Khandadeva: Bhattadipika, a commentary on Jaimini's Mimamsasutra,
Adhyaya 1, Adhikarana 2,
with Sambhubhatta's Prabhavali (subcomm.)
Based on the ed. by N.S. Ananta Krishna Sastri
Bombay 1921-1922 (Reprint: Delhi 1987)
(Sri Garib Dass Oriental Series, 50-)


Input by members of the Sansknet project
(www.sansknet.org) [server down!]


This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


A segmentation according to sutras for better orientation 
has to be postponed for want of an adequate printed edition.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!

#<...># = BOLD



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





àmnàyasya //
"vàyurvai kùepiùñhà devatà vàyumeva svena bhàgadheyenopadhàvati sa evainaü bhåtiü gamayatã" tyàdyarthavàdànàü #
<B2>#  (prathamapàdena tripàdyàþ dvedhà prasaügenàkùepeõa ca saügatiniråpaõam) jij¤àsàsåtre ca dharmàdharmasvaråpaü yathà pratij¤àviùayaþ, tathà yàvattatpramàõajàtamapi pratij¤àtam /
tadevàgre niråpyate /
tatra vidhiniùedhàrthavàdamantranàmadheyàtmako vedo manvàdismçti÷iùñàcàrà÷rca dharmàdharmayoþ pramàõàni /
tatra pårvapàde samastasyaiva vedasya pauruùeyatvà÷aïkayà tadavayavabhåtànàü codanànàmapi pauruùeyatvadvàrà pràptamapràmàõyaü pårvoktayuktibhiþprasàdhitàpauruùeyatvena niràkçtya tryaü÷abhàvanàviùayapravartanànivartanàpratipàdakapadasamudàyaråpavidhi niùedhàparaparyàyacodanàyà dharmàdharmapramotpatteþ pràdhànyenaiva codanàsåtre tayordharmàdharmapràmàõyaü sàdhitamiti tadavayavatvenopasthitànàü codanàtiriktàrthavàdàdivedabhàgàdãnàü smçtyàdãnàü càpradhànabhåtànàü apauruùeyatavàditulyatvàt parigrahadàróhyàcca saübhàvitatvàjjij¤àsitaü prathamasåtrapratij¤àtaü codanàprasaktaü dharmàdharmapramàõyamasti na veti prasaïgena niråpitam //
athavà - codanàrthamapyuktenàpauruùeyatvena samastasyàpi siddhapràyaü pràmàõyaü codanàü÷e dharmàdharmaviùayapravçttijanakeùñàniùñasàdhanatvànumàpakapravartanànivartanàråpànadhigatàrthabodhakatvà- nnirvàhe 'pi tadatirikteùu spaùñaü tadanupalambhàt kathamuktapràmàõyaü yujyate ? ityàkùepaniràsena sthirãkartu tripàdãmàrabdhavàn maharùiþ 


#
àmnàyasya kriyàrthatvàdànarthakyamatadarthànàü tasmàdanityamucyate  / Jaim_1,2.1 /#


ityàdinà //
#
(tatra ÷àstradãpikàdçtavicàraprakàrakhaõóanapårvakaü vàyurvai ityàdi bhàññadãpikàvataraõam' #atra pårvoktaprasaügàkùepasaügatidvayenàpi vidhyatiriktànàü sarveùàmevaikadà sàmànyato 'pràmàõyaü dharmàdharmaviùayaü pratipàdyate /
atadarthànàü akriyàrthànàü arthivàdàdãnàü ànarthakyaü puruùàrthaparyavasàyyabhidheyàrtharàhityam dharmàdharmapramitiråpaprayojana÷ånyatvam /
kutaþ ? àmnàyasya kriyàrthitvàt aü÷atrayànvitabhàvanàråpakriyàbhidhàyitvena tenaiva råpeõa dharmàdharmapramàõatvàt /
ataþ nityayoþ vidhipratiùedhayoruktaü dharmàdharmapràmàõyaü tatkàri na bhavati ; nityakriyàvacanapadasamåhàtiriktamarthavàdàdãtyarthakàdyasåtre tathaiva pratãteþ /
ataþ sàmànyataþ sarveùàmapràmàõyaü pårvapakùãkçtya adhyayanavidhinà dçùñàrthatavànurodhena sakalasya vedasya puruùàrthaparyavasàyyarthaparatvabodhanàt teùàmapyadhyayanavidhiviùayatvàt ekasyaivàdhyayanavidheþ vidhyaü÷e dçùñàrthatvaü arthavàdàdyaü÷e adçùñàrthatvamiti kalpane vairåpyàpatteþ ki¤citpuruùàrthaparyavasàyyarthaparatvenàstyeva tadviùaye teùàmapi pràmàõyamiti sàmànyataþ siddhàntayitavyam  //
naca - adhyayanavidhidçùñàrthatvavyutpàdanaü jij¤àsàsåtre kçtamiti nàtra sàdhayitavyam iti - vàcyam 'dçùño hi tasyàrthaþ karmàbodhanaü nàme' ti nyàyena vidhiniùedhabhàgamàtrasyaiva tatsiddheþ, tàvanmàtreõàpica atha÷abdoktasya dharmajij¤àsàyàü adhyayanànantaryasyopapatteü 'ato 'traiva vidhiniùedhàtiriktànàü sarveùàmapi sàmànyataþ tàdç÷àrthaparatvaü sàdhanãyam /
nahi stutinindàdvàreõa arthavàdànàü kriyàrthatvaü nàmadheyamantràõàü tatra dvàravi÷eùavyutpàdanena tadarthatvaü vinà yujyate /
atastatprasàdhya adhyayanasya dçùñàrthatve 'pi arthavàdebhyaþ puruùàrthaparyavasàyyarthapratãtyabhàve adhyayanavidhibodhitaü dçùñàrthatvamapi na saübhavatãti punaþ sàmnàyasyeti såtràvçttyà arthavàdamàtraviùayamapràmàõyaü pårvapakùãkçtya stutinindàråpavi÷eùadvàrà tatsàdhyate /
evaü smçtiparicchedaråpadvàreõa mantranàmadheyayorapãti sàmànyataþ sarveùàü vidhyatiriktànàü pràmàõyàpràmàõyacintà pårvaü kartavr..ti (?) mi÷ràbhimataü ÷àstradãpikàyàü pratibhàti  //
tathà såtreõaivàvçttyà bhinnabhinnopapattikavicàradvayapratipàdane lokavedàdhikaraõavadatràpyadhikaraõadvayavyavahàràpatter bhàùyavàrtikayoþ vi÷eùavicàrapårvapakùa÷eùatvena sàmànyavicàrapårvapakùasya tatsiddhànta÷eùatvena tatsiddhàntasya ca saükãrõatayaiva varõanadar÷anàva÷yakena vi÷eùavicàreõaiva sàmànyavicàrasyàrthàdeva siddheþ, såtrasya vi÷eùavicàre 'pyarthasaügatestvayaivopa pàditvàt niùprayojanaü sàmànyavicàramupekùya mantràdyapekùayà padaikavàkyatayà itikartavyatàråpeõa ca codanàpratyàsattimabhipretya 


#
vidhinà tvekavàkyatvàt stutyarthena vidhãnàü syuþ  / Jaim_1,2.7 /#

iti såtrakçtà arthavàdaviùayasiddhàntasyaiva abhidhànàt bhàùyakàreõàpyarthavàdamàtrodàharaõena dharmàdharmapràmàõyavicàrasyaiva kçtatvàttameva vi÷eùavicàraþ 'viùayo vi÷aya÷caiva pårvapakùastathottaraþ /
prayojanaü ca pa¤càïgaü ÷àstre 'dhikaraõaü viduþ //
'ityabhiyuktaprasiddhaviùayasandehapårvapakùasiddhànta prayojanaråpaü pa¤càvayavamadhikaraõamàracayan pratijànãte - vàyurvai kùepiùñhetyàdinà //
vàyuþ kùepiùñhà ÷ãghragàminã devateti loke prasiddham, ataþ kùipragàminãü vàyudevatàü vàyåcitena ÷rvetapa÷uråpeõa bhàgena yajamànastoùayati, saca tuùño vàyurenaü bhàgapradaü yajamànamai÷rvaryaü pràpayatyevetyavakàrasya avahitànvayena arthavàdàrthaþ //
#
(vàyurvai kùepiùñhetigrahaõasya so 'rodãdityupalakùaõatvam)#  #
ityàdyarthavàdànàmiti /
àdi÷abdena na kevalaü vidhisannihatà etàdç÷à evàrthavàdà gràhyàþ, apitu 'so 'rodãdyadarodãttadrudrasya rudratvaü yada÷rva÷ãyata tadrajatamabhavat puràsya saüvatsaràt gçhe rudanti' ityàdayaþ 'tasmàdvarhiùi rajataü na deyam' ityàdiniùedhasamabhivyàhçtà apyarthavàdà gràhyàþ ; tadviùayakàdharmapràmàõyàpyagre vicàrasattvàt /
atra sa iti tacchabdena 'tadagnirnyakàmayata' iti pårvopakrànto 'gniþ paràmç÷yate /
itarat spaùñàrtham /
vidhipratiùedhavadevetyuktayà jij¤àsàsåtre arthavàdàdidharmapramàõamàtraü upakùiptam# iti-såcitam  //
<B1>  vidhipratiùedhavadeva kartçsmaraõàbhàvàdapauruùeyatve pårvàdhikaraõena siddhe saüprati tadvadeva dharmàdharmayoþ pràmàõyamasti #
na veti vicàryate //
tatra vidhipratiùedhavàkyàbhyàü ÷aktyà sàdhyasàdhanetikartavyatàvi÷iùñabhàvanàviùayakavidhi pratiùedhayoþ pratipàdanàt arthàcca# vidhipratiùedhaviùayayàgàderiùñàniùñasàdhanatvàkùepàdyuktaü tayoriùñasàdhanaråpadharmà dharmapramàjanakatvam, arthavàdànàü tu ÷aktyà sadasadråpasiddhàrthabodhakatvànna dharmàdharmayoþ pràmàõyasaübhavaþ /
naca ÷aktyà tadasaübhave 'pi lakùaõàdhyàhàràdinà tatpratipàdanam; yathà- ÷rutàrthapratipàdanenaivopapattau anvayànupapattyabhàvena tadasaübhavàt /
naca tàtparyànupapattyà tatkalpanam; tàtparyagràhakàbhàvena tasyà apyasaübhavàt /
nahi ÷abdaþ pramàõamàtraü và prayojanavadviùayamevetyevaü niyame pramàõamasti, yena sa eva tàtparyagràhakaþ ÷aïkyeta; niùprayojanànàmapi bahu÷o dar÷anena vyabhicàràt /
naca -- svàdhyàyo 'dhyetavya iti svàdhyàyavidhirevàrthaj¤ànodde÷enàdhyayanaü vidadhanniùprayojanàrthaj¤ànasya bhàvyatvànupapatterarthasya prayojanavattvamà- kùipatãti -- vàcyam; arthaj¤ànajanakatvenàdhyayanasya lokasiddhatvenàvidheyatvàt /
#
<B2>#   (kartçsmaraõàbhàvena vidhitulyanyàyatayàr'thavàdànàü pràmàõyaniråpaõam) #
siddhe iti /#
tathàca codanàrthamapyuktena kartçsmaraõàbhàvàdihetukàpauruùeyatvena arthavàdàdãnàmapi sàmànyatastulya- nyàyatayà pràmàõyaü pårvameva siddhamityarthaþ //
#
etena --# sàmànyataþ pràmàõyànuktau stutyàdiråpadvàravi÷eùàkàïkùà- nudayàttadàva÷yakatvam - #
apàstam ; anena# - pårvamupapàditaü prasaügàkùeparåpasaügatidvayam - #
dar÷itam /#
dharmàdharmayoriti viùayasaptamã /
#
vidhipratiùedhayoriti /#
vidhipratiùedhau  pravartanànivartanàparaparyàyau /
#
arthàditi /#
ananyalabhyasya ÷abdàrthatvàt anumànenaiva iùñasàdhanatvàderbodhasaübhave na naiyàyikamata iva tatra ÷aktiþ kalpanãyà /
tadanumànaprakàrastu bhàññarahasye påjyapàdaiþ pradar÷itaþ  //
(sadasadråpetyasya vivaraõam)   sadasadråpeti /
anena ca -- #
vàyukùepiùñhatvàdãnàü mànàntarapràptatvena anadhigatàrthagantçtvaråpapràmàõyasya 'gràvàõaþ plavante' ityàdau yàthàrthyalakùaõasyàpi asaübhave sutaràü siddhàrthapratipàdakatayà bhàvyadharmàdharmapràmàõyaü na saübhavati# iti -- såcitam //#

(lakùaõàvipariõàmàdisvaråpasya sodàharaõaü niråpaõam)#  lakùaõàdhyàhàràdineti /
vipariõàmaguõakalpanàdyàdi÷abdena saügçhãtam /
taduktam - #
'adhyàhàrà÷rutàkùepo vyatyàso vyavadhiþ padaiþ /
mato vipariõàmo 'sau prakçtipratyayànyathà /
vàkyànthathàtvakaraõaü vyavadhàraõakalpanà' iti //
yathà chinattã#tyadhyàhàraþ /
vyatyàso #
vyavahitakalpanà, yathà -' yà teagne rajà÷ayetyatra vyavahitasya tanårvarùiùñhetyanenànvayakalpanà /#
vipariõàmo yathà #
pratitiùñhantãtyatra pratiùñhàkàmà ràtrãrupeyarityàdiþ /#
vyavadhàraõakalpanà yathà - #
yàvato '÷rvàn pratigçhnãyàdityatra pratigràhayediti /
guõakalpanà yathà - yajamànaþ prastara ityatra /
lakùaõodàharaõàni siddhàntinàïgãkriyamàõàþprà÷astyàprà÷astyalakùaõàþ /#
(vàkyalakùaõàsamarthanam) sà kimekasmin pade, kiü và pratyekaü sarveùu, uta militeùu, nàdyaþ, vinigamakàbhàvàt, itaradànàmànarthakyaprasaïgà¤ca /
nàparaþ ; ekaikapadasya prà÷astyàprà÷astyasaübandhàbhàvàt, apratãte÷rca /
nàntyaþ; militànàmekàrthàbhàvàt ÷akyasaübandhasyaiva lakùaõàtvàt tata÷rca vàkye sàïgãkartavyà ; tatràpi kàraõàbhàvàt vàkayasyeka÷akyàrthàbhàvà¤ca sà na saübhavati, ityàha - yathà÷rutàrtheti /
tàtparyàgràhakàbhàveneti /
dharmàdharmatàtparyakatvasya pramàõàntareõàsiddheriti bhàvaþ /
tasyàapãti /
tàtparyànupapatterityarthaþ /
prayojanavadviùayamiti /
pravçttinivçttiråprayojanopayogyarthaviùayamityarthaþ /
niùprayojanànàü àkhyàyikàråpàõàm /
bhàvyatvànupapatteriti /
vidhinà puruùàrthabhåtasyaiva bhàvyatayàpekùaõàt atàdç÷asya bhàvyatvànupapattirityarthaþ /
#
(guõakarmatvapradhànakarmatvakçtavairåpyavàraõàrthe adhyayanasyàrthaj¤ànàrthatvapakùopapàdanam)#  arthasya prayojanavattvamiti /
#
tata÷rca codanàü÷e tàvadadhyayanabhàvanàyà dçùñamarthaj¤ànameva prayojanam /
tathaiva sarvàü÷e 'pi tasyà dçùñenaiva prayojanena bhàvyaü anyathà yadaü÷e dçùñàrthatvaü tamaü÷aü pratyadhyayanasya guõakarmatvàt yadaü÷e càdçùñàrthatvaü tamaü÷aü prati tasya# pradhànakarmatvàt vairåpyàpatteþ /
atastadanurodhena sarvàü÷e 'pi dçùñàrthatvaü bodhitaü  #
pravçttinivçttyupayogiprà÷astyàprà÷astyalakùaõàü vinà na nirvahatãti siddhàntyà÷aïkàrthaþ /
svàdhyàyàdhyayanavidheþ adhyayanavidhyarthatve sati tatphalaü dçùñamadçùñaü và gaveùaõãyaü syàt, tadevànupapannamiti pårvapakùyàha -# avidheyatvàditi  //
#
(arthaj¤ànodde÷ena kratvapårvodde÷ena vàdhyayananiyamavidhi÷aïkàparihàrau)#  #
naca - arthaj¤àne upàyàntarasyapi pakùe pràptatvàdadhyayananiyamàü÷e vidherarthavattàstu iti - vàcyam ; adhyayane spaùñaü tadupayogasyàbhàvàt /
'adhyayanakàrye hi dçùñamarthaj¤ànaü tenànuùñhãyamànakarmajanyapårvaü và yat tatrobhayatràpi upayogo nàstãtyàha -# tanniyamasya ceti /
#
kratujanyàpårvopasthitirhi prakaraõàdathavà parõatàdivadavyabhicaritakratusaübandhàdvà bhavet /
tatràdhyayanavidheranàrabhyàdhãtatvena prakaraõàbhàvaþ spaùña eva /
arthaj¤ànasya kratuü vinàpyadhyàpanàdidvàrà dravyàrjane upayogasaübhavena avyabhicaritakratusaübandho 'pi nasaübhavatiü ato niyamasya na vidheyatvam ; niyamasya niùiddhakarmaõyupayogàbhàvà¤ca #//
<B1> #
tanniyamasya càrthaj¤àne 'nupayogàt avyabhicaritakratusaübandhàbhàvena kratuü yàvadupayogakalpanànupapatte÷ca na vidheyatvam /
ataþ svàdhyàyavidhinà svargàdyarthamevàdhyayanaü vidhãyate /
lokataþ pårvapravçttyaïgãkàreõa yathà÷rutàrthaj¤ànàrthaü và /
adhyayanameva và bhàvanàyàü bhàvyamastu /
nacaivamiùñabhàvyakatvàbhàvàtpravçttyanupapattiþ; anadhãyànà vràtyà bhavantãti vacanenàkaraõe pratyavàyabodhanenàpi pravçttisiddheþ /
atastasya vedatvàvacchedena prayojanavadviùayatvànàkùepakatvànnàrthavàdeùu tadbalena lakùaõàdisiddhisiddhirityapramàõamarthavàdà dharmàdharmayoriti# pràpte ----  #
abhidhãyate -- na svàdhyàyavidhiþ svargàdyarthamadhyayanaü vidhatte; dçùñe saübhavatyadçùñaphalakalpanàyà anyàyyatvàt /
nàpi yathà÷rutàrthaj¤ànàrtham; tathàtve vràtyatàbodhakavàkyenàdhyayanasyàva÷yakatvàd gçhãtapadatadarthasaïgatikasya# #
"sthàõurayaü bhàrahàraþ kilàbhådadhãtya vedaü na vijànàti yor'tha" mityàdi vacanàcca j¤ànasyàpyàva÷yakatvena yathà÷rutàrthaj¤ànasyànuùaïgikatayàpi# <B2> svàrgàdyarthamiti /
vi÷rvajinnayàyena svargakalpanàpekùayà ràtrisatravadarthavàdàbhàve 'anadhãyànà vràtyà bhavantã'ti smçtimåla÷rutikalpanàlàghavànurodhena vràtyatàparihàràrthameva tadvidhànamastviti dyotanàyàdi÷abdaþ /
nacàdhyayanavidheþ pårvopapàditavairåpyàpattiþ ; huüphaóàdyaü÷e tadadhyayanasyàdçùñàrthatàyàstvayàpi svãkaraõãyatvena tadaveråpyàyaitadarthatvakalpanasyaivocitatvàt, sva÷aktyaiva vidhãnàü prayojanavadarthapramàpakatvena dharmapràmàõyajanakatve 'pi tadadhyayanasyàdçùñàrthatve 'pi bàdhakàbhàvàt  //
#
(lokataþ pårve ÷àstrapravçtteþ pàràyaõàdau ÷ådràdhikàravyàvçttiprayojananiråpaõam)#  #
adhyayanavidherdçùñàrthatve 'pyàgrahaü pratyàhaü pratyàha - lokata iti /
lokataþ pårvapravçtteþ prayojanaü tu pàràyaõe ÷ådrànadhikàrasiddhiþ /
anyathà adhyayanaü vinàpi pàràyaõasaübhavena tadvidhinà tadàkùepaõe ÷ådrasyàpyadhikàràpatteþ, satitvasmin vidhàne etadvidhisiddhàdhyayanavata evàdhikàriõo làbhe tadàkùepàbhàvànna tasyàdhikàraþ /
evaü caika÷àkhàpàràyaõamapyupapannam - iti //
adhyayanameva veti /
yathà÷rutàrthaj¤ànàpekùayà samànapadopàttatvapratyàsattyà tasya bhàvanàyàü sannihitatvàt tasyaiva bhàvyatvaü yuktamityarthaþ //
lakùaõàdisiddhiriti //
àdipadena ca yathà lakùaõàyà asiddhiþ, tathà lakùaõãyàrthasya prà÷astyàprà÷astyàderapi durniråpatvàdasiddhiþ såcyate #//
(prà÷astyàprà÷astyayorguõadoùavatvaråpatvakhaõóanam) sa hi na guõadoùavatvamàtram ; atiprasaïgàt, na tadati÷ayau ; ati÷ayasyàpekùikatvenànavasthitatvàt, arthavàdamàtrapratipàdyayorguõadoùayoraniråpaõà¤ca, vi÷iùñeùñàniùñaphalakatvasya vi÷iùñetikartavyatàkatvasya nityanirdeùavedhavidhiniùedhaviùayatvasya và vidhiniùedhàbhyàmevapratipannatvenàrthavàdànapekùatvàt /
naceùñàniùñagate phalavattve guõadoùau ; tayorapi vidhiniùedhàbhyàmevàvagamàt, iùñàniùñasàdhanatveneva tadgataphalavattvenàpi vinàbuddhipårvakàriõàü pravçttinivçttyorabhàvàt, ÷yenàdyarthavàdeùu tadanupapatte÷rca /
tatra ÷yenàderanarthatvene tajjanyasyeùñasyàniùñàdbalavatvàbhàvàt /
naca tattadarthavàdapratipàdyasya kùepiùñhatvàdereva guõadoùatayà prà÷astyàprà÷astyaråpatvam ; ananugamàllàkùaõikatvànupapatte÷rca /
tasmàttasya durvacatvàdapi tadbodhakatvenàpi nàrthavàdànàü dharmàdharmapramàpakatvam iti  //
#
(adhyayanavidherakùaràvàptiphalakatvapakùopapàdanam) #etena vràtyatàbodhakavacanenaivàdhyayanavidhilàbhena //
syàdetat - yadyadhyayanavidheràdàvarthaj¤ànaü phalaü syàt, tadàtasya vaiyarthyàpattyà tatprayojanavattvàkùepaparyantamapi vyàpàraþ kalpyet /
naca tatkalpane ki¤cidapi mànamasti ; pràpyakarmàrthapratyayena phalatayopanãtàyàþ stobhabhàgàdhyayane phalatvena këptàyà arthaj¤ànapràgbhàvinyà arthaj¤ànàrthatvapakùe 'pi tannirvàhakatayà prathamamapekùitàyàþ svàdhãnoccàraõaråpàkùaràvàpterdçùñàyà eva phalatvasaübhavenàdhyayanavidhivaiyarthyàbhàvàt, vicàrasàdhyàrthaj¤ànaniråpitàdhyayanagatakàraõatvasya akùaràvàptiü vinànirvahaõãyatvàt /
astuvà arthaj¤ànaü phalam /
tadàpyarthaj¤ànàrthatvasya anyataþ pràptatvena vidhervaiyarthyaparihàràrthaü adhyayanagçhãtavedàrthaj¤ànavatàmevànuùñhànamabhyudayakàrãtyevamàdi -råpasyaiva niyamaphalasyàïgãkàre adhyayanasaüdhyàvandanàdyanuùñhànàt phalànupapattiþ ; tadvidhãnàmadhyayanàtpràgupàyàntareõa j¤àne 'dhyayananiyamavidhyatikramadoùàpatteþ, tadaj¤àne adhyayanàdiùvapravçttyà tadakaraõaprayuktapratyavàyaprasaïgàt  //
#
(arthaj¤ànaphalakàdhyayanavidheþ ÷ådràdhikàrabyàvçttiprayojana÷aïkà tatsamàdhànàti) # #
naca - adhyayananiyamasyàdhyayanagçhãtavedàrthaj¤ànavatàmevànuùñhànamabhyudayakàrãtyevaü na phalaü kalpyate, apitu ÷ådrànadhikàrasiddhiþ, karmavidhayo hyanuùñheyàrthaj¤ànavadadhikàrisàpekùà svàdhyàyàdhyayanavidherarthaj¤ànaphalakatve tadvidhipràpitànuùñheyàrthaj¤àneùu traivarõikeùvevàdhikàreùu labdhànuùñhànàü na ÷ådràõàü j¤ànamàkùipanti /
tasyàrthaj¤ànaphalakatvàbhàve tu karmavidhaya eva tadanuùñhànamàkùipya tànapyadhikàritvena gçhõãyuþ, ataþ ÷ådrànadhikàraphalatvasiddhirevàrthaj¤ànàrthatve phalamiti yuktam iti - vàcyam ; adhyayananiyamasadbhàve 'pi ÷ådràdhikàràpatteranivàryatvàt, traivarõikànàmapi 'svàdhyàyo 'dhyetavya' iti pitçpitàmahàdiparaüparàgatasva÷àkhàmàtra evàdhyayanasya vihitatvena ÷àkhàntaràgatàïgamantropasaühàreõa karmànuùñhànàrthe kratuvidhibhiþ ÷àkhàntararàmnàtamàtragocaramityàkùepalàghavàt karmavidhayastraivarõikànevàdhikuryurna ÷ådram iti- vàcyam ; evaü tarhi yasya karmaõo yasyàü ÷àkhàyàü bhåyasàmaïgànàü ca vidhànaü 'bhåyastvenobhåya÷rutã' tinyàyena pradhànasyàpi tatra vidhànaü, ÷àkhàntare tu svalpàïgavidhànaü, tatra karmaõi tacchàkhàdhyàyina evàdhikàràpatteþ /
atastrevarõikànà# marthaj¤ànàkùepàva÷yaübhàvàt ÷ådrànadhikàre tasya vedatadarthagrahaõàyànuùñhànaniùedha eva heturvàcya iti nàsàvarthaj¤ànaphalakasyàdhyayananiyamavidheþ phalamityakùaràvàptereva tatphalatvaü yuktamà÷rayitum //
<B1> siddheþ svàdhyàyavidhivaiyarthyaprasaïgàt /
etena -- adhyayanabhàvyakatvapakùo 'pi -- nirastaþ /
ato vaiyarthyaparihàràrthaü prayojanavadarthaj¤ànodde÷ena  <B2> #
(vi÷iùñàrthàvabodhodde÷yako¤càraõasyàrthaparatvaprayojakatvatanniràsau) # #
naca - ÷abdànàmarthaparatvasya vi÷iùñàrthapratãtyudde÷yakoccàraõàdhãnatvaü loke sarvatra këptamiti vede 'pyarthaparatvàrthe arthàvabodhodde÷yakoccàraõàkùepeõa loka iva ràgaprayuktasya tasyàsaübhavàt adhyayanavidhyatiriktasya vidhyantarasyàdar÷anàt arthaj¤ànamålakasvàdhyàyaviùayagurå¤càraõànå¤càraõàtmakàdhyayanavidhibodhitamevo¤càraõaü samarpaõãya- mityava÷yamarthaj¤ànameva phalaü kalpanãyamiti madabhihitameva yuktamiti - vàcyam ; vi÷iùñàrthàvabodhodde÷yako¤càraõasyàrthaparatvaprayojakatve mauninà likhitvà datte pareõàpyekenaiva likhitaü dçùñvà manasànusaühite ÷rlokàdau u¤càraõàbhàvenàrthaparatvànàpatteþ /#
(vi÷iùñàrthapratãtyudde÷yakavyàpàratvasyàrthaparatvaprayojakatvaniràsau) athàpi - vi÷iùñàrthapratãtyudde÷yakavyàpàratvameva arthatàtparyanirõaye prayojakam, mauni÷rloke ca likhitvà dànaråpa eva vyàpàrastatprayojakaþ, vede càpauruùeye kartçvyàpàràbhàvàtç tadanukålavyàpàro 'dhyayanaråpàdu¤càraõàdanyo na saübhavatãti tasyàrthavatvanirvàhàrthamadhyayanavidherarthaj¤ànaphalakatvamava÷yamàstheyamityucyeta, yadi ÷abdabodhatvàvacchinnaü prati tàtparyaj¤ànasya kàraõatvaü syàt, tathàtve nistàtparyakàcchukàdivàkyàttadanàpattiþ /
ato naikàrthabodhakapadajanya÷àbdabodhatvàvacchinna eva tasya kàraõatvam /
÷àbdabodhatvàvacchinnaü pratyapi và kàraõatve ÷ukàdivàkyasthale ÷abdagatameva tàtparye kalpanãyam, tathaiva vede 'pãti nàdhyayanavidhisiddhavyàpàràpekùà ; ÷abdasvabhàvenaiva tàtparyanumàyàrthaparatvopapatteþ  //
#
(vicàrasyàrthaparatvaprayojakatvaniråpaõapårvakàdhyayanàkùaràvàptiphalakatvopasaüharaõam) # #
astuvàrthapratãtyudde÷yakavyàpàratvamarthanirõaye prayojakam, tathàpi adhyayanàdanyaþ kçtsnasvàdhyàyàrthapratãtyudde÷enàdhyayanànantaraü kartavyo vicàra eva tatprayojako 'stu /
nahi vicàraü vinà kasyàpi kratåpàsanopayukto vedàrthanirõaya saübhavati /
atastasyaiva vedànà#màrthaparatve prayojakatvopapattau nàdhyayanasya tatprayojakatvanirvàhàrthaü tavyapratyayasvàrasyàdipràptàmakùaràvàptimatilaïghyàrthaj¤ànasyàpi tatphalatvaü kalpanãyamityà÷aïkànivçttiphalakaü siddhàntyabhimataü vàkyàrthe varõayati - ato vaiyarthyaparihàràrthamiti /
(adhyayanasyàrthaparatvaprayojakatvam) ayaü bhàvaþ - satyaü ÷ukàdivàkyàrthapratãtyarthaü ÷abdagatameva tàtparyamaïgãkartavyam ; tathàpi upakramopasaühàramadhyaparàmar÷airitthameva ÷abdasya tàtparyamityayaü nirõayastu vede adhyayanàdinaiveti tadvidhireva tatra nirõàyakaþ /
svecchayà hi vedavàkyàni pañhatàïgavàkyeùvapi phalapadamu¤càryeta, yo 'dhvaryuþ sa hotà ye tvijaste yajamànà÷rcetyàdyapyarthapratãtiþ syàt /
naca adhyayanànantaraü kriyamàõo vicàra eva tannirõàyakaþ, adhyayanasyàrthaj¤ànàrthatvàbhàve vicàrakartavyatàkùepasyaivàbhàvàt vicàrasyaivàpràpteþ  //
#
(vicàrasya liïgakalpya÷rutisiddhatva÷aïkàsamàdhàne) # #
naca - adhyayanasaüskçtasvàdhyàyasyopayogàpekùàyàü svàdhyàyasyàrthaj¤ànajanakatvaråpaliïgakalpya÷rutyàr'thaj¤àne viniyogakalpanàt tasya ca vicàramantareõànupapatteþ vicàrapràptiriti - vàcyam ; adhyayanasaüskçtasya svàdhyàyasyàrthaj¤ànàrthatvaviniyogakalpanàyàþ pårvameva pàràyaõàdiviniyogavidhinà nairàkàïykùeõa liïgakalpya÷ruteraprasaràt /
liïgasya ca yathà÷rutàrthaj¤ànajanakatva eva dar÷anàt tatkalpya÷rutyà api tadarthasyaivàpattau tatra vicàrasàpekùatvàbhàvà¤ca, huüphaóàdyaü÷e svàdhyàyasyàrthaj¤ànajanakatvàbhàvena tajjanakatvasàmarthyasya vyabhicàragrastatvà¤ca #//
(adhyayanasyàkùaràvàptiphalakatvaniràsapårvakàrthaj¤ànàrthatvavyavasthàpanam) ki¤ca akùaràvàpteþ svata apuruùàrthàyàþ phalatvànupapattyà arthaj¤ànasàdhanatvaveùeõa tadupapàdane arthaj¤ànasyàpi svataþ puruùàrthatvànupapattestulyatvàt karmànuùñhànaupayikàrthaj¤ànasàdhanatvaveùeõaiva tasya phalatvaü svãkàryam /
nahi svàdhyàyàkùaràõàü arthaj¤ànadvàrà karmànuùñhànopayogitvena puruùàrthaparyavasàyitvaü liïgamàtreõa ÷akyaü vij¤àtum ; huüphaóàrthavàdàdyakùarebhyor'thaj¤ànànutpatteþ, kebhya÷rcittadakùarebhyor'thaj¤ànotpattàvapi vyabhicàràt /
tatra ca tasya sàmànyasaübandhakàripramàõasàpekùatvàt /
ata÷rcàntato gatvà karmànuùñhànaupayikàrthaj¤àne svàdhyàyàkùaragrahaõasyàva÷yakalpanãye upayoge làghavàt tasyaiva phalatvaü kalpyatàü, natvanantaradçùñatvamàtreõàkùaràvàpteþ ; sàkùàtpraõàlãsàdhàraõapuruùàrthamàtrasyaiva vihitaphalatvayogyatayà j¤àtasyaivànvayabodhopayogitvàt, arthaj¤ànasya tu tena vinà kathamapi karmànuùñhànàsaübhavàlliïgenaivaupaniùadasya dehàdibhinnàtmaj¤ànasya sàüparàyaphalakarmàïgatvaj¤ànasyeva karmàïgatvaj¤ànopapatteþ j¤àtasya tasyaiva phalatvamucitam ; itarathà vituùãbhàvaråpadvàrasyaiva phalatvàpattau avaghàtàdãnàmapyapårvàrthatvànàpattaiþ //#

(arthaj¤ànaråpabhàvyopasthitiprakàraþ)#  #
naca - arthaj¤ànamanupasthitaü kathamadhyayanabhàvanàyàü bhàvyatvenànveti ? iti - vàcyam ; vidhinà svaviùayasya samãhitasàdhanatà'kùepàt loke ca ÷abdo¤càraõagocarapravçttau vyavahàraupayikàrthaj¤ànasyaivodde÷yatvena këptatvàdadhyayanasya ÷abdo¤càraõaråpatvasvabhàvàdeva tadupasthitisaübhavàt, 'sthàõurayaü bhàrahàraþ kilàbhådadhãtya vedaü na vijànàti yor'tham' ityanena akùaràvàptimàtràrthàdhyayanavataþ sthàõutvasaükãrtanena apuruùàrthaparyavasàyitvasya spaùñaü pratãte÷rca /#
(prathamàpekùitasyàpi apuruùàrthasya dvàratàyaivopayoganiråpaõam) ki¤ca adhyayanasya phalàkàïkùàyàü vidhiva÷àt puruùàrthaparyantàlocanàva÷yaübhàve sàkùàttasya tadanantarapratyàsannasya ca yàgàdeþ pramàõàbhàvena sàdhanatàkàïkùatvena ca bhàvyatvàtikrame 'pi tadekàntarapratyàsannasya karmaj¤ànasyaivàtikramahetvabhàvàdbhàvyatvaü yuktaü, natu tenàtivyavahitasyàkùaragrahaõasya ; tathàsati tena taduttarai÷rca padàvadhàraõàdibhi; svatantraiþ puruùàrthasyàtivyavadhànaprasaïgàt, j¤ànabhàvyakatvetu teùàü dvàramàtratvenàvyavadhàyakatvàt /
etena - prathamokùitatvàdakùaràvàpteþ phalatvaü - nirastam; dvàrabhåtàrthagatapràthamyàpekùàyàþ puruùàrthavasàyiphalatvasàdhakatvàbhàvàt /
anyathàsàdhitasya karaõatvànupapatterbhàvyatvasyàva÷yaü prathamàpekùitatvena yogyatvàtsamànapadopàttapratyàsattyà yàgasyaiva svargadvàrabhåtasyàrthabhàvanàbhàvyatvàpatteþ /
ataþ prathamasyàpyapuruùàrthasya vidhyavagatasamãhitasàdhanatavànurodhena na bhàvyatvaü yàgàderivàkùaràvàpterapãti samànameva /
ato yàvatsaübhavaü puruùàrthaparyavasàyyarthaj¤ànameva dçùñaü phalatvena kalpyate, natvakùaràvàptiþ  //
#
(arthaj¤ànàrthàdhyayanasya svavidhiprayuktatvaü, na tu kratuvidhiprayuktatvaü, ÷àkhàntaragatasvapramopajãvyaj¤ànàkùepakatva¤ca)#  #
eva¤ca kratuvidhãnàmarthaj¤ànàkùepakatvamapi nàpadyate iti ÷ådrasyàpyanadhikàraþ teùu sidhyati /
anyathà arthaj¤aj¤anaü vinà karmànuùñhànà÷akteþ tajj¤ànàrthamupàyàntaràkùepàpatteþ /
naca - ÷àkhàntaragatàïgavàkyàrthaj¤ànàrthe kratuvidhãnàmàkùepakatvaü kalpanãyameveti - vàcyam ; tatràpi svaparaüparàgata÷àkhàdhyayane 'pi adhyayanavidhiþ svasya dçùñàrthatvanirvàhàya sva÷àkhàgatavàkyàrthapramàyàþ ÷àkhàntaragatavàkyàrthaj¤ànàdhãnatvena tàvanmàtràdhyayanamapyàkùipatãti tatprayuktàdhyayanasiddhàrthaj¤ànalàbhe çtuvidhãnàü tadàkùepakatvakalpane mànàbhàvàt /
ataeva yatràpi 'bhåyastvenobhaya÷rutã' tinyàyena bahvaïgamnànabalena yasyàü ÷àkhàyàü pradhànavidhiþ svàdhãta÷àkhàyàü svalpànàmevàïgànàü vidhànam, tatràïgapramàråpatadvidhàyakavàkyàrthaj¤ànasya pradhànavidhivàkyàrtha - j¤ànàdhãnatvena adhyayanavidhinaiva svadçùñàrthatànirvàhàya tatpradhànavidhivàkyàdhyayanapårvakamarthaj¤ànaü àkùipyata iti na kvàpi çtuvidhãnàmarthaj¤ànàkùepakatvam #//
(adhyayanasya svargàkùaràvàptyarthatve doùasyàrthaj¤ànàrthatvena tanniyamavarõanaprayojanasya ÷ådrànadhikàrasya ca varõanapårvakaü arthaj¤ànàrthatvapakùotsaühàraþ) tasmàdadhyayanasya svargàdyarthatve sarvauùadhàvaghàtavatsakçdu¤càraõenàpi ÷àstràrthasidyàpatteþsvàdhyàyagatakarmatvanirde÷ena pratãtasaüskàrakarmatvabàdhàpattiþ, tannirvàhàrthamakùaràvàpteþ phalatvàïgãkàre kratuvidhiùvarthaj¤ànavicàràkùepagauravàpatteþ svàdhyàyasvaråpeànarthakyà¤cànàrabhyàdhãtatvena kratvapårvasyeva pàràyaõajanyàdçùñasyàpi svàdhyàyapadena lakùayituma÷akterarthaj¤ànasyevàkùaràvàpteþ karmàdyavinàbhàvàbhàvenàvyabhicaritakratusaübandhasyàpyabhàvàt kratvanupasthiterna tatphalatvam, apitu arthaj¤ànàdereva /
ta¤ca pustakapàñhàbhij¤opadraùñvacanàdyupàyàntareõa yàvatkratubhiràkùepaõãyam, tataþ pårvamevàdhyayanavidhipravçtterniyamasya tannivçttiþ phalaü kalpyate /
tatprayojanaü ca traivarõikàdhikàraniyamaþ /
vinàr'thaj¤ànaü kratvanuùñhànàsaübhavàt kratuvidhãnàmarthaj¤ànàpekùàü jànataþ sàïgàdhyayananiyamavi÷iùñàrthaj¤ànasya prayojanàpekùàü ca pa÷yataþ puruùasya ca liïgakalpya÷rutyà 'yadeva vidyayà karotã'ti ÷rutyà và tàdçgarthaj¤ànaü kratvaïgamiti bodhe janite tàdçgj¤ànavata eva kratuùvadhikàra iti bodhàva÷yaübhàvàt  //
#
(bhàññàlaïkàrasaümatasyàdhyayananiyamasya kratau pràya÷rcittàpårve ca yathàyathamupayoganiråpaõam) # astuvà'dhànasyànaïgatve 'pi tajjanyàpårvavi÷iùñàgnãnàü kratvaïgatvavadadhyayanasyànaïgatve 'pi  #
tanniyamàdçùñavi÷iùñàrthaj¤ànasya pårvoktaliïgakalpya÷rutyà karmàïgatvena j¤àpanàdàhavanãyavanniyamàdçùñasyàpi paraüparayà kratvapårvopayoga iti bhàññàlaïkàrakàroktarãtyà niyamasya kratàvevopayogaþ, eva¤ca kratvarthaniùedheùu adhyayananiyamasyàrthavattvàtpuruùàrthaniùedheùvapi adhyayanàvàptaniùedhenaiva svànuùñhitakarmaõo doùajanakatvaü j¤àtvà tannivçttyarthakçtapràya÷rcittàttannivçttiþ bhavatãtyevaüprakàreõa pràya÷rcittàpårve upayogaþ kalpyata iti na bàdhakam #//
<B1> #
svàdhyàyàdhyayanaü vidhãyate prayojanavadarthaj¤ànàdisàdhanãbhåtasvàdhyàyodde÷ena vàdhyayanamàtram; ta-# <B2> #
(nityavidhãnàmarthaj¤ànànàkùepakatvaniràkaraõam) # #
naca - adhyayanasya nityamanuùñhàne pramàõàbhàvena nityavidhãnàmarthaj¤ànàkùepakatvàpattiriti - vàcyam; nityànàmapi kratuvidhãnàü làghavena paraprayuktàgnividyopajãvitve pramite svavidhisiddhàgnividyàvato 'dhikàrasattvàttadakaraõe pratyavàyànutpattàvapi tadrahitasyànadhikàràdeva tadutpattau pramàõàbhàvena agnividyàpekùapakatvànupapatteþ /
yathàcaivaüsati kratuvidhãnàü nityatvàt àdhànàdividhãnàmapi phalato nityatvamiti pàrthasàrathyuktiþ, sà ùaùñhe bràhmaõasyetyàdikàdhikaraõe påjyapàdaireva nirasiùyate /
etena - nityàdyanuùñhànasya adhyayanavidhisiddhàrthaj¤ànamantareõàsaübhavàt - apàstà /
àdhànasya tu anàhitàgnitàprayuktapràya÷rcittàmnàdeva nityavamåhyam /
eva¤ca nityeùu adhyayanàdhànasiddhàgnividyàvata evàdhikàràt na nityakratuvidhãnàü tadàkùepakatvàpattiþ #//
(saüdhyàdividhãnàmàcàryopade÷àdyàkùepakatvaniråpaõam) ataeva yeùàü tàvat gàyatryupade÷ànantaramevàdhyayanavidhipravçtteþ pårvaü pravçttàþ saüdhyàvandanàdividhayaþ, teùàmarthaj¤ànasyàdhyayanavidhiprayuktatvasaübhavàt niyamàviùayàõàmastyevàrthaj¤àna- sàdhanãbhåtàcàryopade÷àdyàkùepakatvam /
yathà niùàdasthapatãùñyàdividhãnàmiti //
#
(arthaj¤ànàrthatvapakùe 'dhyetavya iti tavyapratyayopapattiþ mi÷rabhavadevàdimatena) # #
naca - arthaj¤ànasya bhàvyatve kathaü svàdhyàyagatakarmatvabodhakatavyapratyayopapattiþ ? iti - vàcyam ; àrthikasaüskàryatvamàdàya tadupapatteþ /
tathàhi - 'svàdhyàyo 'dhyetavya' ityatra 'praiùàtisargapràptakàleùu kçtyà÷rce'ti smçtyà praiùàrthe tavyapratyayavidhànàt praiùasya ca pràptaviùayakatvapravartanàtmakatvasamudàyaråpatvàt bràhmaõe ca pràptaviùayakatvapravartatanàtmakatvasamudàyaråpatvàt bràhmaõe ca pràptaviùayakatvapravartanàtmakatvasamudàyaråpatvàt bràhmaõe ca pràptaviùayatvàsaübhavàt samudàyàsaübhave 'pi tadekade÷alakùaõayà tavyapratyayena pravartanocyate /
yathoktam 'pravartanasmçtiþ pràpte praiùa ityabhidhãyate /
apràptapraiùaõe sarvaü vidhitvaü pratipadyate' iti /
tasyà÷rca pravçttyanukålavyàpàraråpatvàt pravçttiråpàrthãbhàvanàpi tenaivràkùipyate /
tasyà÷rca ùaùñhàdyanyàyena prayojanavadarthaj¤ànameva yàvatsaübhavaü bhàvyatvena svãkriyate /
tataþ karaõàpekùayàü bhàvàrthadhikaraõanyàyena sannikarùàdadhyayanaü karaõam /
tatra adhyayanasyà÷abdaråpàrthaj¤ànasàdhanatvànupapatteþ ÷aktyanusàreõa svàdhyàyàvàptidvàreõa tadbhavati /
svàdhyàyasya ca arthaj¤ànasàdhanatvaü vinà adhyayanasya tatsàdhanatve tadavàpterdvàratvànupapatteþ tasyàpi tatsàdhanatvamarthàtpratipàditaü bhavati /
sàmnàü stutisàdhanatve vàmapi sàdhanatvavat /
tata÷rca ÷àbdabodhe saktunyàyena viniyogabhaïgaü prakalpya svàdhyàyasya guõatve 'pi tadavàpterdvàratvàt arthàt pràpyakarmatvà÷rayatvamapyastãti na tavyapratyayoktakarmatvasya sarvathànupapattiþ /
upapadyate ca svàdhyàyasyopàdeyatvena tadgataikatvavivakùetyarthaj¤ànàrthamevàdhyayanaü arthakarmaiveti nyàyaratnamàlopapàditarãtyà mi÷rabhavadevàdimatàbhipràyeõa prayojanavadarthaj¤ànàdyudde÷ena svàdhyàyàdhyayanaü vidhãyate ityekaþ pakùa ukto målakçtà /
taduktam - phalavadyavahàràïgabhåtàrthapratyayàïgatà /
niùphalatvena ÷abdasya yogyatvàdavadhàryate' iti #//
(huüphaóàdisàdhàraõasarvàdhyayanasya dçùñàrthatvam) àdipadena ca sàmnàü gakùaràbhivya¤jakatvena tadadhyayanasyàrthaj¤ànàrthatve 'pi yatra huüphaóàdistobhabhàgàü÷e sarvathà tadasaübhavaþ, tatràpi niyatakàlapåraõaü dçùñaü prayojanamapi saügçhyate, tena nàdhyayanavidhervairåpyam /
naca vàkyabhedaþ ; na kevanàrthavij¤ànasiddhirasya prayojanam /
'dçùñaü yacchakyate kartuü tatsarvaü phalamiùyate' iti nyàyaratnamàlàyàü mi÷ràdyupapàditarãtyà dçùñatvamupalakùaõãkçtya yadeva ki¤cidvidhyantaropayogi svàdhyàyàdhyayanena bhàvayituü ÷akyaü, tatsarvaü bhàvayedityekayaiva vacobhaïgyà sarvàrthatvalàbhena vàkyabhedàprasaràt /
ataeva - pàñhakramo 'dhyayanavidhyavagata eveti vakùyate pa¤came /
ataeva - ràjanyavi÷àü bràhmaõàdikartçkakarmapratipàdake vedabhàge 'pyadhyayanajanyàrthaj¤ànàt svàtiriktakartçkatve buddhe tadbodhitakarmaõyapravçttireva dçùñaü prayojanamiti na tatràpi vairåpyàpattiþ /
yattu - ÷àstradãpikàñippaõe bhàññabhàskare caitàdç÷e viùaye japapàràyaõàdyupayogyakùaragrahaõameva dçùñaü prayojanam iti - kai÷rciduktam ; tat kvacidava÷yakalpanãye 'kùaragrahaõasya phalatve sarvatràpyaikaråpyeõa tasyaiva phalatvàpattyàr'thaj¤ànaphalakatvànupapatterupekùaõãyam  //
#
(adhyayanasya saüskàrakarmatvamiti jaranmãmàüsakamatasyàrthaj¤ànàrthatvapakùàvirodhena samarthanam) # vastutastu - tavyapratyayena karmatayà abhihitasya svàdhyàyasya guõatvenànvaye pratãtapràdhànyabàdhàpatteþ svàdhyàyasya cànyaråpeõa karmatvàsaübhave 'pi pràpyakarmatvena tadanvayopapatteþ svàdhyàyasvaråpe ànarthakye pràpte adhyayanasya  #
÷abdoccàraõaråpatvàt uccàraõasya arthaj¤ànajanakatvakëptervidheyasàmarthyànurodhena svàdhyàyasyodde÷yasyàpi arthaj¤ànajanakatvayogyatvàdarthaj¤ànasyopasthiteþ puruùàrthaparyavasàyyarthaj¤ànà- disàdhanasvàdhyàyalakùaõàü svàdhyàyapade svãkçtya tadudde÷enaivàdhyayanavidhànamucitam /
tata÷rca saüskàrakarmatvameveti jaranmãmàüsakamatameva yuktamiti dyotayituü dvitãyapakùamàha - prayojanavaditi #//
(adhyayanena svàdhyàyaü bhàvayedityàpàtato 'dhyayanavidhyarthaniràsaþ) yattu -bhàññalaïkàràdibhiradhyayanena svàdhyàyaü bhàvayedityàpàtato bodhayannadhyayanavidhiþ svàdhyàyaprayojanàkàïkùàyàü adhãtena svàdhyàyena prayojanavadarthaj¤ànaü bhàvayediti vipariõàmena bodhayati ; svàdhyàyasya upayogayogyatayà saktuvailakùaõyàt - ityuktaü, tanna ; tathàtve akùaràvàpterapi phalatve pårvopapàditarãtyàr'thaj¤ànajanakatvaråpasvàdhyàyagatasàmarthyakalpya÷rutyaivàrthaj¤ànasàdhanatvopapattau prastutavidhervipariõàmakalpane 'pi gauravàpatteþ paramatoktàkùaràvàptereva phalatvàpatteþ /
atha tatràpi niyogàkàïkùayà yàvalliïgakalpyà ÷rutiþkalpyà, tàvat pàràyaõàdipratyakùaviniyogavidhinaiva nairàkàïykùamityucyate, tadà prakçte 'pi dãyatàü dçùñiþ /
tatràpi tena nairàkàïykùe viniyojakaviparãtavàkyatadarthakalpanàprasaràt  //
#
(svàdhyàyodde÷yatve 'pi arthaj¤ànodde÷yatvaparyavasànam) # #
ataþ pàràyaõàdividhitulyatàpattyà pràdhànyanirvàhàrthe brãhyàdipade 'pårvasàdhanatvalakùaõàt svàdhyàyapade tàdç÷alakùaõayaiva tadudde÷eneva pratyakùavidhinà adhyayanaü vidhãyate /
ata÷rca yathàvaghàtàderapårvasàdhanãbhåtabrãhivituùãbhàvaråpasaüskàrakasyàpårvàrthatva eva vidhestàtparyaü, tathàdhyayanasyàpi arthaj¤ànàdisàdhanasvàdhyàyàkùaragrahaõaråpasaüskàrasàdhanasya arthaj¤ànàdyarthatva eva vidhestàtparyamityarthaj¤àne phalatvaparyàptiþ , natu dvàrabhåtàkùaragrahaõe ityàveditameva pràk #//
(svàdhyàyodde÷yatvapakùe 'pyeka÷àkhàdhyayananiyamopapattiþ) nacàsmin pakùe svàdhyàyasya saüskàryatvenodde÷yatvàttadvi÷eùaõaikatvàderapi vivakùàpatteþ ÷àkhàntaràdhikaraõavyutpàditaika÷àkhàdhyayanavirodhaprasaïgaþ ; ekatvàvivakùàyàmapi svàdhyàyapade sva÷abdena svakãyavàcinà pitràdiparaüparayà àgatàyàþ ÷àkhàyàþ karmavyutpattyà vàcyatvàvadhàraõàdaneka÷àkhàdhyayane sva÷abdavaiyarthyàpattereka÷àkhàdhyayananiyamasya nakùatravàdàvalyuktatvàt prayojanavadarthaj¤ànàdisàdhanasvàdhyàyodde÷ena pratyakùasvàdhyàyàdhyayanavidhinà adhyayane vàkyàrthamaryàdayà vihite svàdhyàyasya yathà÷rutàrthaj¤ànajanakatvasàmarthye 'pividherarthavattàrthaü puruùàrthaparyantasyàpyarthaj¤àne àkùepàdàrthenàdhyayanagçhãtena svàdhyàyena puruùàrtha eva paryavasàyyarthaj¤ànaü saüpàdayediti vidhikalpane svàdhyàyasyopàdeyatvasyàpi pratãte÷rca /
upàdeyatavapratãti÷rca àrthikavidhikalpanayà /
nahyetàvatà ekadà svàdhyàyasaüskàràrthatvaü vidhàya punaþ vipariõàmena tasyaivàvçttyàdhãtena svàdhyàyenàrthaj¤ànaü bhàvayediti vàkyàrthàntarakalpanà keùà¤ciduktà yuktàþ ; àvçttilakùaõavàkyabhedàpatteþ /
vipariõàmakalpane pramàõàbhàvàccetyarthaj¤ànàya påjyapàdaiþ prayojanavadarthaj¤ànàdisàdhanãbhåtasvàdhyàyodde÷ena veti samastapadaprayogeõodde÷yasamarpaõaü pradar÷itam  //
#
(brãhipadavadudde÷yasamarpakasyàpi svàdhyàyapadasya svàrthàvivakùàvivakùàbhyàü vaiùamyam) # #
naca - brãhyàdipadeùviva lakùaõayà prayojanavadarthaj¤ànàdisàdhanasvàdhyàyasyodde÷yatve brãhyàdivat svàdhyàyasyàpyavivakùàprasaktiriti - vàcyam ; tadavivakùàyàü puruùàrthaparyavasàyyarthaj¤ànasyaivopasthàpakamànàntaràbhàvenodde÷yatvànupapatteþ, 'vedàïgàni samastàni kçùõapakùeùu saüpañhet' ityàdividhivaiyarthyàpatte÷rca, pratiniyatoddeyànyena svàdhyàyatvavikùàyàü bàdhakàbhàvàt /
tasmàdaïgànàü vedàrthaj¤ànasàdhanatvenàïgatayà tadadhyayanasyeva tatsamabhivyàhçtabedàdhyayanasyàpi arthaj¤ànasàdhanatvamevà÷rayituü yuktamiti dik #//
(adhyayanasyàdhyàpanavidhiprayuktatvamataniråpaõam) ato vaiyarthyaparihàràrthamityanena målakçtà matàntaramapi nirastaü veditavyam /
tathàhi - 'aùñavarùaü bràhmaõamupanayãta' ityàtmanepadaü tàvat 'saümànanotsarü¤janàcàryakaraõaj¤ànabhçtivigaõanavyayeùu niyaþ' iti såtràdàcàryakaraõavihitamityàcàryahetutvaü upanayane pratãyamànaü kenadvàreõetyapekùàyàü upaneyapratyàsattiråpadçùñadvàrà adhyàpanàpekùitena tatkartçkeõàdhyayanenàdhyayanaü nivartayituü ÷akyate ityadhyayanadvàreõetyevamàcàryakartçkamadhyàpanaü tatra dvàramiti kalpyate /
taccàdhyàpanaü 'upanãya tu yaþ ÷iùyaü vedamadhyàpayedvijaþ /
sakalpaü sarahasyaü ca tamàcàryaü pracakùate' ityàdismçtyà àcàryakàmaþ ÷iùyamupanãya vedamadhyàpayediti ÷rutyunnayanenàcàryatvasiddhiråpaphalàrthamiti pradhànaü upanayanaråpàïgaprayojakaü sadupaneyavyàpàrasyàdhyayanasyàpi prayojakam /
ata÷rca etenaivàdhyayane prayukte ÷rutàdhikàrisvàdhyàyàdhyanavidherna svàtantreõàrthaj¤ànajanakatvenàdhyayanaprayojakatvaü kalpanãyam ; gauravàt /
ataeva 'upanãya tu'iti smçtau kt..avapratyayena (?) samànakartçkatvàbhidhànàt tasya ca prayogaikyaü vinànupapatterupanayanàdhyàpanayoþ aïgàïgibhàvenaiva tannirvàho yujyate /
yadyapyàcàryatvaü àdhànaniùpàdvàhavanãyatvàdivadalaukikàti÷ayaråpaü na svataþ puruùàrthaþ ; tathàpi 'àcàryàya dakùiõà deye' tyàdismaraõàt dakùiõàdànàdihetutvena bhavatyeva puruùàrtha iti pradhànam /
'tamadhyàpayãte'ti tacchabdaparàmçùñopanãtasyàdhyàpanasaübandhanàt 'tapte payasi dadhyànayati sà vai÷rvadevyàmikùà' ityatra seti tacchabdena dadhyànayanasaüskçtasya payaso vai÷rvadevayàgàïgatvasyàpi tacchabda÷ruterupanayanasya pårvoktarãtyàdhyàpanàïgatvasyàpi pratãte÷rca  //
nanu - 'upanayãte'ti ÷ruteþ 'dar÷apårõamàsàbhyàmiùñvà somena yajete'tivatkàlasaübandhenàpyupapannatvenàïgàïgibhàvasaübandhe pramàõàbhàvaþ , tacchabdabalenàpi samabhivyàhçtakriyàmàtràïgatvapratãtàvapi õijantadhàtunà adhyayananàdhyàpanaråpaprayojyaprayojakavyàpàradvayopasthitau upanayanasyàdhyàpanàïgatva eva pramàõàbhàvenàdhyayanàïgatvasyàpyàpattiþ /
àtmanepadena àcàryakaraõe vihitenàïgàïgibhàvabodhanasyà÷akyatvàcca  //
naca - upanayane adhyàpanaphalàcàryasaübandhabodhanaü tasyàdhyàpanàïgatvaü kalpayet iti - vàcyam ; àdhànadvàrà agnihotrapårõamàsàdisarvakarmopakàrakasvavidhisiddha anàïgapårõàhutau 'pårõàhulyà sarvàn kàmànàpnoti' iti tadupakàryasarvakarmaphalavyapade÷adar÷anenehàpi  adhyayanadvàreõopanayanopakàryasvàdhyàyasya phalamupakàrake vyapadi÷yata ityasyàpyupapatteþiti - cet na ; dar÷apårõamàsayoþ somayàgasya ca svàtantreõa pçthakphalasàdhanatayà vàkyàntaràvagatatvena pçthakprayogasattvena paurvàparyamàtrabodhakakt..avaprayayasya (?) prayogaikyaü vinàpi kartçkàrakàdhiùñhànaikyàvalambanatayà katha¤cidupapannatve 'pi prakçte bàjapeyeneùñvà bçhaspatisavena yajetetyatreva prayogaikyanirvàhàyàïgàïgibhàvasaübandhabodhana eva tattàtparyakalpanaucityàt, tacchruterapi kriyàdvayasya samabhivyàhàre 'pi pradhànakriyàyà abhyarhitatvena tatraivànvayasyocitatvena adhyàpanàïgatvabodhane pràmàõyàcca /
aïgapramàõabhàvena sàkùàtsaübandhino 'dhyàpanasya phalaü upanayane nirdi÷yate iti vaktuü ÷akye paraüparàsaübandhakalpanaü tadupapàdanasya nirarthakatvàcca /
ato 'dhyàpanavidhiprayuktamevàdhyayanaü nàrthaj¤ànasàdhanatvena svàdhyàyàdhyayanavidhiprayuktam - ityàhuþ  //#

(adhyayanasyàdhyàpanavidhiprayuktatvaniràsaþ tatropanayanasyaivàdhyàpanavidhiprayuktatvàbhàve sutaràü adhyayanasya#  tatprayuktatvàbhàva iti niråpaõam) tanna ; tathàtve 'adhyàpanavidhyanyathànupapattyaiva prayojyavyàpàraråpàdhyayanasya pràptatvena svatantrasvàdhyàyàdhyayanavidherànarthakyàpitteþ //
ki¤ca 'vasante bràhmaõamupanayãta' ityàdividhibhirbràhmaõàdyarthatvena pratãyamànamupanayanaü tadãyakàryàdhyayanàïgatvenaiva nirvàhyam, natvanyadãyakàryàdhyàpanàïgatvena ; upanayanajanyàcàryaprãtiråpadçùñasaüskàrasya viniyogàkàïkùàyàü adhyayanasyopaneyagatatvenàntaraïgatvàt, upaneyasya sarvakarmàdhikàràrthaü upanayanajanyàdçùñaråpasaüskàrasyàva÷yakalpanãyopaneyakàryàrthatvavattajja- nyatvàvi÷eùeõopanayanajanyàcàrya pratyàsattiråpasyadçùñasyàpyupaneya- kàryàrthatvasyaivocitatvàt /
apica upanayanasya bãjagarbhasamudbhavainonibarhaõadvàrà màõavakasaüskàràrthatvaü spaùñameva 'gàrbhaimairjàtakarmacaulamau¤jãnibandhanaiþ /
baijikaü gàrbhikaü caino dvijànàmapamçjyate /
evamenaþ prayàtyà÷uþ bãjatvaggarbhasaübhava' mityàdismçtiùu pratãyate /
ataeva - karmànadhikçtayorapi måkonmattayorenonibarhaõàrthatvenopanayanàva÷yaübhàvamabhipretyaiva måkonmattau saüskàryàviti - kecitpracakùate /
'karmasvanadhikaràcca pàtityaü caitayoþ' iti manunà upanayanàbhàvapakùaþ keùà¤citpakùatvenopanyastaþ /
ataþ svatantraphalàrthasyopanayanasyàdhyàpanàïgatve pramàõàbhà- vàdupanayanasyaibàdhyàpanavidhiprayuktatvàbhàve sutaràü taddvàrapraviùñasyàdhyayanasya na tadvidhiprayuktatvam //
#
(upanayanà÷ritavayovi÷eùàdãnàmivopanayanasyàpyupaneyàrthatvam) ataeva 'saptame brahmavarcasakàmaü' 'aùñame àyuùkàma'-mityàdiguõavidhibhirupanayanà÷ritavayovi÷eùalakùaõaguõànàü upaneyàrthatvàdupanayanasyàpi tadà÷rayasya tadarthatvena yuktam ; pradhànaguõaphalayorekà÷rayatvasyotsargasiddhatvasya tathà kàmor'thasaüyogàdityadhikaraõe dar÷itatvàt /
ataeva 'yadi kàmayeta varùukaþ parjanyaþ syàdi'ti vàkye sadomànakarturadhvaryoþ# #
kàmanàü vihàya yajamànasyaiva kàmanà vivakùità saügacchate /
nahi gãtikriyàråpasàmasaüskàryatvena tatpradhànabhåtàmevarcaü dvàrãkçtya sàmno guõiniùñhaguõàbhidhànaråpastutisàdhanatvena stotràïgatvasyàpi 'sàmnà stuvãte'ti vacanena bodhanavadihàdhyayanàïgasyàpi upanayanasyàdhyàpananivartanadvàràdhyayanàïgatvasya bodhane ki¤cidvacanamasti, yenobhayàïgatvaü syàt #//
(upanãya tu ityàdãnàü à÷aucàdinimittasvamaraõavadàcàryasvaråpaparatvam) 'upanãyatu yaþ ÷iùyam' iti smçteþ, 'na vidyayà kevalayà tapasà vàpi pàtratà /
yatra vçttamime cobhe taddhi pàtraü pracakùate' iti smçte÷rca /
tribhiþ pàtratvakathanamàtràrthatvavat nàdhyàpanamàtreõàcàryo bhavati, kintu upanayayenàpi ityetàvanmàtrakathane tàtparyàt /
tatphalaü ca yathà dànàdau tàdç÷apàtrasyaiva saüpradànatvam, evaü tàdç÷àcàryasyeva svamaraõanimittàdyà÷aucàdeþ ÷iùyeõàcàrye nàticaritavyamityàdi÷àstrasiddhatadanatikramàde÷rca prayojakatvameva /
anye - 'niùekàdikakarmàõiþ yaþ karoti yathàvidhi /
saübhàvayati càntena sa vipro gururucyate /
sa gururyaþ kriyàþ kçtvà vedamasmai prayacchati' //
ityàdismçtibalàt niùekàdicaulàntakarmaõàü adhyàpanàïgatvàpatteþ /
yathàcaivaüsatyakartçgàmiphalavivakùayà vi÷eùasåtreõa vihitàdàtmanepadàdeva màõavakàdisaüskàradvàrà adhyayanàïgatvaü tathopapàditaü - nakùatravàdàvalyàm //
(nityasyopanayanasya kàmyàdhyàpanàprayuktatvam)   #
evaü saptàùñavarùatvàderudde÷yavi÷eùaõasya vivakùà upapàdayiùyate påjyapàdairàdhànàdhikaraõe /
atastamadhyàpayãteti tacchabdaparàmçùñasyopanayanasya prayojyabhåtàdhyayanavyàpàra evànvayàt àtmanepadasya càdhyayanasyàdhyàpanopakàrakatvamàtreõàpyupapàdayituü ÷akyatvàt 'ata årdhvaü trayo 'pyete yathàkàlamasaüskçtàþ /
sàvitrãpatità vràtyà bhavantyarthavigarhitàþ /
yo 'nadhãtya dvijo vedànanyatra kurute ÷ramam /
sa jãvanneva ÷ådratvamà÷u gacchati sànvayaþ' /
ityàdismçtibhirupanayanàdhyayanayoþ nityayoþ kàmyàdhyàpanavidhiprayuktatvàyogàdarthaj¤ànàrthà1dhyayanavidhi- prayuktamevàdhyayan /
tatraiva yàvat vedasamàptyàcàryàdhãnatvasya 'tapovi÷eùairvividhairvratai÷rca ÷ruticoditaiþ /
vedaþ kçtsno 'dhigantavyaþ sarahasyo dvijanmanà' iti smçtyuktadharmàõàü guru÷u÷råùàdãnàü anyeùàü ca nirvighnaparisamàptidvàrà iti# kartavyatàtvenànvayaþ /
yattu -  #
etàdç÷àïgaviùeùaõàü kevalàrthaj¤ànaråpadçùñàrthopayogàsaübhavàt yåpatvàdivadalaukikasaüskàragarbhaü svàdhyàyatvamaïgãkçtya tatraivopayoga iti - kai÷rciduktaü, tacchiùñàkopàdhikaraõe kaustubhe påjyapàdairdåùitaü tatraiva draùñavyam /
nahi yàvadvedasamàptyàcàryàdhãnena smçtyuktaü÷u÷råùàdiniyamaiþ tadupàsanapareõa svataþ sarvavarõàdibhraü÷aràhityena kle÷asàdhyamadhyayanaü anyapuruùànatyàcàryakaraõaråpaphalàrthaü kathamapyanuùñhàtuü ÷akyate /
tasmàddravyàrjanopàyatvena pratigrahàdivadadhyàpanamapi pràptam  #//
<B1> #
nàrthàdhya1#yanavidhiprayuktamevàdhyayanam /
tatraiva yàvat vedasamàptyàcàryàdhãnatvasya  #
"tapovi÷eùairvividhairvratai÷ca ÷ruticoditaiþ /
vedaþ kçtsno 'dhigantavyaþ sarahasyo dvijanmanà" iti smçtyuktadharmàõàü guru÷u÷råùàdãnàü anyeùàü ca nirvighnaparisamàptidvàrà iti kartavyatàtvenànvayaþ /
yattu -- etàdç÷àïgavi÷eùàõàü kevalàrthaj¤ànaråpadçùñàrthopayogàsaübhavàt yåpatvàdivadalaukikasaüskàragarbhaü svàdhyàyatvamaïgãkçtya tatraivopayoga iti -kai÷ciduktaü, tacchiùñàkopàdhikaraõe kaustubhe påjyapàdairdåùitaü tatraiva draùñavyapratyayena <B3># #
(1)# F.N.  atràdhvaramãmàüsàkutåhalavçttikàràþ--- #
svàdhyàyavidhirakùaragrahaõàrtha eva, arthàvabodhastu gçhãtapadatadarthasaïgatikasya svata eva bhavati, natu tatràdhyayanavidhervyàpàraþ; anyathà dharmàvabodhàrthatve kçtsnàdhyayanàbhàvaprasaïgàt /
nahi ràjasåyàdyanadhikàriõàü bràhmaõàdãnàü tadadhyayanàrthaj¤ànàdikaü prayojanavat /#
ataevoktaü vedabhàùye --- #
"bodhàntatve 'dhyayanàkàrtsnyam"# #
iti /
pitràdyupade÷ajanyàrthaj¤ànena yathà saüdhyopàsanàdàvadhikàraþ, evaü kratuùvapãti siddhe tasmin na kàmanà saübhavati /
ki¤càgnihotràdivàkyànàmanantatvà#nna vi÷iùya tadarthodde÷asaübhavaþ, sàmànyàkàreõodde÷e tu sàmànyataþ j¤ànamavàdhyayanaphalamiti na vicàrasiddhisaübhavaþ /
vedavàkyànàü svàrthe  #
tàtparyàvagamaståpakramàdiliïgairbhaviùyatãti na ki¤cidanupapannam /
eva¤càrthaj¤ànàrthàdhyayanavidhau na svàdhyàyavidhestàtparyam /
ataeva# #
"bràhmaõena niùkàraõo vedo 'dhyeyo j¤eya÷ce" ti j¤ànavidhirapyupapadyate ; anyathà tadànarthakyàt /
nahi sarveõàpi gçhãtapadatadarthasaïgatikena bhàvyamiti niyamaþ; avyutpannànàmapi bahu÷o dar÷anena vyabhicàràt /
astuvà niyamaþ, evamapyatigahanasya vedàrthasya vicàramantarà na siddhiriti vicàravidhirarthavàneva /
kçtsnavedàrthaj¤ànasyàdhyayanavidhiprayuktatvàbhàvàdeva kalpasåtràdipraõayanamarthavat /
brahmamãmàüsàyàü tçtãyacaturthàdyadhikaraõe# #
"÷eùatvàt puruùàrthavàdo yathànyeùviti jaiminiþ" iti såtreõàtmaj¤ànaü karma÷eùabhåtakartudvàrà parõatàdivatkarmàïgam /#
#
"tarati ÷okamàtmavit" iti phala÷rutistu apàpa÷loka÷ravaõavadarthavàdaþ iti jaiminimataü pårvapakùatayodbhàvya# #
"tadvato vidhànàdã"#ti såtràntareõa  "àcàryakulàdvedamadhãtye"ti ÷rutyà sakalavedàrthaj¤ànavataþ karmavidhànàdapi liïgàt karmàïgamàtmavidyeti svayaü yuktyantaramudbhàvya  "adhikopade÷ànna bàdaràyaõasyaivaü taddar÷anàdi"ti siddhàntamupakùipya  "adhyayanamàtrasya ÷ràvaõàdadhyayanamàtravataþ karmàdhikàro natvarthaj¤ànavata ityuktatvàt nàrthaj¤ànaprayuktamadhyayanamiti spaùñamevàvagamyate /
#
"adhyayanamàtravataþkarmàdhikàra ityadhyavasyàmaþ" iti bhagavatpàdabhàùyàdikamapyatra pramàõam /
vàcaspatimi÷ràdibhirapyayamarthaþ samyagupapàdita iti tata eva draùñavyam /
eva¤càrthavàdaviùaye svàdhyàyavidhitaþ phalavadarthaparyavasànàlàbhàt teùàü vidhyudde÷àkàïkùànutthànàt na parasparàkàïkùàyà vidhyarthavàdayorekavàkyatvàm, kintu raktaþ paño bhavatãtyatra kevalaraktapadàkàïkùayeva vidhyudde÷amàtràkàïkùayàr'thavàdànàü tadekavàkyateti bhàùyànuyàyã sugamaþ panthà iti ---#niråpayanti   //
#
paramàrthatastu --# adhãtena svàdhyàyenaivàrthaj¤ànaü saüpàdayet iti niyamavidhirevàtra vivakùitaþ; nàpårvavidhiþ, yena tatràdhyayanavidhivyàpàravaiphalyamà÷aïkyeta /
adhyayanasaüpàditaràjasåyàdyarthaj¤ànasyàpi bràhmaõànàü yàjanàdàvupayogo vidyate /
anyeùàü tu bràhmaõàdimàtràdhikàrikakarmàvabodhàdikamadçùñàrthaü bhaviùyatãti na kçtsnàdhyayanàbhàvaprasaïgaþ /
vedabhàùyodàhçtaü tu vacanaü pårvapakùiõo na siddhàntavighàtàyàlaü bhavati /
sàdhitaühi tatraivàrthaj¤ànàrthatvamadhyayanasyeti taddar÷inàü vi÷adameva /
pitràdyupade÷ajanyàrthaj¤ànenatu na kratvadhikàrasiddhiþ; niyamavidhyà÷rayaõàt /
tattadvàkyàdhyayanasamanantarasajàtàpàtaj¤ànena vi÷iùya tattadarthaj¤ànodde÷o 'pi saübhavatyeva /
eva¤ca prayojanavadarthaj¤ànàrthamevàdhyayanamatra vidhãyate /
nahyanyathà vedavàkyànàü sarveùàü dharmapràmàõyaü nirvahati /
bràhmaõena niùkàraõa ityatra tu na j¤ànavidhiþ; j¤ànasya vastutantrasyàvidheyatvàt, bhavadupapàditarãtyà pitràdyupade÷ata eva saüdhyopàsanàdàvivàrthaj¤ànasya kratuùvapi pràptyà ùaóaïgàdhyayanasyàpi vihitatvena sarveùàmapi gçhãtapadatadarthasaïgatikatvàva÷yakatvena "sthàõurayaü bhàrahàraþ kilàbhådi" ti ni÷cayàtmakaj¤ànasyàpi pràptatvenaca vicàravidherapyayogàt /
niyamavidhinàtåpapattiþ svàdhyàyavàkye 'pi saübhavatãti tatraiva vicàravyàpàro 'pi /
kevalàdhyayanasyànadhãyànà vràtyà bhavantãtyanenaiva pràptatvàt /
j¤eya÷ceti adhyayanavidhyapekùitetikartavyatàsamarpaõàrthameva natu adhyayanasyàrthaj¤ànaprayuktatvaü vàrayati /
athavànuvàda evàyamiti pa÷yàmaþ /
"tena kimityapekùite yacchakyateityupabandhàt akùaragrahaõamityàpatati /
tasyàpyapuruùàrthatvàttena kimiti padàvadhàraõamityupatiùñhate /
tenàpi padàrthaj¤ànaü tena vàkyàrthaj¤ànantenànuùñhànamanuùñhànana svargàdiphalapràptirityetàvati niràkàïkùãbhavati" ityàdibhirvàkyairvàrtikakàrà hi kaõñhata evàrthatvaj¤ànàrthamadhyayanasya natvakùaràvàptyarthatvamiti pratipàdayanti /
arthaj¤ànàrthatvapakùe 'pi kalpasåtràdisàrthakyaü kalpasåtràdhikaraõàdau vyaktam /
÷eùatvàtpuruùàrthavàda iti arthaj¤ànàrthatvapakùameva jaiminisaümatamanuvadan bàdaràyaõo 'pi atra hastàvalambayati /
adhyayanamàtravata ityatropaniùadaü÷amàtrer'thaj¤ànànapekùà bodhyate, natu arthàvabodha iti spaùñameva tasminneva såtre bhàùyabhàmatyàdiùvarthaj¤ànàrthatvapakùa eva samyagupapàdita ityahosvàsinaiva svàïgulicchedaþ /
eva¤càrthaj¤ànàrthatvapakùa eva sakalapràmàõikamãmàüsakasaümato nàkùaragrahaõàrthatvapakùaþ /
anyathàr'thaj¤ànànantaraü snàne 'dhãtya snàdyàditi kramavirodhàpatteþ /
nahyanyathàr'thavàdànàü prà÷astyalakùakatvamupapadyate /
raktapañanyàyastu bhàùye nirarthavàdasthala iva vidhereva prà÷astyalakùakatva÷aïkàniràsàrtha ityàdi vàrtikàdau spaùñamiti arthaj¤ànàrthatvamevàdhyayanasya svàdhyàyavidhinà bodhyate iti nyàyasudhàbhàññadãpikàdikçtàü hçdayam -- #
iti  //
etena---.# adhyayanavidherakùaragarhaõaparyantatvamevetise÷varamãmàüsàdisiddhànto 'pi -- #
paràhataþ;# vàrtikàdivirodhàt /
vicàrànityatvàdyàpatte÷ceti mantavyam. #
<B1># svàdhyàya1sya karmatvàbhidhànàt /
ata÷ca jij¤ànàdhigaraõãnàntarãkàrye svàdhyàyàrthasya prayojanavattvasiddhau tàtparyagrà2 hakava÷ena lakùaõà arthavàdeùu lakùaõãya÷càrthaþ sannihitavidhiniùedhàpekùitatvàt stutinindàråpaþ /
#
tathàhi -- liïàdyartho loke puruùà÷ayaþ /
vede tadabhàvàlliïàdi÷abdaniùñha eva ka÷ciddharmaþ /
vàcyatàvacchedakaü# <B2> #
(adhyayanasya svavidhiprayuktatvopasaühàraþ) # #
adhyàpanasyeva vidhyabhàve tatprayojakasvàdhyàyàdhyayanàsaübhavàt upanãtasya prayojanavadarthaj¤ànàrthaü svàdhyàyàdhyayanavidhinà adhyayanaü prayujyata iti siddhe arthavàdeùu ÷akyàrthamàdàya tadasaübhave yàvatsaübhavaü prayojanavattvalàbhàrthaü lakùaõàdhyàhàràdi kçtvà dharmàdharmaprayojakatvaü nirvàhyam iti #//
(ekavàkyatvànupapatterlakùaõàbãjatvaniràsaþ) tàtparyagràhakava÷eneti /
etena -÷akyàrthànvayena vidhyekavàkyatvàsaübhave tadanurodhena prà÷astyàdilakùaõà, tayà ekavàkyatvamityanyonyà÷rayàpattiþ - parihçtà ; tàtparyagràhakava÷ena tadaïgãkàre ekavàkyatvànupapatteratra bãjatvàbhàvàdityarthaþ  //
(liïarthabhàvanàyà loke puruùà÷ayatvasamarthanam)   #
sannihitàvidhiniùedhàpekùitaü arthaü lakùayituü vidhiniùedhàrthakathanavyàjena lakùaõãyàrthàpekùàü dar÷ayati - tathàhãtyàdinà /
liïloñtavyàstàvadaj¤àtabhàvanàj¤àpakàþ tadanuùñhàpakà÷rca /
bhàvanà ca bhàvyate 'nayeti vyutpattyà anyabhavànukålo dhàtvarthàtirikto vyàpàraþ ; yajetetyàdi÷ravaõottaraü yàgànukålaü vyàpàraü kuryàdityàdiråpeõa bhàvanàviùayaj¤àtaj¤àpanasya pravartanàparaparyàyànuùñhànsaya ca pratãteþ /
ataeva bhàvanàvidhàyakatvena mukhyaü vidhitvaü liïàdãnàü, tadyutànàü svargakàmo yajetetyàdivàkyànàü aj¤àtabhàvanàü÷atrayaj¤àpakatvàdvi÷iùñabhàvanànuùñhàpa- katvàdvidhitvavyavahàraþ, tatràvàpodvàpàbhyàü àcàryaprerito 'haü# #
gàmànayàmi matpravçttyanukålavyàpàravànayaü ityàdivyavahàràt pravçttyakålavyàpàre ÷aktirliïàdãnàm /
saca vyàpàro gurvicchayàhaü pravçtto na tu svecchayeti vyavahàralloke icchaivetayabhipràyeõàha - làke puruùà÷aya iti  #//
(lokavedasàdhàraõyeneùñasàdhanatvamabhidhà và bhàvaneti maõóanapàrthasàrathimataniråpaõam) apauruùeye vede 'pi matpravçttyanukålavyàpàravànayaü vidhiriti vyavahàràt teùàü ca vidhyàdãnàü acetanatvena tàdç÷ecchàyà asaübhavàt yàgàdigateùñasàdhanatvasya pravçttyanukålatvena j¤àtatvàttasyaiva pravartanàtvena råpeõa bodha iti maõóanami÷ràþ /
pàrthasàrathistu ùaùñhàdyadhikaraõe vede ÷abdakartçkasya arthapratipàdanaråpasya vyàpàrasya pravartanatvamityàha  //
#
(vidhij¤ànameva bhàvaneti keùà¤cinmatam) # #
asmin mate ko 'sau vyàpàraþ /
ityapekùàyàü kecidàhuþ - pravartanàdiþ pravçttiheturvyàpàraþ vidhi÷abdasya càkhyàtatvena da÷alakàrasàdhàraõenopàdhinà puruùapravçttiråpàrthabhàvanàü prati vàcakatvam /
tajj¤ànahetutvamiti yàvat /
sà ca j¤àtaivànuùñhàna÷akyeti taddhãhetorapi ÷abdasya taddhetutvaü paramparayà bhavatyeva /
tatra ca vidhi÷abdasya puruùapravçttiråpabhàvanàj¤ànaheturvyàpàraþ tadvàcaka÷aktimattayà vidhi÷abdaj¤ànaü sa eva ca tasya pravçttiheturvyàpàra iti# #
pravartanàbhidhànãyakaü labhate /
j¤ànadvàreõaiva ÷abdasya pravçttijanakatvàt j¤ànajanakavyàpàràtiriktavyàpàrakalpane mànàbhàvàt /
j¤ànajanaka÷rca vyàpàraþ tasya svaj¤ànaü ÷aktij¤ànaü ÷aktivi÷iùñasvaj¤aj¤anaü ca /
tatràdyayoranyatarasya ÷abdabhàvanàtvaü, tçtãyasya tu tatra kara#õatvamiti vivekaþ /
evaü sthite niyamena vidhinà svaj¤ànaü janyate pravartanàtvena abhidhãyate 'pãti vidhij¤ànameva ÷àbdabhàvanà - iti //
(bhàvanàyà iùñaphalatavàbhidhànam arthabhàvanàbhidhànànukålà÷aktiþ, alaukikadhamraeva ca ÷àbdabhàvaneti bhàññabhàskaràdimataniråpaõam)  #
bhàññabhàskare# tu - 'aü÷atrayavi÷iùñabhàvanàpratipàdanaü càsya vyàpàraþ /
tatra yadi bhàvyàü÷e puruùàrtha upanãyate tatastatpratipàdanaü pravçttiheturbhavati nànyi.a (?) ; tena ÷abdakartçkasyàrthapratipàdanaråpasya vyàpàrasya pravartanàråpatavaü saüpàdayituü tadviùayãbhåtayàyà bhàvanàyàþ puruùàrthabhàvyatavaü ni÷rcãyate' iti tatratya÷àstrãdãpikàgranthàt iùñaphalakatvàbhidhànaü yat bhàvanàyàþ sarvatra vede ÷abdabhàvanà lokeca yà pratãyata itipravçttiråpàrthabhàvanàyà iùñaphalatvàbhidhànaü vidhi÷abdagataü saiva ÷abdabhàvanà pravartanàtvena vede liïàdyartha ityuktam //
aü÷atrayavi÷iùñabhàvanàpratipàdanaü càsya vyàpàra ityukterarthabhàvanàbhidhànànukålà ÷aktireva pravartanàtvena vede tadartha iti tu påjyapàdàþ prakà÷akàrà÷rca /
taduktamàcàryaiþ 'abhidhàbhàvanàmàhuranyàmeva liïàdayaþ /
arthàtsà bhàvanàtvanyà sarvàrthà teùu gamyate' iti  //
sarvamate 'ti parasparaü vinigamanàvirahasya sphuñatvàlloke 'pi tathàtvàpatteþ këùteùu vinigamanàviraheõa kalpyamanyat sidhyatãti nyàyena atirikto vidhi÷abdaniùñho 'laukiko dharma eva pravartanàtvena vede tadartha iti nyàyasudhàkçnmatameva yuktamityabhipretyàha - ka÷rciditi /
anena alaukikatvamuktam /
evakàreõa ca matàntaraniràsaþ //
#
<B3># #
(1)# #
F.N.# #
karmatvenaca svàdhyàyasya saüskàryatvàvagamàt saüskçtasyaca tasyàrthaj¤ànaviniyogasyàrthasiddhatvàdyuktaü svàdhyàyapadenàrthaj¤ànasàdhanasvàdhyàyalakùaõam /
pårvasmiü÷ca pakùe saktuvadvipariõàmena matvarthalakùaõayàca svàdhyàyavi÷iùñàdhyayanenàrthaj¤ànaü bhàvayediti vàkyàrtho 'vagantavyaþ /
tavyapratyayastvaupacàrikaü karmatvamavagamayati /
adhãtena svàdhyàyenàrthaj¤ànaü bhàvayediti tu paryavasitàrthaþ /
sàmnàstuvãtetyatra çksaüskàrakatayà vacanàntareõàviniyoge 'pi yathà tatsaüskàratà svàbhàvikã na hãyate, tathàtràpãtyàdinyàyaratnamàlàyàü spaùñaü#.  #
(2) ÷àbdabodhatvàvacchinnaü prati tàtparyaj¤ànasya kàraõatvàt svàdhyàyavidhireva sakalasya vedasya prayojanavadarthatàtparyagràhaka iti bhavadevaþ /
tàtparyaj¤ànasya ÷ukàdivàkye vyabhicàràcchàbdabodhatvàvacchinnaü pratyakàraõatvena lokataþ pårvaü ÷àstrapravçttyà prayojanavadar#thàvagama iti kaustubhakàràþ.  <B1> #
cobhayasàdhàraõaü vyàpàratvaü, natu pravçttinivçttiprayojakatvamapi;# tasyànyalabhyatvàt /
tatra na¤o 'bhàve  àkhyàtàrthapravçttiprayojakatvaü, #
<B2>#  (alaukike ÷abdadharme ÷aktigrahopapàdanagranthaþ) nanu ya eva laukika÷÷abdàsta eva vaidikàþ ya eva teùàmarthassa evàmãùàmartha iti nyàyàt loke vidhi÷abdasya yatra ÷aktirgçhãtà, vede 'pi tadarthakenaiva bhavitavyam /
loke ca preùaõàdipuruùadharmavàcitvaü këptamiti vede tadabhàvena ÷aktigrahàbhàve kathamalaukikadharmopasthitirityà÷aïkàniràkaraõàyàha - ubhayasàdhàraõamiti /
pravartanà hi pravçttyanukålo vyàpàraþ /
tatra loke àvàpàdedvàpàbhyàü vyàpàratvenaiva sakhaõóenàkhaõóena và ÷aktigrahàt yaddharmàvacchinne yasya ÷abdasya ÷aktigraho jàtaþ, taddharmaprakàrake bodhe tena ÷abdena janite sati taddharmà÷rayavyaktãnàü vi÷eùyatvànupapattau aprasiddhavyaktimàkùipyaiva bodhaþ paryavasyatãti /
apårvàtmakakàryavidhyarthavàdimate loke prasiddhasya nyàråsya pàrthasàrathimatecokta÷abdabhàvanàyàmapyava÷yasaücàraõãyasya alaukikapreraõàvàdimate yojanena tadupapatterityarthaþ  //
àkhyàtàrthapravçttãti. /
eta¤ca da÷alakàravçttyàkhyàtatvaråpaü latvaü ÷aktatàvacchekãkçtya pravçtteranyalabhyatvopapàdanaü paramatàbhipràyeõeti àkhyàtàrthetyanena såcitam //
#
(àkhyàtatva÷aktatàvacchedakatvakhaõóanena tibàditatvavyavasthàpanam) # #
samutetu tadaü÷e ÷aktatàvacchedakabhedena nànyalabhyatvaü pratipàdyate, kintu da÷alakàrasàdhàraõàkhyàtasàmànyàrthakatibàdipçthak ÷aktimàtreõa /
ataeva àkhyàtatvaü tibàdyàde÷eùveva vartate ; tacchravaõa evàkhyàtamiti pratãteþ /
bhàvanàpravartanàdãnàü tattadàde÷ebhya eva tibàdibhya upasthitestattadàde÷atvameva ÷aktatàvacchedakam, natu da÷alakàravçttilatvaråpamàkhyàtatvam ; àde÷aiþ lakàropasthitimantaràpi tattadarthopasthiteranubhavasiddhatvàt, yathàkatha¤cidupasthàpitalakàràdapi tadvodhàpatte÷rca /
nàpyàde÷opasthàpitaü tat ; ÷atç÷ànajàde÷opasthitàdapi tasmàttadbodhàpatteþ //
naca aneka÷aktatàvacchedakasvãkàre gauravam ; pratãyamànàrthànurodhena gauravasyàpi pràmàõikatvàt, anyathà ghañapañàdigatadravyatvasyaiva laghubhåtasya ghañapañaråpàrtha÷aktatàvacchedakatvàpatteþ, vàriõãtãkàràde÷asya ràmàvityàdau svàtantreõàrthabodhakatayà këptaukàrasmàrakatayà bodhakatavavadiha lakàrasya svàtantreõàrthabodhakatvasyàkëpte÷rca /
ataþ ÷råyamàõatadàde÷atvameva ÷aktatàvacchedakam /
ataeva pacatãti samabhivyàhàre ti ityetanmàtrasyaiva bhàvanàvartamànakàlaikatvàdiråpanànàrthakatvam, pacediti samabhivyàharo t ityetanmàtrasyaiva pravartanàbhàvanaikatvàdiråpanànàrthakatvam, evamanyatràpi /
iùñasàdhanatvakçtisàdhyatvabalavadaniùñànanubandhitvaråpavidhyarthatriyavàdimate padàrthatrayabodhavat puùpavantapade pçthak÷aktikalpanena padàrthadvayabodhavadihàpyanekàrthasya bodhaþ, natvetàvatà pravartanà÷aktatàvacchedakaü liïtvàdikam ; pårvanyàyena tadupasthitiü vinàpi bodhasyànubhavasiddhatvàt #//
(àkhyàtatva÷aktatàvacchedakatve bhàññàlaïkàramataniråpaõam) yattu - bhàññalaïkàrakçtà bhàvanàyà dhàtuvàcyatve anekavarõasamudàyàtmakeùu dhàtuùu dhàtutvajàterasaübhavàt tattaddhàtutvasya ÷aktatàvacchedakatvasvãkàre gauravàpatteþ yàgadànàdi÷abdebhyo 'pi tatpratãtyàpatteþ àkhyàtàntadhàtuvàcyatvasvãkàre ca làghavàdàkhyàtavàcitvevàïgãkartumucitam ; àkhyàtatvaü na tàn sadà bodhayanti, nàpyakàràdipadopasthàpitàþ, ÷rautalipyanyapadajanyopasthitereva teùu ÷abdeùu tattadarthabodhànvayaphalopadhànàvacchedakatvàt, tathà 'laþ karmaõã'tyàdervedàïgàntaþ - pàtitvena vaidikaparigçhãtapàõinãyavacanatvàcca latvena ÷aktigrahe jàte 'pi tibàdyàde÷ajanyopasthitereva phalopadhànàvacchedakatvàt na svaråpeõoccàritàt ÷atç÷ànajbhyàü svàritàdvà lakàràt bhàvanàpratãtyabhàvo doùàya  //
naca - svayama÷aktàþ ÷akta÷abdàntarasvaraõena arthabodhanàrthaü prayuktàþ a÷aktijatvena kai÷rcidyavahçtàstibàdayaþ kathaü nà÷aktijagàvyàditulyàþ syuriti - ÷aïkyam, svasamabhivyàhàre svopasthityanapekùagavàdismaraõenàrthabodhakatvena gàvyàdãnàma÷aktijatvaråpàpabhraü÷atvepyatra tadasaübhavàt /
nahi gàvyàdi÷abdopasthitimanapekùya gavàdãnàmiva tibàdyupasthitimanapekùya lakàrasyàrthabodhakatvamasti /
yena tadvadevà÷aktijatvaü tibàdiùu vaktuü ÷akyeta /
yadyapyaukàrasyàsti svàtantreõa bodhakatvam ; tathàpi tatra svasamabhivyàhàre àde÷asmàritasyaiva tasya bodhakatvàt /
ataeva pårvoktàpabhraùñatvàbhàve svasamabhivyàhàre svopasthityanapekùàrthaübodhaka÷abdasmaraõaü vinaivaþ yaþ÷abdo yamarthaü bodhayati sa tatra sàdhuriti sàdhutvalakùaõasatvàt gavàdãnàmiva tibàdãnàü sàdhutvaü niràbàdhamiti latvameva sàdhàraõaü bhàvanà÷aktatàvacchedakam /
pravartanàyàstu asàdhàraõaü liïtvaü - #
ityuktam  #//
<B1> #
tatsarve tu tadarthapravçttyabhàvaprayojakatvaü saüsarga iti vi÷eùaþ /
prayojakatvaü càtra pravçttitadabhàvakàraõãbhåte-# <B2> #
(àkhyàtatva÷aktatàvacchedakatvaparabhàññàlaïkàrasiddhàntakhaõóanam) # #
tanna; anekavarõasamåhàtmakadhàtutvajàtau pramàõàbhàvena dhàtutvena råpeõa bhàvanàyà dhàtvavàcyatvavat latvasyàpyanekasya jàtiråpatve mànàbhàvàt tadvàcyatvasyàpyanupapatteþ, àkhyàtàntadhàtuvàcyatvapakùe 'pi làghavàdàkhyàtavàcyatvàpàdanavattibàdivàcyatvameva yuktamityàpàdanasya bhavanmate 'pyàpatte÷rca /
'laþ karmaõã' tyàdisåtre da÷ànàmapi lakàràõàü latvena saügrahàt latvaü nàmàkhaõóopàdhiråpamastãti cet, 'bhåvàdayo dhàtava' ityatra bhåvàdãnàmapi# #
dhàtutvena saügrahàt tasyàpyakhaõóopàdhiråpasya dhàtutvasya ÷aktatàvacchedakatvasvãkàre bàdhakàbhàvena tadvàcyatve 'pi bàdhakàbhàvaþ /
tibàdyàde÷ànàü àde÷ilakàropasthitiü prati kàraõatvakalpanàyàþ bhàvanopasthitiü prati ca tibàdyàde÷agatànanta÷aktibhramàõàü kàraõatvakalpanàyà÷rca gauravagrastatvena tadapekùayà bhàvanàdyupasthitimàtraü pratyeva teùàü kàraõatvakalpane làghavàcca, kartçkarmàdiråpa÷akyàrthaniråpitatvena vyàkaraõàt pratãyamànasya latve ÷aktatàvacchedakatvasyàntato gatvà tavàpi heyatvàcca, latvaråpàkhyàtatvasya bhàvanà÷aktatàvacchedakatve 'laþkarmaõã'tyuna÷àsanasya pramàõatvenopanyasanasya sakalapårvottaragranthaviruddhatvenopahàsàspadatvàcca, bhavadupapàditapårvottàpabhraùñatvasàdhutvalakùaõayordvirephàdipadeùu avyàptyativyàptidåùaõagrastatvàcca /
ato na latvaü ÷aktatàvacdedakam, apitu tattadàde÷atvameva ; tairevapacati 'pàkaü karotã'ti vivaraõe dhàtvarthavyatiriktatvena pratãyamànàyà bhàvanàyàþ pratãteþ /
sàca yatnàrthakena vyàpàrasàmànyàrthakena và karotinà vitriyamàõatvàcca yatnaråpà vyàpàrasàmànyaråpà veti matabhedo bhàññarahasyàdau draùñavyaþ #//
(bhàvanàdyaü÷e laóàdãnàü pçthak÷aktikalpanàniråpaõamanyalabhyatvoktes - saüsargàbhipràyatvavarõanaü ca) naca - pravartanàbhàvayorbhinna÷aktatàvacchedakàbhàve kathamanyalabhyatvoktiþ påjyapàdànàm ? iti - vàcyam ; bhàvanàdyaü÷e laóàdyàde÷ànàü pçthak÷akteràva÷yakatvàt, tathaiva pçthak÷aktyà liïàde÷airapi bodhasaübhavàt, vi÷iùña÷aktikalpane gauravàt, prayojakatvàdisaüsargàbhipràyeõaivànyalabhyatvasyopapàdanãyatvàt /
anyathà tibàdyàde÷opasthàpitasyeva liïàderliïtvàü÷e pravartanàvàcitvaü, teùàmevàde÷avi÷eùàõàü sàkùàt bhàvanàvàcitvamityeva vaiùamyeõànyalabhyatvopapàdane pravartanàvadaikaråpyeõaiva sarvatraivàdopasthàpitalatvaü ÷aktatàvacchedakãkçtya bhàvanàvàcyatvopapattergurubhåtatvena latvasya ÷aktatàvacchedakatvadåùaõena àde÷avi÷eùàõàmeva bhàññarahasyàdau atra ca bhàvàrthàdhikaraõe sthàpitasya ÷aktatàvacchedakatvasya niryuktikatvàpatteþ /
ato laóàdisàdhàraõa÷aktayantareõaiva tallàbhe na pravçttiprayojakavyàpàratvaü gurubhåtaü ÷akyatàvacchedakamaïgãkçtya vi÷iùñàrthe ÷aktikalpanaü yuktamityevaüvidhayà saüsargàü÷a eva anyalabhyatvopapàdanaü yuktam  //
#
(àkhyàtàrthapravçttiprayojakatvaü saüsarga iti bhàññadãpikàvàkyasya bhàvanàmukhyavi÷eùyatvenàvirodhopàdanam)#  #
saüsarga iti /
ida¤ca saüsargopapàdanaü liïarthasyecchàdeþ kàlàde÷rcaikakàryakàraõabhàvànurodhena pravçttàveva svaviùayaj¤ànajanyànumitijanyatvatàdç÷aj¤ànajanyànumiti prayojyàbhàvapratiyogitvasaüsargeõa prakàratayànvayasya målakçtà tatra tatropapàditatvàt samànasaüvitsaüvedyatvena yatpravartanàdiråpàrthe pravçttinivçttiprayojakatvamarthàtsaüsargavidhayàgataü tadàdàya j¤eyam, natvetàvatà pravçttiü prati pravartanàyà vi÷eùyatve tàtparyaü påjyapàdànàm #//
(bhàvanàmukhyavi÷eùyatvavyavasthàpanam) "bhàvapradhànamàkhyàta" miti smçtyà anekeùvàkhyàrtheùu madhye kasya pradhànyamityapekùàyàü parisaükhyàrthe pravçttayà bhàvanàvi÷eùyatvasyaiva laóàdisàdhàraõasyaikakàryakàraõabhàvalàghavasahakàreõa pratãtestadvi÷eùyatvasyaiva yuktatamatvàt, karaõaphalaniråpitapravçttivi÷eùyatve upasthita eva pravartanàniråpitatvamàtrakalpane làghavàcca /
yathàhuþ - 'pratyayàrthaü saha bråtaþ prakçtipratyayau yadà /
pràdhànyàt bhàvanà tena pratyayàrtho 'vagamyate /
tathà kramavatornityaü prakçtipratyayàü÷ayoþ /
pratyaya÷rutivelàyàü bhàvanàtmàvagamyate' iti  //
#
(pravartanàmukhyavi÷eùyatvamatopapàdanam) # #
yattu - atra bhàññàlaïkàrakçtà prakçterliïàdyarthe prakàratvenànvayàrthaü liïtvàvacchinna÷aktiviùayatavameva pravartanàvadàva÷yakam ; anyathà àkhyàtatvàvacchinna÷aktiviùayatve laóàdiùviva tasyàþ pràdhànyàpattiriti matamupapàdya ekapratyaye dvirbhàvanàbhidhàne 'tigauravàt sarvàkhyàteùu dhàtvarthaniråpitabhàvanàpràdhànyakathanena smçtyupapatteþnirapekùa÷akyatà÷àlinyorvidhibhàvanàyoryugapadeka÷abdo- pasthàpitayossaükhyàkàrakanyàyenaikavi÷eùyatve 'va÷yavàcye målopanyastapratãtimanusçtyàkhyàtàrthasya liïarthaü prati prakàratvaucityàcca /
nahi# puùpavantàdipadaü prati såryàcandramasoriva militayorvidhibhàvanayoþ ÷akyateti vaktuü ÷akyam ; laóàdiùu bhàvanàyà apratãtiprasakteþ /
#
nàpyanekàrthàkùàdipadamivobhayapratyayaü pratyayaþ krameõa janayati /
nàpyeka÷eùavalluptàneka÷abdasahitaþ, yena tattaddçùñàntena anvitàbhidhànaü tayoþ prasajyeteti dåùitam #//
<B1> #
ùñàniùñasàdhanatàj¤ànajanakaj¤ànaviùayatvam /
abhàvakàraõatà ca yogakùemasàdharaõã /
tattvaü ca pravçttisàmagrãvighañakatvamityanyatra vistaraþ /#
<B2> #
(pravartanàmukhyavi÷eùyatvakhaõóanam) #  tadayuktam, #
ekapratyanena ÷aktatàvacchedakabhedena dvirabhidhànasyeva ÷aktatàvacchedakaikye 'pi dvirabhidhàpane bàdhakàbhàvàt, pratyutaikaikàde÷ebhyaþ samakàlapratãyamànànekàrthànàü tattatsthànigatalatvaikavacanatvàdyanekopasthitisàpekùatva kalpane tattatkàryakàraõabhàvakalpanàgauravasya bhavanmata evàpatteþ /
lañtvasyàpi jàtiråpatavàsaübhavenàntato gatvà laóàdida÷akànyatamatvasyaiva vaktavyatvàdvartamànakàladibodhàrthaü tibàdyàde÷airlañtvena råpeõa laóupasthiteràva÷yakatvena tata eva bhàvanopasthiterapi anubhavasiddhàyà avarjanãyatvàt, tadatiriktalatvasya ÷aktatàvacchedakatvakalpana eva atigauravàpàtàcca, kevalaü prayuktebhyo divàkarani÷àkaràdi÷abdebhyaþ parasparanirapekùatayà tattadarthapratãtyà pçthagarthavàcitve 'pi puùpavacchabdànmilitayostayorarthayoþ pratãtyà militàrthavàcitvasya tacchabda iva laóàdiùu kevalaü bhàvanàpratãtàvapi liïàdiùåbhayàrthasyaiva pratãtyà liïàdiùvapi tàdç÷àrthavàcitvasya kalpane bàdhakàbhàvàcca, eka÷aktatàvacchedakàvacchinnenaiva liïà balavadaniùñànubandhitveùñasàdhanatvakçtisàdhyatvàdi råpàrthànàü pratyekamabhidhànasya tàrkikàdibhiþ svãkàràcca, dhàtvarthaniråpitapràdhànyamàdàya bhàvapradhànamitismçtyupapàdane tàdç÷àrthasya subarthavat 'prakçtipratyayau pratyayàrthaü saha bråtaþ tayostu pratyayaþ pràdhànyena'ti smçtyaiva siddhatvena vi÷eùata àkhyàtapuraskàreõa bhàvanàpràdhànyakathane smçtyanatarasya vaiyarthyàpatte÷rca, matpravçttyanukålavyàpàravànayamitivadàcàryaniùñhavyàpàrajanyapravçttimànahamiti pratãterapi pravartanàsàdhakatayà målapratãtyavi÷eùàt tadanurodhena pravartanàsàdhakatayà målapratãtyavi÷eùàt tadanurodhena pravçttivi÷eùaõakapravartanàbodhamàtreõa pravartanàvi÷eùyatvakalpanàyàü mànàbhàvàcca /
ataþ svasamabhivyàhàrasàdhàraõyena këptakàryakàraõabhàvànurodhenànyatra këptaü bhàvanàvi÷eùyatvameva yuktamiti pravartanaiva vi÷eùaõaü tasyàm /
tata÷rca pravartanàyàþ svaviùayakaj¤ànajanyànumitijanyatvatàdç÷ànumitiprayojyàbhàva- pratiyogitvasaübandhàbhyàü na¤assatve 'satvevà krameõa pravçttàvevànvayaþ /
svapada¤ca liïarthaparam /
taddhañakànumitiprakàrastu bhàññarahasyàdau draùñavyo vistarabhayànnocyate /
prayojakatvaü càtretyàdinà måler'thasiddhaü pravartanàprayojakatvamàdàyànyalabhyatvopapàdanaü kçtam,# #
natu tàtparyaviùayãbhåta÷abdabodhopayogitvena tatkathanamiti dik  //
yogakùemeti. /
alabdhakàbho yogaþ /
labdhasya paripàlanaü kùemaþ /
tathàca aniùñasàdhanatvànumityà labdhapravçttisàmagrãvighañanaü pràpayya tena siddhapravçttyabhàvarakùaõaü kriyata ityevaü abhàvakàraõatvamityarthaþ /
yadàtu bhàññasome÷rvaramatena mayaitatkartavyamiti saükalpàtmikà bhàvanàto bhinnaiva pravçttiþ, tadvàreõaiva bhàvanàyà vidhibhàvyatvamiti svãkriyate÷ tadà tasyà àkhyàtàntareùvapratãtiþ, evamevoktaü bhàvanàviveke mahàmudgalabhaññaiþ /
yadi liïaiva tatra pçthak÷aktikalpane 'pi àkhyàtàrthabhà#vanàyàü svargàdibhàvyasyeva pravartanàbhàvyàtmano 'stu vi÷eùaõatvaü pravartanàü pratãti, astu tadànyalabhyatvam /
(niùaddhasthale nivartanàpratãtiprakàràõàü niråpaõam) nanu  pravçtteràkhyàtavàcyatvenànyalabhyatvepi nivçtteranyatràpratãteþ tadaü÷e liïàdeþ ÷aktikalpanamàva÷yakamiti kathamanyalabhyatvamityà÷aïkàniràkaraõàyàha - tattva¤ceti /
ayamarthaþ - 'na kala¤jaü bhakùayet' ityàdau tàvat ÷ruto liïàdiþ na pravartanàvat nivartanàmabhidhatte, kintu na¤o dyotakatvàt na¤samabhivyàhçta eva /
tathàca na¤aþ tàtparyagràhakasya satva eva nivartanàyàü ÷aktiþ /
athavà - vyàpàratvena pravartanànivartanobhayasàdhàraõyena vyàpàramàtre liï÷aktiþ /
na¤pravçttyabhàvaprayojakatvaråpatatsaüsargavi÷eùatàtparyagràhakaþ /
athavà - pravartanàtvena pravartanàyàmeva ÷aktiþ /
na¤samabhivyàhàre nivartanàyàü lakùaõà draùñavyà /
tathàca kala¤jabhakùaõapravçttiü àkhyàtàrthabhàvanàråpàü ràgataþ pràptàmuddi÷ya liïà tannivçttiråpavyàpàraphalakavyàpàraråpanivartanà vidhãyate /
÷uddhapravçtte÷rcodde÷yatvàsaübhavàt haviràrtinyàyena dhàtvarthakàrakàdãnàü udde÷yànatargatyà kçtivi÷eùaõatvasya vyutpattisiddhatvàdvà vivakùàyàmapi kartçkarmàdikàrakaniùñhaliïgasaükhyàdivi÷eùaõànàmavivakùodde÷yavi÷eùaõa- tvàdupapannà  //
#
(na¤onivartanàbodhakatvamatatadekade÷inoþ khaõóanam) # yattu - #
kai÷rcinna¤o 'bhàvavàcakasyàpi liïàdisamabhivyàhàre sati nivartanàvàcitvam, natu liïaþ ; pravartanàvàcitvena këptasya tatràpi ÷aktikalpane gauravàt /
tathàca ràgàdyarthapràptàü kala¤jabhakùaõapravartanàü liïàdinoddi÷ya na¤à nivartanà vidhãyata iti vàkyàrthavarõanaü - kçtam, tat na ; ràgàdiniùñhapravartanàvàcitvasya loke vede vàkëptatvenànuvàdàyogàt svaniùñhapravartanàyà÷rcàpràptatvena liïàdinà ananuvàdàtç vidhàneca vàkyabhedavikalpàdyàtteþ /
etena - bhakùaõagateùñasàdhanatàyà aniùñànubandhitvena gçhãtàyàþ pravartanàtvabhrame sati liïà tàmanådya tasyà niùedho bodhyate, yadannabhojanàdàvivakala¤jabhakùaõe 'pi iùñahetutvaü pravartakatvena j¤àtaü tanna, kala¤jabhakùaõapràpyeùñasyàniùñànubandhitvàditi vàkyàrthavaõa /
naü bhàññàlaïkàrakçtoktam - apàstam ; mãmàüsakamate bhakùaõagateùñasà- dhanatvaråpapravartanàyàþ liïàdibhyaþ ÷aktigrahàbhàve kathamapyapratãteratirikta÷aktikalpane gauravàpatteþ /
ataþ pårvokta eva vàkyàrtho yuktaþ /
tena ca niùedhena nivartanàbodhe sati pravartanàviùayatvena aniùñajanakatvasyàpi bhàññarahasyopapàditarãtyànumityà bhàne ca sati balavadaniùñànubandhitvaj¤ànaråpapravçttipratibandhakaj¤ànasaüpàdanadvàrà tàdç÷apratibandhakàbhàvaråpapravçttisàmagrãvighañanena yatràpi iùñasàdhanatvabhàvànumitiþ tatra pårvagçhãteùñasàdhanatàj¤àne pràmàõyani÷rcàyakatayà pravçttisàmagrãvighañanena ca yaþ pravçttyabhàvaþ, tatpratiyogitvaü pravçttau budyate /
tathàca nivartanàyàþ pravçttàvanvaye svaviùayakaj¤ànajanyànumitiprayojyàbhàvapratiyogitvasaüsargasya saüsargavidhayà bhàne yaþ pravçttyabhàvaþ taddhañakasya eva nivçttipadàrtho, yenànyalabhyatvaü na syàditi #//
<B1> #
sa ca liïàdyartho vidhivàkye pravartanàpreraõàvidhyaparaparyàyaþ, niùedhavàkye ca nivartanànivàraõàniùedhapratiùedhàpara paryàyaþ /
iyaü ca dvividhàpi ÷àbdã bhàvanà /
tasyà÷ca bhàvyaü yathàyogaü pravçttinivçttã /
÷àbdabhàvanàj¤ànaü karaõam /
karaõatvaü càtra bhàvanàbhàvyaniùpàdakatvam /
iti-# <B2> #
(preùaõàdhyeùaõànuj¤àsvaråpavivecanam) # #
liïàdyarthapravartanà hi utkçùñasya nikçùñaü prati, sà àj¤à preùaõà iti vocyate /
nikçùñasyotkçùñaü prati# #
sà adhyeùaõà, samasya samaü prati utkarùàpakarùaudàsãnyena sà anuj¤à anumitiritica vyavahriyate /
etàdç÷avi÷eùasya prakçtànupayogàt taüvi÷eùamapahàya upayuktaü bhedavyavahàraü dar÷ayati - saceti /
÷àbdãbhàvaneti #//
(÷àbdãbhàvanàü÷atrayàpekùàniråpaõam) vedagatavidhiniùedhavàkyeùu alaukikadharmaråpàyàstasyàþ liïàdi÷abdaniùñhatvàt yadyapi yajetetyàdividhiùu niùedheùu ca ubhayavidhàyà api ÷abdabhàvanàyàþ tadviùayakapravartanàntaràbhàvena na kartavyatàpratãtiþ, yenàrthabhàvanàyà iva karaõetikartavyatayoþ bhàvyasya càpekùayànvayaþ teùàmucyeta; tathàpi adhãto vedaþ puruùasya yàdç÷amupakàraü kartuü ÷aknuyàttamupakàraü kuryàdityadhyayanavidhito 'vagamena tadvedabhàga÷aktyàlocanàyàü vidhiniùedhàü÷e tàvadãdç÷yavagatirbhavati - puïkartçkàdhyayanaviùayãkçto yajetetyàdiliïpratyayaþya svayamevàkhyàtàü÷e saübandhasmaraõena vij¤ànena và karaõeneùñasàdhanavi÷iùñàrthabhàvanàråpavàkyàrthaj¤ànaü kçtvà puüpravçttiü kuryuriti /
yadapi vàrtike etadadhikaraõe adhyayanasaüskçtaliïo vidhij¤ànene iùñasàdhanatayàr'thaü j¤àpayeyurityarthapradar÷anaü kçtam, sà pravçttiparyantaj¤àpanàråpàyàþ pravartanàyàþ bhàvye sàdhane prà÷astyecàpekùàyà abhàvàttasyàmeva tadupayogàttatparyantoktiþ /
tatra kena kathaü kimuddi÷ya pravartanà nivartanàca kartavyetyevamaü÷atravai÷iùñyena bodhita÷abdabhàvanàkartavyatàpekùàü÷atrayasamarpaõàthramucyamànàü÷atrayamadhye prakçte itikartavyatàtvena apekùitaü prà÷astyaü niråpayituü bhàvyakaraõe anuvadati - tasyà÷rceti /
samànàbhidhàna÷rutyavagatabhàvanàyà eva bhàvyatvaü yuktamiti bhàvaþ  //
#
(÷àbdabhàvanàkaraõatvaünàrthavattayà j¤àta÷abdasya kintu pravartanàj¤ànasyeti niråpaõam)#  #
atra puruùapravçttivàcaka÷aktimattayà j¤àtasya vidhi÷abdasya karaõatvam, sarvaliïjanyaj¤ànànàmàdibhåtamupajãvyaü yadayaü liï pravartanàbhidhàyãti saübandhaj¤ànaü tadeva karaõamiti matabhedaniràsàya ÷abdatadarthasaübandhànàü pravçttiü prati kàraõatvàbhàvàt viprakçùña÷abdàdyapekùayà# pratyàsananàrthaj¤ànasyaiva karaõatvaü yuktamityarthaþ /
tàdç÷aj¤ànasya pravartanàü prati svataþ karaõatvàsaübhave 'pi  #
yàgàderarthabhàvanàyàü svabhàvyasvargàdisvaråpaniùpàdakatvena pàribhàùitakaraõatvasyevehàpi tathaiva gràhyatvam ityàha - karaõatva¤ceti /
bhàvanà ÷àbdãbhàvanà, tasyà bhàvyaü puruùapravçttiþ tanniùpàdakatvamityarthaþ #//
(prà÷astyaj¤ànàdervçttyànupasthitasyàpi ÷àbdabodhaviùayatvamatam) atra ca karaõetikartavyatayoþ vidhiniùedhaj¤ànaprà÷astyàprà÷astyayorapi ÷àbdabodhe anvaya ityevaü kecidvarõayanti //
vidhi÷abdastàvat ÷ravaõenopasthàpitaþ /
tasya puruùapravçttivàcaka÷aktirapi smaraõenopasthàpità /
tadubhayaniùñhaj¤àtatà ca manaseti tanniùñhavàcaka÷aktimattayà j¤àto vidhi÷abda upasthàpita eva /
anena ca yacchaknuyàt tadbhàvayediti svàdhyàyavidhitàtparyàt ÷abdàtiriktenopasthàpitamapi ÷àbdabodhe bhàsata eva /
yathà jyotiùñhomàdinàmadheyam /
yathà và liïgaviniyojyo mantraþ /
taduktamàcàryairud..bhidadhikaraõe (?) - anupasthitavi÷eùaõà vi÷iùñe buddhirna bhavati, natvanabhihitavi÷eùaõeti /
evamarthavàdànàmupasthitiþ ÷rotreõa prà÷astyasya tu taireva lakùaõayà tadubhayaniùñhaj¤àtatàyàstu manasetyarthavàdaiþ pra÷astatvena j¤àtvetãtikartavyatànvayo 'pi upapanna eveti  //
#
(karaõasyànanvayaþ itikartavyatàyàstvanvaya iti svasiddhàntaþ)#  #
vastutastu - vçttyopasthàpitàrthasyeva parapadàrthànvayabalàdeva sarvatrohàdiùu padakalpanàyàþ svãkàràda÷àbdasyànvayànupapatteþ karaõasya karaõatvena vyavahàramàtram, natvanyatra yaprakàratayà tasyànvayaþ /
evaü prà÷astyàprà÷astyayorevàrthavàdàdilakùitayorvçtyupasthàpitatvàdanyatra j¤ànadvàrànvayaþ, tathàca prà÷astyàprà÷astye eva svaråpeõetikartavyatetyabhipràyeõàha - stutinindeti /
nanu vidhita eva samãhitasàdhanatàj¤ànàt pravçttisiddherniùedhata eva aniùñasàdhanatàj¤ànànnivçttisiddheþ prà÷astyàprà÷astyoþ kvopayogaþ ? tathàca àbhyàmevaitadubhayasiddhestadubhayavaiyarthyamityaha àha -# stutinindàj¤ànasyahãti //
#
<B1># kartavyatà ca yathàyogaü stutininde /
stutinindàj¤ànasya hi pravçttinivçttiprayojakasahakàritvaü #
rucyarucyutpàdanadvàrà lokasiddham /
stutinindàpadavàcye prà÷astyàprà÷astyàparaparyàye balavadaniùñànanubandhitvànubandhitvayogya1tvaråpe /
te ca yathàyogaü# <B2> (stutinindayorj¤ànadvàrà pravçttyupayoganiråpaõam)   #
"iyaü gauþ kretavye"tyataþ samãhisàdhanatàvagatyà prarocite 'pi gokraye vyayàyàsadar÷anàt pravçttipratiùedhakàmasya puüsastato bhavati sthagitatà /
bahukùãràdiguõakathanena tu sà nivartate ityanubhåyamànasthagitatànivçttijananadvàrà tajj¤ànasyopayogaþ /
taduktam - 'nahi tatkaraõaü loke vede và ki¤cidãdç÷am /
itikartavyatàsàdhye yasya nànugrahàrthità' iti //
eva¤ca vidhiniùedhàbhyàü pravçttinivçttyorjanane sahakàrãdamubhayamiti na tayorvaiyarthyamiti bhàvaþ /
yat j¤ànaü rucyarucyutpàdanadvàrà pravçttinivçttyupayogi, tajj¤ànaviùayaü durniråpamityuktam /
tatparihàràrthaü parairniruktaü prà÷astyamaprà÷astyaü ca na saübhavatãti dyotayan svayaü tatsvaråpanirvacanavyàjenàha - balavadaniùñetyàdinà /
vidhiniùedhàbhyàü hi iùñàniùñasàdhanatvàkùepàt pravartyanivartyayoþ pravçttinivçttihetubhåteùñàniùotpattàvapi tàtkàlikeùñàniùñasàdhanatvasyàpi pratyakùeõàvagamàt dveùotsàhasaübhavena pravçttivçttyabhàvaprasaügàt tadapanàyakàpekùàyàm loke tadapanaya÷aktitvena bahukùãrà sadapatyà jãvadvatsà, ata iyaü gauþ krayyeti samabhivyàhàre 'vagatasya stutinindàj¤ànasyànugràhakatvaüparikalpråte, stutinindayo÷rca rucidveùotpàdakatvaü pratyakùasiddham /
tayo÷rca pratipàdakàpekùàyàü phalàdipratipàdakatvena ca nivçttàpekùàõàü phalapadaghañitapadàdãnàü tatkalpane gauravàpatteþ tadapekùayà yaprayojanàpekùiõàü arthavàdànàmeva tallakùakatvaü kalpyate /
stutininde evaca prà÷astyàprà÷astyàparaparyàye #//
(guõadoùayoþ prà÷astyàprà÷astyaråpatvaniråpaõam) tacca guõavattvaü doùavattvaü ca /
yathàca j¤ànajananasvabhàve ÷abde j¤ànagatayàthàrthyàtmakàti÷ayaprayojakàptoccaritatvàdidharmaþ parairguõa ityucyate, evaü phalagatakùipratvàdyati÷aye prayojakaü vidheyagàmi kùipradevatàkatvàdi guõapadena vivakùitam /
tenaiva råpeõa taü taü guõaü vidheyagàminaü arthavàdo bodhayati /
÷akyate ca vaktuü udumbaratavaparõatàdivi÷iùñaü kàùñhaü pàpa÷rlokà÷ravaõàdivi÷iùñaü kratuphalaü janayatãtyevaü kecidàhuþ  //#

(pårvamatakhaõóanam).#  tadayuktam ; tathàtve tàdç÷aguõànàü ÷aktyaiva pratipàdanàt làkùaõikatvànupapatteþ, 'etàni vai da÷a yaj¤àyudhàni'  #
"ekaü vçõãte" ityàdyarthavàdeùu tàdç÷aguõàsaübhavàcca #//
(prakàràntareõa guõadoùayoþ prà÷astyàprà÷astråpatvavyavasthàpanam) kecittu - guõatvaü pravçttipratibandhakadveùàlasyabhaïgahetuj¤ànaviùayatvaü, doùatvamapi nivçttipratibanadhakaràgabhaïgahetuj¤ànaviùayatvam, etaccànugamakamàtram /
j¤àne viùayatà tattadbhaïgahetutàprayojakatvantu pratyarthavàdaü tena tenaiva råpeõa /
ataeva teùàmanuùñhàtçgatatàpyapekùyate; tàdarthyena j¤àtànàmatathàtvàbhàvàt /
tathà yasya yadà yajj¤ànàrthaü pravçttiþ nivçttirvà, taü prati padà tasya guõatvaü doùatvaü ca vyavasthitaü draùñavyam /
tena ÷yenàdiùu vidhiniùedhayorubhayorapi ÷eùabhåtànàmarthavàdànàü ca pràmàõyam /
tasmàttattadarthavàdapratipàdyànàü guõadoùàõàmeva prà÷astyàprà÷astsayaråpatvam /
yathàrthaguõadoùaj¤ànasyaiva ca yathàrthapravçttinivçttihetutvàdarthavàdaiþ ÷rutyà pratipàditànàü càpàpa÷rloka÷ravaõasaüvatsaraparyantarodanàdãnàü pramàõàbhàvenàvàstavatvàt vàstavaguõadoùapratipàdanàrthaü lakùaõopàsanam /
naca - evaü prakçtàrthavàde bhåtigamakatvasya yajamànagocaratvàt vàstavatvàcca ÷rautatajj¤ànàdeva pravçttisiddheþ kùipratvàü÷ànupayogàt vyarthaü tadupàsanam iti - vàcyam ; vàyupekùiùñhatvoktyà kùipratvavi÷iùñe tatra tàtparyàta /
anyathà ÷raute arthe'nupayogàttadànarthakyàpatteþtatpratãtyarthaü lakùaõàpekùaõam /
iyàüstu vi÷eùaþ- atra tasyeva ati÷ayamàtraü lakùyam, anyatra tu vàstavaü guõàntarameva - ityàhuþ  //
#
(yathàrthaguõadoùaj¤ànasya prà÷astyàprà÷astyaj¤aj¤anaråpatvàbhavasamarthanam) # #
atredamavadheyam - yathàrthaguõadoùaj¤ànasyaiva yathàrthapravçttinivçttihetutve vàyurvaikùepiùñhetyàdyarthavàdalakùyaphalagatakùi- pratvaråpàti÷ayaj¤ànasyàpi yathàrthatvàbhàvàt kathaü pravçttyupayogitvam ? nahi juhvàü parõatànuùñhàne pàpa÷rlokà÷ravaõàdeþ tatkàlamanutpadyamànatvena tadviùayaka÷akyàrthaj¤ànasya ayathàrthatvavadihàpi karmakaraõàvyavadhànena kùipraü bhåtiphalànutpattau arthavàdalakùyasyàpi tadati÷ayaj¤ànasya saübhavadyathàrthatvaü nàstãti vaktuü ÷akyate; janmàntare tàdç÷aphalotpatterubhayatra tulyatvàt /
ki¤ca bhramàtmakabalavadaniùñànanubandhitvàdij¤ànàdapi yathàrthapravçtterànubhavikatvasya sarvasaüpratipannatvena yathàrthaj¤ànasyaiva yathàrthapravçttiü prati kàraõatvaü tu durupapàdameva /
tathàtve 'pi và yataþ kàraõasya pràyeõa svadharmànuråpadharmàdhàyakatvaü dçùñamiti karmasàdhanãbhåtasya vàyoþ kùiprakàritvàt tatsàdhyasya karmaõo 'pi kùiprakàritvam ato 'yaü pra÷asto yàgaþ kàryaþ ityàdipratãtyanurodhena kùipratvaråpakàlagatàti÷ayàpekùayà anyasyaiva prà÷astyasya pravçttihetutvaü apàpa÷rloka÷ravaõàtiriktasya prà÷astyasyaiva pratãyate /
ki¤ca yajj¤ànàtpravçttipratibandhakà'lasyanivçttiþ, tajj¤ànaviùayaguõànàmanantànàü pratipuruùamàlasyabhedena bhinnatayaikaråpyàbhàve niyamataþ tadarthalakùaõàsaübhavenàrthavàdànàü padaikavàkyatànupapattiþ sphuñaiva #//
<B3> (1) F.N. svataþkarmànuùñhàne tannivçttau cotpannarucike puruùe rucyutpàdakatvasya phalopahitasyàbhàvàdyogyatvadalam. #
<B2>#  (kriyàjanyaduþkhasukhàdhikeùñàniùñasàdhanatvasya prà÷astyàprà÷astyaråpatvam) ata uktavidhaü prà÷astyamaprà÷astyaü ca na saübhavatãtyabhipràyeõaiva kecidevamàhuþ /
kriyàjanyaduþkhàpekùayàdhikeùñasàdhanatvaü prà÷astyam /
tajjanyamartho 'nyatassiddhaþ; vidhiniùedhàbhyàü iùñàniùñasàdhanatvamàtrasyaivàkùepàt /
ataeva yatra nàrthavàdaþ pañhitaþ, tatra vidhinà tadàkùipyata eva /
yadyapyetàdç÷aprà÷astyàprà÷astyaj¤ànasya nànvayavyatirekavidhayà pravçttinivçttikàraõatvasaübhavaþ; tathàpi tajj¤ànasya rucrårucyutpàdanadvàrà pravçttinivçttyorupayogamàtratvamastyeva - iti  //
#
(pårvoktamatakhaõóanam) # #
tadapi na ; 'hutàyàü vapàyàü dãkùitasyànnama÷rãyàt' 'nàtiràtre ùoóa÷inaü gçhnàti' ityabhyanuj¤àvidhiniùedhàrthavàdeùu vidhiniùedhàvagatasukhaduþkhàpekùayà tçptiduþkhayoràdhikyasya vaktuma÷akyatvenaikaråpyeõa tasya nirvaktuma÷akyatvàt /
nahi tàtkàlikaduþkhàpekùayà abhicàraphalàdhikyaü bodhanãyam,tadà 'nahiüsyàdi'ti niùedhenàniùñajanakatvasya tatra bodhane pravçttipratibandhakasàmagrãsatvena pravçtterasaübhavàt tajj¤ànasya kathaü tadupayogitvam ? navà ÷yenaprayojyanarakàdiduþkhàpekùayà tadàdhikyabodhanam ; tadapekùayàpi 'nahiüsyàdi'ti niùedhena narakàdàvàdhikyasya bodhitatvàt /
ato noktavidhamapi tadvayam, kintu balavadaniùñànanubandhitvaü prà÷astyaü tajjanakatvamaprà÷astyamityeva dãkùitamadhusådanasvàmisaümataü tallakùaõaü yuktam #//
(iùñàniùñayorbalavattvayotkañaràgadveùaviùayatvaråpatvanirvacanena pårvoktasarvadoùaniràkaraõam) atràniùñe balavattvamutkañadveùaviùayattvam, natvàdhikyam; svarganyåne tàtkàlikaduþkhe pràcãnakarmava÷enotkañadveùodayàt /
ataeva naiva tadà yàgàdau pravartate; narakanyånepi ca tàtkàlike sukhe pràcãnakarmava÷enotkañaràgodayàt /
ataeva hyabhicàràdau pravartata eva /
ata eva yàgàdau kadàcideva pràcãna÷ubhakarmava÷àt balavadaniùñànanubandhitvam, niùedheùu tajjanakatvamiti balavadaniùñànanubandhitvayogyatvaü prà÷astyam, tajjanakatvayogyatvaü aprà÷astyaü caikaråpaü sarvatra /
tajj¤ànasyaca yena puruùeõa sarvadà yàgàdau balavadaniùñànanubandhitvaü buddhaü taü pratitadvçttij¤ànàpràmàõyasaüpàdakatayà pravçttàvupayogaþ ; apràmàõyaj¤ànànàskanditabalavadan÷ñi..ananubandhitvaj¤ànasya (?) pravçttipratibandhakatvàt /
yatra ubhayatràpi svata eva vidhiniùedhàvagatimàtreõobhayavidhaj¤ànàbhàvaþ, tatra pratibandhakasyaivàbhàvàt tajj¤ànasyànupayoge 'pi puruùavi÷eùaü pratyeva tadupayogamàtreõàrthavàdapràmàõyamupapadyata eva /
ataeva pratibandhakasatve tadabhàvasaüpàdakatayà pravçttinivçttiü pratyupayogamàtram, natvanvayavyatirekavidhayà niyamena tayostatkaraõatvamityabhipretyaiva niyamena balavadaniùñànanubandhitvasya yàgàdàvabhàvàt na niyamatastatra liïgàdãnàü ÷aktiriti tàrkikamataü dåùitaü bhàññarahasye påjyapàdaiþ /
saübhavati caitàdç÷aü prà÷astyamabhyanuj¤àvidhyarthavàde ; vapàhomottaradãkùitànnabhojanasya niùedhaprayuktàniùñànanubandhitvabodhanàt, vidhinà dveùàbhàvajanakatvena tadàkùepeddhapi dveùàbhàvajanakatvayogyatàbodhasyàrthavàdàdhãnatvàt /
evaü ùoóa÷igrahaõaniùedhàrthavàde 'pi aprà÷astyam ; grahaõajanye tàtkàlike svalpepi duþkhe sàmànàdhikaraõyena utkañadveùaviùayatvàkhyasya balavatvasya bodhanàt /
evaü ÷yene 'pi dharmatvopapàdanarãtyà balavadaniùñànanubàndhitvayogyatvasya sattvàt tadarthavàdenàpi tadbodhanaü sulabhameva ; itarathà kadàpi pravçttyanupapatteþ /
ataeva tàmasadharmatvasya sthàpanàt balavadaniùñànanubandhitvayogyatvaråpàprà÷astyasyàpi saübhavànniùedhàrthavàdena bodhitamaprà÷astyamapi naiva virudhyate  // #
.//
(vidhereva prà÷astyàkùepakatvamatam) # #
etena - yatkai÷rcitpårvoktaü prà÷astyamaprà÷astyaü ca khaõóitam - ÷yenàdyanarthavidhi÷eùabhåtànàü arthavàdànàü asaïgatiprasaïgàt, vidhibhireva vi÷iùñàkùepasaübhavàcca, tàdç÷asyaiva buddhipårvakàripravçttiviùayatvàt niùedheùvapi aniùñajanakatvamàtrasya kaùñaïkarmetiü nyàyàdeva siddheþ balavadaniùñajanakatvàkùepasyeva niùedhaiþ karaõàt arthvàdisàpekùatvànupapatterityàdinà - tadapàstam #//
(vidheþ prà÷astyàkùepakatvakhaõóanam) vidhibhiþ balavadaniùñànanubandhitvavi÷iùñeùñasàdhanatvàkùepasyeva aprà÷astyasyàpi tairevàkùepasaübhavena bhavanmate 'pyarthavàdànapekùasyaiva niùedhaiþ karaõàdarthavàdànapekùatvasya duùpariharatavàcaca, niùedheùu lokasi..aniùñajanakatvabodhane (?) vaiyarthyena tatparihàràrthaü narakajanakatvamàtràkùepe 'pi tadgatabalavatvàkùepaparyantavyàpàrakalpane pramàõàbhàvàcca, sarvatràpi sannihitavidhiniùedhàrthavàdaireva tallàbhàvàt tattadvidhiniùedhànàü tàvatparyantakalpane gauravàcca, arthavàdonneyavidhiniùedhàbhyàü pràgeva prà÷astyàprà÷astyabodhasya tadarthavàdairava÷yàbhyupagantavyatvena niyamena vidhiniùedhaiþ tadàkùepasya kartuma÷akyatvàcca /
ataeva yatra sannidhau arthavàdàmnànaü, tatra teùàü prayojanàkàïkùàlabdhaprà÷astyàprà÷astyaj¤ànasaübhavena vidhiniùedhàmyàü na tatparatvamapi kalpanãyam ; gauravàt //
<B1>  vidhiniùedhàpekùitatvàttatsamabhivyàhçtàrthavàdairlakùaõayà pratipàdyete /
tatra "vàyurvai kùepiùñhe" tyàdau #
sva÷akyakùepiùñatvàdiguõaireva lakùaõà /
yajamànaþ prastaraþ ityàdau tu gauõãgamyasvakàryakartç-# <B2> #
(nirarthavàdavidheþ tadàkùepakatvàïgãkàraþ)#  #
yatra tu 'vasantàya kapi¤jalànàlabheta' ityàdayor'thavàda÷ånyàþ vidhayaþ, tatra agatyà teùàü tatparatvamapi /
yathàca tatràpi vacanàtide÷anàmàtide÷àbhyàmiva atide÷eneva prà÷astyasya pràpterna vidhivyàpàrakalpanam, kintu yatropade÷àtide÷ayoþ abhàvo yathà darvihomàdiùu tatraiva vidhivyàpàrakalpanam, tathopapàditaü kaustubhe påjyapàdaiþ vistarabhayànnocyate /
tatsiddhaü balavadaniùñànanubandhitvayogyatvaü prà÷astyaü tajjanakatvayogayatvamaprà÷astyam iti #//
(vidhyarthavàdayoþ parasparàkàïkùàniråpaõam) vidhiniùedhàpekùitatvàditi /
etaccopalakùaõam - arthavàdàpekùàyà api /
yathaiva vidhiniùedhayoþ pårvopapàditarãtyà pravçttinivçttiråpaphalajanane tatpratibandhavigamadvàrà arthavàdakçtaü sàhàyyamapekùitam, evaü arthavàdànàmapi ÷aktyà gauõyà và vçtyà bhåtamarthaü vadatàmapi svàdhyàyavidhyàpàditadçùñaprayojanavattvalàbhàrthaü vidhisàhàyyamapekùitam /
tata÷rca yadvidhinàpekùitaü prà÷astyaj¤ànaü tadarthavàdaiþ yaccàrthavàdaiþ tadvidhineti arthavàdaiþ lakùaõayà tajj¤ànaü sulabhameva /
lakùaõàghañaka÷rca saübandhaþ svàrthapratãtijanyapratãtiviùayatvaråpo j¤ànaghañita eva /
tattatsamabhivyàhçtetyanena pårvopapàditobhayàkàïkùayà pra÷astatvàtkartavyamityevaüråpà vidhyarthavàdayorekavàkyatà såcità /
tathàca siddhàntasåtram - 'vidhinà tvekavàkyatvàtstutyarthena vidhãnàüsyuþ' iti /
vidhinà stutyàkàïkùeõa prayojanasàkàïkùàõàü arthavàdànàmekavàkyatvàt vidhãnàü vidheyànàü stutyarthena stutiråprayojanena stutiråpeõa làkùaõikena ànarthakyàbhàvàdarthavàdà dharme pramàõàni syuriti tadarthaþ  //
vidhinetyàdipadatrayaü niùedhàdãnàmapyupalakùaõam //
#
(vàkyalakùaõàsamarthanam) # #
ata eva iyaü vàkye lakùaõà, naikasmin pade ; itarapadànàü veyarthyàpatteþ, teùàü tàtparyagràhakatve ca vinigamanàvirahàt, kàraõànuråpatvàt kàryasrå kùipradevatàsàdhyaü karma kùiprameva phalaü dàsyatãtyevaüvidhayà sarveùàmeva padànàü stutyupapàdakatvapratãte÷rca /
ataþ padasamåhàtmakavàkya eva lakùaõà /
yadyapi tadbhåtàdhikaraõavàrtikoktarãtyà vàkyasya na vàkyàrthe atiriktà ÷aktirasti, yena tacchakyàrthasaübandhena iha vàkye lakùaõà yujyeta ; tathàpi svàrthasaübandhamàtreõaiveha lakùaõàsvaråpàïgãkàreõa vàkye lakùaõopapàdanaü nàyuktam ; anubhavasyaiva pramàõatvàditidhyeyam #//
(÷aktayàsatyàrthopasthàpakànàmapi yenakenacidàlaübanena satyàrthopasthàpakatàva÷yakatà) arthavàdà÷rca kecana satyàrthasyaiva ÷aktyopasthàpakàþ, kecanàsatyàrthasya tayopasthàpakàþ /
yatra eùa ÷akyàrthaþ satyaþ, tatra svàrthasya yathàrthasyaiva saübandhàllakùaõà /
yatràsatyàrthaþ, tatràsatyàrthaj¤ànàdapi satyastutinindàbuddheþ udayàttàtparyaviùj¤ayãbhåtastutinindàråpasatyàrthaprat ipàdakatvena pràmàõyamupapadyata eveti nàrthasatyatvàpekùaõam, kintu pramàõaü vinà arthasya satyatvàsaübhavàt sarvadhiyàü yàthàrthyasyautsargikatvàt stutinindàsidhyarthaü arthavàdasyàrthasatyatvànapekùaõe 'pi abhidhànasidhyarthameva katha¤cidyena kenàpi àlambanane arthasatyatvamupapàdya tadarthasaübandhàllakùaõeti vivekaü dar÷ayitumudàharaõabhedaü dar÷ayati - tatretyàdinà //
kàraõasya hi pràyeõa kàrye svadharmànuråpadharmàdhàyakatvaü dçùñamiti kàryasàdhanãbhåtavàyoþ kùiprakàritvaj¤ànàt tatsàdhyakarmaõi yat kùipraphalakàritvaråpasatyavàkyàrthaj¤ànaü jàyate tadviùayãbhåtavàkyàrthenaiva prà÷astyalakùaõà vàyurvaikùepiùñhetyàdau  //
#
(so 'rodã diti vàkye àlambanàrthaniråpaõena nindàråpàrthaparyavasànam) # #
eùàü so 'rodãdityarthavàdeùu sa iti tacchabdena 'tadagninaryakàmayate'ti pårvopakrànto 'gniþ paràmç÷yate /
tadrajatamityatra tacchabdenà÷ru /
atra 'puràsya saüvatsaràditi rajatadànanindà /
tadupapatti÷rca (sorodãdityanena /
tatràpi kàraõànuråpatvàt kàryasya rodanaprabhavarajatadànàdrodanaü bhavatãti nindàråpamaprà÷astyaü rodanaprabhavà÷rujanyaü, tajjanyarodanakàritvàdidoùaråpasvàrthairlakùyateü rudre rodanaü tatprabhavatvaü ca rajate pramàõàbhàvàdanupapannaü kenacidàlambanenopapàdanãyam /
tatprakàra÷rcànyatra draùñavyaþ #//
(yajamànaþ prastara ityatra tanniråpaõam) evaü 'yajamànaþ prastara' ityàdàvayogyatàni÷rcayasattve na pràthamikavàkyàrthaparyavasànam; yajamànàbhedasya prastare bàdhitatvàttatra yajamànapadaü yajamànakàryakàritvasamànajàtãyakàryakàritvaråpaguõayogena prastare gauõamaïgãkçtya 'yajamànaþ prastara' iti vàkyajanyabodhottaraü svakàryakartçtvaråpavàkyàrthasaübandhàt tena vàkyena pa÷rcàt lakùaõeti vakùyate - tatsidhyàdisåtre //
(àpo vai ÷àntàþ, yadabhidhàrayet gavãdhukayavàgvàvetyàdyarthavàdànàü tanniråpaõam)   #
evaü vidheyasya yathà kvacit sàkùàt stutiþ tathà kvacidviùeyàparasaübandhistutyà vidheyaparasaübandhistutirlakùyate /
yathà vetasa÷àkhayàvakàbhi÷rcàgniü vikarùatãti vidhisannihitaiþ 'àpo vai ÷àntàþ ÷àntàbhirevàsya ÷uca ÷amayati' ityarthavàdaiþ /
tatràpàü stutyàbjanyànàü vetasàvakànàü stutirlakùitalakùaõayà /
kvacidasaübaddhasyàpi avidheyasya stutiþ tannindàsahakçtà vidheyasya pra÷astataratvaü lakùayati, yathà gavãdhukastutiþ payasaþ /
evamabhidhàryà tryambakà nàbhidhàryà iti mãmàüsante yadabhighàrayettat rudràyàsye pa÷ånnidadhyàt yannàbhighàrayenna tadrudràyàsye pa÷ånnidadhyàdatho khalvàhuþ abhighàryà eveti vidheyàbhighàranindà tatpratiyogyanabhighàraõastutinindàsahakçtà abhighàraõavidhyekavàkyatayà tryambakapuroóà÷adevatàbhåtarudràsyanindànàpàdakàbhighàraõastutiü lakùayati //
kvacidanyavidheyaprà÷astyaü lakùayati yathoditanindà #//
<B1>  #
tvàdiguõairiti vakùyate /
ataþ siddhaü bhàvanànvitastutinindàviùayakapramàjanakatvenàrthavàdànàü dharmàdharmayoþ prà-# <B2> #
(keùà¤canàrthavàdànàü stutiphalobhayàrthatvaniråpaõam) # #
pratiùñhàråpavatvàdikaü ca prathamatastadbhàvabhàvitvamàtreõa pratãtaü sàdhyatvàpratãtau vàstavaguõatvàbhàvàt 'asatyaü nàmaitat kimapyanyadavàpsyàmã'ti vàrttikoktanyàyena prà÷astyaü lakùayitvà ki¤cicchrutavidhyekavàkyatayà ki¤cidvidhyunnàyakatayàpyupayuktamapipunaràkàïkùayà phalàrthamapi bhavati /
aùñàkapàlàdistutiþ påtatvàdiguõakathanasyopapàdanena sàlambanatvakaraõàya /
evamarthavàdeùvanyeùvapi vidhiniùedhasamabhivyàhçteùu vicitragatitvaü måle àdi÷abdena saügçhãtaü draùñavyam #//
(yanna duþkhenetyasyàþ stàvakatvaniråpaõam) eva¤ca yatra sukhanarakàdiråpe phale nisargata eva rucyarucã, tatra prayojanàbhàvàttatpratipàdakànàü 'yanna duþkhena saübhinnaü naca grastamanantaram /
abhilàùopanãtaü ca tatsukhaü svaþpadàspadam' /
ityàdãnàü na prà÷astyàprà÷astyalakùakatvam, kintu vidhiniùedhàpekùitasvarganarakàdisvaråpaparatvameva //
#
(upaniùadàmapi yathàyathaü karmaõyupayoganiråpaõam) # #
evaü dårasthànàmapi vinà÷idehavyatiriktanityakartçbhoktçråpàtmapratipàdakànàmupaniùadàü paralokaphalakakarmavidhyapekùitoktaråpàtmaparatvameva ; uktavidhaj¤ànasyànàrabhyàdhãtasyàpi mi÷ramate sàmarthyàtsàmànyasaübandhabodhakapramàõàbhàve 'pi viniyojakatvàt nyàyasudhàkàramate 'yadevavidyayà karoti tadeva vãryavattaraü bhavatã'tivàkyàdvà kratvaïgatvam /
asaüsàrisaguõanirguõàtmapratipàdakànàmupaniùadàü ubhayavidhopàsanàvidhyapekùitatvena svàrthaparatvameveti j¤eyam //
nanu evamarthavàdànàü prà÷astyàprà÷astyaj¤àpakatve 'pi kathaü dharmàdharmapratipàdakatvam#? ityata àha - ataþ siddhamiti  //
tathàca yà vi÷iùñabhàvanàråpadharmapramà vidhibhiþ kriyate, tasyàmeva prà÷astyaråpavi÷eùapaõapratipàdanadvàrà dravyadevatàdipadavadarthavàdànàmapi tatpramàü prati kàraõatvaü yuktam /
evaü niùedhàrthavàdànàmapãtyarthaþ //
(arthavàdànàü vidhinà sàkaü padaikavàkyatàniråpaõam) atracàktàdhikaraõavàrtikoktarãtyà vidhyarthavàdànàü svasvàrthabodhe sàmarthyàbhàvàt padaikavàkyataiva /
arthàpekùatayà hi svàrthaparyavasitasya vàkyàrthàntareõa sahaikavàkyatàyàmeva aïgapradhànavidhyoriva vàkyaikavàkyatàniyamàt /
taduktam - aktàdhikaraõavàrttike //
'svàrthe parisamàptànàü aïgàïgitvàdyapekùayà /
vàkyànàmekavàkyatvaü punaþ saühatya jàyate' /
iti //
etena - adhikaraõamàlàdiùvathravàdavidhyorvàkyaikavàkyatoktiþ - apàstà //
#
(÷àbdabhàvanàyà itikartavyatàkàïkùàbhàvaþ)#  #
yadyapi prà÷astyasya ÷àbdabhàvanetikartavyatàtvàdarthabhàvanetikartavyatàvatkathamityàkàïkùottaraü itthamitãtikartavyatànvayaþ saübhavati, nahyevaü ÷abdabhàvanàyàþ pratividhi kartavyatàbodhaþ; tadviùayakapravartanàntaràpratãteþ, kintu arthabhàvanàyàmeva saþ; adhyayanavidhàvevatvarthàt tasyàþ kartavyatvabodhaþ, pratividhitvànuùñhànàvasthà #//
(keùà¤cinmatena prà÷astyasya ÷àbdabhàvanàyàmanvayaþ) tatraca prà÷astyasyàj¤àtasya pravçtti prati kàrakatvàsaübhavàt kàraõàpekùayaiva pra÷astatvàdityevànvayo yuktaþ /
parantu tenàpi råpeõa svaviùayaj¤ànajanyapravçttinivçttijanakaj¤ànaviùayatvasaübandhena ÷abdabhàvanàyàmevànvayaþ keùà¤cinmate //
#
(svamatena prà÷astyàdãnàmapi paraüparàsaübandhenàrthabhàvanàyàmanvayaþ) # svamate tu anyasubantàrthavadekakàryakàraõabhàvalàghavànurodhena svaviùayaj¤ànajanyeùñaviùayakotkañaràgajanyatvasaübandhena prà÷astyasya svaviùayakaj¤ànajanyàniùñaviùayakotkañadveùajanyatvasaübandhenàprà÷astyasya- càrthabhàvanàyàmevànvaya iti  #
matabhedaj¤àpanàya saümugadhàkàreõa - bhàvanànvitastutinindetyuktam /
tenaca svaråpasaübandhena tayordhàtvarthe evànvaya iti keùà¤cinmataü tu atãva nirastaü veditavyam ; anvayamålabhåtàyàþ sahakàryapekùàyàþ kàraõe kàrye vànvayenaiva ÷amanàt #//
(arthavàdànàü prà÷astyapratipàdakatayà dharmopayogopasaühàraþ) tasmàt svàdhyàyavidhinàr'thavàdasyàpi puruùàrthaparyavasànabodhanàt paraüparayàpi dçùñaphalalàbhe svargàdikalpanànupapatterbhåtàrthamàtrasyàprayojanatvàt prà÷astyàprà÷astyaparatvaü lakùaõayà'÷ritya tayoryathàyogaü vidhiniùedhavàkyopàttabhàvanàyàmanvayena vi÷iùñabhàvanàråpadharmàdharmaprayojanakatvaü siddham //
#
<B1># màõyamiti /
prayojanaü pårvapakùe arthavàdànupasthitaprà÷astyaj¤ànàdapi pravçttau phalasiddhiþ, siddhànte tu mantravadarthavàdànàmeva prarocakatvaniya1màttadupasthitaprà÷astyaj¤ànàdeva pravçttau seti draùñavyam // 1 // iti prathamamarthavàdàdhikaraõam //



#
(2 adhikaraõam /) #vidhirvà //
"audumbaro yåpo bhavatyårga và udumbara årka pa÷ava årjaivàsmà årjaü pa÷ånàpnotyårjo 'varudhyai" ityàdyarthavàdeùu na stutilakùaõà; ÷aktyaiva pa÷uråpaphalasaübandhavidhàyakatvena pràmàõyopapatteþ /
pa÷åniti dvitãyayà årjo 'varudhyà iti caturthyà và pa÷ånàü sàdhyatve 'vagate sàdhanàpekùatvàdaudumbaratvaü #
<B2>#  (arthavàdapràmàõyavicàrasya sàdhàraõàsàdharaõaprayojanadvayaniråpaõam)   arthavàdapràmàõyavyutpàdanaprayojanaü ca sandigdhàrthanirõayaphalàdisiddhiråpamasàdhàraõaü tattadarthavàdeùu tattadadhika2raõeùu j¤àsyata eveti tadvihàya sàdhàraõaü prayojanamàha ---- prayojanamiti   (àkùepikyàdisaügatisvaråpaniråpaõam)  atha saügatiþ ÷àstràdhyàyapadàdhikaraõaistàvat caturdhà /
tatràpi adhikaraõasaügatã rà÷ãkaraõena ùoóhà saptadhà và   //
pårvamàkùipyate yatra tatra sà'kùepikã matà /
pårvanyàyàtyayo yatra pratyudàharaõà tu sà //
prasaügàt cintyate yatra tatra pràsaïgikã matà /
buddhisthà cintyate yatra buddhisthànàtmikà tu sà /
kçtvà yatràdhikàü ÷aïkàü pårvamevàtidi÷yate /
tatràtide÷ikã proktà saügatirnyàyavedibhiþ /
cintàü prakçtisidhyarthàmupodghàtaü pracakùate /
iti /
yadà ùoóhà tadà prasaügasaügatàvevopodghàtasyàntarbhàvo j¤eyaþ /
tadevaüvidhaü saügatyàdikaü pratyadhikaraõaü sudhãbhiþ ÷akyamevohitumiti vistarabhiyà påjyapàdairna dar÷itamiti mayàpi na vi÷iùya pradar÷yate //

#
iti prathamamarthavàdàdhikaraõam //#



(pårvàdhikaraõena saügatiniråpaõam)  pårvàdhikaraõe sarveùvarthavàdeùu stutyarthatvenànarthakyàbhàve sàdhite saüprati keùucidarthavàdeùu anyavidhayàpi tadabhàvopapatternavyarthapràyastutiparatvamà÷rayaõãyam ityàkùipya samàdhãyata ityevamàkùepikãü saügatiü pårvapakùopasaühàre såcayiùyate /
tadarthaü "somàpauùõaü traitamàlabheta pa÷ukàma" iti vaikçtayàgaprakaraõagatamarthavàdavi÷eùodàharaõaü dar÷ayati --- #
audumbara iti #//
(viùayavàkyàrthaniråpaõam) audumbaro yåpo bhavatãti vidhirayam /
årgvà udumbara ityayamaü÷or'thavàdaþ /
và÷abdo vai÷abdàrthaþ /
udumbara÷abdenànnamucyate /
udumbaro hi pakvaphaladvàrànnamayaþ, pa÷avo hyannamayà iti loke prasiddham /
ata audumbararåpaü yåpaü yo bhàvayati yajamànàya pa÷ån dhàrayati so 'dhvaryuþ ityarthavàdàrthaþ /
#
ityàdãti //#
àdipadena "na sa pàpaü ÷lokaü ÷çõoti" ityàdãnàü parõamayãtvàdividhyarthavàdànàü saügrahaþ /
atraca prakçtodàharaõe siddhànte årjo 'varudhyai ityantor'thavàdaþ, yàgaphalameva phalam //
pårvapakùetu årjaü pa÷ånàpnotyårjo 'varudhyai" ityasya phalabodhakatvena na stàvakatvam /
"yastårgvà udumbaraþ" iti vedabhàgaþ, sa sàdhyasàdhanabhàvaucityapradar÷anadvàrà pra÷aüsàrtho bhavatyeveti vivekaþ  //
#
÷aktyaiveti //.#//
tata÷ca tàtparyagràhakamànàntarasàpekùatvena lakùaõàyà daurbalyànna prà÷astyalakùaõàïgãkàryetyarthaþ /
#
vidhàyakatveneti #//
yadyapi phalàü÷e ràgata eva pravçtternàpravçttapravartanaråpavidhiþ saübhavati; tathàpyaj¤àtaj¤àpakatvàü÷ena vidhàyakatvoktiþ /
#
nanu# kàmapadàdyabhàve kathaü pa÷ånàü phalatvapratãtiþ yena tadbodhakatvena pràmàõyamucyata ityata àha--- #
pa֌niti #//
pa÷åniti dvitãyayà sàdhyatvàü÷amàtràvagame 'pi yogyatayepsitatvasyàpyavagamàt bhàvyatvasiddhirityarthaþ /
#
sàdhyatve 'vagate iti #//
<B3> (1) F.N. prayojanavadarthàvagamasya yadeva vidyayà karotãti vàkyena kratusaübandhaþ siddha iti arthaj¤ànaprayuktamapyadhyayanaü kratàveva paryavasyatãti niyamavidhitvopapattirityupàyàntaravyàvçttiphalako niyamavidhiriti kaustubhe /
nyàyaratnamàlàyàntu puruùàrtheùvapi dravyàrjanàdiùu niyamavidhyupalambhàt na kratvartheùveva niyamavidhiriti niyama iti niyamavidherarthavattvamupapàditam /
(2) ràtrisatre pratiùñhà syàt aj¤àne ghçtasaüsthitiþ /
tathà ÷yenàdivàkyànàü nàmatà bhedakàraõam // 1 //
vàruõeùñyàü tathà dànaü vamanaü vaidikaü tathà /
somayàgaparatvaü ca jyotiùñomapadasya yat // 2 //
nive÷anaü ca dhàyyànàü madhyamànaçguttaram /
sthànàpattiriràdãnàü rudre rodanavàcyapi // 3 //
uttaràõàü tridhàdhikyaü çtvik ca bràhmaõo bhavet /
somavidyàprajàdãnàü nityatvaü ùaùñhasaüsthitam // 4 //
dvayoþ praõayanaü madhyaparvaõoþ saptamoditam /
arthavàdagatairliïgaiþ prakçtitvaü tathàùñame // 5 //
iti kaustubhe /
#
<B1># sàdhanam; sannidhànàt, årjeti tçtãyà÷ravaõàcca, bhavatãtyàkhyàtena ca lakùaõayà ÷aktyaiva và bhàvanàbhidhànàd bhådhàto÷ca yåpotpàdakacchedanàdyanuvàdakatvàdapràptàrthatvena ca leñtvani÷cayàt ubhayavi÷iùñabhàvanàvidhàyakatvopa pattirityàkùepe pràpte ---  #
yåpakartçkabhàvanàkùiptàyàü bhàvanàyàü yåpasyaiva bhàvyatvaucityàt sannidhànàcca yåpodde÷enaivaudumbaratvavidhiþ, natu phalodde÷ena; kàma÷abdàdyabhàvena phalatvasya tathànupasthiteþ /
ki¤ca bhavanmate guõaphalasaübandho 'yam /
nacàsau saübhavati; à÷rayàlàbhàt,# #
"somàpauùõaü traitamàlabheta pa÷ukàma"# iti prakçtasya yàgasyà÷rayatve hi yåpagrahaõànupapattiþ /
yåpasya tu aprakçtatvàdevà÷rayatvànupapattiþ /
atide÷ena  tasyopasthitistu juhvàdipàtràntarasàdhàraõãti teùàmapyà÷rayatve tathaiva yåpagrahaõànarthakyam /
vàkyenà÷rayadàne ca vàkyabhedaþ /
ta- #
<B2>#   (audumbara iti vikàrapratyayasyànyathàsiddhatvàddvitãyàcaturthã÷rutibhyàü pa÷uphalatvaniråpaõam)  #
etena --# audumbara iti vikàràrthataddhitena yåpatàtparyagràhakabalàt yåparåpavi÷eùokteþ yåpapadopàttapratyàsatyàca yåpàrthaiva syàt iti -- #
nirastam;# tadapekùayà  balãyasyà dvitãyàcaturthã÷rutyà pa÷varthatàyà bodhane sati nàntarãyakatayà pràptayåparåpà÷rayajanakatvena taddhitopapatteþ samànapada÷ruteranyathàsiddhatvàdityarthaþ   //
#
(yajeta svargakàma ityàdàviva sannidhànàt udumbarasàdhanatàniråpaõam)#  sannidhànàditi //
#
yathaiva# #
"yajeta svargakàmaþ"#  #
"sarvebhyo jyotiùñoma" ityàdau tçtãyàdyabhàve 'pi svargàdigatasàdhyatvapratãtyà sannidhànamàtreõa yàgasyàpekùitasàdhanatàvagatiþ, tadvadihàpãtyarthaþ /
yadyapãha årjeti# #
tçtãyayàpi sàdhanatàvagatiþ sulabhà; tathàpi parõatàdau tadabhàvàt sannidhànamàtrasyaiva taddhetutvenoktiþ //#
(sannidhànàvagateùñasàdhanatayaiva pravçttisiddhervidhivaiyarthyapårvapakùàdiråpapràcãnaitadadhikaraõa÷arãram) atra pràcãnaiþ sannidhànàdevaudumbaratvasya sàdhanatàvagatau tenaiveùñasàdhanatàj¤ànamàtreõa pravçttisiddheþ nàrtho vidhinetyetatparyantamapi pårvapakùaü kçtvà vidhyabhàve audumbarasàdhanatàkùiptàyà bhàvanàyàþ saiva bhàvyà syàt, na phalam; viprakçùñatvàt, vidhau ca sati puruùapravartanàtmakatvàt, apuruùàrthe ca puüsaþ pravartanàyogàdyàgatasyevaudumbaratàyà bhàvyatàü parityajya phalasyaiva puruùàrthabhåtasya bhàvyatvamupapadyate /
ato 'va÷yamapekùitaü vidhitvamarthavàdato vidheyasyaiva stutyarthatvaniyamàt tadanupapattyà leñtvakalpanayonneyam /
naca phalaparatve arthavàdatà saübhavati /
nahi stutitvena vidhi÷aktimupajanayya punastenaiva phalakalpanà saübhavati; vàkyàvçttiråpavàkyabhedàpatteþ /
ator'thavàdatvameveti siddhàntitam  //
#
(pràcãnamatakhaõóanena vidhitvàïgãkàreõa pårvapakùaniràsaþ)#  tadayuktam; #
vidhyekavàkyatàü vinàr'thavàdatvàni÷cayena tasya vidhini÷cayakatvàyogàdvasantàya kapi¤jalànityarthavàdàbhàve 'pyapràptàrthatayà leñtvani÷cayasyevehàpi tadupapatterarthavàdata eva ni÷cayagrahe 'pi# #
"årgvà udumbara årjaivàsmà årjaü"# #
ityantasya#pårvapakùe 'pi stàvakatàïgãkàràt tenàpi tadupapatteþ vidhyutkhàtaparyantapakùasya tanniràkaraõasiddhàntasya ca karaõe prayojanàbhàvàdityabhipretya vidhitvamaïgãkçtyaiva pårvapakùe vàkyàrthamàha --  bhavatãtyàkhyàteneti  //
#
(matabhedena bhavatãtyàkhyàtena lakùaõayà ÷aktyaiva và bhàvanàbhidhànam)#  #
sàdhyasàdhanasaübandhasya kriyàgarbhatvàddaõóena ghaño bhavatãtivacca kriyàmàtrasaübandhe puruùapravartanàviùayatvena vidhivaiyarthyàpatterava÷yaü puruùaniùñho yaþ ka÷cana pravartanàsàdhyo vyàpàro vàcyaþ /
tasyaca prayojyavyàpàràrthakadhàtuùu yadyapyàkùepeõa bodhaþ saübhavati;# #
tathàpitasya vidhyanvayàya ÷àbdatve vaktavye yeùàü mate karotivivriyamàõaü tiptvàdikaü ÷aktatàvacchedakaü teùàü mate iha ÷aktyàkhyàtàdapratãteþ lakùaõayà bhànam /
yeùàü tu mate kevalaü tiptvàdikameva tat, teùàü matetu ÷aktyaiva tadabhidhànamiti vivekaþ   //
tathàca udumbaratvena bhàvayet, kim# ityapekùàyàü àrthavàdikaü pa÷uråpaphalamanveti /
ataþ pa÷ukarmakodumbarakaraõako vyàpàraþ pravartanàsàdhyatayàvagamyate iti bhàvaþ  //
uktasyàpi prayojakavyàpàrasya pravartanàsàdhyatvànavagatau iùñabhàvyakatvàni÷cayànneùñasàdhanatàj¤ànamityarthaþ //
(kàmapadàdyabhàvena ràtrisatranyàyàpravçttyà ca pa÷ånàpnotãtyasya phalasamarpakatvaniràsaþ)  #
tathànupasthiteriti #//
dvitãyàyà janyatvamàtràbhidhàyakatvenepsitatvasamànàdhikaraõabhàvyatvasya kàma÷abdenevànupasthiteþ /
yadyapivà katha¤cidupapadyeta; tathàpi pa÷ånàpnotãti vartamànanirde÷àt vartamànaphalasyànupalabdhyà bàdhàt bhaviùyatkàlalakùaõàpattirityarthaþ /
#
ata eva --# apårvasàdhanatayepsitàrthatayeva nairàkàïkùyàt na ràtrisatranyàyo 'pi #
iti --- parõamayyadhikaraõe vakùyate //#
(etadadhikaraõena parõamayyadhikaraõapaunaruktyaparihàraþ) evaü càtra phalamàtraparatàniràkaraõena stutiparatve sthirãkçte tatra ràtrisatravadarthavàdasyaiva sataþ phalaparatvaü ava÷yaü niràkariùyate ityapaunaruktya1mapi /
caturthyàþ phalaparatve 'pi svavàkyopàttayåpàrthatayaiva nairàkàïkùyàt na tadupàttaphalaparatvam /
balavato 'pyàkàïkùàbhàve 'nvayaprayojakatvàsaübhavàt ityà÷ayaþ //#

dåùaõàntaramàha --- ki¤ceti #//
spaùñàrthametat //
#
udumbaratvasyeti #//
yat pradhànaphalaü pa÷uråpaü tadupakàrakatayorgvà udumbara ityàdinocitaü udumbaratvaü pra÷astamiti stutisaüpàdakatayàrthavàdatvamityarthaþ //
#
iti dvitãyaü vidhivannigadàdhikaraõam #//


#
<B1># smàd "årga và udumbara" ityàdirarthavàda evaudumbaratvasyeti siddham /
prayojanaü yàgaphalàt phalàntarakàmanàyàmaudumbaro yåpa itarathà khàdiraþ pårvapakùe, siddhànte tu audumbara eveti // 2 //

#
iti dvitãyaü vidhivannigadàdhikaraõam #//



(3 adhikaraõam /) heturvà //
càturmàsyeùu  #
"÷årpeõa juhotã" ti ÷årpakaraõakaü homaü vidhàya ÷rutena# #
"tena hyannaü kriyate" ityarthavàdena na stutilakùaõà, apitu homasàdhanatve sàdhye annakaraõahetutvaü vidhãyate /
nahyatra pårvatra bhàvyatva iva ki¤cit kalpanãyamasti /
hi÷abda÷rutyaiva hetutvàbhidhànàt /
hetu÷ca vyàptimantareõànupapanno yadyadannakaraõaü tena tena hotavyamiti vyàptivacanaü# <B2> #
heturvà  //
càturmàsye iti /#
tadantargatavaruõapraghàse ityarthaþ //
#
homaü vidhàyeti #//
taittirãye "karambhapàtràõi juhotãtyaneneti bhàvaþ /
karambhapàtràõi juhotã" ti vacane bhàùyàlikhite 'pi kaustubhe likhitatvàt pràmàõyà÷vàsaþ /
tadatra ÷årpakaraõakamityarthasiddham /
tena phalataþ ÷årpakaraõatvaü vidhàyetyarthaþ /
etaccàpràptàrthatvena vidhitvani÷cayàrthamuktam /
#
etena --# "tenahyanna" mityasyàrthavàdatvàbhàve vidhitvasyàni÷cayàt nirviùayo hetuþ iti #
--- nirastam /
ata eva --# teneti stàvakatvenàbhimatasyaiva ihodàharaõatvam /
idantu pårvapakùe sàdhyapradar÷anàrthaü siddhànte stutyapradar÷anàrtham #
ityapi dhyeyam #//
#
vidhãyate iti #//
(hi÷abdàvagatahetutvànyathànupapattyà vyàptikalpanàniråpaõam)  aj¤àtaü j¤àpyate nahyatrànåyàjà ityatrevetyarthaþ //
#
nanu# loke pårvaü vyàptyavagamenaiva hetutvàvagamasya dçùñatvàt iha tadabhàve kathaü tadavagama ityata àha #
---- hetu÷ceti //#
yathaiva dhåmo vahnij¤ànajanakaþ ityàptopade÷àdeva vyàptyanumànamevamihàpi vedàvagatahetutvànyathànupapattyà "arthàdvà kalpanaikade÷atvà" diti nyàyena ÷ruta÷abdaikade÷abhåtaü ÷årpasya homasàdhanatvaü annakaraõatvàt hetorato yadannakaraõaü ÷årpamanyadvà tenàpi hotavyamiti ÷rutànumitàbhyàü ekade÷àvayavàbhyàü niùpannaü vidhivàkyaü kalpyata ityarthaþ //
va0 vyàptivacanamiti //
#
vyàptipårvakavacanamityarthaþ #//
nanu #
hetvanapekùavidhita eva ÷årpahomasaübandhavidhànopapatterarthavàdatve iva vaiyarthyaü hetutvabodhane 'pãtyata àha# ---- tata÷ceti //
piñharaü #
mçdbhàõóaü /
tata÷ca yadyadannakaraõaü tena tena hotavyamiti kalpitavidhinàsarveùàü homasàdhanatàlàbhastatprayojanamityarthaþ #//
(àpekùikasya darvãpiñharàdisàdhàraõasya sàdhakatamatvasya niråpaõam)  naca --- pàkasyaiva sàdhakatamatvenànnakaraõatvaü na darvyàdãnàmiti --- yuktam; kçùñalàïgalàdyapekùayà sàdhakatamatvopapatteþ, itarathà ÷årpe 'pi tadabhàvena tatstutyàlambanatvenocyamànasyàpi tasyànupapatteþ #
iti   //
nanu.# sarveùàü homasàdhanatve ÷årpasyaiveha vidhànaü vyarthaü tatparihàràya ca tasyaiva mukhyatayà÷rayatàkalpane pratyakùa÷rutenaiva nairàkàïkùyeõa ànumànikatatsàdhanatvakalpanànavasara ityata àha #
--- ֌rpapadamiti #//
arthavàdapratãtànnakaraõamàtravçttihoma- sàdhanatvànurodhena ÷årpapadaü làkùaõikam /
juhotãtipadaü tu sàdhyanirde÷apradar÷anadvàrà hotavyamiti vidhikalpakatvànna vyartham /
#
athavà--# yadyadannakaraõaü tena tena juhotãtyevaü vidhayaikavàkyatàpannaü sat vidhàyakamevetyarthaþ //
#
avayutyànuvàdo veti #//
anekapràptàvekaü pçthakkçtya "ekaü vçõãte" ityàdivadanuvàda ityarthaþ /
etaddoùadvayàpatteþ prakàràntareõa pårvapakùamàha #
--- yadveti #//
<B3> (1) F.N. parõamayyadhikaraõanyàyenàsyàdhikaraõasya paunaruktyà÷aïkà hi vàrtikakàrairevaü bahubhiþ prakàraiþ nirasità (1) yathà anena gatàrthatvàt tadeva punaruktamiti ÷aïkà syànnatu punaridaü punaruktamiti, (2) ihàrthavàdatàbodhanam, tatra phalavidhitvaniràkaraõamàtram, (3) ihàvi÷eùeõadravyaguõakriyàdividhisaråpaviùayatvaü tatra phalavidhisaråpàõàmiti, (4) sarvavidhisaråpàõàü kevalaü vidhitvaniràkaraõenàrthavàdatvamatra, tatra tu arthavàdasyaiva sataþ phalavi÷eùasaübandho 'pãtyadhikà÷aïketi, (5) phalavidhàveva yatra bhedena stutiphalapadàni santi tadatra viùayaþ, yatra punastàvanmàtreõaiva phalaü stutirvà vaktavyà teùàü caturthe viùayatvam, (6) vij¤àtapàràrthyànàü tatràtràtàdç÷ànàü viùayatvamiti và /
(7) sàdhanàü÷ayogyavicàramanàdçtyàbhyupetya và kevalasàdhyàü÷avicàrastatràtra punaþ sàdhyàü÷avicàramanàdçtyàbhyupetya và kevalasàdhanàü÷avicàraþ iti và ---iti.  #
kaustubhakàràstu ----#÷iùyabuddhivai÷adyàrthamadhikaraõàntaràrambha iti vadanti. #
se÷varamãmàüsàkçtastu ----# "årgvà udumbara" ityàdãnàü pratãyamànàrthavidhàyakatvaniràsena stàvakatvamatropapàdyate, tatratu arthavàdasyeva sataþ phalasamarpakatvamàtraü niùidhyate iti na paunaruktya÷aïkàpãti varõayanti /
tadetadarthavàdàdhikaraõenaiva gatàrthatvàttadãyamadhikaraõa÷arãraü na yuktamiti tu bahavo manyante /
sarvathà ca na punaruktamidamadhikaraõamiti mantavyam. <B1>  kathayati /
tata÷ca ÷årpàdanyasyàpi darvãpiñharàderhemasàdhanatvapratãtervidhau ÷årpapadamupalakùaõamavayutyànuvàdo và /
yadvà tacchabdena ÷årpasyaiva paràmar÷àttadgatamevànnakaraõatvaü hetuþ /
tena1 vi÷iùyaiva vyàptikalpanàdannakaraõàsamartha÷årpavyàvçttà vapi na vidhisthaü ÷årpapadaü anyathà neyamiti pårvaþ pakùaþ /
#
siddhàntastu kriyata iti laóantanirde÷àdvartamànànnakaraõatvasya hetutvaü vàcyam /
naca homakàle annakaraõatvaü saübhavati /
ato lañà bhåtabhaviùyatkàlàntaralakùaõà vidhau tàvadyava÷yakã /
yadyapi ceyaü prà÷astyalakùaõopayogiguõaghañakatayà mamàpyàva÷yakã; tathàpi anuvàdasthatvàt prà÷astyapoùakatvàcca sà na doùaþ, vartamànanirde÷aü vinà tadapratãteþ /
ki¤càpekùitaprà÷astyaparatve saübhavati nànapekùitahetuparatvàïgãkàro yuktaþ /
ataþ siddhaü sarveùàmarthavàdànàü stàvakatvena pràmàõyam   // 3   //
iti tçtãyaü hetuvannigadàdhikaraõam /#



<B2>  #
(annakaraõasamartha÷årpamàtragatakaraõatvavivakùayàpi nyàyasudhàmatakhaõóanena pårvapakùaniråpaõam)#  #
yattu --- atra hi÷abdopàttahetutvavidhau tçtãyopàttakaraõatvasyodde÷yatvàttasya ca pratipàdakopàttena ÷årpeõa vi÷eùñuma÷akyatvànnatadgatànnakaraõatvasya hetutvamiti nyàyasudhàyàü vi÷iùñodde÷e vàkyabhedàpàdanasåcanaü, tattacchabdàrthasya ÷årpasya prakçtyarthatvena tçtãyopàtte karaõatve 'nvayavyutpattervi÷iùñànvayaprayuktavàkyabhedàprasakterayuktamiti yadyadannakaraõaü ÷årpaü tena tena hotavyamiti vi÷iùyaiva vyàptikalpanàt yukto 'yaü pårvapakùaþ# iti  //
#
(tenahãtyatra stutipratãtau svàrasyaniråpaõam)#  tadapratãteriti  // .#
//
arthavàdatvapakùe 'vartamànàpyannakriyàvartamàneva lakùaõayà rucyarthamucyate /
nahi bhåte bhàvini và tàdç÷ã prãtiryàdç÷ã vartamàne, navà vartamàne ÷aktistàdç÷ã yàdç÷ã phalopahite ato vartamànasaktikaü stotuü kçtaü kariùyamàõaü và stotumasmatpakùe kriyata iti nirde÷opapattiþ /
hetuvidhipakùetu pramàõàntarasiddhàrthànuvàdakatvàbhàvàdyathà- ÷rutàdetadanyathàkalpanaü doùa evetyarthaþ  #//
(nahyatrànåyàjetyatratu hi÷abdasya hetuparatvam)   ata eva yatra naitàdç÷alakùaõàdidoùàpattistatra "nahyatrànåyàjànã" tyatra bhavatyeva hetuparatvam /
prakçtau hi prayàjànuyàjayordve caturgçhãte /
upabhçtitu "aùñàvupabhçti gçhõàtã" tyaùñatvasaükhyàmnànàt pràptamapi prayàjànuyàjasàdhanàrthamaùñagçhãtadvayamekameva vàùñagçhãtaü na kàryam /
apitu ekaü prayàjàrthe caturgçhãtamaparaü anåyàjàrthe ityevaü catuùkadvayalakùaõayà caturgçhãtadvayameva  //
kutaþ? àtithyàyàü caturgçhãtànyàjyàni bhavanti /
nahyatrànåyàjànãtyàmnànàt /
atraca caturgçhãtànãti bahuvacana÷ravaõàt trãõi caturgçhãtàni vidhàtuü anuyàjàbhàvasya hetutvamucyate /
tenànuyàjasàmànyàbhàvahetukacaturthacaturgçhãtanirvçttiphalakatritvavidhistadopapadyate /
yadyaùñapade catuùkadvayavidhànaü prakçtau bhavet, anyathà caturgçhãtadvayasyaivàpràptestadanupapatteþ /
ata etatprayojanasidhyarthaü hetutvabodhane 'pi nàtra katha¤cidapi lakùaõàdiprasaktiþ iti  //
nànapekùiteti  //
#
(tçtãyayà nirapekùakàraõatvàvagamàdivirodhena pårvapakùopamardanena siddhàntopasaühàraþ)#  #
arthavàdatve vidhinàkàïkùitaþ saübandho bhavati, hetuvidhektu khata eva nirapekùatayà vidheþ vidhàyakatvopapatteþ nàkàïkùà, pratyuta darvyàdãnàü sàdhanatve vikalpàpatteþ samuccayapakùe tçtãyàvagatanirapekùakàraõatàbàdhàpatteþ tatkhàrasyabhaïga eveti bhàvaþ /
yathàca tçtãyàdibhiþvirapekùakàraõatvàdyabhidhànaü tathà kaustubhàdau draùñavyam /
prayojanaü spaùñatvànnoktam #//
iti tçtãyaü hetumannigadàdhikaraõam  //


<B3>  #
(1) F.N.teneti tacchavdasya ÷årpaparatve 'pi tatkaraõatvasya vi÷iùñasyodde÷yatvàsaübhavàddhahaikatvàdhikaraõanyàyena kevalahomasaübandha evodde÷ya iti na doùaþ.# #
(2) samarthaþ padavidhirityasya subàdividhàvapi pravçcyàva÷yakayà ÷årpasyevetareùàmapi karaõatve sàpekùatvalakùaõàsàmarthyena subanupapattiriti ÷årpamàtrakaraõatvam.#


<B1> #
(4 adhikaraõam /) #  tadartha÷àstràt //
mantràõàü dharmàdharmayoþ pràmàõyamasti na veti cintàyàü na tàvadvidhitvena pràmàõyam; tasya dvitãye niràkariùyamàõatvàt /
nàpi stàvakatvenàrthavàdavat; teùàü hi sannihitena vidhinà padaikavàkyatvàdyuktaü svasamarpitaprà÷astyànvitabhàvanàviùayaka÷àbdapramàjanakatvam /
mantràõàü tu dårasthatvena padaikavàkyatvànupapatterna tadvidhayà pràmàõyasaübhavaþ /
nàpi prà÷astyaü svàtantryeõa vàkyàrthaþ; 1padàrthavidhayopasthitatvàt /
nàpi arthasmàrakatvena pràmàõyam, anadhigatàrthabodhakatvàbhàvena tadasaübhavàt, sàmamantràõàmarthàbhàvena yàthàrthyasyàpyanupapatte÷ca /
na ca pràmàõyàbhàve 'pi smàrakatvàdinà prayojanavacvamàtràïgãkàraþ; dhyànàdyupàyàntareõàpi smçtisiddherniyatamantràmnànavaiyartyàt, prayogàsamavetàrthasmàrakeùu samçtivaiyarthyàcca /
ato 'dhikàràkhyaprakaraõàdinàpagatatattatkratvaïgabhàvànàü mantràõàmuccàraõamàtramaddaùñàrthaü vidhãyate /
svàdhyàyavidhi÷voccàraõopayogiprayàgaprà÷ubhàvaphalakatayaivàdhyayanaü vidhatte iti na ka÷viddoùaþ iti pràpte--- #
<B2>#  (mantràõàmiti målàvataraõam) vedàvayavabhåtànàü codanànàmàdyapàdena dharmapràmàõyaü prasàdhya tadavayavatvenopasthitànàü mantràrthavàdànàü arthavàdànàü mantràpekùayàntaraïgatveneha pàdàdyàdhikaraõe tatra pràmàõyamàkùepasamàdhànàbhyàmuktavà tathaivopasthitànàü mantràõàü tatra pràmàõyaü cinyate ityabhipretyàha-----mantràõàmiti  //
#
(nàmadheyapàdàt pårvaü arthavàdapàdapravçcyupapattiniråpaõam)#  #
yadyapyarthavàdato 'pyantaraïgatà vidhau nàmadheyasya, kimu vaktavyaü mantrebhya iti tataþ pårvaü tatpràmàõyacintà yuktà kartum;# tathàpi ÷yenàgnihotràdipadeùu nàmatvasya arthavàdopàttopamànàdhãnatvàt mantragatatatprakhyanyàyàdhãnatvàcca  tatpràmàõyopajãvitvàvagateþ tataþ pårvaü etatpràmàõyasàdhanaü yuktameveti bhàvaþ /
vedàvayavabhåtànàü prakàradvayena tatpràmàõyaü sàdhitam, tasya cehàsaübhavàt anyatropalabdhaprakàràntaràsaübhavàt apràmàõyaü pårvapakùayituü uktaprakàradvayàsaübhavamupapàdayati----  na tà vaditi //
dvitãya iti //
#
yacchabdàmantraõottamapuruùaghañiteùu teùu yacchabdàdibhiþ vidhi÷aktipratibandhànna vidhàyakatvamityevaü dvitãye bhàvàrthapàde vidhimantrayoraikàrthyameka÷abdàdityadhikaraõe niràkariùyamàõatvàdityarthaþ //
stàvakatvena pràmàõyaü dvedhà, padaikavàkyatayà vàkyaikavàkyatayà và //
tatràdyaü dåùayati--#-teùàmiti //
anenaca---#
arthavàdapràmàõyasàdhakahetvasaübhaveta pårvapakùakaraõàt pratyudàharaõàtmikà saügatiþ#------såcità //#

prakaraõàntaratvàdanantarasaügatyabhàve 'pi na deùaþ #//
dvitãyaü dåùayati----nàpãti //
#
(padàrthavidhayopasthityà vàkyaikavàkya'tàbhàvaniråpaõam)#  padàrthavidhayeti //
#
anekapadàrthànvitaikavi÷eùyatà÷àlã hi vàkyàrtho bhavati /
tasmiü÷ca svàrthe samàptànàü vàkyànàü itaravàkyenànvaye vàkyaikavàkyatà bhavati /
yathà aïgapradhànavàkyànàm, prakçte tu prà÷astyasya lakùaõayà bodhe 'pi itarànvitatvenàbodhàt tasmiü÷càrthe samàptatvàbhàvàt na sà saübhavatãtyarthaþ /
siddhàntayuktimanådya niràkaroti# ----nàpãti //
mantràmnànavaiyaryyàditi //#

vàcakamantra÷abdasmaraõasyàrthasmaraõàdhãnatvàccetyathraþ /#
prayogàsamaveteti //
protsàhanànumantraõàdimantràõàü karmasamavetàrthàbhidhàyitve 'pi prayoge 'nuùñheyàrthakatvànna tatra smaraõasyopayoga iti na tatprayojakatvamapi yuktamiti bhàvaþ //
(uccàraõadvàrà mantràõàü kratàvupayoganiråpaõam)   #
ataþ smàrakatvenopayogàsaübhavàt adhyayanasaüskçtànàmeùàmupayogàpekùàyàü prakaraõapañhitànàmanàrabhyàdhãtànàü ca yathàsaübhavaü ÷rutivàkyàdhikàràkhyaprakaraõakramasamàkhyàdibhiþ pradhànàïgatvenàvagatànàü pradhànavidhinà mantrasvaråpamevàïgãkriyate, natu bràhmaõavàkyavadartho 'pi (...?)# #
anupayogàt /
yadyapi mantrasya svaråpeõa na pradhànopakàritvaü saübhavati; tathàpi pramàõàvagatamantrasvaråpàïgatvanirvàhàyoccàraõakriyàdvàreõa kàrakatvena ca so 'ïgãkriyate /
nahyarthapratyàyanasya puruùakçtyasàdhyasya vyàpàratvaü saübhavati /
ata uccàraõameva vyàpàraþ /
tasya ca dçùñaprayojanàsaübhave paraü adçùñàrthatvaü mantraniyamasya siddhànte ivetyabhipretyapårvapakùe phalitamàha# ----- ata iti //#

svàdhyàyàdhyayanavidhyavagatadçùñàrthatàbhaïgaü pariharati# ---- svàdhyàyeti //
#
(kratvanapekùitasya mantràniùñhasyoccàraõasya vyàpàratvàsaübhavenàrthapratyàyanasyaiva tattvenaca siddhàntopakramaþ)#  #
yadyapi uccàraõaü prati viùayatàsaübandhena mantràõàü kàraõatvàt tajjanyatvena tasya vyàpàratvaü saübhavati; tathàpi tasya kratvanapekùitatvena adçùñàrthatvakalpanàpekùayà dçùñameva padàrthàbhidhànasya karmànaupàyikatayà sàmarthyàt vàkyàrthàbhidhànaü vyàpàratvena kalpayitumucitam; uccàraõasya puüvyàpàratvena mantraniùñhatvàbhàvàdityabhipretya siddhàntamàha# --- dçùñe iti //
#
anuùñheyàrthapratipàdakànàü mantràõàü tàvat anuùñhànahetubhåtasmçtijanakatvàdarthàbhidhànadvàrà pradhànopakàritvamityàha# ---prayogasamaveteti //
saübhavatàmiti //
#
<B3># #
(1) F.N.# #
ananvitatayà svaråpamàtreõa pada÷aktyadhãnaj¤ànaviùayatvàt.# <B1>  #
abhidhãyate; dçùñe sambhavatyadçùñakalpanànupapatteþ prayogasamavetàrthasmçtireva saübhavatàü mantràõàü prayojanam, asaübhavatàntu kàmaü bhavatvadçùñaü prayojanam /
÷akyate tu tatràpi mantrà arthaprakà÷anàrthàþ, prakà÷anaü paramadçùñàrthamiti vaktum /
sàmnàntu akùaràbhivyaktireva dçùñaü prayojanamarthàbhàve 'pyavyàhatam /
ançksàmnàntu adçùñàrthatvamevetyanyatra vistaraþ, na tvetàvatà sarvatraivàdçùñàrthatvam /
na ca mantràõàü niyamena pàñhavaiyarthyam; tadbalena mantraireva smartavyamiti niyamakalpanàt /
tasya càdçùñaphalakatve 'pi na doùaþ /
na ca---- evaü sàmarthyàdeva tatra tatra mantràõàü viniyogasiddhau punasteùàü kvacidviniyogakaraõaü vyarthamiti ---- vàcyam;#  <B2>  #
(itikaraõaviniyuktànumantraõaphalamantràõàü dçùñavidhayà prayogasamavàyaniråpaõam)#  #
karaõamantràõàmityarthaþ /
yatràpi mantràt svarasato nànuùñheyàrthàvagatiþ, itikaraõàdinà ca mantro viniyujyate# #
"iùetveti ÷àkhàü chinattã" tyàdau tatràpi arthàbhidhànaü vinà dçùñavidhayànyadvàrà kàraõatvàsaübhavàt adhyàhàràdinàpyarthàbhidhànasyaiva vyàpàratvam /
kriyamàõànuvàdiùu# #
"yuvàsu vàsà" ityàdiùvarthàbhidhànaü na karmavidhyapekùitam; karmaõaþ upakràntatvenaiva smçtatvena tadvaiyarthyàt; tathàpi yåpaparivyàõàdikriyàyà anekakùaõavyàsaktatayà kadàcinmadhye 'pi buddhivicchedesati smçtidàróhyàrthaü tadapekùopapatterdçùñavidhayaivopayoga nàsulabhaþ /
yatràpyabhrayàdànàdau mantràõàü samuccayaþ, tatràpyekenaiva smçtisiddheritaravaiyarthyaü dvàda÷e japamantràdirãtyà parihariùyate /
ye 'pyananuùñheyakarmasamavetàrthàbhidhàyakàþ aganma suvarityàdayaþ protsànamantràþ, teùàmapi ÷raddhàjananàrthamananuùñheyasyàpi karmasamavetaphalàdeþ smçteþ ÷raddhàti÷ayo jàyate iti tadarthatvena dçùñàrthatvaü j¤eyam /
anumantraõamantràõàü akçtatva÷aïkàparihàràya smçtidàóharyàrthaü tadapekùopapatteþ yuktameva tadarthatvam /#
yattu #
anumantraõamantràõàmadçùñàrthatvena samuccayàbhidhànaü tantraratne pa¤came# tadayuktamiti tatraiva vakùyate /
kaustubhe càtra draùñavyam //
(asaübhavaddçùñàrthànàmadçùñàrthatvàïgãkàraþ) dhuï÷va påï÷veti japamantreùu dçùñaprayojanàsaübhavàdadçùñàrthatvamityàha---#
asaübhavatàmiti #//
""mantro hãnaþ kharato varõato và mithyà prayukto na tamarthamàha'' ityàdiliïgadar÷anàt kharayuktajapàdimantràõàmapi karaõamantravadarthàbhidhàyakatvàvagateþ niruktavyàkaraõàdinà teùàmarthabodhakatvopapatteþ prakà÷anasya karmànuùñhànànaupayikatvàddçùñasmçtiråpaprayojanàrthatvàsaübhave kàmamadçùñàrthatvamapãti pakùàntaramàha#
----÷akyate tviti #//
evaü sthite yaddvàda÷e japàdimantràõàü ajçùñàrthatvamuktaü, tanmantrasàdhyàrthàbhidhànasyàdçùñàrthatvàbhipràyàditi bhàvaþ //#

(sàmnàü dçùñàrthatvaniråpaõam)#  #
sàmamantràõàü gãtyàtmakatvenàrthàbàvàt tadabhidhànadvàrà upayogàsaübhave 'pi égakùaràbhivyaktyarthatvaü navame yanniråpayiùyate tadeva dçùñaü prayojanamityàha#----sàmnàntviti //
#
(anuksàmnàü adçùñàrthatvaniråpaõam)#  #
yàni tu stobhàkùaràdhiråóhàni teùàmçgakùaràbhivyaktyarthatvàbhàvàdadçùñàrthatvameva //
ata eva rathantaràdisàmnàü à÷rayikarmatvamityapi draùñavyam //
yàni tvançksàmàni prajàpatihçdayàdãni, teùàü stobhàkùaràdhiråóhatvàt stobhànàü càrtha÷ånyatvasya navame vakùyamàõatvàt nàrthàbhidhànaråpastotrakaraõatvaü ityagatyà sàmaviniyogànurodhenoccàraõamàtradvàràdçùñàrthatvamevetyàha#----anuksàmnàntviti //#

(prayogapratyàyanàrthatvenànçksàmnàmupayoganiràkaraõam)#  #
yattu bhàññàlaïkàrakçtà ançksàmnàü yatra karmaõi tàni viniyuktàni tadapårveõàpekùitasya svavi÷iùñatvena prayogavidhiprayogapratyàyanasya tairapi saüpàdanàdarthapratyàyanàrthatvamuktam, tadeva råpamàdàyànyatràpi tasyaiva prayojanatvàpatterupekùitaü påjyapàdaiþ #//
(mantràõàü prayogasamavetasmàrakatvapakùe tàü caturbhiþ imàmagçbhõan uruprathasvetyàdiviyogavaiyarthyaniråpaõam)  #
na doùa iti //
naca---#àva÷yakàdçùñakalpanà pràthamyàva÷yakatvàdinoccàraõàdeva yukteti#
---vàcyam;# dçùñena niràkàïkùasya adçùñakalpanànimittabhåtàkàïkùàbhàve pràthamyàdimàtrasyàprayojakatvàditi bhàvaþ /
#
kvacidviniyogakaraõamiti #//
yathà ""tàü caturbhiràdatte'' ""itya÷vàbhidhànãmàdatte'' ""uruprathasveti puroóà÷aü prathayati'' ityàdayo viniyogavidhayaþ teùàüvaiyarthyamityarthaþ /
#
àdye# tàvat cayanasàdhanãbhåteùñakàsidhyarthamàva÷yakatayà pràptasya bhçdrahaõasya khananadvàraråpàbhryàdàne ""devasya tvà savitur" ityàdyàmnàtànàü caturõaü mantràõamarthaprakà÷akatvaråpaliïgakalpya÷rutyaiva mantraviniyogapràptau tadvidhivaiyarthyam /
#
dvitãye# tasyà mçdo '÷vagardabhoparyànayanàrtaü tayorbandhanàrthara÷ànàdàne arthapràpte "imàmagçbhõa' nniti mantrasya liïgakalpya÷rutyà gardabhara÷anàdàna ivà÷vara÷anàdàne 'pi pràptestadvidhivaiyarthyam /
#
tçtãye# puroóà÷e aùñasu kapàleùu saüskçtatvàrthapràpte prathane mantrasya liïgakalpya÷rutyaiva pràptestadvidhivaiyarthyam /
mantràõàmadçùñàrthatve tu yatra kutràpyuccàraõe pràpte tatra liïgenàviniyuktànàü viniyojakatayoccàraõaniyamàrthatvena sàrthakyamityà÷aïkàgranthàrthaþ //
#
<B1>#  karaõaü vyarthamiti---vàcyam; guõaparisaïkhyàdyarthatvena sàrthakyàt /
tathàhi---arthapràpte abhryàdàne vikalpena caturõàü mantràõàü liïgena pràpsyamànànàü pràpakapramàõàt pårvameva pravçttena tàü caturbhiràdatte iti vacanena mantrasaïkhyobhayavi÷iùñàdànabhàvanàyàü vihitàyàü etadvacanapravçttiphalajij¤àsàyàü samuccayaphalakacatuþsaïkhyàråpaguõapràptiriti ni÷vãyate /
tathà liïgàdevàgnicayanàïgabhåtà÷vara÷anà'dàne pràpsyamànasya mantrasya tataþ pårvapravçttena imàmagçbhõanra÷anàmçtasyetya÷vàbhidhànãmàdatte ityanena vacanena mantravi÷iùñàdàne a÷vara÷anàïgatvena vihite pårvavat phalajãj¤àsàyàü gardabhara÷anànivçttiråpa÷eùiparisaïkhyà phalam /
#
na ca phalataþ parisaïkhyàyàü svàrthahàniþ svàrthahàniþ paràrthakalpanà pràptabàdha iti traidoùyam; a÷vàbhidhànãsaübandharåpasvàrthasyaiva vidheyatvàt, anyanivçttiråpaparàrthasyàrthasiddhatvenàkalpanãyatvàt, pràpakapramàõasyàpravçttatayà pràptabàdhàbhàvàcca /
ataeva yatra pràpakapramàõapravçcyuttarameva parisaïkhyà÷àsrasya pravçttiþ, yathà pa¤ca pa¤canakhà bhakùyà ityàdau ràgapràptapa¤canakhabhakùaõe pa¤càtiriktaparisaïkhyàkaraõe,# tatraiva tat /
yatràpi ca ÷rautã <B2>  (catuþsaïkhyàvi÷iùñamantravi÷iùñàdànavidhitvàva÷yakatàn iråpaõam) atraitadà÷aïkàparihàràrthàni ""guõàrthà và punaþ ÷rutiþ'' ""parisaïkhayà'' ""arthavàdo ve'' ti trãõi såtràõi /
tadarthamanusandhàya pariharati#
---guõeti  #//
atra càrthapràptàbhryàdànodde÷ena liïgapràptamantraparicchedadvàrà catuþsaïkhyàvidhàne àdànabhàvanàyà mantràõàü ca vidhànàbhàvàt aruõaikahàyanãvadeka kriyàva÷ãkàràsaübhavenaikakarmyànupapattermantràõàmap i vidhàne ubhayavidhànaprayuktavàkyabhedàpatteþ tadarthaü liïgakalpya÷ruteþ pårüva catuþpadopàttacatuþsaïkhyàvi÷iùñamantravidhàne 'pi vi÷iùñodde÷e vàkyabhedasya sarvathàparihàràt mantravidhànasyevàkùepataþ pårüvapravçcyà'dànasyàpi vidhànopapattiþ vi÷iùñavidhigauravà÷rayaõenàpi dhàtvarthavidànasya yuktatvàditya÷vàbhidhànãmityatratyavàrtikakàramata ivehàpi vi÷iùñabhàvanàvidhànameva yuktatvàdityasvàbhidhànãmityatratyavàrtikakàramata ivehàpi vi÷iùñabhàvanàvidhànameva yuktamityabhipretyàha---tathàhãti  //
ni÷vãyata iti //
yadyapyetaccatuþsaïkhyàmantrobhayavidhànamàtrasyaiva phalaü, nàdànavidheþ; tathàpyayamarthaþ---catuþpadaü hyatràruõàdi padavadguõamàtraparam, vi÷eùyantu prakaramapràptamapi bhàvanànvayàrthaü mantrairityadhyàhçtapadenaiva samarpyate /
tayo÷va parasparànvayàbhàvena paricchedyaparicchedakabhàvànupapatteþ tadarthamubhayorapi bhàvanànvayena vi÷iùñabhàvanàvidhànamàva÷yakam /
pàrùñhika eva ca tayoþ paricchedyaparicchedakabhàvabodhaþ /
ataþ samuccayaphalakamantraparicchedakacatuþsaïkhyàråpaguõapràpaõamàdànavidheþ phalaü nàyuktamiti /
eva¤ca ""guõàrthàve'' ti såtre guõàrthatvaü guõavi÷iùñabhàvanàvidhàne phalato guõàrthatvena vyàkhyeyamiti bhàvaþ //#

(a÷vàbhidhànyàdànàïgatvena mantravidhànamiti bhàùyasa mantravi÷iùñàdànaü a÷vara÷anàïgatvena vidhãyate iti bhàññadãpikàyà÷vàvirodhasamarthanam)#  mantravi÷iùñàdàne iti //
bhà0 5 #
yadyapi bhàùyakàreõà÷vàbhidhànyàdànàïgatvena mantravidhànamevoktam; tathàpi pårvavadvàrtikakàramatàbhipràyeõa vi÷iùñàdànamuktaü j¤eyam /
a÷vara÷ànàïgatvenetyanena vàrtikakàramate vi÷iùñàdànavidhipakùe a÷vàbhidhànãpadasyàpi vi÷iùñavidhyantargatatvopapàdanenànudde÷yaparatvàt na tatpade 'pårvãyatvalakùaõàva÷yakãti vidhirasàyanagatodàharaõàkùepadvitãya÷lokopapàditasyodde÷yaü÷e vidhyanantargatatvasya anuktisahatvànniràso dvitãyà÷rutyà liïgabàdha÷va såcitaþ /
yadyapiceti kàraõasthale vàkyaråpatayà liïgàkyayorvirodha iti keùàü cinmatam; tathàpyasya bràhyaõavàkyatvena liïgàpekùayà yadyapyanyadevatya ityasyeva pràbalyàt liïgabàdhyatvopapattiþ /#
etena--- #
vàkyãyaviniyogapakùe vàkyasyaiva liïgena bàdhàpattidåùaõaü nyàyapràkà÷oktaü# ----apàstam  //
tatraivataditi /
. /
#
(pa¤ca pa¤canakhà bhakùyà ityasyàrthaparisaïkhyàtvasamarthanam)#  #
atra brahnakùatreõa ràghava /
÷alyakaþ ÷vàvidho godhà ÷a÷aþ kårma÷va pa¤cama ityuttaraü pàdatrayaü ràmàyaõe vàlivàkyagataü j¤eyam /
atraca na bhakùaõaü vidheyam; ràgataþ pràptatvàt /
nàpi ràgapràpteþ pårvapravçcyà vidheyatvam; phalakalpanàpatterabhakùyaprakramavirodhàpatte÷va /
nàpi pa¤capa¤canakhabhakùaõasya samuccayena; pràpteþ pàkùikatvàbhàvàt,# #
kadàcitpàkùikapràptàvapi abhakùyaprakramavirodhàpatte÷va, ataþ parisaïkhyaiveyam /
tathàva pa¤càtiriktapa¤canakhabhakùaõanivçttereva lakùaõayà vidhànamiti svàrtahànyàdidoùatrayamityarthaþ /
atra doùadvayaü ÷abdaniùñham, antimastvarthaniùñha iti vivekaþ #//
(na¤ghañitavàkyasthala eva ÷rautaparisaïkhyàtvaniråpaõam) pårvoktaparisaïkhyàyà lakùaõikatvena tasyàþ ÷rautãtvamàha#
---yatràpi ÷rautãti #//
tatra na¤aiva nivçttibodhanasya ÷aktyaiva saübhavàt svàrthahàniparàrthakalpanayorabhàvànna doùadvayam, pràptabàdhatvaü tvastyevetyàha#
---na taditi #//
ekasacve 'pi dvayorabhàvena traidoùyàbhàvopapatterna taditi nàsaügatam /
#
yattu---# ÷rautaparisaïkhyodàharaõam ""atra hyevàvapantã'' ti pàrthasàrathyàdibhirdar÷itaü, tat evakàrasya anyayogavyàvçcyarthatve na tau pa÷au karotãtyatreva vikalpàpatterayuktam, kintvatra phalataþparisaïkhyàtvameveti da÷amevakùyate //
#
<B1>#  parisaïkhyà yathà nànçtaü vadedityàdau, tatràpi na tat /
ataeva ÷abdataþ phalato và yasya ÷àsrasyànyanivçrttirviùayaþ sa parisaïkhyàvidhiþ /
atra caitadvidhyabhàve pràya÷a autsargikã tatra cànyatra ca pràptirna tu sàpi lakùaõaghañiketi dhyeyam /
ataevaikasmin kàrye 'nçtasya satyena saha pàkùikapràptàvapi nànçtaü vadediti parisaïkhyaiveyam, na tu nimavidhiþ /
ata- <B2>  (evakàraghañitasthale parisaïkhyàtvaniråpaõaparavàrtikasya ÷rautaniyamaparatvopapàdanam)  yattvasmin såtre "sarvatra hi parisaïkhyà÷abdàdevakàràdvà ÷rutyà parisaïkhyà niyamo vocyate" ityàdinà vàrtika evakàrasthale ÷rautaparisaïkhyàtvamabhihitam, tadràgapràptàrthasamabhivyàhçtaivakàraparatayà neyam /
yadapyetadvàrtikasvàrasyàdevakàrasthale ÷rautoniyama iti nyàyasudhàyàmuktam, tatsatyamevetyetàdç÷e viùaye pàkùikapràptisattvàdayogavyàvçttyarthakatvàbhipràyeõa /
yatra tu niyatà ÷àstrataþ pràptiþ, tatra tu phalataþ parisaïkhyaiveti kaustubhe vyaktam  //
#
(prathamataþ parisaïkhyàlakùaõakathane nimittaniråpaõam)#  yadyapi  #
"vidhiratyantamapràpte" ityàdinà vàrtike 'pårvavidhikrameõa tallakùaõànyabhihitàni; tathàpi ubhayavidhaparisaïkhyàniråpaõena prathamata upasthitatvàt athavà niyamaparisaïkhyàtiriktaphalakavidhitvaråpasyàpårva vidhilakùaõasya svayamabhidhàsyamànatvàt pratiyogiprasiddhyarthamava÷yaü kartavyataucityàdvà taduktakramamupekùyàdau parisaïkhyàlakùaõamàha# --- ataeveti //
(tatracànyatracetyasya taccànyacca yatretyetadarthopalakùaõatvalakùaõàghañakatvayorupapàdanam)   #
atra ''tatra cànyatra ca pràptau parisaïkhyeti gãyate'' iti vàrtikaü ÷eùiparisaïkhyàbhipràyeõa lakùye nive÷itamapi ÷eùàntaraparisaïkhyàsaügrahàya taccànyacca pràptaü yatretyarthasyàpi upalakùaõam /
tenàjyabhàgau yajatãti parisaïkhyàyàü ÷eùadvayapràptau nàvyàptiþ /
tathàpyetanna lakùõaghañatvena vivakùitam; ''nànçtaü vadet'' iti ÷rautaparisaïkhyàyàmavyàpteþ, kintvautsargikatvena kharåpakathanamàtràrthatvamityàha#---atreti //
(pàkùikapràptàvapi na¤ghañitavàkyeùu parisaïkhyàvidhitvaniråpaõena dãkùito na dadàtãtayàdãnàmapi lakùyatvaniråpaõam) #
pràptàvapãti #//
apinà kadàcidatra samuccayena pràptau satyàü parisaïkhyàtvopapattàvapi pàkùikapràptàvapi atra niùedhapravçtteþ parisaïkhyàvidhitvamanyathà na sidhyati /
anenaiva nyàyena ''pa¤ca pa¤canakhà bhakùyà'' ityatra kadàcitpàkùikapràptàvapi parisaïkhyàvidhitvaü nirduùñaü bhavatãti ca såcitam  //
anena codàharaõena niùedharåpeùu ''dãkùito na juhoti ''na tau pa÷au karotã'' tyàdiùu nivçttiphalakatvàt pàkùikaniyamapràptyabhàve 'pi parisaïkhyàvidhitve såcite yatteùàmapårvaniyamavidhitve àpàdya parisaïkhyàlakùaõàtivyàptyàpàdanaü vidhirasàyanakàràõàü tadapàstamiti draùñavyam //
naca parisaïkhyàtvena vyavahàràbhàvaþ; paryudàsapratiùedhatvena vyavahàrasiddhau tacvena vyavahàràbhàve 'pi kùatyabhàvasya nyàyasudhàyàmeva dar÷itatvàt //
#
(abhàvasya nivçttipratiyoginiråpaõenàvaghàtavidherapi phalataþ parisaïkhyàtve na doùa iti niråpaõam)#  #
atraca nivçttipratiyogã na kevalaü bhàvaråpa eva vivakùitaþ, kintvabhàvaråpo 'pi /
ataeva ''patnãsaüyàjàntà pràyaõãyà saütiùñhate'' ''nànåyàjàn yajatã'' tyatra pràyaõãyàtithyayoþ patnãsaüyàjaprayogavidhinà sarveùàmuttaràïgànàü nivçttisiddhau punarnna patnãrnànåyàjàniti niùedhadvayaü vyarthaü saditaràïgàbhàvaparisaïkhyàrthamiti da÷ame pårvapakùe upapàditaü saïgacchate /
eva¤ca avaghàtàbhàvanivçttiphalake niyamodàharaõe 'vaghàtàbhàvapratiyoginivçttiphalakatvena parisaïkhyàlakùaõasacve 'pi sàïkarye bàdhakà bhàvànna kùatirityavadheyam /
ataeva ya#ddharmàvacchinnapratiyogikàbhàvanivçttitvena yatra ÷àsratàtparyaviùayatà tatra niyamaþ, yatra tu tatpratiyogikanivçttitvena sà, tatra parisaïkhyetyetàvavataiva tayorbhedaþ //
(nivçttividhiþ parisaïkhyeti vivakùàyàü vidhirasàyanoktadåùaõaparihàraþ)  #
atraca# ÷abdataþ phalata ityasyàyamarthaþ /
yatra vaiyarthyapratisandhànaü vinaiva nivçttiþ pratãyate, sà ÷abdataþ, yatra tatpratisaüdhànena sà tàtparyaviùayãbhåtà tatra phalata iti /
#
eva¤ca---#nivçttiphalo vidhiþ parisaïkhyeti lakùaõavivakùàyàü agnihotravidhàvativyàptirakaraõanivçttiphalatvàditi vidhirasàyanoktyativyàptyàpàdanaü#
---paràstam;# akaraõanivçtteþ ÷abdataþ phalato và tàtparyaviùayatvàbhàvàt, agnihotrànuùñhànavidhàyakatvena vaiyarthyàbhàvàt /
#
ataeva---#etàdç÷àrthavivakùayà padadvayametallakùaõaghañakameveti---dhyeyam /
tathàcayadvidhyabhàve yasya pràprau saübhàvitàyàü tasya ÷abdataþ phalato và nivçttiþ ÷abdatàtparyaviùayabhåtetyupàdànànniyamavidhau vidalanàdinivçtteþ phalatve 'pi nàtivyàptiþ  //#

(parisaïkhyàlakùaõaghañakaitadvidhyabhàvaþ tanmàtrapratiyogikaþ taditaràpravçttisahitatadvidhipratiyogika÷va vivakùaõãya iti niråpaõam)#  #
atraca etadvidhyabhàva etanmàtrapratiyogiko vidhyantaràpravçttisahitaitadvidhipratiyogikovà vakùyamàõaniyamavidhighañakapàkùikàyogavadavaseyaþ /
itarathà gçhamedhãyagate ''àjyabhàgau yajatã'' ti vidhau parisaïkhyàtvalakùye àjyabhàgavidhimàtràbhàve ''agnaye sviùñakçte samavadyati'' ''ióàmupahvayasve''- tyàdipràkçtàïgapunarvidhànenetaràïgaparisaïkhyàlàbhenàjyabhàgasàdhàraõyenetaraïgapràptyabhàve tannivçttiphalakatvàsaïgenàvyàptyàpattestatra vidhyantaràpravçttisahitàjyabhàgavidhyabhàvamàdàyaiva àjyabhàgayostaditaràïgànàü ca pràptyà lakùaõaü neyam /
evamanyatràpyåhyam #//
(apabarhiùaþ prayàjànityatra parisaïkhyàlakùaõàtivyàptiniråpaõaparavidhirasàyanakhaõóanam) vidhyantaraü càtra prakçtavidhervivakùitaphalà yà vidheyatà tatpratibandhakaråpaü vivakùitaü, nànyat /
astica yavavidhistàdç÷o 'gnaye sviùñakçte ityayaü ceti nànupapattiþ /
#
etena---# aùñama÷lokavivaraõe àjyabhàgapunarvidhànena gçhamedhãyavadapårve 'vabhçte ''apabarhiùaþ prayàjàn yajati apabarhiùàvanåyàjau yajatã'' ti varhirvyatiriktaprayàjànåyàjapràptyarthe 'pårvavidhau vidhyantaràpravçttisahitaitadvidhyabhàve barhiþsaüj¤akaprayàjànåyàjayostadyatiriktaprayàjànåyàjànàü ca niyatapràptisacvena tannivçttiphalakatvàt parisaükhyàlakùaõasyàtivyàptirvidhirasàyane àpà dità---paràstà;  àjyabhàgavidheranåyàjaprayàjàdividheyatàpratibandhakatvàbhàvena vidhyantarapadenàgrahaõàt /
atastàdç÷asya vidhyanatarasyàbhàvàt nàyaü tasya viùayaþ /
etadvidhimàtràbhàve tu àjyabhàgavidhinà parisaükhyàtatvàt barhiþsaüj¤akaprayàjànåyàjayoþ tadvyatiriktaprayàjànàü ca naiva niyatà pràptiriti naiva lakùaõànuprave÷aþ /
anenaiva nyàyena ''bçhatpçùñhaü bhavatã'' ti vai kçtaniyamavidhau etadvidheþ pràkçtabçhadrathantaravikalpavidhe÷vàpravçttau prakçtito ''bçhatpçùñhaü bhavati rathantaraü pçùñhaü bhavatã'' ti và kyadvayabalàt bçhadrathantarayoþ samuccitya pràptisacvàtparisaïkhyàlakùaõasyàtivyàptirapi tadàpàdità nirasanãyà; anayaiva rãtyaitatsadç÷odàharaõeùu tadàpàditàtivyàptyàdidåùaõàni nirasanãyàni /
ito 'pyadhikaü kaustubhe draùñavyam  //#

(a÷vàbhidhànã÷abdenàpårvasàdhanatvalakùaõàyàmapi a÷vàbhidhànãtvavivakùàva÷yakatànirapaõena dharmasàükaryàpàdanaparavidhirasàyanakhaõóanam)#  nanu---#
astvevamubhayasàdhàraõyena parisaïkhyàlakùaõaü, tathàpi ''a÷vàbhidhànãmàdatte''# ityatrà÷vàbhidhànyudde÷ena mantravi÷iùñàdànavidhau a÷vàbhidhànãsvaråpe ànarthakyaparihàràrthaü apårvasàdhanatvalakùaõàyà  #
àva÷yakatvàttadråpasyacaikàpårvasàdhanatvena gardabhàbhidhànyàmapi sacvena vrãhidharmàõàü yaveùviva dharmasàükaryasyàniràkaraõàt kathaü gardabhàbhidhànyàü mantranivçttiþ phalaü labhyate?# ityudàharaõàkùepe vidhirasàyanoktadåùaõànna muktiþ  iti---cet, #
dharmasàükaryasya liïgakalpya÷rutyaiva pràptatvenàpårvasàdhanatvamàtrabhaõàyàü vidhivaiyarthyàparihàreõa tadvaiyarthyànupapacyà gurubhåtasyàpya÷vàbhidhànãtvasya udde÷yatàvacchedakakoñipraviùñatvàïgãkàreõa tadanàpatteþ  //
ataeva ''pratårtaü và jinnàdravetya÷vamabhidadhàti'' ''yu¤jàthàü ràsabhaü yuvamiti gardabhaü pratiùñhàpayati'' iti tattadvargavidhau pratiniyatanirde÷o 'pyupapadyate #//
(a÷vàbhidhànãmityatrà÷vasaübandhàvivakùàparavidhirasàyanakhaõóanam) yadapi a÷vàbhidhànyudde÷ena mantrasya tadvi÷iùñàdànasya và vidhàne vi÷iùñodde÷e vàkyabhedàpacyà÷vavi÷eùaõasyàvivakùayà gardabhàbhidhànyàü mantrapràptiranivàryeti vidhirasàyane uktam, tanna; samàse parasparànvayavyutpacyà vi÷iùñasya vyutpannatvena vi÷iùñodde÷yatàsvãkàre 'pi tadaprasakteþ /
nahya ''dhvaryuyajamànau vàcaü yacchata'' ityatra nànekodde÷yatà, navà prayàja÷eùasya saüskàryatve 'pi prayàjasaübandhàvivakùeti spaùñam /
vidhivaiyarthyàparihàràrthameva na bràhnaõaü hanyàdityatreva vi÷iùñànuvàdasyàpyagatyàhgãkàràcca, apårvasàdhanatvalakùaõàyàü apårvavi÷eùaõasyeva vi÷iùñalakùaõayà tasyàpi vivakùopapatte÷va /
#
naca---#atra ''uru prathasveti puroóà÷aü prathayatã'' tyetravàrthapràptasya prathanasyàdhvaryukartçkatvaniyamapràptiphalakatayà'dànavidhànena vaiyarthyaü supariharamiti taduktaü yuktam iti #
---vàcyam;# tvaduktarãtyà tàvatàpi vi÷iùñànuvàdànupa patteþ /
nahi vidhivaiyarthyàpacyà tvayà vi÷iùñànuvàdaþ ÷akyate parihartum /
asvara÷anàgrahaõa iva gardabhara÷anàgrahaõe 'pi adhvaryukartçniyamàya vidhyupapatteþ, mantràdanayoþ samànakartçkatvalàbhàya mantràü÷e vidhisaübhave 'nuvàdatvakalpanasyàyuktatvàcca /
nahi svakartçkamantrapàñhenaiva svakartçkakarmasmçtiriti niyame pramàõamasti; hotçkartçkamantrapàñhenàpi yajamànàdhvaryukartçkayàgaprakùepasmçterjàyamànatvàt /
ataeva mantrakalpasåtràditaulyenopadraùñràdivacanasya anuùñheyàrthasmaraõopàyatvena pakùapràptiþ sarvatroktà /
eva¤ca mantravidhàne sati samànatatparisaïkhyàråpaü phalaü naiva vàrayituü ÷akyam /
#
vastutastu---#mantrasyà'dhvaryavakàõóa eva samàmnànàt ''pratårtaü vàjinnàdravetya÷vamabhidadhàti'' iti pratyakùavidhànàt tatraiva bandhanavidhànàcca bandhanasyàdhvaryukartçkatvaniyamasiddhau tadarthàdàne 'pi adhvaryukartçkatvaniyamasiddheþ sarvathà parisaïkhyàphalakatvàbhàve vidhivaiyarthyamevetyàveditameva kaustubhe påjyapàdaiþ  //
yaditvanena nyàyenàbhryàdànasyàpi dvàbhyàü ÷anatãtyatra khanananiyamavidheràva÷yakatvena tatràdvaryukartçkatvasiddhàvàdàne 'pi tatkartçkatvapràpteþ na pratyakùavidhàne phalamityucyate, tadobhayatràpi vi÷iùyodde÷e vàkyabhedaparihàràrthamevàdànaparyantavidhyà÷ravaõam ityavadheyam /
yathàcàtra yàjurvaidikapràya÷vittapràptirapyàdànabhreùe phalaü tathà kaustubhe draùñavyam /
prathanamantretu vakùyate ityalaü vistareõa /
prastutamanusaràmaþ //
#
(upasaühàravidhiùu keùà¤cinmatena parisaïkhyàtvasamarpaõam)#  nanu---#
evamidaü parisaïkhyàlakùaõamanàrabhyàdhãtasya anyasya và yena sahopasaühàraþ tatrànyanivçtteþ phalataþ ÷àsratàtparyaviùayatvàdativyàptam iti#---cet, atra kecidiùñàpacyaiva parijahuþ //
ataeva---aùñama÷lokàvataraõikàyàü mitravindàdiprakaraõagatànàü vàkyànàü parisaïkhyàtvamaïgãkçtaü dãkùitairiti //
(prakà÷akàramatenopasaühàravidhãnàmaparisaïkhyàtvopapàdanam)  #
tadetat prakà÷akàrà na kùamante /#
itthaü hi vidhirasàyanakhaõóane tairupapàditam /
yadyupasaühàrasya parisaïkhyàtvaü, tadà ''àgneyaü caturdhà karotã'' tyasyàpi parisaïkhyàtvàpatterupasaühàro dattajalànjalirevà'padyeta /
ataeva gçhamedhãyàdhikaraõe bhàùyakàràdisarvasaümatà aùñau pakùà upapadyanate /
anyathà pa¤camasya parisaükhyàtvàt saptamasyàpi pa7syopasaühàraråpasya parisaïkhyàtvàntargateþ pakùagatàùñatvànupapattiþ  //
#
ki¤ca# ''bhàvàdatiràtrasya gçhyate'' ityadhikaraõe nanåpasaühàraþ parisaïkhyà và ùoóa÷yuttaravàkyamiti bhàùyaü dvayorabhede 'nupapannaü syàt /
ata upasaühàraparisaïkhyayorbheda eva /
kathamanayorbheda iti cet, ÷çõu; ''sàmànyavidhiraspaùñaþ saühriyeta vi÷eùataþ /
spaùñasyatu vidhernànyairåpasaühàra iùyate'' iti vàrtike pårvàrdhàrthaviùaya evopasaühàra iti vadatàrthàduttaràrdhàrthaviùayaiva parisaïkhyà nakadàcit pårvàrdhaviùayeti såcanàt spaùña eva bhedaþ /
tadyathà avayavino 'vayaveùu vyàsajyavçtteþ sàmànyaråpatvàbhàvàdavayavividhiþ spaùño 'vayavavi÷eùavidhibhirnnopasaühriyate iti /
yàgahomayoraikyaü bhàùyakàràsaümatamabhyupetyàpi ''caturavattaü juhotã'' tyanena àgneyavidhernopasaühàraþ ityuttaràrdhaviùayaþ /
evaü hçdayasyàgre 'vadyatãtyekàda÷àvadànagaõacodakasàmanyavidhirnopasaühriyate iti pràptaparisaïkhyàyà asau viùayaþ /
evaü tàvatpràptaparisaïkhyàyàü tàvannàntarbhàvaþ, nàpyapràptaparisaïkhyàyàm; sàmànyavidheþ pratyakùatvàt /
evaü ''yajjuhvàü gçhõàti prayàjebhyastat yadupabhçti (gçhõàti) prayàjànåyàjebhyastaditi sàmànya÷àstrayoþ ''atihàye óo barhi'' rityaupabhçtàjyasamànayanakàlavidhitor'thalabhyopasaühàra eva natu parisaïkhyà /
ataeva#
---''#samànayanaü tumukhyaü syàlliïgadar÷anà'' diti  càturthikàdhaikaraõe ÷àstradãpikàyàü 'prayàjànåyàjebhya' ityavi÷eùa÷ravaõaü ''atihàye óo barhi'' riti kàlavidhibalàduparitanaprayàjadvayaviùayamupasaühriyate iti granthena upasaühàratvamevoktam /
evaü patnãsaüyàjàntà pràyaõãyà santiùñhate ityàdàvapyatide÷asàmànyavidheraspaùñatvàt samupasçùñatiùñhativàcyàrthoparamàkhyasaüsthàvidhyarthalabhyopasaühàra eva  //
etenaitàdç÷eùu udàharaõeùu parisaïkhyàtvopapàdanaü dãkùitànàmayuktameva /
astuvaivam /
vidheþ sarvatràrthàntaravidhyarthalabhyànyavyàvçttiþ, natu sà pràptaparisaïkhyeti vyavahriyate; ÷rutavidhãnàmeva apårvaniyamaparisaïkhyàvyapade÷àt /
nahi paramparayà varjanabuddhiphalako parisahkhyàvidhiþ; niyamavidherapi tathàtvàpatteþ /
tata÷vàvaghàtàdividhau paramparayopàyàntarapari÷ahkhyàphalatve sàkùànniyamamàtraü phalamiti niyamavidhitvenaiva vyapade÷aþ /
evaü ùàntaóàntasaïkhyàvidhyàdiùvapi sàkùàdapràptapàribhàùikasaïkhyàdipràpakatvamevetyapåvravidhitvenaiva vyapade÷o yuktaþ /
naca etadvidhyanyathànupapacyà vidhyantaraü kalpyate, yasya pràptaparisaïkhyàtvavyapade÷aþ syàt, kintu aupabhçdàjyaviniyojakavidhigatodde÷yasamarpakaprayàjapadena vi÷eùalakùaõaiva labhyate /
ato 'pi na teùu yuktaü parisaïkhyàtvam #
iti #//
(pratãyamàne phalatraye yatparatvena vàkyasàrthakyaü tadvidhitvavyapade÷opapàdanàdinà sàmànyavidhirityasyopasaühàraparisaïkhyayorvailakùaõyamàtrapradar÷akatvopapàdanenaca prakà÷akàramatàdvailakùaõyaniråpaõam)  #
atredamavadheyam---#anena spaùñaråpaviùayabhedapradar÷anena parisaïkhyàlakùaõe spaùñavidhitatpràptyapekùatvaü vivakùitamiti gamyate /
upasaühàreca tadabhàvànnàtivyàptiriti bhavato matam /
tatra bhavanmate atide÷avidheþ spaùñatvamaspaùñatvaü veti vaktavyam /
#
àdye---#patnãsaüyàjàntà pràyaõãyetyàdàvapyupasaühàrànàpattiþ, gçhamedhãyagatasaptamapakùopasaühàrànàpatti÷va /
dvitãye  pa¤camapakùopapàditapràptaparisaïkhayàyàmavyàptiþ  //
#
ki¤ca.# vidhigataü spaùñatvamaspaùñatvamapi durvacam, kutovà'gneyavidhiþ spaùñaþ aspaùña÷va ''puroóà÷aü caturdhà karotãtyayamiti na pratãmaþ /
yadapyastuvaivaüvidhetyàdinànyanivçtterarthalabhyatve 'pi ÷rutavidherapràpyapràpakatvenàpårvavidhitvenaiva vyapade÷ànna parisaïkhyàvidhitvamiti, tadapyasat; tathàtve arthapràpteþ pårvapravçcyà pravçtte '÷vàbhidhànyàdànvidhàvapyapràptapràpakatayàpårvavidhitvasyaivàpattau ''parisaïkhyàve'' ti såtroktaparisaïkhyàtvavyapade÷ànàpatteþ /
ato 'traivaü parihartavyam /
yatra dvitriphalakatvena pratãyamàneùu yena svavaiyarthyaü parihriyate, teùu tatphalakavidhitvena vyapade÷aþ /
tàdçgvyapade÷amàdàyemàni lakùaõàni /
tatphalaü sannikçùñaü viprakçùñaü vàstu /
ataeva phalata lakùamasamanvayaü dar÷ayati#
---atreti #//
parisaïkhyàvidhitvaü nà÷rayaõãyamiti niyamasyaivetyevakàreõa kåcitam /
#
niyamaphalakatvàcceti //
etena---#laghubhåte vidheyagataphalatve saübhavati vrãhipade 'pårvasàdhanatvalakùaõàyàü vrãhitvasyàpi gårabhåtasya prave÷ena yavaparisaïkhyàparatvena sàrthakyaü tathàdhvaryukartçkatvaniyamapràptyà và sàrthakyaü vidhirasàyanoktaü#
---paràstam;# avarakùo divaþ vadhyàsamagnaye vo juùñaü prokùàmi iti mantrayoruttamapuruùeõa pratãyamànamantroccàrayitçkartçkatvapratãtyaiva tayostanniyamasya pràptatvàcca /
#
ataeva---#naivaüvidhaü adhvaryukartçkatvapràptau mantraliïgam /
yathà prathane /
tatra mantrasya àdhvaryavatve 'pi prathane tanniyamapràpakatayà vidhiriùña eveti bhàvaþ //
#
(pàkùikatvànanugamena niyamavidhyananugamàkùepaþ)#  nanu #
pàkùikatvabhedena tadayogasyàpi bhedàllakùaõànanugamaþ; kàryopàyadvayapàkùikatvaparatve ekaikaniyame 'vyàpteþ, kàryasyaivopàyasyaivavà paràkùikatvaparatve 'nyataraniyamàvyàpteþ, kàryopàyadvayamanugamayya vidhyupàttasya pàkùikatvaparatve vidhyanupàttaniyamàvyàp# teþ, upàttamanupàtta¤cànugamayya niyamyasya pàkùikatvoktau niyamyapratidvandvinàmeva pàkùikatvavati niyamavidhàvavyàpteþ, niyamyasyànyasyavà yasya kasyacit pàkùikatvaparatvoktau  #
pàkùikatvamàtrarahiteùu niyamavidhiùvavyàpteþ /
evanta hetuþ kutràpi kàryamiti ÷loke vidhirasàyanadar÷itatadudàharaõàvyàptibhyaþ kathaü muktirityata àha#---evaüvidhabhedasatve 'pãti  #
//
etanniùkarùa÷va kostubhe draùñavyaþ #//
<B1> #
bhàve vrãhãõàmàkùepeõa pakùapràptatvàt /
evaüvidhabhedasacve 'pi càyogavyàvçttimàtrasyaiva lakùaõe prave÷ànna ko 'pi doùaþ /#
<B2> #
(dçùñàrthatvaü niyamavidhilakùaõamiti vidhirasàyanakhaõóanam)#  #
evamàcàryakçte niyamavidhilakùaõe svayaü vidhirasàyanakçtànànàvidhàvyàptyativyàptãþ pradar÷ya tallakùaõàyuktatàü matvà dçùñàrthatvaü niyamavidhilakùaõaü siddhàntitam /
tadyadyapi dçùñaphalabodhakeùu kàrãryàdividhiùu ativyàptam ; tathàpyadçùñàdvàrakatve satãti vi÷eùaõànnàtivyàptamityupapàditam, tadanådya dåùayati --# yattviti /
#
spaùñor'thaþ /
ityàdàvityàdipadena vaikçte# #
"bçhatpçùñhaü bhavatã"#ti niyamavidhàvapyavyàptiþsåcità //
ki¤ca vidhiviùayasya dçùñàrthatvavivakùàyàü  #
mantraparisaïkhyàvidhàvativyàptiþ /
vidhitàtparyaviùayãbhåtaphalasya tadvivakùàyàü asaübhavo niyamasyàdçùñàrthatvàdityapi dåùaõaü åhyam #//
(ayogavyàvçttiphalatvalakùaõasya pratãkavidhau samanvayãkaraõam) yadyapãdaü "yadi somaü na vinde" diti pratãkaniyamavidhàvavyàptam ; susadç÷anyàyena atyantavisadç÷ànàü pratãkànàü sarvadaivàyogasatvena pàkùikàyogàprasakteþ ; tathàpi somàbhàve karmacodanayàniyatayatki¤ciddravyàkùepe pràpte yàvannyàyena susadç÷aü niyantumupakramyate tataþ pårvameva pratãkavidheþ pravçttyaïgãkàreõa tasyàü da÷àyàü pratãkasàdhàraõyena pakùapràpterupapatternna doùaþ   //#

(patnãsaüyàjàntànyahàni saütiùñhanta ityatràpi ÷aïkàniràkaraõapårvakasamanvayãkaraõam)#  nanu --- sarvatra katha¤cit lakùaõànvaye 'pi  #
"patnãsaüyàjàntànyahàni santiùñhante" iti niyamavidhau patnãsaüyàjàntatvasya pàkùikàyogàbhàvaþ ; ahnàü dvàda÷ànàü sahatvasidhyarthaü hàriyojanaparyantasyaiva sutyàgatadvàda÷atvànurodhàdàvartanãyasya tatraiva avasthànapràptiþ,# athavà #
sutyàkàlãnànàmaiùñikapa÷ukarmaõàü sàïgànàü tatra tatràhani bhedenànuùñhànasya ekàda÷e vakùyamàõatvàt kàrtsnyenaiùñikapà÷ukaprayogasamàptyanantarameva tatpràpteþ taduttarabhàvipatnãsaüyàjàdãnàü kathamapi pakùe pràptyabhàvaþ, ataþ patnãsaüyàjànto 'gnãùomãyaþ santiùñhate itivadapårvavidhitvasyaiva# #
àpattiþ--# iti cet, #
parihçtametadvidhirasàyanakhaõóane prakà÷akàraiþ //
na hi sutyàkàlãnatvena sarveùàmàvçttiþ tadadhikaraõaviùayaþ, kintu sutyàntargatànàmeveti tena hàriyojanàntasyaiva pàrthakyaniyame taduttareùàü saumikànàü aiùñikànàü ca àvçttyaniyame kimuttarasya sarvasyaiva sahatvasidhyarthaü tantratvamutàvçttyànuùñhàne prasakte kiü tantratvaü da÷ànàü pa¤cada÷ànàü viü÷atãnàü vetyàdyaniyamaprasaktau patnãsaüyàjàntatà niyamyata iti //#
(hiraõyagarbhaþ samavartateti vàkyasya vidhirasàyanoktaniyamavidhitvakhaõóanenàpårvavidhitvavyavasthàpanam)  ataeva tatra  #
"hiraõyagarbhaþ samavartatàgra ityàghàramàghàrayatã"tyàdau hiraõyagarbhaprakà÷akasya mantrasya kathamapyaindràdyàghàre indraliïgarahitatvàtpràptyasaübhavaþ tatra satyapi këptaniyamàdçùñajanakatvenottaràghàre mantravidhàvapårvavidhitvameveti kaustubhe draùñavyam /
eva¤ca tatra niyamavidhitvavyavahàraþ paraü këptaniyamàdçùñajanakatvamàtreõa gauõa eva /
anayaiva rãtyà# #
"utkare vàjinamàsàdayati"# #
"paridhau pa÷uü niyu¤jãta" ityàdividhiùu utkaraparidhyaü÷e pakùapràptyabhàvenàpårvavidhitvameveùñavyamiti vidhirasàyanoktàvyàptiparihàro draùñavyaþ /
yattu vidhirasàyanãyapa¤cada÷a÷lokakhaõóane hiraõyagarbhamantrasya liïgàdaïgatvena pràptyabhàve 'pi vidalanàdivat laukikadhyànàdisàdhàraõyena gauõyàdinà yàdçcchikãü pràptimàdàyàsya niyamavidhitvamupapàditam, tat# #
vidalanàdiùu vituùãbhàvajanakatàsàmarthyasya lokato 'vagatimàdàya yàdçcchikapràpteþ katha¤citsaübhave 'pi iha prajàpatimantrasya aindraliïgarahitasya tadãyasmaraõàrthatayàkëptasàmarthyasya bàdhani÷caye sati kathamapi yàdçcchikapràpterasaübhavàt gauõyà÷rayaõottarameva kalpyatvàdayuktamityapekùitaü påjyapàdaiþ //#
(apràptàü÷aparipåraõaphalatvaråpaniyamavidhilakùaõasya vidhirasàyanakhaõóane svãkàraniråpaõam) yadapi vidhirasàyanagatàùñàda÷a÷loke 'nirdhàritàpràptàü÷asya påraõaü yat, tatphalako vidhiþ niyamavidhiriti niyamavidhilakùaõamà÷aïkitam, tadeva taduktàtivyàptiparihàreõa nirdeùatayà vidhirasàyanakhaõóane aïgãkçtam, tatràpràptàü÷apåraõaphalakatvamàtravivakùàyàü sarvakàmyavàkye 'tivyàptiþ; tatràpi svargavàkyena svargapràptau taditaràpràptaphalàntararåpàü÷apåraõaphalakatvàt, atoya0'nirdhàritapadopàdànam /
#
tatra ca sarvakàmyavidhau svargàü÷aþ pràptaþ taditaràü÷astu apràpta iti nirdhàraõasadbhàvànnànirdhàritatvam /
vrãhyàdiùu avahananàdyapràptàü÷asya idantayà nirdhàraõàbhàvàt nàsaübhava iti #//
<B1> #
yattu dçùñàrthatvaü niyamavidhilakùaõaü kai÷ciduktam, taduttare 'handviràtrasya gçhyat ityàdàvavyàptattvàdupekùitam ; ùoóa÷igrahayàgàbhyàsasyàdçùñàrthatvàt /
ataeva niyamaparisaïkhyàtiriktaphalakavidhitvamapårvavidhitvamiti tallakùaõamapi sustham /#
<B2> #
(niyamavidhau vidhirasàyanatatkhaõóanayorubhayorapyayuktatvavarõanam)#  tadayuktam   #
//
upahavye '÷vaþ ÷yàvo dakùiõeti dakùiõàü vidhàya ÷rute sa brahmaõe deyaþ iti vidhau audumbara÷camaso dakùiõeti dakùiõàü vidhàya çtapeye ÷ràvite 'sa priyàya sagotràya brahmaõe deya' iti vidhau àyuùkàmeùñiprakaraõa÷rute sarvaü brahmaõe pariharatãti vidhau ca parisaïkhyàråpe 'tivyàpteþ /
sarvartviksàdhàraõeùva÷vacamasasomahaviþ÷eùeùu ayaü brahmaõe ayamanyeùàmiti nirdhàraõàsaübhavàt anirdhàritàpràptàü÷apåraõaphalakatvàditi /
yadapi vidhirasàyane eteùàmapårvavidhitvamuktaü, yacca tatkhaõóane niyamavidhitvamevetyuktam, tadubhayamapyasat ; àcàryoktayathà÷rutalakùaõànusàreõa brahmasaübandhasya taditarartviksaübandhasya vidheyatàvacchinne pràkçtadãkùaõãyasthànàpanne nityapràptatvena parisaïkhyàtvasyaivàpattau tallakùaõàsaübhavàt, sarve dravyavidhayo niyamavidhaya iti pravàdamàtreõedç÷ànàü niyamavidhitvàïgãkàre guõakàmavidhãnàmapi niyamavidhitvàpatteþ /
svakçtalakùaõaprave÷amàtreõa tattadvidhitvàbhyupagame sarvakàmyavidhàvapi tatsvãkàre bàdhakàbhàvàdanirdhàritapadaprave÷avaiyarthyàpatte÷ca /
ato nedaü lakùaõaü yuktaü ityabhipretyaivàyogavyàvçttighañitaü niyamavidhilakùaõamuktaü påjyapàdaiþ /#
#
"sa brahmaõe deya" ityatra parisaïkhyàtva¤ca dar÷ayiùyate //#
(apårvavidhilakùaõaniråpaõam) evaü parisaïkhyàniyamavidhilakùaõaü pradar÷ya tadbhedaghañitaü apårvavidhilakùaõamàha #
-- ataeveti //#
niyamàtiriktatvavi÷eùaõàt na påtãkavàkye 'tivyàptiþ na và parisaïkhyàtiriktatvavi÷eùaõàdgçhamedhãyagatàjyabhàgavidhàvativyàptiþ /
lakùaõasamanvayo 'gnihotràdivàkye sphuña eva //
#
(àjyabhàgavidhera÷vara÷anàbràhmaõasya na parisaïkhyàtvamiti khaõóanamataniråpaõam)# yattu -- #
atra khaõóanakàraiþ àjyabhàgavidheþ siddhànte na parisaïkhyàtvam ; kasminnapi mãmàüsàgranthe 'sya parisaïkhyàtvena vyavahàràdar÷anàt, vedàntagrantheùvapi tadadar÷anàcca, kintu apårvatà codakalopa iti vyavahàradar÷anàt apårvavidhitvameva /
imàmagçbhõannityatra tu anyapràptyabhàvena yor'thastadviùayatvasàmyàtparisaïkhyàtvabhramo dãkùitànàm /
ataeva ca# #
"tatra cànyatrace"ti saptamyàþ pràpta iti saptamyà sàmànàdhikaraõyapakùe, yathà gçhamedhãyàjyabhàgavidhau vàrtikakçtà pa¤cama eva pakùe parisaïkhyàtvamuktam, nàùñamapakùa iti /
bhàùyakàreõàpi da÷ame saptamapàde àjyabhàgavadveti såtre àjyabhàgavadveti dçùñàntaü vyàkurvatà yathà gçhamedhãye pa¤came pakùe ityuktam /
na yathàùñame pakùe iti /#
ki¤ca gçhamedhãyàjyabhàga÷ravaõasya siddhànte  parisaïkhyàtve gçhamedhãyàdhikaraõàdekàntaritottaràdhikaraõe  #
"sviùñakçtipratiùedhaþ syà"dityatra gçhamedhãya eva pràkçtàïgapunaþ÷ravaõaü kçtvàcintyata iti bhàùyàdau kçtvàcintàtvoktirayuktà syàt /
siddhànta eva cintopapatteþ /#
naca -- #
parisaïkhyàlakùaõasattve kuto na parisaïkhyàtvam ?# #
iti# -- vàcyam ; #
tatrànyatraca pràpterabhàvàt /#
aya¤ca tatra pràcàü granthaþ ---#
àjyabhàgayorhi prakçtau ÷rutayàgaråpavyatirekeõa prakaraõàmnànakalpyaü svàpårvadvàreõa yàgagatavyàpàraråpamasti, tadråpalakùaõàrthaü cedamàjyabhàga#punaràmnànam /
anyathà ànarthakyàditi /
anena cànarthakyabalàt  #
pràkçta eva karaõopakàraþ /
tatrànekàïgajanyo 'pi iha ÷akyasaübandhàt àjyabhàgamàtravi÷iùñatayà jahatsvàrthalakùaõayà lakùitamupadi÷yate iti tenaiva gçhamedhãyaþ karaõopakàràpekùo jàta ityapårvateti siddhànta upapàditaþ /
ataþ pràkçtasyaivopakàrasya àjyabhàgavi÷iùñasya vidhànàt tatra cànyatraceti vidheyabàdhyayoþ bhedagarbhaü parisaïkhyàlakùaõaü nàstãtyapårvavidhitvamevetyuktam #//
(àjyabhàgàdividheþ parisaïkhyàtvasamarthanapårvakatatkhaõóanakhaõóanam)  #
atredamavadheyam --# ànarthakyabalàt khalu bhavatàü lakùaõà÷rayaõaü, taccàtide÷ataþ pràpteþ pårvaü pravçttyà àjyabhàgavidhànena phalato 'ïgàntaranivçttiråpaphalaparatayà sàrthakyopapattau kathamiveti na vidmaþ /
yàpicànarthakyàllakùaõoktiþ pràcàü sàpi na vidhyànarthakyamålà, kintu àjyabhàgakriyàmàtravidhànànarthakyamåliketyeva tadvantheùu pratãyate /
#
tathàhi --# bhàùye tàvannaiveyaü lakùaõopapàdità, tantraratne tu upamitayà prakçtyà lakùaõàdvàrà vidhyantarapràptàjyabhàgàbhyàü gçhamedhãya ekavàkyatàü gataþ /
tasmàdànumànikena prakçti÷abdena na saübadhyate gçhamedhãyastena apårva ityapårvatàmupapàdya nanvevaü pratyakùairupahomàdibhirnairàkàïkùyàt nakùatreùñyàdãnàmapårvatvaü syàdityà÷aïkottaratvena bhàùyaü vivarãtuü granthaþ   //
#
idamàkåtaü --# kathamiti prakàràkhyo yàgagatavyàpàravi÷eùo 'pekùitaþ, tena yaþ prakàravi÷eùasamarpakaþ ÷abdaþ sa eva tadàkàïkùàpåraõenaikavàkyatàmupagantumalam nànyat /
naca kriyàntaraü svaråpeõaiva kriyàntargatavyàpàro bhavati, prakàrasaüpàdanantu tadgatavyàpàraþ syàt, na hi kriyayoþ svaråpeõa saübhavati saübandhaþ, kintu dvàravi÷eùamà÷ritya /
naca upahomàdiùu këptaü dvàramasti /
yena yàgagatavyàpàratàma÷rnuvãran /
prakçtivacchabdastu pràkçtasàïgàvàntarakàryasaüpàdanàkhyaü prakàraü pratipàdayan ekavàkyatàü sukhenayàti /
pa÷càttu sannihitàmnànànarthakyàt dvàrakalpanayà tairapi ekavàkyatà bhavati /
#
yattu --# àjyabhàgàdikaü pràkçtamaïgaü, tatprakçtàveva labdhvà avàntaropakàraü tata eva labdhapradhànasaübandhaü vikçtau ÷råyamàõaü lakùaõayà svãyàvàntarakàryasaüpàdanàkhyaü pràkçtaprakàramupasthàpayati /
tallakùaõàrthaü cedamàjyabhàgau yajatãti vacanam ; svaråpaparatve ànarthakyàpatteþ /
tallakùaõayà tu ÷aknoti pradhànakathaübhàvapåõena tadekavàkyatàü gantum /
tena ca pårõe kathaübhàve nairàkàïkùyàdhãnàtmalàbha÷codako lupyate ityapårvatvamiti /
anena copahomavailakùaõyaü dar÷ayatà kathaübhàvàkàïkùàpåraõasamartha÷abdena pradhànaikavàkyatàsaübhavopapàdanàrthaü àjyabhàgapadena kevalaü na kriyàsvaråpavidhànaü, apitu lakùaõayàsvajanyaprakàrasaüpàdanàkhyavyàpàravi÷eùasya prakçtàvavagatasya vidhànam /
upahome tu tàdç÷aprakàrasaüpàdanatya pårvamanavagatasya naiva lakùaõà saübhavatãti na lakùaõayàpyupahomavidhirekavàkyatàmupagantumalamityuktaü saübhavatãti kutretaràïgajanyakaraõopakàralakùaõà, pårvalikhita÷àstradãpikàgranthe 'pi àjyabhàgagatameva yatsvàpårvadvàreõa yàgagatavyàpàraråpamasti, tatraiva lakùaõeti pratãyata iti madgatàpãtãyaü granthavyàkhyànabhràntirbhavatãti na khedayecceta àjyabhàgajanyaprakàravidhàne /
yattu vidhivaiyarthyaü, tattu apårvatàpratipàdakapårvatanagranthena parisaïkhyàïgãkàreõa pràgeva tantraratne parihçtam  //
#
ki¤ca.# etàdç÷aparàrthalakùaõàyàü pa¤camapakùa iva svàrthahàniparàrthakalpane kathaü nàpadyetàm ? #
apica# itaràïgajanyopakàràrthatve àjyabhàgayorapràkçtakàryàrthatvàpatteþ tadaïgãkàreõa apårvavidhitvàpekùayà svopakàravi÷iùñànàmeva vidhimaïgãkçtya phalataþ parisaïkhyàtvameva yuktamà÷rayitum /
apica  itaràïgajanyopakàràrthatvenàjyabhàgavidhàne 'pi àkàïkùàdhãnàtmalàbhacodakalopaþ àkàïkùocchedàdeva vàcyaþ; anyathà samuccayenetaràïgànàü anuùñhànàpatteþ anivàryatvàt /
tàdç÷asyàkàïkùocchedasya svopakàravi÷iùñàjyabhàgamàtravidhinaiva siddhernirarthakameva tàvatparyantalakùaõà÷rayaõam /
ata eva tato 'pi yàvaduktamityuttaràdhikaraõe bahuùu pràkçteùu ÷ruteùu ekaikasyaiva këptopakàrakatvena pradhànàkàïkùàpåraõe sàmarthyàt vikalpaü manyata iti tantraratnàdigrantheùu këptopakàratvameva àkàïkùàpåraõasàmarthe hetåkçtam /
yattu bhàùyavàrtikagranthavirodhodbhàvanaü, tatra yà sviùñakçdadhikaraõe bhàùyakàrasya pa¤camapakùamà÷ritya kçtvàcintoktiþ tadà÷ayaþ tantraratna eva dar÷itaþ /
gçhamedhãye hyàjyabhàgàbhyàü sajàtãyayàgàntaropasthàpanàttannivçttireveti vidheyà÷eùakàryàõàü anivçttau satyàü cintyate kiü sviùñakçdvidhànaü ÷eùakàryàõàü parisaïkhyàrthaü naveti tantraratne uktam /
nahyayaü vicàro 'ùñame pakùe upapadyate /
tadà hi codakalopàtsarveùàmeva nivçttervicàràyogàt  //
ato 'yaü vicàraþ ÷eùakàryàõàü anivçttyupajãvyaþ pa¤camapakùasya kçtvà cintayaiva ghañate iti siddhànta eva cintopapatteþ ityayuktaü vacaþ /
yacca vàrtike pa¤camapakùodàharaõapradar÷anaü, tat tatra cànyatraceti saptamyoþ pràpte iti saptamyà sàmànàdhikaraõyapakùe pràptipårvakànyanivçttipradar÷anàyodàharaõe pradar÷anãye spaùñatvàdeva /
hetoþ spaùñatvaü tarkataþ pràptyapekùayà ÷àstrataþ pràptau sulabhameveti na sàdhakam /
yadapi da÷amasaptamapàdadvitãyàdhikaraõagatàjyabhàgavadveti dçùñàntavivaraõaparabhàùyavirodhodbhàvanaü, tadapi mandam ; tatràjyabhàgavadvànirde÷àt parisaïkhyà syàditi såtre nirde÷àt parisaïkhyàtvamucyate, nirde÷a÷ca ekàda÷a vai pa÷oravadànànãtyukto bhàùye vivçta÷ca /
tatra pràptatvàdevaiùàmeva vidhirna saübhavati /
ànarthakyànnànuvàdo nirguõaü ca punaþ÷ravaõamitareùàü a÷rutànàü parisaïkhyàpakaü bhavatãti /
na hyatra àkàïkùànivçttimålà nivçttiraùñamapakùanyàyena saübhavati ; ekàda÷ànàmavadànavidhànena itaràvayavànàmavadànàkàïkùànuparamàt /
ataþ àjyabhàgavaditi dçùñàntopàdànaü bhàùyakàreõa pa¤camapakùaparatayà vyàkhyàtam /
tasminneva pakùe ekàda÷avyatiriktàni netyarthalàbhàt taduttarasåtre tasyàü traidoùyamàpàdya nirde÷asya anyathopapattiràpàdità /
atastatra agatyà pa¤camapakùaparatayà vivaraõe kçte 'pi naitàvatà àjyabhàgavàkye 'ùñamapakùe phalataþ parisaïkhyàtvaü duùyatãtyabhipretyaiva gçhamedhãyàdhikaraõe spaùñameva parisaïkhyàtvamaùñame pakùe abhidhàsyate påjyapàdaiþ /
dãkùitairapyuktam /
#
yattu --# siddhàntale÷agranthe dãkùitaiþ parisaïkhyodàharaõaü "àjyabhàgau yajatãti pradar÷ya gçhamedhãyàdhikaraõapårvapakùarãtyà idamudàharaõam #
ityuktam ;# taddvayoþ ÷eùiõorekasya ÷eùasya vaikasmin ÷eùiõi dvayoþ ÷eùayorvà nityapràptau ÷eùyantarasya ÷eùàntarasya và nivçttiphalakastçtãya iti pårvoktaparisaïkhyàlakùaõe nityapràptivivakùayà pràptaparisaïkhyàpradar÷anàrthaü, natvetàvatà pràptaparisaïkhyàtvàïgãkàreõa viruddhamiti nàpårvavidhilakùaõaü tatra /
#
yattu --# mãmàüsàvedàntagrantheùu parisaïkhyàtvena vyavahàro na dçùña iti, tatrottaraü kvavà karmasiddhàntavàkye bhavadupapàditopasaühàravyavahàro dçùñaþ ? tathà brahmasaübandhavàkye bhavadupapàditaniyamavidhivyavahàro veti vaktavyam /
vyavahàrasya yena kenacidråpeõa sàmànyataþ karaõe 'pi nyàyataþ pràptaü tattadvidhitvaü àpatannaivàpahnotuü ÷akyamiti cedihàpi apårvatàdi÷abdenaiva vyavahàrasiddhàvapi parisaïkhyàtvaü nàpahnotuü ÷akyamiti tulyam /
nahyatra apårvatà÷abdena apårvavidhitvaü vivakùitam, kintu prakçtipårvatvàbhàva iti na ki¤cidetat /
prastutamanusaràmaþ   //
#
(adçùñàrthatvaü apårvavidhitvamiti matakhaõóanam)#  yattu --- #
dçùñàrtho vidhiþ niyamavidhiriti dãkùitaiþ kçtaü niyamavidhilakùaõamityarthàdadçùñàrthavidhirapårvavidhi riti lakùaõaü apårvavidherabhipretamiti varõayanti# --- iti /
tanna ; #
uttare 'han dviràtrasya gçhyate ityatràtivyàpteþ   #//
ki¤ca #
adçùñàrthatvaü kimadçùñaråpamudde÷yaü phalamàdàya, utàdçùñadvàramàdàya# /
nàdyaþ ; #
dçùñaphalàrthe kàrãryàdividhau avyàpteþ /
nàntyaþ; stutyarthatvapràpake sàmnà stuvãtetividhàvavyàpteþ /
tatra çgakùaràbhivyaktiråpadvàrasya adçùñatvàbhàvàdato nedaü lakùaõaü yuktam //#
<B1> eteùà¤copàdhãnàü kvacidudàharaõe sàïkarye 'pi na doùa iti na vidhirasàyanoktalakùaõadåùaõàvakà÷aþ /
vistareõa caitadasmatkçte mãmàüsàkaustubhe draùñavyam /
tadevaü mantràõàmarthasmàrakatve 'pi na viniyogavaiyarthyam /
<B2> #
(khaõóanakàrãyàpårvavidhilakùaõam tadghañakadalaprayojanàni ca)#  yattu --- #
khaõóanakàràõàü prakçtavidheþ yadyadudde÷yatàvacchedakaü apårvãyatvànyat tena råpeõodde÷ye# yatprakçtavidhyabhàve 'tide÷ànyaprakçtavidhisamàna÷àkhãyavidhito 'saübhavatpràptikaü vidheyaü bhàvaråpaü tadviùayo vidhirapårvavidhirityapårvavidhilakùaõaü, tatràpårvãyatvena råpeõa vrãhiùvatyantàpràptamavaghàtaü pràpayatyavaghàtavidhàvativyàptivàraõàyà  pårvãyatvànyaditi #
vi÷eùaõam /
tadanyadudde÷yatàvacchedakaü avaghàtàdividhau vrãhitvaü, tena råpeõa ca tàdç÷apuroóà÷avidhito 'vaghàtasya saübhavatpràptikatvànnàtivyàptiþ /
tàdç÷odde÷yatàvacchedakaråpeõeti vivakùaõàt gavàmayanàdyàhargatayorvàyavàgratàvidhyoþ dàr÷ikasvargakàmavidhau ca nàvyàptiþ ; tatra tryanãkàvidhitaþ prathamabhàgatvena råpeõa aindravàyavàgratàyàþ pràptisatve 'pi svodde÷yatàvacchedakàhastvaråpeõa pràptyabhàvàt sàrvakàmyavidhikàmyamànatvena råpeõodde÷ye svarge pràptisaübhave 'pi svargatvena råpeõa tadabhàvànnàvyàptiþ /#
atide÷abhinneti#
vivakùaõàt vaikçteùu pratigràhyavidhiùu dvàda÷àhantryanãkàntargatàgratàvidhyo÷ca atide÷ataþ pràptisaübhavena nàvyàptiþ #//
samàna÷àkhãyeti vi÷eùaõàt ÷àkhàntaravidhitaþ  #
saübhavatpràptika÷àkhàntaragatàgnihotràdividhiùu nàvyàptiþ /
yatra yadupakàrajanakatayà yadvidhisthitaü tanna tadupakàrajanakatayà tasya yàdçcchikyà apyanuùñhànayogyatàpattyaparaparyàyàþ pràpterabhàvasya vivakùitatvànna hiraõyagarbhamantrapåtãkaniyamavidhyorativyàptiþ /
bhàvapadopàdànàdapràptanivçttipràpake parisaükhyàvidhau nàtivyàptiþ /
evameva vidhirasàyanàpàditàvyàptyativyàptiparihàreõa sudhãbhiridaü lakùaõaü sarvatra yojanãyaü# iti   //
#
(khaõóanakàrasaümatàpårvavidhilakùaõanirasanam)#  tadayuktam ; #
vidhito 'saübhavatpràptikayoþ gauõyà yàdçcchikapràptimàdàya bhavadupapàditayorhiraõyagarbhapåtãkaniyamavidhyoþ tathàbhåtavidhito 'saübhavatpràptikatvenàtivyàpteþ /
yaditu yàdçcchikapràptyabhàvo 'pi lakùaõe pçthagvivakùitaþ, tadàsvargakàmavidhàvavyàptiþ /
yogasiddhinyàyena svargakàmavidhimanapekùyaiva sàrvakàmyavidhibalàdava÷yaü svargatvena råpeõa svargamuddi÷ya puruùaþ pravartate /
tata÷ca bhavaduktaprakàràyàstàdç÷ànuùñhànayogyatàpatteþ prakçtavidhimantareõa påtãkavatsaübhavàt /#
ki¤ca #
pçùñhadvayavàdimate vaikçte rathantaraü pçùñhaü bhavatãtyàdiniyamavidhàvatide÷ataþ pràptisaübhave 'pi tadanyasamàna÷àkhãyavidhito 'saübhavatpràptikatvàdativyàptiþ /#
vastutastu --- #
aùñàkapàlàdividhiþ prakçtidravyavaituùyaü vinànupapadyamàno laukikavrãhiparijihãrùayà udde÷yatvàvacchedakagauravasya yaveùvàkùepàntaragauravasyaca parijihãrùayà puroóà÷aprakçtidravyatvàvacchedenaiva pràpayatãti prasiddhodàharaõa eva ativyàptamidaü lakùaõamityayuktamiti taireva bhàññàlaïkàre dåùitamityupekùitaü påjyapàdairiti   #//
(udàharaõavi÷eùeùu yathàsaübhavaü vidhidvayàïgãkàre 'pi na doùa iti niråpaõam) evamupapàditeùu trividhavidhilakùaõeùu yatra dvàbhyàü tribhirvà vidhiphalairapyànarthakyaü supariharam /
tatra kena vyapade÷a ? ityapekùàyàmàha #
-- eteùàü ceti   //
kvacidudàharaõe iti //#
tàni codàharaõàni vidhirasàyanagatanavama÷lokàvataraõikàyàü uktàni tatraiva draùñavyàni //
yathàvà vàrtikokte "vrãhãn prokùati" "vrãhãnavahantã" tyudàharaõadvaye /
tatra càdye "àgnaye vo juùñaü prokùàmã"tyetanmantrakalpyavidhitaþ pårvapravçtterapràptaprokùaõapràpakatvam /
tatra tarkitatatpràptyàlocanottarantvabhyudaya÷iraskatvaü pràya÷cittapràptiradhvaryukartçkatva niyamaphalakatvaü ca kalpyate /
dvitãye tarkitatanmantrakalpyàvaghàtaniyamapràptyàlocanayàbhyudayakàritvaü pràya÷cittapràpakatàdhvaryukartçkatvaniyamaparatà veti /
evaü phalatrayasàükarye 'pyudàhartavyam /
etàdç÷aphalàdisaübhave 'pi yatra na gauravàdidoùastatra sarvatra ÷àstrasya tàtparyamastyeva /
anyathà tadarthànuùñhàne vaiguõyànàpatteþ /
yathà'jyabhàgavidhau parisaükhyàïgãkàre /
yatra tu gauravàdidoùaþ prokùaõàdivàkye vrãhitvàdeþ prave÷e, tatra naiva yavaparisaükhyàphalakatvamityuktam /
ata eva kvacideva niyamavidhitvasaübhave na apårvavidhitvamaïgãkriyate yatra gauravàpattiþ, yathà hãùàdau vyavasthàrthatvasaübhave guõaphalasaübandhasyàdçùñàntarakalpanàpàdakasya /
yatra tu na tadàpattiþ, yathà puroóà÷aü prathayatãtyàdau, tatra adhvaryukartçniyamaphalakatve 'pi yàjurvaidikapràya÷cittaphalakatvenàpårvavidhitva- miùyata eva /
eva¤ca sarveùveva vàkyeùu viùayabhedena viùayaikyena và krameõa yaugapadyena và naikaphalatàtparyakatvenopadheyasaükare 'pi antaraïgatayà kvacit kenacit vyavahàrasyaicchikatvenopàdhãnàü lakùaõànàmasàükaryànna doùa ityarthaþ /
nanu etàdç÷asàükaryàïgãkàre daikùàdanyo 'pi daõóaþ praiùakàrye prasaktaþ syàt pakùe stotrasàmnàü kratunikarajuùàmuttaràsveva gànamiti vidhirasàyanagatanavama÷lokottaràrdhàniùñàpàdanaü ca na saügacchate ityata àha #
-- vistareõaceti  #//
tata hi krãte some ityasya daõóãtyasya cobhayorabhàve dãkùitadaõóasya yajamànadhàraõa eva viniyogàt laukikasyaiva daõóasya daõóãtyayaü niyamavidhiþ /
daõóãtyasyaivàbhàve dãkùitadaõóasya maitràvaruõàya dattasya prayojanàpekùàyàü àlambanatayà kàryamàtre samuccitya pràptau daõóãtyayaü praiùàtiriktakàryàntaraparisaükhyàvidhiþ saüpadyate /
ata÷ca tatsàükaryàïgãkàre laukikadaõóasyàpi grahaõàpattiriti dåùaõamuktam /
nahi tattarkitaphalànekatve 'pi vastutaþ krãtavàkyena maitràvaruõàrthatvena viniyuktasyaiva prayojanàpekùàyàü daõóãtyanena kàryavidhàne sati anyasyàprasakteryuktamiti kaustubhe draùñavyamityarthaþ /
vastutastu --  vidhyantaràpravçttisahitasyetyeva lakùaõe nive÷ena anekavidhyapravçtteranive÷àt vidhyantaratvasya pårvoktarãtyà vivakùaõànnàtra yatki¤cidvidhyapravçttimàdàya tattallakùaõasamàve÷o 'pãti na sàükaryaprasaktiþ #
iti --- dhyeyam //#
<B3> (1)F.N.- atretyà÷ca viùayàþ sarve 'pi vidhirasàyanadvitãya÷lokavyàkhyàdar÷anena sphuñameva bhaveyuriti nàsmàbhiratropapàdyante //
vi.pu.10.bhà 06 (2) etatpadàrthaþ vidhirasàyanapustake dvàda÷e puñe vyaktam. #
<B1># na caivamapi pràmàõyàyogaþ ; yàthàrthyalakùaõasya tasyàvighàtàt /
sàmàdisarvamantrasàdhàraõyena tu padàrthavidhayà /
yathà hi ÷àbdabodhaü prati kàraõãbhåtaj¤ànaviùayatvàcchabdaþ pramàõamiti sarvadar÷anasammataü, tathà padàrthaj¤ànasyàpi kàraõatvàt padàrtho 'pi tatheti ÷akyate vaktum /
ata÷ca mantraviniyogavidhau mantràõàmapi padàrthatvàdyuktaü pràmàõyamiti /
astu và pràmàõyàbhàve 'pi prayojanavattvamàtram ; tàvataivàdhyayanavidherupapatteþ /
prayojanamarthavàdavadeva spaùñam // 4 // 

iti caturthaü mantrapràmàõyàdhikaraõam /
iti bhàññadãpikàyàü khaõóadevakçtau prathamàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ /
<B2>   (viniyogavidhivaiyarthyaparihàropasaühàraþ)  tadevamupapàditaü viniyogavidhivaiyarthyaparihàramupasaüharati -- tadevamiti   //
yattu ---  prathanamantraviniyogavaiyarthyàpàdanaü tadyaj¤apatimeva prajayà pa÷ubhi÷ca prathayatãtyarthavàdopàttayaj¤apatiprathanaphalakatvaråpastutyà- lambanopapàdanàrthaü /
mantre hi puroóà÷aü pratyadhvaryurbråte uru te yaj¤apatiþ prathatàm iti /
ya÷caivaü bråte sa prathayatyeva /
ato 'dhvaryorà÷ãrdànakartçtvaü yaj¤apatiprathanotpàdanakartçtvenopacarya puroóà÷aprathanastutiriti yaj¤apatiprathanaphalakatvena puroóà÷aprathanaü stotuü mantropàdànamiti guõaparisaükhyàdyarthatvenetyàdipadenopàttam /
naca --  prathanasyàrthapràptatvenàvidheyatvàt vidhi÷eùatvàbhàvena arthavàdatvasyaivànupapattiriti #
---vàcyam ;# pràptasyàpi adhvaryukartçkatvapràptyarthatayà vidhànopapatteþ /
yathàcaivaü sati na ràtrisatravadarthavàdasya puroóà÷aprathanaphalatvaj¤àpanàrthatvena mantropàdànànupapattiþ tathà kaustubhe draùñavyam //
#
(mantràõàü yàthàrthyalakùaõapràmàõyam)#  #
evamapi anadhigatàrthagantçtvaråpapràmàõyàsaübhavamuktamanuvadati ---# nacaivamiti //
#
vihitàrthànuvàdakatve 'pi mantràõàü tàtparyaviùayãbhåte lavanàdisvaråpe yàthàrthyaråpameva pràmàõyaü smçtivat /
tàtparya¤ca viniyojaka÷rutyàdinà j¤eyam /
gàrhapatya ivaindryàþ /
sàmnàntvarthaparargakùaràbhivyaktidvàràr'thaparatà paramparayà, natu sàkùàt pràmàõyam, gãtyàtmakatvenàbodhakatvàditi keùà¤cidupapàditena pariharati# --- yàthàrthyalakùaõasyeti //
#
ançksàmasu paraüparayà yàthàrthyalakùaõasyàpyasaübhavàt pakùàntaramàha#-- sàmàdãti   //
#
"pramàõaü càtha÷abde và tadbhànaü và niråpyate //
padàrthàstanmatirvà syàt vàkyàrthàdhigame 'pi ve"#ti codanàsåtragatakàrikàvàrtikoktaü, tathà --  #
"atràbhidhãyate yadyapyastimålàntaraü manaþ /
padàrthànàntu målatvaü dçùñàntodbhàvabhàvataþ /
sàkùàdyadyapi kurvanti padàrthapratipàdanam /
varõàstathàpi naitasmin paryavasyanti niùphale /
vàkyàrthamitaye teùàü pravçttau nàntarãyakam /
pàke jvàleva kàùñhànàü padàrthapratipàdana"#miti vàkyàdhikaraõagatavàrtikoktaü ca padàrthaj¤ànamavàntaravyàpàraþ taddvàrà padàrthànàmeva  #
÷abdapramàkaraõatvamiti matàntaramavalambyàha# --- yathàhãti //
#
(padàrthapràmàõyaniråpaõam)#  #
bhåtabhàvipadàrthànàü svaråpeõàvidyamànànàmapi j¤ànaviùayatvena sattvàt j¤àtatàyàmiva ÷àbdhabodhaü pratyapi kàraõatvopapatterna doùaþ /
nacaivaü vrãhyàdãnàmapi padàrthavidhayà pràmàõyàpattiþ; iùñatvàt /
naca codanaiva pramàõamiti niyamavyàkopaþ; tasya pràdhànyaparatayàpyupapatteritarapràmàõyàbàdhakatvàd ityarthaþ /#
ataeva --- #
"tadbhåtànàü kriyàrthena samàmnàyor'thasya tannimittatvà" diti såtre arthasyetyàdyavayavavyàkhyànaü kurvatà bhàùyakàreõoktam --# #
"padàni hi svaüsvamarthamabhidhàya nivçttavyàpàràõi, athedànãü padàrthà avagatàþ santo vàkyàrthaü gamayanti"# --- iti //
#
(prakà÷akàramatarãtyà yàthàrthyalakùaõapràmàõyàsaübhava÷aïkàtanniràkaraõe)#  yattu --- prakà÷akàràþ kalpasåtrapràmàõyasàdhanàdhikaraõe itthaü pràmàõyaprakàramàhuþ /
yàthàrthyalakùaõapràmàõyasvãkàre  #
jyotiùñomaþ svargasàdhanamiti laukikavàkye 'hiüsàdipratipàdaka÷àkyàdivacane 'pi tadàpatterna tadvidhayà pràmàõyam /
apitu yato 'vagatasya karmaõo dharmàkhya÷reyassàdhanatà, tadeva dharme pramàõam /
tadavagatireva dharmaprametyucyate /
asticedç÷aü dharmapràmàõyaü smçtyàdãnàm /
manvàdeþ tatpraõeturdharmapravartakatvàbhyanuj¤ànàt, mantràõàmapi smàrakatvena niyamanàt /
tajjanyàyà eva smçteþ ÷reyassàdhanatopayogitvàt /
mantràbhàve dhyànàdyupàyàntaràõàmupayogitve 'pi vihitatvaghañitàïgatvàkhyà÷reyassàdhanatà- bhàvànnàtivyàptiprasaügaþ /#
ataevoktam vàrtike ---  #
"tasmàdyànyeva ÷àstràõi vedamålànatikramàt   //
avasthitàni taireva j¤àto dharmaþ phalapradaþ /
" tathà ---# #
"vedenaivàbhyanuj¤àtà yeùàmeva pravaktçtà //
nityànàmabhidheyànàü manvantarayugàdiùu /
teùàü viparivartteùu kurvatàü dharmasaühitàþ /
vacanàni pramàõàni nànyeùàmiti ni÷cayaþ /
" itãti, tattadadhikaraõakaustubha eva dåùitaü draùñavyam /
atra matàntaraniràsaþ kaustubhe draùñavyaþ /
tasmin pårvoktamate anà÷vàsàt pakùàntaramàha -# astuveti //
#
nacaivaü pràmàõyàbhàve 'dhyàyàsaügatiþ; arthavàdopayogaprasaügàdadhyàyàsaïgatasyàpyarthasya niråpaõe bàdhakàbhàvàt sàügavedopayogasyaiva và jij¤àsitatvena adhyàyàrthatvàïgãkàràdvà mantràdhikaraõasyopayogamàtravicàraviùayatvopapatterityarthaþ #//
prayojanamiti //
#
yathà --- arthavàdàvagatameva prà÷astyaü dharmapravçttyupayogitayàbhyudakàri, tathehàpi mantrajanyasmçtirevàbhyudayakàriõãti prayojanamityarthaþ /
tathà ---# #
"agnihotrapadaü nàmà ghàre yàgakalpanam /
mukhyàrthe viniyogo 'yaü àmikùà paya evace#"  #
tyàdinoktàni prayojanàntaràõi kaustubhe draùñavyànãti //#
iti ÷rãmatpårvottaramãmàüsàpàràvàradhurãõa÷rãkhaõóadevàntevàsikavimaõóanabàlakçùõasuta÷aübhubhaññaviracitàyàü bhàññadãpikàprabhàvalyàü prathamàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //