabhyanuj¤àmàtreõa vidhànaviniyoga÷ånyo 'pi kramaþ ÷àstràrtha eva. evaü ÷yenàdayo 'pi niyogaviùayatayàvagatà÷ codanàlakùaõàþ, na tu vidhãyante. yad dhi niyogasàmarthyàd evopàdãyate tad vidheyam iti tantre vyavahàraþ. kathaü tarhi viùayabhàvaþ.[532]yasminn arthe sthitvà puruùo niyujyate niyukto 'smãty adhikàraü budhyate sa tu viùayaþ, na tu viùaye niyogo niyuïkte. àtmany eva niyogàt. vakùyati càpårvàdhikaraõe -- àrambhe hi puruùo niyujyate na karmaõãti. ataþ siddham avidheyà api codanàlakùaõàþ ÷yenàdaya iti. evaü ca ubhayam iha codanayà lakùyate iti ÷yenàdisvaråpàbhipràyam eva, ÷yenasya vidhiviùayatvena codanàlakùaõatvàt. avidheyatvàc ca niùedhaviùayatvopapattiþ. ato niùiddhatvàbhidhànam api yuktam eva. phalàrthità hi ÷yenànuùñhàne nimittaü, na vidhiþ. tadabhipràyeõa ca tasya lipsàrthalakùaõeti. aïgahiüsà tv aphalasàdhanatvàd asatyàü phalaprayuktau vidhinaivànuùñhàpyate iti nàspadaü niùedhasya.{1,170}itikartavyatà hi[533]sà. sà vidhinaivàïgãkçtà kathaü niùedhaviùayo bhavet. hiüsàhãty api ÷yenàdisvaråpàbhipràyam eva. pràõaviyogaphalo hi vyàpàro hiüsà, tathà ca ÷yenàdiþ ataþ so 'pi hiüsaiva. na ca khaïgàdau prasaïgaþ, avyàpàraråpatvàt. na ca ÷yenasam anantaraü nidhanaü nopalabhyata iti ÷yeno na hiüsà, tàvatàpi tatphalatvànapàyàt. na hi khaïgàdihate vraõaparipàkàdinà ciràd vipadyamàne khaïgàbhighàto hiüseti na budhyate. ata eva khàdakàdayo 'pi ghàtakà iti mànavàþ smaranti. ato hiüsà ÷yeno niùiddha÷ cànartha÷ ca codanàlakùaõatvena dharmo mà bhåd ityarthagrahaõena vyàvartita[534]iti sarvaü sama¤jasam eveti. ata àha -- #<÷yenàder >#iti. asyàbhipràyaþ -- yat tàvadavidheyà api kramavaccodanàlakùaõàþ ÷yenàdaya iti. tad ayuktaü, dçùñàntàsiddheþ. na hi naþ kramo na vidhãyate. yatraiva hi vidher anyataþ puruùo na pravartate tadvidheyam. apravçttapravartakatvàd vidheþ. na ca phalàd anyatra puruùo ràgàdinà pravartate. na hy asya kramànuùñhàne ràgàdayaþ pravartakàþ. vidhir eva tu ni÷÷eùa÷eùa÷eùiviùaye prayoge ekaü kartàram àyojayan nànàkùiptànupårvyavi÷eùaparigraha àtmànaü labhata iti ùoóhàvibhaktapà¤camikapramàõasahàyas taü tam ànupårvyavi÷eùaü ÷àstràrthatayà niyacchati || __________NOTES__________ [532] yavibhàgaþ ya (GA) [533] hiüsà vi [534] te (GA) ___________________________ kim idànãü prayogavidhipramàõaka eva kramaþ. nanv asau yugapad upasaüharati. tatra ca kramavirodhaþ. na. kramànuguõayaugapadyaparigrahàt. na khalv ã÷varo 'pi sàïgaü pradhànam ekatra kùaõa upasaühartuü kùamaþ. ata ekopakramàvasànatvam eva ÷eùa÷eùiõàü prayogavidhipramàõakaü naikakùaõabhàvitvam. avadhçtasvaråpàõàü prayogo racyate. sakramakà÷ ca padàrthà avadhçtà iti[535]tadvirodhiny eva yaugapadyakalpanà. yat tu asati viniyoge nàïgatvam iti. tan na. tàrtãyair eva ÷rutyàdibhiþ ki¤cidvilakùaõarviniyogàt. api ca aviniyuktam api pa÷vekatvam aïgam icchatàü kim aparàddhaü krameõa, yad asàv anaïgam ity à÷ritam. aupàdànikaü tasyàïgatvam iti cet, yadi niyogàkùepa upàdànaü, nàsàv iha daõóavàritaþ. atràpi hi kramaü prati vidhyàkùepo varõita eva. abhidheyà saükhyà sopàdànataþ ÷eùo bhavatãti yuktam. na tv evaü krama iti cet, kim atràbhidhànena.{1,171}yad eva ki¤cit katha¤cid avagataü tad eva vidhyananyathàsiddhyà tenàkùipyate. virodhaparihàra÷ coktaþ.[536]api ca vaùañkartuþ prathamabhakùaþ ityàdàv ananyaparàbhidhànàvagatatvàd[537]vidher nàvidheyatà sidhyati. tatraiva hi vidhãyate nànyatreti cet. tadardhajaratãyam. yat tu kartavyatà[538]buddhiviùayo neti. tan na. vedaü kçtvà vediü kuryàd iti sakramapadàrthakartavyatàvagamàt. niùkçùyakartavyatà nàvasãyata iti cet padàrthà và kiü tadrahitàþ kartavyatàdhiyà[539]gocarãkriyante yadvidheyatayepyante. sarvathà naþ sakramakapadàrthaviùayaivànuùñhànasaüvit. padàrthàvacchedàdevàruõàdivannàkàrakatvam. yat tv ekaikapadàrthàvacchedakatayà nàvagamyata iti.[540]naitàvatà akàrakatvaü ÷akyate vaktum. svabhàvo hy ayaü kramasya yan nànà÷rayatvaü dvitvàdivat. na hi dvitvàdayaþ saükhyà ekaikatra na samavayantãti nàvacchedikà bhavanti. akàrakaü và. ataþ siddhaü tàvat kramo vidhãyata iti. evaü ca na tannidar÷anenàvidheyànàm eva codanàlakùaõatvaü ÷yenàdãnàm. api ca yadi ÷yenàdayo na vidhãyante, kim anyad vidheyam iti na vidmaþ. nanv aïgàni vidhãyanta ity uktam. ràgàdibhis teùu naràõàm apravçttiviùayavàt. kiü punas teùu ràgàdayo na pravartakàþ. aprãtyàtmakatvàd iti cet. samànam idaü sàdhaneùu. tàny api bahvàyàsasàdhyàni duþkhàtmakàny eveti na naraü ra¤jayantitaràm. yadi tu prãtisàdhanatvàt teùu ràgàdayaþ pravartakà ity ucyante, aïgeùv api prasaïgaþ. ananugçhãtasya sàdhanatvànupapatteþ. aïgajanyatvàc cànugrahasya. evaü càïgapradhànadvayasyàvidheyatvàd aviùayo vidhir àpadyate. api ca vidhiviùayàþ ÷yenàdayo na vidhãyanta iti duradhigamam. vidhiviùayam eva vidheyavido vidheyaü manyante. avidheyasya vidhiviùayabhàvànupapatteþ. nanv etàvad eva[541]vidhiviùayatvaü yat tatra vidhir avagamyate. na punas tasya[542]kartavyatà. yathàhuþ -- kartavyatàviùayo hi niyogo na tat kartavyatàm àheti. kà punaþ kartavyatà. yàgàdayaþ. eùaiva hi niyogasya kartavyatà yadyàgànuùñhànam. tatprakàrà÷ cetikartavyatàþ prayàjàdayaþ. yady evaü kena råpeõa yàgàdiùu vidhir avagamyate. yadi yàgaü kuryàd iti, nanv iyam evàsau kartavyateti kathaü na{1,172} yàgàdãnàü kartavyatàm àhety ucyate. nanv àtmany eva pravartayatãty uktam. satyam. na tu yàgàtireki ki¤cit kàryaü kàryatayàvagamyate iti vidhivivaraõe vakùyàmaþ. ato vidheyàþ ÷yenàdayaþ priyam, asya bhràtçvyavadhasya sàdhanànãti nànarthatayà pratyudàharaõam arhantãti. yad api teùv eva hiüsà÷abdo mukhya ity uktaü, tad ayuktam. abhicàraparyàyo hi hiüsà÷abdaþ. sà ca hiüsà phalaü ÷yenasya abhicaran yajeteti hi ÷råyate. na tu ÷yenàdaya evàbhicàràþ. khàdakàdiùu ghàtakàdipadaprayogo gauõaþ. na ceha gauõahiüsàpadà÷rayaõe ki¤cit kàraõam. ÷yena÷abde[543]tu phalalakùaõàkàraõaü vakùyàmaþ. tasmàt såktam avidheye ÷yenàdau na ki¤cid vidheyam iti || 206 || __________NOTES__________ [535] tadaviro (KHA) [536] atràpi (GA) [537] tvàd nàvi [538] tàvi [539] yo (KA) [540] ti tan na nai (GA) [541] vàdvayasya vidhiviùayatvàt yat (KA) [542] sya kartavyatàviùayo (GA) [543] bdena tu (GA) ___________________________ evaü tàvadupapattitaþ ÷yenàdãnàü vidheyatvam uktam. idànãm etat parityàge siddhàntahànir apãty àha -- ##ti ##ntena. jànàty evàsau mayaitat kartavyam iti, upàyaü tu na vedetyàdau sarvatra bhàùyakàrànusàreõaivàü÷advayagàmã vidhir avagamyate. tad iha ÷yenàdyavidheyapakùe bàdhyata iti. ayaü càparaþ ÷yenàdãnàm avidheyatve doùa ity àha -- ##ti ##antena. nanu[544]yathà jyotiùñomàdayo na vidhãyante evaü na niùidhyante te 'pãti.[545]kasmàd dharmatà na bhavaty ata àha -- ##ti. yady api jyotiùñomàdayo na svaråpeõa hiüsà, tathàpy agnãùomãyàdipa÷uhiüsà teùàü sàdhanam. sà càü÷advayagàminy api niùiddhety uktam. ato niùiddhàïgatvena pratyavàyahetutvàd adharmatà jyotiùñomàdãnàm iti. api càü÷advayàvidhàne tadutkhàtir evety àha -- ##ti. vidher ayaü mahimà yat svabhàvasàdhyo yàgaþ phalàïgaþ, tathà vakùyati jaiminiþ karmàõy api phalàrthatvàt (3.1.4) iti. tathetikartavyatàpi yat phalasàdhanàïgam asàv api vidhimahimnaiva. sà vihità satã puruùàrthàtmakasàdhyasambandhamãhamànà phalavatkratvaïgabhàvam anubhavatãti phalavatsannidhàv aphalaü tadaïgam iti{1,173}vakùyate. avidhãyamànasya yàgasyàgneyàdeþ pradhànasyàïgasya và prayàjàder yathàkramaü na phalàïgatà tatsàdhanàïgatà vàpi sidhyatãti || 208 || __________NOTES__________ [544] nu ye jyo [545] ta (KA) ___________________________ syàd etat -- sàdhanatvena vihità api na sàdhyatayà vidhãyanta ity avidheyà ity ucyante. ata evàha -- naiva ÷yenàdayaþ kartavyà vij¤àyante iti. naiva sàdhyatayà vidhãyanta iti yàvad ity ata àha -- ##ti. vidhànaü hy anarthatvaparipanthi tad yathàtathà và vihitasya na sambhavati. ataþ kim avàntarabhedà÷rayaõeneti. anvàruhya cedam asmàbhir ucyate. na tu sàdhyatayà vidhànaü sambhavati, svayam eva sàdhye puruùàõàü pravçtteþ. tad etad àha -- ##ti. sarvaü yàgadànajapopavàsàdãùñasàdhanatayaiva vidhãyata iti bhàvaþ || 209 || ato na ÷yenàdinivçttir artha÷abdasya prayojanam ity anyathà varõanãyam ity àha ##ti. prayojanavarõanàü pratij¤àya tad upoddhàtam eva tàvad bhàùyakàràbhipràyam àha -- ##ti. pravartikà nivartikà cobhayy[546]api codaneti bhàùyakàrasya hçdaye lakùaõaü vyavasthitaü codanàyàþ. ato niùedhacodanàlakùaõànàü dharmatvaü nivartayitum artha÷abda ity abhipràya iti. kathaü tarhi pravartakaü vàkyaü codaneti bhàùyam ata àha -- ##iti. pravartakagrahaõaü pradar÷anàrtham ity artha iti || 211 || __________NOTES__________ [546] yam api (GA) ___________________________ udàharaõàrthatve kàraõam àha -- ##ti. pårvàparasaïgato hi grantho vyàkhyeyaþ. yady api pravartakaikapara eva pårvagrantho bhavet, artha÷abdasyeyaü{1,174}vyàkhyà codanàlakùaõànarthanivçttyartho 'rtha÷abda ityevamàtmikà nopapadyate. anarthànàü[547]pravartakavàkyalakùita nàmacodanàlakùaõatvàpatter iti bhàvaþ. artha÷abdasahitasya[548]và codanàpadasyàrtho vyàkhyàtaþ.[549]artho hi pravartakavàkyalakùaõa evetyabhipràyeõàha -- ##ti || 212 || __________NOTES__________ [547] nàm apra [548] bdasyàhi [549] khyeyaþ a (KA) ___________________________ athavà dharmapramàõam atra såtrakàreõa såtritaü dharmasya pravartakam eva vàkyaü pramàõam iti. tac codanàlakùaõam eva bhàùyakàreõa varõitam ity àha -- ##ti. yadà cobhayy api codaneti sthitaü tadà vidhicodanàbhyas tàvad vidheyànàü jyotiùñomàdãnàm arthatvenàvadhàraõaü bhavati. niùedhacodanàbhya÷ ca niùedhyànàü brahmahatyàdãnàm anarthatvena nirõayaþ. ubhayor ubhàbhyàm arthànarthatve lakùite iti yàvat. tad etad àha -- ##ti. yena ca vidhipramàõakam arthatvaü, tena tallakùitànàü jyotiùñomàdãnàm atràrthagrahaõena dharmatvam uktam ity àha -- ##ti || 214 || vidheyàrthadharmatve cokte viparãtànàm adharmatvam arthasiddhatvàn na såtrakàreõa såtritam ity àha -- ##iti. evam udgrantham eva bhàùyakàràbhipràyam uktvà tadanusàreõobhayam ityàdi bhàùyaü yojayati -- ##iti. yasmàd evaü bhàùyakàràbhipràyaþ, tasmàd ubhayam ihetyàdigranthe vidheyapratiùedhyayor yathàkramaü yàgàdibrahmahatyàdivargayor nidar÷anaü kàryam ity arthaþ. yadi brahmahatyàdivargasyànarthatayà nidar÷anaü kathaü tarhi ÷yenàdyupanyàsaþ. te hi vidheyàþ. tata eva ceùñasàdhanàþ. mahat khalv idam iùñaü yaþ ÷atruvadhaþ. na hi tàdç÷ã{1,175}svarge 'pi naràõàü tçptiþ sambhavati yàdç÷ã ÷a÷ruvadhe. ataþ kathaü te 'narthatayodàhriyante, ata àha -- #<÷yenàdãnàm >#iti. ayam abhipràyaþ -- yathàvagatam àyuùmatàü na svaråpeõa ÷yenàdayo 'narthà iti. bhàùyakàreõàpi na tatsvaråpam anarthatayodàhçtam. kin tu yat teùàü phalaü hiüsàtmakam àyurbhàgyavicchedaþ, so 'pi vihito niùiddha÷ ca. svayaü vihitatvàd arthàtmako 'py anarthànubandhãti tad idam anarthatvaü ÷yena upacaritaü, kàraõe kàryopacàràt. ÷yena÷abda eva và tatphala upacaritaþ kàrye kàraõopacàràd iti bhàvaþ. kiü punarupacàrà÷rayaõe kàraõam ata àha -- ##ti. bhàùyakàrànusàreõaivedam upacàrà÷rayaõam. evaü hi bhàùyakàro vadati -- ##ti. na hi ÷yenàdisvaråpàbhipràyaü pratiùiddhà hãtãdam upapadyate. tatas tatphalàbhipràya eva ÷yenàdyupanyàsa iti bhàùyakçtà sphuñãkçtam iti || 217 || idaü càparaü liïgadar÷anam ity àha -- ##ti. kathaü punar asàv anarthaþ ity uktvà yad uktaü hiüsà hi seti, tato 'vagamyate na ÷yenàdisvaråpamàtram anarthatayà vivakùitam iti. varõitam idam àkùepakàle na svaråpeõa ÷yeno hiüseti. ato hiüsà hãty atra bhàùyakàreõaitat sphuñãkçtam. tathà ÷yenenàbhicaran yajeteti hi samàmananti nàbhicaritavyam ity ante vakùyate. atràpy abhicàrasyaiva ÷yenaphalasya niùedhaü dar÷ayann anarthatàü sphuñãkariùyatãti. ÷yenàdisvaråpàbhipràye tu granthe sarvo 'yam uttaragranthe na saïgacchata ity àha -- #<÷yenàdãnàm >#iti || 218 || tatra pratiùiddhà hãty etat tàvad anupapannam ity àha -- ##iti. vihità hiüsàsàdhanatayà ÷yenàdayaþ. na teùu pratiùedho 'vakà÷aü{1,176}labhata ityàkùepe varõitam evaitat pradar÷anàrtham uktam. anye 'py àkùepoktà evànupapattiprakàrà anusandheyà iti. evaü tàvad vidhiniùedhàtmikà codanetyà÷rityobhayam ityàdigrantho vyàkhyàtaþ. idànãü pravartikà codanety atràpi pakùe ÷akyata eva bhàùyaü vyàkhyàtum ity àha -- ##ti. ubhayaü vidhàyikayà codanayà lakùyate sàdhyaü sàdhanaü cety arthaþ. kathaü punaþ sàdhyasàdhanàtmakam ubhayaü codanayà lakùyate. na hi sàdhyaü vidhãyate, svayam eva hi tatra puruùàþ pravartante, ata àha -- ##ti ##antena. ayam abhipràyaþ -- satyam. sàdhyasàdhanàïgagocaram eva vidheþ pravartanam. tathàpi vidhipramàõakam eva svargayàgàdãnàü sàdhyasàdhanasambandha iti autpattikasåtre (1.1.5) vakùyate. yathà yàgàdãnàü sàdhanabhàva÷ codanàlakùaõaþ, evaü svargàdãnàü yàgàdisàdhyatvàvagatir apãti tena råpeõa te 'pi codanàlakùaõà bhavanty eva, yady api teùu svayaü pravçttaþ puruùo na codanayà pravartyata iti. yadi sàdhyasàdhanàbhipràyam ubhayatvaü, tarhi artho 'nartha iti kena sambadhyate, ata àha -- ##iti. ayam arthaþ -- phalasàdhanàtmakam ubhayaü codanàlakùaõam ity uktam. tatredam ucyate phalam arthànarthàtmakatvena dvividhaü kratånàm iti || 220 || phaladvaividhye kàraõam àha -- ##ti ##antena. tatrobhayàtmake phale svargàdiphalaü tàvat jyotiùñomàdãnàm anatikràntapratiùedhenaivàvàpyate. tan na niùiddham iti yàvat. ÷yenàdiphalaü tu hiüsàdyatikràntapratiùedhenàvàpyate. atas tatsadasadbhàvakàritaþ phalàrthànarthavivekaþ. asmiü÷ ca vyàkhyàne ko 'rthaþ ityàdi bhàùyam evaü vyàkhyeyam arthàtmakaphalasyàpi yat sàdhanaü so 'py artha iti. antarõãyaitat pradar÷itaü ko 'rthaþ yo niþ÷reyasàya jyotiùñomàdir iti. etad uktaü bhavati -- arthàtmakaphalasya sàdhanasya jyotiùñomàder dharmatvaü vaktum arthapadaü prayuktam iti. tad uktaü - {1,177} tasyàpi sàdhanaü yat tadartha evàbhidhãyate | vaktuü tasyaiva dharmatvam uktam arthavi÷eùaõam || iti. ko 'nartha iti tu ÷yenàdiphalaparo lakùaõayà ÷yenàdipadaprayogaþ, tasya càrthàd adharmatvam uktam iti veditavyam iti. nanu ÷yenàdividhisàmarthyàd eva ÷yenàdiphalam àsàdyamànaü kathaü pratiùedhàtikrameõàvàpyata ity ucyate, ata àha -- #<÷àstràntare>#ti. ayam abhipràyaþ -- satyaü ÷yenacodanàlakùaõaü tatphalaü, tad uddi÷ya tadvidhànàt. kvacit ki¤cid vidhãyata iti vidheþ svaråpaü, tatra vidheyam ivodde÷yam api vidhir vigàhata eva. yat tu na hiüsyàd iti ÷àstràntaraü, tannirãkùaõena ÷yenàdiphalasya hiüsàyàþ pratiùiddhatvam avagamyata iti || 221 || nanu vidhispçùñe pratiùedho 'navakà÷aþ. saty api và pratiùedhe naivaüvidhasyànarthatvam ity uktam. tad yadi codanàlakùaõà hiüsà, kathaü niùiddhatvàd anarthaþ. codanàlakùaõatve 'py avidheyatvam iti tu bhavadbhir eva niràkçtam. ata eva kramo vidheya ity à÷ritam, ata àha -- ##iti ##'ntena. ayam abhipràyaþ -- uktam idam asmàbhiþ ki¤cid vidhàtuü phalam uddi÷yate ity etàvatã codanàlakùaõatà. na tu phalam eva vidhãyate, bhàvanàyàþ phalàü÷e pratyayàvidhàyakatvasya vakùyamàõatvàt. vakùyati hi -- jànàty evàsau mayaitat kartavyam iti upàyaü tu na vedeti. ataþ svayam eva kartavyeùu puruùàõàü pravçtter na tadviùayapravçttij¤àpanaü vidheþ phalam. sàdhanopàyayos tv apravçttaþ puruùaþ pravartyata iti tayor vidheyatvam. krame tu na tàvat ki¤cid vidhãyate. so 'pi cen na vidhãyeta, kathaü codanàlakùaõo bhaviùyati. jaiminer apy etad evàbhimatam ity àha -- ##iti. lipsayà pravçttiü lakùayati, tayà pravçtteþ. artha÷abdaþ prayojanavàcã phale pravçttiþ prayojanalakùaõà na vaidhãti dar÷itaü bhavatãti || 222 || {1,178} yata÷ càyaü såtrabhàùyànugataþ siddhàntaþ yat phalaü na vidhãyata iti, tena kàraõena na hiüsyàd iti pratiùedhaþ ÷yenaphalopanipàtinyàü hiüsàyàü sàmànyato 'vataran vidhinà na nivàrita iti tasyànarthatàm àpàdayatãtyabhipràyeõàha -- ##ti || 223 || evaü ca niùedhena ÷yenaphalasyànarthapràptihetutve bodhyamàne 'pi na ÷yenaþ svaråpeõànarthaþ, tatphalam eva tu hiüsànartha ity àha -- ##ti || 224 || atràparaü paricodanàbhàùyaü kathaü punar ityàdi. tasyàbhipràyam àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- so 'yaü sàdhanaphalayor vidheyàvidheyabhedo dar÷itas tam avidvàn ubhayam ityàdibhàùye ÷yenàde÷ codanàlakùaõatvàbhidhànàt[550]phalasyàpi vidheyatàü manvànaþ, athavà tryaü÷abhàvanàvidhànena phale jàtavidheyàbhimànaþ[551]÷yenaphalasyànarthatvam àkùiptavàn. ayaü ca bhàùyàrthaþ -- kathaü ya kartavyatayopadi÷yate so 'narthaþ. yady api granthàt kartavyatopade÷aparyanuyogo 'vagamyate, tathàpy apauruùeye upade÷aparyanuyogàsambhavàd upadi÷yamànasya katham anarthatvam ity eva paryanuyogàrthaþ. ata evoktam -- ##iti || 225 || __________NOTES__________ [550] õàbhi (GA) [551] nasyà (KA) ___________________________ atra parihàrabhàùyaü - naiva ÷yenàdayaþ kartavyatayà vij¤àyante iti. tacchyenàdikartavyatàniùedhaparam ivopalabhyate. tac càyuktam. ÷yenàdividhànasya pårvoktatvàt. ato bhittvà yojayati -- ##ti. asya ÷yenaphalasya hiüsàyà naivety etàvataiva vidheyatvaü niràkàryam ity arthaþ. kiü tarhi vidheyam{1,179}iti tåpaskçtyottaragranthayojanety àha -- ##iti. ÷yenàdayo yàgàþ kartavyàþ, na tatphalaü hiüseti || 226 || atra ca naiveti bhinne kathaü punar anartha ity asya pra÷nasyàpàkaraõe 'nuùaktakartavyatàpade phalasya kartavyatàyàü pratiùidhyamànàyàü sàdhyatàpratiùedhabhramam apanetum àha -- ##ity##ntena. nàtra phalasya sàdhyatà pratiùidhyate, tanniùedhe ÷yenabhàvanàparisamàpteþ. kin tu vidheyataiva phalasya pratiùidhyata iti. anupayukte ca pårvottarapakùayoþ sthàpanabàdhane sàdhyatvasyety àha -- ##ti. yadi kathaü punar iti pårvapakùavàdinà sàdhyatvànupapattir uktà bhavet, evam uttaravàdã naiveti tanniràkuryàt. na tu sàdhyatvasya pårvapakùe ka÷cid upayogaþ. na ca tanniràsasya siddhànta[552]iti || 227 || __________NOTES__________ [552] ntahànir iti (KA) ___________________________ atrobhayatrànupayogatulyatàm eva dar÷ayati -- ##ti. na tàvat pårvapakùavàdinaþ sàdhyatàpratipàdanam upayuktam. arthatvaü hi tasyàpàdanãyam. ato yad eva tadanuguõaü tad eva vaktavyam. na ca sàdhyatàmàtrànubandhyarthatvam, anarthasyàpy avidheyasya suràpànàdeþ sàdhyatàvagamàt. na ca sàdhyatàniràkaraõaü siddhànta upayujyate. arthatvaü hi tasya phalasya niràkaraõãyam. tadanuguõaü ca vidheyatàniràkaraõam eva siddhàntinà kàryam. kiü sàdhyatàniràkaraõena, asàdhyasyàpi vidheyasya godohanàder arthatvàd iti || 228 || yac cedaü ÷yenàdiphalàbhipràyam avidheyatvaü na svaråpàbhipràyam ity asmàbhir ucyate, tad bhàùyakàreõa sphuñãkçtam ity àha -- #<÷atur >#iti. yo hi hiüsitum icchet tasyàyam abhyupàya iti hi teùàm upade÷aþ. ÷yenenàbhicaran yajeteti{1,180}hi samàmananti nàbhicaritavyam iti vadan bhàùyakàro lakùeõe ÷atur utpattiü dar÷ayati, yo hi hiüsitum icched ity abhicàrapravçttapuruùànuvàdàt. tac cedam abhicaran nàbhicaritavyam iti vyaktãkçtam. lakùaõaü ca yadvçttayuktaü siddhavad evàvagamyate na vidheyatayà. ato na tàvad dhiüsà vidhãyate. teùàm upade÷aþ iti ca spaùñam eva ÷yenàdãnàü vidhànam uktam. anyathà avidheyasyopade÷ànupapatteþ, vidhyupade÷a÷abdayoþ paryàyatvàd iti bhàvaþ. ÷yenàdaya ityàdi÷abdasya prayojanam àha -- ##iti. sàdhanàni tàvad vidhãyante. itikartavyatàpi hiüsàtmikà daikùapa÷vàdi(?kà/gà) vidhãyate.[553]etena phalàü÷asthaiva hiüsà na vidhãyata iti dar÷itaü bhavati. vidhitvaü vidhi÷aktir ity arthaþ || 230 || __________NOTES__________ [553] nte ___________________________ yato 'ïgahiüsà vihitaiva, ataþ phalàü÷asthaivàvaidikã hiüsà na hiüsyàd iti niùidhyate. ata÷ cànartha ityabhipràyeõàha -- ##iti.[554]sarvasvàraphalasyedànãü kà vàrtà. maraõaü tasya phalaü, na hiüsà. tac[555]càniùiddham iti ced[556]na. asati bhàgyacchede tadanupapatteþ. ataþ phalàü÷opanipàtinãsarvasvàrahiüsànartho bhavet. ucyate -- pårvàparãbhåte hi yaj¤e tàrtãyasavanãyàrbhavastotrakàle sarvasvadakùiõàparivçto vipadyate dãkùitaþ. ato vidhikoùñhapraviùñaivàsau hiüsà. anyatra tãrthebhyaþ iti ca tãrthabahirbhåtaiva hiüsà niùiddhà. iyaü tu tãrthamadhyagatà vidhispçùñaiveti nànarthaþ. ÷yenaphalaü tu ciràtipanne ÷yene tajjanyàpårvavicchinnabhàgyeùu ÷atruùu vipadyamàneùu jàyate. atas tãrthabahirbhàvàd artho na bhavati. tena kratubahirbhåtà phalàü÷ahiüsàvaidikã niùidhyate. nàntaþkratv iti vivekaþ iti. kiü punaþ kàraõaü sàdhanopàyabhåtà na niùidhyate. sàmànyena na hiüsyàd iti ÷àstraü pravçttam. ato 'ïgasàdhanahiüsayor api pratiùedho bhavet, ata àha -- aü÷advaya iti. sàdhanopàyàü÷advayagàminã{1,181}hiüsà pratiùidhyate iti bruvàõasya avi÷eùeõa yacchàstraü tat sandigdham anyàyyatvàd vikalpasyàràd vi÷eùa÷iùñaü syàt (10.8.16) iti såtram uttaram. ÷irovad iti ca såtràntaraikade÷aþ. atra hy ubhayatràpi sàmànya÷àstrasya vi÷eùa÷àstreõa bàdho dar÷itaþ. pårvatra tàvad yathà. jyotiùñome ÷råyate -- vartmani juhotãti. asti cànàrabhyavidhiþ yadàhavanãye juhvatãti.[557]atra saü÷ayaþ -- kiü jyautiùñaumike home vartmàhavanãyayor vikalpaþ, uta bàdhyabàdhakabhàva iti. tatra vikalpa iti pràptam. tathà hi -- na tàvad ekàrthayoþ samuccayaþ sambhavati. na ca pàkùikànugrahasambhave àtyantiko bàdhaþ. àhavanãyo hi sàmànya÷àstreõa vartmahomam apy àskandatãti na tasyàtyantabàdho nyàyyaþ. ato vikalpa iti pràpte uktaü - yad etad avi÷eùeõàhavanãya÷àstraü tadàràd vi÷eùa÷iùñaü syàd iti. dåre vi÷eùa÷iùñasyety arthaþ. vi÷eùa÷iùñaü vartmahomaü nàskandatãti yàvat. kutaþ. anyàyyatvàd vikalpasya. katham anyàyyatà. lakùaõayà hi sàmànya÷àstraü vi÷eùa÷àstreùu pravartate. tat teùu sandigdham ayaü và vi÷eùo 'sya viùaya iti, vi÷eùa÷àstraü tu ni÷citaviùayam. ato vaiùamyàn na vikalpaþ. ata eva sàmànyavacanaþ ÷abdo durbalaþ iti vakùyati. tasmàt siddham àhavanãyo bàdhyata iti. tathà kvacit puruùa÷ãrùam upadadhàtãti vi÷eùavacanasàmarthyàt ÷ava÷arãra[558]spar÷anaü smçtipratiùiddham api kriyata eva, sàmànyaniùedhadaurbalyàd iti ÷irovad ity uktam iti. idaü tv iha vàcyam.[559]keyaü sàdhanàü÷agàminã hiüseti. yadi ÷yenàdayaþ na, teùàm ahiüsàtvenoktatvàt. satyam. pradhànapa÷uhiüsaiva tatrodàharaõam. yathà vàyavyaü ÷vetam àlabheteti. idaü ca ÷yenodàharaõam asatsu bhàryàpahàràdimanyuhetuùu anarthatayà dar÷ayitavyam. àtatàyivadhe doùàbhàvasmaraõàt. ùañsvabhicaran na pated iti baudhàyanàþ pañhanti. anyatràpy uktaü - __________NOTES__________ [554] {sarvasvàro nàma maraõakàmakartavyo yàgavi÷eùaþ (10.2.23).} [555] ccàpi ni [556] t tan na. (GA) [557] hotã (KA) [558] ÷ira [559] vaktavyam (GA) ___________________________ nàtatàyivadhe doùo hantur bhavati ka÷cana | prakà÷aü vàprakà÷aü và manyus taü manyum çcchati || {1,182}iti. nanv asaty api niùedhe kimaü÷advayagàminã hiüsànartho na bhavatãty ata àha -- ##ti || 232 || atra kàraõam àha -- ##iti. nànàrthatve pratyakùàdãni kramante. na càpramàõako 'rthaþ kalpayituü ÷akyata iti. pratyakùàdya÷aktim eva dar÷ayati -- na hãti. na hi trivçtpànavirekayor iva sàdhyasàdhanabhàvo hiüsàpratyavàyayoþ pratyakùaþ, tadànãü pratyavàyàdar÷anàd iti || 233 || nanv asaty api doùadar÷ane bàhyahiüsànàm anarthatvadar÷anàc coditàsv api vicikitsà jàyata eva, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nàtra vicikitsàyàü ki¤cit kàraõam. ÷àstràd eva bàhye 'pi vicikitsà. aïgahiüsàpi ÷àstravihitaiveti nirvicikitsam anuùñhàtavyeti. nanu pratyakùam eva hiüsyamànasya duþkhitatvam upalabhyate. ataþ kartur api tato duþkhitvam anumàsyàmahe. kriyànuråpaü hi kartéõàü phalam iti mahàjanaprasiddham. yathà càhuþ -- tathà ca nàrãùv api siddham etat karoti yo yallabhate 'py asau tat | yat karmabãjaü vapate manuùyas tasyànuråpàõi phalàni bhuïkte || iti. ataþ kriyànuråpyeõaiva hiüsànarthakarãty anumàsyate, ata àha -- ##ti ##antena. ayam abhipràyaþ -- yad etad hiüsyamànasya duþkhitvadar÷anaü, tena kartuþ duþkhitvànumànam ayuktam. vyàptaliïgadar÷anàbhàvàt. na hi hiüsyamànasya duþkhità kartur bhaviùyatà duþkhena vyàptàvagateti. pratyakùadar÷anànusàreõa tu viparyaya eva tàvadanumàtuü ÷akyate, tadànãü hi kartuþ{1,183}sphuñaü sukham evopalabhyate. ataþ kàlàntare 'pi hiüsà sukhakarã, hiüsàtvàd adyavad iti ÷akyate prayogo vaktum ity abhipràyeõàha -- ##iti || 234 || atra ka÷cid anumànaku÷ala àha -- kriyàvi÷eùàþ khalu viùayànuråpaphaladàyino dçùñàþ. yathà dànàdayaþ ÷àstroktàþ. dànaü hi sampradànàparanàmànaü viùayaü sukhayatãti pratyakùam avagatam. tac ca kàlàntare dàtuþ paràü prãtimàdhàsyatãti ÷àstràd avagamyate. hiüsàpi ca kriyàvi÷eùaþ. ato yàdçgasyà viùaye hiüsye karmaõi phalaü duþkhàtmakaü, tàdçg eva[560]kartur anumãyata iti, tad etad upanyasyati -- ## iti || 235 || __________NOTES__________ [560] vaktur a (KA) ___________________________ atra dåùaõam àha -- ##iti. evaüvàdino hetur anaikàntikaþ. kriyàvi÷eùàõàm api gurvaïganàgamanàdãnàü viùayànuråpaphaladàyitvàbhàvàt. duþkhaphalatvàt teùàm. viùaye ca gurvaïganàdau tadàtve prãtidar÷anàt. suràpànasyàpi yadi peyà suraiva viùayaþ, na tasya duþkham aduþkhaü veti viùayànuråpaphaladàyitvam evam àdãnàü asiddham iti vipakùair ebhir vyabhicàrità hetor iti || 236 || viruddha÷ càyaü hetur ity àha -- ##ti. kathaü viruddhatà, ata àha -- ##iti. dçùñàntànusàreõa hi hetur gamako bhavati. dànaü càtra dçùñàntaþ. ato yàdç÷aü dàne phalam avagataü, hiüsàyàm api tàdçg eva phalaü bhaved iti. tàdçktvam eva phalasya dar÷ayati -- ##ti. dàne hi vidhigamyaphalàvàptir avagatà. tad idaü vyàptibalena hiüsàyàm api pràpnotãti. vidhibalena tv arthaphalatvam eva hiüsàyà avagamyate. ato nànarthatvaü sidhyatãti sisàdhayiùitànarthaphalatvaviparãtàrthaphalatvasàdhanàd viruddho 'yaü hetur ityabhipràyeõàha{1,184}-- ##ti. tatheti. vidhigamyaphalàvàptau satyàm aguþkhàtmatety arthaþ. na hi duþkhàtmake phale vidhiþ pramàõaü bhavatãti || 237 || evaü tàvaddhetudoùàv uktau. idànãü dçùñàntadoùaü dar÷ayati -- ##ti. viùayànuråpaphaladàyità hy atra sàdhyate. dàne ca sampradànaü viùayaþ. na ca dànaü dàtari tadanuråpaü phalam abhiniùpàdayati, tato vi÷iùñatamasya mahato 'bhyudayasya dàtari niùpatteþ. alpà hi prãtir gàü gçhãtavato bhavati. dàtus tu tàü pàtrasàtkçtavataþ savatsaromasammitàni tàni vatsaràõi svargo bhavatãti ÷àstrànusàreõàvagamyate. kvacit tu samadviguõasàhasrànantàni phalàny abràhmaõabràhmaõa÷rotriyavedapàragebhyaþ iti sàdhyahãno dçùñànta iti. api caikàrthenaiva sàdhyapadena pakùasapakùayor vyàptiþ kathyate. iha ca dçùñànte dàne sampradànaü viùaya÷abdasyàrthaþ. hiüsane tu hiüsyamànaü karma. na caitad yuktam ityabhipràyeõàha -- ##iti ##antena. yadi tu vaiùamyaparihàràrthaü pakùe 'pi sampradànam eva viùaya÷abdasyàrtho bhavet, tataþ sisàdhayiùitànarthaviparãtapratij¤ànàd viruddhaþ pakùo bhaved ity àha -- ##iti. viruddhatàm eva sphuñayati -- ## iti. agnãùomadevatàsampradànako hi pa÷uyàgaþ. tatra càgnãùomau devatà[561]prãyate[562]iti viùayànuråpaphalapratij¤àne hiüsàkartur api prãtikarã hiüseti pratij¤àtaü bhavet. eva¤ ca nànarthakaratvaü sidhyati, prãtiphalasyànarthatvàsambhavàt. ato viruddhaþ pakùo bhaved iti. kiü punar idaü devatàdhikaraõaviparãtavigrahavattvam ihàbhipretya devatà[563]prãyata[564]ity ucyate. yady api aniràkaraõàtmakaü sampradànaü devatà syàt, tathàpi nàsau prãyate.{1,185}÷rutisamavàyitvàt karmasu. ata àha -- ##ti. satyaü, nàyaü siddhàntaþ. tava tu sàïkhyasya sthitam idaü[565]yad devatà prãyata iti. atas te pakùo viruddha iti || 240 || __________NOTES__________ [561] te [562] ye [563] tàþ [564] nta (GA) [565] iyaü de (KA) ___________________________ pårvaü tàvad ubhayatra sampradàne viùaya÷abdàrthe doùa uktaþ. karmavacanatve doùam àha -- ##iti. yadi hi dàne karmaiva viùayo bhavet, tatas tasya dãyamànasya gavàder na ki¤cit phalam iti na tadanuråpaphalasàdhanaü yuktam ity abhipràyaþ. viruddhàvyabhicàrã càyaü hetur ity àha -- ##ti. japàdayo hi kriyàvi÷eùà na pareùàü pãóànugrahayor vartante. coditatvamàtreõaiva[566] tu te 'rthatayàvagatàþ. atas taddçùñàntenaiva codità hiüsà artha iti ÷akyate sàdhayitum. ato viruddhàvyabhicàrità. na càtra viùayànuråpam etat phalam iti ÷akyate vaktum. viùaye phalàdar÷anàt. japasya yadi tàvajjapyamànaü viùayaþ, kiü tasya phalam. anyasya tu na kasyacit pãóànugrahau dç÷yete. ata evoktaü parapãóàdivarjanàd iti. evaüvidhaü dçùñàntam àsàdya coditatvasya hetutvaü sambhavatãti viruddhàvyabhicàrã hetur bhavati. bhavati ca prayogaþ -- daikùapa÷uhiüsà arthaþ, vihitatvàj japàdivad iti || 241 || __________NOTES__________ [566] õa tu (GA) ___________________________ api ca vidhiniùedhapramàõakayor dharmàdharmayor anumànopanyàso 'tidåram apabhraùña ity àha -- ##ti || 242 || api ca viùayànuråpaphalavàdinà pãóànugrahanibandhanaü dharmàdharmatvam à÷ritam. eva¤ ca jape ÷ãdhupàne cànyataràbhàvàd ubhayànugrahatà na syàd ity àha -- ##iti || 243 || {1,186} gurudàragàminàü[567]ca parànugrahàd eva mahàn dharmo bhaved ity àha -- ##ti. gurudàràbhigàmino hi sasàdhvasasya hçdayaü ÷abdàyata iveti kro÷atety uktam. yadi bråyàd gurvaïganàgàmino hi bràhmaõam iva ghnato hçdayakro÷anam upalabhyate. hiüsà ca viùayànuråpaphaladàyitayànartha iti sthitam. ato 'narthaphalakarmànuùñhàyinàm eva hçdayakro÷anopagamyata[568]iti gurudàràbhigàmino 'py adharmotpattir avagamyata iti. tatredam uttaraü kro÷atà hçdayenàpãti. evaü hi manyate -- viùayànuråpaü cet karmaõàü phalam, evaü sati kro÷atàpi hçdayena gurvaïganàgàmã viùayasyàïganàyà mahàntam upakàraü janayatãti dhàrmiko bhavet. hçdayakro÷anàd asyàdharmo 'py anumãyata iti ced, na tarhi viùayànuråpaü (phalaü) kriyàõàm iti vyàptyasiddhiþ. ata÷ cànaikàntiko hetuþ. viruddhàrthahetudvayasamàve÷e[569]ca dharmàdharmatvasaü÷ayo bhavet. ato na pãóànugrahanibandhanaü dharmàdharmatvam iti || 244 || __________NOTES__________ [567] ràbhigà [568] ÷anàd avaga [569] ÷àc ca dha (GA) ___________________________ api ca anumànapradhànasyàsya vàdino 'napekùitaniùedha÷àstrasya hçdayakro÷ane 'pi na kàraõam upalabhàmahe. adharmànuùñhànabuddhyà hi tad bhavati. ànumànikadharmàdharmavàdina÷ ca nàdharmabuddhau ki¤cin nibandhanam asti. ÷àstrànusàreõa hi tanni÷cayaþ. ucchàstraü pravartamànasyàdharmam àcaràmãti hçtkampo na jàyate. itarathà tu paropakàritvàd asya hçdayasya prasàda eva jàyata ity àha -- ##ti || 245 || nanu yad eva svasmin parasmin vànuùñhãyamànaü pãóàm àvahati, sa evàdharmaþ. ata evàtmahiüsàpy adharmaþ. tad iha yad api paropakàro dç÷yate, svasya{1,187}tu hçdayakro÷àt pãóopalabhyata ity adharmatvam. eva¤ càdharmatve pãóopapattir ity ata àha -- ##iti. anapekùita÷àstrasya pràgadharmaj¤ànotpattinimittàbhàvàt kiükçtà pãóeti vaktavyam. adharmatvabuddhikçteti cet, tad eva kin nimittam. saiva pãóà adharmatve nimittam iti cet, tad iha pãóàdharmatvayor ekatarasyàpi målàntaràsambhavàd duruttaram itaretarà÷rayam a÷àstraparatantrasyàpadyata iti || 246 || api ca[570]yadi saty api paropakàre kartur udvegadar÷anàd gurvaïganàgamanam adharmaþ, tarhi yasyàto mlecchàder udvego na jàyate tasyàdharmotpattir na syàd ity àha -- ##iti. ÷àstraj¤asyaiva ÷àstrànusàryudvego jàyate. tadanabhij¤asya tadabhàvàd apramàõako 'dharmayoga iti || 247 || __________NOTES__________ [570] ca sa (KA) ___________________________ ato vimucyànugrahapãóe tadabhàvaü ca dharmàdharmaj¤ànàrthibhir vidhiniùedhàv evànusartavyàv ity upasaüharati -- ##iti. ayam arthaþ -- nànugraho dharmatve kàraõaü pãóà và adharmatve, anugrahàbhàvo và pãóàbhàvamàtraü và dharmàdharmatva iti || 248 || atra vadanti -- nànumànena hiüsàdãnàm adharmatvaü sàdhyate. kin tu ÷àstrànusàreõaiva. niùedha÷àstreõa hiüsàyàþ pratyavàya÷aktir avagatà. sarvà ca{1,188}tãrthàtãrthagatà hiüsaiva. ataþ kathaü hiüsà satã kàcit pratyavàyaü na janayiùyati. na hi daikùapa÷uhiüsàvidhànaü vastunaþ ÷aktim utsàrayitum utsahate vidyamànadravya[571]guõàdi÷aktimàtropade÷itvàt ÷àstràõàm. naiùàü ÷aktyàvàpodvàpayor vyàpàraþ. atas tad evedaü na hiüsyàd iti ÷àstropadar÷itapratyavàyahetutvaü daikùapa÷uhiüsàka(?rme/rmaõã)ti[572]÷àstrànudhàvanenaiva hiüsàdãnàm adharmatvaü kalpyata iti. tad etad upanyasyati -- ##iti trayeõa. kvacid bàhyahiüsàyàü niùiddhatvàt pratyavàyahetutve hiüsàyàþ ÷aktir bodhità na vidhànàd apagacchatãti sambandha iti || 251 || __________NOTES__________ [571] vyàdi (KA) [572] stràdhàva (GA) ___________________________ evam upanyasya nirasyati -- ##iti dvayena. evaüvàdino hi na suràü pibed iti niùedha÷àstràt suràpànasya pratyavàya÷aktir avagateti ÷ådro 'pi tàü piban pratyaveyàt. tathà vai÷yastomena vai÷yasya yajamànasya vidhinàbhyudayasiddhir dar÷iteti vai÷yastoma÷aktyanusàreõa vipraràjanyayor api tatphalaü bhavet. na caitad iùyate. tathà kàlabhedena ÷aktibhedo dçùñaþ. iùñyor dar÷apårõamàsayoþ parvaõi ÷akteþ pa¤camyàü cà÷akteþ. agnihotrasya sàyaüpràtaranuùñhitasya phalasàdhanatvàn madhyàhne ca tadabhàvàt. ato yathà÷àstram eva ÷aktisadbhàvo 'bhyupeyata iti || 253 || tasmàt ÷àstrànusàreõaiva karmaõàü phala÷aktir àstheyety upasaüharati. -- ##iti || 254 || evaü sàdhanopàyàü÷advayàtiriktàyàü hiüsàyàü na hiüsyàd iti pratiùedhàj{1,189}jàtaü pratyavàyahetutvaj¤ànam anyatra tãrtheùu yo dãkùitaþ yad agnãùomãyaü pa÷um àlabhetetyàdividhinà vàryata ity àha -- ##ti || 255 || yat tåktaü na vastu÷aktyàvàpodvàpayoþ ÷àstrasya vyàpàra iti, tad iùyata eva. kevalaü ÷àstrànusàreõaiva tattatkriyàbhedavyavasthità eva ÷aktayo 'vagamyante. ato nàtiprasaïga ityabhipràyeõàha -- ##iti || 256 || katham ekasya karmaõaþ ÷aktibhàvàbhàvàv iti cet. laukikàni karmàõi vidàï kurvantu bhavantaþ. yathà tàvad ekam eva bhojanaü svasthàtur akartçkaü bhinna÷aktikaü dçùñam. svasthena hi tat kriyamàõaü rasalohitamàüsapariõàmaparamparayà ÷arãraü vardhayati. àtureõa tu kriyamàõam asamyagdhàtupariõàmàt kç÷ã karoti. evam adçùñàrtheùv api karmasu bhaviùyatãtyabhipràyeõàha -- ##iti || 257 || yathà bhojanatvàbhede 'pi svasthàtur akartçbhedanibandhanaü[573]vyaktibhedam à÷ritya tatra ÷aktibhedaþ samàdhãyate, evam ihàpi hiüsàtvenàbhede 'pi råpasyeyam aïgahiüsà iyaü bàhyahiüseti vyaktibhedàvagater upapannaþ ÷aktibheda ityabhipràyeõàha -- ##iti || 258 || __________NOTES__________ [573] vyavasthàbhe (KHA) ___________________________ yadi tv avàntarabhedam anaïgãkçtya råpàbhedamàtreõaikaphalatvam iùyate, evaü sati sarvalaukikavaidikakriyàõàü kriyàtvàd ekaphalatvaü syàt. tatredaü svargaphalam idaü putraphalam ityàdyasaïkaro na sidhyatãtyabhipràyeõàha -- ##ti. àstàü tàvanmahàsàmànyenaikatvàt phalasaïkaro bhavatãti. yajitvàdyavàntarasàmànyàbhedàd api citràdãnàü karmaõàü phalatulyatà bhaved ity àha -- ##ti || 259 || yadi tu tatra vyavasthàvàntarabhedà÷rayàbhidhãyate, sehàpi samànety àha -- ##iti. nanu vihità nàmàïgahiüsà. tathàpi kiü nànarthaþ. na vidhinànarthaphalena na bhavitavyam iti ràjàj¤à. ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- neyaü ràjàj¤à. ÷abda÷aktir eva. vidhir hi kartavyatàbuddher hetuþ. iùñàbhyupàyaü ca kartavyatayà loko budhyate. ato 'va÷yam eva sàkùàd vyavahito[574]'pi và vidheyànàü puruùàrthaþ phalam ity avasãyate. sàkùàt pradhànànàü, vyavahito 'ïgànàm. tasmàn nàto vidher anarthaphalatvam avasãyate. vidhibalàd avagamyamànaü vidhãnàü phalam ity àheti. api ca, anarthakaryaïgahiüseti nedaü sàndçùñikam. na cànarthasamabhivyàhàro 'syàþ ÷råyate. ataþ katham anarthasàdhanam ity àha -- ##iti. nanv a÷råyamàõo 'pi kala¤jabhakùaõàdivat kalpayiùyate, ata àha -- ##iti. tatra niùedhaþ kalpanàyàü kàraõaü, nàsàv iha sambhavati. abhàvàd eva vidhànadar÷anàd iti || 261 || __________NOTES__________ [574] to và (KA) ___________________________ api càïgahiüsànàü puruùàrthatve siddhe kadàcid anartho 'pi phalatayà kalpyate. na ca tàsàü puruùàrthaþ phalam. prakaraõe pàñhàt. prakaraõavidhiviniyogena kratvarthatvàd ityabhipràyeõàha -- ##ti. kiü nàma[575]tat kalpyam ata àha -- ##iti. yat khalu prakaraõasthaü, tataþ pradhànakarmopakàra eva kalpyate dçùño 'dçùño và. yathàvaghàtasya vrãhãõàü vituùãbhàvo vidhyapekùito dçùñaþ. adçùño và yathà prayàjàdijanya iti || 262 || __________NOTES__________ [575] màtaþ ka (GA) ___________________________ {1,191} ato nàtrànarthakalpanàvasaro 'stãty àha -- ##ti. nàïgahiüsàsu phalam apekùitaü, kratåpakàreõa niràkàïkùatvàd iti bhàvaþ. kratvarthe 'pi càyaü vi÷eùaþ yad ayaü pa÷usaüskàra eva, na tu prayàjàdivadàràd upakàro 'ïgahiüsà, tatpurassaraü vi÷asanàdisaüskàrànuùñhànàt. ata eva saüj¤apane pa÷ur vrãhivat pradhànatayà ÷rutaþ pa÷uü saüj¤apayatãti. tad etad àha -- ##iti. sannipatyopakàrapradar÷anena[576]kratvarthataiva balãyasãti dar÷itaü bhavati. àràd upakàrakatve yàvàn kle÷o bhaved na ca tàvàn apy astãti || 263 || __________NOTES__________ [576] nenaiva kra ___________________________ saüskàratve 'pi càsyàyaü vi÷eùaþ yad ayaü dçùñàrtha evàvaghàtàdivat. na tu[577]prokùaõàdivadadçùñàrthaþ, kratvapekùitaikàda÷àvadànaniùpatteþ. daikùe hi pa÷au hçdayasyàgre 'vadyati. atha jihvàyàþ. atha vakùasaþ ityàdibhir ekàda÷àvadànasàdhyo yàga uktaþ. na càsati hiüsàsaüskàre pa÷or ekàda÷àvadànaniùpattiþ sambhavati. ato dçùñàrthatvàd aïgahiüsàyà nànarthakalpanàvasaro 'stãtyabhipràyeõàha -- ##ti. evaü tàvajjyotiùñomopàyàü÷asthà hiüsà nàdharma ity uktam. ye càbhicàrayaj¤àþ ÷yenàdayaþ, tatràpy ekàhànàü jyotiùñomaprakçtitvàc codakapràptàïgahiüsà nàdharma ity àha -- ##iti || 264 || __________NOTES__________ [577] ca (KA) ___________________________ ato 'naïgabhåtàyàm eva phalàü÷asthàyàü hiüsàyàm etad anarthatvam ity upasaüharati -- ##iti. nanu ca phalàü÷asthàpi hiüsà ÷yenàdyudde÷ena vidhãyamàõà[578]katham anarthaþ ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- nàtra ÷yenodde÷ena phalaü vidhãyate, phalatvena hiüsàyà evodde÷àt. phalaü hy uddi÷ya sàdhanaü vidhãyate, na tu viparyayaþ. nanådde÷yayor api de÷akàlayor vidhànam{1,192}iùyata eva. satyam. anyatas tayor apràpteþ. phale tu ràgataþ pravçttaþ puruùo na vidhinà pravartyata ity uktam eveti || 265 || __________NOTES__________ [578] natvàt ka (KA, GA) ___________________________ kathaü punas tryaü÷abhàvanàvidhàne vidheyàvidheyabhedaþ ÷akyate[579]vaktum. ata eva bhàvanàntargatatvàd[580]anarthatvàkùepo nidar÷itaþ. tatrottaram àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- vidhir hi haüsa ivodakàt kùãraü vivicya pràptaparihàreõàpràptaü gçhõàti. tathà ca vakùyati -- tadguõàs tu vidhãyerann avibhàgàd vidhànàrthe[581]na ced anyena ÷iùñàþ (1.4.9) iti. ato vi÷iùñabhàvanàvidhàv api sàdhanetikartavyatàmàtraparatvàt phalàü÷àn nivartata iti. ataþ siddhaü na svaråpeõa ÷yeno dharmaþ. nàpy adharmaþ. phalasyaiva tv anarthànubandhitvàt taddvàreõànartha ity upacaryata ity upasaüharati -- ## iti || 266 || __________NOTES__________ [579] kartum (GA) [580] d arthàkùepo dar÷i [581] ne 'rthe (KA) ___________________________ nanu ca vidhãnàü puruùàrthaphalatvàt ÷yenasya ca vidhiviùayatvàt tadbalenàrthàtmakam eva phalàntaraü vi÷vajidàdivat kiü na kalpyate. ataþ svaråpeõa dharmo bhaviùyatãty àha -- ##ti. ayam arthaþ -- bhràtçvyavadhenaikena svargàd api priyatareõa niràkàïkùasya ÷yenasya na phalàntarakalpanà sambhavati. bhàvanàkàïkùà hi tatkalpanàbãjam. ekà ca bhàvanaikenaiva bhàvyena niràkàïkùeti na bhàvyàntarasambandhaü labhate. tathà ca vakùyati -- ekaü và codanaikatvàt (4.3.14) iti. ataþ siddham{1,193}anarthaphalasya taddvàreõànarthatvam ity àha -- ##iti. kiü punaþ kàraõaü, phalànarthànubandhitvàt ÷yeno na dharma ity ata àha -- ##iti. ãdç÷e karmàõi loke dharma÷abdaþ prasiddha iti[582]|| 268 || __________NOTES__________ [582] ti bhàvaþ || (KA) ___________________________ atra codayati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- kiü punaþ kàraõaü svato na dharmatvaü ÷yenàdeþ, nàpy adharmateti. iùñàbhyupàyo hi codanàlakùaõo dharmaþ. tathà ÷yenaþ phalasyànarthànubandhitve 'pi. ato dharma ity evàyaü vaktavya iti. atrobhayaråparahitaþ ÷yena ity abhipretya sampradhàraõàm avatàrayati -- phalam iti. sthitaü tàvat ÷yenaphalaü hiüsà. hiüsà ca na dharma iti. ÷yenàdisvaråpam idànãü lokaprasiddhyanusàreõàvadhàrayàmaþ dharmo 'dharmo veti || 269 || tatrànyataranirdhàraõàya pakùadvayam upanyasyati -- ##ti dvayena. lokaprasiddhir hi naþ sarva÷abdàrthàvadhàraõe målam. tad asàv eva niråpaõãyà. tatra yady aniùñànubandharahiteùñàbhyupàya÷ codanàlakùaõo dharma iti lokenocyate, tataþ ÷yenàdãnàm adharmatvena varjanaü, paramparayànarthànubandhitvàt. yadi tv anàdçtya paramparayànarthànubandhitvam àhatya prãtiphalaü laukikà dharma÷abdenopacaranti codanàsamadhigamyaü, tathà sati ÷yeno 'pi tàdç÷atvàd dharmo bhavet. kàryàkàryànapekùayeti. yad eva hi prãtimàtrànubandhi tat kàryam iti vivekino budhyante, viparãtam akàryam iti bhàvaþ. prasiddhivibhàgakathanenaiva càtra nirdhàraõam uktam. yathàprasiddhi tàvad dharma÷abdo 'bhyupagantavya iti sthitam. prasiddhi÷ càniùñànanubandhãùñasàdhanaviùayaiva dharma÷abdasyeti ÷yenàdivarjanam evàvasãyata iti || 271 || {1,194} nanv evam adharma evàniùñànubandhitvàt ÷yenaþ phaladvàreõa, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- adharmapadaprayogo 'pi laukikànàü sampradhàraõãyaþ kiüviùaya iti. tad yadi codanàrtho 'pi sàkùàd vyavadhànena vàprãtihetur adharma iti prasiddhaþ, tataþ ÷yeno 'py adharmaþ. atha vedavihite nàdharma÷abdam aprãtikare 'pi paramparayà lokaþ prayuïkte, tato nàdharmaþ. na ca vedavihitagocaro 'dharma÷abdaprayogo laukikànàü dçùña iti nàdharmaþ svaråpeõa ÷yenàdaya iti bhàvaþ || 272 || yas tu vadati -- vihità nàmàü÷advayagàminã hiüsà. tathàpi pratibaddhaliïgadar÷anena tasyànarthahetutvam anumàsyàmahe. tathà hi hiüsàtvam anarthatvena pratibaddhaü bàhyahiüsàsv avagataü, tad dhi vihitàsv api dç÷yamànam anarthatvam anumàpayayatãti. tad etad upanyasya dåùayati -- ##iti. ayaü càgamabàdho 'numàne prapa¤cayiùyata iti || 273 || àgamànàdare tv anavasthà bhavatãty àha -- ##iti || 274 || nanv àgamànusàreõa kratugatànàm api hiüsànàm adharmatvam avagamyate. tathà hi -- santi hi kecana mantràrthavàde[583]tihàsàdayaþ ye kratuvartinãm api hiüsàü nindanti.[584]yathà japastutau __________NOTES__________ [583] dàþ ye [584] ta ___________________________ vidhiyaj¤àj japayaj¤o vi÷iùño da÷abhir guõaiþ iti hiüsà[585]ïgatvenaiva vidhiyaj¤anindà smaryate. ata àha -- ##ti. asyàrthaþ -- pratyakùo 'tra ÷rutibàdhaþ. kratau vidhànadar÷antàt anyatra tãrthebhyaþ iti ca ÷ruteþ.[586] __________NOTES__________ [585] sàkaratve (GA) [586] smç (KA) ___________________________ {1,195} yaj¤àrthaü pa÷avaþ sçùñàþ svayam eva svayambhuvà | yaj¤à hi bhåtyai lokasya tasmàd yaj¤e vadho 'vadhaþ || iti[587]ca. anyaparatayàrthavàdo vyàkhyeyaþ. yathà vakùyati -- na hi nindà nindyaü nindituü, kiü tarhi ninditàditaraü pra÷aüsitum iti || 275 || __________NOTES__________ [587] ti. a (KA) ___________________________ atràparaü bhàùyaü - nanv a÷aktam idaü såtram imàv arthàv abhivadituü codanàlakùaõo dharmaþ nendriyàdilakùaõaþ, artha÷ ca dharmo nànartha iti. bhidyeta hi tadà vàkyam iti. evaü vàkyabhedaparicodanàü kçtvà parihàrabhàùyam -- ucyate. yatra vàkyàd evàrtho 'vagamyate tatraivam. tat tu vaidikeùu na såtreùu. anyato 'vagate 'rthe såtram evam artham ity avagantavyam iti. tadàkùipati -- #<÷iùyàn >#iti. asyàrthaþ -- anyatoviditavedàrthebhyo jij¤àsubhyaþ såtràõi jaimininà na praõãtàni. atas tàni teùàü vedavàkyatulyàni ubhayaü ca vedasåtràtmakaü vàkyabhedàdidoùàd asamartham. na cà÷aktam arthapratyàyane pramàõam. ato na vedasåtrayoþ ka÷cid vi÷eùa iti na såtreùv iti bhàùyoktam anuttaram iti || 276 || atra parihàram àha -- ##ti. asyàrthaþ -- satyam. vàkyabhedàdinà såtràõàm apy a÷aktiþ ÷iùyàü÷ ca pratyavi÷eùaþ. kin tu yà pårvaü sati sambhava iti parisaükhyoktà, tasyàþ phalam etad bhàùyakàreõa pratipàdyate. evaü hi nyàyàbhàsabhràntàþ ÷iùyà bhàùyakàreõa ÷ikùitàþ yad vivakùitàsambhave vàkyabhedàdibhir api såtràõi gamayitavyànãti. tad ihaiva tàvac codanàsåtre pradar÷yate yad vàkyabhedenàpi codanàsåtràrtho bodhyata iti. anayeti. bhàùyoktayà pramàõàntarapratipannàrthaviùayatayà yuktyety arthaþ. eùety api ca bhàùyoktaiva vàkyabhedagatiþ pratyavamç÷yate. yathàha -- bhinnayor eva vàkyayor{1,196}imàv ekade÷àv iti. tad anena ÷iùyàn pratyavi÷eùe 'pi vyàkhyàtéõàm eva vyàkhyàprakàro bhàùyakàreõokta iti dar÷itam. vyàkhyàkàrà hi ciraparicitanyàyasàmastyasmaraõakùamà nyàyabalena vàkyabhedàdibhir api såtràõi vyàcakùata iti || 277 || yata÷ ca pramàõàntarànusàreõa vàkyabhedàdibhir api såtreùv avagatiþ sambhavati, tasmàd àvçttyà và tantreõa vedaü såtraü vyàkhyeyam ity àha -- ## iti. àvçttau tàvat sakalam eva såtraü dviþ pañhitavyam. tatraikasya codanàlakùaõo dharma ity atra tàtparyam. aparasya càrtho dharma ity atra. anyaparatve 'nyatarasambandho 'nuvàdaþ. såtrabhedena cobhayavidhànàt tatsiddher ubhayànuvàdopapattiþ. tantraü codanàlakùaõàdãnàü trayàõàm anyatamam. tadupariùñàd vakùyate. tasmin pakùe na vàkyabhedaþ. tathà hi -- tripadam idaü såtram. padatrayasyàpi cetaretarasambaddho 'rtho vàkyàrthaþ. tad yad eva trayàõàm ubhayasandhànàrtham[588]àvartyate tad eva vàkyaü bhinatti. tantreõa tåbhayasambandhe na vàkyabhedaþ. sakçdvacanàt. sakçduktasyaiva yogyatayobhayasambandhe ÷aktibhedàt. tad iha dharmapadaü và tantroccaritam ubhàbhyàü sambadhyate. sidhyati cobhayaü codanàlakùaõo dharmo 'rtho dharma iti ca. madhyapadaü vàdyantàbhyàm. evam api ceùñaü sidhyati artho dharmaþ sa codanàlakùaõa iti. àdyam eva vottaràbhyàm. codanàlakùaõo 'rthaþ sa eva ca dharma iti. idam ekam eva vàkyaü trayàõàm anyatamasya tantreõobhayasambandhàd dvyartham ity avagantavyam. àha ca -- __________NOTES__________ [588] sambandhàrtha ___________________________ codanàlakùaõàdãnàü tantreõaikasya saïgatau[589]| __________NOTES__________ [589] teþ (GA) ___________________________ dvàbhyàü sahàrthavàcitvàd dvyartham ekaü bhaviùyati || iti || 278 || bhàùyakàreõa bhinnayor eva vàkyayor imàv ekade÷àv iti vadatà såtradvayam{1,197}evedaü dar÷itam. tad upanyasyati -- ##ti. artho dharma ity ekaü såtram, aparaü codanàlakùaõa iti. tena codanàlakùaõàvayavenànumitenànantarasåtrasthena dharmapadenaikaü niùpadyate codanàlakùaõo dharma iti. tad idam uktam -- ##iti. nanv artho dharma iti codanàlakùaõàcodanàlakùaõayor anyatarasyà[590]nupàdànàt tadapekùàyàm acodanàlakùaõo 'py upatiùñhamànaþ kena vàryate. evaü codanàlakùaõo dharma ity atràpy anarthaprasaïgo dar÷ayitavyaþ. ata àha -- ##ti. etàv eva codanàlakùaõàrtha÷abdàv itaretarasamãpyàt parasparaü såtradvaye 'pi vi÷eùaõatvena vàkya÷eùatayà kalpyete. ato nàcodanàlakùaõànarthàvayavakalpaneti. anuvàdatvena càtra codanàlakùaõàrthàvayavasambandho bhinnayoþ såtrayor dar÷ayitavyaþ, yadartho dharma ity ekasåtreõoktaü taccodanàlakùaõa iti, yaccodanàlakùaõo dharma ity atroktaü tadartha iti || 279 || __________NOTES__________ [590] rànu ___________________________ aparam api athavà arthasya sata÷ codanàlakùaõasya dharmatvam ity ekàrtham eveti bhàùyam. tadàkùipati -- ##ty ##ntena. arthavi÷eùaõavi÷iùñacodanàlakùaõànuvàdena dharmavidhànaü dar÷itam. evam api vi÷eùaõavi÷eùyobhayaparatvena vàkyaü bhidyata[591]eva, yathaikatvavi÷iùñagrahànuvàdena sammàrgavidhau. ataþ kena vi÷eùeõà[592]thaveti parihàràntaram uktam iti. yata÷ càyam aparihàraþ, tasmàt pårvoktam eva padatrayatantratvaü vàkyabhedaparicodanàyàm uttaram ity àha -- ##ty ##antena. etac ca tantratrayaü vyàkhyàtam eva. saüj¤à÷abdena dharmapadam ucyate.[593]tad dhi codanàlakùaõasyàrthasyàlaukikã saüj¤à bhåvàdãnàm iva{1,198}dhàtu÷abdaþ. pårvàcàryàõàü matena caitad uktam. yady ava÷yaü[594]vàkyabhedaþ[595]parihartavyaþ, tatas tantreõa dvyartham ekaü vàkyaü vyàkhyeyam. na ca prakàràntareõa vàkyabhedaparicodanà parihartuü ÷akyata iti || 281 || __________NOTES__________ [591] dyetaiva (GA) [592] õa pari [593] te. sà hi co (KA) [594] ÷yam avà [595] do vaktavyaþ ___________________________ atra codayati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- dve kilàtra vacanavyaktã. codanàlakùaõànuvàdena dharmavidhànaü viparãtaü và. tatràdye tàvat pakùe codanàlakùaõatvasyàrthatvavyabhicàràd yuktam eva vi÷eùaõam. yadà tu sàmànyataþ siddhadharmànuvàdena pramàõam anena kathyate, tadà arthatvaü pràptam eva, arthasyaiva ÷reyassàdhanasya dharmatvaprasiddheþ. sarve hi vàdinaþ prãtisàdhanaü dharma ity atràvipratipannàþ, tadvi÷eùeùv eva vivàdaþ. mãmàüsakà hãùñàpårtayor dharmatvam icchanti. saïghaññavandanàdau saugatàþ. sàmànyaü tu prãtisàdhanaü dharmasvaråpaü sarvavàdinàm avivàdasiddham eva.[596]eùaiva ca pràg api sàmànyasiddhir uktà. ata eva ca vi÷eùa[597]siddhijij¤àsàyàü pramàõavi÷eùavidhànaü, tata eva tatsiddheþ. vedàgame hi pramàõe yàgàdayo dharmàþ. buddhàgame tu caity avandanàdayaþ. ko dharma ity atràpi vi÷eùajij¤àsayaiva pra÷naþ. vakùyati ca vi÷eùasya ca jij¤àseti. tasmàd eùaivàtra vacanavyaktir mukhyà. ata evàdye prathamam uktvà satsåtreõa ca pratyakùàdiniràkaraõàd eùaiva vacanavyaktiþ såtrakàràbhimatà lakùyate. yo dharmaþ sa codanàlakùaõaþ iti pratij¤àte 'nyalakùaõaniràkaraõaü saïgacchate, nànyathà. tasmàd eùaivàtra vacanavyaktiþ. asyàü càrthàvyabhicàràd arthavi÷eùaõam anarthakam iti || 282 || __________NOTES__________ [596] va. prà (KA) [597] ùamàtraji (GA) ___________________________ pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyam. eùaiva càtra vacanavyaktiþ. iyam eva tu nàsatyarthavi÷eùaõe sidhyatãti phalavadarthagrahaõam.{1,199}asati hi tasmin vacanavyaktyantarasandeho bahvet. evaü hi tadà sambhàvyate, ya÷ codanàlakùaõaþ sa dharma iti. atra tu vakùyamàõo doùaþ. nityànuvàdabhåte tv[598]arthagrahaõe naivaü vacanavyaktiþ sambhavati, arthagrahaõasya vidhyanuvàdayor asambhavàt. vidhau tàvad vàkyabhedàd asambhavaþ. anuvàdasya càpràpteþ. na hi codanàlakùaõam arthasambandhaü na vyabhicarati anarthasyàpi tallakùitatvàt. ato nànuvàdaþ. na caitat parityàgena vàkyàrthatvam anarthakatvàd vàkyaikade÷asya. ato yatarasmin pakùe 'rthapadànvayo ghañate, tataraþ pakùo 'vadhàryeta. dharmànuvàdena pramàõavidhau sambhavati nityànuvàdabhåto 'rtha÷abda iti sa eva pakùo ni÷cãyate. ato vidhyanuvàdasåcanàrtha evàrtha÷abdo na vi÷eùaõam. vi÷eùaõàd vinà caitad iti ca spaùñam eva såtràrtha iti dar÷ayiùyati || 283 || __________NOTES__________ [598] py a (GA) ___________________________ syàd etat. sambhàvitavacanavyaktiparigrahe ko doùa[599]iti, ata àha -- ##ti. codanàlakùaõànuvàdena dharmavidhàvadharmàõàm api niùedhacodanayànarthasàdhanatvena lakùitànàü brahmahatyàdãnàü codanàlakùaõatvàd dharmatvaü bhavet. na caitad iùñam. ato na vidheyàrtham api vidhiphalam arthavad[600]arthapadagrahaõam. ato neyaü vacanavyaktiþ sàdhãyasãti || 284 || __________NOTES__________ [599] ùaþ a [600] rthagra (KA) ___________________________ atas tatparityàgenàtra sà[601]nàma vacobhaïgyà÷rayaõãyà, yasyàm artha÷ ca dharmatayà na tyajyate, eka÷ ca vàkyàrtho bhavati. sà ca dharmànuvàdena pramàõavidhiþ, tasyàü hi dharmasyàrthatvàvyabhicàràd artho na tyajyate. eka eva vàkyàrtho bhavati, sàmarthyalakùyatvàd arthasya. iyaü càrthànuvàdàd eva sidhyati, [602]nànyathety uktam evety àha -- ##iti || 285 || __________NOTES__________ [601] sàdhanàm eva [602] na tv anya (GA) ___________________________ {1,200} yady eùaivàtra vacanavyaktiþ, kathaü tarhi bhàùyakàraþ ubhayam ihetyàdigranthenàrthapadasya vi÷eùaõatàü dar÷ayati. vispaùñaü hi tatroktaü tatrànartho dharma ukto mà bhåd ity evam artham arthagrahaõam iti, yad api cedam athavetyàdi bhàùyam àkùiptaü tasyàpy adyayàvan na ki¤cit samàdhànam upalabhàmahe, ata àha -- ##iti. anena bhàùyadvayam api samàhitam. yat tàvadubhayam ihety uktaü tadarthavi÷eùaõàd vinaivàrthasàmarthyakàritam eva bhàùyakàreõa kathitam. kim idam arthasàmarthyakàritam iti. etad uktaü bhavati -- yad dharmànuvàdena pramàõavidhànàd[603]evànarthànàü hiüsàdãnàm adharmatvena varjanaü bhavati, pramàõànuvàdena ca dharmavidhau teùàm api dharmatàpadyeta. tad ihànartho dharma ukto mà bhåd ityevamartham arthagrahaõam iti vadatà vacanavyaktivi÷eùaparigrahàrtho 'rtha÷abda iti dar÷itam. àkùiptabhàùyasamàdhàne 'py ayam eva grantho vyàkhyeyaþ. nedam athaveti ÷abdasàmarthyakàritaü bhàùyakàrãyam uttaram. tathà hi vàkyabhedo bhavati. iha tu vinaiva vi÷eùaõàd arthasàmarthyakàritam evedam ucyate. tac ca vacanavyaktivi÷eùà÷rayaõena dar÷itam. na càrthàd àpadyamàno vàkyabhedam àpàdayati. a÷abdapramàõakatvàd, vàkyabhedasya ca ÷abdadoùatvàt. ato 'thavetyàdinà dharmodde÷ena pramàõavidhànam atra bhàùyakçtà dar÷itam. tatra càrtha÷abdasyànuvàdatvàd[604]vàkyabhedaþ suparihara eva. yad etad anarthànàü hiüsàdãnàü varjanam, idaü dharmànuvàdena pramàõavidhànavacanavyakter evàrthasàmarthyakàritaü phalaü bhàùyakàreõa kathyata ity artha iti || 286 || __________NOTES__________ [603] dhàv anarthà (GA) [604] dakatvà (KA) ___________________________ ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü codanàsåtraü samàptam 03 nimittasåtra {1,201} tasya nimittaparãùñir iti såtram. tasyàyam arthaþ -- tasya dharmasya yannimittaü pramàõaü codanàbhidhànaü, tatparãùñiþ kartavyeti. pàkùikã ca parãùñipadaråpasiddhiþ. tathà hi iùu gatau ity asmàd dhàtoþ iùer anicchàrthasya iti yuci vihite parer và iti ktinyucor vikalpaþ smaryate. tena yujvidhau paryeùaõeti bhavati. ktini tu parãùñir iti. atra vadanti -- kim idam anavasara eva parãkùàpratij¤ànam. codanàlakùaõo 'rtho dharma iti hi pratij¤àtam. atas tadupapàdanasamarthahetuvacanàvasare kim aparaü nimittaparãkùà pratij¤àyate. na hi naiyàyikàþ ÷abdo 'nitya iti pratij¤àya tad etat parãkùàmahe iti parãkùàm avatàrayanti, api tarhi sahasaiva kçtakatvàd iti hetum abhidadhati. tad ihàpi codanàsåtrapratij¤àtàvadhàraõadvayopapàdanàya sadautpattikasåtràbhyàü hetuvacanam ucitam. kim antarà parãkùàpratij¤ànena. yadi mataü - paràrthapratij¤àsvayaü nyàyaþ yat pratij¤ànantaram eva hetvabhidhànaü, svapratipattau tu na hetudharmà yojayitavyà iti. tan na. na hi jaiminer api svapratipattaye ÷àstranirmàõam, anyato viditavedàrthaþ ÷iùyahitàrthàya såtràõi praõãtavàn. ato 'tràpi paràrthaiva pratij¤à. atho[605]cyate -- dvedhà hi paraþ, vyutthitàvyutthitabhedàt. tatra vyutthitapratipàdane pratij¤ànantaram eva hetur abhidhãyata iti nyàyyam.[606]uttare tu parãkùàpurassaram eva hetvabhidhànena pratipàdyanta iti. tan na. lakùaõàntareùv api prasaïgàt. bhedàdilakùaõeùv api yathàsvam arthaü pratij¤àya parãkùàpratij¤ànam àpadyate. na ca tathà dç÷yate. ka÷ caiùa nyàyaþ yad vipratipannàya pratij¤ànantaram eva hetur ucyate na ÷iùyebhya iti. pratyuta tàn eva prati làghavàya pratij¤ànantaram eva hetur vaktum ucitaþ, kim antarà vyàkùepakarã pratij¤à nikùipyata iti yatki¤cid etat. tasmàd ayam atra samàdhiþ -- ihàdyena såtreõa ÷àstrasya prayojanaü pratij¤àtam. dvitãyena ca samastavakùyamàõatantràrthasaükùepapratij¤ànam. anena tu sukhagrahaõàrtham àdyàdhyàyàrthapratij¤ànam. athàtaþ ÷eùalakùaõam.[607](3.1.1) atha vi÷eùalakùaõam (8.1.1) itivad çùiõà praõãtam.{1,202}etad uktaü bhavati -- ihàdhyàye dharmapramàõaü parãkùiùyàmaha iti. yady api codanàsåtreõàpi samastatantràrthasaükùepe kriyamàõe pramàõalakùaõàrtho 'pi codanaiva pramàõam eveti pratij¤àtþ, tathàpi saïkãrõe pratij¤àte punar anena niùkçùyàdyàdhyàyàrthaþ pratij¤àyate. aniùkçùyamàõe hi pratij¤àsaïkareõa[608]na j¤àyate kasya pratij¤àbhàgasya sadautpattikasåtràbhyàü hetur abhidhãyata iti. bahv eva hi tatra pratij¤àtaü dharmasvaråpàdi. atas tatràpi hetvabhidhànam idam iti ka÷cid bhràmyet. atas tadbhramàpanuttaye svayam eva nirdhàraõaü dar÷ayati. yo 'yaü tantràrthaþ saükùipyàsmàbhiþ pratij¤àtaþ, tasmin vyàkhyàsyamàne nimittaparãkùaiva tàvad ihàdhyàye vartiùyate pramàõapurassaratvàt prameyasiddheþ. tad iha tàvac caturvidhà parãkùà vartiùyate -- kiü codanaiva utànyad eveti niyamaþ, codanà vànyad veti vikalpaþ, ubhayaü veti samuccayaþ, na cobhayam ity ubhayàpalàpaþ. àha ca -- __________NOTES__________ [605] tro (GA) [606] yaþ. (KA) [607] m iti (GA) [608] re na (GA) ___________________________ nimittànveùaõà ceha caturdhaiva kariùyate | codanaivànyad eveti yad vànyac codanàpi và || athavà codanànyac ca na cànyan nàpi codanà | iti. tad ete niyamavikalpasamuccayobhayàpalàpai÷ catvàraþ pakùà bhavanti. bhavati ca pramàõavikalpaþ. yathàràd avasthitam agniü kadàcil liïgàd avaiti. kadàcid àptopade÷àt. na ca samuccaye 'nyataravaiyarthyam, ã÷varamaharùayo hi pratyakùeõa dharmam avayanti àgamenetara iti pramàtçbhedàd ubhayopapattiþ. bhàùyakàreõa tu pradar÷anàrthaü kiü codanaiva utànyad apãti dar÷itam. parãkùamàõasya hi caturdhaiva pratibhà jàyate. tad iha pratyakùasåtre tàvat pratyakùàdiniùedhena pratipakùaniyamavikalpasamuccayàþ pratyuktàþ. ubhayàpalàpas tu codanàpràmàõyasamarthanenautpattikasåtre nirasiùyate tat pramàõam anapekùatvàd iti. tad ayaü nimittaparãkùàsaükùepo bhavati -- pratyakùàdivyudàsena codanaivety avadhàraõasiddhaþ, abhàvà÷aïkàniràkaraõena ca pramàõam eveti, ÷abdàrthasambandhavàkyaracanàpauruùeyatvapratipàdanena ca puruùànuprave÷asambhàvitàpràmàõyavyudàsaþ, tadbhåtàdhikaraõena{1,203}ca vàkyàrthasaüvinmålopapàdanam, upariùñàt tu mantràrthavàdapràmàõyaprakàrakathanaü, smçtipàdena ca manvàdyàptasmçtàcaritàgçhyamàõakàraõakàùñakà holàkàdipadàrthànàü målavedasadbhàvopapàdanaü, nàmadheyapàdena codbhidàdinàmnàü guõaparàõàm eva nàmadheyatayaiva kriyopayogakathanam iti kçtsna evàdhyàye dharmasya nimittaparãkùeti såktaü tasya nimittaparãùñir iti. atra bhàùyam uktãmadam asmàbhi÷ codanà nimittaü dharmaj¤àne iti tat pratij¤àmàtreõoktam ityàdi. tad ayuktam, sopapattikapratij¤àbhidhànàt. tathà hi -- codanà hi bhåtam ityàdinà codanàpràmàõyopapattir uktaiva, nànyat ki¤canendriyam iti cànyàpràmàõyopapattiþ. ataþ katham ucyate tat pratij¤àmàtreõoktam iti, ata àha -- ##ti sàrdhena. asyàrthaþ -- yady api bhàùyakàreõànàgatàvekùaõena sadautpattikasåtràbhyàü vakùyamàõà svapakùasya yuktiþ pratij¤àvyatiriktà dar÷ità, tathàpi na såtrakàreõa kàcid upapattir ukteti tanmatànusàreõa pratij¤àmàtràbhidhànam iti || 1 || samarthanàntaram àha -- ##iti. asyàrthaþ -- yat tu codanà hãtyàdinà bhåtàdyarthaprakà÷anasàmarthyaü codanàyàþ kçtaü, tat pràmàõyadvàramàtram eva kathitam. pàramàrthikã yuktir upariùñàd vakùyate såtrakàreõaiva. ato vakùyamàõayuktyadhikam eva tat pràmàõyasambhàvanàmàtram abhihitam. sambhàvito hi pratij¤àyàü pakùo hetunà sàdhyate, na tv asambhàvita iti svàbhipràyeõàpi pratij¤àmàtràbhidhànopapattir iti || 2 || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü nimittasåtraü samàptam 04 pratyakùasåtra {1,204} atrànantaraü parãùñisåtrapratij¤àtàü nimittaparãkùàm avatàrayituü såtram -- satsamprayoge puruùasyendriyàõàü buddhijanma tat pratyakùam animittaü vidhyamànopalambhanatvàd iti. tad idaü vçttyantare 'nimittàd avacchidya tat pratyakùam ityevamantaü lakùaõaparaü vyàkhyàtam. tad etad upanyasya dåùayati -- ##iti. asyàrthaþ -- dharmasya nimittaü parãkùitavyamiti hi pratij¤àtam. anantaraü ca pratyakùasya lakùaõam ucyamànaü na pårvapratij¤ayà saïgacchata iti || 1 || na paramasaïgatiþ, anupayogo 'pãty àha -- ##ti. lokaprasiddhapramàõavyavahàriõo hi mãmàüsakasya kiü tallakùaõakaraõeneti bhàvaþ. dvyaü÷à hi pårvapratij¤à codanaiva pramàõaü pramàõam eva codaneti tantràrthasaükùepapratij¤ànam. puna÷ ca parãùñisåtreõa niùkçùyàdyalakùaõaviùayatayà. na cànyataràü÷aprasàdhanenàpi lakùaõàbhidhànam upayujyata iti. yadi tu naiyàyikàdiprasthànam anuvidadhatà pratyakùasya lakùaõaü praõãyate, tadvad eva hi tatpårvakaü trividham anumànam ityàdivadanumànàder api lakùaõapraõayanam àpatitam ity àha -- ##iti || 2 || syàd etat. apramàõam evànumànàdi pratyakùàd anyatvàt tadàbhàsavad iti tallakùaõànabhidhànam iti, tad ayuktam ity àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yad eva ki¤cit tadapràmàõyasiddhaye pramàõam upanyasyate, tat tenaiva bàdhyate. api cànumà(?na/nà)pràmàõyasiddhaye 'numànam upanyasyate iti svavàgvirodhaþ. tad alaü nàpratyakùaü pramàõam iti pàùaõóajalpiteneti.{1,205}syàd etat -- sambhavaitihyayor ivànumànàgamayoþ pratyakùàntarbhàvàd itareùàü lakùaõànabhidhànam iti, tan na. lakùaõavailakùaõyàd ity àha -- ##ti#< vaktum>#antena. syàd etat -- lakùaõavailakùaõyam evàsiddhaü, sarveùàü saty evendriyàrthasannikarùe jàyamànatvàd iti. tan na. na hi cakùuùà sannikçùñadhåmo 'py aviditàsmçtavyàptir anumimàno vahnim upala(?bhya/bha)te. ata indriyaliïga÷abdasàdç÷yà(na)nyathàsiddhabuddhisamupalambhakapramàõàbhàvà eva yathàkramaü pratyakùàdipramàõodaye sàdhanam iti sàdhanabhedàl lakùaõavailakùaõye sati nànyonyàntarbhàvopapattiþ. tad idam àha -- ##ti || 3 || na ca vàcyaü sarvàdau pratyakùalakùaõàbhidhànàd eva tatpårvakatvenetaràõi lakùitànãti pçthaglakùaõànabhidhànam iti, tatpårvakasmçtyàdãnàm apràmàõyadar÷anenàbhàsasaïkaraprasakter ity àha -- ##ti || 4 || na ca sàmànyàtide÷alakùaõam iva vi÷eùàtide÷alakùaõaü pratyakùalakùaõoktir anumànàdãnàü pàramàrthimaü lakùaõam àkùipati, tena vinà tadupapatteþ. sàmànyaü tu nànàkùiptavi÷eùam àtmànaü labhata ity àkùipaty arthavi÷eùam. tad etad àha -- ##ti || 5 || tatpårvakatvasiddhyabhyupagamena càsmàbhiþ pårvaü[609]smçtyà vyabhicàra uktaþ. tad api pratyakùalakùaõokter ananyathàsiddhyabhàvàn na sidhyatãty àha -- ## iti. tac càtac ca tadatadã. te pårve yasyeti bahuvrãhiþ. tad ayam arthaþ -- tad và pratyakùam anyad và pårvam anumànàdãnàm iti na pratyakùalakùaõàd avagamyata iti.{1,206}yadi tu vinaiva kàraõena pratyakùalakùaõokter itareùàü tatpårvakatvam à÷rãyate, hanta atatpårvakatvam api vàïmàtreõa ÷akyam à÷rayitum ity àha -- ##iti. tadapårvaü yasyeti vigraho dar÷ayitavya iti || 6 || __________NOTES__________ [609] rva (GA) ___________________________ sidhyatu và pratyakùalakùaõokter anumànàdãnàü tatpårvakatvam. yas tv eùàm avàntaralakùaõabhedaþ svaråpaü ca, saükhyà ceyanti pramàõànãti, tat sarvaü na sidhyatãty àha -- ##ti || 7 || syàn mataü - prasiddhàny evànumànàdãni pramàõàni, kim amãùàü lakùaõakaraõeneti. tat pratyakùe 'pi samànam ity àha -- ##iti. ato bahuùu pramàõeùu yad ekalakùaõakaraõaü tad anyaparisaükhyàrtham eva syàt. tad etad àha -- ##ti ##antena. abhimatapramàõaparisaükhyànaü càyuktam iti bhàvaþ. måóhena và jaimininà pratyakùamàtraü lakùitam ity abhyupagantavyam àpadyeta. evaü càtmãyam aj¤ànam çùer àropitaü bhaved ity àha -- ##ti#< nà>#ntena. api ca vàkyabhedo nàmàgatyà kvacid à÷rãyate yathàgnaya÷ ca svakàlatvàt ity atra vakùyate. na ceha såtre ki¤cid anupapannaü dç÷yate yad bhittvà vyàkhyàyata ity àha -- ##ti || 9 || lakùaõam apy etad ativyàpter ayuktam ity àha -- ##ti. ativyàptim eva dar÷ayati -- ##iti. sarve hi mçgatçùõàdivibhramàþ{1,207}såryara÷mitaptoùaràdisaüyuktanayanajanyàþ. saü÷ayà÷ ca sthàõvàdisaüyuktanayanajanmàna iti pratyakùatàm a÷nuvãran. seyam ativyàptir iti. alpaü cedam asmàbhir uktaü tadàbhàseùu tulyatvàd iti. ekaü tu svapnaj¤ànaü varjayitvà sakalapramàõàpramàõasajàtãyavijàtãyaj¤ànamàtrasàdhàraõam idaü lakùaõam ity àha -- ##ti. liïga÷abdasadç÷àdisambaddheùv evendriyeùv anumànàdipramàõapa¤cakotpattir iti bhàvaþ || 10 || svapnaj¤ànavarjane kàraõam àha -- ##ti. bàhyendriyasamprayogàbhàvàbhipràyeõa cedam uktam. svapne tv àtmamanodehaiþ saïgatir astyeveti tad apy anena lakùaõena vyàpyata iti dar÷ayitavyam iti. svapnaj¤ànàtiriktaü tu yat ki¤cid bhràntyàdi, tat kenacit samprayoge saty eva jàyata iti pratyakùam àpadyetety àha -- ##iti. yathà kenacit samprayoge bhràntyàdir bhavati, tathà pårvam evàsmàbhir vivçtam. àdi÷abdena pramàõasaü÷ayayor upàdànam iti || 11 || nanu kenacit samprayogamàtraü na pratyakùakàraõam abhipretam. api tarhi gràhyeõa. na ca bhràntyàdayo gràhyasaüyuktanayanasya jàyante. kiü tarhi. anyasaüyuktendriyasyànyàrthaviùayàþ. na cedaü gràhyavi÷eùaõam asmàbhir eva kevalam à÷ritam. api tu vçttikàreõàpi pratyakùalakùaõaparaü såtraü vyàcakùàõena. tanmataü ca bhavadbhir upariùñàd vakùyata eveti nàvayor vi÷eùam upalabhàmahe, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyam abhimataü vi÷eùaõaü bhavato 'pi. tat tv anupàttaü na labhyate. vçttikàramate tu vyatyastena tadvçttena tadupàdàsyate. {1,208} yadàbhàsaü hi vij¤ànaü tatsaüyoge tad iùyate | iti vakùyate. ato bhavanmate gràhyavi÷eùaõànupàdànàd gràhyasamprayogajam anyasamprayogajaü và j¤ànaü pratyakùam àpadyeta. ato 'sti mahàn vakùyamàõena vi÷eùa iti || 12 || yata eva yathàvasthitam idaü såtraü na pratyakùaü lakùayituü kùamate, ata eva vçttikàreõàpi pràsaïgikalakùaõakaraõe vyatyayena pañhitam ity àha -- ##ti || 13 || prakçtam ativyàpakatvaü lakùaõasyopasaüharati -- ##ti || 14 || para idànãü satsamprayogavi÷eùaõopàdànasàmarthyàd eva gràhyavi÷eùaõàkùepaü manvànaþ pratyavatiùñhate, tadàha -- ##iti. evaü hi manyate -- sambhavavyabhicàrau hi vi÷eùaõakaràv ubhau tad yadi samprayogamàtrajaü j¤ànaü såtrakàrasyàbhimatam abhaviùyat, tadà vi÷eùaõopàdànam anarthakam àpatsya(?te/ta.) na hy asamprayogajaü pramàõam apramàõaü và j¤ànam asti. ato vi÷eùaõopàdànasàmarthyàd eva gràhyavi÷eùaõam avagamyate. ato na ki¤cid dokùyatãti. etad eva[610]dåùayati -- ##ti. evaü hi manyate -- naivaüvidhenottareõa vyutthito bodhayituü ÷akyate. tasya hy etad eva pratipàdyaü yat tvanmate[611]vi÷eùaõànarthakyaü, lakùaõasya càtivyàptyàdibhir asiddhir iti || 15 || __________NOTES__________ [610] d api då [611] te avayavànàmànartha (GA) ___________________________ upetya và bråma ity àha -- ##iti. uktam etad{1,209}bàhyendriyavyàpàràdinirapekùaü svapnaj¤ànam iti tanmàtraü varjayitvà sarvam eva pratyakùaü pràpnuyàd iti. àdi÷abdena càdçùñamàtrodbodhitasaüskàrakàraõikà smçtir abhipreteti. tasmàd anupàttam evàtra[612]samagraü pratyakùalakùaõam iti na tad vidhàtum anuvadituü và ÷akyam ity àha -- ##iti. yat pratyakùaü tad evaülakùaõakam[613]iti lakùaõavidhiþ. yad evaülakùaõakaü[614]tat pratyakùam iti lakùaõànuvàdaþ. na cànukto 'rtho vidhyanuvàdabhàg bhavati, ubhayor api sàdhàraõatvàd abhidhànasyeti || 16 || __________NOTES__________ [612] va sa [613] õam i ___________________________ [614] õaü ta (GA) ___________________________ evaü lakùaõaparatàü pratyàkhyàyànabhimatavacanavyaktiniràkaraõapurassaram abhimatàü såtrasya vacobhaïgim àha -- ##ti dvàbhyàm. etad uktaü bhavati -- yad evaülakùaõakaü tat pratyakùam iti naiùa såtràrthaþ. kiü tarhi. yallokaprasiddhaü pratyakùaü tasya satsamprayogajatvaü nàma dharmo 'sti. taddharmakatvàc ca vidyamànopalambhanatvaü bhavati. tata÷ ca bhaviùyaty avidyamàne dharme 'nimittateti || 18 || nanu ÷àbare 'pi pratyakùam animittam, evaü lakùaõakaü hi tad ity ucyate. tadalakùaõaparatve såtrasyànupapannam ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- ÷àbarà api ye lokaprasiddhalakùaõànuvàdenànimittatvaü vidadhati tàn api na mçùyàmahe, sampårõalakùaõàbhidhàne såtrasyà÷akteþ. ato lakùaõoktir iha liïgavivakùayaiva. yathà dhåmo lakùaõam agneþ, evaü vidyamànopalambhanatvam animittatvasya. lakùyate hi tat teneti bhàùyakàrasyàbhimatam iti || 19 || {1,210} yal liïgaü yasya ca, tadubhayam api vyanakti -- ##iti. vidyamànopalambhanatvaü nàma dharmo liïgam. animittatà tu liïgi. yadi tu talliïgam asiddham iti ka÷cid bråyàt, taü prati satsamprayogajatvahetvantaraprasiddhena tenànimittatàdhigantavyeti prasiddhenety uktam iti || 20 || kutaþ punar hetvantarasyaiva prasiddhiþ, ata àha -- ##iti. etad uktaü bhavati -- traya ete prayogàþ -- pratyakùam animittaü vidyamànopalambhanatvàt. vidyamànopalambhanatvaü ca satsamprayogajatvàt. satsamprayogajatvaü ca pratyakùatvàt. atra ca vidyamànopalambhanatvasya vyaktam eva pa¤camyà hetutvam upàttam. itarayos tåpàdànenaiva hetutvaü såtritam iti draùñavyam iti. ayaü ca pratyakùaü yajjane siddham ity asyaiva prapa¤co veditavyaþ. tathà hi -- tatraiva vidyamànopalambhanatvàd animittatvam, evaüdharmakatvopàttasatsamprayogajatvàd vidyamànopalambhanatvaü, pratyakùaü yajjana iti ca pratyakùatvàd evaüdharmakatvam uktam. idaü hi tatràkåtaü pratyakùaü sadevaüdharmakaü bhavatãti. idaü tv iha vaktavyam. kim anayà prayogaprapa¤caracanayà. vimatipadàspadaü hi pratyakùam animitaü pratyakùatvàd ity etàvatàpãùñaü sidhyaty eva. tat tu ÷uùkatarkahetor udbhàvakatvàn na tathà÷ritam iti samàdhàtavyam. evaü hi ÷rutisàdhàraõyamàtreõànimittatvam uktam iti manvãran. na ca ÷rutisàmànyamàtreõaiva sarvasàdharmyaü bhavati. na hi bhavati gopadàs padaü vàg iti viùàõavatã. vidyamànopalambhanatvàd animittatvam ucyamànaü cittaü bhàvayati. kathaü ca[615]vidyamànopalambhanam anàgate nimittaü bhavati. kathaü ca satsamprayogajam avidyamànopalambhanam. vartamànasamprayogajaü hi satsamprayogajam abhidhãyate, sacchabdasya vartamànavacanatvàt. na cànàgatena dharmeõa vartamànaþ samprayogaþ sambhavati. sambandhidvayàdhàro hi sambandhaþ. nàsàv anyatarasminn avartamàne vartata iti yuktam abhidhàtum. evaü pratyakùa÷abdo 'pi pratyutpannendriyasamprayogàdhãnavçttir nàvartamànasamprayogaje vartitum arhatãti yuktaü kramàbhidhànam. prapa¤caråcaya÷ ca mãmàüsakà iti yuktaü prapa¤càbhidhànam || __________NOTES__________ [615] hi (GA) ___________________________ {1,211} idaü tu vàcyam -- anaikàntikaü satsamprayogajatvaü vidyamànopalambhanatve. saty eva hi nadãpåranayanasannikarùe atãtà[616]divçùñivij¤ànaü bhavati. vartamàna eva ca meghacakùussannikarùo bhaviùyadvçùñiviùayaü vij¤ànaü janayati. ato nàyam ekàntaþ yat satsamprayogajaü j¤ànaü vidyamànopalambhanam iti. api ca aparokùanirbhàsam api j¤ànaü vartamànasamprayogajam avidyamànaviùayaü dçùñam. bhavati hi vartamàne ÷uktinayanasannikarùe 'tãtànàgatavyavahitarajatàvagrahaþ. uktaü ca bhavadbhir api bhavadàsadåùaõàvasare sakalapramàõàpramàõaj¤ànasàdhàraõyaü satsamprayogajatvasya. syàn matam -- na tàvadatãtànàgatagocaram anumànaü satsamprayogeõa janyate, aviditàsmçtavyàpter abhàvàt. asti hi tasyàpi nadãpårajaladacakùussannikarùaþ. na càtãtànàgatavçùñiparicayo bhavati. ÷uktirajatavedane 'pi purovartidravyagrahaõa eva sannikarùaþ kàraõam. rajatànubhavas tu doùasàhàyyàt pràcãnaj¤ànajanmanaþ saüskàràd yatkàraõaü sannikçùyate khalv asya nànàrthair indriyam. na càsatsu doùeùv avidyamànaprakà÷anam upakalpayati. ato viùayàdidoùànvayavyatirekànuvidhàyino vibhramàs tam eva svàtmani kàraõãkàrayantãti. tan na. kàraõakàraõasyàpi kàraõatvànapàyàt. ÷ukti[617]nayanasannikarùa eva hi saüskàrodbodhe kàraõaü bhràntau. anumàne ca liïgasannikarùo vyàptismaraõe. ataþ ÷akyaü tadubhayam api paramparayà satsamprayogajam iti vaktum. avi÷eùitaü ceha satsamprayogajatvamàtraü hetur uktaþ. ato duùpariharam anaikàntikatvaü tàdç÷asya. __________NOTES__________ [616] tavç (GA) [617] ktisa ___________________________ atrocyate -- uktam idaü lokaprasiddhasya pratyakùasyàyaü dharmaþ yat satsamprayogajatvaü nàma vidyamànopalambhanatvasiddhau hetur uktaþ. loke ca gràhyeõaiva sati samprayoge pratyakùam iti siddham. na hy[618]anyasamprayuktacakùuùo 'nyat pratyakùam iti dçùñam. tad iha gràhyeõaiva vartamànasamprayogajatvaü vidyamànopalambhanatve hetur uktaþ. na ca tad anumànàdiùu sambhavati. na hi tatra gràhyeõa vçùñyàdinendriyasannikarùo vartate. lakùaõapakùe tu yàvacchrutamàtraparatantratvàd àpadyetaiva bhràntyàdi pratyakùam. tatràpi tu lokapàratantrye vçthà lakùaõa[619]karaõam iti. nanu pratyakùam animittaü vidyamànopalambhanatvàd ity atra ko dçùñàntaþ.{1,212}yadi pratyakùam eva, tan na. pakùasapakùayor abhedàpàtàt. tac càyuktaü siddhasàdhyayor bhedàt. sàdhyo hi pakùaþ siddha÷ ca sapakùaþ. na caikam eva siddhasàdhyasvabhàvam ity upapadyate. siddhaü càsmadàdipratyakùasya dharme 'nimittatvaü, kiü[620]tatsàdhanena. ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- pratyakùavi÷eùaü pakùãkçtya pratyakùàntaraü sapakùãkriyate iti na pakùasapakùayor ekatà. nàpi siddhasàdhyateti || 21 || __________NOTES__________ [618] nyat samprayuktam anyat pra (KA) [619] õam iti (GA) [620] tatra sà (GA) ___________________________ evaü svamatena såtraü vyàkhyàyedànãü parapakùoktàn doùàn iha pariharati -- ##ti. parapakùe hi prakçtàsaïgatir uktà. seha nàsti. codanaiva pramàõam iti hi pratij¤àtam. tac ca pratyakùànimittatvapratipàdanenaiva[621] ÷eùàõàm apy anumànàdãnàm apràmàõyadar÷anenàvadhàritaråpaü sidhyatãti. kathaü punaþ pratyakùànimittatve satyanumànàdãnàm apy animittatvam. na hi pratyakùam anàgatàtivçttayor asamartham ityanumànenàpi[622]tathà bhavitavyam. meghonnatinadãpåràbhyàm anàgatàtivçttàyà vçùñer ananumànaprasaïgàd ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- vyàptisaüvedanàdhãnajanmatvàd anumànasya nityaparokùeõa ca dharmeõa vyàptisaüvedanàsambhavàd anumànodayàbhàvaþ. na ca vçùñyàdau prasaïgaþ. teùàü dçùñapårvakatvena vyàptisaüvedanopapatteþ. àdi÷abdena dharmasàdç÷yam upàdatte. etac copariùñàt prapa¤cayiùyata eveti || 22 || __________NOTES__________ [621] na ÷e (KA) [622] pi bha (GA) ___________________________ nanv evam api pratyakùavaditareùàm apy animittatvaü kiü såtrair na nibaddham ata àha -- #<÷akyam >#iti. ekalakùaõakaraõe hãtaralakùaõàsiddheþ sarveùàü lakùaõakaraõam àpàditam. animittatve tu pratyakùasyokte tatpårvakatvàd itareùàm apy{1,213}animittatvaü ÷akyàvagamam iti na pçthaï nibadhyate. yathà vakùyati -- pratyakùadvàratvàd anumànàdãnàm[623]apy akàraõatvam iti. lakùaõànupayoge[624]'pi yaþ paryanuyogo dattaþ, so 'py atra lakùaõànabhyupagamàd eva nàstãty àha -- ##ti || 23 || __________NOTES__________ [623] m akà [624] genàpi (KA) ___________________________ tathà gràhyavi÷eùaõànupàdànàd anumànàdyanupasaïgrahàc ca nyånaü lakùaõaü, sarvasaüvidàü ca satsamprayogeõàvyabhicàràt satsamprayoganirde÷o 'tiricyata ityàdy api yad uktaü tad apy atra nà÷aïkyata ity àha -- ##ti. lakùaõakaraõasya hi nyånàtirekàdayo doùàþ nàlakùaõe prasajantãti. etad dhy atra sarvathà pratipàdyaü yallokaprasiddhaü pratyakùaü tad evaüdharmakam iti. sampårõaü tu pratyakùasya svaråpam anenàbhidhãyatàü mà và. na nas tatra tàtparyam. ata÷ cànyaparatvàt såtrasya lakùaõapakùoktà mçgatçùõàdisaüvidàm api pratyakùatà nàpadyate ity àha -- ##ti || 25 || nanu yadi lokaprasiddhadharmopadar÷anenànimittatvamàtram atra sàdhyam, evaü tarhi pratyakùam animittaü vidyamànopalambhanatvàd ity etàvad eva vaktavyam. kiü satsamprayogajatvàdyupanyàsena, ata àha -- ##ti sàrdhadvayena. ayam arthaþ -- satyam etàvatàpy animittatà pratipàditaiva.[625]kin tu vidyamànopalambhanatvam evàsiddhaü yoginàü muktàtmanàü càtãtànàgatàdiviùayaj¤ànotpatter iti ye manyante, tàn prati hetusiddhyarthaü satsamprayogajatvam api hetvantaram upanyastaü, na punaþ pratyakùasvaråpavivakùayà. tathà vidyamànopalambhanatvàd iti hetum abhidadhatà avidyamàno[626]bhaviùyaddharmo bhaviùyattvàd eva na pratyakùeõànubhåyata iti yo hetur antarõãtaþ, tasyàpi yogim uktàtmanàü gràhyair arthàntarair bhaviùyadbhir vyabhicàrità mà bhåd ity etad artham api satsamprayogajatvasyopàdànam. etad dhy{1,214}anenocyate -- sarvam eva pratyakùaü saty evendriyasamprayoge jàyate. ato na ki¤cid bhaviùyadviùayam iti nàsti vyabhicàraþ. asiddhatàvyabhicàrite samàhçtya mà bhåtàm iti dvivacanàbhidhànam iti. __________NOTES__________ [625] tà bhavati. ki [626] no dharmo (GA) ___________________________ idaü tv iha vaktavyaü - niràkçtam eva a÷akyaü hi tat puruùeõa j¤àtum çte vacanàd ity atra yogipratyakùasyànàgatàdiviùayatvam. atra kiü punar upanyàseneti. tatraike vadanti -- tatra hi vacanàdçte puruùàõàm atãndriyànubhava÷aktir niràkçtà. atra punarvacanàd eva pratãtya ciraü bhàvayato dharmàdharmau pratyakùau bhaviùyata iti pratyavasthànaü niràkriyata iti. tad ayuktam. sarvaü hi tadanàgatàvekùaõena bhàùyavàrttikakàràbhyàm uktam, ihaiva såtrakàreõa svayam uktatvàt. na caiùa pareùàm api siddhàntaþ yad akasmàd eva buddhasya[627]vànyasya và tadbhåmim adhiråóhasyàjàtàtivçttapratyutpannasåkùmavyavahitaviprakçùñàdayaþ sàkùàd bhàvà bhàsanta iti. api tarhi àgamàd eva sàmànyato viditàn dharmàü÷ ciraü bhàvayataþ sphuñam avikalpakà÷ ca prakà÷anta iti. bhàvanàbalajam eva j¤ànaü divyaü cakùur ity àcakùate. yat tu bhautikenaiva cakùuùà sarvam aparokùãkriyata iti, tadatisthavãyaþ. prauóhipradar÷anaparatayà tair uktam. tàdç÷am api càtraiva niràkàryam, ihaiva såtrakàreõa niràkçtatvàt. tasmàd atratyam evànàgatàvekùaõena tatroktam ity uktam eva. nanu ca pårvapårvahetvasiddhyà÷aïkayottarottarahetupradar÷anam iti yato 'sti tatra dharmo 'yam ityàdinà pratyakùatvamadohetur ity evamantenoktam iti gatàrtham idam. __________NOTES__________ [627] syànya (GA) ___________________________ atrocyate -- pratyavasthànabãjam idànãü pareùàm abhidhãyate. avidyamànopalambhanam eva hi yogajadharmabalena yoginàü pratyakùam iti hi te pratipannàþ. ata eva atãtànàgate 'py arthe ityàdinà hetvasiddhibãjam upadar÷itam. pårvaü tv asiddhyà÷aïkayà hetukramà÷rayaõam ity etàvad evoktam. katham asiddhir ity atra na ki¤cid uktam. yogyartham abhidhãyate ity atràpi yoginàm ati÷ayavi÷eùo 'ntarõãtaþ. sa eva atãtànàgatetyàdinà prakañãkçtaþ. kaþ{1,215}punaratãtànàgatàdiviùayatve pratyakùasya teùàm abhipràyaþ. ÷råyatàm. evaü hi manyante -- yad vidyamànopalambhanam asmadàdipratyakùaü tena mà nàma dharmo 'nubhåyatàm. bhàvanàbalabhuvà tu sakalàtãtà[628]nàga- tàdiviùayeõa kiü nànubhåyate. tadasiddher anupapannam iti cet. na. anumànàd upapatteþ. tatraitat syàd -- na tasya bhàvanàbalabhuvaþ pratyakùasyàsmadàdàv adçùñacarasya sadbhàve ki¤cana pramàõam astãti. tac ca na. evam anumànàd upapatteþ. vijàtãyàntaràyaparihàreõa bhàvyamàneùu bhàveùu[629]praj¤àprasàdàd ati÷ayo dç÷yate. tathà hi -- kim anyat. iha khalu nitàntaduradhigamam àtmànam eva nirdhåtanikhilakàyakaraõoparàgopaplavaü vigalitasakalamitimàtçmeyamànavibhàgodgràhamayam[630]aham iti vi÷adataram avalokayante kçtinaþ kecid iti vedàntavàdino vadanti. na hi tadasmadàdivedyaü neti yogino 'pi na budhyante. tadvad và vayam api vijànãmaþ. bhavati càtra kàraõaprakarùo hi kàryaprakarùeõa vyàpto dçùñaþ citrakàràdi÷ilpaprakarùa iva citràdikarmaprakarùeõa. prakçùyate ca kasyacid yogino bhàvanàbalabhuvaþ pratyakùasya kàraõam iti svabhàvahetuþ. athàpi syàt kutaþ kàraõaprakarùo 'vagamyata iti. svabhàvahetor eva. yo yadabhinivi÷amàno 'bhyasyati sa tasya prakarùakàùñhàm àsàdayati citrakàrasyeva ÷ilpam. abhyasyati ca ka÷cid avahito dhyànam iti sàdhyànvitahetupradar÷anam. ato dhyànaprakarùàt tadbalabhuvo j¤ànasya prakarùaþ. ka÷ ca j¤ànasyàparaþ prakarùaþ sphuñàvikalpakaprakà÷àt. yathàhuþ -- __________NOTES__________ [628] tàdi (GA) [629] pratij¤à (KA) [630] yam i (GA) ___________________________ tasmàd bhåtam abhåtaü và yadyad evàtibhàvyate | bhàvanàbalaniùpattau tatsphuñàkalpadhãþ phalam || iti. nanu jãvanàya ÷ilpinàü ÷ilpàbhyàso yuktaþ. na tu dhyànàbhyàsasya ki¤cinnibandhanam asti. kathaü nàsti. karuõà hi dhyànàbhyàse nibandhanam. ka÷cit khalu bhavàntarãyàt saüskàràt kàruõiko bhavati.{1,216}sa karuõàm evàbhinivi÷ate. abhyàsàti÷ayàc ca sà tasya prakarùakàùñhàm àsàdayati. sa kàùñhàpràptaprakarùakaruõo duþkhottaràn saüsàriõo dçùñvà dåraü dåyamànamànasa÷ cintayati katham etàn uddhareyam iti. tataþ sa puruùàrthasàdhanam anvicchan dhyànàya prayasyati. tata÷ ciràbhyàsàn niùpannadhyàno dharmàdharmàv apy aparokùam ãkùate. anyan mataü - saüsàriõo hãndriyàdhãnaj¤ànajanmànaþ. pràgbhavãyaka[631]rmàrjitadehendriyà hi te. ato yuktaü yaddehendriyànuvidhàyisaüvedanà bhavantãti. yadà punar amã yogàbhyàsàd eva prakùãõanikhilaj¤ànakarmà÷ayà bhavanti, tadà dehendriyair vimucyante. tadà niyàmakàbhàvàt svayaü ca prakà÷asvabhàvatvàt sarvam atãtàdi budhyante. atas tàn prati vidyamànopalambhanatvam asiddham iti tatpratibodhanàya lokaprasiddhaü sad ityàdy ayaü jaiminir àheti. tàn indànãü pratibodhayati -- ## iti. ayam arthaþ -- teùàm api pratyakùaü na lokottaraü bhavitum arhatãti || 28 || __________NOTES__________ [631] dha ___________________________ atra kàraõam àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- tad yoginàü j¤ànaü pratyakùaü navà. yady apratyakùaü na tarhi pramàõaü, pratyakùànumànavyatiriktapramàõànabhyupagamàd anumànalakùaõàbhàvàc ca. na càpramàõam arthavyavasthàpanàyàlam. ataþ kiü tad abhyupagamena. atha pratyakùam, anvarthatvàt pratyakùa÷abdasya ava÷yam eva tenendriyajanmanà bhavitavyam. na hy anindriyajaü pratyakùam iti laukikànàm upacàro dç÷yate. nanu nendriyajatvaü pratyakùalakùaõam, api tarhi, kalpanàpoóham abhràntaü pratyakùam iti. abhilàpasaüsargayogyapratibhàsàpratãtiþ kalpanà. tayà rahitaü timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhaõàdyanàhitavibhramam abhràntaü j¤ànaü pratyakùam iti. idaü ca lakùaõaü yoginàm api j¤ànaü vyàpnoty eva. tad[632]dhi nirvikalpakam abhràntam. ata eva pratyakùaü caturdhà vibhajante tac caturvidham indriyajam indriyajasamanantarapratyayodbhavaü mànasaü sarvacittacaittànàm àtmasaüvedanaü yogij¤ànaü ceti. yadi hãndriyajatvam eva pratyakùalakùaõaü syàt, tritayam apratyakùaü syàt. mànasaü ca mãmàüsakair api pratyakùam iùyata eva. ataþ sarvànugatàparokùàvabhàsitvamàtravacana eva pratyakùa÷abdo{1,217}ni÷cãyate. yathà gameróor iti óopratyayànto vyutpàdito go÷abdo 'gacchaty api prayogadar÷anàt sarvànugatagojàtimàtravacano ni÷cãyate, evaü naùñàvayavàrthavibhàgaþ pratyakùa÷abdo 'parokùàvabhàsini samudàya÷aktyaiva[633]vartata iti. tan na. avayavànvayàvyabhicàràt. avayavànvayavyabhicàre hi samudàya÷aktir àtmànaü labhate. na ca pratyakùa÷abdavàcyam indriyànvayaü vyabhicarati. mànase vyabhicàra iti cet. na. manaso 'pãndriyatvàt. atha nàsti mano nàmendriyam, indriyajam eva tu j¤ànaü dhàràvàhikeùu santanyamàneùåttarakùaõagràhiõo j¤ànasya kàraõaü mana iti gãyate. uttaraü ca mànasam iti. tad ayuktam. atãte hãndriyaja[634]j¤àna uttarakùaõo 'nubhåyate. sa katham asambaddhena tenàvabhàsayituü ÷akyate. akùavad iti ced, na. pràpyakàritvasyàkùàõàm ihaiva vakùyamàõatvàt. ato dvitãyakùaõagrahaõam[635]apãndriyajam eveti nàsti vyabhicàraþ. tasyàpãndriyànvayavyatirekànuvidhànàt. na hi nimãlitanayanasya råpabuddhir anuvartamànà dç÷yate. ato 'vayavànvayàvyabhicàràn na samudàya÷akter àtmalàbhaþ. ato 'nindriyajaü sad yoginàü muktàtmanàü và j¤ànaü na pratyakùam. pratyakùaü sanniyataü vidyamànopalambhanam, apratyakùaü tu pramàõàntarànabhyupagamàd eva nirastam. __________NOTES__________ [632] d api (GA) [633] va prava (GA) ___________________________ [634] je [635] gràhiõa (KA) ___________________________ yac ca bhàvanàbalaü yogij¤ànajanmani kàraõam uktam. tan na, avagataviùayatvàd bhàvanàyàþ. na càkasmàd evàvagater utpattiþ sambhavati. sarvotpattimatàü kàraõavattvàt. atha pramàõàntaràvagataü bhàvyate kiü bhàvanayà, tata eva tatsiddheþ. ki¤ ca tat pramàõaü na tàvadanumànaü, dharmàdharmayoþ pårvam agrahaõena tadvyàptaliïgadar÷anàbhàvàt. jagadvaicitryàrthàpatter api kim api kàraõam astãty etàvad unnãyate. na tu ka÷cid vi÷eùaþ. na cànirdiùñavi÷eùaviùayà bhàvanà bhavati. yoga÷àstreùv api vi÷eùà eva dhyeyatayopadi÷yante -- dhyeya àtmà prabhur yo 'sau hçdaye dãpavat sthitaþ ityàdibhiþ. tarhy àgamàd avagataü bhàvayiùyate. yadi pramàõàt, tata evàvagateþ kiü bhàvanayà. hànopàdànàrthaü hi vastu jij¤àsyate. te ca tata eva siddhe iti vyarthà bhàvanà. kàruõiko 'pi dharmàgamàn eva prayatnataþ ÷iùyebhyo vyàcakùãta. na bhàvanà[636]parikhedam anubhavet. atha vipralambhabhåyiùñhatvàd àgamànàü pramàõam àgamo na veti vicikitsamàno bhàvanayà jij¤àsa[637]te. tan na.{1,218}tato 'pi tadasiddheþ. bhàvanàbalapariniùpannam api j¤ànam anà÷vàsanãyàrtham eva, abhåtasyàpi bhàvyamànasyàparokùavat prakà÷àt. tathà tair evoktaü - tasmàd bhåtam abhåtaü veti. __________NOTES__________ [636] nàkhe (GA) [637] sya (KA) ___________________________ api ca bhàvanàbalajam apramàõaü gçhãtagrahaõàt. yàvad eva hi gçhãtaü tàvad eva hi bhàvanayà viùayãkriyate. màtrayàpi tv adhikaü bhàvanayà na gocarayati. yogàbhyàsàhitasaüskàrapàñavanimittà hi smçtir eva bhàvanety[638]abhidhãyate. sà ca na pramàõam iti sthitam eva. na ca taduttarakàlaü sàkùàtkàrij¤ànam udetãti pramàõam asti. indriyasannikarùam antareõàrthasàkùàtkàrasya kvacid apy adar÷anàt. bhavati càtra[639]prayogaþ -- yoginàü dharmàdharmayor aparokùàvabhàsi j¤ànaü nàsti indriyasannikarùàbhàvàd, asmadàdivat. yac ca kàraõaprakarùàt kàryaprakarùa ity uktaü, tad ayuktam. kàraõaprakarùànupapatteþ. bhàvanàprakarùànupapatti÷ ca varõitaiva prayojanàbhàvàd, anàlambanatvàd anadhikaviùayatvàc ca. na ca tathàvidhàti÷ayavataþ kasyacid adyatve dar÷anaü, yena dçùñatvàd abhyupagamyeta. nityanirdoùavedàntapramàõake tu brahmàti÷aye na ki¤cid anupapannam. tatràpi tu nànindriyajaü pratyakùam upapadyate. samucchinnasakalamitimàtçmeyamànaprapa¤cà hi sàvasthà. yatràpi càbhyàsàt prakarùo dç÷yate tatràpi smçtir eva prakçùyate, na punarabhyàsato 'nindriyasannikçùñam api ca vastvaparokùaü bhavati. na hy abhràntasyàsannihitam avartamànaü ca puraþsthitavadavabhàsata ity utprekùitum api ÷akyam ity alam aneneti. __________NOTES__________ [638] ti gãya (GA) [639] tra yo ___________________________ nanu ca ÷eùahetuprasiddhaye pratyakùatvaü hetur iti pårvam uktam. katham idànãü tena vidyamànopalambhanatvaü sàdhyate, ata àha -[640]##iti. ayam abhipràyaþ -- nàyaü ÷àstrãyo hetukramaþ, yena tadatikrame doùo bhavati. ato vyàptibalena ÷akyam anenàsmadàdipratyakùavad ubhayaü sàdhayitum iti yatheùñàbhidhànam iti || 29 || __________NOTES__________ [640] satsam iti (KA) ___________________________ atra såtrakàreõa pratyakùatvàbhyupagamena yogipratyakùasyànimittatàü pratipàdayatà nimittatvàbhyupagame và na pratyakùatvam ity arthàd àveditam. tat{1,219}prayogadvayena dar÷ayati -- ##iti dvayena. tatas tv eveti. avartamànaviùayatvàd evety arthaþ. yadi tu niràkçtasvapakùo bauddho 'pratyakùa÷abdavàcyam eva tat pramàõàntaram iti bråyàt, tadarthaü pramàõatvaniràkaraõam. etac ca såtrakàreõaiva satsamprayogagrahaõasàmarthyàd evopàttam iti sad ity etena kathyate ity uktam iti || 30-31 || anyan mataü - siddhànàü khalu dharmànugrahava÷enànàgatàdiviùayà pratibhaiva jàyate. sà càdyatve kvacid asmadàdãnàm apy utpadyate yathà ÷vo me bhràtàganteti. pràyeõa tv çùãõàü tajj¤ànam utpadyata ity àrùam ity ucyate. yathàhuþ -- àrùaü siddhadar÷anaü ca dharmebhyaþ iti. tan niràkaroti ##ti. ayam arthaþ -- yoginàm çùãõàü và pratibhà nàrthani÷cayàya prabhavati, pratibhàtvàd asmadàdipratibhàvat. asmadàdãnàü hi visaüvàdabhåyiùñhà pratibhopalabhyata iti || 32 || evaü tàvad vidyamànopalambhanatvasya hetor asiddhim à÷aïkya satsamprayogajatvàd iti yad uktaü tad vivçtam. idànãü bhaviùyattvasya hetor anaikàntika÷aïkàniràkaraõàrthaü yad uktaü tad vivçõoti -- ##ti. ayam arthaþ -- yadi satsamprayogajaü pratyakùam iti nocyeta, tato 'vidyamàne 'pi saüyoge yoginàü kvacit pratyakùaü jàyata iti tasya bhaviùyaty api dharme ÷aktir anivàrità syàt. tata÷ ca bhaviùyattvasya hetor anaikàntikatvam[641]iti sadityàdi jaiminir àheti || 33 || __________NOTES__________ [641] tvaü syàd iti (GA) ___________________________ {1,220} nanu bhaviùyattvàd dharmo na pratyakùa ity ucyate, tad yadàsau bhaviùyaüs tadà mà nàma pratyakùo bhavatu. yadà tu pravartate tadà kin nàma na pratyakùeõànubhåyate, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- anuùñhànàrthaü hi pramàõam anviùyate. tadanuùñhànàt pràg evànveùyam. na cànuùñhànàt pràg dharmo 'stãti kathaü pratyakùo bhaved iti. kim idànãm anyenànuùñhito vidyamànaþ pratyakùo[642]dharmaþ nety àha -- ##iti. na pratyakùa iti sambandha iti. atra kàraõam àha -- ##ti. bhaved etad evaü yadi dravyàdayaþ svaråpeõa dharmà bhaveyuþ. phalasàdhanaråpeõa caite dharmà iti tàdråpyeõa ca dharmatvam ity atroktam. tac ca råpam anuùñhànakàle nàsti. àmuùmikaphaleùv atra phalasyàbhàvàt. aihikaphaleùv api cireõa. nirantarayor hi sàdhyasàdhanayoþ sàdhanaü pratyakùaü bhavati mardanasukhayor iva. iha tu phalakàle sàdhanaü ciràtivçttaü, sàdhanakàle phalam ajàtam iti na phalasàdhanaü pratyakùam. ÷aktis tu sarvabhàvànàü nityaparokùaiva. tena na tadvi÷iùño dharmaþ pratyakùo bhavatãti || 34 || __________NOTES__________ [642] kùo ne (GA) ___________________________ prakçtam idànãü vidyamànopalambhanatvena pratyakùasya dharme 'nimittatvam upasaüharati - ##[643]iti ##ntena. dhyàyinàü pratyakùaü vidyamànopalambhanaü sad dharme na pramàõam asmatpratyakùavat. vakùyamàõahetvapekùayà ca÷abdaþ. ## iti vakùyamàõena sambandha iti. ayaü ca såtrakàreõopapattikramoktyà sarveùàü cittaü bhàvayituü[644]hetukramo dar÷itaþ. ÷akyate ca pratyakùatvamàtreõaivànimittatà sàdhayitum ity àha -- ##iti || 35 || __________NOTES__________ [643] smatpratyakùavadi [644] tuü kra (KA) ___________________________ evaü såtratàtparyaü vyàkhyàyedànãm avayavànanusandhatte. tatràpi{1,221}sacchabdam àdau cintayati. atra bhikùuõoktaü sadvi÷eùaõam anarthakam, asatà samprayogàbhàvenàvyabhicàràt. yathoktaü - sad ity asadvyudàsàya na niyogàt sa gaüsyate | samprayogo hi niyamàt sata evopapadyate || iti. etad anabhyupagamena niràkçtya karmadhàrayasamàsam eva dar÷ayati -- ##ti. asyàrthaþ -- nàyam arthaþ såtrasya satà samprayogaþ satsamprayoga iti. kiü tarhi. saü÷ càsau samprayoga÷ ceti karmadhàrayo 'yam. sacchabda÷ ca vidyamànavacanaþ. tad ayam artho bhavati -- vidyamànasamprayogajaü pratyakùam iti. tata÷ ca yat teùàm avidyamàne 'rthe ityàdinà yogij¤ànasya pratyakùatvaniràkaraõam uktaü tad evaü labhyate. vartamànàrthavàcino hi sacchabdasyàsad[645]vyudàsaþ. sa katham asati tasmin sidhyet. ayaü ca såtràrthaþ satãndriyàrthasambandhe iti vyàcakùàõena bhàùyakàreõokta iti draùñavyam iti || 36 || __________NOTES__________ [645] sau prasàdaþ. sa (GA) ___________________________ nanv ayam artho nimittasaptamyaivàtra labhyate. na hy asatsamprayogo nimittaü bhavati. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyam avartamànaþ samprayogo nàkùaje j¤àne kàraõam. api tu tam api kecit kàraõatayà manyante. tad iha samprayoga ity etàvati ÷rute sati bhàviny atãte ceti yatheùñaü kalpayeyuþ. atas tatkalpanàniràkaraõàrthaü vyaktam eva jaimininà sadvi÷eùaõam upàttam iti || 37 || vyàkhyàtaþ sacchabdaþ. saü÷abdam idànãm anusandhatte -- ##iti. samyakprayogaþ samprayogaþ. tena duùprayogo nivàrito bahvatãti. àha -- vi÷ekùyati bhavàn samà prayogaü, prayogam eva[646]tàvadàdau bhavàn vyàkurutàm ata àha -- ##iti. råpàdisaüvitkàryonneyam indriyàõàü vyàpàraü prayogàparaparyàyam àcakùata iti || 38 || __________NOTES__________ [646] vàdau vyà (KA) ___________________________ {1,222} kaþ punar atra duùprayogaþ yaþ saü÷abdena vyàvartyate, ata àha -- ##iti. kathaü punar asau duùñaþ. prayogasya hy atyàsattyàdayo doùàþ. na ca te ÷uktisamprayuktacakùuùo bhràmyato doùà bhavanti. viùaya eva tu tatra sàdç÷yad åùito viparãtakhyàtihetuþ. ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- j¤ànakàraõaü hi samprayogaþ sa duùño 'nyadanyàtmanà bhàsayati, kàraõadoùàvinàbhàvàt kàryadoùasya. aduùñas tu samyagj¤ànaü janayati. sarvakàraõadoùàbhàvena ca tasya samyaktvaü bhavati. yadà punar indriyàrthayor anyatarad api duùyati, tadà tadà÷ritaþ saüyogo 'pi duùño bhavati. ataþ saüyogasya svadoùà atyàsattyàdayo viùayadoùà÷ ca sàdç÷yàdayo dåùakà bhavanti. tad iha ÷uktau rajatam iti gçhyamàõàyàü kàryadoùàt ÷uktikàyogo duùña ity avagamyate. ato 'sau samyagarthavàcinà saü÷abdena vàryata iti. eva¤ càvayavavyàkhyàyàm à÷rãyamàõàyàü lokasiddhalakùaõànuvàdenàpy animittatvavidhir na duùyatãty àha -- ##iti || 39 || tathà yad api bauddhaiþ pràptivacanaü prayoga÷abdaü manvànaiþ ÷rotracakùuùor apràpyakàritvàd avyàpakaü lakùaõam ity uktaü, tad api vyàpàramàtravacanaü prayoga÷abdaü vyàcakùàõair asmàbhiþ parihçtam ity àha -- ##ti. vyàpàramàtravàcitvàd aviruddham ity uparitanena sambandha iti || 40 || ÷rotracakùuùor apràpyakàritve bauddhànàm abhipràyam àha -- ##ti ##ntena. evaü hi tair uktaü - sàntaragrahaõaü na syàt pràptau j¤àne 'dhikasya ca | iti. yadi cakùu÷÷rotre viùayaü pràpya gçhõãtaþ, yad idaü dåre ÷abdo dåre 'rtha iti sàntaragrahaõaü yac ca sumahatàü mahãmahãdharàdãnàm adhiùñhànàdhikaparimàõànàü{1,223}grahaõaü tat kilobhayam api na syàt, pràpyakàriùu tvagàdiùv adar÷anàt. tad etad uktaü bhavati -- yat pràpyakàri na tat sàntaram adhikaü ca vedayati, yathà kàyaþ na ca tathà ÷rotracakùuùã ity àvãtahetuþ. upàlambhe kila÷abdaþ. ubhayasyàpi samàdhàsyamànatvàd iti. àrjavàvasthànaü và samprayogo 'bhimata ity àha -- ##ti. àrjavàvasthitasya hi råpàdij¤ànam utpadyate. tatraiva samprayoga÷abdopacàraþ. tvagàdiùu samprayoga÷abdàrtho j¤ànahetur upalabdhaþ. tad idam àrjavàvasthànam api taddhetutayà tathà vyapadi÷yate. evam eva vyàpàre 'pi dar÷ayitavyam iti || 41-42 || kàryalakùitayogyatàlakùaõo và yaþ ÷abdàrthayor iva råpàdicakùuràdyoþ sambandhaþ samprayoga ity àha -- ##ti. athavàstu sàïkhyàdisiddhàntasiddhaþ pràptiråpa eva sambandhaþ. nàtràpi ki¤cid duùyatãty àha -- ##iti. nirjitya hi sàïkhyàdãn pràptipakùo 'tra dåùyate. na ca te nirjetuü ÷akyàþ. apràpyakàripakùe hi såkùmavyavahitaviprakçùñàdãnàm apràptatvàvi÷eùeõa grahaõaprasaïgàd iti bhàvaþ || 43 || anumànenàpi ÷rotracakùuùoþ pràpyakàritvam avagamyate ity àha -- ##iti. tayoþ ÷rotracakùuùor ity arthaþ. cakùu÷÷rotre pràpyakàriõã, bàhyendriyatvàt tvagindriyavad iti. nanu ca karõa÷aùkulã cakùurgolakaü ca ÷arãrastham evopalabhyate, kathaü tat pràpyakàrãty ucyate. tad etad eteùàü tàvat pràpyakàrivàdinàü sàïkhyànàü matena samàdadhàti -- ##iti. evaü hi sàïkhyà manyante -- àhaïkàrikayoþ ÷rotracakùuùor vçttiþ ÷arãràd bahir bhavati arthade÷aü pràpnoti. sà ca kàryadar÷anonneyà yathàkàryam avatiùñhata iti || 44 || {1,224} nanv adhiùñhànam evendriyaü, tatroddharaõapåraõàdinigrahànugrahadar÷anàt. itarathà tadasambhavàt. yadi hy adhiùñhànàtiriktam akùaü bhavet, tarhy adhiùñhànasaüskàro 'narthakaþ syàt, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yadãndriyam adhiùñhàne na sambaddhaü bhavet, tato 'dhiùñhànasaüskàras tasyopakàrako na syàt. adhiùñhànàdhàraü tu tat. atas tasyaivàdhàrabhåtasyàdhiùñhànasya saüskàra àdheyasyendriyasyopakàrako bhaviùyati gajà÷vaparyàõasaüskàra ivàrohakasyeti || 45 || nanv evam api golakàdhikaraõasyaiva tatsaüskàra upakàrako bhavatu, tasya tv asambaddhasya bhàgasya golakena golakasaüskàro nopakàrakaþ syàt. tena ca saüskçte na prayojanam. tasyaiva pràptatvena prakà÷akatvàt. ato yat prakà÷akaü tat saüskartum a÷akyam asambandhàt. yac ca ÷akyaü na tena saüskçtena prayojanam, asambaddhasya hi bhàgasya prakà÷ayitum a÷akteþ, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- ekaivendriyavçttir anugatàdhiùñhànade÷asambandhà arthade÷aü yàvat pràptà, ato 'dhiùñhànade÷a eva saüskàraþ sarvopakàrako bhaviùyati. yathà pàdayoþ prayuktaþ saüskàro dårasthasyàpi cakùuùa upakàrako bhaviùyatãti || 46 || ato nàyam ekàntaþ yadadhiùñhànade÷e saüskàràt tadvartyevendriyamitãty àha -- ##iti. nirantaràdhikagrahaõam upapàdayati -- ## iti ##antena. kàryadar÷anabalena hi tadvçttiþ kalpyamànà yathàkàryam avatiùñhata{1,225}ity uktam. ato 'dhiùñhànàdhikaparimàõàrthadar÷anàt pçthvagrà kalpayiùyate. nirantaradar÷anàc ca santatà. ato yatra yàdç÷aü vçttibhàge pàrthavaü pçthutvaü bhavati, tadanuråpam evàdhiùñhànàdhikaü mahãdharàdi gçhyate. amårtàyà api vçtter aupàdhiko vyomna iva bhàgavyapade÷aþ. yad eva tayà prakà÷yate tadaupàdhikam eva bhàgavyapade÷aü labhate iti. na ca vàcyaü yadi vçttir gatvàrthaü prakà÷ayati kim iti tarhi nitàntadåravartino 'pi bhàvàn na prakà÷ayatãti. yàvati hi dåre kàryam upalabhyate tàvantam evàdhvànam asau sarpatãty adhikadar÷anavat kalpanãyam ity àha -- ##ti || 48 || nanv evam api yadãndriyavçttyàrthàþ prakà÷yante, sà tarhi nirgatya gatàsty eveti kiü na pihitendriyasyàpi bhàvà bhàsante, ata àha -- ##ti. nàva÷yaü pihitendriyasya vçttir asti kàryàbhàvàt tu sà dãpanà÷e prabhàvannimãlayato 'pi naùñety unnãyata iti || 49 || astu và adhiùñhànapidhàne 'pi vçttiþ. àtmaprayatnànugçhãtà tu sà àtmany artham upanayati. adhiùñhànapidhàne hy àtmanaþ prayatnocchedàt prayatnànadhiùñhitayà tayànupanãto 'rtho nàtmanànubhåyata ity àha -- ##ti || 50 || vicchinnabodham idànãm upapàdayati -- ##ti. vibhor apy àtmanaþ pràgbhavãyaka[647]rmàrjitaü sakalabhogàyatanaü ÷arãram iti. tadapekùayà vicchedabuddhiþ. kàyendriye tu ÷arãravicchedàbhàvàd avicchedabodho yukta iti. ÷abde tu vicchedàdhikabodho bhràntir eveti kiü tadupapàdanena.[648]tathà hi -- svade÷a eva ÷abdaþ ÷rotreõa prakà÷yate. kutas tasya vicchedaþ. kutaþ vibhor{1,226}amårtasya vçddhihràsàv ity àha - #<÷abde>#[649]#< tv >#iti. etat tu svamatenoktam. sàïkhyamate tu ÷rotravçttiþ ÷abdade÷aü gacchaty eva. tatra ÷arãràpekùayaiva vicchedabodho vaktavyaþ. asambhavaü ca ÷abdàdhikaraõe vakùyàma iti. __________NOTES__________ [647] dha (GA) [648] na. sva (KA) [649] ÷abdeti (KA) ___________________________ ayaü ca sàïkhyasiddhàntasiddho vçttigamanapakùo vàrttikakàreõa pràptisàdhàraõyamàtreõoktaþ, na punarabhipretaþ. na hãndriyavçttir nàma kàcit pramàõenàvagamyate. tathà hi -- àhaïkàrikàõãndriyàõãti kàpilà manyante. yathàhuþ -- sàttvika ekàda÷akaþ pravartate vaikçtàd ahaïkàràt | iti. ka÷ càyam ahaïkàraþ. yadi yo 'yam àtmànaü prakà÷ayati, sa tarhi j¤ànamitãndriyàõàü kathaü prakçtir bhaviùyati. àtmàdhàram àntaraü j¤ànaü kathaü tena bàhyendriyàõyàrabdhuü ÷akyante. atha mataü tattvàntaram ahaïkàra iti. tan na. pramàõàbhàvàt. api ca tattvàntaram api tat kàpilair vibhuþ saïgãryate. tatas tanmayànãndriyàõy api vibhåni bhaveyuþ. na ca vibhånàü vçttir upapadyate. vçttir nirgamanam. na ca tad vibhånàü sambhavati. syàn matam -- na ca bråmo vibhånãndriyàõi gacchantãti, kiü tarhi. tadàdhàrà vçttir iti. keyaü vçttir iti vaktavyam. yadi ÷rotràdãnàü ÷abdàdigrahaõayogyatà, sà tarhy amårtà ÷aktiþ kathaü gacchet. api ca trãõy antaþkaraõàni mahànahaïkàro mana iti kàpilà manyante. na ca karaõaü karaõàntaràõàü prakçtir upapadyate karaõatvàt manovat. ato nàhaïkàrikàõãndriyàõi. na ca tadvçttir amårtà pràpyakàriõãti pramàõavatã kalpanà. tathà ÷abdàdhikaraõe vakùyati ÷rotràgamanapakùe cety atra vçttigamanapratiùedham. ato bhautikàny evendriyàõi pràpyakàrãõãti vaktavyam. kiü punarbhautikatve pramàõam indriyàõàm. dçùñànusàraþ. tathà hi -- bahirbhåtànàm eva yathàyathaü råpàdyabhivya¤jakatvam upalabdham. tejasà hi råpaü prakà÷yate yathà dãpena. raso 'dbhiþ. ÷uùkàõàm[650]api dravyàõàü sann api raso na vyaktam upalabhyate yathàrdràõàm. na ca ÷uùkeùu raso nàsti, yàvaddravyabhàvitvàt. ato 'dbhã raso 'bhivyajyate. pàrthivaü ca ki¤cid dravyaü{1,227}gandhasyàbhivya¤jakaü dçùñam. yathà nimbatvak candanagandhasya. tatkaùàyapariùiktasya hi candanasya sphuñataraü gandho 'bhivyajyate. na càdbhir asàv abhivyajyate, kevalànàm anabhivya¤jakatvàt. vàyunàpi bahiþ spar÷àbhivyaktir upalabdhà, yathà hemanta÷i÷irayor viyati vitatànàm apàü såkùmatvàd anupalakùyamàõànàü vàpi vàte ÷ãtaspar÷o 'vagamyate. na càsau vàyoþ. anuùõà÷ãtaspar÷atvàd vàyoþ. ato råpàbhivya¤jakaü cakùus taijasam. àpyaü rasanam abhivya¤jakaü ca rasasya. ghràõaü pàrthivaü gandhasya. vàyavãyaü tvagindriyaü spar÷asya. ÷rotram idànãü kiüprakçtikam. tad api bhautikam indriyatvàt. kiü punarbhåtaü tasya prakçtiþ. àkà÷a iti vadàmaþ. tathà hi -- dvividhaü kàryaü sarvabhåtànàü ÷arãram indriyaü ca. àkà÷asyàpy avakà÷adànena ÷arãropakàrakatvàt kàryakàraõatvam. atas tasyàpãndriyeõa kàryeõa bhavitavyam. tatrendriyàntaràõàü bhåtàntaraprakçtitvàd àkà÷am eva ÷rotrasya prakçtir iti ni÷cãyate. api ca svaguõam eva bhåtàntaràõi vya¤jayanti. na ca teùàü ÷abdo guõaþ, àkà÷aguõatvàt. ata àkà÷am eva tasyàbhivya¤jakam iti yuktam. eva¤ ca dçùñànusàriõã kalpanà kçtà bhavati. santi hi deheùu pçthivyàdibhåtabhàgàþ këptagandhàdyabhivyakti÷aktaya÷ ca bahir iti ÷arãre 'pi vartamànànàü teùàm eva vya¤jakatvànumànaü yuktam. eva¤ ca pràptir api sa(?mi/ma)rthità bhavati. tvagghràõarasanànàü hi sthitam eva pràpyakàritvam. ÷rotrasyàpi karõacchidraparimitanabhaso dharmàdharmopagçhãtasya svade÷a eva vibhuü ÷abdaü prakà÷ayataþ pràpyakàritvam eva. tejaso hi visaraõasvabhàvasya cakùuùo nirgatasyàrthade÷apràptir upapannaiva. anudbhåtaråpatvàc ca tasya råpànupalambhaþ. ata evàgnitejasaþ pçthvagràdikalpanà ca tasya kàryadar÷anànusàreõa mårtatvàd upapattimatã. sarvatra ca yathàkàryadar÷anaü yogyatàsanàthà pràptir indriyàrthayoþ sambandha iti dar÷ayitavyam. ato na kàcid atiprasaktir vaktavyà yathà vakùyati -- pràptimàtraü hi sambandhaþ iti. ataþ siddham indriyàõi bhautikàni pràpyakàrãõi ceti || 51 || __________NOTES__________ [650] õàü sann a (GA) ___________________________ evaü tàvat satsamprayoga÷abdàþ vivçtàþ. padànvayam ataþ param anusandhàsyàmaþ. atra kila puruùasya samprayoga indriyàõàü buddhijanmety ucyate.{1,228}tac càyuktaü, vibhoþ puruùasya sarvabhàvair eva samprayogàvyabhicàreõa vi÷eùaõopàdànavaiyarthyàt. indriyàõàü ca bhautikànàm acetanatvàt. cetanà hi buddhir iti sarvalaukikàþ parãkùakà÷ ca manyante. na punarindriyavyàpàro buddhir iti. sàïkhyà hãndriyavçttau buddhi÷abdam upacaranti. tatra teùàm eva paribhàùàmàtram. ato 'tra vaktavyaü kãdç÷o 'tra padànvaya ity ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- kim atra vaktavyam. bhàùyakàreõa puruùendriya÷abdau vyavahitakalpanayà vyàkhyàtau yenaivam àha satãndriyàrthasambandhe puruùasya yà buddhir jàyate tat pratyakùam iti. kaþ punar ayaü puruùaþ yasya buddhijanmanà sambandhaþ, ata àha -- ##iti. nàtra tàtparyamanyaparatvàt såtrasya. paramàrthatas tu puruùo 'tràtmàbhipretaþ ya àtmavàde prasàdhayiùyate. na ÷arãraü, tasya bhautikatvenàcetanatvàd iti || 52 || nanv evam api yannityam àtmànaü mãmàüsakà manyante, tan na sidhyet. j¤ànajanmani vikàràpattyà carmavadanityatvaprasakteþ. j¤ànajanmanà tv avikçtasya pårvàvasthàyàm ivàpramàtçtvaprasaïgaþ, ata àha -- ##ti. evaü hi manyante -- na ki¤cid vikàrmàtreõa vastu na÷yati, tatpratyabhij¤ànàt. etac càtmavàda eva bhàùyakàreõa vakùyate. ato duruktaü paraiþ buddhijanmani puüsa÷ ca vikçtir yady anityatà | athàvikçtir àtmàyaü pramàteti na yujyate || iti. atra buddhijanma pratyakùam ity ucyate. tasya ko 'rthaþ. kiü buddher janmàtiriktam anatiriktaü và, yady atiriktaü tad vàcyaü kãdç÷am iti. na ca svamate janmasvaråpam abhihitam. yadi vai÷eùikoktasvakàraõasamavàyo janmàbhidhãyate, tasya nityatvenàkùànadhãnatvàt pratyakùa÷abdàbhidheyatvànupapattiþ. anatiriktatve tu punaruktataiva doùaþ, ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- nàyaü buddhijanmeti ùaùñhãsamàsaþ. kin tu buddhi÷ càsau janma ceti karmadhàrayaþ. janma÷abda÷ ca kartari maninpratyayàntaþ. tena jàyamànà buddhiþ{1,229}pramàõam ity uktaü bhavati. na punarvai÷eùikàdivannityam atyantabhinnaü samavàyam àcakùmahe. kàraõada÷àvi÷eùa eva kàryajanmety ucyate. nàsàv atyantaü kàryakàraõàbhyàü vyatiricyate. ataþ kim anyadoùodbhàvaneneti || 53 || jàyamànavi÷eùaõopàdàne prayojanam àha -- ## iti. kàrakàntaràõi janitvà kiyanta¤cit kàlaü sthitvà svakàryeùu vartamànàni dçùñàni. tad buddhàv api pramàõe mà bhåd iti janmavivakùà såtrakàreõa kçteti. kiü punaþ kàrakàntarasàdharmye duùyati, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na ki¤cid duùyati. kin tu nendriyàdivad jàtà satã buddhiþ kùaõamàtram apy àste. ataþ kathaü tadvad eva sthitvà pravartata iti. na kevalaü jàtà nàste, kin tu jàyamànàpi nodàste. sà hy utpadyamànaiva svàrthaü prakà÷ayanty evotpadyata iti na kùaõàntaraü pratãkùate. na hy arthaprakà÷anàd anyad buddhe råpam upalabhyata ity àha -- ##iti. kàrakàntaravaidharmyapratipàdanenàtra nityabuddhivàdino niràkartuü buddher anaticiravinà÷itvam uktam. tatra càyaü hetuþ. yadãyam utpattimatã tasyà vinà÷enàva÷yaü bhavitavyam. na càhaituko vinà÷aþ sambhavati, utpattimattvàd eva. na ca prahàràdirasyà vinà÷ahetuþ, amårtatvàt. ato j¤ànàntareõa và nà÷yate, tajjanmanà và saüskàreõa. tac cobhayam api sahasaiva niùpannam. asti hãndriyàdikà sàmagryapratibandhà. sà kim aparaü vij¤ànaü na janayati. smçtihetur api saüskàro 'nayaiva jàtamàtrayà janita iti karmavat kàryavirodhitvàd api tàdàtviko vinà÷o buddher iti yuktam. na ca saiveti buddheþ pratyabhij¤ànam asti. na ca bhedànadhyavasàyamàtràd ekatvasiddhiþ. api càrthàntaradar÷ane sphuña evà÷utaravinà÷o buddheþ, eva¤ ca vyavasthitaikadar÷ane 'pi tadvad eva tadanumànam. api ca tatràpi vyavahite j¤ànaü nivartate, tacciràvasthàyitve 'nupapannam. evaü hi vyavahite kumbhe pratyakùaj¤ànam anuvarteta. na caivam. smçtis tu parastàd dç÷yate. sà pratyakùaj¤ànavyàptatve{1,230} na syàt.[651]parokùàparokùayor ekagocarayor ekadà virodhàt. syàd etad avyaktagrahaõam anavasthàyitvàd[652]vidyutsampàte råpàvyaktagrahaõavad iti. na. pratiùeddhavyàbhyanuj¤ànàt. yadi manyate buddher[653]anaticirànuvçttau prakà÷asya gatvaratvàd vidyutsampàta iva na vyaktaü bhàvàþ prakà÷eran, ato nà÷utaravinà÷inã buddhir iti. tan na. pratiùeddhavyàbhyanuj¤ànàt. evaü hi vidyutprakà÷ajanite 'vyaktabodha utpannamàtràpavargitàü buddher bruvàõo niùedhyam evà÷utaravinà÷am abhyanujànàti.[654]api ca vi÷eùàgrahaõe sàmànyamàtragrahaõam avyaktagrahaõam. na tu svagocare ki¤cid avyaktaü nàmàsti, viùayàbhiråpatvàd grahaõànàm. vi÷eùàgrahaõaü ca tadgrahaõanimittàbhàvàd eva, na tu buddher anavasthànàt. vidyutprakà÷e[655]'pi yàvadà÷utaravinà÷inyà dhiyà viùayãkçtaü tad vyaktam eva. vi÷eùàs tu tatra grahaõahetvabhàvàd agçhãtà eva, na punaravyaktaparicchinnàþ. na hi gçhãtam avyaktaü nàma sambhavatãti nànavasthàyitve 'pi dhiyàm avyaktagrahaõàpattiþ. nityabuddhivàdina÷ càyam abhipràyaþ ÷abdàdhikaraõe bhàùyakàreõa vakùyata iti || 55 || __________NOTES__________ [651] bhavet (GA) [652] tve [653] ddher aci ___________________________ [654] ti. vi [655] ÷e yà (KA) ___________________________ nanu pramàõaü nàma kàrakavi÷eùaþ. na càkurvat kriyàü kàrakaü bhavati. yadi tu buddhir janitvà na vyàpriyate, katham asau kàrakaü pramàõam iti ca sàmànyavi÷eùa÷abdàbhyàm abhidhàsyate, ata àha -- ##ti. satyaü, na vyàpàrasambandham antareõa kàrakatvaü bhavati. janmaiva tu buddher vyàpàraþ, vyàpàràntaràsambhavàt. tad eva ca vivakùàva÷àt pramety upacaryate. janmanà hi tasyàþ pramàõatvaü bhavati. atas tayaiva kriyayà kàrakaü pramàõam iti ca sàmànyavi÷eùa÷abdàbhyàm abhidhànasiddhiþ. ca÷abdàt pramàõaü cety arthaþ || 56 || ayaü ca janmàvyatirekapakùo yà buddhir jàyate iti vadatà bhàùyakàreõaiva varõita ity àha -- ##[656]#< ce>#ti. aparam api jàyamànàvasthàvi÷eùaõopàdànasya{1,231}prayojanam àha -- ##ti. buddhiþ pramàõam ity etàvaty ukte bhåtà bhaviùyantã và pramàõam ity api kecit sambhàvayeyuþ, yathà sadvi÷eùaõopàdàne varõitam. atas tadà÷aïkàniràkaraõàrthaü jàyamànavi÷eùaõopàdànam. bhåtabhaviùyattvàdi(?tyapàdàne/tyàpàdane) pa¤camãti[657]|| 57 || __________NOTES__________ [656] nmeti (GA) [657] mã. a (KA) ___________________________ astu và vai÷eùikasiddhàntasiddhaþ svakàraõe kàryasamavàyo vyatirikta eva janma, tathàpi na ki¤cid duùyatãty àha -- ##iti. sa khalu nityo 'pãndriyàdhãnàbhivyaktir iti pratyakùam apekùyata iti || 58 || atra bhàùyakàreõa buddhir và janma vetyàdinà pramàõàniyamo dar÷itaþ, tatràbhipràyam àha -- ##iti. ayam abhipràyo bhàùyakàrasya -- ekam idaü såtraü nobhayam utsahate kartuü yat pramàõaü ca niyacchati, animittatàü ca vidadhàtãti. bhidyeta hi tathà vàkyam. tad atrànimittatàmàtram eva vidyamànopalambhanàt pratipàdyam. pramàõaü tu vivakùàva÷ena buddhyàdãnàm anyatamaü bhaviùyati. karaõaü hi pramàõaü, sàdhakatamaü ca karaõaü, vivakùàdhãna÷ ca sàdhakatamabhàvaþ. ato yad eva tu bàhyàpekùayà phalaü pratyàsannam iti vivakùyate tad eva pramàõaü bhaviùyati. tataþ paraü càbhyarhitatvavivakùayà phalam iti || 59 || yatheùñakalpanàm eva dar÷ayati -- ##ti. asatãndriye j¤ànodayàbhàvàt tad eva pramàõam. sad api cendriyam asaïgatam arthena na j¤ànaü janayatãti tadarthasaïgatiþ pramàõam. sambaddham api cendriyam arthena manasànadhiùñhitaü na pramàõam iti tanmanassaüyogaþ pramàõam. sarvasminn api ca satyasatyàtmamanassaüyoge j¤ànànudayàt sa ca pramàõam. athavà sarveùàm ekataràpàye 'pi na j¤ànaü{1,232}jàyata iti sarva eva saüyogaþ pramàõam. àtmanà và manaso yoga iti yojanãyam iti || 60 || eùu pramàõeùu phalaü dar÷ayati -- ##ti. indriyàdipràmàõyapakùe j¤ànaü phalam ity arthaþ. nanu yadãndriyàdi pramàõaü, tena tarhi sadà j¤ànaü janayitavyam eva. na ca tad asti, asti khalu pihitacakùuùo 'pi cakùuþ. na ca tad j¤àpayati. saüyuktaü j¤àpayatãti ced, na. vyabhicàràt. saüyujyate khalv asya nànàrthair nàyanaü tejaþ. ki¤cid eva tu jàpayati. ato vyabhicàràd akàraõam indriyàdi j¤ànajanmanãti, ata àha -- ##ti. uktam idam asmàbhir vyàpàravacanaþ prayoga÷abda iti. phalànumeya÷ càsau vyàpàraþ. ato yatraiva phalam upalabhyate tatraiva vyàpàravattvàt teùàü pramàõatvam iti. asati tu vyàpàre na phalam utpadyata iti nàtiprasaïga ity àha -- ##iti || 61 || nanv astu vyàpàravàciprayoga÷abdapakùe 'tiprasaïgaparihàraþ. pràptivacanatve 'tiprasaïgo duùpariharaþ. asti hi càkùuùasya tejaso nànàrthaiþ samprayogaþ. na ca tàvad j¤àpayati, ki¤cid eva tu kadàcit. api ca kà ceyaü pràptiþ. yadi saüyogaþ, sa ca dravyeõaiveti råpasaüvinna syàt. atha tenàpi saüyuktasamavàyàd asti sannikarùa ity ucyate, samàno 'sau rasàdiùv apãti te 'pi cakùuùànubhåyerann iti sarvàtmakàrthagrahaõam itãndriyasaüyogapramàõapakùe parair uktaü yat tat pariharati -- ##ti || 62 || kaþ punaþ sarvàtmanà sambandho nàstãti vadato 'bhipràyaþ -- yadi guõaiþ saüyogo na rasàdibhiþ sambhavatãti, sa tarhi råpeõàpi guõatvàvi÷eùàn na syàd eva. saüyuktasamavàyas tv avi÷iùñaþ sarveùàm ity uktam eva, ata àha -{1,233} ##ti. ayam abhipràyaþ - bhaved ayaü doùaþ yadi pràptimàtram evendriyàrthayoþ sambandhaþ pramàõam à÷rãyata iti. sa tu yogyatàsahàyaþ. yogyatà ca kàryadar÷anonneyà. ato yad eva yadindriyasaüyogànantaram anubhåyate tatraiva tatsamprayogasya yogyatvaü, netaratra, pramàõàbhàvàt. ata eva jighçkùitasåkùmaråpàdigrahaõaprasaïgo 'pi parihartavya iti kim iti nàbhyupeyate, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yo hi j¤ànaü pramàõam iùñvà satsamprayogaü pramàõakàraõam àtiùñhate na tu pramàõaü, tenàpi pràpter avi÷eùàt tvacà råpàvadhàraõaü mà bhåd iti na pràptimàtraü sambandho 'bhyupagantavya iti || 63 || atha tu pramàõaniùpattau yogyatàsahità pràptir iùyate, ÷akyaü tat phalaniùpattàv api vaktum iti doùaprasaïgaparihàratulyatvàn naikaþ paryanuyojyo bhavatãty àha -- ##ti. niyatà hi kàcid eva svaviùayeõa råpàdinà cakùuràdãnàü saïgatir iti. yogyatvàd iti. tatraiva kàryadar÷anayogyatvàd ity arthaþ || 64 || evaü tàvadindriyàrthasambandhapramàõapakùe 'tiprasaïgaparihàro 'bhihitaþ. idànãü dvyà÷rayo yogaþ katham akùeõaiva vyapadi÷yata iti codyaü pariharati -- ##ti. asyàrthaþ -- nedam adçùñapårvaü yadanekair api sambaddham ekenaiva vyapadi÷yata iti. bhavati hi óitthaóavitthayor màtur óitthamàteti vyapade÷a iti. àha -- astv anyatarà÷rayo vyapade÷aþ. iha tu niyamenaivàkùeõa vyapade÷o dç÷yate nàrthena. màtus tu óavitthenàpi kadàcid vyapade÷o bhavaty ata àha -- ##ti. asàdhàraõena hi vyapade÷o bhavati. j¤ànasyàsàdhàraõam akùaü, tadartham evàkùàõàü nirmàõàt. arthas tu kàryàntarasàdhàraõaþ nàsau vyapade÷ahetur iti || 65 || {1,234} atra cendriyàrthasambandhapramàõapakùe viùayabhedo 'pi pramàõaphalayor nàsty eva, sambandhasyàrthà÷rayatvàd j¤ànasyàpi tadviùayatvàd iti. àtmamanassambandhapramàõapakùe tarhi viùayabhedo bhavet. sa hy àtmamanaà÷rayaþ j¤ànaü càrthaviùayam iti ÷aïkate tàvat -- ##iti[658]##antena. pariharati -- ##ti. kàraõam àha -- ##ti. asyàrthaþ -- yady apy àtmamanassambandho nàrthà÷rayaþ, tathàpy arthe vyàpriyate. j¤ànam api tadviùayam evotpadyata iti vyàpàrataþ samànaviùayatvam iti || 66 || __________NOTES__________ [658] ti pa (GA) ___________________________ atha punarà÷rayo viùayo 'bhipretaþ, tadubhayor apy àtmasthatvàt sutaràü samànaviùayatvam ity àha -- ##ti || 67 || ayam evàtmamanassaüyogo j¤ànotpatteþ pratyàsannatayà kàrakàntarebhyo vi÷iùña ity ayam eva pramàõam ity àha -- ##iti || 68 || sarvasaüyogapramàõapakùe 'pi pårvoktasamastadoùaparihàro 'nusandhàtavya ity àha -- ##iti. indriyapràmàõyapakùe 'pi tasyàrthapràptyà j¤ànasya ca tadviùayatvena sphuñaü viùayasàmyam ity àha -- ##iti || 69 || evaü tàvadindriyàdipràmàõyapakùe pramàõaphalayor viùayasàmyam uktam. idànãü j¤ànapràmàõyapakùe 'py evam eva dar÷ayitavyam ity àha -- ##ti.{1,235}sarvasavikalpakaj¤ànàni vi÷eùaõaj¤ànapårvakàõi, yathà daõóy ayaü gaur ayaü ÷uklo 'yaü gacchaty ayaü óittho 'yam iti. tad iha vi÷eùaõaj¤ànaü pramàõaü vi÷eùyaj¤ànaü ca phalam. vi÷eùyaj¤ànasiddhyarthatvàc ca vi÷eùaõaj¤ànasya. tatràpi vyàpàrataþ samànaviùayatvam iti || 70 || yadà tu vi÷eùaõam eva boddhavyaü pramitsitaü bhavati, tadà tarhi kaþ pramàõaphalayor vivekaþ, kathaü và samànaviùayatvam ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- tatràpi vij¤ànadvayam upalabhyate. àlocanàj¤ànaü hi tatra vi÷eùaõe ni÷cayaü prasåte. tàdarthyàc ca samànaviùayatvam iti viveka iti || 71 || àlocanàj¤ànamàtraparyavasàne tarhi ko vivekaþ, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- àlocanàj¤àne 'pi hi tad idam iti pratyabhij¤ànàtmakam ãdç÷o 'yam iti và ni÷cayàtmakaü j¤ànàntaraü ÷abdayojanà÷ånyam asty eva, yathà tira÷càm anyeùàü và asmçta÷abdànàü vàcakarahitam asàdhàraõaü vastu pratipadyamànànàm. ato 'sty eva j¤ànadvayapradar÷anàt pramàõaphalavivekaþ. yadà punaràlocite 'rthe ni÷cayo na jàyata eva, tadà pramàõatvam eva nàstãty àha -- ##iti. arthàvadhàraõaphalatvàt pramàõatvasya, tasya ca tadànãm abhàvàd iti || 72 || vi÷eùyaj¤àna idànãü kà vàrtà. na tàvadapràmàõyaü, sarvatra prasaïgàt. na càsati phale pramàõatvam api ÷akyaü samarthayitum. atha tad eva pramàõaü phalaü ceti dviråpam iùyate, astu tarhi vi÷eùaõaj¤ànàdiùv api dviråpatvam eva, kiü bhedopanyàsena. yuktaü caitad evam. evaü hi pramàõaphalayor atyantapratyàsattir{1,236}à÷rità bhavati. saiva copapattimatã. na hy anyatra sàdhanam anyatra sàdhyaü dçùñam. na hi para÷au khadiraü pràpte palà÷e chidà bhavati, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yat tàvad idam atipratyàsattitçùõayaikatvaü pramàõaphalayoþ, tadanantaram eva niràkariùyàmaþ. yat tu vi÷eùyaj¤ànasya phalàntaraü na dç÷yata iti. tan na. asti tatràpi taduttarakàlabhàvi hànàdi phalam. atha j¤ànasya j¤ànam eva phalam, evam ihàpi hànàdidhãr eva phala[ü] bhaviùyatãti. athopakàràdismçtivyavahità hànàdibuddhir na phalam iti kiü manyase, astu tarhãyam evopakàràdismçtiþ phalam ity àha -- ##ti || 73 || yas tu viùayaikatvam icchatà pramàõaphalayor ekatvam à÷ritaü, tadalaukikam ayuktaü cety àha -- ##ti || 74 || yac cedam uktaü para÷au khadirà÷rite palà÷e na chidà dç÷yate iti. idaü và kiü dç÷yate yat para÷ucchedanayor ekatvam iti. ato yatra sàdhanaü vyàpriyeta tatra phalaü niùpadyate. tac ca pårvaü pratipàditam eva, na tu sàdhanam eva phalam ity abhipràyeõàha -- ##iti || 75 || yadi tåcyate -- sàdhyasàdhanayor viùayabhedo[659]na dçùñaþ ekatvaü ca, tadanyatarasmin nà÷rayitavye 'smabhyaü viùayàbhedo rocata iti. tan na. ÷akyam idam itareõàpi vaktum iti sàpahàsam àha -- ##iti || 76 || __________NOTES__________ [659] do dç (GA) ___________________________ {1,237} yadi tåcyate -- phalabhåtasyaiva j¤ànasya karaõatvam aupacàrikaü katha¤cit kalpyate, na tu pàramàrthikam. pàramàrthikaü hi dviråpatvam ekasya na sambhavati. tadaupacàrikaü karaõatvam à÷ritya tadubhayam upapàdayiùyàma iti. evaü tarhi bhinnayor eva pramàõaphalayoþ katha¤cid viùayaikatvaü kim iti na kalpyate, tathà saty ubhayaü pàramàrthikaü bhaviùyatãty àha -- ##ti. tac ca katha¤cid viùayaikatvaü pårvam uktam eva. ## iti. bauddhàpekùayà svàtmani para÷abda iti || 77 || prakçtam idànãü pramàõaphalavivekam upasaüharati -- ##ti. arthaparicchedaphale àtmamanassaüyogàdyànantaryavivakùayà pramàõam. j¤àne ca pramàõe pårvam àlocanàdij¤ànaü pramàõam. paraü tu vi÷eùaõàdij¤ànaü phalam iti prakaraõàrthaþ. sarvaü cedam evaü saty anuvàdatvam ity etat pakùà÷rayaõenoktam iti draùñavyam iti || 78 || yadi tåcyate -- nedam aupacàrikaü karaõatvam, api tarhi dviråpam ekam eva j¤ànaü svasaüvittyà viùayàkàreõa ca. tad atra svasaüvittiþ phalaü, viùayàkàraþ pramàõam. yathàhuþ -- viùayàkàra evàsya pramàõaü tena mãyate | svasaüvittiþ phalaü càtra tadråpo hy arthani÷cayaþ || iti. sa tu viùayàkàraþ svayam anàkàrasya na svàbhàviko j¤ànasya kevalam arthenàdhãyata iti sautràntikamatam upanyasya nirasyati -- ##ti. idaü nãlam iti bahirviùayànubhavasamartham eva j¤ànaü na svaråpànubhavakùamaü, svàtmani kriyàvirodhàd iti vij¤ànavàde vakùyàma iti. yac cedam uktaü viùayàkàraþ pramàõam iti. tan na, pramàõàbhàvàt. viùayàkàro{1,238}nàmàrthena j¤ànam àdhãtyata iti na[660]naþ pramàõaü, tadadhãnaj¤ànavaicitryànupapatteþ. yadi tv ayaü viùayàkàro viùayastha eva, tadà tasmin pramàõe bhinnàrthatvam aparihàryam evety àha -- ##iti || 79 || __________NOTES__________ [660] nàsti naþ (GA) ___________________________ anyan mataü - svabhàvataþ svacchaü j¤ànam anàdivàsanopaplàvitànekanãlàdyàkàram àtmànam àtmanaiva gçhõàti. tad asya svàkàraþ pramàõaü, viùayàkàraþ prameyaü, svasaüvittiþ phalam iti. yadàhuþ -- yadàbhàsaü prameyaü tat pramàõaphalate punaþ | gràhakàkàrasaüvittyostrayaü nàtaþ pçthak kçtam || iti. tad etad upanyasya dåùayati -- ##ti. svasaüvittis tàvanniùedhyata ity uktam. ya÷ càyaü svàkàraþ pramàõatayà kalpitaþ so 'pi svasaüvitter anyo nàvagamyate. saüvidråpataiva j¤ànasya svàkàraþ. tac ca phalam eva kim anyat pramàõaü bhaviùyatãti. viùayàkàras tu bahir eva[661]bàdhitàkàrasaüvitsaüvihito nàntarvçttim anubhavitum arhatãti naivam api samànaviùayatvam upapàdayituü ÷akyam iti bhàvaþ || 80 || __________NOTES__________ [661] và (KA) ___________________________ astu và svasaüvitter anyaþ svàkàraþ. sa tu paricchinno và pramàõam aparicchinno và. na tàvadaparicchinnaþ. aparicchinnasya sattvàyogàt. pariccheda÷ ca na tenaiva tasyety aparàparàkàrakalpanàyàm àkàrànantyaprasaïga ity àha -- ##ti. asa¤cetitasya svàkàrasya na sattà sidhyatãty àha -- ##ti. idaü cànàgatàvekùaõena pårvam asmàbhir uktam eva. ya÷ càyaü viùayàkàro j¤ànàd abhinno gràhya iti kalpitaþ, tasyàpi svàtmani{1,239}vçttivirodhena j¤ànena grahãtum a÷akyatvàd anyasya ca gràhakasyànupalambhanàd abhàvaþ syàd ity abhipràyeõàha -- ##iti. tad evaü parapakùe tritayam eva mànameyaphalàtmakaü lupyata iti dar÷itam iti || 82 || nanu bhavatpakùe 'pi sukhàdipratyakùeùu svasaüvittir eva phalam abhyupagantavyam, j¤ànàtiriktànàü sukhàdãnàm asambhavàt. tàny api j¤ànasamànahetukàni. j¤ànaü hi samanantarapratyayàd vàsanàsahàyàd bhavati. sukhàdy api råpàdij¤ànebhyo vàsanàsahàyebhyaþ pariniùpadyate. atas tad api j¤ànam eva, kàraõàbhede kàryabhedàyogàt. yathàhuþ -- tadatadråpiõo bhàvàs tadatadråpahetujàþ | tatsukhàdi[662]kim aj¤ànaü vij¤ànàbhinnahetujam || __________NOTES__________ [662] ka (GA) ___________________________ iti. evaü j¤ànànàü satàü gràhyàntaràbhàvàt saüvedanatvam eva, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na sukhàdisaüvedanàny api vij¤ànàntaravidhàm ativartante. tàny apy antaþkaraõena manasendriyeõa saüyuktàny àtmaguõàntarbhåtàny evàtmanà pratipadyante. ato màtçmeyamànamitayas tatràpi bhidyante. yat tu j¤ànakàraõatvena j¤ànatvam uktaü, tatra kiü samavàyikàraõaü sukhasya j¤ànamàhosvinnimittam. na tàvat pårvaþ kalpaþ, teùàü j¤ànavadàtmasamavàyitvàt. nimittatvaü tu sarvàrthakriyàsvavi÷iùñaü j¤ànasyeti tàsàm api j¤ànatvàpàtaþ. tasmàn na ki¤cit svasaüvedanam iti. yad uktaü paraiþ -- sarvacittacaittànàm àtmasaüvedanaü pratyakùam iti, tat pratyuktaü bhavatãti || 83 || nanu samasto 'yaü pramàõaphalaprapa¤co lakùaõàbhyupagamena bhavatà dar÷itaþ. tad iha viùayavi÷eùo 'pi dar÷ayitum ucitaþ. yathànyaiþ kalpanàpoóham abhràntaü pratyakùam iti pratyakùalakùaõam uktvà tasya svalakùaõaviùayatvaü dar÷itam ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- sa nàma viùayaü dar÷ayatu[663]yasya ki¤cid{1,240}vyàvartyam asti, yathà bauddhasyaiva sàmànyam. asmàkaü tu sambaddhavartamànaviùayaü pratyakùaü, na sàmànyavi÷eùayor anyatarad api vyàvartyam iti kiü viùayanirde÷eneti || 84 || __________NOTES__________ [663] ti (KA) ___________________________ nanv atra bhàùyakàreõa pratyakùam animittam, evaülakùaõakaü hi tat ity uktam. ato yad evaülakùaõalakùitaü tannàmànimittaü bhavatu. bauddhàdilakùitaü tu kiü nimittaü na bhavatãty à÷aïkyàha -- ##iti. evaü hi manyate -- bauddhàdilakùaõalakùitam api yadi laukikaü pratyakùaü, tarhi niyataü vidyamànopalambhanam. no cet pratyakùam eva na bhavatãti siddhà sarvasyànimittateti || 85 || ye ca nirvikalpakapratyakùavàdino bauddhàþ teùàü sutaràü dharme pratyakùasyànimittatety àha -- ##ti. atra kàraõam àha -- sàdhyasàdhaneti. svargayàgàdisàdhyasàdhanasambandha eva dharmaþ, nàsàv avikalpya grahãtuü ÷akyata iti || 86 || atra bhàùyakàreõa pratyakùasyànimittatàü pratipàdya tatpårvakatvàc cànumànàdãnàm apy animittatvam uktam. tac ca tatpårvakatvàsambhavenàkùipati -- ##iti. kim iti na bhavatãty ata àha -- ##ti. evaü hi manyate -- indriyàrthasàmarthyamàtrajanmà hi dhãþ pratyakùam. sà ca smçtyàkùiptanàm ajàtiguõadravyakarmavikalparahità. na hãndriyàõi smartuü ÷aknuvanti. nàpy arthaþ. yathàhuþ -- na hãndriyamiyato vyàpàràn kartuü samarthaü,{1,241}sannihitaviùayabalenotpatter iti. ato naivaüvidhapratyakùapårvakatvam anumànàdãnàm upapadyata iti || 87 || nanu nirvikalpakapratyakùapårvakàõi kim ity anumànàdãni na bhavanti, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- liïgàdivikalpapårvakàõy anumànàdãni. na teùàü nirvikalpakàd evàtmalàbhaþ sambhavati. na ca vikalpasambhinnànàü j¤ànànàü pratyakùatvam upapadyate. àntaràlikavi÷eùaõavi÷eùyàrthasmaraõenendriyàrthavyàpàrakhyavadhànàt. na ca nirvikalpakodaye vyàpçtaü sadarthendriyaü punaþ savikalpakotpattàv api vyàpriyata iti pramàõam asti, vi÷eùaõàdismaraõasamanantaram sambhavat savikalpakaü tadbhàvabhàvàt tatkàraõakam eva bhavet. api ca yadi tadindriyaü punaþ savikalpakotpattàv api kàraõaü, tat pràg apy àsãd iti kiü na sahasaivaü savikalpakapratyayàn api janayet. ato nendriyàrthasàmarthyajanmànaþ savikalpakapratyayà iti na pratyakùam. indriyavyàpàràsattimàtreõa tu pratyakùatve nimãlitanayanasyàpi vikalpaþ pratyakùo bhavet. yac ca nàmàvikalpakaü pratyakùaü na talliïgàdivikalpakam iti na katha¤cit pratyakùapårvakatvam anumànàdãnàm. upamàne 'pi vanasthasya[664]gavayadar÷inaþ[665]smçte nagarasthe gavi yat sàdç÷yagrahaõaü,[666]tad api nàvikalpya bhavatãti sambandha iti || 88 || __________NOTES__________ [664] sthaga [665] yasadç÷asmç (GA) [666] ÷yaü ta (KA) ___________________________ arthàpattir apy atãndriyeùu viùayeùv eva ÷aktà ÷rotràdiùu na paraü pratyakùeõa anyenàpi pramàõenàdrùñapårveùu pravartate. sà kathaü pratyakùapårvikà bhaviùyatãty àha -- ##iti. kvacit pårvadçùñe 'pi sannive÷avi÷eùavi÷iùñe pravartate, yathà gçhàbhàvadç÷aþ puruùasya devadattasya bahirbhàvàvagama iti pràya iy uktam. nanu bhavatv atãndriyaviùayà arthàpattiþ. yat tu anupapadyamànam upalabhya pravartate tat pratyakùapårvakaü bhaviùyatãty ata àha -- pravartate{1,242}ceti. yo 'pi dàhàdiþ ÷aktyàdyarthàpatter nimittaü so 'pi yàvat katham idaü kadàcit kàryam akasmàj jàtam iti na vikalpyate, na tàvadarthàpatter nimittaü bhavatãti || 89 || api ca yatra de÷àntarapràptyà såryasya gatim anumàya gatisàdhanaü liïgy anumãyate, tatra kathaü pratyakùapårvakatvam ity àha -- ##ti. liïgaü såryagatyàdãti sambandhaþ. liïgi tu gatisàdhanam atra dar÷ayitavyam iti || 90 || pratyakùapårvakatve ca gçhãtagràhitvàd anumànàdãnàm apràmàõyaü prasajyata ity àha -- ##ti. nanv anyadà pratyakùaü pramàõaü bhavati, anyadà cànumànàdãni pramàõaü bhaviùyantãty ata àha -- ##ti. yady anumànàdipravçttikàle na pratyakùaü pravartate, tadà so 'rtho 'kùasya na gocaro bhavatãti kathaü pratyakùapårvakatvam. pratyakùàvagativelàyàü tu gçhãtagràhitvenàpramàõam ity uktam eveti || 91 || athocyeta -- na bråmaþ prameyam evànumànàdãnàü pratyakùeõa gçhyata iti pratyakùapårvakatvam. api tu liïgàder anyatarasyàdau pratyakùeõa j¤ànàt, tad idam à÷aïkate -- ##iti. sarvasya hi jàtamàtrasya prathamaü ki¤cit pratyakùaü, tato 'numànàdãti sadç÷aü tatpårvakatvam iti. etad api dåùayati -- ##ti. atra hi bhaviùyaü÷ caiùo 'rtho na j¤ànakàle 'stãti bhaviùyattvaü dharmaråpasya pramàõàntareõàj¤àne kàraõam uktam. tan na pràpnotãty arthaþ || 92 || kim iti na syàd ata àha -- ##iti. evaü hi manyate -- pramàõàntaràvedyatàsiddhyarthaü hi dharmasya pratyakùatvaü vinivàryate, na punaþ pratyakùamàtreõa{1,243}nivàritena kiõcit prayojanam. tàvatàpi codanaiveti pratij¤àyà asiddheþ. tad yadi kvacid eva pratyakùeõa gçhãte 'numànàdãni pravartanta itãdç÷aü tatpårvakatvam anumànàdãnàü, tadà pratyakùeõa vartamàna eva kvacid arthe vij¤àte anumànenàvidhyamàna eva dharmo 'vagamyate. evaü pramàõàntarair api. tata÷ ca bhaviùyattvena pratyakùàgrahaõam aki¤citkaram eva syàt. yadi pratyakùaviùaya eva tàni pravartanta itãdç÷aü tatpårvakatvaü bhavati, tadà pratyakùàviùaye tàny api na pravartanta iti pramàõàntaràvedyatà sidhyati. codanaiveti ca pratij¤àtàrthaþ. liïgàd iti pradar÷anamàtram. tair anumànàdibhir ity arthaþ || 93 || iùñavighàtakà(?rã/ri) cedç÷aü tatpårvakatvam ity àha -- ##ti || 94 || evaü dåùitam anyeùàü matena samarthayate -- ##iti. kiü nàmedam ata àha -- ##ti. evaü hi manyate -- nàtra tatpårvakatvaü pramàõàntaràõàm animittatve hetur ucyate, kin tu pratyakùànimittatve pratipàdite yat tàvat tatpårvakatayà pràmàõyasambhàvanam anumànàdãnàü, tat tàvan nàstãty etad anena bhàùyeõoktam iti || 95 || atra cànumànàdyanimittatve hetvanabhidhànàd aparituùyan samàdhànàntaram àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- pratyakùadçùñagocaràõy evànumànàdãni. tathà hi -- nàgçhãte 'gnau dhåmasya tadvyàptir avadhàrayituü ÷akyata iti dhåmadç÷àpi nàgnir anumãyata eva. yàvannagare gaur na pratyakùeõàvasãyate, tàvad vane gavayaü pa÷yatàpi nopamàtuü ÷akyate. tad yadi dharmo 'pi pratyakùeõàvasãyate, kadàcit tatas tadvyàptaliïgadar÷anàd anumãyeta và, upamãyeta và. na{1,244}tv asau kadàcid pratyakùa ity upapàditam. ayaü càrtho liïga÷abdaü prayu¤jànena vàrttikakàreõa dar÷itaþ. na hy asati vyàptidar÷ane dhåmo 'gner liïgaü bhavati. na ca vyàptidar÷anam asaty agnij¤àne. evamupamàne 'pi dar÷ayitavyam. àdi÷abdena sadç÷am upàdatta iti || 96 || yac cànumitànumànaü na pratyakùapårvakam ity uktaü tad apy ayuktam. tatràpi hi yàvad gatitatsàdhanayoþ pratyakùeõa sambandho nàvagamyate, liïgãyagatisàdhanaü liïgaü ca samprati dç÷yamànà de÷àntarapràptir àdityasya na tàvadanumànaü pravartata ity àha -- ##ti || 97 || anumàne sarvatra dharmã dharmavi÷iùñaþ prameyo bhavati, na vastusattàmàtram. dharmànumàne tu dharmo 'stãti sattàmàtram anumeyam àpadyate. na ca tad yuktam ity àha -- ##ti. yadi tv ihàpi dharmavi÷iùñaþ ka÷cid dharmy eko 'numãyeta, taddharmavi÷eùaõàsiddher ayuktam ity à÷aïkayà sahàha -- ##ti || 98 || evam upapàditam ananumeyatvaü prayogeõa dar÷ayati -- ##iti || 99 || anupameyatve 'pi dharmasya prayogam àha -- ##ti. yasya hi sàdç÷yam asti tat sadç÷am. avayavasàmànyànuvçtti÷ ca pratiyogini sàdç÷yam. na càsàdhàraõasya sàmànyànuvçttiþ sambhavati. tathà hi tasyàsàdhàraõataiva{1,245}na syàt. tad ayam ãdç÷a(?me/e)kaþ prayogo bhavati. dharmo nopamãyate adçùñasadç÷atvàd asàdhàraõavat. tathaiva và nànumãyate nopamãyate svayam anupalambhàd gaganakusumavad ity åhanãyam || 100 || àha -- aståpamànànumànayor animittatvam. arthàpattis tu pràya÷o 'tãndriyàrthaviùayà dçùñeti tayaiva jagadvaicitryadar÷anaprasåtayà dharmo 'vagaüsyate ity àha -- ##iti. jagadvaicitryam eva dar÷ayati -- ##ti. ã÷varadaridràdibhedena hi sukhiduþkhyàdibhedabhinnaü jagad upalabhyate. tad evaü jagato vaicitryam asati kàraõe 'nupapadyamànaü kàraõam avagamayati, tac ca dharmàdharmàv iti. nanu sukhaduþkhayos tàvad yad anantaraü dar÷anasadbhàvaþ, tad eva kàraõam. tatràpi dçùñam evàsãd iti kim adçùñakalpanayà, ata àha -- ##ti. saty api ca dçùñe tan na sambhavati. avyabhicàri ca kàraõaü kàraõavidàm iùñam. ato 'dçùñakalpanaiva prasakteti bhàvaþ. na kevalaü sati dçùñe na bhavati, asaty api bhavaty eva. yad yasminn asati bhavati tad na tatkàraõakaü ghaña iva ÷a÷aviùàõàkàraõaka ity àha -- ## iti. vyabhicàram eva prapa¤cayati -- ##iti || 102 || etad eva niràkaroti -- ##iti. niràkçte svabhàvavàde 'dçùñaü kalpayituü ÷akyate. na ca svabhàvavàdo niràkartuü ÷akyate. karma÷aktivaicitryasiddhyartham ava÷yàbhyupagamanãya ity àha -- ##iti. ava÷yaü hi phalavaicitryasiddhyarthaü karmaõàü ÷aktibhedo 'ïgãkaraõãyaþ. na hi tatra svabhàvàd anyo hetur utprekùitum api ÷akyata iti || 103 || atha tatra svabhàvo hetur iùyate, evaü tarhi[667]so 'pi jagadvaicitryàrtham evàstu. kim antargaóunà karma÷aktikalpanayà. tad etad àha -- ##ti || 104 || __________NOTES__________ [667] rhi tad api (KA) ___________________________ athocyeta -- svabhàvo nàmànapàyã bhavati, yathà ÷ãtauùõye toyatejasor[668]iti. iha tu dhanavànevàkasmàd daridraþ. na tat svàbhàvikatva upapannam iti kalpanãyam adçùñam iti, yadvinà÷àd asya dhanavinà÷o jàyata iti. astu tarhy anirdhàritaråpà adçùñasiddhiþ, kim atinirbandhena yas tv ayaü vibhàgaþ idaü dharmaphalam idam adharmaphalam iti, sa nàvagantuü ÷akyate. na ca tasminn anavagate kim api kàraõam astãti j¤ànaü kvacid upayujyata ity àha -- ##iti || 105 || __________NOTES__________ [668] soþ. i (GA) ___________________________ etad eva prapa¤cayati -- ##iti. na kevalaü dharmàdharmaphalaviveko na sidhyati. dharmaphalànàm api svargaputràdãnàü kãdç÷àt karmabhedataþ siddhir ity etad api na j¤àyata ity àha -- ##ti || 106 || na ca vàcyaü mà j¤àyi karmaphalavivekaþ. asti tàvat kàraõasàmànyaj¤ànam iti. tàvatà ca pravçttyabhàvàd ity àha -- ##ti. pravçttyaïgasya ca j¤ànasya hànopàdànàrthibhir målaü parãkùyata ity àha -- ##ti || 107 || {1,247} upasaüharati -- ##iti. såtrakàreõàpi vi÷eùajij¤àsaiva pratij¤àtà, upariùñàd vi÷eùàõàm eva jij¤àsyamànatvàt. sa ca vi÷eùo 'nanyapramàõaka ity uktam ity àha -- ##ti || 108 || kàõàdàs tu jagadvaicitryàt sàmànyataþ siddher àgamena vi÷eùato 'vagamyate. tad ayaü dvàbhyàm eva pramàõàbhyàü parinitiùñhatãti vadanti, tatràha -- ##iti. evaü hi manyate -- sàmànyàvagatau tv iha vi÷eùo na nirdhàryate vyabhicàràt. vi÷eùas tu sidhyan nànàlãóhasàmànya eva sidhyatãti kiü pçthak tatra prasiddhyà. tasmàd akàraõam arthàpattiþ sàmànyasiddhàv iti || 109 || ye tu vadanti -- neyam arthàpattiþ, kin tu sàmànyatodçùñànumànam idam. kàryasàmànyasya kàraõasàmànyena vyàpteþ. ato jagadvaicitryàrthàpattivàdinàm ivànumànam evedam iti. te 'py arthàpattiniràsenaiva nirastà ity àha -- ##ti. ayam arthaþ -- jagadvaicitryàrthàpattir iva sàmànyatodçùñànumànaü pravartata iti yànumànasyopamà kçtà, sàrthàpattiniràkaraõamàtreõaiva neùyate nànumeùyate nopameùyata iti tu ye vadanti, teùàm upamàyàm abhàgã pratiùedha iti. yadi tv anumànam api vi÷eùàvadhàraõe ÷àstràpekùam ity ucyate, tad eva tarhi sàmànyavi÷eùayor api nirapekùaü pramàõam àpadyata ity àha -- #<÷àstraü ced >#iti || 110 || evaü tàvat pratyakùeõa liïgàdyanyatamaü gçhãtvànumànàdi pravartata iti pratyakùapårvakam ity uktam. idànãü tu yad uktaü na liïgàdipratyakùam avikalpanàt, pratyakùasya liïgàdigrahaõasya ca savikalpakatvàd iti. tad dåùayitum anubhàùate -- ##ti. evam anubhàùya dåùayati -- ##ti. kàraõam àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- nàyam ekàntaþ nirvikalpakam eva{1,248}pratyakùam iti. taduttarakàlaü hi yadanuparatendriyavyàpàreõa vikalpopakçtam artharåpam anubhåyate, tad api pratyakùam ity upariùñàt prapa¤cayiùyàmaþ. ataþ savikalpakapratyakùapårvakatvam anumànàdãnàm upapannam iti || 111 || atra ka÷cid api÷abdam asahamànaþ pratyavatiùñhate. evaü hi manyate -- sarva eva savikalpakaþ pratyayaþ, vàgråpànuviddhabodhàt. na hi sa nàma loke pratyayo dç÷yate yaþ ÷abdànugamàd vinà bhavati. vyavahàràrthaü ca pramàõam anudhriyate. na ca nirvikalpakena ka÷cid vyavahàro 'sti, sarvavyavahàràõàü vi÷eùani÷cayàdhãnatvàd ni÷cayasya ca vikalpam antareõàbhàvàt. yadi tåcyate asti bàlànàü tira÷càü càvikalpaþ pratyayaþ vyavahàra÷ ceti. tan na. teùàm api såkùmavàg upapatteþ. tredhà hi vàcaü vibhajante vaikharã madhyamà såkùmà ceti. yathoktaü - ÷abdabrahmaiva teùàü hi pariõàmi pradhànavat | vaikharãmadhyamàsåkùmàvàgavasthàvibhàgataþ || iti. kiü punar bàlànàü såkùma÷abdasadbhàve pramàõaü, pratyayatvam eva. pratyayà hi te katham a÷abdà bhaviùyanti asmadàdipratyayavad eva. katham avyutpannà bàlàþ ÷abdenàrthaü yojayantãti ced, na. pràgbhavãya÷abdavàsanàva÷àd upapatteþ. asti hi teùàü bhavàntarãya÷abdavàsanà. sàdçùñava÷àd abhivyaktà satã ÷abdasmaraõam upakalpayati. tataþ såkùma÷abdasambhinnam arthaü bàlà api pratipadyante ity ato 'yukto vikalpasyàpãty api÷abda ity ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- ayam apy anekàntaþ yaþ savikalpaka eva pratyakùa iti. àlocanàj¤ànam api savikalpakàt pçthagbhåtam asti. pratãmo hi vayam unmiùitacakùuùaþ sahasà saümugdhaü dvyàkàraü paramàrthaü vastu, yat sàmànyaü vi÷eùa iti ca pa÷càt parãkùakà vibhajante. yadi tu nàdàv udãyate nirvikalpakaü vij¤ànam ity ucyate, tataþ savikalpakam api katham àtmànaü labhate. tad dhi saïketakàlabhàvi÷abdàdismaraõapårvakam. na càkasmàd eva tatsmaraõam àvirasti, nirvikalpakodbodhitapràcãnabhàvanàbãjajanmàn{1,249}astu vikalpà iti yuktaü yadàtmànaü labhata iti. yad api càvyavahàràïgatvaü nirvikalpakasyety uktam. tad ayuktam. na hi vyavahàràrtham eva pramàõam à÷rãyate. upekùà hi pramàõaphalam iùyata eva. api ca santi kecid vyavahàràþ ye nirvikalpakamàtràd eva bhavanti, yathàgninà dahyamànasya sahasàpasaraõam. tad dhi paràmar÷ànapekùam eva jhañ iti jàyamànam upalabhyate. tiryagbàlànàü càvikalpakenaiva sarvo vyavahàraþ. na ca teùàü såkùma÷abdasadbhàve pramàõam asti. pratyayatvasyàsmadàdisvasaüvedyàvikalpakapratyayenànaikàntikatvàt. kathaü ca teùàm agçhãtasambandhànàü ÷abdasambhinnàrthabodhaþ. yad uktaü pràgbhavãyavàsanàva÷àd upapattir iti, tan na. tasyàþ pràyeõa maraõenocchedàt. bhavàntarànubhåtasmaraõe và parastàd api sambandhagrahaõànarthakyam. yo hi jàtamàtraþ såtikà÷ayante ÷ayànaþ kumàrako bhavàntarãyaü smarati, sa katham upariùñàn na smariùyati. atha mataü parastàd asya saüskàro na÷yatãti. tan na. yasya hi nidhanena yoniyantrapãóayà ca saüskàro na vinaùñaþ, tasya katham akasmàd eva dvitrair eva varùaiþ saüskàranà÷o bhavati. tasmàd asti bàlànàm avikalpaþ pratyayaþ, tanmåla÷ ca vyavahàra iti siddhaü nirvikalpakam api pratyakùam iti. àdi÷abdena ca jàtamàtrasya badhirasya tira÷càü ca j¤ànam upàdatta iti || 112 || nanv arthendriyasàmarthyamàtrajaü j¤ànaü nirvikalpakam. na tatrànuvçttivyàvçttã pratibhàsete. na ca te antareõa sàmanyavi÷eùau prakà÷ete. ataþ kathaü tadviùayaü nirvikalpakaü bhaviùyatãty à÷aïkyàha -- ##iti. evaü hi manyate -- satyam àpàtajaü nirvikalpakaü sàmànyavi÷eùau na prakà÷ayati. kim atràniùñam àpàditam iti. nanu yadi sàmànyavi÷eùau na pratãyete, kiü nàma tenàvagantavyam. na hi tadatiriktaü vastv astãty ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- vyaktimàtragocaraü nirvikalpakam. asti và vi÷eùàtiriktà vyaktiþ. bàóhaü, yo 'rthaþ sàmànyasya vi÷eùàõàü cà÷rayaþ sà vyaktiþ. ke punar amã vi÷eùàþ. khaõóàdayaþ, yair itaretaraü vyaktayo vi÷eùyante. sàmànyaü tu{1,250}svaprakà÷am eva. idaü ca nirvikalpakena sàmànyavi÷eùayor agrahaõaü sàmànyam idaü vi÷eùo 'yam iti ca vivicyàgrahaõàd uktam. tayor api tu svaråpaü prakà÷ata eva. tad etad upariùñàd vakùyàma iti || 113 || advaitavàdinas tu sanmàtraviùayaü nirvikalpakaü pratyakùam ity àcakùate, tad etad upanyasyati -- ##iti. evaü hi manyante -- nirvikalpakaü pratyakùaü vastusvaråpaü vidadhàti na vastvantarebhyo vivinakti. idam iti hi tat prakà÷ate na punar nedam iti. na càprakà÷amàne viveke vi÷eùàþ pratibhàtà bhavanti. api ca gavà÷vayor itaretaravyavacchedo vi÷eùaþ. tad iha kim ekavyavacchedapårvako 'parasya vidhiþ, àhosvidekavidhipårvako 'nyasya vyavacchedaþ, atha yugapadubhayam. na tàvad vyavacchedapårvako vidhiþ sambhavati, nirà÷rayavyavacchedànupapatteþ. nirj¤àtasvaråpaü kuta÷cid vyavacchidyate. anavagate tu kiü kuto vyavacchidyate. ata eva yaugapadyam apy anupapannam. vidhipårvakas tu vyavacchedo na kùaõàntaram adhriyamàõe j¤àne sambhavati. na hi tadekaü vidhàya sahasà niruddhaü kùaõàntare 'nyaü vyavacchettum utsahate. api ca itaretaràbhàvo vi÷eùaþ. sa kathaü pratyakùaviùayo bhaviùyati, ùaùñhapramàõaviùayatvàt. ataþ sanmàtragràhi pratyakùam. tad ayam arthaþ -- dravyaü sad ity evamàdiparyàyavàcyaü mahàsàmànyam anyaiþ pratyakùasya gràhyam ucyata iti. evam anena prakàreõa sàmànyaviùayatvaü pratyakùasya tair à÷ritam ity àha -- ##ti || 114 || nanv evam apy apratibhàsamànà vi÷eùà na santy eveti kathaü sàmànyam api setsyatãty ata àha -- ##iti. anàdikàlãnavàsanopaplàvitavicitravikalpavatãbhir buddhibhir vi÷eùàþ prakà÷yante. atas tadà÷rayaþ sàmànyavyavahàro bhavati. paramàrthatas tu na tat sàmànyam. ekam eva tu pratyastamitasamastasàmànyavi÷eùàdiprapa¤caü tattvam àsthãyate vedàntavidbhiþ. tathà ca{1,251}sarvavi÷eùopasaühàra uktaü - sad eva somyedam agra àsãt neha nànàsti ki¤caneti. ke punas te vi÷eùàþ ye savikalpakabuddhibhiþ pratãyanta iti tatsvaråpaü dar÷ayati -- ##ti. dvidhà khalu vi÷eùàþ sàdhàraõà asàdhàraõà÷ ceti. sàdhàraõà yathà dravyatvàdayaþ.[669]tarhi pçthivyàdayaþ sadantarebhyo guõakarmabhyo vi÷i[670]ùyanta iti vi÷eùà ity ucyante. tàn eva tu bahuùu saü÷rità iti || 115 || __________NOTES__________ [669] yaþ sa (KA) [670] ÷e ___________________________ àha -- dravyatvaü hi navasu pçthivyàdiùu saü÷ritam asàdhàraõàs tu ye pratidravyam anye 'nye ca. ke punas te. yadi khaõóàdayaþ, tan na. teùàm api sàdhàraõatvàt. khaõóamuõóàdãnàm api[671]hy anyà anyà vyaktayo bhavanti. evaü råpàdiùv api dar÷ayitavyam. ato nàsàdhàraõà nàma vi÷eùàþ kecid avagamyante. ye tu nityadravyavçttayo 'ntyà vi÷eùàþ, te vyàvçttibuddher eva hetutvàd vi÷eùà eveti kai÷cid uktam. tad ayuktaü, pramàõàbhàvàt.[672]tathà hi -- na tàvad arvàgdç÷àm asmadvidhànàü te buddhiviùayàþ. yoginas tu tàn pa÷antãti na naþ pramàõaü kramate. na caivaü tair adçùñapårvaiþ ki¤cid viditasambandhaü liïgam asti yataþ pramàsyanta iti vaktavyàþ pratidravyavartino vi÷eùàþ. ta ucyante. satyam ekaika÷a àlocyamànà råpàdayo nàsàdhàraõàþ yàvatà guõajàtyàdigaõenaikaikà vyaktiþ vyaktyantarebhyo vi÷iùyate so 'sàdhàraõa eva. bahusàdhàraõye 'pi hi yad eva ki¤cid yasyàm eva vyaktau nyånam adhikaü và bhavati, tenaivàsàdhàraõavyapade÷o bhavati. tac caitad àkçtyadhikaraõe asàdhàraõavi÷eùà vyaktir iti vyàkhyànàvasare vàrttikakàro vakùyati.[673]tàn imàn vyàvçttyanugamà[674]tmanàvasthitànubhayavidhàn api vi÷eùànakalpayat. gavy a÷ve và pratyakùam utpannaü na vi÷iùyate. viùayavi÷eùanibandhano hi j¤ànavi÷eùaþ. na ced viùayavi÷eùo nirbhàsate duradhigamo j¤ànavi÷eùaþ. ataþ pratyakùaj¤ànaü sanmàtragocaram eveti siddham. tad etad àha -- ##iti || 116 || __________NOTES__________ [671] õóà api (GA) [672] t. na (KA) [673] tãti ta [674] tà (GA) ___________________________ {1,252} etan niràkaroti -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- kim unmiùitacakùuùo vicitràn bhàvànupalabhamànasya buddhir vi÷iùyate na và. yadi nety àha, kim asyottareõa. atha vi÷iùyate, saiva tarhi vilakùaõàkàrà buddhir upajàtà asaü÷ayità de÷àdibhede 'py anupajàtavyatirekà ekatvam iva nànàtvam api sthàpayati. kathaü hy ekabuddhigocarayor nànàtvaikatvayor ekaü satyam itarac càlãkaü bhaviùyati. yat tu vidadhàti vastunaþ svaråpaü pratyakùaü na niùedhatãty uktam. satyam. vidadhad etad bhinnam eva vidadhàti tathà pratãteþ. nanv itarapratiùedhàd vinà bhinnaü vidhàtum eva na ÷akyate. maivam. na hãdam itarapratiùedhàd vastubhinnaü, kiü tarhi svaråpeõaiva. atas tat prakà÷ate. bhinnaü na prakà÷ata iti durbhaõam. ata evetaretaràbhàvasya pratyakùatàpattir iti yad uktaü tad api pratyuktam. na hi bhinnaü grahãtum itaretaràbhàvo grahãtavyaþ. so 'pi tatràstu tàvat. na pratyakùeõàvasãyate. pa÷càt tu pratiyogyàdismaraõapurassaraü bhàvavikalpenàsàv adhyavasãyate. yo 'pi vidhivyavacchedayoþ kramayaugapadyavikalpaþ, so 'py asadartha eva. na hy atra nirvikalpakodayakàle vyavacchedàvagatir asti. kiü tatkramàdiparicodanayà. svaråpamàtraü tu vastunaþ prakà÷ate. tac cànubhavabalàd eva vilakùaõam ity uktam. nanu yadi svaråpabhinnaü vastu kiü vi÷eùaiþ. na prayojanava÷àd vastv à÷rãyate. kiõ tu saüvidva÷ena. sà càvi÷iùñà vi÷eùeùv iti vi÷eùàþ kathaü nà÷rãyeran. api ca asatsu vi÷eùeùu tad bhinnaü svaråpam eva na saüvartate. yathà asatsu citràvayavanãlàdiùu citraråpam. na caitàvatà tat tebhyo bhinnaü bhavati. na ca tadgrahaõam antareõa gçhyate. tadvad vi÷eùava÷aprabhàvitam eva dravyasya bhinnaü råpaü tadgrahaõasamakàlaü cànubhåyata iti tannirapekùagrahaõaprasaïgo 'pi na codanãyaþ. sarvaü caitat saücidbalàd evàsmàbhir abhidhãyate. na punar alaukikaü ki¤cid upakalpyate. etad evàbhipretya bhinnaråpopalambhanàt ity uktam. kim uktaü bhavati. råpam eva tad yad etad bhinnam. ato yuktaü yadanyavyavacchedàdibodhanirapekùeõa pratyakùeõàvasãyata iti. àha -- tat tarhi råpaü vyàkriyatàm idaü nàmeti, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nopàkhyà{1,253}vastunaþ sattve kàraõam. api tarhi, prakhyà. asti càtra nirvikalpakada÷àyàm api vilakùaõavastusaüvid bhinnaråpaviùayà sà iti ca dar÷itam. tac ca nirvikalpakapratibhàtaü råpaü pa÷càt tu dvitràdibhir vi÷eùaiþ parasmà apy adåràntareõa dar÷ayituü ÷akyam eveti || 117 || kim idànãü vyàvçttaråpaviùayam eva[675]nirvikalpakaü, nety àha -- ##ti ##antena. sàmànyavi÷eùàtmano 'pi vastuno grahaõam ity arthaþ. tathà hi -- yadàyam ekadà nànàtmano gopiõóànupalabhate, tadàsya sahasaivàvikalpakena dvyàkàrà matir àvirasti. ekavyaktibodhe 'pi càsàvàkàro 'vabhàsata eva. råpaü hi tad vyakteþ, kathaü tasyàü prakà÷amànàyàü na prakà÷eta. tathà dçùñaikavyakter aparadar÷ane sa evàyaü gaur iti pratyabhij¤ànam udeti. na ca tadadçùñapårve sambhavati. àha ca -- __________NOTES__________ [675] ttaviùayaråpam eva ___________________________ tatràrthàpattitaþ pårvaü dçùñeyam iti gamyate | naiva hi pràgadçùñe 'rthe pratyabhij¤ànasambhavaþ || iti. nanu na vi÷eùaþ na sàmànyaü nirvikalpakenànubhåyata ity uktam. katham idànãü dvyàtmakasyàpi grahaõam ity ucyata ity ata àha -- ##iti. ayam arthaþ -- lakùaõàkhyeyam idaü nirvikalpakasya råpaü sàmànyavi÷eùàtmakaü vastu nirvikalpakena viùayãkriyata iti. tac ca nirvikalpakalakùaõakàrair eva parãkùakair àkhyàyate. pramàtà tu sàmànyam idaü vi÷eùo 'yam iti ca vivekavidhuram idam iti saümugdharåpam eva vaståpalabhate. ÷uddham iti. anuvçttivyàvçttiparàmar÷arahitaü gçhyata ity arthaþ. ÷uddhavastujam ity atràpi ÷uddha÷abdasyàyam evàrtho draùñavyaþ || 118 || ÷uddhaü gçhyata ity etad eva prapa¤cayati ##[676]##ti. ayam abhipràyaþ -- svaråpamàtreõa sàmànyavi÷eùau nirvikalpakena gçhyete. nàsàdhàraõatayà.{1,254}sàmànyatayà ca vyàvçttyanugamavikalpàbhàvàt. nanu kiü tadanyad vyàvçtter anugamàc ca vi÷eùasya sàmànyasya ca svaråpaü yad gçhyata ity ucyate. sa eva tayor àtmà. kathaü tadagrahe tayor agrahaõam upapatsyate. aho vivekakau÷alaü tatrabhavatàm. anugamavyàvçttidharmàõau sàmànyavi÷eùau na punaranugativyàvçttã eveti yat ki¤cid etat || 119 || __________NOTES__________ [676] tv i (GA) ___________________________ evaü nirvikalpakaü vyàkhyàyedànãü tadbalabhàvinaþ savikalpakasya pratyakùatvapramàõatve dar÷ayiùyan pratyakùatàü tàvad àha -- ##iti. asyàyam arthaþ -- tato nirvikalpakàt paraü jàtiguõakarmanàm abhiryayà buddhyà vikalpya vastu gçhyate yathà gaur ayaü ÷uklo 'yaü óittho 'yam iti, sàpi pratyakùatvena sammateti || 120 || nanåktam indriyàrthasàmarthyamàtrajaü hi j¤ànaü pratyakùam iti smçtyàkçùñasamastanàmajàtyàdibalabhuva÷ ca vikalpàþ. na cendriyàõàm arthasya ca smaraõasàmarthyam ity apratyakùaü savikalpakam ity ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- yadãndriyàõi smçtvàrthaü vikalpayantãty asmàbhir ucyeta, tad evam upàlabhyemahi yat tàni smartuü na ÷aknuvantãti. na tv etad evam, indriyàõàü karaõatvàt. kartari càtmani smaraõasamavàyàt. atas[677]tatsmçtyàdya÷aktir adoùa eveti || 121 || __________NOTES__________ [677] taþ smç (KA) ___________________________ kim à÷ritaü tarhi j¤ànam ata àha -- #<àtmany eve>#ti. àtmà hi cetayate. sa ca pràgbhavãyadharmopàrjitendriyopanãtam arthaü budhyate smaraty anusandhatte ceti na ki¤cid anupapannam iti || 122 || {1,255} nanv evam indriyasamprayogasya ÷abdàdismaraõena vyavahitatvàd apratyakùam àpadyetety uktam, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nàtrendriyàrthasambandho vicchinnaþ. vidyamàne ca tasmin ÷abdàdi smarann api yenaiva jàtyàdinà vastu vikalpya gçhõàti tatra pratyakùavàn naro bhavaty eva. smaraõenendriyàõàm adåùitatvàd iti bhàvaþ || 123 || nanv indriyamàtraprabhàvitaü pratyakùam ity ucyate. tatra ÷abdàdismaraõasahitànãndriyàõi kàraõam iti kathaü pratyakùa÷abdavàcyatvam ata àha -- ##iti. indriyàdhãnaü j¤ànaü pratyakùam àkhyàyate. gaur ayam ity aparokùàbhàsaü j¤ànam anuparatendriyavyàpàrasya jàyamànam indriyàdhãnam eveti tair indriyair vyapadi÷yata eva, smçtisahàyànàm api teùàm eva kàraõatvàd iti bhàvaþ. ye tv anapekùitàkùavyàpàrà eva gaur ayam ityàdismaraõavikalpàþ te 'smàbhir api smçtimàtrahetutvàn na pratyakùatayeùyanta ity àha -- ##ti || 124 || indriyasambandhànusàriõas tu bhåyàüso vikalpàþ pratyakùa÷abdavàcyà evety àha -- ##iti || 125 || yat tåktaü - yadãndriyàõi vikalpodaye kàraõaü kiü na sahasaiva janayantãti, tatràha -- ##ti || 126 || athàsphuñàvabhàsamàpàtajaü tatraindri(?ya/yi)kaü j¤ànam astãty ucyate, tad atràpi samànam ity àha -- ##ti || 127 || yat tåktaü - ki¤cid dçùñavato nimãlitanetrasyàpi vikalpaþ indriyavyàpàràsattimàtreõa pratyakùo bhaved iti, tan na. anabhyupagamàd evety àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- nendriyavyàpàràsattiraindri(?ya/yi)katve kàraõaü, kiü tarhi, indriyavyàpàrànuparati. ata indriyasambandhànusàràbhàvàt tatra pratyakùatà na syàd iti || 128 || nanv anekàtmàkùàdikàraõaü savikalpakaü, kathaü tadakùeõaiva vyapadi÷yate ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- asàdhàraõaü hi ÷abdapravçttau kàraõam. àtmàdi ca kàraõam indriyàsambandhàrtheùu[678]vikalapeùu smaraõànumànàdiùu tulyam. akùam eva tv aparokùàvabhàsinaþ[679]savikalpaka[680]syodaye 'sàdhàraõakàraõam iti tenaiva vyapadi÷yate. kalpana iti savikalpakaj¤àna ity arthaþ. __________NOTES__________ [678] mbandhavi [679] ni [680] kodaye ___________________________ nirvikalpakapratyakùavàdinàm apãdaü codyaü samànam ity àha -- ##ti. yadi tv indriyajanmano hi nirvikalpakasyànantaraü sambhavad etat savikalpakaü tatkàraõa[681]kam eva, indriyaü tu nirvikalpakotpattàv evopakùãõavyàpàram ity ucyate, tathàpi paramparayàkùakàraõatvena pratyakùaü vyapadekùyate. yathà kusumaü païkajam iti. na hi tat païkàj jàyate. kiü tarhi païkabhuvaþ kandàt kevalam. idaü paramparayàkùajatvam avi÷iùñam anumànàdãnàm iti teùàü pratyakùa÷abdavàcyatàniràkaraõàrthaü råóhim apy eùiùyàmaþ. yathà païkaja[682]÷abda eva vyavahitasya yogasya saugandhikàdisàdhàraõyàn niyàmikà råóhir iùyate. seyaü yogaråóhir iti vàrttikakàrãyair àkhyàyate. tad etad àha -- ##ti. idaü tv iha vacanãyam -- råóhi÷ ced à÷rità kiü yogàbhyupagamena. samudàya÷aktyaiva hi tadà÷vakarõàdivat kvacid eva ÷abdo vartiùyate kvacic ca neti kiü{1,257}yogavyasanena. na vyasanitayà yogam à÷rayàmaþ, pratãtaü tu yogaü na hàtuü kùamàmahe avaghàta iva dçùñam. yathà tatraiva niyamànyathànupapattyà dçùñakalpanà, tathàtràpi prayoganiyamàya[683]samudàya÷aktikalpaneti kim anupapannam. nanv aprayogàd evànyatràprayogo bhaviùyatãti. kim idam aprayogàd aprayoga iti. yadi pårvapårveùàü prayoktéõàm aprayogàd uttarottareùàm aprayoga iti. tad ayuktam. aprayogàbhàvàt. prayogamàtre hi pravçttihetutà, avayavayoþ svàrthe prayogo dç÷yata eva. samudàyas tu nànyaþ ka÷cid yasyàprayoga iti ÷akyate vaktum. samudàya÷akter anabhyupagamàt prayogamàtràd eva païkajàdi÷abdapravçtteþ. prayukto hi païka÷abdaþ païke. janiþ pràdurbhàve. tadatiriktaü vastu samudàyo nàsty eva. kasyàprayoga iti vaktavyam. arthànvayo hi tathà pravçttau hetuþ. sa ca saugandhikàdiùv api samàna iti teùv api païkaja÷abdapravçttiþ. ato 'va÷yam anyatràprayogàrthaü råóhir à÷rayitavyà. yad uktam anyatràprayogas tu råóhim àpàdayatãti, tad iùyata eva. yogo 'pi dçùño na hàtuü ÷akyata ity uktam. a÷vakarõàdau tv avayavànugamàbhàvàt kvacid eva råóhir àtmànaü labhate. ato neyaü råóhir eva kevalà nàpi kevalayogaþ. yogaråóhir iti manyante vçddhà iti || __________NOTES__________ [681] õam i [682] ja e (KA) ___________________________ [683] ya ÷a ___________________________ atha vyavadhànàd akàraõaü yoga iti manyase, tathàpi råóhyaiva kevalayà pratyakùa÷abdaþ savikalpake vartiùyate. bhåmnà hi tatraiva laukikàþ pratyakùa÷abdam upacaranti. alpaü nirvikalpaka ty àha -- ##ti || 131 || yadi tåcyate satyaü vçddhàþ prayu¤jate. lakùaõakàràs tu nirvikalpakam eva pratyakùam àtiùñhante. yathàhuþ -- kalpanàpoóham abhràntaü pratyakùam iti. ata àha -- ##ti dvayena. ayam abhipràyaþ -- laukiko hi ÷abdàrtha{1,258}sambandhaþ. tena parãkùakair api yathàlokam eva vartitavyam. anyathàkaraõe teùàü lokabàdha eveti || 133 || api ca kalpanàpoóhavàdinàm api kalpanàj¤ànaü svasaüvedane pratyakùam iùñam eva. yad evam àhuþ -- kalpanàpi svasaüvittàviùñà nàrthe vikalpanàt iti. evaü hi manyante -- na kalpanà svasaüvittir àtmànaü vikalpayati, bahirarthavikalpàvabhàsitvàt. asàdhàraõasya ca kalpanàtmano 'pi kalpanàspadatvàt. atràpy àhuþ -- nainam iyam abhilàpena saüsçjati tathà vçtter àtmani virodhàt iti. teùàm ataþ svasaüvittir nàbhijalpànuùaïgiõã iti ca. tad idaü kalpanàsvasaüvedanaü pratyakùaü nopapadyeta. tad api hi nirvikalpakapratyayàntaritàkùavyàpàram eva. atha tatra råóhyà pratyakùa÷abdo vartata ity ucyate, tad gotvàdibahirviùayaprakà÷e 'pi samànaü, na paraü svasaüvittàv ity abhipràyeõàha -- ##ti. yadi matam asti tatrendriyajaü nirvikalpakaj¤ànaü samanantarapratyayaþ. tad eva mana ity àcakùate. yathàhuþ -- tac caturvidham indriya(?ja)m indriyajaü samanantarapratyayodbhavaü mànasam iti. mano 'pi cendriyam iti manodhãnatayà pratyakùaü bhaviùyatãti. tad gotvàdibodhe 'pi samànam. tadbodhe 'pi vayaü manovyàpàram àtiùñhàmaha eva. manaþsvaråpe tu vivadàmaþ. tat tàvad anyad evety àha -- ##iti || 134 || nanv àntaraü manaþ kathaü bahirviùayabodhe vartiùyata iti, tat tàvad à÷aïkate -- ##iti. pariharati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -{1,259}satyam iùñaü kalpanàj¤ànaü svasaüvedane pratyakùam iti bhavadbhiþ. laukikàs tu viparãtaü manyante. ayaü gaur iti pararåpaniråpaõaü savikalpakaü laukikà manyante na punar ahaü gaur ity àtmaniråpaõam. yad api bàhyeùu mano na vartata iti. satyam. bahirindriyànapekùaü na pravartate. gotvàdayas tu saüyuktasamavàyena cakùuùà sannikçùyanta ity asti teùu manovyàpàra iti tannibaddham akùavyapade÷aü labhata iti bhàvaþ. ato 'va÷yaü svasaüvedane kalpanàpratyayaü pratyakùam àcakùàõair mano và akùam abhyupagantavyaü råóhir và paribhàùà và. sarvathà vayam api pratyavasthàtuü ÷aktà ity abhipràyeõàha -- ##iti || 135 || sukhàdisvasaüvedane 'pi mana evàkùam à÷ritaü bhavadbhiþ. tadvad ihàpi jàtivikalpo bhaviùyatãty àha -- ##iti ||136 || atha samàne 'pi manodhãnatve svakãyakalpanàpoóhalakùaõànusàreõa ki¤cid eva pratyakùam à÷rãyate. tathà satãcchànusàreõa vyavasthàyàm iùyamàõàyàü vayam api yathà÷ayaü ki¤cid eva pratyakùaü vakùyàma ity àha -- ##ti || 137 || pàri÷eùyàd api pratyakùàntarbhàva evàsyàþ savikalpakadhiyo yukta ity àha -- ##ti. nanu sati pràmàõye pàri÷eùyaü bhavati, na tv iyaü pramàõam ata àha -- ##ti || 138 || idaü tv iha vaktavyam -- satyaü neyam apramàõaü, mçgatçùõàdij¤ànavad vyavahàràvirodhàt. na ca pramàõam asadarthagocaratvàt. nirvikalpapariplàvitasvalakùaõapràpakatayà smçtir ity àkhyàyate. na ca smaraõaü pramàõam ata àha -- ##ti. pårvadçùñàrthaviùayaü smaraõaü bhavati. na ca nirvikalpakena sàmànyadar÷anam{1,260}asti, apratyakùaviùayatvàt tasya bhavatsiddhànte. asmàkam api svalakùaõàntarasambhedaþ pårvam adçùña eva. na càsadarthatvaü, vakùyamàõanyàyena jàtyàdãnàü sthàsyamànatvàt. ato nàgçhãtagrahaõàd apràmàõyaü nàsadarthatayà veti, ataþ pramàõaü sat pàri÷eùyàt pratyakùe 'ntarbhavatãty upasaüharati -- ##iti. bhavanto 'pi vàïmanasavisaüvàdenaivàsyàþ buddher apràmàõyam àcakùate. sarvavyavahàràõàü savikalpakàdhãnatvàd ity àha -- ##iti || 139 || nanu kim idaü nàpràmàõyaü ca yujyata iti. vi÷iùñàvagàhino hi vikalpàþ. bhinnaü ca vi÷eùyàd vi÷eùaõam. abhede vi÷eùaõavi÷eùyànupapatteþ. ato 'rthàntarabhåtair jàtyàdibhir vi÷iùñe vastuni gçhyamàõe atasmiüs tadgrahaõàd bhràntir eva savikalpakaj¤ànam ity àha -- ##ti || 140 || pariharati -- ##iti. kàraõam àha -- ##iti. pararåpeõa hi parasmin niråpyamàõe bhràntir bhavati. na ca jàtyàdãnàü pàraråpyaü, teùàm anatibhedàd iti bhàvaþ || 141 || nanv abhede vi÷eùaõavi÷eùyabhàvànupapattir uktà, ata àha -- ##ti. na vi÷eùaõam ekàntato jàtyàdi vi÷eùyàd bhidyate, sarvadaiva tadàkàràvabodhàd ity arthaþ || 142 || nanv atyantabhinnam eva làkùàdiråpaü sphañikàdi svàkàreõa vi÷iùñaü bodhayad dçùñaü, tadvad eva hi jàtyàdivi÷iùñabodho 'pi bhavan mithyà syàd iti, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- uktam asmàbhiþ{1,261}sadaiva jàtyàdivi÷iùñaü vastu gçhyate. kasyacit kadàcid vivekànavagamàt. ataþ kathaü mithyà bhaviùyati. làkùopahitaü tu sphañikaü ka÷cid evàvyutpanno 'jàtaviveko 'ruõam iti budhyate. atas tajj¤ànaü bhràntir bhavati. tadaiva hãtare dçùñavivekà jànanti nedam aruõam aupàdhiko 'yam aruõabhrama iti. avyutpanno 'pi copàdhivigame jànàty eva yathà nedam aruõam iti. ato yuktaü bhràntitvaü bàdhotpàdàd iti || 143 || jàtyàditadvatàü tu parasparaviveko na dçùñapårvaþ. ato na bhràntitvaü yuktam ity àha -- ##ti. nanu bhavatv evaü jàtau. na hi tayà nirmuktaü vastu kadàcid upalabhyate. guõakarmabhyàü tu viyuktavastubodho dçùña eva. dhriyamàõa eva hi dravye kuta÷cit kàraõàt pårvaguõavinà÷o guõàntarotpàda÷ ca dç÷yate. evaü karmaõy api dar÷ayitavyam. ataþ kathaü tayor avyatirekaþ, ata àha - ##ti. ayam abhipràyaþ -- yady api tadvimuktaü vastu dç÷yate, tàni tu tadvimuktàni na jàtu dç÷yante. yac ca nàma yato bhinnaü tat tato vimuktam api kadàcid upalabdhaü maõer ivaupàdhiko 'ruõimà. na ceha tathà. ato vyàpakanivçttyà vyàpyasyàtyantabhedasya nivçttiþ. katham idànãü pårvàparayor guõakarmaõor nà÷otpàdau. pratyabhij¤àyate hi tad evedam iti dravyaü, guõakarmaõã ca vinaùñe. tad idam abhede nopapadyate. na nopapadyate, sthityutpattivinà÷àtmakam eva no vastv iti rucakàdyudàharaõe vakùyàmaþ. tad iha vastv api guõakarmanà÷e na÷yaty eva. råpaü hi tad vastunaþ, kathaü tadvinà÷e na na÷atãti ÷akyate vaktum. tayor api nàtyantiko vinà÷aþ, vastvàtmanà vidyamànatvàt. jàtàv api caiùaiva gatiþ. tatràpi hi sthityupattivinà÷à dç÷yanta eva. viyuktabodho 'pi dç÷ayate. dç÷yate hi vinaùñapiõóaviyuktà puõóàntare jàtiþ. sà kathaü tato bhinnà bhaviùyati. atha tatra katha¤cid bhedam à÷ritya samàdhir{1,262}abhidhãyate, ÷akyo 'sau guõakarmaõor api vaktum iti kena vi÷eùeõa jàtàv abhedam à÷ritya guõakarmaõor bhedaü varõayठcakruþ. ato yadà jàtyàdayo dç÷yante, tadà[684]piõóàd abhedenaivàvagamyanta ity abhedo 'pi teùàm. yaiva tu kàcid anupapattir àpàdyate sànekàntavàdinàü nàsajyata ity astu tàvad idam iti || 144 || __________NOTES__________ [684] tra ___________________________ yadi tu jàtyàdibodhavidhànuvidhàyinaþ sphañikàdàv api càruõàdibodhà bhaveyuþ, kas teùàm api pràmàõyaü vàrayed ity àha -[685]##ti || 145 || __________NOTES__________ [685] a (GA) ___________________________ evaü jàtyàdãnàm abhedaü pratipàdyedànãm aikàntikabhedavàdinaþ kàõàdàn pratyàha -- ##ti. evaü hi manyante -- bhinnayor eva jàtyàditadvatoþ samavàyalakùaõaþ sambandha iti. tathà ca pañhanti -- ayutasiddhànàm àdhàràdheyabhåtànàm ihapratyayahetur yaþ sambandhaþ sa samavàyaþ iti. tadayutasiddhayoþ sambandhitvàsambhavàd anupapannam iti. kathaü punar ayutasiddhànàü sambandhitvam[686]anupapannaü bhavatãty ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- keyam ayutasiddhaþ. kiü[687]yutasiddhyabhàvamàtram, athavà[688]pçthaksiddhiþ. yadi yutasiddhyabhàvaþ, kasya kena sambandha iti siddhayor hi sambandhinoþ sambandho bhavati, nàsiddhayoþ. athàpçthaksiddhiþ, tatràpy etad evottaraü nàniùpannasya sambandha iti. apçthaïniùpannayos tàdàtmyàd iti bhàvaþ. athaitaddoùaparihàràrthaü pçthaïniùpattir iùyate, tathà sati yutasiddhir evàpadyata ity àha -- ##iti || 146 || __________NOTES__________ [686] tvaü na sambhava [687] yadi yu (KA) [688] thàpç ___________________________ kiü punar[689]aniùñam àpàditam. nanv iùyata eva jàtitadvator asambaddhayor eva kiyàn api kàlabhedaþ. tàü ca tayor avasthàü yoginaþ pa÷anti nànye. na{1,263}tàvatà rajjughañayor iva tayor yutasiddhayor eva sambandhaþ saüyogaþ syàd iti vàcyam. na hi naþ pçthaksiddhir yutasiddhilakùaõam. api tarhi. bhinnà÷rayatvaü pçthaggatimattvaü ca. dvayor anyatarasya và yutasiddhiþ tadabhàvo 'yutasiddhiþ. ca na jàtes tadubhayam astãty ayutasiddhayoþ samavàya eva sambandho bhaviùyati, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na tàvat pçthaksiddhe jàtivyaktã vayam upalabhàmahe. yogigamya÷ ca jàtyàdirahitaþ kùaõo dussàdha eva. upetyàpi bråmaþ. hetvabhàvàt sambandho na syàd iti. na hi rajjughañayor iva pçthaksiddhayor devadattàdijàtivyaktyoþ saüyojako dç÷yate. samavàyas tu na tàvat sambandhahetuþ, sambandharåpàbhyupagamàt. athàpi taddhetuþ, naivam api yutasiddhau sambadhnàti. nanåktaü yutasiddhir eva jàter nàstãti bhinnà÷rayasamavàyàbhàvàd apçthaggatimattvàc ceti. na, yutasiddhi÷abdasya pçthaksiddhimàtravacanatvàt, na¤à tadabhàvamàtram ayutasiddhir àkhyàyate. sà cet pçthaksiddhir asti katham ayutasiddhir bhaviùyati. athàpi pàribhàùiko 'yutasiddhi÷abdaþ, tathàpi vyakteþ svàvayavasamavàyitvàj jàte÷ ca vyaktyà÷rayatvàd bhinnà÷rayà÷rayitvam astãti yutasiddhiprasaïgaþ. na ca yutasiddhisambandhe samavàyo hetuþ. na ca hetvantaram apy astãti såktaü na sambandhe hetuþ ka÷cid iti. sambandhahetvabhàvàc ca ùaó api dravyàdayaþ padàrthàþ asambandhà bhaveyur ity àha - #<ùaõõàm >#iti || 147 || __________NOTES__________ [689] r idam ani (GA) ___________________________ api ca, ayaü samavàyaþ sambadhya và samavàyinau sambandhàti asambadhya và. na tàvad asambadhya, asambaddhasya sambandhahetor adçùñatvàt. sambandhas tu sambandhahetvantaram antareõa na sambhavati, na ca tad upalabhyate. ataþ samavàyibhyaþ samavàyasya viyogàd vi÷leùàt samavàyinàm api parasparavi÷leùaþ syàd ity àha -- ##ti. sambandhahetvantarakalpanàyàü tv avyavasthà syàd ity àha -- ##iti || 148 || {1,264} yadi tu samavàyinor àtmaråpaü svaråpam eva samavàyaþ nàsàv anyena sambandhanãya ity ucyate, evaü tarhy aïgãkçto 'bhedavàda iti dharmadharmiõor eva svaråpaü samavàyo 'stu yady ava÷yaü samavàyanàmnà prayojanaü, kiü samavàyàntaragraheõety àha -- ##ti || 149 || atra kàraõam àha -- ##ti. uktam idaü vyatiriktasya sambandhahetvantaràbhyupagame 'navasthà. abhede tu param ubhayavàdisiddhayor dharmadharmiõor evàbhedo 'bhyupagantavyaþ. kiü samavàyagraheõeti || 150 || nanv astu jàtyàdidharmàõàm abhedaþ, dharmy eva tu bhinno nopalabhyate yaþ savikalpakaj¤ànair viùayãkriyate, tat tàvad upanyasyati -- ##iti. evaü hi manyante -- nàyaü dharmã dharmebhyo 'tirikto 'ïgulãbhya ivàïguùñho dç÷yate. na càsya vyavasthàpane pratyakùaü prakramate. tasyendriyajatvàdindriyàõàü pa¤cànàü pa¤casu råpàdiùåpakùãõatvàt. ùaùñhasya ca manasaþ svàtantryeõa bahirviùayavyavasthàpane 'sàmarthyàt. yathàhuþ -- kùãõàni cakùuràdãni råpàdiùv eva pa¤casu | na ùaùñham indriyaü tasya gràhakaü vidyate bahiþ || iti. ato råpàdisaïghàtamàtram evedaü bahir upalabhyate na tattvàntaraü vçkùasaïghàta iva vanabuddhir iti || 151 || atra parihàram àha -- #<àvirbhàve>#ti ##antena. ayam abhipràyaþ -- pratãmo hi vayaü viùphàritàkùà råpàdivad ekaü dravyaü na ca viparyeti tat{1,265}katham anyathà bhaviùyatãti. yattvabhedena nopalabhyata iti. satyam, kena và dharmebhyo 'tyantabhedo dharmiõa upeyate. gràhakàbhàvas tu råpàdivadanvayavyatirekàbhyàü dar÷anaspar÷anayor eva sàmarthyapradar÷anena parihartavyaþ. api ca yadi dharmàtirikto dharmã na syàt ko 'yam àvirbhàvatirobhàvadharmakeùu råpàdiùv anugataþ pratyabhij¤àyate. pratyabhijànãmo hi vayam agnisaüyogapracyàvitapràcyaråpam upajàtaråpàntaraü so[690]'yaü ghaña iti ghañam. na ca tadatyantàbhede ghañate sthityutpattivinà÷ànàm ekatràpàtàt. ato 'sti dharmebhyo bhinnaü teùv anugataü, dharmiråpaü yadva÷àd evaü vibhàga iti. api càtyantàbhedapakùe dharmagrahaõam antareõa dharmã na j¤àyetaiva. dç÷yate ca dharmagrahaõàt pràg eva santam asàdau dharmij¤ànam ity àha -- ##ti. ataþ siddham asti dharmi dharmà÷ ca tadanatirekiõo jàtyàdaya iti || 152 || __________NOTES__________ [690] sa gha ___________________________ tadvi÷iùñabodhe pararåpaniråpaõàbhàvàn nàpràmàõyaü savikalpakaj¤ànàm ity àha -- ##iti || 153 || astu vàtyantabhedaþ, tathàpi na mithyety àha -- ##ti dvayena. ayam abhipràyaþ -- nànyaråpasaüvedyatàmàtreõa mithyàtvaü, kin tu punar anyathàsaüvedanena. bàdhakapratyayeneti yàvat. iha ca sarveùàü sarvadà ca tadråpà buddhir iti bhàvanàyà iva dhàtvarthavi÷iùñabodho na mithyeti || 155 || nanv evaü kàyacakùur gocaro dharmã bhidyate gràhakabhedàd råpàdivat. tàni và tadvad eva saty api gràhakabhede na bhidyeran anekendriyagràhyam ekaü[691]sad{1,266}dçùñaü sattvam iti cet, na. vikalparåpasyendriyeõàgrahaõàt. api cendriyàõàü saïkãrõaviùayatve 'kùànekatvavaiyarthyam api. ekam eva hi tadendriyaü nànàviùayàn paricchetsyatãti kim indriyabhedena. tad uktaü - __________NOTES__________ [691] kaü sattva (GA) ___________________________ naikaü råpàdyabhedo và dçùñaü cen nendriyeõa tat | akùànekatvavaiyarthyaü svàrthe bhinne 'pi ÷aktimat || PS 1.21c-22d (cf. NR 131,27-28) iti, atràha -- ##ti. yat tàvad uktaü gràhakabhedàd bheda iti. tad ayuktaü, bhinna÷arãrasthacakùur gràhyasyàbhinnatvena hetor anaikàntikatvàd iti || 156 || yadi tu cakùuùñvenaikatvàd indriyabheda eva tatra nàstãty ucyate, tad ihàpãndriyatvena samànam. ato buddhibhedanibandhana eva bhedo na gràhakabhedanibandhana ity abhipràyeõàha -- ##iti. ata eva bhinnendriyagràhyàpi sattà ekabuddhiviùayatayà na bhidyata ity àha -- ##ti. sarvendriyair hi sattàguõatvayor j¤ànam iti bhàvaþ || 157 || råpàdyabhedo veti yad uktaü tatràha -- ##iti. siddhasàdhanatvaü và dvayor api prayogayor ity àha -- ##ti. sadråpeõa råpàdãnàm ekatvaü råpàdiråpeõa ca dharmiõo nànàtvam ity arthaþ || 158 || akùànekatvavaiyarthye parihàram àha -- ##ti. na kvacid dharmiõi tvakcakùuùoþ saïkaro dçùña ity ekam evàkùaü yuktam ity arthaþ. atra kàraõam àha -- ##ti. yadi hi saïkaradar÷anàd ekatvam à÷rãyate, taddàróhyadaurbalyabhedena vyavasthà nopapadyeta. dçóhe hi cakùuùi durbale ca ÷rotre råpam upalabhyate. evaü balavati{1,267}÷rotre durbale ca cakùuùy api ÷abdaþ ÷råyate. seyaü cakùu÷ ÷rotrayor viùayavyavasthà nàkùaikatve ghañata iti || 159 || nanv iyaü vyavasthànupapannaiva, sarvatraiva prasaïgàt. yadi hãndriyàntaram indriyàntaraviùaye na pravartate, kvacid api na pravarteta. pravçttau vàvyavasthayà sarvatraiva pravarteta atikramadar÷anàd ata àha -- ##ti dvayena. nedam adçùñàntaü pakùãkriyate yat kvacid vyavasthà kvacit saïkara iti. saïkãryate hi mana÷cakùuràdibhiþ råpàdibodhe. sukhàdisaüvedane ca vyavatiùñhate. ataþ kàryadar÷anànusàriõau vyavasthàsaïkarau nànupapannau. na tv ekatra vyavasthàdar÷anàt sarvatraiva saïkaro nirvartate. kvacid và dçùña iti sarvatraiva prasajatãti || [160] || kiü punar anayor vyavasthàsaïkarayor manasaþ kàraõam ata àha -- #<÷rotràder >#iti. upahata÷rotràdir api ÷abdàdi smarati ity ata àntare smçtisukhàdàv anyanirapekùaü, vartamànaü ca råpàdi na jànàti. atas tatra bahiþkàraõàpekùaü manaþ.[692]ataþ kvacit saïkaraþ kvacic càsaïkara iti vyavasthà sidhyatãti || 162 || __________NOTES__________ [692] naþ kva (KA) ___________________________ evaü kàryavyavasthayà vyavasthàsaïkarau pratipàdyedànãm akùaikatve doùam àha -- ##iti. nanv ekatve 'pi ÷aktibhedàd vyavasthà setsyati, ata ekam eva sarva÷arãravyàpi tvagindriyaü kalpyatàü, ÷aktayas tasya dehabhàgeùu bhinnà bhavantu kim indriyabhedenàta àha -- ##iti. ÷aktibhedo và kalpyate indriyabhedo và. ko vi÷eùaþ. nanv indriyakalpanàyàü{1,268}÷aktimadbhedo 'py aparaþ kalpanãya iti gauravam. astu và pramàõavanty adçùñàni kalpyàni subahåny api, santi deheùu pçthivyàdibhåtabhàgàþ këptagandhàdiprakà÷ana÷aktaya÷ ceti varõitam. yat tu sakala÷arãravyàpina ekasyaiva vàyavãyasya tvagindriyasya råpàdiprakà÷ana÷aktikalpanaü tadatyantàparidçùñam apramàõakam iti bhàvaþ. indriyaü bhaved iti. indriyasthàne ÷aktiþ kalpanãyatayà nipated ity arthaþ || 163 || evaü dàróhyadaurbalyabhedena kàryavyavasthàü pratipàdyàkùànekatvaü samarthitam. idànãü vyavasthànà÷rayaõe doùam àha -- #<÷çõuyàd >#iti. yadi nendriyàõi vyavasthitaviùayàõi bhaveyuþ, badhiro 'pi cakùuùmàn ÷abdaü ÷çõuyàt. cakùuùo 'pi tadviùayavyàpàràt. ato naikatra saïkaradar÷anena sarvatra tatkalpanà kàryà. tad idaü dàróhyadaurbalyabhedenety asyaiva vyatirekapradar÷anam. vyavasthà tàvad dç÷yate. yadi tu sarvatraiva saïkaraþ syàd ayaü doùaþ syàd iti. manasa idànãü yathà hi manasa ity anena nidar÷itayor[693]vyavasthàsaïkarayor uktayor vyatireke doùaü dar÷ayiùyan saïkaravyatireke tàvad àha -- ##ti. ayam arthaþ -- yadi mano bahirviùayavedane svatantraü bhavet, tatràpy ayam eva doùaþ badhiraþ ÷abdaü ÷çõuyàd iti. tasyàpi manaso bhàvàt. ayaü ca vartamànasya càj¤ànàd ity anena yo bahirviùayavedane manasaþ saïkaro dar÷itaþ tasya vyatireka iti || 164 || __________NOTES__________ [693] tasya vyava (KA) ___________________________ antarviùayavedane ca yanmanasaþ svàtantryam uktaü tadvyatireke doùam àha -- ##iti. yadi hy àntare 'pi bahirviùayavedanavanmano bàhyàpekùaü bhaved, badhiraþ ÷abdaü na smaret ÷rotràbhàvàt. athàsaty api kàraõe{1,269}smçtiþ syàd, evam eva vartamànopalabdhir api bhavet. ayaü ca ÷rotràder upaghàte 'pãty anenoktàyà àntareùu manaso vyavasthàyà vyatireka iti || 165 || paratantraü bahirviùayavedane mana ity uktam. kiü punaþ kàraõaü bàhyabodhe mano vyàpriyata iti. santi cakùuràdãny eva tatra kàraõàni ata àha -- ##ti ##antena. ayam abhipràyaþ -- evaüvàdinà[694]mana evàkùipyate. tatra caitad eva tàvad vaktavyam. àtmendriyàrthasannikarùe j¤ànasyàbhàvo bhàva÷[695]ca manaso liïgam iti. asti khalv àtmà. sannikçùyate ca nànàrthair nàyanaü tejaþ. ki¤cid eva tu j¤àyate na sarvam. tat kasya hetoþ kàraõavaikalyena kàryapratibandho dçùñaþ yathà satsu tantuùu paño notpadyate tantusaüyogànàm abhàvàt. evam ihàpy asti tadanyad j¤ànakàraõaü yasminn avyàpriyamàõe na j¤ànam utpadyate vyàpriyamàõe ca bhavati. tac ca mana ity ucyate. api ca ÷rotràdibhiþ ÷abdàdyupalabdhikàle yadi mano na vyàpriyate, katham uttarakàlaü smaraõam upapadyeta. mano hi smçtyutpattau kàraõam. tad yadi ÷abdàdyupalabdhivelàyàü mano vyàpçtaü bhavati, tataþ pårvam asàv artho manasà prakà÷ita iti parastàd api smaryata ity upapannaü bhavati. bàhyendriyamàtrakàraõake tu pårvaj¤àne teùàü smçtisamavàye vyàpàràbhàvàt smçtir na syàt. na hy akàraõikà j¤ànotpattiþ sambhavati. ato 'sti bahirviùayabodhe manovyàpàraþ. sukhàdisaüvedanaü càsattve manaso nopapadyeteti. api càsattve manaso yad idaü pårvànubhåtànàü sarveùàm asmaraõaü tannopapadyate. ki¤cid eva tu kadàcit ka÷cit smaratãti dç÷yate. tad evam upapadyate yady asti ki¤cid antaþkaraõaü, tadàtmasaüyogavi÷eùeõa hi tadà smçtir vyavatiùñhate. na ca saüskàrodbodhànudbodhakçtà vyavasthà. anugràhako hi karaõànàü saüskàraþ na svatantraþ karaõam. itarathà tu sa evàntaþkaraõam àpadyetety àha -- ##ti || 166 || __________NOTES__________ [694] nà yadi ma (GA) [695] ve ma (KA) ___________________________ àha -- setsyaty ayaü bàhyàntaþkaraõavivekaþ. karaõasadbhàva eva tu kiü kàraõaü, bodhasvabhàvo hi puruùaþ. tadayam anyanirapekùa eva ÷abdàdãn{1,270}bhotsyate, ata àha -- ##ti. yadi hy ayaü bodha[696]svabhàvo 'nyanirapekùo budhyate, yugapad eva vi÷vaü jànãyàt. ato 'va÷yamasya niyàmakàni kàraõàny abhyupagantavyànãti || 167 || __________NOTES__________ [696] svaråpo 'nya ___________________________ prakçtàv idànãü vyavasthàsaïkarau[697]gràhyagràhaka÷aktidvàreõopavarõitàv upasaüharati -- ##iti. kàryadvàreõa hi gràhyagràhaka÷aktayaþ. tàbhyo vyavasthàsaïkarasiddhir iti || 168 || __________NOTES__________ [697] rau gràhaka (KA) ___________________________ nanu kàryànusàreõendriyabhede varõyamàne nãlàdibhedabhinnànekadar÷anàt tadanusàriõãndriyakalpanà na vyavatiùñhetaiva, ata àha -- ##ti. nànàvidham api hi råpaü viùphàritàkùà budhyanta ity avàntarabhedam anàdçtya råpamàtraprakà÷akam eva cakùur iti ni÷cãyate. evaü ÷rotre 'pi dar÷ayitavyam. ato nendriyànantyam. cakùåråpàdãti. cakùuràdibhedo råpàdibhedava÷eneti. àdi÷abdasya pratyekam abhisambandha iti || 169 || sukhagrahaõàrtham idànãü vyavasthàsaïkarau saükùipya dar÷ayati -- ##iti. spar÷avaddravyaparimàõaü mårtiþ. asarvagatadravyaparimàõaü và, tadvi÷iùñàni bhåmyaptejàüsi dravyàõi dvàbhyàü dar÷anaspar÷anàbhyàm upalabhyante. råpàdipa¤cakaü vaikaika÷a÷ cakùuràdibhiþ. evaü dravyàntaraguõàntarakarmaõàü jàte÷ ca yathàdar÷anaü vyavasthàsaïkaràv anusandhàtavyàv iti || 170 || {1,271} evaü tàvad asti dharmã gràhakabhede càbhinnaþ. jàtyàdaya÷ ca tadanatirekiõo dharmà iti pararåpaniråpaõàbhàvàn na savikalpakaj¤ànànàü mithyàtvam ity uktam. idànãm a÷abdaråpàõàm eva bhàvànàü savikalpakaj¤àneùu ÷abdàkàreõa niråpyamàõatvàd asti pàraråpyam iti ye vadanti, teùàü matam upanyasyati -- ##iti. ayam arthaþ -- yady api jàtyàdiråpo dharmã, tathàpi teùàm eva ÷abdàtiriktànàm abhàvàt tadråpeõa vastuni niråpyamàõe ÷abdàtmanaiva niråpaõam àpadyate. tata÷ cà÷abdàtmanàü ÷abdàtmanà niråpaõe punar api pàraråpyam àpannam iti mçgatçùõàdij¤ànavad eva pa¤ca vikalpà mithyà syur iti || 171 || pariharati -- ##ti. kàraõam àha -- ## iti. buddhir evàtra ÷abdàkàrà nàstãti bhàvaþ || 172 || atra codayati -- ##iti dvayena. ayam arthaþ -- kim idaü pràg ÷abdàd yàdç÷ã buddhir ity ucyate. na hi ÷abdàrthasambandhaj¤ànàt pràg gotva÷uklatvàdiråpeõa gavàkàràdibhàvaviùayà buddhayo bhavanti. ÷abdasambandhottarakàlam eva tadråpà buddhir utpadyate. tad yadi ÷abdàtirekiõo jàtyàdayaþ santi teùàü ca tadråpatvaü, tataþ pràg api ÷abdasambandhàd a÷abdaj¤o 'pi tadråpaü lakùayet. na ca lakùayati. ataþ ÷abdànvayavyatirekànuvidhànàc chabdasyaiva tadråpatvam iti ni÷cãyata iti || 174 || {1,272} pariharati -- ##ti. yathaiva hi råparasagandhaspar÷a÷abdà evàkùajàyàü buddhau vibhaktà bhàsante vinàpi ÷abdam, evaü gotvàdijàtayo gamanàdãni karmàõi pràg api ÷abdàn nirvikalpakenàpi vilakùaõena råpeõa pratãyanta eva. sambandhagrahaõottarakàlaü tu kevalaü saüj¤àsaüj¤isambandhagrahaõam evàdhikaü nàparaü ki¤cit. yadi tu ÷abdàdayo na santãty ucyate, kasyàdhyàsa iti vaktavyam iti || 175 || sidhyaty api ÷abdàtmakatà yadi ÷abdasambhedàt pràg gotvàdayo na pratãyanta eva. na tv etad asti, agçhãtasambandhasyàpi tadbodhotpàdàd ity àha -- ##ti || 176 || parastàd api nàbhedopacàro 'stãty àha -- #<÷rutã>#ti. kàraõam àha -- ##iti. dvàbhyàm[698]indriyàbhyàü dvàv artha÷abdau gamyete ity arthaþ || 177 || __________NOTES__________ [698] bhyàü dvà ___________________________ anyataradharmaniùkarùamàtre tu ÷abdasya vyàpàraþ, na svaråpàropa ity àha -- ##ti || 178 || syàd etat -- upàyaþ ÷abdo 'rthabodhe. upàyadharmà÷ copeye 'dhyàropyamàõà dçùñà darpaõàdidharmà iva mukhàdau, ata àha -- ##ti. anaikàntiko hetur iti bhàvaþ || 179 || {1,273} atràpare vadanti -- na vayaü jàtyàdãn apalapàmaþ. kiü tarhi. gaur ayam iti sàmànàdhikaraõyena ÷abdaråpànuviddhabodhàd råpasamàropam àcakùmahe iti. tàn pratyàha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yadi ÷abdaråpànuviddha eva sarvadà gotvàdibodhaþ råpàntaraü tu teùaü kadàcid api na dçùñaü, kathaü tarhi ÷abdaråpàt tadråpabhedasiddhiþ, asati bhede kutra kim adhyastyata iti || 180 || abhedàbhyupagame ca pàraråpyàbhàvàn na savikalpakaj¤ànànàü mithyàtvam ity àha -- ##iti. pàramàrthike tu svaråpabhedàbhyupagame 'dhyàropavàcoyuktir anarthikà. na hy asaïkãrõasvabhàvaü vastu vastvantaràtmanà bhràntivarjitair àropayituü ÷akyate. na ca sarvadà sarveùàü bhràntiþ sambhavati, tad etad àha -- ##iti. ato bhràntyaiveyam adhyàsakalpanà tadvàdinàm ity àha -- ##ti || 181 || bhràntau bãjam àha -- #<÷abdene>#ti. gçhãto hy artho na ÷abdam antareõa nirdeùñuü ÷akyata iti bhàvaþ. tathàpi kim ata àha -- ##iti. trayàõàm api vàcyavàcakaj¤ànànàü samàno nirde÷aþ gaur[699]iti ÷abdo gaur ity artho gaur iti j¤ànam iti. vàcyaü ca sa ca buddhi÷ ca vàcyatadbuddhayaþ. tadvàdinàü puruùàõàü gaur iti samàno nirde÷aþ pratãyata ity arthaþ || 182 || __________NOTES__________ [699] gor artho (KA) ___________________________ tathàpi kiü jàtam ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- evaü hi ÷rotà vikalpayati yato 'yaü vaktà triùv api samànaü ÷abdaü prayuïkte, ato{1,274}'syànubhavas triùv api samàna eva. tadvac ca svayam api savikalpakaj¤ànaprameyam arthaü budhyamànas trigocarasya j¤ànasya vaktçsvaråpatàm adhyavasyati. yàdç÷aü vaktrà pratipannaü tàdçg eva pratipadyata iti yàvat. evaü pårvapårvavaktranusàreõottarottareùàü ÷rotéõàü nirde÷asàdhàraõyàd adhyàsabhrama iti || 183 || yadi nirde÷asàdhàraõyàd bhràntiþ, arthàdhyàsa eva kiü na ÷abdabuddhyoþ pratipàdyate. samànaü hi bhràntibãjam ata àha -- ##ti. upàyo hy arthasya jaóàtmanaþ svayam aprakà÷asya mati÷rutã. upàyapårvikà copeyasthitir iti tatpårvam arthaü budhyamànàs tadadhyàsaü manyante. ÷ruti÷ ca ÷råyata iti ÷abdo 'bhidhãyate. matyadhyàsa÷ ca pårvam anupakùipto 'pi kai÷cid à÷ritaþ. sa ca ÷abdàdhyàsaniràkaraõenaiva tulyanyàyatayà niràkçto bhaviùyatãty upanyastaþ. evaü bauddhagandhivaiyàkaraõà manyante -- jàtyàdir artho vyatirekàvyatirekavikalpadårãkçtaniråpaõaþ.[700]÷ånyàïkurajanmàdau tu bàhyà[701]sambhavàd a÷akyo 'bhyupagantum, ato j¤ànàkàra evàrtha iti. tad api j¤ànàt pràg evàrtharåpopalambhàt taddvàreõaiva j¤ànàvadhàraõàn niràkçtaü veditavyam. vikalpaparihàras tv àkçtigranthe vakùyate. ÷ånyàdau tu bàhyàrthasambhavo niràlambanavàda iti || 184 || __________NOTES__________ [700] ràkaraõaþ (KA) [701] hyàrthasaü (GA) ___________________________ nipuõaü tu cintayatàü triùv api vilakùaõà buddhir upajàyata ity àha -- ##iti. ubhayor j¤ànam anàkàram anumãyata ity arthaþ || 185 || ayam aparaþ ÷abdàdhyàse doùa ity àha -- ##ti. ÷abdena sahàbhedaråpeõety arthaþ. akùàdau ÷abde 'dhyasyamàne ÷abdaikatvàt tadråpatvàc càrthasya devanàder ekatvaü prasajyata iti || 186 || {1,275} nanv asty evànakùanivçttyà triùv apy ekatvaü, na. ÷abdàt pràganavagateþ. agçhãtasambandhasya ca ÷abdasyàpratyàyakatvàt. tad etad à÷aïkayà sahàha -- ##iti. adhyàsavàdã svàbhipràyeõa codayati -- ##iti. itara÷ ca[702]svamatatvenottaram àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##ti. dç÷yate hi pràg eva ÷abdàn nirvikalpakenàpy ekaü råpam anugatam iti pràg evoktam iti || 187 || __________NOTES__________ [702] vastutve (GA) ___________________________ vibhãtakàdiùu naikaråpànugamo 'stãty àha -- ##iti. ÷abda evàtra sàdhàraõo gavàdijàti÷abdavilakùaõo nàrtha iti || 188 || kiü punar atràpy eka÷abdavàcyatayà ÷àbaleyàdivadekadharmànvayo neùyate. ata àha -- ##ti. ayaü ca viviktàkçtibodho 'dhyàsapakùe na yuktaþ. ÷abdaråpasyàvibhàgàd ity àha -- ##iti || 189 || nanu na varõaþ ÷abdaþ. kiü tarhi. sphoñaþ. tad iha bhinnàrthapratyayàvaseya eva bhinnaþ sphoña ity à÷aïkate -- ##iti. tatra parihàram àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##iti. saü÷ayo hy artha uccarite ÷abde bhavati. sa ÷abdabhede na bhaved iti bhàvaþ. yadi saü÷ayaþ tataþ kim ata àha -- ##iti. sàmànyadar÷ananibandhano hi saü÷ayaþ. sa ÷abdabhede 'nupapanna iti. ÷abdasàdç÷yàt tarhi saü÷ayo bhaviùyatãty ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- na varõàtiriktaþ padasphoño 'stãti vakùyàmaþ. varõà eva hi padaü, te càbhinnaråpàþ pratãyanta iti || 190 || {1,276} durbhaõaþ ÷abdabheda iti dåùaõàntaram àha -- ##iti || 191 || ayaü càparo doùa ity àha -- #<÷abde>#ti ##antena. abhinnà hi ÷abdasya niùpannaråpatà nàmàkhyàtayor iti. idaü ca nopapadyata ity àha -- ##ti. kaþ punar mårto 'rthaþ. na tàvaj jàtiþ amårtatvàt. vyaktis tv adhyàsavàdibhir api nàpalapitaiva. sà ca mårtaiveti. ko doùaþ. satyam. idaü tu pariõàmavivartavàdinaþ pratyuktam. pariõàmavàdino hi vàg evàrthàtmanà pariõamatãti manyante, ta upàlabhyante. katham amårtasya mårtaþ pariõàmaþ. mårtànàü hi mçdàdãnàü mårto ghañàdipariõàmo bhavatãti yuktam. evaü vivartavàde 'pi vàcyam. mårtaü hi mukham àdar÷e vivçttaü yuktaü yad mårtam upalabhyate. amårtavivarte tu kathaü mårtanirbhàsà buddhir iti || 192 || tathà yac cedaü gavà÷vàdayo jàti÷abdàþ ÷uklàdayo guõa÷abdà iti vibhajyante, tad api vàcyaråpànapekùaõe nopapadyata ity àha -- ##ti || vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo 'pi bàhyàrthànapekùayà na vyavatiùñhata ity àha -- ##ti || 194 || sàmànàdhikaraõyaü ca nãlotpalàdiùu ÷abdabuddhyor ivàrthabuddhyor api nàdhyàsa upapanna ity àha -- ##iti. api ca{1,277}ekatropasaühçte buddhã samànàdhikaraõe bhavataþ. tad ihàdhyàsavàdinàü kutraikatropasaühàro vàcyaþ. na tàvad asàdhàraõe, tasyàpi kalpanãyatvàd ity àha -- ##ti. asmanmate tu vàcyabhàgànuprave÷advàreõàsty ekatropasaühàra iti vivecanãyam iti || 195 || yadi tv asàdhàraõa eva vastutvasàmànyagocara upasaühàra iùyate, tataþ sarveùàm eva gavà÷vàdi÷abdànàü vastugocaratvàvi÷eùàt sàmànàdhikaraõyaü pràpnotãty àha -- ##iti. iha vastutvàbhyupagamam anàpàdyaiva vàrttikakçtà doùabàhulyàd atiprasaïgo 'bhihita iti || 196 || abhyupagamyàpy asàdhàraõopasaühàraü vyaktyànantyàn nãlopalapadaprayogo na syàt, dç÷yate càsàv iti dåùaõàntaram àha -- ##ti || 197 || na cànekanãlotpalavyaktisàdhàraõã nãlotpalatvajàtir bhavadbhir iùyate yatra ÷abdo vartetety àha -- ##ti. na kevalaü neùyate, yukti÷ ca tadabhyupagame na bhavatãty àha -- #<÷abdàrthayor >#iti. dvau hy atra nãlotpala÷abdàv adhyasyete. ataþ ÷ruta÷abdabhàgànugatau dvàv eva ÷abdàdhyàsaråpàv arthau gamyete. na hi ÷abdadvayàdhyàse pratyàyyaikatvaü sambhavatãti || 198 || yadi sahaprayogamàtràt sàmànàdhikaraõyam ity ucyate, sa tarhi paryàya÷abdayor api kadàcid avyutpannabodhàrthe prayogo dçùña iti tayor api sàmànàdhikaraõyaü syàd ity àha -- #<÷abdadvayasye>#ti || 199 || {1,278} api ca nànavagatasambandhaü padaü pratyàyayati. na cànavagate 'rthe sambandho 'nubhavituü ÷akyate. tad ihàdhyàsavàde sambandhànubhavavelàyàü kãdç÷o 'rthaþ pratyetavya iti vàcyam ity àha -- ##ti. na kenacid råpeõa pratyetuü ÷akyata iti bhàvaþ || 200 || kim iti na ÷akyate, ata àha -- ##iti. ÷abdaråpo hy arthaþ. na càvyutpannas tàdråpyàvadhàraõe samarthaþ. tad ihàdhyàsàt sambandhabuddhiþ tata÷ càdhyàsa iti tatretaretarà÷rayam iti bhàvaþ. asàdhàraõena ca sambandhagrahaõaü nà÷aïkannãyam eva, piõóàntare 'prayogaprasaïgàd ity àha -- ##ti || 201 || tad idànãü sambandhànapekùasyaiva ÷abdasyàtmàdhyàsa÷aktatvaü balàd àpatitaü, tatra ca prathama÷ràviõo 'pi tadråpàrthabodhaprasaïga ity àha -- ##ti || na ca vàkyaü tavàpi ÷abdo nityam arthena sambaddhaþ tat kimarthe smaraõaü nàdadhàtãti. mama hy asti vàcyaü vyatiriktaü tad, yena vàcyavàcakasambandho 'vagataþ sa ÷abdadar÷anàd arthaü smarati. yas tv asyedaü vàcyam iti na jànàti na tasyàrthasmaraõam iti nànupapannaü ki¤cid ity àha -- ##ti. bhavatas tu vàcakaråpàtiriktavàcyaråpàbhàvàt prathama÷ravaõe 'py adhyastaråpatà syàd iti pårveõa sambandha ity àha -- ##iti || 203 || na tv etad astãti vyatirekeõa dar÷ayati -- ##ti || 204 || {1,279} yata÷ ca gçhãta÷abdo 'pi nàrthaü pratipadyate, tato naiva vàcakàdhãnaü vàcyam ity àha -- ##iti. pramàõàntaràvagatàrtharåpasmàrakatvàt tu ÷ruter eva tatpàratantryaü yuktam ity àha -- ##iti || 205 || upasaüharati -- ##ti || 206 || pravçttinivçttyupade÷eùu kuryàd na kuryàd ity evamàdiùu ÷abdasyàtadàtmakatvàt tadàtmakàrthabodho 'nupapanna ity àha -- ##iti || 207 || paryàya÷abdeùu ca ÷abdabhedàd artha(?bhedopa/bhedà)pattir ity àha -- ##ti || 208 || api càyam adhyàsaþ sàdç÷yàd và bhavati ÷uktàv iva rajatasya, uparàgàd và maõàv iva japàruõimnaþ. na caitad ubhayam api ÷abdàdhyàse sambhavati. dårasthenànuràgàsambhavàt sàdç÷yànavagate÷ ceti. tad etad àha -- #<àtmàdhyàsa >#iti sàrdhena. yad api vivartavàdinàü pratyavasthànaü dårastham api candràdi jale vivarta(?m u/u)palabhyate, tadvacchabdo 'pi pratyeùyata iti. tad ayuktam. aråpasya pratibimbàsambhavàd ity àha -- ##ti || 210 || {1,280} nanu yad idam uktaü dårasthatvàc chabdenànuràgo na sambhavatãti. tad ayuktam. vaibhavena ÷abdasya sarvatra sannidhànàd ata àha -- #<÷abde>#ti || 211 || ki¤càyam anuràgaþ samànendriyagràhyeõaiva dçùñaþ yathà càkùuùasya maõer aruõimnà càkùuùeõaiva. na hi tvacà sphañike 'nubhåyamàne càkùuùo 'ruõimà tam anura¤jayati. evaü ÷rautraþ ÷abdo na càkùuùam artham anura¤jayituü ÷aknotãty àha -- ##ti || 292 || evaü tàvad a÷abdàtmanaþ ÷abdàtmakatayà vedane pàraråpyaprasa¤janena yat savikalpakaj¤ànànàü mithyàtvam uktaü tanniràkçtam. adhyàsavàdinàü tu savikalpakaj¤ànamithyàtvenànumànàdãnàü pràmàõyaü durlabham ity àha -- ##ti. na kevalam anumànàdãnàü pràmàõyaü na sidhyati, sarvaniråpaõànàm eva tu vikalpàdhãnatvàt sarvalokavedavyavahàrocchedaprasaïga ity àha -- ##ti. niråpaõaü nirõaya iti || 213 || nanu sarvaü mithyaiva vàco 'tiriktaü vàïmayatvàd vi÷vasya, tad yathà ÷aïkunà sarvàõi parõàni santçõõàny evamoïkàreõa sarvà vàk santçõõà oïkàra evedaü sarvaü vàg eva vi÷và bhuvanàni jaj¤ire iti ÷ruteþ. ata àha -- ##iti. sarvamithyàtve pratij¤àyà eva mithyàtvàd na sarvamithyàtvaü sidhyatãti || 214 || {1,281} api càyam adhyàsàparanàmnà bàhyàpalàpaþ. bàhyàpalàpo màhàyànikaþ pakùaþ. sa ca ÷ånyavàdottareõaiva niràkàrya ity àha -- #<÷ånyavàde>#ti. buddhigrahaõaü buddhyadhyàsaniràkaraõàrtham. idaü ca pràg api vyàkhyàtam iti || 215 || prakaraõàrtham upasaüharati -- ##iti. bhinnaikatvàdibuddhibhir iti. anugatavyàvçttibuddhibhir ity arthaþ || 216 || evaü tàvat pramàõàntarapratipannàrthagocaraþ ÷abdaþ na tat tantram artharåpam ity uktam. idànãü tu yady api ÷abdopàyako 'rtho 'sati ÷abde nàvagamyate, tathàpi na tasya svaråpanà÷o bhavati. na hi cakùuràder abhàve råpàdipa¤cakaü na pratãyata iti tad asad bhavati. tad etad àha -- #<÷abdàbhyupàyaka >#iti dvayena. iha copàyàpekùatvenàsattvaü niràkçtaü, na hi dãpendriyàdãnàm ity atra hetor anaikàntikatvam uktam iti viveka iti || 217-218 || nanv astu ÷abdàtiriktam artharåpam. tat tu sambandhagrahaõàt pràk ÷abdàkàreõa nàvagatam. uttarakàlaü tu tadàkàram avagamyata ity atadàkàrasya tadàkàrapratãter mithyàtvam ata àha -- ##ti. nityo hi vàcyavàcakasambandha iti pårvam api tacchabdavàcya÷aktir àsãd eva. parastàt tv abhivyaktà.{1,282}etàvac ca tadànãm api ÷abdàkàratvaü na tadàtmatà. ato nàtadàkàraü tadàkàratayà gamyata iti kuto bhràntiþ. ÷abdasambandhamàtreõa cedaü ÷abdàkàratvam ucyate. na tu ÷abdàtmakatayà, nityaü yadi ca gotvàdãty atra ÷abdàtmakatvam aïgãkçtya bhràntitvaü niràkçtam iti vivekaþ. aråpatà a÷abdaråpatety arthaþ. kathaü punar idam avagamyate sambandhagrahaõàt pràg api tadråpam àsãd iti, atràha -- ##iti. na hi yugapad eva sarve ÷abdàsambhinnam arthaü budhyante. yadaiva hy eko '÷abdàkàram arthaü pratyeti, tadaiva vyutpanno gaur ayam iti vikalpayati. ato nàtadråpasya tadråpatayà grahaõam iti || 219 || atra codayati -- ##iti. yathaiva hy atadàkàro na sarvair avagamyate | tadàkàro 'pi na tathà sarvair iti kathaü tathà || iti. pariharati -- ##ti. parãkùàsvaråpaü dar÷ayati -- ##iti || 220 || nirõayam àha -- ##iti. tadàkàratvam asti nàsti ceti nopapadyate, vidyamànasya tu ÷aktya÷aktibhedàd upalambhànupalambhau yuktau. ÷aktisadasadbhàvàv api tadàdhàrabhedàd upapannàv eveti vidyamànaiva tadàkàratà a÷aktair nànubhåyata iti nirõaya iti || 221 || atraiva dçùñàntam àha -- ##ti. råpasya grahaõe grahãtçbhedàt ÷aktà÷aktatvaü yathety arthaþ. etac ca sambandhaparihàre 'bhidhàsyata ity àha -- ##iti. itir idam arthe. ÷aktà÷aktatve vibhajate -- ##ti. yeneyaü{1,283}÷aktito vyavasthopapattimatã tena ÷abdopàyakasya grahãtuþ ÷abdàkàrà dhãrnetarasyeti vivekaþ || 222 || atra codayati -- ##ti. tu÷abdaþ pårvoktanivçttau. nityas tu syàd itivat. yad etad uktaü pràg api ÷abdàkàra evàsàv artha iti tadavyàpakaü, devadattàdãnàü kalpanàsvasambhavàt, tatra hy àdimàn sambandhaþ. artho 'pi devadattàdir anityaþ. ataþ pårvàparayoþ koñyoþ prasaükhyànàt tàdråpyaü ÷abdaråpatvam anityam. ato 'va÷yam eva tatràtadàkàraü tadàkàratayà kalpyata iti mithyàtvam iti || 223 || pariharati -- ##ti. devadatta÷abdo 'pi devà enaü deyàsurityà÷iùà labdham arthaü nijayaiva ÷aktyà vadati. evaü caitràdi÷abdà api nakùatragrahàdinimittà gavà÷vàdi÷abdavannityasambandhà eveti tadvad eva nàtadàkàratà tadråpapratyayaü pratãti devair datto yo 'rthaþ sa tasyàrthaþ atas tadartharåpapratyayaü prati gràhyagràhakayor vàcyavàcakayor autpattiky eva ÷aktiþ, niyogamàtraü tu yadabhinave piõóe tadanityam. na ca tadanityatayà ÷abdàrthasambandhasyànityatà bhavati. ÷abdasyàtadarthatvàd iti || 224 || yatra tarhi piõóe niyogava÷àd eva devadattàdi÷abdà a(?na)nvarthà evam vartante. óitthàdi÷abdà÷ cànugama÷ånyàþ tatra kathaü satyatvaü, tatra hi ÷abdàtmanaivàrtho vikalpyate na tv arthasamavàyi ki¤cid vi÷eùaõam asti. saiva ca nàmakalpanety ucyate. anvarthatve tu yathàsambhavaü karmàdikalpanaiva dar÷ayitavyà. ataþ punar api nàmakalpanaü mithyety àpatitaü tad ihaikeùàü matenàbhyupagamenaivottaram àha -- ##ti || 225 || {1,284} svamatena parihàram àha -- ##iti. satyam atadråpa evàsau piõóaþ parastàd api na ÷abdàkàreõàvasãyate. kin tu tadavasthaiva saüj¤à, yàdç÷o 'sàv arthaþ pårvam avagatas tàdç÷asyaiva tasya smaraõe hetuþ. ato nànyad anyàkàreõa pratipannam iti kuto mithyàtvam. kathaü tu nàmakalpanàyàü óittho 'yam iti sàmànàdhikaraõyabuddhiþ. arthasamavàyinà hi vi÷eùaõena nãlotpalàdiùu sàmànàdhikaraõyaü dçùñam. ekàntabhinnagocarayos tu ÷abdàrthabuddhyoþ kathaü sàmànàdhikaraõyam iti vaktavyam. ato bhràntir eveyam. maivam. uktaü hi -- nàtra ÷abdàkàraü vastu cakàstãti. óittho 'yam iti nàyam arthaþ óittha÷abdàtmako 'yam iti. na hãyam ãdç÷ã pratipattir iti. api tarhi óittha iti nàmàsyeti. ato na nàmakalpanà bhràntir iti || 226 || anyan mataü - pràg api nàmaniyogàn nàmàkàragràhya÷aktir arthasyàsãd iti. atyantàsatyà gaganakusumavad bhàvayitum a÷akyatvàt. niyoge tu kçte 'sau ÷aktir abhivyajyate param. ataþ pràg api tadråpasadbhàve 'sti pramàõam iti na pàraråpyaü, tad etad àha -- ##iti || 227 || etad eva prapa¤cayati -- ##ti. asti hi sarva÷abdaparicchedya[703]tà÷aktir arthasya. yatra hi óitthaóavitthayor anyatamaþ ÷abdo niyujyate sa eva taü gamayati. ÷abdo 'pi sarvàkàràrthavij¤ànasamartha eva yatraiva niyujyate tam eva gamayati. tad evam aniyamaprasaktau niyamamàtraü niyoktrà pitràdinà kriyata iti || 228 || __________NOTES__________ [703] dya÷a (GA) ___________________________ {1,285} evaü tàvat sarvaprakàraü pàraråpyayuktir utsàrità. idànãü smçtisaïkareõàpràmàõyasambhàvanàü vàrayati -- ##ti sàrdhena. ÷abdàrthasambandhaü smarato 'pi và pramàtur yà buddhir bhavati nàsàv apratyakùaü, cakùuùà sannikçùñe 'rthe yà buddhir bhavati sà pratyakùaü tadànãm api cakùussannikarùo 'nuparata eva. evaü sa evàyaü gaur iti pårvagçhãtànusandhànàd api jàyamànà neyam apratyakùaü, pratyakùakàraõasya cakùuùo 'nuparatatvàt. tad atra ÷abdàrthasambandhasmaraõapårvagçhãtànusandhànàbhyàü pratyakùatvaü na vàryata iti pratij¤àtaþ (?)parastàd upapàdayiùyata iti. na càtra tenendriyàrthasambandha ity anena gatàrthatvaü tatra smarann api svadharmeõa vikalpayannaraþ pratyakùavàn iti pratij¤àtaü kevalaü, na tåpapàditam. atra ÷abdàdhyàsaniràsaparyantena sandarbheõa svadharmavikalpaþ prasàdhitaþ. idànãü tu smarann apãty asyàrthaþ prapa¤cyate. tena tad grahaõakavàkyam. uttaras tu tatprapa¤ca ty anavadyam. idaü cànavahitànàü cittam anura¤jayati netareùàm iti. kathaü punaþ smçtisambhedenàpràmàõyam ata àha -- ##ti || 230 || vivekam eva dar÷ayati -- ##iti. ÷abdasambandhau hi smaryete atas tàv apratyakùau na tv arthasya pratyakùatà vàrayituü ÷akyata iti || 231 || nanv artho hi pårvagçhãta eva gçhyate. sa evàyam iti ca pratisandhãyate. ataþ kathaü pratyakùo bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. vyatirekeõa àdhikyenety arthaþ || 232 || {1,286} àdhikyam eva dar÷ayati -- ##ti. pårvaü hi vyaktyantare jàtir avagatà idànãü vyaktyantare 'vagamyate. tathà pårvedyur avagatà aparedyur avagamyate nirvikalpakakùaõe 'vagatà savikalpakakùaõe 'vagamyata ity adhikaparicchedyàbhàvàd asti miter avasaraþ. kàla÷ ca yadindriyasambandhàrthagocaro 'vagamyate tadindriyajanmanaiva pratyakùeõàvagamyata iti tatsambandhasya pratyakùatvam upapannam iti. tadapratyakùavàdinàü tu cirakùipràdipratyayà anàlambanàþ syuþ. nanu ta eva kàlasya liïgam astu viùayas tv amãùàm abhidhàtavyaþ. yadi dravyàdayaþ, na, tat svaråpamàtre 'nutpàdàt, tadgocaratve kàlànumànàsambhavàt. svàü÷aparyavasànasya ca vij¤ànavàde niràkariùyamàõatvàd na svàü÷àlambanatvam. ato yad amãùàm àlambana (?sa/tat) pratyakùàd avasãyata eva. kàleti. àdi÷abdenàvasthàbhedo gçhyata iti. nanu na kevalam adhikaü gamyate kin tu pràgavagatam apãti kathaü pràmàõyam ata àha -- ##ti. savilapake hi ÷abdàrthasvaråpasambandhakàlasambandhàþ prathante. tatra ÷abdàdir aü÷o 'smçtiviùaya iti mà nàma pramàõaviùayo bhavatu. idànãn tanã tu vastunaþ sattà na pårvam avadhçtety asti tatra pramàõàvasara iti sthitaü pràmàõyam indriyavyàpàrànuvidhànàc ca pratyakùatvam iti. ekaü cedaü pårvavij¤ànajanitasaüskàrapratyutpannendriyàdikàraõakaü grahaõasmaraõàtmakaü pratyabhij¤ànàbhidhànaü pramàõam iti veditavyam iti || 233 || nanv idaü bhavaty adhikaviùayaü, smaraõottarakàlaü bhavat kathaü pratyakùam. na hi nirvikalpasya pratyakùasyaiùa dharmo dçùñaþ. ata àha -- ##ti. na hi smaraõàt pràgbhàvità pratyakùalakùaõam. api tarhãndriyajatvam. tac càtràpy avi÷iùñam iti bhàvaþ || 234 || {1,287} yadi smaraõenendriyapravçttir eva vàryate tadà dåùyate. tatas taduttarakàlaü jàyamànaü savikalpakaü pratyakùaü bhaved api. na tv etad astãty àha -- ##ti || 235 || yataþ smçtyà nendriyaü virudhyate na và dåùyate. tena pràgårdhvaü và smçter yad indriyàrthasambandhàd j¤ànaü jàyate sarvaü tat pratyakùam abhyupagantavyam ity àha -- ##ti || 236 || nanu vidita÷abdàrthasambadhàþ satyevendriyàrthasambandhe kecid eva tam arthaü jàtyàdinà vikalpayanti nàpare. atas tàvatsàmagrãkasyaiva kasyacid abhàvàd apratibandhakakàraõavi÷eùà bhràntir eva savikalpakapratyaya ity ata àha -- ##iti dvayena. ayam abhipràyaþ -- na vyutpattãndriyasamprayogamàtrajaü j¤ànaü savikalpakaü, tad api sarvasàdhàraõaü manaþpraõidhànàdy apekùate. ato yadi nàma kasyacid vimanaskasya dårasåkùmasàdç÷yàdiviùayadoùàd vyàmåóhasya nàmuko 'yam iti vi÷adataram avabhàso bhavati, naitàvatà ku÷alasya såkùmasàdç÷yàdivivekacaturasyàpi vibhrameõa bhavitavyam iti yuktam iti || 238 || atraiva dçùñàntam àha -- ##ti dvayena. tatsaüskçteti. ùaójàdyabhyàsasaüskçtety arthaþ || 240 || {1,288} yathà ùaójàdiùv aku÷alasyàpi viviktàkàrabodho bhavati vinà ùaójàdi÷abdaprayogam, evaü gotvàdyaviditàsmçta÷abdair viviktam upalabhyata evety àha -- ##ti || 241 || nànàjàtiguõàdisaïkãrõaü tu tada÷abdaj¤asya vijàtãyapiõóaviviktam avabhàsate. ÷abdasmaraõasaüskçtànàü tu piõóaviviktajàtyàdimàtraü nirbhàsata ity àha -- ##iti || 242 || yata eva smaraõatantrà vikalpàþ, ato yadà yacchabdasmaraõamàvirasti tenaiva tadà vastu vikalpyate. yathà cakùuùmadàdinà råpàdi netareõa, cakùuùmatàpi badhireõa råpamàtraü na ÷abdaþ anupàyatvàd iti. tad etat sarvam àha -- ##ti dvayena. vivekahetånàm. ÷abdànàm ity arthaþ || 244 || ataþ siddhaü savikalpakam api pratyakùam. yàvat tu vivekopàyà na ÷abdà buddhà bhavanti tàvannirvikalpakaü na tu tad evety àha -- ##ti || 245 || {1,289} ato yat kalpanàpi svasaüvittàv iùñà nàrthe vikalpanàd iti bauddhair uktaü tat paradharmavikalpe 'numanyàmahe na svadharmajàtyàdivikalpaneùv ity àha -- ##iti || 246 || ato liïgaliïgisàmànyayos tatsambandhasya ca savikalpakapratyakùavedyatvàd upapannam anumànàdãnàü pratyakùapårvakatvam ity àha -- ##iti || kiü punaþ prayasyatà savikalpakasya pratyakùatvaü sàdhyate. nirvikalpakadvàreõàpi bauddhàdãnàm ivànumànàdivyavahàro ghañiùyate ata àha -- ##ti. yathà na nirvikalpakapårvakam anumànàdyàtmànaü labhate, tadanumàne 'bhidhàsyata iti || 248 || atra codayati -- ##iti. yadãndriyavyàpàrànuparamamàtràj jàtyàdivikalpànàü pratyakùatvam, evaü tarhi visphàritàkùo dåràd uùõo 'yam iti vahniü vikalpayati. tad api pratyakùam àpadyate indriyavyàpàràviràmàd iti || 249 || pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- agnisaüvedana eva tatrendriyavyàpàra upakùãõaþ. agnitvàd eva vyàptibalenànumànikoùõavikalpo jàyate. gotve tu nendriyavyàpàrataþ pratyàsannam arthàntaraü pratyakùatvena{1,290}sammataü ki¤cid asti yena tad eva pratyakùaü netarad ity ucyate. ato gotvam eva pratyakùam iti || 250 || yad api tatràpi dåràd gomahiùàdisaü÷aye ÷abdavi÷eùàdinà gotvàdini÷cayo bhavati, so 'kùasambandha ànumànika eva na tu pratyakùa ity àha -- ##ti || 251 || api ca saüvitparàhatam evàràduùõavikalpasya pratyakùatvam. aparokùà hi buddhiþ pratyakùaü, tad yadà spar÷endriyeõoùõam anubhåyate tadà tv aparokùàkàrà buddhir iti bhavati pratyakùaü, cakùuùà vahnau prakà÷ite bhavantã parokùàvabhàsitvàn na pratyakùam ity àha -- ##ti || 252 || ataþ svendriyànusàreõaiva pratyakùatà. indriyàntaraü tv asatkalpam evety àha -- ##iti || 253 || kathaü punaþ samànajanmanor uùõàgnivikalpayor ekaü pratyakùam itarac cànumànikam, evaü hi pratyakùaü lakùayatàlaukikam eva pratyakùaü lakùitaü bhaved ata àha -- ##iti. nedam alaukikaü yatra hy aparokùàvabhàsabuddhiþ tat pratyakùam iti lakùaõàd vinàpi laukikà manyante. akùasambandho 'pi{1,291}càparokùàvabhàsaupayikatayaiva lakùaõakàrair api pratyakùalakùaõatvenà÷rãyate na svaråpeõa. ato yatràgnàvakùasambandhaphalam aparokùàvabhàsitvam anusriyate tasya pratyakùatà netarasyeti siddham || 254 || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü pratyakùasåtraü samàptam ÷ubhaü bhåyàt Part II 05autpattikasåtra {2,1} atra bhàùyakàreõa pratyakùàdyanimittatve pratipàdite saduplambhakapramàõapratyastama(?ya/yàd abhà)vaprameyatàü dharmasyà÷aïkya tanniràkaraõaparatayautpattikasåtram avatàritam abhàvo 'pi nàsti yataþ autpattikas tu ÷abdasyàrthena sambandhas tasya j¤ànam upade÷o 'vyatireka÷ càrthe 'nupalabdhe tatpramàõaü bàdaràyaõasyànapekùatvàt iti. tac ca codanaivety avadhàraõaü càkùipati -- ##iti. ayam arthaþ -- bhàvagocaranikhilapramàõàbhàve hy abhàvaþ pramàõam. na ceha tathà, lokaprasiddher evàbhàvàt. na ca sà na pramàõaü, bràhmaõàdivarõavivekasya tadadhãnatvàt. itarathà tadabhàvàt. na khalu sunipuõam api vilokayamànà vayaü kùatriyàdivilakùaõaü bràhmaõa÷abdavàcyaü piõóànugatam aparaü råpam aparokùam ãkùàmahe. tadava÷yaü varõavivekàya lokaprasiddhiþ svatantrà pramàõam àstheyà. api ca sakala÷abdàrthàvadhàraõam eva tadàyattaü, tàm antareõa pramàõàntaràsambhavàt. ato niùiddhe 'pi pratyakùàdau nàbhàva÷a(ïkà). na ca codanaivety avadhàraõopapattir iti || 1 || {2,2} prasiddhim eva dar÷ayati -- ##ti ##antena. anugrahakàriõi hi laukikà dhàrmika÷abdaü prayu¤jànà dç÷yante. pãóàkàriõi càdhà(rmika÷abdam). ya÷ ca dharmam àcarati sa dhàrmikaþ. tad yady anugraho dharmaþ tad evam upapadyate nànyatheti. etad eva bhagavato vyàsasyàpy abhimatam iti dar÷ayati -- ##ti ##antena. nir(viùaya)prayogàsambhavàt tadviùayam idamà pratinirdi÷ati. tad ayam arthaþ -- vi÷iùñaviùaye puõyapàpapadadvaye àcaõóàlaü manuùyàõàü vidyamàne tenaiva dharmàdharmapramitisiddher anarthakaü ÷àstram iti. nanv evaü puõyapàpapramàõakau dharmàdharmàv uktau, na lokapramàõa(kau). naivam. tatprayogasyaiva lokàyattatvàt. tasmàd ayam anupàlambha iti || 3 || evam àkùipya samàdadhàti -- ##t#<ãty>#antena. ayam arthaþ -- prasiddhir hi praj¤ànam. tac ca (j¤à)nadraóhimà. na ca nirmålaü j¤ànam àtmànaü labhate pràg eva j¤ànadraóhimà. tad evaü nirmålàyàþ prasiddher abhàvàt kutaþ sà pravçtteti pramàõair anviùyata iti. nanu ca kàryadraóhimnà målaü kalpayiùyate, smçtidraóhimneva ÷rutir ata àha -- ##ti. satyam. samålà prasiddhiþ pratyakùàdimålatayà pratyakùasåtre nivàrità codanà (målaü) bhaviùyaty eveti || 4 || nanu sannikçùñàrthagocaram eva sarvaü pramàõam. ataþ prasiddheþ pramàõàntaràgocaràrthatvaü guõaþ na doùàya, ata àha -- ##ti. na ca pratyakùàdãni parityajya loko nàma pramàõagaõe pramàõam upasaükhyàyate. varõavivekasambandhàvadhàraõayos tu pratyakùàdipramàõatvaü vanasambandhaparihàrayor abhidhàsyàma iti.{2,3}api ca bhaved api prasiddhiþ pramàõaü, yadi vyavasthitaiva prasiddhiþ syàt. sà tv avyavasthità. tathà hi -- saüsàramocakà nàma nàstikà bàhyahiüsàm eva dharmam àhuþ. anye tu tapaþ (?pra/prà)jàpatyàdi pãóàtmakatvàt parapãóàvat adharma.......stu vidhiniùedhapramàõakau tadviparãtau dharmàdharmau saïgirante(?.) tad evaü mlecchàryàõàü parasparavigànàn na lokaprasiddhatvaü dharmàdharmayor upapadyata ity àha -- ##ti sàrdhena || 6 || nanv anumànàbhàsasaïkareõa pramàõam apramàõãbhavati. na hi pratyakùàbhàsasaïkaràt pratyakùam apramàõaü bhavati. atha tatra kàraõadoùasadasadbhàvanibandhanaþ pramàõatadàbhàsavivekaþ, so 'tràpy avi÷iùñaþ. atràpi smçtikàrair vivekopàyo dar÷ita eva. àcàra÷ caiva sàdhånàm ityàdinà. sàdhava÷ càryàþ. svàbhàvikakçùõamçgacaraõopalakùitàryàvartanivàsina÷ càrya÷abdavàcyàþ. atas tadàcàro dharmo 'nyo 'dharma iti viveko bhaviùyati, ata àha -- ##ti. ÷àstrasadasadbhàvanibandhano hy àryamlecchavibhàgaþ tada(nà÷rayeõa) tv àryamlecchavibhàgo durbhaõaþ. ata eva ÷àstrasthà và tannimittatvàt (1.3.9) iti vakùyatãti. astu tarhi ÷àstramålàrthaprasiddhiþ pramàõam ata àha ##ti. na svatantràyàþ prasiddher eva pràmàõyaü sidhyatãty abhipràyaþ || 7 || ataþ sakalabhàvapramàõaniràkaraõàt ÷aïkitàbhàvaniràkaraõena codanaiva dharmàdharmayoþ pramàõam ity upapannam ity àha -- ##iti. pa÷yatàm iti. ùaùñhã cànàdare (2.3.38) ityanàdare ùaùñhãti || 8 || {2,4} atra bhàùyakàreõa aupattikas tu ÷abdasyàrthena sambandhas tasyàgnihotràdilakùaõasya dharmasya nimittam ity uktvà (katham) iti pra÷nànantaram upade÷o hi bhavatãti sautram upade÷apadaü vyàkhyàtaü, tatra na j¤àyate kenàsya sambandha iti yogyapadànvayaü dar÷ayati -- ##iti. tasya dharmasyopade÷o j¤ànaü pramàõam iti. nanåpade÷o granthasandarbhàtmà, j¤ànaü càrthàvagrahaþ. katham anayoþ sàmànàdhikaraõyam ata àha -- ##iti. bhàvasàdhano hi j¤àna÷abdo nopade÷a÷abdena sàmànàdhikaraõyaü labhate. ayaü tu j¤àyate 'neneti karaõasàdhana iti yuktaü sàmànàdhikaraõyam iti || 9 || kathaü punar upade÷o dharme pramàõam ata àha -- ##ti. bàdhakàraõadoùàdhãnaü hy apràmàõyam. tatra sambandhautpattikatvapratipàdanena taddvàrà puruùànuprave÷àbhàvàt, puruùà÷rayatvàc ca ÷abde doùàõàü kàraõadoùanivàraõaü tàvat kçtam. tanniràkaraõena sahàpràmàõyam anapoditam ity avyatirekapadaprayojanam àha -- ##iti. avyatirekapadenàbàdhaþ pratipàdyate na hi de÷akàlayor ubhayor api codanàjanitaü j¤ànaü viparyetãti. tad evaü bàdhakàraõadoùaniràkaraõe kçte 'napoditam autsargikaü pràmàõyam iti tat pramàõam ity anenoktam iti dar÷ayati -- ##iti || 10 || atra càrthe 'nupalabdha ity ucyate. tad ayuktam. upalabdhàrthaviùayam api pramàõaü bhavaty eva. anubhåtir hi pramàõaü pratyutpannendriyaliïgàdijanità ca saüvidanubhåtiþ. ata evonmãli(tàkùa)syaikabhàvagocaràõàü dhàràvàhikasaüvidàü pràmàõyam upapannaü bhavati. anyathà tan na syàt. na hi tatrànavagataü ki¤cid anubhåyate. de÷akàlàntarasambandho 'nubhåyata iti ced, na. ekade÷asthe 'pi bhàvàt.{2,5}kàlas tu parokùaþ. na ca parokùàparokùasambandho 'parokùo bhavati, tarumarutsaüyogavat. ato ('vagatàrtham) anadhikàrtham api grahaõaü iti vàcyam. na caivaü smçtitvàpàtaþ. smçtir hi pårvànubhavaprabhàvitabhàvanàva÷alabdhasiddhir nàdhikam apekùate (?grahaõa + tva) nendriyasàpekùam ity uktam. ata eva gçhãtam api punargçhyamàõaü dç÷yata iti laukikà vyapadi÷anti, na tu smaryata iti. ato na vidmaþ kimarthe 'nupalabdha ity anena nirasyata iti (ata àha -) ##ti. ayam arthaþ -- anupalabdhàrthaviùayam eva sarvaü pramàõam. anyathà smçtitvàpàtàt. na hi grahaõasmaraõayor gçhãtàgçhãtagocarayor gçhãtàgçhãtagocaragato vi÷eùa upalabhyate. yat tu kàraõabhedàd bheda ity uktam satyam. svaråpabhedaupayikaþ kàraõabhedaþ. svaråpaü tu gçhãtàgçhãtaviùayatvàd eva bhinnam. anubhåtir grahaõam iti ced, yady api so 'nubhåtiþ anumànàdiùu smçtitvaprasaïgaþ. ato 'ava÷yaü gçhãtàgçhãtàgocaratvam eva grahaõasmaraõayor bhedaþ. kim idànãü dhàràvàhikasaüvido na pramàõam. na hi kà .......ktam. atrocyate. tatràpy uttarottarakàlàkalitabhàvapratyàkalanàd upapannam evàdhikagantçtayà pràmàõyam. na ca vai÷eùikàdivat parokùaü kàlam àcakùmahe. pratyakùam eva hi .....vartamànakàlasambandhàn bhàvànupalabhàmahe. katham aråpaü pratyakùam iti cet. àkà÷avad bhaviùyati. na hi råpi pratyakùam iti naþ pratyakùalakùaõam api tarhi saüvid eva parokùàparokùanirbhàsodãyamànedaü pratyakùam idam apratyakùam iti vibhajate. tad evaü visphàritàkùasya vyaktànupalakùitottarottarasåkùmakùaõa- bhedabhinnaikabhàvavi....kàparokùanirbhàsàvabhàsodayàt upapannà pratyakùatà pramàõatà ca. ataþ pramàõàntarànupalabdhasvagocarapratyàkalanàd upapannam upade÷apràmàõyam iti såktam arthe 'nupalabdha iti. atra bhàùyam upade÷a iti vi÷iùñasya ÷abdasyoccàraõam iti. tatra codanà vidhipadaparyàyaþ ÷abdavi÷eùo bhàùyakàrasyàbhimataþ ity àha -- ##ti. etad uktaü bhavati -- vidhàyaka÷abda upade÷a iti || 11 || atra codayati -- ##iti dvayena. ayam arthaþ -- yad idaü ÷abdavi÷eùasya vidher dharme pramàõatvam à÷ritam, anena vàkyàntaram api hi{2,6}vartamànopade÷akaü dharmapramitau pramàõam eva. ÷reyas sàdhanaü hi dharmaþ. sa ca ÷reyasaþ svargàdeþ sàdhanena yàgàdinà sàdhyasàdhanasambandhaþ sarvàkhyàteùu sambhavati. svargakàmo yajetety ato 'pi hi yàgena svargaþ sidhyatãti gamyata eva. yathà loke odanaü pacatãti pàkaudanayoþ sàdhyasàdhanasambandhabuddhiþ. syàd etat -- àkhyàtam antareõa sàdhyasàdhanasambandho na siddhyet, tadartho vidhir iti. tan na. anàkhyàtavàkyaprayogàsambhavàt. prayojanàya hi vàkyam uccàryate. niràkàïkùaü ca vacaþ prayojanakùamam àkàïkùànivartanaü càkhyàtàdçte na sambhavati. itarathà vidher apy asambhavàt. stutyàpi hy àkhyàtam eva khàdiràdivàkyeùu vidhàyakaü parikalpyate. athocyeta -- anuùñhito yàgàdir dharmaþ, na cànuùñhànaü (prava)rtakàdçte sambhavati. na ca vidhim antareõànyaþ pravartayatãti. tan na. icchànibandhanatvàt pravçtteþ. aniùñeùu vidhi÷atenàpy apravçtteþ. ato 'nenedaü sidhyatãti saüvidi vopàyàrthã sa tatra pravartata iti. na càdharmavarjanàrtho vidhiþ. pratiùedhàd eva na¤as tatsiddheþ. ràgàdipràptakartavyatànuvàdena na¤ eva niùedhàdhikàre nivartakaþ. eùà hi tatra vacanavyaktiþ yaddhanyàt tan neti. ato 'narthako vidhipràmàõyapratipàdanaprayàsaþ. apauruùeyaþ ÷abdaþ dharme pramàõam ity etàvad eva vacanãyam iti || 13 || pariharati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- satyam icchàtaþ pravçttiþ. icchaiva tu prekùàvatàü puruùàrthasàdhanaviùayà. na ca vidhinà vinà puruùàrthasàdhanatvaü yàgàdãnàü ÷akyate 'vagantum. ata evaudumbaràdãnàü saty api phalapadasambandhe vidhivirahàt phalàrthatvaü nety audumbaràdhikaraõe vakùyate. nanu laukikapàkaudanàdivat sàdhyasàdhanasambandhasiddhir uktà.{2,7}satyam uktà. ayuktà sà. loke pramàõàntaràvagateþ sidhyaty api. na tu vede. pramàõàntaràbhàvàt. nanu svargakàmapadasamabhivyàhàraþ pramàõaü, na. tasya ÷rutyà bàdhàt. iha hi yajata iti sàdhyàkàïkùiõã bhàvanàvagatà satã samànapadopàdàna÷rutyupanãtayo ...........rdhàtvarthasambandhaniràkàïkùà satã na vyavahitakartçvi÷eùaõatvopayuktasvargàdibhàvyasambandham anubhavati. sannikçùñàlàbhe hi viprakrùño 'pi vaidiko bhavati na sannikçùña, ..........cyate. labhyate ceha dhàtvarthaþ sannikçùña iti na viprakçùñaphalapadasambandho yukta iti || 14 || kçtividhau tarhi kathaü puruùàrthasàdhyasiddhir ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- vidhir hi cetanapravartanàtmakàrthe phale vyàpàre ÷akyate puruùaü pravartayitum. ataþ samànapratyayopàttavidhyavaruddhà bhàvanà vidheþ pravartanà÷aktir mà vyàghànãti sannihitam apy apuruùàrthatvàdaya............rvam atikramya vyavahitenàpi puruùàrthena svargàdinà sàdhyena sambadhyate. dhàtvarthas tu sàdhyatvàt pracyàvito bhàvanàyàm eva sàdhanàkàïkùiõyàü sàdhanatayà niva........tamàvàkyàrtho bhavati yàgena svargaü kuryàd iti. ataþ puruùàrthasàdhanasya yàgàder dharmatvasiddhir iti yuktam upade÷apràmàõyapratipàdanam iti. idaü tv iha vaktavyam -- kà(rya)vidhau puruùàrthaþ sàdhyo labhyate. vidhir hi ÷abdabhedo và liïàdiþ, tadvyàpàràti÷ayo và, ko 'pi tadarthabhedo và. sarvathà ca na yujyate. ÷abde hi pravartayitari puruùàrthasambandhe pramàõam asti. àpte hi buddhipårvakàriõi pravartake hitakàryayaü màmaphale na pravartayatãti buddhvà bhavati pravçttiviùayavyàpàraphalavattà(dhya)vasàyaþ. ÷abdas tv acetano nàsmin pravartayaty api puruùàrthaphalapratilambhaþ. na hi prabalapavanàbhihato 'vañe nipatat phalaü pratilabhate. api ca pramàõaü ÷abdaþ. pramàõànàü prameyopadar÷anàd anyatra vyàpàraþ. pratyakùaü hi råpàdãn upadar÷ayati na tu pravartayati. tredhà hi pràmàõikàþ pramàõaphalaü vibhajante. hànam upàdànam upekùà ceti. tad idaü pramàõànàü pravartakatve nopapadyate. tadà hy upàdànam evaikaü pramàõaphalam àpadyeta. kaõñakapratyakùeõa hi kaõñakeùu pravartyamàno jihàsann api tàn{2,8}mçdnãyàt. syàd etat -- ÷abdapramàõadharmo 'yaü na pramàõàntaràõàm iti. na, pramàõatvàvi÷eùàt. evaü hi prayogo bhavati. ÷abdo na pravartakaþ pramàõatvàt pratyakùàdivat. astu và pravartakaþ. niyamena .......pravçttiprasaïgaþ. na ca liïàdi÷ràviõo niyamena pravartamànà dç÷yante. prathama÷rutàd apravçtteþ. aviditasamayatvàd apravçttir iti cet, kim idànãü sambandhasaüvidapekùayà yadi ÷abdaþ pravçtteþ kàrakaþ. na hi kàrakàõi svaråpasaüvidam apy apekùante. (pràg eva samayasaüvidaü?) mçtsalilapracchannaü hi bãjam aviditasvaråpasàmarthyam api svakàryam aïkuram àrabhamàõaü dçùñam. evam eva ÷abdavyàpàro vidhir ity api nirasanãyam. syàn matam -- abhidheya eva liïàdãnàü vyàpàro vidhiþ. ato na pårvoktadoùaprasaïgaþ iti. na, aniråpaõàt. sa khalu preùaõàdilakùaõo và syàd, anyo và. na tàvad preùaõàdilakùaõaþ ÷abde sambhavati. acetanatvàt. na cànyas tatsamarthàcaraõalakùaõaþ, tasya kàrãùàdivadaniråpaõàt. kàrãùasya hi vahneþ ÷ãtàpanodano 'dhyayane dçùña(?mu/u)pakàraþ. na ÷abde tathà sambhavati. pramàõàntaràbhàvàt. ÷abdasya càgçhãtasambandhasyàpratyàyakatvàt. yadi bråyàd vyàpàràntarakalpane syàd ayaü doùaþ, këpta eva tu liïàdãnàm abhidhàbhidhànalakùaõo vyàpàraþ ÷abdàntaràõàm iva svàrthaprakà÷anànyathànupapattipramàõakaþ pravçttihetutvapratilabdhapravartanàparanàmà vidhir iti pratibråyàd enam. sa khalu vyàpàrabhedo 'bhidheyo và syàd anabhidheyo và syàt. anabhidheye a÷abdà.......syabhàvanàsamabhivyàhàrànupapattiþ. ki¤ ca sarva÷abdànàm evànumànena svàrthagocaro vyàpàra unnãyate. na ca tathàvagataþ. pravçttihetubhàva......pàràþ pravartayantãti ced, vi÷eùahetur vàcyaþ. yady arthavi÷eùagocaratà vi÷eùahetuþ, sa tarhy arthabhedo vidhiþ, tadanvayavyatirekànuvidhànàt. pravç.......varthabhedaþ. yadi bhàvanà na, tasyà vartamànàpade÷eùv apy avi÷eùàt. anya÷ cet nainam upalabhàmahe pramàõàbhàvàt. abhidhãyata eva liïàdibhir àtmãyam abhidhànam iti cet. ..........sarva÷abdebhyaþ pravçttiprasaïgaþ ÷akyate vàrayitum. na ca kàryonneyam abhidhànam abhidhãyata iti sàmpratam. ananyalabhyaü hi ÷abdàbhidheyam upàgaman dhãràþ. ki¤ ca yadi vyàpàrasvaråpàbhidhànaü sa ................pravartakatvaprasaïgaþ. sopa÷leùo vi÷eùa iti ced, na. svaråpàbhidhànaprasakteþ. na hy anabhidhàya vi÷eùaõaü vi÷eùyàbhidhànaü sambhavati. api{2,9}càbhidhàbhidhànàbhyupagamena pa......vi÷eùahetor abhàvàt. astu tarhy arthabhedo vidhiþ. kaþ. kàryam. kiü punaþ kàryam. kàryam eva hi kàryam. na hãdaü råpàntareõànubhåyate. nanu na kriyàtireki kàryaü pramàõàntarair avagamyate. satyam. ata eva ÷abdapràmàõyasiddhiþ. anyathà pramàõàntaragocaratvena sàpekùatvàd apràmàõyaü codanàyàþ. api ca kàlatrayaviparivçttyarthagocaràõi mànàntaràõi. kàryaü ca paràmçùñakàlabhedaü svapramàõàd avagamyata iti na pramàõàntaragocaraþ. kàrakavyàpàro hi yàgàdiþ kàlatrayàvacchedyo nàdhikàraþ. yady evam asatkàryaü kàlatrayàparàmar÷àt ÷a÷aviùàõavad àpadyeta. na. kàlenànekàntàt. kàlo hi na tàvat kàlàntaraparicchinnaþ. na ca nàsti kàlaþ. kàlàntaràvacchede tv anavasthàpàtaþ. alabdhakàlàntarasambandho 'pi kàlaþ pramàõasàmarthyàd astãti cet. samànaü hi kàrye 'pi. tad api svapramàõebhyo liïàdi÷abdebhyaþ kàlànavacchinnam avagamyamànaü katham asad bhaviùyati. pramàõasambandho hi sattà, na kàlasambandhaþ. kàryam eva tu manasi vartamànaü niyuïkta iti niyoga ity ucyate. nanu niyogo niyuktiþ. sa ca niyoktçvyàpàraþ. na ca vede niyoktàsti apauruùeyatvàt. ÷abdasya càniyoktçtvàn na tadvyàpàro niyogaþ. adåraviprakarùeõa tu niyogàdipadaprayogaþ. yàthàtmyavedanàyàü tu liï eva pañhitavyaþ. sà hy asya pramàõam. kim àtmakas tarhy ayam. uktaü kàryàtmeti. na ca dravyàdyanàtmakatvàd abhàvaþ, tadvad eva kàryam api tadvibhaktam eva de÷akàlanaràvasthàntaràviparyayàt svasaüvitsaüvedyaü nàstãti ÷akyate 'vagantum. udãyate khalv api liïàdi÷ràviõàü kàryasaüvit. na ceyam anàlambanà, na ca svàü÷àlambaneti vij¤ànavàde varõitam. ato nirviùayà saüvidàtmànam alabhamànà svaviùayabhåtaü kàryam upakalpayati. na ca pratibhàmàtram idam iti vàcyam. aniyatanimittà hi pratipattiþ pratibhà. na ceyam aniyatanimittà, ÷abdanimittatvàt tadanantaram utpatteþ. katham ananyagocare kàryàtmani vyutpattiþ. tadabhàve và ÷abdàt pratipattiþ kalpyatàm. liïàdãnàü sakaletara÷abdavilakùaõaþ ko 'pi mahimà, yadaviditasama(?yà/yà a)pi svàrthaü gamayanti. athavà sarvasyàkumàramàsthaviraü ca kàryàvagatiþ pravçttihetur iti prasiddhiþ.{2,10}tadanyam api liïàdi÷abda÷ravaõànantaraü ceùñàvi÷iùñam upalabhyàkalayati nånam itaþ sakà÷àd asya kàryasaüvidàsãt katham aparathà pravartata iti. nanv evaü kriyàm eva kàryatayà aj¤àsãd iti parasyàpi tadgocaràm eva kàryadhiyam unnayati. na. vartamànàpade÷eùu saty api kriyàj¤àne pravçttyadar÷anàt, kriyàtmanaþ kàryasya vyabhicàràt pravçttàvahetutvàt. etad eva phale 'pi dar÷ayitavyam. ato nirmuktàkhilaphalàdivikalpam avyabhicaritapravçttisambandhaü kàryamàtraü liïàdibhyaþ prayojyavçddhenàvagatam iti vyutpadyamàno jànàti. na hi kàryàvagatir bhavati pravçtti÷ ca neti sambhavati. ataþ kàryam eva kàryavidhir ity àcàryàþ pratipedire. nanu ca preùaõàdayo liïarthàþ. na, svasantàne pravçttihetutvena teùàm anupalabdheþ. vede ca vyabhicàràt. (nanu tar)hãùñàbhyupàyatà liïàdãnàm artho bhaviùyati. sarvo hi samãhitopàyam àkalayya tatra tatra pravartata iti param api ceùñamànam upalabhya jànàti nånam iùño .......mavyàpàraþ ÷abda÷ravaõànantaraü càyaü ceùñata iti ÷abdeneùñàbhyupàyatà pratipàdità bhavati. sa eva vidhiþ. pravartanàråpo hi saþ. pravçttihetuü dharmaü ca pravadanti ...... . ataþ preùaõàdhyeùaõàbhyanuj¤àtiriktam apravçttapravartanaü niyojyàrthakarmagocaraü lokavedasàdhàraõaü codanopade÷aparyàyapadavàcyaü liïàdãnàm artho vidhir iti yuktam. hi ........tya jaimininoktam upade÷a iti. bhàùyakàreõa ca upade÷a iti vi÷iùñasya ÷abdasyoccàraõam iti vivçtam. puruùàrthopàyaü kilànavagatam avagamayan ÷abdàntare dåram utkrùño liïàdi÷abdo 'vi÷iùña ity uktam. ato lokavedatantràntarànugato 'yam eva siddhànta iti kai÷ cid unnãtam. tad idam anupapannam. tathà hi -- saüvid eva tàvat paripanthinã. na hi liïàdi÷ravaõasamanantaram iùñàbhyupàyo 'yaü vyàpàra iti bhavati matiþ. api tarhi, pravartanàvagatiþ. nanu ceùñàbhyupàyataiva pravartanà pravçttihetutvàt. tan na. evaü sati yasya parõamayã juhår bhavati ity atràpi vidhitvaprasaïgaþ. tarati mçtyum ity atràpi. bhavati hi tatràpi parõamayatà apàpa÷loka÷ravaõasya a÷vamedho và brahmahatyàtaraõasya sàdhanam iti pratipattiþ. yadi matam -- asyedaü bhavatãty anvayamàtram atràvagamyate na vyatirekaþ, na ca tam antareõa sàdhyasàdhanasambandho{2,11}'vagamyate iti. kathaü tarhi svargakàmo yajetety atràpi svargayàgayoþ sàdhyasàdhanasaüvit. na hi tatràpi sati yoge svargo bhavati asati neti matiþ. yàgeneti hi tçtãyà sàdhanabhàvam avagamayatãti ced, na. tçtãyà÷ravaõàt. vidher ayaü mahimà yadatçtãyànto 'pi yajiþ karaõatayà nirdi÷yate. sa ced anyo nàbhyupagamyate kathaü svabhàvasàdhyo yajiþ karaõatayà nirdi÷yate. api ca yatra spaùñam iùñàbhyupàyatvam avagamyate yàgasya yatheùñàbhyupàyo 'yaü yàgaþ yàgena svargaþ sidhyatãti và, tatràpi vidhitvaprasaïgaþ. ki¤ ca taddveùãti tatkàri càyam evaü bruvàõo dç÷yate. tathà hi pratibhà vidhir iti nirasyataitad uktaü - na niràlambanaü j¤ànaü kriyà sàdhanayoginã | samànyasmin iti. tad idaü tavàpi samànam iti varõitam. api ca evaüvàdinà sàdhu samarthitaü vidhàv anà÷rite iti. atra hi vidhyadhãnà yàgàder iùñàbhyupàyatà na tu saiva vidhir iti dar÷ayati. tasmàd atiku÷alair upade÷àpade÷ayor avi÷eùa evopapàdita iti nirmuktàkhilopàdhividhitattvam atãndriyam anyadeveti pårvoktam eva sàdhãyaþ. atra vadàmaþ -- naivam api yàgasvargayoþ sàdhyasàdhanasambandhasiddhiþ. niyogo hi tadà sàdhyaþ. na ca sàdhyadvayam ekatra samavaiti, samatvàd asambandhàt. nanu niyogasiddhinàntarãyakã svargasiddhiþ. ata eva sàdhyavivçddhir iyaü na tu svargo 'pi svatantratayà sàdhyaþ. nirapekùaü ca sàdhyadvayam ekatra virudhyate, nànuguõam. yathàha -- niyogasiddhau sarvaü tadanuguõam iti. kena neùyate. tasmàd avirodha iti. tad asat. kiü hi svargasiddhim antareõa niyogasya na sidhyati. na hi nityàdhikàreùu niyogaþ sàdhyàntaram àkàïkùati. kàmàdhikàràþ kàmyaparyantà iti cet, ko hetuþ. kamisàdhyatvàgavatiþ. tathà hi svargakàmo yajeteti sàdhyasvargavi÷iùñàdhikàrisàdhyo niyogo 'vagamyate. sa katham asidhyati svarge sidhyet. ataþ svargasiddhir avagamyata iti naþ sàdhyasvargavi÷iùño 'dhikàrã.{2,12}kas tarhi. kàmyasvargavi÷iùñaþ. ataþ svargaü kàmayamànaþ puruùo niyogaü sàdhayiùyati. anyadicchato 'nyatra kriyà nopapadyata iti ced, na. niyogasàmarthyàd upapatteþ. niyogo hi pradhànabhåtaþ sàdhyatayàvagataþ svargam api kàmayamànam àtmany àkarùatãti kim anupapannam. api ca sidhyann api svargo yàgàt sidhyatãti na naþ pramàõam. svargayàgau hi yugapadaruõaikahàyanãvadekapradhànakàryànvayinau nànyonyànvayam anubhavataþ. na càruõimna iva dravyàvacheda÷aktir yajer api svargasàdhana÷aktir avadhçtà pramàõàntareõa. nanu kim atra pramàõàntareõa. svarge yàga eva pramàõam. sa hi svargakàmaü yàge niyuïkte. na càkàmopàye kàmã niyoktuü ÷akyate. uktottaram idam. kiü hi bhagavato niyogasyàlaukikasyàsadç÷amahimno duþ(khata)yà phale 'pi naraü pravartayati. tasya hy anupàye kàminaü niyu¤jànasya kim iva hãyeta. yàge niyogo niyuïkte iti vadatà nånam idam avadhãritam. àrambhe hi puruùo niyujyate na karmaõãti. tasmàn na svargayàgayoþ sàdhyasàdhanasambandhasiddhiþ. yad api ca kriyàdikàrye vyabhicàràd anupàdhike vyutpattir ity uktaü, tadayuktam. pratãtaviùayatvàd vyutpatteþ. na hi kriyàdivyabhicàràt ÷a÷aviùàõaü liïàdyartha iti ÷akyate vaktum. yad api manyate kriyàkàrya eva loke vyutpannaþ phalasamabhivyàhàràd vede 'nyadavinà÷i kàryaü liïàdyartha iti pratyeùyate. loke tu saümugdhenàpi vyavahàrasiddher na ÷abdàrthatattvaniråpaõam. bahava eva gauõalàkùaõika÷abdanibandhanà loke vyavahàrà dç÷yante. vede tu svargakàmo yajeteti kriyàtmanaþ kàryasya bhaïguratvàd àmuùmikasvargàdiphalasàdhanà÷akteþ kàlàntarasthàyikriyàto bhinnaü kàryam upeyate. vàkya÷eùàc caikatra samunnãtaþ ÷abdàrtho yavavaràhàdyarthavadanyatràsaty api vàkya÷eùe 'vagamyate. nityàdhikàreùv asaty api phalapadasamabhivyàhàre tathàvidham eva kàryaü liïàdãnàm artho bhaviùyatãti. tad idam anyad evàbhyastam anyac copanipatitam. kriyàkàrye (viùpanna?) sthàyikàryaü pratipadyate. na ca kriyàyàþ phalasàdhanatà÷akter a÷abdàrthaþ san yuktaþ kalpayitum. kàmaü karmaõa evàphalaniùpatteþ samasti råpam iti kalpayitum ucitam. na ca pårvàvagata÷abdàrthànyathàkaraõam. na hi karmaõy anu÷iùñà dvitãyà saktuùu tadasambhavàd viparivartya karaõam abhidhatta iti yuktam abhidhàtum. sarva÷abdeùv anà÷vàsapraïgàt. ata eva{2,13}tatra tatra yathà÷rutàrthasamanvayànupapatteþ kvacid guõavàdaþ kvacillakùaõà kvacid viniyogabhaïga iti tantre vyavahàraþ. na tu viniyogabhaïgàd abhidhànam eva ÷abdànàm anyathà nãyate. api ca ÷rutakarmaphalasambandhànupapatter anavagatapårvam apårvaü kàryaü liïartham upayatà sàdhu ÷rutam upapàditam. kiü hi liïàparàddhaü yat tasyàlaukikam artham atikramya karmaphalasambandha upapàdyate. nanu nàdyàpi liïartho ni÷cãyate. ayam eva hi nirõayasamayaþ. atra ca ÷rutaphalapadàntarasamabhivyàhàropapattaye 'tãndriyam eva kàryam iti ni÷cãyate. ato na ki¤cid virotsyata iti. kim idànãü svargakàmo yajeteti ÷ruter apratãtir eva, liïarthe saü÷ayo và. apratãtau kriyàtmanaþ kàryasya phalasambandhànupapattir ity etad eva durbhaõam. saü÷ayas tu pakùadvayàvalambã. na càlaukike kriyàtirekiõi kàrye liïàdayo niråpitaprayogàþ. na càtyantàparidçùñàpårvàrthagocaraþ saü÷ayo dçùñacaraþ. yavàdiùu tv àryamlecchaprayoganibandhano dçùñapårvàrthagocaraþ saü÷ayo yukta eva. ata evàtra na vàkya÷eùàn nirõayaþ. sandigdhe hi sa varõitaþ. na ca liïarthe saü÷ayaþ. kin tu loke vyutpattyanusàreõa kriyàtmany eva kàrye ni÷cayaþ. yad apy ucyate karmaphalasambandhopapattaye 'nyat kàryam upalabhyata iti. kena và karmaphalasambandho dar÷itaþ. na hy ayaü vainiyogikaþ. niyoga evàtra pramàõam. sa cet tadadhãnasiddhiþ duruttaram itaretarà÷rayam, siddho hi niyogo viùayãbhåtasya bhàvàrthasya karaõatàm àha. tatsiddhyà ca niyogàtmalàbha ity alam anenàpi. yathàvàrttikam anusandhàsyàmaþ. evaü hi vàrttikakçtà bhàvàrthàdhikaraõe uktaü liïàdi÷abdànàü puruùaü prati prayojakavyàpàro 'bhidhàtmikà bhàvanà vidhir iti. dve kila bhàvane mãmàüsakàþ saïgirante ÷abdàtmikàm arthàtmikàü ca. tatràrthàtmikà sarvàkhyàtasàdhàraõã svargàdiphaladharmikà yàgàdidhàtvarthakaraõikà svavàkyaprakaraõànyaprakaraõànàrabhyavàdasmçtilokàcàrapràptatattad iti kartavyatàvatã tatra tatra sidhyati. ÷abdàtmikà tu liïàdi÷abdànàü prayojakànàü prayojyapuruùakarmikàbhidhàsambandhaj¤ànakàraõikàrthavàdoditaprà÷astyeti kartavyatàvatãti vivecanãyam. kathaü punarabhidhà ÷abdàtmikà. ÷abdavyàpàro hi saþ. na. vyàpàratadvator anatibhedàd upapatteþ. dravyam{2,14}eva hi pårvàvasthàtaþ pracyutaü paràm avasthàm apràptaü pårvàparãbhåtaü vyàpàra÷abdavàcyam. kathaü liïàdãnàm abhidhà puruùakarmikà. na hi te puruùam abhidadhati bhàvanàvacanatvàt. satyam. bhàvanaiva tair abhidhãyamànà na svaråpamàtreõa vartamànàpade÷avad abhidhãyate. kin tu kuryàd (iti) pravçttiviùayatayà. na ca ÷abda÷aktayo 'nuyoktum arhanti. tathà hi -- liïàdi÷ravaõànantaraü prayojyavçddhaü ceùñamànam upalabhya tataþ pravçttihetupratyayaþ prayojyasyàvagamyata iti tàvat sarvavàdisiddham avivàdam. pravçttihetusvaråpe tu bahudhà vivàdaþ. tatra kriyàphalàdãnàü vyabhicàràd apravçttihetutvàt, pramàõàntaràgocare tu pravçttihetau vyutpattyasambhavàt, karmaphalasambandhànupapatte÷ ca sakaletaraprakàràsambhavàd avivàdasiddham abhidheyapratyayabalonnãyamànasvaråpaü liïàdãnàm abhidhànam eva pravçttihetur iti sàmpratam. sà ca pravartaneti sthitam. sà ca pravartyakarmikà. pravartya÷ ca puruùa iti yuktaü puruùakarmatvam abhidhàyàþ. liïàdivyàpàro 'py abhidheyapratyayahetutvàd abhidhety ucyate. puruùaü ca pravartayan pravartaneti gãyate. na ca sarvàbhidhàsu prasaïgaþ, ÷abda÷aktivaicitryàd ity uktam. ÷aktir hi kàryadar÷anasamadhigamyà. tad yataþ pravçttidar÷anaü tadvyàpàraþ pravartanà, pravçttihetutvàt. na ca ÷abdàntarebhyaþ pravçttir upalabhyata iti na tadabhidhàyàs tathàtvaprasaïgaþ. ya÷ càbhidhàyà anabhidhàne doùaþ uktaþ, so 'bhidhànapakùàbhyupagamenaiva parihçtaþ. yat tu kàryonneyatvàd anabhidhànatvam uktaü tad apy ayuktam. kiü hi kàryam anupapadyamànaü pravartanàm avagamayati. na tàvad bhàvanàvagatiþ, vartamànàpade÷eùv api prasaïgàt. ato 'nanyapramàõatvàd upapannam abhidheyatvam abhidhàyàþ. yat tu ananyapramàõake vyutpattyasambhava ity uktam. na, arthàpattipramàõakatvàt. nanv arthàpattyà pravartanàpade÷asàdhàraõam abhidhàyà råpam unnãyate. na ca tàvanmàtraü pravartanà laóàdibhyo 'pi pravçttisaüvedanaprasaïgàt. asàdhàraõas tu ko 'pi vi÷eùo liïpravçtteþ pramàõàntaràgocara eveti duùpariharo vyutpattivirahaþ. maivam. pravçttihetutvenàrthàpattitas tadavagamàt. tathà hi -- yatra tàvat liïàdibhyaþ pravçttir upalabhyate, tatra mayà pravartitavyam ity antaþsaïkalpamålàtmà liïpravçttivi÷eùa unnãyate. apravartamànà api pravartasveti màmayamàheti liï÷ràviõo vaktàraü nirdi÷anti. tad avasãyate pravçttihetur abhihito liïà. sa ca narte vàpàràt sidhyatãty uktam eva. na ca kim àtmako liïvyàpàra{2,15}iti vàcyam. antaþsaïkalpamålàtmà hy asàv iti vakùyati. nàsàv udàsãnaþ kadàcid avagamyate. pravçttijanana eva hi bhàvabhede vyutpattir àsãd iti svayam api pravartitavyam iti pratipadyamàna eva hi liïarthaü pratipadyate. nodàsãnam àkhyàtàntaravat. no hi phalàdayaþ svaråpeõàvagatàþ pravartayanti. asya tvayam evàtmà yat pravçttidhiyaü janayati. aparyanuyojyatvàd vastusvaråpàõàü nàmàkhyàtavibhàgavadupapatteþ. so 'yam evamàtmani liïarthe vyutpannaþ svapratipattikàle na ÷abdàdçte tam arthaü budhyata ity ananyapramàõakatvam. na tu pravartanàsvaråpam evànyato nàvagataü, yena matàntaravad vyutpattiviraha÷ codyeta. samprati tu na jàter iva vyaktim anyataþ pravartanàü pratipadyàmaha iti ÷àbdãm abhidadhmahe. na càbhidhà nàbhidhãyata iti vàcyam. abhidhà÷abdavadupapatteþ. yad eva hi ÷abda÷ravaõànantaram ananyalabhyaü buddhau viparivartate tadabhidheyam. tathà ca liïàdãnàm abhidhànam iti kiü nàbhidhãyate. uktaü hi liïàdibhyaþ pravçttiheturupalabhyata iti. na ca liïàdãnàm abhidhàtmano vyàpàràd anyaþ pravçttihetuþ ÷akyate niråpayitum iti. ata eva nànavasthà. na hi pravartanàvat tadabhidhànam api ÷abdàd avagamyate, yat tadgocaram aparam abhidhànam upeyate. na ca liïàdisvaråpàbhidhànaprasaktiþ, svayam eva tadvyàpàravailakùaõyàt. liïupa÷leùe hi vi÷eùake vi÷eùaõàbhidhànam àpàditam. svagate tu vi÷eùe tadanavakà÷am eva. sarve ÷abdavyàpàràþ khalv api svaråpeõaiva vyatibhidyante. ata eva vilakùaõàbhidheyapratyayahetubhàvabhàjaþ ekasyà api vidhivibhakteþ kriyàkàlàdivannàbhidhàbhidhànam anupapannam. ato liïàdãnàm abhidhà pravartanà so 'yaü vidhiþ. àha ca -- abhidhàü bhàvanàm àhur anyàm eva liïàdayaþ | iti. tad anenaivamàtmanà vidhinà sambaddhà bhàvanà pravçttiviùayatayàvagatà phalavattayà ni÷cãyate, svasantàne phalavataþ pravçttiviùayatayàvagateþ. tathà càvagatànuùñhãyata iti vidhi÷aktim upakràntàm avasãdantãm uttabhnàti phalavattà, na tu saiva vidhir iti. ata evàpuruùàrtheùu sàgaraü tared ity evamàdiùu vidhyavagatiþ. tathà tatra na syàd itarathà tatra na syàt apuruùàrthatvàt(?). liïvyàpàras tu tatràpy avi÷iùñaþ, nirvàhikàyàs tu phalavattàyàþ pramàõàbhàvàd na{2,16}nirvahati. tadabhàva÷ cànàptavàkyatvàt. vede tv apauruùeyatvàn na puruùadoùà÷aïkàpãty upapàditam. vidhau tu tam atikramyeti prapa¤cita÷ ca vidhir api manàg ity uparamyate iti || 15 || (apauruùeyatvàt?) anapekùatvàd iti såtràvayavaü vyàcaùñe -- ##ti. anàptavàkye hi dçùñavyabhicàritvàt tajjanitàt pratyayàt pratyayàntaraü svãyam arthàvadhàraõàyàpekùate. na ca tatràpy anàptavacaþ pramàõam anuvàdatvàt. àptoktãnàü tu pramàõaviùayagocaràõàü pràmàõyàt tasyaivàptasya narasyàpekùà kim ayam artho 'nena pramàõenopalabdho na veti. na ceyam ubhayy apy apekùà codanàüsu sambhavati, apauruùeyatvasya vedàdhikaraõe vakùyamàõatvàt. tata upapannaü codanàyàþ pràmàõyam iti || 16 || atrànantaraü vçttikàramatàrambhabhàùyaü - vçttiàras tv anyathemaü granthaü varõayठcakàra tasya nimittaparãùñiþ ityevamàdim iti. tatràdi÷abde tàvad dvaividhye sàdhvasàdhuvivekàrtham àha -- #<àdi÷abda># iti. makàrànto 'yamàdi÷abdaþ na luïanta iti. kàraõam àha -- ##ti. sàmànyavivakùàyàü tu napuüsakaliïgatà. atra ca prathamam eva granthàtmake vi÷eùe 'vagate na sàmànyavivakùà yukteti. bhittvà tu vàkyaü sàmànyavivakùàyàü kle÷o bhavatãti. aparam api vçttikàramatena parãùñisåtravyàkhyànàrthaü bhàùyaü na parãkùitavyaü nimittam iti. tad ayuktam. såtre na¤o '÷rutatvàt, ata àha -- ## iti. idaü hi såtraü vidhiniùedha÷ånyam aparipårõaü na¤adhyàhàreõa paripåryate. prasiddhasyadharmanimittasya parãkùàvidher ayogyatvàd iti vyàkhyàte tu na¤adhyàhàreõa parãùñisåtre pratyakùasåtram avatàrayituü bhàùyakçtoktaü - nanu vyabhicàràt parãkùitavyaü nimittaü ÷uktikà hi rajatavat prakà÷ate yataþ iti. evaü hy atra{2,17}paricoditaü - na prasiddhatvaü nimittàparãkùàyàü hetuþ, prasiddhatarasya pratyakùasya ÷uktirajatavedane vyabhicàràd iti. tad ayuktaü, na hi pratyakùaü vyabhicarati api tarhi tadàbhàsam. na càbhàsavyabhicàre pramàõavyabhicàraparicodanà yujyate. ata àha -- ##iti. pratyakùatadàbhàsayor akùajatvena sàdç÷yàn mohàd àbhàsavyabhicàre 'pi pratyakùavyabhicàraü codayatãti || 17 || tad eva prapa¤cayati -- ##ti. vakùyamàõapàramàrthikapratyakùalakùaõàj¤ànàd vyabhicàràt parãkùà kàryeti codayati. etat paricodanottaratayà pratyakùasåtram upavarõitaü naitad evam. yat pratyakùaü na tad vyabhicarati. yad vyabhicarati na tat pratyakùam. kiü tarhi pratyakùam. tatsamprayoge puruùasyendriyàõàü buddhijanma satpratyakùam. yadviùayaü j¤ànaü tenendriyàõàü puruùasya samprayoge yad buddhijanma tat satpratyakùam. na cedç÷asya vyabhicàro 'sti. tad idaü vàrttikakàro dar÷ayati -- ##iti. parãùñisåtreõàparãkùà pratij¤àtà pratyakùasåtreõopapàdyopasaühçteti || 18 || kathaü punar evaülakùaõake 'parãkùà sidhyatãty ata àha -- ##ti. tatra hi pratyakùalakùaõe. yad anevaülakùaõakaü tad ayathàrtham. pratyakùaü tu yathàrtham eva. ayathàrthà÷aïkà tu parãkùàyàü hetur iti yuktam aparãkùyatvam iti. kiü punar ayathàrthaj¤ànam. ÷uktau rajatam iti. sà khalu doùava÷àd anyàkàreõàvabhàsata iti bhavati tadgocaraj¤ànam ayathàrtham. tad idam ayuktam. na hi ÷uktã rajatam iti bhàsate. kiü tarhi idam iti ÷uktirajatasàdharaõàtmanà purovarti dravyaü gçhyate. anantaraü ca sadç÷adar÷anodbodhitapràcãnarajatànubhavaprabhàvitabhàvanàbãjajanmà doùava÷àl luptatadavamar÷à rajatam iti smçtir udeti. tad ete dve eva grahaõasmaraõàtmake vij¤àne. tadgocarayo÷ ca doùava÷àd eva bhedakadharmànavadhàraõam. bhedàgrahaõàd eva vibhramavyavahàraþ, na punar anyasyànyathàbhàsanàt. idam iha bhàsata iti pratãtisàkùikam. ataþ kathaü rajataråparåpitasya ÷uktir àlambanam. idam eva hy àlambanasyàlambanatvaü yadàtmàkàraj¤ànajananam.{2,18}ato nàtadàkàrasya tadàlambanam iti j¤ànam eva sàkàram iti balàd àpatitam. na khalu rajatam iti ÷ukter àkàraþ. rajataü tu nàsannihitam akùajaj¤ànàlambanam iti yuktam. ato bàhyarahitaü niràlambanam eva j¤ànam iti balàd àpannam. eva¤ ca mudhaiva niràlambanànumànapratyàkhyànaprayàsaþ. api ca doùanibandhano vibhramaþ. doùà÷ ca svakàrye ÷aktivighàtahetavaþ. ato yuktaü tadva÷ena bhedakadharmànavadhàraõaü, na punar anyasyànyathà bhànam. api ca evam ayaü viparãtakhyàtivàdã vaktavyaþ rajatadhiyaþ ÷uktigocaràyàþ kiü nibandhanam iti. na tàvad indriyaü pràpyakàritvàd, asannihitarajatapràptyasambhavàt. anyapràptau cànyaprakà÷ane 'tiprasaïgàt. pramàõàntaraü tv asambhavàd anupanyasanãyam. ato grahaõakàraõàbhàvàt smçtir iyam iti ni÷cãyate. asti hi smçteþ kàraõaü pårvànubhavaprabhàvitobhayavàdisiddhà bhàvanà. nanv asati tatparàmar÷e smaraõam api nopapannam. na nopapannam. anubhåtaviùayaü hi j¤ànaü smçtiþ. na tad iti paràmar÷aþ. tasmàd idaü rajatam iti grahaõasmaraõayor ubhayor api yathàrthatvàd yathàrthàyathàrthaj¤ànavibhàgo durbhaõaþ. atra vadàmaþ -- yadi dve apy ete yathàrthe, na tarhi bhràntiþ. ayathàrthaj¤ànaü bhràntir iti laukikà manyante. smaràmãty agraho bhràntir iti cet. tan na. bhàùyakàro hi sa evàsamãcãnaþ pratyaya iti pratyayam asamãcãnaü dar÷ayati. api ca ko 'yam agrahaþ. grahaõàbhàva iti cet. abhàvo nàma na ka÷cid àyuùmatàü yo bhràntir ity ucyate. nanu smaraõam eva smaràmãty ullekha÷ånyam agrahaõam àcakùmahe na tattvàntaram. evaü tarhi rajatam iti smçtir bhràntiþ. na ca tad yuktam. mithyà bhràntir iti paryàyau, na smçtir mithyà, yathàvasthitàrthaviùayatvàt. pårvànubhåtade÷akàlàgraho bhràntir iti cet. na. anyànavabhàso 'vabhàsàntaraü mithyàkaroti, sarvamithyàtvaprasaïgàt. na hy ekasmin bhàsamàne sarvaü bhàsate. ato yady api rajatasya de÷akàlau na smaryete, rajataü tu yathàvasthitaü smçtyà viùayãkçtam iti na bhràntiþ. atha sàpekùatvàt smçter apràmàõyam, ato bhràntir iti cet. yady evaü sarvasmçtãnàü bhràntitvàpàtaþ, avi÷eùàt. na ca smaran bhràmyatãty ucyate. atha mataü - gçhyamàõasmaryamàõayor vivekàgraho bhràntir iti, uktam asmàbhiþ nàgraho nàma ka÷cidçte grahaõasmaraõàbhyàm. tayo÷ ca na grahaõaü bhramaþ, pramàõatvàt. na ca{2,19}smçtiþ. vyabhicàràd atiprasaïgàc ca. vivekàgrahe ca vibhrame sarvasaüvidàü bhràntitvaprasaïgaþ. ava÷yaü hi yena kenacid viveko na gçhyate. syàn mataü - vyavahàravisaüvàdo mithyàtvam iti, tan na. taddhetor abhàvàt. yadi khalv idam iti grahaõaü rajatam iti de÷akàlànavacchinnaü rajatasmaraõaü, ko vyavahàrahetuþ. no khalu rajatapadàd anadhiùñhànaü rajataü smaran rajatam iti vyavaharaty atredam iti tadvidvàn. yo yadarthã sa tadupàditsayà ceùñate. anadhiùñhànaü tu rajataü jànato na vyavahàrahetum upalabhàmahe. api ca ko 'yaü niyamaþ smçtarajatas tadarthã ÷uktàv eva pravartata iti. yadi hy ayaü tàm eva rajataü jànãyàt, tatas tatra pravartata iti yuktam. itarathà loùñàdàv api pravarteta. na hy ayaü ÷ukter iva rajataü tato 'pi vivinakti. ava÷yaü sthålo 'pi viveko jighç(?kùi/kùa)to nànubhåyate. athocyeta -- j¤ànadvayam apy etad vivekàgrahaõàt satyarajatasaüvido bhinnam iti nàvabhàsate. sà ca vyavahàrahetutayàvagatà. tato 'tràpi pravartata iti. aho duråham idam åhitam. idaü tu bråmaþ -- kim iha satyarajatasaüvido viveko nàvabhàsate, tadabhedo và bhàsate iti. pårvasmin kalpe pårvavat pravçttyabhàvaþ. uttarasmin viparãtakhyàtivàdaþ. saüvittã bhinne abhinne bhàsete vastunã ceti na vi÷eùaþ. atha satyarajatabodhatulyatàü manyate na tattvaü, na tarhi tadvadbhàve tadvyavahàraþ. na hi gavà sadç÷aü gavayaü jànan gaur ayam iti vyavaharati. vyavahàravisaüvàde ca bhràntihetàv atadarthino vyavahàràbhàvàd bhràntyabhàvaþ. tasyàpi ÷abdaprayogo 'stãti ced, na. nirvikalpakabhràntau tadadar÷anàt. svatantrasmçtaü ca rajatam aprasaktaü kathaü ÷uktau niùidhyate nedam iti. pràptipårvako hi pratiùedho bhavati. sa katham asatyàü pràptàvàtmànaü labhate. nanu nàtra ki¤cid bàdhyate. kin tv anavagato viveko 'vagamyate nedaü rajatam iti. ko 'rthaþ. ÷ukter viviktaü rajatam iti. aho vyàkhyànakau÷alaü tatrabhavatàü yat saüvido 'py anyathà vyavasthità anyathà vyàkhyàyante. rajatavyavahàro bàdhyata iti ced, na. tasyàpy aprasakter uktatvàt. aprasaktavyavahàrasya bàdhavirahaprasaïgàt. vyavahàrabàdho 'pi na ràjàj¤ayà. api tarhi, prasaktatàdråpyanivàraõena. ato 'nyad anyàkàreõa prasaktaü bàdhyata iti sàmpratam. api ca spaùñãkçtà tàdråpyaprasaktir idaü rajatam iti. nanv anàlambanatà pràpnotãty uktam. satyam. yad anyathàsantam anyathà pratipadyate tanniràlambanaü j¤ànam{2,20}iùyate. kim ihàdbhutaü bàhyànàlambanatà hi yatnato naþ pratiùedhyà, sarvatra de÷àntaràdigatabàhyàlambanatàbhyupagamàt. katham asannihitaü j¤ànam utpàdayatãti cet. kim ayaü pratyakùadharmaþ sarvaj¤àneùv àropyate. pratyakùaü hi sannihitavartamànagocaraü, na j¤ànàntaràõi. na cedaü pratyakùam àbhàsatvàt. yad apy uktaü - katham anyasamprayuktam indriyam anyàkàrasya j¤ànasya hetur iti. uktam atra bhàùye -- doùo mithyàj¤ànasya kàraõam iti. tadbhàve hi mithyàj¤ànaü bhavati. asati tasmin samyagj¤ànadar÷anàt. nanu doùàþ kàryaü vighnanti, na kàryàntaraü janayanti. na. svapne manodoùàd avartamànasyàpi vartamànavad bhànàt, kàraõàdhãnàtmalàbhaü hi kàryaü taddoùe duùyatãti nànupapannam. eùa ca j¤ànasya doùo yady anyagocarasyànyàkàratvam. ataþ sannihitam asannihitarajatàkàreõàvalambate duùñakàraõajaü j¤ànam ity ubhayàlambanasya j¤ànàlambanatvam. àtmendriyamanorthasannikarùo hi j¤ànasya hetuþ. so 'satsu doùeùu samyagj¤ànahetuþ, satsu tu viparãtaj¤ànahetur iti såkto yathàrthàyathàrthaj¤ànavibhàga iti. kiü punaþ pratyakùasya lakùaõaü yena tad yathàrtham ata àha -- yadàbhàsam iti. yadàkàraü j¤ànaü tenendriyàõàü samprayoge yat puruùasya buddhijanma tat pratyakùam iùyate. kathaü tadayathàrthaü bhaviùyatãti || 19 || nanu lakùaõaparatve såtrasyàtiprasaktir uktà. na càpy etena såtreõa pratyakùaü lakùyata iti vadatà katham idànãü lakùaõaparatayà såtraü varõyate. ata àha -- ##ti. yathàvasthitaü såtram àbhàsasaïkaràd alakùaõam. vçttikàramate tu vyatyastaü ÷aknoti lakùaõaü lakùayitum iti, kathaü punaþ sampårõam ata àha -- ##iti. yathà÷rute hi såtre indriyasamprayogajatvamàtraü pratyakùalakùaõam. tac càbhàse 'py avi÷iùñam ity atiprasajyate. vyatyastena tu tadà buddhyàkàraparàmar÷anàd bhàsamànàkàrendriyasamprayoge yà buddhiþ sà pratyakùam ity upaskàre ÷uktirajataj¤àne bhàsamànendriyasamprayogàbhàvàn na pratyakùam atiprasajyata iti. utkçùñasya sacchabdasyàrtham àha -- #<÷obhanàrtha >#iti. nanu pårvaü{2,21} vartamànàrthatayà samprayogavi÷eùaõàrthaþ sacchabdo vyàkhyàtaþ. katham idànãü ÷obhanàrtha ity ucyate. yuktaü ca samprayogavi÷eùaõam. avi÷iùñe hi tasminn anàgatàdisamprayogajaü yogipratyakùam aniràkçtaü syàd iti pràg evoktam. tadvçttenàpi vyavahitaprañhitena samàso duùpratipàdataraþ. punar api cedç÷aü yat tatsamyakpratyakùam iti tadapekùà vidyata eveti vyatyaye 'parituùyan prakàràntaram àha -- ##ti. dvayor api tatsator atràdhyàhàraþ. tatra bhàsamànàkàraparàmar÷àrtho 'dhyàhçtas tacchabdaþ. paras tu pratyakùaråpaparàmar÷àrthaþ. sacchabdas tu samprayogasannidhipañhitas tadvi÷eùàrtha eva. adhyàhçtas tu ÷obhanàrtha iti vivecanãyam iti || 20 || nanu ca àbhàsalakùaõàkathanàn na pratyakùatadàbhàsaviveko dar÷ayituü ÷akyate, ata àha - ##ti. ãdç÷aü pratyakùam ityukte arthàd anãdç÷am àbhàsaü bhavatãti. atra bhàùyakàreõa kathaü tadatadyogajatvaviveko 'vagamyata ity à÷aïkyoktaü bàdhakaü hi yatra j¤ànam utpadyate naitad evam iti tadanyasamprayoge. viparãtas tatsamprayoge iti. tad ayuktam. kiü hi kàraõaü yaduttareõa pårvaü bàdhyate, pårveõaiva jaghanyam uttaraü bàdhyata iti yuktam ata àha -- ##ti. tad dhi bàdhakaü yadanyàbàdhakam àtmànam eva na labhate. tathàcottaram. atas tat pårvaü bàdhata iti yuktam. jaghanyam api pårvànapekùaü balavad iti ùaùñhe vakùyate. yatra pårvàpekùam uttaraü, tatra pårvaü balavad iti tçtãya uktam iti || 21 || kiü punaruttareõa mithyà sataþ pårvasya bàdhaþ pramàõasya và. pramàõasya bàdhe 'tiprasaïgaþ. mithyàtvaü tu narte bàdhàt sidhyati, tadadhãno bàdha iti itaretarà÷rayam ata àha -- ##ti. na khalu pårvamithyàtvàvadhàraõàd uttarasya janma, api tarhi. tannirapekùam uttaraü svakàraõàd evotpannam. ato notpattàv anyàpekùatvam. na ca kàryakëptau. avabodharåpatvàd avabodhasya. tasya ca svagocaraprakà÷ane 'nyànapekùaõàt. ato nànyonyà÷rayatvam iti. yadi tarhi pårvànapekùam uttaram iti tad bàdhakaü, pårvaü và kim uttaram apekùate yena bàdhyate.{2,22}tad api hi nirapekùam eva, ata àha -- ##ti. yady api taduttarànapekùaü, tathàpy anàgatottarabàdhakàtmakatvenànavabhàsàn na bàdhakam iti || 22 || yatra tarhi naitad evam iti na bàdhakodayaþ, api tarhi nimittedàùaj¤ànaü, tatretaretarà÷rayam aparihàryam. nimittadoùeõa tatrotthàpyo bàdhaþ. sa ca pårvàpramàõatve ÷akyata utthàpayituü, tadutthàpanàc ca tadapramàõam iti nàvakalpate, ata àha -- ##ti. pràyeõa hi ÷aïkhàdiùu pãtàdivibhramàþ pittàdidoùebhyaþ samutpannàþ pa÷càd bàdhyante. nedaü pãtaü ÷uklo 'yam iti hi sampratipattiþ sambhavati. ato na tatra nimittadoùabodhamàtràn mithyàtvam. yatra tu j¤àte 'pi nimittadoùe tadråpapratyayànuvçtteþ pa÷càd abàdhanam eva, yathà diïmåóhasya jànato 'pi nimittadoùàd diïmoho na nivartate. tatràpi naràntaraviparyayàd anyataþ paricchedàn netaretarà÷rayam iti || 23 || yatra tarhi na naràntaràdiùu viparyayaþ tatra kathaü yathà jàtyàdivij¤àne. na ca tat satyaü, teùàü vyatirekàvyatirekavikalpàkùamatvàd ata àha -- ##iti. yad dhi de÷àntaràdiùu na viparyeti tadabàdhyaü samyag eveti. nanu tatràpy anupapatter bàdhikà dhãr utpàdyà, kathaü samyaktvam ata àha -- ##ti. pratyakùo hy avikalakaraõasya piõóàt piõóàntareùu pårvaråpàvamar÷aþ. sa kathaü yauktikena bàdhena bàdhyate. yasya hy avyutpadyamànasya balavatà mukhaü nirudhyate na tadàtmànaü labhate. uktaü ca svayåthyair api -- na pratyakùaviruddhakàraõaviùayam anumànam àtmànaü labhate agnàv iva ÷aityànumànam iti || 24 || ayam asàv itaretarà÷rayasya vyakto viùaya ity àha -- ##iti. atra hi jàtyàdij¤ànamithyàtvàd bàdhakabuddhyudayaþ. tadudaye tanmithyàtvam. na ca vyaktodità ÷uktirajataj¤ànàdiùv iva bàdhikà dhãr astãti.{2,23} yadi tarhi bàdhakaj¤ànam antareõa na kàraõadoùamàtràn mithyàtvam avagamyate, katham ucyate yasya ca duùñaü karaõaü yatra ca mithyeti pratyaya iti bhedena. tadà hi mithyàtvapratyaya evàsamãcãnatàyàü hetur uktaþ syàt. tasmàd vaktavyo viùayaþ. sa ucyate -- yena tarhi pràg eka÷ candro 'vadhàritaþ sampratyaïgulãnipãóitalocano dvau pa÷yati. tasya pràcãnaj¤ànànusàreõa jàtavicikitsasyàdhunà ca vyaktaü kàraõadoùam avagatavato bhavati nirõayaþ. yathà pårvaj¤ànam aduùñakàraõajam. idaü ca vyaktàvagatakàraõadoùaprabhavam. kàraõadoùaniyata÷ ca kàryadoùaþ. tasmàd asamãcãnam. tad iha pårvànubhavo vicikitsodayahetuþ. kàraõadoùàvadhàraõàd eva mithyàtvàvadhàraõam. evaü bàhyàgamànàm api kàraõadoùàvadhàraõàd eva mithyàtvàvadhàraõam. na hi tadarthàþ sàkùàd bàdhyante. pauruùeyatvàt kàraõadoùà÷aïkayaiva mithyàtvaü bhavatãti yuktam eva dvaividhyam || 25 || nanu mà bàdhi jàtyàdij¤ànam. pramàõatvaü tu tasya kathaü, pramàõatadàbhàsasàdhàraõaü hi j¤ànatvam. ato vyabhicàradar÷anàt saü÷ayo yuktaþ. vçttyàdivikalpà÷ càpràmàõyam anàpàdayanto 'pi tadvat pràmàõyaü vighnanti. ata àha -- ##iti. yadi j¤ànatvànubandhinã pramàõatvàpramàõatve dve api syàtàü, syàd evànirõayaþ. svatas tu pramàõam ity upapàditam. ato jàtyàdyastitvabodhàd anapodito nirõayo yuktaþ. sa càyaü bodho na param asmàkam eva. ye 'pi tu jàtyàdãn apalapanti, teùàm apy asti. te 'pi hi na tadbodham anapalapanto jàtyàdãn apalapitum arhantãti || 26 || ityupàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü vçttikàragranthavyàkhyà || {2,24} atra bhàùyakàreõa nanu sarva eva niràlambanaþ svapnavat pratyayaþ ityàkùepapurassaraü jàgrato hi buddhiþ suparini÷cità kathaü viparyasiùyatãti bàhyàrthasadbhàvaþ pratipàditaþ. tasya prakçtavedàrthavicàropayogaü dar÷ayati -- ##ti caturbhiþ. sarvo hy ayaü mãmàüsàprapa¤co bàhyàrthà÷raya eva. yathà tàvaccodanaiva dharme pramàõaü, yogipratyakùabuddhàgamàdyapramàõam iti codanàsåtre pratij¤àtaü, tadasati bàhye codanàpadàrthe duþsthitam eva. pramàõatvopanyàsenaiva tatparikaraprathamapàdoktasambandhautpattikatva÷abdanityatvavàkyàrthapratipattimålasadbhàvàpauruùeyavedavàkyaracanàdiparigrahaþ. apramàõatvopanyàsena ca pratyakùasåtranirdiùñànyàpramàõatvakàraõopàdànam iti dar÷ayitavyam. tathà yad api codanàsåtra eva ÷rutyàrthena ca puõyapàpàparanàmnor dharmàdharmayoþ svaråpaü pratij¤àtaü, tad api nàsati bàhye 'rthe ÷akyaü dar÷ayitum. tatra hi vidhiniùedhàtmakacodanàpramàõakaü puõyapàpayoþ svaråpam iti varõitam. àdi÷abdena puõyapàpobhayaråparahitam a÷ubhebhyo nivartanam upàdatte. yadarthasàdhanaü vastu tadviparãtaü và tat puõyapàpapadayor aspadam. a÷ubhebhyo nivartanaü tu na sukhàya na duþkhàyety ubhayaråparahitam. etad api codanàsåtrasthenàrthapadena pratipàditam. tatphalam iti ca trividhasya puõyapàpodàsãnàtmano vedaprameyasyeùñàniùñàtmakaü phalam upàdatte. etad api svaråpapratij¤àntargatam eva. na hy anà÷ritaphalasambandhaü dharmàdisvaråpam anubhavituü ÷akyam iti. tad evaü{2,25}tàvad bàhyàrthasiddher asti prathamapàdoktasamastopayogaþ. tathà vakùyamàõopayogo 'pi. na hi vidhyarthavàdamantràõàü sàdhyasàdhanasambandhavidhividheyastutuvihitasmçtiråpàrthà arthavàdapàdagocarà bàhyàrthaü vinà sidhyanti. audumbaràdhikaraõe hi audumbaro yåpo bhavaty årjoparudhyà ity atra vidhyabhàvàn na phalapadasmbandhaþ sidhyaty audumbaratvasyeti vakùyate. tathàrthavàdàdhikaraõe 'rthavàdànàü stutyupayogo dar÷itaþ. evaü hi tatroktam àmnàyasya kriyàrthatvàdànarthakyam atadarthànàm (1.2.1) iti. asyàrthaþ -- yàni hi kriyàü kriyàsambaddhaü và ki¤cidarthaü pratipàdayanti, tàni santu pramàõam. yàni tv akriyàrthàni so 'rodãd yadarodãd ityàdãni tàni na ka¤ciddharmaü pramimate iti pårvapakùite uktaü vidhinà tv ekavàkyatvàt stutyarthena vidhãnàü syuþ (1.2.7) iti. asyàyam arthaþ -- vidheyànàü stutiråpeõàrthenàrthavàdàþ pramàõaü syur iti. kathaü punaþ stutyarthatà. na hy anapekùità stutir arthavàdànàm artho bhavitum arhati. na. apekùitatvàt. apekùyate khalv api ÷abdabhàvanàparanàmadheyena vidhinà stutiþ. sa hi puruùaü pravartayan pravçttiviùayaprà÷astyaj¤ànam apekùate. arthavàdà÷ ca svàdhyàyavidhyadhyàpitàs tadbalenaivàprayojanasampado na paryavasyanti. tatraiva kiü kartavyam ity apekùite tacchaktiniråpaõàyàm akùaragrahaõàdikrameõa katha¤cit prarocanàyàü buddhàv utpannàyàü tatkàryatvam arthavàdànàü ni÷cãyate. vidhir hi prarocanàm apekùate, te ca tàü ÷aknuvanti katha¤cidutpàdayitum ity ananyaprayojanatayà manasi viparivartamànàsta eva tatprayojanatayà ni÷cãyante. tad eùa ÷àstràrtho bhavaty arthavàdair eva prarocitaü karmàbhyudayàya ghañata iti. vidhisvaråpaü ca pràg evoktam iti neha pratanyate. mantràrtho 'pi mantràdhikaraõe vakùyate. tatra barhirdevasadanaü dàmãtyàdimantrànudàhçtya vicàritaü - kim amã uccàraõamàtràdevàdçùñàrthàþ, utàrthaprakà÷anàrthà iti. tatra tadartha÷àstràt (1.2.31) ityàdyupapattibhir adçùñàrthatayà pårvapakùitaü yam eva hy arthaü mantraþ prakà÷ayati tatraivàyaü bràhmaõena viniyujyamàno dç÷yate. yathà prathamamantraþ uru prathasveti puroóà÷aü prathayatãti. yadi càyam arthaparaþ, liïgenaiva tatra viniyoge siddhe viniyogànarthakyam. ato 'vivakùitavacanà mantràþ iti pårvapakùite abhihitam -- avi÷iùñas tu{2,26}vàkyàrthaþ (1.2.40) iti. yathà hi bràhmaõavàkyànàm arthaþ pratãyamàno nàvivakùito bhavati tathà mantràõàm api. te 'pi hy anuùñhànaupayikam arthaü prakà÷ayantaþ kim avivakùitavacanà mantrà bhaviùyanti. dar÷apårõamàsàdayo hy anuùñhànakàle 'smçtànuùñhànàsambhavàd anu(ti)ùñhàsitasvapadàrthasmçtihetum apekùante. mantrà÷ càrthavàdavad eva svàdhyàyàdhyayanavidhibalapratilabdhàdhyayanasaüskàrasambandhàt kiüsvid asmàbhiþ kartavyam ity apekùamàõà vilambante. tatrà÷aktike viniyogàsambhavàt tacchaktinirãkùaõàyàü kratvapekùitànanyasàdhitavihitasmçtiprayojanà ni÷cãyante. yathàhuþ -- anuùñhàne padàrthànàm ava÷yambhàvinã smçtiþ | ananyasàdhanànanyakàryair mantrair niyamyate || iti. yat tu viniyogànarthakyam uktaü, tan na. arthavàdàrthatvàd vàkyasya. prathanaü hi tatra ÷råyate. ãdç÷am idaü prathanaü pra÷astaü yat kriyamàõam anena mantreõa kriyata iti. so 'yaü vidhyarthavàdamantràõàm artho nàsati bàhye 'rthe sidhyati. tathà udbhidà yajeta pa÷ukàmaþ ity udàhçtya vicàritaü kim ayaü guõavidhiþ uta karmanàm adheyam iti saü÷ayya, pravçttivi÷eùakaratayà guõavidhir iti pårvapakùitam. guõaü hi vidadhatàü pravçttivi÷eùakaratvam. itarathà nàmamàtram anarthakam. ÷aknuvanti codbhedanakriyàyogava÷ena ki¤cit khanitràdyartham abhidhàtum iti guõavidhaya iti pràpte uktaü - na guõavidhayaþ. karmasamànàdhikaraõà hy ete, tçtãyànirde÷àt. karma khalv iha udbhidà yajeta pa÷ukàmaþ iti pa÷ubhàvanàkaraõatvenàbhihitaü yajeta pa÷ukàma iti. kim uktaü, yàgena pa÷ån bhàvayed iti. ata udbhidà yàgeneti vyaktam eva sàmànàdhikaraõyam. guõavidhau tu yàgasyodbhittvàbhàvàd udbhidvatà yàgeneti matvarthalakùaõayà sàmànàdhikaraõyaü syàt. tatra ca lakùaõaiva doùaþ. nanv evaü vrãhibhir yajetety evamàdàv api bhàvanàkaraõena yajinà samabhivyàhçtà vrãhyàdi÷abdàþ karmanàm adheyatàü pratipadyeran. na. teùàü niråóhàrthatvàt. aj¤àtasandigdhàrthasya hi padasya prasiddhasàmànàdhikaraõyàd evàrtho ni÷cãyate. niråóhaü tu svàrthàn na pracyàvayituü ÷akyate. àha ca -- padam aj¤àtasandigdhaü prasiddhair apçthak÷ruti | nirõãyate niråóhaü tu na svàrthàd apanãyate || {2,27}iti. ataþ pa÷ånàm udbhedanaü prakà÷anam anena karmaõà kriyate iti yogàd udbhicchabdena karmàbhidhãyate. guõaphalasambandhavidhànenàmnàtànàm apy upayogo 'stãti nànarthakyam. ataþ siddhaü karmanàm adheyatayaiva¤jàtãyakànàü kriyopayoga iti. citràdi÷abdànàü nàmadheyatvahetavo vistarabhayàn nànukramyante. kvacit karmaõaþ pràpaka÷abdàntaràbhàvàd guõavidhitvam eva. yathà àgneyo 'ùñàkapàla ity àgneya iti saguõakarmavidhàyinaþ ÷abdasya. na hi tatra dravyadevatàsambandhavidhànàt pràk karmaõo råpam avagamyate yasyàgneya÷abdo nàmadheyaü bhaved ityevamàdi nàmadheyapàdoktam àdi÷abdenànukràntaü veditavyam adhyàyàntam. yàvatsmçtipàdoktàrtho 'py anenaivànuktànto veditavyaþ. pratyakùavedopayogapratipàdanaprasaïgena càrthavàdàdyupayogànantaraü nàmadheyapàdàrtho 'nukràntaþ. tatràdi÷abdenànukràntaþ smçtipàdàrthaþ. tathà hi -- a÷råyamàõavedànaùñakàdãn udàhçtya teùàü dharmàdharmatvasaü÷aye, dharmasya ÷abdamålatvàda÷abdam anapekùyaü syàt (1.3.1.) iti pakùaü parigçhya vedamålatayà siddhàntitaü - sarvàþ smçtayo hi nàsati pårvaj¤àne àtmànaü labhante. pårvaj¤ànaü ca målabhåtaü vibhramo và syàt, pratyakùànubhavo và, pauruùeyàgamajanyaü và, vipralambho và, codanàjanitaü và. tatra tàvad bhràmyatàm àptànàü manvàdãnàü smçtinibandhanapraõayanam ayuktam. te hi tàvad çùayo bhràmyantãty etad eva durbhaõam. bhràmyatàü tu yanmahàprabandharacanaü tat smçtibhya÷ càdyayàvadàryaiþ pa÷yadbhiþ pari(?graha/gçhyate) iti naitad utprekùitum api ÷akyam. anubhava÷ càtãndriyagocaraþ pratyakùasåtre niràkçtaþ. puruùavàkyam apy asambhavanmålam apramàõam eva. vipralambho 'pi bhràntivanniràkàryaþ. codanà tu sambhavadvedasaüyoginàü traivarõikànàü smçtimålaü bhavatãti tatkalpanaiva laghãyasãti. nanv evam agnihotràdicodanàvadaùñakàdicodanà api kiü nopalabhyante. nedam anupapannam. viprakãrõàneka÷àkhà÷rayà hi ÷rutayaþ kratupuruùàrthopade÷asaïkãrõàþ pramàdyadbhir adyatanair na vivicyopalabhyanta iti kiü nopapadyante. ato yad a÷råyamàõam apy aùñakàdidharmasya nimittaü codaneti siddham aùñakàdayo dharmà iti. tad evaü pratyakùa÷rutyaviruddhàbhyaþ ÷rutyanumànam. pratyakùa÷rutivirodhe tu na ÷rutir anumàtuü ÷akyata iti virodhàdhikaraõe{2,28}uktam. upariùñàc càcàrapràmàõyaü smçtyà ca saha balàbalaparãkùetyàdi dar÷ayitavyam. sarveùu ca bhedàdilakùaõeùu svapramàõagaõaiþ ÷abdàntaràdibhiþ siddhàntasthiti(?þ/r) sati bàhye 'rthe na sambhavati. somena yajeta dàkùiõàni juhoti hiraõyamàtreyàya dadàtãti yàgahomadànabhàvanànàü ÷abdabhedàd eva bhedo vakùyate. tathà ca samidho yajatãtyevamàdãnàü pa¤cànàü prayàjànàm asaty api ÷abdabhede 'bhyàsànarthakyaprasaïgàd bhedo dar÷itaþ. tisra àhutãr juhotãti pçthaktvanive÷itvàt saükhyàyà àhutãnàü bhedo dar÷itaþ. athaiùa jyotir etena yajeteti jyotiùñomàj jyotir iti saüj¤àntareõa karmabhedaþ. vai÷vadevyàm ikùà vàjibhyo vàjinam iti ca utpatti÷iùña÷rautàm ikùàvirodhàd vàjinaü vai÷vadeve karmaõi nive÷am alabhamànaü svà÷rayaü yàgàntaram upakalpayati. so 'yaü vàjinaguõàd bhedaþ. kuõóapàyinàmayane màsam agnihotraü juhotãti naiyamikàgnihotràt prakaraõàntareõa kauõóapàyinahomasya bhedaþ. tad evaü ùoóhà karmabhedo dvitãye. anyadupoddhàtàdinà. tçtãye tu pàràrthyalakùaõasya ÷eùatvasya ùoóhaiva viniyogasiddhir uktà. yathà tàvadaruõimnaþ tçtãyà÷rutyà kriyàïgabhàve sàmànyato 'vagate aruõayà krãõàtãti kriyàvi÷eùalàbho vàkyàt. liïgaviniyogas tu -- yathàprakaraõàmnànasàmarthyàvadhçtasàmànyàïgabhàvasya bahirmantrasya sàmarthyàparanàmno liïgàd barhirlavane viniyogaþ. prakaraõaviniyogas tu -- iùñiprakaraõàmnàtànàü prayàjàdãnàü sàdhyàkàïkùiõàm upakàràkàïkùiõyà tayà saha sambandhaþ. ubhayàkàïkùàlakùaõam eva hi prakaraõam àcakùmahe. kramaviniyogas tu -- pràkçtopakàraniràkàïkùàyàü vikçtau sannidhisamàmnàtànàm aïgànàm. na hi tatra prakaraõaviniyogaþ sambhavati. ubhayagàminã hy àkàïkùà prakaraõam. anàkàïkùà ceha vikçtiþ pràkçtopakàradvàraparipràptapadàrthapariùvaktà vaikçtam eva tv aïgànàü sannihitasamàmnànam anarthakaü mà bhåd iti tatsannidhipàñhàd eva teùàü tatra viniyogo ni÷cãyate. samàkhyàviniyogas tu -- àdhvaryavasamàkhyàteùu padàrtheùv adhvaryor anenàmã kartavyà iti. caturthe 'pi ÷rutyàdibhir evàvadhçtàïgàïgibhàvànàü dadhyànayanàm ikùàdãnàü prayojyaprayojakatve vakùyete. yad dhi ÷rutyàdibhir yaccheùatayàvagamyate tat tena{2,29}prayujyata iti sthàpitam. tad iha prayuktilakùaõe 'pi ÷rutyàdir eva pramàõagaõaþ, ÷eùalakùaõe 'pi ÷eùiõàü ÷eùàõàm ubhayeùàü và kramaniyamaþ ki¤cinmàtravi÷eùabhinna÷rutyàdibhir eva kriyate. yathà tàvad adhvaryur gçhapatiü dãkùayitvà brahmàõaü dãkùayati iti ktvà÷rutyà kramaniyamaþ. agnihotraü juhoti yavàgåü pacati iti pàñhàd anyàdç÷e 'pi krame 'vagamyamàne 'rthàt kramaniyamaviparyayaþ. homottarakàlaü hi pàkaþ kriyamàõo 'narthakaþ syàt. homo 'pi nàsati haviùi saü(pra)vartata ity arthàt pàkottarakàlam eva ni÷cãyate. tad idaü liïgam evàrtha iti nàmamàtrabhinnaü, sàmarthyam eva hi bhàvànàü liïgam iti ni÷cãyate. ihàpi dravyakriyayoþ ÷aktinirãkùaõàd eva kramaniyamàvadhàraõam. pa¤cànàü tu prayàjàdãnàü samidho yajatãtyevamàdãnàü pàñhàt kramaniyamaþ. bahånàü hi padàrthànàü yugapadekena kartrànuùñhàtum a÷akter ava÷yambhàvini krame 'vagamàdhãnatvàd anuùñhànasya krameõa tåcyamàneùu tathaivàvagamàd anuùñhàne kramàpekùàyàü sa eva kramo ni÷cãyate. pratãtahànàpratãtopàdànayor anupapatteþ. ayam api pàñhàparanàmnà sthànenaiva kramaniyamaþ. sthànàt kramaniyamo yathà -- sàdyaske karmaõi saha pa÷ånàlabhate ity agnãùomãyasavanãyànubandhyànàü savanãyasthàne sahopalambhe codite kaþ prathamaü prayujyatàm ity apekùàyàü sthànàt savanãyo buddho bhavan prathamaü niyamyate. tasya tadanuùñhànasthànam. so 'yam anuùñhànasàde÷yalakùaõaþ kramaþ. pårvaü tu pàñhasàde÷yalakùaõaþ. dvedhà ca tàrtãyakramo vibhaktaþ. yathoktaü - tatra kramo dvidhaiveùño de÷asàmànyalakùaõaþ | pàñhànuùñhànasàde÷yàd viniyogasya kàraõam || iti. pravçttyà ca kramaniyamo yathà -- saptada÷a pràjàpatyàn pa÷ånàlabhate iti coditeùu pa÷uùu codakapràptànàü prokùaõàdãnàü yatrakvacid ekasminn ekasyànuùñhàne dvitãyàdiùu kiü prathamapravçttyaiva athàniyama iti saü÷aye niyamakàraõàbhàvàt prathamapravçtte÷ càniyamàtmakatvàd aniyamaþ iti pakùaü parigçhya prathamapravçttyaiva niyamo dar÷itaþ. prayogavacanabalena hi pa÷ånàü yaugapadyam avadhàritam. tac càvarjanãyàd vilambanàn na vyavadhànàntaram aïgànàm anujànãte. sàïgeùu hi pa÷uùu yugapadanuùñhàtavyatayà coditeùv apã÷vareõàpi tathà sambhàvayitum{2,30}a÷akteþ avarjanãyavyavadhànaü tu vidher anumataü bhavati. tatra ca vaiùamyakàraõàbhàvàt sarveùàü sadç÷am evàïgavyavadhànam. prathamapadàrthakartrànuùñhite tadaivàïgàntarànuùñhànàya tenaiva pradhànena codyamàne kartari prayogavacanapramàõakayaugapadyabalena pa÷vantarair àkçùyamàõe tatpadàrthamàtrasya pa÷vantareùv anuùñhànaü sa pa÷uþ pratãkùate. tadante ca dvitãyapadàrthànuùñhànàya kartàram àkarùati. evaü saptada÷ànàü pa÷ånàü ùoóa÷abhir ekaikasya vyavadhànaü vidhyanumatam. vyavadhànavi÷eùas tu vi÷eùàgrahaõàn nà÷rayituü ÷akyam. ato dvitãyàdãnàm apy anuùñhànaü tata evàrabhyeti siddhàntàt kramaniyamaþ. ayaü ca prakaraõàntargata evàkàïkùaikapramàõakatvàd ekaiko 'pi pa÷ur avyavadhànena padàrthànuùñhànam àkùipati. padàrtha÷ ca tatsannidhàvàtmano 'nuùñhànam. ata ubhayàkàïkùayà kramaniyamo jàyamànaþ pràkaraõiko bhavati. mukhyakrameõa càü÷ànàü kramaniyamo yathà -- sàrasvatau bhavata iti yugapadutpannayoþ strãpuüdevatayoþ karmaõor yàjyàkrameõànuùñhàne 'vagate 'ïgeùu kramàpekùàyàü mukhyakrameõaiva kramo niyamyate. na hy aïgànàü pradhànakàlàd bahirbhàvo 'sti. sàïgaü pradhànam aika÷abdyàd iti vakùyati. so 'yaü vàkyenaiva kramaniyamaþ. sàïgaü hi pradhànam ekavàkyacoditam ekopakramàvasànam iti pradhànakrameõaivàïgànàü kramaniyamo jàyate. atràpi ÷rutyàdir eva pramàõagaõaþ. evamadhikàravicàràdàv api ÷eùa÷eùiprapa¤càrthatvàt ÷eùalakùaõoktàny eva ÷rutyàdãni siddhàntasthitihetutayà dar÷ayitavyànãti. yathà tàvadàdya eva svargakàmo yajeteti yàgasvargayoþ kaþ ÷eùaþ ko và ÷eùãti cintàyàü dravyàõàü karmasaüyoge guõatvenàbhisambandhaþ (6.1.1) iti svargasya yàga÷eùatayà liïgabalena pårvapakùaþ parigçhãtaþ. tad dhi bhåtasya dravyasya sàmarthyaü yad bhàvyaü karma niùpàdayati. dravyaü ca svarhaþ, srakcandanavàsassu tatprayogàt såkùmàõi vàsàüsi svarga iti yathà. ato dravyam eva karmàrthaü, kàmapadasambandha÷ ca sàdhanaviùayatayà dar÷ayitavyaþ. yo hi yadarthã sa tatsàdhanam api kàmayata eveti liïgabalena pårvapakùite vidhi÷rutibalàt siddhàntitam. vidhir hi cetanapravartanàtmakaþ. na cànarthe puruùaþ pravartayituü ÷akyate iti yàgàrthe svarge karmàsàdhakam àpadyate. yathoktam asàdhakaü tu tàdarthyàt (6.1.2) iti. ato vidheþ pravartanà÷aktir mà vyàghànãti karmaiva svargàrtham.{2,31}na ca dravyaü svargaþ. anvayavyatirekàbhyàü prãtivacanatvàvagamàt. tad eva hi dravyam aprãtikaraü na svarga÷abdenopacaranto dç÷yante iti prãtyanvayavyatirekànuvidhàyitvàt svargapadaü tadvacanam iti ni÷cãyate. na ca sarvasyeùñatamà prãtir anyaniùpattaye bhavatãti sàmpratam. ato yad eva ki¤cit prãtyà samabhivyàhçtaü tat tadartham eveti liïgam api viparãtam. ataþ siddhaü yàgaþ svargàrtha iti siddha÷ càdhikàra iti. parastàd api ÷eùabhåtasyaiva kartus tatràdhikàro dar÷ayiùyata iti ÷rutyàdibalenaivàdhikàralakùaõe 'pi siddhàntasthitiþ. uttaraùañke tu ÷eùà eva kiü sarvatropade÷enaiva sambadhyante, atha yathà prakçti vyavatiùñhanta iti ÷rutyàdibalenaiva nirõeùyante. aupade÷ike hi dharmasambandhe nàtide÷aþ sidhyati, pàriplavà hi tadà dharmà bhaveyuþ. tad ihàtide÷opoddhàtenaiva saptamàdye yajyapårvaprayuktatvaü vicàritaü yajyudde÷ena dharmavidhànàt yaje÷ ca sàmànyavacanatvàt sarvatreti pràptam, na ca dar÷apårõamàsapadaü niyàmakaü, parisaükhyànàd vi÷iùñodde÷ena vi÷iùñànuvàdàd iti pràpte niråpitaü - nàtra dar÷apårõamàsàbhyàü svargakàmo yajeteti yàgodde÷enàïgàni vidhãyante, kiü tarhi, sàïgapradhànavi÷iùñàpårvabhàvanaiva codyate. pa÷càt tv ekabhàvanàparigçhãtànàm aïgànàü pradhànànàü càruõaikahàyanãvat parasparànvayasiddhiþ. bhidhyante ca ÷abdàntaràdibhiþ pratiprakaraõam apårvabhàvaneti kuto dharmasaïkaraþ. seyaü ÷rutyàdipramàõakaviniyogaparàmar÷àd eva vyavasthà sidhyati. yadà hy apårvabhàvanànvayagarbho viniyogo dharmàõàü na yàgasàmànyodde÷eneti siddhaü bhavati, tadà vyavasthà sidhyati. tatsiddhyà cà÷rutetikartavyatàkeùu sauryàdiùu vidhyantàpekùàyàü sàmànyàtide÷asiddhau pratyakùavacananàmàvyaktacodanàtadavayavadravyadevatàsàmànyabàhulyena vi÷eùàtide÷asiddhiþ. yatheùñau samànam itarat ÷yeneneti ÷yenavai÷eùikàõàü vàcaniko 'tide÷aþ. màsam agnihotraü juhotãti kuõóapàyinàmayane homanàmnà nityàgnihotradharmàtide÷aþ. ekàhàhãnasatràõàm avyaktacodanàcoditatvena somasàdç÷yàt taddharmàtide÷aþ ityàdi dar÷ayitavyam. sarva÷ càyam atide÷aþ ÷rutyà viniyogànusàreõaiva ÷eùàõàü sidhyatãti tatpramàõagaõakàrita eva. åho 'pi ùoóhà vibhaktaþ. pràkçtopade÷ànusàreõaiva mantràdãnàü sidhyatãti so 'pi ÷rutyàdipramàõaka eva. so 'pi hy apårvàrtho dharmaviniyoga iti siddhe setsyati. ata{2,32}evàpårvaprayuktir àdye sàdhità. bàdho 'pi ÷rutyàdipramàõànusàreõaiva. tatràpi pràkçta÷àstràtide÷àt sarvànuùñhànena pårvapakùite upakàrapradhànatvàd atide÷asya tadabhàve 'nyato và tallàbhe pratiùedhena và bàdho vakùyate. yathà kçùõalacaràv avaghàtasya, khalevàlã÷aràbhyàü yåpabarhiùor ityàdi dar÷ayitavyam. etad api prakçtàv evopakàraparyanta÷rutyàdiviniyoga iti nirõãyate. (?sidhyati) etàvàüs tu vi÷eùaþ -- prakçtau padàrthaparigrahapurassaryupakàrakalpanà, pràk tadasiddheþ. vikçtau tu prakçtiparikalpitopakàrasandar÷anena tatparigrahapurassaraü padàrthaparigrahaþ. sa eva hi vidhinàpekùyte. sa tu prakçtàvasiddho ('pi) kalpayitvà gçhyate. vikçtau ca prakçtisiddha evopàdãyata iti. ata eva ÷àstrapadàrthayor anatide÷aþ, tayor vidhyanapekùitatvàd iti. tantràvàpalakùaõe 'pi vi÷eùà eva pradhànànàü kiü tantreõopakàrakà utàvçttyeti ÷eùàõàm eva vicàryamàõatvàt tatpramàõagaõànusàrã nirõayo dar÷ayitavyaþ. tatra hi de÷akàlaphalàdãnàü tantrasambandha àgneyàdãn prati prayàjàdãnàü tantrànuùñhàne hetur bhaviùyati. sa ca ÷rutyàdipramàõaka eveti tatràpi sa eva pramàõagaõaþ. prasaïgalakùaõe 'pi pa÷varthànuùñhitànàü prayàjàdi÷eùàõàü pa÷utantramadhyapàtipuroóà÷opakàrakatvaü de÷àditantranibandhanam eveti pårvavat pramàõagaõaþ. ata eva bhàùyakàreõa prathamasåtre da÷àdhyàya eva ÷eùalakùaõa÷abdaþ prayuktaþ. yo 'pi vacanavyaktibhedena pårvapakùasiddhàntavibhàgaþ yathà svargakàmo yajeteti svargakàmo yàgaü kuryàd iti pårvaþ pakùaþ yàgena svargaü kuryàd iti siddhànta iti, so 'pi nàrtha÷ånyàsu buddhiùu sidhyati. karmabhya÷ ca dar÷apårõamàsakàrãryàdibhyaþ paraloke ihaloke bhavatsvargavçùñyàdiphalasambandho bàhyà÷raya eva, asati tasmin dvaividhyànupapatteþ. ataþ sarvam idaü bàhyàrthasiddhàv asatyàm ayuktam àpadyeteti tadupapàdanàya dharmàrthibhir mãmàüsakair lokaprasiddhaiþ pratyakùàdibhiþ pramàõaiþ pårvottarapakùavibhàgenàrthasya sadasadbhàvayor yatnaþ kàryaþ. pårvapakùavi÷uddhà hi buddhiþ siddhàntakarã bhavati. ato 'numànenaivàrthàpahnavapårvapakùaü kçtvà pratyakùeõa tatsadbhàvasiddhànto dar÷ayitavyaþ. sarva÷ càyaü prayàsaþ sakalalaukikavaidikakriyàü{2,33}prati tatsiddhyartham iti yàvat. anyathà sarvàrthakriyàõàm ucchedo bhavet. ataþ prayojanavad bàhyàrthapratipàdanam. akriyàïgasya tu pratipàditasyàpy anartha(tva)m eveti kriyàü pratãti yuktam eveti || 4 || atra codayati -- ##ti. j¤ànamàtrapakùe hi bauddhànàm iva sarvo 'yaü pramàõàdivyavahàraþ sidhyaty eva. te hi vadanti -- dve satye samupà÷ritya buddhànàü dharmade÷anà | loke saüvçtisatyaü ca satyaü ca paramàrthataþ || iti. atas tadvad eva vyavahàrasiddhau kiü pàramàrthikàrthapratipàdanavyasaneneti || 5 || atra dåùaõam àha -- ##iti. satyam. saüvçtisatyena sarvam idaü bauddhair à÷rãyate. na tv etad yuktam. satyabhedànupapatteþ. yaþ khalv ayaü satyabhedo bauddhair à÷ritaþ saüvçtisatyaü paramàrthasatyam iti, nàyam upapadyate. saüvçteþ satyatvàbhàvàt. mithyàparyàyo hi saüvçti÷abdaþ. kathaü tasya satya÷abdasamabhivyàhàraþ. na hy ayam akùa÷abda iva vibhãtakàdãnàü saüvçtiparamàrthayoþ sàdhàraõaþ satya÷abdaþ. ataþ satyabhedànupapattir iti. virodham eva vyanakti -- ##iti || 6 || virodhàd eva ca mçùàrthaparamàrthayoþ sàmànyam api satyatvaü nàbhyupagantuü ÷akyam. samànànàü bhàvaþ sàmànyam. kutas tasya virodhinor avakà÷aþ. na hi bhavati dharmàdharmayor dharmatvam adharmatvaü và sàmànyam ity àha -- ##iti ##antena. anyamàtrayor api tatparàmar÷àbhàvàd durupagamaü sàmànyaü vçkùasiühayor iva vçkùatvam. kiü punarvirodhinos tat syàd ity àha -{2,34}na hãti. atra càkùàdivat sàdhàraõa÷abdatà pårvaü satya÷abdasya niràkçtà iha gavàdivat sàmànya÷abdateti vivecanãyam iti || 7 || ato lokaü va¤cayituü mithyàparyàyo 'pi saüvçti÷abdo bauddhavidagdhair anudvegakaratayà mithyàtva eva vivakùite svanàstikyaparijihãrùayà prayukto làlàyàm iva vaktràsava÷abda ity àha -- ##iti ##antena. vakùyamàõenetikaraõena sambandha iti. kalpanàvàcoyuktir api svanàstikyaparihàràrtham eva tair à÷ritety àha -- ##ti. kalpanàmàtrakalpitena bàhyena sarvalaukikavyavahàra ity api nirvastuke jagaty abhinnasya cinmàtrasya kalpanàyà bhettum a÷akyatvàd durbhaõam. kvacid dhi bhinnam eva ki¤cid råpàntaraü kalpanàs padaü bhavati ÷uktàv iva rajataråpam. yasya tu na ki¤cid bhinnam asti, tat kena råpeõa kalpyatàm. tad etad àha -- ##ti || 9 || nanu tridhaiva tattvaü vibhajàmahe satyam asatyam saüvçtisatyaü ceti. saüvçtaü hi nàtyantam asad bhavati, vyavahàràvisaüvàdàt. nàpi sad eva, pramàõàntaravirodhàj jàtyàdivat. ato na saüvçtiþ pramàõaü nàpramàõam iti vidhàntaram evedam iti yuktas tadà÷rayatayà vyavahàra ity ata àha -- ##iti. yataþ khalu saüvçtir mithyàj¤ànaü na vastukëptyai prabhavati, tasmàd yat paramàrthato nàstãti niråpyate na tat saüvçtyà tadråpaü bhavitum arhati. nàsty eva tat. yat tu tàvad vyavahàràvisaüvàdi tad asty eva, na hy asataþ sarvadà vyavahàrahetubhàvaþ sambhavati. yad evàrthakriyàkàri tad eva ca paramàrthasad iti vaþ siddhàntaþ. ataþ katham arthakriyàkàritve saty api jàtyàdãnàm asatyatvam. tasmàd yadi vyavahàràïgatayà bàhyam asti, tat tarhi paramàrthata evàsti.{2,35}tad eva satyam ity ucyate. anyat tu saüvçtir mithyeti. na tu satyadvayakalpanàtmànaü labhate. tantreõa tadvçttasya pårvàparàbhyàü sambandhaþ. paramàrthata iti ca nàstãti pårveõa sambadhyata iti || 10 || api ca svapnàvagatà apy arthàþ kecicchokaharùàdivyavahàrahetavo dç÷yante. atas te 'pi sàüvçtà eva. tadvac ca bàhyàrthàbhyupagame svapnàdibhogatulya eva ÷ubhà÷ubhakarmaphalopabhogo bhavet. atas tannivçttyartham api paramàrthasatye bàhye prayasyate ity àha -- ##ti || 11 || kaþ punaþ svapnatulyatve doùaþ, ata àha -- ##ti. kim iti na pravartate ata àha -- ##iti. na hi svapnasukhaü me bhavatãti vidvàüsaþ prayasyanti. yàdçcchikaü hi svapnasukham agaõitasàmparàyikaihikanimittaü, na tat prayasyato bhavatãti buddhvà vidvadbhis tåùõãm udàsãnair evàsyeta, na kvacit prayatnaþ kriyetety arthaþ || 12 || ato 'va÷yaü pàramàrthikãü phalapràptim icchadbhir upapattyà bàhyavastuviùayà pratipattir vidhàtavyety asti vicàrasya prayojanam ity upasaüharati -- ##ti || 13 || atra bhàùyakàreõa bàhyàrthasadbhàva eva pårvapakùapurassaraü pratipàditaþ, na tu j¤ànasadbhàvaþ. tat kasya hetoþ. asti hi tatsadbhàvavipratipattir api. màdhyamikà hi j¤ànam apy apalapanti. atas tanniràkaraõam api yuktam. yat{2,36}punastadupekùyaiva bàhyàrthàpalàpo niràkriyate, tatra kàraõaü vaktavyam ata àha -- ##ti trayeõa. asyàrthaþ -- yogàcàrà hi j¤ànamàtram artha÷ånyaü pàramàrthikaü manyante. màdhyamikàs tu j¤eyàbhàvàd akarmakaj¤ànànutpatter j¤ànasyàpy abhàvam icchanti. tatra dvayor api vàdinos tàvad bàhyàrtha÷ånyatvaü sàdhàraõam. arthanivçttyadhãnatvàt j¤ànanivçtteþ. ato dvayor api sàdhàraõo bàhyàrthàpalàpa iti sa eva niràkriyate. api ca tanmålo j¤ànàpahnavaþ. tatas tasmin niràkçte niràkçta eveti bàhyàrthasadbhàve pårvottarapakùavibhàgena bhàùyakçtà prayatnaþ kçtaþ. àdyas tatra÷abdo vàkyopanyàsàrthaþ. dvitãyas tu pårvoktadar÷anabhedaparàmar÷àrthaþ. tatra matabhede ity arthaþ || 16 || nanu bàhyàrthàpahnavo dvidhaiva bauddhair à÷ritaþ pramàõataþ prameyata÷ ca. tathà hi -- evaü tair uktaü - na tàvadaõavo 'tãndriyàþ pramàõaviùayàþ. na tatsamåhaþ, tasya tadatirekiõo 'bhàvàt. nàvayavã. tasyàvayavavyatirekeõànupalambhàt. avyatireke ca tanmàtràpàtàt. evam àntyàvayavebhyo vikalpya avayavã niràkàryaþ. te tv atãndriyà eva. ato na ki¤cana gràhyam avatiùñhate iti. tad etat parityàge kiü kàraõaü, yat pramàõata eva bàhyàpahnava upanyasyate nirasyate ceti. ata àha -- ##ti sàrdhena. ayam arthaþ -- yady api dvedhà bàhyàrthàpahnavo bauddhair à÷ritaþ, tathàpi pramàõà÷rita eva målabhåtatvàd iha vicàryate. pramàõamålà hi prameyasthitiþ. tad yadi pramàõam anuguõaü, kiü vastuvikalpaiþ. na tadbalena tadanupapattiü parihçtyàrtho vyavasthàpyate. atha tu{2,37}pramàõam evàrthaü pratyàcaùñe, kiü prameyavikalpaiþ kçtakarair iti. iha ÷àbare tantre. idànãm asminn avasare. pramàõastha eva bàhyàpahnavo vicàryata iti || 17 || nanu yadi pramàõastho vicàrayitavyaþ, tataþ pratyakùasya mukhyatvàt tadanusàreõaiva vicàro yuktaþ. bauddhair api pratyakùasàmarthyàd evaikaü tattvam à÷ritam. naikasminn àkàre bhàsamàne dvaitam àtmànaü labhate iti hi manyante. anumànaü tu bhràmyataþ pratyuktam iti kiü tatpurassarãkriyate ata àha -- ##iti. evaü hi manyate -- yady api pratyakùa÷aktiniråpaõam eva bàhyàrthasadasadbhàvayoþ pradhànaü, tathàpi parair anumànam api bàhyàpahnave dar÷itam iti tad api niràkàryam. aniràkçte hi tasmiüs tatraiva kecid àsthàü pratibadhnãyuþ. atra càyam evopanyàsakramo yuktaþ yat prathamam anumànam upanyasyate, tatas tasya pratyakùeõa bàdham upanyasya tasmiü÷ cokte punaþ pratyakùa÷aktyapekùaõena pårvottarapakùàvà(?dàv e/da e)va pratyakùa÷aktiniråpaõena nirõaye kçte 'numànasyopanyàso 'navasara eva syàd iti || 18 || anumànabhàùyam idànãü prakçtasaïgatidar÷anàrtham avatàrayati -- ##ti ##antena. saïgatim àha -- ##ti ## ityantena. ayam arthaþ -- yat såtrakàreõa tatsaüyogajaü pratyakùam uktaü tadàkùepeõaiva saïgacchate. kàlpaniko hy ayam indriyàrthasamprayogaþ, indriyàder abhàvàt. kàlpanika÷ ca sakalamithyàj¤ànasàdhàraõa iti tadatadyogajatvavibhàgo na yukta iti såtroktàkùepa iti || 21 || {2,38} svoktàkùepeõa và saïgatir ity àha -- ##iti. yad etadvçttikàragranthànta uktaü - yasya ca duùñaü karaõaü yatra ca mithyeti pratyayaþ sa evàsamãcãnapratyayaþ nànyaþ iti tadanenàkùipyate. sarvamithyàtve vi÷eùaõopàdànavaiyarthyam iti || 22 || bhàùyatirohitam anumànam idànãü vispaùñam upanyasyati -- ##ti. stambhàdipratyaya iti dharminirde÷aþ. mithyeti dharmavacanaü, pratyayatvàd iti hetuþ. tathàhãti dçùñàntavacanam iti || 23 || atra bhàùyaü sarva eva niràlambanaþ svapnavat pratyayaþ iti. tad yathà÷rutaü sarveùàm anàlambanatvaü sàdhayati. tatra càü÷e siddhasàdhanatà syàt, vibhramàõàm anàlambanatvàt. yadvij¤ànam anyathà santam anyathà budhyate 'rthaü tanniràlambanam iùyata eva. tathà sarvasmin pakùãkçte svapnaj¤ànasyàpi tadantarbhàvàd dçùñàntàbhàvaþ. sarva eveti caiva÷abdànupapatti÷ ca. sa hi vibhaktapratiùedhe dçùñaþ. yathedaü devebhya idaü bràhmaõebhya iti vibhakte bhavati vacanaü sarvam evedaü bràhmaõebhya iti. tatra vibhàgapratiùedhapara evakàro dç÷yate. sarvasmiüs tu pakùe sarva ity àcakùãta, naivakàraü prayu¤jãta. ato jàgradbuddhivivakùayaiva bhàùyaü vyàkhyàtavyam ity àha -- ##ti sàrdhena. nanv evam apy avi÷eùitaniràlambanatvopàdàne 'bhyupagamavirodhaþ. svàü÷àlambanatvaü j¤ànànàü bauddhair iùyata evàta àha -- ##ti. ata eva kàraõàd bàhyavi÷eùaõavi÷iùñam anàlambanatvaü sàdhanãyam ity arthaþ || 25 || {2,39} aparam api bhàùyaü pratyayasya hi niràlambanatàsvabhàva upalakùitaþ svapne. jàgrato 'pi stambha iti và kuóya iti và pratyaya eva bhavati, tasmàt so 'pi niràlambanaþ iti. tasyàrtham àha -- ##ti. pratyayasya hi niràlambanatàsvabhàva upalakùitaþ svapne ity etàvatà bhàgena tàvat sàdhyena niràlambanatvena vyàptaü pratyayatvaü hetur nirdi÷yate. dçùñàntavacanam iti yàvad iti. nanu na pratyayatvàd iti hetur upàttaþ, kasya vyàptir nirdi÷yate. ata àha -- ##ti. yady api pratyayatvasya na vyaktaü pa¤camyà hetutvam upàttaü, tathàpi upanayanàkhyena sàdhanavàkyàvayavena jàgrato 'pãtyàdinà hetuþ pradar÷ita eva. yadaiva hi sàdhyànvitaü pradar÷itaü pratyayatvaü punaþ pratij¤àrtha upanãyate, tadaiva tad atra hetur iti pradar÷itaü bhavaty eva. sàdhyànvitasyaiva pakùasthasya hetutvàd iti. kaþ punar ayam upanayaþ. sàdhanavàkyàvayavavi÷eùaþ. pa¤càvayavaü hi sàdhanavàkyaü pratij¤à hetur udàharaõam upanayo nigamanaü ceti. tatra sàdhyanirde÷aþ pratij¤à. yathà anityaþ ÷abda iti. utpattidharmakatvàd iti hetuþ. utpattidharmakaü sthàlyàdi dravyam anityaü dçùñam ity udàharaõam. tathà cotpattidharmakaþ ÷abda ity upanayaþ. sa hy udàharaõàpekùaüs tathety upasaühàro na tatheti và sàdhyasyopanaya iti varõitam. kim uktaü bhavati. dvedhà hi hetuþ sàdhyaü sàdhayati udàharaõasàdharmyàd vaidharmyàd và. tatra sàdharmyaü pradar÷itam. vaidharmyaü tu yathà -- tasyàm eva pratij¤àyàü tasminn evotpattidharmakatvàd iti hetau anutpattidharmakam àtmàdi dravyaü nityaü dçùñam. na ca tathà ÷abdo 'nutpattidharmaka iti. tatra yo 'yaü dvividhodàharaõàpekùaþ sàdharmyodàhçte tatheti vaidharmyodàhçte na tatheti sàdhyasya ÷abdasya sambandhitayotpattidharmakatvasyopasaühàravacanam upanayaþ, sa codàharaõàpekùa eva. udàharaõadvaitàd eva tadupasaühàradvaitaü bhavati. vaidharmyodàharaõena ca viruddhanivçttyà sàdhyasambandhitvena hetor upasaühàraþ. yathàtmàdi dravyaü nityam anutpattidharmakam, na ca tathà ÷abdaþ ity anutpattidharmakatvapratiùedhenotpattidharmakatvam upasaühriyate. prakçte tu sàdharmyodàharaõe{2,40}tathaiveti hetor upasaühàra upanayo veditavyaþ. nigamanaü tu hetvapade÷àt pratij¤àyàþ punarvacanam. tasmàd utpattidharmakatvàd anityaþ ÷abda iti. nigamyante 'nena pratij¤àhetådàharaõopanayà ekatràrtha iti nigamanam. samarthyante sambadhyante iti yàvat. asati hi tasminn anabhivyaktasambandhànàm arthapratipàdakatvaü na syàt. sati tu tasmin sarveùàm avayavànàü tàtparyadar÷anàt parasparasambandhaþ sphuño bhavati. nigamanaü saïgamanaü sambandhanam iti yàvad iti || 26 || nanu nàvyàvçtto vipakùàd dhetur bhavatãti vaidharmyadar÷anena hetor vyatireko dar÷ayitavyaþ. na càtra tathà dar÷itaþ, sàdharmyamàtravacanàt. ata àha -- ##ti. niràlambanatve hi sàdhyamàne sàlambanatvaü vipakùaþ. na ca sarvànàlambanatvavàdinas tad astãti kiü tadvyatirekapradar÷aneneti. nanu pratyaye pakùãkçte tasminn eva hetau pratij¤àrthaikade÷o hetur ata àha -- ##ti. sàmànyavi÷eùàtmakà hi pratyayàþ. tatra vi÷eùe pakùãkçte sàmànyaü hetur iti na pratij¤àrthaikade÷ateti || 27 || atra siddhàntabhàùyaü jàgrato hi buddhiþ suparini÷cità kathaü viparyasiùyatãti. anena kila suparini÷citatvena jàgraddhiyàü sàlambanatvaü sàdhyate. na ca suparini÷citatvaü bàhyàlambanasambaddhaü paràn prati prasiddham. ato nànenàsiddhàvayavenànàlambanànumànaü paràõudyate, sapratisàdhanaü và bhavati. tasyobhayaprasiddhàvayavatvàt. asya ca tadviparãtatvàt. ato{2,41}jàtyuttaram evedaü bhàùyakàreõa dattam ity àkùipati -- ##iti dvayena. vaidharmyavikalpasamayo÷ ca svaråpaü ÷abde vakùyàmaþ. saty eva pratyayatve suparini÷citàsuparini÷citadharmàntaravikalpanàt sàdhyadharmavikalpàpàdanena vikalpasamatà. tathà sàdharmye vàdinà prayukte niràlambanànàü svapnaj¤ànànàm asuparini÷citatvadar÷anàt sàdhyeùu jàgrajj¤àneùu suparini÷citatvena vaidharmyàt pratyavasthànena vaidharmyasamatà. prapa¤cas tu pa÷càd bhaviùyatãty uktam iti || 28 --29 || evam àkùiptaü bhàùyam ekena[704]matena samàdadhàti -- ##iti. evaü hi manyante -- duùñasàdhanaprayoge duùñam evottaraü deyam iti, evaü hi tadà vàdã pratibodhito bhavati yathà bhavàn madãyaü dåùaõaü duùñaü manyate tathàham api[705]tvatsàdhanam, ato 'sau svasàdhanàn nivartate iti. idaü tu samarthanaü nopapadyate. nigrahasthànadvayaprasakteþ. paryanuyojyopekùaõaniranuyojyànuyogàtmakanigrahasthànadvayam evaüvàdino bhavet, yaþ santaü doùam anuktvànyam asantaü jalpati. na caivaüvàdinaþ svasàdhanadåùaõàvagamo bhavati. param eva tu duùñadåùaõaprayogeõopàlabhate. ataþ pà÷upatottaratulyam ekajàtãyakaü varjanãyam ity anyathà samàdhànam àha -- ##ti. nànenànumànam upanyasyate. kin tu paroktànumànasya pratyakùavirodho varõyate. asannikçùñe 'rthe 'numànaü pramàõam. iha tu suparini÷citàbhir jàgradbuddhibhir ni÷citasadbhàvasya bàhyasya pratyàkhyànànumànaü pratyakùeõa mukhanirodhàn na jàyata evàgnàv iva ÷aityànumànam. yadi paraü bàhyasya prayogamàtraparyavasitam eva sàdhanavacanam, anumimànasyàpi sphuto bahirviùayabo(?dhe/dho) jàyata eva. tathàvidhasyàpi mithyàtve kaþ samà÷vàsaþ. nanv evam anumànam anà÷vàsanãyam eva, na. tadabhàvàt, uktam etat pratyakùe paripanthini na tatpratipakùam anumànam àtmànaü labheta ÷rauta iva viniyoge laiïgikaþ. sàdhanavàkye tv ayogyànvayapadasannikarùàd vandhyàsutavàkyavat saüsargaj¤ànaü bhràntir eva. na tu kasyacid laiïgikaü stambhàdiùv abhàvaj¤ànam utpadyate. nanu vyàptaü pratyayatvam anàlambanatvena. vyàpyàc ca j¤àtasambandhasya vyàpakaj¤ànaü notpadyata iti{2,42}hañha evàyam. na. vyàptibhaïgàt. saüvidann eva hi vyàptim abàdhitena pratyakùeõa sarvade÷akàlàdibhàvinà na pratyayatvaprayuktaü mithyàtvam, api tu pårvoktahetudvayaprayuktam iti ni÷cinoti. tad idam uktam -- anyatas tu svapnapratyayasya mithyàbhàvo visaüvàdàd avagamyate iti || 30 || __________NOTES__________ [704] keùàü ma [705] ta (KHA) ___________________________ kathaü punar atra pratyakùabàdhaþ. pratyakùaü hi gràhyam antareõàtmànam alabhamànaü tanmàtram avasthàpayati na bàhyam. kiü hi tasya bàhyena vinà na sidhyati. gràhya÷ ca svàü÷o bauddhair abhyupagata eva. ato na bàhyàpahnave pratyakùatvàdivirodhaþ. ata àha -- #<÷akùyàma >#iti dvayena. ayam abhipràyaþ -- ÷ånyavàde hi pratyakùasya svàü÷agocaratvaü niràkariùyàma eva. tanniràkaraõe ca bàhyavi÷eùaõopàdànam anarthakam eva, tadvyatiriktagràhyàntaràsambhavàt. ato 'nàlambanapakùo gràhyamàtranivàraõa eva bhavati. pratyakùàdeþ svàü÷aniràkara(õà)d bàhya eva viùayo 'va÷iùyate. ato bàhyavi÷eùaõena vinà gràhyamàtràpahnave bhavati pratyakùàdibhiþ pakùabàdhaþ. saty api katha¤cid bàhyavi÷eùaõe pratyakùàder api bàhyaviùayàva÷eùàt tanniùedhaü kurvàõasya vàdinas taiþ pratyakùàdibhiþ pakùabàdhanaü bhavet. pårvaü tu pratyakùagrahaõam upalakùaõàrthaü sarvapratyakùàdivirodha eva tv anàlambanànumànasya dar÷ayitavya iti || 32 || yat tu suparini÷cayena bàhyàlambanasambandhaþ prasiddhaþ. kiü tadupanyàsenety uktam, ata àha -- ##ti. uktam idam asmàbhir nàyam anumànaprayoga iti, kin tv anumànena jàgratpratyakùadhiyàü svapnadhãsàmànyaü manyamànasya tadvaiùamyapradar÷anàrthaü suparini÷citatvàbhidhànam. suparini÷cità ete{2,43}pratyayà balãyàüsaþ. naiùu paripanthiùv anumànam àtmànaü labhate. etasmàd anumànàd ity arthaþ || 33 || etad eva prapa¤cayati -- ##ti. duùñenàsuparini÷citena gçhãto 'rthaþ pratiùedham arhati netara iti. gçhãtamàtrabàdhe tu bahavaþ sàdhanadoùà bhàùyakàreõàntarõãtàþ. tàn pratipàdayiùyan pakùàbhàvaü tàvad àha -- ##ti. yadi gçhãtamàtraü mithyety ucyate, tadà yo 'yaü niràlambanàþ pratyayà iti svapakùaþ so 'pi gçhãtatvàn mithyà syàt. ataþ ÷akyaü vaktuü pakùa evàsmin bhavatsàdhane nàstãti || 34 || api ca, niràlambanatvena vi÷iùñàþ pratyayàþ sàdhyante. tad iha vi÷eùaõavi÷eùyabhedàvagrahasyàpi mithyàtvàn na vi÷eùaõavi÷eùyayor vivekaþ sidhyati, tadabhàvàc ca vaktuü ÷akyam aprasiddhavi÷eùaõavi÷eùyaþ pakùo 'prasiddhànyataro veti. tad etad àha -- ##ti. anyatarasya và asiddhir vaktavyety arthaþ. dåùaõàntaram àha -- ##iti. pa¤cadhà svavàgvirodhaþ. abhidhoccàraõadharmadharmyubhayoktibhiþ. tad idam ubhayoktyà svavàgvirodhaþ. dvayor api vi÷eùaõavi÷eùyayor niràlambanatvapratyayayor yad vaktuþ ÷rotu÷ ca j¤ànaü jàyate, tad api pratyayatvàd anàlambanam iti pakùo na sidhyatãti, tatsàlambanatve cànaikàntikatvàn na pratyayànàm anàlambanatvaü bhavet. so 'yam ubhayoktyà svavàgvirodha iti || 36 || {2,44} dåùaõàntaram àha -- ##ti. evaü hi vikalpanãyam. kiü niràlambanatvaü dharmiõo bhinnam abhinnaü và. na tàvad abhinnaü vi÷eùaõam arhati. na ca bhedagràhiõo j¤ànasya mithyàtvàd bhettum arhatãti. upasaüharati -- tasmàd iti || 37 || bauddhànàü pratyavasthànam àha -- ##ti. evaü hi manyante -- vastuni vyatirekàdivikalpo yuktaþ nàvastuni. yathàhuþ -- vastuny eùa vikalpaþ syàd iti. na càlambanapratiùedho vastunaþ kiü tadvyatirekàdipra÷neneti || 38 || dåùaõà[706]ntaram àha -- ##ti ##antena. yadi tàvad avastu, kathaü tad asmàn pratibodhayitum icchà bhavataþ. svayaü và tadviùayà buddhiþ. na hy avastu buddhiviùayo bhavati. tadviùayatve ca vastutvàpàtàt. arthakriyàlakùaõatvàc ca sattvasya. tallakùaõatvàc ca vastutvasyeti. yadi tåcyate - yady api niràlambanatvaü nàma na ki¤cit paramàrthato 'sti. tathàpi tatsattvaü kalpayitvànumànavyavahàraþ kriyate pratimàyàm iva devatàtvam àràdhanàdivyavahàra iti. tad ayuktam. asataþ kalpanàyogàt. anyatra prasiddhasadbhàvà hi viùõvàdyà devatà yuktaü[707]yad anyatra kalpyante. atyantàprasiddhasadbhàvaü tv anàlambanatvaü na gaganakusumàdivat kalpanàm arthati. tad etad à÷aïkayà sahàha -- ##ti || 39 || __________NOTES__________ [706] õam à [707] ktà (KHA) ___________________________ {2,45} api ca keyaü kalpanà. yadi j¤ànaü, kiü tena j¤àyate. yadi niràlambanatvam, tat tarhi kalpanà j¤ànotpattau vyàpriyamàõà katham avastu bhaviùyati. arthakriyàkàritvam eva hi vastutvaü, j¤ànotpàdanam api càrthakriyetyabhipràyeõàha -- ##iti. atra codayati -- ## iti. yady avastu na sàdhyaü, kathaü tarhi bhavatàm api meghàbhàvena vçùñyabhàvaþ sàdhyata iti. pariharati -- ## iti. bhaved evaü yady abhàvo na vastu syàt. sa vastv ity abhàvaparicchede vakùyate. yady api càbhàvo na vastu÷abdavàcyaþ lokavirodhàt, tathàpi nàsau nissvabhàvaþ. prakhyàyate hy asau svasaüvedyena bhàvàtirekiõà råpeõa. ato 'rthakriyàyà eva ghañiùyata iti na ki¤cid anupapannam iti || 40 || ki¤ cedam api càtra vikalpanãyaü - yo 'yaü dharmiõo nirde÷akaþ pratyaya÷abdaþ sa kiü bhàve kartari karaõe và vyutpadyate, karmaõi và. pårvokteùu tàvat kalpeùu virodhaþ, akarmakapratyayàsambhavàt. na hi pratãtir asti pratyetavyaü nàstãti sambhavati. tadanavaùñabdhasya (?kç/ta)dråpasyàprakà÷àt. evam eva kartçkaraõayor api vàcyam. yadi j¤ànam evàrthaprakà÷e tajjanmani và kartçtvenopacaryate karaõatvena và vivakùàdhãnatvàt kàrakàõàü, tathàpi tayoþ pratyàyyena karmakàrakeõa vinànupapattiþ. so 'yaü svavàgvirodhaþ. pratyaya ity uktamàtra eva tatsvabhàvaparàmar÷àt pratyetavyàbhàvaþ pratiùidhyate màtà me vandhyetivanmàtçtvena vandhyàtvam. ato na pratyaye pakùãkçte niràlambanatvaü sàdhayituü ÷akyam. karmavyutpattau siddhasàdhanam eva. tad etat sarvam àha -- ##ti || siddhasàdhanaü vivçõoti -- ##ti. na khalu jaóo råpàdiþ ki¤cinnàlambata iti || 42 || {2,46} kartçkaraõapakùe tv ayam aparo doùaþ yaddharmadharmivacanayoþ ÷abdayor api niràlambanatvaü pratij¤àyeta. pratãte hi kartà karaõaü và pratyayaþ. yathà ca kartçkaraõatve vivakùàva÷àd j¤àne bhavataþ, tathà ÷abda iti. ata eva vakùyati -- ÷abdànàü karaõatvaü và kartçtvaü và niråpitam | iti. ki¤ cedaü ÷abdayor anàlambanatvam anyad ato 'bhidheyàbhàvàt. tadabhàve ca pakùàbhàvaþ prasajyata ity àha -- ##iti || 43 || bhàvàdiùu virodhaþ syàd iti yad uktaü tad vivçõoti -- ##ti. kartràdibhàvo hi na pratyàyyabhedam antareõa sambhavati. atas tatpravçttinimitte pratyaya÷abde svavacanavirodhaþ. sa càyam asmàbhiþ pràg eva vivçtaþ. và÷abdo 'nantaravivçtakarmavyutpattyapekùayeti || 44 || yadi tv avibhaktàvayavo råóhiråpeõa pratyaya÷abda upàdãyate, tadartha÷ ca pakùãkriyate, tathàpi vastv antaragràhakasyaiva vastuto 'smàkaü pratyayatvena prasiddheþ svavacanavirodha eva bhavet, tad etad àha -- ##ti. tathàpãti. tathàpi svavacanavirodha iti pårveõa sambandha iti. kathaü svavacanavirodhaþ. ata àha -- ##iti || 45 || vastvantarasyaiva hi gràhyasya gràhakam àtmadharmàkhyaü vastv eva pratyaya iti naþ prasiddham. ataþ kathaü tasyàsati gràhye siddhir iti dåùaõàntaram àha -- ##ti. evam ayam asàdhanavàdã vaktavyaþ kiü yàdr÷o 'smàbhiþ pratyaya{2,47}iùyate sa tathàvidha evàbhyupetya bhavatà pakùãkriyate, na và. tatràbhyupagame tàvadabhyupetavirodha iti. api caivaü sati càprasiddhavi÷eùyaþ pakùo bhavati, tvanmate bàhyàrthagràhipratyayànabhyupagamàd ity àha -- ##ti. atàdç÷e tu svàbhimate pakùe 'smàkam aprasiddhavi÷eùyaþ pakùa ity àha -- ##iti || 46 || ki¤ ca yàdçgàtmadharmaþ pratyayo 'smàkam abhimataþ, sa pakùo bhavadabhimato 'thavà svatantraþ. pårvasmin kalpe bhavato 'prasiddhavi÷eùyatà. uttarasminn asmàkam iti pårvavad eva dar÷ayitavyam ity àha -- #<àtmadharme>#ti. yadi tv anirdhàritavi÷eùaü pratyayamàtraü pakùãkriyata ity ucyate, tan na. tathàvidhasyàniråpaõàd ity àha -- ##ti || 47 || nanu ÷akyam idam anyeùv api pakùãkçteùu vaktuü yathà -- kim àkà÷aguõaþ ÷abdaþ svatantraü và dravyaü paudgalàkhyaü và nityatayà pakùãkriyata iti. atha tatràvivakùitavi÷eùaü ÷abdàrthasàmànyopalakùitaü råpaü pakùa ity ucyate, tad ihàpi samànam ity ata àha -- #<÷abde>#ti. yathà ÷abdàrthasàmànyaråpeõànyeùàü pakùàõàü niråpaõaü bhavati, naivam iha bhavataþ sambhavati. asàdhàraõaråpàtirekiõaþ sàmànyàtmano vàcyasya bhavatàm aniùñatvàd iti || 48 || evaü tàvad dharmã vikalpya dåùitaþ. dharmam idànãü niràlambanatvaü vikalpya dåùayati -- ##ti. sarvathà niràlambanatve sàdhye 'prasiddhavi÷eùaõaþ pakùo bhavati. na hi sarvathà niràlambanatvaü nàma ki¤cid{2,48}asti. sarvatra de÷akàlàntaràvasthitabàhyàlambanàbhyupagamàt. ya÷ ca svapnapratyayo dçùñàntatayoktaþ, so 'pi na sarvathà niràlambanaþ. sarvatra yathàkatha¤cidàlambanasiddher vakùyamàõatvàt. ato dçùñàntàbhàvo 'py evaü satyàpadyeteti || 49 || yadi tu na sarvathà niràlambanatvaü sàdhyate. kin tu sàlambanasyaiva kenàpi prakàreõa niràlambanatvam apãty ucyate, tadà rasàdij¤ànànàü råpàdyàlambana÷ånyatayà siddhasàdhanam ity àha -- ##iti || 50 || nanu yadàkàrà buddhis tan nàlambate iti sàdhayiùyàmaþ na siddhasàdhanaü bhaviùyatãti, tad etadà÷aïkate -- ##ti. etad api niràkaroti -- svàkàrasyeti. abhyupagato hi bhavadbhiþ svàkàro buddher àlambanaü yadàbhàsaü[708]prameyaü tad iti vadadbhiþ. atas tadàlambanàbhàvo 'bhyupetenaiva virudhyata iti || 51 || __________NOTES__________ [708] kàraü pra (KHA) ___________________________ nanu kim àpàdya dåùaõodbhàvanam. bàhyànàlambanatvaü hi naþ pakùaþ. tathà ca bhàùyopaskàre varõitam eva. ato nàbhyupetabàdha ity ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- vikalpanãyam idaü bàhyànàlambanatvam. kiü bàhyam ity anena råpeõa nàlambata ity evaü sàdhyate, vastuto và bàhyaü nàlambata iti. pårvasmin pakùe siddhasàdhanam. parasmin doùo vakùyate. stambhàdidhiyo hi stambhàdyàkàratayaiva svaviùayam àlambante na bàhyatayeti || 52 || {2,49} yadi tu stambhànàlambanatvam eva sàdhyate, tatas tadråpasaüvedanasya dçùñatvàt saüvidvirodha evety àha -- ##ti || 53 || atra codayati -- ##iti. evaü hi manyante -- samàno 'yam anàlambanatvàbhimateùu dvicandràdibodheùu saüvidvirodhaþ. tatràpi dvàv eva candrau bhàsete. tadapahnave sphuña eva saüvidvirodhaþ. ataþ kena prakàreõa teùàm anàlambanatvaü bhaviùyatãti. pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yadi vayaü pratibhàsaviparyàsàd anyathàtvaü bråmaþ, tata evam upàlabhyemahi. na tv evam. yad eva vij¤ànam indriyàpràptam arthaü prakà÷ayati tadanàlambanam iti naþ siddhàntaþ. tathà ca dvicandràdij¤ànam. tato 'nàlambanam ity ucyate. na punardvicandràdipratibhàsàpahnavena, ato na naþ saüvidvirodhaþ, nacànàlambanatvasyàprasiddhir iti || 54 || nanv evaü saüvedanànapahnave yathàvabhàsam arthasya sattvàt sadasadviveko na syàd ata àha -- ##ti. asyàrthaþ -- idaü sad gràhyam idam asad gràhyam iti nàyam artha idam arthaü prakà÷ayati idaü neti. kin tarhi. jàyamànàyàm evàrthagocaràyàü saüvittàv indriyàrthasaüyogasadasattvato 'yaü vibhàgaþ. yad indriyasamprayuktam arthaü prakà÷ayati tat sad gràhyam. viparãtam anyat. na ca yathàvabhàsam arthasya sattvam. bàdhakadar÷anàt. ato yad de÷àntarastham indriyàpràptam arthaü gçhõàti tad asad gràhyam. tasyàrtho nàstãty ucyate. kvacid dhi ki¤cit pratiùidhyate. na svaråpeõaiva ki¤cit. cedaü rajatam iti nàyam arthaþ{2,50} rajataü nàstãti. asti hi tad de÷àntaràdiùu. kin tu iha nàstãti yatrendriyeõa na pràpyate, idam astãty api yad eva yatrendriyeõa pràpyate tad ucyate. iha ghaño 'stãti pratãtiþ na punar ghaño 'stãti || 55 || na caiùa vibhàgo bauddhasya sambhavatãty àha -- ##iti. na ca bauddhasyendriyàdãni santi yat pràptyapràptinibandhanaü bhàvàlambanàlambanapratiùedhau yujyete iti || 56 || dåùaõàntaram àha -- ##ti ##ntena. na hy anàlambanaj¤ànavàdinàü bahirbhàvo nàma ka÷cit siddhaþ, yena vi÷iùñam anàlambanatvaü buddheþ sàdhyata iti. kim iti na sàdhyate, ata àha -- ##iti. pakùapraj¤àpanàrthaü hi sàdhanavacanaü, nacàprasiddhapadàrthavi÷iùñaþ pakùo j¤àpayituü ÷akyata iti || 57 || kiü punaþ pakùo na j¤àyate. aj¤àte vi÷eùaõavi÷eùye ca vi÷iùño na j¤àyate. tac cobhayam api prasiddham eveti kiü vi÷eùaõavi÷eùaõàprasiddhyà, ata àha -- ##ti. vi÷eùaõàprasiddhàv eva kim. na tàvat pakùasiddhiþ, tathàvidham anyo bodhayituü na ÷akyata iti cet, samànam idaü tadvi÷eùaõàprasiddhàv apãti tadvi÷eùaõàprasiddhau pakùo na j¤àyata iti såktam iti || 58 || etad eva prapa¤cayati -- ##iti. pratij¤àvàkyàrtho hi{2,51}pakùaþ, sa ca padàrthapårvakaþ. ato bàhyàdipadàrthàsiddhau pakùo na sidhyatãti || 59 || dåùaõàntaram àha -- ##iti. (?na/nà)vyatiriktàlambanaþ pratyayaþ, (vyatiriktaü nàlambate) iti hi dvàv arthau sambhavataþ paryudàsapratiùedhàbhyàm. paryudàse hi nàmayogànna¤o 'vyatiriktàlambanaþ pratyaya ity artho bhavati. niùedhe tu àkhyàtayo(gàd) vyatiriktaü nàlambata iti. ubhayathà hi siddhasàdhanam. prameyatvàdinà hi jagato na bhedam àtiùñhàmahe. ataþ stambhàdij¤ànàt prameyatvàdinàvyatiriktaü bhavati. ata evàbhedàd vyatiriktaü ca na bhavatãti siddhasàdhanam iti || 60 || ki¤ ca, idam api càtra vikalpanãyaü kim atyantabhinnena stambhàdinà niràlambanatvaü sàdhyate, katha¤cid bhinnena và. pårvasmin kalpe tàvat siddhasàdhanam evety àha -- ##ti. siddhasàdhanam ity atãtena sambandha iti. katha¤cid bhinnena tu niràlambanatve sàdhyamàne pràk kalpitena pakùavirodhaþ. iùyate hi katha¤cit kalpanàmàtrakalpitaü bhavadbhir api bàhyàlambanam. atas tanniùedhe bhavati pràkkalpitena pakùabàdhaþ. tad etad àha -- ##iti || 61 || anyathà siddhasàdhanaü dar÷ayati -- ##iti. buddhir hi vastvàdyàkàreõa jaóaråpà na ki¤cidàlambata iti siddham eva. asàdhàraõena tu prakà÷àtmanà{2,52}bàhyam àlambate. tatràvi÷eùitopàdàne ÷akyaü siddhasàdhanaü dar÷ayitum iti. nanu gràhakàd gràhyam abhinnam itãdam atra naþ sàdhyaü, tatra kiü nànàvikalpaiþ. ata àha -- ##iti. na tàvanniràlambanàþ pratyayà ity ayam arthaþ gràhakàd gràhyam abhinnam iti. evaü saty api yad dvi÷aktikatvaü j¤ànasyeùñaü gràhyagràhaka÷aktikaü j¤ànam iti tad virudhyate, gràhyàpalàpàt. yady api na bauddhair à÷rayàtirekiõã ÷aktir iùyate, tathàpi ÷aktibhedadvàreõa dvyàtmakatvam eva dar÷ayatãti draùñavyam iti || 62 || yadi tu sarvaprakàràsambhavàn niràlambanabuddhyutpattimàtram eva prasàdhyate, tatràpi ca siddhasàdhanam eva. utpadyate hi niràlambanàþ pratyayà ity ukte niràlambanatvabuddhiþ. na tv iyam arthakriyàyai samarthà, anarthakatvàd ity abhipràyeõàha -- ##ti || 63 || nacànarthakatvam evàsyà na siddham iti vàcyam. tatsatyatve hetor anaikàntikatvaprasaïgàt. ato mçgatçùõàdij¤ànavad evàtmàü÷aparyavasàyinã buddhir iyam abhyupagantavyà. asmàkam api sarvamithyàtvagràhipratyayamithyàtvaü siddham evety àvayor avivàdàt siddham anàlambanabuddher anarthakatvam ity àha -- ##iti || 64 || evaü cotpannàyàm apy artha÷ånyàyàm àtmàü÷aparyavasàyinyàmanàlambanabuddhau caitràdipratyayànàü pakùãkçtànàü dharmatayà niràlambanatà na gçhãtà sàdhanotthitayà dhiyeti, nànàviùayatvàt pratiyoginà niràlambanatvenàniràkçtà{2,53}satã caitràdisvaråpaparyàlocanayàlambanapràptiþ kena vàrayituü ÷akyà. sa mànaviùayopanipàtinor hi viruddhàrthagocarayoþ pratyayayor bàdhyabàdhakabhàvo bhavati, yathedaü rajataü nedaü rajatam iti cànayoþ. na ceha tathà. caitràdipratyayà hi svaviùayaü sthàpayanti. na ca tanniràlambanabuddhiþ pratikùipati, arthàbhàvàt. svàü÷agocarà hi sà. ato 'syàþ svàü÷o viùayaþ. caitràdipratyayànàü ca caitràdaya iti spaùño viùayabheda iti kiü kena bàdhyata ity ucyate. tad etad àha -- ##ti dvayena || 65 -- 66 || ki¤ca yat tat pårvam uktaü kartçtve karaõatve và pratyayatve ÷abdo 'pi pratyaya÷abdavàcya iti, tad yadi tathaiva pratyaya÷abdo 'py atra pratãtikartçkaraõatvàtmanà pratyayatvenopàdãyate, tatsaüvittyàlambanatvaü caitràdãnàü vàryate, caitràdayaþ pratyaya÷abdasaüvittyàlambanà na bhavantãti. tatas tasyàcetanatvena tatsaüvittyàlambanatvaü caitràdãnàü nàsti aü÷e siddhasàdhanam evety àha -- ##ti || 67 || atha tu buddhyutpàdana÷aktivirahastasyànàlambanatvam ity ucyate pratyaya÷abdo niràlambana iti, kim uktaü bhavati. na ki¤cidviùayàü buddhim utpàdayituü ÷akyata iti. tatas tenà÷aktena pakùo na bodhita iti sàdhyaü na sidhyatãty àha -- ##ti. sàdhyàsiddhau kàraõam àha -- ##ti || {2,54} pårvàbhyupagamaviruddho 'py ayaü pakùa ity àha -- ##ti trayeõa. na tàvadanabhidhàyakeùu padeùu sàdhanavàkyaü prayogam arhati. na càbhidhànam arthasambandhàdçte padànàü sambhavati. na ca sambandho bhedam antareõa. na ca bhedaþ ÷abdàrthagatabhedaü bodhayantyà dhiyà vinà (?na) sambhavati. tad atra sàdhanaü prayu¤jànena bhinnau ÷abdàrthàv abhyupagantavyau. tathà sati prà÷nikàþ sabhyà gçhõanti ca sàvayavaü sàdhanavàkyaü pçthak ca pakùahetudçùñàntàn vàdiprativàdinau ceti. yàvad idaü nàvasthàpyate na tàvad vyutthita pratipàdanàya sàdhanasya prayogo bhavati. etac ca sarvam abhyupetya niràlambanatve sàdhyamàne bhavati pårvàbhyupagatavirodha iti || 69 -- 71 || àptatamatvàbhimatabuddhàbhipràyaviruddho 'py ayaü pakùa ity àha -- ##ti ##ntena. yàvad dhi dharmàdharmau bhinnau paramàrthau na sidhyataþ ÷iùya÷ copade÷yaþ àtmà copadeùñà, tàvan na dharmàdharmopade÷o ghañata iti. upadiùñà÷ ca caityavandanàdayaþ ÷iùyebhyo dharmatvena buddhaiþ. ata÷ ceùñàdar÷anena sarvam anumataü buddhànàm iti teùàm à÷aya unnãyate. atas tadviparãtavacane bhavati tadabhipràyavirodha{2,55}iti. api ca kvacit såtravi÷eùe sphuñam eva tair bàhyàrtho 'bhimataþ yadà÷ritya sautràntikena bàhyàrthasadbhàvo 'saïgãkçtaþ, atas tadãyàgamaviruddho 'py ayaü pakùa ity àha -- ##iti || 72 -- 73 || tathà sarvalokaprasiddhamahãmahãdharodadhiniùedhàl lokaviruddho 'pãty àha -- ##ti. api ca sarvaj¤ànànàm anàlambanatve kçtsnasàdhanaj¤ànamithyàtvàt sarvasàdhanàbhàvo và yatheùñaü pakùàdinyånatvaü và ÷akyam àpàdayitum ity àha -- ##ti. yadi tu na sàdhanaj¤ànaü mithyety ucyate, tataþ pakùàdipratyayair eva hetor anaikàntikatvam ity àha -- ##iti || 74 -- 75 || yadi pakùàdigràhivyatiriktà eva pratyayà niràlambanatvena pratij¤àyante, tatas tadvyatireka[709]gràhiõaþ pratyayasya pakùàdyaviùayatvàn mçùàtvam àpadyata ity àha -- ##ti. abhyupagame doùam àha -- ##ti. tadanyapratyayamithyàtve hi yat tena pakùàdipratyayavyatirekagràhiõà gçhãtaü tanmithyeti sarvamithyàtvam àpadyata iti || 76 || __________NOTES__________ [709] ki (KA) ___________________________ kathaü na sidhyaty ata àha -- ##ti. vyatirekagràhipratyayamithyàtve hi na stambhàdij¤ànebhyaþ sàdhanaj¤ànasya ka÷cid vi÷eùaþ. tadvad eva tu sàdhanaj¤ànam api mithyà bhaved iti. etaddoùaparihàràrthaü tu vyatirekagràhipratyayavyatiriktà{2,56}eva pratyayà yadi pakùãkriyante, tato vyatirekagràhipratyayavyatirekagràhiõas tadvyatirekàn mithyàtvaprasaktau sarvapårvàsiddhiþ, punar api tadanyavi÷eùaõe 'navasthà. yatraiva tu paraþ kvacid avatiùñhate tanmithyàtvàt pårvapårvàbhàvo dar÷ayitavya ity àha -- ##iti. ki¤càdyapakùàt prabhçti ya ete tadanyapratij¤àdibhiþ pakùà dar÷itàþ, teùu sarveùu viruddhàvyabhicàritvam anumànavirodho vety àha -- ##ti || 77 -- 78 || katham etad ubhayam ity àha -- ##iti. itthaü vakùyamàõaprakàreõa. atra pratisàdhanaü vaktavyam iti. tad eva pratisàdhanaü dar÷ayati -- ##ti. bàhyàrthàlambanà buddhir iti dhãr dharmiõã. samyag iti sàdhyo dharmaþ, bàdhakàpetabuddhitvàt, svapnaj¤ànàdibàdhabuddhivat. idaü ca prasiddhàvayavatvena niràlambanànumànàd balavad iti tasyànumànabàdho bhavati. yadi tulyabalatvam eva manyate, tato viruddhàvyabhicàritvam iti viveko dar÷ayitavyaþ. (svàrthikas tv iti?) yadi tu svapnàdibàdhabuddhir api mithyeti bråyàt, tatas teùàm abàdhitatvàd asatyatve dçùñàntàbhàva ity àha -- ##ti || 79 -- 80 || ki¤ca bhinnaü j¤ànamàtraü kùaõikam iti yà buddhayaþ tàþ samyaï mithyà và, satyatve tàvadanaikàntikatvam ity àha -- ##ti. tanmithyàtvàbhyupagame{2,57}tu savi÷eùaõapakùãkçtaj¤ànàbhàvàt pakùabàdha ity àha -- ##ti || 82 || evaü càsati j¤àne ÷ånyatàpramàõàrtha iti ko baddhaþ ko và mukto bhavet. tad etad àha -- ##ti. mokùayanto 'pi pravrajyàdir evaü sati viphalas tapasvinàm ity àha -- ##iti || 83 || yadi tåcyate -- savikalpakena j¤ànamàtrapakùo vyavasthàpyate sarvavikalpànàü mithyàtvàd, nirvikalpakena tvàtmànaü labhata iti. tad ayuktam. na hi j¤ànamàtraü vi÷vaü kùaõikà bhàvà ity àdi nirvikalpakena kasyacit pratibhàti. anumànena ty eva¤jàtãyakà arthàþ sàdhyante. tac ca savikalpalatvàn mithyaiveti j¤ànàstitvàdipakùo durlabhaþ. ato yuktaü mokùayatnasya vaiphalyam ity àha -- ##ti sàrthena. atra ca nirvikalpakasatyatve stambhàdidhiyàm api tathàvidhànàü satyatvàpatter na bàhyàrthàbhàvaþ sidhyatãti vaktavyam. tadupekùyaivottaravibhavàt parihàràntaram uktam iti || 84 || api ca yogibhyo 'rvàcàm asmadàdãnàü sarvam eva j¤ànaü kalpanàspadam iti mithyàj¤ànam eva. na hi pradhànaü jagatkàraõaü pa¤caviü÷atitattvam ityàdij¤ànebhyo j¤ànamàtraü jagat kùaõikàþ sarve bhàvà ityàdipratyayànàü ka÷cidvi÷eùo dç÷yate.{2,58}sarvasya savikalpakatvena mithyàbhyupagamàt. ato gçhyamàõavi÷eùeùu tãrthakarapravàdeùu yo 'yaü sàïkhyàdisiddhàntaparivarjanena bauddhasiddhànta ekasmin pakùapàtaþ, tatra na ka÷ciddhetur upalabhyate. na ca kalpanàspadatvà[710]vi÷eùe 'pi arthasadasadbhàvakçtam indriyasànnidhyaviprakçùñakçtaü và samyaïmithyàtvaü sambhavati. sarvakalpanànàm asadarthatvàt. sarvabàhyàpalàpe càsya vibhàgasya durlabhatvàt. tad etad àha -- ##ti dvayena || 86 || __________NOTES__________ [710] tva (KHA) ___________________________ api ca buddhãnàü mithyàtvaü mçgatçùõàdij¤àneùu bàdhakena vyàptam upalabdham. na ca jàgradbuddhayo bàdhyante. ato vyàpakanivçttyà vyàpyanivçttir ity abhipràyeõàha -- ##iti || 87 || vinàpi bàdhakaü mçùàtvàbhyupagame kùaõabhaïgàdipratyayamithyàtvàd avyavasthety àha -- ##iti. api ca samyaï mithyeti ca pratiyogisàpekùam. ki¤cid dhi samyagapekùyetaranmithyà bhavati, mithyà ca ki¤cid apekùya paraü satyam. tava tu sarvamithyàtvàbhyupagame kiükçtaþ samyaïmithyàtvavibhàgaþ. asmàkaü tu jàgrajj¤ànam eva satyaü pratiyogy apekùya svapnàdij¤ànaü mithyà bhavatãti yuktaü, tad etad àha -- ##ti || 88 || na kevalaü svapnàdij¤ànànàü pratiyogyabhàvàn mithyàtvaü na sidhyati, jàgrajj¤ànànàm api ÷obhanàbhidhànasatyapratiyogyabhàvàn mithyàtvaü na sidhyatãty àha -- ##ti || 89 || {2,59} jàgrajj¤ànapratiyogyapekùayà svamate svapnàdidhiyàü mithyàtvam uktam. tatraivopapattim àha -- ##ti. svapnàdipratyayavidharmàõo hi jàgratpratyayàþ. sarvalokaprasiddhà hi te. svapnas tu kasyacid eva nidràkràntàntaþkaraõasya bhavati. ato yathà tadbàdhake pratyaye sàrvalaukike svapnàdipratiyogitvam evam anyeùàm api jàgratstambhàdij¤ànànàü tatpratiyogitvaü, tadapekùayà ca svapnàdidhiyàü mithyàtvam iti || 90 || atra codayati -- ##iti. satyaü pratiyogisàpekùaü mithyàtvaü, jàgradbuddhãnàm api bhàvanàbalaniùpannapratiyogij¤ànàpekùayà mithyàtvaü bhaviùyati. satyà hi sà vigalitanikhilakalmaùasya sphuñàvikalpaprakà÷à jàyate. ato yuktaü tadapekùayà sàüsàrikaj¤ànànàü mithyàtvam iti || 91 || nanu kasyacid eva bhàvanàprakarùakàùñhàpràptasya yogino jàgradbuddhiparipanthinã buddhir àvirbhavati. tàs tu sarvalokaprasiddhà evety uktam. ataþ katham ekade÷abhuvà j¤ànena sàrvalaukikàþ pratyayà bàdhyante, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- tàvad eva hi saüsàriõo na bàdhaü manyante, yàvan na buddhabhåmim adhirohanti. pràptatadbhåmayas tu sarva eva pràõabhçto bàdhaü manyante. ato na bahvalpaviùayatayà ka÷cid vi÷eùa iti siddhaü yogij¤ànena pratiyoginà jàgradbuddhãnàü mithyàtvam iti || 92 || atra dåùaõam àha -- ##ti || 93 || {2,60} na tàvad vayam adyatve kasyacijjàgradbuddhiparipanthinaü pratyayam upalabhàmahe. yoginas tu kiü bhaviùyati na veti na naþ pramàõaü kramata iti. vinaiva tu pramàõena yogij¤àne pratiyoginãùyamàõe ÷akyam asmàkam api vaktum. asmadãyànàü yoginàü tvad[711]uktapratiyoginã viparãtà và bàdhabuddhir bhaviùyati svàcchandye hi niyàmakàbhàvàd ity àha -- ##iti || 94 || __________NOTES__________ [711] nu (KA) ___________________________ bauddhoktaj¤ànamàtrapakùavidharmavividhaviùayopadar÷anena pratiyoginã sàkùàd eva và naitad evam iti pratikùepàt tadviùayaviparãteti. na caivam àvayor avi÷eùa iti vaktavyam. anumànena hi vayaü yogibuddhãnàm ãdç÷atvam upapàdayàmaþ. ya eva hi ka÷cit pramàtà gçhãtas tenaiva dçùñàntena yoginàm api bahirviùayabodho 'numãyate. sarvasyàdyatanasya grahãtur bahirviùayabodhàt. j¤ànamàtraü tu nirmuktàkhilanãlàdivibhàgam avayanti yogina ity adçùñàntaþ, tad etad àha - #<ãdçktve>#ti. bhavati càtra (prayogaþ.) yoginas tvaduktaviparãtabuddhimantaþ, boddhçtvàd adyatanaboddhçvad iti || 95 || nanu yoginàü jàgradbuddhipratiyoginã buddhir utpadyata iti na pramàõaü kramata iti yad uktaü[712]tad ayuktam, katham anumàne jãvati tadapramàõakam iti ÷akyam abhidhàtum. evaü hy atrànumãyate -- jàgradbuddhayaþ sapratiyoginyo bàdhyà và, buddhitvànmçgatçùõàdibuddhivad iti, tad etad àha -- ##ti. pratiyogitàbàdhyatve pràg eva vyàkhyàte iti || 96 || __________NOTES__________ [712] ktaü ka (KHA) ___________________________ etad api dåùayati -- ##iti #<(bàdhya)tvam>#antena. satyaü jàgradbuddhãnàü hi mçgatçùõàdibuddhayaþ pratiyoginyaþ, etadapekùayàsàü satyatvàvagateþ.{2,61}ataþ siddhasàdhanaü, bàdhyatvam api siddham. buddhiråpeõa hi satyabuddhayo 'pi na mithyàbuddhibhyo bhidyante. ataþ tàsu bàdhyàsu tà api bàdhyà bhavantãti vàkpravçttir iti. anyathà siddhasàdhanaü dar÷ayati -- ##ti. satyabuddhãnàü gràhyàd anyad gràhyàntaraü mithyàbuddhãnàü, tasmin bàdhyamàne sarveùàü gràhyatvenàbhedàt satyadhãgràhyam api bàdhitam eva bhavati. api ca yàny eva yogij¤ànàni jàgraddhiyàü bàdhakànãùyante, tair eva hetor anaikàntikatvam ity àha -- ##iti. tadanyavi÷eùaõopàdàne ca pårvavad anavasthà vàcyety àha -- ##iti || 98 || vi÷eùaviruddha÷ càyaü hetur ity àha -- ##ti sàrdhena. svapnàdibuddhãnàü hi mithyàbhåtàþ saüsàribuddhayaþ pratiyoginyo dçùñà iti pratibandhabalena buddhitvena hetunà jàgradbuddhãnàü mithyàdhãpratiyogitvam eva sàdhyate. tatra yaþ pratiyoginãnàü dhiyàü satyatvaü vi÷eùa iùñaþ, sa bàdhyate. tathà ràgàdikùayanimittàsau yoginàm adhigatir iti yaþ pratiyoginyà yogibuddher vi÷eùa iùñaþ, tasya sarvasya bàdhàd bhavati vi÷eùaviruddho hetur iti. ayaü ca dharmavi÷eùabàdhàd virodho 'nusandhàtavya iti || 99 || dåùaõàntaram àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- ÷akyate hi pratisàdhanaü vaktuü, jàgradbuddhayaþ satyàþ idànãü mahàjanasyàbàdhàt paràbhimatayogibàdhabuddhivad iti. idaü ca yadi bàdhyatvànumànena tulyabalaü tataþ sapratisàdhanam. atha tu prasiddhàvayavatvena balavat tato 'numànabàdha{2,62}iti pràg apy uktam eva. sarvathà tàvat parasàdhanaü pratibadhnàtãty atra tàtparyam. yogij¤ànena bàdhàd dhetor asiddhir mà bhåd iti idànãm ity àha. yoginàü bàdhabuddher apy anàgatàyà mahàjanenàbàdhàd vyàptisiddhir iti || 100 || målasàdhane ca ye dharmàdivikalpair doùà uktàþ, te 'py atrànumàne 'nusandhàtavyà ity àha -- ##ti. evaü punas tatpàtanikàü kçtvà tatraiva dåùaõàntaram àha -- ##ti. tasya ca pårvasàdhanasyàdhunà doùàntaram abhidadhmahe. dharmadharmiõau vikalpya dåùitau. hetur api tasyobhayasiddho nàsti, sàdhyàbhedàt. na hi pratyaya eùa sàdhye sa eva hetur vàcyo bhavati, pratij¤àrthaikade÷atvàt. ato hetu÷ånyaü sàdhanam iti. nanu sàmànyasya hetutayà pakùaikade÷atvaü pratikùiptam ata àha -- ##iti. uktam idam asmàbhir ubhayasiddho hetur nàstãti. bhinnàbhinnaü hi pratyayatvaü tavàsiddham, atyantàbhinnaü ca na naþ ki¤cid astãti siddhaü nobhayasiddho hetur astãti || 102 || sàråpyànyanivçttiråpaü tu sàmànyam upariùñàn niùetsyata ity àha -- ##ti || 103 || upasaüharati -- ##iti. yadi tu mà bhåta sàmànyaü, vi÷eùa eva{2,63}hetur ucyate, tad ayuktam. apakùadharmatvàd anvayàbhàvàc cety àha -- ##iti. dvàv atra vi÷eùau pariplavete pakùas tattulyàparanàmà sapakùa÷ ca. pårvatra hetor anvayàbhàvaþ. paratràpakùadharmatvam. pårvaü tu vi÷eùasyaiva hetutve sàdhyàbhedàd avàcyatvam uktam. idànãü vikalpya dåùaõàntaràbhidhànam iti. nanu màbhåt sàmànyavi÷eùàtmako hetuþ, buddhir eva tv artha÷ånyà hetur bhaviùyati. utpadyate hi naþ pratyayatvàd ityukte 'narthikà kàcid buddhiþ. sarva evàyaü hetvàdivyavahàro buddhimàtraprabhàvita eveti saugatà manyante. ata àha -- ##ti || 105 || ata eva doùadvayàn nàrtha÷ånyà buddhir hetur bhavati. na hi sà buddhyantaraü dharmaþ. na hi kùaõikà sàdhyànvayabhàjanam ity aprasiddhà÷raya÷ càyaü hetur vi÷eùyagràhipratyayaniràlambanatvena tadaprasiddher ity àha -- #<à÷raye>#ti. aprasiddhavi÷eùyaü pakùam àcakùàõair evàsmàbhir hetor à÷rayàsiddhatàpy uktapràyaivety arthaþ. tathà niràlambanatà ceha sarvathà yadi sàdhyate vi÷eùaõàprasiddhyarthaü yo vikalpaþ kçtaþ, tenaiva hetor viruddhatvaü dçùñànte ca sàdhyahãnatà dve ete bodhite. sarvathà niràlambanatve hi sàdhye tathàvidhasya kasyacid asiddher vyàptibalena yathàkatha¤cinniràlambanatvaü sisàdhayiùataþ sarvathà niràlambanatvaviruddhaü pratyayatvahetuþ sàdhayatãti viruddhatvaü, svapnàdij¤ànànàm api sarvathà niràlambanatvàbhàvàt sàdhyahãno dçùñàntaþ. tad etad àha -- ##ti. sàdhyahãnatàü prapa¤cayati -- ##ti || 107 || {2,64} kim iti neùyate, ata àha -- ##ti. asti hi sarvaj¤àneùv eva de÷àntaràdistham àlambanam. yad eva hi kvacid de÷e kàle và dçùñaü tad eva de÷àntaràdau pratãyata ity etad evànàlambanatvam. na tu sarvathà gràhyàbhàva iti. nanu yad eva kvacid de÷e kàle vànanubhåtapårvaü, tad api svapnaj¤àne prakà÷ate. ataþ kathaü tasya de÷àntaràdisthabàhyàlambanatvam ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- pårvànubhåtagocarà hi manomàtrasahàyà svapnasmçtiþ. doùava÷àc ca pratyutpannabodhaþ. na ceha pratiniyamaþ yad ekatra janmany anubhåtam eva svapne 'vasãyata iti, janmàntarànubhåtam api kuta÷cid adçùñàd manasi viparivartamànam alam eva bhavituü gocaraþ svapnàdidhiyàm. ato 'sti tàvad vibhramàõàm api katha¤cid avasthitaü bàhyàlambanam. ekatràpi janmani kàlàntara ity arthaþ || 108 || evam antaþkaraõajanmanaþ svapnavibhramasyàlambanam uktam. bàhyendriyajanmanàü vibhramàõàm idànãü bàhyam àlambanaü dar÷ayati -- ##ti ##'ntena. alàtacakraj¤àne ÷ãghrabhramaõadåùitam alàtam evàlambanam. gandharvanagaravibhrame tu sannive÷avi÷eùàvasthitàny abhràõy eva dåratvàt pårvàvagatagçhàkàreõàlambyante. tad iha pårvadçùñagçhàõy abhràõi ca tatsannive÷avi÷eùabhrà¤jyàlambanam. tad iha dviprakàro viùayadoùo vibhrame kàraõam. mçgatoyaj¤àne pårvànubhåtatoyamåùaraü ca såryara÷mitaptam evàlambanam. ubhayaü hi vigàhya bhràntir àtmànaü labhate, tadanyataràpàye hy abhàvàt. iha càntaþkaraõaviùayadoùàbhyàü vibhramaþ. pipàsàdåùitàntaþkaraõasya hi såryara÷mitaptamåùaraü toyasadç÷aü tadvadàbhàti. ÷a÷aviùàõabuddhes tu mànasàd eva kuta÷cid bhramanimittàj{2,65}jàyamànàyà. gavàdidravyàntaragataü viùàõam àtmà ca ÷a÷asya kàraõam. ubhayabhàvabhàvitvàd ekataràpàye 'pi càpàyàd iti. nanu ÷a÷aviùàõaü nàstãti buddher na ki¤cid àlambanaü na tàvat ÷a÷o viùàõaü và tatsaüyogo vàsyàlambanam. pratiùedharåpatvàn nàbhàvaþ. svatantrànirbhàsàt. tathà hi -- na vayaü ÷a÷aviùàõaü nàstãtyukte svatantram abhàvam avagacchàmaþ. ato 'va÷yamàtmàlambanam evedaü nàstãti j¤ànaü vaktavyam, ata àha -- ##iti. asya ÷çïgasya niùedhe ÷a÷a÷iromauõóyaü kàraõam. etad uktaü bhavati -- yady api svatantro 'bhàvo na pratãyate, bhàvà÷rayas tu pratãyata eva. ataþ ÷a÷amårdhavartino 'vayavà uparyupari hãyamànà dãrghadçóhasannive÷aråpe(?õà/õa)pariõatà mauõóyàparanàmànaþ ÷çïgàbhàvàtmanà j¤àyante. yad dhi yathà nirbhàsate tat tatheivàlambanam. abhàvo 'pi paràdhãna evànubhåyamànas tathaivàlambanaü bhaviùyati. j¤ànaü tu sadråpaü nàsyà nàstãtibuddher àlambanaü bhavitum arhati. àha ca -- bhàvaråpaü ca vij¤ànaü nàstãti katham ucyate | iti. yat tarhy anà÷ritaviùayaü ÷ånya÷abdàj j¤ànam utpadyate tadanàlambanaü bhavet, sarvàbhàvasya pratyetum a÷akyatvàd, vi÷eùàprakà÷àc ca. ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- na svatantraü ÷ånyaj¤ànam utpadyate ki¤cid dhi kenacit ÷ånyam avasãyate. gçhaü caitreõa jagad vandhyàsutena. ataþ kevalagçhàdyàlambanam eva ÷ånyaj¤ànaü nànàlambanaü svàü÷àlambanaü veti || 112 || evam aïgulyàdivàkyajanita÷àbdavibhramàõàm api sannidhidoùadåùità eva padàrthàþ kàraõam ity àha -- ##iti. yas tarhy atyantànanubhåtapårvaþ{2,66}pradhànàdir artho buddhyà sàïkhyàdibhiþ kalpyate, tatra na ki¤cij j¤ànasyàlambanam upalabhyate. viùàõàdir hi kvacid adçùñaþ kvacit tåpalabhyata iti yuktam. svaråpàsatas tu kathaü kutra và kalpanam ata àha -- ##ti. pçthivyàdi såkùmam eva hi taiþ pradhànam iti kalpyate. sthålasya hi jagato nàkasmàn niùpattir upapadyata iti pradhànaü kalpyate. na ca tadanyat paramàõubhyo ghañata iti katha¤cit såkùmaråpàvasthitàþ pçthivyàdaya eva pradhànabuddhyà gçhyante. so 'yaü såkùmaråpatayà teùàm agrahaõàt tadvyatiriktaþ pradhànabhramaþ. paramàrthatas tu tatsthàne pradhànaparikalpanàd eva tadàlambanaü prakalpyata iti. ataþ prakçtaü vipariõataü prakalpanaü tasyeti paràmç÷yata iti || 113 || nanv atra prakaraõe 'vartamàna evàrtho buddhyà viùayãkriyata ity uktam. tad ayuktaü, kathaü hi vartamànàyà buddher avartamànam àlambanaü bhaviùyati. na hy avartamànaghañaviùayaü vartamànaghañaj¤ànam upalabdham ata àha -- ##iti. yad eva tad vartamànàrthatvam indriyasannikçùñàrthaviùayatvaü ca. ayaü pratyakùapramàõadharmo na j¤ànàntaràõàm. na tu vibhramàþ pratyakùaü, tadàbhàsatvàd iti || 114 || nanu kim idaü pratyakùadharma iti. na hy atra vaidiko vidhir asty evandharmaõà pratyakùeõa bhavitavyam iti. yathà tv avartamànaü na j¤ànaü janayituü kùamam iti pratyakùaü vartamànaviùayam, evam àbhàsam api tathà bhavitum arhati. kathaü hi tatràvartamànena j¤ànam utpàdayituü ÷akyam asataþ karaõatvàyogàt. tad etad à÷aïkate tàvat -- ##iti. pariharati -- ##iti. avartamànaü hy arthakriyàntareùv asamarthaü dçùñaü, j¤ànaü tu janayaty eva. bhåtabhaviùyantyor api vçùñyor anumànodaye kàraõa[713]bhàvàt. pratyakùaü tv indriyasannikarùànuvidhàyi. na càtràvartamànenendriyaü sannikçùyata iti bhavati vartamànaviùayam. doùasahàyebhyas tv indriyebhyaþ pràcãnànubhavajanitasaüskàrava÷enàvartamànam eva vartamànam iva bhàsata iti na nopapannam. nanåktam asataþ kàraõatvànupapattir iti. ÷aktimad dhi{2,67}kàraõam. nacàsataþ ÷aktisamavàyaþ sambhavati. na. sattvàt. yadi tadekàntam asad bhaved, na j¤ànaü janayet. asti tad de÷àntaràdiùu rajatàdãti na tasya ÷aktisamavàyo 'nupapannaþ. sannidhànaü tu tasya nàstãti kvacid evàvartamànam àkhyàyate. yat tarhi nàsty eva svaråpataþ yathà vçùñyàdi, tat kathaü j¤ànasya kàrakam atãtam anàgataü và. tatràpi sàmànyànumànàt. tenàtmanà sata eva kàrakatvam. atha và yadà tàvat tadàsãt yadà tàvacchaktimatà kàrakãbhåtenàtmani j¤ànaü janitaü, tenàpi saüskàraþ, tad evaü paramparayà viùaya÷aktir àtmani saïkràntà. sa càtmà nitya iti sadà÷rayà ÷aktiþ kàryàõy àrabhate. tayaiva càtmasamavàyinyà ÷aktyà smçtyàdij¤àneùu jàyamàneùv atãtànàgatàrthàþ kàraõam ity ucyate yàga iva vinaùño 'pi ÷aktidvàreõa. bhavatu tàvad atãtasmaraõe, anàgatà(va)bodhe tu katham. tatràpy agçhãtapårvasya sambandhàgrahaõenànumàtum a÷akyatvàd ava÷yaü pårvànubhavo 'bhyupagantavyaþ. atas tatràpi paramparayà kàrya÷aktisaïkrànter upapannaü kàrakatvam. nanv anya eva pårvànubhåto vi÷eùo 'nya÷ càyaü yaþ samprati bhaviùyat tayà j¤àyate. ataþ katham anyàhita÷aktyànyasya kàrakatvam. na. sàmànyàtmanaikatvàt. tasyaiva ca råpasyànumeyatvàd iti || 115 || __________NOTES__________ [713] õà (KHA) ___________________________ nanv evam api na tàvad yathàpratibhàsaü bhavadbhir artho 'bhyupagataþ. sannihito hi pratibhàsaviùayaþ. na càsau tatheùyate. pratibhàsavisaüvàdivastvabhyupagame na ki¤cit pramàõaü pa÷yàmaþ. tathà sati hi svàü÷àlambanatvaü kalpitaü bàhyàlambanatvaü và na ka÷cid vi÷eùaþ, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ - j¤ànasya[714]bàhyaviùayasadasadbhàvagocaro 'yam àvayor vivàdaþ. na ca bàhyasadbhàve pratibhàsavisaüvàdaþ. bhràntij¤àneùv api bahir eva viùayà bhàsante. idaü toyam iti mçgajalaj¤ànaü nàhaü toyam iti. asti ca tadde÷àntare.{2,68} na hi bàdhakenàpi bahirviditas toyasadbhàvo bàdhyate. na hi tat toyaü nàstãti bhavati matiþ. kin tu idaü na toyam iti. kim uktaü bhavati. iha toyaü nàstãti. tad iha kvacid eva toyasaüyogo vàryate na toyam. ataþ sannidhibàdhe kaþ pratibhàsavirodhaþ. nanv evam api sannidhij¤ànam evàsatsannidhyàlambanatvena niràlambanaü bhavet. na. sannidhir ity åùarasaüyogas toyasyàpadi÷yate so 'pi kvacit prasiddha eveha pratiùidhyata iti na ki¤cid anàlambanam. ato yathàpratibhàsam eva sarvam idam upadar÷itam iti na kvacit pratibhàsavisaüvàda iti || 116 || __________NOTES__________ [714] stha (KHA) ___________________________ kim idànãm anàlambanaü nàma, na ki¤cit tatrabhavatàü, yady evam apahnutaþ satyamithyàtvavibhàgaþ. ata àha -- ##iti ##antena. bàhyam evànyathàsantam anyathàpratipadyamànam anàlambanaü j¤ànam àcakùmahe. nàsad gràhyam. tad evaü mithyocyate iti. abhàvàlambanasya tarhi j¤ànasya kim àlambanaü, na tàvad bhàvaþ, virodhàt. nàbhàvaþ, tasya bhàvàd viviktasyàsvatantrasyànirbhàsàt. ato balàd anàlambanam evàpatitam ata àha -- ##ti || 117 || atra kàraõam àha -- ##ti. satyaü na svatantro 'bhàvo 'vasãyate, bhàvadharmo hy asau kathaü svatantro 'panãyeta. atas tvaduktàd eva svatantràniråpaõàt kàraõàt sadàtmanàvasthite gavàdau vastvantaràbhàvàtmanà yaj j¤ànam utpadyate tadabhàvàlambanam ucyata iti, idaü ca pràg apy uktam adhunopapàditam iti vivekaþ. bauddhànàü tu sarvasaüvidàm àtmaparyavasàyitvàd arthasannidhyasannidhikçtavi÷eùàbhàvàc ca dvayam api niràlambanatvam abhàvàlambanatvaü ca durniråpaü, dvayahetor abhàvàt. sati hi hetau sahetukaü sad etanniråpayituü ÷akyate, na tv etad astãty àha -- ##iti. bhavanmata ity arthaþ || 118 || {2,69} tad evaü tàvad dçùñànte sàdhyahãnatà vivçtà. idànãü viruddho hetur iti dåùaõàntaram àha -- ##ti. yathà dharmadharmibodhakapratyayaniràlambanatvàn na dharmo dharmã nobhayam iti pratij¤àdidoùo 'bhihitaþ, tathà samastavyastayor dharmadharmiõor vyàptibalena svaråpasvavi÷eùau vighnan viruddho 'pi pratyayatvaü hetur iti || 119 || dçùñànto 'pi na kevalam sàdhyahãnaþ sarva eva tu dçùñàntadoùàs tadvacanàbhàvaprabhçti yojayitavyàþ. na hy ekasmin j¤ànamàtre vastuni dçùñàntavaca(saþ) sàdhyàü÷o niràlambanatvaü, hetvaü÷aþ pratyayatvaü, tasya càsàdhyàü÷ena vyàptiþ dçùñàntadharmitaddharmatà ca sàdhyasàdhanayor iti sarvam idam upapadyate. ato yatheùñam eva dçùñàntasya tena tena vacanàdinà nyånatvaü ÷akyaü vaktum ity abhipràyeõàha -- ##ti || 120 || vaidharmyadçùñàntanyåna÷ càyaü prayoga iti kecid anuyu¤jata ity àha -- ##iti. dvedhà hi dçùñàntavacanasamayaþ. kecid vyàptyà sàdharmya ukte 'pi vaidharmyavacanaü kàryam iti manyante. tad idam ekeùàü matena paricoditam iti kecid ity uktam iti. nanu ca vipakùàd hetuü vyàvartayituü vaidharmyavacanaü, na ceha vipakùànuvçttiþ sambhavati. sàdhanabhàùyasya tadantareõa hetor vipakùàd vyàvçttyasiddheþ. a(?nye tu/nyais tu) hetoþ sàdhyena vyàptiü dar÷ayituü dçùñàntavacanam. tad yadi samyak sàdharmyavacanàd eva vyàptir avagatà, na sahabhàvamàtraü, na ca viparãtànvayaþ, tadà kiü vaidharmyavacaneneti sàdhanabhàùyavyàkhyànàvasare varõitam. uktaü ca parair api na và tadabhàvàt tatràvçtter iti. ato{2,70}vaidharmyasyàvacanam ity adoùaþ. ata àha -- ##ti. tadabhàvàd avçttir iti yad etad tavàbhidhànaü tasyàtra prakçtasàdhane 'vasaro nàstãti || 121 || katham anavasaro 'ata àha -- ##ti. tadabhàvàd avçtter iti yad uktaü tasyàyam arthaþ -- bhàve pratij¤àte vidhiråpeõàbhàvo vipakùo bhavati. tadabhàve ca vipakùe 'bhàvasya nissvabhàvatvàn na hetor vçttiþ sambhavatãti na vaidharmyaü vacanãyam iti. etad api bauddhà vaktum a÷aktà eva. na hi teùàü kvacid api pratyakùavad vidhiråpeõa hetuþ prakà÷akaþ. vyatirekapradhànavàdino hi te. sarvatra sàdhyànvitahetusaüvido durlabhatvàt. ato vipakùavyàvçttimukhenaiva sarvatra hetor gamakatvam à÷ritam. na càsati vaidharmyavacane vipakùavyàvçttiþ ÷akyate dar÷ayitum. ataþ sarvatraiva tvanmate vaidharmyadçùñànta eva vàcyaþ. tad etad upetyàpi tàvad ucyate. bhavatu vidhiråpapratij¤àsvabhàvasya vipakùatvàt tadabhàvàd avçttiþ. àlambanàbhàvàtmakatve tu niràlambanatve vastuni sàdhye pratij¤àte vastvàtmakaü sàlambanam eva vipakùaþ. tatra ca hetor vçttisambhàvanàyàü vyatireko[715]vaktum ucita eva. ato vaidharmyanyånatà såkteti || 122 || __________NOTES__________ [715] ke (KHA) ___________________________ vidhiråpapratij¤àyàm api vaidharmyasya prayojanàbhàvamàtram. avastvàtmake tu vipakùe vaidharmyasya prayogaþ sambhavaty eva. kriyate cànumànaku÷alaiþ. ato 'va÷yaü vàcyaü vaidharmyaü, yan nocyate tan nocitam ity àha -- ##ti. tadvçttena vidhiråpapratij¤à paràmç÷yate. hi÷abdo hetau. yasmàd avastuvipakùe prayogaþ sambhavati, tasmàt sarvatraiva vaidharmyaü vàcyam. tad ihànavasaraü pratij¤àyottara÷loke pårvottaràrdhàbhyàü hi÷abdadvayena hetudvayam uktam iti prayogasambhavam eva dar÷ayati -- ##iti. ÷abdo 'nityaþ kçtakatvàd ity ukte yad anityaü na bhavati tat kàryam api na bhavati yathà khapuùpam iti ÷akyam eva vaidharmyavacanam.{2,71}sarvàbhàvasyàvastuni ÷akyanidar÷anatvàt. bhàvo hi tatra nidar÷ayitum a÷akyaþ. vinà÷àkhyakriyàsàmànyaü cànityatvam iti vidhiråpapratij¤à dar÷ayitavyeti || 123 || tad evaü tàvad avastuvipakùe 'pi prayogasambhavo dar÷itaþ. atra tu prakçtasàdhane vastuna àlambanàbhàvasya sàdhyatvaü vastuna÷ ca sàlambanasya vipakùatà. vastuni ca hetuvçtteþ sambhavàd vipakùàd vyatirekaþ prayojanavattvàd vàcya evety àha -- ##iti ##ntena. yas tv atràpi vyatirekaü dar÷ayati tenàva÷yaü[716]yanniràlambanaü na bhavatãti na¤àtmanaþ pratiùedhadvayàt sàlambanavidhir eva pradar÷ito bhavati. na ca sarvasminn evàsati vastuny àlambanavidhiþ ÷akyo vaktum. seyam ubhayataþpà÷à rajjuþ. vaidharmyavacane vastutvàpàtaþ. avacane vàcyàvacanam iti. tad etad àha -- ##ti ##antena || 125 || __________NOTES__________ [716] ÷yaü nirà (KHA) ___________________________ yadi tarhi sarvathaiva vaidharmyaü vàcyaü sarvaj¤aniùedhe kà vàrtà. tatràpi hy avastuni sàdhye vastvàtmanaþ sarvaj¤avipakùàd dhetur vyàvartyaþ. tathà ca tadabhyupagamaprasaktir ata àha -- ##iti. evaü hi tatra sàdhyate buddhapratyakùam asarvaviùayaü, pratyakùatvàd asmadàdipratyakùavat. sarvaviùayaü tu na pratyakùaü ÷abdavad iti. evaü tàvad vyàpakaü vaidharmyaü manvànànàm anuyogo dar÷itaþ. na tv evaü manyàmahe. vakùyati hi -- vyàptyà sàdharmya ukte ca na vaidharmyam apekùyate | iti || 126 || {2,72} anaikàntikà÷aïkàniràkaraõaü tu tadukteþ prayojanam iha vipakùàbhàvàd eva tan na sambhavatãti kiü tadvacanenety àha -- ##ti. etad iti. prakçtasàdhanam. adåùaõam. avidyamànadåùaõam ity arthaþ || 127 || sàdhu tarhi sàdhanam àpannaü sampratipattir evottaram ata àha -- ##ti. yeùàü hi sàdhyasiddhàv upàyàntaràõi pratij¤àhetudçùñà(?ntàni/ntàþ) santi, te vàdamàrgeùv adhikçtàþ. saugatàs tu na kathàtraye. ato na nàma vaidharmyavacananyånatà dåùaõam. anupàyasya hi kathaü sàdhyasiddhir bhaviùyati. vayaü hi sàdharmyàt sàdhyasiddhiü manvànà vaidharmyaü nàdriyàmahe. sarvàpalàpavàdã tu vàde nàdhikçta eva. pradar÷anamàtraü hi vàdagrahaõam. tisro hi kathà bhavanti. vàdo jalpo vitaõóà ceti. ÷iùyaviùayo hi vàhaþ. vyutthitaü tu ÷iùyamàõam arthaü pratipàdayituü jalpavitaõóe. tayoþ svapakùasthàpanàhãnaü vacanaü vitaõóà. tad atra traye 'pi ÷ånyavàdino 'nadhikçtà iti || 128 || sarvapårvoktadoùaparihàreõedànãü bauddhaþ pratyavatiùñhate -- ##iti. sàlambanavàdinaü hi bhavantaü pratibodhayitum idaü sàdhanam. tatas tvaü prasiddhair eva hetvàdibhiþ sàdhyaü budhyamànaþ kiü màü prati bahuprakàraü pratij¤àdi vikalpya dåùaõamàttha bravãùãti || 129 || mãmàüsakaþ prakùãõanikhilakuhetujàlam evaüvàdinam apahasati -- ##iti. nyàyavit kilàsi. kim asmàn vipralabdhum evaüvidhaü bhàùase. kiü khalu kathàsv apy ubhayasiddhasya sàdhanatvam iti nà÷rauùãr iti || 130 || {2,73} nanu paràsiddhas tàvad hetuþ prayujyamàno dçùñaþ. ÷abdo 'nityaþ kàryatvàd iti. na hi mãmàüsakasya ÷abdakàryatvaü siddham. athàsiddham api vyàpàrànantaradar÷anàdibhiþ sàdhyata ity ucyate, svàsiddhe 'pi tathàkaraõe ko doùaþ, ata àha -- ##tidvayena. paràsiddhe hi svayaüsiddhe prasàdhanaü pratãkàro bhavati. svatosiddhe tu pratikriyaiva nàsti. tasmin sàdhyamàne pårvàbhyupagamavirodho bhavati. asàdhitena tv asatà na sàdhyaü sàdhyata iti || 132 || atra codayati -- ##ti. parapratipàdanàrthaü hi sàdhanavacanam. na càsau[717]paro 'siddhena pratipàdayituü ÷akyate. ataþ paràsiddho na sàdhanam iti yuktam. svàsiddhasya tu kiükçtam asàdhanatvam iti na vidma iti || 133 || __________NOTES__________ [717] càsiddhau pa (KA) ___________________________ nanåbhayasiddho hetur iti bhavadvçddhair api bhàùitaü tat parityaktam, ata àha -- ##iti. nàyam adçùñàya vçddhopade÷o dçùñànusàreõa paràsiddhapratiùedhaparatvam evàsya ni÷cãyate ity àha -- pratyeùya(ntã)ti. svasiddhair hetvàdibhiþ paraþ sàdhyaü vaktà tu svayam asiddhaü kathaü ÷aknoty ata àha -- ## iti || 135 || {2,74} pratyakùaparidçùñaü hi sàdhanavàkyaü vaktçprayuktaü taddar÷anena bhavati kàcit prayukti÷aktikalpanà. kiü tadvi÷eùàvadhàraõena. tava tu sàpy[718]apratij¤ànàrthinaþ sàdhana÷aktiparãkùaiva yuktà kim anena kathaü vaktrà sàdhanaü prayuktam iti. etad eva prapa¤cayati -- ##iti || 136 || __________NOTES__________ [718] praj¤à (KHA) ___________________________ puruùàdhãne hi nirõaye tatpratyayànusàritvàn nirõasyaya tajj¤ànakàraõànusaraõam ucitaü, nàtrànumàna ity àha -- ##ti || 137 || atràpi tu puruùàdhãne nirõaye pratij¤àmàtràd eva tadanusàrã nirõayo bhavet, na sàdhanàpekùà syàd ity àha -- ##iti || 138 || na tv etad astãti vyatirekeõa dar÷ayati -- ##iti. asyaiva sàdhanasyaivety arthaþ. kim idànãü vàkyam anapekùitàrtham eva, nety àha -- ##ti). sàdhanasmaraõàrtham eva vàkyam, atas tacchaktir eva cintanãyà. kiü puruùaniråpaõena. na hy ayam apràptapratyayànusàrã ni÷caya iti || 139 || ato yathà svàrthànumàne na vaktàram apekùate, evam ihàpi bhavàn nàpekùetaivety àha -- ##iti. yataþ smàrakaü vàkyam ity arthaþ || 140 || {2,75} yadi tu sarvapramàõeùv eva puruùàpekùeùyate sà tarhi pratyakùeõàrtham upala(?bhya/bha)mànasya pràpnoti. na ca matprasiddhà yuktiþ sàdhyaü và yat pratyakùeõa paricchidyate. tatràsti yathàtra sàdhyasya niràlambanatvasya pratyayatvasya hetoþ siddhim icchasãty àha -- ##ti || 141 || tasmàt svayaüsiddhenàpi paràsiddhena sàdhyàrthapratipattir na sàhasàspadam ity àha -- ##iti || 142 || pariharati -- ##iti dvayena. ayam abhipràyaþ -- syàd etad evaü yadi matpratipattimàtraphalam eva sàdhanavacanaü bhavet. tathà hi -- kiü sàdhanavacanenàpi avadhàyakatvaü budhyadhvam ity etàvad upadi÷yeta, siddha÷ càyaü bhavatàü j¤ànamàtraü jagad iti, tadà kutaþ punar idam avagatam iti paryanuyukte tvam eva jànàsãti naivaüvidham uttaram upapadyata iti || 144 || kathaü nopapadyate ata àha -- ##iti. j¤ànakàraõam anuyukte tad eva vaktavyaü na matprasiddhiþ. evaü hi matprasiddhivacanam upapadyate yady agçhãtena matprasiddhena và hetunà sàdhyam etad bhavàn svayaü pratipannaþ. pratipanna iti kartari råpam. na tv etad ubhayam apy astãti || 145 || {2,76} ki¤ ca bhavadãyaparàrthànumànalakùaõànusàreõàpi svapratipattiprakà÷anaphalam eva sàdhanavacanaü yenaivam uktam. parànumànaü tu svadçùñàrthaprakà÷anam iti, ato 'va÷yaü svaj¤ànakàraõam avasthàpanãyam ity abhipràyeõàha -- ##ti. svani÷cayahetoþ pratipàdanàd anyatra sàdhanavacanaü na prà÷nikàn sabhyàn prati vyàptiyate. te hi pratipàdyàþ. vyutthitas tu yadi vaiyàtyàd upapàditam api na budhyate, kim atra vidheyam. prà÷nikapra÷nani÷cayàt tu tattvam ity anàdçtya prativàdinaü prà÷nikapadaü prayuktavàn iti || 146 || api ca parabuddher apratyakùatvàn matprasiddhatvam api bhavatàü duradhigamam evety àha -- ##iti. ki¤ ca viditapårvam arthaü vivakùitvà sàdhanavàkyaü prayujyate. tava tvajànataþ kiükçtà vivakùà. na càtatpårvà vàkyaniùpattiþ sambhavatãti àha -- ##iti. jij¤àsamàne 'pãti. na tàvad ahaü jij¤àsamànaþ vyutthitatvàt. atas tvannigraha eva mama sarvathà vidheyaþ. yady api jij¤àsur ahaü, tathàpi bhavato vivakùàkàraõaü nopalabhyate pårvavij¤ànàbhàvàd iti. yata eva svàsiddhaü vaktum a÷akyam, ata eva vçddher api bhavadãyair ubhayasiddhahetutvaü bhàùitaü na parasiddhiparam ity àha -- ##ti || 148 || yadi tu matprasiddhimàtreõa hetutvaü bhavet, tena tarhi yathà tvaü matprasiddhena hetunà mama sàdhyaj¤ànam àdhàtum icchasi. evam ahaü matprasiddhair apy amãbhir bhavadasiddhair hetvàdibhis tattannyånatodbhàvanena nànàvidhair dåùaõais tavàj¤ànam àdhàtum icchàmi. matprasiddhà api hetvàdayaþ tavàsiddhà iti te bhavati dåùaõam{2,77}ko vi÷eùaþ yat svayam asiddhaü sàdhanam ucyate na dåùaõam. ato 'nabhij¤asya paràrthànumànaprayogànupapattir ity abhipràyeõàha -- ##ti || 149 || yà ceyaü bhavato mçùñà÷à svàsiddhair hetvàdibhiþ kila mayà sàdhyaü boddhavyam iti, sàpy ayuktà. tavaiva hy atatsàdhanàt. sàdhyaü budhyamànasya mamàpi pratighàto bhavet. sàdhyasàdhanayor itaretarapratighàtàvagamàd ity àha -- ##ti caturbhiþ. nigadavyàkhyànàþ ÷lokà iti || 153 || hetupratij¤àvirodhàkhyam api nigrahasthànam àpadyate ity àha -- ##ti. akùapàdena hetupratij¤àvirodho[719]nigrahasthànam ity uktam. udàhçtaü ca, ÷abdo nityaþ sarvasyànityatvàd iti. nitye hi ÷abde na sarvànityatvaü sarvànityatve và na tadantargatasya nityatvam iti hetupratij¤ayor itaretaravirodho nigrahàdhikaraõam iti, tad idaü bhikùuõà dåùitam. uktaü ca nàyaü hetuþ vaidharmyavacanatvàt. yadàha -- __________NOTES__________ [719] dhe (GA) ___________________________ dçùñànto 'bhihito hy eùa vaidharmyeõàsu÷ikùitaiþ | iti. hetur hi pakùadharmo bhavati. na ca sarvasyànityatà ÷abdadharmaþ, katham asau hetuþ vaidharmyadçùñàntas tv asau nityatvasya. na hi tato 'nyaþ sàdhyavipakùabhàga{2,78} bhavati. iha ca nityatà sàdhyà, tadvipakùo 'nityatà. tad yuktaü sarvaü vaidharmyadçùñànta eveti. tad atredam àkåtaü - yannityaü na bhavati tat sarvaü, nàyaü sarvamato 'sarvatvàn nityaþ ÷abda iti. asarvatvaü hetuþ, ataþ sarvasyànityatvam ahetur iti na hetusàdhyayor virodha iti. puna÷ coktaü - vaidharmyavacanam api nedaü sama¤jasamabhàvaniyamasya viparãtatvàt hetvabhàve hy atra sarvatve sàdhyàbhàvasyànityatvasya pradar÷anaü kçtam. sàdhyàbhàve tu vaidharmyadçùñànte hetvabhàvo dar÷ayitavyaþ. vyàptiviparyayasyànumàne vakùyamàõatvàt. tad ihànityatvasya sarvatvàd iti vaktavye sarvasyànityatvàd iti vacanaü su÷ikùitatvàd vaidharmyavacanasyeti. tad etad ayuktaü, hetàv asmin vivakùite 'kùapàdena hetusàdhyayor virodho 'bhihitaþ. yattvapakùadharmatvàn na hetur iti, tad dåùaõàntaraü bhaviùyati. asarvatvaü và kathaü hetuþ, tad apãha sarvàntargater asiddham eva. ataþ kçtvàcintàmàtreõedaü naiyàyikair uktaü hetàv asmin vivakùite hetupratij¤ayor virodha iti. mà bhåd và tadudàharaõam. iha tu vispaùño virodhaþ, yam etam adçùñvà parair bauddhair uktaü na pratij¤àhetur virodho dåùaõam iti. kila÷abdo 'rucau. atrodàharaõaü vispaùñatvàd virodhasyeti || 154 || atra codayati -- ##iti. saüsàràvasthàyàm anumànànumeyavyavahàraþ. atra ca hetvàdayo lokaprasiddhà eva. loka iti laukikasaüvçtisatyam apadi÷ati. ataþ saüvçtisatyasiddhena hetvàdinà sàdhyasiddhir àsãd eva pràk, paramàrthàvasthàyàü tu sarvàbhàvam àcakùmaha ity avasthàbhedàd adoùa iti || pariharati -- ##ti. yadi hi tadbàdhakabalena nàstãty ucyate, pràg api nàsãd eva. bàdhakena tatpràg api pratikùiptaü rajatam iva ÷uktàv avagatikùaõàd àrabhya. ataþ pràg apy asataþ kathaü sàdhanatvam iti || 156 || {2,79} pràk sàdhanatvàbhyupagame và paramàrthàstitvam àpadyata ity àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##iti || 159 || kim iti na yujyeta, ata àha -- ##ti. nàtyantam asataþ sàdhanatvaü dçùñaü ÷a÷aviùàõavad ity anumànam antarõãtaü, kvacid dçùñasyàpi råpasyànyatropacaritasya paramàrthopàyatà nàsti. kim utàtyantàsato hetvàder ity àha -- ##ti || 158 || upasaüharati -- ##iti || 159 || nanu varõàtmanà asatyànàm api rekhàdãnàü paramàrthavarõopàyatà dçùñà, ato naikàntiko 'satyatvaü hetur ata àha -- ##ti. vipakùavçttir hi hetur anaikàntiko bhavati. na ca paramàrthopàyeùu rekhàdiùv asatyatvam asti, svaråpasatyatvàt. tena ca råpeõa varõabodhopàyatvàt. taddar÷ino hi smçtasaïketasya varõà buddhau bhavantãti || 160 || nanu bhavantu svaråpasantaþ. varõàtmanà tàvadasatyà eva, ata àha -- ##ti. sarve hi bhàvàþ svaråpeõa santaþ pararåpeõàsantaþ. kenacid vi÷eùeõa rekhodàharaõam iti || 161 || {2,80} na caiùa prakàro 'tyantàsatàü hetvàdãnàü sambhavatãty àha -- ##iti. asatyam api kenacid råpeõa sad eva råpàntareõa bhavati. na hi nissvabhàvam iti nàpy asatyatety uktam iti || 162 || etad eva sphuñayati -- ##iti. atra ca bàùpàdãnàm ivàgnyàdàv upàyatvaü hetvàdãnàü, na paramàrthena tu lekhyavad ity àha -- ##ti. hetutvàbhàvapratipàdanaparam idam iti || 163 || atra codayati -- ##iti. kim idaü nissvabhàvatvam upàyànàm àpadyate. saüvçtyàtmakà hi te. tena ca råpeõa santa eveti || 164 || pariharati -- ##ti. sàüvçtaü hi råpaü vàïmàtranirmitaü, na paramàrthopàyo bhavatãti || 165 || api ca, paramàrthàl lokasya saüvçtisatyasya bhede na hetur asti, tadbhedagràhiõo 'pi j¤ànasya mithyàtvàd ity àha -- ##ti. api ca yadi paramàrtho 'pi laukikopàyagamyaþ, na tarhi paramàrthaþ, laukikopàyagamyatvàd bàùpàdivàgnir avagamyamàna ity àha -- ##ti. pårvaü ca satyabhedo niràkçtaþ. idànãü sàüvçtasya paramàrthopàyateti vivekaþ. nanv asata eva ÷rutyàdiprapa¤càt prapa¤cavilayàtmano brahmaõo niråpaõaü vedàntavidbhir iùyate. yathàhuþ -- {2,81} bhedaprapa¤cavilayadvàreõa ca niråpaõam | iti. vidyàü càvidyàü ca yas tadvedobhayaü saha | avidyayà mçtyuü tãrtvà vidyayàmçtam a÷nute || iti. kim uktam. vidyàråpaü ca brahma, avidyàråpaü ca ÷rutyàdi. tadubhayam api yaþ saha veda so 'vidyopalakùitaü mçtyuü tãrtvà vidyàråpeõopalakùitaü brahmànandaü pratipadyata iti. tad evam avidyàta eva vidyàpràptir iùyate iti. kim aparàddham evaü bruvàõair asmàbhiþ. naiùa naþ siddhàntaþ yad asann eva ÷rutyàdiprapa¤co brahmaõi pramàõam iti. teùàm api pratyakùàdipramàõasiddhànàm a÷akyàpahnavatvàt. yathà hi so 'yam iti pratyakùasiddhaþ pratyagàtmà, evaü teùv iti tadvad eva samya¤co bhavitum arhanti. tasya ca pårvottarakarmanirodhànutpàdàbhyàü vigalitabhogabhogàyatanasya kaivalyaü mokùam àcakùmahe, na prapa¤cavilayam. ekam evàdvitãyam ityàdivedàntàs tv arthavàdàntaravad viùayavairàgyapratipàdanaparatayà katha¤cid gamayitavyàþ. sa eùa neti netãtikaraõena spaùñam eva bahirviùayasadbhàvam upadar÷ayati. eùa ity aparokùanirdiùñasya brahmaõo viùayavivekamàtraü kathayati na tadabhàvam. ÷rutyàdiùu càvidyàvàdo brahmaõaþ pra÷aüsàrthaþ. apa÷avo 'nye go÷vebhyaþ itivat pa÷vantareùv apa÷uvàdaþ. ato na kvacidaparamàrthasya paramàrthopàyatà. astu và nityanirdoùavedàntasiddham aprapa¤caü brahma. na tu kùaõikasaüvedanapravàhàtmakaü dvaitaü kuta÷cit pramàõàd avagacchàma ity alambanenàpi || 166 || pratyavasthànàntaram idànãü bauddhasyopanyasyati -- ##iti. evaü hi manyante -- yady api bàhyo hetvàdir artho nàsti, tathàpi buddhyàråóhenaiva hetvàdinànumànànumeyavyavahàraþ setsyati. anàdivàsanopaplàvità hi hetvàdivikalpavibhàgà bhavanti hetur ayaü dçùñànto 'yam ityàdayaþ. vikalpa iti savikalpikàü buddhim àcakùmahe. ato vàsanàbhedàd buddhibhedaþ, tadbhedàd dhetvàdibheda ity uktaü bhavati. ava÷yàbhyupagama(?niyama/nãya)÷ càyaü bhavadbhir api. buddhinibandhano dharmyàdibhedaþ. na hy anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd iti{2,82}parasparaü dharmiõo và bhinnayor hetusàdhyayor avagatir asti. ato j¤ànabhedanibandhana evàtra bhinnatvavyavahàraþ. sarvatraiva ca j¤ànam eva bhedanibandhanam. sudåram api gatvà yuktibhir anusaühito bhedo j¤àna eva paryavasyati. ato 'stu tannibandhana eva sarvatra bhedaþ. de÷àdibhedàd api hi bhedaü bruvàõas tadbhedaü paryanuyukto j¤ànabhedam evàlambate. tàvatàpi vyavahàrasiddhau kiü prakàràntareõa bhedo 'nusriyata iti. atràpy agnidhåmàdau kçtakànityatvavilakùaõaþ sphuño bhedàvagraho bhavati. tatràpi na jàtibhedo nibandhanam iti vàcyam. so 'pi càgnidhåma÷abdanirmita eva. na hi saüvçtikalpanàd anyena prakàreõa jàtibhedam upalabhàmahe. ataþ ÷abdabhede 'rthavikalpavilàsità evàgnitvàdaya iti. idaü ca bàhyaniràkaraõaparatayànàsthayoktam. na ÷abdabhedo 'pi vij¤ànabhedàd vinà sambhavati. so 'pi j¤ànamàtraprabhàvita evàbhyupetya bàhyahetvàdivikalpavibhàgàrtham ukta iti || 167 || ayam evàsmadãyatantrakàràõàü siddhànta ity àha -- ##iti. nyàyavidbhir hi diïnàgàcàryair idam uktaü sarva evàyam anumànànumeyavyavahàro buddhyàråóhena dharmadharminyàyena bahiþ sadasattvam apekùata iti || 168 || etad api dåùayati -- ##ti. nàsataþ ÷a÷aviùàõàdeþ ÷abdanibandhanaþ tajjanitabuddhinibandhano và bhedo dçùña iti duruktam idam apareùàü buddhyàråóhenànumànànumeyavyavahàra iti || 169 || api ca astu buddhi÷abdabhedanibandhano hetvàdibhedaþ, tayor eva tu katham akasmàd udbhavaþ. na hy akàraõikà kàryotpattiþ sambhavati. na ca ÷ånye jagati{2,83}tayoþ kàraõam utprekùitum api ÷akyata ity àha -- ##iti. ya÷ càyaü ÷abdabhedo hetvàdibhedahetutayopavarõitaþ, so 'pi tadabhàvàd anupapanna ity àha -- #<÷abde>#ti || 170 || ki¤ ca yady avidyamàna eva buddhimàtrakalpitaþ sàdhyàdibhedo 'numànavyavahàràya kalpyate, tato dåùaõavyavahàro 'pi tadvad eva syàt. utpadyate khalv asmin sàdhane hetvàdinyånatoktimàtràd eva dåùaõabuddhir ity àha -- ##ti dvayena || 172 || ÷akyate ca vaditum evam api sarva evàyaü dåùyadåùaõavyavahàro buddhyàråóhena dåùyadåùaõanyàyena, na bahiþ sadasattvam apekùata ity àha -- ##ti || 173 || nanv evam apy àvayor avi÷eùa eva, yathà hi no dåùaõaj¤ànam utpannam evaü bhavato 'pi sàdhanaj¤ànam. ataþ kathaü vijayase ata àha -- ##ti. ayam àvayor vi÷eùaþ buddhimàtravyavahàriõo bhavato maduktadåùaõaü siddham iti na te pakùaþ sidhyati. tvaduktaü tu sàdhanam asmàkam asiddham iti na sàdhyaü pratipadyàmaha iti || 174 || kathaü sàdhanam asiddham ata àha -- ##ti. bàhyàrthavyavahàriõo hi vayaü, na tvam iva j¤ànaika÷araõàþ. tatra katham asati bàhye budhyàmaha iti || 175 || {2,84} punar api para÷ codayati -- ##iti. yathà hi me sàdhanam asiddham, evaü dåùaõam apãti na duùñaü sàdhanam iti || 176 || mãmàüsakas tu pà÷upato 'yam evaüvàdã yad vihàya sàdhanam abhàvàd dåùaõasyàpy aduùñatvam àtiùñhata iti sàpahàsam àha -- ##iti || 177 || ya÷ ca vàsanàbhedanibandhano vikalpapravibhàgo varõitaþ, so 'pi tadbhedanimittàbhàvàd anupapanna ity àha -- ##ti. nanu j¤ànabhedàd eva vàsanàbhedo bhaviùyati, kathaü nimittàbhàvaþ. na, tadbhedasyaiva nirnimittatvàd, vàsanànibandhane tu tadbhede 'nyonyà÷rayatvam ity à÷aïkayà sahàha -- ##ti. nanu svabhàvabhinnam eva j¤ànaü vàsanàbhedanibandhanaü bhaviùyati, katham anyonyà÷rayatvam ata àha -- ##ti. svacchasya hi j¤ànàtmanaþ svayam anupalabhyamànabhedasyànàdivàsanopaplàvitanãlàdyàkàrakaluùitatvam eva bhedakàraõam iti bauddhair à÷ritam, ato duruttaram itaretarà÷rayam iti || 179 || nanv anàditvàd eva bãjàgkuravad itaretarà÷rayaparihàro bhaviùyaty ata àha -- ##iti. prasiddhàtmanor hi bãjàïkurayor anàditvàd bhavati doùaparihàraþ. vàsanà tv asti bhinnà ceti na ki¤cit pramàõaü kramate. yo hi{2,85}bahirde÷asambaddhaü pratyakùam artham avajànãte, sa kathaü vàsanàm anujànàti. tadanuj¤àne và kim aparàddhaü bhàvàntarair iti. api ca pårvànubhavaprabhàvitaü smaraõahetusaüskàram eva vàsanàm àcakùmahe. tad asau saty api gràhakaü j¤ànam eva vividham upakalpayati. yat tu vicitrà bahirbhàvà bhàsante tat kasya hetor iti na j¤àyata ity àha -- ##iti || 180 || na gràhyabhede vàsanà kàraõam ity atropapattim àha -- ##ti. smçtihetur hi vàsanà. na cànubhåtàt smçtir adhikaü màtrayàpi gocarayati. na ca bahiratyantàsanto bhàvàþ kvacid api gçhãtapårvà iti na tàn vàsanà smàrayituü prabhavatãti. ki¤ ca, ata÷ ca vàsanà nopapadyate yat kàraõaü kùaõikàni j¤ànàni niranvayavinà÷ãni parasparam asahitàni cety àha -- ##iti. yathà tàvat kùaõikànàü niranvayavinà÷inàü ca na vàsanà, tathopariùñàd vakùyatãti || 181 || asàhityàn na vàsanety uktàrtham eva prapa¤cayati -- ##ti. sàhityàbhyupagame 'pi samavàyàdyanyatamalakùaõasambandhàbhàvàd vàsanà nopapadyate. na hy asambandhaþ kàlàgarudhåmo 'gàraü vàsayatãty àha -- ##ti || 183 || kùaõikatvàn na vàsanety uktam, atra kàraõam àha -- ##iti. vyàpàranibandhano hi vàsyavàsakabhàvaþ kàrakavi÷eùatvàt tasya. na ca kùaõikaü pårvam uttaraü và tayor eva vyàpriyata iti sambhavati. nanu janmaiva buddher{2,86}arthaparicchede vyàpàra ity uktam, tadvad vàsanàyàm api bhaviùyati. na, duùñatvàd upapatteþ. dç÷yate khalåtpadyamànai(?r e)va buddhir arthaü paricchindantã. na hy asau kùaõam apy udàste. na càrthaparicchedàd anyatra vyàpriyata iti yuktam. janmanaiva vyàpàreõa kàrakatvaü, na j¤ànàntaraü vàsayantã jàyamànà buddhir dç÷yata iti kathaü vàsanàyàü janmanà kàraõatvam. na ca janmàpi ki¤cid bauddhà manyante yannibandhanaþ kàraõabhàvo bhavet. asmàkaü tu samavàyikàraõada÷àvi÷eùaþ ko 'pi kàryasya janmeti matam. sa ca jàyamànànnàtyantabhinna iti yuktaü kriyàkàra(?kà/ka)bhàva iti. niranvayavinà÷itvàn na vàsanety uktam. tatra kàraõam àha -- ##iti. yad dhi svalakùaõa eva niruddhaü na kenacidråpeõànveti na tat tadãyaü và råpaü vàsyata iti sambhavati. tathà vàsakam api yanniranvayavinaùñaü tat kenàtmanà paraü vàsayati. avasthità eva hi bhàvà gçhàdayo 'vasthitair evàgarudhåmàdibhir vàsyanta iti dçùñam. ayaü càvãtahetur unnetavya iti || 184 || atra codayati -- ##iti. avasthàntaropajananàpàyayos tadabhinnasyàvasthàvato nà÷otpàdàbhyàm avasthitatvànupapattiþ. avasthitatve và pårvàvasthàyàm ivottaratràpi avàsanàprasaïga iti. asmanmate tu bhaïguram uttaraü pårvaü ca j¤ànaü, nàvasthitaþ ka÷cid eko j¤àtàpracyutapràcyaråpaþ. tad iha bhaïgurapakùe pårvasàdç÷yàt tato bhinnasyottarasya yuktaiva vàsanà. eùaiva tu vàsanà yat pårvasàråpyam uttarasya. yathà làkùàrasopasikte bãjapårakusume phalaü tadråpaü jàyamànaü tattvànvitam ity ucyate. yat tu vyàpàravirahàd akàrakatvam uktaü, tad ayuktam. na vyàpàrataþ kàrakatvam, api tarhi pårvabhàvàt. bhàvàtirekiõo vyàpàrasyànupapatteþ. yac cedaü pårvasyottarakàraõatvam idam eva vàsakatvaü pårveõottaraü{2,87}vàsyata iti. ko 'rthaþ. svaråpaü janyata iti. ato bhaïguravàdinàm eva vàsanopapattimatã na sthiravàdinàm ity àha -- ##iti || 186 || tad iha svamatasàdhanam upekùyaiva tàvat paramatadåùaõam abhidhãyate. dåùite hi tasmin sukhena siddhànto 'bhidhãyate. tatra yat tàvaduktaü sadråpaj¤ànajanakatvam eva vàsaneti. tad ayuktam. yadi hi pårvaj¤ànam uttarasya janakaü bhavati, tato 'nuråpaü viråpaü và janayati, na taduttarasya janakam. anutpannasyàsato janakatvàyogàt. evaü vinaùñasyàpi, ajàtàtivçttayor anatibhedàt. na ca niùpannasya kùaõam apy avasthànam astãti kadà janayiùyatãti janakatvànupapattau dårotsàritam anuråpajananam. na hi niranvayavinaùñasya ki¤cid anuråpaü sambhavati, dharmànvayo hi ànuråpyam. na pårvadharmànvaya uttaraj¤àne 'sti, tadupagame niranvayavinà÷àyogàt. na ca samànadharmatàm antareõàsti sa prakàro yenànuråpyaü bhavatãti. tad etat sarvam àha -- ##ti sàrdhatçtãyena. nanu pårvabhàvitaiva kàrakatvam ity uktaü kiü kùaõàntaràvasthànena. na ca vyàpàrakàraõabhàvaþ yena tatsambandhàrthaü kùaõàntaràvasthànam iùyate tadabhàvàd ity uktam eva. maivam. na hi pårvabhàvitàmàtraü kàraõatvam iùyate. mà bhåd gavà÷vasyàpi paurvàparyamàtràt kàryakàraõabhàva iti paurvàparyaniyame tu kàryakàraõatvam.[720]na càsau kùaõikeùu sambhavati. vyàpàras tu pratyakùàdipramàõako nàpahnotuü ÷akyata iti || 189 || __________NOTES__________ [720] õakatvam (KA) ___________________________ {2,88} dåùaõàntaram àha -- ##ti sàrdhena. yady api hy ànuråpyàd vàsanety ucyate yadà tarhi gobuddher anantaraü hastibuddhir utpadyate tatraiva vailakùaõyàd vàsanà na syàt. tato 'pi parastàd goj¤ànaü nirbãjaü na sambhaved iti. pradar÷anàrthaü ca gohastij¤àna ukte sarvam eva vilakùaõàd vilakùaõaj¤ànaü na syàd ity àha -- ##iti || 191 || evaü tàvad ànuråpyavàsanàpakùo niràkçtaþ. idànãü punar api j¤ànàtiriktavàsanàpakùam evopasaïkramya dåùaõàntaram àha -- ##ti. bàhyàrthavàdinàü hi pårvaj¤ànajanità àtmasthà vàsanàþ ki¤cid eva sadç÷adar÷anàdyapekùya labdhodbodhàþ kàryaü janayanti krameõeti yuktam. j¤ànamàtravàdinas tu na ki¤cid vàsanànàü kàryajanane 'nugràhakam asti yad apekùayà vilambante. ato yugapad eva sarvàþ sarvaü kàryam àrabherann iti na krameõa jànàni dç÷yeran. ekadaiva vi÷vaj¤ànam utpannam iti kùaõàntare na ki¤cit syàt. na càsàü ki¤cid råpam anveti yat punaþ kàryaü janayet. niranvayavinà÷itvàn na kvacid anyatra vàsanànàü pàràrthyaü yathàsmàkam àtmani, saüskàryàntaràbhàvàt. ataþ pàràrthyena va÷ãkàràbhàvàd api na kramo yuktaþ. pàràrthyena hy asmàkam iva boddhur avadhànàdyapekùayà smçtikrama iva j¤ànakramo bhaved api. na tv etat sarvam astãti kàryakramànupapattir iti || 192 || ki¤caità vàsanàþ kvacid à÷rità na và. yady à÷ritàþ, j¤ànàtiriktasya{2,89}kasyacidabhàvàt tadà÷rità vàcyàþ. tatraikaj¤ànanà÷e sakalatadàdhàravàsanàvinà÷aþ. kàraõavinà÷àd eva kàryàrambha iti vaþ siddhàntaþ, prakàràntarakàraõatvàyogàt. vina÷yad eva hi kàraõaü kàryaü janayatãti yugapanna÷yantãbhir vàsanàbhiþ sakçd eva sarvàkàraj¤ànam utthàpitaü tathàvasthitaü ca ekadaivaikakùaõe vinaùñam iti kùaõàntare na ki¤cid bhaved ity àha -- ##iti dvayena || 194 || yadi tv à÷rayabhåtaj¤ànavinà÷e 'pi ÷aktir vàsanà na na÷yantãty ucyate, tataþ kùaõikatvasiddhàntahàniþ. sthirasya ca kramayaugapadyàbhyàm arthakriyànupapatteþ kàryànàrambhaprasaïga ity àha -- ##ti || 195 || yadi tu svatantrà eva j¤ànavad vàsanàþ pravçttà ity ucyate, tato j¤ànavàsanayor itaretarakàryakàraõabhàvànupapattir ity àha -- ##ti || 196 || kim iti na syàd ata àha -- ##iti. sadç÷am eva hi tadà j¤ànavàsane kàryam àrabheyàtàü j¤ànaü j¤ànaü vàsanà vàsanàü na punar anyonyam iti. nanu vijàtãyakàraõopanipàtàd visadç÷akàryotpàdo bhaviùyaty ata àha -- nànya iti. dvayàtiriktavastvabhàvàd iti bhàvaþ || 197 || ataþ saüvçtisatyaråpa iva vàsanà kalpità na paramàrthataþ{2,90}kàcidastãty àha -- ##iti. na caiva¤ jàtãyakaü kasmaicit kàryàya ghañata iti pràg eva varõitam ity àha -- ##ti || 198 || svamata idànãü vàsanàm upapàdayati -- ##iti. avasthito hi j¤àtà yajj¤ànàbhyàsena vàsanàdhàro bhavati tad yujyate. kùaõikaü tu na vàsayituü ÷akyam. na ca tadàsanà prayojanavatã, kvacid upayogàbhàvàt. na ca vàsitaþ pårvàvasthàto 'tyantaü bhidyate, yenànyatvaü pratipadyate. na ca pràgvadavi÷iùñaþ, yena vàsanà na syàt. na càvasthàntarotpàde 'vasthitatvànupapattiþ, pårvàparayor avasthayor anugatasya boddhuþ pratyabhij¤ànàt. tad ihàvasthàtadvator abhedavivakùàyàü pårvaj¤ànàhitasaüskàraþ pumàn eva vàsanà bhavet. bhedavivakùàyàü tu tadàdhàra iti || 199 || yattvànuråpyavàsanàpakùe làkùopasiktaü bãjapårakusumam upavarõitaü, tat tadråpasaïkrànter upapannam, na tu j¤ànasya ki¤cidråpaü j¤ànàntaraü saïkràmati niranvayavinà÷itvàd ity uktam evety àha -- ##ti ##ntena. prakaraõàrtham upasaüharati -- ##ti || 200 || ki¤ceyaü vàsanà tattvadar÷ibhir bauddhair vastuto varõiteti nedaü sambhàvayàmaþ. asatãm eva tu yuktyànupetàü yukti÷ånyàü vàsanàü vikalpya viùayeùv àsthàü{2,91}nivartayitum arthaniràkaraõam uktam ekam evàdvitãyam ityàdyupaniùadbhir iva. tatraiva tv arvàcãnànàü bhràntyà siddhàntàvagraha iti niràkçtaü vàdinam à÷vàsayatãti -- ##ti || 201 || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü niràlambanavàdaþ samàptaþ || 004 ÷ånyavàda atha ÷ånyavàdaþ atra bhàùyaü - ÷ånyas tu. katham. arthaj¤ànayor àkàrabhedaü nopalabhàmahe. pratyakùà ca no buddhiþ. atas tadbhinnam artharåpaü nàma na ki¤cid astãti pa÷yàmaþ iti. tatra yaþ ÷ånyo yena ca ÷ånyaþ tadubhayànupàdànàt ÷ånyas tv iti pratij¤àvacanam asaïgatàrtham. yadi tu pårvasàdhanavàkyagatapratyaya÷abdànuùaïgeõa ÷ånyaþ pratyayaþ tadbhinnam artharåpaü nàma na ki¤cid astãti cottaragranthànusàreõàrthena ÷ånya iti vyàkhyàyate, tatas tenaiva gatàrthatvam ata àha -- ##iti. ayam evàtra pratij¤àrthaþ pratyayo 'rthena ÷ånya iti. na ca gatàrthatvaü, pratyavasthànahetubhedàt. sa eva niràlambanavàdã nàstikaþ pratyakùàdivirodhadåùitasvasàdhano dåùaõaparihàreõedànãü pratyavatiùñhate. bàhyàrthagràhij¤ànà÷rayaõena hi pratyakùàdivirodho 'bhihitaþ. tatredam ucyate. na j¤ànaü bahirarthe pravartituü ÷aktam asambandhàt. asambandhaprakà÷ane càtiprasaïgàt. ekaråpopalabdhe÷ ca j¤ànapravçttiviùayàsiddheþ. ekaü hãdaü nãlam iti nãlaü prakà÷ate. tad ekam eva yuktam, vibhàgànavagame tadabhyupagamàyogàt. tad idam uktam arthaj¤ànayor àkàrabhedaü nopalabhàmahe iti. ata evàyam anàdikàlãnavàsanopaplàvitanikhilanãlàdyàkàraprakà÷aþ. nàtra kenacid bàhyam avasthàpyeta, yena tadapalàpe pratyakùàdivirodho bhavet. ataþ sa evàyaü pakùo dåùaõaparihàreõa punar anupràõitaþ. tad etat pràg apy uktaü - pratyakùabàdhane cokte pa÷càt tacchaktyavekùaõàt | iti || 1 || {2,92} atra pårvapakùaü vivakùan saüvitparãkùàü tàvad avatàrayati -- ##iti. yad yàdç÷aü bàhyàrthagràhi pratyakùaü manyamànena bhavatà mãmàüsakena pratyakùavirodhàdidåùaõaü niràlambanasàdhanasyocyate, tad idànãü parãkùyatàm. pratyakùaparãkùàmukhena càtra saüvinmàtraparãkùaivopakùiptà. sarvasaüvidàm eva bahirviùayatvànabhyupagamàt. mukhyatayà tu pratyakùaparãkùopanyàsa iti || 2 || kãdç÷ã punar iyaü parãkùeti tatsvaråpaü dar÷ayati -- ##iti. kim idaü pratyakùaü bàhye pravartituü ÷aktam àhosvit svàü÷aparyavasàyãtãdç÷ã parãkùà. parãkùà ca saü÷ayya pårvottarapakùabalaniråpaõam abhidhãyate. tad anena prathamasya parãkùàparvaõaþ svaråpam upanyastam iti veditavyam iti || 3 || àha -- vakùyati bhavàn saüvitparãkùàm. kim asyàþ prayojanam iti vaktavyam. aprayojanasya hi sandigdhasya kàkadantavadaparãkùaõãyatvàd ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- sarvapårvàkùepeõàyaü vàda udbhavati. sarvàkùepeùu ca pårvàdhikaraõasyaiva prayojanam. yathà vakùyati -- àkùepe pårvàdhikaraõasyeti. tad yadi bàhyàrthagràhi pratyakùam upapàdayituü ÷akùyàmaþ, tato dåùaõasiddhyà bàhyàrthaparaü vakùyàmaþ. yadi tv àtmàü÷a eva sarvasaüvidàü gràhyo bhaviùyati, tato dåùaõabàdhanàt sàdhanasiddhau nàstikasya bàhyàpalàpaþ setsyati. tadiyaü bàhyàrthasiddhàv eva parãkùopayujyata ity avatàryata iti || 4 || sà punar iyam anà÷rayà saüvicchaktiparãkùeti nàstikaikade÷inaþ pratyavatiùñhante.{2,93}te hi gràhyavaidhuryaduþrithatàþ saüvido 'pi na santãti varõayàmbabhåvuþ. ataþ ÷ånye saüsàre kiü kutra pravartituü ÷aktam a÷aktaü veti parãkùyate. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nàyam ubhayàpalàpaþ ÷akyo vaktum. sarvapràõinàmavigànasiddhatvàn nãlàdyàkàrapratibhàsasya. idaü tu cintanãyaü sarvasaüvidàm evaupàdhiko nãlimà svàbhàviko bàhyasyeti. tucche tu saüsàre nirbãjapratibhàso nàvakalpate. ataþ parãkùaõãyam idaü kiü j¤ànam evànàdivàsanopaplàvitanãlàdyàkàram àtmagocaram evedaü prakà÷ate, paramàrthasantaü và bàhyam arthaü pratipàdayituü samartham iti. yadi tat tàvad upasthàpayati, atas tadbalabhuvà pramàõàntareõa tad api sidhyatãti. nãlapãtàdidãrghàdãti vividhàkàropanyàsena pårvapakùabãjaü dar÷ayati. nàyaü vyavasthitaikasvabhàvo nãlàdir àkàro dç÷yate, avyavasthitasyàpi dãrghàder aupàdhikasya dar÷anàt. tàttvike vàvyavasthànupapattir iti. etac copariùñàd vyaktãkariùyatãti || 5 || nanv evam astu yathàpratibhàsam ubhayaü, tathàpi kaþ parãkùàvasaraþ. na hi pratyakùasiddha evobhayasmin parãkùà yuktà. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- sidhyaty ubhayaü yadi j¤ànaj¤eyayor àkàrabhedo dç÷yate. tadà hi viviktàkàram ubhayaü bhàsamànaü na neti ÷akyam apalapitum. eka eva tu nãlàdir àkàro bhàsate. ataþ katham ubhayam avivàdasiddhaü bhavati yan na parãkùyeta. såkùmaþ khalv ayaü paõóitair upavedanãyo 'rtho nyàyaþ yenaikatràkàre bhàsamàne 'nyad avasthàpyate. nàyam aparãkùakàõàü sidhyati. tad idam uktam arthaj¤ànayor àkàrabhedaü nopalabhàmahe iti bhàùye. ato na pratyakùaikapramàõikà dvaitasiddhir iti parãkùàvataraõãyà. yathà ca nobhayaü pratyakùaü tathopariùñàd vakùyàma iti. nanv evam àkàrabhedànavasàye j¤ànàrthayor anyatarasya yasyaivàyam àkàro dç÷yate tasyaivàyam abhyupagantum ucitaþ, kim atra parãkùaõãyam ata àha -- ##ti. bhaved evaü yadi j¤ànàrthayor anyatarasyàyam àkàra iti vi÷adataram avagamyeta. na tv anyatarasya dharmatà tasya vispaùñà. ato j¤ànaü và nãlam artho veti yuktaiva parãkùeti || 6 || {2,94} nanv asaty apy àkàrabhedàvagame dvayor anyatarasiddhyaivàrthàd itarat sidhyati. tathà hi -- na tàvaj jaóasyàsati prakà÷àntare prakà÷aþ sidhyatãti tatas siddhiþ. akarmakaj¤ànànutpatte÷ ca j¤ànàd j¤eyasiddhir iti dvaitavàda eva sàdhãyàn kiü parãkùayàta àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yad etan nãlam ity atra grahaõe sàkùàtkàriõi prakà÷ate, tasyaivàstitvaü netarasyeti saugatà bhràmyanti. apratyakùasiddher apramàõakatvàt. tathà hi -- na tàvadàntaraj¤ànàd bahirj¤eyasiddhiþ, asambandhàt. asambandhaprakà÷ane càtiprasaïgàt. j¤eyàc ca j¤ànasiddher apramàõakatvam anantaram eva vakùyàmaþ gràhakaü niùpramàõakam iti. ataþ pratyakùàvabhàsinor evobhayor àtmalàbhaþ sambhavatãti. na càkàrabhedopalambho 'stãty uktam, ato na sphuñà dvaitasiddhir iti parãkùà pratipàdayitavyeti bhàvaþ. yata÷ ca gçhyamàõasyàstitvaü, tasmàd ekam evedam àkàravad vastv idaü nãlam iti gçhyate tad ekam evàpadyate, na tu tattvàntaram àkarùatãty abhipràyeõàha -- ##iti || 7 || eva¤ ca pareùu bhràmyatsu nàparãkùyaniråpaõaü kartuü ÷akyam. tad yadi naþ parãkùamàõànàü paroktàbhir yuktibhir j¤ànam evàkàravad iti samarthanam abhaviùyat tatas tanmàtra eva pratyakùapramà kùãõeti nàrtho 'vakalpiùyate. atha tu bàhyam eva vastv idam iti pratibhàsànusàreõàkàravad iti samarthyate, tatas tat tàvat pratyakùagçhyamàõam astãti sthite tatsiddhyanyathànupapattyaiva vakùyamàõaprakàre(õa) buddhisiddhau mama dvaitaü sidhyatãty abhipràyeõàha -- ##iti dvayena || 9 || {2,95} evaü tàvat pratyakùaparãkùàü prastutya tatsvaråpaprayojanàrambhàkùepasamàdhànàdy uktvà pårvapakùaü grahãtukàmo mãmàüsakaþ svagotrànusàreõa svayam àlocayati -- ##iti ##antena. idànãü pårvapakùaü gçhõàti -- j¤ànam àkàravad iti. kathaü punar idam iti vispaùñe paraprakà÷e pratyagàtmany àkàravattvam abhidhãyata iti siddhàntàbhipràyeõa pçcchati -- ##iti. ayaü ca katham iti bhàùyapra÷nànusàreõa pra÷no vyàkhyàtavya iti. punar api arthaj¤ànayor àkàrabhedaü nopalabhàmahe iti bhàùyàbhipràyeõaiva j¤ànasyàkàravattàyàm upapattim àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- ekam eva hi nãlàdyàkàraü tattvam adhigatavanto vayam. atas tanmàtram evà÷rayàmaþ, na punar ubhayam à÷rayitum utsahàmaha iti || 10 || nanv astv ekam àkàravat, tathàpi kuto 'yaü ni÷cayaþ j¤ànam àkàravann àrtha ity ata àha -- ##ti. yadi bàhyam eva vastvàkàravad iùyate, tatas tasya jaóasya prakà÷àyogàd gràhakàntaraü kalpanãyam àpadyeta. j¤ànaü tu prakà÷asvabhàvam anapekùitaprakà÷àntaram eva sàkùàtkàri prakà÷ata iti nànupapannam. ato j¤ànam evàkàravad ity abhipràyaþ || 11 || nanu pramàõabalàd àpatantã gràhakàntarakalpanà yuktaivàta àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- bhaved evaü yadi pramàõavatã kalpanà bhavet. niùpramàõaü tu niràkàraü vastu j¤ànàbhidhànam àkàravato bàhyàt kalpanãyaü bhavet. bàhyaü hi tenàviditaprati(?ba/samba)ndhaü na tat tàvad anumàpayati, atiprasaïgàt. na ca nityaparokùaj¤ànavàdinaþ kvacid api buddhyà vyàptisiddhiþ. api ca artho{2,96}j¤ànànumàne liïgam arthadharmo và. pårvasmin kalpe vyabhicàrã hetuþ, asaty api j¤àne 'rthabhàvàt. aj¤àtasya ca liïgatànupapattiþ ekade÷adar÷anàd ity abhyupagamàt. j¤àtas tu nàsati j¤ànaj¤àne liïgaü bhavati, agçhãtavi÷eùaõasya jàtatvàyogàt. j¤àto hi liïgaü na svaråpeõa, vyabhicàràd ity uktam. ki¤cedaü j¤àtatvam anyad ato j¤ànasambandhàt. tadava÷yaü j¤ànaü jij¤àsamànasyàpannam agre j¤ànasaüvedanaü j¤ànam aj¤ànaü và j¤àtasya. nanu na bråmaþ svaråpeõàrtho liïgaü j¤ànavi÷iùño và. vyaktas tu viùayo liïgam. nanu sà vyaktibuddhir eva viùayasya, tadasiddhau tadupàdhiko vyakto viùayaþ kathaü hi setsyati. na vyaktibuddhir arthàtmeti cet, sa buddhijanmà na và. na tàvat tajjanmà, asambaddhayà buddhyàrthe dharmàntaràdhànàyogàt. atajjanmana÷ càtalliïgatvàt, hetutadvator asati tàdàtmye 'pratibandhàt. yathàhuþ -- sa kiü và buddhijanmàpi na buddhiü gamayet pratibandhàbhàvàt iti. arthadharma÷ càj¤àtur api sàdhàraõaþ avi÷eùàt parabuddhim apy anumàpayet. uktaü ca -- arthàtmana÷ ca sàdhàraõatvàd anyabuddher apy anumànaprasaïgaþ iti. syàd etat. nedam anumànam, arthàpattis tu. sàcàgçhãtasambandhasyàpi jàyata eveti. tan na tàvat pramàõàntaram. yathàhuþ -- tad dvividhaü samyagj¤ànaü pratyakùam anumànaü ceti. pramàõasya sato 'traiva ÷abdàder antarbhàvàt pramàõe eveti ca. astu và pramàõàntaram. kayànupapattyàrtho j¤ànaü gamayati. sa hi svakàraõasàmagrãto labdhàtmà. kiü tasyàsati j¤àne nopapadyate. asti khalv asàv aj¤àto 'pi. satyaü, j¤àtatà tu tasyànupapannà. nàsàv anyà j¤ànasambandhàd ity uktam eva. arthadharmatve càtiprasaïgo varõitaþ. sa pramàõàntare 'pi samànaþ. parasparasyàpy arthagatànupalabhyamànadharmadar÷inaþ parabuddhyarthàpattyupapatteþ. api ca pramàõàntarapratãghàto 'nupapattiþ. tatra kena pramàõena j¤àto viùayaþ pratihanyate, yajj¤ànakalpanayopapadyeta. ato nàpratyakùà buddhiþ sidhyatãti. yas tu vadati satyam apratyakùà dhãr na sidhyati. tadvad eva tv artho 'pi pratyakùasiddha eva. ekasminn eva hi pratibhàse meyamàtçpramàprakà÷aþ nãlam ahaü jànàmãti. ataþ pratyakùabalasiddham eva dvaitam iti. tadupariùñàn niràkàraùyàmaþ na copalabdhir astãheti. ato 'rthàkàràbhyupagame niùpramàõakaü vastvantaraü kalpanãyam iti såktam iti || 12 || {2,97} syàd etat. aprakà÷àtmany arthe 'pramàõikà vastvantarakalpanà bhavet, anyathàrthaprakà÷àsambhavàt. artham eva tu prakà÷asvabhàvam eùiùyàmaþ, na vastvantaraü kalpayiùyàma ity ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- ekam eva vastu gràhyagràhakàkàram iti naþ pratij¤à. tad yady artha eva tàdç÷o bhavatà÷rãyate, siddho naþ pakùaþ, advaitasiddhàntasiddheþ. saüj¤àmàtre tv àvayor visaüvàdo bhaved na vastuni. ubhayor apy ekatvàbhyupagamàt. kathaü punar atra saüj¤àmàtre visaüvàdaþ. arthavàdã hi sthiram artham anujànàti. j¤ànavàdã tu kùaõikam. satyam. anyà'ya vi÷eùaþ tattvaü tàvad ekam evàpadyate. etad evàtra niråpaõãyam. anyattvetad yat sthiram asthiraü veti || 13 || etad eva vivrõoti -- ##ti. nanv asty ayaü vi÷eùaþ bàhyo 'rtho j¤ànam àntaram iti. ataþ kathaü na vastubhedaþ. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nàyaü bàhyàntaravivekaþ pàramàrthikas tattvàbhede sidhyati. bhede hi tathà bhaved ekaü bàhyam ekam àntaram iti. abhinne tu tattve kim apekùya kiü bàhyaü kim àntaraü và bhaviùyati. ato mçùaivàyaü j¤ànamàtranirmitaþ parikalpaþ kalpanam iti || 14 || nanu bauddhànàm api svacchàkàram ekam eva j¤ànam. ataþ katham asmin nãlàdiråpaü gràhyagràhakàkàra÷abalaü vibhaktam idaü nãlam ahaü jànàmãti niråpyate. na hi svacchasya nãlàdità sambhavati. na caikasya gràhyagràhakatà nãlam ahaü jànàmãti, svàtmani kriyàvirodhàt. ata eva na pravibhàgaþ idaü jànàmãti. ataþ pratibhàsànuguõo 'rthàkàrapakùa eva nyàyyaþ, ata àha -{2,98} ##iti sàrdhadvayena. ayam arthaþ -- yady api svaccho j¤ànàtmà eka eva, tathàpy anàdau saüsàre yàni pårvaj¤ànàni tàny eva prasåtiþ prasavo yàsàü vàsanànàü tàbhiþ nãlapãtàdivicitraj¤ànahetutvàd vicitràbhiþ àtmànuråpeõa tasya svacchasya j¤ànàtmana upaplavàt. upaplavo bhràntij¤ànaü, kim uktaü bhavati. yàdç÷ã vàsanà tàdç÷aü svànuråpaü vibhramaü janayati. nãlavàsanà nãlaü, pãtavàsanà pãtam iti yàvat. evaü ca svànuråpyeõopaplavàd j¤ànàtmani nãlàdiråpaü tàvat prakà÷ate. tac ca gràhyagràhakàkàra÷abalaü tadàkàravàsanopaplavàd eva. gràhyagràhakàkàra÷abalair hi pårvaj¤ànais tadàkà(?ra/rà) eva vàsanà àhitàþ. ato nãlàdyàkàravat tadàkàraprakà÷o nànupapannaþ. vibhaktàkàravàsanàva÷àd eva ca vibhaktapratibhàso varõanãyaþ. evaü ca vàsanàva÷àd eva nãlàdiråpaü gràhyagràhakàkàraråùitaü pravibhaktam ivedaü nãlam ity upapannam iti na pàramàrthikaü bahiþsantam à÷rayabhåtam apekùate. ekasminn eva hi tattve tritayaü samàptaü pramitiþ pramàtà prameyaü ceti. yathàhuþ -- avibhakto 'pi buddhyàtmà viparyàsitadar÷anaiþ | gràhyagràhakasaüvittibhedavàn iva lakùyate || iti. àha -- santu tàvad vàsanànibandhanàþ saüvidàü nànàsamullàsàþ. tadvaicitryam eva kutaþ. nanåktaü vicitraj¤ànahetutvàc citràbhir iti. na, anyonyà÷rayàpatteþ. tathà hi -- vàsanàbhedàd j¤ànabhedas tadbhedàd vàsanàbhedaþ iti duruttaram itaretarà÷rayam iti. ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- nedam itaretarà÷rayam. anàdir ayaü vàsanàj¤ànayoþ kàryakàraõabhàvaþ bãjàïkurayor iva. nàtrànyatarasyàpi pårvakoñiþ prasaïkhyàyate. ato vàsanàto j¤ànaü tato vàsaneti kim anupapannam. ÷aktir iti vàsanàm apadi÷ati. sà hi j¤àna÷aktir iti prasiddhà. ayaü cànàditayetaretarà÷rayaparihàraþ anàdau saüsàra ity atra såtrito 'tra vivçta ity anusandhàtavyam iti || 17 || {2,99} evaü tàvadupapàditaü j¤ànam àkàravad iti. idànãü tatraiva kàraõàntaram àha -- ##ti dvayena. kalpanàgauravaü hi dvaitavàdinàm àpadyate, nàsmàkam ekatvavàdinàm iti bhàvaþ. nanu tavàpi ÷aktikalpanayà dvaitam eva, asatyàü hi tasyàü pårvoktavibhàgànupapattir ata àha -- #<÷aktimàtrasye>#ti. ayam abhipràyaþ -- na vàsanà nàma kàcid vastuto j¤ànàtirekiõy asti yà dvaitam àvahati. saüvçtisatyakalpità hi sà. na ca kàlpanikaü vastu dvaitm àpàdayati. api ca bahirvastuvàdinàm api tad upetya tatsamavàyy anyaþ ÷aktibhedaþ kalpanãya eva tattatkàryabhedopapàdanàya. tad iyaü ÷aktikalpanà sàdhàraõã. j¤ànavàdinas tu j¤àna÷aktikalpanaiva kevalety asti vi÷eùaþ. etac ca pàramàrthikaü ÷aktibhedam abhyupetyoktam. na ca tathà saugatà manyante, cinmàtraü tu sad ity abhyupagamàd iti. ita÷ ca j¤ànam àkàravad ity àha -- ##iti ##antena. ubhayor api dvaitàdvaitavàdinoþ siddhaü j¤ànam atas tasyaivàkàrakalpanà nyàyyà siddhà÷rayatvàd iti. tasmàd vastubhedàd àkçùyety arthaþ. tava tv asmàkam arthàsiddher à÷rayàntarakalpanàpurassarã tadàkàrakalpanà syàd ity àha -- ##iti || 19 || atra kàraõam àha -- ##iti. nãlàdir hãdaü nãlam iti kvacid à÷rito dç÷yate. nàsàv à÷rayam antareõopapadyate. tad yadi j¤ànà÷raya iùyate siddhà÷rayo bhavati, itarathà sàdhyà÷raya iti vi÷eùa iti. api caivam arthàkàrà÷rayaõe tena vij¤ànena viprakçùñatà nãlàder àkàrasyàpadyeta.{2,100}tata÷ ca tena tatprakà÷àyoga ity abhipràyeõàha -- ##ti. anena ca saüvedanàd iti bauddhokto hetur antarõãtaþ. evaü hi tenoktaü nànàtmanaþ saüvedanaü bhavati nãlavittau pãtavat. àtmabhåtasya tu svàtmavad eva prakà÷o nànupapannaþ. tad idam uktam anarthàntaratve tu nãlàder anubhavàt tadàtmabhåtaþ prakà÷ate, tathà nãlàdyanubhavaþ syàd iti. tatheti yathà[721]j¤ànàtmety uktaü bhavati. ataþ saüvedanàd eva tu bhàsamànasya nãlàdes tatsaüvida÷ càvivekaþ siddha iti. aparam api gràhyalakùaõayogàd iti bàhyàpalàpe bauddhoktaü hetum upanyasyati -- pratyàsannam iti. ayam abhipràyaþ -- mama hi j¤ànàtmabhåtam ekàntapratyàsannaü nãlàdi yuktaü yad gràhyatàü pratipadyate. asambaddhasya tu gràhyalakùaõàyogaþ. nanv iyam evàrthasya gràhyatà yat tato j¤ànasyotpattiþ tatsàråpyaü ca. bàhyanãlàdyàbhàsaü hi j¤ànam. tatsvaråpaü tàvat tata÷ cotpadyate kadàcit j¤àna kàryavyatirekàt. yathoktaü - satsu samartheùv anyeùu hetuùu j¤ànakàryànutpattiþ kàraõàntaravaikalyaü såcayati. sa bàhyo 'rthaþ syàd iti. sautràntikamate santi khalv àlokendriyamanaskàràdayaþ. te ca j¤ànahetavaþ. na ca j¤ànaü jàyata iti dçùñam. tad idaü bàhyàrthasannikarùàdevotpadyata iti tatsiddhiþ. evaü cotpattisàråpyàbhyàm evàrthavedanam ity ucyate (?arthà grà/artho gç)hyata iti ca. ata utpattisàråpyayor eva gràhyalakùaõatvàd gràhyo 'rtho nàpahnotuü ÷akyate. maivam. evaü satyanantaram eva vij¤ànaü tulyaviùayaü viùayaþ pràpnoti j¤ànànàü tatsàråpyàt tadutpatte÷ ca samanantarapratyayàdhãnajanmatvàd uttareùàm. api ca nàrthaj¤ànayoþ sàråpyaü, j¤ànapratibhàsinaþ sthålàkàrasya paramàõuùv abhàvàt. eka÷ càyam àkàro j¤ànasannive÷ã. bahåni ca sa¤citàni råpàdãni. katham anayoþ sàråpyam. na càpi sthåla eko viùayo 'vayavy asti, tasyàvayavebhyo 'vyatirekàt, tannànàtve nànàtvàpattiþ. ekàvayavakampe ca sarvàvayavikampaprasaïgaþ. ekàvçttau càbhedàt sarvàvçttiþ na và kasyacid ity avikalpopalambhaprasaïgaþ. avayavasyàvaraõaü nàvayavina iti ced, na. abhede tadanupapatteþ. bhede và tadàvaraõe 'py anàvçtatvàt pràgvad asya dar÷anaprasaïgaþ. kasmàc ca bhinno 'vayavaj¤ànàdhãnaj¤ànaþ, na khalu ghañasaüvit pañasaüvidam apekùate. vastusvabhàvàd iti ced, na. anyatamànupalambhe 'nupalambhaprasaïgàt. katipayàvayavapratipattau{2,101}và (?dar÷ane) aïgulyagradar÷ane 'pi sthålopalambhaprasaïgaþ. ato nàsti ka÷cit sthåla eko 'rthaþ yo j¤ànaü saråpayati. ki¤ ca idam ekena và kenacidàtmanà j¤ànàrthayoþ sàråpyaü sarvàtmanà và. ekade÷asàråpye nãlam api pãtasaüvidaþ saråpam ubhayoþ kùaõikatvàd asàdhàraõatvàc ceti tad api gràhyaü bhavet. evaü ca sarvaþ sarvavit syàt. atadutpatter agràhyatvam iti ced, na. pramàõàbhàvàd nãlabuddhir nãlapatãtàbhyàü sadç÷ã nãlàdevotpadyata iti na naþ pramàõaü kramate. api ca nãlàd apy utpattau na pramàõam ity anantaram eva vakùyàmaþ. samaü ca sàråpyam iti na gràhyetaravivekaþ. sarvàtmanà tu sàråpyam àtiùñhamàno jaóatvam apy arthasya buddhàvàdadhyàt. evaü càndhyam eva jagataþ. yathàhuþ -- __________NOTES__________ [721] thàtmaj¤à (KHA) ___________________________ ekade÷ena sàråpye sarvaþ syàt sarvavedakaþ | sarvàtmanà tu sàråpye j¤ànam aj¤ànatàü vrajet || iti. na ca tadadhãnà j¤ànotpattiþ, upàdànavi÷eùàbhàvàd eva kàryavyatirekasiddheþ. kàryadar÷anabalena hi vayaü samanantarapratyayam eva vàsanàparanàmànam uttarabuddhãnàü kàraõam àcakùmahe. tatkàryavyatireke tadabhàvam unnayàmaþ. na hi samagraü ca kàraõaü kàryaü ca na bhavatãti sambhavati. ata upàdànam eva tannàmada÷àm anupagataü yan na kàryam àrabdhavad iti kim arthagrahaõena. yathoktaü - yathàkatha¤cit tasyàrtharåpam uktvàvabhàsinaþ | arthagrahaþ kathaü satyaü na jàne 'ham apãdç÷am || iti. siddhaþ satsv api hetvantareùu kàryavyatirekaþ. tasmàn notpattisàråpye gràhyalakùaõam. na càgçhyamàõo 'rthaþ sidhyatãti siddhaü - nànyo 'nubhàvyo buddhyàsti ta(?sya/syà) nànubhavo 'paraþ | gràhyagràhakavaidhuryàt svayaü saiva prakà÷ate || iti. gràhyalakùaõàyogàt tàvan nànyo 'nubhàvyo 'sti. ata eva tasyà nànubhavo 'paraþ. tenàpi tadgrahaõànupapatteþ. ataþ svaprakà÷à dhãr evaikà modata iti siddham. yas tv asambaddhasyaiva j¤ànenàrthasya prakà÷yatàm àtiùñhate, so 'sambaddhenàpi dãpena ghañasya prakà÷yatàm àtiùñhata iti vivçtaü hetudvayam. sahopalambhaniyama upariùñàd vivariùyata iti || 20 || {2,102} aparam api j¤ànasyaivàkàravattàyàü kàraõam àha -- ##ti. yuùmàkaü mãmàüsakànàü tajj¤ànaü prakà÷akam iti siddhànta iti. kasya prakà÷akam ata àha -- ##iti. bàhyasya jaóàtmanaþ svayaü prakà÷ahãnasya tadupàyatayà sammataü, anyathà tatprakà÷àyogàt || 21 || kim ato yady evam ata àha -- ##ti. yad dhi yasya prakà÷akaü tad gçhãtam eva prakà÷ayati. tad yadi j¤ànam arthasya prakà÷akam etad api nàgçhãtaü tat prakà÷ayet. ato 'va÷yaü grahãtavyam. na ca tadanàkàraü grahãtuü ÷akyam, na càrthaj¤ànayor àkàrabhedopalambhaþ. ato 'va÷yàbhyupagantavyaü grahaõasya j¤ànasyaivàyam àkàra iti sàmpratam ity abhipràya iti. tadadhãnaprakà÷atvàd iti j¤ànàdhãnaþ prakà÷aþ pratibhàso yasyety arthaþ || 22 || evaü tàvadava÷yagràhyatayà j¤ànasyaivàkàraþ ava÷yagràhyatà ca prakà÷akatayety uktam. itara÷ càva÷yagràhyatety àha -- ##iti dvayena. dvedhà hy utpannaü vastu na gçhyate prakà÷akàbhàvàt pratibandhàd và. yathàndhakàratirohito ghañaþ kuóyàdipratibandhàd và yathà loke. sa eva caitad ubhayam api j¤àne sambhavati. ato grahaõakàraõàsambhavàd utpadyamànam eva grahãtavyam. evaü ca tasyaiva sàkàratvàpattir ity uktam eveti || 24 || {2,103} yadi tv arthaprakà÷àt pràg j¤ànaü notpadyetaiva, tato 'sato grahaõàsambhavàn na gçhyeta, na tv evaü bhavadbhir apãùyate. utpannàyàm eva buddhàv arthasya j¤àtatvàbhyupagamàt. tataþ pràgutpannasyàgrahaõakàraõàbhàvàdàv a÷yakaü tàdàtvikaü grahaõam ity àha -- ##ti ##ntena. yadi tåtpa(?nnaü/nna) pratibandhaü ca kenàpi na gçhyata ity ucyate nityàsaüvedyataiva tarhy àpadyeta. tata÷ càbhàva eva j¤ànasya bhaved ity abhipràyeõàha -- ##iti || 25 || kiü punaþ kàlàntare na grahaõam ity ata àha -- ##iti. agçhyamàõe vi÷eùe pràgagrahaõaü parastàc ca grahaõam ity anupapannam iti || 26 || nanåtpannasyàpi saüvidantaràpekùayà grahaõam iti kiü nopapadyate ata àha -- ##ti. yuktaü yadaprakà÷ako 'rthaþ prakà÷àya j¤ànàntaram apekùate. j¤ànaü tu svayam eva prakà÷aråpam iti kiü tasya prakà÷àntaràpekùayà. ataþ sahasaiva prakà÷eteti. tulyajàtãyàntaràpekùàyàm anavasthà. yathàhuþ -- j¤ànàntareõànubhave hãùñà iti. na ca j¤ànaü na j¤àyata eveti sàmpratam. abhàvaprasaïgàt. uttarakàlaü ca smçtidar÷anàt sahaiva hi vij¤ànena pårvadçùñam arthaü smaranto dç÷yante j¤àto 'sàv artho mayeti. na càj¤àtasya j¤ànasya smçtir upapadyate. uktaü ca paraiþ -- tatràpi ca smçtiþ iti. evaü càparàparaj¤ànàpekùàyàm ekaviùayasaüvittàv evàyuþ paryavasyet na viùayàntarasa¤càro jàyeta. tatra ca dçùñaü j¤ànam. yathàhuþ -- viùayàntarasa¤càras tathà na syàt sa ceùyate | iti. tad etat sarvam abhipretyàha -- ##ti || 27 || {2,104} ita÷ ca pràg j¤ànaü j¤àyate j¤ànàkàra÷ ca nãlàdiþ, yena j¤ànapurassaram evàvagatapårvaü niruddham arthaü smaranto dç÷yante j¤àto mayàtikrànto 'muko ràjeti. yadi hy arthasyàkàro bhavet, asaty arthe satà kathaü dhãr anurajyeta. ato buddhir eva tadàkàram artham àlikhyopajàyata iti yuktam. yadi càtãte kàle j¤ànapurassaram artho nopalakùito bhavet, katham idànãü tathà smaryeta. yathàvagatagràhiõyo hi smçtayaþ kathaü màtrayàpi pårvànubhåtam atikràmanti. tasmàj j¤ànàkàro nãlàdiþ j¤ànapårvaka÷ càrthànubhava ity àha -- ##ti dvayena. tat punar idaü parasparaviruddham ivobhayaü sàdhyam upalabhyate. tathà hi. j¤ànapårvam artho 'nubhåyata ity artham aïgãkarotãti lakùyate. j¤ànàkàrasàdhanena ca niràkaroti iti tadviùayam ançtam. maivam. nàtra j¤ànapurassaram artho 'vasãyata iti tàtparyam. evaü tu manyate -- aïgãkàrayàmi tàvad enaü ÷rotriyam anubhavànubhavapurassarãm arthasthitim. eùa hi chàndaso dvaitasiddhim evam apy aviguõàü manyamàno 'bhyanujànàti tàvat prathamaü j¤ànasaüvedanam. tato 'nàkàropalambhàsambhavàd ekàkàropalambhàc cànàyàsam evàrthàpalàpaü vakùyàma iti ca. tathà bhàùyakàreõàpi -- nanåtpannàyàm eva buddhau artho j¤àta ity ucyate iti chadmanaivàrthàbhyupagamo dar÷itaþ. vàrttikakàreõàpi tathaivànuvihitam. ato na doùa iti || 29 || ita÷ ca j¤ànànuvidhàyyarthaþ. tathà hi bhavanti vaktàraþ -- nãlo 'yam arthaþ tadråpànubhavàd iti. j¤ànanirapekùe tv arthani÷caye naitad upapadyate. tad etad àha -- ##iti || 30 || ataþ siddhaü buddhij¤ànapurassaram arthaj¤ànam ity upasaüharati -- ##iti. {2,105} atraike vadanti -- kim idam aniùñam àpàdyate j¤ànam anubhåyata iti. pratãmo hi vayam ekasyàü saüvidi tritayaü pramàtà pramitiþ prameyaü ceti, nãlàdyàkàraü prameyaü pramitim anàkàràü pramàtàraü ca. tathà hãdç÷ãyaü pratãtiþ nãlam ahaü jànàmãti. tad iha nãlapadàspadaü prameyaü mitir j¤ànàdyupàttà. pramàtà tåttamapuruùeõopàttaþ. kiü punar atra tritaye pramàõam. pratyakùam. sàkùàtkàriõã hi pratãtiþ pratyakùam. asti càsyàm arthavittau tritayasya sàkùàtkàraþ. tatràpi màtçmeyayoþ paràdhãnaþ prakà÷aþ. na miteþ, svayamprakà÷atvàt. itarayos tu na svayamprakà÷atvaü, sator api svapnàdau tadadar÷anàt. asti khalv ayaü puruùaþ, svàpe jàgaràyàü ca pratyabhij¤ànàt. evam eva viùayàþ. na ca tadà prakà÷ante. tat kasya hetoþ, yadi viùayàõàm àtmana÷ ca svayamprakà÷atà saüvidas tu svàpàdàv asambhavàd evàprakà÷aþ, nàprakà÷atvàt. api ca meyamàtçgocarà phalabhåtà saüvid avagamyate na tu tasyà api bhinnà saüvidaparà, yad asàv api paràyattaprakà÷à÷rãyate. tad iha svaprakà÷à saüvit. tadgocarau màtçmeyau. saüvidgocaratvàvi÷eùe 'pi nàtmanaþ karmabhàvaþ, gantçvadupapatteþ. yathà khalu samàne 'pi triyàphalasaüyogavibhàgabhàgitve gràmàdeþ karmabhàvo, na gantuþ. evaü pramàõaphalasaüvittisambandhàvi÷eùe 'py àtmanaþ kartçtà. tat kasya hetoþ. parasamavàyikriyàphalabhàgità hi karmatà. sàvayavànàü gantavyànàü ca dehe[722]gatisamavàyàd àtmani j¤ànasamavàyàt. tatràsau gràmaþ karma. tathà ca viùayà iti te tathà. ato niràkàraiva saüvit svamahimnà sidhyantã màtçmeyàv api vyavasthàpayati. kim idànãü pramattavacassatyaü pårvaü buddhir utpadyate na tu pårvaü j¤àyata iti. na, buddhyapade÷àt tasyà÷ cànumeyatvàt. asti và buddhisaüvidor bhedaþ. astãti bråmaþ. kà tarhi buddhiþ, kà ca saüvit. àtmamanassaüyogo buddhiþ. buddhir j¤ànam ity anarthàntaram. phalabhåtà saüvidanubhavàdipadàspadam. tayà càtmamanassaüyogaþ kàraõabhåto 'numãyata iti kim anupapannam. adåraviprakarùàd anyataratrànyatarapadaprayogaþ. nanv evaü saüvidi[723]saüvedyeùu ca saüvedyamàneùu saüvedyadvayopalabdhiprasaïgaþ. na caivam, ekàkàrasaüvedanàt. uktam atraika evàkàraþ saüvedyaþ anàkàrà saüvit prakà÷ata iti. kim idànãm asaüvedyaiva{2,106}saüvit. na bråmo 'saüvedyeti. saüvi(?bhakta/tta)yaiva hi saüvit saüvedyate na saüvedyatayà. keyaü vàcoyuktiþ. iyam iyaü nàsyàþ karmabhàvo vidyata iti. svayamprakà÷atvàt. na caivam asaüvit. na, atanmålatvàt saüvedyabhàvasya sarvabhàvànàü, sà hi sarvabhàvànàü siddhiþ na càsa¤ cetãtà sidhyatãti kathaü te 'pi sidhyeyuþ. ataþ saüvitprakà÷a eva dvaitaü sàdhayatãti kiü siddhasàdhanena. saüvidupàråóho hi nãlàdir advaitam àpàdayati. saüvidaiva tv anàkàrasaüviditayà vyatirecito nãlàdir nàdvaitàya ghañata iti siddhaü pramàtà pramitiþ prameyaü ceti. tàn pratyàha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- ÷rotriyadçùñyaiva tàvad buddhir anumeyeti lakùyate. yad evam àha -- j¤àte tv anumànàd avagacchatãti. yat tu j¤ànàbhipràyaü tad na saüvidabhipràyam iti. tan na. paryàyatvàd anayoþ. cetanà buddhiþ j¤ànaü saüvid ity anarthàntaram iti laukikà budhyante. na càtmamanasoþ saüyoga÷ cetanà, råpàditulyaguõatvàt. tac cetanàtve ca manasa÷ caitanyaprasaïgaþ. tasyàtmamanasoþ sàdhàraõatvàt. acetanà buddhir ity alaukikam. yathàhuþ -- buddhi÷ cetanaiva hi gamyate. iti. ato yaivàsàv anàkàrà saüvid bhavatàbhimatà saiva tàvad buddhiþ, tadabhipràyam eva buddhyanumeyatvàbhidhànam. na tv anàkàrà saüvidaparokùam anubhåyate buddhi÷ cànumãyata iti sàmpratam. tad ayam arthaþ -- yàsau laukikã buddhir nàsàv anàkàrà aparokùam upalabhyate. tasmàt pratyakùabuddhivàdinàyam àkàro j¤ànasannive÷ã vàcyaþ. yathàsmàbhir uktam. yathàvàrttikaü và siddhàntaþ artha eva pratyakùo na buddhir iti. tatra coktà buddhyanumàne liïgànupapattiþ. ato 'siddham aniràkàràyà buddher anupalambhàt saüvid eva dvaitaü sàdhayatãti || 31 || __________NOTES__________ [722] ha [723] di saüvedyamà (KHA) ___________________________ api caivaü sahopalambhaniyamàt trayasyàbhedàpattir ity àha -- ##ti. trayàõàü vivekabuddhyabhàvàd ekasyaiva j¤ànasyàkàravattayà bodhaþ prasajyata iti vakùyamàõena sambandhaþ. j¤ànagrahaõam upalakùaõàrtham. ekam eva tattvam àkàravad bhaved iti vivakùitam. yo hi meyamàtçpramàsu sahopalambham àtiùñhate tasyànyataraviviktànyatarabuddhyabhàvàd abheda eva trayasyàpadyeta,{2,107}bhede niyamàyogàt. bhinnànàü hi ghañàdãnàm aniyataþ sahopalambhaþ. te hi sahabhàvena vivekena copalabhyante. ato 'niyamavyàpto bhedo nàrhati vyàpakaviruddhopalabdhau bhavituü dhåma ivàgninà vyàpto 'nagnau. bhinnàvabhàsàd bheda iti ced, na. anekàntàt. tatraitat syàd, ekadàpi hi tritayam anubhåyamànaü bhinnam evàvabhàsate ghañakuóyàdivadato bhidyata iti. tan na. anaikàntikatvàd bhedopalambhasya bhede. upalabhyate khalu dvicandràdibodhe 'bhinna÷ candraþ. na caikasmàd bhidyate. tat kasya hetoþ. sahopalambhaniyamàd eva. sa hi mukhyena niyatasahopalambhaþ, tan na tato bhidyate. tad aniyatasahopalambhà eva bhàvà bhedenàvasãyamànà bhidyante netare. yathàhuþ -- na bhinnàvabhàsitve 'py anarthàntararåpatvaü nãlasyànubhavàt tayoþ sahopalambhaniyamàd dvicandràdivad iti. nanu bhinnayor api råpàlokayoþ sahopalambhaniyamo dçùñaþ. anàlokopalambhà na råpabuddhir yataþ. tan na, kevalasyàpi kvacid àlokasya dar÷anàt. råpasya ca pràõivi÷eùeùv anàlokasya. santi hi kecit pràõinaþ ye 'ndhakàra eva råpam àlokayante. àloke tu pratihanyante. màtçmeyasaüvedanàni tu sahaivopalabhyanta iti na bhedam arhanti. na hi nãlàd bhinnaü pãtaü tena saha niyamenopalabhyate. ataþ sahopalambhaniyamàd abhinnaü trayam àpadyate iti. nanu càyam upàlambho 'stu sahopalambhaniyamavàdinàm ekeùàü mãmàüsakànàm. ye tu viùayavittipurassarãü buddhisaüvidam àtiùñhante, teùàm asiddhaþ sahopalambhaniyamaþ. sadaiva hi viùayasaüvedanottarakàlam eva saüvid upalabhyate. yathàhuþ -- pårvaü saügçhyate pa÷càjj¤ànaü tajj¤àtatàva÷àt | iti. tàn pratyàha -- seti ta ityantena. ayam abhipràyaþ -- idaü tàvadavivàdaü sàkàraü vastu dç÷yata iti. sàkàradar÷anaü cedam apratyakùe saüvedane nopapadyate, viùayaþ sanmàtratayà na prakà÷ate yataþ. tathà sati nityaprakà÷àpatteþ. ato viùayopalambhasattayaiva viùayaprakà÷aþ, na tatsvaråpasattayà. viùayopalambhasattà càsiddhà na sattànibandhanavyavahàràya ghañata iti tatsiddhir àstheyà. na ca vitter anyà siddhir bhàvànàü tad yady upalambho vidito 'siddhaþ, tadasiddhau viùayàsiddhiþ, yena sa eva tatsiddhir iti vi÷vam astamitam. ato 'smàt sàkàrasyaiva vastuno dar÷anàd anupapadyamànàd avagamyate yad asti sahopalambha iti. anyathà taddar÷anàyogàt. yathàhuþ -- {2,108} apratyakùopalambhasya nàrthadçùñiþ prasidhyati | iti. ataþ siddhaü sahopalambhaniyamàj j¤ànasyàkàravattayà bodhaþ nàsti tattvato bheda iti || 32 || àha -- yady upalambhàsiddhàv upalabhyo 'pi na sidhyati, aståpalambhàsiddhiþ. upalambhàntareõa tu siddha upalabhyaü sàdhayiùyati. evam api sahopalambhaniyamàsiddhir ity upalambhasiddhipårvakatvàd upalabhyasiddheþ. upalabhyasiddhipurassarã tåpalambhasiddhiþ pratikùiptà, siddher asiddhau sàdhyàsiddheþ. siddhisiddhipårvikà tu sàdhyasiddhiþ kiü neùyate. ato 'siddha evàyaü hetur ata àha -- ##ti. asyàrthaþ -- neyam ãdç÷ã kalpanà sambhavati yadanàkàrà saüvidàdàv anubhåyate tata÷ ca pa÷càt sàkàro 'rtha iti. niràkàrabuddhyanupalabdher uktatvàt. ita÷ ca naivaü kalpanà yuktà. kathaü hi svopalambhakàle saübhinno 'rthaþ svopalambhopalambhàvasare saüvedyeta, yo hy upalabhyamàna eva na siddhaþ so 'nyopalambhàvasare 'nupalabhyamàna eva setsyatãti suvyàhçtam. api ca anyena saüvedanopalambhe so 'py asiddhas tatsàdhanàya na prabhavatãty aparàparàpekùàyàm anavasthà. ekàsiddhau sarvàsiddhiþ. kvacid và svaprakà÷e 'nye 'pi tathà syur avi÷eùàt. ataþ svàtmànaü viùayàkàraü ca yugapajj¤ànam upalabhata iti siddhaþ sahopalambhaniyamaþ. ekavyàpàre kramàyogàt. ekaþ khalv ayaü saüvidaþ svàtmani viùayàkàre ca vyàpàraþ, prakà÷àtmà nàyaü kramabhàvã na sambhavatãti || 33 || nanu mà bhåd anàkàràyà buddher upalambhaþ. sàpi tv àkàravaty evopalapsyate artha÷ ca. tasmàd dvayor àkàravattvaü bhaviùyati. tata÷ copalabhyata iti kim anupapannam ata àha -- #<àkàre>#ti. asyàrthaþ -- yo 'yaü j¤ànàrthayor àkàravattvabhedaþ yady ayaü j¤àtaþ syàt, tathà(?sã/sa)ti j¤àtvà bhàùitum api ÷akyeta.{2,109}nãlapãtabhedavat. na caivaü bhàùituü ÷akyam ãdç÷o j¤ànàkàra ãdç÷o 'rthàkàra iti, nãlàdyàkàramàtraj¤ànàd iti. evaü hi sarvaü sama¤jasaü bhavati. yadi buddhigrahaõàt pràg eva sàkàro 'rthaþ sidhyati, tato hi tatsiddhyanyathànupapattyà j¤ànam api kadàcit sidhyed iti sidhyati dvaitam. atra punaragçhãtàyàü buddhàv artho (?nu/na) sidhyatãti sàkàrasya ca dar÷anàd ity atra sàdhitam. ato na katha¤cid dvaitasiddhir ity abhipràyeõàha -- ##iti || 34 || anyanmataü - satyam àkàravad j¤ànaü, kin tu arthenàyam àkàro j¤àna àdhãyate. ayam evàrthaj¤ànayoþ gràhyagràhakabhàvaþ, yad arthasya j¤àne svàkàrasamarpaõam. katham aparathà kùaõikatvàd atãto 'samasamayabhàvyartho j¤ànàlambanaü bhavet. yathàhuþ -- bhinnakàlaü kathaü gràhyam iti ced gràhyatàü viduþ | hetutvam eva yuktij¤à j¤ànàkàràrpaõakùamam || iti. etad dåùayati -- ##ti. kim iti naivam ata àha -- ##ti. arthàkàro hy arthadharmaþ. na ca dharmaþ svà÷rayaü hàtum à÷rayàntaraü vopagantuü[724]prabhavati, svaråpahànàpatter iti || 35 || __________NOTES__________ [724] ntuü ÷aktaþ pra (KHA) ___________________________ api ca pramàõàntaraprasiddhe 'rthasyàkàravattve bhaved apy evam. na ca tasyàkàrasyetthambhàve 'rthadharmatve pramàõam asti, hetvantarasambhave 'pi kàryàniùpattiþ kàraõàntaravaikalyaü såcayatãti tu niràkçtam upàdànavi÷eùàd eva kàryasiddher uktatvàd ity abhipràyeõàha -- ##iti. ye tu vadanti -- mà nàmàrthàkàro 'rthaü hàtum à÷rayàntaraü vopagantuü prabhavati. arthasyaiva pratibimbam idaü ÷uddhàdar÷apratãkà÷e svacche j¤ànàtmani dç÷yata iti. tàn pratyàha -- tadãyeti. etasmàd eveti. arthàkàratve pramàõàbhàvàd ity arthaþ || 36 || {2,110} tàn eva prasiddhapratibimbodàharaõena pratibodhayati -- ##ti. tam iti yogyatayà candraþ pratinirdi÷yate. khe ca jale cety arthaþ || 37 || na caiùa nyàyo 'tra sambhavatãty àha -- ##ti || 38 || api càstu råpavatsu pratibimbakalpanà, aråpàõàü tu ÷abdàdãnàü pratibimbakalpanà na katha¤cit sambhavatãty àha -- #<÷abde>#ti. api ca nãlàdyàkàrà saüvid upalabhyate. tat kim aparàddham anayà, yat tàm anàdçtyàyam àkàro 'rthadharmatayàbhyupagamyate pratibimbavac ca dar÷anam ity abhipràyeõàha -- ##ti || 39 || yas tu vadati -- nàrthàkàro j¤àne saïkràmati. na càrthasthaþ pratibimbo dç÷yate. kin tu j¤ànam arthenàyogolakam ivàgninà saüspçùñam. ato 'yasãva bhàsvaràkàro mohàd arthàkàro j¤àne dç÷yata iti. taü pratyàha -- ##ti. ayas tejasor hi sannikarùàd yukto mohàd avivekabhramaþ. bàhyàbhyantarade÷au tu j¤ànàrthàv asampçktau. tataþ katham anayor mohàd avivekabhrama iti || 40 || api ca ka÷cid ekaþ sammåóho bhavati jagatas tu sammohakalpanà sammoha eva. na càtra ka÷cit kadàcid asammåóho dç÷yate. sarvasya vivekàdar÷anàt.{2,111}ato na sammohakalpanà yuktety àha -- ##ti. yadi tu j¤ànàrthayor viviktayor adar÷ane 'pi sammohaþ kalpyate, tarhi dvayor eva nàvatiùñeta. evaü hi yatheùñam eva tattvàni prasaïkhyàya sammoho 'bhidhãyatàü, kiü vi÷eùàd ity àha -- ##iti || 41 || anyad dar÷anaü - nàrthàkàro mohàj j¤àne 'vagamyate. kin tu sàüsargiko 'yam àkàra÷ cårõaharidrayor ivàruõim eti. tad apy ata eva bàhyàbhyantarade÷atvàd anupapannam ity àha -- ##ti. tad eva prakañayati -- ## iti. api ca, amårtaü j¤ànaü mårto 'rthaþ katham anayoþ saüsargadharma àkàro bhavet. ghañàkà÷àdàv adar÷anàd ity àha -- ##ti || 42 || nanv asaty apy ekade÷atve ekakàlatayà saüsargo bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. trailokyaü hi j¤ànena samakàlatayà saüspçùñaü saüsargajanmàkàraü pratibhàsayet. na caivam asti. tasmàd ativyàpter naikakàlatayà saüsarga iti. nanv àrjavàvasthànaü j¤ànàrthayoþ saüsargo bhaviùyatãti ata àha -- ##ti. nirmukhasyàrjavàbhàvàd na j¤ànenàrthasyàrjavàvasthànam. sarvatodikpadàrthabodhena sarvatomukhatve và sarvàrthasaüsargaprasaïgàt sarvàkàropalabdhiþ. na hi sarvatomukhaü kasyacid ekasyàbhimukhaü yuktam iti || 43 || api ca, yenaivàrthena j¤ànasya saüsargaþ kalpyate, sarvathaiva tena saüsargaþ kalpayitavyaþ, nirbhàgatvàt. evaü ca cakùuùaikatra bhàve 'nubhåyamàne tenaiva tadgatarasàdyupalabdhiprasaïgaþ, tadgatasåkùmàkàropalabdhi÷ cety àha -- ##ti || 44 || {2,112} nanu yad eva tadarthasya j¤ànaü prati viùayatayàvasthànaü so 'nayoþ saüsargo bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. atra kàraõam àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- saüsargàkàravàdinà hi pràg evàkàropalambhanàt saüsargo vaktavyaþ. na ca viùayatvam àkàropalambhanàt pràg asti. ataþ kathaü tannibandhanàkàrà saüvid bhavati || 45 || kim iti na syàd ata àha -- ##ti. saüvedyamàna eva hi bhàvo viùaya iti viùayavidaþ. ata upalambhottarakàlam eva viùayabhàvàn na tannibandhana àkàrabodhaþ ÷akyate 'ïgãkartum iti. evaü tu kalpyamàna itaretarà÷rayaü pràpnotãty àha -- ##ti. nãlatvaviùayatvena saüsargàt tadàkàro niùpadyate. tadàkàraniùpattyà ca tasya viùayabhàva iti duruttaram itaretarà÷rayam iti || 46 || dåùaõàntaram àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yadi j¤ànàrthayor dvayor apy àkàra÷ånyaü svaråpam avagataü syàt, puna÷ ca kadàcit saüspçùñatvenàkàrasaüvittiþ, tadà bhaved api saüsargadharmàkàrakalpanà. na caivam astãti vakùyàmaþ || 47 || na càrthasya j¤ànàd viviktasya sadbhàvo gçhãtapårvaþ. na ca j¤ànasyopari gçhyate yena cårõaharidrayor iva viviktagçhãtayor anayoþ saüsargaþ kalpyata ity àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##ti. saüsargadharmatve hy àkàrasya{2,113} prathamaü dvayor apy anàkàrabodhena bhavitavyam. na càkàra÷ånyaü gràhyam astãti pårvam uktam iti || 48 || upasaüharati -- ##iti. kiü punar idam arthasya sadbhàvo na gçhãta iti. j¤ànavaicitryànupapattir eva hy arthasya sadbhàve pramàõam. svacchàkàrasya hi j¤ànasya na kàraõàntaram antareõàkàrasambandhas tadvaicitryaü copapadyate. ato 'sti ka÷cij j¤ànàtirikto hetur yenedaü vaicitryam àdhãyata ity abhyupagantavyam. na cendriyàõy eva tatra kàraõam iti yuktaü, teùàm ekaråpatvena kàryavaicitryànupapatteþ. na ca samanantarapratyayàd eva kevalàd vicitràkàradar÷anam ucitaü, visadç÷apratyayànantaram eva hi vayam ekàntavisadç÷aü pratyayam upàdãyamànam upalabhàmahe. tat taddhetukatve 'nupapannam. yathàkàryadar÷anaü tu vicitrà eva hetavaþ kalpyanta iti yuktam. te càrtha÷abdavàcyàþ. eva¤ ca prasiddhasadbhàvo 'rthaþ j¤ànaü càvivàdasiddham eveti prasiddhasadbhàvayor nyàyya eva saüsargaþ, ata àha -- ##ti || 49 || kim iti na kalpanà, ata àha -- ##iti. yadi vaicitryam arthàdhãnatayà viditapratibandhaü bhaved, evam artham anumàpayet. atyantàparidçùñapårveõa tv arthena na kvacid vaicitryàdhànaü dçùñam iti na taddar÷anena tadanumànaü yuktam. kàryadar÷anabalena kuta÷cid eva samanantarapratyayavi÷eùàt ki¤cidàkàraü j¤ànaü jàyata iti na nopapannam. vilakùaõà hi te upàdànavi÷eùà vilakùaõa÷aktaya iti na ki¤cid duùyatãti kàryadar÷anabalànusàriõyàm eva ca kàraõavyavasthàyàü suùvà(?)pàdàv apy àkàràbhàvasiddhiþ. kàryàbhàvena kàraõàbhàvànumànàt. bhavati tu tàsv api da÷àsu svacchasaüvitsantànaþ parastàj j¤ànadar÷anàd, anupàdànakàraõasya tasyànupapatteþ. katham anàkàràd àkàravato niùpattir iti cet, kathaü visadç÷àd visadç÷asyotpattiþ. tatràpi ÷aktibheda eva kàryadar÷anabalànumeyo nibandhanam. ka÷cid eveha mårdhàdàvante pratyayabheda{2,114} àvirasti, yaþ parastànmårcchocchede nãlàdyàkàrapratyayam upajanayati. sa tasyàyam acintanãyo mahimà kàryadar÷anapramàõako na mãmàüsyata iti såktam arthasadbhàvo na gçhãta iti. api ca yadi sàkàro 'rthaþ tadadhãnaü ca j¤ànànàü vaicitryaü, kathaü tarhi mårchàdàv antimena niràkàreõa j¤ànena parastàd bhàvino j¤ànajàtasyàkàro vaicitryaü vopapadyate. na hi tad ubhayam apy arthajanyaü, saty eva tasminn abhàvàt. mårchàyàm api hy artha àsãd eva. na ca tenàsàv àkàro dar÷itaþ. ato vyabhicàriõaþ samanantarapratyayavi÷eùàd eva niràkàràd api vaicitryàkàrayor utpattir abhyupagantavyà. eva¤ ca sarvatraiva tathàbhyupagantum ucitam. kim arthagraheõa. pañhanti ca. arthagrahaþ kathaü satyam iti. tad etad àha -- ##ti || 50 || api ca, sàkàrà nãlàdayo viùayà j¤ànaü saråpayantu niràkàras tu gaganakusuma÷a÷aviùàõavandhyàsutàdiviùayaþ kathaü buddhàvàkàram àdadhyàt. na hi tatra viùayàkàro nàma ka÷cid asti. balàt tatra buddhir eva sàkàreti vaktavyam. tad vyàpakam astu. kim ardhajaratãyenety abhipràyeõàha -- ##iti. api ca pårvànubhåteùu smaryamàõeùu asambandhasvabhàveùu[725]svapnàdibodhe càtyantànantànanubhåtasva÷ira÷ chedàdiviùaye viùayàkàràbhàvàd anàkàras tadvàdinàü j¤ànam àpadyata ity àha -- ##ti || 51 || __________NOTES__________ [725] svàpàdi (KA) ___________________________ atra kàraõam àha -- ##ti. satà ........ sateti bhàvaþ. kathaü tarhi tatràkàràsambandhaþ ata àha -- ##ti. vàsaneti. samanantarapratyayam evopàdànàparanàmànam upàdatte. na tu j¤ànàtireki.........pårvaü cirantanabauddhamatena vàsanàbhedo varõita iti veditavyam iti. eva¤ ca jàgradbuddhiùv api vàsanàhetuka evàkàrapratibhàso yukta à÷rayituü, kim ardhajaratãyenety abhipràyeõàha -- ##ti || 52 || {2,115} ki¤ ca, anvayavyatirekàbhyàü j¤ànàkàrakalpanaiva sàdhãyasãti dar÷ayati -- ##ti. evaü÷abdo yuktyantaropanyàsa iti. katham avagamyate, ata àha -- ##ti ##antena. asyàrthaþ -- asaty api bàhye svapnàdau j¤ànamàtrànvayàd evàkàrànvayo dç÷yamàno j¤ànaprabhàvita evàvasãyate. na tv evamarthavàdino j¤ànàpetam arthasyàkàrànvayaü dar÷ayituü ÷aktàþ. asati j¤àna àkàrapratibhàsàyogàd iti. ataþ siddhaü tàvad vàsanànimitta evàyaü j¤ànàkàro nàrthasaüsargadharma iti. yadi tv ava÷yaü sàüsargiko 'yam àkàro vaktavyaþ, paramas tu svabhàvaniràkàràõàü j¤ànànàü vàsanàsaüsarganibandhanatvenàkàrasya saüsargavàkpravçttir ity àha -- ##iti || 54 || pratyåóhaþ saüsargadharmapakùaþ. anyanmataü - nãlàdir àkàro bhàsate. na càyaü j¤ànàrthayor anyatarà÷rayatayà nirdhàrayituü ÷akyate. tad ayam agçhyamàõe vi÷eùe eka eva dvayaü sàkàrayatãty à÷rãyate làkùàràga eva sannihitaü maõiyugalam. tad etad upanyasya dåùayati -- ##iti. katham apramàõam ata àha -- ## iti. antaþsthaü hi j¤ànaü bahirarthaþ. nànayoþ sannikarùo 'stãti nedam ubhayam ekam àkàram upajãvitum utsahate. maõiyugalaü tu sannihitam eko làkùàràgo 'nura¤jayatãti na nopapannam iti. nanu bhinnade÷ayor api kuta÷cit saüsçùñayor ekàkàropajãvanaü bhaviùyatãty ata àha -- ##iti. uktam idaü nànayoþ kadàcit saüsargo gamyate maõer iva pramàõàbhàvàd iti. api ca pçthagavadhàritasadbhàvasya dvayasya sàdhàraõa àkàro bhavet, na tv atra vibhaktàkàraü dvayam upalabhyate. sarvadaivaikàkàropalambhàt. uktaü ca -- arthaj¤ànayor àkàrabhedaü nopalabhàmahe iti. tad etad àha -- ##iti || 55 || {2,116} anyad dar÷anaü - vibhaktàkàram evedam ubhayam atyantasusadç÷atvena tv àkàraviveko na lakùyate nãlotpalavana iva kàdambakànàm iti. etad upanyasya dåùayati -- ##iti. sàdç÷yàd avibhaktatà na syàd ity anvaya iti. kàraõam àha -- ##iti. nirj¤àtabhedayor hãndãvarakàdambayoþ sàdç÷yàd avivekàbhidhànaü yuktam. pçthaganavagatapårvasya tv arthasya khapuùpatulyasya sàdç÷yàd aviveka iti mahàn ayam aviveka iti. sarve caite bàhyàrthavàdibauddhaikade÷ipakùà upanyasya dåùità iti veditavyam iti || 56 || ita÷ ca j¤ànasyàkàra ity àha -- ##ti. dvicandràdivibhrameùv anyathàrthe vyavasthite 'nyàkàrà buddhir upajàyate. tac càrthanibandhanatve tv àkàrasya nopapadyate. kathaü hy anyàkàro 'rtho hy anyàkàràü dhiyam upajanayet. tadava÷yam asaty apy arthe bhàsamàna àkàro j¤ànasyaiva vaktavyaþ. ataþ sarvatraiva tathàvadhàraõaü yuktam ity abhipràyaþ || 57 || ki¤ca yad etad viruddhànekaliïgatvam ekasya nakùatraü tàrakà tiùyo dàrà ityàdiùu tadarthàkàratve nopapadyate viruddhadharmàdhyàsasya bhedanibandhanatvenàrthabhedàpatteþ. bhinnàny eva tu vicitravàsanànibandhanàni vicitràrthaj¤ànàni jàyanta iti yuktam. tad etad àha -- ##iti || 58 || yathaikasyàm eva pramadàtanau yeyaü parivràñkàmuka÷unàü kuõapaü kàminãbhakùa iti kalpanà bhavati, sàpy ekàtmatvàd ekasyàrthasyàrthavàdinàü nopapadyata{2,117} ity àha -- ##iti. atra nàrthanibandhanety anuùa¤janãyam iti. idaü càparaü bàhyàrthavàdinàü nopapadyata ity àha -- ##ti. ekaiva hi prade÷inyaïguùñhamadhyamàïgulyapekùayà dãrghahrasvatayàvagamyate, tac caitad ekàtmye tasyàrthavàdinàü nopapadyate. pårvaü ca pramàtrapekùayànekàkàrasaüviduktà. atra tu na kevalaü bhinnànàü pramàtéõàm ekatrànekàkàrabuddhiþ, ekasyàpi tåpàdhibhedàd anekàkàrabodho dç÷yata ity uktam iti || 59 || na kevalam aupàdhiko nànàkàraþ pratyayaþ. kin tu ghaño 'yaü pàrthivo 'yam ityàdir ekatraivàrthe yugapadanekeùàü gràhakàõàü vikalpo dç÷yate. tac cedaü pàramàrthikàrthasadbhàve nopapadyate tasyaikàtmatvàt. eko 'rtha ekàtmaka iti sarvair eva sa tathàvagamyate. na caivam. ato buddhimàtravilasitam evedam anekàkàratvam iti sàmpratam. tad etad àha -- ##ti. atra ca pràtilomyenàntyasàmànyàt prabhçti parasàmànyaü yàvadupanyàsaþ kçta ity anusandhàtavyam. j¤eyatà tu na sàmànyaü j¤ànasambandhopàdhikatvàt. ayam api ca pratãtiprakàro dç÷yata iti pradar÷anàrtham uktam. yady api càtra ghañatvàdãnàü dãrghatvàdãnàm iva virodho na dç÷yate, tathàpy ekàtmakatvàd ekasya nirbhàgasyàrthàtmano nànàkàrapratibhàso 'nupapanna ity uktam iti || 60 || kim iti na syàd ata àha -- ##ti. na tàvad ekatràrtha ekàtmany anekàkàratva evaü nyàyyaþ. yathàhuþ -- anyathaikasya bhàvasya nànàråpàvabhàsinaþ | satyaü kathaü syur àkàràs tadekatvasya hànitaþ || iti. nataràü viruddhàkàrasambhavaþ. sa ca pràg evokto 'nusandhàtavya iti. j¤ànavàdinas tu nànàpratyayà nànàprakàrà bhavantãti yuktam ity àha -- ##iti. kiü punar eùàü tathàtve kàraõam ata àha -- #<÷aktyanusàrataþ>#.{2,118}÷aktir iti samanantarapratyayam evàpadi÷asti, tadadhãnatvàj j¤ànakàryaniùpatteþ. tadatiriktà tu ÷aktir apramàõikaiveti na bauddhair iùyata eveti || 61 || ataþ siddhaü tàvad bhàsamàna àkàro j¤ànasyaiva na tv arthà(?kùepaþ/pekùaþ) arthanirapekùam eva tu svaråpeõa yàdç÷aü j¤ànaü yadi tadanusàryartho 'bhyupagantum iùyate so 'stu nàma. na punar yathàrthaü j¤ànaü nàma ki¤cid astãty àha -- ##iti || 62 || astu tarhi j¤ànànusàry evàrthaþ, na, evam api dvaitahànir ity ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- galajihvikayedam asmàbhir uktaü tathàrtha iti. na tu j¤ànàkàratve 'rtho nàma ka÷cit sidhyati, àkàrabhedànupalambhàt. ato na vij¤ànatantratve 'rthakalpanà ÷akyate kartum. arthenànàropitàkàrà dhãr eva svàtmany evopayokùyate. svàtmànam eva prakà÷ayati na tv arthaviùayà. yady evaü sarvasaüvidàm anarthakatvàt kiükçtaþ pramàõetaravivekaþ. arthakriyàkàripratyayasadasadbhàvakçta iti j¤àtvà ÷àmyatu bhavàn.[726a]vyavahàrasaüvàdàpekùayà hi pramàõaü tadvisaüvàdàd apramàõam iti sàüvyavahàrikã pramàõasthitiþ. pàramàrthikaü tu pramàõaü cintàmayãm eva praj¤àm anu÷ãlayantaþ kecid eva kçtino nirdhåtanikhilanãlàdyuparàgam abhimukhãkurvantãtiii tat turãyaü pratyakùam àcakùate || 63 || siddhàntam idànãm àrabhate -- ##ti. asyàrthaþ -- ekaü hi j¤ànaü gràhyagràhakam iti vaþ siddhàntaþ. na caikasyobhayàtmakatve ka÷cid dçùñànta iti. tat punar idaü pårvàparayor anavahitasyeva bhàùitam. tathà hi -- na tàvad gràhyagràhakàkàraü j¤ànam iti bauddhair iùyate. api tarhi pralãnagràhyagràhakodgràhaü cinmàtram eva svayaüprakà÷am iti. uktaü hi -- {2,119} gràhyagràhakavaidhuryàt svayaü saiva prakà÷ate | iti. bauddhagandhimãmàüsakair apy uktaü - saüvittayaiva hi saüvit saüvedyate na tu saüvedyatayà nàsyàþ karmabhàvo vidyate iti. dçùñàntàbhàvavacanam api càsamartham. na hãdànãm anumànato bauddhasya pratyavasthànaü, yena dçùñàntàbhàvavacanenopàlabhyate. niràlambanànumànasya pratyakùabàdha ukte samprati pratyakùa÷aktiparãkùayaiva pratyavasthitaü na j¤ànaü bahirarthe pravartituü ÷aktaü gràhyalakùaõàyogàdityàdibhiþ. ataþ kiü dçùñàntàbhàvavacanenopàlabhyate. atrocyate -- evaü hi manyate. ava÷yam ayaü gràhyagràhakabhàvaþ saüvido bauddhair abhyupagantavyaþ, katham anyathà saiva sidhyati. na hy agrahaõakarmaõaþ kasyacit siddhir asti. nanu svaprakà÷aþ prakà÷aþ kim asya prakà÷àntareõa. svaprakà÷a iti ko 'rthaþ. svayam eva prakà÷ate na tu prakà÷àntaram apekùata iti. kiü punar idaü prakà÷ata iti prakà÷àd arthàntaravacanaü, na và. yady arthàntaravacanam, asti tarhi saüvido 'py aparaþ prakà÷aþ. anyathà prakà÷ata ity anadhikàrtham avacanãyam eva. svaråpaü hi saüvitpadenaivopàttam. ataþ pratãtikarmataiva saüvidaþ prakà÷atepadàrtho ghañaþ prakà÷ata itivat. syàd etat. kartçpratinirde÷o 'yaü nàtaþ karmabhàvo 'vasãyata iti. naivam. evam api prakà÷atepadàrthasya kartçbhàvo vàcyaþ. nàsàv asati prakà÷abhede sidhyati, advitãyasya bhettum a÷akyatvàt. ato nàpràptasya siddhir asti. na càpi karmaõaþ pràptir astãti satyàþ saüvido 'va÷yaü pràpyakarmatà bhàvàntaravad vaktavyà nànyà gatir asti. nanv arthaþ karma, àtmà kartà, saüvittu phalaü, tat kathaü karmety ucyate. na. phalasyàpy apratãtikarmaõaþ siddhyasambhavàt. anyathà màtçmeyayor api svaprakà÷àpàtàt kiü tatsiddhyarthaü saüvidabhyupagamena. na prayojanataþ saüvidaü saïgiràmahe, api tu pratãtitaþ. pratãmo hi vayaü màtçmeyagocaràü phalabhåtàü saüvidam. na tato 'pi bhinnàm aparàm iti tàvaty eva vyavatiùñhàmahe. maivam. niràkçtam idaü nànàkàrà dhãr upalabhyata iti. na hi naþ saüvitprakà÷avadarthaprakà÷o 'pi bhàsate, nãlàdyàkàramàtraprakà÷àt. nanv aprakà÷àtmàno ghañàdayaþ prakà÷àntaram apekùantàm. saüvidas tu tadråpàyàþ kim iti prakà÷àntaràpekùayà. na, atadråpatvàt. saüvido 'pi hi na svàtmaprakà÷àtmatvaü, arthaprakà÷o hy asau.{2,120}vakùyati ca - ãdç÷aü và prakà÷atvaü tasyeti. ato 'va÷yàbhyupagantavyaþ saüvitsiddhaye prakà÷abhedaþ. kim idànãm asiddhaiva saüvit saüvedyaü sàdhayati saüvidantarasiddhà và. na tàvat pårvaþ kalpaþ. aprasiddhà hy asatã na saüvid vyavahàràya ghañata ity uktam. saüvidantaràdhãnàyàü tu siddhàv avyavasthàpàta ity uktam. satyam. na saüvidantaràdhãnasiddhiþ saüvit saüvedyaü sàdhayati. svaråpasaty eva tu. katham adhãviùayà satãti ced, na dhãviùayabhàvaþ sattà. kin tu sàmànyam utpattyuttarakàlabhàvi tadvatàm. ato mçtsalilapracchannabãjàdivadaviditasvaråpasàmarthyaiva saüvid viùayaü vyavasthàpayati. sa ca vyavasthitaþ satyàü jij¤àsàyàü saüvidaü saüvidantaràdhànena sàdhayati. nanv iyaü viùayasàmarthyena saüvitsiddhiþ pratyuktà vastvantaraü prakalpyaü syàt ity atra yathà na pratyucyate tathànantaram eva vakùyàmaþ yàvajjij¤àsitaj¤ànàd avyavasthàpi nàpatet | iti. ata eva sahopalambhaniyamo 'pi parair ukto 'smàn pratyasiddha eva. viùayavittikàle saüvido 'nupalambhàt. viùayamàtram eva hi idaü nãlam iti na÷ cakàsti, nàhaü nãlam iti. saüvitprakà÷e ca tathà prakà÷ànupapattiþ. na hi svagocarà saüvit paraniråpaõàtmikà bhavati, svaparavedyayor idam ahaïkàrayor avi÷eùàpatteþ. ayaü svàtmànam aham iti pratinirdi÷ati param idam iti. na tv abhedenedaïkàram ahaïkàraü cobhayam ekatra prayuïkte. ato nàstãdaü nãlam ity atra saüvidupalambha ity asiddho hetuþ. svaprakà÷asaüvidvàdinàm eva tv ayam upàlambha ity uktam. syàd etat. aj¤àto j¤àpakahetuþ kathaü j¤àpayatãti. nàyaü doùaþ. aj¤àtasyàpi cakùuùo j¤ànajananopalabdheþ. nanu cakùur aïkurasyeva bãjaü j¤ànasya kàrakam eveti yuktam aj¤àtasyàpi janakatvam. maivam. j¤ànahetor eva j¤àpakatvasamàkhyànàt. api ca na j¤ànaü j¤àpakahetuþ j¤ànatvàt. j¤ànasya hi janakà dhåmàdayo j¤àpakàþ na j¤ànam eveti katham aj¤àpakasya j¤àpakadharmà àpàdyante. svaråpasatyaiva saüvidà viùayaþ sàdhyate. sà tu pa÷càjj¤ànàntareõa sàdhyata iti. asati tu gràhyatve saüvid eva na siddhyed ity àpàdya gràhyagràhakatvam ekatve dåùaõam ucyate naikatràdvitãye tat sidhyatãti. yad api ca saüvedanam asatyabhede nãlasaüvedanayor anupapannam iti. tad apy anenaiva niràkçtam.{2,121}viparãtam idam ucyate -- aikàtmye saüvedanam iti, bhedà÷rayatvàd gràhyagràhakabhàvasya, svaprakà÷atvaniùedhàc ca. ekaü hi tattvam avibhàgaü nàtmani vartitum arhati. svàtmani kriyàvirodhàt, na hy aïgulyagram àtmanàtmànaü spç÷ati såcyagraü và vidhyati. karmakartàro hi taddharmabhedà÷rayaõenaivobhayathà vivakùyante kedàràdayo lavanàdau na tv ekàntam ekàtmànaþ. àtmano 'pi gràhyagràhakabhàvam anantaram eva samàdhàsyatãti siddhaü naikasya gràhyagràhakabhàva iti. yat tu bhede gràhyalakùaõàyoga iti. tad yady utpattisàråpyàbhipràyeõa tadanumanyàmaha eva uktadoùatvàd evaüvidhasya gràhyatvasya. yat tu j¤ànotpattau sa¤ce(?dya/tya)te tad gràhyaü, katham anàtmabhåtam asambaddhaü sa¤cetyate. evaü hy ekam eva j¤ànaü vi÷vaü gocarayed, asambandhàvi÷eùàt. asti và aikàtmye nãlasaüvedanayoþ sambandhaþ. nanv asau bhedàdhiùñhànaþ katham ekatràvibhàga àspadaü labhate. syàd etat. aikàtmye 'pi kiü sambandhena, sa hy ekàtmà svaprakà÷a eveti. maivam. ukto hi svàtmani vçttivirodhaþ. tasmàd bhinnam eva saüvedanàn nãlaü gràhyalakùaõam upanipatatãti tadgrahe bhedam àtiùñhàmahe. abheda eva tåktena prakàreõa gràhyalakùaõàyogaþ. yadà tu j¤ànàrthayoþ sàråpyaniràkaraõàrthaü sthålànupapatti÷ calàcalopalambhàdibhir àpàdità, tàü vanopanyàsàvasare parihariùyàmaþ. sàråpyeõa tu gràhyatàm anàtiùñhanto neha sthålasiddhàv àdriyàmahe. tad ekaprakàràbhihatam eva hetutrayam. katham idànãm asambaddhaü prakà÷ate. tatprakà÷e và nàtiprasaïgaþ. nàsambaddhaü prakà÷ate. indriyàõi hi prakà÷akàni. tàni ca pràpyakàritvàd arthena sambaddhàny evàrthaviùayam àtmani j¤ànaü janayanti. tai÷ càsannihitam avartamànaü và na pràpyata iti nàtiprasaktiþ. j¤ànaü tu na prakà÷akaü prakà÷atvàt. prakà÷akaü ca nàsambaddhaü prakà÷akaü pradãpavad iti tatprakàrajuùàm indriyàõàm iùña eva sambandhaþ. tat kim asambandha eva j¤ànàrthayoþ. yady evaü kathaü ghañasya j¤ànaü nàsambandhaþ. viùayaviùayibhàvo 'pi sambandha eva. sa càsti j¤ànàrthayoþ. saüyogas tu neùyate samavàyo và. ko 'yaü viùayàrthaþ. yeyaü pratãtikarmatà. pratãtir iti hi kriyà. asyàm àtmà kartà. indriyàõikaraõam. arthaþ karma. tad yeyam arthasya pratãtau karmakàrakatà tad eva tasya viùayatvaü tac ca råpaü pratãteþ pràgabhåtaü parastàn niùpadyata ity ava÷yam à÷rayaõãyam. anyathà j¤àtàj¤àtayor avi÷eùàpatteþ.{2,122}tad eva j¤àtatà(?ti/di)padàspadaü j¤ànaj¤àne liïgaü, kathaü punas tadapratãtàyàü pratãtau pratãyate. j¤ànavi÷iùñatà hi j¤àtatà. sà katham aj¤àte vi÷eùaõe j¤àyate. aj¤àtà và liïgam anupapadyamànà và na j¤ànaü gamayati. na hy aj¤àtaü liïgam anupapadyamànaü và liïginam upapàdakaü vopasthàpayati. tad itaretarà÷rayaü, j¤ànaj¤àtatayor itaretaràdhãnasiddhitvàt. svaråpamàtreõa tv artho na liïga(?m i/m a)tiprasaïgàd ity uktam eva. bhaved evaü yadi j¤ànapratãtau j¤àtaþ pratãto bhavet tadutpattau tu sa pratãta ity ucyate. ataþ svayaü siddho j¤ànaü sàdhayati. yat tu j¤ànavi÷iùñatà j¤àtateti. tan na. tatkarmatà hi sety uktam eva. tatkarmabhàva÷ càrthasya na tatpratãtau sambhavati. kin tarhi. tadutpattau. tad ayam utpattyaiva j¤ànasyàpràptapårvo viùayaþ samprati pràpto j¤ànam upakalpayati. eùa hi pràg j¤ànotpatteþ susvàpàdàvandha ivàsãt, na ka¤cid viùayam aj¤àsãt. tat keyam àkasmikã viùayàõàü pràptir iti cintayati -- na hi kadàcid bhuvàm akasmàd bhàvaþ sambhavati. ahetusàpekùasya gaganavannityabhàvàpatteþ. abhàvo và tatkusumavad iti bhavitavyam asya kadàcidbhavato 'rthasannikarùasya kenàpi kàraõena. na hy asau tathàvidhaþ svaråpeõaiva, nityatathàtvàpatteþ. nendriya va÷ena. teùv api satsu susvàpàdàvadar÷anàd arthatathàtvasya jàgaràyàü càvyàpriyamàõeùu. astu tarhi tadvyàpàra eva tathàtve hetur arthasya. na, saty apy abhàvàt. asti khalv asya nànàrthaiþ sannikçùyamàõànàm indriyàõàm asàdhàraõo vyàpàraþ. ki¤cid eva tu kadàcijj¤àtaü bhavati. evam evàtmamanasor api sator arthatathàtvàdar÷anàd ahetutvaü tathàtvena. nanv avyabhicàrã manaso yogas tadbhàve heturbhaviùyatãti. kasya indriyàõàm àtmano và. tan na tàvadindriyàõàm. yad eva hi ki¤cid bahirindriyaü cakùuràdi kàryadar÷anava÷àn manasà saüyuktam ity avagataü tad eva ki¤cij j¤àpayati. netarat tadindriyamanoyogahetukatvena yujyate j¤àtatvasyeti tadyogo na hetutvena kalpyate. àtmany api manoyukte kasya hetoþ ki¤cid eva j¤àtaü nàparam. yenendriyaü sannikçùyate cakùuràdi tadàtmamanoyogàj j¤àtaü bhavatãti ced, na. uktavyabhicàratvàt. cakùussannikçùñam api hi ki¤cid eva kadàcijj¤àtaü bhavati nàparaü, tadasati vi÷eùe nàvakalpate. api ca j¤ànakarmatà j¤àtatvaü cetanà j¤ànam iti cànarthàntaram iti lokasiddham. tad yady àtmamanoyoga÷ cetanà, tasyobhayasàdhàraõyàd mana÷ caitanyaprasaïgo{2,123}varõitaþ. na j¤ànaü cetanà, api tu saüvedanam iti cet. asti vànayor vi÷eùaþ. nanv evaü nãlaü jànàti saüvettãti ca saha prayujyeta, arthabhedenàparyàyatvàd iti nàtmamanassaüyogo j¤ànam. ato na tatprabhàvitaü bhàvànàü j¤àtatvam. so 'yam ahetukaþ pràpyakarmabhàvo 'rthasya j¤àtatàtmàjanyo nàvakalpate. hetvabhàvena kàryàbhàvapratibaddhena tadanumànàt. seyaü pratyakùàdãnàm anumànavirodhànupapattiþ. tàni hy arthaü pràpayanti. hetvabhàvànumànaü ca tatpràptiü pratikùipati. seyam anupapattir j¤ànakalpanayà samàdhãyate. asti ka÷cidàtmasamavàyã j¤ànasaüvedanàdipadaparyàyavàcyo jànàtidhàtåpàdànaþ kriyàbhedo yasminn arthànàü pràpyakarmateti. nanu j¤ànaü guõaþ guõakàõóer pàñhàt na tu kriyà. ataþ kathaü tasyàrthaþ karmety ucyate. na hi vibhor àtmanaþ spandasamavàyaþ sambhavati. na càparispandàtmikà kriyà, pa¤cànàm api karmaõàü spandàtmakatvàt. na. dhàtvarthamàtrasya kriyàtvàt. vakùyati ca -- kriyà dhàtvarthamàtraü syàt iti. budhyata ityàdibhya÷ ca ÷abdebhyaþ kriyàpratyaya evopajàyamàno dç÷yate pårvàparãbhàvàvagateþ. ato yuktaiva j¤ànakarmatà viùayàõàü j¤ànàkàravàdinàm. api càva÷yam apràptapårvasya nãlàdeþ pràptir vaktavyà. anyathà pràgivottarakàlam apy apratibhàsamàne viùayàkàre àndhyam eva jagato bhavet. bhàsate viùayàkàro na kenacit pràpyata iti cet, kasya bhàsate. yadi na kasyacit, kiükçto vyavahàrabhedaþ. eko hi nãlaü vidvàüs tadupàdadàno dç÷yate. nàparo vidvàn. so 'yaü svatantre nãle kiükçto vi÷eùaþ. na hi svatantro bhàsamànaþ sarva(?syà/sya) syàn na và kasyacid vanavahnir ivànupalabhyamànaþ kenàpi. ato 'va÷yam asya kvacit santàne pràptir vaktavyà. tathà ca yadàbhàsaü prameyaü tad iti pañhanti. na càpramàkarmaõaþ prameyatà sambhavati. asty ayaü prameyàdivibhàgaþ, kin tu bhràntiparikalpitaþ. tathà coktam -- avibhakto 'pi buddhyàtmà iti. satyam uktam. ayuktaü tu tat. evaü hi na ki¤cit pàramàrthikaü nàma bhavet. cinmàtratàpi hi pratãtiva÷àd evà÷rãyate. tadvad eva tu viùayàkàro 'pi bhàsamànaþ katham apàramàrthiko bhavet. tadviparyastatve và kathaü saüvitsvaråpam aviparyastaü bhavet. ubhayatràpi bàdhàdar÷anàt. ataþ saüvid evàtmano bhinnam artham idam iti dar÷ayantã nànyathà vaktuü ÷akyata iti siddham idam iti bahiþ prasiddho viùayo j¤ànaü sàdhayatãti. {2,124} yat tåktam arthastho dharmaþ pareõàpi j¤àto j¤ànaü gamayed iti. tad ayuktam. artho hi j¤àto 'nupapadyamàno j¤ànakalpanàyàü hetur uktaþ. na càsau sarvasya tathà bhavati. yasyaiva tu j¤ànam utpannaü tasyàsau j¤àta iti pratãtisàkùikam eva. yathà yasyaiva gamanaü tasyaiva de÷àntarapràptir bhavati asaty api gatij¤àne. kim àtmakaþ punararthastho dharmaþ. uktaü karmakàrakateti. nanu karma÷aktir apratyakùasiddhà kathaü j¤ànaü gamayati. na karma÷aktyà j¤ànaü kalpayàmaþ. karmaõà tv arthena, sa tu pratyakùasiddha eva. tasya càpratyakùàyàm api ÷aktau kàrakàntaravat pratyakùatopapattiþ. kàrakàntara÷aktayo 'pi hy apratyakùà eva. na caitàvatà teùàm apratyakùabhàvaþ. ataþ pratyakùàdipramàõapràpto viùayo j¤ànakalpanàyàü hetuþ. pràpti÷ càrthasyàbhåtapårvàvasthà sarvasya svasaüvedyety eke. anye tu hànàdivyavahàrayogyataivàrthasya pràptir ity àhuþ. saiva hi j¤àtatvam. tad eva hi j¤ànaphalam. kriyàphalabhàgità ca karmatvam. sarvathà siddhaü j¤àtàd arthàj j¤ànànumànam. ye 'pi pratyakùaiva saüvit svàtmànaü viùayavadavasthàpayatãti manyante, tair api j¤ànotpatteþ pràgabhåtaþ parastàd bhàvyarthagato dharmabhedo 'bhyupagantavyaþ. na tu j¤ànapratyakùataivàrthapratyakùatà. na hy anyasmin pratyakùe 'nyat pratyakùaü bhavati, atiprasaïgàt. yadi saüvitpratyakùataivàrthapratyakùatà bhaved, anumeyàdãnàm apy àpadyeta. anumànasaüvido 'pi pratyakùatvàt. ato 'va÷yaü svagata evàrthasya vi÷eùo vaktavyaþ, yena pratyakùetarate vyavatiùñhete. ataþ siddhaü nàpramàõikà j¤eyasiddhau j¤ànakalpaneti dvaitasiddhiþ. sarvasaüvidàü tv ànarthakye viùayàkàrapratyabhij¤à nirnibandhanaiva bhavet. eva hi pårvedyurdçùñam artham aparedyuþ pratyabhijànàti. tajj¤ànena saha niruddhasyàkàrasya nopalabhyate. anyaþ khalv ayam adya bhuvo j¤ànasyàkàraþ. anya÷ càsau yaþ pràï niråpitaniruddhaþ. katarad atra pratyabhijànãmaþ. pramàõetaravibhàgo 'pi sarvasaüvidàm ànarthakye 'nupapannaþ. na càrthakriyàkàrij¤ànasadasadbhàvanibandhano 'sàv iti yuktam. svapnaparidçùñeùv apy artheùu (?kà/kva)cidarthakriyàkàrij¤ànodaye pràmàõyaprasaïgàt. bàdhyate svapnaj¤ànam[726]anantaram, ato na pramàõam iti cet, jàgrajj¤ànam api yogyavasthàyàü bàdhyata eveti kathaü pramàõam. atha taccireõa bàdhyata ity ucyate, naitàvatà vi÷eùeõa satyam itthyàtve bhavataþ. na hi màyàsuvarõaj¤àne cireõa visaüvàdo dç÷yata{2,125}iti tat pramàõam. ato yat pramàõaü tat pramàõam, apramàõaü càpramàõaü na tv ardhajaratãyam upapadyate. ataþ siddhaü j¤ànàd bhinna evàrtho gràhyalakùaõànuyàyã j¤ànaü ca sàdhayatãti. dçùñàntàbhàvavacanam api nànumànadåùaõàrthaü, kin tu svàbhipretànumànadåùaõaparihàràya. evaü hy atrànumànam antarõãtaü nàvibhàgaü dvyàtmakam avibhàgatvàd anyataràü÷avad iti. yadi ca ka÷cit kadàcid agnyàdiùu dar÷anàd anaikàntikatàü bråyàt, tadartham idam uktaü na caikasyaivamàtmatve dçùñàntaþ ka÷cid asti te iti. tac caitad upariùñàt prapa¤cayiùyatãti || 64 || __________NOTES__________ [726] m anta (KHA) [726a] cf. PVin 1.100,14-19 ___________________________ nanv agnyàdãnàm ekàtmanàm eva prakà÷yaprakà÷akatà dçùñà. ato 'naikàntiko hetur ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- ye 'gnyàdayaþ prakà÷akatayà prasiddhàþ te ghañàdãnàü na svàtmana iti, na prakà÷aråpàþ prakà÷àtmanaþ svaråpasyeti. kiü punaþ svàtmanaþ prakà÷asya na te prakà÷akàþ. na hi te 'prakà÷itàþ sidhyanti. na ca tatsiddhyartham aparasajàtãyàpekùà dç÷yate. na hi pradãpaþ pradãpàntaram apekùate. ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- na te svaprakà÷àya svàtmànam apekùante, svàtmani vçttivirodhàt. svasya svasmin prakà÷àyogàd iti || 65 || kim idànãm aprakà÷ità eva prakà÷ante, naivam api. kena tarhi prakà÷yanta ity ata àha -- ##iti. càkùuùeõa hi tejasà prakà÷itàste gçhyante. tat teùàü gràhayitç na grahãtç. indriyacaitanyaprasaïgàt. nanv evaü tejasas tejontaràpekùàyàü sajàtãyàpekùety anavasthà. maivam. uktàtra nàyanasya tejasaþ kàryadar÷anànusàriõã råpasiddhau ÷aktisiddhiþ. bahis tejaso råpaprakà÷akatvadar÷anàd dehe 'pi vartamànaü tad eva råpasya prakà÷akaü bhåtàntaràõàü taijasasya ca. na ceha sajàtãyàpekùà. avàntarajàtibhedàt. ata evàndhasya{2,126}pradãpàdayo na buddhiviùayàþ. svaprakà÷atve ca teùàm andhasyàpi dhãgocarà bhaveyur iti. akùam api råparåpiråpaikàrthasamavàyinà prakà÷akaü na svàtmanaþ, tadgrahaõakàle buddher evànyathànupapattipramàõikàyà gràhakatvam ity àha -- ##ti || 66 || buddhis tu buddhyantaravedyety anantaram evopapàditam ity àha -- ##iti. atra codayati -- ##iti. àtmano hi gràhakàntaràbhàvàd ava÷yam ekasyobhayaråpatà vaktavyà. na hy asàv anyena gçhyate. gràhakànantyaprasaïgàt. atas tadvad evaikasyaiva j¤ànàtmano gràhyagràhakabhàvo nànupapanna iti || 67 || pariharati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- nirbhàgaü hi j¤ànam iti vaþ siddhàntaþ. na caivaüvidhasya dvairåpyam upapannam. àtmà tu kenacidàtmanà gràhakaþ. kenacidàtmanà gràhya iti kiü nopapadyate. tathà hi -- asyàrthasaüyuktendriyasaüyuktamanassaüyoginaþ pratyayo nàma dharmabhedo jàyate. sa càsmàt katha¤cid dharmaråpeõa bhinnaþ. tena càyaü gràhakaþ. yat tasya pçthivyàdidravyàntarasàdhàraõaü dravyàdiråpaü tad gràhyam. j¤ànasya tu naivaüvidhaþ ka÷cid vibhàgo bauddhair iùyate. ataþ kathaü tasya dvairåpyam iti || 68 || nanv evam api tàvad atyantabhedo gràhyagràhakayor aniùña eva, abhedasyàpi dharmadharmiõor iùñatvàd ata àha -- ##iti. atyantabhedo hi ghañàgnyàdãnàm apy asmàbhir neùyate eva. dravyàdiråpeõàbhedàt. ataþ katha¤cid bhinnayor eva sarvatra prakà÷yaprakà÷akatvam ity àtmano 'pi nànupapannam iti. yadi tarhi pratyayàü÷o{2,127}gràkahaþ dravyàü÷o gràhyaþ, kathaü tarhi bhàùyakàraþ pratyagàtmani caitad bhavati na paratreti pratyagàtmavçttitàm àtmano manyate. nanv evaü paragocara evàhaüpratyayo bhavet. paraü hi pratyayàtmano dravyàdiråpam ata àha -- ##ti. yeyam àtmanaþ pratyagàtmavçttità bhàsate nàyaü doùaþ. sarvam eva hi no 'nekàntena paratra pravartate. àtmà tv atyantapratyàsannagràhyagràhakadharmakaþ pratyagàtmavçttitayà bhàsate. atyantapratyàsa(?nno/nnau) hi narasya jalàjalàtmànau tayor asau sàdhàraõo gràhyagràhaka ity abhidhãyate iti na ka÷cid doùa iti || 69 || api ca, aham iti yo 'yam asmatprayogaþ tatsambhinnà vi÷adataram àtmagocarà saüvidutpadyamànà dç÷ya(?nte/te.) j¤ànaü tu na svagocaraü jàtu jàyamànam upalabdham. ato nàtmadrùñàntena j¤ànasyobhayaråpatà vaktuü ÷akyà. na hi tad ahaü nãlam iti kadàcid utpadyamànaü dç÷yate. sarvadedam prayogasambhinnabodhàt. ata upapannaivàtmakartçkàtmani saüvittiþ na tu j¤àna ity àha -- ##ti. atraike vadanti kumàrasvàmivàdinaþ -- nàtmàsmatprayogasambhinnabodhavedyaþ. na hi vayaü kàryakàraõasaïghàtàtirekiõam ayam asmãti puruùaü budhyàmahe. pçthivyàdidravyànubhava eva svaprakà÷aþ svam àtmànaü svaprakà÷yam àtmànaü meyaü ca dravyàdyavasthàpayati. na hi viùayavittàv apratisaühite puruùe svaparavedyayor ati÷ayaþ sidhyati. ato viùayà na boddharyanavabhàsamàne bhàsante. nàsau teùu. ata eva viùayavedanoparame jaóàkà÷àdivadàtmano 'vasthànaü saïgirante. yadà khalv ayaü puruùaþ prakùãõà÷eùakarmà÷ayo mucyate, tadà j¤ànakàraõànàm indriyàdãnàm abhàvàd asati viùayavedane cidrahitaþ khavad avatiùñhate. ni÷÷eùavai÷eùikàtmaguõocchedalakùaõam eva hi mokùaü manyante. na caivam apuruùàrthatvaü, duþkhoparamasyàpi puruùeõàrthyamànatvàt. saüsàriõo hi duþkhenodvignà atyantàya taducchedam abhisandadhànà gçhebhyaþ pravrajanto dç÷yante. na nu sukham apy àtmano vai÷eùiko guõaþ. tasyocchedàd apuruùàrthatvam api bhavet. maivam. sukham api saüsàriõo nànàvidhànekaduþkhasaïkulaü nàticiram anuvartata iti mahàntas tad api duþkhapakùa eva nikùipanto mokùàyottiùñhante. ato nàsti{2,128}viùayavedanoparame narasya caitanyam. ata evàyam aharahassukhàpe sanmàtratayàvatiùñhate. na punaþ ki¤cijjànàti. tatra cànubhave svapnaparicitànàm ivàrthànàm upariùñàt smaraõaü bhavet. na caitad asti. ato nànavabhàsamàneùu viùayeùu boddhà prakhyàyate. na ca viùayavittàv asmatprayogasambhedaþ idam prayogasambhedàd iti nàsmatsambhede viùayànavagrahàd àtmagrahaþ. nàpi viùayavittàv àtmagrahe asmatprayogasambheda ity asama¤jasam asmatprayogasambhinneti. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- asmatprayogasambhinno 'sti bodho na và. yadi nàsti, jitam anuttarà guravaþ. satas tu kim àlambanam iti vaktavyaü ÷arãram indriyàõi và. na tàvaccharãraü, j¤àtçgocaratvàt. ahaü jànàmãti j¤àtàram ahaüpratyayo 'valambate. na ca ÷arãraü cetayate bhautikatvàd bhåtànàü càcetanatvàt, kàraõaguõapårvakatvàc ca kàryaguõànàm. ata eva nendriyàõi j¤àtéõi. na ca j¤ànaü, pratyabhij¤ànàt. ayaü hi pårvedyur dçùñam artham uttaredyuþ pratyabhijànànaþ pårvàparasàdhàraõam àtmànam anusandadhàti aham idam adar÷am iti. tat tu j¤ànagocaratve 'nupapannam. anyo hi tadà yaþ pårvedyur dçùñavàn, anya÷ càyaü yo 'dya pa÷yati, kùaõikatvàj j¤ànànàm. ataþ -- buddhãndriya÷arãrebhyo bhinno 'haïkàragocaraþ | saüvitsàmarthyasiddhatvàn na jahàty uktaråpatàm || iti. tad idam uktaü - j¤ànasyaiva ca kartarãti. j¤ànakartur hãyam asmatprayogasambhinnà saüvittiþ, na cànyo j¤ànasya kartety uktam. ataþ saüvidbalàdevobhayaråpatàtmanaþ sidhyati na tv evamàtmaivàtmànaü j¤ànaü jànàti jàtucit | tad dhãdaü nãlam iti yat sarvadà paragocaram || yat tu na kàryakaraõasaïghàtàtirekiõaü pratipadyàmahe iti. kim evaü dehàdyàlambano 'haüpratyayaþ. tat tàvat pratyuktam eva. na cànàlambano 'yam, atratyasiddhàntàt. tad ayam anàlambanam àtmànam alabhamànaþ svagocaraü j¤àtàram àkarùati. sa pratãtibalasiddhobhayaråpaþ puruùo na nopapadyate. dehendriyàdisaïkãrõas tu na vivicyopalakùayituü ÷akyate ayaü nàmàsau puruùa iti. na caitàvatà na gçhãto bhavati. na hi kùãrodakasaüsarge vivekenàgçhãte iti{2,129}na gçhãtam ubhayam. evam ihàpi saümugdhabuddhaþ puruùaþ pratyàhàràdikaü yogam abhyasyadbhir nityanaimittikamàtrànuùñhàyibhir akurvadbhir niùiddhaü bhogaprakùãõà÷eùakarmà÷ayair ayam asmãti vivicyàparokùãkriyate. na tv ayaü viùayavittàv apy ayaü nàmeti vivicyate. ye 'pi viùayavedanàvasara eva naro gçhyate ity àsthitàþ, tair apy asya viveko dar÷ayitum a÷akya eva. ato nàyaü doùaþ viveko nàvagamyata iti. na tv ayaü viùayavedanàvasare j¤àyate. na hi tadà tadatirekiõaþ kasyacit pratãtir astãty anantaram eva vakùyate na tv atrety anena. saüvid eva tàvat tadà nàvabhàsate, yadàyatto bhàvànàü bhedaþ pràg eva saüvettà. yat tv evaü svaparavedyayor anati÷aya iti. tan na. yasya hi j¤ànam utpannaü, tasya viùayà bhàsante ity uktam eva. ataþ katham utpannaj¤ànena saüviditam anyo 'nubhavet tena và j¤àtaü tadanyaþ. na hi boddhçsaüvedanakçtaþ svaparavedyayor bhedaþ, yenaivam àpadyeta. etàvataiva hy ekasyàsau vedyaþ, nàparasya, yat tasya j¤ànam utpannam. evam api bhaved etad yady asatyàü boddhçvittau viùayà na vidità bhaveyuþ. tadvittir eva và viùayavedanaü bhavet. na tv evaü, kevalaviùayàvagrahàt. anyagocaraj¤ànasyànyaviùayatvàsambhavàt. evaü càsatyàü viùayavittau puruùo na prakà÷ata ity api duruktam. evaü hy uparatakaraõagràmasya mokùo maraõam eva ÷abdàntareõànuj¤àto bhavet. na khalv api j¤ànàtmanaþ puruùasya sadasattvayor asti vi÷eùaþ. tad ayam apavargada÷àyàü prakà÷ata eva. kena punar ayaü tadà prakà÷yate. na kenacit. svaprakà÷a evety eke. na tv evaü, svaprakà÷atvaniùedhàd avibhàgasya. tadàpi tv ayaü dharmadharmitvavibhàgà÷rayaõena pratyayàtmanà gràhako dravyàdiråpeõa gràhya iti vàcyam. kim asti tadà dharmadharmibhedaþ. ko doùaþ. ÷rutivirodhaþ. ÷råyate hi ekam advitãyam iti. na. vyatiriktagràhyaniùedhàt. anyathà hy àtmabhedo 'pi na sidhyet. na càsau neùyate, muktetaràvibhàgàpatteþ. api ca arthàvagrahanivçttyarthà evaü visaüvàdà iti tatra tatroktam. ato 'pavarge 'pi gràhyagràhakàkàra evàtmà. ÷råyate ca jànàty evàyaü puruùo j¤àtavyaü tu na vedeti. na hi tadà j¤àtur j¤apter viparilopo vidyate. na tu vibhaktam asty anyad yato dvitãyaü jànãyàd iti. tasmàj jànàtipadaprayogàd avagacchàmaþ yad asti mokùe 'pi karmabhàvaþ puruùasyeti. jànàter akarmakasyàprayogàt. iyàüs tu vi÷eùaþ yad ayaü bhåtendriyava÷o viùayoparàgàt tacchayàbhedàn{2,130}pratipadyamàno 'vibhaktaj¤àna÷aktir àbhàsate. nijaiva tv asya citi÷aktiþ. sà asati viùayoparàga àtmagocaraivàvatiùñhate. katham akaraõikà j¤ànotpattir iti ced, maivam. tadànãm api manaso bhàvàt. nityaü hi tadàtmavad upeyate. àha ca -- pratyàhàràdikaü yogam abhyasyan vihitakriyaþ | manaþkaraõakenàtmà pratyakùeõa pratãyate || iti. na caivaü viùayavedanaprasaïgaþ, manaso bahirasvàtantryàt. viùayavittãnàü ca sukhaduþkhahetutvena karmajanyatvàd asati karmasaüskàre 'nupapatteþ. àtmaj¤ànaü ca na karmajanyam iti vigalitanikhilakarmà÷ayasyaiva niùpadyate. kevalaj¤ànaniràkaraõe 'pi viùayavedanàny eva pratyuktàni nàtmaj¤ànam. àha ca -- nijaü yattvàtmacaitanyam ànando 'dhyakùyate ca yaþ | yac ca nityavibhutyàdi tenàtmà naiva mokùyate || iti. susvàpe 'pi tvàtmasaüvid asty eveti kecit. ata eva suùuptapratibuddhaþ sukham aham asvàpsam ity àtmànaü pratisandhatte. atha và tatra karmà÷ayànuvçttes tatparatantraü mano na kevalam àtmànaü prakà÷ayati, na viùayavittivirahàt. ato na viùayasaüvedana evàtmasaüvedanam. api caivaü meyamàtçgocaràyàm ekasyàü saüvidi bhàsamànayoþ kiükçtaþ karmakartçbhàvaþ. evaü hi taddvikarmakaü j¤ànaü bhavet. yat tåktaü parasamavàyikriyàphalabhàgità karmateti, tad ayuktam. yad eva hi j¤ànotpattàvàpyate tat pràpyaü karma. tathàcàtmeti katham asyàkarmatvam. api ca keyaü kriyà, yatsamavàyàt tatphalabhàgitayà àtmanaþ kartçtvam. kiü punas tat. uktam àtma(ma)noyoga iti. nanv asya manasy api samavàyàt tasyàpi kartçtvaprasaïgaþ. tatphalasambandha÷ cobhayor apy avi÷eùàd àpadyate. tatra cokto mana÷ caitanyaprasaïga iti siddhaü na viùayavitter eva trayasiddhir iti. yac càsmin dar÷ane duþkhoparatir eva mokùa ity uktam. tad apy ayuktam, ànanda÷ruteþ. ÷råyate hi vij¤ànam ànandaü brahma ànandaü brahmaõo råpam iti ca. tad etat preyaþ putràd iti ca. na ca duþkhanivçttir evànandaþ, a÷màdau prasaïgàt. syàd etat. pratyagvçttir upalabhyamànà duþkhàbhàvàtmanà sukham. na càtmà ki¤cit pratyag jànàti acetanatvàd iti nàsau duþkhàyate sukhàyate và. maivam. evam api dehino bhinnàvayavasaüyogã sukhaduþkhasàdhanajanmà{2,131}yugapat sukhaduþkhabhogo na syàt. duþkhàyamàna eva hy ekatra bhàge paratra sukhàyate. tad duþkhanivçttau sukhe 'nupapannam. prade÷àntare duþkhàbhàvaþ sukham iti ced, na. svasaüvedyatvàd àhlàdavi÷eùasya, prade÷àntare duþkhàbhàve ca sukhe narakàntare duþkhàbhàvàn narakàntare sukhitvaprasaïgaþ. tat tàvad duþkhanivçttiþ sukham. na càsyàm ànandavàdo gauõaþ, pramàõàbhàvàt. na hy ànanda÷rutyarthe mukhye gçhyamàõe ki¤cid anupapannaü, yena gauõatayà vyàkhyàyate. ato vij¤ànam ànandaü brahmeti pratijànãmahe. asa¤cetitas tv ànando 'py asatkalpa eveti siddham antareõaiva viùayavedanam asmatprayogasambhinnàyàü saüvittàvàtmà prakà÷ata iti || 70 || yathà càsmatprayogasambhinnasaüvitsaüvedya àtmà dviråpo naivaü j¤ànam. na hãdaü nãlam iti j¤àne karaõànàm indriyàõàü gràhakasyàtmano j¤ànasya vàkàra upalabhyate, nãlamàtraprakà÷àd iti na pårvavadàtmavadabhinnatve 'pi nãlaj¤àne tadbuddher gràhyatvam. nãlam eva tu tayà gçhyate. sà tu tato j¤àtàd avagamyata ity upapàditam eva, tad etad àha -- ##iti. dçùñàntàrthaü karaõagràhakayor upàdànam. yathedaü nãlam ity atra karaõam indriyaü gràhakaþ puruùo na j¤àyate, evaü j¤ànam api. karmaiva tu kevalam atràvagamyate. na ca kartçkaraõakriyam iti || 71 || syàd etat. j¤ànasaüvittir eveyam idaü nãlam iti. pararåpaniråpaõàkàratvaü tasyà vàsanànibandhanam. anàdir hi vàsanà saüsàriõàü, tadva÷ena svàtmànam api param iva niråpayati pareùàm iva paraü deham àtmatayà aham iti. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- saüvinniùñhà hi no vastuvyavasthitayaþ.{2,132}saüvic cedam iti bahirviùayaprakà÷àtmà jàyamànà dç÷yate. yadi tv iyam evaüråpàpy anyaviùayà j¤ànaviùayeùyate, evaü tarhi j¤ànàkàrà saüvittir arthaviùayàsmàbhiþ kasmàn na kalpyate. (na càsati bàdhake paragocaratvaü bhràntir iti yujyate kalpayitum. vàsanà ca pràcãnaj¤ànajanmàtmà÷rayaþ saüskàro 'bhidhãyate. nàsàv asti nàstikànàü, nairàtmyasiddhàntàt. nàpi j¤ànam àdhàro vàsanàyàþ, kùaõikatvàt. nàpi samanantarapratyayo vàsanà, tasya tathàtvenàprasiddheþ. asàv api svagocaro na paraü paragocaratayà dar÷ayituü ÷aknoti. atadråpatvàt tàdråpyaniùpattyayogàt. itarathànubhavaråpatàpi tasya na syàt. anubhavàkàratàü hy uttarasya samanantarapratyayo vitanute. tat kasya hetoþ. svaråpànuråpakàryàrambhasthiteþ. ata eva nàtmagocaràd idam iti parasaüvedanotpattyupapattiþ. paratràham mànakalpanà tu bhràntiþ, j¤àtçgocaratvàd ahaïkàrasyety uktam eva. na tv iha bàhyàlambanatve j¤ànasya ki¤cid anupapannaü yenàtmagocaratàva÷yaü kalpyata iti siddhaü bàhyàlambanam eva j¤ànam iti) || 77 || {2,133} evaü tàvad anyataràgrahaõe 'nyataro na gçhyata ity uktam. tadvad eva dvayor apy agrahaõam iti samàhçtya dar÷ayati -- ##ti. asyàrthaþ -- yathà gràhyagrahaõe gràhako na gçhyate gràhakagrahaõe ca gràhyaþ. evaü ca dvayor apy agrahaõaü bhavet. na tu gràhakamàtrasya và gràhyamàtrasya và. pårvaü tv anyataràgrahaõadçùñàntenetarasyàgrahaõam àpàditam. idànãü samàhçtyobhayor ucyata iti prayogabheda iti || 78 || etac ca gràhyamàtrasya grahaõaü gràhakarahitaü sa bahirde÷asambaddhaþ ityàdinà bhàùyeõoktam ity àha -- ##iti. ayaü ca bhàùyàrthaþ -- sa eva kevalo bàhyàrthaþ pratyakùam avagamyate. na punargràhaka iti || 79 || à¤jasyena tv arthàkàro nãlàdir ity etatsiddhaye bahirde÷asambandho hetutayà lakùyate, tannànumanyàmaha ity àha -- ##iti. na hi parasya bahirde÷o nàma ka÷cit siddhaþ yo 'rthasàkàratve hetutayopanyasyeta. sarvasya j¤ànàkàratvenàbhyupagamàt. ato bahirde÷as tatsambandha÷ ca bauddhaü prati sàdhya eva, na hetur iti || 80 || tasmàd yathokta eva bhàùyasyàrtha ity àha -- ##iti. asyàrthaþ -- bahir ityàdau bhàùye idaü÷abdenedaü nãlam iti vikalpasthena niùkçùñaü gràhakàü÷àt pratyakùàdeþ pramàõagaõasya saüvedyam udàhçtaü nãlàdimàtram. etad uktaü bhavati. na svagocaraü j¤ànaü bahiþprakà÷àd, idam iti{2,134}paraniråpaõàt. svagocare hi nedam iti prakà÷o bhavet, kin tv aham iti. tad iha bahirde÷asambandhopanyàsena paragocarataiva saüvitter ucyata iti || 81 || tathà kevalagràhakasaüvittir api satyam pårvaü buddhir utpadyate na tu pårvaü j¤àyate ity atroktety àha -- ##ti. atra hi pårvam utpannàpi buddhir na pràg avagamyate, kin tu pa÷càd iti vadatà gràhyàkàravinirmuktasyaiva gràhakasya saüvittir ukteti || 82 || pràg buddher agrahaõasiddhyarthaü bhàùyakàreõoktaü bhavati hi kadàcid etad yajj¤àto 'rthaþ sannaj¤àta ity ucyate iti. tasyàrthaþ -- j¤àtapårvo 'rthaþ kadàcid asmaryamàõo 'j¤àtavad abhidhãyate. j¤ànamàtraü tu tadgocaraü smaryate. evaü hi vaktàro bhavanti -- asyàþ ÷ruter artho mayà guruõà vyàkhyàyamàno j¤àtaþ, idànãü prasmçtavàn asmi. j¤ànaü tv etadgocaraü pårvaü jàtaü smaràmãti. yathà càsyà buddher agrahaõe hetutvaü tatphalàbhipràyeõa parastàd vakùyati phalatvàd granthavarõane ity atra. tasmàd api kevalaü gràhakasmaraõàd gràhyàkàraviviktagràhakabodhaþ setsyatãty àha -- ##ti || 83 || abhede tu gràhyagràhakayor gràhakavad gràhyasyàpi smaraõaü bhaved ity àha -- ##iti. tasmàd gràhakàd ity arthaþ. yatas tu gràhakamàtrasyaiva smçtyàtmako nirbhàso bhavati na gràhyasya, ato 'vagacchàmaþ yadanubhavakàle 'py eùà buddhir eva kevalà gçhãtà katham anyathà kevalà smaryeta. tad etad àha -- ##ti. gràhakamàtrasya smçtinirbhàsàt kàraõàt tatra gràhakagrahaõakàle kevalà buddhir gçhyate ity arthaþ || 84 || {2,135} kasmàd evam ata àha -- ##iti. tat smaraõam. atyantàvinàbhàvàd gràhyagràhakayor ekàkàraü na jàyata ity arthaþ. tad evam anyataràü÷ànvaye 'nyataravivekàt siddho gràhyagràhakayor bheda ity àha -- ##ti || 85 || atra codayati -- ##ti. ayam arthaþ -- yad etad bhavatà gràhyagràhakayor abhedam abhyupetyànyataragrahaõe 'nyataragrahaõam àpàdyate, tad ayuktam. na hi yad yato na bhidyate tadava÷yaü tadgrahaõe gçhyate. na hi ÷abdàd abhinnà nityànityàdayo dharmàþ ÷abdagrahaõe gçhyante. abhede 'pi tu yasyàü÷asya yadà yogyatà sa tadà gçhyate netara iti kim anupapannam. gràhyàü÷a÷ ca gràhakàü÷asadbhàvàd grahaõayogyaþ, na gràhakàü÷aþ, tadatiriktagràhakàntaràbhàvàt. ato na gràhyagrahaõe gràhakagrahaõaprasaktir iti || 86 || syàd etat. gràhyàü÷a evàsya gràhako bhaviùyatãti. tan na, karmaõaþ kartçbhàvànupapatter ity abhipràyeõàha -- ##ti. api ca gràhyagràhakabhàvam ekasya j¤ànasyàbhyupetya bhavatobhayagrahaõam àpàdyate. yadi ca gràhyàü÷o 'pi gràhako bhaved dvairåpyam eva hãyeta. gràhakaikasvabhàvatvàpatter ity àha -- ##ti || 87 || atha và gràhyàü÷as tàvad gràhya eva, yadi ca gràhako gçhyeta, tato gràhyaikàtmatvaü bhaved ity àha -- ##iti. atyalpaü cedam asmàbhir ucyate ubhayagrahaõe ekaråpateti. sàpi tu na sidhyaty eva. gràhyàbhàve gràhakàbhàvàt tadabhàve gràhyàbhàvàd ity àha -- ##iti || 88 || {2,136} evaü tàvad gràhakàntaravarjanàd gràhako na gçhyata ity uktam. api codbhavàbhibhavau bhàvànàü grahaõàgrahaõakàraõatayà siddhau. ato ya evàü÷o yadodbhåto bhavati, tadà sa eva gçhyata iti na nopapannam ity àha -- ##ti. atraiva dçùñàntam àha -- ##ti || 89 || ràtrau hi dãpaprabhàdãnàü råpamàtram upalabhyate, na spar÷aþ. abhibhåtatvàd ity àha -- ##ti. spar÷aråpayo÷ ca naktandivam abhibhave candramasaþ ÷ãtaspar÷aþ prabalaü ca tàraõaü tejaþ kàraõam iti. evaü tàvadabhibhave kàraõàntarasannidhànàd abhibhåtasyàgrahaõam uktam. idànãü svayam api såkùmatvàd abhibhåtaü na gçhyate ity udàharaõena dar÷ayati -- ##iti. yadà khalu vàyunà preryamàõàþ såkùmà dravyabhàgà ghràõendriyagocarà bhavanti, tadà teùu vartamàneùv api gandhamàtram evopalabhyate na dravyam abhibhåtatvàt. sà punar iyaü dravyasaïkràntir ayukteti manyante. yadi khalu tilàdiùu campakàdidravyam eva saïkàmed evaü mçdyamàneùu teùu campakagandho na÷yet puùpastha iva. campakàdidravyeùu mçdyamàneùu tadgandhasya nà÷o dçùñaþ. evaü tilasthakusumàvayavamardane 'pi bhavet. yaþ khalu sthåleùv eva kusumeùu mçdyamàneùu na÷yati, sa kathaü såkùmàvayavasthaü na naïkùyatãty utprekùyate. ata÷ campakàdisannidhànàd gandhàntaram eva tilàdiùu jàyate iti manyate. evam apsvagnisaüyogàd guõàntaràgamo vaktavyaþ. nàgnisaïkràntir anupalambhanàt. spar÷amàtram eva hi tatràgner vayam upalabhàmahe, nàgnim. api càyaü tapasvã dravyasaïkràntim àtiùñhamànaþ suràghràõe patet. suràtrasareõånàü ghràõodareõa vaktrasa¤càràt. ata àtmavadhàyaiveyaü dravyasaïkràntir à÷rità bhavet. atràbhidhãyate -- na tàvat svà÷rayaparityàgenà÷rayàntaraü gandho gacchatãti sambhàvayàmaþ. guõànàm asvatantratvàt. à÷rayapàratantryam eva hi tallakùaõam. guõàntaram api na tàvat sannihiteùv àkà÷ànilàdiùu kusumasamparkàj{2,137}jàyate iti vàcyam. teùu gandhasyàtyantàbhàvàt. nàpi nàsikàyàm eva gandhàntaraü jàyata iti vaktavyam. atidåratvena kusumàsaüsargàt. ataþ kusumàvayavà eva dçùñatadgandhasambandhàvàyunà preryamàõà ghràõodaraü yàvadàgatà gçhyanta iti pramàõavatã kalpanà. yo 'pi mardane gandhanà÷a uktaþ, so 'py ayuktaþ. såkùmà hi tatra kusumàvayavàþ saïkràntàþ. na te mçdyante. ato gandho na na÷yatãty uktam. yo 'pi gandhàghràõe suràpànadoùo 'bhihitaþ, nàsau. pànaü hi suràyà niùiddhaü, nàghràõam. alpas tu tadàghràõe doùaþ. na ca suràü jighran pibatãty ucyate. ato na såkùmàvayavànàü nàsikàsannidhànamàtràt suràpànàpattir iti siddhaü gandhavad eva dravyaü tatra vartate såkùmatvàt tu nopalabhyata iti || 90 || evaü dçùñànteùv abhibhåtasyàgrahaõam uktvà prakçte yojayati -- ##ti. yathà dãpaprabhàdiùu guõàntarasaüvittir nàsti, yathà ca gandhavaddravyavçttau dravyasya, evaü gràhyàü÷abuddhau gràhakàü÷abuddhau vàkàràntarasaüvittir na bhaviùyatãti || 91 || idaü càparaü gràhyàd abhinnam eva na gçhyata ity àha -- ##iti. asti ka÷cid dharmabhedaþ yo gràhyàt ÷abdàd abhinno 'pi nopalabhyate nityatvàdaya iva ÷abdagrahaõa iti || 92 || idaü tu cintanãyam -- kasyedaü pratyavasthànaü gràhyàü÷o gràhakàü÷enetyàdi. na tàvad bauddhasya. sa hy avibhaktasyaiva buddhyàtmano gràhyagràhakasaüvittibhedabhinnasya grahaõam àtiùñhate. yadàha -- avibhakto 'pi buddhyàtmà viparyàsitadar÷anaiþ | gràhyagràhakasaüvittibhedavàn iha lakùyate || {2,138}iti. atas tryàkàrasyaiva j¤ànasyànubhavàt katham anyataràü÷àgrahaõena pratyavatiùñhate. bhràntikalpitaü tu gràhyàdivibhàgaü bauddhà manyante, na tv apratibhànam eva teùàm. ataþ kasyedaü pratyavasthànam iti. satyam. nàtra bauddha÷ codayità. pàr÷vasthavacanam idam. evaü hi ka÷cid atra pàr÷vastho vadati -- kim idaü gràhyagràhakabhàvam abhyupetyaiva bhavatà dviråpagrahaõam àpàdyate. na hi gràhakasya gràhakàntaraü vidyate tadgrahaõe ca dvairåpyahàniþ tac càbhyupetam eveti kathaü tadviparãtàbhidhànaü mãmàüsakasya. dçùñà càbhede 'py udbhavàbhibhavàdikçtà grahaõàgrahaõavyavastheti. sa evedànãü bauddhàbhipràyeõàha -- ##iti. gràhyagràhakayor hi pàramàrthiko bhedo neùyata eva. ekaråpasyaiva tu buddhyàtmanas tathà prakà÷àbhyupagamàt. ato yo 'yaü buddhyàtmanaþ prakà÷aþ sa eva tayor iti kim iti tadgrahaõe na gçhãtaü bhavati. api ca, abhedam abhyupetyàsmàn prati prasaïgo gãyate katham abhede gràhyagràhakavyavastheti. tac càyuktam. kathaü hy abhinnasya tattvasya ki¤cid agçhãtaü nàma sambhavati. yadi tv abhedo nàbhyupeyate, nàyaü prasaïgo gàtuü ÷akyate. bhinnatvàd evàgrahaõopapatter iti || 93 || pårvaparicodanàm idànãm upasaüharati -- ##iti. yad dhi grahaõayogyaü tad gçhyate yasya ca gràhakasadbhàva udbhavo và tad grahaõayogyam. ataþ pårvopanyastasya gràhyagràhakàtmano dvayasya ki¤cid eva grahãtuü ÷akyaü netarad iti grahaõa÷aktyabhàvàn nobhayaü codanãyam iti || 94 || atra parihàram àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- na tàvadbhràntikalpito gràhakàdivibhàgaþ, bàdhavirahàt. tathàpi và bhràntitve saüvidråpe 'pi tatprasaïgàd abhàvàtmatàpattiþ. tad ayaü vàstavo gràhyàdivibhàgo naikasminn advitãye j¤ànàtmani sambhavatãti prathamam uktaü naitad astãtyàdinà.{2,139}puna÷ ca abhinnatvaü yadà ceùñam ityàdinà ekasyaiva dvairåpyam aïgãkçtyobhayagrahaõaprasaktir àpàdità. tatra naiùa parihàro ghañate ayogyatvàd abhibhåtatvàd anyan na gçhyate iti. na hy ekasmin j¤ànàtmani yogyàyogyatvavibhàga udbhavàbhibhavàtmatvaü và sambhavati. ato 'va÷yam abhinnatva iùñe 'nyatarasaüvittau dvyàkàragrahaõena bhavitavyam iti || 95 || kiü punar ekasyodbhavàbhibhavàtmatvaü na sambhavatãty ata àha -- ##ti. evaü hi gràhyagràhakàbhidhànaü tattvam. tatra yadi gràhakàü÷o 'bhibhåtaþ kathaü tadabhinno gràhyàü÷o nàbhibhåta iti ÷akyate vaktuü, viruddhadharmàdhyàsena bhedàpatter iti. evaü cobhayàbhibhave gràhyàü÷asyàpi gràhyatvaü na syàd iti na ki¤cit tattvaü sambhaved ity àha -- ##ti || 96 || evam ayogyatàpi vikalpanãyà kim ubhayam ayogyam ekaü và. yady ubhayaü na ki¤cid gçhyata iti ÷ånyataivàpadyeta. yadi tv ekam ayogyam itaran nety ucyate tad ekatràdvitãye nopapannam ity àha -- ##ti. ye punar atra dçùñàntà uktàþ pradãpaprabhàdiùu råpàdayaþ, tatrodbhavàbhibhavàbhidhànaü yujyate. råpàdãnàü parasparabhedena tatrodbhavàbhibhavopapatteþ. bhinnaü hi spar÷àd råpaü, tadràtrau råpodbhave 'bhibhåtaspar÷o na gçhyata iti kim anupapannam. tad etad àha -- ##iti. àdi÷abdàd yogyàyogyabhedo 'pãti. svaråpabhedànuvidhàyy udbhavàbhibhavàdibhedo 'pãty arthaþ || 97 || nanu nàsti råpàdãnàü pàramàrthiko bhedo mahàn khalv ayaü kle÷aþ yad dravyàd eva teùàü bhedo 'bhidhãyate. parasparabhedàs tu kle÷atareõopapàdyante. ata ekam eva dravyàdiråpaü gràhakabhedàd råpàdibhedabhinnam àbhàsate mukham{2,140}ivàdar÷abhedàd iti manyante. atas tatràpy abheda evodbhavàdivyavasthà dçùñeti na ka÷cid vi÷eùaþ. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yadi tàvad asmatsiddhànto råpàdàv à÷rãyate, tatas te dravyàt parasparata÷ ca bhidyanta eva. atha matàntareõa, tathàpi na tàvad ekasyodbhavàbhibhavàv api sidhyataþ. ato 'smanmate 'pi hi yathaikam eva mçdråpaü ghaña÷aràvàdipariõàmabhedabhinnam evam ekam eva dravyaråpaü råpàdibhiþ pariõàmabhedair bhidyata ity à÷rayaõãyam. yat tu ekasyaiva dravyaråpasya gràhakabhedàd bheda iti, tadatisthavãyaþ. yuktaü hi mukheùu pratyabhij¤ànàd aupàdhikabhedà÷rayaõam àdar÷abhedà÷rayaõena. na tv iha tatheti varaü pariõàmavàda eva. tatra ca naikasyodbhavàdivyavasthà loke dç÷yate. yas tv ayam àkasmiko råpasya spar÷àtmanà pariõàmaþ punas tasyaiva råpàtmanà, sa nirnimitto na vaktum ucitaþ. ekasyaiva ca dravyasyaikaü råpaü divà guõàntarodbhavenàbhibhåtaü yad naktaü punar budhyate, tan nopapannam. pariõàme na hi dadhyàtmanà pariõataü kùãraü punaþ kùãràtmanà pariõataü dç÷yate. ataþ svabhàvàd eva dravyàt parasparaü ca råpàdayo bhidyante ity etad eva sàmpratam. yathà càsaty api de÷àdibhede bhedaþ sidhyati tathànantaram eva vakùyati. tadupekùyaiva tàvat pariõàmavàdam abhidadhmahe naivam apy ekasyodbhavàbhibhavàv iti || 98 || yad apãdam aparam uktam gràhyàd abhinnam api ki¤cin nànubhåyate ÷abdàdau nityatvàdãti, tadanubhàùya dåùayati -- ##ti. yathà hi buddhibhedanibandhano råpàdãnàü bhedaþ, evaü kçtakatvàdidharmàõàü ÷abdàd dharmàntarebhya÷ ca dhãbhedakçtaü bhedam abhidadhànà na daõóena vàrayituü ÷akyà iti || 99 || kiü punar eùàü bhede kàraõam ata àha -- ##ti. dravyaguõakarmàõy eva tàvad bhidyanta iti kim atra kàraõam anyad ataþ pratyayabhedàt. sa càyam avi÷iùñaþ kçtakatvàdidharmabhede 'pãti tatkàraõakas teùàü bheda iti. nanu{2,141}nàmãùàü de÷abhedo và mårtibhedo và dç÷yate. ataþ kathaü te bhinnàþ, ata àha -- ##ti. na naþ pàribhàùiko bhàvànàü bhedaþ. saüvideka÷araõà hi vayam. sà ca bhinnà bhedam abhinnà càbhedaü vyavasthàpayati. na tu de÷ato mårtito và bheda iti iyattaiva paribhàùyata iti || 100 || kãdç÷ã punar iyaü kçtakatà, yà buddhibhedabhinnàvagamyate ata àha -- ##iti. yo 'yaü kàryadravyàõàü ghañàdãnàü kàrakaiþ kulàlàdibhiþ sambandhaþ, sà kçtakatà. kçttaddhitasamàseùu sambandhàbhidhànaü tv atalbhyàm iti smçteþ. seyam ãdç÷ã kçtakatà kathaü ÷abdàd abhinnety ucyate. anyo hi tadà ÷abdo gakàràdyàkàraþ. anyà ceyaü kçtakatà tasya tatkàrakaiþ sambandha iti. anityatà tu sàvayavànàü ghañàdãnàü tàvad avayavavibhàgàtmikety àha -- ##iti || 101 || niravayavànàü tu buddhyàdãnàm avayavavi÷leùàtmakànityatvàsambhavàd yo 'yam àtmano 'pariõàmaråpeõàvasthànaü tannà÷itvam ity àha -- ##ti. nà÷itvam anityateti nityatàyàþ svaråpaü dar÷ayati -- ##iti. vastutvasya sattàtaþ kecid bhedaü manyante, tat tu neùyata ity àha -- ##iti. sattaiva vastutvaü nàparaü ki¤cid ity àkçtigranthe vakùyata iti || 102 || prameyatàj¤eyate api pramàõaj¤ànasambandhàtmike ÷abdàd bhinne evety àha -- ##ti. j¤ànatvaü pramàõetaraj¤ànasàdhàraõam iti bhedena j¤ànasambandhaprabhàvità j¤eyatokteti. sarvatra càtràsaty api de÷àdibhedàvasàye kenàpi svasaüvedyenàtmanà bhedo 'vasãyata ity àha -- ##ti || 103 || {2,142} ato yathaivàsmanmate buddhibhedamàtraprabhàvito råpàdãnàü bheda iùyate asaty api de÷àdibhede, tathaivaiteùv api ÷abdàdidharmabhedeùu bhedo 'stãty upasaüharati -- ##iti || 104 || nanv evam api tàvad atyantabhedo naiùàm iùyate, katha¤cid bhedàt. ataþ siddham abhinnasyodbhavàdaya iti. na siddham. atyantabhinnatà hi nàsmàbhiþ kasyacid iùyate, sarvasya sadàdyàtmanàbhedàt. asti tu kenàpi råpeõa bheda iti tadà÷rayaõenaiva viruddhadharmasambandhaþ samàdhãyate. na caitad bauddhasiddhànte j¤ànasya sambhavatãty abhipràyeõàha -- ##ti || 105 || kiü punaþ kàraõam abhinnasyàpi ÷abdàt kçtakatvàder agrahaõam iti. bhedasyàpi vidyamànatvàd iti ced, hantaivam abhedo 'pi vàstava iti kin na ÷abdagrahaõe gçhyate, ata àha -- ##ti. yad etat kçtakatvàdidharmajàtam upanyastaü tat saty api ÷abdàbhede kriyàhetvàdyapekùayà gçhyate. na hi vastv astãty eva grahaõaü bhavati. api tu grahaõetikartavyatàsàpekùam. kçtakatvasya ca kriyà kulàlàdivyàpàraþ. taddhetu÷ ca kulàlàdiþ. jighçkùà ca grahaõakàraõam. atas tadasaüvittàvabhede 'pi ÷abdàn na grahaõaü kçtakatvàdãnàm. atyantàbhede tu grahaõàdivyavasthà na sidhyet. na càsàv asmàbhir iùyata iti || 106 || na càyaü dharmadharmikçto bhedo j¤àne sambhavati. advitãyatvàt tasya. nàpi kriyàhetvàditulyam apekùaõãyàntaram asti yatkçtà grahaõàgrahaõavyavasthà{2,143}bhavet. j¤ànàtiriktavastvantaràbhàvàd ity àha -- ##iti. anyatrànapekùety asahamànaþ pratyavatiùñhate -- ##ti. ayam abhipràyaþ apekùàrtha eva tàvad duùpratipàdaþ. abhinne tattve kiü kenàpekùyate. upetyàpi bråmaþ. ya eva ka÷cid apekùiùyate gràhako và gràhyo và, sa eva sannihitaþ. atyantàbhedàt tayoþ. ato nàgrahaõakàraõam anyatarasyàpãti dvyàtmakagrahaõaprasaïgaþ || 107 || atra codayati -- ##iti. yad etad apekùàm abhyupetya bhavatocyate sannihita iti, tad ayuktam. na hi no nãlàdigrahaõe gràhyam idaü gràhako vàyam iti buddhir utpadyate. ato gràhyagràhakatvenànavagamàt kathaü tayoþ sannidhànam apekùà katham ucyata ity apekùàbhyupagamo na yukta ity arthaþ || 108 || pariharati -- ##iti. yady api gràhyo 'yaü gràhako 'yam iti và na vikalpyate, tathàpi tàvad ekàtmanaþ sarveõaivàtmanà gçhãtatvàd yad evàpekùitaü tad eva labhyata iti yuktam eva vaktum. anyo 'yaü gràhyo 'yaü gràhako 'yam iti ÷abdavikalpaþ. anyac ca j¤ànaråpam. tac cet samagraü gçhãtaü, kim aparam apekùaõãyaü yadagrahaõàd ubhayàü÷abodho na bhaved iti. evam api ced ubhayàtmakaü na gçhyate, kathaü dvyàtmakaü bhaviùyati. ataþ siddhaü na dvyàtmakaü j¤ànam ity abhipràyeõàha -- ##iti || 109 || evaü tàvad yad uktaü saty api dvyàtmakatve na dvyàtmakaü gçhyata iti, tan niràkçtam. idànãü dvyàkàram eva j¤ànaü gçhyata iti yad bauddhair uktaü tad dåùayitum upanyasyati -- ##ti. evaü hi bauddhà manyanta -- svasaüvedyaij¤ànasya dviråpatà. tad dhi jànàmi ghañam ity evotpadyate. tatra jànàmãti{2,144}gràhakàü÷aþ. ghañam iti ca gràhyàü÷aþ. tad evaü svasaüvedye 'pi j¤ànasya dviråpatve yo nàma måóho na sampratipadyate, tatpratibodhanàrtham uttarottaravij¤ànavi÷eùanirde÷o bauddhair abhimataþ. evaü hi nirdi÷anti ghañaj¤ànaü jànàmãti. tad iha pårveõa viùayàkàreõa gràhakàkàreõa ca råùito dvitãyaj¤ànasya gràhakàkàraþ pracito nirbhàsate. tadàdyasya dviråpatve ghañate. tv àdyaü gràhyàkàramàtraü và gràhakàkàramàtraü và bhavet, tato dvitãyàdy api tadgocaraü tadàkàram eva bhavet. tatràdyasya gràhyamàtratve dvitãyam api j¤ànaü ghaña ity evotpadyate. tatra ÷abdatrayeõa nirde÷o nopapadyeta ghañaj¤ànaü jànàmãti. na hy anàturàõàm anarthako nàma nirde÷o bhavati. evaü ca tçtãyàdij¤àneùu catuùñayàdibhir nirde÷o dar÷ayitavyaþ. tasmàd uttarottaraj¤ànavi÷eùàd avagamyate asti gràhakàkàrasaüvittir apãti. yad api cedam aparaü dvyàkàravedane kàraõam uktaü - smçter uttarakàlaü ca na hy asàv avibhàvitaþ | iti. yathà khalv ayaü sa ghaña iti gràhyaü smarati, evaü ghañaj¤ànam aj¤àsiùam iti jànàtivàcyaü gràhakàü÷am api. na cànavagatapårvàrthaviùayà smçtiþ sambhavatãti pårvànubhavapratibandhàt smaraõàd ànumànikã pårvaü gràhakàkàrasaüvittiþ kalpyata ity àha -- ##iti || 110 || tad eva prapa¤cayati -- ##iti sàrdhena. idaü ca pràg eva vyàkhyàtam iti. yadi tu gràhakàkàro gçhyate ity à÷rãyate, tadàkàrapracayadar÷anam upapannaü bhaved ity àha -- ##ti || 112 || katham upapannam ity ata àha -- ##iti. pårvaü hi ghañaü jànàmãti j¤ànaü gràhyagràhakàkàram. tatra tasminneva viùayabhåte. yat paraü ghañaj¤ànaü jànàmãti j¤ànam. tasyàtmãya÷ ca gràhakàkàraþ. pårvau ca{2,145}svaviùayabhåtapràpyaj¤ànasthau gràhyagràhakàkàràv upaplutau bhavataþ. evaü tryàkàravedanam upapannaü bhavatãti || 113 || anenaiva prakàreõa tçtãyàdiùv api j¤àneùv àkàravçddhyà pårvapårvebhyo bhinnatà sidhyati. itarathà tu pårvasya kevalagràhyàkàratve svàkàrasamarpaõena viùayabhàvàd uttaram api tatsadç÷aü ghañàtmakam eva bhaved ity ayuktam. evaü kevalagràhakàkàratve pårvasyottarasyàpi tàdråpyàn na vailakùaõyaü sidhyet. niràkàratvapakùe 'pi tulyataiva prasajyate | niràkàratvasàmànyàt pràcãnottarasaüvidoþ || ity abhipràyeõàha -- ##iti. evaü tàvad uttarottaravij¤ànavi÷eùàd ity etat prapa¤citam. smaraõàc cànumànikãty etad idànãü prapa¤cayati -- ##ti. idaü ca pràg eva vyàkhyàtam iti || 114 || àkàrapracaye tàvat parihàram àha -- ##ti. ayam arthaþ -- nottarottaravij¤àneùu pracayànvità àkàrà dç÷yante, nãlàdyàkàramàtrapratibhànàt. sarvadà hi no viùaya evedam iti bahir nirbhàsate. kadàcid eva tådbhåtajij¤àsasyànàkàraj¤ànapratibhànam iti varõitamasakçt. ato na j¤ànàråóham àkàradvayaü dç÷yata iti saüvitpramàõakam ahaü nãlam ity anavagateþ. kas tarhi ghañaü jànàmãti jànàtyarthaþ. nàva÷yaü viùayabodheùu jànàtiþ pravartate. ghaño 'yam ity eva pratãteþ. yadà tu j¤ànam eva jij¤àsitaü bhavati tadàrthasya j¤àtatàva÷ena j¤ànam api pratãyeta. tatra càyaü jànàtiprayogaþ. na vaitàvatà j¤ànam eva dvyàkàraü bhavati, vidite bahirviùayàkàre pçthag evedam anàkàraj¤ànam iti. yady anàkàrasyaiva j¤ànasya saüvedanaü, kathan tarhi nãlàkàraü pãtàkàraü j¤ànam iti vyapade÷o 'ta àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na tàvaj j¤ànam àkàravattayà dç÷yate, bahiràkàratvavedanàd ity uktam. yas tu nãlàkàraü j¤ànam iti vyapade÷aþ, na tenàkàravattà j¤ànasya sidhyati. viùayo hi nãlàdivyapade÷abhàjanam. tadvyapade÷enaiva ca j¤ànaü vyapadi÷yate na tu tannãlam.{2,146}kasya hetoþ paravyapade÷ena vyapadi÷yata iti ced, na. taü vinà vyapadeùñum a÷akyatvàt. na hi tadvyapade÷am antareõa niråpayituü ÷akyam ãdç÷aü nàmedaü j¤ànam iti, svayam anàkàratvàt saüvidàm iti || 115 || yat tu niràkàratvapakùe sarvasaüvidàü tulyataiva prasajyata ity uktaü, tad ayuktam. anàkàratve 'pi gràhyabhedapramàõakatvàd bhedasya, gràhyà hi viùayàþ saüvittau pramàõam. te ca bhinnà dç÷yamànà bhinnà eva saüvittãr avasthàpayantãti. atas tadbhedasiddhaye tatsamavetàkàràntaràbhyupagamo na yukta ity àha -- ##iti. gràhyabhedanibandhanas tatpramàõaka ity arthaþ || 116 || nanv astu gràhyabhedo bhede pramàõam. anàkàràõàü tu kenàtmanà bheda ity eva duùpratipàdam ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- kim idam anàkàratvaü saüvidàm. yadi nirasvabhàvatvaü, tanneùyate viùayava÷onnãyamànaprakà÷asvabhàvatvàt. atha nãlàdyàkàravirahaþ, na. àkà÷akàlàtmadikkarmasu tadabhàve 'pi bhedàbhyupagamàt. ato yathà nãlàdyàkàrà eva bhàvà àkàravattvenàbhinnà api paraspareõa bhinnà bhàsante, evam anàkàratvenàbhinnàny api j¤ànàni gràhyabhedonnãyamànenàtmanà bhetsyante svabhàvàd eveti || 117 || smaraõàc cànumànukãti yad uktaü tad idànãm upanyasya dåùayati -- ##iti. mithyaivaitad bauddhair gãyata ity arthaþ. kathaü mithyà ata àha -- ##ti. tadaiva khalv idaü gràhakàkàraü j¤ànaü saüvedyate. ghaño hi tatra smaryate. tatsmaraõànyathànupapattyà ca tatkàraõabhåtaü j¤ànam arthàpattyà kalpyate. nånaü mayà ghaño j¤àtaþ, katham anyathà smaryate. tatraiva càrthàpattivedye[727]j¤àne 'j¤àsiùam iti padaprayogaþ, na tu j¤ànam api pårvaü gçhãtam iti || 118 || __________NOTES__________ [727] dye j¤àsi (KHA) ___________________________ {2,147} yat punardvyàkàravedane pårvam uktam abhedaü càbhyupetyàyam ity atra katham ekasmin gçhyamàõe paro na gçhyata iti. tad dåùayati -- ##ti. yad asmàbhir aü÷advayàgrahaõe nimittam anuyukto bhavàn kim ubhayàtmakaü na gçhyata iti, nànenàsmàkaü vàkyapravçttimàtram eva bhavato 'bhimataü yathà tathà và tàvad abhyadhàstvam iti. api tu agrahaõakàraõaü và tvayà vaktavyam. vàstavaü vàgrahaõaü, na tv abhedàd dvyàtmakaü gçhãtam iti vàkpravçttimàtreõàsmàbhir mucyasa iti || 119 || paramàrthatas tu gràhyagràhakàkàravedanaü nàstãty uktam evety àha -- ##ti. syàd etat. mà nàma pratyakùeõa dvyàtmakaü gçhyatàm. anumànena tåbhayàkàravedanaü sàdhayàmaþ. gràhakàtmà gçhãto gràhyàbhedàt, tadàtmavad ity ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- pratyakùaü j¤ànam iti vaþ pakùaþ. na càsmin pakùe 'numànena grahaõasàdhanaü yuktam. yadi hi dvyàkàraü j¤ànam utpannaü bhavet, tathaiva prakà÷eta. ato naiùà dvyàkàropalabdhir ànumànikã pratyakùaj¤ànapakùe syàt. na ca pratyakùeõa dvyàkàraü j¤ànaü kai÷cid upalabhyata iti na dvyàkàratà j¤ànasyeti || 120 || yadi tv ekàkàra eva j¤àne dvyàkàratà kalpyate, evaü satyapramàõakatvàvi÷eùàt sahasràkàrataiva kiü na kalpyate ity àha -- ##ti || 121 || atra codayati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yad etad anyataràü÷agrahaõe 'bhinnatvàd aparasyàpi grahaõam àpàditaü bhavatà tad ayuktaü, abhede hi saty{2,148}etat syàt. na tu gràhyagràhakàü÷ayoþ parasparam abhedaþ. j¤ànaü hi tatràbhinnam aü÷au ca parasparaü bhinnàv eva. ato yathaindravàyavàdigrahàþ parasparaü bhinnà api jyotiùño(?ma/màïga)tvena na bhidyanta iti mãmàüsakà manyante, evaü j¤ànasyàpi svàtmanàbhede 'py aü÷ayoþ parasparaü bhedàn na grahaõasaïkaraparicodanàvakà÷a iti niràkçtasvapakùasya bauddhasya pratyavasthànam iti. siddhàntavàdã tu -- na tàvad ayam ekàntavàdã bauddho bhinnàbhinnatvam abhyupetya gràhyagràhakayor bhedam abhidhatta iti sambhavati, tan nånam aikàntika evànena gràhyagràhakayor bhedo 'bhihita iti manvàna àha -- ##iti. itaraþ svàbhipràyam àviùkartuü parapakùaniùedhaü tàvad àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##. ayam arthaþ -- naivam api bhavatpakùasiddhiþ, j¤ànatvenàü÷ayor abhedàd ity uktam eveti || 122 || itara idànãü siddhàntahànim àpàdayaüs tam evaüvàdinaü nigçhõàti -- ##ti. sàïkhyà hi prakçtivikàrayor atyantabhedam anicchanto vikàràtmanà prakçtau bhedaü tadàtmanà ca vikàràõàm abhedaü saïgirante. tad yathà sàïkhyamatena bhinnàbhinnàtmakaü vastu parikalpyate, tathà kathaü tvayà bhràntacittena buddha÷àsanam uktvà bhinnàbhinnatvam ekasya j¤ànàtmanaþ parikalpitam. asmàkaü tv anekàntavàdinàm upapanno jyotiùñome tathàbhyupagama iti || 123 || bhavatas tu yadi gràhyagràhakàtmakaü dvayaü j¤ànàtmanaikaü, tato bhinnatvavàganupapannà, noced ekatvam ity àha -- ##iti || 124 || evaü càtra bhavanmatà÷rayaõenaikàtmyam àpàdayituü ÷akyam ity àha -- ##ti. gràhyagràhakàv ekàtmànau, ekaråpàt j¤ànàtmano 'bhedàt. tadàtmavad eva. gràhyagràhakayor mithaþ parasparam ekatvena kàraõena j¤ànaü gràhyàtmakaü gràhakàtmakaü và bhaved iti || 125 || {2,149} tatra caikàtmakatva àpanne gràhyagràhakayor anyatarasyàpàye jàte parasyàpãtaravidhurasyànupapatter aü÷advayàsattvam eva j¤ànasya bhavet. evaü ca niþsvabhàvam abhàvàtmakaü j¤ànam àpannam iti ÷ånyatà pramàõàrthayoþ syàd ity àha -- ##ti || 126 || evaü tàvad abhinnàtmano j¤ànàd abhedàd aü÷ayor abheda àpàditaþ. idànãü bhinnàbhyàü vàpy aü÷àbhyàm abhinnatvàt j¤ànàtmano bhedam àpàdayati -- ##iti. evaü càtyantabhede gràhyagràhakayoþ siddhaü dvaitam ity abhipràyeõàha -- ##ti || 127 || evaü dvaitasiddhau yadi j¤ànam iti saüj¤àmàtram eva gràhyagràhakayoþ kartum abhimataü bhavatàþ, tadabhyupagacchàma eveti sopahàsam àha -- ##iti. athavà kiü pàribhàùikeõa j¤àna÷abdena, asmàkam ivaika evàyaü j¤àna÷abdo 'kùàdivat sàdhàraõatayàrthaj¤ànayor vyutpattibhedena vartata ity àha -- ##ti. yadi j¤àyata iti j¤ànaü karmaõi lyuóanto j¤àna÷abdo 'nu÷iùyate, tato 'rtho j¤ànam. atha tu j¤aptir j¤ànaü j¤àyate 'neneti và bhàvakaraõayor vyutpàdyate, tato dhãr eva j¤ànam ity ubhayaj¤ànatopapattir iti || 128 || sarvathàpi hi j¤àna÷abdavyutpattau vastubhedas tàvat siddha eva. ÷abdas tu yathàruci j¤ànàrthayor anyataratra pravartatàm. nàtra no vipratipattir ity àha -- ##ti || 129 || {2,150} atràpare bauddhà vadanti -- satyam asti gràhyagràhakayor bhedaþ. naivam api bahirarthaþ sidhyatãti, j¤ànasyaivàtãtasyottaraj¤ànagràhyatvàt. ata evedambhàvaþ, paragocaratvàt saüvidaþ. katham atãtaü gràhyam iti ced, na. hetutvasyaiva gràhyatvàt. yad etad uttaraj¤ànajanane svàkàrasamarpaõena pårvasya hetutvaü tad eva tasya gràhyatvam. yathàhuþ -- bhinnakàlaü kathaü gràhyam iti ced gràhyatàü viduþ | hetutvam eva yuktij¤à j¤ànàkàràrpaõakùamam || iti. ayaü ca sautràntikavaibhàùikayoþ sàdhàraõaþ ÷lokaþ. tad etad upanyasyati -- ##ti. yady api gràhakàd bhinnaü gràhyaü, tathàpi j¤ànàntaram eva tadatãtaü na tv artha iti. etad api dåùayati -- ##iti. tasya gràhyatvàbhimatasya j¤ànasya j¤ànatve yuktir na kàcid astãti bhàva iti. yadi tu pårvoktayà karmavyutpattyà j¤ànaü tad iùyate tad asmàbhir iùyate ity àha -- ##ti || 130 || j¤ànaü j¤ànam ity anugataü tu råpaü na dvayor gràhyagràhakayor avagamyata ity àha -- ##iti. akùàdivat sàdhàraõa÷abdatàm abhyupagacchàmaþ na tv àkçti÷abdatàm iti. upetyàpi bråmaþ. tat khalu sàmànyaü pårvottarayor anuyàyi tàbhyàü bhinnam abhinnaü và. na tàvad bhinnaü tair upeyata ity àha -- ##iti || 131 || ayaü càparo vyatireke doùa ity àha -- ##iti. tayoþ pårvottarayor gràhyagràhakayoþ. j¤ànasàmànyàd vyatireke iùñe, tasmiüs tàbhyàü bhinna iti yàvat. tayor j¤ànàtmakatà na syàt, tenaiva råpeõa j¤ànatvàbhyupagamàd{2,151}iti. kim ato yady evam ata àha -- ##ti. j¤ànaråparahitatve satyaj¤ànàtmano vastuno 'bhàvàt pårvottarayor j¤ànayor abhàva evàpadyata iti || 132 || api ca tatsàmànyaü tàbhyàü sambadhyamànaü pratyekaü kàrtsnyena sambadhyate bhåtakarmaguõavat, vyatiùajya và màlàguõavat. pårvasmin kalpe bhedaþ. uttarasmin sàvayavatvam iti vai÷eùikàdivad doùaprasa¤janaü kartavyam ity àha -- ##iti || 133 || vai÷eùikàdivad ity etad vivçõoti -- ##ti. yathaiva vai÷eùikàdãnàü parair bauddhair eva jàtyàdàv ete doùà uktàþ, tathaivaiùàü bauddhàdãnàm api bhinnayoþ pårvottaraj¤ànayor abhinnasya j¤ànasàmànyasya saïgatau sambandhe ete doùà iti || 134 || yadi tu tàbhyàm avyatiriktaü sàmànyàm iùyate, tato yo 'sau bhinnàbhyàm abhinnatvàt pràg bheda àpàditaþ sa evàpadyata ity àha -- ##iti. api ca kim àtmakaü tat sàmànyam ity api cintanãyam eva. tatràsmadabhimatasàmànyà÷rayaõe tàvaduktaþ prasaïgaþ. sàdç÷yaråpam apoharåpaü ca sàmànyaü parastàn niràkariùyata ity àha -- ##ti || 135 || api càtràpoharåpasàmànyàbhyupagame 'dhiko doùa ity àha -- ##ti. etad eva vivçõoti -- ##ti. aj¤ànanivçttyà j¤ànaü grahãtavyam. na ca j¤ànamàtravàdino 'j¤ànaü nàma ki¤cidapohyam astãti || 136 || {2,152} na càtyantàsata evàpiho ghañate ity àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yadi j¤ànàbhàvamàtram aj¤ànaü tat tarhy avasturåpaü katham apohakriyàkarma bhaviùyatãti. apohyatvàbhyupagame và abhàvasyàpi vastvanta(?rà/ratà)pattir ity àha -- ##iti. kàraõam àha -- ##ti. ca÷abdo hetàv iti || 137 || ato 'va÷yaü j¤ànàbhàvasyànapohyatvàd aj¤ànanivçttau j¤àne iùyamàõe j¤ànàd anyadaj¤ànam artha eva te prasajyata ity àha -- ##ti. atra ki¤cidà÷aïkte -- ## iti. j¤eyàdi÷abdeùu hi bauddhair uktam -- aj¤eyaü kalpitaü kçtvà j¤eya÷abdaþ pravartate | iti. tad ihàpi samànam. aj¤ànakalpanayà tadapohena j¤àna÷abdo vartiùyate. tena nàpohyàbhàvo na ca vastvantaratàpattir iti. etad api dåùayati -- ##ti. yad eva hi kvacid dçùñaü tad evànyatra kalpyate. atyantàsatas tu j¤ànàd anyasyàbuddhiviùayasya kalpanà keti || 138 || tad evaü kalpanãyàntaràbhàvàd aj¤ànàkàrà buddhir evàj¤ànatayà kalpanãyàpannety àha -- ##iti. tatra càyaü doùa ity àha -- ##ti || 139 || kim ato yady evam ata àha -- ##ti. na j¤ànàntaràpohena j¤ànam eva grahãtuü ÷akyata iti. atraiva dçùñàntam àha -- ##iti. na hi vçkùàrtho vçkùàpohena pratyetuü ÷akyata iti || 140 || {2,153} api ca yàsàv aj¤ànanirbhàsà buddhir aj¤ànatayà kalpità, tasyà j¤ànatvaü na bhavet. na hi yadråpaü yadapohena pratãyate tatraiva tad bhavati. vçkùatvasyàvçkùeùv apohyeùu ghañàdiùv abhàvàd ity àha -- ##iti || 141 || eva¤ ca tasyàj¤ànatvàbhimatasya j¤ànatvàbhàvàd arthatvam evàpannam. ato 'j¤ànavàcoyuktyàrtha evàbhimata ity abhinnàrthatvam ity àha -- ##ti. ki¤ caivam api càyam aj¤ànàpohavàdã vaktavyaþ kim àlambano 'yam aj¤ànapratyaya iti. na tàvad bàhyàlambanaü ki¤cid bhavadbhir j¤ànam iùyate. na càsya svàü÷àlambanatvaü j¤ànàntaràlambanatvaü và sambhavatãty anantaram eva vakùyatãty abhipràyeõàha -- ##ti. tan na tàvad j¤ànamàtravàdinàm aj¤ànaü nàma ki¤cid asti yad asyàlambanaü syàd ity àha -- ##ti. atra codayati -- ##iti. asyàrthaþ -- vastvàtmakaü hi j¤ànàtiriktam asmàbhir niùiddham. abhàvàtmakaü tv aj¤ànaü kim aj¤ànapratyayena nàvalambyata iti || 143 || pariharati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yena tàvadàbàlam àsthaviraü ca prasiddhà mahãmahãdharodadhiprabhçtayo gràhyà apalapitàþ, tasya kim iti såkùmanyàyavedanãyo bhàvo gràhyo bhaviùyati tanmate ca sarvopàkhyànavirahalakùaõa iti. api ca yad bhàvadhiyàü svàü÷aparyavasàne kàraõam uktaü, tadabhàvabuddher apy avi÷iùñam. ataþ katham asau bàhyàbhàvàlambanaü syàd ity àha -- ##ti || 144 || {2,154} tadava÷yaü pàri÷eùyàd aj¤ànapratyayasyàpi j¤ànàntaraü và svàü÷o và gràhyo 'bhyupagantavya ity àha -- ##ti. astu tad eva gràhyaü, ko doùo 'ta àha -- ##ti. j¤ànàntaraü svàtmà và j¤ànasya j¤ànasvabhàvatvàn nàj¤ànapratyayena viùayãkartuü ÷akyate. svaråpaviparãtasyàgràhyatvàd yadàkàro hi pratyayas tadàkàram eva gràhyam avasthàpayati. aj¤ànàkàra÷ ca pratyayaþ kathaü j¤ànam àlambanãkartuü ÷aknoti. svaråpaviparãtaü na gràhyam iti || 145 || etad eva dar÷ayati -- ##ti. ataþ siddhaü na j¤ànamàtratve 'pohyam astãty àha -- ##ti. evaü càsaty apohye 'pohasvaråpasyàpy abhàvàn na tenàtmanàpi gràhyagràhakayor j¤ànayor j¤ànàtmanà samànatvam ity àha -- ##iti. eva¤ cobhayoþ sàdhàraõaråpàbhàvàd gràhyagràhakayor anyataratra gràhye gràhake và j¤ànatvam abhyupagantuü yuktam ity àha -- ##iti || 147 || tathàpi ko ni÷cayaþ gràhakaü j¤ànaü na tu gràhyam ity ata àha -- ##ti. ubhayasiddhaü hi gràhakasya j¤ànatvaü gràhyasya tv asmàkam asiddham iti. evaü tàvad j¤ànaü gràhakam artho gràhya iti sàdhitam. atha và kiü no 'nena vyasanena. tattvabhedo hi no dvaitànuguõatayà sàdhyaþ. sa tàvat siddhaþ. siddhe ca tasmin yathàruci vyapade÷o 'stu nàmety àha -- ##iti || 148 || yathàruci vyapade÷am eva dar÷ayati -- ##iti. ubhayaü và j¤àna÷abde vàcyam astu artho j¤ànaü ca. artha eva và j¤àna÷abdavàcyaþ na j¤ànam{2,155}ity arthaþ. gràhaka eva vàrtha÷abdavàcyo 'bhidhãyatàm. naivam api kàcit pakùakùatiþ. siddhatvàd dvaitasyety abhipràyeõàha -- ##iti. bhàùyakàreõa tv atãtabuddher gràhyatvaniràkaraõàrthaü kùaõikatvaü kàraõam uktaü yenaivam àha -- arthaviùayà hi pratyakùabuddhiþ, na buddhiviùayà. kùaõikà hi sà, na buddhyantarakàlam avasthàsyate iti. tad upanyasyati -- ##iti. atãtà hi pårvà buddhir nàsàv uttarayà grahãtuü ÷akyate. tatkàle 'satyà vartamànavad grahãtum a÷akyatvàd gràhyasya cedaü nãlam iti vartamànavadbhàsàd iti. ataþ kùaõikatvàt kàraõàd buddheþ grahãtum a÷akyatvàt asmanmatà÷rayaõenàrthàtmakataiva buddher upeyety àha -- ##iti. yadi tåcyate mà bhåd atãtàyà buddher gràhyatvaü, sahabhàvinos tu j¤ànayor gràhyagràhakatvaü na nopapannam iti. tadayuktaü sahabhàvànupapatteþ. kathaü hi samanantarapratyayàdhãnàtmalàbham uttaraü tena sahotpadyata iti sambhàvayàmaþ. sahatve 'pekùànupapatteþ. astu và janmayaugapadyaü j¤ànayoþ. evam api na mànameyatà sambhavati. hetutvam eva hi gràhyatvam uktam. na càsati paurvàparye tat sambhavati, sahajanmanor anyonyanirapekùatvàt. tad idam àha -- ##ti. kathaü nirapekùam ata àha -- ##ti. yadi hi j¤ànayoþ ka÷cit kriyàkàrakasambandho bhavet, evam apekùà bhavet. na càsau sahotpattau sambhavati. svàkàràrpaõena hetutvaü niràkçtam eveti. nanu tavàpy arthaj¤ànayoþ kàryakàraõabhàve kriyàkàrakasambandhaþ kaþ, ata àha -- ##ti. yena vyàpàreõa buddheþ pramàõatvaü sà mitiþ ka÷ càsau. yad etad buddhijanmeti pratyakùa uktam. tad asyàü mitau yàrthavij¤ànayoþ saïgatiþ. sànayoþ kàryakàraõabhàvaþ. sà hi buddhyarthàbhyàü sahitàbhyàü bhàvyate. yàvad dhi nàrtho dhãviùayaþ, tatkarma bhavati. buddhi÷ ca janmani kartrã. na tàvan nirviùayà{2,156}akartçkà cotpattiþ sambhavati. tad anena kriyàkàrakasambandhenàsti j¤ànàrthayoþ kàryakàraõabhàvaþ. tad etadarthasya buddher utpattau karmakàrakatvam etad evàsya j¤ànakàraõatvam. atreti. mãmàüsakasiddhànta ity arthaþ. na caiùa prakàro bauddhamate sambhavati, yugapajjanmanor jànayor janmana evàbhàvàd j¤ànàtiriktasya yaugapadye cànyataroktàv anyatarasya kàraõatvàsambhavàd ity abhipràyeõàha -- ##ti. api ca, idaü kàryam ayaü hetur ity api niyamo yaugapadye duradhigamaþ anapekùatvàvi÷eùàt. na khalu savyetaraviùàõayor yugapajjanmanoþ ÷akyam avagantum idaü kàryam idaü kàraõam ity agçhyamàõe vi÷eùe, tad etad àha -- ##iti. nanv agçhyamàõe vi÷eùe ubhayasyobhayaü kàraõaü bhaviùyatãty ata àha -- ##iti. yadi pårvam uttaràdhãnàtmalàbham, uttaraü ca pårvàdhãnaü, tato duruttaram itaretarà÷rayam iti || 152 || nanv atràpi tadbhàvabhàvitaiva kàryakàraõabhàve cihnam. asti ca yugapajjanmanor api vij¤ànayos tadbhàvabhàvaþ, pårvaj¤ànasambhavakùaõa evottarasya bhàvàt. ataþ kuto yaugapadye na hetuhetumattà, ata àha -- ##ti. satyam. tadbhàvabhàvità kàryakàraõatve lakùaõaü na punaþ paurvàparyarahità. tanniyamasahitam eva tu tadbhàvabhàvahetukaü kàryakàraõabhàve lakùaõam àhuþ. na ca yaugapadye paurvàparyaü, nataràü niyama ity akàryakàraõateti || 153 || parasparasahitam ubhayaü kàryakàraõalakùaõaü na tv anapekùitam ity atraiva nidar÷anam upanyasyati -- ##ti. na khalu kadàcid a÷vàt pårvaü gavi jàte{2,157}pa÷càjjàyamàno '÷vaþ paurvàparyàt tatkàraõako bhavati. tathaikasantànakùaõabhàvinaþ santatyantarajasya kùaõasya na tadbhàvamàtràt tatkàryatvam asati paurvàparye. evaü ghañena sahotpadyamàneùu råpàdiùu nànyonyaü kàryakàraõabhàva iùyate. na hy avayavidravyasya råpe 'vayavã kàraõam, a÷vàdiråpàõàm eva pràk satàü krameõa tatra kàraõatvàt. etau ca svamataparamatabhedena vyàkhyeyau dçùñàntau. àvayor eva tadbhàvabhàvitàmàtraü na kàryakàraõatve lakùaõam ity uktaü bhavatãti. tasmàd yo yasmin niyamena pårvam avasthite jàyate, sa tatkàraõako nànya ity àha -- ##iti || 155 || yat punar atra parair yaugapadye 'pi kàryakàraõabhàvo dç÷yata iti pradãpaprabhàdisiddhavannidar÷anam uktaü, tan na. na siddhaü, tatràpi såkùmasya kàlabhedasya vidyamànatvàt. pradãpakàryà hi prabhà nàsau pradãpena sahaiva niùpadyate. ekadà pradãpe jàte 'nantaram eva niùpadyate prabhà. tasmàd na kvacid api yaugapadye kàryakàraõabhàva ity àha -- ##iti. yady asti kàlabhedaþ kasmàn na lakùyate, ata àha -- ##iti. yathà nirantaram uparyuparibhàvena sthite padmapatra÷ate bhidyamàne kàlabhedo durlakùaþ, evaü pradãpaprabhayor api. yathà ca tatra nà(na)ntarità sãcã bhinnattãti tatra kàlabhede pramàõam, evaü nàniùpanne pradãpe tattejo visaratãti samànam ubhayatràpi pramàõaü kàlabhede. tulàntanamanonnam anayos tu na parasparaü kàryakàraõabhàvo dvayor apy ekahetutvàt. tolayità hi tatra sahabhuvor dvayor api kàraõam. kakùyàsåtrasannive÷avi÷eùo và. såtraü hi tatra madhye bhavat samaü tau dhàrayati. ekataratra bhavad viùamaü pravartayati. na ca punarunnàmahetur nàmaþ na ca nàmahetur unnàma iti na kvacit sahajanmanoþ kàryakàraõabhàva iti || 157 || {2,158} yathà ca pårvottaraj¤ànayor yaugapadyena kàryakàraõabhàvaþ evaü j¤ànabhàgayor api gràhyagràhakàtmanoþ kàryakàraõabhàvo niràkàryaþ. na càkàraõabhåtasya gràhyatà sambhavatãti yaugapadye prasaïgena bhàgàv upasaïkramya dar÷ayati -- ##iti. mànameyatvaniràkriyety arthaþ. yadi tåcyate mà bhåd yaugapadye pårvam àlambanam uttarasya, krameõaiva tu bhaviùyati. katham asato 'tãtasyàlambanatvam iti ced, na. ÷aktyarpaõadvàreõopapatteþ. pårvaü hi j¤ànam uttarasmin vàsanàparanàmànaü ÷aktim arpayati. tatas tadråpaü tajjàyamànaü tadàlambanam ity àkhyàyate, ata àha -- ##ti || 158 || kim iti na bha(?vaþ/vet.) ata àha -- ##iti. ÷aktyarpaõena hi pårvasya gràhyatve gràhyam atãtaü bhavet. atãtam eva hi tadvàsanàva÷àd uttareõàlambyate smçty eva pårvaj¤ànam iti. bhavatv atãtaü gràhyaü ko doùaþ ata àha -- ##iti. tàdråpyam atãtaråpatvaü vartamànàvabhàsino gràhyasya saüvidviruddham apramàõakaü bhavet. kathaü hy atãtam abadhitayà buddhyà vartamànatayà gçhyeta. tathàvàgçhyamàõam atãtaü bhaved iti. kathaü tàdråpyam apramàõakam ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- pårvaj¤ànàhitavàsanàva÷ena jàyamànam uttaraü smçtiråpam eva bhavet. smçtyà ca sa ity atãtatvànuviddha eva svagocaro 'nubhåyate. na ceha tathànubhåyate, pratyutpannavad idam iti saüvedanàt. ataþ katham asaüvedyam eva tàdråpyaü pramàõavad bhaviùyati. etac ca j¤ànàtiriktavàsanàbhyupagamenoktam. na tu j¤ànamàtravàdinàü tadatiriktà vàsanà ca kàcid asti. na copapadyate, anàdhàravà(sanà)nupapatteþ. na càtãtam asad vàsanàdhàraþ sambhavati. na cottaram anàgatam, asattvàd eva. na ca parasya janmakàlaü yàvat pårvam avatiùñhate yena tasmin vàsanàm àdhàya na÷yatãti ÷akyate 'vagantum. kùaõikatvàt. na ca santànibhyo 'tiriktaþ santàno nàma ka÷cid asti yo vàsanàdhàro bhavet. na cànàdhàraiva ÷aktir àtmànaü labheta.{2,159}bhaõita÷ càyaü vàsanàbhaïgo niràlambanànumànaniràkaraõàvasara ity alam aneneti. atra codayati -- ##iti. yad uktaü bhavatàtãtatvànuviddhasmçtyànubhåyata iti. tan na. svapne pratyutpannanirbhàsàt. na ca na smçtiþ svapna iti sàmprataü pratyutpannakàraõàntaràgrahaõàt. na hi tatrendriyaliïgàdi j¤ànakàraõaü ki¤cid upalabhyate. na càkàraõikà j¤ànotpattiþ sambhavati. ato 'va÷yaü smçtir eva seti vaktavyam. smçtir api ca vartamànavannirbhàsata iti tadvad ihàpi bhaviùyatãti. pariharati -- ##iti. satyam. atãtatvena svapne bodho na bhavati. kin tu viparyayàd asau tathàvabhàsaþ. (?viparyayaj¤ànaü hi) tadviparyaya÷ cànyàkàravastugocaro 'nyàkàro yukta eveti nànena pramàõaj¤ànànàü tulyatvam avagantuü ÷akyata iti. kãdç÷aþ punaþ svapne viparyayaþ. tad dar÷ayati -- ##ti || 160 || kathaü punar idam avagamyate viparyayo 'sàv iti. ata àha -- ##ti. bàdhakaü hi tatra j¤ànam utpadyate naitad evam iti. tajjànãmo 'vartamànam eva tatra vartamànatayà bhàsata iti. etàvac ca viparyayasya tattvaü yad anyàdç÷asyànyathàprakà÷anam iti såktaü viparyayàd iti. na càyam evamprakàro viparyayo jàgrajj¤àneùu ÷akyavacanaþ. suparini÷cità hi tatra jàgraddhiyaþ ity uktam ity abhipràyeõàha -- ##ti. evam upapàditam atãtaviùayà na pratyakùabuddhaya iti. idànãü prayogeõa dar÷ayati -- ##iti. atãto na pratyakùaviùayaþ, atãtatvàt. janmàntarànuvçttavad iti. na ca yogipratyakùeõànaikàntikatvaü, tanniràkaraõàd iti. tasminneva sàdhye hetudçùñàntàntaram àha -- ##ti. atãto 'rtho na pratyakùabuddhiviùayaþ, tadråpatvenàj¤ànàt. yan na svaråpeõa saüvedyate tan na pratyakùadhãviùayaþ yathà bhàvyartha iti || 162 || {2,160} astu vàtãtasya gràhyatvaü, tathàpi sautràntikàn paràjitya tad vaktuü yuktaü yajj¤ànam evàtãtaü j¤ànenàlambyate na tv artha iti. te hi sadç÷àparàparotpattiråpeõa santanyamàneùu bhàveùv atãtakùaõàlambanam eva j¤ànam àsthitàþ. varaü tad eva yuktam à÷rayitum. tathà hi -- na tàvadatyantam alaukikã gràhyagràhakasiddhir uktà bhavatãty abhipràyeõàha -- ##ti. ki¤ ca, etad apy atãtagocaratve j¤ànasya vikalpanãyaü yattacchaktyarpaõadvàreõa gràhyatayà kalpitam atãtaü j¤ànaü, tat kiü gràhyaikasvabhàvam àhosvid gràhakaikasvabhàvam ubhayasvabhàvaü veti. sarvathà nopapadyata ity abhipràyeõàha -- ##iti. tatra gràhyaikasvabhàvatve tàvadartha eva ÷abdàntareõàbhyupagato bhavatãty abhipràyeõàha -- ##ti. gràhyaikasvabhàvaü hi j¤ànaü jaóàtmakam artha eva ÷abdàntareõopapàdito bhavatãti || 164 || api ca ÷aktyarpaõe nottaragràhyateùyate. na ca gràhyamàtràtmano 'saücetitasya ÷aktyarpaõaü sambhavati. ananubhåyamànasya smçtibãjàdhànànupapatter ity abhipràyeõàha -- ##ti. ÷aktyarpaõàbhàvam eva prayogeõa dar÷ayati -- ##ti. notpadyavinaùñàd dçùñàsaüviditàc chaktyarpaõaü, dçóhatvenàj¤ànàd eva pañutaram ananubhavàd iti yàvat. pañhanti hi vastudharmo hy eùaþ yadanubhavaþ pañãyàn smçtibãjamàdhatte iti. yadanevaüvidhaü na tena ÷aktyarpaõaü, yathànàgatàd ananubhåtapårvàt tathàvidhàd eva tu santànàntarajàd iti. ukto gràhyamàtre prasaïgaþ.{2,161}gràhakaikasvabhàva idànãü dar÷ayati -- ##ti. yat khalu gràhakaikasvabhàvaü tat khalu katham uttarasya gràhyaü bhaviùyati. tathà sati svabhàvanà÷àd abhàvàpatter ity abhipràyaþ || 166 || ki¤ cedaü gràhakaikasvabhàvatvaü duradhigamam ity àha -- ##iti. gràhyàpekùaü hi gràhakatvaü tadekasvabhàvasya. na tàvat svàtmà gràhyo na j¤ànàntaraü, tasyàpy evam eva gràhakaikasvabhàvatvàd iti. ubhayàkàratàyàü dåùaõam àha -- ##ti. naitad astãtyàdinà niùiddha ity arthaþ. api ca, dvyàkàratve pårvaj¤ànaü tadaiva svakàla eva saüvedeta. tatràsya svasaüvittaye bodhakàntaraj¤ànàpekùà na yuktety àha -- ##ti || 167 || api ca yadi pårvaj¤ànaü dvyàkàram, evaü sati parasyàpi tadbhuvas tathàtvàd àtmàü÷a eva pramà paryavasiteti kim atãtaviùayatayety àha -- ##ti. gràhyaikasvabhàvatve ca pårvasyàyam aparo doùa ity àha -- ##ti. tadatadråpiõo bhàvàs tadatadråpahetujàþ | iti sthitiþ || 169 || atha kathaü pårvasya gràhyamàtraråpatve tajjanmana÷ cottarasya gràhakatvaü bhaviùyatãti. yadi tu pårvaü gràhakàkàramàtram evaü sati nottarasya viùayo bhavet, sàråpyanibandhanatvàd viùayaviùayibhàvasya. pårvottarayo÷ ca pårvaü gràhakàkàramàtram uttaraü tu dvyàkàram iti vairåpyam iti na pårvaviùayatottarasya (?na){2,162}sidhyet. tad etad àha -- ##ti. pårvaü ca kevalagràhakatve grahaõakatayà viùayabhàvo niràkçtaþ. iha tu vairåpyàd iti vi÷eùa iti. yacchaktyarpaõadvàreõa pårvasyàlambanatvam uktaü, tat tàvat pratyuktam eva. tatraiva smçtvà punar api ki¤cid vadati -- ##ti. kenacid vyàpàreõa ka÷cit ka¤cid arpayati. na ca vij¤ànasya ÷aktyarpaõaü prati ka÷cid vyàpàro dç÷yate. kùaõikatvàd vyàpàrakàlaü yàvadanavasthànàd, vyàpàràntarànabhyupagamàc ceti || 170 || ki¤ càyaü ÷aktyarpaõasyàbhàvo bauddhapakùe niràlambanavàda eva prapa¤cena sàdhita ity àha -- #<÷aktyarpaõasye>#ti. idànãü yat tat pårvam uktaü na pårvottaraj¤ànayor hetusàdhyatvam iti, yac ca vàsyavàsakabhàvaniràkaraõam, ubhayatra prayogam àha -- ##ti. kvacid ekasyàü santatau vimatipadàspadãbhåtàyàü na j¤ànayor hetuhetumattà, j¤ànatvàt, santànàntaraj¤ànavat. santànàntaraj¤ànàni na santànàntarahetumanti, teùàü tatrànàrambhakatvàt. evam eva vàsyavàsakabhàvaniràkaraõe 'pi prayogo dar÷ayitavyaþ. iha ca j¤ànàny eva dharmãõi samànàyàü santatàv ahetubhåtànãti sàdhyo dharmaþ. j¤ànatvàd iti hetuþ. santànàntaraj¤ànavad iti dçùñànta iti || 171 || gràhyagràhakayor upapàditaü bhedaü prayogeõedànãü dar÷ayati -- ##iti. yata eva na katha¤cid j¤ànasya svagocaratvaü, tasmàt. yad råpasya gràhakaü tat tu ato gràhyàd bhinnaü, tatsaüvittàv asaüvitteþ. yan na tatsaüvittau saüvedyate tat tato bhinnaü, rasàdigràhakavat. tatsaüvittàv asaüvitti÷ ca pràg eva sàdhiteti nàsiddhyà÷aïkà. rasàdigràhakaü yatheti càsya bhinnam iti vakùyamàõena sambandha iti || 172 || {2,163} evam eva gràhyaü pakùãkçtya gràhakàd bhedo dar÷ayitavya ity àha -- ##iti. atràpi rasàdigràhakam eva dçùñàntaþ. yathà hi tadråpagràhakànubhave 'nanubhåyamànaü tato bhidyate, evaü tadgràhyam api råpaü, tad api svagràhakaparàmar÷e na paràmç÷yata eva. tad api na smaràmãty atra dar÷itam iti. evam aikaika÷yena gràhyagràhakayor bhedaü prasàdhyedànãm ubhayor api samàhçtya dar÷ayati -- ##iti. gràhyagràhakadvayaü parasparabhinnam. itaretaraparàmar÷a itaretaràparàmar÷àd rasàdivat. yathà råparasàdayo 'nyonyaparàmar÷e 'paràmç÷yamànàþ paraspareõa bhidyante, evam etad api dvayam iti || 174 || prakàràntareõedàõãü gràhyagràhakayor bhedaü dar÷ayati -- ##ti. gràhyaü gràhakàd bhinnaü tena sahaikaråpyeõàj¤ànàt. yad yena sahaikaråpyeõa na j¤àyate tat tato bhidyate yathà santànàntarabuddhiþ. na càsiddho hetuþ, nãlàdiråpatvàd gràhyasyànàkàrasya ca gràhakasya saüvedanàt. evam eva gràhakaü pakùãkçtya hetur dar÷ayitavya iti. prayogàntaram àha -- ##iti. j¤ànaü dharmi, na svàü÷aü gçhõàtãti sàdhyaü, j¤ànotpatter iti hetuþ. tad dhi samanantarapratyayàd utpadyata iti bauddhà manyante. yad j¤ànàd utpadyate na tat (?pà/svàü)÷aü gçhõàti. yathà j¤ànasya sva÷aktiþ. sva÷aktir iti j¤ànaja(?nyàd/nyàü) vàsanàm apadi÷atãti || 175 || evam eva gràhyatvapratiùedhaprayogo dar÷ayitavya ity àha -- ##ti. j¤ànaü svàü÷ena na gçhyata iti dar÷ayitavyam. tàv eva hetudçùñàntàv iti. na ca sàdhyavikalo dçùñàntaþ. dvayahãnavàsanàbhyupagamàt. bauddhànàü hi svàü÷aü na gçhõàti. na ca tena gçhyate. etac ca cirantanabauddhàbhipràyeõa j¤ànàtiriktavàsanàpakùe{2,164}sthitvoktam iti draùñavyam. na tåpàdànàparanàmno vi÷iùñàt samanantaraj¤ànàd anyàü kà¤cid vàsanàmarvàcãnà manyante. tanniràso 'pi càsmàbhir ukta eveti. anyathà gràhyagràhakayor bhedaü dar÷ayati -- ##ti. caitraj¤ànaü dharmi. tac caitrodbhåto yo j¤ànàü÷o gràhyas tasya bodhakaü na bhavatãti sàdhyam. j¤ànatvàt. yad yad j¤ànaü na tat tadbodhanaü yathà dehàntarodbhavam iti. gràhyagràhaka÷aktiniràkaraõaü caitenaiva prakàreõa dar÷ayitavyam ity àha -- ##ti. eùà càtra dik. na j¤ànaü dvi÷aktikaü, j¤ànotpatteþ, sva÷aktivat. tathà na j¤ànaü dvi÷aktikaü, j¤ànatvàd anyataràü÷avat. anyataràü÷o hi j¤ànam eva. na càsau dvi÷aktikaþ, dvaividhyàbhyupagamàt. itarathà càturvidhyaprasaïga iti || 177 || nanu ÷akyam anenaiva prakàreõa (?nà/à)tmano 'pi vastutvàd ghañavad dvi÷aktikatvaü vàrayitum ata àha -- ##ti. dar÷itaü hy asmatprayogasambhinnabodhabodhyatvàd àtmano dviråpatvam. na tadanumànena vàrayituü ÷akyate, pratyakùabàdhakaprasaïgàd iti bhàvaþ. j¤àne tu nàtmavad dvi÷aktikatvaü ÷akyate kalpayituü, pramàõàntaràbhàvàd iti. etad apy uktam ity àha -- ##ti. yata evam ekasya dviråpatvam anupapannam, ato 'va÷yam eva j¤ànàd bhinnaü nãlàdi gràhyam eùñavyam, eva¤ ca pramàõabalàd àpadyamàno vastubhedo na kalpanàgauravam àpàdayatãti || 178 || yad uktam anekakalpanàyà ekakalpanà jyàyasãti, tat parihçtaü, na khalu pratyakùasiddho 'rthaþ kalpanãyaþ. na ca tadbalabhàvinã j¤ànakalpanà ÷akyate vàrayitum. pramàõavanti subahåny apy adçùñàni kalpanãyàny eva. ata evobhaya{2,165}siddhatvàd j¤ànasyàkàrakalpanà nyàyyeti yad uktaü tad api pratyàkhyàtam. yadi hi vayam àkàraü dçùñvà kasyàyam iti tadà÷rayam anvicchema tadobhayasiddhatvàd j¤ànàkàro 'yam ity ucyetàpi. pratiùñhità÷rayam eva tu pratyakùasàmarthyàd àkàram avagacchanto nàsyà÷rayàntaramãhàmahe. na caivàsmàkam asiddhe 'rthàkàre j¤ànam api siddhaü yenobhayasiddhaü bhavet. na hi tanniràkàram anubhåyate. pratyakùeõàrtha eva hi j¤àtas tasya pramàõaü bhaviùyati. sa ced aniùño nàsya kalpanàyàü pramàõam astãti katham ubhayasiddhatvaü, tad etad àha -- ##iti. àdi÷abdena ÷aktimàtrasya bheda iti yad uktaü tadupàdatta iti. uktadoùaparihàraprapa¤cam ataþ paramàrabhamàõaþ yat tàvad uktam upàyatvàd j¤ànam eva prathamam avagantavyam upàyàdhãnasiddhitvàd upeyànàm, na ca tadàkàram antareõa pratãyata iti j¤ànàkàra evàyam iti, tat tàvat pariharati -- ##ti. satyam arthasiddhàv upàyo j¤ànaü, na tv ava÷yam upàyagrahaõàdhãnam upeyàvadhàraõam. na hi cakùå råpaparicchedopàya iti tataþ pårvam anubhåyate. yat tåpàyatvàt prathamam avagantavyam iti, tat tair eva cakùuràdibhir anaikàntikam iti nopàyasya sato j¤ànasya pårvànubhavaü sàdhayitum alam iti || 179 || yat punar uktam -- utpannasya sato 'pratibaddhasya j¤ànasya nàgrahaõakàraõam asti ato grahãtavyam iti, tad anubhàùya pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyaü j¤ànam utpannam apratibaddhaü kenacit. na tv etàvataiva grahãtavyaü bhavati, gràhakàbhàvenàgrahaõopapatteþ. na tàvad idam àtmanàtmànaü grahãtuü ÷akyam ity uktam. anyac ca, j¤ànaü tadà notpannam eva arthàpattir hi sà. sà ca pa÷càd eva bhaviùyatãty ataþ sato 'pi j¤ànasya grahaõakàraõàbhàvàd agrahaõaü yuktam evety àha -- ##ti || 181 || {2,166} yadi svakàle nàvagataü, kathaü tarhi pa÷càd avagamyate. ata àha -- ##ti. asti hi khalu pa÷càd j¤ànàvadhàraõe pramàõam arthàpattiþ. j¤àtàrthànyathànupapattiprabhavà sà pràgaj¤àte 'rthe na jàyate, pa÷càdupajàyata iti yuktam eva pramàõasadbhàvàd uttarakàlam eva grahaõam. paricodanàparihàra÷ cokta eveti neha pratanyata iti || 182 || nanv astu tàvat parastàt pramàõasadbhàvaþ, pårvam api tv apratibandhasya kasmàd agrahaõam ata àha -- ##ti. na hy apratibandham ity eva vaståpalabhyate. apratibandhasyàpy anupalambhanàt. kàraõasàmagrãvi÷eùasamavadhànasampàditaü hi bhàvànàü grahaõam. tadapratibandhànàm api tadabhàve na bhavati. kim anupapannam iti || 183 || kà punarj¤ànagrahaõe sàmagrã. yadi j¤ànaü, kim a(?nya/sya) j¤ànàntareõa. nanv idam eva svabhàvato j¤ànaü prakà÷àtmakam, aprakà÷àtmanàü tu bhàvàntaràõàm apratibaddhànàm apy astu prakà÷àntaràpekùà. ata evoktaü na càprakà÷aråpatvam iti. ato notpannasya j¤ànasyàgrahaõe kàraõam upalabhàmahe -- ata àha -- ##iti. satyam prakà÷akaü j¤ànaü, tathàpi nàtmànaü prakà÷ayati arthasaüvittau vyàpçtatvàt. na hi bahirviùayaprakà÷ane vyàpçtaþ pradãpaþ àtmànam api prakà÷ayati. tatprakà÷ane cakùuùo 'pekùaõàt. ato yuktam eva prakà÷àtmano 'pi svabodhàyànyàpekùaõam iti || 184 || atha và prakà÷akaü j¤ànam ity eva kutaþ, arthàparokùãbhàvo hi tasya tathàtve pramàõam. tata÷ càrthànubhavasvabhàvam eva tat sidhyatãti na svàtmànam api prakà÷ayatãty àha - #<ãdç÷am >#iti. evam api svàtmànaü prakà÷ayed{2,167} yady arthavad j¤ànàtmàpi j¤ànajanmany anubhåyate, na tv asàv anubhåyate ity uktam evety abhipràyeõàha -- ##ti. na ca yad ekasya prakà÷akaü tena sarvasyaiva prakà÷akena bhavitavyam. na hi cakùuràdãnãndriyàõi prakà÷akàny api viùayataþ saïkãryante, vyavasthàyà uktatvàt. evam ihàpi bàhyasya prakà÷akaü j¤ànaü, nàtmana iti na nopapannam ity àha -- ##ti sàrdhena. prakà÷akapadopacàras tu katha¤cit prakà÷e kartçbhàvam à÷ritya vaktavyaþ. anyathà hi prakà÷ànantyaü bhaved ity uktam eveti || 186 || yat tåktaü - tasya tasyàpi cànyena saüvittàvasthitir bhavet | iti, tad dåùayitum anubhàùate -- ##ti sàrthena. evaü hi parair uktaü - yadi kila j¤ànàntareõa j¤ànaü jàyate, tatas tasya tasya j¤ànasya smaraõàt pårvànubhavakalpanàyàm anavasthà bhavet. ekena tu j¤ànena viùayàkàre svàkàre ca pravedite sarvam eva gràhyagràhakàkàrasmaraõaü tatraiva syàt. tathà cànavasthà parihçtà bhavati. tasmàn na j¤ànàntareõa vedyaü j¤ànam iti || 188 || evam anubhàùite dåùaõam àha -- ##ti. yad etad ucyate tatra tatra smaraõadar÷anena sarvatrànubhavakalpanàyàm anavastheti, tad ayuktam. smçtyasiddheþ. gçhãtaviùayà hi smçtir bhavatãti nàgçhãtaü j¤ànaü smartuü ÷akyam. gçhãtasmaraõe tu yàvadgrahaõam eva smaraõavyavasthànànnànavastheti vakùyate. bhavati hi{2,168}kadàcid etad dvitràõi j¤ànàny anubhåtapårvàõi smaryanta iti. vij¤ànasantànasmaraõaü tv alaukikam eveti || 189 || yadi tv arthaj¤àtatànyathànupapattyà j¤ànam avagamya punas tajj¤àtatàva÷ena tadviùayaü j¤ànàntaraü kalpayati, puna÷ cànenaiva krameõa yàvacchramaü j¤ànàni j¤àtàni. tato yàvajj¤àtasmaraõàd nànavasthety àha -- ##iti sàrdhena. yat tu pràganavagatànàm eva j¤ànànàü smaraõam ucyate, tad vandhyàsutàdismaraõatulyam a÷akyam eva vaktum ity àha -- ##ti || 191 || yat tu bhikùuõà siddhavat tatràpi smçtir ity uktaü, tad bhràntabhàùitam eva. asti ca bhràntau nibandhanam. artho hi tatra smaryate. tatsmaraõànyathànupapattyà ca tasya pràg j¤àtatvam eva kalpyate. tato 'pi pràcãnaj¤ànakalpanà. tad iha saüsargamohitadhiyàü j¤àne 'pi smçtivibhramaþ. na tvàdyaj¤ànasmaraõam apy à÷aïkyam. pràg eva santànasmaraõaü, tad etad àha -- ##iti. arthasmçteþ khalv iyaü tajj¤ànàdipramàõatà vilasati, yad etajj¤àne 'pi smçtibhramo bhavati. arthasmçtyà hi j¤àne pramãyamàõe smçtiviùayàrthasannikarùàd j¤àne 'pi smaraõam iti bhràmyati. àdi÷abdena càtra j¤ànaj¤ànam upàdãyata iti || 192 || smçtyàpi j¤ànapramàyàü yàvacchramaü tadgrahaõàd viùayàntarasa¤càropapattir ity abhipràyeõàha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- na tàvanti j¤ànàni jàyante yadi tu j¤àtum iùyante yàvacchramaü tadbuddhir bhaviùyati yàvanti j¤ànàni budhyamàno na ÷ràmyati. smçtyanusàreõàpi tàvad bhotsyate{2,169}ity abhipràyaü vivçõoti -- ##iti. yàvacchramaü tàvad buddhayo j¤àyante, tato mahaty api buddhiprabandhe j¤àte ÷ramàd và viùayàntaràbhilàùeõa vànyasamparkàd buddhij¤ànàd vicchedo bhavati. yathà viùayeùv eva ramaõãyeùu gãtàdiùv anubhåyamàneùu viùayàntaràbhilàùàt pårvaviùayavicchedo bhavatãty anupapannaü viùayàntarasa¤càro na syàd iti || 193 || ki¤ ca yad etad uktaü tatràpi ca smçtir iti, tat kiü prathamaj¤ànàbhipràyeõa, uta tatra tatreti vãpsàm abhipretya. pårvasmin kalpe nànavasthà. eko hi prathamaþ pratyayaþ. ataþ kà tadgrahaõe 'navasthà, tad etad àha -- ##ti || 194 || yadi tu saüvitpravàham evàbhipretya tatràpi smçtir ity ucyate, tan na tàvad astãty uktam. upetyàpi bråmaþ. yadi bahåny eva parastàd j¤ànàni smaryante, tato grahaõakàraõatvàt smçtes tatsiddhaye grahaõàny api kalpayiùyàmaþ. katham aparathà gçhãtaviùayà smçtir bhaviùyati. na tv evam api j¤ànàntaranirapekùam eva j¤ànam avasãyata iti yuktà kalpanà, svasaüvittipratiùedhàt. ato varaü pramàõabalàdàyàtaþ saüvitpravàhaþ, na punaþ svasaüvittikalpanety abhipràyeõàha -- ##iti. pårvaü ca ghañàdau gçhãta ity atra yady evaü syàd, evaü sati tatràpi smçtir ity upapadyeta. tathà nànavasthà, yàvadavagatasmaraõàt. na tv etad apy astãti tad dar÷itam. idànãü tu yady uttarottaraviùayàþ smçtayo dç÷yante tatas taddar÷anàd grahaõapravàhakalpanaiva pramàõavatã, na svasaüvittikalpaneti viveka iti || 194 || yadi tåcyate, satyam asty ayaü grahaõapravàhaþ. kin tv àdyaj¤ànagocaràõy eva tàni grahàõi. j¤ànam eva hi tatràdyaü nàrthaþ. j¤ànam eva viùayàkàreõa{2,170}svàkàreõa ca niråpyate. tadviùayaü ca tatsmaraõam anyat. evam evàparam iti na ki¤cidarthaviùayaj¤ànam ity à÷aïkayà sahàha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- sàråpyeõa hi viùayabhàvaþ. tad yadàdyavij¤ànaviùayam ekam, evaü sati tat tàvat tato 'vilakùaõaü prathamavad ghaña ity eva bhavet. evaü tçtãyàdy apãti nottarottarabuddhayo bhidyeran. arthavàdinas tu prathamam arthaviùayaü ghaña iti j¤ànaü, dvitãyaü tu j¤ànaviùayaü, tçtãyaj¤ànaü tu j¤ànaj¤ànaviùayam. anàkàratve 'pi càkàravatàm iva svàbhàvikaþ saüvidàü bheda ity uktam evety àkàrapracayadar÷anam upapadyate j¤àneùu jij¤àsiteùu, na tu bauddhasyeti viparãtaprasaïgo 'bhihitaþ. etac ca prathamaj¤ànasya svasaüvittim abhyupetyocyate. pràï niràkçto 'py ayaü j¤ànaviùayatvapakùa idànãü dåùaõàntaràbhidhitsayà punarupakùipta iti || 196 || ayaü càparo vij¤àyate na viùaye buddhãnàü doùa ity àha -- ##ti. ayam arthaþ -- yasya sarvà buddhayo vij¤ànaviùayàþ, tasya ghañaj¤ànaü ghañaj¤ànaj¤ànaü và vij¤ànaviùayatvàn na bhidyata iti || 197 || avi÷eùam eva dar÷ayati -- ##iti. eùa hi j¤àtapårvam arthaü kadàcit prasmçtavàn vij¤ànam anàkàraü smarati arthaü ca sarvadà sàkàraü ghaña iti, tannopapadyate. prasmçtàrthaviùayavij¤ànasmaraõaü hy anàkàram eva dçùñam. evaü sa ghaña ity api smçtivij¤ànaü vij¤ànaviùayam eveti tad apy anàkàram eva bhavet. sàkàratve và prasmçtàrthavij¤ànasmçter api sàkàratvaprasaïgo 'vi÷eùàt. ato yo 'yaü ghañaviùayasya smçtivij¤ànasya prasmçtaghañavij¤ànaviùayasya ca smçtivij¤ànasya vi÷eùaþ, sa vij¤ànaviùayatve buddhãnàü na bhavet. ataþ kàcid vij¤ànaviùayà kàcidarthaviùayeti sàkàrànàkàrabhedasiddhir iti || 198 || {2,171} yad api pràg j¤ànasya saüvedanam ity atra kàraõam uktaü j¤ànapraùñhena paràmar÷adar÷anaü, tad api na yuktam. na hy ayaü j¤ànapraùñhena paràmar÷o j¤ànasya gràhyatàkçtaþ. kin tv arthasthitau j¤ànam abhyupàya iti tadanusàryarthakathanaü j¤àto 'sàv artho mayeti. tad idànãm eva ca smçtes tatra j¤ànànumànam. na tu pràg eva j¤ànapurassaram asau j¤àtaþ. yadà tu ka÷cit tathàvidhàrthasadasadbhàvayoþ paryanuyuïkte, tadà j¤ànopàyatvàd arthasya j¤ànapurassaram arthasthàpanaü bhavaty àsãd asàv arthaþ yasmàn mayà pårvam avagata iti. ato nànena j¤ànasya pårvopalabdhiþ ÷akyà kalpayitum. tad etad àha -- ##ti || 199 || yat tåktaü j¤ànàkàrapakùe pratyàsannaü sambaddhaü gràhyaü bhavati, itarathàsambandham atidåravarti ca gràhyam abhyupagataü bhavatãti. tat pariharati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yathà katha¤cinnaikàtmye gràhyagràhakabhàvaþ sambhavatãty uktam. tadà kiü kurmo 'sambandham asannihitaü ca gràhyam anujànãmo na khalu dårade÷à(?ndã/di)vàrtàbhyo hçdayam anuviparivartamànà bhàvà na gçhyanta iti ÷akyate vaktuü saüvidvirodhàd iti. evaü tàvad asambhavàd àsattisambandhau na syàtàm ity uktam. na và hãyeta. na hi de÷àvibhàga eva sarvatra sambandhaþ. viùayaviùayibhàvo 'pi hi sambandha eva. asti càsau j¤ànàrthayoþ. j¤ànotpattau tadavàpter idam eva ca tasya sannidhànam arthena yadutpanne tasminn artho bhàsata ity abhipràyeõàha -- ##ti. kiü punar idam artho bhàsata iti. na j¤ànàd anyadarthasya bhàsanam. saüvittau và kathaü viùayàkàro bhàsate. evaü tarhi nàsti tadabhàve cànyànavabhàsanàd abhàvavàda eva. tadava÷yàstheyam idaü j¤ànotpattàv abhåtapårvo bhàvànàü ko 'pi bhedaþ sakalapramàtçpratyàtmavedanãyaþ. te tu bhàvà j¤ànàkàrà bahir vety anyad etat. ye 'pi phalabhåtàm arthasaüvidaü svaprakà÷àm àhuþ, tair api ko 'py anirvacanãyo 'rthagato dar÷ayitavya eva. katham{2,172}anyathà saüvitprakà÷e 'rthaþ sidhyet. na hy anyaprakà÷e 'nyat sidhyed, atiprasaïgàt. anyà ca saüvidàntarà, anyo bahirarthaþ. so 'pi bhàsata iti cet, tadvad eva tarhi so 'pi svaprakà÷a eva. saüvidàyatto na svaprakà÷a iti ced, nanv idam evàsmàbhir jij¤àsyate kim asya saüvidàyattatvam iti. svaråpaü tàvat svakàraõasàmagryàyattam eva. prakà÷o 'pi tasya saüvid eva na tadàyattaþ. tadava÷yam apràptapårvasya kàcit phalotpattàv asti pràptir ity àstheyaü yadàyatto 'sya saüvedanaü nànyasyeti vivekaþ. saiva càsmàbhir j¤àtatàdipadair abhidhãyate. ataþ siddhaü viùayatvenàpi pratyàsattisambandhau sta iti || 200 || yo 'pi mithyàj¤àneùv arthàkàrasambhava uktaþ, tam anubhàùya pariharati -- ##ti. ayam arthaþ -- yo 'yaü dvicandràdibodheùv arthàkàràsambhava uktaþ, so 'yuktaþ. tathà hi. samyagj¤àneùu tàvannàrthàkàràsambhavaþ. keùucit tu mithyàj¤àneùu de÷ànyathàtvamàtreõa kàlànyathàtvamàtreõa vàrthàkàrasambhavo 'smàbhiþ kçtaþ niràlambanavàde varõita iti yàvat. ato na kvacid arthàkàràsambhavaþ tat punar idaü pratibhàsaviparãtam abhidhãyate. de÷àntaràdistho 'rtho bhàsate, anyatra sthita÷ càrtho 'nyatràlambyata iti saüvidanusàreõa hi bhavanto bahirartham avasthàpayanti. sà ca de÷àntaràdigocarà katham anyatràrtham àlambata iti ÷akyate vaktum. evaü hi svàü÷àlambanatvena kim aparàddhaü yena tanniràkriyate. maivam. uktam asmàbhir niràlambanavàda eva bàdhakànusàriõã hi mithyàtvakalpanà. bàdhakaü ca de÷àdisaüsargam eva vàrayati, na hi bahirvastusattàm. tad dhi na dvau candràv iti candradvitvaü niùedhati, na dvitvaü candraü veti kathaü tau bahirbhàsamànàvapahàsyàmaþ. ato neha saüvidviparãtaü ki¤cid iti || 201 || syàd etat. katham atãtà arthà asanto j¤ànàvalambanam iti. uktaparihàratvàt. uktaü hi pratyakùadharmo vartamànasannihitaviùayatà j¤ànàntaràõàü{2,173} neti niràlambana eva, tad etad àha -- ##iti. yat tàvallaiïgikam atãtàdigocaraü j¤ànaü tat pratyutpannaliïgàdijanakam asatãùv eva vàsanàsu bhavati. yat tv anyajjàgratsmçti j¤ànaü svapnaj¤ànaü và, tad bhavantãùu vàsanàsu bhavati pratyutpannakàraõàntaràbhàvàd iti || 202 || ye hy atyantànanubhåtà arthà anubhåyante, tatra vàsanàdikàraõàntaràsambhavàn nàsti j¤ànàkàratvàd anyà gatir ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- tavàpi tathàvidhànubhave kiü kàraõaü, bauddho 'pi vàsanàm eva j¤ànakàraõaü manyate. na càtyantànanubhåtapårve 'rthe vàsanà sambhavati, arthaj¤ànàhitasaüskàràbhidhànatvàd vàsanà÷abdasya. syàd etat. na j¤ànajanmà saüskàro vàsanà. kin tu j¤ànam eva ki¤cid anavagatapårvàrthasaüvedanakàryonneya÷aktibhedam iti. tan na. loke tathànavagamàt. j¤ànayonir eva saüskàro vàsaneti laukikà manyante, na j¤ànam eva. api ca, samanantaraj¤ànam atadàkàraü, tat kathaü tadàkàràü dhiyam upajanayitum alaü tadatadråpiõo bhàvàs tadatadråpahetujàþ | iti vaþ siddhàntaþ. yadi tvayam api kàryakàraõabhàvo neùyate, astu tarhi kàdàcitkam apy anapekùam eva j¤ànam. kiü samanantarapratyayàdhãnavyasanena. ato 'va÷yà÷rayaõãyà kàcijj¤ànàd bhinnà vàsanà, yodbhåtà satã visadç÷asantànatirodhànena sadç÷am eva j¤ànam àrabhata iti bhavadbhir apy àstheyam. na càtyantànanubhåteùu sà sambhavatãti tulyatvam àvayoþ. na càpy anubhaviùyata ity àtyantikavàsanàsambhavaprakañanàrthaü, na tu bhaviùyato 'nubhavasya ka÷cid vàsanàyàm upayoga iti || 203 || yadi tu anàdçtyaiva vàsanàü j¤ànotpattir à÷rãyate, evan tarhi yaccirantanair{2,174}bauddhair vàsanàyàü nimittatvam à÷ritaü tad virudhyata ity àha -- ##ti || 204 || tatràpi tu vàsanàbhyupagame tasyàþ saüvitkàraõatvàd asàv ananubhåto 'py artha iha janmani kvàpi janmàntaràdàv anubhåta ity abhyupeya ity àha -- ##ti || 205 || kim ato yady evam ata àha -- ##ti. abhavanam abhàvaþ. duþsvapne 'nubhåyamànasya saüsargasya na kasyacid atyantàbhàva iti. kiü punas tadbhàve pramàõam ata àha -- ##ti. j¤ànaü hi kàryaü na tàvadakàraõakaü niùpadyate. na càsya pratyutpannendriyàdikàraõaü ki¤cid upalabhyate. svapne na ced vàsanàpi kàraõaü na syàd eva. na càsau pårvaj¤ànam antareõa bhavati. tad yadi nehàsàv artho j¤àtaþ, nånaü janmàntare 'nubhåta iti || 206 || ye tarhy atyantàsambhàvanãyaj¤ànàrthàþ sva÷ira÷ chedàdayaþ, te 'sambhavadvàsanàþ katham avasãyante. atas tatra j¤ànà(kàra)kalpanaiva sàdhãyasã nàrthàkàrakalpanà, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yadà na katha¤cit svasaüvedanaü j¤ànam ity uktaü tadà ya evaite pçthivyàdayo 'rthà bahiravasthità gçhyante, teùv eva kuta÷cit kàraõadoùàd duùñaü vij¤ànam anyathàsthitam àkàraü gçhõàti. aduùñaü tu yathàvasthitam. na kvacid api j¤ànàkàrànubhavaþ. tannibandhanam iti. pçthivyàdinibandhanam ity arthaþ. pçthivyàdisåkùmàõy eva hi sthålàrambhe kàraõam. etena kalpanànibandhanatvaü pradhànanibandhanatvaü ca niràkaroti. na tàvat kalpanànibandhanatvam abàdhitatvàt. na pradhànanibandhanatvam apramàõakatvàt. dç÷yate tu såkùmataràdikrameõa pçthivyàdãnàm eva kàryadravyeùv àrambhakatvam{2,175}iti tad eva dvyaõukàdikrameõà÷rãyate. ÷ira÷cheda÷ cànyagocaro 'vagataþ svasambandhitayàvagamyata ity anyathà vyavasthànam iti || 207 || tàüs tu pçthivyàdyarthànapàsya na kvacid arthàntare ÷abdàtmake j¤ànàtmake vàkàrakalpanà yuktety àha -- ##iti. kàraõam àha -- ##ti. pçthivyàdyupaùñambha÷ånyaü na ki¤cijj¤ànam àtmànaü labhate. ki¤cid dhi pçthivyàdidravyagocaraü, ki¤cid dhi råpàdiguõaviùayaü, ki¤cid gavàdisàmànyagocaram, anyac cotkùepaõàdikarmagocaram avagatam iti || 208 || api ca yadi sarvo 'yaü j¤ànam anubhàsamàna àkàro j¤ànasyaivànye ca pçthivyàdayo bhàvàþ kalpitàþ, evan tarhi sarvasaüvidàm evàtyantàsannartha iti kena vi÷eùeõàyaü svapnàdibhramàõàm atyantàsannartha iùyate yenaivam upàlabhyemahi katham atyantàsann arthaþ svapnàdivij¤àne 'vasãyate iti tad etad àha -- ##ti. atra svapnàdij¤àna ity arthaþ || 209 || ataþ siddhaü bhràntij¤ànàny apy artham evànyathà sthitam anyathà kalpayanti, na punaràtmànam avasyantãty àha -- ##iti || 210 || yadi tarhi sarvasaüvidàm eva bàhyàlambanatvaü, kiü tarhi bàdhakena bàdhyate ata àha -- ##ti. bàdhakena na bàhyaü pratikùipyate, kin tu bàdhake satãyaü vàcoyuktir bhavati yad anyathà saty apy arthe 'yam àkàro duùñakàraõajanitayà dhiyà pratãyate na tv anarthikeyaü dhãr iti || 211 || {2,176} evaü tàvad vàsanànibandhaneùu svapnàdivibhrameùu arthàkàro dar÷itaþ. bàdhakapratyayàrtha÷ ca vyàkhyàtaþ. etad evendriyavibhrameùu dvicandràdiviùayeùv atidi÷ati -- ##iti. yat tåktaü naikatràrthe liïgànekatvaü sambhavatãti. tatra parihàram àha -- ##ti ##antena. ayam abhipràyaþ -- tàrakàdimatàv api strãtvàdipratyayo bhràntir eva. pràõidharmatvàl liïgabhedànàm apràõiùv asambhavàd bhràntyaivànyatra dçùñam anyatràropyate. ato 'nyatra dçùñam eva strãtvàdi tàrakàdimatàv àlambanam iti. kathaü punastàrakàdiùu strãtvàdipratyayo bhràntir ity ucyate. na hy atra dvicandràdibodheùv iva bàdhako dç÷yate. tam antareõa tu bhràntivàdinàm eva bhràntir àpàdyeta, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- satyam. na bhramas tàrakàdiùu, vàstavànàm eva strãtvàdãnàü sambhavàt. te hi strãpunnapuüsakaliïgebhyas tàrakà tiùyo nakùatram iti ÷abdebhyaþ pratãyante. na ca pratãyamànà na santãti yuktaü vaktum. yat tu pramàõàntaràn nàvagamyate, nàyaü doùaþ. ÷abdaikapramàõakatvàt. na caikapramàõàvagato 'rthaþ pramàõàntareõànavasãyamàno 'san bhavati. ato yeyaü ÷abdamàtràd upajàtà pratãtis tayaiva strãtvàdayaþ saüvidità iti pàramàrthikà eveti. ayam api tu ÷abdaikapramàõakatvapakùo 'tituccha eva. na khalu padatadbhàgànàm agçhãtasambandhànàü pratipàdakatvam asti. na ca pramàõàntaràvedyena vastunà sambandho grahãtuü ÷akyaþ. ato manda evàyam api pakùa ity aparituùyan parihàràntaram àha -- ##iti. na tàrakàdàv adçùñapårvaü liïgaü, dçùñair eva kai÷cid råpairiïganàt. vakùyamàõàny eva dçùñàni råpàõi liïgam iti yàvad iti. kiü punar dçùñaü råpaü yenàtmanà strãtvàdãnãùyante ata àha -- ##(iti.) sattvarajastamasàü guõànàü yathottaram upacayaþ saüstyànaprasavasthànàni. te ca guõàþ pràõyapràõisadbhàvasàdhàraõà eva sarveùu tadråpapratyabhij¤ànàt.{2,177}sukhaduþkhamohàdibhedavanto hi sarve bhàvàþ à÷rayatayà janakatvena ca pràõinaþ à÷rayatayàpràõinaþ janakatayà ramaõãyàdibhàvavyavasthità hi viùayà apràrthino 'pi sukhayanti duþkhayanti mohayanti ca. sukhàdaya÷ ca sattvàdidharmàþ, taddar÷anàt traiguõyaü sarvabhàvànàm avasãyate. tad yadà sattvopacayaþ saüstyànàbhidhàno 'vagamyate tadà puüstvaü pratãyate. rajasas tåpacaye prasave gamyamàne strãtvaü, tamasa upacaye sthàne napuüsakatvam. sà codàsãnàvasthà bhàvànàü na kasyacit kàryasya savitrã svaråpàvasthànamàtraü, tac caitadråpaü dçùñam eva sarvabhàveùu. pràõino hi pumàüsaþ sattvotkañà dç÷yante. rajomayyo nàryaþ. tamomayàþ ùaõóàþ saümugdhaniruddhàkhilaceùñàþ. evaü tiùyàdãnàm apy àpekùikaþ sattvàdãnàm upacayo dar÷ayitavyaþ. alpaprakà÷anakùatràntaràpekùayà hi pañuprakà÷aþ pumàn iti tiùyo lakùyate. yadà tu tasyaiva rajasa udbhavo lakùyate tadà strãtvena tàraketi. tamasas tåpacaye nakùatram iti napuüsakatvena. evam eva tañas tañã tañam ityàdiùv api guõopacayàpacayàtmà liïgabhedo 'nusandhàtavyaþ. eva¤ ca sarvatraiva pàramàrthikaü liïgatrayam upapannaü bhavati. bàdhaviraho 'py ata eveti siddhaü nànarthakàs tàrakàdiùu liïgapratyayà iti. atraiva vçddhànumatiü dar÷ayati -- ##ti. pata¤jalinà hi kiü punar idaü liïgam iti pçùñvà bahudhà vikalpya pràõyapràõiùu dar÷anàd aviparyayà(?co/c co)bhayatra yathoktam eva liïgam upavarõitam iti || 213 || eva¤ copapannaü liïgatrayam apãty àha -- ##ti. nanv astv evamàtmako bhinnàdhikaraõo liïgabhedaþ, ekàdhikaraõaü tu liïgabhedaü na mçùyàmahe yasya hi yat svaråpam ucitaü tenaiva tannityaü vyapadi÷yeta. ata àha -- ##ti. tattadbhàvabhedàpekùayà hi tasya tasya guõasyopacaye lakùyamàõe naikatràpi liïgabhedàvasàyo 'nupapannaþ putràdibhàva ivaikasya puüsa iti. tat punar idam uktaprakàraü liïgasvaråpaü nànumanyàmahe pàramàrthikam apràõiùu liïgam anupalabhamànàþ. pràõyavàntarajàtim eva tu liïgaü saïgiràmahe. pa÷yàmo hi vayaü narà÷vamahiùagovaràhàdibhedabhinnànekapràõigaõasàdhàraõaü{2,178}strãtvàdibhedabhinnaü vividham avàntaràkàram apràõimyo vyàvçttaü yamànandasàdha(?nà/na)stanavadanàdisannive÷avi÷eùà dar÷ayanti. na ca te apràõiùv iti na liïgabhedaü pratipadyàmahe. kim idànãm apràõiùu liïgàvagamo bhràntir eva. nanu sàpy asati bàdhakodaye durbhaõaiva. satyam. gauõas tv apràõiùu liïgavàdaþ prastaraikakapàlayor iva yajamànavàdo màõavaka iva jvalanavàdaþ. na hy asau bhràntiþ, abhràmyatàm eva tathàvabhàsàt. kaþ punar guõaþ yato 'pràõiùu gauõo liïgavàdaþ. paiïgalyàdayo hy agniguõà màõavake vartamànà guõavàdahetavaþ. na tv iha tathà pràõiguõàþ kecid apràõiùu dç÷yante yadva÷ena guõavàdaþ samà÷rãyate. maivam. ihàpi guõàvagateþ. upacayàpacayadharmàõau hi strãpumàüsau, atas taddharmavivakùayà strãliïgàdi÷abdaprayogo 'pràõiùv api yathehaiva prakçte varõitam. apekùàbhedata÷ càvirodhaþ samàna eva. atyantàpacayavivakùayà ca napuüsakaliïga÷abdaprayogaþ, tadråpatvàt tajjàteþ. syàd etat -- nàpràõiùu gauõàvagatir ataþ kathaü gauõatvam iti. asti và pràõyapràõinoþ samànàkàrà buddhir àyuùmatàm. ÷abdasallàpamàtràd eva hi no vàksrugàdiùu strãtvàdimatiràvir asti. na tu pràõiùv iva teùv apy anusyåta àkàro dç÷yate. ataþ ÷abdasaüvyavahàramàtrasiddhyartham apràõiùu liïgànu÷àsanam. kiü punarliïgànàü vàcakam. na tàvad etad atropayujyate, tatsadbhàvamàtrasya prakçtaupayogikatvàt. yadi tu prayojanam abhidhãyate ÷råyatàm. ye tàvadapràõivàcinaþ strãliïgatayà smaryante, teùv anu÷àsanakàrair eveyaü strã ayaü pumàn idaü napuüsakam iti guõavàdenaiva stryàdi÷abdàþ prayuktàs tadvacanapadàntarasamabhivyàhàrasiddhyartham. te tu svabhàvataþ svàrthamàtram abhidadhati. guõavàda eva smartéõàm atyantaü niråóhatayà liïge 'pi vàcakabhràntim eva janayati. eùà ca nirbhàgapadeùu sthitiþ vàksruvàdiùu. sabhàgeùu tu tàrakàdi÷abdeùu pratyayabhàgaþ strãtvam abhidhàya prakçtyarthe tadasambhavàd gauõyà vçttyà tatsamabhivyàhàraü labhate. guõavàdasamàdhànaü coktam eva. ye 'pi nakùatram ityàdiùu pratyayavikàravi÷eùàs teùv apãyam eva sthitiþ. vikàràõàü napuüsakaliïge 'nu÷àsanàdambhàvàdãnàm, ato 'm (7.1.24) iti yathà. ye pràõivàcino '÷vo '÷vety evamàdayaþ, teùàü strãpratyayànteùu tàvat sa eva pratyayaþ strãtvam abhidadhàti. sa ca{2,179}sambhavatsvàrtho mukhyayaiva vçttyà prakçtyà samabhivyàhriyate. a÷va ityàdàv api pratyayavikàràd eva liïgavi÷eùàvagatiþ. pràtipadikavàcyà eva strãtvàdayaþ pratyayena dyotyante iti nànuj¤àyate. pratyayopajanàpàyayor eva liïgàvagateþ sadasadbhàvadar÷anàt. prakçte÷ cànvayavyatirekanirdhàritasvàrthamàtravacanatvàt. ataþ striyàm abhidheyàyàü (?dhàtvà/ñàbà)dayaþ ity etad eva sàmpratam. vàrttikakàreõa ca strãtvàd anyatra dçùñaü syàd iti vadatà pràõiùu dçùñaü liïgam abhidadhatàü ÷abdànàü gauõyaiva vçttyàpràõivàciprakçtisamabhivyàhàro 'bhihita iti veditavyam. na punar anyatra dçùñàropeõa bhràntir uktà. ato bàdhakàbhàvo 'pi na paricodanãyaþ. gauõe taddar÷anàt. atas tàrakàdimatau tathà strãtvàd anyatra dçùñaü syàd ity ayam eva parihàraþ sàdhãyàn. parayos tu katha¤cicchabdaparamatatvopanyàsàbhyàm evàsàdhutà prakañitety avadhàtavyam iti || 214 || yat punar uktam -- ekasyàm eva pramadàtanau kathaü parivràjakàdãnàü kuõapàdipratyayàþ sadarthà bhaviùyantãti. tat pariharati -- ##ti. asyàrthaþ -- nànàkàraü vastu nànàkàram evànubhåyata iti nànupapannam. yas tu ka÷cid eva vyavasthayà ka¤cid àkàraü pratipadyate na sarvaü sarvaþ, tatra sahakàrivàsanàsadasadbhàvo nibandhanam. parivràjakàdãnàü hi kasyacid eva kàcid vàsanà kuta÷cid abhyàsàd hçdayam anuviùñodbhåtà satã ka¤cid evàkàram ekasyàm eva pramadàtanau dar÷ayati. parivràjako hi dehàd viviktam àtmànam abhyasyaüs tadvàsanàvàsitàntaþkaraõo mçta÷arãravat kuõapa ity evaü kàminãü cintayati. kàmukas tu kàmàbhyàsàhitavàsanàsahàyo dehàtmanor vivekam apa÷yan deha evàhaïkçtaþ kàminãti. ÷vànas tu jàtyanubandhipi÷ità÷anàbhyàsàti÷ayàhitavàsanàsanàthàþ pçthulanitambor usthalaprastana÷àlinãü kabalayitum abhilaùanti kàminãm iti vàsanàvyavasthànusàriõã saüvidvyavasthaikaviùayà parivràjakàdãnàm iti || 215 || àha -- kim aparàddham asmàbhir vàsanànibandhanaü nãlàdyàkàropaplavaü vij¤àne vadadbhiþ. bhavadbhir api vàsanaivàkàradar÷anahetutayà varõità. ata àha -{2,180}##ti. ayam abhipràyaþ -- na vàsanà (nà)mànyà kàcit samanantarapratyayaråpeti bhaõitam asakçt, yasyaiva ca pràcãnapratyayajanitasya saüskàrasya tenaiva pratyayenànukàraþ sàdç÷yaü sa eva vàsaneti caurikà manyante, sa ca saüskàro bahvàkàre vastuny ekasyàkàrasyàbhyastapårvasya nirdhàraõe kàraõaü bhavati iti yuktam. na tv ananubhåtam evàkàram asantaü vàsanà dar÷ayatãti sàmpratam. yathà bhavanto manyanta ity asti mahànàvayor vi÷eùa iti || 216 || dãrghàdipratyayo 'py ekagocaro 'pekùàbhedàd eva parihartavya ity àha -- ##ti. dãrghahrasvabodhe bhinnopàdhyapekùà. ghañapàrthivàdibhede tu kàlàdyapekùà eko 'pi hi kadàcid ghaña iti tam artham buddhyate kadàcit pàrthivo 'yam iti. bhinnakàlàdyapekùayà bodhavaicitryopapattir iti || 217 || api ca, iyam apårvà yuktiþ yat kilànekàkàràtmakaü bhàsate, tasmàd anàkàram eva vastu j¤ànàkàra evàyam iti. evaü hi pratãtibhedadar÷anàd anekàkàrakalpanaivà÷rayitum ucità. na tv anàkàrakalpanety àha -- ##ti || 218 || syàd etat. santv ekasminn apy aviruddhànekàkàràþ, kathaü tu viruddhànàm anekeùàü sambhavo 'ta àha -- ##iti. idam anena virudhyata iti saüvitsàkùikaü tad yatraiva bhavato viruddhàbhimànaþ tatra saüvidbalàd avirodham eva vakùyàma ity abhipràyaþ. etac cànvàruhyavacanam apekùya, bhedàt tv avirodho dar÷ita eveti. bhaved apy anekàkàradar÷anàd ekasyànàkàrakalpanà yady ekam ekàkàram ity atra{2,181}yuktir bhavet. tàm antareõa tv idam ã÷varàj¤àtulyam eva bhàùitaü bhavet. tac càyuktam ity abhipràyeõàha -- ##iti || 219 || saüvidekàdhãnatà hi vastånàü vyavasthitiþ. ato yad eva yenàtmanà saüvidà vyavasthàpyate tat tenaiva råpeõàbhyupetavyam ity àha -- ##ti. ki¤caikatve 'pi vastuno nàsmàkam ekàntavàdaþ yenaivam upàlabhyemahi katham ekam anekàkàram iti. tad api hy ekànekàtmakam evànekàntavàdinàm asmàkam ity àha -- ##ti || 220 || ataþ siddhaü de÷akàlàvasthopàdhisadbhàvanimittaiþ pratyayair vidyamànà eva vastvàkàrà udbhavàbhibhavàtmakàþ pçthag bhedena gçhyanta ity upasaüharati -- ##iti. de÷àdaya÷ càkàrodbhavàbhibhavadvàreõa pratyayànàü nimittam iti || 221 || ye tarhi yugapad eva grahãtéõàü ghañatvàdyàkàrà nirbhàsante tatra katham. na hi ta àpekùikàþ, svàbhàvikatvàbhyupagamàt. uktaü ca ghañatvapàrthivadravyeti. tatra kaþ parihàraþ ata àha -- ##iti. yady apy atra naupàdhikatvàn na codbhavàbhibhavau, tathàpi nànàkàre vastuni yo yasya vastu(?ni/naþ) (?yo) yasya vastubhàgasya ÷abdaü smarati, sa taü vikalpyàmuko 'yam iti jànàti netara iti vyavasthàsiddhir iti || 222 || atraiva dçùñàntam àha -- ##iti. råpàdayo hi ghañe nityaü santa{2,182}eva, tathàpi na sarve sarvair anubhåyante gràhakàõàü cakùur àdãnàü viùayavyavasthànàd iti || 223 | evaü dçùñànte dar÷ayitvà dàrùñàntike yojayati -- ##iti || 224 || nanu bahir de÷am arthaü tàvadindriyàõi na pràpnuvanti apràpyaprakà÷e naivànavasthà. ato na bahissato 'rthasya katha¤cid avagatir upapadyate, ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- siddhaü tàvat pratãtibalàd bàhyàlambanaü j¤ànam iti, sa bàhyo 'rthàtmà pràpyaivendriyaiþ prakà÷yata ity uktam. pràpyakàrità copapàdità yadi kçtaü na nirvahati kàmaü, tathàpi nànàlambanaü j¤ànaü, savidvirodhàt. apràpyakàriõàm evendriyàõàü ka¤cit kàryava÷onnãyamànam ati÷ayaü vakùyàmaþ, yadbalenàpràptam api bàhyam arthaü prakà÷ayanti, na punaþ svàü÷àlambanaü j¤ànam iti kalpanà pramàõavatãti || 225 || yad apy uktaü vaktàra÷ càpi dç÷yante iti, tat pariharati -- ##ti. yad etallaukikà vadanti nãlo 'yam artho yatas tadråpà matir utpadyate iti, te 'pi na j¤ànàkàraparicayapurassaro 'rthasambodha iti tathà vadantãti || 226 || kathaü nàma vadanti ata àha -- ##ti. vidite khalu nãle 'nyenotthàpità÷aïkaþ svayaü và jàtavicikitsaþ pramàõatathàtvani÷cayapurassaram arthatathàtvaü ni÷cinoti, nedam anyàdç÷aü hi j¤ànaü no 'rthànàü gràhakaü tad yathàrthaü samarpayati tathàsau tadupàdhikatvàt tasya. iha ca prathamaü{2,183}tàvajj¤ànena nãlaü samarpitam. tathaiva càdyayàvadanuvartamànaü j¤ànam asti yannãlam eva prakà÷ate. tasmàn nãlam evedam ity upàyatayà pa÷càd api j¤àtaü j¤ànaü purassarãkarotãti nànena j¤ànasya pårvagrahaõam àpàdayituü ÷akyata iti || 227 || evaü tàvat parãkùità pratyakùa÷aktiþ. nirõãtaü ca yathà bàhya eva pravartituü ÷aktam iti. evaü cànumànasya pratyakùabàdhe siddhe laiïgikaü tàvad bàhyàsattvam apràptaü bàhyàrthavàdibhiþ. ata÷ ca tadabhàvadvàrikàü j¤ànànubhavakalpanàm atikramya tair bàhya eva yat prayatyate tad yuktam ity àha -- ##ti || 228 || syàd etat -- bahissantam evàrthaü laukikà budhyante, parãkùakàs tu yuktito 'vasthàpayitum a÷aknuvantaþ svàü÷àlambanatvaü saüvidàü pratipadyante ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- yathà tasyàrthasya loke buddhir utpadyate, parãkùakair api tathaiva vàcyam. ayathàrthaü j¤ànaü hi vadanto na parãkùakà eva bhaveyuþ. idaü tu parãkùakàõàü tattvaü yat pramàõa÷araõatvam, asati tasmiüs tattvahànir eva teùàm iti. laukikà÷ ca nàntaràkàravad bàhyaü vastu budhyanta iti. pratãtim evànu(?sà/smà)rayati -- ##iti. antaràkàro yàdçg avagamyate na tàdç÷o bàhyàrthaþ sa hy ayam idam iti pararåpeõa niråpyata ity uktam. antaràkàrasya tv aham iti niråpaõaü bhaved asmàkam ivàtmana iti || 229 || atra bhàùyaü nanåtpadyamànaivàsau j¤àyate j¤àpayati càrthàntaraü pradãpavad iti yady ucyetety evamàdi, tadàkùipati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -{2,184}tad bàhyàpalàpavàdinà vaktavyaü yat tadabhàvànuguõam, iha cotpadyamànàyà buddher arthasya ca grahaõam àcakùaõo nàrthàbhàvaü dar÷ayatãti nedaü pårvapakùavàdino vaktum ucitam iti. syàd etat. nedaü pårvapakùànuguõatayocyate, kin tv idam arthàntarabhåtam aparam eva buddhàvàgataü siddhàntino 'sammatam ity etàvataivocyate siddhàntàntaram asya dåùayitum ata àha -- ##iti. pårvapakùànaupayikam arthàntaraü bruvàõasya siddhàntàntaradåùaõaü nigrahasthànam iti bhàvaþ || 230 || evam àkùipya samàdadhàti -- ##ti. idam anena granthena bàhyàrthavàdinaü pårvapakùavàdã mãmàüsakaü bråte -- kiü bhavàn bàhyàrthagrahaõasamaye j¤ànasya pratibandhàbhàvaü necchati yenàrthàkàro 'yam iti bravãti. kathaü hy apratibandhasyàgrahaõaü bhaviùyati. kathaü cànàkàrasya grahaõam. ato j¤ànàkàrakalpanaiva sàdhãyasãty abhipràyaþ || 231 || atrottaraü bhàùyaü tan na. na hy aj¤àte 'rthe ka÷cid buddhim upalabhate. j¤àte tv anumànàd avagacchatãtyàdi. tasyàm abhipràyam àha -- ##iti. asyàrthaþ -- viditapårvapakùavàdyabhipràyaþ siddhàntavàdã vadati. satyam utpattau buddher apratibandhaþ, gràhakàbhàvàt tu tadànãm agrahaõaü, tadabhàva÷ ca tatkàraõasya liïgasya j¤àtatàdipadàspadasyàbhàvàd iti. anyathotpadyamànaivetyàdibhàùyàbhipràyam àha -- ##ti. anyatarkeùu sthitvedaü bhàùyakàreõocyate utpadyamànaivetyàdi. etad uktaü bhavati -- bàhyàrthavàdyekade÷imatopanyàso 'yaü bhàùyakàreõa kçtas tanniràkaraõàrtham iti || 232 || ekade÷imatam evopanyasyati -- ##(#<ùv >#iti.) tarkàntareùv arthaj¤ànakàla eva j¤ànam avagamyata itãùyate. evaü hi manyante svaprakà÷am eva vij¤ànam{2,185}àtmànaü viùayaü ca vyavasthàpayatãti. etac càsmàbhiþ pràg eva prapa¤citam iti. yady evaü kim asya niràkaraõe prayojanam. evam api dvaitaü sidhyaty evàta àha -- ##ti. yadi hi samasamayam ubhayam upalabhyata ity à÷rãyate, tato buddher anàkàràyà boddhum a÷akyatvàd ekàkàropalambhàc ca ekam eva sàkàraü bhavet sahopalambhaniyamàc càbhedaþ parokto nàpàkartuü ÷akyate. tatràrthanà÷a evàpadyeta. na hy abhyupagamamàtreõàrthaþ sidhyatãty etan mataniràkaraõaü bhàùyakàreõopadi÷yata iti || 233 || aparam api -- nanåtpannàyàm eva buddhàv artho j¤àta ity ucyate nànutpannàyàm. ataþ pårvaü buddhir utpadyate pa÷càd j¤àto 'rtha iti bhàùyaü, tadàkùipati -- ##ti. paricodanà hi nàmàniùñàpàdanena bhavati. na cedam aniùñaü mãmàüsakasya yad utpannàyàü buddhàv artho j¤àta iti. tasmàd anupapannà paricodaneti. pårvaü buddhir bhavati pa÷càd j¤àto 'rtha iti ca paurvàparyàbhidhànaü pårvoktena yugapadupalambhena virudhyate ity àha -- ##ti. utpadyamànaivàsàv ityàdinà bhàùyeõa yugapad j¤ànàrthayor upalambho 'bhihitaþ. tat katham idànãü paurvàparyam abhidhãyate iti || 234 || yadi tåcyate -- pårvam utpadyamànaiva buddhir j¤àyate j¤àpayati càrtham ity uktam, iha ca buddhyutpattisamaye 'rtho j¤àyate ity ucyate. utpannàyàü tv asau j¤àtaþ sahaiva j¤ànenàtikrànta iti yàvat. kùaõikatvena hi dharmeõàsau yuktaþ katham adya yàvadavasthà(?pya/sya)te. ayaü càrtho j¤àta iti niùñhàrthabhåtakàlà÷rayaõena bhàùyakàreõoktaþ. ato na ka÷cit pårvàparavirodha iti, tathàpy uktasyàrthasya punarvacanam anarthakaü bhavet. evam api prakàràntareõa sa evàrthaj¤ànayor{2,186}yugapadupalambho 'bhidhãyate. sa cokta eva. na càsya prakàràntaravacanasya svaråpeõa ka÷cid upayogaþ tad etad àha -- ##ti || 235 || evam àkùipya samàdadhàti -- ##ti. ayam arthaþ -- yathotpadyamànaivàsàv ity atra na pårvapakùiõà svasiddhàntasthityà pårvapakùitam, evam ihàpi na bauddhaþ svasiddhàntam uktavàn yadutpannàyàü buddhàv arthasya j¤àtatàm àha. evaü hi paramatam evàbhyupagataü bhaved iti. kenàbhipràyeõa tarhãdam uktam ata àha -- ##iti. ayam arthaþ -- yadà pareõa siddhàntinà idam uktaü na pårvaü buddhir j¤àyata iti, tadàsya tadvàkya÷ràviõo bhràntir jàtà yad ayaü siddhàntã buddheþ pårvaü j¤ànaü pratiùedhati, tad asya manye buddhyutpattir api na pràganumatà. na hi bhavati svaprakà÷aü såtpannam api na gçhyate. tad evaü parasya siddhàntino vàkyàj jàtavibhramaþ siddhàntimatam evànyathà buddhvà nanåtpannàyàü buddhàv itãdç÷aü pçcchati sma. ÷rutaü mayà pràg vo mãmàüsakànàü buddhyutpattiþ sammatà. tat kim ity evaü yan na pràg buddham iti || 236 || pårvapakùavàdyabhipràyam eva vivçõoti -- ##ty#< adar÷anam>#antena. iyaü kilàsya bauddhasya mçùñà÷à sahaiva j¤ànasyotpattyupalambhau, utpannànupalabdhasyàsambhàvanãyatvàt. tad ihaitàvad eva vimatipadaü kiü no buddher utpattyupalambhàv arthavitteþ pràgårdhvaü và àhosvit sahaivàrthavittyeti. eùa ca mãmàüsakaþ pa÷càdarthavitter j¤ànasyàvabodham àha. tan nånam etasya j¤ànaü pa÷càd evotpadyate. katham aparathà prakà÷asvabhàvasyàgrahaõam. tad enam itaþ pakùàbhàsàd vyàvartayàmãti pràk tàvadutpatter apakarùaõaü karoti. na hãdaü ÷akyate vaktuü{2,187}yadanutpannàyàm eva buddhàv artho j¤àto bhavatãti, atiprasaïgàt. evaü ca pràgutpannasya tadaiva saüvittir iti susàdham eva. pràg ca tatsaüvittau siddhàyàü dhruvam àpannaü bàhyàbhyantaràbhimatayos tattvayor vivekàdar÷anam. artha eva hi pràg buddheþ sàkàre tatsàmarthyàd anàkàrà saüvittiþ. ato viviktàkàratà sidhyati. itarathà tv àkàravivekasyànupalabdhatvàd advaitaü siddham eveti. yugapadgrahaõaparicodanàpy evam abhipràyà ÷akyà varõayitum ity àha -- ##iti || 240 || etad eva vivçõoti -- ##iti. j¤ànena saha yugapad gçhyamàõe 'py arthe nàrthasyàkàro lakùyate. uktaü hi nàkàraviveko lakùyate iti. api caivaü sahopalambhaniyamo bauddhasyànivàritaprasaro j¤ànàd bhinnaü sàkàram arthaü niràkarotãty uktam eveti. yata eva pràk samakàlaü và j¤ànànubhave 'rthanà÷o bhavati, tasmàd arthasaüvida eva pràgbhàvità bhàùyakàreõa siddhàntàvasare yatnena sàdhyata ity àha -- ##iti || 241 || evaü tàvad nanåtpannàyàm ityàdibhàùyàkùepaparihàrau varõitau. ayam aparo 'syottaragranthaþ -- satyam. pårvaü buddhir utpadyate na pårvaü j¤àyate. bhavati hi kadàcid etad yajj¤àto 'rthaþ sannaj¤àta ity ucyate iti. tasya yathà÷rutagçhãtasya tàvadartham àha -- ##iti. yo 'syàþ paricodanàyàþ siddhàntagranthaþ sa pràg eva niråpitaþ kevalagràhakagrahaõapratipàdanàvasare. evaü hi tatroktaü - na pårvaü j¤àyate buddhir ity atraitad vadiùyate | gràhakasyaiva saüvittir lakùyate grahaõe kvacit || {2,188}iti. tad idam uktaü bhavati hi kadàcid etad yad j¤àto 'rthaþ sannaj¤àta ity ucyata iti. arthàkàraviviktaü j¤ànamàtram eva smaryata iti yàvat. uktaü ca na smaràmãti. evam uktàrthaü bhàùyam àkùipati -- na tv etad iti sàrdhena. satyam. pårvaü buddhir utpadyate na tu pårvaü j¤àyate iti pratij¤àyàm ayaü hetur uktaþ yat kila j¤àto 'py arthaþ kadàcid aj¤àtavan na smaryate, tasmàn na pårvaü buddhir j¤àyate iti. idaü ca bàlapralapitapràyam. kiü khalv atra kena sambadhyate yajj¤àto na smaryate tatra pårvaü buddhir na j¤àyata iti, tasmàn na tàvad etasyàü pratij¤àyàü sàkùàt sàdhanam iti || 243 || tat kiü heyam evedaü bhàùyaü, nety àha -- ##iti. satyam. nedam asyàü pratij¤àyàü sàkùàt sàdhanaü, kin tv anena granthena phaladvàreõa pratij¤àniràkaraõam uktam. pårvapakùavàdinàpy atra j¤ànasya pårvopalabdhyà buddhyàkàro và¤chitaþ. tad anena niràkriyate. yadi buddhiþ sàkàrà bhavet sà tarhi tathaiva smaryeta. na caivaü keùucid avasareùu, kevalagràhakasmaraõàt. ataþ kiü mudhà mugdhaiþ pràgupalabdhau prasaysyate. evam api hi dhãranàkàraiva yad asàv àkàraviyuktà smaryate na pårvaü j¤àyata iti. kim uktaü bhavati. nànena prakàreõa sisàdhayiùitaü buddheþ sàkàratvaü sidhyati, anàkàrasmaraõàt kadàcid iti || 244 || atràparaü bhàùyam api ca kàmam eka(råpa)tve buddher evàbhàvo na tv arthasya pratyakùayeti. tad ayuktam. kathaü hi dvaitasiddhàntã j¤ànàpalàpam àha. evam api hi na tasya pakùaþ sidhyati. na càsati j¤àne niùpramàõikà arthasiddhir avasàtuü ÷akyate. ato vyàkhyeyam etad ata àha -- ##iti. nàtra buddhyabhàve tàtparyaü, kin tu nàsaty arthe buddhiþ sidhyatãty evaü param idam. varam ekaråpatve buddhir apahnutà yad asau pratyakùàrthasàmarthyasamadhigamyà. yadadhãnà buddhir na tasyaiva pratyakùasiddhasyàrthasya tàmàdàyàbhàvavarõanam iti. aparam api na càrthavyapade÷am antareõa buddheþ råpopalambhanam. tasmàn nàvyapade÷yà buddhiþ. avyapade÷yaü ca naþ pratyakùaü tasmàd apratyakùà buddhir iti bhàùyam. tad vyàcaùñe -- ##ti. buddhayo hi nàrtharåpàd vinà niråpyante. na hi jàtu nãlaråpàd iyaü nàmeti vivicya buddhir upalabhyate. arthàkàreõaiva tu nãlàdinà vyapadi÷yate nãlaj¤ànaü pãtaj¤ànam iti. eva¤ ca nityapararåpaniråpyà buddhiþ kathaü pratyakùaprameyaü bhaviùyatãti. na hi mçgajalaj¤àne åùaraü jalatvena j¤àyamànaü pratyakùaprameyam iùyate, bhràntiviùayatvàt. tasyà÷ càpratyakùatvàt. arthas tu nityaü svaråpeõa saüvedyamànaþ pratyakùa iti yuktam avyapade÷yaü ca naþ pratyakùam iti pararåpàvyapade÷yam iti bhàùyàrtha iti || 245 || evaü tàvat satàpi pararåpeõa niråpyamàõaü na pratyakùam ity uktam. tvanmate càyam aparo doùaþ, yadasadgràhyànusàreõaiva tad j¤ànaü saüvedyate, svabhàvasvacchatvàt j¤ànasya, nãlàdyàkàreõa gràhyatà vàsanopaplavàt kalpitaiva yatas tad etad àha -- ##ity ##antena. ato na katha¤cijj¤ànam eva pratyakùaprameyaü pàramàrthikaü vaktuü ÷akyata ity àha -- ##ti || 247 || atràparam api ca, niyatanimittas tantuùv evopàdãyamàneùu pañapratyayaþ itarathà tantåpàdàne 'pi kadàcid ghañabuddhir avikalendriyasya syàd iti bhàùyaü, tadàkùipati -- ##ti. yad etan nimittànàü tantvàdãnàü niyatatvaü kàryeùu{2,190}ki¤cid eva nimittaü ki¤cid eva kàryam upajanayati nàparam iti, tadubhayor api j¤ànabàhyàrthavàdinoþ samànam, ubhayor api nija÷aktyanusàritvàt kàryasiddheþ. nijayaiva hi ÷aktyà ki¤cid vij¤ànaü tantvàdyàkàraü ki¤cid eva tu pañàdyàkàraü j¤ànaü janayati tantava iva pañam. na càtrànyataraþ ÷akyo 'nuyoktum iti bhàvaþ || 248 || tulyatàm evànuyogasya vivçõoti -- ##iti dvayena. nigadavyàkhyànau granthàv iti || 250 || yadi tu sàmarthyaniyamam à÷rityàrthànàü tantvàdãnàü kàryavyavasthocyata iti, tajj¤ànànàm api j¤ànàntaràrambhe na daõóavàritam ity àha -- ##ti || 251 || ato doùaparihàrasàmye nànyataraþ ÷akyo 'nuyoktum ity àha -- ##iti || 252 || atra parihàram àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yad api yasya kàraõaü tad api kadàcid eva kàryam àrabhamàõaü dçùñaü na sarvadà bãjam ivàïkuram. na hi tat kusålàdhikaraõam aïkuram àrabhate, kin tu de÷avi÷eùaü kùetràdiü kàlavi÷eùaü ca grãùmàdiü nimittavi÷eùam udakàdim àsàdya kadàcid eva de÷àdivyaïgyatvàt{2,191}kàraõa÷aktãnàm. naitad j¤ànavàdinàü sambhavatãti vakùyate. ataþ kasyahetor utpannamçtpiõóavij¤ànasyàpi kadàcid eva ghañapratyayo na sarvadà. kasmàc cotpannavrãhibãjaparicayasyàpi j¤àtur bhàvyaïkuràkàraparicayaþ. na hi tatra daõóodakàdi ki¤cid asti kàraõa÷aktãnàü vya¤jakaü, yadapekùayà kàraõàni vilambante. syàn mataü - mà bhåvan bàhyà de÷àdayaþ. tajj¤ànàny eva ca kàraõànàm anugràhakàõi bhaviùyantãti. tan na, kùaõikatvenànugràhyànugràhakayoþ sàhityàsambhavàd iti || 253 || na kevalaü kàraõa÷aktãnàü vya¤jakàny arthavàdinàü santi, ÷aktayo 'pi kàryàrthàpattipramàõikàþ pratipañàdikàryaü tantvàdãnàü vyavasthitàþ prasiddhà ity àha -- #<÷aktayo 'pã>#ti || 254 || bhavatas tu bauddhasya (?nà/na vi)j¤ànàd bhinnà abhinnà và pàramàrthikã ÷aktir niråpyate yena kàryàrambhavyavasthà ghañata ity àha -- ##iti. saüvçtisadbhàvam utsçjyeti. saüvçtyà yaþ sadbhàvas tam utsçjya na pàramàrthikã ÷aktir asti. na ca saüvçtisattayà vyavasthàyàþ siddhir ity uktaü niràlambanavàda iti || 255 || api ca ÷aktir iti vàsanàm eva bhavanto gàyanti. sà ca pårvànubhavayonir na tatsadç÷aj¤ànàntaropajananàd anyatra samarthety abhipràyeõàha -- ##ti. nanu vàsanànusàreõaiva nimittànàü tantyàdãnàü kàryavi÷eùaniyatatvaü bhaviùyati ÷abdavàsanànàm ivàrthabuddhau bhavanmate, ata àha -- ##ty ##antena. vàsanàyà iti hetau pa¤camã. yad etad vàsanàhetukaü nimittaniyatatvaü{2,192}tad vàsanàyà evàbhàvàd ayuktam. tadabhàva÷ ca kùaõikatvenàsàhityàd vàsyavàsakayor anà÷rita(?tvà/và)sanàbhàvà(d à)÷rayànupapatti÷ coktà. durlabham iti vakùyamàõena sambandha iti. api ceyaü vàsanà na parasya kasyacid anugrahe vartate. asthirànugràhyànugràhakatvàn upapatteþ. ataþ svatantraiva kàryam àrabhamàõà sarvàn pratyàrabhetàvi÷eùàd ity abhipràyeõàha -- ##iti. evaü tàvat ÷aktyabhàvàd eva na tatkçtà kàryavyavasthety uktaü, ye 'pi càsmàkaü de÷akàlàdayaþ kàraõa÷aktãnàü vya¤jakatvenàbhimatàþ, te 'pi tanniyàmakà na santãty àha -- ##ti || 257 || sarvaü cedam abhipretyàpicetyàdi bhàùyakàreõàbhihitam ity àha -- ##iti. evaü cet parihçtaü paryanuyogatulyatvam ity upasaüharati -- ##iti. evaü cànumànadåùaõàt pratyakùasya ca svasmin vartitum a÷akter na tàvad bhavad abhimatàbhyàm àdyàbhyàü pramàõàbhyàü bàhya÷ånyatà sidhyatãty àha -- ##iti || 259 || àgamas tv anuùñhànaniùñho naiva¤jàtãyake pramàõam ity àha -- #<àgamasye>#ti. na bàhyasadbhàve abhàve cety arthaþ. upamànaü tu siddhavastunaþ sàdç÷yaviùayaü na vastusadasadbhàvayor vyàpriyate, na ca ki¤cicchånyaü nàma j¤ànàtireki siddhaü yacchånyatayà j¤ànam upamãyate gçheõeva proùitacaitreõa ÷ånyaü{2,193}mandiràntaram ity abhipràyeõàha -- ##ti. arthàpattyà tu tattadbhàvabhedadar÷anànupapattiprabhavayà pçthivyàdayo bhàvà vyavasthàpyanta eveti sà paripanthiny eva ÷ånyatàyàm ity àha -- ##iti || 260 || evaü càpannaü ùaùñhapramàõagocaratvaü ÷ånyatàyà ity àha -- ##iti. evaü tàvan na pramàõànusàreõa ÷ånyatà sidhyatãty uktam. idànãü yat tad uktaü tatràstàü yaþ prameyataþ iti, tadupanyasya dåùayati -- ##ity ##antena. ayam arthaþ -- na tàvajj¤ànàlambanàþ paramàõavaþ atãndriyatvàt. tatsadbhàve pramàõàbhàvàc ca. na tatsamåhaþ, tadatiriktasyàniråpaõàt. avayavina÷ ca vçttivikalpàtiriktàdiparicodanàdårãkçtaniråpaõatvàt. ato bàhyasyàõvàdeþ gràhyasyàsambhavàd eva pàri÷eùyasiddham àtmàlambanatvaü sarvasaüvidàm iti prameyà÷rayà ca ÷ånyatà yair ucyate, tair api vàdibhir yathoktàd àntarasya gràhyasyàsambhavàt svàtmani vçttivirodhàd idam iti ca pararåpaniråpaõàd ava÷yam evànyasya j¤ànàd gràhyatvaü balàd upeyam anàlambanaj¤ànàsambhavàd iti. (?dvayor api samàno niràkaraõamàrga ity àha) svàü÷avadaõvàdayo 'pi gràhya na sambhavantãty uktam ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yat tàvadaõånàm agràhyatvaü tad asmàkam api siddham eveti kiü tanniràkaraõena. samåho 'pi vanàditulyo 'nabhyupagamaniràkçta eveti. yas tu samåhàparanàm àvayavã sa yathà satyaþ, tathà vanopanyàsàvasare pratipàdayiùyàma ity àha -- ##iti || 262 || {2,194} evaü tàvad bàhyasiddhir uktà. idànãü yat tanmàdhyamikamate bàhyaj¤eyàbhàvàd j¤e(?yà/yaj¤à)nàbhàvo 'pãty uktaü, tac ca bàhyasiddhipratipàdanena parihçtam ity àha -- ##ti. bàhyàbhàvakçtà matau saüvçtikalpanà nàstãty arthaþ. ya eva tu j¤ànaj¤eyàtmakasyobhayasya tattvaü paramàrthato jànanti mãmàüsakàþ, teùàm eva cedaü dharmavicàraõe dhuri samartham ity àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- dharmo ratho 'syàvayavo yugàparaparyàyo dhårvicàraþ. tena hi dharmaratho ghañitaþ, tadvahanàya cedaü j¤ànaj¤eyàtmakam ubhayaü tattvato j¤àtaü kùamaü bhavati. saüvçtikalpitaü tu na dhuraü voóhuü kùamam iti dharmaratho 'vasãdet. na hy asamarthàbhyàü dhuryàbhyàü dhåruhyate. na hi paramàrthato 'satoþ saüvitsaüvedyayoþ sàmarthyam asti. ato yad uktaü yadà saüvçtisatyeneti, dåùitaü ca saüvçter na tu satyatvam iti tad evàtropasaühçtam ity anusandhàtavyam iti || 263 || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü ÷ånyavàdaþ samàptaþ || ÷ubhaü bhåyàt Part III 005 anumànapariccheda (AMP) {3,1} atrabhàùyakàreõa vij¤ànavàdànte ato na vyabhicarati pratyakùam iti pratyakùàvyabhicàritvam upasaühçtya anumànaü j¤àtasambandhasyetyàdinànumànalakùaõaü praõãtam. tasya tàtparyaü dar÷ayati -- ##ti. ayam arthaþ. vçttikàragranthe hi tena vyabhicarati pratyakùam. tatpårvakatvàc cànumànàdy api iti pratyakùavyabhicàrapårvakam anumànàdãnàm api vyabhicàràt parãkùyatvam uktam. tatra pratyakùàvyabhicàritve pratipàdite vyabhicàrikàraõaprabhavatvena tàvad vyabhicàra÷aïkà pratyuktà. yadi paraü svaråpà÷rayo vyabhicàras sambhavati. so 'pi vakùyamàõalakùaõakeùu nà÷aïkanãya eva. na hi pratibuddhadç÷aþ pratibandhaka- saüvidviditavyabhicàràþ. sakalavyavahàrocchedaprasaïgàt. evam itareùv api yathàsvam avasare vakùyàmaþ. tasmàd anumànàdy api lokaprasiddhaü na parãkùitavyam iti. iyaü ca sarvavakùyamàõapramàõalakùaõabhàùyatàtparyavyàkhyà sàdhàraõã vàrtikakàreõa kçtà. sarvavakùyamàõapramàõaprapa¤casya hãdam eva sàdhàraõaü sthànam. anena ca ÷lokena samarthitàrambhàvasaraþ prapa¤co vi÷eùato vyàkhyàsyata iti. tad etad uktaü bhavati. nàtra naiyàyikàdivadalaukikaü pramàõànàü{3,2}svaråpam upadar÷ayituü lakùaõàni praõãtàni. lokaprasiddhapramà(õà)vya[728]bhicàritvànmãmàüsakànàm. kin tu ÷aïkitavyabhicàràpàditaparãkùàpratyàkhyànàrthaü lokaprasiddham eva svaråpam upadar÷yate. ato na pramàõalakùaõe saïgatiþ pratyakùàdilakùaõasyà÷aïkitavyeti || 1 || __________NOTES__________ [728] vyavahàri ___________________________ idànãü lakùaõabhàùyavyàkhyànàvasare pràthamyàd anumànalakùaõam anusandhàsyati. tatra ca j¤àtasambandhasyety ucyate. tatra na vidmaþ ko j¤àtasambandhasamàsàrtha iti. na tàvat puruùas sambandhã samudàyo và. anupàdànàt. na hy anupàttànyapadàrthako bahuvrãhir bhavati. nanu buddhisambandhopasthàpitaþ puruùas samudàyidvayàkùiptas samudàyo và vi÷eùyate. buddhir hi sva÷abdàd avagatà tadvantam antareõàtmànam alabhamànopasthàpayati svà÷rayam iti nànupàdànadoùaþ. naitad evam. gamyamànasyàvi÷eùaõàt. na khalu dhåma÷abdàrthàvinàbhàvàd avagato 'gnir jvalatãti vi÷eùyate. vakùyati ca -- gamyamànasya càrthasya naiva dçùñaü vi÷eùaõam | iti. syàn matam. satyam. anupàttaü na vi÷eùyate. upàtta eva tv iha sambandhã. tathà hi ayam atra padànvayaþ. anumànam ekade÷adar÷anàd ekade÷àntare buddhir iti. ataþ kasyaikade÷asyety àkàïkùàyàü sa evaikade÷o j¤àtasambandhasyeti vi÷eùyate. nanu dar÷anopasarjanatvàd ekade÷o na vi÷eùaõam arhati. na hy upasarjanaü padaü padàntareõa sambadhyate. na hi bhavati puruùaü pratyupasarjanãbhåtasya ràj¤aþ çddhasya ràjapuruùa iti vi÷eùaõam. ucyate. nopasarjanatvàd asambandhaþ. àkàïkùitaü hi påraõasamartham upasarjanenàpi sambadhyata eva. atraikade÷adar÷anàd ity ukte 'sti kasyaikade÷asyety àkàïkùà. arthasambandhe 'py àkàïkùaiva hetuþ. upasarjanasaüj¤à tu upasarjanaü pårvam (2.2.30) iti pårvaprayogasiddhyarthaiva. ata eva hi kasya gurukulam iti vyavahàropapattiþ. tatra hi kulopasarjanasyaiva guroþ kasyeti vi÷eùaõam. api ca dar÷anakriyàkarmaõo dç÷yasyaikade÷asya pràdhànyam apradhànasya sàpekùasyàpi padàntareõa sambandho dçùñaþ, yathà ràjapuruùa÷ ÷obhana iti. ata upapannaü j¤àtasambandhasyaikade÷adar÷anàd iti. nopapannam. uktaü hi guruõaiva -- nopasarjanaü padaü padàntareõa sambadhyate çddhasya ràjapuruùa itivat iti. na ca parihçtam. upasarjanavi÷eùaõe{3,3}hi çddhã ràjànaü vi÷iùyàt. yat tåktam -- àkàïkùà sambandhe hetuþ iti tad ayuktam. àkàïkùàvato 'py ayogyasya padàntarànanvayàt. iha ca dar÷anopasarjanatvàd anvayàyogyatvam uktam. athocyeta ekavàkyatàyàm ayaü doùaþ ekade÷adar÷anàd ekade÷àntare buddhir anumànam. ataþ paryavasite vàkye kasyeikade÷asyety àkàïkùàyàü vàkyagatam ekade÷asyeti padaü j¤àtasambandhasyeti vi÷eùyata iti. tan na. àkàïkùàvàkyasyà÷ravaõàt. sa evànupàttànyapadàrthadoùaþ. yatra tåpàdànaü tatropasarjanatvàd ayogyatvam uktam. api ca vàkyabheda evàtra doùaþ. yac ca dar÷anaü dç÷yapradhànam ity uktaü, tad apy ayuktam. uttarapadàrthapradhànatvàt tatpuruùasya. na ca vàstavaü guõapradhànabhàvam à÷ritya padàntarasambandho dçùñaþ. ràjapuruùe 'dar÷anàt. nanu ÷àbdam evaikade÷asya pràdhànyaü gamyate. kçdyogalakùaõà hãyaü karmaõi ùaùñhã. na. a÷ravaõàt. na hi samàse ùaùñhã ÷råyate. na cà÷råyamàõà svàrtham abhidhatte. kin tu niùàdasthapativallakùaõayà tadartho 'vagamyate. ÷rutyà tu dç÷yàvacchinnaü dar÷anam eva pradhànatayàvagamyate. uttarapadàrthapradhànànu÷àsanam apy ata eva. samàsàt tathaivàvagateþ. na ca vàstavaü pràdhànyam upasarjanasya padàntarasambandhe sàpekùasamàse và hetuþ. kasya gurukulam iti nityasàpekùatvàd guru÷abdasya nàsàmarthyaü doùaþ na hy anantarbhàvya pratisambandhinaü gurvartho 'vagamyate. sambandhi÷abdatvàt tasya. ato 'pekùitàrthàntara evàsau vçttàv anupravi÷atãti na doùaþ. na tv evam ekade÷a÷abda iti vaiùamyam. ato duradhigamo j¤àtasambandhasamàsàrthaþ. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyam. ekade÷o nànyapadàrthaþ. kin tu pramàtaiva buddhisambandhopasthàpito j¤àtasambandha iti nirdi÷yate. gamyamànam api càvyabhicàriõà cihnenopasthàpitaü vi÷eùyata eva. na hi namaþ pinàkapàõaya ity anyapadàrthànupàdànaü doùàya. api ca aindravàyavaü gçhõàtãti bahuvrãhisamàsàrtho devatàtaddhitaþ katham àhçtyànupàtte somarase vartate. atha somaü krãõàti abhiùuõoti pàvayati.{3,4}dhàrayà gçhõàtãti prakaraõàvagatas somaraso 'nyapadàrtha ity ucyate. ihàpi buddhyavinàbhàvàvagatasya pramàtur bahuvrãhyarthatvaü nànupapannam. pårvapakùasthitena vàrtikakçtà gamyamànaü na vi÷eùyata iti yad uktaü tad eva durlabhalabdham iva manvànaiþ kai÷cid valgitam ity upekùaõãyam eva. siddhànte hi gamyamànàyà eva vyakter gàvau ÷uklo gaur iti ca vibhaktyà ÷abdàntareõa ca vi÷eùaõaü bhaviùyati. ma¤càþ kro÷antãti ca. àha ca -- jàter astitvanàstitve na hi ka÷cid vivakùati | nityatvàl lakùyamàõàyà vyaktes te hi vi÷eùaõe || iti. dhåmo 'yaü jvalatãti na bhavati. anabhidhànàt. na hi lokaþ paryanuyoktum arhati. yas tu vaiyàtyàd dhåma÷abdenàgniü lakùayitvà tathà prayuyuïkùati na taü nivàrayàmaþ. nanv evaü pramàtari j¤àtasambandhe sati naikade÷o vi÷eùita iti vyàpakaikade÷adç÷o vyàpyasmçtir anumànam àpadyeta. na tv etad iùñam. vyàpyàd dhi vyàpakaj¤ànam anumànam. j¤àtasambandhasyaikade÷asyeti sambandhe syàd api vi÷iùñaikade÷alàbhaþ. tatra hi j¤àtasambandhasyeti ùaùñhyà vyàpya eva sambandhã pratipàdyate. sarvatra hi vyàpya eva hi ùaùñhã dçùñà. ucyate. uktam asmàbhir nedam alaukikaü ki¤cit pramàõànàü svaråpam upavarõyate. lokaprasiddham eva tv aparãkùàpratipàdanàrthaü svaråpam anådyate, loke hi niyàmyaikade÷adar÷ana eva niyàmakaikade÷aj¤ànam anumànam iti prasiddham iti. asty api hi vi÷eùaõe vi÷iùñaikade÷o labhyate. api càsannikçùñe 'rtha iti vadati. na ca vyàpakadç÷as sàhacaryamàtràt vyàpyasmçtir asannikçùñaviùayà. pårvapramàõànadhikàrthàviùayatvàt smçteþ. vyàpyàd eva tv anubhåtapårvaniyamàd vyàpakavi÷iùñaþ parvatàdir avagamyate. ata upapanno vi÷iùñaikade÷alàbha iti. yat tu j¤àtasambandhasyaikade÷asyety atra ùaùñhyà vi÷eùapratipàdanam uktam. tad ayuktaü vyàpakàd api ùaùñhyutpatteþ. bhavati hi kçtakatvam anityatàyà hetur iti vyavahàraþ. vyàpikà cànityatà kçtakatvasya. tasmàd avi÷eùitopàdàne 'pi vyàkhyànatas sambandhavi÷eùàd (eka)de÷avi÷eùalàbho nànupapannaþ. bhavati hi vyàkhyànato vi÷eùapratipattir na tu sandehàd alakùaõam iti såktaü pramàtà j¤àtasambandha iti. {3,5} vyàkhyànàntaram àha -- ##ti. ekade÷au hi naikade÷inam antareõa syàtàm iti àkùiptasyaikade÷ino yuktam anyapadàrthatvam. nanv evaü j¤àtasambandhasyaikade÷ino ya ekade÷as tasyaikade÷asya dar÷anàd ity ucyamàne sa eva dar÷anopasarjanatvàd ekade÷asyaikade÷inaþ sambandhas sambandhivi÷eùàpekùasya và samàsadoùaþ prasajyate. bhaved etad evam. yady ekade÷avyatirekajanità ùaùñhã syàt. iyaü tv ekade÷adar÷anavyatirekajanità ùaùñhã tad api paramparayà vàjapeyasya yåpa itivadekade÷ino bhavaty eva. kaþ punar atraikade÷ã j¤àtasambandhaþ pakùas sapakùo và. na tàvat pakùaþ j¤àyamànasambandhatvàt. na ca sapakùaþ siddhatvenànanumeyatvàt. naiùa doùaþ. vyàptir hi na sakçddar÷ananirgràhyà. bhåyobhis tu dar÷anaiþ pårvapårvàvagatasakalade÷akàlaviviktadhåmavanmàtrasyàgnimattayà vyàptir avadhàrità. na punar atràyam idànãü và dhåmavàn agnimàn iti. ataþ pakùaikade÷ino 'pi sàmànyato dhåmavattaupàdhikasambandho j¤àta iti sa eva j¤àtasaübandhaþ. sàmànyato gçhãte 'pi de÷àdibhedena pratyakùapratyabhij¤ànavannànumànapratyabhij¤ànam anupapannam iti na prameyàbhàvaþ. ekade÷yaikade÷au cà÷rayà÷rayiõàv abhimatau. na punar avayavàvayavinàv iti draùñavyam iti || 1 || karmadhàrayasamàso vàyam ity àha -- ##ti. ayam arthaþ -- j¤àta÷ càsau saübandha÷ ceti karmadhàrayo 'yam. atra ca pakùe saübandhini gamye gamake caikade÷atà. kathaü sambandhyàdhàrasya sambandhasya sambandhinàv ekade÷au. na hi bhådharàdhàrasya dhåmasyaikade÷o giriþ. àdheyam eva tu dhåmas tadekade÷atayà manyate. ucyate. bhavatyàdhàràü÷e 'py ekade÷avàcoyuktiþ. yathà avayavyàdhàreùv avayaveùu ca samåhiùv iti niravadyam || 2 || dvayaü vànyapadàrtha ity àha -- ##ti. sambandhagarahaõakàle parasparasambandham upalabdhaü vyàpyavyàpakadvayaü j¤àtasambandham ucyate, tasya ca sa mudàyinàv ekade÷au. yathà caitad evaü tathà pràg evoktam iti. kiü{3,6}punaþ karmadhàrayapakùe dvayànyapadàrthatve và prameyam. na tàvat sambandhasamudàyàv eva. tayoþ pårvam evàvagatatvàt. adhunà ca dharmadharmivibhàgenànavagamàt. na cànya ekade÷ã. tasyànupàdànàt. na caikade÷àbhyàm àkùepaþ. sambandhasamudàyaniràkàïkùatvàt. na ca svatantraikade÷adar÷anàt svatantraikade÷àntare j¤ànam anumànaü, siddhatvàt. vakùyati hi na dharmamàtraü, siddhatvàd iti. atràbhidhãyate -- ayam atràrtho j¤àtasya sambandhasya j¤àtasambandhasya và dvayasya kvacid ekade÷adar÷anàt tatraivaikade÷àntare buddhir anumànam iti. kuta etat. asannikçùñagrahaõàt. na hi svatantraikade÷o 'sannikçùñaþ. kvacid eva parvatàdàv ekade÷o 'sannikçùño bhavati. tatrànavagatapårvatvàd iti kim anupapannam iti. kaþ punar atra sambandho 'numànàïgam iùyate. avinàbhàvas tàdàtmyatadutpattinimittaka iti kecit. evaü hi tair uktam. kàryakàraõabhàvàd và svabhàvàd và niyàmakàt | avinàbhàvaniyamo 'dar÷anàn na na dar÷anàt || iti. na hi vipakùasapakùayor adar÷anàd dar÷anàd vàvinàbhàvasiddhiþ. tenàniyatasyàpi tatra vçtteþ sambhavàt. ki¤cidvipakùavyàvçttyà ca sarvavipakùavyàvçttyasiddheþ. sarvavipakùàõàü ca yugapad grahãtum a÷akteþ. kin tu agnyàdau sati dhåmàder bhàvàd asati càbhàvàt tadàyattasvabhàvo dhåmàdir iti vidite tadavinàbhàvas siddhyati. tatkàryasya tam antareõàtmalàbhàbhàvàt. tad atràgnau dar÷anam itaratràdar÷anaü tadutpattau hetuþ. tato 'vinàbhàvasiddhiþ. tàdàtmye 'pi tatsiddhiþ taü vinà bhavatas tàdàtmyànupapatteþ. nanv evaüvidhànvayavirahiõo gandhàn na råparasàdayo 'numãyeran. na ca khalu tasya råpam àtmà. na ca kàraõam iti kathaü tatas tatsiddhiþ. ÷råyatàü yathà siddhyati. rasàd eva hi svahetàv agnàv iva dhåmàd anumãyamàne samasàmagrãkendhanavikàravadråpàvagatir iti nànupapattiþ. yathàhuþ -- ekasàmagryadhãnasya råpàder rasato gatiþ | hetudharmànumànena dhåmendhanavikàravat || {3,7}iti. nanu yuktendhanavikàre tasya dhåmasya caikàgnikàraõatvàd avagatiþ. na tu råparasàv ekakàraõakau. kàraõarasà hi kàrye rasam àrabhante. kàraõaråpàõi ca kàrye råpam. tat kutas samànakàraõatà. naikakàraõatayaikasàmagryadhãnatvam. kin tu rasàd rasahetur anumãyamànaþ pravçttiråpajanana÷aktiråpopàdànakàraõasahakçto 'numãyate. tathàvidhasyaiva kàraõatvàt pravçtti÷aktinà ca kàraõena råpaü janyata iti råpasiddhiþ. tad idam anupapannam yat tàvat kàryaü kàraõena vinà na bhavatãti tatas tajj¤ànam uktam. tad ayuktam. kathaü hi kàraõena vinà kàryam eva na bhavati ity etad evàvaseyam. tad vinà bhavato nityaü sattvam asattvaü và syàt. tata÷ ca kàryataiva hãyeta. uktaü hi taiþ -- nityaü sattvam asattvaü và hetor anyànapekùaõàt | apekùàto hi bhàvànàü kàdàcitkatvasambhavaþ || iti. apekùàtaþ kàdàcitkatvam anapekùaü tu sadasad và syàt. gagana÷a÷aviùàõavad iti cet. yady evam anyo 'yaü kàryakàraõabhàvàt svabhàvaniyamaþ yadanapekùaü tannityaü sadasad và bhavatãti. yac ca rasàd råpàvagatir ekasàmagryadhãnatvàd ity uktam. tad apy ayuktam. yady api pravçtti÷aktiråpopàdànakàraõasahakçto rasahetur avagataþ svakàryàd, råpaü tu kuto 'avagamyate. pravçttisàmarthyàt kàraõàd iti cet. nanu nàdo råpasya kàryaü nàtmeti kathaü tadavagame hetuþ. pravçtti÷akteþ kàraõasya kàryàvyabhicàràd iti cet. na. tarhi kàryatadàtmanor evàvinàbhàvaþ kàraõe 'pi (?bhàvàd/bhavet). bhavatv iti cet. na. agner api dhåmànumànaprasaïgàt. astv iti cet. atantraü tarhi kàryatvam anumàne. syàn matam. na pravçttisàmarthyàt kàraõàd råpànumànam. api tarhi råpavadråpakàraõasahakàriõà rasakàraõena raso janyate. sahakàrikàraõam api savi÷eùaõaü kàraõam eveti rasàd itaretarànugçhãtaü kàraõacakram anubhàsyata iti. tan na. kàryakàraõayor ayaugapadyàd råpakàraõasya tadvattànupapattiþ. pàri÷eùyàd (?dåùyàd) råpam eva sahakàrãti vàcyam. tatra ca vçthà tatkàraõànumànapari÷ramaþ. råpaü sahakàrãty api nànirõãtaråparasàvinàbhàvo 'nubhavitum utsahate. pràg eva tu tannirõaye vçthàråpataddhetvos sahakàritvakalpanà.{3,8}api cànubhavaviruddham evedam. na khalu rasam upalabhya taddhetvanumànamukhena råpàvagatir laukikànàm. api tarhi råparasayos sàhityaniyamàt sahasaiva rasàd råpam anumãyate. api ca kàryakàraõabhåtayor eva bahulam anumànavyavahàro dç÷yate ity anàdçtyaü kàryatvam avyabhicàre. tàdàtmyam api meyàbhàvaprasaïgàd dheyam eva. kiü hi vçkùàtmani ÷iü÷apàtve vidite meyam ava÷iùyate. nirbhàgatvàt. aikàtmye 'pi vastunaþ kàlpaniko bheda iti cet, na tàvannirbhàgaü vastu, bhàgàvagrahàõàü de÷àdibhede 'py abàdhitànàü samyaktvàt. kàlpanikabhedà÷rayatvàc cànumànasya vàstavam aikàtmyam anaïgam. vçkùavyavahàro 'numãyata iti ced katham anàtmavyavahàra÷ ÷iü÷apàtvàd anumãyate. tàdàtmye vçkùavadananumànaprasaïgàt. vyavahàrayogyatàyàm apy evam eveti yat ki¤cid etat. evam eva vai÷eùikàdisamayasiddhà api kàryakàraõabhàvàdayas sambandhaprakàràþ pratyuktà veditavyàþ. te 'pi hy aniyatànanumànotpattikàraõam. astu tarhi niyamo vànumànàïgam. na. pramàõàbhàvàd anavagateþ. na tàvadàpàtajaü pratyakùam asyàvadhàraõakùamam. ãkùate khalv ayaü visphàritàkùas sahasà mahànase dhåmam agninà sahitam. na tu jànàti niyato 'yam aneneti. duradhigamo hi sarvabhàvànàü svabhàvaniyamaþ. na tam unnetum utsahante jhañ iti mahànto 'pi. na hi nirvikalpakàgocare vikalpaþ pramàõam. tatpurassaratvàt tasya. syàd etat. de÷àdibhedeùv avyabhicàràt svabhàvaniyamo 'vadhàryata iti. kenàvadhàryate sarvadar÷anànàm anvayamàtre vyàpàràt. atha pårvapårvaj¤ànajanitabhàvanàsacivam antimam anenàyaü niyata iti bhavaty àlocanàj¤ànam. tato vikalpàþ pravartiùyanta iti. naitad evam. indriyavyàpàrasàpekùaü hi pratyakùam. na ca sahabhàvadar÷anàd anyatra bahir indriyavyàpàraþ. na ca bahir viùayavedane tannirapekùam antaþkaraõaü pravartate. api ca niråpitaråpà api bhàvà de÷àdibhedeùv anyathàbhavanto 'nubhåyanta iti na svabhàvaniyamaü pratyà÷rayitum ucitaü pràmàõikànàm. tadàhuþ -- de÷akàlàdiråpàõàü bhedàd bhinnàsu ÷aktiùu | bhàvànàm anumànena prasiddhir atidurlabhà || {3,9}iti tasmàd vaktavyo 'numànàïgabhåtas sambandhaþ. ata àha -- ##iti. vyàptir hi sàhityaniyamam apadi÷ati. taddar÷ino hy ekade÷adar÷anàd ekade÷àntare buddhir utpadyate, atas sàmànyavacano 'pi sambandha÷abda uparitanasamabhivyàhàràd atrànumànalakùaõagranthe vi÷eùaparo bhavati. upari càsyàvadhàraõe pramàõaü vakùyata iti || 3 || yadi j¤àtasambandhasyànumànaü sa tarhi sambandho dvyà÷raya ity ubhayànumàne liïgaü syàd ata àha -- ##ti || 4 || atra kàraõam àha -- ##ti dvayena. saþ -- samanyånade÷akàlo hi vyàpyo bhavati. pårvaü tàvad yatrobhayor api dharmayor vyàpyavyàpakatvaü. yathà parastàd udàhariùyate. uttaras tu yathà dhåmàdiþ, sa hi pràyeõàgnide÷akàlavarttã bhavati. saty api càgnàvabhavaüs tato de÷akàlàbhyàü nyåno bhavati. yàvantàv agner de÷akàlau tàvantau nàsyeti nyånatvaü. ata eva càsàv agner vyàpako na bhavati. sakalatadãyade÷akàlàvyàpteþ. vyàpakas tu samàdhikade÷akàlaþ. atràpi pårvokta eva pårvaþ. uttaras tu yathàgner eva dhåmasya. sa hi tasya de÷akàlau tàvad vyàpnoty eva. asaty api dhåme bhavan de÷akàlàbhyàm adhiko 'py abhidhãyate. yata÷ cànayor ãdç÷aü svaråpaü nànyathà vyàpyavyàpakatàtmakatà, tena kàraõena vyàpya eva gçhãte vyàpakasya grahaõaü bhavati yad asau taü vinàpi na bhavaty eva. na hy asàv agnir iva dhåmasyàgner de÷akàlàv atikramyàpi bhavati. yena taü vinàpi bhavas taü na gamayet. agnis tv anevaüvidha iti nàsau dhåmasya gamako bhavati. nanu càyaü vi÷eùo{3,10} j¤àtasambandha÷abdàn nàvagamyate. sa hi sambandhaj¤ànamàtram aïgatayà dar÷ayati, na vyàpyatàm iti kuto vi÷eùalàbhaþ. uktam atra laukikalakùaõànuvàdenàparãkùàpratipàdanàrtham idaü bhàùyam. loke ca vyàpyaikade÷adar÷ina eva vyàpakaj¤ànam anumànam iti siddham. na hy anyatheti càpakçùya pårveõa yojayitvà teneti tadupajãvanena vyàkhyeyam iti || 6 || nanu vyàpakàd api vyàpyasaüvittir dçùñà. anityatvàd iva kçtakatvasya. bhavati hi bhàvànàm anityatvàt kçtakatvànumànam. vyàpakaü cànityatvaü kçtakatvasya. ato vyàpakaü gamyaü vyàpyaü gamakam ity avyàpakam ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ. satyaü vyàpakasya gamakatvam. na tu vyàpakatvagçhãtasya. tena hi råpeõa gçhãto 'sau vyàpyàd de÷akàlàdhikye 'pi na virudhyate. na càdhikade÷akàlaþ pratipàdako bhavati. taü vinàpi bhàvàd ity uktam eva. nanu vyàpyatàpi tasyàsti. astu nàma, vastutas tat tu råpaü na gçhãtam iti kathaü gamakatvam. avagate tu tàdråpye tenaiva gamakatvaü na vyàpakatayà. ato vyàpyataivànumànàïgaü na vyàpakateti såktam iti || 7 || vyàpyatvam aïgaü na vyàpakatvam ity etad evàsaïkãrõodàharaõena dar÷ayati -- ##ti. yatra vyàpyavyàpakabhàvo na saïkãryate, tatra vispaùñam evaitad upalakùitam. yathà vyàpyaü gamakaü vyàpakaü gamyam iti. goviùàõitvayor hi vyàpyaü gotvaü vyàpakaü viùaõitvam anumàpayati na tu viùàõità gotvam. vyàpikà hi sà. mitau -- anumàne. goviùàõitvayor ayaü gamyagamakaviveko dçùña ity arthaþ || 8 || {3,11} evam asaïkare gamyagamakavivekàd yatràpi vyàptisaïkaro bhavati tatràpi vyàpyatvam eva gamakatve kàraõam iti niùkçùyata ity àha -- ##ti || 9 || nanu vyàptir anumànàïgam ity uktam. kasya punar iyaü saüyoginas samavàyinas sambandhisambandhino và. na hy atra vyavasthàm upalabhàmahe. sarveùàm apy anumàpakatvàt. tad yadi saüyogã vyàpyaþ. rasàd råpànumànaü na syàt. atha samavàyã dhåmàd agnyanumànam, sambandhisambandhina÷ ca pitror bràhmaõatvàt putrasya bràhmaõatvànumànam ityàdi dar÷ayitavyam. api ca vyàptir ity anvayo 'bhidhãyate. upa÷leùa iti yàvat. na càsau bhåmau pratiùñhitenàgninà gaganagatasya dhåmàgrasya sambhavati. na ca bhåmiùñhàü ÷aïkucchàyàü divi vartamànaþ çkùodayo 'nveti. vyàpti÷ ca kasyacit kenacid bhavantã de÷ato và syàt kàlato và. pårvasmin kalpe bhàvinas savitur udayasyàdyatanàrkasyaivodayàt aùñau yàmànatikramyànumànaü na syàt. parasmin dhåmàd agnyanumànam ityàdi paryanuyoktavyam. ata àha -- ##ti dvayena. yena khalv api vivakùitàvàntaravibhàgaü vyàpyatàmàtram anumànàïgam tena kàraõena yasyaiva saüyogàdãnàm anyatamasya, yenaiva teùàm anyatamena, yàdç÷ã upa÷leùñenetareõa và vyàpyatà pràgavagatà, saivànumàne kàraõaü bhavati. na hy upa÷leùo vyàptiþ. uktaü hi -- sambandhaniyamo 'sàv iti. sa cànupa÷liùñenàpi bhavati. yo hi yasmin sati bhavati, asati ca na bhavati, tena niyamyata ity ucyate. kim atropa÷leùeõa. na càtra de÷àdãnàm anyatamavivakùà. yàvati hi de÷e kàle và vartamànasya yasya vyàpyatà niråpitapårvà, yàvadde÷akàlabhàvinà vyàpakena tasya vyàpakàü÷asya tàvaty eva de÷àdau vartamànasya sa vyàpyàü÷as tàdçg eva, gaganàdivarttidharmyantare dçùñàntadharmyapekùayà sàdhyadharmiõi dçùñas san pratipàdako bhavati.{3,12} niyamo hy anumànàïgam. sa ca sarveùàm avi÷iùña eva kim avàntaravibhàgena. de÷e yàvatãty anatidåram adhiråóhasya dhåmàder dårataravarttino 'pi nadãpårasya vyàptiü dar÷ayati. ÷aïkucchàyàyà÷ ca nitànta(dåra)vartinà çkùodayena. yàvati kàla iti ca bhàvinas savitur udayànumànàdàv api vyàptiü dar÷ayatãti || 11 || nanv asyàü vyàptau na ki¤cit pramàõam astãty uktam ata àha -- ##ti. kathaü punarbhåyodar÷anagamyà vyàptiþ. kiü hi tatra pratyekam eva bhåyàüsi dar÷anàni pramàõam àhosvid dar÷anasaïghàtaþ pårvatanadar÷anàhitasaüskàrasacivam antimaü pramàntaraü và bhåyodar÷anaprabhavam. tatra na tàvat pratyekasandar÷anasamadhigamyà vyàptir ity avasitam eva. no khalv asya sahasàgnidhåmàv agni÷araõe vilokayamànasyàgninà vyàpto dhåma iti matir àvirasti. na cànanubhåtam avikalpakena savikalpakenàpi viùayãkriyate. na cànekadar÷anàrabdho dar÷anasamudàyaþ ka÷cid asti, tasya dar÷anàtirekeõàbhàvàt. niruddhànàgatapratyutpannànàü càsaühanyamànatvàt. purastanànekadar÷anàhitasaüskàrasahàyam antimaü tu dar÷anaü katarat pramàõam iti cintanãyam. na tàvat pratyakùam. tad dhi dvedhà vibhaktam. àlocanàj¤ànaü tatprabhavaü ca vikalpasambhinnam. na tàvat pårvaü vyàpter avadhàraõe samartham apratisandhànàt. vyàpte÷ càyam anena pratibaddha iti pratisandhànàtmakatvàt. na ca tadanapekùam uttaram àtmànaü labhate. yac cedaü saüskàràõàü sàcivyam, idam api na catura÷ram. saüskàràþ khalu yadvasturåpopalambhasambhàvitàtmàno bhavanti, tatraiva smçtimàtram àdadhati. na punararthàntaragrahaõàya kalpante. pratyakùe ca vyàptipramàõe katham atadviùayàõàü vyàptisiddhiþ. bhavati hi yathàyathaü dçùñànumita÷rutebhyaþ karmaphalebhyaþ puüvi÷eùeùu vaidikakarmànumànam. na ca tattatkarmaniyamas tasya tasya pa÷vàdeþ phalasyàparokùam ãkùyate atãndriyatvàt. yac cedam adhvare{3,13}vitate vaidikàd aïgàt pradhànàc càpårvànumànam, tad api na syàt. vyàptyavadhàraõe pramàõàbhàvàt. meghàbhàvàc ca vçùñyabhàvànumànam ityàdi dar÷ayitavyam. ato na tàvat pratyakùà vyàptiþ. na cànumànikã. pramàõàbhàvàd eva tadadhãnàtmalàbhasya tasyànupapatteþ. ÷abdas tv anàgatotpàdyabhàvaviùayo na siddhavyàptikëptaye prabhavati. upamànam api pramàõàntaraprasiddhavastusàdç÷yamàtraviùayaü na vastunas sattàü pramiõoti. arthàpattir apy anyathànupapadyamànàrthaviùayà dar÷anaprabhavà. na ca sahitàvadhàritayor asatyàü vyàptau ki¤cidanupapannaü nàma. nanu kàryatà nopapadyate. kathaü hi kàryam asati kàraõe bhavati. bhåyodar÷anasamadhigamyaü ca kàryatvam iti bhåyodar÷anaprasåtakàryatvàvagamànyathànupapattipramàõikà kàraõavyàptisiddhiþ. katham idànãm akàryakàraõabhåteùu vyàptis setsyati. bhåyàüsi dar÷anàny evàsatyàü vyàptau nopapadyanta iti cet, kiü hi teùàü vyàptim antareõa na sambhavati svaråpaü, tàvac ca kàraõasàmagrãkaü hi vas siddham. svagocaraprakà÷anam api svata eva viùayasyàpi svapramàõaparicchinnasya na ki¤cidanupapannaü pa÷yàmaþ. na càsau pramàõàntareõa pratihanyate. yannopapadyeta. na ca bhàvasvaråpà vyàptir abhàvena pramãyata iti sàmpratam. tatràsàv abhàvapramàõikà na syàd eva. syàn matam -- keyam anyà dhåmasyàgninà vyàptir anagninivçtteþ. sà càbhàvaråpatvàd abhàvena pramãyata iti yuktam eva. tan na. vasturåpatvàt. vasturåpo hi svabhàvo dhåmàdeþ kenacin niyataþ. itarayà vyàvartate khalv ayaü ÷a÷aviùàõàbhàvàd apãti ÷a÷aviùàõenàpi niyamyeta. katham asatà niyamyata iti cet. ko doùaþ. vyàvçttir hi niyamaþ, sà càstãti kiü ÷a÷aviùàõasya sattvàsattvàbhyàm. yadi mataü vipakùavyàvçttir niyama iti. ko yaü vipakùo nàma. yo hi yena niyamyate tasya tatparipanthã vipakùaþ. vyàpyate ca ÷a÷aviùàõena tadabhàvàn nivçtto dhåma ity anagnir iva tadabhàvo 'pi vipakùa eva. api cà÷eùavipakùàõàm upalabdhyayogyatvàn na tebhyo nivçttir abhàvena ÷akyate 'vagantum. yogyapramàõàbhàvo{3,14}hy abhàve pramàõam iti vakùyate. ato na ki¤cid vyàptau pramàõam. mànasam iti cet. na. bahirasvàtantryàt. tatraitat syàd -- yady apy bahirindriyàõy atãtànàgatàdibhir bhàvabhedair vyàptiü grahãtum asamarthàni, manas tu sakalàtãtàdiviùayaparicchedasàdhàraõaü pratibaddhasàmarthyaü kvacid iti tadbalabhàvinà pratyakùeõa vyàptir grahãùyata iti. tac ca naivaü, bahirasvàtantryàn manasaþ. no khalv api bahirviùayabodhe manassvatantram iti varõitam. tathà hi. manasas sàrdham ity atra. svatantre hi bahiriùyamàõe manasi sarvas sarvadar÷ã syàt. saüskàrato vyavastheti cet. na. smçtihetutvàt. tatraitat syàt -- yady api kevalam asvatantraü mano bahirviùayàvadhàraõe, tathàpi pårvapårvànubhavajanitasaüskàrasanàthaü bahir api vartãùyate cakùuràdyanugçhãtam iva råpàdau. ato nàvyavasthà. tac ca naivam. smçtihetutvàt. smçtimàtrahetavo hi pårvànubhavaprabhàvitàs saüskàrà notsahante manaso bahiravagrahe 'nugraham àdhàtum. smçtiviùayàntaràõàm api grahaõaprasaïgàt. asti hi tatràpi smçtihetus saüskàraþ. sa ced grahaõe kvacin manasas sahàyã bhavatãti kiü na smçtiviùayàntaràõy api gràhayatãti yat ki¤cid etat. yas tu vadati -- sàhityam agnidhåmayos sambandhaþ. sa ca prathamasamadhigamasamaya eva saüviditaþ. anavacchinnade÷akàla÷ càgnidhåmayos sambandho bhàsate. na hãdànãm atra và tayos sambandha iti bhavati matiþ. api tarhi sannihitavartamànayor evedantayà pratibhàsamànayor de÷akàlau sambandha÷ ca tayor vi÷eùaõam imau sambaddhàv iti. nedànãm atra và sambandha iti. tad evam anavacchinnaråpaþ svàbhàvika eva saübandhaþ siddho bhavati. svàbhàvikatve ca na vyabhicàrà÷aïkopapattimatã. kim idànãm anaïgabhåtam eva bhåyodar÷anam. nànaïgam. aïgaü tv aupàdhikà÷aïkàniràkaraõena. vahnir hi dhåmena saüyuktas saüvedito 'pi kadàcid vidhåmo dç÷yate. tatràrdrendhanàdir upàdhir anupravi÷ati. na tu svàbhàviko 'gner dhåmena saübandha iti ni÷cãyate. taddar÷anàc ca dhåme 'pi bhavati ÷aïkà. kadàcid aupàdhikaþ pàvakenàsyàpi saübandha iti. sà bhåyodar÷anena nivartyate. bahu÷o 'pi dç÷yamànasya dhåmasya nàgnisaübandhe ka÷cid upàdhir upalabhyate. prayatnenàpi cànviùño na dçùña upàdhir nàstãti ni÷cãyate. tad evaü{3,15}dhåmamàtrànubandhyagnir iti siddhaü bhavati. tata÷ cànaupàdhikasya na vyabhicàrà÷aïketi. sa vaktavyaþ kim idànãü sàhityamàtram anumànàïgaü tanniyamo và. yadi sàhityamàtraü tat tarhi prathamadar÷ana eva samadhigatam iti punardhåmadar÷ino 'viditavyàpter apy anumànaü syàt. atha tanniyamaþ, tasyaivedaü pramàõam anusriyate kutas sidhyatãti. na hi prathamadar÷ino 'yam anena niyata iti matir àvirbhavantã dç÷yate. anavacchinnade÷akàlatayàvagatas saübandhaþ svàbhàviko bhavati, tato niyama iti cet. sa tarhi tathàvidhaþ prathamam evàvagata iti bhåyor dar÷anaü nàpekùeta. tathà dçùñasyàpy agner dhåmasaübandho vyabhicarati. taddar÷anàc ca dhåme 'pi vyabhicàrà÷aïkà jàyate. tanniràkaraõàyàsakçddar÷anàpekùeti cet. yady anavacchinnasyàpi de÷ataþ kàlato và kadàcit kasyacid viyogo dç÷yate. kas tarhi itaratràpi samà÷vàsaþ. nanv iyam à÷aïkà bhåyodar÷anena niràkriyata ity uktam. kathaü niràkriyate. yadà ÷ata÷o 'pi dhåmavàn agnir avagato vidhåmo dç÷yate. na càtra pratiniyamaþ iyadbhir dar÷anair avyabhicàraþ sidhyati iti. nanu dhåmasyàpy agnisaübandhe na ka÷cid upàdhir upalabhyate agner iva dhåmasaübandhe. ataþ katham asau saty api dhåme na bhaviùyati. na. de÷àder evopàdhitvena ÷aïkyamànatvàt. agnau dhåmasaübandhavyabhicàram upalabhyà÷aïkate -- kadàcid dhåmasyàpy agnisambandhe de÷akàlàdyupàdhiþ syàd iti. dçùñaü hi kvacid de÷e kharjåràõàü piõóakharjåraphalatvam. vç÷cikadaü÷anasya ca maraõakàraõatvam. tadde÷àntare na bhavati. tadvat dhåmo 'pi jàtu jàyetàntareõàpi hutà÷anaü kvacid iti ÷aïkamànà na tasya niyamam agninàdhyavasyanti ÷atàü÷enàpi. vipakùàd vyàvçtti÷ ÷aïkyamànà anumànodayaü pratibadhnàtãti katarac cedaü pramàõam, anaupàdhiko 'gnir dhåmamàtrànubandhãti. na tàvat pratyakùam. sàhityamàtropakùãõatvàt. nànumànam. tasyàsatyàü vyàptàvasambhavàt. vyàptisiddhyarthaü càparàparànumànakalpanàyàm anavasthàpàtàt. pramàõàntaràõi niràkçtapårvàõy eva. ato vyàkhyeyam anumànàïgasambandhàvadhàraõe pramàõam, tad vyàkhyàyate. {3,16} idaü tàvat pramàõàbhàvavàdã vaktavyaþ. kiü khalu vyàptigocaraü j¤ànaü na jàyata eva, sandigdhaü và jàyate, viparyeti và. tredhà hi parãkùakair apràmàõyaü vibhaktam. prakàràntaràsambhavàt. na tàvadàdyaþ pakùaþ. saüvidvyavahàravirodhàt. dç÷yate hi bahulaü dhåmam agnàv upalabhamàno 'yam anena niyata ity avadhàraõapurassaraü tato 'gnim anumàya tadanuråpaü vyavaharamàõaþ. tannàsatyàü vyàptisaüvittàv upapadyeta. vyavahàradar÷anàd eva saü÷ayaviparyayau niràkàryau. tàbhyàm evaüvidhavyavahàràsambhavàt. ato na tàvad apràmàõyam. pràmàõyaü tu ùoóhà vibhajyate. tad yathàyogyaü kasyacit kasyà¤cit vyàptisaüvittau vyavasthàpayàmaþ. yathaiva tàvad dhåmasyàgninà vyàptau pratyakùasya. na hãha pramàõàntaràõi sambhavantãti varõitam eva. nanu prathamadar÷ane 'navagamàt pratyakùàsambhavo 'py ukta eva. ata eva bhåyodar÷anàvagamyatvam. nanu tàny api vikalpya dåùitàni pratyekasàhityayor asambhavàt. satyam. na pratyekaü vyàptir avagamyate. na ca dar÷anàni saühanyante. pràcãnànekadar÷anajanitasaüskàrasahàye carame dar÷ane cetasi cakàsti dhåmasya vahniniyatasvabhàvatvaü, ratnatattvam eva parãkùamàõasya, ÷abdatattvam iva vyàkaraõasmçtisaüskçtasya, bràhmaõatam eva màtàpitçsambandhasmaraõasahakçtasya, tailàd viviktam iva vilãnàjyaü rasagandhasahakçtendriyasya. na hy etat sarvam àpàtàn na pratibhàtam iti parastàd api bhàsamànam anyathà bhavati. na ca pramàõàntaratvam àpàdayati. nanåktaü na smçter anyatra saüskàrà vyàpriyanta iti. kena và saüskàràõàü smçter anyatra vyàpàra upeyate. smàrayanta eva tu te pårvapårvàvagatam agnisambandhaü dhåmasya vyàptisaüvidaü janayitum abhipravçttasyendriyasya sahàyãbhavanti. àntaràlikasmçtivyavahitam api cendriyasambandhànusàri pratyakùam iti varõitam. indriyasambandhaphalàparokùàv abhàsànusàràt. na ca yat sahasà na pratibhàti tatpa÷àd api pratibhàsamànaü pratyakùatàü jahàti. yathodàhçteùv eva tàvat bràhmaõasvam. nanu na tàvad àpàtajaü pratyakùaü vyàptau pramàõam iti bhaõitam. tatpårvakaü ca savikalpakam iti kathaü tasyàpi pràmàõyam. asti và bràhmaõàdipratyakùe{3,17}nirvikalpakàvasthàyàü vçddhàdàv iva naràntaraviviktàkàrapratibhàsaþ. yena parastàt savikalpakaü pravartate. yathà tu tatra piõóamàtradar÷inaþ smçtayonisambandhasya bràhmaõo 'yam iti pratyakùaü jàyate, evam ihàpi bahu÷o 'gnidhåmadar÷ino 'ntime dar÷ane nirvikalpakàvçttadhåmasvalakùaõasyàgninà niyato 'yam iti dhåmasvabhàvagocaraü pratyakùam, etàvad eva savikalpakasya nirvikalpakapårvatvam, yat tajjanmapårvikà pravçttiþ, saüj¤àdismaraõàrthaü hi tat prathamam arthyate. tac ceha vyaktidar÷ana eva pårvasaüskàrodbodhàt siddham iti nàva÷yamanayos samànaviùayatà. ata eva tailaviviktavilãnàjyabodhe tailam idam iti viparyasyato gandhasahakçtendriyasya (sa)vikalpakapratyakùatvasiddhiþ. na hi tatràsaïkãrõà ghçtàkàrà saüvid àsãt. tailam idam iti viparyayàt. ataþ parastàd eva sahakàriva÷àt nirvikalpakopadar÷itavyaktiviùayaü ghçtam idam iti savikalpakaü pratyakùam àvirasti. evam ihàpãti na doùaþ. kiü punar iha savikalpakena viùayãkriyate. niyato 'yam aneneti niyamaþ. asya hi bahulaü dhåmam agnàv upalabhamànasyànagnau ca vyatirekam ante bhavati vimar÷aþ -- api syàd vyàpto 'yam aneneti. katham aparathà jàïgalàdibhedabhinnànekade÷aparityàgena sàyamàdibhedabhinnànekakàlaparihàreõa ca tçõadàrugomayendhanàdisamavadhànavi÷eùaü pratyanàdçto 'gnim evànudhàvatyanagnau ca na bhavati. tataþ paraü ca yathàgnir dhåmabhàsvaratvàdiparityàgenàpi (?du/ku)kålàlàtàdau vartamànoùõatvam ajahat tanniyato bhavati. evam agninà dhåma ity aparokùani÷cayo jàyate. yat tu de÷àntaràdau vyabhicàra iti, tan na tàvad dçùñapårvaü nàpi ÷rutam iti nà÷aïkàm adhirohati. evam api tu ÷aïkamànasya sarvapramàõeùv anà÷vàsaþ kvacid vyabhicàradar÷anàt. yat tv avadhàrito 'pi svabhàvaniyamo de÷àntaràdàv anyathà bhavati vç÷cikàder iti. tan na. avàntarajàtibhedàt. na hi yad yena niyatam avagatam abàdhitaü ca tadanyathà bhavati. avàntarajàtibhedàt tu ÷aktisadasadbhàvakçtà kàryavyavastheti na kvacid vyabhicàraþ. nanu anumànam eva kiü neùyate. yad aupàdhikaü tad vyabhicarati. agnir iva dhåmam. na ca tathà dhåmo 'gnim ity anaupàdhika iti. bhavatv evam.{3,18}avyavasthà tåpasthità. arthàpattis tarhi bhavatu. idam eva càgnau dar÷anam anagnau càdar÷anam anupapadyamànam agninà niyamaü pratipàdayati. kim atra nopapadyate. dar÷anaü tàvat tatra bhavatãty etàvataivopapannam, na hi yad ekatra bhavati tenànyatra na bhavitavyam. anyatra bhavato 'dar÷anam anupapannam iti cet. na. viprakçùñànàm anyeùàm apy asannikarùàd adar÷anopapatteþ. sannihiteùv anagniùv adar÷anam anupapannam iti ced abhàvàd upapatteþ. teùu hy asau nàstv eva, katham upala(?bhyate/bhyeta). tatra satàpy anyatràpi na bhavitavyam eveti kim atra pramàõam. ato dar÷anàdar÷anasahakçtendriyasyaiva vastusvabhàvàvadhàraõam aparokùaü jàyata ity evaü samarthanãyam. nanv etad eva na vidmaþ. kãdç÷o 'sau vastunaþ svabhàvo 'vadhàryata iti. uktam asakçd dhåmo 'gninà niyata iti. etad uktaü bhavati -- yadà yatra dhåmas tadà tatràgnir iti. nanu sannihitavartamànade÷akàlamàtrasambandho 'stu pratyakùaþ. anàgatàdisambandhas tu katham, atiprasaïgo hi tathà (sati) syàt. na. sannihitaråpamàtropalambhàt. råpam eva tu tàdç÷aü dhåmàdãnàü yad evam unnãyate, sthiram iva råpaü kuóyàdãnàm. asti hi teùu vidhyudàdivilakùaõakàlàntarasthàyiråpaprakà÷aþ. sannihitàvàntarasambandho na pratyakùa iti tadråpam apratyakùaü bhavati. apratyakùe hi tasmin nedaü rajatam iti pårvànubhåtarajatabàdho na syàd, bhinnaviùayatvàt. svakàle hi pårvavij¤ànena rajataü viùayãkçtaü na bhaviùyadbàdhakaj¤ànakùaõa iti kathaü tatràprasaktaü bàdhyate. kàlàntarasambandho 'pi tena råpeõa pårvaj¤ànàvadhàritaü bhaviùyajj¤ànakàlam api vyàpnotãti bhavati samànaviùayatàm àsàdya bàdhaþ. nanu yad vastuno råpaü tatparànapekùam avagamyate, agner ivoùõatvam. na ca dhåmasyàgçhãtapratisambandhinà tadråpam avagamyata iti kathaü vasturåpatvam. maivam. sambandho hy asau, katham anavagate pratisambandhiny avasãyate. yathàha -- niyamo nàma sambandhaþ svamatenocyate 'dhunà | iti. ato yad etad agninà dhåmasya niyatatvaü bhàvàtmakam idaü tatpratyakùeõàvagamyata iti kim anupapannam. yathà cànagninivçttir na niyamaþ tathà varõitam eva. vipakùavyàvçttyà tu vidhiråpa eva niyamaþ parãkùakair vyàkhyàya parebhyaþ pratipàdyate.{3,19}nanu niyamyatvam api karmakàrakatvaü, tac ca ÷aktiråpaü kathaü pratyakùam. na. kàrakàntarapratyakùavad upapatteþ. kàrakàntara÷aktayo 'pi hi na pratyakùàþ, ato 'saty eva ÷aktipratyakùatve kàrakaü pratyakùam eùitavyam. evam ihàpi niyamyaþ pratyakùo bhaviùyatãti kim anupapannam. atas siddhaü tàvat pratyakùatvam. àgamikeùu càrtheùu tasya tasya phalasya tena tena vedavedyena karmaõà samanvayàt, karmàntarànvayasya cànavagamàd anenaiva karmaõedaü phalaü vyàptam iti ÷àstràd avagamyate. niyatasàdhyatvàvagamàt. meghàbhàvavçùñyabhàvayo÷ ca svatantràbhàvapratãtyasambhavàd bhàvayor eva katha¤cid vyàptisaüvedanam. meghàbhàvo nàma nabhasa evàvasthàvi÷eùaþ. jaladharanirodhanirmuktasya nirvàtastimitamahàrõavapratãkà÷am àkà÷asya vapus saülakùyate. vçùñyabhàva iti ca pçthivyà eva nibióakañhorapàõóuràdibhàvaþ. tac ca råpam ubhayasyàpi pratyakùasamadhigamyam eveti tad eva tatra vyàptipramàõam. evam anyatràpi dar÷ayitavyam iti. bhavatu tàvad anyad vyàkhyàsyàma iti samadhigataü tàvad vyàptes svaråpaü pramàõaü ca. idaü tu cintanãyam. kasya kena vyàptir iti. na hy ekatra viditàv agnidhåmavi÷eùau prade÷àntare dç÷yete. yat tayor ekasyaikenànvayavyatirekasamadhigamyà vyàptir bhavet, ato vàcyaü vyàpter adhikaraõam. ata àha -- ##ti. satyaü na vi÷eùayor vyàptiþ, sàmànyàtmanor eva tu kasyacid dharmiõo dharmayos tattadbhedaparityàgena vyàptir avagamyate dhåmàkçtir agnyàkçtyà niyateti. ato na ka÷cid doùa iti. idaü tu pràyikam, sthàyinos tu vi÷eùayor api kvacid vyàptir bhavaty evety àha -- ##iti || 12 || atraivodàharaõam àha -- ##iti. yatra hi kçttikodayaü dçùñvà rohiõyàsattiþ kathyate -- anantaram udeùyati rohiõãti, tasminn anumàne vi÷eùasyaiva vi÷eùeõa vyàptiþ. na hi tayos sàmànyam asti. vyaktibhede pramàõàbhàvàt. pratyabhij¤àyate hi saiveyaü kçttikà, saiveyaü rohiõãti. katham anyà bhaviùyati. atas siddhaü vi÷eùayor evàtra vyàptir iti. yadi tarhi vyàptir anumànàïgam, asti khalv asau hiüsàtvasyàdharmatvena bàhyahiüsàsv ity ataþ kratàv api hiüsàtvàd adharmatvam anumãyate. tatra{3,20}daikùapa÷uhiüsàdãnàm adharmatvaü prasajyetety ata àha -- ##ti dvayena. ayam abhipràyaþ -- satyam àpàtàd bhavati bhramaþ, yathà kila hiüsàtvamàtrànubandhyadharmatvam iti. na tv etad evam. nirj¤àtena hy adharmatvena hiüsàtvaü vyàpyate. na ca ÷àstràdçte tajj¤ànopàyas sambhavati. na ca hiüsàtvamàtram anarthasàdhanam iti ÷àstram asti. vi÷eùahiüsàyà vihitatvàt. vidhyavaruddhaviùaye ca pratiùedhànavakà÷àt. pratiùedham antareõa cànarthasàdhanatvaj¤ànopàyàbhàvàt. ataþ parihçtyàpavàdaviùayam utsargo 'bhinivi÷ata iti hiüsàntaràõi na hiüsyàd iti pratiùedho 'valambate. evaü ca yady api bàhyahiüsàsu hiüsàtvàdharmatvayos sàhityam avagataü, tathàpi na hiüsàtvam adharmatvaprayojakam. kin tu niùiddhatvam. asaty api hiüsàtve niùiddhatvamàtreõa suràpànàdàv adharmatvasiddheþ. ato ya evàsmin saty evàsya bhavituü ÷aktir asti ity anena råpeõa niråpyate. vyàpyatayàvagamyata iti yàvat. sa eva dharmaþ prayojaka ity ucyate. paraprayuktavyàptyupajãvinas tu hiüsàtvàdayaþ, na tair adharmatvàdivyàpakàü÷o 'vadhàrayituü ÷akyate. na hi bàhyahiüsà hiüsety evàdharmaþ, kin tu niùiddheti. ato na kvacid vihitànàü daikùapa÷vàdihiüsànàm adharmatvam iti || 14 || ye tv evaüjàtãyakàn apy aprayojakàn hetån prayu¤jate, te sulabhaiþ pratihetvàdidoùai÷ ciraü bhràmyanti. ÷akyate hi pratihetur dar÷ayituü, daikùapa÷uhiüsà dharmaþ vihitatvàd agnihotràdivad iti. prayojake hi hetàv evaüjàtãyakà doùà nàspadaü labhante. aprayojake tu sulabhà eva. tad etad àha -- ##iti. visrabdham iti kriyàvi÷eùaõam. yathà vi÷vàso bhavati tathà prayu¤jata ity arthaþ || 15 || {3,21} pratihetvàdidoùair bhràmyantãty uktam tàn eva doùànupanyasyati -- ##iti. pratihetus tàvad asmàbhir ukta eva. àgamavirodho 'py evaüvàdinàm àpadyata eva, àgamaikapramàõatvàd dharmàdharmayoþ. kvacid iùñavighàtaþ kvacid alaukikavivàda iti || 16 || àgamavirodhodàharaõaü tàvad àha -- ##ti. idaü cànàgatàvekùaõanyàyena pràg evàsmàbhir vyàkhyàtam iti || 17 || iùñavirodhodàharaõam àha -- ##ti. bàdhakàraõadoùàdhãnaü hi sarvatra mithyàbuddhãnàü mithyàtvam, na ca j¤ànatvenotpattimattvena và prayujyate, satyamithyàtvasàdhàraõatvàd anayoþ. j¤ànatvàd eva tanmithyàtvaü sàdhayato bauddhasyeùñavighàtakàrã hetuþ, dharmadharmisvaråpasvavi÷eùayor api pratikùepàt. sarvalokaprasiddhapçthivyàdyapalàpàc càlokikavivàdo 'py atraiva dar÷ayitavyaþ, na hi sarvavij¤ànàni mithyety evaüvidhaü vivàdaü laukikàs sahante. sahasaiva hy evaüvidhavivàda÷ràviõàm udvego jàyate. yathà -- acandra÷ ÷a÷ãtyàdau. ato 'yam alaukiko vivàdaþ. tathà coktam -- sarvalokaprasiddhyà ca pakùabàdho 'tra te dhruvam | iti || 18 || aparam apy àgamavirodhasyodàharaõaü dar÷ayati -- ##ti. santi khalu svargakàmo yajetety evaü vihitàni somàdãni karmàõi. teùu kiü{3,22}caturõàü varõànàm adhikàraþ, utàpa÷ådràõàü trayàõàm iti saü÷aye caturõàm iti pràptam, catvàro 'pi hi varõàþ svargaü kàmayanta iti svargakàmapadenàbhidhãyante. svargakàma÷ càtràdhikàritayà j¤àyata iti pràpte uktam -- apa÷ådràõàm adhikàra iti. vidyàgnisàdhyà hi te kratavaþ. anagnir avidvàü÷ càntimo varõaþ. katham asau vaitànike karmaõy adhikriyate. nanu ÷rutyarthàvagatàdhikàrasàmarthyàd eva ÷ådrasyàpy agnividyayor àkùepo bhaviùyati. na. avidhànàt. traivarõikasyaiva aùñavarùaü bràhmaõam upanayãta vasante bràhmaõo 'grãnàd adhãta ity evamàdibhir agnividye vihite. na càniyamenaiva te ÷ådrasyàpi bhaviùyata iti ÷akyate vaktum. ko hi pratilabdhavidyàgnisambandhas traivarõikàdhikàrasampàditàsu kàma÷rutiùu niyatakàlavayovastham upanayanamàdhànaü và jadhanyavarõasyopakalpayitum utsahate. atas traivarõikatvaprayuktam eva yàgàdãnàü svargahetutvam. na manuùyatvamàtreõa ÷ådrasamavàyinà prayujyate. tad yadi ka÷cid anumànaku÷alaþ prayuïkte ÷ådrakçto yàgaþ svargahetuþ manuùyakçtatvàt traivarõikàcaritayàgavad iti. tasyàgamavirodhaþ. nanv àgamavirodha udàhçta eva, kiü punas tadudàharaõena. ucyate. pårvam adharmatvànumànasya vaidikahiüsàviùayasya sàkùàdàgamavirodho varõitaþ, vyaktam eva daikùapa÷uhiüsà vidhãyamànatvàd arthasàdhanam ity etad avagamyate, katham asàv adharmo bhaviùyatãti, codanàlakùaõasyàrthasya dharmatvàt. iha tu ÷ådrakçtasya yàgàdeþ svargahetutà na sàkùàdàgamena pratikùipyate. kin tu traivarõikàdhikàralàbhàd arthàd itaraniràsa iti vi÷eùaþ || 19 || aprayojakodàharaõacchalenedànãü paropàlambhanàrtham udàharaõàntaràõi dar÷ayati -- ##ti dvayena. prayatnànantaraj¤ànasadç÷àþ pratyayànavasthànàdayo 'bhimatàþ tai÷ ÷abdagocarais tasya vinà÷ità na prayujyate. kçtakatvàdiprayuktà hy asau. na ca kçtakatvam eva prayatnànantaradar÷anena sàdhayituü ÷akyam. àkà÷àdibhir vyabhicàràt. yadi tarhi sàvayavatvaprayuktà vinà÷ità,{3,23}kim idànãü na÷varàõi bhuvanàni bhuvanasannive÷à÷ ca mahãmahãdharodadhiprabhçtayaþ. satyam. sarvam eva sàvayavaü vinà÷adharmakam, mahãmahãdharàdayo 'pi samàsàditasvàvayavasaüyogavibhàgavi÷eùà bhàga÷o na÷yanty eva. niranvayam tu vinà÷aü na kasyacid abhyupagacchàmaþ. evaü mahàbhåmer apy àvàpodvàpabhedàn nà÷o dar÷ayitavyaþ. tathà yad api vai÷eùikair jàtimattvàd aindriyakatvàc ca ÷abdànityatvam anumitaü, tad apy ayuktam. etad dhi jàtimattvàdi vastusanmàtranibandhanam eva nityànityasàdhàraõam, nànenànityatà sàdhyate. kim idaü vastusanmàtranibandhanam iti, paramàrthasannibandhanam ity uktaü bhavati. paramàrthasanta eva ghañàkà÷àtmàdaya indriyaviùayà jàtimanta÷ ca, na bhràntisaüviditàþ ÷a÷aviùàõàdaya iveti || 21 || evam aprayojakasyàsàdhakatvam uktam upasaüharati -- ##iti. ayam arthaþ -- ya eva niùiddhatvàdir artho yasyàdharmatvàdes sàdhana÷aktiyuktatvenàvagataþ. asmin saty amunà bhavitavyam itãdç÷yà ÷aktyàvadhàryata iti yàvat. niyamya÷aktir eva hi sàdhana÷aktir ity àkhyàyate, niyatàvagato hi niyàmakaü ÷aknoti (gamayituü) nànya iti, (sa) niyamya eva gamako na prasaïgànvito hiüsàtvàdhiþ. niùiddhatvenànvetum abhipravçttenàdharmatvena prasaïgàd dhi hiüsàtvam apy anvitam iti prasaïgànvitaü hiüsàtvaü nàdharmatvasya gamakaü bhavatãti || 22 || evaü tàvat sarvaprakàro 'numànàïgabhåtas sambandhapadàrtho vyàkhyàtaþ. idànãm ekade÷adar÷anàd ekade÷àntare buddhir iti vyàkhyeyam. tatra caitad eva tàvad vaktavyam. svatantraikade÷adar÷anàt tathàvidhaikade÷àntare j¤ànam anumànam ity àpadyeta. tac càyuktam. smaraõaü hi tat, katham anumànaü bhavet.{3,24}athaikade÷adar÷anàd ekade÷àntaravi÷iùña ekade÷yanumànasya viùaya iùyate. tan na. anupàttatvàt. na hy atraikade÷ã kenacicchabdenopàttaþ. atas tadanupàdànàn nyånaü lakùaõam ity à÷aïkyàha -- ##iti. yady api sva÷abdena naikade÷yupàttas tathàpy ekade÷a÷abdàbhyàm evàrthàd àkùipyata iti na nyånatvadoùa iti || 23 || arthàkùepe kàraõam àha -- ##iti. na hi dhåmàdisvaråpamàtram aparàrthãbhåtam ekade÷apadàspadaü bhavati. na ca parasparàpekùayaikade÷avàcoyuktir upapadyate. na hy agnyaikade÷o dhåma iti kasyacit pratipattir asti. na càgçhãte 'gnau tadekade÷atayà dhåmo 'vagantuü ÷akyate. gçhãte ca tasminn anumeyàbhàvaþ. ata ekade÷atvànupapattyaiva tadà÷rayaþ ka÷cid ekade÷y avagamyata iti siddham iti || 23 || nanv àkùipyatàm ekade÷a÷abdàbhyàm ekade÷ã. tad ekatvaü tu kuto vagamyate. ataþ kvacid eva dhåmaü dçùñvà kvacid ekade÷yantare 'numànaü na syàt. aikàdhikaraõyaü tv ekade÷ayor na sidhyati, anupàdànàd ity ata àha -- ##ti. pårvaprakçtam ekade÷avàn iti vivakùitaikasaïkhyam ekade÷inaü pratyavamç÷ati sa eveti. sa khalv eka evaikade÷ã gamyagamakaråpaþ ubhayàtmakatvàt. tasya hi tau nàma vakùyamàõàtmànau staþ, yaddviråpatvam arhati. nanv ekatvaü naikade÷ino 'nupàttaü labhyata ity uktam. na. j¤àtasambandhasyety ekavacanenaivopàdànàt. ekade÷ini hy anyapadà(?rthaikasyai/rthe e)katvam ekavacanenopàttaü, pramàtçpakùe 'pi prathamoccaritenaikade÷a÷abdena svà÷raya ekade÷iny àkùipte dvitãyàpekùàkùaõe 'pi sa eva buddhau viparivartamànas tadà÷rayatvenàvagamyate nànyaþ. tatparityàge kàraõàbhàvàt, tathà vyutpattidar÷anàc ca. yathà devadattasyaikatra kare kaïkaõam aïgulãyakaü karàntara iti na bhinnaþ karà÷rayo 'vagamyate. api tarhi devadatta eka eva. atas siddham eka evaikade÷ã gamyagamakaråpa iti || 24 || {3,25} ubhayàtmà san gamyagamaka ity uktam. tàv evobhayàtmànau dar÷ayati -- ##ti. yadi hy asàv ekade÷yasiddha eva syàt siddho và, tadà na dviråpatàü labhate. sa tu dhåmavadàdinà råpeõa pratyakùasiddho 'gnimadàdinà càsiddha iti dvyàtmakatvàd ubhayopapattir iti. àha -- astv arthàd upàtta ekade÷ã. sa caiko gamyo gamaka iti. sa tu kathaü pramàtçbhir upàdàtavya iti. na ca tadupàdànaprakàraþ ka÷cid bhàùyakàreõopàttaþ. ataþ punar api nyånatvam ity ata àha -- #<àtta >#iti. tatra nàma vi÷eùopàdànam à÷rãyate, yatra vi÷eùavivakùà. na tv iha vi÷eùo vivakùitaþ. sa hy ekade÷ã pramàtçvivakùàva÷ena pçthagabhinno vaikade÷a÷abdàbhyàm upàtto bhavatu. ubhayathànumànavyavahàradar÷anàd iti || 25 || tam evobhayathà vyavahàraü dar÷ayati -- ##iti. nigadavyàkhyàto granthaþ || 26 || ekade÷ã gamyo gamako bhedàbhedàbhyàm upàtta iti dar÷itam. kiyati punar anumànasya vyàpàra iti bhavati saü÷ayaþ. bhavati hi vi÷iùñàrthapratãtàv api vi÷eùaõamàtraparyavasàyi pramàõam. yathà ÷abdaþ. sa khalv àkçtivi÷iùñàyàü vyaktau dhiyam àdadhàti, atha cànvayavyatirekàbhyàm àkçtimàtraparyavasàyãti ni÷cãyate. tad ihàpi yadi tadvad eva vi÷eùaõamàtraparyavasàyi pramàõam iùyate, tatas siddhasàdhyatvam. siddhaü hi sambandhaj¤ànakàle 'gnimàtram. kiü tadanumànena. yadi tu dvikhaõóadaõóyàdi÷abdavadvi÷iùñam evànumànaü gocarayatãtãùyate. tatra sambandhagrahaõàbhàvàd a(na)numeyatvam. na hy agnimadvi÷eùeõa parvatàdinànvito dhåmo dçùñaþ. na ca samastàgnimatsàdhàraõaü{3,26}sàmànyaü ki¤cit samasti. tadbhàve 'pi punar api siddhasàdhyataiva. ata evàhuþ -- anumàbhaïgapaïke 'smin nimagnà vàdidantinaþ | vi÷eùe 'nugamàbhàvas sàmànye siddhasàdhyatà || ity ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- daõóyàdi÷abdavad vi÷iùñaviùayam evànumànam. na ca sambandhagrahaõàbhàvaþ. sakalopàdhiparityàgena dhåmavanmàtrasyàgnimattayà sambandhàvagamàd ity uktam asmàbhiþ. asaty api sàmànye kenacid ekenopàdhinànantànàm api bhàvànàü sambandho gçhyata eva. yady api dhåmavàn agnimàn iti sàmànyato 'vagatam, tathàpy ayam asàv iti vi÷eùaråpeõa pratyabhij¤ànàt pramàõaviùayatvam apy upapannam ity uktam eveti. kasmàt punarvi÷eùaõamàtraparyavasàyy eva pramàõaü neùyate, ata àha -- ##ti || 27 || asambhavam eva dar÷ayati -- ##ti. dharmamàtraü hi sambandhagrahaõakàle siddham iti bhavataivoktam iti. evam eva dharmimàtrànumàne svatantrobhayànumàne và siddhasàdhyatà dar÷ayitavyety àha -- ##ti || 28 || dharmadharmyubhayeùv evànumeyeùu yathàsaïkhyaü dåùaõàntaràõy àha -- ##ti || 29 || {3,27} etad eva vivçõoti -- ##iti. pakùaikade÷o hi liïgaü bahvati. na cànityatvàkhyasya dharmasya svatantrapakùãkçtasya kçtakatvaü dharma iti katham apakùadharmo liïgaü bhaviùyati. evaü dhvanimàtre 'pi svatantre pakùãkçte na kçtakatvasya tenànugama÷ ÷akyo dar÷ayitum. na hi yatra yatra kçtakatvaü tatra tatra dhvanir iti niyamas sambhavati. tathobhayasya dhvanyanityatvàtmakasyobhayena pakùadharmatvànugamàtmakena na sambandha ity anàgataü sambandha÷abdaü pårvàparàbhyàü sambandhya tantreõa vyàkhyà kartavyeti. samadhigataü tàvad dharmadharmyubhayeùàü vyastasamastànàü na sàdhyatvam iti || 30 || atha kasmàd dharmadharmisambandha eva sàdhyo na bhavatãty ata àha -- ##iti. mitàv iti sàdhanavàkyam apadi÷ati. na khalu parãkùakas sàdhanavàkye sambandhavàcinà kenacin nàmnà ùaùñhyà và sambandha upàdãyate. na hy evaü prayujyate, agniparvatayor asti sambandhaþ dhåmavattvàd iti. nàpi parvatasyàgnir iti. de÷am eva tv agnyàdinà vi÷iùñam anumimànà dç÷yante. yad evaü prayu¤jate, agnimàn parvata iti. sambandho 'pi nànumãyata ity atãtena sambandha iti. na paraü pratij¤àyàü nopàdãyate, udàharaõe 'pi na tenànugamo liïgasya nirdi÷yate. na hi bhavati dar÷anaü, yatra yatra dhåmas tatra tatràgnisambandha iti. bhavati tu yo yo dhåmavàn sa so gnimàn iti de÷a eva nidar÷anaü, tad etad àha -- ##ti. iheti mitiü pratyavamç÷ati. etad uktaü bhavati -- na sàdhanavàkye sambandhas sàdhyatayopàdãyate nàpi dçùñàntatayà nirdi÷yate na càyathàpratibhàsaü parãkùakàõàü vaktum ucitam iti || 31 || {3,28} api càyaü sambandhas sàdhyamànas sanmàtratayà và sàdhyate, kenacid và dharmeõa vi÷iùñaþ. na tàvad vastusattàmàtram anumànasya viùayaþ. na ca parvatàdivat siddhasàdhyaråpam àkàradvayaü sambandho vahati, yenànumànasya viùayo bhavet. tasmàn na katha¤cit sambandhas sàdhya ity àha -- ##ti. nanv asati sambandhe vi÷iùña eva sàdhayituü na ÷akyate. nàsti nàma sa prakàraþ, yadasambandhyamàna evàgninà parvatas tadvi÷iùño bhavatãty ata àha -- ##iti vyàntena. na(nu) satyam asati sambandhe vi÷iùño na bhavati, na tv etàvatà sambandhasàdhyatà sidhyati, vi÷iùñasàdhyatvànyathànupapattyaiva tv arthagçhãtà matubarthasya sambandhasya sàdhyatà na punaþ svatantrasyeti. atraiva dçùñàntam àha -- ##ti. daõóyàdi÷abdà hi daõóàdivi÷iùñam evàbhidadhànàs sambandham apy arthàd upàdadate, na tv abhidadhati. tadvad ihàpi parvato 'gnimàn iti sàdhyamàne 'rthagçhãto 'gnisambandhaþ, na punas sa eva sàdhyate. yathà daõóyàdi÷abdato vi÷iùñàrthapratãtau satyàü sambandho nàntarãyako bhavati, evam atràpi vi÷iùñe sàdhyamàne nuniùpàdã bhavatãty arthaþ. idaü tu cintanãyam. kathaü daõóyàdi÷abdà vi÷iùñavacanà iti. matvarthãyapratyayàntà hi te. sa càsyàsmin nàstãti sambandhe smaryate, atas sambandha evàtra pratyayàrthaþ. sa ca pradhànaþ. prakçtipratyayau pratyayàrthaü saha bråtaþ pràdhànyena iti smçteþ. idaü hi bhedenaivobhayor abhidhàne pràdhànyapratipàdanàrthaü vacanam. pradhànaü ca ÷abdàrthaþ. atas sambandhavacanà eva daõóyàdi÷abdà iti yuktam. api ca nàgçhãtavi÷eùaõà vi÷eùyate buddhir utpadyata iti vi÷iùñàbhidhitsàyàm ava÷yam bhàvi prathamataraü vi÷eùaõàbhidhànam àpatati tata eva vi÷iùñàvagàhasiddher na tadyàvacchabdasyàbhidhàna÷aktir upakalpayituü{3,29}÷akyate. ata evàkçtivi÷iùñavyaktyabhidhànam àkçtyadhikaraõe niràkariùyate. ki¤ ca -- kçttaddhitasamàseùu sambandhàbhidhànaü tvatalbhyàm iti smarati. kathaü ca tàbhyàü taddhitavçttau sambandho 'bhidhãyate. yadi taddhitàbhidheyo na syàt. abhidheyaniùkarùe hi tayoþ smaraõaü, yasya guõasya hi bhàvàd dravye ÷abdanive÷aþ, tadabhidhàne tvatalàv iti. tad yadi daõóapuruùasambandho daõói÷abdasyàbhidheyaþ, tathà sati tanniùkarùe daõóitvaü daõóiteti tvatalor anu÷àsanam upapadyate. yathà go÷abdàbhidheyaü sàmànyaü gotvam iti tv apratyayena niùkçùyate. atas sambandha eva daõóyàdi÷abdànàm abhidheya iti sàmprataü katham ucyate nàntarãyakas sambandha iti. atràbhidhãyate -- na tàvat smçtyanusàreõa sambandhavàcyatvam adhyavasàtuü ÷akyate. ÷abdànu÷àsanamàtraü hi tad asyàsty asminn (5.2.94) iti, na punararthànu÷àsanam. api ca vçttivigrahayor anyathànyathà guõapradhànabhàvo dç÷yate. yathà citragur iti citràbhir gobhir vi÷iùño devadattàdir eva vçttau pradhànatayàvagamyate. vigrahe tu citrà gàvo yasyeti gavàm eva devadattàdir vi÷eùaõatayà guõabhåtaþ. tà÷ ca pradhànam. vede 'pi rathantarasàmà soma iti. tad yady api smçtikàreõa ta(d a)syeti vigrahe sambandhaþ pradhànatayà ùaùñhyà nirdiùñaþ, tathàpi gomadàditaddhitavçttau tadvàn eva pradhànaü bhavati, tathà pratãteþ. gomacchabdo hi puruùapradhàno bhàsate na sambandhapradhànaþ. pàõiner api bhagavatas sambandhàbhidhànadvàreõa vi÷iùñavàcyataiva pratipàdayitum abhimatà. vçttau vigçhyamàõàyàm avarjanãya eva ùaùñhãprayogaþ. tàvatà ca tadarthaþ pradhànatayà vàcyatvena nirdiùña iti bhràntir upajàyate. ato na tàvat smçtyanusàreõa sambandhasya vàcyatà. yat tu prathamataraü vi÷eùaõam abhidheyam iti. satyam. na tv iha sambandho vi÷eùaõam. daõóo hi daõóino vi÷eùaõaü na sambandhaþ. sa ca prakçtyà prathamam abhihita eva. ata eva nànekàbhidhàna÷aktikalpanàdoùaþ. nirbhàga÷abdeùu hi gavàdiùu vi÷iùñapratãtàv api vi÷eùaõamàtram abhidhãyata iti yuktam. tatra hy ekasyaivobhayàbhidhàna÷aktikalpanàdoùo bhavati. daõóyàdi÷abdàs tu bhàgavantaþ. teùu bhinnàbhyàü prakçtipratyayàbhyàübhinnau{3,30}vi÷eùaõavi÷eùyàv abhidhãyete iti kim anupapannam. ataþ prakçtyabhihitaprathamataràvagatadaõóavi÷iùñaþ puruùo daõói÷abdenàbhidhãyate. nanv asati sambandhe daõóo vi÷eùñum eva naraü na ÷aknoti. satyam. na tv etàvatà sambandho vàcyo bhavati. na hi pçthivyàm anavasthità gàvo na tadvantaü vi÷iüùantãti pçthivy apy abhidhãyata iti yuktam abhidhàtum. yata eva tv asati sambandhe vi÷iùñàvagatir anupapannà, ata eva sambandho 'py arthàd antarbhàvyate. na tv abhidhãyate. yat tu sambandhàbhidhàne tvatalor anu÷àsanam asati sambandhavàcyatve 'nupapannam iti, tad ayuktam. na hy abhidheyaniùkarùe gomadàdiùu bhàvapratyayànu÷àsanam, api tarhi abhidheyaniùkarùe hi yasya guõasya hi bhàvàd iti tv abhidheyaniùkarùàrtham eva smaraõam. itarathà tv anenaiva gatàrthatvàt kçttaddhitasamàseùv ity avacanãyam àpadyeta. ataþ pràk pratãte ekanimittasambandhivi÷iùñe 'parasmin sambandhiny abhihite 'rthagçhãtas sambandho nàbhidheyapakùe nikùipyate. sarvayaugikànàm api caiùaiva dig dar÷ayitavyà. àha ca -- sarvatra yaugikai÷ ÷abdair dravyam evàbhidhãyate | na hi sambandhavàcyatvaü sambhavaty atigauravàt || iti. ato 'numeyàntaràsambhavàd vi÷eùaõavi÷eùyabhåtau dharmadharmiõàv evànumànasamadhigamyàv iti || 32 -- 33 || upasaüharati -- ##ti ##ityantena. sa càyam aïgàïgibhàvaþ kai÷cid vikalpenà÷ritaþ. evaü hi manyante. sarvathà hi dharmamàtre dharmiõi và svatantre pramãyamàõe siddhasàdhyatàdidoùo bhavati na vi÷iùñapramàyàm. vi÷iùñatà tu kadàcit kasyacid yathàbhipràyaü bhavatu nàma, na ki¤cid duùyati. sarvathà tàvat dharmiõa eva parvatàder agnyàdidharmas taddharmeõaiva dhåmàdinàvagantavyaþ. sa tu dharmo vi÷eùaõabhåto vi÷eùyabhåto{3,31} vàvagantavya iti na ka÷cid vi÷eùaþ. ubhayathàpi svatantrànumànàbhàvàd ity àha -- ##ty ## 'ntena || 34 -- 35 || atra dåùaõam àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- laukikàni hi pramàõàni lakùaõakàrair api yathàlokam evànugantavyàni. na tu viparãtam. na hy agniþ parvatavi÷iùña iti loko budhyate. api tu parvato 'gnimàn iti. tathà svayam anumànena pratipannam arthaü tenaiva paraü pratipàdayanto laukikà dharmiõà vi÷iùñam eva hetuü prayu¤jànà dç÷yante, yathàgnyanumàna eva dhåmavattvàd agnimàn iti. tac cedam agnau de÷ena vi÷iùñe numãyamàne nopapadyate. vi÷eùaõatayà hi parvatavi÷iùño 'gnir iti dharmiõy upàtte dhåmavattvàd iti hetudharmeõa tasya sambandho na sphuñaü prakà÷ate. dharmadharmitayàvagatasya hetutvam. na ca guõabhàvopàtto dharmã hetudharmasambandham arhati, guõànàü parasparàsambandhàt. ato 'smàt paràrthahetuprayogavi÷eùàd eva laukikànàm ãdç÷ã pratipattir unnãyate. yat svayam api dharmavi÷iùñam eva dharmiõaü budhyate na viparãtam iti || 36 || yadi tarhi dharmiõo hetudharmeõa sambandho na sphuñaþ kena tarhi prasajyata ity ata àha -- ##iti. dhvanivi÷iùñam anityatvaü kçtakatvàd ity ucyamàne 'nityatvàkhyena dharmeõaiva sàdhyatayà pradhànabhåtena kçtakatvàdihetus sambadhyeta na dhvaninà guõabhåtena. sarvasya hy ekavàkyagatasya pradhànànvaya eva yuktaþ. pradhànasambandhe ca hetor apakùadharmatvam. na hi kçtakatvam{3,32}anityatvasya dharmaþ, kiü tarhi dhvaneþ. ato dharmy eva dharmavi÷iùñaþ svayaü pramàtçbhir avagamyate. tathaiva parasmai pratipàdyata iti yuktam iti. yadi tåcyate, satyaü pradhànatayà dharmeõa hetos sambandho vàkyàd avagamyate, liïgabalãyastvena tu vàkyaü bàdhitvà dharmiõaiva sambandhaþ kalpayiùyate. hetudharmasya hi dharmiõaiva sambandhayogyatà na dharmeõa, ato dharmasambandhàbhàvàd dharmiõaiva sambandho bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- satyam evaü dharmiõà sambandhaþ sidhyati. kiü tvayam eva kle÷o yadvàkyasvarasabhaïgo nàma. ata evàha -- ##iti. anyathàpratipannasyànyathàkalpanaiva doùa iti bhàvaþ || 37 || dhvaneþ kçtakatvàd iti và punardharmyupàdànena hetur vi÷eùaõãyaþ, na caivaü prayoktàraþ prayu¤jànà dç÷yanta ity abhipràyeõàha -- ##iti. yas tu vadati dharmiõy api vi÷iùñe sàdhye 'nvayopadar÷anavelàyàü yatra yatra kçtakatvam ity ukte dhvanir eva pradhànatayà sambadhyeta nànityatvaü guõabhåtatvàd iti taü pratyàha -- ##ti. anvayopadar÷anakàle hi bhedenaiva dharmam upàdadate. yatra yatra kçtakatvaü tatra tatrànityatvam iti na tatra pradhànasambandhà÷aïkà. ataþ pratij¤àvasthàyàü dharmavi÷iùñe dharmiõi sàdhyamàne yo guõabhàva àsãt. nàsau dçùñàntavàkye duùyati. hetus tv avi÷iùña eva tàrkikaiþ prayujyata ity uktam. tatràvi÷eùita eva prayukte bhavati pradhànabhåtadharmasambandhà÷aïketi. yas tu vadati ùaùñhyantena dhvaninànityatvaü vi÷eùyate dhvaner anityatvam iti. evaü ca kçtakatvàd ity asyàvipariõatavibhaktikena dhvaninaiva sambandhaþ sphuño bhavati. dharmasambandha eva yathàvad vibhaktivipariõàmena syàt. sa cànyàyya iti sa vaktavyaþ. niràkçto 'yaü pakùo vàrtikakçtaiva -- sambandho 'py anupàdànàn nàmnà ùaùñhy api và mitau iti. ùaùñhãnirde÷e hi sambandha eva sàdhyo bhavet. tasya ca sàdhyatà niràkçtaiva. vi÷iùñasàdhyapakùa eva sthitvà dharmivi÷iùñatà adharmasyedànãü{3,33}niràkriyate. kim atra sambandhasàdhyatvaü punar upakùipyate. tadalam anena bàlabhàùiteneti || 38 || api ca agner de÷avi÷iùñatve sàdhyamàne vakùyamàõasamastapakùaprakàràõàm asambhavo 'pãty àha -- ##iti. dåùaõàntarasamuccaye cakàraþ. ## iti vakùyamàõalakùaõapratinirde÷a iti. tàn eva pakùaprakàràn vaktuü saükùipya pratijànãte -- ##ti || 39 || idànãü vibhajya tàn eva dar÷ayati -- ##it#<ãty>#antena. nigadavyàkhyàto granthaþ. vivekas tu pakùàõàü praõihitair avagamyata iti. ihacàdyayor dvayoþ pakùayos siddhasàdhyatà doùaþ. siddho hi kvacid agniþ, dçùñapårvo 'pi pårvade÷àdhikaraõas siddha eva kiü tat pra(sà)dhànena. pareùu tu pa¤casu pakùeùu pramàõàntaravirodha ity àha -- ##iti. siddhasàdhyatà suprakà÷aiva || 40 -- 42 || virodhaü prapa¤cayati -- ##iti. yat tàvat yo 'gniþ so 'nena yukta ity uktaü tad ayuktam. na hy anena de÷ena sarvàgnayo vyàpyante de÷asyàvaibhavàt sarvàgnãnàü càtràsannidhànàt, tadbhàvo hy atràbhàvena virudhyata iti || 42 || {3,34} yo dçùño 'nena so 'thaveti yad uktaü tad dåùayati -- ##ti. dçùñasyàpy agner anena de÷ena vyàptir na vidyata ity arthaþ. yo 'yaü sa de÷amàtreõety atra dåùaõam àha -- ##ti ##antena. na hy eùa puraþsthito vahniþ sarvair de÷air vi÷eùyate sarvatra tasyàbhàvàd iti. pårveõa vàpy ayam ity atra virodham àha -- ##ti. pårveõa de÷enàsyàgner vi÷eùyatà nàsty eva, pårvade÷asyàtràbhàvàt, asya ca tatra. pårvànubhåtasya tv agner de÷amàtreõa sambandhaþ puraþsthitavahneþ sarvade÷asambandhaniràkaraõenaiva tulyanyàyatayà niràkçta iti na pçthagupanyasya dåùita iti || 43 || evaü saptasu pakùeùu niràkçteùv aùñamaþ pakùo 'va÷iùyate etad de÷avi÷iùño và yo 'yam agnir iti tanniràkaroti -- ##iti. ayaü puraþsthito 'gnir anena de÷ena vi÷iùña iti naitat sàdhayituü ÷akyam. na hy apratyakùade÷o vahnir ayam iti nirdeùñuü ÷akyaþ, nitaràü vi÷iùñatayà sàdhayitum. yas tu vadati smçta eva vahnir anena vi÷iùñaþ sàdhyata iti, sa vaktavyaþ. svade÷akàlavartty eva smaraõena viùayãkçtaþ katham asàv anena de÷ena vi÷eùñuü ÷akyaþ. tad evaüvàdinà nàpi pårvasyety api nàlocitam. anavacchinnasmçtàv api ca dharmo dharmiõo vi÷eùaõam iti nedaü yuktisàdhyam. dharmàõàü dharmivi÷eùaõatayaiva sarvadàvagater ity alam aneneti. de÷a eva tu pårvàvagato vi÷eùyatàm arhatãty abhipràyeõàha -- ##iti || 44 -- 45 || yadi càgnir vi÷eùyo bhavet tatas tasyaivàyam àdyo j¤ànakàlo bhavet, prasiddhasyàprasiddhena vi÷eùaõàt. iha tv àdau parvata eva j¤àyate. katham asau pa÷càt pratyeùyamàõasyàgner vi÷eùaõaü bhavatãty àha -- ##ti. tadvçttenàgniü nirdi÷ati. agner j¤ànakàle hi sa eva de÷o buddhaþ, nàgniþ, ataþ kasya{3,35}de÷o vi÷eùaõaü bhavati. pramitaü hi vastvapramitena dharmeõa pramitsitaü bhavati kãdçgdharmo 'yam iti. tathà ca de÷a iti sa eva pramitsyate, pramãyate ca, na punaragnir iti. nanu de÷o 'pi pratyakùàvagata eveti katham asàv anumànasya viùayo bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. svaråpamàtram eva hi de÷asya pratyakùeõàvagatam, anumànena tu pàvakàdivi÷iùñatà tasyànumãyata iti na gçhãtagràhitvam iti. ato dharmy eva dharmavi÷iùñaþ prameyaþ na dharmo dharmi vi÷iùña ity àha -- ##iti || 46 -- 47 || evaü ca de÷a evàgnivi÷iùñaþ prameyo 'vatiùñhate. sa hi dharmã, tadà÷rayatvàd agneþ. na tv agniþ, atadà÷rayatvàd de÷asyety àha -- ##ti. anye tu pårvàvagatadhåmam apy agnivi÷iùñam anumànasya prameyaü manyante. tad api sàdhv evety abhipràyeõàha -- ##ti. sà prameyateti sambandhaþ. atra codayati -- ##iti. vi÷iùño 'numànasya viùaya ity uktam. nàgçhãtavi÷eùaõanyàyena liïgam api ÷abdavad vi÷eùaõamàtraparyavasàyy eva yuktam. ÷abdo hi vi÷eùaõamàtra eva vartata ity àkçtyadhikaraõe vakùyata iti || 48 || pariharati -- ##iti. kàraõam àha -- ##ti. aneka÷aktikalpanàbhayena hi ÷abdasya vi÷eùaõamàtraparyavasànam iùñam. liïgaü tu pårvàvagatapratibandhabalena pratibandhakadhiyam upakalpayati. tad yàvataiva pratibaddham avagataü tàvaty eva pratibandhake dhiyam àdadhàti. sarvopàdhiparityàgenàgnimanmàtreõa dhåmavattvaü pratibaddham avagatam ity agnimattvam evànumàpayatãti na ka÷cit doùa iti. na ca vi÷eùaõamàtram anumeyaü siddhasàdhyatvàd ity uktam ity abhipràyeõàha -{3,36}##ti. vi÷eùyo 'pi parvatàdisvaråpeõàvadhàritaþ so 'pi nànumeya ity àha -- ##iti || 49 || ato vi÷iùñatvenaiva råpeõàj¤ànàt tasyaivànumeyatvam ity àha -- ##ti. atra codayati -- ##iti. dhåmo 'py agnivi÷iùño 'numãyata ity uktaü, tad ayuktam. pratij¤àrthaikade÷atvàd iti || 50 || pariharati -- ##iti. sàmànyavi÷eùyàtmà hi dhåmaþ, tatra vi÷eùàtmanà pakùãkçtasya sàmànyàtmanà hetutvam iti na pakùaikade÷ateti. samadhigataü tàvadanumànasya vi÷iùño viùaya iti, svaråpam eva kim asyeti na j¤àyate. tad yadi dhåmatajj¤ànàdãnàm anumànatvam iùyate, tataþ pramàõaphalayor viùayabhedaþ sa càyuktaþ. ata eva bhikùuõà ekam eva j¤ànaü pramàõaphalaråpam iti pratyakùam uktvà tad evànumàne 'py atidiùñaü pårvavat phalam asyeti. yadi tv anumeyaj¤ànam eva pramàõam iùyate tato 'py atiriktaphalàbhàvaþ. ato vaktavyam anumànasya svaråpam ity ata àha -- ##ti. yat tàvat bhikùuõà pramàõa(?phala)m eva phalam ity ekaviùayatvalàbhàd à÷ritaü, tat pratyakùavad ihàpi pratiùeddhavyam. na hi sàdhyasàdhanayor abhedaü laukikà manyante. ko hi vçkùacchidayà sàrdhaü para÷or ekatvam àtiùñhate. viùayabhedaparihàras tu pratyakùokta evehàpy anusandhàtavyaþ. yathà hãndriyàdipramàõapakùe yatra phalaü niùpadyate tadviùayavyàpàràt samànaviùayatvam upapàditam. evam ihàpi dhåmàdipramàõapakùe tadvyàpàràd eva puroditaü viùayaikatvam atideùñavyam. ato dhåmas tajj¤ànaü và sambandhas tatsmaraõaü và pramàõam astu, vivakùàdhãnatvàt pramàõaphalabhàvasyeti. yat tu buddheþ{3,37}pramàõa(?phala)tve phalàbhàva ity uktam. bhàùyakàro hi buddhir eva pramàõam iti dar÷ayati yat kàraõam asannikçùñe 'rthe buddhir iti vadati. na ca phalàbhàvaþ, hànàder eva phalatvàt. na ca sajàtãyam eva phalam iti ràjàj¤à. upayogàd dhi sajàtãyam asajàtãyaü và phalaü bhavaty eva. astu và sajàtãyam eva phalaü hànàdibuddhiþ phalaü bhaviùyati. upakàràdismçtir vety abhipràyeõàha -- ##iti || 52 || yadi bhàùyakàraþ prameyadhiyaþ pràmàõyaü manyate, kathaü tarhi dhåmàdipramàõatvàbhyupagamaþ ata àha -- ##ti. uktam asmàbhir vivakùàdhãnaü pramàõatvam iti. tad yadà dhåmàdãnàm eva prakçùñasàdhanatvam avagamyate, tadà tad eva pramàõam. bhàùyakàreõàpi buddhir và janma vetyàdinà pratyakùàniyamaü dar÷ayatà sarvatraivàniyamas tulyayà dar÷ita eva. ato na dhåmàdipràmàõyàbhyupagame bhàùyavirodha iti || 52 || tac cedam anumànaü dvedhà bauddhà vibhajante svàrthaü paràrthaü ceti. yadàhuþ -- anumànaü dvidhà svàrthaü triråpàl liïgato 'rthadçk paràrtham anumànaü tu svadçùñàrthaprakà÷akam || iti. tad idaü dvaividhyam anupapannam ity abhipràyeõàha -- ##ti. asyàrthaþ -- guru÷iùyasahàdhyàyivirodhiprativàdibhyaþ parebhyo 'numànagçhãtasyàrthasya tenaivànumànena pratipàdanaü và¤chatà yathà pårvam asmàbhiþ pratipàditaþ pakùo vi÷iùño dharmã pramãyata iti sa vaktavyaþ. idam atràkåtam. svayam anumànena gçhãtam arthaü paraü pratipàdayituü sàdhanavàkyam eva prayujyate. paras tu tato vàkyàt triråpaü liïgam anusandhàya svayam eva sàdhyaü vastu{3,38}budhyate, tad asya svàrtham evànumànam. vaktur api svayam arthaü pratipannavataþ svàrthànumànam eva, katarad atra paràrthànumànam iti na vidmaþ. vacanaü paràrtham iti cet. na. ananumànatvàt. vacanaü paràrtham iti tu mçùyàmahe. yad vadati dar÷anasya paràrthatvàd iti, na tu tadanumànam, atriråpaliïgajanitatvàd anarthadçk ca. triråpàl liïgato 'rthadçganumànam iti vas siddhàntaþ, ataþ kathaü vacanam anumànam. athànumànagocarãkçtàrthapratipàdanasamarthavacanapàràrthyàd anumànaü paràrtham ity upacaryate, tataþ pratyakùapratipannam apy arthaü bodhayad vacaþ paràrtham iti pratyakùam api paràrtham àpadyeta. yadi tu svalakùaõaviùayatvàt pratyakùasya tasya cà÷abdagocaratvàn na pratyakùaü paràrtham ity ucyate. tad ayuktam. evaü hi pratyakùagçhãtàrthaviparãtàbhidhàyinàü tadvirodhodbhàvanavacanaü na yujyate. yo hi pratyakùaviruddham arthaü pratijànãte nàgnir uùõa iti, sa vacanena taü pratyakùaviùayam arthaü pratipàdya niràkriyate. pratyakùaviùaye tu ÷abdàgocare tannopapadyeta, ataþ pratyakùaviùayam api ÷abdo vadatãty abhyupagantavyam. evaü ca pratyakùaviùayavacanaparàrthatayà kaþ pratyakùaparàrthatàü vàrayatãti dvaividhyànupapattiþ. ato yathoditaþ pakùa eva vàcya ity uktavàn. idaü tu vaktavyam -- ko 'yaü pakùo nàma, tad ucyate, pratij¤àrthaþ pakùaþ. kà pratij¤à. sàdhyasamarpakaü vacanam. yadàhuþ -- sàdhyanirde÷aþ pratij¤eti. ataþ sàdhyaþ pakùa ity àcakùmaha iti vàcyaþ pakùa ity uktam. tadvacanam idànãm upanyasyati -- ##ti. tatra pakùe dharmiõaü prathamam uddi÷ya sàdhyadharmo 'gnyàdir vidhãyate. yo 'yaü parvataþ so 'gnimàn ity uktaü bhavati. idaü tu pakùavacanaü pratij¤àparanàmànam eke nànumanyante. vadanti ca kim anenànarthakena, antareõàpi pakùavacanam apekùitaü sidhyaty eva. hetur hi sàdhyasàdhakaþ. na pakùasya vacanam. na hy ayam àgamiko 'rthaþ, hetuvacanànarthakyaprasaïgàt. àptànusàreõa pakùavacanàd arthani÷caye hetvabhidhànam anarthakaü syàt. vaktçguõadoùàvadhàraõapravaõa eva prativàdã bhavet. hetvadhãne tu nirõaye tacchaktir eva niråpayitum ucità, kiü pratij¤àvacanena. heto÷ ca sàmarthyaü sàdhyànvayapradar÷anenaiva siddham. ato yat kçtakaü tad anityaü ÷abda÷ ca kçtaka ity udàharaõopanayamàtràd eva sàdhyasiddher anarthikà pratij¤à. hetor eva tu trairåpyaü dar÷ayitavyam. tac ca dçùñàntadvayenopanayena ca kathyata iti kçtam ativistareõa. {3,39} yadi tu vivàdam àvedayituü pratij¤àvacanam ity ucyate. tan na. avyàpakatvàt. yo hi manyate -- yadà khalv ayaü ÷abdo nitya iti pratijànãte tadetaro 'nityavàdã vyutthito bhavati tato jalpaþ pravartata iti. tac ca naivam, avyàpakatvàt. nedaü pratij¤àvacanasya vyàpakaü prayojanam. vàde asambhavàt. ÷iùyaviùayo hi saþ. sa ca tattvam eva bodhayitavyaþ, ato hetu÷aktim eva pratipàdya tattvaü bodhyata iti yuktam, kiü vivàda àdriyate, na hi tena saha vivaditavyam. jalpe syàd iti ced, na. anyathàsiddheþ. tatraitat syàt -- jalpe khalu vivàdam àjihãrùuþ pratij¤àü praõayatãti, tac ca naivam. anyathàsiddheþ, asaty api hi pakùavacane lakùyata eva yathà dhvanim anityam anuminotãti, yat kàraõaü, yat kçtakaü tad anityaü yathà ghaña ity uktvà kçtakatvaü dhvaner upanayati ÷abda÷ ca kçtaka iti. tato jalpaþ pravartiùyata eva. vitaõóà tu yathà tathà vàde dar÷ite pravartata eva. na hi vaitaõóikasya ki¤cit paranigrahàd anyad sàdhyam asti. yad asau pratij¤àvacanena kvacid arthe sàdhyamàne svaviparãtasiddhiü manvàno jàtodvego vivadet. ataþ pratij¤àvacanaü kathàtraye 'py anupayujyamànam upekùaõãyam ity àkùipanti. atràbhidhãyate -- svadçùñàrthaprakà÷anaü paràrtham anumànam iti bhavadbhir evoktam. svayaü ca kuta÷cid dhetuvi÷eùàt ki¤cit kenacid dharmeõa vi÷iùñam avagatam iti parasmà api tathaiva kathyata iti yuktam. asatyàü tu pratij¤àyàm anà÷rayahetvàdaya àkà÷apatità iva bhaveyuþ. nanu nàyaü pakùavacanapurassaram aj¤àsãt sàdhyam iti kathaü parasmai tathà kathayati. maivam. yady api ÷abdo 'nitya iti svapratipattau noccàritaü tathàpi savikalpakatvàd asyà buddher asty evàtra pramàtur vi÷iùño vikalpaþ, uccàraõaü tu paràrtham iti tanmàtraü svapratipattau nàsãt. paras tu nànuccàritena ÷abdena pratipàdayituü ÷akyata ity uccàrya pratipàdyata iti ÷abdoccàraõamàtram adhikam. yat tu vàde 'nupayoga ity uktam, tan na, sutaràm upayogàt. jalpavitaõóe hi vijigãùamàõayor dvayoþ pravartata iti paraü bhràmayituü pratij¤àvacanaü na prayujyeta. avivàde tu ÷iùyo na vyàmohanãya iti vi÷adataram eva{3,40}pratij¤àvacanena sàdhyata iti yuktam. na hi na ÷abdadàridryaü, yad enaü tattvaü bubhutsamànam upasannam avi÷adavacanena parikle÷ayàma. na caiva jalpe 'nupayoga iti. uktam idam asati hi pratij¤àvacane 'nà÷rayà hetvàdayo na pravarterann iti. guõabhåtà hi te pradhànabhåtasàdhyàpekùàyàü sambadhyante. tac ca nàsati sàdhyanirde÷a upapadyate. nirdiùñe hi sàdhye kuta ity apekùàyàü hetuþ sambadhyate. tataþ katham ayam avyàpto 'sya sàdhaka ity apekùite vyàptivacanam. itarathà tv aikàrthyàbhàvàd ekavàkyataiva na saüvarteta. tathà hi -- yat kçtakaü tad anityam ity ukte kçtakatvam anityatayà sambaddham ity anåditam. puna÷ ca ÷abdaþ kçtaka iti ÷abdasya kçtakatayà sambandho 'nåditaþ. parasparasambandhe tu na pramàõam. asambaddham idaü vàkyadvayam ity à÷aïkyeta, kçtakaü tàvad anityaü ÷abdo 'pi kçtaka iti svaråpànuvàdamàtram ubhayor iti ÷aïkà jàyeta, arthàntaraü vàpadyeta. yathà cànityatvadharmà kçtakas tathà ÷abdàtmako 'pãti, tad atra sarve kçtakà÷ ÷abdàtmàna iti sàdhusampàditam àpadyeta. ataþ pradhànavàkyàvayavapratij¤à yad apahnåyate tan nàstikànàm eva sarvàpalàpavàdinàü ÷obhate netareùàm. sà hi sarvavyavahàràõàü sàraþ. yad àhuþ -- sàraü tu vyavahàràõàü pratij¤à samudàhçtà | taddhànau hãyate vàdã taraüs tàm uttaro bhavet || iti såkto vàdivacanaprakàro dharmiõam uddi÷ya sàdhyadharmo vidhãyata iti || 53 --54 || nanv evaü sàdhyavi÷iùñe dharmiõi vidhãyamàne kevalasàdhyànvayàvagamàd dharmàntaravyudàso bhavet. tata÷ cànitya÷ ÷abda ity ukte 'nitya evety avadhàraõàd ambaraguõatvàdayo 'pi taddharmà na bhaveyuþ. evaü ca hetor api pratikùepàt sàdhyasiddhir api durlabhaiva. asaty avadhàraõe nityo 'pi syàd iti neùñasiddhaþ. atha katham eko nityo 'nitya÷ cety arthàt pratipakùapratikùepaþ. satyam, ata eva tannivçttyartham avadhàraõe kriyamàõe itaranivçttir api bhaved ata àha -- ##iti. sàdhyadharmavivakùàpekùayaiva niyamaþ kalpyate, na{3,41}punaravirodhino 'pi dharmàntaràt. ato 'gnimàn iti sàdhyamàne 'gnyabhàvamàtram eva niràkçtaü bhavati, na punaþ dharmàntaram. yathà ÷uklaþ paña ity ukte tadvirodhinas tadabhàvasyaiva nivçttir bhavati, nàvirodhinàü såkùmatvàdidharmàõàm iti. atra càsannikçùñe 'rtha ity ucyate tasya ko 'rthaþ. yady anavagatapårvam evàrtham anumànaü gocarayatãti, tan na. sambandhaj¤ànakàla eva hi yàvaddhåmàdibhàvitayàgnyàdisambandho 'vagata eva. anyathà niyama evàvadhàrito na syàt. na càtra de÷akàlasambandho 'dhika iti vaktavyam. dhåmasya hi de÷àdisambandho bhàsate nàgneþ. dhåmopalakùità÷eùade÷asambandhasya sambandhasamadhigama evàvasàyàt. ata eva kai÷cit smaraõàbhimànaniràsàrtham asannikçùñapadaü vyàkhyàtam. smaraõaü hi sannikçùñàvamar÷ollikhitam eva pràya÷o bhavati, sa iti hi tat pravartate. na caivam anumànam. ato nedaü smaraõam. nanv asaty api tadullekhe smaraõam utpadyata eva. yathà pramoùe. maivam. grahaõakàraõàbhàùàd dhi tatrànubhavàkàrapravçttam api j¤ànaü smçtir ity àsthitam. na hy asannihitarajatàdyavabhàsakàraõatvam indriyàõàü pràpyakàriõàü sambhavati. smçtihetus tu pràcãnànubhavaprabhàvità bhàvanà samastãti smçtir eva pramuùitatadavamar÷à sety à÷ritam. idaü tu pratyutpannaliïgàdikàraõabalàd utpadyamànaü laiïgikaj¤ànam anubhavàkàrapravçttaü na tadbhàvàd uttàrayituü ÷akyam. anubhåti÷ ca naþ pramàõam. ataþ pramàõam anumànam ity àkhyàyate. yady evam astu tarhãdam evàsannikçùñapadasya prayojanam. na. phalàbhàvenàpràmàõyaprasaïgàt. adhikaparicchedaphalaü pramàõaü bhavati. paricchedamàtrasya tu phalatve smçtàv api prasaïgaþ. sàpi hi svagocaraparicchedàtmikaiva jàyate. syàn matam -- anapekùaü hi naþ pramàõam. apekùate ca smaraõaü grahaõam. ato na pramàõam iti. tan na. laiïgike prasaïgàt. tad api hy ekade÷adar÷anàdisàpekùam eva. svaviùayagrahaõàpekùaü smaraõaü nedam iti cen na. ihàpi tadapekùaõàt. laiïgikam api hi pràcãnàgnij¤ànasàpekùam eva. na hy anavagatàgner aviditasambandhasyàgnir atreti matiràvir asti. na ca grahaõaü pramàõam eveti ràjàj¤à. bhràntàv api prasaïgàt. viparãtàvagraho 'pi grahaõam eva. na ca pramàõam. na càsau nàstãti yathàrthàyathàrthaj¤ànavibhàgaü vyàcakùàõair asmàbhir uktam eva. api ca arthe 'nupalabdha iti såtrayatà såtrakàreõa{3,42}sarvam anupalabdhàrthaviùayam eva pramàõam iti såtritam. etad api tadvyàkhyànàvasare varõitam eva. ato vyàkhyeyam asannikçùñàrthagrahaõam ata àha -- ##ti. asyàrthaþ -- dvedhà hi sannikçùñaü bhavati tadråpapramitaü viparãtaniråpitaü và. tadubhayajihàsayeyam asannikçùñavàg iti. kiü punas tanniràkaraõam ata àha -- ##ti. vyavahàràrthaü hy apramitaparicchedàya pramàõam apekùyate na vyasanena. sa ca sakçtpramàõavyàpàràd eva siddha iti na pramàõàntaràpekùeti || 55 -- 56 || kiü punaþ pramitasya pramàõàntaràpekùà na jàyeta. ata àha -- ##ti. varõitam idaü - dvedhà hi pramitaü bhavati tàdråpyeõa vaiparãtyeneti. tatra tàvat tàdråpyaparicchede na paraü pramàõaü phalavat. pårvaparicchedàd eva tadarthasiddheþ. vaiparãtyaparicchede tu pramàõàntaram anavakà÷am eveti tadubhayaniràkaraõàrtham asannikçùñagrahaõam arthavat. nanv evam apramàõam evànumànaü sannikçùñaviùayatvàd ity uktam eva. na. adhikàraviùayatvàt. yady api pårvàvagato dharmaþ smçtiviùayaþ. dharmã ca girir anubhavasiddhaþ, tathàpi vi÷iùñam anumànena viùayãkriyata iti varõitam asakçt. nanv agnivi÷iùño 'pi sambandhasamaya eva saüviditaþ. evaü hy anena vyàptigrahaõakàle 'vagataü dhåmavanmàtram agnimad iti. tad asya dhåmavanmàtra evàpekùà. vidite tu tasminn agnimattà pramitapårvaivànubhåyate. satyam. kin tu dhåmavàn agnimattayà pramitapårvo 'pi sampratyanumànena pratyabhij¤àyate. pratyabhij¤ànaü cedaü pramàõam eva pratyakùapratyabhij¤ànavat. pårvaü hi dhåmavattvopalakùitena råpeõàgnimattayà de÷o nirj¤àtaþ. sampratyayam asàv agnimàn iti vi÷eùato 'numànena pratyabhij¤àyata iti kim anupapannam. ava÷yaü caivam abhyupagantavyam, anyathà katham agnimàn iti viditvà vyavahàràya ghañate. eùa hi paktukàmo 'gnimattàm anumàyàgnaye dhàvatãti pa÷yàmaþ.{3,43}tat kasya hetoþ, na yadi pårvànubhavàd adya vi÷eùaþ, avàgamat khalv ayaü dhåmavàn agnimàn iti, na càgnaye dhàvatãti. katham anà÷rayapratipanne 'gnau vyavaharatãti cet. na. pràg api dhåmavadà÷rayatvenàvagamàt. parvatamadhunà pratyakùeõa vi÷eùato 'vagamyàgnaye vyavaharatãti cet. kim asyàgnyarthinaþ parvatapratyakùeõa. tad ayam agnimattayà bodha eva pårvabodhàd vilakùaõo 'bhyupagantavyaþ. yat kçto vyavahàravi÷eùa ity agçhãtaviùayatvàd anumànaü pramàõam iti vaktavyam. tad idam asannikçùñagrahaõenoktam. ye tu smçtyà÷aïkàniràkaraõam asya prayojanam àhuþ, teùàü bàdhitaviùayam apy anumànam àpadyeta. na hi tanniràkaraõam avayavàntareõa lakùaõagranthe kçtam upalabhyate. ato 'sannikçùñagrahaõam evobhayavidhasannikçùñàrthaniràkaraõàrtham iti sàdhvã vyàkhyeti || 57 || vaiparãtyaparicchinne param anavakà÷am ity uktam. tatra kàraõam àha -- ##iti. vyàptismaraõàdi hy anumànasya målam, tad yàvad uttaraü tattadvyàpàravyagratayà vilambate tàvacchãghrabhàvinà pårveõa viùayàpahàràd viprakçùñasàdhanasyotpattir eva nirudhyata ity anantaram eva vakùyata iti. kathaü punar anumànaü bàdhyate. tad api hi pramàõaü kathaü pramàõàntareõa bàdhituü ÷akyate. bàdhe và na kvacid à÷vàso bhavet. àbhàso bàdhyata iti cet, katham àbhàsatvam. yadi bàdhàd evetarà÷rayaü tarhy astu và jyeùñhapramàõena pratyakùeõànumànabàdhaþ. na tu tato 'pi jaghanyair aparair bàdhyate, tat kasya hetoþ ata àha -- ##iti ##antena. ayam abhipràyaþ -- na pramàõaü nàma kvacit bàdhyate. avadhàraõàtmakaü hy evaitad iti j¤ànaü pramàõam. tad yatra kasyacid arthasya kenacid àtmanàvadhàraõaü bhavati tatra tenotpannasyotpatsyamànasya và j¤ànasya bàdho 'bhidhãyeta. taddvividho hi bàdhaþ pràptabàdha÷ càpràptabàdha÷ ceti. pràptabàdho hi yathà -- ÷uktikàrajataj¤àne. tatra hi pårvopamardanenaivottaram{3,44}àtmànaü labhata iti tat tasya bàdhakam. uttaraü ca de÷àdibhede 'py abàdhitaü svabhàvata÷ ca pramàõaü pårvam àbhàsãkaroti. tad evaü pràptabàdhe tàvad yenottareõàrtho 'vadhàritaþ. trividham apy apràmàõyam avadhàritapadena vyudasyati. na hy aj¤àtas sandigdho viparyasto vàrtho 'vadhàrito bhavatãti trividham apy apràmàõyaü yasya nàstãty uktaü bhavati. tad evamàtmanà j¤ànena pårvam àbhàsãkçtam iti tatràbhàsa eva bàdhyata iti nàtiprasaïgaþ. apràptabàdhe tu yàvat kliùñasàdhanam anumànaü svagocare sàmànya÷àstraü và kvacid vi÷eùaviùaye pravartitum àrabhate tàvat pratyakùeõànumànena và siddhasarvàïgakenàgamena và vi÷eùaviùayeõa ÷ãghrajanmanà yenaivàrtho 'vadhàrito bhavati tenaivottarasyotpattipratibandhalakùaõo bàdho bhavati. na hi balavatà ÷ãghrabhàvinà pramàõena niruddhamukham utpattum arhati. tad evamapràptabàdhe param anutpannam eva pràptisambhàvanayà tu bàdhyata ity ucyate ÷ruty eva liïgam iti na kvacit pramàõabàdhaþ. yat tu jaghanyena mukhyabàdho na yukta iti. tan na. na hi pratyakùàdãnàü viniyogapramàõànàm iva pàradaurbalyaniyamaþ. yad eva tu ÷ãghrabhàvi pårvopamardena vàtmànaü labhate tad eva bàdhakam abhidadhmahe. itarac ca bàdhyam ata eva tenaiva tasya bàdhaü bråmaþ. pràptabàdha iva pratyakùasya tenaivànumànena ca siddhàïgakena sàdhyàïgakasya vi÷eùa÷àstreõa sàmànya÷àstrasya. atas sarvapramàõàviruddham eva pakùam abhidhàsyàmaþ. na cànà÷vàsaþ. àbhàsabàdhàt. svataþ pramàõena càvadhàraõàtmanà j¤ànenetaràbhàsãkaraõàt. tad idam avadhàritapadenoktam iti. nanu ca balavatàpi nàva÷yaü durbalaü bàdhyate. asati hi sambhave bàdhas sambhavati. ato viùayavyavasthàyà vikalpena samuccayena vobhayam upapàdayiùyate vinàtyantikabàdhà÷rayaõena, ata àha -- ##iti. nàtroktà vikalpàdayas sambhavanti. na tàvatparasparaviruddhaü råpadvayam ekatra samuccãyate. na hi ÷ràvaõo '÷ràvaõa÷ ca nityo 'nitya÷ ceti sambhavati. na ca vikalpaþ. vidhiniùedhaviùayatvàt tasya siddhe vastuny asambhavàt. na ca viùayavyavasthà, varõàtmanàm eva nityànityatvasàdhanàt. ato 'sambhavàd eva bàdham abhidadhmaha iti. evam upapàdito bàdha udàharaõair dar÷ayitavyaþ. tatra pratyakùabàdham eva tàvad dar÷ayati agràhyateti. imaü tu pratyakùabàdhaü na budhyàmahe. svagocaraviparãtàrthaü hi pramàõaü{3,45} pratyakùeõa bàdhyata iti yuktam. na ca gràhyatà pratyakùaviùayà gràhyagrahaõasambandhaviùayatvàt talaþ. tasya ca pratyakùàgocaratvàt. ÷abdo hi pratyakùaþ na gràhyatà. ata eva hy a÷ràvaõatàpakùo 'pi na pratyakùeõa virudhyata iti vakùyate. atrocyate. satyam, nendriyaviùayo gràhyatà, gràhyas tu tadviùayaþ. tad iha gràhyàpalàpasyaiva pratyakùavirodho dar÷itaþ. niràlambanànumànasyeti yàvat. pratyayas tv agràhyapadàd upapannas tasyaivàbhàvam abhidhatte. ka÷ ca gràhyasya bhàvo 'nyad ato bhàvàt. iyaü hi ÷a÷aviùàõasyàgràhyatà yan na bhavati. tadabhàvàd eva tatràgràhyatàbhidhànapratyayau. tad anena prakàreõa ÷abdàbhàvapakùasyaiva pratyakùavirodha upadiùña iti na ki¤cid anupapannam iti || 58 -- 59 || anumànavirodhodàharaõam àha -- ##iti. teùàm eva ÷abdàdãnàm a÷ràvaõatvàdyanumànaviruddhaü yo hy a÷ràvaõam anityaü và ÷abdaü pakùam icchati tasyàsau ÷ãghrabhàvinà viparyayànumànena bàdhyata iti. idaü tu pratyakùavirodham anye manyante. tàn niràkaroti -- ##ti. ÷abdo hi pratyakùaþ na tacchràvaõatà gràhyagràhakasambandho hi ÷abdasya ÷ràvaõasya ca tvatalbhyàm ucyate. kçttaddhitasamàseùu sambandhàbhidhànaü tvatalbhyàm iti smçteþ. sa ca na pratyakùeõa samadhigamyaþ. api ca atãndriyaü ÷rotraü, kathaü tatsambandha÷ ÷abdasya pratyakùo bhaviùyati. na hy aindriyànaindriyàdhàras sambandhaþ pratyakùo bhavati vàyuvanaspatyor iva. ato nàyaü pratyakùavirodha iti || 60 || kiüpramàõikà tarhi ÷ràvaõatà. ata àha -- ##ti. abadhiràdiùu ÷abdopalabdher badhiràdiùu cànupalabdher anvayavyatirekau dç÷yete. tathà hi ÷rotropaghàtamàtreõa cakùuràdimato badhirasya ÷abdabuddhir na dç÷yate. ÷rotre ca dçóhe cakùuràdiùv asambhave 'pi ÷abdagrahaõaü dçùñam, ata àbhyàm anvayavyatirekàbhyàm idaü ÷ràvaõatvaü gamyata iti. nanv evaü katham anumànavirodhaþ, na hy{3,46}anvayavyatirekàv anumànam, tatprabhavas tu mànasaþ÷ràvaõatvavikalpaþ, ato mànasapratyakùa evàyam iti ka÷cit bhràmyati sa vaktavyaþ. na bahirviùayabodhe manaþ svatantram iti varõitam asakçt. yad yadãyanvayavyatirekàv anuvidhatte tattatkàraõakam iti sarvakàryeùu samadhigatam, anuvidhatte ca ÷abdaj¤ànaü ÷ravaõam iti tattatkàraõakam iti. idam eva ca ÷abdasya ÷ràvaõatvam. yat tu j¤ànasya ÷ravaõajanyatvam ato 'numànam evedam. nanv anyatràpy anvayavyatirekànuvidhàyinaþ kathaü tatkàraõakatvam avagantavyam, yan na mànasaü pratyakùam à÷rãyate, ÷råyatàm. pa÷yàmo hi vayaü kumbhakàravyàpàrànantaraü kumbhasambhavam udãkùamàõàþ kàryakàraõabhàvaü cakùuùaiva. idaü hi kumbhasya tatkàryatvaü yà tadanantarasambhåtiþ. sa ca kumbhas tatsambhava÷ cobhayaü càkùuùam eveti kim atra manasà. ato yad yasmin sati bhavati, asati ca na bhavati, tattatkàraõakam iti pratyakùato viditavyàpter anumànam upapannam eva. evaü ca prayogaþ -- ÷ravaõapramàõaprakà÷ya÷ ÷abdaþ tasmin saty evopalabhyamànatvàt. yad evaü tattatprakà÷yaü santamasa iva ghañaþ pradãpaprakà÷ya iti. idaü ca pratyakùapårvakàrthàpattipårvakam anumànaü tayà ÷ràvaõatvasiddheþ. idaü ca siddhasarvàügatvàd a÷ràvaõatvànumànàd balavat. yàvad dhi guõatvasyà÷ràvaõatvena vyàptir grahãtum iùyate, tàvacchãghrajanmanà ÷ràvaõatvànumànena vyàptisaüvidaü pratibandhatà tasyotpattir eva nirudhyate. evam evànityatvànumànam api. yat kçtakatvàdihetukaü tad apy asiddhivyabhicàràdidoùàn na ÷ãghram upajàyata iti siddhàvayavai÷ ÷ãghrajanmabhir nityatvànumànair bàdhyate. yathà de÷akàlàdibhinnà go÷abdabuddhayas samànaviùayàþ gaur ity utpadyamànatvàt sampratyutpannago÷abdabuddhivad hy astanoccarito và go÷abdo 'dyàpy asti go÷abdatvàd, adyoccaritago÷abdavad ityàdibhir iti || 60 || ÷abdavirodhaprakàram idànãü pratijànàti -- ##ti. pratij¤àvirodhàdayo hi ÷abdavirodhatayà prasiddhà iti te tathàbhidhãyante. na tv ete ÷abdavirodhàþ. yatra hi kvacid arthe pratiùñhitena ÷abdena pratij¤àntaraü bàdhyate, tatra ÷abdavirodho bhavati. na ca svavàgvirodhe ÷abdasya kvacid arthe pratiùñhàsti vyàhatàbhidhànàt. pårvasa¤jalpavirodhe 'pi pårvàparanyàyabalàbalànusàry eva nirõaya{3,47} iti na ÷abdavirodhaþ. na hi tatra ÷abdapramàõato 'rthaþ nyàyagamyatvàt. loka prasiddhis tu na ÷abdo na pramàõàntaram. api atu pratyakùàdyantargataiveti tadviruddhapakùapradar÷anenaiva pradar÷iteti na ÷abdavirodhe 'ntarbhàvayitum ucità. na hy acandra÷ ÷a÷ãti pakùa÷ ÷abdena virudhyate. na hi candra÷abda÷ ÷àïkayos sambandhaü ÷abdo vadati yenàtadvàcyapakùasya ÷abdavirodho bhavati sambandhavàcyatve hãtaretarà÷rayaü bhavet. abhidhànàt sambandhaþ sambandhàc càbhidhànam iti. tasmàn naite ÷abdavirodhàþ. pårvottara÷abdasàmarthyaparàmar÷ena tv ekaparityàgenetaraparigrahàc chabdavirodhatayà prasiddhà iti tantràntaraprasiddhivibhàgas tridhà ÷abdavirodha ity ucyate. paramàrthena tu vedàrthavacanaviparãtàrthapratij¤aiva ÷abdena virudhyate. tatra hi pratiùñhitaü ÷abdasya pràmàõyaü ÷aknoti viparãtapratij¤o vàrayitum. tac cànantaram ihaiva vakùyàma iti || 61 || tàn eva trãn prakàràn dar÷ayati -- ##ti. tatra pratij¤àvirodha evaikas tridhà bhidyata ity àha -- ##iti sàrdhena. ayam arthaþ -- pratij¤àvirodho hi svavàgvirodhaþ. sa ca tredhà bhidyate. uccàraõadharmadharmibhedàt. yàvajjãvam ahaü maunãti pakùaþ pratij¤ayaiva bàdhyate. na hy anuktà satã pratij¤à bhavati. uktimàtreõa ca maunaü bàdhyate. ataþ pratij¤à÷arãràntargatenoktimàtreõa bàdhàd bhavati pratij¤ayà bàdhaþ. sarvavàkyamçùàtvapakùas tu dharmoktyà bàdhyate. sarvamçùàtve hi pratij¤àvacanam api mçùeti netaranmçùà bhavet. tadamçùàtve và na sarvamithyàtvam. tad iha pratij¤àntargatadharmasaüsargàsambhavaparàmar÷àt pakùabàdha iti dharmoktivirodhàbhidhànam. pårvatra tv avi÷iùñamuktimàtram eva maunaü bàdhate ity uktimàtreõety uktam. àtmabàdhanam iti. dharmabàdhanam ity arthaþ. dharma evàyukta àtmànaü bàdhata iti yàvat. vandhyà me jananãti pakùo dharmyuktyà bàdhyate. jananãtve hy uddiùñamàtre na{3,48}vandhyàtvam àspadaü labhate. na ca gauõo jananã÷abda ity api vaktavyam. ahaü yato jàta iti vi÷eùaõàt. evaü vi÷eùite pakùe dharmyuktivirodha ity uktaü bhavati. etac càbhyupagamavàdenoktam. na tu ÷rutismçtyatirekãõi jalpàkavacanàni gauõatvàdibhis samãkartuü ÷akyante. sarvadåùaõocchedaprasaïgàt. pramàdàj¤ànajàny eva hi dåùaõàni bhavanti. teùu katha¤cit samàdhãyamàneùu na ki¤cid dåùaõaü nàma bhaved iti || 62 -- 63 || pårvasa¤jalpavirodham udàharati bauddhasyeti. anitya÷ ÷abda iti bauddhenokte kathaü kùaõikàd agçhãtasambandhàd arthapratyaya ity anuyuktena tenaiva yadà punar ucyate nityas tarhãti tadà tasya pårvàbhyupagamavirodhaþ. yady api càtra nyàyabalàbalànusàrã bàdhyabàdhakabhàvaþ, tathàpy evaüvidhà pårvàparaviruddhà pratij¤aivàtmànaü na labhata iti na nyàyàvatàram apekùate. sambhàvito hi pratij¤àyàm artho nyàyena sàdhyate. asambhàvite tu nàyàpekùà nàsty eva, svarasabhaïguratvàt. ata÷ ÷abdavirodha evainam antarbhàvayati. ÷abdasandarbha eva hi tàdç÷aþ pårvàparaviruddhaþ pakùaü vinà÷ayatãti teùàm abhipràya iti. sarvalokaprasiddhivirodhasyodàharaõam àha -- ##ti. atràpi mahàjanaviparãtàrtha÷ ÷abdasaüsargaþ svarasàd eva bhajyate na pramàõaü yàvadapekùata iti ÷abdabàdha udàhçta iti || 64 || upamànavirodhodàharaõam àha -- ##ti. yena hi nagare gavàkàro dçùñaþ samprati càraõye gavayàkàraþ, taü prati gaur gavayasadç÷o na bhavatãti pakùa upamànena virudhyata iti.{3,49}parokùe gavi sàdç÷yam upameyam. pratyakùe tu pratyakùam eva. ata eva j¤àtagogavayàkàram iti kramo vivakùita iti || 65 || arthàpattivirodham idànãü vivakùan bhàùyakàrànusàreõàbhàvapårvikàyàs tàvadudàharaõam àha -- ##ti || 66 || pratyakùapårvikàm udàharati -- ##iti. adàhaka iti. atacchaktiyukta ity arthaþ. anumànapårvikàm udàharati -- #<÷abde cànabhidhàyaka >#iti. ÷abda÷ravaõànantaram arthapratãtiü ceùñayànumàya tatra ÷abdaþ kàraõam ity unnãyate. atas sarvakàrakàõàü kriyàvinàbhàvàd abhidhàbhidhàno vyàpàraþ, tadanupapattyà càrthàpattyà tacchaktisiddhir iti || 67 || tathendriyàpalàpapakùo 'pi pratyakùapårvikayàrthàpattyà virudhyata ity àha -- #<÷rotre>#ti. yady api pratyakùapårvikodàhçtaiva tathàpi pakùadoùodbhàvanacchalenendriyàpalàpapakùasyàpy ayaü doùa iti vivakùatà punastadvirodho 'bhihitaþ. atraivàdi÷abdenopamànapårvikayà virodho dar÷ayitavyaþ -- yathà gavayopamitàyà gos tajj¤ànagràhya÷aktyapahnava iti. arthàpattipårvikayà virodham udàharati -- #<÷abde>#ti. arthàbhidhànànyathànupapattyà hi vàcaka÷aktim arthàpattyà pramàya punastadanupapattyàrthàpattyantareõa ÷abdanityatvam avagamyata iti || 67 || ÷abdapårvikàrthàpattivirodham udàharati -- #<÷rutàrthàpattibàdha >#iti. kiü punar arthàpattiþ prapa¤cenodàhriyate, tadvirodhapratipàdanaü hi yayàkayàcid ekayàpi sidhyaty eva. tathà ca pramàõàntaravirodheùu prapa¤co na dar÷itaþ. arthàpattivad và pramàõàntaravirodho 'pi prapa¤cena vàcyaþ. satyam. ùoóhà bhinnair eva ùaóbhir atra virodho vàrtikakàrasya vivakùitaþ, tatpradar÷anàrtham eva ùañpramàõaprasåtàrthàpattir udàhçtà. tenaiva tu màrgeõa pramàõàntareùv api prapa¤co dar÷ayitavyaþ.{3,50}yathà tàvat pratyakùabàdha evànubhåtismçtyanumànàdibhiþ ùaùñhavarjaü ùoóhà bhidyate. svedyamànasya vàdino 'nuùõo vahnir iti pratij¤à anubhavasthenaiva pratyakùeõa virudhyate. anàsannàgnes tu saiva pratij¤à smçtisthena pratyakùeõa virudhyate, yadà khalv ayaü vàdakàle 'nuùõo vahnir iti pratijànàti tadainam itaraþ smàrayati kiü na smarasi pårvànubhåtam agner uùõatvaü yad evam àttheti, sa tat smçtvà tataþ pratyakùànnivartata iti bhavati smçtapratyakùabàdhaþ. anumitapratyakùabàdhas tu yatràptamukhe ceùñàvi÷eùàdar÷anena tadavagatatiktàdir asanivàraõaü pratij¤àyate, mukhavairåpyeõa hi tasya tiktànubhavo 'numãyate atas tadviparãtapakùasyànumitapratyakùabàdhaþ. ÷rutapratyakùabàdhas tu yatra kenacid arthe kasmiü÷cid apahnute sàkùibhir dçùño 'yam artha iti sàkùipratyakùeõa bàdho 'bhidhãyate. na caiùa ÷abdabàdhaþ. na hy atra tair artho 'bhidhãyate. kin tu dar÷anam. atas taddar÷anànusàry eva nirõayaþ. dar÷anaü tu taiþ sva÷abdena pratyàyyata iti ÷abdàvagatapratyakùavirodha evàyam. upamànaü tu pramàõàntaraprasiddhavastusàdç÷yamàtraviùayam ity anyatas siddhasya sàdç÷yaü gocarayati. yathà dàtràdipratyabhij¤àyàü yàdç÷ã svàtmani ceùñà dçùñà tàü paratràpi dçùñvopaminoti mamevàsyàpi dàtràdipratyabhij¤à pratyakùam utpannà, katham anyathà pårvedyur ardhakçtakarmasamàpane paredyuþ pravartate. iha ca ceùñayà tadanuråpaü paragocaram anumàya svaj¤ànasàdç÷yaü tatropamãyate. yady api càtrànumànàvagatapratyakùabàdha eva ÷akyo dar÷ayitum, tathàpi svaj¤ànasàdç÷yaparicchede ÷akyaü dar÷ayitum iti tadavagatapratyakùabàdho 'bhidhãyate. pratyakùasattaivopamànena pramãyate. arthàpattyavagatapratyakùabàdhas tv evaü dar÷ayitavyaþ. yadà hi bahuùu gacchatsu toyàrthiùu tañàkam ekas tadàharaõàya prasthito vilambate tadà tadvilambanànyathànupapattyà tadãyaü toyapratyakùam arthàpattyà pramãyate. tatra tadviparãto nistoyatañàkapakùo 'rthàpattisiddhena pratyakùeõa bàdhyate. abhàvena tu bhàvaråpaü pratyakùaü nàvagamyata iti tadanavagatapratyakùavirodho nehodàhriyate. ùoóhà vibhaktam anumànabàdhamataþparam anusandhàsyàmaþ -- dhåmàvagatavahnipratiùedhe tàvat pratyakùapårvànumànabàdhaþ. dhåmànumitàd eva bahner uùõatve 'numite tadviparãtapakùo 'numitànumànena bàdhyate. yatra tu devasya tveti nirvapati{3,51}iti pratãtaviniyogàn mantra÷eùe 'numite tadviparãtaþ pakùo gçhyate, tatràgamànumànabàdhaþ. nitye tu karmaõi pravçtte vrãhãõàm apacàre tatsadç÷eùu nãvàreùåpamiteùu vrãhibhir yajeteti codanà nãvàraviùayatvenànumãyate. vrãhyavayavà hi tadviùayatayà j¤àtasambandhàstàm anumàpayanti. na hi tasyàþ svaråpeõa vrãhayo viùayabhåtàþ, tadavayavàs tu cårõãbhåtà vrãhi÷àstràrthaþ. te ca nãvàreùv api santãti vrãhyavayavasàmànyopamitanãvàragàminã vrãhicodanànumãyate. tad ihàtadgocaratvapakùasyopamànapårvakànumànabàdhaþ. arthàpattipårvakànumànabàdhas tu ÷ràvaõatvapakùe 'bhihita eva. yatra dåràd vçkùàbhàvaü viditvà tacchàyàbhàvo 'numãyate tatràbhàvapårvakànumànena chàyàsadbhàvapakùo bàdhyate. pratyakùa÷abdabàdhas tu tridhà dar÷ita eva. anyo 'pi ÷rutismçtibhyàü dar÷ayitavyaþ. aùñakàdãnàm adharmatvapakùas tu kartçsàmànyànumita÷abdaviruddhaþ smçtyadhikaraõe dar÷itaþ. ÷akyaü hy aùñakàdayaþ ÷abdamålàþ ÷àstrasthàryàvartanivàsikartçkatvàd agnihotràdivad ity anumàtum. àgamika÷abdabàdhas tu yatra ÷àkhàntaragata÷rutiviùayavivàde smçtinibandhanakàràõàü vacanena ÷rutisadbhàvo ni÷cãyate, tatra hy àptàgamàvagatanityàgamavirodho viparãtapakùasya sambhavati. upamita÷abdavirodhas tu manvàdismçtibhyo 'rthàpattyà vaidikaü kim api målam astãti kalpite smàrtavàkyasadç÷a eva måla upamite rthavàdamålatvapakùa upamita÷abdena bàdhyate. vi÷vajidaphalatvapakùas tu ÷rutàrthàpattisiddha÷abdaviruddhaþ. abhàvena tu ÷abdabhàvo 'vagantuü na ÷akyata iti ÷abdeyat tàvadhàraõe tasya vyàpàraþ tatràbhàvàvadhàritavidhikàrtsyne jyotiùñàme pràkçtetikartavyatàpràptipakùo bàdhyate. yathà vakùyati -- kçtsnavidhànàd apårvas soma iti. vrãhyabhàve tu nãvàràõàm agràhyatàpakùaþ pratyakùajopamànaviruddhaþ. anumànapårvakopamànabàdhas tu yadà hy àdityasya de÷àntarapràptyà gatim anumàya saüvatsaràdimadhyànteùu tasyàs sàdç÷yam upamãyate. yàdç÷y ekatra saüvatsaràdau tanmadhye vànte và såryagatiþ tàdç÷ã vatsarànteùv iti tatra gativaisàdç÷yapakùo 'numànapårvakopamànena bàdhyate. påtãkà na somasadç÷à iti tu pakùa÷ ÷abdapårvakopamànaviruddhaþ. sàmapåtãkayor hi sàdç÷yaü na pratyakùam. na{3,52}cànumeyam. ÷abdenaiva tu somàü÷ujàtatvaü påtãkànàü pratipàdayatà kàryakàraõayor aucityena sàråpyaü pratipàditam iti ÷abdàvagatakàryakàraõaprabhavatvàt påtãkànàü somasàdç÷yopamànasya tadviparyayaþ ÷abdapårvakopamànaviruddho bhavati. jyotiùñomikà hi dharmàs satràhãneùu na bhavantãti pakùa upamànopamànena bàdhyate. jyotiùñomopamànena hi te dvàda÷àhaü gacchanti dvàda÷àhopamànena ca satràhãnàv iti. yadà tv àtmendriyasàdç÷yavi÷iùñàni parendriyàõy upamãyante tatra tanniùedho 'rthàpattyupamànena bàdhyate. vedakàranàstità ÷a÷a÷çïgàdyabhàvasadç÷ã na bhavatãti pakùo 'bhàvapårvakopamànena bàdhyate. dvayor apy abhàvenàbhàve 'vagate sàdç÷yam upamãyate. arthàpattivirodhas tu ùaóvidho varõita eva. abhàvavirodhaü tv anantaram eva vakùyàmaþ || 68 || abhàvavirodham idànãm udàharati -- #<÷a÷a÷çïgàdã>#ti. ayaü ca pratyakùàbhàvavirodhaþ. yadà tv amuü rà÷iü såryo gato na veti cintyamàne gaõitaku÷alena gaõitànumànàbhàvàn na gata ity avagate bhrànto gata iti vadati. tatrànumànàbhàvavirodhaþ. caityavandanàdidharmatvapakùas tu ÷rutyàdyàgamàbhàvaviruddhaþ. pårvavanto darvãhomà iti tåpamànàbhàvena virudhyate, na hi teùàü kenacit karmaõà sàdç÷yaü katha¤cid avagamyata iti. palàlakåñaku¤jarayos tu sàdç÷yàstitàpakùa upamànàbhàvena virudhyate. tathà ÷abde ÷rotrade÷am anàgacchati ÷rotre ca ÷abdade÷aü dhvanyàgamanamàtreõaiva ÷abda÷ravaõopapatter yo 'rthàpatyà ÷abda÷ ÷abdàntaram àrabhate tataþ krameõàntyaþ ÷rotreõa gçhyate ity anyathànupapattyà pratijànàti tatpratij¤à arthàpattyabhàvena bàdhyate. abhàvàbhàvas tv evaü dar÷ayitavyaþ -- yadà hi kartrabhàvena vedànàü doùàbhàvo vagato bhavati tadà doùavatpakùasyàbhàvàbhàvena bàdha iti || 69 || evaü tàvad dharmasambandhabàdhaþ ùoóhà prapa¤citaþ. dharmadharmyubhayasvaråpasvavi÷eùabàdhamataþparaü vakùyàma iti saükùipya sukhagrahaõàrthaü ÷rotçbuddhisamàdhànàrthaü{3,53}ca vçttavartiùyamàõayos saïkãrtanaü karoti -- ##iti sàrdhena. ÷rutyarthàkùiptayor iti. svaråpaü tàvat sarvatra ÷rutyartha eva. tadvi÷eùo 'py arthàkùiptaþ. dharmadharmiõor hi svaråpaü yena vi÷eùeõa vyàptaü tam àkùipati. tac cànantaram eva vakùyata iti. ÷rutyartha÷ càkùipta÷ ceti vigraha iti || 70 || tatra dharmasvaråpabàdho varõita eveti tam akçtvaiva tadvi÷eùaõabàdham udàharati -- ##ti. yo hi tçõàdivikàradar÷anàd agnimaddhimaü sàdhayati tasyàbhàvena tàvaddharmasvaråpabàdho bhavaty eva. tadvi÷eùaõam apy uùõatvam arthàkùiptaü pratyakùàvagatena ÷aityena bàdhyate. na ca vàcyam anuùõo 'pi vahniþ prabhàsu dçùña iti katham arthàkùipto vi÷eùa iti. prabhàsv apy evaü vahnir uùõa eva, abhibhåtatvàt tu spar÷o na gçhyate, na punaruùõatàü jàtu jahàti, svàbhàvikã hi sà tasya. na ca hime 'py abhibhåtatvàd agrahaõam iti vàcyam. tadviparãta÷aityopalmbhàt. hetåpanyàsas tu pakùadoùàbhidhànàvasare tadbãjamàtrapradar÷anàrthaü so 'yam abhàvena dharmavi÷eùabàdha iti || 71 || dharmiõas tu dviprakàro 'pi bàdho 'nukta eveti ubhayathà tadbàdhodàharaõam àha -- ##iti sàrdhena. hiüsà kilàdharma iti sàmànyato 'vagatam. tad yadà vihito 'dharmo daikùapa÷uhiüsàdir yad duþkhaü karotãty anådya tadalpam iti sàdhyate, tadàpi vihitatvenàdharmataiva bàdhyate tadvi÷eùo 'pi duþkhanimittatvaü yadarthàkùiptaü tad api tenaiva bàdhyate. na hi vihitaü nàma kim api duþkhasya nidànaü bhavati. puruùàrthaikasàdhanatvàd vidheþ. so 'yam{3,54}àgamena dharmisvaråpasvavi÷eùabàdhaþ. na càtra ÷rutyupàtta eva svavi÷eùa iti codanãyam. arthàkùiptasyàlpatayà vidhànàrtham anuvàdàd iti || 73 || ubhayasyobhayavirodham udàharati -- ##ti. yadà hi sarvaj¤ànàni mithyeti sàdhyate tadà dharmadharmigràhiõor api j¤ànayor mithyàtvàt tadvi÷eùaõagràhiõo÷ ca mithyàtvàd bhavaty ubhayasyaivobhayabàdha iti. ayaü ca dharmoktyobhayabàdha iti ÷abdabàdha eva nive÷anãya iti samadhigataü tàvad ubhayoþ svaråpabàdha iti || 74 || kau punas tadvi÷eùàv arthàkùiptau bàdhyete. ata àha -- ##ti. bàdhyete iti vipariõamya sambandho dar÷ayitavya iti. tatra caikade÷adar÷anàd ity ucyate. tatra ca dar÷anagrahaõam atiricyate. ekade÷àd ity eva vaktavyam. tad dhi liïgaü na punardar÷anam ato vyàkhyeyam ekade÷adar÷anàd ity ata àha -- ##iti. ayam arthaþ. naikade÷as sattàmàtreõa liïgam. kin tu svapratipattau j¤àtaþ parapratipàdane ca j¤àpitaþ. tad idam ubhayam upàdàtuü dar÷anagrahaõam. ÷aknoti cobhayam upàdàtum, õijbhàvàbhàvayor api nirde÷asàdhàraõyàt. svapratipattau tàvad ekade÷e dçùñe buddhir anumànam ity arthaþ. paràrthaprayoge tu õijantadar÷anapadam ekade÷aü dar÷ayitvà yà buddhir jàyate sànumànam ity uktaü bhavati. tad idaü tatroccaritadar÷anapadam arthadvaye vyàkhyeyam. anena ca yatraikade÷e vàdiprativàdinor akasyobhayor và saü÷ayo 'dhãrviparyayo và bhavati so 'siddhàbhidhàno hetvàbhàso vyudasyate. na hy asau tàdç÷aþ parasmai dar÷ayituü ÷akyate.{3,55}svayaü và dçùño bhavati. adhãraj¤ànam ity arthaþ. tatra dvayaviparyastodàharaõam àha -- #<÷aityàd >#iti. vahni÷abdayor dvayor api ÷aityacàkùuùatve vàdiprativàdinor viparyàd asiddha iti || 75 -- 76 || anyataràsiddhodàharaõam àha -- ##ti. yadà vai÷eùiko yàj¤ikaü prati ÷abdo 'nityaþ kçtakatvàt guõatvàd veti hetuü prayuïkte, tadàsau svaråpeõa tasyàsiddho bhavati. yadà tu svayam evaüprakàraü hetuü paraü prati vadati tadà tasyàsiddhiþ. yathà nityaþ ÷abdaþ dravyatvàd àkà÷avad iti. na hi vai÷eùikà÷ ÷abdaü dravyam abhyupagacchanti guõatvàbhyupagamàt. evaüprakàra iti. paràsiddhaprakàra ity arthaþ || 77 || sandigdhàsiddham udàharati -- ##ti ##antena. yadà hi dhåmo bàùpàdibhàvena sandihyate dvàbhyàm ekena và kiüsvid ayaü rajasàmudgamo bàùpo và dhåmo veti tadà dvayor apy anyatarasa và sandigdhàsiddho bhavati. evaü tàvat sandehaviparyayàbhyàm asiddhatodàhçtà. aj¤ànena tv aprasiddhàrthapadaprayoge dar÷ayitavyà. tridheti. vàdiprativàdyubhayais trayaþ prakàrà iti. evaü tàvat svaråpato hetur asiddho bhavatãty uktam ity àha -- ##iti || 78 || à÷rayàsiddhatàpy etair eva j¤ànàdibhir vàdiprativàdyubhayàpekùais tridhà bhidyata ity àha -- ##ti || 79 || nanu svaråpàsiddhyà hetur duùyet à÷rayàsiddhyà tu kas tasya doùaþ ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na svaråpeõa hetur gamakaþ, api tu{3,56}pakùadharmatayà j¤àtaþ. na càprasiddhà÷rayas taddharmatayà j¤àtuü ÷akyate. ÷aityacàkùuùatvayor api pakùadharmatvàsiddhyaivàhetutvam. siddhaü hi svaråpeõa jale ÷aityaü råparåpiråpaikàrthasamavàyiùu ca càkùuùatvam. ÷abdà(dau) hi pakùadharmatayà tu tayor asiddhatvam iti taddharmaråpàbhipràyeõa svaråpàsiddhavacanam. ata à÷rayàsiddhàv api pakùadharmatvàsiddher ahetutvaü yuktam eveti || 79 || tàm idànãm à÷rayàsiddhim udàharati -- ##ti ##ntena. yadà hi bauddhaü prati sarvatra kàryopalambhàd àtmanas sarvagatatvaü mãmàüsakàs sàdhayanti, tadànyataràsiddhà÷rayo hetur bhavati. bauddhasyàtmano 'siddher iti. yas tu pramàõagatim ajànàno laukikaþ ka÷cid àtmani saü÷ete, tasminn eva hetàv ucyamàne sandigdhà÷rayo hetur ity àha -- ##iti. àtmani saü÷aya ity arthaþ. àdi÷abdena satãrthikànàm api yeùàm àtmani saü÷ayaþ ta upàdriyante. evaü saü÷ayaviparyayàbhyàm à÷rayàsiddhir uktà. aj¤ànenàpy à÷rayàsiddhir aprasiddhapadaprayoge dar÷ayitavyà. yasya hi pakùavacana÷ ÷abdo na prasiddhas taü pratyevaüjàtãyake hetàv ucyamàne 'j¤ànenà÷rayàsiddhir iti || 80 || nanu yady anyataràsiddhyà hetur duùyati, evaü tarhy amårtatvàd àtmà niùkriya ityevamàder api hetutvaü na syàt digambaràõàm àtmano 'mårtatvàsiddheþ. mårtaü hi te ÷arãrapariõàmam àtmànaü manyante. akartçkatvàn nityo veda iti ca bauddhànàü tadasiddher ahetuþ. ÷abdo 'nityaþ kçtakatvàd iti mãmàüsakànàm asiddheþ. tad eva hetur nàma na ka÷cit vyavatiùñhate. ata àha -- ##ti. ayam arthaþ -- nàsiddho mameti vàïmàtràd dhetur asiddho bhavati. tathà sati na ka÷cid anumànavyavahàraþ prakalpeta. dvàbhyàü tu vàdiprativàdibhyàm asattvenàvadhàrito{3,57}siddhobhavati, tasyaiva tathàvidhasyàsiddhatàvacanaü vàdino dåùaõaü bhavati nàsiddha iti vàkpravçttimàtràd iti || 81 || nanu kim idaü dvayor asiddho 'siddha iti, na hi vivadamànayor ekatràrthe sampratipattir bhavati, na hi janmasahasreõàpi bauddho vedànàm akartçkatvaü manyate, mãmàüsako vàpi kaõñhagatapràõo 'pi kçtakatàü ÷abdasya. tad evamàdàv ubhayasampratipater abhàvàn na hetubhàvo 'vatiùñhate. ata àha -- ##iti, ayam abhipràyaþ -- na dvayor asaüpratipattir ity etàvataiva sàdhanadåùaõayor anavakëptiþ. yadi vàdinà prayukte sàdhane prativàdinà càsiddhatva udbhàvite vàdinà tatsàdhanaü sàdhyate, tato bhavati sàdhanam. yadi tu paramàrthopapattyabhidhànena prativàdinà niràkriyate tatas tasya dåùaõaü sidhyati. tatpramàõatas siddhir evàtropayujyate nobhayàbhyupagamaþ. dvàbhyàü yo 'sattvato j¤àta ity api pramàõasiddhyabhipràyeõoktam, nàbhyupagamamàtràpekùayà. yad dhi pramàõena sàdhyate bàdhyate và tatra pràyeõobhayasampratipattir dçùñeti. asattvato j¤àtàpekùayetaracchabdaþ. yad vàdinà sattvena j¤àtaü bhavati prativàdinà ca vaiparãtyena, tadvàdinà sàdhyamànaü sàdhanaü bhavati. etac ca jalpanyàye sthitvoktam. vàde tu dvayor api sampratipattir bhavaty eveti. na caivam anyataràsiddhir adåùaõam, yàvat tu yàdã na sàdhanaü sàdhayati, tàvad anyataràsiddhyà nigçhyate, sàdhite tu tasmin dåùaõaü parihçtaü bhavatãti || 82 || dar÷itaü tàvadasannikçùñaikade÷a÷abdayor vyàvartyaü, j¤àtasambandhapadasyedànãü vyàvartya dar÷ayati sandeheti vacanàntena. sandehaviparãtahetvor hi na saübandho j¤àto bhavati, na hi sàdhàraõas saü÷ayahetuþ prameyatvaü nityatvena j¤àtasambandham iti ÷akyate vaktum, dhañàdiùv anityatayàpi j¤àtasambandhatvàt nàpi kçtakatvaü nityatayà, teùv evànityatayà sambandhasaüvitteþ. atas tajjàtãyam ubhayaü na j¤àtasaübandham iti j¤àtasaübandhapadena vyudasyati. atra càsannikçùñapadàt prabhuti pràtilomyena vàrtikakçtà lakùaõagranthe vi÷eùaõopàdànaphalam uktam u,{3,58} tat kasya hetoþ. pratãtikramànusàreõa. prabhàtà hi prathamaü pakùaü pratyeti, tato hetum apekùate, tato dçùñàntavacanam, ato 'satpakùaniràkaraõàrthaü prayuktam asannikçùñapadam eva tàvad upavarõitam. tato hetupadam ekade÷adar÷anàd iti, tato j¤àtasambandhasyeti dçùñàntavacanam. dçùñànte hi hetos sambandho j¤àyate. ata eva dçùñàntadoùà api sàdhyahetuvikalatvàdayo 'nena niràkriyante. tadvaikalye 'pi svayaü sambandho j¤àtuü parasmai pratipàdayituü ÷akyata iti. kiyantaþ punas saü÷ayahetavaþ, ata àha -- ##iti || 83 || tàn eva trãn prakàràn dar÷ayati -- ##iti. sàdhyatadabhàvayos san sàdhàraõo 'bhidhãyate. yathà prameyatvaü nityànityatvayoþ. dvàbhyàü sàdhyatadabhàvàbhyàü vyàvçtto 'sàdhàraõaþ kùiter eva gandhavattvam. vyàvçttaü hi tat sakalasajàtãyavijàtãyadravyàntaraguõakarmabhyaþ. dvau viruddhàrthasambandhàv iti. yau viruddhàvyabhicàrãti parair abhihitau, tau cànantaram evodàhàryàv iti neha vyàkhyàyete iti || 84 || tatra sàdhàraõaü tàvadudàharaõaiþ prapa¤cayati -- ##ti. ete ca dharmàs sàdhyatadabhàvayos sàdhàraõà ity arthaþ || 85 || keùu punassàdhyeùu teùàü sàdhàraõyam ata àha -- ##ti ##antena. kathaü punarvaiùamye yathàsaïkhyam ata àha -- ##ti. anityatà svasthàne dviþ pañhitavyà. ato yathàsaïkhyopapattiþ. tad ayam arthaþ -- yadà nitya÷ ÷abdaþ prameyatvàd iti prayujyate tadà prameyatvaü sàdhyatadabhàvayor dçùñam iti sàdhàraõatvàn naikàntàya prabhavati. ato naikàntikam ity ucyate. ata eva ca saü÷ayahetuþ. saü÷ayo hi sàmànyapratyakùàd vi÷eùàpratyakùàd vi÷eùasmçte÷ ca bhavati. yathà sthàõupuruùayor àrohapariõàhasàmànyadar÷anàd{3,59}bhedakadharmànavadhàraõà÷ ca vi÷eùasmçtyapekùaþ kiüsvid ayaü sthàõur àhosvit puruùa ity anavadhàraõaj¤ànàtmakas saü÷ayo jàyate. evaü prameyatvam api nityànityayos sàmànyaü viditavatastadvi÷eùaõasmaraõàpekùas tayor evànirdhàraõàtmakaþ pratyayas saü÷ayàparanàmà jàyata iti prameyatvaü saü÷ayahetuþ. ayaü ca kçtsnobhayavyàpãsaü÷ayahetuþ. tathàyatnottha÷ ÷abdaþ anityatvàd ity ayam api sàdhàraõa eva. ayatnottheùu keùucid vidyudàdiùu gatatvàd yatnottheùu ca sarveùu ghañàdiùu vçtteþ. tad ayaü sakalavipakùavyàpã sapakùaikade÷agata iti veditavyam. tathà yatnottha÷ ÷abdaþ anityatvàd iti, yatnottheùu sarveùv evànityatà dçùñà. tadabhàve 'pi kvacin meghàdau dçùñà, na vyomàdau iti, sakalasapakùavyàpã vipakùaikade÷avartã càyaü sàdhàraõa ity avasàtavyam. ubhayaikade÷agatas tu yathà nitya÷ ÷abdaþ amårtatvàd iti. amårtatà hi na sarvanityavyàpinã vyomàdiùu bhàvàd aõuùu càbhàvàd anityam api na sarvaü vyàpnoti ghañakuóyàdiùv abhàvàt karmàdiùu bhàvàt. sarvatra càtra dvayavçttitvam eva hetos saü÷aye kàraõam avçttyaü÷as tu sann api na kàraõam ity atantram. ata eva sàdhàraõasya caturdhà vibhàgaü vadanti ye teùàm asàv anupayogy eva sàdhanadåùaõayor ity upekùaõãyam, na hi sàdhanavacanakàle tathàvidhaü hetuü parityajato vàdinas sapakùavipakùayor avçttyaü÷aþ kvacid upayujyate. aõvàpi hi màtrayà vipakùe vartamàno hetur atyàjya eva. dåùaõavàdino 'pi vipakùavçttimàtraü vacanãyam iti kiü tadavàntaravi÷eùà÷rayaõena. vàrttikakàreõàpi sarvasàdhàraõeùu dvayavçttitvam eva saü÷ayakàraõam iti dar÷ayitum udàharaõaprapa¤co dar÷itaþ, na puna÷ càturvidhyam abhipretya. yathàha -- na tv ekasyopayogo 'sti dåùaõodbhàvanaü prati | tyajyate sàdhane caivaü sàdhàraõyàd vi÷eùataþ || iti || 85 || prapa¤citas sàdhàraõaþ, asàdhàraõam idànãü saü÷ayahetum udàharati -- ##iti. gandho hi pçthivyàþ svàsàdhàraõo guõaþ, na tàü vihàya nityam anityaü và bhàvàntaram à÷rayatãty asàdhàraõa iti gãyate.{3,60} àha -- astv asàdhàraõaü gandhavattvaü, kathaü tu saü÷ayahetuþ, yuktaü hi pakùadvayàv alambã sàdhàraõo dvayor anavasthàdhiyam àdadhàno yatsaü÷ayahetur iti, asàdhàraõas tu dvàbhyàü vyàvçtto naikatràpi dhiyam upajanayitum alam iti katham asya saü÷ayahetubhàvaþ, ata àha -- ##ti. hetor hi ni÷cayajanane 'nyayavyatirekàv aïgam anyataràpãye 'pi na ni÷cayàya hetuþ paryàpto bhavati. tad yathà sàdhàraõo 'nvayasanàtho 'pi vinàkçto vyatirekeõa na ni÷cayàya prabhavati, evam evàsàdharaõo 'pi ni÷cayasyaikenànvayanàmnàïgena vikalas tam akurvan saü÷ayahetutàü pratipadyata iti || 86 || nanåktaü sàdhàraõo dvayagàmã dvaye buddhiü janayan saü÷ayae hetur iti. asàdhàraõas tu na ki¤cid j¤àpayatãti nàsàv ekàïgavikalatàmàtreõa saü÷ayahetur iti yuktam ata àha -- ##iti dvayena. ayam abhipràyaþ -- sàdhàraõo 'pi nobhayatra buddhijananàt saü÷ayahetuþ, kin tu viruddhobhayapratipàdanamukhena, viruddhe hy ubhayasmin pratipàdite tayor ekatra samavàyàsambhavàd vyàghàtàd eva saü÷ayo bhavati. tac càsàdhàraõe 'py avi÷iùñam, asàdhàraõo 'pi hy ubhayasmàd vyàvçttes tadabhàvaü gamayan dvayàbhàvàsambhavàd eva saü÷ayaü janayati. na hi sambhavati nityam anityaü ca vastu na bhavatãti, dharmadvandvair eva hi nityànityatvàdibhis sarvaü jagadavasthitam. ata ubhayàbhàvo virudhyate. na cobhayabhàvaþ, virodhàd eva. nacànyataraparigraho 'vi÷eùàt. tam imaü saïkañam àsàdya pràmàõikas saü÷ete. ayaü càtràvayavàrthaþ -- yathà prameyatvàdis sàdhàraõo dçùñas san buddhidvayanimittakaþ. buddhidvayaü saü÷aye nimittam asthàstãti bahuvrãhiþ, nimitta÷abdena ca buddhidvayasya nimittamàtratàü kathayati. sàdhyatadabhàvaviùayaü hi buddhidvayaü nimittãkçtya viruddhaikànavàpter eva sàdhàraõena saü÷ayo janyate. na hi parasparaviruddhàbhyàü nityànityatvàbhyàm eka÷ ÷abdo vyàdhyate, dharmibhedanibandhanau{3,61}hi viruddhadharmàdhyàso dçùñaþ. yathà nityaü vyoma anityaü kàryadravyam iti. ato 'smàt pratãti???àtàd eva sàdhàraõena saü÷ayo janyate. sa càyam asàdhàraõasyàpi samànaþ. so 'pi hi yatra nitye 'nitye và nàsti tadabhàvaü pratipàdya tanmukhena dvayasattvavirodham àpàdayan saü÷ayakàraõaü bhavatãti. idaü càsàdhàraõasya saü÷ayahetutvaü nànumanyante. avyavasthayà hy ubhayasmin manasi viparivartamàne saü÷ayo bhavati. na càsàdhàraõena ki¤cid buddhàvàdhãyate, tasya kenacid anvayàbhàvàt. api ca parimiteùv eva bhàveùu saü÷ayo dçùñaþ. nivçttimukhena tu saü÷ayajanane sarvato nivçttenàsàdhàraõena sarvatomukhas saü÷ayo janyeta. na ca sarvaviùayaþ saü÷ayo dçùñacaraþ. tasya buddhàv anàrohàt. na ca kvacin nivçttimàtreõa sarvatràbhàva÷ ÷akyate 'vagantum, yanmukhena saü÷ayo bhavet. na hy anuvçttàv adçùñàyàü vyàvçttis sidhyati. agnàv anuvartamàno hi dhåmo dçùñavyatireko 'gniniyatasvabhàvatvenàvagato 'rthàd adç÷yamànebhyo 'nagnibhyo vyatiricyata ity avagamyate. yas tu na kenacid anvitas tasya katham anupalabdhiyogyàt sarvato vyatirekaþ pratãyeta. tato nànena prakàreõàsàdhàraõasya saü÷ayahetutvam. yadi tv asàdhàraõadharmàõo bhàvà nityànityabhàvabhàjo dçùñà iti kùitim api taddharmikàm upalabhya nityà và syàd anityà veti saü÷ayo bhavatãty ucyate. evaü tarhy asàdhàraõadharmatvàd eva bahusàdhàraõàt saü÷ayo nàsàdhàraõàt, anyo hy asàdharaõadharmaþ anyathà ca bahusàdhàraõã tadvattà. tad yady asau saü÷ayakàraõaü jàtà kiü jàtam asàdhàraõasya. hantaivaü sàdhàraõa eva saü÷ayahetur abhyupagato bhavatãti siddham. nàsàdhàraõasya saü÷ayahetutvam. anyan matam -- anadhyavasàyahetur evàyam iti. asti kilànadhyavasàyo nàma j¤ànasya prakàraþ. so 'nena janyate. bhavati hi tàdçgdharmadç÷aþ kimbhåtasyàsya dharmo 'yam ity anadhyavasitàv abhàsapratyayaþ. na caiva pramàõam, ani÷cayàtmakatvàt. na ca saü÷ayaþ pakùadvayàsaüspar÷àt. so 'yam evaüvidhàn adhyavasàyo 'sàdhàraõena janyata iti. na tv etad ghañate. na hy anadhyavasàyo nàma ka÷cid j¤ànasya prakàraþ, yam ayaü janayet. adhyavasàyàbhàvo 'nadhyavasàyaþ. sa ca pràgabhàvaråpatvàn na janyaþ. athànyamàtravacano na¤ agràhyaõàdivad iùyate tato 'dhyavasàyàd anyas saü÷aya{3,62}eva tacchabdavàcyo bhavet. na ca taddhetur asàdhàraõa iti phaõitam eva. athàdharmàdivad viparãtavacano na¤, evaü sati viparyayavàcyo 'nadhyavasàya÷abdo bhavet, na ca viparãtàvagraho 'sàdhàraõena janyata iti. yadi tu na me 'smin vastuny adhyavasàyo 'stãty adhyavasàyàbhàvàvadhàraõam evànadhyavasàyaþ, sa tarhi pramàõàbhàvenaivàdhyavasàyàbhàvo 'vagamyate. tatra hetor na vyàpàraþ. ato jij¤àsàmàtrahetur asàdhàraõa iti samarthanãyam. bhavati hi taddar÷inaþ kãdçgdharmo 'yam ito dharmàd bhàvo bhaved iti jij¤àsà. yady api càsau÷uddhadharmidar÷anàd api kadàcid bhavaty eva tathàpi dharmadvàreõàpi tàvad bhavaty eveti na taddhetutvam anupapannam. àha ca -- tenàj¤ànam asiddhebhyo jij¤àsànanyagàminaþ | sàmànyàt saü÷ayo yuktas tathà sa pratisàdhanàt || iti. yat tv ihàsàdhàraõasya saü÷ayahetutvam uktaü tatparamatam. j¤àtasambandhapadasya hi vyàvartanãyam atra dar÷ayitum abhipretam, tat saü÷ayahetutve 'py asàdhàraõasya ghañata eva. bhavatu tàvad ayaü yasya kasyacid dhetuþ. sarvathà j¤àtasambandhapadena vyudasyata iti tàtparyam. ÷àkyàs tu saü÷ayahetum asàdhàraõaü manyante, udàharanti ca ÷abdànityatve sàdhye ÷ràvaõatvam. yathoktam -- anaikàntikam evainaü ÷àkyàþ pràyeõa manvate | ubhayasmàn nivçttatvàd ubhayatrànuvçttivat || iti. idaü ca vàrttikakçtaiva prade÷àntare svayam upanyasya yathoktadåùaõair dåùitam eveti || 88 || kiü punarudàhçtànàü svàbhàvikam eva saü÷ayahetutvaü nety àha -- ##ti || 89 || kàraõam àha -- ##ti ##ntena. kva drùñam ata àha -- ##ti. amårtatà hi nityatve sàdhye nityànityavyomakarmasàdhàraõã saü÷ayahetur àsãt, saiva tu niùkriyatve sàdhye labdhvànvayavyatirekau hetutàü{3,63}pratipadyate. vyàptaü hy amårtatvaü niùkriyatvena. na hy amårtaü gaganam àtmà và parispandate. na caivaü tadvatàü rathàdãnàm amårtatvaü dçùñam iti || 90 || asàdhàraõasya nirõaye hetutvaü dar÷ayati -- ##ti. gandhavi÷eùadar÷ino hi viditavyàpteþ kùityekade÷asiddhatve bhavatyànumàniko nirõaya iti || 90 || dvau viruddhàrthasambandhàv ekatraikade÷ini saü÷aye hetur ity uktam. tatrodàharaõam àha -- ##ti. yatra hi na sàkùàtkàrij¤ànaviùayo vàyuþ aråpatvàd ity ekas sàdhayati. aparo 'pi spar÷àt tadviparyayam. tatràsau viruddhàvyabhicàrità bhavatãti ÷àkyair abhihitam. tatra tulyabalobhayahetusannipàtàt saü÷ayaþ. dvayor api sàdhanayoþ prasiddhàvayavatvàvi÷eùàt. aråpaü hy aråpisamavetam apratyakùam iti kàõàdà manyante. tathà ca vàyuþ. ato na pratyakùaþ. karmasvaråpam api råpaikàrthasamavàyàc càkùuùam àcakùate. evaü spar÷o 'pi vàyoþ prasiddha eva. prasiddhavyàptika÷ càparokùatvena. atas tulyabalatvam. tata÷ ca saü÷ayaþ, viruddhayor ekatropànapàtàsambhavàt, samuccayànupapatteþ, siddhe ca vastuni vikalpàsambhavàt bàdhyabàdhakam àvasyàpi tulyakakùyatvàt. ato 'navasthayobhayasmin pariplavamàne bhavati saü÷ayaþ. tàdàtmyàt. tasya balàbalavi÷eùe tv anumànavirodho varõita eva. yathà sarvaj¤o 'stãti buddhavacanaü samyak taduktatvàd kùaõabhaïgàdivàkyavad ity ekenokte 'paraþ prabravãti buddho 'sarvaj¤a iti madvacanaü samyak maduktatvàt yathà jyotir uùõa?àpo dravà iti. atra maduktatvam ubhayor api siddham. buddhoktatà tu na naþ prasiddhà, ato 'prasiddhàïgakatvàt pårvaü sàdhanaü balavatà prasiddhàïgakena bàdhyate. yat tu viruddhàvyabhicàrãti dvayor ekavacanàntam abhidhànaü ta???????nyàmahe. viruddhàvyabhicàrã saü÷aye hetur iti ÷àkyà vadanti. na??kasya saü÷ayahetutvam anyataraparicchedàt. na ca samudàyàbhipràyam ekavacanam. tasya viruddhatvàvyabhicàripadànàs padatvàt. sa hy aü÷àbhyàü vyabhicàry eva. dvau tu viruddhàvyabhicàriõàv iti vaktavyam. na tv ekavacanena. yadi pratihetu{3,64}viruddham artham ekaiko na vyabhicaratãti viruddhàvyabhicàrãty ucyate. tad astu. na tv ekaþ saü÷aye hetur ity uktam. ata eva vàrtikakàreõa dvau viruddhàrthasambandhau saü÷ayahetå iti dvivacanàntenaiva nàmnàü saü÷ayahetubhàvo dar÷itaþ. ihàpi viruddhàvyabhicàritety etàvad evoktam. na tu viruddhàvyabhicàrã saü÷ayahetur iti. tad atra yogyatayànayor viruddhàvyabhicàriteti vyàkhyeyam. dvau viruddhàvyabhicàriõàv iti yàvad iti || 91 || imàü ca viruddhàvyabhicàritàü saü÷ayahetuü sàdhàraõàsàdhàraõàbhyàü jàtyantaram eke varõayanti. apare punas samudàyasyàü÷àbhyàü sàdhàraõapakùanikùepam. anye tu samastam idaü militam ubhayaü naikatràpy anugatam ity ananvayam asàdhàraõam evàsthiùata ity àha -- ##iti. atra ca prade÷àntare vàrtikakçtà sàdhàraõya evàsthà dar÷ità. yadàha -- sàdhàraõyàn na naitasya bhedaþ ka÷cana vidyate | aü÷àbhyàü samudàyo hi sàdhàraõapade sthitaþ || iti. na ca vàcyaü dvayasyànanvayàd asàdhàraõa evàyam iti. yadi hy ekena dvayaü prayujyeta tato bhaved apy evaü, pratyekam anvitau dçùñau dvàbhyàü prayuktau nànanvitàv iti ÷akyate vaktum. api càsàdhàraõatve saü÷ayahetubhàvo nopapadyetaü. tasya niràkçtapårvatvàt. atas sàdhàraõa evàyam iti. vayaü tu jàtyantaram eva sàdhãyo manyàmahe. yathà hi na dvayam ekena prayuktam iti nàsàdhàraõatvam. evaü sàdhàraõatvam api na syàd eva. kiü khalv atra sàdhàraõam. ekaikasyaikaikena vyàptasyaikaikena prayogàt, aü÷atas sàdhàraõasya ca samudàyasyàprayogàt. ata eva càtra sàdhàraõàd bhedena pratihetu viruddhayos saü÷ayahetutvam uktam. itarathà tenaiva gatatvàn na pçthagupàdãyeta. saü÷ayajananaprakàro 'pi càtra bhidyata eva. sàdhàraõo hy ubhayadçùñas tu pratãtimàdadhànas saü÷ayahetur imau tv ekaika÷yenobhayam upasthàpayantau saü÷ayahetå iti vàrtikakàreõàpi sàdhàraõapade sthita ity uktam, na sàdhàraõa eveti || 92 || {3,65} kathaü punar evaüjàtãyake viùaye nirõayaþ, ata àha --#< pratij¤e>#ti ##ntena. pakùabàdhoktaiþ pratyakùàdibhiþ pramàõair yasya sàdhanavàkyàvayavapratij¤à bàdhyate tatparàjayenetarasya nirõayaþ kàryaþ. yathehaiva tàvat udàharaõe tvagindriyavyàpàreõa vàyàvaparokùam anubhåyamàne tenaivànubhavena parokùatàpakùo bàdhyate. na hi nas tvagindriyabhuvastoyapratyakùàd vàyupratyakùaü vi÷iùyate. na hãhànadhiùñhànaü spar÷amàtram anubhåyate. api tu tadadhikaraõaü dravyam api. na hi prabalena marutàbhihanyamànasya jalaü và ÷liùyatas saüvid vi÷iùyate. ato 'kùasambandhaphalànusàràt pratyakùo vàyur iti ni÷cãyate. kvacic càgamena viùayàpahàro bhavati. yathà ÷uci nara÷iraþkapàlaü, pràõyaïgatvàt, ÷aïkha÷ukti÷akalavad iti pà÷upatenokte 'nyo '÷ucãti sàdhayati, pràõyudbhåtatvàd uccàràdivad iti. tatra pårvapratij¤àyà àgamena viùayàpahàràd uttareõàrthanirõayo bhavati. ÷ucãtaraviveke hy àgama eva ÷araõam. tasmin paripanthini na ÷ucitvànumànam àtmànaü labhate. smaranti hi -- nàraü spçùñvàsthi sasnehaü savàsà jalam àvi÷et | iti. rudro hi mahàvrataü cacàra sa etacchava÷ãrùam upadadhàreti tv arthavàdamàtraü na ÷ava÷irodhàraõavidhiþ. atra ca pratyakùàdãny eva yathàsvam arthaü sàdhayantãti sàdhanapadenocyanta iti. kathaü punaþ pratyakùàdãny eva pratij¤àbàdhanàyotsahante. teùv api sàmànyato dar÷anena bàdhasya ÷aïkyamànatvàd ata àha -- ##iti. na tàvat teùu bàdho dç÷yate, kadàcid bàdhasambhàvanà tu na teùàü pràmàõyam utsàrayatãti || 93 || atra bhikùuõà pakùadharmas tadaü÷ena vyàpto hetur ity ekavacanena vivakùitaikasaïkhya eka eva hetur iti dar÷itam. ata eva viruddhàvyabhicàriõor na hetutvam anekatvàt tayor iti. na caitat ghañate. na hi pratihetu{3,66}viruddhayor anekatvaü saü÷ayahetutve hetuþ, api tarhi parasparaviruddhàrthopaplàvakatvam eva. viruddhau hi dvàbhyàü dvàv arthàv ekatropaplàvitàv iti tatra saü÷erate, na tu hetvanekatvàt. saü÷ayahetvor api pratyekam avagatayor ubhayasamàve÷àd eva kvacin nirõayo dçùñaþ. yathà årdhvatàkàkavattvayoþ. kevalà hy årdhvatà sthàõupuruùasàdhàraõã nànyataranirõayàya prabhavati. kàkanilayanasahakçtà tu saiva sthàõur ayam iti ni÷càyayati. tad atraikasyaiva saü÷ayahetutvaü dvàbhyàm eva tu nirõaya ity aprayojakaü saü÷ayahetutve dvitvaü, viruddhànekasàdhyatvam eva saü÷ayahetuþ. yathà khalv eka eva sàdhàraõas sapakùavipakùayor vartamànas saü÷ayahetur bhavati. evaü viruddhàrthasyàpi hetudvayasyàü÷àbhyàm ubhayavçttir eva saü÷aye kàraõam iti na taddvitvena hetutvaniràkaraõaü yuktam ity àha -- ##iti. nanu yuktaü tàvadårdhvatayà sthàõupuruùasandeho bhavatãti, kàkavattàmàtreõa na saü÷ayo dçùñapårvaþ. satyam. yas tu kàkavattàmàtreõa sthàõuü siùàdhayiùati tasyàsau kevalà saü÷ayahetuþ, årdhvatàsanàthà tu nirõàyikety etàvad eva vivakùitam ity adoùa iti. api ca avirodhinoþ pratyekaü saühatayor api kvacid arthe sàdhye hetubhàvo dç÷yate. yathaikasminn eva ÷àbdasya j¤ànasyànumànatve nvayavyatirekajatvapratyakùànyapramàõatvayoþ, ÷akyate hi tàbhyàm aikaika÷yena samastàbhyàü cànumànatvaü sàdhayitum. dvitve ca hetvàbhàsatvakàraõe naikasmin sàdhye 'nekahetavaþ prayujyeran. prayoktàras tv ekam eva sàdhyaü ki¤cànyad ita÷ ceti nànàsàdhanais sàdhayanto dç÷yante. tasmàd virodhanibandhana eva saü÷ayaþ, na tu nànàtvanibandhana ity abhipràyeõàha -- ##iti. pårvaü tu pratyekaü saü÷ayahetvor eva militayor nirõayahetutvam uktam. atra tu pratyekaü gamakàv api saühatau ca gamakàv iti pratipàditam iti || 95 || tasmàd viruddhàrthàv eva bhinnau saü÷ayahetutvena dar÷anãyau. yathàsmàbhir uktaü na tu bhinnatàmàtreõety àha -- ##iti. vyàkhyàtastriprakàro{3,67}pi saü÷ayahetuþ viparãtaprakàràn pratijànàti - ùaóhà viruddhatàm àhur iti. dharmadharmisvaråpasvavi÷eùobhayasvaråpasvavi÷eùaiþ ùañprakàràü viruddhatàm eke bruvata ity arthaþ. anye tåbhayavirodhayoþ pratyekapakùànatirekàt càturvidhyaü pratipannà ity àha -- ##ti. vayaü tu iùñavighàtamàtreõaikam eva prakàraü saïgiràmaha ity àha -- ekadhàpi veti. pårvoktapakùadvayanivçttàv api và÷abdaþ. api và ÷eùabhàjàü syàd iti pakùabàdha eva viruddhatve kàraõaü kim avàntarabhedopanyàseneti. triùv api ca prakàreùu ÷rutyarthopàttasya pratij¤àtàrthasya bàdhàyàü viruddhatàm àhur ity àha -- #<÷rutyarthoktasye>#ti. dharmadharmyubhayasvaråpaü ÷rutyuktaü, tadvi÷eùàs tu pràyeõàrthoktàþ. te ca svaråpasvavi÷eùàþ pratij¤àrtha÷abdenopàdãyante. sarve hi te vaktur abhipretàþ. na tu dharmàdivi÷eùàs sàkùàt pratij¤àyàm antargatàþ. tad asmin pratij¤àrthe hetunà bàdhyamàne hetor viruddhatà bhavatãti. tatpunar idaü vipratiùiddham iva manyàmahe. kathaü hi pratij¤àrthe hetunà bàdhyamàne hetur viruddho bhavati. sa hi pratij¤àrthaü viruõaddhãti viroddheti vaktum ucitaþ, bàdhaka iti và. na càyam eva pratij¤àrthena bàdhyate yadviruddho bhavet prasiddhatvàdasya. prasiddhaü hi ghañasya kçtakatvaü, na tadaprasiddhayà nityatayà bàdhituü ÷akyam. ato bàdhaka ity evàyaü vaktavyaþ. vàrtikakçtà tu paraprasiddhimàtreõa viruddha ity uktam iti veditavyam iti. tatra dharmasvaråpabàdhena tàvad viruddhatàm udàharati -- ##iti || 97 || dharmavi÷eùabàdhas tv evaü prayukte bhavatãty àha -- ##iti. tam eva prayogaü dar÷ayati -- ##iti pàdatrayeõa. svaråpàbhidhànavàdino hy àhuþ -- ##iti ÷abdàkàravi÷iùño 'rtho 'vagamyate. na ca vi÷eùaõam anabhidhàya vi÷iùño 'bhidhàtuü ÷akyata iti svaråpam eva tàvad àdau ÷abdo{3,68}bhidhatte tato vi÷iùñam. api càrtha÷abdo vyabhicarati, aj¤àtasambandhasya tadanavagateþ. svaråpaü tu na kadàcid vyabhicarati sambandhàvadhàraõàt pràg api tadavagamàt, avyabhicàrã ca ÷abdàrtha iti yuktam. ataþ svaråpaü tàvadava÷yàbhidheyaü ÷abdànàü, tadabhidhànottarakàlaü tu vi÷iùñàbhidhànam api bhavatu nàmeti. evaü prasàdhyànte prayogam àhuþ -- ÷abdasvaråpaü sambandhàvadhàraõàt pràgarthavad vibhaktisambandhàt, agçhãtasambandho 'pi hi svàdivibhaktiyuktàn ÷abdànavagacchati. yadà ca vibhaktiyogaþ tadàrthavattvaü dçùñaü yathà sambandhagrahaõàt pa÷càd iti. kathaü punar evaü prayujyamàne dharmavi÷eùabàdho bhavaty ata àha -- ##iti. yadà hi svaråpeõàrthenàrthavattvaü prathamam à÷rityàrthavattàmàtravi÷iùñaü sàdhyate, tadàrthàd idam avagamyate -- svaråpàrthavattvam asya siùàdhayiùitam iti. evaü ca bhavaty arthàkùiptasya dharmavi÷eùasya bàdha iti. kathaü punas svaråpeõeti cà÷rite dharmavi÷eùo bàdhyate. ata àha -- ##ti. vibhaktimattvaü hi svaråpàtirekeõàrthàntareõàrthavattvam avinàbhàvabalena ÷abdasyàvagamayati, sambandhagrahaõàt pa÷càd arthàntarasya dar÷anàt. ato vyàptibalena tad eva vibhaktimattayà sàdhyate. ato 'rthavattàyà vi÷eùaü svasvaråpàrthavattvaü hetur ayaü viruõaddhãti bhavati dharmavi÷eùabàdha iti || 99 || dharmisvaråpabàdhodàharaõam àha -- ##ti. yadà hi samavàyaü dharmiõaü kçtvà tasya dravyàdivyatirekas sàdhyate, ihapratyayahetutvaü ca hetur ucyate ihàyaü ghaña iti saüyogo dçùñàntaþ, tadà dharmisvaråpabàdha ity abhipràyaþ || 100 || {3,69} kathaü punar atrodàharaõe dharmisvaråpabàdhaþ, ata àha -- ##ti. atràpy udàharaõe dharmisvaråpasya samavàyàtmano vaiparãtyàpàdanàd dhetor viruddhatà bhàvati. ihapratyayahetutvaü hy asamavàyàtmana eva dçùñam iti tàdråpyaü virundhyàd iti dharmisvaråpabàdha iti || 101 || asminn eva ca dharmivi÷eùabàdho 'pi dar÷ayitavya ity àha -- ##ti. samavàyo hi sattàsàmànyavadekaråpa iti kàõàdà manyante. so 'py asya vi÷eùaþ saüyogavadbhedàpatter bàdhyata iti bhavati dharmivi÷eùaviruddho hetur iti || 102 || ubhayasvaråpabàdhàyàm udàharaõam àha -- ##ti. yadà ka÷cit sautràntikaü pratyevaü sàdhayati -- àtmà nityaþ niravayatvàt vyomavad iti, tadà dharmadharmidvayasya bàdhanaü bhavati. sautràntikasya hy avayavàbhàvo vyomnyabhàvenaiva sambaddho 'bhimata ityàtmano 'pi tadvadabhàvaü gamayet, àvaraõàbhàvamàtraü hi nabhaþ, na punas tattvàntaram iti bauddhà manyante. ato 'navayavatvàd àtmanaþ svaråpasya taddharmasya ca nityatvasya bàdhàd ubhayabàdha iti || 103 || ubhayavi÷eùabàdhas tv evaü sàdhyamàne bhavatãty àha -- ##ti. yadà hi paràrthà÷ cakùuràdayas saïghàtatvàt ÷ayanàdivad iti sàdhyate, tadobhayavi÷eùabàdha ity arthaþ. kathaü punar atrobhayavi÷eùabàdhaþ, ata àha -- #<÷ayana >#iti. ÷ayanãye{3,70}hi khañvàdau mahàbhåtasaühata÷arãrapàràrthyena saïghàtatvàd iti hetur vyàpto dçùña iti saühatapàràrthyam eva sàdhayet. àtmànaü ca prati pàràrthyaü sàdhayitum abhimatam, tan na sidhyet. so 'yaü tàvat pàràrthyasya dharmasya yo vi÷eùo 'bhimata àtmapàràrthyaü sa tàvad bàdhyate. cakùuràder api dharmiõo yo vi÷eùa àhaïkàrikatvaü nàma so 'py anenaiva hetunà bàdhyate. saühatàtma- katvaü hi ÷ayanàdàvanàhaïkàrikatvena vyàptaü dçùñam, bhautikà hi te, atas tannidar÷anena cakùuràdayo 'pi bhautikà bhaveyuþ. àhaïkàrikàõãndriyàõãti kàpilàs saïgirante, teùàü càyaü prayogaþ. tad ayam arthaþ -- saühatapàràrthyabhautikatvàbhyàü vyàpto hetur yasmin ÷ayane tatràtmapàràrthyam asiddham iti dharmavi÷eùabàdhanaü tàvad bhavati. dharmivi÷eùabàdho 'pi bhautikavyàptyà såtrito 'nantaram eva vivariùyata iti na kevalam àtmapàràrthyaü na sidhyati, asaühataråpàtmapàràrthye ceùñe vyàptibalenàtmano 'pi saühatatà pràpnotãty àha -- ##ti. anena càniùñàntaràpattir àpàditeti veditavyam. etad uktaü bhavati. nànena hetunàsaühataråpàtmàrthatà sidhyati. pratyuta saühatataivàtmano bhaved iti || 106 || dharmivi÷eùabàdhaü vivçõoti -- ##iti. vyàkhyàtacaraü cedam || 106 || evaü tàvad j¤àtasambandhapadavyàvartanãyo viruddhaþ prapa¤citaþ. idànãü tadvyàvartyà eva dçùñàntàbhàsà dar÷ayitavyàþ. tair hi nànumànàïgasambandho j¤àpayituü ÷akyate. atas te 'pi j¤àtasambandhapadenaiva vyàvartyante. idaü càsmàbhiþ pràg evoktam. anyatràpy àha -- j¤àtasambandhavàcà ca trayo 'tràniyatàdayaþ | hetudçùñàntayor doùà bhàùyakàreõa vàritàþ || {3,71}iti. atas tanniràkaraõàrthaü dçùñàntavacanam eva tàvad avatàrayati -- ##ti. vyàptipradar÷anàya dvividho dçùñàntas tàvad sàdhanavàkye dar÷ayitavyaþ. sàdhyaþ pakùaþ tatsàdharmyavaidharmyàbhyàü yo dçùñàntaþ sa pratipàdyata ity arthaþ || 107 || tatra sàdharyyadçùñàntaprakàram àha -- ##ti. asyàrthaþ -- udàharaõasàdharmyàl liïgasya prasàdhakatvavacanaü hetuþ. yadàhuþ -- udàharaõasàdharmyàt sàdhyasàdhanaü hetuþ | iti. sàdhyasya praj¤àpanavacanam iti yàvat. tasya càrtho liïgam eva. tac coddi÷ya sàdhyopàdànaü sàdharmyadçùñànta iùyate. yo yo dhåmavàn sa so 'gnimàn iti yàvad iti. kim evam upàdãyamàne sidhyaty ata àha -- ##iti. uktaü vyàptipradar÷anàya dçùñàntavacanam iti. evaü copàdãyamàna udde÷yo dhåmàdir vyàpyatayà kathito bhavati. itara÷ copàdeyo 'gnyàdir vyàpakatayeti vyàptyànuguõyàt saphalam evam upàdànam ity udde÷yopàdeyayor vyàpyavyàpakatvaü bhavatãty uktam || 108 || kãdç÷aü tu tayos svaråpam ata àha -- ##ti. yadvçttatadvçttàbhyàü yattatpariniùpannànàü yo ya ityàdi÷abdànàm upàdànam, tad ayam artho bhavati. yadyad yadvçttena saüyuktaü prathamaü prayujyate pradhànaü ca tadudde÷yaü, tattadvçttayuktaü ca pa÷càt prayujyamànaü sa so 'gnimàneveti caivakàreõa yuktaü tadupàdeyam. sarveùv eva ca grahavrãhyàdisammàrgàvaghàtàdiùådde÷yopàdeyeùv ayam eva viveka iti veditavyam iti || 109 || {3,72} kiü punar evaü prayoganiyame prayojanam, vivakùàparatantrà hi ÷abdàþ, te yathà tathà và prayuktà yathàbhipràyaü vartiùyanta eva. ata àha -- ##ti. na vaktrabhipràyaparatantràþ ÷abdàþ, svàbhàvikyaiva tu ÷aktyà kecid eva kvacid evàrthe vartante, ato na vivakùànusàreõeùñasiddhir bhavatãti vàcya eva dçùñàntavacanavinyàsaprakàra iti || 110 || yadi tarhi svatantrà÷ ÷abdàþ atathàsthite 'py arthe ÷abdànusàriõãùñasiddhir bhaved ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- nàrtha÷akti÷ ÷abda÷aktim anurudhya pravartate, na ca ÷abda÷aktir artha÷aktim, ato na yathà vaktrabhipretàrthànusàriõã ÷abda÷aktiþ, evaü na ÷abdànusàriõyarthavyavastheti, arthàdãnàü kçtakatvànityatvàdãnàü vyàpti÷aktyanurodhàd eva sàdhyahetubhàvo bhavati na ÷abdànurodhàd iti || 110 || vaktranapekùayà sva÷aktyaiva ÷abde 'rtham àcakùàõe yattàvad àpadyate tad dar÷ayati -- ##iti sàrdhadvayena. yadà hi dçùñàntaü vaktum anabhij¤o vaktà sàdhyahetvos sahabhàvamàtraü vivakùati. yathà -- ÷abdo 'nityaþ kçtakatvàd iti prayoge, yathà ghañe kçtakatvanà÷itves ta iti. viparãtàvagraheõa và na hetor vyàpyatàü vivakùati. satyàm api vivakùàyàü kuta÷cid bhramanimittàt na vyàptiyogyaü ÷abdaü vadati. sahabhàvamàtram eva tu pårvavad vadet, viparãtaü và bhràntaþ yathà nà÷ità kçtakatvena vyàpteti, tadà tàvan na kevalam iùñaü na sidhyati aniùñam eva tu vyàptiviparyayàd àpadyate. iùñasya{3,73}kçtakatvasya hetutvaü na syàt. aniùñasyaiva tu nà÷itvasya bhaved ity evaüjàtãyakàniùñaprayoganivàraõàya yukto dçùñàntaprayoganiyama iti. etad evopasaüharati -- ##iti. hetutvasammataþ kçtakatvàdivyàpyatvaråpeõa vàcya ity arthaþ || 113 || arthànàü ÷abdatantratve yad bhavati tad dar÷ayati -- yadetipàdarahitadvayena. asyàrthaþ -- yadà hi vyàpti÷aktyanusàreõaivàrthànàü sàdhyahetutvaü tadà yady api vaktrà na sahabhàvamàtraü dar÷itaü, kin tu samyag eva dçùñàntavacanam, arthàs tu na tadanuråpavyàpyavyàpakabhàvenàvasthità iti dçùñàntàbhàsatà bhaved iti vakùyamàõena sambandha iti. yathà -- nityo dhvanir amårtatvàd iti prayoge karmavat paramàõuvad ghañavad vyomavad iti dçùñànteùu yathàsaïkhyaü paramàrthatas sàdhyahetåbhayavyàpti÷ånyatayà. karma khalv anityam iti tat sàdhyabhåtayà nityatayà ÷ånyaü, hetus tv amårtatvàd iti tatra vidyata eva. paramàõavas tu mårtà iti teùu hetu÷ånyatà, sàdhyaü tu nityatvaü teùu vidyata eva. ghañe tu na sàdhyaü nityatvaü nàpy amårtatvaü hetur ity ubhaya÷ånyatà. vyomni tu dçùñànte vyàpti÷ånyatàm uttaratra svayam eva vivariùyati. atraiva ca vyomavad iti dçùñànte tadasadvàdinaü sautràntikaü prati prayujyamàne dharmyasiddhyà dçùñàntàbhàsatà bhavatãty àha -- tadasadvàdinam iti || 116 || vyàpti÷ånyatàü vivçõoti -- ##ti. yady api ca{3,74}vyomnaþ sadbhàvo bhavet, tac ca hetusàdhyadvayayuktaü nityatvàd amårtatvàc ca. tathàpi karmàdiùv amårteùu anityeùv àlocyamàneùu hetor vyàptir nàstãti ãdç÷asyàpi dçùñàntasya varjanam eva. ayam api na sàdhyasiddhaye samartho yata iti || 117 || vyàkhyàtaþ sàbhàsas sàdharmyadçùñàntaþ. vaidharmyadçùñàntamataþ paraü vyàkhyàsyati. tatraitad eva tàvat prathamaü vaktavyam. kiü sarvadaiva sàdharmyavad vaidharmyavacanaü kàryaü na veti. tatra tàvad vyatirekapradhànavàdinas sarvadà vàcyam iti ye vadanti. tàn pratyàha -- ##iti. evaü hi manyate -- vyàptipraj¤àpanàya hi dçùñàntavacanam, sà cet sàdharmyavacanena j¤àpità kiü vaidharmyavacanena. sàdharmyaü càva÷yam eva vacanãyam anvayapraj¤àpanàya, tatpradhànatvàd anumànasya. vyatirekasyàpi tanmukhenaiva siddheþ. itarathà duradhigamatvàt. ato yadi vyàptyà sahitaü sàdharmyam uktaü, alaü vaidharmyavacaneneti. kadà tarhi vaidharmyaü vàcyam ata àha -- ##ti pàdatrayeõa. yadà hi vaktrà samyag eva dçùñànta ukte paraþ ÷rotà jànàti -- yathà hetusàdhyayos sàhityamàtram anenoktaü na vyàptir iti, tadà sàdhyàbhàve hetvabhàvaü j¤àpayituü vaidharmyeõeùñasàdhanam iti vakùyamàõena sambandha iti. yadà khalv abhyastavaidharmyas tam evàpekùate na sàdharmyadçùñàntaü tadà ca vaidharmyeõeùñasàdhanam ity àha -- ##ti. yadà và vaktà su÷ikùitavaidharmyas sàdharmyaü vaktum ajànànas tena sàdharmyadçùñàntena sahabhàvamàtram eva ÷uddhaü vyàptihãnaü kathayati, tadàpi paryanuyuktena tenaiva vaidharmyeõeùñasàdhanaü kàryam ity àha -- ##ti || 119 || yadà và bhrànto viparãtam anvayaü dar÷ayati, tadàpi tatsamàdhànecchayà pårvaviparãtaj¤ànopamardanena vaidharmyeõeùñasàdhanam ity àha --{3,75}##iti. nanv anvayavaiparãtye sa eva yathàvat pratipàdyatàü kiü vaidharmyavacanena. satyam evam apãùñaü sidhyaty eva, kin tu bhràntair idam asmàbhir uktaü sàdhyàbhàve hetvabhàvo vivakùita iti vaidharmyeõàpi tàvad iùñasàdhanaü bhavaty eveti. yat tu tatpårvaü sàhityamàtram uktaü tadvaidharmya evopayujyate tasyaiveùñaü sàdhayato 'nugrahe vartate ity àha -- ##iti || 120 || evaü tàvad vaidharmyavacanasyàvasaro dar÷itaþ, tadvacanaprakàram idànãü dar÷ayati -- ##ti || 121 || vaiparãtye kàraõam àha -- ##iti. yadà hi dhåmabhàvo 'gnibhàvena vyàpto bhavati tadànagnir agnyabhàvas tato dhåmàt pracyutas sannadhåme dhåmàbhàva eva bhavatãty evaü tàvad vyàpto bhavati. yo hi yasmin sati bhavati asati ca na bhavati sa tanniyatas tadvyàpta ity ucyate. yathà dhåmo 'gnàv eva bhavannagninà vyàpta iti siddho 'bhàvayor vyàptiviparyaya iti || 122 || yata eva càbhàvayor ãdç÷o vyàpyavyàpakabhàvaþ ata eva bhàvayor abhimatavyàptisiddhir ity àha -- ##iti. anagnàv agnyabhàve dhåmàbhàvena vyàpte dhåmas tatra virodhivyàpter alabdhàvakà÷o 'gnàv eva bhavatãty evaü tadvyàpyatà tasya sidhyati. tatheti. yathà bhàvavyàptyapekùayàbhàvavyàptiþ evam abhàvavyàptyapekùayà bhàvavyàptir ity arthaþ. na caivam itaretarà÷rayatà, bãjàïkuravadanàditayopapatter iti || 123 || {3,76} kiü punarabhàvayor vyàptiviparyayà÷rayaõe prayojanam ata àha -- ##iti. yadà hi ya eva bhàvo vyàpakas tadabhàva eva vyàpakatayà vaidharmyadçùñànta ucyate tadà tato vyàpyàd dhåmàder naiva vipakùasyànagnyàdeþ pracyutiþ kathità bhavet. tatkathanàrthaü ca vaidharmyavacanaü (sa) prayojanaü bhavet. na hi yatra dhåmas tatràgnir itivat yatra dhåmàbhàvas tatràgnyabhàva iti kathyamàne vyàpyàd dhåmàd anagner vipakùasya nivçttir dar÷ità bhavatãti. ato dhåmenàgniü siùàdhayiùatà vaidharmyadçùñàntenàgnidhåmàbhàvayor vyàptiviparyayo vàcya ity àha -- ##iti ## 'ntena. yatràgnir nàsti tatra dhåmo nàstãty evaü yadvçttatadvçttàbhyàm udde÷yopàdeyabhàvo dar÷ayitavya ity arthaþ. sa cànagnir adhåmena vyàpta ucyamàno nànyathà vàcyaþ, kin tu sàdharmyoktenaivodde÷yopàdeyaprakàreõety àha -- ##ti. prakàra÷ cànantaram evokta iti || 124 -- 125 || anyathàvacane doùam àha -- ##iti. yathaiva sàdharmyadçùñànte sva÷aktyà ÷abdo 'rthaü vadati nàrtha÷aktim anurudhyata iti sàhityamàtravacane vyàptiviparyaye và neùñaü sidhyatãty uktam, evam ihàpi bhavatãti bhàvaþ || 126 || evaü (?tadva/tàva)d ihàpy artho na ÷abdava÷avartãti yatràrtho dçùñàntaråpo dvàbhyàü hetusàdhyàbhàvàbhyàm ekena và tayo÷ ÷ånyo bhavati tatràpi na prastutopakàro bhavati anyadvàniùñaü prasajyata ity àha ##ti. samyak prayukte 'pi vàkye 'rthasyàtadàyattatvànneùñasiddhir iti bhàvaþ. atrodàharaõam àha -{3,77}##iti. nityo dhvanir amårtatvàd ity atraiva prayoge yadaivaü vaidharmyam ucyate yannityaü na bhavati tadamårtam api na bhavati yathà paramàõur iti tadà sàdhyàbhàva÷ånyo dçùñàntaþ. paramàõor nityatayà tadabhàvasya tatra dar÷ayitum a÷akyatvàt. buddhivad iti tu dçùñànte hetvabhàva÷ånyatà. buddher amårtatayà tadabhàvasya vaktum a÷akyatvàt. khavad iti tåbhayàbhàva÷ånyatà, nityàmårte tasminn ubhayàbhàvo duradhigamo yata iti || 127 || evaü sàdharmyadçùñàntavadvyàptivaikalye 'py àbhàsatà dar÷ayitavyà. tatsiddhyarthaü hi vipakùàd dhetor vyatirekaþ kathyate. yasya tu vipakùaikade÷àd api vyatireko nàsti, nàsau sàdhyena vyàpto bhavatãty asatyàü vyàptàv anarthakaü tàdç÷asya vaidharmyasya vacanam ity abhipràyeõàha -- ##ti || 128 || yata÷ caiva¤jàtãyako na sàdhyena vyàpyate tena kvacid abhàvayos sàhitye dçùñe 'pi na sarvatra gamyagamakabhàvo bhavatãty àha -- ##ti. yady api yannityaü na bhavati tadamårtam api na bhavati, yathà ghañaþ kuóyaü veti, kvacid abhàvayos sàhityaü ÷akyate dar÷ayitum. tathàpi na sarva(þ) ÷abdàdi(þ) nityatayà vi÷iùño 'nena hetunà gamya iùyate. ki¤cid dhy amårtaü nityam àkà÷àdi, ki¤cid anityaü karmàdãti bhàvaþ || 129 || kim iti neùyate ata àha -- ##iti. vipakùaikade÷anivçttyà hi sahabhàvamàtraü hetos sidhyati. na ca tanmàtrasambandho 'numànàïgam. kiü tarhi, vyàptiþ. na càsàv etàvatà sàhityamàtreõa sidhyatãti. etad evodàharaõena dar÷ayati -- ##ti. idaü ca pràg eva vyàkhyàtam iti || 130 || atra bauddhà vadanti -- kim idaü - {3,78} vyàptyà sàdharmya ukte ca na vaidharmyam apekùyate | ity ucyate, na hi ÷atàü÷enàpi hetor vipakùàd vyatireke ÷aïkyamàne gamakatvam astãty a÷eùavipakùo 'numàtur vyatirekaü grahãtum apekùitaþ. na càsau duradhigamaþ, ekade÷asthasyàpi sarvàdar÷anasaukaryàt. dar÷anaü hi sarvavipakùàõàü duùkaram, tadabhàvas tu saukaryapràpta eva. na càyogyànupalambhàn nedam adar÷anaü hetor vyatirekàya prabhavatãti vàcyam. na hi no vipakùàdar÷anàd avinàbhàvaniyamaþ. kin tu tàdàtmyatadutpattinibandhanaþ. vipakùadar÷ane tu hetoþ paripanthinyavinàbhàvo grahãtum a÷akyo bhavati. tac caikade÷asthasyàpi tàvannàsty eveti paripanthini vçttimàtre dar÷anaü vyàpriyate. ato yadaivàgnikàryo dhåma ity avagataü tadaiva tadàyattàtmalàbho nàsati tasmin bhavatãti j¤àyate. na cànvayaj¤ànam eva vyatirekabuddhau nibandhanam, asàdhàraõeùu tadasambhavàt. na hi mahànasaparidçùñayor agnidhåmasvalakùaõayos tatraiva niruddhayor anyatra dar÷anam asti, yenànvayo 'nubhåyeta. tat kuto 'nvayaþ kutastaràü ca tannibandhano vyatirekaþ. na ca vi÷eùeùu sàmànyaü nàma ki¤cid anugataü svaråpam asti, yanniyamyaniyàmakatayàvasãyeta, vikalpàkàratvàt tasya. ato vi÷eùà eva kecit kayàcid vyàvçttyopalakùitàþ ka¤cid vi÷eùaü vipakùavyàvçttimukhena gamayantãti tatpradar÷anàrthaü vaidharmyavacanam eva nyàyyam iti. tàn pratyàha -- ##ti ##antena. ayam abhipràyaþ -- yady api vyatireko 'numànàïgam. sa tu nàdar÷anamàtràt sidhyati. tadde÷àgamanàd api ca tasyopapatteþ. na ca kàryatvàvadhàraõàd asati kàraõe 'bhàvaþ, tasyaivàsati vyatireke duradhigamatvàt. yad dhi yasmin sati bhavati asati ca na bhavati tattatkàryam. ato 'satyabhàvo{3,79}vagantavyaþ. tataþ kàryatà tadadhãne(ti) tu tasminn itaretarà÷rayatà. astu vàdar÷anamàtràd vyatirekaþ, tasya ca saukaryaü, naitàvatànumàü prati yuktir anaïgam. yuktir yogas sambandho 'nvaya ity anarthàntaram. nànvayo 'naïgam iti yàvat. tanmukhenaiva sarvapramàtéõàm anumànotpatteþ. atas tatkathanàrthaü sàdharmyadçùñànto 'pi vàcya eva. nàsàv ekàntena pratyàkhyàtuü ÷akyate. idaü cànvàruhya vacanam. yathokta eva siddhàntaþ samyak sàdharmyaprayoge na vaidharmyam apekùaõãyam iti. anvayasyaiva pràdhànyàt tam antareõa vyatirekàsiddheþ. avagate hi dhåmasyàgninà sambandhe 'rthàd anagninivçttis sidhyati. atas sa tàvad vidhimukhena prathamaü dar÷ayitavyaþ, avasare tu vaidharmyam api kadàcid ucyate. anaïgatvam iti tu pañhatàm iyaü vyàkhyà -- idaü hi liïgasyànumàyàm aïgatvam yadanvayavyatirekau, tàbhyàü hi tadaïgaü bhavati. ato yathà vyatireko 'ïgatvam, evam anvayàparanàmà yuktir apãti. nanu liïge 'pi ÷abdàtmake pratãty uttarakàlabhàvyanvayo 'naïgam evàta àha -- #<÷àbde 'bhidhàsyata >#iti. ÷àbde hy anumànàd bhinne pratãty uttarakàlabhàvinã yuktir anaïgam iti vakùyate. yathà vakùyati -- nàïgam arthadhiyàm eùà bhaved anvayakalpanà | iti. anumàne tu sarvatraivànvayaþ pratãty aïgam iti. ye tu tàvatà nànaïgatvam anvayasyety adhyàhçtyàtraivàrthe ÷abde yuktir vakùyate iti vyàcakùate, teùàm a÷rutànvayàdhyàhàra eva tàvadupàlambhaþ. na cànvayasyànumànàïgatve ÷àbde yuktir vakùyate. atraiva j¤àtasambandhapadena tasyoktatvàt. ata evànvayàdhãnatvam anumànasya ca sthitam iti vakùyati. tasmàd yathoktaiva vyàkhyeti || 132 || yat tu bhedànàm evànumàne gamyagamakatvaü teùàü cànvayo na sambhavatãty uktam, tatràha -- ##iti. na bhedànàm anumànabodhe gamyagamakatàyàþ prasaïgaþ. teùàü sarvade÷akàlàvyàpter ekaikatra niruddhatvàt. na càpy{3,80}avinàbhàvenàparasya tathàvidhasyaiva niyama÷ ÷akyate 'nubhavitum. na càsati tasminnànumànàïgaü sambhavatãti teùàm anvayàbhàvo na doùàyeti. yadi na bhedànàü bodhaprasaïgaþ. kasya tarhi dar÷itam idaü, na bhedànugatam ekaü kim api pàramàrthikaü råpam asti. tasya vikalpàkàratvàt. yady api ca vyàptisamayasaüviditaråpàropeõaivàdhunànumànam upajàyate. tathà hi tasya nipuõato niråpyamàõasyàsambhavàd vibhrama evàyam. yady evam asadråpàropapravçttam anumànam apramàõam eva. satyam. pratibandhabalena tu ki¤cid eva svalakùaõaü kenàpi vikalpàkàreõa sàmànyàtmanà samadhigataü yad aparaü vikalpàkàrollikhitam eva svalakùaõaü pratilambhayati tatpramàõam ity àkhyàyate. avisaüvàdo hi naþ pràmàõye kàraõam arthakriyàsthiti÷ càvisaüvàdaþ. yadàhuþ -- pramàõam avisaüvàdi j¤ànam arthakriyàsthitiþ. avisaüvàda iti. bhavati cànumàne 'rthakriyàsamarthavastulàbho vastunirbhàsapurassaro 'pãti pramàõam anumànam. yathoktam -- atasmiüs tadgrahàd bhràntir avisaüvàdataþ pramà iti | ato bhedànàm eva gamyagamakatvam. te ca na bhàjanam anvayasyeti yuktam evoktam ata àha -- ##ti. asyàrthaþ. bhaved evaü yadi na bhedàtiriktaü ki¤cit sàmànyaü vastu bhavet. asti tu tad ity àkçtigranthe sakalaparoktadoùaparihàreõopapàdayiùyate. tasya cànekade÷akàlavyàpità gamyata iti nàbhàjanam anvayasya. na càtasmiüs tadgrahaþ, pàramàrthikatvàt tasya. evaü ca yadanumànapràmàõyasiddhyarthaü paraiþ kim api kà÷aü ku÷am avalambyate, tad api mandaprayojanam eveti || 133 || anyan matam vyàptyàpi sàdharmyadçùñànta ukte vaidharmyam api vàcyam iti, tattàvad upanyasyati -- ##iti pàdatrayeõa. kiü punas tadicchàyàü kàraõam ata àha -- ##ti || 134 || etad eva vivçõoti -- ##iti. evaü hi manyante. yadà hi{3,81}sàdharmyadçùñànte yatra dhåma ity uddi÷ya tatràgnir eveti saivakàram upàdãyate, tadà hetau sàdhyenaivàgninàvadhàrite sarvato 'gner anyamàtràd vyàvçttiþ pràpnoti, na caitat sambhavati. sàdhyadharmàdhikaraõàder apy abhàvaprasaïgàd apakùadharmatvàpatteþ. pakùàbhàvaprasaïgàc ca. atas sàdhyàbhàva eva vyàvçttiü niyantuü sarvadaiva vaidharmyavacanam arthavat. sati hi tasminn agnyabhàve dhåmo na bhavatãtyàveditaü, bhavatãti || 135 || etad api dåùayati -- ##iti. tad idaü vaidharmyavacanam evaü kriyamàõaü mandaphalam ity arthaþ. kathaü mandaphalam ata àha -- ##iti. kiü niråpitam ata àha -- ##ti. agnimàn parvata iti pakùavacane niråpitam idam, yathà niyamas tadvipakùàc ca kalpyate nàvirodhina iti. atas sàdharmyadçùñànte 'pi vyàpyàd dhåmàder vyàpakàbhàvanivçtti màtram eva dar÷ayitavyam, nànyamàtranivçttir iti || 136 || etad eva dçùñàntavacanenopapàdayann upasaüharati -- ##iti. tad iha -- pratij¤àhetusàdharmyadçùñàntàkhyàs trayo matàþ | vàkyasyàvayavàþ pràyo mãmàüsakamate satàm || etac ca bhàùyakàreõa svayam evopadar÷itam | dçùñàntahetusàdhyàrthapadatrayanibandhanàt || iti || 137 || atra bhàùyam -- tat tu dvividhaü pratyakùato dçùñasambandhaü sàmànyato dçùñasambandhaü ca. tatra pratyakùato dçùñasambandhaü yathà -- dhåmàkçtidar÷anàd{3,82}agnyàkçtivij¤ànaü, sàmànyato dçùñasambandhaü ca yathà -- devadattasya gatipårvikàü de÷àntarapràptim upalabhyàditye 'pi gatismaraõam iti. anena prameyadvaividhyàd anumànadvaividhyam uktam iti. atra kecin nãtij¤ammanyà avadhçtasvalakùaõam eva kvacid anumànena sàmànyato gçhyata iti manyante. tadbhramàpanayàya bhàùyakàreõedam uktam -- tat tu dvividham, adçùñasvalakùaõaviùayam apy anumànam asti kriyàdiùv iti. kathaü punar adçùñasvalakùaõena sambandhadar÷anam, utpattimataþ phalasya dar÷anàt. yady apy anavadhçtasvalakùaõena vastunà vi÷eùatas sambandho 'navagataþ, sàmànyatas tu dç÷yate. sarvaü hi kàdàcitkaü phalaü kuta÷cid àgantukàd utpattimato jàyamànaü dçùñam, tantusaüyogebhya iva pañaþ. ato devadattasya bhåtapårvapårvottarade÷avibhàgasaüyogau kadàcid upalabhyàgantukaþ ko 'pi hetur anumãyate. tad idaü sàmànyato dçùñasambandham anumànam àcakùate pratyakùànupalakùitapårvasvalakùaõaviùayatvàt. agnyàdiùu tu pratyakùataþ svalakùaõàvadhàraõàt pràk pratyakùato dçùñasambandham anumànam àhuþ. na ca dravyam eva saüyogavibhàgayoþ kàraõam iti vaktavyam. saty api tasminn abhàvàt. na ca dravyàntaràgama eva ÷akyate kalpayituü, tasya pårvadravyapratyabhij¤ayà bàdhitatvàt. na ca sadç÷àparàparotpattivipralabdhà bhedaü na budhyanta iti sàmpratam, de÷àdibhede 'pi tadbuddher aviparyayàt. uktaü ca vivaraõakàreõa -- kùaõabhaïgas tu pratyabhij¤ànàn niràkriyata eva. ato dçùñakàraõàsambhavàd adçùñaü kim api saüyogavibhàgayoþ kàraõam anumãyate. tac ca karmety àkhyàyate. ata eva prade÷àntareùv api karmàpratyakùam eveti. bhàùyakàro dar÷ayati -- yathà vakùyati na hi te pratyakùe iti. apårvasadbhàvapratipàdanàvasare ca na karmaõo råpam upalabhàmaha iti. yadà÷rayaü de÷àntaraü pràpayati tatkarmety ucyata iti ca. vyaktam eva de÷àntarapràptiphalonnãyamànatvam eva karmaõo dar÷ayatãti siddhaü kriyàdãnàü sàmànyato dçùñànumànaikaviùayatvam. evaü ca prameyadvaividhyàd anumànadvaividhyopapattir iti ye vadanti tàn pratyàha -- ##iti. idam uktaprakàraü dvaividhyam anupapannam iti bhàvaþ. katham anupapannam ata àha -- ##ti pàdatrayeõa. yathà khalv agnidhåmàkçtyoþ pratyakùayoþ pratyakùadçùñas sambandho, bhavati evaü gatipràptyàkçtyoþ, tayor api pratyakùatvàt.{3,83}pratyakùam eva hi vayaü de÷àntaraü pràpnuvantaü devadattvaü gacchatãti manyàmahe. neyaü jàtyàdivikalpanàbhyaþ karmakalpanà vi÷iùyate. tadvad evendriyànvayavyatirekànuvidhàyitvàd aparokùanirbhàsàc ca. nanu devadatte de÷asaüyogavibhàgàtiriktam aparaü karmaõaþ kim api råpam aparokùam ãkùàmahe. phaladar÷anenaiva tadanumãyate. jàter và vyaktito vya(tiriktà)yàþ kiü råpam anubhåyate, yad asau pratyakùaviùayatayàvasãyate. råpam eva sà vyakteþ, kim asyà råpàntareõeti cet, karma và kim aråpam. idam api hi tato na bhidyata eva. àgantukaü tu kevalam. ato jàtikalpanàvat karmakalpanàm api pratyakùapakùa eva nikùipantaþ pa¤cadhà savikalpakaü pratyakùaü vibhajàmahe. àha ca -- na hi dçùñipathaü pràptaü devadattaü niråpayan | pañhan kàvyaü svasaüj¤oktaü parokùam iva budhyate || iti. phalànumeye tu karmaõyàdityavad devadattavat pratãtiprasaïgaþ. na caiùa devadattam iva calantaü spandamànam àdityam api pa÷yatãti dç÷yate. sthiraü hi sarvadà tanmaõóalam avalokyate. saüyogavibhàgau tu tasyàpi pratãyete eveti tulya(?va/tvà)t tàbhyàm ubhayatràpy ànumànikaþ pratyayo bhavet. api ca vibhàgopakrame saüyogàvasàne ca karmaõi tata unnãyamàne gacchatãti vartamànanirbhàsaþ pratyayo na bhavet, atãtaü hi tat, tadà kathaü vartamànàkàrabuddhigocaro bhavati. jalapravàhani÷caleùu matsyeùu nirantarotpadyamànajalàvayavasaüyogavibhàgàvagamàd ànumànikã gatisaüvid upajàyeta. sthàõau ca ÷yenaviyukte ÷yena iva karmànumãyeta. tata÷ ca so 'pi gacchatãti buddhiviùayatàm àpadyeta. yadi mataü na vibhàgamàtràt karmànumànam, api tarhi vibhàgapårvakàt saüyogàd iti. evaü tarhi yadaikaþ ÷yenaviyuktaþ sthàõur anyena saüyujyate tatra prasaïgaþ. calitvàvasthite ca devadatte. yadi tåcyate yo 'yam utpatataþ ÷yenasya de÷àntarasaüyogaþ tasya sthàõusamavetena karmaõà niùpattyasambhavàn na tatra karmànumànam iti. kalpyatàü tarhi ÷yene 'pi karma, sthàõau tu prasaïgàn ativçttir eva. niyataü hi pratibaddhadç÷aþ smçtapratibandhasya pratibandhakavij¤ànam. asti ca sthàõau kàraõapratibaddhaphaladar÷anam iti nànumànodaya÷ ÷akyate{3,84}niroddhum. ÷yenasamavàyinaiva karmaõà sthàõàv api saüyogavibhàgopapattau na tadgatakarmànumànam iti cet tan na. na hi prayojanànusàriõy anumànavyavasthà. vyàptaü hi liïgaü yatra yatra dç÷yate tatra tatra vyàpakam upasthàpayati. arthàpattir hy anyathopapattyà parihriyate nànumànam. yadi tv avicchinnotpattayas saüyogavibhàgàþ kriyànumàne kàraõam, evaü tarhi na kàcid gatir anumãyeta, bhaviùyatsaüyogavibhàgànàü pramàõàgocaratvàt. prathamaü ca katipayànàm evàvagateþ. atha svade÷asaüyogavibhàgahetukaü kriyànumànam. na ca sthàõoþ ÷yeno de÷a ity ucyate. evam api matsyeùu prasaïgànativçttir eva, teùàü hi jalaü svade÷a eva. parokùavyomavàdinàü ca vihaïgame gacchatãti kriyàpratyayànupapattiþ, vyomasaüyogavibhàgayor apratyakùatvàt tàbhyàü tadanumànànupapatteþ. na ca viyadvitatàlokàvayavasaüyogavibhàgàvagamanibandhano vihaïgame calatãti pratyayaþ, santamase 'pi bhàvàt. na ca tamo nàma ki¤cid vastv asti bhavatsiddhànte, bhàso 'bhàvamàtratvàt tasya. atas tatsaüyogavibhàgahetuko 'pi na kriyàvasàya÷ ÷akyate samàdhàtum iti na pratyakùe karmaõi dvaividhyopapattiþ. yà tu na hi te pratyakùe ity apratyakùatoktà, tàü tatraivànyathà vyàkhyàsyàmaþ. råpa÷abdàvibhàgam iti ca vadatà såtrakàreõa pratyakùam eva karmety àsthitam. apårvàdhikaraõe ca na karmaõo råpam upalabhàmaha iti vacanaü yathàcoditavitatapårvàparãbhåtàbhivyaktàvasthitakarmaråpànupalabdhyabhipràyam eva. itarathà hy upalabdhimàtrapratiùedhe ÷a÷a÷çïgàdivannityàbhàva eva karmaõo bhavet. na hi tatra pratyakùopalabdhimàtram eva pratiùiddham. yadà÷rayaü de÷àntaraü pràpayatãti ca na phalànumeyatvàbhipràyam. kiü tarhi. à÷rayasya de÷àntarapràpakatvaråpeõa na svaråpataþ karmàstãty apårvàtmanà karmaõo 'vasthànaü dar÷ayati. ihàpi devadattasya gatipårvikàü de÷àntarapràptim upalabhyeti vadan devadatte pratyakùatàm eva gater dar÷ayati. anyathà tu devadattàdityayor ubhayor api karmaõo 'numeyatvàt kena vi÷eùeõàditye gatyanumànaü sàmànyato dçùñatayodàhriyate. devadatte 'pi hi sàmànyato dçùñàd eva gatisiddhiþ. ato naivaüvidhaü granthato yuktito và ghañata iti såktam anupapannam iti. pratiyoginor hi parasparam asaïkare dvaividhyaü bhavati. iha tu yat{3,85}pratyakùadçùñasambandhasya pratiyogitayopàttaü sàmànyato dçùñasambandhaü tatràpi gatipràptyàkçtyoþ pratyakùadçùña eva sambandha iti na pratiyoginor asaïkara iti || 138 || yadi tu dçùñànte pratyakùatàyàm api pakùãkçtàd ity agater apratyakùatvàt na pratyakùadçùñas sambandha ity ucyate. tad etad à÷aïkate tàvat -- #<àditye 'nupalabdhi÷ ced >#iti. idànãü dåùayati -- ##ti. kàraõam àha -- ##iti. de÷e 'py adhunàtane -- samprati pramãyamàõe, apratyakùatopalabdhir evety arthaþ. yadi tv agnidhåmàkçtyoþ kvacin mahànasàdau apratyakùopalabdhir iùyate sà tarhi devadatte 'pi gateþ pratyakùatvàd astãty àha -- ##iti || 139 || evaü tàvat pratyakùato dçùñatà sàmànyato dçùñatayà saïkãryate ity uktam. idànãü sàmànyato dçùñatàpi pratyakùato dçùñàbhimatàgnyàkçtyanumàne saïkãryata ity àha -- ##ti pàdatrayeõa. yadi hi devadattàdidharmyantaràpekùaivàditye gatyanumànasya sàmànyato dçùñateùyate, sà tarhi mahànasàdidharmyantaràpekùayàgnidhåmayor api gamyagamakatvenàvasthitayoþ pràpnoty eva. sàmànyato hy avivakùitade÷àdibhedam idam avagataü dhåmavàn agnimàn iti, yathà de÷àntarapràptyadhikaraõaü gatyadhikaraõam iti. ataþ pratiyogitvarahitam evedam ubhayam iti dvaividhyànupapattir ity àkùepaþ. evam àkùioya samàdadhàti -- ##iti. yathoktadvaividhyàsambhavàd evaü vakùyamàõaprakàreõa dvaividhyaü varõanãyam iti bhàvaþ || 140 || tatra pratyakùasambandhaü tàvad udàharati -- ##ti ## 'ntena. yadà hi yayor evàgnidhåmavi÷eùayoþ, gomayendhano yam agniþ -- gomayam indhanam asyeti{3,86}bahuvrãhiþ, tajjanyo 'yaü dhåmavi÷eùa iti ca pràk pratyakùeõa matiü kçtvà puna÷ ca kiyatà vilambanenànyatra kvacid gatvà gatas san tadde÷asthena tenaiva dhåmavi÷eùeõa tam evàgnivi÷eùaü budhyate, tadà tatpratyakùadçùñasambandham anumànaü bhavatãty arthaþ. anena ca vi÷eùadçùñam eva pratyakùadçùña÷abdenocyata iti vyàkhyàtam. pratyakùa÷abdena hi vi÷eùo lakùyate. pratyakùeõa hy ayam evaüvidho 'vàntaravi÷eùo gomayendhanatajjanyatvàdiråpa÷ ÷akyate 'vagantum. na pramàõàntareõa. taddvàreõa tv anumànasyàpi tàdç÷o vi÷eùo viùayo bhavatãti yuktaiva pratyakùa÷abdena vi÷eùalakùaõà. vi÷eùadçùñaü ca sàmànyato dçùñasya bhavati pratiyogãti dvaividhyopapattir iti bhàvaþ. nanu vi÷eùadçùñaü nàma (na) pramàõabhedaþ. na cedaü pramàõam, gçhãtaviùayatvàt. tadde÷asthitenaiva hi dhåmena tasminn eva de÷e sa eva gomayendhanajanyàgnir anumãyate. ato de÷abhedàbhàvàd apràmàõyam eva, ata àha -- ##ti pàdatrayeõa. tasyaivaüvidhasya pratyakùadçùñasya sandihyamànasadbhàvavastubodhàt pramàõatà bhavati. yady api de÷abhedo nàsti. kàlabhedàt tu saü÷ayànasya saü÷ayocchedadvàreõa pràmàõyam avihatam iti. etac ca vindhyavàsinàpi vi÷eùadçùñatvenodàhçtam ity àha -- ##iti || 143 || yadi vi÷eùadçùñodàharaõam idaü kathaü tarhi bhàùye àkçtigrahaõam. evaü hi vi÷eùa eva dar÷ayitavyo bhavet. ata àha -- #<àkçtyor eve>#ti. ayam arthaþ -- kenacid gomayendhanatvàdinàyàntaravi÷eùeõopadar÷itayor{3,87}àkçtyor evàtra hetusàdhyatvam. evaü hy atra pratyayaþ. sa evàyam adya yàvadanuvartamàno gomayendhanavikàrasya dhåmasyàkàro dç÷yate. ata eva tadindhanayonir agnir anuvartata ity ato nànupapannam àkçtigrahaõam iti || 144 || yady evam avivakùitàvàntaravi÷eùam agnidhåmàntaram eva sàmànyato dçùñodàharaõatayà vàcyam. kim àdityodàharaõena. ata àha -- ##ti. yathà hy agnidhåmàkçtyos tçõadàrugomayenthanàdijanmà suvyakto vi÷eùaþ sarvapramàtçsvasaüvedyo bhavati, naivaü gatipràptyàkçtyoþ. ataþ pràptyàkçtimàtràd gatyàkçtimàtrànumànam àditya ekàntatas sàmànyato dçùñasambandham iti yuktam evàdityodàharaõam iti || 145 || kiü punas sàmànyatas sambandhagrahaõe pramàõam. na hy agçhãtayos sambandhinos sambandhagrahaõam asti. na ca sàmànyayoþ pratyakùagrahaõaü sambhavati. tasya svalakùaõaikaviùayatvàt. nànumànam anavasthàpàtàt. ata àha -- ##iti. bhaved anavasthà, yady anumànena sàmànyagrahaõam iùyate. tasya tu savikalpakasiddhau pratyakùaviùayatvam upapàdyànta upasaühçtaü pratyakùatvam atas siddhaü sàmànyasyeti. nanu vastv eva na sàmànyaü ki¤cid asti nàma. tasya bhinnàbhinnasyàniråpaõàd ata àha -- ##ti. vastutvam apy àkçtigranthe vistareõa pratipàdayiùyate. pratyakùaviùayatàpratipàdanena ca pratyakùe 'pi prasàdhitapràyam eva. atra ca asti sàmànyavastuùv ity anvayopapàdanàya sàmànyasya vastutvam upanyastam eva. ayaü tu hetukathanàrthaþ punarupanyàsa iti. yas tu haituko na hetum antareõa pramàõàntarasiddhàv àdriyate. taü prati hetunaivobhayam upapàdayiùyàma ity àha -- ##ti || 146 || {3,88} tatra vastutvaprasàdhanàrthaü tàvad hetum àha -- ##ti. bauddhà hy avastusàmànyàlambanam anumànam àcakùate. sàmànyasya vikalpàkàramàtràbhyupagamàt. ata eva bhràntir evànumànaü, sambandhabalena svalakùaõaråpam upasthàpayatãti pramàõam ity àhuþ. tàn eva pratãdam ucyate -- vastv àlambanam anumànam abhàvànyapramàõatvàt yathà svàrthe ÷rotràdibuddhiþ. yà hi svaviùaye ÷rotràdibhir indriyair buddhir janyate, sà vastv àlambanaiva. yena ca yadindriyaü sannikçùyate sa tasya svàrthaþ pràpyakàritvàd indriyàõàm. tad iha mçgatçùõàdij¤ànaniràkaraõàrthaü svàrthavi÷eùaõam. avi÷eùeõopàdàne tu nàbhàvànyapramàõatvasya vastvàlambanatayà vyàptiþ kathità bhavet. bhràntãnàm ubhayavikalatvàt. na hi tàþ pramàõam. na ca vastv àlambanàþ. anyasamprayuktendriyasya hi tà anyaviùayà jàyante. ãdç÷am eva j¤ànam avastvàlambanaü, na punaratyantàsadartham. evaü vastvàlambanatve 'numànasya sàdhite arthàt sàmànyaü vastv ity uktaü bhavati. idaü càvastvàlambanatvam anumànasyàrthapadaü prayu¤jànena bhàùyakàreõa niràkçtam. anarthaviùayam anumànam iti bauddhà manyante. yadvad iti(?) svapratibhàse 'narthe 'rthàdhyavasàyena pravartamànà bhràntir apy arthasambandhena pravçttes tadavyabhicàràt pramàõam anumànam iti, teùàm idam uttaram arthas sàmànyam anumànasya viùayo bàhya eva. na vikalpàkàramàtram ity àkçtigranthe vistareõa pratipàdayiùyata iti || 147 || evamarthàd vastutvaü prasàdhyàhratya prasàdhayati -- ##iti. sàmànyaü vastu abhàvànyaprameyatvàd asàdhàraõavastuvad iti vakùyamàõena sambandha iti. pratyakùaviùayatàm idànãü prayogeõa dar÷ayati -- ##ti pàdatrayeõa. yadabhàvànyaprameyaü tat pratyakùeõa gçhyata eva. yathà saugatànàm evàsàdhàraõaü vastv iti || 148 || {3,89} bauddhànàm eva tu sàmànyam anumànaikaviùayaü manvànànàm anavasthà prasajyata ity àha -- ##iti pa¤cabhiþ. nigadavyàkhyàto granthaþ || 149 -- 153 || yadi tåcyate liïgabhåtasàmànyagrahaõàrtham anumànàpekùàyàm anavasthà bhavati, na tadgrahaõàrtham anumànam apekùyate, dhåmàdisvalakùaõadar÷anaprabhavavikalpavedyatvàt tasya. na càsàv apramàõam, arthakriyàsamarthavastupratilambhàt. na ca pramàõam anarthaviùayatvàt. ato 'nirvacanãyavikalpasiddhatvàt liïgasya nànavasthà bhavatãty à÷aïkyàha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na tàvat pramàõam apramàõaü ca j¤ànaü sambhavati. viruddhasvabhàvayor ekatra pratiùedhe 'nyataràpatter aparihàryatvàt. apramàõasya ca prameyavyavasthàpanà÷akter ava÷yaü pramàõam eva tajj¤ànam abhyupagantavyam. pratyakùànumànànabhyupagamàc ca pramàõàntaram evàpadyeta.{3,90}pramàõàntaraü ca sad yathà talliïgasaüvedane pramàõam iùyate, evaü liïginy api pràpnoti. evaü ca vakùyamàõaprasaïgo bhavet. pramàõàd apramàõàd veti vadannanirdhàritobhayaråpatàü vikalpasya dar÷ayatãti || 154 || astu tarhi liïgino 'pi tathaivàvagamaþ, ko doùaþ, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- anavasthàm api prasa¤jayatàm asmàkam anumànocchedàpàdanam abhimatam. pramàõàntaràbhyupagame 'pi cànumànocchedo bhavaty eva. tad eva hi pramàõaü tadà sarvasya liïgaliïgisàmànyasyàvabodhakaü bhaved iti || 155 || yadi tv ekaråpàbhyupagame 'pramàõatvam eva liïgaj¤ànasyeùyate, tato 'pramàõàvagatàl liïgàl liïgij¤ànam api mithyà bhavet. bàùpàd iva dhåmasaüviditàd agnij¤ànam. evaü ca nànumànam iti. sa evànumànasya nityocchedaü ity abhipràyeõàha -- ##iti || 156 || atra codayati -- ##iti. yathà hy apramàõam eva sambandhasmaraõaü pramàõakàraõam iùyate tathà liïgaj¤ànam api bhaviùyatãty arthaþ || 157 || pariharati -- ##ti. smçtir hi pårvaj¤ànàd bhavantã tadupasthàpanadvàreõànumàyàm upayujyate. tac ca pramàõam eveti tadanusàrã nirõayo yukta iti || 158 || {3,91} na caiùa prakàro liïgagatau sambhavatãty àha -- ##iti. na hy atra pràg api liïgàvagame pramàõaü ki¤cid upapadyate, yat pramàõaj¤ànenopasthàpyata iti. na ca liïgaj¤ànam api smçtir eveti vàcyam. pårvapramàõàbhàvàd evety àha -- ##iti || 159 || nanu nirvikalpakagçhãtadhåmàdisvalakùaõaparipràpakatayà liïgaj¤ànam api smçtir eva. ato 'tràpi nirvikalpakapramàõàntarato nirõayo yukta eva. ata àha -- ##iti. yathà samprati sambandhaj¤ànaü gçhãtapràpakatayà smaraõam, evam etad api liïgaj¤ànaü nirvikalpakagçhãtapràpakatayà tadabhedena smàrtam iti yo vadati tasya vandhyàsute 'pi smaraõa÷aktir anivàrità. gçhãtaviùayà hi smçtir iti sthitiþ. na ca liïgasàmànyaj¤ànaü nirvikalpakagçhãtasvalakùaõàlambanam iti kathaü smçtiþ. yad atra prakà÷ate tan na gçhãtaü, yac ca gçhãtaü tan na prakà÷ata iti na smçtitvam. agçhãtagocaràyàü tu smçtau vandhyàsute 'pi smaraõaprasaïga iti || 160 || nanv anumànena liïgasàmànyaj¤àne 'navasthà bhavati, yadi sàmànyàtmakam eva liïgaü tadgrahaõàrtham iùyate, tasyànumànavedyatvàt. asàdhàraõa evàrthàtmà sàmànyaj¤àne liïgaü bhaviùyati, sa ca pratyakùa eveti nànavasthà. ata àha -- ##ti. kiü na kàraõam ata àha -- ##iti. dçùñàvinàbhàvaü liïgaü bhavati. na càsya tena sàmànyenàvinàbhàvaþ katha¤cid de÷ataþ kàlato và dçùñaþ. asàdhàraõasya bhàvàntareùv anusyåtyasambhavàd ekatra dçùñasya ca tatraiva niruddhatvàd iti || 161 || {3,92} sambandhadar÷anàbhyupagame và kçtakatvàdivat sàmànyaråpatàpattir ity àha -- ##ti. atra kàraõam àha -- ##ti || 162 || ita÷ càsàdhàraõo 'rthàtmà na liïgam ity àha -- ##ti. dhåmàdir hi dhåmo 'yam ityàdivikalpàspadãkçto 'gnyàder liïgam iti dçùñam. asàdhàraõas tu kenacid råpeõàpy avyapade÷yaþ kathaü liïga bhaved iti. liïgatvaü nopapadyata iti vakùyamàõena sambandha iti. nanu tira÷càm asaty eva ÷abdollekhe 'sàdhàraõaråpadar÷inàm evànumànaü dçùñamato nàvyapade÷yatvàd aliïgatvam ata àha -- ##ti pàdatrayeõa. ayam abhipràyaþ -- mà nàma tira÷càü ÷abdollekho bhavet, arthavikalpas tu teùàm api pårvàparànusandhànàtmako 'sty eva. ato yuktam eva teùàm anumàne 'vyapade÷yasyàpi liïgatvam. asàdhàraõas tu pårvàparànusandhànàd vinàrthavikalparahito 'pãti kathaü liïgam. na hi so 'yam ity anàråóho buddhau dhåmo 'gner liïgaü bhavati. na caivam asàdhàraõe sambhavati, pårvàparànusandhànàgocaratvàt tasyeti || 163 || asmanmate 'pi ye 'sàdhàraõàtmàno dhåmàdayo vi÷eùà vikalpyante te 'py anvayàbhàvàd aliïgaü, kim aïga punarnirvikalpakaikagocaro 'sàdhàraõo 'rthàtmà ity àha -- ##iti. anvayàbhàvàd evàsàdhàraõaj¤ànam api liïgisàmànyaj¤àne na liïgam ity àha -- ##ti || 164 || yadi tv anvayasiddhyartham asàdhàraõasya sàmànyaråpateùyate, tato liïgasàmànyagrahaõa ivànavasthàprasaïgàt tasyàpy anavadhàraõam ity àha -{3,93}##ti. yadi tu kasmiü÷cid evàsàdhàraõe sàmànyena j¤àtasambandhe nyadar÷inàpi sàmànyam anumãyate. evaü tarhi sarva eva sarvasya pratyàyako bhavet. avi÷eùàd ity àha -- ##ti || 165 || evaü tàvan na liïgàvadhàraõe pramàõam astãty uktam. idànãm anvayagrahaõakàle liïgij¤àne 'pi na ki¤cit pramàõam astãty àha -- ##iti. nàgçhãte liïgini tatsambaddhaü liïgaü ÷akyate 'vagantum. na cànumànapravçtteþ pràk tasmin sàmànyàtmani bhavanaþ ki¤cit pramàõam asty asmàkam iva pratyakùam, ato liïginy apy avagamyamàne 'navasthàprasaïga ity abhipràyaþ || 166 || nanv anàdikàlãnavàsanàmàtranibandhana evàyaü liïgaliïgisaüvyavahàraþ, kim ihàtinirbandhena. kàcid eva hi vàsanodbhåtà ki¤cil liïgàkàraü vikalpam àvirbhàvayantã ki¤cid evànumànasaüvyavahàraü pravartayati. yathàhuþ -- sa evàyam anumànànumeyavyavahàro buddhyàråóhena dharmadharminyàyena, na bahissadasattvam apekùata iti, ata àha -- ##ti. na vàsanàmàtranirmitaü liïgaj¤ànam. vàsanà hi pårvànubhavàhitas saüskàraþ. nàsau liïgasàmànyasya ÷a÷aviùàõàdivadatyantàsatas sambhavatãti kathaü vàsanàmàtràlliïgaj¤ànasya sambhava iti. tannibandhane ca liïgaj¤àna iùyamàõe tadvad eva liïgij¤ànopapatter anarthakaü triråpàl liïgato 'rthadçganumànam ity anumànapràmàõyà÷rayaõam ity àha -- ##ti || 167 || {3,94} nanv iyam anavasthà meghàbhàvena vçùñyabhàvànumàne bhavato 'pi samànaiva, abhàvasyànupalabdhiliïgatvàt. sajàtãyaliïgàntaràpekùàyàm anavasthàpadyate. ata àha -- ##ti. yatra hi vçùñyabhàve meghàbhàvo liïgaü nàsàv anumeyaþ, abhàvàkhyapramàõàntaragamyatvàt. ato nàtra tulyajàtãyàpekùànibandhano 'navasthàdoùo jàyata iti || 168 || pratyakùasàmànyavàdinàü tu na naþ kàcid anavasthety àha -- ##iti. ataþ pratyakùàd ity arthaþ || 169 || anumitànumàne tarhy anavasthà, ata àha -- ##ti. pratyakùà hi de÷àntarapràptir maulikaü måle bhavaü liïgaü, tena gatim anumàyàditye gatisàdhane 'numãyamàne nànavasthety abhipràyaþ || 170 || nanv anitya÷ ÷abdaþ kçtakatvàt, kçtakatvaü ca tatra dar÷anàd ity evaü karmànantarabhàvitayà kçtakatve sàdhyamàne karmaõo 'pi hetvantaràd anumàne 'navasthà bhaved ata àha -- ##iti. kçtakatvànumàne hi karmaike tatra dar÷anàd | iti kàrakavyàpàrànantarabhàvitvaü liïgam uktam. tatra ca kàrakavi÷iùñà kriyà tadvi÷iùñaü và kàrakam anantarabhàvitàü vi÷iüùalliïgam àpatati. ubhayaü{3,95}ca tatpratyakùam. kriyàyàs tàvat pratyakùatvam anantaram eva sàdhitam. kàrakam api tadvat pratyakùam eva. ÷aktis tu parokùà. sà ca na tàvad iha liïgam. na cànumeyà. ataþ kriyàkàrakayor ubhayor api pratyakùatvàn na dåragamanam. anumeyakarmavàdinàm api hi phalàvadhyavasthànàn nànavasthà, nitaràm asmàkam iti || 171 || evaü tàvadanumànasyàsati sàmànyasya vastutve pratyakùatve ca dausthityam uktam idànãü sarvam eva pramàõajàtaü sàmànyasya dausthitye dusthitam àpadyeta teùàm api sàmànyà÷rayatvàt. na ca tadapramàõaü vakùyamàõanyàyàd ity abhipràyeõàha -- ##iti || 172 || ato 'va÷yaü pramàõàntaràõàü pratyakùapårvakatvam eùñavyaü sàmànyasya ca pratyakùatvam, itarathà tv anavasthà pràpnotãty upasaüharati -- ##iti || 173 || evaü tàvat sàmànyasya pratyakùatvaü vastunà copapàdità idànãü vi÷eùà eva pratyakùeõa gçhyanta iti ye vadanti, tàn pratyàha -- ##ti. vi÷eùo hi yadi tàvadavayavã dravyam abhimataþ, sa càvayavavastvantaràpekùas sàmànyàü÷o 'smàbhiþ kãrtyata iti kathaü pratyakùa iti || 174 || yadi tv avayaviråpàdaya eva vi÷eùà iùyante, tad apy ayuktam. te 'pi hi svavi÷eùanãlàdyapekùayà sàmànyam evety àha -- ##ti.{3,96}yadi tu nãlàdaya eva vi÷eùà iti matam. tan na. teùàm apy avàntaranãlàdyapekùayà sàmànyaråpatvàd ity àha -- ##iti || 175 || yadi tv ekabhramaràdidravyanãlimaiva vi÷eùa iùyate, tan na. tasyàpi pakùàdisvàvayavà÷ritanãlavi÷eùàpekùayà sàmànyaråpatvàt. pakùanãlimàpi tadavayavanãlàpekùayà sàmànyam eva. evaü ca aparamàõubhyaþ prasaïgo dar÷ayitavya ity àha -- ##ti. nirbhàgà hi paramàõava iti tadråpam asàdhàraõam eveti. tebhyas tu pràk dvyaõukaråpam api dvayos sàdhàraõam ity àha -- ##ti || 176 || nanv astu paramàõuråpam eva vi÷eùaþ, sa eva naþ pratyakùo bhaviùyaty ata àha -- ##ti. vyavahàràrthaü hi pramàõam anusriyate, na vyasanitayà. na càntyena vi÷eùeõa vyavahàraþ kasyacid astãti kiü tatpratyakùatayeti. nanåpekùàphalam api pramàõaü bhavaty eva, ata àha -- ##ti. na naþ paramàõånàü råpaü sthåle vartamànànàü tantånàm iva pañe pratyakùaü vibhaktànàü veti na katha¤cid vi÷eùaviùayatà pratyakùasyeti || 177 || nanu paramàõava eva bhinnàs sa¤cità gçhyante na kàryadravyam ekam. ataþ kathaü tatsàvayaveùu sàmànyam ity ucyate. sa¤cità eva cànanyavçttitayà vi÷eùàsàdhàraõàdipadavàcyà iti te pratyakùà bhaviùyanti. mà nàmaikaikataþ paramàõur akùagocaro bhaved ata àha -- ##ti. eko hi sarvadà sarveùàü ca bhàvaþ prakà÷ate na paramàõubhedàþ. na ca bhedenàgçhyamàõo 'bhedo gçhyata iti sàmpratam. saüvidvirodhàd iti bhàvaþ. nanv ayam eva bhedàvagraho{3,97}yo 'yam abhinnaprakà÷aþ, kiü bhedagrahaõenàta àha -- ##ti. nàbhinnàkàrabuddhibodhyo bhedaþ, bhedàbhedavivekànupapatter iti bhàvaþ || 178 || nanv asaty apy ekasmin samudàyàlambano 'yam abhinnàvabhàso bhaviùyatãty ata àha -- ##iti. ye hi sàmànyam eva sarvajagatsaüviditam apalapanti kutas teùàü samudàyo nàmàrthàntaraü, yadàlambano 'bhinnapratibhàso bhaviùyati. api ca sarvadà sarve caikaü dravyam avabudhyante kathaü tad anyathà bhaviùyatãty àha -- ##ti || 179 || ki¤càyaü samudàyo 'pi naikajàtyà vinopapadyeta. na hi nànàjàtãyeùu vçkùaghañaloùñeùu kasyacit samudàyabuddhir asti. atas samudàye 'pãùyamàõe 'õutvasàmànyam abhyupagantavyam àpadyeta bhavatàm ity àha -- ##ti. hetau caþ|| 180 || nanu nànekàvayavavçttyanusandhànena vinà tatsàmànyaråpaü dravyam abhyupagantuü ÷akyam. na caindriyakaü j¤ànam età(?v i/va)ti samartham avikalpakatvàt tasya. ata àha -- ##ti. yady apy anekànugamakëptes tannànàvayavavyàsaïgi dravyaü sàmànyam ity evaü vikalpya na gçhyate. tathàpi tadekaråpaü tàvannirvikalpakenàpi gçhyata eveti nàpahnotuü ÷akyata iti vyàsajyavçttyavayavisàmànyanyàyena prativyaktivartino 'pi gotvàdisàmànyasyaindriyakatvaü dar÷ayitavyam. tad api sàmànyam ity anena råpeõàgràhyaü vastutas sàmànyam eva gçhyate. ÷abdàdismaraõottarakàlaü tv anekànugamàvamar÷àt sàmànyam iti vikalpya gçhyate. idaü ca savikalpakasiddhàv uktam eva. ato naivaü vàcyam -- astvavayavisàmànyasya svalakùaõàparanàmna indriyair grahaõam, na tu prativyaktinive÷ina iti || 181 || {3,98} ubhayatràpi pratyayàvi÷eùàd ity àha -- ##ti. tadanenaitadàpàditam -- kim idaü mudhaiva sàmànyasya pratyakùatà neùyate, vi÷eùam api hi pratyakùam icchadbhir balàt sàmànyam eva pratyakùam à÷rayaõãyam, sarvasya hi sunipuõaü niråpyamàõasya råpàdes sàmànyaråpatvàd, dravyasya ca nànàvayavasàdhàraõasya tàdråpyàt, svatantraü paramàõusa¤cayamàtrasya cànupalambhàd dravyàpalàpe ca pratyakùavirodhàt. ato 'vayavisàmànyaü tatsamavetàni ca gotvàdisàmànyàni sarvàõy eva pratyakùàõi na vi÷eùà eveti tàtparyam. evamparatvàd eva ca prade÷àntarasiddhasàmànyàvayavisàmànyapratyakùatàpratipàdanena na punaruktatà codanãyeti || 182 || nanu bhavadbhir mãmàüsakais tàvadava÷yam abhyupagantavyàþ paramàõavaþ. atas teùàm evobhayasiddhànàü param ekàkàrabuddhijanana÷aktimàtram evopakalpitam. kiü dharmikalpanayà. laghãyasã hi tatkalpanàto dharmakalpanà. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ. yad dhi pramàõenopanãyate, tad asmàbhir iùyate, na ca sthålaü hitvà paramàõava evàkùajàyàü buddhau bhàsante, yattànupetya sthålam avajànãmahe. tadànuguõyena tu yady aõavo vyà(?pa/pà)dyante, bhavantu, na tadbalena målabhåtaü sthålam apalapitum utsahàmaha iti || 183 || pratyakùaü tu sthålam adç÷yaiþ paramàõubhiþ nihnuvànasya ÷a÷o 'pi tadviùàõadhiyà nihnotavyaþ pràpta ity àha -- ##iti || 184 || {3,99} kim idànãü ÷a÷aviùàõakalpàþ paramàõavaþ. nety àha -- ##ti. na hy atra kalpanàlàghavena pratyakùasiddho dharmã parityàgam arhati. siddhe ca tasmiüs tadanuguõàþ paramàõava iti kena neùyate. siddhyupàyas tu teùàm anyo nàstãti paramàõavo nàva÷yam iùyanta ity uktaü bhavati || 185 || ato yad eva vastu sàmànyavi÷eùayor aparokùaü gçhyate, tat tathaivàparokùatayaivàbhyupagantavyam, na tu vi÷eùa eva pratyakùo na sàmànyam iti vàcyam ity upasaüharati -- ## iti || 186 || astu vàsàdhàraõam eva pratyakùaü, tathàpi na sàmànyasya pratyakùam apahnotuü ÷akyate. gotvàdisàmànyànàm api sattàdiparasàmànyàpekùayàsàdhàraõatvàt. ato yady asàdhàraõaü pratyakùam ity àgraho bhavatàm evam api na gotvàdisàmànyam apratyakùam iti pratyakùasàmarthyasiddhatvàn na ÷akyam apahnotum ity àha -- ##ti || 187 || yadi tåcyate pratyakùeõa gçhyamàõam api sàmànyaü na sàmànyollekhena gçhyata iti (na) pratyakùam iti, tad etad à÷aïkate -- ##ti. pariharati -- ##ti. evaü hy asàdhàraõam api na pratyakùaü bhavet. tatràpi nirvikalpakàvasthàyàü{3,100}paravyàvçttyakalpanàd asàdhàraõollekho nàsty eveti. yadi tu tàdråpyeõàvikalpitam api svaråpeõa vikalpako 'vabudhyata iti tatpratyakùam. evaü tarhi dvyàkàram eva saümugdhaü vastu lokaþ pratipadyata iti parãkùakair ubhayathàpi tat ÷akyata eva vaktum iti siddhaü dvyàkàram eva vastu pratyakùeõa gçhyata iti. siddhaü ca sàmànyatas sambandhadar÷anam ity abhipràyeõàha -- ##iti. asminn iti pratyakùaj¤àna ity arthaþ || 188 || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàm anumànaparicchedaþ samàptaþ || 006 ÷abdapariccheda atha ÷abdaparicchedaþ atra pratyakùànumànayor aparãkùyatva ukte ÷àstrasyàpy aparãkùyatàpratipàdanàrthaü bhàùyam -- #<÷àstraü ÷abdavij¤ànàd asannikçùñe 'rthe vij¤ànam >#iti. nanu vçttikàramate na parãkùitavyaü nimittam iti pratij¤àya{3,101}pratyakùàdãni hi prasiddhàni pramàõàni tadantargataü ca ÷àstram ity ukteþ pratyakùavyabhicàreõa parãkùàm à÷aïkya tadavyabhicàra ukte 'nantaram eva ÷àstrasyàparãkùà pratipàdyata iti yuktam, tad dhi prakçtam, kim anumànena vyavadhãyate. satyam evam. ayaü tu tantràntarànusàreõa krama à÷ritaþ. tathà hi nàpratyakùaü pramàõam iti lokàyatikà manyante. te hi vai÷eùikàdyà÷ritapratyakùànantarànumàna- pràmàõyapratipàdanena pratibodhyante. evaü hi vai÷eùikàþ pañhanti -- dvividhaü pramàõam àlocitàdhyavasànam anàlocitànugamanaü ceti. tathànye 'pi pratyakùam anumànaü ca dve eva pramàõe iti. yathàkùapàdãyair api pratyakùànantaram anumànaü lakùitam -- tatpårvakaü trividham anumànam iti. tenehàpi tàvat pratyakùànantaram anumànaü varõitam. tato mahàviùayatayà prakçtatvena puruùàrthaupayikatvena ca ÷àstram. tadanantaraü ca yatra kvacana vàcye bahånàü prasiddham ity upamànam uktam. nyàyavistare hi prasiddhasàdharmyàt sàdhyasàdhanam upamànam ity uktam. tataþ pàrà÷aryamatenàrthàpattir uktà. taduttarakàlam eva tanmatànusàriõà kçtakoñinoktatvàt. abhàvapramàõasya tu bhàvapramàõàbhàva evàtmeti taduttaraþ prastàvaþ. kiü punas tantràntarànusàrasya prayojanam. ucyate. prasiddhatvena hy aparãkùà pratipàdyate. tantràntareùv evam imàni pramàõàni prasiddhànãti prasiddhipràbalyaü kathitaü bhavati. vyutthità÷ ca tena tena sàkùiõà pratipàdità bhavanti. atra ca ÷abdavij¤ànàd ity ucyate, tat kathaü vigçhyate. kiü ÷abdàd vij¤ànaü ÷abdasya và vij¤ànam iti. pårvatra samàsànupapattiþ. bhayena hi pa¤camã samasyate. uttaratra tu savikalpakapratyakùe 'pi ÷àstratvaprasaïgaþ, ÷abdavij¤ànàd eva hi gaur ity evamàdayo 'sannikçùñàrthavikalpà bhavanti. atrocyate. ùaùñhãsamàsa evàyam. na ca savikalpake prasaïgaþ, na hi tacchabdapramàõàd utpadyate, api tu ÷abdasahàyàd indriyàt. yathaiva hi gandhasahakçtam indriyaü tailàd vilãnaü ghçtaü vivinakti. evaü ÷abdasahakçtaü jàtyàdãn. tathà càkùasambandhaphalam aparokùàvabhàsità. ta(?tra/c ca) savikalpake 'stãty uktaü pratyakùànte. ato yad eva ÷abda÷aktivimar÷otthaü vij¤ànam asannikçùñàrthagocaraü tacchàbdam. ata eva na padàrthamàtraj¤ànaü ÷àbdam. na hi tadasannikçùñàrthagocaram.{3,102}vakùyati hi -- smàrakàn na vimç÷yata iti. kiü nàma tarhi ÷àbdam, vàkyàrthaj¤ànam iti vadàmaþ. na (nu) tatpadàrthaj¤ànàd utpadyate, na ÷abdaj¤ànàt. na. avàntaravyàpàratvàt padàrthapratipàdanasya ÷abdànàm, pàka iva kàùñhànàü jvalanasya. vakùyati hi -- pàke jvàleva kàùñhànàü padàrthapratipàdanam | iti. ato na ki¤cid anupapannam iti. idaü tu vaktavyaü kim idaü sàmànyalakùaõàvasare vi÷eùalakùaõaü praõãyate ÷abdavi÷eùo hi ÷àstram. tad yadi vaktavyam, evam api sàmànyalakùaõam uktvà (?vakùyate/lakùyeta). yat punaratitvaritenaiva sàmànyalakùaõàvasare vi÷eùo lakùyate tadasàmpratam. na hãha pratyakùàdãnàü càkùuùatvàdayo vi÷eùà lakùyante. tataþ pratyakùàdiùu sàmànyato vaktum àrabdheùu madhye ÷abdamàtrasyaiva lakùaõaü vaktuü yuktam, na ÷àstrasyeti. tad etad àha -- ##iti || 1 || dåùaõàntaram àha -- ##ti. nirj¤àtasàmànyalakùaõo hi tadvi÷eùaü bodhayituü ÷akyo netaraþ. na hy alakùite dravye tadvi÷eùàþ pçthivyàdayo lakùayituü ÷akyanta iti || 2 || evaü tàvat ÷àstram iti lakùyanirde÷o 'nupapanna ity uktam. ÷abdavij¤ànàd ityàdi lakùaõam api lakùyavi÷eùe na saïgacchata ity àha -- ##iti || 3 || kãdçk tarhi ÷àstralakùaõam ata àha -- ##iti.{3,103}pravçttinivçttyupade÷akaü hi nityaü vedavàkyam anityaü dharma÷àstràdikaü ÷àstram ucyate na ÷abdamàtram iti || 4 || nanu svaråpamàtràbhidhàyinàm api kùepiùñhàdivàkyànàü ÷àstratvam iùyate, kim ucyate pravçttinivçttyaïgaü ÷àstram iti. ata àha -- ##ti. tadaïgatveneti. vidhàyakavàkyaikade÷atvenety arthaþ. asti hi tatràpi vàyavyaü ÷vetam àlabheta bhåtikàma iti vidhyudde÷aþ. tenaikavàkyabhåto vàyur vai kùepiùñhety evamàdiþ. ato yuktaü tasyàpi ÷àstratvam iti || 5 || nanv arthavàdà na tàvat sàkùàt kriyàü pratipàdayanti. nàpi tadaü÷am. trayo 'pi hi tadaü÷àþ sàdhyaü sàdhanam iti kartavyatà ceti. na caiùàm anyatamam amãbhir abhidhãyate. ato 'kriyàrthànàm ekavàkyatàm eva na manyàmahe. ata àha -- ##iti #<÷àstram >#ityantena. ayam abhipràyaþ -- yady api na kriyàü gamayati, na ca kriyàsambaddhaü ki¤cit sàdhanàdi, tathàpi vidhinà ÷abdabhàvanàparanàmadheyena sahaiùàm ekavàkyatà. vidhir hi puruùaü pravartayituü viùayaprà÷astyaj¤ànam apekùate. tac càrthavàdà÷ ÷aknuvanti kartum iti tat kurvatàm eùàm asti pravçttinivçttyor upayogaþ. atas samastàyàü tryaü÷apårõàyàm eva bhàvanàyàü mahàvàkyàd eva sàrthavàdakàt puruùaþ pravartate nivartate và na vidhyudde÷amàtràd iti sàrthavàdakam eva vàkyaü ÷àstram iti. etac càrthavàdàdhikaraõe prapa¤cayiùyàmaþ. dar÷itaü ca ki¤cid vidhivivaraõe ity alam anenàtiparispandeneti. yata eva sàrthavàdakàt pravçttinivçttij¤ànam, ata eva vidhivàcinaþ pratyayamàtrasya padamàtrasya và yajetety evamàdikasya vidhi÷rutàv api na ÷àstratvam. yatra hi tryaü÷abhàvanàvacanam apy avàntaravàkyam anapekùitàrthavàdakaü na pravçttau samarthaü, katham iva tatra padapratyayayo÷ ÷aktir bhaviùyatãti duradhigamam ity àha -- ##iti || 6 || {3,104} evaü lakùyalakùaõànupapattyà dåùitaü bhàùyam upapàdayati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- vedavyàkhyà hi prakçtà, ato yad eva tadupayogi tad eva vàcyam ity atikramyàpi sàmànyaprakramaü vi÷eùam eva lakùitavàn. na hãha lakùaõakaraõam eva svaråpeõa vivakùitam. aparãkùàc chalena hi lakùaõàni praõãyante. tatràpi yad eva prakçtopayogi÷àstralakùaõaü tad eva kçtam. svatantro vedaþ apuruùatantratvàd iti || 7 || yadi svatantropayogitvanirapekùàõi na jalpati, tataþ kim ata àha -- ##ti. yadà hy ayaü jalpàka iva nànupayuktaü bhàùata iti sthitam, tatra yadi lokavàkyasthitaü ÷abdalakùaõaü kathayet tad asya vedaü vyàcikhyàsor anupayuktaü syàd iti || 8 || nanu yady anupayuktaü na lakùaõãyaü, kim iti tarhi pratyakùàdi lakùyate na hi teùàü vedopayogo dç÷yate ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- vedasvaråpàvadhàraõa eva tàvanmahànupakàraþ pratyakùasya, na hi tadantareõa puraþ -- prathamam eva svàdhyàyagrahaõakàle varõamàtràdy avadhàrayituü ÷akyate, tadà cànavadhçtaü ÷àstràrthaj¤ànavelàyàm asmçtatvàn nopayujyetaiva. ataþ purastàt parastàc ca varõamàtràditaþ kçte pratyakùàdyupayogaü matvà tallakùaõaü kçtam. anumànam api pratãkaviniyuktamantra÷eùànumàna upayujyate. yathà devasya tveti nirvapatãti. upamànam api sauryàdikarmaõàü prakçtivi÷eùopamàne. arthàpattir apy a÷rutavàkyaikade÷akalpanàyàm. abhàvo 'pi padavàkyeyattàvadhàraõe dravyadevatàdyabhàvena ca karmaõàm avyaktacodanàtvàvadhàraõa upayujyata iti dvayor àdi÷abdayor artha iti || 9 || {3,105} na caiva¤jàtãyakaþ ka÷cid upayogo gàmànayetyàdivàkyasthasya ÷àbdalakùaõasyàstãti tadupekùyaiva ÷àstragatam eva lakùaõaü praõãtam ity àha -- ##iti || 10 || yat punar alakùite sàmànye na vi÷eùo lakùayituü ÷akyata ity uktaü tatpariharati -- ##ti. sàmànyalakùaõe hi vi÷eùo na sidhyati, vyabhicàràt. vi÷eùas tu sàmànyàvyabhicàrãti tasmin lakùite tadantargataü sàmànyaü sukham eva lakùitaü bhavet. yadà hi vidhàyakavij¤ànàd asannikçùñe 'rthe vij¤ànaü ÷àstram ity uktaü tadàrthàd vidhàyakavi÷eùarahitàc chabdamàtraj¤ànàc chàbdam iti ÷akyam avagantum iti na pçthag ucyata iti || 11 || nanu nedaü vi÷eùalakùaõaü vi÷eùopàdànàbhàvàd ity uktam. ata àha -- ##ti. nàva÷yam upàttam eva vi÷eùaõaü bhavati, kin tu adhikàralabhyam api, yathàgneyàdiùu vakùyate, ta(dva)d ihàpi codanàlakùaõàdhikàràc chabdavij¤ànàd ity ukte 'pi vidhàyakavi÷eùaõaü pratyeùyata iti. nanu yadi prakçtopayogi vaktavyaü, evaü tarhi codanàlakùaõam eva vàcyam, kiü ÷àstralakùaõenàta àha -- ##ti. paryàyà eta iti bhàvaþ || 12 || ayaü càdhikàrato vi÷eùalàbho jaiminer apy anumata÷ codanà÷abdam avi÷eùitaü dvitãye såtre prayu¤jànasyety àha -- ##ti. evaü hi manyate -- yady api codanà÷abdaþ pravartakavàkyamàtravacanaþ, tathàpi prathamasåtre 'tha÷abdena{3,106}vedàdhyayanànantaryasyopàttatvàt tadadhikàràd eva codanà÷abdo vaidikyàm eva codanàyàm avatiùñhate, evam ihàpi ÷àstralakùaõe codanàpràmàõyàdhikàràt ÷abdavij¤ànàrthaj¤àna÷abdau vi÷iùña÷abdàrthaparau, vidhàyake ÷abda÷abdo vidheye càrtha÷abda iti || 13 || yad api vçttikàramatopanyàsàvasare pratyakùàdãni hi prasiddhàni pramàõàni tadantargataü ca ÷àstram iti bhàùyakàreõoktaü tatràpi vi÷eùa÷àstràparãkùàpratij¤ànaü prakçtopayogitvàbhipràyeõaiveti dar÷ayati -- ##ti. idaü tu cintanãyam. yadi vidhàyaka÷abdajanitaü vij¤ànaü ÷àstram, kim idànãm aïgàni mãmàüsà karmànu÷àsanàni ca na ÷àstràõi, laukikàni ca gàmànayetyàdivàkyàni ÷àstràõi. yady evaü mahàn lokavirodhaþ. na hi laukikà gàmànayetyàdiùu ÷àstra÷abdam upacaranti. svavacanavirodha÷ ca. yato gàmànayetyàdivàkyasthaü ÷àbdalakùaõam iti hi vadanti. mãmàüsàdiùu vedavat tato 'pi và sàti÷ayaü ÷àstra÷abdopacàram upalabhàmahe. api càyaü ÷àstra÷abdo råóho và syàd yaugiko và, sarvathà ca vedàïgàdiùu vartitum arhati, asti hi teùu yathàyatham arthànu÷àsanaü, råóhi÷ ca sàti÷ayeti varõitam. atràbhidhãyate. yogaråóhir iyaü païkajàdivat, ato na tàvadgàmànayetyàdiùv atiprasajyate. saty api yoge laukikànàü teùv aprayogàt. puruùàrthopade÷àn eva laukikà÷ ÷àstram iti manyante. tathà càïgànãti teùàü ÷àstratvam. nanu vidhàyakaü ÷àstram iti ÷àstralakùaõam, na ca tàni ka¤cid vidadhati. maivam. sarveùàm evànuùñhànopade÷aparatvàt. vyàkaraõe hi yatsàdhubhir bhàùeta tad ebhir ity upadi÷yate. mãmàüsàyàm api pratyadhikaraõaü nyàyavyutpàdanenànuùñhànopade÷a eva sarvatra. ato yacchàstraü tatpravçttivçttyupade÷akam eveti niyamaþ, na punas tadupade÷akaü ÷àstram eveti laukikã prasiddhir iha bhàùyakàreõànådità, na punas tannirapekùaü ÷àstralakùaõaü praõãtam. ato{3,107}yadasannikçùñàrthagocaraü puruùa÷reyovidhàyakaü vàkyaü loke ÷àstram iti prasiddhaü tacchàstram. yat punar asannikçùñàrthagocaraü vidhàyakam avidhàyakaü và tacchàbdam iti vivekaþ. pratyakùavac càtràpi ÷abdatajj¤ànàdiùu vivakùàtaþ pramàõavikalpà dar÷ayitavyàþ. nàva÷yaü j¤ànam eva pramàõam ity abhiniveùñavyam. pårvapramàõe cottaraü vàkyàrthaj¤ànaü phalaü tatpràmàõye ca hànàdibuddhir iti viveka iti || 14 || idaü ca ÷àstram anumànàd abhinnam iti pramàõadvayavàdino manyante, tànniràkartukàmas teùàü matam upanyasyati -- ##ti. idaü ca pratij¤àmàtram eva teùàm uktam, tadãyàbhedahetåpanyàsas tu paroktabhedahetuniràsàvasare kariùyata iti. kiü punar abhedopanyàsaniràsayoþ prayasyate, nanv ayaü sàïkhyàdibhir eva bhedavàdibhir abhedo niràkçta eva, ata àha -- ##iti. na tais samyagbhedakàraõam uktam ity arthaþ || 15 || tàn eva taduktàn bhedahetån niràkartum upanyasyati -- ##ty#< uktà>#ntena. evaü hi tair uktam -- ÷abde hi pårvasaüskàrayukto 'ntyo varõo, vàkyaü, àdyo 'pi và varõaþ, sarve và pratyekaü, sahità và, teùàm eva kramaþ padànàü và vàkyatvajàtir eva vàvayavã và nirdhåtanikhilavarõàdivibhàgaþ sphoño và padàny eva và saühatyàrtham abhidadhati. ete ca padeùv api vikalpà dar÷ayitavyàþ. tathà vivakùàprayatnàdaya÷ ca ÷abdaniùpattihetava iti. sarvam idaü dhåmàdau na dçùñam iti tadvaidharmyàd a(na)numànatvam iti. atra dåùaõam àha -- ##ti. bauddhena ÷àbdam anumànàd abhinnam anvayavyatirekàbhyàm utpatteþ, dhåmàd agnyanumànavad ity ukte, yad etad dhåmàdivaidharmyeõa pratyavasthànam, iyaü vaidharmyasamà nàma jàtiþ, vikalpasamà và. kà punarjàtiþ. sàdharmyavaidharmyàbhyàü pratyavasthànaü jàtiþ. vàdinà hi prayukte prayoge prasaïgo jàyate, sa jàyata iti jàtir ity ucyate, sa ca prasaïgaþ sàdharmyavaidharmyàbhyàü pratyavasthànam.{3,108}yatrodàharaõasàdharmyeõa vàdinà hetur uktaþ, tatra yadà prativàdino vaidharmyeõa pratyavasthànaü bhavati. yathà -- kriyàvàn àtmà kriyàhetuguõayogàt loùñavad iti vàdinokte, prativàdino vaidharmyeõa pratyavasthànaü bhavati -- yathà kriyàvad dravyam avibhu dçùñam, yathà loùñam, na tathàtmà, tasmàn niùkriya iti. seyaü vaidharmyasamà jàtir ity ucyate. tathà dharmàntaravikalpàt. yadà prativàdinà sàdhya(dha)rmasyàpi vikalpa àpàdyate, asau vikalpasamà nàma jàtir ucyate. yathàsminn eva prayoge prativàdã vadati, kriyàhetuguõayuktaü ki¤cid avibhu dçùñaü yathà loùñam, ki¤cid vibhu yathàtmà, evaü ki¤cit kriyàvad bhaviùyati ki¤cid akriyàvad iti. evam ihàpi pareõàbhedasàdhane ukte dhåmàdivaidharmyamàtreõa pratyavasthàne vaidharmyasamà nàma jàtir àpàdyate. dhåmàd agnyanumànaü hi vàkyavikalpàdirahitam. na ca tathà ÷àbdam. ato nànumànam iti. tathà vikalpasamàpy evaü dar÷ayitavyà. anvayavyatirekajam eva ki¤cid vàkyavikalpàd imad dçùñaü yathà ÷àbdam, ki¤cic ca na, dhåmàdinàgnij¤ànam. evaü ki¤cid anumànaü bhaviùyati, ki¤cid ananumànam iti. jàtidvayapra(tipàdanàt pra)tyuttaraü ca sàdhakam iti na vacanãyam iti || 16 || kathaü punar iyaü jàtiþ, evaü hi sàdhanam idam -- ÷àbdam anumànàd bhinnaü tadvaidharmyàt pratyakùavad iti, ata àha -- ##ti. na tàvat trailakùaõyapa(rityàgena) vaidharmyaü tair uktam. ki¤cid vi÷eùaõamàtreõa tu vaidharmyam avi÷iùñam arthàtmakànàm anumànànàm iti teùàm apy anumànàd bhedo bhavet, na càsàv asti, na hi dhåmàdãnàü ... ... ... ... ... ... ... ... vailakùaõyam ity ananumànatà bhavati. trailakùaõyàparityàgàd anityatvaü kçtakatve hetur iti. trailakùaõyaparityàgapratipàdane (?py a/hy a)numànàd bhedas sidhyatãti || 17 || {3,109} vailakùaõyamàtreõa tu bhedaü vadato vailakùaõyavacanasya jàtitaivàpadyetety àha -- ##ti || 18 || yad api cedam aparaü ÷àbdànumànayor vailakùaõyam uktam -- dhåmàdayo hi svàbhàvikenaiva pratibandhena pratibandhakabuddhim anumàne janayanti, ÷abdàt tu yatheùñaviniyuktàd evàrthapratyayo dç÷yate, ato bheda iti, tatràpy àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- atràpi yadi ki¤cid vaidharmyamàtreõa bheda ucyate, ato jàtir eva. athàyaü prayogaþ -- ÷àbdam anumànàd bhinnaü yatheùñaviniyogenàrthapratipàdanàd akùavad. akùaü hi cakùuràdi yatraiva vyàpàryate, tad eva pratipàdayatãti. tad ayuktam. tatràpi svàbhàvikyaivàtma÷aktyà råpàdipratipàdanàt. atha svagocare yatheùñaviniyogena pratipàdanaü hetur ucyate, ato liïgam api paràrthaprayoge yam eva prati prayujyate tam eva pratipàdayatãti samànam. atha yatheùñaviniyogas saïketo 'bhidhãyate, tato 'yam artho bhavati, yatraiva saïketyate tam eva gamayatãti, tato dçùñàntàbhàvaþ, na hi ÷abdàd anyat saïketànuvidhànenàrthaü bodhayati. athàvãtahetur ayam. anumànaü hi yatheùñaviniyogànanuvidhàyipratipàdanam, na cedaü tathà, ato bhinnam iti. tan na. vyatirekamàtrasyàgamakatvàd anvayavyatirekã hi hetur iùyate. na càyaü hetur anumànàd abhedena vyàptaþ kvacid avagataþ, ÷abdàtirekiõaþ kasyacid yatheùñaviniyogenàpratipàdanàt. athàsti hastasaïketàdãnàü yathàsamayaü pratipàdanam ity ucyate. tat tarhi pramàõàntaram anumànaü và. na tàvat pramàõàntaram, tallakùaõàbhàvàt. ato vyàptibalena j¤àyamànam anumànam eva tat. evaü ca sati tenaiva vyabhicàra iti nànumànàd vyàvçttir hetos sidhyati. tad idam uktaü vyabhicàro 'ïgavçttibhir iti. aïgànàü hastàdãnàm àku¤canaprasàraõàdyà vçttayo 'ïgavçttaya iti || 19 || {3,110} etad eva vivçõoti -- ##ti. hastàdyaïgà÷ritavçttaya evàrthavi÷eùaj¤ànàïgatayà hastasaüj¤ety ucyante. kathaü punar idam anumàm, na hi hastàdisannive÷às saïkhyàvi÷eùàdibhir arthair vyàptàþ. tair vinàpi kadàcid bhàvàt. kin tu aïgulyàdisannive÷àt saïketakàlabhàvi÷abdasmaraõenàrthaü pratipadyamànàþ ÷abdàd eva pratipadyante. tan na. antareõàpi ÷abdasaïke(?ta/taü) vyavahàra evàvyutpannasyàïgulyàdisannive÷adar÷inas tadarthàvagateþ. na càtra vyabhicàraþ. na hi yàdç÷e sannive÷e vyàptir avagatà tàdç÷asya vyabhicàro dç÷yate. tad idaü tena dharmyantareùv eùety atra varõitam. ato 'numànam evedam. tad idam uktaü - te talliïgam iti sthitir iti. sarvaü cedam anvàruhya vàrttikakàreõa dåùaõaü dattam. na hi yatheùñaviniyogena ÷abdàd arthapratãtir bhavati. gavàdi÷abdà hi nija÷aktyanusàreõaiva svàrthaü prativedayanti. yadçcchà÷abdàs tu hastasaüj¤àditulyàste saïketànusàreõàrthaü bodhayanto 'numànam eveti kiü tadbhedapratipàdaneneti || 20 || idam aparaü bhedakàraõaü, ÷abdàd dhi puruùàpekùo 'rthani÷cayaþ, liïgaü tu svamahimnaivàrthaü ni÷càyayati, atas tadvailakùaõyàd bheda iti. ayam api avãtahetuþ. evaü ca vaktavyam -- na puruùopakùo 'numàne 'rthani÷cayaþ, na ca tathà ÷abda ity ato bhidyata iti. etad api dåùayati -- ##ti. vyatirekahetur vyatirekapuraskàreõaivàrthaü sàdhayati, pràõàdaya ivànàtmakàd dehàd vyàvçttam àtmànam. puruùàpekùità tv anumàne 'py arthani÷cayàïgam aïgavçttiùu dçùñà. yàdç÷o hi saïketo yadarthapratipàdane puruùaiþ kçtaþ, tam eva parapuruùàpekùayà budhyante. ato 'tràpi vyabhicàriteti. api càvyàpakatvàd asiddho hetur ity àha -- ##ti. padàni hi svamahimnaivàrthaü pratipàdayanti na puruùàpekùayà.{3,111} vedavàkyàny api na svàrthapratipàdanàya puruùam apekùante, svaråpàvadhàraõamàtra eva teùàm àptàpekùeti || 21 || nanu nàgçhãtasambandhaü padaü pratyàyakaü bhavati. na ca puruùànapekùà sambandhàvagatir asti. vedavàkyàny api nàgçhãte padapadàrthasambandhe svàrthaü pratipàdayanti. ato 'yaü padapadàrthasambandhaþ puruùàpekùa eveti nàvyàpakatvam. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- arthapratipàdane tàvadanapekùam eva padaü vaidikàni ca vàkyàni. sambandhànubhava÷ ca yatheha puruùàpekùas tathànyatràpy anumàne 'sau vilakùaõo dç÷yata eveti. vailakùaõyam eva dar÷ayati -- ##iti ## 'ntena. etasminn iti. hastasaüj¤àdau puruùàpekùaþ, pauruùeyo hi samayaþ. agnidhåmayos tu de÷àpekùaþ. candrodayasamudravçddhyos tu kàlàpekùaþ. àdi÷abdenàvasthàpekùitàü dar÷ayati. tad anenaitad uktaü bhavati -- anumàne 'py anekaprakàras sambandhàvagamo de÷àdyapekùayà bhedàt. evam ihàpi puruùàpekùo bhaviùyati. anumàne 'pi tadapekùas sambandhabodho dçùña iti. api ca paroktàbhedahetuniràso 'pi tair na kçta ity àha -- ##ti || 22 || tam evàbhedahetum upanyasyati -- #<àptavàde>#ti. ayam arthaþ -- yathà dhåmàdiùu bhedahànena sàmànyadharmayor vyàptir avadhàryate, evaü ÷àbde 'py àptavàdàvisaüvàdasàmànyayor vyàptir avagatà. (?àptavàdàvisaüvàdeti). evaü ca viditvà vede 'pã÷varàptavàdatvàd avisaüvàdo 'numãyate, ato 'numànam evedam. yàvat tv avisaüvàdo nànumãyate tàvadarthagocaraü j¤ànam utpannam apy ani÷càyakatvàd apramàõam eva. sàmànya÷abdaþ pratyekam abhisambadhyate. lyablope pa¤camã.{3,112}tad ayam anvayo bhavati -- yady apy àptavàdàvisaüvàdavi÷eùàõàü bhedàn na sambandho 'vagantuü ÷akyate, tathàpi tayos sàmànyapratãtyànumànatà ÷akyate vaktum, sàmànyayor vyàptisambhavàd iti || 23 || nanv idam asti bhedakàraõam, anumànaü sambandhàvadhàraõàdhãnam, ÷abdàs tv apårvàdayas sambandhaj¤ànànapekùà eva svàrthaü pratipàdayantãti, ato bhidyate ity ata àha -- ##ti. gavàdayas tàvat viditasambandhà evàrthaü pratipàdayantãti teùàü durvàram anumànatvam, yadi tv apårvàdidçùñàntena teùàm api bhedo 'bhidhãyate. tan na. ÷aknoti hi vaktum itaro 'pi teùàm anumànatvaü sambandhàdhãnabodhakatvàd dhåmàdivad iti. api càpårva÷abdà api nà÷vàdi÷abdebhyo vi÷iùyante, padatvenàbhedàd ity àha -- ##ti || 24 || kim ato yady evam ata àha -- ##ti. yataþ khalv etàni padàni, na ca padam aj¤àtasambandhaü prakà÷akam asti. ato 'mãbhir api viditasambandhair evàrtho vedanãyaþ, padatvàt. kathaü punaþ pramàõàntaràdçùñapårveõàpårvasvargàdinà sambandho 'nubhavituü ÷akyate. na ÷akyetàpi, yadi pramàõàntaràgocaratà bhavet. apårvaü tu ÷rutakarmaphalasambandhàdyanyathànupapattipramàõakam. svarga÷ ca nirati÷ayànandasvabhàvo vaidikavàkya÷eùebhyo 'vagamyata iti tathàvagatayos sambandhagrahaõopapattir iti. ato yat parair uktaü ÷abdo nànumànaü sambandhànapekùatvàd akùavad iti taddhetor asiddhyà dåùitam ity àha -- ##ti || 25 || bhedakàraõàntaram upanyasya dåùayati -- ##ti. ÷abdaþ pratyàsattyà tajj¤ànam artha÷ ca taddhã÷ ceti vigrahaþ. ayam apy avãtahetur dar÷ayitavyaþ. tanniràkaraõaü càdhyàsaniràkaõoktam anusandhàtavyam. atas tulyàkàratvam asiddham iti || 26 || {3,113} api ca vivakùànivçtter anaikàntiko hetur ity àha -- ##iti. ekànto nirõayaþ, so 'sya kàryaü, tannàstãty anekànta iti. katham anekàntaþ, ata àha -- ##iti. yàdç÷aü hi darpaõe bimbam upalabhyate tàdç÷am eva mukhàdi budhyate, ato 'sty atràpi gamyagamakayos sàdç÷yam iti pratibimbeùu vartamàno hetur anaikàntiko bhavatãti. nanu nedam anumànam, àdar÷atejasà hi pratihatena nàyanena tejasà prakà÷itaü pratyakùam eva mukham avagamyata iti ÷abdàdhikaraõe vakùyate. ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- yadà hy ayaü pratyakùeùv aïgulyàdiùv àdar÷avartinà pratibimbena tàdçktve viditavyàptir bhavati, tadà mukham apy àdar÷agataü bimbànuråpam anuminoti. itarathà tv aïgulisannikarùo 'py anyaråpam anyàdçktayà bodhayatãti sambhàvayet. ato na tàdçktvaü ni÷cinuyàd iti || 27 || astu vedaü pratyakùaü, kim iti såkùmekùikayà, vi÷adataram evànumànam upadar÷ayàmaþ, yatra gamyagamakayos sàdç÷yam avagamyata ity àha -- ##ti. gatànàm ity anumànaviùayasiddhyartham apratyakùatàü dar÷àyatãti || 28 || yad apãdam uktam -- ÷àbde hi sakçduktam eva vàkyaü sahasà nànàrthàn pratibhàsayati viruddhànaviruddhàü÷ ca, codanàlakùaõo 'rtho dharmaþ, ÷veto dhàvatãti ca yathà, naivam anumàne. dhåmo hi yenaiva viditavyàptis tatraikatraive dhiyam àdadhàti. ata÷ ÷abdànumànayor bhedaþ. prayoga÷ ca bhavati -- ÷abdo 'numànàd bhinnaþ, ekadà nànàrthapratibhàsàd akùavad iti. avãtahetur và, liïgam ekaü eva{3,114}prakà÷ayati, yathà dhåmàdi, na ca tathà ÷abdaþ, ato bhidyata iti. tadupanyasya dåùayati -- ##iti. anenàpi prakàreõa na bhinnatety artha iti || 29 || kim iti na bhinnatà, ata àha -- ##ti. anaikàntiko hetur iti bhàvaþ. hetur hi dhåmo 'gnitvam uùõatvaü dàhakatvam indhanavikàratvaü ca ekadaiva pratipàdayati. tathà viruddhaþ -- nitya÷ ÷abdaþ kçtakatvàd iti, vivakùànusàreõa tàvannityatvàü pratipàdayati, vyàptibalena cànityatvam ato 'naikàntiko hetur iti. nanu na viruddho 'nekam arthaü pratipàdayati, vyàptibalena hi liïgaü pratipàdakaü bhavati. ataþ kçtakatvam anityatvena vyàptam iti tad eva gamayati, viruddhàrthavyàptis tv ekasya virodhàd eva na sambhavatãti. tat tàvad à÷aïkate -- virodhàd iti. uttaram àha -- ##iti. vivakùitàrthapratipàdane hi ÷abdasya ÷aktir avagatà, atas so 'py ekadaikam arthaü pratipàdayati, arthàntare tv asàv api virodhàd anàgamaka eveti || 30 || bhåyasàü caikàrthànàü vàkyànàü nànena hetunà bhedas sidhyatãty àha -- ##ti. na kevalaü viruddham anekaü ÷abdo na pratipàdayati, kin tu aviruddham api. uktam idaü - vivakùite ÷abdaþ pramàõam iti. sakçduccaritàc ca vàkyàd ekaiva vaktçgàminã vivakùonnãyata iti. tadanusàreõàrtho 'py eka eva buddho bhavati. ato na kvacid anekàrthapratipàdanam ity asiddho hetur ity àha -- ##iti || 31 || nanv asti tàvadanekàrthapratibhànaü ÷abdàt, pramàõaü tv ekatra bhavatu nàma, etàvatà ca siddham anumànàd vaidharmyata àha -- ##iti. yathà hi{3,115}nyàyyavacanavyaktiparicayàt pårvaü ÷abdàd anekàrthàþ pariplavante, tathà liïge 'pi dhåmàdàv asphuñavidite 'nekàrthapratibhànaü dçùñam eva. bhavati hi dåràd dhåmo 'yam àhosvid dhålisantàna iti saü÷ayànasyàgnivàtàvartayor anavasthito vitarka iti || 32 || tathà ÷abde dçùñàntànabhidhànam api dhåmàdau vyabhicàràn na bhedahetur ity àha -- ##ti. kathaü vyabhicàraþ, ata àha -- ##iti || 33 || nanv aprasiddhe tàvad asti dçùñàntàpekùà, ÷abde tu tad api nàstãty ata àha -- ##iti. apekùàm eva dar÷ayati -- ##ti. yatra hy aprasiddhapadàrthagocaras saü÷ayo bhavati, tatra yàvad ayaü ÷abdo 'muùminn arthe vçddhair àcarita iti cireõa praõidhàya na budhyate, na tàvat tam arthaü ni÷cinuyàd iti. tad evaü tàvad bhedavàdibhir na bhedahetavas samyaguktà iti dar÷itam || 34 || bauddhoktàbhedahetuniràso 'pi tair na kçta ity àha -- ##iti. tàn evàbhedahetån upanyasyati -- #<÷abdànumànayor># iti sàrdhadvayena. asyàrthaþ -- yathà dhåmàd agnyanumànam anvayavyatirekajam, ekasya ca dhåmasya pratyakùadar÷anàt,{3,116} sambandhapårvakaü ca bhavati, evaü ÷abdàd api j¤ànaü jàyamànam evaü jàyate. pratyakùàc ca tadanyat pramàõaü, pratyakùàdçùñaü càrthaü bodhayati, sàmànyaviùayaü ca ÷àbdaü, traikàlyà÷rayaü ca. ato na bhidyate. idaü ca sàdhanavàkyasyàrthakathanam. sàdhanaprayogàs tv evaü dar÷ayitavyàþ -- ÷àbdaü j¤ànam anumànam anvayavyatirekajatvàt agnyanumànavad iti. ekapratyakùadar÷anotpatteþ, tadvad eva sambandhapårvakatvaü (?và/ca) hetuþ. tàv eva sàdhyadçùñàntau. na ca vàcyam anvayavyatirekajatvàt sambandhapårvakatvaü na bhidyate, anvayavyatirekàtmakatvàd anumànasambandhasyeti. pårvaü hi sambandhavi÷eùajatvaü hetur uktaþ idànãü tv avivakùitavi÷eùaü sambandhasàmànyapårvakatvam iti. evam uttareùv api triùu pårvavatsàdhyadçùñàntayojanà kàryà. caturthe tv agnyanumànaü pradar÷anamàtram. bhaviùyadvçttavç(?ttya/ùñya)numàne api dar÷ayitavye iti || 35 - 37 || mãmàüsakaikade÷inàü bhedahetum idànãü dåùayitum upanyasyati -- ##iti. viùayàntaram eva dar÷ayati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yadyadaparicchinne pravartate tat tato bhidyate, anumànam iva pratyakùàt. ÷àstraü ca pårvadvayàparicchinne 'rthe pravartate. tatas tàbhyàü bhidyate. kiü punaþ pratyakùàd bhedapratipàdanena prayojanam, na hi tadabhedaþ kai÷cid à÷ritaþ, yan niràkriyate. ucyate. asty eva keùà¤cid vibhramaþ, ÷rotravyàpàrà÷rayàj jàyamànam idaü ÷àbdaü ÷rotrapratyakùam eva, tadanvayavyatirekànuvidhànàt. ata eva badhirasya na bhavatãti. tad anena pratyakùato bhedapratipàdanena niràkriyate. evaü hi manyate -- vidyamànopalambhanaü pratyakùam iti dar÷itam. idaü tu ÷àbdaü trikàlàrthaviùayam ataþ kathaü pratyakùo 'ntarbhaviùyati. badhiras tu ÷abdà÷ravaõàd arthaü na jànàti, nàrthà÷ravaõàt. prayoga÷ ca bhavati -- ÷àbdaü pratyakùàd bhinnaü, tadaparicchinnaviùayatvàd anumànavad iti || 38 || {3,117} tad imaü pratyakùato bhedam abhyupetyànumànàd bhedakàraõaü niràkaroti -- ##ti. evaü hi manyate -- yady anumànàparicchinnaviùayatayà bhedobhidhãyate, tarhi puüvàkyànàm anàgamatvam, pramàõàntaraparicchinnaviùayavàt, vedavàkyàny eva tu mànàntaràviùayàrthàni bhidyante ity avyàpako hetur iti. kiü punar idam aniùñam àpàditam, nanv iùyata eva puüvacasàm anàgamatvam, àgamo hi ÷àstram, apràpte ÷àstram arthavad iti vakùyati. imàni punaþ pramàõàntarapràptaviùayapratipàdakànãty anuvàdavàkyàny eva. ata eva ÷àstram eva vedavàkyaü bhinnatayà pakùãkçtaü ÷àstram arthe pravartata iti. tadbhedasyaivopayogàd iti bhàvaþ. tad etad àha -- ##ti. atra dåùaõam àha -- ##iti. evam ayaü puüvacanàpràmàõyavàdã vaktavyaþ. kim asti tebhyo 'rthapratyayo na và, na tàvan nàsti, sarvalokavyavahàrocchedaprasaïgàt. satas tu nànimittotpattis sambhavatãti vimittaü vàcyam. na ca ÷abdàd anyannimittam asyopapadyata iti jàtam asandigdham avàdhitaü ca j¤ànàntareõa pramàõam eva puüvacanajanitaü j¤ànam iti nàsyànàgamatvàbhyupagamo yukta iti. itaras tv anumànàntarbhàvàbhipràyeõàha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- visaüvàdabhåyiùñhàni hi puüvacanàni, tannaitàni ÷rutamàtràõy evàrthaü ni÷càyayanti. na càni÷cito 'rtho j¤àto bhavati, ni÷cayasyaiva j¤ànatvàt. ataþ pràïni÷cayotpatter j¤ànàbhàva eveti kiü nimittaprayatnena. yadà tu vaktaivam avadhàritavyàptir bhavati -- na càyam anavagataü bravãtãti, tadà tadvàkyàd eva j¤ànakàryàt kàraõabhåtaü j¤ànam anumàya j¤ànasyàrthàvyabhicàreõàrtho ni÷cãyate. tasyàü càvasthàyàü j¤ànaliïgàvagatatvàd arthasya vàkyam anuvàdakam eva. ato nàgama iti. siddhàntavàdã tv àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- avagatà hi buddhir arthaü ni÷càyayati. na càsyàþ ki¤cid avagame kàraõam astãti vakùyàma iti || 39 || {3,118} ataþ svayam evànavagatà nàrthasya liïgam ity àha -- ##ti. nanåktaü kàryàt ÷abdàd anumàsyate, ata àha -- ##iti. yathà nobhayam ubhayatra liïgaü, tathà dar÷ayati -- ##iti. anumànaü hi vyàptibalena bhavati, iha ca vàkyasàmànyaü j¤ànasàmànyena vyàptam avagatam iti tatas tat sidhyed, j¤ànamàtràc càrthamàtram, na ceha tathà, j¤ànàrthavi÷eùayor anumitsitatvàt. tayo÷ ca sambandhagrahaõàbhàvenànanumeyatvàt. nanu yatràpto vàkyaü prayuïkte tad eva j¤àtvà prayuïkta iti vij¤ànavi÷eùeõaiva sambandho 'vagataþ. atas sa evànumàsyate. yady evam, avagatas tarhi pràg eva vàkyàd arthaþ, na hy anyathà yatra prayuïkta iti ÷akyate vaktum. api càvidite prathamam arthe kathaü j¤ànam anumàtavyam. kim aj¤àsãd ayaü vaktà ki¤cid iti, àhosvid imam artham iti, nàpratipannam idamà ÷akyate pratinirdeùñum. na càrthoparàgam antareõa j¤ànasya vi÷eùas sambhavati yo 'numãyate. na càkarmakaü j¤ànamàtram anumãyate. na ca tato 'rthavi÷eùas sidhyati. na càni÷citaü j¤ànaü, saü÷ayàtmano vij¤ànavidhàyà dar÷itatvàt. na caivaü puüvàkyebhyas sandehaþ. yà tu kvacid vyabhicàràd apràmàõyà÷aïkà sà àptatvàdinà niràkriyata ity uktam. yadi tv evaü j¤ànavi÷eùàvagatir ucyate, ya evam avadhàrito bhavati -- nàyam ananvitàrthàni padàni prayuïkte, na cànavagatànvayàni, tan nånam amãùàm anenànvayo j¤àta iti. kim idànãü viditapadapadàrthasaïgatiþ ÷rotà puüvàkyàd arthaü na budhyata eva. yady evam anuttarà guravaþ. jàtà tu buddhir asandigdhàviparyastà ca na vedavàkyajanitàyà dhiyo vi÷iùyeta. ÷aïkàmàtraü tu katha¤cid vede 'pi vàkyatvàdinà bhavatãti na tàvatà tadapràmàõyam. ##iti. buddhi÷abdàbhyàm ity arthaþ || 40 || ato vaktrabhipràyàvagatau pratyakùàdipramàõàsambhavàt tadanavagame{3,119}càrthànumànànupapatte÷ ÷rotur apràptapårvam arthaü pràpayantã puruùoktir vedavadàgama evety àha -- ##ti || 41 || yad api cedam ucyate. vedas tàvad bhinnaviùayatayà pramàõàntaram eveti, tad api manorathamàtram evety àha -- ##ti. na ÷akyate vaktum ity abhipràyaþ. kim iti na ÷akyate. ata àha -- ##iti. yadà pårvoktair hetubhir avi÷eùeõa sarvam eva ÷àbdam anumànàd abhinnam ity uktaü, tadà kathaü tadgocarasyànanumeyatvaü bhaviùyatãti bhàvaþ || 42 || nanv arthàtmanà tàvalliïgenànanumitapårvam arthaü vedo bodhayatãti pramàõàntaraü bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. dhåmavattvakçtakatvàdãnàü hi saty apy avàntarabhede yathaiva trailakùaõyàparityàgenànumànatvam evam ihàpi syàt. yadi tu tad eva nàstãty ucyate, tat tarhi vacanãyam, kim avàntarabhedopanyàseneti || 43 || anye tu prakùãõa÷aktayo 'bhedam evà÷rityaikade÷inaþ pratyavasthitàþ, tad dar÷ayati -- ##iti. ayaü hi teùàm abhipràyaþ -- codanàpràmàõyaü hi pratij¤àtaü, tac cànumànatve 'pi vedavacasas sidhyaty eva. yathaiva hi ÷abdamadhyàd vedaþ pramàõam. evam anumànebhyo vedonumànam iti kim atiprayatnato bhedapratipàdaneneti. nanu bhaviùyatvàd dharmo nànumãyate ity uktaü bhàùyakàreõa. ato 'numànatvàbhyupagame tadvirodho bhaved ata àha -- ##ti. artharåpaliïgàbhipràyeõa tanniràkçtam ity arthaþ || 44 || {3,120} etad api dåùayati -- ##ti. yadi pa÷cànmànasàmànyàd anumànatvaü tad astu, na ca tadabhyupagame doùa ity arthaþ. lakùaõaikatvena tv abheda iùñe 'numànalakùaõàbhàvàt pramàõàntarànabhyupagamàc càpràmàõyam eva vedavacasàm àpadyata ity àha -- ##ti || 46 || nanåktaü lakùaõaikatvam àptavàdàvisaüvàdasàmànyàd ity atràha -- #<àptavàde>#ti. puüvàkyànàm anena prakàreõànumànatvàt pràmàõyaü siddhyati na vedavacasàm iti bhàvaþ || 47 || kim iti na siddhyati. ata àha -- ##iti. àptanaràbhàvàt tàvannàptavàdatvenàvisaüvàdàd anumànam. na càtãndriyair arthair vedànàü sambandhànubhavas sidhyatãty apramàõam eva bhaveyuþ. nàptasandçbdhà vedà iti vedàdhikaraõe vakùyatãti || 48 || nanu pramàõàntarasaïgatàrthàni vedaikade÷abhåtàni kùepiùñhàdivàkyàni dçùñvà itaràõy apy agnihotràdivàkyàni vedatvàt satyàrthàny anumàsyante. ato 'sti lakùaõenànumànatvam ity àha -- ##iti || 49 || {3,121} etad api dåùayati -- ##ti. àdityayåpavàkye vartamàno vedatvahetur anaikàntika iti. nanu nedaü vàkyam asatyàrtham, àditya÷abdo hi sàråpyàd gauõo yåpe vartata iti tatsiddhisåtre vakùyate, ata àha -- ##iti. karmaphalasambandhavàkyàny api tadvad eva gauõàni bhaveyur iti. api ca pràk svamahimnà vedapràmàõyabalenàpràmàõyànumànàni pratyuktàni. anumànatvàbhyupagame tulyabalatayà tàny api durvàraprasaraõànãty àha -- ##iti || 50 || ato lakùaõabhedenaiva ÷abdasya pramàõàntaratve iùyamàõe vedàþ pramàõaü bhavanti. lokavedayo÷ ca samam eva pramàõatà siddhety àha -- ##iti || 51 || lakùaõam api yathà parair à÷ritam -- àptopade÷a÷ ÷abda iti, tathàpy àptàbhàvàn na pràmàõyaü vedasyeti tannà÷rayaõãyam ity àha -- ##ti ##ntena. loke 'pi nàptatvaü pràmàõye kàraõam ity àha -- ##iti || 52 || kàraõam àha -- ##iti. àptatvena hy apavàdà÷aïkàniràkaraõamàtram. pràmàõyaü tu sarvasaüvidàü sahajam eveti svataþpràmàõyavàde varõitam iti. kiü tarhy àgamalakùaõam ata àha -- ##iti. nirdoùa÷abdajanitaü vij¤ànaü pramàõam iti || 53 || {3,122} eka¤jàtãyakasya ÷abdasya cànumànena pràmàõyam eva samaü, na lakùaõam ity àha -- ##ti || 53 || svamatenedànãü padasyànumànàd bhedaü vadiùyaüs tatpratipàdane kàraõam àha -- ##iti. yady api padasya padàrthe pramàõatvàn na tadbhedapratipàdanam upayujyate, tathàpi paraiþ padàny udàhçtya vicàraþ kçta iti tadbhedam eva pratipàdayàmaþ. ##ti. pada ity arthaþ || 54 || tad idànãü bhedakàraõam àha -- ##iti. viùayabhedam eva dar÷ayati -- ##ti. àkçtyadhikaraõe hi padasya sàmànyaviùayatvaü sthàpayiùyata iti || 55 || anumànaü tu dharmavi÷iùñadharmiviùayam ity anumànaparicchede sàdhitam ity àha -- ##ti. liïgam asyàstãti liïgã. tasya vi÷iùñasya prasàdhakaü liïgam astãti. nanv anumàne vyàptibalena dharmasàmànyam anumãyata ity ata àha -- ##iti. yàvat tadanumànaü tadviùayaü vi÷iùñaviùayaü na bhavati tàvadanumànam eva na bhavati, na dharmamà(?traü/traviùayaü) siddhatvàd ity uktam iti || 56 || nanu padam api vi÷iùñagocaraü dçùñaü yathà -- ko ràjà yàtãti pçùñe paraþ pratibravãti, pà¤càlaràja iti. tadà kevalàd eva pà¤càlaràjapadàt kriyàvi÷iùñaþ puruùo 'vagamyate, ata àha -- ##iti. yad eva{3,123}ki¤cit ÷àbde sàmànyàd atiriktam avagamyate sa vàkyasyaiva viùayaþ. vàkyam eva hi tadanuùaktayàtipadaü pà¤càlaràjo yàtãti. nanv astu ÷rutasyànuùaïgaþ, a÷rute 'pi padàntare padàd ekasmàd vi÷iùñabodho dçùñaþ, yathà -- dvàram ity ukte vivriyatàm iti, atra katham ata àha -- ##iti. kàrakaü hi kriyayà viditavyàptikam, vyàptisàmarthyàd eva kriyàpadam anumàpayati. anumitakriyàpadàd vàkyàd eva tatràpi vi÷iùñàrthapratyaya iti || 57 || atra codayati -- ##ti. pariharati -- ##iti. yatra hi saïkhyàdayo 'vagamyante tatra katham ata àha -- ##ti. sambhavavyabhicàràbhyàü hi vi÷eùaõam arthavad bhavati. àkçtis tu na tàvad ekatvaü vyabhicarati, dvitvàdayas tv ekatvàn na sambhavantãti tadàkùiptàyà vyakter eva vi÷eùaõaü saïkhyàdaya iti || 58 || tad evaü tàvad anura¤janena vyakter vi÷eùaõam ity uktam, tàdarthyena tu kriyàü bhàvanàü saïkhyàdayo vi÷iüùanti. tatra hi ÷rutyàdibhir viniyujyante. yathà pa÷or ekatve 'ruõàdiùu ca vakùyata ity àha -- ##ti. padàntaratvenàtyantaviprakçùñavi÷eùaõatàü dar÷ayatãti || 58 || yat tarhi vàkyàrthavçttivi÷iùñaviùayaü gomadàdipadaü tadanumànaü bhaviùyaty ata àha -- ##iti. yady api tàvad idaü vi÷iùñàrthagocaram, tathàpi nànumànatvam. siddho hi dharmã kenacid dharmeõàsiddhena vi÷iùñas sàdhyamànaþ pakùo bhavati. iha tu padoccàraõàt pràï na ki¤cit pratipannam. uccaritre tu pade vi÷iùñaþ pratipanna eveti kiü sàdhyam iti. siddhatvam eva{3,124}dar÷ayati -- ##iti. na tàvadagçhãtasambandha÷ ÷abdàd vi÷iùñaü pratyeti. gçhãtasambandhas tu pratipadyamàno vyutpattikàlàvagatàn na ki¤cid adhikaü pratyetãti katham anumànaü bhavatãti || 60 || api càtra bhinnayor eva prakçtipratyayàtmanoþ padabhàgayor bhinnàv evàrthau pratipannau vi÷eùaõavi÷eùyabhàvam anubhavata iti siddhaü vaiùamyam ity àha -- ##iti. idaü tu pàcakàdi÷abdeùu yuktaü vaktum, tatra hi (dhàtunà) pàkaþ pratyayena ca kartçmàtram upàttam. àrthas tu vi÷iùñapratyayaþ. gomadàdau tu tadasyàstãti vi÷iùña evàrthe taddhitaþ smaryata iti kuto vaiùamyam, uktam atra tàvàn eva hãti vyutpattikàlàvagatàd anadhikaviùayatvam, idaü tu pàcakàdi÷abdàrtha(?m e/e)voktam iti. ki¤cànumàne svatantragçhãta eva parvatàdir vi÷eùyaþ svatantrasmçtenàgnyàdinà vi÷eùaõena vi÷iùño 'vagamyate. ÷abdenobhayoþ svatantragrahaõam astãty àha -- ##ti. grahaõam upalakùaõàrthaü, smaraõaü cetyarthaþ || 61 || vaiùamyàntaram àha -- ##ti || 61 || atra codayati -- ##ti. atràpi ÷abdasyaiva prathamàvagatasyàrthavi÷iùñatvena sàdhyatvàn na kramavyatikramo bhaviùyatãti || 62 || atra dåùaõam àha -- ##ti. pratij¤àrthaþ pakùaþ, sa ca dharmavi÷iùño dharmã, vi÷iùñàpekùayà dharmyekade÷a ucyate. sa eva hetuþ prasajyate. ÷abdo hi dharmitayopàttaþ sa eva hetur iti. nanu yadà dåràd dhåmasyàdhàravi÷eùo na lakùyate tadà dhåmo 'gnimattayà sàdhyate, hetu÷ ca bhavati. tadvad ihàpi bhaviùyaty ata àha -- ##iti. dhåmavi÷eùo hi samprati{3,125}dç÷yamànaþ pakùaþ pårvàvagatas sapakùaþ tadanugataü ca sàmànyaü hetur iti pakùasapakùahetuvibhàgopapattir iti || 63 || nanv ihàpi ÷abdavi÷eùaü pakùãkçtya ÷abdatvaü hetuü vakùyàmaþ, ata àha -- #<÷abdatvam >#iti. arthavi÷eùo hy anumitsitaþ, na càsya ÷abdatvaü gamakam anaikàntikatvàd iti. nanv avàntarasàmànyaü tarhi go÷abdatvaü hetur bhaviùyaty ata àha -- ##iti. ato 'traikaiva vyaktir arthena vi÷eùyà hetutayà càbhidhàtavyeti duùpariharaü pratij¤àrthaikade÷atvam ity abhipràyeõàha -- ##iti || 64 || nanu vya¤jakabhedabhinnaikaiva vyaktiþ pakùãkariùyate ity àha -- ##iti. pariharati -- ##iti. naupàdhiko bhedo vastu bhinatti, tatpratyayànapàyàd iti bhàvaþ. api ca vi÷iùñatà sambandhe sati bhavati, tad iha kãdç÷o 'rtha÷abdayos sambandha ity àha -- ##ti. na tàvat ÷abdade÷e 'rtho dç÷yate, mukhe hi ÷abdaþ, bhåmàvarthaþ. nàpi ÷abdakàle, kalau kçtayugàrthasyàbhàvàd ity àha -- ##iti || 65 || athàrthapratãtyà vi÷iùña÷ ÷abdas sàdhyate, asti hi sà ÷abdakàla iti tad etad à÷aïkate ##iti. etad api dåùayati -- ##iti. pratãtyà vi÷iùñe 'numãyamàne sà tàvat pårvasiddhà grahãtavyà. sà cet j¤àtà kim aparam anumãyata iti. nanu sampratyupalabhyamànaü drutàdivi÷eùaü pakùãkçtya tasya pratyàyana÷aktivi÷iùñatà sàdhyate, sapakùaü ca{3,126}vyutpattikàlàvagatavi÷eùam, ubhayànugataü go÷abdasàmànyaü hetuü kariùyàmaþ, na pratij¤àrthaikade÷atà bhaviùyaty ata àha -- ##ti ayam abhipràyaþ -- na drutàdivi÷eùàõàü de÷àdinibandhano 'rthena sambandho vidyate. pratyàyana÷aktivi÷iùñatà càpi teùàü na sambhavatãti || 66 || kim iti na sambhavaty ata àha -- ##iti. yathà pakùãkçtasya mahato dhåmasyaikade÷e 'dhastàdagnir astãti tadvi÷iùño dhåmas sàdhyo bhavati. naivaü drutàdivi÷eùàõàü pratyàyana÷aktiyogaþ. teùàü vyabhicàreõàpratyàyakatvàd iti. yat tu teùàü sàmànyaü go÷abdas sa pratyàyana÷aktivi÷iùñaþ, tatra ca pakùe sa eva pakùo hetu÷ cety uktam evety àha sàmànyasyeti || 67 || ato 'rthavi÷iùña÷ ÷abdo nànumeya ity upasaüharann àha -- ##iti || 67 || evaü tàvat ÷abdo na pakùa ity uktam. yadi tv arthaü pakùãkçtya ÷abdo hetur ity ucyate. tad apy ayuktam. apakùadharmatvàd ity àha -- ##ti. kathaü ca niråpyata iti bhàvaþ || 68 || kim iti na niråpyate 'ta àha -- ##ti. kasyà¤cit kriyàyàü kartçtayà sambaddhaü ki¤cit kasyacit sambandhã bhavati, kriyàkàrakasambandhapårvakatvàt ÷eùasambandhànàü svasvàmyàdãnàm iti. tatra svasvàmisambandhas tàvat kriyàkàrakasambandhapårvaka ity àha -- ##ti. prathamaü hi bharaõakriyàyàü kartçkarmabhàvam àpannau ràjapuruùau svasvàmisambandham anubhavata iti || 69 || {3,127} evam avayavàvayavisambandho 'pi kriyàgarbha ity àha -- ##iti. vçkùo 'vayavã hy avayaveùu tiùñhatãti pratãtiþ. kadàcit tv avayavà eva ÷àkhàdayas tasminn iti pritãtiþ. tad evaü sthitikriyàkartçbhàvanibandhano 'vayavàvayavisambandha iti. evaü saüyogo 'pi kriyàgarbha evety àha -- ##iti. agnimadde÷e bhavane kartà bhavan dhåmo 'gnimato de÷asya saüyogã bhavatãti || [70] || evaü kàryakàraõabhàvàdayo 'pi sambandhàþ kriyàkàrakasambandhapårvakà ity àha -- ##ti. kiõvaü hi suràyà bãjaü suràtmake pariõàme kartçbhavatsuràyàþ kàraõam ity ucyate. tathà samåhasamåhisambandho 'pi. senàkàryaü pratipakùajayam aü÷ena kurvan hastã senàyàs sambandhitayocyata iti. ÷abdàrthayos tu na ka÷cid evam àkàras sambandhasyàvagamyate. na càniråpitàkàras sambandho 'stãti ÷akyate vaktum ity àha -- ##ti || [71] || na ca sambandham antareõa pakùasya dharma iti vigrahagatà ùaùñhã pakùadharma iti ca tatpuruùasamàso và ghañata ity àha -- ##ti. vçttivigrahàv api nopapannàv iti. upasaüharati -- ##iti || 72 || anye tu ÷abdo 'rthaviùaya ity evaü taddharmatàm àhuþ. yathànupalabdhir abhàve prameya iti vakùyate. tad etad upanyasyati -- ##iti || 73 || {3,128} etad api nopapannam ity àha -- ##ti. na kenàpi prakàreõa viùayaviùayibhàvo ghañata ity arthaþ. yathà na ghañate tad etad àha -- ##iti || 74 || sarvaprakàràsambhavàt pàri÷eùyeõa tadviùayabuddhijanakatayà tadviùayatà vaktavyà, evaü ca tadviùayabuddhijanakatvasya vàcyavàcakabhàvam antareõànupapattes tadabhyupagamaþ kàryaþ. tatsiddhau ca na pratãtyaïgaü pakùadharmatà. na càpakùadharmajanità pratãtir anumànam ity àha -- ##iti dvayena || 75 -- 76 || yadi tu pakùadharmataiva tadviùayabuddhijanane hetur iùyate. tatas tadvyatirekeõa pakùadharmatàyà evànupapatter itaretarà÷rayatvam ato neyam api kalpanà ghañata ity àha -- ##iti || 77 || ita÷ ca na pakùadharmatety àha -- ##ti. anavagatavàcyavàcakasambandhàþ svaråpàtirekeõa na ÷abdaü kasyacid dharmatayà jànanti. yena pakùadharmabuddhi÷ ÷abde bhaved iti || 78 || {3,129} svaråpamàtravij¤ànaü tu na dhåmàdau pakùadharmatàyàü hetuþ, api tu dharmisambandhaþ. na càsàv astãty abhipràyeõàha -- ##ti. nanv atràpy arthena dharmiõà prathamaü vyutpattikàle sambandho 'vagata eva, àha -- ##ti || 79 || pårvasambandhanirapekùa evàyam avyutpannasambandhasyàpi pakùadharmasambandho bhàsate, na càtra tathety àha -- ##iti ##antena. yata eva tannirapekùo 'yaü pakùadharmasambandhaþ, ata eva taduttarasmàt sapakùasattvalakùaõàd bhidyate, anyathà tadabheda eva syàd ity àha -- ##ti. trãõi hetor lakùaõàni pakùadharmatà sapakùe sattà vipakùàd vyàvçttiþ. tatra ca pakùadharmatàyà uttaraü sapakùasambandham uttaralakùaõam apadi÷atãti || 80 || ÷abde tv evaü nàstãty àha -- ##ti. pårvasambandhàpekùayà ceyam avagamyamànàrthapratãtyuttarakàlam avagamyate. ato na tadaïgam ity àha -- ##ti || [81] || ita÷ ca na pakùadharmatety àha -- ##ti. arthàd anyas tàvad dharmã na pramãyata iti bhàvaþ || 82 || yas tv asàv artho dharmitayà kalpanãyaþ, yaddharmatayàvagata÷ ÷abdaþ{3,130}pakùadharmo bhavati, parastàd api sa tàvàn eva pramàtavyaþ. tad yadi pakùadharmatvam avagantum asau prathamam evàvagamyate, tato gçhãte tasmin kiü parabhàvinà pakùadharmàdij¤ànena ato nànumànatety àha -- ##ti dvayena || 83 -- 84 || anvayam idànãü dåùayati -- ##iti. kathaü na niråpyate, ata àha -- ##ti || 85 || etad eva dar÷ayati -- ##ti. iha tv evaü nàstãty àha -- ##iti || 86 || kathaü nety ata àha -- ##iti. idaü ca pårvam evoktam iti. nanu vaibhavàc chabdasya nityatvàc càrthasya ÷abdàrthayo÷ ÷akyate 'nvayo dar÷ayitum ity àha -- ##iti. pariharati -- ##iti || 87 || kim ato yady evam ata àha -- ##ti || 88 || prakàràntareõa sambandham à÷aïkate -- ##iti || 89 || {3,131} etad api dåùayati -- ##iti. kàraõam àha -- ##ti #<(asmà)bhir>#antena. kva dçùñaþ, ata àha -- ##ti || 90 || nanu dvitãyàdiprayoge ÷abdàrthapratyayayor anvayo grahãùyata ity à÷aïkate -- ##ti. etad api dåùayati -- #<÷atakçtva >#iti. ÷atakçtvaþ prayoge 'py ajij¤àsur na sambandhaü budhyate. aviditasambandha÷ ca nàrthaü pratyetãti || 91 || nanu j¤àtasambandhasya tàvan na ÷abdaj¤ànam arthaj¤ànaü vyabhicarati. tasyaiva cànumànatvam iùyata ity àha -- ##iti. pariharati -- ##iti. yadi j¤àtasambandhasyànvayaþ, anya eva tarhi sambandha÷ ÷abdàrthayor abhyupagamyata iti || 92 || tataþ kim ata àha -- ##iti. yadi nàïgaü, kiü jàtam ata àha -- ##ti. asaty anvaye j¤ànaü nànumànam iti bhàvaþ || 93 || anvayas tu pårvàvagatapratãtisàmarthyànusàreõaiva jàyamàno nàrthapratãtau kàraõam ity àha -- ##iti || 94 || {3,132} upasaüharati -- ##iti. anumàne tu nànvayàt pårvaü gamakatvasiddhir ity àha -- ##ti || 95 || vyatirekam idànãü dåùayati -- ##iti. na hy anavagate 'rthe tajj¤ànena vinà ÷abdaj¤ànaü bhavatãti vyatireka÷ ÷akyate 'vagantum. avagata÷ ced arthaþ kiü vyatirekà÷rayaõeneti || 96 || kim idànãm anupayoginàv anvayavyatirekau ÷abde nety àha -- ##iti. ÷aktini(ùkarùe ta)yor vyàpàro vàcyavàcakaråpa÷ ÷abdàrthayoþ sambandha iti || 97 || evaü ca trailakùaõyaparityàgenànanumànatvaü prasàdhya prayogeõa dar÷ayati -- ##iti. ÷abdo nànumànaü trairåpyarahitatvàt pratyakùavat. tàdçgviùayavarjanàt. tadvad eva tàdçk. viùayavarjanaü ca sàmànyaviùayatvaü hãtyàdinà varõitam eveti || 98 || idaü ca padasyànumànàd bhedapratipàdanaü prauóhipradar÷anàrtham asmàbhiþ kçtam. na tu padaü pramàõam ity àha -- ##ti || 99 || {3,133} yathà na pramàõaü tathà dar÷ayati -- ##iti. tàn eva caturaþ prakàrànàha -- ##iti || 100 || eùv artheùu prayuktasya yathà na pràmàõyaü tathàha -- ##ti || 101 || adçùñapårve tu samprati pratyakùe 'nutpattilakùaõam evàpràmàõyam ity àha -- ##iti. sambandhaj¤ànam eva và tadà jàyata ity àha -- ##ti. na ca sambandha eva padasya prameya iti vàcyam, tasyàrthàpattiprameyatvàd ity abhipràyeõàha -- ##iti. tadarthas tu pratyakùàd avagata ity àha -- ##iti || 102 || ananubhåtapårve parokùe ca j¤ànànutpattir evety àha -- ##iti. anubhåte tu parokùe smçtir ity àha -- ##iti || 103 || nanu smçtim eva janayat pramàõaü bhaviùyaty ata àha -- ##iti. pramitaviùayà hi smçtiþ, sannikçùñàrthagocaraü ca pramàõam iti sthitir iti. kathaü punaþ pramitaviùayaü na pramàõam ata àha -- ##ti. paricchedaphalaü hi pramàõam. na ca smçtyà ki¤cit paricchidyate, pårvavij¤ànamàtropasthàpakatvàd iti || 104 || {3,134} atra codayati -- ##ti. yady api pårvam asàv artho 'vagataþ, tathàpi tadànãü sattàü bodhayantã pratyabhij¤ànavat smçtiþ pramàõaü kim iti na bhavatãti || 105 || pariharati -- ##iti. utpadyate smçtir anyadà, na tu pratyabhij¤ànavat tadanãü vastunas sattàü ni÷càyayati, pårvaj¤ànànusàritvàd iti || 106 || nanu pårvasaüskàramàtrajà hi smçtiþ, idaü tu pratyutpannakàraõakaü padàt padàrthaj¤ànaü grahaõam eva, kathaü smçtir ucyate. ata àha -- ##iti. mà bhåt smaraõaü, grahaõam apãdam anadhikaviùayam evàdhikapratibhàsàbhàvàt, ato na padaü smàrakebhyas sadç÷àdçùñàdibhyo vi÷iùyata ity apramàõam iti. nanu kriyàkàrakayor anyataroccàraõe 'va÷yam anyatarasyànyataravyatiùaïgo buddhau bhavati. ataþ katham ucyate nàdhikyam avagamyata ity ata àha -- ##iti. padàntarasyaivàsau prasàdo na padasyaikasyaivety arthaþ || 107 || idaü càsmàbhis sauhçdamàtreõa ÷iùyebhyaþ kathyate na padaü pramàõam iti. na tu tatpramàõatve vàkyàrtho nàgamàrtho bhavati. tena hi pramàõenàpi bhavatàva÷yaü padàrthe bhavitavyam. ataþ pramàõàntarànadhigatam arthaü gamayadvàkyaü pramàõam eva. evam anumànàntargatatve 'pi padasya na kàcit kùatiþ, vàkyàrthasyànanumeyatvàd ity àha -- ##iti || 108 || {3,135}àha vàkyàrthaj¤ànasyaiva katham ananumànatvaü, tad apy àlocitànugamanam anumànam evàta àha -- ##iti. agçhãtasambandhà eva padàrthàþ vàkyàrthaü gamayanti. ato na vàkyàrthaj¤ànam anumànam. eva¤ ca dar÷ayitavyaü vàkyàrthabuddhir anumànàd bhinnà sambandhànubhavàdçte jàyamànatvàd akùabuddhivad iti || 109 || kathaü punar apratibaddham arthàntarasya pratipàdakam, evaü hy atiprasaïgaþ. ato 'siddho hetur ata àha -- ##ti. ye ca paraiþ padàrthabuddher anumànàd abhedahetava uktàþ, te tàvad bahavo vàkyàrthabuddhàvasiddhà ity àha -- ##iti. vàkyàrthabuddhir hi na tàvad anvayavyatirekajà. nàpi sambandhapårvikà. naiva pratyakùadar÷anaprabhavà. padàd avagatànàü padàrthànàü tatkàraõatvàt. sàmànyaviùayatvam apy asiddhaü vi÷iùñaviùayatvàt. pratyakùànyapramàõatvatadadçùñàrthabodhane tåpamànàdãni prasàdhya naikàntikãkàrye. tadadçùñàrthabodhanaü cànumànàbhàsair apy anaikàntikam. evaü trikàlaviùayam apy anumànàbhàsenaiva. evam eva padàrthabuddhàv api dar÷ayitavyam. anvayavyatirekajatvaü tu tatràpy asiddham eva. uktaü hi ÷abda÷aktinirdhàraõe tayor vyàpàro na buddhijanmanãti. sambandhapårvakatvaü tu yady avi÷eùitaü tat pratyakùeõaivànaikàntikam, tad api hãndriyàrthasambandhapårvakam eva. athànumànàïgasambandhapårvakatvaü, tadasiddham, vyàptir hi tadaïgam. na ca padàt padàrthaj¤àne vyàptiþ kàraõam. sàmànyaviùayatvaü càbhàsenaivànaikàntikam eva pratyakùadar÷ana(prabhavatva)pratyakùànyapramàõatvatadadçùñàrthabodhanàni tåpamànàdibhir apãti || 110 || yata evaivaü vàkyàrthabuddhis sahàrthair adçùñeùv api vàkyeùu padàrthamàtravido jàyate. ato 'syàþ sphuñataram anumànàd bhedaü pa÷yantas saugatàs tato 'vatãryàgamasyànumànavyatirekàt bibhyataþ padàbhedavicàraõàyàm eva kliùñàþ. evaü hi{3,136}manyante. astu tàvatpadam apy anumànàd abhinnam. etàvatàpãha ÷abdànumànayor aikyam iti vàk pravartata eveti sopahàsam àha -- ##iti || 111 || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü ÷abdaparicchedaþ samàptaþ || 007 upamànapariccheda athopamànaparicchedaþ upamànam api sàdç÷yam asannikçùñe 'rthe buddhim utpàdayati. yathà gavayadar÷anaü gosmaraõasyeti bhàùyam. asyàyaü tàtparyàrthaþ -- upamànam api na parãkùaõãyam, evaü lakùaõakatvenàvyabhicàràd iti. avayavàrthas tv ekatra dç÷yamànaü sàdç÷yaü pratiyogyantare dç÷yamànapratiyogisàdç÷yavi÷iùñatayàsannikçùñe 'rthe yàü buddhim utpàdayati etatsàdç÷yavi÷iùño 'sàv iti, sopamànam iti yattadoradhyàhàraþ. na ca vàcyaü viùayavi÷eùànupàdànàt kathaü sàdç÷yavi÷iùñaviùayà buddhir avagamyata iti, prasiddhapramàõànuvàdena hy atràparãkùà pratipàdyate. loke ca sàdç÷yavi÷iùñaviùayaiva{3,137}buddhir upamànam iti prasiddham. ato na doùaþ. dç÷yamànavi÷eùaõam ekade÷adar÷anàd itivad anupàttam iti ced na. udàharaõe upàdànàt. evaü hy àha -- yathà gavayadar÷anaü gosmaraõasyeti. asyàrthaþ -- dç÷yate 'sminn iti dar÷anaü, adhikaraõe lyuñ. gavayo dar÷anam asyeti gavayadar÷anam. sàdç÷yam anyapadàrthaþ. etad uktaü bhavati -- gavaye dç÷yamànaü sàdç÷yam iti. atrodàharaõànusàreõa lakùaõavàkye 'pi dç÷yamànam eva sàdç÷yam abhimatam iti gamyate. gosmaraõasyeti ca nandigrahã(Pà 3.1.134)tyàdinà kartari lyuþ. gàü smarataþ pramàtuþ. yathà gavaye dç÷yamànaü sàdç÷yam etatsadç÷à gaur iti buddhim utpàdayatãti. saïgatis tu prasiddhibàhulyàt ÷àbdànantaram upamànam iti pràg evoktam. atra codayati -- prasiddhapramàõànuvàdenàtràparãkùà pratipàdyate. ato yathà naiyàyikoktam upamànaü pramàõam à÷rãyate, evaü tad uktam evopamànalakùaõam à÷rayitum ucitam. evaü hi tair uktaü - prasiddhasàdharmyàt sàdhyasàdhanam upamànam iti. asyàrthaþ -- prasiddhena gavàdinà sàdharmyàt sàdhyasyàprasiddhasya gavayàdeþ ka¤cid anabhij¤aü prati sàdhanaü praj¤àpanaü yàdç÷o gaus tàdç÷o gavaya iti vàkyaü, tajjanità và buddhir upamànam iti. tad etatparihàreõa lakùaõàntarapraõayane kàraõaü vàcyam ity ata àha -- ##iti dvayena. satyaü naiyàyikair idam uktam. na tu yuktam. anantaroktàgamàbahirbhàvàt. ÷abdavij¤ànàd dhãdam asannikçùñe 'rthe vij¤ànam. ato 'nyathaiva ÷àbare tantre upamànaü varõitam iti || 1 -- 2 || naiyàyikàgamalakùaõànusàreõàpy asyàgamatvam avagamyata ity àha -- ##ti. evaü hi naiyàyikànàü ÷àbdalakùaõam àptopade÷a÷ ÷abda iti. atràpi càptapuruùapratyayenaivàparidçùñe gavayàdau sàdç÷yena sampratyayo bhavati. nànàptà(?d dhi/d vi)saüvàdàt. ata àptasyaivedaü vacanam avyabhicàrãti matvà tadbalabhàvã ni÷cayo jàyate, teùàm apy àgama eveti || 3 || {3,138} nanu ÷àbare 'pi sadç÷adar÷anàt sadç÷àntare j¤ànam upamànam iti varõitam. etad api smaraõàbahirbhàvàd apramàõam eva. yathà hi ki¤cid dhyàyataþ smaraõaü bhavati, evaü sadç÷adar÷ino 'pi sadç÷àntare smaraõam, ato na dhyànàdijanmanà smçtyà sahàsyàþ ka÷cid vi÷eùaþ. ato 'pramàõam ity àha -- ##iti. naiyàyikalakùaõaü tàvadàgamàbahirbhàvi. ÷àbaraü tv apramàõam eva saïgçhàtãti || 4 || nanu smçtisambhinnam api de÷àdibhedena jàyamànaü pratyabhij¤ànaü pramàõaü dçùñam. evam ihàpi gàü nagare dçùñavato vane gavayadar÷inas tadbhànaü pramàõaü bhavaty ata àha -- ##ti. na khalu de÷àdibhedas sanmàtratayà pràmàõye kàraõam, api tarhi prameyatayà, na ceha de÷àntaràdivi÷iùño gauþ pramãyate, api tu nagaràvagatas sampraty api tatstha eva smaryata iti || 5 || naiyàyikaikade÷inàü matam upanyasyati -- #<÷rute>#ti. yena kilàtide÷avàkyaü ÷rutaü yàdç÷o gaus tàdç÷o gavaya iti, tasya ÷rutàtide÷avàkyasya vanaü pràptasya yat svayam asau gosadç÷o gavaya iti sàdç÷yànura¤jitaü gavayaj¤ànam idam upamànam iti || 6 || {3,139} etad api dåùayati -- ##iti. gavayas tàvadindriyasannikarùàt pratyakùeõa pratãyate. gosàdç÷yam apy atide÷avàkyàd avagataü smaryata iti nopameyam astãti. atra codayati -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- gosàdç÷yavi÷iùño hy atra gavayo 'vagamyate. na ca tatpratyakùaü, gor apratyakùatvàt. tadvi÷iùño gavaya upamànasya viùayaþ. na hy asau pratyakùeõàvasãyate, gavayamàtraviùayatvàt tasya. na càgamàd avagataþ smaryate, sàmànyaviùayatvàd àgamasya. iha càyam asàv iti vi÷eùapratibhànàd iti || 7 || etad api vikalpya dåùayati -- ##ti sàrdhena. idam atra vikalpanãyam -- atide÷avàkyàd avagatàt ki¤cid adhikam avagamyate na và, yadi nety àha, tataþ smaraõàd avi÷iùñà saïgatir iyam apramàõam. yathà padàt padàrthaj¤ànaü pratyutpannakàraõajatvenàsmaraõam apy anadhikaviùayatvàd apramàõam, evam ihàpy atide÷avàkyàvagatagosàdç÷yavi÷iùñagavayaj¤ànam. yadi tu sàmànyàvagatàd vi÷eùàvagame 'sti vi÷eùa ity ucyate, sa tarhi pratyakùàd eva labhyata iti na pramàõàntaràvakà÷a iti || 8 || nanåktam asannihite gavi tatsàdç÷yasyàpratyakùatvàn na tadvi÷iùño gavayaþ pratyakùeõàvagantuü ÷akyata iti sàvakà÷aü pramàõàntaram ity ata àha -- ##ti. yàvadindriyavyàpàrànantaram aparokùaü bhàsate tan naþ pratyakùam. tathà ca sàdç÷yavi÷iùño gavaya iti katham apratyakùo bhaviùyati. pratijàti kçtsnaparisamàptam eva jàtibat sàdç÷yam ity apratyakùe 'pi gavi tatsàdç÷yavi÷iùñagavayapratyakùam upapadyata eveti bhàvaþ || 9 || {3,140} na ca ÷abdàdismaraõasambhedàd apramàõatà, gçhyamàõasmaryamàõayor vivekasya savikalpakasiddhau phaõitatvàd ity àha -- ##ti. viveke sati nàpramàõatety arthaþ. ÷rutàtide÷avàkyavi÷eùaõopàdànasyàpi na phalam upalabhyata ity àha -- #<÷rute>#ti || 10 || kathaü nopayujyate -- ##ti. gosàdç÷yavi÷iùñagavayadar÷anaü ced upamànam abhimataü tadà÷rutatadvàkyànàm api nagare gàü dçùñavatàü vane gavayaü pa÷yatàm asty eveti mandaü vi÷eùaõaphalam iti || 11 || nanv a÷rutàtide÷avàkyànàm ayam asau gavaya iti saüj¤ànusandhànaü nàsti, itareùàm astãty ayam asti vi÷eùa ity àha -- ##ti. pariharati -- ##ti. yadupamànasya prameyam abhimataü tattàvatte 'pi jànanti. saüj¤itvaü mà nàmànusandhãyatàm iti || 12 || syàn matam -- saüj¤àsaüj¤isambandha evopamànasya viùayaþ. yathoktaü nyàyavistare samàkhyàsambandhapratipattir upamànàrtha iti. vivçtaü ca -- yathà gaur iva gavaya ity ukte gavà samànàrtham indriyasannikarùàd upalabhamàno 'sya gavaya÷abdas saüj¤eti saüj¤àsaüj¤isambandhaü pratipadyata iti. na cà÷rutàtide÷avàkyasya ÷abdam aviduùas samàkhyàsambandhapratipattis sambhavatãti{3,141}phalavadvi÷eùaõam ata àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##ti. atide÷avàkyàd eva gosàdç÷yena gavaya÷abdavàcye 'rthe 'vadhàrite vyaktiråpeõànavagato 'pi ÷abdàrthasambandho 'vagata eva. etad dhi tadàvagataü gosadç÷aü vastu gavaya÷abdavàcyam iti. etàvac ca sambandhasya svaråpam, atas såktaü vi÷eùaõànarthakyam iti || 13 || nanu j¤àtasyàpi sambandhasya pratyabhij¤àne pràmàõyam avihatam evàta àha -- ##ti. atra kàraõam àha -- #<÷aktyor >#iti. vàcyavàcaka÷aktiniyamo hi ÷abdàrthayos sambandhaþ. sa càtãndriyatvàn neha pratyabhij¤àyate. pårvàvagata evànyånànatiriktaþ smaryate. kim idànãm atãndriye naiva pratyabhij¤ànam asti, yady evam anumànena kathaü pårvànubhåtam agnyàdi pratyabhij¤àyate. àha ca -- gçhãte 'pi de÷àdibhedabhinne punaþ pramàpratyabhij¤ànumànàt syàt pratyakùavad avadhàrite 'pãti. ihàpi ca vakùyati -- yena nàma pramàõena grahaõaü buddhikarmaõoþ | iti. satyam. na bråmaþ parokùaü na pratyabhij¤àyata iti, yad etad ayam asau gosàdç÷yavi÷iùño gavaya itãndriyajam aparokùàvabhàsaü pratyabhij¤ànam -- asya ÷abdàrthasambandha÷ ÷aktiråpo na gocaraþ | gosàdç÷yena vij¤àtapårvo gavaya eva tu || iti. ata eva na càsyeti sambandhasya pratyabhij¤ànaviùayatvaü niràkaroti. gavayas tv iha gosàdç÷yenàvagata pårvaþ pratyabhij¤àyata iti na ki¤cid anupapannam iti || 14 || athocyeta (?vç/pratya)kùàd vyàvartayituü vi÷eùaõopàdànam. ÷ruta÷abdollikhitam idaü gavayaj¤ànam ato na pratyakùasya viùaya ityupamànasya bhaviùyatãty ata àha -- #<÷abde>#ti. ÷abdànuviddhabodhe 'pi{3,142}hãndriyasambandhànusàri j¤ànaü na ÷abda÷aktiparàmar÷ajam eveti pratyakùam eveti varõitam ity ato naikatràpi lakùaõe upamànasya prameyam adhikaü pa÷yàma iti vàcyam asyàpårvaü prameyam ity upasaüharati -- ##iti || 15 || yadi tåcyate -- pratiyogisàpekùaü sàdç÷yagrahaõam ato na pratyakùam, arthendriyasàmarthyamàtrajaü hi pratyakùaü j¤ànaü, na tatpårvam aparaü vànusandhatte. ataþ pratyakùe 'pi dharmiõi parokùam eva sàdç÷yam iti na tadvi÷iùñasya pratyakùatvam iti sàvakà÷am upamànam ity ata àha -- ##ti. bauddhànàm ayaü siddhàntaþ -- yadavikalpakam àpàtajaü pratyakùam iti. naiyàyikàs tu vyavasàyàtmakapratyakùavàdinaþ. ato jàtyàdivatsàdç÷yam api teùàü kiü na pratyakùeõa pramãyata iti || 16 || nirvikalpakavàdinàm api nedaü pramàõàntaraü, pratyakùàbhàsatvàd ity àha -- ##ti. evaü tàvat sàdç÷yasya vastvantaratvam aïgãkçtya tatpratyakùatayopamànasya viùayàbhàvenàpràmàõyam uktam. idànãü bauddhamatena sàdç÷yàpalàpam àha -- ##ti. nirvikalpakapratyakùavàdinàm api sàdç÷yaprameyàbhàvàd upamànasya pramàõatà nàbhipretà. atas teùu spardhamàneùu katham upamànaü pramàõam. ayaü ca teùàm abhipràyaþ -- sàdç÷yaü hi na tàvadà÷rayebhyo bhinnam anupalambhàt. abhede cà÷rayàt tanmàtràpàtàt. kathaü cà÷rayeùu vartate. na tàvat kàrtsnyena bhedaprasaïgàt, na hy ekam atra kàrtsnyena vçttam anyatràpi tathaiva vartata iti sàmpratam. na ca bhàga÷aþ, tadabhàvàt. ki¤cedaü sàdç÷yaü na tàvad dravyaguõakarmaõàm anyatamam, padàrthapaõóitais teùv anupasaükhyàtatvàt. na hi navasu dravyeùu caturviü÷atyàü guõeùu pa¤casu và karmasu sàdç÷yam antargataü pa÷yàmaþ. na ca sàmànyam eva sàdç÷yaü, tad dhi tadbuddhau karaõaü, tadvadbuddhivedyaü ca sàdç÷yaü, tatsàdç÷ye ca gotvàdàv api tathàtvaprasaïgaþ.{3,143}avayavasàmànyàni sàdç÷yam iti ced. na. teùv apy aikaika÷yena sàdç÷yabuddher upajananàt.[729]bhåyàüsi sàdç÷yam iti ced. na. bhåyassv apy ekatra samàhçteùu pratiyogya(?nyatarà)napekùeùu sàdç÷yabuddher upajananàt.[730]santi khalu tàny ekatra samàhçtàni vaståni, na ca sàdç÷yabuddhyà gçhyante, na hy anapekùitapratiyogibhedaü sadç÷o 'yam iti gàü jànàti. pratiyogyapekùayà sàmànyàni sàdç÷yam iti cet. kim idànãm àpekùikaü sàdç÷yam. bàóham. yady evam apekùayà tadabhivyajyate janyate và. na tàvaj janyate dvitvam ivàpekùàbuddhyà, sahajasiddhatvàt. abhivya¤jakàni tv àlokendriyàdãni santãti kim anyad apekùate. yadi càvayavasàmànyàni sàdç÷yaü, yamayos tu tadabhàvàd abhàvaprasaïgaþ. tatràpi tadabhyupagame tannà÷e sàmànyanà÷àt siddhàntahàniþ. citràdau ca pàriõàmikànàm avayavànàü kara÷iraçprabhçtãnàm abhàvàt sàmànyàbhàve sàdç÷yàbhàvaþ. evam eva gandhàdiùv api prasaïgo dar÷ayitavyaþ. avayavànàü karõàdãnàm avayavàntaràbhàvàd asàdç÷yam. atha matam, satyaü nàvayavasàmànyàni sàdç÷yam. kin tu tattvàntaram evedaü dravyajàtiguõakarmabhyo vyatiriktaü guõabhedo và. yathàha guruþ -- na sàmànyaü sàdç÷yam. kiü tarhi. tad eva tat, gotvàder ekatvàd iti. evaü copapanno bhavati sadç÷asambhàvanam eva tatra vidhyarthaþ ÷yenacic codanàrthaþ. ÷yenavyaktijàtyos svabhàvanirmitapakùatvagrasamàüsalohitàsthi÷iraçpçùñhapàdodaràdyavayavàrabdhàvayavisamavàyitveneùñakàbhir a÷akyasampàdanatvàt. yadi càvayavasàmànyàni sàdç÷yam iùyante tatas teùàm ihàbhàvàt sàdç÷yam api dussampàdanam iti so 'nàrabhyo 'rthaþ pratij¤àto bhavet ÷yenacitaü cinvãteti. evaü cànavayaveùv api gandhàdiùu sàdç÷yasaüvidupapatsyata iti. tac ca naivam. tattvàntare hi sàdç÷ye gàm anapekùyàpi gavayaü sadç÷am iti jànãyuþ. tatra hi tannirava÷eùam eva sàdç÷yaü parisamàptam iti kim anyad apekùyate. katham anapekùite gavi tatsàdç÷yavi÷iùño 'vagamyata iti cet kas tasya gavà sambandhaþ. samavàya iti cet, so 'pi tarhi gavayavad gosadç÷atayà j¤àtavyaþ. api ca samavetaü nàma tatsàdç÷yaü gavayagatasàdç÷yagrahaõe 'pi kim ity apekùyate. na hi gotvaü ÷àbaleye samavetam iti{3,144}bàhuleye tadbodhe 'pi tadapekùà dçùñà. tathedaü gavi gavayasàdç÷yam iti na tadapekùàhetur upalabhyata iti. api càpekùatàü nàma gauþ, dåràd gàm upalabdhavato ()viditàvayavasàmànyavibhàgasyàpi gosadç÷agavayaj¤ànaü bhavet. avayavasàmànyàny api tadbodhe 'py apekùyanta iti cet. vaktavyo 'pekùàrthaþ. yadi matam, abhivya¤jakàni tasyàvayavasàmànyànãti, tàni tarhi gavayavartãni tasyàbhivya¤jakàni, santi ca tàni gave(?vi) iti kiü gogatatadvedanena, ato gavyavagate 'navagateùu càvayavasàmànyeùu gosàdç÷yaj¤ànaü jàyeta. jàtyor hi tatsàdç÷yam, avagate ca te iti kim anyad apekùyate. yac cedam avayavasàmànyànàü bàhulye sadç÷atvam, idaü ca na syàd arthàntaratve sàdç÷yasya sarvatra tàvattvàt. syàn matam vya¤jakàni tàni tasya. bhavati càbhivya¤jakaprakarùe 'bhivyaïgyabuddhiprakarùaþ. yathà ghañàdau tadvad ihàpi bhaviùyatãti. tan na. na hi buddhimàtram atra prakçùyate. api tarhi vastv eva sàti÷ayam upàlabhàmahe. ata eva mukhyàpacàre sadç÷opàditsayà susadç÷aü pratinidhãyate. na mandasadç÷am ity etad api yat ki¤cit. ataþ kalpanàmàtrakalpitaü dvicandràlàtacakràdivad bhràntikàraõaü sàdç÷yaü na pràmàõikam iti. prameyàbhàvàd api nopamànàïgam anyad và sàdç÷ye pramàõam ity àpekùa iti || 17 || __________NOTES__________ [729] råpajananàpàtàt iti bhàvyam. [730] råpajananàpàtàt iti bhàvyam. ___________________________ atra samàdhim àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nedaü kalpanàmàtrakalpitaü, mithyàtvahetudvayàsambhavàt. dvicandràdipratyayà hi kuta÷cid doùàd utpannàþ kàlàdibhedeùu bàdhyante. sàdç÷yaü tu jàtyàdivadabàdhitabuddhivedyaü katham anyathà bhaviùyati. yathà càsàdhàraõapratyakùavàdinàü tatsatyam evaü sàdç÷yam apãti kim apahnåyate. tad idam avagatam asaü÷ayitam abàdhitaü ca de÷àntaràdiùv apãty asti tàvat sàdç÷yaü, pramàõabalena yathà tadupapadyate tathà kalpanãyam. na hi dçùñe 'nupapannaü nàma ki¤cid astãti. tatra yat tàvad uktaü kim asya svaråpam iti. tatrottaram àha -- bhåyovayaveti. asyàrthaþ -- bhåyobhir avayavasàmànyair yo jàtyantarasya yogaþ{3,145}tat sàdç÷yam. jàtyantaràvayavasàmànyagrahaõam upalakùaõàrtham, vyaktisàdç÷yam api yamàdiùu dçùñam eva. evam avayavasàmànyair vinàpi guõakarmàdisàmànyayogenàpi sàdç÷yaü dçùñam eva, yathà citràdiùu. etena yad uktaü citràdau kathaü sàdç÷yam iti tat parihçtam. evam agnàv api saüsthànaparimàõasàmànyaü dar÷ayitavyam. yamayos tv avayavasàmànyàbhyupagame yàn upapattir uktà, asau parihariùyata eva. guõànàü tv asaty apy avayavasàmànye 'vayavaguõasàmànyam evàvayaviguõànàü sàdç÷yam iti dar÷ayitavyam. karmaõàü ca sauryàdãnàü dravyadevatàdidharmasàmànyam eva sàdç÷yam, avayavasàmànyasyopalakùaõàrthatvàd iti. tattvàntaravàdinàü cedam à÷rayapàratantryàd guõàntargatam evàstheyam. na pa¤camam alaukikatvàt. jàtidravyaguõakriyàþ padàrthà iti lokasiddham. ato 'sya guõasya sato guõakarmaõor anupapanna eva samavàyaþ. atha dravyasamavetam eva guõakarmaõã api sadç÷atayà bodhayati, ekàrthasamavàyàt. yathàvayavasamavetaü sàmànyaü gogavayajàtyor asamavetam api te sadç÷atayà bodhayati, ekàrthasamavetasamavàyàd ity ucyate. na. dravyasamavàye pramàõà bhàvàt, avayavasàmànyàni hi karõàdãni vyaktisamavetàni pratyakùàõi. sàdç÷yaü tu sadç÷abuddhyà grahãtavyam. na ca gandhàdisadç÷aü dravyam iti pratyayo 'sti. ataþ kathaü tadvartinà sàdç÷yena gandhàdãni sadç÷àni bhaveyuþ. ato 'vayavasàmànyam eva sàdç÷yam iti. nanv ekatraiva bhåyasàm avayavasàmànyànàm upalambhàt sàdç÷yabodhaprasaktir ity uktam, parihçtam idaü jàtyantarasyeti vadatà. jàtyantarasamavàyinàü jàtyantare samavàyàt sàdç÷yam, na svaråpamàtram, na ca bhåyastvam. etac copariùñàd vivariùyata eva. ato jàtyantaragrahaõam apekùitavyam. yat tu na tena tajjanyata iti. satyam. abhivyajyate tu tat. yathoktam -- sàmànyàni ca bhåyàüsi guõàvayavakarmaõàm | bhinnapradhànasàmànyavyaktaü sàdç÷yam ucyate || iti. yad dhi yasyopalabdhau nimittaü, tattadabhivya¤jakam. ata ekaikatràpi svaråpamàtreõa sàmànyàni gamyanta eva. jàtyantarasamavàyàtmanà{3,146}tu tàni sàdç÷yam, samavàyàtmà ca nàpratisaühite jàtyantare 'bhivyakto bhavatãti yuktaiva tadapekùà. na ca yadarthàntaràpekùapratibhàsaü tadavastu bhavati. na hi devadattasya pitçtvaü putràpekùayà pratãyata iti, tad avastu. ataþ àpekùikàõy eva¤jàtãyakàni na càlayituü ÷akyante. ata evàvayavasàmànyapracayàpracayayos susadç÷àdibodhopapattiþ. ataþ siddhaü jàtivyaktyantaràvacchinnàni guõàvayavàdisàmànyàni sàdç÷yam iti || 18 || nanu padmadalàkùãyamaïganeti padmàvayavena dalenàïganàyà÷ cakùur upamãyate, yadi càvayavasàmànyaü sàdç÷yaü, na tad iha sambhavati, svayam evàvayavatvàt, na hi cakùuùa÷ cakùuràdyavayavàntaram asti. ata àha -- ##ti. nàva÷yaü mahàvayavino yo 'vayavas tatsàmànyaü sàdç÷yam. avayavasàmànyàni tu sàdç÷yam ity uktam. tac càvayavànàm api cakùuràdãnàü svàvayavasàmànyabhåmnà sambhavaty eveti yukto 'ïganàdãnàü sadç÷àvayavabodha ity àha || 19 || astu tàvad avayaveùv avàntaràvayavasàmànyayogàt sàdç÷yam, vinàpi tu tàni tatra tatra sadç÷abodho dçùñaþ. sa katham upapadyate ata àha -- ##iti. nedam avayavasàmànyagrahaõaü tantram. yad eva tu ki¤cid guõàdisàmànyaü sadç÷adhiyam upajanayati tad eva sàdç÷yam ato nàtraikaråpyam eva. vicitratà tu sàdç÷yasya yathàdar÷anam aïgãkartavyam. tad yathà -- jàtisàdç÷yam agnir vai bràhmaõa iti, agnisadç÷a ity arthaþ. kim anayos sàdç÷yam, ekasmàd brahmaõo mukhàj jàtir utpattir ity arthaþ. idaü ca tadsiddhisåtre vakùyate. kutaþ punar anayos samànàbhijananatvam avagamyate. ÷ruteþ. evaü hy àha -- prajàpatir mukhatas trivçtaü chandasàü niramimãta agniü devatànàü bràhmaõaü manuùyàõàm iti. loke ca samànàbhijananayor dar÷ayitavyam. guõasàmànyaü tu citràdau suprakà÷am eva loke, vede ca àdityo yåpa iti.{3,147}dravyasàdç÷yaü samàlaïkàradhàriõor loke, vede ca lohitoùõãùà çtvijaþ pracarantãti. kriyàsàdç÷yam adhyayanàdisàmànyàl loke, vede ca yaj¤avihaïgamayor nipatyàdànasàmànyàt. evaü hy àha -- yathà vai ÷yeno nipatyàdatte, evam ayaü dviùantaü bhràtçvyaü nipatyàdatte iti. ÷aktisàdç÷yaü tu bhãmo malla iti loke, vede ca somapåtãkayoþ. avagamyate hi påtãkànàü soma÷aktir arthavàdàt. tatkàryatvenàvagamàt. kàryasya ca kàraõànuvidhàyi÷aktikatvàt. uktaü ca -- somasya yo 'ü÷aþ paràpatat sa påtãko 'bhavad iti. svadharmasàdç÷yaü kecit tri÷ikhàþ kecit pa¤ca÷ikhà iti loke tri÷ikhàdãnàm anyonyasàdç÷yaü, vede ca vasiùñhàtryàdãnàü narà÷aüso dvitãyaþ prayàja iti. dharmaniyama eva hi tatra sàdç÷yam, prakçtivikçtikarmaõo÷ ca dharmasàmànyam eva sàdç÷yam ity uktam eva. ete ca jàtyàdaya ekaika÷o dvi÷astri÷as samasta÷a÷ ca samànà bhavantas sàdç÷yasya vicitratàm àpàdayantãti || 20 || nanu yatra sàdç÷yaü samavaiti tatsadç÷abuddhyà gçhyate. yadi càvayavasàmànyàni sàdç÷yaü, tàni tarhy avayaveùu samavayantãti teùv eva sadç÷adhiyaü janayeyuþ. atha teùàü bhåyastà, sà càvayavasàmànyeùv iti tàny eva sadç÷àni syuþ. kathaü jàtyantare sadç÷abuddhir ata àha -- ##iti. satyam. ata eva hetor na dharmàkhyàvayavasàmànyàni tadbhåyastà và sàdç÷yaü, teùu sàdç÷yabuddhyanutpatteþ. yad eva hi teùàü bhåyas tayà yuktaü jàtyantaraü gavayàdi vyaktyantaraü vàgneyasauryàdi, tad eva sadç÷abuddhyà gçhyate. ato jàtyantarasamavàya eva teùàü sàdç÷yam. svaråpatas tv ekaika÷astàni sàmànyàni pradhànasàmànyavadekatvabuddhinibandhanam eva. piõóitàni tu jàtyantarasamavàyopahitàni sàdç÷yam, ayaü ca bhåyo 'vayavasàmànyety asyaiva prapa¤ca iti || 21 || {3,148} atra codayati -- ##iti. jàtyantarasyeti yàvacchrutagràhiõaþ paricodanam idam -- yadi jàtyantarasya bhåyo 'vayavasàmànyayogatas sàdç÷yaü kathaü yamayor vyaktisàdç÷yam iti. itaras tu -- pradar÷anamàtraü jàtyantarasyeti keyam atraivàsthà, tad ayam arbhako varàka ity apahasati -- ##iti. yatraiva sàdç÷yaü dç÷yate jàtau vyaktau và, tatraiva tadà÷rayaõãyam. kim ekatraivàsthàü badhnàsãti. syàd etat. ekasvabhàvà hi bhàvà jàtyàdayaþ. tad idaü sàdç÷yam api tathaiva yuktam. yadi tàvadalpavçttisvabhàvaü vyaktyor eva yuktam, atha bahuvçttisvabhàvaü tato jàtyor eva. ardhavai÷asaü tv avastutàm àpàdayatãti, ata àha -- ##ti. pratãtyavisaüvàdàd ubhayopapattir iti bhàvaþ || 22 || nanu sàmànyàni sàdç÷yaü, tàni ca vyaktinà÷ena na÷yeyuþ. ato nityaü sàmànyam iti siddhàntahànir ata àha -- ##ti. etàni tàvannà÷ãni bhavantu, sàmànyàntaràõi gotvàdãni nityàny eveti na ka÷cil lokavirodha iti || 23 || kaþ punas sàmànyàntareùu vi÷eùaþ, ata àha -- ##ti. ananto hi gotvàdãnàm à÷rayaþ. tadekasya nà÷e 'py à÷rayàntare pratyabhij¤ànànnaikàntiko nà÷a iti. nityasàmànyavàdo 'pi na nas sàrvatrika ity àha -- ##ti || 24 || {3,149} athavàvayavasàmànyànàm api nàtyantiko nà÷o 'stãty àha -- ##ti. kàraõam àha -- ##ti || 25 || yady asti tatràpi sàdç÷yadhiyà bhavitavyam ata àha -- ##iti. bhåyas tayà teùàü sàdç÷yam atiriktaü bhavati, na tv ekaika÷o na santãti. na kevalaü sàmànyam ana÷varam iti de÷àntaràdiùv à÷rayasadbhàvaþ kalpyate. api tu pratyakùe 'pi kvacid arthe tàny upalabhyanta evety àha -- ##ti || 26 || nanv akùyàdãnàü svàvayavasàmànyabhåmnà sàdç÷yam uktaü, tadavayavànàü tu kathaü sàdç÷yaü bhaviùyaty ata àha -- ##ti. yathà mahàvayavino ye 'vayavàþ svàvayavasàmànyais sadç÷à bhavanti, evaü yatra nàmàvayaveùv api sadç÷àvayavatvam avagamyate te 'py avàntaràvayavasàmànyais sadç÷à bhavantãti na kà÷cad doùa iti || 27 || tàvac caivaü dar÷ayitavyaü yàvannirbhàgà bhàgà ity àha -- ##iti. tataþ paraü paramàõutvam eva kevalaü sàmànyam ity àha -- ##iti || 28 || nanu yadi sàmànyàni sàdç÷yaü gotvàdau prasaïgaþ, tattvàbhedàd ity ata àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- saüvinniùñhà hi no{3,150}vastuvyavasthitayaþ, ato yatsadç÷abuddhim utpàdayati tatsàdç÷yam. pradhànàvayavinàü tu yatra gotvàdisàmànyam ekaü pratãyate, tatra sa eveti pratibhàso bhavati, na sa iveti. ataþ pradhànasàmànyaü na sadç÷abuddher hetur iti na sàdç÷yam. tadbhede pradhànasàmànyabhede gogavayayos sàdç÷yabuddhir bhavati, na ca tayor itaretarasàdç÷yabuddhiþ. ato yatra gotvàdisàmànyaü vartate na tatra sadç÷abuddhiþ. yatra sadç÷abuddhir na tatra tadvartata iti tadvartãny avayavasàmànyàny eva piõóitàni sadç÷abuddher hetutvàt sàdç÷yam iti siddham. evaü ca yannibandhanakàreõa sàdç÷yasya tattvàntaratve kàraõam uktaü gotvàdàv api prasaïga iti, tat pratyuktam iti || 29 || citràdàv avayavasàmànyàbhàvàt sàdç÷yànupapattir iti codayati -- ##iti. pariharati -- tatràpãti. pàriõàmikàvayavasamavetasàmànyàbhàve 'pi pçthivyaü÷e ÷uklàdayo varõavi÷eùàþ parimàõa÷ ca tais sàdç÷yam upapàditam iti. kiü punar idaü jàtisàdç÷yaü vyaktisàdç÷yaü và. nedam ubhayam api sambhavati, ubhayàbhàvàt. na hi citràdau naratvàdijàtayas tadvyaktayo và sambhavanti. svabhàvanirmitapàõyàdyavayavasamavàyitvàd vyakteþ, tatsamavàyitvàc ca jàteþ. ucyate. vyaktir evàtra sadç÷ã. yady api càtra naratvaü nàsti, dravyatvaü tv astãti tadvyaktis sadç÷atayà pratãyate. pràyeõa càkçtisàdç÷yam eva tatràvagamyate. ku÷alas tu citrakàro vyaktisàdç÷yam unmãlayatãti || 30 || nanu piõóitàny evàvayavasàmànyàni sàdç÷yam. evaü guõasàmànyàny api militàni sàdç÷yam ity uktam. citràdau tu råpamàtram eva samànaü na gandhàdayaþ. ata àha -- ##ti. råpàdãnàü madhye kasyacid ekasyàpi{3,151}tulyatayà sàdç÷yaü bhavaty eva. uktam asakçt yathà dar÷anaü tadà÷rãyata iti. tad iha citràdau varõasàmànyam eva. kusumàdigandhavi÷eùàõàü gandhasàmànyaü, kùãra÷arkaràdau rasasàmànyaü sàdç÷yam. ava÷yaü sarvaguõasàmànyasamavàyo nànusartavya iti || 31 || parihàràntaram àha -- ##iti. evaü hi satkàryavàdino vadanti -- nàtyantam asatkartuü ÷akyaü, gaganakusumavat, ato 'sataþ kàryatvaü nivçttaü sattàü gamayati. ato naràdyavayavasàmànyàny api nàtyantam asanti jàyante. kin tu santy eva svakàraõeùu pçthivyàdiùu bhåteùu pariõàmàd abhivyajyante. sà ca teùàü pàriõàmikyabhivyaktir yathàdar÷anam evàvadhàrayitavyà. yathà ca tàni pàõyàdimatsu devadattàdiùu dç÷yante, evaü citràdibhàgeùv itãti tatra kim iti nàbhyupagamyante. ato 'vayavasàmànyàny eva citràdàv api sàdç÷yam iti || 32 || pràksattve kàraõam àha -- ##ti. idaü ca pràg evoktam iti. yat tu sàdç÷yaü bhinnam abhinnaü veti vikalpyàvastutvam àpàditam, tatrottaram àha -- ##iti. sarvadharmàõàm eva jàtyàdãnàü na dharmiõo nànàtvam, atha càvàntarasthitir api dharmadharmikçtàsty eva. evaü sàdç÷ye 'pi. ato nànena tadapalapituü ÷akyate. sarvatrànaikànta eva pratãty avisaüvàdàt samarthanãya iti || 33 || tad evaü sàdç÷yasya vastutve siddhe cakùuùà sambaddhasya sator dvayor dharmiõor yugapadãkùamàõasyaikatra và pratyakùatvaü siddham ity àha -- ##iti || 34 || {3,152} vçttiparicodanàyàm uttaram àha -- ##iti. kàraõam àha -- ##ti. jàtyàdivadupapattir iti || 35 || pratyekaü kçtsnasamavàye càsannihite 'pi gotve smçtisthe gavayasthasya sannihitasya sàdç÷yasyendriyagocaratà siddhety upasaüharann àha -- ##ti || 36 || svamatenedànãm upamànasya prameyaü dar÷ayati -- ##iti. yathà vivakùaü vi÷eùaõavi÷eùyabhàva iti || 37 || nanu gauþ smaryate sàdç÷yaü ca pratyakùeõa gamyata iti na prameyam upamànasya pa÷yàmaþ. ata àha -- ##ti || 38 || atra dçùñàntam àha -- ## iti || 39 || kà punar atra vyabhicàra÷aïkà, yanniràkaraõàrthaü lakùaõapraõayanam, ata àha -- ##iti || 40 || {3,153} àbhàsetaraviveke kàraõam àha -- ##ti. atrodàharaõam àha -- ##ti || 41 || kathaü punas tadàbhàsatvam ata àha -- ##iti. bàdhakaü hi tatra j¤ànam utpadyata iti bhàvaþ. neti pratyayàbhàve tu paramàrthasàdç÷yam ity àha -- ##iti || 42 || sarvam evàlocitànugamanam anumànam iti manyamànà ye 'syànumànàntarbhàvam icchanti tàn pratyàha -- ##ti. pakùadharmàdyasambhavam eva dar÷ayati -- ##iti. dhåmàdir hi prameyasya parvatàder dharmatayànumànotpatteþ pràgavagataþ pakùadharmo bhavati. iha ca gauþ prameyaþ. na copamànotpatteþ pràk taddharmatayà sàdç÷yaü gçhyate. atas tàvan na pakùadharmaþ. gavaya÷çïgitvàdãnàü tu pakùadharmatopariùñànniràkariùyata iti || 43 || gavayagatam api sàdç÷yam apakùadharmatvàn na sàdç÷yavi÷iùñànàü gavàm anumàpakam ity àha -- ##iti. gogataü ca pratij¤àrthaikade÷atvàn liïgam ity àha -- ##ti || 44 || {3,154} gavayo 'py apakùadharmatvàn na sàdç÷yavi÷iùñasya gor liïgam ity àha -- ##ti. anvayo 'pi tasya sàdç÷yavi÷iùñena gavà nàva÷yaü viditapårva ity àha -- ##iti. dvedhàpy upamànasya prameyaü sàdç÷yavi÷iùño và gaus tad và govi÷iùñam, ubhayasyàpi gavayànvayo na dçùñapårva iti || 45 || nanu yugapad ubhayaü pa÷yatàü sàdç÷yagavayayos sambandho 'vagata evàta àha -- ##iti. satyam avagataü, na tu sarveõety uktam asmàbhiþ. yadi cànvayo j¤ànàïgaü syàt, ekasyàpy agçhãtànvayasya j¤ànaü na syàd iti || [46] || yadi tu ÷çïgitvàder gavà sambandho 'vagataþ, atas tadgavaye gçhyamàõaü gavi liïgaü bhaviùyatãty ucyate. tan na. teùàm avayavabhåtànàü gavayàvayavij¤ànavyàpàraü pratyupakùãõatvàd ity à÷aïkayà sahàha -- #<÷çïgitvàder >#iti || 47 || yadi tu gavayaj¤ànaü pratyanupakùãõàni svaråpeõaiva ÷çïgitvàdãni liïgam iùyante, tatas tebhyaþ pårvàvagatasambandhànusàreõa nissàdç÷yam eva gosmaraõaü syàd ity àha -- ##ti. kathaü nissàdç÷yam ity ata àha -- ##iti || 48 || ayaü tu pratãtikrama ity àha -- ##ti. ÷çïgàdipratyayàt{3,155}paràvartinaü sàdç÷yapratyayam apekùya gosàdç÷yavi÷iùñagavayapratyayàd eva punas tatsàdç÷yavi÷iùñagoj¤ànam upajàyate, na punaþ ÷çïgàdipratyayamàtràd iti || 49 || nanu ÷çïgàdayo 'pi parasparasadç÷à eveti kathaü tebhyo nissàdç÷yà pratãtir ucyate. ata àha -- ##ti. yadi gavayàdãnàü sadç÷àvayavatvam avagamyate, na tarhi te sadç÷atayà pramãyante. kin tv avayavà eva parasparaü sadç÷atayà. ato na sàdç÷yavi÷iùñagopramitau ÷çïgitvàdãnàü liïgatvam. nissàdç÷yaü tu tebhyo gosmaraõamàtraü syàd iti. api cànumàne yad ekade÷atayà dhåmàdir avagamyate prameyam apy agnyàdi tadekade÷atayaiva. iha tu ÷çïgitvàdayo gavayaikade÷atayà pramãyante. na ca tadekade÷o gaur apy anumãyata ity àha -- ##ti || 50 || yadi tu ka÷cid vaiyàtyàd evam evànumàsyata iti bråyàt, taü pratyàha -- ##iti. bhràntir iyam abhàvavirodhàd iti. nagarasthagoj¤ànam avi÷eùitaü sàdç÷yena smçtir evety àha -- ##iti. viùayatàtsthyàd j¤àne 'pi tàtsthyavyapade÷aþ tadadhãnatvàt tasyeti || 51 || kaþ punar upamànasya vedàrtha upayogaþ. yadi pràkçtànàü dharmàõàü vikçtau pràptir ucyate, tan na. anumànàd eva tatsiddheþ. pràkçtaü liïgaü dharmais sambaddhaü ki¤cid vikçtau dçùñaü teùàm anumàpakaü bhaviùyati. jaiminer apy etad evàbhimatam iti lakùyate. yad evam àha -- yasya liïgam arthasaüyogàd iti. atra hi vyaktam eva laiïgikãü dharmapràptim apadi÷ati. ata àha -- ##ti.{3,156}ayaü bhàvaþ -- pratibandhadar÷ino hi pratibandhakaj¤ànam anumànam. na ceha sauryàdivàkyànàm àgneyàdividhyantena pratibandho 'vagataþ. na ca dravyadevatayoþ. na karmaõaþ. ataþ kathaü tajj¤ànam anumànam iti. pramàõàntaràd evopamànàt pràkçtavidhyantapràptir adhyavasàtavyà. vaikçtàni hi pradhànàny a÷rutavidhyantàni na tam antareõa paryavasyanti. yat ki¤cid vidhyantàpekùàü dravyadevatàdisàdç÷yadar÷anotthàpitopamànaparyavasthàpitàgneyavidhyantàni itikartavyatàm àpàdya kçtàrthàni bhavanti. yathehaiva tàvat sauryàgneyayor ekadevatàtvena taddhitadevatànirde÷enauùadhadravyakatayà ca sàdç÷yàd upamànenàgneyadharmàs saurya unnãyante. ayaü càvayavàrthaþ -- iyam upamà(numà)nàd bhinnoktà agnyàdiyutam itikartavyatàjàtaü sàdç÷yamàtràt kathaü nu pratyàyayodity evam upayujyate. itarathà sauryàdivàkyais saha tasyàdar÷anàn nànumànaü sambhavatãty apràptir eva syàt. agnyàdiyutam iti. agnyàdinà devatayàgneyàdikarma lakùayati. àgneyàdinà karmaõà yuktam itikartavyatàmàtram ity uktaü bhavatãti || 52 || prayojanàntaram àha -- ##ti. dar÷apårõamàsayoþ prakràntayor vrãhyapacàre yat tatsadç÷à nãvàràþ pratinidhãyante, tad apy upamànasya phalam iti. idam aparaü prayojanam ity àha -- ##iti yuktam antena. mukhyàpacàre gauõe ÷àstràrtha à÷rayitavye yatràtigauõair jaghanyair dvitràdisàmànyaiþ pratikçtiþ sàdç÷yaü bodhyate, tatra susadç÷alàbhe yanmandasadç÷aü, mithyà bhavati, tad apy upamànasya phalam iti. kathaü punarmandasadç÷aü mithyà,{3,157}susadç÷alàbhe 'pi hy alpayà màtrayà tatsadç÷am avagamyata eva. ato 'stu tatràlpaü nàmàvayavasàmànyam ata àha -- ##iti. na kevalaü vastutas tayos susadç÷àlpasadç÷ayoþ (?strãva/tãvra)mandratvamatir (?apãti/api tu) tathaiva -- mukhyaråùeõaiva susadç÷e dràk ÷ãghram utpadyate. iva÷abdo 'laïkàre. ato mandasadç÷asya màtrayà sàdç÷yabodhe 'py anupàdànalakùaõo bodho bhaviùyatãty asti hànopàdànayor upamànopayogaþ || 53 -- 54 || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàm upamànaparicchehaþ samàptaþ | 008 arthàpattipariccheda athàrthàpattiparicchedaþ atra bhàùyam. arthàpattir api dçùñaþ ÷ruto vàrtho 'nyathà nopapadyata ity arthakalpanà. yathà jãvato devadattasya gçhàbhàvadar÷anena bahirbhàvasyàdçùñasya parikalpanà iti. asyàrthaþ -- arthàpattir api na parãkùitavyà, evaülakùaõakatvenàvyabhicàràd iti. kiü punar anenàrthàpatter lakùaõam uktam. artho 'nyathànupapadyamàno yadarthàntaraü kalpayati sàrthàpattiþ. yathà jãvato devadattasya gçhàbhàvo bahirbhàvena vinà nopapadyamàno yad bahirbhàvaü kalpayati sàrthàpattir ity uktam. yady evaü keyam anyathànupapattir nàma. yadi tàvad anena vinàsya sadbhàvo nopapadyata iti, tad idaü kàryataþ kàraõànumànam upanyastaü, na pramàõàntaram. atha j¤àtasambandhasyànumànam, arthàpattau na sambandhaj¤ànam apekùata ity ucyate, tad ayuktam. na hy aj¤àte sambandhe 'nena vinà nopapadyata iti ÷akyate vaktum.{3,158}yad eva hy asyedaü kàryam ityàdinà råpeõa j¤àtasambandhaniyamaþ, tad eva svakàraõena vinà nopapadyata iti ÷akyam avasàtum, dhåma ivàgninà vinà. ato 'vinàbhàvasambandhabalottham evedaü j¤ànam iti ÷abdàntareõoktam. syàd etat. dçùñasvalakùaõaviùayam anumànam agnyàdiùu dçùñam, adçùñasvalakùaõaviùayàrthàpatti÷ ÷aktyàdiùåpajàyata iti. tan na. dçùñam adçùñaü và j¤àtasambandham avagamyate 'nyathànupapattyà, kàryasàmànyaü hi kàraõasàmànyena vinànupapadyamànaü yat tat kalpayati tad api sambandhaj¤ànena jàyamànaü katham anumànàd bhidyate. adçùñasvalakùaõaviùayatà cànumànasya kriyànumàne varõitaiva. ataþ pramàõàntaramçgatçùõikaiveyam. satyam, yadi yad yena vinà nopapadyate tad tadgamakaü syàt. iha tu yan nopapadyate tad eva gamyam. kim idànãü bahirbhàvo gçhàmàvena vinà nopapadyate. bàóham. na hi gçhe 'pi bhavan devadatto bahir api bhavati, tad asya bahirbhàvo gçhàbhàvadar÷anenaivopapadyate. nanu bhàùyakàro dçùñaþ ÷ruto vetyàdi vadan gamakasyànyathànupapadyamànatàü dar÷ayati. na gamyasya. agranthaj¤o devànàü priyaþ. dçùñaþ ÷ruto vàrtho 'rthakalpaneti hi sambandhaþ. kim uktaü bhavati, arthàntarasya pramàõam iti. anyathà nopapadyata iti tarhi kena sambadhyate, pramityeti vadàmaþ. anyathànupapadyamànatàm àpàdayannarthàntarasya gamaka iti. kasyàrthàntarasya. yadi bahirbhàvasya, nàsyànupapattiü gçhàbhàva àpàdayati, na hi gçhàbhàvadar÷ino bahirbhàvo nopapadyata iti budhyante laukikàþ, kin tu caitro bahir astãti. api ca gamyavi÷eùaõam anyathànupapattim àcakùàõair gamakasya kim anyathànupapattir neùyata eva yady evaü kathaü tato bahirbhàvasiddhiþ. atha so 'pi nopapadyate, tato 'vinàbhàvabalenaiva j¤ànam iti punaranumànatvam. kim arthaü cànyathà nopapadyata iti gamakaparityàgenà÷råyamàõayà pratãtyà yojyate. athocyate -- arthàntarasya caitrasambandhino vidyamànatvasyànyathànupapattim àpàdayan gçhàbhàvo bahirbhàvaü kalpayatãti. saü÷ayàpàdanaü cànyathànupapadyamànatvàpàdanaü, yena hi pràyeõa gçhe nivasaü÷ caitro dçùñaþ sa gçhàbhàvadar÷anenaiva caitrasya sadbhàva eva saü÷ete. pratãte 'pi hi vastuni{3,159}pårvapratipannaråpàntaràbhàvàvagamas saü÷ayam àpàdayati. devadattasya vidyamànatà gçhasambandhàvagateti tadabhàvadar÷anàd bhavati vidyamànatve saü÷ayaþ -- kim asti caitro na veti. ayaü ca saü÷ayo 'nupapattir ity àkhyàyate. tàm imàü vidyamànatvasya saü÷ayaråpàm anupapattim àpàdayan gçhàbhàvo bahirbhàvakalpanayà saü÷ayam utsàrayaü÷ caitrasya vidyamànatvam upapàdayati. tad iha gçhàbhàvo vidyamànatvasyàrthàntarasya saü÷ayàpàdanadvàreõa bahirbhàvenànavagatasambandho 'pi taü gamayati. vidyamànatvam eva và gçhàbhàvàpàditànupapattikaü svopapàdanàya bahirbhàvaü kalpayatãti dvedhà dar÷anam. ata eva cànumànàd bhedaþ. na hy anumàne dhåmàdiþ kasyàcit saü÷ayaråpàm anupapattim àpàdayaüs tadàpàditànupapattikaü và ki¤cid agnyàdikaü gamayati. kin tu asandigdhàd eva dhåmàd agnir anumãyate. yathà cànumàne ni÷citaråpaü liïgaü gamakam. tatheha sandigdham iti dar÷anabalàd abhyupagantavyam. tad etad asàmpratam. tathà hi -- yat tàvad uktaü gçhàbhàvas saü÷ayam àpàdayatãti. tad ayuktam. kathaü hi tena vidyamànatve saü÷aya àpàdyate. gçhe caitro dçùñaþ katham iha na bhavatãti ced, na tàvad evaü sarve pratiyanti, yenàpi hi sa tatra dçùñaþ, so 'pi taü jãvantaü tatràsantam avagamya sahasà bahirbhàvaü kalpayatãti. api ca -- yadi vastudharmavisaüvàdàt sandehaþ, na tarhi bahirbhàvakalpanàyàü nimittaü pa÷yàmaþ. yathà hi mçtajaniùyamàõayoþ gçhàbhàvo na bahirbhàvaü såcayati, evaü sandigdhasadbhàvasyàpi. yàvad dhi caitrasya vidyamànatà na ni÷cãyate, na tàvad gçhàbhàvamàtradar÷anena bahi÷ caitro 'vasthàpayituü ÷akyate. saü÷ayaniràkaraõàrtham api càtra pramàõàntaram arthanãyam. na bahirbhàvaþ. niràkçte tu saü÷aye ni÷citasadbhàvo gçhàbhàvadar÷anena bahir astãti gamyate. atha ni÷citasadbhàvasyaiva sthitiprakàre sandehaþ katham astãti. sa tarhi caitram apa÷yato 'pi bhavatãti kiü gçhàbhàvadar÷anena. na càsau bahirbhàvakalpanàbãjam. ato bahirbhàvakalpanàpratyanãkam eva saü÷ayàpàdanaü, yat tatsiddhaye dvàram à÷ritam. sàdhu sampàditam. ato na vidmaþ kãdç÷o lakùaõàrtha iti. {3,160} ata àha -- ##ti. anyathà nopapadyata ity anyathànupapadyamànatàm àpàdayan gamayatãti vyàcakùmahe. api tarhi dçùña÷rutavi÷eùaõam evedam. ya eva ka÷cit pramàõaùañkavij¤àto 'rtho 'nyathànupapadyamànatayà gçhãtaþ, sa eva svopapàdanàyànyam arthaü kalpayati tadviùayà kalpanàbuddhir arthàpattir iti. nanv evam avinàbhàvabalotthà buddhir anumànam ity àpàditam. maivam. na hy anyathà nopapadyata ity avinàbhàvam àcaùñe. sa hy anena vinà na bhavatãty ukte gamyate. kiü nàmànenocyate, dçùñaþ ÷rutaþ kalpanàm antareõa nopapadyata iti. kà punar asyànupapattiþ, na hi dçùñe 'nupapannaü nàma. dçùñam api pramàõàntaravirodhàd yat pratihanyate sànupapattiþ. dçùño hi gçhe caitràbhàvo 'bhàvena. ànumànikã ca tasya jãvataþ kvacit sattà. sànirdhàritade÷avi÷eùatayà gçham api vyàpnoti. so 'yam abhàvànumànayor virodho 'nupapattir àkhyàyate. saü÷ayo 'pi càtra pramàõàntaravipratipattir evànavasthitobhayabhànavastulakùaõaþ. athavàyam anadhyavasàya evaikasmin buddhim upasaühartuü yuktivi÷eùàd a÷aknuvataþ. ato nehànyatarad upàdàtuü hàtuü và ÷akyaü pramàõatvàvi÷eùàt. tad iha saïkañe pràmàõiko 'numànasya viùayaü kalpayati -- bahir astãti, na hiüsyàd iti sàmànya÷àstrasyeva vihitavarjitàü hiüsàm. evaü cobhayam upapàditaü bhavati abhàvo 'numànaü ceti. sarvatra caivam eva dar÷ayitavyam. trairåpyarahitatvaü càsyà uttaratra vakùyàmaþ. atra ca dçùña ity ucyate, tatra na vidmaþ, kim iha cakùurmàtreõa dçùño 'bhipretaþ, uta pratyakùamàtradçùñaþ. pårvasmin pakùe ÷rotràdipårvikàrthàpattir na syàt, uttarasminn anumànàdipårvikà. atha pramitamàtraparigrahàrtho dçùña÷abdaþ, ÷ruto veti tarhi kiü bhedenopàdãyate, ÷abdàvagatam api hi pramitam eva. athocyate nedam arthàntaravivakùayà ÷rutagrahaõam, kin tarhi, abhidhànàntaram evedam upalabdher vàcakam. upalabdhimàtravivakùayà{3,161}hi dçùña÷ruta÷abdam upacaranto laukikà dç÷yante. na dçùño na ÷rutaþ ka÷cit svayaü dattàpahàraka iti. yathà etad evàbhipretya ñãkàkàreõoktaü dçùñaþ ÷ruto veti laukikam abhidhànam iti. ÷àbdãm upalabdhiü pramàõàntarebhyo bhedena laukikà upàdadànà dç÷yanta ity uktaü bhavati. idam api nopapannam. kathaü hi lakùaõagranthe sunipuõo bhàùyakàro 'bhipràyàntaram antareõa ÷rutapadaü prayuïkta ity utprekùitum api ÷akyam iti vàcyam ubhayopàdànaprayojanam ata àha -- ##iti. satyam. pa¤cabhir api pratyakùàdibhir dçùño dçùño bhavati. upalabdhiparyàya eva dçùña÷abda iti yàvat. tathàpy asmàd dçùñàd bhedena yacchrutodbhavàrthàpattir upàdãyate, tad asyàþ pramàõagràhitayà pårvasyà dçùñàrthàpatter vailakùaõyaü dar÷ayitum. tac copariùñàd vakùyate. prathamàrthàpattyapekùayà ca pa¤cabhir ity uktam iti pramàõaùañkapårvikàrthàpattyudàharaõàvasare || 2 || idànãü pratyakùapårvikàm eva tàvanmukhyatayodàharati -- ##ti ##antena. kà punar iyaü ÷aktiþ. neyam atãndriyedantayà nirdeùñuü ÷akyate. nanu yadbhàvàbhàvanibandhanau kàryabhàvàbhàvau iyaü ÷aktiþ, ãdç÷ã ca pratyakùavedyaiva. tathà hi -- vahnisaüyogànantaraü dàho dç÷yate asati ca na dç÷yata iti tatsaüyoga eva ÷aktir iti gãyate, na tattvàntaram. sa ca pratyakùa iti kim arthàpattyà. na. vyabhicàràt. yathà khalu svaråpamàtram agner vyabhicarati, evaü saüyogo 'pi. bhavati hi kadàcid auùadhàdisannikarùe saüyujyate vagnir atha ca na dahatãti. tad ihàrthàpattyà tattvàntaraü ÷aktiråpaü kalpyate. kayànupapattyà, pramàõàntaravirodhena. tathà hi -- pratyakùeõa dàho 'vasthàpyate. hetvabhàvena ca pratikùipyate. sa hi kàryàbhàvena viditapratibandhas taü gamayati. tathà hi -- na svaråpam agneþ kàraõam, na tatsaüyogo vyabhicàràt, nànyat ki¤cit. na càkasmàd eva bhavatãti sàmpratam. evaü hi kadàcin na syàt, apekùà hi kadàcid bhàve nibandhanam, anapekùaü tu nityaü sadasad và bhavet. ataþ kàryadar÷anàdar÷anabalàd agneþ svaråpàd vyatiriktaü ki¤cid råpam unnãyate,{3,162}yadbhàvàbhàvanibandhanau kàryabhàvàbhàvàv iti. svaråpamàtràyatte tu kàryabhàve tadabhedàt sadàpattir iti. svaråpamàtram apratibandham agner dàhasya kàraõam auùadhàdãnàü tu pratibandhçteti cet, kaþ pratibandhàrthaþ. svaråpaü tàvadavinaùñam. tad eva pratyabhijànãmaþ. na hi bãjasyopari ta(?nà/dà)nãte pradãpe ki¤cid råpàpacayam upalabhàmahe. na ca tenàïkuro janyate. atha vastvantarasannidhau sàmagryantaram eva jàtam, ataþ pårvasàmagrãkàryaü notpadyata iti cen naivam. na hi mantràdisannikarùe pårvasàmagrãnà÷o dç÷yate. na ca tat kàryam upalabhyate. atha mantràdirahitam eva kàraõaü kàryasya janakam. na tu tatra tena ki¤cit kriyata ity ucyate. tan na. na hy aki¤citkarasya sannidhiþ kàryaü pratibadhnàti. anyad api hi tatrodàsãnaü sannihitaü bhavati. na ca kàryaü na jàyate. na ca mantràdisannidhàv arthàntaram eva jàtaü pårvakàraõanà÷eneti matir àvirasti. sakalà hi sàmagrã pratyabhij¤àyate. asti ca tatra kàraõam ity uktam. na ca mantràdipràgabhàva eva và tadvi÷iùñà và sàmagrã janiketi yuktam. abhàvasya bhàvàntarasiddhau vyàpàràdar÷anàt. vihitàkaraõe 'pi tatkàle 'nyakriyà pratyavàyahetur nà(?kà/ka)raõam. yadàha -- svakàle yad akurvas tu karoty anyad acetanaþ | pratyavàyo 'sya tenaiva nàbhàvena sa janyate || iti. yadi tu -- karmaõaþ pràgabhàva÷ ca vihitàkaraõeùu yaþ | sa cànarthakaratvena vastutvàn nàpanãyate || iti dar÷anàt mantràdipràgabhàvaþ kàraõam iùyate. tathàpi parastàt kàryadar÷anaü nopapadyata iti. mantràdipradhvaüso 'pi kàraõam iti cet, sa tarhi pràï nàsãd iti pràïmantràdiprayogàt kàryaü na jàyeta. na hi kùitijalabãjànàm anyatamàpàye 'py aïkuro jàyamàno dç÷yate. api ca saty eva pràcyamantràdisannidhàne tadviparãtamantràdyàgame kàryabhàvam ãkùamàõà na tadabhàvasya kàraõabhàvam avasthàpayàmaþ. na hi vihitàkaraõakàraõakaþ pratyavàyaþ saty api vihitakaraõe dçùñaþ. bhavati càtra prayogaþ -- yadyadabhàvakàraõakaü tattadbhàve na bhavati vihitàbhàvabhàvya iva pratyavàyo{3,163}vihitabhàvena. na caivaü mantràdibhàve kàryam iti. evaü càki¤citkaro mantràdibhàvo na kadàcit kàryaü pratibadhnãyàt. ataþ kàraõa÷akter eva pratibandhako mantraþ, na tadabhàvaþ kàraõam. balavattaropanipàtàpahçta÷aktis tu so 'pi na ki¤cit pratibadhnàti. na ca yad balavadruddham àtmànaü naiva vindati, avirodhe 'pi tenàtmà na labdhavyaþ. kadàcana màbhåt ÷rautaparipanthiviniyogàbhàve 'pi laiïgikaviniyogàbhàva iti. ato 'sti ka÷cid ati÷ayaþ kàraõànàm, yannà÷atirodhànàbhyàü kàryaü nàrabhanta iti siddhaü pratyakùàvagatàd dàhàd dahana÷aktikalpanam. anumeyatvaü tu ÷akter upariùñànniràkariùyata iti. anumànapårvikàrthàpattim udàharati anumitàd iti. de÷àntarapràptyà sårye yànam anumãyate, tato 'rthàpattyà tacchaktiþ. atràpi pramàõàntaravirodha evànupapattiþ. gamanaü hi pràõinàü vi÷iùñapadàdisàdhanakam avagatam. ayaü cànumitatadvidharmagamanasàdhano 'pi tathaiva na gantum arhatãti vitarkaþ. so 'yaü ÷aktikalpanayà nivàryate. asti nàma sà kàcid asya ÷aktiþ, yayà gantrantaravidharmagamano vipàtanipàtayos samam upasarpatãti || 3 || ÷rutàrthàpattis tu bhinnaviùayà dçùñàrthàpattibhyo vivicya pa÷càd evàbhidhàsyata ity àha -- #<÷rute>#ti. upamànapårvikàü dar÷ayati -- ##ti. gavayasadç÷o gaur ity upamite sadç÷aj¤ànagràhya÷aktir arthàpattyà kalpyate. ãdç÷ã ca tatrànupapattir bhavati -- kathaü gavi susadç÷aj¤ànaü janyate, yadi hi janayet prathamadar÷ane 'pi kiü na janayet, santi hi tadàpi gavi gavayàvayavasàmànyàni, tad evaü jàtam api gavyupamànam anupattyàvasãdati. ÷aktikalpanayopapàdyate. astinàma ko 'pi gor ati÷ayo yaþ pratiyogidar÷anapratilabdhàbhivyaktir gavayasadç÷ãü dhiyam upajanayati. yac cedaü samàne pa÷utve gaur eva gavayasadç÷a ity upamãyate tad api tasya ÷aktivi÷eùàbhyupagamàd vinà nopapadyata iti || 4 || arthàpattipårvikàm udàharati -- ##ti. ÷abdàd anantaram arthapratipattiü dçùñvà tasya tatkàraõatvam avasãyate. na ca vyàpàram antareõa{3,164}kàraõatvam upapadyata iti ÷abdasamavàyã vyàpàro 'numãyate. sa càbhidheti prasiddham. tatsiddhyarthaü ca ÷abde vàcakasàmarthyam arthàpattyà pramãyate. abhidhàyakatve hy anumite bhavaty anupapattiþ, nàyam asyàbhidhàyakaþ. pràg iva sambandhaj¤ànàd gçhãtasambandhaþ pratyàyaka iti ced na. tadabhàvàt. na hy asyàrthena saüyogàdãnàm anyatamas sambandho dç÷yate. tad asyànupapattau ÷aktikalpanopapàdikà bhavati. asti khalv anayor vàcyavàcaka÷aktiråpas sambandhaþ. yadagrahàn nàrtho 'vagamyata iti. evaü ca ÷aktikalpanottarakàlaü ÷akter api nityatvam antareõànupapatter arthàpattyantareõa ÷abdasya nityatà pratãyata iti || 5 || etad eva vivçõoti -- ##ti sàrdhena. etac ca svayaü jaimininaiva ÷abdàdhikaraõe 'bhidhàsyata ity àha -- ##ti || 6 -- 7 || abhàvapårvikà tu bhàùyakàreõa svayam udàhçteti na pçthagudàhriyata ity àha -- ##ti sàrdhena. asyàrthaþ -- yathà jãvati devadatte gçhàbhàvadar÷anena bahirbhàvasyàdçùñasya parikalpanà iti bhàùye ya. caitrasya bahirbhàvasiddhir dar÷ità tàm eva prakçtàbhyo 'nyàm abhàvapårvikàm arthàpattiü bhàùyakàra udàharat udàhçtavàn iti. prapa¤cas tv arthàpattyudàharaõànàü pakùadoùàbhidhànàvasare j¤àtràdinàstitàyàm ityàdinànumàne varõita ity àha -- ##iti || 8 -- 9 || {3,165} idànãm arthàpatter anumànàd bhede veditavye bhàùyoktatvàd abhàvapårvikàyà eva bhedaü tàvad àha -- ##ti. yeyam abhàvapramàõena gçhe nàstãty anena råpeõàvagatàc caitràd bahirbhàvasåcanàtmikàrthàpattiþ sàpi pakùadharmàdãnàm anaïgatvàc chabdavadupamànavadanumànàd bhidyata iti || 10 || pakùadharmàdyanaïgatvam eva dar÷ayati -- ##ti. iha hi bahirde÷avi÷iùña÷ caitraþ pakùas tadvi÷iùño và bahirde÷aþ. na cobhayasyàpi gçhagato 'bhàvo dharma ity (asya) pakùadharmatvaü katham, na katha¤cid ity arthaþ || 11 || nàbhàvamàtram avi÷eùitaü caitrasya bahirbhàve liïgam. na càsya gçhaü vi÷eùaõaü bhavati, paratantraü hi vi÷eùaõam, yathà nãlimotpaladravyasya. evam ihàpi dravyabhåtaü gçham eva tatparatantreõàbhàvena vi÷eùyata iti yuktam, vyàpakatvàc càbhàvo gçhasya vi÷eùaõam, ÷akyate hi tena caitràdhiùñhitaikade÷avyatiriktajagadvyàpinà gçhaü vyàptum. alpaü tu gçhaü na mahàviùayam abhàvaü vyàptuü ÷aknoti. ato yathà vyàpyasya dhåmasyàgnivi÷iùñatvam avagamyate, anenàpi prakàreõa gçham evàbhàvavi÷iùñaü bahirbhàvasya liïgam ity àpatati. tac ca tadabhàvavi÷iùñagçhaü na katha¤cic caitrabahirde÷àbhyàü sambadhyate. abhàvasya tàvat katha¤cid asti caitrànvayaþ. caitràbhàva iti hi sa pratãyate. gçhaü tu na katha¤cic caitrasambaddham avagamyate ity apakùadharma ity àha -- ##ti. ita÷ ca gçhàbhàvo na pakùadharma ity àha -- ##ti. gçhãte hi pakùe taddharmapratyayo bhavati. na ca caitrabahirde÷au gçhe 'sattayà gamyete iti || 12 || {3,166} gçham eva tu tatra pratyakùàvagatam iti taddharmapratãtir evàbhàve bhavatãty àha -- ##iti. na hi tatra gçha eva caitro 'numãyate, abhàvavirodhàd ity abhipràyeõàha -- ##ti. adar÷anaü hi caitrasambaddham avagatam iti talliïgaü bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. na ca dar÷anàbhàvo bahirbhàve liïgam, etadabhàve 'bhidhàsyata iti || 13 || ato gçhe 'dar÷anam api na hetur ity àha -- ##ti. ki¤ ca gçhàbhàvàvadhàraõopakùãõe 'dar÷ane bahirbhàvamatir bhavati, katham asau taddhetukà bhaviyiùyatãty abhipràyeõàha -- ##iti. abhipràyaü vivçõoti -- ##iti. adar÷anàvadhàritasya caitrabhàvasyaivànyatrànupayuktasya hetutvaü sambhavati. taccàpakùadharmatayà niràkçtam ity àha -- ##ti || 14 -- 15 || evaü tàvat pakùadharmatà niràkçtà pakùo 'py atrànumànàt pårvaü nopalakùyata ity àha -- ##ti || 16 || {3,167} atra codayati -- ##ti. atra hy apratipanna evoparide÷e pakùe 'taddharmaþ påro liïgaü tadvad ihàpi bhaviùyatãti || 17 || pariharati -- ##iti. evaü tv anumãyamàne lokavirodhaþ. na hy evaü laukikà budhyante. ata àha -- ##ti. dçùñasya nadãpårasya kàraõàbhàvànupapattyopariùñàd vçùñiþ kalpyate. idam api cànvàråóhenoktam, paramàrthena tu vyàptibalottham idam anumànam eva. na càpakùadharmatàdoùaþ. uparide÷asya pårasambaddhade÷asambandhàt, asambaddho hi na hetur bhaviùyatãti || 18 || ita÷ ca gçhàbhàvo na bahirbhàve liïgam ity àha -- ##ti. ni÷citaråpaü hi liïgam anumàne gamakam. iha ca yo 'yaü jãvato gçhàbhàvaþ sa pramàõàntaravirodhàn ni÷cetum eva na ÷akyate. evaü hi tatra bhavati vitarkaþ. jãvatà hi kvacid bhavitavyam, katham iha na syàt. evaü cànadhyavasàyàd apratiùñhito gçhàbhàvo 'siddhatvàd aliïgam. siddhis tu nànantarbhàvya bahirbhàvam asya bhavati, tadantarbhàve ca parastàt prameyàbhàva iti bhàvaþ || 19 || anumàne tv anapekùitaprameyam eva dhåmàdiliïgasya svaråpaü siddham avagamyata ity àha -- ##ti || 20 || yadi tv ihàpi hetor anapekùatvasiddhyarthaü gçhàbhàvamàtram avi÷eùitaü jãvanena hetur iùyate tato naikàntika ity àha -- ##ti || 21 || {3,168} kathaü ca vidyamànatvavi÷iùño gçhàbhàvo bahirbhàvaü sàdhayati kathaü ca ÷uddho nety ubhayatra kàraõam àha -- ##ti dvayena. vidyamànatvavi÷eùaõavi÷iùñagçhàbhàvabuddhau hi yàvad vidyamànatvasya viùayo nàvasthàpyate tàvadabhàvaþ pratyetum eva na ÷akyate, tad yadà bhàvapratipakùeõàbhàvena gçham avaruddhaü tadà tatra tàvac caitrasya bhàvo bhavituü na prabhavatãty à÷rayàpekùayà pàri÷eùyàd bahir eva bhavatãti. ÷uddhàbhàvapratãtau tv à÷rayàpekùaiva nàstãti kiü bahirbhàvakalpanayeti || 22 -- 23 || nanu ca ni÷citasadbhàvasya caitrasya gçhàbhàvo bahirbhàvam antarbhàvya siddhyet. sandigdhasadbhàvasya tv anapekùitabahirbhàva eva taü gamayiùyatãty ata àha --#< siddha >#iti. yadi caitrasadbhàve sandehaþ, na tarhi tadbahirbhàvàvagatiþ prasidhyet. asandigdha eva tu sadbhàvavij¤àne 'bhàvena gehàd utkàlità -- utsàrità tatsattà bahirbhavati niyamena, itarathà tatràpi sandeha eva bhavet. etena gçhàbhàvàpàditasandehaü vidyamànatvam eva bahirbhàvaü kalpayatãti yair uktaü tanniràkçtam iti veditavyam. idaü ca pràyevoktam asmàbhir iti || 24 || ataþ siddhaü jãvananirapekùasyàbhàvasya vyabhicàraþ avyabhicàriõa÷ ca prameyànuprave÷advàraõaiva samarthanam iti dhåmàd ivailakùaõyàn na liïgatvam ity àha -- ##ti || 25 || {3,169} evam anumànàd bhedaü prasàdhitum upasaüharati -- ##iti. anumànàd bahirbhåtam idaü pramàõaü sthitam iti || 26 || tad evaü gçhàbhàvasya prameyànuprave÷anasiddhau yadi talliïgam iùyate tato duruttaram itaretarà÷rayatvam àpadyata ity àha -- ##ti dvayena || 27 -- 28 || nanv evam arthàpattàv api prameyànuprave÷ità, kathaü hi pramàõàntaràpàditànupapattir anavasthito gçhàbhàvo bahirbhàvaü gamayiùyaty ata àha -- ##ti. dvedhà hy anupapannam -- ki¤cid anupapannam eva yan na katha¤cid upapàdayituü ÷akyam, ki¤cic càsati kalpane 'nupapannam. tatra yad ekàntam anupapannaü tadupekùyata eva. yat tu kalpite kasmiü÷cid upapadyate anyathà nopapadyate tadupapattir anyakalpanayàvasãyate. evam eva hi sarvalaukikaparãkùakà budhyante. na ca viparyayo de÷àntaràdiùu dçùñaþ. ataþ pramàõam evedam. yathà cànumàne ni÷citaråpaü liïgaü gamakam, evam ihàpi kenacit pramàõenàvagataü pramàõàntareõotthàpitavitarkam. na càtrànyataratràpi pràmàõye saü÷ayaþ, kin tu ni÷citapràmàõyayor eva dvayos samarthanàpekùàmàtraü katham idam ubhayam upapadyatàm iti. ùoóa÷ina iva grahaõàgrahaõa÷àstrayoþ. na tatraikaparityàgenetarad upapàdayituü ÷akyate. ato yathà tatra katham idam ubhayam upapadyatàm ity apekùite prayogabhedenobhayam upapàdyate, evam ihàpi pramàõapratipannam ubhayaü ni÷citasadbhàvam arthàntaraparikalpanayà{3,170}samarthyate. tàdråpyeõaiva pratibhànàt. vilakùaõàni hi pramàõàni vilakùaõasàmagrãkàõi. ata eva parasparato bhidyante. apràmàõyakàraõàni ca saü÷ayaviparyayàvaj¤ànaü và, tac càrthàpattàv api nàstãti katham apramàõatà. katham aj¤àtasambandhàt pratãtiþ pramàõam iti cet. na sambandhaþ pràmàõye kàraõam, api tu bàdhavirahaþ. sa cehàpy avi÷iùña iti na ka÷cid doùo 'rthàpattàv asmàkaü pratibhàtãti || 29 || nanu gçhàbhàvo nàntareõa bahirbhàvam upapadyate ato nàntarãyakaþ, nàntarãyakàc ca yadarthàntaraj¤ànaü tadanumànam, ato 'numànam evedaü bahirbhàvaj¤ànam ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nàntarãyakàrthadar÷anaü tadvido 'numànam iti kecit pañhanti, teùàm api tadvido nàntarãyakatàvida eva nàntarãyakadar÷anam anumànam abhipretam, na ceha nàntareõa bahirbhàvaü gçhàbhàvo bhavatãti pràgavagatam, tadaiva hy arthàpattyà bahirbhàvaü parikalpyàyamanena vinà na bhavatãty avinàbhàvità kalpyate. atas sà svaråpasaty api na pårvam avagateti na j¤ànotpattau kàraõam iti || 30 || nanv avagatasambandhasya tarhy anumànaü syàd ata àha -- ##ti ##ntena. na tàvanniyamena sarvair eva dvayos sàhityam avagatam, aviditasàhityasya tàvat siddhaü pramàõàntaram ity abhipràyaþ. yenàpi tayos sàhityam avagataü tasyàpi nàgçhãtayos tayos sàhityagrahaþ sambhavati, na ca tayor ekagrahaõe 'paradar÷anam arthàpattyà vinà sambhavati. anyathànupapattyaiva tv ekena gçhàbhàvena{3,171}bahirbhàvena và tayor ekaþ pratyetavyaþ. evaü càkalpyamàne nyatarasya sambandhino 'gçhãtatvàt sàhityapratãtir eva na syàt, atas sàhityàrtham arthàpattir arthanãyeti siddhaü pramàõàntaram ity abhipràyeõàha -- ##ti ## 'ntena. abhipràyaü vivçõoti -- ##ti || 31 -- 33 || nanu ca nàva÷yam arthàpattyaivànyataras sambandhã grahãtavyaþ, ÷akyate hi gçhadvàràvasthitenàbhàvapratyakùàbhyàm ubhayaü viditvà sambandho 'nubhavitum, tathà viditasambandhàc ca gçhàbhàvàd bahirbhàvànumànam ity à÷aïkate tàvat -- ##ti || 34 || atrottaram àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- sidhyaty evaü gçhàbhàvàd bahirbhàvànumànam, na punar evam eva sarveùàm avagatiþ, agçhãtasambandhànàm api pratãtibhàvàt. eùo 'pi ca prakàro naikatra bhàvena sarvatràbhàvàvagame sambhavati, na hi jagadabhàvenaikatra bhàvo 'nvita÷ ÷akyo 'vagantum. jagadabhàvasya pratyetum a÷akyatvàd ity abhipràyaþ. nanv evaü tadàvagataü yadàyam ekatra bhavati tadà paratra tatsamãpe na bhavatãti. evaü ca viditavyàpter ekade÷abhàne sarvatràbhàvànumànaü bhaviùyati. ata àha -- ##ti. na hy ekade÷anàstitayà trailokyàbhàvena hetor vyàptis sidhyatãti || 35 || kiü punar jagadabhàvena sambandho nàvagamyate, tasyànavagater iti ced, nanv anupalabdhir abhàvàvagame kàraõam, yathà caikatra san devadatto de÷àntare{3,172}nupalabhyamàno nàstãti ni÷cãyate. evam ekatra san sarvatra nopalabhyata iti sarvatraiva nàstãti ÷akyam avagantum. na hi dar÷anavadadar÷anam api prayatnam apekùate, dar÷anaü hi kàryaü svakàraõam arthendriyasannikarùàdyapekùamàõam ekatra sato na sarvatra sambhavati, dar÷anàbhàvas tu na ki¤cid apekùata iti codayati -- ##ti. atrety ekade÷aü paràmç÷ati. atra khalv ekade÷e 'nupalabdhito 'vidyamànatvam avagamyate. tac ca sarvatràpi samànam iti || 36 || atra parihàram àha -- ##ti. kim iti na pratãyate ata àha -- ##ti. upalabdhiyogyasya hy anupalabdhir abhàvaü vyavasthàpayati, dårastheùu tvayogyatvàd eva satsv apy anupalabdhis sambhavatãti nàbhàvani÷caya iti || 37 || yadi tu sarvagràmanagarasaritkàntàràdide÷àþ pràptà bhaveyuþ, evaü caitrasya teùv abhàva÷ ÷akyàvagamaþ, na cedaü ÷akyakaraõam ity abhipràyeõàha -- ##ti || 38 || atra codayati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- na tàvad vipakùàd avyàvçtto hetur gamakaþ, na ca sarve vipakùà gatvopalabdhuü ÷akyante, ato 'va÷yam ekade÷asthasyaivànupalabdhyà vipakùàd hetor vyatireko grahãtavyaþ. tadvad ihàpi bhaviùyatãti. dhåmàdaya÷ ca te vyatirekiõa÷ ceti dhåmàdivyatirekiõaþ. agnyàdyabhàve ye vyatirekiõo dhåmàdayas teùàm agnyàdyabhàvade÷àgamanàd vyatireko na sidhyatãti || 39 || {3,173} pariharati -- ##ti. vyatirekapradhànavàdino hi bauddhasyàsati vipakùàd vyatirekagrahaõe na hetur gamako bhavati, vastvantaràbhàvo hi tasya prameyaþ, agnyàder vastuno 'nyasyànagnyàder abhàva iti yàvat. sa hi sarvànagnivyatirekam antareõa na sambhavati, mama tu sahacàriõo hetur gamakaþ, anvayamàtraniyamena. sa ca vipakùàdar÷anamàtreõa dvitrair eva dar÷anaiþ sidhyatãti || 40 || nanv anvayavàdino 'py ajàtàtivçttapratyutpannànantade÷avartivahnisahacaritadhåmadar÷anaü durlabham eva. atha katipayàgnisàhityadar÷anàdevàsahitàvagatà api vahnayo 'numãyante, evaü tarhãhàpi caitràbhàvasya jagadvartina ekade÷abhàvena sambandha upapadyata eva. atràpi hy ekatra caitre bhavati katipayeùu tadabhàvo dçùña eva, tàvatà ca sarvatràbhàvo 'numàsyata ity àha -- ##iti || 41 || atra parihàram àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- na hi no vyaktiviùayam anumànam, api tarhy àkçtiviùayam, àkçtyo÷ ca prativyaktikçtsnasamavàyàt sulabham eva sàhityadar÷anam, sakçddar÷anenaiva hy àkçtyos sàhityam avagamyate. ata eva dvitràdidar÷anam api vyabhicàrà÷aïkàyàü niyamàrtham abhyarthyate. avagate hi sàhitye bhavati ÷aïkà -- kim ayam aupàdhikas saüsargo dhåmasyàgninà saha àhosvit sahaja eveti, tatràsakçddar÷ane 'nvayàvyabhicàràd upàdhyantaraprave÷akàraõàbhàvàt svàbhàviko 'syàgninànvaya iti bhavati matiþ. agnes tu prathamam avagatasambandhasyàpi dhåmena dar÷anàntare vyabhicàradar÷anàdàrderndhanàdir upàdhir anupravi÷ati. na ca de÷àdibhede vyabhicàrà÷aïkà, sakçddar÷anàvadhàritasàhacaryayor hi dvayor apy agnes tàvad vyabhicàro dçùño{3,174}dvitràdidar÷anenaiva, tad yadi dhåmo 'py agniü vyabhicaret, asyàpi hi dvitricaturair eva dar÷anair vyabhicàro dç÷yeta, na ca dç÷yate. ato 'gnyanvitasvabhàvo 'yam iti ni÷cãyate. yasya tv evam apy anà÷vàsaþ. tasya sarvapramàõeùv eva kvacid vyabhicàradar÷anàd anà÷vàsaþ syàt. vipakùavyatireko 'pi caivam arthàd eva siddho bhavati. sa hi prathamam anvicchato vipakùade÷ànàm anantatvàd durlabho bhavati. svabhàvaniyame tu j¤àte svabhàvasyàvyabhicàràt sulabho vyatirekaþ. na hi svàbhàvikam uùõatvam antareõa kvacit kadàcid agnir bhavatãti ka÷cid à÷aïkate. mitade÷atvàd iti. parimitade÷atvàd ity arthaþ || 42 || ekade÷abhàvajagadabhàvayos tu naivaü sàhityaj¤ànaü bhavatãty àha -- ##ti. eko hy atra sarvatràbhàvas sahabhàvyanantade÷avartã, na tv agnidhåmàkçtivat parimitade÷aþ, ato 'tra durgrahaü sàhityam iti || 43 || atra codayati -- ##iti. anumànena de÷àntaràbhàva÷ caitrasya pratãyate. evaü hy anumàsyate. parokùàs sarvabhåmaya÷ caitràbhàvasambandhàþ, tadàkràntade÷avyatirekitvàt sthitacaitrade÷asamãpavad iti || 44 || pariharati -- ##ti. kathaü hi viruddhàvyabhicàritvam ata àha -- ##iti. tadvac caitravad de÷àntaram iti. ato 'rthàpattyaiva sarvatràbhàvo 'vagantavyaþ, nànyà gatir asti || 45 || tathà tu taü gçhãtvà sàhityagrahaõapurassaraü yady anumànam iùyate tadarthàpattipårvakam, etàvatà ca siddham arthàpatteþ pràmàõyam ity abhipràyeõàha --{3,175}##ty#< atrà>#ntena. yas tu vadati -- svàtmanas tàvad ekatra satas sarvatràbhàvena sambandho dçùñaþ, ato 'nyasyàpy anuminotãti. sa vaktavyaþ svàtmana eva sarvatràsattà katham avagamyate, yady abhàvena, kasyeti vaktavyam, na tàvat pratyakùasya nivçttyà dårade÷eùv abhàva÷ ÷akyate 'vagantum, dåratvàd eva teùàm anupalabdhiyogyatvàn na svàtmano 'bhàvas teùu ÷akyate 'vagantum. atha tatra sato dårasthatvam eva na syàt, atas sahaiva de÷àntare sva÷arãram upalabdhiyogyaü bhavati, yogyatvàc copalabhyeta, ato 'nupalambhàn nàstãti ni÷cãyate. yady evaü pramàõàntaram idam, yo hi yatra bhavati tasya sahaivàdhàreõàtmopalabdhiyogyo bhavati, na ceha tathà, ato na de÷àntareùv astãti. evaü cànumànena de÷àntaràbhàvo grahãtavyaþ. na pratyakùàbhàvena. tatra ca viruddhàvyabhicàritoktaiva -- de÷àntaràõi vimatipadàni caitravanti caitravadde÷asamãpavyatiriktade÷atvàc caitravad de÷avad iti. yatra ca pratihetunà sandehaþ kriyate tatra balavatànyena yadupabçühitaü pratyakùàdinà bhavati tadvijayate, na cehàrthàpatter anyat pramàõaü sarvatràbhàve samartham. sà hy evaü pravartate, yad etad ekatra kàrtsnyena caitrasyopalambhanaü tan nopapadyate, yadi de÷àntare caitro bhavet, dvedhà hi bhàvàþ pràde÷ikà vibhava÷ ca, vibhavo 'pi dvedhà, sarvavyàpinaþ svà÷rayavyàpina÷ ca. pårve gaganàdayaþ. uttare jàtyàdayaþ. yad dhi sarvasaüyogibhir anàgatair agataü sambadhyate, tadvibhutayà prasiddham, tayà càtmàkà÷àdaya iti vibhava ity ucyante. na tàvadàkà÷avac caitraþ, ekatra parisamàpto hi parimaõóalas so 'vagamyate. na ca yathàvayavã svàvayaveùu vartate tathà de÷àntare vartitum arhati. yadi hi tasyànyatra bhàgà bhaveyuþ iha kçtsno nopalabhyeta. bhavanvàntaràle vicchedàd anyo bhavet. na ca jàtivad vartitum arhati. jàtir hy amårtà, saikatra piõóe samavetà piõóàntare samavaiti. asya tu kuto 'nyatra samavàyaþ. na hãdaü sàmànyam. saüyogo 'sya de÷àntareõa sambandhaþ. sa ca nàgatasya sambhavati. gatvà hy ayaü de÷àntaraiþ saüyujyamàno dç÷yate. ata eva na vibhuþ.{3,176} ato 'sya na katha¤cid ekatra sato 'nyatra sattvam upapadyata ity anyatràbhàvam antarbhàvya kçtsnabodhas samarthyate, kà punar atrànupapattiþ, nàtra kçtsnabodhasya kenacit pratighàto dç÷yate. bhàvànumànenaiva kevalaü tu durbale pratighàtahetau tadbàdhenaivàrthàpattir àtmànaü labhate. durbalaü ceha bhàvànumànaü pratihetuviruddhatvàt. yatra tu tulyabalam ubhayam ekatropanipatitaü bhavati, tatràrthàntarakalpanayopapattir iti na ki¤cid anupapannam iti. evaü tàvad abhàvapårvikàyà arthàpatter anumànàd bheda uktaþ pratyakùapårvikàyà bhedam idànãü dar÷ayituü tatpratij¤àü tàvad àha -- ##ti. yatràpi dàhàdikàryadar÷anàd agnyàdeþ kàraõasya ÷aktir astãti kalpyate tatràpy arthàpattir eva prathamà. yadi tu pa÷càdanumànaü bhavati bhavatu. bhàùyodàhçtatvàc càbhàvapårvikàyà eva prathamam anumànàd bhedo varõita iti || 46 -- 47 || atrànumànavàdinàü liïgam upanyasyati -- ##ti. evaü hi manyante -- dvividham anumànaü dçùñasvalakùaõaviùayam adçùñasvalakùaõaviùayaü ca. tatra tàvat dçùñasvalakùaõaviùayaü dhåmàdinàgnyanumànam, adçùñasvalakùaõaviùayaü ca saüyogavibhàgàdibhya iva kriyàdyanumànam. kàryaü hi kàraõena sàmànyato j¤àtasambandham iti tatas tatpratãtir anumànam evedam iti. etad api dåùayati -- ##ti. yena hy ekadà bãjàd aïkuro dçùñaþ so 'nyadà tathàvidhàd eva punar anupalabhamànaþ svabhàvànumànena janayitavyo 'nenàïkura ity anumimàna evàtrà÷aïkate katham aïkuro na jàyata iti, tataþ kalpayati -- asti ka÷cid bãjasamavàyã ÷aktibhedo yadva÷àt pràk kàryam àsãd adya ca nàstãti. tac cedam anapekùitasambandhasyaiva puràtanedànãntanàïkuradar÷anàdar÷anavicàràd eva j¤ànaü jàyamànaü katham anumànam iti. api ca sambandhagrahaõàdhãnam eva sarvam anumànaü na tadagçhãtayos sambandhinos sambhavati. na ceha tayor atãndriyà ÷aktiþ{3,177}pramàõàntareõa ÷akyate 'nubhavitum, ata eva ca na tadvato 'pi grahaõaü sambhavati, ataþ katham agçhãtasambandhàt kàryàc chaktitadvatos siddhir iti. tad etad àha -- ##ti. nanv avagataü tàvat kàryasàmànyaü kàraõasàmànyena vyàptam iti, atas tad anumàsyate. satyam, kin tu ÷aktikalpanayà vinà kàraõàkhyaiva na nivartate. aïkuro hi bãjabhàvabhàvã vyabhicaritabhàvàntara÷ ca bãjakàraõaka ity avagataþ saty api tu bãje 'jàyamànas tad api vyabhicaratãti kàraõàvagatir evàvasãdati, tàü ÷aktikalpanayottabhnàti. këptàyàü ca ÷aktau kàraõasambandhinyàm arthàpattyà yadi sambandho 'vagamyate tad astu siddhàntavacchaktisiddhàv arthàpattiþ pramàõam iti. anumànalakùaõàd vinàrthàpattir jàyamànà pramàõàntaram ity upasaüharati -- ##iti || 49 || vçttyantarodàhçtam udàharaõa dåùayati -- ##iti. jayo hi paràjayena viditavyàptir iti tam ekatra ghàtake nakule dçùñvà pratipakùasya paràjayo 'vagamyate. paràjayadar÷anena pratipakùasya jaya iti. nedam arthàpattàv udàhàryam iti || 50 || ÷rutàrthàpattir abhidhàsyata ity uktam, tàm idànãm udàharati -- ##iti || 51 || asyà÷ ca viùayaü pratyasti vivàdaþ. tam ekanirdhàraõàrtham upanyasyati -- ##ti ##antena. sarve càgamàbahirbhåtàm àtiùñhanta ity àha -- #<àgamàc ce>#ti ||52 || {3,178} àgamàbhedàbhyupagame 'bhipràyam àha -- ##iti. phalàpårvavidhyantàdisiddhau bhåyànasyà vede upayogaþ, sarvo 'nàgamatve 'vaidikaþ syàd iti || 53 || àgamikatve py avàntaravipratipattim upanyasyati -- ##ti [|| 54 ||] atra niùkarùaü dar÷ayati -- ##iti. kàraõam àha -- ##ti. vàkyaü tàvad avàcakam, pràg evànekeùàm arthànàm iti || 55 || yady avàcakaü kathaü vàkyàd arthapratãtir ata àha -- ##ti. etac ca tadbhåtàdhikaraõe vakùyata iti. nanu ràtryàdivàkyàrtho yadi divàvàkyenànabhihitaþ padàrthànvayaråpeõaiva svàrthavad gamayiùyate. ata àha -- ##ti. na hi divàvàkye ràtryàdipadàrthàs santi, kutas tatra teùàm anvaya iti || 56 || nanu divàdipadàrthànvayàd eva ràtryàdivàkyàrthaþ pratyeùyate, ata àha -- ##ti || 57 || {3,179} na hy anekàrthateti yad uktaü tad vivçõoti -- ##ti. ato vàkyàntarasyaivàyam artho na divàvàkyasyety àha -- ##iti || 58 || evaü tàvan na målàgamasyàyam arthaþ, yena tu vàkyàntareõa buddhisthenàyam artho 'vagamyate, tasyaiva pratyakùàdiùu madhye pramàõaü nirdhàraõãyam ity àha -- ##ti || 59 || tatra pratyakùaü tàvan na tatsiddhau pramàõam ity àha -- ##ti. anumànam api tena sambaddhasya divàvàkyasyàdar÷anàn na sambhavatãty àha -- ##iti || 60 || aviditasambandhe tu divàvàkye liïga iùyamàõe 'vyavasthety àha -- ##iti || 61 || yadi tåcyate sambandham eva divàvàkyasya ràtrivàkyena gçhãtvà tatas tadanumàsyata iti, sidhyaty evam, na tu ÷rutàrthàpattivedyàni sarvàõi lokavedavàkyàni sarvaiþ pratipàdakavàkyais sambaddhàny avagatàni. ataþ kathaü tebhyas tàny anumãyanta ity àha -- ##ti || 62 || {3,180} ita÷ ca nànumànam ity àha -- ##ti. kenacid dhi sàmànyàtmanà j¤àtasambandhena vi÷iùñaü ki¤cid anumãyate na vastusattàmàtram. na ca vi÷iùñaþ, aj¤àtasambandhatvàt iha tu tadubhayaü viparãtam iti || 63 || yata÷ càtra vàkyasvaråpam eva prameyam ataþ parvatàdir iva pårvasiddhaþ svatantro 'sambaddhaþ kenacid agnyàdineva svatantreõa kenacid vi÷eùito dharmã dharmavi÷iùño nàstãty àha -- ##iti || 64 || atha ÷rutam eva vàkyaü dharmitayopàdàyà÷rutavàkyavi÷iùñatà sàdhyate tatas tadaprasiddher aprasiddhavi÷eùaõaþ pakùa ity àha -- ##ti || 65 || api ca ÷rute vàkye '÷rutavàkyavi÷iùñe sàdhyamàne na tàvat ki¤cil liïgam upalabhyate, na càliïgakam anumànaü bhavati, tad yadi tad eva punarliïgam iùyate tataþ pratij¤àrthaikade÷itvam, yathà pade pakùãkçte rthavi÷iùñe sàdhyamàne 'bhihitam ity àha -- ##ti || 66 || dharmadharmibhàvo 'pi divàvàkyaràtrivàkyayo÷ ÷abdàrthayor iva niràkàrya ity àha -- ##ti. yathà tatràrthe dharmiõy apratipanne na padaü taddharma ity uktam, evam ihàpi nàpratipanne ràtrivàkye taddharmatayà{3,181}divàvàkyaü pratãyate. atha tu pakùadharmatàpratipattyarthaü tat prathamam avagatam ity ucyate tato 'numeyàbhàva ity abhipràyaþ. abhipràyaü vivçõoti -- ##iti || 67 || api ca tatraiva pade varõitam -- na kriyàkàrakasambandhàdçte sambandho bhavatãti. ato yathà padasya na ka÷cit kriyànibandhano 'rthasambandho 'stãti na taddharma ity uktam, evaü divàvàkyasyàpi ràtrivàkyadharmatà niràkàryety àha -- ##ti. na càtra viùayaviùayibhàvaråpo 'pi dvayor vàkyayo÷ ÷abdàrthayor iva sambandho bhavati, ucyate hi ÷abdenàrthaþ, na tu vàkyaü vàkyàntarasya vàcakam ity àha -- ##ti. pade tv arthapratãtijanakatvena tadviùayatàm aïgãkçtyànumeyàbhàvo dar÷itaþ. iha tu vàkyasyàvàcakatvàt tadviùayatvam eva pratyetuü na ÷akyate iti vi÷eùaþ || 68 || yadi tåcyate pratãyate tàvad divàvàkyàd ràtrivàkyam, atas tasyàpi tadvàcakatvam ity asti viùayaviùayilakùaõas sambandha iti, tatraikaü vàkyam anekàrtham abhyupagataü bhavet, svàrthaü hi tatpratipàdayati ràtrivàkyam api, na caivaü nyàyyam ity abhipràyeõàha -- ##iti. athocyeta -- màbhåd vàcakatayà tadviùayatvam, tena tu tadvàkyam anumãyate, atas talliïgam anumànaviùayatayà liïgam eva divàvàkyaü taddharmatayàbhidhãyata iti. yat tàvadanumànaviùayabhàvàd utthitaü taddharmatvaü tadanumànasya pårvasiddhatvàn niùphalam ity àha -- ##ti || 69 || evaü tàvad divàvàkyam aliïgam ity uktaü, tadgatapadàrthànàm apy evam eva liïgatà niràkàryety àha -- ##iti. nanv agçhãtasambandhà eva padàrthà{3,182}yathà vàkyàrthaü gamayanti, evaü ràtrivàkyam api kiü na gamayanti, ata àha -- ##ti. kriyàsàmànyaü kàrakasàmànyaü và pratipannam alabdhetaretaravyatiùaïgam anyathà na sidhyatãti taü vi÷eùaü gamayati, ya÷ càsau vi÷eùaþ sa eva tu vàkyàrtha ity ucyate iti || 70 || na caiùa prakàro ràtrivàkyapratipàdane sambhavatãty àha -- ##iti. anyo 'pi tadde÷akàlàdisambandho na ràtrivàkyena divàvàkyasya tatpadàrthànàü vàstãty àha -- ##ti || 71 || syàd etat, yady api divàvàkyaü na ràtrivàkyasya vàcakam, tathàpi kalpayiùyàmaþ, tata÷ ca tatpratyeùyata iti. tad idam à÷aïkate tàvat -- ##ty ##antena. atra dåùaõam àha -- ##ti. atra tàvad evaü vàkyàntarakalpanàyàü pramàõam eva nàstãti tadanàdçtya tàvadanavasthàm àpàdayati, yad api kalpitaü vàkyaü tad api na ràtrivàkyam avagamayituü ÷aktam. na ca tadasambaddham eva tasya gamakam iti yuktam. punar api vàkyàntarakalpanàyàü sa eva doùaþ. evaü yad eva ki¤cid vàkyaü kalpayitum iùyate tad eva nàsambaddhaü gamakam ity anavasthàpàta iti || 72 || atha tv antimam asambaddham eva gamakam iti kalpyate, tad varaü prathamasyaiva tathàvidhasya gamakatvaü kalpitum, kiü vàkyàntarakalpanayà. na ca tad yuktam ity abhipràyeõàha -- ##ti. evaü tàvat pakùadharmatvàdyasambhavena ràtrivàkyasyànumeyatvaü nirastam, anvayavyatirekayor api padavat pratiùedho dar÷ayitavya ity àha -- ##ti. na hi saty eva ràtrivàkye divàvàkyaü{3,183}nàsatãty anvayavyatirekau staþ, tadde÷atatkàlàdisambandhasyàbhàvàt. na ca j¤ànànvayo 'saty api ràtrivàkyaj¤àne vyutpannasya divàvàkyaj¤ànàd, vij¤ànottarakàlabhàvino÷ cànvayavyatirekayos tadanupayogàd ityàdipadavaddar÷ayitavyam ity abhipràyaþ || 73 || evaü tàvat pratyakùànumànàgamair na ràtrivàkyaü pratãyata ity uktam, upamànam api tatra na pramàõam iti dar÷ayati -- #<÷rutavàkye>#ti ##antena. divàvàkyavac ca tadarthenàpi na ràtrivàkyam upamãyata ity àha -- ##ti || 74 || yathà ca ràtrivàkyasya divàvàkyatadarthàbhyàm upamànaü nirastam evaü ràtrivàkyàrthasyàpi tàbhyàü nirasanãyam ity àha -- ##ti ##antena. upasaüharati -- ##iti || 75 || ataþ pramàõàntaràbhàvàd arthàpattir eva ràtrivàkyàvagame ÷araõam ity àha -- ##iti. pratyakùadçùñaü pãnatvaü bhojanapratiùedhena pratihanyate, pãnatvena divàbhojanam, ataþ parasparapratighàtàd divàvàkyasya svàrthapratipàdanam evànupapadyamànaü ràtrivàkyam anuprave÷ayati, ataþ tadràtrivàkyaü kalpyata iti || 76 || tàm arthaviùayàm iti yad uktaü tad idànãü dåùayitum upanyasyati -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- pãnatvaü hi bhojanapratiùedho và paraspareõa pratihanyate tayo÷ càrthakalpanayaivàtmalàbhaþ. pãnasya hi divà niùiddhe{3,184}bhojane ràtribhojanenaiva pãnatvam upapadyate, na ràtrivàkyenàto 'rthakalpanaiva yukteti. api ca, yathà parair abhidhãyamàno 'pi padàrthànupapattyà gamyamàno vàkyàrtha àgamàrtho bhavati. evaü vàkyàrthànupapattigamyo 'py arthaþ kiü nàgame 'ntarbhavatãty àha -- ##ti || 77 || prathamaparicodanàü tàvat pariharati -- ##ti. savikalpako hi ÷rutàrthàpattibodhaþ savikalpakaj¤ànàni ca ÷abdapurassaràõi. ata÷ ÷abdaparyavasitàyàm arthàpattau ÷abdàd eva sidhyannartho nàrthàpatter viùaya iti. nanv evaü sarvapramàõavikalpeùu samànam idam, indriyaliïgàbhyàm api ÷abdapurassaram evàgniþ pratãyate, tatas tayor api ÷abdaparyavasàyitaiva bhavet atas tatra smçtistha eva ÷abdo 'pratyàyakaþ, tad ihàpi samànam. yathà hi karmendriyam arthenaiva sannikçùñam iti tam eva prakà÷ayati liïgaü càrthena sambaddham iti taü gamayati, na ÷abdam, evam ihàpy anupapadyamàno 'rtho 'rthenaivopapadyate na ÷abdena. tathà ca dçùñàrthàpattayo 'rthaviùayà eva. atrocyate. satyam arthadvàrikaiva vàkyasyànupapattiþ. arthàntareõa copapattiþ. kin tu tadvàkyam anupapannaü vàkyàntaram evàkàïkùati, yathà padaü padàntaram. na hi pacatãty ukte odanapratyakùeõàkàïkùà nivartate, kiü tarhi, odanam iti padena, evaü vàkyam apy anupapadyamànatayàvagataü vàkyàntaram evàkàïkùati, na tu tam arthaü svaråpeõa. ata eva nirvàpamantre 'tide÷àd vikçtiü gate pràkçtadevatàyà abhàvàt tatpadanivçttau tasya sthàne såryàyeti padam åhyate. chedanamantre tv iùetvety atra chinadmãti padam adhyàhriyate. hçdayasyàgre 'vadyati atha jihvàyà atha vakùasa ity atràvadyatipadànuùaïgaþ. na càrtha evànuùajyate anuùaïgo vàkyasamàptis sarveùu tulyayogitvàd iti vacanàt. pratyakùàdiùu tu na ÷abdena råpeõàrthopekùyate ÷abdollekhenàpi gçhyamàõaþ, kin nv artharåpeõaiva, tam arthaü vikalpayan ÷abdas tv astu nàma sanmàtratayà. yadi tu tatràpi ÷abdo 'pekùyate tira÷càm arthavikalpo na syàt, sa ca nàsti, dç÷yate hi teùàm api hitàhitapràptiparihàràrthaþ prayatnaþ. tçvità hi gàvastañàkàni gacchanti, varùàtapàbhibhåtà÷{3,185}ca tatpratãkàrakùabhaü de÷am. ato '÷abdaj¤ànàm apy anumànàdivikalpadar÷anàn na tatra ÷abdàpekùàstãti ni÷cãyate. ÷rutàrthàpattibodhas tu tira÷càü nàsty eva, ÷abdavyutpattijo hy asau, na ca teùàm asàv astãti pratyakùe 'pi varõitam. anyeùàm apy avyutpanna÷abdànàü ÷rutàrthàpattibodho na dç÷yate. kiü punas tira÷càm. ato 'nvayavyatirekàbhyàm avagamyate 'sti ÷abdàpekùà ÷rutàrthàpattau. anumànàdiùu tu saüskàrodbodhenàvarjanãyatayàs tu nàma ÷abdasmçtiþ, na tu ÷abdàpekùà. ato 'tra vàkyasyànupapannasya vàkyàntaram evàrthavadupapàdakaü na tv arthamàtraü ÷abdamàtraü và. ata evàgçhãtasambandhasyàrtham aviduùa÷ ÷rute 'py upapàdake vàkye nànupapannavàkyàrthaj¤àne 'nupapatti÷ ÷àmyati, pratipannàrthasyàpy à÷ayakalpanà. ato na ÷rutavàkyasya nyånatàbuddhir nivartate. atas siddhaü ÷rutàrthàpattau ÷abdakalpaneti. paraparicodanàyàm uttaram àha -- ##iti. yàvad dhy akçtàrtha÷ ÷abdas tàvad bodho 'vagamyate, sa tadartho bhavati. prayojanavacano hy artha÷abdaþ. ata eva vàkyàrtha àgamàrtho bahvati. yàvad dhi padàrthà nànyonyànvayam anubhavanti tàvadaprayojanakaü jàyate, jàte tu kriyàkàrakasaüsarge labdhaprayojanaü vàkyam iti tataþ paramarthàntaram avagamyamànaü nàgamikaü bhavati. na hi prayojanatvàvagatàrthànupapattyà yad avagamyate tatprayojanaü bhavati. prayojanopapàdakaü tu tat. padàrthànupapattau prayojanam eva nàsàdyata iti yuktaü vàkyàrthasya pårvàvagatasyàgamàrthatvam. kaþ punarvi÷eùaþ, sarvathà tàvadàgamàrtho 'sau, kalpitasya ÷rutasya veti na vi÷eùam upalabhàmahe. ucyate. ÷rutàgamàrthatve yadi pramàdàt tannà÷o bhavati tato yajurvedàdivihitanà÷animittaü pràya÷cittam, itarathà tv avij¤àtanà÷animittam iti vi÷eùaþ. tadà ca çgvedàdivihitanà÷e pratyekaü mahàvyàhçtibhir homaü vidhàya yady avij¤àto bhår bhuvas svas svàheti mahàvyàhçtãs samàhçtya pràya÷cittaü samupadi÷ati. ÷rutàrthàpattivedya eva hi vedo 'vij¤àta ity ucyate, sa hy çgàdãnàü nànyatamatvena j¤àyata iti || 78 || atra codayati -- ##ti. na tàvad divàvàkyaràtrivàkyayos sambandho 'sti, sann api và na viditaþ, na càviditasambandhànyadar÷ane{3,186}nyakalpanà yuktà, atiprasaïgàt. pratibaddhasvabhàvaü hi pratibandhabalàd eva pratibandhakam upasthàpayati, apratibandhena tv anyakalpanàyàü na pratiniyame kàraõam asti. ato 'pramàõam evedaü ràtrivàkyaj¤ànam iti || 79 || pariharati -- ##ti. pramàõatvaü pramàkàraõatvam ity arthaþ. karaõasàdhana÷ ca pramàõa÷abda iti. akàraõatvam eva pràmàõye sambandhasya dar÷ayati -- ##ti || 80 || nanv indriyàrthasannikarùajam eva pratyakùam ato nàkàraõaü pràmàõye sambandha iti codayati -- ##ti ##antena. pariharati -- ##iti. anapekùatvam eva dar÷ayati -- ##ti. niråpito hi sambandhaþ pramàõotpattau kàraõam anumàne, na ceha tatheti || 81 || pratyakùottarakàlaü tu niråpaõaü na pramàõàïgam ity àha -- ##ti || 82 || api càpràpyakàrãndriyavàdipakùe svaråpasattvam api sambandhasya nàsty eva, ato yathà te pratyakùaj¤ànasya pramàõatàm icchanti, evam ihàpi bhaviùyatãty ata àha -- ##ti || 83 || tenànàdçtyaiva sambaddham utpannam asandigdham aviparãtaü ca de÷àdibhede 'pi j¤ànaü pramàõam ity à÷rayaõãyam ity àha -- ##iti. jàyata ittyanutpattilakùaõam apràmàõyaü nirasyati, abhaïguram iti saü÷ayaviparyayàv iti || 84 || {3,187} api càrthàpattir apramàõam ity alaukiko vivàda iti. na hi tayà pravartamànànàü pravçttiþ pratihanyate. pravçttisàmarthyaü ca pràmàõyam. anumànàd bhedàbhedayor asti vivàdaþ, tatra càsmàbhiþ kçto nirõaya ity àha -- ##ti || 85 || yady evam anumàne 'pi sambandho nàïgam evàpadyetàta àha -- #<çta >#iti. tatra hi buddhir evàsati sambandhaj¤àne na jàyata iti tadutpattau kàraõam à÷rãyata eva. pràmàõyaü tu tatràpi bàdhavirahàd eveti || 86 || vedopayogam arthàpatter dar÷ayati -- ##ti. bhåyàn khalu vedabhàgaþ ÷rutàrthàpattipramàõakaþ sa tàm antareõa na sidhyet, yathaiva hi pàñhenàbhivyaktà ÷rutir àtmànaü labhate, evaü ÷rutàrthàpattipramàõakà hi. yadàha -- yathaiva pàñhaþ pratiprattyupàyas tathaiva sàmarthyam api ÷rutãnàm | tenaiva caikàü na samàmananti sahasrabhàgaü tu samàmaneyuþ || iti. yathà tàvadaùñakàdiviùayàü manvàdismçtim upalabhya tanmålakàraõànvicchàyàm asambhavatsu bhramavipralipsànubhavapuüvàkyàntareùu smçtes svamålakàraõam antareõànupapattyà ÷rutir eva målatayà kalpyate. tathà liïgàdibhiþ svaviniyojikà ÷rutir upakalpyate -- yathà tàvat prakaraõàmnàte mantre svàdhyàyavidhyadhyàpite prayojanam antareõànupapadyamàne kratvapekùayà ca sàmànyataþ kratåpakàràvagatau vi÷eùàpekùàyàü mantra÷aktinirãkùayà yacchaknuyàd ity upabandhena ÷akyàrthaviùayà{3,188}mantrasya viniyojikà ÷rutir upakalpyate. yathà bahirmantre 'nena lunãyàd iti so 'yaü laiïgiko viniyogaþ vàkyena tu yathà -- tasminn eva mantre dàmãty etat padaü lavane ÷aktam iti tad eva liïge viniyujyate, padàntaràõi tu tatsamabhivyàhàràtmanà vàkyenaiva. prakaraõaviniyogas tu dar÷apårõamàsaprakaraõàmnàtànàü samidàdãnàm, te hi prayojanàkàïkùàþ, kratu÷ copakàrasàkàïkùaþ, tad evam ubhayàkàïkùàyàm ebhiþ kratum upakuryàd iti ÷rutiþ kalpyata iti. sthànaviniyogas tu yathà -- dar÷apårõamàsayor evopàü÷uyàjakramàdhãtasya dabdhir nàmàsãti mantrasya. tasya cànenopàü÷uyàjam upakuryàd iti ÷rutiþ kalpyata iti. samàkhyàviniyogas tu yathà -- àdhvaryasamàkhyàteùu padàrtheùu guõabhåtaü kartàram apekùamàõeùu samàkhyayà kartçniyamaþ kriyate. bhavati càtra ÷rutiþ, adhvaryur etàn kuryàd iti. a÷rutaphaletikartavyatàkeùu ca karmasu vi÷vajitsauryàdiùu påraõasamarthà ÷rutiþ kalpyate vi÷vajità yajeta svargakàma iti, sauryaü caruü nirvaped brahmavarcasakàma iti, àgneyavad itikartavyateti. bhåyàn eva¤jàtãyakaþ ÷rutàrthàpatter vedopayogaþ. na càyam anumànàd eva sidhyati. na hy atrànupapadyamànasya kalpanãyena sambandhaþ kenacid dçùñaþ. na cànapekùitasambandham anumànaü bhavati, ato 'rthàpattir evàtra ÷araõam. sambandhadçg iti. buddhàv aupacàriko dçgbhàva iti. yadi nàrthàpattiþ pramàõam à÷rãyate sarvam idam asama¤jasaü syàd ity àha -- ##iti. yadi tu lakùaõato bhinnàpi pa÷càdanumànasàmànyàd anumàna÷abdena vaktum iùyate tad astu, siddhaü naþ pramàõàntaram ity àha -- ##iti. ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü arthàpattiparicchedaþ samàptaþ || {3,189} atra bhàùyam -- abhàvo 'pi pramàõàbhàvo nàstãty asyàrthasyàsannikçùñasyeti. kiü punar anena lakùyate. na tàvat pramàõam. na hi pramàõàbhàvena pramàõaü lakùyata iti yuktam. pårvoktapramàõàbhàvo lakùaõam iti cet. evaü tarhi sarveùàü pramàõànàü samànam idam, sarvàõy api hi pramàõànãtaretaràbhàvaråpàõi ÷akyante pramàõàbhàva iti vaditum. na ca sarvapramàõasàdhàraõaü ki¤cid ekaü lakùaõam asti, yadabhàvena ùaùñhaü lakùyate. api ca -- pramàõaü nàma kasyacit prameyasya vyavasthàpakaü bhavati. tad anena kiü vyavasthàpyata iti na vidmaþ. nanåktaü nàstãty asyàrthasyàsannikçùñasyeti. kim uktaü bhavati. pratyakùàdyaviùayo nàstãty ayam artho 'bhàvasya prameyam iti. tad ayuktam. nàstãti nedam iha pramãyata ity arthaþ. na càpramãyamàõasya prameyateti ÷akyate 'vagantum. kasya ca pramàõasya prameyam idam, yadi pramàõàbhàvasya. tan na. pramàõàbhàvo hi pramiter anutpattiþ. sà ca pramàõam ity alaukikam iva pratibhàti. yadi matam -- asti tàvan nàstãti buddhiþ sarvalaukikaparãkùakàõàm avivàdasiddhà, na ca buddher anàlambanatvaü svàü÷àlambanatvaü veti vij¤ànavàde varõitam eva. ato 'syà eva buddher draóhimnaþ prameyam upakalpyate. so 'bhàvasya viùayaþ. tad idaü nàstãti vij¤ànaü pramàõaü ghañàdyabhàvaþ prameyam iti manyante. ata eva pràgabhàvàdibhedena caturdhàbhàvaü vibhajante. na hy avastuno vibhàgas sambhavati. yadi tu nàbhàvas tattvàntaram iùyate, kas tarhi kùãre dadhyabhàvaþ. yaü pràgabhàva ity àcakùate. ata÷ caiùa dadhni kùãràbhàvaþ, yaþ pradhvaüsàbhàva ity ucyata iti. api ca -- iha ghaño nàstãti dhiyaþ kim àlambanam iti vaktavyam. yadi bhåtalam eva, tan na. ghañavaty api prasaïgàt. kevalam eva bhåtalam àlambanam iti cet. kaþ kevalàrthaþ. yadi bhåtalam eva, sa eva prasaïgaþ. atha bhàvàntaraviùekaþ sa tarhi tattvàntaram iti siddhaþ prameyabhedaþ, tadbhedàc ca pramàõabhedaþ. na hi tat pratyakùeõa ÷akyate 'nubhavitum. akùàdhãnatvàt pratyakùasya, akùàõàü ca bhàvaråpàõàü bhàvenaiva sannikarùaþ, nàbhàvena. asaty api ca tadvyàpàre nàstãti buddher utpattir dçùñà, yathà svaråpamàtradçùñe gçhàdau de÷àntaragamane kasyacid abhàvaü{3,190}pratyanuyuktena tadaiva tadabhàvo 'vasãyate. tad evam asaty apãndriyasannikarùe jàyamànaü nàstãti vij¤ànaü naindriyakam. na càsya ki¤cil liïgaü janakam asti. anupalabdhir liïgam iti cet. na. avij¤ànàt. na hy avij¤àtaråpaü liïgaü liïginam anumàpayati. na càj¤àtasambandham. na ca tathànupalabdhir j¤àtà satyabhàvaü prakà÷ayati. tasyà apy abhàvaråpatvenàparasajàtãyàpekùàyàm anavasthàpàtàt. ataþ pramàõàntaram evedaü bhàvànàm asaïkarasidhyartham àstheyam. asti ca mãmàüsakànàü prasiddhiþ - ùaùñhaü kiledaü pramàõam iti. atas tallakùaõàrtho 'yaü grantha iti. tad ayuktam. na hy anena pramàõaü (?va/la)kùyeta. granthato hi pramàõàbhàva evàvasãyate na pramàõam, nàstãty apy ukte prameyàbhàvam eva laukikàþ pratibudhyante na prameyaü ki¤cit. ato na tàvat granthànuguõaü pramàõàntaram, na ca yuktyà saïgacchate, siddhasya hi j¤ànasya pramàõam apramàõaü veti vicàraõà yuktà. na ca bhåtalopalambhàd anyan nàstãti vij¤ànam asti. tad eva hi dvedhà prakà÷ate. anyasahitam asahitaü ca tat. yadà ghañàdisahitaü tad upalabhyate tadà ghaño 'stãti vyavahàraþ pravartate. tanmàtrabodhe tu nàstãti. na ca vàcyaü satsv api såkùmeùu bhàveùu tanmàtrabodho dçùñaþ. atas tatràpi nàstãti prakà÷ata iti. tad eva hi dvedhà prakà÷ate. dvedhà hi tanmàtrabodhaþ, dç÷yate pratiyoginy adç÷ye và. tatra yà dç÷ye pratiyogini tanmàtrabuddhiþ saiva ghañàder nàstitvam. yeùàm apy abhàvaþ prameyas teùàm api dç÷yàdar÷anàd eva nàstãty abhàvo ni÷cãyate. ato yeyaü sarvavàdisiddhà tanmàtrabuddhiþ saiva nàstãti vyapadi÷yate. yac càbhàvasya kàraõam iùyate tattanmàtrabuddher evobhayavàdisiddhàyàþ kàraõam à÷rãyatàm. ato yatraiva pràk saüsçùñabuddhir àsãt tatraiva vilakùaõakàraõopanipàte tanmàtrabuddhir eva jàyate na punarghañàdyabhàvaþ. (ava÷yaü) caitad evàbhyupagantavyam. anyathà hi nàbhàvo gçhãtuü ÷akyate, pramàõàbhàvo hi tatra pramàõam, na càgçhãtena sa pratipàdayituü ÷akyate. asti hi suùuptasyàpi pramàõà ... (?taþ/bhàvaþ). na ca nàstãti ni÷cayaþ. ato nàgçhãtam adar÷anam abhàvaü ni÷càyayati, tadgrahãtir api càbhàvaråpatvàd apareõàdar÷anenety evam anavasthàpàtaþ. yadi ca sanmàtram evàdar÷anaü ni÷càyayati, tato nivçtte 'py adar÷ane pràk devadatto{3,191}nàsãd iti pratipattir na syàt. bhavati hi kadàcid etat. yo yatra na dçùñas tasmin punardç÷yamàna evàsaty apy adar÷ane pracãnàbhàvaj¤ànaü tad asaty adar÷ane na syàt. ataþ pracãnàdar÷anavimar÷ajam eva tajj¤ànam iti vàcyam. evaü ca gçhyamàõam eva tadabhàvaü prakà÷ayati. grahaõe cànavasthàprasaïgaþ. tanmàtrasaüvid eva tv adar÷anam ity à÷rãyamàõe na ki¤cid duùyati. svaprakà÷à hi sà phalabhåtà na prakà÷àntaram apekùate. atas tanmàtrànubhàva eva svaprakà÷o bhàvaþ. yadà càsau ghañàdyadar÷anaråpatayà vimç÷yate tadà tadabhàvatvenàpadi÷yate. ato na prameyàntaram abhàvaþ. na ca nàstãti j¤ànaü pramàõam, ubhayor abhàvàt. j¤ànàbhàva evàyaü j¤ànabhramaþ, àlokàdar÷ane 'ndhakàradar÷anabhramavad iti na vidmaþ kim atra lakùyate iti. atràha -- kim atra na j¤àyate, yathoktaü bhavatà granthatas tàvat pramàõàbhàva evàvasãyate, kecit kilàbhàvaü nàma pramàõam àtiùñhante, tanniràkaraõàrtha evàyaü bhàùyakàrasya prayatnaþ. katham anena niràkriyate. ÷råyatàm. yad eke vadanti -- nàstãty asyàrthasya asannikçùñasyeti, pratyakùàdyaviùayasyàbhàvaþ pramàõam iti, tan na, pramàõàbhàvo hy asau -- pramàõaü na bhavatãty arthaþ. apramàõatve cokto hetuþ. etad api nopapadyate. yadi granthànuguõyenàyam artho vyàkhyàsyate tato vispaùñaþ prade÷àntare bhàùyavirodhaþ, evaü hi citràparihàre bhàùyakàro vakùyati -- syàd evaü yadi pa¤caiva pramàõànyabhaviùyann iti. tatra sphuñam eva hi ùañ pramàõàni dar÷ayati. na ca tadvyavahàràbhipràyam, na hi pramàõagatà saükhyà vyavahàraü bhinattãti sàmpratam. ihàpi càpràmàõye na bhàùyakàreõa ka÷cid dhetur uktaþ. na ca pratij¤àmàtreõa pratipakùaniràkaraõaü bhavatãti sàmpratam. tasmàd vyàkhyeyam etat. atràha -- ##ti. ayam arthaþ. pramàõalakùaõam evedam. yat tåktaü tadabhàvena kathaü tallakùyate iti. satyam. na pramàõamàtravivakùayà pramàõa÷abdaþ api tu sàmànyavacano 'pi pramàõa÷abdo 'dhikàràd vi÷eùe 'vatiùñhate. pramàõàbhàva iti kim uktaü bhavati, pårvoktapramàõapa¤cakàbhàva iti. asti ca pa¤cànàü bhàvopadhànam ekam, sarvàõi hi bhàvapramàõàni, ato bhàvapramàõàbhàvo{3,192}bhàvapramàõam iti. sa copariùñhàd dvedhà vyàkariùyate -- àtmano 'pariõàmo và nàstãti và bhàvaj¤ànam iti. asti và bhåtalamàtropalambhàd anyan nàstãti vij¤ànam. bàóham. ko 'sya viùayaþ. caturdhà vyåóhaþ prameyàbhàvaþ. asati hi tasmin kàryakàraõàdãnàm itaretarasaïkaro vàrtikakçtà dar÷ita eva. ya÷ càyaü pàdavihàràdivyavahàraþ kaõñakàdyabhàvàvadhàraõapurassaraþ so 'py abhàvasyàsati prameyatve na syàt. yadi bhåtalamàtram atropalabhyate na kaõñakàdivivekaþ, satsv api teùåpalabhyata iti nàsãti dhiyà gçhyeta. budhyapalàpas tu saüvidviruddha eva. na hi bhàvàbhàvayoþ prakà÷o vi÷iùyate. yat tåktaü tanmàtradhãr eva ghaño nàstãti vyapadi÷yata iti. tatra na vidmaþ kiü màtra÷abdena vyavacchidyata iti. yadi na ki¤cid vyàvartayati, anarthakas tarhi. atha vyàvartayati. asti tarhi vyàvçttir viùayaþ, itarathà sadàtva eva vyàvartayatãti vyavahàro bhavet. ayam eva saüsçùñadhiyas tanmàtradhiyo vi÷eùaþ. yad asau viviktaviùayà. viùayàntaraviveka÷ càbhàvaþ. buddhir eva viùayaþ na tato 'nya iti cet. sà tarhi saüsargopalambhe 'py astãti nàstãti prakà÷eta. api ca yady atra pratiùidhyate tat tatra nàstãty ucyate. na ceha ghaño nàstãti buddhiþ pratiùidhyate, buddhigocare hi nàstãti ÷abde buddher evàbhàvaþ syàt. athocyate ghaño nàstãty ayam arthaþ -- bhåtalamàtram upalabhyata iti. na tàvad evaü laukikà budhyante. api caivaü såkùmasya vastunas sadasadbhàvau prati jij¤àsà na syàt, yady abhàvo nàma na ka÷cid asti, tarhi vastuny upalabdhe ko 'yam aparas saü÷ayas såkùmeùu ke÷akãñàdiùu, tanmàtropalambho hi bhàvàntaràõàm abhàvaþ, sa ca j¤àta evàsaü÷ayitavya÷ ca, saüvidaþ svaprakà÷atvàt kim aparam anviùyate. dç÷ye pratiyogini tanmàtrabodho 'bhàvo nàdç÷ya iti cet, kiü pu(na)radç÷yatayà, yadà buddher abhàvo nàtiricyate. yadi tattvàntaram abhàvo bhavet, tadà tadavadhàraõe dç÷yàdar÷anam upayujyate. àtmendriyamano 'rthasannikarùo hi j¤ànajananakàraõam, tad yadà satsv apy aviguõeùv indriyàdiùu jij¤àsito 'py arthaþ prayatnenànviùño na dç÷yate tadà tadabhàvàd adar÷anam iti kalpyate. tad evaü{3,193}dç÷yatvasiddhyarthà yuktà såkùmajij¤àsà. tanmàtropalambhe svabhàve 'dçùñàrtham eva dç÷yavi÷eùaõam àpadyeta. yac coktam -- yadabhàvasya kàraõaü tattanmàtradhiya eva kalpanàlàghavàd astv iti. tad ayuktam. na hi kalpanàlàghavaü bhavatãti pramàõàvagatam upekùituü ÷akyam. na ca yadabhàvasya kàraõaü tattanmàtradhiya iti yuktam. mudgaraprahàràdir hy abhàvasya kàraõam. na ca tena tanmàtrabodho janyate. bhåtalàdivasturåpaprakà÷o hãndriyàdikàraõakaþ, nàsau ghañàder utsàraõaü praharaõaü vàpekùate. yat tu nàniråpitam adar÷anam abhàvaü ni÷càyayati, suùupte prasaïgàd iti. tad ayuktam. na hy agçhãte vastuni nirà÷rayo 'bhàvaþ prakà÷ate, kvacid dhi kasyacid abhàvaþ pratibhàti na svatantraþ. ata evàha -- ##iti. na ca suùuptasya ki¤cit prakà÷ate. kva càbhàvaþ paricchindyàt. api ca yogyapramàõànutpattir abhàvaü ni÷càyayati, na ca suùuptasya pramàõayogyo 'rthaþ, yo na prakà÷ata iti katham abhàvani÷cayo jàyate, ato nàdar÷anam agçhãtam iti suùuptasyàbhàvo na prakà÷ate, kin tu yogyàdar÷anam etan na bhavatãti. yac càpi nivçtte 'py adar÷ane pràïnàstitvaü vyapadi÷yate samprati dç÷yamànasyàpãti. tan na. tatra hi samànopalambhayogyeùu bahuùu smaryamàõeùu yad eko na smaryate, tena smçtinivçttyà phalataþ pratyakùanivçttyà tadabhàvaþ pratãyate smçty eva bhàvàntaràõàm. tadànãntano 'bhàvaþ smçtinivçtti÷ ca tadànãm asty eva. na càvagamyate. vastvabhàvam eva tu pràcãnam avagamayatãti nànavasthà. ato nàstãti j¤ànaü pramàõam, abhàva÷ ca pràgabhàvàdibhedabhinnaþ prameyam iti sàmpratam. tad ayam artho bhavati. yatra pa¤ca pramàõàni sambhavatpratipattãni yathàyathaü pañàder vastunas sattàü bodhayituü na jàyante, tasmin viùaye 'bhàvasya pramàõatà sambhavati, tad anena pramàõa÷abdo 'dhikàràt pramàõapa¤cake prayukta iti dar÷itam. vasturåpe na jàyata iti ca svatantràbhàvamàtraj¤ànaü na pramàõam iti dar÷ayati. laukikapramàõalakùaõakathanàc ca yatraiva pramàõànàü ÷aktisambhavas tatraiva teùàm anutpàdaþ pramàõam abhàvo 'bhàvàvadhàraõe. tàdç÷enaiva hi laukikà nàstãti budhyanta iti. bhàùyasyàpy ayam arthaþ -- abhàvo 'pi na parãkùaõãyaþ. avyabhicàràt. pramàõàbhàvo hy asannikçùñe 'rthe 'bhàvàkhye nàstãty anena råpeõa prakà÷amàne yàü buddhim utpàdayati sàbhàvapramà(?õaþ).{3,194}na caiva¤jàtãyakasya vyabhicàras sambhavatãti. vyavahitam api càkàïkùàva÷àt yàü buddhim utpàdayatãti sambandhanãyam. yena yasyàbhisambandho dårasthenàpi tena tat | iti nyàyàt || 1 || yatra vastusadbhàvabodhàrthaü yogyapramàõànudayas tatràbhàvaþ pramàõam ity uktam, kiü punas tatrànena pramãyate, abhàvas tàvat svapramàõair eva yathàsvam avagamyate, ata àha -- ##iti || 1 || vastvasaïkaram eva vivçõoti -- ##ti sàrdhadvayena. yo 'yaü kàryakàraõàdinà parasparaviveka÷ caturdhà dar÷itaþ sa vastvasaïkara ity àkhyàyate. so 'bhàvena pramãyate. #<÷a÷a÷çïgàdiråpeõe>#ti. tena råpeõàlocyamànàþ ÷a÷amårdhnyavayavà abhàvaþ, svaråpeõa tu bhàvà eveti || 2 -- 4 || asati tv abhàvapràmàõye sarvas sarveõa saïkãryata ity àha -- ##iti dvayena. evam iti. yathà kùãre dadhi evaü dadhni kùãram ity arthaþ. ÷a÷e ÷çïgam ity ataþ prabhçtyatyantàbhàvàsiddhau doùaprasa¤janam. abhàvapramàõànà÷rayaõe hi na ÷a÷àdiùu ÷çïgàdãnàm àtyantiko 'bhàvas sidhyati. paripanthina÷ ca bhåtacaitanyavàdino na niràkartuü ÷akyante. mahàbhåtànàü ca vàyvàdãnàm{3,195}àtyantiko gandhàdyabhàvo na sidhyet. yathottaraü hi catvàri mahàbhåtànyekaikaguõarahitànãti sthitir iti || 5 -- 6 || sarvatra saïkare doùam àha -- ##ti. yo 'yaü kàraõàdivibhàgena laukikànàü vyavahàro dç÷yate, sarvasaïkare na syàt, kùãramànayeti niyukto yat kùãram evànayati na dadhi, dadhyànayane na kùãram, idam asati kàryakàraõàdãnàm itaretaraviveke na sidhyatãti || 7 || nanu nàbhàvo nàma tattvàntaram upalabhyate, bhåtalaü hi svapramàõàd avagacchàmaþ, ghañaü càsati pramàõe na pa÷yàmaþ, na tu ghañàbhàvo nàmàparaþ ka÷cit buddhau bhavati. ghaño nàstãty api ghaño na pramãyata ity arthaþ, na tu ghañàbhàvaþ pramãyata iti. atas sarvopàkhyàvirahalakùaõa evàbhàvo na ki¤cit tattvàntaram ata àha -- ##ti. yat tàvat bhàvapramàõair nopalabhyata iti. satyam. ata evàbhàvaþ pramàõàntaram. ghaño nàstãty api nàyam arthaþ ghaño na pramãyate iti, sann api hi ghaño na pramãyata ity ucyate. ata eva ghaño 'sti na veti pçùño nirõãtàbhàvo na nàstãti vyapadi÷ati, kin tu anupalabdhimàtram. ato 'bhàvapramitir evàyaü ghaño nàstãti. ya÷ càyaü caturdhà bhedo varõitaþ so 'pi sarvopàkhyàvirahalakùaõe 'bhàve na sidhyati. prayoga÷ ca bhavati -- vastu abhàvaþ, caturdhà bhedàd, dravyàdivad iti. yad apy àhuþ -- nàbhàvo nàma ki¤cit tattvam, pratyarthaniyatena hy àtmanà nãlàdayaþ parasparaü bhidyante, naivam abhàvasya bhàvàt ki¤cid bhedakam.{3,196}ato na vyàvçttam upalabhàmaha iti kathaü tattvàntaram avasthàpayàmaþ. tadvyavahàras tu nàstãti vikalpa÷abdaprayogàtmà bhàvà÷raya eva katha¤cid upapàdanãyaþ, na tv ekàkàrapratiniyatàd anyàsaüsargiõo(?r a)bhàvàd anyo 'bhàva iti. tad apy ekade÷iniràkaraõenaiva niràkçtam. api ca, aviùayo nàstãti vikalpaþ kathaü saüvedyata iti vaktavyam. ÷abdasaüspçùñaü hi råpaü vikalpasya viùayaþ, na ceha tad asti. na càtmà vikalpasyàbhilàpasaüsargayogyaþ, asàdhàraõatvàt. ata evàtmani nirvikalpakatvàt kalpanà svasaüvittiü pratyakùàm àha. yadàha nainam iyam abhilàpena saüsçjati. tathà vçtter àtmani virodhàt iti. yadi mataü - jàtyàdivadabhàvavikalpà api samàropitaviùayà eva, nànenàbhàvavikalpo duùyatãti. tan na. samàropitaü hi yat ki¤cij jàtãyakaü tatprativikalpam anyad anyac ca, katham eka÷abdàlambanaü bhavet. kalpitàkàrabhedànadhyavasàyàd ekatvàdhyavasàya iti cet. kasya tarhi, na hi nairàtmyavàdinàm ekaþ ka÷cid asti pratisandhàtà, yaþ pårvàparayor àropitaikatvàdhyavasàyàd eka÷abdaü prayu¤jãta. vikalpàs tu kùaõikàþ svaviùaye niyatà nànyonyasya viùayam abhinivi÷anta iti kathaü pratisàndadhãran. asati ca viparyaye samàropitaviùayatvàbhidhànam alãkam eva. tadava÷yaü nàstãty eka÷abdopa÷liùñam upeyatayà÷rayaõãyaü bhàvavadabhàvàkhyam api ki¤cid avasthitaü råpam. ata eva kiü punas tattvam ity apekùite satas tu sadbhàvo 'satas tv asadbhàva iti dvedhaiva tattvavidbhis tattvam à÷ritam. api ca -- asaty abhàve kasya hetor àhatasya ghañasyànupalambhaþ, vinaùñatvàd iti cet. ko vinà÷aþ. yadi na ki¤cit, pràgvadupalambhaprasaïgaþ. na hy apracyutapràcyàrthakriyàråpasyànupalambhe ghañasya ki¤cit kàraõam adhunà pa÷yàmo yady asya vinà÷o nàma kim api tattvàntaraü nà÷rãyata iti siddhaü tattvàntaram iti. etac cànupàkhyeyatvam abhàvasya niràkartum uktam -- na tv abhàvo vastu, lokavirodhàt. yathà hy acandra÷ ÷a÷ãti lokaviruddham, evam abhàvo vastv iti. sattà hi vastutvam, na càsàv abhàve samavaiti, sadasadvivekàbhàvaprasaïgàt. ato 'vastu. kàryakaraõàd abhàve vastutvavàdaþ, na mukhyatayà. abhàvo hy arthakriyàsamartha eva, j¤ànajananadar÷anàt. vihitàkaraõe ca pràgabhàvasyaiva kriyàntaravi÷eùaõatayà pratyavàyahetutvàt. evam uttaratràpi vastutàprasàdhanaü veditavyam iti. ita÷ càbhàvo{3,197} vastv ity àha -- ##iti. vastv eva sadasadàtmakam iti siddhàntaþ. tatra kathaü vasturåpasyaivàbhàvasya nissvabhàvatvam. kim idànãü bhàvàbhàvayor abheda eva, neti vadàmaþ, bhedo 'pi hy anayor dharmadharmitayà kiyàn apy asty eva råpàdãnàm iva. kaþ punar anayos sambandhaþ, saüyogas samavàyo và, na tàvat saüyogaþ, dravyadharmatvàt tasya. na ca samavàyaþ, bhàvàbhàvaprasaïgàt. abhàvasamavàye hi bhàvo na syàd eva. nàbhàvasamavàyàd asattvam, na hi ghaño 'bhàvasamavàyàd asan bhavati. asati samavàyànupapatteþ. kin tu prahàràd eva ghañasyàbhàvaþ. yat tv anàhatam anapasàraü ca bhàvàntaram abhàvaråpeõàvagamyate tat katham asad bhaviùyati. atas svahetor eva jàyamàno nityo và sarvo 'saïkãrõasvabhàva eva jàyata iti siddham asya jàtyàdivad bhàvadharmatvam. tata÷ ca vastutvam iti || 8 || ita÷ ca vastu abhàva ity àha -- ##ti ##antena. abhàva iti sàmànyàtmanà pràgabhàvàdibhedena ca vyàvçttyàtmanà gçhyamàõo 'bhàvas sàmànyavi÷eùàtmakaþ, tata÷ ca vastuviùayaprayogàrthaþ -- abhàvo vastu, sàmànyavi÷eùàtmakatvàt gavàdivad iti. tasminn eva sàdhye hetvantaram àha -- ##iti || 9 || nanv ayam asiddho hetuþ, aupacàriko hi sàmànyavi÷eùabhàvo 'bhàve. eka÷abdavàcyaü sàmànyaråpaü dçùñaü gavàdi, nànà÷abdavàcyaü ca vi÷eùaråpaü ÷àvaleyàdi. ato 'tràpy aupacàrikas sàmànyavi÷eùabhàvo vivekaj¤asya. asati tu viveke eka÷abdanibandhanabhrama evàyam -- abhàvas sàmànyavi÷eùàtmeti. ata àha -- ##ti. sati hi bàdhake bhràntir upacàro và kalpyate, na ceha tatheti bhàva iti || 10 || {3,198} evaü tàvat nàstãty asyàrthasyàsannikçùñasya iti yad uktaü bhàùye tad vivçtam. idànãü pramàõàbhàva÷abdaü vyàcaùñe -- ##iti. anutpattir eva keti ced ata àha -- ##iti. àtmano hi j¤ànàtmakaþ pariõàmaþ. tad yadà àtmà bhåtalàdau na ghañàdij¤ànàtmanà pariõamati sà tasya pratyakùàdyanutpattiþ svaråpàvasthànaü pramàõàbhàva ity àkhyàyate, tatpràmàõye ca nàstãti j¤ànaü phalam. nàstãty eva và bhàvaj¤ànaü pratyakùàdyanutpattir ity ucyate, atas tad eva pramàõam, (?nà/hà)nàdibuddhiþ phalam iti vivekaþ || 11 || nanu yadi dvyàtmakaü vastu, tarhi sakçd eva tathà pratibhàtam iti kiü pramàõàntareõàta àha -- ##ti. svaråpeõa tadvastu gavàdi sadråpam a÷vàdiråpeõa càsadråpam. tad asminn eva dviråpe ki¤cid eva kadàcit pratãyate na tu sarvàtmakam eva gçhãtavyam iti niyama iti || 12 || kiü punaþ kàraõaü dvyàtmakasyaikam eva råpaü gçhyate nàparaü ki¤cid ata àha -- ##ti. udbhåtaü hi gçhyate nànudbhåtam, agner iva ràtrau råpaü na spar÷aþ, jighçkùitaü và pràyeõa. ato yad eva sadasator udbhåtaü bhavati tenaiva buddhivyapade÷au bhavataþ. cetyate 'nubhava iti kim idam, na hy anubhava÷ cetyate, sa eva cetanà, viùayas tu cetyate. satyam. viùayapràptyanyathànupapattyànubhavo 'pi cety ata eva. tad anena prakàreõa viùayaprakà÷am eva dar÷ayatãty adoùa iti || 13 || {3,199} udbhåtajighçkùitaikagrahaõe cetaras tadanuguõatayaiva lãno bhåtvàvatiùñhate. sàmànyavi÷eùayor ivaikagrahaõe 'nyatara ity àha -- ##ti. idaü cànvàruhyavacanenàsmàbhir uktam. asty eva tu bhàvàbhàvapratãtàv anyatarànugama ity àha -- ##iti || 14 || ubhayànugamam eva dar÷ayati -- ##ti dvayena. ayam eveti. bhàvàntareõàsaïkãrõa ity arthaþ. na hy apratisaühite bhàvàntaràbhàve saïkãrõasvabhàvo na ni÷cetuü ÷akyate. nàstãty api pratiùedhyapratiùedhàdhàrabhàvopaùñhambhanavarjitaü na ki¤cit j¤ànaü jàyate. ki¤cic chabdena bhàvasyàbhàvànugama÷ånyam api j¤ànam asty eva, na tv evam abhàvasyeti dar÷ayati || 15 -- 16 || dar÷itaü tàvat sadasadàtmakaü vastv iti. kadàcit ki¤cid anubhåyata iti ca. ubhayor aü÷ayor idànãü pramàõavibhàgaü dar÷ayati -- ##ti || 17 || kathaü punar idam avagamyate, visphàritàkùasya hi sahasà neha ghaño 'sti, aghañaü và bhåtalam ity abhàvavi÷iùñaü bhåtalaj¤ànaü jàyamànam upalabhyate(?){3,200}daõóipratyakùavat, tadabhàvasyàpratyakùatve nàvakalpate. na hy apratyakùa eva vi÷eùaõe vi÷iùñaþ pratyakùo bhavati, daõóa iva daõóã. na ca nàsty eva vi÷iùñà dhãr iti vaktavyam, anà÷rayàbhàvasaüvittyabhàvàt. api càtmà bhàvasyàbhàvaþ, sa kathaü svatantro 'nubhåyate. na hi råpàdayo bhàvadharmàþ svatantrà evàvasãyante. svatantràbhàvavàdas tu svàtantryam eva, sadasadàtmake vastunãti hi dar÷ayati. bhàvàü÷o 'bhàvàü÷a iti ca vispaùñaü tadabhàvavi÷iùñaü grahaõam ity àha. ki¤càsya svàtantrye pramàõam, na hy ayaü kadàcid api tathàvasãyate. kim idànãm abhàvo nàvasãyata eva, svatantro vàvasãyate. na tàvat pårvaþ kalpaþ, tadavagame pramàõàntaràbhàvàt nityàsaüvittiprasaïgàt. na ca saüyogapratiùedhe svatantràbhàvàvasàyo 'sti, pratiyogisaüyogapratiùedhàtmaiva hy abhàvaþ, sa càdhàratantra eveti saüyuktavi÷eùaõatvalakùaõayà pratyàsattyà satãndriyasannikarùe aindriyaj¤ànagocara eva. ekaü kãdaü vi÷iùñaü j¤ànam. tadasyàbhàvaþ pramàõam indriyaü và, yady abhàvaþ sa tarhi bhàvam api gocarayet. na caitad iùñam. atas saty upalabhyamàne tadaiva yan nopalabhyate tan nàstãti sata eva prakà÷akam asato 'pãti na pramàõavibhàgaü pa÷yàmaþ. ata àha -- ##iti. tàvacchabdo liïgàpekùayà. tac copariùñhàn niràkariùyata iti. atra kàraõam àha -- ##ti. yogyatà hi kàryadar÷anasamadhigamyà, sà cendriyàõàü bhàvàtmakagrahaõa evopalabhyate nàbhàve 'pi. vinàpi tu tena tadgrahaõàd iti vakùyàmaþ. atra tu yogyatàsahità pràptir indriyàrthayos sambandha ity abhipràyaþ. yat tv ekaj¤ànasaüsargiõor ekapramàõatvam iti. tan na. ekasyà api buddher nànàkàraõatvadar÷anàt. ekaü hãdaü bhàvanendriyasabhàhàrajaü pratyabhij¤ànam iti vakùyàmaþ. ekaj¤ànapratibhàsinor api ca gçhyamàõasmaryamàõayor viveka uktaþ. viviktà eva te hy arthà iti. na hi smçtyupasthàpitanàm avi÷iùño óittho na pratyakùo bhavati. nàma càpratyakùaü smaryamàõatvàt, tasyàgçhãte hi vi÷eùaõe vi÷iùño nàvagamyate nàpratyakùe. evam ihàpi pramàõàbhàvopanãtàbhàvavi÷iùñe saty upalabhyamàne na ki¤cid anupapannam. daõóiny api ÷àbde tàvad daõóapadopanãtavi÷eùaõavi÷iùña eva pratyayàrtho na daõóo 'pi. pratyakùaü tu yogyatayobhayatra pravartatàü nàma, na caivam ubhayatràkùàõàü yogyatà. abhàvaj¤àne tadanapekùàyà{3,201} vakùyamàõatvàt. kim idànãm anumàne 'pi pratyakùànumànasamàhàrajo vi÷iùñabodhaþ. na. anumànasyànvayàdhãnajanmatvàt. vi÷iùñenaiva cànvayànugamàt. dhåmavàn agnimàn iti hi vyàptir avagatà. uktaü ca -- naivaü na hy atra liïgasya ÷aktyanantatvakalpanà | iti. atràpi càyam agnimàn iti vi÷eùabodhe 'sty eva pratyakùàpekùà. ayam evàbhàvasya pratãtiprakàraþ, yatpramàõàntarapràpità÷rayaü vi÷inaùñãti na ki¤cid anupapannam. yac ca saüyuktavi÷eùaõatayà indriyasannikarùo 'bhàvasyety uktam, tad ayuktam. asambaddhasya vi÷eùaõatvànupapatter atiprasakteþ. itarathà vi÷eùaõàrtham arthitenaiva sannikarùopapattau vçthaiva saüyuktavi÷eùaõàrthatvà÷rayaõam ity alamaneneti || 18 || abhipràyam ajànàna÷ codayati -- ##iti. pràptimàtraü hy arthendriyayos sannikarùaþ. asti ca bhàvàd abhinnasyàbhàvasya bhàvavad evendriyapràptir iti. atra ca yogyatàyà uddhàñanenaivottaraü deyam, tadupekùyaiva tàvadatyantàbhedam evàyam àha, tad etam eva tàvanniràkaro(?ùã/mã)ty abhipràyeõàha -- ##ti. yadi bhàvàbhàvayor ekàntam abheda eva syàt tato bhàvendriyasannikarùe tadabhinnasyàbhàvasyàpi syàt, na tv evam asti. abhàvasyàpi råpàdivadatyantàbhedàbhàvàd iti || 19 || råpàditulyatàm evàbhàvasya dar÷ayati -- ##iti. bhàvàbhàvàtmanor dharmayor dharmyabhede 'pi sthite bhedo 'pãùña ity arthaþ. bhede kàraõam àha -- ##ti. bhàvàbhàvayor apy u(?dbhavà/dbhåtà)bhibhåtayor grahaõàgrahaõavyavasthà dç÷yate. na caitad ekatve kalpite. na hy ekam eva tattvam udbhåtam abhibhåtaü ceti pratãyata iti || 20 || {3,202} idaü cànayor vivekakàraõam ity àha -- ##ti. akùànapekùatà càbhàvadhiyo vakùyata iti || 21 || ayaü ca gràhakabhedanibandhano bhedo råpàdãnàm iti kai÷cid iùyate. so 'nayor api ÷akyate 'vagantum ity àha -- ##iti. evaü hi kecid vadanti -- yathà hy ekam eva mukhaü maratakapadmaràgàdyupàdhibhedàd bhinnam iva pratibhàti, yathà caika eva puruùo 'pekùàbhedàt putràdibhedabhinna iva gçhyate, yathaikam eva tattvaü ÷rotràdyupàdhibhedàd bhinnam iva pratibhàti, evam ihàpi bhàvàbhàvayor aupàdhiko bhedo bhaviùyatãti. nanv evam aupàdhike bhede tàttvikam ekatvaü pràpnoti. bhavatv asmin mate, tathàpi råpàdivyavasthà sidhyaty eveti || 22 || idaü cànvàruhyavacanenàsmàbhir uktam, na hi råpàdãnàü gràhakabhedanibandhano bhedaþ, kin tu buddhibhedanibandhana eva, mukhaü hi pramàõàntaràd ekaråpam avagataü tadupàdhibhedàd bhidyata iti yuktam. na tv ekatve råpàdãnàü ki¤cit pramàõam asti, nityam eva vailakùaõyàt. ayaü ca buddhibhedo bhedahetur bhàvàbhàvayor api samàna evety abhipràyeõàha -- ##ti. kaþ punar ayaü bhàvàbhàvàtmako dharmã, yaddharmau bhàvàbhàvau, naikaü råpàdisamudàyàd bhinnam upalabhyate, vçttyàdivikalpàkùamatvàt. ato de÷àdyabhinnànàü råpàdãnàü samudàyo dharmã, na tattvàntaram ata àha -- ##ti. nàtra vana iva bàdhikà buddhir astãti bhàvaþ. idaü ca savikalpakasiddhàv uktam apy abhàvà÷rayasamarthanàrtham atroktam ity apunaruktateti || 23 || {3,203} evaü tàvadabhàvasya bhàvàd bhedàbhedau dar÷itau. tàv eva råpàdidçùñàntena draóhayati -- ##ti. na hi råpàdayas sadàdiråpeõa na bhidyanta iti svaråpàpekùayàpi teùàü bheda÷ ÷akyate vàrayitum, tathà và bheda iti na sadàdyàtmanàbhedaþ pratikùipyate. evam abhàvo 'pi bhàvadharmatayà tato bhinno 'pi svaråpàpekùayàbhinna iùyate. ##ti. råpàdayo dravyàd abhinnàþ, tac càbhinnam iti tadråpeõaiùàm abheda ity arthaþ || 24 || svaråpàpekùayà råpàdivad bhedànà÷rayaõe bhàvàbhàvayor anyataratra na buddhes sadasadråpatà bhaved ity àha -- ##ti || 25 || asti tv asàv indriyasambandhàsambandhahetuko buddhibheda ity àha -- ##iti. etena, yad àhuþ -- na bhàvàd bhedakam abhàvasya råpam upalabhàmaha iti, tanniràkçtam. sadasadråpavivekàd iti. yad indriyeõa saüyujyate bhåtalaü tad astãti pratãyate, yan na sambadhyate ghañàdi tannàstãti pratãyata iti || 26 || nanv indriyavyàpàrànantaram eveha ghaño nàstãti j¤ànam utpadyate, tat kuto 'yaü viveko nendriyeõàbhàvabuddhir janyata iti. na hy asati tadvyàpàre bhàvabuddhivadabhàvabuddhir api jàyamànà dç÷yate. yady api bhàvàd abhàvo bhidyate, tathàpi tasya råpàdivatsaüyuktasamavàyena và tadvi÷eùaõatayà vendriyasannikarùo{3,204}sty eva. atas tajj¤ànam aindriyakaü bhaved ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- nànà÷rayo 'bhàvaþ ÷akyate grahãtum ity à÷rayagrahaõàrtham evàtrendriyàpekùà nàbhàvagrahaõàya, yathà nàsmçte pratiyoginy abhàvo gçhyata iti tatsmaraõàrthaü pràcãnaj¤ànajanmanas saüskàrasyodbodho 'py apekùitaþ, evam à÷rayagrahaõàrtham indriyam. na ca pràptimàtram aindriyakaj¤ànajanmani kàraõam. api tu yogyatàsahità pràptir iti pratyakùe varõitam. na cendriyàõàm abhàvaj¤ànajananayogyatà, teùv asatsv api tadbhàvàd iti vakùyate. mànasam iti ko 'rthaþ. kiü sukhàdij¤ànavanmanasà janyata iti. yady evaü tathàpi pratyakùataiva. na càntar iva bahirmanasas svàtantryam asti. satyam. sarvapramàõasàdhàraõas tu manaso vyàpàro 'tra kathitaþ. kevalàtmamanassannikarùàd eva bàhyendriyànapekùaü pramàõàbhàvenàbhàvaj¤ànaü janyata ity uktaü bhavati. gçhãtvà smçtveti ca dharmadharmiõor abhedàt samànakartçkatvàbhidhànam iti || 27 || kathaü punar idam avagamyate bhàvagrahaõam indriyàpekùaü nàbhàvagrahaõam iti. samàno hi tadbhàvabhàvaþ. ata àha -- ##ti. yo hi gçhasvaråpam evàvadhàrya kvacidgataþ pçcchyate -- tatra caitro 'sti na veti, tadàsau pçùñas tatra nàstitàü tadaiva pratipadyate. yadi tv indriyàdhãnam abhàvaj¤ànaü bhavet nàsati tadvyàpàre jàyeta. na ca pårvàvagatàbhàvasmaraõam eveti vàcyam. na hy asati pratiyogismaraõe bhàvo dç÷yate. na cà÷rayagrahaõakàle pratiyogismaraõam asti. bahånàm eva hi pçùñenàbhàvaþ kathyate. na ca tàvatàü smaraõaü tatràsãd iti cintayituü ÷akyate. yadi tåcyate sàmànyenàbhàvo 'vagataþ, samprati vi÷eùeõa smaryata iti, tad ayuktam. na hy abhàvatvaü nàma sàmànyam asti, vi÷eùàõàm eva smçtiviparivarttinàm evàbhàvo 'vasãyate. na ca sàmànyato 'vagato vi÷eùeõa smaryata iti, yuktam. pårvànubhavàhitabhàvanàbãjà hi sà smçtiþ, nàlpam avyatirekaü gocarayitum utsahate. atas tadànãm eva pratiyogismaraõapurassaram indriyànapekùam abhàvaj¤ànaü jàyata iti manoharam idam. tad idam uktaü tadaiva pratipadyata iti. idaü ca pratyakùaphalasmçtinivçttyà phalataþ pratyakùànavçttir ity uktam eveti || 28 || {3,205} evaü tàvadakùajatvam abhàvadhiyo niràkçttam. idànãü laiïgikatvaü niràkaroti -- ##ti. atra codayati -- ##ti. pariharati -- ##iti ##antena. dvàv atra bhàvau pratiùedhyaþ pratiùedhàdhàra÷ ca, tatra na tàvat pratiùedhyo liïgam, avagataü hi liïgaü bhavati. na ca tadà ghaño gçhyate, na hi tasmin gçhyamàõe tadabhàvo grahãtuü ÷akyate. tad iha pratij¤àhetvor virodhaþ. sati bhàve tadabhàvo na pratij¤àtuü ÷akyate. satyàü tu pratij¤àyàü nàsato 'dçùñasya liïgatvam. ato nàbhàve jighçkùitejighçkùitapratiùedhyabhàvo liïgam iti || 29 -- 30 || astu tarhi pratiùedhàdhàrabhàvo liïgam ata àha -- ##iti. eùa iti paropasthitam aparokùaü bhàvaü nirdi÷ati. yathàrthe pakùãkçte padam ataddharmatayà na hetur ity uktam, evam eùo 'pi bhåtalabhàvo na ghañàdyabhàvadharma iti. api cànvayàdhãnàtmalàbham anumànaj¤ànam, na ca bhåtalabhàvasya sarvair abhàvais sambandho j¤àyate. tat kathaü tatas te pratyeùyanta ity àha -- ##ti || 31 || astu tàvad abhàvànvayaþ kvacid bhåtalàdau bhàve, sadbhàvo 'pi yasya ghañàdeþ kadàcit j¤àtaþ tasyàpi tatràbhàvo 'vagamyata ity àha -- ##iti || 32 || {3,206} na kevalaü yady atra kadàcid dçùñaü tanmàtrasya tatràbhàvo 'vagamyate, yasyàpi tu yatràbhàvo na dçùñapårvas tasyàpi tatràbhàvo 'vagamyata ity àha -- ##ti || 33 || yadi tu yena kenacid ekenàbhàvena gçhãtasambandhàd bhàvàd abhàvàntarànumànam iùyate, tato 'tiprasaktir ity àha -- ##iti || 34 || na caivam astãti vyatirekeõa dar÷ayati -- ##antena. anaikàntika÷ càyaü bhàvo 'bhàvàntarair api sambandhàt. ato 'naikàntikatvàd asya ghañàder abhàvaü gamayitum aliïgatvam ity àha -- ##ti || 35 || api ca sambandhagrahaõaü sambandhigrahaõàdhãnam. tad ihàbhàvàkhye sambandhini grahãtavye kiü pramàõam iti vaktavyam ity àha -- ##iti || 36 || na tàval liïgam aviditasambandhaü tadavadhàraõe pramàõam, itaretarà÷rayaü hi tathà syàd ity abhipràyeõàha -- ##iti. ato 'va÷yaü tadgrahaõe pramàõàntaram arthanãyam ity àha -- ##ti || 37 || {3,207} atredànãm anupalabdhiliïgavàdino bauddhasya pratyavasthànam àha -- ##iti. dvedhà hi hetavo bauddhair vibhajyante -- kàryaü svabhàva iti, anupalabdhi÷ caikaj¤ànasaüsargiõor ekopalabdhir eva, tasyà÷ ca svaråpaü j¤eyaråpaü ca prakà÷ate iti j¤ànaj¤eyasvabhàvà. na hy asau svaråpam iva j¤eyasattàm api vyabhicarati. tasyà÷ ca svasàdhyena nàstãti vikalpa÷abdàtmakavyavahàreõa tadyogyatayà và tàdàtmyam eva pratibandhaþ. na hy asau nàstãti vyavahàraü vyabhicarati ÷iü÷apeva vçkùatàm. tad evaü j¤àtapratibandhànupalabdhiþ yo nàma bhràmyan viviktade÷opalabdhàv api ghañàya ghañate taü prati nàstãti vyavahàraü tadyogyatàü vànumàpayati. evaü ca ghañàdyabhàvànupalabdhipra- yogaþ -- yad dç÷yaü hi sad yatra nopalabhyate tat tatra nàsti. nopalabhyate copalabhyamàne de÷e dç÷yo ghaña iti. etad api dåùayati -- ##iti. ya evànupalabdhyànumàtum iùyate ghañàbhàvo nàstãti vyavahàras tadyogyatà và naikenàpi vi÷eùeõànupalabdhes sambandho 'vagataþ, kathaü tato vi÷eùànumànam. bhåtalopalabdhir hi sà, tasyà÷ ca nànàvidhànekaghañapañàdiviùayà nàstãti vyavahàrà dç÷yanta iti kathaü vi÷eùeõa ghaño nàstãti vyavahàrayet. ghañànupalabdhir asau, ato ghañàbhàvaü tadvyavahàraü và prasàdhayatãti cet. kas tasyà ghañena sambandhaþ. de÷opalabdhir hi sà, tàvad eva tasyà ghañànupalabdhitvam. tac ca sarvàn pratyavi÷iùñam iti katham ekenaiva vyapadi÷yate na ced ghañàbhàvo nàma ka÷cit. kasmàc ca saty api ghañe ghaño nàstãti vyavahàro na pravartate. sadvyavahàravirodhàd iti cet. kathaü ghañànupalabdhau sadvyavahàraþ. asti hi tadànãm api de÷opalabdhiþ. viviktopalabdhir hi ghañànupalabdhiþ, nàsau ghañe satãti cet, ko vivekàrtha iti. nanv ayam abhàva eva. tadabhàve 'narthakaü viviktavacanam, ato 'nupalabdher ayam api vi÷eùo dussàdha eva, yadasati ghañe nàstãti vyavahàro na satãti. yac cedaü ghañàbhàvam atilaïghya nàstãti vyavahàrànumànam avasthitaü tad api kena vi÷eùeõeti na vidmaþ. so 'pi bhàvàtirekã na ka÷cid upalabhyate. yogyatà tadanatirekiõã tasmin buddhe buddhaiveti na ki¤cid anumeyaü pa÷yàmaþ. vàrtikakàreõa tv idam upekùyaiva tàvad dåùaõàntaram uktam iti || 38 || {3,208} abhàvasàmànyena tv anupalabdhes sambandhas sidhyaty eva, na tv abhàvasàmànye pramàõam upajàyata ity àha -- ##ti. vi÷eùàs tv anaikàntikatayà nànupalabdhyà bodhayituü ÷akyanta ity àha -- ##iti || 39 || api ca -- nànavagataråpaü liïgam anumàne liïgaü bhavati, tad iyaü pratyakùàdyanutpattir abhàvatvàd apareõa liïgenàvagantavyà. evaü hi vadanti, yàvàn ka÷cit pratiùedhaþ sa sarvo 'nupalabdher eveti. evaü ca tatra tatra sadç÷àparàparaliïgànusàreõànavasthàpàta ity àha -- ##ti dvayena. etac copalabdhyabhàvo 'nupalabdhir ity àpàdyoktam, viviktetarapadàrtho 'nupalabdhir iti tu pratyuktam iti || 40 -- 41 || evaü yo 'py asau liïgiråpàbhàvaþ so 'pi sambandhagrahaõàrtham ava÷yaü prathamam avagantavyaþ. tadavagame 'pi tadråpàparaliïgàbhyupagamàd anavasthaiva. ataþ kvacid ava÷yam anumànàbhàvàt pramàõàntaram abhyupagantavyam ity àha -- ##ti || 42 || yadi tu nàstãti buddhir eva liïgam ity ucyate tan na. phalaü hi sà, pratyakùàdyanutpàdasya kathaü talliïgam, tatsiddhyartham eva hi liïgam iùyate.{3,209}siddhàyàü tu buddhau kiü liïgena. tad etad àha -- ##ti. yadi sà phalaü kiü tarhi pramàõam ata àha -- ##ti. yasyaiva sà phalaü tad eva pratyakùàdyanutpatteþ phalànantaryàt pramàõam iti || 43 || ki¤ ca saugatasamayasiddhànumànalakùaõagranthànusàreõàpi na pratyakùàdyajanmano 'numànatvam ity àha -- ##ti. evaü hi te pañhanti. triråpàl liïgato 'rthadçganumànam iti. na cànutpattir utpatteþ pràgabhàvo buddheþ kenacij janyate, pràg eva trilakùaõena hetuneti. nanu ca hetutayànupalabdhir anumànam iùyate, na tv anumitir anumànam iti bhàvasàdhanatayà. ataþ kiü tanniràsena. satyam, ahetutayà tàvadanumànatvaü niràkçtam eva. anena tu lakùaõànantaþpàto varõyata iti || 44 || atra codayati -- (##iti)pramàõatà hi bhàvàtmanà vyàptà pratyakùàdiùv avagatà, tannivçttyà nivartyata iti bhàvaþ. itaras tu -- varõito 'smàbhiþ pràgbhàvànàm asaïkara÷ caturdhà. na ca tadbodhasya bhàvabodhavailakùaõyam upalabhyate, bàdhavirahasàmànyàt. sa ca pràmàõye kàraõaü na bhàvasvaråpatà. sà tu pràmàõyaü pratyaprayojikaiva kathaücit teùu saïgatà, ato nàbhàvatvenàpràmàõyaü bhavati. bhàve tu prameye tadapramàõam evety abhipràyeõàha -- ##iti. anuråpam evedaü yadabhàve 'bhàvaþ pramàõam ity àha -- ##iti || 45 || yathà bhàvàtmake meye 'bhàvaþ pramàõaü nànuråpaü tathà tadabhàve bhàva ity àha -- ##iti || 46 || {3,210} na bhàvàtmakam eva pramàõam iti ràjàj¤à, yad eva tu paricchedaphalaü tad eva tu pramàõam, tac ca pratyakùàdyajanmano 'pi samànam ity àha -- ##ti || [47] || syàd etat -- vastuna eva pràmàõyadar÷anàn nàvastuno 'nupalabdheþ pramàõatvam iti. tathà ca sati bauddhànàm api liïgaprameyatve na syàtàm, te 'pi hi nàvastuno dçùñe ity àha -- ##ti sàrdhena. anuj¤àne doùam àha -- ##ti. na ca syàd vyavahàro 'yam iti kàraõàdivibhàgenokto vyavahàra ity arthaþ || 48 -- 49 || apakùadharmatvàd api pratyakùàdyanutpattir na liïgam ity àha -- ##iti. nàbhàve pakùãkçte pratyakùàdyanutpattis taddharmatayàvagamyate. abhàvena sambandhàbhàvàd ity abhipràya iti. nanv abhàvavi÷iùñaü bhåtalaü sàdhayiùyàmaþ, tac ca pårvam avagatam iti taddharmo bhaviùyatãty ata àha -- ##ti. na hi bhåtale pratyakùànutpattiþ, j¤àyamànatvàt tasyeti || 50 || ghañasya tarhi dharmo bhaviùyati tadgocare pratyakùàdãnàm anutpatter ata àha -- ##iti. satyam. yatra pratyakùàdãni notpadyante taddharmatà katha¤cid bhaved api, na tv asàv iha pramãyate. dharmadharmitvayor abhàvàt. na hi{3,211}taddharmiõaü kçtvàbhàvavi÷iùñatà sàdhyate tasyàpratãteþ. nàpi tadvi÷iùñaü bhåtalàdi, tadànãü tasya tatràbhàvàd iti || 51 || abhàvasya tu sà dharmo bhaviùyati tadviùayatvàt tasyàþ. abhàve hi prameye sà liïgaü bhavaty eva. kin tu nàsa¤cetito 'bhàvo viùayo bhaviùyati, j¤àte ca prameyàbhàva ity àha -- ##ti || 52 || anyas tu na ka÷cid abhàvenànutpattes sambandhaprakàro vidyate, yena taddharmatàm anugamyànumànaü bhaviùyatãty àha -- ##iti. ita÷ càpakùadharmatvam ity àha -- ##iti. na hy agçhãte parvate dhåmas taddharmatayàvagamyate. atha tadvadabhàvo 'pi pràk pratãyata ity ucyate, siddhaü tarhi sàdhyata iti || 53 || evaü pratyakùànumànàbhyàü prasàdhitaü bhedaü prayogeõa dar÷ayati -- ##ti || 54 || prayogàntaram àha -- ##ti ##ntena. atas siddhaü bhàvàtmakàt pramàõàd anyatvam abhàvasyety upasaüharati -- ##iti || 55 || vedopayogam abhàvasya dar÷ayati -- ##ti. yo 'yaü sarvakarmaõàü phalàsaïkaraþ parasparàsaïkara÷ ca parasparam aïgàïgibhàvàbhàvaþ, nàsàv abhàvapràmàõyàdçte{3,212}sidhyatãti. (?##ti. yàvat tàvad yathàvad iti.) ##ti. vedaü prati nirde÷a iti || 56 || nanu ca vyàsamatànusàriõopamànàtiriktaü pramàõadvayam upavarõitam, çùiõà ca sambhavaitihyayor api pramàõatvam à÷ritam, tatparityàge kàraõaü vaktavyam ata àha -- ##ti. pramàõaùañkam eva hi yuktyà saïgacchate. àgamànugata÷ ca. àgama÷ ca mãmàüsàtantram, ato yuktyàgamàbhyàm iha ÷àbare bhàùye pramàõaùañkam eva pravivicya tarkitam. yat tu dvayam adhikam iùñaü tad atraivàntargatam iti || 57 || (?kaþ/kva) punas tasyàntargatir ata àha -- ##ti. yà tàvat sahasràcchate matis sambhavàkhyaü pramàõam iùyate sànumànàn na bhidyate. sahasràc chatam aviyutibhàvàd avinàbhàvàd avagamyate. atas tàvad anumànàn na bhidyate. aitihyapramàõam uktaü tàvad asatyam eva. nidhipràptyasurakanyàva÷ãkaraõàdi, draupadãpa¤cabhartçketyàdi, yadi tat satyaü tadàgamàd (na) bhidyate. àptàgamo hy asau. uktaü ca -- puruùoktir api ÷rotur àgamatvaü prapadyate. iti. ato 'numànàgamayor antarbhàvàn na sambhavaitihyayoþ pçthagupanyàsas siddhaþ. ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàm abhàvaparicchedas samàptaþ || {3,213} bhàùyapàñho vicàryaþ, atra bhàùyam -- nanu bhavantv anyàni pramàõàni, ÷abdas tu na pramàõam, kutaþ? animittaü vidyamànopalambhanatvàt iti. asyàrthaþ -- yady api sarvapramàõàvyabhicàràn na pramàõasàmànyabhàvinà dharmeõa ÷abdo 'pi na pramàõam, vi÷eùeõa tv àtmabhàvinà dharmeõàpramàõam. tathà hi -- citrayà pa÷avo bhàvyanta iti citrayà yajetety asyàrthaþ. kçtacitrasyàpi yajamànasyànantaram avikalasakalendriyair api pa÷avo na dç÷yante. tan na nånam iùñiþ pa÷uphaleti bhavati matiþ. tad idam uktam animittaü vidyamànopalambhanatvàt iti. kim uktaü bhavati -- upalambhanàni hi cakùuràdãni pa÷ånàü vidyante. na ca pa÷ukàmeùñyanantaraü pa÷ava upalabhyante. tasmàd uktavisaüvàdàd apramàõaü citràcodaneti. sa punar ayam àkùepo gatàrtha upalakùyate. codanàsåtre hi nanv atathàbhåtam ityàdinà bhàùyakàreõàkùepaparihàràv uktau. ataþ punaruktam idam ity à÷aïkyàha -- ##iti. asyàrthaþ -- paralokaphalà hi tatra svargakàmo yajetety evamàdicodanà vedabàhyabauddhàdiparamatenàkùiptàþ. idànãm aihikaphalà÷ citràdicodanà àkùipyante. nanåbhayãm api codanàm àkùeptuü ÷akyata eva vàkyatvàdayo hetavaþ. ta eva tatra bhàùyakàreõa yat ki¤cana laukikaü vacanam iti dar÷ayatàntarõãtàþ. vàrtikakçtàpi -- yadi và puruùàdhãnapràmàõyàþ sarvacodanà iti vivçtàþ. tasmàd asad etat paralokaphalà eva tatràkùiptà iti. yad api cedànãm aihikàkùepa ity uktaü tad ayuktam, ihàpi ca -- evaü dçùñàpacàrasya vedasya svargàdy api phalaü nàstãti manyàmaha iti sarvàkùepaþ kçtaþ. vàrtikakàreõàpi ca evaü saty agnihotràdivàkyeùv api mçùàrthatà iti vadatà. tasmàd ubhayatràpy ubhayàkùepam eva nyàyyaü manyante. keyaü vyavasthà. atrocyate. satyam ubhayatràpy ubhayàkùepaþ, tathàpi hetubhedàd apaunaruktyam. tathà hi -- tatra vàkyatvàdayaþ parair uktà àkùepahetavaþ,{3,214}idànà tu ÷abda÷aktiparàmar÷advàreõàbhyantarà eva hetava upapatsyante. tathà cokam -- ànantaryam anuktaü cen na sàmarthyàvabodhanàt | iti. sàmarthyaü hi sarvàkhyàtànàm arthaü bruvatàü sahakàri. tad yady api neùñir anantaraphaleti ÷rutiþ, tathàpy arthasàmarthyàd etad avagamyate, katham aparathà yadàsau vidyamànàsãt tadà phalaü na dattavatã, kàlàntare punarasatã kathaü dàsyati iti. na ca pa÷avo 'nantaram asambhavadbhàvanàþ, svargo hi nànàkùiptavi÷iùñadehendriyàdiparigraho bhavitum utsahate, ato màbhåd anantaram, amã punaþ pa÷avaþ sambhavanti yajamànasyàtraiveti svahetusamanantaram anupalabhyamànà dçùñapratigrahàdihetvantaràþ ÷rutacitràdiphalatayà na ÷aktyante 'vagantum. ayam eva tu ÷abda÷aktiparàmar÷o vàrtikakçtà tàrkikaprakriyàm anuvidadhànena na và pa÷uphaletyàdinà sàdhanaprayogair upadar÷itaþ. tad evam aihikaphalàsu citràcodanàsvàkùiptàsu tatsàmànyàditaràsu tathàtvam iti punar apy agnihotràdicodanàkùepe 'vatiùñhate. sa càyam aihikàkùepadvàreõàpinocyate. ata eva caihikàkùepa ity uktam. etad uktaü bhavati -- aihikaphalànàm àmuùmikaphalànàü càyam aihikàkùepapuraskàreõaivàkùepaþ, yadàmuùmikasvargàdi tanmà nàma karmànantaram upalabhyatàm aihikaphalaü tu pa÷vàdi kiü nopalabhyate, na cedam upalabhyate, tan na nånaü tat phalam iti aihikaphalakarmacodanàvyabhicàreõànyàsàm api paralokaphalànàü tatsàmànyàd àkùepaþ. pårvaü tu tàþ parataþ pràmàõyam à÷ritya paroktair eva vàkyatvàdibhir hetubhir àkùiptàþ. taduktaü ## iti. parihàràntaram àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- codanàsåtre bhàùyakçtà såtrakàreõa vakùyamàõàkùepaparihàràvanàgatàvekùaõena pratij¤àsamarthanàrtham upavarõitau. idànãü tu såtrakàreõa svayam evocyata iti tenedam eva sarvacodanàkùepakùetram ity uktam iti || 1 || atra parihàre pårvokta evàkùepahetur iti, tam upanyasyati -- ##ti ##antena. ayam arthaþ -- citràpa÷uphalatvàdiviùayà÷ codanà dharmiõyaþ{3,215}mçùeti sàdhyo dharmaþ. adhikçtaiþ pravçttivogyair api pratyakùàdibhir arthànavagateþ. yadãdç÷aü tanmçùà -- yathà vipralipsorvacaþ. àdi÷abdenàgnihotràdiviùayà api codanàþ pakùãkaroti. nanu vipralipsuvàkyam atra dçùñàntaþ. na ca tanniyamena pratyakùàdyasaïgatàrtham asatyaü ca. tasmàd ubhayavikalo dçùñàntaþ. ata àha -- ##ti. asaty arthe prayuktam eva nadãtãràdivàkyam iha dçùñàntaþ. pràyeõa caiva¤jàtãyakaü vipralipsur eva prayuïkta iti vipralipsor ity uktam iti || 2 -- 3 || idànãm aihikàkùepa ity uktaü vivçõoti -- ##ti ##antena. citreùñir dharmiõã, na pa÷uphaleti sàdhyam, svakàle pa÷vadànàt, snànàdivad iti. prayogàntaram àha -- ##ti. te pa÷avo na citràsàdhyàþ, citrotpattàv asadbhàvàt svargatçptisukhàdivat. àdi÷abdenàtra bhojanajanyà tçptir abhipretà. etau ca prayogau neùñiþ pa÷uphalà, karmakàle ca karmaphalena bhavitavyam iti bhàùyoktau veditavyàv iti. atrànantaraü yatkàlaü hi mardanaü tatkàlam eva mardanasukham iti bhàùyakàreõoktam, tad vaidharmyadçùñàntatayà prayogadvaye yojayati -- ##ti. citrà na pa÷uphalà pa÷avo na tatsàdhyà ity ubhayatràpi prayoge vaidharmyeõa sukhamardane bhavetàm, ãdç÷ã càtra vaidharmyaracanà, yadyatsàdhyaü tattatsamakàle prasåte, mardanam iva sukham. yac ca yatsàdhyaü tat tadutpattau bhavaty eva sukham iva mardanotpattàv iti || 4 -- 5 || nanåktivisaüvàdàd apràmàõyam uktam. na ca ki¤cid iha visaüvàdaþ, na hi kçte karmaõi tàvaty eva phalena bhavitavyam iti ÷abdo bråte, kin tu asyedaü{3,216}phalam iti. etàvati ca paryavasànàt. ataþ kàlàntare phalaü dàsyati. tad etad uktam -- kàlàntare phalaü dàsyatãti cet iti, tad etad àha -- #<ànantaryam >#iti. pariharati -- ##ti. sàkùàdanuktasyànantaryasyàpy atra sàmarthyenàvabodhanaü kçtam, yadaiva hy asyedaü phalam ity uktaü tadaivam arthàdevàvagamyate anantaram anena bhavitavyam iti. kathaü nàmànyathàsatkàlàntare phalaü dàsyatãti. nanv evam api sàmarthyalabhyamànantaryam anantaraphalànupalambhanena bàdhyatàm, avi÷eùapravçttà tu codanà kathaü bàdhyate ata àha -- #<÷abde>#ti. na hi sàmarthyaü nàma pçthak pramàõam, api tarhi sarvàkhyàtànàm arthaü bruvatàü ÷aktis sahakàriõãti ÷abdaikade÷a eva. atas sruvàvadànam ivàpy adravyeùv arthàd anantaram eva phalaü ni÷cãyata iti tadbodhe 'pi ÷àbdabodho bhavaty eveti || 6 || ita÷ cànantaryam avagamyata ity àha -- ##ti. yadi hy atra phalaü dàsyatãti ëï÷roùyat tadà tatsàmarthyena kalpanà kàcid apy abhaviùyat. adya punar asyedaü karmaõaþ phalam iti paryavasite vacasi sarvakarmaõàm anantaraphalopalambhàd vaidikasyàpi citràde÷ codyamànasyàpi karmaõas tatsvàbhàvyàd ànantaryaü vi÷eùaõatayàvatiùñhata iti || 7 || atrànantaram aparaü bhàùyam -- dçùñaviruddham api ki¤cit vaidikaü vacanaü sa eùa yaj¤àyudhã yajamàno '¤jasà svargaü lokaü yàtãti. tad yena vi÷eùeõoktaü tam àha -- ##ti. atra hi citràdivàkyeùåktivisaüvàdàd apràmàõyam uktam. uttaratra tu yaj¤àyudhivàkye pratyakùàdivirodha iti virodham abhidyotayati -- ##iti. yajamànasya nirati÷ayànandàtmanaþ svargàd atidåram apabhraùño bhasmãbhàvaþ pratyakùam upalabhyate,{3,217}citràdicodanàsu tv anantaraphalànupalambhamàtraü na tu viruddhopalambhaþ ka÷cid astãti syàd api kàlàntare phalakalpanà, bhasmãbhåtaü tu ÷arãraü kàlàntare 'pi svargaü lokaü yàsyatãti na sambhavatãti pårvasmàd vi÷eùaþ || 8 || aparam api ca evaüjàtãyakaü pramàõaviruddhaü vacanam apramàõam -- ambuni majjantyalàbåni, gràvàõaþ plavanta iti yathà iti bhàùyam, tad vyàcaùñe&< >&-- ##ti ##antena. yaj¤àyudhavaco dharmã, mçùeti sàdhyo dharmaþ, pratyakùavirodhàt, yatpratyakùaviruddhaü tanmithyà, yathà gràvàõaþ plavanta iti ÷ilà vàkyaü sàdharmyeõa yatheti dar÷ayitavyam iti. vaidharmyadçùñàntam àha -- ##ti. yadamithyà na tatpratyakùaviruddhaü yathàptabhàùitam iti. pårvaü tu mardanasukhayor vaidharmye dçùñàntatayopanyàsàc chilàvàkyam api vaidharmyeõa bhàùyakçtoktam iti bhràntim apanetuü sàdharmyavaidharmyaviveko vàrtikakçtà dar÷itaþ || 9 || nanu pratyakùavirodhàd iti hetur asiddha eva, asti hi paralokaphalabhoktà cetanaþ karmaõàü kartà, sa svargaü lokaü yàsyatãti. tam evàbhipretya svargaü lokaü yàsyatãty uktam. ataþ ko virodho 'ta àha -- #<÷arãràd >#iti. yadi hi ÷arãràd anya÷ cetano bhavet, bhaved api, na tasya yaj¤àyudhair asti ka÷cit sambandhaprakàraþ, ÷arãrasyaiva tu srukkapàlàdiyaj¤àyudhais sambandhaþ, yadyaj¤àyudhã yajamàna iti tadabhipràyeõa matvarthasaüyogo ghañate. api ca sa eùa ity aparokùapratinirde÷aþ, so 'pi ÷arãrasyaiva pratyakùatvàd upapanno nàtmanaþ. tad etad api bhàùyakàreõoktaü hi -- ÷arãrakaü vyapadi÷ati iti. ki¤ ca yajamàna÷abdo hy àtmanyasama¤jasaþ, yàgasya hi kartà yajamàna ity ucyate, na ca yathàcoditavitatapårvàparãbhåtànekakarmakùaõàtmakakratukriyàkartçtvam àtmanas sambhavati, vibhoþ pårvàparade÷avibhàgasaü yogaphalakarmaõàm asamavàyàt. tad etad àha -- ##{3,218}##ti. abhyupagamya càtmanas sadbhàvam idam asmàbhir uktam, paramàrthena tu dehendriyavyatiriktàtmasadbhàvo 'pi pramàõàbhàvàd durlabha ity àha -- ##iti. prapa¤cayiùyate caitadàtmavàda itãha na pratanyata iti || 10 || aparaü ca -- na caiùa yàtãti vidhi÷abdaþ iti bhàùyam. tasyàbhipràyam àha -- ##ti. asyàrthaþ -- yadi hy atra yaj¤àyudhivàkye vidhi÷abdo bhavet, tadà citràdãnàm anantaraphalàdar÷anàd bhedena virodhopanyàsàrthaü yaj¤àyudhivàkyopàdànaü nopapadyate. ataþ svakçtabhedopàdànasamarthanàrthaü vidhi÷abdaniràkaraõam iti || 11 || vidhi÷abde ko vi÷eùaþ, ata àha -- ##ti. vidhi÷abde hi kàlavi÷eùànupàdànàd vidhisàmarthyàd eva kàlàntarabhàvitàü phalasya parikalpya syàd api citràdicodanàsvivàbhàvavirodhaparihàraþ. iha tu yàtãti vartamànàpade÷àn na pratyakùavirodha÷ ÷akyate parihartum ity adar÷anàd vi÷eùa iti || 12 || citràdivàkyàbhipràyeõa cedam asmàbhir uktam -- vidhi÷abde bhaviùyattvaü phalasya parikalpya virodha÷ ÷akyate parihartum iti. iha tu pratyakùeõa bhasmãbhàvopalambhàn na kàlàntaraphalabhàvitayà svargagamanaü phalam iti ÷akyate kalpayitum. na hi vidhisahasreõàpyà÷aïkanãyo 'rthaþ ÷akyaþ pratyàyayitum. tad etad àha -- ##ti. kiü tarhi vidhi÷abdatàniràkaraõasya phalam ata àha -- tatsàmarthyeneti. cetanapravartanàtmako hi vidhir antareõa paralokaphalopabhoktàram{3,219}anupapadyamànaþ kalpayed api kàyakaraõasaïghàtàtiriktam àtmànam, tasya ca svargalokagamanam upacaryetàpi ÷arãre, tasya và pratyakùatvam àtmani bhàktam ity evamàdikalpanàniùedhàrthaü vidhi÷abdaniràkaraõam iti || 13 || bhåyàü÷ càyaü pramàõàntaraviruddho mantràrthavàd àtmako vedabhàgaþ. yathà aditir dyauraditir antarãkùaü yajamàna ekakapàlaþ ityevamàdiþ. sa ca sarva evàtra prayatnato mukhyatayà mithyàtvena aihikàkùepe pakùãkàryaþ, tanmithyàtvena cànuùaïgikaü pareùàü mithyàtvaü bhaviùyatãty abhipràyeõàha -- ##iti || 14 || tatsàmànyàd agnihotràdicodanàsvapyanà÷vàsa iti bhàùyam, tasyàbhipràyam àha -- ##ti. yadà hi citràdivàkyàdiùv apràmàõyaü samarthitaü bhavati, tadà vedavàkyaikade÷atayàgnihotràdivàkyeùv api mçùàrthatà ÷akyate 'numàtum, ataþ kçtsnasyaiva vedasyàpràmàõyàn na codanàlakùaõàrtho dharma ity àkùepaþ || ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau kà÷ikàñãkàyàü citràkùepavàdaþ samàptaþ | 018 àtmavàda {3,220} atrànantaram autpattikas tu ÷abdasyàrthena sambandhas tasya j¤ànam iti bhàùyakàreõa sambandhanityatàdvàreõàkùepaparihàro 'vatàritaþ, so 'yuktaþ, paroktàkùepahetvanantaraü hi tasyaiva viruddhàsidhyàdidoùodbhàvanam ucitam. yat tu tam adåùayitvaivànyad ucyate tadasaïgatam evàta àha -- ##iti. ayam abhipràyaþ -- yàvad dhi sambandhautpattikatvenànapekùàlakùaõaü codanàyàþ svataþpràmàõyaü na pratipàdyate tàvad dåùite 'pi sàdhane na codanàlakùaõo dharma iti pratij¤à sidhyati. bhåyàü÷ cànena krameõàrtho vaktum abhipretaþ ÷abdàrthasambandhaniråpaõàdiþ. anyathà kriyamàõaü tadàkà÷apatitam ivàpadyeta. tac caitat ÷abdasvaråpaniråpaõàvasare vakùyate. na cedam àkùepeõa na saïgacchate, dvedhàpi pratyavasthànadar÷anàt. yathoktam -- dvedhàpi pratyavasthànaü parahetvavabàdhanàt | àtmãyasàdhanoktyà và tatràtmãyam ihocyate iti | na càtra parasàdhanadåùaõaõ na kariùyate tatra hetor asiddhatvam iti citràparihàre vakùyate. anena tu krameõa tat kartavyam iti tàvad ity uktam iti. tac ca svapakùasàdhanaü tàrkikàõàü cittam anura¤jayituü prayogadvàreõàha -- ##ti. vaidikavaco dharmã, svàrthe satyam iti sàdhyo dharmaþ, svàrthe vaktranapekùatvàt, yat svàrthe vaktàraü nàpekùate tat satyam, yathà padàt padàrthagatà buddhiþ. padaü hi svabhàvàd eva svàrthena sambaddhaü tatpratipàdanàya vaktàraü nàpekùata iti sambandhaparihàre vakùyate. svàrtha iti tantreõobhayavi÷eùaõatayà yojanãyam. yadi hy amçùà vaidikaü vacanam ity etàvad ucyate pårvapakùàrthasamyaktvàpàtàd aniùñàrthatàprasàdhanaprasaïgaþ. na hi svargakàmo yàgaü kuryàd ityàdyarthe svargakàmo yajeteti vàkyaü samyag iùyate, ùaùñhàdyasiddhàntavirodhàt. yàgena svargaü kuryàd iti hi tatra sthàsyati. vaktranapekùatvàd iti càvi÷iùño hetur upàtto 'siddha eva syàt. asti hi vaidikavàkyànàm api svaråpàbhivyaktaye{3,221}vaktrapekùà, svàrthe tu pratyàyayitavye na vaktàram apekùante, apauruùeyatvàt. ÷abdàrthasambandhanityatvàc ca. pauruùeyaü pramàõàntarapramitagocaram àptavacanam api vaktuþ pramàõam apekùate. yathoktam, àptoktiùu naràpekùeti || 1 || prayogàntaram àha -- ##ity ##ntena. vaidikavàkyakçtaþ pratyayas samyag iti sàdhyam, nityavàkyodbhavatvàt, yathà tadvàkyasvaråpaviùayà buddhiþ. sàpi hi vàkyàd udbhavati, nirviùayabudhyanutpatteþ. vedavàkyanityatà ca vedàdhikaraõe sthàpayiùyata iti. atraiva sàdhye pårvoktàþ -- nànyatvàt iti bhàùyavyàkhyànàvasara uktàþ -- doùavarjitaiþ kàraõaiþ janyamànatvàt, anàptàpraõãtoktijanyatvàt, de÷àdibhede 'pi bàdhavarjanàt iti hetavo dar÷ayitavyà ity àha -- ##ti || 2 || atra bhàùyam -- syàd etat, naiva ÷abdasyàrthena sambandhaþ, kuto 'sya pauruùeyatà apauruùeyatà và iti. tasyàbhipràyam àha -- ##ity ##antena. asyàrthaþ -- ÷abdàrthasambandhànàü nityatvam à÷rityànapekùatvàd iti såtrakàreõa yo hetuþ svataþ pràmàõyasidhyartham uktaþ, tena codanànàm apràmàõye niràkçte 'dhunà sambandhodbhavatvàbhàvena paro bauddhàdir mithyàtvam uktavàn. evaü ca tadà vàrtikakàreõa vçttikàramatenàtraiva svataþ pràmàõyaü vyutpàdyam iti dar÷itam. tathà ca såtrakàreõa cocyata iti punaruktiparihàre parataþ pràmàõyoktair evàkùepahetubhiþ pårvapakùo 'bhihitaþ. ihàpi ca bhàùyakàreõa bråta ity ucyate -- avabodhayati budhyamànasya nimittaü bhavati, ityàdi codanàsåtroktam eva svataþ pràmàõyakàraõam uktam iti || 3 || {3,222} etad eva vivçõoti -- ##iti ## 'ntena. codanàmidhyàrthaniràsàrthaü hi sambandhasadbhàvo nityatà ca hetur uktaþ. tac ca dvayam api parair neùyate. tatra sambandhàbhàvas tàvad anenaiva bhàùyeõoktaþ. kçtakatvaü tu yadi prathamam a÷ruto na pratyàyayati, kçtakas tarhi ity anena vakùyate. tad atra sambandhàbhàvenànapekùatvàd iti hetor asiddhir uktà. na càsati sambandhe paroktàrthapratãtir utpadyata iti dar÷itam. pratibandhabale hy arthàntaradar÷ino 'py arthàntare j¤ànam utpadyate. anàdçtapratibandhas tu yat ki¤cid vidvàn sa sarvaü jànãyàd ity atiprasajyata iti || 4 -- 5 || atra bhàùyakàreõa kàryakàraõabhàvàdayas sambandhà÷ ÷abdasyànupapannà ity uktvà saü÷leùasambandhabhàva eva dar÷itaþ, tad etadvàrtikakàro dar÷ayati -- ##ti. nimittanaimittikà÷rayà÷rayibhàvàdayas sambandhà÷ ÷abdàrthayor atyantàsambhàvità eva, kàryakàraõabhàvas tu bauddhagandhivaiyàkaraõair abhyupagata eva. te 'py àhuþ -- arthà÷ ÷abdà÷ ca dç÷yante pratyakùà yady api sphuñam | abhidhànàbhidheyau tu j¤ànàkàrau tathàpi naþ || iti. evaü hi manyante -- na tàvad varõà÷ ÷abdaþ, pratyekam avàcakatvàt. ayugapadvartinàü càvayavisamudàyàrambhànupapatteþ. ata eva go÷abdatvàdijàtyasambhavàt bhåtàdivi÷eùàõàü ca pratiprayogam anyatvenàvàcakatvàd varõabuddhismçtisaüskàràõàü càkùaravat pratyàkhyànàt pårvavarõajanitasaüskàrasahitàntyavarõasyàpi varõatvenàpårvavarõavadavàcakatvàt pårvapårvanikhilavarõapadopasahàrakrameõa caramasya kasyacit sphoñàtmano 'navagrahàd yugapadavasthitànekavarõàkàraj¤ànàtmaiva ÷abdaþ. artho 'pi jàtivyaktyavayavàvayaviguõaguõivyatirekàvyatirekàdivikalpadårãkçtaniråpaõo na bàhyas sambhavatãti j¤ànàtmaka÷abdavedanànantarotpadyamànabàhyajàtyàdinirbhàsapratyayamàtràtmaiva.{3,223}sa càyam evambhåto 'rtha÷ ÷abdena janyata eveti kàryakàraõabhàvam eva ÷abdàrthayos sambandham àtiùñhante. tac cedam atidåram apabhraùñam, evaü ca saty aviditasvaråpa÷aktãnàm apy arthasaüvidupajàyeta. dçùñà hi khalu mçtsalilapracchannà api vrãhayo 'ïkuràdikàryam àrabhamàõà aviditasvaråpa÷aktayo 'pãti såktam -- asambhavena ÷eùàõàm iti. kathaü tu saü÷leùaþ pari÷iùyata iti, pratãter abhyupagamàc ca. gaur ayam iti hi sàmànàdhikaraõyena ÷abdopa÷liùñam artham avayanto laukikà dç÷yante. abhyupagata÷ ca kai÷cic chabdàrthayos saü÷leùa eva sambandhaþ. prapa¤cita÷ càsàv adhyàsavàda iti. laukikà÷ ca pràyeõa saü÷leùam eva saübandhaü manyante iti sa eva sambandhaþ prasakto niràkàrya ity àha -- ##iti ##ntena. niùedham eva prayogeõa dar÷ayati -- ##iti. saü÷leùo hi yasya yena bhavati sa tadde÷a eva dç÷yate ra¤jur iva ghañe, tadanantarade÷e và prade÷inãva madhyamàyàþ. na ca ÷abdàrthayor anyatarade÷e vànyataro dç÷yate. ato himavadvindhyayor iva nànayos sambandha iti || 6 -- 7 || artho và pakùãkàrya ity àha -- ##iti. dvayaü và parasparam asambaddham itaretarade÷e tadanantarade÷e vàdçùñeþ sàdhyam ity àha -- ##iti. atra bhàùyakàreõa syàc cedarthena sambandhaþ kùuramodaka÷abdoccàraõe mukhasya pàñanapåraõe syàtàm, ity uktam. tasyàbhipràyam àha -- ##ty ##antena. asyàrthaþ -- atra bhàùyakàreõa ÷abdàrthayos sambandhasiddhyarthaü tadde÷ànantaràdçùñer iti hetur antarõãtaþ, taü ca gaur ayam iti sàmànàdhikaraõyapratãtibhramàd yo nàmàsiddhaü manyate, sa evaü pratibodhyate -- yadi ÷abdàrthayor{3,224}upa÷leùalakùaõas sambandho bhavet, artho 'pi ÷abdade÷a eva syàt, mukhaü ca tasya de÷a iti kùuramodaka÷abdoccàraõe mukhasya pàñanapåraõe syàtàm, na ca te staþ, tasmàn modakàdyarthakriyànupalambhàc chabdade÷e tadde÷ànantaràdçùñer iti siddho hetuþ. sàmànàdhikaraõyabuddhis tu ÷abdàrthayor nàsty eva. na hi nãlimnevànuraktam utpalaü ÷abdànuraktam artham upalabhàmahe. gàdisàsnàdimadråpà hi tayor buddhir udeti. atra siddhàntabhàùyaü yo 'tra vyapade÷yas sambandhaþ tad etan (tam ekaü) na vyapadi÷ati bhavàn ityàdi. tasyàbhipràyam àha -- ##ti ##ntena. atràyam abhipràyaþ -- pratyàyyapratyàyaka÷aktiråpo hi na÷ ÷abdàrthayos sambandho 'bhipretaþ, tad yadi saü÷leùalakùaõasambandhàbhàvas sàdhyate, tadà siddhasàdhyatàdoùaþ. sambandhàbhàvamàtre tu yaunàdisambandhair anaikàntikatvam. himavadvindhyayor api caikabhåmyàdisambandhàt sàdhyahãno dçùñànta iti || 8 -- 10 || yadi tu vàcyavàcakasambandham evàbhipretya na ÷abdo 'rthena saïgata iti sàdhyate tato laukikavirodha ity àha -- ##ti. dåùaõàntaram àha -- ##iti. atra kàraõam àha -- ##ti ##ntena. ayam abhipràyaþ -- caturvidho hi puruùaþ, pratipanno 'pratipannas sandigdho viparyasta÷ ceti. tatra pratipannaþ pratipàdayità, itare sàpekùàþ pratipàdyàþ, tatpratipàdanàrthà ca pratij¤à, tad ya eva teùàm anyatamaþ paraþ pratipàdayitum abhipreto bhavati sa eva vàcyavàcakasambandhavarjitaiþ pratij¤àrthagocaraiþ padaiþ pratipàdayitum a÷akyaþ, ataþ pratij¤àü prayu¤jànair à÷rita÷ ÷abdàrthayor vàcyavàcakalakùaõasambandha iti tanniràkaraõe svavàgvirodha iti. sa càyam abhidhayà svavàgvirodhaþ. pa¤cadhà hi tadvirodhaþ. uccàraõàbhidhàdharmadharmyubhayoktibhir iti || 11 || {3,225} vàcyavàcakasambandhasvaråpam idànãm abhidyotayati -- ##ti. asyàrthaþ -- ekasyàm abhidhànakriyàyàü ÷abdaþ karaõaü kartà và, vivakùàtaþ kàrakapravçtteþ. arthas tu karmaiva. ato (?yad/a)nayoþ karmakaraõatvaü (karma)kartçtvaü và. ## -- sambandha iti vakùyamàõena sambandha iti. yad và -- ekasyàü gavàdyarthapratipattau sàdhyamànàyàm ekena vaktropàdãyamànàvaruõaikahàyanãvadvivakùitasàhityau ÷abdàrthau yanniyamyete so 'nayoþ sambandha ity àha -- ##iti. upàdànàd ity upàdãyamànatayà vi÷eùaõavivakùàü dar÷ayati. upàdeyasya hi vi÷eùaõaü vivakùitaü bhavati pa÷or ivaikatvaü - pa÷unà yajeteti. udde÷yavi÷eùaõaü tv avivakùitaü bhavati, yathà grahavi÷eùaõam ekatvam, udde÷yà hi grahàþ, teùu sammàrjanavidhànàt. iha càrthapratipattàv ekasyàm upàdeyau ÷abdàrthau, pa÷ur iva yàge. ato vivakùitam anayoþ sàhityaü vi÷eùaõam ity aruõaikahàyanyor ivànayor niyamaþ sambandha iti. (?na tv e/n ve)vam aruõaikahàyanyoþ ÷råyamàõayoþ sàhityavivakùà yuktà. samudàye hi tatra vàkyaü samàpyate. (÷abdàrthau tu) naiva pratãtikriyà(yàü vi÷eùa)õatayà ÷rutau, katham anayoþ sàhityavivakùà. na ÷råyamàõatà vi÷eùaõavivakùàhetuþ. api tu arthasaüvyavahàro 'pi hi. pàkàdau yadaudanàdisthàlyàdi ... (kriyà)vyavahàradar÷anàt anabhihitam apy arthaü jànàti tadà sthàlyàdãnàü vivakùitaü sàhityaü manyate, tathà manvànaþ svayam api paktukàmas tat sarvam àharati. evam ihàpi bàlaþ prayojyavçddhasya vi÷iùñàrthavyavahàradar÷anena tadviùayàü buddhim anumàya ÷abdànantarabhàvitayà ÷abdakàraõatàü tàvadavadhàrayati. vaktu÷ càsyàü prayojyavçddhapratipattau dar÷anapàràrthyàt pradhànabhåtàyà(m upà)dãyamànayoþ ÷abdàrthayoþ sàhityaü vivakùitam iti. evaü ca viditvà svayam api paràrthaprayoge sahitau ÷abdàrthau hçdayam àve÷itàv upàdàya ÷abdaü coccàrya parapratipattiü bhàvayatãti såktaü sàhityavivakùà varõasàhityavivakùàvad iti || 12 -- 13 || {3,226} nanv evaü vadatà ÷abdàrthayoþ kriyàsambandha eva dar÷itaþ, na parasparasambandhaþ. tathà hi -- yat tàvad uktam abhidhànakriyàyàü hi iti, anenàbhidhànakriyàsambandha eva karmakaraõàdiråpeõobhayor upavarõitaþ, na parasparasambandhaþ. pratipattàv upàdànàd ity api pratipàdyapratipàdakatayà pratipattikriyàsambandhamàtra eva dar÷itaþ, na parasparam, guõapradhànabhàvam antareõa sambandhàyogàt. vakùyati hi -- guõànàü ca paràrthatvàd asambandhaþ samatvàt iti. syàd etat. kriyàkàrakasambandhapårvakatvàt sarvasambandhànàü kriyàkàrakasambandha eva dar÷ita iti. astu tàvat, taduttarakàlabhàvã tu ko 'nayoþ sambandha iti vàcyam eva. tad etat sarvam anubhàùya pariharati -- ##ti ##antena. asyàrthaþ -- yady api kàrakàõàü pradhànàrthatvàn na parasparasambandhaþ, tathàpi pratipattyabhidhànayor yà kàcit kriyà gçhyate, tasyàü ca kriyàkàrakasambandhottarakàlabhàvã parasparopakàryopakàrakalakùaõaþ ÷abdàrthayor asti sambandhaþ || tat punar idaü pårvàparaviruddhaü prade÷àntaraviruddhaü ca. tathà hi -- atra tàvad ekasyàü kriyàyàm upakàryopakàrakatvaü ÷abdàrthayoþ sambandha ity uktam, pratipattàv upàdànàt iti kriyànumànàïgatvam eva parasparaniyamàtmako dar÷itaþ sambandhaþ. abhidhànakriyàyàü hi iti ca karmatvakaraõatve sambandha ity uktam. prade÷àntare ÷aktir eva sambandha iti vakùyati. kvacic ca ÷abda÷aktiniyamam eva sambandham àha -- vàcyavàcaka÷aktyo÷ ca niyamaþ phalalakùaõaþ | iti bruvànaþ. anyatràpy uktam -- {3,227} ekàbhidhànimittatvaü karmakartçtvayo÷ ca yat | yo và karaõakarmatvaniyamo 'bhidhayaikayà || sa no 'rtha÷abdasambandhaþ iti. ato vivecanãyam idam -- ko 'tra sambandhaþ ÷abdàrthayor vàrttikakàrasyàbhimata iti. atrocyate -- yathaikena krayakarmaõà parigçhãtayor dravyaguõayor itaretaràkàükùàparipåraõena parasparopakàryopakàrakalakùaõaþ sambandhaþ. na hy anà÷ritaþ krayakriyàm abhinirvartayati. na dravyaü guõavi÷eùànavacchinnam utsahate krayakriyàü nirvartayitum. na ca guõena svamahimnà à÷rayabhåtadravyamàtram upàdãyamànam api kraye gçhyate, (svakãyago) dravyàvarodhàt. dravye(guõamàtrà)vacchedàt tad guõamàtram upàdãyamànam api krayakriyà na pratãcchati svakãyàruõim aguõàvarodhàt. so 'yam artho niyamaþ sampadyate. tad evam ihàpy ekàrthapratipattyabhidhànakriyàsiddhyartham upàdãyamànayor vivakùitasàhityayoþ ÷abdàrthayoþ kriyàkàrakasambandhottarakàlabhàvã yo yam upakàryopakàrakabhàvaþ, sa eva sambandhaþ. kaþ punar anayoþ parasparopakàraþ. ÷råyatàm -- artho hi na pratipàdakam antareõa pratipàdyo bhavati, ÷abdo na pratipàdyam antareõa pratipàdakaþ. ataþ pratipàdyapratipàdakatayàvatiùñhamànàv anyonyasyopakàryopakàrakau bhavataþ. tac cedaü råpam anayor niyatam ity atyantasannikarùamàtreõa niyame sambandhàbhidhànam, na tu niyama eva sambandhaþ. ÷aktisambandhavàdo 'pi càta eva. vàcyavàcaka÷aktyor eva hi satyor upakàryopakàrakabhàvo bhavati. na tu ÷aktir eva sambandhaþ. tad atra pratyàsatter abhedopacàreõa ÷aktiþ sambandhaþ, niyamaþ sambandhaþ, kartçtvaü karaõatvaü và sambandha ity evamàdayaþ samullàpàþ. vastutas tåpakàryopakàrakatvam eva sambandhaþ || kathaü punas tadråpam anayor niyatam ity ucyate. na hy anuccarite ÷abde parasparopakàryopakàrakabhàvaþ ÷abdàrthayor asti. na ca tadànãü tau na staþ, nityatvàt. tasmàd asad etat. tan na. ÷aktyàtmanà vidyamànatvàt{3,228} anuccarite 'pi hi ÷abde 'sti pratipàdaka÷aktiþ, arthe ca pratipàdya÷aktiþ, ata eva sambandho nitya ity ucyate. nanv evam api karahastàdibhir anekaiþ ÷abdair ekatràrthe pratipàdye anekàrthavacane caikasmin gavàdi÷abde katham avyabhicàraþ ÷akyate 'vagantum. ataþ prakaraõàdãnàm api padàrthàvadhàraõàpoyatvàd vçddhavyavahàre hi bàlena kevalapadàprayogàdàvàpoddhàrabhedenaitad avadhàritam -- yadà yadarthavivakùayà ÷abdaþ prayujyate sa tasyàrtha iti. vivakùà càrthaprakaraõàdiva÷onneyà. gàmànaya dogdhum ity ukte arthàd etad avagamyate sàsnàdimatyasya vivakùeti. yotsyàmãty ukte arthàdi(?mu)ùau pratãtir udeti. tad evam arthaprakaraõàdibhedabhinnam anyayànyayà ca ÷aktyopahitam anyad anyac ca padam anyasyànyasya vàcakam iti na padavyabhicàraþ. artho 'pi codbhåtatatpadàbhidhànayogyàvasthàbhedabhinno hastàdir anyonya÷ ca karàdipadànàü vàcya iti na padaü vyabhicarati. api caikasyàü kriyàyàm ayaü niyama ity uktaþ. na caikasyàü pratipattàv abhidhàne vopàdãyamànayoþ ÷abdàrthayor anyonyavyabhicàro 'sti. tad idam uktaü hi niyamyete yad ekasyàm iti || 14 -- 15 || nanv evam ekakriyànimittako niyamaþ ÷abdàrthayoþ sambandha ity ucyamàne 'numànàïgam avinàbhàva evà÷rito bhavet, atas tadbalena dhåmàdivàgnij¤ànaü ÷abdàd arthaj¤ànam upajàyamànam anumànaü syàd ata àha -- ##ti. idaü ca ÷àbde prasàdhitam ity àha -- ##iti. nanu yady avinàbhàvo nopayujyate, kas tarhy upayujyate. uktaü bhàùyakàreõa -- saüj¤àsaüj¤isambandhaþ iti. nanu càyam api sambandho 'nupayogy eva. tad etad à÷aïkate -- ##ti. ## gamakatvàïgam ity arthaþ || 16 || katham anaïgam ata àha -- ##ti. vyavahàradar÷anena{3,229}gamayantã eùà saüj¤à kalpyata iti. kim ato yady evam ata àha -- ##ti. etad uktaü bhavati. gamakatvam eva saüj¤àtvaü na tatsambandhàntaram antareõeti || 17 || yata÷ caivam ato dhåmàder iva gamakatvaü sambandhàntarapårvakam eva pa÷càdàpatitam ity àha -- ##iti. tattulyatve doùam àha -- ##iti. yathaivàvinàbhàva eva dhåmàdau pratãtyaïgaü na taduttarakàlabhàvi gamakatvam, evaü tatràpi syàd iti. dhåmàdivaiùamyeõedànãü parihàram àha -- ##iti || 18 || vaiùamyam eva dar÷ayati -- ##iti. tatra hi dhåmàdau mahànasàdide÷e 'gnyavinàbhàvaniråpaõottarakàlaü tatkçtaivàsau gamakateti. api ca dhåme prathamaü gamakatvaü nàvagamyata ity àha -- ##ti || 19 || ÷abde tu viparãtam ity àha -- ##ti sàrdhena || 20 || gamakatvenaiva ÷abde prathamaü vyutpattir ity uktaü tad vivçõoti -- ##ti trayeõa. ayam arthaþ -- tredhà hi ÷abde vyutpattiþ, vçddopade÷àt tadvyavahàràt padàntarasamabhivyàhàràd và. sarvatra càtra gamakataivàdàv avagamyate. tathà hi -- vçddhopade÷e tàvad ayam asya vàcyaþ ayam asya vàcaka{3,230}iti gamyagamakabhàva evàvagamyate. yatràpi kvaciduccaritàd vàkyàt prayojyavçddhasyàrthaviùayàü kriyàü dçùñvà ceùñànumànena gavàdyarthaboddhçtvam upakalpyate tatràpi yasmàd ata÷ ÷abdàd anenàyam artho vagataþ, tasmàd ayam asyàrtha iti gamakataiva ÷abdasyàdàv avagamyate. prasiddhapadàntarasamabhivyàhàre 'pi iha sahakàratarau madhuraü piko rautãtyevamàdau viditasahakàràdyartho 'viditapikàdyartha÷ ca yo 'yaü sahakàratarau rauti tasya pika÷abdo gamaka iti gamakatvam evàvagacchatãti siddhaü sarvatra gamakatvaü na vyutpattir iti || 21 -- 23 || nanv àkçtiþ ÷abdàrtha iti vas siddhàntaþ. na ca tadvàcyatvam anvayavyatirekàv antareõa ÷akyate 'vagantum. atas tatpradhànaiva ÷abdapratãtir àpadyeta. ata àha -- ##iti. ayam arthaþ -- anvayavyatirekayor atra niùkçùñàrthaniyamamàtre vyàpàraþ, vàcakatà tu nànàjàtyàdisaïkãrõàrthaviùayà siddhaiveti || 24 || nanv àgopàlaü ÷abdàrthavyavahàro dç÷yate. na ca te 'nvayavyatirekàbhyàm arthaniùkarùaü kurvanti. na ca tàn pratyavàcakà÷ ÷abdà iti yuktaü vaktum. tulyavat pratãteþ. pikàdyarthanirõayasya ca mlecchàdinibandhanasya{3,231} vakùyamàõatvàd ata àha -- ##ti sàrdhena. ayam abhipràyaþ -- laukikà hi hànopàdànàdivyavahàramàtràrthinaþ, na ca teùàü vyavahàraþ ÷abdoccàraõakùaõopajàtasaïkãrõàrthabodhasàdhya eveti, ÷rautalàkùaõikàdivivekaü pratyanàdçtà iti || 25 -- 26 || tena tarhi kim arthaü vivi¤cate ata àha -- ##ti. ÷àstrasthà hy aniråpita÷aktayo na ÷àstràrtham anuùñhàtuü ÷aknuvantãti teùàü hànopàdànopayogã ÷abda÷aktiviveka iti te vivi¤cata iti || 26 || etad eva prapa¤cayati ##ti dvayena. asyàrthaþ -- dvividhaü sàmànyaü param aparaü ca. paraü sattàkhyam, aparàõi dravyatvàdãni. tàni sàmànyàny api santi. vyàvçttibuddher api hetutvàt vi÷eùasaj¤àm api labhanta iti, tàni sàmànyavi÷eùa÷abdenàpadi÷anti, tatra ca sàmànyavi÷eùàþ sàmànya÷abdasya svàrthena kakùyayàntarità bhavanti. yathà sacchabdasya sattàmàcakùàõasya tadantarità dravyatvàdayaþ sàmànyavi÷eùàþ, teùu càsau lakùaõàbalena pravartamàno durbalo jàyate. svàrthe tu ÷rutyà vartate iti sa tatra balavàn. kà punar iyaü lakùaõà nàma -- abhidheyàvinàbhàvena pratãtiþ. yathoktam -- abhidheyàvinàbhàvapratãtir lakùaõeùyate | iti. kriyà kiyadvàbhidheyàvinàbhàvena lakùyate kiyat svamahimnà ÷abdenocyata iti ÷àstrasthànàm anuùñhànavi÷eùàrthaü viveko yuktaþ. sà?eca?lakùaõà pràyeõa nityasambandhàd bhavatãti nityasambandhàd ity uktam. sambandhamàtram eva tu lakùaõàyà bãjam. àha -- kaþ punaranuùñhàne ÷rautalàkùaõikavivekasyopayogaþ. ÷råyatàm -- loke tàvad{3,232}bràhmaõebhyo dadhi dãyatàü takraü kauõóinyàyeti bràhmaõasàmànyasthà bràhmaõa÷rutir lakùaõayà tadvi÷eùaü kauõóinyam avatarantã durbalà bhavati ity avyavahitavi÷eùasthayà kauõóinya÷rutyà bàdhyate. vede 'py evam eva. yajussàmànyasthà upàü÷u yajuùà iti ÷rutis tadvi÷eùasthayà uccairnigadena iti ÷rutyà bàdhyata ityevamàdi dar÷ayitavyam iti. sàmànya÷abdenàtra vi÷eùàn vi÷iüùan na sàmànyàtiriktàþ kecana vi÷eùà vidyanta iti dar÷ayati. asti hi keùà¤cid dar÷anaü - nityà dravyavçttayo 'ntyà vi÷eùàþ. te ca vyàvçttibuddher eva hetutvàd vi÷eùà eveti. paramàõukàraõakaü hi kàõàdà dvyaõukàdikrameõa jagato nirmàõam àtiùñhante. na càõutvena parasparam anati÷ayànair aõubhir asaïkãrõàkàrajagadutpàdayituü ÷akyate. ataþ santi kecanàõusamavàyino ve÷eùà nàma ye tàn itaretarato vyàvartayantãti saïgirante. te ca nirdhåtanikhilakàluùyair aparokùam ãkùanta eveti. tàn pratyucyate. na tàvadakùàdhãneùu bhàveùv avàntarasàmànyàtiriktàn vi÷eùànãkùàmahe. dravyatvena hi pçthivyàdayo guõakarmabhyo vi÷iùyante (?dravya/pçthivã)tvena pçthivã abàdibhyo dravyàntarebhyaþ, vçkùatvena vçkùàþ pàrthivàntarebhyaþ, ÷iü÷apàtvena ÷iü÷apà vçkùàntarebhya ity evam aõån yàvad iyaü vi÷eùakathà vartayitavyà. kim atra vi÷eùàntareõa. aõuùu tv ekajàtãyeùv api kàryavibhàgàd råpam eva vibhaktam anumàsyàmahe. no khalv avibhaktàkàraü pårvavastu vibhaktàkàrakàryaghañanàyotsahata iti. pçthaktvàkhyo và guõas teùàm anyonyasya vi÷eùakatvàd vi÷eùo bhaviùyati. sa evànapekùitavi÷eùàntaro na sidhyatãti ceti. vi÷eùà và katham anapekùitavi÷eùàntaràþ setsyanti. apekùaõe và tadànantyam, ato manda evàyaü vi÷eùàntaràbhyupagamaþ. yoginas tu tàn pa÷yantãti ÷raddhadhànà budhyante vayam a÷raddhadhànàþ smaþ, ye yuktiü pràrthayàmaha iti såktaü sàmànyavi÷eùeùv iti || 27 -- 28 || {3,233} anvayavyatirekàbhyàü vàkyaj¤às tu vivi¤cate ity uktam. tàv anvayavyatirekau dar÷ayati -- ##ti dvayena. tatra sàmànye gavàdau go÷abdasya bahulaü prayogàt tadvi÷eùeùu ca ÷àbaleyàdiùu asatsv api bàhuleyàdiùu prayo(?gà/ga)dar÷anàt parasàmànye ca sattàdau saty api bhàvàntare 'prayogàt sàsnàdibhis sahaikàvayaviråpàrthasambandhigotvamàtrasya go÷abdo vàcakam ity anvayavyatirekàbhyàü j¤ànaü janyate. ##ti càvinàbhàvinà cihnena gotvam upalakùayatãti. atas siddhaü gamyagamakabhàva eva ÷abdàrthayos sambandhaþ prathamam avagamyate na punaravinàbhàva iti || 29 -- 30 || upasaüharati -- ##iti. nanu -- saüj¤àsaüj¤isambandho bhàùyakàreõoktaþ, na ca gamakaü saüj¤eti laukikà manyante, na hy agner dhåmaþ saüj¤ety ucyate, ata àha -- ##ti. ayam abhipràyaþ -- asyàrthasyàyaü gamaka iti j¤àte nàvyàpriyamàõasyàvagatau kàraõatvam upapadyata iti tadvyàpàro 'vasãyate, ÷abdavyàpàra÷ càbhidhety ucyate. ato 'tràbhidhànakriyàsambandhàd gamakatvasyaiva vi÷eùo 'bhidhàyakatà ÷abde j¤àyate. abhidhàyakataiva saüj¤àtvam ity upapannas saüj¤àsaüj¤isambandha iti. avinàbhàvità tu sambandhaniyamaþ, na sambandha ity àha -- ##ti. idaü ca niùkçùñe 'rthe niyamyate ity atroktam asmàbhiþ. tasmàd iti padànuùaïgeõopasaühçtam iti{3,234}veditavyam. anvayavyatirekàvinàbhàva÷abdau paryàyàv iti nàrthabheda÷ ÷aïkitavya iti || 31 -- 32 || yadi pratyàyakaþ iti bhàùyakàreõa prayogo 'ntarõãtaþ, tam àha -- ##ti. devadattàdayo hi yadçcchà÷abdà yatraiva saïketyante tam eva pratipàdayanti. na caiùàü kvacid api svàbhàvikã ÷aktiþ. tad ayaü prayogàrthaþ -- gavàdi÷abdo dharmã, nàbhidhà÷akta iti sàdhyam, upàyàntaràpekùatvàd iti hetuþ. yadupàyàntaràpekùaü tan na svaråpata÷ ÷aktam, devadattàdipadam iva saïketagrahaõàpekùam iti || 33 || atra bhàùyakàreõa yadi pratyàyaka÷ ÷abdaþ prathama÷rutaþ kiü na pratyàyati iti paricodya sarvatra no dar÷anaü pramàõam ityàdinà dar÷anabalena gçhãta÷aktikaþ pratyàyayatãti parihàra uktaþ, taddar÷ayati -- ##ti. asyàrthaþ -- gamakatvam eva tàvat ÷abdasya kim abhyupagamyate, vyavahàradar÷anabaleneti cet, samànam idaü ÷aktisaüvedane 'pi. na hy avidita÷aktaya÷ ÷abdàd artham avayanto dç÷yanta iti || 34 || syàd etat -- prakà÷akàþ pradãpàdayo 'viditasambandhà api svàrthaü prakà÷ayanto dç÷yante, tadvidharmà ca ÷adbaþ, ato na prakà÷aka iti. tac ca naivam, ÷aktivailakùaõyàt. vicitra÷aktayo 'pi hi bhàvàþ. tatpradãpaþ pratyakùaparikaratayàgçhãtasambandho 'pi prakà÷ayatu nàma. naitàvatà ÷abdenàpi taddharmeõa bhavitavyam. ato 'yam aparyanuyogaþ. api ca vrãhyàdayo 'gçhãtasvaråpà api kàryam àrabhanta eveti ÷abde taddharmaþ kiü nàropyate. kàrakahetavo hi vrãhyàdayaþ, ÷abdas tu j¤àpakahetuþ. ato 'pekùate svaråpagrahaõam iti cet. kena vedam àj¤àpitaü j¤àpakena svaråpagrahaõam apekùitavyaü na sambandhagrahaõam iti, dar÷anabaleneti ceti, samànam idaü sambandhagrahaõàpekùàyàm{3,235}api, dar÷anabalàd eva hi liïga÷abdàdayo j¤àpakavi÷eùàs sambandhagrahaõam apekùante. na cakùuràdayaþ. sarvatra hi no dar÷anaü pramàõam. kàrakà÷ cakùuràdaya iti nànumanyàmahe, j¤ànakàraõasyaiva j¤àpakatvàt, tad etad àha -- ##ti || 35 || nanu ca sambandhagrahaõàt pràg apy abhidhàne ÷abda÷ ÷akto na và. yadi ÷aktaþ, kiü sambandhagrahaõàpekùayà. na cet sambandhagrahaõam eta hi tadàgamanyàyena kàraõam àpadyeta, ata àha -- ##ti. na tàvat sambandhagrahaõàt pårvam a÷aktam eva ÷abdam avagacchàmaþ. na ca ÷aktasyànugràhakàpekùà sva÷aktiü viha(?ratã/ntã)ti || 36 || kiü punar na vihanty ata àha -- ##ti. yadi hy anugràhakàpekùà sva÷àktiü vihanyàt sarvam eva laukikaü vaidikaü karaõaü karaõatàü jahyàta. apekùate hi sarvam eva karaõam itikartavyatàjanitam anugraham iti || 37 || ki¤ ca -- astu tàvad itikartavyatàpekùà karaõabhàvaü na vihantãti, pratyuta tayàpi naiva karaõatvaü nàsti, pratikaraõasvaråpaü tadapekùàniyamàdity àha -- ##ti. nanv evam ubhayasamavadhànam evàntareõa kàryàniùpatteþ kathaü karaõetikartavyatàvibhàgo dar÷ayitavyaþ, ata àha -- ##ti nàntena. yatkàryasiddhau sannihitaü tatkaraõam itarad bàhyam itikartavyateti, bàhyam api kvacid vivakùàtaþ kàrakapravçtteþ karaõatayà vivakùyata ity àha -- ##ti || 38 || {3,236} etad eva dar÷ayati -- ##iti. j¤ànotpattàv antaraïgam api cakùur na karaõatayà manyate, kin tu kuta÷cit tàratamyavi÷eùàd bàhyam eva pradãpaü karaõatayà vivakùatãti || 39 || sa càyaü vivakùànibandhaþ karaõabhàvaþ kàdàcitkaþ. nityavçttau nityaü tu kàryasiddhau àntarasya cakùuùaþ karaõatvam avagamyata ity àha -- ##iti. andhànàü dçùñir dar÷anaü nàstãty arthaþ || 40 || nanv astu vij¤ànakàryàsattivi÷eùaõàt pradãpàdyapekùayà cakùuùaþ karaõabhàvaþ, àtmamanassaüyogas tu j¤ànotpattàv atyantam àsannaþ, ataþ kathaü tadapekùayà cakùuùaþ karaõatvaü bhaviùyatãty ata àha -- #<÷arãre>#ti. ayam abhipràyaþ -- nàsattivi÷eùa eva karaõatve kàraõam, api tarhi bàhyapradãpàdyapekùayàsattiþ, àbhyantaràtmamanassaüyogàpekùayà tv asàdhàraõyam, àtmamanassaüyogo hi rasàdij¤ànasàdhàraõo nàvyabhicàritayà råpadar÷anakàraõam iti ÷akyate 'vagantum. cakùuùaþ punarasàdharaõatayaiva råpaj¤àne kàraõatvam iti cakùåråpàdibhedas tu ity atroktam iti || 41 || tad evaü dçùñànte vivakùàsannikarùavi÷eùakçtakaraõetikartavyatàvibhàgaü dar÷ayitvà prakçte yojayati -- ##ti. anena yattadàgamanyàyena sambandhagrahaõam eva kàraõam àpadyetety uktaü tad api vivakùàvi÷eùava÷enàstv iti dar÷itam iti || 42 || aparam api -- yathà cakùurdraùñç na bàhyena prakà÷ena vinà ityàdi parihàrabhàùyaü, tasyàbhipràyam àha -- ##ti. cakùur hi pradãpàdyupàyàntaràpekùam{3,237}api råpaprakà÷ane svabhàvata÷ ÷aktam ity anaikàntiko hetuþ. dçùñànto 'pi sàdhyavikala ity àha -- ##ti || 43 || yadçcchà÷abdànàm api j¤ànasàmarthyaü vidyamànam eva niyogenàbhivyajyata ity adhyàsavàde varõitam. atra ca yathà cakùur iti bhàùye cakùuùaþ karaõabhàvo dar÷itaþ. kathaü punas tulye 'pi cakùuþpradãpayor j¤ànakàraõatve cakùuùaþ karaõatvam ity atropapattim àha -- ##iti. idaü ca nityavçttau ity atroktam apy adhunà bhàùyasamarthanàrtham uktam ity apaunaruktyam iti || 44 || tad evam upapàditas saüj¤àsaüj¤isambandhaþ kçtakatvena bhàùyakçtàkùiptaþ -- yadi prathama÷ruto na pratyàyayati kçtakas tarhi iti, tad etadvàrtikakàro dar÷ayati -- ##ti. evaü càtra prayogaþ -- yaþ saüj¤àsaüj¤isambandhaþ sa kçtakaþ, puruùàpekùatvàt, rajjughañasaüyogavad iti || 45 || aparam api[731]svàbhàvato hy asambandhàv etau ÷abdàrthau ityàdi bhàùyaü, tasyàbhipràyam àha -- ##ti. ayam arthaþ -- yathà rajjusarpàdiùu bhinnade÷akàlàdhiùñhàneùu ki¤cid de÷àdi samaü nàsti, evaü tayo÷ ÷abdàrthayoþ. atas tadvad eva tàv api svabhàvato 'sambandhàv iti. ãdç÷ã càtra prayogaracanà÷abdàrthau svabhàvato 'saïgatau, asamade÷akàlatvàt, rajjvàdivat. tàv eva na samade÷akàlau, bhinnade÷àdyadhiùñhànopalambhàt, tadvad eveti || 46 || __________NOTES__________ [731] svaråpato 'sambandhàv api tàv artha abdau iti kà÷ikàmàtçkàyàü pàñhaþ. ___________________________ ity upàdhyàyasucaritami÷rakçtau saübandhàkùepas samàptaþ ||