Khandadeva: Bhattadipika, a commentary on Jaimini's Mimamsasutra, Adhyaya 2, Adhikarana 1, with Sambhubhatta's Prabhavali (subcomm.) Based on the ed. by N.S. Ananta Krishna Sastri Bombay 1921-1922 (Reprint: Delhi 1987) (Sri Garib Dass Oriental Series, 50-) Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) [server down!] This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. An attempt to structure the text according to sutras had to be abandoned for want of an adequate printed edition. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! #<...># = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ #<># ÓrÅ÷ / ## - - - // / - - - ## tatra dvitÅyÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ / #<(1 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.1)># ## evaæ dharmÃdharmapramÃïe«u nirÆpite«u adhunà tatsvarÆpaæ nirÆpyate / yadyapi ca tadapi etÃvatpramÃïapratipÃdyatvena rÆpeïa buddhameva; tathÃpi ekatvÃnekatvÃdirÆpeïÃbuddhatvÃdiha tena rÆpeïa nirÆpyate / atra ca ÓabdÃntarÃdi«aÂpramÃïakabhÃvanÃbheda evÃdhyÃyÃrtha÷ / dhÃtvarthabhedastu tatsiddhyartha÷ kvÃcitko nirÆpyate, apÆrvabhedo 'pi phalatveneti na tÃvadhyÃyÃrthau / ## sarve«Ãæ karaïatve anekÃd­«ÂakalpanÃprasaÇgÃdekasyaiva phalanirÆpità karaïatÃ, anye«Ãntu d­«Âavidhayaiva karaïÃrthatvam / tadatra dhÃtvarthasyaiva karaïatve ca dhÃtvarthasyÃÓrayavidhayaiva d­«ÂÃrthateti nÃnekÃd­«Âakalpanà // ##// #<(maÇgalÃcaraïam)># ## ## ## ## #<ÓrÅkhaï¬adevaæ praïipatya sadguruæ mÅmÃæsakasvÃntasarojabhÃskaram /># ## ## ## ## ## (prathamÃdhyÃya eva dharmasvarÆpavicÃrÃvaÓyakatÃnirÆpaïapÆrvakaæ pÆrvÃdhyÃyenÃvasarasaÇgatinirÆpaïapÆrvakaæ ca dvitÅyÃdhyÃyÃrthapratij¤Ãnam) yadyapyÃdyasÆtre dharmasvarÆpajij¤Ãsaiva prathamata÷ pratij¤ÃtÃ, tadvivaraïapare ko dharma÷ kiælak«aïaka÷ iti bhëye 'pi pramÃïajij¤ÃsÃta÷ prÃk svarÆpajij¤Ãsyaiva pratij¤Ãteti tatsvarÆpanirÆpaïamevÃdau kartumucitam, na pramÃïanirÆpaïam; tathÃpi meyasiddhe÷ pramÃïÃdhÅnatvÃt codanÃsÆtre pramÃïÃntarbhÃvenaiva svarÆpokte÷ kartuæ yogyÃmapi svarÆpacintÃmupek«ya pramÃïacintà pÆrvÃdhyÃye kÃrtsnyena k­tà / yadarthaæ ca yadÃrabdhaæ tatsamÃptau tadbuddhisthaæ jÃyata iti nyÃyena pramÃïacintÃsamÃptau buddhisthasya svarÆpasyÃvasaralÃbhÃt tannirÆpaïaæ kriyata ityabhipretyÃvasarasaÇgatimathavà ÓabdÃntarÃdibhirvidhe÷ karmotpattiparatvÃdutpannasya ca punarvidhÃvÃnarthakyÃt bhedasiddhirÃnarthakyanirÃsÃdhÅnà prÃmÃïyasiddhÃveva Óakyà vaktumiti hetuhetumadbhÃvasaÇgatiæ vÃdhunÃpadena pradarÓayan samastÃdhyÃyÃrthaæ pratijÃnÅteïa0 #<------ evamiti >#// (dvitÅyÃdhyÃye ÓÃstrasaÇgati÷) ## etadadhyÃyÃrthanirÆpaïasya ko dharma ityaæÓopanipÃtÃt ÃdyasÆtrapratij¤Ãvi«ayatvena ÓÃstrasaægatatvaæ #<------- sÆcitam >#// (Óe«aÓe«ibhÃvÃdita÷ pÆrvaæ pramÃïanirÆpaïÃnantaraæ ca bhedanirÆpaïopapatti÷) yadyapi pramÃïalak«aïottaraprav­ttaikÃdaÓÃdhyÃyyapi pramÃïalak«aïasÃpek«Ã; tathÃpi Óe«aÓe«ibhÃvanirÆpaïe bhedÃdhÅnasiddhikatvasya pratyak«ata÷ "athÃta÷ Óe«alak«aïa" miti sÆtrakÃreïaiva darÓitatvÃt tatsiddhyarthaæ kartavyasya bhedanirÆpaïasyÃyamevÃvasara÷ / eva¤ca ko dharma÷ kiælak«aïaka iti bhëyagataæ pÃÂhakramamarthakrameïa bÃdhitvà pramÃïalak«aïÃnantaraæ bhedÃdikathanena svarÆpanirÆpaïaæ paÓcÃt kriyamÃïaæ nÃsaÇgatamiti bhÃva÷ // #<(bhÃvanÃbheda evÃdhyÃyÃrtha÷ na tu tadekatvaæ dhÃtvarthabhedÃdikaæ vÃ, tannirÆpaïaæ tvapavÃdenopajÅvyatayà phalatvena vetyÃdinirÆpaïam)># nanu ## ------- atraceti // #<ÓabdÃntarÃdipramÃïairadhyÃyÃrthatvena bhÃvanÃbhede nirÆpite kvacittadapavÃdatayà abhedanirÆpaïe 'pi nÃdhyÃyÃrthatvamityartha÷ /># nanu ## --------- dhÃtvarthabhedastviti // ##// (dhÃtvarthÃbhede 'pi guïÃdbhÃvanÃbhedasiddhyà kvÃcitka ityuktamiti nirÆpaïam) guïaphalÃdhikÃre vÃkyabhedÃpÃdakaguïÃt dhÃtvarthÃbhede 'pi bhÃvanÃbhedasya vak«yamÃïatvÃt dhÃtvarthabhedasya na sÃrvatrikabhÃvanÃbhedasidhyarthatvamityabhipretya kvÃcitka ityuktam // #<(sarvÃdhyÃyopodghÃtabhÃvÃrthÃdhikaraïopodghÃtatvena pratipadÃdhikaraïaprav­ttiriti nirÆpaïam)># ## -------- phalÅbhÆteti // ##// (vrÅhÅn prok«atÅtyÃdÅnÃmuktÃdhikaraïavi«ayatvena sÃmÃdivÃkyavi«ayatvopapÃdanam) "vrÅhÅnavahanti" "vrÅhÅn prok«atÅ" tyÃdau dvitÅyayaiva vrÅhyÃde÷ karmatvasiddhyà pariÓe«eïa dhÃtvarthasyaiva karaïatvam / tathà "dadhnà juhotÅ"tyÃdau homasya prÃptatvenÃvidheyatayà karaïatvÃbhÃve karmatvenaivÃnvayÃt upapadÃrthasyaiva karaïatvamiti sandehÃbhÃvÃt nÃtrodÃharaïatvamityabhipretya somÃdivÃkyÃnÃmevodÃharaïatvaæ sÆcayituæ somÃderapÅtyuktam / Ãdipadena sauryÃdivÃkyagatacarupadopÃttasaægraha÷ / ataevaitadapavÃdabhÆte ## dhÃtvarthasyaiva karaïatvamiti te«ÃmudÃharaïatvamityartha÷ // #<(bhÃvÃdhikaraïÃprav­ttyà matvarthalak«aïÃnaÇgÅkÃrapak«eïa và somasyÃpi bhÃvanÃnvayopapÃdanam)># ## ## athavà --------- ##// (pradhÃnÃnvayÃbhyarhitatvÃt vikalpe 'pi nirapek«asÃdhanatvopapatteÓca sarve«Ãæ phalakaraïatvenÃnvayanirÆpaïam) ## // sati saæbhave pradhÃnÃnvayasyÃbhyarhitatvÃdekasya phalÃnvaye itarasya phalaguïÃnvaye ca vairÆpyasya matvarthalak«aïÃyÃÓcÃpatte÷ sarve«Ãæ bhÃvanÃyÃmevÃnvayamaÇgÅk­tya phalakaraïatvaæ yuktam / yadyapi vikalpe nirapek«asÃdhanatve sati aikÃrthyasyaiva prayojakatvasya dvÃdaÓe vak«yamÃïatvÃditarathà d­«ÂÃrthamÃtratvasyaiva tatprayojakatvoktau ekÃrthÃnÃæ kÃmyakarmaïÃæ vikalpÃnÃpatte÷ prak­te ca samÃsa iva suptiÇvibhaktyorapi sÃmarthyÃpek«itvena nirapek«akaraïatvapratÅtyà vikalpa eva prÃpnoti; tathÃpi aruïaikahÃyanyorivÃnyonyÃkÃÇk«ayaikavÃkyopÃttatvÃdekasyÃæ bhÃvanÃyÃæ t­tÅyÃdibalena karaïÃnÃæ nairapek«yÃvagame 'pi parasparasÃpek«atvena t­tÅyÃvagatanairapek«yasya svavÃkyopÃttakaraïÃtiriktavi«ayatvÃbhyupa- gamÃddarÓÃdivaccaikapadopÃdÃnÃbhÃve 'pi ekavÃkyopÃttatayà pratÅtasya sÃhityasya upÃdeyagatatvena vivak«itatvÃt samuccitÃnÃæ sÃdhanatvÃbhÃve 'pi sÃdhanÃnÃæ samuccaya ityabhipretya sarve«Ãmityuktam // #<(t­tÅyÃvagatanirapek«akaraïatvopapattyarthamanekÃd­«ÂakalpanÃprasaÇgeïa matvarthalak«aïayà sarve«Ãæ sÃk«ÃdbhÃvanÃnvayaæ vinà siddhÃntopakrama÷)># ## --------- sarve«Ãmiti // naca ---------## --------vÃcyam; ## athavà ------------- ## ----------- ekasyaiveti // #<(pÃr«ÂhikabodhenÃÓrayasamarpaïena d­«Âavidhayopayoga iti siddhÃntopasaæhÃra÷)># ÃÓrayavidhayaiveti // ##// // iti prathamaæ pratipadÃdhikaraïam // #<---------------># #<(2 adhikaraïam)(a.2 pÃ.1 adhi.2)># evaæ sthite viÓe«ajij¤ÃsÃyÃæ somÃdereva phalakaraïatvam; tasya siddhatvena yogyatÃrÆpaliÇgÃt, t­tÅyÃyÃ÷ karaïatve Óaktatvena kÃrakaÓruterekapadopÃttatvarÆpapadaÓrutyapek«ayà balÅyastvÃcca, phalÃnvaye padaÓruterapyabhÃvÃcca / ataeva yÃgÃdidhÃtvartha÷ somÃdyartha eva / naca tadarthatve ad­«ÂakalpanÃ; agnihotrahomena dadhini«Âhakaraïatà sampÃdanavadyÃgenÃd­«Âamantareïaiva somani«ÂhakaraïatÃsampÃdanena yÃgasya somÃÇgatvopapatteriti prÃpte, ---------- ## tiÇantapadasya paripÆrïatvÃbhÃvena tadupasthÃpitabhÃvanÃyÃæ somasyÃpyanvayÃnupapatte÷ / paripÆrïaæ padaæ padÃntareïÃnvetÅti nyÃyÃt / na ca prathamÃvagatasyÃpi kalpyasya auttarakÃlikena bÃdha÷, upajÅvyatvÃditi yÃga÷ phalasÃdhanaæ somo yÃgÃrtha ##// nanu -------- idaæ dhÃtvarthÃtiriktabhÃvanÃsattve bhavet, na tu tasyÃæ pramÃïamasti; dhÃtÆnÃmeva vikÊttyÃdiphala iva tatprayojakavyÃpÃramÃtre phÆtkÃrÃdau yatnÃdau ca ÓaktatvÃt, ato yatnÃdirÆpabhÃvanÃyà api dhÃtuvÃcyatvÃddhÃtvarthe eva kriyÃrÆpe sakalakÃrakÃnvayo na tu yÃgasya padaÓrutyà phalakaraïatvamiti ---------cet, ## tajjanakayatnÃdikantu ÃkhyÃtavÃcyameva / tatra ÓaktatÃvacchedakantu karotivivrÅyamÃïatiptvÃdikaæ, lÃghavÃt tiptvÃdikameva vÃ, na tu sthÃnilatvam, tadupasthÃpakÃdeÓaviÓe«ÃïÃæ padaj¤Ãnani«ÂhakÃraïatÃvacchedakakoÂau praveÓe gurubhÆtakÃraïatÃvacchedakaghaÂitÃnantakÃryyakÃraïabhÃvakalpanÃpatte÷ / apraveÓe yathÃkatha¤cidupasthitalakÃrÃdapi bhÃvanopasthityÃpatte÷ // ÓakyatÃvacchedakantu phaloddeÓyakadhÃtvarthÃtiriktavyÃpÃratvam / phala¤ca kvaciddhÃtvartha÷ kvacicca svargÃdÅti yathÃvivak«am / ## iyaæ cÃkhyÃtopÃttà bhÃvanaiva mukhyaviÓe«yÃ; tadvyatirekeïetarapadÃrthÃnvayÃparyavasÃnÃt / tasyÃmeva cÃkhyÃtopÃttÃyÃæ ktvÃpratyayÃdyupÃttÃyÃæ và yogyatÃdyanusÃreïa nipÃtopasargaprÃtipadikÃtiriktaÓabdagamyo ya÷ subupÃttaliÇgasaÇkhyÃvyatiriktor'thastasya sarvasyÃpi prakÃratayà anvaya÷, nipÃtopasargayostu kriyÃsamabhivyÃhÃrÃdau sati tayÃnvayo 'nyasamabhivyÃhÃrÃdÃvanyenÃpi / prÃtipadikÃrtho 'pi subarthe karaïatvÃdau / taddhitasamÃsÃdisakhaï¬aprÃtipadikÃvayavÃrthÃnÃæ tu yatra kÃrakatÃsaæbandhena taddhitasamÃsÃdiv­ttiryathà Ãgneya ityÃdau, tatrÃgnerdevatÃtvÃdbhÃvanÃyÃmevÃnvayo na tu taddhitopÃtte dravye / sa tu pÃr«Âhika eva / yatra tu kÃrakatÃtiriktasaæbandhena sà --------- tatra parasparÃnvayo 'pi, yathÃÓvÃbhidhÃnÅmityÃdau / evaæ subupÃttaliÇgasaÇkhyayo÷ samÃnÃbhidhÃnaÓrutyà subarthe karaïatvÃdÃvevÃnvaya÷, tadvyatiriktapadÃrthamÃtrasya tu subarthakaraïatvÃderdhÃtvarthasya ca sarvasyaiva liÇgÃnanvayibhÃvanÃvÃcipadopasthÃpyÃyÃæ bhÃvanÃyÃmevÃnvaya÷ / ataeva bhÃvanÃdipadopasthÃpitÃyÃæ tasyÃæ nÃnvaya÷ / ÃkhyÃtena ktvÃdinà vopasthitÃyÃntu bhavatyevÃnvaya÷ prakÃratayà / prakÃratÃghaÂakÃ÷ saæbandhÃÓca sarve yathÃyathaæ pÃr«ÂhikÃnvayabodhavelÃyÃmavagamyamÃnÃ÷ kaustubha eva dra«ÂavyÃ÷ / tasmÃt siddhamÃkhyÃtavÃcyà ÃrthÅbhÃvanÃ, tasyÃÓca svargÃdi bhÃvyam, dhÃtvarthaÓca karaïam, somÃdikaæ tu karaïÃnugrÃhakatvÃditikartavyateti // 2 // ## -------------- #<># (kÃrakaÓrutibalÅyastvena ÓabdagatapratyÃsattibÃdhenÃpi upapadÃrthasyaiva karaïatvamiti pÆrvapak«opapÃdanam) evamanirïaye prÃpte bhÃvÃrthÃdhikaraïaæ pravartayati #<-------- evamiti >#// sÃdhyasya yÃgasya sÃdhyÃntareïÃkÃÇk«ÃbhÃve saæbandhÃnupapatterÃkÃÇk«itaæ siddhamevÃnvetuæ yogyamiti yogyatÃrÆpaliÇgÃt somÃdereva karaïatvaæ sÃdhayati #<--------- somÃdereveti // naca ---------># ÓabdagatapratyÃsattyà katha¤ciddhÃtvarthasyaiva svakÃrakÅbhÆtadravyadevatÃsaæpÃdanena siddhatÃmÃpÃdya karaïatvenÃstu saæbandha ityata Ãha #<-------- t­tÅyÃyà iti //># .// prÃthamikabhÃvanÃsaæbandhastÃvat balÅyasyà kÃrakaÓrutyà somÃderevÃpadyata iti durbalapadaÓrutyavagatatvena yÃgasya naiva karaïatvenÃnvaya÷, pÃr«ÂikÃnvayavelÃyÃntu phalapadÃpek«ayà ubhayorapi padÃntaropÃttatvÃviÓe«e 'pi liÇgabÃdhe pramÃïÃbhÃva ityartha÷ / ataÓca yathaiva yÃga÷ svargakÃmÃdhikaraïanyÃyena bhÃvyatvÃt pracyÃvitastathaiva karaïatvÃdapÅti padaÓrutyetikartavyatÃæÓe nipatan bhÃvanayà saæbadhyate / pÃr«Âhikabodhe ca somÃrthatvaæ yÃgasyetyÃha #<------- ataeveti >#// (yÃgasya somÃrthatve 'd­«ÂakalpanÃnirÃsena pÆrvapak«opasaæhÃra÷) ## yÃgena some d­«ÂopakÃrÃsaæbhavÃdad­«ÂakalpanÃpattirityÃÓaÇkya pariharati #<---------naceti >#// nahi yÃgasya somasaæskÃrakatvena somÃrthatvam, kintu somÃdessarvadà sattvena phalotpattyÃpattervidhivaiyarthyaparihÃrÃyÃ'Órayavidhayà tadarthatvakalpanÃt guïani«ÂhakaraïatÃnirvÃhakatvena d­«ÂÃrthatvopapattirityartha÷ // #<(padaÓrutyà kalpyasyÃpyupajÅvyatvenÃbÃdhena ca bhayamato dhÃtvarthasyaiva karaïatvamiti somÃdÅnÃæ tadaÇgatayaivopayogena sÃk«ÃdbhÃvanÃyÃmanvaya iti somÃpacÃre pratinidhisaæpÃdanarÆpaprayojanasiddhirityÃdinirÆpaïam)># ##----------- padaÓrutyeti ---------- lÃk«aïikatve 'pÅti // ## #<"saha brÆta" ityanuÓÃsanavaiyarthyÃpatte÷ / ata÷ padÃrthavidhayà Óaktyà nirƬhalak«aïayà và bhÃnasyÃvaÓyakatvÃllÃk«aïikatve 'pÅtyartha÷ /># upajÅvyatvÃditi ## ------------ prayojanamiti // ##// (latvaÓaktatÃvacchedakatvanirÃsena karotivivriyamÃïaæ kevalaæ và tiptvÃdikameva bhÃvanÃÓaktatÃvacchedakamiti nirÆpaïam) ## vivaraïe pacyarthasya pÃkatvena rÆpeïa pratÅyamÃnatvÃvedetyartha÷ / ## jÃnÃtÅtyÃdau yatnÃpratÅte÷ pacatÅtyÃdau ca tatpratÅteranvayavyatirekÃbhyÃæ karotivivriyamÃïatiptvÃdikaæ ÓaktatÃvacchedakaæ / ##tiptvÃdikameva tat, janÃtÅtyÃdau tadbÃdhe lak«aïÃÓrayaïamityartha÷ / ## latvarÆpamevÃkhyÃtatvaæ svÅk­tya latvameva ÓaktatÃvacchedakamiti bhÃÂÂÃlaÇkÃrakÃrÃdibhiruktam, taddÆ«ayati #<----------- natviti,># vistareïa caitadarthavÃdÃdhikaraïe mayopapÃditam tatraiva dra«Âavyam // #<(anukÆlavyÃpÃratvaæ ÓakyatÃvacchedakaæ na tu yatnatvamiti pÃrthasÃrathimatanirÆpaïam)># ## pacati ## ---------- ÓakyatÃvacchedakantviti // #<(ananugamenetikartavyatÃkÃÇk«ÃnudayÃpattyà ca sÃmÃnyena viÓe«eïa vÃnukÆlavyÃpÃre ÓaktikalpanÃyogena bhëyÃnusÃreïa yatnatvaÓakyatÃvacchakatvaparanyÃyasudhÃmatÃÓrayaïam)># ## athavà ------------ ## ata eva ## #<"juhuyÃditi ÓabdasyaitatsÃmarthyam yaddhomaviÓi«Âaæ prayatnamÃheti" /># ataeva ---------- ## ---------- vastutastviti / ÃÓrayatvÃdÃviti // #<Ãdipadena ghaÂo naÓyatÅtyÃdau pratiyogitvÃdau lak«aïÃyÃ÷ saægraha÷ >#// (bhÃÂÂÃlaÇkÃrak­tÃæ yatnatvaÓakyatÃvacchedakatvanirÃsena pÃrthasÃrathimatojjÅvanam) ## bhÃÂÂÃlaÇkÃrakÃrÃdÅnÃæ pÃrthasÃrathimatasamarthanÃya yatnavÃcitvakhaï¬anam / ## vyÃpÃratvasyÃpyakhaï¬opÃdhitvena jÃtitulyatvÃt ÓakyatÃvacchedakatve bÃdhakÃbhÃva÷ / naca tasmin mÃnÃbhÃva÷; Óruta eva madhurarasa÷ svÃÓraye janÃbhilëagocaratÃæ nayatÅti vyavahÃrÃnurodhena tatsamavÃyatadbhojanÃderavaÓyavaktavyavyÃpÃratvasya tajjanyatvÃdyÃtmatvÃsaæbhavenÃkhaï¬opÃdherevaucityÃpÃtatvÃt / astuvà gurubhÆtasyaiva tasya ÓakyatÃvacchedakatvam / tathÃtve pacatÅtyasmÃt pÃkayatnasyeva 'patati phalaæ v­k«Ãdi'tyÃdau gurutvasya 'stravatijalaæ gireri'tyÃdau vegasya 'kampante taro÷ patrÃïÅ'tyÃdau vÃyusaæyogasyÃpi saæÓayaniv­ttyÃniÓcayavi«ayatvÃvaÓyakatvÃt gurutvÃdau vartamÃnatvÃdyanvayasya phalav­ttivÃde÷ pratyayasyÃnyato durupapÃdatvÃdyatnatvavat gurutvÃdÅnÃmapi jÃtirÆpatvena ÓakyatÃvacchedakatvasaæbhavena te«vapi ÓaktyÃpattau yatne etannirdhÃraïÃsaæbhavÃt / ata÷ parasparÃnapek«ÃnekaÓakyatÃvacchedakÃbhyupagamenÃnekavÃcyavÃcakabhÃvÃbhyupagamÃpek«ayà gurubhÆtaikaÓakyatÃvacchedakÃbhyupagamenaikasyaiva vÃcyavÃcakabhÃva÷ svÅkartuæ yukta÷ / anekapadÃrthaghaÂitopÃdhyÃtmano hi vyÃpÃrasyÃvacchedakatve tadÃÓrayatvamaneke«Ãæ kalpyamiti gauravaæ vÃcyam / ÃÓrayyavacchedakatvantu sarve«Ãæ paryÃptamekameva syÃt / yatnatvÃdyanekaÓakyatÃvacchedakÃbhyupagame 'pyÃÓrayatvamapyanekatra kalpyam / saæbandhÃnekatvaæ cetyapi gauravam / vyÃpÃrasÃmÃnyasya hi bhÃvanÃtve sÃmÃnyasya viÓe«Ãpek«itatvena kathamityÃkÃÇk«ayetikartavyatÃnvayo yujyate / yÃgavi«ayaviÓe«ayatnasya bhÃvanÃtve viÓe«asya viÓe«ÃntarÃnapek«aïÃt tadanvayo 'pi durupapÃda eva / evaæ 'ratho gacchatÅ' tyÃdau ratho gamanaæ karotÅtyÃdipratÅtyabhÃvena gamanÃnukÆlatvena bhÃvanÃyà apratÅte÷ rathÃÓritagamanavyÃpÃra evÃkhyÃtena vinaiva lak«aïayà ucyata iti na lÃk«aïikatvamÃpadyate / naca karoterapi yatnÃrthakatvam / caitra÷ pacatÅtyasya pÃkaæ karotÅti vivaraïasyeva sthÃlÅ bibhartÅtyasyÃpi dhÃraïaæ karotÅti vivaraïasya darÓanenobhayasÃdhÃraïatayà vyÃpÃrasÃmÃnyÃrthakasyaiva yuktatvÃt / yÃtu k­tÃk­tavyavasthÃ, sà tvayatnajÃte 'pi k­tavyavahÃrasya yatnÃbhÃvavati ca kart­vyavahÃrasyÃgninà pÃka÷ k­to 'pyagni÷ pÃkakarteti vyavahÃradarÓanÃdayuktà / ## yatnasÃdhyatvÃsÃdhyatvÃbhyÃæ kvacit k­tÃk­tavyapadeÓa÷, sa yatnasÃdhyayoreva dvayormadhye alpayatnasÃdhye 'k­tavyapadeÓavat vyÃpÃrasÃdhyatvÃviÓe«e 'pi kvacit yatnanyÆnatvenaiva svalpavyÃpÃrasÃdhyatvÃdak­tavyavahÃropapatternÃsaæbhava÷ / yathaiva yatnÃÓrayatve tulye 'pi caitrÃÓvayo÷ svÃtantryapÃratantryÃbhyÃæ kart­karaïavyapadeÓavyavasthà bhavati caitro aÓvena gacchati, natu kadÃcidaÓva÷ caitreïa gacchatÅti, tathà karotervyÃpÃrÃbhidhÃyitve 'pi sarvakÃrakÃïÃæ vyÃpÃrÃÓrayatve tulye 'pi tÃbhyÃmeva saæbhavati sà vyavasthà / yathÃca satyapi tadanukÆlayatne svÃtantryÃbhÃvena kart­tvani«edhavyavahÃra÷ / yathà paravaco vadati dÆte nÃyamasya vaktÃ, para evÃsya vakteti, tathà satyapi tadanukÆlavyÃpÃrÃÓrayatve tadabhÃvavivak«ayaiva saæbhavati kart­tvani«edhavyavahÃra÷ / yathà vÃtÃdi spandena bhagne kenedaæbhagnamanenaiva nÃnyeneti / ato na vyÃpÃrasyÃkhyÃtavÃcyatve ki¤cit bÃdhakam, pratyuta pÃkÃnukÆlayatnavatvasya caitreÓvarayostulyatvÃt caitra÷ pacatÅtivadÅÓvara÷ pacatÅtyapi prayogÃpatti÷ yatnasya vÃcyatve bÃdhakam / athecchÃjanyatÃvacchedako yatnatvavyÃpyo jÃtiviÓe«a eva ÃkhyÃtaÓakyatÃvacchedaka÷ // ## dhÃtvarthapÃkÃderÃkhyÃtÃrthaphale ce«ÂÃdidvÃrameva janakatvam, ## ÃkhyÃtÃrthayatnasya prathamÃntapadÃrthe caitrÃdÃvavacchedakatvaæ saæsarga iti svÅk­tyeÓvara÷ pacatÅti prayogavÃraïam / nahÅÓvaro janyak­timÃn / nÃpi tatk­te÷ ce«ÂÃdidvÃraæ janakatvaæ, nÃpi k­tijanmani caitrasyeveÓvarasyÃvacchedakatvamityucyeta, tathÃsati riÓvarakart­kakriyÃvÃcinÃæ vedapurÃïetihÃsagatÃnÃmÃkhyÃtapadÃnÃmanupapatti÷ / tatrÃgatyà vyutpattityÃga iti cenna, #<ÓÃstrasthÃvà tannimittatvÃdityatroktena># triv­ccarvaÓvavÃlÃdinyÃyena tÃd­ÓapadÃnusÃriïyà eva vyutpatteraÇgÅkÃryatvÃt / ## yÃvanta÷ phalajanakà yatnÃste pratyekamÃkhyÃtavÃcyÃ÷, kiævà yÃvato phalasamudÃyasya phalopadhÃnaniyamastÃvatsamudÃyo vÃcya÷ / Ãdye tÃd­Óayatnavantaæ ka¤citpara¤ca tÃd­ÓasamudÃyavantamuddiÓya ned­Óavaca÷prayoga÷ syÃt, nÃyamapÃk«Åt, kintu para eveti / pÃkajanakayatnasya dvayorapi sattvÃviÓe«Ãt / ## yatnatvaæ na ÓakyatÃvacchedakam, tasya pratyekav­ttitvena samudÃyÃv­ttitvÃt, asmanmatetu vyÃpÃratvasya ÓakyatÃvacchedakatve 'pi phalopahitatvasaæbandhena bhÃvyani«Âhasyaiva tasyÃkhyÃtena pratyÃyyatvÃt phalopahitatvasya ca vyÃpÃranicayav­ttitvÃt vyÃpÃrasya cÃdyaparispandaprabh­tyÃphalalÃbhÃdvitatà bhÃvaneti vyavahÃrÃt ko 'sau vyÃpÃra ityapek«ÃyÃmanvÃdhÃnÃdibrÃhmaïatarpaïÃntapadÃrthanicayasyÃyamasau vyÃpÃra ityanvayakathanÃcca samudÃye 'pi vyavahÃropapattessaæbhavati vyÃpÃranicayavatyÃkhyÃtaprayoga÷ / ## vidheÓcetanapravartakatvaniyamÃnupapattidÆ«aïaæ, tattadanu«ÂheyadhÃtvarthÃnuraktavyÃpÃrÃbhidhÃnena tanniyamÃpatteraki¤citkaram / yadapi bhëyÃdau yajetetyasya yateteti vivaraïapradarÓanaæ, tadapi ÃkhyÃtÃrthevyÃpÃre yatnasyÃpyanupraveÓasattvÃdvyÃpÃrÃntarasyà niyatatvÃdyatnasyaiva niyatatvÃt tatparameveti na viruddham #<----------- iti >#// (bhÃÂÂÃlaÇkÃrak­duktasakaladÆ«aïoddhÃrapÆrvakaæ vyÃpÃrasÃmÃnyavÃcitvapak«opapÃditasarvopapattinirÃsapÆrvakaæ ca yatnatvameva ÓakyatÃvacchedakamiti nirÆpaïam) ## ## yattÃvadvyÃpÃratvasya akhaï¬opÃdhitve Óruta evetyÃdivyavahÃrasya mÃnatvamuktaæ, tanna; prÃyeïÃnukÆlayatnÃsaæbhavena vyÃpÃre lak«aïÃÇgÅkÃre 'pi madhurarasavi«ayakÃnubhavasyaiva madhurarasavi«ayasya vyÃpÃratvÃÇgÅkÃrÃt tasya ca vi«ayajanyatvenaiva vyÃpÃravyavahÃropapattau akhaï¬atvasvÅkÃre mÃnÃbhÃvÃt / nahyananubhÆto madhurarasa÷ Óruto 'pi svÃÓraye abhilëagocaratÃpÃdaka÷ saæbhavati / ato gurubhÆtatÃÓakyatÃvacchedake sthitaiva / yadapi gurutvadravatvÃdÅnÃmapi jÃtirÆpatvena yatnasyaiva ÓakyatÃvacchedakatvÃpÃdanam, tadapi tebhyaste«ÃmapratÅtyaivÃyuktam / ## gurutvadravatvÃde÷ dravati jalamityÃdivyavahÃrÃdasamavÃyikÃraïatvenopasthitasyÃpi padÃntareïaiva samarpaïam, natvÃkhyÃtapadÃt / nahi pÃkaæ karotÅti vivaraïamiva gurutvÃdinÃkhyÃtavivaraïaæ d­Óyate / atastatrÃpi mukhyÃrthabÃdhe ÃkhyÃtasyÃÓrayatve lak«aïaiveti nÃnanubhÆte ÓaktikalpanÃpatti÷ / ## yatnatvÃderanekasya ÓakyatÃvacchedakatvÃbhyupagamena ÃÓrayitvÃnekatvasaæbandhakalpanak­tagauravÃpÃdanamapi #<------------ nirastam;># yadapi bhÃvanÃkathaæbhÃvÃkÃÇk«ayetikartavyatÃnvayÃnupapattyÃpÃdanaæ, tadapi na; bhÃvanÃyÃ÷ svajanyakaraïena phale janyamÃne anugrÃhakÃkÃÇk«Ãyà eva kathaæbhÃvÃkÃÇk«ÃrÆpatvena phalavÃcitvapak«e tadÃkÃÇk«ayà tadanvaye bÃdhakÃbhÃvÃt / yadapi 'ratho gacchatÅ' tyÃdau acetanaprayoge bhÃvanÃbhÃve 'pi rathÃdyÃÓritagamanavyÃpÃramÃdÃya vinaiva lak«aïayà bodhopapÃdanam, tadapi tÃd­ÓavyÃpÃrasya dhÃtunaiva pratÅtestadatiriktavyÃpÃrasyÃkhyÃtÃrthatvÃbhÃve vyÃpÃrasÃmÃnyasya ÃkhyÃtÃrthatvoktyasaæbhavÃt lak«aïÃyà evÃÓrayaïÃpattermÆle nyÃyaprakÃÓa eva etÃd­Óavi«aye dhÃtvarthÃtiriktabhÃvanÃnirÆpaïena tadvirodhÃccÃyuktam / yadapi sthÃlÅ bibhartÅtyasya dhÃraïaæ karotÅti karotinà vivaraïÃnurodhÃt karoterapi vyÃpÃrasÃmÃnyÃrthakatvamuktam, tadapina; svayamevÃcetanaprayoge ratho gamanaæ karotÅti vivaraïe sarvÃnubhavavi«ayatvÃbhÃvasya pÆrvamupapÃditatvenehÃpi sthalÅ dhÃraïaæ karotÅti vyavahÃrasyopapÃdanÃnupapatte÷, sattve vobhayatrÃpi tasya lÃk«aïikatvopapatteÓca / itarathà gaÇgÃpadasyÃpi gaÇgÃyÃæ gho«a÷ gaÇgÃyÃæ mÅna÷ ityubhayasÃdhÃraïatayà gaÇgÃsamÅpadeÓa eva ÓaktyÃpatte÷ / ## agninà pÃka÷ k­to 'gni÷ pÃkakartetyÃdaya÷ prayogà apyasaæbhavadÆ«itÃ÷ katha¤cillak«aïayà #<------------ vyÃkhyeyÃ÷ /># yadapi yatnasÃdhyayormadhye alpayatnasÃdhye ak­tatvavyapadeÓanyÃyena vyÃpÃrasÃdhyatvÃviÓe«e 'pi yatnanyÆnatvenaiva svalpavyÃpÃrasÃdhyatvÃdak­tatvavyavahÃropapÃdanaæ, tadalpayatnasÃdhye ak­tatvavyapadeÓanyÃyena vyÃpÃrasÃdhyatvÃviÓe«e 'pi yatnanyÆnatvenaiva svalpavyÃpÃrasÃdhyatvÃdak­tatvavyavahÃropapÃdanaæ, tadalpayatnasÃdhye ak­tatvavyavahÃrasya kvÃpyad­«Âe÷ k­tisÃmÃnyÃbhÃva evÃÇkuro mayà na k­ta iti vyavahÃrasya darÓanÃdalpatvÃdestatprayojakatvÃnupapatterayuktam / yadapi vÃtÃdinà spandamÃne spandÃnukÆlavyÃpÃravatyapi kart­tvani«edhasya svÃtantryÃbhÃvavivak«ayopapÃdanam, tadapi kiæ tvayà spanda÷ kriyata iti praÓnasyottaratvena svaprayatnÃbhÃvavivak«ayà prav­tte nÃhaæ spandaæ karomÅti vÃkye svaprayatnÃbhÃvavi«ayatvÃvaÓyaæbhÃvena svÃtantryÃbhÃvavivak«ayà tadanupapÃdanÃnna yuktam / paravaco vadati dÆte yatnasattve 'pi nÃyamasya vaktÃ, kintu para eveti vyavahÃrÃnurodhenavacanÃnukÆlaprayojakaparav­ttiyatnÃÓrayatvÃbhÃvenaiva tatk­titvani«edhasyopapattau svÃtantryÃbhÃvavivak«ÃyÃæ prayojanÃbhÃvÃcca / yadapÅÓvara÷ pacatÅti prayogÃpattivÃraïÃyÃvacchedakatvasaæbandhÃÇgÅkÃre riÓvarakart­kakriyÃvÃcipadÃnÃæ vedÃdigatÃnÃæ gauïatvÃpÃdanam, tadapi aÓarÅriïar÷ iÓvarasya tattatkriyÃkart­katvamÃdÃya paÂhati vaktÅti prayogasya kvÃpyasaæbhavÃdayuktam / yastu mÅnÃdiÓarÅradhÃraïena mÅna uvÃcetyÃdiprayogastatratu mÅnaÓarÅre vedaæ paÂhatÅtyÃdipratÅtibalÃt tadÅyak­tau tattaccharÅrÃvacchedakatvakalpanayÃpyupapanna eva / astuvÃÓarÅreÓvarakart­tvamÃdÃya kvÃpiprayogastathÃpi tasya gauïatve 'pi na k«ati÷ / itarathà "yajamÃna÷ prastara" iti ÓÃstrasya prayogÃvirodhenaiva yajamÃnapadasyÃpi gauïamukhyasÃdhÃraïaikaÓaktikalpanÃpatte÷ bhavanmate 'pir iÓvarakart­kakriyÃvÃcakapadÃnÃæ anukÆlavyÃpÃrÃÓrayatvenopapÃdane tÃd­ÓavyÃpÃrÃÓrayatvasya vibhÃvÃtmani sadà sattveneÓvara÷ pacatÅti prayogÃpattiranivÃryaiva / ata÷ sÃdhÃraïakart­tayà tÃd­Óaprayoge vivak«Ãsattve i«ÂÃpattestadabhÃve riÓvarak­terevÃnaÇgÅkÃrÃditi ÓabdÃntarÃdhikaraïagatakaustubhoktarÅtyà tatk­terabhÃvÃdeva tadanÃyatyuktÃvapi na ki¤cidbÃdhakam / yadapi ki¤cetyÃdyÃkhyÃtaprayogaityantamuktaæ, tanna; pÃkÃnukÆlaphaloddeÓyakayatnÃnÃæ pratyekameva vÃcyatvÃbhyupagame bÃdhakÃbhÃvÃt / ata eva bahÆnÃæ pÃkakart­tve sati kasyacidyatnasya phalopahitatvÃbhÃve 'pyayamapi caitra÷ pacatÅti prayoga upapadyate / ata eva k­tikÆÂÃntargatayatki¤citk­timÃdÃyÃpi vartamÃnatvÃnvayopapÃdanam tÃntrikÃïÃm / dvayoryatnasattvÃviÓe«e 'pi nÃyamapÃk«Åditi prayoga÷ phalopadhÃnakatvÃbhÃvÃbhiprÃyeïÃpi upapadyata eva / bhavatÃmapi vyÃpÃrasamudÃyaikadeÓavati pacatÅti prayogÃnÃpatterdurnivÃratvÃt // ## vyÃpÃratvamakhaï¬o dharma÷ yadi samudÃyav­ttÅ«yate,tadà yathÃÓakti prayoge ekÃÇgavaikalye samudÃyÃbhÃve tadv­ttivyÃpÃratvena rÆpeïÃkhyÃtÃdbodhÃbhÃve kathaæ vidhyarthÃnu«ÂhÃnamupapadyate? ata÷ pratyekav­ttyeva vyÃpÃratvamabhyupetya tena tena rÆpeïa tÃvatÃmeva saæbhavatÃæ vyÃpÃrÃïÃmÃkhyÃtavÃcyatvaæ ca prakalpyaikataravyÃpÃramÃdÃyaiva pacati yajata iti prayogopapÃdane 'pi satre sÃmyutthÃnenÃyamaya«ÂetyÃdiprayoge evameva nirvÃhasyÃvaÓyakatvam, tadvanmamÃpÅti pratyuta vyÃpÃratvÃnÃmaneke«Ãæ ÓakyatÃvacchedakatvÃt gauravamanekaÓaktikalpanamapyadhikamiti na vyÃpÃrasÃmÃnye Óaktikalpanaæ bhëyÃdigranthÃnÃmasÃma¤jasyÃpatteryuktam / ato lÃghavÃt dvÃrÃntarÃpek«ayà niyatatvÃdyatna eva Óakti÷, tadbÃdhe lak«aïaivetyetatsarvaæ sarvatreti padena pÆjyapÃdaissÆcitam / ## "k­tÃk­tavibhÃgena kart­rÆpavyavasthayà / yatna eva k­ti÷ pÆrvÃparasmin sarvabhÃvanÃ" iti // #<(pratyayaikarÆpyeïa sarvatra Óaktikalpanameva yuktamiti vyÃpÃrasÃmÃnyÃrthatvamiti prakÃÓakÃramatatatkhaï¬ane)># ## #<"Ãtmakart­kamevÃha vyÃpÃraæ yo 'pi bhÃvanam / kartrantare 'pyanÃkhyÃtaæ dhÅsÃmÃnyopacÃratÃ" iti maï¬anoktyÃÓrayeïa karÅ gacchati ratho gacchatÅti pratyayÃvailak«aïyÃdyatnasya ÃkhyÃtÃrthatve ratho gacchatÅtyatra na lak«aïÃsaæbhava ityuktam, tadapi># #<"yajamÃna÷ caitra÷"># #<"yajamÃna÷ prastara" iti pratyayÃvailak«aïyÃt lak«aïÃnÃpatte÷ pratyayÃvailak«aïyasyÃprayojakatvÃdayuktamiti dik >#// (bhÃvanÃyÃssakarmakatvaikakarmakatvaniyamopapÃdanam) bhÃvanÃyÃæ dhÃtvarthakaraïatvasya pÆrvamuktasya bhÃvyadvÃrakatvÃt prathamaæ bhÃvyÃkÃÇk«otthÃpanena bhÃvyÃnvayamupapÃdayituæ nirÆpitÃyà bhÃvanÃyÃ÷ sakarmakatvamupapÃdayati #<----------- yatnasyaivaceti /># vidhe÷ pravartakatvabodhakatÃÓaktibÃdhÃpatte÷ cetanavi«ayapravartakatvasyÃpuru«ÃrthabhÃvyakaprav­ttyÃnupapatteryÃgÃderapuru«Ãrthatvena bhÃvyatvÃyogÃdanyasyaiva kasyacit bhÃvyatvenÃpek«itatvÃt nityaæ sakarmakatvam / evaæ cakÃraæ vinà ghaÂaæ paÂaæ karotÅtyaprayogÃt karoteriva ekakarmatvaæ cetyartha÷ / ata eva sakarmakÃkarmakavyavahÃro 'pi dhÃtugata eva, natu bhÃvanÃgata÷ / ata eva dhÃtorakarmakatve 'pi 'svÃsthyakÃma÷ ÓayÅte' tyÃdau svÃsthyÃdÅnÃæ bhÃvanÃyÃmeva bhÃvyatvenÃnvaya iti dra«Âavyam // #<(phalabhÃvanÃnukÆlatvena tasyà ÃrthabhÃvanÃtvanirÆpaïam)># ÃrthabhÃvanÃtvamiti ---------- #<ÃsamantÃdÅpsitatvena arthyate prÃrthyate ityÃrtha÷ svargÃdi, tadbhavanÃnukÆlavyÃpÃratvÃdÃrthabhÃvanÃtvam /># athavà ---------- arthyate ##// (dhÃtvarthasya phalabhÃvanÃkaraïatvasiddhyarthaæ pratyayÃnÃæ prak­tyarthÃnvitataiveti vyutpattyasaÇkocÃrthaæ cÃkhyÃtopÃttabhÃvanÃmukhyaviÓe«yatvopapÃdanam) vaiyÃkaraïamatavat dhÃtvarthasyaiva viÓe«yatve phalabhÃvanÃkaraïatvaæ dhÃtvarthasyoktaæ na sidhyati ityatastasya dhÃtvarthaæ prati viÓe«yatvaæ sÃdhayituæ vÃkyopÃttÃnÃmarthÃnÃæ ke«Ã¤cittattatprakÃratayÃnvayapradarÓanena mukhyaviÓe«yatvaæ darÓayati #<----------- iya¤ceti / aparyavasÃnÃditi >#// këÂhai÷ sthÃlyÃmodanaæ pacatÅti vÃkyasya këÂhai÷ sthÃlyÃæ pÃkenodanaæ pacatÅti vivaraïe karotyarthena saha anvayaæ vinà itarapadÃnÃæ nirÃkÃÇk«atvÃbhÃvÃt tattatpadopasthÃpitÃnÃmarthÃnÃmaparyavasÃnam / yadyapi bhÃvanÃyà api tattadarthÃnvayaæ vinÃparyavasÃnaæ tulyam; tathÃpi pratyayena prak­tyarthÃnvitatayaiva svÃrthapratipÃdanÃt tatra dhÃtvarthaæ prati viÓe«yatvenopasthitÃyÃæ tasyÃmeva prakÃratayÃnvayakalpanaæ yuktamityartha÷ / eva¤ca sarvatraiva mukhyaviÓe«yatvena tasyÃæ sarvakÃrakÃnvayaæ prasaktamanuvadati #<---------- yogyatÃdyanusÃreïeti >#// tathÃca "odanaæ sthÃlyÃæ paktvà vrajatÅ" tyÃdau ktvÃpratyayopÃttabhÃvanÃyà ÃkhyÃtopÃttabhÃvanÃyÃæ prakÃratvenÃnvayena tasyà mukhyaviÓe«yatve 'pi nÃsyÃmodanÃdikÃrakÃïÃmanvayo 'yogyatvÃt, kintu pÆrvabhÃvanÃyÃmeva / ## bhÃvanÃyÃ÷ pÆrvasyÃstattatkÃrakÃïi prati viÓe«yatve 'pi ÃkhyÃtopÃttabhÃvanaiva mukhyaviÓe«yetyuktam / ataÓca anyabhÃvanÃyÃæ kÃrakÃïi prati viÓe«yatvam / niyatamÃkhyÃtopÃttÃyÃstu mukhyaviÓe«yatvamiti bhÃva÷ / tÃmeva yogyatÃmanyatrÃpi vyatirekeïa darÓayati #<------------ nipÃteti //># (nipÃtopasargaprÃtipadikÃtiriktaÓabdagamyasubupÃttetyÃdiniyamÃpek«ayÃtiriktavyutpattikalpanena agneya ityÃdÃvapyagnyÃdidevatÃnÃæ bhÃvanÃnvayavyavasthÃpanam) atra paurïamÃsyadhikaraïe vidvadvÃkyavihitapaurïamÃsyamÃvÃsyÃsaæj¤akakarmÃnuvÃdena "yadÃgneya" iti vÃkyenÃgnidevatÃviÓi«ÂëÂÃkapÃladravyavidhÃnena vidvadvÃkyavihitakarmaïo rÆpavattvamÃÓaÇkyëÂÃkapÃlena sahÃgnidevatÃsaæbandhasyÃnyato 'prÃptatvÃdihaiva vidheyatvÃpatteryo '«ÂÃkapÃla÷ sa Ãgneya÷ saca paurïamÃsyÃmityanekÃrthavidhÃnÃdvÃkyabhedÃpatterna rÆpavidhÃnaæ saæbhavatÅti nirÃkari«yate / nahi agnyÃdidevatÃtvÃnÃæ prak­tyarthav­ttÅnÃæ taddhitopÃtte pratyayÃrthabhÆte dravye 'nvaye sati vaiÓi«Âyasya vyutpannatvena Órutavidhinà viÓi«ÂavidhÃnena paÓcÃt kalpitaviÓe«aïavidhinëÂÃkapÃloddeÓenÃgnyÃdidevatÃsaæbandhaviÓe«e sati ÓrutavidherÃv­ttyasaæbhave vÃkyabheda upapadyate / ata÷ ÓrutavidhÃveva vaiÓi«ÂyamavaÓyavaktavyaæ vyutpattyantarakalpanaæ vinà na saæbhavatÅtyato vyutpattyantaramÃha #<---------- taddhiteti >#// tataÓca prak­tyarthasyÃgnyÃde÷ pratyayÃrthe devatÃtve ÃdheyatÃsaæbandhenÃnvaye devatÃtvasya naiva dravye 'nvaya÷, kintu kÃrakatvÃt bhÃvanÃyÃmanvayÃdagniv­ttidevatÃtvasya dravye vaiÓi«ÂyÃsaæbhavÃdyukto vÃkyabheda ityartha÷ /#< atastadvyatirikteti >#// («a«ÂhyarthasaæbandhasyopapadÃrthe 'nvaya iti ÓÃstradÅpikÃnusÃriprÃcÅnamatakhaï¬anena tasyÃpi bhÃvanÃyÃmevÃnvaya iti kaustubhasiddhÃntopapÃdanam) atraca tadvyatiriktasya kÃrakasyeva kÃlÃdeÓca bhÃvanÃyÃmanvaya÷ «a«Âhyarthasaæbandhasyatu upapadÃrthe iti präca÷ / ## paurïamÃsyadhikaraïe bhinnapadopÃttÃnyapi yÃni sÃmÃnÃdhikaraïyena «a«Âhyà và kriyÃnvayÃnvayÃt prÃgeva mitha÷ saæbandhaæ Óabdato vastutaÓca vidhimanÃd­tyaiva labhante tatra naiva vÃkyabheda ityuktaæ ÓÃstradÅpikÃyÃm / ## sÃk«Ãt paraæparayà vÃdhikaraïatvasya «a«Âhyarthasaæbandhasya bhÃvanÃyÃmevaikakÃryakÃraïabhÃvalÃghavÃnurodhenÃnvayo yukta iti kaustubhoktamÃÓritya padÃrthamÃtrasyetyuktam // #<(sÃk«ÃdbhÃvanÃnvayayogyÃnÃmapi saæpradÃnÃdÅnÃæ paraæparayà bhÃvanÃnvaya iti sarve«Ãæ bhÃvanÃnvayaniyamÃbhaÇgopapÃdanam)># etena ------------ ## ------------- apÃstam;##// (sarve«Ãæ bhÃvanÃnvaye 'pi dhÃtvarthasakarmakatvÃdivyavahÃropapattyÃdinà dhÃtvarthakaraïatvÃdyupasaæhÃra÷) ## odanÃde÷ karmatvÃdinà bhÃvanÃyÃmanvaye dhÃtvarthakarmatvÃnupapattyà dhÃtossakarmakatvÃnÃpatti÷, ÓayanÃdibhÃvanÃyÃmapi svÃsthyÃde÷ karmatvena bhÃvanÃnvayÃt sakarmakatvÃpattyÃkarmakatvÃnÃpattirityata Ãha #<------------- prakÃratÃghaÂakà iti // ayamartha÷ -----------># odanakarmatvasya svanirÆpakadhÃtvarthakaraïakatvasaæbandhena prathamato bhÃvanÃyÃmanvaya÷ / evaæ karaïatvÃdÅnÃmapi / evaæ satyapi yaddhÃtvarthasya karmaïa÷ pÃr«ÂhikÃnvaye ÃkÃÇk«Ã, taddhÃto÷ sakarmakatvam / yasyatu na tadÃnÅæ sà tasyÃkarmatvamiti vyavasthà / nahi pÃka÷ kasyetyÃkÃÇk«eva Óayanaæ kasyetyÃdikarmÃkÃÇk«Ã bhavati / ## dhÃtvarthakarmÃdyÃdÃyaiva dvitÅyÃlakÃrÃdividhÃnamiti nÃnupapatti÷ / yathà pÃr«Âhikabodhasya ÓrutaÓabdajanyatve 'pi na vyutpattyantarÃpÃdakatvam, tathà kaustubhe dra«Âavyam vistarabhayÃnnocyate / eva¤cabhÃvanÃyÃ÷ nityasakarmakatvÃt bhÃvyÃpek«ÃyÃæ puru«Ãrthatvena svargÃdestattvenÃnvaye karaïÃkÃÇk«ayÃnvÅyamÃno dhÃtvartha÷ phaladvÃrà karaïatayà saæbadhyata iti phalaæ prati dhÃtvarthasya karaïatvÃt tannirvÃhakatayà kalpyamÃnÃpÆrvaæ pratyapi tasyaikasyaiva sÃdhanatvÃt tatsÃdhyamapÆrvamekamevetyetatphalasÆcanÃyopasaæharati #<------------ tasmÃditi >#// (somÃdÅnÃmitikartavyatÃtvena vyÃpÃrÃvi«Âatayà prakaraïagrÃhyatvamiti svamatasya ÓrutyÃdinÃÇgatvamiti pÃrthasÃrathimatasya ca nirÆpaïam) ## dhÃtvarthasya karaïatvenÃnvaye kathaæ somÃdidravyadevatÃnÃæ prayÃjÃdÅnÃæ cÃnvaya ityata Ãha #<----------- somÃdikantviti >#// dravyadevatayo÷ svajanyakaraïena phale janyamÃne anugrÃhakÃÇk«ÃyÃ÷ karaïasaæpÃdanarÆpavyÃpÃradvÃrà bhÃvanÃyÃmanvaya÷ / ## vyÃpÃrÃnÃvi«Âasya dravyadevatÃderitikartavyatÃtvenÃgrahaïe 'pi vyÃpÃrasaæbandhottaraæ prakaraïenetikartavyatayà grahaïaæ prakaraïÃdhikaraïe vak«yate // prayÃjÃdÅnÃmapi tadÃkÃÇk«ayaiva grahaïamiti nÃnupapatti÷ // pÃrthasÃrathimatetu vyÃpÃrasÃmÃnye dravyadevatÃde÷ viÓe«atvÃyogÃnnetikartavyatÃkÃÇk«yà grahaïam, kintu vyÃpÃravi«ayÅk­tasya arthÃk«iptotpattisaæpÃdanadvÃrÃÇgatvameva ÓrutyÃdineti na prakaraïagrÃhyatvam / prayÃjÃdÅnÃæ tu tathÃgrahaïam, natvanugrÃhakatveneti prÃgeva sÆcitamiti bhÃva÷ // #< iti dvitÅyaæ bhÃvÃrthÃdhikaraïam //># -------------- #<># (3 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.3) ## dhÃtvarthÃdevÃpÆrvamiti sthite 'pÆrvamevÃsti na veti cintÃyÃæ kÊptayÃgadhvaæsadvÃreïaiva k«aïikasyÃpi yÃgasya svargasÃdhanatvopapattau nÃpÆrvakalpanam; gauravÃpatte÷ / na ca nityatvÃddhvaæsasya "dharma÷ k«arati kÅrtanÃt" "prÃyaÓcittena naÓyanti pÃpÃni sumahÃntyapi" iti kÅrtanaprÃyaÓcittanÃÓyatvÃnupapatti÷; kÅrtanÃde÷ phalotpattipratibandhakatvÃÇgÅkÃreïa tadanÃÓakatvÃt, kÅrtanÃtyantÃbhÃvaviÓi«Âajyoti«Âomavyaktitvena kÃraïatvakalpanÃdvà na kaÓciddo«a÷ / ato nÃpÆrve ki¤cit pramÃïamasti iti prÃpte ------------- ## tatra yatraikameva pradhÃnaæ, tatra pÆrvottarÃÇgasahitÃt tasmÃdapÆrvotpatte÷ pradhÃnÃvyavahitamekamutpattyapÆrvaæ tena ca sarvÃÇgÃnte paramÃpÆrvamaparamiti dve apÆrve / evaæ pradhÃnabhede 'pi pratipradhÃnaæ utpattyapÆrvabheda÷ paramÃpÆrvaæ tvekamiti j¤eyam / darÓapÆrïamÃsayostu "paurïamÃsyÃæ paurïamÃsyà yajeta" "amÃvÃsyÃyÃmamÃvÃsyayà yajete" ti vÃkyadvayena yÃgatrayakaraïatÃnÃæ trikÃntaranirapek«ÃïÃæ sÃhityÃvagate÷ sÃhityasya caikakÃryanirÆpitatvaæ vinÃnupapatte÷ pratisamudÃyaæ samudÃyÃpÆrvamaparaæ tena ca paramÃpÆrvamiti navÃpÆrvasiddhi÷ / evamanyatrÃpi cÃturmÃsyadvÃdaÓÃhÃdi«u apÆrvakalpanà j¤eyà / ## iti t­tÅyamapÆrvÃdhikaraïam // #<--------------># #<(ÓaktirÆpasyÃpÆrvasya yÃganÃÓe 'nÃÓenÃtmani«Âhatvakalpane gauraveïaca kÊptadhvaæsamÃtrasya svajanakatvamÃtrakalpanamiti nirÆpaïam)># #<Ãk«epikÅæ saÇgatiæ darÓayannadhikaraïacintÃæ pratijÃnÅte>#----------- dhÃtvarthÃdeveti ## #<ÓrutÃrthavirodhÃpatterna saæbhavati /># tathÃhi ------------ ## naca ----------- ## ----------- vÃcyam; #<ÓaktivyÃpÃrayo÷ ÓaktivyÃpÃravanni«Âhatvaniyamena tannÃÓe 'vasthÃnÃnupapatte÷ / naca phalabalakalpanÃdapÆrvasya yÃgani«ÂhatvÃsaæbhave 'pi tadÃÓrayÃtmani«Âhatvakalpanaæ yuktam; gurubhÆtÃpÆrvakalpanamantareïÃpi tatsÃdhanatvÃnupapatte÷ k«Åïatvena tÃd­Óakalpane pramÃïÃbhÃvÃdityabhipretyÃrthÃpatte÷ k«Åïatvaæ darÓayati># ----------- kÊpteti ##// (dharma÷ k«arati kÅrtanÃdityasya dhvaæsavyÃpÃratve 'pi tatra phalajananapratibandhenopapattivarïanam) ## dharmasya kriyÃrÆpasya k«aïikatvenÃ'ÓutaravinÃÓyatvÃt dhvaæsasyaca nityatvena nÃÓyatÃsaæbhavÃt tattatsm­tiÓrÆyamÃïakÅrtanaprÃyaÓcittanÃÓyatvÃnupapattestadyogyÃpÆrvÃntarakalpanamÃvaÓyakamityabhi- pretya ÓaÇkate #<----------naceti >#// pariharati #<-----------kÅrtanÃderiti >#// kÊptadhvaæsasyaiva vyÃpÃratve 'vadhÃrite kÅrtanÃdÅnÃæ svajanyadhvaæsadvÃrà sÃk«Ãdeva phalotpattipratibandhakatvamÃtrasyaiva tattatsm­tibhyo bodhayituæ Óakyatvena nÃÓakatvakalpane mÃnÃbhÃvÃdityartha÷ // #<(yÃgadhvaæsavyÃpÃratvapak«e svargotpattyanantarasvargÃntarotpattyÃÓaÇkÃyÃ÷ svargadhvaæsasya pratibandhakatvakalpanena nirÃsa÷ / tadyÃgakÅrtanadhvaæsasyaiva pratibandhakatvÃddo«ÃntaranirÃsaÓca)># ata eva ----------- ## naca ----------- ##// (gauravanirÃsÃrthaæ kÅrtanÃtyantÃbhÃvaviÓi«Âatvena rÆpeïa yÃgakÃraïatopapÃdanam) ##// (atyantÃbhÃvapratiyogina eva pratibandhakatvÃt dhvaæsavyÃpÃratvapak«e yÃgapratibandhakatvanirÃsa÷, abhÃvakÃraïatÃsamarthanaæ ca) naca kÃraïÅbhÆtÃbhÃvapratiyogitvÃdyÃgasya pratibandhakatvÃpatti÷; anyatra pratibandhakÃbhÃvasya svÃtantryeïa kÃraïatvena tatpratiyogini pratibandhakatvasaæbhave 'pÅha dhvaæsasya kÃraïÃvÃntaravyÃpÃrarÆpatvena svata÷ kÃraïatvÃbhÃvena abhÃvapratiyogitvamÃtreïa tadanÃpatte÷ / ## yatra saæsargÃbhÃvasya kÃraïatÃ, tatraiva tatpratiyogini pratibandhakatvam, prak­tetu dhvaæsatvena kÃraïatvÃnna tadanÃpatti÷ / ## abhÃvarÆpasya kathaæ phalajanakatvaæ ? iti #<------------ vÃcyam;># sandhyÃvandanÃdyakaraïasya pratyavÃyajanakatvavadyogyÃnupalabdherabhÃvarÆpÃyà abhÃvapratyak«ajanakatvavadihÃpi tasya phalajanakatvakalpane bÃdhakÃbhÃvÃditi na kaÓciddo«a ityanena sÆcitam / eva¤cÃÇge«u pradhÃne«u ca dhvaæsavyÃpÃreïaiva nirvÃhe nÃpÆrvakalpanamiti tadbhedÃbhedasidhyarthà vyarthÃpÆrvacinteti pÆrvapak«amupasaæharati #<------------ ata iti //># (kÅrtanÃde÷ phalotpattipratibandhakatvasya pratibadhyatÃvacchedakasya tadvyaktitvasyÃprasiddhyÃyogena gauravÃt kÅrtanÃtyantÃbhÃvaviÓi«Âatvena kÃraïatÃkalpanasyÃpyayogena k«aratinaÓyatyorlak«aïÃpattyÃcÃpÆrvasiddhiriti nirÆpaïam) kÅrtanÃde÷ phalavyaktipratibandhakatvÃÇgÅkÃrastÃvat pratibadhyatÃvacchedakasya tadvyaktitvasyÃprasiddhatvÃ- devÃyukta÷ / vijÃtÅyasvargatvÃdinà pratibadhyatÃÇgÅkÃre prayogÃntare 'pi phalÃnutpattiprasaÇga÷ / kÅrtanÃtyantÃbhÃvaÓi«Âatvena kÃraïatÃkalpane kÃraïatÃvacchedake gauravÃdanekakÃraïabhÃvakalpanÃpatti÷ / ata÷ yadyapi kÅrtanatvena tadvyaktijanyÃpÆrvatvena nÃÓyanÃÓakabhÃvakalpane kÃryakÃraïabhÃvÃnekatve 'pi kÃraïatÃvacchedake gauravÃbhÃvÃt "dharma÷ k«aratÅ" tyÃdiÓÃstronnÅtatvÃt prÃmÃïikatvam; tathÃpi k«aratinaÓyato÷ lak«aïÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃdagatyà nÃÓayogyÃpÆrvasiddhirityabhipretya siddhÃntamÃha #<------------- k«aratÅti >#// (vik­ti«u p­thagaÇgÃnu«ÂhÃnasiddhyarthaæ aÇgapradhÃnabhÃvavyavasthÃsiddhyarthaæ cÃÇgÃpÆrvÃvaÓyakatÃnirÆpaïam) aÇge«vapi dhvaæsasya vyÃpÃratvÃÇgÅkÃre tasya nityatvÃt vik­tivelÃyÃmapi sattvÃt vik­tÅnÃæ paÓupuro¬ÃÓavatprasaÇgitvopapatte÷ prayogabhede 'pi tajjanyopakÃralÃbhÃt p­thagaÇgÃnanu«ÂhÃnÃpattau "prayÃje prayÃje k­«ïalaæ juhotÅ"ti darÓanÃnupapatti÷ / ato 'vaÓyaæ tatrÃpyapÆrvakalpanamÃvaÓyakamityÃha #<------------ aÇgena ceti >#// pradhÃnÃdÃvityÃdipadena pradhÃnajanyÃpÆrvasaægraha÷ / pradhÃnasya prayÃjÃdyajanyatvena pradhÃne 'ÇgÃnÃmupayogakalpanÃnupapatte- stadavÃntaravyÃpÃrarÆpadhvaæsasyÃpi cÃÇgairvinÃpi jÃyamÃnatvÃt tadanupapatte÷ phale tatkalpanÃyÃæ pradhÃnatvÃpatteraÇgapradhÃnavyavasthÃsidhyarthamapyapÆrvakalpanÃyà ÃvaÓyakatvenÃsmanmate upayoga÷ sulabha÷ // (ÓrutÃrthÃpattikalpitavaidikavÃkyasiddhasyÃpÆrvasya bhokrÃtmani«Âhasya kalpanÃtsarvopapatti nirÆpaïam) naca tatra pramÃïÃbhÃva÷; yÃgenÃpÆrvaæ k­tvà svargaæ kuryÃditi ÓrutÃrthÃpattikalpitavaidikaÓabdasyaiva pramÃïatvÃdityartha÷ / naca apÆrvasya ÓaktirÆpasya vyÃpÃrarÆpasya và Óaktimato vyÃpÃriïaÓca nÃÓenÃvasthÃnÃnupapattirityÃÓaÇkÃæ pariharati #<------------ saceti >#// apÆrvasya yÃgajanyatve 'pi anubhavajanyasm­tivyÃpÃrasya saæskÃrasyÃnubhavani«ÂhasyÃkalpanavadihÃpi phalabalena yÃgani«ÂhatvÃkalpanenÃtmani«ÂhatvakalpanÃdavasthÃnopapatte÷ / ataeva gayÃÓrÃddhÃdau pit­putrayorubhayorapi phalabhokt­tvasya ÓÃstrÃntarapramitatvÃdubhayav­ttyapÆrvadvayakalpanaæ tattatkÅrtananÃÓyameva / evaæ dampattyorapi phalabhokt­tvÃdapÆrvadvayaæ svasvakÅrtananÃÓyaæ ca / ataeva devatÃprasÃdasyÃpi phalavyadhikaraïatvÃnnÃvÃntaravyÃpÃratvakalpanam / eva¤ca yatrÃnyaroganiv­ttyarthameva darÓÃdyanu«ÂhÃnam, tatretarasya satyapi vyÃsajyav­ttikart­tve phalabhokt­tvÃbhÃvÃt na tanni«ÂhÃpÆrvÃntarakalpanam, apitu phalabhokt­ni«Âhameveti netarasmin phalisaæskÃrÃ÷ / evaæ jÃte«ÂhyÃdÃvapi putragatasyaiva phalasya kalpanÃt tatraivÃpÆrvaæ, pitari tvakaraïa eva pratyavÃyajanakamapÆrvamiti viÓe«a÷ / ataeva ------------ na pitari te; (phalisaæskÃrÃ÷) kart­ni«ÂhaphalÃdhÃnayogyatÃjanakatvÃcca, nÃpi putra ityÃtmani«Âhatvakalpane bÃdhakÃbhÃvÃdavasthÃnopapattirityartha÷ // #<(yÃgÃnyathÃsiddhiparihÃra÷)># ## ------------ avÃntareti // #<(pradhÃnaikatvÃnekatvÃbhyÃæ utpattyapÆrvaikatvÃnekatvayorutpattyapÆrvÃvaÓyakatÃyÃÓca nirÆpaïam)># ## -------------tadatreti // ##// (darÓapÆrïamÃsayo÷ samudÃyÃpÆrvadvayasÃdhanam) kvacidadhikÃpÆrvakalpanenÃpavÃdamÃha #<------------ darÓapÆrïamÃsayostviti >#// yadyapi cotpattivÃkye pratyekameva karaïatvÃdatrÃpi na tri«u vyÃsajyav­ttyekaæ karaïatvam; tathÃpyekapadopÃdÃnÃvagatakaraïatÃtraya- sÃhityasyopÃdeyagatatvena vivak«itasyaikakÃryanirÆpitatvamÃvaÓyakam; anyathà citrÃsauryÃdi«viva sÃhityavyavahÃrÃnupapatte÷ / atassamuccityaikakÃryajanakatvamevÃtra sÃhityaæ, tacca na phalanirÆpitam; karaïa«aÂkasÃhityasyaiva tadaÇgatvÃt / ataeva na paramÃpÆrvanirÆpitam, nÃpyutpattyapÆrvanirÆpitam; tasyaikaikakaraïajanyatvÃdatastattadvÃkye karaïatrayasÃhityasya kÃryÃpek«ÃyÃæ samudÃyÃpÆrvasiddhi÷ / ataeva ------------ samudÃyadvaye puna÷punaraÇgÃnu«ÂhÃnamityartha÷ / evamekaikakÃryanirÆpitatvasya kÃraïatve ÃvaÓyakatvÃdutpattivÃkyÃvagataikakaraïatvÃnurodheneva dadhipayoyÃgayossaæpratipannadevatÃkatvena sahÃnu«ÂhÃne 'pyutpattyapÆrvabheda÷ / ataeva ekapradhÃnavism­tau ya eva dadhiyÃga÷ payoyÃgo và k­tastaditara evÃ'v­ttyate, natu k­to 'pÅtyÃdi dra«Âavyam // #<(cÃturmÃsyÃdi«vapi darÓapÆrïamÃsanyÃyÃtideÓa÷ / )># ## ----------- evamanyatrÃpÅti // .## #<"vasante vaiÓvadevena yajete" tyÃdi«u tattatparvaïa÷ karaïatvaÓravaïÃt samudÃyÃpÆrvasiddhi÷ >#// (dvÃdaÓÃhe samudÃyÃpÆrvakalpanÃnÃvaÓyakatÃÓaÇkÃparihÃrau) yadyapi dvÃdaÓÃhe prÃyaïÅyÃditattadapÆrvamutpattivÃkye«u nirapek«akaraïatvÃdutpattyapÆrvabhede satyapi "dvÃdaÓÃhena prajÃkÃmaæ yÃjayedi" ti phalavidhau phalanirÆpitakaraïatvÃnupapattyà paramÃpÆrvasyaiva kalpanÃnna samudÃyÃpÆrvakalpanasya prayojakam; tathÃpi "dvÃdaÓÃhene"vae tyekavacanÃntena samudÃyasya karaïatÃvagamÃt tasyÃÓca ki¤citkÃryanirÆpitatvaæ vinÃnupapatte÷ paramÃpÆrvasya ca samudÃyijanyatvena nirÆpakatvÃsaæbhave samudÃyÃpÆrvasiddhirdra«Âavyà // #<(sannipattyopakÃrakÃïÃæ pradhÃne utpattyapÆrvajananayogyatÃsaæpÃdanenevÃrÃdupakÃrakÃïÃæ pradhÃnenotpattyapÆrvani«ÂhatadavyavahitakÃryajananÃnukÆlayogyatÃjananenopayoganirÆpaïam / samudÃyÃpÆrvÃbhÃve 'pi vik­tÃvatideÓopapatti÷ prayogabahirbhÆtasya phalajanana evopayoga ityÃdinirÆpaïaæ ca)># aÇge«viti / pradhÃna eveti // ## nanu #<ÃrÃdupakÃrakÃïÃmapyaÇgÃnÃæ pradhÃnayÃgasvarÆpasya tadajanyatvÃt tatra tajjanyotpattyapÆrvÃïÃmapi pradhÃnÃvyavadhÃnenaivotpatte÷ tatrÃpyupayogÃsaæbhavÃt kvopayoga÷? ityata Ãha># ------------ ÃrÃdupakÃrakÃïÃæ tviti // #<.// yadyapi pÆrvÃÇgÃrÃdupakÃrakÃïÃæ sannipattyopakÃrÃïÃmiva pradhÃnagatotpattyapÆrvayogyatÃjanana eva Óakyata upayogo vaktum; tathÃpi ÃrÃdupakÃrakatvÃvacchedenaikatraivopayogakalpane lÃghavÃdutpattyapÆrvani«ÂhayogyatÃyÃmevopayoga iti sÆcayituæ sÃmÃnyata ÃrÃdupakÃrakÃïÃmityuktam /># nanu ##------------ tadavyavahiteti // ##// (b­haspatisavakaraïasya paramÃpÆrvasthÃpakatvÃdÅnÃæ kaustubhoktatvanirÆpaïam) atra ca b­haspatisavÃdyakaraïasya paramÃpÆrvanÃÓakatvakalpanayà tatkaraïasya paramÃpÆrvasthÃpakatvakalpanaæ mÆlÃnuyÃyinÃæ tannirÃsa÷ pratipattyÃdyaÇgÃnÃmupayogaÓca kaustubhe dra«Âavya÷ / caturthe copapÃdayi«yate // #<(aÇgÃnÃæ pradhÃnÃnÃæ ca paramÃpÆrvÃÇgÅkÃrÃnÃvaÓyakatÃÓaÇkÃparihÃreïa paramÃpÆrvÃÇgÅkÃrÃvaÓyakatÃnirÆpaïam)># ## ki¤ca ## ## ##// (paramÃpÆrvÃnaÇgÅkÃrasye«ÂatvanirÆpaïam) evamubhayatra paramÃpÆrvasattve pramÃïasattve 'pi sÃÇgapradhÃnottaramutpannasyaiva vyÃpÃratvakalpane pramÃïÃbhÃvÃt kÊptotpattyapÆrvÃïÃmeva yuktaæ vyÃpÃratvamityÃlocyate yadi, tadà naiva tadaÇgÅkÃre ki¤citprayojanamiti tathÃÓabdena sÆcayan tadanaÇgÅkÃrami«ÂÃpattyà darÓayati #<----------- yaditviti >#// (paramÃpÆrvÃnaÇgÅkÃre dvitÅyaprak­tiprayoge vik­ti«u ca prasaÇgopapÃdanaparaprakÃÓamatasya matÃntarasya ca vÃrtikÃva«Âambhena khaï¬anam) ## paramÃpÆrvÃbhÃve uttarÃÇgÃïÃæ phalotpattiparyantamutpattyapÆrvasthityarthatve vaktavye sak­tsvargÃrthaæ darÓaæ k­tavata÷ prak­tidvitÅyÃdiprayoge«u vik­ti«u caihikaphalÃsu punaruttarÃÇgÃnu«ÂhÃnÃnÃpatti÷ / pÆrvak­tÃÇgopakÃrÃïÃmavasthÃnena prasaÇgasiddheriti prakÃÓakÃroktaæ #<-----------apÃstam;># phalotpattyanukÆlayogyatÃdhÃnÃrthatvasyaivottarÃÇgÃïÃæ svÅkÃreïÃntimayogyatayà tannÃÓena prasaÇgÃnÃpattau tadutpattyapÆrvasthityarthatve pramÃïÃbhÃvÃt / ## paramÃpÆrvÃbhÃve ekaikotpattyapÆrvasya kÅrtanena nÃÓÃpattau phalotpÃdÃnÃpattiratastatkalpanamÃvaÓyakamiti ke«Ã¤ciduktamapi #<----------- apÃstam;># pramÃïÃbhÃve phalÃnutpÃde 'pi bÃdhakÃbhÃvena tatkalpanÃnupapatte÷ / ## "atha kasmÃt prÃtyÃtmikÃnyevÃÇgÃpÆrvÃïi pradhÃnopakÃrakatvaæ bhinnÃni ca pradhÃnÃpÆrvÃïi phalabÅjatvaæ na pratipadyante ityÃÓaÇkya satyam, nahi kaÓcidatra do«a itÅ«ÂÃpattiæ pradarÓya kintu 'arthÃpatterihÃpÆrvaæ pÆrvamekaæ pratÅyate tatastatsiddhaye bhÆya÷ syÃdapÆrvÃntarapramà / ' pradhÃnÃnÃæ phalaæ pratyaÇgÃnÃæ ca pradhÃnÃni prati yugapadupÃdÃnÃdapek«ÃvaÓenaikÃpÆrvakalpanayà ca tatsaæbandhopapatternÃpÆrvÃntarakalpanÃpramÃïamastÅtyekameva tÃvadavadhÃryate tata÷ puna÷ kramavartibhirbahubhi÷ karmabhi÷ tadaÓakyaæ yugapat kartumiti tatsidhyarthaæ prÃtyÃtmikÃpÆrvÃntarakalpanà bhavatÅ" tyÃdinopajÅvyatyÃgÃyogamÃtreïa paramÃpÆrvamaÇgÅk­tam // #<(aÇgÃnÃæ na paramÃpÆrvakalpakatvamiti prakÃÓoktinirÃsapÆrvakopasaæhÃra÷)># etena ---------- ## ----------- parÃstam; ## ----------- sarvatheti // #< iti t­tÅyamapÆrvÃdhikaraïam //># ----------------- #<># (4 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.4) ## d­«Âasambhave ad­«ÂasyÃnyÃyyatvÃdvitu«ÅbhÃva evÃvaghÃtaphalam / na ca tasyÃk«epÃdeva prÃptatvena vidhivaiyarthyam; ## ataÓcÃk«epapratibandhÃddalanÃdivyÃv­ttiphalako niyama÷ phalam / vaitu«yasya ca dalanenÃpi jÃyamÃnatvÃdvaiyarthyaÓaÇkà tu avaghÃtÃdeva vrÅhini«ÂhÃdad­«ÂasyÃpyutpattikalpanÃnnirÃkartavyà / tadad­«Âasya ca janyatvamÃtraæ lÃghavÃt kalpyate na prayojakatvamapi;d­«ÂarÆpe vaitu«ya eva tatkalpanÃt / ata÷ k­«ïalacarau vaitu«yÃbhÃve tallopa÷ / ÃrthikavidhyantarakalpanÃcca nÃnekoddeÓyatà / ## iti caturthamavaghÃtad­«ÂÃrthatvÃdhikaraïam / #<-----------------># #<(bhÃvÃrthÃdhikaraïenÃk«epasaÇgatinirÆpaïapÆrvakaæ prayÃjaÓe«anyÃyena vrÅhÅïÃmavaghÃtÃrthatvena pÆrvapak«opapÃdanam)># ## ------------- vrÅhÅnavahantÅtyÃdÃviti // #<Ãdipadena taï¬ulÃn pina«ÂÅtyÃdisaægraha÷ / avaghÃtÃdÅnÃmad­«ÂÃrthatve 'pi yadi tadad­«Âaæ vrÅhyÃdini«Âhaæ aÇgÅkriyate, tathÃpi na vrÅhÅïÃmavaghÃtÃrthatvasiddhirityetadarthamÃha># ------------- tadapiceti //#< prayÃjÃdijanyÃd­«ÂavadÃtmanyevotpatteranapek«itÃÓraye vrÅhyÃdyÃÓrayatvakalpanÃpek«ayÃvaghÃta eva dravyÃpek«e vrÅhyÃdidravyavidhÃnasyocitatvÃt / ataeva apek«itavidhilÃbhÃya prayÃjaÓe«anyÃyena dvitÅyÃyÃst­tÅyÃrthalak«aïÃyÃmapi na do«a ityartha÷ >#// (caturvidhakarmatvanirÆpaïapÆrvakaæ avaghÃtasya vrÅhyarthatvena siddhÃntopakrama÷) na yasya janyatvaæ, tadeva bhÃvyatayÃnvayayogyamiti niyama; karmatvasya caturvidhatvÃt / ki¤ciddhi svata evotpÃdyatvena karma bhavati ------------ yathà saæyavanena piï¬a÷, ki¤citprÃptiviÓi«Âatvena ----------- yathà dohanena paya÷, ki¤cidvikÃraviÓi«Âatvena ----------- yathÃvaghÃtena vrÅhaya÷; vitu«ÅbhÃvÃkhyavikÃrajanakatvÃt, ki¤cicca saæskÃraviÓi«Âatvena ------------ yathà prok«aïena vrÅhaya÷; ad­«ÂarÆpasaæskÃrajananÃt / ataÓca prak­te vrÅhÅïÃæ svarÆpeïa bhÃvyatvÃyogena vitu«ÅbhÃvaviÓi«Âatvena rÆpeïa bhÃvyatÃmÃdÃya d­«ÂÃrthatve saæbhavatyad­«ÂÃrthatvakalpanà na yuktetyabhipretya siddhÃntamÃha #<------------ d­«Âasaæbhava iti >#// (avaghÃtÃÓritaniyamavidhÃnamiti ÓÃstradÅpikÃsiddhÃntÃnusÃreïa nirÆpaïam) atracaikameva d­«ÂÃrthÃvaghÃtaniyamÃdad­«Âaæ kalpitamityadhikaraïopasaæhÃragranthe ÓÃstradÅpikÃyÃmanena vidhinà vidhivaiyarthyaparihÃrasÆcanadvÃrà vidheyaniyamasyÃd­«ÂÃrthatvamuktam / tanmatena vitu«ÅbhÃvÃrthapak«aprÃptÃvaghÃtÃÓrita- niyamavidhÃnamÃha #<---------- dalaneti >#// yato vitu«ÅbhÃvÃrthÃvaghÃtÃÓritasya tasyÃd­«ÂÃrthatayà vidhÃnam, ata evÃÓrayÃbhÃvÃt nÃd­«ÂÃrtham / k­«ïalacarau niyamaprÃptÃvapi tu lopa evetyÃha #<------------- ataeveti >#// (ÓÃstradÅpikÃsiddhÃnte 'ÓrutaniyamavidhÃnena tasyÃyogÃdavaghÃtasyaiva Órautasya vidhÃnaæ kalpitasyÃd­«ÂasyÃprayojakatvÃdikaæ ca) asmiæÓca pak«e ÓrutadhÃtvarthavidhityÃgenÃÓrutaniyamavidhyÃpatteraÓrutasyÃd­«ÂajanakatvÃnupapattera- paritu«yanpak«ÃntaramÃha #<------ vastutastviti // vaitu«yasya ceti //># niyamaæ vineti pÆrvaÓe«a÷ / vrÅhyarthÃvaghÃtaniyamajanyatvÃt dharmigrÃhakapramÃïena vrÅhini«ÂhamevetyÃha #<----------- vrÅhini«Âheti >#// kalpitasyÃpyad­«ÂasyÃnu«aÇgikatayà kalpanÃnna prayojakatvam svÃtantryeïetyÃha #<---------- tadad­«Âasya ceti >#// ad­«ÂasyÃnanu«ÂhÃpakatÃca vaitu«yÃsaæbhave tasyÃnanu«ÂhÃnamityevaærÆpÃ, natu vaitu«yasaæbhave 'pi sà ; dalanÃderapyanu«ÂhÃnamityevaærÆpÃ, natu vaitu«yasaæbhave 'pi sÃ; dalanÃderapyanu«ÂhÃnÃpatte÷ / ata eva tasyÃvaghÃtajanyatve 'pi dalanÃdivyÃv­ttiphalakaniyamavaiyarthyÃnupapattiprasÆtatvÃnniyamÃd­«ÂatvavyavahÃra ityartha÷ // #<(vrÅhyad­«ÂobhayoddeÓyakatvanibandhanavÃkyabhedasya ÓrutavidhÃvuddeÓyÃnekatvÃbhÃvÃt, d­«ÂÃd­«ÂobhayaviÓi«Âatvenaikayaiva dvitÅyayoddeÓyasamarpaïÃcca parihÃra÷)># ## --------- Ãrthiketi // #<Órutavidhinà vitu«ÅbhÃvaviÓe«ÂavrÅhyuddesenÃvaghÃtavidhÃne tadvaiyarthyapratisandhÃnottaramavaghÃtenÃd­«Âaæ kuryÃdityÃrthikavidhyantara- kalpanÃnna ÓrutavidhÃvuddeÓyÃnekatvam /># athavà ------------ ##// (vrÅhipade 'pÆrvasÃdhanatvalak«aïà niyamÃpÆrvÃÇgÅkÃraÓcobhayamapyÃvaÓyakamiti nirÆpaïam) yathÃcÃtra vrÅhisvarÆpa iva vitu«ÅbhÃve 'pyÃnarthakyÃparihÃrÃdapÆrvasÃdhanatvalak«aïÃyà ÃvaÓyakatve pradhÃnotpattyapÆrvÃrthatvena vidhÃnopapatterna niyamÃd­«Âaprayojanaæ ityÃk«epastatparihÃraÓca kaustubhe dra«Âavya÷ / ato vrÅhÅïÃmavaghÃtÃrthatvÃbhÃvÃt na prayojanÅbhÆtÃdavaghÃtÃt pradhÃnÃpÆrvÃpek«ayà prayojakatvenÃd­«ÂÃntarakalpanam, kintu vrÅhyarthÃvaghÃtajanyaæ niyamÃd­«ÂamÃnu«aÇgikamiti dhÃtvarthabhedepi nÃpÆrvabheda iti vyatirekeïa sÆcayan siddhÃntamupasaæharati #<----------- ataÓceti >#// (vik­tau praiyaÇgave carau vicÃraprayojanasya bhëyakÃroktasya parityÃgena prak­tÃvevÃvaghÃtÃrthavrÅhyantaraæ pÆrvapak«e siddhÃnte yÃgÅyà eva iti prayojanÃntaroktau nimittaæ prayojanasiddhiprakÃraÓca) atra vik­tau praiyaÇgave carau vicÃraprayojanaæ bhëyakÃrÃdidarÓitam, tatprak­tyadhÅnapadÃrthaprÃptimattvena vik­tau svÃtantryeïa nirïayÃbhÃvÃdÃvaÓyake prak­tÃveva nirïaye tatraiva tallÃbhe vik­tiparyantadhÃvane prayojanÃbhÃvÃdupek«ya prak­tÃveva prayojanamÃha #<----------- prayojanamiti >#// avaghÃtavidhau puro¬ÃÓakapÃlÃdivat paraprayuktatayà vrÅhÅïÃæ sÃdhanatvÃÓravaïÃt yÃgasyevÃvaghÃtasyÃpi svÃtantryeïa prayojakatve sati tadarthamapi pÃrthakyena te«ÃmupÃdÃnam, siddhÃntetu te«Ãæ saæskÃryatvÃt vrÅhisvarÆpÃrthatve cÃnarthakyÃpatterapÆrvasÃdhanatvÃpek«ÃyÃæ vrÅhipadasya tallak«akatve 'dhikÃrÃkhyaprakaraïasya tÃtparyagrÃhakatvÃt prak­tagrahaïopapatte÷ prak­tayÃgÅyavrÅhÅïÃmevopÃdÃnamityartha÷ // #<(pÆrvapak«e vrÅhÅïÃmeva trayÃïÃmevÃvaghÃtassak­deva, siddhÃnte caturmu«ÂiparimitÃnÃæ yavÃnÃmapi taï¬ulani«pattiparyantamavaghÃta iti svayaæ prayojanÃntaropapÃdanam)># ##// iti caturthamavaghÃtad­«ÂÃrthatvÃdhikaraïam // #<-----------------># #<( 5 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.5)># dharmamÃtretu karmasyÃdaniv­tte÷ prayÃjavat #<"vrÅhÅn prok«ati" "struca÷ saæmÃr«ÂÅ" tyÃdau d­«ÂopakÃrakatvÃsambhavÃt dvitÅyÃyÃÓca sÃdhyatvavatkaraïatve 'pi># #<"saktÆn juhoti"># #<"balvajÃn Óikhaï¬akÃn kurvi" tyÃdau prayogadarÓanÃt pÆrvÃdhikaraïapÆrvapak«avadarthakarmatvameva / balbajÃnÃæ hi karoterdvikarmakatvÃpattarna sÃdhyatvam / ata÷ karaïatvamapi dvitÅyÃrtha÷ / ataÓca vrÅhikaraïakaæ prok«aïamevÃd­«ÂÃrthatvena vidhÅyate iti prÃpte ------------># karmaïi dvitÅyetyanuÓÃsanÃd ghaÂaæ karotÅtyÃdiprayogÃcca sÃdhyatvameva dvitÅyÃrtho na karaïatvam; anekaÓaktikalpanaprasaÇgÃt / karmatva¤ca "karturÅpsitataæ karme" tisÆtrÃnnepsitatamatvarÆpameva / apitu "tathÃyuktaæ cÃnÅpsitami"ti sÆtrÃdÅpsitÃnÅpsitasÃdhÃraïaæ sÃdhyatvameva / yathÃcaivaæ sati na sÆtradvayavaiyarthyaæ tathà kaustubha eva pradarÓitam / ataÓca vrÅhÅïÃæ dvitÅyayà sÃdhyatvÃbhidhÃnÃt yÃgÃÇgatvÃvagamena cepsitavatvapratÅtestaduddeÓena prok«aïaæ vidhÅyate / ## // iti pa¤camaæ saæmÃrga vrÅhiprok«aïÃdhikaraïam // #<---------------># #<(pÆrvÃdhikaraïena pratyudÃharaïasaÇgati÷, dvitÅyÃyÃ÷ karaïatvaÓaktiÓca)># ## ------------ vrÅhÅniti // #<Ãdipadena># #<"paridhiæ saæmÃr«Âi" "agniæ saæmÃr«Âi"># #<"puro¬ÃÓaæ paryagnikarotÅ" tyÃdÅnÃæ saægraha÷ / strugÃde÷ sammÃrgÃdyajanyatvena bhÃvyatvÃyogÃdavaghÃtÃdivacca yogyatÃrÆpaliÇgÃdapi d­«ÂopakÃraviÓi«Âatvena tadayogÃt strugÃdiviÓi«ÂasammÃrgÃdÅnÃmevÃrÃdupakÃrakatayà prayÃjÃdivat vidhÃnaæ yuktamityÃÓayenÃha># --------- d­«ÂopakÃrakatveti // ## ---------- dvitÅyÃyÃÓceti // ##------------ karaïatve 'pÅti // #<"balbajaist­ïairmayÆrÃn kurvi"tyarthe saktÆniti vaidikaprayoga÷ / Ãdipadena prayÃjaÓe«eïetyatra tadabhÃve 'pyÃjyasya prÃdhÃnyaæ vyatirekeïasÆcitam / ato bahutaraprayogÃttasyÃ÷ karaïatve 'pi Óaktirityartha÷ >#// (balbajÃn Óikhaï¬Ãn kuru saktÆn juhvatÅtyÃdÃvanekakarmÃnvayaÓaÇkÃtannirÃsau) ## ÃruïyÃdÅnÃæ prathamata÷ krayabhÃvanÃyÃmanvitÃnÃmapi pÃr«Âhika÷ parasparÃnvaya ivehÃpi dvayorapi karmatvenaiva prathamata eva balbajavÃkye 'nvayo 'stvityÃÓaÇkÃmanekakaraïÃnvaye 'pyanekakarmÃnvayÃsaæbhavena pariharati #<------------- balbajÃnÃæ hÅti >#// evaæ saktÆnÃmapi devatoddeÓyakaprak«epadravyatyÃgasamudÃyavÃcijuhotikarmatvÃnupapatte÷ anÅpsitatvenaikadeÓakarmatvasyÃpyanupapatte÷ karaïatvaæ tadartha ityÃha #<---------- ata÷ karaïatvamapÅti >#// (dvitÅyÃyÃ÷ sÃdhyatve karaïatve ca karaïatva eva và Óaktiriti vyavasthÃpanam) na sarvatra karaïatvameva tadartha÷; ghaÂaæ karotÅtyÃdau sÃdhyatve 'pi prayogÃt, ato yathÃprayogaæ kvacit sÃdhyatvaæ kvacit karaïatvamapi, prak­te ca karaïatayÃpyupapatterna pradhÃnakarmatÃtyÃge ki¤cidbÅjam / ## sÃdhyatvÃrthakatvamanaÇgÅk­tya karaïÃrthatvÃÇgÅkÃramÃtreïaivÃtra prÃcÃæ pÆrvapak«e prayÃsakaraïaæ vyarthamityapinà sÆcitam / ## karaïatve 'pi prayogÃnna sÃdhyatvamÃtram tadartho 'pitu karaïatvamapyata÷ karaïatve eva ÓaktirityarthenÃpiÓabdo yojanÅya÷ / ## ghaÂaæ karotÅti sÃdhyatveprayogastatrÃpi vi«ayatÃsaæbandhena ghaÂasya j¤Ãnaæ pratÅva k­tÃvapi karaïatvopapatterna viruddha ityartha÷ / tena ca kaustubhe uktena kevalakaraïatvÃrthena na virodha÷ // #<(prayogÃdanuÓÃsanaprÃbalyena guïakarmatvasiddhÃntopakrama÷)># #<ÃcÃrÃt sm­tiprÃbalyasya sÃdhitatvÃt katipayaprayogarÆpÃcÃrasaævÃdÃcca sm­tibodhitÃrtha eva tasyÃÓÓaktirlÃghavenÃÓrayituæ yuktÃ;># ## ## --------- karmaïi dvitÅyeti // #<(sÃdhyatvameva dvitÅyÃrtha÷, evamapi agnermÃïavakamityatra mÃïavakapadÃtpa¤camÅvÃraïÃrthaæ sÆtradvayamÃvaÓyakam, anÅpsitatvÃdÅnÃmanyalabhyatvÃttatra na Óaktirlak«aïà vÃ, sÃdhyatvamÃtradvitÅyÃrthatve 'pi vrÅhyÃdÅnÃæ prÃdhÃnyÃvagamaprÃyaÓca)># nanu ## -------- karmatva¤ceti // sÃdhyatvameveti // ## athavà ---------- ## nanu ## ------------- yathÃcaivaæ satÅti // #<"vÃraïÃrthÃnÃmÅpsita" iti sÆtreïa vÃraïÃrthÃnÃæ dhÃtÆnÃæ yoger ipsitasyÃpÃdÃnasaæj¤ÃvidhÃnÃt agnermÃïavakaæ vÃrayatÅtyatrÃgnipadÃdiva mÃïavakasyÃpi ripsitatvenÃpÃdÃnasaæj¤ÃprÃptÃvÅpsitatamatvena karmasaæj¤ÃvidhÃnÃyÃdyasÆtrasyÃvaÓyakatve dve«yodÅnasaægrahÃrthaæ dvitÅyasÆtrasyÃpyÃvaÓyakatvamiti kaustubhe darÓitamityartha÷ /># etena ----------- ## ----------- apÃstam; ## nanu ---------- ## ----------- ataÓceti // ## nanviti ##// (dvitÅyayà prÃdhÃnyabodhasamarthanam) naca ni«prayojanatvasaprayojanatvÃbhyÃmeva dravyasya kriyÃæ prati guïatvapradhÃnatvopapattau dvitÅyÃt­tÅyayorni«prayojanatvÃpatti÷; "aindyà gÃrhapatyami" tyÃdau gÃrhapatyaindryo÷ kratusaæbandhitvena prayojanavatve samÃne sati gÃrhapatya eva prÃdhÃnyabodhasya dvitÅyÃdhÅnatvÃt / evaæ sÆktavÃkaprastarapraharaïayo÷ prayojanavattvÃviÓe«e 'pi sÆktavÃke sÃdhanatÃbodhasya t­tÅyÃdhÅnatvena tadvaiyarthyÃnÃpatti÷ / ata÷ satyeva dvitÅyÃÓrutiprÃmÃïye ni«prayojanatvÃt saktu«u apavÃda iti kaustubhe dra«Âavyam /#< naceti >#// (saktÆn juhotÅtyatrÃnÅtsitakarmatvaparatvaÓaÇkÃ, tatra tantraratnÃdyukta÷ juhoterakarmakatvena tadasaæbhava iti parihÃra÷ / juhoterapi sakarmakatvÃdanyathà svakÅya÷ parihÃraÓca) atra tantraratnanyÃyasudhÃkÃrÃdibhi÷ "maitrÃvaruïÃya daï¬ami" tyÃdau dadÃtessakarmakatvÃt maitrÃvaruïÃdÅnÃmanÅpsitakarmatvenÃnvayasaæbhave 'pÅha juhoterakarmakatvÃt na saktÆnÃmanÅpsitakarmatvenÃnvaya÷ saæbhavatÅtyata÷ karaïatvalak«aïetyuktam, taddhuto huta÷ paryÃvartata iti karmani«ÂhÃprayogÃt "t­tÅyà ca hoÓchandasÅ" tisÆtreïa ho÷ karmaïi t­tÅyÃvidhÃnÃcca tasyÃpi sakarmakatvÃvagateraki¤citkaramityupek«yÃnyathà samÃdhatte #<---------- tathÃsatÅti / prayojanamiti >#// (pÆrvÃdhikaraïapÆrvapak«asiddhÃntaprayojanasyÃtrÃpi tatvena nirÆpaïam) pÆrvapak«e strugÃdÅnÃmupÃdeyatvena vivak«itasaÇkhyÃtvÃt kapi¤jalÃdhikaraïanyÃyena strugviv­ddhÃvapi tritvasaÇkhyÃvacchinnaireva sammÃrgÃdikam / yavaprayoge 'pica prok«aïÃrthavrÅhyÃdisaæpÃdanam, siddhÃntetu sarve«Ãmeva, yavaprayogeca te«veva prok«aïÃdyanu«ÂhÃnÃnna vrÅhisaæpÃdanamitipÆrvavadityartha÷ / ## bhëyakÃrÃdyuktaæ prayojanaæ, taddÆ«aïaæ kaustubha eva dra«Âavyam // #< iti pa¤camaæ vrÅhiprok«aïÃdhikaraïam //># ------------------ #<># (6 adhikaraïam //)// (a.2 pÃ.1 adhi.6) #<Ãjyai÷ stuvate, praugaæ ÓaæsatÅtyÃdistotraÓastrÃïÃæ yÃgÅyadevatÃdiprakÃÓakatayÃnyamantravadeva d­«ÂÃrthatvÃdavaghÃtÃdivadeva sannipatyopakÃrakatvamiti prÃpte /># loke guïini«ÂhaguïatÃtparyakÃbhidhÃnasyaiva stutipadavÃcyatvena prasiddhatvÃt pragÅtÃpragÅtamantrasÃdhyaguïini«ÂhaguïatÃtparyakÃbhidhÃnasya ca stotraÓastrapadavÃcyatvÃt te«Ãæ guïiprakÃÓanatÃtparyakatvÃsambhavena nai«Ãæ mantrÃïÃæ guïiprakÃÓanÃrthatvam api tu guïaprakÃÓanarÆpÃïÃæ stotraÓastrÃïÃmÃtmani«ÂhÃd­«ÂÃrthatayà ÃrÃdupakÃratvameva / na ca prayÃjaÓe«ÃbhighÃraïanyÃyena d­«ÂÃrthatvÃnurodhena lak«aïayà guïiprakÃÓanarÆpatvam; liÇgÃdeva tÃd­ktvopapattau vidhivaiyarthyÃt / eva¤ca mÃhendrayÃgasannidhau aindrÅstutirupapannà bhavati / itarathà ÓabdasamavÃyinÅ devatà vidhigataÓabdenaiva nigame«u vaktavyeti mahendro nendraÓabdena Óakyate prakÃÓayitum / ato yatrendra eva devatà tatrotkar«Ãpatti÷, sÃmÃnyasaæbandhabodhakapramÃïÃbhÃvena và manotÃsthÃgniÓabdavallak«aïayà indrapadena mahendrasyaiva prakÃÓanÃpatti÷ / tasmÃt pradhÃnakarmaïÅ stotraÓastre // 6 // iti «a«Âhaæ stutaÓastrÃdhikaraïam / #<(pÆrvÃdhikaraïenÃpavÃdasaægati÷ devatÃstute÷ maï¬ÆkÃdiprakÃÓakatayà stotraÓastrÃïÃæ d­«ÂÃrthatayà guïakarmatvapÆrvapak«aÓca)># ## ---------- Ãjyairiti // ## #<"p­«Âhai÷ stuvate" ni«kaivalyaæ ÓaæsatÅ"># ## ------------ yÃgÅyeti // ## #<"tulyaÓrutitvÃdvetarai÷ sadharma÷ syÃdi"ti pÆrvatanasiddhÃntasÆtre Órutigrahaïamupalak«aïamiti bhÃva÷ // .// ÃgnimÃrutÃdau># #<"ak«asÆktaæ Óaæsati"># #<"maï¬ÆkasÆktaæ ÓaæsatÅ" tyevamÃdyÃmnÃtÃnÃmak«amaï¬ÆkÃdÅnÃæ devatÃtvÃbhÃvena devatÃprakÃÓakatvÃnupapatte rÃjasÆyÃgnicayanayorviniyuktÃk«a- maï¬ÆkastutyamÃtraprakÃÓakatvasya d­Óyateceti guïasÆtreïeha ÓaÇkitatvÃt># #<"stutaÓastrayostu saæskÃro yÃjyÃvaddevatÃvidhÃnatvÃdi"ti pÆrvapak«asÆtragataæ devatÃpadaæ stutyamÃtropalak«aïamiti sÆcayituæ devatÃdÅtyÃdipadopÃdÃnam >#// (stotraÓastrayorguïiprakÃÓanaparatve lak«aïÃprasaÇgenÃd­«ÂÃrthatvopapÃdanam) ÓrutÃrthasyaiva prayojanÃpek«ÃyÃæ tadavirodhenaiva prayojanasya kalpanà yuktetyabhipretya siddhÃntamÃha #<------loka iti >#// 'vakrakeÓÃnto devadatta' ityÃdau yathÃguïÃbhidhÃne stutibuddhirbhavati, na tathà vakrakeÓÃntaæ tamÃnayetyÃdÃvityartha÷ / ## "prayÃjaÓe«eïa havÅæ«yabhighÃrayatÅ" tyatra prayÃjaÓe«apratipattyarthatayà d­«ÂÃrthatÃnurodhena vibhaktidvaye lak«aïÃÓrayaïavat, ihÃpi stautiÓaæsatyo÷ prakÃÓane lak«aïÃstvityÃÓaÇkya nirasyati #<----------># naceti //#< yÃjyÃdimantre«viva prakÃÓanasya liÇgakalpyamantraviniyojakaÓrutyaiva prÃptisaæbhaveneha guïaparisaÇkhyÃdyarthatvÃbhÃvena vidhivaiyarthyÃpattermantrÃïÃæ d­«ÂÃrthatvasya stutini«pÃdakatayà siddhÃnte 'pyak«ate÷ stutisvarÆpasya d­«ÂÃrthatvakalpane stutisvarÆpasyaiva bÃdhÃpatteragatyà ÓakyÃrthasyaivÃd­«ÂÃrthatayà vidhisÃrthakyamanyathà vaiyarthyamityartha÷ / evaæ liÇgabÃdhakaæ Órutivirodhamupanyasya kramasaæbandhibÃdhÃpattimapi darÓayati># ------------- eva¤ceti // #<(kramasannidhyabÃdhÃyÃpi stotraÓastrayorÃrÃdupakÃrakatvopapÃdanam)># ## #<"abhitvà ÓÆranonuma÷" "natvÃvamanye" ityanayo÷ avidyamÃnÃrtha­ÇmantrayorindraliÇgatvena mahendraprakÃÓanÃnupapatte÷ indrasya ca yÃgÃnaÇgtvena prakÃÓanÃnupayogÃt yatrendro devatà tatprakaraïa eva pÆ«Ãnumantraïamantravadutkar«Ãpattau yajurvedavihitagrahayÃgÃbhyÃsakrameïa sÃmavedÃntargatottarÃgranthe paÂhitarcÃæ yathÃkramaæ pÃÂhenÃvagatÃÇgabhÃvÃnÃæ madhye 'nayormantrayostadaÇgÅkÃrakramasya tatsÃdhyastotrasyaca bÃdhÃpatti÷ / uttarayoÓcakakupbhÆtatvasaæpÃdanÃya># #<"pÃdaæ punarÃrabhate" ityÃdinà mÃhendragrahasannidhÃvÃmnÃtasya pragrathanasya tadaÇgatvÃnaÇgÅkÃrÃt tatsannidhibÃdhÃpattiÓca / ato durbalayorapi kramasannidhyorabÃdhenopapattau bÃdhÃyogÃt guïaprakÃÓanÃrthatvecendramÃhendrayorguïaikyena mahendrav­ttiguïaprakÃÓakatvopa- pattyà tayoranugraheïa ÃrÃdupakÃrakatvameva stotraÓastrÃïÃæ yuktamityartha÷ >#// (mahendrendrapadayorbhinnadevatÃtvasamarthanenendramantrÃïÃæ mahendrÃprakÃÓakatvopapÃdanam) nanu indrasyaivaæ v­travadhottarakÃlaæ mahatvayogena "yanmahÃnindro 'bhavattanmahendrasya mahendratvami"ti mahendraÓabdavÃcyatvasm­te÷ samudÃyaÓaktau pramÃïÃbhÃvena mahatvaguïaviÓi«Âatvena mahendratvÃdaindramantrÃbhyÃse 'pi tatprakÃÓanopapatternotkar«ÃpattirityÃÓaÇkÃnirÃsÃyÃha #<----------- itaratheti >#// "mÃhendraæ grahaæ g­hïÃtÅ" tyatra mahendrapadÃdutpannena devatÃtaddhitena devatÃtvaviÓi«ÂadravyÃbhidhÃnÃt devatÃtvasya ca v­ddhavyavahÃreïa tyajyamÃnadravyoddeÓyatvarÆpasyÃnuccÃryer'the 'saæbhavÃt taddhitÃbhihitoddeÓyatvÃkhyadevatÃtvÃnvayÃrthaæ v­travadhottaraæ mahattvena tadupapÃdane vedasyÃnityatvaprasaÇgÃt taddhitav­ddhau sÃmarthyasyÃpek«aïenÃÓvakarïÃdiÓabdavadavayavÃrthÃnapek«aïena samudÃyav­ttyÃr'thÃntarapratipÃdakena mahendraprÃtipadikena tasyaiva taddhitena devatÃtvaæ vidhÅyata iti vidhigataÓabdenaiva nigame«u vaktavyeti dÃÓamikanyÃyÃt tatparyÃyaÓakrÃdiprayogÃnupapattau sutarÃæ ÓuddhendrapadaprayogÃyogÃt tena prakÃÓanÃnupapatterutkar«ÃpattyÃdikamanivÃryamityartha÷ // #<(tvaæ hyagne ityatrÃgniÓabdasya manotÃlak«akatve 'pi prak­te indraÓabdasya mahendralak«akatvÃpattiriti nirÆpaïam / prayojananirÆpaïaæ ca)># manotÃstheti ## #<"tvaæ hyagne prathamo manote" timantre 'gnipade svasahacaritasomalak«aïÃvat ihÃpÅndrapade tallak«aïÃpatti÷ / naceha sà yuktÃ; tatra ÓrutivirodhÃbhÃvÃt, pratyuta># #<"manotÃyai havi«o 'vadÅyamÃnasyÃnubrÆhÅ"ti prai«asÃmarthyÃddhavirdevatÃsm­tyarthatvÃvagatitÃtparyagrÃhakavaÓÃt tadÃÓrayaïe 'pÅha tadÃÓrayaïasyÃyuktatvÃdityartha÷ / prÃkaraïikendrayÃge sÃmÃnyasaæbandhabodhakapramÃïasattve 'pi tadavÃntaraprakaraïapaÂhitamantrÃntarÃvarodhe 'sya viniveÓÃyogÃt prakaraïabahirbhÆtendrayÃge niveÓenotkar«amabhipretya sÃmÃnyasaæbandhabodhakapramÃïÃbhÃvena vetyuktam / vistarastu kaustubhe dra«Âavya÷ / siddhÃntamupasaæharati># ------- tasmÃditi // ## ##// iti «a«Âhaæ stutaÓastrÃdhikaraïam // #<----------------># #<(7 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.7)># guïakarmapradhÃnakarmavidhÃyakÃkhyÃtadvaye nirÆpite prasaÇgÃdabhidhÃyakaæ t­tÅyamÃkhyÃtaæ nirÆpyate / mantragatÃnÃæ brÃhmaïagatÃnäca yacchabdÃdisamabhivyÃh­tÃnÃmÃkhyÃtÃnÃmapi vidhÃyakatvam / satyÃmapi ca pramÃïÃntareïa prÃptau abhyÃsÃt karmabheda iti prÃpte ------------ #<"devÃæÓca yÃbhiryajate" "yasyobhayaæ havirÃrtimÃrcchedi" tyÃdau yacchabdasya prÃptidyotakatvena svavi«aye aj¤Ãtaj¤ÃpanarÆpavidhipratibandhakatvaæ spa«Âam / evaæ># #<"agnÅdagnÅnvihare" tyÃdau># saæbodhanavibhakterabhimukhaÓrot­mÃtravi«ayÃyà abhimukhÃnabhimukhasÃdhÃraïavidhivirodhitvam / dÃmÅtyÃderuttamapuru«asya ca parapravartanÃrÆpavidhivirodhitvam ato vidhÃyakatvÃsaæbhavÃnmantragatÃnÃæ smÃrakatvaæ, brÃhmaïagatÃnÃæ nimittapratipÃdakatvaæ lak«aïayeti dra«Âavyam // 7 // ## --------------- #<># (yacchabdÃdisamabhivyÃh­tamantrabrÃhmaïagatÃkhyÃtavi«ayatvopapÃdanam) uttaravicÃrasya saÇgatimÃha #<-------- guïakarmeti // abhidhÃyakamiti /># anuvÃdakamityartha÷ / sautraæ mantrapadaæ yacchabdÃdisamabhivyÃh­tÃkhyÃtamÃtropalak«aïam, natu mantratvamavidhÃyakatve brÃhmaïatvaæ ca vidhÃyakatve tantramityetadartham; "vasantÃya kapi¤jalÃni" tyÃdau mantratve 'pi vidhÃyakatvÃt; "yasyobhayami" tyasya brÃhmaïatve 'pyabhidhÃyakatvÃt, ityabhipretya mantragatÃkhyÃtasyeva brÃhmaïagatÃnÃmapi te«ÃmudÃharaïatvaæ darÓayati #<--------- mantragatÃnÃmiti >#// yacchabdÃdÅtyÃdipadena saæbodhanavibhaktyuttamapuru«ÃdiÓabdÃnÃæ saægraha÷ // #<(devÃæÓca yÃbhiriti mantrÃrthastadviniyogasthalaæ ca)># devÃæÓceti // #<"na tà naÓanti na dabhÃti taskaro nÃsÃmÃmitro vyathirÃdadhar«ati / devÃæÓca yÃbhiryajate dadÃti ca jyogittÃbhi÷ sacate gopati÷ sahe"tyetÃvato mantratve 'pi prak­topayogavivak«ayà t­tÅyapÃdamÃtropÃdÃnam / yÃbhirgobhiryajate yÃÓca dadÃti tà gÃvo na naÓ>#yanti naca taskaro dabhnÃti harati / nacÃsÃÇgavÃmamitrak­to vyathi## Ãdadhar«ati ## jyokca ## it ## sacate ##// (yadyadiprabh­tÅnÃæ vidhiÓaktipratibandhakatvopapÃdanam) ## yacchabdasya svÃrthamÃtre siddhatÃdyotakatvÃt gosvarÆpÃnuvÃde 'pi tasyÃ÷ sÃdhanatvena vidhyupapattiriti #<----------- vÃcyam;># ya÷ pÃkaæ karoti sa bhuÇktaityÃdau tacchabdÃvadhiprÃptÃnuvÃdakatvasya loke darÓanenehÃpi yà gà dadÃti tà na naÓantÅti yacchabdasamabhivyÃhÃreïa tacchabdÃvadhyanuvÃdakatvapratÅtyà yÃgadÃnayo÷ siddhÃnuvÃdapratÅtervidheyatvÃyogÃt / ata eva yatra kart­samabhivyÃh­ta÷ tatrÃpi k­tyÃÓrayatvarÆpakart­tvasya siddhatÃpratÅtyà k­terapi siddhatÃpratÅtyà na vidheyatvam / evaæ satyapi yadi katha¤cidapyÃlocyamÃne prÃptirna saæbhÃvyeta, tadà "yadÃgneyo '«ÂÃkapÃla" itivat svÃrthamÃtraprasiddhidyotakatÃmaÇgÅk­tya vidheragatyà vidhÃyakatvamapyÃÓrÅyeta, natvetadasti; godravyakayÃgadÃnÃderanekavidhibhi÷ prÃptatvÃdityartha÷ / evaæ yadiÓabdasyÃpi nimittatvaparatvÃt svasamabhivyÃh­taprÃptidyotakatvaæ dra«Âavyam / evamagnÅditi vaktrà ÓrotrÃbhimukhyena vidhÃnaæ vede vakturabhÃvÃnna saæbhavatÅtyadhvaryuvakt­tvÃnuvÃdakatvamevetyartha÷ / ata eva atra lo¬api nÃlaukikavidhyarthaka÷, kintu "prai«ÃtisargaprÃptakÃletu k­tyÃÓce" ti sÆtrÃt prai«Ãrthaka eveti dhyeyam / ## yatratÆttamapuru«epyahaæ dadyÃmiti liÇprayogastatratu svani«ÂhapravartanÃparatvaæ tatra lak«aïayà neyamiti dra«Âavyam // #<(vidhiÓaktipratibandhakayadÃdiÓabdasya dharmopayoganirÆpaïam)># ## ---------- ata iti // ## iti saptamaæ mantrÃbhidhÃyakatvÃdhikaraïam // #<-----------------># #<(8 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.8)># taccodake«u mantrÃkhyà mantraprasaÇgÃt "ahebudhniya mantraæ me gopÃye"ti vedaprayuktamantraÓabdÃrthanirïayÃya tallak«aïamucyate / yatrÃbhiyuktÃnÃæ mantrapadavÃcyatvaprakÃrikopasthitirviÓe«yatÃsaæbandhena samantra÷ / vÃcyatÃvacchedakaæ ca mantratvaæ jÃtirakhaï¬opÃdhirvetyanyadetat // 8 // // iti a«Âamaæ mantralak«aïÃdhikaraïam // ------------------ #<># (pÆrvÃdhikaraïena prÃsaÇgikasaÇgatinirÆpaïam) pÆrvÃdhikaraïe upalak«aïatayÃpi sÆtre mantraÓabdaprayogÃdupasthitasya mantrasya lak«aïaæ kriyata iti prÃsaÇgikÅæ saÇgatiæ darÓayati #<---------- mantraprasaÇgÃditi># // (ÓÃstrasaÇgatinirÆpaïapÆrvakamarthaprakÃÓakatvasyÃlak«aïatvÃt mantratvaprakÃrakaprasiddhivi«ayatvameva mantratvamiti nirÆpaïam) ÓÃstre vÃkyÃrthavicÃravat vedapadÃrthavicÃrasyÃpi kartavyatvena pratij¤ÃnÃdiha tatkaraïena ÓÃstrasaægatiæ sÆcayituæ vaidikapadÃrthatvaæ darÓayituæ ## "ahirbudhnyo rudra" iti prakÃÓakÃrÃ÷ / ÃvasathyÃgnirityapare / tacchabdena pÆrvÃdhikaraïoktamabhidhÃnaæ parÃm­Óya tadabhidhÃnaæ codakaæ prayojakaæ ye«Ãmiti bahuvrÅhisamÃsena prayogakÃle arthaprakÃÓakatvaæ mantralak«aïaæ yadyapi sÆtre pratÅyate; tathÃpi mantrakÃï¬apaÂhitÃnÃæ "vasantÃya kapi¤jalÃnÃlabhete"tyÃdÅnÃæ mantratve 'pi vidhÃyakatvenÃrthaprakÃÓakatvÃbhÃvenÃvyÃpte÷ pa¤came mantrÃbhÃve brÃhmaïasyÃpi smÃrakatvÃÇgÅkÃrÃdativyÃpteryathÃÓrutamayuktaæ tadityupek«yÃnyathà lak«aïamÃha #<------- yatreti >#// (mantrapadavÃcyatÃvacchedakanirÆpaïenoktamantralak«aïasya sÆtrÃrƬhatvapratipÃdanenÃsyantatvÃdilak«aïakhaï¬anena copasaæhÃra÷) ## mantrapadavÃcyatÃvacchedakÃniÓcaye vÃcyatvaprakÃrakaniÓcayÃyogÃnna lak«aïasiddhi÷ // na hi mantratvannÃma jÃti÷; tathÃtve vidhitvÃdinà sÃÇkaryÃpatte÷, anekavarïavyaktÅnÃæ yaugapadyÃsaæbhavena mantratvasyÃbhivyaktyanÃpatteÓca / nÃpyupÃdhi÷, ata÷ kathametallak«aïamityata Ãha #<--------- vÃcyatÃvacchedaka¤ceti >#// akhaï¬opÃdhirÆpasyaiva mantratvasya devatÃtvavat svÅkÃreïa tena rÆpeïa vÃcyatve 'vadhÃrite tatprakÃrakaniÓcayavi«ayatvasya lak«aïatvopapatti÷ / ataÓca tacchabdasya mantraparatvamevÃÇgÅk­tya mantracodake«u mantrÃdhyet­«u yà mantrÃkhyà mantrapadavÃcyatvaprayogeïa sÆtre uktamiti bhÃva÷ / yÃni asyantatvÃdÅni lak«aïÃni v­ttikÃreïa k­tÃni, tÃni katha¤citsvarÆpakathanamÃtraparatayà neyÃni, natu lak«aïatvenar "i¬yaÓcÃsi vandyaÓca vÃjinni"ti mantre 'simadhyatvena "tattvà yÃmi brahmaïe" ti mantre tvÃmadhyatvenÃvyÃpterityÃdi prÃcÃæ granthe«veva dra«Âavyam / prayojanam --------- "Ãk«epe«vapavÃde«u prÃptyÃæ lak«aïakarmaïi / prayojanaæ na vaktavyaæ yacca k­tvà pravartata" ityÃbhiyuktyà lak«yaj¤ÃnarÆpasyaiva spa«ÂatvÃt -------- na p­thagvÃcyamiti noktam // #< itya«Âamaæ mantralak«aïÃdhikaraïam //># ------------------ #<># (9 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.9) #<"etadbrÃhmaïÃnyeva pa¤ca havÅæ«Å"ti vedaprayuktabrÃhmaïaÓabdÃrthaparij¤ÃnÃrthaæ tallak«aïamapi prasaÇgÃdeva / mantrÃtiriktavedatvameva brÃhmaïatvam // 9 //># iti navamaæ brÃhmaïalak«aïÃdhikaraïam // #<------------------># #<(ÓÃstrÃnantarasaÇgatinirÆpaïapÆrvakaæ mantrÃtiriktavedavÃkyatvaæ brÃhmaïasya lak«aïamiti arthavÃdopani«adÃmapi vidhÃvevÃntarbhÃvenopapÃdanam)># ## ---------- etadbrÃhmaïÃnÅti // vastutastu ------------ #<Óe«e brÃhmaïamityetÃvataiva siddhe÷ ÓabdaÓabdaprayogeïÃbhiyuktaprasiddhimÆlakatvameva pÆrvoktalak«aïasya pratÅyata iti na vinigamanÃviraha># -------- iti dhyeyam / mantrÃtirikteti // ##// iti navamaæ brÃhmaïalak«aïÃdhikaraïam // #<------------------># #<(10 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.10)># ÆhapravaranÃmadheyÃnÃæ satyapi prayogakÃle arthasmaraïÃrthamuccÃryatve mantrapadaikavÃkyatve ca svarÆpeïa vede 'paÂhitatvÃdabhiyuktaprasiddhyavi«ayatvena nai«Ãæ bhre«e mantrabhre«animittaæ prÃyaÓcittam, apitu aÇgabhre«animittakameva // 10 // iti daÓamaæ ÆhÃmantratÃdhikaraïam // #<># (pÆrvÃdhikaraïenÃpavÃdikasaÇgati÷ ÆhapravaranÃmasvarÆpanirÆpaïapÆrvakatanmantratvapÆrvapak«aÓca) pÆrvaæ vedasya dvairÃÓye ukte ÆhÃderapyanumÃnÃdigamyavedatvÃbhyupagamÃt tatraca vidhiprayojanatvÃbhÃvena brÃhmaïatvÃbhÃvÃt pariÓe«eïÃthavà prayogakÃler'thaprakÃÓakatvarÆpapÆrvoktalak«aïabhrÃntyà và mantratve prÃpte tadapavÃda÷ kriyate / arthÃcca dvairÃÓyasya eÂhyamÃnavedavi«ayatvaæ siddhaæ bhavatÅtyevamÃpavÃdakÅæ saÇgatiæ spa«ÂatvÃdanabhidhÃya vi«ayapradarÓanapÆrvakaæ pÆrvapak«aæ saæk«epeïa sÆcayati #<---------- Æheti >#// "prÃk­tasthÃnapatitapadÃrthÃntarakÃryata÷ / Æha÷ prayogo vik­tau ÆhyamÃnatayodita÷" ityagnyÃdipadasthÃne vik­tau sÆryÃdipadaprayogo yo mantre«u sa Æha÷ / "Ãr«eyaæ v­ïÅta" ityÃdividhivaÓÃtkÃÓyapavatsÃranaidhruvetyÃdiÓabdena Ãr«eyaæ kÅrtyate, sa pravara÷ / subrahmaïyÃnigade yatra "devadattaÓarmaïa÷ putro yajata ityÃdinà yajamÃnapitrÃdivÃcakaÓabdo yajamÃnasya nÃma g­hïÃtÅ"ti vidhita÷ prayujyate tannÃma / ##// itarathà amantrakaikavÃkyatÃpannÃnÃæ mantrÃïÃmapi ÓlokaikavÃkyatÃpannamantrÃk«aravadamantratvÃpattirityartha÷ // #<(mantraikavÃkyatvasyÃrthaprakÃÓakatvasya và mantratvÃprayojakatvenohÃdyamantratvasiddhÃnta÷)># ## ------------ svarÆpeïeti // ## ata eva ## nai«Ãmiti ## #<"upÃvartadhva" miti mantrasya sthÃne mahÃvrate># #<"rathagho«eïa mÃhendrasya stotramupÃkarotÅ"ti vacanavihite rathagho«e 'pi sattvena vyabhicÃrÃnna tanmÃtreïai«Ãæ mantratvamityartha÷ >#// (vidhivÃkyÃmnÃterÃpadasya, ÃyurÃÓÃste yajamÃno 'sau ityatrÃsÃviti padasthÃnÅyaviÓe«apadÃnÃæ ca mantratvanirÃsa÷ / pÆrvottarapak«aprayojananirÆpaïaæ ca) ## yat irÃpadasyairaæ k­tvodgeyamiti vidhivÃkye taddhitÃntargatatvenÃmnÃtatvÃdastyeva mantratvamityuktam, tadgÃnÃrthaæ brÃhmaïe samÃmnÃtasyÃpi mantraprasiddhyavi«ayatvena mantratvÃyogÃt katha¤cit mantrakÃï¬e tadvidhipÃÂhÃbhyupagame 'pyairapadasyaiva pÃÂhenerÃpadena tadasaæbhavÃdatiÓayÃrtham / yadapi "ÃÓÃste 'yaæ yajamÃno 'sÃvi" tyÃdisarvanÃmasaæyukte mantre asÃvityasya svÃdhyÃyÃdikÃle mantrarÆpasyÃpi karmakÃle tatpadasthÃne paÂhanÅyasya devadattÃdipadasyÃpi viÓe«ÃïÃmÃnantyÃdayugapatkÃlatvÃccÃmnÃtumaÓakte÷ svarÆpasya sarvanÃmaprakÃreïÃstyevÃmnÃnamityaÓÆnyasthÃnatvÃt mantrasya Óakyameva nirÆpaïaæ kartum / yadatra padaæ nivek«yate tadgÃnayaæ mantra ityato mantratvamityuktam, tadapi te«Ãæ viÓe«apadÃnÃæ svarÆpeïa pÃÂhÃbhÃvÃt tatprasiddhivi«ayatvÃnupapatte÷ sarvanÃmapÃÂhasyaca svÃdhyÃyakÃle pÃrÃyaïÃdau copatyuktatvenÃnarthakyasyÃpyabhÃvÃditarathà subrahmaïyÃnigade Ãr«eyavaraïe 'pi sÃmÃnyÃtmanà ÃmnÃnasya viÓe«aparyavasÃnaæ vinÃnupapatte÷ pravarÃdÅnÃmapi vidhivihitatvena mantratvÃpatteranivÃryatvÃdatiÓayÃrthamevetyuktaæ kaustubhe / ## sarvanÃmasthÃne prayujyamÃnapadÃnÃmamantratvamÃÓaÇkya tathÃnÃmeti kecidityanene«ÂÃpattiæ kurvatÃæ matamapyuktam / ## ÆhitapadaghaÂitasamastamantrabhre«e mantrabhre«aprÃyaÓcittasya pak«advaye sÃmye 'pi ÆhitapadamÃtrabhre«e mantrapadabhre«animittaæ prÃyaÓcittaæ pÆrvapak«e / siddhÃntetu tasya mantrÃntargatatve 'pi mantrapadatvÃbhÃvÃnna tat, apitu j¤ÃtÃj¤ÃtÃÇgabhre«animittaæ prÃyaÓcittamityartha÷ // #< iti daÓamamÆhÃmantratÃdhikaraïam //># ------------------ #<># (11 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.11) ## #<"­ca÷ sÃmÃni yajÆæ«Å"ti vedaprayukta­gÃdipadÃrthaparij¤ÃnÃrthaæ nirÆpyate / pÃdavyavasthÃvanmantratvaæ ­ktvam // 11 // iti ekÃdaÓaæ ­glak«aïÃdhikaraïam >#// #<(prÃyapÃÂhÃrthav­ttavaÓÃdik­tapÃdavyavasthÃvanmantratvaæ, ­ktvamiti, ­glak«aïanirÆpaïam) yadyapi arthavaÓeneti hetÆpÃdÃnasahitaæ lak«aïamuktam, tathÃpi tatpraveÓamantareïÃpi nirde«atayà lak«aïopapattimabhipretya ­glak«aïamÃha># ----------- pÃdavyavasthÃvaditi //#< sÆtragatatacchabdaparÃm­«Âamantratvoktyà ÓlokÃdÃvativyÃptinirÃsa÷ sÆcita÷ / sÃca pÃdavyavasthÃ># #<"agnimÅle purohitami"tyatra ­garthÃparyavasÃne 'pyavÃntaravÃkyÃrthamÃdÃyÃrthavaÓÃdbhavati / evamaparayorapi pÃdayorÅle ityÃkhyÃtapadÃnu«aÇgeïÃrthavattvamiti sÆtre upÃttamapyarthavaÓeneti padaæ hetvantarÃïÃæ v­ttÃdÅnÃmapyupalak«aïam /># taduktaæ prÃtiÓÃkhye -------- #<"prÃyor'tho v­ttamityete pÃdaj¤Ãnasya hetava÷" iti / asyÃrthastadbhëye># prÃya÷ ## v­ttaæ tu #<"var«i«ÂhÃïi«Âhayore«Ãæ laghÆpottamamak«aram / gurustvitarayo ­k«u tadv­ttaæ chandasÃæ vidu÷" iti prÃtiÓÃkhye uktam /># e«Ãæ ## var«i«ÂhÃïi«ÂhayordvÃdaÓëÂÃk«arapÃdayorupottamamak«araæ ## #<"pradevamacchà madhumanta indava÷" iti dvÃdaÓÃk«are pÃde dakÃra upottamo laghurbhavati tadantyÃk«arÃnta÷ pÃdo j¤Ãtavya÷ / yathÃ># #<"agnimÅla" ityatra># hi## itarayo÷ ## #<"ÓrudhÅ havaæ vipipÃnasyÃdre" riti daÓÃk«are pÃde syà iti gururbhavati / yathÃvÃ># #<"pibà somamabhiyamugratarda" ityekÃdaÓÃk«are pÃder da iti saæyuktÃk«are vidyamÃne pÆrvasya gurutvÃt takÃro gururbhavati / tadantyÃk«arÃntau tau pÃdau j¤eyÃvityartha÷ / prÃyapÃÂhodÃharaïaæ tu># #<"gornaparvaviradÃtiraÓce"ti trai«Âubhe pÃde ekÃdaÓÃk«aratvamapek«itam / vartatetu daÓÃk«aratvaæ tatra trai«Âubhe asmin sÆkte pÆrvottarapadÃnÃæ ekÃdaÓÃk«aratvamasti / tatprÃyapÃÂha eva hetu÷ / arthodÃharaïaæ tu uktameva / anyadapi gh­ïÃno 'dbhirdevatÃnityanta÷ pÃdor'thavaÓÃt /># #<"tamustrÃmindraæ na rejamÃnami">#ti trai«Âubhe pÃde ekenÃk«areïa nyÆne 'pyalpavai«amyeïa tatraiva namityatra pÃdÃntatvam / #<"evÃdevÃæindro vivye nÌnpraÓcyautnena maghavà satyarÃdhÃ÷ / viÓvettÃte hariva÷ ÓacÅvobhiturÃsa÷ svayaÓo g­ïantÅ" tyasyÃm­ci uttarÃrdharce daÓÃk«arau dvau pÃdau / pÆrvÃrdharce tu arthavaÓena nÌnityantaæ pÃdÃnto bhavati / v­ttavaÓÃdante nÌnityasyopottamasya gurutvÃt tatra v­ttÃpek«ayÃr'thasya balavattvÃt nÌnityante pÃde prÃpte nÌuttarÃrdharcagatadaÓÃk«arapÃdadvayaprÃyapÃÂhenÃrthÃpek«ayÃpi balÅyasà pretyantapÃdovasÅyate /># taduktaæ prÃtiÓÃkhye ------ #<'tadviÓe«asannipÃtetu pÆrvaæ pÆrvaæ paraæ param, iti prÃyor'thav­ttÃnÃæ samavÃye pÆrvaæ pÆrvaæ prabalaæ uttaramuttaraæ durbalamityartha÷ /># etena ----- #<"agni÷ pÆrvebhir­«ibhiri" tyatra kriyÃpadÃnupÃdÃnÃdaparyavasitÃrthe v­ttavaÓena vyavasthetyuktaæ yadvÃrtike tadapi># --------- vyÃkhyÃtam; yattu ------- nyÃyasudhÃkÃrÃdÅnÃæ laghugurvak«arasÃmyÃdv­ttavaÓeneti vÃrtikagatav­ttapadavyÃkhyÃnam, ## vÃrtikagatav­ttapadasya pÆrvadarÓitaprÃtiÓÃkhyoktav­ttÃrthatvenÃpyupapatte÷ / laghugurvak«arasamÃkhyav­ttaparatayà vyÃkhyÃnasya ni«pramÃïatvÃt / ata eva v­ttÃpek«ayà balavatÃrthavaÓene¬ya ityantasya pÃdÃntatve prÃpte agnimÅla ityÃdya«ÂÃk«araprÃyapÃÂhenÃrthÃpek«ayà balÅyasaiva pÃdavyavasthà yuktà / vÃrtike v­ttopanyÃso nar i¬ya ityantasya pÃdÃntavyÃv­ttyartho 'pi tu ­«ibhirityantasya pÃdÃntatvaæ nÃrthavaÓena bhavati kena tarhÅtyapek«ÃyÃæ tadupapÃdanamÃtrÃrtha eva / evaæ sthite agnimÅla ityÃdau v­ttÃrthÃk«arasaÇkhyÃniyamachandolak«aïÃnÃæ pÃdavyavasthÃhetÆnÃæ samuccaye 'pi na k«atiriti j¤eyam / ida¤ca mÆlÃnapek«itamapi kaustubhadarÓitodÃharaïaÓodhanikÃrthaæ prasaÇgÃdatropapÃditam // // ##// ----------------- #<># (12 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.12) ## ## iti dvÃdaÓaæ sÃmalak«aïÃdhikaraïam // #<># (sÃmalak«aïam sÃmaÓabdasya gÅtiparatvam, sÃptamikÃdhikaraïasyaitadÃk­tyadhikaraïÃbhyÃmapaunaruktyamityÃdÅnÃæ nirÆpaïam) atrÃpi sÆtre te«Ãmiti padÃnuv­ttyà mantragatatvasya lÃbhenÃbhiyuktaprasiddhimÆlopapattikaæ sÃmalak«aïamÃha #<------ mantratveti >#// tena na laukikagÅtÃvativyÃpti÷ / yadyapi gÅtiviÓi«ÂÃyÃm­ci abhiyuktÃnÃæ prayoga÷; tathÃpi "ekakhaï¬ena Óabdena viÓi«Âo yatra gamyate / viÓe«aïasya vÃcyatvaæ tatra sarvatra jÃyata" iti vÃrtikoktena nÃg­hÅtaviÓe«aïanyÃyena ­cÃæ vyakteriva lak«aïÃdinÃpi bhÃnopapatterviÓe«aïÅbhÆtagÅtivÃcitvasyaiva lÃghavena saptame sÃdhanÅyasyÃnÃgatÃvek«aïanyÃyena sÆtrak­tehopÃdÃnaæ k­tam / ataeva na tena paunaruktyam / nahyatragÅtimÃtravÃcitvasÃdhanasya prayojanamasti; gÅtiviÓi«Âa­gvÃcitvenÃpi ­gÃdibhyo bhedasiddhe÷, saptame tu "kavatÅ«u rathantaraæ gÃyatÅ"tyanena "kayÃnaÓcitre" tyasyÃm­ci vihite rathantare rathantaraÓabdasya ­kparyantavÃcitve ­co ­gadhikaraïatvÃsaæbhavÃt kavatÅÓabde kÃryalak«aïÃpattibhiyà gÅtimÃtravÃcitvasÃdhanamabhÅvatyÃmutpannarathantaragÅteratideÓasidhyathramupayuktamiti tatratyasyaiva siddhavatkÃreïehoktatvÃt sÃptamikÃdhikaraïasyÃpyÃk­tyÃdhikaraïaprayojanakathanÃrthatvÃt nÃk­tyadhikaraïena paunaruktyamapÅti ##// yadyapi rathantarÃdiÓabdÃnÃæ gÅtavÃcitvaæ sÃdhitam na sÃmaÓabdasya; tathÃpi viÓe«avÃcakapadÃnÃæ gÅtivÃcitve sÃdhite te«Ãæ rathantaraæ sÃmetyÃdau sÃmÃnyavÃcisÃmapadasÃmÃnÃdhikaraïyaæ sÃmaÓabdasya gÅtisÃmÃnyavÃcitvenaiva saæbhavatÅtyabhipretya saptamasiddhatvoktyavirodha÷ // #< iti dvÃdaÓaæ sÃmalak«aïÃdhikaraïam //># ---------------- #<># (13 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.13) ## iti trayodaÓaæ yajurmantralak«aïÃdhikaraïam // #<># (yajurmantralak«aïam) mantratvapadopÃdÃnena brÃhmaïaæ vyÃvartayan yajurlak«aïamÃha #<--------- ­ksÃmeti >#// prÃcÃmukte lak«aïe stobhÃk«are«vativyÃptiæ prasaktÃmi«ÂÃpattyà pariharati #<---------- stobheti >#// praÓli«ÂapaÂhitatvasya mÆlagranthe«u niveÓitasyÃpi vyavartyÃbhÃvena pÃdabandhÃbhÃvavatvÃdak«araghaÂitatvarÆpasvarÆpakÅrtanamÃtrÃrthatvÃbhi prÃyeïÃnupanyÃsa÷ // #< iti trayodaÓaæ yajurmantralak«aïÃdhikaraïam //># ------------------ #<># (14 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.14) ## "­ca÷ sÃmÃni yajÆæ«Å"ti vede trayÃïÃmeva mantrabhedÃnÃæ saækÅrtanÃt "mantra eva khalvayaæ nigadabhÆto bhavati tasmÃdyajuri"ti ca liÇgÃnnigadÃnÃæ yaju«Âvameva, saæj¤Ã tu brÃhmaïaparivrÃjakanyÃyenÃbhede 'pyupapannà / nigadatvaæ ca yaju«ÂvÃvÃntaradharmo natu nitarÃæ upÃæÓusvarÃtiriktasvareïa gadyamÃnatvam; "nama÷ pravaktre" ityÃdinigade«u ## #<"vÃyoryajurveda" ityupakramasya yaju÷ pada eva lak«aïÃtÃtparyagrÃhakatvÃt, anyathà vÃyornigadaveda ityapi kiæ nÃvak«yat / ataÓcoccairnigadeneti svatantra eva nirarthavÃdako 'yamuccai«ÂvaniyamavidhirviÓe«avihitÃtiriktanigadoddeÓena / te«u hi parapratyÃyanarÆpakÃryavaÓenopÃæÓutvaniv­ttÃvapi mandrÃdyanekasvaraprÃptau uccai«Âvaniyamo nÃnupapanna÷ / ato nigadabhre«e yajurbhre«aprÃyaÓcittam, ÃÓvinÃdau pÃriplavaÓaæsanaæ và // 13 //># iti caturdaÓaæ nigadayaju«ÂvÃdhikaraïam // #<># (pÆrvÃdhikaraïenÃk«epasaÇgati÷ saæj¤ÃbedÃnnigadÃnÃæ yajurbhedapÆrvapak«aÓca) #<Óe«e yaju÷ ÓabdÃ÷ / Jaim_2,1.37 /># iti pÆrvasÆtreïa ­ksÃmabhinnatayà yajurbhedakathanena yanmantratraividhyamuktaæ tadÃk«epeïeha pÆrvapak«akaraïÃdÃk«epasaÇgatiæ spa«ÂatvÃdanabhidhÃya pÆrvapak«amevÃha #<-------- nigadasaæj¤akÃnÃmiti >#// te ca prÃya÷ parasaæbodhanÃrthà "agnÅdagnÅnvihare" tyÃdaya÷, ## iti pÆrvapak«asÆtre dharmaviÓe«Ãditi padena uccai«ÂvÃdidharmÃnyatvasya pÆrvapak«a hetutayà prÃthamyokte÷ ## iti dvitÅyasÆtreïa saæj¤Ãbhedasya taddhetutÃyà uttaratra sÆcane 'pi "vedo và prÃyadarÓanÃdi"ti tÃrtÅyavÃkyÃdhikaraïe upÃæÓutvÃdÅnÃæ tattanmantradharmatvanirÃsena tattadvedavihitakarmadharmatvasya vak«yamÃïatvena tadviruddhasya mantradharmÃnyatvahetostadadhikaraïapÆrvapak«asthatayoktasyÃbhyuccayahetutvapratÅtermukhyatvamuttarahetoreveti sÆcayituæ sautrakramaæ vihÃya dvitÅyameva hetumÃdito mukhyatvÃddarÓayati #<------------- saæj¤ÃbhedÃditi //># ime nigadà imÃni yajÆæ«Åtyevaæ bhinnasaæj¤ÃbhirvyavahÃrÃt jyotirÃdivat bheda ityartha÷ /#< viprati«iddheti >#// (uccairnigadenetyasya sÃmÃnyaÓÃstrabÃdhakatvena parapratyÃyanarÆpakÃryÃrthatayÃprÃptoccaistvÃnuvÃdatvena vopapattinirÃsena pÆrvapak«asamarthanam //)// nigadÃnÃæ yaju«Âve upÃæÓutvaprÃptyoÓcai«ÂvavidhÃnÃnupapatterviÓe«avihitena bÃdhasaæbhave 'pi svavi«ayav­ttibhedakalpanayà bÃdhenopapattau sÃmÃnyavÃkyasya saækocalak«aïabÃdhÃbhyupagamasyÃyuktatvÃt svarÆpata eva bhedakalpanà yuktà / ## parapratyÃyanarÆpakÃryÃnurodhenaivopÃæÓutvavidhe÷ saækocÃduccairnigadenetyasyÃnuvÃdatopapatterna tadbhedabÃdhakateti #<--------- vÃcyam;># mantrapramÃïakaparapratyÃyanarÆpakÃryÃnurodhena vÃkyasyÃpi brÃhmaïagatasya saækocÃyogÃt, "nama÷ pravaktre" "deveddho manviddha" ityÃdÅnÃæ parapratyÃyanÃrthasyÃpyabhÃvÃcca / ata uccairityasya vidhitvÃvaÓyakatvÃt bhedabodhanÃdapi tadvidhyupapatternopÃæÓutvavÃkyasya saækoco yukta ityartha÷ // #<(brÃhmaïaparivrÃjakanyÃyena saæj¤Ãbhedasya bhedÃsÃdhakatvena nigadayaju«ÂvasiddhÃntanam)># mantra eveti // #<"tadÃhu÷ ------- ­ksubrahmaïyà yajÆæ«i sÃmaveti praÓnottarabhÆte mantra eva khalvayaæ nigadabhÆto bhavati / tasmÃdyajuri"ti vede nigadaÓabdasÃmÃnyena hetunà subrahmaïyÃnigade ­ksÃmabhinnamantratvarÆpayaju«ÂvasÃdhanÃt tadvyatiriktÃnigade«vapi yaju«ÂvÃparityÃgena mantratvasya pratÅteryaju«Âvamevetyartha÷ / yastu saæj¤Ãbheda ukta÷, sa brÃhmaïye satyapi parivrÃjakavyapadeÓÃntaravat yaju«Âve satyapi nitarÃæ gadyamÃnatvarÆpaguïayogenÃpyupapanna iti naikÃntato bhedasÃdhaka ityÃha># --------- saæj¤Ãtviti // #<(nigadaÓabde prÃcÅnopapÃditayaugikatvanirÃsena rƬhisamarthanam)># ## -------- nigadatvaæ ceti // ##// (upÃæÓu yaju«eti vidhisaÇkocabhiyà yaju«o nigadabhedaÓaÇkÃnirÃsa÷) yena hyupÃæÓutvavidhe÷ saækocarÆpabÃdhÃpattyà yajurapek«ayà bheda ucyate, tasyÃpi mate upÃæÓutvÃdÅnÃæ kevalayajurdharmatvanirÃsena yajurvedavihitakarmÃÇgamantramÃtradharmatvasyaiva pÆrvoktarÅtyà svÅkÃryatvÃt nigadÃnÃmapi tatkarmÃÇgamantratvena prÃptopÃæÓutvabÃdhakatvamuccairnigadenetyetadvidherbhede 'pi svÅkÃryameveti na tadbhiyà bhedakalpanaæ yuktam, apitu sÃmÃnyaviÓe«abhÃvena bÃdhyabÃdhakataivetyÃha #<---------- upÃæÓu yaju«eti >#// (nigadopÃæÓutvasya vÃkyasiddhasyÃpi laiÇgikenoccai«Âvena bÃdhanirÆpaïam) ## parapratyÃyanarÆpakÃryavaÓÃlliÇgenaiva upÃæÓutvasya bÃdhÃt noccai«Âvavidhe÷ tadbÃdhakatÃprasakti÷, yadyapi liÇgÃvagataparapratyÃyanÃrthatvasya brÃhmaïavÃkyÃvagatopÃæÓutvena bÃdho 'pi ÓaÇkyeta; tathÃpi laiÇgikasyÃpi parapratyÃyanÃrthasya pradhÃnatvenÃÇgabhÆtopÃæÓutvena bÃdhasya pramÃïabalÃbalÃpek«ayà prameyabalÃbalasya jyÃyastvanyÃyenÃsaæbhavÃnna do«a÷ // ## etÃd­Óavi«aye upÃæÓutvavidhernaiva prav­tti÷ / yatrÃniyata÷ svara÷ prÃptastadvi«aye upÃæÓutvaniyamakaraïe 'pi nigade kÃryavaÓenoccai«Âvasyaiva niyataprÃptatayÃniyataprÃptivi«ayatvÃbhÃvÃdityÃdi kaustubhe dra«Âavyam // #<(uccairnigadenetyasya kÃryaprÃptoccai«ÂvÃnuvÃdenopÃæÓuyaju«etyetadarthavÃdatvamiti prÃcÅnamatanirÃsena vidhitvÃÇgÅkÃratatprayojanapÆrvottarakalpaprayojanÃnÃæ nirÆpaïam)># yattu -------- ##-------- ataÓceti // #<"nama÷ pravaktre" ityÃde÷ niyamavidhyavi«ayatvaæ sÆcayituæ># ---- viÓe«avihitÃtirikte## mandrÃdyaneketi ## ÃÓvinÃdÃviti // #<"sarvà ­ca÷ sarvÃïi yajÆæ«i sarvÃïi sÃmÃni vÃcastome pÃriplavaæ ÓaæsatÅ"ti vidhinà ÃÓvinÃdiÓastre vÃcastomayÃge yajurantargatyà pÃriplavaÓaæsanaæ siddhÃnte bhavati, pÆrvapak«e tadanantargatestadabhÃva iti prayojanamityartha÷ >#// iti caturdaÓaæ nigadayaju«ÂvÃdhikaraïam // #<----------------># #<(15 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.15)># yaju«Âvaæ yÃvatsu pade«u vÃkyatvaæ paryÃptaæ tÃvatsu paryÃptaæ natu vÃkyasamÆhe; tasya viniyogÃnarhatvÃt / vÃkyatvaæ ca yÃvatsvarthaikatvaæ vibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvaæ ca tÃvatsu / arthaikatvaæ ca bhinnapratÅtivi«ayÃnekamukhyaviÓe«yarÃhityam; anyasya durvacatvÃt / asti ca gÃmÃnayetyÃdau mukhyaviÓe«yabhÆtÃyà bhÃvanÃyà ekatvÃttat / daÓapÆrïamÃsÃmanahomÃdivÃkye«u ca bhÃvanÃnÃmanekÃsÃmapi bhinnapratÅtivi«ayatvÃbhÃvÃt vrÅhiyavavÃkyayo÷ "bhago vÃæ vibhajatvi" tyÃdau ca satyapi bhinnapratÅtivi«ayatve mukhyaviÓe«yÃyà bhÃvanÃyà ekatvÃdarthaikatvam / atastatraikavÃkyatvavyÃv­ttyarthaæ dvitÅyaæ anvÅyamÃnayo÷ padÃrthayorananvaye aniv­ttÃkÃÇk«atvarÆpaæ viÓe«aïam / "syonaæ te sadanaæ k­ïomi tasmin sÅde" tyatrÃnanvaye sÃkÃÇk«atve 'pi bhinnavÃkyatvÃdÃdyaæ viÓe«aïam // 1.5 // ## #<(­ksÃmayo÷ parasparabhedasyÃdhyÃpakaparaæparayà suj¤Ãtatvena tamupek«ya praÓli«ÂapaÂhitayajurmantraparimÃïanirÆpaïÃrthametadadhikaraïamityÃÓaÇkÃnirÃsapÆrvakamupapÃdanam)># ## #<"­ca÷ sÃmÃni yajÆæ«i" ityevaæ Órutau bahutvenoktÃnÃæ bhedapratÅtestatprasaÇgÃnnirÆpaïÅye parasparabhede ­ksÃmayoratraitÃvatÅ ­k atraitÃvatsÃmetyevamupadeÓakÃdhyet­vÃkyÃdbhedasya suj¤ÃnatvÃttadbhedanirÆpaïamupek«ya yaju«Ãæ praÓli«ÂapaÂhitatvena tasya durj¤eyatayà bhedaj¤ÃpakamavaÓyavaktavyamatrocyate / yadyapi># #<"i«etveti ÓÃkhÃmÃcchinattyÆrjetvetyunmÃr«Âi" ityevaæ bhinnabhinnapratÅkaviniyogÃt 'uttarÃdi÷ pÆrvÃntalak«aïami'ti vacanÃcca yajurbhedopi suj¤Ãta÷, tathÃpi brÃhmaïa evaærÆpeïa sarve«Ãæ viniyogÃnÃmnÃnÃt sautraviniyogasya bhedapratÅtimÆlatayà tannairapek«yeïa lak«aïatvÃyogÃt tathottarÃdirityasya ca vedatvÃbhÃvena svÃtantryeïa prÃmÃïyÃsaæbhavÃt sÆtrak­dvacanasya caikÃrthyanibandhanapadasamÆhasyaikavÃkyetiti nyÃyamÆlatvÃdÃvaÓyakaæ nyÃyasvarÆpakathanamityabhipretyÃha># ------- yaju«Âvamiti // #<(yÃvatsu pade«u vÃkyatvaæ tÃvatsu yaju«Âvamiti siddhÃntopayogitayaikavÃkyatvanirvacanam)># tasyeti //#< vÃkyasamÆhasya / ekÃrthaprakÃÓakatvÃbhÃveneti viniyogÃnarhatvÃt ityasmÃt pÆrvaæ Óe«a÷ / tathÃca yajerusipratyaye k­te yajuÓÓabdavyutpatte÷ tasya cauïÃdikatvena bÃhulakatvÃt prayogÃnusÃreïa karaïavÃcinà yajuÓÓabdena yogena rƬhyà và yÃgasÃdhanamantraviÓe«apratÅtestasya caikasmin vÃkya eva viniyogÃrhatvena saæbhavÃdyajurbhedasidhyarthaæ sÆtre vÃkyatvaparyÃptikathanamityabhipretyÃha>#---------- vÃkyatva¤ceti ---------- tÃvatsviti ##// #<(arthaikatvasyÃnyathà durvacatvam, bhinnapratÅtyÃdinirvacanasÃdhutvaæ ca)># nanu ## #<"sauryaæ carumi" tyÃdau dravyadevate prati yÃgastaæ pratica phalamityanekatvÃdarthaikatvÃnÃpatti÷ /># #<"sarvebhya" ityÃdÃvapyanekatvÃttadÃpatti÷ / nÃpi mukhyaviÓe«yarÆpaprayojanaikatvaæ tat;># #<"darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajete" tyÃdÃvanekÃgneyÃdibhÃvanÃnÃæ mukhyaviÓe«yÃïÃæ bhinnatvÃttadÃpatte÷ / nÃpi mukhyaviÓe«yapratipÃdakaÓabdaikatvam; vrÅhiyavavÃkyayo÷># #<"bhago vÃæ vibhajatvi" tyÃdau ca tatpratipÃdakaÓabdabhedÃdevÃrthaikatvÃnÃpattervibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvavi Óe«aïopÃdÃnasya vaiyarthyÃpatte÷, ata÷ arthaikatvasya durvacatvÃt kathametallak«aïamityata Ãha># ------------ arthaikatvaæ ceti // bhinnapratÅtivi«ayatvÃbhÃvÃditi //#< viÓe«aïÃbhÃvaprayuktaviÓe«yÃbhÃvÃt lak«aïasamanvaya ityartha÷ >#// (vibhajyamÃnapadasÃkÃÇk«atvaviÓe«aïasÃrthakyam) ##// "Ãyuryaj¤ena kalpatÃæ prÃïo yaj¤ena kalpatÃmi"tyÃdau "kÊptÅryajamÃnaæ vÃcayatÅ"tyupÃttakÊptigatabahutvasya kÊptibhede j¤Ãpakasyeveha vibhÃgabhede tasyÃbhÃvÃdvibhÃgabhÃvanÃyà ekatvÃdityartha÷ // #<(syonaæ ta ityÃdÃvarthaikatvavÃraïÃrthaæ bhinnapratÅtivi«ayÃnekamukhyaviÓe«yarÃhityamiti saæsamanvayaæ nirÆpaïam)># viÓe«aïamiti // ## #<"bhago vÃæ vibhajatvi"tyatra aryamà vÃmityasyÃnvaye sÃkÃÇk«atvamasti; svavÃkyopÃttavibhajatyanvayenaiva nairÃkÃÇk«yÃt / atastadvÃraïamityartha÷ / ananvaya iti // tasminniti tacchabdasya pÆrvanirdi«ÂÃrthasÃpek«atayà pÆrvÃrdhasyÃnanvaye># ## ## etena ---------- ## ------- parÃstÃ; ##// iti pa¤cadaÓamarthaikatvÃdhikaraïam // #<-------------------># #<(16 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.16)># ## yatra tu noktavidhaæ vibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvam -------- yathà "ime tvÃ" "Ærje tve" tyanayo÷, yathà và "Ãyuryaj¤ena kalpatÃæ prÃïo yaj¤ena kalpatà -------" mityÃdau, tatra satyapyarthaikatve bhago vÃmityÃdivanmantrabheda÷ / kimuta yadà viniyogÃnusÃreïÃrthabheda eva pramÃïavÃn tadà mantraikatve pramÃïabhÃva eva / atra hi "i«e tveti ÓÃkhÃæ chinatti" "Ærje tvetyunmÃr«ÂÅ"ti viniyogabhedÃdi«e tvà chinadmÅti kriyÃpadÃdhyÃhÃreïa bhinnameva mukhyaviÓe«yam / evamÆrje tvonmÃrjmÅti / evaæ "kÊptÅrvÃcayati"ti bahuvacanÃt kÊptibhedÃvagamenÃrthabheda÷ / ataÓcÃtra yajurbheda iti pÆrvoktapratyudÃharaïamÃtram // 16 // ## #<(pÆrvÃdhikaraïena pratyudÃharaïasaÇgati÷, vi«ayavÃkyasaægrahaÓca)># ##--------- yatratviti //#< ityÃdÃvityÃdipadena.># #<"apÃno yaj¤ena kalpatÃæ mano yaj¤ena kalpatÃæ vÃgyaj¤ena kalpatÃmÃtmà yaj¤ena kalpatÃæ yaj¤o yaj¤ena kalpatÃæ" ityantasya saægraha÷ >#// (i«etvorjetvÃ, Ãyuryaj¤ena kalpatÃæ praïo yaj¤ena kalpatÃmityÃdeÓcaikÃd­«ÂÃrthatvena karaïamantratvÃbhÃvenairthakatvÃdinà prÃcÃæ pÆrvapak«aprakÃrastasya nirÃsaÓca) atra prÃcÅnairi«etvorjetveti padacatu«Âayasya tathà "Ãyuryaj¤ena kalpatÃmi" tyÃdivÃkyasamÆhasya ca rathagho«avadanu«ÂheyÃrthÃprakÃÓakatve 'pi karaïatvopapatterad­«ÂÃrthatvamaÇgÅk­tya lÃghavenaikÃd­«Âakalpanayà tasminnad­«ÂaikyarÆpaprayojane sarve«ÃmÃkÃÇk«ayÃnvayopapatterarthaikatvavibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvenaikavÃkyatà / ## yatra "vÃyava÷ sthetyatra vÃyuvacchÅghragÃmino bhavatetyarthena vatsÃpÃkaraïÃrthatvapratÅtistatre«etvetyekavacanÃntÃ- nÃmanvayÃsaæbhavÃt "vÃyava÷sthe"tyetatprÃktanabhÃgasyaiva yaju«Âvam / "vÃyava÷ sthe" tyatra bhinnayaju«Âvamiti pÆrva÷ pak«a÷ k­ta÷, tathÃpÅ«etvetyÃdipadÃnÃæ kriyÃsÃkÃÇk«atvÃ## viniyogadarÓanÃcca chinadmÅtyadhyÃhÃrasyÃvaÓyakatvÃt tatra cetikaraïena mantrasya karaïatvÃvagate÷ tasya cÃbhidhÃnaæ vinÃnupapatte÷ chedanaprakÃÓakatvÃvagamenÃd­«ÂÃrthatvasyÃ'dyapadacatu«Âaye 'saæbhavÃt tathÃyurÃdimantrÃïÃmapi protsÃhanÃrthatvena d­«ÂÃrthatayÃd­«ÂÃrthatvÃsaæbhavÃccÃtiphalgutvÃttasyÃnupanyÃsa÷ / ataeva pratyudÃharaïamÃtramityadhikaraïÃntagranthe mÃtrapadÃtsÆcayi«yate /#< satyapyarthaikatve iti //># (arthaikatvasiddhavatkÃreïa vibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvÃbhÃvÃdi«e tvà Ærje tvà anayorekavÃkyatvanirÃsa÷) atra kriyÃkÃÇk«atve 'pi padacatu«ÂayÃnte ekasyaiva chinadmÅtyasyÃdhyÃhÃreïa pÆrvoktÃrthaikatvasaæbhavaæ katha¤cidabhisaædhÃya vibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvamÃtrasyaiva pratyudÃharaïamuktam / evamarthaikatvamaÇgÅk­tyÃpyuttaradalÃ- bhÃvamÃtreïaikavÃkyatvÃbhÃvaæ sÃdhitaæ / adhunà tadapi prastute nÃstÅtyÃha #<----------- kimuteti >#// (Ãyuryaj¤ena kalpatÃmityÃdÃvapi mantrabhedanirÆpaïaæ pÆrvottarapak«aprayojananirÆpaïaæ ca) kÊptÅrityatra kÊptipadaæ na kalpatÃmiti padaparam, navà tadghaÂitamantraparam; lak«aïÃpatte÷, apitu kÊptikriyÃrÆpÃrthaparam / tatraca bahuvacanaÓravaïÃt kÊptyarthabhedasiddhe÷ sÃmÃnyamÃtrasyÃvivak«itatvÃt ÃyurÃdiviÓe«aïaviÓi«ÂÃ÷ viÓi«ÂarÆpeïa bhinnÃ÷ kÊptikriyÃ÷ Óabdairvaktuæ prav­ttam / yajamÃnamadhvaryurvÃcayatÅtyarthenÃdhvaryuvyÃpÃre vihiter'thÃdyajamÃnakart­kakÊptyarthabahuvacanasya vidhÃnasiddhestÃsÃæ svarÆpeïÃÇgatvÃbhÃve 'pyuddeÓyatvamÃtreïaivocyamÃnatayà devatÃyà iva karmÃÇgatvopapattestatprakÃÓakatvena "Ãyuryaj¤ena kalpatÃmi" tyÃderÃyurÃdiviÓi«ÂakÊptiprakÃÓakatvakalpanena d­«ÂÃrthatÃlÃbhÃt prakÃÓyamÃnÃyurÃdi viÓi«ÂaviÓe«arÆpÃrthabhedena tatrÃpi mantrabheda evetyabhipretyÃha #<------------- evamiti >#// prayojanamÃdyodÃharaïe pÆrvapak«e padacatu«Âayasya sak­t prayoga÷ // siddhÃnte tu padadvayasyaiveti / kÊptimantretvekamantrabhre«e siddhÃnte tÃvanmÃtrÃv­tti÷, pÆrvapak«e samastoccÃraïamiti spa«ÂatvÃnnoktam // #< iti «o¬aÓaæ vÃkyabhedÃdhikaraïam //># --------------------- #<># (17 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.17) ## #<"yà te agne ayÃÓaye"tyasyÃnantaraæ># #<"tanÆrvar«i«Âhe"># ## #<"yà te agne rajÃÓayÃ, yà te agne harÃÓaye"ti / tatrottarayo÷ Óe«Ãpek«iïorayameva Óe«o 'nu«ajyate, natu laukiko 'dhyÃhriyate; akÊptatvÃt, nacÃsÃvekatra nibaddho 'nyatra netuæ na Óakya÷; sarvÃrthatvenÃmnÃnÃt / nacÃdyasyÃnantaramapek«itadeÓe paÂhitatvÃttadarthamÃmnÃnaæ ÓaÇkyam; ÃkÃÇk«ÃyogyatayoraviÓi«ÂatvÃt, Ãsatterapi asaæbandhipadÃvyavadhÃnarÆpÃyÃ÷ sarvatrÃviÓi«ÂatvÃcca / nahi Ãnantaryameva saæbandhakÃraïam; tadabhÃve 'pi ÓÃbdabodhasyÃsaæbandhipadavyavadhÃnÃbhÃve ÃnubhÃvikatvÃt / sarvÃvyavadhÃnasya sak­tpÃÂhe 'Óakyatayà ÃkÃÇk«Ãditrayeïaiva ca sarvÃrthatvaj¤ÃnopapatterÃv­ttapÃÂhasya sarvÃntapÃÂhasya cÃpÃdayitumaÓakyatvÃdapek«itadeÓapÃÂhasya ca liÇgenaiva j¤Ãtuæ ÓakyatvÃdÃmnÃnasya sarvÃrthatvÃvagateranu«aÇga eva /># nacaivaæ avyavadhÃnasyÃkÃraïatve padaÓrutyà yÃgasyaiva karaïatvÃnupapatti÷; tasyÃkÃraïatve 'pi saædehe niyÃmakatvamÃtrÃÇgÅkÃrÃt, prak­te tu ÃkÃÇk«ÃdivaÓena sarvÃrthatvasyaiva pratÅterniyÃmakÃkÃÇk«ÃbhÃvenÃnu«aÇga eva yukta÷ / ataÓca tadbhre«e 'pi yajurbhre«aprÃyaÓcittam // ## #<"citpatistvà punÃtu vÃkpatistvà punÃtu devastvà savità punÃtvi" tyete«Ãmante,># #<"acchidreïa pavitreïe"ti / tatrÃpi saænidhiyogyatvayoraviÓe«ÃtsarvatrÃnu«aÇga÷ / nacotthÃpyÃkÃÇk«Ãyà ekasaæbandhenaiva caritÃrthatvÃdÃnantaryasya niyÃmakatvopapatti÷; Óe«ÃkÃÇk«ayà ÃkÃÇk«otthÃpane 'pi pradhÃnatvÃcche«iïÃæ vinigamanÃviraheïa sarve«Ãmeva Óe«agrÃhakatvÃvagaterÃnantaryasyÃniyÃmakatvÃt / ataeva anekahavi«kavik­tisaænidhipaÂhitopahomÃnÃæ sarvÃrthatvameva / ataÓca mukhanÃbhigulphapradeÓapÃvanÃrthe«u ete«u mantre«u Óe«o 'nu«ajyate pratipradhÃnÃv­ttinyÃyÃt># // 17 // iti saptadaÓamanu«aÇgÃdhikaraïam // #<># (saÇgati÷ vi«ayavÃkyasya prakaraïanirdeÓÃdikaæ ca) atraca siddhÃnte 'nu«aÇgapak«e ÃmnÃnasya sarvÃrthatvenaiva sÃdhayi«yamÃïatvÃt anu«aktasyÃmnÃtatvena mantravadyaju«ÂvasyÃpyupapatte÷ pÆrvavadyaju÷pariïÃmacintÃtmakatvena prak­tasaÇgatiæ spa«ÂatvÃdupek«ya vi«ayamÃha #<--------- yatreti >#// jyoti«Âome dvitÅyat­tÅyacaturthe«vahassu 'agnimanÅkaæ somaæ Óalyaæ vi«ïuæ tejana'miti vÃkye upasatrtayaæ yÃgarÆpaæ vihitam / taccaikasminnahani pÆrvÃhïÃparÃhïabhedena yÃgatrayamabhyasyamÃnamekaikopasadbhavati / tatkrame tadaÇgopahomatrayÃÇgatvenedaæ mantratrayaæ krameïa paÂhitam / tatra vicÃryate ityartha÷ / ##// "gahvare«Âhograæ vaco apÃvadhÅntve«aæ vaco apÃvadhÅæ svÃhe" tyasyÃdipadena saægraha÷ / he agne, ## aya÷sthità ## v­ddhatamà ## tÅk«ïe dravye ti«Âhati, yà te tanÆ÷ ugraæ vaca÷ / k«utpipÃse / tathà ## upapÃtakaæ vÅrahatyÃdimahÃpÃtaka¤ca ## hatavÃnasmÅti prathamamantrÃrtha÷ / evaæ ## rajatasthità tathà ## hiraïyasthitetyartha÷ / ## "aÓanÃyÃpipÃse havà ugraæ vaca÷ / enaÓca bÅrahatya tve«aæ vaca" iti / tataÓcÃdyo mantra÷ Óe«ÃnÃkÃÇk«a÷, uttarau Óe«ÃkÃÇk«au, tatra pÃÂhÃt paÂhitamÃtrasya yaju«ÂvamutÃnu«aÇgeïa nirÃkÃÇk«Åk­tayoriti yaju÷parimÃïacintÃrthaæ vicÃra ityartha÷ // . ## ## ----------- tatrottarayoriti // #<(ÃkÃÇk«ÃditrayÃnusÃreïottarayoranu«aÇga eveti siddhÃnta÷ / prayojanaæ ca)># ÃnubhÃvikatvÃditi // ## -------- sarveti ## ## saædeha iti // ## ## ------------ prak­tetviti //#< prayojanamÃha># -------- ataÓceti // #<(Óe«yÃkÃÇk«asya Óe«asyaikaÓe«Ãnvayena nairÃkÃÇk«yÃdacchidreïetyÃde÷ citpatistvà punÃtvÃdau na saæbandha iti nÃnu«aÇga iti pÆrvapak«a÷)># ## -------- evamiti // ## --------- yatreti / pavitreïeti ## #<"vaso÷ sÆryasya raÓmibhiri"tyantasya saægraha÷ / tatra pÆrvapak«asya viÓe«ÃÓaÇkÃyÃmeva sÆcitasyÃÓaÇkÃnirÃsavyÃjenaiva sunirasyatÃæ matvà siddhÃntamevÃha># --------- tatrÃpÅti // #<(citpatistvetyÃdÃvapyacchidreïetyasyÃnu«aÇga÷, uktamantratrayavikalpapak«a÷ vÃrtikak­dabhimata÷, tannirÃsaÓca)># ÃkÃÇk«otthÃne 'pÅti // ## #<"yajamÃnaæ pÃvayatÅ"ti vidhivihitapÃvanakriyÃyÃ÷ ÓabdÃrthayo÷ pratyabhij¤Ãnena citpatyÃdÅnÃæ bhagÃdivat stutyarthamupÃttÃnÃæ bhede 'pi vibhÃgavat bhedÃsiddherekatvÃttasyÃstribhirapi karaïamantrai÷ prakÃÓanÃdacchidrÃdeÓcÃpÆrvasÃdhanÅbhÆtaprakÃÓyamÃnaikapÃvanakriyÃkaraïaprakÃÓanÃrthatvÃt pÆrvamantrayorapi antimamantravat prayoga÷ / ata eva tattadgrahajanyÃbhyÃsÃpÆrvavat ihÃpÆrvabhedÃbhÃvÃnnÃntimapÃvanakriyÃbhyÃsÃt pÆrvÃrthatvamapi / tatraikapÃvanakriyÃprakÃÓanÃrthatvena mantrÃïÃæ vikalpopÅtyuktam / tat tribhiryajamÃnaæ pÃvayatÅti pÃrthasÃrathik­tasaÇkhyÃyuktavacanena># #<"tÃæ caturbhiri" tyaneneva mantrÃïÃæ samuccayopapattervikalpÃyogÃt kriyaikye 'pi bodhÃyanÃdikalpaparyÃlocanayà pÃvanasyÃpi mukhanÃbhigulphapradeÓe«u trirabhyÃsÃvagamÃt ekaikamantrasyaikaikÃbhyÃsakaraïatvapratÅtyÃ'nantaryaviÓe«aïenÃcchidrÃde÷ gulphapradeÓe saæskÃrÃrthapÃvanakriyÃbhyÃsaprakÃÓakapadaikavÃkyatayà vijÃtÅyÃpÆrvasÃdhanÅbhÆtapÃvanakriyÃbhyÃsÃÇgatvasyaiva yuktatvÃt / payasà maitrÃvaruïaæ ÓrÅïÃtÅti vihitapaya÷ ÓrapaïasyÃbhyÃsÃntare«vivehÃpyabhyÃsÃntare prÃpterasaæbhavena vyavasthÃyà eva prÃpte÷ / ata eva ---------- vacanÃbhÃve vikalpÃnÃpatteÓcÃtiÓayÃrthamityabhipretya vinigamanÃviraheïaiva sarvatra Óe«Ãnvayaæ sÃdhayati>#--------- pradhÃnatvÃditi // Ãnantaryasyeti //.// ## --------- ataÓceti ## iti saptadaÓamanu«aÇgÃdhikaraïam // #<------------------># #<(18 adhikaraïam / ) (a.2 pÃ.1 adhi.18)># vyavÃyÃt // yatra tu asaæbandhipadavyavadhÃnaæ, yathà "saæte vÃyurvÃtena gacchatÃæ saæ yajatrairaÇgÃni saæ yaj¤apatirÃÓi«e"ti, atra gacchatÃmityasyÃÓi«etyatra nÃnu«aÇga÷ / aÇgÃnÅtyatra ekavacanÃntasyÃnanvayena bahuvacanÃntasyaiva gacchantÃmityasyÃdhyÃhÃrÃvaÓyaæbhÃvÃt / vastutastu bahuvacanasyaivÃdhyÃhÃreïa gamidhÃtoranu«aÇga eveti ekavacanasyaivÃnu«aÇgapratyudÃharaïamidam // 18 // itya«ÂÃdaÓamadhyÃhÃrÃdhikaraïam // ## #<(ÃsattyabhÃvenÃnu«aÇgÃbhÃvanirÆpaïam)># ## ------ yatheti // ## yaj¤apati÷ ## ÃÓi«Ã ## ----------- gacchatÃmityasyeti // adhyÃhÃrÃvaÓyaæbhÃvÃditi // #<(saæyaj¤apatirÃÓi«etyatra gacchatÃmitipadÃdhyÃhÃra iti prÃcÅnamatam)># ## #<"saæyajatrairaÇgÃnÅ" tyatra gacchantÃmityadhyÃhÃrÃvaÓyakatve tena vyavadhÃnÃt saæyaj¤apatirÃÓi«etyatrÃpi ÓÃbdatvasidhyarthaæ gacchatÃmiti padÃdhyÃhÃra eva // kalpyasyÃpi padasyÃbhidhÃnakaraïatvÃt kart­vyÃpÃraæ vinÃbhidhÃnakaraïatvÃyogÃditaramantre«vivoccÃraïÃtiriktaÓabdavi«ayakart­vyÃpÃrÃbhÃvÃduccÃraïasyaiva tattvena kalpanÃduccÃryatvasiddhirityartha÷ >#// (vibhaktimÃtrÃdhyÃhÃra iti svasiddhÃnta÷) evaæ gacchatÃmiti padÃdhyÃhÃraæ prÃcÅnoktamupapadya tatra viÓe«amÃha #<--------- vastutastviti ---------># ## ##// gamiprak­te÷ saæ yajatrairityatrÃpi anu«aÇgopapattau bahuvacanamÃtrasyaivÃdhyÃhÃre 'pi saæyaj¤apatirityatrÃpi tatprak­teravyavÃyenÃnu«aÇgasaæbhavÃt madhye bahuvacanena vyavÃyÃdÃdyamantragataikavacanasya nÃnu«aÇga÷, kintu adhyÃhÃra evetyevamekavacanapratyudÃharaïamÃtratvameva yuktamityartha÷ // #<(padÃdhyÃhÃra eveti prakÃÓakÃramatatannirÃsau, prayojanaæ ca)># yattu -------- ##// itya«ÂÃdaÓamadhyÃhÃrÃdhikaraïam // -------------------