Kumarila Bhatta: Mimamsaslokavarttika with Sucaritamisra's Kasika parts 5,4 - 5,6.29ab and 5,7.30 - 5,9 (Msv 5,6.29cd - Msv 5,7.29cd missing!) Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ REFERENCE SYSTEM: Msv_5, = MÅmÃæsÃÓlokavÃrttika, AutpattikasÆtra Msv_5,4. = AnumÃna Msv_5,5. = Áabda Msv_5,6. = UpamÃna (incomplete!) Msv_5,7. = ArthÃpatti (incomplete!) Msv_5,8. = AbhÃva Msv_5,9. = Citrak«epa (?) = unclear mÅmÃæsÃÓlokavÃrttikaæ sucaritamiÓrapraïÅtayà kÃÓikÃkhyayà ÂÅkayà sametam / (t­tÅyo bhÃga÷) pratyak«ÃvyabhicÃritvÃdevaælak«aïakaæ ca yat / prasidadhdamanumÃnÃdi na parÅk«yaæ tadapyata÷ // Msv_5,4.1 // atra bhëyakÃreïa vij¤ÃnavÃdÃnte"ato na vyabhicarati pratyak«am"iti pratyak«ÃvyabhicÃritvamupasaæh­tya 'anumÃnaæ j¤Ãtasambandhasye' tyÃdinÃnumÃnalak«aïaæ praïÅtam / tasya tÃtparya darÓayati-pratyak«eti / ayamartha÷ / v­ttikÃragranthe hi 'tena vyabhicarati pratyak«am / tatpÆrvavakatvÃccÃnumÃnÃdyapi' iti pratyak«avyabhicÃrapÆrvakamanumÃnÃdÅnÃmapi vyabhicÃrÃta parÅk«yatvamuktam / tatra pratyak«ÃvyabhicÃritve pratipÃdite vyabhicÃrikaraïaprabhavatvena tÃvad vyabhicÃraÓaÇkà prayuktà / yadi paraæ svarÆpÃÓrayo vyabhicÃra÷ sambhavati / so 'pi vak«yamÃïalak«aïake«u nÃÓaÇkanÅya eva / na hi pratibuddhad­Óa÷ pratibandhakasaævidviditavyabhicÃra÷ / sakalavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt / evamitare«vapi yathÃsvamavasare vak«yÃma÷ / tasmÃdanumÃnÃdyapi lokaprasiddhaæ na parÅk«itavyamiti|| iyaæ ca sarvavak«yamÃïapramÃïalak«aïabhëyatÃtparyavyÃkhyà sÃdhÃraïÅ vÃrtikakÃreïa k­tà / sarvavak«yamÃïapramÃïaprapa¤casya hÅdameva sÃdhÃraïaæ sthÃnam / anena ca Ólokena samarthitÃrambhÃvasara÷ prapa¤co viÓe«ato vyÃkhyÃsyata iti / tadetaduktaæ bhavati / nÃtra naiyÃyikÃdivadalokikaæ pramÃïÃnÃæ svarÆpamupadarÓayituæ lak«aïÃni praïÅtÃni / lokaprasiddhapramÃ(ïÃ) vyabhicÃritvÃnmÅmÃæsakÃnÃm / kintu ÓaÇkitavyabhicÃrÃpÃditaparÅk«ÃpratyÃkhyÃvanÃrthaæ lokaprasiddhameva svarÆpamupadarÓyate / ato napramÃïalak«aïe saÇgati÷ pratyak«Ãdilak«aïasyÃÓaÇkitavyeti ||1 || idÃnÅæ lak«aïabhëyavyÃkhyÃnÃvasare prÃthamyÃdanumÃnalak«aïamanusandhÃsyati / tatra ca 'j¤Ãtasambandhasye'tyucyate / tatra na vidma÷ ko j¤ÃtasambandhasamÃsÃrtha iti / na tÃvata puru«a÷ sambandhÅ samudÃyo và / anupÃdÃnÃt / na hyanupÃttÃnyapadÃrthako bahuvrÅhirbhavati / nanu buddhisambandhopasthÃpita÷ puru«a÷ samudÃyidvayÃk«ipta÷ samudÃyo và viÓe«yate / buddhirhi svaÓabdÃdavagatà tadvantamantareïÃtmÃnamalabhamÃnopasthÃpayati svÃÓrayamiti nÃnupÃdÃnado«a÷ / naitadevam / gamyamÃnasyÃviÓe«Ãt / na khalu dhÆmaÓabdÃrthÃvinÃbhÃvÃdavagato 'gnirjvalatÅti viÓe«yate / vak«yati ca- gamyamÃnasya cÃrthasya naiva d­«Âaæ viÓe«aïam / iti / syÃnmatam / satyam / anupÃttaæ na viÓe«yate / upÃtta eva tviha sambandhÅ / tathÃhi ayamatra padÃnvaya÷ / anumÃnamekadeÓadarÓanÃdekadeÓÃntare buddhiriti / ata÷ kasyaigadeÓasyetyÃkÃÇk«ÃyÃæ sa evaikadeÓo j¤Ãtasambandhasyeti viÓe«yate / nanu darÓanopasarjanatvÃdekadeÓo na viÓe«aïamarhati / na hyupasarjanaæ padaæ padÃntareïa sambadhyate / na hi bhavati puru«aæ pratyupasarjanÅbhutasya rÃj¤a÷ ­ddhasya rÃjapura«a iti viÓe«aïam / ucyate / kanopasarjanatvadasambandha÷ / ka ÃkÃÇk«itaæ hi pÆraïasamarthamupasarjanenÃpi sambadhyata eva / atraikadeÓadarÓanÃdityukte 'sti kasyaikadeÓasyetyÃkÃÇk«Ã / arthasambandhe 'pyÃkÃÇk«aiva hetu÷ / upasarjanasaæj¤Ã tu"upasarjanaæ pÆrvam(2-2-30) iti / pÆrveprayogasiddhyarthaiva / ata eva hi kasya gurukulamiti vyavahÃropapatti÷ / tatra hi kulopasarjanasyaiva guro÷ kasyeti viÓe«aïam / api ca darÓanakriyÃkarmaïo d­ÓyasyaikadeÓasya prÃdhÃnyamaprÃdhanasya sÃpek«asyÃpi padÃntareïa sambandho d­«Âa÷, yathà rÃjapuru«a÷Óobhana iti / ata upapannaæ j¤ÃtasambandhasyaikadeÓadarÓanÃditi / nopapannam / uktaæ hi guruïaiva-"nopasarjanaæ padaæ padÃntareïa samabadhyate ­ddhasya rÃjapuru«a itivat"iti / na ca parih­tam upasarjana / ________________________________________________________ pramÃtà j¤Ãtasambandha ekadaÓyathavocyate / karmadhÃrayapak«o và sambandhinyekadeÓatà // Msv_5,4.2 // viÓe«aïe hi ­ddhÅ rÃjÃnaæ viÓi«yÃt / yattÆktam- ÃkÃÇk«Ã sambandhe hetu÷' iti tadayuktam / ÃkÃÇk«Ãvato 'pyayogyatvamuktam / athocyeta ekavÃkyatÃyÃmayaæ do«a÷ ekadeÓadarÓanÃda ekadeÓÃntare buddhiranumÃnam / ata÷ paryavasite vÃkye kasyaikadeÓasyetyÃkÃÇk«ÃyÃæ vÃkyagatamekadeÓasyeti padaæ j¤Ãtasambandhasyeti viÓe«yata iti / tanna / ÃkÃÇk«ÃvÃkyasyÃÓravaïÃt / sa evÃnupÃttÃnyapadÃrthado«a÷ / yatra tÆpÃdÃnaæ tatropasarjanatvÃdayogyatvamuktam / api ca vÃkyabheda evÃtra do«a÷ / yacca darÓanaæ d­ÓyapradhÃnamityuktaæ tadapyayuktam / uttarapadÃrthapradhÃnatvÃt tatpuru«asya / na ca vÃstavaæ guïapradhÃnabhÃvamÃÓritya padÃntarasambandho d­«Âa÷ / rÃjapuru«e 'darÓanÃt / nanu ÓÃbdamevaikadeÓasya prÃdhÃnyaæ gamyate / k­dyogalak«aïà hÅyaæ karmaïi «a«ÂhÅ / na / aÓravaïÃt / nahi samÃse «a«ÂhÅ ÓrÆyate / na cÃÓrÆyamÃïà svÃrthamabhidhatte / kintu ni«Ãdasthapativallak«aïayà tadartho 'vagamyate / Órutyà tu d­ÓyÃvacchinnaæ darÓanameva pradhÃnatayÃvagamyate / uttarapadÃrthapradhÃnÃnuÓÃsanamapyata eva / samÃsÃt tathaivÃvagate÷ / naca vÃstavaæ prÃdhÃnyamupasarjanasya padÃntarasambandhe sÃpek«asamÃse và hetu÷ / kasya gurukulamiti nityasÃpek«atvÃd guruÓabdasya nÃsÃmarthyaæ do«a÷ na hyanantarbhÃvya pratisambandhinaæ gurvartho 'vagamyate / sambandhiÓabdatvÃt tasya / ato 'pek«itÃrthÃntara evÃsau v­ttÃvanupraviÓatÅti na do«a÷ / na tvevamekadeÓaÓabda iti vai«amyam / ato duradhigamo j¤ÃtasambandhasamÃsÃrtha÷ / ata Ãha-pramÃteti / ayamabhiprÃya÷- satyam / ekadeÓo nÃnyapadÃrtha÷ / kintu pramÃtaiva buddhisambandhopasthÃpito j¤Ãtasambandha iti nirdiÓyate / gamyamÃnamapi cÃvyabhicÃriïà cihnenopasthÃpitaæ viÓe«yata eva / na hi nama÷ pinÃkapÃïaya ityanayapadÃrthÃnupÃdÃnaæ do«Ãya / api ca aindravÃyavaæ g­hïÃtÅti bahuvrÅhisamÃsÃrtho devatÃtaddhita÷ kathamÃh­tyÃnupÃtte somarase vartate / atha somaæ krÅïÃti abhi«uïoti pÃvayatidhÃrayà g­hïÃtÅti prakaraïavagata÷ somaraso 'nyapadÃrtha ityucyate / ihÃpi buddhyavinÃmÃvÃvagatasya pramÃturbahuvrÅhyarthatvaæ nÃnupapannam / pÆrvapak«asthitena vÃrtikak­tà gamyamÃnaæ na viÓe«yata iti yaduktaæ tadeva durlabhalabdhamivamanvÃnai÷ kaiÓcidvalgitamityupek«aïÅyameva / siddhÃnte hi gamyamÃnÃyà eva vyaktergÃvau gÃva÷ Óuklo gauriti ca vibhaktyà ÓabdÃntareïa ca viÓe«aïaæ bhavi«yati / ma¤cÃ÷ kroÓantÅti ca / Ãha ca- jÃterastitvanÃstitve na hi kaÓcida vivak«ati / nityatvÃllak«yamÃïÃyà vyakteste hi viÓe«aïe|| iti / dhÆmo 'yaæ jvalatÅti na bhavati / anabhidhÃnÃt / na hi loka÷ paryanuyoktumarhati / yastu vaiyÃtyÃd dhÆmaÓabdenÃgniæ lak«ayitvà tathà prayuyuÇk«ati na taæ nivÃrayÃma÷ / nanvevaæ pramÃtari j¤Ãtasambandhe sati naikadeÓo viÓe«ita iti vyÃpakakaikadeÓad­Óo vyÃpyasm­tiranumÃnamÃpadyeta / na tvetadi«Âam / vyÃpyÃddhi vyÃpakaj¤ÃnamanumÃnam / j¤ÃtasambandhasyaikadeÓasyeti sambandhe syÃdapi viÓi«ÂaikadeÓalÃbha÷ / tatra hi j¤ÃtasambandhasyaikadeÓasyeti «a«Âhyà vyÃpya eva sambandhÅ pratipÃdyate / sarvatra hi vyÃpya eva hi «a«ÂhÅ d­«Âà / ucyate / uktamasmÃbhirnedamalokikaæ ki¤cit pramÃïÃnÃæ svarÆpamupavarïyate / lokaprasiddhameva tvaparÅk«ÃpratipÃdanÃrthaæ svarÆpamanÆdyate loke hi niyÃmyaikadeÓadarÓana eva niyÃmakaikadeÓaj¤ÃnamanumÃnamiti prasiddhamiti / asatyapi hi viÓe«aïe viÓi«ÂaikadeÓo labhyate / api cÃsannik­«Âer'tha iti vadati / na cavyÃpakad­Óa÷ sÃhacaryamÃtrÃt vyÃpyasma-tirasannik­«Âavi«ayà / pÆrvapramÃïÃnadhikÃrthÃvi«ayatvÃt smate÷ / vyÃpyÃdeva tvanubhÆtapÆrvaniyamÃd vyÃpakaviÓi«Âa÷ parvatÃdiravagamyate / ata upapanno viÓi«ÂaikadeÓalÃbha iti / yattu j¤ÃtasambandhasyaikadeÓasyetyatra «a«Âhyà viÓe«apratipÃdanamuktam / tadayuktaæ vyÃpakÃdapi «a«Âhyutpatte÷ / bhavati hi k­takatvamanityatÃyà heturiti vyavahÃra÷ / vyÃpikà cÃnityatà k­takatvasya / tasmÃdaviÓe«itopÃdÃne 'pi vyÃkhyÃnata÷ sambandhaviÓe«Ã(deka)deÓaviÓe«alÃbho nÃnupapanna÷ / bhavati hi 'vyÃkhyÃnato viÓe«apratipattirna tu sandehÃdalak«aïam' iti sÆktaæ pramÃtà j¤Ãtasambandha iti / ________________________________________________________ dvayaæ và j¤Ãtasambandhamupalabdhaæ parasparam / tasyaikadeÓaÓabdÃbhyÃmucyete samudÃyinau // Msv_5,4.3 // vyÃkhyÃnÃntaramÃha- ekadeÓÅti / ekadeÓau hi naikadeÓinamantareïa syÃtÃmiti Ãk«iptasyaikadeÓino yuktamanyapadÃrthatvam / nanvevaæ j¤ÃtasambandhasyaikadeÓino ya ekadeÓastasyaikaddeÓasya darÓanÃdityucyamÃne sa eva darÓanopasarjanatvÃdekadeÓasyaikadeÓina÷ sambandha÷ sambandhiviÓe«Ãpek«asya và samÃsado«a÷ prasajyate / bhavedetadevam / yadyekatadapi paramparayà vÃjapeyasya yÆpa itivadekadeÓino bhavatyeva / ka÷ punaratraikakadeÓÅ j¤Ãtasambandha÷ pak«a÷ sapak«o và / na tÃvat pak«a÷ j¤ÃyamÃnasambandhasak­ddarÓananirgrÃhyà / bhÆyobhistu darÓanai÷ pÆrvapÆrvÃvagatasakaladeÓakÃlaviviktadhÆmavanmÃtrasyÃgnimattayà vyÃptivadhÃrità / na punaratrÃyÃmidÃnÅæ và dhÆmavÃnagnimÃniti / ata÷ pak«aikadeÓino 'pi sÃmÃnyato dhÆmavattaupÃdhikasambandho j¤Ãta iti sa eva j¤Ãtasaæbandha÷ / sÃmÃnyato g­hÅte 'pi deÓÃdi ekadeÓyaikadeÓau cÃÓrayÃÓrayiïÃvabhimatau / na punavayavÃvayavinÃviti dra«Âavyamiti ||1|| karmadhÃrayasamÃso vÃyamityÃha- karmadhÃrayeti / ayamartha÷- j¤ÃtaÓcÃsau saæbandhaÓceti karmadhÃrayo 'yam / atra ca pak«e saæbandhini gamye gamake caikadeÓatà / kathaæ sambandhyÃdhÃrasya sambandhasya sambandhinÃvekadeÓau / na hi bhÆdharÃdhÃrasya dhÆmasyaikadeÓo giri÷ / Ãdheyameva tu dhÆmastadekadeÓatayà manyate / ucyate / bhavatyÃdhÃrÃæÓe 'pyekadeÓavÃcoyukti÷ / yathà avayavyÃdhÃre«vavayave«u ca samÆhi«viti nivadyam ||2|| dvayaæ vÃnyapadÃrtha ityÃha- dvayaæ veti / sambandhagrahaïakÃle parasparasambandhamupalabdhaæ vyÃpyavyÃpakadvayaæ j¤Ãtasambandhamucyate, tasya ca samudÃyinÃvekadeÓau / yathà caitadevaæ tathà pragevoktamiti / kiæ puna÷ karmadhÃrayapak«e dvayÃnyapadÃrthve và prameyam / na tÃvat sambandhasamudÃyÃveva / tayo÷ pÆrvamevÃvagatatvÃt / adhunà ca dharmadharmivibhÃgenÃnavagamÃt / na cÃnya ekadeÓÅ / tasyÃnupÃdÃnÃt / na caikadeÓÃbhyÃmÃk«epa÷ / sambandhasamudÃyanirÃkÃÇk«atvÃt / na ca svatantraikadeÓadarÓanÃt svatantraikadeÓÃntare j¤ÃnamanumÃnaæ, siddhatvÃt / vak«yati hi na dharmamÃtraæ, siddhatvÃditi / atrÃbhidhÅyate- ayamatrÃrtho j¤Ãtasya sambandhasya j¤Ãtasambandhasya và dvayasya kvacidekadeÓadarÓanÃt tatraivaikadeÓÃntare buddhiranumÃnamiti / kuta etat / asannik­«ÂagrahaïÃt / na hi svatantraikadeÓo 'sannik­«Âa÷ / kvacideva parvatÃdÃvekadeÓo 'sannik­«Âo bhavati / tatrÃnavagatapÆrvatvÃditi kimanupapannamiti / ka÷ punaratra sambandho 'numÃnÃÇgami«yate / avinÃbhÃvastÃdÃtmyatadutpattinimittaka iti kecit / evaæ hi tairuktam / "kÃryakÃraïabhÃvÃdvà svabhÃvÃdvà niyÃmakÃt / avinÃbhÃvaniyamo 'darÓanÃnna na darÓanÃt ||" iti / na hi vipak«asapak«ayoradarÓanÃd darÓanÃdvÃvinÃbhÃvasiddhi÷ / tenÃniyatasyÃpi tatra v­tte÷ sambhavÃt / ki¤cidavipak«avyÃv­ttyà ca sarvavipak«avyÃv­ttyÃsiddhe÷ / sarvavipak«ÃïÃæ ca yugapad grahÅtumaÓakte÷ / kintu agnyÃdau sati dhÆmÃderbhÃvÃdasati cÃbhÃvÃt tadÃyattasvabhÃvo dhÆmÃdiriti vidite tadavinÃbhÃva÷ siddhyati / tatkÃryasya tamantareïÃtmalÃbhÃbhÃvÃt / tadatrÃgnau darÓanamitaratrÃdarÓanaæ tadutpattau hetu÷ / tato 'vinÃbhÃvasiddhi÷ / tÃdÃtmye 'pi tatsiddhi÷ taæ vinà bhavatastÃdÃtmyÃnupapatte÷ / nanvevaævidhÃnvayavirahiïo gandhanna rÆparasÃdayo 'numÅyeran / na ca khalu tasya rÆpamÃtmà / na ca kÃraïamiti kathaæ tatastatsiddhi÷ / ÓrÆyatÃæ yathà siddhyati / rasÃdeva hi svahetÃvagnÃviva dhÆmÃdanumÅyamÃne samasÃmagrÅkendhanavikÃravadrÆpÃvagatiriti nÃnupapatti÷ / yathÃhu- "ekasÃmagryadhÅnasya rÆpÃde rasato gati÷ / hetudharmanumÃnena dhÆmendhanavikÃravat ||" iti / nanu yuktendhanavikÃre tasya dhÆmasya caikÃgnikÃraïÃtvÃdavagati÷ / na tu rÆparasÃvekakÃraïakau / kÃraïarasà hi kÃrye rasamÃrambhantekÃraïarÆpÃïi ca kÃrye rÆpam / tat kuta÷ samÃnakÃraïatà / naikakÃraïatayaikasÃmagryadhÅnatvam / kintu rasÃd rasaheturanumÅyamÃna÷ prav­ttirÆpajananaÓkatirÆpopÃdÃnakÃraïasahak­to 'numÅyate / tathÃvidhasyaiva kÃraïatvÃt prav­ttiÓaktinà ca kÃraïena rÆpaæ janyata iti rÆpasiddhi÷ / tadidamanupapannam yat tÃvat kÃryaæ kÃraïena vinà na bhavatÅti tatastajj¤Ãnamuktam / tadayuktam / kathaæ hi kÃraïena vinà kÃryameva na bhavati ityetadevÃvaseyam / tadvinà bhavato nityaæ sattvasattvaæ và syÃt / tataÓca kÃryataiva hÅyeta / uktaæ hi tai÷- "nityaæ sattvamasattvaæ hetoranyÃnapek«aïÃt / apek«Ãto hi bhÃvÃnÃæ kÃdÃcitkatvasambhava÷ ||" iti / apek«Ãta÷ kÃdÃcitkatvamanapek«aæ tu sadasadvà syÃt / gaganaÓaÓavi«Ãïavaditi cet / yadyevamanyo 'yaæ kÃryakÃraïabhÃvÃt svabhÃvaniyama÷ yadanapek«aæ tannityaæ sadasadvà bhavatÅti / yacca rasÃdrÆpÃvagatirekasÃmagryadhÅnatvÃdityuktam / tadapyuktam / yadyapi prav­ttiÓaktirÆpopÃdÃnakÃraïasahak­to rasaheturavagata÷ svakÃryÃd, rÆpaæ tu kuto 'vagamyate / prav­ttisÃmarthyÃt kÃraïÃditi cet / nanu nÃdo rÆpasya kÃryaæ nÃtmeti kathaæ tadagame hetu÷ / prav­ttiÓakte÷ kÃraïasya kÃryÃvyabhicÃraditi cet / na / tarhi kÃryatadÃtmanorevÃvinÃbhÃva÷ kÃraïe 'pi (bhÃvÃd ? bhavet ) bhavatviti cet / na / agnerapi dhÆmÃnumÃnaprasaÇgÃt / astviti cet / atantraæ tarhi kÃryatvamanumÃne syÃnmatam / na prav­ttisÃmarthyÃt kÃraïÃd rÆpÃnumÃnam / api tarhi rÆpavadrÆpakÃraïasahakÃriïà rasakÃraïena raso janyate / sahakÃrikÃraïamapi saviÓe«aïaæ kÃraïameveti rasÃditaretarÃnug­hÅtaæ kÃraïacakramanumÃsyata iti / tanna / kÃryakÃraïayorayaugapadyÃdrÆpakÃraïasya tadvatÃnupapatti÷ / pÃriÓe«yÃd (dÆ«yÃd?) rÆpameva sahakÃrÅti vÃcyam / tatra ca v­thà tatkÃraïÃnumÃnapariÓrama÷ / rÆpaæ sahakÃrÅtyapi nÃnirïÅtarÆparasÃvinÃbhÃvo 'nubhavitumutsahate / prÃgeva tu tannirïaye v­thà rÆpataddhetvo÷ sahakÃritvakalpanà / sambandho vyÃptiri«ÂÃtra liÇgadharmasya liÇginà ||3|| api cÃnubhavaviruddhamevedam / na khalu rasamupalabhya taddhetvanumÃnamukhena rÆpÃvagatirlaukikÃnÃm / api tarhi rÆparasayo÷ sÃhityaniyamÃt sahasaiva rasÃd rÆpamanumÅyate / api ca kÃryakÃraïabhÆtayoreva bahulamanumÃnavyavahÃro d­Óyate ityanÃd­tyaæ kÃryatvamavyabhacÃre / tÃdÃtmyamapi meyÃbhÃvaprasaÇgÃddheyameva / kiæ hi v­k«Ãtmani ÓiæÓapÃtve vidite meyamavaÓi«yate / nirbhÃgaæ vastu, bhÃgÃvagrahÃïÃæ deÓÃdibhede 'pyabÃdhitÃnÃæ samyaktvÃt / kÃlpanikabhedÃÓrayatvÃccanumÃnasya vÃstavamaikÃtmyamanaÇgam / v­k«avyavahÃro 'numÅyata iti ced kathamanÃtmavyavahÃra÷ÓiæÓapÃtvÃdanumÅyate / tÃdÃtmye v­k«avadananumÃnaprasaÇgÃt / vyavahÃrayogyatÃyÃmapyevameviti yat ki¤cidetat / evameva vaiÓi«ikÃdisamayasiddhà api kÃryakÃraïabhÃvÃdaya÷ sambandhaprakÃrÃ÷ prayuktà veditavyÃ÷ / te 'pi hyaniyatÃnanumÃnotpattikÃraïam / astu tarhi niyamo vÃnumÃnÃÇgam / na / pramÃïÃbhÃvÃdanavagate÷ / na tÃvadÃpÃtajaæ pratyak«amasyÃvadhÃraïak«amam / Åk«ate khalvayaæ visphÃritÃk«a÷ sahasà mahÃnase dhÆmamagninà sahitam / na tu jÃnÃti niyato 'yamaneneti / duradhigamo hi sarvabhÃvÃnÃæ svabhÃvaniyama÷ / na tamunnetumutsahante jhaÂiti mahÃnto 'pi / na hi nirvikalpakÃgocare vikalpa÷ pramÃïam / tatpura÷ saratvÃt tasya / syÃdetat / deÓÃdibhede«vavyabhicÃrÃt svabhÃvaniyamo 'vadhÃryata iti / kenÃvadhÃryate sarvadarÓanÃnÃmanvayamÃtre vyÃpÃrÃt / atha pÆrvapÆrvaj¤ÃnajanitabhÃvanÃsacivamantimamanenÃyaæ niyata iti bhavatyÃlocanÃj¤Ãnam / tato vikalpÃ÷ pravarti«yanta iti / naitadevam / indriyavyÃpÃrasÃpek«aæ hi pratyak«am / na ca sahabhÃvadarÓanÃdanyatra bahiridandriyavyÃpÃra÷ / na ca bahirvi«ayavedane tannirapek«amanta÷karaïaæ pravartate / api ca nirÆpitarÆpà api bhÃvà deÓÃdibhede«vanyathÃbhavanto 'nÆbhÆyanta iti na svabhÃvaniyamaæ pratyÃÓrayitumucitaæ prÃmÃïikÃnÃm / tadÃhu- "deÓakÃlÃdirÆpÃïÃæ bhedÃd bhinnÃsu Óakti«u / bhÃvÃnÃmanumÃnena prasiddhiratidurlabhà ||" ________________________________________________________ vyÃpyasya gamakatvaæ ca vyÃpakaæ gamyami«yate // Msv_5,4.4 // yo yasya deÓakÃlÃbhyÃæ samonyÆno 'pi và bhavet / sa vyÃpovyÃpakastasya samovÃbhyadhiko 'pi và // Msv_5,4.5 // tena vyÃpye g­hÅter'the vyÃpakastasya g­hyate / na hyanyathà bhavatye«Ã vyÃpyavyÃpakatà tayo÷ // Msv_5,4.6 // iti tasmÃd vaktavyo 'numÃnÃÇgabhÆta÷ sambandha÷ / ata Ãha-sambandhaiti / vyÃptirhi sÃhityaniyamamapadiÓati / taddarÓino hmekadeÓaderÓanÃdekadeÓÃntare buddhirutpadyate, ata÷ sÃmÃnyavacano 'pi sambandhaÓabda uparitanasamabhivyÃhÃrÃdatrÃnumÃnalak«aïagranthe viÓe«aparo bhavati / upari cÃsyÃvadhÃraïe pramÃïaæ vak«yata ita ||3|| yadi j¤ÃtasambandhasyÃnumÃnaæ sa tarhi sambandho sambanadhe dvyÃÓraya ityubhayÃnu mÃne liÇgaæ syÃdata Ãha-vyÃpyeti ||4|| atra kÃraïamÃha-yo yasyeti dvayena / sa÷- samanyÆnadeÓakÃlo hi vyÃpyo bhavati / purvaæ tÃvad yatrobhayorapi dharmayorvyÃpyavyÃpakatvam / yathà parastÃdudÃhari«yate / uttarastu yathà dhÆmÃdi÷, sa hi prÃyeïÃgnideÓakÃlavartÅ bhavati / sakalatadÅyadeÓakÃlÃvyÃpte÷ / vyÃpakastu samÃdhikadeÓakÃla÷ / atrÃpi pÆrvokta eva pÆrva÷ / uttarastu yathÃgnireva dhÆmasya / sa hi tasya deÓakÃlau tÃvad vyÃpnotyeva / asatyapi dhÆme bhavan deÓakÃlÃbhyÃmadhiko 'pyabhidhÅyate / yataÓcÃnayorÅd­Óaæ svarÆpaæ nÃnyathà vyÃpyavyÃpakatÃtmakatÃ,tena kÃraïena vyÃpya eva g­hÅte vyÃpakasya grahaïaæ bhavati yadasau taæ vinÃpi na bhavatyeva / na hyasÃvagniriva dhÆmasyÃgnerdeÓakÃlÃvatikramyÃpi bhavati / yena taæ vinÃpi bhavastaæ na gamayet / agnistvavaævidha iti nÃsau dhÆmasya gamako bhavati / nanu cÃyaæ viÓe«oj¤ÃtasambandhaÓabdÃnnÃvagamyate / ________________________________________________________ vyÃpakatvag­hÅtastu vyÃpyo yadyapi vastuta÷ / Ãdhikye 'pyaviruddhatvÃt vyÃpyaæ na pratipÃdayet // Msv_5,4.7 // vispa«Âaæ d­«Âametacca govi«Ãïitvayormitau / vyÃpyatvÃd gamikà gÃvo vyÃpikà na vi«Ãïità // Msv_5,4.8 // sa hi sambandhaj¤ÃnamÃtramaÇgatayà darÓayati, na vyÃpyatÃmiti kuto viÓe«alÃbha÷ / uktamatra laukikalak«aïÃnuvÃdenÃparÅk«ÃpratipÃdanÃrthamidaæ bhëyam / loke ca vyÃpyaikadeÓadarÓina eva vyÃpakaj¤ÃnamanumÃnamiti siddham / nahyanyatheti cÃpak­«ya pÆrveïa yojayitvà teneti tadupajÅvanena vyÃkhyeyamiti ||6|| nanu vyÃpakÃdapi vyÃpasaævittird­«Âà / anityatvÃdiva k­takatvasya / bhavati hi bhÃvÃnÃmÃnatyatvÃt k­takatvÃnumÃnam / vyÃpakaæ cÃnityatvaæ k­takatvasya / ato vyÃpakaæ gamyaæ vyÃpyaæ gamakamityavyÃpakamata Ãha-vyÃpakatveti / ayayamabhiprÃya÷ / satyaæ vyÃpakasya gamakatvam / na tu vyÃpakatvag­hÅtasya / tena hi rÆpeïa g­hÅto 'sau vyÃpÃd deÓakÃlÃdhikye 'pi na virÆdhyate / nanu vyÃpyatÃpi tasyÃti / astu nÃmavastutatastattu rÆpaæ na g­hÅtamiti kathaæ gamakatvam / avagate tu tÃdrÆpye tenaivagamakatvaæ na vyÃpakatayà / ato vyÃpyataivÃnumÃnÃÇgaæ na vyÃpakateti sÆktamiti ||7|| vyÃpyatvamaÇgaæ na vyÃpakatvamityetadevÃsaÇkÅrïodÃharaïena darÓayatidupalak«itam / yathà vyÃpyaæ gamakaæ vyÃpakaæ gamyamiti / govi«Ãïitvayorhi vyÃpikà hi sà / mitau- anumÃne / govi«Ãïitvayorayaæ gamyagamakaviveko d­«Âa ityartha÷ ||8|| ________________________________________________________ tena yatrÃpyubhau dharmau vyÃpyavyÃpakasaæmatau / tatrÃpi vyÃpyataiva syÃdaÇgaæ na vyÃpità mite÷ // Msv_5,4.9 // tena dharmyantare«ve«Ã yasya yenaiva yÃd­ÓÅ / deÓe yÃvati kÃle và vyÃpatà prÃÇanirÆpità // Msv_5,4.10 // evamasaÇkare gamyakagamakavivekÃd yatrÃpi vyÃptisaÇkaro bhavati tatrÃpi vyÃpyatvameva gamakatve kÃraïamiti ni«k­«yata ityÃha- teneti ||9|| nanu vyÃptiranumÃnÃÇgamityuktam / kasya punariyaæ saæyogina÷ samavÃyina÷ sambandhisambandhino và / na hyatra vyavasthÃmupalabhÃmahe / sarve«ÃmapyanumÃpakatvÃt / tad yadi saæyogÅ vyÃpya÷ / rasÃdrÆpÃnumÃnaæ na syÃt / atha samavÃyÅ dhÆmÃdagnyanumÃnam, sambandhisambandhinaÓca pitrorbrÃhmaïatvÃt putrasya brÃhmaïatvÃnumÃnamityÃdi darÓayitavyam / api ca vyÃptirityanvayo 'bhidhÅyate / upaÓle«a iti yÃvat / na cÃsau bhÆmau prati«ÂhitenÃgninÃgaganagatasya dhÆmÃgrasya sambhavati / naca bhÆmi«ÂhÃæ ÓaÇkucchÃyÃæ divi vartamÃna÷ ­k«odayo 'veti / vyÃptiÓca kasyacit kenacid bhavantÅ deÓato và syÃt kÃlato và / pÆrvasmin kalpe bhÃvi÷ saviturudayasyÃdyatanÃrkasyaivodayÃt a«Âau yÃmÃnatikramyÃnumÃnaæ na syÃt / parasmin dhÆmÃdagnyanumÃnamityÃdi paryanuyoktavyam / ata Ãha-teneti dvayena / yena kÃraïena yasyaiva saæyogÃdÅnÃmanyatamasya, yenaiva-te«Ãmanyatamena, yÃd­ÓÅ-upaÓli«Âenetareïa và vyÃpyatà prÃgavagatÃ, saivÃnumÃne kÃraïaæ bhavati / nahyuÓle«o vyÃpti÷ / uktaæ hi-"sambandhaniyamo 'sÃv" iti / sa cÃnupaÓli«ÂenÃpi bhavati / yo hi yasmin sati bhavati, asati ca na bhavati, tena niyamyata ityucyate / kimatropaÓle«eïa / na cÃtra deÓÃdÅnÃmanyatamavivak«Ã / yÃvati hi deÓe kÃle và vartamÃnasya yasya vÃpyatà nirÆpitapÆrvÃ, yÃvaddeÓakÃlabhÃvinà vyÃpakena tasya vyÃpakÃæÓasya tÃvatyeva deÓÃdau vartamÃnasya sa vyÃpyÃæÓastÃd­geva, gaganÃdivartidharmyantare d­«ÂÃntadhadharmyapek«ayà sÃdhyadharmiïi d­«Âa÷ san pratipÃdako bhavati / ________________________________________________________ tasya tÃvati tÃd­k sa d­«Âo dharmyantare puna÷ / vyÃpyÃæÓo vyÃpakÃæÓasya tathaiva pratipÃdaka÷ // Msv_5,4.11 // bhÆyodarÓanagamyà ca vyÃpti÷ sÃmÃnyadharmayo÷ / j¤Ãyate bhedahÃnena kvaci¤cÃpi viÓe«ayo÷ // Msv_5,4.12 // niyamo hyanumÃnÃÇgam / sa ca sarve«ÃmaviÓi«Âa eva kimavÃntaravibhÃgena / deÓe yÃvatÅtyanatidÆramadhirƬhasya dhÆmÃderdÆrataravartino 'pi nadÅpÆrasya vyÃptiæ darÓayati / ÓaÇkucchÃyÃyÃÓca nitÃnta(dÆra)vartinà ­k«odayena / yÃvati kÃla iti ca bhÃvina÷ saviturudayÃnumÃnÃdÃvapi vyÃptiæ darÓayatÅti ||11|| nanvasyÃæ vyÃptau na ki¤cit pramÃïamastÅtyuktamata Ãha-bhÆyodarÓaneti / kathaæ punarbhÆyodarÓanagamyà vyÃpti÷ / kiæ hi tatra pratyekameva bhÆyÃæsi darÓanÃni pramÃïamÃhosvid darÓanaprabhavam / tatra na tÃvat pratyekasandarÓanasamadhigamyà vyÃptirityavasitameva / no khalvasya sahasÃgnadhÆmÃvagniÓaraïe vilokayamÃnasyÃgninà vyÃpto dhÆma iti matirÃvirasti / na cÃnanubhÆtamavikalpakena savikalpakenÃpi vi«ayÅkriyate / na cÃnekarÓanÃrabdho darÓanasamudÃya÷ kaÓcidasti, tasya darÓanÃtirekeïÃbhÃvÃt / niruddhÃnÃgatapratyutpannÃnÃæ cÃsaæhanyamÃnatvÃt / purastanÃnekadarÓanÃhitasaæskÃrasahÃyamantimaæ tu darÓanaæ katarat pramÃïamiti cintanÅyam / na tÃvat pratyak«am / taddhi dvedhà vibhaktam / ÃlocanÃj¤Ãnaæ tatprabhavaæ ca vikalpasambhinnam / na tÃvat pÆrvaæ vyÃpteravadhÃraïe samartham apratisandhÃnÃt / vyÃpteÓcÃyamanena pratibaddha iti pratisandhÃnÃtmakatvÃt / naca tadanapek«amuttaramÃtmÃnaæ labhate / ya¤cedaæ saæskÃrÃïÃæ sÃcinyam, idamapi na caturaÓram / saæskÃrÃ÷ khalu yadvasturÆpopalambhasambhÃvitÃtmÃno bhavanti, tatraiva sm­timÃtramÃdadhati / na punararthÃntaragrahaïÃya kalpante / pratyak«e ca vyÃptipramÃïe kathamataphalebhya÷ puæviÓe«e«u vaidikakarmÃnumÃnam / na ca tattatkarmaniyamastasya tasya paÓvÃde÷ phalasyÃparok«amÅk«yate atÅndriyatvÃt / ya¤cedamadhvarevitate vaidikÃdaÇgÃt pradhÃnäcÃpÆrvÃnumÃnam, tadapi na syÃt / vyÃptyavadhÃraïe pramÃïÃbhÃvÃt / meghÃbhÃvÃcca v­«ÂyabhÃvÃnumÃnamityÃdi darÓayitavyam / ato na tÃvat pratyak«Ã vyÃpti÷ / na cÃnumÃnikÅ / pramÃïÃbhÃvÃdeva tadadhÅnÃtmalÃbhasya tasyÃnupapatte÷ / ÓabdastvanÃgatotpÃdyabhÃvavi«ayo na siddhavyÃptikÊptaye prabhavati / upamÃnamapi pramÃïÃntaraprasiddhavastusÃd­ÓyamÃtravi«ayaæ na vastuna÷ satÃæ pramiïoti / arthÃpattirapyanyathÃnupapadyamÃnÃrthavi«ayà darÓanaprabhavà / na ca sahitÃvadhÃritayorasatyÃæ vyÃptau ki¤cidanupapannaæ nÃma|| nanu kÃryatà nopapadyate / kathaæ hi kÃryamasati kÃraïe bhavati / bhÆyodarÓanasamadhigamyaæ ca kÃryatvamiti bhÆyodarÓanaprasÆtakÃryatvÃvagamÃnyathÃnupapattipramÃïikà kÃraïavyÃptisiddhi÷ / kathamidÃnÅmakÃryakÃraïabhÆte«u vyÃpti÷ setsyati / bhÆyÃæsi darÓanÃnyevÃsatyÃæ vyÃptau nopapadyanta iti cet, kiæ hi te«Ãæ vyÃptimantareïa na sambhavati svarÆpaæ, tÃvacca kÃraïasÃmagrÅkaæ hi va÷ siddham / svagocaraprakÃÓanamapi svata eva vi«asyÃpi svapramÃïaparicchannasya na ki¤cidanapapannaæ paÓyÃma÷ / na cÃsau pramÃïÃntareïa pratihanyate / yannopapadyeta / na ca bhÃvasvarÆpà vyÃptirabhÃvena pramÅyata iti sÃmpratam / tatrÃsÃvabhÃvapramÃïikà na syÃdeva|| syÃnmatam-keyamanyà dhÆmasyÃgninà vyÃptiranagniniv­tte÷ / sà cÃbhÃvarÆpatvÃdabhÃvena pramÅyata iti yuktameva / tanna / vasturÆpatvÃt / vasturÆpo hi svabhÃvo dhÆmÃde÷ kenacinniyata÷ / itarayà vyÃvartate khalvayaæ ÓaÓavi«ÃïÃbhÃvÃdapÅti ÓaÓavi«ÃïenÃpi niyamyeta / kathamasatà niyamyata iti cet / ko do«a÷ / vyÃv­ttirhi niyama÷, sÃcÃstÅti kiæ ÓaÓavi«Ã«asya sattvÃsattvÃbhyÃm / yadi mataæ vipak«avyÃv­tatparipanthÅ vipak«a÷ / vyÃpyate ca ÓaÓavi«Ãïena tadabhÃvÃnniv­tto dhÆmaityanagniriva tadabhÃvo 'pi vipak«a eva / api cÃÓe«avipak«ÃïÃmupalabdhyayogyatvÃnna tebhyo niv­ttirabhÃvena Óakyate 'vagantum / yogyapramÃïÃbhÃvo hyabhÃve pramÃïamiti vak«yate / ato na ki¤cid vyÃptau pramÃïam / mÃnasamiti cet / na / bahirasvÃtantryÃt / tatraitat syÃd-yadyapi bahirindriyÃïyatÅtÃnÃgatÃdibhirbhÃvabhedairvyÃptiæ grahÅtumasamarthÃni, manastu sakalÃtÅtÃdivi«ayaparicchedasÃdhÃraïaæ pratibaddhasÃmarthyaæ kvaciditi tadabalabhÃvinà pratyak«eïa vyÃptirgrahÅ«yata iti / ta¤ca naivaæ, bahirasvÃtantryÃnmanasa÷ / no khalvapi bahirvi«ayabodhe mana÷ svatantramiti varïitam / tathÃhi manasa÷ sÃrthamityatra / svatantre hi bahiri«yamÃïe manasi sarva÷ sarvadarÓÅ syÃt / saæskÃrato vyavastheti cet / na / sm­tihetutvÃt / tatraitat syÃt-yadyapi kavalamasvatantraæ mano bahirvi«ayÃvadhÃraïe,tathÃpi pÆrvapÆrvÃænubhavajanitasaæskÃrasanÃthaæ bahirapi varti«yate cak«urÃdyanug­hÅtamiva rÆpÃdau / ato nÃvyavasthà / ta¤ca naivam / sm­tihetutvÃt / sm­timÃtrahetavo hi pÆrvÃnubhavaprabhÃvitÃ÷ saæskÃrÃnatsahante manaso bahiravagrahe 'nugrahamÃdhÃtum / sm­tivi«ayÃntarÃïÃmapi grahaïaprasaÇgÃt / asti hi tatrÃpi sm­tihetu÷ saæskÃra÷ / sa ced grahaïe kvacinmanasa÷ sahÃyÅ bhavatÅti kiæ na sm­tivi«ayÃntarÃïyapi grÃhyatÅti yat ki¤cidetat / yastu vadati- sÃhityamagnidhÆmayo÷ sambandha÷ / sa ca prathamasamadhigamasamaya eva saævidita÷ / anavacchinnadeÓakÃlaÓcÃgnidhÆmayo÷ sambandho bhÃsate / na hÅdÃnÅmatra và tayo÷ sambandha iti bhavati mati÷ / api tarhi sannihitavartamÃnayorevedantayà pratibhÃsamÃnayordeÓakÃlau sambandhaÓca tayorviÓe«aïamimau sambaddhÃviti / nedÃnÅmatra và sambandha iti / tadevamanavacchinnarÆpa÷ svÃbhÃvika eva saæbandha÷ siddho bhavati / svÃbhÃvikatve ca na vyabhicÃrÃÓaÇkopapattimatÅ / kimidÃnimanaÇgabhÆtameva bhÆyodarÓanam / nÃnaÇgam / aÇgaæ tvaupÃdhikÃÓaÇkÃnirÃkaraïena / vahnirhi dhÆmena saæyukta÷ saævedito 'pi kadÃcidvidhÆmo d­Óyate / tatrÃrdrendhanÃdirÆpÃdhiranupraviÓati / na tu svÃbhÃviko 'gnerdhÆmena saæbandha iti niÓcÅyate / taddarÓanÃcca dhÆme 'pi bhavati ÓaÇkà / kadÃcidaupÃdhika÷ pÃvakenÃsyÃpi saæbandha iti / sà bhÆyodarÓanena nivartyate / bahuÓo 'pi d­ÓyamÃnasya dhÆmasya nÃgnisaæbandhe kaÓcidupÃdhirÆpalabhyate / prayatnenÃpi cÃnvi«Âo na d­«Âa upÃdhirnÃstÅti niÓcÅyate / tadevaæ dhÆmamÃtrÃnubandhagniriti siddhaæ bhavati / tataÓcÃnaupÃdhikasya na vyabhicÃrÃÓaÇketi / sa vaktavya÷ kimidÃnÅæ sÃhityamÃtramanumÃnÃÇgaæ tanniyamo và / yadi sÃhityamÃtraæ tattarhi prathamadarÓana eva samadhigatamiti punardhÆmadarÓino 'viditavyÃpterapyanumÃnaæ syÃt / atha tanniyama÷ tasyaivedaæ pramÃïamanusriyate kuta÷ sidhyatÅti / na hi prathamadarÓino 'yamanena niyata iti matirÃvirbhavantÅ d­Óyate / anavacchinnadeÓakÃlatayÃvagata÷ saæbandha÷ svÃbhÃviko bhavati, tato niyama iti cet / sa tarhi tathÃvidha÷ prathamamevÃvagata iti bhÆyodarÓanaæ nÃpek«eta / tathà d­«ÂasyÃpyagnerdhÆmasaæbandho vyabhicarati / taddarÓanäca dhÆme 'pi vyabhicÃrÃÓaÇkà jÃyate / tannirÃkaraïÃyÃsak­ddarÓanÃpek«eti cet, yadyanavacchinnasyÃpi deÓata÷ kÃlato và kadÃcit kasyacit kasyacid viyogo d­Óyate / kastarhi itaratrÃpi samÃÓvÃsa÷ / nanviyamÃÓaÇkà bhÆyodarÓanena nirÃkriyata ityuktam / kathaæ nirÃkriyate / yadà ÓataÓo 'pi dhÆmavÃnagriravagato vidhÆmo d­Óyate / na cÃtra pratiniyama÷ iyadabhirdarÓanairavyabhicÃra÷ sidhyati iti / nanu dhÆmasyÃpyagnisabandhe na kaÓcidupÃdhirupalabhyate agneriva dhÆmasaæbandhe / ata÷ kathamasau satyapi dhÆme na bhavi«yati / na / deÓÃderevopÃdhitvena ÓaÇkyamÃnatvÃt / agnau dhÆmasaæbandhavyabhicÃramupalabhyÃÓaÇkate- kadÃcid dhÆmasyÃpyagnisambandhe deÓakÃlÃdyupÃdhi÷ syÃditi / d­«Âaæ hi kvacid deÓe kharjÆrÃïÃæ piï¬akharjÆraphalatvam / v­ÓcakadaæÓanasya ca maraïakÃraïatvam / taddeÓÃntare na bhavati / tadvat dhÆmo 'pi jÃtu jÃyetÃntareïÃpi hutÃÓanaæ kvaciditi ÓaÇkamÃnà na tasya niyamamagninÃdhyavasyanti ÓatÃæÓenÃpi / vipak«Ãd vyÃv­tti÷ÓaÇkamÃnà anumÃnodayaæ pratibandhÃtÅti katara¤cedaæ pramÃïam, anaupÃdhiko 'gnirdhÆmamÃtrÃnubandhÅti / na tÃvat pratyak«am / sÃhityamÃtropak«ÅïatvÃt / nÃnumÃnam / tasyÃsatyÃæ vyÃptÃvasambhavÃt / vyÃptisiddhyartaæ cÃparÃparÃnumÃnakalpanÃyÃmanavasthÃpÃtÃt / pramÃïÃntarÃïi nirÃk­tapÆrvÃïyeva / ato vyÃkhyeyamunumÃnÃÇgasambandhÃvadhÃraïe pramÃïam, tad vyÃkhyÃyate / idaæ tÃvat pramÃïÃbhÃvavÃdÅ vaktavya÷ / kiæ khalu vyÃptigocaraæ j¤Ãnaæ na jÃyata eva, sandigdhaæ và jÃyate, viparyeti và / tredhà hi parÅk«akairaprÃmÃïyaæ vibhaktam / prakÃrÃntarÃsambhavÃt / na tÃvadÃdya÷ pak«a÷ / saævidavyavahÃravirodhÃt / d­Óyate hi bahulaæ dhÆmamagnÃvupalamÃno 'yamanena niyata ityavadhÃraïapura÷ saraæ tato 'gnimanumÃya tadanurÆpaæ vyavaharamÃïa÷ / tannÃsatyÃæ vyÃptisaævittÃvupapadyeta / vyavahÃradarÓanÃdeva saæÓayaviparyayau nirÃkÃryau / tÃbhyÃmevaævidhavyavahÃrÃsambhavÃt / ato na tÃvadaprÃmÃïyam / prÃmÃïyaæ tu «o¬hà vibhajyate / tad yathÃyogyaæ kasyacit kasyäcit vyÃptasaævittau vyavasthÃpayÃma÷ / yathaiva tÃvad dhÆmasyÃgninà vyÃptau pratyak«asya / na hÅha pramÃïÃntarÃïi sambhavantÅti varïitameva / nanu prathamadarÓane 'navagamÃtpratyak«Ãsambhavo 'pyukta eva / ata eva bhÆyodarÓanÃvagamyatvam / nanu tÃnyapi vikalpya dÆ«itÃni pratyekasÃhityayorasambhavÃt / satyam / na pratyekaæ vyÃptiravagamyate / na ca darÓanÃni saæhanyante / prÃcÅnÃnekadarÓanajanitasaæskÃrasahÃye carame darÓane cetasi cakÃsti dhÆmasya vahniniyatasvabhÃvatvaæ, ratnavattvamiva parÅk«amÃïasya, Óabdatattvamiva vyÃkaraïasm­tisaæsk­tasya, brÃhmaïatvamiva mÃtÃpit­sambandhasmaraïasahak­tasya, tailÃd viviktamiva vilÅnÃjyaæ rasagandhasahak­tendriyasya / na hyetat sarvamÃpÃtÃnna pratibhÃtamiti parastÃdapi bhÃsamÃnamanyathà bhavati / na ca pramÃïÃntaratvamÃpÃdayati / nanÆktaæ na sm­teranyatra saæskÃrà vyÃpriyanta iti / kena và saæskÃrÃïÃæ sm­teranyatra vyÃpÃra upeyate / smÃrayanta eva tu te pÆrvapÆrvÃvagatamagnisambandhaæ dhÆmasya vyÃptisaævidaæ janayitumabhiprav­ttacasyendriyasya sahÃyÅbhavanti / ÃntarÃlikasm­tivyavahitamapi cendriyasambandhÃnusÃri pratyak«amiti varïitam / indriyasambandhaphalÃparok«ÃvabhÃsÃnusÃrÃt / na ca yat sahasà na pratibhÃti tatpaÓcÃdapi pratibhÃsamÃnaæ pratyak«atÃæ jahÃti / yathodÃh­tye«veva brÃhmaïam / nanu na tÃvadÃpÃtajaæ pratyak«aæ vyÃptau pramÃïamiti bhaïitam / tatapÆrvakaæ ca savikalpakamiti kathaæ tasyÃpi prÃmÃïyam / asti và brÃhmaïÃdipratyak«e nirvikalpakÃvasthÃyÃæ v­ddhÃdÃviv narÃntaraviviktÃkÃrapratibhÃsa÷ / yena parastÃt savikalpakaæ pravartate / yathà tu tatra piï¬amÃtradarÓina÷ sm­tayonisambandhasya brÃhmaïo 'yamiti pratyak«aæ jÃyate, evamihÃpi bahuÓo 'gnidhÆmadarÓino 'ntime darÓane nirvikalpav­ttadhÆmasvalak«aïasyÃgninà niyato 'yamiti dhÆsvabhÃvagocaraæ pratyak«am, etÃvadeva svavikalpasya nirvikalpakapÆrvatvam, yattajjanmapÆrvikà prav­tti÷, saæj¤ÃdismaraïÃrthaæ hi tat prathamamarthyate / tacceha vyaktidarÓana eva pÆrvasaæskÃrodabodhÃt siddhamiti nÃvaÓyamanayo÷ samÃnavi«ayatà / ata eva tailaviviktavilÅnÃjyabodhe tailamidamiti viparyasyato gandhasahak­tendriyasya (sa)vikalpapratyak«atvasiddhi÷ / na hi tatrÃsaÇkÅrïà gh­tÃkÃrà saævidÃsÅt / tailamidamiti viparyayÃt / ata÷ parastÃdeva sahakÃrivaÓÃt nirvikalpakopadarÓitavyaktivi«ayaæ gh­tamidamiti savikalpakaæ pratyak«amÅvirasti / evamihÃpÅti na do«a÷ / kiæ punariha savikalpakena vi«ayÅkriyate / niyato 'yamaneneti niyama÷ / asya hi bahulaæ dhÆmamagnÃvupalabhamÃnasyÃnagnau ca vyatirekamante bhavati vimarÓa÷- api syÃd vyÃpto 'yamaneneti / kathamaparathà jÃÇgalÃdibhedabhinnÃnekadeÓaparityÃgena sÃyamÃdibhedabhinnÃnekakÃlaparihÃreïa ca t­madÃrugomayendhanÃdisamavadhÃnaviÓe«aæ pratyanÃd­to 'gnimevÃnudhÃvatyanagnau ca na bhavati / tata÷ paraæ ca yathÃgniradhÆmabhÃsvaratvÃdiparityÃgenÃpi (du?ku) kÆlÃlÃtÃdau vartamÃno«ïatvamajahat tanniyato bhavati / evamagninà dhÆma ityaparok«aniÓcayo jÃyate / yattu deÓÃntarÃdau vyabhicÃra iti, tanna tÃvad d­«ÂapÆrvaæ nÃpi Órutamiti nÃÓaÇkÃmadhirohati / evamapi tu ÓaÇkamÃnasya sarvapramÃïe«vanÃÓvÃsa÷ kvacid vyabhicÃradarÓanÃt / yattvavadhÃrito 'pi svabhÃvaniyamo deÓÃntarÃdÃvanyathà bhavati v­ÓcikÃderiti / tanna avÃntarajÃtibhedÃt / na hi yad yena niyatamavagatamabÃdhitaæ ca tadanyathà bhavati / avÃntarajÃtibhedÃttu ÓaktisadasadbhÃvak­tà kÃryavyavastheti na kvacid vyabhicÃra÷ / nanu anumÃnameva kiæ ne«yate / yadaupÃdhikaæ tad vyabhicarati / agniriva dhÆmam / na ca tathà dhÆmo 'gnimityanaupÃdhika iti / bhavatvevam / avyavasthà tÆpasthità / arthÃpattistarhi bhavatu / idamev cÃgnau darÓanamanagnau cÃdarÓanamanupapadyamÃnamagninà niyamaæ pratipÃdayati / kimatra nopapadyate / darÓanaæ tÃvat tatra bhavatÅtyetÃvataivopapannam, na hi yadekatra bhavati tenÃnyatra na bhavitavyam / anyatra bhavato 'daraÓanamanupapannamiti cet / na / viprak­«ÂÃnÃmanye«Ãmapyasannikar«ÃdadaraÓanopapatte÷ / sannihite«vanagni«vadarÓanamanupapannamiti ced abhÃvÃdupapatte÷ / te«u hyasau nÃstyev, kathamupala(bhyate?bhyeta) / tatra satÃpyanyatrÃpi na bhavitavyameveti kimatra pramÃïam / ato darÓanÃdarÓanasahak­tendriyasyaiva vastusvabhÃvÃvadhÃraïamaparok«aæ jÃyata ityevaæ samarthanÅyam / nanvetadeva na vidma÷ / kÅd­Óo 'sau vastuna÷ svabhÃvo 'vadhÃryata iti / uktamasak­d dhÆmo 'gninà niyata iti / etaduktaæ bhavati- yadà yatra dhÆmastadà tatrÃgniriti / nanu sannihitavartamÃnadeÓakÃlamÃtrasambandho 'stu pratyak«a÷ / anÃgatÃdisambandhastu katham, atiprasaÇgo hi tathà (sati) syÃt / na / sannihitarÆpamÃtropalambhÃt / rÆpameva tu tÃd­Óaæ dhÆmÃdÅnÃæ yadevamunnÅyate, sthiramiva rÆpaæ ku¬yÃdÅnÃm / asti hi te«u vidyudÃdivilak«aïakÃlÃntarasthÃyirÆpaprakÃÓa÷ / sannihitÃvÃntarasambandho na pratyak«a iti tadrÆpamapratyak«aæ bhavati / apratyak«e hi tasmin nedaæ rajatamiti sÆrvÃnubhÆtarajatabÃdho na syÃd, bhinnavi«ayatvÃt / svakÃle hi pÆrvavij¤Ãnena rajataæ vi«ayÅk­taæ na bhavi«yadvÃdhakaj¤Ãnak«aïa iti kathaæ tatrÃprasaktaæ bÃdhyate / kÃlÃntarasambdho 'pi tena rÆpeïa pÆrvaj¤ÃnÃvadhÃritaæ bhavi«yajj¤ÃnakÃlamapi vyÃptotÅti bhavati samÃnavi«ayatÃmÃsÃdya bÃdha÷ / nanu yad vastuno rÆpaæ tatparÃnapek«amavagamyate, agnerivo«ïatvam / na ca dhÆmasyÃg­hÅtapratisambandhinà tadrÆpamavagamyata iti kathaæ vasturÆpatvam / maivam / sambandho hyasau, kathamanavagate pratisambdhinyavasÅyate / yathÃha- 'niyamo nÃma sambandha÷ svamatenocyate 'dhunÃ' iti / ato yadetadagninà dhÆmasya niyatvaæ bhÃvÃtmakamidaæ tatpratyak«eïÃvagamyata iti kimanupapannam / yathà cÃnagniniv­ttirna niyama÷ tathà varïitameva / vipak«avyÃv­ttyà tu vidhirÆpa eva niyama÷ parÅk«akairvyÃkhyÃya parebhya÷ pratipÃdyate / k­ttikodayamÃlak«ya rohiïyÃsattikÊptivat / nanu niyamyatvamapi karmakÃrakatvaæ tacca ÓaktirÆpaæ kathaæ pratyak«am / na / kÃrakÃntarapratyak«avadupapatte÷ / kÃrakÃntaraÓaktayo 'pi hi na pratyak«Ã÷, ato 'satyeva Óaktipratyak«atve kÃrakaæ pratyak«ame«itavyam / evamihÃpi niyamya÷ pratyak«o bhavi«yatÅti kimanupapannam / ata÷ siddhaæ tÃvat pratyak«atvam / Ãgamike«u cÃrthe«u tasya tasya phalasya tena tena vedavedyen karmaïà samanvayÃt, karmÃntarÃnvayasya cÃnavagamÃd anenaiva karmaïedaæ phalaæ vyÃptamiti ÓÃstrÃdadagamyate / niyatasÃdhyatvÃvagamÃt / meghÃbhÃvav­«ÂyabhÃvayoÓca svatantrÃbhÃvapratÅkÃÓamÃkÃÓasya vapu÷ saælak«yate / v­«ÂyabhÃva iti ca p­thivyà eva nibi¬akaÂhorapÃï¬urÃdibhÃva÷ / tacca rÆpamubhayasyÃpi pratyak«asamadhigamyameveti tadeva tatra vyÃptipramÃïam / evamanyatrÃpi darÓayitavyamiti / bhavatu tÃvadanyad vyÃkhyÃsyÃma iti samadhigataæ tÃvad vyÃpte÷ svarÆpaæ pramÃïaæ ca / idaæ tu cintanÅyam / kasya kena vyÃptiriti / na hyekatra viditÃvagnidhÆmaviÓe«au pradeÓÃntare d­Óyete / yat tayorakasyaikenÃnvayavyatirekasamadhigamyà vyÃptirbhavet, ato vÃcyaæ vyÃpteradhikaraïam / ata Ãha- sÃmÃnyeti / satyaæ na viÓe«ayorvyÃpti÷, sÃmÃnyÃtmanoreva dhÆmÃk­tiragnayÃk­tyà niyateti / ato na kaÓcid do«a iti / idaæ tu prÃyikam, sthÃyinostu viÓe«ayorapi kvacid vyÃptirbhavatyevetyÃha- kvaciditi ||12|| atraivodÃharaïamÃha-k­ttikodayamiti / yatra hi k­ttikodayaæ d­«Âvà rohiïyÃsatti÷ kathyate- anantaramude«yati rohiïÅti, tasminnanumÃne viÓe«asyaiva viÓe«eïa vyÃpti÷ / na hi tayo÷ sÃmÃnyamasti / vyaktibhede pramÃïÃbhÃvÃt / pratyabhij¤Ãyate hi saiveyaæ k­ttikÃ, saiveyaæ rohiïÅti / kathamanyà bhavi«yati / ata÷ siddhaæ viÓe«ayorevÃtra vyÃptiriti / yadi tarhi vyÃptiranumÃnÃm, asti khalvasau hiæsÃtvasyÃdharmatvena bÃhyahiæsÃsvityata÷ kratÃvapi hiæsÃtvÃdadharmatvamanumÅyate / tatra ca ________________________________________________________ vyÃpteÓca d­ÓyamÃnÃyÃ÷ kaÓcid dharma÷ prayojaka÷ // Msv_5,4.13 // asmin satyamunà bhÃvyamiti Óaktyà nirÆpyate / anye paraprayuktÃnÃæ vyÃptÅnÃmupajÅvakÃ÷ // Msv_5,4.14 // taird­«Âairapi naive«Âà vyÃpakÃæÓÃvadhÃraïà / ye tu tÃnapi visrabdhaæ sÃdhyasiddhai prayu¤jate // Msv_5,4.15 // daik«apaÓuhiæsÃdÅnÃmadharmatvaæ prasajyetetyata Ãha-vyÃpteÓceti dvayena / ayamabhiprÃya÷--- satyÃmÃpÃtÃd bhavati bhrama÷, yathà kila hiæsÃtvamÃtrÃnubandhyadharmatvamiti / natvetadevam / nirj¤Ãtena hyadharmatvena hiæsÃtvaæ vyÃpyate / na ca ÓÃstrÃd­te tajj¤ÃnopÃya÷ sambhavati / naca hiæsÃtvamÃtramanarthasÃdhanamiti ÓÃstramasti / viÓe«ahiæsÃyà vihitatvÃt / vidhyavarÆddhavi«aye ca prati«edhÃnavakÃÓÃt / prati«edhamantareïa cÃnarthasÃdhanatvaj¤ÃnopÃyÃbhÃvÃt / ata÷ parih­tyÃpavÃdavi«ayamutsargau'bhiniviÓata iti hiæsÃntarÃïi 'na hiæsyÃdi'ti prati«edho 'valambate / evaæ ca yadyapi bÃhyahiæsÃsu hiæsÃtvÃdharmatvayo÷ sÃhityamavagataæ, tathÃpi na hiæsÃtvamadharmatvaprayojakam / kintu ni«iddhatvam / asatyapi hiæsÃtve ni«iddhatvamÃtreïa surÃpÃnÃdÃvadharmatvasiddhe÷ / ato ya evÃsmin satyevÃsya bhavituæ Óaktirasti ityanena rÆpeïa nirÆpyate / vyÃpyatayÃvagamyata iti yÃvat / sa eva dharma÷ prayojaka ityucyate / paraprayuktavyÃptyujÅvinastu hiæsÃtvÃdaya÷, na tairadharmatvÃdivyÃpakakÃæÓo 'vadhÃrayituæ kvacidvihitÃnÃæ daik«apaÓvÃdihiæsÃnÃmadharmatvamiti ||14|| ye tveva¤jÃtÅyakÃnapyaprayojakÃn hetÆn prayu¤jate, te sulabhai÷ pratihetvÃdidau«auÓciraæ bhrÃmyanti / Óakyate hi pratiheturdarÓayituæ, daik«apaÓuhiæsÃdharma÷ vihitatvÃdagnihautrÃdivaditi / prayojake hi hetÃveva¤jÃtÅyakà do«Ã nÃspadaæ labhante / aprayojake tu sulabhà eva / tadetadÃha-yetviti / visrabdhamiti kriyÃviÓe«aïam / yathà viÓvÃso bhavati tathà prayu¤jata ityartha÷ ||15|| ________________________________________________________ sulabhai÷ pratihetvÃdidau«airbhrÃmyanti te ciram / te«vÃgamaviruddhatvaæ svayaæ ce«ÂavighÃtità // Msv_5,4.16 // alaukikavivÃdÃÓca varjyÃste haitukaistata÷ / ni«iddhatvena hiæsÃnÃmadharmatvaæ prayujyate // Msv_5,4.17 // tadabhÃve na tatsiddhirhiæsÃtvÃdaprayojakÃt / hetudvayaprayukte ca mithyÃtve sarvabuddhi«u // Msv_5,4.18 // j¤ÃnattvotpattimattvÃdisÃdhako / na prayojaka÷ / traivarïikaprayuktà ca yÃgÃde÷ svargahetutà // Msv_5,4.19 // pratihetvÃdido«airbhrÃmyantÅtyuktam tÃneva do«Ãnupanyasyati-te«viti / pratihetustÃvadasmÃbhirukta eva / Ãgamavirodho 'pyevaævÃdinÃmÃpadyata eva, ÃgamaikapramÃïatvÃd dharmÃdharmayo÷ / kvacidi«ÂavighÃta÷ kvacidalaukikavivÃda iti ||16|| ÃgamavirodhodÃharaïaæ tÃvadÃha- ni«iddhatveneti / idaæ cÃnÃgatÃvek«aïanyÃyena pragevÃsmÃbhirvyÃkhyÃtamiti ||17|| i«ÂavirodhodÃharaïamÃha-hetudvayeti / bÃdhakÃraïado«ÃdhÅnaæ hi sarvatra mithyÃbuddhÅnÃæ mithyÃtvam, na ca j¤Ãnatvenotpattittvena và prayujyate, satyamithyÃtvasÃdhÃraïatvÃdanayo÷ / j¤ÃnatvÃdeva tanmithyÃtvaæ sÃdhayato bauddhasye«ÂavighÃtakÃrÅ hetu÷, dharmadharmisvarÆpasvaviÓe«ayorapi pratik«epÃt / sarvalokaprasiddhap­thivyÃdyapalÃpÃccÃlokikavivÃdo 'pyatraiva darÓayitavya÷, na hi sarvavij¤ÃnÃni mithyetyevaævidhaæ vivÃdaæ lokikÃ÷ sahante / sahasaiva hyevaævidhavivÃdaÓrÃviïÃmudvego jÃyate / yathÃ--- acandra÷ ÓaÓÅtyÃdau / ato 'yamalokiko vivÃda÷ / tathà coktam--- "sarvalokaprasiddhyà ca pak«abÃdho 'tra te dhruvam" iti ||18|| aparamapyÃgamavirodhasyodÃharaïaæ darÓayati-traivarïaketi / santi khalu svargakÃmo yajetetyevaæ vihitÃni somÃdÅni karmÃïi / te«u kiæ ________________________________________________________ na manu«yatvamÃtreïa ÓÆdrasthena prayujyate / k­tasÃyavayavatvÃdiprayuktà ca vinÃÓità // Msv_5,4.20 // prayatnÃnantaraj¤Ãnasad­Óairna prayujyate / caturïÃæ varïÃnÃmadhikÃra÷, utÃpaÓÆdrÃïÃæ trayÃïÃmiti saæÓaye caturïÃmiti prÃptam, catvÃro 'pi hi varïÃ÷ svargaæ kÃmayantara iti svargakÃmapadenÃbhidhÅyante / svargakÃmaÓcÃtrÃdhikÃritayà j¤Ãyata iti prÃpte uktam-- apaÓÆdrÃïÃmadhikÃra iti / vidyÃgnisÃdhyà hi te kratava÷ / anagniravidvÃæÓcÃntimo varïa÷ / kathamasau vaitÃnike karmaïyadhikriyate / nanu ÓrutyarthÃvagatÃdhikÃrasÃmarthyÃdeva ÓÆdrasyÃgnividyayorak«epo bhavi«yati / na / avidhÃnÃt / traivarïakasyaiva 'a«Âavar«aæ brÃhmaïamavupanayÅta' 'vasante brÃhmaïo 'gnÅnÃdadhÅta' ityevamÃdibhiragnividye vihite / na cÃniyamenaiva te ÓÆdrasyÃpi bhavi«yata' iti Óakyate vaktum / ko hi pratilabdhavidyÃgnisambandhastraivarïikÃdhikÃrasampÃditÃsu kÃmaÓruti«u niyatakÃlayovasthamupanayanamÃdhÃnaæ và jaghanyavarïasyopakalpayitumutsahate / atastraivarïikatvaprayuktameva yÃgÃdÅnÃæ svargahetutvam / na manu«yatvamÃtreïa ÓÆdramavÃyinà prayujyate / tad yadi kaÓcadanumÃnakuÓala÷ prayuÇkte ÓÆdrak­to yÃga÷ svargahetu÷ manu«yak­tatvÃt traivarïikÃcaritayÃgavaditi / tasyÃgamavirodha÷ / nanvÃgamavirodha udÃh­ta eva, kiæ punastadudÃharaïena / ucyate / pÆrvamadharmatvÃnumÃnasya vaidikahiæsÃvi«ayasya sÃk«ÃdÃgamavirodho varïita÷, vyaktameva daik«apaÓuhiæsà vidhÅyamÃnatvÃd arthasÃdhanamityetadavagamyate, kathamasÃvadharmo bhavi«yatÅti, codanÃlak«aïasyÃrthasya dharmatvÃt / iha tu ÓÆdrak­tasya yÃgÃde÷ svargahetutà na sÃk«ÃdÃgamena pratik«ipyate / kintu traivarïikÃdhikÃralÃbhÃdarthÃditaranirÃsa iti viÓe«a÷ ||19|| aprayojakodÃharaïacchalenedÃnÅæ paropÃlambhÃnÃrthamudÃharaïÃntarÃïi darÓayati---k­tetidvayena / prayatnÃnantaraj¤Ãnasad­ÓÃ÷ pratyayÃnavasthÃnÃdayo 'bhimatÃ÷ tai÷ Óabdagocaraistasya vinÃÓità na prayujyate / k­takatvÃdiprayuktà hyasau / na ca k­takatvameva prayatnÃnantaradarÓanena sÃdhayituæ Óakyam / ÃkÃÓÃdibhirvyabhicÃrÃt / yadi tarhi sÃvayavatvaprayuktà vinÃÓitÃ, ________________________________________________________ jÃtimattvendriyatvÃdi vastusanmÃtrabandhanam // Msv_5,4.21 // ÓabdÃnityatvasiddhyarthaæ ko vaded yo na tÃrkika÷ / tasmÃd ya eva yasyÃrtho d­«Âa÷ sÃdhanaÓaktita÷ // Msv_5,4.22 // sa eva gamakastasya na prasaÇgÃnvito 'pi ya÷ / upÃttaÓcaikadeÓÃbhyÃæ dharmyapyatraikadeÓavÃn // Msv_5,4.23 // kimidÃnÅæ naÓvarÃïi bhuvanÃni bhuvanasanniveÓÃÓca mahÅmahÅdharodadhiprabh­taya÷ / satyam / sarvameva sÃvayavaæ vinÃÓadharmakam, mahÅmahÅdharÃdayo 'pi samÃsÃditasvÃvayavasaæyogÃvibhÃgÃviÓe«Ã bhÃgaÓo naÓyantyeva / niranvayaæ tu vinÃÓaæ na kasyacidabhyupagacchÃma÷ / evaæ mahÃbhÆmerapyÃvÃpodvÃpabhedÃnnÃÓo darÓayitavya÷ / tathà yadapi vaiÓe«ikairjÃtimattvÃdaindriyakatvÃcca ÓabdÃnityatvamanumitaæ, tadapyayuktam / etaddhi jÃtimattvÃdi vastusanmÃtranibandhanameva nityÃnityasÃdhÃraïam, nÃnenÃnityatà sÃdhyate / kimidaæ vastusanmÃtranibandhanamiti, paramÃrthasannibandhanamityuktaæ bhavati / paramÃrthasanta eva ghaÂÃkÃÓÃtmÃdaya indriyavi«ayà jÃtimantaÓca, na bhrÃntisaæviditÃ÷ ÓaÓavi«ÃïÃdaya iveti ||21|| evamaprayojakasyÃsÃdhakatvamuktamupasaæharati---tasmÃditi / ayamartha÷--- ya eva ni«iddhatvÃdirartho yasyÃdharmatvade÷ sÃdhanaÓaktiyuktatvenÃvagata÷ / asmin satyamunà bhavitavyamitÅd­Óyà ÓaktyÃvadhÃryata iti yÃvat / niyamyaÓaktireva hi sÃdhanaÓaktirityÃkhyÃyate, niyatÃvagato hi niyÃmakaæ Óankoti (gamayituæ) nÃnya iti, (sa) niyamya eva gamako na prasaÇgÃnvito hiæsÃtvÃdi÷ / ni«iddhatvenÃnvetumabhiprav­ttenÃdharmatvena prasaÇgÃddhi hiæsÃtvamapyanvitamiti prasaÇgÃnvitaæ hiæsÃtvaæ nÃdharmatvasya gamakaæ bhavatÅti ||22|| evaæ tÃvat sarvaprakÃro 'numÃnÃÇgabhÆta÷ sambandhapadÃrtho vyÃkhyÃta÷ / idÃnÅmekadeÓadarÓanÃdekadeÓÃntare buddhiriti vyÃkhyeyam / tatra caitadeva tÃvad vaktavyam / svatantraikadeÓadarÓanÃttathÃvaidhekadeÓÃntare j¤ÃnamanumÃnamityÃpadyeti / taccayuktam / smaraïaæ hi tat, kathamanumÃnaæ bhavet / athaika ________________________________________________________ aparÃrthe hi dhÆmÃde÷ svarÆpairnaikadeÓatà / sa eva cobhayÃtmÃyaæ gamyo gamaka eva và // Msv_5,4.24 // deÓadarÓanÃdekadeÓÃntaraviÓi«Âa ekadeÓyanumÃnasya vi«aya i«yate / tanna / anupÃtttatvÃt / na hyatraikadeÓÅ kenacicchabdenopÃtta÷ / atastadanupÃdÃnÃnnyÆnaæ lak«aïamityÃÓaÇkyÃha---upÃttaiti / yadyapi svaÓabdena naikadeÓyupÃttastathÃpyekadeÓaÓabdÃbhyÃmevÃrthÃdÃk«ipyata iti na nyÆnatvado«a iti ||23|| arthÃk«epe kÃraïamÃha---aparÃrthaiti / na hi dhÆmÃdisvarÆpamÃtraparÃrthÅbhÆtamekadeÓapadÃspadaæ bhavati / na ca parasparÃpek«ayaikadeÓavÃcoyuktirupapadyate / na hyagnyaikadeÓo dhÆma iti kasyacit pratipattirasti / na cÃg­hÅte 'gnau tadekadeÓatayà dhÆmo 'vagantuæ Óakyate / g­hÅte ca tasminnanumeyÃbhÃva÷ / ata ekadeÓatvÃnupapattyaiva tadÃÓraya÷ kaÓcidekadeÓyavagamyata iti siddhamiti ||23|| nanvÃk«ipyatÃmekadeÓaÓabdÃbhyÃmekadeÓÅ / tadekatvaæ tu kuto 'vagamyate / ata÷ kvacidev dhÆmaæ d­«Âvà kvacidekadeÓyantare 'numÃnaæ na syÃt / aikÃdhikaraïyaæ tvekadeÓayorna sidhyati, anupÃdÃnÃdityata Ãha--sa eveti / pÆrvaprak­tamekadeÓavÃniti vivak«itaikasaÇkhyamekadeÓinaæ pratyavam­Óati sa eveti / sa khalveka evaikadeÓÅ gamyagamakarÆpa÷ ubhayÃtmakatvÃt / tasya hi tau nÃma vak«yamÃïÃtmÃnau sta÷, yaddvirÆpatvamarhati / nanvekatvaæ naikadeÓinau'nupÃttaæ labhyata ityuktam / na / j¤ÃtasambandhasyetyekavacanenaivopÃdÃnÃt / ekadeÓini hyanyapadÃr(thaikasyair?the e) katvamekavacanenopÃttaæ , pramÃt­pak«e 'pi pabrathamoccaritenaikadeÓaÓabdena svÃÓraya ekadeÓinyÃk«ipte dvitÅyÃpek«Ãk«aïe 'pi sa eva buddhau viparivartamÃnastadÃÓrayatvenÃvagamyate nÃnya÷ / tatparityÃge kÃraïÃbhÃvÃt, tathà vyutpattidarÓanÃcca / yathà devadattasyaikakatra kare kaÇkaïamaÇgulÅyakaæ karÃntara iti na bhinna÷ karÃÓrahayo 'vagamyate / api tarhi devadatta eka eva / ata÷ siddhameka evaikadeÓÅ gamyagamakarÆpa iti ||24|| ________________________________________________________ asiddhenaikadeÓena gamya÷ siddhena bodhaka÷ / Ãtta÷ p­thagabhinno và prayoktÌïÃæ vivak«ayà // Msv_5,4.25 // anitya k­tako yasmÃd dhÆmavÃnagnimÃniti / dharmyabhinnamupÃdÃnaæ bhedo 'trÃgniritÅd­Óa÷1 // Msv_5,4.26 // ubhayÃtmà san gamyagamaka ityuktam / tÃvevobhayÃtmÃnau darÓayati--asiddheneti / yadi hyasÃvekadeÓyasiddha eva syÃta siddho vÃ, tadà na dvirÆpatÃæ labhate / sa tu dhÆmavadÃdinà rÆpeïa pratyak«asiddho 'gnimadÃdinà cÃsiddha iti dvyÃtmakatvÃdubhayopapattiriti / Ãha--- astvarthÃdupÃtta ekadeÓÅ / sa caiko gamyo gamaka iti / sa tu kathaæ pramÃt­bhirÆpÃdÃtavya iti / na ca tadupÃdÃnaprakÃra÷ kaÓcidbhëyakÃreïopÃtta÷ / ata÷ punarapi nyÆnatvamityata Ãha--- Ãtta iti / tatra nÃma viÓe«opÃdÃnamÃÓrÅyate, yatra viÓe«avivak«a / natviha viÓe«o vivak«ita÷ / sa hyekadeÓÅpramÃt­vivak«ÃvaÓena p­thagabhinno vaikadeÓaÓabdÃbhyÃmupÃtto bhavatu / ubhayÃthÃnumÃnavyavahÃradarÓanÃditi ||25|| tamevobhayathà vyavahÃraæ darÓayati---anityaiti / nigadavyakhyÃto grantha÷ ||26|| ekadeÓÅ gamyo gamako bhedÃbhedÃbhyÃmupÃtto iti darÓitam / kiyati punaranumÃnasya vyÃpÃra iti bhavati saæÓaya÷ / bhavati hi viÓi«ÂÃrthapratÅtÃvapi viÓe«aïamÃtraparyavasÃyi pramÃïam / yathà Óabda÷ / sa khalvÃk­tiviÓi«ÂÃyÃæ vyaktau dhiyamÃdadhÃti, atha cÃnvayavyatirekÃbhyÃmÃk­timÃtraparyavasÃyÅti niÓcÅyate / tadihÃpi yadi tadvadeva viÓe«aïamÃtraparyavasÃyi pramÃïami«yate, tata÷ siddhasÃdhyatvam / siddhaæ hi sambandhaj¤ÃnakÃle 'gnimÃtram / kiæ tadanumÃnena / yadi tu dvikhaï¬adaï¬yÃdiÓabdavadviÓi«ÂamevÃnumÃnaæ gocarayatÅtÅ«yate / tatra sambandhagrahaïÃbhÃvÃda(na)numeyatvam / na hyagnimadviÓe«eïa parvÃdinÃnvito dhÆmo d­«Âa÷ / na ca samastÃgnimatsÃdhÃraïaæ ________________________________________________________ ekadeÓaviÓi«ÂaÓca dharmyevÃtrÃnumÅyate / nahi tannirapek«atve sambhavatyanumeyatà // Msv_5,4.27 // na dharmamÃtraæ siddhatvÃt tathà dharmÅ tathobhayam / vyastaæ vÃpi samastaæ và svÃtantryeïÃnumÅyate // Msv_5,4.28 // ekadeÓasya liÇgatvaæ sÃdhyenÃnugamo 'sya ca / dvayaæ ca na syÃdi«Âaæ sat pak«e«ve«u yathÃkramam // Msv_5,4.29 // sÃmÃnyaæ ki¤citsamasti / tabhdÃve 'pi punarapi siddhasÃdhyataiva / ata evÃhu÷- "anumÃmaÇgapaÇke 'smin nimagnà vÃdidantina÷ / viÓe«e 'nugamÃbhÃva÷ sÃmÃnye siddhasÃdhyatÃ"|| ityata Ãha--ekadeÓeti / ayamabhiprÃya÷--- daï¬yadiÓabdavad viÓi«Âavi«ayamevÃnumÃnam / na ca sambandhagrahaïÃbhÃva÷ / sakalopÃdhiparatyÃgena dhÆmavanmÃtrasyÃgnimattayà sambandhÃvagamÃdityuktamasmÃbhi÷ / asatyapi sÃmÃnye kenacidekenopÃdhinÃnantÃnÃmapi bhÃvÃnÃæ sambandho g­hyata eva / yadyapi bhÆmavÃnagnimÃniti sÃmÃnyato 'vagatam, tathÃpyayamasÃviti viÓe«arÆpeïa pratyabhij¤ÃnÃtpramÃïavi«ayatvamapyupapannamityuktameveti / kasmÃt punarviÓe«aïamÃtraparyavasÃyyeva pramÃïaæ ne«yate, ata Ãha--- nahÅti ||27|| asambhavameva darÓayati----na dharmeti / dharmamÃtraæ hi sambandhagrahaïakÃle siddhamiti bhavataivoktamiti / evameva dharmimÃtrÃnumÃne svatantrobhayÃnumÃne và siddhasÃdhyatà darÓayitavyetyÃha--- tatheti ||28|| dharmadharmyubhaye«vevÃnumeye«u yathÃsaÇkhyaæ dÆ«aïÃntarÃïyÃha---ekadeÓasyeti ||29|| ________________________________________________________ anityatvÃdayo dharmÃ÷ k­takatvÃdayo nahi / dhvaninÃnugamo nai«Ãæ nobhayasyobhayeni và // Msv_5,4.30 // sambandho 'pyanupÃdÃnÃnnÃmnà «a«Âhyapi và mitau / na cÃpyanugamastena liÇgasyeha nidarÓyate // Msv_5,4.31 // etadeva viv­ïoti---anityatvÃdayaiti / pak«aikadeÓo hi liÇgaæ bhavati / na cÃnityatvÃkhyasya dharmasya svatantrapak«Åk­tasya k­takatvaæ dharma iti kathamapak«adharmo liÇgaæ bhavi«yati / evaæ dhvanimÃtre 'pi svatantre k­takatvaæ tatra tatra dhvaniriti niyama÷ sambhavati / tathobhayasya dhvanyanitayatvÃtmakasyobhayena pak«adharmatvÃnugamÃtmakena na sambandha ityanÃgataæ sambandhaÓabdaæ pÆrvÃparÃbhyÃæ sambandhya tantreïa vyÃkhyà kartavyeti / samadhigataæ tÃvad dharmadharmyubhaye«Ãæ vyastasamastÃnÃæ na sÃdhyatvamiti ||30|| atha kasmÃd dharmadharmisambandha eva sÃdhyo na bhavatÅtyata Ãha--sambandhaiti / mitÃvati sÃdhanavÃkyamapadiÓati / na khalu parÅk«aka÷ sÃdhanavÃkye samnabdhavÃcinà kenacinnÃmnà «a«Âhyà và sambandha upÃdÅyate / na hyevaæ prayujyate, agniparvatayorasti sambandha÷ dhÆmavattvÃditi / nÃpi parvatasyÃgniriti / deÓameva tvagnyÃdinà viÓi«ÂamanumimÃnà d­Óyante / yadevaæ praya¤jate, agnimÃn parvata iti / sambandho 'pi nÃnumÅyata ityatÅtena sambandha iti / na paraæ pratij¤ÃyÃæ nopÃdÅyate, udÃharaïe 'pi na tenÃnugamo liÇgasya nirdiÓyate / nahi bhavati darÓanaæ, yatra yatra dhÆmastatra tatrÃgnisambandha iti / bhavati tu yo yo dhÆmavÃn sa so 'gnimÃniti deÓa eva nidarÓanaæ, tadetadÃha---na cÃpÅti / iheti mitiæ pratyavam­Óati / etaduktaæ bhavati-- na sÃdhanavÃkye sambandha÷ sÃdhyatayopÃdÅyate nÃpi d­«ÂÃntatayà dirdiÓyate na cÃyathÃpratibhÃsaæ parÅk«akÃïÃæ vaktumucitamiti ||31|| ________________________________________________________ na cÃkÃradvayaæ tasya sÃdhyasÃdhanabhÃg bhavet / tasmÃdarthag­hÅtatvÃnmatubarthasya gamyatà // Msv_5,4.32 // na svÃtantryeïa mantavyà yathà daï¬yÃdiÓabdata÷ / viÓi«ÂÃrthapratÅtau syÃt sambandhonÃntarÅyaka÷ // Msv_5,4.33 // api cÃyaæ sambandha÷ sÃdhyamÃna÷ sanmÃtratayà và sÃdhyate, kenacid và dharmeïa viÓi«Âa÷ / na tÃvad vastusattÃmÃtramanumÃnasya vi«aya÷ / na ca parvatÃdivatsiddhasÃdhyarÆpamÃkÃradvayaæ sambandho vahati, yenÃnumÃnasya vi«ayo bhavet / tasmÃnna katha¤cit sambandha÷ sÃdhya ityÃha---naceti / kananvasati sambandhe viÓi«Âa eva sÃdhayituæ na Óakyate / nÃsti nÃma sa prakÃra÷, yadasambandhyamÃna evÃgninà parvatastadviÓi«Âo bhavatÅtyata Ãha---- tasmÃditi vyÃntena / na(nu) satyamasati sambandhe viÓi«Âo na bhavati, na tvetÃvatà sambandhasÃdhyatà sidhyati, viÓi«ÂasÃdhyatvÃnyathÃnupapattyaiva tvarthag­hÅtà matubarthasya sambandhasya sÃdhyatà na puna÷ svatantrasyeti / atraiva d­«ÂÃntamÃha---yatheti / daï¬yÃdiÓabdà hi daï¬ÃdiviÓi«ÂamevÃbhidadhÃnÃ÷ sambandhamapyarthÃdupÃdadate, natvabhidadhati / tadvadihÃpi parvato 'gnimÃniti sÃdhyamÃner'thag­hÅto 'gnisambandha÷, na puna÷ sa eva sÃdhyate / yathà daï¬yÃdiÓabdato viÓi«ÂÃrthapratÅtau satyÃæ sambandho nÃntarÅyako bhavati, evamatrÃpi viÓi«Âe sÃdhyamÃne 'nuni«pÃdÅ bhavatÅtyartha÷ / idaæ tu cintanÅyam / kathaæ daï¬yÃdiÓabdà viÓi«Âavacanà iti / matvarthÅyapratyayÃntà hite / sa cÃsyÃsminnastÅti sambandhe smaryate, ata÷ sambandha evÃtra pratyayÃrtha÷ / sa ca pradhÃna÷ / 'prak­tipratyayau pratyayÃrthaæ saha brÆta÷ prÃdhÃnyena' iti sm­te÷ / idaæ hi bhedenaivobhayarabhidhÃne prÃdhÃnyapratipÃdanÃrthaæ vacanam / pradhÃnaæ ca ÓabdÃrtha÷ / ata÷ sambandhavacanà eva daï¬yÃdiÓabdà iti yuktam / api ca 'nÃg­hÅtaviÓe«aïà viÓe«ye buddhirutpadyata' iti viÓi«ÂÃbhidhitsÃyÃmavaÓyambhÃvi prathamataraæ viÓe«aïÃbhidhÃnamÃpatati tata eva viÓi«ÂÃvagÃhasiddherna tadyÃvacchabdasyÃbhidhÃnaÓaktirupakalpayituæ Óakyate / ata evÃk­tiviÓi«ÂavyaktyabhidhÃnamÃk­tyadhikaraïe nirÃkari«yate / ki¤ca--- 'k­ttaddhitasamÃse«u sambandhÃbhidhÃnaæ tvatalbhyÃm' iti smarati / kathaæ ca tÃbhyÃæ taddhitav­ttau sambandho 'bhidhÅyate / yadi taddhitÃbhidheyo na syÃt / abhidheyani«kar«e hi tayo÷ smaraïaæ, 'yasya guïasya hi bhÃvÃd dravye ÓabdaniveÓe÷, tadabhidhÃne tvatalÃvi'ti / tad yadi daï¬apuru«asambandho daï¬iÓabdasyÃbhidheya÷, tathà sati tanni«kar«e daï¬itvaæ daï¬iteti tvataloranuÓÃsanamupapadyate / yathà goÓabdÃbhidheyaæ sÃmÃnyaæ gotvamiti tvapratyayena ni«k­«yate / ata÷ sambandha eva daï¬yÃdiÓabdÃnÃmabhidheya iti sÃmprataæ kathamucyate nÃntarÅyaka÷ sambandha iti / atrÃbhidhÅyate--- na tÃvat sm­tyanusÃreïa sambandhavÃcyatvamadhyavasÃtuæ Óakyate / ÓabdÃnuÓÃsanamÃtraæ hi 'tadasyÃstyasminni(5-2-94)ti, na punararthÃnuÓÃsanam / api ca v­ttivigrahayoranyathÃnyathà guïapradhÃnabhÃvo d­Óyate / yathà citraguriti citrÃbhirgobhirviÓi«Âo devadattÃdireva v­ttau pradhÃnatayÃvagamyate / vigrahe tu citrà gÃvo yasyeti gavÃmeva devadattÃdirviÓe«aïatayà guïabhÆta÷ / tÃÓca pradhÃnam / vede 'pi 'rathantarasÃmà soma' iti / tad yadyapi sm­tikÃreïa ta(dda)syeti vigrahe sambandha÷ pradhÃnatayà «a«Âhyà nirdi«Âa÷, tathÃpi gomadÃditaddhitav­ttau tadvÃneva pradhÃnaæ bhavati, tathà pratÅte÷ / gomacchabdo hi puru«apradhÃno bhÃsate na sambandhapradhÃna÷ / pÃïinerapi bhagavata÷ sambandhÃbhidhÃnadvÃreïa viÓi«ÂavÃcyataiva pratipÃdayitumabhimatà / v­ttau vig­hyamÃïÃyÃmavarjanÅya eva «a«ÂhÅprayoga÷ / tÃvatà ca tadartha÷ pradhÃnatayà vÃcyatvena nirdi«Âa iti bhrÃntirupajÃyate / ato na tÃvat sm­tyanusÃreïa sambandhasya vÃcyatà / yattu prathamataraæ viÓe«aïamabhidheyamiti / satyam / na tviha sambandho viÓe«aïam / daï¬o hi daï¬ino viÓe«aïaæ na sambandha÷ / sa ca prak­tyà prathamamabhihita eva / ata eva nÃnekÃbhidhÃnaÓaktikalpanÃdo«a÷ / nirbhÃgaÓabde«u hi gavÃdi«u viÓi«ÂapratÅtÃvapi viÓe«aïamÃtramabhidhÅyata iti yuktam / tatra hyekasyaivobhayÃbhidhÃnaÓaktikalpanÃdo«o bhavati / daï¬yÃdiÓabdÃstu bhÃgavanta÷ / te«u bhinnÃbhyÃæ prak­tipratyayÃbhyÃæ bhinnau viÓe«aïa ________________________________________________________ viÓe«aïaviÓe«yatvamÃpannau dvÃvimÃvata÷ / gamyÃvaÇgÃÇgibhÃvastu kaiÓcidi«Âo vikalpata÷ // Msv_5,4.34 // sarvathà dharmiïo dharmo dharmeïa tvavagamyate / viÓe«aïaviÓe«yatve na viÓe«o 'vadhÃryate // Msv_5,4.35 // viÓe«yÃvabhidhÅyate iti kimanupapannam / ata÷ prak­tyabhihitaprathamatarÃvagatadaï¬aviÓi«Âa÷ puru«o daï¬iÓabdenÃbhidhÅyate / nanvasati sambandhe daï¬oviÓe«Âumeva naraæ na Óaknoti / satyam / na tvetÃvatà sambandho vÃcyo bhavati / na hi p­thivyÃmanavasthità gÃvo na tadvantaæ viÓi«antÅti p­thivyapyabhidhÅyata iti yuktamabhidhÃtum / yata eva tvasati sambandhe viÓi«ÂÃvagatiranapapannÃ, ata eva sambandho 'pyarthÃdantarbhÃvyate / na tvabhidhÅyate / yattu sambandhÃbhidhÃne tvataloranuÓÃsanamasati sambandhavÃcyatve 'nupapannamiti, tadayuktam / na hyabhidheyani«kar«e gomadÃdi«u bhÃvapratyayÃnuÓÃsanam, api tarhi abhidheyani«kar«e hi 'yasya guïasya hi bhÃvÃdi'ti tvabhidheyÃni«kar«Ãrthameva smaraïam / itarathà tvanenaiva gatÃrthatvÃt k­ttaddhitasamÃse«vatyavacanÅyamÃpadyeta / ata÷ prÃk pratÅte ekanimittasambandhiviÓi«Âe 'parasmin sambandhinyabhihiter'thag­hÅta÷ sambandho nÃbhidheyapak«e nik«ipyate / sarvayaugikÃnÃmapi cai«aiva dig darÓayitavyà / Ãha ca-- sarvatra yaugikai÷ ÓabdairdravyamevÃbhidhÅyate / na hi sambandhavÃcyatvaæ sambhavatyatigauravÃt|| iti / ato 'numeyÃntarÃsambhavÃd viÓe«aïaviÓe«yabhÆtau dharmadharmiïÃvevÃnumÃnasamadhigamyÃviti ||32-33|| upasaæharati---- viÓe«aïeti gamyÃvityantena / sa cÃyamaÇgÃÇgibhÃva÷ kaiÓcid vikalpenÃÓrita÷ / evaæ hi manyante / sarvathà hi dharmamÃtre dharmaïi và svatantre pramÅyamÃïe siddhasÃdhyatÃdido«o bhavati kana viÓi«ÂapramÃyÃm / viÓi«Âatà tu kadÃcit kasyacid yathÃbhiprÃyaæ bhavatu nÃma, na ki¤cid du«yati / sarvathà tÃvat dharmiïa eva parvatÃderagnyÃdidharmastaddharmeïaiva dhÆmÃdinÃvagantavya÷ / sa tu dharmo viÓe«aïabhÆto viÓe«yabhÆto ________________________________________________________ atrottaraæ vadantyanye yadi dharmÅ viÓe«aïam / hetudharmeïa sambandhastasyÃprÃdhÃnyato 'sphuÂa÷1 // Msv_5,4.36 // pradhÃnatvÃddhi dharmeïa sambandho vÃkyato bhavet / tatrÃsambhavata÷ paÓcÃt kalpyo 'sau dharmiïà saha // Msv_5,4.37 // vÃvagantavya iti na kaÓcid viÓe«a÷ / ubhayathÃpi svatantrÃnumÃnÃbhÃvÃdityÃha--- aÇgetyavadhÃryate 'ntena ||34-35|| atra dÆ«aïamÃha---atreti / ayamabhiprÃya÷--- laukikÃni hi pramÃïÃni lak«aïakÃrairapi yathÃlokamevÃnugantavyÃni / na tu viparÅtam / nahyagni÷ parvataviÓi«Âa iti loko budhyate / api tu parvato 'gnimÃniti / tathà svayamanumÃnena pratipannimarthaæ tenaiva paraæ pratipÃdayanto laukikà dharmaïà viÓi«Âameva hetuæ prayu¤jÃnà d­Óyante, yathÃgnayanumÃni eva dhÆmavattvÃdagnimÃniti / taccedamagnau deÓena viÓi«Âe 'numÅyamÃne nopapadyate / viÓe«aïatayà hi parvataviÓi«Âo 'gniriti dharmiïyupÃtte dhÆmavattvÃditi hetudharmeïa tasya sambandho na sphuÂaæ prakÃÓate / dharmadharmitayÃvagatasya hetutvam / na ca guïabhÃvopÃtto dharmÅ hetudharmasambandhamarhati, guïÃnÃæ parasparÃsambanadhÃt / ato 'smÃt parÃrthahetuprayogaviÓe«Ãdeva laukikÃnÃmÅd­ÓÅ pratipattirunnÅyate / yat svayamapi dharmaviÓi«Âameva dharmiïaæ budhyate na viparÅtamiti ||36 || yadi tarhi dharmiïo hetudharmeïa sambandho na sphuÂa÷ kena tarhi prasajyata ityata Ãha--pradhÃnatvaditi / dhvaniviÓi«Âamanityatvaæ k­takatvÃdityucyamÃne 'nityatvÃkhyena dharmeïaiva sÃdhyatayà pradhÃnabhÆtena k­takatvÃdihetu÷ sambadhyeta na dhvaninà guïabhÆtena / sarvasya hyekavÃkyagatasya pradhÃnÃnvaya eva yukta÷ / pradhÃnasambandhe ca hetorapak«adharmatvam / nahi k­takatvama ________________________________________________________ dhvanerityathavà vÃcyamanavayasya tu darÓane / bhedopÃttasya dharmasya guïabhÃvo na du«yati // Msv_5,4.38 // nityatvasya dharma÷, kiæ tarhi dhvane÷ / ato dharmyeva dharmaviÓi«Âa÷ svayaæ pramÃt­bhiravagamyate / tathaiva parasmai pratipÃdyata iti yuktamiti / yadi tÆcyate, satyaæ pradhÃnatayà dharmeïa heto÷ sambandho vÃkyÃdavagamyate, liÇgabalÅyastvena tu vÃkyaæ bÃdhitvà dharmiïaiva sambandha÷ kalpayi«yate / hetudharmasya hi dharmiïaiva sambandhayogyatà na dharmeïa, ato dharmasambandhÃbhÃvÃd dharmiïaiva sambandho bhavi«yatÅtyata Ãha--- tatreti / ayamabhiprÃya÷-- satyamevaæ dharmaïà sambandha÷ sidhyati / kiæ tvayameva kleÓo yadvÃkyasvarasabhaÇgo nÃma / ata evÃha-- kalpyo 'sÃviti / anyathÃpratipannasyÃnyathÃkalpanaiva do«a iti kabhÃva÷ ||37|| dhvane÷ k­takatvÃditi và punardharmyupÃdÃnena heturviÓe«aïÅya÷, na caivaæ prayoktÃra÷ prayu¤jÃnà d­Óyanta ityabhiprÃyeïÃha---dhvaneriti / yastu vadati dharmiïyapi viÓe«Âe sÃdhye 'nvayopadarÓanavelÃyÃæ yatra yatra k­takatvamityukte dhvanireva pradhÃnatayà sambadhyeta nÃnityatvaæ guïabhÆtatvÃdititaæ pratyÃha---anvayasyeti / anvayopadarÓanakÃle hi bhedenaiva dharmamupÃdadate / yatra yatra k­takatvaæ tatra tatrÃnityatvamiti na tatra pradhÃnasambandhÃÓaÇkà / ata÷ pratij¤ÃvasthÃyÃæ dharmaviÓi«Âe dharmiïi sÃdhyamÃne yoguïabhÃva ÃsÅt nÃsau d­«ÂÃntavÃkye du«yati / hetustvaviÓi«Âa eva tÃrkikai÷ prayujyata ityuktam / tatrÃviÓe«ita eva prayukte bhavati pradhÃnabhÆtadharmasambandhÃÓaÇketi / yastu vadati «a«Âhyantena dhvaninÃnityatvaæ viÓe«yate dhvaneranityatvamiti / evaæ ca k­takatvÃdityasyÃvipariïatavibhaktikena dhvaninaiva sambandha÷ sphuÂo bhavati / dharmasambandha eva yathÃvad vibhaktivipariïÃmena syÃt / sa cÃnyÃyya iti sa vaktavya÷ / nirÃk­to 'yaæ pak«o vÃrtikak­taiva--- "sambandho 'pyanupÃdÃnÃnnÃmnà «a«Âhyapi và mitau" iti / «a«ÂhÅnirdeÓe hi sambandha eva sÃdhyo bhavet / tasya ca sÃdhyatà nirÃk­taiva / viÓi«ÂasÃdhyapak«a eva sthitvà dharmiviÓi«Âatà dharmasyedÃnÅæ ________________________________________________________ agnerdeÓaviÓi«Âatve na caitat pak«alak«aïam / viÓi«ÂatÃsya deÓena bhavedevaæprakÃrikà // Msv_5,4.39 // yo 'gni÷ so 'sti kvaciddeÓe yo d­«Âo yatra tatra và / agni÷ pÆrvÃnubhÆto và deÓamÃtreïa saÇgata÷ // Msv_5,4.40 // yo 'gni÷ so 'nena yukto và yo d­«Âo 'nena so 'thavà / yo 'yaæ sa deÓamÃtreïa yukta÷ pÆrveïa vÃpyayam // Msv_5,4.41 // etadadeÓaviÓi«Âo và yo 'yamagniritÅha tu / pÆrvayo÷ siddhasÃdhyatvaæ pare«u syÃd viruddhatà // Msv_5,4.42 // vyÃptiretena deÓena sarvÃgnÅnÃæ na yujyate / nÃpi pÆrvasya nÃpye«a vahni÷ sarvairviÓe«yate // Msv_5,4.43 // nirÃkriyate / kimatra sambandhasÃdhyatvaæ punarupak«ipyate / tadalamanena bÃlabhëiteneti ||38|| api ca agnerdeÓaviÓi«Âatve sÃdhyamÃne vak«yamÃïasamastapak«aprakÃrÃïÃmasambhavo 'pÅtyÃha---agneriti / dÆ«aïÃntarasamu¤caye cakÃra÷ / etaditi vak«yamÃïalak«aïapratinirdeÓa iti / tÃneva pak«aprakÃrÃn vaktuæ saæk«ipya pratijÃnÅte ||38|| idÃnÅæ vibhajya tÃneva darÓayati---yo 'gniritÅtÅtyantena / nigadavyÃkhyÃto grantha÷ / vivekastu pak«ÃïÃæ praïihitairavagamyata iti / ihacÃdyayordvayo÷ pak«ayo÷ siddhasÃdhyatà do«a÷ / siddho hi kvacidagni÷, d­«ÂapÆrvo 'pi pÆrvadeÓÃdhikaraïa÷ siddha eva kiæ tat pra(sÃ)dhÃnena / pare«u tu pa¤casu pak«e«u pramÃïÃntaravirodha ityÃha--- iha tviti / siddhasÃdhyatà suprakÃÓaiva ||40-42|| virodhaæ prapa¤cayati--- vyÃptirita / yattÃvat yo 'gni÷ so 'nena yukta ityuktaæ tadayuktam / nahyanena deÓena sarvÃgnayo vyÃpyante deÓasyÃvaibhavÃt sarvÃgnÅnÃæ cÃtrÃsannidhÃnÃt, tadbhÃvo hyatrÃbhÃvena virudhyata iti ||42|| ________________________________________________________ deÓai÷ pÆrveïa vÃpyasya na deÓena viÓe«yatà / etadadeÓaviÓi«Âo 'yamityetat kathyate katham // Msv_5,4.44 // yadà deÓÃnapek«o 'gnirnÃyamityavadhÃryate / agne÷ pÆrvataraæ cÃtra deÓa evÃvadhÃryate // Msv_5,4.45 // tajj¤ÃnakÃlabuddhaÓca na deÓa÷ syÃd viÓe«aïam / deÓasya parvatÃdestu svarupe pÃvakÃd­te // Msv_5,4.46 // yo d­«Âo 'nena so 'thaveti yaduktaæ dÆ«ayati---nÃpi pÆrvasyeti / d­«ÂasyÃpyagneranena deÓena vyÃptirna vidyata ityartha÷ / yo 'yaæsa deÓamÃtreïetyatra dÆ«aïamÃha---nÃpÅti deÓairantena / na hye«a pura÷sthito vahni÷ sarvairdeÓairviÓe«yate sarvatra tasyÃbhÃvÃditi / pÆrveïa vÃpyayamityatra virodhamÃha-- pÆrveïeti / pÆrveïa deÓenÃsyÃgnerviÓe«yatà nÃstyeva, pÆrvadeÓasyÃtrÃbhÃvÃt, asya ca tatra / pÆrvÃnubhÆtasya tvagnerdeÓamÃtreïa sambandha÷ pura÷sthitavahne÷ sarvadeÓasambandhanirÃkaraïenaiva tulyanyÃyatayà nirÃk­ta iti na p­thagupanyasya dÆ«ita iti ||43|| evaæ saptasu pak«e«u nirÃk­te«va«Âama÷ pak«o 'vaÓi«yate etaddeÓaviÓi«Âo và yo 'yamagniriti tannirÃkaroti--- etaditi / ayaæ pura÷sthito 'gniranena deÓena viÓi«Âa÷ sÃdhyata iti sa vaktavya÷ / svadeÓakÃlavartyeva smaraïena vi«ayÅk­ta÷ kathamasÃvanena deÓena viÓe«Âuæ Óakya÷ / tadevaævÃdinà nÃpi pÆrvasyetyapi nÃlocitam / anavacchinnasm­tÃvapi ca dharmo dharmiïo viÓe«aïamiti nedaæ yuktisÃdhyam / dharmÃïÃæ dharmiviÓe«aïatayaiva sarvadÃvagaterityalamaneneti / deÓa eva tu pÆrvÃvagato viÓe«yatÃmarhatÅtyabhiprÃyeïÃha--- agneriti ||44-45|| yadi cÃgnirviÓe«yo bhavet tatastasyaivÃyamÃdyo j¤ÃnakÃlo bhavet, prasiddhasyÃprasiddhena viÓe«aïÃt / iha tvÃdau parvata eva j¤Ãyate / kathamasau paÓcÃt pratye«yamÃïasyÃgnerviÓe«aïaæ bhavatÅtyÃha---tajj¤Ãneti / tadav­ttenÃgniæ nirdiÓati / agnerj¤ÃnakÃle hi sa eva deÓo buddha÷,nÃgni÷, ata÷ kasya ________________________________________________________ g­hÅte 'gniviÓi«Âasya punarj¤Ãnaæ na du«yati / tasmÃt dharmaviÓi«Âasya dharmiïa÷ syÃt prameyatà // Msv_5,4.47 // sà deÓasyÃgniyuktasya dhÆmasyÃnyaiÓca kalpità / nanu Óabdavadeva syÃt liÇgagamyaæ viÓe«aïam // Msv_5,4.48 // naivaæ na hyatra liÇgasya Óaktyanekatvakalpanà / na ca tasyÃnumeyatvaæ viÓe«yaÓcÃvadhÃrita÷ // Msv_5,4.49 // deÓo viÓe«aïaæ bhavati / pramitaæ hi vastvapramitena dharmeïa pramitsitaæ bhavati kakÅd­gdharmo 'yamiti / tathà cadeÓa iti sa eva pramitsyate, pramÅyate ca, na punaragniriti / nanu deÓo 'pi pratyak«Ãvagata eveti kakathamasÃvanumÃnasyavi«ayo bhavi«yatÅtyata Ãha--- deÓasyeti / svarÆpamÃtrameva hi deÓasya pratyak«eïÃvagatam, anumÃnena tu pÃvakÃdiviÓi«Âatà tasyÃnumÅyata iti na g­hÅtagrÃhitvamiti / ato dharmyeva dharmaviÓi«Âa÷ prameya÷ na dharmo dharmiviÓi«Âa ityÃha---tasmÃditi ||46-47|| evaæ ca deÓa evÃgniviÓi«Âa÷ prameyo 'vati«Âhate / sa hi dharmÅ, tadÃÓrayatvÃdagne÷ / na tvagni÷, atadÃÓrayatvÃd deÓasyetyÃha---sà deÓasyeti / anye tu pÆrvÃvagatadhÆmamapyagniviÓi«ÂamanumÃnasya prameyaæ manyante / tadapi sÃdhvevetyabhiprÃyeïÃha---dhÆmasyÃnyaiÓca kalpiteti / sà prameyateti sambandha÷ / atra codayati--- nanviti / viÓi«Âo 'numÃnasya vi«aya ityuktam / nÃg­hÅtaviÓe«aïanyÃyena liÇgamapi Óabdavad viÓe«aïamÃtraparyavasÃyyeva yuktam / Óabdo hi viÓe«aïamÃtra eva vartata ityÃk­tyadhikaraïe vak«yata iti ||48|| pariharati---naivamiti / kÃraïamÃha---nahÅti / anekaÓaktikalpanÃbhayena hi Óabdasya viÓe«aïamÃtraparyavasÃnami«Âam / liÇgaæ tu pÆrvÃvagatapratibandhavalena pratibandhakadhiyamupakalpayati / tad yÃvataiva pratibaddhamavagataæ dhÆmavattvaæ pratibaddhamavagatamityagnimattvamevÃnumÃpayatÅti na kaÓcit do«a iti / na ca viÓe«aïamÃtramanumeyaæ siddhasÃdhyatvÃdityuktamityÃbhiprÃyeïÃha--- ________________________________________________________ viÓi«Âatvena cÃj¤ÃnÃt tanmÃtrasyÃnumeyatà / nanu dhÆmaviÓe«yatve heto÷ pak«aikadeÓatà // Msv_5,4.50 // naitadastiviÓe«e hi sÃdhye sÃmÃnyahetunà / dhÆmatajj¤Ãnasambandhasm­tiprÃmÃïyakalpane // Msv_5,4.51 // phalena vi«ayaikatvaæ tadvayÃpÃrÃt puroditam / prameyadhÅ÷ pramÃïaæ hi bhëyakÃrastu manyate // Msv_5,4.52 // na ceti viÓe«yo 'pi parvÃtadisvarÆpeïÃvadhÃrita÷ so 'pi nÃnumeya ityÃhaviÓe«ya iti ||49|| ato viÓi«Âatvenaiva rÆpeïÃj¤ÃnÃt tasyaivÃnumeyatvamityÃha---viÓi«Âatveneti / atra codayati--- nanviti / dhÆmo 'pyagniviÓi«Âo 'numÅyata ityuktaæ, tadayuktam / pratij¤ÃrthaikadeÓatvÃditi / pariharati---naitaditi / sÃmÃnyaviÓe«yatÃtmà hi dhÆma÷, tatra viÓi«Ãtmanà pak«Åk­tasya sÃmÃnyatmanà hetutvamiti na pak«aikadeÓateti / samadhigataæ tÃvadanumÃnasya viÓi«Âo vi«aya iti, svarÆpameva kimasyeti na j¤Ãyate / tad yadi dhÆmatajj¤ÃnÃdÅnÃmanumÃnatvami«yate, tata÷ pramÃïaphalayorvi«ayabheda÷ sa cÃyukta÷ / ata eva bhik«uïà ekameva j¤Ãnaæ pramÃïaphalarÆpamiti pratyak«amuktvà tadevÃnumÃne 'pyatidi«Âaæ pÆrvavat phalamasyeti / yaditvanumeyaj¤Ãnameva pramÃïami«yate tato 'pyatiriktaphalÃbhÃva÷ / ato vaktavyamanumÃnasya svarÆpamityata Ãha--- dhÆmatajj¤Ãneti / yattÃvat bhik«uïà pramÃïa(phala?)meva phalamityekavi«ayatvalÃbhÃvadÃÓritaæ, tat pratyak«avadihÃpi prati«eddhavyam / na hi sÃdhyarasÃdhanayorabhedaæ laukikà manyante / ko hi v­k«Ãcchidayà sÃrdhaæ paraÓorekatvamÃti«Âhate / vi«ayabhedaparihÃrastu pratyak«okta evehÃpyanusandhÃtavya÷ / yathà hÅndriyÃdipramÃïapak«e yatra phalaæ ni«padyate tadvi«ayavyÃpÃrÃt samÃnavi«ayatvamupapÃditam / evamihÃpi dhÆmÃdipramÃïapak«e tadvyÃpÃrÃdeva puroditaæ vi«ayaikatvamitade«Âavyam / ato dhÆmastajj¤Ãnaæ và sambandhastatsmaraïaæ và pramÃïamastu, vivak«ÃdhÅnatvÃt pramÃïaphalabhÃvasyeti / yattu buddhe÷ pramÃïa ________________________________________________________ pratyak«ÃniyamoktiÓca sarvatraivÃnu«ajyate / anumÃnag­hÅtasya tenaiva pratipÃdanÃt // Msv_5,4.53 // parebhyo vächatà vÃcya÷pÆrvaæ pak«o yathodita÷ / tatra dharmiïamuddiÓya sÃdhyadharmo vidhÅyate // Msv_5,4.54 // (phala?)tve phalÃbhÃva ityuktam / bhëyakÃro hi buddhireva pramÃïamiti darÓayati yat kÃraïamasannik­«Âer'the buddhiriti vadati / na ca phalÃbhÃva÷, hÃnÃdereva phalatvÃt / naca sajÃtÅyameva phalamiti rÃjÃj¤Ã / upayogÃddhi rakasajÃtÅyamasajÃtÅyaæ và phalaæ bhavatyeva / astu và sajÃtÅyameva phalaæ hÃnÃdibuddhi÷ phalaæ bhavi«yati / upakÃrÃdism­tirvesyabhiprÃyeïÃha---prameyadhÅriti ||52|| yadi bhëyakÃra÷ pramayadhiya÷ prÃmÃïyaæ manyate, kathaæ tarhi dhÆmÃdipramÃïatvÃbhyupagama÷ ata Ãha---pratyak«eti / uktamasmÃbhirvivak«ÃdhÅnaæ pramÃïatvamiti / tad yadà dhÆmÃdÅnÃmeva prak­«ÂasÃdhanatvamavagamyate, tadà tadeva pramÃïam / bhëyakÃreïÃpi buddhirvà janma vetyÃdinà pratyak«aniyamaæ darÓayatà sarvatraivÃniyamastulyayà darÓita eva / ato na dhÆmÃdiprÃmÃïyÃbhyupagame bhëyavirodha iti ||52|| ta¤cedamanumÃnaæ dvedhà bauddhà vibhajante svÃrthaæ parÃrtha¤ceti / yadÃhu÷---- anumÃnaæ dvidhà svÃrthaæ trirÆpÃlliÇgator'thad­k parÃrthamanumÃnaæ tu svad­«ÂÃrthaprakÃÓakam|| iti / tadidaæ dvaividhyamanupapannamityabhiprÃyeïÃha---anumÃneti / asyÃrtha÷--- guruÓi«yasahÃdhyÃyivirodhiprativÃdibhya÷ parebhyo 'numÃnag­hÅtasyÃrthasya tenaivÃnumÃnena pratipÃdanaæ vächatà yathà pÆrvamasmÃbhi÷ pratipÃdita÷ pak«o viÓi«Âo dharmÅ pramÅyata iti sa vaktavya÷ / idamatrÃkÆtam / svayamanumÃnena g­hÅtamarthaæ paraæ pratipÃdayituæ sÃdhanavÃkyameva prayujyate / parastu tato vÃkyÃt trirÆpaæ liÇgamanusandhÃya svayameva sÃdhyaæ vastu budhyate, tadasya svÃrtamevÃnumÃnam / vakturapi svayamarthaæ pratipannavata÷ svÃrthÃnumÃnameva, kataradatra parÃrthÃnumÃnamiti na vidma÷ / vacanaæ parÃrthamiti cet / na / ananumÃnatvÃt / vacanaæ parÃrthamiti tu m­«yÃmahe / yadvadati darÓanasya parÃrthatvÃditi, na tu tadanumÃnam, atrirÆpaliÇgajanitatvÃdanarthad­k ca / trirÆpÃlliÇgator'thÃd­ganumÃnamiti va÷ siddhÃnta÷, ata÷ kathaæ vacanamanumÃnam / athÃnamumÃnagocarÅk­tÃrthapratipÃdanasamarthavacanapÃrÃrthyÃdanumÃnaæ parÃrthamityupacaryate, tata÷ pratyak«apratipannamapyarthaæ bodayad vaca÷ parÃrthamiti pratyak«amapi parÃrthamÃpadyeta / yadi tu svalak«aïavi«ayatvÃt pratyak«asya tasya cÃÓabdagocaratvÃnna pratyak«aæ parÃrthÃmityucyate / tadayuktam / evaæ hi pratyak«ag­hÅtÃrthaviparÅtÃbhidhÃyinÃæ tadvirodhodbhÃvanavacanaæ na yujyate || yo hi pratyak«avirÆddhamarthaæ pratijÃnÅte nÃgnirÆpa«ïa iti, sa vacanena taæ pratyak«avi«ayamarthaæ pratipÃdya nirÃkriyate / pratyak«avi«aye tu ÓabdÃgocare tannopapadyeta,ata÷ pratyak«avi«ayamapi Óabdo vadatÅtyabhyupagantavyam / evaæ ca pratyak«avi«ayavacanaparÃrthatayà ka÷ pratyak«aparÃrthatÃæ vÃrayatÅti dvaividhyÃnupapatti÷ / ato yathodita÷ pak«a eva vÃcya ityuktavÃn / idaæ tu vaktavyam---- ko 'yaæ pak«o nÃma, taducyate, pratij¤Ãrtha÷ pak«a÷ / kà pratij¤Ã / sÃdhyasamarpakaæ vacanam / yadÃhu÷--- 'sÃdhyanirdeÓa÷ pratij¤e'ti / ata÷ sÃdhya÷ pak«a ityÃcak«maha iti vÃcya÷ pak«a ityuktam / tadvacanamidÃnÅmupanyasyati---tatreti / tatra pak«e dharmiïaæ prathaæmupaddiÓya sÃdhyadharmo 'gnyÃdirvidhÅyate / yo 'yaæ parvata÷ so 'gnimÃnityuktaæ bhavati / idaæ tu pak«avacanaæ pratij¤ÃparanÃmÃnameke nÃnumanyante / vadanti ca kimanenÃnarthakena, antareïÃpi pak«avacanamapek«itaæ sidhyatyeva / heturhi sÃdhyasÃdhaka÷ / na pak«asya vacanam / nahyayamÃgamikor'tha÷, hetuvacanÃnarthakyaprasaÇgÃt / ÃptÃnusÃreïa pak«avacanÃdrathaniÓcaye hetvabhidhÃnamanarthakaæ syÃt / vakt­guïado«ÃvadhÃraïapravaïa eva prativÃdÅ bhavet / hetvadhÅne tu nirïaye tacchktireva nirÆpayitumucitÃ, kiæ pratij¤Ãvacanen / hetoÓca sÃmarthyaæ sÃdhyÃnvayapradarÓanenaiva siddham / ato yat k­takaæ tadanityaæ ÓabdaÓca k­taka ityudÃharaïopanayamÃtrÃdeva sÃdhyasiddheranarthikà pratij¤Ã / hetoreva tu trairÆpyaæ darÓayitavyam / tacca d­«ÂÃntadvayenopanayena ca kathyata iti k­tamativistareïa / yadi tu vivÃdamÃvedayituæ pratij¤Ãvacanamityucyate / tanna / avyÃpakatvÃt / yo hi manyate--- yadà khalvayaæ Óabdo nitya iti pratijÃnÅte tadetaro 'nityavÃdÅ vyutthito bhavati tato jalpa÷ pravartata iti / tacca naivam, avyÃpakatvÃt / yo hi manyate---yadà khalvayaæ Óabdo nitya iti pratijÃnite tadetaro 'nityavÃdÅ vyutthito bhavati tato jalpa÷ pravartata iti / tacca naivam, avyÃpakatvÃt / nedaæ pratij¤Ãvacanasya vyÃpakaæ prayojanam / vÃde asambhavÃt / Ói«yavi«ayo hi sa÷ / sa ca tattvameva bodhayitavya÷ , ato hetuÓaktimeva pratipÃdya tattvaæ bodhyata iti yuktam, kiæ vivÃda Ãdriyate, na hi tena saha vivaditavyam / jalpe syÃditi ced, na / anyathà siddhe÷ / tatraitat syÃt--- jalpe khalu vivÃdamÃjihÅr«u÷ pratij¤Ãæ praïayatÅti, tacca naivam / anyathÃsiddhe÷, asatyapi hi pak«avacane lak«yata eva yathà dhvanimanityamanuminotÅti, yat kÃraïaæ yatk­takaæ tadanityaæ yathà ghaÂa ityuktvà k­takatvaæ dhvanerupanayati ÓabdaÓca k­taka iti / tato jalpa÷ pravarti«yata eva / vitaï¬Ã tu yathà tathà vÃde darÓite pravartata eva / na hi vaitaï¬ikasya ki¤cit paranigrahÃdanyad sÃdhyamasti / yadasau pratij¤Ãvacanena kvacidarthe sÃdhyamÃne svaviparÅtasiddhiæ manvÃno jÃtodvego vivadet / ata÷ pratij¤Ãvacanaæ kathÃtraye 'pyanupayujyamÃnamupek«aïÅyamityÃk«ipanti || atrÃbhidhÅyate--- svad­«ÂÃrthaprakÃÓanaæ parÃrthamanumÃnamiti bhavadbhirevoktam / svayaæ ca kutaÓciddhetuviÓe«Ãt ki¤cit kenacid dharmeïa viÓi«Âamavagatamiti parasmà api tathaiva kathyata iti yuktam / asatyÃæ tu pratij¤ÃyÃmanÃÓrayahetvÃdaya ÃkÃÓapatità iva bhaveyu÷ / nanu nÃyaæ pak«avacanapura÷saramaj¤ÃsÅtsÃdhyamiti kathaæ parasmai tathà kathayati / maivam / yadyapi Óabdo 'nitya iti svapratipattau noccÃritaæ tathÃpi savikalpakatvÃdasyà buddherastyevÃtra pramÃturviÓi«Âo vikalpa÷, uccÃraïaæ tu parÃrthamiti tanmÃtraæ svapratipattau nÃsÅt / parastu nÃnuccÃritena Óabdena pratipÃdayituæ Óakyata ityuccÃrya pratipÃdyata iti ÓabdoccÃraïamÃtramadhikam / yattu vÃde 'nupayoga ityuktam, tanna, sutarÃmupayogÃt / jalpavitaï¬e hi vijigÅ«amÃïayordvayo÷ pravartata iti paraæ bhrÃmayituæ pratij¤Ãvacanaæ na prayujyeta / avivÃde tu Ói«yo na vyÃmohanÅya iti viÓadatarameva pratij¤Ã ________________________________________________________ niyamastadviruddhÃcca kalpyate nÃvirodhina÷ / asannik­«ÂavÃcà ca dvayamatra jihÃsitam // Msv_5,4.55 // vacanena sÃdhyata iti yuktam / na hi na ÓabdadÃridrayaæ, yadenaæ tattvaæ bubhutsamÃnamupasannamaviÓadavacanena parikleÓayÃma / na caiva jalpe 'nupayoga iti / uktamidamasati hi pratij¤Ãvacane 'nÃÓrayà hetvÃdayo na pravarteranniti / guïabhÆtà hi te pradhÃnabhÆtasÃdhyapek«ÃyÃæ sambadhyante / tacca nÃsita sÃdhyanirdeÓa upapadyate / nirdi«Âe hi sÃdhye kuta ityapek«ÃyÃæ hetu÷ sambadhyate / tata÷ kathamayamavyÃpto 'sya sÃdhaka ityapek«ite vyÃptivacanam / itarathà tvaikÃrthyÃbhÃvÃdekavÃkyataiva na savarteta / tathÃhi-- yat k­takaæ tadanityamityukte k­takatvamanityatayà sambaddhamityanÆditam / punaÓca Óabda÷ k­taka iti Óabdasya k­takatayà sambandho 'nÆdita÷ / parasparasambandhe tu na pramÃïam / asambaddhamidaæ vÃkyadvayamityÃÓaÇkyet, k­takaæ tÃvadanityaæ Óabdo 'pi k­taka iti svarÆpanuvÃdamÃtramubhayoriti ÓaÇkà jÃyeta, arthÃntaraæ vÃpadyeta / yathà cÃnityatvadharmà k­takastathà ÓabdÃtmako 'pÅti, tadatra sarve k­takÃ÷ ÓabdÃtmÃna iti sÃdhusampÃditamÃpadyeta / ata÷ pradhÃnavÃkyÃvayavapratij¤Ã yadapahanuyate tannÃstikÃnÃmeva sarvÃpalÃpavÃdinÃæ Óobhate netare«Ãm / sà hi sarvavyavahÃrÃïÃæ sÃra÷ / yadÃhu--- "sÃraæ tu vyavahÃrÃïÃæ pratij¤Ã samudÃh­tà / taddhÃnau hÅyate vÃdÅ tasaæstÃmuttaro bhavet ||" iti sÆkto vÃdivacanaprakÃro dharmiïamuddiÓya sÃdhyadharmo vidhÅyata iti ||53-54|| nanvevaæ sÃdhyaviÓi«Âe dharmiïi vidhÅyamÃne kevalasÃdhyÃnvayÃvagamÃd dharmÃntaravyudÃso bhavet / tataÓcÃnitya÷ Óabda ityukte nitya evetyavadhÃraïÃdambaraguïatvÃdayo 'pi taddharmà na bhaveyu÷ / evaæ ca hetorapi pratik«epÃt sÃdhyasiddhirapi durlabhaiva / asatyavadhÃraïe nityo 'pi syÃditi ne«Âasiddhi÷ / atha kathameko nityo 'nityaÓcetyarthÃt pratipak«apratik«epa÷ / satyam, ata eva tanniv­ttyarthamavadhÃraïe kriyamÃïe itaraniv­ttirapi bhavedata Ãha--- niyama iti / sÃdhyadharmavivak«Ãpek«ayaiva niyama÷ kalpyate, na punaravirodhino 'pi dharmÃntarÃt / ato 'gnimÃniti sÃdhyamÃne 'gnyabhÃvamÃtrameva nirÃk­taæ bhavati, na puna÷ dharmÃntaram / yathà Óukla÷ paÂa ityukte tadvirodhinastadabhÃvasyaiva niv­ttirbhavati,nÃvirodhinÃæ sÆk«matvÃdidharmÃïÃmiti / atra cÃsannik­«Âer'tha ityucyate tasya kor'tha÷ / yadyanavagatapÆrvamevÃrthamanumÃnaæ gocarayatÅti, tanna / sambandhaj¤ÃnakÃla eva hi yÃvaddhÆmÃdibhÃvitayÃgnyÃdisambandho 'vagata eva / anyathà niyama evÃvadhÃritau na syÃt / na cÃtra deÓakÃlasambandho 'dhika iti vaktavyam / dhÆmasya hi deÓÃdisambandho bhÃsate nÃgne÷ / dhÆmopalak«itÃÓe«adeÓasambandhasya sambandhasamadhigama evÃvasÃyÃt / ata eva kaiÓcit smaraïÃbhimÃnanirÃsÃrthamasannik­«capadaæ vyÃkhyÃtam / smaraïaæ hi sannik­«ÂÃvamarÓollikhitameva prÃyaÓo bhavati,sa iti hi tat pravartate / na caivamanumÃnam / ato nedaæ smaraïam / nanvasatyapi tadullekhe smaraïamutpadyata eva / yathà pramo«e / maivam / grahaïakÃraïÃbhÃvÃddhi tatrÃnubhavÃkÃraprav­ttamapi j¤Ãnaæ smatirityÃsthitam / na hyasannihitarajatÃdyavabhÃsakÃraïatvamindriyayÃïÃæ prÃpyakÃriïÃæ sambhavati / sm­tihetustu prÃcÅnÃmubhavaprabhÃvità bhÃvanà samastÅti sm­tireva pramu«itatadavamarÓà setyÃÓritam / idaæ tu pratyutpannaliÇgÃdikÃraïabalÃdutpadyamÃnaæ laiÇgikaj¤ÃnamanubhavÃkÃraprav­taæ na tadbhÃvÃdutÃrayituæ Óakyam / anubhÆtiÓca na÷ pramÃïam / ata÷ pramÃïamanumÃnamityÃkhyÃyate / yadyevamastu tarhÅdamevÃsannik­«Âapadasya prayojanam / na / phalÃbhÃvenÃprÃmÃïyaprasaÇgÃt / adhikaparicchedaphalaæ pramÃïaæ bhavati / paricchedamÃtrasya tu phalatve sm­tÃvapi prasaÇga÷ / sÃpi hi svagocaraparicchedÃtmikaiva jÃyate / syÃnmatam---anapek«aæ hi na÷ pramÃïam / apek«ate ca smaraïaæ grahaïam / ato na pramÃïamiti / tanna / laiÇgike prasaÇgÃt / tadapi hyekadeÓadarÓanÃdisÃpek«ameva / svavi«ayagrahaïÃpek«aæ smaraïaæ nedamiti cenna / ihÃpi tadapek«aïÃt / laiÇgikamapi hi prÃcÅnÃgnij¤ÃnasÃpek«ameva / na hyanavagatÃgneraviditasambandhasyÃgniratreti matirÃvirasti / na ca grahaïaæ pramÃïameveti rÃjÃj¤Ã / bhrÃntÃvapi prasaÇgÃt / viparÅtÃvagraho 'pi grahaïameva / na ca pramÃïam / na cÃsau nÃstÅti yathÃrthÃyathÃrthaj¤ÃnavibhÃgaæ vyÃcak«ÃïairasmÃbhiruktameva / api ca 'arthe 'nupalabdha' iti sÆtrayatà sÆtrakÃreïa ________________________________________________________ tÃdrÆpyeïa g­hÅtatvaæ tadviparyayato 'pi ca / pramitasya pramÃïe hi nÃpek«Ã jÃyate puna÷ // Msv_5,4.56 // tÃdrÆpyeïa paricchinne pramÃïaæ ni«phalaæ param / sarvamanupalabdhÃrthavi«ayameva pramÃïamiti sÆtritam / etadapi tadvyÃkhyÃnÃvasare varïitameva / ato vyÃkhyeyamasannik­«ÂÃrthagrahaïamata Ãha--- asannik­«Âeti / asyÃrtha÷--- dvedhà hi sannik­«Âaæ bhavati tadrÆpapramitaæ viparÅtanirÆpitaæ và / tadubhayajihÃsayeyamasannik­«ÂavÃgiti / kiæ punastannirÃkaraïamata Ãha--- pramitasyeti / vyavahÃrÃrthaæ hyapramitaparicchedÃya pramÃïamapek«yate na vyasanena / sa ca sak­tpramÃïavyÃpÃrÃdeva siddha iti na pramÃïÃntarÃpek«eti ||55,56|| kiæ puna÷ pramitasya pramÃïÃntarÃpek«Ã na jÃyeta / ata Ãha---tÃdrÆpyeïeti / varïitamidaæ ---dvedhà hi pramitaæ bhavati tÃdrÆpyeïa vaiparÅtyeneti / tatra tÃvat tÃdrÆpyaparicchede na paraæ pramÃïaæ phalavat / pÆrvapiracchedÃdeva tadarthasiddhe÷ / vaiparÅtyaparicchede tu pramÃïÃntaramanavakÃÓameveti tadubhayanirÃkaraïÃrthamasannik­«Âagrahaïamarthavat / nanvevamapramÃïamevÃnumÃnaæ sannik­«Âavi«ayatvÃdityuktameva / na / adhikÃravi«ayatvÃt / yadyapi pÆrvÃvagato dharma÷ sm­tivi«aya÷ / dharmÅ ca giriranubhavasiddha÷, tathÃpi viÓi«ÂamanumÃnena vi«ayÅkrayata iti varïitamasak­t / nanvagniviÓi«Âo 'pi sambandhasamaya eva saævidita÷ / evaæ hyanena vyÃptigrahaïakÃle 'vagataæ dhÆmavanmÃtramagnimaditi / tadasya dhÆmavanmÃtra evÃpek«Ã / vidite tu tasminnagnimattà pramitapÆrvaivÃnubhÆyate / satyam / kintu dhÆmavÃnagnimattayà pritapÆrvo 'pi samapratyanumÃnena pratyabhij¤Ãyate / pratyabhij¤Ãnaæ cedaæ pramÃïameva pratyak«apratyabhij¤Ãnavat / pÆrvaæ hi dhÆmavattvopalak«itena rÆpeïÃgnimattayà deÓo nirj¤Ãta÷ / samapratyayamasÃvagnimÃniti viÓe«ato 'numÃnena pratyabhij¤Ãyata iti kimanupapannam / avaÓyaæ caivamabhyupagantavyam, anyathà kathamagnimÃniti viditvà vyavahÃrÃya ghaÂate / e«a hi paktukÃmo 'gnimattÃmanumÃyÃgnaye dhÃvatÅti paÓyÃma÷ / ________________________________________________________ vaiparÅtyaparicchinne nÃvakÃÓa÷ parasya tu // Msv_5,4.57 // mÆle tasya hyanutpanne pÆrveïa vi«ayo h­ta÷ / pratyak«ÃdeÓca «aÂakasya naivÃrthà hyavadhÃrita÷ // Msv_5,4.58 // tenaivottarabÃdha÷ syÃd vikalpÃderasambhavÃt / agrÃhyatà tu ÓabdÃde÷ pratyak«eïa viridhyate // Msv_5,4.59 // tat kasya heto÷, na yadi pÆrvÃnubhavÃdadya viÓe«a÷, avÃgamat khalvayaæ dhÆmavÃnagnimÃniti, na cÃgnaye dhÃvatÅti / kathamanÃÓrayapratipanne 'gnau vyavaharatÅti cet / na / prÃgapi dhÆmavadÃÓrayatvanÃvagamÃt / parvatamadhunà pratyak«eïa viÓe«ato 'vagamyÃgnye vyavaharatÅti cet / kimasyÃgnyarthina÷ parvatapratyak«eïa / tadayamagnimattayà bodha eva pÆrvabodhÃd vilak«aïo 'bhyupagantavya÷ / yatk­to vyavahÃraviÓe«a ityag­hÅtavi«ayatvÃdanumÃnaæ pramÃïamiti vaktavyam / tadidamasannik­«Âagrahaïenoktam / ye tu sm­tyÃÓaÇkÃnirÃkaraïama÷ saya prayojanamÃhu÷, te«Ãæ bÃdhitavi«ayamapyanumÃnamÃpadyeta / na hi tannirÃkaraïamavayavÃntareïa lak«aïagranthe k­tamupalabhyate / ato 'sannik­«Âagrahaïamevobhayavidhasannik­«ÂÃrthanirÃkaraïÃrthamiti sÃdhvÅ vyÃkhyeti ||57|| vaiparÅtyaparicchinne paramanavakÃÓamityuktam / tatra kÃraïamÃha--- mÆla iti / vyÃptismaraïÃdi hyanumÃnasya mÆlam, tadyÃvaduttaraæ tattadvyÃpÃravyagratayà vilambate tÃvacchÅghrabhÃvinà pÆrveïa vi«ayÃpahÃrÃd viprak­«ÂasÃdhanasyotpattireva nirudhyata ityanantarameva vak«yata iti kathaæ punaranumÃnaæ bÃdhyate / tadapi hi pramÃïaæ kathaæ pramÃïÃntareïa bÃdhituæ Óakyate / bÃdhe và na kvacidÃÓvÃso bhavet / ÃbhÃso bÃdhyata iti cet, kathamÃbhÃsatvam / yadi bÃdhÃdevetarÃÓrayaæ tarhyastu và jye«ÂhapramÃïena pratyak«eïÃnumÃnabÃdha÷ / natu tato 'pi jaghanyairaparairbÃdhyate, tat kasya heto÷ ata Ãha---pratyak«Ãderiti syÃdantena / ayamabhiprÃya÷---na pramÃïaæ nÃma kvacit bÃdhyate / avadhÃraïÃtmakaæ hyevaitaditi j¤Ãnaæ pramÃïam / tad yatra kasyacidarthasya kenacidÃtmanÃvadhÃraïaæ bhavati tatra tenotpannasyotpatsyamÃnasya và j¤Ãnasya bÃdho 'bhidhÅyeta / taddvividho hi bÃdha÷ prÃptabÃdhaÓcÃpratÃptabÃdhaÓceti / prÃptabÃdho hi yathÃ--- ÓuktikÃrajataj¤Ãne / tatra hi pÆrvopamardanenaivottaramÃtmÃnaæ labhata iti tat tasya bÃdhakam / uttaraæ ca deÓÃdibhede 'pyabÃdhitaæ svabhÃvataÓca pramÃïaæ pÆrvamÃbhÃsÅkaroti / tadevaæ prÃptabÃdhe tÃvad yenottareïÃrtho 'vadhÃrita÷ / trividhamapyaprÃmÃïyamavadhÃritapadena vyudasyati / na hyaj¤Ãta÷ sandigdho viparyasto vÃrtho 'vadhÃrito bhavatÅti trividhimapyaprÃmÃïyaæ yasya nÃstÅtyuktaæ bhavati / tadevamÃtmanà j¤Ãnena pÆrvamÃbhÃsÅk­tamiti tatrÃbhÃsa eva bÃdhyata iti nÃtiprasaÇga÷ / aprÃptabÃdhe tu yÃvat kli«ÂasÃdhanamanumÃnaæ svagocare sÃmÃnyaÓÃstraæ và kvacid viÓe«avi«aye pravartitumÃrabhate tÃvat pratyak«eïÃnumÃnena và siddhasarvÃÇgakenÃgamena và viÓe«avi«ayeïa ÓÅghrajanmanà yenaivÃrtho 'vadhÃrito bhavati tenaivottarasyotpattipratibandhalak«aïo bÃdho bhavati / na hi balavatà ÓÅghrabhÃvinà pramÃïena niruddhamukhamutpattumarhati / tadevamaprÃptabÃdhe paramanutpannameva prÃptisambhÃvanayà tu bÃdhyata ityucyate Órutyeva liÇgamiti na kvacit pramÃïabÃdha÷ / yattu jaghanyena mukhyabÃdho na yukta iti / tanna / na hi pratyak«ÃdÅnÃæ viniyogapramÃïÃnÃmiva pÃradairbalyaniyama÷ / yadeva tu ÓÅghrabhÃvi pÆrvopamardena vÃtmÃnaæ labhate tadeva bÃdhakamabhidadhmahe / itara¤ca bÃdhyamata eva tenaiva tasya bÃdhaæ brÆma÷ / prÃptabÃdha iva pratyak«asya tenaivÃnumÃnena ca siddhÃÇgakena sÃdhyÃÇgakasya viÓe«aÓÃstreïa sÃmÃnyaÓÃstrasya / ata÷ sarvapramÃïÃviruddhameva pak«amabhidhÃsyÃma÷ / na cÃnÃÓvÃsa÷ / ÃbhÃsabÃdhÃt / svata÷ pramÃïena cÃvadhÃraïÃtmanà j¤ÃnenetarÃbhÃsÅkaraïÃt / tadidamavadhÃritapadenoktamiti / nanu ca balavatÃpi nÃvaÓyaæ durbalaæ bÃdhyate / asati hi sambhave bÃdha÷ sambhavati / ato vi«ayavyavasthÃyà vikalpena samuccayena vobhayamupapÃdayi«yate vinÃtyantikabodhÃÓrayaïena (?), ata Ãha---vikalpÃderiti / nÃtroktà vikalpÃdaya÷ sambhavanti / na tÃvatparasparaviruddhaæ rÆpadvayamekatra samuccÅyate / na hi ÓrÃvaïo 'ÓrÃvaïaÓca nityonityaÓceti sambhavati / na ca vikalpa÷ / vidhini«edhavi«ayatvÃt tasya siddhe vastunyasambhavÃt / na ca vi«ayavyavasthÃ, varïÃtmanÃmeva nityÃnityatvasÃdhanÃt / ato 'sambhavÃdeva bÃdhamabhidadhmaha iti / evamupapÃdito bÃdha udÃharaïairdarÓayitavya÷ / tatra pratyak«abÃdhameva tÃvad darÓayati agrÃhyateti / imaæ tu pratyak«abÃdhaæ na budhyÃmahe / svagocaraviparÅtÃrthaæ hi pramÃïaæ ________________________________________________________ te«ÃmaÓrÃvaïatvÃdi viruddhamanumÃnata÷ / nahi ÓrÃvaïatà nÃma pratyak«eïÃvagamyate // Msv_5,4.60 // sÃnvayavyatirekÃbhyÃæ gamyate badhirÃdi«u / tridhà Óabdavirodha÷ syÃtpratij¤ÃdivibhÃgata÷ // Msv_5,4.61 // pratyak«eïa bÃdhyata iti yuktam / na cagrÃhyatà pratyak«avi«ayà grÃhyagrahaïasambandhavi«ayatvÃttala÷ / tasya ca pratyak«agocaratvÃt / Óabdo hi pratyak«a÷ na grÃhyatà / ata eva hyaÓrÃvaïatÃpak«o 'pi na pratyak«eïa virudhyata iti vak«yate / atrocyate / satyam, nendriyavi«ayo grÃhyatÃ, grÃhyastu tadvi«aya÷ / tadiha grÃhyapalÃpasyaiva pratyak«avirodho darÓita÷ / nirÃlambanÃnumÃnasyeti yÃvat / pratyayastvagrÃhyaparadÃdupapannastasyaivÃbhÃvamabhidhatte / kaÓca grÃhyasya bhÃvo 'nyadato bhÃvÃt / iyaæ hi ÓaÓavi«ÃïasyÃgrÃhyatà yanna bhavati / tadabhÃvÃdeva tatrÃgrÃhyatÃbhidÃnapratyayau / tadanena prakÃreïa ÓabdÃbhÃvapak«asyaiva pratyak«avirodha upadi«Âa iti na ki¤cidanupapannamiti ||58,59|| anumÃnavirodhodÃharaïamÃha---te«Ãmiti / te«Ãmeva ÓabdÃdÅnÃmaÓrÃvaïatvÃdyanumÃnaviruddhaæ yo hyaÓrÃïamanityaæ và Óabdaæ pak«amicchati tasyÃsau ÓÅghrabhÃvinà viparyayÃnumÃnena bÃdhyata iti / idaæ tu pratyak«avarodhamanye manyante / tÃn nirokaroti--- nahÅti / Óabdo hi pratyak«a÷ na tacchrÃvaïatà grÃhyagrÃhakasambandho hi Óabdasya ÓrÃvaïasya ca tvatalbhyÃmucyate / "k­taddhitasamÃse«u sambandhÃbhidhÃnaæ tvatalbhyÃm"iti sm­te÷ / sa ca na pratyak«eïa samadhigamya÷ / api ca atÅndriyaæ Órotraæ,kathaæ tatsambandha÷ Óabdasya pratyak«o bhavi«yati / na hyaindriyÃnaindriyÃdhÃra÷ sambandha÷ pratyak«o bhavati vÃyuvanaspatyoriva / atonÃyaæ pratyak«avirodha iti ||60|| kiæpramÃïikà tarhi ÓrÃvaïatà / ata Ãha---seti / abadhirÃdi«u ÓabdopalabdherbadhirÃdi«u cÃnupalabdheranvayavyatirekau d­Óyete / tathÃhi ÓrotropaghÃtamÃtreïa cak«urÃdimato badhirasya Óabdabuddhirna d­Óyate / Órotre ca d­¬he cak«urÃdi«vasambhave 'pi Óabdagrahaïaæ d­«Âam, ata ÃbhyÃmanvayavyatirekÃbhyÃmidaæ ÓrÃvaïatvaæ gamyata iti / nanvevaæ kathamanumÃnavirodha÷, na hyanvayavyatirekÃvanumÃnam, tatprabhavasamatu mÃnasa÷ ÓrÃvaïatvavikalpa÷, ato mÃnasapratyak«a evÃyamiti kaÓcit bhrÃmyati sa vaktavya÷ / na bahirvi«ayabodhe mana÷ svatantramiti varïitamasak­t / yad yadÅyÃnvayavyatirekÃvanuvidhatte tattakÃraïakamiti sarvakÃrye«u samadhigatam, anuvidhatte ca Óabdaj¤Ãnaæ Óravaïamiti tattatkÃraïakamiti / idameva ca Óabdasya ÓrÃvaïatvam / yattu j¤Ãnasya Óravaïajanyatvamato 'numÃnamevedam / nanvanyatrÃpyanvayavyatirekÃnuvidhÃyina÷ kathaæ tatkÃraïakatvamavagantavyam, yanna mÃnasaæ pratyak«amÃÓrÅyate, ÓrÆyatÃm / paÓyÃmo hi vayaæ kumbhakÃravyÃpÃrÃnantaraæ kumbhasambhavamudÅk«amÃïÃ÷ kÃryakÃraïabhÃvaæ cak«u«aiva / idaæ hi kumbhasya tatkÃryatvaæ yà tadanantarasambhÆti÷ / sa ca kumbhastatsambhavaÓcobhayaæ cÃk«u«ameveti kimatra manasà / ato yad yasmin sati bhavati, asati ca na bhavati, tattatkÃraïakamiti pratyak«ato viditavyÃpteranumÃmupapannameva / evaæ ca prayoga÷--- ÓravaïapramÃïaprakÃÓya÷ Óabda÷ tasmin satyevopalabhyamÃnatvÃt / yadevaæ tattataprakÃÓyaæ santamasa iva ghaÂa÷ pradÅpaprakÃÓya iti / idaæ ca pratyak«apÆrvakÃrthÃpattipÆrvakamanumÃnaæ tayà ÓrÃvaïatvasiddhe÷ / idaæ ca siddhasarvÃgatvÃdaÓrÃvaïatvÃnumÃnÃd balavat / yÃvaddhi guïatvasyÃÓrÃvaïatvena vyÃptirgrahÅtumi«yate, tÃvacchÅghrajanamanà ÓrÃvaïatvÃnumÃnena vyÃptisaævidaæ pratibandhatà tasyotpattireva nirudhyate / evamevÃnityatvÃnumÃnamapi / yat k­takatvÃdihetukaæ tadapyasiddhivyabhicÃrÃdido«Ãnna ÓÅgharmupajÃyata iti siddhÃvayavai÷ ÓÅghrajanmabhirnityatvÃnumÃnairbÃdhyate / yathà deÓakÃlÃdibhinnà goÓabdabuddhaya÷ samÃnavi«ayÃ÷ gaurityatpadyamÃnatvÃt sampratyutpannagoÓabdabuddhivad hyastanoccÃrito và goÓabdo 'dyÃpyasti goÓabdatvÃd, adyoccaritagoÓabdavadityÃdibhiriti ||60|| ÓabdavirodhaprakÃramidÃnÅæ pratijÃnÃti---tridheti / pratij¤ÃvirodhÃdayo hi Óabdavirodhatayà prasiddhà iti te tathÃbhidhÅyante / na tvete ÓabdavirodhÃ÷ / yatra hi kvacidarthe prati«Âhitena Óabdena pratij¤Ãntaraæ bÃdhyate, tatra Óabdavirodho bhavati / na ca svavÃgvirodhe Óabdasya kvacidarthe prati«ÂhÃsti vyÃhatÃbhidhÃnÃt / pÆrvasa¤jalpavirodhe 'pi pÆrvÃparanyÃyabalÃbalÃnusÃryeva nirïaya ________________________________________________________ pratij¤ÃpÆrvasa¤jalpasarvalokaprasiddhita÷ / yÃvajjÅvamahaæ maunÅtyuktimÃtreïa bÃdhyate // Msv_5,4.62 // sarvavÃkyam­«Ãtvena dharmoktayaivÃtmabÃdhanam / dharmyuktyÃhaæ yato jÃta÷ sà vandhyà jananÅ mama // Msv_5,4.63 // iti na Óabdavirodha÷ / na hi tatra ÓabdapramÃïator'tha÷ nyÃyagamyatvÃt / lokaæ prasiddhistu na Óabdo na pramÃïÃntaram / api tu pratyak«Ãdyantargataiveti tadviruddhapak«apradarÓanenaiva pradarÓiteti na Óabdavirodhe 'ntarabhÃvayitumucità / nahyacandra÷ ÓaÓÅti pak«a÷ Óabdena virudhyate / na hi candraÓabdaÓaÓÃÇkayo÷ sambandhaæ Óabdo vadati yenÃtadvÃcyapak«asya Óabdavirodho bhavati sambandhavÃcyatve hÅtaretarÃÓrayaæ bhavet / abhidhÃnÃt sambandha÷ sambandhÃccÃbhidhÃnamiti / tasmÃnnaite ÓabdavirodhÃ÷ / pÆrvottaraÓabdasÃmarthyaparÃmarÓena tvekaparityÃgenataraparigrahÃcchabdavirodhatayà prasiddhà iti tantrÃntaraprasiddhivibÃgastridhÃÓabdavirotha ityucyate / paramÃrthena tu vedÃrthavacanaviparÅtÃrthapratij¤aiva Óabdena vÃrayitum / taccÃnantaramihaiva vak«yÃma iti ||61|| tÃneva trÅn prakÃrÃn darÓayati---pratij¤eti / tatra pratij¤Ãvirodha evaikastridhà bhidyata ityÃha--- yÃvaditi sÃrdhena / ayamartha÷---pratij¤Ãvirodho hi svavÃgvirodha÷ / sa ca tredhà bhidyate / uccÃraïadharmadharmibhedÃt / yÃvajjÅvamahaæ maunÅti pak«a÷ pratij¤ayaiva bÃdhyate / na hyanuktà sadÅ pratij¤Ã bhavati / uktimÃtreïa bÃdhÃda bhavati pratij¤ayà bÃdha÷ / sarvavÃkyam­«Ãtvapak«astu dharmoktyà bÃdhyate / sarvam­«Ãtve hi pratij¤Ãvacanamapi m­«eti netaranm­«Ã bhavet / tadam­«Ãtve hi pratij¤Ãvacanamapi m­«eti dharmasaæsargÃsambhavaparÃmarÓÃt pak«abÃdha iti dharmoktivirodhÃbhidhÃnam / pÆrvatra tvaviÓi«ÂamuktimÃtrameva maunaæ bÃdhate ityuktimÃtreïetyuktam / ÃtmabÃdhanamiti / dharmabÃdhanamityartha÷ / dharma evÃyamukta ÃtmÃnaæ bÃdhata iti yÃvat / vandhyà me jananÅti pak«o dharmyuktyà bÃdhyate / jananÅtve hyuddi«ÂamÃtre na ________________________________________________________ bauddhasya Óabdanatyatvaæ pÆrvopetena bÃdhyate / candraÓabdÃbhidheyatvaæ ÓaÓino yo ni«edhati // Msv_5,4.64 // sa sarvalokasiddhena candraj¤Ãnena bÃdhyate / j¤ÃtagogavayÃkÃraæ prati ya÷ sÃdhayedidam // Msv_5,4.65 // na gorgavayasÃd­Óyaæ tasya bÃdhopamÃnata÷ / gehÃvagatanÃstitvo jÅvaæÓcaitro yadà bahi÷ // Msv_5,4.66 // vandhyÃtvamÃspadaæ labhate / na ca gauïo jananÅÓabda ityapi vaktavyam / ahaæ yato jÃta iti viÓe«aïÃt / evaæ viÓe«ite pak«e dharmyuktivirodha ityuktaæ bhavati / etaccÃbhyupagamavÃdenoktam / na tu Órutism­tyatirekÅïi jalpÃkavacanÃni gauïatvÃdibhi÷ samÅkartuæ Óakyante / sarvadÆ«aïocchedaprasaÇgÃt / pramÃdÃj¤ÃnajÃnyeva hi dÆ«aïÃni bhavanti / te«u katha¤citsamÃdhÅyamÃne«u na ki¤cid dÆ«aïaæ nÃma bhavediti ||62,63|| pÆrvasa¤jalpavirodhamudÃharatibauddhasyeti / anitya÷ Óabda iti bauddhenokte kathaæ k«aïikÃdag­hÅtasambandhÃdarthapratyaya ityanuyuktena tenaiva yadà punarucyate nityastarhÅti tadà tasya pÆrvÃbhyupagamavirodha÷ / yadyapi cÃtra nyÃyabalÃbalÃnusÃrÅ bÃdhyabÃdhakabhÃva÷, tathÃpyevaævidhà pÆrvÃparaviruddhà pratij¤aivÃtmÃnaæ na labhata iti na nyÃyÃvatÃramapek«ate / sambhÃvito hi pratij¤ÃyÃmartho nyÃyena sÃdhyate / asambhÃvite tu nyÃyÃpek«Ã nÃstyeva,svarasabhaÇguratvÃt / ata÷ Óabdavirodha evainamantarbhÃvayati / Óabdasandarbha eva hi tÃd­Óa÷ pÆrvÃparaviruddha÷ pak«aæ vinÃÓayatÅti te«ÃmabhiprÃya iti / sarvaloka prasiddhivirodhasyodÃharaïamÃha---candreti / atrÃpi mahÃjanaviparÅtÃrtha÷ Óabdasaæsarga÷ svarasÃdeva bhajyate na pramÃïaæ yÃvadapek«ata iti ÓabdabÃdha udÃh­ta iti ||64|| upamÃnavirodhodÃharaïamÃha---j¤Ãteti / yena hi nagare gavÃkÃro d­«Âa÷ samprati cÃraïye gavayÃkÃra÷, taæ prati gaurgavayasad­Óo na bhavatÅti pak«a upamÃnena virudhyata iti / ________________________________________________________ nÃstÅti sÃdhyate bÃdhastatrÃrthÃpattito bhavet / agnÃvadÃhake sÃdhye Óabde racÃnabhidhÃyake // Msv_5,4.67 // ÓrotrÃdinÃstitÃyÃæ ca ÓabdÃnityatvasÃdhane / ÓrutÃrthÃpattibÃdho 'tra yadÃptoktinivÃrite // Msv_5,4.68 // divÃbhujo ni«idhyeta hetunà rÃtribhojanam / parok«e gavi sÃd­Óyamupemayam / pratyak«e tu pratyak«ameva / ata eva 'j¤ÃtagogavayÃkÃra'miti kramo vivak«ita iti ||65|| arthÃpattivirodhamidÃnÅæ vivanak«an bhëyakÃrÃnusÃreïÃbhÃvapÆrvikÃyÃstÃvadudÃharaïamÃha---geheti ||66|| pratyak«apÆrvikÃmudÃharati---agnÃviti / adÃhaka iti / atacchaktiyukta ityartha÷ / anumÃnapÆrvikÃmudÃharati---Óabde cÃnabhidhÃyaka iti / ÓabdaÓravaïÃnantaramarthapratÅtiæ ce«ÂayÃnumÃya tatra Óabda÷ kÃraïityunnÅyate / ata÷ sarvakÃrakÃïÃæ kriyÃvinÃbhÃvÃdabhidhÃbhidhÃno vyÃpÃra÷,tadanupapattyà cÃrthÃpattyà tacchaktisiddhiriti ||67|| tathendriyÃpalÃpapak«o 'pi pratyak«apÆrvikayÃrthÃpattyà virudhyata ityÃha---Órotreti / yadyapi pratyak«apÆrvikodÃh­taiva tathÃpi pak«ado«odbhÃvanacchalenendriyÃpalÃpapak«asyÃpyayaæ do«a iti vivak«atà punastadvirodho 'bhihita÷ / atraivÃdiÓabdenopamÃnapÆrvikayà virodho darÓayitavya÷--- yathà gavayopamitÃyà gostajaj¤ÃnagrÃhyaÓaktyapahnava iti / arthÃpattipÆrvikayà virothamudÃharati--- Óabdeti / arthÃbhidhÃnÃnyathÃnupapattyà hi vÃcakaÓaktimarthÃpattyà pramÃya punastadanupapattyÃrthapattyantareïa Óabdanityatvamavagamyata iti ||67|| ÓabdapÆrvikÃrthÃpattivirodhamudÃharati---ÓrutÃrthÃpattibÃdhaiti / kiæ punararthÃpatti÷ prapa¤cenodÃhriyate, tadvirodhapratipÃdana hi yayÃkayÃcidekayÃpi sidhyatyeva / tathà ca pramÃïÃntaravirodhe«u prapa¤co na darÓita÷ / arthÃpattivadvà pramÃïÃntaravirodho 'pi prapa¤cena vÃcya÷ / satyam / «o¬hà bhinnereva «a¬abhiratra virodho vÃrtikakÃrasya vivak«ita÷, tatpradarÓanÃrthameva «aÂapramÃïaprasÆtÃrthÃpattirudÃh­tà / tenaiva mÃrgeïa pramÃïÃntare«vapi prapa¤co darÓayitavya÷ / yathà tÃvat pratyak«abÃdha evÃnubhÆtism­tyanumÃnÃdibhi÷ «a«Âhavarjaæ «o¬hà bhidyate / svedyamÃnasya vÃdino 'nu«ïo vahniriti pratij¤Ã anubhavasthenaiva pratyak«eïa virudhyate / anÃsannagnistu saiva pratij¤Ã sm­tisthena pratyak«eïa virudhyate, yadà khalvayaæ vÃdakÃle 'nu«ïo vahniriti pratijÃnÃti tadainamitara÷ smÃrayati kiæ na smarasi pÆrvÃnubhÆtamagneru«ïatvaæ yadevamÃttheti, sa tat sm­tvà tata÷ pratyak«Ãnnivartata iti bhavati sm­tapratyak«abÃdha÷ / anumitapratyak«abÃdhastu kayatrÃptamukhe ce«ÂÃviÓe«ÃdarÓanena tadavagatatikkatÃdirasanivÃraïaæ pratij¤Ãyate, mukhavairÆpyeïa hi tasya tiktÃnubhavo 'numÅyate atastadviparÅtapak«asyÃnumitapratyak«abÃdha÷ / Órutapratyak«abÃdhastu yatra kenacidarthe kasmiÓcidapahanute sÃk«ibhird­«Âo 'yamartha iti sÃk«ipratyak«eïa bÃdho 'bhidhÅyate / na cai«a ÓabdabÃdha÷ / na hyatra tairartho 'bhidhÅyate / kintu darÓanam / atastaddarÓanÃnusÃryeva nirïaya÷ / darÓanaæ tu tai÷ svaÓabdena pratyÃyyata iti ÓabdÃvagatapratyak«avirodha evÃyam / upamÃnaæ tu pramÃïÃntaraprasiddhavastusÃd­ÓyamÃtravi«ayamityanyata÷ siddhasya sÃd­Óyaæ gocarayati / yathà dÃtrÃdipratyabhij¤ÃyÃæ yÃd­ÓÅ svÃtmanice«Âà d­«Âà tÃæ paratrÃpi d­«Âavopaminoti mamevÃsyÃpi dÃtrÃdipratyabhij¤Ã pratyak«amutpannÃ, kathamanyathà pÆrvedyurardhak­takarmasamÃpane paredyu÷ pravartate / iha ca ce«Âayà tadanurÆpaæ paragocaramanumÃya svaj¤ÃnasÃd­Óyaæ tatropamÅyate / yadyapi cÃtrÃnumÃnÃvagatapratayk«abÃdha eva Óakyo darÓayitum, tathÃpi svaj¤ÃnasÃd­Óyaparicchede Óakyaæ darÓayitumiti tadavagatapratyak«abÃdho 'bhidhÅte / pratyak«asattaivopamÃnena pramÅyate / arthÃpattyavagatapratyak«abÃdhastvevaæ darÓayitavya÷ / yadà hi bahu«u gacchatsu toyÃrthi«u taÂÃkamekastadÃharaïÃya prasthito vilambate tadà tadvilambanÃnyathÃnupapattyà tadÅyaæ toyapratyak«amarthÃpattyà pramÅyate / tatra tadviparÅto nistoyataÂÃkapak«or'thÃpattisiddhena pratyak«eïa bÃdhyate / abhÃvena tu bhÃvarÆpaæ pratyak«aæ nÃvagamyata iti tadanavagatapratayk«avirodho nehodÃhriyate / «o¬hà vibhaktamanumÃnabÃdhamata÷ paramanusandhÃsyÃma÷---dhÆmÃvagatavahaniprati«edhe tÃvat pratyak«apÆrvÃnumÃbÃdha÷ / dhÆmÃnumitÃdeva vahaneru«ïatve 'numite tadviparÅtapak«o 'numitÃnumÃnena bÃdhyate / yatra tu 'devasya tveti nirvapati' iti pratÅtaviniyogÃnmantraÓe«e 'numite tadviparÅta÷ pak«o g­hyate, tatrÃgamÃnumÃnabÃdha÷ / nitye tu karmaïi prav­tte vrÅhÅïÃmapacÃre tatsad­Óe«u nÅvÃre«Æpamite«u 'vrÅhibhiryajete'ti codanà nÅvÃravi«ayatvenÃnumÅyate / vrÅhyavayavà hi tadvipayatayà j¤ÃtasambandhÃstÃmanumÃpayanti / na hi tasyÃ÷ svarÆpeïa vrÅhayo vi«ayabhÆtÃ÷, tadavayavÃstu cÆrïÅbhÆtà vrÅhiÓÃstrÃrtha÷ / te ca nÅvÃre«vapi santÅti vrÅhyavayavasÃmÃnyopamitanÅvÃragÃminÅ vrÅhicodanÃnumÅyate / tadihÃtadgocaratvapak«asyopamÃnapÆrvakÃnumÃnabÃdha÷ / arthÃpattipÆrvakÃnumÃnabÃdhastu ÓrÃvaïatvapak«e 'bhihita eva / yatra dÆrÃd v­k«ÃbhÃvaæ viditvà tacchÃyÃbhÃvo 'numÅyate tatrÃbhÃvapÆrvakÃnumÃnena chÃyÃsadbhÃvapak«o bÃdhyate / pratyak«aÓabdabÃdhastu tridhà darÓita eva / anyo 'pi Órutism­tibhyÃæ darÓayitavya÷ / a«ÂakÃdÅnÃmadharmatvapak«astu kart­sÃmÃnyÃnumatiÓabdaviruddha÷ sm­tyadhikaraïe darÓita÷ / Óakyaæ hya«ÂakÃdaya÷ ÓabdamÆlÃÓÃstrasthÃryÃvartanivÃsikart­katvÃdagnihotrÃdivadityanumÃtum / ÃgamikaÓabdabÃdhastu yatra ÓÃkhÃntaragataÓrutivi«ayavivÃde sm­tinibnadhanakÃrÃïÃæ vacanena ÓrutisadbhÃvo niÓcÅyate, tatra hyÃptÃgamÃvagatanityÃgamavirodho viparÅtapak«asya sambhavati / upamitaÓabdavirodhastu manvÃdism­tibhyor'yÃpattyà vaidikaæ kimapi mÆlamastÅti kalpite smÃrtavÃkyasad­Óa eva mÆla upamiter'thavÃdamÆlatvapak«a upamitaÓabdena bÃdhyate / viÓvajidaphalatvapak«astu ÓrutÃrthapattisiddhavadhÃraïe tasya vyÃpÃra÷ tatrÃbhÃvÃvadhÃritavidhikÃtsnarye jyoti«ÂÃmeprÃk­tetikartavyatÃprÃptik«o bÃdhyate / yathà vak«yati---'k­tsnavidhÃnÃdapÆrva÷ soma'iti / vrÅhyabhÃve tu nÅvÃrÃïÃmagrÃhyatÃpak«a÷ pratyak«ajopamÃnaviruddha÷ / anumÃnapÆrva kopamÃnabÃdhastu yadà hyÃdityasya deÓÃntaraprÃptyà gatimanumÃyatanmadhye vÃnte và sÆryagati÷ tÃd­ÓÅ vatsarÃnte«viti tatra gitavaisÃd­Óyapak«o 'numÃnapÆrvakopamÃnena bÃdhyate / pÆtÅkà na somasad­Óà iti tu pak«a÷ ÓabdapÆrvakopamÃnaviruddha÷ / sÃmapÆtÅkayorhi sÃd­Óyaæ na pratyak«am / na ________________________________________________________ ÓaÓaÓ­ÇgÃdisambhÃvavirodho 'nupalabdhita÷ // Msv_5,4.69 // evaæ ca dharmasambandhabÃdhastÃvadudÃh­ta÷ / dharmadharmyubhaye«Ãæ ca svarÆpasvaviÓe«ayo÷ // Msv_5,4.70 // cÃnumayem / Óabdenaiva tu somÃæÓujÃtatvaæ pÆtÅkÃnÃæ pratipÃdayatà kÃryakÃraïayoraucityena sÃrÆpyaæpratipÃditamiti ÓabdÃvagatakÃryakÃramaprabhavatvÃt pÆtÅkÃnÃæ somasÃd­ÓyopamÃnasya tadviparyaya÷ ÓabdapÆrvakopamÃnaviruddho bhavati / jyoti«Âomikà hi dharmÃ÷ satrÃhÅne«u na bhavantÅti pak«a upamÃnopamÃnena bÃdhyate / jyoti«ÂÃmopamÃnena hi te dvÃdaÓÃhaæ gacchanti dvÃdaÓÃhopamÃnena ca satrÃhÅnÃviti / yadà tvÃtmendriyasÃd­ÓyaviÓi«ÂÃni parendriyÃïyupamÅyante tatra tanni«edhor'thÃpattyupamÃnena bÃdhyate / vedakÃranÃstità ÓaÓaÓ­ÇgÃdyabhÃvasad­ÓÅ na bhavatÅti pak«o 'bhÃvapÆrvÃkopamÃnena bÃdhyate / dvayorapyabhÃvenÃbhÃve 'vagate sÃd­ÓyamupamÅyate / arthÃpattivirodhastu «a¬avidho varïita eva / abhÃvavirodhaæ tvanantarameva vak«yÃma÷ ||68|| abhÃvavirodhamidÃnÅmudÃharati---ÓaÓaÓ­ÇgÃditi / ayaæ ca pratyak«ÃbhÃvavirodha÷ / yadà tvamuæ rÃÓiæ sÆryo gaco na veti cintyamÃne gaïitakuÓalena gaïitÃnumÃnÃbhÃvÃnna gata ityavagate bhrÃnto gata iti vadati / tatrÃnumÃnÃbhÃvavirodha÷ / caityavandanÃdidharmatvapak«astu ÓrutyÃdyÃgamÃbhÃvaviruddha÷ / pÆrvavanto darvÅhomà iti tÆpamÃnÃbhÃvena virudhyate / tathà Óabde ÓrotradeÓamanÃgacchati Órotre ca ÓabdeÓaæ dhvanÃyÃgamanamÃtreïaiva ÓabdaÓvaïopapatteryor'thÃpatyà Óabda÷ ÓabdÃntaramÃramate tata÷ krameïÃntya÷ Órotreïa g­hyate ityanyathÃnupapattyà pratijÃnÃti tatpratij¤Ã arthÃpattyabhÃvena bÃdhyate / abhÃvÃbhÃvastyevaæ darÓayitavya÷--- yadà hi kartrabhÃvena vedÃnÃæ do«ÃbhÃvo 'vagato bhavati tadà do«avatpak«asyÃbhÃvÃbhÃvena bÃdha iti ||69|| evaæ tÃvad dharmasambandhabÃdha÷ «o¬hà prapa¤cita÷ / dharmadharmyubhayasvarÆpasvaviÓe«abÃdhamata÷ paraæ vak«yÃma iti saæk«ipya sukhagrahaïÃrthaæ Órot­buddhisamÃdhÃnÃrthaæ ________________________________________________________ ÓrutyarthÃk«iptayorvÃkye vÃcya÷ sarvapramÃïaka÷ / t­ïÃdivakriyÃhetoragnimaddhimasÃdhane // Msv_5,4.71 // pratyak«ÃvagatÃcchaityÃt tadviÓe«otthabÃdhanam / adharmo vihito du÷khaæ koratyalpamitÅha tu // Msv_5,4.72 // vihitatvÃdadharmasya svarÆpasyaiva bÃdhanam / tathà du÷khanimittatvaæ viÓe«astasya bÃdhyate // Msv_5,4.73 // ca v­ttavarti«yamÃïayo÷ saÇkÅrtanaæ karoti---evamitisÃrdhena / ÓrutyarthÃk«iptayoriti / svarÆpaæ tÃvat sarvatra Órutyartha eva / tadviÓe«o 'pyarthÃk«ipta÷ / dharmadharmiïorhi svarÆpaæ yena viÓe«eïa vyÃptaæ tamÃk«ipati / taccÃnantarameva vak«yata iti / ÓrutyarthaÓcÃk«iptaÓceti vigraha iti ||70|| tatra dharmasvarÆpabÃdho varïita eveti tamak­tvaiva tadviviÓe«aïabÃdhamudÃharati---t­ïÃdÅti / yo hi t­ïÃdivikÃradarÓanÃdagnimaddhimaæ sÃdhayati tasyÃbhÃvena tÃvaddharmasvarÆpabÃdho bhavatyeva / tadviÓe«aïamapyu«ïtavamarthÃk«iptaæ pratyak«Ãvagatena Óaityena bÃdhyate / na ca vÃcyamanu«ïo 'pi vahni÷ prabhÃsu d­«Âa iti kathamarthÃk«ipto viÓe«a iti / prabhÃsvapyevaæ vahaniru«ïa eva, abhibhÆtatvÃttu sparÓo na g­hyate, na punaru«ïatÃæ jÃtu jahÃti, svÃbhÃvikÅ hi sà tasya / na ca hime 'pyabhibhÆtatvÃdagrahaïamiti vÃcyam / tadviparÅtaÓaityopalambhÃt / hetÆpanyÃsastu pak«ado«ÃbhidhÃnÃvasare tadabÅjamÃtrapradarÓanÃrthaæ so 'yamabhÃvena dharmaviÓe«abÃdha iti ||71|| dharmiïastu dvaprakÃro 'pi bÃdho 'nukta eveti ubhayathà tadbÃdhodÃharaïamÃha---adharmaiti sÃrdhena / hiæsà kilÃdharma iti sÃmÃnyato 'vagatam / tad yadà vihito 'dharmo daik«apaÓuhiæsadÃrayid du÷khaæ karotÅtyanÆdyatadalpamiti sÃdhyate, tadÃpi vihitatvenÃdharmataiva bÃdhyate tadviÓe«o 'pi du÷khanimittatvaæ yadarthÃk«iptaæ tadapi tenaiva bÃdhyate / na hi vihitaæ nÃma kimapi du÷khasya nidÃnaæ bhavati / puru«ÃrthaikasÃdhanatvÃd vidhe÷ / so 'ya ________________________________________________________ ayathÃrthà dhiya÷ sarvà ityukte dvayabÃdhanam / svarÆpasvÃviÓe«ÃbhyÃæ taddhÅmithyÃtvasÃdhanÃt // Msv_5,4.74 // k«aïikÃtyantamithyÃtve viÓe«au ca dvayoriha / darÓanÃdekadeÓasyetyanenaitad vyudasyate // Msv_5,4.75 // yatraikasyobhayorvÃpi saæÓayÃdhÅviparyayÃ÷ / ÓaityÃnna dÃhako vahniÓcÃk«u«atvÃdanityatà // Msv_5,4.76 // ÓabdasyetyevamÃdau tu dvayo÷ siddho viparyaya÷ / mÃgamena dharmisvarÆpaviÓe«abÃdha÷ / na cÃtra ÓrutyupÃtta eva svaviÓe«a iti codanÅyam / arthÃk«iptasyÃlpatayà vidhÃnÃrthamanuvÃdÃditi ||73|| ubhayasyobhayavirodhamudÃharati---ayathÃrtheti / yadà hi sarvaj¤ÃnÃni mithyeti sÃdhyate tadà dharmadharmigrÃhiïorapi j¤ÃnayormithyÃtvÃt tadviÓe«aïagrÃhiïoÓca mithyÃtvÃd bhavatyubhayasyaivobhayabÃdha iti / ayaæ ca dharmoktyobhayabÃdha iti ÓabdabÃdha eva niveÓanÅya iti samadhigataæ tÃvadubhayo÷ svarÆpabÃdha iti ||74|| kau punastadvise«ÃvaparthÃk«iptau bÃdhyete / ata Ãha---k«aïiketi / bÃdhyete iti vipariïamya sambandho darÓayitavya iti / tatra caikadeÓadarÓanÃdityucyate / tatra ca darÓanagrahaïamatiricyate / ekadeÓÃdityeva vaktavyam / taddhi liÇgaæ na punardarÓanamato vyÃkhyeyamekadeÓadarÓanÃdityata Ãha---- darÓanÃditi / ayamartha÷ / naikadeÓa÷ sattÃmÃtreïa liÇgam / kintu svagrahaïam / Óankoti cobhayamupÃdÃtum, ïijbhÃvÃbhÃvayorapi nirdeÓasÃdhÃraïyÃt / svapratipattau tÃvadekadeÓe d­«Âe buddhiranumÃnamityartha÷ / parÃrthaprayoge tu ïijantadarÓanapadamekadeÓaæ darÓayitvà yà buddhirjÃyate sÃnumÃnamityuktaæ bhavati / tadidaæ tatro¤caritadarÓanapadamarthadvaye vyÃkhyeyam / anena ca yatraikadeÓe vÃdiprativÃdinorekasyobhayorvà saæÓayo 'dhÅrviparyayo và bhavati so 'siddhÃbhidhÃno hetvÃbhÃso vyudasyate / na hyasau tÃd­Óa÷ parasmai daraÓayituæ Óakyate / ________________________________________________________ k­takatvaguïatvÃdau parokte yÃj¤ikaæ prati // Msv_5,4.77 // svokte caivaprakÃre syÃdasiddho 'nyatarasya tu / bëpÃdibhÃvasandigdho dvayoranyatarasya và // Msv_5,4.78 // dhÆmastridhÃpyasiddha÷ syÃdevaæ tÃvatsvarÆpata÷ / eta eva prakÃrÃ÷ syurÃÓrayÃsiddhakalpane // Msv_5,4.79 // j¤Ãte 'pi hi svarÆpeïa nÃtaddharme 'sti hetutà / svayaæ và d­«Âo bhavati / adhÅraj¤Ãnamityartha÷ / tatra dvayaviparyastodÃharaïamÃha---ÓaityÃditi / vahniÓabdayordvayorapi ÓaityacÃk«u«atve vÃdiprativÃdinorviparyayÃdasiddha iti ||75-76|| anyatarÃsiddhodÃharaïamÃha---k­takatveti / yadà vaiÓi«iko yÃj¤ikaæ prati Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃt guïatvÃdveti hetuæ prayuÇkte,tadÃsau svarÆpeïa tasyÃsiddho bhavati / yadà tu svayamevaæprakÃraæ hetuæ paraæ prati vadati tadà tasyÃsiddhi÷ / yathà nitya÷ Óabda÷ dravyatvÃdÃkÃÓavaditi / na hi vaiÓi«ikÃ÷ Óabdaæ dravyamabhyupagacchanti guïatvÃbhyupagamÃt / evaæprakÃra iti parÃsiddhaprakÃra ityartha÷ ||77|| sandigdhÃsiddhamudÃharati---bëpÃdÅtisyÃdantena / yadà hi dhÆmo bëpÃdibhÃvena sandihyate dvÃbhyÃmekena và kiæsvidayaæ rajasÃmudgamo bëpo và dhÆmo veti tadà dvayorapyantatarasya và sandigdhÃsiddho bhavati / evaæ tÃvat sandehaviparyayÃbhÃyamasiddhatodÃh­tà / aj¤Ãnena tvaprasiddhÃrthapadaprayoge darÓayitavyà / tridheti / vÃdiprativÃdyubhayaistraya÷ prakÃrà iti / evaæ tÃvat svarÆpato heturasiddho bhavatÅtyuktamityÃha--- evamiti ||78|| ÃÓrayÃsiddhatÃpyetaireva j¤ÃnÃdibhirvÃdiprativÃdyubhayÃpek«aistridhà bhidyata ityÃha---eta eveti ||79|| nanu svarÆpÃsiddhyÃheturdu«yet ÃÓrayÃsiddhyà tu kastasya do«a÷ ata Ãha---j¤Ãte 'pÅti / ayamabhiprÃya---na svarÆpeïa heturgamaka÷,apitu ________________________________________________________ sarvatra d­«ÂakÃryatvÃdÃtmà sarvagatastviti // Msv_5,4.80 // bauddhaæ pratyÃÓrayÃsiddho laukikÃdestu saæÓaya÷ / vÃÇmÃtrÃsiddhimÃtreïa vyavahÃrÃprakalpanÃt // Msv_5,4.81 // dvÃbhyÃæ yo 'satvato j¤Ãtastadvaco dÆ«aïaæ matam / itarat sÃdhanaæ tu syÃt vÃdinà yadi sÃdhyate // Msv_5,4.82 // pak«adharmatayà j¤Ãta÷ / na cÃprasiddhÃÓrayastaddharmatayà j¤Ãtuæ Óakyate / ÓaityacÃk«u«atvayorapi pak«adharmatvÃsiddhayaivÃhetutvam / siddhaæ hi svarÆpeïa jale Óaityaæ rÆparÆpirÆpapaikÃrthasamavÃyi«u ca cÃk«u«atvam / ÓabdÃ(dau) hi pak«adharmatayà tu tayorasiddhatvamiti taddharmarÆpÃsiddhavacanam / ata ÃÓrayÃsiddhÃvapi pak«adharmatvÃsiddherahetutvaæ yuktameveti ||79|| tÃmidÃnÅmÃÓrayÃsiddhimudÃharati---sarvatreti asiddhÃntena / yadà hi boddhaæ prati sarvatra kÃryopalambhÃdÃtmana÷ sarvagatatvaæ mÅmÃæsakÃ÷ sÃdhayanti, tadÃnyatarÃsiddhÃÓrayo heturbhavati / bauddhasyÃtmanano 'siddheriti / yastu pramÃïagatimajÃnÃno laukika÷ kaÓcidÃtmani saæÓete tasminneva hetÃvucyamÃne sadnigdhÃÓrayo heturityÃha--- laukikÃderiti / Ãtmani saæÓaya ityartha÷ / ÃdiÓabdena satÅrthikÃnÃmapi ye«ÃmÃtmani saæÓaya÷ ta upÃdriyante / evaæ saæÓayaviparyayÃbhyÃmÃÓrayÃsiddhiruktà / aj¤ÃnenÃpyÃÓrayÃsidghiprasiddhapadaprayoge darÓayitavyà / yasya hi pak«avacana÷ Óabdo na prasiddhastaæ pratyeva¤jÃtÅyake hetÃvucyamÃne 'j¤ÃnenÃÓrayÃsiddhiriti ||80|| nanu yadyanyatarÃsiddhyà heturdu«yati, evaæ tarhyamÆrtatvÃdÃtmà ni«kriya ityevamÃderapi hetutvaæ na syÃt digambarÃïÃmÃtmano 'mÆrtatvÃsiddhe÷ / mÆrtaæ hi te ÓarÅrapariïÃmamÃtmÃne manyante / akart­katvÃnnityo veda iti ca bauddhÃnÃæ tadasiddherahetu÷ / Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃditi mÅmÃæsakÃnÃmasiddhe÷ / tadeva heturnÃma na kaÓcit vyavati«Âhate / ata Ãha---vÃÇmÃtreti / ayamartha÷--nÃsiddho mameti vÃÇmÃtrÃddheturasiddho bhavati / tathà sati na kaÓcidanumÃnavyavahÃra÷ prakalpeta / dvÃbhyÃæ tu vÃdiprativÃdibhyÃmasattvenà ________________________________________________________ nirÃkaraïasiddhau và dÆ«aïaæ prativÃdina÷ / sandehaviparÅtatvahetÆ cÃtra nirÃk­tau // Msv_5,4.83 // j¤ÃtasambandhavacanÃt traya÷ saæÓayahetava÷ / vadhÃrito 'siddhobhavati, tasyaiva tathÃvi«ayasyÃsiddhatÃvacanaæ vÃdino dÆ«aïaæ bhavati nÃsiddha iti vÃkprav­ttimÃtrÃditi ||81 ||nanu kimidaæ dvayorasiddho 'siddha iti, na hi vivadamÃnayorekatrÃrthe sampratipattirbhavati,na hi janmasahasreïÃpi bauddho vedÃnÃmakart­katvamanyate, mÅmÃæsako vÃpi kaïÂhagataprÃïo 'pi k­takatÃæ Óabdasya / tadevamÃdÃvubhayasampratipatterabhÃvÃnna hetubhÃva'vati«Âhate / ata Ãha---itaraditi, ayamabhiprÃya÷--- na dvayorasaæpratipattirityetÃvataiva sÃdhanadÆ«aïayoranavakÊpti÷ / yadi vÃdinà prayuÇkte sÃdhane prativÃdinà cÃsiddhatva udbhÃvite vÃdinà tatsÃdhanaæ sÃdhyate, tato bhavati sÃdhanam / yadi tuparamÃrthopapattyÃbhidhÃnena prativÃdinà nirÃkriyate tatastasya dÆ«aïaæ sidhyati / tatpramÃïata÷ siddhirevÃtropayujyate nobhayÃbhyupagama÷ / dvÃbhyÃæ yo 'sattvato j¤Ãta ityapi pramÃïasiddhyabhiprÃyeïoktam, nÃbhyupagamamÃtrÃpek«ayà / yaddhi pramÃïena sÃdhyate bÃdhyate và tatra prÃyeïobhayasampratipattird­«Âeti / asattvato j¤ÃtÃpek«ayetaracchabda÷ / yadvÃdinà sattvena j¤Ãtaæ bhavati prativÃdinà ca vaiparityena, tadvÃdinà sÃdhyamÃnaæ sÃdhanaæ bhavati / etacca jalpanyÃye sthitvoktam / vÃde tu dvayorapi sampratipattirbhavatyeveti / na caivamanyatarÃsiddhiradÆ«aïam, yÃvattu vÃdÅ na sÃdhanaæ sÃdhayati, tÃvadanyatarÃsiddhyà nig­hyate, sÃdhite tu tasmin dÆ«aïaæ parih­taæ bhavatÅti ||82 1/2|| darÓitaæ tÃvadasannik­«ÂaikadeÓaÓabdayorvyÃvartya, j¤ÃtasambandhapadasyedÃnÅ vyÃvartyaæ darÓayatisandehetivacanÃntena / sandehaviparÅtahetvorhi na sambandho j¤Ãto bhavati, na hi sÃdhÃraïa÷ saæÓayahetu÷ prameyatvaæ nityatvena j¤Ãtasambandhamiti Óakyate vaktum, ghaÂÃdi«vanityatayÃpi j¤ÃtasambandhatvÃt nÃpi k­takatvaæ nityatayÃ, te«vevÃnityatayà sambandhasavitte÷ / atastajjÃtÅyatubhayaæ na j¤Ãtasaæbandhamiti j¤Ãtasambandhapadena vyudasyati / atra cÃsannik­«ÂapadÃt, prabh­ti prÃtilobhyena vÃrtikak­tà lak«aïagranthe viÓe«aïopadÃnaphalamuktam, ________________________________________________________ sat sÃdhye tadabhÃve ca dvÃbhyÃæ vyÃv­tta eva ca // Msv_5,4.84 // dvau viruddhÃrthasambaddhau yÃvekatraikadeÓini / prameyÃnityatÃmÆrtidharmÃ÷ sÃdhÃraïà dvayo÷ // Msv_5,4.85 // tat kasya heto÷ / pratÅtikramÃnusÃreïa / pramÃtà hi prathamaæ pak«a pratyeti, tato hetumapek«ate,tato d­«ÂÃntavacanam ato 'satpak«anirÃkaraïÃrthaæ prayuktamasannik­«Âapadameva tÃvadupavarïitam / tato hetupadamekadeÓadarÓanÃditi, tato j¤Ãtasambandhasyeti d­«ÂÃntado«Ã api sÃdhyahetuvikalatvÃdayo 'nena nirÃkriyante / tadvaikalye 'pi svayaæ sambandho j¤Ãtuæ parasmai pratipÃdayituæ Óakyata iti / kiyanta÷ puna÷ saæÓayahetava÷, Ãta Ãha---traya iti ||83 1/2|| tÃneva trÅn prakÃrÃn darÓayati---sanniti / sÃdhyatadabhÃvayo÷ san sÃdhÃraïo 'bhidhÅyate / yathà prameyatvaæ nityÃnityatvayo÷ / dvÃbhyÃæ sÃdhyatadabhÃvÃbhyÃæ vyÃv­tto 'sÃdhÃraïa÷ k«itareva gandhavattvam / vyÃv­taæ hi tat sakalasajÃtÅyavijÃtÅyadravyÃntaraguïakarmabhya÷ / dvau viruddhÃrthasambandhÃviti / yau viruddhÃvyabhicÃrÅti parairabhihitau, tau cÃnantaramevodÃhÃryÃviti neha vyÃkhyÃyete iti ||84 1/2|| tatra sÃdhÃraïaæ tÃvadudÃharaïai÷ prapa¤cayati---prameyeti / ete ca dharmÃ÷ sÃdhyatadabhÃvayo÷ sÃdhÃraïà ityartha÷ ||85|| ke«u puna÷ sÃdhye«u te«Ãæ sÃdhÃraïyamata Ãha---nityeti nitye«vantena / kathaæ punarvai«amye yathÃsaÇkhyamata Ãha--- dviranityateti / anityatà svasthÃne dvi÷ paÂhitavyà / ato yathÃsaÇkhyopapatti÷ / tadayamartha÷--- yord­«Âamiti sÃdhÃraïatvÃdannaikÃntÃya prabhavati / ato naikÃntarikamityucyate / ata eva ca saæÓayahetu÷ / saæÓayo hi sÃmÃnyapratyak«ÃdviÓe«Ãpratyak«ÃdviÓe«asm­teÓca bhavati / yathà sthÃïupuru«ayorÃrohapariïÃhasÃmÃnyadarÓanÃd bhedaka ________________________________________________________ nityà bhÆrgandhavattvena syÃdasÃdhÃraïastvayam // Msv_5,4.86 // niÓcayaikÃÇgavaikalyÃde«a saæÓayakÃraïam / dharmÃnavadhÃraïÃcca viÓe«asm­tyapek«a÷ / kiæsvidayaæ sthÃïurÃhosvit puru«a ityanavadhÃraïaj¤ÃnÃtmaka÷ saæÓayo jÃyate / evaæ prameyatvamapi nityÃnityayo÷ sÃmÃnyaæ viditavatastadviÓe«amasmaraïÃpek«astayorevÃnirdhÃraïÃtmaka÷ pratyaya÷ saæÓayÃparanÃmà jÃyata iti prameyatvaæ saæÓayahetu÷ / ayaæ ca k­tsnobhayavyÃpÅ saæÓayahetu÷ / tathà yatnottha÷ Óabda÷ anityatvÃdityayamapi sÃdhÃraïa eva / ayatnotthe«u ke«ucidvidyudÃdi«u gatatvÃdyatnotthe«u ca sarve«u ghaÂÃdi«u v­tte÷ / tadaya sakalavipak«avyÃpatÅ sapak«aikadeÓagata iti veditavyam / tathà yatnottha÷ Óabda÷ anityatvÃditi, yatnotthe«u sarve«vevÃnityatà d­«Âà / tadabhÃve 'pi kvacinmeghÃdau d­«ÂÃ, na vyomÃdau iti, sakalasapak«avyÃpÅ vipak«aikadeÓavartÅ cÃyaæ sÃdhÃraïa ityavasÃtavyam / ubhayaikadeÓagatastu yathà nitay÷ Óabda÷ amÆrtatvÃditi / amÆrtatà hi na sarvanityavyÃpinÅ vyomÃdi«u bhÃvÃdaïu«u cÃbhÃvÃdanityamapi na svaæ vyÃpnoti ghaÂaku¬yÃdi«vabhÃvÃt karmÃdi«u bhÃvÃt / sarvatra cÃtra dvayav­ttitvameva heto÷ saæÓaye kÃraïav­ttyaæÓastu sannapi na kÃraïamityatantram / ata eva sÃdhÃraïasya caturdhÃvibhÃgaæ vadanti ye te«ÃmasÃvanupayogyeva sÃdhanadÆ«aïayorityupek«ayorav­ttyaæÓa÷ kvacidupayujyate / aïvÃpi hi mÃtrayà vipak«e vartamÃno hetustyÃjya eva / dÆ«aïavÃdino 'pi vipak«av­ttimÃtraæ vacanÅyamiti kiæ tadavÃntaraviÓe«ÃÓrayaïena / vÃrtikakÃreïÃpi sarvasÃdhÃraïe«u dvayav­ttitvameva saæÓayakÃraïamiti darÓayitumudÃharaïaprapa¤co darÓita÷, na punaÓcÃturvidhyamabhametya / yathÃha--- "na tvekasyopayogo 'sti dÆ«aïodbhÃvanaæ prati / tyajyate sÃdhane caivaæ sÃdhÃraïyÃd viÓe«ata÷ ||iti 85 1/2|| prapa¤cata÷ sÃdhÃraïa÷, asÃdhÃraïamidÃnÅæ saæÓayahetumudÃharati---nityà bhÆriti / gandho hi p­thivyÃ÷ svÃsÃdhÃraïo guïa÷, na tÃæ vihÃya nityamanityaæ và bhÃvÃntaramÃÓrayayatÅtyasÃdhÃraïa iti gÅyata / ________________________________________________________ sÃdhÃraïo yathà d­«Âo buddhidvayanimittaka÷ // Msv_5,4.87 // viruddhaikÃnavÃpteÓca saæÓaye kÃraïaæ mata÷ / yatrÃsÃdhÃraïo nÃsti tadavabhÃvamukhena tu // Msv_5,4.88 // dvayÃsattvavirodhäca mata÷ saæÓayakÃraïam / Ãha--- astvasÃdhÃraïaæ gandhavattvaæ, kathaæ tu saæÓayahetu÷, yuktaæ hi pak«advayÃvalambÅ sÃdhÃraïo dvayoranavasthÃdhiyamÃdadhÃno yatsaæÓayaheturiti, asÃdhÃraïastu dvÃbhyÃæ vyÃv­tto naikatrÃpi dhiyamupajanayitumalÃmiti kathamasya saæÓayahetubhÃva÷, ata Ãha---niÓcayeti / hetorhi niÓcayajanane 'nvayavyatirekÃvaÇgamanyatarÃpÃye 'pi na niÓcayÃya hetu÷ paryÃpto bhavati / tad yathà sÃdharaïo 'nvayasanÃtho 'pi vinÃk­to vyatirekeïa na niÓcayÃya prabhavati, evamevÃsÃdharaïo 'pi niÓcayasyaikenÃnvayanÃmnÃÇgena vilastamakurvan saæÓayahetutÃæ pratipadyata iti ||86 1/2|| nanÆktaæ sÃdhÃraïo dvayagÃmÅ dvaye buddhiæ janayan saæÓaye heturiti / asÃdhÃraïastu na ki¤cid j¤ÃpayatÅti nÃsÃvekÃÇgavikalatÃmÃtreïa saæÓayaheturiti yuktamata Ãha---sÃdhÃraïaiti dvayena / ayamabhiprÃya÷---sÃdhÃraïo 'pi nobhayatra buddhijananÃt saæÓayahetu÷, kintu viruddhobhayapratipÃdanamukhena, viruddhe dyubhayasmin pratipÃdite tayorekatra samavÃyasambhavÃd vyÃghÃtÃdeva saæÓayo bhavati / ta¤cÃsÃdhÃraïe 'pyaviÓi«Âam, asÃdhÃraïo 'pi dyubhayasmÃd vyÃv­ttestadabhÃvaæ gamayan dvayÃbhÃvÃsambhavÃdeva saæÓayaæ janayati / na hi sambhavati nityamanityaæ ca vastu na bhavatÅti, dharmadvandvaireva hi nityÃnityatvÃdibhi÷ sarvaæ janagadavasthitam / ata ubhayÃbhÃvo virudhyate / na cobhayabhÃva÷, virodhÃdeva / na cÃnyataraparigraho 'viÓe«Ãt / tamimaæ saÇkaÂamÃsÃdya prÃmÃïika÷ saæÓete / ayaæ cÃtrÃvayavÃrtha÷---yathà prameyatvÃdi÷ sÃdhÃraïo d­«Âa÷ san buddhidvayanimittaka÷ / buddhidvayaæ saæÓayenimittamasthÃtÅti bahuvrÅhi÷, nimittaÓabdena ca buddhidvayasya nimittamÃtratÃæ kathayati / sÃdhyatadabhÃvavi«ayaæ hi buddhidvayaæ nimittÅk­tya viruddhaikÃnavÃptereva sÃdhÃraïena saæÓayo janyate / na hi parasparaviruddhÃbhyÃæ nityÃnityatvÃbhÃveka÷ Óabdo vyÃpyate, dharmibhedanibandhanohi viruddhadharmÃbhyÃso d­«Âa÷ / yathà nityaæ vyoma anityaæ kÃryadravyamiti / ato 'smÃt pratÅtivyÃghÃtÃdeva sÃdhÃraïena saæÓayo manyate / sa cÃyamasÃdhÃraïasyÃpi samÃna÷ / so 'pi hi yatra nitye 'nitye và nÃsti tadabhÃvaæ pratipÃdya tanmukhena dvayasattvavirodhamÃpÃdayan saæÓayakÃraïaæ bhavatÅti / idaæ cÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvaæ nÃmumanyante / avyavasthayà hyubhayasmin manasi viparivartamÃne saæÓayo bhavati / na cÃsÃdhÃraïena ki¤cid buddhÃvÃdhÅyate, tasya kenacidanvayÃbhÃvÃt / api ca parimite«veva bhÃve«u saæÓayo d­«Âa÷ / niv­ttimukhena tu saæÓayajanane sarvato niv­ttenÃsÃdhÃraïena sarvatomukha÷ saæÓayo janyeta / na ca sarvavi«aya÷ saæÓayo d­«Âacara÷ / tasya buddhÃvanÃrohÃt / naca kvacinniv­ttimÃtreïa sarvatrÃbhÃva÷ Óakyate 'vagantum, yanmukhena saæÓayo bhavet / na hyanuv­ttÃvad­«ÂÃyÃæ vyÃv­tti÷ sidhyati / agnÃvanuvartamÃno hi dhÆmo d­«Âavyatireko 'gniniyatasvabhÃvatvenÃvagator'thÃdad­ÓyamÃnebhyo 'vagnibhyo vyatiricyata ityavagamyate / yastu na kenacidanvitastasya kathamanupalabdhiyogyÃt sarvato vyatireka÷ pratÅyeta / tato nÃnena prakÃreïÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvam / yadi tvasÃdhÃraïadharmÃïobhÃvà nityÃnityabhÃvabhÃjo d­«Âà iti k«itimapi taddharimikÃmupalabhya nityà và syÃdanityà veti saæÓayo bhavatÅtyucyate / evaæ tarhyasÃdhÃraïadharmatvÃdeva bahusÃdhÃraïÃt saæÓayo nÃsÃdhÃraïÃt, anyo hyasÃdhÃraïadharma÷ anyà ca bahusÃdhÃraïÅ tadvattà / tad yadyasau saæÓayakÃraïaæ jÃtà kiæ jÃtamasÃdhÃraïasya / hantaivaæ sÃdhÃraïa eva saæÓayaheturabhyupagato bhavatÅti siddham / nÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvam / anyanmatam--- anadhyavasÃyaheturevÃyamiti / asti kilÃnadhyavasÃyo nÃma j¤Ãnasya prakÃra÷ / so 'sena janyate / bhavati hi tÃd­gadharmad­Óa÷ kimbhÆtatasyÃsya dharmo 'yamityanadhyavasitÃvabhÃsavratyaya÷ / nacaiva prÃmÃïam, aniÓcayÃtmakatvÃt / na ca saæÓaya÷ pak«advayÃsaæsparÓÃt / so 'yamevaævidhÃnadhyavasÃyo 'sÃdhÃraïena janyata iti / na tvetada ghaÂate / na hyanavyavasÃyo nÃma kaÓcid j¤Ãnasya prakÃra÷, yamayaæ janayet / adhyavasÃyÃbhÃvo 'nadhyavasÃya÷ / sa ca prÃgabhÃvarÆpatvÃnna janya÷ / athÃnyamÃtravacano na¤ abrÃhmaïÃdivadi«yate tato 'dhyavasÃyÃdanya÷ saæÓaya ________________________________________________________ sandigdhahetutà cai«Ãæ vi«ayÃpek«ayocyate // Msv_5,4.89 // nirïayasyÃpi hetutvaæ d­«Âaæ sÃdhyÃntare yata÷ / vyavacchedÃnvayau labdhvà ni«kriyÃdÃvamÆrtivat // Msv_5,4.90 // eva tacchabdavÃcyo bhavet / na ca taddheturasÃdhÃraïa iti phaïitameva / athÃdharmÃdivad vipaparÅtavacano na¤, evaæ sati viparyavÃcyo 'nadhyavasÃyaÓabdo bhavet, na ca viparÅtÃvagraho 'sÃdhÃraïena janyata iti / yadi tu na me 'smin vastunyadhyavasÃyo 'stÅtyadhyavasÃyÃbhÃvÃvadhÃraïamevÃnadhyavasÃya÷, sa tarhi pramÃïÃbhÃvenaivÃdhyavasÃyÃbhÃvo 'vagamyate / tatra hetorna vyÃpÃra÷ / ato jij¤ÃsÃmÃtraheturasÃdhÃraïa iti samarthanÅyam / bhavati hi taddarÓina÷ kÅd­gdharmo 'yamito dharmÃd bhÃvo bhavediti jij¤Ãsà / yadyapi cÃsau ÓuddhadharmidarÓanÃdapi kadÃcid bhavatyeva tathÃpi dharmadvÃreïÃpi tÃvad bhavatyeveti na taddhetutvamanupapannam / Ãha ca--- tenÃj¤Ãnamasiddhebhyo jij¤ÃsÃnanyagÃmina÷ / sÃmÃnyÃtsaæÓayo yuktastathà sa pratisÃdhanÃt || iti / yattvihÃsÃdhÃraïasya saæÓayahetutvamuktaæ tatparamatam / j¤Ãtasambandhapadasya hi vyÃvartanÅyamatra darÓayitumabhipretam, tat saæÓayahetutve 'pyasÃdhÃraïasya ghaÂata eva / bhavatu tÃvadayaæ yasya kasyaciddhetu÷ / sarvathà j¤Ãtasambandhapadena vyudasyata iti tÃtparyam / ÓÃkyÃstu saæÓayahetumasÃdhÃraïaæ manyante, udÃharanti ca ÓabdÃnityatve sÃdhye ÓrÃvaïatvam / yathoktam--- anaikÃntikamenaivanaæ ÓÃkyÃ÷ prÃyeïa manvate / ubhayasmÃnniv­ttatvÃdubhayatrÃnuv­ttivat|| iti / idaæ ca vÃrttikak­taiva pradeÓÃntare svayamupanyasya yathoktadÆ«aïairdÆ«i tameveti ||88|| kiæ punarudÃh­tÃnÃæ svÃbhÃvikameva saæÓayadetutvaæ netyÃha---sandigdheti ||89|| kÃraïamÃha---nirïayasyeti labdhvÃntena / kva d­«Âamata Ãha---ni«kriyeti / amÆrtatà hi nityatve sÃdhye nityÃnityavyomakarmasÃdhÃraïÅ saæÓayaheturÃsÅdat, saiva tu ni«kriyatve sÃdhye labdhvÃnvayavyatirekau hetutÃæ ________________________________________________________ k«ityekadeÓasiddhatve gandhavattvasya hetutà / yatrÃpratyak«atà vÃyorarÆpatitvena sÃdhyate // Msv_5,4.91 // sparÓÃt pratyak«atà vÃsau viruddhÃvyabhicÃrità / pratipÃdyate / vyÃptaæ hyamÆrtatvaæ ni«kriyatvena / na hyamÆrtaæ gaganamÃtmà và parisaspandate / na caivaæ tadvatÃæ rathÃdÅnÃmamÆrtatvaæ d­«Âamiti ||90|| asÃdhÃraïasya nirïaye hetutvaæ darÓayati---k«ityekadeÓeti / gandhaviÓe«adarÓino hi viditavyÃpte÷ k«ityekadeÓasiddhatve bhavatyÃnumÃniko nirïaya iti ||90 1/2|| dvau viruddhÃrthasambandhÃvekadeÓini saæÓaye heturityuktam / tatrodÃharaïamÃha---yatreti / yatra hi na sÃk«ÃtkÃrij¤Ãnavi«ayo vÃyu÷ arÆpatvÃdityeka÷ sÃdhayati / aparo 'pi sparÓÃt tadviparyayam / tatrÃsau viruddhÃvyabhicÃrità bhavatÅti ÓÃkyairabhihitam / tatra tulyabalobhayahetusannipÃtÃt saæÓaya÷ / dvayorapi sÃdhanayo÷ prasiddhÃvayavatvÃviÓe«Ãt / arÆpaæ hyarÆpisamavetamapratyak«amiti kÃïÃdà manyante / tathà ca vÃyu÷ / ato na pratyak«a÷ / karmasvarÆpamapi rÆpaikÃrthasamavÃyäcÃk«u«amÃcak«ate / evaæ sparÓo 'pi vÃyo÷ prasiddha eva / prasiddhavyÃptikaÓcÃparok«atvena / atastulyabalatvam / tataÓca saæÓaya÷, viruddhayorekatropÃnapÃtÃsambhavÃt, samu¤cayÃnupapatte÷, siddhe ca vastuni vikalpÃsambhavÃt bÃdhyabÃdhakabhÃvasyÃpi tulyakak«yatvÃt / ato 'navasthayobhayasmin pariplavamÃne bhavati saæÓaya÷ / tÃdÃtmyÃt / tasya balÃbalaviÓe«e tvanumÃnavirodho varïita eva / yathà sarvaj¤o 'stÅti buddhavacanaæ samyak taduktatvÃd k«aïabhaÇgÃdivÃkyavadityekenokte 'para÷ prabravÅti buddho 'sarvaj¤a iti madvacanaæ samyak maduktatvÃt yathà jyotiru«ïamÃpo dravà iti / atra maduktatvamubhayorapi siddham / buddhoktatà tu na na÷ prasiddhÃ, ato 'prasiddhÃÇgakatvÃt pÆrva sÃdhanaæ balavatà prasiddhÃÇgakena bÃdhyate / yattu viruddhÃvyabhicÃrÅ saæÓaye heturiti ÓÃkyà vadanti / na caikasya saæÓayahetutvam anyataraparicchedÃt / na ca samudÃyÃbhiprÃyamekavacanam / tasya viruddhatvÃvyabhicÃripadÃnÃspadatvÃt / sa hyaæÓÃbhyÃæ vyabhicÃryeva / dvau tu viruddhÃvyabhicÃriïÃviti vaktavyam / na tvekavacanena / yadi pratihetu ________________________________________________________ kecijjÃtyantaraæ cainÃæ varïayantyapare puna÷ // Msv_5,4.92 // sÃdhÃraïatvamaæÓena samastaæ vÃpyananvayam / viruddhamarthamekaiko na vyabhicaratÅti viruddhÃvyabhicÃrÅtyucyate / tadastu / na tveka÷ saæÓaye heturityuktam / ata eva vÃrtikakÃreïa dvau / viruddhÃrthasambandhau saæÓayahetÆ iti dvivacanÃntenaiva nÃmnà saæÓayahetubhÃvo darÓita÷ / ihÃpi viruddhÃvyabhicÃritetyetÃvadevoktam / na tu viruddhÃvyabhicÃrÅ saæÓayaheturiti / tadatra yogyatayÃnayorviruddhÃvyabhicÃritenati vyÃkhyeyam / dvau viruddhÃvyabhicÃriïÃviti yÃdaviti ||91 1/2|| imÃæ ca viruddhÃvyabhicÃritÃæ saæÓayahetuæ sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃbhyÃæ jÃtyantarameke varïayanti / apare puna÷ samudÃyasyÃæÓÃbhyÃæ sÃdhÃramapanik«epam / anye tu samastamidaæ militamubhayaæ naikatrÃpyanugatamityananvayamasÃdhÃraïamevÃsthi«ata ityÃha---keciditi / atra ca pradeÓÃntare vÃrtikak­tà sÃdhÃraïya evÃsthà darÓità / yadÃha--- "sÃdhÃraïyäca naitasya beda÷ kaÓcana vidyate / aæÓÃbhyÃæ samudÃyo hi sÃdhÃraïapade sthita÷ ||" iti / na ca vÃcyaæ dvayasyÃnanvayÃdasÃdhÃraïa evÃyamiti / yadi hyekena dvayaæ prayujyeta tato bhavedapyevaæ, pratyekamanvitau d­«Âau dvÃbhyÃæ prayuktau nÃnanvitÃviti Óakyate vaktum / api cÃsÃdhÃraïatve saæÓayahetubhÃvo nopapadyeta / tasya nirÃk­tapÆrvatvÃt / ata÷ sÃdhÃraïa evÃyamiti / vayaæ tu jÃtyantarameva sÃdhÅyo manyÃmahe / yathà hi na dvayamekena prayuktamiti nÃsÃdhÃraïatvam / evaæ sÃdhÃraïatvamapi na syÃdeva / kiæ khalvatra sÃdhÃraïam / ekaikasyaikaikena vyÃptasyaikaikena prayogÃt, aæÓata÷ sÃdhÃraïasya ca samudÃyasyÃprayogÃt / ata eva cÃtra sÃdhÃraïÃd bhedena pratihetu viruddhayo÷ saæÓayahetutvamuktam / itarathà tenaiva gatatvÃnna p­thagupÃdÅyeta / saæÓayajananaprakÃro 'pi cÃtra bhidyata eva / sÃdhÃraïo hyubhayad­«Âastu pratÅtimÃdadhÃna÷ saæÓayaheturimau tvekaikaÓyenobhayamupasthÃpayantau saæÓayahetÆ iti vÃrtikakÃreïÃpi sÃdhÃraïapade sthita ityuktam / na hyu sÃdhÃraïa eveti ||92 1/2|| ________________________________________________________ pratij¤Ã yatra bÃdhyeta pÆrvoktairyasya sÃdhanai÷ // Msv_5,4.93 // tatparÃjayata÷ kÃryo nirïayo bÃdhavarjanÃt / kvacit saæÓayahetÆ yau pratyekatvena lak«itau // Msv_5,4.94 // kathaæ punareva¤jÃtÅyake vi«aye nirïaya÷, ata Ãha---pratij¤etinirïayÃntena / pak«abÃdhoktai÷ pratyak«Ãdibhi÷ pramÃïairyasya sÃdhanavÃkyÃvayavapratij¤Ã bÃdhyate tatparÃjayenetarasya nirïaya÷ kÃrya÷ / yathehaiva tÃvat udÃharaïe tvagindriyavyÃpÃreïa vÃyÃvaparok«amanubhÆyamÃne tenaivÃnubhavena parok«atÃpak«o bÃdhyate / na hi nastvagindriyabhuvastoyapratyak«ÃdvÃyupratyak«aæ viÓi«yate / na hÅhÃnadhi«ÂhÃnaæ sparÓanamÃtramanubhayate / api tu tadadhikaraïaæ dravyamapi / na hi prabalena marutÃbhihanyamÃnasya jalaæ và Óli«yata÷ saævida viÓi«yate / ato 'k«asambandhaphalÃnusÃrÃt pratyak«o vÃyuriti niÓcÅyate / kvaci¤cÃgamena vi«ayÃpahÃro bhavati / yathà Óuci naraÓira÷kapÃlaæ, prÃïyaÇgatvÃt, ÓaÇkhaÓuktiÓakalavÃditi pÃÓupatenokte 'nyo 'ÓucÅti sÃdhayati, prÃïyudbhÆtatvÃdu¤cÃrÃdivaditi / tatra pÆrvapratij¤Ãyà Ãgamena vi«ayÃpahÃrÃduttareïÃrthanirïayo bhavati / ÓucÅtaraviveke hyÃgama eva Óaraïam / tasmin paripanthini na ÓucitvÃnumÃnamÃtmÃnaæ labhate / smaranti hi--- "nÃraæ sp­«ÂavÃsthi sasnehaæ savÃsà jalamÃviÓet" iti / 'rudro hi mahÃvrataæ cacÃra sa etacchavaÓÅr«amupadadhÃre'ti tvarthavÃdamÃtraæ na ÓavaÓirodhÃraïavidhi÷ / atra ca pratyak«ÃdÅnyeva yathÃsvamarthaæ sÃdhayantÅti sÃdhanapadenocyanta iti / kathaæ puna÷ pratyak«ÃdÅnyeva pratij¤ÃbÃdhanÃyotsahante / te«vapi sÃmÃnyato darÓanena bÃdhasya ÓaÇkyamÃnatvÃdata Ãha--- bÃdhavarjanÃditi / na tÃvat te«u bÃdho d­Óyate, kadÃcid bÃdhasambhÃvanà tu na te«Ãæ prÃmÃïyamutsÃrayÅti ||93 1/2|| atra bhik«uïà 'pak«adharmastadaæÓena vyÃpto heturityekavacanena vivak«itaikasaÇkhya eka eva heturiti darÓitam / ata eva viruddhÃvyabhicÃriïorna hetatvamanekatvÃt tayoriti / na caitat ghaÂate / na hi pratihetu viruddhayo ________________________________________________________ saÇghÃte nirïayastÃbhyÃmÆrdhvatÃkÃkavattvavat / pratyekaæ saæhatau vÃpi gamakÃvavirodhinau // Msv_5,4.95 // tasmÃdbhinau viriddhÃrthau hetÆ cÃtra nidarÓitau / «o¬hà viruddhatÃmÃhuÓcaturdhà vaikadhÃpi và // Msv_5,4.96 // ranekatvaæ saæÓayahetutve hetu÷, api tarhiparasparaviruddhÃrthopaplÃvakatvameva / viruddhau hi dvÃbhyÃæ dvÃvarthÃvekatropaplÃvitÃviti tatra saæÓerate / na tu hetvanekatvÃt / saæÓayahetvorapi pratyekamavagatayorubhayasamÃveÓÃdeva kvacinnirïayo d­«Âa÷ / yathÃ- ÆrdhvatÃkÃkavattvayo÷ / kevalà hyÆrdhvatà sthÃïupuru«asÃdhÃraïÅ nÃnyataranirïayÃya prabhavati / kÃkanilayanasahak­tà tu saivana sthÃïurayamiti niÓcÃyayati / tadatraikasyaiva saæÓayahetutvaæ dvÃbhyÃmeva tu nirïaya ityaprayojakaæ saæÓayahetutve dvitvaæ, viruddhÃnekasÃdhyatvameva saæÓayahetu÷ / yathà khalveka eva sÃdhÃrama÷ sapak«avipak«ayorvartamÃna÷ saæÓayaheturbhavati / evaæ viruddhÃrthasyÃpi hetudvayasyÃæÓÃbhyÃmubhayav­ttireva saæÓaye kÃraïamiti na taddvitvena hetutvanirÃkaraïaæ yuktamityÃha---kvaciditi / nanu yuktaæ tÃvadÆrdhvatayà sthÃïupuru«asandeho bhavatÅti, kÃkavattÃmÃtreïa na saæÓayo d­«ÂapÆrva÷ / satyam / yastu kÃkavattÃmÃtreïa sthÃïuæ si«Ãdhayi«ati tasyÃsau kevalà saæÓayahetu÷, ÆrdhvatÃsanÃthà tu nirïÃyiketyetÃvadeva vivak«itamityado«a iti / api ca avirodhino÷ pratyekaæ saæhatayorapi kvacidarthe sÃdhye hetubhÃvo d­Óyate / yathaikasminneva ÓÃbdasya j¤ÃnasyÃnumÃtve 'nvayavyatirekajatvapratyak«ÃnyapramÃïatvayo÷, Óakyate hi tÃbhyÃmaikaikaÓyena samastÃbhyÃæ cÃnumÃnatvaæ sÃdhayitum / dvitve ca hetvÃbhÃsatvakÃraïe naikasmin sÃdhye 'nekahetava÷ prayujyeran / prayoktÃrastvekameva sÃdhyaæ ki¤cÃnyaditaÓceti nÃnÃsÃdhanai÷ sÃdhayanto d­Óyante / tasmÃd virodhanibandhana evapa saæÓaya÷, na tu nÃnÃtvanibandhana ityabhiprÃyeïÃha--- pratyekamiti / pÆrvaæ tu pratyekaæ saæÓayahetvoreva militayornirïayahetutvamuktam / ga atra tu pratyekaæ gamakÃvapi saæhatau ca gamakÃviti pratipÃditamiti ||95|| tasmÃd viruddhÃrthÃveva bhinnau saæÓayahetutvena darÓanÅyau / yathÃsmÃbhiruktaæ na tu bhinnatÃmÃtreïetyÃha---tasmÃditi / vyÃkhyÃtastriprakÃro ________________________________________________________ Órutyarthoktasya bÃdhÃyÃæ pratij¤Ãrthasya hetunà / nityatve k­takatvasya dharmabÃdhÃd viruddhatà // Msv_5,4.97 // bÃdho dharmaviÓe«asya yadà tvevaæ viÓi«yate / arthavacchabdarÆpaæ syÃt prÃk sambandhÃvadhÃraïÃt // Msv_5,4.98 // 'pisaæÓayahetu÷ viparÅtaprakÃrÃn pratijÃnÃti---«o¬hà viruddhatÃmÃhuriti / dharmadharmisvarÆpasvaviÓe«obhayasvarÆpasvaviÓe«ai÷ «aÂprakÃrÃæ viruddhatÃmeke bruvata ityartha÷ / anye tÆbhayavirothayo÷ pratyekapak«ÃnatirekÃt cÃturvidhyaæ pratipannà ityÃha--- caturdhà veti / vayaæ tu i«ÂavighÃtamÃtreïaikameva prakÃraæ saÇgirÃmaha ityÃha--- ekadhÃpi veti / pÆrvoktapak«apak«advayaniv­ttÃvapi và Óabda÷ / api và Óe«abhÃjÃæ syÃditi pak«abÃdha eva viruddhatve kÃraïaæ kimavÃntarabhedopanyÃseneti / tri«vapi ca prakÃre«u ÓrutyarthopÃttasya pratij¤ÃtÃrthasya bÃdhÃyÃæ viruddhatÃmÃhurityÃha--- ÓrutyÃrthoktasyeti / dharmadharmyubhayasvarÆpaæ Órutyuktaæ, tadviÓe«Ãstu prÃyeïÃrthoktÃ÷ / te ca svarÆpasvaviÓe«Ã÷ pratij¤ÃrthaÓabdenopÃdÅyante / sarve hi te vakturabhipretÃ÷ / na tu dharmÃdiviÓe«Ã÷ sÃk«Ãt pratij¤ÃyÃmantargatÃ÷ / tadasmin pratij¤Ãrthe hetunà bÃdhyamÃne hetorviruddhatà bhavatÅti / tatpunaridaæ viprati«iddhamiva manayÃmahe / kathaæ hi pratij¤Ãrthe hetunà bÃdhyamÃne heturviruddho bhavati / sa hi pratij¤Ãrthaæ pratij¤Ãrthena bÃdhyate yadviruddho bhavet prasiddhatvÃdasya / prasiddhaæ hi ghaÂasya k­takatvaæ, na tadaprasiddhayà nityatayà bÃdhituæ Óakyam / ato bÃdhaka ityevÃyaæ vaktavya÷ / vÃrtikak­tà tu paraprasiddhimÃtreïa viruddha ityuktÃmiti veditavyamiti / tatra dharmasvarÆpabÃdhena tÃvad viruddhatÃmudÃharati---nityatve iti ||97|| dharmaviÓe«abÃdhastvevaæ prayukte bhavatÅtyÃha---bÃdhaiti / tameva prayogaæ darÓayati--- arthavaditi pÃdatrayeïa / svarÆpÃbhidhÃnavÃdino hyÃhu÷--- gaurayamiti ÓabdÃkÃraviÓi«Âor'tho 'vagamyate / na ca viÓe«aïamanabhidhÃya viÓi«Âo 'bhidhÃtuæ Óakyata iti svarÆpameva tÃvadÃdau Óabdo ________________________________________________________ vibhaktimattvÃtpaÓcÃdvat svarÆpeïeti cÃÓrite / asvarÆpÃrthayogastu paÓcÃcchabdasya d­Óyate // Msv_5,4.99 // tena prÃgapi sambandhÃdasvarÆpÃrthatà bhavet / ihapratyayahetutvÃd dravyÃdervyatiricyate // Msv_5,4.100 // samavÃyo yathehÃyaæ ghaÂa ityÃdisaÇgati÷ / 'bhidhatte tato viÓi«Âam / api cÃrthaÓabdo vyabhicarati, aj¤Ãtasambandhasya tadanavagate÷ / svarÆpaæ tu na kadÃcid vyabhicarati sambandhÃvadhÃraïÃtprÃgapi tadavagamÃt, avyabhicÃrÅ ca ÓabdÃrtha iti yuktam / ata÷ svarÆpaæ tÃvadavaÓyÃbhidheyaæ ÓabdÃnÃæ, tadabhidhottarakÃlaæ tu viÓi«ÂÃbhidhÃnamapi bhavatu nÃmeti / evaæ prasÃdhyÃnte prayogamÃhu÷--- ÓabdasvarÆpaæ sambandhÃvadhÃraïÃt prÃgarthavad vibhaktisambandhÃt, ag­hÅtasambandho 'pi hi svÃdivibhaktiyuktÃn ÓabdÃnavagacchati / yadà ca vibhaktiyoga÷ tadÃrthavattvaæ d­«Âaæ yathà sambandhagrahaïÃt paÓcÃditi / kathaæ punarevaæ prayujyamÃne dharmaviÓe«abÃdho bhavatyata Ãha--- svarÆpeïeti cÃÓrita iti / yadà hi svarÆpeïÃrthanÃrthavattvaæ prathamamÃÓrityÃrthavattÃmÃtraviÓi«Âaæ sÃdhyate, tadÃrthÃdidamavagamyate--- svarÆpÃrthavattvamasya si«Ãdhayi«itamiti / evaæ ca bhavatyarthÃk«iptasya dharmaviÓe«asya bÃdha iti / kathaæ puna÷ svarÆpeïeti cÃÓrite dharmaviÓe«o bÃdhyate / ata Ãha--- asvarÆpeti / vibhaktimattvaæ hi svarÆpÃtirekeïÃrthÃntareïÃrthavattvamavinÃbhÃvabalena ÓabdasyÃvagamayati, sambandhagrahaïÃtpaÓcÃdarthÃntarasya darÓÃt / ato vyÃptibalena tadeva vibhaktimattayà sÃdhyate / ator'thavattÃyà viÓe«aæ svasvarÆpÃrthavattvaæ heturayaæ viruïaddhÅti bhavati dharmaviÓe«abÃdha iti ||99 1/2|| dharmisvarÆpabÃdhodÃharaïamÃha---ihapratyayeti / yadà hisamavÃyadharmiïaæ k­tvà tasya dravyÃdivyatireka÷ sÃdhyate, ihapratyahetutvaæ ca heturucyate ihÃyaæ ghaÂa iti, saæyogo d­«ÂÃnta÷, tadà dharmisvarÆpabÃdha ityabhiprÃya÷ ||100|| ________________________________________________________ atrÃpyasamavÃyatvaæ saæyogasyeva sidhyati // Msv_5,4.101 // tena dharmisvarÆpasya vaiparÅtyÃd viruddhatà / ya¤ca sattÃvadekatvaæ samavÃyasya kalpitam // Msv_5,4.102 // tatra saæyogavadbhedÃt sÃyadviÓe«aviruddhatà / nityamÃtmÃstità kaiÓcid yadà sautrÃntikaæ prati // Msv_5,4.103 // sÃdhyate 'vayavÃbhÃvÃd vyomavad dvayabÃdhanam / tadobhayaviÓe«asya bÃdho 'yaæ sÃdhyate yadà // Msv_5,4.104 // pÃrÃrthyaæ cak«urÃdÅnÃæ saÇghÃtÃcchayanÃdivat / Óayane saÇghapÃrÃrthyaæ bhautikavyÃptahetuke // Msv_5,4.105 // kathaæ punaratrodÃharaïe dharmisvarÆpabÃdha÷, ata Ãha--- atrÃpÅti / atrÃpyudÃharaïe dharmisvarÆpasya samavÃyÃtmano vaiparÅtyÃpÃdanÃddhetorviruddhatà bhavati / ihapratyayahetutvaæ hyasamavÃyÃtmana eva d­«Âamiti tÃdrÆpyaæ virundhyÃditi dharmisvarÆpabÃdha iti ||101 1/2|| asminneva ca dharmiviÓe«abÃdho 'pi darÓayitavya ityÃha---ya¤ceti / samavÃyo hi sattÃsÃmÃnyavadekarÆpa iti kÃïÃdà manyante / so 'pyasya viÓe«a÷ saæyogavadbhedÃpatterbÃdhyata iti bhavati dharmiviÓe«aviruddho heturiti ||102 1/2|| ubhayasvarÆpabÃdhÃyÃmudÃharaïamÃha---nityamÃtmÃstiteti / yadà kaÓcit sautrÃntikaæ pratyevaæ sÃdhayati--- Ãtmà nitya÷ niravayatvÃt vyomavaditi, tadà dharmadharmidvayasya bÃdhanaæ bhavati / sautrÃntikasya hyavayavÃbhÃvo vyomnyabhÃvenaiva sambaddho 'bhimata ityÃtmano 'pi tadvadabhÃvaæ gamayeta, ÃvaraïÃbhÃvamÃtraæ hi nabha÷, na punastattvÃntaramiti bauddhà manyante / ato 'navayavatvÃdÃtmana÷ svarÆpasya taddharmasya ca nityatvasya bÃdhÃdubhayabÃdha iti ||103 1/2|| ubhayaviÓe«abÃdhastvevaæ sÃdhyamÃne bhavatÅtyÃha---tadeti / yadà hi parÃrthÃÓcak«urÃdaya÷ saÇghÃtatvÃt ÓayanÃdivaditi sÃdhyate, tadobhayaviÓe«abÃdha ityartha÷ / kathaæ punaratrobhayaviÓe«abÃdha÷, ata Ãha--- Óayana iti / ÓayanÅye ________________________________________________________ ÃtmÃnaæ prati pÃrÃrthyamasiddhamiti bÃdhanam / asaæhataparÃrthatve / d­«Âe saæhatatÃpi ca // Msv_5,4.106 // anÃhaÇkÃrikatvaæ ca cak«urÃde÷ prasajyate / hikhaÂvÃdau mahÃbhÆtasaæhataÓarÅrapÃrÃrthyena saÇghÃtatvÃditi heturvyÃpto d­«Âa iti saæhatapÃrÃrthyameva sÃdhayet / ÃtmÃnaæ ca prati pÃrÃrthyaæ sÃdhayitumabhimatam, tanna sidhyet / so 'yaæ tÃvat pÃrÃrthyasya dharmasya yo viÓe«o 'bhimata ÃtmapÃrÃrthyaæ sa tÃvad bÃdhyate / cak«urÃderapi dharmiïo yo viÓe«a ÃhaÇkÃrikatvaæ nÃma so 'pyanenaiva hetunà bÃdhyate / saæhatÃtmakatvaæ hi ÓayanÃdÃvanÃhaÇkÃrikatvena vyÃptaæ d­«Âam, bhautikà hi te, atastannidarÓanena cak«urÃdayo 'pi bhautikà bhaveyu÷ / ÃhaÇkÃrikÃïÅndriyÃïÅti kÃpilÃ÷ saÇgirante, te«Ãæ cÃyaæ prayoga÷ / tadayamartha÷--- saæhatapÃrÃrthyabhautikatvÃbhyÃæ vyÃpto heturyasmin Óayane tatrÃtmapÃrÃrthyamasiddhamiti dharmaviÓe«abÃdhanaæ tÃvad bhavati / dharmiviÓe«abÃdho 'pi bhautikavayÃptyà sÆtrito 'nantarameva vivari«yata iti na kevalamÃtmapÃrÃrthyaæ na sidhyati, asaæhatarÆpÃtmapÃrÃrthye ce«Âe vyÃptibalenÃtmano 'pi saæhatatà prÃpnotÅtyÃha--- asaæhateti / nÃnena hetunÃsaæhatarÆpÃtmÃrthatà sidhyati / pratyuta saæhatataivÃtno bhavediti ||106|| dharmiviÓe«abÃdhaæ viv­ïoti---anÃhaÇkÃrikatvamiti / vyÃkhyÃtacaraæ cedam ||106 1/2|| evaæ tÃvad j¤ÃtasambandhapadavyÃvartanÅyo viruddha÷ prapa¤cita÷ / idÃnÅæ tadvyÃvartyà eva d­«ÂÃntÃbhÃsà darÓayitavyÃ÷ / tairhi nÃnumÃnÃÇgasambandho j¤Ãpayituæ Óakyate / ataste 'pi j¤Ãtasambandhapadenaiva vyÃvartyante / idaæ cÃsmÃbhi÷ prÃgevoktam / anyatrÃpyÃha--- "j¤ÃtasambandhavÃcà ca trayo 'trÃniyatÃdaya÷ / hetud­«ÂÃntayorde«Ã bhëyakÃreïa vÃritÃ÷ ||" ________________________________________________________ gamakasyaikadeÓasya vyÃptirgamyeti bhëitum // Msv_5,4.107 // sÃdhyasÃdharmyavaidharmyad­«ÂÃnta÷ pratipÃdyate / tatra hetvarthamuddiÓya sÃdhyopÃdÃnami«yate // Msv_5,4.108 // uddeÓyo vyÃpyate dharmo vyÃpakaÓcetaro mata÷ / yadv­ttayoga÷ prÃthamyamityÃdyuddeÓyalak«aïam // Msv_5,4.109 // tadv­ttamevakÃraÓca syÃdupÃdeyalak«aïam / iti / atastannirÃkaraïÃrthaæ d­«ÂÃntavacanameva tÃvadavatÃrayati---gamakasyeti / vyÃptipradarÓanÃya dvividho d­«ÂÃntastÃvad sÃdhanavÃkye darÓayitavya÷ / sÃdhya÷ pak«a÷ tatsÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ yo d­«ÂÃnta÷ sa pratipÃdyata ityartha÷ ||107 1/2|| tatra sÃdharyad­«ÂÃntaprakÃramÃha---tatreti / asyÃrtha÷--- udÃharaïasÃdharmyÃlliÇgasya prasÃdhakatvavacanaæ hetu÷ yadÃhu÷--- "udÃharaïasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanaæ hetu÷" iti / sÃdhyasya praj¤Ãpanavacanamiti yÃvat / tasya cÃrtho liÇgameva / ta¤coddiÓya sÃdhyopÃdÃnaæ sÃdharmyad­«ÂÃnta i«yate / yo yo dhÆmavÃn sa so 'gnimÃniti yÃvaditi / kimevamupÃdÅyamÃne sidhyatyata Ãha--- uddeÓya iti / ukataæ vyÃptipradarÓanÃya d­«ÂÃntavacanamiti / evaæ copÃdÅyamÃna uddeÓyo dhÆmÃdirvyÃptatayà kathito bhavati, itaraÓcopÃdeyo 'gnyÃdirvyÃpakatvaæ bhavatÅtyuktam ||108 1/2|| kÅd­Óaæ tu tayo÷ svarÆpamata Ãha---yadv­tteti / yadv­ttatadv­ttÃbhyÃæ yattatparini«pannÃnÃæ yo ya ityÃdiÓabdÃnÃmupÃdÃnam, tadayamartho bhavati / yadyad yadv­ttena saæyuktaæ prathamaæ prayujyate pradhÃnaæ ca taduddeÓyaæ, tattadv­ttuyaktaæ ca paÓcÃt prayujyamÃnaæ sa so 'gnimÃneveti caivakÃreïa yuktaæ tadupÃdeyam / sarve«veva ca grahavrÅhyÃdisaæmÃrgÃvaghÃtÃdi«ÆddeÓyopÃdeye«vayameva viveka iti veditavyamiti ||109 1/2|| ________________________________________________________ vadatyarthaæ svaÓaktyà ca Óabdo vaktranapek«ayà // Msv_5,4.110 // sÃdhyahetutvamarthÃnÃæ vyÃptiÓaktyanurodhata÷ / tatrÃj¤ÃnÃd yadà vaktà sahabhÃvavivak«ayà // Msv_5,4.111 // viparyayeïa và hetau na pyÃptatvaæ vivak«ati / vivak«annapi và Óabdaæ tadyogaæ na vaded yadi // Msv_5,4.112 // ghaÂe k­takanÃÓitve nÃÓi vyÃptaæ k­tena và / na tade«Âasya hetutvaæ syÃdani«Âasya caiva tat // Msv_5,4.113 // kiæ punarevaæ prayoganiyame prayojanam, vivak«Ãparatantrà hi ÓabdÃ÷, te yathà tathà và prayuktà yathÃbhiprÃyaæ varti«yanta eva / ata Ãha---vadatÅti / na vaktrabhiprÃyaparatantrÃ÷ ÓabdÃ÷, svÃbhÃvikyaiva tu Óaktyà kecideva kvacidevÃrthe vartante, ato na vivak«ÃnusÃreïe«ÂasiddhirbhavatÅti vÃcya eva d­«ÂÃntavacanavinyÃsaprakÃra iti ||110|| yadi tarhi svatantrÃ÷ ÓabdÃ÷ atathÃsthite 'pyarthe ÓabdÃnusÃriïÅ«Âasiddhirbhavedata Ãha---sÃdhyahetutvamiti / ayamabhiprÃya÷---- nÃrthaÓakti÷ ÓabdaÓaktimanurudhya pravartate, na ca ÓabdaÓaktirarthaÓaktim, ato na yatà vaktrabhipretÃrthÃnusÃriïÅ ÓabdaÓakti÷, evaæ na ÓabdÃnusÃriïyarthavyavastheti, arthÃdÅnÃæ k­takatvÃnityatvÃdÅnÃæ vyÃptiÓaktyanurodhÃdeva sÃdhyahetubhÃvo bhavati na ÓabdÃnurodhÃditi ||110 1/2|| vaktranapek«ayà svaÓaktyaiva Óabder'thamÃcak«Ãïe yattÃvadÃpadyate tad darÓayati---tatrÃj¤ÃnÃditi sÃrdhadvayena / yadà hi d­«ÂÃnta vaktumanabhij¤o vaktà sÃdhyahetvo÷ sahabhÃvamÃtraæ vivak«ati / yathÃ--- Óabdo 'nitya÷ k­takatvÃditi prayoge,yathà ghaÂe k­takatvanÃÓitve sta iti / viparÅtÃvagraheïa và na hetorvyÃpyatÃæ vivak«ati / satyÃmapi vivak«ÃyÃæ kutaÓcid bhramanimittÃt na vyÃptiyogyaæ Óabdaæ vadati / sahabÃvamÃtrameva tu pÆrvavad vadet, viparÅtaæ và bhrÃnta÷ yatà nÃsità k­takatvena vyÃpteti, tadà tÃvanna kevalami«Âaæ na sidhyati ani«Âameva tu vyÃptiviparyayÃdÃpadyate / i«Âasya ________________________________________________________ tasmÃd vyÃpyatvarÆpeïa vÃcyo hetutvasaæmata÷ / yadà samyak prayukte 'pi vÃkyer'tho na tathà bhavet // Msv_5,4.114 // sÃdhyahetÆbhayavyÃptiÓÆnyatvÃt paramÃrthata÷ / nityo dhvaniramÆrtatvÃt karmavat paramÃïuvat // Msv_5,4.115 // ghaÂavadvyomavaccÃpi tadasadvÃdinaæ prati / dharmyasiddhÃvapi hyevaæ d­«ÂÃntÃbhÃsatà bhavet // Msv_5,4.116 // tatsadbhÃve 'pi ca vyomni dvayayukte 'pi kÅrtite / karmÃdyÃlocanÃd vyÃptirhetornÃstÅti varjanam // Msv_5,4.117 // k­takatvasya hetutvaæ na syÃt / ani«Âasyaiva tu nÃÓitvasya bhavedityeva¤jÃtÅyakÃni«ÂaprayoganivÃraïÃya yukto d­«ÂÃntaprayoganiyama iti / etadevopasaæharati---tasmÃditi / hetutvasaæmata÷ k­takatvÃdivyÃpyatvarÆpeïa vÃcya ityartha÷ ||113 1/2|| arthÃnÃæ Óabdatantratve yad bhavati tad darÓayati---yadetipÃdarahitadvayena / asyÃrtha÷--- yadà hi vyÃptiÓaktyanusÃreïaivÃrthÃnÃæ sÃdhyahetutvaæ tadà yadyapi vaktrà na sahabÃvamÃtraæ darÓitaæ,kintu samyageva d­«ÂÃntavacanam, arthÃstu na tadanurÆpavyÃpyavyÃpakabhÃvanÃvasthità iti d­«ÂÃntÃbhÃsatà bhavediti vak«yamÃïena sambandha iti / yathà nityo dhvaniramÆrtatvÃditi prayoge karmavat paramÃïuvad ghaÂavad vyomavaditi d­«ÂÃnte«u yathÃsaÇkhyaæ paramÃrthata÷ sÃdhyahetÆbhayavyÃptiÓÆnyatayà / karma khalvanityamiti tat sÃdhyabhÆtayà nityatayà ÓÆnyaæ, hetustvamÆrtavÃditi tatra vidyata eva / paramÃïavastu bhÆrtà iti te«u hetuÓÆnyatÃ, sÃdhyaæ tu nityatvaæ te«u vidyata eva / ghaÂe tu na sÃdhyaæ nityatvaæ nÃpyamÆrtatvaæ heturityubhayaÓÆnyatà / vyomni tu d­«ÂÃnte vyÃptiÓÆnyatÃmuttaratra svayameva vivari«yati / atraiva ca vyomavaditi d­«ÂÃnte tadasadvÃdinaæ sautrÃntikaæ prati prayujyamÃne dharmyasiddhyà d­«ÂÃntÃbhÃsatà bhavatÅtyÃha--- tadasadvÃdinamiti ||116|| vyÃptiÓÆnyatÃæ viv­ïoti--- tatsadbÃve 'pÅti / yadyapi ca ________________________________________________________ vyÃptyà sÃdharmya ukte ca na vaidharmyamapek«yate / sahabhÃvitvad­«Âyà tu yadà vyÃptiæ na lak«ayet // Msv_5,4.118 // para÷ sÃdharmyad­«ÂÃntÃt taæ và nÃpek«ate yadà / vaktà và sahabÃvitvaæ Óuddhaæ tena vaded yadà // Msv_5,4.119 // vaparÅtÃnvayaæ vÃpi tatsamÃdhitsayà tadà / vyomna÷ sadbhÃvo bhavet, tacca hetusÃdhyadvayayuktaæ nityatvÃdamÆrtatvÃcca / tathÃpi karmÃdi«vamÆrte«u anitye«vÃlocyamÃne«u hetorvyÃptirnÃstÅti Åd­ÓasyÃpi d­«ÂÃntasya varjanameva / ayamapi na sÃdhyasiddhye samartho yata iti ||117|| vyÃkhyÃta÷ sÃbhÃsa÷ sÃdharmyad­«ÂÃnta÷ / vaidharmyad­«ÂÃntamata÷ paraæ vyÃkhyÃsyati / tatraitadeva tÃvat prathamaæ vaktavyam / kiæ sarvadaiva sÃdharmyavad vaidharmyavacanaæ kÃryaæ na veti / tatra tÃvad vyatirekapradhÃnavÃdina÷ sarvadà vÃcyamiti ye vadanti tÃn pratyÃha---vyÃptyà sÃdharmya ukta iti / evaæ hi manyate--- vyÃptipraj¤ÃpanÃya hi d­«ÂÃntavacanam, sà cet sÃdharmyavacanena j¤Ãpità kiæ vaidharmyavacanena / sÃdharmyaæ cÃvaÓyameva vacanÅyamanvayapraj¤ÃpanÃya, tatpradhÃnatvÃdanumÃnasya / vyatirekasyÃpi tanmukhenaiva siddhe÷ / itarathà duradhigamatvÃt / ato yadi vyÃptyà sahitaæ sÃdharmyamuktam, alaæ vaidharmyavacaneneti / kadà tarhi vaidharmyaæ vÃcyamata Ãha--- sahabhÃvitvad­«Âyeti pÃdatrayeïa / yadà hi vaktrà samyageva d­«ÂÃnta ukte para÷ Órotà jÃnÃti--- yathà hetusÃdhyayo÷ sÃhityamÃtranenoktaæ na vyÃptiriti, tadà sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvaæ j¤Ãpayituæ 'vaidharmyeïe«ÂasÃdhana'miti vak«yamÃïena sambandha iti / yadà khalvabhyastavaidharmyastamevÃpek«ate na sÃdharmyad­«ÂÃntaæ tadà ca vaidharmyeïe«ÂasÃdhanamityÃha--- taæ và nÃpek«ate yadeti / yadà và vaktà suÓik«itavaidharmya÷ sÃdharmyaæ vaktumajÃnÃnastena sÃdharmyad­«ÂÃntena sahabhÃvamÃtrameva Óuddhaæ vyÃptihÅnaæ kathayati, tadÃpi paryanuyuktena tenaiva vaidharmyeïe«ÂasÃdhanaæ kÃryamityÃha--- vaktà veti ||119|| yadà và bhrÃnto viparÅtamanvayaæ darÓayati, tadÃpi tatsamÃdhÃnecchagayà pÆrvaviparÅtaj¤Ãnopamardanena vaidharmyeïe«ÂasÃdhanamityÃha---viparÅtÃnvayamiti / ________________________________________________________ pÆrvaj¤Ãnopamardena vaidharmyeïe«ÂasÃdhanam // Msv_5,4.120 // sÃhityamÃtraæ pÆrvoktaæ hetostatropayujyate / vyÃpyavyÃpakabhÃvo hi bhÃvayoryÃd­gi«yate // Msv_5,4.121 // tayorabhÃvayostasmÃd viparÅta÷ pratÅyate / dhÆmabhÃve 'gnibhÃvena vyÃpte 'nagnistataÓcyuta÷ // Msv_5,4.122 // adhÆma eva vidyetetyevaæ vyÃpyatvamaÓnute / tathÃnagnÃvadhÆmena vyÃpte dhumastataÓcyuta÷ // Msv_5,4.123 // anyatrÃnavakÃÓatvÃd vyÃpyate dhruvamagninà / nanvanvayavaipÅtye sa eva yathÃvat pratipÃdyatÃæ kiæ vaidharmyavacanena / satyamevamapÅ«Âaæ sidhyatyeva, kintu bhrÃntairidamasmÃbhiruktaæ sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvo vivak«ita iti vaidharmyeïÃpi tÃvadi«ÂasÃdhanaæ bhavetyeveti / yattu tatpÆrvaæ sÃhityamÃtramuktaæ tadvaidharmya evopayujyate tasyaive«Âaæ sÃdhayato 'nugrahe vartate ityÃha--- sÃhityamÃtramiti ||120 1/2|| evaæ tÃvad vaidharmyavacanasyÃvasaro darÓita÷, tadvavacanaprakÃramidÃnÅæ darÓayati---vyÃpyavyÃpakabhÃvo hÅti ||121 1/2|| vaiparÅtye kÃraïamÃha--- dhÆmabhÃva iti / yadà hi dhÆmabhÃvo 'gnibhÃvena vyÃpto bhavati tadÃnagniragnyabhÃvastato dhÆmÃt pracyuta÷ sannadhÆme dhamÃbhÃva eva bhavatÅtyevaæ tÃvad vyÃpto bhavati / yo hi yasmin sati bhavati asati ca na bhavati sa tanniyatastadvyÃpta ityucyate / yathà dhÆmo 'gnÃveva bhavannagninà vyÃpta iti siddho 'bhÃvayorvyÃptiviparyaya iti ||122 1/2|| yata eva cÃbhÃvayorÅd­Óo vyÃpavyÃpakabhÃva÷ ata eva bhÃvayorabhimatavyÃptisiddhirityÃha---tathÃnagnÃviti / anagnÃvagnyabhÃve dhÆmÃbhÃvena vyÃpte dhÆmastatra virodhivyÃpteralabdhÃvakÃÓo 'gnÃveva bhavatÅtyevaæ tadvyÃpyatà tasya sidhyati / tatheti / yathà bhÃvavyÃptyapek«ayÃbhÃvavyÃpti÷ evamabhÃvavyÃptyapek«ayà bhÃvavyÃptirityartha÷ / na caivamitaretarÃÓrayatÃ, bÅjÃÇkuravadanÃditayopapatteriti ||123 1/2|| ________________________________________________________ vyÃpakau tu yadocyete bhÃvÃbhÃvau tadà tata÷ // Msv_5,4.124 // naiva vyÃpyÃdvipak«asya pracyuti÷ kathità bhavet / tasmÃd dhÆmena sÃdhyatvamagne÷ prÃrthayate yadà // Msv_5,4.125 // tadÃnagniradhÆmena vyÃpto vÃcyo na cÃnyathà / anagnyadhÆmasÃhitye vyÃptervÃpi viparyaye // Msv_5,4.126 // na prastutopakÃra÷ syÃdanyadvÃpi prasÃdhyate / yatrÃpyarthasya ÓÆnytavaæ dvÃbhyÃmekena và bhavet // Msv_5,4.127 // kiæ punarabhÃvayorvyÃptiviparyayÃÓrayaïe prayojanamata Ãha---vyÃpakautviti / yadà hi ya eva bhÃvo vyÃpakastadabhÃva eva vyÃpakatayà vaidharmyad­«ÂÃnta ucyate tadà tato vyÃpyÃd dhÆmÃdernaiva vipak«asyÃnagnyÃde÷ pracyuti÷ kathità bhavet / tatakathanÃrthaæ ca va vaidharmyavacanaæ(sa) prayojanaæ bhavet / na hi yatra dhÆmastatrÃgniritivat yatra dhÆmÃbhÃvastatrÃgnyabhÃva iti kathyamÃne vyÃpyÃd dhÆmÃdanagnervipak«asya niv­ttirdarÓità bhavatÅti / ato dhÆmenÃgniæ si«Ãdhayi«atà vaidharmyad­«ÂÃntenÃgnidhÆmÃbhÃvayorvyÃptiviparyayo vÃcya ityÃha--- tasmÃditi vÃcyo 'ntena / yatrÃgnirnÃsti tatra dhÆmo nÃstÅtyevaæ yadav­ttatadav­ttÃbhyÃmuddeÓyopÃdeyabhÃvo darÓayitavya ityartha÷ / sa cÃnagniradhÆmen vyÃpta ucyamÃno nÃnyathà vÃcya÷, kintu sÃdharmyoktenaivoddeÓyopÃdeyaprakÃreïetyÃha--- na cÃnyatheti / prakÃraÓcÃnantaramevokta iti ||124,125 1/2|| anyathÃvacane do«amÃha---anagniyadhÆmasÃhityaiti / yathaiva sÃdharmyad­«ÂÃnte svaÓaktyà Óabdor'thaæ vadati nÃrthaÓaktimanurudhyata iti sÃhityamÃtravacane vyÃptiviparyaye và ne«Âaæ sidhyatÅtyuktam, evamihÃpi bhavatÅti bhÃva÷ ||126 1/2|| evaæ (tadva?tÃva) dihÃpyartho na ÓabdavaÓavartÅti yatrÃrtho d­«ÂÃntarÆpo dvÃbhyÃæ hetusÃdhyÃbhÃvÃbhyÃmekena và tayo÷ ÓÆnyo bhavati tatrÃpi na prastutopakÃro bhavati anyadvÃni«Âaæ prasajyata ityÃha---yatrÃpÅti / samyak prayukte 'pi vÃkyer'thasyÃtadÃyattatvÃnne«Âasiddhiriti bhÃva÷ / atrodÃharaïamÃha ________________________________________________________ yadanityaæ tu tanmÆrtamaïuvad buddhivat khavat / sÃdhyena vyÃptisiddhyai hi vyÃtireko 'tra kathyate // Msv_5,4.128 // yasyÃyaæ nÃstyasau hetustena sÃdhyena nÃpyate / tena d­«Âe 'pi sÃhitye na sarvo gamya i«yate // Msv_5,4.129 // sahad­«Âirna sambandho vyÃptirnaiva ca tÃvatà / mÆrtÃnityatvayukte 'pi tasmÃdaÇgÅk­te ghaÂe // Msv_5,4.130 // yaditi / nityo dhvaniramÆrtatvÃdityatraiva prayoge yadaivaæ vaidharmyamucyate yannityaæ na bhavati tadamÆrtamapi na bhavati yathà paramÃïuriti tadà sÃdhyÃbhÃvaÓÆnyo d­«ÂÃnta÷ / paramÃïornityatayà tadabhÃvasya tatra darÓayitumaÓakyatvÃt / buddhivaditi tu d­«ÂÃnte hetvabhÃvaÓÆnyatà / buddheramÆrtatayà tadabhÃvasya vaktumaÓakyatvÃt / khavaditi tÆbhayÃbhÃvaÓÆnyatÃ, nityÃmÆrte tasminnubhayÃbhÃvo duradhigamo yata iti ||127 1/2|| evaæ sÃdharmyad­«ÂÃntavadvyÃptivaikalye 'pyabhÃsatà darÓayitavyà / tatsidadhyarthaæ hi vipak«Ãddhetorvyatireka÷ kathyate / yasya tu vipak«aikadeÓÃdapi vyÃtireko nÃsti, nÃsau sÃdhyena vyÃpto bhavatÅtyasatyÃæ vyÃptÃvanarthakaæ tÃd­Óasya vaidharmyasya vacanamityabhiprÃyeïÃha--- sÃdhyeneti ||128 1/2|| yataÓcaiva¤jÃtÅyako na sÃdhyena vyÃpyate tena kvacidabhÃvayo÷ sÃhitye d­«Âe 'pi na sarvatra gamyagamakabhÃvo bhavatÅtyÃha---teneti / yadyapi yannityaæ na bhavati tadamÆrtamapi na bhavati, yathà ghaÂa÷ ku¬yaæ veti, kvacidabhÃvayo÷ sÃhityaæ Óakyate darÓayitum / tathÃpi na sarva(÷) ÓabdÃdi(÷) nityatayà viÓi«Âo 'nena hetunà gamya i«yate / ki¤ciddhyamÆrtaæ nityamÃkÃÓÃdi,ki¤cidanityaæ karmÃdÅti bhÃva÷ ||129|| kimiti ne«yate ata Ãha--- sahad­«Âiriti / vipak«aikadeÓaniv­ttyà hi sahabhÃvamÃtraæ heto÷ sidhyati / na ca tanmÃtrasambandho 'numÃnÃÇgam / kiæ tarhi, vyÃpti÷ / na cÃsÃvetÃvatà sÃhityamÃtreïa sidhyatÅti / etadevodÃharaïena darÓayati--- mÆrtÃnityatvacayukte 'pÅti / idaæ prÃgeva vyÃkhyÃtamiti ||130 1/2|| atra bauddhà vadanti---kimidaæ--- ________________________________________________________ karmÃdau vyÃptyabhÃvena na d­«ÂÃntatvami«yate / aÓe«Ãpek«itatvÃcca saukaryäcÃpyadarÓanÃt // Msv_5,4.131 // sÃdhanaæ yadyapÅ«Âo 'tra vyatireko 'numÃæ prati / tÃvatà na hyanaÇgatvaæ yukti÷ ÓÃbde 'bhidhÃsyate // Msv_5,4.132 // 'vyÃptyà sÃdharmya ukte ca na vaidharmyapek«yate' ityucyate, na hi ÓatÃæÓenÃpi hetorvipak«Ãd vyatireke ÓaÇkyamÃne gamakatvamastÅtyaÓe«avipak«o 'numÃturvyatirekaæ grahÅtumapek«ita÷ / na cÃsau duradhigama÷, ekadeÓasthasyÃpi sarvÃdarÓanasaukaryÃt / darÓanaæ hi sarvavipak«ÃïÃæ du«karam, tadabhÃvastu saukaryaprÃpta eva / na cÃyogyÃnupalambhÃnnedamadarÓanaæ hetorvyatirekÃya prabhavatÅti vÃcyam / na hi no vipak«ÃdarÓanÃdavinÃbhÃvaniyama÷ / kintu tÃdÃtmyatadutpattinibandhana÷ / vipak«adarÓane tu heto÷ paripanthinyavinÃbhÃvo grahÅtumaÓakyo bhavati / taccaikadeÓasthasyÃpi tÃvannÃstyeveti paripanthini v­ttimÃtre darÓanaæ vyÃpriyate / ato yadaivÃgnikÃryo dhÆma ityavagataæ tadaiva tadÃyattÃtmalÃbho nÃsati tasmin bhavatÅti j¤Ãyate / na cÃnvayaj¤Ãnameva vyatirekabuddhau nibandhanam, asÃdhÃraïe«u tadasambhavÃt / na hi mahÃnasaparid­«ÂayoragnidhÆmasvalak«aïayostatraiva niruddhayoranyatra darÓanamasti, yenÃnvayo 'nubhÆyeta / tat kuto 'nvaya÷ kutastarÃæ ca tannibandhano vyatireka÷ / na ca viÓe«e«u sÃmÃnyaæ nÃma ki¤cidanugataæ svarÆpamasti, yanniyamyaniyÃmakatayÃvasÅyeta, vikalpÃkÃratvÃt tasya / ato viÓe«Ã eva kecit kayÃcid vyÃv­ttyopalak«itÃ÷ ka¤cid viÓe«aæ vipak«avyÃv­ttimukhena gamayantÅti tatpradarÓanÃrthaæ vaidharmyavacanameva nyÃyyamiti / tÃn pratyÃha---aÓe«eti yuktirantena / ayamabhiprÃya÷--- yadyapi vyatireko 'numÃnÃÇgam / sa tu nÃdarÓanamÃtrÃt sidhyati / taddeÓÃgamanÃdapi ca tasyopapatte÷ / na ca kÃryatvÃvadhÃraïÃdasati kÃraïe 'bhÃva÷, tasyaivÃsati vyatireke duradhigamatvÃt / yaddhi yasmin sati bhavati asati ca na bhavati tattatkÃryam / ato 'satyabhÃvo 'va ________________________________________________________ bodhaprasaÇgo bhedÃnÃæ na cÃvyÃpterbhavi«yati / asti sÃmÃnyavastve«u vyÃpità tatra gamyatÃm // Msv_5,4.133 // gantavya÷ / tata÷ kÃryatà tadadhÅne(ti) tu tasminnitaretarÃÓrayatà / astu và darÓanamÃtrÃd vyatireka÷, tasya ca saukaryaæ, naitÃvatÃnumÃæ prati yuktiranaÇgam / yuktiryoga÷ sambandho 'nvaya ityanarthÃntaram / nÃnvayo 'naÇgamiti yÃvat / tanmukhenaiva sarvapramÃtÌïÃmanumÃnotpatte÷ / atastatkathanÃrthaæ sÃdharmyad­«ÂÃnto 'pi vÃcya eva / nÃsÃvekÃntena pratyÃkhyÃtuæ Óakyate / idaæ cÃnvÃruhya vacanam / yathokta eva siddhÃnta÷ samyak sÃdharmyaprayoge na vaidharmyamapek«aïÅyamiti / anvayasyaiva prÃdhÃnyÃt tamantareïa vyatirekÃsiddhe÷ / avagate hi dhÆmasyÃgninà sambandher'thÃdanagniniv­tti÷ sidhyati / ata÷ sa tÃvad vidhimukhena prathamaæ darÓayitavya÷, avasare tu vaidharmyamapi kadÃciducyate / anaÇgatvamiti tu paÂhatÃmiyaæ vyÃkhyÃ---idaæ hi liÇgasyÃnumÃyÃmaÇgatvam yadanvayavyatirekau,tÃbhyÃæ hi tadaÇgaæ bhavati / ato yathà vyatireko 'Çgatvam, ka evamanvayÃparanÃmà yuktirapÅti / nanu liÇge 'pi ÓabdÃtmake pratÅtyuttarakÃlabhÃvyanvayo 'naÇgamevÃta Ãha--- ÓÃbde 'bhidhÃsyata iti / ÓÃbde hyanumÃnÃd bhinne pratÅtyuttarakÃlabhÃvinÅ yuktiranaÇgamiti vak«yate / yathà vak«yati--- nÃÇgamarthadhiyÃme«Ã bhavedanvayakalpanà / iti / anumÃne tu sarvatraivÃnvaya÷ pratÅtyaÇgamiti / ye tu tÃvatà nÃnaÇgatvamanvayasyetyadhyÃh­tyÃtraivÃrthe ÓÃbde yuktirvak«yate iti vyÃcak«ate, te«ÃmaÓrutÃnvayÃdhyÃhÃra eva tÃvadupÃlambha÷ / na cÃnvayasyÃnumÃnÃÇgatve ÓÃbde yuktirvak«yate / atraiva j¤Ãtasambandhapadena tasyoktatvÃt / ata evÃnvayÃdhÅnatvamanumÃnasya ca sthitamiti vak«yati / tasmÃd yathoktaiva vyÃkhyeti ||132|| yattu bhedÃnÃmevÃnumÃne gamyagamakatvaæ te«Ãæ cÃnvayo na sambhavatÅtyuktam, tatrÃha---bodhaprasaÇgaiti / na bhedÃnÃmanumÃnabodhe gamyagamakatÃyÃ÷ prasaÇga÷ / te«Ãæ sarvadeÓakÃlÃvyÃpterekaikatra niruddhatvÃt / na cÃpyavinà ________________________________________________________ kecit sÃdharmyad­«ÂÃnte vyÃptyÃpi kathite puna÷|| vaidharmyoktimapÅcchanti vyÃv­ttiniyamecchayà // Msv_5,4.134 // hetau sÃdharmyad­«ÂÃntÃt sÃdhyenaivÃvadhÃrite / bhÃvenÃparasya tathÃvidhasyaiva niyama÷ Óakyate 'nubhavitum / na cÃsati tasminnÃnumÃnÃÇgaæ sambhavatÅti te«ÃmanvayÃbhÃvo na do«Ãyeti / yadi na bhedÃnÃæ bodhaprasaÇga÷, kasya tarhi darÓitamidaæ, na bhedÃnugatamekaæ kimapi pÃramÃrthikaæ rÆpamasti / tasya vikalpÃkÃratvÃt / yadyapi ca vyÃptisamayasaæviditarÆpÃropeïaivÃdhunÃnumÃnamupajÃyate / tathÃhi tasya nipuïato nirÆpyaïÃïasyÃ-- sambhavÃd vibhrama evÃyam / yadyevamasadrÆpÃropaprav­ttamanumÃnamapramÃïameva / satyam / pratibandhabalena tu ki¤cideva svalak«aïaæ kenÃpi vikalpÃkÃreïa sÃmÃnyÃtmanà samadhigataæ yadaparaæ vikalpÃkÃrollikhitameva svalak«aïaæ pratilambhayati tatpramÃïamityÃkhyÃyate / aviæsavÃdo hi na÷ prÃmÃïye kÃraïamarthakriyÃsthitiÓcÃviævÃda÷ / yadÃhu÷--- 'pramÃïamaviæsavÃdi j¤ÃnamarthakriyÃsthiti÷ / aviæsavÃda' iti / bhavati cÃnumÃner'thakriyÃsamarthavastulÃbho vastunirbhÃsapura÷ saro 'pÅti pramÃïamanumÃnam / yathoktam--- "atasmitaæstagrahÃd bhrÃntiraviæsavÃdata÷ pramÃ"iti / ato bhedÃnÃmeva gamyagamakatvam / te ca na bhÃjanamanvayasyeti yuktamevoktamata Ãha--- astÅti / asyÃrtha÷ / bhavedevaæ yadi na bhedÃtiriktaæ ki¤cit sÃmÃnyaæ vastu bhavet / asti tu tadityÃk­tigranthe sakalaparoktado«aparihÃreïopapÃdayi«yate / tasya cÃnekadeÓakÃlavyÃpità gamyata iti nÃbhÃjanamanvayasya / na cÃtasmiæstadagraha÷, pÃramÃrthikatvÃt tasya / evaæ ca yadanumÃnuprÃmÃïyasiddhyarthaæ parai÷ kimapi kÃÓaæ kuÓamavalambyate, tadapi mandaproyajanameveti ||133|| anyanmataæ vyÃptyÃpi sÃdharmyad­«ÂÃnta ukte vaidharmyamapi vÃcyamiti, tattÃvadupanyasyati---keciditi pÃdatrayeïa / kiæ pustadicchÃyÃæ kÃraïamata Ãha--- vyÃv­ttiniyamecchayeti ||134|| etadeva viv­ïoti---hetÃviti / evaæ hi manyante / yadà hi ________________________________________________________ vyÃv­tti÷ sarvata÷ prÃptà sÃdhyÃbhÃve niyamyate // Msv_5,4.135 // tattu mandaphalaæ yasmÃt pak«e 'pyevaæ nirÆpitam / vyÃpakÃbhÃvamÃtraæ hi vyÃpyÃnnityaæ nivartate // Msv_5,4.136 // tasmÃd yathaiva Óuklatve paÂasyokte virodhinÃm / niv­ttirnatu dairdhyÃdestathÃtrÃpi bhavi«yati // Msv_5,4.137 // dvaividhyaæ nopapannaæ tu yathaiva hyagnidhÆmayo÷ / sÃdharmyad­«ÂÃnteyatra dhÆma ityuddiÓya tatrÃgnirevati saivakÃramupÃdÅyate, tadà heto sÃdhyenaivÃgninÃvadhÃrite sarvato 'gnoranyamÃtrÃd vyÃv­tti÷ prÃpnoti, na caitat sambhavati / sÃdhyadharmÃdhikaraïÃderapyabhÃvaprasaÇgÃdapak«adharmatvÃpatte÷ / pak«ÃbhÃvaprasaÇgÃcca / ata÷ sÃdhyÃbhÃva eva vyÃv­ttiæ niyantuæ sarvadaiva vaidharmyavacanamarthavat / sati hi tasminnagnyabhÃve dhÆmo na bhavatÅtyÃveditaæ, bhavatÅti ||135|| etadapi dÆ«ayati---tattu mandaphalamiti / tadidaæ vaidharmyavacanamevaæ kriyamÃïaæ mandaphalamityartha÷ / kathaæ mandaphalamata Ãha--- yasmÃditi / kiæ nirÆpitamata Ãha--- vyÃpÃkabhÃvamÃtraæ hÅti / agnimÃn parvata iti pak«avacane nirÆpitamidam,--- yathà 'niyamastadvipak«Ãcca kalpyate nÃvirodhina' iti / ata÷ sÃdharmyad­«ÂÃnte 'pi vyÃpyà dhÆmÃdervyÃpakÃbhÃvaniv­tti mÃtremeva darÓayitavyam, nÃnyamÃtraniv­ttiriti ||136|| etadeva d­«ÂÃntavacanenopapÃdayannupasaæharati---tasmÃditi / tadiha--- pratij¤ÃhetusÃdharmyad­«ÂÃntÃkhyÃstrayo matÃ÷ / vÃkyasyÃvayavÃ÷ prÃyo mÅmÃæsakamate satÃm|| etacca bhëyakÃreïa svayamevopadarÓitam / d­«ÂÃntahetusÃdhyÃrthapadatrayanibandhanÃt|| iti ||137|| atra bhëyam--- 'tattu dvividhaæ pratyak«ato d­«Âasambandhaæ sÃmÃnyato d­«Âasambandhaæ ca / tatra pratyak«ato d­«Âasambandhaæ yathÃ--- dhÆmÃk­tidarÓanÃdagnyÃk­tivij¤Ãnaæ, sÃmÃnyato d­«Âasambandhaæ ca yathÃ--- devadattasya gatipÆrvikÃæ deÓÃntaraprÃptimupalabhyÃditye 'pi gatismaraïam' iti / anena prameyadvaividhyÃdanumÃnadvaividhyamuktamiti / atra kecinnÅtij¤aæmanyà avadh­tasvalaÓraïameva kvacidanumÃnena sÃmÃnyato g­hyata iti manyante / tadabhramÃpanayÃya bhëyakÃreïedamuktam--- 'tattu dvividham, ad­«Âasvalak«aïavi«ayamapyanumÃnamasti kriyÃdi«vi'ti / kathaæ punarad­«Âasvalak«aïena sambandhadarÓanam, utpattimata÷ phalasya darÓanÃt / yadyapyanavadh­tasvalak«aïena vastunà viÓe«ata÷ sambandho 'navagata÷, sÃmÃnyatastu d­Óyate / sarvaæ hi kÃdÃcitkaæ phalaæ kutaÓcidÃgantukÃdutpattimato jÃyamÃnaæ d­«Âam, tantusaæyogebhya iva paÂa÷ / ato devadattasya bhÆtapÆrvottaradeÓavibhÃgasaæyogau kadÃcidupalabhyÃgantuka÷ ko 'pi heturanumÅyate / tadidaæ sÃmÃnyato d­«ÂasambandhamanumÃnamÃcak«ate pratyak«Ãnupalak«itapÆrvasvalak«aïavi«ayatvÃt / agnyÃdi«u tu pratyak«ata÷ svalak«a ÃvadhÃraïÃt prÃk pratyak«ato d­«ÂasambandhamanumÃnamÃhu÷ / na ca dravyameva saæyogavibhÃgayo÷ kÃraïamiti vaktavyam / satyapi tasminnabhÃvÃt / na ca dravyÃntarÃgama eva Óakyeta kalpayituæ, tasya pÆrvadravyapratyabhij¤ayà bÃdhitatvÃt / na ca sad­ÓÃparÃparotpattivipralabdhà bhedaæ na budhyanta iti sÃmpratam, deÓÃdibhede 'pi tadabuddheraviparyayÃt / uktaæ ca vivaraïakÃreïa --- 'k«amabhaÇgastu pratyabhij¤ÃnÃgnirÃkriyata eva / ato d­«ÂakÃraïasambhavÃdad­«Âaæ kimapi saæyogavibhÃgayo÷ kÃraïamanumÅyate / tacca karmetyÃkhyÃyate / ata eva pradeÓÃntare«vapi karmÃpratyak«ameve'ti / bhëyakÃro darÓayati--- yathà vak«yati"na hi te pratyak«e"iti / 'yadÃÓrayaæ deÓÃntaraæ prÃpayati tatkarmetyucyata' iti ca / vyaktameva deÓÃntaraprÃptiphalonnÅyamÃnatvameva karmaïo darÓayatÅti siddhaæ kriyÃdÅnÃæ sÃmÃnyato d­«ÂÃnumÃnaikavi«ayatvam / evaæ ca prameyadvaividhyÃdanumÃnadvaividhyopapattiriti ye vadanti tÃn pratyÃha---dvaividhyaæ nopapannamiti / idamuktaprakÃraæ dvaividhyamanupapannamiti bhÃva÷ / kathamanupapannamata Ãha--- yathaiveti pÃdatrayeïa / yathà khalvagnidhÆmÃk­tyo÷ pratyak«ayo÷ pratyak«ad­«Âa÷ sambandho, bhavati evaæ gitaprÃptyÃk­tyo÷, tayorapi pratyak«atvÃt / ________________________________________________________ pratyak«ad­«Âa÷ sambandha÷ gatiprÃptyostathaiva hi // Msv_5,4.138 // pratyak«ameva hi vayaæ deÓÃntaraæ prÃpnuvantaæ devadattaæ gacchatÅti manyÃmahe / neyaæ jÃtyÃdivikalpanÃbhya÷ karmakalpanà viÓi«yate / tadvadevendriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitvÃdaparok«anirbhÃsÃcca / nanu devadatte deÓasaæyogavibhÃgÃtiriktamaparaæ karmaïa÷ kimapi rÆpamaparok«amÅk«amahe / phaladarÓanenaiva tadanumÅyate / jÃtervà vyaktito vya(tiriktÃ) yÃ÷ kiæ rÆpamanubhÆyate, yadasau pratyak«avi«ayatayÃvasÅyate / rÆpameva sà vyakte÷, kimasyà rÆpÃntareïeti cet, karma và kimarÆpam / idamapi hi tato na bhidyata eva / Ãgantukaæ tu kevalam / ato jÃtikalpanÃvat karmakalpanÃmapi pratyak«apak«a eva nik«ipanta÷ pa¤cadhà savikalpakaæ pratyak«aæ vibhajÃmahe / Ãha ca--- "na hi d­«Âipathaæ prÃptaæ devadattaæ nirÆpayan / paÂhana kÃvyaæ svasaæj¤oktaæ parok«amiva budhyate ||" iti / phalÃnumeye tu karmaïyÃdityavad devadattavat pratÅtiprasaÇga÷ / na cai«a devadattamiva calantaæ spandamÃnamÃdityamapi paÓyatÅti d­Óyate / sthiraæ hi sarvadà tanmaï¬alamavalokyate / saæyogavibhÃgau tu tasyÃpi pratÅyete eveti tulya(va?svÃ)t tÃbhyÃmubhayatrÃpyÃnumÃnika÷ pratyayo bhavet / api ca vibhÃgopakrame saæyogÃvasÃne ca karmaïi tata unnÅyamÃne gacchatÅti vartamÃnanirbhÃsa÷ pratyayo na bhavet, atÅtaæ hi tat, tadà kathaæ vartamÃnÃkÃrabuddhigocaro bhavati / jalapravÃhaniÓcale«u matsye«u nirantarotpadyamÃnajalÃvayasaæyogavibhÃgÃvagamÃdÃnumÃnikÅ, gatisaævidupajÃyeta / sthÃïau ca Óyenaviyukte Óyena iva karmÃnumÅyeta / tataÓca so 'pi gacchatÅti buddhivi«ayatÃmÃpadyeta / yadi mataæ na vibhÃgamÃtrÃt karmÃnumÃnam, api tarhi vibhÃgapÆrvÃkÃt saæyogÃditi / eva tarhi yadaika÷ Óyenaviyukta÷ sthÃïuranyena saæyujyate tatra prasaÇga÷ / calitvÃvasthite ca devadatte / yadi tÆcyate yo 'yamutpatata÷ Óyenasya deÓÃntarasaæyoga÷ tasya sthÃïusamavetena karmaïà ni«pattyasambhavÃnna tatra karmÃnumÃnamiti / kalpyatÃæ tarhi Óyene 'pi karma, sthÃïau tu prasaÇgÃnativ­ttireva / niyataæ hi pratibaddhad­Óa÷ sm­tapratibandhasya pratibnadhakavij¤Ãnam / asti ca sthÃïau kÃraïapribaddhaphaladarÓanamiti nÃnumodaya÷ Óakyate / niroddhum / ÓyenasamavÃyinaiva karmaïà sthÃïÃvapi saæyogavibhÃgopapattau na tadgatakarmÃnumÃnamiti cet tanna / na hi prayojanÃnusÃriïyamanumÃnavyavasthà / vyÃptaæ hi liÇgaæ yatra yatra d­Óyate tatra tatra vyÃpakamupasthÃpayati / arthÃpattirhyanyathopapattyà parihriyate nÃnumÃnam / yadi tvavicchannotpattaya÷ saæyogavibhÃgÃ÷ kriyÃnumÃne kÃraïam, evaæ tarhi na kÃcid gatiranumÅyeta, bhavi«yatsaæyogavibhÃgÃnÃæ pramÃïÃgocaratvÃt / prathamaæ ca katipayÃnÃmevÃvagate÷ / atha svadeÓasaæyogavibhÃgahetukaæ kriyÃnumÃnam / na ca sthÃïo÷ Óyeno deÓa ityucyate / evamapi matsye«u prasaÇgÃnativ­ttireva, te«Ãæ hi jalaæ svadeÓa eva / parok«avyomavÃdinÃæ ca vihaÇgame gacchatÅti kriyÃpratyayÃnupapatti÷, vyomasaæyogavibhÃgayorapratyak«atvÃt tÃbhyÃæ tadanumÃnÃnupapatte÷ / na ca viyadvitatÃlokÃvayavasaæyogavibÃgÃvagamanibandhano vihaÇgame calatÅti pratyaya÷, santamase 'pi bhÃvÃt / na ca tamo nÃma ki¤cidvastvasti bhavatsiddhÃnte, bhÃso 'bhÃvamÃtrtavÃttasya / atastatsaæyogavibhÃgahetuko 'pi na kriyÃvasÃya÷ Óakyate samÃdhÃtumiti na pratyak«e karmaïi dvaividhvopapatti÷ / yà tu 'na hi te pratyak«e' ityapratyak«atoktÃ, tÃæ tatraivÃnyathà vyÃkhyÃsyÃma÷ "rÆpaÓabdÃvibhÃgam" iti ca vadatà sÆtrakÃreïa pratyak«ameva krametyÃsthitam / apÆrvÃdhikaraïe ca"karmaïo rÆpamupalabhÃmaha"iti vacanaæ yathÃcoditavitatapÆrvÃparÅbhÆtÃbhivyaktÃvasthitakarmarÆpÃnupalabdhyabhiprÃyameva / itarathà hyupalabdhimÃtraprati«edhe ÓaÓaÓ­ÇgÃdivannityÃbhÃva eva karmaïo bhavet / na hi tatra pratyak«opalabdhimÃtrameva prati«iddham / 'yadÃÓrayaæ deÓÃntaraæ prÃpayatÅ'ti ca na phalÃnumeyatvÃbhiprÃyam / kiæ tarhi? ÃÓrayasya deÓÃntaraprÃpakatvarÆpeïa na svarÆpata÷ karmÃstÅtyapÆrvÃtmanà karmaïo 'vasthÃnaæ darÓayati / 'ihÃpi devadattasya gatipÆrvikÃæ deÓÃntaraprÃptimupadityayorubhayorapi karmaïo 'numeyatvÃt kena viÓe«eïÃditye gatyanumÃnaæ sÃmÃnyato d­«ÂatayodÃhriyate / devadatte 'pi hi sÃmÃnyato d­«ÂÃdeva gatisiddhi÷ / ato naivaævidhaæ granthato yuktito và ghaÂata iti sÆktamanupannamiti / pratiyoginorhi parasparamasaÇkare dvaividhyaæ bhavati / iha tu yat ________________________________________________________ Ãditye 'nupalabdhiÓcenna deÓe 'pyadhunÃtane / kvacit tatropalabdhiÓced devadatte 'pi d­ÓyatÃm // Msv_5,4.139 // yadi dharmyantarÃpek«Ã tatra sÃmÃnyad­«Âatà / syÃdagnidhÆmacayo÷ saiva tasmÃdevaæ pracak«ate // Msv_5,4.140 // pratyak«ad­«Âasambandhaæ yayoreva viÓa«ayo÷ / pratyak«ad­«Âasambandhasya pratiyogitayopÃttaæ sÃmÃnyato d­«Âasambandhaæ tatrÃpi gatiprÃptyÃk­tyo÷ pratyak«ad­«Âa eva sambandha iti na pratiyoginorasaÇkara iti ||138|| yadi tu d­«ÂÃnte pratyak«atÃyÃmapi pak«Åk­tÃdityagaterapratyak«atvÃt na pratyak«ad­«Âa÷ sambandha ityucyate / tadetadÃÓaÇkate tÃvat---Ãditye 'nupalabdhiÓcediti / idÃnÅæ dÆ«ayati--- neti / kÃraïamÃha---deÓe 'pyadhunÃtana iti / deÓe 'pyadhunÃtane--- samprati pramÅyamÃïe, apratyak«atopalabdhirevetyartha÷ / yadi tvagnidhÆmÃk­tyo÷ kvacinmahÃnasÃdau apratyak«opalabandhiri«yate sà tarhi devadatte 'pi gate÷ pratyak«atvÃdastÅtyÃha---kvaciditi ||139|| evaæ tÃvat pratyak«ato d­«Âatà sÃmÃnyato d­«Âatayà saÇkÅryate ityuktam / idÃnÅæ sÃmÃnyato d­«ÂatÃpi pratyak«ato d­«ÂÃbhimatÃgnyÃk­tyanumÃne saÇkÅryata ityÃha--- yadÅti pÃdatrayeïa / yadi hi devadattÃdidharmyantarÃpek«aivÃditye gatyanumÃnasya sÃmÃnyato d­«Âa«yate, sà tarhi mahÃnasÃdidharmyantarÃpek«ayÃgnidhÆmayorapi gamyagamakatvenÃvasthitayo÷ prÃpnotyeva / sÃmÃnyato hyavivak«itadeÓÃdibhedamidamavagataæ dhÆmavÃnagnimÃniti, yathà deÓÃntaraprÃptyadhikaraïaæ gatyadhikaraïamiti / ata÷ pratiyogitvarahitamevedatasmÃdevaæ pracak«ata iti / yathoktadvaividhyÃsambhavÃdevaæ vak«yamÃïaprakÃreïa dvaividhyaæ varïanÅyamiti bhÃva÷ ||140|| tatra pratyak«asambandhaæ tÃvadudÃharati--- pratyak«eti budhyate 'ntena / yadà hi yayorevagnidhÆmaviÓe«ayo÷, gomayendhano 'yamagni÷--- gomayamindhanamasyeti ________________________________________________________ gomayendhanatajjanyaviÓe«Ãdimati÷ k­tà // Msv_5,4.141 // taddeÓasthena tenaiva gatvà kÃlÃntare 'pi tam / yadÃgnirbudhyate tasya parvabodhÃkat puna÷ puna÷ // Msv_5,4.142 // sandihyamÃnasabhdÃvavastubodhÃt pramÃïatà / viÓe«ad­«Âametacca likhitaæ vindhyavÃsinà // Msv_5,4.143 // Ãk­tyoreva cai«e«Âà vyavacchedena kenacit / hetusÃdhyavyavastheti viÓe«o nopadarÓita÷ // Msv_5,4.144 // bahuvrÅhi÷, tajjanyo 'yaæ dhÆmaviÓe« iti ca prÃk pratyak«eïa matiæ k­tvà punaÓca kiyatà vilambanenÃnyatra kvacid katvà gata÷ san taddeÓasthena tenaiva dhÆmaviÓe«eïa tamevÃgniviÓe«aæ budhyate, tadà tatpratyak«ad­«ÂasambandhamanumÃnaæ bhavatÅtyartha÷ / anena ca viÓe«ad­«Âameva pratyak«ad­«ÂaÓabdenocyata iti vyÃkhyÃtam / pratyak«aÓabdena hi viÓe«o lak«yate / pratyak«eïa hyayamevaævidho 'vÃntaraviÓe«o gomeyandhanatajjanyatvÃdirÆpa÷ Óakyate 'vagantum / na pramÃïÃntareïa / tadadvÃreïa tvanumÃnasyÃpi tÃd­Óo viÓe«o vi«ayo bhavatÅti yuktaiva pratyak«aÓabdena viÓe«alak«aïà / viÓe«ad­«Âaæ ca sÃmÃnyato d­«Âasya bhavati pratiyogÅti dvaividhyopapattiriti bhÃva÷ / nanu viÓe«ad­«Âaæ nÃma(na) pramÃïabheda÷o / na cedaæ pramÃïam,g­hÅtavi«ayatvÃt / taddeÓasthitenaiva hi dhÆmena tasminneva deÓe sa eva gomayendhanajanyÃgniranumÅyate / ato deÓabhedÃbhÃvÃdaprÃmÃïyameva, ata Ãha---tasyeti pÃdatrayeïa / tasyaivaævidhasya pratyak«ad­«Âasya sandihyamÃnasadbhÃvavastubodhÃt pramÃïatà bhavati / yadyapi deÓabhedo nÃsti / kÃlabhedÃttu saæÓayÃnasya saæÓayocchedadvÃreïa prÃmÃïyamavihatamiti / etacca vindhyavÃsinÃpi viÓe«ad­«ÂatvenodÃh­tamityÃha--- viÓe«ad­«Âamiti ||143|| yadi viÓe«ad­«ÂodÃharaïamidaæ kathaæ tarhi bhëye Ãk­tigrahaïam / evaæ hi viÓe«a eva darÓayitavyo bhavet / ata Ãha---Ãk­tyoreveti / ayamartha÷---kenacidgomayondhanatvÃdinÃvÃntaraviÓe«eïopadarÓitayorÃk­tyo ________________________________________________________ agnidhÆmÃntaratve ca vÃcye sÃmÃnyato mitau / sÃmÃnyad­«ÂamekÃntÃdatretyÃditya ucyate // Msv_5,4.145 // pratyak«avi«ayatvaæ ca sÃmÃnyasya prasÃdhitam / vastutvaæ cÃtra heturvà dvayasyÃpyabhidhÅyate // Msv_5,4.146 // revÃtra hetusÃdhyatvam / evaæ hyatra pratyaya÷ / sa evÃyamadya yÃvadanuvartamÃno gomayendhanavikÃrasya dhÆmasyÃkÃro d­Óyate / ata eva tadindhanayoniragniranuvartata ityato nÃnupapannamÃk­tigrahaïamiti ||144|| yadyevamavivak«itÃvÃntaraviÓe«amagnidhÆmÃntarameva sÃmÃnyato d­«ÂodÃharaïatayà vÃcyam / kimÃdityodÃharaïena / ata Ãha---agnidhÆmÃntaratve ceti / yathà hyagnidhÆmÃk­tyostuïadÃrugomayenthanÃdijanmà suvyakto viÓe«a÷ sarvapramÃt­syasaævedyo bhavati, naivaæ gatiprÃptyÃk­tyo÷ / ata÷ prÃptyÃk­timÃtrÃd gatyÃk­timÃtrÃnumÃnamÃditya ekÃntata÷ sÃmÃnyato d­«Âasambanthamiti yuktamevÃdityodÃharaïamiti ||145|| kiæ puna÷ sÃmÃnyata÷ sambandhagrahaïe pramÃïam / na hyag­hÅtayo÷ sambandhino÷ sambandhagrahaïamasti / na ca sÃmÃnyayo÷ pratyak«agrahaïaæ sambhavati / tasya svalak«aïaikavi«ayatvÃt / nÃnumÃnamanavasthÃpÃtÃt / ata Ãha---pratyak«avi«ayatvamiti / bhavedanavasthÃ,vadyanumÃnena sÃmÃnyagrahaïami«yate / tasya tu savikalpakasiddhau pratyak«avi«ayatvamupapÃdyÃnta upasaæh­taæ 'pratyak«atvamata÷ siddhaæ sÃmÃnyasye'ti / nanu yastveva na sÃmÃnyaæ ki¤cidasti nÃma / tasya bhinnÃbhinnasyÃnirÆpaïÃdata Ãha--- vastutvaæ ceti / vastutvamapyÃk­tigranthe vistareïa pratipÃdadayi«yate / pratyak«avi«ayatÃpratipÃdanena ca pratyak«e 'pi prasÃdhitaprÃyameva / atra ca 'asti sÃmÃnyavastu«vi'tyanvayopapÃdanÃya sÃmÃnyasya vastutvamupanyaÓrastameva / ayaæ tu hetukathanÃrtha÷ punarupanyÃsa iti / yastu haituko na hetumantareïa pramÃïÃntarasiddhÃvÃdriyate / taæ prati hetunaivobhayamupapÃdayi«yÃma ityÃha---atreti ||146|| ________________________________________________________ dhumÃdagnyanumÃnasya vastvÃlambanatà bhavet / abhÃvÃnyapramÃïatvÃt svÃrthe ÓrotrÃdibudhdivat // Msv_5,4.147 // sÃmÃnyasya ca vastutvaæ pratyak«agnÃhyatÃpi ca / abhÃvÃnyaprameyatvÃdasÃdhÃraïavastuvat // Msv_5,4.148 // tatra vastutvaprasÃdhanÃrthaæ tÃvad hetumÃha---dhÆmÃdagnyanumÃnasyeti / bauddhà hyavastusÃmÃnyÃlambanamanumÃnamÃcak«ate / sÃmÃnyasya vikalpÃkÃramÃtrÃbhyupagamÃt / ata eva bhrÃntirevÃnumÃnaæ, sambandhabalena svalak«aïarÆpamupasthÃpayatÅti pramÃïityÃhu÷ / tÃneva pratÅdamucyate--- vastvÃlambanamanumÃnabhabhÃvÃnyapramÃmatvÃt yathà svÃrthe ÓrotrÃdibuddhi÷ / yà hi svavi«aye ÓrotrÃdibhirindriyairbuddhirjanyate, sà vastvÃlambanaivapa / yena ca yadindriyaæ sannik­«yate sa tasya svÃrtha÷ prÃpyakÃritvÃdindriyÃïÃm / tadiha m­gat­«ïÃdij¤ÃnanirÃkaraïÃrthaæ svÃrthaviÓe«aïam / aviÓe«eïopÃdÃne tu nÃbÃvÃnyapramÃïatvasya vastvÃlambanatayà vyÃpti÷ kathità bhavet / bhrÃntÅnÃmubhayavikalatvÃt / na hi tÃ÷ pramÃïam / na ca vastvÃlambanÃ÷ / anyasamprayuktendriyasyahi tà anyavi«ayà jÃyante / Æd­Óameva j¤ÃnamavastvÃlambanaæ, na punaratyantÃsadartham / evaæ vastvÃlambantve 'numÃnasya sÃdhite arthÃt sÃmÃnyaæ vastvityuktaæ bhavati / idaæ cÃvastvÃlambatvamanumÃnasyÃrthapadaæ prayu¤jÃnena bhëyakÃreïa nirÃk­tam / anarthavi«ayamanumÃnamiti bauddhà manyante / yadvaditi(?) svapratibhÃse 'narther'thÃdhyavasÃyena pravartamÃnà bhrÃntirapyarthasambandhena prav­ttestadavyabhicÃrÃt pramÃïamanumÃnamiti, te«Ãmidamuttaram artha÷ sÃmÃnyamanumÃnasya vi«ayo bÃhya eva / na vikalpÃkÃramÃtramityÃk­tigranthe vistareïa pratipÃdayi«yata iti ||147|| evamarthÃd vastutvaæ prasÃdhyÃhratya prasÃdhayati---sÃmÃnyasya ca vastutvamiti / sÃmÃnyaæ vastu abhÃvÃnyaprameyatvÃdasÃdhÃraïavastuvaditi vak«yamÃïena sambandha iti / pratyak«avi«ayatÃmidÃnÅæ prayogeïa darÓayati--- pratyak«eti pÃdatrayeïa / yadabhÃvÃnyaprameyaæ tat pratyak«eïa g­hyata eva / yathà saugatÃnÃmevÃsÃdhÃraïaæ vastviti ||148|| ________________________________________________________ sÃmÃnyaæ nÃnumÃnena vinà yasya pratÅyate / na ca liÇgavinirmuktamanumÃnaæ pravartate // Msv_5,4.149 // asÃmÃnyasya liÇgatvaæ na ca kenacidi«yate / na cÃnavagataæ liÇgaæ ki¤cidasti prakÃÓakam // Msv_5,4.150 // tasya vÃpyanumÃnena syÃdanyena gati÷ puna÷ / tadutpattiÓca liÇgÃt syÃt sÃmÃnyaj¤ÃnasaæhatÃt // Msv_5,4.151 // tasya cÃpyanumÃnatvÃd bhavelliÇgena codbhava÷ / anumÃnÃntarÃdeva j¤Ãnenaivaæ ca kalpane // Msv_5,4.152 // liÇgaliÇgyanumÃnÃnÃmÃnantyÃdekaliÇgini / katiryugasahasre«u bahu«vapi na vidyate // Msv_5,4.153 // atha sÃmÃnyabhÆte 'pi liÇge 'nyasmÃd gitarbhavet / pramÃïÃdapramÃïÃd và tathà liÇgigatirbhavet // Msv_5,4.154 // bauddhÃnÃmeva tu sÃmÃnyamanumÃnaikavi«ayaæ manvÃnÃnÃmanavasthà prasajyata ityÃha--- sÃmÃnyamiti pa¤cabhi÷ / nigadavyÃkhyÃto grantha÷ ||149--153|| yadi tÆcyate liÇgabhÆtasÃmÃnyagrahaïÃrthamanumÃnÃpek«ÃyÃmanavasthà bhavati, na tadagrahaïÃrthamanumÃnamapek«yate, dhÆmÃdisvalak«aïadarÓanaprabhavavikalpavedyatvÃttasya / na cÃsÃvapramÃïam, arthakriyÃsamarthavastupratilabhÃt / na ca pramÃïamanarthavi«ayatvÃt / ato 'nirvacanÅyavikalpasiddhatvÃt liÇgasya nÃnavasthà bhavatÅtyÃÓaÇkyÃha---atheti / ayamabhiprÃya÷--- na tÃvat pramÃïamapramÃïaæ ca j¤Ãnaæ sambhavati / viruddhasvabhÃvayorekatra prati«edhe 'nyatarÃpatteraparihÃryatvÃt / apramÃïasya ca prameyavyavasthÃpanÃÓakteravaÓyaæ pramÃïameva tajj¤Ãnamabhyupagantavyam / pratyak«ÃnumÃnÃnabhyupagamÃcca pramÃïÃntaramevÃpadyeta / ________________________________________________________ evamapyanumÃnasya nityoccheda÷ prasajyate / pramÃïÃntarameva syÃt sÃmÃnyasyÃvabodhakam // Msv_5,4.155 // apramÃïÃvabuddhÃdvà liÇgÃlliÇgini yà mati÷ / sÃpi mithyà bhavennityaæ bëpajÃtÃgnibuddhivat // Msv_5,4.156 // nanvapramÃïabhÆtÃpi sambandhasm­tiri«yate / yathà liÇgigatau hetustathà liÇgagatirbhavet // Msv_5,4.157 // tatra yatpÆrvavij¤Ãnaæ tasya prÃmÃïyami«yate / tadusthÃnamÃtreïa sm­te÷ syÃccaritÃrthatà // Msv_5,4.158 // pramÃïÃntaraæ ca sadyathà talliÇgaævedane pramÃïami«yate, evaæ liÇginyapi prÃpnoti / evaæ ca vak«yamÃïaprasaÇgo bhavet / pramÃïÃdapramÃïÃdveti vadannanirdhÃritobhayarÆpatÃæ vikalpasya darÓayati ||154|| astu tarhi liÇgino 'pi tathaivÃvagama÷, ko do«a÷, ata Ãha---evamapÅti / ayamabhiprÃya÷--- anavastÃmapi prasa¤jayatÃmasmÃkamanumÃnocchedÃpÃdanamabhimatam / pramÃïÃntarÃbhyupagame 'pi cÃnumÃnocchedo bhavatyeva / tadeva hi pramÃïaæ tadà sarvasya liÇgaliÇgisÃmÃnyasyÃvabodhakaæ bhavediti ||155|| yadi tvekarÆpÃbhyupagame 'pramÃïatvameva liÇgaj¤Ãnasye«yate,tato 'pramÃïÃvagatÃlliÇgÃlliÇgij¤Ãnamapi mithyà bhavet / bëpÃdiva dhÆmasaæviditÃdagnij¤Ãnam / evaæ ca nÃnumÃnamiti / sa evÃnumÃnasya nityoccheda ityabhiprÃyeïÃha--- apramÃïÃvabuddhÃditi ||157|| atra codayati---nanviti / yathà hyapramÃïameva sambandhasmaraïaæ pramÃïakÃraïami«yate tathà liÇgaj¤Ãnamapi bhavi«yatÅtyartha÷ ||157|| pariharati---tatreti / smatirhi pÆrvaj¤ÃnÃd bhavantÅtadupasthÃpanadvÃreïÃnumÃyÃmupayujyate / tacca pramÃïameveti tadanusÃrÅ nirïayo yukta iti ||158|| ________________________________________________________ na tu liÇgagatau ki¤cit pramÃïamupapadyate / tadabhÃvÃt sm­tiÓcÃtra na katha¤cit pravartate // Msv_5,4.159 // smÃrthametadabhedena vij¤Ãnamiti yo vadet / tasya vandhyÃsute 'pyasti nÆnaæ smaraïaÓaktatà // Msv_5,4.160 // na cÃsÃdhÃraïor'thÃtmà sÃmÃnyaj¤ÃnakÃraïam / yasmÃnnÃsyÃvinÃbhÃvastena d­«Âa÷ katha¤cana // Msv_5,4.161 // na cai«a prakÃro liÇgagatau sambhavatÅtyÃha---na tviti / na hyatra prÃgapi liÇgÃvagame pramÃïaæ ki¤cidupapadyate, yat pramÃïaj¤ÃnenopasthÃpyata iti / na ca liÇgaj¤Ãnamapi sm­tireveti vÃcyam / pÆrvapramÃïÃbhÃvÃdevetyÃha--- tadabhÃvÃditi ||159|| nanu nirvakalpag­hÅtadhÆmÃdisvalak«aïapariprÃpakatayà liÇgaj¤Ãnamapi sm­tireva / ato 'trÃpi nirvikalpapramÃïÃntarato nirïayo yukta eva / ata Ãha---smÃrtamiti / yathà samprati sambandhaj¤Ãnaæ g­hÅtaprÃpakatayà samaraïam, evametadapi liÇgaj¤Ãnaæ nirvakalpakag­hÅtaprÃpakatayà tadabhedena smÃrtamiti yo vadati tasya vandhyÃsutre 'pi smaraïaÓaktiranivÃrità / g­hÅtavi«ayà hi sm­tiriti sthiti÷ / na ca liÇgasÃmÃnyaj¤Ãnaæ nirvakalpakag­hÅtasvalak«aïÃlambanamiti kathaæ sm­ti÷ / yadatra prakÃÓate tanna g­hÅtaæ, yacca g­hÅtaæ sanna prakÃÓata iti na sm­titvam / ag­hÅtagocarÃyÃæ tu sm­tau vandhyÃsute 'pi smaraïaprasaÇga iti ||160|| nanvanumÃnena liÇgasÃmÃnyaj¤Ãne 'navasthà bhavati, yadi sÃmÃnyÃtmakameva liÇgaæ tadagrahaïÃrthami«yate, tasyÃnumÃnavedyatvÃt / asÃdhÃraïa evÃrthÃtmà sÃmÃnyaj¤Ãne liÇgaæ bhavi«yati, sa ca pratyak«a eveti nÃnavasthà / ata Ãha---na ceti / kiæ na kÃraïamata Ãha---yasmÃditi / d­«ÂÃvinÃbhÃvaæ liÇgaæ bhavati / na cÃsya tena sÃmÃnyenÃvinÃbhÃva÷ katha¤ciddeÓata÷ kÃlato và d­«Âa÷ / asÃdhÃraïasya bhÃvÃntare«vanusyÆtyasambhavÃdekatra d­«Âasya ca tatraiva niruddhatvÃditi ||161|| ________________________________________________________ syÃdvà sambandhad­«ÂyÃsau sÃmÃnyaæ k­takatvavat / nahyasÃdhÃraïaæ vastu pÆrvatreha ca vidyate // Msv_5,4.162 // na cÃpyavyapadeÓyasya vikalparahitasya ca / vinà pÆrvÃnusandhÃnÃlliÇgatvamupapadyate // Msv_5,4.163 // kalpyante ca viÓe«Ã ye te 'pyaliÇgamananvayÃt / etasmÃdeva heto÷ syÃt tajj¤ÃnasyÃpyaliÇgatà // Msv_5,4.164 // sÃmÃnyarÆpatÃyÃæ và tathaivÃnavadhÃraïam / sambandhadarÓanÃbhyupagame va k­takatvÃdivat sÃmÃnyarÆpatÃpattirityÃha---syÃdveti / atra kÃraïamÃha---nahÅti ||162|| itaÓcÃsÃdhÃraïor'thÃtmà na liÇgamityÃha---na ceti / dhÆmÃdarhidhÆmo 'yamityÃdivikalpÃspadÅk­to 'gnayÃderliÇgamiti d­«Âam / asÃdhÃramastu kenacidrÆpeïÃpyavyapadeÓya÷ kathaæ liÇgaæ bhavediti / liÇgatvaæ nopapadyata iti vak«yamÃïena sambandha iti / nanu tiraÓcÃmasatyeva Óabdollekhe 'sÃdhÃraïarÆpadarÓinÃmevÃnumÃnaæ d­«Âamato nÃvyapadeÓyatvÃdaliÇgatvamata Ãha---vikalpeti pÃdatrayeïa / ayamabhiprÃya÷---- mà nÃma tiraÓcÃæ Óabdollekho bhavet, arthavikalpastu te«Ãmapi pÆrvÃparÃnusandhÃnÃtmako 'styeva / ato yuktameva te«ÃmanumÃne 'vyapadeÓyasyÃpi kathaæ liÇgam / na hi so 'yamityÃnÃrƬho buddhau dhÆmo 'gnerliÇgaæ bhavati / na caivamasÃdhÃraïe sambhavati, pÆrvÃparÃnusandhÃnÃgocaratvÃt tasyeti ||163|| asmanmate 'pi ye 'sÃdhÃraïÃtmÃno dhÆmÃdayo viÓe«Ã vikalpyante te 'pyanvayÃbÃvÃdaliÇgaæ, kimaÇga punarnirvikalpakaikagocaro 'sÃdhÃraïor'thÃtmà ityÃha---kalpyantaiti / anvayÃbhÃvÃdevÃsÃdhÃraïaj¤Ãnamapi liÇgisÃmÃnyaj¤Ãne na liÇgamityÃha--- etasmÃdeveti ||164|| yadi tvanvayasiddhyarthamasÃdhÃraïasya sÃmÃnyarÆpate«yate, tato liÇgasÃmÃnyagrahaïa ivÃnavasthÃprasaÇgÃt tasyÃpyanavadhÃraïamityÃha--- ________________________________________________________ kvacidvà d­«Âasambandhe sarva÷ pratyÃyako bhavet // Msv_5,4.165 // sambandhÃnubhavo 'vaÓyame«itavyaÓca liÇgina÷ / anumÃnaprav­ttestu prÃÇmÃnaæ tatra nÃsti te // Msv_5,4.166 // nacÃpi vÃsanÃmÃtrÃlliÇgaj¤Ãnasya sambhava÷ / liÇgij¤Ãnaæ ca tadvat syÃt trirÆpÃlliÇgato na tat // Msv_5,4.167 // sÃmÃnyeti / yadi tu kasmiæÓcidevÃsÃdhÃraïe sÃmÃnyena j¤Ãtasambandhe 'nyadarÓinÃpi sÃmÃnyamanumÅyate / evaæ tarhi sarva eva sarvasya pratyÃyako bhavet / aviÓe«ÃdityÃha---kvacideti ||165|| evaæ tÃvanna liÇgÃvadhÃraïe pramÃïamastÅtyuktam / idÃnÅmanvayamagrahaïakÃle liÇgij¤Ãne 'pi na ki¤cit pramÃïamastÅtyÃha--- sambandhÃnubhavaiti / nÃg­hÅte liÇgini tatsambaddhaæ liÇgaæ Óakyate 'vagantum / na cÃnumÃnaprav­tte÷ prÃk tasmin sÃmÃnyÃtmani bhavata÷ ki¤cit pramÃïamastyasmÃkamiva pratyak«am, ato lliÇginyapyavagamyamÃne 'navasthÃprasaÇga ityabhiprÃya÷ ||166|| nanvanÃdikÃlÅnavÃsanÃmÃtranibandhana evÃyaæ liÇgaliÇgisaævyavahÃra÷, kimihÃtinirbandhena / kÃcideva hi vÃsanodbhÆtà ki¤cilliÇgÃkÃraæ vikpamÃvirbhÃvayantÅ ki¤cidevÃnumÃsaævyavahÃraæ pravartayati / yathÃhu÷---'sa evÃyamanumÃnÃnumeyavyavahÃro buddhyÃrƬhena dharmadharminyÃyena , na bahi÷ sadasattvamapek«ata' iti, ata Ãha---na cÃpÅti / na vÃsanÃmÃtranirmitaæ liÇgaj¤Ãnam / vÃsanà hi pÆrvÃnubhavÃhita÷ saæskÃra÷ / nÃsau lihgasÃmÃnyasya ÓaÓavi«ÃïÃdivadatyantÃsata÷ sambhavatÅti kathaæ vÃsanÃmÃtrÃlliÇgaj¤Ãnasya sambhava iti / tannibandhane liÇgaj¤Ãna i«yamÃïe tadvadeva liÇgij¤Ãnopapattarenarthakaæ trirÆpÃliÇgator'thad­ganumÃnamityanumÃnaprÃmÃïyÃÓrayaïamityÃha---liÇgij¤Ãnaæ ceti ||167|| ________________________________________________________ yatrÃbÃvasya liÇgatvaæ na cÃsÃvÃnumÃnika÷ / pramÃïÃntaragamyatvÃt tatra do«o na jÃyate // Msv_5,4.168 // pratyak«ÃvagatÃlliÇgÃd yasya liÇgigatirbhavet / tasya nÃto 'dhikaæ ki¤cit prÃrthanÅyaæ prasajyate // Msv_5,4.169 // yatrÃpyanumitÃlliÇgÃlliÇgini grahaïaæ bhavet / tatrÃpi maulikaæ liÇgaæ pratyak«Ãdeva gamyate // Msv_5,4.170 // liÇgatvaæ kak­takatvÃdau kriyÃyÃ÷ kÃrakasya và / pratyak«atvaæ ca tasye«Âamiti dÆraæ na gamyate // Msv_5,4.171 // nanviyamanavasthà meghÃbhÃvena v­«ÂhyabhÃvÃnumÃne bhavato 'pi samÃnaiva, abhÃvasyÃnupalabdhiliÇgatvÃt / sÃtÅyaliÇgÃntarÃpek«ÃyÃmanavasthÃpadyate / ata Ãha---yatreti / yatra hi v­«ÂyabhÃve meghÃbhÃvo liÇgaæ nÃsÃvanumeya÷, abhÃvÃkhyapramÃïÃntaragamyatvÃt / ato nÃtra tulyajÃtÅyÃpek«Ãnibandhano 'navasthÃdo«o jÃyata iti ||168|| pratyak«asÃmÃnayvÃdinÃæ tu na na÷ kÃcidanavasthetyÃha---pratyak«ÃvagatÃditi / ata÷ pratyak«Ãdityartha÷ ||169|| anumitÃnumÃne tarhyanavasthÃ, ata Ãha--- yatrÃpÅti / pratyak«Ã hi deÓÃntaraprÃptirmaulikaæ mÆle bhavaæ liÇgaæ, tena gatimanumÃyÃditye gatisÃdhane 'numÅyamÃne nÃvasthetyabhiprÃya÷ ||170|| nanvanitya÷ Óabda÷ k­takatvÃt, k­takatvaæ catatra darÓanÃdityevaæ karmÃnantarabhÃvitayà k­takatve sÃdhyamÃne karmaïo 'pi hetvantarÃdanumÃne 'navasthà bhavedata Ãha--- liÇgatvamiti / "k­takatvÃnumÃne hi karmaike tatra darÓanÃd" / iti kÃrakavyÃpÃrÃntarabhÃvitvaæ liÇgamuktam / tatra ca kÃrakÃviÓi«Âà kriyà tadviÓi«Âaæ và kÃrakamantarabhÃvitÃæ viÓi«alliÇgamÃpatati / ubhayaæ ________________________________________________________ evaæ ÓabdaupamÃnÃdau sÃmÃnyaÓrayatà yata÷ / taddausthityena dausthityaæ sarvatrÃta÷ prasajyate // Msv_5,4.172 // tasmÃtpratyak«apÆrvatvaæ pramÃïÃntara i«yate / pratyak«atvaæ ca sÃmÃnye nÃnyatà hi gatirbhavet // Msv_5,4.173 // pratyak«Ãlambanatvaæ ca viÓe«asya kathaæ bhavet / yadà vastvamtarÃpek«a÷ sÃmÃnyÃæÓa÷ sa kÅrtyate // Msv_5,4.174 // rÆpÃdayo hi sÃmÃnyaæ sarve nÅlÃdyapek«ayà / svaviÓe«Ãnapek«yÃtha nÅlÃdÅnÃæ samÃnatà // Msv_5,4.175 // ca tatpratyak«am / kriyÃyÃstÃvat pratyak«atvamanantarameva sÃdhitam / kÃrakamapi tadvat pratyak«ameva / Óaktistu parok«Ã / sà ca na tÃvadiha liÇgam / na cÃnumeyà / ata÷ kriyÃkÃrakayorubhayorapi pratyak«atvÃnna dÆragamanam / anumeyakarmavÃdinÃmapi hi phalÃvadhyavasthÃnÃnnÃnavasthÃ, nitarÃmasmÃkamiti ||171|| evaæ tÃvadanumÃsyÃsati sÃmÃnyasya vastutve pratyak«atve ca dausthityamuktam idÃnÅæ sarvameva pramÃïajÃtaæ sÃmÃnyasya dausthitye dusthitamÃpadyeta te«Ãmapi sÃmÃnyaÓrayatvÃt / na ca tadapramÃïaæ vak«yamÃïanayÃyÃdityabhiprÃyeïÃha--- evamiti ||172|| ato 'vaÓyaæ pramÃïÃntarÃïÃæ pratyak«apÆrvakatvame«Âavyaæ sÃmÃnyasya ca pratyatvam, itarathà tvanavasthà prÃpnotÅtyupasaæharati---tasmÃditi ||173|| evaæ tÃvat sÃmÃnyasya pratyak«atvaæ vastutà copapÃdità idÃnÅæ viÓe«Ã eva pratyak«eïa g­hyanta iti ye vadanti tÃn pratyÃha---pratyak«eti / viÓe«o hi yadi tÃvadavayavÅ dravyamabhimata÷, cÃvayavavastvantarÃpek«a÷ sÃmÃnyÃæÓo 'smÃbhi÷ kÅrtyata iti kathaæ pratyak«a iti ||174|| yadi tvavayavirÆpÃdaya eva viÓe«Ã i«yante, tadapyayuktam / te 'pi hi svaviÓe«anÅlÃdyapek«ayà sÃmÃnayamevetyÃha---rÆpÃdayo hÅti / ________________________________________________________ te cÃpi tÃvat sÃmÃnyaæ yÃvat syu÷ paramÃïava÷ / dvyaïukasyÃpi yadarÆpaæ taddhi sÃdhÃraïaæ dvayo÷ // Msv_5,4.176 // na cÃntyena viÓe«eïa vyavahÃro 'sti kasyacit / na ca pratyak«atÃtsaya saÇghÃte kevalasya và // Msv_5,4.177 // bhedenÃg­hyamÃïasya nÃbhedo grÃhyatÃæ vrajet / na ca bhinne«vabhinnatvabuddhergrÃhyatvasambhava÷ // Msv_5,4.178 // yadi tu nÅlÃdaya eva viÓe«Ã iti matam / tanna / te«ÃmapyavÃntaranÅlÃdyapek«ayà sÃmÃnyarÆpatvÃdityÃha---svaviÓe«Ãniti ||175|| yadi tvekabhramarÃdidravayanÅlimaiva viÓe«a i«yate, tanna / tasyÃpi pak«ÃdisvÃvayavÃÓritanÅlaviÓe«Ãpek«ayà sÃmÃnyarÆpatvÃt / pak«anÅlimÃpi tadavayavanÅlÃpek«ayà sÃmÃnyameva / evaæ ca aparamÃïubhya÷ prasaÇgo darÓayitanya ityÃha---te cÃpÅti / nirbhÃgà hi paramÃïava iti tadarÆpamasÃdhÃraïameveti || tebhyastu prÃk dvyaïukarÆpamapi dvayo÷ sÃdhÃraïamityÃha--- dvyaïukasyÃpÅti ||176|| nanvastu paramÃïurÆpameva viÓe«a÷, sa eva na÷ pratyak«o bhavi«yatyata Ãha---na cÃntyeneti / vyavahÃrÃrthaæ hi pramÃïamanustriyate, na vyasanitayà / na cÃntyena viÓe«eïa vyavahÃra÷ kasyacidastÅti kiæ tatpratyak«atayeti / nanÆpek«Ãphalamapi pramÃïaæ bhavatyeva, ata Ãha---na ceti / na na÷ kaparamÃïÆnÃæ rÆpaæ sthÆle vartamÃnÃnÃæ tantÆnÃmiva paÂe pratyak«aæ vibhaktÃnÃæ veti na katha¤cid viÓe«avi«ayatà pratyak«asyeti ||177|| nanu paramÃïava eva bhinnÃ÷ sa¤cità g­hyante na kÃryadravyamekam / ata÷ kathaæ tatsÃvayave«u sÃmÃnyamityucyate / sa¤cità eva cÃnanyav­ttitayà viÓe«ÃsÃdhÃraïÃdipadavÃcyà iti te pratyak«Ã bhavi«yanti / mà nÃmaikaikata÷ paramÃïurak«agocaro bhavedata Ãha--- bhedeneti / eko hi sarvadà sarve«Ãæ ca bÃva÷ prakÃÓate na paramÃïubhedÃ÷ / na ca bhedenÃg­hyamÃïo 'bhedo g­hyata iti sÃmpratam / saævidvirodhÃditi bhÃva÷ / nanvayameva bhedà ________________________________________________________ samudÃyo na vÃpyasti bhavatÃæ na ca sarvadà / sarve«ÃmasatÃrthena pratyayotpattisambhava÷ // Msv_5,4.179 // na caikajÃtiyogena vinÃsti samudÃyatà / samudÃye 'pi cÃïutvaæ naite«Ãmapagacchati // Msv_5,4.180 // sÃmÃnyamityad­Óye 'pi tena sÃmÃnya eva na÷ / vyÃsaÇginÅ bhavatye«Ã dhÅrvinÃpyekakalpanÃt // Msv_5,4.181 // vagraho yo 'yamabhinnaprakÃÓa÷,kiæ bhedagrahaïenÃta Ãha---na ca bhinneti / nÃbhinnÃkÃrabuddhibodhyo bheda÷, bhadÃbhedavivekÃnupapatteriti bhÃva÷ ||178|| nanvasatyapyekasmin samudÃyÃlambano / ayamabhinnÃvasabhÃso bhavi«yatÅtyata Ãha--- samudÃya iti / ye hi sÃmÃnyameva sarvajagatsaæviditamapalapanti kutaste«Ãæ samudÃyo nÃmÃrthÃntaraæ, yadÃlambano 'bhinnapratibhÃso bhavi«yati / api ca sarvadà sarve caikaæ dravyamavabudhyatnate kathaæ tadanyathà bhavi«yatÅtyÃha--- na ca sarvadeti ||179|| ki¤cÃyaæ samudÃyo 'pi naikajÃtyà vinopapadyeta / na hi nÃnÃjÃtÅye«u v­k«aghaÂalo«Âe«u kasyacit samudÃyabuddhirasti / ata÷ samudÃye 'pÅ«yamÃïe 'ïutvasÃmÃnayamabhyupagantavyamÃpadyeta bhavatÃmityÃha--- na ceti / hetau ca÷ ||180|| nanu nÃnekÃvayavav­ttyanusandhÃnena vinà tatsÃmÃnyarÆpaæ dravyamabhyupagantuæ Óakyam / na caindriyakaæ j¤ÃnametÃ(vi?va) ti samarthamavikalpakatvÃt tasya / ata Ãha---sÃmÃnyamitÅti / yadyapyekÃnugamakÊptestannÃnÃvayavavyÃsaÇgi dravyaæ sÃmÃnyamityevaæ vikalpya na g­hyate / tathÃpi tadekarÆpaæ tÃvannirvikalpakenÃpi g­hyata eveti nÃpahnotuæ Óakyata iti vyÃsajyav­ttyavayavisÃmÃnyanyÃyena prativyaktivartino 'pi gotvÃdisÃmÃnyasyaikandriyakatvaæ darÓayitavyam / tadapi sÃmÃnyamityena rÆpeïÃgrÃhyaæ vastuta÷ sÃmÃnyameva g­hyate / ÓabdÃdismaraïottarakÃlaæ tvanekÃnugamÃvamarÓÃt sÃmÃnyamiti vikalpya g­hyate / idaæ ca savikalpakasiddhÃvuktameva / ato naivaæ vÃcyam--- astvavayavisÃmÃnysaya svalak«aïÃparanÃmna indriyairgrahaïam, na tu prativyaktiniveÓina iti ||181|| ________________________________________________________ vyÃsajya vartamÃnasya sÃmÃnyasya yathendriyai÷ / grahaïaæ tadvadeva syÃt prativyaktiniveÓina÷ // Msv_5,4.182 // mÅmÃæsakaiÓca nÃvaÓyami«yante paramÃïava÷ / yadabalenopalabdhasya mithyÃtvaæ kalpayed bhavÃn // Msv_5,4.183 // samÆharÆpaæ pratyak«amad­Óyai÷ paramÃïubhi÷ / yo 'pahanute ÓaÓasyÃpi so 'bhÃvaæ Ó­Çgato vadet // Msv_5,4.184 // ubhayatrÃpi pratyayÃviÓe«ÃdityÃha---vyÃsajyeti / tadanenaitadÃpÃditam-kimidaæ mudhaiva sÃmÃnyasya pratyak«atà ne«yate, viÓe«amapi hi pratyak«amicchadbhirbalÃtsÃmÃnyameva pratyak«amÃÓrayaïÅyam, sarvasya hi sunipuïaæ nirÆpyamÃïasya rÆpÃde÷ sÃmÃnyarÆpatvÃd, dravyasya ca nÃnÃvayavasÃdhÃramasya tÃdrÆpyÃt, svattraæ paramÃïusa¤cayamÃtrasya cÃnupalambhÃd dravyÃpalÃpe ca pratyak«avirodhÃt / ato 'vayavisÃmÃnyaæ tatsamavetÃni ca gotvÃdisÃmÃnyÃni sarvÃïyeva pratyak«Ãïi na viÓe«Ã eveti tÃtparyam / evamparatvÃdeva ca pradeÓÃntarasiddhasÃmÃnyÃvayavisÃmÃnyapratyak«atÃpratipÃdanena na punaruktatà codanÅyetÅ ||182|| nanu bhavadbhirmÅmÃæsakaistÃvadavasyamabhyupagantavyÃ÷ paramÃïava÷ / ataste«ÃmevobhayasiddhÃnÃæ paramekÃkÃrabuddhijananaÓaktimÃtramevopakalpitam / kiæ dharmikalpanayà / laghÅyasÅ hi tatkalpanÃto dharmakalpanà / ata Ãha---mÅmÃæsakaiÓceti / ayamabhiprÃya÷ / yaddhi pramÃïenopanÅyate, tadasmÃbhiri«yate, na ca sthÆlaæ hitvà paramÃïava evÃk«ajÃyÃæ buddhau bhÃsante, yattÃnupetya sthÆlamavajÃnÅmahe / tadÃnuguïyena tu yadyaïavo vyÃ(pa?pÃ) dyante, bhavantu, na tadvalena mÆlabhÆtaæ sthÆlamapalapitumutsahÃmaha iti ||183|| pratyak«aæ tu sthÆlamad­Óyai÷ paramÃïubhi÷ nihanuvÃnasya ÓaÓo 'pi tadvi«Ãïadhiyà nihnotavya÷ prÃpta ityÃha---samÆharÆpamiti ||184|| ________________________________________________________ samÆhaparamÃrthatve sthite tatsiddhihetukà / yadi nÃmÃvagamyeta paramÃïvastità puna÷ // Msv_5,4.185 // tasmÃd yad g­hyate vastu yena rÆpeïa sarvadà / tattathevÃbhyupetavyaæ sÃmÃnyamathavetarat // Msv_5,4.186 // sattÃdisÃmÃnyamapek«ya sarvaæ gotvÃdyasÃdhÃraïatÃmupaiti / tasmÃdasÃdhÃraïam ak«agamyaæ vadan na sÃmÃnyamapahanuvÅta // Msv_5,4.187 // sÃmÃnyarÆpeïa na g­hyate cet kiæ vÃstyasÃdhÃraïabuddhiratra / kimidÃnÅæ ÓaÓavi«Ãïakalpa÷ paramÃïava÷ / netyÃha--samÆheti / na hyatra kalpanÃlÃghavena pratyak«asiddho dharmÅ paratyÃgamarhati / siddhe ca tasmistadanuguïÃ÷ paramÃïava iti kena ne«yate / siddhyupÃyastu te«Ãmanyo nÃstÅti paramÃïavo nÃvaÓyami«yanta ityuktaæ bhavati ||185|| ato yadeva vastu sÃmÃnyaviÓe«ayoraparok«aæ g­hyate, tat tathaivÃparok«amapahnotuæ Óakyate / gotvÃdisÃmÃnyÃnÃmapi sattÃdiparasÃmÃnyÃpek«ayÃsÃdhÃraïatvÃt / ato yadyasÃdhÃraïaæ pratyak«amityÃgraho bhavatÃmevamapi na gotvÃdisÃmÃnyamapratyak«amiti pratyak«asÃmarthyasiddhatvÃnna ÓakyamapahnotumityÃha--- sattÃditi ||187|| yadi tÆcyate pratyak«eïa g­hyamÃïamapi sÃmÃnyaæ na sÃmÃnyollekhena g­hyata iti(na) pratyak«amiti, tadetadÃÓaÇkate---sÃmÃnyeti / pariharati kiæ veti / evaæ hyasÃdhÃraïamapi na pratyak«aæ bhavet / tatrÃpi nirvikalpakà ________________________________________________________ yadvastu loka÷ pratipadyate 'smin dvidhÃpi tacchakyata eva vaktum // Msv_5,4.188 // iti anumÃnavÃrttikam|| ********************************************************************* atha Óabdapariccheda÷ / ________________________________________________________ pratyak«Ãdi«u vaktavyaæ ÓabdamÃtrasya lak«aïasya / tadatitvariteneha kiæ1 ÓÃstrÃdabhidhÅyate // Msv_5,5.1 // vasthÃyÃæ paravyÃv­ttyakalpanÃdasÃdhÃraïollekho nÃstyeveti / yadi tu tÃdrÆpyeïÃvikalpitamapi svarÆpeïa vikalpako 'vabudhyata iti tatpratyak«am / evaæ tarhi dvyÃkÃrameva saæmugdhaæ vastu loka÷ pratipadyata iti parÅk«akairubhayathÃpi tat Óakyata eva vaktumiti siddhaæ dvyÃkÃremeva vastu pratyak«eïa g­hyata iti / siddhaæ ca sÃmÃnyata÷ sambandhadarÓanamityabhiprÃyeïÃha--- yadvastu loka÷ pratipadyate 'smin dvidhÃpi tat Óakyata eva vaktumiti / asminniti pratyak«aj¤Ãna ityartha÷ ||188|| ityupÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃmanumÃnapariccheda÷ samÃpta÷|| --------------- atha Óabdapariccheda÷ / atra pratyak«ÃnumÃnayoraparÅk«ytava ukte ÓÃstrasyÃpyaparÅk«yatÃpratipÃdanÃrthaæ bhëyam---"ÓÃstraæ Óabdavij¤ÃnÃdasannik­«Âer'the vij¤Ãnam"iti / nanu v­ttikÃramate na parÅk«ivyaæ nimittamiti pratij¤Ãyapratyak«ÃdÅni hi prasiddhÃni pramÃïÃni tadantargataæ ca ÓÃstramityukte÷ pratyak«avyabhicÃreïa parÅk«ÃmÃÓaÇkya tadavyabhicÃra ukte 'nantarameva ÓÃstrasyÃparÅk«Ã pratipÃdyata iti yuktam, taddhi prak­tam, kimanumÃnena vyavadhÅyate / satyamevam / ayaæ tu tantrÃntarÃnusÃreïa krama ÃÓrita÷ / tathà hi nÃpratyak«aæ pramÃïamiti lokÃyatikà manyante / te hi vaiÓi«ikÃdyÃÓritapratyak«ÃnantarÃnumÃnaprÃmÃïyapratipÃdanena pratibodhyanta / evaæ hivaiÓi«ikÃ÷paÂhanti--- dvividhaæ pramÃïamÃlocitÃdhyavasÃnamanÃlocitÃnugamanaæ ceti / tathÃnye 'pi pratyak«amanumÃnaæ varïitam / tato mahÃvi«ayatayà prak­tvena puru«Ãrthopayikatvena ca ÓÃstram / tadanantaraæ ca yatra kvacana vÃcye bahÆnÃæ prasiddhamityupamÃnamuktam / nyÃyavistare hi prasiddhasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanamupamÃnamityuktam / tata÷ pÃrÃÓaryamatenÃrthÃpattiruktà / taduttarakÃlameva tanmatÃnusÃriïà k­takoÂinokttavÃt / abhÃvapramÃïasya tu bhÃvapramÃïÃbhÃva evÃtmeti taduttara÷ prastÃva÷ / ki punastantrÃntare«vevamimÃni pramÃïÃni prasiddhÃnÅti prasiddhiprÃbalyaæ kathitaæ bhavati / vyutthitÃÓca tena tena sÃk«iïà pratipÃdità bhavanti / atra ca Óabdavij¤ÃnÃdityucyate, tat kathaæ vig­hyate / kiæ ÓabdÃd vij¤Ãnaæ Óabdasya và vij¤Ãnamiti / pÆrvatra samÃsÃnupapatti÷ / bhayena hi pa¤camÅ samasyate / uttaratra tu savikalpakapratyak«e 'pi ÓÃstratvaprasaÇga÷, Óabdavij¤ÃnÃdeva hi gaurityevamÃdayo 'sannik­«ÂÃrthavikalpà bhavanti / atrocyate / «a«ÂhÅsamÃsa evÃyam / na ca savikalpake prasaÇga÷, na hi tacchabdapramÃïÃdutpadyate, api tu ÓabdasahÃyÃdindriyÃt / yathaiva hi gandhasahak­tamidandriyaæ tailÃd vilÅnaæ gh­taæ vivinakti / evaæ Óabdasahak­taæ jÃtyÃdÅn / tathà cÃk«asambandhaphalaparok«ÃvabhÃsità / ta(tra?cca) savikalpake 'stÅtyaktaæ pratyak«Ãnte / ato yadeva ÓabdaÓaktivimarÓotthaæ vij¤Ãnamasannik­«ÂÃrthgocaraæ tacchÃbdam / ata eva na padÃrthamÃtraj¤Ãnaæ ÓÃbdam / na hi tadasannik­«ÂÃrthagoca ________________________________________________________ sÃmÃnyalak«aïaæ tyaktvà viÓe«asyaiva lak«aïam / na Óakyaæ kevalaæ vaktumito 'pyasya na vÃcyatà // Msv_5,5.2 // ya¤coktaæ Óabdavij¤ÃnÃdarthe j¤ÃnamitÅd­Óam / aviÓi«Âaæ viÓi«Âasya na tat ÓÃstrasya lak«aïam // Msv_5,5.3 // prav­ttirvà niv­ttirvà nityena k­takena và / puæsÃæ yenopadiÓyeta tacchÃstramabhidhÅyate // Msv_5,5.4 // caram / vak«yati hi--- 'smÃrakÃnna vim­Óyata' iti / kiæ nÃma tarhi ÓÃbdam, vÃkyÃrthaj¤Ãnamiti vadÃma÷ / na(nu) tatpadÃrthaj¤ÃnÃdutpadyate, na Óabdaj¤ÃnÃt / na / avÃntaravyÃpÃratvÃtpadÃrthapratipÃdanasya ÓabdÃnÃm, pÃka iva këÂhÃnÃæ jvalanasya / vak«yati hi--- pÃke jvÃlena këÂhÃnÃæ padÃrthapratipÃdanam / iti / ato na ki¤cidanupapannamiti / idaæ tu vaktavyaæ kimidaæ sÃmÃnyalak«aïavasare viÓe«alak«amaæ praïÅyate / ÓabdaviÓe«o hi ÓÃstram / tad yadi vaktavyam, evamapi sÃmÃnyalak«aïamuktvÃ( vak«yate?lak«yeta) / yat punaratitvaritenaiva sÃmÃnyalak«aïavasare viÓe«o lak«yate tadasÃmpratam / na hÅha pratyak«ÃdÅnÃæ cÃk«u«atvÃdayo viÓe«Ã lak«yante / tata÷ pratyak«Ãdi«u sÃmÃnyato vaktumÃrabdhe«u madhye ÓabdamÃtrasyaiva lak«aïaæ vaktuæ yuktam, na ÓÃstrasyeti / tadetadÃha---pratyak«Ãdi«viti ||1|| dÆ«aïÃntaramÃha--- sÃmÃnyeti / nirj¤ÃtasÃmÃnyalak«aïo hi tadviÓe«aæ bodhayituæ Óakyo netara÷ / na hyalak«ite dravye tadviÓe«Ã÷ p­thivyÃdayo lak«ayituæ iti ||2|| evaæ tÃvat ÓÃstramiti lak«yanirdeÓo 'nupapanna ityuktam / Óabdavij¤ÃnÃdityÃdi lak«aïamapi lak«yaviÓe«e na saÇgacchata ityÃha---yaccoktamiti ||3|| kÅd­k tarhi ÓÃstralak«amamata Ãha---prav­ttiriti / prav­ttiniv­ ________________________________________________________ svarÆpakathanaæ yattu kasyacit tatra d­Óyate / tadaÇgatvena tasyÃpi ÓÃstratvamavagamyate // Msv_5,5.5 // bhÃvanÃyÃæ samastÃyÃæ vÃkyÃdevopajÃyate / prav­ttirvà niv­ttirvà tacchÃstraæ na padÃdyata÷ // Msv_5,5.6 // ityupadeÓakaæ hi nityaæ vedavÃkyamanityaæ tharmaÓÃstrÃdikaæ ÓÃstramucyate na ÓabdamÃk«amiti ||4|| nanu svarÆpamÃtrÃbhidhÃyinÃmapi k«epi«ÂhÃdivÃkyÃnÃæ ÓÃstratvami«yate, kimucyate prav­ttiniv­ttyaÇgaæ ÓÃstramiti / ata Ãha---svarÆpeti / tadaÇgatveneti / vidhÃyakavÃkyaikadeÓatvenetyartha÷ / asti hi tatrÃpi"vÃyavyaæ ÓvetamÃlabheta bhÆtikÃma"iti vidhyuddeÓa÷ / tenaikavÃkyabhÆto"vÃyurvai k«epi«Âhe"tyevamÃdi÷ / ato yuktaæ tasyÃpi ÓÃstratvamiti ||5|| nanvarthavÃdà na tÃvat sÃk«Ãt kriyÃæ pratipÃdayanti / nÃpi tadaÓam / trayo 'pi hi tadaæÓÃ÷ sÃdhyaæ sÃdhanamitikartavyatà ceti / na cai«ÃmanyatamamamÅbhirabhÅdhÅyate / ato 'kriyÃrthÃnÃmekavÃkyatÃmeva na manyÃmahe / ata Ãha---bhÃvanÃyÃmiti ÓÃstramityantena / ayamabhiprÃya÷--- yadyapi na kriyÃæ gamayati, na ca kriyÃsambaddhaæ ki¤cit sÃdhanÃdi, tathÃpi vidhinà ÓabdabhÃvanÃparanÃmadheyena sahai«ÃmekavÃkyatà / vidhirhi puru«aæ pravartayituæ vi«ayapraÓastyaj¤Ãnamapek«ate / taccÃrthavÃdÃ÷ Óaknuvanti kartumiti tat kurvatÃme«Ãmasti prav­ttiniv­ttyorupayoga÷ / ata÷ samastÃyÃæ tryaæÓapÆrïÃyÃmeva bhÃvanÃyÃæ mahÃvÃkyÃdevasÃrthavÃdakÃt puru«a÷ pravartate nivartate và na vidhyuddeÓamÃtrÃditi sÃrthavÃdakameva vÃkyaæ ÓÃstramiti / etaccÃrthavÃdÃdhikaraïe prapa¤cayi«yÃma÷ / darÓitaæ ca ki¤cida vidhivivaraïe ityalamanenÃtiparispandeteti / yata eva sÃrthavÃdakÃt prav­ttiniv­ttij¤Ãnam, ata eva vidhinÃcina÷ pratyayamÃtrasyapadamÃtrasya và yajetetyevamÃdikasya vidhiÓrutÃvapi kana ÓÃstratvam / yatra hi tryaæÓabhÃvanÃvacanamapyavÃntaravÃkyamanapek«itÃrthavÃdakaæ na prav­ttau samarthaæ, kathamiva tatra padapratyayayo÷ Óaktirbhavi«yatÅti duradhigamamityÃha--- na padÃdyata iti ||6|| ________________________________________________________ aparÅk«Ãmi«eïÃpi lak«aïÃni vadannayam / na svatantropayogitvanirapek«Ãïi jalpati // Msv_5,5.7 // tatra yallokavÃkyasthaæ kathayecchabdalak«aï / vedaæ vyÃkhyÃtukÃmasya tannÃtÅvopayujyate // Msv_5,5.8 // pratyak«Ãdyupayogaæ tu varïamÃtrÃdita÷ pura÷ / ÓÃstrÃrthaj¤ÃnavelÃyÃæ matvà tallak«aïaæ k­tam // Msv_5,5.9 // evaæ lak«yalak«amÃnupapattyà dÆ«itaæ bhëyamupapÃdayati---aparÅk«eti / ayamabhiprÃya÷--- vedavyÃkhyà hi prak­tÃ, ato yadeva tadupayogi tadeva vÃcyamityatikramyÃpi sÃmÃnyaprakramaæ viÓe«amevaæ lak«itavÃn / na hÅha lak«aïakaraïameva svarÆpeïa vivak«itam / aparÅk«Ãcchalena hi lak«aïÃni praïÅyante / tatrÃpi yadeva prak­topayogiÓÃstrlak«aïaæ tadeva k­tama / svatantro veda÷ apuru«atantratvÃditi ||7|| yadi svatantropayogitvanirapek«Ãïi na jalpati, tata÷ kimata Ãha---tatreti / yadà hyayaæ jalpÃka iva nÃnupayuktaæ bhëata iti sthitam, tatra yadi lokavÃkyasthitaæ Óabdalak«aïaæ kathayet tadasya vedaæ vyÃcikhyÃsÃrenupayuktaæ syÃditi ||8|| nanu yadyanupayuktaæ na lak«aïÅyaæ, kimiti tarhi pratyak«Ãdi lak«yate na hi te«Ãæ vedopayogo d­Óyate ata Ãha---pratyak«ÃdÅti / ayamabhiprÃya÷--- vedasvarÆpÃvadhÃraïa eva tÃvanmahÃnupakÃra÷ pratyak«asya, na hi tadantareïa pura÷--- parthamameva svÃdhyÃyagrahaïakÃle varïamÃtrÃdyavadhÃrayituæ Óakyate, tadà cÃnavadh­taæ ÓÃstrÃrthaj¤ÃnavelÃyÃmasm­tatvÃnnopayujyetaiva / ata÷ purastÃt parastÃcca varïamÃtrÃdita÷ k­te pratyak«Ãdyupayogaæ matvà tallak«aïaæ k­tam / anumÃnamapi pratÅkaviniyuktamantraÓe«ÃnumÃna upayujyate / yathà devasya tveti nirvapatÅti / upamÃnamapi sauryÃdikarmaïÃæ prak­tiviÓe«opamÃne / arthÃpattirapyaÓrutavÃkyaikadeÓakalpanÃyÃm / abhÃvo 'pi padavÃkye yattÃvadhÃraïe dravyadevatÃdyabhÃve ca karmaïÃmavyaktacodanÃtvÃvadhÃraïa upayujyata iti dvayorÃdiÓabdayorartha iti ||9|| ________________________________________________________ yattu gÃmÃnayetyÃdivÃkyasthaæ ÓÃbdalak«aïam / tasya nehopayogo 'sti tasmÃcchÃstragataæ k­tam // Msv_5,5.10 // viÓe«aÓca na sÃmÃnyamantareïÃsti kaÓcana / tasmÃt tampayudÃhratya sÃmÃnyaæ lak«ayet sukham // Msv_5,5.11 // sÃmÃnyarÆpamapyetadadhikÃrÃd viÓi«yate / codanà copadeÓaÓca ÓÃstramevatyudÃh­tam // Msv_5,5.12 // yathà ca codanÃÓabdo vaidikyÃmeva vartate / na caiva¤jÃtÅyaka÷ kaÓcidupayogo gÃmÃnayetyÃdivÃkyasthasya ÓÃbdalak«amasyÃstÅti tadupek«yaiva ÓÃstragatameva lak«aïaæ praïÅtamityÃha---yatviti ||10|| yatpunaralak«ite sÃmÃnye na viÓe«o lak«ayituæ Óakyata ityuktaæ tatpariharati---viÓe«aÓceti / sÃmÃnyalak«aïe hi viÓe«o na sidhyati, vyabhicÃrÃt / viÓe«astu sÃmÃnyÃvyabhicÃrÅti tasmin lak«ite tadantargataæ sÃmÃnyaæ sukhameva lak«itaæ bhavet / yadà hi vidhÃyakavij¤ÃnÃdasannik­«Âer'the vij¤Ãnaæ ÓÃstramityuktaæ tadÃrtÃd vidhÃyakaviÓe«arahitÃcchabdamÃtraj¤ÃnÃcchÃbdamiti Óakyamavagantumiti na p­thagucyata iti ||11|| nanu nedaæ viÓe«alak«aïaæ viÓe«opÃdÃnÃbhÃvÃdityuktam / ata Ãha---sÃmÃnyeti / nÃvaÓyamupÃttameva viÓe«aïaæ bhavati, kintu adhikÃralabhyamapi, yathÃgneyÃdi«u vak«yate, ta(dva)dihÃpi codanÃlak«aïÃdhikÃrÃcchabdavij¤ÃnÃdityukte 'pi vidhÃyakaviÓe«aïaæ pratye«yata iti / nanu yadi prak­topayogi codaneti / paryÃyà eta iti bhÃva÷ ||12|| ayaæ cÃdhikÃrato viÓe«alÃbho jaiminera«yanumataÓcodanÃÓabdamaviÓe«itaæ dvitÅye sÆtre prayu¤jÃnasyetyÃha---yathà ceti / evaæ hi manyate--- yadyapi codanÃÓabda÷ pravartakavÃkyamÃtravacana÷, tathÃpi prathamasÆtre 'thaÓabdena vedà ________________________________________________________ Óabdaj¤ÃnÃrthavij¤ÃnaÓabdau ÓÃstre tathà sthitau // Msv_5,5.13 // pratyak«ÃdyapÅk«yatve tadantarbhÃvahetukam / ÓÃstrasyÃpyaparÅk«yatvamanayaiva dhiyoditam // Msv_5,5.14 // dhyayanÃnantaryasyopÃttatvÃt tadadhikÃrÃdeva codanÃÓabdo vaidikyÃmeva codanÃyÃmavati«Âhate,evamihÃpi ÓÃstralak«ame codanÃprÃmÃïyÃdhikÃrÃt Óabdavij¤ÃnÃrthaj¤ÃnaÓabdau viÓi«ÂaÓabdÃrthaparau,vidhÃyake ÓabdaÓabdo vidheye cÃrthaÓabda iti ||13|| yadyapi v­ttikÃramatopanyÃsÃvasare'pratyak«ÃdÅni hi prasiddhÃni pramÃïÃni tadantargataæ ÓÃstram' iti bhëyakÃreïoktaæ tatrÃpi viÓe«aÓÃstrÃparÅk«Ãpratij¤Ãnaæ prak­topayogitvÃbhiprÃyeïaiveti darÓayati---pratyak«ÃdÅti / idaæ tu cintanÅyam / yadi vidhÃyakaÓabdajanitaæ vij¤Ãnaæ ÓÃstram, kimidÃnÅmaÇgÃni mÅmÃæsà karmÃnuÓÃsanÃni ca na sÃstrÃïi, laukikÃni ca gÃmÃnayetyÃdivÃkyÃni ÓÃstrÃïi / yadyevaæ mahÃn lokavirodha÷ / na hi laukikà gÃmÃnayetyÃdi«u ÓÃstraÓabdamupacaranti / svavacanavirodhaÓva / yato gÃmÃnayetyÃdivÃkyasthaæ ÓÃbdalak«amamiti hi vadanti / mÅmÃæsÃdi«u vedavat tato 'pi và sÃtiÓayaæ ÓÃstraÓabdopacÃramupalabhÃmahe / api cÃyaæ ÓÃstraÓabdo rƬho và syÃd yaugiko vÃ, sarvathÃ, sarvathà ca vaidÃÇgÃdi«u vartitumarhati, asti hi te«u yathÃyathamarthÃnusÃsanaæ, rƬhiÓca sÃtiÓeyati varïitam / atrÃbhidhÅyate / yogarƬhiriyaæ paÇkajÃdivat, ato na tÃvadnÃmÃnayetyÃdi«vatiprasajyate / satyapi yoge laukikÃnÃæ te«vaprayogÃt / puru«ÃrthopadeÓÃneva laukikÃ÷ ÓÃtrsamiti manyante / tathà cÃÇgÃnÅti te«Ãæ ÓÃstratvam / nanu vidhÃyakaæ ÓÃstramiti ÓÃstralak«amam,na ca tÃni ka¤cid vidadhati / maivam / sarve«ÃmevÃnu«ÂhÃnopadeÓaparatvÃt / vyÃkaraïe hi yatsÃdhubhirbhëeta tadebhirityupadiÓayate / mÅmÃæsÃyÃmapi pratyadhikaraïaæ nyÃyavyutpÃdanenÃnu«ÂhÃnopadeÓa eva sarvatra / ato yacchÃstraæ tatprav­ttinuv­ttyupadeÓakameveti niyama÷, na punastadupadeÓakaæ ÓÃstrameveti laukikÅ prasiddhiriha bhëyakÃreïÃnÆditÃ, napunastannirapek«aæ ÓÃstralak«aïaæ praïÅtam / ato yadasannik­«ÂÃrtha ________________________________________________________ tatrÃnumÃnamavedaæ bauddhairvaiÓi«ikai÷ Óritam / bheda÷ sÃÇkhyÃdibhistvi«Âo natÆktaæ bhedakÃraïam // Msv_5,5.15 // pÆrvasaæskÃrayuktÃntyavarïavÃkyÃdikalpanà / vivak«Ãdi ca dhÆmÃdau nÃstÅtyetena bhinnatà // Msv_5,5.16 // gocaraæ puru«aÓreyovidhÃyakaæ loke ÓÃstramiti prasiddhaæ tacchÃstram / yatpunarasannik­«ÂÃrthagocaraæ vidhÃyakamavidhÃyakaæ và tacchÃbdamiti viveka÷ / pratyak«avaccÃtrÃpi Óabdatajj¤ÃnÃdi«u vivak«Ãta÷ pramÃïavikalpà darÓayitavyÃ÷ / nÃvaÓyaæ j¤Ãnameva pramÃïityabhinive«Âavyama / pÆrvapramÃïe cottaraæ vÃkyÃrthaj¤Ãnaæ phalaæ tatprÃmÃïye ca hÃnÃdibuddhiriti viveka iti ||14|| idaæ caÓÃstramanumÃnÃdabhinnamiti pramÃïadvayavÃdino manyante, tÃnnirÃkart­kÃmaste«Ãæ matamupanyasati---tatreti / idaæ ca pratij¤ÃmÃtrameva te«Ãmuktama, tadÅyÃbhedahetÆpanyÃsastu paroktabhedahetunirÃsÃvasare kari«yata iti / kiæ punarabhedopanyÃsanirÃsayo÷ prayasyate, nanvayaæ sÃÇkhyÃdibhireva bhedavÃdibhirabhedo nirÃk­ta eva, ata Ãha--- bheda iti / na tairasamyagbhedakÃraïamuktamityartha÷ ||15|| tÃneva taduktÃn bhedahetÆnnirÃkart­mupanyasyati--- pÆrvasaæskÃretyuktÃntena / evaæ hi tairuktam--- ÓÃbde hi pÆravasaæskÃrayukto 'ntyo varïo, vÃkyaæ, Ãdyo 'pi và varïa÷, sarve và pratyekaæ, sahità vÃ, te«Ãmeva krama÷ padÃnÃæ và vÃkyatvajÃtireva vÃvayavÅ và nirdhÆtanikhilavarïÃdivibhÃga÷ sphoÂo và padÃnyava và saæhatyÃrthamabhidadhati / ete ca pade«vapi vikalpà darÓayitavyÃ÷ / tathà vivak«ÃprayatnÃdayaÓca Óabdani«pattihetava iti / sarvamidaæ dhÆmÃdau na d­«Âamiti tadvaidharmyÃda(na) numÃnatvamiti / atra dÆ«aïamÃha--- tatreti / bauddhena ÓÃbdamanumÃnÃdabhinnamanvayavyatirekÃbhyÃmutpatte÷, dhÆmÃdagnyanumÃnavadityukte, yadetad dhÆmÃdivairadharmyeïa pratyavasthÃnam,iyaæ vaidharmyasamà nÃma jÃti÷, vikalpÃsamà và / kà punarjÃti÷ / sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratayvasthÃnaæ jÃti÷ / vÃdinà hi pruyakte prayoge prasaÇgo jÃyate, sa jÃyata iti jÃtirityucyate, sa ca prasaÇga sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ pratyavasthÃnam / ________________________________________________________ yairuktà tatra vaidharmyavikalpasamajÃtità / dhÆmÃnityÃvi«ÃïyÃdiviÓe«Ãnna hi bhinnatà // Msv_5,5.17 // yatrodÃharaïasÃdharmyeïa vÃdinà heturukta÷, tatra yadà prativÃdino vaidharmyeïa pratyavasthÃnaæ bhavati / yathÃ--- kriyÃvÃnÃtmà kriyÃhetuguïayogÃt lo«Âavaditi vÃdinokte, prativÃdino vaidharmyeïa pratyavasthÃnaæ bhavati--- yathà kriyÃvad dravyamavibhu da«Âam, yathà lo«Âam,na tathÃtmÃ, tasmÃnni«kriya iti / seyaæ vaidharmyasamà jÃtirutyucyate / tathà dharmÃntaravikalpÃt / yadà pritavÃdinà sÃdhya(vÃr)masyÃpi vikalpa ÃpÃdyate, asau vikalpasamà nÃma jÃtirucyate / yathÃsminneva prayoge prativÃdÅ vadati, kriyÃhetuguïayuktaæ ki¤cidavibhu d­«Âaæ yathà lo«Âam, ki¤cid vibhu yathÃtmÃ, evaæ ki¤cit kriyÃvad bhavi«yati ki¤cidakriyÃvaditi / evamihÃpi pareïÃbedasÃdhane ukte dhumÃdivaidharmyamÃtreïa pratyavasthÃne vaidharmyasamà nÃma jÃtirÃpÃdyate / dhÆmÃdagnyanumÃnaæ hi vÃkyavikalpÃdirahitam / na ca tathà ÓÃbdam / ato nÃnumÃnamiti / tathà vikalpasamÃpyevaæ darÓayitavyà / anvayavyatirekajameva ki¤cid vÃkyavikalpÃdimad d­«Âaæ yathà ÓÃbdam, ki¤cicca na, dhÆmÃdinÃgnij¤Ãnam / evaæ ki¤cidanumÃnaæ bhavi«yati, ki¤cidananumÃnamiti / jÃtidvayapra(tipÃdanÃtpra)tyuttaraæ ca sÃdhakamiti na vacanÅyamiti ||16 1/2|| kathaæ punariyaæ jÃti÷, evaæ hi sÃdhanamidam--- ÓÃbdamanumÃnÃd bhinnaæ tadvaidharmyÃtaæ pratyak«avaditi,ata Ãha---dhÆmeti / na tÃvat trailak«aïyapa(rityÃgena) vaidharmya tairuktam / ki¤cid viÓe«aïamÃtreïa tu vaidharmyamaviÓi«ÂamarthÃtmakÃnÃnumÃnÃnÃmiti te«ÃmapyanumÃnÃd bhedo bhavet na cÃsÃvÃsti, na hi dhÆmÃdÅnÃæ-------------------------------------------------------- vailak«aïyamityananumÃntà bhavati / trailak«aïyaparityÃmÃdanityatvaæ k­takatve heturiti / trailak«aïyparityÃgapratipÃdane (pya?hya) numÃnÃd bheda÷ sidhyatÅti ||17|| ________________________________________________________ trailak«aïyuparityÃgo yÃvanna pratipÃdyate / tÃvadviÓe«amÃtreïa vadato jÃtità bhavet // Msv_5,5.18 // yathe«Âaviniyogena pratÅtiryÃpi Óabdata÷ / na dhÆmÃderitÅhÃpi vyabhicÃro 'Çgav­ttibhi÷ // Msv_5,5.19 // vailak«aïyamÃtreïa tu bhedaæ vadato vailak«aïyavacanasya jÃtataivÃpadyetetyÃha---trailak«aïyeti ||18|| yadapi cadamaparaæ ÓÃbdÃnumÃnayorvailak«aïyamuktam--- dhÆmÃdayo hi sÃvÃbhÃvikenaiva pratibandhena pratibandhakabuddhimanumÃne janayatanti, ÓabdÃttu yathe«ÂaviniyuktÃdevÃrthapratyayo d­Óyate, ato bheda iti, tatrÃpyÃha---yatheti / ayamabhiprÃya÷--- atrÃpi yadi ki¤cidvaidharmyamÃtreïa bheda ucyate, ato jÃtireva / athÃyaæ prayoga÷--- ÓÃbdamanumÃnÃd bhinnaæ yate«ÂaviniyogenÃrthapÃdayatÅti / tadayuktam / tatrÃpi svÃbhÃvikyaivÃtmaÓaktyà rÆpÃdipratipÃdanÃt / atha svagocare yathe«Âaviniyogena pratipÃdanaæ heturucyate, ato liÇgamapi parÃrthaprayoge yameva prati prayujyate tameva pratipÃdayatÅti sÃmanam / atha yathe«Âaviniyoga÷ saÇketo 'bhidhÅyate, tato 'yamartho bhavati, yatraiva saÇketyate tameva gamayatÅti, tato d­«ÂÃntÃbhÃva÷, na hi ÓabdÃdanyat saÇketÃnuvidhÃnenÃrthaæ bodhayati / athÃvÅtamaheturam / anumÃnaæ hi yathe«ÂaviniyogÃnanuvidhÃyipratipÃdanam, na cedaæ tathÃ, ato bhinnamiti / tanna / vyatirakamÃtrasyÃgamakatvÃdanvayavyatirekÅ hi heturi«yate / na cÃyaæ heturanumÃnÃdabedena vyÃpta÷ kvacidavagata÷, ÓabdÃtirekiïa÷ kasyacid yathe«ÂaviniyogenÃpratipÃdanÃt / athÃsti hastasaÇketÃdÅnÃæ yathÃsamayaæ pratipÃdanamityucyate / tat tarhi pramÃïÃntaramanumÃnaæ và / na tÃvat pramÃïÃntaram, tallk«amÃbhÃvÃt / ato vyÃptibalena j¤ÃyamÃnamanumÃnameva tat / evaæ ca sati tenaiva vyabhicÃra iti nÃnumÃnÃd vyÃv­ttirheto÷ sidhyati / tadidamuktaæ vyabhicaro 'Çgav­ttibhiriti / aÇgÃnÃæ hastÃdÅnÃæmÃku¤canaprasÃraïÃdyà v­ttayo 'Çgav­ttaya iti ||19|| ________________________________________________________ hsatasaæj¤Ãdayo ye 'pi yadarthapratipÃdane / bhaveyu÷ k­tasaÇketÃste talliÇgamiti sthiti÷ // Msv_5,5.20 // puru«Ãk«iptatÃyÃæ ca tathaiva vyabhicÃrità / padavaidikavÃkyÃnÃæ na satyavyÃpità bhavet // Msv_5,5.21 // etadeva viv­ïoti--- hasteti / hastÃdyaÇgÃÓritav­ttaya evÃrthaviÓej¤ÃnÃÇgatayà hastasaæj¤etyucyante / kathaæ punaridamanumÃm, na hi hastÃdisanniveÓÃ÷ saÇkhyÃviÓe«ÃdibhirarthairvyÃptÃ÷ / tairvinÃpi kadÃcid bhÃvÃt / kintu aÇgulyÃdisanniveÓÃtsaÇketakÃlabhÃviÓabdasmaraïenÃrthaæ pratipadyamÃnÃ÷ ÓabdÃdeva pratipadyante / tanna / antareïÃpi ÓabdasaÇke(ta?taæ) vyavahÃra evÃvyutpannasyÃÇgulyÃdisanniveÓadarÓinasatdarthÃvagate÷ / na cÃtra vyabhicÃra÷ / na hi yÃd­Óe sanniveÓe vyÃptiravagatà tÃd­Óasya vyabhicÃro d­Óyate / tadidaæ 'tena dharmyantare«ve«e'tyatra varïitam / ato 'numÃnamevedam / tadidamuktaæ--- te talliÇgamiti sthitiriti / sarvaæ cedamanvÃruhya vÃrttikakÃreïa dÆ«aïaæ dattam / na hi yate«Âaviniyogena ÓabdÃdarthapratÅtirbhavati / gavÃdiÓabdà hi nijaÓaktyanusÃreïaiva svÃrthaæ prativedayanti / yad­cchÃÓabdÃstu hastasaæj¤ÃditulyÃste saÇketÃnusÃreïÃrthaæ bodhayanto 'numÃnameveti kiæ tadbhedapratipÃdaneneti ||20|| idamaparaæ bhedakÃraïaæ, ÓabdÃddhi puru«Ãpek«or'thaniÓcaya÷, na ca tathà Óabda ityato bhidyata iti / etadapi dÆ«ayati---puru«eti / vyatirekaheturvyatirekapuraskÃreïaivÃrthaæ sÃdhayati, prÃïÃdaya ivÃnÃtmakÃd dehÃd vyÃv­ttamÃtmÃnam / puru«Ãpek«ità tvanumÃne 'pyarthaniÓcayÃÇgamaÇgav­tti«u d­«Âà / yÃd­Óo hi saÇketo yadarthapratipÃdane puru«ai÷ k­ta÷, tameva parapura«Ãpek«ayà budhyante / ato 'trÃpi vyabhicÃriteti / api cÃvyÃpakatvÃdasiddho heturityÃha--- padeti / padÃni hi svamahimnaivÃrthaæ pratipÃdayanti na puru«Ãpek«ayà / ________________________________________________________ sambandhÃnubhavaÓcÃyaæ so 'nyatrÃpi vilak«aïa÷ / etasmin puru«Ãpek«o deÓÃpek«o 'gnidhÆmayo÷ // Msv_5,5.22 // kÃlÃdyapek«ayà cÃnya uktà cÃnyairabhinnatà / ÃptavÃdavisaævÃdasÃmÃnyÃdanumÃnata÷ // Msv_5,5.23 // vedavÃkyÃnyapi na svÃrthapratipÃdayanÃya puru«amapek«ante, svarÆpÃvadhÃraïamÃtra eva te«ÃmÃptÃpek«eti ||21|| nanu nÃg­hÅtasambandhaæ padaæ pratyÃyakaæ bhavati / na ca puru«Ãnapek«Ã sambandhÃvagatirasti / vedavÃkyÃnyapi nÃg­hÅte padapadÃrthasambandhe svÃrthaæ pratipÃdayanti / ato 'yaæ padapadÃrthasambandha÷ puru«Ãpek«a eveti nÃvyÃpakatvam / ata Ãha---sambandheti / ayamabhiprÃya÷--- arthapratipÃdane tÃvadanapek«ameva padaæ vaidikÃni ca vÃkyÃni / sambandhÃnubhavaÓca yatheha puru«Ãpek«astathÃnyatrÃpyanumÃne 'sau vilak«aïo d­syata eveti / vailak«aïyameva darÓayati--- etasminniti anyo 'ntena / etasminniti / hastasaæj¤Ãdau puru«Ãpek«a÷, pauru«eyo hi samaya÷ / agnidhÆmayostu deÓÃpek«a÷ / candrodayasamudrav­ddhyostu kÃlÃpek«a÷ / ÃdiÓabdenÃvasthÃpek«itÃæ darÓayati / tadanenaitaduktaæ bhavati---anumÃne 'pyanekaprakÃra÷ sambandhÃvagamo deÓÃdyapek«ayà bhedÃt / evamihÃpi puru«Ãpek«o bhavi«yati / anumÃne 'pi tadapek«a÷ sambandhabodho d­«Âa iti / api ca paroktÃbhedahetunirÃso 'pi tairna k­ta ityÃha--- uktà ceti ||22 1/2|| tamevÃbhedahetumupanyasyati---ÃptavÃdeti / ayamartha÷--- yathà dhumÃdi«u bhedahÃnena sÃmÃnyadharmayorvyÃptiravadhÃryate, evaæ ÓÃbde 'pyÃptavÃdÃvisaævÃdasÃmÃnyayorvyÃptiravagatà / (ÃptavÃdÃvisaævÃdeti?) evaæ ca viditvà vede 'pÅÓvarÃptavÃdatvÃdavisaævÃdo 'numÅyate,ato 'numÃnamevedam / yÃvatvavisaævÃdo nÃnumÅyate tÃvadarthagocaraæ j¤ÃnamutpannamapyaniÓcÃyakatvÃdapramÃïameva / sÃmÃnyaÓabda÷ pratyekamabhisambadhyate / lyablope pa¤camÅ / ________________________________________________________ na cÃpÆrvÃdiÓabdÃnÃæ bhedÃt sarvatra bhinnatà / na cehÃÓvÃdiÓabdabhyo bhedaste«Ãæ pratÅyate // Msv_5,5.24 // nacÃpyaj¤Ãtasambandhaæ padaæ ki¤cit prakÃÓakamo / sambandhÃnanubhÆtyÃto na syÃdananumÃnatà // Msv_5,5.25 // tulyÃkÃratayÃpyatra Óabdaj¤ÃnÃrthataddhiyÃm / agnidhÆme«vad­«ÂatvÃnna bhedastannivÃraïÃt // Msv_5,5.26 // tadayamanvayo bhavati--- yadyapyÃptavÃdavisaævÃdaviÓe«ÃïÃæ bhedÃnna sambandho 'vagantuæ Óakyate, tathÃpi tayo÷ sÃmÃnyapratÅtyÃnumÃnatà Óakyate vaktum, sÃmÃnyayorvyÃptasambhavÃditi ||23|| nanvidamasti bhedakÃraïam, anumÃnaæ sambandhÃvadhÃraïÃdhÅnam, ÓabdÃstvapÆrvÃdaya÷ sambandhaj¤ÃnÃnapek«Ã eva svÃrthaæ pratipÃdayantÅti, ato bhidyate ityata Ãha--- na ceti / gavÃdayastÃvat viditasambandhà evÃrthaæ pratipÃdayantÅti te«Ãæ durvÃramanumÃnatvam, yadi tvapÆrvÃdid­«ÂÃntena te«Ãmapi bhedo 'bhidhÅyate / tanna / Óaknoti hi vaktumitaro 'pi te«ÃmanumÃnatvaæ sambandhÃvadhÅnabodhakatvÃd dhÆmÃdivaditi / api cÃpÆrvaÓabdà api nÃÓvÃdiÓabdebyo viÓi«yante, padatvenÃbhedÃdityÃha--- na ceti ||24|| kimato yadyevamata Ãha--- na ceti / yata÷ khalvetÃni padÃni, na ca padamaj¤Ãtasambandhaæ prakÃÓakamasti / ato 'mÅbhirapi viditasambandhairevÃrtho vedanÅya÷, padatvÃt / kathaæ puna÷ pramÃïÃntarÃd­«ÂapÆrveïÃpÆrvasvargÃdinà sambandho 'nubhavituæ Óakyate / na ÓakyetÃpi, yadi pramÃïÃntarÃgocaratà bhavet / apÆrvaæ tu ÓrutakarmaphalasambandhÃdyanyathÃnupapattipramÃïakam / svargaÓca niratiÓayÃnandasvabhÃvo vaidikavÃkyaÓe«ebhyo 'vagamyata iti tathÃvagatayo÷ sambandhagrahaïopapattiriti / ato yat parairuktaæ Óabdo nÃnumÃnaæ sambandhÃnapek«atvÃdak«avaditi taddhetorasiddhyà dÆ«itamityÃha--- sambandheti ||25|| bhedakÃraïÃntaramupanyasya dÆ«ayati---tulyeti / Óabda pratyÃsattyà tajj¤ÃnmarthaÓca taddhÅÓceti vigarha÷ / ayamapyavÅtaheturdarÓayitavya÷ / tannirÃkaraïaæ cÃdhyÃsanirÃkaïonusandhÃtavyam / atastulyÃkÃratvamasiddhamiti ||26|| ________________________________________________________ pratibimbe«vanekÃnto bimbaæ yÃd­gdhi darpaïe / tÃd­ÇmukhÃdi budhyante na cÃtrÃnanumÃnatà // Msv_5,5.27 // pratyak«atÃ(ta?ya) dÃpyatra tadÃnyairanyabhicÃrità / yatra pÃdÃdi bimbena gatÃnÃmanumÅyate // Msv_5,5.28 // ekavÃkyÃt sak­ccoktÃnnÃpyanekasya tatk«aïam / syÃdviruddhÃviruddhasya bodhÃdetasya bhinnatà // Msv_5,5.29 // api ca vivak«Ãniv­tteranaikÃntiko heturityÃha---pratibimbe«viti / ekÃnto nirïaya÷, so 'sya kÃryaæ, tannÃstÅtyanekÃnta iti / kathamanekÃnta÷, ata Ãha--- bimbamiti / yÃd­Óaæ hi darpaïe bimbamupalabhyate tÃd­Óameva mukhÃdi budhyate, ato 'styatrÃpi gamyagamakayo÷ sÃd­Óyamiti pratibimbe«u vartamÃno heturanaikÃntiko bhavatÅti / nanu naidamanumÃnam, ÃdarÓatejasà hi pratihatena nÃyanena tejasà prakÃÓitaæ pratyak«ameva mukhamavagamyata iti ÓabdÃdhikaraïe vak«yate / ata Ãha--- na ceti / ayamabhiprÃya÷--- yadà hyayaæ paratyak«e«vaÇgulyÃdi«vÃdarÓavartinà pratibimbena tÃd­ktve viditavyÃptirbhavati, tadà mukhamapyÃdarÓagataæ bimbÃnurÆpamanuminoti / itarathà tvaÇgulisannikar«o 'pyanyarÆpamanyÃd­ktayà bodhayatÅti / sambhÃvayet / ato na tÃd­ktvaæ niÓcinuyÃditi ||27|| astu vedaæ pratyak«aæ, kimiti sÆk«mek«ikayÃ, viÓadataramevÃnumÃnamupadarÓayÃma÷, yatra gamyagamakayo÷ sÃd­Óyamavagamyata ityÃha---pratyak«ateti / gatÃnÃmityanumÃnavi«ayasiddyarthamapratyak«atÃæ darÓayatÅti ||28|| yadapÅdamuktam--- ÓÃbde hi sak­duktameva vÃkyaæ sahasà nÃnÃrthÃn pratibhÃsayati viruddhÃnaviruddhÃæÓca, codanÃlak«aïor'tho dharma÷, Óveto dhÃvatÅti ca yathÃ, naivamanumÃne / dhÆmo hi yenaiva viditavyÃptistatraikatraiva dhiyamÃdadhÃti / ata÷ ÓabdÃnumÃnayorbheda÷ / prayogaÓca bhavati--- Óabdo 'numÃnÃd bhinna÷ ekadà nÃnÃrthapratibhÃsÃdak«avaditi / anÅtaheturvÃ, liÇgamekameva ________________________________________________________ liÇgasyÃpi hi tÃdrÆpyaæ d­ÓÂaæ hetuviruddhayo÷ / virodhÃnnÃnumÃnaæ cet syÃdanÃgamatÃpi te // Msv_5,5.30 // yatra caikÃrthatà vÃkye tatra syÃdanumÃnatà / sak­duccarite cÃsmin vivak«aikaiva d­Óyate // Msv_5,5.31 // yastvanirdhÃritÃrthÃnÃmanekapratibhodbhava÷|| sa liÇge 'pyasphuÂe d­«ÂastasmÃnnaitena bhidyate // Msv_5,5.32 // prakÃÓayati, yathà dhÆmÃdi,na ca tathà Óabda÷,ato bhidyata iti / tadupanyasya dÆ«ayati---ekavÃkyÃditi / anenÃpi prakÃreïa na bhinnatetyartha iti ||29|| kimiti na bhinnatÃ, ata Ãha---liÇgasyÃpÅti / anaikÃntiko hetiriti bhÃva÷ / heturhi dhÆmo 'gnitvamu«ïatvaæ dÃhakatvamindhanavikÃratvaæ ca ekadaiva pratipÃdayati / tathà viruddha÷- nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃditi, vivak«ÃnusÃreïa tÃvannityatÃæ pratipÃdayati, vyÃptibalena cÃnityatvamato 'naikÃntiko heturiti / nanu na viruddho 'naikamartha pratipÃdayati, vyÃptibalena hi liÇgaæ pratipÃdakaæ bhavati / ata÷ k­takatvamanityatvena vyÃptamiti tadeva gamayati, viruddhÃrthavyÃptistvekasya virodhÃdeva na sambhavatÅti / tattÃvadÃÓaÇkate--- virodhÃditi / uttaramÃha--- syÃditi / vivak«itÃrthapratipÃdane hi Óabdasya ÓaktiravagatÃ, ata÷ so 'pyekadaikamarthaæ pratipÃdayati, arthÃntare tvasÃvapi virodhÃdanÃgamaka eveti ||30|| bhÆyasÃæ caikÃrthÃnÃæ vÃkyÃnÃæ nÃnena hetunà bheda÷ sidhyatÅtyÃha---yatraceti / na kevalaæ viruddhamanekaæ Óabdo na pratipÃdayati, kintu aviruddhamapi / uktamidaæ--- vivak«ite Óabda÷ pramÃïamiti / sak­duccaritäca buddho bhavati / ato na kvacidanekÃrthapratipÃdanamityasiddho heturityÃha--- sak­diti ||31|| nanvasti tÃvadanekÃrthapratibhÃnaæ ÓabdÃta, pramÃïaæ tvekatra bhavatu nÃma, etÃvatà ca siddhamanumÃnÃd vaidharmyamata Ãha---yastviti / yathà hi ________________________________________________________ d­«ÂÃntÃnabhidhÃnaæ dhÆmÃdau vyabhicÃritam / prasiddhatvÃddhi tatrÃpi na d­«ÂÃnto 'bhidhÅyate // Msv_5,5.33 // anabhyaste tvapek«nate Óabde sambandhina÷ sm­tim / atra prayukta ityevaæ budhyante hi cirÃt kvacit // Msv_5,5.34 // paroktà hetavaÓcÃtra nÃbhedasya nivÃritÃ÷ / ÓabdÃnumÃnayoraikyaæ dhÆmÃdagnyanumÃnavat // Msv_5,5.35 // anvayavyirekÃbyÃmekapratyak«adarÓanÃt / sambandhapÆrvakatvÃcca pratipattirito yata÷ // Msv_5,5.36 // nyÃyyavacanavyaktiparicayÃt pÆrvaæ ÓabdÃdanekÃrthÃ÷ pariplavante,tathà liÇge 'pi dhÆmÃdÃvasphuÂavidite 'nekÃrthapratibhÃnanda«Âameva / bhavati hi dÆrÃd dhÆmo 'yamÃhosvid dhÆlisantÃna iti saæÓayÃnasyÃgnivÃtÃvartayoranavasthito vitarka iti ||32|| tathà Óabde d­«ÂÃntÃnabhidhÃnamapi dhÆmÃdau vyabhicÃrÃnna bhedaheturityÃha---d­«ÂÃnteti / kathaæ vyabhicÃra÷, ata Ãha---prasiddhatvÃditi ||33|| nanvaprasiddhe tÃvadasti d­«ÂÃntÃpek«Ã, Óabde tu tadapi nÃstÅtyata Ãha---anabhyastaiti / apek«Ãmeva darÓayati--- atreti / yatra hyaprasiddhapadÃrthagocara÷ saæÓayo bhavati, tatra yÃvadayaæ Óabdo 'mu«minnarthe v­ddhairÃcarita iti cireïa praïidhÃya na budhyate, na tÃvat tamarthaæ niÓcinuyÃditi / tadevaæ tÃvad bhedavÃdibhirna bhedahetava÷ samyaguktà iti darÓitam ||34|| bauddhoktÃbhedahetunirÃso 'pi tairna k­ta ityÃha--- paroktà iti / tÃnevÃbhedahetÆnupanyasyati--- ÓabdÃnumÃnayoriti sÃrdadvayena / asyÃrtha÷--- yathà dhÆmÃdagnyanumÃnamanvayavyatirekajam, ekasya ca dhÆmasya pratyak«adarÓanÃt, ________________________________________________________ pratyak«ÃnyapramÃïatvÃt tadad­«ÂÃrthabodhanÃt / sÃmÃnyavi«ayatvÃcc traikÃlyavi«ayÃÓrayÃt // Msv_5,5.37 // kaiÓcinmÅmÃæsakairukto bhedo 'tra vi«ayÃntarÃt / pÆrvÃbhyÃæ hyapiracchinne ÓÃstramarthe pravartate // Msv_5,5.38 // sambandhapÆrvakaæ ca bhavati, evaæ ÓabdÃdapi j¤Ãnaæ jÃyamÃnamevaæ jÃyate / pratyak«Ãcca tadanyat pramÃïaæ, pratyak«Ãd­«Âaæ cÃrthaæ bodhayati, sÃmÃnyavi«ayaæ ca ÓÃbdaæ, traikÃlyÃÓrayaæ ca / ato na bhidyate / idaæ ca sÃdhanavÃkyasyÃrthakathanam / sÃdhanaprayogÃstvevaæ darÓayitavyÃ÷---- ÓÃbdaæ j¤ÃnamanumÃnamanvayavyatirekajatvÃt agnyanumÃnavaditi / ekapratyak«adarÓanotpatte÷, tadvadeva sambandhapÆrvakatvaæ(vÃ?ca) hetu÷ / tÃveva sÃdhyad­«ÂÃntau / na ca katavÃcyamanvayavyatirekajatvÃt sambandhapÆrvakatvaæ na bhidyate, anvayavyatirekÃtmakatvÃdanumÃnasambandhasyeti / pÆrvaæ hi sambandhaviÓe«ajatvaæ heturukta÷ idÃnÅæ tvavivak«itaviÓe«aæ sambandhasÃmÃnyapÆrvakatvamiti / evamuttare«vapi tri«u pÆrvavatsÃdhyad­«ÂÃntayojanà kÃryà / caturthe tvagnyanumÃnaæ pradarÓanamÃtram / bhavi«yadav­ttav­(ttya?«Âya) numÃne api darÓayitavye iti ||35-37|| mÅmÃæsakaikadeÓinÃæ bhedahetumidÃnÅæ dÆ«ayitumupanyasyati---kaiÓciditi / vi«ayÃntarameva darÓayati--- pÆrvÃbhyÃmiti / ayamabhiprÃya÷--- yadayadaparicchinne pavartate tat tato bhidyate, anumÃnamiva pratyak«Ãt / ÓÃstraæ ca pÆrvadvayÃparicchinner'the pravartate / tatastÃbhyÃæ bhidyate / kiæ puna÷ pratyak«Ãd bhedapratipÃdanena prayojanam, na hi tadabheda÷ kaiÓcidÃÓrita÷, yannirÃkriyate / ucyate / astyeva ke«Ã¤cid vibhrama÷, ÓrotravyÃpÃrÃÓrayÃjjÃyamÃnamidaæ ÓÃbdaæ Órotrapratyak«ameva,tadanvayavyatirekÃnuvidhÃnÃt / ata eva badhirasya na bhavatÅti / tadanena pratyak«ato bhedapratipÃdanena nirÃkriyate / evaæ hi manyate--- vidyamÃnopalambhanaæ pratyak«amiti darÓitam / idaæ tu ÓÃbdaæ trikÃlÃrthavi«ayamata÷ kathaæ pratyak«e 'ntarbhavi«yati / badhirastu ÓabdÃÓravaïÃdarthaæ na jÃnÃti, nÃrthÃÓravaïÃt / prayogaÓca bhavati--- ÓÃbdaæ pratyak«Ãd bhinnaæ tadaparicchinnavi«ayatvÃd anumÃnavaditi ||38|| ________________________________________________________ tatrÃpi nÃgamatvaæ syÃtpuru«oktestathÃstu cet / pratyaya÷ kinnimittor'the vakt­buddhe÷ kuto vasau // Msv_5,5.39 // tadimaæ pratyak«ato bhedamabhyupetyÃnumÃnÃd bhedakÃraïaæ nirÃkaroti---tatrÃpÅti / evaæ hi manyate--- yadyanumÃnÃparicchinnavi«atayà bhedo 'bhidhÅyate, tarhi puævÃkyÃnÃmanÃgamatvam, pramÃïÃntaraparicchinnavi«ayavÃt, vedavÃkyÃnyeva tu mÃnÃntarÃvi«ayÃrthÃni bhidyante ityavyÃpako heturiti / kiæ punaridamani«ÂamÃpÃditam, nanvi«yata eva puævacasÃmanÃgamatvam, Ãgamo hi ÓÃstram,aprÃpte ÓÃstramarthavaditi / vak«yati / imÃni puna÷ pramÃïÃntaraprÃptavi«ayapratipÃdakÃnÅtyanuvÃdavÃkyÃnyeva / ata eva ÓÃstrameva vedavÃkyaæ bhinnatayà pak«Åk­taæ 'ÓÃstramarthe pravartata'iti / tadbhedasthaivopayogÃditi bhÃva÷ / tadetadÃha--- yatheti / atra dÆ«aïamÃha--- pratyaya iti / evamayaæ paævacanÃprÃmÃïyÃvÃdÅ vaktavya÷ / kimasti tebhyor'thapratyayo na vÃ, na tÃvannÃsti, sarvalokavyavahÃrocchedaprasaÇgÃt / satastu nÃnimittotpatti÷ sambhavatÅti nimittaæ vÃcyam / na ca ÓabdÃdanyannimittamasyopapadyata iti jÃtamasandagdhamabÃdhitaæ ca j¤ÃnÃntareïa pramÃïameva puævacanajanitaæ j¤Ãnamiti nÃsyÃnÃgamatvÃbyupagamo yukta iti / itarastvanumÃnÃntarbhÃvÃbhiprÃyeïÃha--- vakt­buddheriti / ayamabhiprÃya÷--- visaævÃdabhÆyi«ÂÃni hi puævacanÃni, tannaitÃni ÓrutamÃtrÃïyevÃrthaæ niÓcÃyayanti / na cÃniÓcitor'tho j¤Ãto bhavati, niÓcayasyaiva j¤ÃnatvÃt / ata÷ praÇ(?) niÓcayotpatterj¤ÃnÃbhÃva evanti kiæ nimittaprayatnena / yadà tu vaktaivamavadhÃritavyÃptirbhavati--- 'na cÃyamanavagataæ bravÅtÅ'ti, tadà tadvÃkyÃdeva j¤ÃnakÃryÃt kÃraïabhÆtaæ j¤ÃyamanumÃya j¤ÃnasyÃrthÃvyabhicÃreïÃrtho niÓcÅyate / tasyÃæ cÃvasthÃyÃæ j¤ÃnaliÇgÃvagatatvÃdarthasya vÃkyamanuvÃdakameva / ato nÃgama iti / siddhÃntavÃdÅ tvÃha--- kuto nvasÃviti / ayamabhiprÃya÷--- avagatà hi buddhirarthaæ niÓcÃyayati / na cÃsyÃ÷ ki¤cidavagame kÃraïastÅti vak«yÃma iti ||39|| ________________________________________________________ na ÓabdÃrthasya sà liÇgaæ na Óabdo 'syÃ÷ katha¤cana / viÓe«o gamyate tÃbhyÃæ na caitasyÃnumeyatà // Msv_5,5.40 // tena vakturabhiprÃye pratyak«Ãdyanirupite / puru«oktirapi ÓroturÃgamatvaæ prapadyate // Msv_5,5.41 // ata÷ svayamevÃnavagatà nÃrthasya liÇgamityÃha--- neti / nanÆktaæ kÃryÃt ÓabdÃdanumÃsyate, ata Ãha--- na Óabda iti / yatà nobhayamubhayatra liÇgaæ, tathà darÓayati--- viÓe«a iti / anumÃnaæ hi vyÃptibalena bhavati, iha ca vÃkyasÃmÃnyaæ j¤ÃnasÃmÃnyena vyÃptamavagatamiti tatastat sidhyed, j¤ÃnamÃtrÃccÃrthamÃtram, na ceha tathÃ, j¤ÃnÃrthaviÓe«ayoranumitsitatvÃt / tayoÓca sambnadhagrahaïÃbhÃvenÃnanumeyatvÃt / nanu yatrÃpto vÃkyaæ prayuÇkte tadeva j¤Ãtvà prayuÇkta iti vij¤ÃnaviÓe«eïaiva sambandho 'vagata÷ / ata÷ sa evÃnumÃsyate / yadyevam, avagatastarhi prÃgeva vÃkyÃdartha÷, na hyanyathà yatra prayuÇkta iti Óakyate pratinirde«Âum / na cÃrthoparÃgamantareïa j¤Ãnasya viÓe«a÷ sambhavati yo 'numÅyate / na cÃkarmakaæ j¤ÃnamÃtramanumÅyate / na ca tator'thaviÓe«astidhyati / na cÃniÓcitaæ j¤Ãnaæ, saæÓayÃtmano vij¤ÃnavidhÃyà darÓitatvÃt / na caivaæ puævÃkyebhya÷ sandeha÷ / yà tu kvacid vyabhicÃrÃdaprÃmÃïyÃÓaÇkà sà ÃptatvÃdinà nirÃkriyata ityuktam / yadi tveva j¤ÃnaviÓe«Ãvagatirucyate, ya evamavadhÃrito bhavati--- nÃyamananvitÃrthÃni padÃni prayuÇkte, na cÃnavagatÃnvayÃni, tannÆnamamÅ«ÃmanenÃnvayo j¤Ãta iti / kimidÃnÅæ viditapadapadÃrthasaÇgati÷ Órotà puævÃkyÃdarthaæ na budhyata eva / yadyevamanuttarà gurava÷ / jÃtà tu buddhirasandigdhÃviparyastà ca na vaidavÃkyajanitÃyà dhiyo viÓi«yeta / ÓaÇkÃmÃtraæ tu katha¤cid vede 'pi vÃkyatvÃdinà bhavatÅti na tÃvatà tadaprÃmÃïyam / tÃbhyÃmiti / buddhiÓabdÃbhyÃmityartha÷ ||40|| ato vaktrabhiprÃyÃvagatau pratyak«ÃdipramÃïÃsambhavÃt tadanavagame ________________________________________________________ na cÃpyananumeyatvamÃgamÃrthasya Óakyate / liÇgaæ hi Óabda evÃsya dhÆmo 'gneriva kalpate // Msv_5,5.42 // na cÃpyananumeyatvÃt pramÃïÃntaragamyatà / rÆpasyÃÓrÃvaïatvena na hyapratyak«ate«yate // Msv_5,5.43 // evaæ sthite svayÆthyà na÷ kecinnÃtiprayatnata÷ / anumÃnaviÓe«o 'yamÅd­gdharmasya bodhaka÷ // Msv_5,5.44 // bhavi«yatyartharÆpaæ tu liÇgaæ dharme nirÃk­tam / cÃrthÃnumÃnÃnupapatte÷ ÓroturaprÃptapÆrvamarthaæ prÃpayantÅ puru«oktirvedavadÃgama evetyÃha---teneti ||41|| yadapi cedamucyate / vedastÃvad bhinnavi«ayatayà pramÃïÃntarameveti, tadapi manorathamÃtramevetyÃha---na cÃpÅtÅ / na Óakyate vaktumityabhiprÃya÷ / kimiti na Óakyate / ata Ãha÷--- liÇgamiti / yadà pÆrvoktairhetubhiraviÓe«eïa sarvameva ÓÃbdamanumÃnÃdabhinnamityukaæ, tadà kathaæ tadgocarasyÃnanumeyatvaæ bhavi«yatÅti bhÃva÷ ||42|| nanvarthÃtmanà tÃvadalliÇgenÃnanumitapÆrvamarthaæ vedo bodhayatÅti pramÃïÃntaraæ bhavi«yatÅtyata Ãha---na ceti / dhÆmattvak­takatvÃdÅnÃæ hi satyapyavÃntarabhede yathaiva trailak«aïyÃparityÃgenÃnumÃnatvamevamihÃpi syÃt / yadi tu tadeva nÃstÅtyucyate, tat tarhi vacanÅyam, kimavÃntarabhedopanyÃseneti ||43|| anye tu prak«ÅïaÓaktayo 'bhedamevÃÓrityaikadeÓina÷ pratyavasthitÃ÷, tad darÓayati---evaæ sthitaiti / ayaæ hi te«ÃmabhiprÃya÷--- codanÃprÃmÃïyaæ hi pratij¤Ãtaæ, taccÃnumÃnatve 'pi vedavaca÷ sidhyatyeva / yathaiva hi ÓabdamadhyÃd veda÷ pramÃïam / evamanumÃnebhyo vedÃnumÃnamiti kimatiprayatnato bedapratipÃdaneneti / nanu"bhavi«yatvÃd dharmo nÃnumÅyate"ityuktaæ bhëyakÃreïa / ato 'numÃnatvÃbhyupagame tadvarodho bhaved ata,Ãha--- bhavi«yatÅti / artharÆpaliÇgÃbhiprÃyeïa tannirÃk­tamityartha÷ ||44 1/2|| ________________________________________________________ saæj¤ÃnumÃnatecchà tu na du«yedÃgame 'pina÷ // Msv_5,5.45 // lak«aïena tvabhinnatvaæ yadi ÓabdÃnumÃnayo÷ / vedaj¤ÃnÃpramÃïatvaæ syÃdatallak«amatvata÷ // Msv_5,5.46 // ÃptavÃdÃvisaævÃdasÃmÃnyÃnn­vaca÷ su hi / lak«aïenÃnumÃnatvÃt prÃmÃïyaæ siddhim­cchati // Msv_5,5.47 // vede tvÃptanarÃbhÃvÃt sambandhÃnubhavÃd­te / lak«aïaæ nÃnumÃnasyetyaprÃmÃïyacaæ prasajyate // Msv_5,5.48 // nanvekadeÓasatyatve tasya syÃdanumÃnatà / vedatvÃdagnihotrÃdau vÃyuk«epi«ÂhavÃkyavat // Msv_5,5.49 // etadapi dÆ«ayati---saæj¤eti / yadi paÓcÃnmÃnasÃmÃnyÃdanumÃnatvaæ tadastu, na ca tadabhyupagame do«a ityartha÷ / lak«aïaikatvena tvabheda i«Âe 'numÃnalak«aïÃbhÃvÃt pramÃïÃntarÃnabyupagamÃccÃprÃmÃïyameva vedavacasÃmÃpadyata ityÃha--- lak«aïeneti ||46|| nanÆktaæ lak«aïaikatvamÃptavÃdÃvisaævÃdasÃmÃnyÃdityatrÃha---ÃptavÃdeti / puævÃkyÃnÃmanena prakÃreïÃnumÃnatvÃt prÃmÃïyaæ siddhyati na vedavacasÃmiti bhÃva÷ ||47|| kimiti na siddhyati / ata Ãha---vede tviti / ÃptanarÃbhÃvÃt tÃvannÃptavÃdatvenÃvisaævÃdadanumÃnam / na cÃtÅndriyayairarthairvedÃnÃæ sambandhÃnubhava÷ sidhyatÅtyapramÃïameva bhaveyu÷ / nÃptasand­bdhà vedà iti vedÃdhikaraïe vak«yatÅti ||48|| nanu pramÃïÃntarakasaÇgatÃrthÃni vedaikadeÓabhÆtÃni k«epi«ÂhÃdivÃkyÃni d­«Âvà itarÃïyapyagnihotrÃdivÃkyÃni vedatvÃt satyÃrthÃnyanumÃsyante / ato 'sti lak«aïenÃnumÃnatvamityÃha---nanviti ||49|| ________________________________________________________ nÃdityayÆpe 'naikÃntyÃt tadvadvà gauïatà bhavet / nÃta÷ pratyanumÃnanÃmevaæ pÆrvoktayà diÓà // Msv_5,5.50 // tasmÃllak«aïabhedena yadi ÓabdapramÃïatà / samà loke ca vede ca siddhà vedapramÃïatà // Msv_5,5.51 // tena cÃptopadeÓatvaæ na syÃdÃgamalak«aïam / nÃptasya sambhavo vede loke nÃsmÃt pramÃïatà // Msv_5,5.52 // purastÃd varïitaæ hyetat tasmÃt Óabdena yà mati÷ / tasyÃ÷ svata÷ pramÃïatvaæ na cet syÃddo«adarÓanam // Msv_5,5.53 // etadapi dÆ«ayati---nÃdityeti / ÃdityayÆpavÃkye vartamÃno vedatvaheturanaikÃntika iti / nanu nedaæ vÃkyamasatyÃrtham, ÃdityaÓabdo hi sÃrupyÃd gauïo yÆpe vartata iti tatsiddhisÆtre vak«yate, ata Ãha--- tadvaditi / karmaphalasambandhavÃkyÃnyapi tadvadeva gauïÃni bhuveyuriti / api ca prÃk svamahimnà vedaprÃmÃïyabalenÃprÃmÃïyÃnumÃnÃni pratyuktÃni / anumÃtvÃbhyupagame tulyabalatayà durvÃraprasaraïÃnÅtyÃha--- nÃta iti ||50|| ato lak«aïabhedenaiva Óabdasya pramÃïÃntaratve i«yamÃïe vedÃ÷ pramÃïaæ bhavanti / lokavedayoÓca samameva pramÃïatà siddhetyÃha---tasmÃditi ||51|| lak«amamapi yathà parairÃÓritam--- 'ÃptopadeÓa÷ Óabda' iti, tathÃpyacÃptÃbhÃvÃnna prÃmÃïyaæ vedsayeti tannÃÓrayaïÅyamityÃha---teneti vedÃntena / loke 'pi nÃptatvaæ prÃmÃïye kÃraïamityÃha--- loka iti ||52|| kÃraïamÃha---purastÃditi / Ãptatvena hyapavÃdÃÓaÇkÃnirÃkaraïamÃtram / prÃmÃïyaæ tu sarvasaævidÃæ sahajameveti svata÷prÃmÃïyevÃde varïitamiti / kiæ tarhyÃgamalak«aïamata Ãha--- tasmÃditi / nirde«aÓabdajanitaæ vij¤Ãnaæ pramÃïamiti ||53|| ________________________________________________________ anumÃnena caitasya prÃmÃïyaæ kevalaæ samam / pade tÃvatk­to yatna÷ parairityatra varïyate // Msv_5,5.54 // vi«ayo 'nyÃd­ÓastÃvad d­Óyate liÇgaÓabdayo÷ / sÃmÃnyavi«ayatvaæ ca padasya sthÃpayi«yati // Msv_5,5.55 // dharmÅ dharmaviÓi«ÂaÓca liÇgÅtyeta¤ca sÃdhitam / na tÃvadanumÃnaæ hi yÃvat tadvi«ayaæ na tat // Msv_5,5.56 // sÃmÃnyÃdatiriktaæ tu ÓÃbde vÃkyasya gocara÷ / sÃmarthyÃdanumeyatvÃdaÓrute 'pi padÃntare // Msv_5,5.57 // eva¤jÃtÅyakasya Óabdasya cÃnumÃnena prÃmÃïyameva samaæ, na lak«aïamityÃha---anumÃneneti ||53 1/2|| svamatenedÃnÅæ padasyÃnumÃnÃd bhedaæ vadi«yastatpratipÃdane kÃraïamÃha---padaiti / yadyapi padasya padÃrthe pramÃïatvÃnna tadbhedapratipÃdanamupayujyate, tathÃpi parai÷ padÃnyudÃh­tya vicÃra÷ k­ta iti tadbhedameva pratipÃdayÃma÷ / atreti / pada ityartha÷ ||54|| tadidÃnÅæ bhedakÃraïamÃha---vi«ayaiti / vi«ayabhedameva darÓayati--- sÃmÃnyeti / Ãk­tyadhikaraïe hi padasya sÃmÃnyavi«ayatvaæ sthÃpayi«yata iti ||55|| anumÃnaæ tu dharmaviÓi«Âadharmivi«ayamityanumÃnapiracchede sÃdhitamityÃha---dharmÅti / liÇgamasyÃstÅti liÇgÅ / tasya viÓi«Âasya prasÃdhakaæ liÇgamastÅti / nanvanumÃne vyÃptibalena dharmasÃmÃnyamanumÅyata ityata Ãha--- na tÃvaditi / yÃvat tadanumÃnaæ tadvi«ayaæ viÓi«Âavi«ayaæ na bhavati tÃvadanumÃnameva na bhavati, na dharmamÃ(traæ?travi«ayaæ) siddhatvÃdityuktamiti ||56|| nanu padamapi viÓi«Âagocaraæ d­«Âaæ yathÃ--- ko rÃjà yÃtÅti p­«Âe para÷ pratibravÅti , päcÃlarÃja iti / tadà kevalÃdeva päcÃlarÃjapadÃt kriyÃviÓi«Âa÷ puru«o 'vagamyate, ata Ãha---sÃmÃnyÃditi / yadeva ________________________________________________________ saÇkhyÃdimÃn padÃrthaÓcenna tÃvat so 'vyayÃdi«u / yatrÃpi te pratÅyante tatra vyakterviÓe«aïam // Msv_5,5.58 // padÃntarÃbhidheyasya tÃdarthyÃcca kriyÃtmana÷ / vÃkyÃrthe 'pi padaæ yatra gomadÃdi prayujyate // Msv_5,5.59 // satyapyatra viÓi«Âatve siddhatvÃnnaiva pak«atà / tÃvÃneva hi tatrÃptho ya÷ pÆrvamavadhÃrita÷ // Msv_5,5.60 // ki¤cit ÓÃbde sÃmÃnyÃdatiriktamavagamyate sa vÃkyasyaiva vi«aya÷ / vÃkyameva hi tadanu«aktayÃtipadaæ päcÃlarÃjo yÃtÅti / nanvastu ÓrutasyÃnu«aÇga÷ , aÓrute 'pi padÃntare padÃdekasmÃd viÓi«Âabodho d­«Âa÷, yathÃ--- dvÃramityukte vivriyatÃmiti, atra kathamata Ãha--- sÃmarthyÃditi / kÃrakaæ hi kriyayà viditavyÃptikam, vyÃptisÃmarthyÃdeva kriyÃpadamanumÃpayati / anumitakriyÃpadÃd vÃkyÃdeva tatrÃpi viÓi«ÂÃrthapratyaya÷ iti ||57|| atracodayati ---saÇkhyeti / pariharati--- na tÃvaditi / yatra hi saÇkhyÃdayo 'vagamyante tatra kathamata Ãha--- yatrÃpÅti / sambhavavyabhicÃrÃbhyÃæ hi viÓe«aïamarthavad bhavati / Ãk­tistu na tÃvadekatvaæ vyabhicarati, dvitvÃdayastvekatvÃnna sambhavantÅti tadÃk«iptÃyà vyaktereva viÓe«aïaæ saÇkhyÃdaya iti ||58|| tadevaæ tÃvadanura¤janena vyakterviÓe«aïamityuktam, tÃdarthyena tu kriyÃæ bhÃvanÃæ saÇkhyÃdayo viÓi«anti / tatra hi ÓrutyÃdibhirviniyujyante / yathà paÓorekatve 'ruïÃdi«u ca vak«yata ityÃha--- padantareti / padÃntareti / padÃntaratvenÃtyantaviprak­«ÂÃviÓe«aïatÃæ darÓayatÅti ||58 1/2|| yattarhi vÃkyÃrthav­ttiviÓi«Âavi«ayaæ gomadÃdipadaæ tadanumÃnaæ bhavi«yatyata Ãha--- vÃkyÃrtha iti / yadyapi tÃvadidaæ viÓi«ÂÃrthagocaram, tathÃpi nÃnumÃnatvam / siddho hi dharmÅ kenacid dharmeïÃsiddhena viÓi«Âa÷ sÃdhyamÃna÷ pak«o bhavati / iha tu pado¤cÃraïÃt prÃÇ na ki¤cit pratipannam / uccarite tu pade viÓi«Âa÷ pratipanna eveti kiæ sÃdhyamiti / siddhatvameva ________________________________________________________ bhedabuddheÓca vai«amyaæ prak­tipratyayÃrthayo÷ / viÓe«aïaviÓe«yÃrthasvÃtantryagrahamaæ na ca // Msv_5,5.61 // viÓe«yapÆrvikà tatra buddhiÓcÃtra viparyaya÷ / atha Óabdor'thavattvena pak«a÷ kasmÃnna kalpyate // Msv_5,5.62 // pratij¤ÃrthaikadeÓo hi hetustatra prasajyate / pak«e dhÆmaviÓe«e ca sÃmÃnyaæ heturi«yate // Msv_5,5.63 // darÓayati--- tÃvÃniti / na tÃvadag­hÅtasambandha÷ ÓabdÃd viÓi«Âaæ pratyeti / g­hÅtasambandhastu pratipadyamÃno vyutpattikÃlÃvagatÃnana ki¤cidadhikaæ pratyetÅti kathamanumÃnaæ bhavatÅti ||60|| api cÃtra bhinnayoreva prak­tipratyayÃtmano÷ padabhÃgayorbhinnÃvevÃrthopratipannau viÓe«aïaviÓe«yabÃvamanubhavata iti siddhaæ vai«amyamityÃha---bhedabuddheriti / idaæ tu pÃcakÃdiÓabde«u yuktaæ vaktum, tatra hi (dhÃtunÃ) pÃka÷ pratyayena cakart­mÃtramupÃttam / Ãrthastu viÓi«Âapratyaya÷ / gomadÃdau tu tadasyÃstÅti viÓi«Âa evÃrthe taddhita÷ smaryata iti kuto vai«amyam, uktamatra 'tÃvÃneva hÅ'ti vyutpattikÃlÃvagatÃdanadhikavi«ayatvam, idaæ tu pÃcakÃdiÓabdÃrtha(me?e)voktamiti / ki¤cÃnumÃne svatantrag­hÅta eva parvatÃdirviÓe«ya÷ svatantrasm­tenÃgnyÃdinà viÓe«aïena viÓi«Âo 'vagamyate / Óabdenobhayo÷ svatantragrahaïamastÅtyÃha--- viÓe«aïeti / grahaïamupalak«aïÃrthaæ, smaraïaæ cetyartha÷ ||61|| vai«amyÃntaramÃha--- viÓe«yeti ||61 1/2|| atra codayati--- atheti / atrÃpi Óabdasyaiva pranthamÃvagatasyÃrthaviÓi«Âatvena sÃdhyatvÃnna kramavyatikramo bhavi«yatÅti ||62|| atra dÆ«aïamÃha--- pratij¤Ãrtheti / pratij¤Ãrtha÷ pak«a÷ sa ca dharmaviÓi«Âo dharmÅ, viÓi«ÂÃpek«ayà dharmyekadeÓa ucyate / sa eva hetu÷ prasajyate / Óabdo hi dharmitayopÃtta÷ sa eva heturiti / nanu yadà dÆrÃd dhÆsyÃdhÃraviÓe«o na lak«yate tadà dhÆmo 'gnimattayà sÃdhyate, hetuÓca bhavati / tadvadihÃpi bhavi«yatyata Ãha--- pak«a iti / dhÆmaviÓe«o hi samprati ________________________________________________________ Óabdatvaæ gamakaæ nÃtra goÓabdatvaæ ni«etsyate / vyaktireva viÓe«yÃto hetuÓcekà prasajyate // Msv_5,5.64 // bhavet vya¤jakabhedÃccenna tvevaæ pratyayo 'stÅti na÷ / kathaæ vÃsya viÓi«Âatvaæ na tÃvad deÓakÃlata÷ // Msv_5,5.65 // tatpratÅtiviÓi«ÂaÓcet paraæ kimanumÅyate / na pratyÃyanaÓaktiÓca viÓe«yasyÃnumÅyate // Msv_5,5.66 // d­ÓyamÃna÷ pak«a÷ pÆrvÃvagata÷ sapak«a÷ tadanugataæ ca sÃmÃnyaæ heturiti pak«asapak«ahetuvibhÃgopapattiriti ||63|| nanvihÃpi ÓabdaviÓe«aæ pak«Åk­tya Óabdatvaæ hetuæ vak«yÃma÷, ata Ãha--- Óabdatvamiti / arthaviÓe«o hyanumitsita÷, na cÃsya Óabdatvaæ gamakamanaikÃntikatvÃditi / nanvavÃntarasÃmÃnyaæ tarhi goÓabdatvaæ heturbhavi«yatyata Ãha--- goÓabdatvamiti / ato 'traikaiva vyaktirarthena viÓe«yÃhetutayà cÃbhidhÃtavyeti du«pariharaæ pratij¤ÃrthaikadeÓatvamityÃbhiprÃyeïÃha--- vyaktiriti ||64|| nanu vya¤jakabhedabhinnaikaiva vyakti÷ pak«Åkari«yate ityÃha--- bhavediti / pariharati--- na tviti / naupÃdhiko bhedo vastu bhinatti, tatpratyayÃnapÃyÃditi bhÃva÷ / api ca viÓi«Âatà sambandhe sati bhavati, tadiha kÅd­Óor'thaÓabdayoÓabdayo÷ sambandha ityÃha--- kathaæ veti / na tÃvat ÓabdadeÓer'tho d­Óyate,mukhe hi Óabda÷ bhÆmÃvartha÷ / nÃpi ÓabdakÃle, kalau k­tayugÃrthasyÃbhÃvÃdityÃha--- na tÃvaditi ||65|| arthÃrthapratÅtyà viÓi«Âa÷ Óabda÷ sÃdhyate, asti hi sà ÓabdakÃla iti tadetadÃÓaÇkate--- tatpratÅtiriti / etadapi dÆ«ayatÅti--- paramiti / pratÅtyà viÓi«Âe 'numÅyamÃne sà tÃvat pÆrvasiddhà grahÅtavyà / sà cet j¤Ãtà kimaparamanumÅyata iti / nanu sampratyupalabhyamÃnaæ dutÃdiviÓe«aæ pak«Åk­tya tasya pratyÃyanaÓaktiviÓi«Âatà sÃdhyate sapak«aæ ca vyutpattikÃlà ________________________________________________________ viÓe«ÃïÃæ na Óaktirhi saikadeÓe 'gnijÃtivat / sÃmÃnyasyaiva Óaktve pak«o hetustathaiva ca // Msv_5,5.67 // tasmÃdarthaviÓi«Âasya na ÓabdasyÃnumeyatà / kathaæ ca pak«adharmatvaæ Óabdasyeha nirupyate // Msv_5,5.68 // na kriyÃkart­sambandhÃd­te sambandhanaæ kvacit / rÃjà bhartà manu«yasya tena rÃj¤a÷ sa ucyate // Msv_5,5.69 // vagataviÓe«am,ubhayÃnugataæ goÓabdasÃmÃnyaæ hetuæ kari«yÃma÷, na pratij¤ÃrthaikadeÓatà bhavi«yatyata Ãha --- na pratyÃyaneti ayamabhiprÃya÷ na drutÃdiviÓe«ÃïÃæ deÓÃdinibandhanor'thena sambandho vidyate / pratyÃyanaÓaktiviÓi«Âatà cÃpi te«Ãæ na sambhavatÅti ||66|| kimiti na sambhavatyata Ãha---viÓe«ÃïÃmiti / yathà pak«Åk­tasya mahato dhÆmasyaikadeÓe 'dhastÃdagnirastÅti tadviÓi«Âo dhÆma÷ sÃdhyo bhavati / naivaæ drutÃdiviÓe«ÃïÃæ pratyÃyanaÓaktiyoga÷ / te«Ãæ vyabhicÃreïÃpratyÃyaktavÃditi / yattu te«Ãæ sÃmÃnyaæ goÓabda÷ sapratyÃyanaÓaktiviÓi«Âa÷ tatra ca pak«e sa eva pak«o hetuÓcetyuktamevetyÃha sÃmÃnyasyeti ||67|| ator'thaviÓi«Âa÷ Óabdo nÃnumeya ityupasaæharannÃha---tasmÃditi ||67 1/2|| evaæ tÃvat Óabdo na pak«a ityuktam / yadi tvartaæ pak«Åk­tya Óabdo heturityucyate / tadapyayuktam / apak«adharmatvÃdityÃha---kathaæ ceti / kathaæ ca nirÆpyata iti bhÃva÷ ||68|| kimiti na nirÆpyate 'ta Ãha---na kriyeti / kasyäcit kriyÃyÃæ kart­tayà sambaddhaæ ki¤cit kasyacit sambandhÅ bhavati, kriyÃkÃrakasambandhapÆrvakatvÃt Óe«asambandhÃnÃæ svasvÃmyÃdÅnÃmiti / tatra svasvÃmisambandhastÃvat kriyÃkÃrakasambandhapÆrvaka ityÃha--- rÃjeti / pratamaæ hi bharaïakriyÃyÃæ kart­karmabhÃvamÃpannau rÃjapuru«au svasvÃmisambandhamanubhavata iti ||69|| ________________________________________________________ v­k«asti«Âhati ÓÃkhÃsu tà và tatreti tasya tÃ÷ / deÓe 'gnimati dhÆmasya kart­tvaæ bhavanaæ prati // Msv_5,5.70 // kÃryakÃraïabhÃvÃdau kriyà sarvatra vidyate / na cÃnavagatÃkÃra÷ sambandho 'stÅti gamyate // Msv_5,5.71 // na cÃstyasati sambandhe «a«ÂhÅtatpuru«o 'pi và / tasmÃnna pak«adharmo 'yamiti Óakyà nirÆpaïà // Msv_5,5.72 // niv­tte 'nyatra sambandhe ye 'pi tadvi«ayÃtmanà / vadeyu÷ pak«adharmatvaæ ÓabdasyÃnupalabdhivat // Msv_5,5.73 // evamavayavÃvayavisambandho 'pi kriyÃgarbha ityÃha---v­k«aiti / v­k«o 'vayavÅ hyavayave«u ti«ÂhatÅti pratÅti÷ / kadÃcittvavayavà eva ÓÃkhÃdayastasminniti pratÅti÷ / tadevaæ sthitikriyÃkart­bhÃvanibandhano 'vayavÃvayavisamambandha iti / evaæ saæyogo 'pi kriyÃgarbha evetyÃha--- deÓa iti / agnimaddeÓe bhavane kartà bhavan dhÆmo 'gnimato deÓasya saæyogÅ bhavatÅti|| evaæ kÃryakÃraïabhÃvÃdayo 'pi sambandhÃ÷ kriyÃkÃrakasambandhapÆrvakà ityÃha---kÃryeti / kiïvaæ hi surÃyà bÅjaæ surÃtmake pariïÃme kart­bhavatsurÃyÃ÷ kÃraïamityucyate / tathà samÆhasamÆhisambandho 'pi / senÃkÃryaæ pratipak«ajayamaæÓena kurvan hastÅ senÃyÃ÷ sambandhitayocyata iti / ÓabdÃrthayostu na kaÓcidevabÃkÃra÷ sambandhasyÃvagamyate / na cÃnirÆpitÃkÃra÷ sambandho 'stÅti Óakyate vaktumityÃha--- na ceti / na ca sambandhamantareïa pak«asya dharma iti vigrahagatà «a«ÂhÅ pak«adharma iti ca tatpuru«asamÃso và ghaÂata ityÃha---na cÃstÅti / v­ttivigrahÃvapi nopapannÃviti / upasaæharati--- tasmÃditi ||72|| anye tu Óabdor'thavi«aya ityevaæ taddharmatÃmÃhu÷ / yathÃnupalabdhirabhÃve prameya vak«yate / tadetadupanyasyati---niv­ttaiti ||73|| ________________________________________________________ tairapyetannirÆpyaæ tu Óabdastadvi«aya÷ katham / na taddeÓÃdisadbhÃvo nÃbhimukhyÃdi tasya và // Msv_5,5.74 // tasmÃdutpÃdayatye«a yator'thavi«ayÃæ matim / tena tadvi«aya÷ Óabda iti dharmatvakalpanà // Msv_5,5.75 // tatra vÃcakatÃyÃæ ca siddhÃyÃæ pak«adharmatà / na pratÅtyaÇgatÃæ gacchenna caivamanumÃnatà // Msv_5,5.76 // gamakatvÃcca dharmatvaæ dharmatvÃd gamako yadi / syÃdanyonyÃÓrayatvaæ hi tasmÃnnai«Ãpi kalpanà // Msv_5,5.77 // na cÃg­hÅtasambandhÃ÷ svarÆpavyatirekata÷ / Óabdaæ jÃnanti yenÃtra pak«adharmamatirbhavet // Msv_5,5.78 // etadapi nopapannamityÃha--- tairapÅti / na kenÃpi prakÃreïa vi«ayavi«ayibhÃvo ghaÂata ityartha÷ / yathà na ghaÂate tadetadÃha--- na taditi ||74|| sarvaprakÃrÃsambhavÃt pÃriÓe«yeïa tadvi«ayabuddhijanakatayà tadvi«ayatà vaktavyÃ, evaæ ca tadvi«ayabuddhijanakatvasya vÃcyavÃcakabhÃvamantareïÃnupapattestadabhyupamaga÷ kÃra÷ / tatsiddhau ca na pratÅtyaÇgaæ pak«adharmatà / na cÃpak«adharmajanità pratÅtiranumÃnamityÃha--- tasmÃditi dvayena ||75,76|| yadi tu pak«adharmataiva tadvi«ayabuddhijajane heturi«yate / tatastavyatirekeïa pak«adharmatÃyà evapÃnupapatteritaretarÃÓrayatvamato neyamapi kalpanà ghaÂata ityÃha---gamakatvÃditi ||77|| itaÓca na pak«adharmatetyÃha---na ceti / anavagatavÃcyavÃcakasambandhÃ÷ svarÆpÃtirekeïa na Óabdaæ kasyacid dharmatayà jÃnanti / yena pak«adharmabuddhi÷ Óabde bhavediti ||78|| ________________________________________________________ na ca svarÆpamÃtreïa dhÆmÃde÷ pak«adharmatà / na cÃpi pÆrvasambandhamapek«yai«Ã prasajyate // Msv_5,5.79 // dhÆmavÃnayamityevamapÆrvasyÃpi jÃyate / pak«adharmamatistena bhidyetottaralak«aïÃt // Msv_5,5.80 // na tvatra pÆrvasambandhÃdadhikà pak«adharmatà / na cÃrthapratyayÃt pÆrvamityanaÇgamiyaæ bhavet // Msv_5,5.81 // na ca dharmÅ g­hÅto 'tra yena taddharmatà bhavet / parvatÃdiryathà deÓa÷ prÃgdharmatvavadhÃraïÃt // Msv_5,5.82 // yaÓcÃtra kathyate dharmÅ prameyo 'sya sa eva na÷ / na cÃnavadh­te tasmin taddharmatvÃvadhÃraïÃt // Msv_5,5.83 // svarÆpamÃtravij¤Ãnaæ tu na dhÆmÃdau pak«adharmatÃyÃæ hetu÷, api tu dharmisambandha÷ / na cÃsÃvastÅtyabhiprÃyeïÃha---naceti / nanvatrÃpyarthena dharmiïà pratamaæ vyutpattikÃle sambandho 'vagata eva, Ãha--- na cÃpÅti ||79|| pÆrvasambandhanirapek«a evÃyamavyutpannasambandhasyÃpi pak«adharmasambandho mÃsate, na cÃtra tathetyÃha---dhÆmavÃnitimatirantena / yata eva tannirapek«o 'yaæ pak«adharmasambandha÷, ata eva taduttarasmÃt sapak«asattvalak«aïÃd bhidyate, anyathà tadabheda eva syÃdityÃha--- teneti / trÅïi hetorlak«aïÃni pak«adharmatà sapak«e sattà vipak«Ãd vyÃv­tti÷ / tatra ca pak«adharmatÃyà uttaraæ sapak«asambandhamuttaralak«amamapadiÓatÅti ||80|| Óabde tvevaæ nÃstÅtyÃha--- na tvatreti / pÆrvasambandhÃpek«ayà ceyamavagamyamÃnÃrthapratÅtyuttarakÃlamavagamyate / ato na tadaÇgamityÃha--- naceti|| itaÓca na pak«adharmatetyÃha---na ca dharmÅti / arthÃdanyastÃvad dharmÅ na pramÅyata iti bhÃva÷ ||82|| yastvasÃvartho dharmitayà kalpanÅya÷, yaddharmatayÃvagata÷ Óabda÷ pak«a ________________________________________________________ prÃk sa cet pak«adharmatvÃd g­hÅta÷ kiæ tata÷ param / pak«adharmÃdibhirj¤Ãtairyena syÃdanumÃnità // Msv_5,5.84 // anvayo na ca Óabdas prameyena nirÆpyate / vyÃpÃreïa hi sarve«Ãmanvitatvaæ pratÅyate // Msv_5,5.85 // yatra dhÆmo 'sti tatrÃpagnerastitvenÃnvaya÷ sphuÂa÷ / na tvevaæ yatra Óabdo 'sti tatrÃrtho 'stÅti niÓcaya÷ // Msv_5,5.86 // na tÃvadatra deÓe 'sau tatkÃle vÃvagamyate / bhavennityavibhutvÃccet sarvÃrthe«u ca tatsamam // Msv_5,5.87 // tena sarvatra d­«ÂatvÃt vyatirekasya cÃgate÷ / sarvaÓabdairaÓe«Ãrthapratipatti÷ prasajyate // Msv_5,5.88 // athaivaæ deÓakÃlÃbhyÃmasatyatvaprakalpane / vÃcakapratyayaæ kaÓcid brÆyÃdarthadhiyÃnvitam // Msv_5,5.89 // dharmo bhavati, parastÃdapi sa tÃvÃneva pramÃtavya÷ / tad yadi pak«adharmatvamavagantumasau prathamamevÃvagamyate, tato g­hÅte tasmin kiæ parabhÃvinà pak«adharmÃdij¤Ãnena ato nÃnumÃnatetyÃha---yaÓcetidvayena ||83,84|| anvayamidÃnÅæ dÆ«ayati--- anvaya iti / kathaæ na nirÆpyate, ata Ãha---vyÃpÃreïeti ||85|| etadeva darÓayati---yatreti / iha tvevaæ nÃstÅtyÃha---na tviti ||86|| kathaæ netyata Ãha--- na tÃvaditi / idaæ ca pÆrvamevoktamiti / nanu vaibhavÃcchabdasya nityatvÃccÃrthasya ÓabdÃrthayo÷ Óakyate 'nvayo darÓayitumityÃha--- bhavediti / pariharati---sarvÃrtho«viti ||87|| kimato yadyevamata Ãha---teneti ||88|| prakÃrÃntareïa sambandhamÃÓaÇkate---athaivÃmiti ||89|| ________________________________________________________ naivamapyasti d­«Âo hi vinÃpyarthadhiyà kvacit / vÃcakapratyayo 'smÃbhiravyutpannanarÃn prati // Msv_5,5.90 // dvitÅyÃdiprayoge ca bhavedanvayakalpanà / Óatak­tva÷ prayukte 'pi na ca d­«ÂÃrthadhÅ÷ kvacit // Msv_5,5.91 // nanu ye j¤ÃtasambandhÃste«Ãæ d­«Âo 'nvaya÷ sphuÂa÷ / yadyevamanvayÃtpÆrvaæ sambandha÷ ko 'pi kalpita÷ // Msv_5,5.92 // nÃÇgamarthadhiyÃme«Ã bhavedanvayakalpanà / anvayÃdhÅnajanmatvamanumÃnasya ca sthitam // Msv_5,5.93 // j¤Ãte pratÅtisÃmarthye tdavaÓÃdeva jÃyate / paÓcÃdanvaya itye«a kÃraïaæ kathamucyate // Msv_5,5.94 // etadapi dÆ«ayati---naivamiti / kÃraïamÃha--- d­«Âo hÅti (asmÃ)bhirantena / kva d­«Âa÷ ata Ãha--- avyutpanneti ||90|| nanu dvitÅyÃdiprayoge ÓabdÃrthapratyayayoranvayo grahÅ«yata ityÃÓaÇkate---dvitÅyÃdÅti / etadapi dÆ«ayati--- Óatak­tva iti / Óatak­tva÷ prayoge 'pyajij¤ÃsÃsurna sambandhaæ budhyate / aviditasambandhaÓca nÃrthaæ pratyetÅti ||91|| nanu j¤Ãtasambandhasya tÃvanna Óabdaj¤Ãnamarthaj¤Ãnaæ vyabhicarati / tasyaiva cÃnumÃnatvami«yata ityÃha---nanviti / pariharati--- yadyevamiti / yadi j¤ÃtasambandhasyÃnvaya÷, anya eva tarhi sambandha÷ ÓabdÃrthayorabhyupagamyata iti ||92|| tata÷ kimata Ãha---nÃÇgamiti / yadi nÃÇgaæ , kiæ jÃtamata Ãha---anvayeti / asatyanvaye j¤Ãnaæ nÃnumÃnamiti bhÃva÷ ||93|| anvayastu pÆrvÃvagatapratÅtisÃmarthyÃnusÃreïaiva jÃyamÃno nÃrthagrahÅtau kÃraïamityÃha--- j¤Ãta iti ||94|| ________________________________________________________ tsamÃttannirapek«aiva ÓabdaÓakti÷ pratÅyate / na ca dhÆmÃnvayatpÆrvaæ Óaktatvamavagamyate // Msv_5,5.95 // vyatireko 'pyavij¤ÃtÃdarthÃt Óabdadhiyo yadi / so 'pi paÓcÃc sthitatvena nÃrthapratyayasÃdhanam // Msv_5,5.96 // sambandhaæ yaæ tu vak«yÃmastasya nirïayakÃraïam / syÃdanvayo 'tirekaÓca na tvarthÃdhigamasya tau // Msv_5,5.97 // tasmÃdananumÃnatvaæ Óabde pratyak«avad bhavet / trairÆpyarahitatvena tÃd­gvi«ayavarjanÃt // Msv_5,5.98 // sati cÃsya pramÃïatve bhedÃbedanirÆpaïà / yuktà na tu padaj¤ÃnÃt padÃrtho 'tra pramÃyate // Msv_5,5.99 // upasaæharati---tasmÃditi / anumÃne tu nÃnvayÃtpÆrvaæ gamakatvasiddhirityÃha---na ceti ||95|| vyatirekamidÃnÅæ dÆ«ayati--- vyatireka iti / na hyanavagater'the tajj¤Ãnena vinà Óabdaj¤Ãnaæ bhavatÅti vyatireka÷ Óakyate 'vagantum / avagataÓcedartha÷ kiæ vyatirekÃÓraïeneti ||96|| kimidÃnÅmanupayoginÃvanvayavyatirekau Óabde netyÃha--- sambandhamiti / Óaktini («kar«e) yorvyÃpÃro vÃcyavÃcakarÆpa÷ ÓabdÃrthayo÷ sambandha iti ||97|| evaæ ca trailak«aïyaparityÃgenÃnanumÃnatvaæ prasÃdhya prayogeïa darÓayati---tasmÃditi / Óabdo nÃnumÃnaæ trairÆpyarahitatvÃt pratyak«avat / tÃd­gvi«ayavarjanÃt / tadvadeva tÃd­k / vi«ayavarjanaæ ca 'sÃmÃnyavi«ayatvaæ hÅ'tyÃdinà varïitameveti ||98|| idaæ ca padasyÃnumÃnÃd bhedapratipÃdanaæ prau¬hipradarÓanÃrthamasmÃbhi÷ k­tam / na tupadaæ pramÃïamityÃha--- satÅti ||99|| ________________________________________________________ padaæ prayujyamÃnaæ hi caturdhÃrthe prayujyate / pratyak«e ca parok«e ca j¤Ãte 'j¤Ãte 'pi và purà // Msv_5,5.100 // tatra yatpÆrvavij¤Ãte pratyak«e ca prayujyate / pramite ca prayuktatvÃdanuvÃdo 'dhikÃd vinà // Msv_5,5.101 // ad­«ÂapÆrve tvaj¤Ãnaæ sambandhapratyayo 'pi và / sambandho na ca tasyÃrtho yor'tha÷ sa tvak«agocara÷ // Msv_5,5.102 // parok«e 'nanubhÆte ca nÃbhidheye matirbhavet / parok«aÓcÃnubhÆtaÓca yastatra sm­tiri«yate // Msv_5,5.103 // pramite ca prav­ttatvÃt sm­ternÃsti pramÃïatà / paricchedaphalatvÃddhi prÃmÃïyamupajÃyate // Msv_5,5.104 // yathà na pramÃïaæ tathà darÓayati--- padamiti / tÃneva catura÷ prakÃrÃnÃha--- pratyak«a iti ||100|| e«varthe«u prayuktasya yathà na prÃmÃïyaæ tathÃha--- tatreti ||101|| ad­«ÂapÆrve tu samprati pratyak«e 'nutpattilak«amamevÃprÃmÃïyamityÃha---ad­«ÂapÆrvaiti / sambandhaj¤Ãnameva và tadà jÃyata ityÃha--- sambandheti / na ca sambandha eva padasya prameya iti vÃcyam, tasyÃrthÃpattiprameyatvÃdityabhiprÃyeïÃha--- sambandha iti / tadarthastu pratyak«Ãdavagata ityÃha--- yor'tha iti ||102|| ïananubhÆtapÆrve parok«e ca j¤ÃnÃnutpattirevetyÃha---parok«aiti / anubhÆte tu parok«e sm­tirityÃha--- parok«a iti ||103|| nanu sm­timeva janayat pramÃïaæ bhavi«yatyata Ãha--- pramita iti / pramitavi«ayà hi sm­ti÷, sannik­«ÂÃrthagocaraæ ca pramÃïamiti sthitiriti / kathaæ puna÷ pramitavi«ayaæ na pramÃïamata Ãha--- paricchedeti / paricchedaphalaæ hi pramÃïam / na ca sm­tyà ki¤cit paricchidyate, pÆrvavij¤ÃnamÃtropasthÃpakatvÃditi ||104|| ________________________________________________________ tÃdÃtvikaparicchedaphalatvena pramÃïatà / pratyabhij¤Ãnavat kasmÃt sm­te 'pi na kalpyate // Msv_5,5.105 // yÃvÃn pÆrvaparicchinnastÃvÃnevÃdhÃryate / sm­tyà tadanusÃreïa tadà sattve 'sya naiva dhÅ÷ // Msv_5,5.106 // padamabhyadhikÃbhÃvÃt smÃrakÃnna viÓi«yate / yadÃdhikyaæ bhavet ki¤cit tatpadasya na gocara÷ // Msv_5,5.107 // pramÃïamanumÃnaæ và yadyapi syÃtpadÃnmiti÷ / vÃkyÃrthasyÃgamÃrthatvÃd do«o nÃgamavÃdinÃm // Msv_5,5.108 // atra codayati---tÃdÃtviketi / yadyapi pÆrvamasÃvartho 'vagata÷, tathÃpi tadÃnÅæ sattÃæ bodhayantÅ pratyabhij¤Ãnavat sm­ti÷ pramÃïaæ kimiti na bhavatÅti ||105|| pariharati---yÃvÃniti / utpadyate sm­tiranyadÃ, na tu pratyabhij¤Ãnavat tadanÅæ vastu÷ sattÃæ niÓcÃyayati, pÆrvaj¤ÃnÃnusÃritvÃditi ||106|| nanu pÆrvasaæskÃramÃtrajà hi sm­ti÷, idaæ tu pratyutpannakÃraïakaæ padÃt padÃrthaj¤Ãnaæ grahaïameva, kathaæ sm­tirucyate / ata Ãha---padamiti / mà bhÆt smaraïaæ, grahamapÅdamanadhikavi«ayamevÃdhikapratibhÃsÃbhÃvÃt, ato na padaæ smÃrakebhya÷ sad­ÓÃd­«ÂÃdibhyo viÓi«yata ityapramÃïamiti / nanu kriyÃkÃrakayoranyataroccÃraïe 'vaÓyamanyatarasyÃnyataravyati«aÇgo buddhau bhavati / ata÷ kathamucyate nÃdhikyamavagatamyata ityata Ãha--- yadÃdhikyamiti / padÃntarasyaivÃsau prasÃdau na padasyaikasyaivetyartha÷ ||107|| idaæ cÃsmÃbhi÷ sauh­damÃtreïa Ói«yebhya÷ kathyate na padaæ pramÃïamiti / na tu tatpramÃïatve vÃkyÃrtho nÃgamÃrtho bhavati / tena hi pramÃïenÃpi bhavatÃvaÓyaæ padÃrthe bhavitavyam / ata÷ pramÃïÃntarÃnadhigatamartha gamayadvÃkyaæ pramÃïameva / evamanumÃnÃntargatatve 'pi padasya na kÃcit k«ati÷, vÃkyÃrthasyÃnanumeyatvÃdityÃh--- pramÃïamiti ||108|| ________________________________________________________ vÃkyÃrthe tu padÃrthebhya÷ sambandhÃnubhavÃd­te / buddhirutpadyate tena bhinnÃsÃvak«abuddhivat // Msv_5,5.109 // vÃkyÃdhikaraïe cÃsya heto÷ siddhirbhavi«yati / sarve«Ãæ ca paroktÃnÃæ vÃkyÃd buddhÃvasiddhatà // Msv_5,5.110 // Ãha vÃkyÃrthaj¤Ãnasyaiva kathamananumÃnatvaæ, tadapyÃlocitÃnugamanamanumÃnamevÃta Ãha---vÃkyÃrthaiti / ag­hÅtasambandhà eva padÃrthÃ÷ vÃkyÃrthaæ gamayanti / ato na vÃkyÃrthaj¤ÃnamanumÃnam / eva¤ca darÓayitavyaæ vÃkyÃrthabuddharanumÃnÃd bhinnà sambandhanubhavÃd­te jÃyamÃnatvÃd ak«abuddhivaditi ||109|| kathaæ punarapratibaddhamarthÃntarasya pratipÃdakam, evaæ hyatiprasaÇga÷ / atosiddho heturata Ãha---vÃkyeti / ye ca parai÷ padÃrthabuddheranumÃnÃdabhedahetava uktÃ÷, te tÃvad bahavo vÃkyÃrthabuddhÃvasiddhà ityÃha--- sarve«Ãmiti / vÃkyÃrthabuddhirhi na tÃvadanvayavyatirekajà / nÃpa sambandhatvÃt / sÃmÃnyavi«ayatvamapyasiddhaæ viÓi«Âavi«ayatvÃt / pratyak«ÃnyapramÃïatvatadad­«ÂÃrthabodhane tÆpamÃnÃdÅni prasÃdhya naikÃntikÅkÃrye / tadad­«ÂÃrthabodhanaæ cÃnumÃnÃbhÃsairapyanaikÃntikam / evaæ trikÃlavi«ayamapyanumÃnÃbhÃsetatrÃpyasiddhameva / uktaæ hi ÓabdaÓaktinirdhÃraïe 'tayorvyÃpÃro na buddhijanmanÅ'ti / sambandhapÆrvakatvaæ tu yadyaviÓe«itaæ tat pratyak«eïaivÃnaikÃntikam, tadapi hÅndriyÃrthasambandhapÆrvakameva / athÃnumÃnÃÇgasambandhapÆrvakatvaæ, tadasiddham, vyÃptirhi tadaÇgam / na ca padÃt padÃrthaj¤Ãne vyÃpti÷ kÃraïam / sÃmÃnyani«ayatvaæ cÃbhÃsenaivÃnaikÃntikameva pratyak«adarÓana(prabhavatva) pratyak«ÃnyapramÃïatvatadad­«ÂÃrthabodhananÃni tÆpamÃnÃdibhirapÅti ||110|| yata evaivaæ vÃkyÃrthabuddha÷ sahÃrthairad­«Âe«vapi vÃkye«u padÃrthamÃtravido jÃyate / ato 'syÃ÷ sphaÂataramanumÃnÃd bhedaæ paÓyanta÷ saugatÃstato 'vatÅryÃgamasyÃmÃnavyatirekÃt vibhyata÷ padÃbedavicÃraïÃyÃmeva kli«ÂÃ÷ / evaæ hi ________________________________________________________ vÃkye«vad­«Âe«vapi sÃrthake«u padÃrthavinmÃtratayà pratÅtim / d­«ÂvÃnumÃnavyatirekabhÅtÃ÷ kli«ÂÃ÷ padÃbhedavicÃraïÃyÃm // Msv_5,5.111 // iti ÓabdavÃrtikam / ------------------------------------ *********************************************************** athopamÃnapariccheda÷ / ________________________________________________________ kÅd­ggavaya ityevaæ p­«Âo nÃgarikairyadi / bravÅtyÃraïyako vÃkyaæ yathà gaurgavayastathà // Msv_5,6.1 // manyate / astu tÃvatpadamapyanumÃnÃdabhinnam / etÃvatÃpÅha ÓabdÃnumÃnayoraikyamiti vÃkya pravartata sopahÃsamÃha --- vÃkye«viti ||111|| ityupÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ Óabdapariccheda÷ samÃpta÷|| athopamÃnapariccheda÷ / 'upamÃnamapi sÃd­Óyamasannik­«Âer'the buddhimutpÃdayati / yathà gavayadarÓanaæ gosmaramasye'ki bhëyam / asyÃyaæ tÃtparyÃrtha÷--- upÃmÃnamapi na parÅk«aïÅyam, evaæ lak«amakatvenÃvyabhicÃrÃditi / avayavÃrthastvekatra d­ÓyamÃnaæ sÃd­Óyaæ pratiyogyantare d­ÓyamÃnapratiyogisÃd­ÓyaviÓi«ÂatayÃsannik­«Âer'the yÃæ buddhimutpÃdayati 'etatsÃd­ÓyaviÓi«Âo 'sÃ'viti, sopamÃnamiti, sopamÃnamiti ca yattadoradhyÃhÃra÷ / na ca vÃcyaæ vi«ayaviÓe«ÃnupÃdÃnÃt kathaæ sÃd­ÓyaviÓi«Âavi«ayà buddhiravagamyata iti, prasiddhapramÃïÃnuvÃdena hyatrÃparÅk«Ã pratipÃdyate / loke ca sÃd­ÓyaviÓi«Âavi«ayaiva ________________________________________________________ etasminnupamÃnatvaæ prasiddhaæ ÓÃvare puna÷ / tasyÃgamÃbahirbhÃvÃdanyathaivopavarïitam // Msv_5,6.2 // puru«apratyayenaiva tatrÃrtha÷ sampratÅyate / buddhirupamÃnamiti prasiddham / ato na do«a÷ // Msv_5,6.3 // d­ÓyamÃnaviÓe«amekadeÓadarÓanÃditivadanupÃttamiti ced na / udÃharaïe upÃdÃnÃt / evaæ hyÃha--- 'yathà gavayadarÓanaæ gosmaraïasye'ti / asyÃrtha÷--- d­Óyate 'sminniti darÓanaæ, adhikaraïe lyu / gavayo darÓanamasyeti gavayadarÓanam / sÃd­ÓyamanyapadÃrtha÷ / etaduktaæ bhavati--- gavaye d­ÓyamÃnaæ sÃd­Óyamiti / atrodÃharamÃnusÃreïa lak«amavÃkye 'pi d­ÓyamÃnameva sÃd­ÓyamÃnameva sÃd­Óyamabhimatamiti gamayte / gosmaraïasyeti ca 'nandigrahÅ' (pÃ-3-1-134) tyÃdinà kartari lyu÷ / gÃæ smarata÷ pramÃtu÷ / yathà gavaye d­ÓyamÃnaæ sÃd­Óyametatsad­ÓÃgauriti buddhimutpÃdayatÅti / saÇgatistu prasiddhibÃhulyÃt ÓÃbdÃnantaramupamÃnamiti pragevoktam / atra codayati--- prasiddhapramÃïÃnuvÃdenÃtrÃparÅk«Ã pratipÃdyate / ato yathà naiyÃyikoktamupamÃnaæ pramÃïamÃÓrÅyate, evaæ taduktamevopamÃnalak«aïamÃÓrayitumucitam / evaæ hi tairuktaæ--- 'prasiddhasÃdharmyÃt sÃdhyasÃdhanamupamÃnami'ti / asyÃrtha÷--- prasiddhena gavÃdinà sÃdharmyÃt sÃdhyasyÃprasiddhasya gavayÃde÷ ka¤cidanabhij¤aæ prati sÃdhanaæ praj¤Ãpanaæ yÃd­Óo gaustÃd­Óo gavaya ici vÃkyaæ, tajjanità và buddhirupamÃnamiti / tadetatparihÃreïa lak«aïÃntarapraïayane kÃraïaæ vÃcyamityata Ãha--- kÅd­giti dvayena / satyaæ naiyÃyikairidamuktam / na tu yuktam / anantaroktÃgamÃbahirbhÃvÃt / Óabdavij¤ÃnÃddhÅdamasannik­«Âer'the vij¤Ãnam / ato 'nyathaiva ÓÃbare tantre upamÃnaæ varïitamiti ||1,2|| naiyÃyikÃgamalak«aïÃnusÃreïÃpyasyÃgamatvamavagamyata ityÃha--- puru«eti / evaæ hi naiyÃyikÃnÃæ ÓÃbdalak«aïam 'ÃptopadeÓa÷ Óabda' iti / atrÃpi cÃptapuru«apratyenaivÃparid­«Âe gavayÃdau sÃd­Óyena sampratyayo bhavati / nÃnÃptÃ(ddhi?dvi) saævÃdÃt / ata Ãptasyaivedaæ vacanamavyabhicÃrarÅti matvà tadabalabhÃvÅ niÓcayo jÃyate, te«ÃmapyÃgama eveti ||3|| tadÅyavacanatvena tasmÃdÃgama eva sa÷ ||3|| ________________________________________________________ sad­ÓÃdupajÃyeta yà mati÷ sad­ÓÃntare / dhyÃnÃdism­titulyatvÃt sà pramÃïaæ kathaæ bhavet // Msv_5,6.4 // deÓakÃlÃdibhedena yathÃnyatra viÓi«yate / prameyaæ naivamastyatra nagarasthÃnusÃrata÷ // Msv_5,6.5 // ÓrutatideÓavÃkyÃnÃmÃraïye gavaye mati÷ / yà sopamÃnaæ ke«Ã¤cid gosÃd­ÓyÃnura¤jità // Msv_5,6.6 // nanu ÓÃbare 'pi hyad­ÓadarÓanÃt sad­ÓÃntare j¤ÃnamupamÃnamiti varïitam / etadapi smaraïÃbahirbhÃvÃdapramÃïameva / yathà hi ki¤cid dhyÃyata÷ smaraïaæ bhavati, evaæ sad­ÓadarÓino 'pi sad­ÓÃntare smaraïam, ato na dhyÃnÃdijanmanà sm­tyà sahÃsyÃ÷ kaÓcid viÓe«a÷ / ato 'pramÃïamityÃha--- sad­ÓÃditi / naiyÃyikalak«aïaæ tÃvadÃgamÃbahirbhÃvi / ÓÃbaraæ tvapramÃïameva k«aÇg­hïÃtÅti ||4|| nanu sm­tisambhinnamapi deÓÃdibhedena jÃyamÃnaæ pratyabhij¤Ãnaæ pramÃïaæ d­«Âam / evamihÃpi gÃæ nagare d­«Âavato vane gavayadarÓanastadbhÃnaæ pramÃïaæ bhavatyata Ãha---deÓakÃlÃdÅti / na khalu deÓÃdibheda÷ sanmÃtratayà prÃmÃïye kÃraïam, api tarhi prameyatayÃ, na ceha deÓÃntarÃdiviÓi«Âo gau÷ pramÅyate, api tu nagarÃvagata÷ sampratyapi tatstha eva smaryata iti ||5|| naiyÃyikaikadeÓinÃæ matamupanyasyati---Óruteti / yena kilÃtideÓavÃkyaæ Órutaæ yÃd­Óo gaustÃd­Óo gavaya iti, tasya ÓrutÃdideÓavÃkyasya vanaæ prÃptasya yat svayamasau gosad­Óo gavaya iti sÃd­ÓyÃnura¤jitaæ gavayaj¤ÃnamidamupamÃnamiti ||6|| ________________________________________________________ pratyak«o gavayastÃvat sÃd­Óyasm­tiratra tu / nanu sÃd­Óyayukter'the na sm­tirnaindriyÃd gati÷ // Msv_5,6.7 // pÆrvavÃkyÃrthavij¤ÃnÃnnÃdhikyaæ gavaye yadi / smaraïÃdaviÓi«ÂatvÃt saÇgaterna pramÃïatà // Msv_5,6.8 // atha tvadhikatà kÃcit pratyak«ÃdivaÓÃd bhavet / yÃvaddhÅndriyasambaddhe1 tatpratyak«amiti sm­tam // Msv_5,6.9 // etadapi dÆ«ayati---pratyak«a iti / gavayastÃvadindriyasannikar«Ãt pratyak«eïa pratÅyate / gosÃd­ÓyamapyatideÓavÃkyÃdavagataæ smaryata iti nopameyamastÅti / atra codayati--- nanviti / ayamabhiprÃya÷--- gosÃd­ÓyaviÓi«Âo hyatra gavayo 'vagamyate / na ca tatpratyak«aæ, gorapratyak«atvÃt / tadviÓi«Âo gavaya upamÃnasya vi«aya÷ / na hyasau pratyak«eïÃvasÅyate, gavayamÃtravi«ayatvÃt tasya / na cÃgamÃdavagata÷ smaryate, sÃmÃnyavi«ayatvÃdÃgamasya / iha cÃyamasÃviti viÓe«apratibhÃnÃditi ||7|| etadapi vikalpya dÆ«ayati---pÆrvetisÃrdhena / idamatra vikalpanÅyam---- atideÓavÃkyÃdavagatÃt ki¤cidadhikamavagamyate na vÃ, yadi netyÃha, tata÷ smaraïÃdaviÓi«Âà saÇgatiriyamapramÃïam / yathà padÃt padÃrthaj¤Ãnaæ pratyutpannakÃraïajatvenÃsmaraïamapyanadhikavi,yatvÃdapramÃïam, evamihÃpyatideÓavÃkyÃvagatagosÃd­ÓyaviÓi«Âavagayaj¤Ãnam / yadi tarhi pratyak«Ãdeva labhyata iti na pramÃïÃntarÃvakÃÓa iti ||8 1/2|| nanuktamasannihite gavitatsÃd­ÓyasyÃpratyak«ÃtvÃnna tadviÓi«Âo gavaya÷ pratyak«eïÃvagantuæ Óakyata iti sÃvakÃÓaæ pramÃïÃntaramityata Ãha--- yÃvaddhÅti / yÃvadindriyavyÃpÃrÃnantaramaparok«aæ bhÃsate tanna÷ pratyak«am / tathà ca sÃd­ÓyaviÓi«Âo gavaya iti kathamapratyak«o bhavi«yati / pratijÃti k­tsnaparisamÃptameva jÃtivat sÃd­Óyamityapratyak«e 'pi gavi tatsÃd­ÓyaviÓi«Âagavayapratyak«amupapadyata eveti bhÃva÷ ||9|| ________________________________________________________ smaryamÃïsya cÃæÓasya viveke nÃpramÃïatà / ÓrutÃtideÓavÃkyatvaæ na cÃtÅvopayujyate // Msv_5,6.10 // ye 'pi hyaÓrutatadvÃkyÃste«Ãmapi bhavatyayam / pratyak«ad­«ÂagotvÃnÃæ vane gavayadarÓinÃm // Msv_5,6.11 // atha saæj¤ÃnusandhÃnaæ te«Ãæ nÃstÅti varïyate / na nÃm, vastu tattÃvat sarvathà tai÷ pratÅyate // Msv_5,6.12 // na ca ÓabdÃrthasambandha÷ prameyo 'tra tade«yate / sÃd­ÓyÃvadh­te vÃkye vÃkyÃdavagato hyasau // Msv_5,6.13 // na caÓabdÃdismaraïasambedÃdapramÃïatÃ, g­hyamÃïasmaryamÃïayorvivekasya savikalpakasiddhau phaïitatvÃdityÃha---smaryamÃïasyeti / viveke sati nÃpramÃïatetyartha÷ / ÓrutÃtideÓavÃkyaviÓe«aïopÃdÃnasyÃpi na phalamupalabhyata ityÃha--- Óruteti ||10|| kathaæ nopayujyate---ye 'pÅti / gosÃd­ÓyaviÓi«ÂagavayadarÓanaæ cedupamÃnamabhimataæ tadÃÓrutatadvÃkyÃnÃmapi nagare gÃæ d­«ÂavatÃæ vane gavayaæ paÓyatÃmastyeveti mandaæ viÓe«aïaphalamiti ||11|| nanvaÓrutÃtideÓavÃkyÃnÃmayamasau gavaya iti saæj¤ÃnusandhÃnaæ nÃsti, itare«ÃmastÅtyayamasti viÓe«a ityÃha---athati / pariharati--- na nÃmeti / yadupamÃnasya prameyamabhimataæ tattÃvatte 'pi jÃnanti / saæj¤itvaæ mà nÃmÃnusandhÅyatÃmiti ||12|| syÃnmatam--- saæj¤Ãsaj¤isambandha evopamÃnasya vi«aya÷ / yathoktaæ nyÃyavistare---"samÃkhyÃsambandhapratipattirupamÃnÃrtha"iti / viv­taæ ca---"yathà gauriva gavaya ityukte gavà samÃnÃrthamindriyasannikar«ÃdupalabhamÃno 'sya gavayaÓabda÷ saæj¤eti saæj¤Ãsaæj¤isambandhaæ pratipadyata' iti / na cÃÓrutÃtideÓavÃkyasya Óabdamavidu«a÷ samÃkhyÃsambandhapratipatti÷ sambhavatÅti phala ________________________________________________________ na cÃsya pratyabhij¤Ãnaæ punarutpadyate vane / ÓaktyoratÅndriyatvena sm­tireva hi se«yate // Msv_5,6.14 // ÓabdÃnuviddhabodhe 'pi pratyak«amupapÃditam / tasmÃt sÃd­ÓyayuktÃrtha÷ prameyo 'pÆrva ucyatÃm // Msv_5,6.15 // vadviÓe«aïamata Ãha--- na ceti / kÃraïamÃha--- sÃd­Óyeti / ati deÓavÃkyÃdeva gosÃd­Óyena gavayaÓabdavÃcyer'thevadhÃrite vyaktirÆpeïÃnavagato 'pi ÓabdÃrthasambandho 'vagata eva / etaddhi tadÃvagataæ gosad­Óaæ vastu gavayaÓabdavÃcyamiti / etÃvacca sambandhasya svarÆpam, ata÷ sÆktaæ viÓe«aïÃnarthakyamiti ||13|| nanu j¤ÃtasyÃpi sambandhasya pratyabhij¤Ãne prÃmÃïyamavihatamevÃta Ãha---na ceti / atra kÃraïamÃha--- Óaktyoriti / vÃcyavÃcakaÓaktiniyamo hi ÓabdÃrthayo÷ sambandha÷ / sa cÃtÅndriyatvÃnneha pratyabhij¤Ãyate / pÆrvÃvagata evÃnyÆnÃnatirikta÷ smaryate / kimidÃnÅmatÅndriye naiva pratyabhij¤Ãnamasti, yadyevamanumÃnena kathaæ pÆrvÃnubhÆtamagnyÃdi pratyabhij¤Ãyate / Ãha ca--- 'g­hÅte 'pi deÓÃdibhedabhinne puna÷ pramÃpratyabhij¤ÃnumÃnÃtsÃt pratyak«avadavadhÃrite 'pÅ'ti / ihÃpi ca vak«yati--- 'yena nÃma pramÃïena grahaïaæ buddhikarmaïo÷' / iti / satyam / na brÆma÷ parok«aæ na pratyabhij¤Ãyata iti, yadetadayamasau gosÃd­ÓyaviÓi«Âo gavaya itÅndriyajamaparok«ÃvabhÃsaæ pratyabhij¤Ãnam--- asya ÓabdÃrthasambandha÷ ÓaktirÆpo na gocara÷ / gosÃd­Óyena vij¤ÃnatapÆrvo gavaya eva tu|| iti / ata eva 'na cÃsye'ti sambandhasya pratyabhij¤Ãnavi«ayatvaæ nirÃkaroti / gavayastviha gosÃd­ÓyenÃvagata pÆrva÷ pratyabhij¤Ãyata iti na ki¤cidanupapannamiti ||14|| athocyeta (v­?pratya) k«Ãd vyavartayituæ viÓe«aïopÃdÃnam / ÓrutaÓabdollisvatamidaæ gavayaj¤Ãnamato na pratyak«asya vi«aya isyupamÃnasya bhavi«yatÅtyata Ãha---Óabdeti / ÓabdÃnuviddhabodhe 'pi hÅndriyasambandhà ________________________________________________________ vyavasÃyÃtmakatvaæ tu pratyak«asya yade«yate / jÃtyÃdivat tadà tena sÃd­Óyaæ kiæ na mÅyate // Msv_5,6.16 // pratyak«ÃbhÃsametattu nirvakalpakavÃdinÃm / prameyavastvabhÃväca nÃbhipretà pramÃïatà // Msv_5,6.17 // nusÃri j¤Ãnaæ ÓabdaÓaktiparÃmarÓajameveti pratyak«ameveti varïitamityato naikatrÃpi lak«aïe upamÃnasya prameyamadhikaæ paÓyÃma iti vÃcyamasyÃpÆrvaæ prameyamityupasaæharati--- tasmÃditi ||15|| yadi tÆcyate--- pratiyogisÃpek«aæ sÃd­Óyagrahaïam ato na pratyak«am, arthendriyasÃmarthyamÃtrajaæ hi pratyak«aæ j¤Ãnaæ, na tatpÆrvamaparaæ vÃnusandhatte / ata÷ pratyak«e 'pi dharmiïi parok«ameva sÃd­Óyamiti na tadviÓi«Âasya pratyak«atvamiti sÃvakÃÓamupamÃnamityata Ãha---vyavasÃyeti / bauddhÃnÃmayaæ siddhÃnta÷--- yadavikalpakamÃpÃtajaæ pratyak«amiti / naiyÃyikÃstu vyavasÃyÃtmakapratyak«avÃdina÷ / ato jÃtyÃdivatsÃd­Óyamapi te«Ãæ kiæ na pratyak«ema pramÅyata iti ||16|| nirvikalpakavÃdinÃmapi nedaæ pramÃïÃntaraæ,pratyak«ÃbhÃsatvÃdityÃha--- pratyak«eti / evaæ tÃvat sÃd­Óyasya vastvantaratvamaÇgÅk­tya tatpratyak«atayopamÃnasya vi«ayÃbhÃvenÃprÃmÃïyamuktam / idÃnÅæ bauddhamatena sÃd­ÓyÃpalÃpamÃha---prameyeti / nirvikalpakapratyak«avÃdinÃmapi sÃd­syaprameyÃbhÃvÃdapamÃnasya pramÃïatà nÃbhipretà / ataste«u spardhamÃne«u kathamupamÃnaæ pramÃïam / ayaæ ca te«ÃmabhiprÃya÷--- sÃd­Óyaæ hi na tÃvadÃÓrayebhyo bhinnamupalambhÃt / abhede cÃÓrayÃt tanmÃtrÃpÃtÃt / kathaæ cÃÓraye«u vartate / na tÃvat kÃrtsnyena v­ttamanyatrÃpi tathaiva vartata iti sÃmpratam / na ca bhÃgaÓa÷, tadabhÃvÃt / ki¤cedaæ sÃd­Óyaæ na tÃvad dravyaguïakarmaïÃmanyatamam, padÃrthapaï¬itaiste«vanupasaækhyÃtatvÃt / na hi navasu dravye«u caturviÓatyÃæ guïe«u pa¤casu và karmasu sÃd­Óyamantargataæ paÓyÃma÷ / na ca sÃmÃnyameva sÃd­Óyaæ, taddhi tadbuddhau karaïaæ, tadvadbuddhivedyaæ ca sÃd­Óyaæ, tatsÃd­Óye ca gotvÃdÃvapi tathÃtvaprasanaÇga÷ / avayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyamiti ced / na / te«vapyaikaikaÓyenasÃd­ÓyabuddherupajananÃt / bhÆyÃæsi sÃd­Óyamiti ced / na / bhÆya÷ svapyekatra samÃh­te«u pratiyogya(nyatarÃ?) napek«e«u sÃd­syabuddherupajananÃt / santi khalu tÃnyekatra samÃh­tÃni vastÆni, na ca sÃd­Óyabuddhyà g­hyante, na hyanapek«itapratiyogibhedaæ sad­Óo 'yamiti gÃæ jÃnÃti / prayogyapek«ayà sÃmÃnyÃni sÃd­Óyamiti ceti / kimidÃnÅmÃpek«ikaæ sÃd­Óyam / bìam / yadyevamapek«ayà tadabhivyajyate janyate và / na tÃvajjanyate / dvitvamivÃpek«ÃbuddhyÃ, sahajasiddhatvÃt / abhivya¤jakÃni tvÃlokendriyÃdÅni santÅti kimanyadapek«ate / yadi cÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyaæ, yamayostu tadabhÃvÃdabhÃvaprasaÇga÷ / tatrÃpi tadabhyupagame tannÃÓe sÃmÃnyanÃÓÃt siddhÃntahÃni÷ / cik«Ãdau ca pÃriïÃmikÃnÃmavayavÃnÃæ karaÓira÷ prabh­tÅnÃmabhÃvÃt / sÃmÃnyÃbhÃve sÃd­ÓyÃbhÃva÷ / evameva gandhadi«vapi prasaÇgo darÓanayitavya÷ / avayavÃnÃæ karïÃdÅnÃmavayavÃntÃbhÃvÃdasÃd­Óyam / atha matam, satyaæ nÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyam / kintu tattvÃntaramevedaæ dravyajÃtiguïakarmabhyo vyatiriktaæ guïabhedo và / yathÃha guru÷--- 'na sÃmÃnyaæ sÃd­Óyam / kiæ tarhi?tadeva tat, gotvÃderakatvÃ'diti / evaæ copapanno bhavati sad­ÓasambhÃvanameva tatra vidhyartha÷ Óyenaci¤codanÃrtha÷ / ÓyenavyaktijÃtyo÷ svabhÃvanirmitapak«atvagrasamÃæsalohitÃsthiÓira÷ p­«ÂhapÃdodarÃdyavayavÃrabdhÃvayavisamavÃyitvene«ÂakÃbhiraÓakyasampÃdanatvÃt / yadi cÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyami«yante tataste«ÃmihÃbhÃvÃt sÃd­Óyamapi du÷ sampÃdanamiti so 'nÃrabhyor'tha÷ pratij¤Ãto bhavet 'Óyenacitaæ cinvÅte'ti / evaæ cÃnavayave«vapi gandhÃdi«u sÃd­Óyasaævidupapatsyata iti / tacca naivam / tattvÃntare hi sÃd­Óye gÃmanapek«yÃpi gavayaæ sad­Óamiti jÃnÅyu÷ / tatra hi tanniravaÓe«ameva sÃd­Óyaæ parisamÃptamiti kimanyadapek«ate / kathamanapek«ite gavi tatsÃd­ÓyaviÓi«Âo 'vagamyata iti cet kasatsya gavà sambandha÷ / samavÃya iti cet, so 'pi tarhi gavayavad gosad­Óatayà j¤Ãtavya÷ / api ca samavetaæ nÃma tatsÃd­Óyaæ gavayagatasÃd­Óyagrahaïe 'pi kimityapek«yate / na hi gotvaæ ÓÃbaleye samavetamiti ________________________________________________________ sÃd­ÓyasyÃpi vastutvaæ na ÓakyamapabÃdhitum / bhÆyovayavasÃmÃnyayogo jÃtyantarasya tat // Msv_5,6.18 // bÃhuleye tadabodhe 'pi tadapek«Ã d­«Âà / tathedaæ gavi gavayasÃd­Óyamiti na tadapek«Ãheturupalabhyata iti / api cÃpek«atÃæ nÃma gau÷, dÆrÃd gÃmupalabdhavato(')viditÃvayavasÃmÃnyavibhÃgasyÃpi gosad­Óyagavayaj¤Ãnaæ bhavet / avayavasÃmÃnyÃnyapi tadbodhe 'pyapek«yanta iti cet / vaktavyo 'pek«Ãrtha÷ / yadi matam, abhivya¤jakÃni tasyÃvayavasÃmÃnyÃnÅti, tÃni tarhi gavayavartÅni tasyÃbhivya¤jakÃni, santi ca tÃni gave(?vi) iti kiæ gogatadvedanena, ato gavyavagate 'navagate«u cÃvayavasÃmÃnye«u gosÃd­Óyaj¤Ãnaæ jÃyeta / jÃtyorhi tatsÃd­Óyam, avagate ca te iti kimanyadapek«yate / ya¤cedamavayavasÃmÃnyÃnÃæ bÃhulye sad­Óatvam, idaæ ca na syÃdarthÃntaratve sÃd­Óyasya sarvatra tÃvattvÃt / syÃnmatam, vya¤jakÃni tÃni tasya / bhavati cÃbhivya¤jakaprakar«e 'bhivyaÇgyabuddhiprakar«a÷ / yathà ghaÂÃdau tadvadihÃpi bhavi«yatÅti / tanna / na hi buddhimÃtramatra prak­«yate / api tarhi vastveva sÃtiÓayamupÃlabhÃmahe / ata eva mukhyÃpacÃre sad­ÓopÃditsayÃsusad­Óaæ pratinidhÅyate / na mandasad­Óamityetadapi yatki¤cit / ata÷ kalpanÃmÃtrakalpitaæ dvicandrÃlÃtacakrÃdivad bhrÃntikaraïaæ sÃd­Óyaæ na prÃmÃïikamiti / prameyÃbhÃvÃdapi nopamÃnÃÇgamanyad và sad­Óye pramÃïamityÃpek«a iti ||17|| atra samÃdhimÃha---sÃd­Óyasyeti / ayamabhiprÃya÷--- nedaæ kalpanÃmÃtrakalpitaæ, mithyÃtvahetudvayÃsambhavÃt / dvicandrÃdipratyayà hi kutaÓciddo«ÃdutpannÃ÷ kÃlÃdibhede«u bÃdhyante / sÃd­Óyaæ tu jÃtyÃdivatatsatyamevaæ sÃd­ÓyamapÅti kimapahnÆyate / tadidamavagatamasaæÓayitamavÃdhitaæ ca deÓÃntarÃdi«vapÅtyasti tÃvat sÃd­Óyaæ, pramÃïabalena yathà tadupapadyate tathà kalpanÅyam / na hi d­«Âe 'nupapannaæ nÃma ki¤cidastÅti|| tatra yattÃvaduktaæ kimasya svarÆpamiti / tatrottaramÃha---bhÆyovayaveti / asyÃrtha÷--- bhÆyobhiravayavasÃmÃnyairyo jÃtyantarasya yoga÷ tat sÃd­Óyam / jÃtyantarÃvayavasÃmÃnyagrahamamupalak«aïÃrtham, vyaktisÃd­Óyamapi yamÃdi«u d­«Âameva / evamavayavasÃmÃnyairvinÃpi guïakarmÃdisÃmÃnyayogenÃpi sÃd­Óyaæ d­«Âameva,yathà citrÃdi«u / etena yaduktaæ citrÃdau kathaæ sÃd­Óyamiti tat parih­tam / evamagnÃvapi saæsthÃnaparimÃïasÃmÃnyaæ darÓayitavyam / yamayostvavayavasÃmÃnyÃbhyupagame yÃnupapattiruktÃ, asau parihari«yata eva / guïÃnÃæ tvasatyapyavayavasÃmÃnye 'vayavaguïasÃmÃnyamevÃvayaviguïÃnÃæ sÃd­Óyam,avayavasÃmÃnyasyopalak«aïÃrthatvÃditi / tattvÃntaravÃdinÃæ cedamÃÓrayapÃratantryÃd guïÃntargatamevÃstheyam / na pa¤camamalaukikatvÃt / jÃtidravyaguïakriyÃ÷ padÃrthà iti lokasiddham / ato 'sya guïasya sato gumakarmaïoranupapanna eva samavÃya÷ / atha dravyasamavetameva guïakarmaïÅ api sad­Óatayà bodhayati, ekÃrthasamavÃyÃt / yati, ekÃrthasamavetasamavÃyÃdityucyate / na / dravyasamavÃye pramÃïÃbhÃvÃt, avayavasÃmÃnyÃni hi karïÃdÅni vyaktisamavetÃni pratyak«Ãïi / sÃd­Óyaæ tu sad­Óabuddhyà grahÅtavyam / na ca gandhÃdisad­Óaæ dravyamiti ato 'vayavasÃmÃnyameva sÃd­Óyamiti / nanvekatraiva bhÆyasÃmavayavasÃmÃnyÃnÃmupalambhÃt sÃd­Óyabodhaprasaktirityuktam, parih­tamidaæ jÃtyantarasyeti vadatà / jÃtyantarasamavÃyinÃæ jÃtyantare samavÃyÃt sÃd­Óyam, na svarÆpamÃtram, na ca bhÆyastvam / eta¤copari«ÂÃd vivari«yata eva / ato jÃtyantaragrahaïamapek«itavyam / yattu na tena tajjanyata iti / satyam / abhivyajyate tu tat / yathoktam--- sÃmÃnyÃni ca bhÆyÃæsi guïÃvayavakarmaïÃm / bhinnapradhÃnasÃmÃnyavyaktaæ sÃd­Óyamucyate|| iti / yaddhi yasyopalabdhau nimittaæ, tattadabhivya¤jakam / ata ekaikatrÃpi svarÆpamÃtreïa sÃmÃnyÃni gamyanta eva / jÃtyantarasamavÃyÃtmanà ________________________________________________________ sad­ÓÃvayavatvaæ tu yatra padmadalÃk«ivat / tat svÃvayavasÃmÃnyabhÆmnà te«Ãæ bhavi«yati // Msv_5,6.19 // evaæ jÃtiguïadravyakriyÃÓaktisvadharmata÷ / tu tÃni sÃd­Óyam, samavÃyÃtmà ca nÃpratisaæhite jÃtyantare 'bhivyakto bhavatÅti yuktaiva tadapek«Ã / na ca yadarthÃntarÃpek«apratibhÃsaæ tadavastu bhavati / na hi devadattasya pit­tvaæ putrÃpek«Ã pratÅyata iti, tadavastu / ata÷ Ãpek«ikÃïyeva¤jÃtÅyakÃni na cÃlayituæ Óakyante / ata evÃvayavasÃmÃnyapracayÃpracayayo÷ susad­ÓÃdibodhopapatti÷ / ata÷ siddhaæ jÃtivyaktyantarÃvacchinnÃni guïÃvayavÃdisÃmÃnyÃni sÃd­Óyamiti ||18|| nanu padmadalÃk«ÅyamaÇganeti padmÃvayavena dalenÃÇganÃyÃÓcak«urupamÅyate, yadi cÃvayavasÃmÃnyaæ sÃd­Óyaæ, na tadiha sambhavati, svayamevÃvayavatvÃt, na hi cak«u«aÓcak«urÃdyavayavÃntaramasti / ata Ãha---sad­Óeti / nÃvaÓyaæ mahÃvayavino yo 'vayavastatsÃmÃnyaæ sÃd­Óyam / avayavasÃmÃnyÃni tu sÃd­Óyamityuktam / ta¤cÃvayavÃnÃmapi cak«urÃdÅnÃæ svÃvayavasÃmÃnyabhÆmnà sambhavatyeveti yukto 'ÇganÃdÅnÃæ sad­ÓÃvayavabodha ityÃha ||19|| astu tÃvadavayave«vavÃntarÃvayavasÃmÃnyayogÃt sÃd­Óyam, vinÃpi tu tÃni tatra tatra sad­Óabodho d­«Âa÷ / sa kathamupapadyate ata Ãha---evamiti / nedamavayavasÃmÃnyagrahaïaæ tantram / yadeva tu ki¤cid guïÃdisÃmÃnyaæ sad­Óadhiyamupajanayati tadeva sÃd­Óyamato nÃtraikarÆpyameva / vicitratà tu sÃd­Óyasya yathÃdarÓanamaÇgÅkartavyam / tad yathÃ--- jÃtisÃd­Óyam 'agnirvai brÃhmaïa' iti, agnisad­Óa ityartha÷ / kimanayo÷ sÃd­Óyam, ekasmÃd brahmaïo mukhÃjjÃtÅrutpattirityartha÷ / idaæ ca tatsiddhisÆtre vak«yate / kuta÷ punaranayo÷ samÃnÃbhijananatvamavagamyate / Órute÷ / evaæ hyÃha--- 'prajÃpatirmukhatastriv­taæ chandasÃæ niramimÅta agniæ devatÃnÃæ brÃhmaïaæ manu«yÃïÃmi'ti / loke ca samÃnÃbhijananayordarÓayitavyam / guïasÃmÃnyaæ tu citrÃdau suprakÃÓameva loke, vede ca 'Ãdityo yÆpa' iti / ________________________________________________________ ekaikadvitrisÃmastyabhedÃdetasya citratà // Msv_5,6.20 // na dharmà eva sÃd­Óyaæ bhÆyastà và tadÃÓrayà / bhÆyastvavaddhi jÃtyÃdi sad­Óatvena d­Óyate // Msv_5,6.21 // dravyasÃd­Óyaæ samÃlaÇkÃradhÃriïorloke, vede ca "lohitopïÅ«Ã ­tvija÷ pracarantÅti" / kriyÃsÃd­ÓyamadhyayanÃdisÃmÃnyÃlloke, vede ca yaj¤avihaÇgamayornipatyÃdÃnasÃmÃnyÃt / evaæ hyÃha---"yathà vai Óyeno nipatyÃdatte, evamayaæ dvi«antaæ bhrÃt­vyaæ nipatyÃdatte"iti / ÓaktisÃd­Óyaæ tu bhÅmo malla iti loke, vede ca somapÆtÅkayo÷ / avagamyate hi pÆtÅkÃnÃæ sÃmaÓaktirarthavÃdÃt / tatkÃryatvenÃvagamÃt / kÃryasya cakÃraïÃnuvidhÃyiÓaktikatvÃt / uktaæ ca---"somasya yoæ'Óa÷ parÃpatat sa pÆtÅko 'bhavad" iti / svadharmasÃd­Óyaæ kecit triÓikhÃ÷ kecit pa¤caÓikhà iti loke triÓikhÃdÅnÃmanyonyasÃd­Óyaæ, vede ca vasi«ÂhÃtryÃdÅnÃæ narÃÓaæso dvitÅya÷ prayÃja iti / dharmaniyama eva hi tatra sÃd­Óyam, prak­tivik­tikarmaïoÓca dharmasÃmÃnyameva sÃd­Óyamityuktameva / ete ca jÃtyÃdaya ekaikaÓo dviÓastriÓa÷ samastaÓaÓca samÃnà bhavanta÷ sÃd­Óyasya vicitratÃmÃpÃdayantÅti ||20|| nanu yatra sÃd­Óyaæ samavaiti tatsad­Óabuddhyà g­hyate / yadi cÃvayavasÃmÃnyÃni sÃd­Óyaæ, tÃni tarhyavayave«u samavayantÅti te«veva sad­Óadhiyaæ janayeyu÷ / atha te«Ãæ bhÆyasastÃ, sà cÃvayavasÃmÃnye«viti tÃnyeva sad­ÓÃni syu÷ / kathaæ jÃtyantare sad­Óabuddhirata Ãha---na dharmà iti / satyam / ata eva hetorna dhmÃkhyÃvayavasÃmÃnyÃni tadabhÆyastà và sÃd­Óyaæ, te«u sÃd­syabuddhyanutpatte÷ / yadeva hi te«Ãæ bhÆyastayà yuktaæ jÃtyantaraæ gavayÃdi vyaktyantaraæ vÃgneyasauryÃdi, tadeva sad­Óabuddhyà g­hyate / ato jÃtyantarasamavÃya eva te«Ãæ sÃd­Óyam / svarÆpatastvekaikaÓastÃni sÃmÃnyÃni pradÃnasÃmÃnyavadekatvabuddhinibandhanameva / piï¬itÃni tu jÃtyantarasamavÃyopahitÃni sÃd­Óyam, ayaæ ca bhÆyo 'vayavasÃmÃnyetyasyaiva / prapa¤ca iti ||21|| ________________________________________________________ yamayo÷ kathameta¤ced d­«ÂatvÃt kimihocyate / kvaciddhi bhÆyasÃmetat kvacidalpÅyasÃmapi // Msv_5,6.22 // naitÃvatà viÓe«eïa vastutvaæ tasya hÅyate / sÃmÃnyÃnyapi caitÃni nÃÓÅnyÃÓrayanÃÓata÷ // Msv_5,6.23 // anantÃÓrayayogÃcca na nÃÓo 'nyatra vidyate / tena sarvaæ na sÃmÃnyaæ nityatvena prakalpyate // Msv_5,6.24 // atra codayati--- yamayoriti / jÃtyantarasyeti yÃvacchrutagrÃhiïa÷ paricodanamidam--- yadi jÃtyantarasya bhÆyo 'vayavasÃmÃnyayogata÷ sÃd­Óyaæ kataæ yamayorvyaktisÃd­Óyamiti / itarastu--- pradarÓanamÃtraæ jÃtyantasyeti keyamatraivÃsthÃ, tadayamarbhako barÃka ityapahasati--- d­«ÂatvÃditi / yatraivaæ sÃd­Óyaæ d­Óyate jÃtau vyaktau vÃ, tatraiva tadÃÓrayaïÅyam / kimekatraivÃlasthÃæ badhnÃsÅti / syÃdetat / ekasvabhÃvà hi bhÃvà jÃtyÃdaya÷ / tadidaæ sÃd­Óyamapi tathaiva yuktam / yadi tÃvadalpav­ttisvabhÃvaæ vyaktyoreva yuktam, atha bahuv­ttisvabhÃvaæ tato jÃtyoreva / ardhavaiÓasaæ tvavastutÃmÃpÃdayatÅti, ata Ãha--- kvaciddhÅti / pratÅtyavisaævÃdÃdubhayopapattiriti bhÃva÷ ||22|| nanu sÃmÃnyÃni sÃd­Óyaæ, tÃni ca vyaktinÃÓena naÓyeyu÷ / ato nityaæ sÃmÃnyamiti siddhÃntahÃnirata Ãha---sÃmÃnyÃnÅti / etÃni tÃvannÃÓÅni bhavantu , sÃmÃnyÃntarÃïi gotvÃdÅni nityÃnyeveti na kaÓcillokavirodha iti ||23|| ka÷ puna÷ sÃmÃnyÃntare«u viÓe«a÷,ata Ãha---ananteti / ananto hi gotvÃdÅnÃmÃÓraya÷ / tadekasya nÃÓe 'pyÃÓrayÃntare pratyabhij¤ÃnÃnnaikÃntiko nÃÓa iti / nityasÃmÃnyavÃdo 'pi na na÷ sÃrvatrika ityÃha---teneti / ________________________________________________________ sÃmÃnyasya na và nÃÓa÷ kvacidabhyupagamyate / sarvasya hyÃÓraya÷ kaÓcidasti deÓÃntarÃdi«u // Msv_5,6.25 // te«Ãæ bhÆyastayà cedaæ sÃd­Óyamatiricyeta / tÃni vyastÃni santyevaæ pratyak«e 'pi kvacit kvacit // Msv_5,6.26 // sÃd­ÓÃvayavatvaæ tu yatra nÃma pratÅyate / tadapyavayavÃnÃæ syÃt samÃnÃvayavÃntarai÷ // Msv_5,6.27 // evaæ tÃvad yato nÃsti parÃbhedaprakalpanà / tata÷ paraæ tu sÃmÃnyaæ bhavet sÃd­Óyavarjitam // Msv_5,6.28 // pradhÃnÃnÃæ tu sÃmÃnyaæ yatraikaæ sampratÅyate / athavÃvayavasÃmÃnyÃnÃmapi nÃtyantiko nÃÓo 'stÅtyÃhi--- sÃmÃnyasyeti / kÃraïamÃha---sarvasyeti ||25|| yadyasti tatrÃpi sÃhaÓyayadhiyà bhavitavyamata Ãha---te«Ãmiti / bhÆyastayà te«Ãæ sÃhaÓyamatiriktaæ bhavati, na tvekaikaÓo na santÅti / na kevalaæ sÃmÃnyamanaÓraramitideÓÃntarÃdi«vÃÓrayasadbhÃva÷ kalpyate / api tu pratyak«e 'pi kvacidarthe tÃnyupalabhyanta evetyÃha---tÃnÅti ||26|| nanvak«yÃdÅnÃæ svÃvayavasÃmÃnyabhÆmnà sÃbaÓyamuktaæ, tadavayavÃnÃæ tu kathaæ sÃhaÓyaæ bhavi«yatyata Ãha---anyatheti / dvedhà hyanupapannam--- ki¤cidanupapannameva yanna katha¤cidupapÃdayituæ Óakyam, ki¤ciccÃsati kalpane 'nupapannam / tatra yadekÃntamanupapannaæ tadupek«yata eva / yattu kalpite ksmiæÓcidupapadyate anyathà nopapadyate tadupapattiranyakalpamanayÃvasÅyate / evameva hi sarvalaukikaparÅk«akà budhyante / na ca viparyayo deÓÃntarÃdi«u d­«Âa÷ / ata÷ pramÃïamevedam / yathà cÃnumÃne niÓcitarÆpaæ liÇgaæ gamakam, evamihÃpi kenacitpramÃïenÃvagataæ pramÃïÃntareïotthÃpitavitarkamam / na cÃtrÃnyataratrÃpi prÃmÃïye saæÓaya÷, kintu niÓcitaprÃmÃïyoreva dvayo÷ samarthanÃpek«ÃmÃtraæ kathamidamubhayamupapadyatÃmiti / «o¬aÓina iva grahaïÃgrahamasÃstrayo÷ / na tatraikaparityÃgenetaradupapÃdayituæ Óakyate / ato yathà tatra kathamidamubhayamupapadyatÃmityapek«ite prayogabhedenobhayamupapÃdyate, evamihÃpi pramÃïapratipannamubhayaæ niÓcitasadbhÃvamarthÃntaraparikalpanayà sama ________________________________________________________ ... Msv 5,6.29cd - Msv 5,7.29cd missing! ________________________________________________________ avinÃbhÃvità cÃtra tadaiva parikalpyate / na prÃgavadh­tetyevamanyathai«Ã na kÃraïam // Msv_5,7.30 // g­hÃbhÃvabahirbhÃva.u na ca d­«Âau niyogata÷ / sÃhitye tu pramÃïaæ ca tayoranyanna vidyate // Msv_5,7.31 // anyathÃnupapattyaiva hyekenÃnyat pratÅyate / tathà na kalpyate taccet sÃhityaæ na pratÅyate // Msv_5,7.32 // arthyate / tÃdrÆpyeïaiva pratibhÃnÃt / vilak«aïÃni hi pramÃïÃni vilak«aïasÃmagrÅkÃïi / ata eva parasparato bhidyante / aprÃmÃïyakÃraïÃni ca saæÓayaviparyayÃvaj¤Ãnaæ vÃ, taccÃrthÃpattÃvapi nÃstÅti kathamapramÃïatà / kathamaj¤ÃtasambandhÃt pratÅti÷ pramÃmamiti cet / na sambandha÷ prÃmÃïye kÃraïam, api tu bÃdhaviraha÷ / sa cehÃpyaviÓi«Âa iti na kaÓcid do«or'thÃpattÃvasmÃkaæ pratibhÃtÅti ||29|| nanu g­hÃbhÃvo nÃntareïa bahirbhÃvamupapadyate ato nÃntarÅyaka÷, nÃntarÅyakÃcca yadarthÃntaraj¤Ãnaæ tadanumÃnam, ato 'numÃnamevedaæ bahirbhÃvaj¤Ãnamata Ãha----avineti / ayamabhiprÃya÷--- nÃntarÅyakÃrthadarÓanaæ tadvido 'numÃnamiti kecit paÂhanti, te«Ãmapi tadvido nÃntarÅyakatÃvida eva nÃntarÅyakadarÓanamanumÃnamabhipretam, na ceha nÃntareïa bahirbhÃvaæ g­hÃbhÃvo bhavatÅti prÃgavagatam, tadaiva hyarthÃpattyà bahirbhÃvaæ parikalpyÃyamanena vinà na bhavatÅtyavinÃbhÃvità kalpyate / ata÷ sà svarÆpasatyapi na pÆrvamavagateti na j¤Ãnotpattau kÃraïamiti ||30|| nanvavagatasambandhasya tarhyanumÃnaæ syÃdata Ãha---g­hÃbhÃvetitÃntena / na tÃvadanniyamena sarvaireva dvayo÷ sÃhityamavagatam, aviditasÃhityasya tÃvat siddhaæ pramÃïÃntaramityabhiprÃya÷ / yenÃpi tayo÷ sÃhityamavagataæ tasyÃpi nÃg­hÅtayostayo÷ sÃhityagraha÷ sambhavati, na ca tayorekagrahaïe 'paradarÓanamarthÃpattyà vinà sambhavati / anyathÃnupapapattyaiva tvekena g­hÃbhÃvena ________________________________________________________ tena sambandhavelÃyÃæ sambandhyanyataro dhruvam / arthÃpattyÃvagantavya÷ paÓcÃda(stya?stva) numÃnatà // Msv_5,7.33 // g­hadvÃri sthito yastu bahirbhÃvaæ prakalpayet / yadaikasminnayaæ deÓe na tadÃnyatra vidyate // Msv_5,7.34 // tadÃpyavidyamÃnatvaæ na sarvatra pratÅyate / na caikadeÓe nÃstitvÃd vyÃptirhetorbhavi«yati // Msv_5,7.35 // nanvatrÃvidyamÃnatvaæ gamyate 'nupalabdhita÷ / sà cÃprayatnasÃdhyatvÃdekasthasyaiva sidhyati // Msv_5,7.36 // bahirbhÃvena và tayoreka÷ pratyetavya÷ / evaæ cÃkalpymÃne 'nyatarasya sambnadhino 'g­hÅtatvÃt sÃhityapratÅtireva na syÃt, ata÷ sÃhityÃrthamarthÃpattirarthanÅyeti siddhaæ pramÃïÃntaramityabhiprÃyeïÃha--- pramÃïaæ ceti pratÅyate 'ntena / abhiprÃyaæ viv­ïoti--- teneti ||31-32|| nanu ca nÃvaÓyamarthÃpattyaivÃnyatara÷ sambandhÅ grahÅtavya÷, Óakyate hi g­hadvÃrÃvasthitenÃbhÃvapratyak«ÃbhyÃmubhayaæ viditvà sambandho 'nubhavitum, tathà viditasambandhÃcca g­hÃbhÃvÃd bahirbhÃvÃnumÃnamityÃÓaÇkate tÃvat--- g­hadvÃrÅti ||34 ||atrottaramÃha--- tadÃpÅti / ayamabhiprÃya÷--- sidhyatyevaæ g­hÃbhÃvÃd bahirbhÃvÃnumÃnam, na punarevameva sarve«Ãmavagati÷, ag­hÅtasambandhÃnÃmapi pratÅtibhÃvÃt / e«o 'pi ca prakÃro naikatra bhÃvena sarvatrÃbhÃvÃvagame sambhavati, na hi jagadabhÃvenaikatra bhÃvo 'nvita÷ Óakyo 'vagantum / jagadabhÃvasya pratyetuÓakyatvÃdityabhiprÃya÷ / nanvevaæ tadÃvagataæ yadÃyamekatra bhavati tadà paratra tatsamÅpe na bhavatÅti / evaæ ca viditavyÃpterekadeÓabhÃne sarvatrÃbÃvÃnumÃnaæ bhavi«yati / ata Ãha--- na ceti / na hyekadeÓanÃstitayà trailokyÃbhÃvena hetorvyÃpti÷ sidhyatÅti ||35|| kiæpunarjagadabhÃvena sambandho nÃvagamyate, tasyÃnavagateriti ced, nanvanupalabdhirabhÃvÃvagame kÃraïam, yathà caikatra san devadatto deÓÃntare ________________________________________________________ naitayÃnupalabdhyÃtra vastvabhÃva÷ pratÅyate / taddeÓÃgamanÃt sà hi dÆrasthe«vasti satsvapi // Msv_5,7.37 // gatvà gatvà tu tÃn deÓÃn yadyartho nopalabhyate / tato 'nyakÃraïÃbhÃvÃdasannityavagamyate // Msv_5,7.38 // nanu cÃgnyÃdyabhÃve 'pi dhÆmÃdivyatirekiïÃm / taddeÓÃgamanÃt spa«Âo vyatireko na sidhyati // Msv_5,7.39 // 'nupalabhyamÃno nÃstÅti niÓcÅyate / evamekatra san sarvatra nopalabhyata iti sarvatraiva nÃstÅti Óakyamavagantum / na hi darÓanavadadarÓanamapi prayatnamapek«ate, darÓanaæ hi kÃryaæ svakÃraïarthendriyasannikar«Ãdyapek«amÃïamekatra sato na sarvatra sambhavati, darÓanÃbhÃvastu na ki¤cidapek«ata iti codayati---nanvatreti / atretyekadeÓaæ parÃm­Óati / atra khalvekadeÓe 'nupalabdhito 'vidyamÃnatvamavagamyate / tacca sarvatrÃpi samÃnamiti ||36|| atra parihÃramÃha----naitayeti / kimiti na pratÅyate ata Ãha--- taddeÓeti / upalabdhiyogyasya hyanupalabdhirabhÃvaæ vyavasthÃpayati, dÆrasthe«u tvayogyatvÃdeva satsvapyanupalabdhi÷ sambhavatÅti nÃbhÃvaniÓcaya iti ||37|| yaditu sarvagrÃmanagarasaritkÃntÃrÃdideÓÃ÷ prÃptÃ÷ bhaveyu÷, evaæ caitrasya te«vabhÃva÷ ÓakyÃvagama÷, na cedaæ ÓakyakaraïamityabhiprÃyeïÃha---gatvà gatveti ||38|| atra codayati---nanu ceti / ayamabhiprÃya÷--- na tÃvad vipak«ÃdavyÃv­tto heturgamaka÷, na ca sarve vipak«Ã gatvopalabdhuæ Óakyante, ato 'vaÓyamekadeÓasthasyaivÃnupalabdhyà vipak«Ãd hetorvyatireko grahÅtavya÷ / tadvadihÃpi bhavi«yatÅti / dhÆmÃdayaÓca te vyatirekiïaÓceti dhÆmÃdivyatirekiïa÷ / agnyÃdyabhÃve ye vyatirekiïo dhÆmÃdayaste«ÃmagnyÃdyabhÃvadeÓÃgamanÃd vyatireko na sidhyatÅti ||39|| ________________________________________________________ yasya vastvantarÃbhÃva÷ prameyastasya du«yati / mama tvad­«ÂamÃtreïa gamaka÷ sahacÃriïa÷ // Msv_5,7.40 // nanvevamitaratrÃpi sambandho 'nupalabdhita÷ / caitrÃbhÃvasya bhÃvena d­«ÂatvÃdupapadyate // Msv_5,7.41 // sÃhitye mitadeÓatvÃt prasiddhe cÃgnidhÆmayo÷ / vyatirekasya cÃd­«Âergamagatvaæ prakalpyate // Msv_5,7.42 // pariharati---yasyeti / vyatirakepradhÃnavÃdino hi bauddhasyÃsati vipak«Ãd vyatirekagrahaïe na heturgamako bhavati, vastvantarÃbhÃvo hi tasya prameya÷, agnyÃdervastuno / anyasyÃnagnyÃderabhÃva iti yÃvat / sa hi sarvÃnagnivyatirekamantareïa na sambhavati, mama tu sahacÃriïo heturgamaka÷, anvayamÃtraniyamena / sa ca vipak«ÃdarÓanamÃtreïa dvitraireva darÓanai÷ sidhyatÅti ||40 ||nanvanvayavÃdino 'pyajÃtÃtiv­ttakapratyutpannÃnantadeÓavartivahnisahacaritadhÆmadarÓanaæ durlabhameva / atha katipayÃgnisÃhityadarÓanÃdevÃsahitÃvagatà api vahnayo 'numÅyante, evaæ tarhÅhÃpi caitrÃbhÃvasya jagadavartina ekadeÓabhÃvena sambandha upapadyata eva / atrÃpi hyekatra caitre bhavati katipaye«u tadabhÃvo d­«Âa eva, tÃvatà ca sarvatrÃbhÃvo 'vumÃsyata ityÃha--- nanvevamiti ||41|| atra parihÃramÃha---sÃhityaiti / ayamabhiprÃya÷--- na hi no vyaktivi«ayamanumÃnam, api tarhyÃk­tivi«ayam, Ãk­tyoÓca prativyaktik­tsnasamavÃyÃtsulabhameva sÃhityadarÓanam, sak­ddarÓanenaiva hyÃk­tyo÷ sÃhityamavagamyate / ata eva dvitrÃdidarÓanamapi vyabhicÃrÃÓaÇkÃyÃæ niyamÃrthamabhyarthyate / avagate hi sÃhitye bhavati ÓaÇkÃ--- kimayamaupÃdhika÷ saæsargo dhÆmasyÃgninà saha Ãhosvit sahaja eveti, tatrÃsak­ddarÓane 'nvayÃvyabhicÃrÃdupÃdhyantarapraveÓakÃraïÃbhÃvÃtsvÃbhÃviko 'syÃgninÃnvaya iti bhavati mati÷ / agnestu prathamamavagatasambandhasyÃpi dhÆmena darÓanÃntare vyabhicÃradarÓanÃdÃrdrendhanÃdirupÃdhiranupraviÓati / naca deÓÃdibhede vyabhicÃrà ÓaÇkÃ, sak­ddarÓanÃvadhÃritasÃhacaryayorhi dvayorapyagnestÃvad vyabhicÃro d­«Âo ________________________________________________________ iha sÃhityamevedamekasya sahabhÃvina÷ / anantadeÓavartitvÃnna tÃvadupapadyate // Msv_5,7.43 // nanu deÓÃntaraæ ÓÆnyaæ caitreïaivaæ pratÅyate / taddeÓavyatiriktatvÃtsamÅpasthitadeÓavat // Msv_5,7.44 // viruddhÃvyabhicÃritvaæ tadvadeva hi gamyate / samÅpadeÓabhinnatvÃccaitrÃdhi«ÂhitadeÓavat // Msv_5,7.45 // puru«asya tu kÃrtsnyena yadekatropalambhanam / dvitrÃdidarÓanenaiva,tad yadidhÆmo 'pyagniæ vyabhicaret, asyÃpi hi dvitricaturaireva darÓanairvyabhicÃro d­Óyeta, na ca d­Óyate / ato 'gnyanvitasvabhÃvo 'yamiti niÓcÅyate / yasya tvevamapyanÃÓvÃsa÷ / tasya sarvapramÃïe«veva kvacid vyabhicÃradarÓanÃdanÃÓvÃsa÷ syÃt / vipak«avyatireko 'pi caivamarthÃdeva siddho bhavati / sa hi prathamamanvicchato vipak«adeÓÃnÃmanantatvÃd durlabho bhavati / svabhÃvaniyame tu j¤Ãte svabhÃvasyÃvyabhicÃrÃt sulabho vyatireka÷ / na hi svÃbhÃvikamu«ïatvamantareïa kvacit kadÃcidagnirbhavatÅti kaÓcidÃÓaÇkate / mitadeÓatvÃditi / parimitadeÓatvÃdityartha÷ ||42|| ekadeÓabhÃvajagadabhÃvayostu naivaæ sÃhityaj¤Ãnaæ bhavatÅtyÃha--- iheti / eko hyatra sarvatrÃbhÃva÷ sahabhÃvayanantadeÓavartÅ, na tvagnidhÆmÃk­tivat parimitadeÓa÷, ato 'tra durgrahaæ sÃhityamiti ||43|| atra codayati---nanviti / anumÃnena deÓÃntarÃbhÃvaÓcaitrasya pratÅyate / evaæ hyanumÃsyate / parok«Ã÷ sarvabhÆmayaÓcaitrÃbhÃvasambandhÃ÷, tadÃkrÃntadeÓavyatirekitvÃt sthitacaitradeÓamamÅpavaditi ||44|| pariharati---viruddheti / kathaæ hi viruddhÃvyabhicÃritvamata Ãha--- tadvaditi / tadvaccaitravaddeÓÃntaramiti / ator'thÃpattyaiva sarvatrÃbhÃvo 'vagantavya÷, nÃnyà gatirasti ||45|| tathÃtu taæ g­hÅtvÃsÃhityagrahaïapura÷ saraæ yadyanumÃnami«yate tadarthÃpattipÆrvakam, etÃvatà ca siddhamarthÃpatte÷ prÃmÃïyamityabhiprÃyeïÃha--- puru«a ________________________________________________________ tasyÃnyathà na siddhi÷ syÃdityanye«vasya nÃstità // Msv_5,7.46 // tenÃrthÃpattipÆrvatvamatra yatra ca kÃraïe / kÃryadarÓanata÷ Óakterastitvaæ sampratÅyate // Msv_5,7.47 // syetyatrÃntena / yastu vadati--- svÃtmanastÃvadekatra sata÷ sarvatrÃbhÃvena sambandho d­«Âa÷ ato 'nyasyÃpyanuminotÅti / sa vaktavya÷ svÃtmana eva sarvatrÃsattà kathamavagamyate, yadyabhÃvena, kasyeti vaktavyam, na tÃvatpratyak«asya niv­ttyà dÆradeÓe«vabhÃva÷ Óakyate 'vagantum, dÆratvÃdeva te«ÃmanupalabdhiyogyatvÃnna svÃtmano 'bhÃvaste«u Óakyate 'vagantum / atha tatra sato dÆrasthatvameva na syÃt, ata÷ sahaiva deÓÃntare svaÓarÅramupalabdhiyogyaæ bhavati, yogyatvÃccopalabhyet, yo hi yatra bhavati tasya sahaivÃdhÃreïÃtmopalabdhiyogyo bhavati, na ceha tathÃ, ato na deÓÃntare«avastÅti / evaæ cÃnumÃnena deÓÃntarÃbhÃvo grahÅtavya÷ / na pratyak«ÃbhÃvena / tatra ca viruddhÃvyabhicÃritoktaiva--- deÓÃntarÃïi vimatipadÃni caitravanti caitravaddeÓasamÅpavyatiriktadeÓatvÃccaitravaddeÓavaditi / yatra ca pratihetunà sandeha÷ kriyate tatra balavatÃnyena sarvatrÃbhÃvena samartham / sà hyevaæ pravartate, yadetadekatra kÃrtsnyena caitrasyopalambhanaæ tannopapadyate, yadi deÓÃntare caitro bhavet, dvedhà hi bhÃvÃ÷ prÃdeÓikà vibhavaÓca, vibhavo 'pi dvedhÃ, sarvavyÃpina÷ svÃÓrayavyÃpinaÓca / pÆrve gaganÃdaya÷ / uttare jÃtyÃdaya÷ / yaddhi sarvasaæyogibhiranÃgatairagataæ sambadhyate, tadvibhutayà prasiddham, tayà cÃtmÃkÃÓÃdaya iti vibhava ityucyante / na tÃvadÃkÃÓavaccaitra÷, ekatra parisamÃpto hi parimaï¬ala÷ so 'vagamyate / na ca yathÃvayavÅ svÃvayave«u vartate tathà deÓÃntare vartitumarhati / yadi hi tasyÃnyatra bhÃgÃ÷ bhaveyu÷ iha k­tsno nopalabhyeta / bhavanvÃntarÃle vicchedÃdanyo bhavet / na ca jÃtivad vartitumarhati / jÃtirhyamÆrtÃ, saikatra nahÅdaæ sÃmÃnyam / saæyogo 'sya deÓÃntareïa sambandha÷ / sa ca nÃgatasya sambhavati / gatvà hyavaæ deÓÃntarai÷ saæyujyamÃno d­Óyate / ata eva na vibhu÷ / ________________________________________________________ kÃryasya nanu liÇgatvaæ na sambandhÃnapek«aïÃt / d­«Âvà sambandhitÃæ cai«Ã Óaktirgamyeta nÃnyathà // Msv_5,7.48 // taddarÓane tadÃnÅæ ca pratyak«ÃderasambhavÃt / arthÃpatte÷ pramÃïatvaæ trailak«aïyÃd vinà bhavet // Msv_5,7.49 // ato 'syana katha¤cidekatra sato 'nyatra sattvamupapadyata ityanyatrÃbhÃvamantarbhÃvya k­tsnabodha÷ samarthyate, kà punaratrÃnupapatti÷, nÃtra k­tsnabodhasya kenacit pratighÃto daÓyate / bhÃvÃnumÃnenaiva kevalaæ tu durbale pratighÃtahetau tadabÃdhenaivÃrthÃpattirÃtmÃnaæ labhate / durbalaæ ceha bhÃvÃnumÃnaæ pratihetuviruddhatvÃt / yatra tu tulyabalamubhayamekatropanipatitaæ bhavati, tatrÃrthÃntarakalpanayopapattiriti na ki¤cidanupapannamiti / evaæ tÃvadabhÃvapÆrvikÃyà arthÃpatteranumÃnÃd bheda ukta÷, pratyak«apÆrvikÃyà bhedamidÃnÅæ darÓayituæ tatpratij¤Ãnaæ tÃvadÃha--- yatra ceti / yatrÃpi dÃhÃdikÃryadarÓanÃdagnyÃde÷ kÃraïasya ÓaktirastÅti kalpyate tatrÃpyarthÃpattireva prathamà / yadi tu paÓcÃdanumÃnaæ bhavati bhavatu / bhëyodÃh­tatvÃccÃbhÃvapÆrvikÃyà eva prathamamanumÃnÃd bhedo varïita iti ||46,47|| atrÃnumÃnavÃdinÃæ liÇgamupanyasyati---kÃryasyeti / evaæ hi manyante--- dvividhamanumÃnaæ d­«Âasvalak«aïavi«ayamad­«Âasvalak«amavi«ayaæ ca saæyogavibhÃgÃdibhya iva kriyÃdyanumÃnam / kÃryaæ hi kÃraïena sÃmÃnyato j¤Ãtasambandhamiti tatastatpratÅtiranumÃnabhevedamiti / etadapi dÆ«ayati--- na sambandheti / yena hyekadà bÅjÃdaÇkuro d­«Âa÷ so 'nyadà tathÃvidhÃdeva punaranupalabhamÃna÷ svabhÃvÃnumÃnena janayitavyo 'nenÃÇkura ityanumimÃna evÃtrà ÓaÇkate kathamaÇkuro na jÃyata iti, tata÷ kalpayati--- asti kaÓcid bÅjasamavÃyÅ Óaktibhedo yadvaÓÃt prÃk kÃryamÃsÅdadya ca nÃstÅti / taccedamanapek«itasambandhasyaiva purÃtanedÃnÅntanÃÇkuradarÓanÃdarÓanavicÃrÃdeva j¤Ãnaæ jÃyamÃnaæ kathamanumÃnamiti / api ca sambandhagrahaïÃdhÅnameva sarvamanumÃnaæ na tadag­hÅtayo÷ sambandhino÷ sambhavati / na ceha tayoratÅndriyà Óakti÷ ________________________________________________________ anumÃnÃdabhinnatvÃnnoktau jayaparÃjayau / vaghyaghÃtakabhÃvena yau sarpanakulÃdi«u // Msv_5,7.50 // pÅno divà na bhuÇkte cetyevamÃdivaca÷ Órutau // Msv_5,7.51 // tÃmarthagocarÃæ kecidapare ÓabdagocarÃm / kalpayantyÃgamÃccainÃmabhinnÃæ pratijÃnate // Msv_5,7.52 // pramÃïÃntareïa Óakyate 'nubhavitum, ata eva ca na tadvato 'pi grahaïaæ sambhavati, ata÷ kathamag­hÅtasambandhÃt kÃryÃcchaktitadvato÷ siddhiriti / tadetadÃha--- d­«Âaveti / nanvavagataæ tÃvat kÃryasÃmÃnyaæ kÃraïasÃmÃnyena vyÃptamiti, atastadanumÃsyate / satyam, kintu Óaktikakalpanayà vinà kÃraïÃkhyaiva na nivartate / aÇkuro hi bÅjabhÃvabhÃvÅ vyabhicaritabhÃvÃntaraÓca bÅjakÃraïaka ityavagata÷ satyapi tu bÅje 'jÃyamÃnastadapi vyabhicaratÅti kÃraïÃvagatirevÃvasÅdati, tÃæ ÓaktikalpanayottabhnÃti / kÊptÃyÃæ ca Óaktau kÃraïasambandhinyÃmarthÃpattyà yadi sambandho 'vagamyate tadastu siddhÃntavacchaktisiddhÃvarthÃpatti÷ pramÃïamiti / anumÃnalak«aïÃd vinÃr'thÃpattirjÃyamÃnà pramÃïÃntaramityupasaæharati--- arthÃpatteriti ||49|| v­ttyantarodÃh­tamudÃharaïa dÆ«ayati---anumÃnÃditi / jayo hi parÃjayena viditavyÃptiriti tamekatra ghÃtake nakule d­«Âvà pratipak«asya parÃjayo 'vagamyate / parÃjayadarÓanena pratipak«asya jaya iti / nedamarthÃpattÃvudÃhÃryamiti ||50|| ÓrutÃrthapattirabhidhÃsyata ityuktam, tÃmidÃnÅmudÃharati--- pÅna iti ||51|| asyÃÓca vi«ayaæ pratyasti vivÃda÷ / tamekanirdhÃraïÃrthamupanyasyati---tÃmarthetikalpayantyantena / sarve cÃgamÃbahirbhÆtÃmÃti«Âhanta ityÃha--- ÃgamÃcceti ||52|| ________________________________________________________ prÃyaÓaÓcÃnayà vede vyavÃhÃro vyavasthita÷ / so 'vaidika÷ prasajyeta yadye«Ã bhidyate tata÷ // Msv_5,7.53 // vacanasya Órutasyaiva so 'pyartha÷ kaiÓcidÃÓrita÷ / tadarthopaplutasyÃnyairi«Âo vÃkyÃntarasya tu // Msv_5,7.54 // na tÃvacchrÆyamÃïasya vacasor'tho 'yami«yate / na hyanekÃrthatà yuktà vÃkye vÃcakatà tathà // Msv_5,7.55 // padÃrthÃnvayarÆpeïa vÃkyÃrtho hi pratÅyate / na rÃtryÃdipadÃrthaÓca divÃvÃkyena gamyate // Msv_5,7.56 // na divÃdipadÃrthÃnÃæ saæsargo rÃtribhojanam / na bhedo yena tadvÃkyaæ tasya syÃt pratipÃdakam // Msv_5,7.57 // ÃgamÃbhedÃbhyupagame 'bhiprÃyamÃha---prÃyaÓaiti / phalÃpÆrvavidhyantÃdisiddhau bhÆyÃnasyà vede upayoga÷, sarvo 'nÃgamatvevaidika÷ syÃditi ||53|| Ãgamikatve 'pyavÃntaravipratipattimupanyasyati---vacanasyeti / atra ni«kar«aæ darÓayati---na tÃvaditi / kÃraïamÃha--- na hÅti / vÃkyaæ tÃvadavÃcakam, pragevÃneke«ÃmarthÃnÃmiti ||55|| yadyavÃcakaæ kathaæ vÃkyÃdarthapratÅtirata Ãha---padÃrtheti / etacca tadabhÆtÃdhikaraïe vak«yata iti / nanu rÃtryÃdivÃkyÃrtho yadi divÃvÃkyenÃnabhihita÷ padÃrthÃnvayarÆpeïaiva svÃrthavad gamayi«yate / ata Ãha--- na rÃtryÃdÅti / na hi divÃvÃkye rÃtryÃdipadÃrthÃ÷ santi, kutastatra te«Ãmanvaya iti ||56|| nanu divÃdipadÃrthÃnvayÃdeva rÃtryÃdivÃkyÃrtha÷ pratye«yate, ata Ãha---na divÃdÅti ||57|| ________________________________________________________ anyÃrthavyÃp­tatvÃcca na dvitÅyÃrthakalpanà / tasmÃd vÃkyÃntareïÃyaæ buddhisthena pratÅyate // Msv_5,7.58 // tasya cÃgamikatve 'pi yattad vÃkyaæ pratÅyate / pramÃïaæ tasya vaktavyaæ pratyak«Ãdi«u yad bhavet // Msv_5,7.59 // na hyanuccÃrite vÃkye pratyak«aæ tÃvadi«yate / nÃnumÃnaæ na cedaæ hi d­«Âaæ tena saha kvacit // Msv_5,7.60 // yadi tvanupalabdhe 'pi sambandhe liÇgate«yate / taduccÃraïamÃtreïa sarvavÃkyamitirbhavet // Msv_5,7.61 // na cÃrthÃpattigamyÃni sarvai÷ sarvavacÃæsi hi / sambaddhÃnyupalabdhÃni yena te«vanumà bhavet // Msv_5,7.62 // na hyanekÃrthateti yaduktaæ tad viv­ïÃti---anyÃrtheti / ato vÃkyÃntarasyaivÃyamartho na dinÃvÃkyasyetyÃha--- tasmÃditi ||58|| evaæ tÃvanna mÆlÃgamasyÃyamartha÷, yena tu vÃkyÃntareïa buddhisthenÃyamartho 'vagamyate, tasyaiva pratyak«Ãdi«u madhye pramÃïaæ nirdhÃraïÅyamityÃha--- tasyeti ||59|| tatra pratyak«aæ tÃvanna tatsiddhau pramÃïamityÃha---na hÅti / anumÃnamapi tena sambaddhasya divÃvÃkyasyÃdarÓanÃnna sambhavatÅtyÃha--- nÃnumÃnamiti ||60|| aviditasambandhe tu divÃvÃkye liÇga i«yamÃïe 'vyavasthetyÃha---yadi tviti ||61|| yadi tÆcyate sambandhamevadivÃvÃkyasya rÃtrivÃkyenag­hÅtvà tatastadanumÃsyata iti, sidhyatyevam, na tuÓrutÃrthÃpattivedyÃni sarvÃïi lokavedavÃkyÃni sarvai÷ pratipÃdakavÃkyai÷ sambaddhÃnyavagatÃni / ata÷ kathaæ tebhyastÃnyanumÅyanta ityÃha---na ceti ||62|| ________________________________________________________ na ca sattÃnumÃnena viÓe«o vÃnumÅyate / iha vÃkyaviÓe«asya sattaiva tvavagamyate // Msv_5,7.63 // pÆrvasiddha÷ svatantror'tha÷ svatantreïa viÓe«ita÷ / dharmÅ dharmaviÓi«Âo 'tra nÃnumeya÷ pratÅyate // Msv_5,7.64 // atha Órutasya vÃkyasya mÅyate tadviÓi«Âatà / tata÷ pak«o 'bhyupeta÷ syÃdaprasiddhaviÓe«aïa÷ // Msv_5,7.65 // ki¤ca liÇgÃntarÃbhÃvÃdetasya yadi liÇgatà / pratij¤ÃrthaikadeÓatvaæ padavat tai prasajyate // Msv_5,7.66 // tadvadeva nirÃkÃryà vacasordharmadharmità / nÃg­hÅte hi taddharmo g­hÅte nÃnumeyatà // Msv_5,7.67 // itaÓca nÃnumÃnamityÃha--- na ceti / kenaciddhi sÃmÃnyÃtmanà j¤Ãtasambandhena viÓi«Âaæ ki¤cidanumÅyate na vastusattÃmÃtram / na ca viÓi«Âa÷, aj¤ÃtasambandhatvÃt iha tu tadubhayaæ viparÅtamiti ||63|| yataÓcÃtra vÃkyÃsvarÆpameva prameyamata÷ parvatÃdiriva pÆrvasiddha÷ svatantro 'sambaddha÷ kenacidagnyÃdineva svatantreïa kenacid viÓe«ito dharmÅ dharmaviÓi«Âo nÃstÅtyÃha--- pÆrvasiddha iti ||64|| atha Órutameva vÃkyaæ dharmitayopÃdÃyÃÓrutavÃkyaviÓi«Âatà sÃdhyate tatastadaprasiddheraprasiddhaviÓe«aïa÷ pak«a ityÃha--- atheti ||65|| api ca Órute vÃkye 'ÓrutavÃkyaviÓi«Âe sÃdhyamÃne na tÃvat ki¤cilliÇgamupalabhyate, na cÃliÇgakanumÃnaæ bhavati, tad yadi tadeva punarliÇgami«yate tata÷ pratij¤ÃrthaikadeÓitvam, yathà pade pak«Åk­ter'thaviÓi«Âe sÃdhyamÃne 'bhihitamityÃha---ki¤ceti ||66|| dharmadharmibhÃvo 'pi divÃvÃkyarÃtrivÃkyadayo÷ ÓabdÃrthayoriva nirÃkÃrya ityÃha--- tadvadeveti / yathà tatrÃrthe dharmiïyapratipanne na padaæ taddharma ityuktam, evamihÃpi nÃpratipanne rÃtrivÃkye taddhadharmatayà divà ________________________________________________________ kriyÃkÃrakasambandhÃd­te nÃsti tu dharmatà / avÃcakatayà caitanna dharmo vi«ayÃtmanà // Msv_5,7.68 // pratÅtervÃcakatvaæ cet prasaktÃnekaÓaktità / anumÃvi«ayotthaæ tu dharmatvaæ ni«phalaæ bhavet // Msv_5,7.69 // padÃrthairapi tadvÃkyaæ nÃsambandhÃt pratÅyate / sÃmÃnyÃnyanyathÃsiddherviÓe«aæ gamayanti hi // Msv_5,7.70 // vÃkyaæ pratÅyate / atha tu pak«adharmatÃpratipattyarthaæ tat prathamamavagatamityucyate tato 'numeyÃbhÃva ityabhiprÃya÷ / abhiprÃyaæ viv­ïoti--- nÃg­hÅta iti ||67|| api ca tatraiva pade varïitam--- na kriyÃkÃrakasambandhÃd­te sambandho bhavatÅti / ato yathà padasya na kaÓcit kriyÃnivandhanor'thasambandho 'stÅti na taddharma ityuktam, evaæ divÃvÃkyasyÃpi rÃtrivÃkyadharmata nirÃkÃryetyÃha---kriyeti / na cÃtra vi«ayavi«ayibhÃvarÆpÃpi dvayÃrvÃkyayo÷ ÓabdÃrthayoriva sambandho bhavati ucyate hi ÓabdenÃrtha÷, na tu vÃkyaæ vÃkyÃntarasya vÃcakamityÃha--- avÃcaketi / pade tvarthapratÅtijanakatvena tadvi«ayatÃmaÇgÅk­tyÃnumeyÃbhÃvo darÓita÷ / iha tu vÃkyasyÃvÃcakatvÃt tadvi«ayatvameva pratyetuæ na Óakyate iti viÓe«a÷ ||68|| yadi tÆcyate pratÅyate tÃvad divÃvÃkyÃd rÃtrivÃkyam, atastasyÃpi tadvÃcakatvamityasti vi«ayavi«ayilak«aïa÷ sambandha iti, tatraikaæ vÃkyamanekÃrthamabhyupagataæ bhavet, svÃrthaæ hi tatpratipÃdayati rÃtrivÃkyamapi, na caivaæ nyÃyyamityabhiprÃyeïÃha---pratÅteriti / athocyeta--- mÃbhÆdavÃcakatayà tdavi«ayatvam,tena tu tadvÃkyamanumÅyate, atastalliÇgamanumÃnavi«ayatayà liÇgameva divÃvÃkyaæ taddharmatayÃbhidhÅyata iti / yattÃvadanumÃnavi«ayabhÃvÃdutthitaæ taddharmatvaæ tadanumÃnasya pÆrvasiddhatvÃnni«phalamityÃha--- anumeti ||69|| evaæ tÃvad divÃvÃkyamaliÇgamityuktam, tadgatapadÃrthÃnÃmapyevameva liÇgatà nirÃkÃryetyÃha---padÃrthairiti / nanvag­hÅtasambandhà eva padÃrthà ________________________________________________________ na tu vÃkyÃntareïai«Ãæ vinà ki¤cinna sidhyati / na cÃpyanya÷ prakÃro 'sti tena vÃkyena saÇgatau // Msv_5,7.71 // athaitadvÃci kalpyeta vÃkyamanyat tathaiva ca / prasaÇgÃt tatra dÆre 'pi nÃsambandhÃt pramucyate // Msv_5,7.72 // tataÓca prathamÃdeva varaæ j¤ÃtumasaÇgatÃt / anvayavyatirekau ca prati«edhyau pade yathà // Msv_5,7.73 // yathà vÃkyÃrthaæ gamayanti, evaæ rÃtrivÃkyamapi kiæ na gamayanti, ata Ãha--sÃmÃnyeti / kriyÃsÃmÃnyaæ kÃrakasÃmÃnyaæ và pratipannamalabdhetaretaravyati«aÇgamanyathà na sidhyatÅti taæ viÓe«aæ gamayati, yaÓcÃsau viÓe«a÷ sa eva tu vÃkyÃrtha ityucyate iti ||70|| na cai«a prakÃro rÃtrivÃkyapratipÃdane sambhavatÅtyÃha---na tviti / yadyapi divÃvÃkyaæ na rÃtrivÃkyasya vÃcakam, tathÃpi kalpayi«yÃma÷, tataÓca tatpratye«yata iti / tadidamÃÓaÇkete tÃvat --- athaitadvÃcÅtyanyadantena / atra dÆ«aïamÃha--- tathaiveti / atra tÃvadevaæ vÃkyÃntarakalpanÃyÃæ pramÃïameva nÃstÅti tadanÃd­tya tÃvadanavasthÃmÃpÃdayati, yadapi kalpitaæ vÃkyaæ tadapi na rÃtrivÃkaymavagamayituæ Óaktam / na ca tadasambaddhameva tasya gamakamiti yuktam / punarapi vÃkyÃntarakalpanÃyÃæ sa eva do«a÷ / evaæ yadeva ki¤cid vÃkyaæ kalpayitumi«yate tadeva nÃsambaddhaæ gamakamityanavasthÃpata iti ||72|| atha tvantimamasambaddhameva gamakamiti kalpyate, tad varaæ prathamasyaiva tathÃvidhasya gamaktavaæ kalpatum, kiæ vÃkyÃntarakakalpanayà / naca tadyuktamityabhiprÃyeïÃha--- tataÓceti / evaæ tÃvat pak«adharmatvÃdyasambhavena rÃk«ivÃkyasyÃnumeyatvaæ nirastam, anvayavyatirekayorapi padavat prati«edho darÓayitavya ityÃha--- anvayeti / nahi satyeva rÃtrivÃkye divÃvÃkyaæ ________________________________________________________ ÓrutavÃkyena sÃd­Óyaæ nÃÓrutasyÃsti ki¤cana / tasmÃdanupamÃnatvamarthasyÃpyanayà diÓà // Msv_5,7.74 // upamÃnatvaliÇgena vÃkyaæ prati nivÃrite / arthe 'pi caivameva syÃt tasmÃt pÆrve«vasambhava÷ // Msv_5,7.75 // ata÷ Órutasya vÃkyasya yadarthapratipÃdanam / tadÃtmalÃbha eva syÃd vinà netyetadi«yate // Msv_5,7.76 // etadarthÃd vinà nÃyamityartha÷ kiæ na kalpyate / vÃkyÃrthavacca kiæ nÃyamÃgamÃrtha÷ pratÅyate // Msv_5,7.77 // nÃsatÅtyanvayavyatirekau sta÷, taddeÓatatkÃlÃdisambandhasyÃbhÃvÃt / na ca j¤ÃnÃnvayo 'satyapi rÃtrivÃkyaj¤Ãne vyutpannasya divÃvÃkyaj¤ÃnÃd, vij¤ÃnottarakÃlabhÃvinoÓcÃnvayavyatirekayostadanupayogÃdityÃdipadavaddarÓayitavyamityabhiprÃya÷ ||73|| evaæ tÃvat pratyak«ÃnumÃnÃgamairna rÃtrivÃkyaæ pratÅyata ityuktam, upamÃnamapi tatra na pramÃïamiti darÓayati---ÓrutavÃkyeti tvamantena / divÃvÃkyavacca tadarthenÃpi na rÃtrivÃkyamupamÅyata ityÃha--- arthasyeti ||74|| yathà ca rÃtrivÃkyasya divÃvÃkyatatadarthÃbhyÃmupamÃnaæ nirastamevaæ rÃtrivÃkyÃrthasyÃpi tÃbhyÃæ nirasanÅyamityÃha--- upamÃnatveti syÃdantena / upasaæharati--- tasmÃditi ||75|| ata÷ pramÃïÃntararÃbhÃvÃdarthÃpattireva rÃtrivÃkyÃvagame ÓaraïamityÃha---ataiti / pratyak«ad­«Âaæ pÅnatvaæ bhojanaprati«edhena pratihanyate, pÅnatvena divÃbhojanam, ata÷ parasparapratighÃtÃd divÃvÃkyasya svÃrthapratipÃdanamevÃnupapadyamÃnaæ rÃtrivÃkyamanupraveÓayati, ata÷ tadrÃtrivÃkyaæ kalpyata iti ||76|| tÃmarthavi«ayÃmiti yadktaæ tadidÃnÅæ dÆ«ayitumupanyasyati---etadarthÃdvineti / ayamabhiprÃya÷--- pÅntavaæ hi bhojanaprati«edho và paraspareïa pratihanyate tayoÓcÃrthakalpanayaivÃtmalÃbha÷ / pÅnasya hi divà ni«iddhe ________________________________________________________ savikalpavij¤Ãnai÷ Óabda÷ pÆrvaæ pratÅyate / labdhaprayojane vÃkye paraæ nÃgamikaæ ca na÷ // Msv_5,7.78 // bhojane, rÃtribhojanenaiva pÅnatvamupapadyate, na rÃtrivÃkyenÃtor'thakalpanaiva yukteti / api ca, yathà parairabhidhÅyamÃno 'pi padÃrthÃnupapattyà gamyamÃno vÃkyÃrtha ÃgamÃrtho bhavati / evaæ vÃkyÃrthÃnupapattigamyo 'pyartha÷ kiæ nÃgame 'ntarbhavatÅtyÃha--- vÃkyÃrtheti ||77|| prathamaparicodanÃæ tÃvat pariharati---savikalpaketi / savikalpako hi ÓrutÃrthÃpattibodha÷ savikalpaj¤ÃnÃni ca Óabdapura÷ sarÃïi / ata÷ ÓabdaparyavasitÃyÃmarthÃpattau ÓabdÃdeva sidhyannartho nÃrthÃpattervi«aya iti / nanvevaæ sarvapramÃïavikalpe«u samÃnamidam, indriyaliÇgÃbhyÃmapi Óabdapura÷ saramevÃgni÷ pratÅyate, tatastayorapi ÓabdaparyavasÃyitaiva bhavet atastatra sm­tistha eva Óabdo 'pratyÃyaka÷, tadihÃpi samÃnam / yathà hi karmendriyamarthenaiva sannik­«Âamiti tameva prakÃÓayati liÇgaæ cÃrthena sambaddhamiti ta gamayati, na Óabdam, evamihÃpyanupapadyamÃnor'thenaivopapadyate na Óabdena / tathà ca d­«ÂÃrthÃpattayor'thavi«ayà eva / atrocyate / satyamarthadvÃrikeva vÃkyÃntaramevÃkÃÇk«ati, yathà padaæ padÃntaram / na hi pacatÅtyukte odanapratyak«eïÃkÃÇk«Ã nivartate, kiæ tarhi odanamiti padena, evaæ vÃkyamapyanupapadyamÃnatayÃvagataæ vÃkyÃntaramevÃkÃÇk«ati, na tu tamarthaæ svarÆpeïa / ata eva nirvÃpamantre 'tideÓÃd vik­tiæ gate prÃk­tadevatÃyà abhÃvÃt tatpadaniv­ttau tasya sthÃne sÆryÃyeti padamÆhyate / chedanamantre tvi«etvetyatra chinadmÅti padamadhyÃhriyate / h­dayasyÃgne 'vadyati atha jihvÃyà atha vak«asa ityatrÃpadyatipadÃnu«aÇga÷ / na cÃrtha evÃnu«ajyate 'anu«aÇgo vÃkyasamÃpti÷ sarve«u pek«yate ÓabdollekhenÃpi g­hyamÃïa÷, kinnvartharÆpeïaiva, tamarthaæ vikalpayani Óabdantvastu nÃma sanmÃtratayà / yadi tu tatrÃpi Óabdo 'pek«yate tiraÓcÃmarthavikalpo na syÃt, sa ca nÃsti d­Óyeta hi te«Ãmapi hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrtha÷ prayatna÷ / t­«ità hi gÃvastaÂÃkÃni gacchanti, var«ÃtapÃbhi ________________________________________________________ nanu cÃsati sambandhe sati vÃnavadhÃrite / gamyaj¤Ãnamidaæ vÃkyaæ prasajyetÃpramÃïakam // Msv_5,7.79 // bhÆtÃÓca tatpratÅkÃrak«amaæ deÓam / ato 'Óabdaj¤ÃnÃmapyanumÃnÃdivikalpadarÓanÃnna tatra ÓabdÃpek«ÃstÅti niÓcÅyate / ÓrutÃrthÃpattibodhastu tiraÓcÃæ nÃstyeva, Óabdavyutpattijo hyasau, na ca te«ÃmasÃvastÅti pratyak«e 'pi varïitam / anye«ÃmapyavyutpannamaÓabdÃnÃæ ÓrutÃrthÃpattibodho na d­Óyate / kiæ punastiraÓcÃm / atho 'nvayavyatirekÃbhyÃmagamyate 'sti ÓabdÃpek«Ã ÓrutÃrthÃpattau÷ / anumÃnÃdi«u tu saæskÃrodabodhenÃvarjanÅyatayÃstu nÃma Óabdasm­ti÷, na tu ÓabdÃpek«Ã / ato 'tra vÃkyasyÃnupapannasya vÃkyÃntaramevÃrthavadupapÃdakaæ na tvarthamÃtraæ ÓabdamÃtraæ và / ata evÃg­hÅtasambandhasyÃrthamavidu«a÷ Órute 'pyupapÃdake vÃkye nÃnupapannavÃkyÃrthaj¤Ãne 'nupapatti÷ ÓÃmyati, pratipannÃrthasyÃpyÃÓayakalpanà / ato na ÓrutavÃkyasya nyÆnatÃbuddhirnivalabdhaprayojana iti / yÃvaddhayak­tÃrtha÷ ÓabdastÃvad bodho 'vagamyate, sa tadartho bhavati / prayojanavacano hyarthaÓabda÷ / ata eva vÃkyÃrtha ÃgamÃrtho bhavati / tu kriyÃkÃrakasaæsarge labdhaprayojanaæ vÃkyamiti tata÷ paramarthÃntaramavagamyamÃnaæ nÃgamikaæ bhavati / na hi prayojanatvÃvagatÃrthÃnupapattyà yadavagamyate nÃsÃdyata iti yuktaæ vÃkyÃrthasya pÆrvÃvagatasyÃgamÃrthÃtvam / ka÷ punarviÓe«a÷, ucyate / ÓrutÃgamÃrthatve yadi pramÃdÃt tannÃÓo bhavati tato yajurvedÃdivihitanÃÓanimittaæ prÃyaÓcitam, itarathà tvavij¤ÃtanÃÓanimittamiti yadyavij¤Ãto bhÆrbhuva÷ sva÷ svÃheti mahÃvyÃh­tÅ÷ samÃh­tya prÃyaÓcitaæ samupadiÓati / ÓrutÃrthÃpattivedya eva hi vedo 'vij¤Ãta ityucyate, sa hy­gÃdÅnÃæ nÃnyatamatvena j¤Ãyata iti ||78|| atra codayati---nanu ceti / na tÃvad divÃvÃkyarÃtrivÃkyayo÷ sambandho 'sti, sannapi và na vidita÷, na cÃviditasambandhÃnyadarÓa ________________________________________________________ sambandhasya pramÃïatvaæ sthitaæ kiæ ceÓvarÃj¤ayà / pratyak«asya pramÃïatvaæ kathaæ và saÇgatervinà // Msv_5,7.80 // astÅndriyÃrthasambandhastatra cennÃnapek«aïÃt / na hi pratyak«avelÃyÃæ sarveïÃsau nirÆpyate // Msv_5,7.81 // yenÃpi tu nirÆpyeta paÓcÃdanubhavÃdasau / na syÃdeva pramÃïÃÇgamasatà tulya eva sa÷ // Msv_5,7.82 // aprÃpyakÃriïÅ ye«Ãæ cak«u÷ Órotre ca te yathà / tajj¤Ãnasya pramÃïatvamicchantyevaæ bhavi«yati // Msv_5,7.83 // tasmÃdasattve sattve và sambandhasya yadeva na÷ / jÃyetÃbhaÇguraæ j¤Ãna tasyaiva syÃt pramÃïatà // Msv_5,7.84 // ne 'nyakalpanà yuktÃ, atipaprasaÇgÃt / pratibaddhasvabhÃvaæ hi pratibandhabalÃdeva pratibandhakamupasthÃpayati, apratibanadhena tvanyakalpanÃyÃæ na pratiniyame kÃraïamasti / ato 'pramÃïamevedaæ rÃtrivÃkyaj¤Ãnamiti ||79|| pariharati---sambandhasyeti / prabhÃïatvaæ pramÃkaraïatvamityartha÷ / karaïasÃdhanaÓca pramÃïaÓabda iti / akÃraïatvameva prÃmÃïye sambandhasya darÓayati--- pratyak«asyeti ||80|| nanvindriyÃrtasannikar«ajameva pratyak«amato nÃkÃraïaæ prÃmÃïye sambandha iti codayati---astÅticedantena / pariharati--- nÃnapek«aïÃditi / anapek«atvameva darÓayati--- na hÅti / nirÆpito hi sambandha÷ pramÃïotpattau kÃraïamanumÃne, na ceha tatheti ||81|| pratyak«ottarakÃlaæ tu nirÆpaïaæ na pramÃïÃÇganamityÃha---yenÃpÅti ||82|| api cÃprÃpyakÃrÅndriyavÃdipak«e svarÆpasattvamapi sambandhasya nÃstyeva, ato yathà te pratyak«aj¤Ãnasya pramÃïatÃmicchanti, evamihÃpi bhavi«yatÅtyata Ãha---aprÃpyeti ||83|| tenÃnÃd­tyaiva sambaddhamutpannamasandigdhamaviparÅtaæ ca deÓÃdibhede 'pi j¤Ãnaæ pramÃïamitayÃÓrayaïÅyamityÃha---tasmÃditi / jÃyata ittyanutpattilak«aïamaprÃmÃïyaæ nirasyati, abhaÇguramiti saæÓayaviparyayÃviti ||84|| ________________________________________________________ na cÃpyasyÃ÷ pramÃïatve kaÓcid vipratipadyate / bhedÃbhede visaævÃda÷ k­tastatra ca nirïaya÷ // Msv_5,7.85 // ­te yatra ca sambandhÃd buddhareva na jÃyate / tatra kiæ kriyatÃæ so 'pi prÃmÃïye naiva kÃraïam // Msv_5,7.86 // sm­tyà Órutiryà parikalpyate 'smin liÇgÃdibhiryà viniyojikà ca / phalÃdibhiryat paripÆraïaæ ca sambandhad­k tatra na kÃcidasti // Msv_5,7.87 // api cÃrthÃpattirapramÃïityalaukiko vivÃda iti / na hi tayà pravartamÃnÃnÃæ prav­tti÷ pratihanyate / prav­ttisÃmarthyaæ ca prÃmÃïyam / anumÃnÃd bhedÃbhedayorasti vivÃda÷, tatra cÃsmÃbhi÷ k­to nirïaya ityÃha---na cÃpÅti ||85|| yadyevamanumÃne 'pi sambandho nÃÇgamevÃpadyetÃta Ãha---­taiti / tatra hi buddhirevÃsati sambandhaj¤Ãne na jÃyata iti tadutpattau kÃraïamÃÓrÅyata eva / prÃmÃïyaæ tu tatrÃpi bÃdhavirahÅdeveti ||86|| vedopayogamarthÃpatterdarÓayati---sm­tyeti / bhÆyÃn khalu vedabhÃga÷ ÓrutÃrthÃpattipramÃïaka÷ sa tÃmantareïa na sidhyeta, yathaiva hi pÃÂhenÃbhivyaktà ÓrutirÃtmÃnaæ labhate, evaæ ÓrutÃrthÃpattipramÃïakà hi / yadÃha--- 'yathaiva pÃÂha÷ pratipattyupÃyastathaiva sÃmarthyamapi ÓrutÅnÃm / tenaiva caikÃæ na samÃmananti sahasrabhÃgaæ tu samÃmaneyu÷ ||' iti / yathà tÃvada«ÂakÃdivi«ayÃæ manvÃdism­timupalabhya tanmÆlakÃraïÃnvicchÃyÃmasambhbhavatsu bhramavipralipsÃnubhavapuævÃkyÃntare«u sm­te÷ svamÆlakÃraïamantareïÃnupapattyà Órutireva mÆlatayà kalpyate / tathà liÇgÃdibhi÷ svaviniyojikà Órutirupakalpyate---- yathà tÃvat prakaraïÃmnÃte mantre svÃdhyÃyavidhyadhyÃpite prayojanamantareïÃnupapadyamÃne kratvapek«ayà kaca sÃmÃnyata÷ kratÆpakÃrÃvagatau viÓe«Ãpek«ÃyÃæ mantraÓaktinirÅk«ayà yacchaknuyÃdityupabandhena ÓakyÃrtha ________________________________________________________ tatsarvamityÃdyasama¤jasaæ syÃt na cediyaæ syÃdanumÃnato 'nyà / evaæsvabhÃvÃpyanumÃnaÓabdaæ labheta cedasti yathepsitaæ na÷ // Msv_5,7.88 // iti arthÃpattivÃrttikam / vi«ayà mantrasya viniyojikà Órutirukalpyate / yathà barhirmantre 'nena lunÅyÃditi so 'yaæ laiÇgiko viniyoga÷ / vÃkyena tu yathà --- tasminneva mantre dÃmÅtyetat padaæ lavane Óaktamiti tadeva liÇge viniyujyate, padÃntarÃïi tu tatsamabhivyÃhÃrÃtmanà vÃkyenaiva / prakaraïavinoyagastu kadarÓapÆrïamÃsaprakaraïÃnmÃtÃnÃæ samidÃdÅnÃm, te hi prayojanÃkÃÇk«Ã÷, kratuÓcopakÃrasÃkÃÇk«a÷, tadevamubhayÃkÃÇk«ÃyÃmebhi÷ kratumupakuryÃditi Óruti÷ kalpyata iti / sthÃnavinoyogastu yathÃ--- darÓapÆrïamÃsayorevopÃæÓuyÃjakramÃdhÅtasya dabdhirnÃmÃsÅti mantrasya / tasya cÃnenopÃæÓÃyÃjamupakuryÃditi Óruta÷, adhvaryuretÃn kuryÃditi / aÓrutaphaletikartavyatÃke«u ca karmasu viÓvajitsauryÃdi«u pÆraïasamarthà Óruti÷ kalpyate 'viÓvajità yajeta svargakÃma'iti, sauryaæ caruæ nirvaped brahmavarcamasakÃma iti, Ãgneyavaditikartavyeteti / bhÆyÃneva¤jÃtÅyaka÷ ÓrutÃrthÃpattervedopayoga÷ / na cÃyamanumÃnÃdeva sidhyati / na hyatrÃnupapadyamÃnasya kalpanÅyena sambandha÷ kenacid d­«Âa÷ / na cÃnapek«itasambandhamanumÃnaæ bhavati, ator'thÃpattarevÃtra Óaraïam / sambandhad­giti / buddhÃvaupacÃriko d­gbhÃva iti / yadi nÃrthÃpatti÷ pramÃïamÃÓrÅyate sarvamidasama¤jasaæ syÃdityÃha---tatsarvamiti / yadi tu lak«aïato bhinnÃpi paÓcÃdanumÃnasÃmÃnyÃdanumÃnaÓabdena vaktumi«yate tadastu, siddhaæ na÷ pramÃïÃntaramityÃha--- evamiti|| ityupÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ arthÃpattipiraccheda÷ samÃpta÷ / ***************************************************************** athÃbhÃvapariccheda÷ / atra bhëyam--- 'abhÃve 'pi pramÃïabhÃvo nÃstÅtyasyÃrthasyÃsannik­«Âasye'ti / kiæ punaranena lak«yate / na tÃvat pramÃïam / nahi pramÃïÃbhÃvena pramÃïaæ lak«yata iti yuktam / pÆrvoktapramÃïÃbhÃvo lak«aïamiti cet / evaæ tarhi sarve«Ãæ pramÃïÃnÃæ samÃnamidam, sarvÃïyapi hi pramÃïÃnÅtaretarÃbhÃvarÆpÃïi Óakyante pramÃïÃbhÃva iti vaditum / na ca sarvapramÃïasÃdhÃraïaæ ki¤cidekaæ lak«aïamasti, yadabhÃvena «a«Âhaæ lak«yate / api ca--- pramÃïaæ nÃma kasyacitprameyasya vyavasthÃpakaæ bhavati / tadanena kiæ vyavasthÃpyata iti na vidma÷ / nanÆktaæ nÃstÅtyasyÃrthasyÃsannik­«Âasyeti / kimuktaæ bhavati / pratyak«Ãdyavi«o nÃstÅtyayamartho 'bhÃvasya prameyamiti / tadayuktam / nÃstÅti nedamiha pramÅyata ityartha÷ / na cÃpramÅyamÃïasya prameyateti Óakyate 'vagantum / kasya ca pramÃïasya prameyamidam, yadi pramÃïÃbhÃvasya / tanna / pramÃïÃbhÃvo hi pramiteranutpatti÷ / sà ca pramÃïamityalaukikamiva pratibhÃti / yadi matam--- asti tÃvannÃstÅti buddhi÷ sarvalaukikaparÅk«akÃïÃmavivÃdasiddhÃ, na ca buddheranÃlambanatvaæ svÃæÓÃlambanatvaæ veti vij¤ÃnavÃde varïitameva / ato 'syà eva buddherdra¬himna÷ prameyamupakalpyate / so 'bhÃvasya vi«aya÷ / tadidaæ nÃstÅti vij¤Ãnaæ pramÃïaæ ghaÂÃdyabhÃva÷ prameyamiti manyante / ata eva prÃgabhÃvÃdibhedena caturdhÃbhÃvaæ vibhajante / na hyavastuno vibhÃga÷ sambhavati / yadi tu nÃbhÃvastattvÃntarami«yate, kastarhi k«Åre dadhyabhÃva÷ / yaæ prÃgabhÃva ityucak«ate / ataÓcai«a daghni k«ÅrÃbhÃva÷, ya÷ kimÃlambanamiti vaktavyam / yadi bhÆtalameva, tanna / ghaÂavatyapi prasaÇgÃkat / kevalameva bhÆtalamÃlambanamiti cet / ka÷ tarhi tattvÃntaramiti siddha÷ prameyabheda÷, tadbhedÃcca pramÃïabheda÷ / na hi tat rÆpÃïÃæ bhÃvenaiva sannikar«a÷, nÃbhÃvena / asatyapi ca tadvyÃpÃre nÃstÅti buddherutpattird­«ÂÃ,yathà svarÆpamÃtrad­«Âe g­hÃdau deÓÃntaragamane kasyacidabhÃvaæ pratyanuyuktena tadaiva tadabhÃvo 'vasÅyate / tadevamasatyapÅndriyasannikar«e jÃyamÃnaæ nÃstÅti vij¤Ãnaæ naindriyakam / na cÃsya ki¤cilliÇgaæ janakamasti / anupalabdhirliÇgamiti cet / na / avij¤ÃnÃt / na hyavij¤ÃtarÆpaæ liÇgaæ liÇginamanumÃpayati / na cÃj¤Ãtasambandham / na ca tathÃnupalabdhirj¤Ãtà satyabhÃvaæ prakÃÓayati / tasyà apyabhÃvarupatvenÃparasajÃtÅyapek«ÃyÃmanavasthÃpÃtÃt / ata÷ pramÃïÃntaramevedaæ bhÃvÃnÃmasaÇkarasidhyarthastheyam / asti ca mÅmÃæsakÃnÃæ prasiddhi÷--- «a«Âhaæ kiledaæ pramÃïamiti / atastallak«amÃrtho 'yaæ grantha iti / tadayuktam / na hyanena pramÃïaæ(va?la) / granthato hi pramÃïÃbhÃva evÃvasÅyate na pramÃïam, nÃstÅtyapyukte prameyÃbhÃvameva laukikÃ÷ pratibudhyante na prameya ki¤cit / ato na tÃvat granthÃnuguïaæ pramÃïÃntaram, na ca yuktyà saÇgacchate,siddhasya hi j¤Ãnasya pramÃïamapramÃïaæ veti vicÃraïà yuktà / na ca bhÆtalopalabhbhÃdanyannÃstÅti vij¤Ãnamasti / tadeva hi dvedhà prakÃÓate / anayasahitamasahitaæ ca tat / yadà ghaÂÃdisahitaæ tadupalabhyate tadà ghaÂo 'stÅti vyavahÃra÷ pravartate / tanmÃtrabodhe tu nÃstÅti / na ca vÃcyaæ satsvapi sÆk«me«u bhÃve«u tanmÃtrabodho d­«Âa÷ / atastatrÃpi nÃstÅti prakÃÓata iti / tadeva hi dvedhà prakÃÓate / dvedhà hi tanmÃtrabodha÷, d­Óye pratiyoginyad­Óye và / tatra yà d­Óye pratiyogini tanmÃtrabuddhi÷ saiva ghaÂÃdernÃstitvam / ye«ÃmapyabhÃva÷ prameyaste«Ãmapi d­ÓyÃdarÓanÃdeva nÃstÅtyabhÃvo niÓcÅyate / ato yeyaæ sarvavÃdisiddhà tanmÃtrabuddhi÷ saiva nÃstÅti vyapadiÓyate / yaccÃbhÃvasya kÃraïami«yate tattanmÃtrabuddheravobhayavÃdisiddhÃyÃ÷ kÃraïamÃÓrÅyatÃm / ato yatraiva prÃk saæs­«ÂabuddharÃsÅt tatraiva vilak«aïakÃraïopanipÃte tanmÃtrabuddhireva jÃyate na punarghaÂÃdyabhÃva÷ / (avasyaæ) caitadevÃbhyupagantavyam / anyathà hi nÃbhÃvo g­hÅtuæ Óakyate, pramÃïÃbhÃvo hi tatra pramÃïam, na cÃg­hÅtenaæ sa pratipÃdayituæ Óakyate / asti hi su«uptasyÃpi pramÃïÃ....(ta÷?bhÃva÷) / na ca nÃstÅti niÓcaya÷ / ato nÃg­hÅtamadarÓanamabhÃvaæ niÓcÃyayati, tadagrahÅtirapi cÃbhÃvarÆpatvÃdapareïÃdarÓanenetyevamanavasthÃpÃta÷ / yadi ca sanmÃtramevÃdarÓanaæ niÓcÃyayati, tato niv­tte 'pyadarÓane prÃk devadatto ________________________________________________________ pramÃïapa¤cakaæ yatra vasturÆpe na jÃyate / nÃsÅditi pritapattirna syÃt / bhavati hi kadÃcidetat / yo yatra na d­«Âastasmin punad­ÓyamÃna evÃsatyapyadarÓane pracÅnÃbhÃvaj¤Ãnaæ tadasatyadarÓane na syÃt / ata÷ pracÅnÃdarÓanavimarÓajameva tajj¤Ãnamiti vÃcyam / evaæ ca g­hyamÃïameva tadabhÃvaæ prakÃÓayati / grahaïe cÃnavasthÃprasaÇga÷ / tanmÃtrasaævideva tvadarÓanamityÃÓrÅyamÃïe na ki¤cid du«yati / svaprakÃÓà hi sà phalabhÆtà na prakÃÓÃntaramapek«ate / atastanmÃtrÃnubhava eva tadabhÃvutvenÃpadiÓyate / ato na prameyÃntaramabhÃva÷ / na ca nÃstÅti j¤Ãnaæ pramÃïam, bhramavaditi na vidma÷ kimatra lak«yate iti / atrÃha--- kimatra na j¤Ãyate,yathoktaæ bhavatà granthatastÃvat pramÃïÃbhÃva evÃvasÅyate, kecitkilÃbhÃvaæ nÃma pramÃïamÃti«Âhante, tannirÃkaraïÃrtha evÃyaæ bhëyakÃrasya prayatna÷ / kathamanena nirÃkriyate / ÓrÆyatÃm / yadeke vadanti--- nÃstÅtyasyÃrthasya asannik­«Âasyeti, pratyak«Ãdyavi«ayasyÃbhÃva÷ pramÃïamiti, tanna, pramÃïÃbhÃvo hyasau--- pramÃïaæ na bhavatÅtyartha÷ / apramÃïatve cokto hetu÷ / etadapi nopapadyate / yadi granthÃnuguïyenÃyamartho vyÃkhyÃsyate tato vispa«Âa÷ pradeÓÃntare bhëyavirodha÷, evaæ hi pramÃïagatà saækhyà vyavahÃraæ bhinattÅti pratij¤ÃmÃtreïa pratipak«anirÃkaraïaæ bhavatÅti sÃmpratam / tasmÃd vyÃkhyeyametat / atrÃha---pramÃïeti / ayamartha÷ / pramÃïalak«aïamevedam / yattÆktaæ tadabhÃvena kathaæ tallak«yate iti / satyam / na pramÃïamÃtravivak«ayà pramÃïaÓabda÷ api tu kimuktaæ bhavati, pÆrvoktapramÃïapa¤cakÃbhÃva iti / asti ca pa¤cÃnÃæ bhÃvopadhÃnamekam, sarvÃïi hi bhÃvapramÃïÃni, ato bhÃvapramÃïà vastusattÃvabodhÃrthaæ tatrÃbhÃvapramÃïatà // Msv_5,8.1 // bhÃvo 'bhÃvapramÃïamiti / sa copari«ÂhÃd dvedhà vyÃkari«yate--- Ãtmano 'pariïÃmo và nÃstÅti và bhÃvaj¤Ãnamiti / asti và bhÆtalamÃtropalambhÃdanyannÃstÅti vij¤Ãnam / bìham / ko 'sya vi«aya÷ / caturdhà vyƬha÷ prameyÃbhÃva÷ / asati hi tasmin pÃdavihÃrÃdivyavahÃra÷ kaïÂakÃdyabhÃvÃvadhÃraïa pura÷ sara÷ so 'pyabhÃvasyÃsati prameyatve na syÃt / yadi bhÆtalamÃtramatropalabhyate na kaïÂakÃdiviveka÷, satsvapi te«Æpalabhyata iti nÃstÅti dhiyà g­hyeta / budhyapalÃstu saævidviruddha eva / na hi bhÃvÃbhÃvayo÷ prakÃÓo viÓi«yate / yattÆktaæ tanmÃtradhÅreva ghaÂo nÃstÅti vyapadiÓyata iti / tatra na vidma÷ kiæ mÃtraÓabdena vyavacchidyata iti / yadi na ki¤cid vyÃvartayati, anarthakastarhi / atha vyÃvartayati / asti tarhi vyÃv­ttirvi«aya÷, itarathà sadÃtva eva vyÃvartayatÅti vyavahÃro bhavet / ayameva saæs­«ÂadhiyastanmÃtradhiyo viÓe«a÷ / yadasau viviktavi«ayà / vi«ayÃntaravivekaÓcÃbhÃva÷ / buddhireva vi«aya÷ na tato 'nya iti cet / sà tarhi saæsargopalambhe 'pyastÅti nÃstÅti prakÃÓeta / api ca yadyatra prati«idhyate tattatra nÃstÅtyucyate / na ceha ghaÂo nÃstÅti buddhi÷ prati«idhyate tattatra nÃstÅtyucyate / na ceha ghaÂo nÃstÅti buddhi÷ prati«idhyate, buddhigocare hi nÃstÅti Óapabde buddherevÃbhÃva÷ syÃt / athocyate ghaÂo nÃsatÅtyayamartha÷--- bhÆtalamÃtramupalabhyata iti / na tÃvadevaæ laukikà budhyante / api caivaæ sÆk«masya vastuna÷ sadasadbhÃvau prati jij¤Ãsà na syÃt, yadyabhÃvo nÃma na kaÓcidasti, tarhi vastunyupalabdhe ko 'yamapara÷ saæÓaya÷ sÆk«me«u keÓakÃÂÃdi«u, tanmÃtropalambho hi bhÃvÃntarÃïÃmabhÃva÷, sa ca j¤Ãta evÃsaæÓayitavyaÓca, saævida÷ svaprakÃÓatvÃt kimaparamanvi«yate / d­Óye pratiyogini tanmÃtrabodho 'bhÃvo nÃd­Óya iti cet, kiæ pu(na)rad­ÓyatayÃ, yadà buddherabhÃvo nÃtiricyate / yadi tattvÃntaramabhÃvo bhavet, tadà tadavadhÃraïe d­ÓyÃdarÓanamupayujyate / Ãtmendriyamanor'thasannikar«o hi j¤ÃnajananakÃraïam, tad yadà satsvapyaviguïe«vindriyÃdi«u jij¤Ãsito 'pyartha÷ prayatnenÃnvi«Âo na d­Óyate tadà tadabhÃvÃdadarÓanamiti kalpyate / tadevaæ d­Óyatvasiddhyarthà yuktà sÆk«ajij¤Ãsà / tanmÃtropalambhe tvabhÃve 'd­«ÂÃrthameva d­ÓyaviÓe«aïamÃpadyeta / yaccoktam--- yadabhÃvasya kÃraïaæ tattanmÃtradhima eva kalpanÃlÃghavÃdastviti / tadayuktam / na hi kalpanÃlÃghavaæ bhavatÅti pramÃïÃvagatamupek«ituæ Óakyam / na ca yadabhÃvasya kÃraïaæ tattanmÃtradhiya iti yuktam / mudgaraprahÃrÃdirhyabhÃvasya kÃraïam / na ca tena tanmÃtrabodho janyate / bhÆtalÃdivasturÆpaprakÃÓo hÅndriyÃdikÃraïaka÷, nÃsau ghaÂÃderutsÃraïaæ praharamaæ vÃpek«ate / yattu nÃnirÆpatimadarÓanamabhÃvaæ niÓcÃyayati, su«upte prasaÇgÃditi / tadayuktam / na hyag­hÅte vastuni nirÃÓrayo 'bhÃva÷ prakÃÓate, kvaciddhi kasyacidabhÃva÷ pratibhÃti na svatantra÷ / ata evÃha--- vasturÆpe na jÃyata iti / na ca su«uptasya ki¤cit prakÃÓate / kva cÃbhÃva÷ paricchindyÃt / api ca yogyapramÃïÃnutpattirabhÃvaæ niÓcÃyayati, na ca su«uptasya pramÃïayogyor'tha÷, yo na prakÃÓata iti kathamabhÃvaniÓcayo jÃyate, ato nÃdarÓanamag­hÅtamiti su«uptasyÃbhÃvo na prÃkaÓate, kintu yogyÃdarÓanametanna bhavatÅti / yaccÃpi niv­tte 'pyadarÓane prÃÇnÃstitvaæ vyapadiÓyate samprati d­ÓyamÃnasyÃpÅti / tanna / tatra hi samÃnopalambhayogye«u bahu«u smaryamÃïe«u yadeko na smaryate, tena sm­tiniv­ttyà phalata÷ pratyak«aniv­ttyà tadabÃva÷ pratÅyate sm­tyeva bhÃvÃntarÃïÃm / tadÃnÅntano 'bhÃva÷ sm­tiniv­ttiÓca tadÃnÅmastyeva / na cÃvagamyate / vasatvabhÃvameva tu prÃcÅnamavagamayatÅti nÃnavasthà / ato nÃstÅti j¤Ãnaæ pramÃïam, abhÃvaÓca prÃgabhÃvÃdibhedabhinna÷ prameyamiti sÃmpratam / tadayamartho bhavati / yatra pa¤ca pramÃïÃni sambhavatpratipattÅni yathÃyathaæ paÂÃdervastuna÷ sattÃæ bodhayituæ na jÃyante, tasmin vi«aye 'bhÃvasya pramÃïatà sambhavati, tadanena pramÃïaÓabdo 'dhikÃrÃt pramÃïapa¤cake prayukta iti darÓitam / vasturÆpe na jÃyata iti ca svatantrÃbhÃvamÃtraj¤Ãnaæ na pramÃïamiti darÓayati / laukikapramÃïalak«aïakathanÃcca yatraiva pramÃïÃnÃæ Óaktisambhavastatraiva te«ÃmanutpÃda÷ pramÃïamabhÃvo 'bhÃvÃvadhÃraïe / tÃd­Óenaiva hi laukikà nÃstÅti budhyanta iti / bhëyasyÃpyayamartha÷--abhÃvo 'pi na laukikà nÃstÅti budhyanta iti / avyabhicÃrÃt / pramÃïÃbhÃvo hyasannik­«Âer'the 'bhÃvÃkhye nÃstÅtyanena rÆpeïa prakÃÓamÃne yÃæ buddhimutpÃdayati sÃbhÃvapramÃ(ïa÷?) / ________________________________________________________ vasttvasaÇkarasiddhiÓca tatprÃmÃmyasamÃÓrayà / k«Åre dadhyÃdi yannÃsti prÃgabhÃva÷ sa ucyate // Msv_5,8.2 // nÃstità payaso dadhni pradhvaæsÃbÃva i«yate / gavi yo 'ÓvÃdyabhÃvastu so 'nyonyÃbhÃva ucyate // Msv_5,8.3 // Óiraso 'vayavà ninmà v­ddhikÃÂhinyavarjitÃ÷ / ÓaÓaÓ­ÇgÃdirÆpeïa so 'tyantÃbhÃva ucyate // Msv_5,8.4 // k«Åre dadhi bhavedevaæ dadhni k«Åraæ ghaÂe paÂa÷ / ÓaÓe Ó­Çgaæ p­thivyÃdau caitanyaæ mÆrtarÃtmani // Msv_5,8.5 // na caiva¤jÃtÅyakasya vyabhicÃra÷ sambhavatÅti / vyavahitamapi cÃkÃÇk«ÃvaÓÃt yÃæ buddhimutpÃdayatÅti sambandhanÅyam / 'yena yasyÃbhisambandho dÆrasthenÃpi tena tat' / iti nyÃyÃt ||1|| yatra vastusadbhÃvabodhÃrthaæ yogyapramÃïÃnudayastatrÃbhÃva÷ pramÃïamityuktam,kiæ punastatrÃnena pramÅyate, abhÃvastÃvat svapramÃïaireva yathÃsvamavagamyate, ata Ãha---vastvaÓaÇkaraiti ||1 1/2|| vastvasaÇkarameva viv­ïoti--- k«Åre dadhÅti sÃrdhadvayena / yo 'yaæ kÃryakÃraïÃdinà parasparavivekaÓcaturdhà darÓita÷ sa vastvaÇkara ityÃkhyÃyate / so 'bhÃvena pramÅyate / ÓaÓaÓ­ÇgÃdirÆpeïeti / tena rÆpeïÃlocyamÃnÃ÷ ÓaÓamÆrdhnyavayavà abhÃva÷, svarÆpeïa tu bhÃvà eveti ||2-4|| asati tvabhÃvaprÃmÃïye sarva÷ sarveïa saÇkÅryata ityÃha--- k«Åra iti dvayena / evamiti / yathà k«Åre dadhi evaæ dadhni k«Åramityartha÷ / ÓaÓe Ó­Çgamityata÷ prabhtayatyantÃbhÃvÃsiddhau do«aprasa¤janam / abhÃvapramÃïÃnÃÓrayame hi (?) na ÓaÓÃdi«u Ó­ÇgÃdÅnÃmÃtyantiko 'bhÃva÷ sidhyati / paripanthinaÓca bhÆtacaitanyavÃdino na nirÃkartuæ Óakyante / mahÃbhÆtÃnÃæ ca vÃyvÃdÅnà ________________________________________________________ apsu gandho rasaÓcagnau vÃyau rÆpeïa tau saha / vyomni saæsparÓità te ca na decasya pramÃïatà // Msv_5,8.6 // na ca syÃda vyavahÃro 'yaæ kÃraïÃdivibhÃgata÷ / prÃgabhÃvÃdibhedena nÃbhÃvo vidyate yadi // Msv_5,8.7 // na ÂacÃvastuna ete syurbhedÃstenÃsya vastutà / kÃryÃdÅnÃmabhÃva÷ ko yo bhÃva÷ kÃraïÃdinà // Msv_5,8.8 // mÃtyantiko gandhÃdyabhÃvo na sidhyet / yathottaraæ hi catvÃri mahÃbhÆtÃnyekaikaguïarahitÃnÅti sthitiriti ||5,6|| sarvatra saÇkare do«amÃha---na ceti / yo 'yaæ kÃraïÃdivibhÃgena laukikÃnÃæ vyavahÃro d­Óyate, sarvasaÇkare na syÃt, k«ÅramÃnayeti niyukto yat k«ÅramevÃnayati na dadhi, dadhyÃnayane k«Åram, idamasati kÃryakÃraïÃdÅnÃmatiretaraviveke na sidhyatÅti ||7|| nanu nÃbhÃvo nÃma tattvÃntaramupalabhyate, bhÆtalaæ hi svapramÃïÃdavagacchÃma÷, ghaÂaæ cÃsati pramÃïe na paÓyÃma÷, na tu ghaÂÃbhÃvo nÃmÃpara÷ kaÓcit buddhau bhavati / ghaÂo nÃstÅtyapi ghaÂo na pramÅyata ityartha÷, na tu ghaÂÃbÃva÷ pramÅyata iti / ata÷ sarvopÃkhyÃvirahalak«aïa evÃbhÃvo na ki¤cit tattvÃntaramata Ãha---na ceti / yattÃvat bhÃvapramÃïairnopalabhyata iti / satyam / ata evÃbhÃva÷ pramÃïÃntaram / ghaÂo nÃstÅtyapi nÃyamartha÷ ghaÂo na pramÅyate iti, sannapi hi ghaÂo na pramÅyata ityucyate / ata eva ghaÂo 'sti na veti p­«Âo 'nirïÅtÃbÃvo nÃstÅti vyapadiÓati, kintu anupalabdhimÃtram / ato 'bhÃvapramitirevÃyaæ ghaÂo nÃstÅti / yaÓcÃyaæ caturdhà bhedo varïita÷ so 'pi sarvopÃkhyÃvirahalak«aïe 'bhÃve na sidhyati / prayogaÓca bhavati--- vastu abhÃvi÷(?), caturdhà bhedÃd, dravyÃdivaditi / yadapyÃhu÷--- nÃbhÃvo nÃma ki¤cit tattvam, pratyarthaniyatena hyÃtmanà nÅlÃdaya÷ parasparaæ bhidyante, naivamabhÃvasya bhÃvÃt ki¤cid bhedakam / ato na vyÃv­ttamupalabhÃmaha iti kathaæ tattvÃntaramavasthÃpamayÃma÷ / tadvyavahÃrastu nÃstÅti vikalpaÓabdaprayogÃtmà bhÃvÃÓra eva katha¤cidupapÃdanÅya÷, na tvekÃkÃrapratiniyatÃdanyÃsaæsargiïo(ra?)bhÃvÃdanyo 'bhÃva iti / tadapyekadeÓinirÃkaraïenaiva nirÃk­tam / api ca, avi«ayo nÃstÅti vikalpa÷ kathaæ saævedyata iti vaktavyam / Óabdasaæsp­«Âaæ hi rÆpaæ vikalpasya vi«aya÷, na ceha tadasti / na cÃtmà vikalpasyÃbhilÃpasaæsargayogya÷, asÃdhÃraïatvÃt / ata evÃtmani nirvakalpatvÃt kalpanà svasaævitti pratyak«ÃmÃha / yadÃha 'nainamiyamÃbhilÃpena saæs­jati / tathà v­tterÃtmani virodhÃt' iti / yadi mataæ--- jÃtyÃdivadabhÃvavikalpà api samÃropitavi«ayà eva, nÃnenÃbhÃvavikalpo du«yatÅti / tanna / samÃropitaæ hi yatki¤cijjÃtayÅkaæ tatprativikalpamanyadanyacca, kathamekaÓabdÃlambanaæ bhavet / kalpitÃkÃrabhedÃnÃmeka÷ kaÓcidasti pratisandhÃtÃ, ya÷ pÆrvÃparayorÃropitaikatvÃdhyavasÃyÃdekaÓabdaæ prayu¤jÅta / vikalpÃstuk«aïikÃ÷ svavi«aye niyatà nÃnyonyasya vi«ayamabhiniviÓanta iti kathaæ pratisÃndadhÅran / asati ca viparyaye samÃropitavi«ayatvÃbhidhÃnamalÅkameva / tadavaÓyaæ nÃstÅtyekaÓabdopaÓli«ÂamupetayÃÓrayaïÅyaæ bhÃvavadabhÃvÃkhyamapi ki¤cidasthitaæ rÆpam / ata eva kiæ punastattvamityapek«ite satastu sadbhÃvo 'satasatvasadbhÃva iti dvedhaiva tattvavidbhistattvamÃÓritam / api ca--- asatyabhÃve kasya hetorÃhatasya ghaÂasyÃnupalambha÷, vina«ÂatvÃditi cet / ko vinÃÓa÷ / yadi na ki¤cit, prÃgvadupalambhaprasaÇga / na hyapracyutaprÃcyÃrthakriyÃrÆpasyÃnupalambhe ghaÂasya ki¤citkÃraïamadhunà paÓyÃmo yadyasya vinÃÓo nÃma kimapi tattvÃntaraæ nÃÓrÅyata iti siddhaæ tattvÃntaramiti / etaccÃnupÃkhyeyatvamabhÃvasya nirÃkartumuktam--- na tvabÃvo vastu, lokavirodhÃt / yathÃhyacandra÷ ÓaÓÅti lokaviruddham, evamabhÃvo vastviti / sattà hi vastutvam, na cÃsÃvabhÃve vastutvavÃda÷ na mukhyatayà / abhÃvo hyarthakriyÃsamartha eva, j¤Ãnajanana darÓanÃt / vihitÃkaraïe ca prÃgabhÃvasyaiva kriyÃntaraviÓe«aïatayà pratyavÃyahetutvÃt / evamuttaratrÃpi vastutÃprasÃdhanaæ veditavyamiti / itaÓcabhÃvo ________________________________________________________ yadvÃnuv­ttivyÃv­ttibuddhigrÃhyo yatastvayam / tasmÃd gavÃdivad vastu prameyatvÃcca gamyate // Msv_5,8.9 // na caupacÃrikatvaæ và bhrÃntirvÃpi yad­cchayà / bhavatyato na sÃmÃnyaviÓe«Ãtmakatà m­«Ã // Msv_5,8.10 // vastvityÃho---- kÃyÃdÅnamiti / vastveva sadasadÃtmakamiti siddhÃnta÷ / tatra kathaæ vasturÆpasyaivÃbhÃvasya ni÷ svabhÃvatvam / kimidÃnÅæ bhÃvÃbhÃvayorabheda eva, neti vadÃma÷, bhedo 'pi hyanayordharmadharmitayà kiyÃnapyastyeva rÆpÃdÅnÃmiva / ka÷ punaranayo÷ sambandha÷, saæyoga÷ samavÃyo vÃ, na tÃvatsaæyoga÷, dravyadharmatvÃt tasya / na ca samavÃya÷, bhÃvÃbhÃvaprasaÇgÃt / abhÃvasamavÃye hi bhÃvo na syÃdeva / nÃbhÃvasamavÃyÃdasattvam, na hi ghaÂo 'bhÃvasamavÃyÃdasan bhavati / asati samavÃyÃnupapatte÷ / kintu prahÃrÃdeva ghaÂasyÃbhÃva÷ / yattvanÃhatamanapasÃraæ ca bhÃvÃntaramabhÃvarÆpeïÃvagamyate tat kathamasad bhavi«yati / ata÷ svahetoreva jÃyamÃno nityo và sarvo 'saÇkÅrïasvabhÃva eva jÃyata iti siddhamasya jÃtyÃdivad bhÃvadharmatvam / tataÓca vastutvamiti ||8|| itaÓca vastu abhÃva ityÃha---yadvetivastvantena / abhÃva iti sÃmÃnyÃtmanà prÃgabhÃvÃdibedena ca vyÃv­ttyÃtmanà g­hyamÃïo 'bhÃva÷ sÃmÃnyaviÓe«Ãtmaka÷, tataÓca vastuvi«ayaprayogÃrtha÷--- abhÃvo vsatu, sÃmÃnyaviÓe«ÃtmakatvÃt gavÃdivaditi / tasminneva sÃdhye hetvantaramÃha--- prameyatvÃditi ||9|| nanvayamasiddho hetu÷,aupacÃriko hi sÃmÃnyaviÓe«abhÃvo 'bhÃve / ekaÓabdavÃcyaæ sÃmÃnyarÆpaæ d­«Âaæ gavÃdi, nÃnÃÓabdavÃcyaæ ca viÓe«arÆpaæ ÓÃbaleyÃdi / ato 'trÃpyaupacÃrika÷ sÃmÃnyaviÓe«abhÃvo vivekaj¤asya / asati tu viveke ekaÓabdanibandhanabhrama evÃyam--- abhÃva÷ sÃmÃnyaviÓevÃtmeti / ata Ãha--- na ceti / sati hi bÃdhake bhrÃntirupacÃro và kalpyate, na ceha tatheti bhÃva iti ||10|| ________________________________________________________ pratyak«Ãderanutpatti÷ pramÃïÃbhÃva ucyate / sÃtmano 'pariïamo và vij¤Ãnaæ vÃnyavastuni // Msv_5,8.11 // svarÆpapararÆpÃbhyÃæ nityaæ sadasadÃtmake / vastuni j¤Ãyate kaiÓcidrÆpaæ ki¤cit kadÃcana // Msv_5,8.12 // yasya yatra yadodabhÆtirjidh­k«Ã vopÃjÃyate / cetyate 'nubhavastasya tena ca vyapadiÓyate // Msv_5,8.13 // evaæ tÃvat 'vÃstÅtyasyÃrthasyÃsannik­«Âasya' iti yadutaktaæ bhëye tad viv­tam / idÃnÅæ pramÃïÃbÃvaÓabdaæ vyÃca«Âe---pratyak«Ãderanutpattiriti / anutpattireva keti cedata Ãha--- sÃtmana iti / Ãtmano hi j¤ÃnÃtmaka÷ pariïÃma÷ / tad yadà Ãtmà bhÆtalÃdau na ghaÂÃdij¤ÃnÃtmanà piraïamati sà tasya pratyak«Ãdyanutpatti÷ svarÆpÃvasthÃnaæ pramÃïÃbhÃva ityÃkhyÃyate, tatprÃmÃïye ca nÃstÅti j¤Ãnaæ phalam / nÃstÅtyeva và bhÃvaj¤Ãnaæ pratyak«Ãdyanutpattirityucyate, atastadeva pramÃïam, (nÃ?hÃ) nÃdibuddhi÷ phalamiti viveka÷ ||11|| nanu yadi dvyÃtmakaæ vastu, tarhi sak­deva tathà pratibhÃtagiti kiæ pramÃïÃntareïÃta Ãha--- svarÆpeti / svarÆpeïa tadvastu gavÃdi sadrÆpamaÓvÃdirÆpeïa cÃsadrÆpam / tadasminneva dvirÆpe ki¤cideva kadÃcit pratÅyate na tu sarvÃtmakameva g­hÅtavyamiti niyama iti ||12|| kiæ puna÷ kÃraïaæ dvyÃtmakasyaikameva rÆpaæ g­hyate nÃparaæ ki¤cidata Ãha---yasya yatreti / udbhÆtaæ hi g­hyate nÃnudabhÆtam, agneriva rÃtrau rÆpaæ na sparÓa÷, jidh­k«itaæ và prÃyeïa / ato yadeva sadasatorudbhÆtaæ bhavati tenaiva buddhivyapadeÓau bhavata÷ / cetyate 'nubhava iti kimidam, na hyanubhavaÓcetyate, sa eva cetanÃ, vi«ayastu cetyate / satyam / vi«ayaprÃptyanyathÃnupapattyÃnubhavo 'pi cetyata eva / tadanena prakÃreïa vi«ayaprakÃÓameva darÓayatÅtyado«a iti ||13|| ________________________________________________________ tasyopakÃrakatvena vartateæ'Óastadetara÷ / ubhayorapi saævittÃvubhayÃnugamo 'sti hi // Msv_5,8.14 // ayameveti yo hye«a bhÃve bhavati nirïaya÷ / nai«a vastvantaraærÃbhÃvasaævittyanugamÃd­te // Msv_5,8.15 // nÃstÅtyapi ca saævittirna vastvanugamÃd­te / j¤Ãnaæ na jÃyate ki¤cidupa«Âambhanavarjitam // Msv_5,8.16 // pratyak«ÃdyavatÃrastu bhÃvÃæÓo g­hyate yadà / vyÃpÃrastadanutpattirabhÃvÃæÓe jigh­k«ite // Msv_5,8.17 // na tÃvadindriyaire«Ã nÃstÅtyutpadyate mati÷ / bhÃvÃæÓenaiva saæyogo yogyatvÃdindriyasya hi // Msv_5,8.18 // udbhÆtajigh­k«itaikagrahaïe cetarastanuguïatayaiva lÅno bhÆtvÃvati«Âhate / sÃmÃnyaviÓe«ayorivaikagrahaïe 'nyatara ityÃha---tasyeti / idaæ cÃnvÃruhyavacanenÃsmÃbhiruktam / astyeva tu bhÃvÃbhÃvapratÅtÃvanyatarÃnugama ityÃha---ubhayoriti ||14|| ubhÃyanugamameva darÓayati---ayameveti dvayena / ayameveti / bhÃvÃntareïÃsaÇkÅrïa ityartha÷ / na hyapratisaæhite bhÃvÃntarÃbÃve saÇkÅrïasvabhÃvo na niÓcetuæ Óakyate / nÃstÅtyapi prati«edhyaprati«edhÃrabhÃvopa«Âhambhanavarjitaæ na ki¤cit j¤Ãnaæ jÃyate / ki¤cicchabdena bhÃvasyÃbhÃvÃnugamaÓÆnyamapi j¤Ãnamastyeva, na tvevabhÃvasyeti darÓayati ||15,16|| darÓitaæ tÃvat sadasadÃtmakaæ vastviti / kadÃcit ki¤cidanubhÆyata iti ca / ubhayoraæÓayoridÃnÅæ pramÃïavibhÃgaæ darÓayati---pratyak«ÃdÅti ||17|| kathaæ punaridamavagamyate, visphÃritÃk«asya hi sahasà neha ghaÂo 'sti, aghaÂaæ và bhÆtalamityabhÃvaviÓi«Âaæ bhÆtalaj¤Ãnaæ jÃyamÃnamupalabhyate?daï¬ipratyak«avat, tadabhÃvasyÃpratyak«atve nÃvakalpate / na hyapratyak«a eva viÓe«aïe viÓi«Âa÷ pratyak«o bhavati, daï¬a iva daï¬Å / na ca nÃstyeva viÓi«Âà dhÅriti vaktavyam, anÃÓrayÃbhÃvasaævittyabhÃvÃt / api cÃtmà bhÃvasyÃbhÃva÷, sa kathaæ svatantro 'nubhÆyate / na hi rÆpÃdayo bhÃvadharmÃ÷ svatantrà evÃvasÅyante / svatantrÃbhÃvavÃdastu svÃtantryameva, sadasadÃtmake vastunÅti hi darÓayati / bhÃvÃæÓo 'bhÃvÃæÓa iti ca vispa«Âaæ tadabhÃvaviÓi«Âaæ grahaïamityÃha / ki¤cÃsya svÃtantrye pramÃïam, na hyaæ kadÃcidapi tathÃvasÅyate / kimidÃnÅmabhÃvo nÃvasÅyata eva, svatantro vÃvasÅyate / na tÃvat pÆrva÷ kalpa÷,tadavagame pramÃïÃntarÃbhÃvÃt nityÃsaævittisaÇgÃt / na ca saæyogaprati«edhe svatantrÃbhÃvÃvasÃyo 'sti, pratiyogisaæyogparati«edhÃtmai va hyabhÃva÷, sa cÃdhÃratantra eveti saæyuktaviÓe«aïatvalak«aïayà pratyÃsattyà satÅndriyasannikar«e aindriyaj¤Ãnagocara eva / ekaæ hÅdaæ viÓi«Âaæ j¤Ãnam / tadasyÃbhÃva÷ pramÃïamindriyaæ vÃ, yadyabhÃva÷ sa tarhi bhÃvamapi gocarayet / na caitadi«Âam / ata÷ satyupalabhyamÃne tadaiva yannopalabhyate tannÃstÅti sata eva prakÃÓakamasato 'pÅti na pramÃïavibhÃgaæ paÓyÃma÷ / ata Ãha--- na tÃvaditi / tÃvacchadoliÇgÃpek«ayà / taccopari«ÂhÃnnirÃkari«yata iti / atra kÃraïamÃha--- bhÃvÃæÓeti / yogyatà hi kÃryadarÓanasamadhigamyÃ, sà cendriyÃïÃæ bhÃvÃtmakagrahaïa evopalabhyate nÃbhÃve 'pi / vinÃpi tu tena tadgrahaïÃditi vak«yÃma÷ / atra tu yogyatÃsahità prÃptirindriyÃrthayo÷ sambandha ityabhiprÃya÷ / yattvekaj¤ÃnasaæsargiïorekapramÃïatvamiti / tanna / ekasyà api buddhernÃnÃkÃraïatvadarÓanÃt / ekaæ hÅdaæ bhÃvanendriyasamÃhÃrajaæ pratyabhij¤Ãnamiti vak«yÃma÷ / ekaj¤ÃnapratibhÃsinorapi ca g­hyamÃïasmaryamÃïayorviveka ukta÷ / viviktà eva te hyarthà iti / na hi sm­tyupasthÃpitanÃmaviÓi«Âo ¬ittho na pratyak«o bhavati / nÃma cÃpratyak«aæ smaryamÃïatvÃt, tasyÃg­hÅte hi viÓe«aïe viÓi«Âo nÃvagamyate nÃpratyak«e / evamihÃpi pramÃïÃbhÃvopanÅtÃbhÃvaviÓi«Âe satyupalabhyamÃne na ki¤cidanupapannam / daï¬inyapi ÓÃbde tÃvad daï¬apadopanÅtaviÓe«aïaviÓi«Âa eva pratyayÃrtho na daï¬o 'pi / pratyak«aæ tu yogyatayobhayatra pravartatÃæ nÃma, na caivamubhayatrÃk«ÃïÃæ yogyatà / abhÃvaj¤Ãne tadanapek«Ãyà ________________________________________________________ nanu bhÃvÃdabhinnatvÃtsamprayogo 'sti tena ca / na hyatyantamabhedo 'sti rÆpÃdivadihÃpi na÷ // Msv_5,8.19 // dharmayorbheda i«Âo hi dharmyabhede 'pi na÷ sthite / udbhavÃbhibhavÃtmatvÃd grahaïaæ cÃvati«Âhate // Msv_5,8.20 // vak«yamÃïatvÃt / kimidÃnÅmanumÃne 'pi pratyak«ÃnumÃnasamÃhÃrajo viÓi«Âabodha÷ / na / anumÃnasyÃnvayÃdhÅnajaæmatvÃt / viÓi«Âenaiva cÃnvayÃnugamÃt / dhÆmavÃnagnimÃniti hi vyÃptiravagatà / uktaæ ca--- "naivaæ na hyatra liÇgasya ÓaktyanantatvakalpanÃ" iti / atrÃpi cÃyamagnimÃniti viÓe«abodhe 'styeva pratyak«Ãpek«Ã / ayamevÃbhÃvasya pratÅtiprakÃra÷, yatpramÃïÃntaraprÃpitÃÓrayaæ viÓina«ÂÅti na ki¤cidanupapamannam / yacca saæyuktaviÓe«aïatayà indriyasannikar«o 'bhÃvasyetyuktam, tadayuktam / asambaddhasya viÓe«aïatvÃnupapatteratiprasakte÷ / itarathà vise«aïÃrthamarthitenaiva sannikar«opapattau v­thaiva saæyuktaviÓe«aïÃrthatvÃÓrayaïamityalameneneti ||18|| abhiprÃyamajÃnÃnaÓcodayati---nanviti / prÃptimÃtraæ hyarthendriyayo÷ sannikar«a÷ / asti ca bhÃvÃdabhinnasyÃbhÃvasya bhÃvavadevendriyaprÃptiriti / atra ca yogyatÃyà uddhÃÂanenaivottaraæ deyam, tadupek«yaiva tÃvadatyantÃbhedamevÃyamÃha, tadetameva tÃvannirÃkaro(«Å?mÅ)tyabhiprÃyeïÃha--- nahÅti / yadi bhÃvÃbhÃvayorekÃntaramabheda eva syÃt tato bhÃvendriyasannikar«e tadabhinnasyÃbhÃvasyÃpi syÃt, na tvevamasti / abhÃvasyÃpi rÆpÃdivadatyantÃbhedÃbhÃvÃditi ||19|| rÆpÃditulyatÃmevÃbhÃvasya darÓayati---dharmayoriti / bhÃvÃbhÃvÃtmanordharmayordharmyabhede 'pi sthite bhedo 'pÅ«Âa ityartha÷ / bhede kÃraïamÃha--- udbhaveti / bhÃvÃbhÃvayorapyu(dbhavÃ?cadbhÆtÃ)bhibhÆtayorgahaïÃgrahaïavyavasthà d­Óyate / na caitadekatve kalpite / na hyekameva tattvamudbhÆtamabhibhÆtaæ ceti pratÅyata iti ||20|| ________________________________________________________ idameva nimittaæ ca vivekasya pratÅyate / bhÃvÃbhÃvadhiyorak«ai÷ sambandho 'k«Ãnapek«aïam // Msv_5,8.21 // rÆpÃderapi bhedaæ ca kecid grÃhakabhedata÷ / varïayanti yathaikasya puæsa÷ putrÃdirÆpatÃm // Msv_5,8.22 // buddhimÃtrak­to bhedo rÆpÃdau nityameva hi / na ca deÓÃdyabhinnÃnÃæ samudÃyÃvakalpanà // Msv_5,8.23 // idaæ cÃnayorvivekakÃraïamityÃha---idameveti / ak«Ãnapek«atà cÃbhÃvadhiyo vak«yata iti ||21|| ayaæ ca grÃhakabhedanibandhano bhedo rÆpÃdÅnÃmiti kaiÓcidi«yate / so 'nayorapi Óakyate 'vagantumityÃha---rÆpÃderiti / evaæ hi kecid vadanti--- yathà hyekameva mukhaæ maratakapadmarÃgÃdyupÃdhibhedÃd bhinnamiva pratibhÃti, yathà caika eva puru«o 'pek«ÃbhedÃt bhinnamiva pratibhÃti, evamihÃpi bhÃvÃbhÃvayoraupÃdhiko bhedo bhavi«yatÅti / nanvevamaupÃdhike bhede tÃttvikamekatvaæ prÃpnÃti / bhavatvasminmate,tathÃpi rÆpÃdivyavasthà sidhyatyeveti ||22|| idaæ cÃnvÃrudyavacanenÃsmÃbhiruktam, na hi rÆpÃdÅnÃæ grÃhakabhedanibandhano bheda÷, kintu buddhibhedanibandhana eva, mukhaæ hi pramÃïÃntarÃdekarÆpamavagataæ tadupÃdhibhedÃd bhidyata iti yuktam / na tvekatve rÆpÃdÅnÃæ bhedaheturbhÃvÃbhÃvayorapi samÃna evetyabhiprÃyeïÃha---buddhimÃtreti / ka÷ punarayaæ bhÃvÃbhÃvÃtmako dharmÅ, yaddharmau bhÃvÃbhÃvau, naikaæ rÆpÃdisamudÃyÃd bhinnamupalabhyate, v­ttyÃdivikalpÃk«amatvÃt / ato deÓÃdyabhinnÃnÃæ rÆpÃdÅnÃæ samudÃyo dharmÅ, na tattvÃntaramata Ãha--- na ceti / nÃtra vana iva bÃdhikà buddhirastÅti bhÃva÷ / idaæ ca savikalpakasiddhÃvuktamapyabhÃvÃÓrayasamarthanÃrthamatroktamityapunaruktateti ||23|| ________________________________________________________ sadguïadravyarÆpeïa rÆpÃderekate«yate / svarÆpÃpek«ayà cai«Ãæ parasparavibhinnatà // Msv_5,8.24 // yadi tadvadapek«Ãtra na syÃd bhedo 'tra naiva hi / sadasadrÆpatà buddherbhavedanyataratra na÷ // Msv_5,8.25 // satsambandhe sadityevaæ sadrÆpatvaæ pratÅyate / nÃstyatredamitÅdaæ tu tadasaæyogahetukam // Msv_5,8.26 // g­hÅtvà vastusadbhÃvaæ sm­tvà ca pratÅyoginam / mÃnasaæ nÃstitÃj¤Ãnaæ jÃyate 'k«Ãnapek«ayà // Msv_5,8.27 // evaæ tÃvadabhÃvasya bhÃvÃd bhedÃbhedau darÓitau / tÃveva rÆpÃdid­«ÂÃntena dra¬hayati--sadguïadravyeti / na hi rÆpÃdaya÷ sadÃdirÆpeïa na bhidyanta iti svarÆpÃpek«ayÃpi te«Ãæ bheda÷ Óakyate vÃrayitum, tayà và bheda iti na sadÃdyÃtmanÃbheda÷ pratik«ipyate / evamabhÃvo 'pi bhÃvadharmatayà tato bhinno 'pi svarÆpÃpek«ayÃbhinna i«yate / dravyarÆpeïeti / rÆpÃdayo dravyÃdabhinnÃ÷, taccÃbhinnamiti tadrÆpeïai«Ãmabheda ityartha÷ ||24|| svarÆpÃpek«ayà rÆpÃdivad bhedÃnÃÓrayaïe bhÃvÃbhÃvayoranyataratra na buddhe÷ sadasadrÆpatà bhavedityÃha---yaditi ||25|| asti tvasÃvindriyasambandhÃsambandhahetuko buddhibheda ityÃha---tatsambandhaiti / etena, yadÃhu÷--- na bhÃvÃd bhedakamabhÃvasya rÆpamupalabhÃmaha iti, tannirÃk­tam / sadasadrÆpavivekÃditi / yadindriyeïa saæyujyate bhÆtalaæ tadastÅti pratÅyate, yanna sambadhyate ghaÂÃdi tannÃstÅti pratÅyata iti ||26|| nanvindriyavyÃpÃranantarameveha ghaÂo nÃstÅti j¤Ãnamutpadyate , tat kuto 'yaæ viveko nendriyeïÃbhÃvabudghirjanyata iti / na hyasati tadvyÃpÃre bhÃvabuddhivadabhÃvabuddhirapi jÃyamÃnà d­Óyate / yadyapi bhÃvÃdabhÃvo bhidyate, tathÃpi tasya rÆpÃdivatsaæyuktasamavÃyena và tadviÓe«aïatayà vendriya ________________________________________________________ svarÆpamÃtraæ d­«ÂvÃpi paÓcÃt ki¤cit smarannapi / tatrÃnyanÃstitÃæ p­«Âastadaiva pratipadyate // Msv_5,8.28 // sannikar«o 'styeva / atastajj¤Ãnamaindriyakaæ bhavedata Ãha---g­hÅtatveti / ayamabhiprÃya÷--- nÃnÃÓrayo 'bhÃva÷ Óakyate grahÅtumityÃÓrayagrahaïÃrthamevÃtrendriyÃpek«Ã nÃbhÃvagrahaïÃya, yathà nÃsm­te pratiyoginyabhÃvo g­hyata iti tatsmaraïÃrthaæ prÃcÅnaj¤Ãnajanmana÷ saæskÃrasyodabodhÃpyapek«ita÷, evamÃÓrayagrahaïÃrthamindriyam / na ca prÃptimÃtramaindriyakaj¤Ãnajanmani kÃraïam / api tu yogyatÃsahità prÃptiriti pratyak«e varïitam / na cendriyÃïÃmabhÃvaj¤ÃnajananayogyatÃ, te«vasatsvapi tadbhÃvÃditi vak«yate / mÃnasamiti kor'tha÷ / kiæ sukhÃdij¤Ãnavanmanasà janyata iti / yadyevaæ tathÃpi pratyak«ataiva / na cÃnantariva bahirmanasa÷ svÃtantryamasti / satyam / sarvapramÃïasÃdhÃraïastu manaso vyÃpÃro 'tra kathita÷ / kevalÃtmamana÷ sannikar«Ãdeva bÃhyendriyÃnapek«aæ pramÃïÃbhÃvenÃbhÃvaj¤Ãnaæ janyata ityuktaæ bhavati / g­hÅtvà sm­tveti ca dharmadharmiïorabhedÃt samÃnakart­katvÃbhidhÃnamiti ||27|| kathaæ punaridamavagamyate bhÃvagrahaïamidandriyÃpek«aæ nÃbhÃvagrahaïamiti / samÃno hi tadbhÃvabhÃva÷ / ata Ãha---svarÆpeti / yo hi g­hasvarÆpemevÃvadhÃrya kvacidgata÷ p­cchyate--- tatra caitro 'sti na veti, tadÃsau p­«Âastatra nÃstÅtÃæ tadaiva pratipadyate / yadi tvindriyÃdhÅnamabÃvaj¤Ãnaæ bhavet nà sati tadvyÃpÃre jÃyate / na ca pÆrvÃvagatÃbhÃvasmaraïameveti vÃcyam / na hyasati pratiyogismaraïe bhÃvo d­Óyate / na cÃÓrayagrahaïakÃle pratiyogismaraïamasti / bahÆnÃmeva hi p­«ÂenÃbhÃva÷ kathyate / na ca tÃvÃtÃæ smaraïaæ samprati viÓe«eïa smaryata iti, tadayuktam / na hyabhÃvatvaæ nÃma sÃmÃnyanyato 'vagato viÓe«eïa smaryata iti, yuktam / pÆrvÃnubhavÃhitabhÃvanÃbÅjà hi sà sm­ti÷,nÃlpamavyatirekaæ gocarayitumutsahate / tastadÃnÅmeva pratiyogismaraïapura÷ saramindriyÃnapek«amabhÃvaj¤Ãnaæ jÃyata iti manoharamidam / tadidamuktaæ tadaiva pratipadyata iti / idaæ ca pratayk«aphalasm­tiniv­ttyà phalata÷ pratyak«Ãnav­ttirityuktameveti ||28|| ________________________________________________________ na cÃpyatrÃnumÃnatvaæ liÇgÃbhÃvÃt pratÅyate / bhÃvÃæÓo nanu liÇgaæ syÃt tadÃnÅæ nÃjigh­ïÃt // Msv_5,8.29 // abhÃvÃvagaterjanma bhÃvÃæÓe hyajigh­k«ite / tasmin pratÅyamÃne tu nÃbhÃve jÃyate mati÷ // Msv_5,8.30 // na cai«a pak«adharmatvaæ padavat pratipadyate / saha sarvairabhÃvaiÓca bhÃvo 'naikÃntiko mata÷ // Msv_5,8.31 // kvacid bhÃve 'pi sadbhÃvo j¤Ãto yasya kadÃcana / tasyÃbhÃvo 'pi tatraiva kadÃcidavagamyate // Msv_5,8.32 // evaæ tÃvadak«ajatvamabhÃvadhiyo nirÃk­ttam / idÃnÅæ laiÇgikatvaæ nirÃkaroti---na cÃpyatreti / atra codayati--- bhÃvÃæÓeti / pariharati--- tadÃnÅmiti matirantena / dvÃvatra bhÃvau prati«edhya÷ prati«edhÃdhÃraÓca, tatra na tÃvat prati«edhyo liÇgam, avagataæ hi liÇgaæ bhavati / na ca tadà ghaÂo g­hyate, na hi tasmin g­hyamÃïe tadabhÃvo grahÅtuæ Óakyate / satyÃæ tu pratij¤ÃyÃæ nÃsato 'd­«Âasay liÇgatvam / ato nÃbhÃvo jigh­k«itejigh­k«itaprati«edhyabhÃvo liÇgamiti ||29,30|| astu tarhi prati«edhÃdhÃrabhÃvo liÇgamata Ãha---na cai«aiti / e«a iti paropasthitamaparok«aæ bhÃvaæ nirdiÓati / yathÃrthe pak«Åk­te padamataddharmatayà na heturityuktam, evame«o 'pi bhÆtalabhÃvo na ghaÂÃdyabhÃvadharma iti / api cÃnvayÃdhÅnÃtmalÃbhamanumÃnaj¤Ãnam, na ca bhÆtalabhÃvasya sarvairabhÃvai÷ sambnadho j¤Ãyate / tat kathaæ tataste pratye«yanta ityÃha--- saheti ||31|| astu tÃvadabhÃvÃnvaya÷ kvacid bhÆtalÃdau bhÃve, sadbhÃvo 'pi yasya ghaÂÃde÷ kadÃcit j¤Ãta÷ tasyÃpi tatrÃbhÃvo 'vagamyata ityÃha---kvaciditi ||32|| ________________________________________________________ yatrÃpayd­«ÂapÆrvatvaæ yadabhÃvasya tatra ca / tadabhÃvamatird­«Âà sambandhe 'k«Ãnapek«ayà // Msv_5,8.33 // kasyacid yadi bhÃvasya syÃdabhÃvena kenacit / sambandhadarÓanaæ tatra sarvamÃnaæ prasajyate // Msv_5,8.34 // g­hÅte 'pi ca bhÃvÃæÓe naivÃbhÃve 'nayavastu na÷ / sarvasya matirityevaæ vyabhicÃrÃdaliÇgatà // Msv_5,8.35 // sambandhe g­hyamÃïe ca sambandhigrahaïaæ dhruvam / tatrÃbhÃvamati÷ kena pramÃïenopajÃyate // Msv_5,8.36 // tadÃnÅæ nahi liÇgena sambandhigrahaïaæ bhavet / tatrÃvaÓyamabhÃvasya pramÃïÃntarato gati÷ // Msv_5,8.37 // na kevalaæ yadyatra kadÃcid d­«Âaæ tanmÃtrasya tatrÃbhÃvo 'vagamyate, yasyÃpi tu yatrÃbhÃvo na d­«ÂapÆrvastasyÃpi tatrÃbhÃvo 'vagamyata ityÃha---yatreti ||33|| yadi tu yena kenacidekenÃbhÃvenag­hÅtasambandhÃd bhÃvÃdabhÃvÃntarÃnumÃnami«yate, tato 'tiprasaktirityÃha---kasyaciditi ||34|| na caivamastÅti vyatirekeïa darÓayati---g­hÅte 'pi ca bhÃvÃæÓe naicÃbhÃve 'nyavastuna÷ / sarvasyamatirityantena / anaikÃntikaÓcÃyaæ bhÃvo 'bhÃvÃntarairapi sambandhÃt / ato 'naikÃntikatvÃdasya ghaÂÃderabhÃvaæ gamayitumaliÇgatvamityÃha--- evaæ vyabhicÃrÃdaliÇgateti ||35|| api ca sambandhagrahaïaæ sambandhigrahaïÃdhÅnam / tadihÃbhÃvÃkhye sambandhini grahÅtavye kiæ pramÃïamiti vaktavyamityÃha--- sambandha iti ||36|| na tÃvalliÇgagaviditasambandhaæ tadavadhÃraïe pramÃïam, itaretarÃÓrayaæ hi tathà syÃdityabhiprÃyeïÃha---tadÃnÅmiti / ato 'vaÓyaæ tadgrahaïe pramÃïÃntaramarthanÅyamityÃha--- tatreti ||37|| ________________________________________________________ pratyÃderanutpattirna tu liÇgaæ bhavi«yati / na viÓe«aïasambandhastasyÃ÷ sÃmÃnyato bhavet // Msv_5,8.38 // atredÃnÅmanupalabdhiliÇgavÃdino bauddhasya pratyavasthÃnamÃha--- pratyak«Ãderiti / dvedhà hi hetavo bauddhairvibhajyante--- kÃryaæ svabhÃva iti, anupalabdhiÓcekaj¤Ãnasaæsargiïorekopalabdhireva, tasyÃÓca svarÆpaæ j¤eyarÆpaæ ca prakÃÓate iti j¤Ãnaj¤eyasvabhÃvà / na hyasau svarÆpamiva j¤eyasattÃmapi vyabhicarati / tasyÃÓca svasÃdhyena nÃstÅti vikalpaÓabdÃtmakavyavahÃreïa tadyogyatayà và tÃdÃtmyameva pratibandha÷ / na hyasau nÃstÅti vyavahÃraæ vyabhicarati ÓiæÓapeva v­k«atÃm / tadevaæ j¤ÃtapratibandhÃnupalabdhi÷ yo nÃma bhrÃmyan viviktadeÓopalabdhÃvapi ghaÂÃya ghaÂate taæ prati nÃstÅti vyavahÃraæ tadyogyatÃæ vÃnumÃpayati / evaæ ca ghaÂÃdyabhÃvÃnupalabdhiprayoga÷--- yad d­Óyaæ hi sadyatra nopalabhyate tattatra nÃsti / nopalabhyate copalabhyamÃne deÓe d­Óyo ghaÂa iti / etadapi dÆ«ayati--- na viÓe«aïasambandhastasyà iti / ya evÃnupalabdhyÃnumÃtumi«yate ghaÂÃbhÃvo nÃstÅti vyavahÃrastadyogyatà và naikenÃpi viÓe«eïÃnupalabdhe÷ sambandho 'vagata÷, kathaæ tato viÓe«ÃnumÃnam / bhÆtalopalabdhirhi sÃ, tasyÃÓca nÃnÃvidhÃnekaghaÂapaÂÃdivi«ayà nÃstÅti vyavahÃrà d­Óyanta iti kathaæ viÓe«eïa ghaÂo nÃstÅti vyavahÃrayet / ghaÂÃnupalabdhirasau, ato ghaÂÃbhÃvaæ tadvyavahÃraæ và prasÃdhayatÅti cet / kastasyà ghaÂena sambandha÷ / deÓopalabdhirhi sÃ, tÃvadeva tasyà ghaÂÃnupalabdhitvam / tacca sarvÃn pratyaviÓi«Âamiti kathamekenaiva vyapadiÓyate ced ghaÂÃbhÃvo nÃma kaÓcit_ / kasmÃcca satyapi ghaÂe ghaÂo nÃstÅti vyavahÃro na pravartate / sadvyavahÃravirodhÃditi cet / kathaæ ghaÂÃnupalabdhau sadvyavahÃra÷ / asti hi tadÃnÅmapi deÓopalabdhi÷ / viviktopalabdhirhi ghaÂÃnupalabdhi÷, nÃsau ghaÂe satÅti cet, ko vivekÃrtha iti / nanvayamabhÃva eva / tadabhÃve 'narthakaæ viviktavacanam, ato 'nupalabdherayamapi viÓe«o du÷ sÃdha eva, yadasati ghaÂe nÃstÅti vyavahÃro na satÅti / yaccedaæ ghaÂÃbhÃvamatilaÇghya nÃstÅti vyavahÃrÃnumÃnamavasthitaæ tadapi kena viÓe«eïeti na vidma÷ / so 'pi bhÃvÃtirekÅ na kaÓcidupalabhyate / yogyatà tadanatirekiïÅ tasmin buddhe buddhaiveti na ki¤cidanumeyaæ paÓyÃma÷ / vÃrtikakÃreïa tvidamupek«yaiva tÃvad dÆ«aïÃntaramuktamiti ||38|| ________________________________________________________ na cÃpyabhÃvasÃmÃnye pramÃïamupajÃyate / vyabhicÃrÃdà viÓe«Ãstu pratÅyeran kathaæ tayà // Msv_5,8.39 // na cÃnavagataæ liÇgaæ g­hyate cedasÃvapi / abhÃvatvÃdabhÃvena g­hyetÃnyena hetunà // Msv_5,8.40 // sa cÃnyena grahÅtavyo nÃg­hÅte hi liÇgatà / tadg­hÅtirhi liÇgena syÃdanyenetyanantatà // Msv_5,8.41 // liÇgÃbhÃve tathaiva syÃdanavastheyamityata÷ / kvÃpyasya syÃt pramÃïatvaæ liÇgatvena vinà dhruvam // Msv_5,8.42 // nÃstÅti dhÅ÷ phalaæ cai«Ã pratyak«Ãderajanmana÷ / tasyaiva ca pramÃïatvamÃnantaryÃt pratÅyate // Msv_5,8.43 // abhÃvasÃmÃnyena tvanupabdhe÷ sambandha÷ sidhyatyeva, na tvabhÃvasÃmÃnye pramÃïamupajÃyata ityÃha--- sÃmÃnyeti / viÓe«ÃstvanaikÃntikatayà nÃnupalabdhyà bodhayituæ Óakyanta ityÃha--- vyabhicÃrÃditi ||39|| api ca--- nÃnavagatarÆpaæ liÇgamanumÃne liÇgaæ bhavati, tadiyaæ pratyak«ÃdyanutpattirabhÃvatvÃdapareïa liÇgenÃvagantavyà / evaæ hi vadanti,yÃvÃn kaÓcit prati«edha÷ sa sarvo 'palabdhereveti / evaæ ca tatra tatra sad­ÓÃparÃparaliÇgÃnusÃreïÃnavasthÃpÃta ityÃha--- na ceti dvayena / etaccopalabdhyabhÃvo 'nupalabdhirityÃpÃdyoktam, viviktetarapadÃrtho 'nupalabdhiriti tu pratyuktamiti ||40,41|| evaæ yo 'pyasau liÇgirÆpÃbhÃva÷ so 'pi sambandhagrahaïÃrthamavaÓyaæ prathamavagantavya÷ / tadavagame 'pi tadrÆpÃparaliÇgÃbhyupagamÃdanavasthaiva / ata÷ kvacidavaÓyamanumÃnÃbhÃvÃt pramÃïÃntaramabhyupagantavyamityÃha---liÇgeti ||42 || yadi tu nÃstÅti buddhireva liÇgamityucyate tanna / phalaæ hi sÃ, pratyak«ÃdyanutpÃdasya kathaæ talliÇgam, tatsiddhyarthameva hi liÇgami«yate / ________________________________________________________ trilak«aïena yà buddhirjanyate sÃnume«yate / na cÃnutpattirÆpasya kÃraïÃpek«ità kvacit // Msv_5,8.44 // mÃnaæ kathamabhÃvaÓcet prameyaæ cÃsya kÅd­Óam / meyo yadvadabhÃvo hi mÃnamapyevami«yatÃm // Msv_5,8.45 // bhÃvÃtmake tathà meye nÃbhÃvasya pramÃïatà / tathÃbhÃvaprameye 'pi na bhÃvasya pramÃïatà // Msv_5,8.46 // siddhÃyÃæ tu buddhau kiæ liÇgena / tadetadÃha---neti / yadi sà phalaæ kiæ tarhi pramÃïata Ãha--- tasyaiveti / yasyaiva sà phalaæ tadeva pratyak«Ãdyanutpatte÷ phalÃnantaryÃtpramÃïamiti ||43|| ki¤ca saugatasamayasiddhÃnumÃnalak«aïagranthÃnusÃreïÃpi na pratyak«Ãdyajanmano 'numÃnatvamityÃha---trilak«aïeti / evaæ hi te paÂhanti / 'trirÆpÃlliÇgator'thad­ganumÃna'miti / na cÃnutpattirutpatte÷ prÃgabhÃvo buddhe÷ kenacijjanyate, prÃgeva trilak«aïena hetuneti / nanu ca hetutayÃnupalabdhiranumÃnami«yate,na tvanumitiranumÃnamiti bhÃvasÃdhanatayà / ata÷ kiæ tannirÃsena / satyam, ahetutayà tÃvadanumÃnatvaæ nirÃk­tameva / anena tu lak«aïÃnanta÷pÃto varïyata iti ||44|| atra codayati--- (mÃnamiti) pramÃïatà hi bhÃvÃtmanà vyÃptà pratyak«Ãdi«vavagatÃ, tanniv­ttyà nivartyata iti bhÃva÷ / itarastu--- varïito 'smÃbhi÷ prÃgbhÃvanÃmasaÇkaraÓcaturdhà / na ca tabdodhasya bhÃvabodhavailak«aïyamupalabhyate, bÃdhavirahasÃmÃnyÃt / sa ca prÃmÃïye kÃraïaæ na bhÃvasvarÆpatà / sà tu prÃmÃïyaæ pratyaprayojikaiva katha¤citte«u saÇgatÃ, ato nÃbhÃvatvenÃprÃmÃïyaæ bhavati / bhÃve tu prameye tadapramÃïamevetyabhiprÃyeïÃha--- prameyamiti / anurÆpamevedaæ yadabhÃve 'bhÃva÷ pramÃïamityÃha---meya iti ||45|| yathà bhÃvÃtmake meye 'bhÃva÷ pramÃïaæ nÃnurÆpaæ tathà tadabhÃve bhÃva ityÃha--- bhÃvÃtmaka iti ||46|| ________________________________________________________ bhÃvÃtmakasya mÃnatvaæ na ca rÃjÃj¤ayà sthitam / paricchedaphalatvÃddhi prÃmÃïyaæ syÃd dvayorapi // Msv_5,8.47 // yadi cÃsya pramÃïatvamabhÃvatvena ne«yate / vastuna÷ kÃraïatvaæ hi d­«ÂamityabhimÃnità // Msv_5,8.48 // na liÇgatvaprameyatve bhavetÃæ tadvadeva hi / tathà sati ca pÆrvokto vyavahÃro na sidhyati // Msv_5,8.49 // pramÃïÃnÃmanutpatternÃbhÃvasya ca dharmatà / yatrÃbhÃvo 'sti tenÃsyÃ÷ sambandho naiva vidyate // Msv_5,8.50 // yo na sannihitastatra tasya dharmo bhavediyam / na ca tasya prameyatvaæ dharmadharmitvavarjanÃt // Msv_5,8.51 // na bhÃvatmakameva pramÃïamiti rÃjÃj¤Ã, yadeva tu paricchedaphalaæ tadeva tu pramÃïam, tacca pratyak«Ãdyajanmano 'pi samÃnamityÃha---bhÃvÃtmakasyeti|| syÃdetat--- vastuna eva prÃmÃïyadarÓanÃnnÃvastuno 'nupalabdhe÷ pramÃïatvamiti / tathà ca sati bauddhÃnÃmapi liÇga prameyatve na syÃtÃm, te 'pi hi nÃvastuno d­«Âe ityÃha-- yadÅti sÃrdhena / anuj¤Ãne do«amÃha--- tathà satÅti / na ca syÃd vyavahÃro 'yamiti kÃraïÃdivibhÃgenokto vyavahÃra ityartha÷ ||48,49|| apak«adharmatvÃdapi pratyak«Ãdyanutpattirna liÇgamityÃha---pramÃïÃnÃmiti / nÃbhÃve pak«Åk­te pratyak«ÃdyanutpattistaddharmatayÃvagamyate / abhÃvena sambandhÃbhÃvadityabhiprÃya iti / nanvabhÃvaviÓi«Âaæ bhÆtalaæ sÃdhayi«yÃma÷, tacca pÆrvavagatamiti taddharmo bhavi«yatÅtyata Ãha--- yatreti / na hi bhÆtale pratyak«Ãnutpatti÷, j¤ÃyamÃnatvÃt tasyeti ||50|| ghaÂasya tarhi dharmo bhavi«yati tadgocare pratyak«ÃdÅnÃmanutpatterata Ãha---yaiti / satyam / yatra pratyak«ÃdÅni notpadyante taddharmatà katha¤cid bhavedapi, na tvasÃviha pramÅyate / dharmadharmitvayorabhÃvÃt / na hi ________________________________________________________ abhÃvena tu sambandho bhavettadvi«ayatvata÷ / tajj¤ÃnÃd vi«aytavaæ ca j¤Ãne meyaæ na vidyate // Msv_5,8.52 // saæyogasamavayÃdisambandho naiva vidyate / nÃg­hÅte hi dharmatvaæ g­hÅte siddhasÃdhanam // Msv_5,8.53 // abhÃvaÓabdavÃcyatvÃpratyak«ÃdeÓca bhidyate / pramÃïÃnÃmabhÃvo hi prameyÃnÃmabhÃvÃvat // Msv_5,8.54 // abhÃvo 'pi pramÃïena svÃnurÆpeïa mÅyate / prameyatvÃd yathà bhÃvastasmÃd bhÃvÃtmakÃt p­thak // Msv_5,8.55 // karmÃïi sarvÃïi phalai÷ samastai÷ sarvairyathÃvacca yadaÇgakÃraï¬ai÷ / na saÇgatÃnÅha parasparaæ hi nÃÇgaæ tadetatprabhavaæ kratÆnÃm // Msv_5,8.56 // taddharmiïaæ k­tvÃbhÃvaviÓi«Âatà sÃdhyate tasyÃpratÅte÷ / nÃpi tadviÓi«Âaæ bhÆtalÃdi, tadÃnÅæ tasya tatrÃbhÃvÃditi ||51|| abhÃvasya tu sÃdharmo bhavi«yati tadvi«ayatvÃt tasyÃ÷ / abhÃve hi prameye sà liÇgaæ bhavatyeva / kintu nÃsra¤cetito bhÃvo vi«ayo bhavi«yati, j¤Ãte ca prameyÃbhÃva ityÃha---abhÃveneti ||52|| anyastu na kaÓcidabhÃvenÃnutpatte÷ sambandhaprakÃro vidyate, yena taddharmatÃmanugamyÃnumÃnaæ bhavi«yatÅtyÃha---saæyogaiti / itaÓcÃpak«adharmatvamityÃha--- nÃg­hÅta iti / na hyag­hÅte parvate dhÆstaddharmatayÃvagamyate / atha tadvadabhÃvo 'pi prÃk pratÅyata ityucyate, siddhaæ tarhi sÃdhyata iti ||53|| evaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ prasÃdhitaæ bhedaæ prayogeïa darÓayati---abhÃvaÓabdeti ||54|| prayogÃntaramÃha---abhÃvo 'pÅtibhÃvÃntena / ata÷ siddhaæ bhÃvÃtmakÃt pramÃïÃdanyatvamabhÃvasyetyupasaæharati---tasmÃditi ||55|| vedopayogamabhÃvasya darÓayati---karmÃïÅti / yo 'yaæ sarvakarmaïÃæ phalÃsaÇkara÷ parasparÃsaÇkaraÓca paraspamaÇgÃÇgibhÃvÃbhÃva÷, nÃsÃvabhÃvaprÃmà ________________________________________________________ yuktyÃgamÃbhyÃmiha tarkito 'yaæ pramÃïa«aÂakaæ pravibhajya bhëye / tato 'dhikaæ yad dvayami«Âamanyairbhedo na tasyetyapi siddhametat // Msv_5,8.57 // iha bhavati ÓatÃdau sambhavÃdyà sahasrÃnmatiraviyutabÃvÃt sÃnumÃnÃdabhinnà / jagati bahu na tathyaæ nityamaitihyamuktaæ bhavati tu yadi satyaæ nÃgamÃd bhidyate tat // Msv_5,8.58 // ïyÃd­te sidhyatÅti / (yatheti / yÃvat tÃvad yathÃvaditi?) iheti / vedaæ pratinirdeÓa iti ||56|| nanu ca vyÃsamatÃnusÃriïopamÃnÃtiriktaæ pramÃïadvayamupavarïitam, ­«iïà ca sambhavaitihyayorapi pramÃïatvamÃÓritam, tatparityÃge kÃraïaæ vaktavyamata Ãha----yuktÅti / pramÃïa«aÂakameva hi yuktyà saÇgacchate / ÃgamÃnugataÓca / ÃgamaÓca mÅmÃæsÃtantram, ato yuktyÃgamÃbhyÃmiha ÓÃbare bhëye pramÃïa«aÂkameva pravivicya tarkitam / yattu dvayamadhikami«Âaæ tadatraivÃntargatamiti ||57|| (ka÷?kva) punastasyÃntargatirata Ãha---iha bhavatÅti / yà tÃvat sahasrÃcchate mati÷ sambhavÃkhyaæ pramÃïami«yate sÃnumÃnÃnna bhidyate / sahasrÃcchatamaviyutibhÃvÃdavinÃbhÃvÃdavagamyate / atastÃvadanumÃnÃnna bhidyate / aitihyapramÃïamuktaæ tÃvadasatyameva / nidhiprÃptyasurakanyÃvaÓÅkaraïÃdi, draupadÅpa¤cabhart­ketyÃdi , yadi tat satyaæ tadÃgamÃd (na) bhidyate / ÃptÃgamo hyasau / uktaæ ca--- 'puru«oktirapi ÓroturÃgamatvaæ prapadyate' iti / ato 'numÃnÃgamayorantarbhÃvÃnna sambhavaitihyayo÷ p­thagupanyÃsa÷ siddha÷|| ityupÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃ- ÂÅkÃyÃmabhÃvapariccheda÷ samÃpta÷ / ******************************************************************* atha citrÃk«epa÷ / ________________________________________________________ paralokaphalÃ÷ pÆrvamÃk«iptÃÓcodanÃ÷ parai÷ / idÃnÅmaihikÃk«epa÷ sÆtrakÃreïa vocyate // Msv_5,9.1 // bhëyapÃÂho vicÃrya÷,atra bhëyam--- 'nanu bhavantvanyÃni pramÃïÃni, Óabdastu na pramÃïam, kuta÷? animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃt' iti / asyÃrtha÷--- yadyapi sarvapramÃïÃvyabhicÃrÃnna pramÃïasÃmÃnayabhÃvinà dharmeïa Óabdo 'pi na pramÃïam, viÓe«eïa tvÃtmabhÃvinà dharmeïÃpramÃïam / tathà hi citrayà paÓavo bhÃvyanta iti citrayà yajetetyasyÃratha÷ / k­tacitrasyÃpi yajamÃnasyÃnantaramavikalasakalendriyairapi paÓavo na d­Óyante / tanna nÆnami«Âi÷ paÓuphaleti bhavati mati÷ / tadidamuktam 'animittaæ vidyamÃnopalambhanatvÃt' iti / kimuktaæ bhavati--- upalambhanÃni hi cak«urÃdÅni paÓÆnÃæ vidyante / na ca paÓukÃme«Âyamantaraæ paÓava upalabhyante / tasmÃduktavisaævÃdÃdapramÃïaæ citrÃcodaneti / sa punarayamÃk«epo gatÃrtha upalak«yate / codanÃsÆtre hi 'nanvatathÃbhÆtam' ityÃdinà bhëyakÃreïÃk«epaparihÃrÃvuktau / ata÷ punaruktamidamityÃÓaÇkyÃha---- paraloka iti / asyÃrtha÷ paralokaphalà hi tatra svargakÃmo yajetetyevamÃdicodanà vedabÃhyaboddhÃdiparamatenÃk«iptÃ÷ / idÃnÅmaihikaphalÃÓcitrÃdicodanà Ãk«ipyante / nanÆbhayÅmapi codanÃmÃk«eptuæ Óakyata eva vÃkyatvÃdayo hetava÷ / ta eva tatra bhëyakÃreïa 'yat ki¤cana laukikaæ vanacam' iti darÓayatÃntarïÅtÃ÷ / vÃrtikak­tÃpi---'yadi và puru«ÃdhÅnaprÃmÃïyÃ÷ sarvacodanÃ' iti viv­tÃ÷ / tasmÃdasadetat paralokaphalà eva tatrÃk«iptà iti / yadapi cedanÅmaihikÃk«epa ityuktaæ tadayuktam, ihÃpi ca---'evaæ d­«ÂÃpacÃrasya vedasya svargÃdyapi phalaæ nÃstÅti manyÃmaha' iti sarvÃk«epa÷ k­ta÷ / vÃrtikakÃreïÃpi ca 'evaæ satyagnihotrÃdivÃkye«vapi m­«ÃrthatÃ' iti vadatà / tasmÃdubhayatrÃpyubhayÃk«epameva nyÃyyaæ manyante / keyaæ vyavasthà / atrocyate / satyamubhayatrÃpyabhayÃk«epa÷, tathÃpi hetubhedÃdapaunaruktyam / tathÃhi--- tatra vÃkyatvÃdaya÷ parairuktà Ãk«epahetava÷, ________________________________________________________ citrÃpaÓuphalatvÃdivi«ayÃÓcodanà m­«Ã / pratyak«ÃdyadhikÃre 'pitairarthÃsaÇgatiryata÷ // Msv_5,9.2 // idÃnÅæ tuÓabdaÓaktiparÃmarÓadvÃreïÃbhyantarà eva hetava upapatsyante / tathà coktam--- Ãnantaryamanuktaæ cenna sÃmarthyÃvabodhanÃt / iti / sÃmarthyaæ hi sarvÃkhyÃtÃnÃmarthaæ bruvatÃæ sahakÃri / tad yadyapi ne«Âiranantaphaleti Óruti÷, tathÃpyarthasÃmarthyÃtadavagamyate, kathamaparathÃ'yadÃsau vidyamÃnÃsÅt tadà palaæ na dattavatÅ, kÃlÃntare punarasatÅ kathaæ dÃsyati' iti na ca paÓavo 'nantasamabhavadbhÃvanÃ÷, svargo hi nÃnÃk«iptaviÓi«ÂadehendriyÃdiparigraho bhavitumutsahate, ato mÃbhÆdanantaram, amÅ puna÷ paÓava÷ sambhavanti yajamÃnasyÃtraiveti svahetusamanantaramanupalabhyamÃnà d­«ÂapratigrahÃdihetvantarÃ÷ ÓrutacitrÃdiphalatayà na Óakyante 'vagantum / ayameva tu ÓabdaÓaktiparÃmarÓo vÃrtikak­tà tÃrkikaprakriyÃmanuvidadhÃnena 'na và paÓuphale'tyÃdinà sÃdhanaprayogairupadarÓita÷ / tadevamaihikaphalÃsu citrÃcodanÃsvÃk«iptÃsu tatsÃmÃnyÃditarÃsu tathÃtvamiti punarapyagnihotrÃdicodanÃk«epe 'vati«Âhate / sa cÃyamaihikÃk«epadvÃreïÃpinocyate / ata eva caihikÃk«epa ityuktam / etaduktaæ bhavati--- aihikaphalÃnÃmÃmu«mikaphalÃnÃæ cÃyamaihikÃk«epapuraskÃreïaivÃk«epa÷, yadÃmu«mikasvargÃdi tanmà nÃma karmÃnantaramupalabhyatÃmaihikaphalaæ tu paÓvÃdi kiæ nopalabhyate, na cedamupalabhyate, tanna nÆnaæ tat phalamiti aihikaphalakarmacodanÃvyabhicÃreïÃnyÃsÃmapi paralokaphalÃnÃæ tatsÃmÃnyÃdÃk«epa÷ / pÆrvaæ tu tÃ÷ parata÷ prÃmÃïyamÃÓritya paroktairaiva vÃkyatvÃdibhirhetubhirÃk«iptÃ÷ / taduktaæ parairiti / parihÃrÃntaramÃha--- sÆtreti / ayamabhiprÃya÷--- codanÃsÆtre bhëyak­tà sÆtrakÃreïa vak«yamÃïÃk«epaparihÃrÃvanÃgatÃvek«aïena pratij¤ÃsamarthanÃrthabhupavarïitau / idÃnÅæ tu sÆtrakÃreïa svayamevocyata iti tenedameva sarvacodanÃk«epak«etramityuktamiti ||1|| atra parihÃre pÆrvokta evÃk«epaheturiti, tamupanyasyati--- citreti phalÃnÅtyantena / ayamartha÷--- citrÃpaÓuphalatvÃdivi«ayÃÓcodanà dharmiïya÷ ________________________________________________________ yadÅd­ktanm­«Ã d­«Âaæ vipralipsoryathà vaca÷ / nadÅtÅre phalÃnÅti tatrÃd­syÃni tÃni cet // Msv_5,9.3 // na và paÓuphalà citrà svakÃle tadadÃnata÷ / snÃnabhujyÃdivat te 'pi tatsÃdhyà na bhavanti và // Msv_5,9.4 // tadutpattÃvasadbhÃvÃt svargat­ptisukhÃdivat / vaidharmyeïobhayatrÃpi bhavetÃæ sukhamardane // Msv_5,9.5 // Ãnantaryamanuktaæ cenna sÃmarthyÃvabodhanÃt / m­«eti sÃdhyo dharma÷ / adhik­tai÷ prav­ttiyogyairapi pratyak«ÃdibhirarthÃnavagate÷ / yadÅd­Óaæ tanm­«Ã--- yathà vipralipsorvaca÷ / ÃdiÓabdenÃgnihotrÃdivi«ayà api codanÃ÷ pak«Åkaroti / nanu vipralipsuvÃkyamatra d­«ÂÃnta÷ / na ca tanniyamena pratyak«ÃdyasaÇgatÃrthamasatyaæ ca / tasmÃdubhayavikalo d­«ÂÃnta÷ / ata Ãha--- tatreti / asatyarthe prayuktameva nadatÅrÃdivÃkyamiha d­«ÂÃnta÷ / prÃyeïa caitra¤jÃtÅyakaæ vipralipsureva prayuÇkta iti vipralipsorityuktamiti ||2,3|| idÃnÅmaihikÃk«epa ityuktaæ viv­ïoti--- na veti vadantena / citre«ÂirdharmiïÅ, na paÓuphaleti sÃdhyam, svakÃle paÓvadÃnÃt, snÃnÃdivaditi / prayogÃntaramÃha--- te 'pÅti / te paÓavo na citrÃsÃdhyÃ÷ , citrotpattÃvasadbhÃvÃt svargat­ptisukhÃdivat / ÃdiÓabdenÃtra bhojanajanyà t­ptirabhipretà / etau ca prayogau 'ne«Âi÷ paÓuphalÃ,karmakÃle ca karmaphalena bhavitavyam' iti bhëyoktau veditavyÃviti / atrÃnantaraæ 'yatkÃlaæ hi mardanaæ tatkÃlameva mardanasukham' iti bhëyakÃreïoktam, tad vaidharmyad­«ÂÃntatayà prayogadvaye yojayati--- vaidharmyeïeti / citrà na paÓuphalà paÓavo na tatsÃdhyà ityubhayatrÃpi prayoge vaidharmyeïa sukhamardane bhavetÃm, Åd­ÓÅ cÃtra vaidharmyaracanÃ, yadyatsÃdhyaæ tattatsakÃle prasÆte, mardanamiva sukham / yacca yatsÃdhyaæ tat tadutpattau bhavatyeva sukhamiva mardanotpattÃviti ||4,5|| nanÆktivisaævÃdÃdaprÃmÃïyamuktam / na ca ki¤cidiha visaævÃda÷, na hi k­te karmaïi tÃvatyeva phalena bhavitavyamiti Óabdo brÆte, kintu asyedaæ ________________________________________________________ ÓabdaikadeÓabhÆtena tena tatpratipÃditam // Msv_5,9.6 // kÃlÃntarÃnupÃdÃnÃt karmasvÃbhÃvyato 'pi ca / codyamÃnasya citrÃderÃnantaryaæ viÓe«aïam // Msv_5,9.7 // atra tÃvadasaævÃdo virodhaÓcottaratra tu / svargayÃnaviruddho hi bhasmÅbhÃvo 'tra d­Óyate // Msv_5,9.8 // phalamiti / etÃvati ca paryavasÃnÃt / ata÷ kÃlÃntare phalaæ dÃsyati / tadetaduktam--- 'kÃlÃntare phalaæ dÃsyatÅti cet'iti, tadetadÃha---Ãnantaryamiti / pariharati--- nasÃmarthyeti / sÃk«ÃdanuktsayÃnantaryasyÃpyatra sÃmarthyenÃvabodhanaæ k­tam,yaiva hyasyedaæ phalamityuktaæ tadaivamarthÃdevÃvagamyate anantaramanena bhavitavyamiti / kathaæ nÃmÃnyathÃsatkÃlÃntare phalaæ dÃsyatÅti / nanvevamapi sÃmarthyalabhyamÃnantaryamanantaraphalÃnupalambhanena bÃdhyatÃm, aviÓe«aprav­ttà tu codanà kataæ bÃdhyate ata Ãha--- Óabdeti / na hi sÃmarthyaæ nÃma p­thak pramÃïam, api tarhi sarvÃkhyÃtÃnÃmarthaæ bruvatÃæ Óakti÷ sahakÃriïÅti ÓabdaikadeÓa eva / ata÷ sruvÃvadÃnamivÃpyadravye«varthÃdanantarameva phalaæ niÓcÅyata iti tadbodhe 'pi ÓÃbdabodho bhavatyeveti ||6|| itaÓcÃnantaryamavagamyata ityÃha---kÃlÃntareti / yadi hyatra phalaæ dÃsyatÅti ÊÇÓro«yat tadà tatsÃmarthyena kalpanà kÃcidapyabhavi«yat / adya punarasyedaæ karmaïa÷ phalamiti paryavasite vacasi sarvakarmaïÃmanantaraphalopalambhÃd vaidikasyÃpi citrÃdeÓcodyamÃnasyÃpi karmaïastatsvÃbhÃvyÃdÃnantaryaæ viÓe«aïatayÃvati«Âhata iti ||7|| atrÃnantaramaparaæ bhëyam--- 'd­«Âaviruddhamapi ki¤cit vaidikaæ vacanaæ 'sa e«a yaj¤ÃyudhÅ yajamÃno '¤jasà svargaæ lokaæ yÃtÅ'ti / tad yena viÓe«eïoktaæ tamÃha---atreti / atra hi citrÃdivÃkye«ÆktivisaævÃdÃdaprÃmÃïyuktam / uttaratra yaj¤ÃyudhivÃkye pratyak«Ãdivirodha iti virodhamabhidyotayati--- svargayÃna iti / yajamÃnasya niratiÓayÃnandÃtmana÷ svargÃdatidÆramapabhra«Âo bhasmÅbhÃva÷ pratyak«amupalabhyate, citrÃdicodanà ________________________________________________________ yaj¤Ãyudhivaco mithyà pratyak«eïa virodhata÷ / sÃdharmyeïa ÓilÃvÃkyaæ vaidharmyeïÃptabhëitam // Msv_5,9.9 // ÓarÅdÃd yadi cÃnya÷ syÃnnÃsau yaj¤ÃyudhÅ bhavet / na cÃsya yajamÃnatvaæ sadbhÃvo 'pi ca durlabha÷ // Msv_5,9.10 // su tvanantaraphalÃnupalambhamÃtraæ na tu viruddhopalambha÷ kaÓcidastÅti syÃdapi kÃlÃntare phalakalpanÃ, bhasmÅbhÆtaæ tu ÓarÅraæ kÃlÃntare 'pi svargaæ lokaæ yÃsyatÅti na sambhavatÅti pÆrvasmÃd viÓe«a÷ ||8|| aparamapi ca 'eva¤jÃtÅyakaæ pramÃïaviruddhaæ vacanamapramÃïam--- ambuni majjantyalÃbÆni, grÃvÃïa÷ plavanta iti yathà ' iti bhëyam, tad vyÃca«Âeyaj¤eti vÃkyamantena / yaj¤Ãyudhavaco dharmÅ, m­«eti sÃdhyo dharma÷, pratyak«avirodhÃt, yatpratyak«aviruddhaæ tanmithyÃ, yathà grÃvÃïa÷ plavanta iti Óilà vÃkyaæ sÃdharmyeïa yatheti darÓayitavyamiti / vaidharmyad­«ÂÃntamÃha--- vaidharmyeïeti / yadamithyà na tatpratyak«aviruddhaæ yathÃptabhëitamiti / pÆrvaæ tu mardanasukhayorvaidharmye d­«ÂÃntaratayopanyÃsÃcchilÃvÃkyamapi vaidharmyeïa bhëyak­toktamiti bhrÃntimapanetuæ sÃdharmyavaidharmyaviveko vÃrtikak­tà darÓita÷ ||9|| nanu pratyak«avirodhÃditi hetusiddha eva, asti hi paralokaphalabhoktà cetana÷ karmaïÃæ kartÃ, sa svargaæ lokaæ yÃsyatÅti / tamevÃbhipretya svargaæ lokaæ yÃsyatÅtyuktam / ata÷ ko virodho 'ta Ãha---ÓarÅrÃditi / yadi hi ÓarÅrÃdanyaÓcetano bhavet, bhavedapi na tasya yaj¤Ãyudhairasti kaÓcit sambandhaprakÃra÷, ÓarÅrasyaiva tu srukkapÃlÃdiyaj¤Ãyudhai÷ sambandha÷, yadyaj¤ÃyudhÅ yajamÃna iti tadabhiprÃyeïa matvarthasaæyogo ghaÂate / api ca 'sa e«a' ityaparok«apratinirdeÓa÷, so 'pi ÓarÅrasyaiva pratyak«atvÃdupapanno nÃtmana÷ / tadetadapi bhëyakÃreïoktaæ hi --- 'ÓarÅrakaæ vyapadiÓati'iti / ki¤ca yajamÃnaÓabdo hyÃtmanyasama¤jasa÷, yÃgasya hi kartà yajamÃna ityucyate, na ca yathÃcoditavitatapÆrvÃparÅbhÆtÃnekakarbhak«aïÃtmakakratukriyÃkart­tvamÃtmana÷ sambhavati, vibho÷ pÆrvÃparadeÓavibhÃgasaæyogayogaphalakarmaïÃmasamavÃyÃt / tadetadÃha--- na ________________________________________________________ yadi syÃd vidhiÓabdo 'tra naivÃdarÓanato bhavet / viÓe«o 'syeti bhedena nopÃttaæ syÃdidaæ tata÷ // Msv_5,9.11 // vidhiÓabde bhavi«yattvaæ phalasya parikalpya hi / virodhaparihÃra÷ syÃd vartamÃne 'pi nÃstyasau // Msv_5,9.12 // phalaæ ca na bhavedevaæ bhasmÅbhÃvÃd vidhÃvapi / tatsÃmarthyena yÃnyapi kalpanà tÃæ ni«edhati // Msv_5,9.13 // ceti / abhyupagamya cÃtmana÷ sadbhÃvamidamasmÃbhiruktam, paramÃrthena tu dehendriyavyatiriktÃtmasadbhÃvo 'pi pramÃïÃbhÃvÃd durlabha ityÃha--- sadbhÃva iti / prapa¤cayi«yate caitadÃtmavÃda itÅha na pratanyata iti ||10|| aparaæ ca--- 'na cai«a yÃtÅti vidhiÓabda÷'iti bhëyam / tasyÃbhiprÃyamÃha--- yadÅti / asyÃrtha÷--- yadi hyatra yaj¤ÃyudhivÃkye vidhiÓabdo bhavet, tadà citrÃdÅnÃmanantaraphalÃdarÓanÃd bhedena virodhopanyÃsÃrthaæ yaj¤ÃyudhivÃkyopÃdÃnaæ nopapadyate / ata÷ svak­tabhedopÃdÃnasamarthanÃrthaæ vidhiÓabdanirÃkaraïamiti ||11|| vidhiÓabde ko viÓe«a÷, ata Ãha--- vidhÅti / vidhiÓabde hi kÃlaviÓe«ÃnupÃdÃnÃd vidhisÃmarthyÃdeva kÃlÃntarabhÃvitÃæ phalasya parikalpya syÃdapi citrÃdicodanÃsvivÃbhÃvavirodhaparihÃra÷ / iha tu yÃtÅti vartamÃnÃpadeÓÃnna pratyak«avirodha÷ Óakyate parihartumityadarÓanÃd viÓe«a iti ||12|| citrÃdivÃkyÃbhiprÃyeïa cedamasmÃbhiruktam--- vidhiÓabde bhavi«yattvaæ phalasya parikalpya virodha÷ Óakyate parihartumiti / iha tu pratyak«eïa bhasmÅbhÃvopalambhÃnna kÃlÃlantaraphalabhÃvitayà svargagamanaæ phalamiti Óakyate kalpayitum / na hi vidhisahasreïÃpyÃÓaÇkanÅyor'tha÷ Óakya÷ pratyÃyayitum / tadetadÃha--- phalaæ ceti / takiæ tarhi vidhiÓabdatÃnirÃkaraïasya phalamata Ãha--- tatsÃmarthyeneti / cetanapravartanÃtmako hi vidhirantareïa paralokaphalopabhoktÃra ________________________________________________________ prÃyaÓcaivaæprakÃratvamarthavÃde«u d­Óyate / mantre«u ceti te sarve pak«ÅkÃryÃ÷ prayatnata÷ // Msv_5,9.14 // evaæ satyagnihotrÃdivÃkye«vapi m­«Ãrthatà / vedavÃkyaikadeÓatvÃccitrÃdidavacane«viva // Msv_5,9.15 // iti citrÃk«epavÃda÷ / ------------------- manupapadyamÃna÷ kalpayedapi kÃyakaraïasaÇghÃtÃtiriktamÃtmÃnam, tasya ca svargalokagamanamupacaryetÃpi ÓarÅre, tasya và pratyak«atvamÃtmani bhÃktamityevamÃdikalpanÃni«edhÃrthaæ vidhiÓabdanirÃkaraïamiti ||13|| bhÆyÃæÓcÃyaæ pramÃïÃntaraviruddho mantrÃrthavÃdÃtmako vedabhÃga÷ / yathà 'aditirdyeraditirantarÅk«aæ' 'yajamÃna ekakapÃla÷' ityevamÃdi÷ / sa ca sarva evÃtra prayatnato mukhyatayà mithyÃtvena aihikÃk«epe pak«ÅkÃrya÷, tanmithyÃtvena cÃnu«aÇgikaæ pera«Ãæ mithyÃtvaæ bhavi«yatÅtyabhiprÃyeïÃha---prÃyaiti / 'tatsÃmÃnyÃdagnihotrÃdicodanÃsvapyanÃÓvÃsa' iti bhëyam, tasyÃbhiprÃyamÃha--- evaæ satÅti / yadà hi citrÃdivÃkyÃdi«vaprÃmÃïyaæ samarthitaæ bhavati, tadà vedavÃkyaikadeÓatayÃgnihotrÃdivÃkye«vapi m­«Ãrthatà Óakyate 'numÃtum, ata÷ k­tsnasyaiva vedasyÃprÃmÃïyÃnna cojanÃlak«aïÃrtho dharma ityÃk«epa÷|| ityupÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau kÃÓikÃÂÅkÃyÃæ citrÃk«epavÃda÷ samÃpta÷ / atha sambandhÃk«epavÃda÷ / svapak«asÃdhanaæ tÃvadam­«Ã vaidikaæ vaca÷ / svÃrthe vaktranapek«atvÃt padÃrthe padabuddhivat ||1|| atrÃnantaram"autpattikastu ÓabdasyÃrthena sambandhastasya j¤Ãnam"iti bhëyakÃreïa sambandhanityatÃdvÃreïÃk«epaparihÃro 'vatÃrita÷, so 'yukta÷, paroktÃk«epahetvanantaraæ hi tasyaiva viruddhÃsiddhyÃdido«odbhÃvanamucitam / yattu tamadÆ«ayitvaivÃnyaducyate tadasaÇgatamevÃta Ãha--- svapak«a iti / ayamabhiprÃya÷--- yÃvaddhi sambandhautpattikatvenÃnapek«Ãlak«aïaæ codanÃyÃ÷ svata÷ prÃmÃïyaæ na pratipÃdyate tÃvad dÆ«ite 'pi sÃdhane na 'canodanÃlak«aïo dharma' iti pratij¤Ã sidhyati / bhÆyÃæÓcÃnena krameïÃrtho vaktumabhipreta÷ ÓabdÃrthasambandhanirÆpaïÃdi÷ / anyathà kriyamÃmaæ (?) tadÃkÃÓapatitamivÃpadyeta / taccaitat ÓabdasvarÆpanirÆpaïÃvasare vak«yate / na cedamÃk«epeïa na saÇgacchate, dvedhÃpi pratyavasthÃnadarÓanÃt / yathoktam--- 'dvedhÃpi pratyavasthÃnaæ parahetvavabÃdhanÃt / ÃtmÅyasÃdhanoktyà và tatrÃtmÅyamihotacyate' iti / na cÃtra parasÃdhanadÆ«aïaæ na kari«yate 'tatra hetorasiddhatvam' iti citrÃparihÃre vak«yate / anena tu krameïa tat kartavyamiti tÃvadityuktamiti / tacca svapak«asÃdhanaæ tÃrkikÃïÃæ cittamanura¤ja yituæ prayogadvÃreïÃha---am­«eti / vaidikavaco dharmÅ, svÃrthe satyamiti sÃdhyo (?) dharma÷, svÃrthe vaktranapek«atvÃt, yat svÃrthe vaktÃraæ nÃpek«ate tat satyam, yathà padÃt padÃrthagatà buddhi÷ / padaæ hi svabhÃvÃdeva svÃrthena sambaddhaæ tatpratipÃdanÃya vaktÃraæ nÃpek«ata iti sambandhaparihÃre vak«yate / svÃrtha iti tantremobhayaviÓe«aïatayà yojanÅyam / yadi hyam­«a vaidikaæ vacanamityetÃvaducyate pÆrvapak«ÃrthasamyaktvÃpÃtÃdanika«ÂÃrthatÃprasÃdhanaprasaÇga÷ / na hi svargakÃmo yÃgaæ kuryÃdityÃdyarthe svargakÃmo yajeteti vÃkyaæ samyagi«yate, «a«ÂhÃdyasiddhÃntavirodhÃt / yÃgena svargaæ kuryÃditi hi tatra sthÃsyati / vaktranapek«atvÃditi cÃviÓi«Âo heturupÃtto 'siddha eva syÃt / asti hi vaidikavÃkyÃnÃmapi svarÆpÃmi tatk­ta÷ pratyaya÷ samyaÇnityavÃkyodbhavatvata÷ / vÃkyabuddhivedavÃtra pÆrvoktÃÓvÃpi hetava÷ ||2|| nityÃn ÓabdÃrthasambandhÃnÃÓrityoktena hetunà / asambandhodbhavatvena paro mithyÃtvamabravÅt / sambandho 'stÅ ca nityaÓcetyuktamamautpattikÃdinà ||4 vyaktaye vaktrapek«Ã, svÃrthe tu pratyÃyayitavye na vaktÃramapek«ante, apauru«eyatvÃt / ÓabdÃrthasambandhanityatvÃcca / pauru«eyaæ pramÃïÃntarapramitagocaramÃptavacanamapi vaktu÷ pramÃïamapek«ate / yathoktam, 'Ãptokti«u narÃpek«e'ti ||1|| prayogÃntaramÃha---- tatk­ta ityevÃntena / vaidikavÃkyak­ta÷ pratyaya÷ samyagiti sÃdhyam, nityavÃkyodbhavatvÃt, yathà tadvÃkyasvarÆpavi«ayà buddhi÷ / sÃpi hi vÃkyÃdudbhavati, nirvi«ayabudhyanutpatte÷ / vedavÃkyanityatà ca vedÃdhikaraïe sthÃpayi«yata iti / atraiva sÃdhye pÆrvoktÃ÷--- 'nÃnyatvÃt' iti bhëyavyÃkhyÃnÃvasara uktÃ÷--- do«avarjitai÷ kÃraïai÷ janyamÃnatvÃt, anÃptÃpraïÅtoktijanyatvÃt, deÓÃdibhede 'pi deÓÃdibhede 'pi bÃdhavarjanÃt iti hetavo darÓayitavyà ityÃha--- atreti ||2|| atra bhëyam--- 'syÃdetat, naiva ÓabdasyÃrthena sambandha÷, kuto 'sya pauru«eyatà apauru«età vÃ'iti / tasyÃbhiprÃyamÃha--- nityÃnityabravÅdantena / asyÃrtha÷--- ÓabdÃrthasambandhÃnÃæ nityatvamÃÓrityÃnapek«atvÃditi sÆtrakÃreïa yo hetu÷ svata÷ prÃmÃïyasidhyarthamukta÷, tena codanÃnÃmaprÃmÃïye nirÃk­te 'dhunà sambandhodbhavatvÃbhÃvena paro bauddhÃdirmithyÃtvamuktavÃn / evaæ ca tadà vÃrtikakÃreïa v­ttikÃramatenÃtraiva svata÷ prÃmÃïyaæ vyutpÃdyamiti darÓitam / tathà ca 'sÆtrakÃreïa cocyata' iti punaruktiparihÃre parata÷ paprÃmÃïyoktairevÃk«epahetubhi÷ pÆrvapak«o 'bhihita÷ / ihÃpi ca bhëyakÃreïa 'brÆta' ityucyate--- avabodhayati budhyamÃnasya nimittaæ bhavati, ityÃdi codanÃsÆtroktameva svata÷ prÃmÃïyakÃraïamuktamiti ||3 1/2|| mithyÃtvasya nirÃsÃrthaæ tatparairne«yate dvayam / naiva vÃstyatra sambandha÷ k­tako veti vak«yate ||5|| asambhavena Óe«ÃïÃæ saæÓle«a÷ pariÓipyate / tasminneva ca sambandhe pratÅtirlaulikÅ dhruvam ||6|| etadeva viv­ïoti --- sambandha iti vak«yate 'ntena / codanÃmithyÃrthanirÃsÃrthaæ hi sambamandhasadbhÃvo nityatà ca heturukta÷ / tacca dvayamapi parairne«yate / tatra sambandhÃbhÃvastÃvadanenaiva bhëyeïokta÷ / k­takatvaæ tu 'yadi prathamamaÓruto na pratyÃyayati, k­takastarhi' ityanena vak«yate / tadatra sambandhÃbhÃvenÃnapek«atvÃditi hetorasiddhiruktà / na cÃsati sambandhe paroktÃrthapratÅtirutpadyata iti darÓitam / pratibandhabale hyarthÃntaradarÓino 'pyarthÃntare j¤Ãnamutpadyate / anÃd­tapratibandhastu yatki¤cid vidvÃn sa sarvaæ jÃnÅyÃdityatiprasajyata iti ||4,5|| atra bhëyakÃreïa kÃryakÃraïabhÃvÃdaya÷ sambandhÃ÷ ÓabdasyÃnupapannà ityuktvà saæÓle«asambandhabhÃva eva darÓita÷, tadetadvÃrtikakÃro darÓayati--- asambhaveneti / nimittanaimittikÃÓrayÃÓrayibhÃvÃdaya÷ sambandhÃ÷ ÓabdÃrthayoratyantÃsambhÃv ità eva, kÃryakÃraïabhÃvastu boddhagandhivaiyÃkaraïairabhyupagata eva / te 'pyÃhu÷---- 'arthÃ÷ ÓabdÃÓca d­Óyante pratyak«Ã yadyapi sphuÂam / abhidhÃnÃbhidheyau tu j¤ÃnÃkÃrau tathÃpi na÷'|| iti / evaæ hi manyante--- na tÃvad varïÃ÷ Óabda÷, pratyekamavacÃkatvÃt / ayugapadvartinÃæ cÃvayavisamudÃyÃsarambhÃnupapatte÷ / ata eva goÓabdatvÃdijÃtyasambhavÃt bhÆtÃdiviÓe«ÃïÃæ ca pratiprayogamanyatvenÃvÃcakatvÃd varïabuddhism­tisaæskÃrÃïÃæ cÃk«aravat pratyÃkhyÃnÃt pÆrvavarïajanitasaæskÃrasahitÃntyavarïasyÃpi varïatvenÃpÆrvavarïavadavÃcakatvÃt pÆrvapÆrvanikhilavarïapadopasahÃrakrameïa caramasya kasyacit sphoÂÃtmano 'navagrahÃd yugapadavasthitÃnekavarïÃkÃraj¤ÃnÃtmaiva Óabda÷ / artho 'pi jÃtivyaktyavayavÃvayaviguïaguïivyatirekÃvyatirekÃdivikalpadÆrÅk­tani rÆpaïo na bÃhya÷ sambhavatÅti j¤ÃnÃtmakaÓabdavedanÃnantarotpadyamÃnabÃhyajÃtyÃdinirbhÃsparatyayamÃtrÃtmaiva / tanni«edhamata÷ prÃha na Óabdor'thena saÇgata÷ / taddeÓÃnantarÃd­«Âervindhyo himavatà yathà ||7|| evamartho dvayaæ vÃpi sÃdhanÅyamasaÇgatam / k«uretyÃdi ca siddhyarthaæ hetoruktamathÃpara÷ ||8|| ÓaktirÆpaæ g­hÅtvÃha saæÓle«o yadi vÃryate / samba(ndhÃ?ndha÷) siddhasÃdhyatvamatha sambandhamÃtrakam ||9|| sa cÃyamevambhÆtor'tha÷ Óabdena janyata eveti kÃryakÃraïabhÃvameva ÓabdÃrthayo÷ sambandhamÃti«Âhante / taccedamatidÆramapabhra«Âam, evaæ ca satyaviditasvarÆpaÓaktÅnÃmapyarthasaævidupajÃyeta / d­«Âà hi khalu m­tsalilapracchannà api vrÅhayo 'ÇkurÃdikÃryamÃrabhamÃïà aviditasvarÆpaÓaktayo 'pÅti sÆktam--- asambhavena Óe«ÃïÃmiti / kathaæ tu saæÓle«a÷ pariÓi«yata iti, pratÅterabhyupagamÃcca / gaurayamiti hi sÃmÃnÃdhikaraïyena ÓabdopaÓli«Âamarthamavayanto laukikà d­Óyante / abhyupagataÓca kaiÓcicchabdÃrthayo÷ saæÓle«a eva sambandha÷ / prapa¤citaÓcÃsÃvadhyÃsavÃda iti / laukikÃÓca prÃyeïa saæÓle«ameva saæbandhaæ manyante iti sa eva sambandha÷ prasakko nirÃkÃrya ityÃha--- tasminniti prÃhÃyena bhavati sa taddeÓa eva d­Óyate ra¤juriva ghaÂe, tadanantaradeÓe và pradeÓinÅvamadhyamÃyÃ÷ / naca ca ÓabdÃrthayoranyataradeÓe vÃnyataro d­Óyate / atohimavadvindhyayoriva nÃnayo÷ sambandha iti ||6,7|| artho và pak«ÅkÃrya ityÃha---evamiti / dvayaæ và parasparamasambaddhamitaretaradeÓe tadanantaradeÓe vÃd­«Âe÷ sÃdhyamityÃha--- dvayamiti / atra bhëyakÃreïa 'syÃccedarthena sambandha÷ k«uramodakaÓabdoccÃraïe mukhyasya pÃÂanapÆraïe syÃtÃm', ityuktam / tasyÃbhiprÃyamÃha--- k«uretyuktamantena / asyÃrtha÷--- atra bhëyakÃreïa ÓabdÃrthayo÷ sambnadhasiddhyarthaæ taddeÓÃnantarÃd­«Âeriti heturantarïÅta÷, taæ ca gaurayamiti sÃmÃnÃdhikaraïyapratÅtibhramÃd yo nÃmÃsiddhaæ manyate, sa evaæ pratÅbodhyate--- yadi ÓabdÃrthayorupaÓle«a pitÃputrÃdisambandhairanaikÃnta÷ prasajyate / ekabhÆmyÃdisambandhÃd d­«ÂÃnte sÃdhyahÅnatà ||10|| vÃcyavÃcakasambandhani«edhe lokabÃdhanam / virodhaÓca svavÃkyena na hi sambandhavarjitai÷ ||11|| lak«aïa÷ sambandho bhavet, artho 'pi ÓabdadeÓa eva syÃt, mukhaæ ca tasya deÓa iti k«uramodakaÓabdoccÃraïe mukhasya pÃÂanapÆraïe syÃtÃm, na ca te sta÷«a tasmÃnmodakÃdyarthakriyÃnupalambhÃcchabdadeÓe taddeÓÃnantarÃd­«Âeriti siddho hetu÷ / sÃmÃnÃdhikaraïyabuddhistu ÓabdÃrthayornÃstyeva / na hi nÅlimnevÃnuraktamutpalaæ ÓabdÃnuraktamarthamupalabhÃmahe / gÃdisÃsnÃdimadrÆpà hi tayorbuddharudeti / atra siddhÃntabhëyaæ 'yo 'tra vyapadeÓya÷ sambandha÷ tadeta(tamekaæ)nna vyapadiÓati bhavÃn' ityÃdi / tasyÃbhiprÃyamÃha--- atheti hÅnatÃntena / atrÃyamabhiprÃya÷---- pratyÃyyapratyÃyakaÓaktirÆpo hi na÷ ÓabdÃrthayo÷ sambandho 'bhipreta÷, tad yadi saæÓle«alak«aïasambandhÃbhÃva÷ sÃdhyate, tadà siddhasÃdhyatÃdo«a÷ / sambandhÃbhÃvamÃtre tu yaunÃdisambandhairanaikÃntikatvam / himavadvindhyorapi caikabhÆmyÃdisambandhÃt sÃdhyahÅno d­«ÂÃnta iti ||8.10|| yadi tu vÃcyavÃcakasambandhamevÃbhipretya na ÓabdÃr'thena saÇgata iti sÃdhyate tato laukikavirodha ityÃha---vÃcyeti / dÆ«aïÃntaramÃha--- virodha iti / atra kÃraïamÃha--- na hÅti parÃntena / ayamabhiprÃya÷--- caturvidho hi puru«a÷, pratipanno 'pratipanna÷ sandigdho viparyastaÓceti / tatra pratipanna÷ pratipÃdayitÃ, itare sÃpek«Ã÷ pratipÃdyÃ÷, tatpratipÃdanÃrthà ca pratij¤Ã, tadya eva te«Ãmanyatama÷ para÷ pratipÃdayitumabhipreto bhavati sa eva vÃcyavÃcakasambandhavarjitai÷ pratij¤Ãrthagaucarai÷ padai÷ pratipÃdayitumaÓakya÷, ata÷ pratij¤Ãæ prayu¤jÃnairÃÓrita÷ ÓabÃdarthayorvÃcyavÃcakalak«aïasambandha iti tanninirÃkaraïe svavÃgvirodha iti / sa cÃyamabhidhayà svavÃgvirodha÷ / pa¤cadhà hi tadvirodha÷ / uccÃraïÃbhidhÃdharmadharmyubhayoktibhiriti ||11 1/2|| pratij¤Ãrthaæ padai÷ Óakya÷ pratipÃdayituæ para÷ / abhidhÃnakriyÃyÃæ hi karmatvaæ vÃcyasaæÓritam ||12|| ÓabdÃnÃæ karaïatvaæ và kart­tvaæ và nirÆpita÷ / pratipattÃvupÃdÃnÃt sÃhitye ca vivak«ite ||13|| vÃcyavÃcakasambandhasvarÆpamidÃnÅmabhidyotayati---abhidhÃneti / asyÃrtha÷--- ekasyÃmabhidhÃnakriyÃyÃæ Óabda÷ karaïaæ kartà vÃ, vivak«Ãta÷ kÃrakaprav­tte÷ / arthastu karmaiva / ato(yad?a) nayo÷ karmakaraïatvaæ (karma) kart­tvaæ và / nirÆpita÷--- sambandha iti vak«yamÃïena sambandha iti / yadvÃ--- ekasyÃæ gavÃdyarthapratipattau sÃdhyamÃnÃyÃmekena vaktropÃdÅyamÃnÃvaruïaikahÃnÅvadvivak«itasÃhityau ÓabdÃrtho yanniyamyete so 'nayo÷ sambandha ityÃha--- pratipattÃviti / upÃdÃnÃdityupÃdÅyamÃnatayà viÓe«aïavivak«Ãæ darÓayati / upÃdeyasya hi viÓe«aïaæ vivak«itaæ bhavati Óorivaikatvaæ--- paÓunà yajeteti / uddeÓyaviÓe«aïaæ tvavivak«itaæ bhavati, yathà grahaviÓe«aïamekatvam, uddeÓyà hi grahÃ÷, te«u saæmÃrjanavidhÃnÃt / iha cÃrthapratipattÃvekasyÃmupÃdeyau ÓabdÃrthau, paÓuriva yoge / ato vivak«itatamanayo÷ sÃhityaæ viÓe«aïamityaruïaikahÃyanyorivÃnayorniyama÷ sambandha iti / (natve?nve)vamaruïaikahÃyanyo÷ ÓrÆyamÃïayo÷ sÃhityavivak«Ã yuktà / samudÃye hi tatra vÃkyaæ samÃpyate / (ÓabdÃrthau tu) naiva pratÅtikriyÃ(yÃæ viÓe«a)ïatayÃÓrutau, kathamanayo÷ sÃhityavivak«Ã / na ÓrÆyamÃïatà viÓe«aïavivak«Ãhetu÷ / api tu arthasaævyavahÃro 'pi hi / pÃkÃdau yadaudanÃdisthÃlyÃdi...(kriyÃ) vyavahÃradarÓanÃt anabhihitamapyarthaæ jÃnÃti tadà sthÃlyÃdÅnÃæ vivak«itaæ sÃhityaæ manyate, katathà manvÃna÷ svayamapi paktukÃmastatsarvamÃharati / evamihÃpi bÃla÷ prayojyav­ddhasya vivi«ÂÃrthavyavahÃradarÓanena tadvi«ayÃæ buddhimanumÃya ÓabdÃnantarabhÃvitayà ÓabdakÃraïatÃæ tÃdavavadhÃrayati / vaktuÓcÃsyÃæ prayojyav­ddhapratipattau darÓanapÃrÃrthyÃt pradhÃnabhÆtÃyÃ(mupÃ)dÅyamÃnayo÷ ÓabdÃrtayo÷ sÃhityaæ vivak«itamiti / evaæ ca viditvà svayamapi parÃrthaprayoge sahitau ÓabdÃrthau h­dayamÃveÓitÃvupÃdÃya Óabdaæ coccÃrya parapratipattiæ bhÃvayatÅti sÆktaæ sÃhityavivak«Ã varïasÃhityavivak«Ãvaditi ||12-13 1/2|| niyamyete tadekasyÃæ sambandha÷ sor'thaÓabdayo÷ / tatra yadyapyasambandha÷ kÃrakÃïÃæ parasparam ||14|| tathÃpi yatkriyà tasyÃmupakÃryopakÃrità / tatkriyÃsaÇgate÷ paÓcÃt sambandha÷ kÅrtyate tayo÷ ||15|| nanvevaæ vadatà ÓabdÃrthayo÷ kriyÃsambandha eva darÓita÷, na parasparam, guïapradhÃnabhÃvamantareïa sambandhÃyogÃt / vak«yati hi--- 'guïÃnÃæ ca parÃrthatvÃdasambandha÷ samatvÃt' iti / syÃdetat / kriyÃkÃrakasambandhapÆrvakatvÃt sarvasambandhÃnÃæ kriyÃkÃrakasambandha eva darÓita iti / astu tÃvat, taduttarakÃlabhÃvÅ tu ko 'nayo÷ sambandha iti vÃcyameva / tadetat sarvamanubhëya pariharati---tatreti tayÃrentane / asyÃrtha÷---- yadyapi kÃrakÃïÃæ pradhÃnÃrthatvÃnna parasparasambandha÷ / tathÃpi pratipattyabhidhÃnayoryà kÃcit kriyà g­hyate, tasyÃæ ca kriyÃkÃrakasambandhottarakÃlabhÃvÅ parasparopakÃryopakÃrakalak«aïa÷ ÓabdÃrthayorasti sambandha÷|| tatpunaridaæ pÆrvÃparaviruddhaæ pradeÓÃntaraviruddhaæ ca / tathÃhi --- atra tÃvadekasyÃæ kriyÃyÃmupakÃryopakÃrakatvaæ ÓabdÃrthayo÷ sambandha ityuktam, 'pratipattÃvupÃdÃnÃt' iti kriyÃnumÃnÃÇgatvameva parasparaniyamÃtmako sambandha ityuktam / pradeÓÃntare Óaktireva sambandha iti vak«yati / kvacicca ÓabdaÓaktiniyamameva sambandhamÃha--- 'vÃcyavÃcakaÓaktyoÓca niyama÷ phalalak«aïa÷' iti bruvÃïa÷ / anyatrÃpyuktam--- 'ekÃbhidhÃnimittvaæ karmakart­tvayoÓca yat / yo và karaïakramatvaniyamo 'bhidhayaikayÃ|| sa nor'thaÓabdasambandha÷' iti / ato vivecanÅyamidam--- ko 'tra sambandha÷ ÓabdÃrthayorvÃrttikakÃrasyÃbhimata iti / atrocyate--- yathaikena krayakarmaïà parig­hÅtayordravyaguïayoritaretarÃkÃÇk«ÃparipÆraïena parasparopakÃryopakÃrakalak«aïa÷ sambandha÷ na hyanÃÓrita÷ krayakriyÃmabhinirvartayati / na dravyaæ guïaviÓe«Ãnavacchinnamutsahate krayakriyÃæ nirvartayitum / na ca guïena svamahimnà ÃÓrayabhÆtadravyamÃtramupÃdÅyamÃnamapi kraye g­hyate, (svakÅyago) dravyÃvarodhÃt / dravye (guïamÃtrÃ) vacchedÃt tad guïamÃtramupÃdÅyamÃnamapi krayakriyà na pratÅcchati svakÅyÃruïimaguïÃvarodhÃt / so 'yamartho niyama÷ sampadyate / tadevamihÃpyekÃrthapratipattyabhidhÃnakriyÃsiddhyarthamupÃdÅyamÃnayorvivak«itasÃhityayo÷ ÓabdÃrthayo÷ kriyÃkÃrakasambandhottarakÃlabhÃvÅ yo 'yamupÃkÃryopakÃrakabhÃva÷, sa eva sambandha÷ / ka÷ punaranayo÷ parasparopakÃra÷ / ÓrÆyatÃm--- artho hi na pratipÃdakamantareïa pratipÃdyo bhavati, Óabdo na pratipÃdyamanteraïa pratipÃdaka÷ / ata÷ pratipÃdyapratipÃdakatayÃvati«ÂhamÃnÃvanyonyasyopakÃryopakÃrakau bhavata÷ / taccedaæ rÆpamanayorniyatamityatyantasannikar«amÃtreïa niyame sambandhÃbhidhÃnam, na tu niyama eva sambandha÷ / ÓaktisambandhavÃdo 'pi cÃta eva / vÃcyavÃcakaÓaktyoreva hi satyorupakÃryopakÃrakabhÃvo bhavati / na tu Óaktireva sambandha÷, tadatra pratyÃsatterabhedopacÃreïa Óakti÷ sambandha÷, niyama÷ sambandha÷, kart­tvaæ karaïatvaæ và sambandha ityevamÃdaya÷ samullÃpÃ÷ / vastutastÆpakÃryopakÃrakatvameva sambandha÷ / kathaæ punastadrÆpamanayorniyatamityucyate / na hyanuccarite Óabeda parasparopakÃryopakÃrakabhÃva÷ ÓabdÃrthayorasti / na ca sadÃnÅæ tau na sta÷, nityatvÃt / tasmÃdasadetat / tanna / ÓaktyÃtmanà vidyamÃnatvÃt ________________________________________________________ na cÃpyatrÃvinÃbhÃva upayogÅti sÃdhitam / saæj¤eti gamakatvaæ cenna tadaÇgamiyaæ bhavet // Msv_5,9.16 // gamayantÅ Órutiæ d­«Âvà kalpyate vyavahÃrata÷ / na cai«Ã gamayatyarthaæ sambandhe 'navadhÃrite // Msv_5,9.17 // anuccarite 'pi hi Óabde 'sti pratipÃdakaÓakti÷,arthe ca pratipÃdyaÓakti÷ ata eva sambandho nitya ityucyate / nanvemapi karahastÃdibhiranekai÷ ÓabdairekatrÃrthe pratipÃdye anekÃrthavacane caikasmin gavÃdiÓabde kathamavyabhicÃra÷ Óakyate 'vagantum / ata÷ prakaraïÃdÅnÃmapi padÃrthÃvadhÃraïÃpoyatvÃd v­ddhavyavahÃre hi bÃlena kevalapadÃprayogÃdÃvÃpoddhÃrabhedenaitadavadhÃritam--- yadà yadarthavivak«ayà Óabda÷ prayujyate sa tasyÃrtha iti / vivak«Ã cÃrthaprakaraïÃdivaÓonneyà / gÃmÃnayadogdhumityukte arthÃdetadavagamyate sÃsnÃdimatyasya vivak«eti / yotsyÃmÅtyukte arthÃdi(mu?) «au pratÅtirudeti / tadevamarthaprakaraïÃdibhedabhinnamanyayÃnyayà ca Óaktyopahitamanyadanyacca padamanyasyÃnyasya vÃcakamiti na padavyabhicÃra÷ / artho 'pi codbhÆtatatpadÃbhidhÃnayogyÃvasthÃbhedabhinno hastÃdiranyo 'nyaÓac karÃdipadÃnÃæ vÃcya iti na padaæ vyabhicarati / api caikasyÃæ kriyÃyÃmayaæ niyama ityukta÷ / na caikasyÃæ pratipattÃvabhidhÃne vopÃdÅyamÃnayo÷ ÓabdÃrthayoranyonyavyabhicÃro 'sti / tadidamuktaæ hi 'niyamyete yadekasyÃm' iti ||14,15|| nanvevamekriyÃnimittako niyama÷ ÓabdÃrthayo÷ sambandha ityucyamÃne 'numÃnÃÇgamavinÃbhÃva evÃÓrito bhavet, atastadabalena dhÆmÃdivÃgnij¤Ãnaæ ÓabdÃdarthaj¤ÃnamupajÃyamÃnamanumÃnaæ syÃdata Ãha---na cÃpÅti / idaæ ca ÓÃbde prasÃdhitamityÃha--- sÃdhitamiti / nanu yadyavinÃbhÃvo nopayujyate, kastarhyupayujyate / uktaæ bhëyakÃreïa--- 'saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷'iti / nanu cÃyamapi sambandho 'nupayogyeva / tadetadÃÓaÇkate--- saæj¤eti / tadaÇgaæ gamakatvÃÇgamityartha÷ ||16|| kathamanaÇgamata Ãha---gamayantÅti / vyavahÃradarÓanena gama ________________________________________________________ tasmÃd gamakatà paÓcÃd dhÆmÃderiva jÃyate / sÃnaÇgaæ tadvadeva syÃnneyaæ dhÆmÃdibhi÷ samà // Msv_5,9.18 // nirÆpite 'vinÃbhÃve tatra tatkÃrità hyasau / gamakatvena pÆrvaæ ca tatra notpadyate mati÷ // Msv_5,9.19 // iha vÃcakatÃyÃ÷ prÃÇ nÃvinÃbhÃvitÃmati÷ / yadaiva ceha sambandhaæ v­ddhebhya÷ pratipÃdyate // Msv_5,9.20 // tadaiva gamako 'syÃyamiti nÃnyasvarÆpata÷ / kathayanti kvacittÃvad boddhavyo 'smÃdayaæ tviti // Msv_5,9.21 // kvacid vÃcaka ityevaæ vÃcyo 'yamiti cocyate / kvaciduccÃritÃcchabdÃd d­«ÂvÃrthavi«ayÃæ kriyÃm // Msv_5,9.22 // yantÅ e«Ã saæj¤Ã kalpyata iti / kimato yadyevamata Ãha--- na cai«eti / etaduktaæ bhavati / gamakatvameva saæj¤Ãtvaæ na tatsambandhÃntaramantereïeti ||17|| yataÓcaivamato dhÆmÃderiva gamakatvaæ sambandhÃntarapÆrvakameva paÓcÃdÃpatitamityÃha---tasmÃditi / tattulyatve do«amÃha--- sÃnaÇgamiti / yathaivÃvinanÃbhÃva eva dhÆmÃdau pratÅtyaÇgaæ na taduttarakÃlabhÃvi gamakatvam, evaæ tatrÃpi syÃditi / dhÆmÃdivai«amyeïedÃnÅæ parihÃramÃha--- neyamiti ||18|| ve«amyemeva darÓayati--- nirÆpita iti / tatra hi dhÆmÃdau mahÃnasÃdideÓe 'gnyavinÃbhÃvanirÆpaïottarakÃlaæ tatk­taivÃsau gamakateti / api ca dhÆme prathamaæ gamakatvaæ nÃvagamyata ityÃha -- gamakatveneti ||19|| Óabde tu viparÅtamityÃha--- iheti sÃrdhena ||20 1/2|| gamakatvenaiva Óabde prathamaæ vyutpattirityuktaæ tad viv­ïoti---kathayantÅtitrayeïa / ayamartha÷--- tredhà hi Óabde vyutpatti÷, v­ddhopadeÓÃt tadavyavahÃrÃt padÃntarasamabhivyÃhÃrÃdvà / sarvatra cÃtra gamakataivÃdÃvavagamyate / tathÃha--- v­ddhopadeÓe tÃvadayamasya vÃcya÷ ayamasya vÃcaka ________________________________________________________ ke«Ã¤cit tatra boddh­tvamanumÃnÃt pratÅyate / etenÃsmÃd yata÷ ÓabdÃdartho 'yamavadhÃrita÷ // Msv_5,9.23 // tena nÆnamimau loke siddhau vÃcakaÓaktikau / itthaæ vÃcakatà siddhà saÇkÅrïÃpi tata÷ param // Msv_5,9.24 // anvayavyatirekÃbhyÃæ ni«k­«Âerthe 'vadhÃrite / bahujÃtiguïdravyakarmabhedÃvalambina÷ // Msv_5,9.25 // pratyayÃn sahasà jÃtÃn ÓrautalÃk«aïikÃtmakÃn / na loka÷ kÃraïÃbhÃvÃnnirdhÃrayitumicchati // Msv_5,9.26 // iti gamyagamakabhÃva evÃvagamyate / yatrÃpi kvaciduccaritÃd vÃkyÃt prayojyav­ddhasyÃrthÃvi«ayÃæ kriyÃæ d­«Âvà ce«ÂÃnumÃnena gavÃdyarthaboddh­tvamupakalpyate tatrÃpi yasmÃdata÷ ÓabdÃdanenÃyamartho 'vagata÷, tasmÃdayamasyÃrtha iti gamakataiva ÓabdasyÃdÃvavagamyate / prasiddhapadÃntarasamabhivyÃhÃre 'pi iha sahakÃratarau madhuraæ piko rautÅtyevamÃdau viditasahÃkarÃdÃdyartho 'viditapikÃdyarthaÓca yo 'yaæ sahakÃratarau rauti tasya pikaÓabdo gamaka iti gamakatvamevÃvagacchatÅti siddhaæ sarvatra gamakatvaæ na vyutpattiriti ||21-23 1/2|| nanvÃk­ti÷ ÓabdÃrtha iti va÷ siddhÃnta÷ / na ca tadvÃcyatvamanvayavyatirekÃvantareïa Óakyate 'vagantum / atastatpradhÃnaiva ÓabdapratÅtirÃpadyeta / ata Ãha---itthamiti / ayamartha÷--- anvayavyatirekayoratra ni«k­«ÂÃrthaniyamamÃtre vyÃpÃra÷, vÃcakatà tu nÃnÃjÃtyÃdisaÇkÅrïÃrthavi«ayà siddhaiveti ||24 1/2|| nanvÃgopÃlaæ ÓabdÃrthavyavahÃro d­Óyate / na ca te 'nvayavyatirekÃbhyÃmarthani«kar«aæ kurvanti / na ca tÃn pratyavacÃkÃ÷ Óabdà iti yuktaæ vaktum / tulyavat pratÅte÷ / pikÃdyarthanirïayasya ca mlecchÃdinibandhanasya ________________________________________________________ balÃbalÃdisiddhyarthaæ vÃkyaj¤Ãstu vivi¤cate / kak«yÃntaritasÃmÃnyaviÓe«e«u hi durbala÷ // Msv_5,9.27 // sÃmÃnyavacana÷ Óabdo jÃyate lak«aïÃbalÃt / tenÃvaÓyaæ vivektavya Óabdena kiyaducyate // Msv_5,9.28 // vak«yamÃïatvÃdata Ãha---bahujÃtÅtisÃrdhena / ayamabhiprÃya÷--- laukikà hi hÃnopÃdÃnÃdivyavahÃramÃtrÃrthina÷, na ca te«Ãæ vyavahÃra÷ ÓabdauccÃraïak«aïopajÃtasaÇkÅrïÃrthabodhasÃdhya eveti, ÓrautalÃk«aïikÃdivivekaæ pratyanÃd­tà iti ||25,26|| tena tarhi kimarthaæ viva¤cate ata Ãha--balÃbalÃdÅti / ÓÃstrasthà hyanirÆpitaÓaktayo na ÓÃstrÃrthamanu«ÂhÃtuæ ÓaknuvantÅti te«Ãæ hÃnopÃdÃnopayogÅ ÓabdaÓaktiviveka iti te vivi¤cata iti ||26 1/2|| etadeva prapa¤cayatikak«yÃntaritetidvayena / asyÃrtha÷-- dvividhaæ sÃmÃnyaæ paramaparaæ ca / paraæ sattÃkhyam, aparÃïi dravyatvÃdÅni / tÃni sÃmÃnyÃnyapi santi / vyÃv­ttibuddherapi hetutvÃt viÓe«asaæj¤Ãmapi labhanta iti, tÃni sÃmÃnyaviÓe«aÓabdenÃpadiÓanti, tatra ca sÃmÃnyaviÓe«Ã÷ sÃmÃnyaÓabdasya svÃrthena kak«yayÃntarità bhavanti / yathà sacchabdasya sattÃmÃcak«Ãïasya tadantarità dravyatvÃdaya÷ sÃmÃnyaviÓe«Ã÷, te«u cÃsau lak«aïÃbalena pravartamÃno durbalo jÃyate / svarthe tu Órutyà vartate iti sa tatra balavÃn / kà punariyaæ lak«aïà nÃma--- abhidheyavinÃbhÃvena pratÅti÷ / yathoktam---- "abhidheyÃvinÃbhÃvapratÅtirlak«aïe«yate" iti / kriyà kiyadvÃbhidheyÃvinÃbhÃvena lak«yate kiyat svamahimnà Óabdenocyata iti ÓÃstrasthÃnÃmanu«ÂhÃnaviÓe«Ãrthaæ viveko yukta÷ / sà ca lak«aïà prÃyeïa nityasambandhÃd bhavatÅti nityasambandhÃdityuktam / sambandhamÃtrameva tu lak«aïÃyà bÅjam / Ãha--- ka÷ punaranu«ÂhÃne ÓrautalÃk«aïikavivekasyopayoga÷ / ÓrÆyatÃm--- loke tÃvad brÃhma ________________________________________________________ kiyadvà nityasambandhÃdabhidheyena lak«yate / tatra prayogabÃhulyÃt tadviÓe«e«vasatsvapi // Msv_5,9.29 // ïebhyo dadhi dÅyatÃæ takraæ kauï¬inyÃyeti brÃhmaïasÃmÃnyasthà brÃhmaïaÓrutirlak«amayà tadviÓe«aæ kauï¬inyamavatarantÅ durbalà bhavati ityavyavahitaviÓe«asthayà kauï¬inyaÓrutyà bÃdhyate / vede 'pyemeva / yaju÷ sÃmÃnyasthà 'upÃæÓuyaju«Ã'iti ÓrutistadviÓe«asthayà 'uccairnigadena' iti Órutyà bÃdhyata ityevamÃdi darÓayitavyamiti / sÃmÃnyaÓabdenÃtra viÓe«Ãn viÓiæ«anna sÃmÃnyatiriktÃ÷ kecana viÓe«Ã vidyanta iti darÓayati / asati hi ke«Ã¤cid darÓanaæ-- nityadravyav­ttayo 'ntyà viÓe«Ã÷ / te ca vyÃv­ttibuddhereva hetutvÃd viÓe«Ã eveti / paramÃïukÃrayamakaæ hi kÃïÃdà dvyaïukÃdikrameïa jagato nirmÃïamÃti«Âhante / na cÃïutvena parasparamanatiÓayÃnairaïubhirasaÇkÅrïÃkÃrajagadutpÃdayituæ Óakyate / ata÷ santi kecanÃïusamavÃyino viÓe«Ã nÃma ye tÃnitaretarato vyÃvartayantÅti saÇgirante / te ca nirdhÆtanikhilakÃlu«yairaparok«amÅk«anta eveti / tÃn pratyucyate / na tÃvadak«ÃdhÅne«u bhÃve«vavÃntarasÃmÃnyÃtiriktÃn viÓe«ÃnÅk«Ãmahe / dravyatvena hi p­thivyÃdayo guïakarmabhyo viÓi«yante(dravya?p­thivÅ)tvena p­thivÅ abÃdibhyo dravyÃntarebhya÷, v­k«atvena v­k«Ã÷ pÃrthivÃntarebhya÷, ÓiæÓapÃtvena ÓiæÓapà v­k«Ãntarebhya ityevamaïÆn yÃvadiya viÓe«akathà vartayitavyà / kimatra viÓe«Ãntareïa / aïu«u tvekajÃtÅye«vapi kÃryavibhÃgÃd rÆpameva vibhaktamanumÃsyÃmahe / no khalvavibhaktÃkÃraæ pÆrvavsatu vibhaktÃkÃrakÃryaghaÂanÃyotsahata iti / p­thaktvÃkhyo và guïaste«Ãmanyonyasya viÓe«akatvÃd viÓe«o bhavi«yati / sa evÃnapek«itaviÓe«Ãntaro na sidhyatÅti cet / viÓe«Ã và kathamanapek«itaviÓe«ÃntarÃ÷ setsyanti / ak«aïe và tadÃnantyam, ato manda evÃyaæ viÓe«ÃntarÃbhyupagama÷ / yoginastu tÃn paÓyantÅti ÓraddhadhÃnà budhyante vayamaÓraddhadhÃnÃ÷ sma÷,ye yuktiæ prÃrthayÃmaha iti sÆktaæ sÃmÃnyaviÓe«e«viti ||27-28 1/2|| ________________________________________________________ prayogÃt parasÃmÃnye sati cÃpyaprayogata÷ / sÃsnÃdyekÃrthasambandhigotvamÃtrasya vÃcaka÷ // Msv_5,9.30 // goÓabda iti vij¤Ãnamanvayavyatirekajam / tasmÃd gamakataivÃdÃvabhidhÃyakatà puna÷ // Msv_5,9.31 // tannimitteti sambandha÷ saæj¤Ãsaæj¤itvalak«aïa÷ / sambandhaniyamo 'yaæ tu yÃvinÃbhÃvitocyate // Msv_5,9.32 // sambandhagrahaïÃtpÆrvaæ yasmÃnna gamayatyata÷ / gavÃdernÃbhidhÃÓaktirdevadattapade yathà // Msv_5,9.33 // 'anvayavyatirekÃbhÃyaæ vÃkyaj¤Ãstu vivi¤cate' ityuktam / tÃvanvayavyatirekau darÓayati--- tatreti dvayena / tatra sÃmÃnye gavÃdau goÓabdasya bahulaæ prayogÃt tadviÓe«e«u ca ÓÃbaleyÃdi«u asatsvapi bÃhuleyÃdi«u proya(gÃ?ga)darÓanÃt parasÃmÃnye ca sattÃdau satyapi bhÃvÃntare 'prayogÃt sÃsnÃdibhi÷ sahaikÃvayavirÆpÃrthasamnabdhigotvamÃtrasya goÓabdo vÃcaka ityanvayavyatirekÃbhyÃæ j¤Ãnaæ janyate sÃsnÃdyekÃrthasambandhÅti cÃvinÃbhÃvinà cihnena gotvamupalak«ayatÅti / ata÷ siddhaæ gamyagamakabhÃva eva ÓabdÃrthayo÷ sambandha÷ prathamamavagamyate na punaravinÃbhÃva iti ||29-30 1/2|| upasaæharati---tasmÃditi / nanu--- saæj¤Ãsaæj¤isambandho bhëyakÃreïokta÷, na ca gamakaæ saæj¤eti laukikà manyante, na hyagnerdhÆma÷ saæj¤etyucyate, ata Ãha--- abhidhÃyakateti / ayamabhiprÃya÷--- asyÃrthaæsyÃyaæ gamaka iti j¤Ãte nÃvyÃpriyamÃïasyÃvagatau kÃraïatvamupapadyata iti tadvyÃpÃro 'vasÅyate, ÓabdavyÃpÃraÓcÃbhidhetyucyate / ato 'trÃbhidhÃnakriyÃsambandhÃd gamakatvasyaiva viÓe«o 'bhidhÃyakatà Óabde j¤Ãyate / abhidhÃyakataiva saæj¤Ãtvamityupapanna÷ saæj¤Ãsaæj¤isambandha iti / avinÃbhÃvità tu sambandhaniyama÷, na sambandha ityÃha--- sambandheti / idaæ ca 'ni«k­«Âer'the niyamyate' ityatroktamasmÃbhi÷ / tasmÃditi padÃnu«aÇgeïopasaæh­tamiti vedi ________________________________________________________ yathaiva gamaka÷ Óabdo vyavahÃrÃt pratÅyate / tathaiva Óaktivij¤Ãnaæ tasyopÃyo 'vagamyate // Msv_5,9.34 // svarÆpagrahaïaæ cÃsya yathà vyÃpriyate phale / tathà sambandhavij¤Ãnaæ nÃÓaktitk­tà bhavet // Msv_5,9.35 // tavyam / anvayavyatirekÃbhÃvaÓabdau paryÃyaviti nÃrthabheda÷ ÓaÇkitavya iti ||31,32|| 'yadi pratyÃyaka÷' iti bhëyakÃreïa prayogo 'ntarïÅta÷, tamÃha---sambandheti / devadattÃdayo hi yad­cchÃÓabdà yatraiva saÇketyate tameva pratÅpÃdayanti / na cai«Ãæ kvacidapi svÃbhÃvikÅ Óakti÷ / tadayaæ prayogÃrtha÷--- gavÃdiÓabdo dharmÅ, nÃbhidhÃÓakta iti sÃdhyam, upÃyÃntarÃpek«atvÃditi hetu÷ / yadupÃyÃntarÃpek«aæ tanna svarÆpata÷ Óaktam, devadattÃdipadamiva saÇketagrahaïÃpek«amiti ||33|| atra bhëyakÃreïa 'yadi pratyÃyaka÷ Óabda÷ prathamaÓruta÷ kiæ na pratyÃyayati' iti paricodya 'sarvatra no darÓanaæ pramÃïam' ityÃdinà darÓanabalena g­hÅtaÓaktika÷ pratyÃyayatÅti parihÃra ukta÷, taddarÓayati---yathaiveti / asÃrtha÷--- gamakatvameva tÃvat Óabdasya kimabhyupagamyate, vyavahÃradarÓanabaleneti cet, samÃnamidaæ Ókatisaævedane 'pi / na hyaviditaÓaktaya÷ ÓabdÃdarthamavayanto d­Óyanta iti ||34|| syÃdetat--- prakÃÓakÃ÷ pradÅpÃdayo 'viditasambandhà api svÃrthaæ prakÃÓayanto d­Óyante, tadvidharmà ca Óabda÷, ato na prakÃÓaka iti / tacca naivam, Óaktivailak«aïyÃt / vicitraÓaktayo 'pi hi bhÃvÃ÷ / tatpradÅpa÷ pratyak«apirakaratayÃg­hÅtasambandho 'pi prakÃÓayatu nÃma / naitÃvatà ÓabdenÃpi taddharmeïa bhavitavyam / ato 'yamaparyanuyoga÷ / api ca vrÅhyÃdayo 'g­gÅtasvarÆpà api kÃryamÃrabhanta eveti Óabde taddharma÷ kiæ nÃropyate / kÃrakahetavo hi vrÅhyÃdaya÷, Óabdastu j¤Ãpakahetu÷ / ato 'pek«ate svarÆpagrahaïamiti cet / kena vedamÃj¤Ãpitaæ j¤Ãpakena svarÆpagrahaïamapek«itavyaæ na sambandhagrahaïamiti, darÓanabaleneti cet, samÃnamidaæ sambandhagrahaïÃpe ________________________________________________________ yatsÃdhakatamatvena kasyacit ki¤ciducyate / tasyÃnugrÃhakÃpek«Ã na svaÓaktivighÃtinÅ // Msv_5,9.36 // na hi tatkÃïaæ loke vede và ki¤cidÅd­Óam / itikartavyatÃsÃdhye yasya nÃnugrahe 'rthità // Msv_5,9.37 // pratyÃtmaniyatatvÃcca yathaiva karaïaæ bhavet / bÃhyÃntaravibhÃgena kvacit syÃd và vivak«ayà // Msv_5,9.38 // udvigno hyandhakÃreïa kaÓcidevaæ bravÅtyapi / kiæ cak«u«Ã mamaitena d­«Âaæ dÅpena yanmayà // Msv_5,9.39 // k«ÃyÃmapi, darÓanabalÃdeva hi liÇgaÓabdÃdayo j¤ÃpakaviÓe«Ã÷ sambandhagrahaïamapek«ante / na cak«urÃdaya÷ / sarvatra hi no darÓanaæ pramÃïam / kÃrakÃÓcak«urÃdaya iti nÃnumanyÃmahe, j¤ÃnakÃraïasyaiva j¤ÃpakatvÃt, tadetadÃha---svarÆpeti ||35|| nanu ca sambandhagrahaïÃt prÃgapyabhidhÃne Óabda÷ Óakto na và / yadi Óakta÷ kiæ sambandhagrahaïÃpek«ayà / na cet sambandhagrahaïameva hi sadÃgamanyÃyena kÃraïamÃpadyeta,ata Ãha---yatsÃdhakatameti / na tÃvat sambandhagrahaïÃtpÆrvamaÓaktameva ÓabdamavagacchÃma÷ / na ca ÓaktasyÃnugrÃhakÃpek«Ã svaÓaktiæ viha(ratÅ?ntÅ)ti ||36|| kiæ punarna vihantyata Ãha----na hÅti / yadi hyanugrÃhakÃpek«Ã svaÓaktiæ vihanyÃt sarvameva laukikaæ vaidikaæ karaïaæ karaïatÃæ jahyÃt / apek«ate hi sarvameva karaïamitikartavyatÃjanitamanugrahamiti ||37|| ki¤ca--- astu tÃvaditikartavyatÃpek«Ã karaïabhÃvaæ na vihantÅti, pratyuta tayÃpi naiva karaïatvaæ nÃsti, pratikaraïasvarÆpaæ tadapek«ÃniyamÃdityÃha---pratyÃtmeti / nanvevamubhayasamavadhÃnamevÃntareïa kÃryÃni«patte÷ kathaæ karaïetikartavyatÃvibhÃgo darÓayitavya÷, ata Ãha--- bÃhyÃntareti bÃhyamapi kvacid vivak«Ãta÷ kÃrakaprav­tte÷ karaïatayà vivak«yata ityÃha--- kvacitsyÃdveti ||38|| ________________________________________________________ nityav­ttau tu nÃndhÃnÃæ d­«ÂirdÅpaÓatairapi / rÆpÃdidarÓane yasmÃt tasmÃccak«u÷ prakÃÓakam // Msv_5,9.40 // ÓarÅrÃtmamanoyogÃdasÃdharaïatÃbalÃt / vij¤ÃnÃsattibhÃvÃcca cak«u÷ karaïami«yate // Msv_5,9.41 // tathaivehÃpi sambandhaj¤ÃnamaÇgaæ prasiddhita÷ / gauravÃt karaïatvena mataæ cet kena vÃryate // Msv_5,9.42 // yathà cak«uritÅdaæ tu vyabhicÃritvamucyate / devadatte 'pi cÃvyaktÃæ Óaktimicchanti yuktita÷ // Msv_5,9.43 // etadeva darÓayati--- udvigna iti / j¤ÃnotpattÃvantaraÇgamapi cak«urna karaïatayà manyate, kintu kitaÓcittÃratamyaviÓe«Ãd bÃhyameva pradÅpaæ karaïatayà vivak«atÅti ||39|| sa cÃyaæ vivak«Ãnibandha÷ karaïabhÃva÷ kÃdÃcitka÷ / nityav­ttau nityaæ tu kÃryasiddhau Ãntarasya tak«u«a÷ karaïatvamavagamyata ityÃha---nityav­ttÃviti / andhÃnÃæ d­«ÂirdarÓanaæ nÃstÅtyartha÷ ||40|| nanvastu vij¤ÃnakÃryÃsattiviÓe«aïÃt pradÅpÃdyapek«ayà cak«u«a÷ karaïabhÃva÷, Ãtmamana÷ saæyogastu j¤ÃnotpattÃvatyantamÃsanna÷, ata÷ kathaæ tadapek«ayà cak«u«a÷ karaïatvaæ bhavi«yatÅtyata Ãha---ÓarÅreti / ayamabhiprÃya÷-- nÃsattiviÓe«a eva karaïatve kÃraïam, api tarhi bÃhyapradÅpÃdyapek«ayÃsatti÷, ÃbhyantarÃtmamana÷ saæyogÃpek«ayà tvasÃdhÃraïyam, Ãtmamana÷ saæyogo hi rasÃdij¤ÃnasÃdhÃraïo nÃvyabhicÃritayà rÆpadarÓanakÃraïamiti Óakyate 'vagantum«a cak«u«a÷ punarasÃdharaïatayaiva rÆpaj¤Ãne kÃraïatvamiti 'cak«ÆrÆpÃdibhedastu' ityatroktamiti ||41|| tadevaæ d­«ÂÃnte vivak«Ãsananikar«aviÓe«ak­takaraïetikartavyatÃvibhÃgaæ darÓayitvà prak­te yojayati---tathaiveti / anena yattadÃgamanyÃyena sambandhagrahaïameva kÃraïamÃpadyetetyuktaæ tadapi vivak«ÃviÓe«avaÓenÃstviti darÓitamiti ||42|| aparamapi--- 'yathà cak«urdra«ÂÂana bÃhyena prakÃÓena vinÃ' ityÃdi parihÃrabhëyaæ, tasyÃbhiprÃyamÃha---yatheti / cak«urhi pradÅpÃdyupÃyÃntarà ________________________________________________________ prakÃÓe 'sthite bÃhye nÃndhai rÆpaæ pratÅyate / phalÃnantaryataÓcÃpi cak«u÷ karaïami«yate // Msv_5,9.44 // puru«ÃdhÅnavij¤Ãnastebhya÷ prÃganirÆpita÷ / ya÷ saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷ sa ce«ÂaÓced dhruvaæ k­ta÷ // Msv_5,9.45 // bhinnadeÓÃdyadhi«ÂhÃnÃd yathà rajjughaÂÃdi«u / samaæ nÃstyanayo÷ ki¤cit tenÃsaÇgatatà svata÷ // Msv_5,9.46 // pek«amapi rÆpaprakÃÓane svabhÃvata÷ ÓaktamityanaikÃntiko hetu÷ / d­«ÂÃnto 'pi sÃdhyavikala ityÃha--- devadatteti ||43|| yad­cchÃÓabdÃnÃmapi j¤ÃnasÃmarthyaæ vidyamÃnameva niyogenÃbhivyajyata ityadhyÃsavÃde varïitam / atra ca yathà cak«uriti bhëye cak«u«a÷ karaïatvamityatropapattimÃha---prakÃÓaiti / idaæ ca 'nityav­ttau' ityatroktamapyadhunà bhëyasamarthanÃrthamuktamityapaunaruktyamiti || 44|| tadevamupapÃdita÷ saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷ k­takatvena bhëyak­tÃk«ipta÷--- 'yadi prathamaÓruto na pratyÃyayati k­takastarhi' iti, tadetadvÃrtikakÃro darÓayati---puru«eti / evaæ cÃtra prayoga÷--- ya÷ saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷ sa k­taka÷, puru«Ãpek«atvÃt, rajjughaÂasaæyogavaditi ||45|| aparamapi 'svabhÃvato hyasbandhÃvetau ÓabdÃrthau' ityÃdi bhëyaæ, tasyÃbhiprÃyamÃha---bhinneti / ayamartha÷--- yathà rajjusarpÃdi«u bhinnadeÓakÃlÃdhi«ÂhÃne«u ki¤cid deÓÃdi samaæ nÃsti, evaæ tayo÷ ÓabdÃrthayo÷ / atastadvadeva tÃvapi svabhÃvato 'sambandhÃviti / Åd­ÓÅ cÃtra prayogaracanÃÓabdÃrthau svabhÃvato 'saÇgatau, asamadeÓakÃlatvÃt, rajjvÃdivat / tÃveva na samadeÓakÃlau, bhinnadeÓÃdyadhi«ÂhÃnopalambhÃt, tadvadeveti ||46|| ityupÃdhyÃyasucaritamiÓrak­tau saæbandhÃk«epa÷ samÃpta÷ /