Yasomitra: Sphutartha Abhidharmakosavyakhya = Abhidh-k-vy Based on the edition by Unrai Wogihara: Sphuñàrthà Abhidharmako÷avyàkhyà by Ya÷omitra, Tokyo 1932-1936. Input by Seishi Karashima Proofread by Siglinde Dietz (pp. 1-440) and Klaus Wille (pp. 441-723) #<...># = BOLD for quotes and references ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ sphuñàrthà abhidharmako÷avyàkhyà I (dhàtunirde÷o nàma prathamaü ko÷asthànam) [Tib. 1b] namo màrabalapramathanàya. mahàbalo j¤ànasamàdhidanto yaþ pa¤jaraü janmamayaü vidàrya | vive÷a nirvçtyañavãü pra÷àntàü taü ÷àstçnàgaü ÷irasà namàmi. || paramàrtha÷àstrakçtyà kurvàõaü ÷àstçkçtyam iva loke | yaü buddhimatàm agryaü dvitãyam iva buddham ity àhuþ. || tena vasubaüdhunàmnà bhaviùyaparamàrthabandhunà jagataþ | abhidharmapratyàsaþ kçto 'yam abhidharmako÷àkhyaþ. || abhidharmabhàùyasàgarasamuddhçtasyàsya ÷àstraratnasya | vyàkhyà mayà kçteyaü yathàrthanàmà sphuñàrtheti. || guõamativasumitràdyair vyàkhyàkàraiþ padàrthavivçtir yà | sukçtà [Tib. 2a] sàbhimatà me likhità ca tathàyam artha iti. || siddhàntàrthàpasçtà kvacitkvacid yà tu taiþ kçtà vyàkhyà | tàm udbhàvya yathàvad vihiteha mayànyathà vyàkhyà. || abhidharmavibhàùàyàü kçta÷ramà ye 'bhidharmako÷e ca | pravicàryatàm iyaü tair vyàkhyà yuktà na và yuktà. || yuktà ced gràhyeyaü na eed apohyànyathà vidhàtavyà | na hi viùame 'rthe skhalituü na saübhaven màdç÷àü buddhiþ. || ## ity asya ÷lokasyàrthaü vivçõvàna àcàrya àha. ÷àtraü praõetukàmaþ svasya (##) ÷àstur màhàtmyaj¤àpanàrthaü guõàkhyànapårvakaü tasmai namaskàram àrabhata iti. ÷àstram abhidharmako÷aü praõetukàmaþ kartukàmaþ svasya ùàstur àtmãyasya ÷àstuþ. sa hi bhagavàn àcàryasyàtmãyaþ ÷àstà. tacchàsanapratipannatvàt. [Tib. 2b] tena và ÷àstrà mahàkaruõàparatantreõa sakalo lokaþ svatvena parigçhãtaþ. tasmàd àcàryasyàpi svatvena gçhãtasya sa bhagavàn svaþ ÷àstà bhavati. màhàtmyaj¤àpanàrtham iti. mahàtmatvaü màhàtmyaü svaparàrthapratipattisampat tajj¤àpanàrthaü tadavabodhàrtham. guõàkhyànapårvakaü guõakathanapårvakaü tasmai namaskàram àrabhate tasmai praõàmaü karotãty arthaþ. atãtakàlatvàd àrabdhavàn iti vaktavye vartamànakàle padaprayogo 'dyàpi namaskàràrambhàbhipràyàt. ÷iùyaparaüparayà và namaskàràraübhàviràmàt. ÷abda÷àstre 'pãdç÷a eva ÷abdaprayogo dç÷yate. atha ÷abdànu÷àsanam. athety ayaü ÷abdo 'dhikàràrthaþ prayujyata iti. guõàkhyànamàtreõa màhàtmyàvabodho na namaskàreõeti cet. na. tasya tatsåcakatvàt. namaskàreõa hi màhàtmyaü såcyate. atha và guõàkhyànenaiva màhàtmyaü j¤àpyate na namaskàreõa. namaskàràrambhas tu svapuõyaprasavàrtham. sadàcàranuvçttipradar÷anàrthaü và. kçtàbhimatadevatàpåjàstutinamaskàrà hi santaþ kriyàm àrabhanta iti satàm àcàràt. tatra màhàtmyaj¤àpanaü kimartham ity àcakùmahe. tadgauravotpàdanàrtham. gauravotpàdanaü punas tatpravacanasatkçtya÷ravaõàrtham. satkçtya÷ravaõaü krameõa ÷rutacintàbhàvanàmayapraj¤otpàdanàrtham. tadutpàd anaü kle÷aprahàõàrtham. tat punaþ sarvaduþkhopa÷amalakùaõanirvàõapràpaõàrtham [Tib. 3a] iti prayojananiùñhà. màhàtmyaj¤àpanaü tv ekam àcàryeõa prayojanam uktaü sàkùàtprayojanatvàt. taditaràõi tv abhyåhituü ÷akyànãti noktàni. ya iti buddhaü bhagavaütam adhikçtyàheti. sàmànya÷abdo 'pi yacchabdo vihitavi÷eùaõatvàt vi÷eùavçttir bhavati. tadyathà ya eùàü bràhmaõànàü gauraþ ÷ukravàsàþ sa eva÷armeti. tadvad ihàpi. ## buddha eva bhagavati yacchabdo vartate. na hi buddhàd anya evaü guõavi÷iùñaþ saübhavatãti ato vyàcaùñe. ya iti buddhaü bhagavantam adhikçtyàheti. buddha iti kartari ktavidhànaü. buddher vikasanàd buddhaþ. vibuddha ity arthaþ. vibuddhaü padmam iti yathà. atha yàvidyànidràdvayàpagamàd buddhaþ prabuddha ity arthaþ. prabuddhapuruùa iti yathà. karmakartari ktavidhànam (##) ity apare. svayaü budhyata iti buddha ity arthaþ. karmaõy api ktavidhànam apy adoùaü pa÷yàmaþ. sarvaguõasaüpatsaüpannatayà sarvadoùavinirmuktatayà ca buddhair anyair và buddho j¤àta ity arthaþ. bhagavantam iti dvitãyapadopàdànam anàdarasaübhàvanànivçttyarthaü. nirupapadànàm abhidhànànàü hi loke anàdaro dç÷yate. evadatta iti. vinayavibhàùàkàràs tu catuùkoñikàü kurvanti. asti buddho na bhagavàn. pratyekabuddhaþ svayaübhutvàd buddha iti ÷akyate vaktum. na tu bhagavàn. aparipårõadànàdisaübhàratvàt. yo hi màhàtmyavàn sa bhagavàn ucyate. asti bhagavàn na buddhaþ. caramabhaviko bodhisattvaþ paripårõadànàdipàramitatvàt [Tib. 3b] anabhisaübuddhatvàc ca. asty ubhayathà buddho bhagavàn. asti nobhayathà etàn àkàràn sthàpayitveti. ato buddhaü bhagavantam ity ubhayavi÷eùaõam. hatam asyàndhakàram anena veti hatàndhakàraþ. ùaùñhãbahuvrãhau màrgeõa hatam iti kartçbhåto màrgo adhyàhàryaþ. tçtãyàbahuvrãhau tu màrgeõeti karaõam adhyàhàryam. apara àha. vigrahadvayapradar÷anaü hana hiüsàgatyor iti hantyarthadvayaparigrahàrtham. yadà hatam asyàndhakàram iti vigraham. tadà gatyartho hantir gçhyate. gatam asyàndhakàram ity arthaþ. yadà punas tçtãyàbahuvrãhiþ. tadà hiüsàrtho hantir gçhyate. hiüsitam anenàndhakàram ity arthaþ. evam uttarayoþ padayor aikapadyaü kçtvà pa÷càt saptamãtatpuruùaü karoti. sarvasmin hatàndhakàraþ sarvahatàndhakàra iti. tathà ca sati hata÷abdo 'tra na pårvaü nipatati. saptamãsamàsas tv iha kena lakùaõena bhavatãti cintyam. saptamã ÷auõóair iti samàsaþ. hatàndhakàra÷abdaþ ÷auõdàdiùu pañhyate. ÷auõóàdãnàm àkçtãkçtatvàt tatràsyànuprave÷o 'vagantavyaþ. saptamãti yogavibhàgàd và. utsargeõa và samàsaþ. saha supeti sub iti vartamàne subantaü subantena saha samasyate. yatreùñam iti akçtalakùaõo và tatpuruùo mayåravyaüsakàdiùu draùñavya ity anena và katham upasarjanãbhåtam andhakàraü sarvasminn ity anenabhisaübadhyate. satyaü nàndhakàram anenabhisaübadhyate. andhakàraghàtas tv anenàbhisaübadhyate. yena hy andhakàraghàtena yogàd bhagavàn hatàndhakàraþ. sa tasyàndhakàraghàtaþ sarvàdhàro 'vagantavyaþ. yathà akùeùu dhårta iti. yena dhaurtyalakùaõena guõena yogàt. asau dhårtaþ so 'kùàdhàraþ. evam ihàpy avagantavyam. anyathàpi ceha saübhavantaü samàsaü pa÷yàmaþ. sarvasmin hataü sarvahatam. sarveõa prakàreõa sarvahataü sarvathà sarvahatam. sarvathà sarvahatam asyàndhakàram anena veti sarvathà sarvahatàndhakàraþ. evaü hata÷abdasyàndhakàreõa sàmànàdhikaraõyam (##). na ca pårvanipàta iti. sarveõa prakàreõeti kliùñàkliùñàndhakàravigamataþ. sarvasmin j¤eye dvàda÷àyatanalakùaõe. sarvaü sarvam iti bràhmaõa yàvad eva dvàda÷àyatanànãti såtre vacanàt. kim atra ÷àrvaraü tamo 'ndhakàra÷abdenocyate. nety àha. aj¤ànaü hi bhåtàrthadar÷anapratibandhàd andhakàram ity avagantavyam. andhakàra÷abdo hi nai÷e tamasi prasiddhaþ. andham iva janaü karotãti andhakàraþ. sadbhåtaghañapañàdiråpadar÷anapratibandhàt. tatsàdharmyàt aj¤ànam [Tib. 4a] apy andhakàràkhyaü labhate. bhåtàrthaduþkhàdisatyadar÷anapratibandhàt. tac ceti tad aj¤ànam. pratipak÷alàbheneti àryamàrgalàbhena. vipakùaþ kle÷aþ vipakùapratighàtàya pakùaþ pratipakùa iti kçtvà. atha và j¤ànaü anàsravam aj¤ànapratipakùaþ tasya làbhena. atyantaü sarvathà sarvatra j¤eye puõaranutpattidhamatvàt hatam asamudàcàraprahàõãkçtam ity arthaþ. ato 'sàv iti bhagavàn. pratyekabuddha÷ràvakà apy abhyarhitavàt pratyekabuddha÷abdaþ pårvanipàtaþ. kàmam ity anuj¤àyàm. na tu sarvatheti. akliùñasaümohànatyantavigamàt. nanu ca sarvaü sàsravavastu ÷ràvakapratyekabuddhànàm api buddhavat prahãõam. kim idam ueyate. kliùñasaümohasya teùàm atyantavigama iti. tathà hy uktam. nàham ekadharmam apy anabhij¤àya aparij¤àya duþkhasyàntakriyàü vadàmãti. tathà nàham ekadharmam apy aparij¤àyàprahàya duþkhasyàntakriyàü vadàmãti. tasmàc chràvakapratyekabuddhànàm api tad akliùñam aj¤ànaü cakùuràdivac chandaràgaprahàõàt prahãõam eva. anyathà hi ÷ràvakapratyekabuddhànàü duþkhàntakriyà na bhavet. satam asty etad evam. prahãõam eva teùàü kliùñavad akliùñam apy aj¤ànaü. tat tu teùàü cakùuràdivat prahãõam api samudàcarati. buddhasya tu prahãõaü san na samudàcarati. ata eva ca vi÷eùitaü punaranutpattidharmatvàt hatam [Tib. 4b] iti. anyathà tat sarvathà sarvatra j¤eye prahãõam ity evàvakùyat. ye tu vyàcakùate ÷ràvakapratyekabuddhànàü kliùñasaümohamàtravigamàt saükle÷avinivçttir iti. tad apavyàkhyànam eùàü yathoktam iti pratyàcakùyate. tathà hy eùàm iti vistaraþ. tathà hãti yasmàd ity arthaþ. atha và tatheti yathà na sarvathà tatheti. hi÷abdo hetau. eùàm iti ÷ràvakapratyekabuddhànàü. buddhadharmeùv àveõikàdiùu. ativiprakçùñade÷akàleùu càrtheùu ativiprakçùñade÷eùu ativiprakçùñakàleùu ca. anantaprabhedeùu càbuddhadharmasvabhàveùv api råpàdiùv artheùu. bhavaty evàkliùñam aj¤ànaü samudàcaraty eva tad ity arthaþ. tatra ye buddhadharmà àveõikàdayaþ. teùu svabhàvaparamasåkùmagambhãratvàd buddhàd anyeùàm aj¤ànam. yathoktaü. jànãùe (##) tvaü ÷àriputra tathàgatasya ÷ãlaskandhaü samàdhiskandhaü praj¤àskandhaü vimuktiskandhaü vimuktij¤ànadar÷anaskandham iti bhagavatà pçùñena sthavira÷àradvatãputreõoktam. no hãdaü bhagavann iti. ye tv anye 'rthà råpiõaþ paramàõusaücitàþ. te ativiprakçùñade÷à yadi bhavanti. ye 'py avij¤aptyaråpiõaþ. te 'pi yady ativiprakçùñade÷àdhàratvàt ativiprakçùñade÷à bhavanti. teùv api teùàm aj¤ànam anekalokadhàtvantaritade÷atvàt. ÷råyate hi sthaviramaudgalyàyanasya ativiprakçùñade÷amàrãcãlokadhàtujàtasvamàtçde÷aparij¤ànam. ativiprakçùtakàleùv apy atãteùu anàgateùu và teùv artheùv atibahukalpàntaràntaritavinà÷apràdurbhàvatvàt [Tib. 5a] teùàü bhavaty evàj¤ànam. ÷råyate hi sthavira÷àriputreõa mokùabhàgãyaku÷alamålàdar÷anàt pravrajyàpekùapuruùapratyàkhyànam. bhagavatà tu tasya mokùabhàgãyaü dçùñam uktaü ca mokùabãjam ahaü hy asya susåkùmam upalakùaye dhàtupàùàõavivare nilãnam iva kàücanam iti. sa ca puruùaþ pravràjita iti. anantaprabhedeùv iti. dhàtugatiyonyupapattyàdiprabhede durbodheùv artheùu. teùàm aj¤ànaü bhavaty eva. tathà hy àha. sarvàkàraü kàraõam ekasya mayåracandrakasyàpi nàsarvaj¤air j¤eyaü sarvaj¤abalaü hi tajj¤ànam iti. tàny etàni catvàry aj¤ànakàraõàni bhavanti. teùàü kvacid ekaü kvacid dve kvacit trãõi kvacit catvàsrãti saübhavato yojyàni. ity àtmahitapratipattisampad iti vistaraþ. àtmahitàya pratipattiþ àtmahitapratipattiþ. àtmahitapratipatteþ sampat àtmahitapratipattisampat phalaniùpattir ity arthaþ. sà ceyaü saüpat j¤ànaprahàõasaüpatsvabhàvà veditavyà. parahitapratipattisaüpad api tathaiva carcanãyà. apare vyàcakùate. àtmahitapratipattir àtmahitapratipàdanam. àtmahitopagraha ity arthaþ. tasyàþ sampat àtmahitapratipattisampat. evaü parahitapratipattisaüpad api vyàkhyeyà. sà punaþ sarvaduþkhopa÷amanirvàõaparipràpaõasvabhàvà. ## vacanàt. saüsaraõaü saüsàra [Tib. 5b] àjavaüjavãbhàvaþ janmamaraõaparaüparety arthaþ. atha và saüsaranty asmin sattvà iti saüsàras traidhàtukam. saüsàraþ païka iva saüsàrapaïkaþ paükasàdharmyàt. ata àha. saüsàro hi jagadàsaïgasthànatvàd duruttaratvàc ca païkabhåta iti. païko hi loke avasàdàtmakatvàt àsaïgasya sthànam. ata eva ca duruttaraþ. caücalatvàd và parà÷rayottaraõãyatvàd (##) và duruttaraþ. saüsàro 'pi hi tçùõàbhiùyanditatvàd àsaïgasthànam. duruttara÷ ca tasmàd eva dçùñivicikitsàvispanditena. buddhàpà÷rayottaraõãyatvena và duruttaraþ. tatràvamagnaü tàdàtmyanuprave÷ataþ samudàyàvayavaråpato và. jagat sattvalokam atràõam anàkrandam anukampamànaþ karuõàyamàno bhagavàn saddharmade÷anàhastapradànaiþ. saddharmade÷anà eva hastàþ. teùàü pradànàni. uttàraõãyabahutvàd bahuvacanaü. tair yathàbhavyaü abhyuddhçtavàn. yathàbhavyam iti anucyamànam api gamyate loke tathà dçùñatvàt. tadyathà bràhmaõàn ànãya bhojayàmàsety ukte. ye tatra bhojayituü ÷aktà gràme nagare và saünihitàh. tàn eva bhojayàmàseti gamyate. sarvalokabràhmaõànàü bhojayitum a÷akyatvàt. evam ihàpi yo jano bhavyo 'bhyuddhartum. tam evabhyuddhçtavàn iti. ato yathàbhavyam iti vyàcaùñe. ## ÷irasà praõipatya kriyàspadãbhåtatvàn namaþ÷abdasya praõipatyàrtho namaskçtya÷abdo bhavati. praõipàta÷ ca loke ÷irasà pratãta iti ÷irasety àha. vàïmanonamaskàro 'pi atranuktasiddho guõàkhyànapårvakatvàt manaskarmapårvakatvàc ca kàyakarmaõaþ. tasmai iti kiülakùaõeyaü caturthã. atra bahavo vyàkhyànakàrà muhyanti. àcàryaguõamatis tacchiùya÷ càcàryavasumitra àhatuþ. namaþ÷abdayoge caturthã. namaþsvastisvàhàsvadhàlaüvaùaóyogàc ceti. tad etad ayuktam. svatantrasya namaþ÷abdasya yoge sà caturthã bhavati. asvatantra÷ càyaü namaþ÷abdaþ kriyàspadãbhåtatvàt. ata eva cànenaivàcàryeõa vyàkhyàyuktau ## karmalakùaõà dvitãyà prayuktà. tasmàn na namaþ÷abdayoge caturthãti. dvitãyàyàþ sthàne caturthã prayuktety apare. tad idam eùàm icchàmàtram. na hi lakùaõam asyàstãti. kena tarhãyaü caturthã. saüpradànalakùaõeyaü caturthãti vyàcakùmahe. kathaü saüpradànasaüj¤à. karmaõà yam abhipraiti. sa saüpradànam iti. cårõikàreõa karma÷abda ubhayathà varõyate. pàribhàùikaü karma laukikaü ceti. tatra yadà kartur ãpsitatamaü karmeti pàribhàùikaü karmà÷rãyate. tadà kartur ãpsitatamena yam abhipraiti. sa saüpradànasaüj¤o bhavati. bràhmaõàya gàü prayacchatãti. etat siddhaü bhavati. yadà tu karma kriyeti laukikaü karmà÷rãyate. tadà kriyayà yam abhipraiti. sa saüpradànasaüj¤o bhavatãti. tad etat siddhaü bhavati. yuddhàya saünahyati. patye ÷eta iti. saünahanakriyayà yuddham abhipraiti kartà. ÷ayanakriyayà patim iti. (##) yuddhàdãnàm sampradànasaüj¤à siddhà bhavati. tathehapi namaskàrakriyayà ÷àstàram abhipraiti àcàryaþ. tasmàc chàstari saüpradànasaüj¤à. saüpradànasaüj¤àyàü satyàü saüpradàne caturthã 'ti caturthã bhavati. evaü ca kçtvà ## ityevamàdãni kàvya÷àstràntaroktàni ÷abdaråpàõi sunãtàni bhavanti. yadi tarhi saüpradànasaüj¤aiveùyate. ## atra dvitãyà na pràpnoti. naiùa doùaþ. vivakùàtaþ kàrakàõi bhavanti. yadà karmavivakùà. tadà dvitãyà. yadà saüpradànavivakùà. tadà caturthã 'ti ubhayam api siddhaü bhavati. [Tib. 5b] ## iti. ÷àstr iti auõàdikaþ ÷abdaþ. tçntçcau ÷aüsikùàdibhyaþ saüj¤àyàü càniñàv iti tçnpratyayànto 'niñ ÷àsteti bhavati. nanu ca saüj¤àyàü ÷àsteti bhavati. na ceyaü saüj¤à. saüj¤aiveyam. dvividhà hi saüj¤à vi÷eùasaüj¤à sàmànyasaüj¤à ca. vi÷eùasanj¤à evadatto yaj¤adatta iti. sàmànyasaüj¤à màtàpitetyevamàdikà. màtràdayo 'pi hi tatra saüj¤àyàm eva nipàtyante. naptçneùñçtvaùñçhotçpotçbhràtçjàmàtçmàtçpitçduhitç iti. tena yathà sarvàsàü màtéõàm iyaü saüj¤à màteti. sarveùàü ca pitéõàü piteti. evaü sarveùàü ca ÷àstéõàm iyaü saüj¤à ÷àsteti. sa tu ÷àstà dvividho bhavati. ayathàrtho yathàrtha÷ ca. [Tib. 6a] ayathàrtha÷ ca påraõàdiþ. yathàrtha÷ ca tathàgata iti. ato vi÷inaùñi yathàrtham aviparãtaü ÷àstãti yathàrtha÷àstà. etac ca vi÷eùaõaü parahitapratipattyupàyasåcanàrtham. ata evàha. parahitapratipattyupàyam asyàviùkarotãtyevamàdi. na tv çddhivarapradànaprabhàveneti prabhàva÷abdaþ pratyekam abhisaübadhyate. çddhiprabhàvena varapradànaprabhàveneti. çddhiprabhàvas tadyathà viùõor vi÷varåpasaüdar÷anam. varapradànaprabhàvas tadyathà mahe÷varo varaü prayacchatãti pravàdaþ. atha và tripado dvaüdvaþ. çddhi÷ ca varapradànaü ca prabhàva÷ ceti. prabhàvaþ ÷aktivi÷eùaþ. nanu ca buddhà api kadàcit çddhipràtihàryaü vineyànàm upadar÷ayanti. asty etad evam. api tv àvarjanamàtraü tu teùàü. anu÷àsanãpràtihàryeõa tu ràgàdipratipakùabhàvanàkrameõa saüsàrottaraõaü bhavati. kiü kariùyatãti pra÷naþ. ## (##) ktvàvidheþ kriyàntarapekùatvàt. samànakartçkayor hi pårvakàle ktvàvidhir bhavati. #<÷àstraü pravakùyàmãti.># arthavi÷eùàbhidyotako nàmasamåhaþ ÷àstraü. kùaõikatvàt samuhànupapattir iti cet. na. tadgràhakabuddhiråpasamåhakalpanàt. ÷iùya÷àsanàc chàstram iti. [Tib. 6b] kiü ÷àstram iti kiü nàmadheyam ity abhipràyaþ. (I.2ab) ## ity asya nirvacanaü vakùyate. àstàü tàvad etat. avayavàrthàvabodhapårvakaþ samudàyàrthàvabodhaþ ity avayavàrthaü tàvat pçcchati. ko 'yam abhidharmo nàmeti. 1. ## iti. dharmapravicayakàle praj¤à pradhànam iti mukhyavçttyà praj¤àgrahaõam. ## anàsravà. malànàm àsravaparyàyatvàt. ## saparivàrà. ràj¤à samaü carann api bhçtyo ràjànucara ity ucyate. tadanuvçttikàritvàt. tathehàpi samakàlaü caranto 'pi tatsahabhuvo dharmà anucarà evocyante. ke punas te. cittacaittàþ anàsravasaüvaro jàtyàdaya÷ ca cittaviprayuktà iti. nanu ca cittaü caittebhyaþ pradhànam. tathà hi cittasya ime citte và bhavà÷ caittà iti. tena praj¤aiva cittasya parivàro 'rhati. na tu cittaü praj¤àyàþ caitasikatvàt asty etat. api tu dharmapravicayakàle praj¤à caittasyàpi sarvasya kalàpasya ràjàyate. kvacit ka÷cid dharmaþ pràdhànyam àskandati. tadyathà abhisaüpratyayakàle ÷raddhetyevamàdi. anàsravaþ pa¤caskandhaka iti. anàsravasaüvaras tasmin kalàpe råpaskandhaþ. yà vedanà. sa vedanàskandhaþ. yà saüj¤à. sa saüj¤àskandhaþ. cetanàdijàtyàdayaþ saüskàraskandhaþ. [Tib. 7a] vij¤ànaü càtra vij¤ànaskandhaþ. eùa tàvad iti. tàvacchabdaþ kramàrthaþ. pàramàrthika iti. paramàrtha eva pàramàrthikaþ. paramàrthe và bhavaþ pàramàrthikaþ. paramàrthena và dãvyati caratãti và pàramàrthikaþ. sàüketikas tu sàüvyavahàrikaþ. ## praj¤à sànucarà so 'bhidharma iti càtràdhikçtam. tasyà anàsravàyàþ praj¤àyàþ pràptyarthaü sàkùàt pàraüparyeõa và yà ÷rutamayã cintàmayã ca bhàvanàmayã ca praj¤à sàsravà yà copapattipratilambhikà sànucarà. sàpi sàüketiko 'bhidharmaþ. tatra ÷rutaprayogajà ÷rutamayã. yuktinidhyànaprayogajà cintàmayã. (##) bhàvanàprayogajà bhàvanàmayã. upapattipratilambhajà upapattipratilambhikà. upapattipratilambho 'syàstãti. ata iniñhanàv iti ñhanvidhànàn na vçddhiþ. ÷rutacintàmayy upapattipratilambhikà bhàvanàmayã càråpyàvacarã catuþskandhako 'bhidharmaþ anuparivartakaråpabhàvàt. råpàvacarã tu dhyànasaüvarasadbhàvàt paücaskandhako 'bhidharmaþ. ## iti abhidharma÷àstram abhipretaü. tat tu sànucaraü na sànucaram iti vyàkhyàbhedaþ. kecit tàvat acittacaitasikakalàparåpatvàt. ## iti nànuvartayanti. jàtyàdisaübhavàt kecid anuvartayanti. ekaskandhako hy asàv abhidharmaþ. dviskandhako và. tasya ca jàtyàdayaþ santãti. anye tu vyàcakùate ÷àstram iti [Tib. 7b] j¤ànaprasthànaü. tasya ÷arãrabhåtasya ùañ pàdàþ. prakaraõapàdaþ vij¤ànakàyaþ harmaskandhaþ praj¤apti÷àstraü hàtukàyaþ saügãtiparyàya ity atas tad api ÷àstraü sànucaram eva pàraüparyeõa pàramàrthikàbhidharmapràptaye sàüketiko 'bhidharma ity ucyate. upapattipratilambhikà hi praj¤à ÷àstra÷ravaõàt tadartham anusarati. tasyàþ ÷rutamayã ÷rutamayyà÷ cintàmayã cintàmayyàþ sàsravà bhàvanàmayã tasyà anàsravà praj¤à jàyata iti anukramaþ. tad ayam iti. tad iti vàkyopanyàse. ayam iti svalakùaõadhàraõatvena niruktaþ pàramàrthikaþ sàüketiko 'bhidharmaþ. praramàrthadharmam iti. paramasya j¤ànasyàrthaþ paramàrthaþ. paramo vàrthaþ paramàrthaþ sarvadharmàgratvàt paramàrthaþ. paramàrtha÷ càsau dharma÷ ca paramàrthadharmaþ. dharmalakùaõaü veti. svasàmànyalakùaõaü khakkhañalakùaõaþ pçthivãdhàtur anityaü duþkham ityevamàdi. tat pratyabhimukhaþ pratilambhàya prativedhàya avabodhàya và abhimukho dharmaþ abhidharmaþ. kugatipràdaya iti tatpuruùasamàsaþ. nanu ca lakùaõenàbhipratã àbhimukhya iti avyayãbhàvaþ pràpnoti. yadà hy abhir lakùaõena saha samasyate. tadàvyayãbhàvaþ. tadyathà abhyagni ÷alabhàþ patanti. ÷alabhapatanaü agninà lakùyate. so 'gnir asya lakùaõaü. na tv ayaü dharmo 'nyasya lakùaõam. kiü tarhi. lakùyaþ. svayam evàbhimukhyàt. ÷àstràkhyo 'pi sàüketiko 'bhidharmaþ pràpaõàyàbhidyotanàya và nirvàõaü dharmalakùaõaü và praty upaniùadbhàvenàbhimukhaþ. kimaüga pàramàrthika ity atas tatpuruùasamàsenàbhidharma iti siddhaü bhavati. (I.2cd) ukto 'bhidharma iti. svabhàvaprabhedanirvacanato avayavàrtho 'vabuddhaþ. (##) samudàyàrthas tu na tàvad ity ataþ samudàyàrthaü pçcchati. idaü tu ÷àstraü katham abhidharmako÷am iti. ## iti. tasyàbhidharmasaüj¤akasya ÷àstrasyànantaroktatvàt grahaõaü. ## iti na vya¤janata iti. arthato 'yam ## [Tib. 8a] na sàkalyena. tasmàd yathàpradhànam ity avyayãbhàvaþ. antarbhåtaþ praviùña iti. etac chàstraü madãyaü tasyàrthasya ko÷asthànãyaü bhavati. ko÷asadç÷aü. etasminn arthe ùaùñhãtatpuruùasamàsaþ. abhidharmasya ko÷o 'bhidharmako÷a iti. yatra hy asiþ pravi÷ati. sa tasya ko÷aþ. atha và so 'bhidharmo j¤ànaprasthànàdir etasya madãyasya ÷àstrasyà÷rayabhåtaþ. tato hy àrùàd abhidharmàd etan madãyaü ÷àstraü niràkçùñam. arthata ity adhikçtam. ataþ sa evàsyàbhidharmaþ ko÷a iti. etasminn arthe bahuvrãhisamàsaþ. abhidharmaþ ko÷o 'syeti abhidarmako÷aþ. yato hy asir niràkçùyate. sa tasya ko÷a iti. etac chàstram abhidharmako÷am iti. samudàyàrtho 'py asyàvagamita iti såcayati. (I.3) kimarthaü punar abhidharmopade÷aþ kiü prayojanam ity arthaþ. saprayojanasya hi ÷àstrasya pratyàsaþ sàdhur bhavet. na niþprayojanasya. kena càyaü prathamata upadiùñaþ. kena càyam abhidharma àdito de÷itaþ. àptopadiùñasya hi ÷àstrasya pratyàso 'rharåpaþ syàd ity abhipràyaþ. prathamata iti vi÷eùaõam. bhadantakàtyàyanãputràdãnàü piõóãkaraõena pa÷càd upade÷asya siddhatvàt. prathamata upade÷e hi vivàdaþ. yata iti vistaraþ. yataþ kàraõàt. àcàryaþ ÷àstrakàraþ. abhidharmako÷aü pratyàsa÷àstraü vaktuü praõetum àdriyate. àdaram karotãty arthaþ. evaü kçte pra÷nadvaye abhidharma÷àstrasya saprayojanatàm àptopade÷atàü ca pradar÷ayann àha. 2. ## iti vistaraþ. [Tib. 8b] ## vinà dharmapravicayena råpaü vedanà anityaü duþkham ityevamàkàreõa. ## anya iti vàkya÷eùaþ. sa eva tu kle÷opa÷amàbhyupàya iti arthàd àpannaü bhavati. tadyathà nàhàreõa vinà pràõasaüdhàraõopàya ity ukte sa evàhàraþ pràõasaüdhàraõopàya ity arthàd àpannaü bhavati. tadvad etat. yadi kle÷opa÷amo (##) na syàt kiü syàd iti. ata àha. ## iti. anena kle÷opa÷amasyàva÷yakartavyatàü dar÷ayati. bhavaþ saüsàra ity ekàrthaþ. bhava evàrõavo bhavàrõavaþ. majjanasthànasàdharmyàt samudrakalpo bhavaþ. etasmin bhavàrõave atra. pratyakùãkçtapa¤copàdànaskandhalakùaõavyatiriktabhavapratiùedhàrtham atragrahaõam. atra loko bhramati tàdàtmyàvasthànàt. tàdàtmyavasthànato 'pi hi adhikaraõanirde÷o dç÷yate. tadyathà anyapàdapànupayogena palà÷eùv àràmaþ sthita iti. vçttau tu hetvarthatàü tçtãyàyàþ såcayatà hetumaõõicà hetvartha uktaþ. kle÷à÷ ca lokaü bhramayantãti. ata ity uddiùñahetupratyàmnàyaþ. yata evam. ata uddiùño 'bhidharma ity arthaþ. dharmapravicayaþ kle÷opa÷amopàyo nànyo dharma ity abhidharmopade÷akaþ saübandha ity ata uktaü ## iti. sa eva hetus taddhetuþ. tasya tasmàd và ## iti. tasya dharmapravicayasyàrthe 'bhidharmopade÷ahetuko dharmapravicayaþ. kathaü nàme dharmapravicayaþ syàd ity abhidharma upadiùñaþ ÷àstrà buddhena. [Tib. 9a] ata eva. na hi vinàbhidharmopade÷ena ÷iùyaþ ÷akto dharmàn pravicayitum iti. ## iti vader niùñhàyàü kçtasaüprasàraõasyaitad råpam. na tu iõa utpårvas yàrthàyogàt. udita ity uktaþ upadiùña ity ekàrthaþ. ## kila÷abdaþ paràbhipràyaü dyotayati. àbhidhàrmikàõàm etan mataü. na tv asmàkaü sautràntikànàm iti bhàvaþ. ÷råyante hy abhidharma÷àstràõàü kartàraþ. tadyathà j¤ànaprasthànasya àryakàtyàyanãputraþ kartà. prakaraõapàdasya sthaviravasumitraþ. vij¤ànakàyasya sthaviradeva÷armà. harmaskandhasya àrya÷àriputraþ. praj¤apti÷àstrasya àryamaudgalyàyanaþ. hàtukàyasya pårõaþ. saügãtiparyàyasya mahàkauùñhilaþ. kaþ sautràntikàrthaþ. ye såtrapràmàõikà na ÷àstrapràmàõikàþ. te sautràntikàþ. yadi na ÷àstrapràmàõikàþ kathaü teùàü piñakatrayavyavasthà. såtrapiñako vinayapiñako 'bhidharmapiñaka iti. såtre 'pi hy abhidharmapiñakaþ pañhyate. traipiñako bhikùur iti naiùa doùaþ. såtravi÷eùà eva hy arthavini÷cayàdayo 'bhidharmasaüj¤àþ (##) yeùu dharmalakùaõaü varõyate. etadà÷aïkànivçttyartham àhuþ. sa tu prakãrõa ukto bhagavateti vistaraþ. yathà sthaviraharmatràtena udànà ## ityevamàdikà vineyava÷àt tatratatra såtra uktà vargãkçtà ekasthãkçtàþ. evam abhidharmo 'pi dharmalakùaõopade÷asvaråpo vineyava÷àt tatratatra bhagavatoktaþ [Tib. 9b] sthavirakàtyàyanãputraprabhçtibhir j¤ànaprasthànàdiùu piõóãkçtya sthàpita iti àhur vaibhàùikàþ. vibhàùayà dãvyanti caranti và vaibhàùikàþ. vibhàùàü và vidanti vaibhàùikàþ. ukthàdiprakùepàñ ñhak. 3. (I.4-6) ## iti. saha àsravaiþ sàsravàþ. na santy àsravà eùv iti anàsravàþ. sàsravà÷ cànàsravà÷ ceti samàsaþ. svasàmànyalakùaõadhàraõàd dharmaþ. eùa sarvadharmàõàü samàsanirde÷a iti. etàvanto dharmà yad uta sàsravà÷ cànàsravà÷ ca. naitadvyatiriktà dharmàþ santi. tasmàd àha sarvadharmàõàm iti. samàsanirde÷a iti saükùepanirde÷aþ. vistaranirde÷as tu pa÷càd à ÷àstraparisamàpter bhaviùyati anye 'pi samàsanirde÷àþ santi. saüskçtà asaüskçtà råpyaråpiõaþ sanidar÷anànidar÷anà ityevamàdayaþ. kimartham ayam eva samàsanirde÷a uktaþ. kasminn ukte na paryanuyogaþ. atha và sàükle÷ikavyàvadànikapakùapradar÷anàrthaü tadarthatvàc chàstrasya. tatpakùadvayàvabodho hi saükle÷apakùam apahàya vyavadànapakùàsevanàn niþ÷reyasàvàptir bhavet. ## iti saüskçtà eva nàsaüskçtàþ. hetupratyayajanità råpàdayaþ saüskçtàþ. kiü sarve. nety àha. ## màrgasatyena varjitàþ. màrgasatyasya saüskçtatvàt prasaïga ity ata evaü vi÷inaùñi. etad uktaü bvhavati. màrgasatyaü varjayitvà sarve saüskçtàþ [Tib. 10a] sàsravà iti. kathaü punas te sàsravàþ. yady àsravasaüprayogàt kliùñà eva cittacaittàþ sàsravàþ syuþ. nànye. athàsravasahotpàdàd ekasyàü saütatau samudàcaratkle÷asya sattvasya yathàsaübhavaü pa¤copàdànaskandhàþ sàsravàþ syuþ. nàsamudàcaratkle÷asya. nàpi bàhyà dharmàþ. athàsravàõàü ye à÷rayàþ. te sàsravà iti. ùaó evàyatanàni àdhyàtmikàni sàsravàõi syuþ. athàsravàõàm àlambanàni sàsravàõi. nirodhamàrgasatyam api sàsravaü pràpnoti. årdhvà ca bhåmir årdhvabhåmyàlambanair àsravaiþ sàsravà syàd ity ata àha. (##) #<àsravàs teùu yasmàt samanu÷erata># iti. tasmàt sàsravà iti pårvam evàdhyàhàryas tasmàcchabdaþ. anu÷erata iti puùñiü labhanta ity arthaþ. pratiùñhàü labhanta ity artho và. puùñilàbhe pratiùñhàlàbhe và te ràgàdayaþ saütàyante. apare vyàcakùate. yathànu÷ete mamàyam àhàra iti pathyo 'nuguõãbhavatãty arthaþ. tathà ràgàdayo 'pi teùu dharmeùu anu÷erate. anuguõãbhavantãty arthaþ. ràgàdyabhiùyanditakarmanirvartità hi sàsravà dharmàþ. ## iti vacanàt. pratyayànuguõyenànu÷erate puùñiü labhanta ity anu÷ayàþ. anu÷erate anuguõà vartante pratyayà eùv iti và [Tib. 10b] anu÷ayàþ. anu÷ayanaü caiùàm àlambanataþ saüprayogato và draùñavyaü. guõamatis tv àcàrya iha vyàcaùñe. kiü kàraõaü yat sarvadharmeùv àsravàõàm àlambanãbhavatsu saüskçtà eva màrgavarjitàþ sàsravà ucyante iti. sarvadharmàþ sàsravàõàm àlambanam ity anabhidhàrmikãyam etat. àkà÷apratisaükhyànirodhayor àsravànàlambanatvàt. ùaó eva hy anu÷ayà anàsravàlambanàþ pañhyante. te ca nirodhamàrgàlambanà evà. ## iti vacanàt. tasmàn na sulikhitam etad iti pa÷yàmaþ. kàmam iti yady apãty arthaþ. atha và kàmam iti nipàto 'bhyupagamàrthaþ. abhyupagamyata eva nirodhamàrgasatyàlambanà api àsravà upajàyanta ity arthaþ. tatra nirodhamàrgasatyayoþ. anu÷ayanirde÷a eva j¤àpayiùyàma iti. ## ity atra. yad dhi vastv àtmadçùñitçùõàbhyàü svãkçtaü bhavati. tatrànye 'py anu÷ayà anu÷ayitum utsahante. àrdra iva pañe rajàüsi saüsthàtuü. na caivam anàsravam. nàpy årdhvà bhåmiþ. ato na tadàlambanàs teùv anu÷erate. vipakùabhåtau ca nirvàõamàrgau tadàlambanànàü kle÷ànàm. årdhvà ca bhåmir adharàõàm. ato 'pi na teùu pratiùñhàü labhante. tapta ivopale talàni pàdànàm iti. 4. [Tib. 11a] ## ity arthàpattisiddhatvàt na såtrayitavyam etad iti evaü codye àcàryaguõamatis tàvad àha. vaktavyam evedaü. kiü kàraõaü. dvividho hi màrgo laukiko lokottara÷ ca. ato vi÷eùàrthaü punar abhidhãyate. ata eva càtra màrgasatyagrahaõam. (##) prasiddhaü càrthàpattyà gamyate nàprasiddhaü. aprasiddhaü càsaüskçtam iti. apare vyàcakùate. tçtãyarà÷yà÷aükànivçttyartham arthàpattisiddham apy etat punar ucyate. yathà hi tisro vedanà bhavanti. sukhà duþkhà aduþkhàsukhà ceti. evaü dharmà api saübhàvyeran. sàsravà anàsravàþ sàsravànàsravà÷ ceti. atha và naiva sàsravà nànàsrava÷ ceti. tena ye 'rthàpattyà nirastàþ. kiü te 'nàsravà eva utàho sàsravànàsravà eva. àhosvin nobhayatheti saüdihyeta. asti hi sàsravànàsravatvavikalpàvakà÷aþ. katham iti. vaibhàùikaprakriyà tàvad ## iti vacanàt. ye cakùuràdayo bàhyà và råpàdayo 'kliùñàþ. te 'nu÷ayànair evàsravaiþ sàsravà nànanu÷ayànaiþ. prahãõais tair ananu÷ayànair àsravair na sàsravàþ. aprahãõais tv antataþ parasaütànagatair api sàsravà [Tib. 11b] eveti. dàrùñàntikaprakriyayàpi ca cakùuràdayo arhatsaütànagatà bàhyà÷ ca råpàdayo anàsravàþ. àsravàõàm anà÷rayatvàt. sàsravà÷ ca te àsravàõàm apratipakùatvàd iti. pàryàyikaü sàsravànàsravatvaü cakùuràdãnàü kalpyata iti saüdehaþ. tatsaüdehavinivçttyartham idam ucyate. ## iti. niùparyàyam anàsravà evàmã na sàsravà yathoktam iti punarvacanam. te tarhy arhaccakùuràdayo vaibhàùikaiþ kva pakùe nikùeptavyàþ. kiü sàsravapakùe athànàsravapakùe iti. sàsravapakùa iti ta àhuþ kathaü prahãõair àsravais te sàsravà vyavasthàpyante. yeùv àsravà anu÷erate anu÷ayitavanto anu÷ayiùyante và. te sàsravàþ. traikàlikàrthavivakùayàpi hi loke vartamànàkàle prayogo dç÷yate. yaþ prajà rakùati. sa ràjeti. yo 'pi rakùitavàn yo 'pi rakùiùyati. sa càpi ràjeti gamyata eveti. ata evaü vyàkhyàyate. atha và yady api te prahãõair àsravair na sàsravàþ. aprahãõais tu aparimitair àsravair antataþ parasaütànagatair api sàsravà eva bhavanti. nanu ca samàsanirde÷àd eva ## iti tçtãyarà÷yaprasaügaþ. [Tib. 12a] na. tatraika÷eùanirde÷asaübhavàt. sàsravà÷ cànàsravà÷ ca sàsravànàsravà÷ ceti. sàsravànàsravà iti eka÷eùaþ. asaråpàõàm apy eka÷eùa iùyate. guõo yaïlukor iti yathà. apare punar àhuþ. arthàpattyà siddham evaitat. spaùñãkaraõàrthaü tu prapaüca ucyate. tadyathà vi÷eùaõaü vi÷eùyeõa bahulam ity anenaiva sarvasiddham. pårvakàlaikasarvajaratpuràõanavakevalàþ samànàdhikaraõenetyevamàdiprapaüca ucyate. tadvad (##) etat. katamaü trividham asaüskçtam ity apratãtatvàt pçcchati. trividhagrahaõaü iyattàvadhàraõàrtham. santi hi kecid ekam evàsaüskçtaü nirvàõam ity àhur yathà vàtsãputrãyàþ. paramàõvàdayo bahavo asaüskçtà iti vai÷esikàþ. tanmatapratiùedhàrtham iyattàvadhàraõam. katamau dvàv iti. pratisaükhyàpratisaükhyànirodhàv eva pçcchati. nàkà÷am. àkà÷asya loke prasiddhatvàt. ## iti tatreti nirdhàraõe. vàkyopanyàse và. avakà÷aü dadàtãti àkà÷am iti nirvacanam. bhç÷am asyàntaþ kà÷ante bhàvà ity àkà÷am ity apare. ## anàvaraõam. kartçsàdhanaü karmasàdhanaü và. yo dharmo 'nyàn dharmàn nàvçõoti anyair và nàvriyate. tad anàvaraõasvabhàvaü àkà÷am. tad apratyakùaviùayatvàt anyadharmànàvçtyà anumãyate. na tv àvaraõàbhàvamàtram. ata eva ca vyàkhyàyate. yatra råpasya gatir iti. yadi yan nàvçõoti nàvriyate và. tad àkà÷am. apratighà api cittàdayaþ saüskàràs tathaiveti [Tib. 12b] àkà÷aü pràpnuvanti. na pràpnuvanti. pareùàm àvaraõabhàvàt. çddhimanto hi cittacaittabalena pareùàü gatiü cittàdãnàü vibadhnanti. pratisaükhyà-apratisaükhyànirodhau tarhi avibandhakatvàd àkà÷aü pràpnutaþ. na. tayoþ saüyogadravyànutpattidharmàõàü saüyogapràptiniyatarodhabhåtatvena utpattivighnarodhabhåtatvena càvaraõabhåtatvàt. atha và yasyànàvaraõam eva lakùaõaü nànyal lakùaõaü. tad àkà÷aü. tayo÷ cànyalakùaõam astãti na tau nirodhàv àkà÷aü pràpnutaþ. asarvagataü tarhy àkà÷aü anityaü và pràpnoti. àvaraõàbhàve bhàvàt. tadbhàve càbhàvàt. kuóyàdiùu hy anyasya råpasyàvaraõaü bhavatãti. atràkà÷alakùaõàbhàvàt àkà÷abhàvaprasaügaþ. kuóyàdyapagame ca punas tad bhavatãti anityaü pràpnoti. nànityaü pràpnoti. tatràpi kuóyàdyavakà÷adànàd àkà÷am asty eva. yadi hi tatràkà÷aü na syàt tasyaiva kuóyàder anavakà÷atvàd avasthànaü na syàt. yat tu tatra råpàntarasyànavasthànam. tat kuóyàdyàvaraõàn nàkà÷àbhàvàt. uktaü hi bhagavatà. pçthivã bho gautama kutra pratiùñhità. pçthivã bràhmaõa apmaõóale pratiùñhità. apmaõóalaü bho gautama kva pratiùñhitaü. vàyau pratiùñhitam. vàyur bho gautama kva pratiùñhitaþ. àkà÷e pratiùñhitaþ. àkà÷aü bho gautama kutra pratiùñhitam. atisarasi mahàbràhmaõàtisarasi mahàbràhmaõa. àkà÷aü bràhmaõàpratiùñhitaü anàlambanam iti vistaraþ. tasmàd asty àkà÷am iti vaibhàùikàþ. 5. (##) [Tib. 13a] yo visaüyoga iti vi÷eùeõànityatànirodho 'pratisaükhyànirodha÷ ca vyudastau bhavataþ. na hi visaüyogalakùaõau tau nirodhau. visaüyuktir visaüyogaþ kle÷avisaüyuktilakùaõaþ. saüyogapràptiniyatarodhabhåto và yo dharmaþ. sa pratisaükhyànirodhaþ. duþkþàdãnàm àryasatyànàm iti vi÷eùaõaparisatyàdyàkàrà. kiü tarhi. uttaràdharabhåmi÷àntàdyudàràdyàkàrà. praj¤àvi÷eùa iti. vi÷eùagrahaõaü kle÷aprahàõànantaryamàrgapraj¤àgrahaõàrtham. tena praj¤àvi÷eùeõa pràpyo nirodha iti pratisaükhyànirodhaþ. madhyapadalopaü kçtveti. ÷àkapàrthivàdãnàm upasaükhyànam. ÷àkapriyàþ pàrthivàþ ÷àkapàrthivà itãùñyà madhyapadalopaþ. yadi pratisaükhyà anàsravaiva praj¤à gçhyeta laukikamàrgapràpyo nirodho na gçhãta ity avyàpilakùaõaü pràpnoti. nàvyàpi. sarvo hi traidhàtukasàsravavastunirodho 'nàsravayà pràpyate. na sa nirodho 'sti. yo laukikyaiva praj¤ayà pràpyate nànàsravayeti. kiü laukikyà praj¤ayà prayojanam. yo hi laukikena màrgeõa ka÷cin nirodhaþ pràpyate. sa eva punar lokottareõa pràpyata eveti. lokottaraiva praj¤à tatra na laukikã. dravyasan pratisaükhyànirodhaþ satyacatuùñayanirde÷anirdiùñatvàn [Tib. 13b] màrgasatyavad iti vaibhàùikàþ. ## iti nànety arthaþ. yàvanti hi saüyogadravyàõãti. saüyuktiþ saüyogaþ. saüyogàya dravyàõi saüyogadravyàõi. saüprayujyante teùv iti và saüyogàþ. saüyogà÷ ca te dravyàõi ceti saüyogadravyàõi. sàsravadravyàõãti yàvad uktaü bhavati. sàsravaü hi dravyaü stambhasthànãyaü saüprayojanaü rajjusthànãyaü pudgalas tu balãvardasthànãya iti bhagavatoktam. anyatheti yady eka ity arthaþ. sarvakle÷anirodhasàkùàtkriyeti. samudayàdidar÷anabhàvanàheyakle÷anirodhapràptir ity arthaþ. ÷eùapratipakùabhàvanà vaiyarthyam iti. ÷eùakle÷asamudayàdidar÷anabhàvanàprahàtavyàtmakapratipakùamàrgotpàdanaü niùprayojanam ity arthaþ. yat tarhy uktaü asabhàgo nirodha iti. kvoktaü. såtre. pårvabhartrà vi÷àkhena gçhapatinà pçùñayà harmadinnayà bhikùuõyoktaü. kiü sabhàga àrye nirodhaþ. asabhàga àyuùman vi÷àkheti. apratisadç÷o nirodha ity artham abhisamãkùya pçcchati. asya ko 'rtha iti. bahutve hi sati pratisadç÷o 'nyo bhaved iti parasyabhipràyaþ. nàsya ka÷cit sabhàgahetur iti. sabhàgahetuþ sabhàga ity eko 'rtho hetu÷abdalopàt. dç÷yante hi padeùu padaikade÷àn prayuüjànà vàkyeùu ca vàkyaikade÷àn. tadyathà satyabhàmà (##) bhàmà evadatto attaþ pravi÷a piõóãü pravi÷a tarpaõam [Tib. 14a] iti. nityaþ khalu pratisaükhyànirodhaþ. tasya kiü sabhàgahetunà prayojanam iti. asabhàgahetur asabhàgaþ. nàsti sabhàgo 'syeti asabhàgo bahuvrãhisamàsaþ. nàsau kasyacid iti. nàsau pratisaükhyànirodhaþ kasyacid anyasya dharmasya sabhàgahetur iti adhikçtam. kiü kàraõam. saüskçta eveti sabhàgahetur iùyate. tatra na sabhàgo asabhàga iti tatpuruùaþ. na tu nàsya ka÷cid sabhàgo 'stãti. na tv asya nirodhasya ka÷cid anyo nirodhaþ sadç÷o na bhavatãty arthaþ. ## anàgatànàü dharmàõàü utpàdasyàtyantaü vighnaþ atyantavighnaþ atyantaniyatarodhaþ. ## iti apratisaükhyànirodhaþ. sa hi pratisaükhyànirodhàt anantaroktàt anyaþ. #<'pratisaükhyayeti># prasajyapratiùedhe ayam akàraþ. na pratisaükhyayà pràpya ity arthaþ. atha và paryudàse. pratisaükhyàyà yad anyat pratyayavaikalyam. sàpratisaükhyà. tayà pràpyo nirodho 'pratisaükhyànirodhaþ. madhyapadalopàt. ayuktam etat. pratyayavaikalyaü hy abhàvaþ. katham abhàvena sa nirodhaþ pràpyata iti. aupacàrikatvàd adoùaþ. atha vàpratisaükhyànirodha iti na pratisaükhyànirodhaþ. apratisaükhyànirodhaþ pratisaükhyànirodhàd anyatvamàtram evocyate. na tu pratyayavaikalyasya vyàpàra iti. utpàdagrahaõam anityatànirodhavyudàsàrthaü. [Tib. 14b] anityatànirodho dharmasthiter atyantavighno na dharmotpàdasya. atyantagrahaõaü asaüj¤inirodhasamàpattyàsaüj¤ikavyudàsàrthaü. tàni hy anàgatànàü cittacaittànàm utpàdavighnaþ. na tv atyantaü tàvatkàlikatvàt tadvighnabhàvasya. yathaikaråpavyàsaktacakùurmanasa iti vistaraþ yathety udàharaõakathanaü. yathaikasmin nãlaråpe vyàsaktaü cakùur mana÷ ca yasya. sa ekaråpavyàsaktacakùurmanàþ. tasya. yàni råpàntaràõi gçhyamàõàt nãlàd anyàni nãlàntarapãtalohitàvadàtàdãni varõaråpàõi saüsthànaråpàõi ca ÷abdagandharasaspraùñavyàni ca sarvàõi atyayante pratyutpannam adhvànaü atikràmanti. atãtam adhvànaü pratipadyanta ity arthaþ. tadàlambanair iti. tàni nãlantaràdãni anantaroktàni àlambanàni eùàü. te tadàlambanàh. ke. paüca vij¤ànakàyàþ. taiþ. na ùakyam utpattum iti bhàvasàdhanam etat. na hi te samarthà iti vistaraþ. na hi te paüca vij¤ànakàyà atãtaü viùayaü svàlambanam api ÷aktà grahãtuü. vartamànàlambanatvàt paücànàü vij¤ànakàyànàü. athànyad idànãü nãlantaràdikaü vartamànam (##) àlambya kasmàn notpadyante. na ÷akyam evaü bhavituü. sarvadharmàõàü catuùke niyatatvàt. hetau phala à÷raya àlambane ceti. yasya vij¤ànasya yad àlambanaü. tad eva [Tib. 15a] tasyàlambanaü bhavet. bhaven nànyad iti. àlmbanapratyayavaikalyàt te paüca vij¤ànakàyà na punar utpadyante. ata àha. sa teùàü apratisaükhyànirodha iti vistaraþ. teùàü paücànàü vij¤ànakàyànàü pratyayavaikalyàt pràpyate àlambanapratyayavaikalyàt. caturbhir eva hi pratyayair hetusamanantaràlambanàdhipatipratyayai÷ cittacaittà utpadyamànà utpadyante. teùàm anyataravaikalye 'pi anutpattiþ. samanantarapratyayavaikalyàd ity apare. samanantarapratyayo hi tadànãü cittacaittalakùaõa ekasyaiva tasya nãlavij¤ànasya utpattàv avakà÷aü dadàti. netareùàü nãlantaràdivij¤ànànàü. yugapadvij¤ànotpattyasambhavàt. udàharaõamàtraü caitat. evaü kùàntilàbhyàdãnàü paücànàm api àpàyikànàü anàgatànàü skandhànàü tadutpattiviruddhapratyayasaümukhãbhàvena pratyayavaikalyàt apratisaükhyànirodhaþ pràpyate ity udàhàryaü. apratisaükhyànirodham eva càbhisaüdhàya srotaàpannaü pudgalam adhikçtyoktaü bhagavatà niruddhà asya narakàs tiryaücaþ pretà iti. tad evaüjàtãyakànàü anàgatànàü dharmàõàü pratyayavaikalyàt. pratisaükhyàm antareõa utpàdasya niyatarodhabhåto yo dharmaþ. so 'pratisaükhyànirodha ity ucyate. na hi pratyayavaikalyamàtràd atyantaü tadanutpattir upapadyate. punas tajjàtãyapratyayasàünidhye tadutpattiprasaügàt. ko hi tadà tadutpattau vibandhaþ syàd iti vaibhàùikàþ. [Tib. 15b] catuùkoñikaü càtreti vistaraþ. atra pratisaükhyàpratisaükhyànirodhalakùaõanirde÷e catuùkoñikaü catuùprakàraü pra÷navisarjanaü. kim arthaü. vyutpàdanàrthaü. tadyathàtãtapratyutpannotpattidharmàõàü sàsravàõàü iti. sàsravatvàt pratisaükhyànirodha eva labhyate. atãtapratyutpannànàm utpàdasya kçtatvàt. utpattidharmàõàü càva÷yaübhàvàt. nàpratisaükhyànirodho labhyate. utpàdàtyantavighnalakùaõo hy apratisaükhyànirodhaþ. tadyathànutpattidharmàõàü anàsravasaüskçtànàm iti. atyantavighnitotpàdatvàd eùàm anutpattidharmatvaü. ata÷ ca teùàm apratisaükhyànirodho labhyate. tadyathà ùaóbhåmikànàm anàgamyadhyànàntaradhyànabhåmikànàü ÷raddhànusàrimàrgàõàm ekasmiü saümukhãbhåte ÷eùàõàü paücànàm apratisaükhyànirodho labhyate. na tu pratisaükhyànirodho 'nàsravatvàt. na hi nirdoùaü prahàõàrhaü bhavati. anutpattidharmagrahaõaü atãtapratyutpannotpattidharmaniràsàrthaü. anàsravagrahaõaü sàsravaniràsàrthaü. saüskçtagrahaõam asaüskçtaniràsàrthaü. asaüskçtam api hi svabhàvato [Tib. 16a] 'nutpattidharmakaü. atas tatprasaügo mà bhåd iti tad vi÷eùaõaü. keùàücid (##) evaü pàñhaþ. tadyathà anutpattidharmàõàm anàsravàõàm iti. teùàü katham asaüskçtànàü grahaõaprasaügo na bhavati. yeùàü dharmàõàü pratisaükhyànirodho 'pratisaükhyànirodha÷ ca saübhavati. teùàm adhikàraþ. na càsaüskçtànàü tau nirodhau saübhavataþ. utpàdàtyantavighno hy apratisaükhyànirodho na càsaüskçtànàm utpàdo 'sti. kiü canutpattidharmàõàm iti paryudàsena na¤samàsaþ. utpattidharmebhyo ye 'nye tatsadç÷à dharmàþ. te 'nutpattidharmàõaþ. ke ca tatsadç÷àþ. saüskçtà eva nàsaüskçtà iti. aprasaügo 'saüskçtànàm iti bruvate. santi yeùàm ubhayam iti pratisaükhyànirodha÷ ca apratisaükhyànirodha÷ ca. tadyathà sàsravàõàm iti vistaraþ. sàsravatvàd eùaþ pratisaükhyànirodhaþ pràpyate. anutpattidharmatvàd apratisaükhyànirodho 'pi pràpyate. yadà tadànayoþ pràptir abhiprãyate nàva÷yam anayor yugapatpràptir bhavati. keùàücid dhi pårvaü pratisaükhyànirodhaþ pràpyate. pa÷càd apratisaükhyànirodhaþ. tadyathàrhata ekaråpavyàsaktacakùurmanasas tadanyaråpàdyàlambanànàü paücànàü vij¤ànakàyànàü. keùàücit pårvam apratisaükhyànirodhaþ pràpyate. pa÷càt pratisaükhyànirodhaþ. tadyathà kùàntilàbhino 'pàyagatãnàü. [Tib. 16b] keùàücid yugapat. tadyathà dçùñipràptasyàdhimàtràdhimàtrakleùapratipakùodaye teùàü adhimàtràõàm anàgatànàü kle÷ànàü pratisaükhyànirodha÷ càpratisaükhyànirodha÷ ca yugapat pràpyate. evam anyeùàm api saübhavato yojyaü. tadyathàtãtapratyutpannotpattidharmaõàü anàsravàõàm iti. atãtàdãnàm eùàm utpàdasya vighnayitum a÷akyatvàt apratisaükhyànirodho na labhyate. anàsravatvàc caiùàü pratisaükhyànirodho 'pi na labhyate. asaüskçtànàü tåtpàdàbhàvàt nàpratisaükhyànirodho 'sti. utpàdàtyantavighno hi apratisaükhyànirodha ity uktaü pràk. anàsravatvàc ca pratisaükhyànirodho 'pi nàsti. 6. (I.7) evam asaüskçtasyàlpavaktavyatvàt purastàt tatpra÷nàn parisamàpayya saüskçtàn nirdeùñukàma upodghàtam utthàpayati. yad uktaü ## iti. katame te saüskçtà iti. ## punaþ÷abdaþ prabhedàntarapradar÷anàrtha uktaþ pårvaprabhedaþ sàsravànàsravà iti. ayaü tu punaþprabheda iti.asaüskçtanirde÷ena vyavahitatvàt. punaþ saüskçtagrahaõaü asaüskçtaniràsàrthaü. (##) ## iti. tacchabdaþ pårvaprakçtàpekùaþ. ke ca pårvaprakçtàþ. avarjità÷ ca ye sàsravàþ. varjità÷ ca ye màrgasatyasvabhàvàþ. ubhaye 'py apekùitàþ. kathaü gamyate. ## iti anàsravebhyaþ sàsravaniùkarùavacanàt. yad [Tib. 17a] ## vakùyamàõalakùaõaü. te 'mã saüskçtà draùñavyàþ. anyonyam eùàü saügrahaþ. råpàdigrahaõaü ÷ãlàdiskandhaniràsàrthaü. anye 'pi hi paüca skandhàs santi. ÷ãlaskandhaþ samàdhiskandhaþ praj¤àskandho vimuktiskandhaþ vimuktij¤ànadar÷anaskandha÷ ceti. skandhagrahaõaü råpàdiviùayaniràsàrthaü. sametya saübhåyeti paryàyàv etau. atha và sametya samàgamyànyonyam apekùyety arthaþ. saübhåya saüjanyety evaü saü÷abdasyàrthaü dar÷ayati. na hy ekapratyayajanitam iti. sarvàlpapratyayatve 'pi ava÷yaü dvau pratyayau staþ. ## iti vacanàt. dugdhavad iti. saüskçta÷abdasya niùñþàntatvàt niùñhànta÷abdenaiva dçùñàntaü dar÷ayati. dugdhavad iti dugdhaü nàma kùãraü. yat stanàn niùkàsitaü tad dugdham iti nyàyyaü. yat tu niùkàsiùyate. yac ca naiva niùkàsiùyate dhenustham eva vartate. tad dugdham iti na pràptaü. ucyate ca loke dugdham iti. evam ihàpi ye saüskariùyante utpattidharmàõo 'nàgatà ye 'pi na saüskariùyante anutpattidharmàõaþ. te 'pi saüskçtà ity ucyante. tajjàtãyatvàt svalakùaõasàdç÷yatvàt. ## vistaraþ. sarvàbhidharmaþ såtràrthaþ såtranikaùaþ [Tib. 17b] såtravyàkhyànam iti såtroktànàm api adhvàdãnàü skandhaparyàyaråpàõàü iha vacanaü gatagacchadgamiùyadbhàvàd iti. lokaprasiddham adhvànam apekùyàyam adhvà vyàkhyàtaþ. tathà hi loke kathyate. ayam adhvà gràmaü gato 'yam adhvà gacchati ayam adhvà gamiùyatãti. evam ihàpi gato 'dhvà yo 'tãtaþ gacchati yo vartamànaþ gamiùyati yo 'nàgata iti. adyante 'nityatayeti vàdhvàna ity adhikçtaü. nairuktaü vidhànam apekùyàyam artho dar÷itaþ. adyante (##) anityatayà bhakùyanta iti adhvàna iti saüskçtà evàdhva÷abdena bhagavatà de÷itàþ. ## ÷abdenàpi ta eva saüskçtà bhagavatà de÷itàþ. trãõãmàni bhikùavaþ kathàvaståni acaturthàny apaücamàni yàny à÷rityàryàþ kathàü kathayantaþ kathayanti. katamàni trãõi. atãtaü kathàvastu anàgataü kathàvastu pratyutpannam iti. kathà vàkyam iti vistaraþ. kathà vàkyaü varõàtmakaþ ÷abda ity arthaþ. tasyà vastu nàmaviùaya ity arthaþ. nàmnà punar artho 'bhidheyaþ. tathà hi vakùyati. vàõ nàmni pravartate. nàmàrthaü dyotayatãti. yadi nàmaiva kathàvastu nàma ca saüskàraskandhaikade÷a eveti kathaü kçtvà kathàvastu÷abdena saüskçtà evoktà ity ata àha. sàrthakavastugrahaõàt tu saüskçtaü kathàvaståcyate iti. anyathà hãti vistaraþ. yadi sàrthakaü vastu na gçhyeta prakaraõagrantho virudhyate. kathàvaståny [Tib. 18a] aùñàda÷abhir dhàtubhiþ saügçhãtànãti. kayà punar yuktyà sàrthakaü vastu gçhyate. dvividhaþ kathàyà viùayaþ. sàkùàt pàramparyeõa ca. sàkùàdviùayo nàma. pàramparyeõàrthaþ. sa hi svaviùayabhåtasya nàmno viùaya iti. atas tasyàpi viùayo vyavasthàpyate. asaüskçtaü kasmàn na kathàvastutvenoktaü. adhvapatitasya nàmno 'nadhvapatitena sahàrthàyogàt. viùayo hetur iti và arthadvayavàcakavastu÷abdaparigrahàd và. yad dhi kathàyà viùayo hetupratyaya÷ ca bhavati. tat kathàvastu. asaüskçtaü tu na hetupratyayaþ kathàyà iti na kathàvastu. atha và atãtàdãnàü saüskçtànàm atibahuråpatvenàkhyànakaraõayogyatvàt. evaü caivaü ca ãpaükaras tathàgato 'bhåt. evaü caivaü ca maitreyas tathàgato bhaviùyati. evaü caivaü ca ràjà kapphiõo bhavatãty ataþ saüskçtà eva kathàvastutvenoktà nàsaüskçtàþ. sarvasya saüskçtasya nirvàõam iti nirupadhi÷eùanirvàõaü. yady evaü sàsravasya tad astãti bhavati sàsravasya sanissàratvayogaþ. màrgasatyasya tu kathaü. kolopamaü dharmaparyàyam àjànadbhir dharmà api prahàtavyàþ pràg evàdharmà iti màrgasatyasyàpi niþsaraõaü kalpata eveti. sarva eva saüskçtàþ saniþsàrà bhavanti. ## iti. vasanty asmin pràk kàryàõi pa÷càt tata utpattir iti. vastu hetur ity arthaþ. sa eùàm astãti savastukàþ. pravacane hi vastu÷abdaþ paücasv artheùu dç÷yate. svabhàve [Tib. 18b] àlambane saüyojanãye hetau parigrahe ca. svabhàve tàvat. yad vastu pratilabdhaü. samanvàgataþ sa tena vastuneti tena svabhàveneti gamyate (##). àlambane. j¤eyà dharmàþ katame. àha. sarvadharmà j¤ànena j¤eyà yathàvastu yathàlambanam ity arthaþ. saüyojanãye. yasmiü vastuni anunayasaüyojanena saüyuktaþ. pratighasaüyojanenàpi tasminn iti. hetau. savastukà dharmàþ katame. sarvasaüskçtà dharmà iti. parigrahe. kùetravastugçhavastu-àpaõavastudhanavastuparigrahaü prahàya tataþ prativirato bhavatãti. iha hetau vastu÷abdo veditavyaþ hetuvacanaþ. kileti. kila÷abdaþ paramataü dar÷ayati. svamataü tv asya lakùyate. savastukàþ sasvabhàvàþ saüskçtàþ. asaüskçtàs tv avastukàþ praj¤aptisattvàd iti. (I.8) ta eva punaþ saüskçtà iti. ye sàsravà anàsravàþ pårvam uktà iti dar÷ayati. ## iti. teùàm ity atràhàryaü. kiü siddham iti. yad arthàpannaü. tad vicàrayati. upàdànaskandhàdayaþ såtreùåktàþ. teneha te vyàkhyàyante. sarvo 'bhidharmaþ såtràrtha iti vistareõa uktam etat. tatsaübhåtatuàd upàdànaskandhà iti. upàdànasaübhåtàþ skandhà upàdànaskandhàþ. madhyapadalopàt. yathà tçõasaübhåto 'gnis tçõàgniþ. [Tib. 19a] tuùasaübhåto 'gnis tuùàgnir iti. upàdànànàü skandhà upàdànaskandhà iti ùaùñhãsamàsenaiva madhyapadalopam akçtvà anye sàdhayanti. evaü ca nidar÷ayanti. yathà tçõànàm agnis tçõàgnir iti yuktaü. ye sattvasaükhyàtàþ. te upàdànaskandhàþ kle÷àbhiùyanditakarmahetukatvàt. bàhyàs tu bhàvàþ katham upàdànaskandhàþ. te 'py upàdànanirvçttàþ. ## iti siddhàntàt. tadvidheyatvàd và ràjapuruùavad iti. yathà ràj¤o vidheyaþ puruùo ràjapuruùaþ. evam upàdànàü vidheyàþ skandhàþ. tadva÷enàlambanagatyantarapravçtteþ. upàdànàni và tebhyaþ saübhavantãti. arthakathanamàtram etat. padàni tv evaü vaktavyàni. upàdànàü saübhavà hetavo và skandhà upàdànaskandhàþ puùpaphalavçkùavat. yathà puùpàõàü phalànàü và saübhavo hetur và vçkùaþ. puùpavçkùaþ phalavçkùa iti và. tadvat. arhatskandhà api pàrasàütànikopàdànavidheyà vikriyotpàdanàt. tebhyo 'pi pàrasàütànikàni upàdànàni saübhavantãti aviruddham eùàm upàdànaskandhatvaü. raõà hi kle÷àþ àtmaparavyàbàdhanàd iti. ye hy àtmànaü paràü÷ ca vyàbàdhante. te raõà yuddhànãty arthaþ. tathaiva ca kle÷à [Tib. 19b] iti raõà ucyante. tadanu÷ayitatvàd iti. tair anu÷ayità upasevità ity arthaþ. atha và (##) 'nu÷ayinaþ kçtàþ tair anu÷ayitàþ. tadbhàvas tadanu÷ayitatvaü. tasmàt. tadanu÷ayitatvàt. atha và teùàm anu÷ayitatvaü. tasmàt. saraõàþ sàsravavat. sàsravatve yad vyàkhyànaü. tad evàsya vaktavyaü. àryàõàü pratikålatvàt duþkham iti. saüskàraduþkhatayà àryàõàü tat pratikålaü. samudety asmàd duþkham iti samudaya iti. hetubhåtàþ skandhàþ samudayaþ. phalabhåtàþ skandhà duþkham iti varõayanti. lujyata iti loka iti. asminn eva rohità÷va vyàmamàtre kalevare lokaü praj¤apayàmi lokasamudayaü ceti såtraü. lujyate pralujyate tasmàl loka iti ca bhagavataivoktaü. lujyate vina÷yatãty arthaþ. lujir iha gçhãto na lokaþ. nairuktena tu vidhànena gakàrasya sthàne kakàraþ kçtaþ. tasmàl loka iti bhavati. dçùñir asmiüs tiùñhatãti. ye kecid bhikùava àtmata àtmãyata÷ ca samanupa÷yanti. ta imàn eva paücopàdànaskandhàn àtmata àtmãyata÷ ca samanupa÷yantãti vacanàd upàdànaskandhà dçùñisthànaü bhavatãti. bhava iti sàsravà eva dharmàþ bhava÷abdenoktàþ. bhavaþ katamaþ. paücopàdànaskandhà iti vacanàd. ete ca duþkhàdayaþ ÷abdà màrgasatye 'pi prasajyante. màrgasatyam api hi saüskàraduþkhatayà duþkhaü. [Tib. 20a] samanantarapratyayàdibhàvena càsmàt sàsravaü vastu samudeti. lujyate ca. dçùñi÷ ca tad àlambate. bhavati ca tad utpadyate ity arthaþ. naiùa doùaþ. råóhiü hy apekùate ÷abdapravçttiþ. ye dharmàþ saüskàraduþkhatayà àryànàm pratikålà duþkhà virodhinaþ tadutpàdakàþ prasiddhàþ dçùñipuùñijanakaþ. anàdimati ca saüsàre vina÷yanti bhavanti. teùv evàmã duþkhàdaya àryaiþ saüketità na màrgasatye. tasmàt sàsravà eva dharmà duþkha÷abdàdyabhidheyà bhavanti nànàsravàþ. na hi gacchatãti gaur ity ukte sarvo gantà gaur ity ucyate. tasmàt såktaü duþkhaü samudaya ityevamàdi. 8. (I.9ab) ## iti råpaskandhaþ. ## manaindriyavyudàsàrthaü. ## viùayàþ aryante j¤àyanta ity arthaþ. punaþ ## grahaõaü dharmàyatanaviùayaniràsàrthaü. (I.9cd) ## iti. tacchabdo 'rthàn apekùate. teùv artheùu teùàü và vij¤ànàni tadvij¤ànàni. (##) teùàm à÷rayàs tadvij¤ànà÷rayàþ. ## iti. råpàõi ca tàni prasàdà÷ ca ta iti råpaprasàdàþ. anena vi÷eùaõena manaindriyaü nirastaü bhavati. mano 'pi hi tadvij¤ànà÷rayaþ. ## iti siddhàntàt. [anu÷ayitàs te.] na tu mano råpasvabhàvam ity ato nirastaü. råpagrahaõaü [Tib. 20b] tv iha ÷raddhàprasàdaniràsàrthaü. tadvij¤ànà÷rayà ity anena vi÷eùaõena ÷raddhàyà aprasaüga iti cet. na. bahuvrãhikalpanàyàü tatprasaügasaübhavàt. råpagrahaõe tu bahuvrãhikalpanà nivartate. na hi råpamayo 'sti prasàdo yasya tadvij¤ànàny à÷rayatvena kalperan. prasàdagrahaõaü punar indriyagràhyavastuvyatiriktaråpaprasàdavi÷eùaj¤àpanàrthaü. vaibhàùikà hi bruvate. bhåtavikàravi÷eùà evendriyàõãti. pravacane tu naivaü. kiü tarhi. råpàdiviùayavyatiriktàni acchàni atãndriyàõi svavij¤ànànumeyàni indriyàõi yeùàü cakùuràdãni adhiùñhànàni dç÷yante. ## iti ca vi÷eùaõam anyonyalakùaõasàükaryanivçttyarthaü. yadi hi råpaprasàdà÷ cakùuràdaya ity etàvad avakùyat. cakùur api ÷rotràdi và cakùuþ. yatas tv evaü vi÷eùyate. råpavij¤ànà÷rayo yo råpaprasàdaþ. tac cakùur iti. ato lakùaõasàükaryaü na bhavati. na hi ÷rotram anyad và indriyaü råpavij¤ànasyà÷rayaþ. evaü yàvat spraùñavyavij¤ànà÷rayo yo råpaprasàdaþ. tat kàyendriyam iti vaktavyaü. yathoktaü bhagavateti. etad vyàkhyànaü såtrànugatam ity abhipràyaþ. katham iti. àdhyàtmikam iti vij¤ànà÷raya ity arthaþ. àtma÷abdo hi cittam àtmety upacaryata iti vakùyate. àtmani adhi adhyàtmam. adhyàtmam eva àdhyàtmikaü. [Tib. 21a] àtmani cittalakùaõe kartavye hetur ity ayam artha àdhyàtmika÷abdenocyate. vij¤ànà÷raya iti yàvad uktaü bhavati. ## chabdena indriyàõy abhisaübadhyante. cakùurvij¤ànaü ÷rotravij¤ànam ityevamàdi pravacanaprasiddham etat. na tu råpavij¤ànaü ÷abdavij¤ànam iti. loke tu kadàcid evaü bhavet. tasmàd idaü vyàkhyànàntaram à÷rãyate. tasmàd àha. evaü ca kçtvà prakaraõagrantho 'py anuvçtta iti vistaraþ. katham ihàsiddham asiddhena sàdhyate. cakùur eva hy asiddhaü. tadasiddhau cakùurvij¤ànam apy asiddhaü. kathaü tat tena tadà÷rayatayà sàdhyate. siddhà (##) evaite paüca vij¤ànavi÷eùàþ. parasparavi÷eùopalakùaõàrthaü tu vayam etai÷ cakùuràdibhis tàn vi÷eùayanto dar÷ayàmaþ. etad uktaü bhavati. etasya prathamasyaikasya svasaüvedyasya vj¤ànavi÷eùasya ya à÷rayo råpaprasàdaþ. tac cakùurindriyaü. evaü yàvad etasya paücamasya svasaüvedyasya vij¤ànavi÷eùasya ya à÷rayo råpaprasàdaþ. tat kàyendriyam iti. nàsiddhenàsiddhasya sàdhanaü. (I.10) ## cakùuùo 'rtho varõasaüsthànabhedàd dviþprakàraþ. lokapratãtatvàt tasya svalakùaõaü anuktvà prabheda eva kathyate. varõa÷ caturvidho nãlàdir iti. nãlalohitapãtàvadàtà varõàþ. tadbhedà anya iti abhràdayaþ. apare vyàcakùate. tadbhedà anya iti nãlàdivarõacatuùñayasaüparkavi÷eùàt [Tib. 21b] kàkàõóavarõàdayo 'pi jàyante. na kevalam abhràdya iti. saüsthànam àkçtivi÷eùaþ. punas tad evàntargaõikena bhedena bhidyate. ## tadyathà nãlapãtàdi. saüsthànam aùñavidhaü dãrghàdivisàtàntaü. ÷eùo dvàda÷avidho varõa iti viü÷atidhà. nabha÷ caikavarõam iti. yad dårato vaióåryabhittyàkàraü dç÷yate. vçttaü vartulaü. parimaõóalaü cakralaü. unnataü sthålàdiråpaü. avanataü nimnaråpaü. yatra råpàõàü dar÷anam iti vacanaü chàyàndhakàrayor nànàkaraõapradar÷anàrthaü. na vipaücitaü na vibhaktam ity arthaþ. idam iha vicàryate. yadi nãlàdivarõacatuùñayabhedà eva abhràdayo na tadvyatiriktà bhavanti. yatheha kàkàõóàdivarõà noktàþ. tathàbhràdayo 'pi na vaktavyà iti. naitad vyàkhyànakàrair vicàritaü. ÷akyaü tv evaü bhaõituü. màyàråpasadç÷atvàt nãlàdibhedabhåtà api te abhràdayaþ pçthag uktàþ. tathà hi te dårato bhittaya iva lakùyante abhyàsagamane tu na dç÷yante. mà kasyacid evaü bhåt. naitat kiücid asti. vimatir và. kim asty etat. uta bhràntimàtram iti. tadviparyàsasaü÷ayanivçttyartham ime abhràdaya uktàþ. saüty evàmã råpàyatanasvabhàvà iti. dãrghàdãnàü prade÷a iti. dãrghàdivisàtànta [Tib. 22a] prade÷a ity arthaþ. kataro 'sau prade÷a ity àha. kàyavij¤aptisvabhàva iti. kàyavij¤aptir hi kadàcid dãrghà kadàcid dhrasvà kadàcid yàvad visàteti. kãdç÷ã punaþ sàvagantavyà. tad àlambanacittasamutthàpitaü yat kàyakarma. akàyakarmasvabhàvaü tu dãrghàdivisàtàntaü nirastaü boddhavyaü. asty ubhayathà. pari÷iùñam iti. yan nirastaü dãrghàdi. abhradhåmarajomahikà÷ ca. (##) dç÷yate hi nãlàdãnàü dãrghàdipariccheda iti. nãlapãtalohitàvadàtacchàyàndhakàràõàü dãrghàdisaüsthànagrahaõaü. tasmàd eùàm api tçtãyàyàü koñyàm antarbhàva ity abhipràyaþ. kathaü punar ekaü dravyam ubhayathà vidyata iti. katham ekaü dravyaü varõasaüsthànàtmakaü bhavati. varõaråpàd dhi saüsthànaråpaü dravyàntaram iti vaþ siddhàntaþ. ubhayasya tatra praj¤ànàt. varõasaüsthànasya tatra grahaõàt. j¤ànàrtho hy eùa vidir na sattàrtha iti. vida j¤àna ity etasya dhàtor lugvikaraõasya etad råpaü vidyata iti. na tu vida sattàyàm ity etasya dhàtoþ ÷yanvikaraõasyaitad råpam ity arthaþ. j¤ànaü tatrobhayàkàraü pravartate. na dravyaü ekam ubhayalakùaõam iti vaibhàùikaparihàraþ. kàyavij¤aptàv api tarhi prasaüga ity àcàryaþ. na hi kàyavij¤aptau gçhyamànàyàü varõagrahaõaü na pravartate. vaibhàùikàõàm ayam abhipràyaþ. nãlàdigrahaõam àtapàlokagrahaõaü và saüsthànanirapekùaü pravartate. kàyavij¤aptigrahaõaü tu varõanirapekùaü. pari÷iùñaråpàyatanagrahaõaü [Tib. 22b] tu varõasaüsthànàpekùaü pravartata iti. sautràntikapàkùikas tu ayam àcàryo nainam arthaü prayacchati. na hi càkùuùam etat saüsthànagrahaõaü. mànasaü tv etat parikalpitaü. varõasaünive÷avi÷eùa eva hi saüsthànaü. na saüsthànaü nàma dravyaü kiücid asti. varõàgrahaõe saüsthànagrahaõàbhàvàt. etac ca karmako÷asthàne parãkùiùyate. sattvàsattvàkhya÷ ceti. vàgvij¤apti÷abdas tadvyatirikta÷ cety arthaþ. sattvàsattvasaükhyàta÷ ceti kecit pañhanti. ayam eva ca ihàrtho 'bhipretaþ. yadi hi sattvàsattvasaütànaja iti ayam artho 'bhipreto bhavet. sattvàkhyo vàgvij¤apti÷abdo 'sattvàkhyo 'nya iti evaü vakùyamàõakaü vivaraõaü niþprayojanam eva. tasmàt sattvàsattvàkhya÷ ceti pàñhaþ sphuñaþ pañhitavyaþ. upàttamahàbhåtahetuka iti. pratyutpannànãndriyàvinirbhàgàni bhåtàny upàttàni. anyàni anupàttàni. upàttàni mahàbhåtàni hetur asyeti upàttamahàbhåtahetukaþ. yathà hastavàcchabda iti. yadi sattvasaütànaja ity abhipretaþ. bàhyo 'pi hi nirmito mànuùàkàro hastavàcchabdaü kuryàt. sa cànupàttamahàbhåtahetukasvabhàvo 'vagantavya indriyavinirbhàgavartitvàt. sa ca mànuùãm api vàcaü nirmàtçva÷àd bhàùet. vakùyati hy ## tasya ca bàhyanirmita÷abdasya anupàttamahàbhåtahetuka ity atra grahaõaü. yathà vàyuvanaspatinadã÷abda [Tib. 23a] iti. yathà÷abdasyodàharaõàrthatvàt. (##) sattvàkhyo vàgvij¤aptisabdo 'sattvàkhyo 'nya iti. sattvam àcaùñe sattvàkhyaþ. vàgvij¤apti÷abdena hi sattvo 'yam iti vij¤àyate. taü vàgvij¤apti÷abdaü varjayitvà anyaþ ÷abdo hasta÷abdo 'pi yàvad asattvàkhya eva. kim aüga asattvasaütànaja iti vyàkhyàtaü bhavati. tad evam upàttamahàbhåtahetukaþ sattvàkhya÷ càsattvàkhya÷ ca bhavati. anupàttamahàbhåtahetuko 'pi nirmita÷abdo vàgvij¤aptisvabhàvaþ sattvàkhyaþ. tasyaiva hasta÷abdo vàyuvanaspatyàdi÷abda÷ càsattvàkhya iti. caturvidhaþ ÷abdo manoj¤àmanoj¤abhedàt punar aùñavidho bhavati. yathaiko varõaparamàõur iti. na bhåtacatuùkadvayam upàdàya vartate ÷adbaþ. upàdàyaråpatvàt. varõaparamàõuvad iti bhàvaþ. ## ùaõmålajàtim adhikçtyaivam uktaü. rasaùañkasya anyonyasamparkavi÷eùàt tv atibahuprakàrà rasàþ saübhavanti. ekakadvikatrikacatuùkapaücakaùañkasamparkayogàd dhi carake triùaùñã rasà upadiùñàþ. sugandhadurgandhayoþ samaviùamagandhatvàd iti. anutkañotkañagandhatvàd ity arthaþ. asmin pakùe dvividho gandha iùñaþ. trividhas tu ÷àstra iti. samagaüdho 'nyas tçtãya ity arthaþ. [Tib. 23b] apare punar vyàcakùate. samagandha iti tayor evaikade÷a iti sa evàrtho bhavati. ÷abdamàtraü tu bhidyate. ÷ãtam uùmàbhilàùakçd iti. saübhavaü praty evam ucyate. yo dharma uùmàbhilàùaü kuryàt. tac chãtaü nàmopàdàyaråpaü. grãùme yady api tan na kuryàt tajjàtãyatvàt tu ÷ãtam eva tad avagantavyaü. kàraõe kàryopacàràd iti. attumicchà jighatsà caitasiko dharmaþ. tasya kàraõaü. antar udare kàyendriyeõa yaþ spç÷yate. sà jighatsà nàmopàdàyaråpaü. yathà ## ityàdi abhyudayaniþ÷reyasasukhakàraõatvàt buddhotpàdasya sa sukham ity ucyate. tadvat. evaü pipàsàpi vaktavyà. saücitàni punas tulyanta iti såkùmagurutvasadbhàvàd ity abhipràyaþ. atrànumànaü. sagurutvaü råpàvacaraü vastràdi. àdhàràdheyabhàvàt. kuõóabadaravad iti. anugràhakaü kilàstãti. kila÷abdo vaibhàùikamatadyotanàrthaü. svamataü tu samàdhir evàtrànugràhakaþ. kim atra ÷ãtena parikalpiteneti. yadà tatprakàravyavaccheda iti. yadà nãlàdiprakàranimittàbhogaþ. evaü ÷rotràdivij¤ànam iti. ya eùa bahuvidhaþ ÷abda uktaþ. tatra kadàcid ekena dravyeõa ÷rotravij¤ànam utpadyate yadà tatprakàravyavacchedo bhavati. kadàcid bahubhir yadà na vyavacchedaþ. tadyathà [Tib. 24a] tårya÷abdasamåham anekàkàratàramandratàdi÷abdaråpaü ÷çõvataþ. evaü ghràõajihvàvij¤àne api svaviùaye yojye. kàyavij¤ànaü tu (##) paraü paücabhir iti. kathaü. kadàcid ekena dravyeõotpadyate yadà tatprakàravyavacchedo bhavati. kadàcid dvàbhyàü yàvat paücabhir yadà na vyavacchedaþ. ekena ca ÷lakùõatvàdineti. kim atra kàraõaü. karka÷atvàdãnàm anyabhåtacatuùkà÷ritatvàt. nanu caivam iti vistaraþ. yathà cakùuþ÷rotraghràõajihvàkàyavij¤ànàlambanàny abhisamasya manovij¤ànaü gçhõàtãti kçtvà sàmànyalakùaõaviùayaü tad vyavasthàpyate. tathà nãlapãtalohitàvadàtàlambanànàü caturõàü cakùurvij¤ànànàü tàni catvàri bahutaràõi càlambanàny abhisamasya cakùurvij¤ànam ekaü gçhõàtãti sàmànyalakùaõaviùayaü tat pràpnoti. råpàyatanasàmànyalakùaõam asyàlambanam iti kçtvà. tathà ÷rotraghràõajihvàkàyavij¤ànàny api svaviùayeùu yojyàni. àyatanasvalakùaõaü pratãti. svaü lakùaõaü svalakùaõaü. àyatanànàü svalakùaõaü àyatanasvalakùaõaü. cakùurvij¤ànavij¤eyatvàdi. råpàyatanatvàdi và. tat praty ete paüca vij¤ànakàyàþ svalakùaõaviùayà iùyante pravacane. na dravyasvalakùaõaü prati svalakùaõaviùayà iùyante iti prakçtaü. dravyàõàü nãlàdikànàü svalakùaõaü nãlàdyàkàracakùurvij¤ànàdivij¤eyatvaü. [Tib. 24b] nãlàkàràdi và. na tat praty ete paüca vij¤ànakàyàþ svalakùaõaviùayà iùyaüte ity adoùaþ. yugapadviùayasaüpràptàv iti. kàyajihvendriyayor yugapadviùayasaüpràptiþ saübhavati. dvayo÷ ca vij¤ànayor yugapatpravçttir na saübhavati. ataþ pçcchati. katarad vij¤ànaü pårvam utpadyata iti. yasya viùayaþ pañãyàn. yadi kàyendriyasya viùayaþ pañutaraþ kàyavij¤ànaü pårvam utpadyate. atha jihvendriyasya viùayaþ pañãyàn jihvàvij¤ànaü pårvam utpadyate. samapràpte tu viùaye tulya ity arthaþ. jihvàvij¤ànaü pårvam utpadyate. kasmàt. bhoktukàmatàvarjitatvàt saütateþ. bhojanecchàpravaõatvàt àtmabhàvasyety arthaþ. pårvaü jihvàvij¤ànam utpadyata iti vacanàt pa÷càt kàyavij¤ànam utpatsyata ity arthàd uktaü bhavati. tenàtra vicàryate. kiü yo 'sau jihvàviùayakùaõena saha pràptaþ kàyaviùayaksaõa àsãt. tatra tat kàyavij¤ànam utpadyate. àhosvid anyasmin kàyavij¤ànaviùayakùaõa iti. anyasminn ity àha. katham àlambananiyamo na bhidyate. naiùa doùaþ. yat tadviùayàlaübanaü vij¤ànaü. tad apratisaükhyànirodhaniruddhaü. anyat tu tatsadç÷aü kàyavij¤ànam utpadyata iti. ataþ pa÷càt tad utpadyate ity ucyate jàtisàmànyenaikatvopacàràt. (I.11) anekakathàprapaücavyavahitatvàt naùña ivàvij¤apter udde÷adhikàra iti. ata idam upanyasyati. uktàþ paücendriyàrthà yathà ca teùàü grahaõam iti. kadàcid ekena dravyeõa cakùurvij¤ànam utpadyata ityevamàdinà. [Tib. 25a] teùàü tu grahaõam iti karmaõi ùaùñhã. avij¤aptir idànãü vaktavyeti. (##) ## avij¤aptir evàva÷iùyate. tasyà lakùaõanirde÷àvasara iti vaktavyà. ## kecid evaü vçttiü pañhanti. asmiü pàñhe evaü såtravigrahaþ. vikùiptaü nàsti và cittam asyeti vikùiptàcittakaþ. atha và vikùiptaü cittaü nàsti và cittam asyeti vikùiptàcittakaþ. ekasya citta÷abdasya lopaþ. kecid evaü pañhanti. vikùiptasyeti. asmin pàñhe uttarapadadvayasya bahuvrãhiü kçtvà pa÷càd evaü vigrahaþ. vikùipta÷ càcittaka÷ ca vikùiptàcittakaþ. vikùiptaþ pudgalaþ vikùiptacitta ity arthaþ. vikùiptacittasyeti tadanyacittasyàpãti avikùiptacittàd anyacittasyety arthaþ. tadyathà ku÷alàyà avij¤apteþ samutthàpakaü cittaü ku÷alaü. tadanyacitto 'ku÷alàvyàkçtacittaþ. sa iha vikùiptacitto 'bhipretaþ. aku÷alàyàs tv avij¤apter aku÷alaü cittaü samutthàpakaü. tadanyacittaþ ku÷alàvyàkçtacittaþ. sa càpi vikùiptacitto veditavyaþ. tasya. tadanyacittasyàpi. acittakasyàpãti asaüj¤inirodhasamàpattisamàpannasyàpi. api÷abdenàvikùiptasacittakasyàpãti vij¤àyata [Tib. 25b] iti. etatpudgaladvayavyatiriktasya tçtãyasyàpy arthaþ. yo 'nubandha iti pravàha iti. yo dharmo nityapravàhayukta ity arthaþ. pravàhena pravàhã nirdi÷yate pravàhopalakùyatvàt. atha và anubadhnàtãti anubandhaþ. pravàha iti ca vyàkhyàpadaü kçtabahuvrãhikaü. pravçttaþ prakçùño và vàho 'syeti pravàho dharmaþ. sa eva nirdi÷yate. na tat srotaþ. ku÷alàku÷ala iti. ku÷alàkuùala evety avadhàraõaü. avyàkçto nastãty arthaþ. etena cakùuràdayo vyadastà veditavyàþ. pràptipravàho 'py asti ãdç÷a iti. tatpràptir api vikùiptàvikùiptacittasyàpi pravàhiõã ku÷alàku÷alaiva ceti tadvi÷eùaõàrtham ucyate. mahàbhåtàny upàdàyeti. mahàbhåtahetuka ity arthaþ. yathendhanam upàdàyàgnir bhavatãty ukte. indhanahetuko 'gnir iti gamyate. jananàdihetubhàvàd iti. ## jananahetus tebhya utpatteþ. ni÷rayahetur jàtasya bhåtànuvidhàyitvàd àcàryàdini÷rayavat. pratiùñhàhetur àdhàrabhàvàt citrakuóyavat. upastambhahetur anucchedahetutvàt. upabçühaõahetur vçddhihetutvàt. katamàny mahàbhåtàny upàdàya. kim à÷rayamahàbhåtàni. utàho ni÷rayamahàbhåtàni. à÷rayamahàbhåtànãty àhuþ. tannàmakaraõaj¤àpanàrtha iti. yasmàd råpakriyàsvabhàvàpi satã [Tib. 26a] vij¤aptivat paraü na vij¤àpayati. tasmàd avij¤aptir (##) ity arthaþ. råpakriyàsvabhàvàpãty ubhayavi÷àùaõaü. kim arthaü. yad dhi vastu råpasvabhàvam eva na kçiyàsvabhàvaü. tan na paraü gamayati. tadyathà cakùuràdayaþ. yad api kriyàsvabhàvam eva na råpasvabhàvaü. tad api paraü na gamayati. tadyathà cetanà. yat tåbhayasvabhàvaü. tat paraü gamayati. tadyathà vij¤aptiþ. vij¤aptir hi svasamutthàpakaü cittaü ku÷alàku÷alàvyàkçtaü saumyaü kråram anubhayam iti và paraü vij¤àpayati. tena vij¤aptivad iti viparãtadçùñàntaprayogaþ. samàsatas tv iti vistaraþ. ÷iùyasukhàvabodhàrthaü saükùepato vàkyena tad avij¤aptiråpaü dar÷ayaty àcàryaþ. vij¤aptisamàdhisaübhåtaü ku÷alàku÷alaü råpam avij¤aptir iti. yathàsaübhavam etat yojyaü. kàyavàkvij¤aptisaübhåtaü ku÷alaü pràtimokùasaüvarasaügçhãtaü naivasaüvaranàsaüvarasaügçhãtaü ca. aku÷alaü punar asaüvarasaügçhãtaü naivasaüvaranàsaüvarasaügçhãtaü ca. samàdhisaübhåtaü tu ku÷alam eva. tad dvividhaü. sàsravasamàdhisaübhåtaü dhyànasaüvarasvabhàvaü. anàsravasamàdhisaübhåtaü anàsravasaüvarasvabhàvaü. upàdàyaråpasvabhàvaü ca. na cittacaitasikàdisvabhàvam [Tib. 26b] ity avagantavyaü. nanu caivaü vij¤aptir api avij¤aptiþ pràpnoti. sàpi uttarà sabhàgahetubhåtapårvavij¤aptisaübhåtà. ku÷alàku÷alam evety avadhàraõàt vij¤aptàv aprasaügaþ. vij¤aptir hy avyàkrtàpi saübhavati. ata eva divyaü cakùuþ ÷rotraü ca samàdhisaübhåtam api sat vij¤aptijaü ca vipàkaråpaü nàvij¤aptiþ prasajatãti. atràcàryasaüghabhadra idam avij¤aptilakùaõasåtraü dåùayati. ## anubandho hi pravàhas tenaiva vyàkhàtaþ. na càdyaþ kùaõaþ pravàho mà bhåd atiprasaügaþ. tasmàt tasyàtra lakùaõenàsty avarodha iti nyånaü pravàhasya càdravyatvàt adravyam avij¤aptir iti ÷àstràpetaü. samàhitàyà÷ ca nàsti vikùiptacittàcittakasyànubandha iti sà càvij¤aptir na prasajyata iti hàniþ. avikùiptacittakasya tadanubandhàn naiùa doùa iti cet. ÷ubhà÷ubhàyà vij¤apter avij¤aptilakùaõaprasaüga ity atasyàþ prasajyate tattvaü. acittakasyàpãti càpi÷abdavaiyarthyaü pårveõaiva kçtatvàt. vikùiptacittakasyàpãti anena hi sarvasacittakàvasthàgrahaõaü. kà punar anyà avasthà. yà dvitãyenàpi÷abdena saügçhyeteti api÷abdàdhikavacanaü. acittakaü càdhikçtya ÷ubho [Tib. 27a] 'vij¤aptyanubandho vi÷eùaõãyaþ. na ca vyàkhyàne 'pi vi÷eùita iti vi÷eùyam avi÷eùitam. (##) idaü càparaü vi÷eùyam avi÷eùitam apratighaü råpam iti. evam anekadoùaduùtatvàt na saübaddham etal laksaõam iti. atra bråmaþ. yat tàvad uktaü nyånaü pravàhasyàvij¤aptyupade÷àd àdyaþ kùaõo nàvij¤aptiþ syàd iti. idaü tàvad asau praùñavyaþ. ko 'yaü pravàho nàma. bahuùu kùaõeùu pravàha ity àkhyà. yady evaü àdyo 'pi kùaõaþ pravàhaþ sidhyati. prathamakùaõaprabhçtibahuùu kùaõeùu pravàha iti kçtvà. tathà hy utsàt taóàgàd và nirgacchatàm udakànàm àdyodakàvayavaprabhçtiùu pravàhasaüj¤eti. nàsty avyàpità lakùaõasya. yadà cànubadhnàtãti anubandha ity acpratyayàntena padena dravyam eva nirdi÷yate. tadà nyånatà÷aükàpi nàsti. ata eva ÷àstràpetatàdoùo 'pi parihçto bhavati. athàpy anubaüdhanam anubaüdha iti sroto 'bhidhãyate. tathàpy adoùo råpàdhikàràt. pravàhavartitvàt tu pravàha÷abdena pradar÷yate. samàhitàyà apy avij¤apter agrahaõaü na bhavati. sàpi hi yady api vikùiptacittàcittakasaütànaü nànubadhnàtãti avikùiptakasacittasaütànaü tv anubadhnàty eva. avij¤aptijàtisàmànyena tu vikùiptàcittakasyàpi yo 'nubandhaþ. sàvij¤aptir iti ucyate. yat punar etad uktaü. avikùiptacittakasya tadanubandhàn naiùa doùa iti ced iti. yady avikùiptacittasya [Tib. 27b] kevalasya yo 'nubandhaþ. sàpy avij¤aptir iti samàhitàyà avij¤aptes tyàgo na bhavatãti bravãùi. vij¤aptir api ku÷alàku÷alà tathaiva bhavatãty avij¤aptis te pràpnotãti. sa càpy adoùaþ ÷ubhà÷ubha evety avadhàraõàt. vij¤aptir hy avyàkçtàpi saübhavatãti. na vij¤aptir avij¤aptiþ prasajyate. atha và prakarùagater eùa prasaügo na bhaviùyati. prakarùeõa hi yo 'nubandhaþ. saivàvij¤aptiþ. na ca vij¤aptir avij¤aptivat prakarùeõànubadhnàtãti. avij¤aptyanirodhe 'pi tannirodhadar÷anàt. yad apy uktam. api÷abdàdhikavacanam iti. tad apy ayuktam uktaü. tathà hy eka eveha såtre pañhito 'pi÷abdaþ. vçttau tu tena pudgaladvayena tadarthaþ sambadhyata iti dviþ punaþ pañhitaþ. tenaikena såtrapañhitenàpi÷abdena vikùiptaviparãtam avikùiptam acittakaviparãtaü ca tam eva sacittakaü tçtãyaü pudgalam avij¤aptyà÷rayaü bruvann àcàryaþ svanàmoktaü vikùiptàcittakapudgaladvayaü jàtisàmànyenàvij¤aptyà÷rayaü pradar÷ayan vij¤apticittacaittebhyo 'rthàntarabhåtàm avij¤aptim àcaùñe. traya eva hi pudgalà bhavanti vij¤apticittavisabhàgacitto vij¤apticittasabhàgacitto acittaka÷ ca. tatra vij¤apticittavisabhàgacitto vikùiptacitta ihàbhipretaþ. tasya sà vàkkàyavij¤aptir [Tib. 28a] niruddhà bhavati. acittakasya tu cittacaittà api niruddhà iti. tatra vij¤apte÷ cittacaitasikakalàpàc càrthàntarabhåteyam avij¤aptiþ. yata ebhyo 'nubandhinãtvena vi÷iùyate. tam evàrthaü dar÷ayann àha. (##) ## avikùiptacittasyàvij¤aptir vartata iti nàti÷ayaþ. vij¤aptir api hi tasya vartate. vikùiptacittasyàpi tu vartata ity atiùayaþ. vij¤aptir hi tasya nàsti. avij¤aptis tv anubandhinãti vij¤apter vi÷iùyate. tathà vikùiptacittakasyàvij¤aptir vartata iti nàti÷ayaþ. cittacaittà api hi tasya vartanta eva. acittakasyàpi tu vartate iti ati÷ayaþ. tasya hi cittacaittà niruddhàþ. avij¤aptis tv anubandhinãti cittacaittebhyo vi÷iùyate. tad evaü dharmàntaravi÷eùaõàrthaü avikùiptacitto vikùiptàcittakatçtãyabhåtas tenaikenàpy api÷abdenàbhidhãyate. ata eva càpi÷abdenàvikùiptasacittakasyàpãty uktam àcàryeõa. tçtãyabhåtatvàt. itarathà hy api÷abdenàvikùiptacittakasyàpãty evàvakùyat sacittakasyàpãti và. tadyathà trayo loke manuùyàþ. eko dhanavàn itaràv api dhanamàtravantau. tàv abhisamãkùya viùõumitrasya dhanam astãty ekenokte dvitãyo vaktà bhavet. evadattayaj¤adattayor [Tib. 28b] api dhanam astãti. api÷abdena viùõumitrasyàpy astãti. evadattayaj¤adattagatena dvaitam ivàpannenàpi÷abdena sa eva viùõumitro lakùyate na tv avasçjyate ity arthaþ. tena nàtràpi÷abdo 'dhika eva. tadvad ihàpi draùñavyaü. yat punar etad uktaü. acittakaü càdhikçtya ÷ubho 'vij¤aptyanubandho vi÷eùaõãya iti. tad api na kiücit. avij¤aptijàtim adhikçtyaital lakùaõaü praõãtaü. sà càvij¤aptijàtir acittakasya bhavatãti etàvad vivakùitaü. kim anena vi÷eùitena. tvadãye 'py avij¤aptilakùaõe ÷ubho 'vij¤aptyanubandho acittakam adhikçtya na vi÷eùitaþ. ## iti. eùà ca vij¤aptisaübhåtà ku÷alaivàvij¤aptir acittakasya saübhavatãti caturthe ko÷asthàne j¤àpayiùyate. yac càpratigham iti avi÷eùitam iti. tad api pa÷càd dar÷ayiùyàmaþ. ## ity atra. da÷aiva dhàtavaþ sapratighà ity avadhàraõàt. avij¤aptir dharmadhàtuparipañhità. sà tv apratigheti setsyati. tasmàd idam àsmàkãnam evam adoùaduùñam avij¤aptilakùaõam iti. tad evàstu. (I.12) ## iti vistaraþ. dhàtugrahaõaü varõasaüsthànàtmakapçthivyàdiniràsàrthaü. svalakùaõopàdàyaråpadhàraõàd [Tib. 29a] dhàtava iti. kàñhinyàdisvalakùaõaü (##) cakùuràdyupàdàyaråpaü ca dadhàtãti dhàtavaþ. aùñàda÷adhàtavas tu svasàmànyalakùaõadhàraõàt. gotràrtho và dhàtvarthaþ dhàraõàrtham anapeksya. ùaódhàdhàtude÷anàyàü punarbhavabãjàrtho và dhàtvarthaþ bhavaü puùõantãti kçtvà. mahattvam eùàü sarvànyaråpà÷rayatvenaudàrikatvàd iti. sarvopàdàyaråpà÷rayatvena mahattvàd ity arthaþ. tadudbhåtavçttiùv iti. tair mahàbhåtair udbhåtà vyaktà vçttir dhçtyàdikà yeùu. ta ime tadudbhåtavçttayaþ pçthivyaptejovàyuskandhàþ. teùu. eùàü mahàbhåtànàü mahàsaünive÷atvàn mahàracanatvàt bhåtaü tanvantãti bhåtàni. ## iti. dhçtyàdikarmanirde÷aþ pçthivyàdiùu ÷eùànumànàrthaü. upalàdike hi pçthivãdravye saügrahapaktivyåhanadar÷anàc cheùàõàü jalatejovàyånàm astitvam anumãyate. apsu nausaüdhàraõoùõateraõakarmadar÷anàt pçthivãtejovàyånàm astitvaü. agnijvàlàyàü sthairyasampiõóanacalanadar÷anàt pçthivyudakavàyånàm astitvaü. vàyau saüdhàraõa÷ãtoùõaspar÷adar÷anàt pçthivyaptejasàm astitvam iti vaibhàùikàþ. vyåhanaü punar vçddhiþ prasarpaõaü veti. vçddhiþ sambandhàdhika÷arãraükuràdyavayavotpattiþ. prasarpaõaü ÷arãràdãnàü prabandhena de÷antarotpattiþ. ## svabhàvàbhidhàne 'pi bhàvapratyayaþ. uùõa eva uùõateti. [Tib. 29b] de÷antarotpàdanàt pradãperaõavad iti. kùaõikànàü nàsti de÷àntaragamanaü yatraivotpattiþ. tatraiva vinà÷aþ. tenaivam ucyate. de÷àntarotpàdanasvabhàvà bhåtasrotasa ãraõà. kùaõikatvàt. pradãpavat. kùaõikàni ca bhåtàni. råpatvàt. pradãpavat. pradãpa÷ ca kùaõikaþ prasiddha ity udàharaõaü. karmaõàsya svabhàvo 'bhivyakta iti. ãraõàkarmaõà laghutvaü vi÷iùyate. yad ãraõàtmakaü laghutvaü. sa vàyudhàtur iti. laghusamudãraõo vàyudhàtuþ. laghv eva tu yat. tad upàdàyaråpaü. (I.13) pravacane pçthivãdhàtvàdayaþ pçthivyàdaya÷ coktà ity ataþ pçcchati. kaþ punar eùàü vi÷eùa iti. ## lokasaüvyavahàreõa. vàtyeti vàtànàü samåho vàtyà. bràhmaõàdibhyo yann iti samåhàrthe yanpratyayaþ. strãtvàc càppratyayaþ. tathà hy arthavargãyeùåktam iti. arthavargãyàõi såtràõi kùudrake pañhante. (##) teùåktaü. ## vistaraþ. ## dehinaþ ## yadi ## viùayà ## na sampadyante. #<÷alyaviddha ivasau råpyate.># bàdhyata ity arthaþ. bàdhanàrthaparicchinnenànena råpyate÷abdena råpyate råpyata iti bhikùava ity atra såtre råpyate÷abdo bàdhanàrtha eva paricchidyate. ÷alyaviddhaþ kàmayàna÷ ca [Tib. 30a] duþkhavedayitçtvàd bàdhyata iti yuktaü. råpaü tu kathaü bàdhyate. ata àha. vipariõàmotpàdaneti. vikriyotpàdanety arthaþ. tathà cehàrthe sati #<÷alyaviddha iva råpyate># ity atràpi yadi vikriyata ity artho gçhyate. sutaràm artho yujyate. pratighàta iti. svade÷e parasyotpattipratibandhaþ. paramàõuråpaü tarhãti. dravyaparamàõuråpaü na råpaü pràpnoti. kasmàt. aråpaõàt. niravayavatve sati aråpaõàd ity abhipràyaþ. pakùadvaye 'py etac codyam upanyastaü. bàdhanaråpaõe pratighàtaråpaõe ca dravyaparamàõur niravayavatvàn na ÷akyate råpayitum iti. na vai paramàõuråpam ekaü pçthagbhåtam astãti. ekam iti grahaõaü dravyaparamàõusaüdar÷anàrthaü. pçthagbhåtam asaüghàtastham ity arthaþ. tad ãdçg nàsti. saüghàtasthaü nityaü bhavati. ## ityàdivacanàt saüghàtasthaü tad råpyata eveti. arthàd etad abhãùñaü bhavati. tad dravyaparamàõuråpaü saüghàtasthaü råpyate bàdhyate pratihanyate ca. atãtànàgataü tarhãti vistaraþ. atãtànàgatam ade÷atvàn na råpyate na bàdhyate nàpi pratihanyate. tad apãti vistaraþ. [Tib. 30b] tad api råpitam ity atãtabàdhanapratighàtanàrthena. råpayiùyamàõam ity utpattidharmakam anàgataü. tenaivàrthadvayena. tajjàtãyaü cety utpattidharmakajàtãyam anutpattidharmakam (##) anàgataü. iüdhanavat. yad apãddhaü yad apãndhiùyamàõaü tajjàtãyaü ca. tad apãndhanam. tajjàtãyaü punar indhanaü yad indhanàrthe kalpitam apràpyaivàgnim aütarà naükùyati. avij¤aptis tarhi na råpaü pràpnoti. kasmàt. apratighatvàt. apratighatvena hi sà na bàdhyate nàpi pratihanyate. sàpi vij¤aptiråpaõàd iti vistaraþ. vij¤aptir avij¤aptisamutthàpikà. tasyàþ sapratighàyà råpaõàt avij¤aptir api råpyate. yathà chàyàsamutthàpakasya vçkùasya pracalanàt chàyà pracalati. tadvat. nàvikàràd iti. anena pratij¤àdoùa udgràhyate. pareõa hy evaü pratij¤àtaü. svasamutthàpakavikàrànuvidhàyinã avij¤aptiþ. samutthàpyatvàt. vçkùachàyàvad iti. seyaü pårvàbhyupagamavirodhinã pratij¤à. abhyupagato hi vij¤apter vikàre 'pi avij¤apter avikàraþ. tathà hy aüjaliü bhaüktvà kapotaü kurvataþ kàyavij¤aptir vikriyata ity abhyupagamyate na tv avij¤aptiþ. tasmàd asàdhanam etat. vij¤aptinivçttau vàvij¤aptinivçttiþ syàd [Tib. 31a] ity anena dharmivi÷eùaviparyayo 'py asyàþ pratij¤àyà udgràhyate. yadi vçkùachàyàdharma iùyate vçkùanivçttau chàyànivçttir dçùñeti. tadvat syàt. atra ka÷cin nàvikàràd iti na samyag etad uktam iti dåùayati. vikriyata evàvij¤aptir vij¤aptivikàre sati. mçdumadhyàdhimàtratve hi vij¤apter mçdumadhyàdhimàtratà bhavaty avij¤apter iti. tad etad ayuktaü. kasmàt. utpattir evàvij¤apter evaü bhavati. mçdur madhyàdhimàtrà và. na tu vikàraþ. utpannasya hi dharmasya punaranyathotpàdanaü vikàraþ. tac ca råpaõam abhipretam. à÷rayabhåtaråpaõàd iti apara iti. vçddhàcàryavasubandhuþ. bhåtagrahaõam à÷rayabhåtapradar÷anàrthaü. ata÷ cetaraþ prasaüjayati. evaü tarhi cakùurvij¤ànàdãnàm apãti vistaraþ. cakùuràdyà÷rayaråpaõàt tadvij¤ànànàm api råpatvaprasaügaþ. viùamo 'yam upanyàsa iti. vçddhàcàryavasubandhude÷ãyaþ ka÷cit pariharati. avij¤aptir hãti vistaraþ. chàyà vçkùam upa÷liùñà÷ritya vartate. prabhàpi maõiü tathaiva. utpattinimittamàtraü tàni teùàm iti. nopa÷liùñànãti bhàvaþ. tam itaraþ itaraþ. pratyàha. idaü tàvad avaibhàùikãyam iti vistaraþ. naitad vaibhàùikamataü. vaibhàùikamataü tu chàyà varõaparamàõuþ svabhåtacatuùkam à÷ritya vartate [Tib. 31b] na vçkùaü. tathà prabhà varõaparamàõuþ svabhåtacatuùkam à÷ritya vartate na maõiü. pçthagdravyatvàt. ity evam anà÷rayakàraõatvàn maõivçkùayoþ na mahàbhåtavij¤aptivat upa÷liùñe chàyàprabhe iti asàmànyaü dçùñàntadàrùñàntikayoþ. saty api ca tadà÷ritatva iti vistaraþ. athàpi pàraüparyeõa tadà÷ritatvam abhyupagamyate. chàyà svabhåtà÷rità. tàni tu bhåtàni vçkùam à÷ritàni. prabhàpi svabhåtà÷rità. tàni tu bhåtàni maõim à÷ritàni. tadanuvidhàyitvàt. tathàpy asàmànyaü. (##) niruddheùv apy avij¤aptyà÷rayeùu mahàbhåteùu tasyà anirodhàbhyupagamàd iti. ## siddhàntàt. tasmàn na bhavaty eùa parihàra iti. ya ukto 'bhåd avij¤aptir hi chàyeva vçkùam iti vistareõa. anye punar atra parihàram àhur iti. ayam evàcàryas tan mataü samarthayann àha. à÷rayo bhedaü gata iti. dvividha ity arthaþ. ka÷cid råpyate cakùuràdiþ sapratighatvàt. ka÷cin na råpyate. manaþ. viparyayàt. tasmàd asamànaþ prasaüga iti. cakùurvij¤ànàdãnàm apy à÷rayabhåtaråpaõàd råpatvaprasaüga iti. råpaõàd råpam ity à÷rayaråpaõàd ity arthaþ. atra codayanti. vij¤aptisaübhåtàyà avij¤apter evaü parikareõa råpatvaü bhavad bhavet. samàdhisaübhåtàyàs tu kathaü råpatvam iti. tajjàtãyatvàt tad api råpaü. [Tib. 32a] kiü punas tajjàtãyatvaü. mahàbhåtàny upàdàyeti bhàvaþ. teùàm upàdàyaråpajananàdihetubhåtatvàd iti. (I.14ab) ## bhagavato vineyava÷àt tisro de÷anàþ skandhàyatanadhàtude÷anàþ. tàsu ca ye skandheùu de÷ità dharmàþ. ta eva àyatanadhàtuùu de÷itàþ. asaüskçtàs tv atra kevalam atiriktàþ. sarva÷ càbhidharmaþ såtravyàkhyànaü. ata idam uktaü. ## vistaraþ. làghavika÷ càyam àcàryo vedanàdiskandhalakùaõam anuktvaiva làghavena råpaskandhasvabhàvàn dharmàn àyatanadhàtuùu dar÷ayati. indriyàõi ca indriyàrthà÷ ca ## vi÷eùaõam anyendriyaniràsàrthaü anyàrthaniràsàrthaü ca. àyatanavyavasthàyàü tu yathàsaükhyena da÷àyatanàni cakùuràyatanaü råpàyatanaü yàvat kàyàyatanaü spraùñavyàyatanam iti. dhàtuvyavasthàyàü ta eva da÷a dhàtavaþ cakùurdhàtå råpadhàtur yàvat kàyadhàtuþ spraùñavyadhàtur iti. (I.14cd, 15) ukto råpaskandhas tasya càyatanadhàtuvyavasthànam iti. na sakalasya råpaskandhasyàyatanadhàtuvyavasthànam uktaü. avij¤aptiråpasya vakùyamàõatvàt. katham idam ucyate. uktam iti. bàhuliko nirde÷aþ. bàhulyena råpaskandhasyàyatanadhàtuvyavasthànam uktam ity arthaþ. katipayamudgagulikàsambhave 'pi màùarà÷ivyapade÷avat. trividho 'nubhava iti. [Tib. 32b] anubhåtir anubhava upabhogaþ. kasya. cittasya pudgalasya và. sa ca trividhaþ. sukho duþkho 'duþkhàsukha÷ ca. (##) vastuno hlàdaparitàpatadubhayavinirmuktasvaråpasàkùàtkaraõasvabhàvaþ. anubhåyate vànena viùaya ity anubhavaþ. anubhavatãti vànubhavaþ. kàyacittopacayàpacayatadubhayavinirmuktàvasthàpravçtta÷ caiasikavi÷eùaþ spar÷ànubhava ity apare. anur lakùaõe spar÷acihnaþ. spar÷animittànubhava ity arthaþ. sa vedanàskandhaþ. nimittodgrahaõàtmiketi. nimittaü vastuno avasthàvi÷eùo nãlatvàdi. tasyodgrahaõaü paricchedaþ. tadàtmikà tatsvabhàvà. duþkhàdãty àdi÷abdena lohitàdãnàü grahaõam. asau saüj¤àskandhaþ. yadi paricchedàtmikà saüj¤à tatsaüprayoge nimittam udgçhõantãti paücàpi vij¤ànakàyà vikalpakàþ syuþ. na syuþ. na hi paücavij¤ànasaüprayoginã saüj¤àpañvã. manovij¤ànakàyasaüprayoginã tu pañvãti tad eva vikalpakam uktaü. ùañ saüj¤àkàyà vedanàvad iti. yathà cakùuþsaüspar÷ajà vedaneti vistareõoktaü. tathà cakùuþsaüspar÷ajà saüj¤eti vistareõa vaktavyaü. ## iti. caturbhyaþ skandhebhyaþ skandhàdhikàràt. råpaskandhàdibhyas [Tib. 33a] tribhya uktebhyo vij¤ànaskandhàc coddiùñavakùyamàõakàc caturbhyo 'nye saüskàràþ saüskàraskandhaþ. såtre ùañ cetanàkàyà ity uktam iti. saüskàraskandhaþ katamaþ. ùañ cetanàkàyà iti. abhisaüskaraõe pradhàneti. evaü caivaü ca syàm ity abhisaüskaraõe pradhànà. karma hetur upapattaya iti vacanàt. chandapràptyàdayas tu cetanànuvidhàyitvàt tadàkàrahetubhàvànuvidhànataþ saüskàraskandha eva veditavyàþ. tad evaü sati saüskaraõe pravçtto dharmarà÷iþ saüskàra ity uktaü bhavati. apare punar àhuþ. saüskçtàbhisaüskaraõe cetanàyàþ pràdhànyam uktam. ataþ såtre cetanàgrahaõaü. saüprayuktaviprayuktasaüskçtadharmasaügraheõa tu pràdhànyàd ayam eva skandhaþ saüskàraskandha uktaþ. saüskçtarà÷ir iti kçtvà. saüskçtam abhisaüskarotãti bhàvinyà saüj¤ayà anàgataü skandhapaücakaü saüskçtam ity uktam. anyathà hãti vistaraþ. yadi yathàsåtranirde÷aü cetanaiva kevalà saüskàraskandha iùyate nànye. ÷eùàõàü chandàdãnàü caitasikànàü pràptyàdãnàü ca cittaviprayuktànàü skandhàsaügrahàt. råpàdiùu skandheùu råpaõàdilakùaõàbhàvenàsaügrahàt. saüskàraskandhe caivaü. såtre yathàrutagrahaõenàsaügrahàt. iti skandheùv asaügrahàd duþkhasamudayasatyatvaü na syàt. iti parij¤àprahàõe na syàtàü. [Tib. 33b] parij¤à duþkhasya prahàõaü samudayasya. anabhij¤àya laukikena màrgeõa aparij¤àya lokottareõa. atha vànabhij¤àya dar÷anamàrgeõa aparij¤àya bhàvanàmàrgeõà. evam aprahàyety uktam iti såtràntaraü. naham ekadharmam (##) api aparij¤àyàprahàya duþkhasyàntakriyàü vadàmãti. duþkhanirodhaü vadàmãty arthaþ. nanu càkà÷àpratisaükhyànirodhau lokottareõa màrgeõa na parij¤àyete. atha ca duþkhasyàntakriyeùyate. saükle÷avastvabhisaüdhivacanàt. sautràntikadar÷anena ca praj¤aptisattvàd adoùaþ. na hi tau saükle÷avastå. kim anayoþ parij¤eyatvena. nirodhamàrgasatye api tarhi na saükle÷avastå iti na parij¤eye syàtàü. duþkhasamudayasatyasaübandhasadbhàvàt tayoþ parij¤eyatvaü vyavasthàpyate. tathà hi yogina evaü vicàrayanti. asya sahetukasya duþkhasya ko nirodhaþ. kena copàyena sa nirodhaþ pràpyata iti. nirodhamàrgasatye api parijànanti. na tv àkà÷àpratisaükhyànirodhayor duþkhena sambandha iti na tau parijànanti. prayogàvasthàyàü tu laukikena j¤ànena tàv api sàmànyarupeõa sarvadharmà anàtmàna iti bhàvayanti. ## iti. àyatanaü ca dhàtu÷ càyatanadhàtå. dharma÷ càsàv àyatanadhàtu÷ ca dharmàyatanadhàtuþ. tadàkhyà eùàü ta ime ## ke. vedanàsaüj¤àsaüskàraskandhàþ. ## iti. sahàvij¤aptyà sahàsaüskçtai÷ càkà÷àdibhiþ. [Tib. 34a] àyatanade÷anàyàü dharmàyatanam iti. dhàtude÷anàyàü ca dharmadhàtur iti. sapta dravyàõãti. avij¤aptir vedanàskandhaþ saüj¤àskandhaþ saüskàraskandhaþ àkà÷aü pratisaükhyànirodho 'pratisaükhyànirodha÷ ceti. (I.16) ## iti. vij¤ànaskandhaþ prativij¤aptir ity arthaþ skandhàdhikàràt. pratir vãpsàrthaþ. viùayaüviùayaü pratãty arthaþ. upalabdhir vastumàtragrahaõaü. vedanàdayas tu caitasà vi÷eùà vi÷eùagrahaõaråpàþ. ùaó vij¤ànakàyà iti ùaó vij¤ànasamåhàþ. #<ùaó vij¤ànàny atho mana># iti. ùaó vij¤ànadhàtavo yàthàsaükhyena ya÷ cakùurvij¤ànaü. sa cakùurvij¤ànadhàtuþ. evaü yàvat yan manovij¤ànaü. sa manovij¤ànadhàtuþ. samastàni tv etàni ùañ manodhàtur iti veditavyaü. (I.17ab) #<ùaõõàm anantaràtãtaü vij¤ànaü yad dhi. tan mana># iti. #<ùaõõàm># iti nirdhàraõe ùaùñhã. teùàm eva madhye nànyad ity arthaþ. anantaragrahaõam (##) anyavij¤ànavyavahitanivçttyarthaü. yad dhi yasyànantaram anyavij¤ànàvyavahitaü. [Tib. 34b] tat tasyà÷rayaþ. vyavahitaü tu na tasyà÷rayaþ. anyasyàsàv à÷rayaþ. yasya tadavyavahitaü. ata evàcittikàvasthàyàü ciràtãtam api samàpattiprave÷acittaü vyutthànacittasyà÷rayo bhavati. vij¤ànàntaràvyavadhànàt. atãtagrahaõaü pratyutpannaniràsàrthaü. manovij¤ànaü hi à÷rayi tasyàm avasthàyàü pratyutapannaü. atas tad atãtam iùyate. tad eva caitad ucyate. #<ùaùñhà÷rayaprasiddhyartham># iti. vij¤ànagrahanaü vedanàdyanantaràtãtanivçttyarthaü. ## iti jàtinirde÷àn na vãpsàprayogaþ. vçttau tu dravyapadàrthàbhidhitsayà vãpsàprayogaþ. yadyat samanantaraniruddhaü vij¤ànaü tattan manodhàtur iti. tadyathà sa eveti vistaraþ. tadyathà sa eva putro 'nyasya pitràkhyàü labhate. tad eva phalam anyasya bãjàkhyàü. tathehàpi sa eva cakùuràdivij¤ànadhàtur anyasyà÷raya iti manodhàtvàkhyàü labhate. (I.17cd) saptada÷a dhàtavo bhavanti dvàda÷a veti. ya eva ùaóvij¤ànadhàtavaþ. sa eva manodhàtuþ. ya eva ca manodhàtuþ. ta eva ca ùaóvij¤ànadhàtava iti itaretaràntarbhàve yadi ùaóvij¤ànadhàtavo gçhyeran nàrtho manodhàtuneti saptada÷a dhàtavo bhavanti. yadi manodhàtur gçhyeta nàrthaþ sàóvij¤ànadhàtubhir iti dvàda÷a dhàtavo bhavanti. #<ùaùñhà÷rayaprasiddhyartham># iti. paücànàü vij¤ànadhàtånàü à÷rayaprasiddhir nàügãkriyate cakùuràdisvà÷rayasaübhavàt. manovij¤ànà÷rayo nàstãti tadà÷rayaprasiddhyarthaü [Tib. 35a] manodhàtur vyavasthàpyate. à÷rayàdiùañkavyavasthànenàùñàda÷a dhàtavo bhavanti. à÷rayaùañkaü cakùuràdimanontaü. à÷ritaùañkaü cakùurvij¤ànàdimanovij¤ànàntaü. àlambanaùañkaü råpàdidharmàntam iti. yogàcàradar÷anena tu ùaóvij¤ànavyatirikto 'py asti manodhàtuþ. tàmraparõãyà api hçdayavastu manovij¤ànadhàtor à÷rayaü kalpayanti. tac càråpyadhàtàv api vidyata iti varõayanti. àråpyadhàtàv api hi teùàü råpam abhipretaü. àråpya iti ec ãùadarthe àï àpiügalavad iti. caramaü cittam iti. nirupadhi÷eùanirvàõakàle. na mano bhaviùyatãti. na manodhàtur bhaviùyatãty arthaþ. na hi tad astãti. notpadyata ity arthaþ. na. tasyàpi manobhàveneti vistaraþ. naitad evaü. kasmàt. tasyàpi caramacittasya manobhàvenà÷rayatvenàvasthitatvàt. anyakàraõavaikalyàd iti. paunarbhavikakarmakle÷akàraõavaikalyàt. nottaravij¤ànasaübhåtir iti. na punarbhavapratisaüdhivij¤ànam ity abhipràyaþ. (##) idam iha vicàryate. uktam etat. à÷rayà÷ritàlambanaùañkavyavasthànàd aùñàda÷a dhàtavo bhavantãti. à÷ritaùañkaü tàvad vyavasthàpyate. cakùurvij¤ànadhàtur yàvan manovij¤ànadhàtur iti. kim asyà÷ritaùañkasya yathàsaükhyaü à÷rayaùatkaü vyavasthàpyate. cakùurvij¤ànadhàtor à÷raya÷ cakùurdhàtur [Tib. 35b] yàvan manovij¤anadhàtor manodhàtur à÷raya iti. om ity àha. yadà tarhi cakùus tatsabhàgaü bhavati. tat kasyà÷rayaþ. na kasyacit. kathaü tarhãdam uktaü. cakùurvij¤ànadhàto÷ cakùurdhàtur à÷raya ityàdi. à÷raya eva cakùuþ. yas tu kiücidanà÷rayas tatsabhàgaü cakùuþ. tad api tajjàtãyatvàt cakùurdhàtutvena vyavasthàpyata eva. evaü yàvat kàyadhàtur vaktavyaþ. manodhàtur api kiü manovij¤ànadhàtor evà÷rayaþ. nety àha. cakùurvij¤ànadhàtvàdãnàm api hi sa à÷raya iùyate. tathà hi vakùyati. ## iti. kiü tarhãdam uktaü. #<ùaùñhà÷rayaprasiddhyasthaü dhàtavo 'ùñàda÷a smçtà># iti. nànyeùàm à÷rayaþ sa iti kçtvà ùaùñhà÷rayaprasiddhir na bhavati. ùaùñhasyàpy ayam à÷rayo bhavati saübhavataþ. àlambanaùañkam api. cakùurvij¤ànadhàtor àlambanaü råpadhàtur yàvan manovij¤ànadhàtor dharmadhàtur àlambanam iti. tad idaü vicàryate. kiü yathà cakùurvij¤ànadhàtor yàvanti råpàõi àlambanaü. sa råpadhàtuþ. evaü yàvat kàyavij¤ànadhàtor yàvanti spraùñavyàny àlambnaü. sa spraùñavyadhàtuþ. evaü manovij¤ànadhator yàvanto dharmà àlambanaü. sa dharmadhàtur iti. atra sthavira àha. sarvadharmasvabhàvo dharmadhàtur aùñàda÷adhàtusvabhàva ity arthaþ. katham asyàdhyàtmikabàhyadhàtuvyavasthà sidhyati. cakùuràdayo hi dvàda÷àdhyàtmikà iùyante. ùaó bàhyà iti. [Tib. 36a] yadi hi te 'pi dharmadhàtàv antarbhàvyeran sàükaryaü pràpnoti. sthavira àha. pàryàyikam eùàm àdhyàtmikabàhyatvaü. vij¤ànànàm à÷rayàs te cakùuràdaya ity àdhyàtmikàþ. manovij¤ànaviùayatvàt tu bàhyà iti. tad evaü necchanti vaibhàùikàþ. såtravirodhàt. evaü hi såtra uktaü. dharmà bhikùo bàhyam àyatanam ekàda÷abhir àyatanair asaügçhãtam anidar÷anam apratigham iti. tasmàt saptadravyako dharmadhàtur eùñavyaþ. avij¤aptivedanàsaüj¤àsaüskàraskandhàkà÷apratisaükhyànirodhapratiùaükhyànirodhasvabhàvatvàt. aparipårõas tarhi manovij¤ànadhàtor àlambananirde÷aþ. na ca cakùurvij¤ànàdãnàm aparipårõa alambananirde÷a iùyate. asty etad evaü. kiü tu cakùuràdãnàü ùaõõàm à÷rayatvena nirde÷àc cakùurvij¤ànàdãnàü cà÷ritatvena råpàdãnàü ca paücànàü paücavij¤ànakàyàlambananirde÷àn (##) na te÷àü manovij¤ànaviùayatve 'pi dharmadhàtau prakùepa iti varõayanti. (I.18) ## iti. àyatanàdibhir api sarvasaügrahaþ. na tu samàsataþ. kiü tarhi. vistarataþ. ayaü tu de÷anàtrayàn niùkçùya samàsata uktaþ. råpaskandhena råpaskandhaþ saügçhãto da÷a cendriyàrthasvabhàvàny àyatanàni dhàtava÷ ca. dharmàyatanadhàtvekade÷a÷ càvij¤aptiþ. [Tib. 36b] manaàyatanena vij¤ànaskandhaþ. tad eva ca manaàyatanaü saptacittadhàtava÷ ca saügçhãtàþ. dharmadhàtunà vedanàsaüj¤àsaüskàraskandhàþ saügçhãtàþ dharmàyatanaü dharmadhàtu÷ ca. avij¤aptir iha dviþ saügçhãtà. tadyathà cakùurindriyam iti. cakùurindriyaü vedanàdiskandha÷rotràdyàyatanadhàtunirodhasatyamàrgasatyasvabhàvena viyuktaü. ata etad uktaü. cakùurindriyaü råpaskandhena cakùuràyatanadhàtubhyàü duþkhasamudayasatyàbhyàü ca saügçhãtaü tatsvabhàvatvàt. nànyaiþ skandhàdibhis tadbhàvaviyuktatvàd iti. mahatàtràlpakaü saügçhãtaü. na tu mahad alpakena. katham iti. råpaskandho mahàn sarvaråpasaügràhakatvàt. cakùurindriyam alpakaü råpaskandhaikade÷atvàt. råpaskandhena cakùurindriyaü saügçhãtaü. na tu cakùurindriyeõa råpaskandhaþ. cakùurindriyavyatiriktaråpaskandhasadbhàvàt. tadyathà hastipadena pakùipadaü saügçhãtaü. na tu pakùipadena hastipadaü saügçhãtaü. tadvat. samena tu samam anyonyaü saügçhãtaü. tadyathà cakùurindriyaü cakùuràyatanena. cakùuràyatanam api cakùurindriyeõety ayam abhidharmanayo veditavyaþ. yathà saügrahavastubhiþ parùadàm iti. catvàri saügrahavaståni. dànaü priyavàdità arthacaryà samànàrthatà ca. catasraþ parùadab bhikùubhikùuõyupàsakopàsikàþ. [tip. 37a] tais tàsàü saügrahaþ. sa tu kàdàcitkaþ. kadàcidbhavaþ kàdàcitkaþ. kadàcid àsàü dãyate priyaü cocyate. na ce saügraha iti. sàüketikaþ sàüvyavahàrikaþ. svabhàvasaügrahas tu pàramàrthika ity uktaü. (I.19ab) ## ity arthàd etad uktaü bhavati. jàtyàdibhedàd yathàsaübhavaü dhàtubhedavyavasthànaü. na tv adhiùñhànabhedàd iti. tatra cakùurdhàtvàdãnàm anyonyaü jàtigocaravij¤ànabhedo bhavati. råpadhàtvàdãnàü jàtivij¤ànabhedaþ. vij¤ànadhàtånàü jàtigocarabhedaþ. manovij¤ànasyàpi hi dharmadhàtur asàdhàraõo gocaraþ. evaü ÷rotraghràõayor api yojyam iti. jàtisàmànyam ubhayoþ ÷rotrasvabhàvatvàt. gocarasàmànyam ubhayoþ ÷abdaviùayatvàt. (##) vij¤ànasàmànyam ubhayor eka÷rotravij¤ànà÷rayatvàt. tasmàd eka eva ÷rotradhàtuþ. evaü ghràõasyàpi yojyaü. (I.19cd) kàryàntaràbhàvàt tarhi dvayànutpattiprasaügaþ syàd ity ata àha. #<÷obhàrthaü tu dvayodbhava># iti. ekacakùuþ÷rotràdhiùñhànaikanàsikàbilasaübhavàn mahad vairåpyaü syàd ity ekasya cakùuþ÷rotràdhiùñhànasya ekasya ca nàsikàbilasya saübhavàn mahad vairåpyaü syàt. nanu coùñramàrjàrolåkaprabhçtãnàü cakùuràdidvayodbhave 'pi na bhavaty à÷raya÷obhà. jàtyantaràpekùayà [Tib. 37b] na teùàm à÷raya÷obhà. svajàtyapeksayà tu yasya cakùuràdidvayam asti. tasya tasyàü svajàtàv à÷raya÷obhà. yasya nàsti. tasya vairåpyam iti. adåùyam etat. àcàryasaüghabhadras tv asya såtrasyàrthaü vivavre. ÷obhàrtham ity àdhipatyàrtham ity arthaþ. àdhipatyasaüpanno hi loke ÷obhatãty apadi÷yate. yeùàü cendriyàõàü amåny adhiùñhànàni. teùàü pari÷uddhadar÷ana÷ravaõaghràõàyàdhipatyaü syàt. na hi yathà dvàbhyàü cakùurbhyàü pari÷uddhaü dar÷anaü bhavati tathaikena. evam itarayor api. evaü caiùàm indriyatvaü hãyeta. tadartham etad uktaü syàd iti. sphuñopalabdhyartham ity arthaþ. ihàpi ÷akyam evaü vaktum. ekam eva parisphuñopalabdhyà÷rayabhåtaü vistãrõaü karmaõotpàdyatàü. kim à÷rayavicchedeneti. vibhàùàyàü tu likhitam etat pakùadvayaü. ÷obhàrthaü dvayodbhava ity eko vyaktyartham ity apara iti. alaü prasaügena. nanu ca karmava÷àt indriyadvayotpattiþ. kim anyad evocyate ÷obhàrthaü vyaktyarthaü ceti. karmava÷àd evàtrendriyadvayodbhava uktaþ. katham iti. evaü vibhaktàvayavà÷rayeõànàdikàlàbhyastaþ ÷obhàbhimànaþ sattvànàü pravartate. atas tadabhilàùapårvakeõa sphuñopalabdhyabhilàùapårvakeõa ca karmaõà tad indriyadvayam [Tib. 38a] abhinirvartamànaü ÷obhàrthaü vyaktyarthaü codbhavatãty ucyate. (I.20ab) ## iti. yathàkramaü rà÷iþ àyadvàraü gotraü càrtha eùàü. ta ime rà÷yàyadvàragotràrthàþ. ke. skandhàyatanadhàtu÷abdàþ. atha và rà÷yàyadvàragotra÷abdànàm arthàþ. ke. skandhàyatanadhàtavaþ. såtre vacanàt. såtre rà÷yarthaþ skandhàrtha iti. rà÷er yo 'rthaþ. sa skandhasyàrthaþ. taü såtreõa dar÷ayati. yat kiücid råpam atãtànàgatapratyutpannam iti vistaraþ. aikadhyam iti. ekadhaivaikadhyaü. anityatàniruddham iti. anityatayà saüskçtalakùaõena (##) niruddham ity arthaþ. anityatàgrahaõaü anyanirodhaniràsàrthaü. paücavidho hi nirodhaü. lakùaõanirodhaþ samàpattinirodha upapattinirodhaþ pratisaükhyànirodho 'pratisaükhyànirodha÷ ca. tad yady atãtaü råpaü niruddham ity eva bråyàt. avi÷eùitatvàt samàpattinirodhàdãnàm api prasaügaþ syàt. na ca tair atãtàrthateùyate. samàpattinirodho hy anàgatànàm eva cittacaittànàm. upapattinirodho 'py eùàm eva. pratisaükhyànirodhaþ sàsravàõàm eva. apratisaükhyànirodho 'py anutpattidharmàõàm evànàgatànàü. tasmàl [Tib. 38b] lakùaõanirodhagrahaõàrtham idam anityatàgrahaõaü. anàgatam anutpannam iti. pratyutpannatàm asaüpràptaü. pratyutpannam utpannàniruddham iti. utpannagrahaõam anàgatavi÷eùaõàrthaü. aniruddhagrahaõam atãtavi÷eùaõàrthaü. anàgataü yady apy aniruddhaü na tåtpannam. atãtam api yady apy utpannaü na tv aniruddham iti. àdhyàtmikaü svàsàütànikam iti. cakùuràdikaü råpàdikaü ca. bàhyam anyad iti. tad eva pàrasàütànikam asattvasaükhyàtaü ca. àyatanato veti. àdhyàtmikaü cakùuràdipaücakaü svaparasaütatipatitaü. ## iti vacanàt. bàhyam anyad råpàdikaü viùayapaücakaü svaparasaütatipatitam. asattvasaükhyàtaü càvij¤apti÷ ca. bàhyàyatanasvabhàvam iti kçtvà. audàrikaü sapratigham iti. paramàõusaücayasvabhàvaü. såkùmam apratighaü. avij¤aptiråpaü. àpekùikaü veti. apekùayà và audàrikaü såkùmaü ca bhavati. tadyathà likùàm apekùya audàrikã yåkà. yåkàm apekùya sukùmà likùeti. tad evaü sati sapratigham eva audàrikaü ca såkùmaü bhavati. apratighaü tu såkùmam evàsaücitatvàt. àpekùikatvàd asiddham iti. saiva såkùmà likùà vàtàyanarajo 'pekùya audàrikã. saiva ca audàrikã yåkàm apekùya såkùmeti avyavasthitam audàrikasåkùmatvaü pàràpàravat. kathaü hi nàma. audàrikaü såkùmaü bhavati såkùmaü ca audàrikam iti. na. apekùàbhedàd [Tib. 39a] iti. apekùayà bhedo 'pekùàbhedaþ. tasmàn nàsiddhaü. yad evàpekùya audàrikaü na jàtu tad apekùya såkùmaü. na kadàcit tad evàpekùyam ity arthaþ. pitçputravad iti. tadyathà evadattasya putro yaj¤adattaþ. yaj¤adattasya putro viùõumitraþ. sa yaj¤adatto viùõumitram apekùya pità. evadattam apekùya putraþ. na càpekùikatvàd asya pitçputrabhàvo na sidhyati. apekùàbhedàt. na hi sa yaj¤adattas tam eva viùõumitram apekùya putraþ. nàpi tam eva devadattam apekùya (##) piteti. tadvat. hãnaü kliùñaü sadbhis tyaktam iti kçtvà. praõãtam akliùñaü kle÷adåùitatvàt. dåram atãtànàgataü saütànapracyutatvàt tadasaüpràptatvàc ca. antikaü pratyutpannaü saütànasaünihitatvàt. evaü yàvad vij¤ànam iti. yà kàcid vedanà atãtànàgatapratyutpannà àdhyàtmikã và bàhyà và audàrikà và såkùmà yà và dåre yà và antike tàü sarvàm aikadhyam abhisaükùipya vedanàskandha iti saükhyàü gacchati. evaü yàvad vij¤ànaü vaktavyaü. yàvat sarvam aikadhyam abhisaükùipya vij¤ànaskandha iti saükhyàü gacchatãti. atãtàditvam eùàü vedanàdãnàü yathà råpasya. ayaü tu vi÷eùo vedanàdãnàü. audàrikaü paücendriyà÷rayaü vedanàdicatuùkaü. amårtatvàt avagatam audàrikatvaü [Tib. 39b] nàsti. såkùaü mànasam à÷rayasyàpy amårtatvàt. bhåmito veti. audàrikaü såkùmaü ca vedanàdikaü. audàrikã kàmàvacarã vedanà. såkùmà prathamadhyànabhåmikà. audàrikã prathamadhyànabhåmikà. såkùmà dvitãyadhyànabhåmikà. evaü yàvad audàrikã àkiücanyàyatanabhåmikà. såkùmà bhavàgrabhåmiketi. yathà vedanà. evaü yàvad vij¤ànaü vaktavyaü. bhadanta iti sthaviraþ. ka÷cit sautràntikas tannàmà và. bhagavadvi÷eùas tv àha. sthaviraharmatàto 'sàv iti. atra vayaü bråmaþ. yadi harmatràto 'tãtànàgatàstitvavàdã. sa iti na sautràntiko na àrùñàntika ity arthaþ. tathà hi vakùyati. bhàvànyatviko bhadantaharmatràtaþ. sa kilàha. dharmasyàdhvasu pravartamànasya bhàvànyathàtvaü bhavati na dravyasyànyathàtvam iti. sautràntikadar÷anàvalaübã càyaü bhadanto vibhàùàyàü likhitaþ. bhadanta àhetyevamàdi. bhadantaharmatràto 'pi svanàmnaiva vibhàùàyàü likhitaþ. bhadantaharmatràta àhetyevamadi. tena lakùyate bhadantaharmatràtàd anyo 'yaü sautràntikaþ ka÷cit sthaviro bhikùur iti. paücendriyagràhyam iti råpàdipaücakaü. såkùmam anyac cakùuràdipaücakaü. avij¤apti÷ ca. manàpam iti. mana àpnotãti manaàpaü manoj¤am ity arthaþ. punaþsaüdhikaraõaü càtra draùñavyaü. pårvatràsiddham iti ãùadarthena ¤aparigrahàt kiücit siddham ity ekasavarõadãrghatvaü. dåram adç÷yade÷am iti. àdhàrade÷aü à÷rayàdhàrade÷aü [Tib. 40a] càdhikçtya. draùñuü ÷akyo dç÷yaþ. dç÷yo de÷o 'syeti dç÷yade÷aü dç÷yàdhàrade÷aü. dç÷yà÷rayàdhàrade÷aü và. tadyathà kuõóe badaraü. cakùuràdi và. tad antikaü. adç÷yade÷aü tu tadviparãtaü dåraü. dåram adç÷yam iti noktaü. àsannam api hi kiücid atisåkùmatvàn na dç÷yate. na ca tad dåram iùyate. dç÷yade÷atvàt. kimarthaü punar evaü bhadantena vyàkhyàyate. atãtàdãnàü sva÷abdenàbhihitatvàt. anyathà hi punaruktadoùaþ syàt. dåràntikatvaü tu teùàm à÷rayava÷àd (##) iti. teùàü vedanàdãnàm amårtatvenàde÷asthatvàt tasmàd evaü vaktavyaü. dåre adç÷yamànà÷rayà vedanàdayaþ. antike dç÷yamànà÷rayà iti. audàrikasåkùmatvaü pårvavad iti. audàrikaü paücendriyà÷rayaü. såkùmaü mànasam iti. cittacaittànàm àyam utpattiü tanvantãty àyatanàni. dvayaü pratãtya vij¤ànasyotpattir iti sarveùàm àyatanatvasiddhiþ. ekasminn à÷raye saütàne veti. à÷raye samudàyalakùaõe ÷arãre. saütàne và cittàdãnàü pravàhalakùaõe. svasyà jàteþ. kiü. àkarà iti prakçtaü. sabhàgahetutvàt. pårvotpannaü cakùuþ pa÷cimasya sabhàgabetur ity àkaro dhàtuþ. yato hi suvarõàdyutpattiþ. te teùàm àkaràþ. asaüskçtaü na dhàtuþ syàt. na hy asaüskçtam asaüskçtasyànyasya và sabhàgahetuþ. [Tib. 40b] cittacaittànàü tarhãti. kiü. àkarà iti prakçtaü. dvayaü pratãtya vij¤ànasyotpattir iti sarvadhàtavo vij¤ànasya sasaüprayogasya pratyayo 'va÷yam àlambanam adhipati÷ cety àkaràþ. rà÷ipudgalavad iti. praj¤aptisantaþ skandhàþ. rà÷i÷abdavàcyatvàt. dhànyarà÷ivat. pudgalavad và. sa hi praj¤aptisan pudgalaþ råpàdipraj¤aptikàraõanirapekùàgçhyamàõasvabhàvatvàt dhànyarà÷ivat. kàryabhàrodvahanàrtha iti. kàryam eva bhàraþ. kàryabhàraþ. tad uhyate teneti udvahanaü. kàryabhàrasyodvahanaü kàryabhàrodvaþanaü. ÷arãraprade÷aþ sa loke skandha ity ucyate. anenàpi kàryabhàra uhyate nàmaråpapratyayaü ùaóàyatanam ityàdivacanàt. tasmàt skandha iva skandha ity aupacàrika÷abdaþ. pracchedàrtho và. avadhyartho vety arthaþ. råpapracchedo yàvad vij¤ànapraccheda iti. tad etad utsåtram iti. tad etad ubhayaü kàryabhàrodvahanàrthaþ pracchedàrtha÷ ceti. utkràntaü såtràd utsåtraü. såtraü hãti vistareõa tat pratipàdayati. pratyekam iti vistaraþ. katham ity àha. sarvam etad atãtàdiråpam eka÷aþ ekaikaü råpaskandha iti. samudàyena samudàyidravyam uktaü. teùàü hy atãtàdãnàü råpàõàü sa rà÷ir ity abhipràyaþ. såtre 'py evam evoktaü. pçthivãdhàtuþ [Tib. 41a] katamaþ. ke÷à romàõãti vistaraþ. ekaikaü ke÷àdidravyaü pçthivãdhàtur iti vij¤àyate. ayaü ca parihàraþ kàryabhàrodvahanàrthapracchedàrthapakùayor spi ÷akyate vaktuü. na ÷akyaü evam iti vistaraþ. aikadhyam adhisaükùipyeti vacanàtirekàt. ekaikaü råpaskandha iti na ÷akyate vij¤àtuü. yadi hy evam artho 'bhaviùyat. tat sarvaü råpaskandha ity evàvakùyat. nàrtham aikadhyam abhisaükùipyeti vacanena. tasmàd rà÷ivad eva skandhàþ praj¤aptisanta iti sthàpanàpakùa àcàryasya. dravyasadråpapratipattis tu skandhanirde÷e tatsamudàyitvàd ity avagantavyaü. råpãõy apãti vistaraþ. råpigrahaõam aråpivi÷eùaõàrthaü. aråpi hi manaàyatanaü asaühatam api kàraõabhàvaü bibharti. råpãõy api (##) cakùuràdãni àyatanàni samuditàny eva cittacaittàyadvàratàü gacchanti nàsamuditànãti. samudàyalakùaõatvàt skandhavat praj¤àptisanti syuþ. saücità÷rayàlambanà hi paücavij¤ànakàyà iti. na. eka÷aþ samagràõàü kàraõabhàvàd iti. naitad evaü. kasmàt. eka÷aþ pratyekaü samagràõàü samuditànàü kàraõatvàt. yasmàd bahånàm eùàm cakuràdiparamàõånàü parasparam apekùyamàõànàm ekaika÷aþ kàraõabhàvaþ. na tv asaühatànàü. tadyathà dàrvàkarùaõe bahånàm àkraùñéõàü [Tib. 41b] pratyekam asàmarthyaü. samuditànàü tu parasparam apekùyamàõànàü sàmarthyaü. yathà và ke÷àþ pçthakpçthag avasthità na samarthàs taimirikacakùurvij¤ànakaraõe. samuditàs tv asaüyuktà api samarthàþ. tadvac cakùuràdãndriyaparamàõavo råpàdiviùayaparamàõava÷ ca cakùuràdivij¤ànotpàdane pratyekam asamarthàþ. samuditàs tu samarthàþ. ÷aktiç hi bhàvànàü tàdç÷y avagantavyà. viùayasahakàritvàd veti. yadi bahånàm àyadvàrabhàva iti samudàyàyatanatvaü syàn na dravyàyatanatvaü. indriyaviùayaparamàõånàü samuditànàm àyadvàrabhàva iti tat samudàyàyatanatvaü syàt. na pçthagàyatanatvaü syàt. iùyate ca pçthagàyatanatvaü dvàda÷àyatanànãti såtràt. sàdhanaü càtropatiùñhate. ye sahakàriõaþ. na taiþ saha samudàyàtmakàyatanabhåtà÷ cakùuràyatanasamudàyadravyaparamàõavaþ. cakùurvij¤ànakàraõatvàt. cakùuràyatanaråpàyatanasamudàyadravyaparamàõuvat. yathà cakùuràyatanasamudàyadravyaparamàõavaþ. evaü yàvat kàyàyatanasamudàyadravyaparamàõavo yojyàþ. vibhàùàyàü tåcyata iti. anenàpi praj¤aptisantaþ skandhà iti vyàcaùñe. ayaü tu vi÷eùaþ. adravyasanto 'pi te tatropacàreõa pradar÷yanta iti. vi÷eùàrthas tu÷abdaþ. skandhapraj¤aptim apekùate iti. skandha iti praj¤aptim apekùate. rà÷ir iti praj¤aptim [Tib. 42a] apekùata ity arthaþ. paramàõur ekasya dhàtor iti. da÷ànàü cakùuràdãnàü råpiõàü dhàtånàü anyatamasya prade÷aþ. evam àyatanànàm eùàm evànyatamasya råpaskandhasya ca prade÷aþ. kasamàt. na hi praj¤aptàv apekùitàyàü prade÷ini pravçttaþ ÷abdaþ prade÷e vyavasthàpyate. atha nàpekùate. kiü. skandhapraj¤aptim ity adhikçtaü. sa àha. paramàõur eko dhàtur iti vistaraþ. sa ekaikas teùàm àyatanadhàtånàü yo 'nyatama ukto råpaskandha÷ ca. bhavati hi prade÷e 'pi prade÷ivad upacàra iti. prade÷e 'pi paramàõau anyatamaråpàyatanadhàtuvad råpaskandhavac copacàraþ. tatra tasyeveti vatiþ. yathà pañaikade÷e dagdhe paño dagdha iti. yathà paña÷abdaþ samudàye pravçttaþ. prade÷e 'py upacaryate pañaikade÷e. tadvat skandha÷abdo (##) 'tãtàdiråpasamudàye pravçttaþ. prade÷e 'pi paramàõàv upacaryata iti. skandhà eva praj¤aptisanto nàyatanadhàtava iti. råpàdãnàü skandhà iti kçtvà. yadà tu råpàõy eva skandhà iti samàsaþ. tadà dravyasantaþ skandhà ity abhipràyaþ. idam iha vicàryate. kim atra kàraõaü yad indriyaparamàõånàü viùayaparamàõånàü ca vij¤ànotpattaye tulye 'py anyonyasàpekùatve na dvayànàm eùàü kevalendriyaparamàõuvad ekàyatanatvaü vyavasthàpyate. yasmàc [Tib. 42b] cakùurindriyàdiparamàõavaþ sarve svavij¤ànotpattau sàdhàraõàni kàraõàni bhavanti. na tu tathà viùayaparamàõavaþ. tathà hi cakùurindriyaparamàõavo nãlaviùayavij¤ànotpattàv api kàraõaü bhavanti. pãtàdivij¤ànotpattàv api. nãlaviùayaparamàõavas tu svavij¤ànotpattàv eva kàraõaü bhavanti. na pãtàdivij¤ànotpattau. ity ata÷ cakùurindriyaparamàõubhis tadviùayaparamàõånàm atulyavartitvàt. pçthaksthànàvasthitatvàt. na cakùåråpaparamaõånàm ekàyatanatvavyavasthànatvaü yujyate. evaü yàvat kàyendriyaspraùñavyaparamàõånàü ekàyatanatvavyavasthànaü na yujyata iti vaktavyaü. (I.20cd) ## iti. saümohapraj¤àdhimokùatraidhàd ity arthaþ. trayaþ prakàràs traidham iti. tridhaiva traidham iti svarthe 'õpratyaya ity eke. tridhàbhàvas traidham iti bhàve 'õpratyaya ity apare. mohendriyarucãnàü traidhaü. tasmàd iti. piõóàtmagrahaõata iti. kecic caittàn piõóato gçhãtvà tàn evàtmato gçhõanti. piõóagràhe saty àtmagràhapravçtteþ. teùàü skandhade÷anà. tasyàü hi vedanàsaüj¤àsaüskàrabhedena tridhà caittà de÷itàþ. nàyam ekaþ pinóa÷ caittavi÷eùà ihety àtmagràhaþ pratipakùito bhavati. atha và piõóaråpo 'yam àtmabhàvaþ. sa càtmà vedayità saüj¤àtà cetayiteti kecit saümåóhàþ. teùàü skandhade÷anà. nàyam àtmaråpaþ piõóa÷ caittà iheme vedanàsaüj¤àsaüskàràþ [Tib. 43a] pravartante ity àtmagràhaþ pratipakùito bhavati. kecid råpa eveti. piõóàtmagrahaõataþ saümåóhà ity adhikçtaü. teùàm àyatanade÷anà. tasyàü hi råpaü cakùuràdibhedena bahudhà vibhaktaü. caittàs tv aikadhyam eva dharmàyatanatvena cittaü ca manaàyatanatveneti. kecid råpacittayor iti. saümåóhàþ piõóàtmagrahaõata ity adhikçtam eva. teùàü dhàtude÷anà. tasyàü hi råpaü cakùuràdibhedena bahudhà vibhaktaü. cittaü cakùurvij¤ànàdidhàtubhedena. na tu caittà dharmadhàtutvenaiva de÷itatvàd iti. tayà råpacittapiõóagràhasaümohaþ pratipakùito bhavati. indriyàõy apãti vistaraþ. trividhaþ pudgalaþ tãkùõamadhyamçdvindriyatvàt. atha và trividhaþ pudgalaþ udghañitaj¤o vipaücitaj¤aþ padaparama iti. (##) tatra tãkùõendriyàõàü skandhade÷anà. te hi tãkùõendriyatvàt skandhabhedenaiva àyatanadhàtubhedaü pratipattuü ÷aknuvanti. yathoktaü yad bhikùo na tvaü sa te dharmaþ prahàtavya iti. àj¤àtaü bhagavann ity àha. yathà katham asya bhikùo saükùiptenoktasyàrtham àjànàsi. råpaü bhadanta nàhaü. sa me dharmaþ prahàtavya iti vistaraþ. madhyendriyàõàm àyatanade÷anà. te hi madhyendriyatvàn [Tib. 43b] madhyenaiva nàtivistãrõenàyatanaprabhedena dhàtuprabhedaü pratipattuü ÷aknuvanti. na tu saükùiptena skandhaprabhedena. mçdvindriyàõàü dhàtude÷anà. te hi mçdvindriyatvàt nàvibhaktaü svabuddhisàmarthyena pratipattuü ÷aknuvanti. rucir api trividheti. pårvàbhyàsayogàd ruces traividhyaü. atha và ÷amathacaritànàü saükùiptà ruciþ. ÷amathavipa÷yanàcaritànàü madhyà ruciþ. vipa÷yanàcaritànàü vistãrõà rucir iti. (I.21) kiü punaþ kàraõam iti vistaraþ. nanu ca kàraõam uktaü piõóàtmagrahaõata÷ caittasaümåóhànàü skandhade÷aneti. satyam uktaü. caittàs teùàü vibhaktà iti. vedanàsaüj¤e eva tu saüskàraskandhàt pçthak skandhãkçtaþ. na punar anya iti kim atra kàraõaü. kàmàdhyavasànam iti vistaraþ. kàmeùu ca dçùñiùu càbhiùvaügaþ. tayor vivàdamålayor adhyavasànayor vedanàsaüj¤e yathàkramaü pradhànahetur iti. pradhànagrahaõàd avidyàdayo 'pradhànahetava ity arthata uktaü bhavati. vedanàsvàdava÷àd dhi kàmàn abhiùvajante gçhiõaþ. viparãtasaüj¤àva÷àc ca dçùñãþ. kim. abhiùvajanta ity adhikçtaü. adharme dharmasaüj¤ino dharme càdharmasaüj¤ino 'nàtmàdiùu càtmasaüj¤inas tàs tàdç÷ãþ ÷ãlavrataparàmar÷àdãr abhiùvajante. ke te. pràyeõa pravrajitàþ. vedanàgçddho hãti [Tib. 44a] vistaraþ. vedanàsakta÷ caturbhir viparyàsair viparyastaþ saüsàre janmaparaüparàü karoti kramakàraõàd iti. catvàri kàraõàni skandhànukrame vakùyaüte. ## iti. råpaü hi sapratighatvàt sarvaudàrikaü. aråpiõàü vedanà pracàraudàrikatayà. tathà hi vyapadi÷anti. haste me vedanà pàde me vedaneti. dvàbhyàm audàrikatarà saüj¤à. vij¤ànàt saüskàrà ity ato yathaudàrikaü tat pårvam uktam ity prathamaü kàraõaü. atha vànàdimati saüsàre strãpuruùà anyonyaü råpàbhiràmàþ. te ca vedanàsvàdagardhàt. tadgardhaþ saüj¤àviparyàsàt. tadviparyàsaþ kle÷aiþ. cittaü ca tatsaükliùñam iti yathàsaükle÷aü krama iti dvitãyaü. bhàjanàdyarthena và bhàjanabhojanavyaüjanapaktçbhoktçbhåtà hi (##) råpàdayaþ skandhà iti tçtãyaü. dhàtuto và kàmaråpaprabhàvito hi kàmadhàtuþ. vedanàprabhàvitàni dhyànàni. saüj¤àprabhàvitàs traya àråpyàþ. saüskàramàtraprabhàvitaü bhavàgram. età vij¤ànasthitayas tàsu ca pratiùñhitaü vij¤ànam iti kùetrabãjasaüdar÷ànàrthaþ skandhànukrama iti caturthaü kàraõam. atha eva ca kramakàraõàt vedanàsaüj¤e [Tib. 44b] pçthak skandhãkçte. yata ete audàrikatare saükle÷ànukramahetå bhojanavyaüjanabhåte tatprabhàvitaü ca dhàtudvayam iti. (I.22ab) na tàvad eùv evàntarnetuü ÷akyate arthàyogàd iti. råpaõàder arthasyàyogàd asaübhavàt. råpasvabhàvaü yàvad vij¤ànasvabhàvam iti và na ÷akyam eùv eva paücaskandheùv antarnetum. atatsvàbhàvyàt. na càpi ùaùñhaþ skandho vaktuü ÷akyate. kutaþ. arthàyogàt. atãtàdyarthayogàd ity arthaþ. nanu ca bahutvàd asaüskçtànàü asaüskçtaskandho 'nyo yokùyate. kim atãtàdyartheneti. etac càyuktam asaüskçtànàü de÷asaünikarùàbhàvenàbhisaükùepàyogàt. saükle÷avastuj¤àpanàrtham iti vistaraþ. na saükle÷avastv anàsravatvàt. na vyavadànavastv asaüskçtatvàt. vyavadànahetur hi vyavadànavastv ity abhipràyaþ. atha và råpaskandha ity ukte yàvad vij¤ànaskandha ity ukte saükle÷avastu vyavadànavastu ca råpaskandho yàvad vij¤ànaskandha iti vij¤àyate. na tv asaüskçtaskandha ity ukte saükle÷avyavadànavastu vij¤àyata iti na saübhavati asaüskçtaskandha iti. teùàü dhàtvàyataneùv apy eùa prasaüga iti. teùàm evaüvàdinàü yathà ghañoparamo na ghañaþ. evaü dhàtåparamo na dhàtuþ. àyatanoparamo nàyatanam iti dharmadhàtvàyatanayor apy asaüskçtaü na vyavasthàpitaü syàt. sarvadharmasaügraha÷ ca dhàtvàyataneùv abhipreta ity ayuktam etat. (I.22cd) ## ity anyaprakàravacanàpekùàþ punaþ÷abdopanyàsa iti dar÷ayati. sarvaudàrikam iti. sarvebhyo vedanàdibhya audàrikaü råpaü. sanidar÷anasapratighatvàdiyogàt. aråpiõàü vedanàdãnàü. nirdhàraõe ùaùñhã. vedanà audàrikã pracàraudàrikatayà samudàcàraudàrikatayety arthaþ. dvàbhyàü saüskàravij¤ànàbhyàü. audàrikã saüj¤à. nimittaparicchedena suj¤àtatvàt. vij¤ànàt saüskàra audàrikaþ sukhã syàü na duþkhã syàm ity abhisaüskàralakùaõatvàt. vij¤ànaü tu sarvasåkùmam upalabdhimàtralakùaõatvàt. yathaudàrikaü ca vineyànàm arthapratipàdanaü nyàyyam iti evaü skandhànukramaþ. te ca vedanàsvàdagardhàt. te ca strãpuruùà vedanàsvàdasakter anyonyaü råpàbhiràmà bhavanti. tadgardha iti. vedanàgardhaþ. saüj¤àviparyàsàd iti. nityàdikàn nimittodgrahaõàt. (##) sukhàpi hi vedanà saüskàravipariõàmaduþkhatayà duþkhà. bhàjanabhojanam iti vistaraþ. råpaü bhàjanabhåtaü vedanà÷rayatvàt. vedanà bhojanabhåtà àsvàdyatvàt. saüj¤à vyaüjanabhåtà vedanàü tannimittodgrahaõena vyaüjayatãti kçtvà. saüj¤àva÷ena và vedanà rocata iti kçtvà vyaüjanabhåtà samj¤à. cetanà paktçbhåtà vipàkavedanàm abhisaüskçtya upanayanàt. [Tib. 45b] vij¤ànaü bhoktçbhåtaü tadanugrahàd iti. bhàjanàdyarthena vànukramaþ. dhàtuto veti vistaraþ. kàmaguõà eva råpàõi. taiþ prabhàvitaþ prakarùitaþ kàmadhàtuþ. vedanàprabhàvitàni dhyànàni. saumanasyasukhendriyaprabhàvitaü prathamaü dhyànaü. saumanasyendriyaprabhàvitaü dvitãyaü. sukhendriyaprabhàvitaü tçtãyaü. upekùendriyapari÷uddhiprabhàvitaü caturthaü dhyànaü. saüj¤àprabhàvitàs traya àråpyàþ. àkà÷asaüj¤àprabhàvitam àkà÷ànaütyàyatanaü. vij¤ànasaüj¤àprabhàvitaü vij¤ànànaütyàyatanaü. àkiücanyasaüj¤àprabhàvitaü àkiücanyàyatanaü. saüskàramàtraprabhàvitaü bhavàgraü. tatra hi cetanà a÷ãtiü kalpasahasràõy àyur àkùipati. vij¤ànaü kasmàt sarveùàü pa÷càd uktam ity ata àha età vij¤ànasthitaya iti vistaraþ. catasro vij¤ànasthitayaþ. råpopagà vij¤ànasthitiþ kàmadhàtuþ. vedanopagà catvàri dhyànàni. saüj¤opagà traya àråpyàþ. saüskàropagà bhavàgraü. tàsu catasçùu vij¤ànasthitiùu pratiùñhitaü vij¤ànaü tadà÷ritatvàt sarvapa÷càd uktaü. ity evaü kùetrabãjasaüdar÷anàrthaþ skandhànukrama ukto bhavati. ata eva ca paüca skandhà nàlpãyàüso na bhåyàüsa iti. yathaudàrikàdibhiþ kàraõair nàlpãyàüso na bhåyàüsa ity arthaþ. (I.23) paüca vartamànaviùayatvàt pårvaü uktànãti. yàni [Tib. 46a] vartamànaviùayàni. tàni parisphuñaviùayàõi. parisphuñaviùayàõi ca sugamànãti pårvam uktàni. vartamànaviùayàõi ca pårvavçttãni bhavanty evaü ca pårvam uktàni. manas tv aniyataviùayam ity àkulaviùayitvàt asugamaü. pa÷càdvçtti ca pràyeõa. katham ity àha. kiücid vartamànaviùayaü kiücid yàvat tryadhvànadhvaviùayam iti. yàvacchabdena kiücid atãtaviùayaü kiücid anàgataviùayaü kiücit tryadhvaviùayaü. sarvadharmà anàtmàna iti yathà. kiücid anadhvaviùayam asaüskçtaviùayam ity arthaþ. evam aniyataviùayaü manaþ. tathà ca na tat sugamam iti pa÷càd uktaü. sugamaü hi loke pårvam upadi÷yamànaü dç÷yate. ## iti cakùuràdicatuùñayaü råpàdyupàdàyaråpaviùayaü. tasmàt. tat kàyàt pårvam uktaü. kàyasya tv aniyato viùayaþ. kadàcid bhåtàni kadàcid bhautikaü (##) yadi vyavacchedagrahaõaü. kadàcid ubhayaü yady avyavacchedagrahaõaü. ÷eùaü punar itarasmàd yathàyogaü dårà÷utaravçttyà pårvam uktam iti. ÷eùaü cakùuràdi. tad itarasmàt saübhavato dårà÷utaravçttyà dåravçttyà dårataravçttyà à÷utaravçttyeti vibhajya dvayaü dvayàt. ekaü caikasmàt punar ekaü caikasmàd iti yojyam ity arthaþ. katham ity àha. cakùuþ÷rotraü hi dåraviùayaü tat pårvam uktaü dvayàt ghràõajihvàtaþ. tayor api cakùuþ÷rotrayoþ [Tib. 46b] cakùuùo dåratare vçttiþ. pa÷yato 'pi dåràn nadãü tacchabdà÷ravaõàt. atas tat pårvam uktam iti vartate. cakùuþ ÷rotràt pårvam uktaü. tayor à÷utaravçttitvàd iti. tayor ghràõajihvayor ghràõaü pårvam uktaü jihvàyàþ. katham ity àha. apràptasyaiva jihvàü bhojyasya gandhagrahaõàd iti. idam iha vicàryate. ghràõajihve pràptaviùayagràhiõyau. kathaü. bhojyastho gandhaþ tena ghràõena gçhate. na tv abhojyastho gçhyate. vàyos tu gandhàntaram udbhavati bhojyàvayavena và såkùmeõa sahàgato gandho gçhyate. niruchvàsasya gandhàgrahaõàt. na tarhãdaü vaktavyaü. apràptasyaiva jihvàü bhojyasya gandhagrahaõàd iti. yat tat piõóaråpaü bhojyaü. taj jihvàm apràptam ity abhisaüdhàyavacaõàd adoùaþ. evaü hy à÷utaravçtti ghràõaü yad bhojyàvayavasahàgatam api gandhaü jighrati. jihvà tu bhojyàvayavasahàgataü rasaü nàsvàdayati. piõóabhojyasahàgatam eva tu rasam àsvàdayatãti na sà÷utaravçttir ity avagantavyaü. (I.24) kathaü vi÷eùaõàrtham iti pratipàdayann àha. yathà gamyeta pratyekam iti vistaraþ. yathà vij¤àyeta ekaika÷a eùàü da÷ànàü àyatanatvaü cakùuràdãnàü paücànàü viùayitvena. råpàdãnàü ca paücànàü viùayatvena vyavasthànàt. na samastànàm àyatanatvaü råpàyatanam ity ekam eveti. tathà ca parasparato vi÷eùaõaü na syàt. yadi vi÷eùaõàrthaü nàmantaràõy ucyante navànàü cakùuràyatanasya yàvat kàyàyatanasya ÷abdàyatanasya yàvat spraùñavyàyatanasyeti. råpàyatanasyàpi kasmàn nàmantaraü nocyate. [Tib. 47a] ata àha. cakùuràdibhi÷ ca vi÷eùitair yan na cakùursaüj¤akaü råpaü ca. tad råpàyatanaü j¤àsyata ity asya nàmàntaraü nocyate. tadyathà sarvàsu goùv aükitàsu yà gaur nàükità. tasyà anaükanam evàükanaü bhavati. tadvat. pràdhànyàd iti tribhiþ kàraõai råpàyatanasya pràdhànyaü. pànyàdisaüspar÷air bàdhanàlakùaõàd råpaõàt. idam ihàmutreti de÷anidar÷anaråpaõàt. idam eva råpam iti lokapratãtatvàc ca. vi÷eùaõàrtham evaikaü dharmàyatanam uktam iti. kathaü vi÷eùaõàrthaü. yathà gamyeta pratyekam eùàü dvàda÷ànàm àyatanatvaü viùayiviùayatvena vyavasthànàt (##) na samastànàm iti. cakùuràdibhi÷ ca vi÷eùitair yan na cakùuràdisaüj¤akaü dharma÷ ca. tad dharmàyatanaü j¤àsyata iti tasya nàmàntaraü nocyate. vedanàdãnàm ity àdi÷abdena saüj¤àsaüskàràvij¤aptyasaüskçtànàü grahaõaü. viü÷atiprakàratveneti. ## vacanàt. cakùustrayagocaratvàc ca. màüsacakùur asmadàdãnàü. divyaü cakùur devànàü. àryaü praj¤àcakùur àryàõàm anàsravaü j¤ànaü satyacatuùñayàlambanaü. ato råpam eva cakùustrayagocaraü. na cakùuràdayaþ. tasmàt. tad eva råpàyatanam uktaü nànyàni. (I.25) yeùàm vàksvabhàvaü buddhavacanam iti. yeùàü sautràntikànàü [Tib. 47b] vàgvij¤aptisvabhàvaü. teùàü tàni råpaskandhasaügçhãtàni. ÷abdàyatanasya råpaskandhasaügçhãtatvàt. yeùàü nàmasvabhàvam iti. yeùàü nikàyàntarãyàõàü cittaviprayuktaü nàmàsti. teùàü saüskàraskandhena saügçhãtàni. saüskàraskandhasaügçhãtatvàn nàmnaþ. àbhidhàrmikàõàü tåbhayasvabhàvaü buddhavacanam iùñaü. tathà hi j¤ànaprasthàna uktaü. katamad buddhavacanaü. tathàgatasya yà vàg vacanaü vyàhàro gãr niruktir vàkpatho vàggho÷o vàkkarma vàgvij¤aptiþ. buddhavacanaü ku÷alaü vaktavyaü. avyàkçtaü vaktavyaü. syàt ku÷alaü. syàd avyàkçtaü. katarat ku÷alaü. ku÷alacittasya tathàgatasya vàcaü bhàùamàõasya yà vàg yàvad vàgvij¤aptiþ. katarad avyàkçtaü. avyàkçtacittasya tathàgatasyeti pårvavat. punas tatraivànantaram uktaü buddhavacanaü nàma ka eùa dharmaþ. nàmakàyapadakàyavyaüjanakàyànàü yà anupårvaracanà anupårvasthàpanà anupårvasamàyoga iti. teùàm àbhidhàrmikàõàü råpaskandhena saüskàraskandhena ca tàny a÷ãtidharmaskandhasahasràõi saügçhãtàni. sàtirekàõi me a÷ãtidharmaskandhasahasràõi bhagavato 'ntikàt saümukham udgçhãtànãti såtravacanaü. catura÷ãtidharmaskandhasahasràõãti nikàyàntare såtrapàñhaþ. (I.26)#< ÷àstrapramàõa ity eka># iti. ÷àstrasya pramàõaü ÷àstrapramàõaü. ÷àstrapramàõaü [Tib. 48a] pramàõam asya. so 'yaü dharmaskandhaþ. #<÷àstrapramàõa ity eke># tàvad àhuþ. tac ca ùañsahasràõãti. tac ca ÷àstraü harmaskandhasaüj¤akaü granthapràmàõyena ùañsahasràõãti. tàni tv a÷ãtidharmaskandhasahasràõy antarhitàni. ekaü tv etad ava÷iùyata iti kathayanti. ## (##) apara àhur iti vàkyàdhyàhàraþ. skandhàdãnàm ekaikà kathà dharmaskandhaþ. te ca dharmaskandhà a÷ãtisahasrasaükhyà vyàkhyàyaüte. pratãtyasamutpàdàdãni ceha vyàkhyàsyante. praõidhij¤ànàraõàdãnàm ity àdigrahaõena saügrahavastukarmapathà÷ubhànapànasmçtyàdãni gçhyante. ## iti tu÷abdaþ pårvoktapakùaniràkaraõartho 'vadhàraõàrtho và. ràgadveùamohamànàdicaritabhedeneti. àdi÷abdena dçùñivicikitsàdãnàü grahaõaü. kecit sattvà ràgacaritàþ. kecid dveùacaritàþ. kecin mohacaritàþ. kecin mànacaritàþ. kecid dçùñicaritàþ. kecid vicikitsàcaritàþ. kecid ràgadveùacaritàþ. kecid ràgadveùamohacaritàþ. kecid ràgà÷ayà dveùaprayogàþ. kecid dve÷à÷ayà ràgaprayogàþ. kecit kçtrimaràgà nigçhyadveùàþ. kecit kçtrimadveùà nigçhyaràgà iti. teùàü pratipakùeõa bhagavatà tàny uktànãti. (I.27) ye 'py anye skandhàyatanadhàtava iti vistaraþ. [Tib. 48b] ye 'pi skandhàyatanadhàtavaþ. te 'py eùv eva skandhàyatanadhàtuùu pratipàdyàþ prave÷ayitavyàþ. svaüsvaü svabhàvaü eùàü yathà vyavasthàpitam asmin ÷àstre vimçùya skandhàþ skandheùu pratipàdayitavyà àyatanàny àyataneùu dhàtavo dhàtuùu. ÷ãlaskandho råpaskandhasaügçhãta iti. kàyavàgviratiråpasvabhàvatvàt ÷ãlaskandhasya. ÷eùàþ saüskàraskandheneti. samàdhyàdãnàü caitasikatvàt. vimuktir ihàdhimokùo 'bhipretaþ. vimuktij¤ànadar÷anaü ca praj¤àvi÷eùa eveti. aùñàv alobhasvabhàvatvàt dharmàyataneneti. katamàny aùñau. pçthivyaptejovàyunãlapãtalohitàvadàtakçtsnàyatanàni. tàni ca alobhasvabhàvàni apadekùyante ## iti. alobha÷ ca dharmàyatane 'ntarbhavati. tena tatsaügrahaþ. saparivàràõi tu paücaskandhasvabhàvatvàn manodharmàyatanàbhyàü. kiü. saügçhãtàni. tasyàlobhasya parivàro 'nuparivartiråpaü råpaskandho vedanàsaüj¤e vedanàsaüj¤àskandhau cetanàdayaþ saüprayuktà jàtyàdaya÷ ca viprayuktàþ saüskàraskandhaþ. vij¤ànaü càtra kalàpe vij¤ànaskandha iti paücaskandhasvabhàvàni tàni bhavanti. navamada÷ame tv àkà÷ànaütyàyatanavij¤ànànantyàyatanakçtsne pa÷càd vakùyete. [Tib. 49a] tathàbhibhvàyatanànãti tàny alobhasvabhàvatvàt dharmàyatanena. saparivàràõi tu paücasvabhàvatvàn manodharmàyatanena pårvavat vyàkhyàtavyàni. àkà÷avij¤ànànantyàyatanakçtsne catvàri càkà÷ànantyàyatanàdãni. àkà÷avij¤ànàkiücanyanaivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanàni catuþskandhasvabhàvatvàn manodharmàyatanàbhyàü saügçhãtàni. na hi tatra råpaskandho 'sti. paüca vimuktyàyatanànãti vistaraþ. (##) såtra uktaü. paücemàni vimuktyàyatanàni. katamàni iha bhikùo ÷àstà dharmaü de÷ayati. anyatarànyataro và vij¤o gurusthànãyaþ sabrahmacàrã. yathàyathàsya ÷àstà anyatarànyataro và vij¤o gurusthànãyaþ sabrahmacàrã dharmaü de÷ayati. tathàtathà teùu dharmeùv arthapratisaüvedã bhavati dharmapratisaüvedã ca. tasyàrthapratisaüvedino dharmapratisaüvedina÷ cotpadyate pràmodyaü. pramuditasya prãtir jàyate. prãtamanasaþ kàyaþ pra÷rabhyate. pra÷rabdhakàyaþ sukhaü vedayate. sukhitasya cittaü samàdhãyate. samàhitacitto yathàbhåtaü prajànàti yathàbhåtaü pa÷yati. yathàbhåtaü prajànan yathàbhåtaü pa÷yan nirvidyate. nirviõõo virajyate. virakto vimucyate. [Tib. 49b] idaü prathamaü vimuktyàyatanaü. yatra sthitasya bhikùor và bhikùuõyà và anupasthità smçtir upatiùñhate. asamàhitaü cittaü samàdhãyate. aparikùãõà÷ càsravàþ parikùãyante. ananupràptaü cànuttaraü yogakùemaü nirvàõam anupràpnoti. punar aparaü na haiva bhikùo ÷àstà dharmaü de÷ayaty anyatarànyataro và vij¤o gurusthànãyaþ sabrahmacàrã. api tu yathà÷rutàn dharmàn yathopadiùñàn yathàparyavàptàn vistareõa svareõa svàdhyàyaü karoti. yathàyathà tàn yathà÷rutàn yathopadiùñàn yathàparyavàptàü vistareõa svareõa svàdhyàyaü karoti. tathàtathà teùu arthapratisaüvedã bhavati pårvavat. idaü dvitãyaü vimuktyàyatanaü. yatra sthitasyeti pårvavat. punar aparaü na haiva bhikùo ÷àstà dharmaü de÷ayati anyatarànyataro và vij¤o gurusthànãyaþ sabrahmacàrã. nàpi yathà÷rutàn dharmàn yathopadiùñàn yathàparyavàptàn vistareõa svàdhyàyaü karoti. api tu yathà÷rutàn dharmàn yathopadiùñàn yathàparyavàptàn vistareõa parebhyaþ saüprakà÷ayati. yathàyathà yathà÷rutàn dharmàn yathopadiùñàn yathàparyavàptàn vistareõa parebhyaþ saüprakà÷ayati. tathàtathà teùu dharmeùv arthapratisaüvedã bhavatãti pårvavat. idaü tçtãyaü vimuktyàyatanaü. yatra sthitasyeti pårvavat. punar aparaü na haiva bhikùo ÷àstà pårvavat. nàpi svàdhyàyaü nàpi parebhyaþ saüprakà÷ayati. api tu yathà÷rutàn yàvad yathàparyavàptàn cintayati tulayati upaparãkùate. [Tib. 50a] yathàyathà yathà÷rutàn yàvad yathàparyavàptàn cintayati yàvad upaparãkùate. tathàtathà teùu dharmeùv arthapratisaüvedã pårvavat. idaü caturthaü vimuktyàyatanaü. yatra sthitasyeti pårvavat. punar aparaü na haiva bhikùo ÷àsteti pårvavat. nàpi svàdhyàyaü nàpi parebhyaþ saüprakà÷ayati nàpi cintayati. api tv anenànyatamaü bhadrakaü samàdhinimittaü sàdhu ca suùñhu ca sådgçhãtaü bhavati sumanasikçtaü subhàvitaü sujuùñaü supratividdhaü. tadyathà vinãlakaü (##) và vipåyakaü và vyàdhmàtakaü và vipañumakaü và vilohitakaü và vikhàditakaü và vikùiptakaü và asthi và asthisaükalikà và. yathàyathà khalv anenànyatamànyatamaü bhadrakaü samàdhinimittaü pårvavat yàvat supratividdham. tathàtathà teùu dharmeùv arthaprativedã bhavati pårvavat. idaü paücamaü vimuktyàyatanaü. yatra sthitasyeti pårvavat. vimukter àyadvàraü praj¤àvi÷eùaþ. praj¤à ca dharmàyatanena saügçhãtà. saparivàràõi ÷abdamanodharmàyatanaiþ. de÷anàsvàdhyàyaparasaüprakà÷aneùu ÷abdagrahaõàc chabdàyatanam asti. manodharmàyatane tu praj¤àparivàrabhåte sarvatrasthe iti tribhiþ saügrahaþ. dvayor àyatanayor iti. såtra uktaü. råpiõaþ santi sattvà [Tib. 50b] asaüj¤inaþ apratisaüj¤inaþ. tadyathà devà asaüj¤isattvàþ. idaü prathamam àyatanaü. aråpiõaþ santi sattvàþ sarva÷a àkiücanyàyatanaü samatikramya naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam upasaüpadya viharanti. tadyathà devà naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanopagàþ. idaü dvitãyam àyatanam iti. anayor dvayor àyatanayor asaüj¤isattvà da÷abhir àyatanaiþ saügçhãtàþ. gandharasàyatanayor eva tatràbhàvàt. bhavati hi cyutyupapattikàlayos teùàü manaàyatanam iti. naivasaüj¤ànasaüj¤àyatanopagà manodharmàyatanàbhyàü saügçhãtà ity adhikçtaü. teùàm aråpitvàt. bahudhàtuke 'pi dvàùaùñir dhàtava iti. såtra uktaü. àyuùmàn ànando bhagavantam etad avocat. kiyatà bhadanta paõóito dhàtuku÷alo bhavati. bhagavàn àha. paõóita ànanda aùñàda÷a dhàtå¤ jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. cakùurdhàtuü råpadhàtuü cakùurvij¤ànadhàtuü. evaü yàvan manodhàtuü dharmadhàtuü manovij¤ànadhàtum iti. itãmàn ànandàùñàda÷a dhàtå¤ jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. ùaó api dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. pçthivãdhàtum abdhàtuü tejodhàtuü vàyudhàtum àkà÷adhàtuü vij¤ànadhàtum iti. aparàn api ùaó dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. kàmadhàtuü vyàpàdadhàtuü [Tib. 51a] vihiüsàdhàtuü naiùkramyadhàtum avyàpàdadhàtum avihiüsàdhàtum iti. aparàn api ùaó dhàtå¤ jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. sukhadhàtuü duþkhadhàtuü saumanasyadhàtuü daurmanasyadhàtum upekùàdhàtum avidyàdhàtum iti. caturo 'pi dhàtå¤ jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. vedanàdhàtuü saüj¤àdhàtuü saüskàradhàtuü vij¤ànadhàtum iti. trãõy api dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. kàmadhàtuü råpadhàtum àråpyadhàtum iti. aparàn api trãn dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. råpadhàtuü àråpyadhàtuü nirodhadhàtum iti. aparàn api trãn dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. atãtaü (##) dhàtum anàgataü dhàtuü pratyutpannaü dhàtuü. aparàn api trãn dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. hãnaü dhàtuü madhyamaü dhàtuü praõãtaü dhàtum iti. aparàn api trãn dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. ku÷alaü dhàtum aku÷alaü avyàkçtaü dhàtum iti. aparàn api trãn dhàtåü jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. ÷aikùaü dhàtum a÷aikùaü dhàtuü naiva÷aikùaünà÷aikùaü dhàtum iti. dvàv api dhàtå jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. sàsravaü [Tib. 51b] dhàtum anàsravaü dhàtum iti. aparàv api dvau dhàtå jànàti pa÷yati yathàbhåtaü saüskçtaü dhàtum asaüskçtaü dhàtum iti. imau dvau dhàtå jànàti pa÷yati yathàbhåtaü. iyatà cànanda paõóito dhàtuku÷alo bhavatãti. itãmàny atràbhisaübandhãni vàkyàni pratyekaü madhye 'pi pañhitavyàni. vistarabhayàt tu mayà na likhitànãti bodhavyaü. yathàyogaü saügraho veditavya iti. aùñàda÷a tàvad dhàtavas ta eva ta iti. ebhis te saügçhãtà evàùñàda÷asu dhàtuùu. yatra pçthivãdhàtvàdayaþ ùañ. teùàm àdyànàü caturõàü spraùñavyadhàtau saügrahaþ. àkà÷adhàto råpadhàtàv àlokatamassvabhàvatvàt. vij¤ànadhàtoþ saptasu cittadhàtuùu saügrahaþ. kàmadhàtvàdãnàü tu ùaõõàü kàmadhàtuþ kàmaràga ihàbhipretaþ. sa ca caitasikaþ. vyàpàdadhàtvàdayo 'pi caitasikà eveti. teùàü dharmadhàtusaügrahaþ. sukhadhàtvàdãnàm api ùaõõàü tasminn eva saügrahaþ. vedanàdhàtvàdãnàü caturõàü trayàõàü dharmadhàtau. vij¤ànadhàtoþ saptasu vij¤ànadhàtuùu. kàmadhàtvàdãnàü trayàõàü kàmadhàtoþ aùñàda÷asu dhàtuùu. råpadhàto÷ caturda÷asu vinà gandharasaghràõajihvàvij¤ànadhàtubhiþ. àråpyadhàtor manodharmamanovij¤ànadhàtuùu. råpadhàtvàdãnàü tu trayàõàü dvayor uktaþ saügrahaþ. nirodhadhàtor dharmadhàtau [Tib. 52a]. atãtadhàtvàdãnàü trayàõàü pratyekam aùñàda÷asu dhàtuùu saügrahaþ. hãnàdayas trayo dhàtavaþ kàmadhàtvàdaya eveti eùàm uktaþ saügrahaþ. ku÷alàdãnàü trayàõàü ku÷alàku÷aladhàtvo råpa÷abdadharmadhàtuùu saptasu ca cittadhàtuùu. avyàkçtadhàtor aùñàda÷asu dhàtuùu. ÷aikùà÷aikùadhàtvàdãnàü trayàõàü dvayor manodharmamanovij¤ànadhàtuùu. tçtãyasyàùñàda÷adhàtuùu. sàsravànàsravadhàtvoþ àdyasyàùñàda÷asu dhàtuùu. dvitãyasya manodharmamanovij¤ànadhàtuùu. saüskçtàsaüskçtadhàtvor àdyasyàùñàda÷asu dhàtuùu. dvitãyasya dharmadhàtau saügrahaþ. ta ete dvàùaùñir dhàtavaþ. (I.28) ya ime tatreti bahudhàtuke. eteùàü dvayor lakùaõam anuktam iti. (##) pçthivãdhàtvàdãnàm uktaü lakùaõam amã ## iti. nanu ca vij¤ànadhàtor apy uktaü lakùaõaü. ## iti vacanàt. satyam uktaü sarveùàü vij¤ànànàü lakùaõaü. vij¤ànadhàtus tu kim iha kiücid eva vij¤ànam ity abhipretaü. utàho sarvam iti na vivecitam. asaüskçtaü càkà÷am uktalakùaõaü. na tv àkà÷adhàtuþ. ava÷yaü hy ayam [Tib. 52b] anya àkà÷àt. tathà hi ùaódhàtur ayaü bhikùo puruùa iti såtràntaram uktam. ity anayà buddhyàbhihitaü dvayor lakùaõam anuktam iti. ata evàha. tat kim àkà÷am evàkà÷adhàtur veditavyaþ. sarvaü ca vij¤ànaü vij¤ànadhàtur iti. mukhanàsikàdiùv ity àdi÷abdena ÷rotràdãnàü grahaõaü. #<àlokatamasã kileti.># kila÷abdaþ paramatadyotanàrthaþ. svamataü tu sapratighadravyàbhàvamàtram àkà÷am iti abhipràyo lakùyate. ràtriüdivasvabhàva iti. ràtrivartinas tamaso bhàskaràtapalakùyasya càlokasyàbhipretatvàt. bàhuliko vàyaü nirde÷aþ. aghaü kila citasthaü råpam iti. citasthaü saüghàtasthaü. atyarthaü hanti hanyate ceti aghaü nairuktena vidhinà. atyartha÷abdasya akàràde÷aþ kçto hante÷ ca ghàde÷aþ. tasya tañ sàmantakam iti. tasyàghasya kuóyàdikasya sàmantakaü samãpasthaü. tad apekùya vyavasthàpitam ity arthaþ. atràpi vyàkhyàne kila÷abdo vaibhàùikavyàkhyànapradar÷ànàrthaþ. svamataü tu yat tat pa÷càd ucyate. tad àha. aghaü ca tat. anyasya råpasya tatràpratighàtàn na pratihanyate 'nyad råpam asminn iti kçtvà. sàmantakaü cànyasya råpasyeti citasthasya. asmin pakùe karmadhàrayaþ samàsaþ. aghaü ca tat sàmantakaü ca tad iti aghasàmantakaü. ## [Tib. 53a] iti. janmano hetor vij¤ànasyàbhipretatvàt. kuta iti cet. ata àha. yasmàd ime ùaódhàtava iùñà. ## ùaódhàtur ayaü bhikùo puruùa iti. ùañ khalu dhàtån pratãtya màtuþ kukùau garbhasyàvakràntir iti vacanàt. ete hi janmana iti vistaraþ. ete hi janmano janakapoùakasaüvardhakatvàd àdhàrabhåtàþ. janako hy atra vij¤ànadhàtuþ pratisaüdhibãjatvàt. poùakàni bhåtàni tatsaüni÷rayabhàvàt. saüvardhaka (##) àkà÷adhàtur avakà÷adànàt. ata evaiùàü dhàtutvavacanaü. pratisaüdhiü dadhata iti dhàtavaþ. anàsravàs tu dharmà naivam iti. na janmani÷rayà janmanirodhitvàt. (I.29) ## iti. kim idaü nidar÷anaü nàma. yena vi÷eùeõa yogàt tad vastu tathà nidar÷ayituü ÷akyate. sa vi÷eùo nidar÷anam ity ucyate. vacanena parasya cakùurvij¤ànàm utpannaü và nidar÷anaü. tena saha vartate sanidar÷ana eko råpadhàtur atràùñàda÷asu dhàtuùu. råpadhàtur evaikaþ sanidar÷ana ity avadhàraõàd uktaü bhavati. anidar÷anàþ ÷eùà iti. anena càsya sanidar÷anatvena pràdhànyam uktam iti. na punaruktadoùaprasaüga iti tatsiddheþ. ete ca sanidar÷anatvàdayaþ prabhedàþ pràyeõa såtroktà eva pradar÷yante. [Tib. 53b] tathà hi såtra uktaü. cakùur bhikùo àdhyàtmikam àyatanaü. catvàri mahàbhåtàny upàdàya råpaprasàdaþ råpy anidar÷anaü sapratighaü. yàvat kàyo bhikùo àdhyàtmikam àyatanaü pårvavat. mano bhikùo àdhyàtmikam àyatanaü aråpy anidar÷anam apratighaü. råpàõi bhikùo bàhyam àyatanaü. catvàri mahàbhåtàny upàdàya råpi sanidar÷anaü sapratighaü. ÷abdà hi bhikùo bàhyam àyatanaü. catvàri mahàbhåtàny upàdàya råpy anidar÷anaü sapratighaü. yàvat spraùñavyàni bhikùo bàhyam àyatanaü. catvàri mahàbhåtàni catvàri ca mahàbhåtàny upàdàya råpy anidar÷anaü sapratighaü. dharmà bhikùo bàhyam àyatanaü. ekàda÷abhir àyatanair asaügçhãtaü aråpy anidar÷anam apratigham iti. ete ca prabhedà dhàtånàm eva à prathamako÷asthànaparisamàpteþ kathyante. råpavij¤ànavibhàgatvàt. ## iti. råpigrahaõam aråpiniràsàrthaü. råpaõaü råpaü. tad eùàm astãti råpiõaþ. da÷eti cakùurdhàtvàdayaþ paüca tadviùayadhàtava÷ ca paüca ceti. dharmadhàtor niràsaþ kathaü kçtaþ. sa càpi hi råpãti ÷akyate vaktuü. tatràvij¤aptiråpasadbhàvàt. råpiõa evety avadhàraõàt tanniràsaþ kçto bhavati. ye hi dhàtavo råpisvabhàvà eva te grahãtavyàþ. dharmadhàtus tu råpyaråpisvabhàva [Tib. 54a] iti. svade÷e parasyotpattipratibandha iti vistaraþ. yatraikaü sapratighaü vastu. tatra dvitãyasyotpattir na bhavati. yathà hasto haste 'bhyàhataþ pratihanyate. upale và. hasto hastasthàne upalasthàne và notpadyate. upalo 'pi. tayor hastopalayoþ sthàne upalo 'pi notpadyate. jale pratihanyata iti. jale svaviùaye pravartata ity arthaþ. pràyeõa manuùyàõàm (##) iti pràyagrahaõaü kaivartàdinivçttyarthaü. asti nobhayatreti. garbhe niyatamçtyånàü. etàn àkàràn iti. etàü prakàràn ity arthaþ. titãlà jatunyaþ. màrjàràdãnàm ity àdigrahaõena cauramanuùyàdãnàü vyàghràdãnàü ca grahaõaü. yasmiü yasya kàritraü. sa tasya viùaya iti. kàritraü puruùakàraþ. cakùuþ÷rotràdãnàü råpa÷abdàdiùv àlocana÷ravaõàdikàritraü. tac ca svacittacaittàn praty à÷rayabhàvavi÷eùalakùaõaü veditavyaü. yac cittacaittair gçhyate daõóàvaùñambhanayogena. tad àlambanaü råpàdi. tad evaü sati cittacaittànàm evàlambanaü. viùayaþ puna÷ cakùuràdãnàm api na kevalaü cittacaittànàü. tasmàt pareõàpravçtter iti. yo hi loke yataþ pareõa na pravartate. sa tatra pratihanyate kàùñhe kuóye và. tathà cakùuràdi viùayàt pareõa na kàritraü karoti. viùaya eva tu karoti tasmàt tatra pratihanyata ity ucyate. [Tib. 54b] nipàto vàtra pratighàta iti vistaraþ. atra viùaye nipatanaü nipàtaþ. yà svaviùaye pravçttiþ. kàritram ity arthaþ. tad ihàvaraõapratighàteneti vistaraþ. ## atràvaraõapratighàtena te da÷a dhàtavaþ sapratighà abhipretàþ. tatra viùayàlambanapratighàtàbhyàü cittacaittànàm api sapratighatvaprasaügàt catuùkoñikaþ pra÷na÷ catuùkoõa÷ catuþprakàra ity arthaþ. pa÷càtpàdaka iti. yadi pra÷nasya pa÷càdbhàgaü gçhãtvà visarjanàyottiùñhate sa pa÷càtpàdakaþ. yadi pårvaü bhàgaü gçhãtvà sa pårvapàdakaþ. viùayapratighàtenàpi ta iti cittacaittàþ. te hi viùayapratighàtenàlambanapratighàtena ca sapratighàþ. paücendriyàõi nàlambanapratighàtena sapratighàny anàlambanatvàt. ## iti vistaraþ. yatrà÷raye àlambane ca utpattukàmasya manasaþ. ## 'nutpattiþ #<÷akyate paraiþ kartum># antaràvaraõena. ## tenàntaràvaraõalakùaõena pratighena sapratighatvàt. svade÷e parasyotpattipratibandhanalakùaõena pratighàtena sapratighatvàd ity apare. kiü punas tat. paücendriyapaücaviùayadhàtusvabhàvaü. ## (##) yatrotpitsor manasaþ pratighàto na ÷akyate paraiþ kartuü yathà manodhàtor dharmadhàto÷ ca manovij¤ànotpattau [Tib. 55a] antaràvaraõaü na ÷akyate paraiþ kartuü. ataþ saptacittadhàtudharmadharmadhàtusvabhàvam apratigham iti siddhaü. ## iti. avyàkçtà evàùñàv ity avadhàraõaü. ku÷alàku÷alabhàvenàvyàkaraõàt avyàkçtàþ. ye ku÷alàku÷alavyatiriktàþ. ta evàvyàkçtà ihàbhipretàþ. na tu ku÷alàþ aku÷alàvyàkçtàvyàkaraõàt. nàpy aku÷alàþ ku÷alàvyàkçtàvyàkaraõàt. ku÷alàku÷alànàü ku÷alàku÷alabhàvena vyàkçtatvàt. saüketaråóhyapekùà hi ÷abdapravçttiþ. ## iti. dhàtava ity adhikçtaü. traidhaivànye naikadhà na dvidheti avadhàraõaü. alobhàdisaüprayuktàþ ku÷alà iti vistaraþ. alobhadveùamohahryapatrapàsaüprayuktàþ saptacittadhàtavaþ ku÷alàþ. lobhadveùamohàhrãanapatràpyasaüprayuktà aku÷alàþ. kutsitàc chalità gatà apakràntà iti ku÷alàþ. praj¤à và ku÷a iva tãkùõeti ku÷aþ. taü lànti àdadata ity ku÷alaþ. tadviparãtà aku÷alàþ. anye tv alobhàdilobhàdyasaüprayuktà avyàkçtàþ. dharmadhàtur iti vistaraþ. alobhàdisvabhàvo [Tib. 55b] yo 'yam uktaþ. alobhàdisaüprayukto vedanàdiþ. alobhàdisamuttho viprayuktaþ. pràtijàtyàdiþ. avij¤apti÷ ca. pratisaükhyànirodha÷ càpara iti caturvidhaþ ku÷alaþ. dharmadhàtur lobhàdisvabhàvasaüprayuktasamuttho 'ku÷alaþ. anyo 'vyàkçto yo nàlobhàdisvabhàvasaüprayuktasamutthaþ. nàpi lobhàdisvabhàvasaüprayuktasamutthaþ. àkà÷am apratisaükhyànirodhaþ. teùàü ca yathà÷aübhavaü pràptijàtyàdayaþ. eùo 'vyàkçto dharmadhàtuþ. tadanyàv avyàkçtàv iti. tàbhyàü ku÷alàku÷alacittasamutthàbhyàü råpa÷abdadhàtubhyàm anyau råpa÷abdadhàtå avyàkçtacittasamutthau kàyavàgvij¤aptisaügçhãtau vij¤aptyasaügçhãtau càvyàkçtau. (I.30) ## iti. kàmadhàtvàptàþ sarva evety avadhàryate. aùñàda÷adhàtutvamàtrasaügrahàt. na tu pratyekaü sàkalyataþ. tata àha. ## tayoþ kavaóãkàràhàratvàd iti. tayor gandharasayoþ. gandho 'pi hi kavaóãkàràhàraþ såkùmaþ. tatràbhàvaprasaüga iti. tatra råpadhàtau spraùñavyadhàtor abhàvaprasaügaþ kavaóãkàràhàratvàt. ## (##) [Tib. 56] iti siddhàntàt. gandharasayor apy eùa prasaüga iti. yau nàhàrasvabhàvau. tau tatra syàtàm ity arthaþ. asti tu spraùñavyasyeti. kiü. paribhoga indriyà÷rayabhàvena àdhàrabhàvena pràvaraõabhàvena ca. anye punar àhur iti bhadanta÷rãlàtaþ. pra÷rabdhisahagateneti. pra÷rabdhisahotpannena kàyakarmaõyatàsahagatenety arthaþ. atràcàryo bhadanta÷rãlàtamatam anàdçtya vaibhàùikamataü sàvakà÷aü dçùñvà vini÷cayam àrabhate. evaü tarhãti vistaraþ. vaibhàùikair arthata etat pratij¤àtaü. na sto råpadhàtau gandharasau. niþprayojanatvàt. strãpuruùendriyaviùayavad iti. taü pakùam àcàryo dåùayati. duùño 'yaü pakùaþ. dharmivi÷eùaviparyayàpakùàlatvàt. råpadhàtugandharasàkhyo hi dharmã vidyamànasvagràhako 'bhipretaþ. tasyàvidyamànasvagràhakatvaü pràpnoti. yathà hi strãpuruùendriyaviùayo niþprayojanatvena avidyamànasvagràhako bhavati. tathà gandharasàkhyo 'pi viùayaþ pràpnoti. sphuñam apy anumànam asti. yenaiùa dharmivi÷eùaviparyayo vyajyate. na sto råpadhàtau ghràõajihvendriye niþprayojanaviùayatvàt. puruùendriyavad iti. vaibhàùikade÷ãyaþ ka÷cit pratividhatte. asti prayojanam iti vistaraþ. tàbhyàü ghràõajihvendriyàbhyàü [Tib. 56b] vinà ÷arãra÷obhaiva na syàt vàgvij¤apti÷ ca. anena dçùñabàdhena prasaügaü nivartayati. anumànaü hy atra dçùñaü bàdhate. kiü ity ucyate. sto råpadhàtau ghràõajihvendriye. saprayojanatvàt. cakùurindriyavad iti. àcàrya àha. yady etat prayojanam iti vistaraþ. adhiùñhànenaivà÷raya÷obhà vacanaü ca bhavati nendriyeõeti saprayojanatvasya hetor asiddhatàü dar÷ayati. vaibhà÷ikade÷ãya àha. nànindriyam adhiùñhànam iti vistaraþ. na råpadhàtau saübhavaty anindriyaü ghràõajihvendriyàdhiùñhànam. indriyàdhiùñhànatvàt. puruùendriyàdhiùñhànavad iti. etena saprayojanatvasya siddhatàü sthàpayati. àcàrya àha. yuktas tadasaübhava iti vistaraþ. yuktas tatra puruùendriyàdhiùñhànasyàsaübhavo niþprayojanatvàt. ghràõajihvendriyàdhiùñhànànaü tv à÷raya÷obhàbhivyàhàra prayojanatvàt saprayojanaü. ato 'sya vinàpãndriyeõa yuktaþ saübhavaþ. sàdhanaü tatrocyate. saübhavati råpadhàtàv anindriyaü ghràõajihvendriyàdhiùñhànaü. saprayojanatvàt. cakùurindriyàdhiùñhànavad iti. anena tàm eva saprayojanatvasyàsiddhatàü vyavasthàpayati. evam atra saprayojanatvavàdini vaibhàùikade÷ãye kasmiü÷cin niùiddhe yad etad àdàv uktaü. evaü tarhi ghràõajihvendriyayor apy abhàvaprasaügaþ niþprayojanatvàd iti taddåùaõàbhàsatàü dar÷ayanto vaibhàùikà àhuþ. niþprayojanàpãti vistaraþ. yathà garbhe [Tib. 57a] niyatamçtyånàü niþprayojanàbhinirvçttiþ. (##) na hi teùàü råpadar÷anàdir bhavati. evaü råpadhàtau ghràõajihvendriyàbhinirvçttir niþprayojanàpi bhaviùyatãti. tena na sto råpadhàtau ghràõajihvendriye. niþprayojanatvàt. puruùendriyavad iti niþprayojanatvam anaikàntikaü pradar÷yate. àcàrya àha. syàn nàma niþprayojaneti vistaraþ. bhaven niþprayojanendriyàbhinirvçttiþ. na tu nirhetukà saüskçtànàü sahetukatvàt. ya÷ ca viùayàd vitçùõaþ. sa niyatam indriyàd apãti. anena hetvabhàvaþ pradar÷yate. tata÷ caivaü sàdhanam ucyate. na sto råpadhàtau ghràõajihvendriye. nirhetukatvàt. nirhetukàükuravat puruùendriyavad và. puruùendriyam api và kiü nirvartata ity àcàrya eva vikalpaü vàhayati. ko 'bhipràyaþ. yadi niþprayojanà hetum antareõàpi và ghràõajihvendriyayor utpattiþ puruùendriyam api và na nirvartate. vaibhàùikànàü hy ayaü pakùaþ. saghràõajihvendriyo råpadhàtusattvasaütànaþ. råpipràõitvàt. kàmàvacarasattvasaütànavad iti. àcàryas tu puruùendriyam api kiü na nirvartata ity anena tasya pakùasya dharmivi÷eùaviparyayaü dar÷ayati. avidyamànapuruùendriyo råpadhàtusattvasaütàno dharmã. tasya viparyayo vidyamànapuruùendriyatvam iti. vaibhàùikàþ [Tib. 57b] pariharaüty a÷obhàkaratvàd itil. katham iti. na råpadhàtau puruùendriyam asti. a÷obhàkaratvàt. kàõakuõñhatvavat. tadanumànabàdhanàn na viparyety asmàkam eùà pratij¤à. yadi dçùñaü na bàdhata iti naiyàyikasiddhàntàd ity abhipràyaþ. àcàrya àha. ko÷agatavastiguhyànàü kiü na ÷obhate. vastau guhyaü vastiguhyaü. vastir yena tat puruùendriyaü veùñitaü. guhyaü puruùendriyaü. ko÷o yatra tad vastiguhyaü tiùñhati. ko÷agataü vastiguhyaü. yeùàü ta ime ko÷agatavastiguhyàþ. teùàü kiü na ÷obhate ÷obhata evety arthaþ. anenà÷obhàkaratvam asiddhaü dar÷ayati. na ca prayojanava÷àd utpattir iti vistaraþ. vaibhàùikair a÷obhàkaratvàd iti bruvadbhir arthàpattyaitat pratij¤àtaü bhavati. prayojanava÷otpàdyaü puruùendriyam iti. sa ca pakùo 'numànabàdhito dharmisvaråpaviparyayàpakùàlatvàt. katham iti. ucyate. na prayojanava÷otpàdyaü puruùendriyaü. svakàraõotpàdyatvàt. kàõakuõñhatvavat. vaibhàùikà àhuþ. såtraü tarhi virudhyata iti vistaraþ. yo 'yam avidyamànaghràõajihvendriyo råpadhàtusattvasaütàna iti pakùaþ. sa sàpakùàlaþ. pràkpakùavirodhàt. [Tib. 58a] tathà hi bhagavatà råpàvacaràþ sattvà avikalà ahãnendriyà iti uktàþ. kàõakuõñhatvàbhàvatvàt. ahãnendriyà÷ cakùuràdibhir ahãnatvàt. àcàrya àha. yàni tatreti vistaraþ. yàni tatra råpadhàtau ghràõendriyàdirahitàni cakùuràdãni tair ahãnendriyà iti såtràrthaparigrahàd avirodhaþ. evaü tu varõayanti vaibhàùikàþ. sta eveti vistaraþ. bhavata. eva tatra (##) råpadhàtau ghràõajihvendriye na tu gandharasau. àtmabhàvamukhena hi svasaütànamukhena ùaóàyatane cakùuràdike tçùõàsamudàcàrþ pràõinàü pravartate. tadabhiùyanditaü ca karmeti. sahetuke råpadhàtau ghràõajihvendriye. tata÷ ca sahetukatvàt. sta eva te råpadhàtau. sahetukàükuràdivad iti. anena ca na sto råpadhàtau ghràõajihvendriye nirhetukatvàd iti yat sàdhanam uktaü. tad asiddham iti pratipàdayanti. puruùendriye tu maithunaspar÷amukhena. kiü. tçùõàsamudàcàra iti prakçtaü. maithunaspar÷avãtaràgà÷ ca råpàvacaràþ sattvàþ. tasmàt tasmàt tatra na tçùõàpårvakaü karma bhavati. tasmàd ahetukatvàt. tatra puruùendriyaü nàsti nirhetukàükuràdivad iti siddhaü råpadhàtau caturda÷aiva dhàtava iti. #<àråpyàptà># iti vistaraþ. ## [Tib. 58b] evàråpyàptà ity avadhàraõàd anye dhàtavo na santãty uktaü bhavati. yasmàd råpavãtaràgànàü tatropapattiþ. ato da÷a råpasvabhàvà dhàtava÷ cakùuràdayaþ paüca råpàdaya÷ càpi paüca na santi. tadà÷rayàlambanà÷ ca paüca vij¤ànadhàtavo na santãti. te cakùuràdayo råpàdaya÷ ca yathàkramam à÷rayà àlambanàni ca yeùàü. ta ime tadà÷rayàlambanàþ. à÷rayàõàü cakùuràdãnàm àlambanànàü ca råpàdãnàü abhàvàt te 'pi cakùurvij¤ànàdidhàtavas tatra na santi. (I.31ab) ## iti. eta eva trayaþ sàsravànàsravà ity avadhàraõaü. #<÷eùàs tu sàsravà># iti. kim artham idam ucyate. nanv eta eva trayaþ sàsravànàsravà ity avadhàraõàt. ÷eùàþ sàsravà iti siddhaü. na siddhaü. kathaü. ÷eùàü sàsravà evànàsravà eva và syur ity à÷aükàþ. tannivçttyartham idam ucyate. ÷eùàþ sàsravà eveti. (I.31cd) ## iti. savitarkasavicàrà eveti hi÷abdo 'vadhàraõe. ## iti. antyà eva triprakàrà ity avadhàraõaü. anyatra vitarkavicàràbhyàm iti. vitarkavicàrau saüprayuktakadharmadhàtusvabhàvau tayor atra grahaõaprasaüga iti parivarjyete. [Tib. 59a] vitarko hi dvitãyaprakàràntare 'ntarbhaviùyati. vicàro 'pi dhyànàntarajas tçtãye prakàre 'ntarbhavati. tadanyas tu (##) triùv api prakàreùu nàntarbhavatãti vakùyati. te ete manodhàtvàdayaþ saüprayuktadharmadhàtuparyantàþ kàmadhàtau prathame ca dhyàne sasàmantake maule savitarkàþ savicàràþ vitarkavicàrasaüprayogàt. ata eva dhyànàntare 'vitarkà vitarkàbhàvàt. vicàramàtrà vicàrasaüprayogàt. ata eva dvitãyàt prabhçti yàvad bhavàgraü tayor abhàvàd avitarkà avicàràþ. sarva÷ càsaüprayukto dharmadhàtur iti. yathàsaübhavaü traidhàtukaråpacittaviprayuktà asaüskçtà÷ ca dhyànàntare ca vicàraþ avitarko. vitarkàbhàvàt. avicàro dvitãyavicàràbhàvàt. vicàra eùu triùu prakàreùu nàntarbhavatãti. kàmadhàtuprathamadhyànabhåmiko vicàraþ prathame tàvat prakàre nàntarbhavati. savitarkaþ savicàra iti. sa hi savitarkaþ saübhavati na tu savicàro vicàrasaüprayogàt. dvitãye 'pi nàntarbhavati. avitarko vicàramàtra iti. vitarkasaüprayogàt. dvitãyavicàràbhàvàc ca. tçtãye 'pi nàntarbhavati. avitarkaþ avicàra iti. sa hi yady api avicàro dvitãyavicàràbhàvàt. na tv avitarko [Tib. 59b] vitarkasaüprayogàt. sa kathaü vaktavya ity ata àha. avicàro vitarkamàtra iti. dvitãyavicàràbhàvàt avicàraþ. vitarkasaüprayogàt vitarkamàtraþ. ata eveti. yasmàt savitarkasavicàràõàü bhåmau vicàra eva caturthaþ prakàro bhavati. avicàro vitarkamàtra iti. #<÷eùà ubhayavarjità># iti. ÷esà da÷a råpiõo dhàtava uktàþ. te 'vitarkà vicàramàtrà và avitarkà avicàràþ syur iti à÷aükàyàm avadhàrya tadubhayavarjità eva ÷eùà avitarkà avicàrà evety arthaþ. (I.32) katham avikalpakà ity ucyanta iti. cakùurvij¤ànasamaügã nãlaü vijànàti nohati nãlam iti vacanàt. trividhaþ kila vikalpa iti. kila÷abdaþ paramatadyotanàrthaþ. svàbhipràyas tu cetanàpraj¤àvi÷eùa eva vitarka iti na svabhàvavikalpo 'nyo dharmo 'stãti. tathà hy anena paücaskandhaka uktaü. vitarkaþ katamaþ. paryeùako manojalpaþ cetanàpraj¤àvi÷eùaþ yà cittasyaudàrikatà. vicàraþ katamaþ. pratyavekùako manojalpas tathaiva yà cittasya såkùmatà. anabhyåhàvasthàyàü cetanà abhyåhàvasthàyàü praj¤eti vyavasthàpyate. tad eùàü svabhàvavikalpo 'stãti. tad iti vàkyopanyàse nipàtas tasmàdarthe và. svabhàvenaiva [Tib. 60a] vikalpa audàrikalakùaõatvàt. svabhàvavikalpo vitarkaþ. sa eùàü paücànàü vij¤ànakàyànàü saüprayogato 'sti tasmàt savikalpà uktàþ. netaràv abhiniråpaõànusmaraõavikalpàv eùàü staþ. tasmàd avikalpakà ucyante. yathà ekapàdako '÷vaþ apàdaka iti. pàdatraye cchinne ekasminn api pàde saty (##) apàdaka ity ucyate. tadvad ekavikalpà avikalpakà iti. sà hy abhiniråpaõàvikalpa iti. sà mànasy asamàhità praj¤à ÷rutacintàmayy upapattipratilaübhikà ca. sà hi manasi bhavà mànasã. vyagrà vividhàgrà vyagrà vividhàlambanety arthaþ. vigatapradhànà và muhurmuhur àlambanàntarà÷rayaõàt. vyagrà kasmàd abhiniråpaõàvikalpa ity ucyate. tatratatràlambane nàmàpekùayàbhipravçtteþ. råpaü vedanà anityaü duþkham ityàdyabhiniråpaõàc ca. samàhità tu bhàvanàmayã nàmanapekùyàlambane pravartata iti. naiùàbhiniråpaõàvikalpa ity ucyate. mànasy eva sarvà smçtir iti. samàhità càsamàhità ca. sà kila nàmànapekùà anubhåtàrthamàtràlambanà pravartate. smçtiþ katamà. cetaso 'bhilàùa iti lakùaõàt. paücavij¤ànakàyasaüprayuktà tu nànubhåtàrthàbhilàùapravçtteti [Tib. 60b] nànusmaraõavikalpa itãùyate. (I.33) ## ity ubhayàvadhàraõaü. saptaiva sàlambanàþ sàlambanà eva ca sapteti. ## sàlambanam iti. uktavyatirekeõedam ucyate. atràpy ubhayàvadhàraõaü. dharmàrdham eva sàlambanaü. sàlambanam eva ca dharmàrdham iti. yasmàc ca saptaiva sàlambanà dharmàrdhaü caiva sàlambanam iti avadhàraõam asti tasmàc ccheùà råpiõo dhàtavo dharmadhàtuprade÷a÷ càsaüyukto 'nàlambanà iti siddham ity uktaü. tathà hy anavadhàraõe hy ayam artho na sidhyet. ## iti navànupàttà evety avadhàraõaü. aùñamasyàrdhena sàrdham iti. saheti yàvat. ## iti. te ca sapta cittadhàtavo dharmadhàtu÷ ca yasyàrdhaü sàlambanam uktaü. aùñagrahaõaü sakaladharmadhàtugrahaõàrthaü. mà dharmadhàtvardhàgrahaõaü vij¤àyãti. ## iti navànupàttà ity uktàþ. ## cakùuràdayaþ paüca ÷abdavarjyà÷ ca råpàdaya÷ catvàra iti nava te dvidhaiva. upàttànupàttà ity arthaþ. na tåpàttà eveti. etadarthaü ca. ## punaþ såtritaü. anugrahopaghàtàbhyàm anyonyànuvidhànàd [Tib. 61a] iti. cakùurdhàtvàdãnàm anugrahopaghàtàbhyàm aüjanàdipàõighàtàdilakùaõàbhyàü (##) cittacaittànàm anugrahopaghàtau bhavataþ. cittacaittànàü cànugrahopaghàtàbhyàü saumanasyadaurmanasyalakùaõàbhyàü cakùurdhàtvàdãnàm anugrahopaghàtau bhavataþ. atas te cittacaittair adhiùñhànabhàvenopagçhãtà ucyante svãkçtà ity arthaþ. yal loke sacetanam iti sajãvam ity arthaþ. (I.34) ## ity ubhayàvadhàraõaü. spraùñavyam eva dvividhaü dvividham eva spraùñavyam eveti. #<÷eùà råpiõo nava bhautikà># ity atràpy ubhayàvadhàraõaü. ## ity atràpy ubhayàvadhàraõaü. yasmàc caite ubhayàvadhàritàþ. tasmàc cheùàþ sapta cittadhàtavo dharmadhàtu÷ càvij¤aptivarjyo nobhayatheti siddhaü. bhåtànàü catuùkakhakkhañàdilakùaõàvadhàraõàd iti. catuùkàvadhàraõàt pçthivyaptejovàyudhàtavaþ spraùñavyadhàtau catvàri bhåtàni. ÷lakùõatvàdayas tatra cakùuràdaya÷ ca na bhåtàni. khakkhañàdilakùaõàvadhàraõàc ca pçthivyaptejovàyudhàtuùv anye dharmà÷ cakùuràdayo nàntarbhàvaü gacchanti. kathaü. catvàri mahàbhåtàni pçthivãdhàtur [Tib. 61b] abdhàtus tejodhàtur vàyudhàtuþ. pçthivãdhàtuþ katamaþ khakkhañatvam iti vistaraþ. teùàü ca spraùñavyatvàd iti. teùàü ca khakkhañatvàdãnàü spraùñavyatvàt. yasmàt tàni spraùñavyàni. varõàdayas tu draùñavyàþ ÷rotavyà ghràtavyàþ svàdayitavyàþ. kathaü gamyate spraùñavyàni tànãti. ata àha. na hi kàñhinyàdãni cakùuràdibhir gçhyante. kiü tarhi. kàyendriyeõaivety ato 'vagamyate spraùñavyàni tànãti. syàn mataü te 'pi varõàdayaþ spraùñavyà ity ata àha. nàpi varõàdayaþ kàyendriyeõa. kiü. gçhyanta iti prakçtaü. uktaü ca såtra iti vistaraþ. aparasminn api såtre spaùñam àdar÷itaü. katham iti vistareõa yàvad idam uktaü. spraùñavyàni bhikùo bàhyam àyatanaü catvàri mahàbhåtàni catvàri mahàbhåtàny upàdàya råpy anidar÷anaü sapratigham iti. ÷eùaü cakùuràdyàyatanaü na bhåtànãti spaùñam àdar÷itaü. yat tarhi såtra uktam iti vistaraþ. yac cakùuùi màüsapiõóe khakkhañakharagataü kharaprakàra ity arthaþ. cakùurindriyaü khakkhañasvabhàvam iti matvà codayanti. tenàvinirbhàgavartino màüsapiõóasyaiùa upade÷a iti. tena cakùurindriyeõàvinirbhàgavartino 'dhiùñhànasya etad vacanaü. bhavati hi cakùuradhiùñhàne 'pi cakùurupacàraþ. ata eva màüsapiõóa iti grahaõaü. anyathà cakùuùãty evàvakùyat yadãndriyam eveùyate. [Tib. 62a] ùaódhàtur ayaü (##) bhikùo puruùa iti vistaraþ. garbhàvakràntisåtre kalalàdyavasthàyàm iti bhåtamàtropade÷àn na bhautikam astãti codyam à÷aükyàha. målasattvadravyasaüdar÷ànàrtham iti. målasya sattvadravyasya saüdar÷anàrtham eva. pçthivãdhàtvàdaya÷ catvàro målasattvaü. paücànàü cakùuràdãnàü spar÷àyatanànàü tata utpatteþ. manodhàtur api målasattvaü manaþspar÷àyatanasya tata utpatteþ. atha và caturõàü pçthivãdhàtvàdãnàm upàdàyaråpà÷rayatvàt. vij¤ànadhàto÷ ca caitasikànàm à÷rayatvàt ta eva målasattvaü. kathaü gamyate. punaþ ùañspar÷àyatanavacanàt. tattraiva såtre pa÷càd uktaü. ùañ spar÷àyatanànãti cakùuþsprar÷àyatanaü yàvan manaþspar÷àyatanam iti. ato vij¤àyate målasattvadravyasaüdar÷anàrthatvàt ùaódhàtur ayaü bhikùo puruùa iti vacanaü. na tu bhåtamàtratvàd iti. nanu ca yathà vij¤ànadhàtor avyatiriktam api manaþspar÷àyatanaü punar ucyate. evaü cakùuràdãny api caturdhàtvavyatiriktàni punar ucyerann iti. ato na punaþ ùañspar÷àyatanavacanena tadvyatiriktabhautikàstitvasiddhiþ. naitad evaü. yadi hi pçthivãdhàtvàdaya eva spar÷àyatanàni abhaviùyan bhåtàny eva spar÷àyatanànãty evàvakùyat. na tv evaü. kiü tarhi. cakùuþspar÷àyatanaü yàvan manaþspar÷àyatanam iti. ato 'vagamyate. pçthivãdhàtvàdivyatiriktàni cakùuràdãnãti. [Tib. 62b] vij¤ànadhàtus tu cakùuràdispar÷àyatanavacanànuùaügena punar ucyate. spar÷àyatanam iti ko 'rthaþ. spar÷asya caitasikasyà÷raya ity arthaþ. cittabhàvaprasaügàc ceti. yadi ùaódhàtur ayaü bhikùo puruùa iti yathàbhåtam eva dravyàõi gçhyeran nànyàni tadà÷ritàni dravyàõi. tenaitat pràptaü. vij¤ànadhàtumàtragrahaõàt. atra caitasikànàü tadà÷ritànàm agrahaõaprasaügaþ. iùñatvàd adoùa iti cet. na. sapakùàlatvàd asya pakùasya. sàpakùàlo hy ayaü pakùaþ. cittavi÷eùà eva caitasikà iti svasiddhàntavirodhàt. tenàha. na ca yuktaü cittam eva caittà ity abhyupagantuü. kasmàt. saüj¤à vedanà ca caitasika eùa dharma÷ cittani÷rita iti såtravacanàt. sàdhanaü càtropatiùñhate. cittàd arthàntarabhåte saüj¤àvedane. skandhade÷anàyàü pçthag de÷itatvàt. råpaskandhavad iti. atha và svà÷rayàd arthàntarabhåte saüj¤àvedane. tadà÷ritatvàt. yat svà÷rayà÷ritaü tat svà÷rayàd arthàntarabhåtaü. tadyathà kuóyà÷ritaü citraü. saràgàdicittavacanàc ceti. saràgaü cittaü saràgaü cittam iti yathàbhåtaü prajànàti. vigataràgaü cittaü vigataràgaü cittaü iti yathàbhåtaü prajànàti. sadveùaü cittaü sadveùaü cittam iti yathàbhåtaü prajànàtãti vistaraþ. [Tib. 63a] atra (##) sàdhanaü. saràgaü cittam iti cittaràgayoþ parasparato 'rthàntaratvaü. sahayoganirdiùñatvàt. saputra÷ caitra iti sahayoganirdiùñacaitraputravad iti. ## paramàõusaücayasvabhàvà da÷aivety arthaþ. anye tu dhàtavo 'smàd avadhàraõàn na saücità iti siddhaü. (I.35) tulayatãti kasya dhàtor etad råpaü. tathà hi tula unmàna ity asya dhàtos tolayatãti råpaü bhavati. naiùa doùaþ. tulàü karoti tulayatãti pràtipadikadhàtor etad råpam iùyate. karmaõi ca tulya iti råpaü bhavati. ## iti råpàdikaü ÷abdavarjyaü. para÷udàrvàdisaüj¤akam iti. para÷vàdisaüj¤akaü chinatti dàrvàdisaüj¤àkaü chidyate. saübhavaü praty evam ucyate. kadàcit para÷vàdisaüj¤akaü chidyate. dàrvàdisaüj¤akam api cchinatti. saübandhotpàdina iti vistaraþ. saübandhenàvibhàgenotpattuü ÷ãlam asyeti saübandhotpàdi. saüghàtasroto råpàdisaüghàtasaütàna ity arthaþ. tasya vibhaktotpàdanaü vibhaktajananaü yat sa chedaþ. kùaõikànàü hi bhàvànàü vinàpi para÷vàdinà cchedo bhavaty eva. saütànanirodhas tu para÷vàdineti. para÷vàdikaü chinattãty ucyate. kàraõasàmagrãvi÷eùava÷àd vikàryavi÷eùotpattir bhavati. tatra dhàtucatuùñayam avacchinatti chidyate vety avadhàryate. tathàvadhàraõàc cànye dhàtavo nobhayatheti siddhaü. ata eva càha. na kàyendriyàdãni chidyanta iti vistaraþ. atra na cakùurindriyàdãnãti vaktavye kasmàt kàyendriyàdãnãti vacanaü. yasmàt kàyendriye parisphuña÷ chedo bhavati yadi bhaved ity ataþ [Tib. 63b] kàyendriyapurassaràõãndriyàõi kathyante. nirava÷esàügacchede sarvàügapratyaügacchede. tadadvaidhãkaraõàt teùàü kàyendriyàdãnàü advaidhãkaraõàt. kathaü punar gamyate tadadvaidhãkaraõam iti. ataþ punar àha. na hãndriyàõi dvidhà bhavanti chinnasyàügasya kàyàd apagatasya nirindriyatvàt. idam api kathaü gamyate. nirindriyaü tad aügaü yac chinnaü kàyàd apagatam iti. yasmàt tat pratãtya spraùñavyàdikaü ca kàyàdivij¤ànànupapattiþ. kathaü tarhi chinnena punar lagnena nàsikàgreõa kàyavij¤ànotpattiþ. nàsikàmålasaübandhena punaþ kàyendriyotpatter adoùaþ. katham iha gçhagodhikàdãnàü pucchàni chinnàni spandante yadi tatra kàyendriyaü nàsti. vàyadhàtor eùa vikàro naitat kàyendriyasya karmety avagantavyaü. na càpi chindanti maõiprabhàvad acchatvàt. yathà maõiprabhà na chinatti acchatvàt. tadvad indriyàõi. ## (##) ity evaü÷abdena tad eva bàhyaü dhàtucatuùñayaü tathàtvena pradar÷yate. kàùñhàdãnàm agnikçto vikàro dàhaþ. ca cendriyànàü na bhavati maõiprabhàvad acchatvàt. na hi tàni kàùñhàdivac carmàdivad và vikriyante. kiü tarhi. tatsaübandhàt pravàhachedo bhavati. tulàdibhåtaü ca tad eva dhàtucatuùñayaü tulayati nendriyàõi tathaivàcchatvàt. amårtànàü tu dhàtånàm amårtatvàd eva chedàdyasaübhava iti. teùàü chedàdi na cintyate. na ÷abda uccheditvàd iti. [Tib. 64a] kiü. chinatti chidyate dahyate tulyati vàpravàhavartitvàt. ## ity uttaratràpãdam anuvartate na ÷abda uccheditvàd iti. tad eva dhàtucatuùñayaü dàhakaü tulyaü ceti. agnikùàràdi dàhakaü. samastasyàtra dhàtucatuùñayasya bhasmàdivikàrahetutvàt. lavaõàdi tulyaü. tatràpi samastasya tulàvanatihetutvàd ity ekeùàm abhipràyaþ. tejodhàtår eva dagdhà gurutvam eva ca tulyam iti. tejodhàtur evàgnijvàlàdigata udbhåtavçttir dahati. pçthivãdhàtvàdãnàm udbhåtasvavçttitve 'py adàhakatvadar÷anàt. gurutvam eva copàdàyaråpam udbhåtavçtti tulyate. àtapàdiùu laghudravyeùu råpàdãnàm udbhåtavçttitve 'py atulyatvadar÷anàt. (I.36, 37ab) ## iti. paücagrahaõaü manonivçttyarthaü. adhyàtmagrahaõaü råpàdinivçttyarthaü. vipàkajaupacayikà eva paücàdhyàtmikà na naiùyandikà ity avadhàraõaü. kasmàt. tadvyatiriktaniùyandàbhàvàt. vipàkajà aupacayikà÷ ca yady api naiùyandikà bhavanti. ## iti kçtvà. te tu vipàkajaupacayikatvenaiva saügçhãtatvàt. na naiùyandikà iti gçhyante. ye tu svahetusadç÷à na ca vipàkajà na caupacayikàþ. ta iha naiùyandikà [Tib. 64b] abhipretàþ. na caivaüvidhà÷ cakùuràdayo bhavanti. kiü tarhi vipàkajà và aupacayikà và bhavantãty ata evam ucyate. tadvyatiriktaniùyandàbhàvàd iti. kathaü punar j¤àyate naiùyandikàs te na santãti. mçtasyànanuvçtteþ. na hi råpàdivan mçtasya cakùurdhàtvàdayo 'nuvartante. vipàkahetor jàtà iti. vipàkasya phalasya hetur vipàkahetuþ. vipàkahetor jàtà vipàkajàþ. madhyapadalopàt hetu÷abdalopàt gorathavat. yathà gobhir yukto ratho goratha iti. phalakàlapràptaü và karmeti. vipàkaphalotpattyanantarakùaõàvastham ity arthaþ. vipacyata iti vipàkaþ. karmakartari gha¤. vipàkàj jàtà vipàkajàþ. phalaü tu vipaktir eveti vipàka iti. bhàve gha¤. bhavatu và hetau phalopacàra iti vistaraþ. avipàkasvabhàvo 'pi karmalakùaõo hetm vipàka ity (##) ucyate. tadutpàdakatvàt. yathà phale hetåpucàra iti vistaraþ. ùaó imàni spar÷àyatanàni cakùuràdãni pauràõaü karma puràõe janmani bhavaü puràõam eva và pauràõaü karma. tàni spar÷àyatanàni apauràõakarmasvabhàvàny api pauràõaü karmety ucyaüte. tajjàtatvàt. evam iha viparyayopacàro draùñavyaþ. àhàrasaüskàrasvapnasamàdhivi÷eùair upacità aupacayikà iti. vi÷eùa÷abdaþ pratyekam abhisaübadhyate. tatràhàrasvapnau loke pratãtau. saüskàro 'bhyaügasnànànuvàsanàdisvabhàvþ. [Tib. 65a] samàdhi÷ cittaikàgratàlakùaõaþ. samãpe caya upacayaþ. upacaye bhavà aupacayikàþ sainikavat. upacayà eva và aupacayikàþ vainayikavat. svàrthe taddhitavidhànàt. brahmacaryeõa cety eke iti. brahmacàriõàm upa÷àntendriyàõàü ÷arãropacayadar÷anàt. anupaghàtamàtraü tu tena syàd iti. abrahmacaryeõa ÷arãràpacayaþ. brahmacaryeõa tu ÷arãràpacayo na bhavati. tasmàd àha. anupayghàtamàtraü tu tena brahmacaryeõa syàt nopacayaþ. upacayas tv àhàràdibhir eva. kasmàt tarhi pravrajitànàü keùàücic charãràpacayo bhavati. kàmaparidàhàdiyogàd asau bhavet. pratipràkàra ivàrakùeti. upacayasaütàno vipàkasaütànasya parivàryàvasthànenàrakùà. ÷abda aupacayika ity anupacitakàyasya ÷abdasauùñhavàdar÷anàt. icchàtaþ pravçtter iti. ÷abdo me syàd iti icchayà ÷abdaþ pravartate. anicchayà na pravartate. vipàkaja÷ ca dharmo 'nicchato 'pi pravartate. tasmàn na vipàkajaþ ÷abdaþ. sàdhanaü càtrocyate. na vipàkajaþ ÷abdaþ. icchàtaþ pravçtteþ. yoni÷omanasikàracaitasikavat. yat tu vipàkajaü. na tasyecchayà pravçttiþ. tadyathà cakùurindriyasyeti. yat tarhãti vistaraþ. anena svasiddhàntaviruddhatàü pratij¤àyà udgràhayati. tçtãyàsau paraüparety eka iti vistaraþ. bhåtàni pàruùyavirateþ karmapathasya kaõñhe vipàkasvabhàvàni [Tib. 65b] nirvartante. tebhyaþ ÷abdaþ. dvitãye 'pi pakùe karmebhyo vipàkajàni bhåtàni. tebhya aupacayikàni àhàropacayataþ samàdhyupacayato và bhåtàntaràõi. tebhyo naiùyandikàni pårvabhåtavyatiriktàny àgantukàni bhåtàni. tebhyaþ ÷abda iti. paraüparàbhinirvartanaü tv abhisaüdhàya pàruùyavirater brahmasvaratà nirvartata ity uktaü. anena svasiddhàntaviruddhatà tasyàþ pratij¤àyàþ parihriyate. yadi ÷abdavad yuktivirodhaþ syàd iti. ÷abda icchàtaþ pravartata iti vipàkayuktivirodhàt na vipàkaja uktaþ. tad yadi tadvac chàrãriky api vedanà icchàtaþ pravartate na vipàkajà syàt. na tv icchàtaþ sà pravartate. kiü tarhi. anicchayàpi sà pravartate. cakùuràdivat. tasmàd vipàkajeti yujyata ity abhipràyaþ. kãdç÷ã punaþ sà. yà sukhaduþkhapratyayopasaühàram antareõàpi pravartate. naiùyandikàþ sabhàgasarvatragahetujanità iti. sabhàgasarvatragahetubhir eva janità na vipàkahetuneti avadhàraõaü. (##) vipàkajà vipàkahetujanità iti. vipàkahetunà janità eva na tu vipàkahetunaiva janità ity avadhàraõaü. sabhàgahetunàpi janità vipàkajà bhavanti. tatra càùñàv apratighà naiùyandikà vipàkajà evety avadhàryate. na hi et [Tib. 66a] aupacayikàþ saücayàbhàvàt. aparamàõusaücayasvabhàvatvàd ity arthaþ. ## iti. tridhànya evety avadhàryate. tartra vipàkajà indriyàvinirbhàgina eva. ## iti vacanàt. naiùyandikaupacayikàs tu indriyavinirbhàgino 'pi. kathaü punar gamyate. indriyavinirbhàgino 'pi naiùyandikàþ santãti. mçtasyàpi tadanuvçttidar÷anàt. na hy asattvasaükhyàtà vipàkajà iùyante. ## iti. eka eva dravyavàn ity avadhàraõaü. sàratvàd dravyam ity avinà÷àt. kùaõam ekam anaiùyandikà bhavantãti. kùaõam ekam asabhàgahetunirvartitàþ. pårvakùaõànàsravàbhàvàt kùaõikà na tu kùaõàntaravinà÷ina ity ayam artho 'bhipretaþ. anyathà hi pa÷cimà eva dhàtavaþ kùaõikà ity avadhàraõàt taditareùàü dhàtånàm akùaõikatvaprasaügaþ. kathaü punar duþkhadharmaj¤ànakùàntikalàpe manodhàtur manovij¤ànadhàtu÷ ca yugapad bhavataþ. na hi vij¤ànadvayasamavadhànam iùyate. nocyate yugapat tau bhavata iti. kiü tarhi. ekam atra vij¤ànaü dhàtudvayatvena vyavasthàpyate. nàmadvayena kathyate ity arthaþ. tena vyàcaùñe duþkhadharmaj¤ànakùàntisaüprayuktaü cittaü manodhàtur manovij¤ànadhàtu÷ ceti. [Tib. 66b] ÷eùàs tatsahabhuvo dharmadhàtur iti. tatra kùàntikalàpe cittàd anye dharmàþ ÷eùàþ. tadsahabhuvas tayà kùàntyà sahabhuvaþ. tadyathà anàsravasaüvaro råpaü vedanàsaüj¤àcetanàdayaþ saüprayuktàþ. teùàü ca pràptijàtyàdayo dharmadhàtur iti. (I.37cd) samanvàgamaü pratilabhata iti. pràptim alabdhapårvàü labhata ity arthaþ. cakùurvij¤ànadhàtunàpi sa iti. kiü. samanvàgamaü pratilabhata ity adhikçtaü. ## ity anena prathamadvitãye koñyau dar÷ite. ## anena tçtãyà koñir dar÷ità. caturthã tu uktanirmukteti sugamatvàn na dar÷ità. ## ÷abdena và sàpy uktà. apçthag asaha ceti. kàmadhàtau krameõa cakùurindriyaü pratilabhamàna iti. kàmadhàtau sthitaþ pudgalaþ krameõa kalalàdikrameõa (##) mçtyukrameõa và. cakùurindriyaü. kiüpratisaüyuktaü. kiü kàmadhàtàv eva. nety ucyate. avi÷eùeõa kàmapratisaüyuktaü và råpapratisaüyuktaü và pratilabhamànaþ. kalalàdyavasthàyàü tathà krameõa maraõasyàcakùuùmanmaraõasya ca kàle cakùurdhàtunà asamanvàgataþ. kalalàdyavasthàyàü tathà maraõàvasthàyàü và tadabhàvàt. ùaóàyatanotpattyavasthàyàü bhavasyàntaràle và tenedànãü samanvàgamaü pratilabhate. na tu cakùurvij¤ànadhàtunà asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. yasmàd asau ku÷alakliùñenàtãtànàgatena samanvàgata eva pårvam antaràbhavapratisaüdhikàle. viprakçtàvasthà hy eùàdhikriyate na pratilabdhavatpratilapsyamànàvasthà. cakùurvij¤ànadhàtuneti [Tib. 67a] vistaraþ. dvitãyàdidhyànopapannas tatra tasya cakùurvij¤ànadhàtor abhàvàt tena pårvam asamanvàgata idànãü cakùurvij¤ànaü prathamadhyànabhåmikam anivçtàvyàkçtasvabhàvaü saümukhãkurvàõaþ. tena cakùurvij¤ànadhàtunà samanvàgamaü pratilabhate. na tu cakùurdhàtunà asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. pratilabdhavatsamanvàgatatvàt. tatpracyuta÷ càdhastàd upapadyamàna iti. dvitãyàdidhyànapracyuto 'dhastàt prathame dhyàne kàmadhàtau copapadyamàna÷ cakùurvij¤ànadhàtunà asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. antaràbhavapratisaüdhàne ku÷alakliùñena atãtànàgatena. na tu cakùurdhàtunà asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. pratilabdhavatsamanvàgatatvàt. syàd ubhayeneti vistaraþ. àråpyadhàtucyuta ubhàbhyàü cakùurdhàtucakùurvij¤ànadhàtubhyàü pårvam asamanvàgataþ. antaràbhavapratisaüdhyavasthàyàm eva cakùurdhàtunotpàdàbhimukhena cakùurvij¤ànadhàtunà ku÷alakliùñenàtãtànàgatena samanvàgamaü pratilabhate. avikalendriyà hy antaràbhavikàþ. nobhayena etàn àkàràn sthàpayitveti. koñãtrayoktàn dharmaprakàràn tyaktvety arthaþ. àråpyadhàtucyutas tatraivotpadyamàno nobhàbhyàm asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. asamanvàgatatvaü tatràsti na tu samanvàgamapratilambhaþ. dvitãyàdidhyànopapanna÷ ca cakùurvij¤ànam asaümukhãkurvàõo nobhàbhyàm asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. kathaü. cakùurdhàtunà yady api samanvàgamaü pratilabhate na tu cakùurdhàtunàsàv asamanvàgataþ. cakùurvij¤ànadhàtunà yady apy asau asamanvàgato na tu samanvàgamaü [Tib. 67b] pratilabhate tadasaümukhãkurvàõatvàt. cakùuùmàn kàmadhàtusthaþ sakçnmaraõàt antaràbhavapratisaüdhau (##) nobhàbhyàm asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. tàbhyàü samanvàgatatvàt. ya÷ cakùurdhàtunà samanvàgata÷ cakùurvij¤ànadhàtunàpi sa iti. ## anenaiva såtreõedam api catuþkoñikaü vartayati. làbho hi pratilambhaþ. pràptimàtre 'pi vivakùayà kadàcid bhavati. prathame catuþkoñike pratilambho 'dhikçto dvitãye tu pràptimàtraü. prathamà koñir iti vistaraþ. dvitãyàdidhyànopapanno 'và÷yaü cakùurdhàtunà samanvàgata indriyair avikalatvàt. cakùurvij¤ànadhàtunàtràsamanvàgataþ. tatràbhàvàt. prathamadhyànabhåmikasya cakùurvij¤ànasyàsaümukhãkriyamàõatvàt. kàmadhàtàv alabdhavihãnacakùur iti. alabdhaü vihãnaü và cakùur asyàlabdhavihãnacakùuþ. alabdhacakùuþ kalalàdyavasthaþ. vihãnacakùur vinaùñacakùuþ. sa kàmadhàtau cakùurvij¤ànadhàtunà antaràbhavapratisaüdhau pratilabdhena ku÷alakliùñena samanvàgataþ. na cakùurdhàtunà tasyàbhàvàt. labdhàvihãnacakùur iti. labdham avihãnaü cakùur asya labdhàvihãnacakùuþ. sa kàmadhàtau cakùurdhàtunà cakùurvij¤ànadhàtunà ca tathà pårvaü pratilabdhenedànãü tv anena càvyàkçtena samanvàgataþ. prathamadhyànopapanna÷ ca tenobhayena samanvàgataþ. svabhåmikasya tatràva÷yam astitvàt parabhåmikasya cakùuùaþ sambhavàt. dvitãyàdidhyànopapanna÷ ca pa÷yan. prathamadhyànabhåmikaü [Tib. 68a] cakùurvij¤ànaü saümukhãkurvàõa ity arthaþ. sa càpy ava÷yam anenobhayena samanvàgataþ. caturthy etàn àkàràn sthàpayitveti. àråpyopapannaþ. yathàyogam abhyåhitavyàv iti. ya÷ cakùurdhàtunà asmanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate råpadhàtunàpi saþ. yo và råpadhàtunà cakùurdhàtunàpi saþ. cakùurdhàturåpadhàtvoþ syàt ## pçthak tàvat. syàc cakùurdhàtunà samanvàgataþ. na råpadhàtunà. kàmadhàtau krameõa cakùurindriyaü pratilabhamànaþ. syàd råpadhàtunà na cakùurdhàtuneti iyaü koñir nàsti. ## syàt ubhayenàsamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. àråpyadhàto÷ cyuto råpadhàtau kàmadhàtau copapadyamànaþ. nobhayena etàn àkàràn sthàpayitvà. ya÷ cakùurdhàtusamanvàgato råpadhàtunàpi sa iti pårvapàdakaþ. yas tàvac cakùurdhàtunà samanvàgato råpadhàtunàpi saþ. syàt råpadhàtunà na cakùurdhàtunà kalalàdyavasthàsv alabdhacakùur labdhavihãnacakùu÷ ca. (##) ya÷ cakùurvij¤ànadhàtunà asamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate råpadhàtunàpi saþ. yo và råpadhàtunàsamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate cakùurvij¤ànadhàtunàpi saþ. tathaiva tayoþ syàt ## pçthak tàvat. syàc cakùurvij¤ànadhàtunà na råpadhàtunà. dvitãyàdidhyànopapanna÷ cakùurvij¤ànaü saümukhãkurvàõaþ. syàd råpadhàtunà na cakùurvij¤ànadhàtunà. [Tib. 68b] àråpyadhàto÷ cyuto dvitãyàdiùu dhyàneùåpapadyamànaþ. ## syàd ubhavenàsamanvàgataþ samanvàgamaü pratilabhate. àråpyadhàtucyutaþ kàmadhàtau brahmaloke copapadyamànaþ. nobhayena. etàn àkàràn sthàpayitvà. ya÷ cakùurvij¤ànadhàtunà samanvàgato råpadhàtunàpi saþ. yo và råpadhàtunà cakùurvij¤ànadhàtunàpi saþ. pårvapàdakaþ. yas tàvac cakùurvij¤ànadhàtunà samanvàgato råpadhàtunàpi saþ. syàd råpadhàtunà na cakùurvij¤ànadhàtunàpi. dvitãyàdidhyànopapanna÷ cakùurvij¤ànam asaümukhãkurvàõaþ. yathà ceyaü cakùurvij¤ànaråpadhàtånàü pratilambhasamanvàgamacintà. tathà ÷rotravij¤àna÷abdadhàtvàdãnàm api pratilambhasamanvàgamacintà kartavyà. ÷rotravij¤ànadhàtvoþ syàt ## àdi. (I.38ab) ## iti. ubhayàvadhàraõam. avadhàraõàd eva cànye råpàdayo bàhyà iti siddhaü. àtmany adhy adhyàtmaü. adhy àtmànam iti và adhyàtmaü. adhyàtmam eva àdhyàtmikàþ. adhyàtme và bhavàþ àdhyàtmikàþ. ahaükàrasaüni÷rayatvàc cittam àtmety upacaryata ity ahaükàrasaüni÷raya àtmety àtmavàdinaþ saükalpayanti. cittaü càhaükàrasaüni÷raya ity àtmety upacaryate. katham ity àha. #<àtmanà hi sudàntena svargaü pràpnoti paõóita># ity uktaü gàthàyàü. kathaü punar gamyate cittam àtma÷abdenocyata iti. tata àha. cittasya cànyatra damanam uktaü bhagavateti. anyatra gàthàyàm uktaü. [Tib. 69a] cittasya damanaü sàdhu cittaü dàntaü sukhàvaham iti. tenàyam arthaþ. àtmani cittãkàrye àtmànaü và cittam adhikçtya ye dharmàþ pratyàsannabhàvàt à÷rayabhàvena vartante. te àdhyàtmikàþ. ye tu viùayabhàvena vartante. te bàhyà iti. kaþ punaþ pratyàsannabhàvaþ. yena vij¤ànaü tadvikàram anuvidhatte. cakùuràdiùv eva hi vij¤ànaü lakùyate na råpàdiùv (##) iti. tathà hi cittam indriyasambaddhe ÷arãrade÷e paricchidyate na viùayade÷a iti. evaü tarhi ùaó vij¤ànadhàtava iti vistaraþ. iha paüca tàvad vij¤ànadhàtavo vartamànà eva gçhyante. indriyaviùayasamànakàlatvàt. vartanànaviùayà hi paüca vij¤ànakàyàþ manovij¤àdhàtur api vartamàna eveha vyavasthàpyate. yasmà manodhàtur asyà÷rayo 'nantaràtãto vyavasthàpyate. kàlabhedàd eva hi manidhàtumanovij¤ànadhàtvoþ pçthagvyavasthànaü. tasmàt ta àdhyàtmikà na pràpnuvanti. na hy ete manodhàtutvam apràptà atãtatvam apràptà÷ cittasyà÷rayãbhavanti. yadà tadà ta eva te bhavantãti lakùaõaü nàtivartanta iti. kim anena vàkyena sàdhitaü. idam anena sàdhitaü. vartamànànàm apy eùàm à÷rayabhàvo bhaviùyatãti bhaviùyadà÷rayabhàvenàdhyàtmikatvaü bhavatãti. yadi vànàgatapratyutpannasyeti vistaraþ. atãte 'dhvani yan manodhàtulakùaõaü. tad anàgatapratyutpannayor apy adhvanor asty evety abhipràyaþ. na hi lakùaõasyàdhvasu [Tib.69b] vyabhicàro 'sti. na hi svabhàvaparityàgo 'stãty arthaþ. (I.38cd) ## iti. dharmasaüj¤akaþ sabhàga evety avadhàryate. yo hi viùayo yasya vij¤ànasya niyata iti. tadyathà cakùurvij¤ànasya råpaü niyato viùayo yàvan manovij¤ànasya dharmàþ. yadi tatra tac cakùurvij¤ànam utpannam utpattidharmi và. yàvad yadi tatra manovij¤anam utpannam utpattidharmi và. sa viùayaþ sabhàga ity ucyate. tasya ca svabhàvasahabhånirmuktà iti. svabhàvena sahabhåbhi÷ ca nirmuktàþ svabhàvasahabhånirmuktàþ. sarvadharmàs tasya vij¤ànasyàlambanaü. na svabhàvaþ. svàtmani vçttivirodhàt. na hi tad evàügulyagraü tenaivàügulyagreõa spç÷yate. na saivàsidhàrà tayaivàsidhàrayà chidyate. na sahabhuvaþ. saüprayuktà viprayuktà và. atisaünikçùñatvàt. na hy akùistham aüjanaü tena gçhyate. sa puna÷ cittakùaõo 'nyasya cittakùaõasya àlambanam iti. ye pårvasmin kùaõe svabhàvasahabhuvo dharmà nàlambità abhåvan. te 'py àlambità iti dvayoþ kùaõayoþ sarvadharmà àlaübanaü bhavanti. tasmàd dharmadhàtur nityaü sabhàgaþ. dharmadhàtur hi niyato manasa eva. ## ca÷abdena sabhàgà÷ ceti. ÷eùà eva sabhàgatatsabhàgà ity avadhàryate. nanu ca dharmadhàtur [Tib. 70a] eva sabhàga evety avadhàraõe ÷eùà na sabhàgà iti sabhàgatatsabhàgàþ setsyanti. na setsyanti. yady api na sabhàgà eveti bhaveyuþ. (##) tatsabhàgà eveti tu saübhaveyuþ. tannivçttyartham idam àrabhyate. sabhàgatatsabhàgà eva ÷eùàþ. na tu sabhàgà eva nàpi tatsabhàgà eveti. ## sa tatsabhàga iti saübandhanãyaü ## anantaroktatvàt. uktaü bhavati. yaþ svakarmakçt sa sabhàga iti. asvakarmakçd eva tatsabhàgas tatsabhàga eva vàsvakarmakçd ity avadhàraõe 'rthàpattyà svakarmakçt sabhàga iti. råpàõy apa÷yad iti. adràkùãd iti vaktavyaü. evaü hy adyatanàtãtaü hyastanàtãtaü ca parigçhãtaü bhavati. anyathà hy avyàpi lakùaõaü syàt. athaivam eva pàñha udàharaõamàtraü tad draùñavyàü. adyatanàtãtam api vaktavyaü. evaü yàvan manaþ svena viùayakàritreõa vaktavyam iti. svena viùayapuruùakàreõa vaktavyaü. katham iti. yena ÷rotreõa ÷abdàn a÷çõot ÷çõoti ÷roùyati và. tad ucyate sabhàgaü ÷rotram iti sarvaü. vij¤ànasamàyuktam asamàyuktaü ceti vij¤ànasambaddham asambaddhaü cety arthaþ. yad ekasya cakùuþ sabhàgaü tad [Tib. 70b] sarveùàü kiü. sabhàgam iti vartate evaü tadsabhàgam apãti. yad ekasya cakùus tadsabhàgaü. tat sarveùàü tatsabhàgam ity arthaþ. pràptagrahaõàd iti. gandhàdayaþ. ye evadattena ghràõàdãndriyapràptà gçhyante. na te yaj¤adattena gçhyante. svaghràõàdikapraviùñatvàt. ity asàdhàraõatvàd eùàü cakùuràdivad atide÷o nyàyyaþ. ya ekasya gandhaþ sabhàgaþ. sa sarveùàm. evaü tatsabhàgo 'pãti vaktavyaü. na tu vaktavyaü yathà råpam evaü gandhàdaya iti. asti hy eùa saübhavo ya eva gandhàdaya ekasya ghràõàdivij¤ànam utpàdayeyuþ. ta evànyeùàm apãti. yadi te evadattaghràõàdãndriyapràptà bhaveyur evadattasya vij¤ànam utpàdayeyuþ. atha yaj¤adattaghràõàdãndriyapràptà yaj¤adattasya vij¤ànam utpàdayeyur ity arthaþ. atha và ta evànyeùàm apãti. tatràntargatasåkùmakrimiprabhçtãnàm api vij¤ànam utpàdayeyuþ. na tasyaiva evadattasya yasya ghràõàdãndriyapràptàs te gandhàdaya iti. indriyaviùayavij¤ànànàm anyonyabhajanam iti. à÷rayaviùayà÷rayibhàvenànyonyàbhimukhyena pravçttiþ. tathà hãndriyadhàtavo vij¤ànadhàtån à÷rayabhàvena yathàyogaü bhajante. sevanta ity arthaþ. viùayadhàtåü÷ ca viùayibhàvena. tathà viùayadhàtavaþ svendriyadhàtån viùayabhàvena bhajante. vij¤ànadhàtåüs tu viùayabhàvena àlambanabhàvena và bhajante. tathà [Tib. 71a] vij¤ànadhàtavaþ svendriyadhàtånàm à÷rayibhàvena bhajante. viùayadhàtåü÷ ca viùayibhàvenàlambakabhàvena và bhajanta. ity anyonyabhajanaü bhàgaþ. bhàve gha¤. kàritrabhajanaü và bhàgaþ. kàritraü (##) cakùuràdãnàü dar÷anàdi. vij¤ànadhàtånàü vij¤àtçtvaü. viùayadhàtånàü tadviùayàlambanabhàvaþ. tasya kàritrasya bhajanaü kàritrabhajanaü. sa eùàm astãty arthaþ. pradar÷anamàtram etat. vigrahas tv evaü kartavyaþ. saha bhàgena vartante sabhàgà iti. samàno và bhàga eùàü eùàü ta ime sabhàgàþ. samànàrthasya saha÷abdasya sabhàva àdiùñaþ. spar÷asamànakàryatvàd và. kiü. sabhàgà iti prakçtam. atra karmaõi gha¤. bhajyata iti bhàgaþ. vigrahas tu pårvavat. spar÷a÷ caitasikaþ. eùàm indriyaviùayavij¤ànànàü samànaü kàryaü. cakùuþ pratãtya råpàõi ca utpadyate cakùurvij¤ànaü. trayàõàü saünipàtaþ spar÷a ityàdivacanàt. ye punar asabhàgà iti vistaraþ. ye punar anye cakùuràdaya ittham asabhàgàþ. teùàü sabhàgànàm uktalakùaõànàü sabhàgàþ sadç÷àþ. te tatsabhàgàþ. teùàü tair và sabhàgàs te tatsabhàgàþ. tulyàrthe hy atra sabhàga÷abdo gçhyate. (I.39) dar÷anaheyà iti. dar÷anaü prathamataþ satyadar÷anam anàsravaü paücada÷acittakùaõasaügçhãtaü. bhàvanà tad eva punaþpunardar÷anaü. laukikaü và samàhitaü j¤ànaü bhàvanà. ## råpiõo dhàtavo da÷a paüca ca tadvij¤ànadhàtava iti. [Tib. 71b] kathaü punar etad gamyate. eta eva ta iti. ## vacanàt. antyatrayàt anye paücada÷a dhàtava eva ta ucyanta iti. te bhàvanàheyà evety avadhàryante. triprakàrà iti. dar÷anaheyà bhàvanàheyà aheyà÷ cety arthaþ. eta eva tridhà aùñà÷ãtyanu÷ayàs tatsahabhuva iti. dhàtuprakàràkàrabhinnàþ satkàyadçùñyàdayo 'nu÷ayàs tatsahabhuvo vij¤ànavedanàdayaþ saüprayuktàþ asaüprayuktàni ca tallakùaõànulakùaõàni. tatpràptaya÷ ca sànucarà iti. tacchabdena anu÷ayàdayaþ saübadhyante. teùàm anu÷ayànàü tatsahabhuvàü ca pràptayas tatpràptayaþ. yady apy anu÷ayasahabhuvo bhavanti. na tu sarvàþ. kà÷cid dhi pràptayo 'nu÷ayàdisahabhuvo bhavanti yàþ sahajàþ. kà÷cit tu pårvaü pa÷càc ca tebhyo bhavanty ataþ pçthak pràptigrahaõaü. sànucarà iti grahaõena anupràptayas tallakùaõàni ca saügçhyante. ÷eùàþ sàsravà bhàvanàheyà iti. eta eva trayo 'ntyà dhàtavo ye ÷eùà dar÷anaheyebhyo 'nye sàsravàþ. te bhàvanàheyàþ. ke punas te. da÷ànu÷ayàs tatsahabhuvas tatpràptaya÷ ca sànucaràþ. ku÷alasàsravàþ. anivçtàvyàkçtà÷ ca saüskàràþ. avij¤aptiråpaü ca sàsravaü sànucaraü. [Tib. 72a] anàsravà aheyà iti màrgasatyàsaüskçtasvabhàvàþ. nanu cànyad apãti vistaraþ. pçthagjanatvam anivçtàvyàkçtasaüskàrasvabhàvatvàd bhàvanàheyamadhyagatam. apàyasaüvartanãyaü ca (##) kàyavàkkarma råpasvabhàvatvàd bhàvanàheyam uktam. ity ata÷ codayanti vàtsãputrãyàþ. àryamàrgavirodhitvàd iti. pçthagjanatvam àryamàrgotpàde na bhavati. niyate càpàyike karmaõi sati àryamàrgo notpadyate. àryamàrgotpàde ca saty àpàyikaü karma notpadyate. tasmàt satkàyadçùñyàdivat tad ubhayaü dar÷anaheyam iti varõayanti. tatpratiùedhàrtham uktam apy etad abhisaükùepeõa. sukhapratipattyarthaü punar ucyate. ## dçùñir dar÷anam. akliùñam anivçtavyàkçtaü ku÷alaü và na dar÷anaheyaü. råpaü tu kliùñam api na dar÷anaheyaü. ## paücendriyajaü paücavij¤ànaü tad aråpaü kliùñam api san na dar÷anaheyaü. ato 'nyat tu dar÷anaheyaü saübhavati yathoktam. akliùñàvyàkçtaü ca pçthagjanatvaü samucchinnaku÷alamålavãtaràgàõàm api tatsamanvàgamàd iti. samucchinnaku÷alamålàþ ku÷alair dharmair asamanvàgatà iùñàþ. pçthagjanatvena tu samanvàgatàþ. [Tib. 72b] yasmàt te pçthagjanà iùyante. tasmàn na ku÷alaü pçthagjanatvaü. kliùñam api tan na bhavati. vãtaràgànàm api tena samanvàgamàt. kliùñasya hi vastunaþ svabhàvaprahàõam iùyate. pràptichedaþ prahàõam ity arthaþ. tad yadi pçthagjanatvaü kliùñaü syàt laukikavãtaràgàõàü tasya pràpticheda iti tenasamanvàgamaþ syàt. iùyate ca teùàü tena samanvàgamaþ. tathà hi te laukikavãtaràgàþ pçthagjanà eveùyante. akliùñavyàkçtatvaikatve 'doùaþ. chandaràgaprahàõaü akliùñasyeùyate. tadàlambanakle÷apràpticheda ity arthaþ. na tu tadàtmãyapràpticheda iùyate. tathà hy uktaü bhagavatà yo bhikùavo råpe chandaràgaþ. taü prajahãta. evaü vas tad råpaü prahãõaü bhavatãti vistaraþ. tasmàd akliùñàvyàkçtaü pçthagjanatvaü teùàü prahãõam api cakùuràdivat samudàcarati. atas tena samanvàgamo bhavati. kiü punaþ kàraõaü. akliùñavyàkçtatvàt pçthagjanatvaü na dar÷anaprahàtavyaü. råpatvàc ca kàyavàkkarma ity àha. satyeùv avipratipatteþ. akle÷aduùñatvàt pçthagjanatvaü na duþkhàdiùu satyeùu vipratipadyate. na viparãtaråpeõa pravartata ity arthaþ. anàlambakatvàc ca. kàyavàkkarmàpy anàlambakatvàd eva na vipratipadyate. tasmàt tad ubhayaü na dar÷anaheyaü. ayaü ca satyeùv avipratipatter [Tib. 73a] iti hetur aùaùñhaje 'py anuvartayitavyaþ. duþkhe dharmaj¤ànakùàntau pçthagjanatvaprasaügàc ceti. ayam upacayahetuþ pçthagjanatvasyaiva dar÷anaheyatvanivçttyartham ucyate kàyavàkkarmaõo 'nabhisaübandhàt. duþkhe dharmaj¤ànakùàntau pçthagjanatvapràpti÷ chidyate (##). na tu chinnà tatpraheyakle÷apràptivat. ## iti vacanàt. duþkhe dharmaj¤àne tu tatpràpti÷ chinnà. tena tatpràptisadbhàvàt duþkhe dharmaj¤ànakùàntyavasthàyàü sa pudgalaþ pçthagjanaþ syàt. na càsau tasyàm avasthàyàü pçthagjana iti ÷akyate vyavasthàpayitum adhigatàryamàrgatvàt. tathà hi pçthagjanatvaü katamad. àryadharmàõàm alàbha iti pçthagjanatvalakùaõaü. sa càryadharmàõàü làbhenàlàbho vyàvartate. tasmàd àrya evàsàv iti. idaü tàvat bhavanto vaibhàùikàþ praùñavyàþ. tat pçthgjanatvaü kiü bhàvanàmàrgapratilambhàd eva prahãyate. nety ucyate. tat pçthagjanatvaü navabhaumikaü kàmàvacaraü yàvat bhàvàgrikaü. tac càkliùñaü. tena pratibhåmibhåminavamakle÷aprakàraprahàõàvasthàyàü prahãyate. sarvaü hy akliùñaü sàsravaü navama eva vimuktimàrge prahãyate. yady evam avãtaràgàvasthàyàm àryaþ pçthagjanaþ syàt. na. pçthagjanatvasya vihãnatvàt. [Tib. 73b] duþkhe dharmaj¤ànakùànteþ prabhçti hi tad vihãnam eva. na tu prahãõaü. kaþ punar vihànaprahàõayor vi÷eùa iti. vihànaü pràptichede vyavasthàpitaü. prahàõaü tu pratipakùalàbhe vyavasthàpitaü. tasmàt pràptichedàt tena pçthagjanatvenàsamanvàgamàt tasyàm avasthàyàm àrya eva bhavati. na pçthagjana ity adoùa eùaþ. (I.40, 41) ## iti. cakùur eva dharmadhàtuprade÷a eva dçùñir ity avadhàryate. satkàyadçùñyàdiketi. satkàyadçùñir antagràhadçùñir mithyàdçùñir dçùñiparàmar÷aþ ÷ãlavrataparàmar÷a÷ ceti. ÷aikùasyànàsraveti praj¤ety adhikçtaü. a÷aikùasyà÷aikùãti. a÷aikùasyànàsravà praj¤à a÷aikùã. kùayànutpàdaj¤ànavarjyeti vaktavyaü. vakùyati hi ## iti. sameghàmegheti vistareõa yàvat kliùñàkliùñalaukikã÷aikùya÷aikùãbhir dçùñibhir dharmadar÷anam iti. loke bhavà laukikã. kliùñà càklùñà ca kliùñàkliùñe. kliùñàkliùñe càsau laukikã ca. kliùñàkliùñalaukikã. kliùñàkliùñalaukikã ca ÷aikùã cà÷aikùã ca kliùñàkliùñalaukikã÷aikùya÷aikùyaþ. tàbhir dharmadar÷anaü. kãdç÷am ity àha. sameghàmegharàtriüdivaråpadar÷anavad iti. yathà [Tib. 74a] sameghàyàü ràtrau råpadar÷anaü. evaü kliùñayà laukikyà satkàyadçùñyàdikayà dçùñyà dharmadar÷anaü. avyaktataram ity arthaþ. yathà tasyàm eva ràtrau ameghàyàü råpadar÷anaü. evam akliùñayà laukikyà dçùñyà dharmadar÷anaü. (##) avyaktam ity arthaþ. yathà sameghe divase råpadar÷anaü. evaü ÷aikùyà dçùtyà dharmadar÷anaü. vyaktaü na tv atyarthaü. yathà punar ameghe divase råpadar÷anaü. evam a÷aikùyà dçùñyà dharmadarùanam. atyarthaü vyaktam ity arthaþ. ## iti asaütãraõàt. saütãraõaü punar viùayopanidhyànapårvakaü ni÷cayàkarùaõaü. ata eva cànyàpãti vistaraþ. ata evàsaütãraõàd anyàpi mànasã kliùñà ràgàdisaüprayuktà akliùñà và kùayànutpàdaj¤ànànivçtàvyàkçtà praj¤à na dçùñiþ. råpàlocanàrtheneti. cakùur na saütãrakatvena dçùñiþ. kiü tarhi. råpàlocanàrthena. praj¤à tu saütãrakatveneti dar÷itaü bhavati. anyavij¤ànasamaügina iti. anyavij¤ànasaümukhãhàvinaþ pudgalasyànyavij¤ànavyàsaktasyety arthaþ. pa÷yec cakùurindriyaü viùayàdisàünidhyàt. yasya tu cakùurvij¤ànaü pa÷yatãti pakùaþ. tasya tadvij¤ànàsaübhavàd adoùaþ. tad eva cakùurà÷ritaü vij¤ànaü pa÷yatãty astv iti. dar÷anasya tadbhàve bhàvàt tadabhàve càbhàvàt. ## [Tib. 74b] iti kila÷abdaþ paramatau. tasyàpratighatvàd iti. vij¤ànam amårtiü kuóyàdãny atikramyàpi pa÷yet. vij¤ànavàdy àha. naiva hy àvçte cakùurvij¤ànam utpadyate ity anàbhàsagatatvàt viùayasyety abhipràyaþ. kiü khalu notpadyata ity apratighatvàt kuóyàdãni vyatibhidya kuóyàdyavyavahita iva viùaye vij¤ànam utpatsyata iti bhàvaþ. yasya tv iti. yasya mama vaibhàùikasya pakùaþ cakùuþ pa÷yatãti. tasya mama cakùuùaþ sapratighatvàt vyavahite kuóyàdibhir vçttyabhàvaþ. tasya cakùuùa àlocanavçttyabhàvaþ. vij¤ànaü tarhi vaibhàùikasya vyavahite 'pi pràpnotãti codyam antarnãtam à÷aükya sa eva vaibhàùikaþ punar àha. vij¤ànasyàpy anutpattir iti. yathaiva cakùuùo vyavahite vçttyabhàvo yujyate vij¤ànasyàpy anutpattir vij¤ànavçttyabhàva à÷rayeõa sahaikaviùayapravçttatvàt yujyate. ya eva hi cakùuùo vyavahito 'rtho viùayaþ syàt. sa eva vij¤ànasyeti yuktà vij¤ànasyàpy anutpattiþ. tava tu vij¤ànavàdino 'pratighatvàd vij¤ànasya vyavahite vij¤ànam utpadyeta. na tåtpadyate. tasmàc cakùuþ pa÷yati na vij¤ànam iti siddhaü. evaü vij¤ànavàdini pratiùiddhe tatpakùam àcàryo gçhãtvàha. kiü nu vai cakùuþ pràptaviùayam iti vistaraþ. yathà kàyendriyaü pràptaviùayaü kuóyàdivyavahitaü [Tib. 75a] viùayaü na gçhõàti. kuóyàdipratighàtàt. tataþ pareõa pravartitum alahamànatvàt. kim evaü cakùuþ pràptaviùayaü kuóyàdipratighàtena pratihataü sat tataþ pareõa gantum alabhamànaü (##) taü kuóyàdivyavahitaü viùayaü na gçhõàtãti. naitad yujyate. tasmàt sapratighatvàt àvçtaü cakùur na pa÷yed iti na vaktavyaü. kàcàbhrapañalasphañikàübubhi÷ càntaritaü kathaü dç÷yata iti. kàcenàbhrapañalena sphañikenàmbunà càntaritaü vyavahitaü råpaü kathaü dç÷yate. sapratighatvàd dhi kuóyàdivyavahitavat kàcàdivyavahitaü cakùur na pa÷yet tac ca pa÷yatãti siddhàntaþ. yatràlokasyàpratibandha iti. àloke hi sati viùaya àbhàsagato bhavatãti vij¤ànotpattisaübhavaþ. evaü hi vij¤ànakàraõaü pañhyate. cakùurindriyam anupahataü bhavati. viùaya àbhàsagato bhavati. tajja÷ ca manasàraþ pratyupasthito bhavatãty ata àvçte råpe kàcàdibhis tatrotpadyate eva cakùurvij¤ànaü yatra tu pratibandho 'kàcàdisvabhàvaiþ kuóyàdibhis tamasvadbhiþ tatràvçte notpadyate. kiü. cakùur vij¤ànam iti. anutpannatvàd àvçtaü nekùata iti. yat tvayà kiü khalu notpadyata iti anutpattau kàraõaü pçùñam idaü tatkàraõam iti bråmaþ. yat tarhi såtra uktam iti vistaraþ. cakùuùà råpàõi dçùñvà na nimittagràhã bhavati nànuvyaüjanagràhãti viùtaraþ. yasmàc cakùuþ pa÷yati. tasmàt pudgala÷ cakùuùà pa÷yatãty abhipràyaþ. àcàryaþ pràha. tenà÷rayeõeti [Tib. 75b] ayam atràbhisaüdhiþ. cakùur a÷rityety evàtràbhisaüdhiþ. cakùuùà à÷rayeõa vij¤ànena dçùñvety arthaþ. kathaü j¤àyata ity àha. yathà manasà dharmàn vij¤àyeti. manasà à÷rayeõa vij¤ànena vij¤àyeti bhavati. na hy anantaràtãtaü mano dharmàn vijànàti. vartamànàvasthàyàü hi vij¤ànaü kàritraü karoti. à÷ritakarma và à÷rayasyopacaryata iti. à÷ritasya vij¤ànasya karma dar÷anam à÷rayasya cakùuùa upacaryate. vij¤àne pa÷yati sati cakùuþ pa÷yatãty upacàraþ. yathà maücàþ kro÷aütãti. yathà maücastheùu puruùeùu kro÷atsu maücàþ kro÷antãty upacàraþ. tadvat. yathà ca såtra uktam iti vistaraþ. vaibhàùikàõàm apy ayaü pakùaþ. na cakùur vijànàti. kiü tarhi. vij¤ànaü vijànàtãti. atha coktaü cakùurvij¤eyàni råpàõi kàntànãti. tatrà÷ritakarma à÷rayasyopacaryata iti ava÷yaü pratipattavyaü. dvàraü yàvad eva råpàõàü dar÷anàyeti. dvàram iva dvàraü hetur à÷raya iti abhipràyaþ. anenàgamena tenà÷rayeõeti yo 'rtha uktaþ. tam eva samarthayati. tena cakùuùà dvàreõa vij¤ànaü pa÷yatãti. dar÷ane tatra dvàràkhyeti. cakùur bràhmaõa dvàraü yàvad eva råpàõàü dàr÷anàyety atra. na hy etad yujyate dar÷anaü råpàõàü dar÷anàyeti. atràvàcakatvàn naitad yujyata ity [Tib. 76a] abhipràyaþ. yadi dar÷anaü karaõaü dç÷yate 'neneti dar÷anam iti. kartari và lyuñ pa÷yatãti dar÷anam iti. dar÷anàyeti ca bhàvasàdhanaü. dçùñir dar÷anaü tasmai dar÷anàyeti. katham (##) etad yujyate. yasmàc cakùurvyatiriktaü dar÷anaü nàsti. àlocanam iti cet. na. vij¤ànàvyatiriktatvàt vij¤ànam eva hy àlocanaü. nàto 'nyat pa÷yàmaþ. yadi tu cakùurdvàraü vivaraü råpàõàü dar÷anàya vij¤ànàyety artho gçhyeta tad yujyate. tadyathà kàcit praj¤à pa÷yaty apy ucyata iti. pa÷yatãty apy ucyata iti iti÷abdo 'tràdhyàhàryaþ. anenopanyàsena dar÷anavij¤ànayor anarthàntarabhàva iti dar÷ayati. kà punar asau yà praj¤aivam ucyate. yà dar÷anàtmikoktà. ## iti. tasyaivaü jànata evaü pa÷yata iti såtre 'pi vacanàt. kiücid iti vacanàn na sarvaü vij¤ànaü pa÷yatãty uktaü bhavati. cakùurvij¤ànaü hi pa÷yatãty ucyate. na tu ÷rotràdivij¤ànam iti. kànyà dçùñikriyeti. yasyopalambhakatvaü. tasya dar÷anaü yujyata ity abhipràyaþ. tad etad acodyam iti vistaraþ. yadi vij¤ànaü vijànàti. kartçbhåtasya vij¤ànasya kànyà vij¤ànakriyeti vaktavyam iti tulyaü codyam àpadyate. na ca tatra kartçkriyàbhedaþ. na kartur vij¤ànasya kriyàyà÷ ca vij¤ànalakùaõàyà bhedo 'nyatvam asti. bhavati ca kartçkriyàsambandhavyapade÷aþ. vij¤ànaü vijànàtãti. [Tib. 76b] tadvad ihàpi bhavet. cakùuþ pa÷yatãti acodyam etat. cakùurvij¤ànaü dar÷anam ity apare. tasyà÷rayabhàvàc cakùuþ pa÷yatãty ucyate. yathà nàdasyà÷rayabhàvàt ghaõñà nadatãty ucyate. [vij¤ànaü tarhi kasyà÷rayabhàvàd råpaü vijànàtãty àha.] vij¤ànasyà÷rayabhàvàd iti. cakùurvij¤ànasyà÷rayabhàvàd ity arthaþ. tad vij¤ànaü dar÷anam iti råóhaü loke iti. dar÷anam iti loke råóhaü na tu vij¤ànam iti råóhaü. kathaü gamyata ity àha. tathà hi tasminn utpanne råpaü dçùñam ity ucyate na vij¤àtam iti. vibhàùàyàm apy ucyata iti. sa evartho 'bhidhãyata ity abhipràyaþ. cakùuþsaüpràptaü cakùuràbhàsagataü. vij¤ànaü tu sàünidhya màtreõeti. nà÷rayabhàvayogeneti dar÷ayati. yathà såryo divasakara iti. yathà yathà sàünidhyamàtreõa såryo divasaü karotãty ucyate. tathà vij¤ànaü vijànàtãty ucyate. kasmàt. loke tathà siddhatvàt. nirvyàpàraü hãdaü iti vistaraþ. nirvyàparam iti nirãham. anena hi kartur arthàntarabhåtàü và kriyàü pratiùedhati. dharmamàtram iti. svataütrasya kartuþ pratiùedhaü karoti. hetuphalamàtraü ceti. asaty api kartari hetuphalayoþ kàryakàraõam arthatvaü dar÷ayati. tatra chandata upacàràþ kriyante yad vastu vyavahàràügaü teneha vyavahàràrthasaüsiddhyartham asad api sadråpeõa parikalpya [Tib. 77a] kartçkriyàdivyavasthàõaü kriyate. cakùuþ pa÷yati vij¤ànaü vijànàtãty (##) evamàdi. nàtràbhiniveùñavyaü. ## ityàdi janapadaniruktiü nabhinivi÷eteti. janapadas tatra niyatà ni÷cità coktir janapadaniruktiþ. tàü nàbhinivi÷eta. tasmàd atreyaü niruktir iti. na và sarvàm evàrthavatãü niruktiü kalpayet. saüj¤àü ca lokasya nàbhidhàved iti. àtmà jãva ity evamàdikàü saüj¤àü lokasya nàdhyàropayet. abhåtasamàropeõàsty àtmà ÷arãràdivyatirikta iti gacched ity arthaþ. atha và saüj¤àü ca lokasya nàbhidhàven nàtisaret. arthàbàvàt saüj¤àpi nàstãti na kalpayed ity arthaþ. atisaraõam atikramaõam ity eko 'rthaþ. (I.42ab) ## api÷abdàd ekenàpi nàtra niyamaþ. dvayor vivçtayoþ parri÷uddhataraü dar÷anam iti. uktaü bhavati naikatarànyathãbhàvàd iti. unmãlitàrdhanimãlitayor akùõoþ ekatarasyànyathãbhàvàd dvayor ekatarad yady anyathãbhavati. yadi yad unmãlitaü. tad ardhanimãlitaü kriyet sarvanimãlitaü và. yac càrdhanimãlitaü. yadi tat sarvanimãlitaü kriyet sarvonmãlitaü và. tadà dvicandradar÷anaü na bhavati. ato 'vagamyate dvayor api cakùuùor atra vij¤ànotpattau vyàpàro 'stãti. de÷apratiùñhitatvàt råpavad iti viparãtadçùñàntaþ. yathà råpasya de÷apratiùñhitatvàt à÷rayavicchedàd [Tib. 77b] vicchedo bhavati. naivaü vij¤ànasya. na hi vij¤ànaü ca nà÷rayavicchedàd vicchedo bhavati. (I.42cd) tathà hi dåràd råpaü pa÷yatãti. yatra råpaü dç÷yate. na tatra tadgràhakaü cakùurindriyam asti. tatra pramàõànupalabhyamànatvàt. tatràvidyamànadevadattàdivat. yathà cakùuþ. evaü ÷rotram api vaktavyaü. itara àha. svaviùayade÷apràpti cakùuþ÷rotram. indriyatvàt. ghràõendriyàdivat. anenànumànena tatra pramàõànupalabhyamànatvaü hetum asiddhaü dar÷ayati. àcàrya àha. sati ca pràptaviùayatva iti vistaraþ. yadi pràptaviùayaü cakùuþ÷rotraü kalpyeta divyaü cakùuþ÷rotram iha manuùyeùu dhyàyinàü nopajàyet. yadi hi cakùuþ÷rotram api viprakçùñade÷asthaü vyavahitaü ca kuóyàdibhir yathàyogaü råpaü ÷abdaü gçhõãyàt. evam asya divyatvaü saübhavet. tac ca pràptaviùayatve na syàt. ghràõàdivat. yathà ghràõajihvàkàyàþ pràptaviùayatvàt divyà dhyàyinàü nopajàyeran. tadvat. anena svaviùayade÷apràpitvapakùasya dharmivi÷eùaviparyayàpakùàlatvaü dar÷ayati. saübhavaddivyatve hi cakùuþ÷rotre dharmã. asaübhavaddivyatvabhàvo vi÷eùaviparyayaþ. sa pràpnotãti (##) doùaþ anena doùeõànumànatvàt. tatpramàõànupalabhyamànatvaü siddhaü vyavasthàpayati. tasmàd apràptaviùayaü cakùuþ÷rotraü. yady apràptaviùayaü cakùur iti vistaraþ. àsannenàtidårasthena tiraskçtena và tulyà tadapràptir iti [Tib. 78a] tatra dar÷anaü prasaüjayati. kim idaü parasya sàdhanam uta dåùaõam iti. yadi tàvad evaü sàdhanam atidåraü tiraskçtaü cakùuþ÷rotreõa gçhyate. apràptatvàt. àsannaviùayavad iti. tadasàdhanaü hetoþ svayam ani÷citatvàt. pårvàbhyupagamavirodhàd và. atha dåùaõaü sarvapràptagràhakatvaü cakùuþ÷rotralakùaõasya dharmiõaþ prasajyate. tad adåùaõam anumànabàdhanàt. katham ity àha. kathaü tàvad ayaskànto na sarvam apràptam ayaþ karùayatãti pra÷namukhenàyaskàntanidar÷anam upanyasya sarvàpràptagràhakatvaü cakùuþ÷rotrasya sàdhayati. na sarvàpràptagràhakaü cakùuþ÷rotraü. sarvàpràptagrahaõa÷aktihãnatvàt. ayaskàntavat. ayaskànto hy apràptam ayo gçhõàti karùatãty arthaþ. na ca sarvam apràptaü gçhõàti. tadvac cakùuþ÷rotraü. pràptaviùayatve 'pi caitat samànam iti. nàtidåratiraskçto viùaya÷ cakùuþ÷rotreõa gçhyate. grahaõàyogyatvàt. saüpràptàüjanada÷alàkàvat. atha và na sarvasvagràhyagràhi cakùuþ÷rotram. indriyasvàbhàvyàt. ghràõendriyàdivat. ghràõàdãnàü hi pràpto viùayo na tu sarvaþ. sahabhågandhàdyagrahaõàt. ghràõàdisahabhåni hi gandharasaspraùñavyàni ghràõàdibhir na gçhyante. ÷aktir hãndriyàõàm ãdç÷ãti. manas tv aråpitvàd iti. pràptatvaü mårtànàm eva vyavasthàpyeta nàmårtànàm iti. mano 'pràptaviùayam [Tib. 78b] iti na vicàraþ kriyate. ## pràptaviùayam eva trayam iti iùñàvadhàraõàrtham àrambhaþ. anyathà hi pràptàpràptaviùayam ity api saübhàvyeta. nirucchvàsasya gandhàgrahaõàd iti. yad ucchvàsena sardhaü såkùmaü bhåtacatuùkaü ghràõam àgataü. tasya gandho ghràõena ghràyate. vàyau gandhàntaram utpannam ity apare. mi÷çãbhaveyur ekade÷ãbhaveyuþ. athaikade÷ena. kiü. spç÷eyur iti vartate. kathaü ÷abdàbhiniùpattir iti. yadi na spç÷anti. anabhighàte ÷abdàbhiniùpattir na pràpnotãty abhipràyaþ. ata eveti kà÷mãràþ. yadi hi spç÷eyuþ. hasto haste 'bhyàhataþ sajjeta jatuneva jatvantaraü. kathaü citaü pratyàhataü na vi÷ãryata iti. anyonyam aspç÷atàü paramàõånàü saüghàtaþ pratyàhataþ pàõyàdibhiþ kathaü na vi÷ãryate. tad evaiùàü nirantaratvaü yan madhye nàsti kiücid ity àlokàdi madhye nàstãti nirantaratvam eùàü vyavasthàpyate. tad eva ca pràptatvaü nànyatheti. api (##) khalv iti. api cety arthaþ. saüghàtàþ sàvayavatvàt spç÷antãty adoùaþ. yo 'sau doùa ukto yadi sarvàtmanà spç÷eyur mi÷rãbhaveyur dravyàõy athaikade÷ena sàvayavàþ prasajyerann iti. kàraõaü pratãti. yasya yàdç÷aü kàraõaü. tasya tat kàraõaü. spçùñam aspçùñaü và pratãty àha. kadàcid iti vistaraþ. spçùñahetukam iti. spçùñam anyonyaü hetur asya spçùñahetukaü. evam aspçùñahetukaü. [Tib. 79a] yadà vi÷ãryata iti. tadyathà ÷uùkà mçc cårõãkriyamàõà. yadà cayaü gacchatãti. tadyathà himaü. tad dhi pårvaü såkùmaü pa÷càn mahad bhavati. cayavatàü caya iti. tadyathà mçtpiõóadvayasaünipàte. uttarakùaõàvasthànaü syàd iti. utpadya spçùñiyogàt. nirantare tu spçùñasaüj¤eti bhadantaþ. bhadantamataü caiùñavyam iti. vaibhàùikamataü kasmàn naiùñavyaü. nanu vaibhàùikair apy evam uktaü. tad evaiùàü nirantaratvaü yan madhye nàsti kiücid iti. asty evam. sàvakà÷aü tu tad vacanam. yan madhye nàsti kiücid iti bruvàõà vaibhàùikà madhye àlokàdi necchanti. anyaparamàõuprave÷ànavakà÷aü tu na bruvate. anyathà hi sàntaràõàü paramàõånàü ÷ånyeùv antareùu gatiþ kena pratibadhyeta gatimata iti vàkya÷eùaþ. ayaü càparo doùaþ. na ca paramàõubhyo 'nye saüghàtàþ yathà vaibhàùikàþ kalpayanti. ta eva te saüghàtàþ paramàõavaþ spç÷yante. yathà råpyanta iti. saüghàtà eva naika ity arthaþ. yadi ca paramàõor iti vistaraþ. paramàõvapariniùpattiü vaktukàmaþ àcàryo vicàrayati. yadi paramàõor ekasya pårvàdidigbhàgabhedaþ kalpyeta spçùñasyànyonyam aspçùñasya và sàvayavatvaprasaügaþ. na cet. kim. digbhàgabheda iti vartate. spçùñasyàpy aprasaügaþ. kasya. sàvayavatvasya. [Tib. 79b] atra sàdhanam. na niravayavaþ paramàõuþ. digbhàgabhedavattvàt. màùarà÷ivad iti. tad etad digbhàgabhedavattvaü necchanti vaibhàùikàþ. digbhàgabhedo hi saüghàtaråpàõàm eva kalpyate. evaü ca varõayanti. dharmataiveyaü yat sapratighànàü bhinnade÷atvaü. teùàü nairantaryeõàvasthànàt abhinnade÷atvaü mà bhåd iti sàntaràõàm api sapratighatvena gatiþ pratibadhyata iti. (I.43ab) à÷uvçttyà ca parvatàdãnàm alàtacakràdivad iti. àtmaparimàõatulyasyaivàrthasya grahaõa iùyamàõe kathaü parvatàdãnàü mahatàü sakçd iva grahaõaü lakùyate na krameõety à÷aükya yuktiü tathà grahaõe kathayati. à÷uvçttyà cetyàdi. yathà alàtacakràdigrahaõaü krameõa vartamànaü sakçd iva lakùyate. tathà parvatanadã÷abdàdigrahaõam à÷uvçttyà bhavatãti. àhosvit tulyàtulyasyeti. dràkùàphalàdidar÷ane tulyasya. vàlàgraparvatàdidar÷ane atulyasyety abhipràyaþ. unmiùitamàtreõeti na kramadar÷ananyàyena. evaü ÷rotreõeti (##) vistaraþ. kadàcid alpãyàüso yadà ma÷aka÷abdaü ÷çõoti. kadàcit samàþ yadà ÷rotraparamàõusamapramàõaü kasyacic chabdaü ÷çõoti. kadàcid bhåyàüso yadà megha÷abdaü ÷çõotãti. ajàjãpuùpavad avasthitàþ kàlajãrakapuùpavad avasthitàþ ekatalàvasthità ity arthaþ. bhårjàbhyantaràvasthità iti karõàbhyantare yad bhårjapattravarõàkàraü. tad bhårjam iveti bhårjaü. tadabhyaütare 'vasthitàþ ÷rotrendriyaparamàõavaþ. [Tib. 80a] ghàñàbhyantare ghàñà nàsàpuñã. màlàvad avasthitànãti. maõóalena samapaüktyàvasthitànãti. vàlàgramàtraü kileti. àgamasåcanàrthaþ kila÷abdaþ. asphuñam avyàptaü. sa kileti karmasàmarthyàd evàvi÷araõaü syàd iti. kila÷abdena aruciü såcayati. saücità÷rayàlambanatvàd iti saücità÷rayatvàt saücitàlambanatvàc ca. (I.43cd) ## iti. atãta evety avadhàraõaü. ata evocyata iti. yasmàt paüca vij¤ànakàyà indriyadvayà÷rayàþ. cakùuràdãndriyà÷rayà manaindriyà÷rayà÷ ca. tasmàc catuþkoñika uttiùñhate. prathamà koñi÷ cakùur iti. cakùurvij¤ànasya cakùur à÷rayabhàvena na samanantarapratyayabhàvena. na hi cakùu÷ cittacaittasvabhàvaü. ## iti ca samanantarapratyayalakùaõaü. dvitãyà koñiþ samanantaràtãta÷ caitasiko dharmadhàtus tasya samanantarabhàvena. ùaó eva hy à÷rayà vij¤ànasyeùyante cakùuràdayo manaþparyantà nànye. tçtãyà samanantaràtãtaü manaþ. ubhayalakùaõayuktatvàt. caturthã uktanirmuktà dharmàþ. koñitrayamuktà viprayuktà asaüskçtàdayaþ. [Tib. 80b] evaü yàvat kàyavij¤ànasya svam indriyaü vaktavyam iti. yaþ ÷rotravij¤ànasyà÷rayabhàvena. samantarapratyayabhàvenàpi sa. tasyeti catuþkoñikaþ. prathamà koñiþ ÷rotraü. dvitãyà samanantaràtãta÷ caitasiko dharmadhàtuþ. tçtãyà samanantaràtãtaü manaþ. caturthã koñir uktanirmuktà dharmà. ity evam api vaktavyaü. manovij¤ànasya pårvapàdaka iti. yo manovij¤ànasyà÷rayabhàvena. samanantarapratyayabhàvenàpi sa. tasyeti pårvapàdakaþ. yas tàvad à÷rayabhàvena. samanantarapratyayabhàvenàpi sa iti. manas tàvad ava÷yam asau samanantarapratyayaþ. syàt samanantarapratyayabhàvena nà÷rayabhàvena. samanantaràtãta÷ caitasiko dharmadhàtur acakùuràdyà÷rayaùañsvabhàvatvàt. (I.44ab) ## iti vistaraþ. teùàü cakùuràdãnàü vikàras tadvikàraþ. tadvikàreõa vikàras tadvikàravikàraþ. sa eùàm astãti tadvikàravikàrãõi vij¤ànàni. tadbhàvas (##) tadvikàravikàritvam. tasmàt. cakùuràdaya evaiùàm à÷rayà ity avadhàryate. anugrahopaghàtapañumandatànuvidhànàd iti. cakùuràdãnàü aüjanàdibhir anugrahaü reõvàdibhi÷ copaghàtaü cakùuràdivij¤ànàny anuvidadhate. sasukhotpàdàt saduþkhotpàdàc ca. yathàkramaü pañumandatàü ca teùàm anuvidadhate. [Tib. 81a] pañumandatotpàdàd ato 'vagamyate. cakùuràdivikàreõa vij¤ànavikàro bhavatãti. nanu ca pañuni råpe pañucakùurvij¤ànam utpadyamànaü dç÷yate. mande maüdam iti. [teùàü cakùuràdãnàü.] yady api råpasya pañumaüdate cakùurvij¤ànam anuvidadhãta. vidhuràvasthayos tu cakùåråpayo÷ cakùuravasthàm eva cakùurvij¤ànam anuvidhatte. na råpavasthàü. tathà hi cakùuùi anugçhãte råpe copahate tadvãtaràgàõàü madhyasthànàü ca cakùurvij¤ànam avikàram utpadyate. na tu saduþkham utpadyate. råpe punar anugçhãte 'parityakte cakùuùi copahate kàmalavyàdhinà timiropaghàtena và pãtadar÷anaü bhràntaü ke÷oõóukàdidar÷anaü và pravartate. tathà pañuni råpe jarayà mande cakùuùi mandaü cakùurvij¤ànam utpadyate. evaü mande råpe cakùur yady atipañu bhavet pañu cakùurvij¤ànam utpadyate. tathà hi jàtisvabhàvena pañuni gçdhracakùuùi mande 'pi ÷avaråpe anekayojanaviprakçùñe 'pi cakùurvij¤ànam utpadyate. ity evaü ÷rotràdãny api yojyàni. (I.44cd) ## ata à÷rayabhàvàt. asàdhàraõatvàc ca. à÷rayabhàvo vyàkhyàta iti na taü praty àdriyate. asàdhàraõatvam eva tu vyàcakùàõa àha. katham asàdhàraõatvam ityàdi. anyacakùurvij¤ànasyàpãti. anyasaütànavij¤ànasyàpãty arthaþ. tair [Tib. 81b] eva nirdi÷yata iti. cakùuràdibhi÷ cakùurvij¤ànaü yàvan manovij¤ànaü. na råpàdibhiþ råpavij¤ànaü yàvad dharmavij¤ànaü. yathà bherã÷abdo yavàükura iti. asàdhàraõatvàt tàbhyàü bherãyavàbhyàü yathà nirde÷o loke bherã÷abdo yavàükura iti na tu daõóa÷abdaþ kùetràükura iti và. daõóo hi pañahàdi÷abdasyàpi kàraõãbhavet. kùetraü ca ÷àligodhåmàükurasyàpãti sàdhàraõatvàt na tàbhyàü nirde÷aþ kriyate. asàdhàraõàbhyàü tu bherãyavàbhyàü nirde÷aþ. tadvad ihàpi draùñavyam. api khalu cakùur iva vij¤ànam ubhayoþ sattvasaükhyàtatvàt. råpaü tv asattvasaükhyàtam api. cakùuùà vij¤ànaü cakùurvij¤ànam. tasya kàraõabhàvàt. cakùuùi vij¤ànaü cakùurvij¤ànaü. sukhaduþkhavedanàsaüprayuktasya vijnànasya cakùuranugrahopaghàtapravçttatvàt. cakùuùo vij¤ànaü cakùurvij¤ànam. asàdhàraõatvena tataþ pravçtteþ. cakùuùo vij¤ànaü cakùurvij¤ànam. sattvasaükhyàtasyaiva svàmibhàvàt. cakùuùi vij¤ànaü cakùurvij¤ànam. tatsaüprayoginyàþ sukhàyà duþkhàyà và (##) vedanàyà÷ cakùuùy eva paricchidyamànatvàt. evaü ÷rotràdiùu yojyam. tad evaü cakùuràdibhir eva vij¤ànanirde÷o yujyate na råpàdibhiþ. evaü tçtãyacaturthadhyànabhåmikena cakùuùà tadbhåmikàdharabhåmikàni råpàõi pa÷yato [Tib. 82a] yojayitavyam iti. tasyaiva kàmadhàtåpapannasya yojayitavyam. evaü tçtãyàdidhyànacakùuùà yojyam iti. tasyaiva prathamadhyànopapannasya tçtãyacaturthadhyànacakùuùà pa÷yato yojyam. (I.45, 46) ## iti. adharabhåmikam ity arthaþ. svabhåmikam årdhvabhåmikaü càbhyanuj¤àtaü bhavati. paücabhåmikàni hi kàyacakùåråpàõi. kàyaþ ÷arãraü. etàni kàyàdãni paücabhåmikàni. kàmàvacaràõi prathamadhyànabhåmikàni yàvac caturthadhyànabhåmikàny àråpyadhàtàv abhàvàt. dvibhåmikaü cakùurvij¤ànam iti. kàmàvacaraü prathamadhyànabhåmikaü ca. tayor vitarkavicàrasadbhàvàc cakùurvij¤ànasya càva÷yaü savitarkavicàratvàt. #<årdhvaråpaü na cakùuùa># iti. nordhvabhåmikaü råpaü cakùuùo viùayo bhavati. årdhvabhåmikasya råpasya såkùmatvàt. svabhåmikam adharabhåmikaü càbhyanuj¤àtaü bhavati. ## kim. årdhvaü na cakùuùa iti prakçtaü. kàmàvacarasya cakùuùo 'dharabhåmikasya prathamadhyànabhåmikaü cakùurvij¤ànaü na bhavati. svabhåmikam adharabhåmikaü vàbhyanuj¤àtaü bhavati. kàmàvacarasya cakùuùaþ svabhåmikaü kàmàvacaram eva cakùurvij¤ànaü bhavati. prathamadhyànabhåmikasya cakùuùaþ prathamadhyànabhåmikam eva cakùurvij¤ànaü bhavati. kàmàvacaraü tu cakùurvij¤ànam asya na bhavati. nanu coktam adharabhåmikam abhyanuj¤àtam iti. satyam uktam etat. [Tib. 82b] kiü tu. asaty àtmãye adharabhåmikam iùyate. na satãti. dvitãyatçtãyacaturthadhyànacakùuùo hy asaty àtmãye prathamadhyànabhåmikam evàdharaü cakùurvij¤ànaü bhavati. na tu kàmàvacaraü paramanihãnatvàt. saübhavatas tv evam uktam adharabhåmikam abhyanuj¤àtam iti. asyety anantaroktasya cakùurvij¤ànasyeti. cakùurvij¤ànajàteþ råpaü sarvato viùayaþ. saübhavatas tu yojyam. kàmàvacarasya cakùurvij¤ànasya svabhåmikam eva råpam. prathamadhyànabhåmikasya tu prathamadhyànabhåmikacakùurà÷rayasya cakùurvij¤ànasya svabhåmikam adharabhåmikaü ca råpaü viùayaþ. caturthadhyànabhåmikacakùurà÷rayasya tu caturthadhyànabhåmikaü råpaü tata÷ càdharabhåmikaü sarvaü viùayaþ. evaü yàvat dvitãyadhyànabhåmikacakùurà÷rayasya dvitãyadhyànabhåmikaü tata÷ (##) càdharabhåmikaü råpaü viùayaþ. evaü cakùurvij¤ànajàter årdhvam adhaþ svabhåmau ca råpaü viùayo bhavati. kàyasya cobhe råpavij¤àne sarvato bhavata iti. kàmàvacarasya kàyasya ÷arãrasya svabhåmikordhvabhåmike råpavij¤àne bhavataþ. prathamadhyànabhåmikasya kàyasya prathamadhyànabhåmikam eva vij¤ànam. råpaü tu svordhvàdharabhåmikam. yathà svà÷rayaü cakùuþ. dvitãyàdidhyànabhåmikasya kàyasya vij¤ànam adharabhåmikam eva prathamadhyànabhåmikam evety arthaþ. råpaü tu dvitãyatçtãyadhyànabhåmikasya kàyasya svordhvàdharabhåmikaü [Tib. 83a] yathà svà÷rayaü cakùuþ. caturthadhyànabhåmikasya kàyasya råpaü svàdharabhåmikam. tata årdhvaü råpabhàvàt. ## iti. yathà cakùur uktam. tathà ÷rotraü vyàkhyàtavyam. katham ity àha. yatra kàye sthitaþ ÷rotreõa ÷abdàn ÷çõoti. kiü tàni kàya÷rotra÷abdavij¤ànàny ekabhåmikàny eva bhavanti. àhosvid anyabhåmikàny api. àha. sarveùàü bhedaþ. kàmadhàtåpapannasya svena ÷rotreõa svàü ÷abdàü ÷çõvataþ sarvaü svabhåmikaü bhavatãti vistareõa anayà di÷àtra grantho vaktavyaþ. yàvad ayaü tu niyamaþ. ## iti vistareõa yojyaü. katham iti. ## paücabhåmikà hi kàya÷rotra÷abdàþ kàmàvacarà yàvac caturthadhyànabhåmikàþ. dvibhåmikaü ùrotravij¤ànaü kàmàvacaraü prathamadhyànabhåmikaü ca. tatra yadbhåmikaþ kàyaþ. tadbhåmikam årdhvabhåmikaü và ÷rotraü bhavati. na tv adharabhåmikam. yadbhåmikaü ÷rotraü. tadbhåmiko 'dharabhåmiko vàsya ÷abdo viùayo bhavati. #<årdhvaü ÷abdo na ca ÷ruteþ.># na hi kadàcid årdhvabhåmikaþ ÷abdo 'dharabhåmikena ÷rotreõa ÷rotuü ÷akyate. ## årdhvaü na ÷rotrasya ÷abdavat. ## asyeti anantaroktasya ÷rotravij¤ànasya ÷abdaþ sarvato viùaya årdhvam adhaþ svabhåmau ca. kàyasya cobhe ÷abdavij¤àne sarvato bhavata iti. ## (##) iti. yathà cakùuþ ÷rotraü và niyamitaü na kàyasyàdharaü cakùuþ ÷rotraü vety evamàdinà. naivaü niyamitaü manaþ. ata evàha. paücabhåmike 'pi kàye sarvabhåmikàni manaàdãni bhavantãti [Tib. 83b] manodharmamanovij¤ànàni sarvabhåmikàni kàmàvacaràõi yàvad bhàvàgrikàõi. tadyathà kàmadhàtåpapanno yadi kàmàvacaràn manaso 'nantaraü kàmàvacaram eva kàmàvacaradharmàlambanaü manovij¤ànam utpàdayati. sarvàõi kàmàvacaràõi. yadi prathamadhyànabhåmikàd yàvad bhavàgrabhåmikàd upapattikàle samàpattikàle và saübhavataþ kàmàvacaraü tathaiva manovij¤ànam utpàdayati. manas tatastyam. ÷eùàni kàmàvacaràõi. atha tatraiva tadvij¤ànam utpàdayati. dharmàs tv àlambanaü prathamadhyànabhåmikà yàvad bhavàgrabhåmikàþ. dharmàs tatastyàþ. ÷eùàõi pårvavat. evaü prathamadhyànopapanno yàvad bhavàgropapanno yathàyogaü vaktavyaþ. (I.47) ## iti. ## ity etad àdhikàrikam. atha yatra kàye sthita÷ cakùuùà råpàõi pa÷yatãty evamàdir ayam ànuùaügikaþ prasaügaþ. dar÷anasambandhàd àgatatvàt. ## iti. paücagrahaõaü dharmadhàtuniràkaraõàrtham. bàhyagrahaõaü cakùuràdiniràsàrtham. bàhyà eva paüca dvivij¤eyà ity avadhàraõàd anye trayoda÷a dhàtava ekavij¤ànavij¤eyà iti siddham. paücavij¤ànakàyànàm aviùayatvàt. ## iti. asaüskçtà eva nityà ity avadhàraõam. adhvasaücàràbhàvàt nityàþ. ## iti. dhàtava ity adhikàraþ. dvàviü÷atãndriyàõy uktàni såtra iti. atha jàti÷roõo bràhmaõo yena bhagavàüs tenopasaükràntaþ. upasaükramya bahagavatà sàrdhaü saümukhaü saümodanãü saüra¤janãü vividhàü kathàü vyatisàryaikante nyaùãdat. ekàntaniùaõõo jàti÷roõo bràhmaõo bhagavantam idam avocat. indriyàõãndriyàõãti bho gautama ucyante. kati bho gautama indriyàõi. kiyatà cendriyàõàü saügraho bhavati. dvàviü÷atir imàni bràhmaõa indriyàõi. katamàni dvàviü÷atiþ. cakùurindriyaü ÷rotrendriyaü ghràõendriyaü jihvendriyaü kàyendriyaü manaindriyaü strãndriyaü puruùendriyaü jãvitendriyaü sukhendriyaü duþkhendriyaü saumanasyendriyaü daurmanasyendriyam upekùendriyaü (##) ÷raddhendriyaü vãryendriyaü smçtãndriyaü samàdhãndriyaü praj¤endriyam anàj¤àtamàj¤àsyàmãndriyam àj¤endriyam àj¤àtàvãndriyam. itãmàni bràhmaõa dvàviü÷atir indriyàõi. iyatà indriyàõàm indriyasaügraho bhavati. atha jàti÷roõo bràhmaõo bhagavato bhàùitam abhinandyànumodya bhagavato 'ntikàt prakrànta iti. ## iti dharmadhàtvekade÷a ity arthaþ. ## iti napuüsakanirde÷ena kecit pañhanti. teùàü pàñhe ardhadharma iti samapravibhàgaþ pràpnoti. ardhaü napuüsakam iti lakùaõàt. ardhapippalãti yathà. atha napuüsakaliügo 'py ardha÷abda ekade÷àrthe vartate tadaivaü samàsaþ kriyate. dharma÷ càsàv ardhaü ca dharmàrdham. dharme vàrdhaü dharmàrdham iti. àbhidhàrmikàs tu ùaóàyatanavyavasthàm anàdçtyeti. cakùuràyatanaü yàvat kàyàyatanaü [Tib. 84b] manaàyatanam iti ùaóàyatanam iti ùaóàyatanavyavasthàü yuktaråpàm anàdçtya jãvitendriyànantaraü manaindriyaü pañhanti. sàlambanatvàt. vedanendriyàdãni hi sàlambanàni anantaraü pañhanti. jãvitendriyàdãny ekàda÷eti. jãvitendriyaü vedanendriyàõi paüca ÷raddhàdãni ceti. trayàõàü ca bhàga iti. àj¤àsyàmãndriyàdãnàü navadravyàtmakànàü. manaindriyaü muktvànyàny aùñau dravyàõi dharmadhàtvekade÷aþ. cakùuràdayaþ paüca svanàmoktà iti. paüca cakùuràdayo dhàtavaþ paücendriyàõi cakùurindriyaü yàvat kàyendriyaü. strãpuruùendriye ca kàyendriyaikade÷a eveti. paüca cakùuràdidhàtavaþ saptendriyàõi bhavanti. sapta cittadhàtavo manaindriyam iti. evaü dvàda÷àdhyàtmikà dhàtavo 'ùñàv indriyàõi bhavantãti. dvàda÷àdhyàtmikà dhàtava eva dharmàrdha eva cendriyam iti avadhàraõàt paüca dhàtavo råpàdayas tadanyadharmadhàtuprade÷o nendriyam iti siddham. àcàryaya÷omitrakçtau sphuñàrthàyàm abhidharmako÷avyàkhyàyàü dhàtunirde÷o nàma prathamaü ko÷asthànam. (##) blank (##) II (indriyanirde÷o nàma dvitãyaü ko÷asthànam) (II.1) uktànãndriyàõãti. prathamasya dvitãyasya ca ko÷asthànasya sambandhopanipàtatàü dar÷ayann àha. uktànãndriyàõãti. prathamako÷asthànàvasàne yasmàd ## ity uktam. tasmàd idam àyàtam iti sambandhaþ. [Tib. 85a] kaþ punar indriyàrtha iti. vaiyàkaraõair anyathà indriya÷abdàrthavyutpattiþ kçteti. ataþ pra÷nayati. kaþ punar indriyàrtha iti. idi paramai÷varye iti pañhyate. tasya dhàtor indantãtãndriyàõãti råpaü draùñavyam. kathaü kçtvà. indantãti indràõi rapratyaya auõàdikaþ. indràõy evendriyàõãti svàrthe ghastaddhitaþ. atha và indantãtãndriyam. bahutvàt tu bahuvacanena kçto nirde÷a indantãtãndriyàõãti. tasmàt indantãty asya ÷abdasya indriyam ity àde÷aþ. katham. avarõasya rabhàvaþ ti÷abdasya ceyàde÷aþ. tena nairuktena vidhànena indriyam iti bhavati. tadyathà ku¤jara iti. vaiyàkaraõair hi ku¤jo 'syàstãti ku¤jara iti matvarthãyena ku¤jara÷abdo vyutpàdyate. nairuktais tu tad anàdçtya ku¤jaraþ ku¤jacàritvàd iti nairuktena nyàyena sàdhyate. tadvad ihàpi draùñavyam. yadi hi vaiyàkaraõanayena indrasya liïgam indriyam iti vyutpàdyeta. àdhipatyàrtha indriyàrtho hãyetàdhipatyàrtha÷ ceùyate. tasmàd ittham indriya÷abdasya vyutpattir naiùñavyeti. dçùñvà ÷rutvà ca viùamaparivarjanàd iti. dçùñvà ÷vabhràdi ÷rutvà ca vyàghràdirutam. ÷vabhràdivyàghràdirutaviùamaparivarjanàt. sasaüprayogayor iti sacaitasikayoþ. råpadar÷ana÷abda÷ravaõayo÷ ceti. cakùuþ pa÷yati ÷rotraü ÷çõotãtyàdi vaibhàùikàõàü siddhàntaþ. tenàlambanavi÷eùalakùaõayor dar÷ana÷ravaõayor asàdhàraõakàraõatve cakùuþ÷rotrayor àdhipatyam. (##) àtmabhàva÷obhàyàü pårvavad [Tib. 85b] iti. aghràõàdãnàü sattvànàm akàntaråpatvàt. akàntàtmabhàvatvàd ity arthaþ. taiþ kavaóãkàràhàraparibhogàd iti. tair ghràõàdibhis tatparibhogàd iti. kathaü gandhasya kavadãkàràhàratvam. nàsikayor gandhagràsavyavacchedena kavaóãkaraõàt. kathaü spraùñavyasya kavaóãkàràhàratvam. kàyena snànàbhyaïgàdikaspraùñavyasya romakåpamukhagràsavyavacchedena kavaóãkaraõàt. ## kila÷abdaþ paramatadyotane. svamatam asya pa÷càd vakùyate. ## iti pratyekam abhisambandhaþ. sattvabhedaþ strãpuruùa iti. strãty eko nikàyasabhàgaþ. puruùa ity aparaþ. tayor bhedaþ. sattvavikalpa iti stanàdeþ saüsthànasya svarasyàcàrasya cànyathàtvaü vi÷eùa ity arthaþ. saükle÷avyavadànayor ity apara iti pårvàcàryaþ. na sattvabhedavikalpayoþ. antareõàpi puruùendriyaü råpàvacaràõàü vikalpasiddheþ. vikalpakçta÷ ca sattvabheda ity abhipràyaþ. tadviyuktavikalànàm iti. viyuktà÷ ca te vikalà÷ ca viyuktavikalàþ. tàbhyàü strãpuruùendriyàbhyàü viyuktavikalàs tadviyuktavikalàþ. ke. ùaõóhapaõóakobhayavya¤janàþ. tadviyuktàþ ùaõóhapaõóakàþ. teùàü strãpuruùendriyàbhàvàt. ùaõóhapaõóakànàü [Tib. 86a] punaþ kaþ prativi÷eùaþ. ùaõóhakàþ svabhàvato niþstrãpuruùendriyàþ. paõóakà upakrameõopahatendriyàþ. vinaye tu paõóakà eva paüca pañhyaüte. prakçtipaõóakaþ. ãrùyàpaõóakaþ. pakùapaõóakaþ. àsekapaõóakaþ. lånapaõóaka÷ ceti. tatra prakçtipaõóakaþ ùaõóha ihàbhipretaþ. yasya hi prakçtyà vya¤janaü nàsti. sa prakçtipaõóakaþ. ÷eùà iha paõóakà iùyante. lånapaõóako hi tàvad indriyacchedàt indriyavikala iti sphuña eùaþ. pakùapaõóakàdayas tv indriyàkarmaõyatvena tadvikalà eva. indriyakarmaõyatvakàle 'pi tadvikalà iti vyavasthàpyanta eva. tadindriyakarmaõyatvasya puruùasukhavi÷eùàjanakatvàt prasavàjanakatvàc ca. indriyasadbhàvà÷aükànivçttyartham eva ceha ùaõóhapaõóakà iti pçthakpàñhaþ. anyathà hi vinayavad ihàpy abhidharme paõóakà ity eva pañhyeran. ubhayavya¤janàs tadvikalàþ. sthànabhraü÷avaikalyàd alpasukhahetutvavaikalyàc ca. apare vyàcakùate. tadviyuktàþ ùaõóhàþ. tadvikalàþ paõóakàþ. upakramavaikalyàt. ubhayavya¤janà÷ ca tadvikalàþ. sthànabhraü÷avaikalyàt. alpasukhahetutvavaikalyàc ceti. teùàm asaüvaràdãni na bhavanti. (##) ## iti vacanàt. strãpuruùàõàü tu tàni bhavanti. ataþ saükle÷e àdhipatyaü strãpuruùendriyayoþ. saüvaraphalapràptivairàgyàõi ceti. saüvaras trividhaþ pràtimokùasaüvaro dhyànasaüvaro 'nàsravasaüvara÷ ca. teùàm eko 'pi saüvaro na bhavati kim aïga sarvaþ. ## iti vacanàt. ata eva ca srotaàpattyàdiphalapràptiþ kàmàdivairàgyaü ca teùàü na saübhavati. strãpuruùàõàü tu bhavatãti. ato vyavadàne 'pi strãpuru÷endriyayor àdhipatyam iti. nikàyasabhàgasambandhasaüdhàraõayor iti. jãvitendriyasya nikàyasabhàgotpattau. nikàyasabhàgasambandhe tasyàdhipatyaü vyavasthàpyate. nikàyasabhàgasaüdhàraõe càdhipatyam. jãvitendriyava÷ena tadårdhvamavasthànàt. manaindriyasya punarbhavasambandha iti. kliùñena punarbhavasambandhàt. jãvitendriyàd asya ko vi÷eùaþ. jãvitendriyasya antaràbhava eva sambandhanam. manaindriyasya tåpapattibhave 'pi. samànakàlaü ca jãvitendriyaü nikàyasabhàgena tatsambandhanaü karoti. manaindriyaü tu bhinnakàlam api punarbhave tatsambandhanaü karoti. va÷ibhàvànuvartana iti. cittasya va÷ibhàvam anuvartate loko dharmo và yathoktam. cittenàyaü loko nãyata iti vistaraþ. gàthàyàm apy uktam. ## iti. ràgàdãnàü tadanu÷àyitvàd iti. teùu sukþàdiùu anu÷àyituü ÷ãlam eùàm àlambanataþ saüprayogato và. ta ime tadanu÷àyino ràgàdayaþ. tadbhàvas tadanu÷àyitvam. tasmàd iti. yathoktaü sukhàyàü vedanàyàü ràgo 'nu÷ete. duþkhàyàü dvesaþ. aduþkhasukhàyàü moha iti. tair hi vyavadàyata iti. tair vi÷udhyatãty arthaþ. tad evaü kle÷avi÷uddhàv e÷àü ÷raddhàdãnàm àdhipatyam uktaü bhavati. vyavadàne 'pi sukhàdãnàm àdhipatyam ity apara iti. na kevalaü saükle÷e sukhàdãnàm àdhipatyaü. kiü tarhi. vyavadàne 'pãty api÷abdasyàrthaþ. àbhidhàrmikàþ kecid evam àhuþ. vyavadàne 'pi teùàm àdhipatyam astãti àgamam (##) ànayanti. yasmàt sukhitasya cittaü samàdhãyata ity uktaü såtre. duþkhopaniùac chraddhà. duþkham upaniùad asyàþ. seyaü ÷raddhà duþkhopaniùat. duþkhahetukety arthaþ. duþkhe sati kasyacid dharme ratnatraye và ÷raddhà jàyate. pravrajyàü vàbhilaùati. ùaõ õaiùkramyà÷ritàþ saumanasyàdaya iti. ùaõ õaiùkramyà÷ritàni saumanasyàni. ùaõ õaiùkramyà÷ritàni daurmanasyàni. ùaõ õaiùkramyà÷rità upekùàþ. [Tib. 87b] naiùkramyaü sàsravo 'nàsravo màrgaþ. dhàtoþ saüsàràd và niùkramaõaü vairàgyam ity apare. yathoktaü såtre. cakùurvij¤eyàni råpàõi pratãtyotpadyate saumanasyaü naiùkramyà÷ritaü naiùkramyàlambanam ity arthaþ. naiùkramyànukålam iti và. evaü yàvan manaþ pratãtya dharmàü÷ ca utpadyate saumanasyaü naiùkramyà÷ritam iti. tathà cakùurvij¤eyàni råpàõi pratãtya utpadyate daurmanasyaü naiùkramyà÷ritam. evaü yàvan manaþ. tathà cakùurvij¤eyàni råpàõi pratãtyotpadyate upekùà naiùkramyà÷rità. evaü yàvan manaþ. naiùkramyaü pràpsyàmãti kasyacit saumanasyam. na naiùkramyàya mayà yatnaþ kriyate iti kasyacid daurmanasyam. kasyacit pratisaükhyàyopekùà teùu råpàdiùu bhavati. (II.2-4) apare punar àhur iti sautràntikàþ. vij¤àya viùamaparihàràd iti. vij¤ànena viùamaparihàraþ kriyate. na cakùuþ÷rotreõety abhipràyaþ. nàpi vij¤ànàd anyad råpadar÷anaü ÷abda÷ravaõaü vàstãti. na råpadar÷ana÷abda÷ravaõaü grahaõavyatiriktaü vicàryamàõaü labhyate. grahaõaü ca vij¤ànam eveti nànyad bhavati. tasmàc cakùuþ÷rotravij¤ànayoþ sasaüprayogayor utpattau yad àdhipatyam uktam. tad eva tad bhavati. nànyatràdhipatyam etad [Tib. 88a] ity abhipràyaþ. manasaþ punaþ sarvàrthopalabdhàv iti. ## ity eva siddhe manasaþ sarvàrthopalabdhàv iti vacanaü dharmadhàtor asarvadharmasvabhàvatvàt. vyàkhyàtaü caitat purastàt. nanu càrthànàm apy atràdhipatyam iti. dvayaü pratãtya vij¤ànasyotpattir iti vacanàt. adhikaü hi prabhutvam àdhipatyam iti. adhikaþ prabhur adhipatis tadbhàva àdhipatyam iti. sarvaråpopalabdhau sàmànyakàraõatvàd iti. nãlapãtàdisarvaråpopalabdhau ekaråpasya cakùuùaþ karaõatvàt. na tu råpasyaikaråpasya nãlapãtadisarvaråpopalabdhau kàraõatvam. na hi nãlaråpaü pãtaråpopalabdhau kàraõaü bhavati. tatpañumandatàdyanuvidhànàc copalabdher iti. yasmàd upalabdhi÷ cakùuràdipañumandatàm anuvidhatte. tadyathà pañuni cakùuùi pañvã tadupalabdhiþ. mande mandeti. àdi÷abdena aku÷alaku÷alasavedanàvedanànuvidhànaü. (##) aku÷ale manasy aku÷alopalabdhiþ. ku÷ale ku÷alà. savedane savedanà. avedane 'vedaneti. na råpasya pañumandatàdy anuvidhatte upalabdhiþ. tenàha. tadviparyayàd iti. tasmàc cakùuràdãnàm adhikam ai÷varyaü [Tib. 88b] na råpàdãnàm. ## iti. atra sàdhanam. kàyendriyasvabhàvaü strãpuruùendriyam. spraùñavyavij¤ànajanakatvàt. astrãpuruùendriyasvabhàvakàyendriyavat. vaidharmyeõa cakùurindriyavat. stryàkçtisvaraceùñàbhipràyà iti. stryabhipràyapuruùàbhipràyayor viparyayeõa. tad evaü sati sattvavikalpa eva strãpuruùendriyayor àdhipatyam. nikàyasabhàgasthitau jãvitendriyasyàdhipatyam. na tu vaibhàùikavat nikàyasabhàgasambandhe. tatra manasa evàdhipatyàt. saükle÷e vedanànàm iti. atra vaibhàùikaiþ sàrdham aikamatyam. tathà hi tair iti vistaraþ. tathà hi taiþ ÷raddhàdibhiþ kle÷à÷ ca viùkaübhyante laukikamàrgagatair màrga÷ càvàhyate nirvedhabhàgãyàdigataiþ. tad evaü vyavadànasaübhàre ÷raddhàdãnàü pratyekam àdhipatyam uktaü bhavati. na hy avimuktacittasyàsti parinirvàõam iti. àj¤àtàvãndriyaü kùayaj¤ànàdy anàsravam indriyaü. tad eva ca vimuktaü kle÷avimuktyà saütànavimuktyà ca. tatpràptasya nirupadhi÷eùanirvàõaü bhavati. tasmàd àj¤àtàvãndriyasya nirupadhi÷eùanirvàõa àdhipatyaü vyavasthàpyate. dçùñadharmasukhavihàraü pratãti [Tib.89a] vistaraþ. dçùño dharmo dçùñadharmaþ. dçùñajanmety arthaþ. sukho vihàraþ sukhavihàraþ. dçùñadharme sukhavihàraþ dçùñadharmasukhavihàraþ. taü praty àj¤àtàvãndriyasyàdhipatyam. vimuktiprãtisukhapratisaüvedanàd iti. vimuktiþ kle÷aprahàõam. prãtiþ saumanasyam. sukhaü pra÷rabdhisukham. vimuktyà prãtisukhasya pratisaüvedanaü vimuktiprãtisukhapratisaüvedanam. tasmàd iti. tad uktaü bhavati. vimuktiprãtisukhapratisaüvedanam eva dçùñadharmasukhavihàra iti. (II.5) vàkpàõipàdapàyåpasthànàm api cendriyatvam upasaükhyàtavyam iti. sàükhyà÷ cakùurindriyàdivyatiriktàni vàgindriyàdãni kalpayanti. vàgindriyaü yena vacanaü kriyate. pàõãndriyaü yena kiücid dravyam àdãyate. pàdendriyaü yena viharaõaü kriyate. caükramaõam ity arthaþ. pàyvindriyaü yena purãùotsargaþ kriyate. upasthendriyaü kàyendriyaikade÷avyatiriktaü yenànandaþ sukhavi÷eùaþ pràpyate. na khalåpasaükhyàtavyam avidyàdãnàm indriyatvam. yenàrthena bhagavatà dvàviü÷atir indriyàõy uktàni. tatràvidyàdãnàm ayogàt. ko 'sàv artha ity àha. (##) ## iti vistaraþ. cittasyà÷rayas tadà÷rayasya vikalpaþ ## vyavadàna- ## etac ca ùaóàyatanaü maulaü sattvadravyam [Tib. 89b] iti. taditareùàü tadà÷ritatvàt. tathà hi ùaóindriyàdhipatyasaübhåtam indriyàdhiùñhànam. ùaó và viùayà vij¤ànakàyà÷ ca. tad etad api sattvadravyam iùyate na tu maulam. na hy adhiùñhànàdyàdhipatyasaübhåtaü ùaóàyatanam iti. vyavadànasaübharaõaü paücabhir iti ÷raddhàdibhiþ. vyavadànaü tribhir iti. anàj¤àtamàj¤àsyàmãndriyàdibhiþ. (II.6) ## ## iti vistaraþ. pravçttipakùaü nivçttipakùaü càdhikçtyocyate. ## saüsàrasyà÷raya utpattiþ ## nivçtter api nirvàõasyà÷raya utpattiþ sthitir upabhoga÷ ca. etàvatà ca puruùàrthaparisamàptir iti. nirarthikà tadanyendriyapraj¤aptiþ. bhavatàm api puruùàrthaparisamàptiþ pañhyate. tasya ÷abdàdyupalabdhir àdir guõapuruùàntaropalabdhir anta iti. tatra ùaóàyatanaü målasattvadravyabhåtaü saüsaratãti pravçtter à÷rayaþ. utpattiþ strãpuruùendriye iti. utpadyate 'syà ity utpattiþ. kasmàd ity àha. tata utpatteþ. kasya. ùaóàyatanasya. manaþkàyendriyayoþ sàkùàt tàbhyàm utpatteþ. cakùuràdãnàü caturõàü krameõotpatteþ. sthitir jãvitendriyeõa ùaóàyatanàvasthànàt. upabhogo vedanàbhiþ sukhàdibhiþ. ÷raddhàdayo hi nivçtter à÷raya iti. ÷raddhàdãnàü pratiùñhàbhåtatvàt. àj¤àsyàmãndriyaü prabhava ity àdibhavaþ prathamato 'nàsravotpatteþ. [Tib. 90a] sthitir àj¤endriyaü pràbandhikatvàt. upabhoga àj¤àtàvãndriyeõeti. tena vimuktiprãtisukhapratisaüvedanàt. ata etàvanty evendriyàõãti nàvidyàdãnàm indriyatvam iùñam ity arthaþ. ata eva caiùàü eùo 'nukrama iti. cakùurindriyaü yàvad àj¤àtàvãndriyam iti pravçttinivçttyor à÷rayàdibhàvàt. vàcas tu nendriyatvam. vacane ÷ikùàvi÷eùàpekùatvàt. jàtamàtro hi bàlako vinaiva ÷ikùayà cakùuùà råpàõi pa÷yati. na tv evaü vacanaü karoti. tasmàd indriyadharmàtikràntatvàt. na vàg indriyaü bhavitum arhati. jihvendriyàdhiùñhànasyaiva tu etat karma vacanam (##) iti. pàõipàdasya càdànaviharaõàd ananyatvàd iti. pàõir eva hy anyathànyatra cotpanna àdànam ucyate. pàda eva cànyathànyatra cotpanno viharaõam iti. karmàbhàvàt. svàtmani ca vçttivirodhàt. na pàõipàdasyendriyatvam. uragaprabhçtãnàm iti. sarpàdãnàü pàõipàdaü nàsti. atha ca teùàm àdànaviharaõaü bhavati na pàõipàdasyendriyatvam. teùàm apy asti såkùmam iti cet. na. sàdhyatvàt. pàyor api nendriyatvam utsarga ity a÷ucyutsarge. gurudravyasya yasya kasyacid àkà÷e chidre sarvatra pàyusthànàd anyatràpi patanàt. gurudravyasya gurutvàd evaü svayaü patanaü nendriyakçtam. vàyunà ca tatpreraõàd iti. vàyunà tasya guror a÷ucidravyasya preraõà. [Tib. 90b] vàyor eva tat karma syàn na pàyvindriyasya. tadanupalabdheþ. upasthasyàpi nendriyatvaü ànanda iti. kàyendriyaikade÷astrãpuruùendriyavyatiriktakalpitasya upasthasya nendriyatvam ànande. kàyendriyaikade÷abhåtastrãpuruùendriyakçtaü hi tat. kliùñaü saukhyam iti vàkyarthaþ. kaõñhadantàkùivartmàïguliparvanàm apãti vistaraþ. yadi yathoktàt kàraõàt etàvanty evendriyàõãti neùyate. kaõñhasyàbhyavaharaõe. dantasya carvaõe. akùivartmana unmeùanimeùe. parvaõaþ asthisaüdhisaükocavikàsakriyàyàm indriyatvaü prasajyeta. sarvasya và kàraõabhåtasyeti vistaraþ. sarvasya và kàraõabhåtasya bãjàdeþ svasyàü kriyàyàü svakàryakriyàyàm aïkuràdilakùaõàyàm indriyatvaü prasajyetety adhikçtam. yadi yasya yatra puruùakàro 'sti. tasya tatrendriyatvam iùyate. sa ca niyamahetuþ pårvokto neùyate. tasmàd ayuktaü vàgàdãnàm indriyatvam. (II.7, 8) tatra cakùuràdãnàm iti vistaraþ. tatreti vàkyopanyàse. kçto nirde÷a iti. ## iti. ## ity atra. ÷raddhàdãnàü caitteùv iti. #<÷raddhàpramàdaþ pra÷rabdhir># ity atra prade÷e. nanu ca vedanàyà api kçto nirde÷aþ caitteùu ca kariùyate ## iti. (##) ## vacanàt. [Tib. 91a] satyaü sàmànyaü råpaü vedanàyà uktaü vakùyate ca. vi÷eùavibhàgaråpaü tv iha vivakùitam iti sukhàdãnàü kartavyo nirde÷a ity àha. àj¤àsyàmãndriyàdãnàü tarhi na kartavyo yasmàn manaso lakùaõam uktam. ÷raddhàdãnàü caitteùu kariùyate. sukhasaumanasyopekùàõàm iha kriyate. eùàm api kartavya eva. yasmàn navadravyasvabhàvatvam eùàü dar÷ayitavyam. etasyàü càvasthàyàm etàõi nava dravyàõy anàj¤àtamàj¤àsyàmãndriyàkhyàü labhante. etasyàm avasthàyàm àj¤endriyàkhyàm etasyàm àj¤àtàvãndriyàkhyàü labhanta iti. sa eùàm avasthàvi÷eùo dar÷ayitavya ity ataþ såktam etat. sukhàdãnàm àj¤àsyàmãndriyàdãnàü ca kartavya iti. ## asàteti sàtànivçttyartham. kàyikãti mànasãnivçttyartham. tatra kàyà÷ cakùuràdayaþ paüca paramàõusaücayàtmakatvàt. tatra kàye bhavà kàyena và à÷rayeõa saha caratãti kàyikã. yà upaghàtikà paücendriyà÷rayà vedanà. tat ## ity avagantavyam. ## atrendriyam ity anuvartate. kàyikãti ca. ## grahaõam asàtànivçttyartham. tad etad uktaü bhavati. tat sukhendriyaü. yànugràhikà paücendriyà vedaneti. ## iti. tçtãye tu dhyàne caitasy api sàtà vedanà sukhendriyam iti vyavasthàpyate. kasmàc caitasy eva sàtà tatra gçhyate na kàyikãti. ata àha. na hi tatra kàyikã vedanàsti. pa¤cavij¤ànakàyàbhàvàd iti. tçtãye dhyàne kasmàt sà na saumanasyendriyam. ata àha. tçtãye tu dhyàne prãtivãtaràgatvàt. sukhenendriyam eva sà. na saumanasyendriyam. sàtatvàd dhi sukham ucyate. na prãtir asaüpraharùàkàratvàt. tathà hi såtra uktam. prãter viràgàd upekùako viharatãti vistareõa yàvat smçtimàn sukhavihàrã tçtãyaü dhyànam upasaüpadya viharatãti. saumanasyàd anyà prãtir iti cet. ata àha. prãtir hi saumanasyam iti. ## iti. upaghàtikà caitasikã vedanà daurmanasyam. ## (##) upekùendriyaü tu yà madhyà vedanà. naivasàtàsàtety arthaþ. ## ubhayàvayavàv asyà ubhayã. kàyikã caitasikãty arthaþ. ## iti. abhiniråpaõàvikalpabhàvàd ity arthaþ. pràyeõeti grahaõaü samàdhijavipàkajaprãtisukhaparivarjanàrtham. na tu kàyikam iti. na tu kàyikaü sukhaduþkhaü vikalpanàd utpadyate. kiükàraõam ity àha. viùayava÷àd arhatàm apy utpatter iti. prahãõapriyàpriyavikalpànàm apy arhatàü viùayava÷enaiva kàyikasukhaduþkhotpàdàt. [Tib. 92a] atas tayor indriyatvena bheda iti. tayoþ kàyikacaitasikayoþ sukhayor duþkhayo÷ ca indriyatvena bhedaþ pçthaktvaü sukhendriyaü saumanasyendriyaü duþkhendriyaü daurmanasyendriyam iti. upekùà tu svarasenaivànabhisaüskàreõàvikalpayata evànabhiniråpayata evotpadyate kàyikã caitasikã và vipàkajà naiùyandikã và. tasmàd ekam indriyaü kriyate indriyatvenàbhedaþ upekùendriyam iti. anyathà ca kàyikam iti vistaraþ. anyenànubhavaråpavi÷eùeõa kàyikaü sukham anugçhõàti. anyena caitasikaü. sthiraü hi kàyikam. asthiraü hi caitasikam. evaü duþkham anyenànubhavaråpavi÷eùeõa kàyikam upahanti. anyena caitasikam iti. upekùàyàü naiùa vikalpa iti. eùa svaråpavi÷eùalakùaõo vikalpo nàsti. ata upekùaõaü praty upekùàkriyàü prati. avikalpanàt asvabhàvavi÷eùàd abhedaþ. ## iti. dçg dar÷anam. dç÷o bhàvanàyà a÷aikùasya ca panthà ## tasminn eva màrgatraye yàni manaþsukhasaumanasyopekùà÷raddhàvãryasmçtisamàdhipraj¤àkhyàni nava dravyàõi. tàni dar÷anamàrge anàj¤àtamàj¤àsyàmãndriyaü bhàvanàmàrge àj¤endriyam a÷aikùamàrge àj¤àtàvãndriyam iti vyavasthàpyante. anyonyam apekùyamàõàni tàni nava dravyàõi tattan nàma labhante. [Tib. 92b] naveti ca kalàpàntaràpekùayaivam uktam. na tv ekasmiü÷ cittakalàpe nava dravyàõi bhavanti. sukhasaumanasyopekùendriyàõàm ekatarasyaiva bhàvàt. yadi hi sa màrgo 'nàgamyadhyànàntaracaturthadhyànàkà÷avij¤ànàkiücanyàyatanabhåmikaþ. tatropekùendriyam eva. na sukhasaumanasyendriye. yadi prathamadvitãyadhyànabhåmikaþ. tatra saumanasyendriyam eva. yadi tçtãyadhyànabhåmikaþ. tatra sukhendriyam eva nànyad iti. anàj¤àtam àj¤àtuü pravçtta iti. anàj¤àtaü satyacatuùñayam àj¤àtuü (##) vedituü pravçttaþ àj¤àsyàmãti pràrabdhaþ. tasyendriyam anàj¤àtamàj¤àsyàmãndriyaü. aluksamàsaþ. àkhyàtapratiråpaka÷ càyam àj¤àsyàmãti ÷abdaþ. bhàvanàmàrge nàsty apårvam àj¤eyaü tad eva tu satyacatuùñayam àjànàti ÷eùànu÷ayaprahàõàrthaü bhàvanàheyakle÷aprahàõàrtham. tasyàj¤asya pudgalasyendriyam àj¤endriyam. àj¤am evendriyam iti và. a÷aikùamàrge tv àj¤àtam ity avagamaþ àj¤àtàva iti. arthakathanamàtram etat. ÷abdavigrahas tv evaü kartavyaþ. àj¤àtam ity àva àj¤àtàvaþ. avateþ gha¤i råpam etad àva iti. so 'syàstãti matvarthãyaþ àj¤àtàvã. àj¤àtam avituü ÷ãlam asyeti veti tàcchãliko õiniþ. tathàbhåtasyendriyam iti. tathàbhåtasya pudgalasyendriyam. àj¤àtàvina ity arthaþ. (II.9) ## iti. amalam eva trayam ity avadhàryate. nanu càyam anàsravasàsravaprakàrabheda ukto dhàtunirde÷e. [Tib. 93a] ## iti. tathà ## ityàdivacanàt. satyam ukto 'yam evamàdiþ prakàrabhedaþ. sa tu sàmànyaråpeõokto na bhedaråpeõa. ataþ ÷iùyasukhapratipattyartham ayam evamàdiprakàrabhedaþ pratipadaråpeõa punar abhidhãyata ity evam avagantavyam. dvidhà naveti na såtrayitavyam. ekàntànàsravasàsravanirdhàraõàd eva hi dvidhà naveti siddheþ. yadi hy etàni navaikantenànàsravàõi syuþ. ekàntànàsraveùv àj¤àsyàmãndriyàdiùu pañhyeran. tathaikàntasàsravàõi syuþ. ekàntasàsraveùu råpãndriyajãvitaduþkhadaurmanasyeùu pañhyeran. na caivam. ato nava dvidheti siddham. asty etad evam. matàntaranivçttyarthaü tu punar idam ucyate ## dvidhaiva nava. nànàsravàõi yathaike kathayanti. tatsiddhaye càgamam ànayanti. yasyemànãti vistaraþ. sarveõa sarvàõi na santãti. sarveõa prakàreõa mçdumadhyàdhimàtrabhedena. sarvàõãti pa¤càpi na santãty arthaþ. pçthagjanapakùàvasthitaü vadàmãti vacanàt. arthàd uktaü bhavati. yasyemàni santi sa àrya iti. nedaü j¤àpakam. teùàm anàsravatvam adhikçtyety àcàryaþ. tathà hy [Tib. 93b] àryapudgalavyavasthànaü kçtvà yasyemànãty àheti. katham. (##) pa¤cemàni bhikùava indriyàõi. katamàni pa¤ca. ÷raddhendriyaü yàvat praj¤endriyaü eùàü paücànàm indriyàõàü tãkùõatvàt paripårõatvàd arhan bhavati. tatas tanutarair mçdutarair anàgàmã bhavati. tatas tanutarair mçdutaraiþ sakçdàgàmã. tatas tanutarair mçdutaraiþ sakçdàgàmã. tatas tanutarair mçdutaraiþ srotaàpannaþ. tato 'pi tanutarair mçdutarair dharmànusàrã. tatas tanutarair mçdutaraiþ ÷raddhànusàrã. iti hi bhikùava indriyapàramitàü pratãtya phalapàramità praj¤àyate. phalapàramitàü pratãtya pudgalapàramità praj¤àyate. yasyemàni pa¤cendriyàõi sarveõa sarvàõi na santi. tam ahaü bàhyaü pçthagjanapakùàvasthitaü vadàmãti. tad evam àryapudgalavyavasthànaü kçtvà yasyemànãty àha bhagavàn iti. pçthagjano và dvividha iti. àbhyantaraka÷ ca bàhyaka÷ ca. asamucchinnaku÷alamåla àbhyantarako bauddhasaügçhãtatvàt. samucchinnaku÷alamålas tu bàhyakas tadviparyayàt. ata eva ca bàhyam iti vi÷eùaõam. itarathà hi pçthagjanapakùàvasthitaü vadàmãty evàvakùyat. uktaü ca såtra iti. atha bhagavato 'ciràbhisaübuddhasyaitad abhavat. adhigato me dharmo gambhãro gambhãràvabhàso durdar÷o duravabodho 'tarkyo 'tarkàvacaraþ såkùmo [Tib. 94a] nipuõaþ paõóitavij¤avedanãyaþ. taü càhaü pareùàm àvedayeyam. taü ca pare na vijànãyuþ. sa mama syàd vighàtaþ. syàt klamathaþ. syàc cetaso 'nudayaþ. yan nv aham ekàkã araõye pravaõe dçùñadharmasukhavihàratàyogam anuyukto vihareyam. atha brahmaõaþ sahàpater brahmaloke sthitasyaitad abhavat. na÷yati batàyaü lokaþ. praõa÷yati batàyaü lokaþ. yatredànãü kadàcit karhicit tathàgatà arhantaþ samyaksaübuddhà loke utpadyante. tadyathà udumbarapuùpam. tasya càdya bhagavato 'lpotsukavihàritàyàü cittaü kràmati na dharmade÷anàyàm. yan nv ahaü gatvàdhyeùayeyam. atha brahmà sahàpatiþ tadyathà balavàn puruùaþ sammiüjitaü bàhuü prasàrayet. prasàritaü và sammiüjayet. evam eva brahmà sahàpatiþ brahmaloke 'ntarhito bhagavataþ purastàt pratyasthàt. atha brahmà tasyàü velàyàü gàthàm abhàùata. ## atha bhagavàn tasyàü velàyàm ime gàthe abhàùat. ## #<(Abhidh-k-vy 104)># ## brahmàvocat. santi bhadanta [Tib. 94b] sattvà loke jàtà loke vçddhàs tãkùõendriyà api madhyendriyà api mçdvindriyà apãty apravartita eva dharmacakra iti vistaraþ. indriyàõi ÷raddhàdãni. yais te bhavyà uktàþ. yasmàd apravartite 'pi dharmacakre santi tãkùõendriyà ityàdy uktam. tasmàt santy eva sàsravàõi ÷raddhàdãnãti. sadevakàl lokàd iti vistaraþ. na tàvad aham asmàt sadevakàl lokàt samàrakàt sabrahmakàt sa÷ramaõabràhmaõikàyàþ prajàyàþ sadevamànuùàyà mukto niþsçto visaüyukto viprayukto viparyàsàpagatena cetasà bahulaü vyahàrùam iti vistaravacanam. na cànàsravàõàm eùa parãkùàprakàra iti. na hy anàsravàõàm àsvàda àdãnavo niþsaraõaü và yujyate. (II.10) arhann iti. nànàgàmã. kle÷avimuktasaütànatvàt. çddhimàn iti pràptàbhij¤aþ. cetova÷itvaü pràpta iti. asamayavimuktaþ. jãvitapariùkàram iti. jãvitàya pariùkàras tadanuguõatvàt. dattvà tat praõidhàyeti. tad àyuþ praõidhàya cetasi kçtvety arthaþ. katham ity àha. yan me bhogavipàkaü karma. tad àyurvipàkaü bhavatv iti. pràntakoñikam iti. ## iti lakùaõam asya vakùyate. cittam utpàdayati vàcaü ca bhàùata iti. cittavàcàv api tatsiddhaye kuryàt naikakàraõasàdhyaü hi kàryaü. tad anena [Tib. 95a] vipàka eva jãvitendriyam iti dar÷ayati. yan me bhogavipàkaü karma. tad àyurvipàkadàyi bhavatv iti. dhyànabhàvanàbalaü tu tasyàkarùakam iti. vipàkoccheùaü vipacyata iti. akàlamaraõenàparisamàptaphalasya tyaktasya janmàntarakarmaõo bhàvanàbalena vipàkoccheùam àkçùya pratisaüvedayate. teùàü tàdç÷a iti teùàü yoginàm. pårvakarmajaü sthitikàlàvedham iti. pårvasmin janmani karma pårvakarma. tato jàtaþ pårvakarmajaþ. sthitir indriyamahàbhåtànàü pravàhaþ. sthiteþ kàlaþ sthitikàlaþ. tasyàvedha àkùepaþ. sthitikàlàvedhaþ. tàvatsaüsàrakùaõànubandhasàmartham àkùepaþ. tena hy asau sthitikàla àvidhyate. taü pårvakarmajaü sthitikàlàvedham indriyamahàbhåtànàü vyàvartayanti yognaþ. apårvaü ca samàdhijam àgantukam àkùipanti. (##) pra÷nàt pra÷nàntaram upajàyata iti. atha yad arhan bhikùur àyuþsaüskàràn sthàpayati. taj jãvitendriyaü kasya vipàka ity asmàt pra÷nàt kimartham àyuþsaüskàràn adhitiùñhantãti pra÷nàntaram. parahitàrthaü ÷àsanasthityarthaü ceti. parahitàrthaü buddhà bhagavantaþ. ÷àsanasthityartham eva ÷ràvakaþ. rogàdibhåtaü càtmabhàvam iti. rogagaõóa÷alyàdibhåtaü triduþkhatàyogàt. kva kasya ceti. kvety asya pra÷navisarjanaü manuùyeùv eva [Tib. 95b] triùu dvãpeùv iti. kasyety asya visarjanaü strãpuruùayor asamayavimuktasyàrhataþ pràntakoñidhyànalàbhina iti. tasya hãti vistaraþ. samàdhau ca va÷itvaü pràntakoñikadhyànalàbhinaþ tãkùõendriyatvàt. kle÷ai÷ cànupastabdhà saütatir nirava÷eùakle÷aprahàõàt. dçùñipràptasya yady api samàdhau va÷itvam asti. na tu tasya kle÷air anupastabdhà saütatiþ. samayavimuktasya yady api kle÷air anupastabdhà saütatiþ. na tu samàdhau va÷itvam. asamayavimuktasya tåbhayam asti. bahuvacanam iti. jãvitasaüskàràn iti yad vacanaü. tad bahuvacanam. kasmàd ity àha. bahånàm iti vistaraþ. bahånàü saütànavartinàü jãvitasaüskàràõàm utsarjanàdhiùñhànàt. na hy ekasya kùaõasya utsarjane 'dhiùñhàne và proyojanam asti. pravàheõa parakàryàbhiniùpàdanàt. ekasya ca kùaõasyàpãóàkaratvàt. na ca kàlantarasthàvaram iti. kàlàntarasthàna÷ãlaü kàlàntarasthàvaram akùaõikam. tac caitad àyur dravyaü na bhavatãti dyotanàrthaü bahuvacanam ity eke. bahuùv eva saüskàreùv iti sautràntikànàm ayaü pakùaþ. ekasminn api kùaõe bahavas te saüskàràþ. yeùv àyur iti praj¤aptiþ. naikam àyur nàma dravyam asti. te ca saüskàràþ paücaskandhasvabhàvà÷ catuþskandhasvabhàvà và draùñavyàþ. anyathà hi naiva saüskàragrahaõam akariùyata. evaü tu vaktavyam abhaviùyat. bhagavàn jãvitàny adhiùñhàya àyåüùy utsçùñavàn iti maraõava÷itvaj¤àpanàrtham iti. maraõe [Tib. 96a] va÷itvam astãti. traimàsyam eva nordhvam iti. trayo màsàþ samàhçtàs trimàsam. trimàsam eva traimàsyam atra kàlàdhvanor atyantasaüyoge dvitãyà bhavati. nordhvaü traimàsyàd vineyakàryàbhàvàt. subhadràvasànatvàt buddhakàryasya. tasyàpi saüpàdanàrtham iti pratij¤àtasaüpàdanàrtham. anyathà vacanamàtraü syàd iti. kalpàva÷eùaþ. kalpa ekaþ sakalaþ kalpàdhikaþ kalpaþ sàtireka ity arthaþ. skandhamaraõamàrayor (##) iti. catvàro màràþ devaputramàraþ kle÷amàraþ skandhamàraþ maraõamàra÷ ca. tatra prathame yàme devaputramàro nirjitaþ. dvitãye yàme divyena cakùuùà vyavalokya tçtãye yàme kle÷amàro nirjitaþ. vai÷àlyàü tu traimàsyaü jãvitasaüskàràn adhiùñhàya àyuþsaüskàràn utsçùñavàn. skandhamàranirjayàrtham utsçùñàþ skandhàþ. teùåtsçùñeùu martavyaü syàt. ato maraõamàranirjayàrtham adhiùñhità iti vaibhàùikàþ. niùñhitam ànuùaügikaü yat pra÷nàt pra÷nàntaram upajàtaü. ## dvedhaiva dvàda÷a evety avadhàryate. #<çte 'ntyàd aùñakàc># chraddhàdikàd àj¤àtàvãndriyaparyantàt. ## jãvitendriyàd ekantavipàkàd anyàni dvàda÷endriyàõi vipàka÷ càvipàka÷ ca. tatra cakùuràdãni puruùendriyàvasànàni sapta svapnàdyabhinirvçttàny aupacayikàny avipàkaþ. [Tib. 96b] manoduþkhasukham iti vistaraþ. yàni manaàdãni ku÷alakliùñàni tàny avipàkaþ. yàni ca yathàyogam airyàpathika÷ailpasthànikanairmàõikasvabhàvàny avyàkçtàni tàny avipàkaþ. yathàyogam iti vi÷eùaõam. airyàpathikàdãnàü mànasatvena duþkhendriyasaübhavàt sukhasaumanasyayo÷ ca kvacid asaübhavàt. tatra kàmadhàtàv airyàpathikaü manaindriyaü tatsaüprayukte ca saumanasyopekùendriye avipàkaþ. råpadhàtàv airyàpathikaü manaindriyam avipàkaþ. vedanendriyaü ca tatsaüprayuktaü yathàbhåmi. nairmàõikaü pa¤cabhåmikam. tatra copekùendriyam evàvipàkaþ. airyàpathika÷ailpasthànikanairmàõikàni nityam upekùendriyeõa saüprayuktànãti bhadantànantavarmà. ÷eùàõi vipàka iti. ku÷alakliùñairyàpathika÷ailpasthànikanairmàõikasvabhàvebhyo manaindriyàdibhyo 'nyàni manaindriyàdãni vipàkajàni vipàkaþ. ÷eùàõy avipàka iti siddham iti. jãvitendriyaü dvàda÷a cakùuràdãni hitvà tadavadhàraõàd eva ÷eùàõy avipàka iti siddham. katamàni punas tàni. daurmanasyendriyaü na vipàkaþ ku÷alàku÷alatvàt. tathà hi vakùyati. ## iti. ÷raddhàdy ## ity avipàkaþ. [Tib. 97a] ## (##) iti vipàkalakùaõàbhàvàt. yadi daurmanasyendriyaü na vipàka ity anenàgamavirodhaü dar÷ayati. saüprayogavedanãyatàm adhikçtyeti. vedanãyaü vedanà. daurmanasyaü vedanãyam asminn iti daurmanasyavedanãyaü karma. saumanasyopekùàvedanãye apãti. saüprayogamàtravacanàd daurmanasyavat saumanasyopekùe api na vipàkaþ pràpõuta iti parasyàbhipràyaþ. saüprayoge 'pi na doùo vipàke 'pãti. saumanasyaü vedanãyam asmin saumanasyavedanãyaü karma. tathà saumanasyaü vipàkatvena vedanãyam asya saumanasyavedanãyaü karmeti. agatyà hy etad evaü gamyeteti. yadi daurmanasyaü yuktyà paricchinnaü na vipàka iti. tata evam agatyàkhyàyeta saüprayogavedanãyatàm adhikçtyoktam iti. tenàha kà punar atra yuktir daurmanasyaü na vipàka iti. atha và agatyà hy etad evaü gamyeta. kvacit saüprayogavedanãyatà. kvacid vipàkavedanãyateti. bråyàs tvaü sarvatraiva tarhi saüprayogavedanãyateti. ata etad antaràbhipràyam abhisamãkùyàha. kà punar atra yuktir daurmanasyaü na vipàka iti. daurmanasyaü hãty [Tib. 97b] aniùñacintanàdikaiþ parikalpavi÷eùair utpàdyate ca [vyutpàdyate ca] vyupa÷àmyate ca. saumanasyam apy evam iti. parikalpavi÷eùair iùñacintanàdibhir utpàdyate ca vyupa÷àmyate ca. vãtaràgàdãnàü tarhãti. yasmàd vãtaràgàdãnàü daurmanasyaü vyàvartate. na hi cakùuràdiko vipàkabhåto vãtaràgàdãnàü vyàvartate. daurmanasyaü tu vyàvartate. vacanàd daurmanasyena kàmavãtaràgo 'samanvàgata iti. såtre 'py uktaü. avãtaràgasya dvi÷alyà vedanoktà kàyikaü duþkhaü pratisaüvedayate caitasikaü ca daurmanasyam iti. vacanàt vãtaràgasya ca eka÷alyà kàyikam eva duþkhaü pratisaüvedayata iti. saumanasyam apy eùàm iti vistaraþ. vãtaràgàõàm avyàkçtaü vipàkaråpaü saumanasyaü kãdç÷aü syàt. samàpattisaügçhãtaü teùàü saumanasyaü saübhavati. tac ca ku÷alatvàn na vipàkaþ. ato vaktavyam. kãdç÷aü teùàü saumanasyaü vipàka iti. yàdç÷aü tàdç÷am astv iti. aparicchidyamànam api tad asty eveti dar÷ayati. tasyàsti vipàkàvakà÷o na daurmanasyasya. sarvathàpy asamudàcàràt samàpattyavasthàyàm apy asamàpattyavasthàyàm apãty ato na vipàka iti siddham. manaindriyam ubhayor ubhayasyeti. ubhayoþ sugatidurgatyoþ ubhayasya ku÷alàku÷alasya. vipàka ity adhikàraþ. idam utsçùñaü jãvitendriyàùñamàni sugatau ku÷alasya [Tib. 98a] vipàka iti. tatra katham ubhayavyaüjanam asàdhusammataü ku÷alasya vipàka ity àha. sugatàv ubhayavyaüjanasyàku÷alena tatsthànapratilaübha iti. sthànam asya bhraùñam. ato 'syàku÷alena (##) pratilaübho viprayukto dharmaþ. ubhayaü tu vyaüjanaü ku÷alasyaiva vipàka ity abhipràyaþ. (II.11) ## iti. tad ekaü savipàkam evety arthaþ. tenàha. tu÷abda evakàràrtho bhinnakrama÷ ceti. bhinnasthàna ity arthaþ. tad ekaü savipàkaü tv iti hi kramo na bhinnaþ syàt. ÷lokabandhànuguõyena tv evam uktam. na hi tad avyàkçtam iti. savipàkam evety avadhàraõe yuktiü dar÷ayati. dve hi vastunã avipàke iùyete. avyàkçtam anàsravaü ca. vikalpavi÷eùotpàdyatvàn na tad avyàkçtam. asamàhitatvàc ca nànàsravam. avyàkçtaü hi påtibãjavan na vipàkadànàya samartham. anàsravaü tu tçùõànabhiùyanditatvàn nàlaü vipàkadànàyànabhiùyanditasàrabãjavat. pàri÷eùyàd aku÷alaü và tad bhavet ku÷alasàsravaü và. ataþ savipàkam eva nàsty avipàkaü daurmanasyam. ## da÷aiva dvidhà dvidhaiva ca da÷ety avadhàraõam. dvidheti savipàkàvipàkàni. [Tib. 98b] ## mana÷ ca anyavittaya÷ ca ÷raddhàdãni ceti. vittir vedanà. anyagrahaõena daurmanasyavarjitaü gçhyate daurmanasyasyoktatvàt. #<÷raddhàdãni># ÷raddhàvãryasmçtisamàdhipraj¤à. gçhyanta ity adhikçtam anyad avipàkam iti. yathoktadaurmanasyàdyavadhàraõàt. jãvitaü råpàõi ca saptendriyàõy àj¤àsyàmãndriyàdãni ca trãõy avipàkànãti siddham avyàkçtatvàt anàsravatvàc ca yathàkramam. (II.12) ## iti. aùñakaü ku÷alam evety avadhàraõam. ## iti. dvidhaiva daurmanasyaü daurmanasyam eva dvidhety avadhàraõaü. dvidheti ku÷alaü càku÷alaü ca. anyad api dvaidham asti. kå÷alaü càvyàkçtaü ca aku÷alaü càvyàkçtaü ceti. tat katham idam avadhàryate. ku÷alaü càku÷alaü ceti. vyàkhyànato vi÷eùapratipattiþ. atha và daurmanasyaü savipàkam eveti nirdhàritam. tasmàd idam eva dvaidhaü bhavati nànyat. ## iti daurmanasyavarjyaü vedanàcatuùñayaü tasyoktatvàt. ## ku÷alàku÷alàvyàkçtàni. trayaþ prakàràs tredhà. dvitryo÷ ca dhamu¤. edhàc ceti (##) tredhety edhà÷abdavyutpattiþ. alobhàdisaüprayuktàni ku÷alàni. lobhàdisaüprayuktàny aku÷alàni. ato 'nyàny [Tib. 99a] avyàkçtàni. ## jãvitàùñamam anyad ekadhaivety avadhàryate. avyàkçtam evety arthaþ. etadarthaü ca punar asya karaõam. anyathà hy aku÷alam eva ku÷alàvyàkçtam evàku÷alàvyàkçtam eva và tat saübhàvyate. tasmàd abhãpsitaikadhàtvaprasiddhyarthaü punar ucyate. yasyaikadhàtvaü saübhavati. tad bhavati. kiü ca saübhavaty avyàkçtatvam iti. (II.13) ## amalam eva hitvà kàmàptaü bhavati. tad dhy apratisaüyuktam eveti. adhàtupatitam evety arthaþ. ## iti vistaraþ. strã ca pumàü÷ ca strãpumàüsau. samàsànte vidhir anitya iti paribhàùayà samàsànto na bhavati. tayor indriye strãpumindriye. ## duþkhavedanàsvabhàve indriye duþkhadaurmanasye ity arthaþ. te strãpumindriye duþkhadaurmanasye amalàü cehànuvartamànaü hitvà. ÷eùaü råpàptam indriyaü bhavati. kvocyanta iti pçùñe såtraü dar÷ayati. asthànam anavakà÷a iti vistaraþ. atra såtra ity abhipràyaþ. anyaþ puruùabhàvo 'sti. yaþ kàmadhàtau puruùàõàü bhavatãti. stanàdisaüsthànasvaràcàrànyathàtvam. duþkhendriyaü nàstãti. à÷rayasyàcchatvàt tad abhighàtajaü nàsti. aku÷alabhàvàc ca vipàkajaü ca nàsti. daurmanasyendriyaü nàsti ÷amathasnigdhasaütànatvàd iti. yasmàc ca ÷amathena samàdhinà [Tib. 99b] pratighavigamàt. raukùyaü saütàne nàsti. tasmàd daurmanasyendriyaü nàsti. àghàtavastvabhàvàc ceti. àghàtaþ kopaþ. tasya vastu viùayaþ àghàtavastu. nava càghàtavaståni. anarthaü me akàrùãt karoti kariùyati cety àghàtavastutrayam. mitrasya me anartham akàrùãt karoti kariùyatãty aparam àghàtavastutrayam. amitrasya me artham akàrùãt karoti kariùyati cety aparam àghàtavastutrayam iti. eùàü navànàm àghàtavastånàm abhàvàt viùayakçtam api daurmanasyaü nàsti. na kevalaü hetukçtaü nastãti dar÷ayati. hetukçtaü hi tad yat svasaütànapratighakçtam. pratyayakçtaü ca tad yan navàghàtavastukçtam iti. ## (##) ca÷abdena pårvoktam anukçùyate. tenàha. strãpumindriye duþkhe càmalaü ca hitveti vartata iti. ## iti. sukhavedanàsvabhàve sukhasaumanasyendriye. råpãndriyaü cakùuràdi. (II.14) vittitrayaü sukhasaumanasyopekùà iti. sukhendriyaü yat tçtãyadhyànabhåmikaü dar÷anaheyànu÷ayasaüprayuktaü. tad dar÷anaheyam. tatraiva ato 'nyat sàsravam. pa¤cavij¤ànakàyikaü ca kàmàvacaram. prathamadhyànabhåmikaü ca trivij¤ànakàyikaü bhàvanàprahàtavyam. anàsravaü tu sukhendriyam aheyam. [Tib. 100a] saumanasyaü dar÷anaheyasaüprayuktaü dar÷anaheyam. ato 'nyat sàsravaü bhàvanàheyam. anàsravam aheyam. upekùendriyaü tu sarvagam iti sugamam. ## daurmanasyayogàd durmanaskaþ. tadbhàvo durmanaskatà. daurmanasyam ity arthaþ. yasya guõasya hi bhàvàd dravye ÷abdaniveùaþ. tadabhidhàne tvatalàv iti lakùaõàt. tad dar÷anaheyasaüprayuktaü dar÷anaheyam. ato 'nyad bhàvanàheyam. nàheyam asamàhitatvàt. (II.15) ## iti. kàmapradhànatvàt kàmadhàtuþ kàma iti nirdi÷yata iti vakùyate. aõóajajaràyujasaüsvedajais sattvaiþ kàmadhàtàv àdau prathamato dve indriye vipàkàtmake labhyete. kàyendriyaü jãvitendriyaü ca. kasmàt. pratisaüdhikàle manaupekùendriyayor ava÷yaü kliùñatvàt. ## iti vacanàt. cakùuràdãnàü ca tasyàm avasthàyàm avidyamànatvàt. ## iti apavàdaþ. avi÷eùitatvàd dhy upapàdukair api tathaiva dve eva labhyeyàtàm iti prasaügaþ. tasmàd ayaü pratiùedhaþ. kim upapàdukais te dve naiva labhyete. labhyete na tu dve eva. tenàha ## vistaraþ. [Tib. 100b] yady avya¤janà bhavanti. yady avidyamànastrãpuruùendriyàþ. yathà pràthamakalpikà iti. ## iti vacanàt. katamàni ùañ. cakùuràdãni pa¤ca jãvitaü ca ùaùñham iti. yathà devàdiùv iti. àdi÷abdena nàrakàdayo 'pi gçhyante. antaràbhavopapattibhavapratisaüdhyavasthàyàü (##) tàni prathamato labhyante. kiü punar ubhayavya¤janà apy upapàdukà bhavantãti. nihãnobhayavya¤janotpattiþ. vi÷iùñà copapàdukà yoniþ. katham anayoþ samàyoga iti codanàbhipràyaþ. råpapradhànatvàd rupàõãti råpadhàtur nirdi÷yate. råpapradhànatvàd iti. råpàõàü svacchatvàd bhàsvaratvàd ity arthaþ. atha và na kàmaguõapradhàno råpadhàtuþ. kiü tarhi. råpamàtrapradhànaþ. nàpy àråpyadhàtuvad aråpapradhàna iti. såtre 'py uktam iti. såtre 'py evaü dçùñam. na madupaj¤am evaitad iti dar÷ayati. ye 'pi te ÷àntà vimokùà atikramya råpàõy àråpyàþ. te 'py anityà adhruvà anà÷và÷ikà vipariõàmadharmàõa iti vistaraþ. avya¤janair upapàdukair iti pràthamakalpikaiþ. samàpattita÷ ca paratvàd iti. yasmàt pårvaü råpasamàpattiþ. pa÷càd àråpyasamàpattiþ. tasmàd råpadhàtor uttara àråpyadhàtuþ. upapattita÷ ca pradhànataratvàd iti. yasmàc copapattitaþ pradhànataraþ [Tib. 101a] råpadhàtor àråpyadhàtuþ. bahåni kalpasahasràõi tatràtipra÷ànto vipàko bhavati. ato 'py asàv uttaro na tåpapattide÷ataþ. #<àråpyadhàtur asthàna># iti vacanàt. (II.16) ## iti. mriyamàõa àråpyadhàtàv etàny eva trãõãndriyàõi nirodhayati. sàpavàdaü caitad veditavyam. #<÷ubhe sarvatra pa¤ca ceti># vacanàt. ## iti. råpadhàtàv aùñàv etàny eva. saha pa¤cabhi÷ cakùuràdibhir nirodhayet. sakçtsamagrendriyamaraõàt. ata evàha. sarve hy upapàdukàþ samagrendriyà upapadyante mriyante ceti. ## ubhayavya¤jano da÷endriyàõi nirodhayati. yadi samagrapa¤cendriyo bhavati. ekavya¤jano nava. avya¤jano 'ùñau. yadi tu vikalendriyo 'ndho badhiro và bhavati. tadà tad indriyaü parihàryam. sàpavàdaü caitat sarvakàmadhàtàv eva veditavyam. tad apavàdam àha. ## na hy eùàü pçthagnirodha iti. na hy eùàü kàmadhàtàv anyonyaü virahayya nirodho 'stãty abhipràyaþ. #<÷ubhe sarvatra pa¤ca ceti.># (##) sarvasya pårvoktasya maraõavidher ## ity evamàder apavàdaþ. trividhaü hi maraõacittaü saübhavati. kliùñam avyàkçtaü ku÷alaü ca. [Tib. 101b] tatra kliùñàvyàkçtacittasyotsarganyàyena maraõavidhir uktaþ. ku÷alacittasya tu maraõe ÷raddhàdayaþ pa¤càdhikàþ prakùeptavyàþ. eùàü hi ÷raddhàdãnàü ku÷ale cetasy ava÷yaü bhàvaþ. tena yatra trãõy uktàni tatràùñau. yatràùñau tatra trayoda÷a. yatra da÷a tatra pa¤cada÷a. yatra nava tatra caturda÷a. yatra punar aùñau tatra trayoda÷a. yatra catvàri tatra naveti vistareõa gaõanãyam. råpàråpyadhàtvoç nàsti kramamaraõam. (II.17) indriyaprakaraõe sarva indriyadharmà vicàryanta iti. indriyaprakaraõe iha kriyamàõe. sarva indriyadharmà indriyàvasthàvi÷eùàþ kàritravi÷eùà và vicàryanta ity eke vyàcakùate. apare tu vyàcakùate. indriyaprakaraõe indriyaskandhake sarva indriyadharmà avasthàvi÷eùàþ kàritravi÷eùà và vicàryante. tenehàpi te vicàryante. tatpratyàsatvàt asya ÷àstrasyety abhipràyaþ. ## iti. navabhir indriyair àptir ## kasya. ## ante bhave antye. antye phale antyaphale. tayoþ. ke punar antye. srotaàpattiphalaü arhattvaphalaü ca. yathà daõóasya dvàv antau bhavataþ. evaü païktyavasthitànàü caturõàü phalànàü srotaàpattiphalam arhattvaphalaü cànte bhavataþ. sakçdàgàmiphalam anàgàmiphalaü ca madhye bhavataþ. tayor antyayoþ phalayor navabhir evendriyaiþ pràptiþ. katamair navabhir ity àha. ÷raddhàdibhir àj¤àtàvãndriyavarjyair [Tib. 102a] manaupekùendriyàbhyàü ceti. navabhir iti. tatraivam abhisamayakramaþ. duþkhe dharmaj¤ànakùàntiþ. duþkhe dharmaj¤ànaü. duþkhe 'nvayaj¤ànakùàntiþ. duþkhe 'nvayaj¤ànaü. samudaye dharmaj¤ànakùàntiþ. samudaye dharmaj¤ànaü. samudaye 'nvayaj¤ànakùàntiþ. samudaye 'nvayaj¤ànaü. nirodhe dharmaj¤ànakùàntiþ. nirodhe dharmaj¤ànaü. nirodhe 'nvayaj¤ànakùàntiþ. nirodhe 'nvayaj¤ànaü. màrge dharmaj¤ànakùàntiþ. màrge dharmaj¤ànaü. màrge 'nvayaj¤ànakùàntiþ. màrge 'nvayaj¤ànam. iti ùoóa÷a kùaõà abhisamaya ity ucyante. tatra duþkhe dharmaj¤ànakùàntir yàvan màrge 'nvayaj¤ànakùàntir iti pa¤cada÷a (##) kùaõà dar÷anamàrgaþ. ## iti vacanàt. tac càj¤àsyàmãndriyam ity ucyate. màrge 'nvayaj¤ànaü tu ùoóa÷aþ sa bhàvanàmàrgaþ. tataþ prabhçtyà vajropamasamàdher yàvàn anàsravo màrgaþ sarvo 'sau bhàvanàmàrgaþ. tac càj¤endriyam ity ucyate. kùayaj¤ànàt prabhçti sarvo 'nàsravo màrgo '÷aikùamàrgaþ. tac càj¤àtàvãndriyam ity ucyate. tatra srotaàpattiphalaü màrge 'nvayaj¤ànakùàntyavasthàyàü pràpyate. ÷raddhàdãni càtra pa¤cendiyàõi ava÷yaü bhavanti. tasyà avasthàyàþ ku÷alatvàt. àj¤àsyàmãndriyasvabhàvà càsau màrge 'nvayaj¤ànakùàntir vartamànà. manaindriyaü ca tatsaüprayuktaü bhavati. upekùendriyaü càva÷yaü anàgamyà÷rayatvàt. [Tib. 102b] anàgamyasya ca upekùendriyasaüprayuktatvàt. màrge 'nvayaj¤ànaü tu asyàm avasthàyàm àj¤endriyasvabhàvam utpàdàbhimukhaü vartate. tena ÷raddhàdibhiþ pa¤cabhir àj¤àsyàmãndriyeõàj¤endriyeõa manaupekùendriyàbhyàü ceti tatphalaü navabhiþ pràpyate. ubhàbhyàü hi tasya pràptir iti. ànantaryamàrgeõàj¤àsyàmãndriyasvabhàvena vimuktimàrgeõa càj¤endriyasvabhàvena tasya pràptiþ. visaüyogapràpter àvàhakasaüni÷rayatvàt yathàkramaü. tasyà visaüyogapràter ànantaryamàrgasyàvàhakatvàt. janakatvàt. vimuktimàrgasya ca tasyàþ saümni÷rayatvàt. àdhàratvàd ity arthaþ. dvàbhyàü cauraniùkàsanakapàñapidhànavat. yathà hi dvayor manuùyayoþ ekena cauro niùkàsyate. dvitãyenàsya kapàñaü pidhãyate. tathànantaryamàrgeõa visaüyogapràptir àvàhyate kle÷apràptim àdàya nirodhàt. vimuktimàrgeõàdhàryate. visaüyogapràptisahotpàdàt. arhattvasya punaþ ÷raddhàdibhir àj¤àsyàmãndriyavarjyair iti. vajropamasamàdhyavasthàyàm arhattvaphalaü pràpyate. ÷raddhàdãni manaindriyaü ca pårvavat. vajropamasamàdhikalàpas tasyàm avasthàyàm ànantaryamàrga àj¤endriyasvabhàvo vartamànaþ. sukhasaumanasyopekùendriyàõàü cànyatamat. yadi tçtãyaü dhyànaü ni÷rityàrhattvaü pràpyate. sukhendriyaü tatra vartamànaü. [Tib. 103a] atha prathamaü dvitãyaü dhyànaü ni÷ritya tatra saumanasyendriyaü. athànàgamyadhyànàntaracaturthadhyànàkà÷avij¤ànàkiücanyàyatanànàü anyatamaü ni÷ritya tatropekùendriyaü vartamànaü. kùayaj¤ànakalàpas tu asyàm avasthàyàü vimuktimàrga àj¤àtàvãndriyasvabhàva utpàdàbhimukho bhavati. tena ÷raddhàdibhiþ paücabhir àj¤endriyeõàj¤àtàvãndriyeõa manaindriyeõa sukhasaumanasyopekùendriyàõàü cànyatameneti tatphalaü navabhiþ pràpyate. ànantaryavimuktimàrgàbhyàü (##) tatpràptir iti pårvavad vyàkhyànaü. ## pràptir iti vàkya÷eùaþ. pratyekam iti vistaraþ. sakçdàgàmiphalasya saptabhir aùñàbhir navabhir và pràptiþ. evam anàgàmiphalasya. tat pratipàdayann àha. sakçdàgàmiphalaü tàvad yady ànupårvakaþ pràpõoti sa ca laukikena màrgeõeti. laukiko màrgaþ ÷àntàdyudàràdyàkàraþ. #<÷àntàdyudàràdyàkàrà uttaràdharagocarà># iti vacanàt. tenottaràü bhåmiü ÷àntataþ praõãtataþ niþsaraõata÷ ceha yogã pa÷yati. adharàm audàrikato duþkhilataþ sthålabhittikata÷ ca pa÷yati. sa càyaü catuþprakàro varõyate. prayogamàrga ànantaryamàrgo vimuktimàrgo vi÷eùamàrga÷ ca. tatra prayogamàrgo yata ànantaryamàrga utpadyate. sa punar yena kle÷àn prajahàti. vimuktimàrgo [Tib. 103b] 'py ànantaryamàrgàd anantaram utpadyate. kle÷aprahàõapràpter àdhàrakaþ. vi÷eùamàrgas tata uccaü vi÷iùño màrgaþ. tena màrgeõa navaprakàràþ kle÷àþ praheyàþ. adhimàtràdhimàtro 'dhimàtramadhyo 'dhimàtramçduþ madhyàdhimàtro madhyamadhyo madhyamçduþ mçdvadhimàtro mçdumadhyo mçdumçdu÷ ceti. tad yadi pçthagjanaþ prajahàti dar÷anabhàvanàheyàn kle÷àn mi÷rãkçtya tena mçdumadhyàdhimàtràdibhedena navadhà kçtvà prajahàti. mçdumçdubhyàm ànantaryavimuktimàrgàbhyàm adhimàtràdhimàtraü kle÷aprakàraü prajahàti. evaü yàvad adhimàtràdhimàtràbhyàm ànantaryavimuktimàrgàbhyàü mçdumçdukle÷aprakàraü prajahàti. àryas tu bhàvanàheyàn eva kle÷àüs tathaiva navadhà kçtvà prajahàti. dar÷anaheyànàü dar÷anamàrgeõa pràkprahãõatvàt. lokottaras tu bhàvanàmàrgas tathaiva ùoóa÷àkàraþ. anityàdyàkàrabhedàt. sa càpi tathaiva prayogàdimàrgabhedàc caturbhedaþ. ihàpi mçdumçdubhyàm ànantaryavimuktimàrgàbhyàm adhimàtràdhimàtraü kle÷aprakàraü prajahàti. evaü yàvad adhimàtràdhimàtràbhyàm ànantaryavimuktimàrgàbhyàü mçdumçdukle÷aprakàraü prajahàti. eùa laukikalokottarayor màrgayor diïmàtranirde÷aþ. tat sakçdàgàmiphalam ànupårvakeõa và labhyeta bhåyovãtaràgeõa và. tatrànupårviko yaþ srotaàpattiphalaü pràpya kramàt sakçdàgàmiphalaü pràpnoti. [Tib. 104a] ka÷ càsau. yaþ sakalabandhana ekaprakàràdyupalikhito và yadi na ùaùñhaprakàropalikhito niyàmam avakràmati. ùoóa÷e cittakùaõe sa srotaàpanno bhavati. sa bhàvanàheyasyaikasya yàvat ùaùñhasyaiva và prakàrasya prahàõàya ÷amathacaritatvàt laukikam api màrgam utpàdayati. sa ùaùñhaprakàre prahãõe sakçdàgàmiphalaü pràpnoti. tasya phalasya saptabhir indriyaiþ pràptiþ ÷raddhàdibhiþ (##) paücabhir manaindriyeõa upekùendriyeõa ca saptamenànàgamyanir÷rayatvàt. atha lokottareõe màrgeõa tasyàùñàbhir indriyaiþ pràptiþ. tair evàj¤endriyeõa càùñhamena. tany eva hi ÷raddhàdãni saptendriyàõi àj¤endriyàkhyàü labhante. anàsravatvàt. atha bhåyovãtaràga iti. yo laukikena màrgeõa pçthagjanàvasthàyàü ùañprakàropalikhito 'bhåt. sa bhåyovãtaràga ity ucyate. bhåyasà prakàreõa vãtaràga iti kçtvà. sa yadi sakçdàgàmiphalaü pràpnoti. kathaü sa pràpnoti iti. abhisamayakrameõa pårvoktena màrge 'nvayaj¤ànakùàntyavasthàyàü pràpnoti. tasya navabhir yathaiva srotaàpattiphalasya. ÷raddhàdibhir àj¤àtàvãndriyavarjyaiþ. manaupekùendriyàbhyàü ceti pårvavat vyàkhyànaü. ayaü hi srotaàpattiphalaü apràpyaiva ùoóa÷e kùaõe sakçdàgàmã bhavati. anàgàmiphalaü yady ànupårvakaþ pràpnotãti. ihànupårvako [Tib. 104b] yaþ srotaàpattiphalaü sakçdàgàmiphalaü ca pràpya anàgàmiphalaü pràpnoti. yo và bhåyovãtaràgo bhåtvà srotaàpattiphalam alabdhvaiva sakçdàgàmiphalam eva ca labdhvànàgàmiphalaü pràpnoti. sa ca yadi laukikena màrgeõa pràpnoti. tasya saptabhir indriyaiþ pràptiþ. yathà sakçdàgàmiphalasyànupårvikãyasyety abhipretaü. ÷raddhàdibhiþ paücabhir manaupekùendriyàbhyàü cety arthaþ. atha lokottareõa màrgeõa tasyàùñàbhis tathaiveti. yathà sakçdàgàmiphalasyaivàùñàbhir ity arthaþ. àj¤endriyam aùñamaü bhavatãti. atha vãtaràga iti. kàmadhàtumàtravãtaràgo laukikena màrgeõa navame prakàre prahãõe prathamàd api và dhyànàd yàvad àkiücanyàd api và viñaràgo yo 'nàgàmiphalaü pràpnoti. tasya navabhiþ pràptiþ. yathà srotaàpattiphalasya. srotaàpattiphalasya hi dar÷anamàrgeõa pràptiþ. asya ca dar÷anamàrgeõaiva pràptir iti tulyatvam. ayaü tu vi÷eùaþ. sakhasaumanasyopekùendriyàõàm anyatamaü bhavati. ni÷rayavi÷eùàd iti. yadi tçtãyaü dhyànaü ni÷ritya niyàmam avakràmati. sukhendriyaü tatra bhavati. atha prathamadvitãye dhyàne ni÷ritya saumanasyendriyaü tatra bhavati. athànàgamyadhyànàntaracaturthadhyànànàm anyatamaü ni÷ritya upekùendriyaü tatra bhavatãti. [Tib. 105a] yadàpy ayam ànupårvika iti vistaraþ. yadàpy ayam adhigatapårvaphala ànupårvikas tãkùõendriyaþ. sa navame vimuktimàrge dhyànaü pravi÷ati maulaü laukikena màrgeõa tadàpy aùñàbhir indriyair anàgàmiphalaü pràpnoti. tatra mauladhyànasaügçhãto vimuktimàrgo bhavati. tatra ca saumanasyendriyaü. ànantaryamàrgas tv anàgamyasaügçhãta eva. yadi na pçavi÷ati tatra copekùendriyam eva nànyathà. tasya pràptir aùñàbhiþ ÷raddhàdibhiþ paücabhir manaupekùàsaumanasyendriyai÷ ceti. ubhàbhyàü ca tasya pràptir iti. ànantaryavimuktimàrgàbhyàü. (##) cauraniùkàsanakapàñapidhànavad iti vyàkhyàtam etat. atha lokottareõa pravi÷atãti. sa eva ànupårvikas tãkùõendriyo veditavyo 'dhikàrànuvçtteþ. tasya navabhir indriyaiþ pràptis tair evedànãm uktair indriyaiþ. àj¤endriyeõa ca navamena. tàny eva hi indriyàõi anàsravatvàd àj¤endriyàkhyàü labhante. idam iha codyate. kasmàd ànupårvika evam ukto na punar vãtaràgapårvã. na hi vãtaràgapårvã anàgamyani÷rayeõa dar÷anamàrgam utpàdya ùoóa÷e cittakùaõe maulaü prathamaü dhyànaü pravi÷ati. tatràdhigate 'nàdaràt. ànupårviko hi mauladhyànarthã tasyànadhigatapårvatvàt. tasmàd asti saübhavo yad asau maulam eva pravi÷ati. vãtaràgapårvã tu catuþsatyadar÷anaü prati kçtàdaro na dhyànaü pratãti [Tib. 105b] na tatra ùoóa÷e cittakùaõe maulaü dhyànaü pravi÷atãty abhipràyaþ. ## ity uktaü. tad virodhayati yat tarhi abhidharma uktaü. j¤ànaprasthàne. katibhir indriyair arhattvaü pràpnotãti. àha. ekàda÷abhir iti. tat kathaü na virudhyata ity abhipràyaþ. ## iti. kasyacid evaikasya pudgalasya saübhavo na sarvasya saübhavaþ. yo hi mçdvindriyaþ parihàya parihàya sukhasaumanasyopekùàbhiþ ni÷rayavi÷eùàt pàryàyikãbhir arhattvaü pràpnuyàt. taü praty evam uktaü. ekàda÷abhir iti. na tu saübhavo 'sti sakhasaumanasyopekùàõàü ekasmiü kàle samavadhànam ity arthaþ. cittacaittànàm ekaikadravyotpatteþ. yo hi ka÷cin mçdvindriyaþ pudgalo 'nàgamyaü anyaü vopekùendriyani÷rayaü ni÷ritya arhattvaü pràpnuyàt. tasya tatpràptir upekùendriyeõa. tataþ punar api parihãyate. tataþ prathamaü dvitãyaü và dhyànaü ni÷ritya punar arhattvaü pràpnuyàt. tasya tatpràptiþ saumanasyendriyeõa. tataþ punar api parihãyate. tataþ sa tçtãyaü dhyànaü ni÷ritya punar arhattvaü pràpnuyàt. tasya tatpràptiþ sukhendriyeõa iti. pratyekaü tatra phalapràptau ava÷yaü navaivendriyàõi vyàpriyante. ÷raddhàdãni paüca manaàj¤àtàvãndriyàõi sukhasaumanasyopekùendriyàõàü cànyatamad iti. punaþpunaþ pràptes tad ekàda÷abhir ity uktaü. katham anàgàmino 'py eùa prasaügo [Tib. 106a] na bhavatãti. kasmàt tatra ÷àstre 'rhatvaphalam eva ekàda÷abhiþ pràpnotãty uktaü. na tåktam anàgàmiphalam apãti. na hy asau parihãõaþ kadàcit sukhendriyeõa pràpnotãti. asàv anàgàmã tçtãyadhyànordhvabhåmilàbhàt parihãõo bhavati. årdhvabhåmer eva parihãõo bhavati. nasàv (##) anàgàmiphalàt parihãõa ity ucyate. evaü yàvat. dvitãyadhyànàt. yadà tu prathamàt parihãõo bhavati. tadànàgàmiphalàt parihãõa ity ucyate. paücàvarabhàgãyaprahàõàd dhi anàgàmiphalaü vyavasthàpyate. yadà ca sa kàmavairàgyàt parihãõaþ. tadà tçtãyaü dhyànam asya nàsti. tat kathaü sukhendriyeõànàgàmiphalaü pràpnuyàt. tata àha. na hy asau parihãõaþ kadàcit sukhendriyeõa pràpnotãti. kiü. saumanasyendriyeõa pràpnuyàt. yata evaü sukhendriyasyaiva pratiùedhaþ. pràpnuyàt yadi navame vimuktimàrge maulaü dhyànaü pravi÷et. naitad asti. yo hi parihãõo bhavet. sa mçdvindriyaþ. ya÷ ca mçdvindriyaþ. sa na ÷aknoti navame vimuktimàrge maulaü dhyànaü praveùñuü. tãkùõendriyas tu ÷aknoti. indriyasaücàrasya duùkaratvàt. asty etat. kiü tu yady asau mçdvindriya ànupårviko 'nàgàmiphalaü pràpya tata÷ ca parihãõo bhåtvà indriyasaücàraü kuryàt. indriyasaücàreõa ca tãkùõendriyo bhåtvà pårvakeõaiva krameõànàgàmiphalaü pràpnuvan yadi navame vimuktimàrge maulaü [Tib. 106b] pravi÷et. tasya tadànàgàmiphalapràptir aùñàbhir navabhir và bhavati. ÷raddhàdibhiþ paücabhir manaindriyeõa upekùendriyeõa cànantaryamàrgasaügçhãtena saumanasyendriyeõa ca mauladhyànavimuktimàrgasaügçhãteneti. lokottareõa cen maulaü dhyànaü pravi÷et. ebhi÷ càùñàbhir àj¤endyiyeõa ca navamenety avagantavyaü. tasmàt såktaü. na hy asau parihãõaþ kadàcit sukhendriyeõa pràpnotãti. vãtaràgapårvã tarhy ekàda÷abhis tat pràpnuyàt. kathaü. yo mçdvindriyaþ pudgalas tçtãyadhyànalàbhã tçtãyaü dhyànaü ni÷ritya niyàmam avakràmet. sa ùoóa÷e cittakùaõe anàgàmã bhavati. sà tatphalapràptiþ. sukhendriyeõa ÷raddhàdibhiþ paücabhir manaàj¤àsyàmãndriyàj¤endriyai÷ ceti. sa tato 'nàgàmiphalàt parihãõa indriyottàpanena tãkùõendriyam àtmànaü kçtvà anàgamyani÷rayeõaivànàgàmiphalaü pràpnuvan navame vimuktimàrge maulaü pravi÷et. tasya tatphalapràptiþ pårvavad upekùendriyeõa saumanasyendriyeõa ca ÷raddhàdibhi÷ càpi paücabhir manaindriyeõa càùñamena lokottaramàrgatvàt àj¤endriyeõàpi navameneti. evaü dvayoþ kàlayor ekàda÷abhir indriyais sa pudgalas tad anàgàmiphalaü pràpnuyàd iti. tatas tat pratiùedhàrtham idam àha. na ca vãtaràgapårvã parihãyate. tadvairàgyasya dvimàryapràpaõàd iti. na ca kàmavãtaràgaþ kenacin ni÷rayeõa niyàmam [Tib. 107a] avakràntaþ parihãyate. kasmàt. tadvairàgyasya kàmavairàgyasya dvimàrgapràpaõàt. laukikalokottaramàrgapràpaõàt. iha phalaü dvividhaü. saüskçtam asaüskçtaü ca. ## iti vacanàt. tatra yad asaüskçtaü visaüyogalakùaõam anàgàmiphalaü. tat (##) pårvaü laukikena màrgeõa pràptaü. niyàmàvakràntau ca lokottareõa màrgeõa punas tat pràptaü. dvividhà hi tasya pràptiþ. laukikã lokottarà ca. tasmàt sthiraü tad vairàgyaü. tasmàd ato na parihãyate. nanu ca ## dar÷anaheyànàm avastukatvàd ity etad api kàraõàntaram asti. kasmàt tad iha noktam ity etad api vaktavyaü. api khalu para evaü bråyàt. mà bhåd dar÷anaheyakle÷avairàgyaparihàõiþ. bhàvanàheyakle÷amàtravairàgyaparihàõis tu kasmàd asya parihãõakasya na bhavet. paücàvarabhàgãyaprahàõàd dhi anàgàmiphalaü bhavati. tatra ca satkàyadçùñiþ ÷ãlavrataparàmar÷o vicikitsà ca dar÷anaheyàþ. kàmacchando vyàpàda÷ ca bhàvanàheyau. tayo÷ ca tasya vãtaràgapårviõo 'bhisamayànte ùoóa÷e cittakùaõe prahàõasya laukikena màrgeõa pràptasya tatsàmarthyàt punar anàsravà pràptir bhavati. anàsravagotràõàü labdhatvàt. [Tib. 107b] anàsravaü hi navamavimuktimàrgasvabhàvaü saüskçtam anagàmiphalam asaüskçtaü ca kàmacchandàdiprahàõaü tasyàm avasthàyàü labhyate. tasmàd idam eva kàraõam uktaü. àryeõa tad vairàgyasya dvimàrgapràpaõàd iti. kàmacchandàdiprahàõasya dvimàrgapràpaõàd ity arthaþ. (II.18-20) ## iti. upekùayà jãvitena manasà và yukto 'nvito 'va÷yaü trayeõa samanvàgataþ tenaivopekùàjãvitamanaþsvabhàvena. na hy eùàm anyonyena rinà samanvàgama iti. yadaikasya samanvàgamaþ. tadetarayor api samanvàgamaþ. tenaiùàü samanvàgamavyavasthànaü kriyate. cakùuràdãnàü tu na kriyate. tasmàd àha. cakùuþ÷rotraghràõajihvendriyair iti vistaraþ. cakùuþ÷rotraghràõajihvendriyair àråpyadhàtåpapanno na samanvàgata ity atra kàyendriyàgrahaõaü. kàmadhàtau ca yenàpratilabdhavihãnànãty asyopacayàrthasya cakùuràdiùv eva saübhavàn na kàyendriye. anyathà hi råpibhir indriyair àråpyopapanno na samanvàgata ity evocyate. apratilabdhàni kalalàdyavasthàyàü. vihãnàni labdhavinà÷àd andhatvàdyavasthàyàü kramamaraõe và. pçthagjanà na samanvgàgatà iti vi÷eùaõaü. àryasyàva÷yaü samanvàgatatvàt. na hi tasya bhåmisaücàreõa anàsravasukhàdityàgaþ. daurmanasyena kàmavãtaràga iti. ihastho dhàtvantarastho và pçthagjano vàryo [Tib. 108a] và na samanvàgataþ. pçthagjanaphalasthà iti. phalasthàþ srotaàpannàdayo 'bhisamayànte vihãnatvàt. tenànàj¤àtamàj¤àsyàmãndriyeõàsamanvàgatàþ. àj¤endriyeõa dar÷anamàrgasthà (##) apràptatvàd asamanvàgatàþ. a÷aikùamàrgasthàþ phalapràptau vihãnatvàt asamanvàgatàþ. apratiùiddhàsv avasthàsu yathoktasamanvàgamo veditavya iti. yà apratiùiddhà avasthà÷ cakùuràdibhir indriyaiþ samanvàgamaü prati. tàsv avasthàsu yadyad indriyam uktaü. taistaiþ samanvàgato veditavya ity arthaþ. tadyathà kàmadhàtàv apratilabdhavihãnàvasthàü hitvà cakùuràdhibhir jihvàntaiþ samanvàgataþ. kàyendriyeõa kàmaråpadhàtåpapannaþ samanvàgata ityàdi. ## iti. yukta iti vartate. ava÷yam iti ca. saükhyànukramavivakùàyàü tu tadanantaraü tair ity evànantaraü sukhàdigrahaõaü. sukhendriyeõa samanvàgata iti. caturthadhyànàråpyadhàtåpapannaü pçthagjanaü muktvà sarvaþ sukhendriyeõa samanvàgataþ. tasyànyair nàva÷yaü samanvàgataþ. cakùuràdibhir jihvendriyàntair àråpyadhàtau kàmadhàtau ca apratilabdhavihãnàvasthàyàm asamanvàgamaþ. kàyendriyeõa ca àråpyadhàtau. strãpuruùendriyàbhyàü råpàråpyadhàtvo÷ ca. kàmadhàtau ca alabdhavihãnàvasthàyàü. duþkhendriyeõa råpàråpyadhàtvoþ. saumanasyendriyeõa pçthagjanas tçtãyadhyànopapannaþ. [Tib. 108b] daurmanasyendriyeõa kàmavãtaràgàvasthàyàü. ÷raddhàdibhiþ paücabhiþ samucchinnaku÷alamålàvasthàyàü. àj¤àsyàmãndriyeõa pçthagjanaphalasthàvasthàyàü. àj¤endriyeõa pçthagjanadar÷anamàrgasthà÷aikùàvasthàyàü. àj¤àtàvãndriyeõa pçthagjana÷aikùàvasthàyàü asamanvàgata iti. yaþ kàyendriyeõa so 'pi caturbhir iti. kàmadhàtåpapannaþ kàyendriyeõa samanvàgatas tasya. nànyair ava÷yaü samanvàgamaþ. cakùuràdibhiþ kàmàdhàtàv alabdhavihãnàvasthàyàm asamanvàgamaþ. strãpuruùendriyàbhyàm etasyàm evàvasthàyàü råpadhàtau càsamanvàgamaþ. duþkhena càsminn eva. sukhena ca pçthagjanasya caturthadhyànopapattàv asamanvàgamaþ. saumanasyena pçthagjanas tçtãyacaturthadhyànopapanno 'samanvàgataþ. daurmanasyena ÷raddhàdibhi÷ cànyaiþ pårvavad asamanvàgamo vaktavyaþ. ## iti. cakùuþ÷rotraghràõajihvàvàn ity arthaþ. tena ceti. tena cakùuùà. cakùuùi saty ava÷yaü kàyendriyaü. na tu ÷rotràdãni. kàmadhàtàv alabdhavihãnatvasaübhavàt. strãpuruùendriyàdãnàü pårvavad vyabhicàro vaktavyaþ. evaü ÷rotraghràõajihvendriyair iti. yaþ ÷rotrendriyeõa. so 'va÷yaü paücabhir upekùàjãvitamanaþkàyais tena cety evaü sarvaü neyaü. ## (##) kiü. paücabhir [Tib. 109a] ava÷yaü samanvàgata ity adhikçtaü. cakùuràdiùv eva saumanasyaü kasmàn na prakùiptaü. anyasthànapàñhàt. tathà hy àdi÷abdena prakùepa àkulaþ syàt. dvitãyadhyànajas tçtãyàlàbhã katamena sukhendriyeõa samanvàgata iti. sukhendriyaü kàmadhàtau paücavij¤ànakàyikaü. prathame ca dhyàne trivij¤ànakàyikam asti. tçtãye tu dhyàne mànasaü. ato dvitãyadhyànajo nàdhareõa sukhendriyeõa samanvàgataþ. tasya bhåmisaücàreõa tyaktatvàt. na ñçtãyadhyànabhåmikena tasyàlàbhitvàd iti matvà codayati. katamena sukhendriyeõa samanvàgata iti. àha. kliùñena tçtãyadhyànabhåmikeneti. sarve hy adharabhåmyupapannàþ sattvà uparibhåmikenàprahãõena kliùñena samanvàgatà iti siddhàntaþ. ÷eùendriyavyabhicàraþ pårvavad vaktavyaþ. ## iti. kàmadhàtåpapanno hy eùa. tasmàd ava÷yaü kàyendriyeõa caturbhi÷ ca vedanendriyair iti. daurmanasyavarjyaiþ. tadvãtaràgàvasthàyàü daurmanasyaü vyabhicarati. manojãvitendriye ca staþ. ity ava÷yaü saptabhir indriyaiþ samanvàgataþ. ÷eùendriyavyabhicàras tu pårvavad vàcyaþ. ## iti. strãpuruùadaurmanasya÷raddhàvãryasmçtisamàdhipraj¤endriyavàn ity arthaþ. jãvitamanaþsukhaduþkhasaumanasyopekùendriyàõàm uktatvàt. àj¤àtàvãndriyàdãnàü ca trayàõàü vakùyamàõatvàt. [Tib. 109b] eùàm evàùñànàm indriyàõàü grahaõaü bhavati. yaþ strãndriyeõa samanvàgata iti. sa kàmadhàtåpapanna eva strãndriyavattvàt. ataþ so 'va÷yam aùñàbhir indriyaiþ samanvàgataþ. katamair ity àha. tai÷ ca saptabhiþ strãndriyeõa ceti. kàyajãvitamanobhi÷ caturbhi÷ ca vedanendriyair iti saptabhiþ strãndriyeõa càùñamena. ÷eùair aniyamaþ. yathoktaü cakùuràdãnàü vaikalyasaübhavàd ityàdibhiþ kàraõaiþ. strãndriyavat puruùendriyavàn api vaktavyaþ. daurmanasyavàn api kàmopapannaþ kàmavãtaràga iti tathaiva taiþ saptabhir daurmanasyena ca. ÷raddhàvàn api traidhàtukaþ sattva iti taiþ paücabhiþ ÷raddhàdibhir avinàbhàvibhir upekùàjãvitamanobhi÷ ca samanvàgataþ. ÷eùair aniyamaþ pårvavat. yathà ÷raddhàvàn evaü yàvat praj¤àvàn. àj¤àte indriyam àj¤àtendriyam iti. àj¤àta eva indriyaü àj¤àtendriyaü. nirava÷eùàj¤àta indriyam ity arthaþ. àj¤endriyam api hi àj¤àta indriyaü na tu nirava÷eùe sàva÷eùatvàt praheyasya. atha và padaikade÷agrahaõena àj¤àtàvã pudgala àj¤àta ity ucyate. tasyendriyaü àj¤àtendriyam iti. ya àj¤endriyeõa so 'va÷yam ekàda÷abhir iti. àj¤endriyavàn phalasthaþ (##) ÷aikùaþ triùv api dhàtuùu bhavati. sa caturthadhyànàråpyopapannaþ kathaü sukhasaumanasyendriyàbhyàü samanvàgataþ. [Tib. 110a] yasmàd àryaþ kàmavairàgye 'va÷yaü saumanasyendriyaü pratilabhate. dvitãyadhyànavairàgye ca sukhendriyaü. te ca bhåmisaücàre 'pi na tyajyete. tathà hi vakùyati. ## iti. phalapràptãndriyottàpane 'pi yady api te pratipannakamàrgamçdvindriyamàrgasaügçhãte tyajyete. tathàpy apare phalasthatãkùõendriyamàrgasvabhàve labhyete. tasmàt tàbhyàü sukhasaumanasyàbhyàü bhåmisaücàre 'pi aparityaktàbhyàü caturthadhyànàråpyopapanno 'pi àryaþ samanvàgata eva bhavati. ÷eùaiþ pårvavad aniyamaþ. #<àj¤àsyàmãndriyopetas trayoda÷abhir anvita.># iti vistaraþ. àj¤àsyàmãndriyasamanvàgataþ kàmàvacaraþ sattvaþ kàmadhàtàv evàj¤àsyàmãndriyotpàdanàt. ## iti. tasmàd ava÷yaü kàyendriyam asyàsti. catasro vedanà daurmanasyavarjyàþ tasya vãtaràgàvasthàyàü vyabhicàràt. tatràva÷yam iti vartate. trayoda÷abhir ebhir indriyair ava÷yam eva samanvàgata ity avadhàryate. na tu trayoda÷abhir eveti. ÷eùair aniyamaþ. andhàdiùv api dar÷anamàrgasaübhavàt. strãpuruùendriyayor vaikalye kathaü dar÷anamàrgotpattiþ. strãpuruùendriyaviyuktavikalànàü hi saüvaraphalapràptivairàgyàõi [Tib. 110b] na santãti. kecit tàvad àhuþ. pratilabdhasaüvaràõàü phalapràptir bhavati. dvivyaüjanodayàd dhi pràtimokùasamvaratyàgo bhavati. na tadvaikalyàt. kramamaraõàd và strãpuruùendriye nirodhe 'py abhyastanirvedhabhàgãyasya dar÷anamàrgotpattir bhavati. apare punar àhuþ. pudgalasàmànyam ihàdhikriyate. naikatraivendriyair àva÷yakasamanvàgamavyabhicàràv ucyete. katham. ## iti yàvat. upekùàsamanvàgataþ pudgalaþ kàmadhàtåpapanno và yàvad bhavàgropapanno và sarvo 'sàv ava÷yaü trayeõa samanvàgataþ. cakùuràdivyabhicàras tu saübhavato na sarvatra. ka÷cid eva hi råpibhir indriyair asamanvàgato ya àråpyadhàtåpapannaþ. na tu yo råpadhàtåpapannaþ. vistareõa yàvat ka÷cid eva ÷raddhàdibhir asamanvàgato yaþ samucchinnaku÷alamålaþ. na tu sa eva àråpyadhàtåpapannaþ. tasthehàpi yàvàn àj¤àsyàmãndriyopetaþ sarvo 'sàv ebhir yathoktais trayoda÷abhir indriyair ava÷yaü samanvàgataþ. vyabhicàras tu saübhavataþ (##) kasyacid eva. tathà hi kasyacic cakùurindriyeõàsamanvàgamo yo 'ndhaþ. kasyacic chrotrendriyeõa yo badhiraþ. evaü ghràõàdibhiþ. yàvat kasyacit strãndriyeõa yaþ puruùaþ. kasyacit puruùendriyeõa yà strã. kasyacid daurmanasyena yo vãtaràgaþ. ity evam evàvagantavyaü. (II.21) ## iti ekaþ pudgalaþ. sarvebhyo 'lpair [Tib. 111a] yaþ samanvàgataþ. sa kiyadbhir alpaiþ samanvàgata ity àha. niþ÷ubho yaþ samucchinnaku÷alamålaþ. sa ca kàmadhàtàv eva. ## iti. kàmavairàgyaü càtra na saübhavati. tasmàd asya paücàpi vedanendriyàõi santi. kàyendriyaü ca jãvitamanasã ca sta eva sarvatra. cakùuràdãni tu na santi. kramamaraõàvasthàyàü andhatvàdyavasthàyàü ca teùàm abhàvàt. vcdayata iti kçtveti kartari kvip. vedanaü và vid iti bhàvasàdhana auõàdikaþ kvip. j¤àpakaü dar÷ayati. yathà saüpadanaü saüpad iti. ## iti saükhyàmàtraü tathà÷abdena saübadhyate. ekàntaku÷alatvàt ÷raddhàdãni ÷ubhagrahaõena gçhyanta iti. ÷ubhàny eva nàku÷alàvyàkçtàni yàni tàni ÷ubhànãty arthaþ. àj¤àsyàmãndriyàdãnàm api grahaõaprasaüga iti. tàny api ekàntaku÷alàni. tasmàt tadgrahaõaprasaüga iti. na. aùñàdhikàràd iti. ## ity etasmàt. ## aùñàbhir ity àj¤àsyàmãndriyàdãnàü niràsaþ kçto bhavati. aùña÷abdena kçtàvadhitvàt. bàlàdhikàràc ceti. bàlo 'tràdhikriyate. ## iti vacanàt. [Tib. 111b] àj¤àsyàmãndriyàdyabhàve ca pçthagjano bhavati. pçthagjanatvaü katamat. àryadharmàõàm alàbha iti vacanàt. tasmàt teùv anàsraveùu aprasaüga iti. (II.22) dvivyaüjano yaþ samagrendriya iti. dvivyaüjano 'pi hi samagracakùuràdikaþ. evam ekànnaviü÷atyà samanvàgato nànyathà. àj¤àtàvãndriyaü dvayo÷ cànyatarad iti. ràgitvàd àj¤àtàvãndriyaü ekàntena varjayitavyaü. àryasya càj¤àsyàmãndriyàj¤endriyàbhyàm ava÷yaü paryàyeõa samanvàgamàt. yadàj¤àsyàmãndriyaü. na tadàj¤endriyaü. yadàj¤endriyaü. na tadàj¤àsyàmãndriyaü. (##) ukta indriyàõàü dhàtuprabhedaprasaügenàgatànàü vistareõa prabhcda iti. aùñàda÷ànàü dhàtånàü katãndriyaü kati nendriyam iti dhàtuprabhedaprasaügena. ## iti. indriyàõi àgatàni. teùàü prabhedaþ ## ity evamàdivistareõoktaþ. (II.23) kim ete saüskçtà dharmà iti. ye te skandhadhàtvàyatanatvenàbhihitàþ pårvaü. yathà bhinnalakùaõà iti. råpyate iti råpaü. anubhavo vedanà. nimittodgrahaõaü saüj¤etyàdi. saüskçtagrahaõam utpattimattvàt. utàho niyatasahotpàdà api. kecit santãti. santi hi kecit sahotpàdà na tu niyatasahotpàdàþ. yathà cakùuràdisahotpàdàþ. tadvij¤ànàdayaþ cakùuràdãnàü sabhàgatatsabhàgabhàvàt. tasmàd evaü pçcchati. sarva ime dharmàþ [Tib. 112a] paüca bhavaütãti. paücavastukanayena evaü sarvadharmasaügraho vyavasthàpyate. råpàdikalàpamukhena dharmanirde÷aþ. sukhapratipattyarthaü. tatràsaüskçtaü naivotpadyata iti. na tat prati sahotpàdaniyama÷ cintyate. sarvasåkùmo råpasaüghàtaþ paramàõur iti. saüghàtaparamàõur na dravyaparamàõuþ. yatra hi pårvaparabhàgo nàsti. tat sarvaråpàpacitaü dravyaü dravyaparamàõur itãùyate. tasmàd vi÷inaùñi saüghàtaþ paramàõur iti. ## iti. kàmadhàtau yadà ÷abdo 'tra notpadyate. tadà niyatam aùñadravyaka eva bhavati nàto nyånadravyakaþ. ## iti. aparam indriyam asminn ity aparendriyaþ. cakùuràdimàn ity arthaþ. yatra hi cakùuþ ÷rotràdi và tatra kàyendriyeõa bhavitavyaü tatpratibaddhavçttitvàc cakùuràdãnàü. sa÷abdàþ punar ete paramàõava ity aùñadravyakàdayaþ saüghàtaparamàõavaþ sa÷abdà utpadyamànà yathàkramaü nava da÷aikàda÷adravyakà utpadyante. yo 'ùñadravyakaþ. sa navadravyakaþ. yo navadravyakaþ. sa da÷adravyakaþ. yo da÷adravyakaþ. sa ekàda÷adravyaka iti. asti hãndriyavinirbhàgã ÷abdo 'pãti. indriyàd vinirbhaktuü yo na ÷akyate. sa indriyàvinirbhàgã ÷abdaþ. indriyàpçthagvartãty arthaþ. avinirbhogãti kecid bhuji pañhanti. katham avinirbhàge bhåtànàü ka÷cid eva saüghàtaþ kañhina ityàdi. kañhinaþ pçthivãdhàtuþ. dravo [Tib. 112b] 'bdhàtuþ. uùõas tejodhàtuþ. samudãraõà (##) vàyudhàtuþ. tulyabhåtasadbhàvàt tulyaråpais tatsaüghàtair bhavitavyam ity abhipràyaþ. yad yatra pañutamam iti vistaraþ. yad dravyaü pçthivyàdilakùaõaü. yatra saüghàte pañutamaü sphuñatamaü prabhàvataþ ÷aktito na tu dravyataþ udbhåtam utpannaü. tasya tatropalabdhiþ. tasya dravyasya tatra saüghàta upalabdhir grahaõaü. såcãtålãkulàpaspar÷avat. tatra såcyo lohamayyaþ pratãtà loke. tålyo vãraõàdipuùpamåladaõóàþ. yàþ siükà iti pràkçtapratãtàþ. tàsàü såcãnàü tålãnàü ca kalàpaþ. tasya spar÷aþ såcãtålãkalàpaspar÷aþ. tasya copalabdhiþ. tasya pañutamasya prabhàvata udbhåtasya bhåtasyeti. tatra tasyeveti. anena lakùaõena vatiþ. etad uktaü bhavati. yathà tulye 'pi såcãnàü tålãnàü kalàpasadbhàve tãkùõatvàt såcãnàm eva spar÷o vyaktam upalabhyate. na tålãnàm atãkùõatvàt. tathà kvacid eva saüghàte kàùñhàdike kañhinam upalabhyate. kvacid dravaþ pànãye. kvacid uùõo 'gnau. kvacit samudãraõà vàyau. na ca tatratatra saüghàte catvàri mahàbhåtàni na santi. saktulavaõacårõarasavac ca. saktucårõànàü lavaõacårõànàü ca yathà rasasyopalabdhiþ. lavaõacårõarasa eva vyaktam upalabhyate. na tu saktucårõarasaþ. tadvad ihàpãti. saügrahadhçtipaktivyåhanàd iti. saügrahakarmaõàbdhàtor astitvaü gamyate kàùñhàdike. anyathà pàüsumuùñivat tad vi÷ãryate. yadi tatràbdhàtur na syàt. dhçtikarmaõàpsu nauprabhçtãnàü [Tib. 113a] pçthivãdhàtor astitvaü gamyate. paktikarmaõà tejodhàtor astitvaü gamyate. yadi hi tan na syàt kàùñhàdikaü na påtãbhavet. vyåhanakarmaõà vàyudhàtor astitvaü gamyate. prasarpaõaü hi tasya na syàd vçddhir và yadi vàyudhàtus tatra na syàt. evam anyatràpi yojyaü. pratyayalàbhe ca satãti vistaraþ. pratyayànàm agnyàdãnàü làbhe sati kañhinàdãnàü ca dravaõàdibhàvàt. dravaõaghanatvàdibhàvàt. tadyathàgnibhåte sati kkañhinasya lohasya dravaõaü. tena j¤àyate lohe 'bdhàtur astãti. tathà dravasya ÷aityàdipratyayalàbhe kàñhinyaü. tena j¤àyate pçthivãdhàtor atràstitvam iti. tathà kañhinasaügharùàd auùõyam upalabhyate. tena tejodhàtor atràstitvaü gamyate. iti evaü saübhavato 'nyatràpi yojyaü. apsu ÷aityàti÷ayàd auùõyaü gamyate ity apara iti bhadanta÷rãlàtaþ. yasmàd àpaþ ÷ãtàþ ÷ãtataràþ ÷ãtatamà÷ ca upalabhyante. tato j¤àyate tejasas tatrànyataratamotpatteþ ÷aityàti÷ayaþ. tena ca tatra tejo 'stãti gamyate. avyatibhede 'pãti vistaraþ. taü matam àcàryo dåùayati. yathà na ca (##) ÷abdasya dravyàntareõa vyatibhedo mi÷rãbhàvo 'sti ati÷aya÷ ca bhavati svabhàvabhedàt pañuþ ÷abdaþ pañutaraþ pañutama iti. evam ihàpi bhavet. yathà ca vedanàyà na kenacid dravyàntareõa vyatibhedo bhavatãti [Tib. 113b] svabhàvabhedàt tàratamyenàti÷ayaþ. tathehapãti. nànena tejo'stitvaü gamyate. tà eva hy àpaþ kà÷cic chãtàþ kà÷cic chãtataràþ kà÷cic chãtatamà iti. bãjatas teùu teùàü bhàvo na svaråpata ity apara iti sautràntikàþ. bãjataþ ÷aktitaþ sàmarthyata ity arthaþ. na svaråpato na dravyata ity arthaþ. ÷aktir eva hi nànàvidhàsti yayà yogibhir adhimokùavi÷eùeõa suvarõadhàtå råpyadhàtus tàmradhàtur ity evamàdayo dhàtavaþ kriyante. kasmàd ity àha. saüty asmiü dàruskandhe vividhà dhàtava iti vacanàt. dhàtu÷aktayo hi tatraivaü bhagavatoktàþ. na hi tatràtibahånàü suvarõaråpyàdãnàü svaråpato 'vakà÷o 'stãti. kathaü vàyau varõasadbhàva iti vaibhàùikàn evaü codayanti. ## iti niyame kathaü vàyau varõo 'stãti nirdhàryate. na hi kathaücit tatra varõa upalabhyate. ÷raddhànãya eùo 'rtho nànumànãya iti vaibhàùikàþ. paramàptair ayam ukto 'rtha iti pratyetavyo nàrtho 'numànasàdhya ity abhipràyaþ. saüsargato gandhagrahaõàd veti. asti vànumànam iti dar÷ayati. gandhavatà tu dravyeõa vàyoþ saüparkàd gandha upalabhyate. sa ca gandho varõaü na vyabhicarati. yatra hi gandhaþ. tatra varõena bhavitavyam iti. atra ca sàdhanavacanaü. varõavàn vàyur gandhavattvàj [Tib. 114a] jàtipuùpavad iti. råpadhàtau gandharasayor abhàva ukta iti. ## iti vacanàt. tena tatratyàþ paramàõavaþ ùañsaptàùñà dravyakà iti. tatratyàs tatra bhavàþ. tatratyàþ paramàõavaþ saüghàtaparamàõavo 'dhikçtàþ. ya ihàùñadravyaka ukto nirindriyo '÷abdaþ. sa tatra saódravyakaþ. yo navadravyakaþ kàyendriyà. sa saptadravyakaþ. yo dasadravyako 'parendriyaþ. so 'ùñadravyakaþ. sa÷abdakàþ punar ete saptàùñanavadravyakà ity avagantavyaü. uktaråpatvàn na punar ucyanta iti. uktakalpatvàn na punaþ såtryanta ity arthaþ. kiü punar atra dravyam eva dravyam iti vistaraþ. mukhyavçttyà yad dravyaü yasya svalakùaõam asti. tad dravyaü gçhyate. àhosvid àyatanaü dravyam ity adhikçtaü. àyatanam api hi dravyam iti ÷akyate vaktuü sàmànyavi÷eùalakùaõasadbhàvàt. kiü càtaþ. ka÷ càto doùa ity arthaþ. yadi dravyam eva dravyaü gçhyate. yadi råpaparyantalakùaõaü pçthivyàdiparamàõudravyaü (##) gçhyate. atyalpam idam ucyate. aùñadravyaka ityàdi. saüsthànagurutvalaghutva÷lakùõatvakarka÷atva÷ãtajighatsàpipàsànàü saübhavato dravyàntaràõàü kvacitkvacit sadbhàvàt. tathà ca sati yo 'ùñadravyakaþ. sa navadravyako yàvac caturda÷adravyaka ity aùñadravyakaniyamo bhidyate. evaü navadravyakàdiùu yojyaü. evaüråpadhàtàv [Tib. 114b] api ùañsaptàùñadravyaniyamabhedo vaktavyaþ. caturdravyako hi vaktavya iti. yasmàd bhåtàny api pçthivyàdãni spraùñavyàyatanaü. ## iti vacanàt. tasmàt kàme caturdravyako '÷abdaþ. råpaü gandho rasaþ spraùñavyam iti. sa÷abdas tu paücadravyaka iti vaktavyaü. yad à÷rayabhåtam iti. pçthivyàdãni catvàri. yad à÷rayibhåtam iti. råpaü gandho rasaþ spraùñvyaikade÷a÷ ca. tad evaü saüsthànasya råpe 'ntarbhàvàt. gurutvàdãnàü ca spraùñavya iti. nàtyalpam idam ucyate. nàpy atibahu. à÷rayabhåtànàü spraùñavyàyatanàn niþkçùya caturdhà nirde÷àt. evam api bhåyànsãti vistaraþ. yad bhåtacatuùkam à÷raya ekasyopàdàyaråpasya nãlasya pãtasya và. na tad evànyasyopàdàyaråpasya gandhasya rasasya và÷rayaþ. kiü tarhi. anyad eva bhåtacatuùkaü tasyà÷raya iti vaibhàùikasiddhàntaþ. tatra punar jàtidravyam iti. bhåtacatuùkajàtir atra gçhyate. yà hy ekasya bhåtacatuùkasya jàtiþ. tàm anyàni bhåtacatuùkàni nàtikràmanti. evaü vikalpena vaktum iti. kiücid atra dravyam eva dravyaü gçhyate yad à÷rayabhåtaü. kiücid atràyatanadravyaü gçhyate yad à÷rayibhåtaü. yac caitad à÷rayabhåtaü. taj jàtyà gçhyata iti. chandato hi vàcàü pravçttiþ. arthas tu parãkùya iti. chandata icchàtaþ saükùepavistaravidhànànuvidhàyinyo vàcaþ pravartante. arthas tu tàsàü parãkùyaþ. kim evaü niyatasahotpàdàni [Tib. 115a] tàni bhavanti. na bhavantãti. yogàcàracittàs tu saüghàtàvasthàne bhåtànàü bhautikànàü ca niyamaü varõayanti. katham iti. ucyate. asti samudàya ekabhautikas tadyathà ÷uùko mçtpiõóaþ. asti dvibhautikaþ sa evàrdraþ. asti tribhautikaþ sa evoùõaþ. asti yàvat sarvabhautikaþ sa evàrdra uùõa÷ ca mçtpiõóo gamanàvasthàyàm iti. upàdàyaråpe 'pi yad upàdàyaråpaü yasmin samudàye upalabhyate. tat tatràstãti veditavyaü. asti samudàya ekopàdàyaråpikaþ. tadyathà prabhà. asti dvyupàdàyaråpikaþ. tadyathà sa÷abdagandho vàyuþ. tryupàdàyaråpikaþ. tadyathà dhåmaþ. tasya råpagandhaspraùñavyavi÷eùaprabhàvitatvàt. spraùñavyavi÷eùaþ punar atra laghutvaü veditavyaü. caturupàdàyaråpikaþ. tadyathà guóapiõóaþ. paücopàdàyaråpikaþ. tadyathà sa eva sa÷abdaþ. ity evamàdy api (##) vaktavyaü. (II.24ab) ÷eùàõàü vaktavya iti cittacaittànàü viprayuktànàü ca. ## iti. na cittaü caittair vinà utpadyate. nàpi caittà vinà cittenety avadhàryate. na tu sarvaü cittaü sarvacaittaniyatasahotpàdaü. nàpi sarvacaittàþ sarvacittaniyatasahotpàdà iti. [Tib. 115b] ## iti. saüskçtalakùaõair yad yuktaü. tat sarvaü taiþ saüskçtalakùaõair jàtyàdibhir ava÷yaü sahotpadyate. kiü punas tad ity àha. yatkiücid utpadyate råpaü cittaü caitasikà÷ cittaviprayuktà÷ ceti. pårvam eva hy asaüskçtaü bahiùkçtaü. tatràsaüskçtaü naivotpadyate iti vacanàt. vikalpàrtho và÷abda iti. kiücit pràptyà sahotpadyate yat sattvasaükhyàtaü. kiücin na yad asattvasaükhyàtam iti vikalpaþ. pratisaükhyàpratisaükhyànirodhayor yady api pràptir asti na tu tàv utpadyete iti na tayor grahaõaü. sahotpàdananiyamo hy ayam àrambha iti. asattvasaükhyàtasya pràptir nàstãti kim atra kàraõaü. sarvasattvasàdhàraõatvàt. sahajayaiva ca pràptyà pràptyà pràptimàn sahotpadyate. na pårvapa÷càtkàlajayety avagantavyaü. (II.24cd) gativiùaya iti. utpattiviùaya ity arthaþ. mahàbhåmikà iti. mahattvaü sarvacittabhavatvàt. (II.25) ime kileti. kila÷abdaþ paramatadyotane. svamataü tu chandàdayaþ sarvacetasi na bhavanti. tathà hy anenaivàcàryeõa paücaskandhake likhitaü. chandaþ katamaþ. abhiprete vastuni abhilàùaþ. adhimokùaþ katamaþ. ni÷cite vastuni tathaivàvadhàraõam ityàdi. cetanà cittàbhisaüskàra iti. cittapraspandaþ praspanda [Tib. 116a] iva praspanda ity arthaþ. viùayanimittagràha iti. viùayavi÷eùaråpagràha ity arthaþ. spar÷a indriyaviùayavij¤ànasaünipàtajà spçùñir iti. indriyaviùayavij¤ànànàü saünipàtàj jàtà spçùñiþ. spçùñir iva spçsñiþ. yadyogàd indriyaviùayaviùayavij¤ànàny anyonyaü spç÷antãva sa spar÷aþ. dharmapravicaya iti. pravicinotãti pravicayaþ. pravicãyante và anena dharmà iti pravicayaþ. yena saükãrõà iva dharmàþ puùpàõãva pravicãyante uccãyanta ity arthaþ. ime sàsravà ime 'nàsravàþ. ime råpiõaþ ime 'råpiõa iti. dharmàõàü pravicayaþ dharmapravicayaþ. pratãtatvàt praj¤eti vaktavye ÷lokabandhànuguõyena matir iti kàrikàyàm uktaü. smçtir àlambanasaüpramoùa iti. yadyogàd àlambanaü na mano vismarati. tac càbhilapatãva. sà smçtiþ. manaskàra÷ (##) cetasa àbhoga iti. àlambane cetasa àvarjanam. avadhàraõam ity arthaþ. manasaþ kàro manaskàraþ. mano và karoti àvarjayatãti manaskàraþ. adhimuktis tadàlambanasya guõato 'vadhàraõam. rucir ity anye. yathàni÷cayaü dhàraõeti yogàcàracittàþ. samàdhi÷ cittasyaikagrateti. agram àlambanam ity [Tib. 116b] eko 'rthaþ. yadyogàc cittaü prabandhena ekatràlambane vartate. sa samàdhiþ. yadi samàdhiþ sarvacetasi bhavati. kim arthaü dhyàneùu yatnaþ kriyate. balavatsamàdhiniùpàdanàrthaü. katham ekasmiü÷ citte da÷ànàü bhinnalakùaõànàü caittànàm astitvaü gamyata iti ata àha. såkùmo hi cittacaittànàü vi÷eùa iti vistaraþ. sa eùa vi÷eùaþ cittacaittànàü durlakùyaþ prabandheùv api tàvat kiü punaþ kùaõeùu kàlaparyantalakùaõeùu. råpiõãnàm api oùadhãnàü mårtànàm api kàsàücit harãtakãprabhçtãnàü bahurasànàü ùaórasànàm indriyagràhyà jihvendriyagràhyàþ duravadhàrà duþparicchedà bhavanti. kiü punaþ ye dharmà amårtà buddhigràhyà manovij¤ànamàtragràhyàþ. tasmàd àptopadiùñà iti kçtvà tathaiva te pratipattavyà ity abhipràyaþ. (II.26) ÷raddhà cetasaþ prasàda iti. kle÷opakle÷akaluùitaü cetaþ ÷raddhàyogàt prasãdati. udakaprasàdakamaõiyogàd ivodakaü. satyaratnakarmaphalàbhisaüpratyaya ity apare iti. àkàreõa ÷raddhànirde÷aþ. satyeùu caturùu ratneùu ca triùu karmasu ca ÷ubhà÷ubheùu tatphaleùu ca iùñàniùñeùu saüty evaitànãty abhisaüpratyayo 'bhisaüpratipattiþ ÷raddheti. apramàdaþ ku÷alànàü dharmàõàü bhàvaneti. bhàvanà nàma ku÷alànàü [Tib. 117a] pratilambhaniùevaõasvabhàvà. ## iti vacanàt sà katham apramàdo nàma caitasiko bhaviùyati. yasmin sati sà pratilambhaniùevaõabhàvanà bhavati. so 'pramàdaþ tàtparyalakùaõaþ. ata àha. yà teùu avahitateti. tad evaü sati bhàvanàhetàv ayaü bhàvanopacàraþ kçta iti. cetasa àrakùeti. yaþ sàükle÷ikebhya÷ cittam àrakùate. so 'pramàda iti. cittakarmaõyateti. yadyogàc cittaü karmaõyaü bhavati. sà cittakarmaõyatà cittalàghavam ity arthaþ. nanu ca såtre kàyapra÷rabdhir apy ukteti. ka÷ ca paryàyo yat pra÷rabdhisaübodhyaügadvayaü bhavati. asti kàyapra÷rabdhir asti cittapra÷rabdhiþ. tatra yàpi kàyapra÷rabdhiþ. tad api pra÷rabdhisaübodhyaügam abhij¤àyai saübhodhaye nirvàõàya saüvartate. yàpi cittapra÷rabdhiþ. tad api pra÷rabdhisaübodhyaügam abhij¤àyai saübodhaye nirvàõàya saüvartata (##) iti. katham iyam ekaivocyate. pra÷rabdhi÷ cittakarmaõyateti. sà tu yathà kàyikã vedaneti. yathà cetasy api vedanà paramàõusaücayàtmakendriyà÷rayatvàt kàyikãty ucyate tatheyam api pra÷rabdhir avagantavyà. kathaü sà bodhyaügeùu yokùyata iti asamàhitatvàt paücànàü vij¤ànakàyànàü pçcchati. tatra tarhãti vistaraþ. [Tib. 117b] tatra såtre kàyavai÷àradyam eva kàyakarmaõyatà bhåtavi÷eùalakùaõà prãtyadhyàkçtà. prãtamanasaþ kàraþ pra÷rabhyata iti vacanàt. kathaü sà bodhyaügam iti. pçthakkalàpatvàt sàsravatvàc ca na yujyata ity abhipràyaþ. prãtiþ prãtisthànãyà÷ ca dharmàþ prãtisaübodhyaügam iti vistaraþ. tãrthikàþ kila bhagavacchràvakàn evam àhuþ. ÷ramaõo bhavanto gautama evam àha. evaü yåyaü bhikùavaþ paüca nivaraõàni prahàya cetasa upakle÷akaràõi praj¤àdaurbalyakaràõi sapta bodhyaügàni bhàvayateti. vayam apy evaü bråmaþ. tatràsmàkam ÷ramaõasya ca gautamasya ko vi÷eùo dharmade÷anàyàþ. tebhyo bhagavatà etad upadiùñaü. paüca santi da÷a bhavanti. da÷a santi paüca vyavasthàpyante. pratighaþ pratighanimittaü ca navàghàtavaståni vyàpàdanivaraõam uktaü bhagavatà. tadànukålyàt. tathà sapta santi caturda÷a bhavanti. caturda÷a santi sapta vyavasthàpyante. prãtiþ prãtinimittaü cety anena bhedena. tadànukålyàd iti. na ca saükalpavyàyàmau praj¤àsvabhàvàv iti. tayor yathàkramaü vitarkavãryasvabhàvatvàt. na tau praj¤àsvabhàvau. yadà ca triskandho màrgaþ kriyate ÷ãlaskandhaþ samàdhiskandhaþ praj¤àskandha iti. tatra praj¤àskandhanirde÷a uktaü. praj¤àskandhaþ katamaþ. samyagdçùñiþ samyaksaükalpaþ samyagvyàyàma iti. upekùà [Tib. 118a] cittasamateti. yadyogàc cittaü samam anàbhoge vartate. sopekùà saüskàropekùà nàma. trividhà hi upekùà. vedanopekùà saüskàropekùà apramàõopekùà ceti. nanu coktaü durj¤àna eùàü vi÷eùa iti. såkùmo hi cittacaittànàü vi÷eùaþ. sa eùa duþparicchedaþ pravàheùv api tàvad ityàdi vacanàt. duþkhena j¤àyate durj¤ànaþ. asti hi nàma durj¤ànam api j¤àyate. yad aviruddhaü ekasmiü÷ cittakùaõe dharmàntareõa spar÷àdinà. idaü tu khalu atidurj¤ànaü yad virodhe 'py avirodha iti. àbhoganàbhogayor ekasmiü÷ cittakùaõe avirodho vyavasthàpyata iti vàkya÷eùaþ. na hi viruddhayoþ sukhaduþkhayor ekasmiü÷ cittakùaõe bhàvo dçùña iti. anyatràbhoga iti. anyatràlambane àbhogo 'nyatrànàbhoga ity avirodhaþ. evaüjàtãyakam atrànyad apy àyàsyatãti. virodhajàtãyaü yathà vitarkavicàrau. tayor hi lakùaõaü cittaudàrikatà vitarkaþ. cittasåkùmatà vicàra iti. (##) ## iti vacanàt. tayos tu ekatra citte virodha iti vakùyate. yas tasya nayaþ. so 'syapãti. paryàyeõànayor vçttir ity abhipràyaþ. hrãr apatràpyaü ca pa÷càd vakùyate iti. ## atra viparyayagrahaõàt. sa tu praj¤àtmaka iti. sa tv amohaþ praj¤àsvabhàvaþ. praj¤à ca [Tib. 118b] mahàbhåmiketi. ## iti vacanàt. nàsau ku÷alamahàbhåmika evocyate. kiü tarhi. aku÷alàdibhåmiko 'pãti. aviheñhaneti. yadyogàt paro na viheñhyate. sàvihiüsà vihiüsàpratipakùaþ caitasikaþ. cetaso 'bhyutsàha iti. ku÷alakriyàyàü ya÷ cetaso 'bhyutsàhaþ. tad vãryaü. yas tv aku÷alàdikriyàyàü cetaso 'bhyutsàhaþ. naitad vãryaü. kausãdyam eva tat. pravacane pañhyate. sãdanàtmakatvàt. tathà hy uktaü bhagavatà. ito bàhyakànàü yad vãryaü kausãdyam eva tad iti. (II.27ab) moho nàmàvidyeti. ## pa÷càd vyàkhyàyate. bhàvanàvipakùo dharma iti. bhàvanàyà abhàvamàtrapratipattir mà bhåd iti bhàvanàvipakùa ity àha. evaü kau÷ãdyàdiùv api vyàkhyeyaü. kàyagurutàcittaguruteti. pra÷rabdhipratipakùo dharmaþ. yathà kàyikã vedaneti. yathà vedanà råpãndriyà÷rayatvàt caitasiky api kàyikãti vyàkhyàtà. tathà kàyikaü styànaü. paücavij¤ànakàyasaüprayuktaü styànaü kàyikam ity ucyate. auddhatyaü cetaso 'vyupa÷ama iti. nçtyagãtàdi÷çügàraveùàlaükàrakàdyauddhatyasaüni÷rayadànakarmaka÷ caitasiko dharmaþ. na càtra styànaü pañhyate ity abhidharme. pràptij¤o devànàü priyo na tv iùñij¤a [Tib. 119a] iti. pàñhapràmàõyamàtreõa da÷a kle÷amahàbhåmikàþ pràptà ity etàm eva pràptiü jànãte devànàü priyo na tv àcàryàõàm iùñim icchàü jànãte. ko 'yaü devànàü priyo nàma. rjukajàtãyo devànàü priya ity eke vyàcakùate. a÷añho hi devànàü priyo bhavati. mårkho devànàü priya ity apare. ## iti mårkho bhavatãti. yathaivàmoha iti. yathaivamohaþ ku÷alamålaü praj¤àsvabhàvatvàn mahàbhåmika iti vyavasthàpito na ku÷alamahàbhåmika evety avadhàryate. tata÷ ca ku÷alamahàbhåmikeùu na pañhitaþ. tathà muùitasmçtyàdayo (##) 'pi paüca mahàbhåmikatvàt na kle÷amahàbhåmikà evety avadhàryante. tata÷ ca ime na kle÷amahàbhåmikamadhye pañhyante. katham ity àha. smçtir eva hi kliùñà muùitasmçtità. samàdhir eva kliùño vikùepa ity evamàdãti. àdi÷abdena praj¤aiva kliùñà asaüprajanyaü. manaskàra eva kliùño 'yoni÷omanaskàraþ. adhimuktir eva kliùñà mithyàdhimokùa iti dar÷ayati. ata evocyata iti vistaraþ. yata evaü smçtyàdayo muùitasmçtitàdayo vyavasthàpyante. naitadvyatiriktà. ata evocyate catuùkoñika iti. ye mahàbhåmikàþ kle÷amahàbhåmikà api ta iti kàkvàpçcchati. catuùkoñikàþ. syur mahàbhåmikàþ na kle÷amahàbhåmikàþ. [Tib. 119b] syuþ kle÷amahàbhåmikà na mahàbhåmikàþ. syur mahàbhåmikà÷ ca kle÷amahàbhåmikà÷ ca. syur naiva mahàbhåmikà na kle÷amahàbhåmikàþ. tçtãyà smçtyàdaya iti. ye muùitasmçtyàdayaþ paüca yathoktàþ. ete hi mahàbhåmikàþ kle÷amahàbhåmikà÷ ca. caturthã etàn àkàràü sthàpayitveti. uktanirmuktà dharmàþ ku÷alamahàbhåmikàdaya÷ caitasikà råpàdaya÷ cànya iti. teùàm anyathà catuùkoñika iti. dvitãyàyàü koñyàü vikùepaþ prakùeptavyaþ. na tu tçtãyàyàm. ata evaü vaktavyaü. prathamà koñiþ pårvavat. dvitãyà à÷raddhyaü kausãdyaü avidyà auddhatyaü pramàdo vikùepa÷ ca. tçtãyà smçtyàdaya÷ catvàraþ. muùitàsmçtyasaüprajanyàyoni÷omanaskàramithyàdhimokùà ity arthaþ. caturthã pårvavat. yat tåktaü na càtra styànaü pañhyata iti. tàn pratibravãti. styànaü punar iùyata iti vistaraþ. tasyàpàñhe kasyàparàdha iti. kim asya styànasya apàñhe mamàparàdhaþ. kim àbhidhàrmikasyeti. abhidharmakàrasyàyam aparàdho na mamety abhipràyaþ. styànasya sarvakle÷asaüyogitvenàbhimatatvàt. evaü tv àhur iti. tatra ÷àstre styànasyàpàñhe kàraõam àhur àbhidhàrmikàþ. kùiprataraü kileti. [Tib. 120a] kila÷abdo 'saübhàvanàyàü. kathaü hi nàma kliùño dharmaþ ÷uklasya samàdher anuguõo bhaviùyati. layauddhatye hi samàdhiparipaüthinã. tat kathaü paripaüthy evànuguõe. na hy ete jàtu sahacariùõutàü jahãta iti. na hy ete styànauddhatye kadàcit sahacaradharmatàü tyajata ity arthaþ. tathàpi yad yasyàdhimàtram iti. evam api ca styànam auddhatyaü và yasya pudgalasyàdhimàtraü. sa pudgalas taccaritaþ styànacarita auddhatyacàrito vàvagantavyaþ. kvacid dhi kalàpe ka÷cid dharma udbhåto bhavatãti. nànyatreti ku÷alàdiùu. (II.27cd) ##ti. (##) tu÷abdo vi÷eùaõe avadhàraõe và. aku÷ala eveti. (II.28) ## iti. parãtto 'lpakaþ. ko 'sau. avidyàmàtraü. avidyaiva kevalety arthaþ. tenàvidyàmàtreõeti. nànyena ràgàdinà kle÷ena. bhàvanàheyeneti. na dar÷anaheyena. manobhåmikenaiveti. na paücavij¤ànakàyikena. yasmàd ime krodhàdaya upakle÷à manobhåmikà eva bhavanti. ato manaþsaüprayogàt parãttakle÷abhåmikà ucyante. ràgàdikalàpe hy ava÷yam avidyayà bhavitavyam iti na parãtto ràgàdikaþ. tad evaü ye sarvatra caitasike. te mahàbhåmikà. ye ku÷ala eva. te ku÷alamahàbhåmikàþ. [Tib. 120b] ye kliùñe nivçte càku÷ale ca. te kle÷amahàbhåmikàþ. yo tv aku÷ala eva. te 'ku÷alamahàbhåmikàþ. ye parãttakle÷asaüprayukte cetasi. te parãttakle÷abhåmikàþ. eùàü tu nirde÷a upakle÷eùu kariùyata iti. anu÷ayanirde÷e. (II.29-31) anye 'pi càniyatà iti. ye kadàcit ku÷ale kadàcid aku÷ale kadàcid avyàkçte cetasi bhavaüti. middhàdaya iti. àdi÷abdenàrativijçübhikàtandrãbhakte 'samatàdaya upakle÷àþ kle÷à÷ ca ràgàdàyo 'py aniyatatvena gçhyante. na hy ete ràgàdayaþ paücànàü prakàràõàm anyatamasmiü niyatà bhavanti. na mahàbhåmikàs sarvatra cetasy abhàvàt. na ku÷alamahàbhåmikàþ ku÷alatvayogàt. na kle÷amahàbhåmikàþ sarvatra kliùñe tadabhàvàt. na hi sapratighe cetasi ràgo bhavati saràge ca cetasi pratighaþ. iti evam anye 'pi kle÷à vaktavyàþ. atràcàryavasumitraþ saügraha÷lokam àha. vitarkacàrakaukçtyamiddhapratighasaktayaþ màna÷ ca vicikitsà cety aùñàv aniyatàþ smçtà iti. tad idam aùñaniyamavacanaü na budhyàmahe. dçùñayo 'pi kasmàn nàniyatà iùyante. na hi sapratighe savicikitse và citte mithyàdçùñiþ pravartate. #<àveõikatve 'ku÷ale dçùñiyukte ca [Tib. 121a] viü÷atiþ kle÷ai÷ caturbhiþ krodhàdyaiþ kaukçtyenaikaviü÷atir># iti vacanàt. tasmàd yadvà tat vedam uktam iti pa÷yàmaþ. kàmàvacaraü tàvat paücavidham iti. ku÷alam ekaü. aku÷alaü dvividham. àveõikam avidyàmàtrasaüprayuktaü ràgàdyanyakle÷asaüprayuktaü ca. avyàkçtam api dvividhaü. nivçtàvyàkçtaü satkàyàntagràhadçùñisaüprayuktaü. anivçtàvyàkçtaü ca vipàkajàdãni. kukçtabhàvaþ kaukçtyam iti. arthasya kukçtasya dharmaþ. sa tu caitasika iti na saübadhyate. tasmàd àha. iha tu (##) punaþ kaukçtyàlambano dharma iti. kiüsvabhàva ity àha. cetaso vipratisàra iti. yadi kaukçtyàlambano dharmaþ kaukçtyam ucyate. tatsaüprayuktà apy anye cittacaittàþ kaukçtyaü pràpnuvanti. na pràpnuvanti. teùàm apràdhànyàt. vipratisàràvasthàyàü hi kaukçtylakùaõaü caitasikaü kaukçtyàkàram udbhåtavçttikam. anye cittacaittàs tadàkàreõànuvartaüte. kasyacid eva hi dharmasya kasmiü÷cic cittakalàpe pràdhànyam iti varõayaüti. ÷ånyatàlambanavimokùamukhaü ÷ånyateti. skandhànàm antarvyàpàrapuruùarahitàlambanaü vimokùamukhaü samàdhivi÷eùaþ ÷ånyatety ucyate. vinãlakavyàdhmàtakàdya÷ubhàlambanaþ alobhaþ a÷ubhety ucyate. bhàvanàsaübaddhatvàt strãliüganirde÷aþ. a÷ubhà bhàvaneti. tathehàpi kaukçtyàlambana÷ caitasiko dharmaþ kaukçtyam iti. [Tib. 121b] sthànena sthàninàm atide÷aþ. sarvo gràma àgata iti. sabhåmikaþ ÷àlàsamudàyo gràmaþ. sthàniùu manuùyeùv àgateùu vaktàro bhavaüti sarvo gràma àgata iti. evaü sarvo de÷a àgata iti. sthànabhåtaü ca kaukçtyaü vipratisàrasyeti. vipratisàràlambanatvàt. tasmàd yuktas tathànirde÷aþ. phale và hetåpacàra iti. hetuþ kaukçtyaü. phalaü vipratisàraþ. tasmiü phale hetur upacaryate. hetuvàcakena ÷abdena phalam ucyata ity arthaþ. yathà ùaó imàni spar÷àyatanàni pauràõaü karmeti. pårvajanmakçtasya pauràõasya karmaõa÷ cakùuràdãni ùañ spar÷àyatanàni phalàni. teùu yathà karmopacaryate. tadvat. yat tarhy akçtàlambanaü tat kathaü kaukçtyam iti. yad akçtaü. tan na kçtam iti matvà codayati. akçte 'pi kçtàkhyà bhavatãti. akçte 'py arthe kçta÷abdaprayogo bhavati. katham ity àha. na sàdhu mayà kçtam yat. tan na kçtam iti. kçtam iva tad iti kçtvà. yat ku÷alam akçtvà tapyata iti. yat ku÷alaü dànàdikaü akçtvà tapyate pa÷càt tàpãbhavati. tat ku÷alaü. aku÷alaü ca kçtvà kiü. tapyata iti adhikçtaü. yac càku÷alaü pràõàtipàtàdikaü kçtvà tapyate. tad api ku÷alaü. viparyayàd aku÷alaü. yad aku÷alam akçtvà tapyate ku÷alaü ca kçtveti. yat pàpam akçtvà pa÷càt tàpãbhavati na sàdhu mayà kçtaü yat. [Tib. 122a] tan na kçtam iti. tad aku÷alaü kaukçtyaü. yac ca ku÷alaü dànàdikaü kçtvà pa÷càt tàpãbhavati na sàdhu mayà kçtaü yad dànàdikaü kçtam iti. tad apy aku÷alaü. tad etad ubhayam apy ubhayàdhiùñhànaü bhavatãti. tad etat kaukçtyam ubhayam api ku÷alaü càku÷alaü ca ubhayàdhiùñhànaü bhavati yathoktena vidhànena. #<àveõika># iti. ràgàdipçthagbhåta ity arthaþ. ## (##) ca÷abdaþ aku÷ala ity anukarùaõàrthaþ. mahàbhåmika eva ka÷cit praj¤àvi÷eùo dçùñir iti. saütãrikà yà praj¤à. sà dçùñiþ. sà cehàku÷alà gçhyate. tasmàd àha. mithyàdçùñi÷ cetyàdi ## iti kaukçtyena ceti. luptanidçùña÷ cakàro draùñavyaþ. kle÷ai÷ caturbhir ityàdiùu pratyekaü vàkyaparisamàptir veditavyà. na hi ràgàdayaþ paraspareõa saüprayujyanta ity àbhidhàrmikàþ. sa ca kle÷a àveõikoktà÷ ca viü÷atir iti. da÷a mahàbhåmikàþ ùañ kle÷amahàbhåmikàþ dvàv aku÷alamahàbhåmikau vitarko vicàra÷ ceti viü÷atiþ. sa ca kle÷o ràgaþ pratigho màno vicikitsà cety ekaviü÷atiþ. ekaviü÷atir bhavaty eveti kriyàvadhàraõam avagantavyaü. krodhàdibhir apãti. ## [Tib. 122b] ebhir api saüprayukte citte ekaviü÷atir eva caitasikàþ. te càveõikoktàþ pårvavat. sa copakle÷aþ krodho và yàvad vihiüsà veti. kaukçtyena ca saüprayukte te ca pårvoktàþ tac ca kaukçtyaü ity ekaviü÷atiþ. kaukçtyam api hy upakle÷aþ. svataütram iùyate. samàsata àveõika ity vistaraþ. avidyàmàtrasaüprayukte cetasi aku÷ale dçùñisaüprayukte càku÷ale viü÷atiþ. anyakle÷opakle÷asaüprayukte tv aku÷ala evaikaviü÷atiþ. nivçtàvyàkçtam iti. kle÷àcchàditaü ku÷alàku÷alatvena avyàkçtaü yat. tan nivçtàvyàkçtam. anàcchàditaü tv anivçtàvyàkçtaü vipàkajairyàpathika÷ailpasthànikanairmàõikasvabhàvaü. bahirde÷akà avyàkçtam api kaukçtyam icchantãti. ka÷mãramaõóalàd ye bahirde÷asthitàþ. te bahirde÷akàþ. trayoda÷eti kvacid anivçtàvyàkçte kaukçtyaü trayoda÷amam adhikaü prakùipya. middhaü pracalàyamànàvasthàyàü svapnadar÷anàvasthàyàü và ku÷alàku÷alàvyàkçtatvàd iti. ÷àstre vacanàt. kathaü middhaü ku÷alaü vaktavyam aku÷alaü vaktavyam avyàkçtaü vaktavyam iti. àha. ku÷alaü vaktavyam aku÷alaü vaktavyam avyàkçtaü vaktavyam iti. yatra [Tib. 123a] dvàviü÷atiþ. tatra trayoviü÷atir iti vistaraþ. yatra dvàviü÷ati÷ caitasikà ity uktaü. tatra tan middhaü trayoviü÷aü. trayoviü÷ateþ påraõam ity arthaþ. yatra trayoviü÷atiþ kaukçtyam adhikaü kvacid iti. tatra tan middhaü caturviü÷am. evaü yàvad anyatra dvàda÷avyàkçte matà middhaü (##) trayoda÷aü vaktavyaü. bahirde÷akamatena tu kautçtyàdhike caturda÷aü middhaü bhavatãti yojyaü. (II.32) ato yathoktàd iti. ato yathàvarõitàc caittasahotpàdaniyamàt. kaukçtyaü middhaü ca sarvathà nàstãti. na ku÷alaü nàpy avyàkçtaü kuta evàku÷alam iti. sarvathà middhaü kaukçtyaü ca nàsti. ÷àñhyamadamàyà varjyà iti. ## iti vacanàt. etàni varjyante teùàü tatra sadbhàvàt. anyat sarvaü tathaiveti. ku÷ale citte pårvavat dvàviü÷atiþ. àveõike dçùñiyukte ca nivçtàvyàkçte 'ùñàda÷a kàmadhàtuvat. ràgamànavicikitsànyakle÷asaüprayukte màyà÷àñhyamadopakle÷asaüprayukte ca ekànnaviü÷atiþ. te ca sa ca kle÷a upakle÷o và tatraikànnaviü÷o bhavati. anivçtàvyàkçte vipàkajairyàpathikanairmàõike pårvavat dvàda÷a. ## kaukçtyamiddhàku÷alàni ceti ca÷abdaþ. kiü. na santãty [Tib. 123b] adhikçtaü. ÷eùaü tathaiva vitarkanyånaü. yathàpratisiddhaü nàstãti. kaukçtyamiddhàku÷alavitarkà na santãty arthaþ. vicàra÷ ca màyà÷àñhyaü cety api÷abdàd iti. vicàra÷ ceti etàvati vaktavye vicàra÷ capãty api÷abdàdhikyàd arthàdhikyam iti. màyà÷àñhyam api tatra nàstãty ayam aparàrtho labhyate. madas tu nàpàsyate. ## iti vacanasàmarthyàt. ÷eùaü tathaiveti. ku÷ale vitarkavicàranirmuktà viü÷atiþ. àveõike dçùñiyukte ùoóa÷a. ràgàdikle÷asaüprayukte, madopakle÷asaüprayukte ca saptada÷a. da÷a mahàbhåmikàþ ùañ kle÷amahàbhåmikàþ. sa ca kle÷aþ sa vopakle÷aþ. anivçtàvyàkçte da÷a mahàbhåmikà eveti gamanãyaü. brahmaõo hi yàvac chàñhyam iti vistaraþ. tatra ÷àñhyapårvakatvàn màyàpi gçhãtà bhavati. parùatsambandhàn nordhvam iti. yeùàü parùad asti. teùàü parùadgrahaõàrthaü màyà÷àñhyaü pravartate. aùñau parùadaþ pañhyante. kùatriyaparùat bràhmaõaparùat gçhapatiparùat ÷ramaõaparùat càturmahàràjikaparùat trayastriü÷atparùat màraparùat brahmaparùat. tàsàm anyatamo 'pi årdhvam ato nàstãti màyà÷àñhyabhàvaþ. brahmaõas tu parùad asti. tasmàd àha. sa hi svasyàü parùadi niùaõõo '÷vajità bhikùuõà brahmalokagatena pra÷naü (##) pçùñaþ. kutremàni catvàri mahàbhåtàni apari÷eùaü [Tib. 124a] nirudhyanta iti. aprajànann àråpyadhàtau catvàri mahàbhåtàni a÷eùaü nirudhyanta ity anavabudhyamànaþ kùepaü kathàprakaraõam akàrùãt. aham asmi brahmeti vistaraþ. brahmety uktvà mahàbrahmeti vacanaü brahmàntarebhya àtmano vi÷iùñatvapradar÷anàrthaü. ã÷vara ã÷ana÷ãlaþ. kartà nirmàtà sraùñà sçja iti paryàyà uttarottaravyàkhyàyogo và. piteva pitçbhåtaþ. keùàü. bhàvànàü. (II.33) uktam etad iti vistaraþ. yà bhåmir yac cittaü yàvanta÷ ca caittàþ. sà bhåmis tac cittaü tàvanta÷ ca caittà ity uktam etat. tatra vihitam iti ÷àstre vihitaü. tatra vihitam iti kecit pañhaüti. sa eva càtràrthaþ. guõeùu guõavatsu ceti. svaparasàütànikeùu maitrãkaruõàdiùu guõeùu. guõavatsu ca pudgaleùu àcàragocaragauravàdisaüpanneùu. yadyogàd gauravaü na karoti. asàv agauravatà. nàsti gauravam asyety agauravaþ. tadbhàvaþ agauravatà caitasikavi÷eùaþ. ko 'sàv iti. paryàyàv àhuþ. apratã÷atà abhayava÷avartiteti. ÷iùyaü prati iùña iti pratã÷aþ. gurusthànãyaþ. nàsti pratã÷o 'syeti apratã÷aþ. tadbhàvaþ apratã÷atà. bhàvàbhidhànena caitto gçhyate. bhayaü nàma mànasa÷ caitto dharmaþ. bhayena va÷e vartituü ÷ãlam asyeti bhayava÷avartã. na bhayava÷avartã [Tib. 124b] abhayava÷avartã tadbhàvo 'bhayava÷avartità. tad eva càhrãkyaü. nàsti hrãr asyety ahrãkaþ. tadbhàva àhrãkyaü. sa ca gauravapratidvaüdvo dharmaþ. na tadabhàvamàtraü. ## avàcyam avadyam. ata÷ càha. avadyaü nàma yad garhitaü sadbhir iti. tatràbhayadar÷ità anapatràpyam iti. avadye 'niùñaphalàdar÷itety arthaþ. bhãyate 'smàd ity atra bhaya÷abdo 'pàdànasàdhanaþ. tasmàd bhaya÷abdena aniùñaü phalam ucyate. abhayasya dar÷anaü abhayadar÷iteti vistaraþ. yadi tàvad evaü kriyeta na bhayam abhayaü. abhayaü draùñuü ÷ãlam asyeti abhadyadar÷ã. tadbhàvo 'bhayadar÷iteti. praj¤à vij¤àsyate. praj¤ayà hi abhayaü pa÷yati. atha punar evaü kriyate bhayaü draùñuü ÷ãlam asyeti bhayadar÷ã. na bhayadar÷ã abhayadar÷ã. tadbhàvo 'bhayadar÷ità. abhayadar÷iteti avidyà vij¤àsyate. tathà hy avidyàyogàd bhayaü na pa÷yati. naiva hi dar÷anaü dar÷iteti vistaraþ. na praj¤à nàpy avidyà. kiü tarhi. tayoþ praj¤àvidyayor yo nimittaü upakle÷aþ. (##) tad abhayadar÷anaü. tac cànapatràpyam [Tib. 125a] iti. apatrapate 'nenety apatràpyaü. kçtyalyuño bahulam iti karaõe õyatpratyayaþ. na apatràpyaü anapatràpyam iti. hçã lajjàyàü trapåù lajjàyàm ity ekàrthayor anayor dhàtvoþ katham arthàütare vàcakatvam iti aparituùyaüto 'nye punar àhuþ. àtmàpekùayeti vistaraþ. evam api dve apekùe yugapat kathaü setsyata iti. asminn api pakùe yugapadapekùàdvayàsaübhava iti pa÷yaü÷ codaka aha. evam apãti. api÷abdena ayam api pakùo duùyatãty abhipràyaþ. àhrãkyam anapatràpyaü caikasmiü÷ citte kathaü bhavata iti matvà codayati. dve apekùe yugapat kathaü setsyata iti. na khalåcyate yugapad àtmànaü paraü càpekùata iti vistaraþ. paryàyena vçttim anayor dar÷ayati. kasyacid dhi doùair àtmànam apekùamàõasyàpi na pravartate lajjà. kasyacit param apekùamàõasyeti. viparyayeõa hrãr apatràpyaü ceti vistaraþ. prathamena tàvat kalpena ## anena. sagauravateti vistareõa bhayadar÷ità apatràpyam iti. bhayadar÷itànimittam apatràpyam ity arthaþ. dvitãyena kalpena àtmàpekùayà doùair alajjanaü àhrãkyaü parapekùayànapatràpyam iti anena. àtmàpekùayà doùair lajjanaü hrãþ. paràpekùayàpatràpyam iti. evam api dve apekùe iti vistareõa codyaparihàrau vaktavyau. [Tib. 125b] premagauravayor ekatvaü manyaüte kecit. tasmàd anayor nànàkaraõapradar÷anàrtham àha. ## premaiva ÷raddhà na gauravaü. na tu ÷raddhaiva prema. tenàha. dvividhaü hi prema kliùñaü akliùñaü cetyàdi. syàc chraddhà na premeti catuþkoñikaþ. duþkasamudayasatyayoþ ÷raddhaivàbhisaüpratyayaråpà na prema aspçhaõãyatvàt. syàt prema na ÷raddheti. priyatàråpà tçùõà nàbhisaüpratyayaråpeti ÷raddhà na bhavati. ubhayaü ÷raddhà ca prema ca. abhisaüpratyayaråpatvàt spçhaõãyatvàc ca nirodhamàrgasatyayos tadubhayàtmakaü bhavatãty arthaþ. nobhayam etàn àkàràn sthàpayitveti. anye caitasikà vedanàdayaþ viprayuktàdaya÷ ca. evaü dharmàlaübanasya premnaþ ÷raddhàyà÷ ca catuþkoñikaü kçtvà pudgalàlaübanasya catuùkoñikaü karoti. pudgaleùv iti vistaraþ. tatra sàrdhaü viharaütãti sàrdhavihàriõaþ ÷iùyàþ. ye pravrajitàþ guror aüte vasaütãti aütevàsinaþ. ni÷rayàdhyayanasaübaüdhinaþ. teùu putràdiùu prema na gauravaü kliùñaü akliùñaü ceti saübhavataþ. gauravaü na prema (##) ## iti vakùyamàõalakùaõaü gauravaü na prema gauravasthànatvàt. ubhayaü prema gauravaü ca. tadubhayàtmakaü bhavatãty arthaþ. [Tib. 126a] nobhayam etàn àkàràn sthàpayitvà yo 'nyo jano 'saübaddho nirguõaþ. tatra na prema na gauravam iti. tatpårvikà ca priyatà premeti. guõasaübhàvanàpårvikà priyatà tac ca prema. tasmàn na saiva ÷raddhà premety àcàryaþ. ## iti. yathoktà hrãþ sagauravatà sapratã÷atà sabhayava÷avartitety uktà. yà hrãþ. tad gauravaü. tad evaü prema ÷raddhàlakùaõaü bhavati. hrãlakùaõaü tu gauravam ity uktaü tayor nànàkaraõaü. evaü sapratã÷atàpãti. evaü hrãr api dharmeùu ca pudgaleùu ca. ye pudgalàlaübane ÷raddhàhriyau. te tatra na sta iti pudgalàlaübane ÷raddhàhriyàv adhikriyete yayor aikyaü manyante. te àråpyadhàtau na staþ kàmaråpadhàtvor eva bhavata ity uktaü. (II.34) kathaü punar anayor ekatra citte yoga iti. na hi tad eva cittaü tadyogàd audàrikaü ca såkùmaü ca yujyate vipratiùedhàt. niùñhyåtam iti. niþpårvasya ùñhãvate niùñhàyàm etad råpaü niùñhyåtaü. nirastam ity arthaþ. nàti÷yàyate nàtighanãbhavati. nàtivilãyate nàtidravãbhavati. nàtisåkùmaü bhavati nàtyaudàrikam iti. madhyamàvastham ity arthaþ. evaü tarhi nimittabhåtàv iti vistaraþ. yathodakàtapau sarpiùaþ ÷yànatvavilãnatvayor nimittabhåtau. na tu punas tatsvabhàvau ÷yànatvavilãnatvasvabhàvau. evaü vitarkavicàrau cittasyaudàrikatàsåkùmatayor [Tib. 126b] nimittabhåtau na tu punar audàrikasåkùmatàsvabhàvàv iti. ata evaü vaktavyaü. cittaudàrikatàhetur vitarkaþ. cittasåkùmatàhetur vicàra iti. bråyàs tvam abhyupagamàd adoùa eùa iti. tata idaü doùàntaram àhà. àpekùikã caudàrikasåkùmateti vistaraþ. bhåmiprakàrabhedàt. bhåmibhedàt prakàrabhedàc ca. bhåmibhedàt tàvat. prathamadhyànam apekùya kàmadhàtur audàriko mahàbhisaüskàrataratvàt. kàmadhàtum apekùya prathamaü dhyànaü såkùmam alpàbhisaüskàrataratvàt pra÷àntam iti. tad eva punar dvitãyaü dhyànam apekùya audàrikaü. evaü yàvad bhavàgraü såkùmaü. prakàrabhedàd api tasyàm eva bhåmau àpekùikyàv audàrikasåkùmate. tadyathà ya eva te trayaþ kle÷ànàü målaprakàrà mçdumadhyàdhimàtrà guõànàü ca. kàmadhàtau yàvad bhavàgre teùàm adhimàtraþ kle÷a audàrikaþ. mçduþ såkùmaþ. kle÷aviparyayeõa guõànàm iti. evaü bhåmiprakàrabhedenàpekùikyàv (##) audàrikasåkùmate ity à bhavàgràd audàrikasåkùmate syàtàü. aniùñaü caitat. vitarkavicàrayoþ kàmadhàtuprathamadhyànabhåmikatvàd iti. na caudàrikasåkùmatayà jàtibhedo yukta iti. vitarkavicàrayor jàtibheda iùyate. anyo vitarko 'nyo vicàra iti. na caudarikatvena såkùmatvena ca vitarkavicàrayor yathàkramaü svabhàvabhedo yuktaþ. kiükàraõaü. jàtibhinnayor hi vedanàsaüj¤ayor audàrikasåkùmatà bhavati. na ca punar audàrikasåkùmatayaiva tayoþ [Tib. 127a] svabhàvabhedaþ. kiü tarhi. anubhavalakùaõatayà nimittodgrahaõalakùaõatayà ca tayoþ svabhàvabhedaþ. tasmàd apy anayor nàsti lakùaõaü. anye punar àhur iti sautràntikàþ. vàksaüskàrà iti. vàksamutthàpakà ity arthaþ. vitarkya vicàrya vàcaü bhàùate nàvitarkya nàvicàryeti. vitarkavicàrair evaü caivaü ca bhàùiùya iti. tatra ye audàrikàþ. te vitarkà vàksaüskàràþ. karmaõà svabhàvo dyotito na ÷akyam anyathà svalakùaõaü pradar÷ayitum iti. evaü såkùmàs te vicàràþ. etasyàü kalpanàyàü samudàyaråpà vitarkavicàràþ. paryàyabhàvina÷ ca bhavaüti. cittacaittakalàpasya vàksamutthàpakatvàt. kathaü punar anayor ekatra citte yoga ity uktaü. ato vaibhàùika àha. yadi caikatra citte 'nyo dharma audàrika iti vistaraþ. ekatra citte vitarka audàrikasvabhàvo 'nyo dharmo vicàras tu såkùmasvabhàvo 'paraþ. tau ca yathàkramaü cittaudàrikatàsåkùmatàhetutvàc cittaudàrikatàsåkùmatety ucyate. atha và cittasyaudàrika÷ cittaudàrikaþ. cittaudàrikabhàvaþ cittaudàrikatà. evaü cittasåkùmatàpi vaktavyeti ko 'tra virodhaþ. na syàd virodho yadi vitarkavicàrayor jàtibhedaþ syàd vedanàsaüj¤àvat. vedanà hy audàrikã saüj¤à såkùmà. tayos tu jàtibhedo 'stãti audàrikasåkùmatàyàm apy ekatra citte na virodhaþ. ekasyàü tu jàtau anavadhçtalakùaõàyàü aikyena ca kai÷cid gçhãtàyàü mçdvadhimàtratà audàrikasåkùmatàlakùaõà [Tib. 127b] yugapan na saübhavatety arthàd ayugapat saübhavatãty uktaü. tathà hi vedanà anyo và dharmaþ paryàyeõa mçdutàm adhimàtratàü ca bhajate. naivaü vyakto bhavati. kiü. jàtibhedaþ. kasmàt. pratyekaü jàtãnàm mçdvadhimàtratvàt. vedanà hy audàrikã bhavati. såkùmà vàpekùàbhedàt. katham iti. vedanà saüj¤àm apekùya audàrikã. råpam apekùya såkùmà. tathà saüj¤à saüskàràn apekùyaudàrikã. vedanàm apekùya såkùmà. vitarkavicàravad eva và. bhavato 'pi hi kàmàvacarau vitarkavicàràv audàrikau prathamadhyànabhåmikau såkùmau. dhyànàntare ca vicàraþ såkùmatara iti. tad evaü pratyekaü jàtãnàü mçdvadhimàtratvàt. naivaü vyakto bhavati. na mçdvadhimàtratayà jàtibhedo vyakto bhavatãty arthaþ. atra (##) saüghabhadràcàrya àha. ekatra ca citte audàrikasåkùmate bhavato na ca virodhaþ. prabhàvakàlànyatvàt. yadà hi cittacaittakalàpe vitarka udbhåtavçttir bhavati. tadà cittam audàrikaü bhavati. yadà vicàraþ. tadà såkùmaü. ràgamohacaritavyapade÷avat. ràgamohayaugapadye 'pi hi tayor anyatarodbhåtavçttiyogàt. ràgacarito mohacarita iti và vyapadi÷yate. tadvad ihàpi draùñavyam iti. atra vayaü bråmaþ. bhavati kasmiü÷cit kalàpe kasyacid dharmasya udbhåtavçttitvaü. kiü tv anayor na lakùaõaü vivecitam iti. na kiücid etat. nanu ca cittaudàrikatàsåkùmatàlakùaõau vitarkavicàràv uktau. [Tib. 128a] satyam uktau. pratyekaü tu jàtãnàm audàrikasåkùmate iti tàv audàrikasåkùmatàlakùaõau bhavitum arhato yathoktam iti naitad asmàn àràdhayati. naiva hi vitarkavicàràv ekatra citte bhavata ity apara ity àcàryamatam. asmin mate yathoktadoùaprasaügo na bhavati. kas tv anayoþ paryàyavartinor vi÷eùaþ. atra pårvàcàryà àhuþ. vitarkaþ katamaþ. cetanàü và ni÷ritya praj¤àü và paryeùako manojalpo 'nabhyåhàbhyåhàvasthayor yathàkramaü sà ca cittasyaudàrikatà. vicàraþ katamaþ. cetanàü và ni÷ritya praj¤àü và pratyavekùako manojalpo 'nabhyåhàbhyåhàvasthayor yathàkramaü sà ca cittasåkùmateti. asmin pakùe vitarkavicàràv ekasvabhàvau samudàyaråpau paryàyavartinau paryeùaõapratyavekùaõàkàramàtreõa bhinnàv iùyete. tatrodàharaõaü kecid àcakùate. tadyathà bahuùu ghañeùv avasthiteùu ko 'tra dçóhaþ ko jarjara iti muùñinàbhighnato ya åhaþ. sa vitarkaþ. iyaüto jarjarà dçóhà veti yad ante grahaõaü. sa vicàra iti. katham idànãü prathamaü dhyànaü paücàïgam iti vistaraþ. viviktaü kàmair viviktaü pàpakair aku÷alair dharmaiþ savitarkaü savicàraü vivekajaü prãtisukhaü prathamaü dhyànam upasaüpadya viharatãti såtre paücàügam uktaü. tat kathaü. bhåmitas tat paücàïgam uktaü na kùaõata iti. prathamadhyànabhåmiþ [Tib. 128b] kadàcid vitarkeõa vyavakãrõà kadàcid vicàreõa. tad evaü saütànam adhikçtya paücàïgam uktaü na kùaõam adhikçtyety adoùaþ. yena kenacit parato vi÷eùaparikalpeneti. bhåtenàbhåtena và parata utkarùaparikalpena ÷åro 'rthavàn asmi ÷ãlavàn buddhisaüpanna iti và yà cetasa unnatiþ sa màno nàma caitasiko dharmaþ. ## iti tu÷abdo vi÷eùaõàrtho bhinnakrama÷ càvagantavyaþ. ata evàha. madas tu svadharmeùv eva raktasyeti vistaraþ. cetasaþ paryàdànam iti. yena svadharmeùv (##) eva råpa÷auryàdiùu raktaü cetaþ paryàdãyate saünirudhyate. sa ràganiùyando madaþ. yaþ svadharmeùv eva raktasya darpacetasaþ paryàdànàt ku÷aladharmakriyàbhyaþ pratisaühàraþ mada iti àcàryasaüghabhadraþ. saüpraharùavi÷eùo mada iti. kliùñasaumanasyam abhipretaü. tad etan necchanti vaibhàùikàþ. yasmàt saumanasyaü à dvitãyàd dhyànàt. mada÷ ca traidhàtukaþ. ## iti vacanàt. (II.35) uktàþ saha cittena caittàþ caittàþ prakàreõa iti. cittaü tàvat prakàreõa uktaü ## ity evamàdinà svalakùaõaskandhadhàtvàyatanaku÷alàdiprabhedena. caittà api svalakùaõaparasparavi÷eùeõa [Tib. 129a] cittasaükhyàvadhàraõakàmaprathamadhyànàdibhåmiprabhedena. ## iti. yac cittaü. tad eva manas tad eva vij¤ànam ity eko 'rtho 'syety ekàrthaü. nirvacanabhedas tåcyate. cinotãti cittam iti. ku÷alam aku÷alaü và cinotãty arthaþ. nairuktena vidhinaivaü siddhaü. manuta iti manaþ. mana j¤àna ity asya auõàdikapratyayàt tasyaitad råpaü mana iti. vijànàty àlambanam iti vij¤ànaü kartari lyuñ. citaü ÷ubhà÷ubhair dhàtubhir iti cittaü. bhàvanàsaünive÷ayogena sautràntikamatena yogàcàramatena và. à÷rayabhåtaü manaþ à÷ritabhåtaü vij¤ànam iti à÷rayabhàvàpekùaü manaþ. #<ùaõõàm anantaràtãtaü vij¤ànaü yad dhi. tan mana># ity arthaparigrahàt. à÷ritabhàvàpekùaü vij¤ànaü. dvayaü pratãtya vij¤ànasyotpattir iti vacanàt. ## ca÷abda ekànukarùaõàrthaþ. ya eva hi cittacaittà ity anena ÷abdenàbhihitàþ. ta eva sà÷rayà ity anenàpi ÷abdenàbhidhãyante. evaü sàlambanàþ sàkàràþ saüprayuktà÷ ca. tatra sà÷rayà indriyà÷ritatvàt. ùaóàyatanà÷ritatvàd ity arthaþ. sàlambanà viùayagrahaõàt. na hi vinàlambanena cittacaittà utpadyante. [Tib. 129b] sàkàràþ tasyaivàlambanasya prakàreõa àkàraõàt. yena te sàlambanàþ (##) tasyaivàlaübanasya prakàreõa grahaõàt. kathaü. vij¤ànaü hi nãlaü pãtaü và vastu vijànàti upalabhata ity arthaþ. tad eva tathàlambanaü vastu vedanànubhavati. saüj¤à paricchinatti. cetanàbhisaüskarotãty evamàdi. atha và tasyaivàlambanasya vij¤ànaü sàmànyaråpeõa upalabhyatàråpaü gçhõàti. vi÷eùaråpeõa tu vedanànubhavanãyatàråpaü gçhõàti. saüj¤à paricchedyatàråpaü gçhõàtãty evamàdi. saüprayuktàþ samaü prayuktatvàd iti. samà aviprayuktà÷ cànyonyam iti saüprayuktàþ. à÷rayàlambanàkàrakàladravyasamatàbhir iti. yenà÷rayeõa cittam utpadyate. tenaivà÷rayeõa vedanàsaüj¤àcetanàdaya utpadyante. tathà yenàlambanena cittaü. tenaiva vedanàdayaþ. yenàkàreõa cittaü. tenaiva vedanàdayaþ. yadi hi nãlàkàraü cittaü nãlàkàrà eva tatsaüprayuktà vedanàdaya utpadyante. yasmiü÷ ca kàle cittaü tasminn eva vedanàdayaþ. yathà ca cittadravyam ekam evotpadyate na dve trãõi và. tathà vedanàdravyaü ekam evotpadyate na dve trãõi và. tathà saüj¤àdravyaü cetanàdravyaü ity evamàdi. tenedam evàntyaü durgamam iti vyàcaùñe. yathaiva hy ekaü cittaü evaü caittà api ekaikà iti. (II.36) viprayuktàn vaktukàma àcàrya upodghàtaü karoti nirdiùñà÷ cittacaittàþ savistaraprabhedà viprayuktàs tv [Tib. 130a] avasarapràptà idànãm ucyanta ity abhipràyaþ. savistaraprabhedà iti. vistara÷ ca prabheda÷ ca vistaraprabhedau. saha vistaraprabhedàbhyàü savistaraprabhedàþ. atha và vistareõa prabhedaþ vistaraprabhedaþ. saha vistaraprabhedena savistaraprabhedàþ. tatra cittaü tàvat savistaraprabhedaü nirdiùñaü. ## evamàdinà. caittà api ## ity àrabhya yàvat ## iti vistareõa. ## ca÷abda evaüjàtãyakànuktaviprayuktapradar÷anàrthaþ. saüghabhedaprabhçtayo hi dravyata÷ cittaviprayuktà iùyante iti ye 'py evaüjàtãyakà iti ÷àstre 'py uktatvàt. cittaviprayuktà iti cittagrahaõaü cittasamànajàtãyapradar÷anàrthaü. cittam iva cittena ca viprayuktà ity arthaþ. kiü ca teùàü cittena samànajàtãyatvaü. (##) yad aråpiõo 'mã bhavanti. råpitvàd eva hi viprayuktatve 'pi råpaü na viprayuktatve nàma labhate. yad vàmãùàü nàmaråpam iti nàmatvaü tat teùàü cittena samànajàtãyatvaü. caittà api cittena tulyajàtãyàþ. te tu cittena sahàlambane saüprayuktàs tadvi÷eùaõàrthaü viprayuktagrahaõaü asaüskçtam api tatsamànajàtãyam anàlaübanatveneti tatparihàràrthaü saüskàragrahaõaü [Tib. 130b] ata evàha. ime saüskàrà na cittena saüprayuktà na ca råpasvabhàvà iti cittaviprayuktà ucyanta iti. (II.37) tatreti. vàkyopanyàse nidhàraõe và. tàvacchabdaþ krame. ## iti. pràptir iti sàmànyasaüj¤à. làbhaþ samanvaya iti vi÷eùasaüj¤à. làbhaþ pratilambha ity eko 'rthaþ. samanvayaþ samanvàgama ity anarthàntaraü. pratilambha ity ukte samanvàgamasyàgrahaõaü. samanvàgama ity ukte pratilambhasyàgrahaõaü. pràptir ity ukte tåbhayodgrahaõaü. ata evàha. dvividhà hi pràptiþ. apràptavihãnasya ca pratilambhaþ. pratilabdhena ca samanvàgama iti. apràptaü ca vihãnaü càpràptavihãnaü. tasyàpràptavihãnasya pratilambhaþ. apràptasya tadyathà duþkhe dharmaj¤ànakùànteþ. vihãnasya tadyathà kàmàvacarasya kàmavairàgyeõa tyaktasya dhàtupratyàgamanàt parihàõyà và punaþpratilambhaþ. pratilabdhena ca dvitãyàdiùu kùaõeùu samanvàgamaþ. tasyàþ samanuvartanàt. ya÷ ca pratilambhaþ ya÷ ca samanvàgamaþ. sà dvidhà pràptir iti pratilambhe samanvàgame ca pràpti÷abdo vartate. abhedavivakùàyàü tu pràptiþ pratilambhaþ samanvàgama ity eka evàrthaþ. tathà hi prathame kùaõe duþkhe dharmaj¤ànakùànteþ pràptiþ pratilambha iùyate. sàpi samanvàgama ity ucyate. prathamakùaõastha [Tib. 131a] àryapudgalo duþkhe dharmaj¤ànakùàntyà samanvàgata ity ucyate. #<àj¤àsyàmãndriyopetas trayoda÷abhir anvita># ityàdivacanàt. katham ayaü lakùaõanirde÷aþ. na hi bhedavivakùàyàm api paryàyavacanena lakùaõanirde÷aþ kalpate. pràptiþ katamà. yaþ pratilambho yaþ samanvàgama iti. paryàyavacanam api kadàcit lakùaõàya kalpate. analo jàtavedà agnir iti. såtre 'py uktam avidyà katamà. pårvànte aj¤ànam aparànta aj¤ànam iti vistaraþ. viparyayàd evàpràptir iti siddham iti. viparyayàd evàpràptir iti siddhe naitadarthaü såtraü kartavyam ity abhipràyaþ. apràptir apratilambho 'samanvàgama iti viparyayàd etat trayaü gamyate. tathaiva càpratilambhàsamanvàgamayor apràptir iti sàmànyasaüj¤à. tasmàd evaü ca vaktavyaü. dvividhà apràptir apràptapårvàõàm apratilambhaþ. pràptavihãnànàm asamanvàgama (##) iti. atha vàpratilabdhasya vihãnaspa càdyàpràptir apratilambhaþ. apratilabdhena vihãnena ca dvitãyàdiùu kùaõeùv asamanvàgama iti. ## iti. saüskçtànàü pràptyapràptã svasaütànapatitànàm evety avadhàryate. na parasaütànapatitànàm iti. na parasattvasaütatipatitànàü dharmàõàü. svasaütatau pràptyapràptã bhavata ity arthaþ. tenàha. na hi parakãyaiþ ka÷cit samanvàgata iti. nàpy asaütatipatitànàm iti nàsattvasaütatipatitànàm ity arthaþ. tasmàd àha. na hy asattvasaükhyàtaiþ [Tib. 131b] ka÷cit samanvàgata iti. màlyàbharaõàdayaþ kàùñhakuóyàdigatà÷ ca råpàdayo 'sattvasaükhyàtàþ. cakùuràdayaþ sattvasaükhyàtàþ ke÷àdayo råpãndriyasambaddhàþ sattvasaükhyàtà eva veditavyàþ. tadanugrahopaghàtapariõàmànuvidhànàt. tathà hi råpãndriyopaghàtàt pàlityàdivikàraþ ke÷àdãnàü dç÷yate. rasàyanopayogena cànugrahàt pàlityàdipratyàpattir iti sarveùàü sattvasaükhyàtànàü pràptir bhavatãti siddhaütaþ. ## iti pratisaükhyànirodhàpratisaükhyànirodhayor asattvasaükhyàtayor api pràptyapràptã bhavataþ. sarvasattvà apratisaükhyànirodhena yathàpratyayavaikalyaü samanvàgatàþ. sakalabandhanàdikùaõasthavarjyà iti. àdau kùaõaþ duþkhe dharmaj¤ànakùàntikùaõaþ. tatra sthità àdikùaõasthàþ. sakalàni bandhanàny eùàm iti sakalabandhanà. aprahãõasarvaprakàrakle÷àþ. sakalabandhanà÷ càdikùaõasthà÷ ca ta iti sakalabandhanàdikùaõasthàþ. te varjyà eùàü tair và varjyàþ sakalabandhanàdikùaõasthavarjyàþ. ke. sarva àryàþ. te pratisaükhyànirodhena samanvàgatàþ. sakalabandhanàdikùaõasthàs tv àryà na samanvàgataþ. tasyàü hy avasthàyàü kùàütivadhyàþ [Tib. 132a] kle÷à÷ chidyante na chinnàþ. tannirodho 'pi pràpyate na pràpto ## iti siddhàntàt. ekaprakàropalikhitàdayas tv àryà laukikamàrgapràptena nirodhena tasyàm avasthàyàü samanvàgatàþ. ata årdhvaü dvitãyàdiùu kùaõeùu samanvàgatà eva anàsravamàrgapràptenàpi nirodhena. pçthagjanà÷ ca kecit samanvàgatà ity ekaprakàropalikhitàdayaþ. àkà÷ena tu nàsti ka÷cit samanvàgata iti asaübaüdhàt. nirodhàbhyàü tv asti sambandhaþ. tasmàd àkà÷asya pràptir nàsti. yasya ca nàsti pràptis tasyàpràptir api nàstãti siddhànta eùa vaibhàùikàõàü. kuta etad iti. råpàdicakùuràdivatsvaråpakàryànupalambhàt pçcchati. (##) såtràd iti. vyàkhyànam eva vaibhàùikaþ sàdhayati. da÷ànàm a÷aikùàõàü dharmàõàm iti vistaraþ. da÷à÷aikùà dharmàþ. aùñàv a÷aikùàõy àryamàrgàügàni samyagvimuktiþ samyagj¤ànaü ca. teùàm utpàdàt saümukhãbhàvàt. pratilaübhàd àditaþ pràpteþ. samanvàgamàt pa÷càt pràpteþ. paücàïgaü viprahãõaþ. prahãõapaücàïga ity arthaþ. paücàügàni satkàyadçùñiþ ÷ãlavrataparàmar÷o vicikitsà kàmacchando vyàpàda iti. etàny anàgàmiphalapràptau prahãõànãti na yujyante. imàni tu prayujyamànàni paücàügàni pa÷yàmo yad utordhvabhàgãyàni råparàga àråpyaràga auddhatyaü màno 'vidyà ceti. pratinidhibhåtàyàþ pràpter yogàt prakçtistho 'py arhann àrya ity ucyate. [Tib. 132b] sàdhanaü càtra. dravyato 'sti samanvàgamaþ såtroktatvàd àyatanadravyavad iti. àcaryas taü pratyàha. tena tarhy asattvàkhyair api cakraratnàdibhiþ parasattvair api strãratnàdibhiþ samanvàgamo dravyasan pràpnoti. såtre vadanàt. katham iti såtraü dar÷ayati. ràjà yàvad vistara iti. ràjà bhikùava÷ cakravartã saptabhã ratnaiþ samanvàgataþ. tasyemàni sapta ratnàni. tadyathà cakraratnaü hastiratnaü a÷varatnaü maõiratnaü strãratnaü gçhapatiratnaü pariõàyakaratnam eva saptamam iti vistaraþ. ebhis saptabhã ratnais samanvàgamaþ såtra ukto na ca dvavyato 'stãti anaikàntikatàü dar÷ayati. pratij¤àdoùam càyam udgràhayati. anumànavirodhàt. katham ity ucyate. na dravyasan da÷à÷aikùadharmasamanvàgamaþ samanvàgamasvàbhàvyàc cakravartisaptaratnasamanvàgamavad iti. anena pratij¤àyà dharmasvaråpaü viparyàsayati. va÷itvaü kàmacàra iti. icchànuvidhàyitvaü. tatra va÷itvam iti cakravartisåtre. anyatra punar dravyàntaram iti. a÷à÷aikùasamanvàgamasåtre. kaþ punar evam ayoga iti. pravacane hi dvividham iùyate dravyasac ca vastu praj¤aptisac ceti katham ayuktir iti vaibhàùikàþ. àcàrya àha. ayam ayoga iti vistaraþ. iha yad dravyasad vastu tat pratyakùagràhyaü [Tib. 133a] và bhaved anumànagràhyaü và. tatra pratyakùagràhyaü råpa÷abdàdi paücendriyagràhyatvàt. manovij¤ànagràhyam api kiücit pratyakùaü. ràgadveùàdi svasaüvedyatvàt. cakùuþ÷rotràdi tv anumànagràhyaü cakùurvij¤ànàdikçtyànumeyatvàt. tadbhàvàbhàvayos tadbhàvàbhàvàt. pràptiþ punar na pratyakùagràhyà na cànumànagràhyà tatsiddhau niravadyànumànàdar÷anàt. tasmàd dravyadharmàsambhavàd ayoga iti sthitam etat. idànãm àcàryas tatpakùam utthàpyotthàpya dåùayati. utpattihetur iti vistaraþ. yasya pràptir asti sa utpadyate hetusadbhàvàt. asaüskçtasya na syàt pràptir yasmàd asaüskçtam anutpàdyaü. ye ca dharmà apràptà duþkhe (##) dharmaj¤ànakùàntyàdayaþ. ye ca tyaktàþ bhåmisaücàravairàgyataþ. tadyathà kàmàvacarà akliùñà årdhvabhåmyupapattyà kliùñà÷ ca vairàgyeõa tyaktàþ. teùàü dhàtupratyàgamataþ parihàõyà và katham utpattiþ syàt. na hi teùàü pràptir asti. anutpannaniruddhatvàt. sahajapràptihetukà cet. kà. teùàm utpattir adhikçtà. sahajà yà pràptir idànãm utpadyate. sà teùàü janiketi. àha. jàtir idànãü kiükarã jàtijàtir veti. kiükaraõa÷ãlà kiükarã. jàtir lakùyaü dharmaü janayati. [Tib. 133b] jàtijàtis tu tallakùaõaü jàtiü janayati. tena yadi lakùyàõàü dharmàõàm utpattiþ pràptihetukocyeta tatra jàtiþ kiükarã. atha lakùaõànàm. utpattis taddhetukocyeta. tata àha. jàtijàtir và kiükarãti vikalpaþ. atha và yadi bhavataivaü kalpyeta. jàtir dharmaü janayati. pràptiþ punar jàtiü janayatãti. tatra ucyate. jàtijàtir và kiükarãti. sakalabandhanànàü khalv apãti vistaraþ. yeùàm eko 'pi kle÷aprakàro na prahãõaþ. te sakalabandhanàþ. teùàü sakalabandhanànàü khalv api mçdumadhyàdhimàtrakle÷otpattiprakàrabhedo na syàt. kasmàt. pràptyabhedàt. vikalabandhanànàü hi pràptivaikalyàn mçdumadhyàdhimàtrakle÷otpattibhedaþ parikalpyeta na tu sakalabaüdhanànàü. pràptinàü tulyatvàt. yato và sa bheda iti. yato và kàraõàd abhyàsato 'nyato và sa bhedaþ. kasyacit sakalabandhanasyàdhimàtraþ. kasyacin madhyaþ. kasyacin mçduþ. tata eva bhedakàraõàt tadutpattir astu. teùàü mçdvàdãnàü kle÷ànàm utpattiþ. tasmàn notpattihetuþ pràptir iti. vaibhàùika àha. ka÷ caivam àheti vistaraþ. vyavasthàhetuþ pràptiþ. asatyàü hi pràptau laukikamànasànàm iti. loke bhavo laukikaü. mana eva mànasaü. laukikaü mànasam eùàü te ime laukikamànasàþ. àryapçthagjanàþ. àryà÷ ca pçthagjanà÷ ca. laukikamànasagrahaõam àryavi÷eùaõaü. [Tib. 134a] pçthagjanà hi nityam eva laukikamànasàþ. àsaüj¤ikàsaüj¤isamàpattyavasthàyàü và pçthagjanavi÷eùaõam api saübhavati. teùàü àryapçthagjanànàü. teùàm iti nirdhàraõe ùaùñhã. sambandhalakùaõà và. teùàü na syàd vyavasthànam iti paricchedaþ. yat kçtaü vyavasthànaü. sà pràptiþ. prahãõàprahiõakle÷atàvi÷eùàd iti. prahãõakle÷à àryàþ. aprahãõakle÷àþ pçthagjanàþ. tadbhàvàþ. sa eva vi÷eùaþ. iti prahãõàprahãõakle÷atavi÷eùaþ. tasmàd. etad vyavasthànaü bhavitum arhati. nanu ca pçthagjanà api kecit prahãõakle÷à bhavanti. katham avadhàryate. àryà eva prahãõakle÷à iti. atyaütasamudghàtavacanàd evam uktaü. etac caiva katham iti. eùàü prahãõaþ kle÷a eùàm aprahãõa iti yad etad vyavasthànaü. tat kathaü bhaviùyati. pràptau tu satyàü kle÷apràptyà etat sidhyati vyavasthànaü. tadvigamàvigamàt kle÷apràptivigamàvigamàt chedàcchedàd (##) ity arthaþ. yeùàü tatpràptivigamàþ. te àryàþ. yeùàm avigamàþ. te pçthagjanà iti. nanu ca pçthagjanànàm api keùàücit kle÷apràptir vigatà. vigatà. na tu lokottareõa màrgeõa. sa tarhi lokottaramàrgakçto [Tib. 134b] vi÷eùaþ kathaü paricchidyate lokottareõeyaü kle÷apràptir vigatà laukikeneyam iti. sàsravànàsravavisaüyogapràptibhedàt. à÷ryavi÷eùàd etat sidhyatãti. àtmabhàvavi÷eùàd etad vyavasthànaü eùàü prahãõaþ kle÷a eùàm aprahãõaþ kle÷a iti sidhyati. tathà paràvçtta iti. tathànyathàbhåtaþ. tatpraheyàõàü dar÷anabhàvanàmàrgapraheyàõàm. agnidagdhavrãhivad iti. yathàgnidagdho vrãhir abãjãbhåto bhavati. evaü yathoktena nyàyenàbãjãbhåtaþ à÷rayaþ kle÷ànàü prahãõakle÷a ity ucgate. upahatabãjabhàve và. à÷raya ity adhikçtaü. tena laukikena màrgeõa prahãõa iti ÷akyate vaktuü. bãjasyopaghàtamàtrabhàvàt. viparyayàd aprahãõa iti. anirdagdhabãja à÷raye 'nupahatabãjabhàve và. ya÷ càprahãõa iti vistaraþ. ya÷ càprahãõo 'nantaroktena vidhinà dar÷anaprahàtavyaþ kàmàvacaro yàvad bhàvàgrikaþ bhàvanàprahàtavyo và kàmàvacaro yàvad bhàvàgrikaþ. tena samanvàgataþ. ya÷ ca prahãõas tathaiva yàvad bhàvàgrikaþ. tenasamanvàgata iti praj¤apyate. praj¤aptidharmo 'yam iti dar÷ayati. ku÷alà api dviprakàrà iti vistaraþ. yathà kliùñà dviprakàrà ity api÷abdàrthaþ. samuccaye và ku÷alà÷ cety arthaþ. tadbãjabhàvànupaghàtàd iti. teùàm utpattilàbhikànàü ku÷alànàü bãjaü tadbãjaü. tadbãjasya bhàvas tadbãjabhàvaþ [Tib. 135a]. kasya. à÷rayasya. tadbãjabhàvasyànupaghàtas tadbãjabhàvànupaghàtaþ. tasmàt. tadbãjabhàvànupaghàtàt samanvàgataþ. kaiþ. ayatnabhàvibhiþ ku÷alaiþ. upaghàtàd asamanvàgata ucyate. ko 'sàv ity àha. samucchinnaku÷alamålaþ. tasya tv iti. tasyà÷rayasya tadbãjabhàvasya upaghàto mithyàdçùñyà veditavyo nànyathà. tenàha. na tu khalu ku÷alànàü dharmàõàü bãjabhàvasyàtyantaü saütatau samudghàto yathà kle÷ànàm àryamàrgeõàtyantaü saütatau samudghàta ity abhipràyaþ. ye punar iti vistaraþ. ye pràyogikàþ. tair utpannaiþ. teùàm utpattis tadutpattiþ. tadutpattau va÷itvaü sàmarthyavi÷eùaþ. tasyàvighàtàt. kasya. saütateþ. samanvàgama ucyate. kaiþ. tair yatnabhàvibhiþ ku÷ulaiþ. yasmàd evaü. tasmàd bãjam eva ÷aktivi÷eùa evàtra samanvàgamàvasthàyàm anapoddhçtaü kliùñànàü dharmàõàm àryamàrgeõànupahataü laukikena màrgeõa. ayatnabhàvinàü ca ku÷alànàü dharmàõàü mithyàdçùñyà. paripuùñaü ca va÷itvakàle yatnabhàvinàü ku÷alànàü bãjam iti prakçtaü. samanvàgamàkhyàü labhate. nànyad dravyaü. yad vaibhàùikaiþ kalpitaü. kiü punar idaü bãjaü nàmeti. (##) dravyà÷aükayà pçcchati. yan nàmaråpaü phalotpattau samarthaü. yat paücaskandhàtmakaü råpaü phalotpattisamarthaü sàkùàd anantaraü [Tib. 135b] pàraüparyeõa dårataþ. ko 'yaü pariõàmo nàmeti. sàükhyànàü pariõàmà÷aükayà pçcchati. saütater anyathàtvam iti. anyathotpàdaþ. kà ceyaü saütatir iti. kiü yathà sàükhyànàm avasthitadravyasya dharmàntaranivçttau dharmàütarapràdurbhàvaþ tathàvasthàyinyàþ saütater anyathàtvam iti. nety ucyate. kiü tarhi. hetuphalabhåtà. hetu÷ ca phalaü ca hetuphalaü. hetuphalam iti nairantaryeõa pravçttàs traiyadhvikàþ saüskàràþ saütatir iti vyavasthàpyante. yatra tåktam iti vistaraþ. yatra tu såtra uktaü. kim ity àha. lobhena samanvàgataþ abhavyaþ ayogya÷ catvàri smçtyupasthànàni kàyasmçtyupasthànàdãni utpàdayitum iti. yadi bãjaü pràptiþ. bãjaü nityam astãti smçtyupasthànotpattir na syàt. bhavadãyàyàm api pràptau tadutpattir na syàd iti tulyam etat. tasmàd ubhàbhyàm api vaktavyaü. tatràdhivàsanaü lobhasyàvinodanaü và samanvàgama iti. adhivàsanam abhyanuj¤ànam. avinodanam avyupa÷amanaü. sarvathà praj¤aptidharmo na dravyadharma iti. sarvaprakàreõa yady utpattihetur yadi vyavasthàhetur yady à÷rayavi÷eùaþ yady adhivàsanam avinodanaü và sarvathà praj¤aptidharmaþ praj¤aptyà saüvçtyà vyavahàreõa dharmaþ praj¤aptidharmo na dravyadharmaþ na dravyato dharmaþ svabhàva ity arthaþ. atha và dravyaü ca tad dharma÷ ca sa dravyadharmo [Tib. 136a] na råpàdivat vidyamànasvalakùaõo dharma ity arthaþ. tasya ca pratiùedhaþ tasya ca praj¤aptidharmasya pratiùedho 'samanvàgama iti. idam asyeti j¤ànacihnaü pratilabdhadharmàvipraõà÷akàraõaü ca pràptir ity àcàryasaüghabhadraþ. idam asyeti j¤ànacihnaü ity asiddham etat. à÷rayavi÷eùeõa tajj¤ànam iti bråmaþ. yadi ca pratilabdhadharmavipraõà÷akàraõaü pràptir iùyate. pràptaparityàgo naiva syàt. bhavati ca. tasmàd akàraõam etat. sa eva ca ÷aktivi÷eùalakùaõaü bãjabhàvam àcàryena vyavasthàpitaü dåùayati. kim ayaü ÷aktivi÷eùa÷ cittàd arthàntaram ato 'narthàntaraü. kiü càtaþ. arthàntaraü cet. siddhaü pràptir astãti. saüj¤àmàtre tu vivàdaþ. anarthàntaraü cet. nanv aku÷alaü ku÷alasya bãjaü abhyupagataü bhavati. aku÷alasya ca ku÷alaü. ko hi nàma auùõyasya tejaso 'narthàntaratve saty auùõyam eva dàhakam adhyavasyen na tejaþ. ku÷alabãjaü hy aku÷ale cetasy avyàkçte và vartate. evam aku÷alabãjaü ku÷ale cetasy avyàkçte và vartate. tathaiva càvyàkçtabãjam api ku÷ale (##) càku÷ale ca vartate. sàsravabãjaü cànàsrave 'nàsravabãjaü ca sàsrave cetasi vartata iti sàükaryadoùaþ prasajyata iti. atra vayaü bråmaþ. anarthàntarabhàve sàükaryadoùa bhavet. tat tu bãjaü na cittàd arthàntaraü vaktavyaü. nàpy anarthàntaram. upàdàyapraj¤aptiråpatvàt. [Tib. 136b] athàpy anarthàntarabhàvas tathàpy ado÷aþ. ku÷alena hi cittenotpannena svajàtãye 'nyajàtãye và svasaütànacitte bãjam àdhãyeta. tataþ kàraõavi÷eùàt kàryavi÷eùa iti vi÷iùñaü. tena tac cittam utpadyeta. tad vi÷iùñaü cittaü ku÷alabãjakàryakriyàyàü samartham utpadyeta. evam aku÷alenàpi svajàtãye 'nyajàtãye và svasaütànacitte bãjam àdhãyeta. tac ca tena vi÷iùñaü cittam aku÷alabãjakàryakriyàyàü samartham utpadyeta. evam avyàkçtenàpi cittena svajàtãye 'nyajàtãye và svasaütànacitte bãjam àdhãyeta. tac càpi tena vi÷iùñam avyàkçtabãjakàryakriyàyàü samartham utpadyeta. sàsraveõàpy anàsrave citte bãjam àdhãyeta. anàsraveõàpi sàsrava ity evam anyonyabãjàdhàyakam anyonyajanakaü ca cittaü cittàntaràd utpadyamàmaü anyonyavàsyavasakatvena pravartate. na ca ku÷alenàku÷ale citte ÷aktivi÷eùa àhita iti tad aku÷alaü ku÷alatàm àpadyate. ku÷alaü và tad aku÷alatàü. ÷aktivi÷eùamàtratvàt. ÷aktir bãjaü vàsanety eko 'yam arthaþ. evam aku÷alàdivàsanàpi vaktavyà. yàvat sàsraveõànàsrave ÷aktivi÷eùàdhàne 'pi. anàsraveõàpi sàsrave ÷aktivi÷eùàdhàne. na tat sàsravaü anàsravaü saüpadyate. anàsravaü và sàsravam iti. bhavatàm api vaibhàùikàõàm idaü ciütyate. yadà sàsravacittasamanaütaraü [Tib. 137a] anàsravaü anàsravacittasamanantaraü và sàsravacittam utpadyate. tadà kiü pårvakaþ sàsravakalàpo 'nàsravakalàpo và ÷aktimàn samanantarapratyayàdibhàvenottarakalàpotpattàv utà÷aktimàn. kiü càtaþ. yady a÷aktimàn samanantarapratyayàdibhàvo 'py asya hãyeta. atha ÷aktimàn. sà ÷aktiþ kiü sàsrave cetasi sàsravà àhosvid anàsravà. tac cittaü sàsravasyànàsravasya ca cittàntarasya samanantarapratyayàdibhàvaü kuryàt. tat kiü yayaiva ÷aktyà sàsravasya samanantarapratyayàdibhàvaü kuryàt tayaivànàsravasya. yadi tayaiva kathaü ÷aktikàryasàükaryaü na bhavet. athànyayà ÷aktyà sàsravasyànyayànàsravasya samanantarapratyayàdibhàvaü kuryàt. katham anayor ekatra ÷aktyos tasmàc cittàd ananyayor bhinnaråpatà bhinnakàryatà ca yujyate. yujyate cet. asmàkam api cittàd ananyàsàü ÷aktãnàü tatràvasthànaü kàryabheda÷ ca bhaviùyati. evam anàsravasyàpi cittasya sàsravànàsravacittasamanantarapratyayàdibhàvena saübhavataþ tathaiva ÷aktyor bhinnaråpatà kàryabheda÷ ca vaktavyaþ. tena yad uktaü nanv aku÷alaü ku÷alasya bãjam (##) abhyupagataü bhavatãtyàdi tad ayuktaü. na hi ku÷alàhitena ÷aktivi÷eùeõa vi÷iùñaü samartham aku÷alam aku÷alabãjakàryaü karoti. [Tib. 137b] kiü tarhi. ku÷alabãjakàryam eva karoti. svàhitena tu ÷aktivi÷eùeõa tad aku÷alaü svabãjakàryaü karoti. tat katham idam ucyate. ku÷alasyàku÷alaü bãjam iti. bråyàs tvam aku÷alacitte tat ku÷alabãjam àhitaü kathaü aku÷alaü na bhavatãti. na bhavanto bãjàrthaü jànate. ku÷alena cittena nirudhyamànena. tathà ÷aktivi÷iùñam aku÷alaü cittaü janyeta yathà tac cittaü svotpattiyogyaü bhaviùyati sàkùàt pàraüparyeõa veti ÷aktivi÷eùa eva bãjaü. na bãjaü nàma kiücid asti. praj¤aptisattvàt. ata eva pràptyapràptã praj¤aptisatyàv ucyete. dravyasatyàv eva tu vaibhàùikà varõayanti. (II.38, 39ab) atãtànàü dharmàõàm atãtàpi pràptir iti vistaraþ. atãtànàü dharmàõàü tadyathà kliùñànàm atãtà pràptir yà utpannaniruddhà sàgrajàpi saübhavati. sahajàpi. pa÷càtkàlajàpi. teùàm evànàgatà pràptir anutpannà. pratyutpannà yà pa÷càtkàlajà utpannaniruddhà. anàgatànàm api pràptir atãtà yàgrajotpannaniruddhà. anàgatà yànutpannà. pratyutpannàgrajotpannàniruddhà. tathà pratyutpannànàm apy atãtà pràptir yàgrajotpannaniruddhà. anàgatà yànutpannà. pratyutpannà yà sahajà. atãtàdijàtisàmànyaü ca gçhãtvaivam uktam. na tv ekasyàtãtasyàva÷yaü trividhà pràptir asti. na hi vipàkajasyànàgatàtãtà và pràptiþ saübhavati. ## vacanàt. [Tib. 138a] yadi tu pratidravyaü pràptivyavasthà kriyeta saübhavaü praty etad evaü bhavet. kliùñànàm utpattipratilaübhikànàü ca ku÷alànàm atãtàdãnàm atãtàdayaþ pràptayo 'va÷yaü bhavanti. na hi pçthagjanasyànutpannasya anàsravasya màrgasyàtãtà pratyutpannà ca pràptir asti. sàpavàda÷ càyam utsargo 'vagantavyaþ. ## vecanàt. asaüskçtànàü tu pràpti utpannaniruddhàtãtà. 'nutpannànàgatà. utpannàniruddhà pratyutpannà. sugamatvàt tu na såtritam etat. kàmaråpàråpyàvacaràõàü kàmaråpàråpyàvacarã yathàkramam iti. kàmadhàtåpapannasya kàmàvacaràõàü dharmàõàü kàmàvacarã pràptiþ. tasyaiva råpàvacaràõàü råpàvacarã. tasyaivàråpyàvacaràõàm àråpyàvacarã. råpadhàtåpapannasya ca kàmàvacaràõàü. tadyathà nirmàõacittànàü kàmàvacarã. råpàvacaràõàü råpàvacarã (##). àråpyàvacaràõàm àråpyàvacarã. àråpyadhàtåpapannasya taddhàtukànàü taddhàtukaiva pràptiþ. ## adhàtvàptànàü saüskçtàsaüskçtànàm anàsravàõàü caturvidhà pràptiþ. kàmaråpàråpyàvacarã cànàsravà ca. samàsena sarvàn anàptàn abhisamasyety arthaþ. pratyekaü tu na caturvidhà. tata àha. tatràpratisaükhyànirodhasyeti vistaraþ. kàmadhàtåpapannasya [Tib. 138b] kàmàvacaràdãnàü yathàsaübhavam apratisaükhyànirodhasya pràptiþ kàmàvacarã. råpadhàtåpapannasya råpàvacaràdãnàü apratisaükhyànirodhapràptã råpàvacarã. àråpyadhàtåpapannasyàråpyàvacaràdãnàm apratisaükhyànirodhapràptir àråpyàvacarã. sattvasaütànava÷enaiva hi tatpràptir vyavasthàpyate. na tu teùàü va÷ena yeùàm apratisaükhyànirodhaþ. yadi hy evaü syàt màrgasatyasyàpratisaükhyànirodhapràptir anàsravà syàt. pratisaükhyànirodhasya råpàråpyàvacarã cànàsravà ceti. na kàmàvacarã. kàmadhàtor apratipakùatvàt. råpàvacareõa tu màrgeõa pràptasya råpàvacarã pràptiþ. àråpyàvacareõàråpyàvacarã. anàsraveõa màrgeõànàsravà. àryasya tu råpàvacareõa màrgeõa pràptasya råpàvacarã cànàsravà càråpyàvacareõàråpyàvacarã cànàsravà ca. ## vacanàt. màrgasatyasyànàsravaiveti. laukikãm asya pràptiü pratiùedhayati. seyaü samasya caturvidheti. samàsena traidhàtukã cànàsravà ceti uktam arthaü nigamayati. ÷aikùàõàm iti. ÷aikùà dharmàþ ÷aikùasyànàsravà dharmà. a÷aikùà a÷aikùasyànàsravà. [Tib. 139a] màrgasatyabhàvà evaite draùñavyàþ. ÷aikùà÷aikùebhyas tv anye naiva ÷aikùà nà÷aikùàþ. asaüskçtà api yàvan naiva ÷aikùà nà÷aikùà iùyante. teùàü ## pràptiþ ÷aikùàdibhedena. ÷aikùã a÷aikùã naiva ÷aikùã nà÷aikùã ceti. anàryeõa pràptasyeti. pçthagjanena pràptasya. tasyaiva ÷aikùeõeti. tasyaiva pratisaükhyànirodhasya ÷aikùeõa màrgeõa pràptasya ÷aikùã. a÷aikùeõà÷aikùã. kùayaj¤ànasaüprayuktena màrgeõa pràptasya. visaüyogapràptisaüni÷rayatvàt kùayaj¤ànasya. yady api sà vajropamena ÷aikùeõa pràpyate tadàvàhakatvàt. tatpràptatvavacane tu ÷aikùyàþ pràpteþ a÷aikùã pràptir vi÷eùità syàd iti na tena ÷aikùeõa (##) a÷aikùãty uktaü. tasyaivàryamàrgapràptasyànàsraveti. tasyaiva pratisaükhyà nirodhasya àryamàrgapràptasya anàsravà. màrgasatyasya cànàsravà pràptir ity adhikçtaü. àryeõa laukikamàrgapràptasya pratisaükhyànirodhasya pràptiþ kiü sàsravà utàho 'nàsravà. ubhayathety àha. sà kasmàn noktà. sàva÷eùaü bhàùyaü. pa÷càd dar÷ayiùyate ## nocyate. yà tv asaükãrõà pràptiþ saivehocyate iti veditavyaü. (II.39cd, 40ab) durbalatvàd iti. anabhisaüskàravattvàd durbalatvaü. dve abhij¤e iti. divyacaksurabhij¤àü [Tib. 139b] divya÷rotràbhij¤àü. nirmàõacittaü ca varjayitvà. kiü. ## saübandhanãyaü. teùàü hi balavattvàd iti vistaraþ. teùàü hi divyacakùurabhij¤àdãnàü balavattvàt. kiü. pårvaüpa÷càtsahajà pràptiþ. prayogavi÷eùaniùpatter iti. prayogavi÷eùeõa niùpattir divyacakùurabhij¤àdãnàü. tasyàþ. prayogavi÷eùaniùpatter balavattvaü. balavattvàt pårvaüpa÷càtsahajà pràptir ity arthasambandhaþ. ÷ailpasthànikasyàpi kasyacit tadyathà vi÷vakarmaõaþ. airyàpathikasya ca tadyathà sthavirasyà÷vajitasya. atyartham abhyastasya bhç÷am àtmasàtkçtasyecchanti vaibhàùikàþ. kiü. pårvaüpa÷càtsahajà pràptir iti. ## ca÷abdaþ samuccayàrthaþ. pràptiþ sahajeti samuccãyate. tac ca kliùñaü råpaü prathamadhyànabhåmikam eva vij¤aptiråpaü veditavyaü. tato 'nyàsu bhåmiùu tadutthàpakàbhàvàt. adhimàtreõàpãti vistaraþ. adhimàtreõàpi cittena nivçtà vij¤aptir utthàpità. tad eva càdhimàtraü vij¤apticittaü avij¤aptiü notthàpayati. ato daurbalyasiddhiþ. tasyà daurbalyasiddheþ sahajaiva pràptiþ. pràptibheda iti. vipàkajàdãnàm anivçtàvyàkçtànàü sahajà pràptiþ. abhij¤àdvayàdãnàü tu pårvaüpa÷càtsahajà pràptir iti tadbhedaþ. ## [Tib. 140a] kàmàvacarasya ku÷alàku÷alasya vij¤aptyavj¤aptiråpasyàgrajàpràptiþ sarvathà nàsti. yadi ku÷alasya yady aku÷alasya nàsty eva sarvathety arthaþ. sahajà càsti pa÷càtkàlajà ceti saübhavataþ. tadyathà prathamasya vij¤aptyavij¤aptikùaõasya àdau sahajà pràptir bhavati. dvitãyàdiùu kùaõeùu tasyaivàdyasya kùaõasya pa÷càtkàlajà bhavati. evam anyeùàm api dvitãyàdãnàü kùaõànàü sahajà pa÷càtkàlajà pràptir veditavyà. kàmàvacarasyaiva råpasyàgrajà (##) pràptipratiùedhàd dhyànànàsravasaüvararåpasyàgrajà pràptir asty evety utsçùñà bhavati. (II.40cd, 41) apràptir anivçtàvyàkçtaiva sarvà. kasmàd vyavasthàpyate. yady apràptiþ kle÷ànàü kliùñà bhavet. prahãõakle÷asya kle÷avad eva na syàt. yadi ku÷alà syàt samucchinnaku÷alamålasya na syàt. anàsravàõàü dharmàõàm apràptir anàsravà syàt. kiü syàt. pçthagjano na syàn nityam àryadharmasamanvàgatatvàt. pàri÷eùyàd anivçtàvyàkçtaivàpràptir iti vyavasthàpyate. pratyutpannasya nàsty apràptiþ pratyutpanneti. pratyutpannasya dharmasya pràptir vartate. tasmàd asyàpràptir nàsti pratyutpannà. tasya pràptyapràptyoþ samavadhànàsaübhavàt. atãtànàgatayos tu traiyadhvikãti. apràptànàü pràptavihãnànàü ca pràyogikànàü guõànàm anàgatànàü ca cakùuràdãnàm api ca yeùàü [Tib. 140b] pràptir nàsti atãtàpy asty apràptir anàgatàpi pratyutpannàpi. srotonyàyena hi teùàm apràptir utpadyate nirudhyate 'nàgatavasthàneti. ## tridhety anukarùaõàrtha÷ cakàraþ. kàmàdiùu dhàtuùu àptà aviyuktàþ kàmàdyàptàþ. kàmàdyàptànàm amalànàü càpràptis trividhà. upapattyà÷rayava÷ena tadvyavasthàpanàt. dharmasahàvyavasthàpinã hy apràptiþ. na pràptivad dharmava÷ena vyavasthàpyate. tasmàt kàmadhàtåpapannasya kàmaråpàråpyàvacaràõàü anàsravàõàü ca dharmàõàm apràptiþ kàmàvacarã. råpadhàtåpapannasya råpàvacarã. àråpyadhàtåpapannasya àråpyàvacarã. tadyathà kàmadhàtåpapannasya pràyogikànàü guõànàm upapattilàbhikànàm api ku÷alasamucchedàvasthàyàm apràptir avãtaràgatvàc ca råpàråpyàvacaràõàm akliùñànàm apràptiþ pçthagjanatvàc cànàsravàõàm apràptiþ kàmàvacarã. tathà råpadhàtåpapannasya kàmàvacaràõàü bhåmisaücàratyaktànàü råpàråpyàvacaràõàü ca pràyogikànàü guõànàü pçthagjanatvàc cànàsravàõàm apràptã råpàvacarã. tathaiva càråpyadhàtåpapannasya kàmaråpàvacaràõàü bhåmisaücàratyaktànàm àråpyàvacaràõàü ca pràyogikàõàü [Tib. 141a] guõànàü pçthagjanatvàd eva cànàsravàõàm apràptir àråpyàvacarãty neyaü. pçthagjanatvaü katamat. àryadharmàõàm alàbha ity anena ÷àstrapàñhenànàsravatvàbhàvam apràpter dar÷ayati. katameùàm àryadharmàõàm alàbha iti. àryadharmà duþkhe dharmaj¤ànakùàntim àrabhya sarvo 'nàsravo màrga iti ata evaü pçcchati. sarveùàm avi÷eùavacanàd iti. sarveùàü duþkhe dharmaj¤ànakùàntyàdãnàü ÷aikùà÷aikùaj¤ànànàm alàbhaþ. kasmàt. avi÷eùtatvàt. yady (##) evam utpannàyàm api duþkhe dharmaj¤ànakùàntau pari÷iùñànàm àryadharmàõàm alàbho 'syàstãti anàryaþ syàt. tasmàd idam àha. sa tu yo vinà làbheneti. yo vinà làbhenàlàbhaþ. tat pçthagjanatvam iti. anyathà hãti vistaraþ. yady àryadharmàõàü làbhe 'pi sati anyeùàm api dharmàõàm alàbhaþ pçthagjanatvam iùyate buddho 'pi ÷ràvakapratyekabuddhasaütànikair àryadharmair asamanvàgamàt anàryaþ syàt. kevalàlàbhagrahaõàt tv aprasaügaþ. eva÷abdas tarhi pañhitavya iti. àryadharmàõàm alàbha eveti. ekapadàny api hy avadhàraõànãti. kevalapadàny apãty arthaþ. abbhakùo vàyubhakùa iti. abbhakùa eva vàyubhakùa eveti nocyate. eva÷abdasya càrtho gamyate. tadvad ihàpãti. [Tib. 141b] atha và apa eva yo bhakùayati so 'bbhakùaþ. yo vàyum eva bhakùayati sa vàyubhakùa iti. yathàtra luptanirdiùñasya evakàrasyàvadhàraõàrtho gamyate. tadvad ihàpy alàbha eveti. duþkhe dharmaj¤ànakùàntitatsahabhuvàü ity apara iti vistaraþ. duþkhe dharmaj¤ànakùàntes tatsahabhuvàü ca vedanàdãnàü dharmàõàm alàbhaþ pçthagjanatvam. asmiü pakùe utpannàyàm api duþkhe dharmaj¤ànakùàntau pari÷iùñànàm àryadharmàõàm alàbho 'stãty anàryaþ syàd iti yo doùa uktaþ. sa na saübhavati. yadà tarhi phalapràptiþ. tadà duþkhe dharmaj¤ànakùàntitatsahabhuvàü vihànir iti phalapràptàv anàryaþ syàd iti doùaparihàràrtham àha. na ca tattyàgàt. na ca teùàü kùàütisahabhuvàü tyàgàd anàryatvaprasaügaþ. tadalàbhasyàtyantaü hatatvàt. tasyàlàbhasyàtyantavihãnatvàt. katham. asàv atyantaü hatas tatsaütàne punar anutpatteþ. te tarhi trigotrà iti. ÷ràvakapratyekabuddhabuddhagotrà iti. katameùàm alàbhaþ. sarveùàm iti. ÷ràvakàdigotràõàm. evaü tarhi sa eva doùa iti. buddho 'pi trigotràlàbhàd anàryaþ syàd ity arthaþ. punaþ sa eva parihàra iti. sa tu yo vinàlàbheneti pårvavat prapaüco yàvat tadyathà abbhakùo vàyubhakùa iti. yatnas tarhi vyartha [Tib. 142a] iti. kùàütipari÷iùñàryadharmàlàbhasadbhàvàd anàryaþ syàd ity asya doùasya parihàràya kùàntitatsahabhuvàm alàbhaþ pçthagjanatvam iti yo yatnas sa vyarthaþ syàt. pårvapakùadoùaparihàra evàyam àsthãyate. anutpannàryadharmà saütatir iti. anutpannà àryadharmà asyàm ity anutpannàryadharmà saütatiþ pçthagjanatvaü. anutpannàryamàrgà skandhasaütatir ity arthaþ. arthàd utpannàryadharmà saütatir àryatvam ity uktaü bhavati à÷rayaparàvçtteþ. atheyam apràptir iti. sarvadharmàpràpti÷ codyate. nàryadharmapràptir eva. yathà tàvad iti. udàharaõam etat. tasya làbhàt tad vihãyata iti. tasyàryamàrgasya làbhàt tat pçthagjanatvam alàbhalakùaõaü vihãyate. (##) kiüdhàtukaü tat pçthagjanatvaü. tridhàtukam ity eke. nanu copapattyà÷rayava÷enàlàbho vyavasthàpyate. pçthagjanatvaü càlàbhasvabhàvaü. tasmàd asya kàmàvacarasya sattvasya kàmàvacaram eva pçthagjanatvam asti. na råpàråpyàvacaram. atas traidhàtukaü vihãyata iti ayujyamànam etat pa÷yàmaþ. atha punar anutpattidharmatàü tad àpannam iti kçtvà traidhàtukaü tad vihãyata iti upacàrakalpanà. bhavatv eùà. naiùà vàryate. kàmàvacarasyaiva tv ekasya pçthagjanatvasya pràptir asti. tal laukikàgrabharmàvasthàyàü vihãyata [Tib. 142b] iti vedayàmaþ. tac ca kàmavairàgye navame vimuktimàrge prahãyate. råpàråpyadhàtvor utpadyamànasya tv àryasya pratibhåmyavasthitànàü pçthagjanatvànàü àryamàrgapràptisàmarthyàn naiva pràptir utpadyate. pratibhåmi tu navame vimuktimàrge teùàü prahàõaü bhavatãti avagaütavyaü. bhåmisaücàràc ceti. yadà ca kàmadhàtor vairàgyaü kçtvà prathamaü dhyànaü saücarati. tadà ca tat kàmàvacaraü pçthagjanatvaü vihãyate. na càryo bhavati. prathamadhyànabhåmikapçthagjanatvapràdurbhàvàt. evam àråpyadhàtusaücàràd råpàvacaraü pçthagjanatvaü vihãyate. årdhvabhåme÷ càdharàü bhåmiü saücarate årdhvabhåmikaü pçthagjanatvaü vihãyata iti vaktavyam. evam anyeùàm api yojyam iti. yathàryamàrgasya pràptyà pçthagjanatvam apràptir vihãyata iti yojitaü. evam anyeùàm api ÷rutacintàmayàdikànàü dharmàõàm apràptir vihãyata iti yojyaü. kathaü. kàmàvacaràõàü tàvac chrutacintàmayàdikànàü dharmàõàü pràptilàbhàd apràptir vihãyate. upapattilàbhikànàü ca ku÷alànàü pràptyà samucchinnaku÷alasyàpràptir vihãyate. bhåmisaücàràc ca. yadà càyaü kàmadhàto÷ cyutvà prathamaü dhyànam upapattyà saücarati. tadà ca tadbhåmikànàü gatisaügçhãtànàü skaüdhànàm apràptir vihãyate. akliùñàvyàkçtà eva hi gatayo vakùyante. ## coktam. evaü prathamadhyànabhåmikànàü pràyogikàõàü guõànàü pràpter apràptir vihãyate. bhåmisaücàràc ca. årdhvabhåmikànàü gatisaügçhãtànàü skandhànàü tadbhåmisaücàràd vihãyata iti. idam ekeùàü bhåmi saücàravyàkhyànodàharaõaü tatra aviviktaü pa÷yàmaþ. årdhvabhåmikànàü gatisaügçhãtànàü skandhànàm apràptir na kevalaü bhåmisaücàràd vibãyate. kiü tarhi. tatpràptito 'pãti. idaü tv asaükãrõam udàharaõaü pa÷yàmaþ. tadyathà dvitãyàdidhyànabhåmikànàü pràyogikàõàü guõànàü tadalàbhinaþ kàmàvacarasya sattvasyàpràptir asti. sa yadi kàmavairàgyaü kçtvà prathamadhyàna upapadyate (##). sà teùàm apràptir bhåmisaücàràd vihãyate. prathamadhyànabhåmikà tu teùàm apràptir udbhavatãti. evam anyeùàm api yojyaü. nanu caivam anavasthàprasaügaþ pràptãnàm iti. pràpter api pràptiþ. asyà apy anyà. tasyà apy anyà ity anavasthà. parasparasamanvàgamàd iti. pràptipràptiyogàt pràptyà samanvàgataþ. pràptiyogàt pràptipràptyà samanvàgata ity arthaþ. pràptyutpàdàd iti vistaraþ. pràptyutpàdàt tena dharmeõa cittena và samanvàgato bhavati. pràptipràptyà ca samanvàgata iti vartate. pràptipràptyutpatteþ pràptyaiva samanvàgato bhavatãti. evaü pràptir ubhayatra vyàpriyate. pràptipràptis tv ekatreti ato nànavasthà. ku÷alasya kliùñasya ceti. anayor agrajapa÷càtkàlajapràptitvàd grahaõaü. avyàkçtasya [Tib. 143b] hi sahajaiva pràptir iti. dvitãye kùaõa iti vistaraþ. dvitãye kùaõe tasya dharmasya tatpràpteþ pràptipràpte÷ ca pràptaya iti tisraþ pràptayaþ. pràptiyogàd dhi taiþ samanvàgato bhavati. tàbhis tisçbhiþ pràptibhiþ samanvàgamàrthaü punas tisro 'nupràptaya udbhavantãti ùaó bhavanti pràptayaþ. prathamadvitãyakùaõotpannànàü dravyàõàm iti. dharmeõa sàrdhaü navànàü dravyàõàü nava pràptayaþ sàrdham anupràptibhir aùñàda÷a bhavanti. evam uttarottaravçddhiprasaügeneti vistaraþ. uttarottarasya kùaõasya vçddhiþ pràptibhiþ. uttarottare và kùaõe vçddhiþ pràptãnàü. tasyàþ prasaügaþ uttarottaravçddhiprasaügaþ. tena. uttarottaravçddhiprasaügena. etàþ pràptayo visarpantya iti. diïmàtraü dar÷ayiùyàmaþ. caturthe kùaõe prathamakùaõotpannais tribhir dharmaiþ pràptyanupràptimadbhir bhavitavyaü. dvitãyakùaõotpannàbhir api ùaóbhiþ pràptyanupràptibhiþ punaþ pràptyanupràptimatãbhir bhavitavyam. evaü tçtãyakùaõotpannàbhir aùñàda÷abhiþ pràptyanupràptibhiþ punar api pràptyanupràptimatãbhir bhavitavyam iti prathamadvitãyatçtãyakùaõotpannànàü saptaviü÷atiþ pràptayaþ sàrdham anupràptibhis tàvatãbhir iti catuþpaücà÷at pràptaya÷ caturthe kùaõe bhavanti. paücame tu kùaõe prathamadvitãyatçtãyakùaõotpannàþ pràptyanupràptayaþ puna÷ catuþpaücà÷ac caturthakùaõotpannapràptyanupràptaya÷ ca dvi÷catuþpaücà÷ad bhavanti. trãõi catuþpaücà÷atkàni dvàùaùtyuttara÷ataü pràptãnàü jàyate. evam uttarottaravçddhiprasaügo vaktavyaþ. atãtànàgatànàm ity atra pratyutpannàgrahaõam anàva÷yakatvàt. [Tib. 144a] utpattilàbhikànàü ceti. atra pràyogikàgrahaõam anàva÷yakatvàd eva. sasaüprayogasahabhuvàm iti. savedanàdisajàtyàdãnàm. anàdyantasaüsàraparyàpannànàm anàdàv anante ca saüsàre saügçhãtànàü. anantà aprameyà ekasya pràõinaþ. kiü aïga bahånàü. kùaõe kùaõe upajàyaüte pràptaya iti. anantadravyà eva. anantapràptidravyà ity arthaþ. (##) atyutsavo batàyaü pràptãnàm iti. parihàsavacanam etat. kevalaü na pratighàtinyaþ aråpiõãtvàt yato 'vakà÷aü labhaüte pràptayaþ. (II.42a) ## iti vistaraþ. samàno bhàgo bhajanam eùàm iti sabhàgàþ. tadbhàvaþ sabhàgatà. samàno và bhàgo bhajanaü sabhàgaþ. sabhàga eva sabhàgatà. yadyogàt sabhàgo bhavati. tad dravyaü. sattvànàü sàmyaü sàmànyaü sàdç÷yam ity arthaþ. sattvagrahaõam asattvaniràsàrthaü. sattvànàü sattvasaükhyàtànàü ca dharmàõàü sàdç÷yaü sabhàgatà. asattvasaükhyàtànàü ÷àliyavàdãnàü neùyate. nikàyasabhàga ity asyàþ ÷àstre saüj¤eti. j¤ànaprasthànàdike ÷àstre nikàyasabhàga iti anayà saüj¤ayà ayaü cittaviprayukto nirdi÷yate. iha tu ÷lokabandhànuguõyàt sabhàgateti anayà saüj¤ayety abhipràyaþ. sà punar abhinnà bhinnà ceti. yà sarvasattvavartinã. sà pratisattvam [Tib. 144b] anyànyàpy abhinnety ucyate sàdç÷yàt. na hi sà yathà vai÷eùikàõàm ekà nityà ceti. bhinnà yà kvacid vartate kvacin na vartate. tata àha. bhinnà punar iti vistaraþ. dhàtavas trayaþ kàmàdayaþ. gatayaþ paüca narakàdayaþ. yonaya÷ catasro 'õóajàdayaþ. jàtayo bràhmaõàdayaþ. àdi÷abdena upàsikàbhikùuõãnaiva÷aikùanà÷aikùàdayaþ saügçhyante. skaüdhàyatanadhàtuta iti. råpaskandhasabhàgatà yàvad dharmadhàtusabhàgatà. avi÷iùñam iti. sàmànyaråpaü. praj¤apti÷ ceti. abhidhànaü cety arthaþ. evaü skandhàdibuddhipraj¤aptayo 'pi yojyà iti. yadi skandhasabhàgatàdravyam avi÷iùñaü na syàd anyonyavi÷eùabhinneùu skandheùu skandhaþ skandha ity abhedena buddhir na syàt praj¤apti÷ ceti. evaü dhàtvàdibuddhipraj¤aptayo 'pi yojyà ity eke pañhanti. teùàm evaü vaktavyaü. yadi sabhàgateti vistareõa yàvad anyonyavi÷eùabhinneùu dhàtuùu kàmàvacaraþ kàmàvacara iti abhedena buddhir na syàt praj¤apti÷ ceti. catuþkoñika iti. syàt cyavetopapadyeta na ca sattvasabhàgatàü vijahyàn na ca pratilabheteti. sattvasabhàgatàm iti. sattvànàü sabhàgatà sattvasabhàgatà manuùyatvàdilakùaõà. sattvagrahaõaü [Tib. 145a] hi dharmavi÷eùaõàrthaü. sattvasabhàgatà hy atra catuþkoñike vivakùità na dharmasabhàgateti. na tu sattvas sattva ity àkàrasabhàgatehàbhipretà. yadi hi sàbhipretà syàt. tçtãyà koñir na sidhyeta gatisaücàre 'pi tasyàþ sattvasabhàgatàyàs tàdavasthyàt. tatraivopapadyamàna iti. tadyathà manuùyagate÷ cyutvà manuùyagatàv evopapadyamànaþ. manuùyagate÷ cyavate maraõàd upapadyate ca tasyàm eva pratisaüdhibandhàt. na càsau manuùyasabhàgatàü vijahàti na ca pratilabhate tasyà manuùyasabhàgatàyàs tàdavasthyàt. (##) dvitãyà niyàmam avakràmann iti. sa sattvasabhàgatàü pçthagjanatvasvabhàvàü sabhàgatàü vijahàti àryatvasvabhàvàü sabhàgatàm aparàü pratilabhate. tçtãyà gatisaücàràd iti. tadyathà manuùyagate÷ cyutvà devagàtàv upapadyamànaþ. cyavate tathaiva maraõàd upapadyate ca pratisaüdhibandhàt. sattvasabhàgatàü manuùyasabhàgatàlakùaõàü vijahàti. pratilabhate ca devasabhàgatàlakùaõàm aparàm iti. caturthy etàn àkàràn sthàpayitveti. pårvoktakoñisvabhàvaprakàràn varjayitvety arthaþ. tadyathà jãvan pçthagjana àryo và kiücid alabhamànaþ. yadi pçthagjanasabhàgatà nàma dravyam asti kiü punaþ pçthagjanatvena àryadharmalàbhasvabhàvena kalpitena prayojanam iti vàkya÷eùaþ. pçthagjanasabhàgatayaiva pçthagjana iti paricchidyeta yathà [Tib. 145b] manuùyasabhàgatayaiva manuùya iti. na hi manuùysabhàgatàyà anyan manuùyatvaü kalpyate vaibhàùikair alàbhavad anyasvabhàvaü. tatra ca sàdhanaü. na svasabhàgatàyà anyat pçthagjanatvaü. svasabhàgatàpratyayàbhidheyatvàt. manuùyatvavat. naiva ca lokaþ sabhàgatàü pa÷yati aråpiõãtvàd iti. na loka÷ cakùuùà sabhàgatàü pa÷yaty aråpiõãtvàd aråpavatãtvàd aråpasvabhàvatvàd và. yathà na pa÷yati evaü na ÷çõoti yàvan na spç÷atãti. anena pratyakùàsiddhatàü dar÷ayati. na cainàü praj¤ayà paricchinattãti. anenànumànenàpi na sidhyatãti dar÷ayati. pratipadyate ca sattvànàü jàtyabhedam iti. satyà api tasyàþ kathaü tatra vyàpàra iti. jàtyabhedapratipattau jàtyabhedapratipattir asti. sà tu na sabhàgatayà dravyàntarakalpitayà kçtà pramàõenànupalabhyamànatvena tasyà vyàpàrasaübhavàt. bråyàs tvaü. na nirnimittà sàmànyabuddhir bhavitum arhati. tena yan nimittaü tasyàþ sàmànyabuddheþ. tat sabhàgatà nàma dravyam iti. vayam api tàü sàmànyabuddhiü sanimittàüm bråmaþ. sàdç÷yakçtà hi sà buddhiþ. tac ca sàdç÷yaü na dravyàntaram iti bråmaþ. tenocyate. api càsattvasabhàgatàpi kiü neùyata iti vistaraþ. na dravyàntarasabhàgatànimittà sattvaþ sattva iti sàmànyabuddhiþ. sàmànyàkàrapravçttatvàt. ÷àliyavamudgamàùàdisàmànyabuddhivat. ÷àliyavasvajàtisàdç÷yakçtà [Tib. 146a] hy eùà sàmànyabuddhiþ. na ca teùàü svajàtisàdç÷yaü svato 'rthàntaraü bhavati. tàsàü ca sabhàgatànàm iti vistaraþ. anyà sattvasabhàgatànyà dhàtusabhàgatànyà gatisabhàgateti anyonyabhinnàþ sabhàgatà iùyante. tàsàü sabhàgateti praj¤aptir iyaü sabhàgatà iyaü sabhàgatety abhedena kathaü bhavadbhiþ kriyate. vyavahàraþ pratyaya÷ ca kathaü jàyate. yady atràpi sabhàgatàntaraü pratij¤àyeta yena sabhàgatàsàmànyabuddhir bhavet. bhavet so 'yam apakùaþ pràkpakùavirodhàt. (##) vai÷eùikà÷ caivaü dyotità iti. jvalitàþ samarthità ity abhipràyaþ. te 'pi hi sàmànyapadàrthavàdino bhavanto 'pãti. ayaü tu teùàü vai÷eùikàõàü vi÷eùaþ. eko 'py anekasmiü vartate sraksåtravat. bhåtakaõñheguõavac ceti. yadi dyotitàþ sàmànyapadàrthavàditvàt. yadi na dyotità ekànekanityànityatvàdivi÷eùavàditvàt. na hi paralokàstitvàdãni vai÷eùikaiþ kalpitànãti na vyavasthàpyante. saced itthaütvam àgacchatãti. pràõàtipàtenàsevitena bhàvitena bahulãkçtena narakeùåpapdyate. saced itthaütvaü àgacchati manuùyàõàü sabhàgatàü pràpnoti pràõàtipàtenàlpàyur bhavatãti vistaraþ. idaüprakàra itthaü. tadbhàvaþ itthaütvam iti. [Tib. 146b] ÷arãrendriyasaüsthànaceùñàhàràdisàbhàgyakàraõaü anyonyàbhir abhisaübaüdhanimittaü ca sabhàgateti àcàryasaüghabhadraþ. tad etad etenaiva pratyuktaü. vayam api hy evam icchàmaþ. na tu sà sabhàgatà dravyàütaraü. ta eva hi saüskàràs tathàkàraõabhàvaü pratipadyaüte iti. (II.42bcd) #<àsaüj¤ikam asaüj¤iùu nirodha÷ cittacaittànàm># iti vistaraþ. asaüj¤inàm idam àsaüj¤ikaü. asaüj¤iùu và bhavaü àsaüj¤ikaü. nirudhyaüte 'nena cittacaittàþ. cittacaittàn và niruõaddhãti nirodhaþ. yenànàgate 'dhvany avasthità÷ cittacaittàþ kàlàütaraü tàvatkàlaü saünirudhyaüte. notpattuü labhaüte ity arthaþ. tad àsaüj¤ikaü nàma dravyaü. nadãtoyasaünirodhavat. setuvad ity arthaþ. dhyànàütarikàvad iti. yathà brahmapurohità nàma te devà yeùàü kecin mahàbrahmàõaþ prade÷e bhavaüti dhyànàütarikàyàü. tathà bçhatphalà nàma te devà yeùàm asaüj¤isattvàþ prade÷e bhavaüti. na bhåmyaütare bhavaüti. upapattikàle cyutikàle ca saüj¤ina iti saübaüdhanãyaü. kliùñena manasà pratisaüdhibaüdhàt. ## iti ca niyamàt. pårvasamàpattisaüskàraparikùayàd iti. pårvasamàpattisaüskàralakùaõasya vipàkahetoþ parikùayàt. tataþ samàptaphalatvàd ity arthaþ. [Tib. 147a] pårvasamàpattisaüskàràvedhaparikùayàd ity apare vyàcakùate. apårvànupacayàc ceti. cittàbhàvàt karmànupacayàd ity abhipràyaþ. kùiptà iva kùãõavegà iùavaþ pçthivãm iti. upapadyaüte iti prakçtaü. pårvam ayaü padir janyarthaþ. idànãm arthava÷àd gatyarthaþ. saüpadyaüte gacchaütãty arthaþ. pçthivãü gacchaütãti vàkya÷eùa ity spare. (II.43) asaüj¤inàü sattvànàü samàpattir asaüj¤à và samàpattir iti asaüj¤isamàpattiþ. etàvat tathà÷abdenànvàkçùyata iti. vipàka ity evamàder arthavi÷eùasyànabhiprãteþ. avyàkçtam eva hi àsaüj¤ikaü. ku÷alaiva ceyaü samàpattir (##) iti vakùyate. paücaskaüdhako vipàka iti. cyutyupapattikàle cittacaittàõàü vipàkatvasadbhàvàt. tata eva tallàbhãti. yata eva parihãõo 'pi punar utpàdyàsaüj¤isattveùåpapadyate tata eva tallàbhã niyàmaü nàvakràmati. niyàmàvakràütyaiva hy àryo 'pàyagatyàsaüj¤ikamahàbrahmakauravopapattyaùñamabhavàdãnàm apratisaükhyànirodhaü pratilabhate. vinipàtasthànam ivainàü pa÷yaütãti. apàyasthànam ivainàü pa÷yaütãty arthaþ. giritañàdivinipàtasthànam ivety apare. niþsaraõasaüj¤ino hi tàü samàpadyaüte. pçthagjanà mokùasaüj¤ina ity [Tib. 147b] arthaþ. na caivam àryà viparãtasaüj¤inaþ pratilabhaüte. dhyànavad iti. caturthadhyànalàbhàd atãtànàgatam anàdimati saüsàre labdhapårvaü caturthaü dhyànaü pratilabhaüte yoginaþ. tasmàt kiü tadvad eva atãtànàgatàü tàü pratilabhaüta iti pçcchati. anye 'pi tàvan na pratilabhaüta iti. pçthagjanà api tàvan nàtãtànàgatàü pratilabhaüte yeùàü tàvad iyaü àtmãyà samàpattiþ. kiü punar àryà yeùàm iyam anàtmãyeti. ucitàpi satãti. anàdimati saüsàre labdhapårvàpi mahàbhisaüskàrasàdhyatvàn mahàyatnàbhiniùpàdyatvàd ity arthaþ. acittakatvàc ca. ## samànàdhvikà labhyata ity arthaþ. yathà pràtimokùasaüvara iti. pràtimokùasaüvaro 'ùñavidho 'pi yadà samàdãyate. tadà sa pràpyate. pràpti÷ ca tasya tasminn eva kùaõe utpadyate. labdhayà tu tayà samàpattyà dvitãyàdiùu kùaõeùu pràtimokùasaüvaravad eva samanvàgato bhavati. yàvan na tyajati tàü samàpattiü. tattyàgas tu parihàõyà bhåmisaücàràd và. acaittikatvàn nànàgatà bhàvyate. ku÷alaü hi cittam anàgataü bhàvyate. na tv iyaü acittaketi na tadvad anàgatà bhàvyate. (II.44, 45ab) ##ti. samàpattir iti vartate. eva÷abdo 'vadhàraõe. yathàsaüj¤isamàpattinirde÷e athà÷abdena nirodha÷ cittacaittànàm iti atidi÷yate. tathaivehàpi [Tib. 148a] nirodhasamàpattinirde÷e sa evaüprakàro 'tidi÷yate iti. ÷àütavihàrasaüj¤àpårvakeõa manasikàreõeti. vihàraþ kçãdàvihàra iva vihàraþ. samàdhivi÷eùaþ. ÷àüto vihàraþ ÷àütavihàraþ. ÷àütavihàre saüj¤à ÷àütavihàrasaüj¤à. sà pårvà asyeti ÷àütavihàrasaüj¤àpårvakaþ manasikàro manaskàra iti yo 'rthaþ aluksamàsàt sa manasikàra iti bhavati. saüj¤àveditasamudàcàrapari÷ràütà hi tatra ÷àütavihàrasaüj¤inas tathàvidhena manasikàreõa enàü nirodhasamàpattiü samàpadyaüte. tàü tv asaüj¤isamàpattiü niþsaraõasaüj¤àpårvakeõa mokùasaüj¤àpårvakeõety (##) arthaþ. aparaparyàyavedanãyà ceti. aparaparyàyas tçtãyàdijanma. tatra vedanãyà. kathaü. ya àryaþ kàmadhàtau nirodhasamàpattim utpàdya bhavàgra utpadyeta. tasya sà paripårikopapadyavedanãyà. yas tu tataþ parihãõo råpadhàtàv upapadya kàlàütareõa ca punar api bhavàgraü labdhvà nirodhasamàpattim utpàdyànutpàdya và bhavàgra upapadyate. tasya sàparaparyàyavedanãyà bhavati. yas tv iha parinirvàyàt. tasyàniyateti. ucchedabhãrutvàd iti. sarvàtmabhàvocchedabhãrutvàt. vyathaüte hy apunarbhavàt prapàtàd iva bàli÷àþ. asaüj¤isamàpattau kasmàd ucchedabhayaü na bhavati. [Tib. 148b] tatra råpasadbhàvàt. råpe hy àtmasaüj¤àm abhinive÷ya tàü samàpadyaüte. nirodhasamàpattau tu àråpyabhåmikatvàd råpam api nàstãti sarvàtmabhàvabhàvaü pa÷yaüto na tàü samàpattum utsahaüte. nanu càråpyeùu nikàyasabhàgajãvitendriyàdaya÷ cittaviprayuktà santi. kasmàt tatràtmasaüj¤àm abhinive÷ya tàü na samàpadyaüte. viprayuktànàm adç÷yatvàt. àryamàrgabalena cotpàdanàt. kathaü punar gamyate àryamàrgabalena tad utpàdanam iti ata àha. dçùñadharmanirvàõasya tadadhimuktita iti. dçùñe janmani nirvàõaü dçùñadharmanirvàõaü. tasya. tadadhimuktitaþ. tad iti adhimuktiþ tadadhimuktiþ. tena vàdhimuktis tadadhimuktiþ. tadadhimuktes tadadhimuktitaþ. dçùñe janmani etan nirvàõam iti àryas tàm adhimucyate. kecit punar evaü pañhaüti. dçùñanirvàõasya tadadhimuktita iti. evaü ca vyàcakùate. dçùñaü nirvàõam aneneti dçùñanirvàõaþ. tasyàryasya tasyàm adhimuktis tadadhimuktiþ. tadadhimuktes tadadhimuktitaþ. etad uktaü bhavati. dçùñanirvàõa àryas tàm adhimucyate nànya iti. nanu ca pçthagjano 'pi laukikena màrgeõa dçùñanirvàõaþ. na pçthagjano dçùñanirvàõaþ. pràptanirvàõas tu bhavet. taduttaràü hi bhåmiü pçthagjanaþ ÷àütataþ pa÷yan vairàgyaü labhate na nirvàõam iti acodyam etat. prayogalabhyaiveyam iti. [Tib. 149a] iyam api samàpattir asaüj¤isamàpattivad eva mahàbhisaüskàrasàdhyeti. tathaiva ## katham ity àha. na càtãtà labhyata iti. yadà parihãõaþ punas tàm utpàdayati. tadà prayogeõàpårvaiva labhyate. pràtimokùasaüvaravad iti vistareõa vyàkhyeyà. cittabalena tadbhàvanàd iti. cittabalenànàgatabhàvanàd ity arthaþ. ## iti. prayogalabhyaiveyam ity utsargasyàyam apavàdaþ. ÷ràvakapratyekabuddhànàü sa vidhir iti kçtvà. (##) ## iti vakùyati. tenàha. kùayaj¤ànasamakàlam iti vistaraþ. ## iti buddhà bhagavaüta etàü pratilabhaüte. nàsti buddhànàü kiücit pràyogikaü nàmeti. yothoktaü stotrakàreõa ## kathaü punar bhagavàn ubhayatobhàgavimukta iti. kle÷àvaraõaü samàpattyàvaraõaü cobhayatobhàgaþ. tato vimuktaþ. sidhyaty utpàditàyàm iveti. sidhyati ubhayatobhàgavimukto bhagavàü saümukhãkçtapårvàyàm iva. tasyàü va÷itvalàbhàt. tatsaümukhãkàraõakàraõasàmarthyayogataþ. pràg eva tàm iti vistaraþ. dharmataiùà yad bodhisattva÷ caramabhaviko bhavàgralàbhã bhåtvà caturthadhyànasaüni÷rayeõa dar÷anamàrgam [Tib. 149b] utpàdya tata÷ ca vyutthàya bhavàgraü samàpadyate. tato nirodhasamàpattiü samàpadyate. tato vyutthàya puna÷ caturthadhyànasaüni÷rayeõa bhàvàgrikabhàvanàprahàtavyakle÷aprahàõaü kçtvà kùayaj¤ànakàlàt prabhçti anuttarasamyaksaübuddho bhavatãty evaü ÷aikùàvasthàyàü sa tàm utpàdayatãti pà÷càtyàþ ka÷mãramaõóalàt pa÷càd bhavàþ pà÷càtyàþ. netrãpadam iti ÷àstranàma sthaviropaguptasya. yatredaü vàkyaü. nirodhasamàpattim utpàdya kùayaj¤ànam utpàdayatãti vaktavayü tathàgata iti. satyàbhisamaye ùoóa÷abhir iti. duþkhe dharmaj¤ànakùàütim àrabhya yàvan màrge 'nvayaj¤anam iti ùoóa÷abhi÷ cittakùaõaiþ. bhavàgravairàgye càùñàdasabhir iti. navaprakàràõàü kle÷ànàü bhàvàgrikàõàü bhàvanàheyànàü prahàõàya navànaütaryamàrgà nava ca vimuktimàrgà ity aùñàda÷abhiþ. ta ete catustriü÷ad bhavaüti ùoóa÷a caùñàda÷a ceti. adhobhåmikà na punaþ praheyà bhavaütãti. kàmàvacaràdãnàü kle÷ànàü laukikena màrgeõa pçthagjanatvàvasthàyàm eva prahãõatvàt. yady eùa niyamaþ prahãõakle÷apratipakùotpàdanaü na kartavyam iti. atha kimarthaü prahãõeùu kàmàvacareùu kle÷eùu tatpratipakùaü dharmaj¤ànapakùam màrgam abhisamayakàla utpàdayati. tannàütarãyakatvàd anvayaj¤ànapakùasya màrgasya. [Tib. 150a] na hy asatyàü dharmaj¤ànapakùotpattàv anvayaj¤ànapakùasaümukhãbhàvaþ saübhavati. etad dhy anvayaj¤ànasyànvayaj¤ànatvaü yad ataþ pa÷càd bhavatãti. pà÷càtyà àhuþ. kiü punaþ syàd iti vistaraþ. ko doùaþ syàd yadi visabhàgaü sàsravaü cittam aütarà saümukhãkuryàt (##). vaibhàùikà àhuþ. vyutthànà÷ayaþ syàd iti vistaraþ. vyutthànabhipràyaþ bodhisattvaþ syàt. vyutthànaku÷alaþ syàd ity apare. ku÷alamålàrtho hy à÷ayàrthaþ. tad etad uktaü bhavati. ãdç÷àni ku÷alamålàni bodhisattvànàü yaiþ saümukhãbhåtais tàvan na vyuttiùñhaüte yàvad ekàsana evànuttarà samyaksaübodhiþ pràpteti. bahirde÷akà àhuh. satyam avyutthànà÷ayo na tu yathà bhavaüto varõayaütãti. pårvam eva tu varõayaüti. kùayaj¤ànasamakàlam iti yaþ pakùaþ. (II.45cd) yady apy anayor bahuprakàro vi÷eùa iti. ekà ## aparà ## ekàü niþsaraõasaüj¤ayà samàpadyate 'paràü vihàrakàmatayety evamàdibahuprakàravi÷eùaþ. sàmyaü tv anayoþ. ## iti. syàd råpabhava iti vistaraþ. yaþ kvacid råpabhavaþ sarvo 'sau bhavaþ paücavyavacàra iti catuþkoñikaþ. syàd råpabhavo na càsau bhavaþ paücavyavacàraþ. [Tib. 150b] råpàvacaràõàü saüj¤inàü devànàü visabhàge citte sthitànàm asaüj¤isamàpattiü nirodhasamàpattiü ca samàpannànàm asaüj¤inàü ca devànàm àsaüj¤ike pratilabdhe yo bhavaþ. syàd bhavaþ paücavyavacàro na càsau råpabhavaþ. kàmàvacaràõàü sattvànàü sabhàge citte sthitànàü yo bhavaþ. syàd råpabhavaþ sa ca bhavaþ paücavyavacàraþ. råpàvacaràõàü saüj¤inàü devànàü sabhàge citte sthitànàü asaüj¤inàü ca devànàm àsaüj¤ike 'pratilabdhe yo bhavaþ. syàn naiva råpabhavo na càsau bhavaþ paücavyavacàraþ. kàmàvacaràõàü sattvànàü visabhàge citte sthitànàm asaüj¤isamàpattiü nirodhasamàpattiü ca samàpannànàü yo bhavaþ. àråpyabhava÷ ca. tatra prathamà koñir udàharaõaü. råpabhavo råpàvacaraü skaüdhapaücakaü. paücavyavacàraþ paücaskaüdhaka ity arthaþ. vyavacàra iti kà÷yapasya tathàgatasya skaüdhasaüj¤à. vi÷eùeõàvacàro vyavacàraþ. anyathãbhàvena visaüvàdanam ity arthaþ. so 'syàstãti vyavacàraþ. ar÷aàdibhyo 'j ity akàro matvarthãyaþ. visaüvàdanãty arthaþ. ## (##) àdinà visaüvàdanàt. tatra yadi råpadhàtàv asaüj¤isamàpattir neùyate asaüj¤isamàpattiü nirodhasamàpattiü [Tib. 151a] samàpannànàm iti nocyeta. tena råpàvacary asaüj¤isamàpattir iti gamyate. tatra api tv ayaü vi÷eùa iti. tatra sàdharmye 'pi vi÷eùo bhavati. pa÷càd råpadhàtàv iti. ya àryà nirodhasamàpattim utpàdya tataþ parihãõà dhyànaü ca labdhvà råpadhàtàv upapadyaüte. taiþ parihãõapårvaiþ. pårvàbhyàsava÷àd råpadhàtau nirodhasamàpattir utpàdyeta. asaüj¤isamàpattis tu kàmaråpadhàtau prathamato 'pi pçthagjanair utpàdyata ity ayaü vi÷eùaþ. kim apy asti parihàõir iti. nirvàõasadçsãyam samàpattiþ. katham ataþ parihàõir ity asaübhàvayan pçcchati. udàyisåtram iti. àrya÷àriputrabhàùitam etat såtraü. udàyã tu tatra vibaüdhaka ity udàyisåtram ity ucyate. katham iti. ÷ràvastyàü nidànaü. tatràyuùmàü chàriputro bhikùån àmaütrayate sma. ihàyuùmaüto bhikùuþ ÷ãlasaüpanna÷ ca bhavati samàdhisampanna÷ ca praj¤àsaüpanna÷ ca. so 'bhãkùõaü saüj¤àveditanirodhaü samàpadyate ca vyuttiùñhate ca. asti caitat sthànam iti yathàbhåtaü prajànàti. sa na haiva dçùña eva dharme pratipady evàj¤àm àràgayati. nàpi maraõakàlasamaye. bhedàc ca kàyasyàtikramya devàn kavaóãkàrabhakùàn anyatamasmin divye manomaye kàya upapadyate. sa tatropapanno 'bhãkùõaü saüj¤àveditanirodhaü [Tib. 151b] samàpadyate ca vyuttiùñhate ca. asti caitat sthànam iti yathàbhåtaü prajànàti. tena khalu punaþ samayenàyuùmàn udàyã tasyàm eva parùadi saüniùaõõo 'bhut saünipatitaþ. athàyuùmàn udàyã àyuùmaütaü ÷àriputram idam avocat. asthànam etad àyuùmaü chàriputrànavakà÷o yad bhikùur anyatamasmiü divye manomaye kàye upapanno 'bhãkùõaü saüj¤àveditanirodhaü samàpadyate ca vyuttiùtþate càsti caitat sthànam iti yathàbhåtaü prajànàti. dvir api trir api àyuùmàü udàyã àyuùmaütaü ÷àriputram idam avocat. asthànam etad àyuùman. iti pårvavat. athàyuùmataþ ÷àriputrasyaitad abhavat. yàvat trir api me ayaü bhikùur bhàùitaü prativahati pratikro÷ati. na ca me ka÷cit sabrahmacàrã bhàùitam abhyanumodate. yan nv ahaü yena bhagavàüs tenopasaükràmeyaü. athàyuùmàü chàriputro yena bhagavàüs tenopasaükràütaþ. upasaükramya bhagavataþ pàdau ÷irasà vaüditvaikàüte niùaõõaþ. ekàüte niùaõõa÷ càyu÷màü chàriputro bhikùån àmaütrayate sma. ihàyuùmaüto bhikùuþ ÷ãlasaüpanna÷ ca bhavati. pårvavat. tena khalu samayenàyuùmàn udàyã pårvavat. evaü dvir api trir apy àyuùmàn udàyã àyuùmaütaü ÷àriputram idam avocat. pårvavat (##). athàyuùmataþ ÷àriputrasyaitad abhavat. ÷àstur api me purastàd ayaü bhikùur yàvat trir api bhàùitaü prativahati pratikro÷ati. na ca me ka÷cit sabrahmacàrã [Tib. 152a] bhàùitam abhyanumodate. yan nv ahaü tåùnãü syàü. athàyuùmàü chàriputras tåùõãm abhåt. tatra bhagavàn àyuùmaütam udàyinam àmaütrayate sma. kaü punas tvam udàyinn anyatamaü divyaü manomayaü kàyaü saüjànãùe. nanu yàvad evàråpiõaü saüj¤àmayaü. evaü bhadanta. tvaü tàvan mohapuruùàndha eva sann acakùu÷ cakùuùmatà ÷àriputreõa bhikùuõà sàrdham abhidharme 'bhivinaye saülapitavyaü manyasa iti. tatra bhagavàn àyuùmaütam udàyinaü saümukham avasàdya àyuùmaütaü ànandam àmaütrayate sma. tvam apy ànanda sthaviraü bhikùuü viheñhyamànam adhyupekùase. kàruõyam api te mohapuruùa notpannaü sthavire bhikùau viheñhyamàna iti. tatra bhagavàn àyuùmaütam udàyinam àyuùmaütaü cànandaü saümukham avasàdya bhikùån àmaütrayate sma. iha bhikùavo bhikùuþ ÷ãlasaüpanna÷ bhavati. samàdhisaüpanna÷ ca vistareõa yàvad asti caitat sthànam iti yathàbhåtaü prajànàtãty uktvà bhagavàn utthàyàsanàd vihàraü pràvikùat pratisaülayanàyeti. atràyuùmàn udàyã àråpyàvacaro 'yaü manomayaþ kàya ukta iti manasikçtvà pratibaüdham akàrùãt. tatra hi råpaü nàsti. mana eva tu sasaüprayogam asti. tasmàn manomayaþ kàyaþ. tatra ceyaü samàpattir na samàpadyate iti tasyàbhipràyaþ. àrya÷àriputrasya [Tib. 152b] tu råpàvacaro divyo manomayakàyo 'bhipretaþ ÷ukla÷oõitam anupàyya pràdurbhàvàt. ata eva càsàv àyuùmàn udàyã bhagavatà pçùñaþ. kaü punas tvaü udàyinn anyatamaü divyaü manomayaü kàyaü saüjànãùe. nanu yàvad evàråpiõaü saüj¤àmayam iti. tenàpy evaü bhadaüteti pratipannaü. bhagavàn api råpàvacaram eva divyaü manomayaü kàyam abhipretyàrya÷àriputrasya mataü samarthayan tam àyuùmaütam udàyinam avasàdayati sma. tvaü tàvan mohapuruùàndha eva sann acakùu÷ cakùuùmatà ÷àriputreõa bhik÷uõà sàrdham abhidharme 'bhivinaye saülapitavyaü manyasa iti. asti caitat sthànam iti yad etan nirodhasamàpatteþ samàpadanaü vyutthànam cety etat sthànaü yathàbhåtaü prajànàti. pratipady eveti pårvam evety arthaþ. àj¤àm àràgayatãty arhattvaü prapnotãty arthaþ. iyaü ca samàpattir bhàvàgrikãti vistaraþ. nirodhasamàpattir bhàvàgrikã. ya÷ ca tallàbhã. tasva bhavàgra evopapattiþ syàn na råpadhàtau. uktaü ca såtre. sa tatra råpadhàtàv upapanno 'bhãkùõaü saüj¤àveditanirodhaü samàpadyate ca vyuttiùñhate ceti. tasmàd asty ataþ parihàõir iti gamyate. yujyata evaitad vaibhàùikàõàü (##). sautràütikànàü tu katham etat. àrya eva hi nirodhasamàpattilàbhã na càryamàrgàd asti parihàõir iti sautràütikasiddhàütaþ. [Tib. 153a] tasyàryasya katham uparibhåmikàd àryamàrgàt parihàõir iti iùyate. teùàm apy etat såtraü na virudhyate. kathaü. yo hi ka÷cid bhavàgralàbhã niyàmam avakràmati. so 'nàgàmã san nirodhasamàpattim utpàdayet. sa bhavàgràn nirodhasamàpatte÷ ca parihãyeta. na tu màrgàt. årdhvabhåmikasyàryamàrgasya kadàcid anutpàditatvàt. sa parihãõo bhåtvà dhyànam utpàdya råpadhàtàv upapadyet. tasmàd asty ataþ parihàõir na càryamàrgàt parihàõir iti na svasiddhàntavirodhaþ. navànupårvasamàpattaya iti. catvàri dhyànàni catvàra àråpyà nirodhasamàpatti÷ ca. pràthamakalpikaü pratãti. àditaþ samàpattividhàyakaü pratãty arthaþ. niyatobhayathàvedanãyatvàd iti. niyatavedanãyàsaüj¤isamàpattir upapadyavedanãyatvàt. ubhayathàvedanãyà nirodhasamàpattir niyatàniyatavedanãyety arthaþ. niyatavedanãyà anàgàminaþ. aniyatavedanãyàrhata ihaiva parinirvàõàt. prathamotpàdanato 'pãti. asaüj¤isamàpattiü ka÷cit prathamaü manuùyeùåtpàdayati. ka÷cid råpadhàtau. nirodhasamàpattiü tu manuùyeùv evotpàdayati. parihãõas tu råpadhàtau. [Tib. 153b] atha kasmàn manuùyeùv evainàm utpàdayati. saüj¤àvedanàdvàreõa vitarkavicàràdicaittapracàraparikhinno 'nàgàmã tàü tena vihàreõa sukhaü vihareyam iti nirodhasamàpattim utpàdayati. råpadhàtåpapannas tv anàgàmã råpadhàtoþ ÷àütatvàn na tathà tatratyacaitasikapravçttyà pãóyata iti na prathamatas tatrotpàdayati. parihãõas tu pårvàbhyàsatas tàm utpàdayati. àråpyadhàtåpapanno 'py ata eva ÷àütatvàn naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanopapanno notpàdayati. nirupadhi÷eùanirvàõaprasaügàd và. tatra hi råpaü nàsti cittacaittà yadi nirudhyeran parinirvàõam evàsya syàt. cittaviprayuktànàü kevalànàm avasthànàsàmarthyàt. niyatavedanãyasya karmaõo 'parisamàptaphalasya vighnabhàvenàvasthànàn na parinirvàõasaübhavaþ. asaüj¤isamàpattiü tu mokùasaüj¤ayà niþsaraõasaüj¤àpårvakeõa manasikàreõa samàpadyata iti råpadhàtàv api prathamataþ samàpadyate. kasmàt punar ete iti vistaraþ. sarvacittacaittanirodhasvabhàvatvàt ubhe apy ete samàpattã cittacaittanirodhe iti vaktavye ity abhipràyaþ. tatpràtikålyena tatsamàpattiprayogàd iti. saüj¤àvedanàpràtikålyena tayoþ samàpattyoþ prayogàt. saüj¤àpràtikålyenàsaüj¤isamàpattiprayogaþ [Tib. 154a] saüj¤à rogaþ saüj¤à ÷alyaþ saüj¤à gaõóaþ etac chàütaü etat praõãtam iti vistaraþ. saüj¤àveditapràtikålyena nirodhasamàpattiprayogaþ. paracittaj¤ànavacanavad (##) iti. yathà paracittaj¤ànavacanaü na ca paracittaj¤ànena caittà na j¤àyaüte kadàcit. atha ca parasya cittaü j¤àsyàmãty evaü prathamataþ prayogàt paracittaj¤ànam ity ucyate. na paracittacaittaj¤ànam iti. tadvad ihàpy anayoþ samàpattyos tathà vacanaü. tatràcittakàny eva nirodhasaüj¤isamàpattyàsaüj¤ikànãti vaibhàùikàdayaþ. aparisphuñamanovij¤ànasacittakànãti sthaviravasumitràdayaþ. àlayavij¤ànasacittakànãti yogàcàrà iti siddhàütabhedaþ. tasmàd idam upanyasyate. katham idànãü bahukàlaniruddhàd iti vistaraþ. bahukàlaniruddhagrahaõaü samanaütaraniruddhaniràsàrthaü. samanaütaraniruddhàdãdànãü kathaü bhavati. yadi samanaütaraniruddham astãty abhyupagataü bahukàlaniruddham apy astãti kiü nàbhyupagamyate iti vaibhàùikàþ. na samanaütaraniruddhasyàstitvaü bråmaþ api tu vartamànaü cittam àtmano 'nyacittahetubhàvaü vyavasthàpya nirudhyate 'nyac cotpadyate tulàdaõóanàmonnàmavat. tac ca niruddham aparaü ca cittam [Tib. 154a] utpannaü bhavatãty anaütaraniruddhàc cittàc cittàntaram utpadyate ity ucyate. vartamànasàmãpye vartamànavad iti kçtvà. apare punar àhur iti sautràütikàþ. kathaü tàvad àråpyopapannànàm iti vistaraþ. tàvacchabdaþ kramàrthaþ. idam eva tàvad dçùñàütàrthaü vaktavyam ity arthaþ. råpasya hi samanaütarapratyayo neùyate. tat katham utpadyate. tasmàc cittàd eva taj jàyate na råpàd iti bråmaþ. anyonyabãjakaü hy etad ubhayam iti. citte 'pi sendriyasya kàyasya bãjam asti kàye ca sendriye cittasyeti. paripçcchàyàm iti. paripçcchànàma÷àstraü kçtiþ sthaviravasumitrasya. sa tasyàm àha. paücavastukàdãny api hi tasaya saüti ÷àstràõi. tasmàd vi÷inaùñi. tasyaiva doùa iti. katamaþ sa doùaþ. katham idànãü bahukàlaniruddhàc cittàd iti ya uktaþ. trayàõàü saünipàta iti. iüdriyaviùayavij¤ànànàü. saüj¤àvedanayor apy atra nirodho na syàd iti. bhadaütavasumitrasyaitan mataü. sacittakatve 'pi tasyà nirodhasamàpatteþ saüj¤àvedanayos tatra nirodha iti. tasmàd bhadaütaghoùaka evaü prasaügaü karoti. avidyàsaüspar÷ajam iti. avidyàsaühitaþ spar÷o 'vidyàsaüspar÷aþ. tasmàj jàtam avidyàsaüspar÷ajaü. na tu vedanotpattàv iti. na tu vedanotpattau spar÷o vi÷eùita ãdç÷aþ spar÷o vedanàpratyaya iti. sa eva bhadaütaghoùaka upasaüharati. tasmàd acittiketi. [Tib. 155a] katham acittikàyàþ samàpattitvam iti. dhyànàdisamàpattitvam arhati. samàdhinà hi cittacaittàþ samà àpàdyaüte ekagrãkriyaüta ity evaü matvà pçcchati (##). mahàbhåtasamatàpàdanàd iti. mahàbhåtàni samàny àpadyaüte 'nayeti samàpattiþ. evam asyàü niodhasamàpattau dhyànàdiùu ca samàpattitvaü. kà punar iha mahàbhåtànàü samatà. cittotpattipràtikålyasamavasthànaü. samàgacchaütãti samàpadyaüte. samàgacchaüti tàm iti samàpattiþ karmasàdhanaü. dhyànàdãny api samàgacchaüti yoginaþ. tasmàd dhyànàdãnàm api samàpattitvaü bhavati. dravyata iti svalakùaõataþ. cittotpattipratibaüdhanàt. yasmàc cittotpattiü pratibadhnãtaþ. na. samàpatticittenaiveti. naitad evaü. kasmàt. samàpatticittenaiva tatpratibaüdhanàt. cittotpattipratibaüdhanàd ity arthaþ. katham iti tat pratipàdayati. samàpatticittam eva hãti vistaraþ. tat samàpatticittam eva nànyad dravyaü. cittàütaraviruddhaü anàgatacittaviruddham utpadyate. yena cittena kàlàütaraü nàtyaütaü apravçttimàtraü bhavati. màtra÷abdo [Tib. 155b] dravyàütaravyàvartanàrthaþ. tadviruddhà÷rayàpàdanàt. cittaviruddhasyà÷rayasya saütànasyàpàdanàt kàraõàt. yad etad apravçttimàtraü. sàsau samàpattir iti praj¤apyate. praj¤aptidharmo 'yaü na dravyadharma ity arthaþ. yadi na dravyadharmaþ katham asau saüskçtam iti praj¤apyate ity ata àha. tac càpravçttimàtraü. na pårvam abhåt nottarakàlaü vyutthitasya yogino bhavatãti. saüskçtàsau samàpattir asaüj¤isamàpattir nirodhasamàpattir và praj¤apyate saüvyavahàrato na tu dravyataþ. atha veti vistaraþ. à÷rayasyaiva tathàsamàpàdanaü tathàvyavasthànam. avasthàvi÷eùaþ. samàpattijanitàyà asyàþ samàpattir ity arthaþ. sa càvasthàvi÷eùaþ pårvaü nàsãt pà÷càc ca na bhavati vyutthitasyeti saüskçtatvaü na virudhyate. atha và samàpadanam iti pàñhaþ. saüskçtàvasthàvi÷eùatvàd asyàþ samàpatteþ saüskçtatvaü sidhyatãty arthaþ. evam àsaüj¤ikam iti vistaraþ. cittam evàsau yogã tatràsaüj¤iùu cittapravçttiviruddhaü labhate. tac càpravçttimàtraü cittacaittànàm iti vàkya÷eùaþ. àsaüjnikam iti praj¤apyate na tu dravyato 'stãty abhipràyaþ. (II.46ab) ya åùmaõa iti vistaraþ. åùmaõo vij¤ànasya ca jãvitapratibaddhà pravçttiþ. tasmàj jãvitam åùmaõo vij¤ànasya càdhàra ucyate sthitihetus tayor eva. nityànivçttiprasaüga [Tib. 156a] iti. nityam eùàü srotaþ prasajyeta. nikàyasabhàgasya sthitikàlàvedha iti. nikàyasabhàgo vyàkhyàtaþ. ta eva tathàbhåtàs saüskàrà råpàdiskaüdhasvabhàvà iti. teùàü sthitiþ prabaüdhaþ. tasyàþ kàlo yàvat tena sthàtavyaü. ta eva tàvaütaþ saüskàrakùaõàþ. tasyàvedhaþ (##) pratisaüdhikùaõe pårvajanmakarmaõo hetubhàvavyavasthànaü. kaþ punar asau hetuþ. sàmarthyavi÷eùaþ. sa hi skandhaprabandhalakùaõàyàþ sthiteþ kùaõaparaüparayà kàraõaü bhavati. ata eva sthitikàlàvedha ucyate. tàvatkàlaü pravàhàkùepalakùaõatvàt. tàvat so 'vatiùñhata iti. sa nikàyasabhàgaþ. sasyànàü pàkakàlàvedhavat. yathà sasyànàü pàkakàlàvedhaþ sàmarthyavi÷eùasvabhàvo bãjenàükura evàdhãyate yaþ kùaõaparaüparayà à pàkakàlàt sasyasaütànahetur bhavati. tadvad etat. kùipteùusthitikàlàvedhavac ca. yathà kùiptasyeùoþ ÷arasya sthitir àkà÷ade÷àütarotpattiþ saütànànuvçttiþ. tasyàþ kàlo maryàdà yataþ pareõa sà na bhavati. tasyàvedho hetuvyavasthànaü. kaþ punar asau hetuþ. prayatnabhåtàti÷ayanirvçttavàyudhàtujanitasàmarthyavi÷eùaþ. tadyathà kùipteùusthitikàlàvedho na dravyàütaraü tadvad ayam àyurlakùaõam àvedho draùñavyaþ. yas tu manyata iti vai÷eùikaþ. saüskàro nàma guõavi÷eùa iti. pçthivyàdãnàü vai÷eùiko guõaþ saüskàro nàma karmajaþ [Tib. 156b] karmahetu÷ ca vegadvitãyanàmà iùau jàyate. yadva÷àd yasya guõasya va÷àd gamanam iùor à patanàd bhavatãti. taü praty adçùñànta eùaþ. yathà hi saüskàro nàma bhàvàütaram asti. evam àyur syàd iti. tena tan mataü dåùayaty àcàryaþ. tasyeti vistaraþ. tasya vai÷eùikasya tadekatvàt saüskàraikatvàt. pratibaüdhàbhàvàc ca pratibaüdhasya kàùñhapratyàghàtàdilakùaõasyàbhàvàc ca. kiü. de÷àütaraiþ ÷ãghrataratamapràptikàlabhedànupapattiþ. ÷ãghrà ÷ãghratarà ÷ãghratamà pràptiþ ÷ãghrataratamapràptiþ. kaiþ. saha de÷àütarair àkà÷ade÷àdibhiþ. tasyàþ kàlaþ. tasya bhedaþ. tasyànupapatti. ÷ãghrà ÷ãghratarà ÷ãghratamà de÷àütaraiþ saha pràptir nopapadyate. pårvoktàd asmàt kàraõadvayàt saüskàrasyàvi÷iùñatvàt patanànupapatti÷ ca. patanaü ca iùor nopapadyate sati saüskàre. na hy etad iùñam sati kàraõe kàryaü na bhavatãti. vàyunà tatpratibaüdha iti cet syàn mataü vàyur atra pratibaüdhaþ. pratibaüdhavi÷eùàc chãghrataratamapràptikàlabhedaþ patanaü copapadyata iti spar÷avaddravyasaüyogàd abhàvaþ karmaõa iti vacanàt. atrocyate arvàkpatanaprasaügo jyàvibhàgànaütaram evàrvàg avarata eva vàyusaüyogàt sa iùu patet. atha pratibadhyamàno 'pi vàyunà nàrvàk patet na và kadàcit [Tib. 157a] patet na pa÷càd api pated ity arthaþ. kiükàraõaü. vàyor avi÷eùàt. yathà hi samãpe vàyur evaü dåre 'pãti. caturthã viùamàparihàreõeti. atya÷anàder viùamasyàparihàreõa. kùãõa àyuùi puõyakùayasya maraõe nàsti sàmarthyaü. tena tçtãyà koñir na pràpnoti. tasmàd ubhayakùaye sati maraõam ubhayakùayàd iti. ubhayakùaye satãti yo 'rthaþ. (##) so 'rtha ubhayakùayàd ity ayam artha ukto veditavyaþ. àyurakùayàd api maraõaü bhavatãti kathaü gamyate. sasyàdisàdharmyàt. sasyàdãnàü hi bãjàvedhaparikùaye sati satsu pratyayàütareùu kùetrodakàdiùu dçùñà saütànanivçttir apràpyaiva phalakàlaü phalapàkakàlaü và. bãjasya nàtisàratvàt. saty api ca sàrabãjàkùepe salilàdisthitivçddhipratyàbhàvàd dçùñà saütànanivçttiþ. sàrabãjàkùepasthitivçddhipratyayàbhàve 'pi dçùñà. yadà bãjàkùepa÷ ca parisamàpto bhavati salilasya càbhàvaþ. saty api ca sàrabãjàkùepe salilàdisthitivçddhipratyaye ca jaügamàdyupakramakçtà dçùñà sasyàdãnàü saütànanivçttir iti. yasyà÷rayopaghàtàd upaghàtas tatsaütatyadhãnatvàd iti. bahirde÷ikamatam etat. à÷rayasaütatipratibaddhaü tad àyur iti saütatyupanibaddham ity ucyate. kà÷mãramate 'pi sa evàrthaþ. ÷abdamàtraü tu bhidyate. sàütaràyaü niraütaràyam iti. atha và saütatyupanibaddham iti svasaütatyupanibaddhaü saütànavarty eva tat kevalaü na tu sakçd utpannaü tiùñhatãti [Tib. 157b] sàütaràyam ity ucyate. anenàgamena asty akàlamçtyur iti dar÷ayann àha. såtre 'py uktaü catvàra àtmabhàvapratilaübhà iti vistaraþ. àtmasaücetanà àtmanà màraõaü. parasaücetanà pareõa màraõaü. buddhànàü ceti vaktavyaü. kim. àtmasaücetanaiva kramate. svayaümçtyutvàt. anupakramaõadharmàõo hi buddhà bhagavaüto àyurutsargava÷itvalàbhina÷ ca. pràyeõeti grahaõaü caturthakoñyabhihitanàrakàütaràbhavikàdiparivarjanàrthaü. ràjarùaya÷ cakravartipårvà pravrajitàþ. jinadåto yo buddhena bhagavatà dåtaþ ka÷cit saüpreùitaþ tadyathà ÷ukaþ ka÷cid bhagavatà àmrapàlyàþ preùito licchavibhi÷ ca yogyàü kurvàõair dçùñaþ ÷arajàlenàpåryamàõo 'pi màrayituü na ÷akyate. yàvad dhi sa dåtakçtyaü na karoti tàvan nàtmasaücetanà kramate na parasaücetanà. jinàdiùña iyaütaü kàlam anena jãvitavyam iti ya àdiùño bhagavatà. dharmilàdayaþ pårvayogavidbhya àgamitavyàþ. àdi÷abdena cànye 'pi tata eva càgamayitavyàþ. teùàü nàtmasaücetanà kramate na parasaücetanà. caramabhavikànàü ca ye tasminn eva jannani arhattvaü pràpnuvaüti. bodhisattvamàtus tatgarbhàyà bodhisattvagarbhàyàþ. cakravartimàtuþ cakravartigarbhàyà nàtmasaücetanà [Tib. 158a] na parasaücetanà. yadi tarhi sarveùàü råpàråpyàvacaràõàü nàtmasaücetanà na parasaücetanà atha kasmàt såtre uktam iti vistaraþ. tatra cobhayaü nàstãti. tatra naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatane svabhåmika àryamàrgo nàsti yàvad eva saüj¤àsamàpattis tàvad àj¤àprativedha iti vacanàt. nàpy uparibhåmisàmaütaka årdhvabhåmyabhàvàt. parabhåmika àryamàrga ity àkiücanyàyatanabhåmikaþ. (##) #<àryàkiücanyasàmmukhyàd bhavàgre tv àsravakùaya># iti vacanàt. paryaütagrahaõàt tarhãti. tarhãty arthàütaravivakùàyàü nipàtaþ. tadàdisaüpratyaya iti. tasya paryaütasya naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanasyàdi÷ catvàri dhyànàni traya÷ ca ÷eùà àråpyàþ. na tu kàmadhàtus tadàdir asamàhitatvena visàdç÷yàt. samàpattito và dhyànàråpyà eva tadàdiþ. navànupårvasamàpattaya iti vacanàt. tatra saüpratyayas tadàdisaüpratyayaþ. asti kvacid anyatràpy evaü dçùñam iti astãty àha. kvacid àdinà paryaüta ityàdi.tadyathà devà brahmakàyikà iti. devà brahmakàyikàþ tatparyaütagrahaõàc ca brahmapurohità mahàbrahmàõa÷ ca prathamà sukhopapattiþ. tadyathà devà àbhàsvarà iti. àbhàsvaràs tadàdigrahànàc ca parãttàbhà apramàõàbhà÷ ca dvitãyà sukhopapattir iti. tisra eva hi sukhopapattaya [Tib. 158b] iùyaüte ## iti vacanàt. eùa hi dçùñàütadharma iti. etad dçùtàütacaritaü yad ekam api tatprakàraü nirdi÷ate na sarvaü ÷eùasaüpratyaya÷ ca bhavati. tadyathà anityaþ ÷abdaþ. kçtakatvàt yathà ghaña iti pañàdãny api gçhyaüte. tadyathà÷abdasya dçùñàütavàcakatvàt. anupasaühàra eùa iti. adçùñàüta ity arthaþ. manuùyàs tadekatyà÷ ca devà iti. tadeke devàþ ùañ kàmàvacarà devàþ prathamàbhinirvçttavarjyà÷ ca prathamadhyànopapannà devà ity etàvaüta eva nànàtvakàyà nànàtvasaüj¤inaþ sattvà naitadvyatiriktàþ saütãti nàyaü tadyathà÷abdo dçùñàütavàcakaþ. tasmàd upadar÷anàrtha evàyaü draùñavyaþ. upadar÷anàrthatve ca sati tad eva sthitam etat. paryaütagrahaõàt tadàdisaüpratyaya iti. (II.46cd) viparyayàd asaüskçta iti. yatraitàni na bhavaüti. so 'saüskçta iti. nanu ca sthitir asaüskçtalakùaõam asti. nàsaüskçtasya sthitir dravyàütararåpàsti. dravyàütararåpàõi ceha saüskçtalakùaõànãùyaüta ity acodyam etat. nanu ca trãõãmànãti vistaraþ. kathaü. såtre trãõãmàni bhikùavaþ saüskçtasya saüskçtalakùaõàni. katamàni trãõi. saüskçtasya bhikùava utpàdo 'pi praj¤àyate. vyayo 'pi praj¤àyate. sthityanyathàtvam apãti. caturtham apy atra vaktavyaü syàd iti vaibhàùikàþ. kiü càtra noktam iti codakaþ. sthitir iti vaibhàùikàþ. yat tarhãdaü sthityanyathàtvam apãti [Tib. 159a] sthiti÷abdo 'tra ÷råyate. katham idam ucyate sthitir nokteti codakàbhipràyaþ. jaràyà eùa paryàya iti. jareyam uktà sthiter anyathàtvaü sthityanyathàtvam iti. tadyathà jàter utpàda iti paryàyaþ. anityatàyà÷ ca vyayaþ. tathà jaràyàþ (##) sthityanyathàtvaü paryàya iti. kasmàt punar lakùaõacatuùñe sati bhagavatà trãõy evoktànãti. ata àha. ye hi dharmà iti vistaraþ. udvejanàrthaü vineyànàü jàtijarànityatà iti dharmàõàü lakùaõàny uktàni. àbhipràyiko hi såtranirde÷o na làkùaõiko yathàbhidharmaþ. jarànityate punaþ pratyutpannàd atãtam iti. saücàrayati ity adhikàro 'nuvartate. jarànityate pratyutpannàd adhvano 'tãtam adhvànaü saücàrayataþ. kasmàt. durbalãkçtya vighàtàt. jarà durbalãkaroti. anityatà nihaütãti kçtvà. nanu cànityataiva dharmaü pratyutpannàd adhvano 'tãtam adhvànaü saücàrayati. na jarà. jarà hi kevalaü dharmaü durbalãkaroti. kasmàd evam ucyate. jarànityate pratyutpannàd atãtaü saücàrayata iti. àha. durbalãkaraõaü api tadadhvasaücàràyaiva vartate. na hy adurbalãkçtasyàdhvasaücàro 'stãti jaràpi tatsaücàre vyavasthàpyate. asaüskçtasyàpi ca svalakùaõasthitibhàvàd iti. svalakùaõe sthitiþ. sthityà bhàvaþ. tasmàt sthitibhàvàt. asau sthitiþ saüskçtalakùaõaü na vyavasthàpità. sthitir hy asaüskçtàvasthàvi÷eùalakùaõayà sthityà [Tib. 159b] sadç÷ãti tasyàsaüskçtasya saüskçtatvaprasaügaparijihãrùayà na lakùaõam uktam ity abhipràyo bhagavato dharmasvàminaþ. anye punaþ kalpayaütãti. såtre 'pi sthitir ukteti kathayaüti. sthitiü jaràü càbhisamasya sthiti÷ ca sthityanyathàtvaü ca sthityanyathàtvam iti abhisamasya ekaü lakùaõam uktaü såtre. na vibhàga÷aþ. kasmàt. trãõãmàni saüskçtalakùaõànãti vacanavirodhaprasaügàt. kim atra prayojanam ity ata àha. eùà hy eùu saügàspadam iti vistaraþ. eùà hi sthitir eùu jàtyàdiùu saügàspadaü saügasthànaü dharmo 'nayà tiùñhatãty abhipràyaþ ÷riyam ivainàü sthitiü kàlakarõãsahitàü alakùüãsahitàü dar÷ayàmàsa bhagavàn tasyàü sthityàm asaügàrthaü. nàsyàm àsaügaþ kartavyo yasmàd iyam anitatayànubaddhà lakùmãr ivàlakùmyeti tad ekãyaü vyàkhyànaü. apare tu vyàcakùate. nàsyàm àsaüktavyaü yasmàd iyaü jarayànubaddhà lakùmãr ivàlakùmyeti. jarayà hy anyathàtvalakùaõayà asyà ekãkaraõaü nànityatayeti. ata÷ catvàry eva saüskçtalakùaõànãti. ubhayor api pakùayor ayam upasaühàraþ. (II.47ab) anyair jàtyàdibhir bhavitavyam iti. jàtisàmarthyàt ka÷cit saüskçto dharmo jàyate. jàtir api saüskçtà. tasmàt tasyà api anyayà jàtyà bhavitavyaü svàtmani vçttivirodhàt. ## iti ca siddhaütàt. evaü jaràdayo [Tib. 160a] 'pi yojyàþ. ## (##) iti. jàtijàtyàdaya÷ ca teùàm iti ca÷abdo luptanirdiùño draùñavyaþ. nanu caikaikasyeti vistaraþ. ekaikasya lakùaõasya caturlakùaõã caturõàü lakùaõànàü samàhàraþ caturlakùaõã pràpnoti. aparyavasànadoùa÷ ca aniùñhàdoùa÷ ca. teùàm anulakùaõànàü punar anyajàtyàdiprasaügàt. jàter jàter jàtijàter yàvad antiyatàyà anityatàyà anityatànityatàyà÷ ca prasaügàt. ## te iti puüliüganirde÷o dharmàbhisaübaüdhàt. te jàtyàdijàtijàtyàdisvabhàvà dharmà yathàkramam aùñadharmaikavçttayaþ. jàtyàdãnàm aùñàsu dharmeùu vçttiþ. jàtijàtyàdãnàü caikadharme. àtmanavamà hãti lakùaõànulakùaõàpekùa evam uktaü. na hi yathàsaübhavaü tatra pràptyàdayo bhåtàni bhautikàni và notpadyaüte. ## caivamàdivacanàt. jàtir àtmànaü virahayyeti vistaraþ. svàtmani vçttivirodha ity ataþ àtmànam virahayya muktvàùñau dharmàn janayati. katamàn aùñau. taü dharmaü råpaü cittaü và sthitiü jaràm anityatàü jàtijàtiü sthitisthitiü jaràjaràm anityatànityatàü ca janayati. jàtijàtis tu tàm eva jàtiü janayati. evaü jarànityate api yathàyogaü yojye iti. [Tib. 160b] jarà àtmànaü virahayya aùñau dharmàn jarayati. jaràjarà punas tàm eva jaràü. anityatà àtmànaü virahayya aùñau dharmàn vinà÷ayati. anityatànityatà punas tàm evànityatàm iti. tad etad àkà÷aü pàñyata iti. vibhidyata ity abhipràyaþ. sapratighadravyàbhàvamàtram àkà÷aü. nàkà÷aü nàma kiücid asti. tad vibhaktuü yathà na ÷akyate na yujyate và. evam ime jàtyàdayaþ asaüto dharmà vibhaktuü na ÷akyaüte na yujyaüte và. tata àha. na hy eta iti vistaraþ. na hy ete dravyataþ svalakùaõataþ saüvidyaüte yathà vibhajyaüte. jàtir àtmànaü virahayyàùñau dharmàn janayatãty evaü vistareõa vibhajyaüte yathà råpàdãnàü dharmàõàm iti. atràdi÷abdena ÷abdàdivedanàdicakùuràdãnàü grahaõaü. tatra råpa÷abdàdi tàvat pratyakùeõa cakùurvij¤ànàdilakùaõena pramàõenopalabhyate. vedanàdy api pratyakùeõaivopalabhyate svasaüvedyatvàt. cakùuràdi tu cakùurvij¤ànàdinànumànenànumãyate. cakùurvij¤ànàdisaüni÷rayo råpaprasàda÷ cakùuràdãni tadbhàvabhàvayos tdbhàvàbhàvàt. àgamo 'pi cakùuùà råpàõi dçùñveti vistaraþ. evaü ÷rotreõa ÷abdàü cchrutveti vistareõa evaü gandhàdiùv api yojyaü. [Tib. 161a] tathà yatkiücid råpam atãtanàgatapratyutpannam (##) iti vistaraþ. evaü vedanàdiùv api yojyaü. pàrasàütànikànàü tv aråpiõàü vedanàdãnàm astitvànumànam àtmãyavac charãravikàraü dçùñvà tatsaüpratipatteþ. àgamo 'pi cakùuþ pratãtya råpàõi cotpadyate cakùurvij¤ànaü sahajàtà vedànà saüj¤à cetaneti vistaraþ. jàtyàdayas tu na cakùurindriyàdipratyakùà bhavaüti. na caiùàm astitve samartham anumànam asti. na càpy àgamo dravyato 'stitve. yat tarhi såtra uktam iti vistaraþ. nanu càyam àgamo 'sti saüskçtasyotpàdo 'pi praj¤àyate iti vistaraþ. artha÷ ca pratisaraõam uktaü bhagavateti. catvàrãmàni bhikùavaþ pratisaraõàni. katamàni catvàri. dharmaþ pratisaraõaü na pudgalaþ. arthaþ pratisaraõaü na vyaüjanaü. nãtàrthasåtraü pratisaraõaü. na neyàrthaü. j¤ànaü pratisaraõaü na vij¤ànam iti. tathàrthapratisaraõo bhavati. na vyaüjanapratisaraõa iti. kaþ punaþ asyàrtha iti. asyopanyastasya saüskçtalakùaõasåtrasya. tam artham àha. avidyàüdhà hi bàlà iti vistaraþ. saüskàraprabandham àtmata àtmãyata÷ càdhimuktàþ kçtarucayo 'bhiùvajaüte ity arthaþ. saüskçtatvaü pratãtyasamutpannatvam iti paryàyàv etau. sametya saübhåya pratyayaiþ kçtaü saüskçtaü. taü [Tib. 161b] taü pratyayaü pratãtya samutpannaü pratãtyasamutpannam iti. na tu kùaõasyeti. pravàhasyaiva saüskçtatvaü dyotayitukàma idam àha. na tu kùaõasya saüskçtatvaü. na hi kùaõasyotpàdàdaya utpàdavyayasthityanyathàtvalakùaõà dharmàþ praj¤àyaüte kùaõasya duravadhàratvàt. bråyàs tvam apraj¤àyamànà apy ete lakùaõaü bhavitum arhaütãty ata àha. na càpraj¤àyamànà ete lakùaõaü bhavitum arhaütãti. praj¤àyamànam eva hi lakùaõaü bhavati. tadyathà jalasya balàketi. ata evàtreti. ata evàtra såtre praj¤àyata iti padagrahaõam. anyathà hi saüskçtasyotpàdo 'pi vyayo 'pi sthityanyathàtvam apãty evàvakùyat. saüskçtatve lakùaõànãti. saüskçtam iti lakùaõànãty arthapratigrahàrthaü punaþ saüskçtagrahaõaü. jalabalàkàvad iti. vaidharmadçùñàüto 'yaü yathà balàkà jalàstitve lakùaõaü na punar jalasya jalatve lakùaõaü. maivaü vij¤àyi. kiü. saüskçtasya vastunaþ astitve 'måni lakùaõàni. sàdhvasàdhutve và kanyàlakùaõavad iti. yathà kanyàyàþ ÷ubhà÷ubhàni lakùaõàni yathàkramaü sàdhvasàdhutve lakùaõànãti. yadi hy amåni tathà saüskçtasya vastuno 'stitve sàdhvasàdhutve và lakùaõànãùyeran trãõãmàni saüskçtalakùaõànãty ucyeta. saüskçtasya saüskçtalakùaõànãti na kriyeta. kçtam ca. tena j¤àyate saüskçtatve lakùaõànãti. [Tib. 162a] kathaü punar avidyamànà jàtyàdayaþ pravàhe vyavasthàpyaüte praj¤àyaüte và. na bråmo jàtyàdayo na saüvidyaüta iti. yathà tu dravyaråpeõa vibhajyaüte. tathà na saüvidyaüta iti bråmaþ. yathà tarhi bhavatàü (##) saüvidyaüte. tathà kathyatàü. ata àha. pravàhasyàdir utpàda iti vistaraþ. nivçttir vyaya iti. pravàhasyoparatir vyayaþ. sa eva pravàho 'nuvartamàna iti. sadç÷akùaõànuvçtter anuvartamànaþ pravàhaþ. sthitir iti ucyate. tasyàþ pårvàparavi÷eùa iti. pårvasmàd aparasya kùaõasya vi÷eùaþ. pårvàparayoþ kùaõayor và vi÷eùaþ pårvàparavi÷eùaþ. evaü ca kçtvoktam iti. pravàharåpàn evotpàdàdãn kçtvànityopasthitasmçtitàm àyuùmataþ suüdaranandasyàrabhyoktaü. pravàhagatà hi vedanàs tasya vidità ivotpadyaüte vidità iva tiùñhaüte vidità iva parikùayaü paryàdànaü gacchaüti na kùaõagatàþ. kùaõasya duravadhàratvàd iti. viditasya ca kùaõasyàvasthànàsaübhavàt. etam evàrthaü ÷lokadvayena saügçhõann àha. ## àdi sarvam uktaü. ##iti. sa eva pravàhaþ sthitiþ. ## tasyaiva pravàhasya. ## prabandhocchedaþ. ## ÷lokaþ. kùaõiko hi dharmaþ. ## vina÷yed ity arthaþ. sthitir astãti manyase cet. sa ca dharmo vyety eva satyàm api sthitau. vina÷yaty eva kùaõikatvàt. vinà÷ahetvabhàvàt. ## niùprayojanà sthitiparikalpanenety arthaþ. dvitãyàdikùaõàvasthànena [Tib. 162b] hi sthitiparikalpanà na vçthà bhavet. tasmàt pravàha eva sthitiþ. yasmàt kùaõikasya hi dharmasya sthitiparikalpanà vyartheti. evaü ca kçtvàyam apãti. pravàha eva sthitir iti kçtvety arthaþ. na hi kùaõasyotpannasyàvinà÷o 'stãti. atra kasyacid evam abhipràyo bhavet. sthitisadbhàvàd ekaü kùaõam avinà÷o dharmasyotpannasya. yadi hi sthitir na syàt. so 'py ekaþ kùaõo na syàd iti. na. hetupratyayapårvakatvàt tadastitvasya. asmin satãdaü bhavatãti vacanàt. sthitir upagçhõàtãti cet. syàn mataü hetupratyayebhya utpadyamànaü dharmaü sthitir upagçhõàtãti. yadi sthitir nopagçhõãyàt kiü syàt. àtmasattà dharmasya na bhavet. (##) janikà tarhi sthitiþ pràpnoti na sthàpikà. saütànam avasthàpayatãti cet. hetupratyayeùu sthityàkhyà prasajyate. hetupratyayànàü saütànahetutvàt. nikàyasabhàgacittaü yujyata iti. ekasmiü nikàyasabhàge 'nekam api cittaü ekam ity ucyate. ekanikàyasabhàgasaübhåtatvàd ity abhipràyaþ. tac cittaü yujyata ekasmiü÷ citta iti vaktum. anyathà hi katham ekasyaiva cittakùaõasya jàti÷ ca maraõaü cànyathàtvaü ca syàt. uttarottarakùaõànubandhaþ sthitir iti. pårvasya kùaõasya uttaraþ kùaõaþ pratinidhibhåtaþ sàdç÷yàt. ataþ sa pårvaþ kùaõo 'dyàpi avatiùñhata iveti kçtvottaraþ kùaõaþ sthitir ucyate. yadà tarhi sadç÷à utpadyante iti. yadà sadç÷à utpadyante. tadà visadç÷atvaü [Tib. 163a] nàsti. visadç÷atvaü ca sthityanyathàtvam uktam. ataþ sadç÷otpattau sthityanyathàtvaü nàstãti avyàpilakùaõaü syàd ity abhipràyaþ. kùiptàkùiptabalidurbalakùiptasyeti vistaraþ. kùiptaü ca tad akùiptaü ca kùiptàkùiptaü. balidurbalàbhyàü kùiptaü balidurbalakùiptaü. kùiptàkùiptaü ca tad balidurbalakùiptaü ca kùiptàkùiptabalidurbalakùiptaü. kiü tat. vajràdi. àdigrahaõena lohapàsàõàder grahaõaü. apare punar evaü vigrahaü kurvanti. kùipta÷ càkùipta÷ ca kùiptàkùiptau. balidurbalàbhyàü kùiptau balidurbalakùiptau. kùiptasyaivàyaü dvidhàbhedaþ. kùiptàk÷iptau ca balidurbalakùiptau ca kùiptàkùiptabalidurbalakùiptaü. vajràdir asya vajràdiþ. asmin vijrahe vajràdi vi÷eùaõaü. kùiptàkùiptabalidurbalakùiptaü vi÷eùyaü. tasya vajràder evaüvidhasya yathàsaübhavaü cirà÷utarapàtaþ. kùiptasya ciraüpàtaþ. akùiptasya cirataraþ pàtaþ. durbalakùiptasyà÷upàtaþ. balikùiptasyà÷utaraþ pàtaþ. tasya kàlaþ. kàlasya bhedaþ. cirà÷utarapàtakàlabhedàt. [Tib. 163b] tadbhåtànàü vajràdimahàbhåtànàü. pariõàmavi÷eùaþ kùiptasyànyathàpariõàmo yena ciraüpàtaþ. evaü yàvad balikùiptasyànyathàpariõàmo yenà÷utaraþ pàtaþ. tasya pariõàmavi÷eùasya siddhiþ. tasyàþ pariõàmavi÷eùasiddheþ na te nirvi÷eùà bhavantãty adhikçtaü. antimasya tarhãti vistaraþ. ÷abdasyàrciùa÷ ca dãpàder yo 'ntyaþ kùaõaþ saütànoparatikàle. nirupadhi÷eùanirvàõakàle vàrhataþ. tasya ùaóàyatanasya uttarakùaõàbhàvàt sthitir nàsti. sthiter abhàvàt sthityanyathàtvaü nàstãti avyàpinã lakùaõavyavasthà pràpnoti. yeyam uktà tasyà visadç÷atvam sthityanyathàtvam iti. yasyàsti sthitiþ. tasyàva÷yam anyathàtvaü bhavati. yasya nàsti sthitiþ. tasya nàsti sthityanyathàtvam ity uktaü bhavati. saübhavaü hi praty evam uktaü såtre trãõãmàni saüskçtalakùaõànãti. tasmàd aütya÷abdàrciþkùaõaprabhçtãnàm utpàdavyayàv eva dve lakùane iti abhiprãyete. tadanyeùàü tu sthityanyathàtvam apãti. apara àha. (##) aütyànàm api ÷abdàrciþkùaõaprabhçtãnàü sthitir asti yat svàvasthànaü. tasyà÷ cànyathàtvaü pårvakùaõàpekùam iti. teùàm api trãõi saüskçtalakùaõàni vyavasthàpyaüta iti. katham idànãü sa eva dharüo lakùyaþ. tasyaiva ca lakùaõam iti. lakùyalakùaõayor [Tib. 164a] jalabalàkàvat anyatvaü pa÷yaüta÷ codayaüti. tad vyabhicàrayaütaþ sautràütikà àhuþ. kathaü tàvan mahàpuruùalakùaõànãtyàdi. mahàpuruùalakùaõàni mahàpuruùasaügçhãtatvàn nàto 'nyàni. bråyàn na mahàpuruùalakùaõamàtraü mahàpuruùaþ. dharmamàtraü tv abhåtvà bhavati bhåtvà ca na bhavatãti adçùñàüta eùaþ. atra bråmaþ. samam evaitat. yathà hi mahàpuruùalakùaõàni mahàpuruùàkhyàni mahàpuruùalakùaõàkhyàni ca bhavaüti. evaü saüskçto dharmaþ saüskçtaü coyate saüskçtalakùaõaü ca. utpàdàdilakùaõena hy avasthàvi÷eùeõa sa dharmo lakùyate. yadà ca pravàhalakùaõavyavasthà kriyate. tadà samudàyibhiþ samudàyo laùyate. yathà mahàpuruùasaüj¤aþ samudàyo mahàpuruùalakùaõaiþ samudàyibhir iti. etena sàsnàdãni lakùaõàni vyàkhyàtàni. kåñhinyàdãni ceti vistaraþ. ubhayasiddho 'yaü dçùñàütaþ pravacanasiddhatvàt. kañhinalakùaõo hi pçthivãdhàtur ucyate. na ca pçthivãdhàtor anyat kàñhinyam. evaü sarvatra yojyaü. sa eva hi pçthivãdhàtuþ kañhinalakùyamàõaþ kañhinalakùaõa ucyate. etad eva saüskçtam abhåtvàbhavadbhåtvàcàbhavallakùyamàõaü saüskçtalakùaõam ucyate. lakùyata iti lakùaõam iti kçtvà. na ca tat tasmàd anyat. yathà cordhvagamaneneti vistaraþ. ksaõikavàdino vaibhàùikasya dhåmasyordhvagamanaü [Tib. 164b] nànyad asti. sa evordhvade÷àütareùu niraütaram utpadyamàna årdhvagamanàkhyàü labhate. tad årdhvagamanaü tato bhinnam iva lakùyate. na ca dhåmasya årdhvagamanatvam anyad iùyate. na ca tat tasmàd anyat. na ca tad årdhvagamanaü tasmàd dhåmàt anyat. sa evàtra nyàya iti. evam utpàdo vinà÷o 'nyathàtvaü ca tato bhinnam iva lakùyate. na ca saüskçtasya saüskçtam anyad bhavatãti. na ca saüskçtànàü råpàdãnàü tàvat saüskçtatvaü lakùyate gçhõatàpi svabhàvaü gçhõatàpi råpàdãnàü svabhàvaü. yàvat pràgabhàvo na j¤àyate. yàvat teùàü råpàdãnàü pràgutpattyabhàvo na j¤àyate. pa÷càc ca. kim. abhàvaþ. pràgabhàva÷ ca pradhvansàbhàva÷ ca yàvan na j¤àyate. saütate÷ ca vi÷eùo yàvan na j¤àyate iti vartate. tasmàn na tenaiva tal lakùitaü bhavati. na tenaiva saüskçtatvena saüskçtatvaü lakùyate. kiü tarhi. pràgabhàvàdibhis tat saüskçtatvaü lakùyate. yadi hi råpàdãnàü svabhàvaü gçhõan saüskçtam iti gçhõãyàt pràgabhàvaü pa÷càdabhàvaü ca saütate÷ ca vi÷eùaü aj¤àtvà tenaiva tal lakùitaü syàt. na tv evaü jànãta iti na tenaiva tal lakùitaü bhavati. na ca tebhyo 'pi råpàdibhyo dravyàütaràõy eva jàtyàdãni vidyaüte. (##) ## vistareõa vacanàt. eùàü sahabhåtatvàt jàtyàdãnàü samànakàlotpàdatvàt. na. kàritrakàlabhedàd iti. naitad evaü. kasmàt. kàritrakàlabhedàt. puruùakàrakàlabhedàd ity arthaþ. tat pratipàdayann àha. anàgatà hi jàtiþ kàritraü karotãti vistaraþ. kim anàgataü [Tib. 165a] dravyato 'sti nàstãti. anàgatam eva tàvad dravyato nàstãti pratipàdayiùyate. kuto 'nàgatà jàtiþ kàritraü karotãty abhipràyaþ. saty api tu tasminn iti. saty api tu dravyato 'nàgate jàtir anàgatàvasthàyàü kàritraü kurvatã katham anàgatà sidhyati. apràptakàritraü hi anàgatam iti siddhàütaþ. sa virudhyeta. tasmàt tad vaktavyaü. kathaü vartamànà sidhyatãti. uparatakàritro 'tãta iùyate. jàti÷ cànàgataiva. uparatakàritre hi vartamànàvasthàyàm evàtãtà pràpnotãti na vartamànà bhaved iti vartamànalaùaõaü vaktavyam iti. aparisamàptakàritro vartamàna iti cet. atãto 'py vartamànaþ syàt. atãtasyàpi hi phaladànakàritram iùyate. yadaivaü hy enaü sthitir iti vistaraþ. sthitijaràvinà÷avçttayo hy anyonyavipratiùiddhàþ. na hi sa eva dharmas tiùñhati ca jãryati ca vina÷yati ceti yukto vyavasthàpayituü. tasya kùaõikatvaü bàdhyata iti. prathamaü sthitiþ sthàpayati. tato jarà jarayati. tato 'nityatà vinà÷ayati. kùaõatrayàvasthànàt. kùaõikatvaü bàdhyata iti. eùa eva hi naþ kùaõa iti. kàryaparisamàptilakùaõo na tåtpattyanaütaravinà÷alakùaõa ity arthaþ. evam apãti vistaraþ. sahotpannànàü krameõa kàritraü na yujyate. kuta etat. sthitis tàvat sthàpayati. na tu tasmin kàle jarà jarayati nàpy anityatà vinà÷ayatãti. punaþ kenàbalãyastvaü [Tib. 165b] pa÷càt kenàbalãyastvaü yad enàü yasmàd enàü sthitiü saha dharmeõa yasyàsau sthitiþ. tena dharmeõa sahànityatà nihaüti. kçtakçtyà punaþ kartuü notsahate jàtivad iti. yathà jàtiþ kçtakçtyà janyaü janayitvà parikùãõa÷aktir na punar janayati. tathà sthitir api tadvad eva na punaþ sthàpayatãti. na hi ÷akyam iti vistaraþ. na vartamànatàm ànãtaü janyaü punar ànetuü ÷akyate 'navasthàprasaügàt. ÷akyaü tu khalu sthityà sthàpyam atyaütaü sthàpayituü. sthiter vinà÷apratibandhalakùaõatvàt. te eva jarànityate iti. te eva jarànityate pratibandhaþ. yena sthitiþ sthàpyam atyaütaü sthàpayituü na ÷aknoti. jarà hi sthitiü durbalãkaroti durbalàm anityatà nihaütãti. àcàrya àha. yadãti sarvaü. yadi hi te jarànityate balãyasyau syàtàü pårvam eva syàtàü sthitikàritrakàle. yataþ sà sthitir na labhate kàritraü kartuü. nivçttakàritràyàm iti vistaraþ. yadà nivçttakàritrà sthitiþ. tadà te 'pi jarànityate na tiùñhataþ. sa càpi dharmaþ. sthitikàritràd dhi teùàü sthitiþ kalpate. (##) tasmàt te 'pi na tiùñhataþ. katham atiùñhantyau jarànityate kutra và dharmiõy atiùñhati kàritraü kartum utsahiùyete. kiü và punas tàbhyàü jarànityatàbhyàü kartavyaü. sthitisàmarthyàd dhi sa dharma utpannamàtro na vinaùño 'bhåt. sa tayà uparatakàritrayà sthityàpy upekùyamàõo 'sthàpyamàno dhruvaü na sthàsyatãti. ayam evàsya vinà÷o yad idam anavasthànaü. kiü punar jarànityatàbhyàü [Tib. 166a] kàryam ity abhipràyaþ. na ca tasmàd eva tasyànyaprakàratà yujyata iti. yadi sa eva nàsàv anyathà. athànyathà na sa eva. yayor hi anyathàtvaü. tayor anyatvaü dçùñaü tadyathà devadattayaj¤adattayoþ. yo 'py àha nikàyàütarãya iti àryasaümatãyaþ. sa ghañàder mudgaràdikçto vinà÷a iti manyate kàlàütaràvasthàyi hi tasya råpaü. cittacaittànàü tu kùaõikatvaü. ata ucyate. cittacaittànàü ca kùaõikatvàbhyupagamàt tadanityatàyà÷ cittacaittànityatàyà vinà÷akàraõànapekùatvàt svayaü vina÷varatvàt sthityanityate kàritraü yugapat kuryàtàü. ata ekasya cittasya caittasya và yugapatsthitivinaùñatà anyonyaviruddho 'pi saüprasajyate. evam etat såtraü sunãtam iti. yad etat trãõãmàni bhikùavaþ saüskçtasya saüskçtalakùaõànãti. (II.47cd) sati sàmagrye bhàvàt. asati càbhàvàd iti. sati hetupratyayànàü sàmagrye bhàvàt janyasya. asati càbhàvàt. na jàteþ. kiü. sàmarthyaü pa÷yàma ity adhikçtaü. na hi hetupratyayasàmagrye 'pi taj janyaü kadàcid bhavati kadàcin na bhavati. atra bhadaütànaütavarmà àha. yathà cakùur na vinà àlokàdibhi÷ cakùurvij¤ànaü janayati. na càtas tadutpattau na kàraõaü. evaü jàtir na vinà hetupratyayair dharmaü janayati. na càtas tadutpattau na kàraõam iti. atrocyate. [Tib. 166b] asamànam etat. cakùur hi dçùtasàmarthyam satsv àlokàdiùu andhànandhayo÷ cakùurvij¤ànasyànutpattyutpattidar÷anàt. na tv evaü jàtir iti. såkùmà api hi dharmaprakçtaya iti. tadyathà spar÷àdãnàü caitasikànàü prakçtayaþ svabhàvà duþparicchedyatvàt såkùmàh. asty etad evaü. adç÷yamàno 'pi ka÷cid dharmaþ kàritreõa nirdhàryate. na tv evaü jàtiþ kàritreõa nirdhàryate. spar÷asya hi kàritraü bhagavataivanirdhàritaü. yaþ ka÷cid vedanàskaüdhaþ saüj¤àskaüdhaþ saüskàraskaüdhaþ. sarvas sa spar÷aü pratãtyeti vistaraþ. jàtam ity eva tu na syàt asatyàü jàtàv iti. svalakùaõàpekùà råpe råpabuddhiþ. na tu jàtam iti svalakùaõàpekùà jàtabuddhiþ. vedanàdiùv api bhàvàt. tasmàd arthàütarabhåtajàtidravyàpekùeyaü jàtabuddhir iti nirdhàryate. ùaùñhãvacanaü ca na syàt råpasyotpàda iti. vaiyadhikaraõye hi ùaùñhãnirde÷o na sàmànàdhikaraõye. tenàha. yathà råpasya råpam iti. vaidharmadçùñàüta eùaþ. yathà råpaü råpàd ananyad iti kçtvà ùaùñhãnirde÷o na bhavati (##) råpasya råpam iti. tathà råpasyotpàda iti na syàt. tasmàj jàtinimitto 'yaü ùaùñhãnirde÷a iti gamyate. evaü yàvad anityatà yathàyogaü vaktavyeti. sthitam eva tu na syàt asatyàü sthitau. ùaùñhãvacanaü ca råpasya sthitir iti yathà råpasya råpam iti. jãrõam ity eva tu na syàt asatyàü jaràyàü. ùaùñhãvacanaü ca råpasya [Tib. 167a] jareti yathà råpasya råpam iti. tathà vinaùñam ity eva tu na syàt asatyàm anityatàyàü. ùaùñhãvacanaü ca råpasya vinà÷a iti yathà råpasya råpam iti. tena tarhãti vistaraþ. yadi jàtamityevamàdibuddhisiddhyarthaü ùaùñhãvidhànàrthaü ca jàtyàdayaþ kalpyaüte anàtmatvam apy eùñvyaü. na hi nirnimittà anàtmabuddhir bhavitum arhati. athànàtmatvaü praj¤aptisad iùyate. tannimittànàtmabuddhiþ. jàtyàdy api praj¤aptisad eùñavyaü. tannimittà ca jàtyàdibuddhir iti. sàdhanaü càtra. praj¤aptisat jàtyàdi. dravyasad apekùya gçhyamàõatvàd. anàtmatvavad iti. sattàdayo 'pãti. àdi÷abdena dravyatvaråpaghañatvàdi gçhyate. ekaü råpaü dve råpe mahad aõu pçthak saüyuktaü vibhaktaü param aparaü sadråpam iti. tathà dravyam etad råpam idaü ghaño 'yam ity evamàdibuddhisiddhàrthaü saükhyàdayo 'pi vai÷eùikaparikalpità abhyupagaütavyàþ. ùaùthãvidhànàrthaü ca råpasya saüyoga iti. saüyogagrahaõam udàharaõamàtraü. råpasya vibhàgaþ paratvàparatvam ityevamàdy api yojyaü. eùà ca ùaùñhã kathaü kalpyate råpasya svabhàva iti. na hi vaibhàùikàõàü [Tib. 167b] råpàd anyo råpasya svabhàva iùñaþ. jàtam iti. jàtam eva na vinaùñam ity abhåtvàbhàvaj¤àpanàrthaü kriyate praj¤aptiþ. bahuvikalpa iti. bahubhedo råpavedanàdibhedàt. tasya vi÷eùaõàrthaü råpasyotpàda iti na vedanàdãnàm utpàda iti vi÷eùaõàrthaü ùaùñhãü kurvaüti. mànyaþ pratyàyi råpasaüj¤aka evotpàdo na vedanàdisaüj¤aka iti. dçùñàütaü kathayaüti. candanasya gandhàdayaþ ÷ilàputrakasya ÷arãram iti. anarthàütarabhàve 'pi ùaùñhãnirde÷aþ kriyate. gandhàdisamåhamàtraü hi candanam iti bauddhasiddhàntaþ. vai÷eùikasiddhàntàpekùayà tu asiddha÷ candana ity aparo dçùñànta upanyasyate. ÷ilàputrakasya ÷arãram iti. ÷ilàputraka÷arãrayor vai÷eùikàõàm api siddhànte nàrthàntarabhàvo bhavati ca ùaùñhãnirde÷aþ. arthàntaraparikalpakçto hi tathà nirde÷aþ. evaü sthityàdayo 'pi yathàyogaü veditavyà iti. tasmàt praj¤aptimàtram evedaü pravàhàvasthànaj¤àpanàrthaü kriyate sthitam iti. sà ca pravàhàvasthànalakùaõà sthitir bahuvikalpà. tasyà vi÷eùaõàrthaü råpasya sthitir iti ùaùñhãü kurvanti. yathà råpasaüj¤akaiva [Tib. 168a] sthitiþ pratãyeta mànyà pratyàyãti. tathà praj¤aptimàtram evaitat pårvaparavi÷eùaj¤àpanàrthaü (##) kriyate jãrõam iti. sà ca pårvàparavi÷eùalakùaõà jarà bahuvikalpà. tasyà vi÷eùaõàrthaü råpasya jareti ùaùñhãü kurvanti. yathà råpasaüj¤akaiva jarà pratãyeta mànyà pratyàyãti. tathà praj¤aptimàtram evaitat pravàhanivçttij¤apanàrthaü kriyate vinaùñam iti. sa ca pravàhanivçttilakùaõo vinà÷o bahuvikalpaþ. tasya vi÷eùaõàrthaü råpasya vinà÷a iti ùaùñhãü kurvanti. yathà råpasaüj¤aka eva vinà÷aþ pratãyeta mànyaþ pratyàyãti. sarvatra ca dçùñàntadvayaü vaktavyaü. tadyathà candanasya gandhàdayaþ ÷ilàputrakasya ÷arãram iti. yathà ca dharmatayeti. dharmatà dharmaprakrtiþ dharmasvabhàvo dharma÷ailãty arthaþ. dharmatà dharmaprakçtir iti kuta etat. cakùuþ samçddhe ÷ånyaü nityena dhruveõa ÷à÷vatena avipariõàmadharmeõa àtmanàtmãyena ca. tat kasya hetoþ. prakçtir asyaiùeti. yathà ca dharmatayà na sarvaü jàtimad iùyate àkà÷àdi. tathà dharmatayà na sarvaü jàyata ity eùñavyam. na hy atra kiücit kàràõam asti. yat saüskçtam eva jàtimad bhavati nàsaüskçtam iti anyatra dharmatàyàþ. evam asatyàm api jàtau saüskçtam evotpadyate. nàsaüskçtam iti. yathà ca tulyajàtimatàü keùàücid råpavedanàdãnàü tadanye pratyayàs tebhyo råpotpattipratyayebhyo 'nye vedanàdyutpattipratyayàs tadanye. te tadanye pratyayàs tadanyasyotpàdane na samarthà bhavanti. tebhyo vedanàdibhyo 'nyat tadanyat [Tib. 168b]. kiü tad. råpaü. tasya. tadanyasya te vedanàdipratyayà utpàdane yathà na samarthà bhavanti. evam asaüskçtasyàkà÷àder utpàdane sarve 'pi råpavedanàdipratyayà na samarthàþ syur iti. pårvaü svabhàvaniyamenoktam idànãü ÷aktiniyameneti. na hi dåùakàþ santãti vistaraþ. yathà na mçgàþ santãti yavà nopyaüte upyanta evety arthaþ. dvau pratiùeóhau prakçtam arthaü gamayataþ. yathà na makùikàþ patantãti modakà na bhakùyante. kiü tarhi. bhakùyanta eva. tathà na dåùakàs santãti àgamo 'bhidharma÷àstràõy apàsyante. tasmàd doùeùu pratividhàtavyaü. doùeùu paravyavasthàpiteùu parihàraþ kartavyaþ. siddhànta÷ cànusartavyo na parityàjya ity abhipràyaþ. (II.48ab) nàmakàyàdayaþ saüj¤àvàkyàkùarasamuktaya iti. saüj¤àsamuktayo nàmakàyàþ. vàkyasamuktayaþ padakàyàþ. akùarasamuktayo vyaüjanakàyàþ. saüj¤àkaraõam iti lokabhàùeyaü. saüj¤àkaraõaü nàmadheyam iti paryàyaþ. tathà hi loke vaktàro bhavanti. devadatta ity asya saüj¤àkaraõam iti. saüj¤àyàþ karaõaü saüj¤àkaraõaü. yena saüj¤à caitasiko dharmaþ kriyate janyate. saüj¤aiva và karaõaü saüj¤àkaraõaü. saüj¤àgrahaõaü cànyakaraõanivçttyarthaü. karaõagrahaõaü caitasikavi÷eùaõàrthaü (##). yadi hi saüj¤à nàmety ucyeta caitasiko 'pi saübhàvyeta. tat punaþ saüj¤àkaraõaü [Tib. 169a] nàma råpaü ÷abdo raso gandho vety evamàdi. vàkyaü padam iti. padyate gamyate 'neneti. padaü tu suptiïantaü padaü gçhyate. tenàha. yàvatàrthaparisamàptis tadyathà ## iti evamàdãti. àdi÷abdena ## ity evamàdi. asyà gàthàyà evam arthaü vyàcakùate. ## iti pratij¤à. ## iti hetuþ. yasmàd utpàdavyayadharmavantas tasmàd anityà iti paricchidyante ## iti dçùñàntaþ. ya utpadyante nirudhyante ca te anityàþ. tadyathà ghañàdayaþ. tathà ca saüskàrà iti. apare punar vyàcakùate. asiddhahetusàdhanàrtham etad iti. katham etad gamyate. ## ta iti yasmàd ete utpadya nirudhyamànà dçùtà iti. apare varõayanti. ## iti paryàyadvayam etad ucyate. kasmàd ity àha. yasmàd ## iti hetuvacanaü. ## ye hy anityàs te duþkhà atas ## iti vineyajanaü niyojayati. yena kriyàguõakàlasaübandhavi÷eùà gamyante. sàvyayakàrakavi÷eùaõaü vàkyam iti vàkyavido vadanti. tadyathà pacati pañhati gacchatãti kçùõo gauro [Tib. 169b] rakta iti pacati pakùyati apàkùãd iti kriyàguõakàlànàü saübandhavi÷eùà gamyante. tat padaü. tathà hi sàmànyavartamànànàü padànàü yad vi÷eùe 'vasthànaü sa vàkyàrtha ity àhuþ. tad evaü svalakùaõàbhidyotakaü nàma kriyàdisaübandhavi÷eùàbhidyotakaü padam ity uktaü bhavati. vyaüjanam akùaram iti varõa ity arthaþ. na tu hal eva acàm api vyaüjanakatveneùñatvàt. (##) nanu càkùaràõy api lipyavayavànàü nàmànãti. lipayo manuùyàdibhiþ pattràdiùu ye likhitàþ. teùàm akùaràõi nàmàni. råpanàmagrahaõe råpapratãtivad vyaüjanagrahaõe lipipratãtiþ. ato vyaüjanam api lipyavayavànàü nàma bhavatãti lakùaõasàükaryaü. tata÷ ca yad abhipretaü nàmno vyatiriktam anyad eva vyaüjanam akùaram iti. tan nopapadyate. na vai lipyavayavànàm iti vistaraþ. viparãtam etad iti vyàcaùñe. yat tu vyaüjanagrahaõe lipipratãtir iti. tat pratyàyyapratyàyakabhàvena saüketitatvàt. na tu tannàmabhàvàt. samuktir iti uca samavàya ity etasya dhàtoþ ktini samuktir iti etad råpaü bhavati. yo 'rthaþ samavàya iti. so 'rthaþ samuktir iti. samavàya ity arthaþ. nanu ca te iti sautràntikavacanaü. naite vàksvabhàvà iti vistareõa vaibhàùikavacanaü. na ca ghoùamàtreõeti. nànakùaràtmakena ghoùeõàrtho 'vagamyate. kiü tarhi. vàï nàmni pravartate. tan nàmàtmaråpatàm iva vàca àpàdayad arthatvaü dyotayati. tàü vàcam upàdàya padàrthaü dyotayati. [Tib. 170a] pratyàyayatãty arthaþ. sautràntika àha. na vai ghoùamàtraü vàg iti vistaraþ. na vayaü ghoùamàtraü vàg iti varõayàmaþ. ka÷cid eva tu ghoùo varõàtmakaþ. saiva vàk. yo 'rtheùu kçtàvadhiþ kçtamaryàdaþ. etena saüketàpekùaþ ÷abdo 'rthaü pratyàyayati. na yaþ ka÷cic chabda iti dar÷ayati. kçtasaüketaþ ÷abdo 'rthaü pratyàyayatãti. tac caitacchabdamàtràt pratãtapadàrthakàt sidhyatãti. tac caitadarthadyotanaü nàmarahitàc chabdàj jàtyàdyabhidheyapadàrthakàt sidhyatãty ayam asyàrtha iti. yady utpàdayatãti vistaraþ. vàci satyàü sa cittaviprayukta utpadyata itãùyate tenà÷aükyate yady utpàdayatãti. evaü cet sarvaü ghoùamàtraü vçùabhàdigarjitam api nàmotpàdayiùyati. ghoùasvabhàvà vàg iti kçtvà. bråyàs tvaü vi÷iùña eva ghoùo yo varõàtmakaþ saübhàvitaþ. sa eva nàmotpàdayatãti. atrocyate. yàdç÷o và ghoùavi÷eùa iùyate nàmna utpàdakaþ. sa evàrthasya dyotako bhaviùyati. na tu sa cittaviprayukta ity abhipràyaþ. atha prakà÷ayatãti vistaraþ. ghoùeõotpadyamànena sa cittaviprayukta utpadyate. sa taü prakà÷ayaty arthadyotanàyeti yadãùyate. atrocyate. sarvaü ghoùamàtraü nàma prakà÷ayiùyatãti pårvavad vàcyaü. na khalv api ÷abdànàü sàmagryam astãti. yad anekàkùaraü nàma. tadutpattiparikalpo 'neka÷abdàpekùaþ. tenaivaü vicàryate. ihoccaritapradhvansinaþ ÷abdàþ. tasmàd eùàü yugapadavasthànaü nàsti. ekasya ca dravyasato [Tib. 170b] dharmasya bhàga÷aþ khaõóa÷a utpàdo na yukto yathà ghañapañàdeþ praj¤aptisataþ kalpyata iti katham utpàdayantã vàï nàmotpàdayet. yadà tad utpàdayati. tadà (##) kathaü sà tad utpàdayatãti vàkyàrthaþ. vartamànà hi vàï nàmotpàdayanty utpàdayet. na ca sarve vàcchabdakùanà yugapadvartamànà bhavanti. yadà hi råpam iti ra÷abdo vartamàno bhavati. tadà åkàrapakàràkàrà anàgatà bhavanti. yadà åkàro vartamàno bhavati. tadà ra÷abdo 'tãtaþ. pakàràkàràv anàgatàu. evaü pakàràkàràv api krama÷o yadà vartamànau bhavataþ. tadetare na vartamànà iti. evam sà vàï nàma naivotpàdayet. bråyàs tvaü vartamàno ra÷abdas tasya råpanàmnaþ pårvaü bhàgam utpàdyati. å÷abdo 'pi vartamàno dvitãyaü bhàgam evaü yàvad akàra÷abdas tasya caturthabhàgam utpàdayatãti. tad ayuktam. ekasya dharmasya bhàga÷a utpàdasaübhavàd iti. uktam etat. kathaü tàvad atãtàpekùaþ pa÷cimo vij¤aptikùaõa utpàdayaty avij¤aptim iti. pràtimokùasaüvarasamàdàne kàyavàgvij¤aptayaþ pravartante. tàsàü nàsti sàmagryaü. atha càtãtakàyavàgvij¤aptikùaõàpekùaþ pa÷cimo vij¤aptikùaõaþ pràtimokùasaüvarasaügçhãtàm avij¤aptim utpàdayati. evam atãta÷abdakùaõàpekùaþ pa÷cimo vàcchabdakùaõo nàmotpàdayatãti. evaü tarhãti vistaraþ. pa÷cima÷abda eva nàmna utpàdàt [Tib. 171a] yo 'pi tam evaikaü ÷çõoti yo 'pi pa÷cimam evaikaü ÷abdaü ÷çõoti råpam iti. so 'py arthaü pratipadyeta. so 'pi råpanàmàrthaü gçhõãyàt. tannàmotpatteþ. na caivaü pratipadyate. tasmàd ayuktam etat. athàpy evaü kalpyetãti vistaraþ. kùaõapratibhàsà varõavàg vyaüjanam api tatpratibhàsam iti pakùàntaram upanyasyate. vàg vyaüjanaü janayati. vyaüjanaü tu nàma janayatãti. atràpi sa eva prasaügo vyaüjanànàü sàmagryàbhàvàt. kathaü. na khalu vyaüjanànàü sàmagryam asti. na caikasya dharmasya bhàga÷a utpàdo yukta iti katham utpàdayad vyaüjanaü nàmotpàdayet. kathaü tàvad atãtàpekùaþ pa÷cimo vij¤aptikùaõa utpàdayaty avij¤aptim. evaü tarhi pa÷cima eva vyaüjane nàmna utpàdàt yo 'pi tam evaikaü pa÷cimaü vyaüjanotpàdakaü ÷abdaü ÷çõoti. yo và tad evaikaü pa÷cimaü vyaüjanaü ÷çõoti. so 'py arthaü pratipadyeta. eùa eva tu prasaügo nàmnaþ prakà÷atve vàca iti. na khalv api ÷abdànàü sàmagryam asti. na caikasya dharmasya bhàga÷aþ prakà÷o yukta iti kathaü prakà÷ayantã vàk nàma prakàsayet. kathaü tàvad atãtàpekùaþ pa÷cimo vij¤aptikùaõaþ prakà÷ayaty avij¤aptiü. evaü tarhi pa÷cima eva ÷abde nàmnaþ prakà÷àd yo 'pi tam evaikaü ÷abdaü ÷çõoti. so 'py arthaü pratipadyeta. athàpy evaü kalpyeta. vàg vyaüjanaü prakà÷ayati. vyaüjanaü tu nàmeti. atràpi sa eva prasaügo vyaüjanànàü sàmagryabhàvàt. yasya tarhi ÷abdamàtraü nàmànekàkùaraü ca nàma bhavati na ca ÷abdànàü (##) sàmagryam asti. tasya kathaü nàmàrthaü pratyàyayati. [Tib. 171b] sarvàkùarasmçtyanantaratvàt arthapratipatteþ. ata eva ca nàntarãyakanyàyena prathamàkùara÷ravaõakàla eva ÷eùàkùarànusmçtibalena ka÷cid arthaü pratipadyata eveti. vyaüjanasyàpi vàï naivotpàdikà na prakà÷ikà yujyata iti. pårvaü ÷abdasyotpàdyaü ÷abdasya vyaügyaü và vyaüjanam abhyupagamya doùa udgràhitaþ. idànãü ÷abdavyatiriktànupalabdheþ utpàdyavyaügyatvam api tasya nàstãti tad eva unmålayati. na tu ÷abdànàü sàmagryabhàvàd iti do÷o vaktavyaþ. na hy aneka÷abdàpekùà vyaüjanapratipattiþ. api ca ghoùasvabhàvatvàd vàcaþ sarvaü ghoùamàtraü vyaüjanam utpàdayiùyati prakà÷ayiùyati và. yàdç÷o và ghoùavi÷eùa iùyate vyaüjanasyotpàdakaþ prakà÷ako và. sa eva vyaüjanàrthaü kariùyatãti. athàpy arthasahajaü nàma jàtyàdivad iùyeteti vistaraþ. atha sahaje nàmni kalpyamàne vàcotpàdyaü prakà÷yaü và nàmety evamàdighoùaprasaügo na bhaviùyatãti matvà pakùàntaram idaü vikalpyate. yathà jàtyàdãni lakùaõàni arthasahajàny eveùyante nàtãtànàgatasyàrthasya vartamànàni bhavanti. evam eva yadi nàmeùyate. atãtànàgatasyàrthasya vartamànaü nàma na syàt. tata÷ càtãtànàgatàrthavyavahàro na ÷akyeta kartuü. na hy atãtànàgataü nàmàrthaü dyotayitum arhati. yathàtãtànàgatà vàï nàma notpàdayituü vyaüjayituü càrhati. nàmabahutve ca na sahajaü nàma paricchidyeta. asaüskçtànàü [Tib. 172a] cànutpattimattvàt sahajanàma na syàd iti aniùñir eveyaü na kartavyaiveyam iùñir ity abhipràyaþ. ## gàthà vàkyaü. sà nànàni saüni÷rità nàmasåtpanneùu bhàvàt. tasmàt santi nàmàni vàkyaü ceti vacanàvakà÷o 'stãty àha. tatràrtheùu kçtàvadhiþ ÷abdo nàmeti vistaraþ. arthakçtàvadhi÷abdasvabhàvànàü nàmnàü racanàvi÷eùo gàthà. vinyàsavi÷eùa ity arthaþ. paüktivad iti. yathà paüktiþ pipãlãkàdãnàü racanàvi÷eùo na tato dravyàntaram upapadyate. tadvat. ekakàlavartinàü pakùipipãlikàdãnàü racanàvi÷eùaþ paüktir ity ucyate. kramavartinàü tu ÷abdànàü na racanàvi÷eùaþ tena vaiùamyam iti vacanàvakà÷am abhisamãkùya dvitãyo dçùñànta upanyasyate. cittànupårvyavac cetã. yathànukramavartibhya÷ cittebhyo nànyad ànupårvyam asti. tadvat. apàrthikà tatprakëptir iti. nisprayojanà nàmapadayor arthàntaraparikalpanety arthaþ. na hi sarve dharmàs tarkagamyà iti. kecid eva tarkagamyà na sarve. ye hi tathàgataj¤ànagocarapatità eva. na te tarkagamyà ity abhipràyaþ. (II.48cd) cittaviprayuktaprabhedavivakùayà idam upanyasyate. atha kiü pratisaüyuktà iti vistaraþ. kasmin dhàtau pratisaüyuktàþ kiü pratisaüyuktàþ. (##) sattvàkhyà asattvàkhyà iti kiü iti. ## iti. kàmaråpàptà [Tib. 172b] eva sattvàkhyà eva niùyandà evàvyàkçtà eva cety avadhàraõaü. te tv anabhilàpyà iti. te tv àråpyàptà nàmakàyàdayo 'kathyà vàcas tatràbhàvàt. kathaü te santãti gamyaüte. yadà te nàbhilapyante. tasmàt kàmaråpàptà eva nàråpyàptà iti vaibhàùikàþ. sattvàkhyà eva ca sattvaprayatnàbhinirvçttavarõàdisvabhàvatvàt. ya÷ ca dyotayati. sa taiþ samanvàgata iti. kutaþ. punar iyam à÷aükà. anyonyasya taiþ samanvàgamaþ syàd iti. asyedaü nàmeti vyapade÷àt. yathà cakùurindriyeõa draùñaiva samanvàgato na dç÷yaþ sattvaþ. tathà dyotayitaiva taiþ samanvàgato na dyotyaþ. naiùyandikàþ sabhàgahetujanitatvàt. na vipàkajà icchàtaþ pravçtteþ. naupacayikà aråpiõàü cayàbhàvàd iti. anivçtàvyàkçtà÷ ca. na ku÷alà nàku÷alàþ. kasmàt. samucchinnaku÷alamålakàmavãtaràgàõàm api tatsamanvàgamaprasaügàt. itarathà hi yadà samucchinnaku÷alamålaþ ku÷alàn dharmàn dyotayati. tadàsya ku÷aladharmasamanvàgamaþ syàt. evaü kàmavãtaràgasyàpy aku÷aladharmadyotane yojyaü. tasmàd anivçtàvyàkçtà eva. anivçtàvyàkçtànàü ku÷alàku÷alair avirodhàt. (II.49) ##ti. [Tib. 173a] tathà÷abdena sattvàkhyanaiùyandikàvyàkçtatvam eva sabhàgatàyà atidi÷yate. tridhàtvàptàyà apavàdaråpeõa vakùyamàõatvàt. ## iti. tu÷abdo vi÷eùaõàrthaþ. nàmakàyàdibhyo hi sabhàgatà vi÷iùyate. katham ity àha. ## vipàkajàpãty arthaþ. na kevalam iyaü naiùyandikã. kiü tarhi. vipàkajàpãti. na tv aupacayikã tathaiva cayàbhàvàt. #<àptayo dvidheti># dvidhà÷abdena naiùyaüdikavipàkajatvaprabhedàv eva pràptãnàm ucyete. prabhedàntarasyoktatvàt. ## jàtyàdãnàü tàv eva prabhedàv evam eva vaktavyau. ## 'pràptiþ. sànivçtàvyàkçtàpi na vipàkajà. na hi vipàkasyàpy asamanvàgamo vipàko bhavitum arhati. tathà hy aku÷alasya ku÷alasàsravasya ca vipàka iùyate. na cànayor apràptir vipàko bhavitum arhati. yo hi buddhipårvaka÷ cetanàtmakas tatsaüprayuktasamuttho và dharmaþ. sa vipàkahetuþ. na càsamanvàgama (##) evaü buddhipårvakakarüakçta iti ato na vipàkajaþ. ÷eùam eùàü vaktavyam uktam iti. eùàü pràptilakùaõasamàpattyasamanvàgamànàü vaktavyaü vyàkhyàtavyam uktaü vyàkhyàtam ity arthaþ. [Tib. 173b] kiü punas tac cheùam iti. dhàtvàptatà sattvàsattvàkhyatà ku÷alàku÷alavyàkçtatà ca. kathaü punas tad uktaü. pràptes tàvad dhàtvàptatoktà ## iti vacanàt. sattvàkhyatoktà samanvàgamavacanàt. na hy asattvasaükhyàtena saüskçtena santi samanvàgamàþ. ## iti vacanàt. kathaü ku÷alàku÷alàvyàkçtatoktà. #<÷ubhàdãnàü ÷ubhàdiketi># vacanàt. lakùaõànàm api traidhàtukapratisaüyuktatoktà ## iti vacanàt. sattvàsattvàkhyatàpy ata evoktà. sarvasaüskçtasahabhåtvàt. ata eva ca ku÷alàku÷alàvyàkçtatàpy uktà. ## iti vacanàt. asaüj¤isamàpatte råpadhàtvàptatoktà ## iti vacanàt. ku÷alatàpi #<÷ubheti># vacanàt. sattvàkhyatàpy ata ## vacanàt. nirodhasamàpatter apy àråpyadhàtvàptatoktà ## vacanàt. ku÷alatàpi #<÷ubheti># vacanàt. sattvàkhyatàpi ata eva. ku÷alasaüskçtatvàt. asamanvàgamasya tridhàtvàptatoktà ## [Tib. 174a] vacanàt. sattvàkhyatà samanvàgamavacanàt. avyàkçtatàpy uktà ## (##) iti vacanàt. ÷eùayo÷ càsaüj¤ikajãvitayoþ. kiü. vaktavyam uktam iti vartate. àsaüj¤ikasya råpàptasattvàkhyavipàkàvyàkçtatoktà ## iti vacanàt. jãvitasya tridhàtvàptatoktà #<àyur jãvitam># iti vacanàt. àyuùa÷ ca traidhàtukatvàt. sattvàkhyatàpy uktà ## iti såtràt. vipàko hi sattvàkhya eva ## iti vacanàt. ata evàsyànivçtàvyàkçtatàpy ukteti. àcàryeõa tu yad dar÷anaü vaktavyam uktaü. tad vivçtaü. kathaü pràptàdãnàü sattvàkhyatoktà. samanvàgamavacanàd ityàdi. (II.50) ka ime hetavaþ ke ca pratyayà iti. hetånàü pratyayànàü ca kaþ prativi÷eùaþ. na ka÷cid ity àha. tathà hy uktaü bhagavatà. dvau hetå dvau pratyayau samyagdçùñer utpàdàya. katamau dvau. parata÷ ca ghoùo 'dhyàtmaü ca yoni÷omanaskàra iti. hetuþ pratyayo nidànaü kàraõaü nimittaü liügaü upaniùad iti paryàyàþ. upaniùacchabdas tu kadàcid upàü÷au kadàcit pràmukhya iti. tadyathàpi såryopaniùado devà iti. upàü÷uprayoga upaniùatprayoga [Tib. 174b] iti. yadi prativi÷eùo nàsti kim arthaü hetånàü pratyayànàü ca pçthagnirde÷aþ. anyenàrthavi÷eùeõa hetunirde÷o 'nyena pratyayanirde÷aþ. hetunirde÷e hi avighnabhàvasahabhåtvasadç÷atvàdir arthavi÷eùa uktaþ. pratyayanirde÷e tu hetusamanantaratvàdibhir aparo 'rthavi÷eùa ukta iti. atha katamasmin såtre ùaó óhetava uktàþ. sarvo hy abhidharmaþ såtràrthaþ såtranikaùaþ såtravyàkhyànam iti. aütarhitaü tat såtram iti vaibhàùikàþ. tathà hi ekottarikàgama à ÷atàd dharmanirde÷a àsãt. idànãü tv à da÷akàd dç÷yaüta iti kathayanti. api tu saüti pratiniyatahetuvàcakàni såtràõi. tàny udàhariùyàmaþ. cakùuþ pratãtya råpàõi cotpadyate cakùurvij¤ànam iti kàraõahetuþ. jananàvighnabhàvena hy eùa vyavasthàpyate. imàni trãõi màrgàügàni samyagdçùñim anuparivartante. taiþ saha jàtà vedanà saüj¤à cetanà ceti sahabhåhetuþ. anyonyànuparivartanaikakçtyàrthena hy eùa vyavasthàpyate. samanvàgato 'yaü pudgalaþ ku÷alair api dharmair aku÷alair api yàvad asti càsyàõusahagataü ku÷alamålam asamucchinnaü yato 'sya ku÷alamålàd anyat ku÷alamålam utpatsyate (##). evam ayaü pudgala àyatyàü vi÷uddhidharmà bhaviùyatãti sabhàgahetuþ. eùa hy atãtapratyutpannànàü dharmàõàü svaphalanirvartanàrthena vyavasthàpyate. iyam ucyate dar÷anamålikà ÷raddhàvetyaj¤ànasaüprayuktà. yad vijànàti. tat [Tib. 175a] prajànàtãti saüprayuktakahetuþ. ekàlaübanakçtyàrthena hy eùa vyavasthàpyate. mithyàdçùñeþ puruùapudgalasya yac ca kàyakarma taddçùñer yac ca vàkkarma yà cetanà yaþ praõidhiþ ye ca saüskàràs tadanvayàþ. sarve 'py ete dharmà aniùñatvàya saüvartante 'kàntatvàyàpriyatvàyàmanaàpatvàya. tat kasya hetoþ. dçùñir hy asya pàpikà yad uta mithyàdçùñir iti sarvatragahetuþ. eùa hi sabhàgavisabhàgakliùñadharmaprabaüdhajanakàrthena vyavasthàpyate. iha kçtasya karmaõaþ ku÷alasya sàsravasya bhàvanàmayasya tatrotpannà vipàkaü pratisaüvedayante. saücetanãyasya karmaõaþ kçtasyopacitasya vipàka iti vipàkahetuþ. eùa hi visadç÷aphalàkùepakatvena vyavasthàpyate. ity ata ete ùaó óhetavaþ såtrata eva prasiddhà iti #<ùaóvidho hetur iùyate># vaibhàùikair ity abhipràyaþ. (II.51a) ## iti àtmano 'nya ity arthaþ. svàtmani vçttivirodhàt svàtmà na hetuþ. sarvadharmàþ saüskçtàsaüskçtàþ kàraõahetur iti. kàraõam eva hetuþ kàraõahetuþ. yo hetur vi÷eùasaüj¤ayà nocyate sàmànyaü hetubhàvaü parigçhyocyate. sa kàraõahetuþ. anyeùu hi vi÷eùasaüj¤ànirukteùu hetuùu yo na vi÷eùitaþ kàraõaü ca. tasya tad vi÷eùaõaü bhavati. yathà råpàyatanam uktam iti. [Tib. 175b] utpàdaü praty avighnabhàvàvasthànàd iti. yasmàd utpàdaü praty utpattimatàü svato 'nye dharmà avighnabhàvenàvatiùñhante. tasmàt kàraõahetur ity ucyate. nanu ca ye 'syàjànata iti vistaraþ. j¤ànaü cen nodayanty ete. udapatsyanta àsravàs ta iti vistaro lçïy arthaþ. tenàha. asyàjànataþ anutpannadar÷anabhàvanàmàrgapudgalasya ye dar÷anabhàvanàmàrgavadhyà ràgàdaya àsravà udapatsyaüta. jànata utpannadar÷anadar÷anabhàvanàmàrgasya pudgalasyàsya tadvadhyàs te ràgàdayo notpadyante. tataþ kim ity àha. j¤ànam eùàü vighnam utpattau karoti dar÷anabhàvanàmàrgasaügçhãtaü. såryaprabhà ca jyotiùàü dar÷anasya vighnam utpattau karotãty adhikçtaü. evaü sati kathaü svabhàvavarjyàþ sarvadharmàþ saüskçtasya kàraõahetur bhavaüti. yasmàd àsravotpattau na j¤ànaü kàraõahetuþ. jyotirdar÷anotpattau ca såryaprabhà. evaü hi vaktavyaü syàt. àsravotpattau svabhàvaj¤ànavarjyàþ sarvadharmàþ kàraõahetuþ. (##) jyotirdar÷anotpattau ca svabhàvasåryaprabhàvarjyàþ sarvadharmàþ kàraõahetur iti. utpadyamànasyàvighnabhàvàvasthànàd iti. samagreùu hetupratyayeùu anantarabhàvã dharma utpadyamàna ucyate. tasyotpadyamànasyotpàdaü prati sarvadharmà evàvighnabhàvenàvatiùñhaüte. na sarvasyety avagaütavyaü. j¤àne punaþ sati ta àsravà notpadyamànà bhavaüti. pràptyàdyabhàvena pratyayasàmagryabhàvàt. jyotirdar÷anam api pratyayavaikalyàd eva [Tib. 176a] notpadyamànam iti yojyaü. atas tadavastham idaü svabhàvavarjyàþ sarvadharmàþ saüskçtasya kàraõahetur bhavaütãti. tadyathànupadrotàraü bhojakam iti vistaraþ. anupadravakaraü gràmapatim abhisaüdhàya manuùyà bråyuþ. svàminà smaþ sukhità iti. kasmàt ta evaü vaktàro bhavanti. yasmàd asàv upadravakaraõe samartha upadravaü na karoti. tadyathà nirvàõasyànutpattidharmàõàü ca. kiü. kathaü hetubhàvaþ sarvotpattau. nàrakàdãnàü ca nàrakatiryagyonyàdikànàm àråpyaskaüdhotpattau kathaü hetubhàvaþ. nàrakàdigrahaõaü manuùyàdãnàü kadàcid bhavet upade÷àdinety abhipràyaþ. asaüto 'pi hi eva iti. asaüto 'pi hy ete nirvàõàdayas tathaiva. yathà saüto vidyamànà vighnaü kartum asamarthàþ syuþ. ato 'satàü satàü caiùàm nirvàõàdãnàü vighnakaraõe nirvi÷iùñatvaü. asattulyàs ta ity arthaþ. asamarthe 'pãti vistaraþ. upadravaü kartum asamarthe 'pi bhojake gràmãõàs tathà vaktàro bhavanti. svàminà smaþ sukhità iti. sa evàtra dçùñànto yaþ pràktanaþ. ato 'nenaiva dçùñàütena vighnayitum asamarthànàm api nirvàõàdãnàm avighnabhàvàvasthànàt kàraõahetubhàvaþ siddhaþ. kasmàt punar asattulyànàü nirvàõàdãnàü kàraõahetutvam [Tib. 176b] iùyate. na punar asatàü ÷a÷aviùàõàdãnàü. asaddçùñàütàbhàvàt. na hy asantaü bhojakam adhikçtya gràmãõà bhavaüti vaktàraþ. svàminà smaþ sukhità iti. na và ÷a÷aviùàõena smaþ sukhità iti. acodyam etat. sàmànyena eva nirde÷aþ iti. ya÷ ca pradhànaþ kàraõahetur ya÷ càpradhànaþ sarvam adhikçtyoktaü. ## iti. yo hi pradhàno janakaþ. sa kàraõahetuþ. sa sutaràm avighnabhàvenàvatiùñhate na kevalam itaraþ. àhàraþ ÷arãrasyotpàdane 'pi samartha ity adhikçtaü. àhàrasamudayàt kàyasamudaya iti vacanàt. rasàdipariõàmayogàt. bãjàdayo ' ükuràdãnàm iti. bãjàükuranàlagaõóaprasavàdãnàü utpàdane samarthà ity evaü. yas tv evaü codayatãti vistaraþ. kàraõe sati kàryeõa bhavitavyam iti matvà codayati. kasmàn na sarvasyotpàdo yugapad bhavati. yathà ca pràõàtipàtakàrakaþ pràõàtipàtabhàg bhavati. tathà sarve 'pi kasmàn na tadbhàjo bhavaütãti. (##) na kàrakabhàveneti. na mukhyavçttyàsya kàraõatvam iti dar÷ayati. tena sarvasya tàvad yugapad utpàdo na pràpnoti. pratyayasàmagryabhàvenànutpàdyamànatvàt. pràõàtipàtayoga÷ ca na bhavaty akàrakatvàt. yas tu kàrakaþ. sa pràõàtipàtabhàg eva bhavati. manovij¤ànam utpadyate ku÷alàku÷alam iti. ku÷alaü manovij¤anam iti nirvàõàlaübanatvàt. nirvàõàlaübanàt [Tib. 177a] ku÷alàd aku÷alàd và manovij¤ànam utpadyate. tata÷ cakùurvij¤ànam iti. evaü paraüparayà tasyàpi nirvàõasya pratyayãbhàvàd asti sàmarthyaü. kva. cakùurvij¤àna ity adhikçtaü. evam anyasyàpi pratipattavyam iti. nàrakàdãnàm apy àråpyaskaüdhotpattau sàmarthyaü. katham. amã bata nàrakapretàdayaþ paramaduþkhità iti nàrakàdyàlaübanaü manovij¤ànaü ku÷alam utpadyate. yataþ krameõa ÷ãle vyavasthitasya bhàvanàyàü prayogàt àråpyasamàpattir upapatti÷ copayadyata. iti. (II.51b-d) ## iti. hetur iti vartate. sahabhår hetus te dharmà bhavaüti. ye dharmà mithaþphalà ye parasparaphalà ity arthaþ. sahabhåhetuþ sahabhuva iti noktaü. kasmàt. saüti hi dharmàþ kecit sahabhuvo na tu sahabhåhetuþ. tadyathà nãlàdyupàdàyaråpaü bhåtaiþ sahabhår bhavati. na cànyonyaü sahabhåhetuþ. ato ## ity arthaparigrahaþ. idaü ca sàva÷eùaü lakùaõaü. ato vakùyati. vinàpi cànyonyaphalatvena dharmo 'nulakùaõànàü sababhåhetuþ. na tàni tasyety upasaükhyàtavyam iti. upasaükhyànakaraõaü ca mahà÷àstratàpradar÷anàrthaü. sopasaükhyànaü hi vyàkaraõàdi mahà÷àstram dç÷yate. ## iti. tadyathàrthe vatipratyayaþ. evaü ca kçtvà sarvam eva saüskçtaü sahabhåhetur yathàyogam iti. [Tib. 177b] yasmàt saüskçtalakùaõàni lakùyasya sahabhåhetuþ. so 'pi teùàm. ato yathàyogaü yathàsaübhavaü sarvaü saüskçtaü sahabhåhetuþ saüskçtasya lakùaõavattvàt. lakùyalakùayo÷ ca sahabhåhetutvàt. na tu sarvaü sarvasya. anyalakùaõair asahabhåhetutvàd iti yathàyogagrahaõaü. (II.52a-c) ##ti. teùàü ca cittasaüprayuktànàü cetanàdãnàü dhyànasaüvarasyànàsravasaüvarasya ye jàtyàdaya÷ catvàro dharmà÷ cittànuparivartina ucyante. (##) (II.52d) ## iti. kàlena ca phalàdibhi÷ ca ÷ubhatàdibhi÷ ceti ## kàlatas tàvad iti vistaraþ. cittena sahaite ekotpàdà ekasthitaya ekanirodhà÷ ca. tadbhàvaþ. tayaikotpàdasthitinirodhatayeti. ekam adhvànaü patità ekàdhvapatitàþ. tadbhàvaþ. tenaikàdhvapatitatvena caturtheneti. kàlata÷ cittam anuparivartante. ekaphalatayaikavipàkatayaikaniùyaüdatayà ca cittam anuparivartante. phalam iha puruùakàraphalaü visaüyogaphalaü ca. vipàkaphalaniùyaüdayoþ pçthaggçhãtatvàt. adhipatiphalaü tu sarvasàdhàraõatvàt. na gaõyate. ayaü caika÷abdaþ saükhyàne sàdhàraõe và ekaphalatayetyàdi [Tib. 178a]. pårvakas tv eka÷abdaþ sahàrthe cittena sahotpàdasthitinirodhatayety arthaþ. na hy atra saükhyànàrthaþ saübhavati. na hi ya÷ cittasyotpàdaþ. sa eva cittànuparivartinàü. yo và teùàü. sa cittasyeti. evaü da÷abhiþ kàraõair iti. kàlata÷ caturbhir ekotpàdatayaikasthititayaikanirodhatayaikàdhvapatitatvena ceti. nanu caikotpàdasthitinirodhatayeti etenaiva ekàdhvapatitam uktaü. na sarvam uktaü. anutpattikadharmiõi hi citte te cittànuparivartina ekàdhvapatità bhavaüti. naikotpàdanirodhà iti. tasmàd ekàdhvapatitatvaü caturthaü kàraõaü ucyate. ekaphalavipàkaniùyaüdatayeti tribhiþ. ku÷alàku÷alàvyàkçtatayà ceti punas tribhir iti da÷abhiþ. paryàyavçttiü jàtiü và praty evam uktaü da÷abhir iti. na hy ekatra citte da÷a kàraõàni bhavaüti. na hi ku÷ale cetasi aku÷alàvyàkçte kàraõe bhavataþ. na càku÷alàvyàkçte citte anutpattidharmiõi. avyàkçte citte anutpattidharmiõi ekàdhvapatitatvena ekaphalaniùyaüdatàbhyàü avyàkçtatvena ceti caturbhiþ. utpattidharmiõi tv ebhir eva caturbhir ekotpàdasthitinirodhatàbhi÷ ceti saptabhiþ. anàsrave 'py evaü. avyàkçtatàü tu kevalam apanãya ku÷alatà [Tib. 178b] prakùeptavyà. aku÷ale tu ku÷alasàsrave cànutpattikadharmiõi aku÷alatayà ku÷alatayà ca yathàvastu ekàdhvapatitatvena ekaphalavipàkaniùyandatàbhis ceti paücabhiþ. utpattidharmiõi tu tasminn ebhir eva paücabhir ekotpàdasthitinirodhatàbhi÷ cety aùñàbhiþ. sarvàlpaü cittam iti. sarvebhyo yad alpaparivàraü cittaü. tat sarvàlpam ity ucyate. tat punaþ katamat. dvitãyadhyànàt prabhçti årdhvam anivçtàvyàkçtaü cittaü. tatra vitarkavicàrau na staþ. na càpi ku÷alàdimahàbhåmikàþ. kevalamahàbhåmikà eva da÷a bhavanti. tallakùaõànàm iti. da÷amahàbhåmikalakùaõànàü. na tadanulakùaõànàü viprakçùñatvàt. svànulakùaõànàü tu bhavati (##) saünikçùñatvàt. ata àha. aùñànàü ca svalakùaõànulakùaõànàm iti. svàny anulakùaõàni sthàpayitveti. lakùaõeùu anulakùaõànàü vyàpàraþ. na vi÷iùte ca citte. nyånàni tàni. ràjàyate hi cittaü lakùaõànulakùaõànàm. atas cittam anulakùaõànàü sahabhåhetuþ. na tu tàni cittasya. lakùaõànàü tu citte 'sti vyàpàra iti tàni cittasya sahabhåhetur bhavanti. caturda÷ety apara iti. yathànulakùaõànàü nàsti dharme vyàpàraþ. kiü tarhi. dharmasya lakùaõeùu. ato na teùàü hetubhàvo dharma iùyate. tathà saüprayukteùv eva tallakùaõànàü vyàpàraþ. [Tib. 179a] na citta iti na tàni cittasya sahabhåhetuþ. cittaü tu teùàü ràjakalpam iti sahabhåhetur bhavatãty apareùàm abhipràyaþ. prakaraõagrantho hy evaü virudhyeta da÷ànàü mahàbhåmikànàü yàni catvàriü÷al lakùaõàni. tàni yadi cittasya sahabhåhetur neùyeran. yasmàt prakaraõeùåktaü. catvàry àryasatyàni duþkhasatyaü yàvan màrgasatyaü. eùàü kati satkàyadçùñihetukàni na satkàyadçùñer hetuþ. kati satkàyadçùñer hetur na saktkàyadçùñihetukàni. kati satkàyadçùñihetukàni satkàyadçùñe÷ ca hetuþ. kati naiva satkàyadçùñihetukàni na satkàyadçùñer hetuþ iti pra÷ne kçte visarjanaü karoti. dve naiva satkàyadçùñihetuke na satkàyadçùñer hetuþ. nirodhasatyaü màrgasatyaü ca. dvayor bhedaþ. duþkhasamudayasatyayor vibhaügaþ. katham iti. duþkhasatyaü syàt satkàyadçùñihetukaü na satkàyadçùñer hetuþ. syàt satkàyadçùñihetukaü satkàyadçùñe÷ ca hetuþ. syàn naiva satkàyadçùñihetukaü na satkàyaóçùñer hetur iti trikoñikaü. dvitãyà koñir nàsti. tatra satkàyadçùñihetukaü na satkàyadçùñer hetuþ. atãtapratyutpannàn duþkhadar÷anaprahàtavyàn anu÷ayàüs tatsaüprayuktaü ca duþkhasatyaü sthàpayitvà. [Tib. 179b] atãtapratyutpannàn samudayadar÷anaprahàtavyàn sarvatragàn anu÷ayàn tatsaüprayuktaü ca duþkhasatyaü sthàpayitvà. anàgataü ca satkàyadçùñisaüprayuktaü duþkhasatyaü sthàpayitvà. satkàyadçùñes tatsaüprayuktànàü ca dharmàõàü jàtiü jaràü sthitim anityatàü ca sthàpayitvà yat tad anyat kliùñaü duþkhasatyaü. satkàyadçùñihetukaü satkàyadçùñe÷ ca hetur yad etat sthàpitam iti. naiva satkàyahetukaü na satkàyadçùñer hetur akliùñaü duþkhasatyaü. yathà duþkhasatyaü evaü samudayasatyam iti prakaraõagranthaþ. tasyàrthaü vivçõmahe. ye 'tãtapratyutpannà duþkhadar÷anaprahàtavyà da÷ànu÷ayàþ satkàyadçùñyàdayaþ. te sthàpitàþ. tair da÷abhir anu÷ayaiþ saüprayuktaü duþkhasatyaü vedanàdikaü sthàpitaü. kim atràsthàpitaü. eta evànàgatà da÷ànu÷ayàs tatsaüprayuktaü ca vedanàdikaü duþkhasatyaü varjayitvànàgatasatkàyadçùñisaüprayuktaü duþkhasatyaü. tad dhi (##) sthàpayiùyate. anàgataü ca satkàyadçùñisaüprayuktaü duþkhasatyaü sthàpayitveti vacanàt. tatpràptijàtyàdaya÷ càsthàpità varjayitvà satkàyadçùñes tatsaüprayuktànàü [Tib. 180a] ca dharmàõàü jàtyàdãn. te hi sthàpayiùyante. satkàyadçùñes tatsaüprayuktànàü ca dharmàõàü jàtiü jaràü sthitim anityatàü ca sthàpayitveti vacanàt. tad evaü tàvad anàgato 'nu÷ayas tatsaüprayuktaü ca sthàpitàd anyat. tad anyat kliùñam ity ucyate satkàyadçùñihetukam. satkàyadçùñihetur asyeti satkàyadçùñihetukaü. sabhàgahetunà sarvatragahetunà càtãtapratyutpannasatkàyadçùñihetukatvàt. na tu satkàyadçùñer hetuþ na hy anàgato dharmaþ sabhàgahetuþ sarvatragahetur và vyavasthàpyate. na ca sahabhåhetuþ saüprayuktakahetur vàtra saübhavati. na hi satkàyadçùñiþ satkàyadçùñyà saha bhavati saüprayujyate và. ekasmiü kalàpe dvitãyasatkàyadçùñyabhàvàt. na càpy antagràhadçùñyàdibhiþ saha bhavati saüprayujyate và. pçthakkalàpatvàt. viprayuktàs teùàm atãtapratyutpannànàü duþkhadar÷anaheyànàü pràptayo jàtyàdaya÷ càsthàpitàþ. te sthàpitakàd anye kliùñà÷ ca. te 'pi sarvatragahetunà pårvotpannasatkàyadçùñihetukà. na tu te satkàyadçùñer hetuþ. kasmàt. pràptayas tàvad vçkùaprapàñikàvat svasarvatragebhyo bahir avasthitatvàn na sarvatragà vyavasthàpyante. sarvatragatvàbhàvàc ca [Tib. 180b] na satkàyadçùñeþ sarvatragahetuþ. sarvatragajàtyàdayo 'py yady api sarvatragà iùñàþ. ## iti siddhàntavacanàt. na tu te cittacaittavat pa÷cimànàü cittacaittànàü sarvatragahetuþ. svalakùyavyàpàraparatvena apràdhànye sati cittacaittàntareùu sarvatragapuruùakàràbhàvàt. sarvatragavyavasthànaü tu teùàü jàtyàdãnàü svasaütànasarvatragahetutvàt. tasmàn na te satkàyadçùñer hetur iti ÷àstràrtho lakùyate. sabhàgahetus tarhi kasmàn na bhavati. sabhàgahetuvyavasthà hi puruùakàràpekùayàpi. yasya hi dharmasya janane yaþ puruùakàravàn dharmaþ. sa tasya sabhàgahetuþ. idam eva ca j¤àpakaü yatheùñaü sabhàgahetuvyavastheti. vibhàùàyàm apy evam uktaü. cakùu÷ ca cakùuùaþ sabhàgahetur devadattacakùuùo devadattacakùuþ sabhàgahetuþ. dakùiõaü dakùiõasya vàmaü vàmasya yàvac cakùurdravyaü cakùurdravyàntarasya. bàhyeùv api yavo yavasya ÷àliþ ÷àler iti. yadi hi sarvacakùuþ sarvasya cakùuùaþ sabhàgahetur iùyetàvyàkçtatvaü tulyam iti kçtvà naivaü vi÷eùaõam ucyeta. tasmàn na te satkàyadçùñeþ sabhàgahetur ity avagantavyaü. apare tv àhuþ. sàva÷eùam etad bhàùyaü. tasmàt [Tib. 181a] sajàtyàdikàs te 'nu÷ayàs tatsaüprayuktà÷ ca dharmàþ (##) sthàpità veditavyà. ye hi dharmasya tatsaüprayuktànàü ca jàtyàdayaþ sahabhåhetur bhavanti. taiþ sàrdhaü te dharmàþ pårvotpannàþ sarvatragahetuþ sabhàgahetur và bhavanto bhavanti. ## iti siddhàntàt. ata evoktaü. satkàyasaüprayuktànàü ca dharmàõàü jàtiü jaràü sthitim anityatàü ca sthàpayitveti. tasmàj jàtyàdayo 'pi kecit sthàpitàþ. ato 'nyad asthàpitam ity avagantavyaü. yuktir iha draùñavyà. yato yuktiþ. tato 'vagantavyaü. samudayadar÷anaprahàtavyà api ye sarvatragà atãtapratyutpannàs tatsaüprayuktaü ca duþkhasatyaü vedanàdikaü. tat sthàpitaü. kim anyat samudayadar÷anaprahàtavyam asthàpitaü. ye sarvatragà anàgatàs tatsaüprayuktaü ca duþkhasatyaü vedanàdikaü. tad asthàpitaü. ye 'py asarvatragà ràgàdayas traiyadhvikà api. yà÷ ca teùàü sarveùàü pràptayaþ. na te sthàpitàþ. jàtyàdayas tv ekasmiü pakùe naiva sthàpitàþ. pakùàntare tu kecit sthàpitàþ. kecin na sthàpitàþ. tad etat sarvam asthàpitaü samudayadar÷anaprahàtavyaü [Tib. 181b] sarvatragahetunà satkàyadçùñihetukaü bhavati. pårvotpannasatkàyadçùñihetukatvàt. na tu satkàyadçùñer hetuþ. sarvatragàõàü tatsahabhuvàü cànàgatatvenàsarvatragahetutvàt. asarvatragàõàü ca ràgàdãnàü tatsahabhuvàü ca vedanàdãnàü jàtyàdãnàü caikasmin pakùe sarvapràptãnàü càsarvatragatvàt. nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyà bhàvanàprahàtavyà÷ ca kliùñà anu÷ayatatsaüprayuktatatsamutthajàtyàdisvabhàvà asthàpitàþ. te sarvatragahetunà satkàyadçùñihetukàþ. na tu te satkàyadçùñer hetuþ. sarvatragahetutvàsaübhavàd itarahetvayogàc ca. satkàyadçùñihetukaü satkàyadçùñe÷ ca hetur yad etat sthàpitam iti. ye 'tãtapratyutpannà duþkhadar÷anaprahàtavyà da÷ànu÷ayàs tatsaüprayuktaü ca duþkhasatyaü yac ca pakùàntare jàtyàdikaü. tat sabhàgahetunà sarvatragahetunà ca pårvasatkàyadçùñihetukaü. ye ca satkàyadçùñijàtyàdayas tatsaüprayuktajàtyàdaya÷ ca. te sahabhåhetunà pårvoktàbhyàü ca hetubhyàü taddhetukàþ. ye punaþ satkàyadçùñisaüprayuktàþ. te saüprayuktahetunà ca pårvoktai÷ ca hetubhis taddhetukàþ. satkàyadçùñe÷ ca tathaiva hetuþ. ye 'py atãtapratyutpannàþ samudayadar÷anaprahàtavyàþ sarvatragàs [Tib. 182a] tatsahabhuva÷ ca vedanàdayo jàtyàdaya÷ ca pakùàntare. te sarvatragahetunaiva satkàyadçùñihetukàþ. satkàyadçùñe÷ ca hetuþ. pårvotpannà hi satkàyadçùñis teùàü hetuþ. te ca pårvotpannàþ satkàyadçùñer iti. asaükliùñaü tu duþkhasatyaü ku÷alam anivçtàvyàkçtaü ca na satkàyadçùñihetukaü na ca satkàyadçùñer hetuþ. paücavidhahetutvasambhavàt. janako (##) hy atra hetur adhikriyate. na kàraõahetuþ. sàdhàraõatvàt. vipàkaheto÷ cehàyogaþ. satkàyadçùñer nivçtàvyàkçtatvenàvipàkatvàt. tatra yad etad uktaü satkàyadçùñes tatsaüprayuktànàü ca dharmàõàü jàtiü jaràü sthitim anityatàü ca sthàpayitveti tad virudhyeta. yadi hi satkàyadçùtisaüprayuktadharmajàtyàdayo na sahabhåhetur bhaveyuþ. na te sthàpyeran. ye hi sthàpitàþ. te satkàyadçùñihetukàþ. satkàyadçùñe÷ ca hetur iti. ye tarhi tatsaüprayuktànàm ity etan na pañhanti. teùàü kathaü prakaraõagrantho virudhyetety adhyàhàryaü. te hi satkàyadçùñer jàtiü jaràü sthitim anityatàü ca sthàpayitvety evaü pañhanti. tatsaüprayukteùv eva tallakùaõàni vyàpriyante. na satkàyadçùñau. [Tib. 182b] atas tàni tasyà na sahabhåhetur iti teùàm evaüvàdinàm abhipràyaþ. tair apy etat pañhitavyam iti. evam apàñhe doùa ity atas tair etat paraü pañhitavyaü. tatsaüprayuktànàü ceti. tatsaüprayuktà hi satkàyadçùñer àtmakalpà ekàlambanakçtyàdyarthatvàt. tasmàd yathà teùu tatsaüprayukteùv etàni lakùaõàni sahabhåhetuþ. tathà satkàyadçùñàv apãti vaibhàùikàbhipràyaþ. arthato vaivaü boddhavyam iti. satkàyadçùñigrahaõena satkàyadçùñisaüprayuktànàm api grahaõam adhikàrànuvçtter và tair evaü boddhavyaü. tatsaüprayuktànàü ceti. kà÷mãrà na bahirde÷akà iti dar÷ayati. sahabhv api tad iti. caittàdi. cittasya hi caittàs tàni ca lakùaõàni sahabhåhetuþ sahabhåni ca tàni bhavanti. dharmasyànulakùaõànãti vistaraþ. dharmasya jàtijàtyàdãni sahabhåni. na sahabhåhetunà hetur viprakçùñatvàt. jàtyàdiùu hi teùàü vyàpàro na dharme. tàni cànyonyaü tàni cànulakùaõàni anyonyaü sahabhåni jàtyàdiùu vyàpàràt. na sahabhåhetunà hetuþ. dharmas tu teùàü sahabhåhetur bhavati. pràdhànyàt. sa hi ràjeva yàtràyàü sabhçtyaþ tad bhçtyavargaü sarvaü svakalàpam àkarùann iva pravartate. cittànuparivartyanulakùanàni ceti. cittànuparivartinàü caittadhyànànàsravasaüvaràõàm [Tib. 183a] teùàü ca lakùaõànàm anulakùaõàni ca tathaiva cittasya sahabhåni. na tu sahabhåhetunà hetuþ. eva÷abdo 'rthapradar÷anàrthaþ. tàni cànyonyam anuparivartyanulakùaõàni sahabhåni. na tu sahabhåhetunà hetuþ. sapratighaü copàdàyaråpam anyonyam aùñadravyakàdiùu paramàõuùu råpa÷abdagandharasaspraùñavyàtmakaü sahabhåþ. na tu sahabhåhetunà hetuþ. sapratighagrahaõam apratighaniràsàrthaü. apratighaü hi dhyànànàsravaü saüvararåpaü saptavidhavij¤aptisvabhàvaü parasparaü sahabhåþ. sahabhåhetunà ca hetur iti. sarvaü ca bhåtair iti. sapratighaü càpratighaü copàdàyaråpaü yathàsvabhåtaiþ sahabhåþ. na tu sahabhåhetunà hetuþ. pràptaya÷ ca sahajàþ (##) pràptimato dharmasya sahotpàde 'pi na sahabhåhetuþ pårvaüpa÷càtkàlajàt pràptãnàü. asahabhåtvàd eva sahabhåhetutvàprasaüga iti. sahaja iti vi÷eùaõaü. kasmàd ity àha. anekaphalavipàkaniùyandatvàd iti. yasmàt tàsàü pràptimatà saha naikaü phalaü puruùakàraphalaü vçkùaprapàñikàvat pçthaksrotatvàt. nàpy ekaü vipàkaphalaü. ## iti vacanàt. [Tib. 183b] na càpy ekaniùyandaphalaü pràptãnàü hi pràtaya eva niùyandaphalaü pçthaksaütànatvàt. cittànuparivartinàm evaikaü phalaü vipàkaniùyandaphalaü ceùyate. na pràptãnàü. na tà÷ cittaiþ sahacariùõavaþ sahacaraõa÷ãlàþ. sarvam apy etat syàd iti. yat tàvat sahabhåhetunà hetur iti vistareõa yad uktaü. bãjàdãnàm iti. àdi÷abdenàükuranàlakàõóàdãnàü grahaõaü. eùa nyàyo na dçùña iti. sahotpannayor hetuphalabhàvalakùaõo nyàyo na dçùñaþ. pårvaü hi bãjaü pa÷càd aükuraþ. pårvam abhighàtaþ pa÷càc chabda iti. tadyathà pradãpaprabhayor aükurachàyayo÷ ca. kiü. hetuphalabhàva iti vartate. pradãpaþ saprabha evotpadyate. na niùprabhaþ. aükurasyàtape utpadyamànasyaiva chàyà bhavati. atha ca pradãpaþ prabhàyàþ sahotpannàyà hetur bhavati chàyàyà÷ càükuraþ. tadvat. saüpradhàryaü tàvad iti vistaraþ. asiddho dçùñànta iti parasyàbhipràyaþ. yasmàt pårvotpannaiva vartisnehàdikà sàmagrã saprabhasya pradãpasyotpattau hetuþ. pradãpasya prabhàyà÷ ca saiva sàmagrã hetuþ. na tu pradãpaþ prabhàyà hetur iùyate. evaü sacchàyasyàükurasyotpattau pårvotpannaiva sàmagrã bãjàtapàdikà vàcyà. niyamata iti. yasya dharmasya bhàve yasya dharmasya bhàvo niyamena na yadçcchayà. sa hetuþ. itaro hetumàn kàryadharma [Tib. 184a] ity arthaþ. sahabhuvàü ca dharmàõàü. tadyathà bhåtànàü caturõàü cittacaittànuparivartinàü lakùyalakùaõànàü caikasya bhàve sarveùàü bhàva ekasya càbhàve sarveùàm abhàva iti yukto hetuphalabhàvaþ. syàt tàvat sahotpannànàm iti vistaraþ. sahotpannànàü hetuphalabhàva iùyate. tadyathà cakùuþ sahotpannam api cakùurvij¤ànena tadutpattau hetur bhavati. parasparaü tu kathaü. na hi cakùurvij¤ànaü tasya cakùuùo hetur bhavatãti. àha. ata eva kàraõàd bhàvàbhàvayos tadvattvàd ity arthaþ. caittàdãnàü bhàve cittasya bhàvàd abhàve càbhàvàt te 'pi cittasya hetavo bhavantãti. evaü tarhãti vistaraþ. yady ekasya bhàve sarveùàü bhàvaþ sarveùàü càbhàva ekasyety ato 'nyonyaü hetuphalabhàvaþ. (##) ## ity avinàbhàvino 'pi råparasagandhaspraùñavyasvabhàvasyopàdàyaråpasyànyonyam eùa prasaügaþ. anyonyasahabhåhetuprasaüga ity arthaþ. bhåtai÷ ca sàrdham upàdàyaråpasya sahabhåhetutvaprasaügaþ. cittànulakùaõàdãnàü ceti. àdi÷abdena cittànuparivartyanulakùaõànàü ca. cittàdibhir iti. atràpy àdi÷abdena cittànuparivartyanulakùaõànàü ca. cittàdibhir iti. atràpy àdi÷abdena cittànuparivartibhi÷ cànyonyahetuprasaügaþ. tenaiva càdi÷abdena pràptibhiþ sahajàbhiþ [Tib. 184b] pràptimatàm eùa prasaüga iti vaktavyaü. tridaõóànyonyabalàvasthànavad iti. anyonyabalenàvasthànam anyonyabalàvasthànaü. tridaõdasyànyonyabalàvasthànaü tridaõóànyonyabalàvasthànaü. tadvat. yathà tridanóasya daõóatrayasyànyonyabalenàvasthànaü. evaü sahabhuvàü cittacaittàdãnàü hetuphalabhàvaþ sidhyati. mãmàüsyaü tàvad etad iti vistaraþ. parãkùyam etat. na siddho 'yaü dçùñànta ity abhipràyaþ. sahotpannàs trayo daõóàs teùàü balaü. tena sahotpannabalena kim eùàü daõóànàm avasthànaü. àhosvitpårvasàmagrãva÷àt tathotpàdaþ. àhosvid yathaivaiùàm avasthitaþ pårvabhåtabhautikasamudàyalakùaõasàmagrãva÷àt sahabhàvaþ. tathaiva pa÷càd api parasparà÷ritànàm utpàda iti. anyad api ca tatra kiücid bhavati nànyonyabalam eveti dar÷ayati. kiü tad ity àha. såtrakaü daõóatrayaü nive÷itaü. ÷aükuko và kãlako vety arthaþ. pçthivã và dhàrikàdhastàt. eùàm api nàmeti. eùàm api sahabhuvàm anye 'pi sabhàgasarvatragavipàkakàraõahetavaþ såtrakàdisthànãyà bhavantãti siddhaþ sahabhåhetuþ. (II.53, 54ab) kliùñàþ kliùñànàm iti. kliùñà aku÷alà nivçtàvyàkçtà÷ ca kliùñatvasàmànyena sabhàgahetutvam eùàü. tenàku÷alà aku÷alànàü sabhàgahetuþ. nivçtàvyàkçtà [Tib. 185a] nivçtàvyàkçtànàü. aku÷alà nivçtàvyàkçtànàü. nivçtàvyàkçtà÷ càku÷alànàü sabhàgahetur iti dar÷itaü bhavati, avyàkçtà avyàkçtànàm iti. anivçtàvyàkçtà anivçtàvyàkçtànàm ity arthaþ. råpam avyàkçtam avyàkçto råpaskandhaþ paücànàü skandhànàü sabhàgahetuþ. catvàras tu skandhà vedanàdayo na råpasya sabhàgahetur vi÷iùñatvàt. na hi vi÷iùño nyånasya sabhàgahetur iùyate. ## iti vacanàt. ku÷alàku÷alaü tu råpam àbhisaüskàrikatvàt samaü vi÷iùñaü ceti catvàras tasya sabhàgahetur bhavanti. kalalaü kalalàdãnàm iti. paücagarbhàvasthàþ kalalàrbudape÷ãghanapra÷àkhàvasthàþ paüca jàtàvasthàþ bàlakumàrayuvamadhyavçddhàvasthà ity ete da÷a da÷ànàm avasthànàü sabhàgahetuþ. kalalaü kalalàntarasya yàvad (##) vàrddhasya. arbudam arbudasya yàvad vàrddhasya. evaü yàvad vàrddhaü vàrddhasyaiva. ekaikàpahràsena ekaikàparihàreõaikasmin nikàyasabhàge vaktavyaü. anyeùu samànajàtãyeùu nikàyasabhàgeùu yadà manuùyajanmano manuùyajanmaivotpadyate. tadà da÷àpy avasthà da÷ànàm apy avasthànàü. vçddhàvasthàpi yàvad avasthàntaràõàü. sà hi vçddhàvasthà [Tib. 185b] kùaõàntare tajjanmavçddhàvasthàyàþ. sabhàgahetuþ. aütyà tu janmàntarakalalàdãnàü da÷ànàm apy avasthànàü sabhàgahetur ity avagantavyaü. bàhyeùv api yavo yavasyeti vistaraþ. yavo yavasya sabhàgahetur na ÷àleþ. ÷àliþ ÷àler eva na yavasyety anena tulye 'py avyàkçtatve svasaütàna eva sabhàgahetutvaü. nànyasaütàne janana÷aktyabhàvàd iti dar÷ayati. atãtàni mahàbhåtàni anàgatànàü mahàbhåtànàü hetur adhipatir iti. hetupratyayo 'dhipatipratyaya÷ cety arthaþ. ayugapadbhàvàn na sahabhåhetuþ. ata evàcittacaittatvàc ca na saüprayuktakahetuþ. asarvatragatvàn na sarvatragahetuþ. avyàkçtatvàn na vipàkahetuþ. pàri÷eùyàt sabhàgahetur evety avagamyate. yadi sadç÷àþ sadç÷ànàü sabhàgahetuþ. evaü pa÷càdutpanno 'pi pårvotpannasya sabhàgahetuþ pràpnoti. sahotpanno 'pi sahotpannasya. anutpanno 'py anutpannasyety ata àha. te 'pi na sarve. kiü tarhi. ## agre jàtà atãtàþ pratyutpannà và sabhàgahetuþ. anàgatà na sabhàgahetur ity arthàd uktaü bhavati. evam atãtàny atãtapratyutpannànàm iti. pårvotpannàny [Tib. 186a] atãtàni pa÷càdutpannàtãtànàm iti vibhajyavyàkhyaü. atãtapratyutpannàny anàgatànàü sabhàgahetuþ. na tu anàgatàny anàgatànàm ity uktam. ato gamyate nàsty anàgataþ sabhàgahetur iti. na kadàcid iti. na kadàcin na hetur ity adhikçtaü. hetur evety arthaþ. tasmàd asty anàgataþ sabhàgahetur ity abhipràyaþ. sahabhv iti vistaraþ. sahabhåsaüprayuktakavipàkahetuùv abhisaüdhir abhipràyaþ. tena vacanaü. tasmàt sahabhåsaüprayuktakavipàka hetvabhisaüdhivacanàd adoùo na kadàcin na hetur iti vacane. bàhuliko hy eùa nirde÷a iùyate. caramàm avasthàm abhisaüdhàyeti. antyàm anàgatàvasthàm abhipretyety arthaþ. adhvatraye 'pi hetur bhavatãti tasyàbhipràyaþ. tasyàyam aparihàra iti vistaraþ. tasya vàdino 'yam aparihàraþ. kasmàt. yasmàt sa dharma utpadyamànàvasthàyàþ pårvaü sabhàgahetur abhåtvà pa÷càd bhavati. na nityaü sabhàgahetur ity arthaþ. bhavãnàm anàgatàvasthànàm ekà caramàvasthà sabhàgahetutve niyatãbhåtà. tadanyà bahvyas tatràniyatãbhåtàþ santi. tatra ca sàmànyenoktaü na hetur iti. evaü kçtvàyam aparihàraþ. ekàsyàm (##) api hy avasthàyàü [Tib. 186b] sa na sabhàgahetur iti ÷akyam evaü vaktuü syàt. yo dharmo yasya dharmasya samanantara iti. samanantarapratyaya ity arthaþ. ÷akyam anayà kalpanayeti. sa dharma utpadyamànàvasthàyàü samanantarapratyayatve niyatãbhåto bhavati. ataþ ÷akyaü tàü caramàvasthàm abhisaüdhàyety anayà kalpanayà vaktuü syàn na kadàcin na samanantara iti. kasmàd evam àha. yadi sa dharmo notpanno bhavatãti. yadi sa dharmo 'nàgato bhavati nàsau samanantarapratyayo bhavatãty arthaþ. caramàvasthàvàdy àha. dvimukhasaüdar÷anàrtham iti vistaraþ. yathà tatra yo dharmo yasya dharmasya hetuþ. kadàcit sa dharmas tasya dharmasya na hetuþ. àha. na kadàcid iti. tathehàpi kartavyaü. yo dharmo yasya dharmasya samanantaraþ. kadàcit sa dharmas tasya dharmasya na samanantara iti. àha. na kadàcid iti kartavyaü. (yadi sa dharmo notpanno bhavatãti) yathà ceha tathà tatreti. kathaü. yo dharmo yasya dharmasya samanantaraþ. kadàcit sa dharmas tasya dharmasya na samanantaraþ. àha. yadi sa dharmo notpanno bhavatãti. evaü tatra kartavyaü. kathaü. yo dharmo yasya dharmasya hetuþ. kadàcit sa dharmas tasya dharmasya na hetuþ. àha. yadi sa dharmo notpanno bhavatãti. yadi sa dharmo 'nàgato bhavati nàsau hetupratyayo bhavatãty arthaþ. atràcàrya àha. evaü sati ko guõa iti vistaraþ. iti dvimukhasaüdar÷anena ka÷cid guõo labhyate. [Tib. 187a] naiva hy utpadyamànàvasthàyàü sa dharmo hetuþ samanantaro và mukhyavçttyà bhavatãty akau÷alam evàtra ÷àstrakàrasyaivaü saübhàvyate. kvacit sàvakà÷aü bruvataþ. kvacin niravakà÷aü. sàvakà÷aü tàvad yad idam uktaü. yo dharmo yasya dharmasya hetuþ. kadàcit sa dharmas tasya dharmasya na hetuþ. àha. na kadàcid iti. kathaü na kadàcin na hetur ity evam uktvà punar varõayati. caramàvasthàyàü sabhàgahetur iti. niravakà÷aü yadi sa dharmo notpanno bhavati na samanantaraþ. utpannas tu samanantara iti. ayam atràbhipràyàrtha aikàntikam arthaü vyavasthàpya punar anyathàkarotãti. tasmàt pårvaka evaiùa parihàraþ sàdhur iti. sahabhåsaüprayuktakavipàkahetvabhisaüdhivacanàd adoùa iti. yat tarhãdam uktam iti vistaraþ. kuta etad àyàtaü. anàgato naiva sabhàgahetur ity uktaü. tad yadi anàgato naiva sabhàgahetuþ kasmàd anàgatà satkàyadçùñiþ sthàpità. yad dhi sthàpitaü. tat satkàyadçùñihetuü satkàyadçùñe÷ ca hetur iti vyàkhyàtaü. tatra katham anàgatà satkàyadçùñiþ satkàyadçùñer hetuþ. na tàvat sahabhåhetuþ saüprayuktakahetur và saübhavaty asahabhåtvàt. na vipàkahetur avyàkçtatvàt. na kàraõahetuþ sàdhàraõatvenàgaõyamànatvàt. [Tib. 187b] (##) pàri÷eùyàt sabhàgahetuþ sarvatragahetur và bhavatãti bhavet. iha ca sabhàgahetur eva sarvatragahetuþ. ato yady anàgatà satkàyadçùñiþ satkàyadçùñer na sabhàgahetuþ kasmàd asau tçtãyakoñyarthaü sthàpiteti. vaibhàùika àha. anàgatasatkàyadçùñisaüprayuktakaü duþkhasatyaü sthàpayitvety evam etad kartavyam iti. satkàyadçùñisaüprayuktakam eva sthàpayitavyaü. na tu satkàyadçùñiþ. tad dhi vedanàdikaü sahabhåhetunà saüprayuktakahetuuà và satkàyadçùñihetukam satkàyadçùñe÷ ca hetuþ. na sabhàgahetunà. vinaùñako hy ayam anàgatàü satkàyadçùñim iti pàñhaþ. pa÷càtpadasthena tacchabdena saha na patþitavyaþ. saüprayuktaduþkhasatyavi÷eùaõàrthaü tu samasyaitat padadvayaü pañhitavyaü. anàgatasatkàyadçùñisaüprayuktakam iti. arthato vaivaü boddhavyaü yady evaü na kriyate pàñhaþ. bhàùyàkùepanirvçttaþ pàñho na tantram ity abhipràyaþ. praj¤aptibhàùyaü kathaü nãyate sarvadharmà÷ catuùke niyatà iti. hetau niyatà yasya dharmasya yo dharmo hetuþ. sa dharmas tasya dharmasya na kadàcin na hetuþ. triùv api kàleùu hetur ity arthaþ. evaü phale niyatà yasya dharmasya yo dharmaþ phalaü puruùakàràdi yojyaü. evam à÷raye niyatà yasya dharmasya [Tib. 188a] cakùurvij¤ànàder yo dharma à÷raya÷ cakùuràdir iti yojyaü. evam àlambane niyatà yasya dharmasya cakùurvij¤ànàder yo dharma àlambanaü råpàdir iti yojyaü. tena dharmàõàü hetau niyatatvàt triùv api kàleùu sabhàgahetur bhavatãti codakàbhipràyaþ. sarvahetvanabhisaüdher adoùa iti dar÷ayan vaibhàùika àha. hetur atra saüprayuktakahetuþ sahabhåhetu÷ ca na sabhàgahetuþ sarvatragahetur và. anàgatàvasthàyàm avyavasthàpitatvàt. na vipàkahetuþ. anàniüjyasya karmaõah kasyacid gatyantare 'pi vipàkàdànàt. phalaü puru÷akàraphalaü adhipatiphalaü ca. tayoþ sahabhåsaüprayuktakahetvoþ phalatvàt. vaibhàsikàõàm etan matam. anàgataü vidyamànam utpadyata iti. tasmàd ayaü prasaüjayati. nanu caivaü sati sabhàgahetur abhåtvà anàgatàvasthàyàü hetur bhavati vartamànàvasthàyàm iti pràptaü prasaktam ity arthaþ. iùyata evàvasthàü prati na dravyam iti. iùyata eva sabhàgahetoþ sabhàgahetutvàvasthà pårvaü nàsãd idànãü bhavatãti. na tu dravyasvalakùaõaü pårvaü nàsãd idànãü bhavatãti. avasthàphalaü hi sàmagryaü na dravyaphalam iti. hetupratyayasàmagryà vartamànàvasthàphalaü na dravyaü. yasmàd anàgato 'pi sa dharmo [Tib. 188b] dravyato 'sti. na punaþ pratyutpanna eveti. codaka àha. kiü punaþ syàd iti vistaraþ. vaibhàùika àha. ÷àstre tasya grahaõaü syàd iti. tasyànàgatasya sabhàgahetoþ. na càsti grahaõaü. na hi tatra ÷àstre uktaü. anàgatàni ku÷alamålàni anàgatànàü ku÷alamålànàü (##) sabhàgahetur iti. codaka àha. ya eva hãti vistaraþ. codakasyàyam abhipràyaþ. yady apy anàgato 'sti sabhàgahetur na tv asau phaladànagrahaõakriyàyàü samarthaþ. ya eva hi phaladànagrahaõakriyàsamarthaþ phalàkùepakriyàsamartha÷ ca. tasyaiva sabhàgahetoþ atãtasya vartamànasya ca grahaõàt. adoùo 'nàgatasya sabhàgahetor agrahaõaü. tasya phaladànagrahaõakriyàyàm asàmarthyàt. tasmàd asty anàgataþ sabhàgahetuþ. atha ca ÷àstre nokta iti. vaibhàùika àha. naitad astãti vistaraþ. naitad yujyate. niùyandaphalena hi saphalaþ sabhàgahetuþ. ## iti vacanàt. tac cànàgatasyàyuktaü. tan niùyandaphalam ayuktaü. kasmàt. pårvapa÷cimatàbhàvàt. anàgatàvasthàyàm idaü pårvam idaü pa÷cimam iti na paricchidyate viprakãrõatvàt. na càsati pårvàparabhàve sadç÷aþ sadç÷asya niùyando yujyate. atha matam. utpannam atãtaü vartamànaü và anàgatasya niùyanda iti. ata àha. na cotpannam anàgatasya niùyando yujyata iti. yathàtãtaü [Tib. 189a] vartamànasya niùyando na bhavati. tathànàgatasyàpy utpanno na niùyando bhavitum arhati. kasmàd ity àha. mà bhåd dhetoþ pårvaü phalam iti doùàñ. vipàkaphalasya pårvaü saha càyogàd iti. mà bhåd dhetoþ pårvaü phalam iti pårvam ayogaþ. saha càyogo 'nàgatàvasthàyàü. na hi pratyutpannàvasthàyàü sahabhåhetor iva vipàkahetoþ sahotpannaü phalam upalabhyate. tasmàt. anàgate càdhvani pårvapa÷cimatàbhàvàt. viprakãrõatvàd anàgatasyàdhvano na pårvaü vipàkahetuþ pa÷càd vipàkaphalaü yujyate. tasmàc ca sabhàgahetuvad vipàkahetur apy anàgato na pràpnoti. vaibhàùika àha. naitad asti yad uktaü vipàkahetur apy evam iti. na cànyonyaniùyandatà yuktimatãti. yasya yaþ sabhàgahetuþ sadç÷o dharmaþ. tasya sa eva dharmas tadànãü eva kathaü niùyando yokùyate. na hi putraþ svasyaiva pitus tadànãm eva pità bhavatãti. na tv evaü vipàkahetuþ. kim. anyonyahetuphalatà na paurvàparyeõa vinà saüprasajyate pràpnoti. kasmàt bhinnalakùaõatvàd dhetuphalayoþ. hetor anyal lakùaõaü svabhàva ity arthaþ. aku÷alatà ku÷alasàsravatà và tasya lakùaõaü. phalasya [Tib. 189b] cànyal lakùaõam anivçtavyàkçtatvaü. ## (##) iti vacanàt. tasmàd iti vistaraþ. avasthàvyavasthita eva sabhàgahetuþ. avasthàyàü vyavasthitaþ. atãtàvasthaþ pratyutpannàvastha÷ ca sabhàgahetur nànàgatàvasthaþ. lakùaõavyavasthitas tu vipàkahetuþ. lakùaõena vyavasthitas triùv api kàleùu yathoktalakùaõa ity anàgato 'pi vipàkahetur na vàryate na pratiùidhyate. idam iha vicàryate. kim anàgate 'dhvani sadç÷à dharmà viprakãrõà iti na ÷akyate paricchetuü ayaü hetur idam idam asya niùyandaphalam iti. ato nànàgataþ sabhàgahetur vyavasthàpyate. àhosvit yo dharmo yasya dharmasya sabhàgahetur bhavet. sa dharmas tasya hetupratyayava÷àn niùyandaphalaü bhaved iti. ato 'nàgatas sabhàgahetur na vyavasthàpyate. naitad vyàkhyànakàrair vicàritaü. mama tu pårvaka evàyaü pakùaþ pratibhàtãti. kim eùa niyama iti. kiü svabhåmika evety avadhàryate. nànyathàpy astãty abhipràyaþ. ## iti. tu÷abdo vi÷eùaõe. màrga iti màrgasatyaü vivakùitaü. sàsravàn màrgasatyaü vi÷iùyate. sàsravo hi dharmaþ svabhåmika eva sabhàgahetuþ. nànyabhåmikaþ màrgas tv anyabhåmiko 'pi sabhàgahetuþ. iha bhåmigrahaõe sàravànàsravagrahaõaü. dhàtugrahaõe tu sàsravasyaivety [Tib. 190a] ata àha. yat sàsravàõàü màrgasya ca tulye bhåmibhede màrga eva navabhåmiko 'nyonyaü sabhàgahetur na sàsrava iti. kuta ity àha. àgantuko hy asau tàsu bhåmiùu na taddhàtupatitaþ. tadbhåmikàbhis tçùõàbhir asvãkçtatvàd iti. na hi kàmaråpàråpya(navabhåmisaüni÷rayàdhigamyatvàt navabhåmiko na tadbhåmisaügçhãtatvàt) caryas tçùõàþ sàsravàn ivànàsravàn dharmàn svãkurvanti. yadà tarhi nirvàõaü màrgaü vàbhilaùati ku÷alo 'sau dharmacchandaþ. na ràgaþ. tasya varjyatvàd iti vacanàt. samànajàtãyasyety anàsravajàtãyasya. evaü tarhi sarvaþ sarvasya sabhàgahetuþ pràpnoti. ata àha. ## iti. ## grahaõaü tarhi kim arthaü. årdhvabhåmikàdharabhåmikayor anyonyam ity evam arthaü. årdhvabhåmiko 'py adharabhåmikayoþ samavi÷iùñayoþ sabhàgahetur bhavati. adharabhåmiko 'py årdhvabhåmikayor iti. tadyatheti vistaraþ. duþkhe dharmaj¤ànak÷àntis tasyà evànàgatàyàþ sameti kçtvà sabhàgahetuþ. vi÷iùñasya ca duþkhe dharmaj¤ànasya duþkhe 'nbvayaj¤ànakùànter yàvad anutpàdaj¤ànasya (##). na tu nyånasya. na hi duþkhe dharmaj¤ànam anàgatàyàþ duþkhe dharmaj¤ànakùànteþ sabhàgahetur bhavati. dar÷anabhàvanà÷aikùamàrgàs tridvyekeùàm iti. dar÷anamàrgo dar÷anamàrgàntarasya bhàvanàmàrgasyà÷aikùamàrgasya ca sabhàgahetur iti trayàõàü. bhàvanàmàrga bhàvanàmàrgàntarasyà÷aikùamàrgasya ca sabhàgahetuþ. na dar÷anamàrgasyeti [Tib. 190b] dvayoþ. a÷aikùamàrgo '÷aikùamàrgàntarasya na dar÷anamàrgabhàvanàmàrgayor ity ekasya sabhàgahetuþ. tatràpãti. tatra dar÷anamàrgàdiùu mçdvindriyamàrgo dar÷anamàrgasvabhàvo mçdutãkùõendriyamàrgasya tatsvabhàvasyaiva. tikùõendriyamàrgas tãkùõdriyamàrgasyaiva. na mçdvindriyamàrgasya nyånatvàt. evaü bhàvanàmàrgo '÷aikùamàrga÷ ca vaktavyaþ. tad dar÷ayann àha. tadyatheti vistaraþ. ekasyàpi mçdvindriyasya pudgalasya ùaõmàrgàþ santi. prakçtitãkùõendriyasya trayaþ. tatra ÷raddhànusàrimàrgaþ ÷raddhànusàrimàrgàntarasyàtmãyasya sabhàgahetuþ. dharmànusàrimàrgasya càtmãyasyànàgatàvasthasya ÷raddhàdhimuktadçùñipràptasamayavimuktàsamayavimuktamàrgàõàü càtmãyàõàü yathàyogam utpattyanutpattidharmàõàü ceti ùaõõàü sabhàgahetuþ. ÷raddhàdhimuktamàrgaþ ÷raddhàdhimuktamàrgàntarasya dçùñipràptasamayavimuktàsamayavimuktamàrgàõàü càpareùàm api trayàõàm iti caturõàü sabhàgahetuþ. samayavimuktamàrgaþ samayavimuktamàrgàntarasyàsamayavimuktamàrgasya ceti dvayoþ sabhàgahetuþ. na tu ÷raddhàdhimuktamàrgaþ ÷raddhànusàridharmànusàrimàrgayor hetuþ pårvakàlãnatvàt dar÷anamàrgasya. bhàvanàmàrgasya ca vi÷iùñatvàt. evam anyatràpi yojyaü. [Tib. 191a] dharmànusàrimàrgaþ dharmànusàrimàrgàntarasya dçùñipràptàsamayavimuktamàrgayo÷ ceti trayàõàü sabhàgahetuþ. dçùñipràptamàrgo dçùñipràptamàrgàntarasyàsamayavimuktamàrgasya ceti dvayoþ. asamayavimuktamàrgo 'samayavimuktamàrgàntarasyaivety ekasya sabhàgahetuþ. na tu dhamànusàrimàrgaþ ÷raddhànusàrimàrgasya sabhàgahetuþ. dharmànusàrimàrgasyendriyato vi÷iùtatvàt. nàpi ÷raddhàdhimuktamàrgasyendriyato vi÷iùñatvàt. nàpi samayavimuktamàrgasyendriyato vi÷iùñatvàt. samayavimuktamàrgas tarhãndriyato vi÷iùñasya dçùñipràptamàrgasya sabhàgahetuþ pràpnoti. na pràpnoti. a÷aikùamàrgasaügçhãtatvàt. na hi pårvakàlãnaü phalaü pa÷càtkàlãno hetur iti. dçùñipràptamàrgaþ punaþ samayavimuktamàrgasya na sabhàgahetur indriyato nyånatvàt. kathaü punar iti vistaraþ. kathaü punar årdhvabkåmikasya dvitãyadhyànàt prabhçti yàvad àkiücanyàyatanabhåmikasya dar÷anamàrgasya bhàvanàmàrgasya và a÷aikùamàrgasya và yathàyogam adhobhåmiko màrgo vij¤ànànamtyàyatanàt (##) prabhçti yàvad anàgamyabhåmiko yathàyogaü dar÷anamàrgo bhàvanàmàrgo và a÷aikùamàrgo và samo và vi÷iùño và bhavati. kathaücana bhavitavyaü. hãnatvàd adharàyà bhåmeþ. [Tib. 191b] indriyato hetåpacayata÷ ca. indriyatas tàvat samo bhavati vi÷iùño và. dar÷anamàrge ÷raddhànusàrimàrga÷ caturthadhyànabhåmiko 'dharabhåmikasya tasyaiva ÷raddhànusàrimàrgasya samaþ. ubhayor mçdvindriyatvàt. tasyaivàdharabhåmiko dharmànusàrimàrgo vi÷iùñaþ. tãkùõendriyatvàt. tathà dharmànusàrimàrga÷ caturthadhyànabhåmiko 'dharabhåmikasya dharmànusàrimàrgasya samaþ. evam etàv eva ÷raddhànusàridharmànusàrimàrgau caturthadhyànabhåmikàv adharabhåmikayor bhàvanà÷aikùamàrgayoþ pratyekaü bhåmãndriyabhedabhinnayoþ samau và vi÷iùñau veti saübhavato yojyau. tathà bhàvanàmàrge àkiücanyàyatanabhåmikasya ÷raddhàdhimuktamàrgasyàdharabhåmikaþ ÷raddhàdhimuktamàrgaþ samaþ. ubhayor mçdvindriyatvàt. tasyaivàdharabhåmiko dçùñipràptamàrgo vi÷iùñaþ. tãkùõendriyatvàt. tathà tasyaiva samayavimuktamàrgo 'dharabhåmikaþ samaþ. ubhayor mçdvindriyatvàt. tasyaivàsamayavimuktamàrgo 'dharabhåmiko vi÷iùñaþ. tãkùõendriyatvàt. evam a÷aikùamàrge àkiücanyàyatanabhåmikasyà÷aikùamàrgasyàdharabhåmikaþ samo vi÷iùño veti yathàyogaü yojyam. anayà di÷à sarvabhåmayo yojyàþ kathaü hetåpacayataþ. årdhvabhåmikasyàdharabhåmiko màrgaþ samo vi÷iùño và bhavatãty ata idam ucyate. tatra [Tib. 192a] dar÷anàdimàrgàõàm iti vistaraþ. àdigrahaõena bhàvanà÷aikùamàrgopasaügrahaþ. årdhvabhåmikàyà duþkhe dharmaj¤ànakùànteþ adhobhåmikaü duþkhe dharmaj¤ànaü hetåpacayato vi÷iùñaü bhavati. duþkhe dharmaj¤ànàd apy årdhvabhåmikàd adharabhåmikà duþkhe 'nvayaj¤ànakùàntir yàvad årdhvabhåmikàn màrge dharmaj¤ànàd adharabhåmikà màrge 'nvayaj¤ànakùàntir hetåpacayato vi÷iùñà bhavati. ekaikàdhikasabhàgahetåpacitatvàt. dar÷anamàrgàd årdhvabhåmikàd adhobhåmiko bhàvanàmàrgo hetåpacayato vi÷iùño bhavati. dar÷anamàrgo hi dar÷anamàrgahetåpacito bhàvanàmàrgas tu dar÷anabhàvanàmàrgahetåpacitaþ. årdhvabhåmikàbhyàü dar÷anabhàvanàmàrgàbhyàm adharabhåmiko '÷aikùamàrgo hetåpacayato vi÷iùño bhavati. dar÷anabhàvanàmàrgahetåpacitatvàt. årdhvabhåmikasya dar÷anamàrgasyàdhobhåmiko dar÷anamàrgo hetåpacayataþ samànakùaõàpekùayà samo bhavati. evaü bhàvanàmàrgasya bhàvanàmàrgo '÷aikùamàrgasyà÷aikùamàrga iti. tad evaü ka÷cid indriyataþ samo bhavati hetåpacayato vi÷iùñaþ saty apy adharabhåmikatve. tadyathà prathamadhyànabhåmikàc chraddhànusàrimàrgàd adharabhåmikau ÷raddhàdhimuktasamayavimuktamàrgau. ka÷cid dhetåpacayataþ samo bhavati indriyato vi÷iùñaþ. tadyathà (##) caturthadhyànabhåmikàc chraddhànusàryàdimàrgàd adhobhåmikadharmànusàryàdimàrgaþ samànakùaõàpekùayà. [Tib. 192b] ka÷cid indriyato hetåpacayata÷ ca vi÷iùñaþ. tadyathà caturthadhyànabhåmikàc chraddhànusàrimàrgàd adharabhåmikau dçùñipràptasamayavimuktamàrgau. mçdumçdvàdãnàü cottarottare hetåpacitatarà iti. dar÷anamàrgavarjyàþ. tasmin mçdumçdvàdyasaübhavàt. tatra mçdumçdoþ prakàràd årdhvabhåmikàd adharabhåmiko 'pi mçdumadhyo yàvad adhimàtramadhyàd adhimàtràdhimàtraþ samànàsamànakùaõàpekùayà hetåpacayataþ samo vi÷iùño và bhavati. ekaikàdhikaprakàrahetåpacitatvàt. yad uktaü ÷raddhànusàrimàrgaþ ùaõõàü sabhàgahetur iti kathaü ÷raddhànusàrimàrgo dharmànusàrimàrgasya sabhàgahetur bhavati. na hi tayor ekasaütàne saümukhãbhàvo 'sti. tenàha. yady apy ekasaütàne ÷raddhàdharmànusàrimàrgayor asaübhavaþ. utpannas tv anàgatasya hetur iti. asaübhavo hy atràsaümukhãbhàvaþ. na tv abhàvaþ. santi hi mçdvindriyàõàü mçdvindriyamàrgavad àtmãyàs tãkùõendriyamàrgà api. dçùñipràptasamayavimuktamàrgàs tu tatsaütàne saümukhãbhaveyur api yadãndriyasaücàraþ kriyeta. tasmàd utpannaþ ÷raddhànusàrimàrgo 'nutpattidharmiõo dharmànusàrimàrgasya ÷raddhàdhimuktadçùñipràptasamayavimuktàsamayavimuktamàrgàõàü ca yathàyogam anàgatànàm utpattidharmàõàm anutpattidharmàõàü và samavi÷iùñànàü sabhàgahetur iti. àcàryavasumitras tv àha. [Tib. 193a] utpannaþ ÷raddhànusàrimàrgo 'nutpannasya dharmànusàrimàrgasya dçùñipràptamàrgasya và hetur yadà ÷raddhànusàryàdaya indriyàõi saücaranto dharmànusàrimàrgàdãn saümukhãkurvanti. tad ayuktaü. na hi ÷raddhànusàrãndriyàõi saücarati. ÷raddhàdhimuktàdayas tu saücareyuþ. pràyogikà iti. prayogena nirvçttàþ pràyogikàþ. pràyogikagrahaõam upapattipratilaübhikaniràsàrthaü. kàmàvacaràþ ÷rutamayà iti. ye buddhavacana÷rutena niryàtàþ. te ÷rutamayàþ. cintàmayà÷ cintàmayànàm iti. cintàmayànàm eva na ÷rutamayànàü. ## iti vacanàt. bhàvanàmayabhàvàd iti. kàmadhàtor asamàhitatvàt bhàvanàmayà na santi. cintàmayàbhàvàd iti. yadà hi cintayitum àrabhante. tadaiùàü samàdhir evopatiùñhata iti cintàmayàbhàvakàraõaü. teùàm apãti. ÷rutamayàdãnàü. mçdumçdavaþ sarveùàm iti. mçdumçdavo mçdumçdvantaràõàü samànàü mçdumadhyàdãnàü cànyeùàm aùñànàü vi÷iùñànàm iti sarveùàü sabhàgahetuþ. mçdumadhyà aùñànàü mçdumçduprakàram apàsyate 'sya nyånatvàt. [Tib. 173b] (##) eùà nãtir iti. tadyathà mçdvadhimàtràþ saptànàü madhyamçdavaþ saõõàü yàvad adhimàtràdhimàtrà adhimàtràdhimàtràntaràõàü ekaråpàõàü sabhàgahetur iti. pårvàn pårvàn apàsya teùàü teùàü nyånatvàt. upapattipratilaübhikàs tu ku÷alà iti. upapattyà pratilaübha upapattipratilaübhaþ. sa e÷àm astãty upapattipratilaübhikàþ. ata iniñhanàv iti ñhan. sarve te nava prakàràþ parasparaü sabhàgahetuþ. mçdumçdånàü yàvad adhimàtràdhimàtràõàm eva. adhimàtràdhimàtrà mçdumçdånàü yàvad adhimàtràdhimàtràõàü sabhàgahetuþ. na samavi÷iùñànàm eva. anàbhisaüskàrikatvàt. àbhisaüskàrikasya hi sabhàgahetor nyånaü phalaü neùyate. nànàbhisaüskàrikasya. kliùñà apy evam iti. sarve navaprakàràþ parasparaü sabhàgahetur apràyatnikatvàt. pårvotpannàþ sarve samànabhåmikànàü pa÷càdvartinàü sarveùàü sabhàgahetuþ. nàtra samavi÷iùñate apekùyete. te yathàkramaü catustridvyekeùàü sabhàgahetur iti. vipàkajà vipàkàjàdãnàü caturõàü sabhàgahetuþ. airyàpathikà airyàpathikàdãnàü eva trayàõàü. va vipàkajànàü. teùàm anàbhisaüskàrikatvena nyånatvàt. ÷ailpasthànikà dvayoþ ÷ailpasthànikanairmàõikayoþ. nairmàõikà nairmàõikànàm eva. [Tib. 194a] na pårveùàm. uttareùàm uttareùàm àbhisaüskàrikatvàt. nirmàõacittam api kàmàvacaraü caturdhyànaphalam iti. caturõàü dhyànànàü phalaü prathamadvitãyatçtãyacaturthadhyànaphalam iti catuùprakàraü kàmàvacaraü nirmàõacittaü. tad yathàkramaü catustridvyekeùàü ca sabhàgahetur iti vartate. prathamadhyànaphalaü caturõàü prathamadvitãyatçtãyacaturthadhyànaphalànàü sabhàgahetuþ. dvitãyadhyànaphalaü trayàõàü dvitãyatçtãyacaturthadhyànaphalànàü. tçtãyadhyànaphalaü dvayos tçtãyacaturthadhyànaphalayoþ. caturthadhyànaphalaü ekasya caturthadhyànaphalàntarasyaiva sabhàgahetuþ. kà punar atra yuktir yayaivaü niyama iti tàü yuktiü nirdikùur àha. nottaradhyànaphalaü adharadhyànaphalasyeti vistaraþ. na caturthadhyànaphalaü kàmàvacaraü nirmàõacittaü prathamadhyànaphalasya kàmàvacarasya nirmàõacittasya yàvat tçtãyadhyànadhyànaphalasya kàmàvacarasya nirmàõacittasya sabhàgahetuþ. kasmàd ity àha. na hy àbhisaüskàrikasya mahàyatnasàdhyasya sabhàgahetor hãyamànam amahàyatnasàdhyaü phalaü bhavati. yàdç÷ena hi yatnavi÷eùeõa prathamaü dhyànaü yàvat tçtãyaü dhyànaü niùpàdyate. na tàdç÷enaiva caturthaü dhyànaü niùpàdyate. [Tib. 194b] kiü tarhi. utkçùñatareõa yatnavi÷eùeõa niùpàdyate. tasmàt phalam asyotkçùñatareõaiva yatnavi÷eùeõa niùpàdyate ity avagamyate. tena adharadhyànaphalaü uttaradhyànaphalasya sabhàgahetuþ. na tåttaradhyànaphalaü adharadhyànaphalasya (##). yathà ca caturthadhyànaphalaü yojitaü. evaü tçtãyadvitãyadhyànaphalam api yojyaü. ata evàhur iti. yasmàd àbhisaüskàrikasya sabhàgahetor hãyamànaü phalaü na bhavati. tasmàd àhur ity arthaþ. kim àhur ity àhuþ. syàd utpanna iti vistaraþ. duþkhe dharmaj¤ànam anàsravam utpannam anutpattidharmàõàm anàsravàõàü duþkhe dharmaj¤ànakùàntinàü na hetuþ. duþkhe dharmaj¤ànakùàntibhyo duþkhe dharmaj¤ànasyàbhisaüskàrikatvena vi÷iùñatvàt. evaü hi tad vi÷iùñaü. yat kle÷avisaüyogapràptyà saha utpadyate. vi÷iùñaü ca nyånasya na hetuþ. tadyathàrhattvàt parihãõasya a÷aikùo màrgaþ pårvotpannaþ sakçdàgàmyanàgàmimàrgayoþ pa÷càdutpadyamànayor na sabhàgahetuþ. syàd ekasaütànaniyataþ pårvapratilabdha iti vistaraþ. anàgatà duþkhe dharmaj¤ànakùàntayaþ prathama eva kùaõe pratilabdhà ekasaütànagatàþ. duþkhe dharmaj¤ànaü dvãtiyakùaõotpannaü. tasya tà na hetuþ. [Tib. 195a] yasmàn na pårvataraü phalaü. pårvataraü hi duþkhe dharmaj¤ànaü duþkhe dharmaj¤ànakùàntibhyaþ. tasyotpannatvàt. tàsàü cànutpannatvàt. anàgato và dharmaþ yasmàn na sabhàgahetuþ. anàgatà duþkhe dharmaj¤ànakùàntayaþ aparimitàþ pratilabdhà eva na tåtpannàþ. syàt pårvotpanna iti vistaraþ. pårvaü pratilabdhamàtro dharmaþ pçùño na tåtpannaþ anutpanna÷ ca na sabhàgahetur bhavatãti. idànãü pårvotpanno 'pi kim asti na sabhàgahetur iti ati÷ayaråpeõa pçcchyate. adhimàtro nyånasyeti. vi÷iùño nyånasyety arthaþ. tadyathottaraphalaparihãõasya arhattvaphalaparihãõasyànàgàmiphalaparihãõasya và adharaphalasaümukhãbhàve 'nàgàmiphalasaümukhãbhàve sakçdàgàmiphalasaümukhãbhàve và. yo 'rhattvamàrgo 'dhimàtraþ pårvotpannaþ. sa pa÷càdutpannasyànàgàmiphalasya sakçdàgàmiphalasya và na sabhàgahetuþ. nyånatvàt. evam anàgàmiphalaparihãõasya yo 'nàgàmiphalamàrgaþ. sa pårvotpannaþ pa÷càdutpannasya sakçdàgàmiphalasya na sabhàgahetuþ. nyånatvàt. duþkhe dharmaj¤ànapràpti÷ ceti vistaraþ. duþkhe dharmaj¤ànapràptir yà pårvotpannà. sà uttarakùaõasahotpannànàü uttaraiþ kùaõair duþkhe 'nvayaj¤ànakùàntikùaõàdibhir à màrge 'nvayaj¤ànakùànteþ sahotpannànàü duþkhe [Tib. 195b] dharmaj¤ànakùàntipràptãnàü na sabhàgahetuþ. kiü kàraõaü. tàsàü nyånatvàt. tasyà÷ ca vi÷iùñatvàt. kathaü punas tàsàü nyånatvaü tasyà÷ ca vi÷iùñatvaü. duþkhe dharmaj¤ànakùànter duþkhe dharmaj¤ànaü vi÷iùñaü tadvadhyakle÷apràpter vimuktatvàt. hetåpacitataratvàc ca. tasmàd dhetåpacitataràbhyo 'pi duþkhe dharmaj¤ànakùànipràptibhyo duþkhe dharmaj¤ànapràptir vi÷iùñà tà÷ ca nyånàs tatpràptitvàt. kiü ca prathamakùaõotpannàyà duþkhe dharmaj¤ànakùàntipràpter duþkhe dharmaj¤ànapràptis tasmàd eva hetudvayàd (##) vi÷iùñà. nyånà ca sà duþkhe dharmaj¤ànakùàntipràptiþ. atas tatpårvikà apy anyà uttarakùaõasahotpannà duþkhe dharmaj¤ànakùàntipràptayo hetåpacitataratve 'pi nyånà eveti. tasmàn na sà tàsàü sabhàgahetur iti. (II.54cd) ## iti. tu÷abdo 'vadhàraõe bhinnakrama÷ ca. cittacaittà eva saüprayuktakahetur iti. evaü satãti vistaraþ. yadi cittacaittà eva saüprayuktasahetur ity etàvad ucyate bhinnakàlajà api bhinnakàlajaiþ saha bhinnasaütànajà api ca bhinnasaütànajaiþ saha saüprayuktakahetuþ [Tib. 196a] saüprasajyate. na hi te kàlasaütànabhinnà na cittacaittà bhavanti. ekàkàràlambanàs tarhãti. yadi cittacaittà ekàkàrà ekanãlàdyàkàrà ekàlambanà÷ ca ekanãlàdyàlambanà evaü te saüprayuktakahetur nànyatheti. evaü bhinnakàlajatvaü bhinnasaütànajatvaü ca vyàvartitaü bhavatãty abhipràyaþ. evam api sa eva prasaügaþ. bhinnakàlasaütànajànàü anyonyaü saüprayuktakahetutvaprasaüga iti arthaþ. saübhavati hi bhinnakàlasaütànajànàm api cittacaittànàm ekàkàràlambanatvaü. bhinnasaütànajànàm api prasaüga iti. bhinnakàlajatvam ekaü parikçtaü. navacandràdãni hi pa÷yatàü bahånàü ekàkàràlambanà÷ cittacaittà vartante. ## iti. samaþ abhinna à÷raya eùàm iti ## tulyàrthe sama÷abdagrahaõe hi jàtitulyatvàt sa eva prasaügaþ syàt. anyonyaphalàrtheneti vistaraþ. yathà sahasàrthikànàü parasparabalena màrgaprayàõaü. evaü cittaü caittasya phalaü. caitto 'pi cittasyety anyonyaphalam iti tenàrthena sahabhåhetuþ. paücabhir iti vistaraþ. paücabhis samatàbhiþ. à÷rayàlambanàkàrakàladravyasamatàbhir ity arthaþ. [Tib. 196b] samaprayogàrthena samapravçttyarthena saüprayuktakahetuþ. yathà teùàm eva sàrthikànàm anyonyabalena màrgaü gacchatàü samo 'nnapànasnàna÷ayanàdiparibhogakriyàyàü prayogaþ. tadvat samaprayogatvam eùàm anyonyaü bhavati. ata evàha. ekenàpi hi vinà na sarve saüprayujyanta iti. (II.55ab) ## iti. pårve ca te sarvagà÷ ca sarvapårvagàþ. pårvotpannàþ sarvagà ity arthaþ. svabhåmikàþ pårvotpannà atãtàþ pratyutpannà và sarvatragà anu÷ayàþ kliùñànàü kle÷asvabhàvasaüprayuktasamutthànàü pa÷cimànàü pa÷càdatãtapratyutpannànàü anàgatànàü ca sarvatragahetuþ. vyàkhyàsyàma iti. (##) ## atra paücame ko÷asthàne nirdekùyàmaþ. kliùñadharmasàmànyakàraõatveneti vistaraþ. yasmàd ayaü sarvatragahetuþ kliùñànàm eva sàmànyena paücanikàyànàm api bhavati. sabhàgahetus tu kliùñànàü càkliùñànàü ca. tasmàt pçthag vyavasthàpyate. kathaü kliùñadharmasàmànyakàraõatvam asyeti pratipàdayann àha. nikàyàntarãyàõàm api hetutvàd iti. eùàü hi prabhàveneti. eùàü hi sarvatragàõàü prabhàvena anyanaikàyikà anyanikàyabhavàþ kle÷à ràgàdaya upajàyante. ke punas te. duþkhadar÷anaprahàtavyasya sarvatragahetoþ [Tib. 197a] samudayanirodhamàrgadar÷anabhàvanàprahàtavyà nikàyàntarãyà bhavanti. samudayadar÷anaprahàtavyasya sarvatragahetor duþkhanirodhamàrgadar÷anabhàvanàprahàtavyà nikàyàntarãyà bhavanti. sarvàn kle÷anikàyàn gacchanti bhajante àlambane. sarveùàü và kle÷anikàyànàü hetubhàvaü gacchantãti sarvatragàþ. ata evoktaü. satkàyadçùñimålakàþ sarvakle÷àþ satkàyadçùñiprabhavàþ satkàyadçùñisamudayà iti. àtmagràhadvàreõa ràgamànapratighàdisamudàcàràt. kim àryapudgalasyàpãti. sarvatragà àryapudgalasya sarva eva prahãõà dar÷anaprahàtavyatvàt. ràgàdaya÷ ca ÷aikùànàü samudàcaranti. te ràgàdayas teùàü na sarvatragahetukà iti manyamàna evaü pçcchati. kliùñà dharmà iti. avi÷eùitatvàt pçthagjanàryasaütànajà iti gamyate. ya÷ ca dar÷anaprahàtavyànàü dharmàõàü vipàka iti. arthaparisamàptyartham etad uktaü. naitad udàharaõaü. avyàkçtàþ saüskçtà dharmà iti. nivçtàvyàkçtà anivçtàvyàkçtà÷ ca gçhyante. nivçtàvyàkçtàþ kàmadhàtau satkàyàntagràhadçùñitatsaüprayuktasamutthà dharmà råpàråpyàvacaràs [Tib. 197b] ca kliùñà dharmàþ. saüskçtagrahaõaü àkà÷àpratisaükhyànirodhaniràsàrthaü. ## iti tayor avyàkçtatvàt. tatra kàmàvacaràþ kliùñà dharmà yathàyogaü sabhàgasarvatragasahabhåsaüprayuktakahetubhåtais tair eva satkàyadçùñyàdibhir avyàkçtahetukàþ. nànyai ràgàdibhiþ. årdhvabhåmikàs tv anyair apãti sugamam etat. anivçtàvyàkçtàþ sabhàgahetunànivçtàvyàkçtahetukàþ. aku÷alàþ kàmàvacarà ràgàdayaþ. te ca sarvatragahetunà satkàyadçùñyàdihetukàþ. idam atrodàharaõaü. aku÷alà÷ ceti hy avi÷eùitatvàt dar÷anaprahàtavyà bhàvanàprahàtavyà÷ ca gçhyante. idam atra dvitãyaj¤àpakaü. yat tad anyat kliùñaü duþkhaü satyam iti tçtãyaü j¤àpakaü. tadanyad dhi kliùñaü duþkhasatyaü dar÷anaprahàtavyaü bhàvanàprahàtavyaü ca avi÷eùitatvàt gçhyate. sarvatragahetunà (##) hi bhàvanàprahàtavyaü pçthagjanànàm ivàryàõàm api satkàyadçùñihetukaü na satkàyadçùñer hetur iti vyàkhyàtam etat. idaü tarhi praj¤aptibhàùyam iti. yady aku÷alà avyàkçtahetukà api bhavanti na kevalam aku÷alahetukàþ praj¤aptibhàùyaü kathaü nãyate. syàt. àryapudgalaþ kàmavairàgyàt [Tib. 198a] parihãyamàõo yas tatprathamataþ kliùñàü cetanàü saümukhãkarotãti.kàmavairàgyaparihàõikàle hi sà àryapudgalasya cetanà sahabhåhetunà ca saüprayuktakahetunà ca aku÷alahetukaiva. nàvyàkçtahetukà satkàyàntagràhadçùñyoþ prahãõatvàt. iti praj¤aptibhàùyàrtho lakùyata iti. anenàbhipràyeõa codayati. vaibhàùika àha. aprahãõaü hetum etat saüdhàyoktam iti. aprahãõaü sahabhåhetuü saüprayuktakahetuü ca saüdhàya abhipretya etat praj¤aptibhàùyam uktaü. dar÷anaprahàtavyo hi satkàyadçùñyàdikaþ tasyà÷ cetanàyà hetuþ. prahãõatvàt dar÷anamàrgeõa noktaþ praj¤aptibhàùya iti. (II.55cd) ## aku÷alà ava÷yaü sàsravà eveti na vi÷eùyante. ku÷alàs tu dviprakàràþ sàsravà anàsravà÷ ceti. ato vi÷eùyante. ye sàsravàþ ku÷alàþ. te vipàkahetur nànàsravà iti. vipàkadharmatvàd iti. vipaktiprakçtitvàd ity arthaþ. durbalatvàt påtibãjavad iti vistaraþ. yathà påtãni bãjàni abhiùyanditàny api durbalatvàn nàükurotpattihetur bhavati. evam avyàkçtà dharmàs tçùõàbhiùyandità api na vipàkotpattihetur bhavanti durbalatvàt. anàsravà balavanto 'pi tçùõànabhiùyanditatvàd vipàkaü [Tib. 198b] na nirvartayaüti. yathàdbhir anabhiùyanditavàc chuùkàõi balavaüty api sàrabãjàni nàükuraü nirvartayaüti. tadvat. pårveùàü sva÷aktivaikalyam apareùàü sahakàrikàraõàntaravaikalyaü. kiüpratisaüyuktam iti. kasmiü pratisaüyuktam. kiüpratisaüyuktaü vipàkam apratisaüyuktàþ kàmàdiùv apratisaüyuktà anàsravà abhinirvartayeùu. pratisaüyuktena vipàkena bhavitavyaü. nàpratisaüyuktena. kàmadhàtvàdipratisaüyuktadharmasvabhàvatvàt. ÷eùàs tv iti vistarah. aku÷alàþ ku÷alasàsravà÷ ca ÷eùà ubhayavidhatvàt ubhayaprakàratvàt balavadabhiùyaüditaprakàratvàd ity arthaþ. nirvartayaüti vipàkaü yathà sàràõy abhiùyaüditàni bãjàny aükuraü. tadvat. vipàkasya hetur iti vistaraþ. yadi vipàka iti bhàvasàdhano gha¤. vipaktir vipàka iti tatra ùaùñhãsamàsaþ. vipàkasya hetur iti. atha vipacyate svayam iti karmasàdhano gha¤. tatra karmasàdhano vipàka eva hetur vipàkahetur iti. kiü càtaþ ka÷ càto doùaþ. yadi vipàkasya hetur iti bhàvasàdhanaparigrahaþ. vipàkajaü cakùur ity etan na pràpnoti. na hi cakùur vipakter jàtaü. kiü tarhi. vipaktihetoþ karmaõa ity arghaþ. na hi vipàko hetuh. atha vipàka eva (##) hetur iti karmasàdhanaparigrahaþ. sidhyate tad vipàkajaü cakùur iti. karmaiva hi [Tib. 199] vipàko vipacyata iti kçtvà. kiü tu karmaõo vipàka ity etan na pràpnoti. vipàko hi karmaivocyate na vipaktiþ. karmaõo vipàka iti càtra bhàvasàdhanàrtha iùñe na karmasàdhanàrtha iti. tasmàt karmaõo vipàka ity etan na pràpnoti. ubhayathàpi yoga ity uktaü pràg iti ## iti atroktaü vipàkahetor jàtà vipàkajàþ. madhyapadalopàd gorathavad iti bhàvasàdhanaparigrahaþ. phalakàlapràptaü và karma vipàka ity ucyate. vipacyata iti kçtvà. tasmàj jàtà vipàkajà iti karmasàdhanaparigrahaþ. phalaü tu vipaktir eveti vipàkaþ. phalavivakùyàyàü bhàvasàdhana evaü parigçhyata ity arthaþ. tasmàd vipàkajaü cakùur iti madhyapadalopàt karmasàdhanaparigrahàd và sidhyati. karmaõo vipàka iti ca sidhyati. bhàvasàdhanaparigrahàt. vivakùitapårvikà hi ÷abdapratipattir iti. visadç÷aþ pàko vipàka iti. hetor visadç÷aü phalam ity arthaþ. hetur hi vyàkçta eva. phalaü tu avyàkçtam eveti. sahabhåhetvàdãnàü tu sadç÷a eva pàka iti vi÷eùaõaü. [Tib. 199b] abhidharma÷àstra evaü vyutpàdyate tenedaü praty àdi÷yate. ekaskaüdhako vipàkahetur ekaphala iti vistaraþ. iha pràptayo vçkùaprapàñikàvac cittàdibhyaþ pçthag avasthitàþ. tàsàü paripårakanyàyena pçthak phalaü varõyate. ekaþ skaüdho 'syety ekaskaüdhako vipàkahetuþ. (kàyavàkkarma tajjàtyàdaya÷ ca. vàkkarmaõo råpaskaüdhasaügçhãtatvàt.) yatra skaüdhe pràptayaþ. tatraiva ca tajjàtyàdaya ity ekaskaüdhakaþ. yad eva ca pràptãnàü phalaü tad eva tajjàtyàdãnàm iti. sàdhàraõaphalatvàt ekaphalaþ. dviskaüdhaka ekaphalo vipàkahetuþ. kàyavàkkarma tajjàtyàdaya÷ ca. kàyavàkkarmaõo råpaskaüdhasaügçhãtatvàt tajjàtyàdãnàü ca caüskàraskaüdhasaügçhãtatvàt dviskaüdhakaþ. ekaphala÷ ca. teùàm apçthakphalatvàt. catuþskaüdhaka ekaphalaþ ku÷alàku÷alà÷ cittacaittà iti. te saha jàtyàdibhir iti. teùàü cittacaittànàü yathàyogaü vedanàsaüj¤àsaüskàravij¤ànaskaüdhasaügçhãtatvàt. jàtyàdãnaü ca saüskàraskaüdhasaügçhãtatvàc catuþskaüdhako vipàkahetur ekaphalaþ sàdhàraõaphalatvàt. na hi cittasyànyat phalam anyac caittàdãnàm iti asamàhitatvàt. kàmadhàtau paücaskaüdhako vipàkahetur nàsti. na hy atra råpaskaüdhasaügçhãtaü kàyavàkkarma cittacaittair ekaphalaü [Tib. 200a] bhavati. pçthakkalàpatvàt. triskaüdhakas tu triùv api dhàtuùu nàsti cittacaittànàm ava÷yam ekaphalatvàt. yathàyogaü catuþskaüdhasvabhàvatvàt. (##) råpadhàtàv ekaskaüdhaka iti vistaraþ. pràptiþ saha jàtyàdibhiþ saüskàraskaüdhasaügçhãtety ekaskaüdhakaþ. tathaiva sàdhàraõaphalatvàt ekaphalaþ. asaüj¤isamàpattir api saha jàtyàdibhiþ tathaiva vaktavyà. vij¤apte råpaskaüdhasaügçhãtatvàt. jàtyàdãnàü ca saüskàraskaüdhasvabhàvatvàt. dviskaüdhaka ekaphalaþ pårvavat. ku÷ale cetasy asamàhite 'nuparivartiråpaü nàstãti råpaskaüdhavarjitavedanàdiskaüdhasaügçhãtatvàt catuþskaüdhakaþ. paücaskaüdhakaþ samàhite cetasi. anuparivartiråpasya cittàdibhir ekavartitvàt. àråpyadhàtàv iti vistaraþ. tatra sarvam eva råpaü nàstãty ekaskaüdhaka÷ catuþskaüdhaka÷ ca vipàkahetuþ. pràptir iti. tatra saha svajàtyàdibhir ekaskaüdhakaþ pårvavat. nirodhasamàpattir api saha svajàtyàdibhir ekaskaüdhako vipàkahetur ekaphala iti sugamaü. asti karmeti vistaraþ. yasya jãvitendriyaü vipàkaþ. tasya karmaõo 'va÷yaü tajjãvitendriyaü tajjàtyàdaya÷ ca viprayuktà vipàkaþ. [Tib. 200b] tac caitat sarvaü dharmàyatanasaügçhãtam ity ekam àyatanaü vipàko vipacyate. yasya manaàyatanaü. tasya dve manodharmàyatane. tasya hi manaàyatanasya kalàpe ava÷yaü vedanàdayaþ sahabhuvo jàtyàdaya÷ ca vipàkaråpà bhavaüti. vedanàdijàtyàdayo dharmàyatanasaügçhãtà iti te dve manodharmàyatane vipàko vipacyate. evaü yasya spraùñavyàyatanam iti. tasya spraùñavyasyàva÷yaü jàtyàdayas saütãti dharmàyatanam api vipacyate. na kevalaü spraùñavyàyatanam iti dve àyatane tasya vipacyete. yasya kàyàyatanaü tasya tçãõi. tad eva kàyàyatanaü spraùñavyàyatanaü ca tadà÷rayabhåtacatuùkaü. tasyàva÷yaü bhåtacatuùkà÷ritatvàt. tasya ca jàtyàdibhir bhavitavyam iti dharmàyatanam api tatra tçtãyaü vipacyate. evam iti vistaraþ. evaü yasya råpagaüdharasàyatanànàm anyatamad vipàkaþ. tasya trãõy àyatanàni vipàkaþ. tad evàyatanaü råpàdãnàm anyatamat spraùñavyàyatanaü ca tadà÷rayabhåtasvabhàvaü dharmàyatanaü ca tajjàtyàdisvabhàvam iti. yasya cakùuràyatanaü. tasya catvàri. tad eva cakùuþ kàyàyatanaü càva÷yaü cakùuþkàyapratibaddhavçttivàt. spraùñavyadharmàyatane ca pårvavat. evaü yasyeti vistaraþ. evaü yasya ÷rotràdãnàm [Tib. 201a] anyatamad vipàkaþ. tasyàpi catvàry àyatanàni vipàkaþ. tad eva ÷rotràdãnàm anyatamad àyatanaü kàyaspraùñavyadharmàyatanàni ca pårvavat. asti tat karmeti vistaraþ. paüca yàvad ekàda÷àyatanànãti saübhavataþ. na tu dvàda÷àyatanàni vipàkaþ. ÷abdàyatanasyàvipàkasvabhàvatvàt. atràcàryavasumitro vyàkhyàpayati. asti karma yasyaikam eva dharmàyatanaü vipàko vipacyata iti nopapadyate. kiü kàraõaü. àkùepakakarmaphalatvàj (##) jãviteüdriyasya. yadi tàvat kàmadhàtau jãvitaü vipàko vipacyate. karmaõas tatràva÷yaü kàyajãviteüdriye bhavataþ kalalàdyavasthàsu anutpanne ùaóàyatane. utpanne tu ùaóàyatane saptabhir àyatanair bhavitavyaü. cakùuràdibhiþ ùaóbhir manaàyatanena ceti. råpadhàtàv api saptabhir àråpyadhàtàv api manodharmaàyatanàbhyàm ava÷yaü bhavitavyaü. sakalajanmàkùepakaphalatvàj jãviteüdriyasya. ko vàtra dhàtur abhipreta iti bråmaþ. àråpyadhàtuþ. nanu ca tatràkùepakakarmaphalatvàj jãviteüdriyasya ava÷yaü manaàyatanenàpi bhavitavyaü. na ca jãviteüdriyam eva vipàko vipacyate. vedanàprabhàvitatvàd vipàkasyeti. vedanayà 'pi tatra bhavitavyam iti. atrocyate. kùaõotpattim etat saüdhàyoktaü. yasmiü kùaõe àråpyopapannasya [Tib. 201b] vipàkajaü cittaü na samudàcarati. tasmin kùaõe jãviteüdriyam eva vipàko vipacyate. vipàkasya jãviteüdriyasyaivotpàdàn manaàyatanasya càsamudàcàràd iti kim arthaü tatsamudàcàre manaàyatanam aparaü na bhavatãti tasya dve manodharmàyatane iti. tad idaü vicàryate. bhavaty evaü càksepakasya karmaõo jãviteüdriyaü vipàka iti. jãviteüdriye ca vipacyamàne manaàyatanàdãny api vipacyaüte. nàyatanàütaravipàkaþ pratiùidhyate. vipàkahetur iha ciütyate. asti tat karma yasyaikam eva dharmàyatanaü vipacyate. nànyad àyatanam ity etàvad vivakùitaü. atha mataü jãviteüdriyàkùepakasyaiva karmaõo manaàyatanàdãny api vipacyaüte. naikam àyatanam iti. atra bråmaþ. tasyaiva karmaõo 'nye 'pi manaàyatanàdayas tatra vartamànà vipàko na punar anyasya karmaõa iti. kiü kçto 'yaü niyamaþ. asti hi saübhavo yad ekasya karmaõo nikàyasabhàgo vipàkaþ. 'nyasya jãviteüdriyaü. anyasyaiva ca manaàyatanàdãni iti. bråyàs tvaü yathà yasya cakùuràyatanaü. tasya cakùuþkàyaspraùñavyadharmàyatanànãti vacane yasya cakùuràyatanaü vipàkaþ. tasya kàyàyatanam àva÷yakatvàt. evaü manaàyatanàdãny api tasyaiva karmaõo vipàka iti. [Tib. 202a] tan na. kvacid eva kasyacit pratibaddhavçttitvàt. na hi vinà kàyeüdriyeõa cakùuriüdriyapràdurbhàvo 'sti. asaty api tu vipàke manasi jãviteüdriyapràdurbhàvo 'stãti asamam etat. àcàryasaüghabhadras tv àha. asti karma yasya dharmàyatanam eva vipàko vipacyate. yasya jãviteüdriyaü. yasya cakùuràyatanaü. tasya paüca. cakùuþkàyaråpaspraùñavyadharmàyatanàni. evaü yàvaj jihvàyatanaü. yasya kàyàyatanaü. tasya catvàraþ. kàyaråpaspraùñavyadharmàyanànãti. råpàvinàbhàvitvàt råpàyatanam api tasyaiva cakùurnirvartakasya (##) karmaõo vipàka iti samayàntaram icchati. ayaü tv àcàryo na råpàyatanam ava÷yaü tasyaiva karmaõo vipàka ity aparaü pakùam avalaübate. yasya kàyàyatanaü. tasya trãõi. yasya cakùuràyatanaü. tasya catvàrãti. na hy anyonyamavinàbhàvino jãvitanikàyasabhàgàdãny àva÷yakam ekasyaiva karmaõo vipàka ity abhipràyaþ. tàv etau pakùau vibhàùyakàrair likhitau. tayor yo yasmai rocate. sa tena parigçhyate. ity alaü prasaügena. atha kathaü kasyacit karmaõa ekam àyatanaü vipàko vipacyate. kasyacid yàvad ekàda÷ety ata àha. vicitràvicitraphalatvàt karmaõo bàhyabãjavad iti vistaraþ. padmadàóimanyagrodhàdãnàü [Tib. 202b] bãjàni vicitraphalàni. målàükuranàlapattrake÷aràkiüjalkakarõikàrai÷ ca råpyaü hi padmabãjàdãnàü. anekaskaüdha÷àkhàviñapapattrapallavàükurapuùpaphalasamçddhà÷ ca nyagrodhàdayaþ pàdapà jaladharàyamàõà dç÷yaüte. kànicid avicitraphalàni. tadyathà yavagodhåmàdãnàü bãjàni. ekaråpaphalatvàt. bãjadharmataiùà. ekadhvikasya karmaõo 'tãtasya traiyadhviko vipàko vipacyate atãtapratyutpannànàgataþ. na tu dvaiyadhvikasyàpy atãtasya pratyutpannasya caikàdhviko 'nàgataþ. na tu viparyayàd iti. bahukùaõikasya karmaõa ekakùaõikaþ. mà bhåd atinyånaü hetoþ phalam iti vartate. na ca karmaõà saha vipàko vipacyate. sahotpanne sahabhåsaüprayuktakahetvor vyàpàràt. vipàkaheto÷ ca visadç÷apàkàpekùatvàt. nàpy anaütaraü vipàko vipacyate. kiü kàraõaü. samanaütarapratyayaàkçùñatvàt samanaütarakùaõasya. yasmàt samanaütarakùaõaþ samanaütarapratyayabalenàkçùño na vipàkahetubalena. yady apy asau samanaütarapratyayo vipàkahetuþ itthaü caitad eva. yasmàt samanaütarakùaõo vipàkahetoþ samanaütarapratyayàt kadàcit kuùalaþ kadàcid aku÷alaþ kadàcid avyàkçtaþ. [Tib. 203a] anyathà hi avyàkçta eva syàt. atha và samanaütarakùaõasya avipàkasvabhàvasya samanaütarapratyayàkçùñatvàd ity abhipràyaþ. pravàhàpekùo hi vipàkahetuþ cittacaittàdipravàhe sati atikràüte vipàkahetur vipàkaü dadyàt. dharmataiùety abhipràyaþ. (II.56ab) uktam eùàm arthato 'dhvaniyama iti. arthata ukto na ÷abdata ity arthaþ. dvividhaü hi vacanaü sva÷abdàbhitaü arthoktaü ca. kathaü. ## tathà ## (##) iti vacanàt. sabhàgasarvatragahetå atãtapratyutpannàv eva sto nànàgatau. avi÷eùavacanàd eva sahabhåsaüprayuktakavipàkahetavas traiyadhvikà ity arthata uktàþ. sabhàgasarvatragahetå eva hi pårvotpannau. pårvotpannàv eva ca tàv ity avadhàraõàt. parasparaphalatvavacanàt. ciütàdyaku÷alàdisvàbhàvyàc caiùàm anadhvapatitatvaü vyàvartitaü. såtryata iti. såtraü såtrã và kriyate såtryate. uktaü càtra kàraõam iti. katham uktaü. [Tib. 203b] niùyaüdaphalena hi saphalaþ sabhàgahetuþ. tac cànàgatasyàyuktaü pårvapa÷cimatàbhàvàd iti evamàdi. yac caitat kàraõam uktaü sabhàgahetoþ. sarvatragahetor apy uktaråpaü veditavyaü. sabhàgahetukalpo hi sarvatragahetuþ. sabhàgahetur hi kliùñaþ kliùñànàü. sarvatragahetur api kliùñaþ kliùñànàm eva. kliùñadharmasàmànyakàraõatvena tv ayaü sabhàgahetuþ pçthag vyavasthàpyata ity uktam etat. sabhàgahetuvad eva càyaü nànàgataþ. niùyaüdaphalena ca saphala iti. tadvad evàsya vàrttà. ## iti. tryadhvakà eva trayas traya eva tryadhvakà iti avadhàraõàt. kàraõahetur anyathà bhavati. kathaü cànyathà. sarvàdhvaga÷ cadhvavinirmukta÷ ceti. svato 'nye hi svabhàvavarjyàþ sarvadharmàþ kàraõahetur iti. ata evam eva bhavati nànyathà. (II.56cd) hetuþ phalam iti anyonyàpekùayaitat dvayam ity ataþ pçcchati. kiü punas tat phalaü yasyaitaddhetavaþ iti. ## iti. àkà÷àpratisaükhyànirodhavarjyàþ sarvadharmàþ phalam ity uktaü bhavati. evaü tarhãti vistaraþ. phalatvàd asaüskçtasya phalam asaüskçtam iti kçtvà [Tib. 204a] hetunà svato 'nyenàsya bhavitavyaü. yasya hetos tad asaüskçta phalaü. hetutvàc càsaüskçtasya svato 'nyenàsya phalena bhavitavyaü. yasya phalasya tad asaüskçtaü hetuþ. nsaüskçtasya te hetuphale. asaüskçtaü pratisaükhyànirodhalakùaõaü visaüyogaphalaü bhavati. na ca tasya hetur ajanyatvàt. hetu÷ ca bhavati saüskçtotpàdàvighnabhàvàvasthànàt. na ca tasya phalaü vyavasthàpyate. phalapratigrahaõadànàsamarthatvàc ca. ata eva ca ùaóvidhahetvasaübhavàd iti vistaraþ. na sahabhåhetur asya saüprayuktakahetur và saübhavati. tena kasyacid dharmasyàsahabhavatvàt. asaüprayogàc ca. na sabhàgahetur asya ka÷cid bhavati. asaüskçtasyàsadç÷atvàt. samànabhåmitvàyogàc ca. ata eva càsya na sarvatragahetuþ. asya càkliùñatvàt. (##) na càsya vipàkahetuþ. asaüskçtasyàvipàkasvabhàvatvàt. vipàko hi sattvasaükhyàto dhàtupatito dharmaþ. anutpàdyatvàd eva càsyaite hetavo na bhavaüti. anutpàdyatvàd eva càsya kàraõahetur na bhavati. ata evocyate. kasmàn màrgo visaüyogasya kàraõahetur neùyate. yasmàt sa utpàdàvighnabhàvena vyavasthàpitaþ. na càsaüskçtam utpattimad iti. anadhvapatitatvàc càsya hetavo na bhavanti. adhvapatitasya hi dharmasya hetur vyavasthàpyate. [Tib. 204b] evaü ùaóvidhahetvasaübhavàn nàsaüskçtasya hetuþ. paücavidhaphalàsaübhavàc ca nàsaüskçtasya phalaü. kasmàt. sàmànyatas tàvad adhvavinirmuktasya phalapratigrahaõadànàsamarthatvàt. tathà hy uktaü. ## ity evamàdi. kiü ca na tàvad adhipatiphalaü bhavati. tad dhi sahotpannaü pa÷càdutpannaü ceùyate. ## iti. tac cànutpattimad iti nàsya sahajaü pa÷càjjàtaü và phalaü bhavati. anutpattimattvàd eva. na ca niùyandaphalam. utpattimato hi sadç÷o dharma utpattimàn niùyandaphalam. ata eva ca na puruùakàraphalaü asaüskçtasya puruùakàràbhàvàt. yasya hi balena ya utpadyate pràpyate và. sa tasya puruùakàraphalaü. ata eva ca na visaüyogaphalaü. màrgasyaiva hi balena visaüyogaþ pràpyaþ. na càsaüskçto màrga iti. na càpi vipàkaphalaü. vipàkahetuvaidharmyàt. sàsravo hi vipàkahetuþ. na càsaüskçtaü sàsravam iti. atha và paücavidhahetuvaidharmyàt paücavidhaphalàsaübhava iti nàsaüskçtasya phalaü sambhavati. yad màrgo visaüyogasya kàraõahetur neùyate kasyedànãü tat phalaü. hetumatà hi phalena bhavitavyaü kathaü và kena và prakàreõa tat phalaü. àha. yat tàvad uktaü kasyedànãü tat phalam iti [Tib. 205a] màrgasya. yad apy uktaü kathaü và tat phalam iti phalaü tadbalena màrgabalena pràpter ity arthaþ. atha vaivaü padasaübandhaþ. kasya tat phalam iti. màrgasya tat phalaü. katham và tat phalam iti. tadbalena pràpter iti. pràptir eva tarhi màrgasya phalaü pràpnoti. tasyàm eva pràptau tasya màrgasya sàmarthyàt na visaüyogaþ. kiü. màrgasya phalam ity adhikçtaü. tatràsàmarthyàd iti. evaü tatra visaüyoge màrgasyàsàmarthyàd ity arthaþ. tasmàn na ca tàvad asya màrgaþ kathaücid api hetuþ. ùaõõàü hetånàm anyatamo 'pi hetur asya màrgo na bhavati. phalaü càsya visaüyogaþ. pràpyaü phalaü na janyam ity abhipràyaþ. paücavidho hi hetur iti kecid icchaüti. kàrako j¤àpako vyaüjako dhvaüsakaþ pràpaka÷ ceti. kàrako hetur bãjam aükurasya. j¤àpako dhåmo (##) 'gneþ. vyaüjako dãpo ghañasya. dhvaüsako mudgaro ghañasya. pràpako ratho de÷àütarapràpaõãyasyeti. tad evaü màrgaþ pràpako 'sya. na janako hetuþ. pràpyaü ca visaüyogaphalaü na janyam iti dar÷itaü bhavati. athàsaty adhipatiphala iti vistaraþ. asaüskçtasya yadi phalaü syàt adhipatiphalaü syàt. tasya kàraõahetutvena vyavasthàpanàt. ## iti vacanàt tad apy asya [Tib. 205b] nivàritam iti paricchinne codakaþ pçcchati. athàsaty adhipatiphale katham asaüskçtaü kàraõahetuþ. utpattyanàvaraõabhàvena kàraõahetuþ. utpattyanàvaraõabhàvavacanàt. saüskçtam eva pratãdam asaüskçtam kàraõahetur vyavasthàpyate. nàsaüskçtaü pratãti dar÷itaü bhavati. kasmàd asya saüskçtavat phalaü na vyavasthàpyata ity ata àha. na càsya phalam asti. adhvavinirmuktasya phalapratigrahaõadànàsamarthatvàd iti. adhvasaügçhãtasyaiva hi dharmasya phalapratigrahaõadànasàmarthyam asti nànyasya. vakùyati hi ## iti. uktaü tu paryàyeõa hetur iti. paryàyeõoktaü na sva÷abdenety arthaþ. te 'py anityà iti. te 'py anityà evety avadhàraõàd arthàn na nityo hetur ity uktaü bhavati. àlaübanapratyayo 'pãti. yathà hetavo 'trànityà uktàþ. evaü pratyayà apy anityà evoktàþ ye hetavo ye pratyayà iti vacanàt. tasmàd asaüskçtam àlaübanapratyayo na pràpnoti. utpàdàyety avadhàraõàd iti. ye hetavo ye pratyayà råpasyotpàdàya. te 'py anityàþ. na tu ye 'nutpàdàya. dvividhà hi pratyayàþ. janakà÷ càjanakà÷ ca. àlambanapratyaya÷ càjanakaþ àlambanamàtratvàt. àlambanapratyayo hi nirudhyamàne dharme kàritraü karoti. vartamànai÷ cittacaittair grahaõàt. [Tib. 206a] ## iti vacanàt. nanu ca hetavo 'pãti vistaraþ. hetur api janaka÷ càjanaka÷ ca. tasmàd asaüskçtasyànàvaraõabhàvamàtreõàjanakasyàpikàraõahetutvàpratiùedhaþ. ukta àlambanapratyayaþ såtra iti. catasraþ pratyayatà ity atra såtre. na tu pratiùiddhaþ. dharmatàyà avirodhàn na doùa ity abhipràyaþ. såtràõi ca bahåny antarhitàni. målasaügãtibhraü÷àt. atràcàryo na nirbaüdhaü karoti. dharmatàvirodho nàstãti. kiü tu asaüskçtam eva vicàryate 'sti và na veti. sarvam evàsaüskçtam iti. na kevalaü pratisaükhyànirodhaþ. råpavedanàdivad iti. àdi÷abdena saüj¤àdãnàü grahaõaü. yathà råpàd vedanàbhàvàntaraü vedanàyà÷ ca saüj¤à yàvat saüskàrebhyo vij¤ànaü. tathà na råpàdibhyaþ paücabhyo (##) 'saüskçtaü bhàvàntaram asti. ato nàsaüskçtaü dravyam iti sautràntikàþ. spraùñavyàbhàvamàtram iti. sapratighadravyàbhàvamàtram ity arthaþ. avindanta ity alabhamànàþ. utpannànu÷ayajanmanirodhe utpannànàm anu÷ayànàü janmana÷ ca nirodhe pratisaükhyàbalena praj¤àbalena anyasyànu÷ayasya janmana÷ ca anutpàdaþ pratisaükhyànirodhaþ [Tib. 206b]. tad evaü anu÷ayanirodhaþ samudayasatya nirodho janmanirodho duþkhasatyanirodha ity uktaü bhavati. sopadhi÷eùanirupadhi÷eùanirvàõavyavasthàpanàrthaü cobhayanirodhavacanaü. sautràntikanayena ke ' nu÷ayàþ. kathaü ca teùàü janmana÷ ca pratisaükhyàbalena nirodhaþ. aùñànavater anu÷ayànàü vàsanà 'nu÷ayaþ. yasya cànu÷ayasya yaþ pratipakùo màrgaþ pratisaükhyà. tena saha prathame kùaõe so 'nu÷aya utpadyate. tadbalàd dvitãyàdiùu kùaõeùu tasya nirodhaþ. tadbalàd eva ca paunarbhavikasya janmanaþ apratisaüdhiko nirodhaþ. tadyathà nikàyasabhàga÷eùasyeti vistaraþ. nikàyasabhàgo manuùyatvàdilakùaõaþ. àtmabhàvo và paücaskandhalakùaõaþ. tasya ÷eùas tallakùaõa evotpadyamànaþ. tasya nikàyasabhàga÷eùayàntaràmaraõe àyuùyaparisamàpta eva pratyayavaikalyàd yo 'nutpàdaþ. so 'pratisaükhyànirodhaþ. pratyayavaikalyaü punar aütyànàü skaüdhànàü maraõabhavàkhyànàü nikàyasabhàgasaübandhane yad asàmarthyaü upakaraõàdipratyayàsàmagryàt. ato 'sau pratisaükhyànirodha iti. sopadhi÷eùo nirvàõadhàtuþ. duþkhasyànutpàda iti nirvupadhi÷eùaþ. so 'pi tu duþkhasyànutpàdaþ. yo 'pratisaükhyànirodha ity uktaþ. nàntareõa pratisaükhyàü sidhyati. utpattikàraõànu÷ayavaikalyasya [Tib. 207a] pratisaükhyànakçtatvàt. ataþ pratisaükhyànirodha evàsau. svarasaü nirodhàd iti. svàtmanà nirodhàn na praj¤àsàmarthyenety arthaþ. avinaùñe tadabhàvàd iti. avinaùñe tasmiü anu÷aye tasyàpratisaükhyànirodhasyàbhàvàt. akçtotpattipratibandhànàm iti. akçte utpattau pratibandha eùàm iti akçtotpattipratibandhàþ. teùàü. ya utpattipratibandhabhàvaþ. etad atra pratisaükhyàyàþ sàmarthyaü. yadi tarhy anutpàda eveti vistaraþ. prahàõaü hi nirvàõam abhipretaü. anàgatasyaiva cànutpàda iti yadi nirvàõam ucyate. atãtapratyutpannasyotpannatvàt nàsty anutpàda iti katham idam uktaü såtre. atãtànàgatapratyutpannasya duþkhasya prahàõàya saüvartante iti tat såtrapadaü kathaü nãyate. yasya punar dravyàntaraü nirvàõaü. tasyàtãtapratyutpannayor api tadàsevanàdibhir nirvàõaü pràpyata iti sunãtam idaü såtraü bhavatãti. tadàlambanakle÷aprahàõàd iti. atãtapratyutpannaduþkhàlambanakle÷aprahàõàd ity arthaþ. yo råpe chandaràga iti. chando 'nàgate 'rthe pràrthanà. ràgas tu pràpte 'rthe 'dhyavasànaü. vistareõa yàvad vij¤ànam iti. yo vedanàyàü saüj¤àyàü saüskàreùu vij¤àne (##)([Tib. 207b] chandaràgaþ. taü prajahãta. chandaràge prahãõe evaü vas tad vij¤ànaü prahãõaü bhaviùyate. evaü triyadhvikasyàpi duþkhasyeti. chandaràgaprahàõam eva råpàdiduþkhaprahàõaü. tasya cànàgatasya chandaràgasyànutpàdo bhavati. atas triyadhvikasyàpi duþkhasya prahàõaü yujyata iti dar÷ayati. eùa eva naya iti. yady atãtànàgatapratyutpannasya kle÷asya prahàõàyeti pàñhaþ. tatràpy eùa eva naya iti. yaþ kle÷e ràge dveùe và chandaràgaþ. taü prajahãteti vistaraþ. tadàlambanakle÷aprahàõàd api kle÷asya prahàõaü. na svabhàvata eveti traiyadhvikasyàpi kle÷asya prahàõaü yujyate ity arthaþ. atha veti vistaraþ. pårvajanmani bhavaþ paurvajanmikaþ. ihajanmani bhava aihajanmikaþ. tad evam aikakùaõikaþ kle÷aþ paryudasto bhavati. katham etat pratyetavyaü. paurvajanmikaþ sarvakle÷aþ sambadhyate aihajanmika÷ ca. na punar aikakùaõika ity ata àha. yathà tçùõà vicariteùv iti vistaraþ. anyatràpy evaü dar÷anàt evaü pratyetavyaü. aùñàda÷a tçùõàvicaritàni katham atãte 'dhvani ekasmiü kùaõe yojyaüta iti ato 'tãtaü janmàdhikçtyoktaü. aùñàda÷a tçùõàvicaritàni. asmãti bhikùavaþ satãttham asmãti [Tib. 208a] bhavati. evam asmãti anyathàsmãti sad asmãti asad asmãti bhavati. bhaviùyàmãty asya bhavati. na bhaviùyàmãtthaü bhaviùyàmi evaü bhaviùyàmi anyathà bhaviùyàmãty asya bhavati. syàm ity asya bhavati. itthaü syàm evaü syàü anyathà syàm ity asya bhavati. api syàm ity asya bhavati. apãtthaü syàm apy evaü syàm apy anyathà syàm ity asya bhavati. evaü yàvat pratyutpannaü. tathehàpi paurvajanmikaþ kçtsnaþ kle÷apravàhaþ ajhajanmika÷ ca saübadhyate naikakùaõika iti. tad evaü prasàdhyatàbhipràyaü bravãti. tena ca kle÷advayeneti vistaraþ. paurvajanmikenaihajanmikena ceti kle÷advayenàsyàü saütatau pratyutpannàyàü bãjabhàvo vàsanàlakùaõaü sàmarthyam àhito 'nàgate 'syotpattaye. tasya bãjabhàvasya prahàõàt tad api kle÷advayaü prahãõaü bhavati. yathà vipàkakùayàd vipàkopabhogàt karma kùãõaü bhavatãty upacaryate. tadvat. [Tib. 208b] anàgatasya tarhi kathaü prahàõaü vyavasthàpyate. na hi tena saütatau bãjabhàva àhito yasya prahàõàt prahàõaü bhaved ity ata àha. anàgatasya punar duþkhasya kle÷asya và bãjabhàvàd atyantam anutpóaþ prahàõam iti. bãjabhàva÷ ca pratisaükhyàbalena bhavati. na hi niruddhe 'tãte nirodhàbhimukhe ca pratyutpanne yatnaþ pratipakùotpàdane yatnaþ sàrthakaþ saprayojanam ity arthaþ. viràgas teùàm agra iti. ràgakùayo viràgaþ pratisaükhyànirodha ity arthaþ. katham asatàm asann agro bhavitum arhatãti. katham asatàm àkà÷àdãnàm asaüskçtànàm asann asaüskçto viràgo 'gro bhavitum arhatãti. asyottaraü bravãti. abhàvo 'pi ka÷cid iti vistaraþ. dvitãyasya ceti. dvitãyasya samudayasatyasyànaütaraü (##) dçùñaü svayaü praj¤ayà uddiùñaü parebhyo de÷anayà trayàõàü påraõaü tçtãyaü bhavati. kiü syàd iti. ko do÷aþ syàd ity arthaþ. kiü ca punaþ syàd iti. ko guõaþ syàd ity arthaþ. kiü ca punaþ syàd iti guõaparipra÷na àha. vaibhàùikapakùaþ pàlitaþ syàd iti. yat tåktaü kiü syàt ko doùaþ syàd iti atrocyate. abhåtaü tu parikalpitaü syàd iti. doùaþ syàd ity arthaþ. råpavedanàdivad iti. pratyakùataþ. [Tib. 209a] cakùuràdivad iti. karmato numànata ity arthaþ. asakçdvyàkhyàtam etat. vastuna iti. ràgàdivastunaþ. hetuphalàdibhàvasaübhavàd iti. àdi÷abdena svasvàmyavayavàvayavisambandhàdayo gçhyante. na hi vastuno nirodhe hetuþ phalam avayavàvayavãtyevamàdi. tasyaitarhi pràptiniyama iti vistaraþ. tasya nirodhasya yo 'yaü pràter niyamaþ. asyaiva nirodhasya pràptir nànyasyeti tasmiü pràptiniyame ko hetuþ. na hi nirodhasya pràptyà sardhaü ka÷cit saübandho 'sti hetuphalàdibhàvàsaübhavàt. dçùtadharmanirvàõapràpta iti. sopadhi÷eùanirvàõastha ity arthaþ. yady abhàvaþ katham asya pràptiþ syàt. pratipakùalàbheneti vistaraþ. àryamàrgalàbhena kle÷asya punarbhavasya cotpàde 'tyantaviruddhasyà÷rayasya làbhàt pràptaü nirvàõam ity ucyate. abhàvamàtratvam iti. màtra÷abdo dravyàntaratvanivçttyarthaþ. yat khalv asyeti vistaraþ. prahàõaü yàvad apràdurbhàva iti paryàya÷abdà ete. apràdurbhàva ity etat sphuñam ity udàharaõam uktaü. nàsmiü pràdurbhàva ity ato 'pràdurbhàvà ity adhikaraõasàdhanam [Tib. 209b] iti dar÷ayanti. na tu apràdurbhåtir apràdurbhàva iti bhàvasàdhanam ity arthaþ. yata eva tatpràptiþ parikalpyate yato màrgàt prahàõaþ pràptaþ parikalpyate. tasmiü sati màrge pràpte và duþkhasyeùyatàm apràdurbhàvaþ. kim anyena nirvàõena parikalpitena. vimokùas tasya cetasa iti. nirupadhi÷eùanirvàõakàle bhagavataþ. yathàvastu yathàlambanaü. saüyogasya vastu yatra kle÷ena saüyujyate. sa vastukà dharmà iti sahetukàþ. parigrahavastu parigçhyata iti parigrahaþ. sa eva vastu parigrahavastu. (II.57) ante 'bhihitatvàd iti. kàrikàyà ante vipàkahetuþ pañhitaþ. tasya vipàkaphalam eva. ## kàraõahetuþ ÷lokàdau pañhitatvàt. tasy- #<àdhipajaü phalaü.># adhipatir adhipaþ. tasmàj jàtaü adhipajaü adhipatiphalam ity arthaþ. pårvasyàdhipatam iti kecit pañhanti. adhipater idaü phalaü àdhipatam iti. àdhipatyam iti tu pràpnoti. dityadityàdityapatyuttarapadàõ õya ity apavàdàt. (##) athàpavàdaviùaye 'py utsargasamàve÷a iti bhavet. bhavec ca tadråpaü. etad evàdhipatyam iti. yad anàvaraõabhàvamàtràvasthànaü. aügãbhàvo 'pi vàstãti. pradhànabhàvo 'pi janakabhàvo 'pãty arthaþ. tad anena dvividhasyàpi kàraõahetoþ kàrakasya vàdhyupekùakasya vàdhipatiphalam [Tib. 210a] astãti dar÷itaü bhavati anyatràsaüskçtàñ. yasmàd vakùyati. ## iti. da÷ànàm àyatanànàm iti. cakùåråpàyatanayor yàvat kàyaspraùñavyàya tanayoþ. cakùuþ pratãtya råpàõi cotpadyate cakùurvij¤ànaü yàvat kàyaü pratãtya spraùñavyàni cotpadyate kàyavij¤ànam iti vacanàt. kàraõahetur eva càyaü. na hi cakùuràdãny àyatanàni cakùurvij¤ànàdãnàü sahabhåhetvàdayaþ. paüca hetavaþ saübhavaüti. manaàyatanaü tu manovij¤ànasya sabhàgahetvàdi saübhavati. dharmàyatanam api sahabhåsaüprayuktakahetvàdi saübhavatãti na kàraõahetur evety avadhàryate. tasmàd da÷ànàm ity uktaü na dvàda÷ànàm iti. bhàjanaloke ca karmaõàü. kim. aügãbhàvo 'sti kàraõahetor ity adhikçtaü. bhàjanaloko hi ku÷alàku÷alakarmajanito 'py avyàkçto 'pi na vipàkaphalam iùyate. sattvàkhyo vipàka iti lakùaõàt. tasmàt kàraõahetor etad adhipatiphalaü. ÷rotràdãnàm api na kevalaü cakùuùo 'sti. kiü. cakùurvij¤ànasyotpattau pàraüparyeõàdhipatyaü. na sàkùàt yathà cakùuùaþ. kathaü j¤àyata iti àha. ÷rutvà draùñukàmatotpatteþ. draùñukàmatàyàü ca cakùurvij¤ànam utpadyata ity abhipràyaþ. [Tib. 210b] evamàdi yojyam iti. ghràtvà draùñukàmatotpatter ity àdi yojyaü. ## phalam iti vartate. sabhàgasarvatragahetvor eva niùyandaphalam ity avadhàryate. puruùakàraphalam api hi tayor anantaraü saübhavati. ## iti. puruùakàraphalam eva sahabhåsaüprayuktakahetvor ity avadhàraõaü. puruùakàrasya phalaü paurusaü. puruùakàraphalam ity arthaþ. puruùabhàvàvyatirekàt puruùakàraþ puruùabhàvàn na vyatiriktaþ. puruùakarmaiva hi puruùakàro na puruùàd anyaþ. na hi karma karmavadbhyo 'nyad iùyate bauddhaiþ. tasmàt puruùakàrasya yat phalaü. tat puruùasyaiveti pauruùam ity ucyate. yasya dharmasya yat kàritram iti. yasya dharmasya yat karma yà kriyà. sà tasya puruùakàra ity arthaþ. nanu càntarvyàpàrapuruùàbhàve dharmamàtraü puruùa iti ato dharmakàra iti pràpnoti. na puruùakàra ity ata àha. puruùakàra iva hi puruùakàraþ. yathà loke kalpitasya puruùasya puruùakàraþ. (##) evaü dharmasyàpãti puruùakàra iva puruùakàraþ. dçùñàntaü kathayati. kàkajaüghà oùadhir ityàdi. kàkajaüghàkàrà oùadhiþ kàkajaüghety ucyate. mattahastãva yo dçùñaþ ÷åro và. sa manuùyo mattahastãti. kim anyeùàm [Tib. 211a] iti. hetånàü. anyeùàm apy astãti. sabhàgasarvatragakàraõahetånàü. anyatra vipàkahetoþ. kasmàd ity àha. yasmàt sahotpannaü samanantarotpannam và puruùakàraphalam iti. sahabhåsaüprayuktakahetvor hi sahotpannaü phalam uktaü. tac ca puruùakàraphalam eva. na hy anyat phalaü sahotpannam asti. sabhàgasarvatragahetvor anaütarotpannam eva puruùakàraphalaü. kàraõahetos tåbhayathà. kiü punar niùyandaphalàd adhipatiphalàd vànyat puruùakàraphalaü. nety ucyate. tad eva hi phalaü tattan nàma labhate. tathà hi taddhetusadç÷otpatter niùyandaphalaü. tadbalenotpatteþ puruùakàraphalaü. avighnabhàvàvasthànenotpatte÷ càdhipatiphalam iti. na caiva vipàkaþ. kiü. sahotpanno và samanantarotpanno vety adhikçtaü. (II.58, 59) ## iti vistaraþ. ## eva ## eva ## evety avadhàraõaü. ## iti anivçtàvyàkçto vivakùitaþ. sattva iti àkhyà yasya. sa ## sattvasaütànaja ity arthaþ. vyàkçtàd udbhavatãti ## aupacayikanaiùyandikau tu na vyàkçtàd udbhavataþ. [Tib. 211b] nanu ca indriyamahàbhåtopacayo dhyànavi÷eùasamàpannasya bhavati. asàv api vyàkçtàd udbhavati. sa vipàkaþ pràpnoti. nirmàõacittaü càpi. tathaiva samàdhicittasaübhåtatvàt. naiùa doùaþ. ## ity ucchabda uttarakàlàrthaþ. vyàkçtàt ku÷alàd aku÷alàd và ya uttarakàlam eva bhavati na yugapan nàpy anantaraü. sa vipàka iti. samàdhijas tåpacayaþ samàdhinà saha cànantaraü ca bhavati. nirmàõacittaü tv anaütaram eva ca bhavati. vipàka÷ ca samànabhåmika evàbhipreta ity etac cobhayaü bhinnabhåmikam (##) api bhavatãti na vipàkasya prasaügaþ. ## iti. ku÷alakliùñànivçtavyàkçtasàdç÷yam adhikçtya. yady evaü ku÷alasàsravasya hetor anàsravaü niùyandaphalaü pràpnoti ku÷alasàdçùyàt. na. nikàyasàdç÷yàbhàvàt. samànanikàyo hi sabhàgahetur iùyate. na sarvaþ. bhåmitaþ kliùñatayà càsya sàdç÷yam iti. asya sarvatragahetoþ sàdç÷yaü bhåmitaþ kliùñatayà ca. kena saha. svaphalena. katham iti. bhåmitas tàvat sarvatragahetuþ kàmàvacaro yàvad bhàvàgrikaþ. tatphalam api kàmàvacaraü yàvad bhàvàgrikam iti. kliùñatayà ca sarvatragahetur api kliùñaþ. tatphalam api kliùñaü. na tu prakàrataþ sàdç÷yaü yathà sabhàgahetoþ. [Tib. 212a] yasya tu prakàrato 'pi sàdç÷yaü. yasya sarvatragahetoþ svaphalena saha prakàrato 'pi sàdç÷yaü. sa sarvatragahetur abhyupagamyate eva sabhàgahetur iti. bhåmikliùñatvasàdç÷yàd dhi sarvatragahetur bhavati. sabhàgahetu÷ ca sa bhavati prakàrato 'pi sàdç÷yàt. ata eva catuùkoñikaþ kriyate. ubhayasvabhàvatayà tçtãyakoñisaübhavàt. prathamà koñir asarvatragaþ sabhàgahetur iti. ràgàdikaþ sabhàgahetuþ. sa hi sabhàgahetur eva svanaikàyikasya kle÷asya. na tu sarvatragahetur asarvatragasvabhàvatvàt. dvitãyànyanaikàyikaþ sarvatragahetur iti. satkàyadçùñyàdikaþ sarvatragaþ. sa hi sarvatragahetur eva sarvatragasvabhàvatvàt. anyanaikàyikakliùñahetutvàc ca. na sabhàgahetuþ. anyanaikàyike kliùñe sabhàgahetutvàbhàvàt. tçtãyà ekanaikàyikaþ sarvatragahetur iti. satkàyadçùñyàdikaþ sarvatragaþ. sa hi ekanaikàyikasya kle÷asya sabhàgahetuþ. ekanaikàyikakliùñasàdç÷yàt. sarvatragahetu÷ ca saþ. tasya sarvatragatvàd ekanaikàyikakliùñahetutvayogena sarvatragahetutvayogàc ca. caturthã etàn àkàràn sthàpayitveti. trikoñyuktàü dharmaprakàràü varjayitvety arthaþ. tadyathà kliùñà dharmàþ ku÷alànàü na sabhàgahetur asàdç÷yàt. na sarvatragahetuþ. ata eva ku÷alànàü càkliùñatvàt. [Tib. 212b] evaü ku÷alàþ kliùñànàü yojyaü. kliùñà api kliùñànàü na sabhàgahetuþ. nàpi sarvatragahetur bhavanti. tadyathà ràgàdayo 'nyanaikàyikànàü kliùñànàü na sabhàgahetur anyanaikàyikatvàt. na sarvatragahetur asarvatragatvàd ràgàdãnàm iti. sarvatragà api dharmàþ kliùñànàm ekanaikàyikànàm api na sabhàgahetur na sarvatragahetuþ. yady anàgatàs te bhavantãti yojyaü. ## dhiyà pràpyamàõo nirodho visaüyogaphalam ity arthaþ. teneti. tena kàraõena. yasmàt kùayo nirodho dhãþ praj¤à. tena kàraõena pratisaükhyànirodho visaüyogaphalam ity uktaü bhavatãty àcaùñe. (##) ## iti vistaraþ. yasya balaü yadbalam iti ùaùñhãsamàsaþ. yasya balàj jàyate ## saüskçtaü. ## tasya ## puruùakàràj jàtaü puruùakàrajaü puruùakàraphalam ity arthaþ. udàharaõaü kathayati. tadyathà adharabhåmikasya kàmàvacarasya prathamadhyànabhåmikasya và tatprayogacittasya uparibhåmikaþ prathamadhyànabhåmiko dvitãyadhyànabåmiko và samàdhiþ. phalaü puruùakàrajam ity adhikçtaü. sàsravasya dharmasya anàsravaþ. dhyànacittasya nirmàõacittaü tad eva phalaü bhavati. [Tib. 213a] àdi÷abdenànyad api. tadyathà kàmàvacaràn maraõacittàd råpàvacaraþ prathamo 'ntaràbhavakùaõa ity evamàdi vijàtãyodàharaõaü niùyandaphalavivecanàrthaü. adharabhåmikasya hi prayogacittasya uparibhåmikaþ samàdhir na niùyandaphalaü. bhinnabhåmikaü hi na hetusadç÷aü. nàpi sàsravasya anàsravam iti vaktavyaü. na tu sarvaü niùyandaphalaü puruùakàraphalaü bhavati yad dhi yasya balàj jàyate sadç÷aü samànabhåmikaü anaütaraü ca bhavati. tat tasya puruùakàraphalaü niùyandaphalaü ca bhavati. catuþkoñikaü càtra bhavati. asti puruùakàraphalam eva na niùyandaphalaü. yathodàhçtaü. asti niùyandaphalam eva na puruùakàraphalaü. sabhàgasarvatragahetvor vyavahitaü phalaü. asty ubhayaü. samanantarotpannaü sabhàgasarvatragahetvoþ phalam. asti nobhayaü. tadyathà vipàkahetor vipàkaphalaü. pratisaükhyànirodho 'pi puruùakàraphalam iùyate. na càsau hetubalàj jàyate nityatvàd ity ataþ kàrikàyàm anuktaü tad upasaücaùñe. pratisaükhyànirodhas tu yadbalàt pràpyata iti vaktavayam iti. pratisaükhyàbalena hi pratisaükhyànirodhaþ pràpyate. tasmàt sa pratisaükhyàyàþ puruùakàraphalaü [Tib. 213b] bhavati. ## iti vistaraþ. apårvaþ pårvotpannàd anyaþ. kaþ punar asau. sahotpannaþ pa÷càdutpanna÷ ca. na hi pårvaü phalaü pa÷càd dhetur bhavati. saüskçta eva dharmo 'dhipatiphalaü nàsaüskçtaþ. saüskçtasyaiva nàsaüskçtasya. phalapratigrahaõadànàsamarthatvàt. sarvasyeti. janakasyàvighnabhàvàvasthàyina÷ ca. kartuþ puruùakàraphalam iti. ## (##) iti vacanàt. akartur apy adhipatiphalam iti. ## iti vacanàt. anyeùàm adhipatiphalam eveti. a÷ilpinàm avighnabhàvàvasthàyinàü tacchilpam adhipatiphalam eva na puruùakàraphalaü. tad evaü catuþkoñikaü bhavati. asti puruùakàraphalam eva nàdhipatiphalaü. tadyathà visaüyogaphalaü. asty adhipatiphalam eva na puruùakàraphalaü. udàsãnasya hetor vyavahitaü ca phalaü. asty ubhayaü. sahotpannaü anantarotpannaü ca kàrakasya hetoþ. asti nobhayaü. tadyathà àkà÷am apratisaükhyànirodha÷ ceti. (II.60) ## vartamànà eva phalaü ## avadhàraõaü. pratigçhõantãti. àkùipanti [Tib. 214a] hetubhàvenàvatiùñhanta ity arthaþ. kàraõahetur apy evam iti. vartamàna eva phalaü pratigçhõàti natãto nànàgato và. sa tu nàva÷yaü saphala iti nocyate. hy asaüskçtaü kàraõahetur iùyate. na càsya phalam asti. anàgata÷ ca kàraõahetuþ. na ca pårvam utpadyamànena dharmeõa saphalaþ. ## iti. vartamànàv adhikçtaü. sahabhåsaüprayuktakahetå vartamànàv eva phalaü prayacchataþ. yuktaü tàvad yad atãtàv iti. niùyandaphalena saphalàv etàv uktau. ## iti vacanàt. atha kathaü vartamànau niùyandaphalaü prayacchataþ. na hi tayor vartamànàvasthàyàü niùyando dç÷yate ity ata àha. samanantaranirvartanàt. kiü. phalaü prayacchata ity adhikçtaü. tau càpy atãtau bhavata iti. hetuphalayor asamavadhànàt. na punas tad eva datta iti. na punas tad eva phalaü prayacchata ity arthaþ. datta iti hy àkhyàtapadaü dvivacanàntaü. vartamànàvasthàyàm eva dattatvàt. na hi vartamànatàm ànãtaü punar ànetuü ÷akyate. yadà ca tàv atãtau phalaü prayacchataþ. tadaiva tat svaphalaü prayacchataþ. utpadyamànàvasthàyàm eva hi phalaü nirvartate nànyadà. kevalaü tu vyavahitam tat phalam ity avagantavyaü. ku÷alamålàni samucchindan yàþ pràptãþ sarvapa÷càd vijahàtãti. iha ku÷alamålàni [Tib. 214b] krameõa samucchidyante. kathaü. mithyàdçùñir navaprakàrà. mçdumçdvã yàvad adhimàtràdhimàtrà. ku÷alamålàny api nava prakàràõi tadviparyayeõa mçdumçdvyà mithyàdçùñyàdhimàtràdhimàtràõi ku÷alamålàni samucchidyante yàvad adhimàtràdhimàtrayà (##) mithyàdçùñyà mçdumçdåni ku÷alamålàni samucchidyante. bhàvanàheyakle÷avat. tatràütyàvasthàyàü mçdumçdåni ku÷alamålàni na samudàcaraüti. pràptayas tu teùàü mçdumçdånàü samudàcaranti. tàþ sarvapa÷cimakàs tadà vijahàti. tàsàü pràptãnàü pràptãr nirodhayatãty arthaþ. tàþ pràptayo 'ntyavasthàþ ku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti. phalaparigrahaü karoti. na dadàti svaniùyandaphalaü. ku÷alasya kùaõàntarasya janyasyàbhàvàt. dvitãyà koñih. dadàti na pratigçhõàtãti. ku÷alamålàni pratisaüdadhàno yàþ sarvaprathamaü pratilabhate. yàþ pràptãþ sarvapårvaü pratilabhate. tàþ ku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü dadàtãti. pràptiü svaniùyandaü janayati. na tu pratigçhõàti pårvam eva pratigçhãtatvàt. ayaü tu sàvadyo dvitãyakoñinirde÷aþ. ku÷alamålapratisaüdhànakàle hi navaprakàràõàm api ku÷alamålànàü pràptayo 'tãtànàgatapratyutpannàþ samaü pratilabhyaüte. tàsàü yà atãtàþ pràptayaþ. sa ku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü dadàti na pratigçhõàti pratigçhãtatvàd [Tib. 215a] iti yuktam etat. yàs tu vartamànàs tathaiva pratilabdhàþ pràptayaþ. sa ku÷alaþ sabhàgahetuþ katham avadhàryate. phalaü dadàty eva na pratigçhõàtãti. sa hi pratigçhõàti ca dadàti ceti. evam avi÷eùitatvàt sàvadyo 'yaü dvitãyakoñinirde÷aþ. tasmàd àcarya àha. evaü tu vaktavyaü syàt. tà eva pratisaüdadhànasyeti. tà eva pràptayaþ ku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü dadàty eva svaniùyandaphaladànàt. na pratigçhõàti pårvapratigçhãtatvàt. tçtãyà koñiþ. phalaü pratigçhõàti dadàti ceti. asamucchinnaku÷alamålasya ÷eùàsv avasthàsv iti. dve avasthe hitvà. yasyàm avasthàyàü ku÷alamålàni samucchindan yàþ pràptãþ sarvapa÷càd vijahàti. yasyàü càvasthàyàü ku÷alamålàni pratisaüdadhàno yàþ sarvaprathamaü pratilabhate. yathàsmadàdãnàü ku÷alàþ pràptayaþ phalaü pratigçhõanti dadati ceti. visabhàgakùaõàntaràvyavahita iti vaktavyaü. na vaktavyaü. visabhàgakùaõàntaravyavadhàne 'pi pràptilakùaõasya sabhàgahetoþ phalapratigrahaõadànasaübhavàt. caturthy etàn àkàràn sthàpayitvà. tadyathà årdhvabhåmeþ parihãõasya [Tib. 215b] årdhvabhåmikànàü ku÷alànàü yàþ pràptayaþ. tàþ ku÷alaþ sabhàgahetur na phalaü pratigçhõàti. pårvaü pratigçhãtatvàt. na dadàti. tadbhåmiparihãõasya tadbhåmikànàü ku÷alamålànàü dharmàõàü pràptyabhàvàt. evaü samucchinnaku÷alamålavasthàyàm api vaktavyaü. atràcàryasaüghabhadra àha. naitad yujyate yad uktam. evaü tu vaktavyaü syàt. tà eva pratisaüdadhànasyeti. kasmàt. na hi yàs tàþ sarvapa÷càdvihãnàþ. tàsàm eva tan niùyandaphalaü. yàþ pratisaüdadhànaþ sarvaprathamaü (##) pratilabhata iti. pårvaniruddhasyàpi hi tatpràptisaütànasya sa niùyanda iti. ataþ kathaü phalagrahaõàt kçtsna eva tatsabhàgahetur gçhãtaþ syàd iti tadartham evedam ucyate. tasmàd yathànyàsa eva sàdhv iti. tad eva ubhayatràpi pàñhadoùa udgràhite kataraþ pàñhaþ ÷reyàn iti. atràbhidharmapàñha eva ÷reyàn iti pa÷yàmaþ. nanu coktam. avi÷eùitatvàt ku÷alapratisaüdhànakàle pratilabdhà vartamànàþ pràptayaþ phalaü dadati pratigçhõanty api. nanu dadaty eva na pratigçhõantãti doùa iti. naiùa doùaþ. ku÷alamålàni pratisaüdadhàna iti ku÷alamålapràptyutpadyamànàvasthàyàm etad ucyate na vartamànàvasthàyàü tatra ca na kà÷cid api ku÷alamålapràptayo vartamànà bhavaüti. tàþ kathaü phalaü pratigçhõanti dadati ceti [Tib. 216a] ÷akyate vaktuü. atãtàs tu svasaütàne ku÷alamålapràptayaþ sarvà api sabhàgahetubhåtàþ svaniùyandaphalaü tadànãü dadaty eva. samanantaranirvartananyàyena. na pratigçhõanti. pårvaü pratigçhãtatvàt. ity anayà yuktyàbhidharmapàñham eva samarthayàmaþ. nanu caivam avi÷eùite pàñhe anàgatànàü ku÷alamålapràptãnàü dvitãyakoñitvavacanaprasaügaþ. tà api hi tadànãm atãtapràptivat pràpyante. naiùa doùaþ. anàgatànàü sabhàgahetutvàbhàvàt sabhàgaheto÷ cehàdhikçtatvàt. evam api na pràptaya eva vaktavyàþ. yà eva sarvaprathamaü pratilabhata iti. evaü tu vaktavyaü syàt. yàn sarvaprathamaü pratilabhata iti. yàn ku÷alàn dharmàn ity arthaþ. cittacaittà api hi ku÷alapratisaüdhàne prathamataþ pratilabhyante. na kevalaü tatpràptayaþ. asty etat. kiü tu pràptãnàm eva ku÷alapratisaüdhàne àva÷yakatvàd evaü vacanaü. ku÷alapràptayo hi samyagdçùñyà vicikitsayàpi và ku÷alapratisaüdhàne 'va÷yam utpadyante. cittacaittàs tu vicikitsayà ku÷alapratisaüdhàne na tàvad utpadyanta iti pràptaya evotpadyanta iti varõayamti. aku÷alasyeti vistaraþ. aku÷alo 'pi sabhàgahetu÷ catuùkoñikaþ. asty aku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti na dadàtãti vistareõa. [Tib. 216b] prathamà koñiþ. kàmavairàgyam anupràpnuvan yàþ pràptãþ sarvapa÷càd vijahàti. tà aku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti na dadàti. kathaü kçtvà. iha kle÷o navaprakàraþ. màrgo 'pi navaprakàraþ. tatra mçdumçdunà màrgeõàdhimàtràdhimàtraþ kle÷aprakàraþ prahãyate. yàvad adhimàtràdhimàtreõa mçdumçduþ prahãyate. tatpràptayo 'pi tathaiva prahãyante. kàmavairàgyam anupràpnuvan yà mçdumçdånàm aku÷alànàü pràptãþ sarvapa÷càd vijahàti. tà aku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti na dadàti. aku÷alapràptikùaõàntaràbhàvàt. dvitãyà. kàmavairàgyàt parihãyamàõo yàþ sarvaprathamaü pratilabhate aku÷alànàü pràptãþ. tà aku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü dadàti na pratigçhõàti pårvavad vaktavyaü. (##) atràcàryo bravãti. evaü tu vaktavyaü syàt. ta eva parihãyamàõasyeti. tà eva yàþ kàmavairàgyam anupràpnuvan pràptãþ sarvapa÷càd vijahàtãti. tà hi pratigçhãtatvàt na pratigçhõanti. dadaty eva tu kevalaü phalaü. pårvapàñhe tu dvitãyà koñir na saübhavati yathoktaü pràk. atràcàryasaüghabhadras tathaiva pratyàcaùñe. naitad yujyata iti. pårveõa samànam etat. sarvaü prapaücayitavyaü. [Tib. 217a] tçtãyà. kàmavãtaràgasya ÷eùàsv avasthàsv iti. dve avasthe hitvà. ete eva yathokte prathamadvitãyàvasthe ÷eùàsv avasthàsu. yathàsmàkaü. yà aku÷alànàü pràptayaþ. tà aku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti dadàti ca. caturthã. etàn àkàràn yathoktàn sthàpayitvà. tadyathà kàmavãtaràgasyaparihàõadharmaõo yà aku÷alànàü pràptayaþ. so 'ku÷alaþ sabhàgahetur na phalaü pratigçhõàti. pårvaü pratigçhãtatvàt. na dadàti. tasya pràptyabhàvàt. evaü nivçtàvyàkçtasyàpãti vistaraþ. evaü nivçtàvyàkçtasyàpi catuþkoñikavidhànam. arhattvapràptito 'rhattvaparihàõita÷ ca yathàyogaü yojyaü. asti nivçtàvyàkçtaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti na dadàtãti vistaraþ. prathamà koñiþ. arhattvaü pràpnuvan yàþ pràptãh sarvapa÷càd vijahàti. sa nivçtàvyàkçtaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti na dadàti. kliùñakùaõàntaràbhàvàt. dvitãyà. arhattvàt parihãyamàõo yàþ sarvaprathamaü pratilabhate. evaü tu vaktavyaü syàt. tà eva parihãyamàõasyeti. evaü hi phaladànam evaikam [Tib. 217b] upapàditaü bhavati. pårvapàñhasamarthanam api tenaivànukrameõa vaktavyaü. tçtãyà. bhavàgravãtaràgasya ÷eùàsv avasthàsu. caturthã. etàn àkàràn sthàpayitvà. tadyathà arhattvaü pràptasya yàs tridhàtukyo nivçtàvyàkçtànàü pràptayaþ yathàsaübhavaü. sa nivçtàvyàkçtaþ sabhàgahetur na phalaü pratigçhõàti. pratigçhãtatvàt. na dadàti. prahãõatvàt. anivçtàvyàkçtasya pa÷càtpàdaka iti. pa÷càtpàdakalakùaõaü vyàkhyàtam iti na punar ucyate. yo 'nivçtàvyàkçtaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti dadàty api saþ. àha. yas tàvad dadàti pratigçhõàty api saþ. anivçtàvyàkçtasya à parinirvàõàt saünihitatvàt. syàt pratigçhõàti na dadàti. arhata÷ caramàþ skandhàþ sarvopadhiniþsargeõànivçtàvyàkçtaniùyandàbhàvàt. sàlambananiyamena tu kùaõa÷a iti. pårvam anàlambanànàü sambhavato niyama uktaþ sàlambananiyamena tu cittacaittànàm eva sabhàgahetutvam ucyate kùaõa÷aþ kùaõàntaràpekùayà. na tu paryàdàya vicchedata ity arthaþ. ku÷alacittànantaram iti vistaraþ. yadà ku÷alcittànantaraü kliùñam avyàkçtaü và [Tib. 218a] cittaü saümukhãkaroti. tadà tat ku÷alaü cittaü phalaü pratigçhõàti yatas tatsaütànapatitaü vyavahitam anàgataü ku÷alaü phalaü bhaviùyati. anutpattidharmi và. na dadàti. yasmàd (##) asyànantaraü ku÷alam eva nàsti. sadç÷ena hi phalena saphalaþ sabhàgahetur iùyate. dvitãyà. viparyayàd iti. yadà kliùñànivçtàvyàkçtacittànantaraü ku÷alaü cittaü saümukhãkaroti. tadà yena ku÷alena cittena tat ku÷alaü cittaü phalatvena pratigçhãtam àsãt. tad dadàti na tat pratigçhõàti. pårvaü pratigçhãtatvàt. tçtãyà. ku÷alacittànantaraü ku÷alam eveti. saümukhãkarotãty adhikçtaü. tat pårvakaü ku÷alaü cittaü dvitãyaü cittaü phalatvena pratigçhõàti dadàti ca. samanantaranirvartanàt. caturthã. etàn àkàràn sthàpayitveti. yadà kliùñàvyàkçtacittànantaraü kliùñam avyàkçtaü và cittaü saümukhãkaroti. tadàsau sàlambanaþ ku÷alaþ sabhàgahetur na phalaü pratigçhõàti. pratigçhãtatvàt. na dadàti. kliùñàvyàkçtacittasaümukhãbhàvàt. evam aku÷alàdayo 'pi yojyà iti. asti sàlaübano 'ku÷alaþ sabhàgahetuþ phalaü pratigçhõàti na dadàti catuþkoñikaþ. prathamà koñiþ. aku÷alànaütaraü ku÷alam anivçtàvyàkçtaü và cittaü saümukhãkaroti. [Tib. 218b] dvitãyà. viparyayàt. tçtãyà. 'ku÷alànantaraü aku÷alam eva. caturthã etàn àkàràn sthàpayitvà. àdi÷abdena nivçtàvyàkçtaþ anivçtàvyàkçta÷ ca sabhàgahetur yojyaþ. nivçtasya tàvat prathamà koñiþ. nivçtàvyàkçtacittànantaraü ku÷alaü anivçtàvyàkçtaü và cittaü sammukhãkaroti. dvitãyà. viparyayàt. tçtãyà. nivçtàvyàkçtacittànantaraü nivçtàvyàkçtam eva. caturthã. etàn àkàràn sthàpayitvà. anivçtasya prathamà koñiþ. anivçtàvyàkçtànantaraü ku÷alaü kliùñaü và cittaü saümukhãkaroti. dvitãya. viparyayàt. tçtãyà. anivçtàvyàkçtànantaraü anivçtàvyàkçtam eva. caturthã. etàn àkàràn sthàpayitvà. tasya bãjabhàvopagamanàd iti. tasya phalasya hetubhàvopagamanàd ity upamà sautràntikaprakriyaiùà. kvacit pustake nàsty evaüpàñhaþ. yathà jalamaõóalam iti vistaraþ. yatheti dçùñàntapradar÷anaü. jalamaõóalaü vàyamaõóalasya pratiùthàphalaü. yàvacchabdena jalamaõóalasya kàücanamayã pçthivã. kàücanamayyàþ pçthivyàs tathà sasyauùadhiprabhçtayaþ pratiùñhàphalam ity adhikàraþ. a÷ubhàyàþ smçtyupasthànàny àrabhya yàvàd anutpàdaj¤ànaü. [Tib. 219a] evam anyasyàpy ànàpànasmçtyàdeþ. prayogasya phalaü yojyaü. sàmagryàþ phalaü sàmagrãphalaü. cakùuràdãnàm iti. àdi÷abdena cakùåråpàlokamanaskàràõàü grahaõaü. evaü bhàvanàyàþ phalaü bhàvanàphalam iti samàsaþ. etat tu sarvam iti vistaraþ. etac caturvidhaü phalaü puruùakàràdhipatiphalayor antarbhåtaü. pratiùñhàphalaü. adhipatiphalàntarbhåtaü. prayogaphalàdipuruùakàràdhipatiphalayoþ. (II.61, 62ab) kliùñà iti vistaraþ. kle÷atatsaüprayuktatatsamutthàþ kliùñàþ. vipàkahetujàtà vipàkajàþ. duþkhe dharmaj¤ànakùàntitatsahabhuvaþ prathamànàsravàþ.(##) tebhya÷ ca ÷eùàþ kliùñàdibhyas tribhyaþ. vipàkavarjyà avyàkçtà airyàpathika÷ailpasthànikanairmàõikàþ. prathamànàsravakùaõavarjyà÷ ca ku÷alà iti. ku÷alagrahaõena sàsravànàsravà gçhyante. tatra duþkhe dharmaj¤ànakalàpàdayaþ sarva eva ÷aikùà÷aikùamàrgà laukikà÷ ca ku÷alàþ ÷eùà ity avagantavyaü ÷eùà÷ càtra tçtãyo rà÷iþ kriyate. tenàha. ta ete caturvidhà dharmàþ ## iti. vipàkam iti vipàkahetuü. kliùtà dharmà vipàkahetuü hitvà ÷eùebhyaþ paücabhyaþ kàraõasahabhåsabhàgasaüprayuktakasarvatragebhyo yathàsaübhavaü jàyante. svabhàvavarjyàt sarvadharmalakùaõàt kàraõahetoþ. svakalàpacittàdilakùaõàt sahabhåhetoþ. pårvotpannasvasaütànakliùñalakùaõàt sabhàgahetoþ. svakalàpacittalakùaõàt saüprayuktakahetoþ. yasmàt te cittacaittasvabhàvàþ pårvotpannasatkàyadçùñyàdilakùaõàt sarvatragahetor jàyante. na tu vipàkahetoþ. vipàkaphalena hi saphalo vipàkahetuþ. na ca kliùñà dharmà vipàkasvabhàvà iti te na tato jàyante. vipàkajàþ sarvatragahetuü hitvà ÷eùebhyaþ paücabhya eva hetubhyo jàyante. na tu sarvatragahetoþ. vipàkajànàm akliùñatvàt. sarvatragàkhyaþ kliùñànàm iti hi sarvatragahetulakùaõaü. yady api mithyàdçùñyàdibhyaþ sarvatragebhyo vipàkajà jàyante. na tu sarvatragahetor iti kçtvà tato jàyante. kiü tarhi. vipàkahetor iti. ÷eùà iti vistaraþ. ÷eùàõàm [Tib. 220a] avipàkasvabhàvatvàt. na vipàkahetur asti. akliùñasvabhàvatvàc ca na sarvatragahetur asti. atas tau vipàkasarvatragahetå varjayitvà ÷eùebhya÷ caturbhyo jàyante. pårvavad vyàkhyànaü. prathamànàsravàþ tau vipàkasarvatragahetå pårvoktau. ca÷abdenànukçùñau sabhàgahetuü ca hitvà ÷eùebhyaþ kàraõasahabhåsaüprayuktakahetubhyo yathàsaübhavaü jàyante. anàsravàõàm avipàkasvabhàvatvàt na vipàkahetur asti. akliùñatvàt na sarvatragahetuþ. màrgasya pårvamanutpàditatvàt na sabhàgahetur asti. na hi sàsravà agradharmà anàsravasya kalàpasya sabhàgahetur yujyate. tasmàn na tebhyo jàyante. ## iti. saüprayuktakahetusaübhavàrthaü cittacaittagrahaõaü. pràptijàtyàdaya÷ ca cittaviprayuktàþ. anàsravasaüvara÷ ca råpisvabhàvo 'nàsraveùu veditavyaþ. te cittaviprayuktà råpiõa÷ ca cittacaittebhyo 'nye kliùtàdayaþ kliùñavipàkaja÷eùaprathamànàsravasaügçhãtàþ tathaivotpadyante yathà cittacaittàþ. kevalaü tu saüprayuktakahetunaikena varjitàþ. teùàm asaüprayuktakasvabhàvatvàt na saüprayuktakahetor jàyante. katham iti. kliùñà cittaviprayuktaråpiõo [Tib. 220b] (##) vipàkasaüprayuktakahetå hitvà ÷eùebhya÷ caturbhyo hetubhyo jàyante. vipàkajà api saüprayuktakasarvatragahetå hitvà ÷eùebhya÷ caturbhya eva. ÷eùà vipàkasarvatragasaüprayuktakahetån hitvà ÷eùebhyas tribhyaþ. prathamànàsravà vipàkasarvatragahetå sabhàgahetuü ca saüprayuktakahetuü ca hitvà ÷eùàbhyàü hetubhyàü jàyaüta iti. ekahetusaübhåto nàstãti. kàraõasahabhåhetvor ava÷yam avinàbhàvàt. (II.62cd, 63) janasya janaikà jàtir na hetupratyayair vinety uktaü. ato hetuvistaravacanànantaraü pçcchati pratyayàþ katama iti. pratyayajàtiþ pratyayateti. pratyayaprakàra ity arthaþ. gotàvat. ## iti vistaraþ. cittacaittà eva ## ity avadhàraõaü ## grahaõaü sottaràõàü samanantaratvàt. ## grahaõaü anàgataniràsàrthaü. sama÷ càyam anantara÷ ca pratyaya iti samanantarapratyaya iti. samànàrthe saü÷abdaþ. kàmàvacarasya råpasyeti. avij¤aptiråpasya kadàcit kàmàvacaraü avij¤aptiråpaü råpàvacaraü càvij¤aptiråpam utpadyate sàsravadhyànasaümukhãbhàve gçhãtasamvarasya. kadàcit kàmàvacaraü cànàsravaü cànàsravadhyànasaümukhãbhàve. na tu kàmàvacaracittànantaraü kadàcit [Tib. 221a] kàmàvacaraü råpàvacaraü ca yugapac cittam utpadyate. kàmàvacaraü ca anàsravaü cety àkulo råpasaümukhãbhàvaþ. dvitãyotpatter iti. dvitãyaupacayikotpatteþ. yadà hi bhuktvà svapiti dhyànam và samàpadyate. tadàhàraja aupacayikaþ svapnaja÷ ca samàdhijo và aupacayika utpadyate. alpabahutarotpatter iti. kiü. råpaü na samanantarapratyaya iti prakçtaü. bhadantaþ sthaviraþ sautràntikaþ. ku÷alàku÷alàvyàkçteùu citteùv iti. ## (##) ity anena krameõa kadàcid bahubhya÷ caittebhyas trayoviü÷ater ekaviü÷atir aùñàda÷a dvàda÷a vàlpe caittà utpadyante. kadàcid alpàd bahavo viparyayàt. savitarkavicàràdau ca samàdhitraye asti savitarkaþ savicàraþ samàdhiþ asti avitarko vicàramàtraþ. asty avitarko 'vicàra iti. etasmiü samàdhitraye caittànàm alpabahutarotpattiþ. ata÷ ca cittacaittà api na samanantarapratyayàþ syur iti. asti jàtyaütaraü prati na svajàtim [Tib. 221b] iti. asty alpabahutarotpattir jàtyantaraü prati na svajàtiü. vitarkavicàràdãnàü hi kvacic citte jàtyantarabhåtànàü satàü vçttir avçtti÷ ca bhavati. na kadàcid bahutarà vedaneti. na hi kadàcid vedanaikasmiü÷ citte ekà kvacid aparasmiü dve tisro veti. råpasya tu svajàtiü praty alpabahutarotpattiþ. kiü punaþ svajàter eveti. kiü vedanà vedanàyà eva samanantaraprutyayaþ. anekavedanotpattàv asàmarthyàt. evaü saüj¤àdayaþ. na parajàteþ. na vedanà saüj¤àdãnàü. yata÷ caittànàm alpabahutarotpattir na parigçhãtà bhavet. sàütànasabàgikàs tv iti vistaraþ. cittaü cittàntarasya samanantarapratyayaþ. na vedanàyàþ. vedanà vedanàntarasya. na cittasyeti. saütànasabhàgaþ sabhàgahetur ity arthaþ. saütànasabhàgena dãvyanti vyavaharanti và sàütànasabhàgikàþ kecid àbhidharmikàþ. yadi saütànaþ saütànàntarasya sabhàgahetuþ. akliùñànantaraü yadà kliùñam utpadyate. kathaü tatra samanantarapratyayavyavastheti. ata àha. yadà tu akliùñànantaram iti vistaraþ. tasya kle÷asya pa÷càdutpannasya pårvaniruddhakle÷aþ kùaõàntaravyavahitaþ samanantarapratyaya iti vyavasthàpayaüti. tulyajàtãyena cittàntareõàyavadhànàt. akliùñena vyavadhànaü tv avyavadhànam eva. atulyajàtãyatvàt. [Tib. 222a] tadyathà nirodhasamàpatticittaü vyutthànacittasya. cittàntareõàvyavadhànàt. samàpattidravyeõa vyavahitam api samanantarapratyayo vyavasthàpyate. tadvat. traidhàtukapratisaüyuktànàü yugapatsaümukhãbhàvàd iti. kàmadhàtvavãtaràgasyàryasya kàmàvacaryàþ pràpter anantaraü traidhàtukàpratisaüyuktànàü pràptaya utpadyante. traidhàtukaiþ kle÷aiþ samanvàgatatvàt. evaü tajjàtyàdayo 'py utpadyante. ity evaü vyàkulasammukhãbhàvàt viprayuktà api saüskàràþ pràptijàtyàdayo na samanantarapratyayaþ. kasmàd anàgata iti vistaraþ. ## iti atãtapratyutpannà eva samanantarapratyaya iti pårvam uktaü. ata evaü pçcchati. vyàkulatvàd iti. vyàkulatvàd anàgato neùyate samanantarapratyayaþ. vyàkulatvaü punar anàgatasyàdhvanaþ pårvottaràbhàvàt. pårvottaratàyà abhàvàt. (##) vartamàno hi anàgatàt pårvo vartamànàd atãta iti ÷akyate vaktuü. pårvottarakàlayogàt. na tv anàgatasya pårvapa÷cimatàsti. ata eva ca vartamàno vartamànasya na samanantarapratyaya iùyate. pårvapa÷cimatàyà abhàvàt tulyavartamànasya na samanantarapratyaya iùyate. pårvapa÷cimatàyà abhàvàt tulyakàlatvàt. atãtasàüpratànumànàd iti. atãtena ca sàüpratena cànumànàt. atãtenànumànam iti dar÷ayann àha. atãtaü kilàdhvànaü [Tib. 222b] pa÷yatãti vistaraþ. sàüpratenànumànam iti dar÷ayann àha. idaü càpi saüpraty evaüjàtãyakam iti vistaraþ. aparàntaü na jànãyàd iti. sarvavittvam asya hãyeteti abhipràyaþ. phalacihnabhåtaþ phalaliügabhåtaþ. na sàkùàtkàrã na sàkùàddar÷ã. anàgato neùyate samanaütarapratyayo vyàkulatvàt pårvapa÷cimatàyà 'bhàvàd ity ukte 'yam àha. kasmàd agradharmànantaram iti vistaraþ. tasya vaibhàùikaþ parihàram àha. yasya yatpratibaddha utpàda iti vistaraþ. yasya dharmasya duþkhe dharmaj¤ànakùàntyàder yasmiü dharme laukikàgradharmàdau pratibaddha utpàdaþ. sa tasyànantaram utpadyate. tadyathà bãjàdãnàm aükuràdayaþ. aükurasya hi bãje pratibaddha utpàdaþ. tasmàt tadanantaram utpadyate. evaü kàõóàdãnàü aükuràdiùu. vinàpi samanantarapratyayenàsaty api samanantarapratyaye. api÷abdàt sati samanantarapratyaye sutaràm utpadyata ity abhipràyaþ. tasmàn nàsti ca kramaniyamàvasthànaü tadvat samanantarotpattiniyama÷ ca bhavatãti vàkyàrthaþ. kasmàd arhata÷ caramà iti. ## iti vacanàd ayaü pra÷na àgataþ. anyacittasambandhàd iti. yasmàt tadanantaraü anyacittaü na sambadhnanti. à÷rayabhàvaprabhàvitaü [Tib. 223a] mana iti. yathà cakùur utpannaü cakùurvij¤ànà÷rayabhàvenàvasthitaü yadi kàraõàntaravaikalyàc cakùurvij¤ànaü notpadyate na tatra cakùur aparàdhyate. evam arhato 'pi caramaü cittaü à÷rayabhàvenàvasthitaü. kàraõàntaravaikalyàt tu vij¤ànàntaraü notpadyate iti na tad aparàdhyate. tad dhi na kàritraprabhàvitaü na jananapuruùakàraprabhàvitam ity arthaþ. yadi hi taj jananaprabhàvitaü syàt jàyamàna eva sati kàrye tan manaþ syàt. na caivam. ato 'saty api janye tan mano bhavaty eva. kàritraprabhàvitas tu samanantarapratyayaþ saty eva janye samanantarapratyayo bhavati. nàsati. tena yo dharmaþ phalaü pratigçhãtaþ tena samanaütarapratyayena yo dharmaþ phalaü pratigçhãto jàyatàm etad iti. sa sarvair api dharmair abuddhimadbhiþ sarvapràõibhir và saücintyakàribhir na ÷akyaþ pratibanddhuü yathà notpadyeta motpàdãti. ye dharmà÷ cittasamanantarà iti vistaraþ. samanaütarapratyayacittajanità÷ (##) cittasamanantaràþ. cittasya samà÷ ca te 'nantarà÷ ca te iti cittasamanantaràþ. atha và cittaü samanaütaraü. samanaütarapratyaya eùàm iti cittasamanantaràþ. kùaõàntaràvyavahitàt tu cittaniraütaràþ. te puna÷ cittasamanantaràþ cittacaittà [Tib. 223b] dve ca samàpattã asaüj¤inirodhasamàpattã. nàsaüj¤ikaü cittasamanantaraü ÷àstre pañhitaü karmasàmarthyotpatteþ. prathamà koñir iti vistaraþ. samàpattivyutthànacittaü samàpattiprave÷acittajanitam. ata÷ cittasamanantaraü na cittaniraütaraü. samàpattikùaõavyavahitatvàt. dvitãyàdaya÷ ca samàpattikùaõàþ. prathamakùaõavarjyà ity arthaþ. cittasamanaütaràþ. tatpratyayajanitatvàt. na cittanirantaràþ. yathàyogaü prathamàdikùaõavyavahitatvàt. dvitãyà. prathamasya samàpattikùaõasya jàtyàdayaþ cittanirantaràþ. kùaõàntaravyavahitatvàt. na tu cittasamanantaràþ. acittasamanantarasvabhàvatvàt. cittacaittà eva hi saha samàpattidvayena cittasamanantarà iùñàþ. sacittikàvasthàyàü ca jàtyàdayaþ. teùàm avi÷eùitatvàt sarveùàü cittacaittàdãnàü jàtyàdayaþ. àdigrahaõena ca sarva eva viprayuktà gçhyante samàpattidvayaü varjayitvà. te ca tathaiva cittaniraütarà na cittasamanantaràþ. pårvavad vyàkhyànaü. sacittikàvastheti. yadà cittàc cittàütaram utpadyate. tadà pa÷cimà÷ cittacaittàþ [Tib. 224a] pårvakeõa cittena cittasamanaütarà÷ cittaniraütarà÷ ca bhavaüti. caturthã. dvitãyàdãnàü samàpattikùaõànàü vyutthànacittasya ca jàtyàdayaþ na cittasamanantaràþ. acittasamanantarasvabhàvatvàt. na cittaniraütaràþ. prathamàdisamàpattikùaõavyavahitatvàt. ye tçtãyacaturthyau te prathamadvitãye iti vistaraþ. prathamà koñiþ. prathamasamàpattikùaõaþ sacittikà càvasthà. te hi cittasamanaütaràþ samanaütarapratyayajanitatvàt. na samàpattiniraütaràþ. prathamasamàpattikùaõasya sarvasamàpattikùaõabhàvena na tanniraütaratvàbhàvàt. sacittikàvasthàyàü ca samàpattyabhàvàt. dvitãyà. dvitãyàdãnàü samàpattikùaõànàü jàtyàdayo vyutthànacittasya ca. ime dharmàþ samàpattiniraütara na cittasamanantaràþ. tçtãyà. accittikàyàþ samàpatter vyutthànacittaü dvitãyàdaya÷ ca samàpattikùaõàþ. ete cittasamanantaràþ samàpattinirantarà÷ ca. caturthã. prathamasya samàpattikùaõasya sacittikàyàü càvasthàyàü jàtyàdayaþ. ime dharmà na cittasamanantarà na samàpattinirantaràþ. acittasamanantarasvabhàvatvàt. [Tib. 224b] pårvasamàpattikùaõabhàvàc ca. sasaüprayogasya sacaitasikasya. tathàlakùaõatvàd iti. àlambyalakùaõatvàt. àyatanadravyakùaõaniyameneti. àyatanaü ca dravyaü ca kùaõa÷ ca teùàü niyamaþ. tenaiva. te cittacaittàþ svasminsvasmin àlambane niyatàþ. yathà tàvac cakùurvij¤ànaü sasaüprayogaü råpàyatane àlambane niyataü na ÷abdàyatanàdau. (##) evam àyatananiyamena. tatràpy àyatane dravyaniyamena nãlaråpe nãlaråpagràhakam eva cakùurvij¤ànaü sasaüprayogaü niyataü. nànyatra pãtàdau. evaü dravyaniyamena. tatràpi nãlaråpe àlambane yo nãlaråpakùaõo yasyàlambanaü. sa tasyaiva. nànyasya. ity evaü kùaõaniyamena. evaü ÷abdàyatanàdiùv api ÷rotràdivij¤ànaü sasaüprayogaü yojyaü. kim à÷ryaniyamenàpãti. kiü cakùuràdyà÷rayaniyamenàpy ete cittacaittà niyatàþ. om ity àha. evam ity arthaþ. àlambanapratyayo 'pi sarvadharmà iti manovij¤ànàpekùayà. adhiko 'yaü pratyaya ity adhipatipratyaya iti. hetupratyayàdibhyaþ. hetupratyayo hi paraü paüca hetavaþ. àlambanapratyayo hi sahabhuvàü na saübhavatãti nàdhikaþ. adhikasya và pratyaya iti. pårvam adhikaþ patir adhipatiþ. sa pratyaya iti [Tib. 225a] samàsaþ. idànãm adhikasya bhåyasaþ patir adhipatiþ. sa pratyaya ity adhipatipratyaya iti samàsaþ. katham ity àha. sarva iti vistaraþ. sarvaþ saüskçtàsaüskçtaþ sarvasya saüskçtasya svabhàvavarjyasya sàlambanasyànàlambanasya ca pratyayo 'dhipatipratyayaþ. àlambanapratyayas tu sàlambanasyaiva nànàlambanasya. prathame vigrahe pratyayasyàdhikyaü dar÷itaü. dvitãye pratyayavataþ. (II.64) ## iti. nirudhyamàna evety avadhàraõaü. mithaþphalatvàt samà÷rayatvàc ca sahabhåsaüprayutakahetvor yathàkramaü. ## iti. jàyamàna evety avadhàraõaü. ## iti. samanantarapratyayaþ pårvoktas taü pa÷càduktaü kàritrakàlaniyamam à÷rayate. jàyamàne kàritraü karotãty arthaþ. pa÷càdukta àlambanapratyayaþ pårvoktaü kàritrakàlaniyamam à÷rayate. nirudhyamàne kàritraü karotãty arthaþ. evaü tau ## kàritraü kurutaþ. tenàha. samanantarapratyayo jàyamàne kàritraü karoty avakà÷adànàt. àlambanapratyayo nirudhyamàne. vartamànai÷ cittacaittair vartamànagrahaõàd iti. grahaõàrthena hy àlambanapratyayo vyavasthàpyate. na càtãtanàgatà÷ cittacaittà gràhyam arthaü gçhõantãti. etad evàsya kàritram iti. yad anàvaraõabhàvena sarvasyàm avasthàyàm avasthànaü etad evàsyàdhipatipratyayasya kàritram iti sugamatvàn nàdhipatipratyayasya [Tib. 225b] kàritrakàlaniyamaþ såcita ity abhipràyaþ. (##) (65) dvividho hetur iti. saüprayuktakasarvatragavipàkahetånàm asaübhavàt. samànabhåmikàþ ku÷alà dharmà iti. nirodhasamàpatter bhàvàgrikàþ ku÷alà dharmàþ sabhàgahetur hetupratyayaþ. asaüj¤isamàpatter api caturthadhyànabhåmikàþ. yeùàü balena te samàpattã bhavataþ. samanantarapratyayaþ sasaüprayogaü samàpatticittam iti. sarveùàü nirodhasamàpattikùaõànàm asaüj¤isamàpattikùaõànàü ca cittàntareõàvyavadhànàt. pårvavad iti. svabhàvavarjyàþ sarvadharmàþ. cittàbhisaüskàrajatvàd iti. cittàbhogajatvàd ity arthaþ. cittotpattivibandhanàt na samanaütarapratyaya iti. samanantarapratyayasya cittotpattihetutvàt. ## iti. tu÷abdo 'vadhàraõe bhinnakrama÷ ca. dvàbhyàm eva hetvadhipatipratyayàbhyàm anye vai cittacaittasamàpattidvayavinirmuktà dharmà jàyante. ã÷varapuruùapradhànàdikam iti. àdi÷abdena kàlasvabhàvaparamàõvàdi gçhyate. nanu càta eveti. yadi ve÷vara ekaü kàraõaü puruùa iti vàtra pakùe ko hetur iti hetur mçgyate. ã÷varavyatiriktaü hetuü kçtvà tatsiddher iti abhyupagataü bhavati. tadabhyupagamàc caikam ã÷varaþ puruùa iti và kàraõaü sarvasya jagata iti asya vàdasya vyudàsaþ parityàgaþ pràpnotãti piõóena vàkyarthaþ. [Tib. 226a] ## iti. ne÷varàder bhàvà jàyante. kasmàt. kramàdibhiþ. àdigrahaõena de÷akàlàdãnàü grahaõaü. atha vànekakàraõatvànavasthàprasaügàd anyapuruùakàlanihnavàdãnàü grahaõaü. yadi hy ekam eveti vistaraþ. yadi hy ekam eva kàraõam ã÷varaþ syàt mahàdevo và vàsudevo và anyad và puruùàdi vety arthaþ. yugapat sarveõa jagatà bhavitavyaü kàraõasya sadbhàvàt. na hy etad iùñaü. sati kàraõe kàryaü na bhavatãti. dç÷yate ca bhàvànàü kalalàdãnàm aükuràdãnàü ca kramasaübhavaþ. tasmàt svakàraõaparaüparànirvçtta iti ne÷varàdikàraõam iti gamyate. ã÷varàdyekakàraõaü jagad iti hi pratijànànasya svakàraõakramotpàditvàdilakùaõena dharmavi÷eùeõa tasya sàpakùàlatvaü pakùasyopalakùyate. sa tarhi chandava÷àd iti. sa kramabheda icchàva÷àd ã÷varasya syàt. katham ity àha. ayam idànãü bhàva utpadyatàü yàvad ayaü pa÷càd utpadyatàm iti. evaü kramasaübhava÷ ca bhàvànàü ã÷vara÷ ca kàraõam iti ã÷varakàraõikàbhipràyaþ. chandabhedàd iti vistaraþ. ã÷varacchandabhedàc caikakàraõatvàbhyupagamàc ca pràkpakùavirodhàd dharmasvaråpaviparyayaþ pakùasyotpadyate. sa càpãti vistaraþ. [Tib. 226b] sa càpi chandabhedo yugapat syàt. taddheto÷ chandabhedahetor ã÷varasyàbhinnatvàd ekatvàd ity arthaþ. (##) tata÷ ca eva sa pårvokto do÷o yugapat syàd iti. atha manyase. anyad api kàraõàntaraü bhinnaü tadutpattau ã÷varo 'pekùata ity ata idam ucyate. kàraõàntarabhedàpekùaõe ce ti vistaraþ. ne÷vara eva kàraõam ity abhyupagame sa eva doùaþ. teùàm api ceti vistaraþ. teùàm api ca kàrõàntaràõàü kramotpattàv iùyamàõàyàü kàraõàntarabhedànàm api punaþ kàraõàntarabhedàpekùaõàd anavasthàprasaügaþ. teùàm api kàraõàntarabhedàpekùaõaü teùàm api kàraõàntarabhedàpekùaõam ity aparyavasànaprasaügaþ syàt. ÷àkyaputrãyam eva nyàyam iti. anàdiþ saüsàra iti ÷àkyaputrãyaü nyàyaü nàtikràntaþ syàt. yaugapadye 'pãti vistaraþ. athàpi syàt. yaugapadye 'pã÷varachandànàü na jagato yaugapadyaü. kasmàt. yathàchandaü utpàdàt. ya÷ chandaþ ayam idànãm utpadyatàm iti. tasya tasmàc chandàd idànãm evotpattiþ. yaþ pa÷càd utpadyatàm iti. tasya tasmàt pa÷càd utpattiþ. idaü ca pa÷càt pa÷càttaram evaüprakàram iti tasya tasmàt pa÷càttaraü tathaivotpattir iti. tac ca na. teùàü pa÷càd vi÷eùàbhàvàt. teùàü chandànàü pa÷càn na ka÷cid vi÷eùa iti. yathaiva pårvaü nàrabhante. tathà pa÷càd api nàrabheran. yathà và pa÷càd àrabhante. tathà pårvam apãti. atha và eka evotpàdayità netara iti tesàü vi÷eùàbhàvaþ. ataþ pràptam eva bhàvànàm ã÷varacchandànàm [Tib. 227a] iva yaugapadyaü. kàraõàntaràpekùatve và chandavi÷eùàõàü pårvavad do÷aþ. na tasyàm ã÷varaþ syàd iti. na tasyàü prãtau ã÷varaþ syàd vinopàyena tatkàraõa÷akteþ. etad ã÷varasye÷varatvaü. yad asau kàraõàntarànapekùaþ kuryàt. tathaiva cànyasminn iti. yathà prãtàv anã÷varaþ. evam anyasminn api trailokye ne÷vara ity anumãyate. yadi ce÷vara iti vistaraþ. narakàdiùu prajàü sçùñvà bahubhi÷ cetibhir upasçùñàü. bahubhir anekaiþ prakàrair ãtibhir upasargai rogàdibhir upasçùtàm upadrutàü prajàü sçùñvà yadi prãyeta namo 'stu tasmai ity utpràsavacanam etat. sugãta÷ ceti vistaraþ. såkta÷ càyaü tam àrabhya tam ã÷varam adhikçtya ÷lokaþ ÷atarudrãye vyàsena ##tyàdi. yasmàn nirdahati tasmàd ## ity evaü sarvatra. anyeùàm iti. bãjàdãnàü aükuràdiùu pratyakùaþ puruùakàro nihnutaþ syàt. kàraõebhyo 'nyasya vyàpàradar÷anàd iti. cakùåråpàlokamanaskàràdibhya÷ ca eakùurvij¤ànàdyutpattau bãjakùetrodakàdibhya÷ càükuràdyutpattau anyasya vyàpàrànupalabdheþ. yathà hi cakùuràdãnàü cakùurvij¤ànàdyutpattau bãjàdãnàü càükuràdyutpattau vyàpàro dç÷yate. tadbhàve (##) bhàvàt tadabhàve càbhàvàt. na tathà cakùuràdibhàve bãjàdibhàve ca [Tib. 227b] ã÷varasyàbhàve cakùurvij¤ànàükuràdyabhàvo dçùñaþ. puna÷ ca tadbhàve bhàvaþ. yatas tasyàpi tadutpattau vyàpàro gamyate. atas tadvyàpàradar÷anàt saha kàraõair ã÷varaü kàraõaü kalpayatàü kevalo bhaktivàdaþ syàt. kiü ca sahakàriùu ceti vistaraþ. yàni sahakàrãõy anyàni tasye÷varasya. kiü teùv ã÷varo ne÷varaþ syàt. tàni hi kàryotpattau svasàmarthyena vyàpriyaüte. anyeùu tu sahakàriùv ã÷varaþ syàd iti anyagrahaõaü. àdisarga ã÷varahetukaþ. tathà hi pratyakùapuruùakàranihnavo na syàt. kàraõebhyo 'nyasya vyàpàràdar÷ane càdo÷o jagata÷ ce÷varaþ kàraõam iti. tasyàpy anyakàraõànapekùatvàt. tasyàpy àdisargasyànyakàraõànapekùatvàt. ã÷vara evaikaþ. kàraõaü nànyad iti. ã÷vavavad anàditvaprasaügaþ. aniùñaü caitat tasmàn ne÷varaþ kàraõaü. evaü pradhàne 'pi yathàgogaü yojyam iti. pradhànam acetanaü. tasmàt tatra chandavikalpanàü hitvà ÷eùapratiùedhavidhànaü yojyaü. yady ekam eva kàraõaü pradhànaü syàt. yugapat sarveõa jagatà bhavitavyaü syàt. dç÷yate ca bhàvànàü kramasaübhavaþ. kàraõàntarabhedàpekùaõe và na pradhànam eva kàraõaü syàt. teùàm api kramotpattau kàraõàntarabhedàpekùanàd anavasthàprasaügaþ syàd iti vistaraþ. evaü khalv api jagataþ kàraõaü parigçhõatà anyeùàm arthànàü pratyakùaþ puruùakàro nihnutaþ syàt. sahàpi ca kàraõaiþ kàraõaü pradhànaü kalpayatàm [Tib. 228a] kevalo bhaktivàdaþ syàt. kàraõebhyo 'nyasya vyàpàradar÷anàt. sahakàriùu cànyeùu kàraõeùu tatpradhànam apradhànaü syàt. athàdisargaþ pradhànahetukaþ. tasyàpi mahadàdyutpàdasvabhàvasyàdisargasyàdyalakùaõatvàt pradhànavat anàditvaprasaügaþ. nityaü hi pradhànaü pradhànaü ca mahataþ kàraõam iti pårvapradhànaü pascàn mahàn iti na sidhyati. prasavadharmi ca pradhànam iti tena nityaü pravartitavyaü kàraõàntaranirapekùatvàt. na hi prakà÷aþ prakà÷yam arthaü prakà÷ya punar na prakà÷ayatãti. svabhàvo hi kçtàrthatàü nopekùate. akçtabuddhayaþ paramàrtha÷àstrair asaüskçtabuddhaya ity arthaþ. (II.66) ## iti. pårvotpannàni bhåtàni pa÷càdutpannànàü svàsaütànikànàü sabhàgahetur avinirbhàgavartãni sahabhåhetuþ. bhåtànuvidhàyitvàd iti. bhautikaü bhåtàny anuvidhatte. tadvikàre vikàràt. àcàryàdini÷rayavad iti. yathàbhikùur àcàryam à÷rayate. àdi÷abdena upàdhyàyaü ca ni÷rayate. tadvat. bhåtàni bhautikaü ni÷rayate. evam eùàm iti vistaraþ. janmahetutvam eùàü bhåtànàm àkhyàtaü tu bhautikasya tebhya utpatteþ. vikàrahetutvaü tadanuvidhàyitvàt. àdhàrahetutvaü (##) àdhàrabhàvàt. sthitihetutvam anucchedahetutvàt. vçddhihetutvam upabçmhaõahetutvàd iti. avi÷eùavartitvàd iti [Tib. 228b] avighnabhàvavasthànenànyeùàm api hetutvàd ity arthaþ. anyonyaü cittànuparivartikàyavàkkarneti. kàyakarma cittànuparivarti dhyànànàsravasaüvarasaügçhãtaü trividhaü pràõàtipàtàdattàdànakàmamithyàcàraviratibhedena. vàkkarmàpi cittànuparivarti dhyànànàsravasaüvarasaügçhãtam eva caturvidhaü. mçùàvàdapai÷unyapàruùyasaübhinnapralàpaviratibhedena. tad evaü saptavidhaü kàyavàkkarmànyonyaü sahabhåhetuþ. pràõatipàtaviratir upàdàyaråpaü itareùàü ùaõõàü sahabhåhetuþ. tàny api ùañ tasya sahabhåhetur iti sarvaü yojyaü. nànyad iti. cakùuràdikaü sarvam upàdàyaråpaü pràtimokùasaüvaràdisaügçhãtam api yàvan nànyonyaü sahabhåhetuþ pçthakkalàpatvàt. sabhàgasyeti. ku÷alaü ku÷alasya svàsaütànikasya kliùñaü kliùñasyetyàdi. yasya kàyavàkkarmaõa iti. vij¤aptyavij¤aptisvabhàvasya samàhitasyàsamàhitasya và yathàyogaü. ekadhaiva tad iti. vipàkahetur evaika ity avadhàraõaü. kàraõahetos tathaivàgaõyamànatvàt. pçthakkalàpatvàd iti sahabhåhetvàdyayogàt. (II.67) råpadhàtàv aku÷alaü nàstãti. sa viviktaü kàmair viviktaü pàpakair aku÷alair dharmaiþ savitarkaü savicàraü vivekajaü prãtisukhaü prathamaü dhyànam [Tib. 229a] upasaüpadya viharatãti vacanàt. tatra råpadhàtàv aku÷alaü nàsti. aku÷alavivekàd dhi yaj jàtaü ÷ubhaü. tad vivekam ity ucyate. yathà ca hetuþ. tathà phalam iti. tatropapattàv api nàsty aku÷alam iti gamyate. råpàråpyadhàtau sarva eva kle÷opakle÷àv avipàkatvàn nivçtà eva nàku÷alàþ. (II.68-71) anantaram iti pa÷càd vakùyata iti kàrikànte. tad iha saübandhanãyaü. samàpattikàle ku÷alam iti. kàmàvacarapràyogikaku÷alacittànantaraü prathamadhyànabhåmikaü sàmantakãyaü maulãyaü và cittam utpadyate. pratisaüdhikàle nivçtam iti. kàmàvacaropapattipratilambhikamaraõacittànantaraü råpàvacaraü nivçtàvyàkçtaü cittam utpadyate pratisaüdhikàle. ## iti vacanàt. upapattir atràntaràbhavopapattir abhipretà. evam antaràbhavapratisaüdhir api kliùño veditavyaþ. catasçbhir dåratàbhir dåra iti. tatreyam à÷rayadåratà. yad àråpyàvacareõa à÷rayeõa kàmàvacaraþ ka÷cid api dharmo na saümukhãkriyate. yathà råpàvacareõà÷rayeõa kàmàvacaraü nirmàõacittaü saümukhãkriyata iti. anayà÷rayadåratayà kàmadhàtor àråpyà dåre bhavaüti. àkàradåratà. yad àråpyàvacareõa cittena kàmadhàtur nàkàryate. yathà råpàvacareõa audàrika ityàdibhir àkàraiþ. àlambanadåratà. yad àråpyàvacareõa (##) cittena na kàmadhàtur àlambyate. yathà råpàvacareõa. nanu ca råpadhàtur api nàråpyàvacareõa cittenàlaübyate. ## [Tib. 229b] iti vacanàt. tat katham idam ucyate kàmadhàtor evàråpyà dårata iti. satyaü na maulàråpyàvacareõa cittena råpadhàtur adhyàlaübyate. kiü tu àkà÷ànaütyàyatanasàmantakacittena audàrikàdyàkàrai÷ caturthadhyànam àlaübyata iti. ato na kàmadhàtor iva råpadhàtor àråpyà dåre vyavasthàpyaüte. pratipakùadåratà. yad àråpyà na kàmadhàtoþ pratipakùaþ. yathà råpadhàtuþ. ity evam à÷rayàlambanàkàrapratipakùadåratàbhir api kàmadhàtor àråpyà dåre bhavaüti. tasmàn na kàmàvacaraku÷alànantaraü àråpyàvacaraü ku÷alam utpadyate. ÷aikùam a÷aikùaü ceti. kàmàvacarapràyogikaku÷alacittànantaraü samàpattikàle labdhapårvaü ÷aikùam utpadyate. tathaiva cà÷aikùaü. kliùñasamàpattyutpãóitasyeti. kliùñayà samàpattyà utpãóitasya yogino 'dharàyàþ ku÷alàyà bhåmeþ saü÷rayaõàn nivçtàvyàkçtàd api ku÷alaü cittam utpadyate. varam adharàpi ku÷alà bhåmir nordhvà kliùñeti. sarvebhyo råpàråpyacittebhya iti. ku÷alàvyàkçtacittasya maraõasaübhavàt. ## tasmàd aku÷alàc catvàri svabhåmikàny eva. aku÷alasyordhvabhåmiku÷alaprayogatvàsaübhavàd aprahàõàc cordhvabhåmyupapatticittànutpàdàt. [Tib. 230a] ku÷alaü nirmàõacittàd anantaram iti. nirmàõàd vyutthànakàle. tasmàd anantaram ekàda÷eti. pratisaüdhisamàpattitadvyutthànanirmàõaprave÷akàleùv ekàda÷acittotpattisaübhavaþ. kathaü. svabhåmikàni trãõi kàmàvacaràõi ca. vyutthànakàle ku÷alaü. pratisaüdhikàle kliùñadvayaü. anivçtàvyàkçtaü ca nirmàõacittaü. àråpyàvacaraü. ca nivçtàvyàkçtaü pratisaüdhikàle. ku÷alaü ca samàpattikàle. ÷aikùam a÷aikùaü ceti. na tv àråpyàvacaram anivçtàvyàkçtam. ava÷yàkliùñatvàt. samàpattyàdyayogàc ca. na hi tat prayogalabhyaü yathà råpàvacaraü kàmàvacaraü ca nirmàõacittaü. kàmàvacaraü ca kliùñadvayaü àråpyàvacaraü cànivçtàvyàkçtaü hitveti. na kàmàvacaràt kliùñadvayàt råpàvacaraü ku÷alam utpadyate. tasya kliùñadvayasya tatprayogànarhatvàt. ata eva ca nàråpyàvacaràd anivçtàvyàkçtàt tad utpadyate. ku÷alena ca pratisaüdhibandhàbhàvàt. kàmàvacaraü kliùtadvayaü ÷aikùà÷aikùe ca sthàpayitveti. na kàmàvacaràt kliùñadvayàd råpàvacaraü nivçtàvyàkçtam utpadyate. tadaprahàõe råpadhàtau pratisaüdhibandhàbhàvena nivçtàvyàkçtacittasaübhavàt. na ÷aikùà÷aikùàbhyàü. tatastyena [Tib. 230b] kliùñena vyutthànàsaübhavàt. kàmàvacaràõi (##) ceti. trãõãty adhikçtaü. pratisaüdhikàle kliùñadvayaü kliùñasamàdhyutpãóitasya ca ku÷alaü. kàmàvacare ca kliùñe àråpyàvacaraü ceti. pratisaüdhikàle. adharadhàtukàni ca kliùñàni pratisaüdhikàle. àråpyàvacaràt ku÷alàn naveti. svabhåmikàni trãõi. råpàvacaraü ku÷alaü tatsamàpattivyutthànakàle pratilomasamàpattau ca. adharabhåmikàni ca kliùñàni pratisaüdhikàle. ÷aikùam a÷aikùaü ca. kàmàvacaraü ku÷alaü kàmaråpàvacarànivçtàvyàkçte hitveti. na kàmàvacareõa ku÷alena tatsamàpatter vyutthànaü saübhavati ativiprakçùñatvàt. ata eva ca nànivçtàvyàkçtenàpi apañutvàt. ata eva ca na råpàvacareõànivçtàvyàkçtena vyutthànaü. na caibhiþ pratisaüdhibandho 'stãti naiùàm ata utpattiþ. tatùaõõàm anaütaram iti vartate. råpàvacaràt ku÷alàd iti. samàpattikàle. ÷aikùà÷aikùàbhyàü ceti. vyutthànakàle. råpàvacaraü ku÷alam iti. kliùñasamàdhyutpãóitasya. nivçtaü cetyàdi. pratisaüdhikàle. kàmaråpàvacaràõi kliùtàni ÷aikùà÷aikùe ca hitveti. adhobhåmyavãtaràgasya tena [Tib. 231a] pratisaüdher abhàvàt. ÷aikùà÷aikùàbhyàü ca tena vyutthànàsaübhavàn na tebhyas tadutpattiþ. tàny eva catvàry a÷aikùaü ceti. trãõi traidhàtukàni ku÷alàni vyutthànakàle. ÷aikùaü ca pravàhe. vajropamànantaraü kùayaj¤ànam iti a÷aikùaü ceti. paüca paücakàd ata evànantaroktàd iti. traidhàtukebhyaþ ku÷alebhyaþ samàpattikàle. vajropamànantarotpattau pravàhe ceti. tasmàc catvàrãti. ÷aikùaü hitvà. na hy a÷aikùàt ÷aikùam utpadyate. parihàõikàle kathaü notpadyate. kle÷otpàdavyavahitatvàt. vyutthitasyaiva parihàõe÷ ca. (II.72, 73) pràyogikaü copapattilàbhikaü ceti. pràyogikaü yat prayogàl labhyate. ÷rutacintàbhàvanàmayaü triùu dhàtuùu yathàsaübhavaü. upapattilàbhikaü kàmaråpadhàtvor antaràbhavapratisaüdhikùaõe prathamato yasya pràptir utpadyate. àråpyadhàtau copapattibhave yasya pràptir utpadyate. vipàkajam airyàpathikaü ÷ailpasthànikaü nirmàõacittaü ceti. hetukarmabhedàd ayaü bhedaþ. vipàkahetor jàtaü vipàkajaü. ãryàpatheùu ÷ayanàsanasthiticaükramaõeùu bhavaü airyàpathikaü. ÷ilpasthàneùu bhavaü ÷ailpasthànikaü. nirmàõe cittaü nirmàõacittaü. nirmite nirmàõe và bhavaü nairmitaü nairmàõikam iti và. tad evocyate. punar viü÷atir bhavantãti. katham ity àha. ùoóhà ku÷alam anivçtàvyàkçtaü ca saptadhà bhittveti. triùu dhàtuùu pràyogikopapattipratilaübhikabhedena [Tib. 231b] ku÷alaü ùoóhà bhittvà. kàmaråpadhàtvo÷ cànivçtàvyàkçte saptadhà bhittvà. kàmadhàtau vipàkajairyàpathika÷ailpasthànikanairmàõikabhedena. råpadhàtau ca vipàkajairyàpathikanairmàõikabhedeneti. tàny etàni trayoda÷a ÷eùàõi ca saptàbhinnàny eva. tadyathà (##) kàmàvacaram aku÷alaü nivçtàvyàkçtaü ca. råpàvacaraü nivçtàvyàkçtam eva àråpyàvacaraü nivçtàvykçtam anivçtàvyàkçtaü ca. ÷aikùam a÷aikùaü ceti viü÷ati cittàni bhavaüti. ãryàpathàdyadhàvàd iti. ãryàpatha÷ilpasthànanirmàõàbhàvàt. etàni trãõy àråpyadhàtau na saüti. àlambanabhåtasya råpasyàbhàvàt. råpagandharasaspraùñavyàny eùàm àlambanam iti. tatra ÷ayyàsanaråpàdayaþ sva÷arãràvayavaråpàdaya÷ cairyàpathikasyàlambanaü. ÷ailpasthànikasya ÷ilpasthànaråpàdayaþ nairmàõikasya nirmàõaråpàdayaþ. ÷ailpasthànikasya tu ÷abdo 'pãti. tu÷abdo vi÷eùaõe api÷abdena råpàdayaþ. ÷abdo 'py asyàlambanaü. ÷ilpopade÷a÷abdam àlambya manovij¤ànena ÷ilpaü ÷ikùate iti. vipàkajasyàvacanàt sarve 'pi råpàdaya àlambanam ity avagantavyaü. manovij¤ànàny eveti. manovij¤ànasvabhàvàny airyàpathikàdãni trãõi. vikalpàbhisaüskaraõe [Tib. 232a] pravçttatvàt. vipàkajam avacanàt ùaóvij¤ànasvabhàvam iti j¤àpitaü bhavati. paüca tu vij¤ànakàyam airyàpathika÷ailpasthànikayoþ pràyogikà iti. tatprayogàvasthàyàü bhavatvàt pràyogikàþ. yasmàt te dçùñvà yàvat spçsñvotpadyaüta iti. vipàkasya prayogo nàsti. karmasàmarthyena svarasavàhitvàt. airyàpathikàbhinirhçtam iti vistaraþ. airyàpathikena manovij¤ànenàbhinirhçtam utpàditaü manovij¤ànam asti dvàda÷àyatanàlambanaü. cakùuràyatanàlambanaü yàvad dharmàyatanàlaübanam anivçtàvyàkçtasvabhàvam ity apare. tad evaü pradar÷ayaüti. anyad apy anivçtàvyàkçtam asti yad airyàpathikàdiùu nàntarbhavatãti. ittham eva ca pratipattavyaü. anyathà hi yad vakùyati ##àdi. tàni vij¤ànàni eùàü caturõàü katamena saügçhãtàni. na tàvad vipàkajàni. årdhvopapannànàm adharabhåmikavipàkàsaübhavàt. nairyàpathikàdãni. ãryàpathàdyabhàvàt. aj¤ànàdivàsanàcittaü ca kva prave÷ayitavyaü bhadantànantavarmaõà 'pi vibhàùàvyàkhyàna uktam. etac catuùñayavyatiriktàny avyàkçtàni vij¤ànàni [Tib. 232b] santãti. sàva÷eùam etad bhàùyam ity avagantavyaü. anyatràbhij¤àphalàd iti. kàmàvacaraü nirmàõacittaü råpàvacarapràyogikànantaram evotpadyate. na kàmàvacarapràyogikànantaraü. råpàvacaraü pràyogikaü ÷aikùam a÷aikùaü ceti. samàpattikàle. svebhyaþ ku÷alakliùñebhya iti. svàbhyàü ku÷alàbhyàü kliùñàbhyàü ca. prayogakàle kliùñàsadbhàvàt. kle÷aparikhinnasya ca pràyogikotpatteþ. nànivçtàvyàkçtebhyaþ durbalànabhisaüskàritvàt. råpàvacaràbhyàü pràyogikakliùñàbhyàm iti. pràyogikàt kliùñàt. ÷aikùà÷aikùàbhyàü (##) ca vyutthànakàle. kliùñàt kliùñasamàdhyutpãóitasya. råpàråpyàvacare ca kliùñe iti. pratisaüdhikàle. saübhavati hy upapattipratilaübhikacittasya maraõaü. pårvavad iti. anyatràbhij¤àphalàd ity arthaþ. tad dhi råpàvacarapràyogikànantaram evety uktaü. råpàvacaràbhyàü ceti vistareõa pårvavad vyàkhyànaü. aku÷alanivçtàvyàkçtànantaram iti. aku÷alànantaraü nivçtàvyàkçtànantaraü ceti vibhaktavyaü. tulyatvàd dhi tad yugapadvacanaü. råpàvacarebhya÷ caturbhyaþ. anyatra pràyogikàbhij¤àphalàbhyàm iti. pratisaüdhikàle. pràyogike 'bhij¤àphale ca sthitasya nàsti maraõam. atas tàbhyàü tat kliùñadvayaü notpadyate. ÷eùeùu tu sthitasyàsti maraõaü. [Tib. 233a] atas tebhyas tat kliùñadvayam utpadyate. pratisaüdhikàle. evam anyatràpy anyatra pràyogikàd iti vyàkhyeyaü. ùaó anyatra pràyogikàbhij¤àphalàbhyàm iti. durbalànabhisaüskàrakatvàt. anayor anantaraü pràyogikaü notpadyate. råpàvacarapràyogikànantarotpatte÷ ca na tàbhyàm abhij¤àphalotpattiþ. råpàråpyàvacare ca kliùñe iti. pratisaüdhikàle. ÷ailpasthànikànantaraü ùaó iti. tatrasthasya maraõàsaübhavàt airyàpathikavipàkajavad iha råpàråpyàvacarakliùñayor asaübhavaþ. svaü càbhij¤àphalam eveti. pravàhakàle. råpàvacaraü ca pràyogikam iti. tadvyutthàne. na hy apravi÷ya dhyànaü abhij¤àphalàd vyutthànam astãti. tadapy asmàd eva dvayàd iti. tad abhij¤àphalaü pravàhe tatprave÷akàle ca. kàmàvacaraku÷ale iti. vyutthànakàle. asti hi saübhava upapattipratilaübhikenàpi samàpattivyutthànaü pañutvàt. ato dvayor api ku÷alayor grahaõaü. abhij¤àphalaü ceti. kàmàvacaraü nirmàõacittaü. àråpyàvacaraü pràyogikaü ÷aikùà÷aikùaü ca samàpattikàle. anyatrairyàpathikavipàkajàbhyàm iti. tayor durbalànabhisaüskàrikatvàt. pràyogikakliùñàbhyàm [Tib. 233b] iti. vyutthànakliùñasamàpattyutpãóitakàlayoþ. kàmàvacare kliùñe iti pratisaüdhikàle. anyatràbhij¤àphalàd iti. nirmàõacittasya pràyogikànantarotpatteþ. àråpyàvacaraü kliùtam iti. pratisaüdhikàle. ku÷alakliùñànãti. ku÷ale ca kliùñe ca ku÷alakliùñànãti samàsaþ. ku÷alàdharabhåmikà÷rayaõàt ku÷ale. kliùñe tu pratisaüdhikàle.kàmàvacarebhya iti vistaraþ. pratisaüdhikàle. pràyogika÷ailpasthànikàbhij¤àphaleùu mçtyur nàstãti na tebhyaþ. kàmàvacare kliùñe iti. pratisaüdhikàle. àråpyàvacaram api kliùñam asminn eva svaü pràyogikaü ato notpadyate. airyàpathikasya durbalànabhisaüskàritvena prayogànarhatvàt. evaü vipàkajam iti. yathairyàpathikam uktaü. tathedaü vipàkajànantaraü sapta yàvad anyatràbhij¤àphalàd iti. tàv eva granthàrthau. abhij¤àphalànantaraü dve sve iti. vyutthàne pravàhe ca. tad apy àbhyàm eveti. prave÷e pravàhe ca. (##) råpàvacaraü pràyogikam iti. vyutthànakàle. evaü ÷aikùam a÷aikùaü [Tib. 234a] svàni catvàrãti. ku÷alaü bhavatãti sphuñaü. kliùñaü àsvàdanàkàle. 'nivçtàvyàkçtaü tu vyutthànakàle. råpàvacaràt pràyogikàd iti. samàpattikàle. anyatra vipàkajàd iti. durbalànabhisaüskàravàhitvàd iti kàraõaü vakùyate. ÷aikùà÷aikùàbhyàü ceti. samàpattikàle. adharadhàtukàni ca kliùñànãti. råpàvacarakàmàvacaràõi pratisaüdhikàle. pràyogikakliùñe iti. pràyogikaü kliùñasamàdhyutpãóanàt. kliùtaü pratisaüdhikàle. kàmàvacare 'pi kliùñe pratisaüdhikàla eva. kàmàvacararåpàvacarebhya iti vistaraþ. taccittasthamaraõasaübhavàt. anyatra pràyogikàd iti. vipàkajànantaraü pràyogikànutpatteþ. adharàõi trãõi kliùñànãti. dvidhàtukàni pratisaüdhikàle. kàmàvacaram utpattilàbhikam iti. pañutvàd etac chaikùàd vyutthànacittaü saübhavati. pañutvàd iti kàraõaü vakùyati. na tu tathà råpàråpyàvacare upapattilàbhike pañunã iti na te saübhavataþ. ÷aikùaü pravàhe a÷aikùaü ca vajropamànantaraü. ÷aikùam ekaü hitveti. a÷aikùàc chaikùaü notpadyate. tasmàd a÷aikùànaütaraü paüca. na tu ùañ yathà ÷aikùàt. tàni ca paüca ÷aikùavad vaktavyàni [Tib. 234b]. atra viü÷aticittànàü samanantarapratyayasya asåtritasya såtraråpàþ saügraha÷lokàþ. ## ãryàpatha÷ilpàbhisaüskaraõapravçttatvàt. na punar ebhyaþ pràyogikam utpadyata ity adhikçtaü. ato 'saübhavàd airyàpathika÷ailpasthànikànantaraü (##) pràyogikaü notpadyate. tad anyàbhisaüskaraõapravçttatvàd ity abhipràyaþ. yasmàd airyàpathikam ãryàpathàbhisaüskaraõe pravçttaü. gamanàdyàkàratvàt. ÷ailpasthànikaü ca ÷lipàbhisaüskaraõe pravçttam. idaü evaü karomãdam evaü karomãtãty evamàkàrapravçttatvàt. durbalànabhisaüskàravàhitvàc ca vipàkajànantaraü pràyogikaü notpadyate. [Tib. 235a] tad dhi vipàkajam avyàkçtatvàd durbalaü. pårvakarmàkùepàt. ayatnena ca pravçtter anabhisaükàravàhãti. atha và ãryàpatha÷ilpàbhisaüskaraõapravçttatvàt. airyàpathika÷ailpasthànikànantaraü na pràyogikam utpadyate. durbalànabhisaüskàravàhitvàc ca airyàpathika÷ailpasthànikavipàkajànantaraü pràyogikaü notpadyate. sarveùàm avyàkçtatvena durbalatvàt. anabhisaüskàravàhitvàc ca vipàkajasyaivaikasya airyàpathika÷ailpasthànikayor api và pràyogikàbhisaüskàràbhàvàt. anyavyàpàraparatvamàtràd dhi tayor abhisaüskaraõapravçttatvam uktaü. atha vàyam evàsya vàkyasyàbhisaübandhaþ. ãryàpatha÷ilpàbhisaüskaraõapravçttatvàt. durbalànabhisaüskàravàhitvàc caitàni vipàkajairyàpathika÷ailpasthànikàni na prayogikànukålàni. ato na tadanantaraü pràyogikam utpadyata iti saübandhanãyaü. niùkramaõacittaü tu anabhisaüskàravàhãti. pràyogikacittapravàhàd yad anyac cittaü. tan niùkramaõacittaü. tena hy asau yogã tataþ pravàhàn niùkràmati tadavatàratvàt. niùkramaõacittam anbhisaüskàravàhi anàbhogavàhãti yukto 'sya niùkramaõacittasya vipàkajàdãnàm anyatamasvabhàvasya [Tib. 235b] pràyogikacittànantaram utpàdaþ. evaü tarhãti. yadi na pràyogikànukålànãti vipàkajàdibhyo 'nantaraü pràyogikaü notpadyate. evaü tarhi kliùñebhyo 'pi pràyogikaü notpadyate viguõatvàt. viguõo hi kliùño dharmaþ ku÷alasya nànukåla ity arthaþ tadvirodhitvàt. tathàpãti vistaraþ. yady api tad viguõaü tathàpi kle÷asamudàcàraparikhinnasya yoginaþ tatparij¤ànàt kle÷asamudàcàraparij¤ànàd yuktaþ pràyogikasaümukhãbhàvaþ. tatparij¤ànam eva hi pràyogikaü cittam iti. pañutvàd iti. kàmàvacaram utpattipratilaübhikaü pañu tac chaikùàdibhyo vyutthànacittaü saübhavati. ata eva ca kliùñasamàdhyutpãóitasya tadà÷rayaõaü bhavati. anabhisaüskàravàhitvàt tu tasya tasmàc chaikùàdãni notpadyante. råpàvacaraü tåpapattipratilaübhikaü na kàmàvacaravat pañu. tasmàt kliùñasamàdhyutpãóitasya tadà÷rayaõaü na bhavati. pràyogikam evà÷rãyate. anyonyànantaraü cittànàm utpàdaþ. tàni ca manaskàrava÷àd utpadyaüta iti ato manaskàropakùepaþ. trayo manaskàrà iti vistaraþ. svalakùaõasya manasikaraõaü svalakùaõamanaskàraþ. tadyathà råpaõàlakùaõaü råpam ity evamàdi. àdi÷abdenànubhavanalaksaõà vedaneti evamàdi.[Tib. 236a] anityatvàdimanasikaraõaü sàmànyalakùaõamanaskàraþ (##) ùoóa÷àkàrasaüprayuktaþ. anityato yàvan nairyàõikata iti. adhimuktyà na bhåtàrthe manasikaraõaü adhimuktimanaskàraþ. a÷ubhàyàü yàvat kçtsnàyatanàdiùu. àdi÷abdena çddhyàdãnàm abhinirhàre lagutvàdyadhimokùo gçhyate. tadyathà maharddhiko mahànubhàvaþ parãttàü pçthivãsaüj¤àm apy adhitiùñhati. apramàõàm api saüj¤àü. sa àkàükùan pçthivãü calayatãti vistaraþ. a÷ubhayà sahagataü sambaddhaü a÷ubhàsahagataü. etad uktaü bhavati. a÷ubhàmanaskàrànantaraü smçtisaübodhyaügaü bhàvayati janayati utpàdayatãti. samçtisaübodhyaügaü hy àryamàrga iti asty adhimuktimanaskàrànantaraü àryamàrgotpàda iti dar÷ayati. àha. yadi sàmànyamanaskàrànàntaram eva nàdhimuktimanaskàrànaütaram àryamàrgaü saümukhãkaroti. idaü kathaü nãyate. a÷ubhàsahagataü smçtisaübodhyaügaü bhàvayatãti. ata idam ucyate. a÷ubhayà tu cittaü damayitveti vistaraþ. pràyogàvasthàyàm a÷ubhayà cittaü damayitvà yàvad avasàne sàmànyamanaskàrànantaram àryamàrgaü saümukhãkartoi. ato na såtravirodha iti. àryamàrgànantaram apãti vistaraþ. na kevalaü sàmànyamanaskàrànantaraü àryamàrgaü saümukhãkaroti. [Tib. 236b] àryamàrgànantaram api sàmànyamanaskàram eva saümukhãkarotãty apare. syàt tàvad iti vistaraþ. anàyamyàdãti. àdi÷abdenànàgamyaprathamadhyànadhyànàntaratribhåmisaüni÷rayeõa niyàmàvakràntau tanmàrgànantaraü trimàrgànantaraü kàmàvacaraü sàmànyamanaskàraü ÷rutamayaü cintàmayaü và saümukhãkuryàt saünikçùñatvàt. atha dvitãyàdidhyànasaüni÷rayeõa dvitãyatçtãyacaturthadhyànasaüni÷rayeõa niyàmàvakràntau katham àryamàrgànantaraü kathaü sàmànyamanaskàraü saümukhãkaroti. na hi kàmàvacaraþ ÷akyaþ saümukhãkartum iti vàkya÷eùaþ. kasmàt. prathamadhyànavyavahitatvenàtiviprakçùñatvàt. bråyàs tvaü dvitãyàdidhyànabhåmikam eva saümukhãkarotãti. ata àha. na ca tadbhåmikaþ pratilabdho 'nyatra nirvedhabhàgãyàd iti. dvitãyadhyànàdibhåmiko 'nàgamyàdibhåmiko vànàsravo màrgo 'nyatra nirvedhabhàgãyàn na pratilabdha àsãt. anàkàrapatitas tu laukiko màrgaþ pratilabdha àsãt. na tu saþ. tasmàd àryasya vyutthànàrthaü rocate. nirvedhabhàgãyaü tarhi sàmànyamanaskàraü saümukhãkariùyatãti. ata àha. na càryo nirvedhabhàgãyam iti vistaraþ. kim artham iti cet. ata àha. na hi pràptaphalasya tatprayogasaümukhãbhàvo yukta iti. prayogasya kçtàrthatvàn [Tib. 237a] nihãnatvàc ca nirvedhabhàgãyàni càryamàrgasya prayoga iti. anyo 'py asya tajjàtãya iti. yaþ satyàlambanatvàn nirvedhabhàgãyajàtãyaþ sàmànyamanaskàro bhàvanàü gacchati. anàsravamàrgotpattikàle pràpyate ity arthaþ. kathaü. ÷àntaü nirvàõam iti sàmànyamanaskàraþ sarvanirvàõàlambanatvàt. (##) tat saümukhãkariùyatãti. sarvasaüskàrà anityà iti và sarvadharmà anàtmàna iti và ÷àntaü nirvàõam iti vàryamàrgànantaraü saümukhãkariùyatãti. tad etan na varõayanti. kasmàt eùàü tajjàtãyànàü sàmànyamanaskàràõàü nirvedhabhàgãyapratibaddhabhàvanatvàt. na kilaiùàm anàsravamàrgapratibaddhàbhàveneti. anàgamyaü ni÷rityeti vistaraþ. tadbhåmikam iti. anàgamyabhåmikaü. tadbhåmikaü bhàvàgrikaü veti. àkiücanyàyatanabhåmikaü bhàvàgrikaü và yadi bhavàgropapanno bhavati. ÷eùàsu bhåmiùu svabhåmikam eva vyutthànacittaü. nànyabhåmikaü. anyabhåmikasya prayogasàdhyatvàt. svabhåmikam anabhisaüskàreõa bhavatãti. prayogapratibaddhatvàd iti. kasya. àryamàrgasya. màrgànantaraü tåpapattipratilaübhikasyàpi kàmàvacarasya saümukhãbhàva ity adhikçtaü. (II.74) ## iti. yathàsaükhyena [Tib. 237b] nirde÷aþ. kàmàvacare kliùte ùaõõàü cittànàü làbhaþ. pratilaübha ity arthaþ. råpàvacare ùaõõàü. àråpyàvacare dvayor iti. tenàha. kàmàvacare hi kliùña iti vistaraþ. tair asamanvàgatasyeti. taiþ ùaóbhi÷ cittair asamanvàgatasya pudgalasya. kathaü. iha ku÷alapratisaüdhànaü samyagdçùñyà và vicikitsayà và. tad yadi vicikitsayà pratisaüdhatte. tatra vicikitsàsaüprayukte kliùñe citte saümukhãbhåte yadà råpadhàtor àråpyadhàtor và kàmadhàtuü pratyàgacchati. tadàsyàntaràbhavapratisaüdhicitte 'va÷yakliùñe tasya ku÷alasya làbhas tenàsamanvàgatasyeti. aku÷alanivçtàvyàkçtayor iti vistaraþ. aku÷alaü ca nivçtàvyàkçtaü ca kàmàvacaram eva adhikàràd råpàvacarasya ca nivçtasya pçthakpàñhàt. tayor aku÷alanivçtàvyàkçtayo råpàvacarasya kliùtasya. kiü. làbha iti prakçtaü. kathaü làbha ity àha. dhàtupratyàgamanàt parihàõita÷ ceti. yadà råpadhàtor àråpyadhàtor và kàmadhàtuü pratyàgacchati. tadàsyàütaràbhavapratisaüdhicitte 'va÷yaü kliùñe 'ku÷alanivçtàvyàkçtayor anyatarasmiü saümukhãbhåte tayor aku÷alanivçtàvyàkçtayor làbho bhavati pårvavihãnatvàt tenàsamanvàgatasya. parihàõita÷ ca. [Tib. 238a] yadà ca kàmavairàgyàt parihãyate. tadàsya kliùñe parihàõicitte saümukhãbhåte tayoþ kliùñayor làbhas tenàsamanvàgatasya. råpàvacarasya ca kliùñasya dhàtupratyàgamanàt. yadàråpyadhàtoþ kàmadhàtuü pratyàgacchati. tadàsyàntaràbhavapratisaüdhicitte 'va÷yaü kliùñe råpàvacarasya kliùñasya pårvavihãnasya làbho bhavati tenàsamanvàgatasya. parihàõita÷ ca. yadà råpavairàgyàt parihãyate kàmàvacareõa cittena. tadàsya vairàgyatyaktasya råpàvacarasya kliùñasya làbho bhavati tenàsamanvàgatasya. (##) àråpyàvacarasya kliùñasya parihàõitaþ. yadà kàmàvacareõa cittenàråpyavairàgyàt parihãyate. tadàsyàråpyàvacarasya kliùñasya làbho bhavati tenàsamanvàgatasya. ÷aikùasya ca parihàõita ity adhikçtaü. yadà kàmàvacareõa cittenàrhattvàt parihãyate. tadàsya ÷aikùacittasya làbho bhavati tenàsmanvàgatasya. evaü tàvat kàmàvacare kliùñe citte saümukhãbhåte ùaõõàü cittànàü làbha uktas tair asamanvàgatasya. råpàvacare kliùte citte saümukhãbhåte ùaõõàü làbhaþ tair asamanvàgatasya. råpàvacaràõàm iti vistaraþ. yadàråpyadhàto råpadhàtuü pratyàgacchati. tadàsya råpàvacaràntaràbhavapratisaüdhicitte 'va÷yaü kliùñe råpàvacaràõàü trayàõàü ku÷alasyopapattipratilaübhikasya [Tib. 238b] kliùñasyànivçtàvyàkçtasya ca. nirmàõacittasyàgrajapràptisadbhàvàt. kàmàvacarasya cànivçtàvyàkçtasya nirmàõacittasyaiva. àråpyàvacarasya kliùñasya ÷aikùasya ca làbhaþ. parihàõito råpàvacareõa cittenàrhattvàt parihãyamàõasya tadasamanvàgatasya. evaü råpàvacare 'pi kliùñe ùaõõàü làbha uktaþ. àråpyàvacare tu kliùñe dvayor làbhas tàbhyàm asamanvàgatasya. parihàõita àråpyàvacareõa cittenàrhattvàt parihãyamàõasyaiva kliùñasya yasyaikade÷aþ saümukhãbhåtaþ ÷aikùasya ceti. ## iti. ku÷ala iti jàtinirde÷aþ. ku÷ale kasmiü÷cid råpàvacare trayàõàü làbhaþ saübhavaþ. katham. àdye tàvad råpàvacare ku÷ale citte saümukhãbhåte tasyaiva ku÷alasya råpàvacarasya làbhas tenàsamanvàgatasya. mauladhyànasaügçhãte tu ku÷ale citte saümukhãbhåte kàmàvacararåpàvacarayor anivçtàvyàkçtayor nirmàõacittayor làbhaþ tàbhyàm asamanvàgatasya. ity evaü ku÷ale råpàvacare citte saümukhãbhåte trayàõàü làbha ity ucyate. na tu yugapallàbha iti. #<÷aikùe caturõàm># iti. ÷aikùe citte saümukhãbhåte duþkhe dharmaj¤ànakùàüticitte tasyaiva ÷aikùasya duþkhe dharmaj¤ànakùàütikalàpasvabhàvasya làbhas tenàsamanvàgatasya. kàmaråpàvacarayo÷ cànivçtavyàkçtayor [Tib. 239a] àråpyàvacarasya ca ku÷alasya. kasmiü kalàpa ity àha. àryamàrgeõa kàmaråpadhàtuvairàgye. katham iti. yadàyam anàgamyabhåmikenàryamàrgeõa kàmavairàgyaü karoti. tadà navamavimuktimàrgasaügçhãte ÷aikùe citte saümukhãbhåte kàmaråpàvacarayor anivçtàvyàkçtayor nirmàõacittayor làbhas tàbhyàm asamanvàgatasya. yadà tu ùaóbhåmikànàm àryamàrgàõàm anyatamena råpavairàgyaü karoti. tadàdyaprakàracitte ÷aikùe saümukhãbhåte 'tãtànàgatapràptinyàyenàråpyàvacarasya ku÷alasya làbhas tenàsamanvàgatasya. àryamàrgagrahaõaü sàsravacittaniràsàrthaü. ÷aikùe citte saübhåte 'yaü làbho varõyate. (##) atràcàryaguõamatir vyàcaùñe. #<÷aikùe caturõàü># tasyaiva ÷aikùasya kàmaråpàvacarayo÷ cànivçtàvyàkçtayor aråpyàvacarasya ca ku÷alasyeti. katham ity ato bravãti. àryamàrgeõa kàmaråpavairàgye yadàyam anàgamyabhåmikenàryamàrgeõa kàmadhàtuvairàgyaü karoti. tadà yo navamo vimuktimàrgaþ. tasmiü mauladhyànabhåmikam apårvakaü ÷aikùaü labhata iti ÷aikùasya làbha ucyate. kàmaråpàvacarayo÷ cànivçtàvyàkçtayor nirmàõacittayor eva tasmiü làbhaþ. ùaóbhåmikena tv àryamàrgeõa [Tib. 239b] kàmaråpavairàgye yo navamo vimuktimàrgaþ. tasminn àråpyàvacaraü kuùalaü pratilabhata iti. tacchiùyo 'py àcàryavasumitras tam evàrthaü tena vàkyena tair eva padavyaüjanair likhati. tad etad ayuktaü vyàkhyànaü. na hy evaü ekavàkyena vyàkhyàtàrtho ghañate. vàkyabhedena ghañate. tasyaiva ÷aikùasya làbha ity etad ekaü vàkyaü. kàmaråpàvacarayo÷ ca yàvat kàmaråpadhàtuvairàgya ity aparaü vàkyam. àryamàrgeõa kàmaråpadhàtuvairàgya ity etena vi÷eùeõa tasyaiva ÷aikùasyety etat pårvoktaü na vi÷eùyaü vàkyàntaratvàt. atadvato hy ayaü cittalàbho varõyate. ## iti vacanàt. kathaü. navame vimuktimàrge ÷aikùacittavataþ pudgalasya ÷aikùacittalàbho vyavasthàpyate. nanu coktaü mauladhyànabhåmikam apårvaü ÷aikùaü labhyata iti. na atiprasaügàt. råpàvacaram api ku÷alaü cittaü mauladhyànabhåmikam apårvaü pratilabhyata iti tasyàpi làbha iti prasajyeta. àcàryavasumitra àha. ÷aikùacittasthitasya kàmadhàtuvairàgye ku÷alam uùmagatàvasthàyàm eva råpàvacaraü niyàmavàkràntau labdham iti kçtvà na gaõyata iti. tad ayuktaü ÷aikùasyàpy agaõanàpràpteþ. ÷aikùam api hi dar÷anamàrgàvasthàyàü labdham iti na bhavatà tathà sthàpayitavyam iti pràpnoti. ata÷ cedam apavyàkhyànam iti ni÷cãyate. yasmàd àcàryeõaiva [Tib. 240a] mi÷ra÷lokavyàkhyàna evaü likhitaü. ÷aikùasyà÷aikùasya ca niyamàvakràntyarhattvayor iti. #<÷eùaü kçta÷eùitam># iti. pràtipadikadhàturåpam etad iti dar÷ayati. yatra citte làbho na vyàkhyàtaþ. tatra tasyaiva làbha iti. kathaü kçtvà. kàmàvacare tàvat ku÷alacitta iyatàü cittànàü làbha iti na vyàkhyàtaþ. tatra tasyaiva làbho nànyeùàü. tadyathà samyagdçùñyà ku÷alamålapratisaüdhàne kàmàvacare ku÷ale citte saümukhãbhåte tasyaiva ku÷alasya cittasya làbhaþ tenàsamanvàgatasya. nànyeùàü kliùñànàü. (##) traidhàtukànàm api pårvapratilabdhatvàt. na kàmàvacarasyànivçtàvyàkçtasya. vipàkajàdãnàü sahajapràptitvàt. nirmàõacittasya pràptyabhàvàt. na råpàråpyàvacaràõàü ku÷alàdãnàü ÷aikùa÷aikùayo÷ ca pràptyabhàvàt. anivçtàvyàkçte 'pi kàmàvacare citte làbho na vyàkhyàtaþ. tatra tasyaiva làbhaþ tenàsamanvàgatasya. ## kçtvà. nanyeùàü ku÷alàdãnàü pårvapratilabdhatvàt. tathaiva keùàücit pràptyabhàvàc ca. nirmàõacitte tu saümukhãbhåte na kasyacil làbha iti na vaktavyaü. yatra hi kliùñe 'nyatra và kasyacil làbho nàsti. na tad ucyate. kliùña eva hi traidhàtuke ùaõõàü yàvad dvayor làbho na tv ava÷yam ity avadhàraõaü. råpàvacare 'py [Tib. 240b] anivçtàvyàkçte saümukhãbhåte tasyaiva làbhaþ. nànyeùàü pårvavad vaktavyaü. tathàråpyàvacare àkà÷ànantyàyatanasàmantakàdyaprakàrasaügçhãte ku÷alacitte saümukhãbhåte tasyaiva làbhas tenàsamanvàgatasya. nànyeùàü keùàücit. pårvapratilabdhatvàt keùàücit pràptyabhàvàt. evaü anivçtàvyàkçte ÷aikùe ca. anye punar abhedenàhur iti. ke. mi÷rakakàrà. abhedeneti traidhàtukànàü kliùñàdãnàm apçthakkaraõàt. #<ùaõõàü tu ku÷ale citte># iti. yad uktaü. tan nyånaü lakùaõaü. ku÷alaü hi traidhàtukaü sàsravam anàsravaü ca. tatra saptànàü ka÷ale citte iti vaktavyü na ùaõõàm iti tad dar÷ayann àha. kàmàvacarasyeti vistaraþ. ku÷alamålepratisaüdhànàd iti vyàkhyàtam etat. anivçtàvyàkçtayor vairàgyata iti. laukikena lokottareõa và màrgeõa kàmadhàtor vairàgye navame vimuktimàrge kàmaråpàvacarayor nirmàõacittayor làbhas tàbhyàm asamanvàgatasya. råpàràpyàvacarayoþ ku÷alayos tatastyasamàdhilàbhata iti. yadà råpàvacaram anàgamyaü prathamato labhate. tadà råpàvacarasya ku÷alasya làbhaþ. yadàkà÷ànaütyàyatanasàmantakaü prathamato labhate. tadàråpyàvacarasya ku÷alasya làbhaþ. [Tib. 241a] ÷aikùasya cà÷aikùasya ca niyamàvakràntyarhattvayor iti. yadà niyamam avakràmati. tadà ÷aikùasya duþkhe dharmaj¤ànakùàntikalàpasya làghaþ. yadàrhattvaü pràpnoti. tadà÷aikùasya kùayaj¤ànakalàpasya làbhaþ. ity àsv avasthàsv amãbhi÷ cittair yathoktaiþ saptabhir asamanvàgataþ samanvàgamanaü pratilabhate. ÷eùam ata eva vyàkhyànàd upadhàryam iti. ata eva madãyàd vyàkhyànàc cheùam avagantavyaü. ## ity ekaü. ## (##) iti dvitãyam. ity etac cheùaü. kathaü. kliùñe tridhàtuke citte navànàü làbhaþ. kàmàvacaràõàü caturõàü råpàvacaràõàü trayàõàm àråyàvacarasya nivçtasya ÷aikùasya ceti navànàü yathàyogaü làbhaþ tair asamanvàgatasya. ko 'yaü yathàyogàrthaþ. kàmàvacaro ca kliùñe ku÷alamålapratisaüdhànena và dhàtupratyàgamanena và kàmàvacarasya ku÷alasya làbhaþ. aku÷alanivçtàvyàkçtayo÷ ca dhàtupratyàgamanena parihàõyà và làbhaþ. råpàvacara eva klùñe råpàvacarasya ku÷alasya kàmàvacararåpàvacarayo÷ cànivçtàvyàkçtayor nirmàõacittayor dhàtupratyàgamanàl làbhaþ. kàmàvacare råpàvacare và kliùñe råpàvacarasya và kliùñasya và dhàtupratyàgamanàt parihàõito và làbhaþ. kàmàvacare råpàvacare àråpyàvacare và kliùñe [Tib. 241b] àråpyàvacarakliùña÷aikùayoþ parihàõito làbhaþ. iti yathàyogàrthaþ. ## iti. yac cheùaü. tat tulyam iti pårvavat. avyàkçtànàü hi traidhàtukànàm anyatamasmiü saümukhãbhåte tasyaivàvyàkçtasya làbhaþ. tenatenàsamanvàgatasya. ## siddhàntàt. saügraha÷loka iti. sarvam ## dhàtupratyàgamanàd iti vacanàt. ## tasyaiva ku÷alasyaivamàdivacanàt. tatastyasamàdhilàbhata iti vacanàt. ## kàmaråpadhàtuvairàgye iti vacanàt. ## parihàõita iti vacanàt. ## vicikitsayà samyagdçùñyà ca ku÷alamålapratisaüdhànàd iti vacanàt. ## cittapratilaübhaþ. ## pudgalasya tair asamanvàgatasyeti vacanàd iti. àcàryaya÷omitrakçtàyàm abhidharmako÷avyàkhyàyàm indriyanirde÷o nàma dvitãyaü ko÷asthànaü samàptaü. (##) III (lokanirde÷o nàma tçtãyaü ko÷asthànam) (III.1-3) idam idànãü vaktavyam iti. dvitãyasya tçtãyasya ca ko÷asthànasya sambandhapradar÷anàrtham idam uktaü. kàmaråpàråpyadhàtunaiyamyena cittàdãnàü kçto nirde÷a iti. niyamasya bhàvo naiyamyaü niyama eva và naiyamyaü. tena cittàdãnàü kçto nirde÷aþ. ## vàcanàt. àdi÷abdena caittàdãnàü grahaõaü. ## iti vacanàt. indriyàõàü kàmàdinaiyamyena kçto nirde÷aþ. ## vacanàt. tena kàmaråpàråpyadhàtavo 'nuktalakùaõà ity ataþ pçcchati. tatra katame te kàmaråpàråpyadhàtava iti. ata idam ucyate. ## iti vistaraþ. catasro gataya iti. narakapretatiryagmanuùyagataya÷ catasraþ sàkalyena kàmadhàtàv antargatàþ. devagatis tu na sàkalyena. kiü tarhi. ùaó devanikàyà iti dar÷ayati. tatra nãryanta iti né naye. na raüjayantãti raüjeþ. narer iti ri gatireùaõayor ity asya pratiùedhapårvasya råpaü. nãryante 'smiü sattvà apuõyeneti narakàþ. na raüjayanta iti narakà ity apare. narer àsàdanàrthasyaitad råpaü. na raüjayati pràvaüti nàspçhayaüti tràõaü iti narakà iti àcàryasaüghabhabhadraþ. bhç÷amito 'punaràvçtter itàþ pretàþ. pipàsayà (##) parãtà ity apare. tiryaggamanàt ## manasa udbhåtatvàn manuùyàþ. [Tib. 242b] manor apatyà iti laukikàþ. dyaur oko yeùàm iti ## kàmaprabhàvito dhàtuþ kàmadhàtur iti vakùyati. catvàro mahàràjàno lokapàlà viråóhako viråpàkùo dhçtaràùñro vai÷ravaõa÷ ca. teùu bhavà÷ càturmahàràjikàs tanmadhyagatà ity arthaþ. tadyathà deveùåpapadyate devamadhye utpadyata ity arthaþ. caturmahàràjasthàne bhavà÷ càturmahàràjikà madhyapadalopà gorathavad ity apare. sahakçtasukçtair atropapadyaüta iti trayastriü÷àþ. samànapuõyair ity arthaþ. aùñau vasavà dvàv a÷vinau ekàda÷a rudrà dvàda÷àdityà iti tàvatpramukhatvàt trayastriü÷à iti laukikàþ. tadanusàreõa pravacane 'pi tathà nàmavyavahàra ity apare. duþkhàt yàtàþ puõyeneti yàmàþ. duþkhàni và yàmayantãti yàmàþ. tuùà tuùñyà itàþ. tuùo và vidyante eùàm iti tuùitàþ. svayaükçte nirmàõe ratir eùàm iti nirmàõaratayaþ. paranirmitàn bhogàn va÷e vartayituü ÷ãlam eùàm iti paranirmitava÷avartinaþ. sthànànãti vàkya÷eùa iti. yàni viü÷atisthànàni. sa kàmadhàtuþ. yadi tu viü÷atisthàno viü÷atir iti uttarapadalopaþ kriyeta. tadyathà pãtatoyà a÷vàþ pãtà iti [Tib. 243a] sutaràü ÷liùyati. saüjãvo yatra sattvàn mriyamàõàn vàyavo jãvayaüti. kàlasåtrà yatra kàlasåtràõi pàtayitvà sattvàs takùyaüte. saüghàto yatra meùàkçtayaþ parvatàdaya ubhayata àpatantaþ sattvàn pãóayanti. rauravo yatra sattvà yàtyamànàþ paramavikçtaü rudaüti. yatra tu vi÷eùeõa sa mahàrauravaþ. tapano yatràgnyàdibhis tapyante sattvàþ. yatra tu vi÷eùeõa sa pratàpanaþ. avãcir yatràtimàtràgnijvàlàliügitànàü sattvànàü sukhavãcir antaraü nàsti. jambådvãpo jambåcihno dvãpaþ. pårvavidehaþ sumeroþ pårveõa. avaragodànãyaþ pa÷cimena. uttarakurur uttareõa. evaü nàmàna ete dvãpà lokapratãtàþ. ùañ cànantaroktà devanikàyàþ. ity etàni viü÷atiþ sthànànãti. aùtau narakà÷ catvàro dvãpàþ ùañ cànantaroktà÷ càturmahàràjikàdayaþ pretàs tirya¤ca÷ càbhinnà iti viü÷atisthànaþ kàmadhàtuþ. yàvad vàyumaõóalam iti. adhastàd yatràpmaõóalaü tiùñhati. ## iti. råpaprabhàvito dhàtuþ. ## iti. tatra råpadhàtau sarveùàm api dhyànànàü mçdumadhyàdhimàtrabhedena pratyekaü tribhåmikaü. [Tib. 243b] brahmakàyikàþ brahmapurohitàþ mahàbrahmàõa (##) iti prathamaü. parãttàbhà àpramàõàbhà àbhàsvarà iti dvitãyaü. parãtta÷ubhà apramàõa÷ubhàþ ÷ubhakçtsnà iti tçtãyaü. anabhrakàþ puõyaprasavà bçhatphalà iti caturthaü. tasya tv adhimàtrasyaivànàsravadhyànavyavakiraõena mçdumadhyàdhimàtradhimàtrataràdhimàtratamabhedabhinnena punaþ paüca sthànàntaràõi. abçhà atapàþ sudçùàþ sudar÷anà àkaniùñhà÷ ceti. ata÷ caturthaü dhyànam aùñabhåmikam ity ucyate. tatra bçhatku÷alamålaniryàtatvàd brahmà. ka÷ càsau. yo mahàbrahmety ucyate. dhyànàütaralàbhàt pa÷càt pårvaü cyutyupapattilàbhàt pramàõàdivi÷eùàdibhi÷ càsya mahàn. tasya kàyo nivàsa eùàü vidyate iti brahmakàyikàþ. brahmà purodhãyate eùàm iti brahmapurohitàþ. àyurvarõàdibhir vi÷eùair mahàbrahmà eùàm iti mahàbrahmàõaþ. parãttaiùàm àbhàbhàsvarabhåmim apekùyeti parãttàbhàþ. nàbhàpramàõam eùàm ÷akyaü pramàtum ity apramàõàbhàþ. kçtsnasthànàntarodbhàsanàd àbhàsvaràþ. manobhåmikaü sukhaü ÷ubham ity ucyate. tad eùàm anyabhåmim apekùya parãttam iti parãtta÷ubhàþ. apramàõaü ÷ubham eùàm apramàõa÷ubhàþ. ÷ubhaü kçtsnam eùàm iti ÷ubhakçtsnàþ. [Tib. 244a] na tadutkçùñataram anyatràsti sukham ity abhipràyaþ. abhravad eùàü bbåmisaübaüdho nàstãty anabhrakàþ. saha sattvena tadvimànodayavyayàd iti vacanàn naiùàm upari bhåmyantaram astãti anabhrakàþ. abhram iva hy upari na bhåmisaübandha ity apare. àniüjyakarmasaübhåtatvàt puõyebhyaþ prasava eùàm iti puõyaprasavàþ. sthànàntarapratibaddhaü pàrthagjanikaü sarvotkçùñaü bçhad eùàü phalam udbhavatãti bçhatphalàþ. pçthagjanàmi÷ratvàc chuddha àvàsa eùàm iti ÷uddhàvàsàþ. ÷uddhàvàsàütarebhyo 'nutkçùñatvàd abçühità ity abçhàþ. nàlpena và kàlenàtmanaþ sthànaü bçühaüti jahatãty abçhàþ. vi÷iùñasamàdhilàbhàn nàtra kle÷às tapaütãty atapàþ. kalyàõà÷ayatvàd và na paràüs tàpayaütãty atapàþ. pari÷uddhadar÷anatvàt suùñhu pa÷yantãti sudç÷àþ. ÷obhanadar÷anatvàt sudar÷anàþ. tadutkçùñatarabhåmyantaràbhàvàn naite kaniùñhà ity akaniùñhàþ jyeùñhatvàt. sthànina ete nirdiùñàþ. katham idam ucyate ity etàni saptada÷a sthànànãti. sthàni÷abdena sthànanirde÷àd adoùa eva. evaü bahirde÷akanayena saptada÷a sthànàni råpadhàtuþ. ùoóa÷eti kà÷mãràþ. ùoóa÷a sthànàni råpadhàtur iti kà÷mãràþ. [Tib. 244b] parigaõa iveti. pariùaõóa iva. àñavikakoñña ity apare. na tu bhåmyaütaram iti. na tu bhåmyaütarasaübaüdham iti. atãtànàgatàvij¤aptyaråpiõo hi dharmà ade÷asthà iti. atãtanàgatà råpiõo 'py ade÷asthàþ. avij¤aptiþ råpiõã vartamànàpy ade÷asthà. aråpiõo vedanàdayas tathaiva vartamànà apy ade÷asthàþ. kiü aügàtãtànàgatàþ. ## (##) iti karmanirvçttà janmàntare skandhapravçttir upapattiþ. tayà. àråpyadhàtu÷ caturvidha÷ catuþprakàraþ. yad utàkà÷ànaütyàyatanam iti vistaraþ. anantam àkà÷am iti samàpattiprapogakàlàkàràd àkà÷ànaütyaü tasya tad eva càyatanam. evam anantaü vij¤ànaü nàsti kiücid iti tadàkàràd vij¤ànànaütyàyatanam àkiücanyàyatanaü cocyate. saüj¤à gaõóaþ saüj¤à ÷alyaþ àsaüj¤ikaü sammoha iti saüjnàmàndyotpatter naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam ity ucyate. na tv eùàü de÷akçtam anuttaràdharyam ity ade÷asthatvàt. yathà råpiõàm iti vistaraþ. kiükçteyam à÷aükà. iha nairàtmye sati cittacaittànàü kàmaråpadhàtvo råpani÷rayà [Tib. 245a] pravçttiþ kalpyeta. àråpyeùu tu råpaü nàstãti. tatra cittacaittapravçttyà na bhavitavyam ity à÷aükànivçttyartham idam ucyate. ## iti. ca÷abdena pçthagjanatvasamanvàgamapràptijàtyàdayaþ saügçhyaüte. durbalatvàd iti. kasyacit saütateþ. råpiõàü sattvànàü durbalà cittasaütatir avibhåtaråpasaüj¤atvàd vinà råpeõa na vartate. tato råpaü ni÷ritya vartate. tasyàþ kena balavattvam iti. tasyà àråpyàvacaryàþ kena kàraõena balavattvam. ata àha. samàpattivi÷eùajatvàd iti vistaraþ. vibhåtaråpasaüj¤eti. vigataråpasaüj¤ety arthaþ. atas tajjà àråpyà cittasaütatir api råpanirapekùà pravartate. tata eva tarhi balavattvàt samàpattivi÷eùajanitatvàt pravartiùyate. kiücid ani÷rityety abhipràyaþ. yathà råpiõàm iti vistaraþ. yathà råpiõàü råpani÷rite nikàyasabhàgajãvitendriye. evam aråpiõàü kiü ni÷rite iti vàkyàrthaþ. tad etat dvayam anyonyam iti. nikàyasabhàgo jãvitendriyaü ni÷ritya pravartate. jãvitendriyaü ca nikàyasabhàgam iti. kim arthaü na tad eva dvayam anyonyam iti. kiü råpani÷rayeõeti abhipràyaþ. tatredànãm iti. [Tib. 245b] tatràråpyadhàtau kena balavattvaü tayor nikàyasabhàgajãvitendriyayoþ. tad etac cittasaütatau samànam iti. asàv api cittasaütatiþ samàpattivi÷eùàj jàtà bhavatãti na dvayaü ni÷ritya pravartiùyati. anà÷ritaiva pravartiùyata iti. cittacaitteùu và samànam iti prakçtaü. kiü punaþ samànaü anyonyani÷rayatvaü. yathà nikàyasabhàgo jãvitendriyaü ni÷ritya pravartate. jãvitendriyaü ca nikàyasabhàgaü ni÷ritya pravartate. tathà cittaü ni÷ritya caittàþ pratvartiùyaüte. caittàü÷ ca ni÷ritya cittaü pravartiùyata iti. tadanyà÷rayakalpanà niþprayojaneti. yasyà÷ cittasaütater iti vistaraþ. cittasaütater àkùepàya hetur àkùepahetuþ karmakle÷alakùaõaþ. vigatà tçùõàsyeti vãtatçùõaþ. na vãtatçùõo 'vãtatçùõaþ. kva. råpe. tasyà÷ cittasaütateþ saha råpeõa saübhavàd råpaü ni÷rãtya (##) pravçttiþ. hetos tadvimukhatvàd iti. àkùepaheto råpavimukhatvàd ity arthaþ. vajravàlakavad iti. vajreõa pratisaüyukto vàlako 'ïgulãyakaþ kañako và vajravàlakaþ. maricapànakavac ca. yathà maricaiþ pratisaüyuktaü pànakaü maricapànakaü. madhyapadalopàt. tadvat. kàmapratisaüyukto dhàtuþ kàmadhàtur ityàdiþ. [Tib. 246a] råpaõãyo veti. bàdhanãya ity arthaþ. råpayogàc ca sa ÷akyate bàdhituü. tadbhàva àråpyam iti. yadà dhàtåttarapadam etad bhavati. tadàråpyadhàtur iti yujyate. yadà tu niruttarapada àråpya÷abdaprayogaþ. tadyathà atikramya råpàõy àråpyà iti. tadà àråpà evàråpyà iti svàrthe taddhitàt parigrahaþ kàryaþ. àråpye và sàdhava àråpyà iti pa÷yàmi. kàmànàü và dhàtur iti ùaùñhãsamàsenaiva sàdhayati vinàpi pratisaüyukta÷abdalopena. ka÷ càsau kàmànàü dhàtur ity àha. kàmàn yo dadhàtãti. evaü råpàråpyadhàtå veditavyàv iti. råpàõàü dhàtuþ råpadhàtur iti. råpàõi yo dadhàtãti. àråpyasya dhàtur àråpyadhàtur àråpyaü yo dadhàtãti. kavaóãkàràhàramaithunopasaühita ràga iti. kavaóãkriyate iti kavaóãkàraþ. sa evàhàraþ. kavaóãkàràhàraþ. mithune bhavo maithunaü. dvandvàliüganàdi. kavaóãkàràhàramaithunàbhyàm upasaühitaþ saübaddho janita iti và kavaóãkàràhàramaithunopasaühitaþ. ràgaþ kàmaþ. kàmyate 'neneti kàma iti kçtvà. katham evaü gamyata iti sthavira÷àriputrabhàùitayà gàthayà tam arthaü dar÷ayati. [Tib. 246b] ## vistaraþ. àjãvakena yad uktaü gàthàütareõa ## iti. tad abhyupagataü sthavireõa. trividho hi kàmopabhogaþ. kàyena vàcà manasà ca. tatràvãtaràgo manasà kàmopabhogitve 'pi sati nàbhikùur bhavati. kevalaü tv asya ÷ãlam apari÷uddhaü vartate. yas tu kàyena vàcà tàthàgatãü ÷ikùàpadabandhalekhàü laüghayitvà kàmàü paribhuükte. sa kàmopabhogy abhikùur bhavatãti. tasmàt sa doùàntaram àha. ## iti vistaraþ. yadi tava ## råpàdayo viùayàþ ## iti pakùaþ ÷àstà te avãtaràga ity abhyupagataþ. tena #<÷àstàpi te bhavità># bhaviùyati (##) ## kàyenàpy upabhuüjàno 'pi tàn viùayàn iti prasaktaü. na caivam iùyate. tasmàt ## iti siddhaü. kecaneti. kecid ity arthaþ. nety àheti. pratiùedhayati. yasmàd dhàtvantaradharmà dhàtvantare samudàcaraüty adhàtupatità÷ ca. kàmadhàtau hi traidhàtukànàsravà dharmàþ samudàcaraüti. evaü råpadhàtau kàmàvacaraü hi nirmàõacittaü tatra samudàcarati. àråpyadhàtàv àråpyàvacarà [Tib. 247a] anàsravà÷ ca. tasmàt pratiùedhayati neti. kiü tarhi. yeùu kàmaråpàråpyaràgà anu÷erate. yeùu kàmaràgo 'nu÷ete àlaübanataþ saüprayogato và yathàsaübhavaü. te kàmapratisaüyuktàþ. yeùu råpàråpyaràgàv anu÷ayàte. te yathàkramaü råpàråpyapratisaüyuktà iti. idam idànãü tad a÷vabandhãyam iti. a÷va÷ cà÷vabandha÷ cà÷vabandhaü. a÷vabandham ivà÷vabandhãyaü. atha và÷vabandhasyedam a÷vabandhãyam a÷vabandhãyam iti. kasyàyam a÷vabandha iti ka÷cit pçcchati. tasyetaraþ kathayati. yasyàyam a÷va iti. sa punaþ pçcchati. kasyàyam a÷va iti. itaraþ punaþ kathayati. yasyàyam a÷vabandha iti. ubhayam api na j¤àyate. a÷vabandho '÷va iti ca. yathedam ubhayam asiddhenànyonyena na paricchidyate. tathehàpi na ràgair dhàtavaþ sàdhyaüte. dhàtubhi÷ ca ràgà ity ubhayam apy etan na sidhyati. kçtanirde÷àni hi sthànàni kàmadhàtàv iti. ## iti kàmadhàtau kçtanirde÷àni sthànàni. teùu sthàneùv avãtaràgasya yo ràgaþ. sa kàmaràga iti. evaüråpàråpyaràgàv iti. kçtanirde÷àni hi sthànàni. kàmadhàtor #<årdhvam sapada÷a sthàno [Tib. 247b] råpadhàtur># iti. teùv avãtaràgasya yo ràgaþ. sa råparàgaþ. tathà kçtanirde÷opapattir àråpyadhàtoþ. #<àråpyadhàtur asthàna upapattyà caturvidha># iti. teùv avãtaràgasya yo ràgaþ. sa àråpyaràga iti. yathàyogam iti. sthànanirde÷àpekùaü. dhyànàråpyeùu ràga iti. samàpattyupapattidhyàneùu ràgo råparàgaþ. evam àråpyaràgaþ. nirmàõacitte kathaü kàmaràga iti. kàmàvacare nirmàõacitte dhyànaphale kathaü kàmavãtaràgàõàü kàmaràgaþ yatas tasya kàmàvacaratvaü. yadà hy asàv avãtaràgaþ. tadà nirmàõacittaü na samudàcarati. yadà nirmàõacittaü samudàcarati. tadà na tasya ràga utpadyate. (##) katham asya kàmaràgeõa vinà kàmàvacaratvaü vyavasthàpyate ity arthaþ. ÷rutvà parihàya ca tadàsvàdanàd iti. ÷rutvà tat parato nirmàõacitte 'sya ràga utpadyate. parihàya và àtmãyàn nirmàõacittàt. tasyàsvàdanàd iti. evaüdhyàyinaþ kàmàvacareõa nirmàõacittena kàmàvacaraü nirmàõaü nirmiõvantãti ÷rutvà tadàlambano ràga utpadyate. anusmçtya càtmãyaü tatra ràga utpadyate. nirmàõava÷eneti. manoharaü nirmàõaü dçùñvà [Tib. 248a] nirmàpake citte nirmàpakasya và citte ràgaþ dar÷ayatãtthaü nirmàõacittaü yasyedç÷aü nirmàõam iti. gandharasanirmàõàd veti. yat kàmàvacaranirmàõanirmàpakaü. kàmàvacaraü tac cittaü. kàmàvacaradharmahetutvàt. ghañahetucittavat. yat tu na kàmàvacaraü. na tat kàmàvacaradharmahetuþ. tadyathà råpàvacaraü cittam. ata evàha. råpàvacareõa tayor anirmàõàd iti. kasmàt punaþ råpàvacareõa cittena tayor gandharasayor anirmàõaü. tayor gandharasayoþ kavaóãkàràhàrasvabhàvatvàt. råpadhàtåpapannaü ca tadvãtaràgatvàd iti. ãùàdhàra iti. ãùàpramàõavarùàdhàraþ. nàsti vãcir và antarikà veti. nairantaryaü dar÷ayati. na tåktam årdhvam adha÷ ceti. ato lokadhàtånàü tiryag evàsthànam iti dar÷ayati. (III.4) paücamyà÷ ca prade÷a iti. devagateþ ùañ kàmàvacarà devà uktàþ. ÷eùà råpàråpyàvacaràþ. anyathà hi gatisaübhedaþ syàd iti. gatimi÷ratà. yadi ku÷alakliùñà api syuþ gatisaübhedaþ syàt. manuùyo narakasamvartanãyaü karma karoti. yàvad devopapattisamvartanãyam. ity ato manuùyagatir narakagatir api syàt. yàvad devagatir api. teùàü karmaõàü tadgatiparyàpannatvàt. kàmadhàtåpapanna÷ cordhvabhåmikaiþ kle÷aiþ samanvàgataþ kàmàvacareõa ca [Tib. 248b] sàrvagatikena kliùñena samanvàgata iti. sa eva manuùyo nàrako yàvad deva iti syàt. sattvàkhyà eveti. karmànuråpeõàtmabhàvatas tadgamanàt. ata evoktaü. ## iti. na bhàjanasvabhàvà iti. na càntaràbhavasvabhàvà iti. asya pratipàdanàrthaü j¤àpakam ànayaüti praj¤aptiùåktam iti vistaraþ. sahetukàþ sagamanà iti. hetuþ karmabhavaþ. gamanam antaràbhavaþ. gamyate 'neneti kçtvà. gatis tu gamyata iti gatiþ. taddhetoþ karmabhavasya tàbhyo bahiùkaraõàt. ku÷alàku÷alasya karmabhavasya tàbhyo gatibhyo bahiùkaraõàt. ka÷mãre bhavàþ kà÷mãrakà÷ ca såtraü pañhantãti. muktakaü tat såtraü te eva pañhanti nànya ity abhipràyaþ. nàrakàõàm iti vistaraþ. narakànukålà nàrakàþ. teùàm iti vistaraþ. kàyavàïmanovaükànàü ÷àñhyasamutthitànàü karmaõàü doùakaùàyàõàü (##) dveùaràgasamutthitànàü. ato 'py anivçtàvyàkçtà eva gataya iti. yasmàd uktaü nirvçtte vipàke nàrake iti saükhyàü gacchatãti. gatiùu sarve 'nu÷ayà anu÷erata iti prakaraõagranthaþ parihàryaþ. vaktavyaþ parihàra ity arthaþ. virodhaprasaügàt. yadi hi paüca prakàrà dharmà gatisvabhàvà bhaveyuþ. evaü sarve 'nu÷ayà [Tib. 249a] anu÷ayãran. yadi tv anivçtàvyàkçtà eva gatayaþ syuþ. evaü vaktavyaü syàt. bhàvanàprahàtavyàþ sarvatragà÷ ceti. anivçtàvyàkçtà hi saüskçtà dharmà bhàvanàprahàtavyà eva. teùu ca bhàvanàprahàtavyàþ sarvatragà÷ cànu÷ayà anu÷erate àlambanataþ prayogato và. nànye. tena j¤àyate nànivçtàvyàkçtà eva gataya iti. saüdhicittàni hi gatãnàü paüca prakàràõãti. saüdhicittàni gatãnàü prave÷àþ. teùàü paücaprakàratvàt. duþkhadar÷anaprahàtavyaü yàvad bhàvanàprahàtavyam iti. tatra sarve 'nu÷ayà anu÷erata iti yuktaü. gràmopavicàragrahaõavad iti. gràmaparisàmantakagrahaõavad ity arthaþ. paücasu kaùàyeùv iti. paüca kaùàyàþ. àyuþkaùàyaþ kle÷akaùàyo dçùñikaùàyaþ kalpakaùàyaþ sattvakaùàya÷ ca. teùu. kle÷adçùñikaùàyau pçthag uktau. kle÷akaùàyàd dçùñikaùàyaþ pçthag ukta ity arthaþ. anayoþ pçthagvacanaü gçhasthapravrajitapakùàdhikàràt. gatihetuj¤àpanàrtham iti. gatãnàü karmodbhavo hetur iti. antaràbhave 'py eùa prasaüga iti. evam antaràbhavo 'pi gati÷ ca syàt. pçthak càsya vacanaü syàt gatigamanaj¤àpanàrtham iti. gacchaüti tàm iti. karmasàdhanaparigrahaþ [Tib. 249b]. na càntaràbhava evaü yujyata iti na gatiþ. àråpyà apãti vistaraþ. àråpyà na gatiþ syuþ. cyutide÷a evotpàdàt. àråpyagà hi yatra cyavante vihàre và vçkùamåle và yàvac caturthyàü dhyànabhåmau. tatraivotpadyanta iti. antaràbhavavan na gatis syàt. evaü tarhãti. pårvapakùaü parityajya pakùàütaram à÷riyaüte. gatyor antarà aütaràle bhavatãti aütaràbhava ity anvàrthasaüj¤àkaraõàn nàntaràbhavo gatir iti. vaibhàùikà àhuþ. yat tarhãti vistaraþ. nirvçtte vipàka iti vipàka÷abdavacanàd vipàkasvabhàvà gatir iti tadabhipràyaþ. itara àha. nirvçtte vipàke nàraka iti nàrako vyavasthàpyate. na tåktaü vipàka eveti. na tåktaü vipàkasvabhàvaiva gatir iti. kiü tarhi. vipàkavipàkasvabhàvà gatiþ. tasmàt ku÷alakliùñà api gatayo bhavantãty abhipràyaþ. vaibhàùikaþ punar àha. yat tarhy uktaü tatreti vistaraþ. anyatra tebhyo dharmebhya iti. vipàkajebhya ity abhipràyaþ. na tu skandhàntarapratiùedhaü karotãty adhikçtaü. tà÷ ceti vistaraþ. avyàkçtatvapakùe 'pi dvaividhyaü. aupacayikasvabhàvà apãti. api÷abdàd vipàkasvabhàvà apãti. yathoktaü ## (##) naiùyandikàs tu na gçhyante. vipàkasvabhàvà evety àcàryasaüghabhadraþ pårvam eva pakùam icchati. (III.5, 6ab) kàmàvacaràþ ùañ prathamadhyàõikà÷ ca. katame te. bahirde÷akanayena brahmakàyikàþ brahmapurohità mahàbrahmàõa÷ ca prathamàbhinirvçttavarjyàþ. kà÷mãranayena punaþ brahmakàyikà brahmapurohità÷ ca prathamàbhinirvçttavarjyàþ. brahmapurohiteùy eva hi teùàü nayena mahàbrahmàõo na sthànàntaranayàþ. anekavarõaliügasaüsthànatvàd iti. varõo nãlatvàdiþ. liügaü vastràbharaõàdi. saüsthànaü dairghyàdi. àroha unnatatà. pariõàhas tiryakpramàõaü. àkçtivigrahaþ àkçtilakùaõo vigraha àkçtivigrahaþ. evaü vi÷eùite vedànàdãnàü vigrahaþ paryudasto bhavati. nàsàv àkçtilakùaõa iti. vigrahaþ punaþ ÷arãraü. vàgbhàùà vàguccàraõaü. katham idànãm iti vistaraþ. prathamadhyànapratyàgamanena tair dvitãyaü tyaktam. tadbhåmikaü dvitãyadhyànabhåmikaü. pårvanivàsaü katham anvasmàrùuþ. na tàvat prathamadhyànabhåmikena cittena tadaviùayatvàt. na dvitãyadhyànabhåmikena tasyàlabdhatvàt. punar labdham iti cet. ata àha. labdhàyàü ceti vistaraþ. ÷ãlavrataparàmar÷adçùñir mahàbrahmàlambanà prathamadhyànabhåmikaiva yujyate. sà ca dvitãyadhyànalàbhàt prahãõà na samudàcarati. dvtãyadhyànabhåmiketi [Tib. 250b] cet. na. adharàlambanatvàyogàt. na hy adharabhåmyàlambanaþ ka÷cid api kle÷a iùyate. antaràbhavasthà adràkùur iti. antaràbhavasthàs te taü mahàbrahmàõaü dçùñvaivam åcuþ. imaü vayaü sattvam adràkùmeti. ayam api pakùo na ghañate. tathà hi tatràpy antaràbhave dãrgham adhvànam avasthàtuü na saübhavaty upapattipratibandhàbhàvàt ÷ukla÷oõitànapekùatvàt. teùàü kathaü bhavatãyaü buddhir imaü vayaü sattvam adràkùma dãrghàyuùaü dãrgham adhvànaü tiùñhantam iti. dãrghàdhvàvasthànàvabodho na pràpnotãty arthaþ. tasmàt tatrasthà eveti vistaraþ. prathamadhyànabhåmisthà eva tasya mahàbrahmaõaþ pårvavçttàntaü samanusmarantaþ utpadyamànàvasthàyàm eva taü mahàbrahmàõaü pårvotpannaü dãrgham adhvànaü tiùñhantaü dçùñavantaþ. dçùñvà ca pa÷càd uttarakàlam adràkùmety eùàm babhåva. buddhir iti vàkya÷eùaþ. evaü tu satãdam aparihçtaü bhavet. asya ca sattvasyaivaü cetasaþ praõidhiþ. vayaü copapannà iti. upapattipratilaübhikena prathamadhyànabhåmikena tasya mahàbrahmaõa evaü cetasaþ praõidhim anvasmàrùuþ. samànabhåmikatvàt. ity adoùa eùaþ. tatsakà÷aü ÷ravaõàd và. nanu ca ÷ubhakçtsneùv apy eùa prasaügaþ. ekatvakàyà nànàtvasaüj¤ina iti. kathaü. yathoktaü. te hi maulyàü bhåmau sukhendriyaparikhinnàþ (##) sàmantakopekùendriyaü saümukhãkurvaütãti vistareõa [Tib. 251a] vaktavyaü syàt. te caikatvakàyà ekatvasaüj¤ina iti pa÷càd vakùyate. tena sukheneti. tçtãyadhyànabhåmikena. cetasa utplàvakatvàd iti. audbilyakaratvàt. indrasukheneti dvitãyadhyàna. àgamavyapagamasaüj¤itvàt. aciropapannànàm àgamasaüj¤itvàt. ciropapannànàü vyapagamasaüj¤itvàt. atha vàciropapannànàm àgamasaüj¤itvàc ciropapannànàm àgamavyapagamasaüj¤itvàt. bhãtabhãtasaüj¤itvàt. yathàkramam aciraciropapannatvàt te nànàtvasaüj¤inaþ. na sukhàduþkhàsukhasaüj¤itvàt yathoktaü vaibhàùikair iti. prathame dhyàne kliùñayà saüj¤ayeti. ÷ãlavrataparàmar÷asaüparayuktayà akàraõe kàraõàbhiniviùñatvàt. dvitãye ku÷alayà saüj¤ayeti. sàmantakamaulasaügçhãtatvàt. tçtãye vipàkajayà saüj¤ayeti. vipàkajasukhasaüprayogàt. àråpyàs trayo yathàsåtram iti. aråpiõaþ santi sattvà ye sarva÷o råpasaüj¤ànàü samatikramàd anantam àkà÷am ity àkà÷ànaütyàyatanam upasaüpadya viharaüti. tadyathà devà àkà÷ànaütyàyatanopagàþ. iyaü paücamã vij¤ànasthitiþ. aråpiõaþ santi sattvà ye sarva÷a àkà÷ànaütyàyatanaü samatikramyànaütyaü vij¤ànam iti vij¤ànànaütyàyatanam [Tib. 251b] upasaüpadya viharaüti. tadyathà vij¤ànànaütyàyatanopagà devàþ. iyaü ùaùñhã vij¤ànasthitiþ. aråpiõaþ santi sattvà ye sarva÷o vij¤ànànaütyàyatanaü samatikramya nàsti kiücid ity àkiücanyàyatanam upasaüpadya viharaüti. tadyathàkiücanyàyatanopagà devàþ. iyaü saptamã vij¤ànasthitir iti. paüca skaüdhà÷ catvàra÷ ca yathàyogam iti. àkà÷ànaütyàyatanàditrayapratisaüyuktà÷ catuþskandhàþ. anyapratisaüyuktàþ paücaskaüdhàþ. #<÷eùaü tatparibhedavad># iti. paribhidyate 'neneti paribhedaþ. tasya vij¤ànasya paribhedas tatparibhedaþ. so 'smin vidyata iti tatparibhedavat. ÷eùaü durgatyàdi. apàyeùu cobhayaü nàstãti. nehasathànàü gaütukàmatà. na tatrasthànàü vyuccalitukàmatà. apañupracàratvàd iti. cittacaittànàm atra mandapracàratvàt. abalavad vij¤ànaü na tiùñhatãti yuktaü vaktuü. (III.6cd, 7ab) bhavàgràsaüj¤isattvà÷ ca sattvàvàsà naveti. såtra uktaü. nava sattvàvàsàþ. katame nava. råpiõaþ santi sattvà nànàtvakàyà nànàtvasaüj¤inaþ. tadyathà manuùyàþ tadekatyà÷ ca devàþ. ayaü prathamaþ sattvàvàsaþ dvitãyatçtãyacaturthà api yathà vij¤ànasthitiùu. tathà vaktavyàþ. ayaü tu vi÷eùaþ. [Tib. 252a] råpiõaþ saüti sattvà asaüj¤ino 'pratisaüj¤inaþ. tadyathà devà asaüj¤isattvàþ. ayaü paücamaþ sattvàvàsaþ. (##) àråpyàõàü ca sattvàvàsànàü trayo vij¤ànasthitivad vaktavyàþ. caturthas tv àråpyaþ aråpiõaþ saüti sattvàþ sarva÷a àkiücanyàyatanaü samatikramya naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam upasaüpadya viharaüti. tadyathà devà naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanopagàþ. ayaü navamaþ sattvàvàsa iti. asaüj¤isattvebhyo ye 'nye caturthadhyànopagàþ kiü te sattvàvàsà uta neti. nety àhuþ. kasmàd evam uktam àcàryeõa ke punar anye. apàyà iti. mukhamàtram etad uktaü. asaüj¤isattvàsaügçhãtà÷ caturthadhyànopagà ity api vaktavyam. ihàpi tad eva kàraõaü vaktavyaü yad vij¤ànaùthitiùåktaü. ihasthànàü hy apàyagamanapràrthanà nàsti. tatrasthànàü ca na vastukàmateti. nàpàyàþ sattvàvàsàþ. asaüj¤isattvàsaügçhãteùu bçhatphaleùu yady apãhasthànàü gamanapràrthanàsti. tatrasthànàü pçthagjanànàm àsaüj¤ikapravivikùà bhavati. àryàõàü tv anabhrakapuõyaprasaveùv api ÷uddhàvàsàråpyapravivikùà. parinirvàtukàmatà ca ÷uddhàvàsànàm api. iti [Tib. 252b] na teùàü tatràvasthàne buddhiþ. ato na te sattvàvàsà ity àcàryasaüghabhadraþ. anye punar vyàcakùate. ke punar anye. apàyà iti apàyànàm eva vacanàd anabhrakàdayaþ sattvàvàsà iùñà àcàryasyeti. tair yuktir anveùñavyà. baüdhanasthànavad iti. yathà baüdhanasthànàni na sattvàvàsàþ anicchàvasanàt. evam apàyà iti. (III.7cd, 8ab) råpopagà vij¤ànasthitir iti. vij¤ànaü tiùñhaty asyàm iti vij¤ànasthitiþ. upagacchatãti upagà. vij¤ànasya samãpacàriõãty arthaþ. råpaü ca tad upagà ca sà råpopagà. evaü yàvat saüskàrà÷ ca te upagà ca saüskàropageti. bhagavadvi÷eùas tu vyàcaùñe. råpopagà vij¤ànasthitir yàvat saüskàropageti sautràntikànàü nayenocyate. tatra vij¤ànasthitir bhavasaütatyanucchedaþ. råpam upagam asyà vij¤ànasthiteþ. seyaü råpopagà. upagam iti upagamyate tadàtmãyata iti. evaü yàvat saüskàrà upagà asyà vij¤ànasthiteþ. seyaü saüskàropagà. atha và tçùõà sthitiþ. tiùñhaty anayà vij¤ànaü. punarbhavasaütatyanucchedàt. iti kçtvà vij¤ànasya sthitir vij¤ànasthitiþ. sà råpam upagacchati tadabhiùvaïgata iti råpopagà. evaü yàvat saüskàropagà. vaibhàùikàõàü punar nayena kàrakàrtho na ÷akyate yojayitum [Tib. 253a] iti dåùayati. atra bråmaþ. dvividhe 'py asmin vyàkhyàne råpàdivyatiriktà vij¤ànasthitir uktà. tà hi ## iti ## ity etat sarvaü nirastaü bhavatãti doùàütaraü. tasmàt pårvakam eva vyàkhyànaü (##) sàdhu. etad vaibhàùikavyàkhyànaü varõayàmo na tair evaü vyàkhyàtaü. råpam upagacchatãti råpopagà vij¤ànasthitir ityàdi. apare punar vyàcakùate. råpopagà vij¤ànasthitir iti. råpasvabhàvety arthaþ. yathànyatroktaü. khakkhañakharagatam iti. svabhàvàrtho gatyartha ity abhipràyaþ. sthàtuþ parivarjanena. anyo loke sthàtà devadattàdir anyà sthitiþ sthànaü gçhàdikam ity arthaþ. vij¤ànaü vàhayati pravartayatãty arthaþ. naunàvikanyàyena. yathà nàviko nàvaü vàhayati. tadvat. na tu vij¤ànaü vij¤ànam evàbhiråhya vàhayatãty arthaþ. ekasaütàne vij¤ànadvayàsamavadhànaü. parasaütànavij¤ànaü tu yady api yugapad bhavati. na tu taditarasya samãpe vartata iti na tat tasya sthitir bhavati. nandã saumanasyaü. sapta ca vij¤ànasthitayaþ paücaskaüdhasvabhàvàþ tat katham iti. saptasu vij¤ànasthitiùu paücaskaüdhasvabhàvatveneùñàsu tat kathaü vij¤ànaü na vij¤ànasthitir [Tib. 253b] iùñam iti. evaü tarhãti vistaraþ. abhedenaikapiõóaråpeõa råpàdãnàü skaüdhànàm upapattyàyatanasaügçhãteùu skaüdheùu manuùyàdinikàyasabhàgasaügçhãteùu. sàbhiràmàyàü sabhiratyàü. vij¤ànapravçttau vij¤ànaü vij¤ànasthitiþ saptavij¤anasthitide÷anàyàm abhiprãyate. pratyekaü tv ekamekaü skaüdhaü prati yathà råpàdayo vij¤ànasya saükle÷àya bhavaüti. à÷rayasaüprayogasahabhåbhàvenopagatatvàt. naivaü kevalaü pçthag vij¤ànaü. kiü. saükle÷àya bhavatãty adhikçtaü. kasmàt. yugapadà÷rayatvàdyayogàt. tasmàc caturvij¤anasthitide÷anàyàü kevalaü pçthag vij¤ànaü na sthitiþ proktam. tathà vineyajanàpekùayà hy ekatra såtre 'nyathà vij¤ànasthitir uktà. anyatra cànyatheti. ata àha. api ca kùetrabhàveneti vistaraþ. vij¤ànasya kùetrabhàvena catasro vij¤ànasthitayo råpavedanàsaüj¤àsaüskàrasvabhàvà de÷itàþ. vij¤ànaü bãjabhàvena vapanãyaråpeõa sopàdànaü svabhåmikayà tçùõayà satçùõaü. kçtsnam eva saütànagataü de÷itam iti. na punar bãjaü bãjasya kùetrabhàvena vyavasthàpayàü babhåva bhagavàn. na hi loke bãjaü kùetrabhàvena vyavasthàpyate. ye ca dharmà iti vistaraþ. [Tib. 254a] ye ca dharmà vij¤ànasya sahavartino råpàdayaþ. ta eva kùetrabhàvena sàdhutarà bhavaüti. sahavarti hi bãjasya kùetraü loke dç÷yate. vij¤ànaü tu vij¤ànena saha na vartate yugapadabhàvàt. atãtànàgatàs tarhi råpàdayo na vij¤ànasthitayaþ pràpnuvaüti. te 'py atãtànàgatà yathàsvam atãtànàgatànàü vij¤ànànàü sthitayo bbhavaüti. tasmàt svabhåmau sarva eva sàsravà råpàdayo vij¤ànasthitayo bhavantãty avagantavyaü. prathamà koñir iti vistaraþ. saptasu yad vij¤ànam iti. paücaskaüdhasvabhàvatvàt saptànàü vij¤ànasthitãnàü. tatra vij¤ànaü saügçhãtaü. na catasçùu. (##) vij¤ànasya tatràgrahaõàt. vij¤ànavarjyàþ skaüdhà iti. apàyàdiùv api vij¤ànaü na catasçùu saügçhãtaü. na saptasu apàyàdiùu vij¤ànaparibhedenàgrahaõàt. saptasu catvàraþ skaüdhà iti. saptasu vij¤ànasthitiùu ye vij¤ànavarjyà÷ catvàraþ skamdhà uktàþ. te catasçùv api vij¤ànasthitiùu saügçhãtàþ. ubhayàtràpi saügçhãtàþ ity tçtãyà koñiþ. caturthy etàn àkàràn sthàpayitveti. apàyeùu caturthe dhyàne bhavàgre ca yad vij¤ànam anàsravà÷ ca dharmàþ. (III.8cd, 9) yac caitad gatyàdibhedabhinnam iti. àdi÷abdena [Tib. 254b] bhàjanàütaràbhavabhåmyàdir gçhyate. jaràyur yena màtuþ kukùau garbho veùñitas tiùñhati. tasmàj jàtà jaràyujàþ. bhåtasaüsvedajà iti. bhåtànàü pçthivyàdãnàü saüsvedàd dravatvalakùaõàj jàtà bhåtasaüsvedajàþ. avikalà÷ cakùurindriyàdyavaikalyàt. ahãnendriyàþ kàõavibhràntàder abhàvàt. sarvàïgair upetà hastapàdàdibhiþ. sarvai÷ ca pratyaügair aügulyàdibhir upetàþ. sakçd upajàyaüte. na kalalàdyanupårvyà aõóàjàdivat. upapàdane upapattau sàdhukàritvàt. ÷ukla÷oõitàdyanupàdànena sakçd upajàtatvàt. upapàdukà ity ucyaüte. krauücãnirjàtàv iti vistaraþ. bhinnayànapàtrau kila vaõijau samudratãre krauücãü samabhigatau. tato nirjàtau ÷ailopa÷ailau sthaviràv iti. paücàlaràjasyeti. tasya mahàdevyàþ paücàõóa÷atàni jàtàni. tena ràj¤à maüjåùàyàü prakùipya gaügàyàm avavàhitàni. licchaviràjena sàütaþpureõa snàyatà sà maüjåùohyamànà dçùñà udghàñità ca. tasyàü paüca÷atàni dàrakàõàü dçùñàni gçhãtàni ceti. màüdhàtçprabhçtayaþ saüsvedajàþ. kathaü. upoùadhasya kila ràj¤o mårdhni piñako jàtaþ. tasya vçddher anvayàt paripàkànvayàt paribhedànvayàd dàrako jàtah. so 'yaü màndhàteti saüsvedajo bhavati. ràj¤aþ khalv api màüdhàtur jànåpari piñakau jàtau [Tib. 255a] tayor vçddher anvayàt pårvavad yàvad dàrakau jàtau. tàv imau càråpacàrau. brahmadattasya kila ràj¤a urasi piñako jàtaþ. tasya vçddher anvayàt pårvavad yàvad dàrikà jàtà. seyaü. kapotamàlinãti. àmrapàly api kadalãstaübhàj jàteti ÷råyate. pràthamakalpikà iti. ## iti vacanàt. suparõã garuóaþ. pretànàü jaràyujatvasiddhyartham ucyate. àyuùmata iti vistaraþ. kathaü gamyate jaràyujatvasiddhyartham iti. ## vacanàt. nanu ca sutaràm upapàdukatvasiddhyartham iti gamyate. paüca ràtrau ## iti vacanàt. jaràyujair hi bhakùitais tçptir bhavet. jaràyujasiddhyartham eva. nopapàdukasiddhyarthaü. ràtrau paücànàü sakçjjanma divà capareùàü (##) paücànàü na virudhyate. tàvatkàlena tadàtmabhàvaparipåritaþ. krameõàpi ca ràtrau paücànàü divàpareùàü paücànàü janma na virudhyate. sattvajàtiþ sà tàdç÷ã karmaõàü càciütyo vipàka iti. abhipravçddhajighàüsàdoùatvàt tu nàpi tçptir astãti. pràptopapattiva÷itvo 'pãty anena jaràyujopapattau karmabalàtkàrayogaü dar÷ayati. yathànyatãrthyà apabhàùanta iti. anyatãrthyà maskariprabhçtayaþ. yathoktaü nirgrantha÷àstre çddhiü bhadanta ko [Tib. 255b] dar÷ayti. màyàvã gautama iti. tathà bhagavantam evoddi÷yànyatroktaü. kalpa÷atasyàtyayàd evaüvidho loke màyàvã pràdurbhåya màyayà lokaü bhakùayatãti. upajãvatãty arthaþ. bàhyabãjàbhàvàd iti. bàhyasya ÷uka÷oõitakardamàder abhàvàd ity arthaþ àdhiùñhànikãm iti. yad adhitiùñhati idam evaü bhavatv iti tad adhiùñhànaü. tat prayojanam asyàs tatra và bhavà çddhir àdhiùñhànikã. tàm icchatàü bauddhànàü na yukta eùa parihàra iti. katamaþ. ya uktaþ. ÷arãradhàtånàm avasthàpanàrtham iti. pra÷nàt pra÷nàntaram utpadyata iti. atha kimarthaü caramabhaviko bodhisattva iti pra÷na ukto vistareõa. tatra coktaü. ÷arãradhàtånàm avasthàpanàrtham iti vistaraþ. tasmàt pra÷nàd idaü pra÷nàntaram upajàyate. yady upapàdukànàm iti vistaraþ. kàyanidhanaü kàyanà÷aþ. upapàdukaþ suparõã upapàdukaü nàgam iti vi÷eùaõadvayaü kimarthaü. kim anupapàdukà api suparõino nàgà÷ ca santi. santãty àhuþ. caturvidhà hi garuóà nàgà÷ càüóajàdibhedàt. teùàm upapàdukà uttamàþ. saüsvedajà upottamàþ. jaràyujà madhyàþ aõóajà jaghanyàþ. tatropapàdukaþ suparõã sarvàn upapàdukàdãn uddharati bhakùàrthaü. saüsvedajas trãn saüsvedajàdãn. jaràyujo dvau jaràyujàõóajau. [Tib. 256a] aõóajo 'õóajam eveti varõayanti. yàvan na mçta iti. yadà jãvati. tadà tan màüsàdi nàntardhãyata iti nidar÷itaü bhavati. na punar mçtasyàsya tçpyatãti. na punar mçtenànena tçpyatãty arthaþ. tçpipårau vibhàùeti vibhàùàùaùñhãùyate. tasya mçtasyàkà÷asyeva bhakùitasya mànsapiõóàntardhànàn na tçpyatãty avagantavyaü. sà hi dve gatã iti narakagatir devagati÷ ca. tisçõàü ca prade÷a iti. tiryakpretamanuùyagatãnàü. (III.10) gatyantaràlatvàt. gatyor antaràlatvàt. nanu càvyàkçtaiva gatir iùyate. upapattibhava÷ caikàütena kliùñaþ. maraõabhavo 'pi kadàcit ku÷alaþ kliùño và bhavati. na gatiþ. kathaü tayor gati÷abdam adhyàropya gatyantaràlatvàd ity ucyate. naiùa doùaþ. maraõopapattibhavayor anivçtàvyàkçtànàü nikàyasabhàgajãvitendriyajàtyàdãnàü (##) gatisvabhàvànàü tatkàle vidyamànatvàt. kàmaråpadhàtvo÷ ca kàyendriyasyàpy ava÷yaü bhàvàt. na copapattivan maraõabhavo 'va÷yaü kliùño nàpy ava÷yaü ku÷alaþ. tasmàt teùu gati÷abdam àropya gatyaütaràlatvàd ity uktaü. pade gatyarthatvàd iti. pada gatàv iti pañhyate. tenopapanna÷abdasyopagatàrthaü dar÷ayati. ## kiü tarhi. upapadyamàna iti. abhivyaktiþ samàpti÷ ceti. àkùepakeõa karmaõà nikàyasabhàgasyàbhivyaktiþ paripårakaiþ parisamàptiþ. [Tib. 256b] sarvasmiü janmani karmadvayasya vyàpàràt. ## iti vacanàt. atha và yatra de÷e àkùiptasya karmaõà nàmaråpasya vipàkasya pràdurbhàvo 'bhivyaktiþ. ùaóàyatanapårti÷ ca samàptiþ. sa de÷o 'vagantavyaþ. (III.11, 12) ## iti vistaraþ. saübadhnaüs tànaþ saütàno vrãheþ saütàno vrãhisaütànaþ. tena sàdharmyàd na vicchinnasya bhavasyodbhavo bhavati. yato 'paiti. yatra cotpadyate. tadantaràlasaütànavartiråpapårvakam upapattibhavaråpaü. svopàdànaråpasaütànaråpasvabhàvatvàt. vrãhisaütànapa÷càttararåpavat. saütànavartinàü hi dharmàõàm avicchedena de÷àntarotpattyà de÷àntareùu pràdurbhàvo dçùñaþ. tadyathà vrãhisaütànasya. vrãhisaütànapa÷càttararåpaü hi yato de÷àntaràd apaiti. yatra ca de÷àütara utpadyate. tadantaràlasaütànavartiråpapårvakam utpadyate. kùaõikavàdinàü hy ayam asmàkaü siddhàntaþ. yadà gràmàd gràmàütaraü nãyate vrãhiþ. na sa viçhiþ pårvatra gràme nirudhya tadgràmàntaràle 'nutpadyamàno 'nekayojanàntarite 'pi gràmàntara utpadyate. kiü tarhi. nirantaràkà÷ade÷otpàdanirodhakrameõotpadyate gràmàntare. tac ca svopàdànaråpasaütànaråpasvabhàvaü. tathopapattibhavaråpam apy utpadyata iti. atràcàryaguõamatiþ saha ÷iùyeõàcàryavasumitreõa svanikàyànuràgabhàvitamatir vyàkhyànavyàpàram apàsya pratyavasthànapara eva vartate. vayam iha ÷àstràrthavivaraõaü praty [Tib. 257a] àdriyàmahe. na tad dåùaõaü. niþsàratvàt bahuvaktavyabhayàc ca. bhaviùõur bhavana÷ãlaþ. vicchinno 'pãti vistaraþ. àdar÷àdiùu bimbàt pratibimbam iti. àdar÷odakàdiùu bimbàn mukhàt pratibimbaü mukhacchàyàråpaü vicchinnam utpadyamànaü dçùñam ity anenànaikàntikatàm udgràhayati. pratisàdhanaü và karoti. yato 'paiti. yatra cotpadyate. na tadantaràlasaütànavartiråpapårvakam upapattibhavaråpaü. svopàdànaråpasaütànaråpasvabhàvatvàt. (##) pratibimbaråpavad iti. pratibimbaü nàmànyad evotpadyate dharmàntaram ity asiddham etad iti. bimbasàmarthyàd eva tatràr÷àdiùu pratibimbàkàraü bhràntaü vij¤ànam utpadyata ity àcàryasyàbhipràyaþ. na tatra pratibhiübaü nàma kiücid astãty anena dharmyasiddhiü nàma dçùñàntadoùaü dar÷ayati. tasmàn nànaikàntatàsti. na caitat pratisàdhanaü sàdhv iti. siddhàv api ca satyàm ## iti. pratibimbasya dravyasattvena siddhàv api satyàm asàmyàd dàrùñàntikenànidar÷anam anudàharaõaü pratibimbakam iti. kathaü tàvad asiddham iti. tàvacchabdaþ krame. asiddhatàyuktiü tàvad dar÷ayann àha. ## iti vistaraþ. tatraiva hi àdar÷ade÷e àdar÷aråpaü dç÷yate pàr÷vasthitena na pratibimbakaü. pratibiübakaü ca tatraiva dç÷yate 'bhimukhàvasthitena nàdar÷aråpaü. na caikatrade÷e upàdàyaråpadvayasyàsti [Tib. 257b] sahabhàvaþ. kiü kàraõaü. à÷rayabhåtabhedàt. à÷rayabhåtàni hi taryor bhinnànãti. nàsty àdar÷aråpà÷rayabhåtair avaùñabdhe de÷e pratibimbakaråpà÷rayabhåtànàü tatràvakà÷aþ. ato nopàdàyaråpadvayasyàsti saübhavaþ. tad evaü yugapad vij¤ànadvayasyàbhàvàt. upàdàyaråpadvayasya caikatra sahabhàvàbhàvàt. na tat kiücid astãti dar÷ayati. yatraiva hi de÷e àdar÷aråpaü dç÷yate. iti bhimbakaü ca tatraiva. na tv anyatra. ko doùa ity àha. na caikatra råpadvayasyàsti sahabhàva iti. pårvavad vàdcyaü. atha và ## ity asya såtrasyàyam arthaþ. ekatra råpe puruùadvayasya pa÷yata evàbhàvàt sahadar÷anasya pratibimbam asiddham iti vàkyadhyàhàraþ. katham ity àha. digbhedavyavasthitaiþ puruùair ekair uttaradigvyavasthitair itarair dakùiõadigvyavasthitaiþ. ekasmiü vàpyambude÷e ekasmiüs tañàkajalade÷e. svàbhimukhade÷asthitànàü råpàõàü dakùiõatañordhvasthitàni råpàõy uttaradigvyavasthitapuruùasvàbhimukhasthàni uttaratañordhvasthitàny api råpàõi dakùiõadigvyavasthitapuruùasvàbhimukhasthàni. teùàm ubhayeùàü. kiü pratibimbakaü anyonyam upalabhyate. uttaradigvyavasthitair dakùiõatañàdhaþ pratibimbakam upalabhyate. dakùiõadigvyavasthitair apy uttaratañàdhaþ pratibiübakam upalabhyate. evam anyonyam upalabhyate. na tåbhayaü [Tib. 258a] yugapad upalabhyate iti vàkyàrthaþ. na hi svatañàdhaþ pratibiübakaü ekatañasthaiþ samantato 'pi vàpãjalaü pa÷yadbhir upalabhyate. tataþ kim iti ced ata àha. na tv ekatra råpe ghañe pañe và dvayoþ pa÷yatoþ puruùayoþ sahadar÷anaü (##) na bhavati. bhavaty evety arthaþ. iha tu na bhavati sahadar÷anam ity ato na tatra råpàntarotpattir yukteti. atha vàsyàyam arthaþ. chàyàtapayo÷ ca dvayos sahaikatrabhàvo na dçùño loke. yatra chàyà bhavati maõóape 'nyatra và. na tatràtapaþ. yatra vàtapo bhavaty abhyavakà÷e. na tatra chàyà. upalabhyate ca chàyàstha àdar÷e såryasya pratibimbakam iti. kathaü. tañàke såryapratibiübakam utpadyate. tattañàkatañasthe ca chàyàvati maõóape àdar÷aþ sthàpyate. tatràdar÷ake tañàkasthasya såryapratibiübakasyàparaü pratibiübakam utpadyate. tañàke ca yat såryapratibhimbakaü. tat såryasamuttham ity ava÷yam. àtapasvabhàvam ity abhyupagaütavyaü. yac càparam àdar÷e pratibimbakaü. tad àtapasvabhàvapratibiübakasamuttham ity etad apy ava÷yam àtapasvabhàvam abhyupagaütavyam. evaü sati chàyàtapayoþ sahasvabhàvaþ syàt. na cànyatra loke chàyàtapayoþ sahabhàva iti. na yukto 'sya pratibiübakasya tatra pràdurbhàvaþ. kåpa ivodakam iti. yathà kåpe dåràntargatam udakam [Tib. 258b] dç÷yate. tathà candrapratibimbakam apy atraivàntargataü dç÷yate. na càdar÷as tàvad vastuphalo 'sti. tac ca tatrotpadyamànaü. tac ca pratibiübakam àda÷a evotpadyamànaü. nànyatràdhastàd upalabhyeta. upalabhyate ca. ato nàsty eva tat kiücit. sàmagryàs tu bimbàdar÷àdilakùaõàyàþ. sa tasyàþ prabhàvo yat tathà dar÷anaü bhavati. acintyo hi dharmàõàü ÷aktibhedaþ. ayaso 'yaskàntàbhigamanadar÷anàt. na kàùñhàdãnàü yathà. candrakàntàc candrodaye 'psaübhavaprakùaraõadar÷anaü. nàügàràdãnàm. ity evamàdi vaktavyaü. àdar÷asaütànasambaddhatvàd iti. na biübasaütànabhåtaü pratibimbam. àdar÷asaübaddhatvàt. àdar÷aråpavat. sahabhàvàc ca. bimbasamànakàlaråpàntaravat. tad evaü yathà maraõabhavasyopapattibhavaþ saütànabhåtaþ. naivaü bimbasya pratibimbakam iti. sàdhanànanvitaþ pratibimbakadçùñàntaþ. vrãhisaütànapa÷càttararåpadçùñàntas tu svasaütànapårvaråpasaütànabhåta iti. tasmàd asàmyaü dçùñàntasya pratibiübasya ceti. ## iti vistaraþ. dvayenodayo dvayodayaþ. tasmàd bimbàc càdar÷àc cety arthaþ. yat pradhànaü kàraõam àdar÷àdi. tad à÷rityotpadyate pratibimbaü. àdar÷àdi hi pratibhimbasya pradhànaü kàraõaü tadanuvidhànàt. tadyathà yady asis tiryagavasthito bhavati. pratibimbam api tiryag àyataü ca dç÷yate. yady [Tib. 259a] årdhvam avasthito bhavati. pratibimbam api tathaiva dç÷yate. na caivam upapattibhavasyàpi dvàbhyàü kàraõàbhyàü saübhavaþ maraõabhavàc cànyata÷ (##) ca pradhànabhåtàd àdar÷asthànãyàt. bàhyaü ÷ukla÷oõitaü pradhànakàraõam iti cet. na. acetanatvàt. upapàdukànàü ca tadabhàvàt. ato 'py ayam asamàno dçùñàntaþ. kim anena dar÷itaü bhavati. uktàlitavi÷eùaõe hetàv ayam atulyo dçùñàntaþ iti. katham iti. yato 'paiti. yatra cotpadyate. tadantaràlasaütànavartiråpapårvakam upapattibhavaråpam. advayotpannasvopàdànaråpasaütànaråpasvabhàvatvàt. vrãhisaütànapa÷càttararåpavad iti. tad evaü sati nàsya sàdhanasyànaikàntikatà ÷akyam udgràhayituü. nàpi pratisàdhanaü kartum ity uktaü bhavati. àgamenàntaràbhavasyàstitvaü sàdhayann àha. ## sva÷abdàbhidhànàd ity arthaþ. naitat såtraü tair àmnàyata iti. tair nikàyàntarãyaiþ. kasmàn nàmnàyate. tadàgameùv abhàvàt. nikàyantaràgamaprasiddhaü kim iti na pramàõaü kriyate. målasaügãtibhraü÷ena samàropitasåtrà÷aükitatvàt. trayàõàü sthànànàm iti. trayàõàü hetånàü. màtà kalyà màtà nãrogà. çtumatã rajasvalà. tad etad ubhayaü prathamaü sthànaü bhavati. raktau saünipatitàv iti. maithunadharmaü kurvantau. idaü dvitãyaü sthànaü. gandharva÷ ca pratyupasthita iti tçtãyaü. skaüdhabheda÷ ca pratyupasthita [Tib. 259b] iti maraõabhavaþ. paücànàgàminaþ sapta satpuruùagatayaþ pudgalanirde÷ako÷asthàne vakùyaüte. upapadyàdayo 'pãti. upapadyà nàma te devà ity evamàdayaþ saüprasajyante. sapta satpuruùagataya iti. eta eva paücàntaràparinirvàyiõaü tridhà bhittvà sapta bhavaüti. tenàhàntaràparinirvàyiõas traya uktàþ kàlade÷aprakarùabhedeneti. kàlaprakarùabhedena de÷aprakarùabhedena ca yathàyogaü. såtraü càtra pañhyate. ÷ràvastyàü nidànaü. tatra bhagavàn bhikùån àmantrayate sma. sapta vo 'haü bhikùavaþ satpuruùagatãr de÷ayiùyàmy anupàdàya ca parinirvàõaü. tac chruõuta sàdhu ca suùñhu ca manasikuruta bhàùiùye. sapta satpuruùagatayaþ katamàþ. iha bhikùur evaü pratipanno bhavati. no ca syàü no ca me syàt na bhaviùyàmi na me bhaviùyati yad asti yad bhåtaü tat prajahàmãty upekùàü pratilabhate. sa bhave 'smin na rajyate. sa bhave 'smin na sajyate. athottaraü padaü ÷àntaü praj¤ayà pratividhyati. tac cànena padaü kàyena sàkùàtkçtaü bhavati. evaü pratipannasya bhikùoþ kà gatiþ syàt. kopapattiþ. ko 'bhisaüparàya iti syuþ praùñàraþ. tadyathà bhikùavaþ parãttaþ ÷akalikàgnir abhinivartamàna eva nirvàyàt. evam eva tasya tàvan mànàva÷eùam [Tib. 260a] aprahãõaü bhavaty aparij¤àtaü. tasya tàvan mànàva÷eùasyàprahàõàd aparij¤ànàt paücànàm avarabhàgãyànàü saüyojanànàü prahàõàd antaràparinirvàyã bhavati. iyaü prathamà satpuruùagatir àkhyàtà. (##) punar aparam bhikùur evaü pratipanno bhavati. no ca syàm iti pårvavat yàvat syuþ praùñàra iti. tadyathàyoguóànàü vàyasphàlànàü và pradãptàgnisaüprataptànàm ayoghanena hanyamànànàm ayasprapàñikà utpataüty eva nirvàyàt. evam eva tasya pårvavat yàvat paücànàm avarabhàgãyànàü saüyojanànàü prahàõàd antaràparinirvàyã bhavati. iyaü dvitãyà satpuruùagatiþ. punar aparaü bhikùur evaü pratipanno bhavati. pårvavad yàvad ayasprapàñikà utplutyàpatitvaiva pçthivyàü nirvàyàt. evam eva tasya pårvavat yàvad antaràparinirvàyã bhavati. iyaü tçtãyà satpuruùagatiþ. punar aparaü bhikùur evaü pratipanno bhavatãti pårvavat yàvad ayasprapàñikà utplutya patitamàtraiva pçthivyàü nirvàyàt. evam eva tasya pårvavad yàvat paücànàm avarabhàgãyànàü saüyojanànàü prahàõàd upapadyaparinirvàyã bhavati. iyaü caturthã satpuruùagatiþ. punar aparaü bhikùur evaü pratipanna iti pårvavad yàvad ayasprapàñikà utplutya parãtte tçõakàùñhe nipatet. sà tatra dhåmam api kuryàt. arcir api saüjanayet. sà tatra dhåmam api [Tib. 260b] kçtvàrcir api saüjanayya tad eva parãttaü tçõakàùñhaü dagdhvà paryàdàya nirupàdànà nirvàyàt. evam eva tasya pårvavad yàvat paücànàm avarabhàgãyànàü saüyojanànàü prahàõàd anabhisaüskàraparinirvàyã bhavati. iyaü paücamã satpuruùagatiþ. punar aparaü bhikùur evaü pratipanna iti pårvavad yàvad ayasprapàñikà utplutya mahati vipule tçõakàùñhe nipatet. sà tatra dhåmam api kuryàt. arcir api saüjanayet. sà tatra dhåmam api kçtvàrcir api saüjanayya tad eva mahad vipulaü tçõakàùñhaü dagdhvà paryàdàya nirupàdànà nirvàyàt. evam eva tasya pårvavad yàvat paücànàm avarabhàgãyànàü saüyojanànàü prahàõàt sàbhisaüskàraparinirvàyã bhavati. iyaü ùaùñhã satpuruùagatiþ. punar aparaü bhikùur evaü pratipanna iti pårvavad yàvad ayasprapàñikà utplutya mahati vipule tçõàkàùñhe nipatet. sà tatra dhåmam api kuryàt arcir api saüjanayet. sà tatra dhåmam api kçtvàrcir api saüjanayya tad eva mahad vipulaü tçõakàùñhaü dagdhvà gràmam api dahed gràmaprade÷am api nagaram api nagaraprade÷am api janapadam api janapadaprade÷am api kakùam api dàvam api dvãpam api ùaõóam api dahet. gràmam api dagdhvà yàvad ùaõóam api dagdhvà màrgàntam àgamya udakàntaü vàlpaharitakaü yà pçthivãprade÷am àgamya paryàdàya [Tib. 261b] nirupàdànà nirvàyàt. evam eva tasya pårvavad yàvat paücànàm avarabhgãyànàü saüyojanànàü prahàõàt årdhvaüsrotà bhavati. iyaü saptamã satpuruùapatir àkhyàtà. anupàdàya parinirvàõaü katamat. iha bhikùur evaü pratipanna iti pårvavad yàvat syuþ praùñàra iti. tasyaivaü pratipannasya bhikùor na pårvasyàü di÷i gatiü vadàmi na dakùiõasyàü na pa÷cimàyàü nottarasyàü nordhvaü nàdho nànuvidikùu (##) nànyatra. dçùña eva dharme ni÷chàyaü parinirvçtaü ÷ãtãbhåtaü brahmãbhåtam iti. idam ucyate 'nupàdàya parinirvàõaü. sapta vo 'haü bhikùavaþ satpuruùagatãr de÷ayiùyàmy anupàdàya ca parinirvàõam iti yad uktam. idam etatprayuktaü. anye punar àhur iti vistaraþ. àyuùaþ pramàõaü. tasyàntaraü tasminn àyuþpramàõàntare 'parisamàpta àyuùãty arthaþ. devasamãpàntare và. devànàm antikaü devànàü samãpam. devasamãpaü gatasyàntare yaþ kle÷àn prajahàti. so 'ntaràparinirvàyã. sa punar dhàtugato và parinirvàti. yaþ kle÷abãjàvasthàyàm upapannamàtraþ. asamudàcàrakle÷a ity arthaþ. saüj¤àgato viùayasaüj¤àsamudàcàràvasthàyàü yaþ parinirvàti. dhàtugatàc ciratareõàyaü [Tib. 261b] parinirvàti. vitarkagato và vitarkasamudàcàràvasthàyàü yaþ parinirvàti. ayam api saüj¤àgatàc ciratareõa parinirvàti. tena trividho bhavaty antaràparinirvàyã yathoktena dçùñàntatrayeõa. prathamo và nikàyasabhàgaparigrahaü kçtvà jàtamàtra ity arthaþ. yaü praty eùa parãttaþ ÷akalikàgnir iti dçùñàntaþ. dvitãyo devasamçddhiü cànubhåya parinirvàtãti. yaü praty eùa dçùñàntaþ. tadyathàyasprapàtiketi. tçtãyo dharmasaügãtim anupravi÷ya dharmasàükathyam anupravi÷ya parinirvàti. yaü praty eùa dçùñàntaþ. tadyathàyasprapàñikà utplutya pçthivyàm apatitvaiva nirvàyàt. tad evaü vinàpy antaràbhavena yathàntaràparinirvàyã bhavati. yathà ca tasya dçùñàntatrayeõa trividho bhedaþ. tathà sàdhitaü nikàyàntarãyaiþ. tasmiü sàdhite idaü codyeta yadi dharmasaügãtim anupravi÷ya yaþ parinirvàti. so 'ntaràparinirvàyãùyate kãdç÷a upapadyaparinirvàyã bhaviùyatãty ata àha. upapadyaparinirvàyã punaþ prakarùayuktàü saügãtim anupravi÷ya parinirvàtãti. prakarùayogàd utpattyartho bhavatãty abhipràyaþ. saügãtianuprave÷asàmànyàn [Tib. 262a] naiùa bhedo yujyata iti vacanàvakà÷aü matvà punar àha. bhåyasà vàyur upahatyeti. àyuùo bahu kùayitvà parinirvàtãty arthaþ. ta eta iti vistaraþ. ta ete sarve 'pi dhàtugatàdayas trayaþ ÷akàlikàdibhir dçùñàntair na saübadhyaüte. kasmàt. de÷agativi÷eùàbhàvàt. de÷agater vi÷eùasyàbhàvàt. na hy eùàü de÷agativi÷eùo 'sti. tatraiva de÷e parinirvàõàt. såtroktànàü trayàõàü dçùñàntànàü da÷agativi÷eùo 'stãti. naibhir ete sambadhyaüte. àråpyeùv api ceti vistaraþ. yadi caivam upapadyaparinirvàyiõa evàntaràparinirvàyitvena vyavasthàpyeran. àråpyeùv api te tathaiva pañhyeran. tatràyuþpramàõàntare parinirvàõàt. na caivam. ato naivaü såtràrthaþ. àyuþpramàõàntare vetyàdiþ. kathaü punar gamyate. nàråpyeùv antaràparinirvàyã pañhyata ity àha ## (##) iti vistaraþ. dhyànai÷ caturbhi÷ catasro da÷ikà såtràrthànàü. prathamasya dhyànasyaikà da÷ikà yàvac caturthasyaikà da÷ikà. tàþ kçtvà. #<àråpyais saptikàtrayaü># iti. àkà÷avij¤ànàkiücanyàyatanais tisraþ saptikàþ. tàsàü trayam. antaràbhavàbhàvàd upapattisthànatrayàbhàvena ca dvayàbhàvàt. tat kçtvà. naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanena [Tib. 262b] #<ùañkikà.># teùàm eva trayàõàü årdhvaü srotasa÷ càbhàvàt. tàü ca kçtvà vargo bhavati ## baddha ity arthaþ. katham. iha bhikùur yair àkàrair yair liügair yair nimittair viviktaü kàmair viviktaü pàpakair aku÷alair dharmaiþ savitarkaü savicàraü vivekajaü prãtisukhaü prathamaü dhyànam upasaüpadya viharati. sa na haiva tàn àkàràn tàni liügàni tàni nimittàni manasikaroti. api tu yat tatropalabhate råpagataü và vedanàgataü và saüj¤àgataü và saüskàragataü và vij¤ànagataü và. sa tàü dharmàn rogato manasikaroti. gaõóataþ ÷alyato 'ghato 'nityato duþkhataþ ÷ånyato 'nàtmato manasikaroti. sa tàn dharmàn rogato manasikçtya yàvad anàtmato manasikçtya tebhyo dharmebhya÷ cittam udvejayati uttàsayati prativàrayati. sa tebhyo dharmebhya÷ cittam udvejyottràsya prativàrya amçte dhàtàv upasaüharati. etac chàütam etat praõãtaü. yad uta sarvopadhipratinisargas tçùõàkùayo viràgo nirodho nirvàõam iti. 1. etad eva ca såtram uktvàyaü vi÷eùaþ. tasyaivaü jànata evaü pa÷yataþ kàmàsravàc cittaü vimucyate bhavàsravàd avidyàsravàc cittaü vimucyate. vimuktasya vimukto 'smãti j¤ànadar÷anaü bhavati kùãõà me jàtir uùitaü brahmacaryaü kçtaü karaõãyaü nàparam asmàd bhavaü prajànàmãti. 2. etad eva ca såtram uktvà no tu vimucyate. api tu tenaiva dharmacchandena [Tib. 263a] tenaiva dharmasnehena tenaiva dharmapremnà tayaiva dharmàbhiratyà antaràparinirvàyã bhavati. 3. na haivàntaràparinirvàyã bhavati. api tåpapadyaparinirvàyã bhavati. 4. na haivopapadyaparinirvàyã bhavati. api tv anabhisaüskàraparinirvàyã bhavati. 5. na haivànabhisaüskàraparinirvàyã bhavati. api tu sàbhisaüskàraparinirvàyã bhavati. 6. na haiva sàbhisaüskàraparinirvàyã bhavati. api tårdhvaüsrotà bhavati. 7. na haivordhvaüsrotà bhavati. api tu tenaiva dharmacchandena pårvavat yàvat tayaiva dharmabhiratyà mahàbrahmaõàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 8. na haiva mahàbrahmaõàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. api tu tenaiva dharmacchandena pårvavat yàvat tayaiva dharmàbhiratyà brahmapurohitànàü (##) devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 9. na haiva brahmapurohitànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. api tu tenaiva dharmacchandena pårvavat yàvat tayaiva dharmàbhiratyà brahmakàyikànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 10. iha bhikùur yair àkàrair yair liügair yair nimitair vitarkavicàràõàü vyupa÷amàd adhyàtmasaüprasàdàc cetasa ekotãbhàvàd avitarkam [Tib. 263b] avicàraü samàdhijaü prãtisukhaü dvitãyaü dhyànam upasaüpadya viharati. sa na haiva tàn àkàràn tàni liügàni tàni nimittàni manasikaroti. api tu tatropalabhate pårvavad granthaþ. yàvad viràgo nirodho nirvàõaü. 1. etad eva såtram uktvà tasyaivaü jànata evaü pa÷yataþ kàmàsravàc cittaü vimucyate. bhavàsravàd avidyàsravàt pårvavat yàvat kçtaü karaõãyaü nàparam asmàd bhavaü prajànàmãti. 2. etad eva såtram uktvà no tu vimucyate. api tu tenaiva dharmacchandena pårvavat. yàvat tayaiva dharmàbhiratyà antaràparinirvàyã bhavati. 3. na haivàntaràparinirvàyã bhavati. api tåpapadyaparinirvàyã bhavati. 4. na haivopapadyaparinirvàyã bhavati api tv anabhisaüskàraparinirvàyã bhavati. 5. na haivànabhisaüskàraparinirvàyã bhavati. api tu sàbhisaükàraparinirvàyã bhavati. 6. na haiva sàbhisaüskàraparinirvàyã bhavati. api tårdhvaüsrotà bhavati. 7. na haivordhvaüsrotà bhavati. api tu tenaiva dharmacchandena pårvavat yàvat tayaiva dharmàbhiratyà àbhàsvaràõàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 8. na haivàbhàsvaràõàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. api tu tenaiva dharmacchandena yàvat tayaiva dharmàbhiratyà apramàõàbhànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 9. na haivàpramàõàbhànàü devànàü sabhàgatàyàü upapadyate. api tu tenaiva dharmacchandena pårvavad yàvat tayaiva dharmàbhiratyà parãttàbhànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 10. iha bhikùur yair àkàrair yair liügair yair nimittaiþ prãtiviràgàd upekùako viharati. smçtaþ saüprajànan sukhaü ca kàyena pratisaüvedayate. yat tad àryà àcakùate upekùakaþ smçtimàü sukhavihàrã tçtãyaü dhyànam upasaüpadya viharati. sa na haiva tàn àkàràüs tàni liügàni tàni nimittàni manasikaroti pårvavat [Tib. 264a] sarvàõi såtràõi. kevalaü tu nikàyasabhàgatàyàü vi÷eùaþ. na haivordhvaüsrotà bhavati. api tu tenaiva dharmacchandena pårvavad yàvad chubhakçtsnànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 8. na haiva ÷ubhakçtsnànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. api tenaiva pårvavat apramàõa÷ubhànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 9. na haivàpramàõa÷ubhànàü devànàü sabhàgatàyàm upayadyate. api tu tenaiva pårvavat parãtta÷ubhànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 10. iha bhikùur yair àkàrair yair liügair yair nimittaiþ sukhasya ca prahàõàd duþkhasya ca prahàõàt pårvam eva saumanasyadaurmanasyayor (##) astaügamàt. aduþkhàsukham upekùàsmçtipari÷uddhaü caturthaü dhyànam upasaüpadya viharati. sa na haiva tàn àkàràüs tàni liügàni vistareõa sarvàõi såtràõi pårvavad vaktavyàni. devanikàyopapattayas tu vi÷eùyante. yàvat tayaiva dharmàbhiratyà bçhatphalànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. na haiva pårvavat puõyaprasavànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. na haiva pårvavad anabhrakàõàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 10. iha bhikùur yair àkàrair yair liügair yair nimittaiþ sarva÷o råpasaüj¤ànàü samatikramàt pratighasaüj¤ànàü astaügamàt [Tib. 264b] nànàtvasaüj¤ànàm amanasikàràt anantam àkà÷am ity àkà÷ànantyàyatanam upasaüpadya viharati. sa na haiva tàn àkàràn iti pårvavat. kevalaü tu råpagatam iti na pañhitavyaü. tatra råpàbhàvàt. yàvan nirodho nirvàõam iti. 1. etad eva såtram uktvàyaü vi÷eùaþ. tasyaivaü jànata iti pårvavat yàvan nàparam asmàd bhavaü prajànàmãti. 2. etad evoktvà no vimucyate. api tu tenaiva dharmacchandena yàvat tayaiva dharmàbhiratyà upapadyaparinirvàyã bhavati. 3. na haivopapadyaparinirvàyã bhavati. api tu tenaiva yàvad anabhisaüskàraparinirvàyã bhavati. 4. na haivànabhisaüskàraparinirvàyã bhavatãti sarvam uktvà yàvad årdhvaüsrotà na bhavati. api tu tenaiva pårvavat. yàvat tayaiva dharmàbhiratyà àkà÷ànaütyàyatanopagànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyate. 7. iha bhikùur yair àkàrair yair liügair yair nimittaiþ sarva÷a àkà÷ànaütyàyatanaü samatikramyànaütaü vij¤ànam iti vij¤ànànaütyàyatanam upasaüpadya viharati. sa na haiva tàn àkàràn ity àkà÷ànaütyàyatanavat sapta såtràõi vaktavyàni. kevalaü tu vij¤ànànaütyàyatanopagànàü devànàü sabhàgatàyàm upapadyata iti vi÷eùaþ. 7. punar aparam iha bhikùur yair àkàrair [Tib. 265a] yair liügair yair nimittaiþ sarva÷o vij¤ànànaütyàyatanaü samatikramya nàsti kiücid ity àkiücanyàyatanam upasaüpadya viharati. sa na haiva tàn àkàràn iti pårvavat sapta såtràõi. 7. punar aparam iha bhikùur yair iti yàvat sarva÷aþ àkiücanyàyatanaü samatikramya naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam upasaüpadya viharati. pårvavat sarvàõi såtràõi vaktavyàny årdhvaüsrotasaü tv ekam apanãya. 6. tad evaü caturbhir dhyànair amçtadhàtucittopasaühàracittavimuktyantaropapadyànabhisaüskàrasàbhisaüskàraparinirvàõordhvagamanatryupapattisthànopapattisvabhàvà÷ catasraþ såtràrthada÷ikà uktàþ. tribhis tv àdyair àråpyair amçtadhàtucittopasaühàracittavimuktyupapadyànabhisaüskàrasàbhisaüskàraparinirvàõordhvagamanopapattisthànopapattisvabhàvàs tisraþ såtràrthasaptikàþ. naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanenordhvagamanaü parihàya ùañkikà coktà. ato yo 'sàv (##) antaràparinirvàyã. nàsàv àyuùpramàõàntaràparinirvàyãti yujyate vaktum. àråpyeùv api hy antaràmaraõasaübhavaþ. ## iti vacanàt. tasmàt àgamato 'pi siddho 'ntaràbhavo na kevalaü yuktita ity api÷abdaþ [Tib. 265b]. dåùãmàra iti. krakucchandasya tathàgatasya viduraü nàma ÷ràvakaü dåùã nàma màras tadànãü ÷irasi muùñinàbhighnan tenàügãkçtaþ. tatkùaõa eva ca sva÷arãreõaivàvãcau mahànarake prapatita iti. sva÷arãreõaiveti vacanàn nàsty antaràbhava ity abhipràyaþ. sa hi jãvann eva nàrakãbhir jvàlàbhir iti. jãvann evàsau màro narakotthitàbhir agnijvàlàbhir àliügitatvàt sva÷arãràvasthàduþkhotpatteþ. sva÷arãreõaiva prapatita ity uktaþ. na tu kàlam akçtvàntaràbhavàvasthànaü. narakopapattibhavéàvasthàü ca na gatavàn ity abhipràyaþ. atyudãrõaparipårõànãti. kùetrà÷ayavi÷eùayogàd atyudãrõàni. upacitatvàt paripårõàni. samanaütaraü narakeùåpapadyata iti. samanantaravacanàn nàsty antaràbhava ity abhipràyaþ. anyàü gatim agatveti. upapattyantarapratiùedhaparam etad vàkyaü. nàntaràbhavapratiùedhaparam ity abhipràyaþ. paücaiveti. yadi yathàrutaü kalpyate. paücabhir evànantarryaiþ kçtaiþ na tv ekena dvàbhyàü và narakagamanaü bhavatãty etat pràpnoti. paüceti rutàt kriyànantaraü cànantaryakriyànantaraü ca narakeùåpapanna iti pràpnoti. yàni kçtvopacitya samanantaraü narakeùåpapadyata iti rutàn na kàlàntaraü [Tib. 266b] jãvitvà. ko vàntaràbhavasyopapadyamànatvaü necchatãti. viprakçtàvasthàvacanàt. upapattyabhimukho hy upapadyamàna ity abhipràyaþ. na tu bråma upapanno bhavatãti. na tåpapadyata ity etat padam upapannàrtham iti bråmaþ. tasmàd adoùa eùsþ. ## iti vistaraþ. mçtyusamãpam upanãtaü vayo yena. so 'yam upanãtavayàþ. ## àmantraõaü. ka÷cij jãrõo bràhmaõa àmantritaþ. ## idam atra j¤àpakam. antaràbhavàbhàva ity abhipràyaþ. ## pathyaudanaü ## (##) pàralaukikaþ ku÷alasaübhàras tava nàstãty abhipràyaþ. manuùyeùv antaràvàso nàstãti. maraõagatasya te sato manuùyeùv antaràvàso nàsti. yatheha kasyacit pratiùñhamànasyety abhipràyaþ. gamanaviùñhànàd iti. gamanaviràmàt. ayam atràbhipràyo yathà tvayà varõyate. asty antaràbhava iti. nàyam abhipràyo yathà mayà varõyate. nàsty antaràbhava iti. kuta etat. kuto hetor etad bhavati. tulya eùa bhavato 'py anuyogaþ. samàna eùa bhavato 'pi pra÷na ity arthaþ. yathoktasåtravirodhàd iti. dåùãmàrasåtràdyavirodhàt. na bhavaty etat såtram antaràbhavasyàbhàve j¤àpakaü. j¤apakaü hi nàmàgatikà gatir [Tib. 266b] iti. yasyà gater anyà gatir nàsti. asàv agatikà gatiþ. etad uktaü bhavati. yadi yaj j¤àpakaü såtraü. gàthà và. yesyàrthasya dyotanàrtham ucyate. yadi tam evàrthaü dyotayati. nànyad apy arthàntaraü tadviruddhaü. taj j¤àpakam ananyagatikam iti. (III.13) ## iti. à eùyad aiùyat. aiùyataþ pårvakàlabhavasyevàkçtir asyeti. aiùyatpårvakàlabhavàkçtiþ. kasmàt. ## yasmàd aiùyantã gatis tatpràpaka÷ càntaràbhavas tenaivaikena karmaõàkùipyate. ÷unãprabhçtãnàm iti. ÷unãsåkarãprabhçtãnàü. paücagatika iti. paücagatigàmãty arthaþ. yadi garbhastho 'pi mriyeta tasya nàrako 'ntaràbhavo màtuþ kukùiü nirdahet. nàrako hi pradãpo bhavati. tadråpa÷ càntaràbhava iti. pårvakàlabhave 'pãti vistaraþ. nàrakapårvakàlabhavàvasthà api nàrakà na nityaü prajvalità bhavanty utsadeùu kukålàdiùu bhramaütaþ. kim aügàntaràbhavikàþ. astu và prajvalita iti. nàrako 'ntaràbhavaþ. kukùàv asaü÷leùàd iti. antaràbhavànàm acchatvàd àtmabhàvasyànyonyaü asaü÷leùàn na dàhaþ. karmapratibandhàc ca. tatkarmapratibandhàn na dàha iti kçtvà. ata eva ÷unãprabhçtãnàü kukùer adàhaþ. koñã÷ataü càturdvãpakànàm avabhàsitam iti. yataþ pårõayåna iva bodhisattvasyàntaràbhavaþ [Tib. 267a] salakùaõànuvyaüjana÷ càto 'ütaràbhavasthena tena màtuþ kukùiü praveùtum icchatà trisàhasramahàsàhasro lokadhàtuþ svakùetram iti kçtvàvabhàsitaþ. pàüõóaraü gajapoñam iti. yady ## antaràbhavaþ. kasmàd bodhisattvasya màtà gajapotam evaüråpam adràkùãt. nimittamàtraü tat. tasya bodhisattvasya tiryagyone÷ ciravyàvartitatvàt. yataþ prabhçti lakùaõavipàkàni karmàõy àrabhate kartuü kalpa÷ate ÷eùe tataþ prabhçti tasya sarvà durgatayo vyàvçttàþ. tadyathà kçkã ràjà da÷a svapnàn adràkùãt. (##) bhaviùyato 'rthasya nimittamàtram iti. da÷a svapnà vinaye pañhyante. kçkiõà kila ràj¤à da÷a svapnà dçùtàþ. hastã vàtàyanena nirgatya pucche saktah. kåpas tçùitasya pçùñato ' nudhàvati. saktuprasthena muktàprastho labhyate. candanaü kàùñhàrgheõa vikrãyate. àràmàþ puùpaphalasaüpannàþ sarvaü ca puùpaphalam adattàdàyibhir hriyate. kalabhair gandhahastinas tràsyante. a÷ucimrakùito markañaþ paràn upaliüpati. markañàbhiùeko vartate. pañako 'ùñàda÷abhir janair àkçùyate. mahàjanakàya ekatra kalahabhaõóanavigrahavivàdenànyonyavighàtam àpanna iti. tena ca te bhagavate kà÷yapàya tathàgatàya niveditàþ. [Tib. 267b] bhagavatà ca vyàkçtàþ. bhaviùyaty anàgate 'dhvani sàkyamunir nàma tathàgataþ. tasya ÷ràvakà vistãrõasvajanabaüdhuvargaü prahàya pravrajitàþ vihàreùu gçhasaüj¤àm utpàdya saügaü kariùyanti hastino vàtàyananirgamanapucchalagnavat. kåpasvapnena tacchràvakà eva bràhmaõagçhapatãnàm abhyupetya dharmaü de÷ayiùyaüti. teùàm ÷rotukàmatà na saüsthàsyata ity etad dar÷ayati. saktumuktàprasthasvapnena tacchràvakà eva saktubhikùàyà apy arthàyendriyabalabodhyaügàdãni prakà÷ayiùyaüti. cendanasvapnena tacchràvakà evàbhàvitakàya÷ãlapraj¤àþ tãrthyamatàni gçhãtvà buddhavacanena samànãkariùyantãty etad dar÷ayati. àràmasvapnena tacchràvakà evàvàsam à÷rayaü kçtvà yat tad bhaviùyati saüghasya puùpaü và phalaü vàdhikaü và tad vikrãya vikrãya jãvikàü kalpayiùyanti. tena ca gçhiõaþ pratisaüstariùyantãty etad dar÷ayati. kalabhasvapnena tacchràvakà eva duþ÷ãlaþ pàpadharmàõo bhaviùyanti. ye te bhikùavaþ sthaviràþ ÷ãlavaütaþ kalyàõadharmàõaþ. tàn àvàsebhyaþ pravàsayiùyaütãty etad dar÷ayati. a÷ucimraksitamarkañasvapnena tacchràvakà eva duþ÷ãlàþ pàpadharmàõaþ santo ye te bhikùavaþ kalyàõàþ. tàn asadbhir doùai÷ codayiùyantãty etad dar÷ayati. markañàbhiùekasvapnena tacchràvakà eva sàmantikàbhiùekaü vãhàreùu [Tib. 268a] kariùyanti. loke 'pi ca paõóakà adhiràjyaü kàrayiùyantãty etad dar÷ayati. pañasvapnena tacchàsanam evàùñàda÷adhàbhedaü gamiùyati. na ca vimuktipañaþ khaõóayiùyata ity etad dar÷ayati. kalahasvapnena tacchràvakà eva nikàyaparigrahàt parasparaü vivàdam àpatsyanta ity etad dar÷ayatãti. saügraha÷lokaþ. ## apatràpyotsadavàt apatràpyotkañatvàt. upapattibhavaþ pratisandhikùaõa eva. tasmàt pareõa pratisaüdhikùaõàd (##) anyo bhavaþ pårvakàlabhavaþ. råpiùu cet sattveùåpapadyata iti. àråpyadhàtàv antaràbhavàbhàvàd idaü vi÷eùavacanaü. (III.14, 15) ## iti. nàrako 'ntaràbhavo nàrakair evàntaràbhavair dç÷yate. evaü yàvad devàntaràbhavo devàntaràbhavair eveti. suvi÷uddham iti. ekàda÷adivyacakùurapakùàlavarjitaü. te punar apakùàlà vicikitsà amanasikàraþ kàyadauùñhulyaü styànamiddhaü auddhatyaü abhyàrabhyavãryam audbilyaü chaübhitatvaü nànàtvasaüj¤à abhijalpaþ. abhidhyàyitatvaü j¤eyeùu yathàsåtraü. abhij¤àmayam [Tib. 268b] iti. abhij¤àsvabhàvabhàvanàmayam ity arthaþ. upapattipratilaübhikam api devàdãnàü divyam iùyate. na tu suvi÷uddhaü. devàntaràbhavika iti vistaraþ. apara àhuþ. na samànajàtãyair evàntaràbhavo dç÷yate. kiü tarhi. devàntaràbhavikaþ sarvàn devàntaràbhavikàdãn pa÷yati. manuùyapretatiryaïnàrakàntaràbhavikàþ pårvaüpårvam apàsya. kathaü. manuùyàntaràbhaviko devàntaràbhavikaü pårvam apàsya manuùyapretatiryaïnàrakàntaràbhavikàn pa÷yati. pretàntaràbhaviko devamanuùyàntaràbhavikau pårvàv apàsya pretatiryaïnàrakàntaràbhavikàn pa÷yati. evaü yàvan nàrakàntaràbhaviko devàntaràbhavikàdãn pårvàn apàsya nàrakàntaràbhavikàn eva pa÷yati. gatãnàm uttarottaranikçùñatvàd iti. ata eva gandharva iti. yato gandhagato gandharvaþ. gandham arvati bhakùayati gandharva ity arthaþ. dhàtånàm anekàrthatvàt. ayam arvati na kevalaü gatyarthe vartate. kiü tarhi. bhojanarthe 'pãti gatyarthaparigarahe 'py adoùaþ. gandham arvati gacchati bhoktum iti gandharva iti. hrasvatvaü ÷akandhukarkandhuvad iti. kçdanta iti. pararåpanipàtanàt. ÷akandhukarkandhur iti pararåpasiddhir yathà. tathehapi gandharva iti. alpe÷àkhyo 'nudàro hãnajàtãya ity arthaþ. ãùña itã÷aþ. alpa ã÷o 'lpe÷aþ. alpe÷a ity àkhyà yasya so 'lpe÷àkhyaþ. viparyayàn mahe÷àkhyaþ. ekanikàyasabhàgatvàd iti. ya÷ ca pårvakàlabhavo ya÷ càntaràbhavas tatpràpakaþ. tayor eka eva nikàyasabhàgaþ ata ekanikàyasabhàgatvàt. [Tib. 269a] yenaiva karmaõàyuùyeõa pårvakàlabhavasyàyur àkùipyate. tenaivàntaràbhavasya. itarathà hi. yadi tasyàntaràbhavàyuùaþ pçthagàkùepaþ syàt. tasyàpy àyuùah àntaràbhavikasya kùayàn maraõabhavaþ prasajyet pårvakàlabhavavat. tasmàn nàsti niyama iti bhadantaþ. te taü gandhaü ghràtvà gandharasàbhigçddhà iti vistaraþ. te kùudrajantavas taü gandhaü ghràtvà tatsahacaraü (##) cànubhåtaü rasam anusmçtya gandharasàbhigçddhàþ kàlaü kurvantaþ kriminikàyasabhàgotpàdakaü karma vibodhya. tayà gaüdharasatçùõayà vipàkàbhimukhaü kçtvàntaràbhavasaütatyà krimiùåpajàyanta iti. tatpatyayapracura eva kàla iti. krimipratyayapracure kàle tatsamvartanãyàni karmàõi krimisamvartanãyàni vipàkàbhinirvçttau vçttiü labhaüte. vipàkadànàyàbhimukhãbhavantãty arthaþ. ## iti vacanàt. nànyatra. nàtatpracure kàle. nànyasyàm iti. nàlpàyuùi. ## iti vacanàt. ata eveti. yasmàd vidyamànàny api cakravartisamvartanãyàni karmàõi vipàkàbhinirvçttau kadàcid eva vçttiü labhante. bahupratyayàpekùitvàt. saübhavaiùitvàd upapattyabhilàùitvàt. karmàõy eva pratyayànàü sàmagrãm àvahantãti. karmàdhipatyenà÷vàdãnàü prasiddhaü kàlam atikramya [Tib. 269b] kàlàntare 'pi maithunaü bhavatãti. ekakarmàkùepàd iti. yenaiva karmaõà gavàdinikàyasabhàga àkùipyate. tenaiva karmaõà tadantaràbhava àkùipyate. ity ato vaktavyam etat. yad uktaü yenànyatra kàle goùåpapattavyaþ. sa gavayeùåpapadyata iti vistareõa. na nikàyabhedàd ekàkùepakatvaü hãyate. tatkarmaõa ekajàtãyatvàt. gavyàkçtisaüsthànàntaraparityàgàc ca. gatiniyatànàü hi karmaõàm upapattivaicitryaü drùñaü. kalmàùapàdàdivad iti nàsty eùa doùa ity àcàryasaüghabhadraþ. ## iti. anunayasahagatena và pratighasahagatena và cittena yathà viparyastamatir bhavati. tad dar÷ayann àha. tatràsya pitror ity vistaraþ. màtàpitros tàü vipratipattiü dvãndriyasamàpattilakùaõàü. puüsaþ sataþ puruùasyàntaràbhavasya puüsàyaü pauüsno ràga utpadyate màtari bhàryàyàm iva. striyà ayaü straiõo ràga utpadyate pitari bhartarãva. viparyayàt pratigha iti. puüsaþ sataþ pauüsnaþ pratigha ãrùyotthànabhåta utpadyate pitari pratisapatnapuruùa iva. striyàs satyàþ straiõaþ pratigha utpadyate màtari pratisapatnyàm iva. sa tàbhyàm eva viparyastàbhyàü cittàbhyàü viparyasto raütukàmanatayà maithunakarmakàmanatayà taü de÷aü indriyadvayasthànam à÷liùya tàm avasthàü vipratipattyavasthàm àtmany adhimucyate. mayaitat karma kriyata iti. tasmiü÷ cà÷ucau ÷ukla÷oõite garbhasthànasaüpràpte àmà÷ayapakvà÷ayàntaràsthànasaüpràpte [Tib. 270a] abhinivi÷ate pratitiùñhatãty arthaþ. pçùñhàbhimukha utkuñuka iti. maithunakriyàtmàbhimànakriyàyogàt. àpyàyamàno vardhamànaþ. etàny (##) eveti. ÷ukla÷oõitamahàbhåtàni. bhåtàntaràõy eveti. ÷ukla÷oõitavyatiriktàni. bãjàükuranirodhotpàdanyàyenaikasminn eva kùaõe bãjaü nirudhyate 'ükura÷ cotpadyate. tulàdaõóanàmonnàmavan nà÷otpàdayoþ samakàlatvàt. yat tat kalalam ity àkhyàyata iti. ## ityàdivacanàt. evaü ca kçtvà såtrapadam iti. valmãka iti bhikùo asya kàyasyaitad adhivacanaü råpiõaþ audàrikasya càturmahàbhåtasya odanakulmàùopacitasya màtàpitra÷ucikalalasaübhåtasyeti vistaraþ. màtàpitra÷ucy eva kalalaü. tataþ saübhåtasyety arthaþ. kañasir iti. ÷ma÷ànaü. rudhirabindur upàtta iti. idam udàharaõaü. asya kàyendriyabhàvàpattitaþ. bhåtàntaràõy va ÷ukla÷oõitavyatiriktàni. tadyathà parõakrimer iti. yathà parõakrimeþ parõamahàbhåtàny upani÷ritya bhåtàntaràõi karmabhir jàyante. yànãndriyasvabhàvam àpadyaüte. na parõamahàbhåtàni. bahutvàt tatkrimãõàü. khaõóa÷aþ pattrasyàdar÷anàc ca. såtrapadaü kathaü tarhi nãyate màtàpitra÷ucikalalasaübhåtasyety ata àha. a÷ucisaüni÷rayotpattyabhisaüdhivacanàt te kalalasya såtràvirodha [Tib. 270b] iti. a÷ucisaüni÷rayeõotpattir bhåtàntaràõàü. tatràbhisaüdhir abhipràyaþ. tena vacanaü kalalasya. tasmàn màtàpitra÷ucikalalasaübhåtasyety asya såtrasyàvirodhaþ. etad uktaü bhavati. ÷ukla÷oõitasaüni÷rayeõa kalalàkhyàni bhåtàütaràõi ÷ukla÷oõitasamakàlàny utpadyanto sendriyàõi. yathà parõasaüni÷rayeõa parõasamànakàlàni sendriyàõi krimimahàbhåtàny utpadyanta iti. anyatra tu yathàyogaü vaktavyam ity àhur iti. anyatra saüsvedajaupapàdukayor yonyor yathàyogaü vyàkhyeyam ity àhur abhidharmàcàryàþ. tatra càyaü yogo dç÷yeta iti. àcàryo bhavãti. ÷aityaü ca narakeùv iti ÷ãtanarakopapattikàle. yadavastha iti. aurabhrikàdyavasthaþ. yathà bhåtena tadvedyaü kçtaü pràk karma tàdç÷àn sattvàn svapna iva prekùya narake sa dhàvati pàrvàcàryàþ yogàcàrà àryàsaügaprabhçtayaþ. àsanàd ivottiùñhann iti. årdhvopapattisthànagamanàt. manuùyàdivad iti. yathà manuùyas tiryak preta÷ ca gacchati. tadvat. #<çùãõàm ativaktàra># iti. adhikùeptàro 'pavaditàra ity arthaþ. (##) (III.16, 17) ## iti nityagrahaõàt ## ity atra nàsti niyamaþ. bhavati tu saüprajànann api. pratilomaü nirdiùñà iti. såtre hi yaþ sarvàõy asaüprajànan karoti. eùà prathamà garbhàvakràntir uktà. tisras tu yathà nirdiùñànupårvikà eveti. yo 'pi janiùyate. so 'py aõóaja [Tib. 271a] iti. aõóàj janiùyate 'õóaja ity abhipràyaþ. àva÷yako hy abhåtàrtho bhåtavad ucyate. tadyathà vartamànasàmãpye vartamànavad và. à÷aüsàyàü bhåtavac ceti. {yathàbhåtena tadvedyaü kçtaü pràk karma tàdç÷àn sattvàn svapna iva prekùya narake sa dhàvati.} ka÷cit kasmaicid vaktà bhavet. àgacchaütam evàgatam màü viddhãti. tasmàd ado÷a eùaþ. aõóàj jàto janiùyate jàyate cety aõóajaþ. anyebhyo 'pi ór÷yata iti vacanàt. tasmàd aduùñam etad ity àcàryasaüghabhadraþ. atha và bhàvinyàpi saüj¤ayeti. bhaviùyaütyàpi saüj¤ayà nirde÷aþ kriyate. tadyathà saüskçtam abhisaüskarotãti. janitàvasthàyàü saüskçtaü bhavati. na janyamànàvasthàyàü. na hi saüskçtasya punaþ saüskàro yujyate. bhaviùyantyà tu saüj¤ayà tathà nirde÷aþ kriyate. evam odanaü pacatãtyàdiyojyaü. kathaü punar asaüprajànan màtuþ kukùiü pravi÷atãti vistaraþ saünikçùñàvasthà upapattide÷asya ## viprakçùñàvasthà adhimokùo 'dhimuktiþ tathà tiùñhàmi niryàmãti. kathaü. tathà tiùñhato 'py eùu tiùñhàmãti. niùkràmato 'py ebhyo niryàmãti. ayam anayor viparyàsayor vi÷eùa iti. apare punar àhuþ. na kevalaü ràgadveùàbhyàm [Tib. 271b] eva viparyastamatir utpattide÷aü gacchati. kiü tarhi. anyathàpi. katham iti. vàto vàti devo varùatãtyadi. tathàràmaü pravi÷àmy udyànaü cetyàdi.saüprajànaüs tu samyak prajànàti. màtuþ kukùiü pravi÷àmãty evamàdi. yadi samyak prajànàti kathaü kliùñenaiva cittena pratisaüdhibandho vyavasthàpyate. màtçsnehàdiyogàt kliùñaü cittaü bhavati. apara àha. màtuþ kukùiü pravi÷ala evaü viparãtau saüj¤àdhimokùàv iti. upapannamàtràvasthàyàm etad bhavati vàto vàti yàvad vçkùamålaü copasarpàmi kuóyamålaü ceti. tiùñhato 'py eùu tiùñhàmãti. niùkràmato 'py ebhyo niryàmãty evamàdi. tatra prathameti vistaraþ. prathamà cakravartinaþ. yeyaü. ## (##) iti. dvitãyà pratyekabuddhasya. yeyaü ## iti. tçtãyà buddhasya. yeyam ## atràpi bhàvinyeti. te na cakravartyàdayas tadànãm iti kçtvà. ta evaü tv ete cakravartyàdaya iti paryàyamàtram etad uktam. arthas tu sa evety abhipràyaþ. (III.18, 19) saüketà hetuphalasambandhavyavasthàþ. [Tib. 272a] ## iti. kle÷akarmaparibhàvitam ity arthaþ. ## iti. saütatinyàyasaücàri skaüdhapaücakaü. kùaõikatvàt. pradãpavad iti dar÷ayati. ## iti. àkùepas tàvatkàlaprabandhaþ. etac ca vi÷eùaõam àyuùyasyàyuþsamvartanãyasya karmaõo bhedàt. ## iti. vyaüjanàni cakùuràdyadhiùñhànàni. tair hi cakùuràdãny abhivyajyante. tasmin varcaþkåpa iveti. mahàkàyanàóãvraõa iti. nindàvacanam etat. nàóã vraõa iva nàóãvraõa iti. ugro durgandha ugradurgandhiþ. andhakàra÷ càsàv àlokarahitatvàt. samalànàü ca palvalo 'sau palvala iveti kçtvà. tasmin satatapratikriye nityakartavya÷auce. ÷ukreõa pauüsnena. ÷oõitena straiõena. lasãkayà dravavi÷eùalakùaõayà. malena ca saüklinne samantàt klinne. viklinne vi÷eùeõa klinne. kvathite påtau picchile ca. tasmiü hastau saüprave÷yàügam angaü hastapàdàdikaü nikçtya cchittvà pratyàharanti pratyàkarùayaüti. taruõaü vraõaü sarujaü. taruõavraõam ivàtmànam àcaraüs taruõavraõàyamànaü. taruõavraõàyamàna àtmàsyeti taruõavraõàyamànàtmànam bàlakaü. ÷astraü ca kùàraü ca ÷astrakùàraü. tad ivàtmànam àcaraü ÷astrakùàràyamàõaþ. ÷astrakùàràyamàõaþ [Tib. 272b] saüspar÷o 'nayor iti ÷astrakùàràyamàõasaüspar÷au pàõã. tàbhyàü parigçhya snàpayaüti. tasya vçddher anvayàd anugamàt. tasyàhetukatvam iti. àder ahetukatvaü. sati càsyàhetukatve. tadvad eva sarvam ahetukaü pràduþ syàt. dçùñaü càükuraàdiùu bãjàdãnàü sàmarthyaü. (##) aükuranàlakàõóapattràdiùu bãjàükuranàlakàõóàdãnàü sàmarthyam utpàdanàya. kasmàt. de÷akàlapratiniyamàt. de÷akàlayos tu pratiniyamàt. tatra de÷apratiniyamo bãjàdisaübaddha eva de÷a utpatteþ. kàlapratiniyamo bãjànantaram utpatteþ. agnyàdãnàü vàgni÷ãtoùõàbhighàtacakùuràdãnàü pàkajàdiùa pàkajasukhaduþkha÷abdacakùurvij¤ànàdiùu óçùñam sàmarthyaü de÷akàlapratiniyamàt. yadi hi nirhetukaþ pràdurbhàvaþ syàt. bãjàdãnàm aükuràdiùu agnyàdãnàü ca pàkajàdiùu de÷akàlapratiniyamenotpattiü prati sàmarthyaü na syàt. sarvaü sarvatra sarvadotpadyeta. na caivaü dçùñam ity ato nàsti nirhetukaþ pràdurbhàvaþ. nityakàraõàstitvavàdaþ pràg eva paryudastaþ. ## iti vacanàt. (III.20) ÷eùàõy aùtau madhya iti. vij¤ànanàmaråpaùaóàyatanaspar÷avedanàtçùõopàdànabhavàügàni. [Tib. 273a] nàpi råpàråpyàvacara iti. råpàvacarasya vij¤ànàügakàla eva nàmaråpaùaóàyatanàügayoþ sadbhàvàt. na madhye 'ùñàv aügàni. àråpyàvacarasya ca nàmaråpaùaóàyatanàügayor abhàvàt. mahànidànaparyàyasåtre. vij¤ànaü ced ànanda màtuþ kukùiü nàvakràmed api tu tan nàmaråpaü kalalatvàyàbhisaümårchet. no bhadantetyàdi tat såtraü pañhyate. màtuþ kukùyavakramaõaü hi kàmadhàtàv eveti. saphalahetukayoþ pårvàparàntayor grahaõàd iti. yathàkramam etat. pårvàntasya saphalasya grahaõàd aparàntasya ca sahetukasya grahaõàd iti. tatra pårvànte hetur avidyà saüskàrà÷ ca. tasya phalaü paücàügàni. vij¤ànaü yàvad vedaneti. aparànte jàtir jaràmaraõaü ceti phalaü. tasya trãõy aügàni hetavas tçùõopàdànabhavàþ. tad evaü saptàügàni paurvàntikaþ paücàügàny aparàütika iti vyàkhyàtaü bhavati. (III.21-24) atha ka ime 'vidyàdaya iti. kim avidyaiva kevalà utàho sarvakle÷àþ àhosvit kle÷àvastheti saüdehe pçcchati. sàhacaryàd iti. yasmàd avidyàsahacàriõaþ kle÷àþ. tadva÷ena teùàü samudàcàràc ca. yasmàc càvidyàva÷ena teùàü kle÷ànàü samudàcàraþ. sa punas [Tib. 273b] tadanuvçttiþ. måóhasya hi kle÷asamudàcàro nàmåóhasya. ràjàgamanavacana iti vistaraþ. yathà ràjàgacchatãty ukte. tadanuyàtçkàõàü bhçtyànàm àgamanasiddhiþ. sàhacaryàt tadva÷ena teùàü samudàcàràt. tadvad etat. tad evam avidyàva÷àd. avidyàügaþ kle÷ada÷ety arthaþ. tasmàd uktaü ## (##) na tåktaü pårvàvidyàda÷àvidyeti. puõyàdikarmàvastheti. puõyàpuõyà karmàvasthety arthaþ. pràk caturàyatanotpàdàd iti vaktavya iti. manaþkàyàyatanayor upapattibhava evotpàdàt. tadà tadvyavasthàpanàd iti. cakùuràdyàyatanotpattikàle kàyamanaàyatanayor vyavasthàpanàd ity arthaþ. ## iti. tat ùaóàyatanàügaü pràk trikasaügamàt. pràg indriyaviùayavij¤ànatrikasaünipàtàd ity arthaþ. ## iti. ùaóindriyaviùayavij¤ànasaünipàtaþ spar÷o jàtàvasthàyàü vyavasthàpyate. paripårõaùaóàyatanasamnipàtasadbhàvàt. à kutaþ. pràk sukhaduþkhàduþkhàsukhavedanàkàraõeùu j¤àna÷aktitaþ. sa bàlo yàvat sukhàyà vedanàyà etat kàraõaü duþkhàyà etat kàraõaü aduþkhàsukhàyà÷ [Tib. 274b] caitat kàraõam iti paricchede na ÷akto bhavati. sàvasthà spar÷a ity ucyate. tathà hi bàlako 'gnim api spç÷ed duþkhasyaitat kàraõam ity aparicchindan. paricchede sàmarthye sati ## vedanety arthaþ. à kutaþ. ## yàvan maithunaràgo na samudàcarati. sàvasthà vedanety ucyate. vedanàprakarùiõã hi sàvasthà. vedanàkàraõavedanàt. ## iti. bhogeùu råpàdikàmaguõalakùaõeùu. maithune ca lokapratãte ràgiõaþ pudgalasya. tadràgasamudàcàràvasthà tçùõety ucyate. paryeùñim àpanna iti. eùa ity etasya dhàtor etad råpaü. upàdãyate viùaya àtmabhàvo 'nenety upàdànaü caturvidhaþ kle÷aþ. sàvasthopàdànam ity ucyate. ## iti. sa iti paridhàvato nirde÷aþ. bhaviùyadbhavaþ phalam asyeti bhaviùyadbhavaphalaü. ## paunarbhavikam ity arthaþ. ## iti. bhavaty aneneti bhavaþ karmaparyàyaþ. ## ity à vidaþ à vedanàügàt. jaràmaraõaü nàmaråpàdicaturaügasvabhàvaü. vineyajanodvejanàrthaü bhagavatà jaràmaraõa÷abdena catvàry aügàny uktàni. (##) yo bhikùavo råpasyotpàdaþ. sa jaràmaraõasyotpàdaþ. evaü yàvad vij¤ànasyeti. kùaõikaþ kùaõe bhavaþ. kùaõo 'syastãti và [Tib. 274b] kùaõikaþ. prakarùeõa dãvyati carati và pràkarùikaþ. prabandhayukta ity arthaþ. evaü sàübaüdhikaþ hetuphalasambandhayukta ity arthaþ. evam àvasthikaþ. dvàda÷a paücaskaüdhikà avasthà ity arthaþ. vij¤ànasahabhuva iti vistaraþ. råpam atra sahabhåvij¤aptyavij¤aptyàdi. saüj¤àdiskaüdhatrayaü nàma. nàmaråpavyavasthitànãndriyàõi. tatpratibaddhavçttitvàd indriyàõàm. à÷rayatvena và tàni nàmni vyavasthitànãti. ùaóàyatanàbhinipàtaþ spar÷a iti. cakùuràdãnàü svasmiü viùaye pravçttir abhinipàtaþ. sa tu saübhavataþ. yasya tadànãm abhinipàtaþ saübhavati. sa tasya spar÷a iti veditavyaþ. tatsaüprayuktàni paryavasthànàny upàdànaü. tayà tçùõayà saüprayuktàny àhrãkyànapatràpyàdãni paryavasthànàni tad upàdànaü. tatsamuttham iti. tçùõàsamutthaü. cetanàsamuttham ity apare. unmajjanam utpàdaþ paripàko jareti. phalàkùepasàmarthyopaghàtaþ. pårvakùaõàpekùayà và. bhaïgo maraõam iti. tatkùaõavinà÷aþ. bhaügàbhimukhyaü bhaüga ity apare. kùaõikaþ sàübandhika÷ ca yathà prakaraõeùu iti. kathaü. prakaraõeùu pratãtyasamutpàdaþ katamaþ. sarve saüskçtà dharmà [Tib. 275a] iti. tatra saüskçtànàü dharmàõàü pratikùaõaü vinà÷ayogàt kùaõikaþ pratãtyasamutpàdaþ. hetuphalabhåtobhayakùaõasaübandhàt sàübandhikaþ. nirantarajanmatrayasaübaddhà iti. dvàda÷a paücaskaüdhikà avasthà atãtànàgatapratyutpannajanmasaübaddhàþ àvasthikaþ pratãtyasamutpàdaþ. niraütaragrahaõaü trikàõóaprasiddhyarthaü. sa eva pràkarùika iti. sa evàvasthikaþ prakarùayogàt. pràkarùikaþ. anekakùaõikatvàd anekajanmikatvàd và. (III.25ab) àbhipràyika iti. abhipràye bhava àbhipràyikaþ. vineyàbhipràyava÷àt tathà de÷ita ity arthaþ. làkùaõiko 'bhidharme lakùaõapradhànatvàt. prakaraõeùu hi sarvasaüskçtagrahaõàt sattvàsattvàkhyaþ pratãtyasamutpàda uktaþ. sarvasaüskçtahetutvayogàt. vineyasammohavinivçttihetuþ sattvàkhya eva dvàda÷àügaþ pratãtyasamutpàdo de÷itaþ. (III.25cd) ata àha. ## iti. ata eva ca trikàõóa iti. kàõóa iti bhàgaþ. ko nv aham abhåvam iti. devo manuùya iti và. kathaü nv aham abhåvam iti. kena prakàreõa kayà yuktyety arthaþ. kiü bhaviùyàmy anàgate 'dhvanãti vistaraþ. kiü nu bhaviùyàmy (##) anàgate [Tib. 275b] 'dhvani. àho svin na bhaviùyàmi. ko nu bhaviùyàmi. kathaü nu bhaviùyàmãti. kena prakàreõa kayà yuktyety arthaþ. kiü svid idam iti. àtmabhàvadravyam anveùate. kathaü svid idam iti. kena prakàreõa kayà yuktyeti. tad evàtmabhàvadravyaü nàvadhàrayati. ke santa iti. ke vayam idànãü vidyamànàþ. ke bhaviùyàma ity evaü nàvadhàrayati. såtre yathàkramam iti. avidyà saüskàrà÷ ca pårvàntasammohavyàvartanàrthaü. jàtir jaràmaraõaü càparàntasammohavyàvartanàrthaü. vij¤ànaü yàvad bhava÷ ca madhyasaümohavyàvartanàrtham iti. tathà hi såtre evoktam iti vistaraþ. såtre 'py evamevaü dar÷itam iti. såtreõa svavyàkhyànaü samarthayati. sa na pårvàütaü pratisarati. kiü nv aham abhåvam atãte 'dhvanãti vistaraþ. sa na pårvàntaü pratidhàvati. kiü nv aham abhåvam atãte 'dhvanãti. pratãtyasamutpàdayathàbhåtadar÷anena naivam atãte 'dhvani saümuhyate ity arthaþ. vistara÷abdena sa nàparàntaü pratisarati. kiü nu bhaviùyàmy anàgate 'dhvanãti vistaraþ tathà na sa madhyàntaü pratisarati. kiü svid idam iti vistaraþ. tçùõopàdànabhavà apãti. sarve tçùnopàdànabhavà aparàütasaümohavyàvartanàrthaü. na madhyasaümohavyàvartanàrthaü. yathà pårvam upadiùñaü vij¤ànaü yàvad bhava÷ ceti. [Tib. 276a] kà punar atra yuktir ity àha. tasyaiva hy ete hetava iti. yasmàd aparàntasyaivaite hetava iti. (III.26) kle÷akarmà÷rayatvàd iti. vij¤ànàdãni saptàügàni vaståny adhiùñhànàni kle÷akarmaõàm ity arthaþ. phalaü tatheti. saptaivàügàni vij¤ànanàmaråpaùaóàyatanaspar÷avedanàügàni avidyàsaüskàràõàü phalàni. jàtir jaràmaraõaü ca tçsõopàdànabhavànàü phalàni. paüca hetubhåtànãti. avidyàsaüskàratçùõopàdànabhavàþ. karmakle÷asvabhàvatvàd iti. avidyàtçùnopàdànàni kle÷asvabhàvàni. saüskàrà bhava÷ ca karmasvabhàvàþ. vastunaþ paücadhàbhedàd iti. vij¤ànanàmaråpaùaóàyatanaspar÷avedanà iti. kle÷asya ca dvidheti. tçùõopàdànam iti. anàgate 'dhvani phalaü saükùiptaü dvidhàbhedàd iti. jàtir jaràmaraõam iti. atãte 'dhvani hetuþ saükùiptaþ ekamukhakle÷opade÷àt. avidyàmukhakle÷opade÷àd ity arthaþ. na punar anàgate 'dhvani phalam evaü paücadhà vi÷àlitaü. atãte càdhvani naivaü dvidhà hetur vi÷àlita iti. (III.27) yasmàd upadar÷ito 'tra bhagavateti. kaþ. ## ity evamàdiko [Tib. 276b] ## (##) iti. tataþ kriyàyàþ. ## iti. tato vastunaþ vastu. ## iti. vastuna ity adhikçtaü. jàyanta ity atretikaraõo 'dhyàhàryaþ. vastunaþ kle÷àd veti j¤àpitam iti. iti kle÷o vastuna utpadyamàno dçùño vedanàyàs tçùõeti. kle÷àd api tathà kle÷o dçùñas tçùõàyà upàdànam iti. avidyà ca pårvàntasarvakle÷asvabhàvàkhyàtà. tad yady upàdànaü tçùõàyàs tad utpadyate iti gamyate. atha tçùõà tadvastuna utpadyata iti gamyate. tasmàd avidyà kle÷asvabhàvà satã vastunaþ kle÷àd veti j¤àpitaü bhavati. jaràmaraõaü caturaügasvabhàvaü vastv iti vyàkhyàtaü. vastuna÷ ceha kle÷a utpadyamàno dçùño vedanàpratyayà tçùõeti. tasmàt tataþ kle÷o bhàvã bhaviùyatãti j¤àpitaü bhavati. nàtra punaþ kimcid upasaükhyeyam evaü j¤àpitatvàt. kathaü punar evaü nayo dar÷ita iti gamyata ity àha. evam asya kevalasya mahato duþkhaskaüdhasya samudayo bhavatãti vacanàt. anyathà hi kim asya sàmarthyam syàd iti. yady ayaü yathokto nayo na syàt. ## ity etàvad eva bråyàt. avidyàpratyayàþ saüskàrà yàvaj jàtipratyayà jaràmaraõa÷okaparidevaduþkhadaurmanasyopàyàsàþ [Tib. 277a] saübhavantãti idaü na bråyàt. evam asya kevalasya mahato duþkhaskaüdhasya samudayo bhavatãti. samudaya utpàda ity anarthàütaraü. tasmàd yathoktaprakàràbhidyotakam asya sàmarthyam iti gamyate. ayoni÷omanaskàrahetukàvidyoktà såtràütara iti. sahetusapratyayasanidànasåtre. katham. avidyà bhikùavaþ sahetukà sapratyayà sanidànà. ka÷ ca bhikùavo 'viydyàyà hetuþ kaþ pratyayaþ kiü nidànaü. avidyàyà bhikùavo 'yoni÷omanaskàro hetur ayoni÷omanaskàraþ pratyayo 'yoni÷omanaskàro nidànam iti såtre vacanàt. avidyàhetuka÷ càyoni÷omanaskàra iti. såtràntara ukta ity adhikçtam. cakùuþ pratãtya råpàõi cotpadyate àvilo manaskàro mohaja iti såtre vacanàt. kim arthaü tasyehàvacanaü. kathaü na bhavàügàntaraü bhavatãty ata àha. sa cehàpy upàdànàntarbhåtatvàd ukto bhavatãti. sa ity àvilo manaskàraþ. (##) iheti pratãtyasamutpàdasåtre. katham [Tib. 277b] uktaþ. upàdànàntarbhåtatvàt. tathà hy upàdànaü bhogànàü pràptaye kle÷asamudàcàràvasthà. tatra càyoni÷omanaskàro viparãtacetasa àbhogo 'ntarbhåta ity ukto bhavati. ato nàsty ahetukatvam avidyàyàþ. na càügàntaram upasaükhyàtavyaü dvàda÷ebhyo 'vidyàdibhyaþ. na cànavasthàprasaügo 'vidyàhetukatvàd ayoni÷omanaskàrasya. ity apara iti. sthaviro vasubandhur àcàryamanorathopàdhyàya evam àha. àcàrya àha. katham iti vistaraþ. katham ayoni÷omanaskàrasyopàdàne 'ntarbhàvaþ. na hy ayoni÷omanaskàra upàdànasvabhàvaþ. yadi saüprayogataþ. yady ayoni÷omanaskàra upàdànena saüprayujyate ity ato bhavatàsyopàdàne 'ntarbhàva iùyate. tçùõàvidyayor api pratãtyasamutpàdàügayos tasyàyoni÷omanaskàrasyàntarbhàvaþ pràpnoti. ñçùõàvidyàbhyàm api hy asau saüprayujyata iti. tata÷ caivaü vaktavyaü syàt. sa cehàpy avidyàtçùnopàdànàntarbhåtatvàd ukto bhavatãti. na tv evaü vaktavyaü. sa cehàpy upàdànàntarbhåtatvàd ukto bhavatãti. naivam upàdànàntarbhàvàvadhàraõaü kartavyam ity abhipràyaþ. saty api càntarbhàva iti. asaübhavaütam apy antarbhàvam abhyupetya bråmaþ. katham ayoni÷omanaskàro hetur avidyàyà iti vij¤àpitaü bhavati. [Tib. 278a] na hi tathà såtre vacanam asti. yadi hy antarbhàveneti vistaraþ. yadi yasmàd upàdàne 'ntarbhavaty ayoni÷omanaskàraþ. tasmàd ayoni÷omanaskàro hetur avidyàyà iti vij¤àpitaü bhavati. na ca tadaügàntaraü vaktavyaü. upàdànavacanàd eva tatsiddheþ. tçùõàvidye api tarhy upàdàne 'ntarbhavatah. atas tayor api tatràntarbhàvàd aügàntaratvaü ÷akyam akartum. upàdànavacanàd eva tatsiddheþ. ukte ca pçthaktçùõàvidyàüge. tasmàd aparihàra eùaþ. anyaþ punar àheti bhadanta÷rãlàtaþ. ayoni÷omanaskàro hetur avidyàyà uktaþ såtràntara iti. sahetusapratyayasanidànasåtre. avidyàpi bhikùavaþ sahetukà sapratyayà sanidàneti vistareõa. sa càpãti vistaraþ. sa càpy ayoni÷omanaskàraþ spar÷akàle nirdiùñaþ. katham ity àha. cakùuþ pratãtya råpàõi cotpadyate àvilo manaskàro mohaja iti. spar÷akàlo yo 'yaü cakùurvij¤ànotpattikàlaþ. àvilo manaskàraþ ayoni÷aþ pravçttatvàn mohajatvàd và. mohàj jàto mohaja iti. avidyàsaüspar÷ajaü veditam iti. avidyàsaüprayuktàt spar÷àj jàtaü avidyàsaüspar÷ajaü veditaü. yatra veditam avidyàsaüspar÷ajam. [Tib. 278b] ava÷yaü tatràvidyà saüprayujyate. na hi veditam asaüprayuktam avidyayà tçùõàhetur bhavatãti. tad evaü spar÷akàle bhavann ayoni÷omanaskàro vedanàsahavartinyà avidyàyàþ pratyayabhàvena siddha iti. j¤àpitam idaü bhavaty (##) ayoni÷omanaskàrahetukàvidyeti. ato nàsty ahetukatvam avidyàyàþ. ayoni÷omanaskàrahetukatvàt. na càügàntaram upasaükhyeyaü dvàda÷abhyo 'nyat. yasmàt spar÷akàle bhavann ayoni÷omanaskàro vedanàsahavartinyà avidyàyàþ pratyayabhàvena siddha iti. na càpy anavasthàprasaügaþ. tasyàpy ayoni÷omanaskàrasya punar mohajavacanàt. àvilo manaskàro mohaja iti. tad etac cakrakam uktaü bhavati. ayoni÷omanaskàràd avidyà. avidyàyà÷ càyoni÷omanaskàra iti. evaü punaþ parihàram àcàryaþ sadoùaü pa÷yaüs tasya doùasyàbhivyaktyarthaü prasaügam àrabhate. tat tarhãti vistaraþ. tad yathoktam ayoni÷omanaskàro hetur avidyàyà iti vistareõa såtrato yuktyà và. tarhãti arthàntaravivakùàyàü. idànãmartha iti bhagavadvi÷eùaþ. etad anyatra såtra uktam iha punaþ pratãtyasamutpàdasåtre vaktavyaü. na vaktavyam iti [Tib. 279a] bhadanta÷rãlàtaþ. kayà yuktyeti pçùñaþ. bhadanta÷rãlàta àha. na hãti vistaraþ. arhatàm asti vedanà. na ca sà tçùõàyàþ pratyayãbhavatãti. savidyaiva vedanà tçùõàpratyaya iti gamyate. na càviparãtaþ spar÷aþ kliùtàyà vedanàyàþ pratyayãbhavatãti prakçtaü. na ca punar niravidyasyàrhato viparãtaþ spar÷a iti. spar÷o 'pi sàvidya eveti gamyate. yo vedanàyàþ pratyaya uktaþ pratãtyasamutpàdasåtre. avidyà càsya spar÷asya hetur iti gamyate. ity anayà yuktyà pçatãtyasamutpàdasåtre sàvidyaspar÷apratyayà vedanà. sàvidyavedanàpratyayà ca tçùõeti gamyate. ato yuktyà yathoktayà. sa càpi spar÷akàle nirdiùña iti vistareõàtra pratãtyasamutpàde siddhaü bhavaty ayoni÷omanaskàro hetur avidyàyà iti. atra codyate. yadi tarhi niravidyà vedanà tçùõàyaþ pratyayo na bhavatãtyàdivacanena svagatayaiva yuktyà ayoni÷omanaskàro hetur avidyàyà avidyà càyoni÷omanaskàrasya hetur iti gamyate. kim såtràntaràpà÷rayeõàvidyàyoni÷omanaskàrayor anyonyahetukatvapradar÷anena prayojanam iti. atrocyate. satyam asty etat. kiü tu yuktimàtram idaü pratãtyasamutpàdasåtre. na kaõñhoktiþ. ataþ såtràntare kaõñhoktyeyaü [Tib. 279b] yuktir vyavasthàpyata iti tat såtràntaropanyàsaprayojanam avagaütavyaü. atiprasaüga evaü pràpnotãti ÷àstrakàraþ. katham atiprasaüga ity àha. avidyàspar÷ajaü veditaü pratãtyotpannà tçùõeti såtràntare nirdiùñaü. na ca niravidyaveditasyàrhato vedanà tçùõàyàþ pratyayo bhavati. na càviparãtaþ spar÷aþ kliùñàyà vedanàyàþ. na ca niravidyasyàrhato viparãtaþ spar÷a ity anayà yuktyà etad apy aügadvayaü spar÷avedanàkhyaü iha pratãtyasamutpàdasåtre 'nucyamànam apy anyatropadiùñatvàd gamyate ity etasyàpy aügadvayasyàvacanaü pràptaü. tathà såtràntara upadiùñaü. sa puõyàü÷ cet saüskàràn abhisaüskaroti (##) puõyopagam asya vij¤ànaü bhavati. evam apuõyopagam àniüjyopagaü ca. na ca niravidyasaüskàrasyàrhataþ puõyopagaü vij¤ànaü yàvad àniüjyopagaü vij¤ànam iti. etad api saüskàràügaü yuktyà siddhaü. na vaktavyam atreti pràptaü. tathà jàtim antareõa jaràmaraõaü na bhavatãti yuktyà gamyata iti. jàtyaügaü na vaktavyaü syàt. ityàdiprasaügaþ pràpnoti. acodyam eva tv etad iti vistareõàcàryaþ svamatam àha. kathaü paralokàd ihaloka iti vistaraþ. tatràvidyàsaüskàràbhyàm [Tib. 280a] ihalokaþ sambadhyate. sa cehaloko vij¤ànanàmaråpaùaóàyatanaspar÷avedanàügàni. tçùõopàdànabhavaiþ paralokaþ saübadhyate. sa ca paraloko jàtir jaràmaraõaü ca. ity etàvato 'rthasyàtra pratãtyasamutpàdasåtre vineyebhyo vivakùitatvàt. etasya càrthasya pårvam evoktatvàt. ## ity anena uktatvàt. acodyam eva tv etat vistareõa yàvan na càparipårõo nirde÷a ity abhisambandhaþ. ubhayaü hi sarve saüskçtà dharmà iti. traiyadhvikàþ sarve saüskçtà dharmàþ pratãtyasamutpàdaþ. ata eva ca pratãtyasamutpannà iti na ka÷cid vi÷eùaþ. kathaü tàvad akçtà iti. bhàvinyà saüj¤ayà yathànàgatàþ saüskçtà ucyante. tathà pratãtyasamutpannà ity abhipràyaþ. àbhisaüskàrikayà cetanayeti. sarvacetanànàü svalakùaõam abhidyotayann àbhisaüskàrikayety àha. sà hi vipàkàbhisaüskaraõàd àbhisaüskàrikà. tayà cetitatvàt praõihitatvàt. devo bhaviùyàmi manuùyo bhaviùyàmãty evamàdi. ato 'nàgatàþ saüskçtà ucyante. na tu bhàvinyà saüj¤ayeti tam abhipràyaü vihanti. anàsravàþ katham iti. ye sàsravà anàgatà evaü cetayituü yujyante. [Tib. 280b] ye tv anàsravà anàgatàþ. te kathaü cetayituü yujyaüte. codaka àha. te 'pi cetitàþ ku÷alayà cetanayà. pràptiü prati anàsravà dharmàþ pràpyerann iti. nirvàõe 'pi prasaüga iti. nirvàõam api saüskçtatvaü prasajyate. pràptiü prati cetitatvàn nirvàõaü pràpyeteti. tad evam anenàrthenànàgatànàü saüskçtatvavyavasthàpane doùa iti vidhyaütaram upanyasyate. tajjàtãyatvàd iti vistaraþ. yathà na ca tàvad råpyate yad anàgataü råpaü råpyamàõaråpajàtãyatvàd råpam ity atide÷aþ. tathà pratãtyasamutpannadharmajàtãyatvàd anàgatà api dharmàþ pratãtyasamutpannà ity atide÷a eùàm anàgatànàü bhavatãti. (III.28ab) hetuphalabhàvàd iti. yasmàt tad evàügaü hetus tad eva phalaü. na caivaü saty avyavasthànaü bhavatãti. pàràpàravat. hetuphalavad iti. nàvyavasthitaþ pratãtyasamutpàdaþ pratãtyasamutpanna÷ ca bhinnàpekùatvàt. hetuphalavat (##) pitçputravad và. tatra hetuphalaü. tadyathà bãjàükuràdi. yathà yad apekùya hetur vyavasthàpyate. na tad apekùya phalaü. yad apekùya phalaü vyavasthàpyate. na tad apekùya hetuþ. kiü tarhi. phalam [Tib. 281a] apekùya hetur vyavasthàpyate. hetuü càpekùya phalam iti. yathà ca yam apekùya pità. na tam apekùya putraþ. yam apekùya putraþ. na tam apekùya pità. kiü tarhi. tatputram apekùya piteti. pitaraü càpekùya putra iti. na ca tad avyavasthitaü. tadvad etat. kilety asaübhàvanàyàü. prathamà koñir anàgatà dharmà iti. anyadharmahetutvàt pratãtyasamutpàdaþ samutpadyate 'smàd iti kçtvà. na pratãtyasamutpannàþ anutpannatvàt. dvitãyàrhata÷ caramà iti. utpannatvàt. tataþ phalànutpatte÷ ca. tçtãyà tadanya iti. arhata÷ caramebhyo 'nye 'tãtapratyutpannà dharmàþ. caturthy asaüskçtà iti. tatphalàbhàvàd anutpattimattvàc ca. kiü khalv età iùñaya ucyanta iti. àvasthikaþ pratãtyasamutpàdaþ syàt pratãtyasamutpàdo na pratãtyasamutpannà ity evamàdyàþ. pårvante 'j¤ànam iti. yasmàd avidyaivoktà nànye skandhàþ. tasmàd avidyaivàügam iti. nãtàrtham etad iti dar÷ayati. nãtàrtham iti vibhaktàrthaü. hastipadopamà såtraü. saüti ca tatrànye 'pi råpàdaya iti. teùu ke÷aromàdiùu. na pçthivãdhàtumàtram eveti. [Tib. 281b] evam atràpi yathàpradhànaü nirde÷aþ syàd iti. evam atràpi pratãtyasamutpàdasåtre. dvàda÷asu paücaskaüdhikàsv avasthàsu yatra yasya pràdhànyaü. tatra tasyatasya nirde÷aþ syàt. avidyàpradhànàyàm avidyeti nirde÷aþ syàt. saüskàràdipradhànàsu avasthàsu saüskàràdãnàü nirde÷aþ syàt. saüti ca tatràõye 'pi råpavedanàdayo dharmà iti. na hi tatreti vistaraþ. na hi tatra såtre ke÷àdayaþ pçthivãdhàtunà nirdi÷yante. ke÷àdayaþ katame pçthivãdhàtur iti. yata eùàü ke÷àdãnàü aparipårõo nirde÷aþ syàt. santi hi tatrànye 'pi råpàdaya iti. råpàdisvabhàvà api ke÷àdayo na kevalaü pçthivãdhàtusvabhàvà iti. api tu ke÷àdibhir eva pçthivãdhàtur nirdi÷yate. pçthivãdhàtuþ katamaþ. ke÷aromàõãti. na ca ke÷àdãn abhyatãtyàpy atikramyàpy asti pçthivãdhàtur àdhyàtmika iti. saüpårõa evàsya pçthivãdhàtor nirde÷aþ. evam ihàpy avidyàdãnàü evam ihàpi såtre 'vidyàsaüskàravij¤ànàdãnàü paripårõa eva nirde÷o na sàva÷eùaþ. a÷rusiüghàõakàdiùv iti. a÷rusiüghàõakàdãni na tatra såtre pañhyante. tasmàn na tadgataþ pçthivãdhàtur ukta iti sàva÷eùaþ evety [Tib. 282a] dar÷ayati. bhavatu và tathaiveti vistaraþ. yathà pçthivãdhàtor a÷rusiüghàõakàdiùv ava÷eùam anuktatvàt. tathaivàvidyàva÷eùam astu yadi ÷akyate (##) dar÷ayitum. na ÷akyate dar÷ayitum iti manyamàno yadi÷abdaü prayuükte. pårvànte 'j¤ànam aparànte 'j¤ànaü madhyànte 'j¤ànaü buddhe 'j¤ànaü dharme 'j¤ànaü saüghe 'j¤ànam ity evamàdãnàü sarveùàm aj¤ànasthànànàm uktatvàt. jàtyaütarasya tu vedanàder avidyàyàü kiü kçtaþ prakùepaþ paücaskaüdhikàvasthàvidyeti. na hi vedanàdãnàü avidyàtvaü yujyata iti. bhàvàbhàvaniyama iti. yasya bhàvàbhàvayor yasya bhàvàbhàvau yathàsaükhyena niyatau tad evàügaü. avidyàbhàve saüskàràõàü bhàvas tadabhàve teùàm abhàva ity avidyaivàügaü. na vedanàdi. na hi vedanàdisadbhàve 'rhatàü saüskàrà bhavaüti. ye vij¤ànàügajanakà ity arthaþ. tasmàd àha. saty api ca paücaskaüdhake saüskàrà na bhavaütãti vistaraþ. saty api ca paücaskaüdhake 'rhattvàvasthàyàü. puõyopagaü yàvad àniüjyopagaü ca vij¤ànaü na bhavati. pratisaüdhivij¤ànaü na bhavatãty arthaþ. tàütàm upapattiü gacchatãty upagaü. puõyopagaü vij¤ànaü puõyopagaü. [Tib. 282b] evaü yàvad àniüjyopagaü. tathà saty api paücaskaüdhake niravidyàvasthàyàü tçùõopàdànàdaya÷ ca na bhavantãti. yathànirde÷a eva såtràrthaþ. yathàsaükãrtitànàm evàvidyàdãnàü grahaõam ity arthaþ. ato vidyamànà anye skaüdhà na pratyayàþ saüskàràdãnàm iti na te 'ügaü. evaü mayà ÷rutam ityàdi. bhagavàn ràjagçhe viharati gçdhrakåñe parvate bhikùusaüghena sàrdham ardhatrayoda÷abhir bhikùu÷ataiþ. saübahulai÷ ca bodhisattvair iti. àyuùamàü cchàriputro maitreyaü bodhisattvam etad avocat. ÷àlistambham avalokya bhikùubhyaþ såtram idam uktaü. yo bhikùavaþ pratãtyasamutpàdaü pa÷yati. sa dharmaü pa÷yati. yo dharmaü pa÷yati. sa buddhaü pa÷yatãty uktvà bhagavàüs tåùõãübabhåva. tad asya bhagavatà bhàùitasya såtrasya ko 'rthaþ. pratãtyasamutpàdaþ katamaþ. dharmaþ katamaþ. buddhaþ katamaþ. kathaü ca pratãtyasamutpàdaü pa÷yan dharmaü pa÷yatãtyàdi. tatra pratãtyasamutpàdo nàma idam avidyetyàdi. idaü càbhisaüdhàyedam uktaü tatra såtre. utpàdàd và tathàgatànàm anutpàdàd và tathàgatànàü sthitaiveyaü dharmatà dharmasthitità dharmaniyàmatà [Tib. 283a] tathatà avitathatà ananyatathatà bhåtatà satyatà tattvam aviparãtatàviparyastatety evamàdi bhagavanmaitreyavacanaü. yady anàgatà na pratãtyasamutpannà iti. yad uktaü prathamà koñir anàgatà dharmà iti. såtraü virudhyata iti. jàtijaràmaraõayoþ pratãtyasamutpannatvaü na syàt. uktaü ca avidyà yàvaj jàtijaràmaraõam iti. atha veti vistaraþ. atha jàtijaràmaraõàüge 'pi pratãtyasamutpanne iùñe. tayor (##) anàgatàdhvavyavasthànaü naiùñavyam iti kçtvà. trikàõóavyavasthà bhidyate. ## iti. nikàyàntarãyà ity àryamahã÷àsakàþ. utpàdasya saüskçtalakùaõatvàd iti. yo 'yam utpàdaþ pratãtyasamutpàda iti nikàyàntarãyair nityaþ parikalpyate. sa saüskçtalakùaõam uktaü. trãõãmàni saüskçtasya saüskçtalakùaõàni. saüskçtasyotpàdo 'pi praj¤àyate vyayo 'pi sthityanyathàtvam apãti. saüskçtalakùaõatvàc cànityam ity abhipràyaþ. bråyàs tvaü lakùaõam api nityaü bhavatãti. ata àha. na ca nityaü bhàvàütaram anityasya lakùaõaü yujyata iti. na hi nirvàõam [Tib. 283b] àkà÷aü và kasyacid anityasya lakùaõaü bhavati. pràg utpatter hi lakùyasya tad astãti kasya laskùaõaü. vinaùñe ca lakùye kasyeti na yujyate. utpàda÷ ceti vistaraþ. utpàda÷ ca nàmàbhåtvàbhàvalakùaõaþ. sautràntikanayenotpattir dharmasya tadànãütanaiva bhavatãti. ko'syotpàdasyàsaüskçtasya tvanmatenàvidyàdibhir abhisaübandhaþ. yathaudanena pàkasyàsti sambandhaþ kartçkriyàlakùaõa ity odanasya pàka ity ucyate. na hy àkà÷aråpayor abhisambandha utpattyutpattçlakùaõo 'sti. yena råpasyàkà÷am ity ucyate. evaü ko 'syavidyàdibhir abhisaübandhaþ. yatas teùàm avidyàdãnàü pratãtyasamutpàda ity ucyate. padàrtha÷ càsambandho bhavatãti. pratyayaü pràpya samudbhavaþ pratãtyasamutpàdaþ iti padàrthaþ. sa kathaü nitya÷ ca nàma pratãtyasamutpàda÷ ceit. pratiþ pràptyartha iti. pràptidyotaka ity arthaþ. itir gatàv iti. dhàtvarthaþ. pariõàmàd iti. anekàrthà hi dhàtavaþ. prati÷ copasargaþ pràptidyotaka ity ayam itir gatyartham ujjhitvà pràptyartham àpadyate. padiþ sattàrtha iti. padiþ sattàyàm iti. teneti kàraõena. pårvakàlàyàü kriyàyàü ktvàvidher iti. samànakartçkayoþ pårvakàla iti vacanàt. na càsau pårvam utpàdàt [Tib. 284a] ka÷cid astãti sautràütikamatena. na càpy akartçkàsti kriyeti. kartari sati kriyàyà vyavasthàpanàt. àha càtreti. etad vaiyàkaraõacodyaü ÷lokenopanibadhnàty àcàryaþ. ## pràpnoty ## na hy avidyamànaþ kartà snànàdikriyàü kurvan dçùña iti. (##) ## atha manyase pratãtyakriyàü samutpàdakriyàü ca saha karotãty evaü. ## ktvàpratyayaþ. kasmàt. ## pårvasmiü kàle vidhànaü ktvàpratyayasya. samànakartçkayoþ pårvakàla iti vacanàt ktvàpratyayo na siddho bhavet. punar utpattàv iti. utpannasya punar utpattau kalpyamànàyàm anavasthàprasaügaþ. dvitãye tçtãye kùaõe punaþpunar utpadyata ity aniùñhàprasaügaþ. athànàgata iti vistaraþ. alabdhàtmako 'nàgata iti katham asato 'labdhàtmabhàvasya kartçtvaü sidhyati. akartçkà và kriyà kathaü sidhyati. yata evam ato yadavastha utpadyate ÷àbdikasya ÷abdavidaþ. tadavastha eva mama pratyeti. kimavastha÷ ceti. kàvasthàsyeti kimavasthaþ. utpàdàbhimukho 'nàgata iti. na sarvo 'nàgata utpadyate. kiü tarhi. utpàdàbhimukhaþ. utpàde 'bhimukhaþ. utpitsur ity arthaþ. tadavastha eva [Tib. 284b] utpàdàbimukhàvastha eva. pratyetãty ucyate. aniùpannaü cedam iti vistaraþ. ÷àbdikànàm idam ÷àbdakãyaü kartuþ kriyàyà÷ ca vyavasthànaü. kasmàt. bhavituþ kartçråpakalpitàd arthàt kriyàråpakalpitàyà bhåter anyatvadar÷anàt. tasmàd acchalaü bhavaty utpadyate pratyetãty evamàdiùu. àha càtreti. tatsiddhàntena prakriyàü dar÷ayati. ## iti vistaraþ. asann abhàvaþ alabdhàtmakaþ utpadyate yathà. ## asann ity arthaþ. ## atha labdhàtmaka utpadyata iti kalpyate. ## utpanno 'pi punar utpadyate ity anavasthànàd anyadaniùñhà pràpnoti. tathà hi sàükhyamatànusàreõa sata evotpàdà nàsata iti tad etad adhikçtya bravãti. ## và÷abdo matavikalpàrthaþ. yadi bhavatàü sann utpadyata iti pakùaþ. asmàkam api sann utpadyate. vaibhàùikanayenànàgatànàm astitvàt. sautràntikanayena ca janakadharmabãjasadbhàvàt. tataþ kim idam ucyate. na càsau pårvam utpàdàt ka÷cid asti. yaþ pratãtyottarakàlam utpadyata iti. atha và yadi tarhi sann evotpadyate. pårvam eva ghaño mçtpiõóàdãn anapekùya svataþ (##) prasiddho 'stãti pràpnoti. apare punar vyàcakùate. ## atha mà bhåd aniùñheti. asann utpadyate iti pratipadyate. punas tad evopatiùñhate. ## siddho naþ pakùa iti pårvavad vàcyaü. yad apy uktam ekasya hi kartur dvayoþ kriyayoþ pårvakàlàyàü kriyàyàü ktvàvidhir bhavatãti tad vyabhicàrayann àha. ## vistaraþ. samànakàlàyàm api kriyàyàü ktvàvidhir dçùñaþ. tadyathà ## iti. atra na pårvaü tamo dãpaü pràpnoti pa÷càd gacchati vina÷yati ity arthaþ. kiü tarhi. tasminn eva kàle tamo dãpaü pràpnuvad vina÷yati. atha mataü. samanaütaram eva tan na yugapad iti. ataþ punar idam ucyate. #<àsyaü vyàdàya ÷ete veti.># na hy asau pårvaü mukhaü vyàdadàti vidàrayati pa÷càc chete. kiü tarhi. yo mukhaü vyàdadac chete. sa mukhaü vyàdàya ÷eta ity ucyate. atha mataü. pårvam asau mukhaü vyàdadàti. pa÷càc chete iti. ata àha. ## yaþ ka÷cin mukhaü vyàdàpànaütaraü ca saüvçtya ÷ete. sa mukhaü vyàdàya ÷eta ity ucyeta na cocyate. tena j¤àyate. yo mukhaü vyàdadac chete. sa mukhaü vyàdàya ÷ete ity ucyate iti. anye punar iti. bhadanta÷rãlàtaþ pratir vãpsàrtha iti. nànàvàcinàm adhikaraõànàü sarveùàü kriyàguõàbhyàü vyàptum icchà vãpsà. tàm ayaü pratir dyotayati. [Tib. 285b] itau gatau sàdhava ityàþ. tatra sàdhur iti yatpratyayaþ. itau vinaùñau sàdhavaþ. anavasthàyina ity arthaþ. samupasargaþ samavàyàrthaü dyotayati. utpårvaþ padiþ pràdurbhàvàrthaþ. dhàtvarthapariõàmàt. tàü tàü sàmagrãü pratãti. prater vãpsàrthatàü dar÷ayati. ityànàü vina÷varàõàü samavàyenotpàdaþ pratãtyasamutpàdaþ. na ka÷cid dharma eka utpadyate sahotpàdaniyamàt. råpàdãnàü ## yàvac ## iti niyamàt. eùà tu kalpaneti vistaraþ. pratir vãpsàrtha ity evamàdikà kalpanàtraiva (##) pratãtyasamutpàdasåtre yujyate. iha kathaü bhaviùyati cakùuþ pratãtya råpàõi cotpadyate cakùurvij¤ànam iti. na hi pratãtyànàü cakùåüùi pratãtyacakùåüùãti samàsaþ saübhavaty arthàyogàt. càkùur hi pratãtya pràpya råpàõi cotpadyate cakùurvij¤ànam ity ayam artho gamyate. tena tadavastham eva tac codyaü na yukta eùa padàrtha iti vistareõa yad uktaü. katham. ekasya hi kartur dvayoþ kriyayoþ pårvakàlàyàü kriyàyàü ktvàvidhir bhavati. snàtvà bhuükte iti. na ca pårvam utpàdàc cakùurvij¤ànam asti. yac cakùuþ pårvaü pratãtya råpàõi cottarakàlam utpadyate. na càpy akartçkà kriyeti. avadhàraõàrthaü paryàyadvayam àha. asmin satãty etàvaty [Tib. 286a] ucyamàne. na kevalam avidyàyàü satyàü saüskàrà bhavaüti. anyasminn api satãti gamyeta. yathà cakùuùi sati cakùurvij¤ànaü bhavatãti. na cakùuùy eva satãty avadhàryate. tena råpe 'pi satãti gamyate. dvitãyena tu paryàyeõasyotpàdàd idam utpadyate ity anena pårvaparyàyam evàvadhàrayati. asyaivotpàdàd idam utpadyate. nànyasmàd iti. aügaparaüparàü và dar÷ayitum iti. asminn aüge sati. avidyàüge satãdaü saüskàràügaü bhavati. asya punar aügasya saüskàràügasyotpàdàd idaü vij¤ànàügam utpadyata iti. evam itareùàm apy aügànàü paraüparà vaktavyà. janmaparaüparàü và. kiü. dar÷ayituü paryàyadvayam àheti vartate. sàkùàd iti vistaraþ. sàkùàt pàraüparyeõa saütatyàvidyàdãnàü pratyayabhàvaü dar÷ayituü paryàyadvayam àha. asmin satãdaü bhavatãti sàkùàt pratyayabhàvaü dar÷ayati. asyotpàdàd idam utpadyata iti pàraüparyeõa. tatra sàkùàd yadàvidyàyàþ samanaütaraü kliùñàþ saüskàrà utpadyante. pàraüparyeõa tu yadà ku÷alà utpadyaüte. ku÷alàvasthàyàm avidyàyà abhàvàt. kiü ca. avidyà saüskàràõàü sàkùàt pratyayo vij¤ànàdãnàü pàraüparyeõa. tad uktaü bhavati. avidyàüge sati saüskàràügaü bhavaty asya saüskàràügasyotpàdàd idam utpadyate vij¤ànàügaü sàkùàd avidyàpratyayaü pàraüparyeõeti. [Tib. 286b] etat sarvam àcàryamataü. pratiùedhàrtham ity apara iti sthaviravasuvarmà. nàsati hetau bhàvo bhavatãty ahetuvàdapratiùedhàrthaü prathamena paryàyeõa. nityahetuvàdapratiùedhàrthaü na cànutpattimato nityàt prakçtipuruùàdikàt kiücid utpadyata iti dvitãyena. àcàrya àha. asyàü tu kalpanàyàm iti vistaraþ. pårvapadasya grahaõam anarthakam iti. asmin satãdaü bhavatãty asya. ubhayavàdapratiùedhasiddher iti. asyotpàdàd idam utpadyate ity anenaiva paryàyeõa. hetor astitvam utpattimata÷ ca hetutvam ity ubhayasyàhetutvanityahetutvalakùaõasya vàdasya pratiùedhasiddhitaþ pårvaparyàyasyànarthakyaü pràpnoti. saüti tarhi kecid iti vistaraþ. santi kecid (##) vàdinaþ. ya àtmani saty à÷rayabhåte avidyàyà à÷rayabhåte saüskàràdãnàü saüskàravij¤ànanàmaråpàdãnàü bhàvam utpàdaü kalpayaüti. avidyàdãnàü càvidyàsaüskàràdãnàü utpàdàt tadutpattiü saüskàràdyutpattiü kalpayantãty adhikçtaü. ataþ kàraõàt teùàü vàdinàü kalpanàü paryudàsayituü pratiùeddhum idaü nirdhàrayàü babhåvàmredayàü babhåva. kim ity àha. yasyaivotpàdàt yàvat skaüdhasya samudayo bhavatãti. yasyaivotpàdàd yad utpadyate. tasminn eva sati tad bhavati. nànyasminn àtmani. yad utàvidyàpratyayàþ saüskàràþ. [Tib. 287a] avidyàyàm eva satyàü saüskàrà bhavaüti. nànyasmin yàvad evam asya kevalasya mahato duþkhaskaüdhasya samudayo bhavati. kathaü. jàtipratyayà jaràmaraõa÷okaparidevaduþkhadaurmanasyopàyàsàþ saübhavaüti. evam asya kevalasya mahato duþkhaskandhasya samudayo bhavati. jàtyàm eva satyàü jaràmaraõàdayaþ saübhavaüti. nànyasminn àtmani. anyathà hy asmin satãdaü bhavatãty ucyamàne vaktàras syuþ. àtmani saty à÷rayabhåte avidyàdiùu satsu saüskàràdayo bhavantãti. atha punar dvitãyam eva paryàyaü bråyàd asyotpàdàd idam utpadyata iti. evam api tathaiva kalpeyuþ. satyam avidyàdãnàm utpàdàt saüskàràdaya utpadyante. àtmani tu saty à÷rayabhåta iti. ataþ paryàyadvayena nirdhàrayati. yasyotpàdàd yad utpadyate. tasminn eva sati tad bhavati. nànyasmin àtmani saty à÷rayabhåta iti. àcàryà iti pårvàcàryàþ. aprahãõaj¤àpanàrtham utpattij¤àpanàrthaü ca. avidyàyàü satyàm aprahãõàyàü saüskàrà bhavaüti. na prahãyanta iti prathamena paryàyeõa dar÷ayati. tasyà evotpàdàd utpadyanta iti dvitãyena dar÷ayati. evaü yàvaj jàtyàü satyàü aprahãõàyàü jaràmaranàdayo bhavaüti. na prahãyaüte. tasyà evotpàdàd utpadyanta iti. sthityutpattisaüdar÷anàrtham ity apara [Tib. 287b] iti bhadanta÷rãlàtaþ. tadarthaü paryàyadvayam àheti. yàvat kàraõasrotas tàvat kàryasroto bhavatãti prathamena paryàyeõa. kàraõasyaivotpàdàt kàryam utpadyata iti dvitãyena. utpàde tv adhikçta iti. pratãtyasamutpàdaü vo bhikùavo de÷ayiùyàmãty adhikçte. kaþ prasaügaþ kaþ prastàvaþ sthitivacanasya. asmin satãdaü bhavatãty anena yàvat kàraõasrotas tiùñhati tàvat kàryasrotas tiùñhatãti evam asya sthityartho varõyata iti. bhinnakramaü ca bhagavàn kim arthaü àcakùãt. utpattir hi prathamaü bhavati. pa÷càt sthitiþ. utpattipratibaddhà sthitir iti kçtvà. asyotpàdàd idam utpadyata iti pårvaü vaktavyaü syàt. pa÷càd idam asmin satãdaü bhavati. na tv evam. ato nàyam artha iti. punar àheti. sa eva bhadanta÷rãlàtaþ. àcàryaþ pratyàha. eùa ced iti vistaraþ. asmin satãdaü na bhavatãty evàvakùyad iti. nàtraivàbhàvanirde÷o yuktaråpa iti dar÷ayati. pårvaü ca kàryasyotpàdam iti. asyotpàdàd idam utpadyata iti pårvam avakùyat. utpàdapårvakatvàd (##) vinà÷asya. såtra uktaü jàtipratyayà jaràmaraõa÷okaparidevaduþkhadaurmanasyopàyàsàþ saübhavantãti jaràmaraõasaügçhãtà evaü te. nàügàütaram ity avagantavyaü. [Tib. 288a] tatra sattvàsattvasaükhyàtasya viùayasya pariõàmàd àtmabhàvapariõàmàc caite bhavaüti. daurmanasyasaüprayukto vitarkaþ ÷okaþ. ÷okasamutthitapralàpaþ paridevaþ. duþkhadaurmanasye vyàkhyàte. vicchinnavegaü daurmanasyam upàyàsaþ. ÷okaparidevapårvakaþ ÷rama upàyàsa ity apare. bàlo hãti vistaraþ. bàlaþ pçthagjanaþ saüskàramàtram iti. màtragrahaõam àtmapratiùedhàrtham. aprajànann ity àveõikãm avidyàü dar÷ayati. àtmadçùñy asmimànàbhiniviùñaþ pratiùñhitaþ kàyàdibhiþ kàyavàïmanobhis trividhaü karma puõyàpuõyàniüjyalakùaõam àrabhate. àniüjyam iti. igiþ prakçtyantaraü tasyaivaitad råpaü. ejater etat råpam àneüjyam iti và pàñhaþ. àyatisukhàrthaü puõyam iti. anàgatajanmasukhàrthaü. kiü. kàmàvacaraü ku÷alaü karma. sukhaduþkhàsukhàrtham àniüjyam iti. råpàråpyàvacaraü ku÷alaü. sukhàrtham à tçtãyàd dhyànàt. tasmàd årdhvam aduþkàsukhàrthaü. aihikasukhàrtham apuõyam iti. ihasukhàpekùayà tat kçtaü nàyatisukhàpekùayety arthaþ. karmàkùepava÷àd yathoktaü karmàvedhava÷àt. tàütàü gatiü narakàdikàü gacchati. jvàlàgamanayogena. yathà dãrghà tçõànusaktà jvàlà [Tib. 288b] gacchatãty ucyate. tathà vij¤ànasaütatibhir antaràbhavasambandhàd antaràbhavasaübandhenàtiviprakçñade÷àm api tàütàü gatiü gacchati. evaü ca kçtveti. yadi saüskàrapratyayaü antaràbhavapratisaüdhicittam upàdàya yàvad upapattikùaõaþ sarvàsau vij¤ànasaütatiþ ùaõõàü vij¤ànakàyànàü saüskàrapratyayaü vij¤ànam abhipretaü tad upapannaü bhavati. vij¤ànàüganirde÷e vij¤ànàügasya tçtãyasya nirde÷e. vij¤ànaü katamat. ùaó vij¤ànakàyà iti. anyathà hi yadi ùaõõàü vij¤ànakàyànàü saütatir nàbhipretà syàt. saüskàrapratyayaü vij¤ànaü pratisaüdhicittam evàbhipretaü syàt. atra ùaó vij¤ànakàyà iti noktaü syàt. evaü tu vaktavyaü syàt. vij¤ànaü katmat. manovij¤ànam iti. na hi pratisaüdhikùaõe paücavij¤ànakàyasaübhavo 'sti. manovij¤ànenaiva pratisaüdhibandhàt. ## iti vacanàt. vibhaüga evaü nirde÷àd iti. pratãtyasmutpàdasåtre nàmaråpavibhaüga evaü nirde÷àt. nàma katamat. catvàro 'råpiõaþ skandhà iti. råpaü katamat. yatkimcid råpam iti vistareõa. yàvad yac cedaü råpaü yac ca nàma. (##) tad ubhayaü nàmaråpam ity ucyata [Tib. 289a] iti. kàmatçùõeti. kàmàvacarã tçùõà. råpatçùõeti. yà sukhàyàü triùu dhyàneùu. aduþkhàsukhàyàü caturthe. aduþkhàsukhàyàm àråpyatçùõeti. àråpyàvacarã. kàmàdãnàm upàdànam iti. kàmyanta iti kàmàþ. guõyanta iti guõàþ. kàmà eva guõàþ kàmaguõàþ. ke punas te. råpa÷abdagandharasaspraùñavyàni. dçùñayo dvàùaùñi yathà brahmajàla iti. brahmajàlasåtradar÷anena tà dçùñayo boddhavyàþ. kukkuragovratàdãnãti. àdi÷abdena mçgavratàdãni gçhyante. nirgranthàdãnàm iti. àdi÷abdena pàõóarabhikùvàdãnàü grahaõaü. bràhüaõetyàdivistaraþ. bràhmaõànàü daõóàjinaü pà÷upatànàü jañàbhasma. parivràjakànàü tridaõóamauõóyaü àdi÷abdadvayena kàpàlikàdãnàü kapàladhàraõàdãni gçhyante. tatsamàdànaü ÷ãlavratopàdànaü. àtmeti vàdo 'sminn ity àtmavàdaþ. yathoktaü. ye kecic chramaõà bràhmaõà và àtmeti samanupa÷yantaþ. [Tib. 289b] samanup÷yaüti sarve ta imàn eva paücopàdànaskandhàn iti vistaraþ. àtmadçùñyasmimànàv ity apara àtmavàdam àhuþ. àtmano hy asattvàd àtmavàdopàdànàm iti vàda÷abdopanyàse prayojanaü dar÷ayati. bàlo '÷rutavàn pçthagjana iti. yasya pårvàbhyàsavàsanànirjàtopapattilàbhikà praj¤à nàsti. sa bàlaþ. yasyàgamajà nàsti. so '÷rutavàn. yasyàdhigamajà satyàbhisamayajà nàsti. sa pçthagjanaþ. praj¤aptim anupatita iti. yathà saüj¤à yathà ca vyavahàraþ. tathànugata ity arthaþ. teùàm iti kàmàdãnàü. chandaràga iti. apràpteùu viùayeùu pràrthanà chandaþ. pràpteùu ràgaþ. teùu kàmàdiùu yaþ chandaràgaþ. tad upàdànaü. na tu ## abhipràyaþ. paunarbhavikam iti punarbhavaphalaü. idam atra bhavasyeti. idam atra bhavasya svalakùaõaü svabhàva ity arthaþ. vij¤ànàvakràntiyogeneti. jvàlàgamanayogenàntaràbhavasaübandhàd anàgataü janma jàtiþ paücaskaüdhikà nàmaråpasvabhàvatvàt. jaràmaraõaü yathà nirdiùñaü såtra iti. jarà katamà. yat tat khàlityaü [Tib. 290a] pàlityaü iti vistaraþ. maraõaü katamat. yà teùàüteùàü sattvànàü tasmàttasmàc cyuti÷ cyavanam iti vistaraþ. kevalasyàtmarahitasyety arthaü dar÷ayati. mahata ity anàdyantasya. duþkhaskandhasyeti duþkhasamåhasya. sa eva tu vaibhàùikanyàyo yaþ pårvam ukta (##) iti. dvàda÷a paücaskaüdhikà avasthà dvàda÷aügànãti. (III.28cd) yà na vidyà. cakùuràdiùv api prasaüga iti. cakùuþ÷rotràdãny avidyà prasajyante. tàny api hi na vidyeti kçtvà. na kiücid syàd iti. yadi vidyàyà abhàvo 'vidyà adravyaü syàd ity arthaþ. na caitad yuktam iti. pratyayabhàvenopade÷àt. tadvipakùa iti. virodhe na¤ iti dar÷ayati. na tu yaþ ka÷cid anyo mitràd iti. na paryudàsamàtra iti dar÷ayati. nàpi mitrabhàva iti. nàbhàvàrtha iti dar÷ayati. adharmànàrthakàryàdaya÷ ceti. àdi÷abdenàyuktyavyavahàràmanuùyàdayo gçhyaüte. dharmàdipratidvandvabhåtà iti. dharmàrthakàryayuktivyavahàramanuùyàdipratidvandvabhåtàþ. na tu ye kecid anye dharmàdibhya÷ [Tib. 290b] cakùuràdayaþ. nàpi dharmàdyabhàvaþ. evam avidyàpãti vistaraþ. kuta etat. pratyayabhàvenopade÷àt. avidyàpratyayàþ saüskàrà iti. na càvidyàyà anyeùàü cakùuràdãnàü pratyayabhàvenopade÷o yuktaþ. arhatàü saüskàrasaübhavàt. na càbhavasya. ÷a÷aviùàõàdãnàü apratyayatvàt. (III.29) saüyojanaü yàvad yoga÷ càvidyocyata iti. avidyàsaüyojanaü yàvad avidyàyoga iti såtreùåcyate. na càbhàvamàtraü tathà bhavitum arhatãti. na saüyojanàdi bhavitum arhatãty arthaþ. na càpi cakùuràdayas tathà bhavitum arhaütãty adhikçtaü. sà ca dçùñisvabhàveti nàvidyà yujyata iti. dçùñyavidyayoþ saüyojanàditvena pçthakpàñhàt. yà tarhi na dçùñir iti. yà kliùñà praj¤à ràgàdisaüprayuktà. ## iti. avidyàsaüprayuktatvàd ity arthaþ. kathaü ca dçùñir avidyayà saüprayuktà. yasmàd avidyàlakùaõo mohaþ kle÷amahàbhåmau pañhyate. kle÷amahàbhåmikà÷ ca sarve 'pi mahàbhåmikaiþ saha saüprayujyanta iti. dçùñyà satkàyadçùñyàdikayà praj¤àsvabhàvayà avidyà saüprayujyata iti gamyate. tasmàn nàvidyà praj¤à. dvayoþ praj¤àdravyayor [Tib. 291a] asaüprayogàt. avidyopakliùñà praj¤à na vi÷udhyatãti. etad udàharaõaü. yenàvidyà praj¤àyà arthàntarabhåteti. na ca saiva praj¤à tasyàþ praj¤àyà upakle÷o yukta iti. praj¤opakle÷ade÷anàyàü praj¤àyà arthàntarabhåtà avidyà. upakle÷atvena nirdiùñatvàt. ràgavat. ata àha. yathà cittasyànya iti vistaraþ. vyavakãryamàõà na vi÷udhyatãti. antaràntarotpadyamànayà kliùñayà praj¤ayà vyavakãryamàõà kùaõàntarotpannà ku÷alà praj¤à na vi÷udhyatãty arthaþ. kiü tad ava÷yaü ràgaparyavasthitam iti. ràgasaüprayuktam ity arthaþ. upahataü tu tat tathà ràgeõeti. na samudàcaratà ràgeõa. vàsanàdhànena tad upahataü bhavati. tàü vàsanàü tad dauùñhulyaü vyàvartayato yoginaþ tac cittaü vimucyate. evam avidyopahatà kliùñà praj¤à na ÷udhyatãti. ataþ praj¤à càvidyà ca na doùa iti dar÷ayati. ko hi parikalpayan (##) vàryata iti. parikalpanàmàtram etad àgamanirapekùam iti kathayati. yo 'pi manyate sarvakle÷à avidyeti. bhadanta÷rãlàtaþ. evaü manyate. avidyeti sarvakle÷ànàm iyaü sàmànyasaüj¤à. [Tib. 291b] na ràgàdikle÷avyatiriktàvidyà nàmàstãti. kasmàt evaü manyate. buddhasåtràt. na ca prajànàti na ca prajànàtãty àyuùman mahàkauùñhila tasmàd avidyocyata iti. satkàyadçùñyàdayo 'pi kle÷à aj¤ànasvaråpà viparãtagrahaõata iti. tasyàpy ata eveti vistaraþ. tasya bhadantasyàta eva pratiùedhavacanàd vyudàsaþ. pratiùedhas tanmatasyety adhyàhàryaü. katham ity àhà. sarvakle÷asvabhàvà hi satã saüyojanàdiùu pçthaï nocyeta. anunayasaüyojanàdiùv avidyàsaüyojanam iti pçthaï nocyeta. ÷eùasaüyojanàvyatirekàt. ràgo baüdhanaü dveùo bandhanam ity uktvà moho bandhanam iti. kàmaràgànu÷aya ityàdi uktvà avidyànu÷aya iti. ogheùv avidyaugha iti. yogeùv avidyàyoga iti pçthaï naivocyeta. kasmàt. parasparàsaüprayogàt. na hi dçùñir dçùñyà saüprayujyate. ràgo và ràgeõa. dçùñyàdisaüprayuktà càvidyoktà. kle÷amahàbhåmikatvena mahàbhåmikasaüprayoganiyamàt. cittam api càvidyopakliùñam evoktaü bhavet. [Tib. 292a] ràgopakliùñaü cittaü na vimucyata iti noktaü bhavet. avidyopakliùñatvavacanenaiva ràgàdyupakliùñatvasiddheþ. atha mataü vi÷eùaõàrthaü tathoktam iti. ràgalakùaõayàvidyayopakliùñacittaü na vimucyata iti. praj¤àyàm api vi÷eùaõaü kartavyaü syàt. ràgeõa pratighena mànena veti mà bhåt sarvakle÷agrahaõaprasaüga iti. iùña iti cet. citte 'pi na vi÷eùaõaü kartavyaü syàt. avidyopakliùñaü cittaü na vimucyata ity evam eva tu vaktavyaü syàt. saüprakhyànaü praj¤à j¤ànam ity eko 'rthaþ. tathaiva do÷o yathàvidyàyàm iti. athàsaüprakhyànam iti ko 'rthaþ. yan va saüprakhyànaü. cakùuràdiùv api prasaügaþ. saüprakhyànàbhàvas tarhi. evaü sati na kiü cit syàt. na caitad yuktam iti. atha saüprakhyànavipakùabhåtaü dharmàntaraü. tad idaü tathaiva na j¤àyate. yathaivàvidyà. kiü tad iti. evaüjàtãyako 'pãti vistaraþ. evaüjàtãyakaþ karmaprabhàvita ity arthaþ. tasmàd avidyàyàþ karmaõaþ kàritreõa svabhàvo vij¤àtavyaþ. asty asau ka÷cid dharma yo vidyàvipakùa iti vidyàvipakùatvaü tasyàþ karmeti. [Tib. 292b] tadyathà cakùuþ katamat. yo råpaprasàda÷ cakùurvij¤ànasyà÷raya iti. nanu ca råpaprasàda iti svabhàvaprabhàvito 'sya nirde÷a iti. na. apratyakùatvàt. nityaü cakùurvij¤ànànumeyatvàc ca. asmãti sattvamayateti. avij¤àtàrtham etat. na tena sthavireõàsyàbhidheyam avadhàritaü. mayatà punaþ sautràütikair avidyà prakàrabhinnà varõyate. màno và. yàsau såtra ukteti vistaraþ. mayatànàm ity avidyànàü prakàrabhinnànàü (##) nàmeti grahaõaü. tçùõàdãnàü pçthagupade÷àd iti bhadantadharmatràtasyàbhipràyaþ. àcàrya àha. asty eùà mayatà. asti såtre uktà mayatà. tatra jàtinirde÷àd ekavacanaü. sà tv avidyeti. kutaþ kàraõàd etat paricchidyate. sàvidyeti. bhadantadharmatràtaþ svàbhipràyaü vivçõoti. yata eùà nànyaþ kle÷aþ ÷akyate vaktum iti. kasmàn na ÷akyate. tçùõàdçùñyasmimànànàü pçthagukteþ. àcàrya àha. nanu cànyo màna eva syàd iti. asmimànàd anyaþ ùaõõàm anyatamaþ sa ca mayatà. navidyety abhipràyaþ. atra tu punar vicàryamàõe bahu vaktavyaü jàyata iti. atra punar vicàryamàõe 'vidyàüge [Tib. 293a] bahur ayaü grantho jàyate. yathoktam iti. tasmàt tiùñhatv etad etàvad evàstv iti. atha vànyo màõa eva syàt. na punar avidyeti. kuta etad ity evamàdike punar vicàre kriyamàõe. uttarapratyuttaravacanena bahu vaktavyaü jàyate. tasmàt tiùñhatv etad alaü vicàràntareõety arthaþ. (III.30a) atha nàmaråpam iti. avidyàüganirde÷ànantaraü saüskàràügaü nirdeùñavyaü. tadanu vij¤ànàügaü. kim ity etad atikramyopanyaste. etad artham atra vakùyaty àcàryaþ. ## iti. råpaü vistareõoktam iti. ## atra. nàmendriyàrthava÷eneti vistaraþ. nàmava÷ena indriyava÷ena arthava÷ena càrtheùu råpàdiùu namatãti nàma. katamasya nàmno va÷eneti. nàmadvaividhyàt pçcchati. àcàryas tv àcaùñe. yad idaü loke pratãtim iti vistaraþ. gaur a÷va iti. samudàyapratyàyakam. råpaü rasa iti. ekàrthapratyàyakaü. tad etad vedanàdiskaüdhacatuùkaü nàma÷abdenocyate. yasmàt tannàmava÷ena saüj¤àkaraõava÷enàrtheùv apratyakùeùv api và namati pravartate. asya nàmno 'yam artha iti. indriyàrthava÷ena tu pratyakùeùu rupàdiùu namati utpadyate ity arthaþ. [Tib. 293b] nàmni càpy arthava÷ena namati. asyàrthasyedaü nàmeti. etasya punaþ kena nàmatvam iti. etasya saüj¤àkaraõalakùaõasya nàmnaþ kena kàraõena nàmatvaü. teùu teùv artheùu tasya nàmno namanàd iti. yasmàt teùv artheùu catuþskandhalakùaõaü nàma tan nàma namayati pravartayati. tasmàd etasya nàmatvaü. namayatãti nàmeti kçtvà. iha nikùipta iti vistaraþ. maraõakàle nikùipte kàye upapattyantare namanàd gamanàd aråpiõo vedanàdayaþ skandhà nàmety ucyante. yathoktaü. mçtasya khalu kàlaü gatasya j¤àtaya imaü påtikàyam agninà và dahaüti udake và plàvayanti bhåmau và nikhananti vàtàtapàbhyàü và pari÷oùaü parikùayaü paryàdànàü gacchati. yat punar idam ucyate. cittam iti (##) và mana iti và vij¤ànam iti và ÷raddhàparibhàvitaü ÷ãlatyàga÷rutapraj¤àparibhàvitaü. tad årdhvagàmi bhavati vi÷eùagàmy àyatyàü svargopagam iti. (III.30b) ùaóàyatanam uktam iti. ## ity atra. manaindriyasya punar niruddhasya anàgatena dharmeõa råpàdinà utpatsyamànena vartamànena manovij¤ànena kathaü saünipàtaþ. yaþ kàryakàraõabhàvaþ. kàryaü manovij¤ànaü. kàraõaü manaindriyaü. dharma÷ ca råpàdiþ. [Tib. 294a] ekakàryàrtho veti. ekakàryam evàrtha ekakàryàrthaþ. ekakàryatvam ity arthaþ. katham ekakàryàrtha ity àha. sarve ca te trayo 'pi manaindriyàdayaþ spar÷otpattau praguõà anukålà bhavantãti. ùañùañko dharmaparyàya iti. ùañùañkàny asminn iti ùañùatkaþ. àdhyàtmikabàhyavij¤ànaspar÷avedanàtçùõàùañkasaübhavàt. ùañ spar÷akàyà iti j¤àpakaü. ananyatve hi satãndriyàrthavij¤àneùåkteùu spar÷akàyavacanaü punar uktaü syàt. tata÷ ca ùañùañkatvaü hãyate. mà bhåd dharmàyatanàd vedanàtçùõayoþ. pçthagbhàva iti. yadi pçthaïnirde÷àt pçthagbhàvo bhavet. vedanàtçùõe api dharmàyatanàt pçthaï nirdiùñe. tayor api vedanàtçùõayor dharmàyatanàt pçthagbhàvaþ syàt. na ca tayoþ pçthagbhàva iùyate. dharmàyatanàntarbhàvàt. naiùa doùa iti vistaraþ. naiùa doùa iti yathoktas tadvyatiriktasyàpi vedanàtçùõàvyatiriktasyàpi dharmàyatanasya saüj¤àdisvabhàvasya bhàvàd astitvàt. na caivam iti vistaraþ. na caivaü bhavatas trayànàü saünipàtaþ spar÷a ity evaü bruvàõasya [Tib. 294b] spar÷abhåtàd indriyàrthavij¤ànatrayàd anyad aspar÷abhåtaü trayam indriyàrthavij¤ànatrayam asti. yasya ÷eùasyàtra såtre grahaõaü syàt. ùañ spar÷akàyà iti prayojanava÷àd apçthagbhàve 'pi spar÷abhåtàt trayàt. tasmàd apçthagbhàve 'pi vedanàtçùõayoþ pçthaïnirde÷o yukto vineyakàryava÷àt. na tu bhavataþ saünipàtamàtraspar÷avàdinaþ kenacid api prayojanena ùañ spar÷akàyà iti pçthaïnirde÷o yuktaþ. yasmàt ùañ spar÷akàyà iti vacanenendriyàrthavij¤ànatrayam uktam iti tadavacanaü pràptam ity ataþ ùañùañko dharmaparyàyà iti na sidhyet. mama tu sidhyati. spar÷avedanàtçùõàùañkavacane 'pi tadvyatiriktadharmàyatanàdyarthendriyavij¤ànaùañkasaübhavàt. tasmàt ùañ spar÷akàyà iti pçthaïnirde÷àd asti cittasaüprayuktaü spar÷àkhyaü dharmàntaram iti siddhaü. atha bråyàd asau. indriyàrthàv avij¤ànakau nirdiùñàv asmin såtre. ùaó àdhyàtmikàni ùañ bàhyànãti vacanàt. ata indriyaviùayavij¤anatrayaü spar÷abhåtam ity asya ÷eùasya j¤àpanàrtham atra grahaõaü syàt. ùañ (##) spar÷akàyà iti. asya samàdheþ pratiùedhàrtham idam àrabhyate. yady apãndriyàrthau syàtàm avij¤ànakau. tatsabhàgàv ity arthaþ. na tu punar vij¤ànam anindriyàrthakaü. ava÷yaü hi vij¤ànaü sendriyàrthakaü bhavati. tac ca vij¤ànam apadiùñam atra ùaó vij¤ànakàyà iti. [Tib. 295a] tasmàt triùu nirdiùñeùu indriyàrthavij¤àneùu ùaóvij¤ànakàyavacanena punaþ spar÷agrahaõam anarthakaü pràpnoti. ùañ spar÷akàyà iti. ataþ saünipàtàd anyaþ spar÷a iti siddhaü. atra bhadanta÷rãlàta àha. na khalv iti vistaraþ. pårvotpanne cakùåråpe kàraõaü. na tu vij¤ànasahotpanne. nàpi sarvacakùurvij¤ànam iti. pa÷càd utpannaü pårvayo÷ cakùåråpayoþ. na sahotpannayoþ. ato yeùàü kàryakàraõabhàvaþ. te vij¤ànendriyaviùayàþ spar÷abhàvena vyavasthitàþ. ùañ spar÷akàyà ity asmin såtre. tad idam anyathà na j¤àpitaü syàt. na và evaü pathanti. vai iti nipàtaþ. na vai evaü pañhantãty arthaþ. kathaü punaþ pañhanti. ya eùàü dharmàõàü saügateþ saünipàtàt samavàyàd utpannaþ. sa spar÷a iti pañhanti. kàraõe và kàryopacàro 'yam iti. saügatau saünipàte samavàye kàraõe kàryopacàraþ spar÷a iti. yathà ## iti. atibahuvistaeõa prakàreõa visartuü ÷ãlam asyà iti atibahuvistaraprakàravisàriõã. (III.30cd) adhivacanam ucyate nàmeti. adhyucyate 'nenety adhivacanaü. vàï nàmni pravartate. nàmàrthaü [Tib. 295b] dyotayatãty adhivacanaü nàma. tad kila nàmasya manovij¤anasaüprayuktasyàdhikaü bàhulyenàlambanam. ato 'dhivacanasaüspar÷a iti. spar÷aþ saüspar÷a ity eko 'rthaþ. manovij¤ànena nãlaü vijànàtãti. abhidheyaü vijànàtãty arthaþ. nãlam iti ca vijànàtãti. asyàrthasyedaü nàmeti vijànàti. eka à÷rayaprabhàvita iti. prathama à÷rayeõa prabhàvitaþ pratighà÷rayaþ saüspar÷aþ pratighasya và saüspar÷aþ pratighasaüspar÷aþ. àlaübanaprabhàvita iti. adhivacanàd àlambanasaüspar÷aþ adhivacane và saüspar÷aþ adhivacanasaüspar÷a iti. vacanam adhikçtya vacanam avadhàryàrtheùu råpàdiùu manovij¤ànasya pravçttiþ. na paücànàü cakùurvij¤ànàdãnàü vacanam adhikçtyàrtheùu pravçttiþ. atas tad evàdhivacanaü manovij¤ànaü vacane pravartate 'dhivacanam iti. tena saüprayuktas tasya và saüspar÷asyàdhivacanasaüspar÷aþ. tena càyaü dvitãyaþ saüspar÷aþ saüprayogaprabhàvita ity ucyate. (III.31) ## (##) iti. vidyàvidyetara÷ ca vidyàvidyetare. te eva spar÷à ## vidyàhvaþ avidyàhvaþ tàbhyàm itara÷ cety arthaþ. vidyety anàsravà praj¤à. avidyà kliùñam aj¤ànam. naivavidyànàvidyà yà ku÷alasàsravà yà cànivçtàvyàkçtà praj¤à. [Tib. 296a] tatsaüprayuktà ete yathàkramaü saüspar÷à veditavyàþ. punar avidyàsaüspar÷asyeti. vistaraþ. avidyàsaüspar÷asya sarvakle÷asaüprayuktasyàbhãkùõasamudàcàrã nityasamudàcàrã ekade÷aþ. tasya grahaõàd dvau spar÷au bhavato ## iti. sukhasya vedaþ sukhavedaþ. sukhavede sàdhuþ sukhavedyaþ. sukhaü yà vedyam asminn iti sukhavedyaþ. sa àdir eùàm iti sukhavedyàdayaþ. sukhavedanàdihitatvàd iti. sukhavedanàyai hitaþ sukhavedanãyaþ. pràk krãtàc chaþ. vedyate tad vedayituü và ÷akyam iti. vedyata iti karmamàtre kçtya iti dar÷ayati. vedayituü ÷akyam ity arhe kçtyatçca÷ cety asminn arthe kçtya iti dar÷ayati. ta ete ùoóa÷eti. cakùuþsaüspar÷o yàvan manaþsaüspar÷a iti ùañ. punaþ pratighasaüspar÷o 'dhivacanasaüspar÷o vidyàsaüspar÷o 'vidyàsaüspar÷o naivavidyànàvidyàsaüspar÷o vyàpàdasaüspar÷o 'nunayasaüspar÷aþ sukhavedanãyo duþkhavedanãyo 'duþkhàsukhavedanãya÷ ca spar÷a iti ùoóa÷a. (III.32ab) ##ti. nanu ca vedanàpy uktà ## iti. athoktam apy ucyate. na tarhãdaü vaktavyaü. yac coktaü yac ca vakùyamàõaü. tan na vakùyàmãti. ## [Tib. 296b] iti vàcanàt. prakàranirde÷àd adoùaþ. pårvaü laksaõam uktam idànãü prakàra iti. jàte hãti vistaraþ. jàte hi janye dharme dharmasya janakasya nàsti sàmarthyam sahotpannatvàt. pratij¤àvi÷iùñam iti. pratij¤àyà avi÷iùñam etat sàdhanam ity arthaþ. yadi pratij¤àvi÷iùñaü sàdhanaü neùyate. anyonyajanakaprasaügàt (##) tarhi. kiü. kathaü sahotpannayor janyajanakabhàvaþ sidhyatãty adhikçtam. anena pratij¤àdoùa udgràhyate. asti sahotpannayor janyajanakabhàva iti pratij¤à pårvàbhyupagamavirodhinãti. iùñatvàd adoùa iti. purvàbhyupagamaü dar÷ayati. iùtam idaü. såtre tv aniùñam iti. iùñam idam abhidharme ## iti. såtre tv aniùñaü. tat pratipàdayann àha. cakùuþsaüspar÷aü pratãtyotpadyate cakùuþsaüspar÷ajà vedaneti. såtrapràmàõyenànyonyaphalatvaü bhaüktvà sahotpannakàryakàraõabhàvabibhaükùayà àha. janakadharmàtikramàc càyuktam iti. janakasyàyaü dharmaþ prasiddho yà bhinnakàlatà. tadyathà pårvaü bãjaü pa÷càd aükura ityàdi. tatràpi [Tib. 297a] pårvam indriyàrthau pa÷càd vij¤ànam iti. prathamakùaõotpannàv indriyàrthau vij¤ànaü tu dvitãye kùaõa iti. yathà tarhi chàyàükurayor iti. kiü. sahotpannayor janyajanakabhàvaþ. utpanna eva hy aükura÷ chàyàü janayati. na prathame kùaõe 'ükuro ni÷chàyo bhavati dvitãye sacchàya iti. evaü spar÷avedanayor apãti. anayor api chàyàüukurayoþ pårvasàmagrã hetur iti ÷akyaü vaktuü. sahabhåhetunirde÷e tv ayam artha ukta iti na punar ucyate. spar÷àd uttarakàlaü vedanety apara iti bhadanta÷rãlàtaþ. so 'sau trayàõàü saünipàtaþ spar÷a iti. yo 'yaü janakajanitabhàvaþ. vedanà tçtãye kùaõe iti. indriyàrthakùaõaþ prathamaþ vij¤ànotpattikùaõo dvitãyo vedanotpattikùaõas tçtãya iti. na sarvatra vij¤àne vedanà pràpnotãti. vij¤ànakùaõe dvitãye vedanàyà abhàvàt. na ca sarvavij¤ànaü spar÷aþ. vedanàkùaõe tçtãye vij¤ànaü na spar÷aþ. pårvadvitãyakùaõayoþ spar÷a eva vidhãyate. pårvaspar÷ahetukà hy uttaraspar÷e vedanà. yo 'yam idànãü dvitãyaþ kùaõaþ spar÷abhàvenoktaþ. tatra pårvaspar÷ahetukà prathamakùaõavij¤ànahetukà [Tib. 297b] vedanotpadyate. tatspar÷apårvikàpy anyasminn ity evaü sarvatra vij¤àne vedanà pràpnoti. sarvaü ca vij¤ànaü spar÷a iti. te ca spar÷àþ savedanakà iti bhinnàlambanayor iti vistaraþ. bhinnam àlambanam anayoþ. tau bhinnàlambanau. pårvasya råpam àlambanam uttarasya ÷abdaþ tayor bhinnàlambanayoþ pårvaspar÷ahetukà råpàlambanaspar÷ahetukà uttaratra spar÷e ÷abdàlambane yad vedanotpadyate. ity etad ayuktaü. kathaü hi nàmeti doùam àviùkaroti. anyajàtãyàlambanaspar÷asaübhåtà råpaprakàràlambanàt spar÷àt saübhåtà vedanà anyàlambanà bhaviùyati. ÷abdàlaübanà bhaviùyati. vidhurakàraõatvàt kàryasyàsaübhàvanà. yadà hi råpàlambanàt spar÷àt saübhåtà vedanà råpàlambanaiva vedanà bhaviùyati. tadà pårvaspar÷ahetukottaratra spar÷e vedaneti yuktaü. yadà tu råpàlambanàt (##) spar÷àc chabdàlambanà vedanotpadyate. tadà katham etad yokùyate. kàraõànuråpaü hi loke kàryaü dç÷yate. atha mataü råpàlambanàt spar÷àt saübhåtà vedanà ÷abdàlambanaspar÷asaüprayuktàpi råpàlambanà bhavatãti. ata idam àha. yena và cittena saüprayuktà. tato bhinnàlambaneti. tataþ ÷abdàlambanàc cittàd bhinnàlambanà. [Tib. 298a] yata utpannà råpàlambanà. tena samàlambanety arthaþ. kathaü càsau tena saüprayuktety ucyate. samaü prayuktà hi saüprayuktà. yady abhinnà÷rayatvàt kathaü ÷rotrà÷rayotpannà satã råpàlambanà bhaviùyati. kathaü na bhaviùyati. cittacaittànàm à÷rayeõaikaviùayapravçttatvàt. tasmàd anyataràlambanatve 'pi vedanàyà doùaþ. sa doùaþ pradar÷yate. yadi tàvad råpàlambanàt spar÷àd utpannà vedanà ÷abdàdyàlambanàntaram àlambate. sa råpàlambanaþ spar÷aþ sukhavedanãyo yàvad aduþkhàsukhavedanãya iti na pràpnoti. ekàlambanayà tu vedanayà tathà nirde÷o yukta iti. astu tarhãti vistaraþ. yady evaü doùo 'stu tarhi. tasmiü kàle. kasmiü kàle. ÷abdàlaübanakàle. spar÷abhåtaü vij¤ànam avedanakaü. tasmàc ca ÷abdàlambanàd yat pårvaü vij¤ànaü savedanakaü tan na spar÷aþ. evaü hi nirdoùaü bhavatãti. anyathà hi yadi pårvotpannaü savedanakaü vij¤ànaü spar÷aþ syàt. tadaivaü spar÷apratyayà vedaneti yathokto doùaþ syàt. punaþ kàraõaü. kiücid vij¤ànam avedanakaü. kiücic ca na spar÷aþ pratyayavaidhuryàt. vidhurà hi pratyatà vipratibhandhenàvasthitàþ. na hi sarvaþ samanantarapratyayo vedanàpratyayaü spar÷abhåtaü vij¤ànaü [Tib. 298b] janayituü samartha iti. tad evaü tasya bhinnàlambanaü vij¤ànam ekàntenàvedanakaü. tadutpàdakaü càspar÷abhåtaü. yadi tu råpàlambanàc cakùurvij¤ànàd anantaraü råpàlambanam eva cakùurvij¤ànam utpadyate. manovij¤ànaü và. tat savedanakaü pårvotpannaü spar÷a iti. evaü satãti. mahàbhåmikaniyamo bhidyata iti. spar÷avedanayoþ paryàyeõa niyamàt. tisrà bhåmaya iti. savitarkà savicàrà kàmadhàtuþ prathamaü ca dhyànam. avitarkà vicàramàtrà dhyànàntaram. avitarkà avicàrà dvitãyàd dhyànàt prabhçti yàvad bhavàgraü. ku÷alà bhåmiþ ku÷alà dharmàþ. evam aku÷alà avyàkçtàþ. ÷aikùã bhåmiþ ÷aikùasyànàsravà dharmàþ. a÷aikùã a÷aikùasyànàsravà dharmàþ. naiva ÷aikùãnà÷aikùã bhåmiþ sàsravà dharmàþ. asaüskçtà iha nocyante. caittasambandhàt. tad ya etasyàm iti vistaraþ. tad iti vàkyopanyàse. ya iti ye caitasikàþ. etasyàü sarvasyàü bhåmàv iti. savitarkasavicàràyàü bhåmau. yàvan naiva÷aikùãnà÷aikùyàü bhåmau. te mahàbhåmikàþ vedanàcetanàdayo yathoktàþ. (##) ye ku÷alàyàm eva bhåmau. [Tib. 299a] te ku÷alamahàbhåmikàþ ÷raddhàdayaþ. ye kliùtàyàm eva. te kle÷amahàbhåmikàþ. avidyàdayo yathoktà eva. te punar yathàsaübhavam iti vistaraþ. te punar mahàbhåmikàdayaþ. ye yasyàü saübhavanti. te tasyàü paryàyeõa. na tu sarve yugapat. ity apare. tadyathà vedanà sarvàsu bhåmiùu bhavaty api na yugapat saüj¤àcetanàspar÷amanaskàràdibhir bhavati. tathà spar÷o vedanàdibhiþ. tathà ku÷alàyàü vitarkàdaya ityevamàdikaü. apare punar evaü vyàcakùate. yathà paücaskaüdhake likhitaü. tathedaü grahãtavyam iti. tadyathà chandaþ katamaþ. abhipretavastuny abhilàùaþ. anabhiprete nàsti chanda ity abhipràyaþ. adhimokùaþ katamaþ. ni÷cite vastuni tathaivàvadhàraõaü. smçtiþ katamà. saüstute vastuny asaüpramoùaþ. cetaso 'bhilapanatà. samàdhiþ katamaþ. upaparãkùye vastuni cittasyaikàgratà. praj¤à katamà. tatraiva pravicayo yogàyogavihito 'nyathà cety evamàdiþ paücaskaüdhakagrantho draùñavyaþ. tatra hy uktaü paüca sarvatragàþ. vedanàsaüj¤àspar÷amanaskàracetanàþ. paüca pratiniyataviùayàþ. chandàdhimokùasmçtisamàdhipraj¤à [Tib. 299b] ity evamàdi. aku÷alamahàbhåmikàs tu pàñhaprasaügenàsaühità iti. såtràdiùu pàñhàt. ku÷alam aku÷alam avyàkçtam ity evaü pàñhaprasaügenàsaühitàþ. adhyàropitàþ pa÷càd ity arthaþ. pårvaü na pañhyaüte sma. prakaraõapàde mahàbhåmikàþ ku÷alamahàbhåmikàþ kle÷amahàbhåmikàþ parãttakle÷amahàbhåmikà÷ ceti caturvidhà pañhyante. sahajàtà ity ucyante. na spar÷asahajàtà iti. avi÷eùitatvàd ete vedanàdayaþ parasparasahajàtàþ. na tu spar÷enety arthaparigraheõa parihartavyaü såtram ity arthaþ. maitrãsahagatam iti. ayaü saha÷abdo nàva÷yaü yugapadbhàve samanaütare 'pi dçùñaþ. na hi maitryàþ smçtisaübodhyaügasya ca samavadhànam asti. naitryà ekàntasàsravatvàt. smçtisaübodhyaügasya caikàntànàsravatvàt. tasmàd aj¤àpakam etat. saüdçùñà iti. sahotpannà ity abhipràyaþ. tatra hi såtra iti. yatraivoktaü. yà vedanà yà cetanà yà ca saüj¤eti vistareõa. tatra såtra ity arthaþ. tan na vij¤àyata iti vistaraþ. kiü tàvad ayam eùàü vedanàdãnàü àlambananiyamaþ àlambane niyamaþ. yad evàlambanaü vedayate. tad eva cetayate yàvad vij¤ànaü vijànàtãti. [Tib. 300a] utàho kùaõaniyamaþ yasminn eva kùaõe vedayate. tasminn eva yàvad vijànàtãti. vayaü bråmaþ. àlambananiyamo 'yam iti. tasmàn na såtravirodha ity abhipràyaþ. àcàrya àha. tatraiva såtre àyuruùmaõoþ sàhabhàvye saüsçùñavacanàt siddhaþ kùaõaniyama iti. àyur uùmà ca saüsçùñau. imau dharmau na visaüsçùñàv iti. àyuruùmaõoþ (##) sahotpannatoktà bhavati. tayor anàlambanatvàt. tad evaü sàdhitaü bhavati. ava÷yaü sahotpannàni vedanàsaüj¤àcetanàvij¤ànàni. tatra såtre saüsçùñavacanenoktatvàt. àyuruùmavad iti. tad katham iti vistaraþ. tat kathaü vij¤ànaü càsti. na ca trayàõàm indriyaviùayavij¤ànànàü saünipàtaþ. tasmàd ava÷yaü vij¤ànàstitve saünipàto 'bhyupagantavyaþ. saünipàta÷ ca te spar÷a iti. tenedaü te virudhyate. na sarvavij¤ànaü spar÷a iti. saünipàto và na spar÷a iti. punaþsaüdhikaraõaü càtra draùñavyam iti. pårvatràsiddham iti sakàralopasyàsiddhatvàd guõo na pràpnoti. parihàras tu. ãùadarthe 'yaü na¤ draùñavyaþ. ãùatsiddham asiddham ity ataþ siddhatvàt sakàralopasya guõo bhavati. saiùa dà÷arathã ràma iti yathà. (III.32cd) ùañ saumanasyopavicàrà iti vistaraþ. cakùuùà råpàõi dçùñvà saunanasyasthànãyàni råpàõi upavicarati. ÷rotreõa ÷abdàn ÷rutvà saumnanasyasthànãyàü ÷abdàn upavicarati. evaü yàvan manasà dharmàn vij¤àya saumanasyasthànãyàn [Tib. 300b] dharmàn upavicarati. evaü cakùuùà råpàõi dçùñvà daurmanasyasthànãyàny upekùàsthànãyàni ceti vistareõa yojyaü. trayo bhaviùyantãti. saumanasyadaurmanasyopekùàsvabhàvatraividhyàt. eka iti. manovij¤ànamàtrasaüprayogàt. ùaó iti. råpàdivi÷ayaùañkabhedàt. tribhir api sthàpaneti. yad vedanàdravyaü manovij¤ànamàtrasaüprayuktam ekaü. tat saumanasyàdisvabhàvatrayabhedàt tridhà bhidyate. tat punaþ pratyekaü viùayaùañkabhedàt ùoóhà bhidyate. ity aùñàda÷a bhavaüti. svabhàvavyavasthàpanàyàm asatyàü saumanasyadaurmanasyopekùopavicàrà na syàt. saüprayogavyavasthàpanàyàm asatyàü manopavicàrà ity eva na syàt. aùñàda÷avyatiriktà÷ ca syuþ. råpàdiviùayaùañkàlambanavyavasthàpanàyàm asatyàü pratyekaü saumanasyàdiùodhàbhedenàùñàda÷a manopavicàrà iti na syàt. tasmàt tribhir api vyavasthàpaneti siddhaü. asaübhinnàlambanà iti. asaümi÷ràlambanàþ. trayo dharmopavicàrà ubhayatheti. ye råpàdiviùayapaücakavyatiriktadharmàlambanàþ. te dharmopavicàrà asaübhinnàlambanàþ. ye tu råpàdãnàü ùaõõàü viùayàõàü dvau tçãn [Tib. 301a] yàvat ùaó api viùayàn àlambante. te saübhinnàlambanàþ. manaþ kileti. kila÷abdaþ paramatadyotakaþ. manaþ kila pratãtyà÷ritya viùayàn upavicaranty àlambanta ity arthaþ. upavicàrayantãti pravartayanti. katham ity àha. vedanàva÷ena manaso viùayeùu punaþpunar vicàraõàd iti punaþpunar ity upa÷abdasyàrthaþ. nàpy upavicàriketi. asantãrikety arthaþ. ayoga ity asaübhavaþ. yadi mana evà÷rità vedanà manopavicàraþ. tçãye dhyàne yat sukhaü. tan mana evà÷ritaü. (##) na cakùurindriyàdyà÷ritam iti. tasya kasmàn manopavicàreùv agrahaõaü. àditaþ kileti viùtaraþ. àdàv àditaþ. kileti paramate. kàmadhàtau manobhåmikaü sukþaü nàsti. tasmàn na tan manopavicàraþ. ataþ pa÷càd api tçtãye dhyàne sukhendriyasya manaà÷ritatve 'pi manopavicàreùv agrahaõaü. yathà saumanasyopavicàrasya pratidvaüdvena daurmanasyopavicàraþ. naivaü. sukhopavicàrasya pratidvaüdvena duþkhopavicàro 'sti. manovij¤ànanà÷ritatvàd duþkhasya. ataþ sarvatra tat sukhaü na manopavicàra iti. saumanasyasthànãyànãti. saumanasyajanakàni. paüceti vistaraþ. [Tib. 301b] paücabhir vij¤ànakàyair abhinirhçtatvam utpàditatvam abhisaüdhàya cetasikçtvà etad uktaü cakùuùà råpàõãti vistareõa. manobhåmikàs tv ete. tadyathà a÷ubhà. cakùurvij¤ànàbhinirhçtà ca pårvaü vinãlakàdidar÷anàt. manobhåmikà ca samàhitatvàt. api tv iti. cakùuùà råpàõi dçùñvà yàvat kàyena spraùñavyàni spçùñveti vacanàd acodyam etat. yadi cakùuùà råpàõi pa÷yan saumanasyasthànãyàni råpàõy upavicaratãty uktaü syàt. yàvat kàyena spraùñavyàni spç÷ann iti. syàc codyaü. na tv evam uktam ity acodyam evaitat. yo 'py adçùñveti vistaraþ. yo 'pi ÷rutvà parato manasopavicaraty àlambate. te 'pi tasya manopavicàràþ. itarathà hãti vistaraþ. råpadhàtvàlambanà råpàdyupavicàrà na syuþ. kàmadhàtåpapannena råpàvacaràõàü råpàdãnàm apratyakùãkçtatvàt. kàmadhàtvàlambanà÷ ca gandharasaspraùñavyopavicàrà råpadhàtåpannasya na syuþ. tasya gaüdhàdãnàm aviùayatvàt. yathà tu vyaktataraü. tathoktam iti. pratyakùãkçtaråpàdyàlambanànàü manopavicàràõàü vyaktataratvàt. yo 'pi råpàõi dçùñvà tatsahacaràü chandàn upavicarati. so 'pi tasya manopavicàraþ. yathà tv anàkulaü. tathoktaü. kathaü cànàkulam ity àha. indriyàrthavyavacchedata [Tib. 302a] iti. cakùuràdãndriyavyavacchedena. råpàdyarthavyavacchedena coktam iti. anyathà hy àkulaü syàt. eakùuùà råpàõi dçùñvà saumanasyasthànãyàü chandàn upavicaratãty evamàdi. asti saütànaü niyamyeti. kasyacit sattvasya saütànam avekùya. yad asya kiücitsaumanasyasthànãyam eva. yàvad upekùàsthànãyam eva. na tv àlambanaü. kiü. niyamya. kiükàraõaü. tad eva hy àlambanaü kasyacit saumanasyasthànãyaü. kasyacin neti. (III.33-35ab) evaü yàvad àråpapratisaüyuktà iti kati råpapratisaüyuktàþ. teùàü ca kati kimàlambanàþ. katy àråpyapratisaüyuktàþ. teùàü ca kati kimàlambanà iti. ## (##) iti. kàme kàmàvacaràõàü manopavicàràþ sarve 'ùñàda÷a santi. sa eva ca kàmadhàtuþ teùàü sarveùàm àlambanaü. svo dhàtur àlambanam eùàm iti svàlambanà iti kàrikàpadavigrahaþ ## iti. råpã dhàtuþ kàmàvacaràõàü dvàda÷ànàü manopavicàràõàü gocaraþ. ùaó gandharasopavicàràn apàsyeti. dvau gandharasàv àlambanau saumanasyopavicàrau hitvà dvau gandharasàlambanau daurmanasyopavicàrau hitvà dvau tadàlambanàv eva copekùopavicàrau hitveti. [Tib. 302b] kasmàt. tatra råpadhàtau tayor gandharasayor abhàvàt. ## iti vacanàt. ## iti. trayàõàü saumanasyadaurmanasyopekùàdharmopavicàràõàü kàmàvacaràõàm uttaro dhàtur àråpyadhàtur àlambanaü. tatra råpàdyabhàvàt. ## daurmanasyopavicàràõàü ùaõõàü abhàvàt. ## iti. aùñànàm àlambanam aùñàlambanaü. gandharasopavicàràü÷ caturo hitveti. saumanasyopekùopavicàrau gandhàlambanau dvau rasàlambanau ca dvau hitvety arthaþ. tatra tayor abhàvàt. #<àråpyà dvayor># iti. saumanasyopekùàdharmopavicàrayoþ prathamadvitãyadhyànabhåmikayor àråpyadhàtur àlambanaü. råpàdyabhàvàt. ùaó upekùopavicàrà eva santi nànya iti. råpa÷abdagandharasaspraùñavyadharmàlambanà upekùopavicàrà eva santi. saumanasyopavicàràõàm api tçtãye caturthe càbhàvàt. gandharasàlambanau tu tatra kàmàvacaragandharasàlambanàv ity avagantavyaü. tatra catvàrà iti. àkà÷ànaütyàyatanasàmantakànantaryamàrgasya caturthadhyànàlambanatvàt. tatra ca råpa÷abdaspraùñavyadharmasadbhàvàt. yeùàü tad vyavacchinnàlambanam astãti. yeùàm àcàryàõàü matena tad àkà÷ànaütyàyatanasàmaütakaü [Tib. 303a] vyavacchinnàlambanaü pçthakpçthag råpàdyàlambanam asamastàlambanam ity arthaþ. audàrikàdibhir àkàrais tac caturthadhyànam àlambata iti ekeùàm àcàryàõàü matam. yeùàm àcàryàõàü matena paripiõóitàlambanam eva tad àkà÷ànaütyàyatanasàmantakaü caturthadhyànabhåmikaskandhapaücakàlambanam iti mataü. teùàm àcàryàõàü. tatraika eva (##) saümi÷ràlambano dharmopavicàra iti. ## iti. keùàü pakùe. yeùàü ## iti pakùaþ. na hi maulànàm iti vistaraþ. maulànàm àråpyàõàm adharo dhàtur nàlambanam adharabhåmikaü sàsravaü vastu nàlambanam ity arthaþ. pa÷càt pravedayiùyàmãti. ## iti. (III.35c) prathameti vistaraþ. prathamadvitãyadhyànabhåmikair aùñàbhiþ samanvàgataþ tçtãyacaturthadhyànabhåmikai÷ caturbhiþ. katamair ity àha. kliùñaiþ. gandharasàlaübanàn paryudasya. tatra gandharasàbhàvàt. kathaü. prathamadvitãyayor dhyànayor dvàda÷opavicàràþ santãty uktaü. saumanasyopekùopavicàràõàü ùaóviùayàlambanavyavasthàpanàt. tatra svabhåmyàlambanà råpa÷abdaspraùñavyadharmàlambanàþ saumanasyopavicàrà÷ catvàraþ kliùñàþ. ye copekùopavicàràþ kliùñà eva catvàraþ. taiþ kàmadhàtåpapanno råpàvacaraku÷alalàbhã [Tib. 303]b samanvàgataþ. adharabhåmyupapanno hy årdhvabhåmikaiþ kliùñaiþ samanvàgato bhavati. na tu vi÷iùñai÷ caturbhir gandharasàlambanaiþ. teùàm akliùñatvàt. råpàvacaraku÷alàlàbhitvàt. ca. nàsty akliùñaråpàvacaradharmalàbha iti. na taiþ samanvàgataþ. tçtãyacaturthadhyànabhåmikà api ùaó evopekùopavicàrà uktàþ. teùàü ye svabhåmyàlambanàþ kliùñàþ. taiþ samanvàgatas tathà. yau tu gaüdharasàlambanau. na tau kliùñau. ataþ pårvoktenaiva nyàyena na tàbhyàü samanvàgataþ. kliùñenaiveti. nàkliùñena ku÷alasyàbhàvàt. làbhã råpàvacarasyeti vistaraþ. kàmadhàtåpapanna eva làbhã råpàvacarasya ku÷alasya cittasyànàgamyasaügçhãtasyàvãtaràgaþ kàmadhàtoþ sarvaiþ kàmàvacarair aùñàda÷abhir api samanvàgataþ. prathamadhyànabhåmikair da÷abhir iti. kathaü da÷abhir ity àha. saumanasyopavicàraiþ kliùñair gaüdharasàlambanàv apàsyeti. saumanasyopavicàràþ sàmaütakeùu na bhavaüti. sàmantakànàm upekùendriyasaüprayogitvàt. ato maulasaügçhãtair eva saumanasyopavicàraiþ kliùñaiþ svabhåmyàlambanai÷ caturbhiþ. samanvàgataþ. na tu gandharasàlambanàbhyàü. maulaku÷alàlàbhenàkliùñalàbhàbhàvàt. na hi kliùñaü dhyànam adharàlambanam asti. ùaóbhir upekùopavicàrair anàgamyabhåmikair iti. atràvi÷eùàbhidhànàd upekùopavicàraiþ [Tib. 304a] kliùñair api caturbhiþ samanvàgataþ sàmantakasaügçhãtaiþ. ùaóbhi÷ copekùopavicàraiþ ku÷alaiþ (##) kàmadhàtvàlambanaiþ svabhåmyàlambanair api. dvitãyatçtãyacaturthadhyànàråpyajaiþ pårvavad iti. kathaü. sa eva kàmadhàtàv upapanno làbhã råpàvacarasya ku÷alasya cittasyàvãtaràgo dvitãyadhyànabhåmikair aùñàbhiþ. yair eva. alàbhã gandharasàlambanàn apàsya. trtãyacaturthadhyànabhåmikai÷ caturbhiþ kliùñair eva. gandharasàlambanau paryudasya. àråpyàvacareõaikena kliùñenaiva. anayà vartanyà màrgeõa ÷eùam anugantavyaü. kathaü. prathamadhyànopapanno dvitãyadhyànabhåmikasya ku÷alasya cittasyàlàbhã prathamadhyànabhåmikaiþ sarvaiþ samanvàgataþ. dvitãyadhyànabhåmikaiþ kliùñair aùñàbhiþ. tçtãyacaturthadhyànàråpyajaiþ pårvavat. làbhã dvitãyadhyànabhåmikasya ku÷alacittasya tadbhåmyavãtaràgaþ sarvaiþ prathamadhyànabhåmikaiþ. dvitãyadhyànabhåmikaiç aùñàbhiþ. caturbhiþ saumanasyopavicàraiþ kliùñaiþ. gandharasàlambnàv apàsya. caturbhi÷ copekùopavicàrair dvitãyadhyànasàmantakasaügçhãtaiþ. tçtãyadhyànabhåmikais caturbhiþ kliùñaiþ. gandharasàlambanau paryudasya. evaü caturthadhyànabhåmikaiþ. àråpyàvacareõaikena kliùñenaiva. dvitãyadhyànopapannas tçtãyadhyànabhåmikasya ku÷alasya cittasyàlàbhã [Tib. 304a] dvitãyadhyànabhåmikaiþ sarvaiþ samanvàgataþ. tçtãyadhyànabhåmikai÷ caturbhiþ kliùñaiþ. caturthadhyànàråpyajaiþ pårvavat. làbhã tçtãyadhyànabhåmikasya ku÷alacittasya tadbhåmyavãtaràgaþ sarvair dvitãyadhyànabhåmikaiþ. tçtãyadhyànabhåmikai÷ caturbhir upekùopavicàraiþ kliùñair gandharasàlambanàv apàsya. caturbhi÷ copekùopavicàrais tçtãyadhyànasàmantakasaügçhãtaiþ. caturthadhyànàråpyajaiþ pårvavat. eùà dik. anayà di÷à tçtãyàdiùv api dhyàneùåpapannasya svabhåmyårdhvabhåmikair upekùopavicàrair eva kliùñaiþ ku÷alai÷ ca samanvàgamo yathàsaübhavaü yojyaþ. upekùàdharmopavicàreneti. kàmàvacarasya nirmàõacittasyopekùàsaüprayogitvàt. apara àheti. ayam eva ÷àstrakàraþ. na hi yo yasmàd iti vistaraþ. yaþ pudgalaþ yasmàd råpàder vãtaràgaþ. na sa tad råpàdy àlambanam upavicarati. katham upavicarati. tatrànunãyate và. pratihanyate và. apratisaükhyàya vopekùata ity evaü. yadàpratisaükhyàyopekùate nàbhujati. tadà 'ku÷alatvam. ato 'pratisaükhyàyeti vi÷eùaõam. ataþ sàsravà api na sarve. kiü tarhi. sàükle÷ikàþ. saükle÷e bhavàþ sàükle÷ikàþ. saükle÷ànukålàþ. yaiþ saumanasyàdibhir mano viùayàn upavicarati. yeùàü pratipakùeõa ùañ sàtatà vihàrà iti. yeùàü sàükle÷ikànàü prativyåhena. satataübhavàþ sàtatàþ. vihàrà yogavi÷eùà bhavaüti. te ca ùañ. katham ity àha. cakùuùà råpàõi dçùñvà naiva sumanà [Tib. 305a] bhavati. nànunãyate. na durmanà na pratihanyate. upekùako bhavati (##) nàbhujati. kathaü nàbhujati. kim apratisaükhyàyàho svit pratisaükhyàyeti. vi÷eùayann àha. smçtimàn saüprajànann iti. smçtisaüprayuktayà praj¤ayà pratisamãkùamàõa ity arthaþ. evaü yàvan manasà dharmàn vij¤àyeti. viùayaùañkabhedàt ùañ sàtatà iti. na hy arhata iti vistaraþ. arhato laukikaü ku÷alaü sàsravaü dharmàlambanaü dharmàyatanàlambanam adhigamadharmàlaübanaü và saumanasyam asti. tasya hi buddhasàütànikàü guõàn saümukhãkurvataþ ku÷alam saumanasyam utpadyate. na tasyaiùa pratiùedho yujyate. kasya tarhi. yat tu tatsàükle÷ikaü manasa upavicàrabhåtaü. tasyaiùa pratiùedho lakùyate. tasmàt sàsravà api na sarve saumanasyàdaya upavicàrà iti. atra bhadantànaütavarmà àha. ayuktam etat. kasmàt. såtre 'nyathànirde÷àt. såtre hi bhagavatà na sàükle÷ikà evopavicàrà uktàþ. evaü hy àha. tatra bhikùavo ya ime ùañ saumanasyopavicàràþ. tàn à÷ritya tàn pratiùñhàya. ya ime ùañ saumanasyopavicàràþ. tàn prajahãta. tatra bhikùavo ya ime ùaó upekùopavicàràþ. tàn à÷ritya tàn pratiùñhàya. ya ime ùaó upekùopavicàràþ. tàn prajahãta. dve bhikùavo upekùe. nànàtvasaüni÷rità ekatvasaüni÷rità ca. tatra bhikùavo yeyam ekatvasaüni÷rità upekùà. tàm à÷ritya tàm adhiùñhàya. yeyaü nànàtvasaüni÷rità upekùà. tàü [Tib. 305b] prajahãteti. etasmàt såtràj j¤àyate. na sàükle÷ikà eva saumanasyàdaya upavicàrà iti. tad etad aj¤àpakaü. prahàõavacane 'pi sàükle÷ikatvavinivçtteþ. na hãtareõetarasya saüni÷rayaprahàõavacane 'pi saty eùàü manopavicàràõàü sàükle÷ikatvaü vinivartate. anyathàsaübhavàt. evaü àha. mànaü ni÷ritya màna eva prahàtavya iti. na tu jàtu kvacin màno vyavadànikaþ saübhavati. tasmàt kle÷ànàü parasparavirodhena vçtter vçttyantarasya càpekùayà guõavattvàt. gurulàghavaü abhisaüdhàya såtre vacanàd adoùaþ. nandàdayo 'tra nidar÷anaü. ata÷ caitad evaü. yad upekùopavicàràõàm upekùopavicàràn eva prahàõàya saüni÷rayatvena dide÷a bhagavàn. dve bhikùava upekùe ityàdivacanàt. nanu ca gardhà÷ritanaiùkramyà÷ritabhedena ùañtriü÷ac chàstçpadànãti vacanàt siddham eùàü sàükle÷ikavyavadànikatvaü vaibhàùikamatànusàràt. adoùaþ. àcàryasyàpi manopavicàravyatiriktàs tatra saumanasyàdayas saüti. punas ta eveti vistaraþ. ta evàùñàda÷opavicàràþ kecid bhavà÷rità adhiùvaügà÷ritàþ. kecin naiùkramyà÷ritàþ. naiùkramyaü niùkramabhàvaþ saükle÷àt saüsàraduþkhàd và. gardhanaiùkramyà÷ritabhedena. dvàv aùñàda÷akau ùañtriüùac chàstçpadàni. tadbhedasya teùàü manopavicàrànàü dvidhàbhedasya (##) ÷àstrà buddhena gamitatvàd de÷itatvàd yathàsåtraü. [Tib. 306a] (36, 37) kle÷akarmavastånãti praj¤àpitam iti. ## iti vacanàt. evaü karmàõi vipàkotpattàv iti. àsannaü kàraõam ity adhikçtaü. kle÷o 'pi hi kàraõaü vipàkasya. tat tu viprakçùñaü. (III.38) te ca vyàkhyàtà iti. ## iti. vacanàt vyàkhyàtàþ. na paryavasthànaiþ svataütrair iti. ãrùyàmàtsaryakrodhamrakùaiþ. svàtantryam eùàm. avidyànirmuktair anyakle÷air asaüprayogàt. avidyà hi sarvatraiva vidyata iti. na tatsaüprayogenàsvàtantryaü. àhrãkyàdibhis tv anyakle÷asaüprayuktaiþ pratisaüdhibaüdho na pratiùidhyate. yady api sàvasthà mandiketi vistaraþ. yady api sà maraõàvasthà cittacaittasamudàcàrasyàpañutvàt. ## iti vedanàmàndyàt. yas tu pudgalo yatra kle÷e 'bhãkùõaü satataü caritaþ pravçttaþ àsanna÷ ca maraõakàlasya pudgalasya. tadànãü maraõakàle sa eva kle÷aþ samudàcarati samutthàya mithyàórùñyàdir api. pårvàvedhàt pårvàkùepàt. pårvàbhyàsàd ity arthaþ. atha và yo 'sau tadànãü kle÷a upatiùñhate. tasya pårvaü phalabhàvena parigrahàvedhàt àkùepàt. sa tadànãm upatiùñhata iti. kàmaråpadhàtvor [Tib. 306b] aparisaükhyànàt. sarva eva catvàro bhavàþ santãti. traya evàråpyeùu #<àråpyeùv eva ca traya># iti avadhàraõàt. anayor itarayor dhàtvor bhavacatuùñayaü tu j¤àtaü bhavati. (III.39-41) niùyandàbhàvàd iti. måtrapurãùàbhàvàd ity arthaþ. såkùmàõàü và såkùmà iti. såkùmàõàü sa såkùma àhàraþ. bàlakà jàtamàtràþ. svedajantukàdayo yåkàdayaþ. àdi÷abdena garbhasthàþ. kavaóãkàràhàràþ ## iti. kàmadhàtàv eva kavaóãkàràhàra ity avadhàraõaü. kasmàd ity àha. tadvãtaràgàõàü kavaóãkàràhàravãtaràgàõàü tatra råpàråpyadhàtvor upapatteþ. kavaóãkçñyàbhyavaharaõàt piõóãkçtya gilanàt kavaóãkàraþ. kavaóãkçtyàbhyavaharaõaü punar mukhena nàsikayà gràsavyavacchedàd iti gandharasaspraùñavyàyatanàni sarvàõy eva kavaóãkàra ity ukte pçcchati chàyàtapajvàlàprabhàsu (##) teùàü gandhàdãnàü katham àhàratvaü. na hi tatratyànàü gaüdhàdãnàü kavaóãkçtyàbhyavaharaõam astãti. bàhulyena kila eùa nirde÷a iti. na tatratyànàü gandhàdãnàü kavaóãkàratvam iti pratipadyate. bàhulikas tu nirde÷aþ ## iti. kila÷abdaþ paramatena svàbhipràyo 'dhikriyate. yàny api tv iti vistaraþ. yàny api tu nàbhyavahriyaüte chàyàdiùu sthitiü càharaüti yàpanàü càharaütã. tàny api såkùma àhàraþ. snànàbhyaügavat. yathà snànaü càbhyaüga÷ ca na kavaóãkçtyàbhyavahriyate. àhàra÷ ca. tadvad iti. ## [Tib. 307a] iti. svàkùasya svendriyasya tenànanugrahàt. muktànàü ca. kàmadhàtor anàgàmyarhatàm ananugrahàt. na råpàyatanam àhàraþ. råpàyatanaü càbhyavahàrakàla iti. yasmin kàle antarmukhapraviùña àhàro bhujyate cakùurviùayàtãtaþ. tasmiü kàle svam indriyaü cakùurindriyaü tanmahàbhåtàni ca tasyendriyasya. yàni mahàbhåtàni à÷rayaþ. tàni nànugçhõàti tad råpàyatanaü. kuta evànyànãndriyàõi ÷rotràdãny anugrahãùyati. aviùayatvàt. aviùayo hi ÷rotràdãnàü råpàyatanaü. dç÷yamànaü tarhi bhojanakàle 'nugrahãùyatãty ata àha. yadàpi ca dç÷yamàna iti vistaraþ. atha katham idaü gamyate. tadàpi tadàlambanaþ sukhavedanãyaþ spar÷a àhàro na råpam iti. ata àha. muktànàm iti vistaraþ. yadi tad dçùyamànam àhàrakçtyaü kuryàt. muktànàm anàgàmyarhatàü kavaóãkàràhàravãtaràgàõàü sumanoj¤am apy àhàraü pa÷yatàü anugrahaü kuryàt. yathà gandharasaspraùñavyàyatanàni indriyamahàbhåtànàm anugrahaü kurvanty abhyavahàrakàle. tasmàt tadàlambanaþ sukhavedanãyaþ spar÷a àhàro bhavatãti siddhaü. ## iti vij¤ety àdantam etat. praj¤eti yathà. vij¤ànam ity arthaþ. kavaóãkàràhàras tryàyatanàtmakatvàt sàsrava iti siddhaþ. ## spar÷àdayaþ sàsravà anàsravà÷ ca saübhavantãti atas ta eva vi÷eùitàþ ## iti. na caivam anàsravà dharmà iti. na caivaü te bhåtànàü sthitaye yàpanàyai [Tib. 307b] sambhavaiùiõàü cànugrahàyeti. manonirjàtatvàd iti. nirvçtter iti na tåpapatteþ. mana ity avadhàraõaü. ata eva bravãti. ÷ukla÷oõitàdikaü kiücid bàhyam anupàdàya bhàvàd iti. àdi÷abdena kardamapuùpàdãnàü grahaõaü. (##) upapattyabhimukhatvàt abhinirvçttir iti. upapattyabhimukhã nirvçttir janmàsyeti abhinirvçttiþ. savyàbàdham iti saduþkhaü. savyàbàdham abhinirvartyeti. idam atra j¤àpakaü. antaràbhavo 'bhinirvçttir iti. tathàsti pudgala iti vistaraþ. asmàt såtràc catuùkoñikàd abhinirvçttir antaràbhava iti. asti pudgalo yasyàbhinirvçttisaüyojanaü prahãõaü nopapattisaüyojanaü prahãõaü nopapattisaüyojanaü. asti yasyopapattisaüyojanaü prahãõaü nàbhinirvçttisaüyojanaü. asti yasyàbhinirvçttisaüyojanaü ca prahãõaü upapattisaüyojanaü ca. asti yasya naivàbhinirvçttisaüyojanaü prahãõaü nopapattisaüyojanaü. dvidhàtuvãtaràgasyeti. kàmaråpadhàtuvãtaràgasyeti. anàgàmina iti vi÷eùaõaü. pçthagjanànàü antaràbhavasaüyojanasyàtyantàprahàõàt. tad dhi bhikùavaþ prahãõaü yad àryayà praj¤ayà prahãõam iti vacanàt. tasya ca punarbhàvitvàt. tatra prathamà koñir dvidhàtuvãtaràgasyànàgàminaþ. dvitãyàntaràparinirvàyiõaþ. tçtãyàrhataþ. caturthã tadanyeùàm asmadàdeþ. [Tib. 308a] pçthagjanasya àryasya càvãtaràgasya kàmadhàtuvãtaràgasya råpadhàtàv upapadyamànasya ceti. bhåtà vàrhanta iti. pårvam evoktaþ paryàyaþ. bhåtà utpannàþ saübhavaiùiõo 'ntaràbhavikà iti. idànãm ayam aparaþ paryàyaþ. bhåtà arhantas traidhàtukavãtaràgatvàt. saübhavaiùiõaþ satçùõàþ. traidhàtuke saübhavaiùitvàt. sthitaya iti. avasthàpanàya. anugrahàyeti. punarbhavàya saübhavàyety arthaþ. sarve 'py ubhayatheti. sarve 'pi catvàra àhàràþ. bhåtànàü sattvànàü sthitaye 'nugrahàya ca. tathà saübhavaiùiõàm iti. yuktaü tàvan manaþsaücetanà karmasvabhàvatvàt. tatprabhàvitaü ca vij¤ànaü bãjaü. spar÷o 'pi tatsaüprayukto bhavaty anugrahàyeti. kavaóãkàras tu kathaü saübhavaiùinàm anugrahàyeti. ata ucyate. kavaóãkàro 'pi hãti vistaraþ. tadràgiõàm iti. kavaóãkàraràgiõàü. punarbhavàya saüvartata iti asya j¤àpanàrtham idaü såtrapadam upanyasyate. uktaü hi bhagavateti vistaraþ. tatra rogàdibhiþ paüca upàdànaskaüdhà uktàþ. tasya rogasya catvàra àhàrà målaü. målaü ca hetur iti anena kavaóãkàro 'pi tadràgiõàü punarbhavàya saüvartata iti siddhaü. anye punar jaràmaraõasya pratyaya ity etad evodàharaõaü bruvate. asmàj janmanaþ pareõa jaràmaraõaü vyavasthàpitam ity abhipràyaþ. kavaóãkàro 'pi bhåtànàü sattvànàm ihasthitaya iti yuktaü pratyakùatvàt. [Tib. 308b] tathà sukhavedanãyaþ spar÷o vij¤ànaü cànugràhakam ity uktaü. atha manaþsaücetanà katham iti. ata idam ucyate. manaþsaücetanàpi ceti vistaraþ. ata eva manaþsaücetanàgrahaõena spar÷avij¤àne api gçhãte bhavataþ. tatsaüprayogitvàt. pradrutà iti prasçtàþ. saügãtiparyàya ity abhidharma÷àstre. (##) teùàü puùñaye spar÷a iti. sukhavedanãyenànugrahàt. yaþ ka÷cid vedanàskaüdhaþ saüj¤àskaüdhaþ. sarvaþ sa spar÷aü pratãtyeti vacanàt. manaþsaücetanàyàþ punarbhavasyàkùepa iti. tasyàþ karmasvabhàvatvàt. kathaü ca punas tayà punarbhava àkùipyate. tadutpattipratyayaparasparànukålyàvasthànàt. karmaparibhàvitàd vij¤ànabãjàd abhinirvçttir iti. bãjàd ivàükurasya punarbhavasyotpàda ity arthaþ. yaþ kavaóãkàraþ sa àhàra iti pra÷ne àha. syàt kavaóãkàro nàhàraþ. syàd àhàro na kavaóãkàraþ. syàd ubhayaü. syàn nobhayam iti catuùkoñikaü. dvitãyà koñis traya àhàrà iti. manaþsaücetanàspar÷avij¤ànàni. caturthã etàn àkàràn sthàpayitveti. ÷abdo duþkhavedanàsaüprayuktà÷ ca sarve cittacaittàþ. evaü spar÷àdibhir api yathàyogaü catuùkoñikàni kartavyànãti. yaþ ka÷cit spar÷aþ. sarvaþ sa àhàraþ. syàt spar÷o nàhàra iti catuùkoñikaü. evaü yà kàcin manaþsaücetanà. sarvà sà àhàraþ. syàt manaþsaücetanà nàhàra iti catuùkoñikaü. tathà [Tib. 309a] yat kiücid vij¤ànaü. sarvaü tad àhàraþ. syàd vij¤ànaü nàhàra iti catuùkoñikam. spar÷asya tàvat prathamà koñiþ. yaü spar÷aü pratãtyendriyàõàm apacayo bhavati. mahàbhåtànàü ca paribhedaþ. dvitãyà traya àhàràþ. tçtãyà yaü spar÷aü pratãtya indriyàõàm upacayo bhavati. mahàbhåtànàü ca vçddhiþ. caturthã etàn àkàràn sthàpayitveti. evaü yàvad vij¤ànaü catuùkoñikaü. prathamà koñiþ yad vij¤ànaü pratãtyendriyàõàm apacayo bhavati mahàbhåtànàü paribhedaþ. dvitãyà koñis traya àhàràþ vij¤ànavarjyàþ. tçtãyà yad vij¤ànaü pratãtya indriyàõàm upacayo bhavati. mahàbhåtànàü ca vçddhiþ. caturthy etàn akàràn sthàpayitvà. syàt spar÷àdãn pratãtyeti vistareõa aparaþ pra÷naþ. spar÷àdãn iti spar÷acetanàvij¤ànadharmàn iti evaü netavyaü. evaü ca granthaþ kartavyaþ. syàt spar÷àdãn pratãtyendrãyàõàm upacayo bhavati. mahàbhåtànàü ca vçddhiþ. na ca te àhàràþ. syàt. anyabhåmikàn anàsravàü÷ ca. pratãtyety abhisaübaüdhàt dvitãyàprayogaþ. yo 'pi paribhukta iti vistaraþ. kena saübandhenedam uktaü. anyabhåmikàn anàsravàü÷ ca pratãtyànàhàra ity ukte 'rthàd etad uktaü bhavati. svabhåmikàn sàsravàü pratãtya àhàra iti. yaü ceha paribhukta iti. kavaóãkàro bhoktur bàdhàm àdadhàti. sa kim àhàraþ. so 'py àhàraþ. àpàte bhojanavelàyàm anugrahàt. sarvàsu sarvaþ. evaü yoniùv iti. kàmadhàtau [Tib. 309b] paücànàü gatãnàü catasçõàü ca yonãnàü sadbhàvàt. catuþkoñikaü bàdhyate. prakaraõagrantha÷ ceti. prathame catuùkoñike yeyaü tçtãyà koñiþ. yaü kavaóãkàraü pratãtyendriyàõàm upacayo bhavati. mahàbhåtànàü ca vçddhir iti asyà bàdhàc catuùkoñikaü bàdhyate. na kevalam upacayakaraþ. kiü tarhi. apacayakaro 'pi kavaóãkàràhàra (##) iti. prakaraõagrantha÷ ca kiü bàdhyate. kãdç÷aþ prakaraõagrantha iti. tad dar÷ayann àha. kavaóãikàràhàraþ katamaþ yam kavaóãkàraü pratãtyendriyàõàm upacayo bhavati vistareõa yàvad vij¤ànam iti. upacayàhàràbhisaüdhivacanàd avirodha iti. upacayàhàràbhipràyeõa catuùkoñikavacanaü prakaraõagranthavacanaü ca. tasmàt. tayor avirodhaþ. yo hy upacayàya. sa mukhyaþ. àhàralakùaõapràptatvàd iti. kavaóãkàràhàralakùaõapràptatvàt. katham ity àha. so 'pi hi jighatsàü pipàsàü ca pratihantuü samartha iti. pradãptàyasaguóalakùaõa àhàro jighatsàpratighàte samarthaþ. kvathitatàmralakùaõaþ pipàsàpratighàte iti yojyaü. kavaóãkàràhàraprasaügenedam ucyate. uktaü bhagavatà ya÷ ca bàhyakànàm iti vistaraþ. jaübudvãpo jambuùaõóaþ. tathà hy uktaü bhagavatà. yàþ kà÷cij jambuùaõóàt sravaütyaþ. sarvàþ samudranimnàþ samudrapravaõàþ samudrapràgbhàrà iti. tannivàsino jambuùaõóagatàþ. kukùimanto bhojana÷aktyupetà akalalàdyavasthà ity abhipràyaþ. tad etad ayuktam. ekam iti vacanàd iti. yadi jaübådvãpanivàsinaþ kukùimanto jaübuùaõóagatà [Tib. 310a] i÷yeran. ya÷ ca jambuùaõóagatàn pçthagjanàn iti vaktavyaü syàt. uktaü ca ya÷ caikaü jaübuùaõóagatam iti. tasmàd ayam artho na ghañate. ka÷ càtra vi÷eùa iti. kim atrà÷caryaü yad bahåü bhojayitvà bahu puõyaü syàt. na tv alpãyasaþ ÷atamàtràn vãtaràgàn ity arthaþ. saünikçùto bodhisattva iti. àsannàbhisambodhiþ. ## ity abhipràyaþ. na tv iyam anvarthà saüj¤eti. nàrthànugatà. nàrthavàcakaü padam ity arthaþ. nàpi paribhàùità artham anapekùya. bodhisattva eva tv eùa jaübuùaõóagata iti. kçùigràmakaü vyavalokanàya nirgataþ sarvàrthasiddho bodhisattvo jaübåvçkùamåle niùaõõaþ prathamaü dhyànam utpàditavàn. ata àha. sa hi pçthagjanaþ kàmavairàgyasambandheneti. sa càpi hi bodhisattvaþ pçthagjanaþ kàmavãtaràga÷ ca. bàhyakà÷ ca tathaiva kàmavãtaràgàþ pçthagjanà÷ ca. anena sambandhena tebhyo bàhyakebhyo bahutareõa dànaphalena vi÷iùyamàõa ity evam uktaþ. sa tebhyo bàhyakebhyo 'nantebhyo vi÷iùyamàõo ## iti vacanàt. ÷atagrahaõaü tu pårvàdhikàràd iti. tatraiva såtre ÷atàdhikàro 'dhikçtaþ. ya÷ ca tiryagyonigatànàü ÷atàya dànaü dadyàt. ya÷ caikasmai duþ÷ãlàya manuùyabhåtàya [Tib. 310b] dànaü dadyàt. tataþ ÷ataguõo vipàkaþ (##) pratikàükùitavyaþ. yàvad ya÷ ca bàhyakànàm iti vistaraþ. itthaü caitad evam iti. itthaü caitad evaü bodhisattva eva tv eùa jambuùaõóe niùaõõo yujyata iti. yad enaü bodhisattvam apàsya. bàhyakebhya eva srotaàpattiphalapratipannakaü vi÷eùayàü babhåveti. bàhyakebhyo vãtaràgebhyaþ srotaàpattiphalapratipannakàya dànam aprameyataraü. srotaàpannàya tato 'prameyataraü. sakçdàgàmiphalapratipannakàyeti vistaraþ. yadi nirvedhabhàgã jaübuùaõóagato 'bhaviùyat. jaübuùaõóagatàd eva vya÷eùayiùyat. kathaü. ya÷ ca jaübuùaõóagatànàü ÷ataü bhojayet. ya÷ caikaü srotaàpattiphalasàkùàtkriyàyai pratipannakaü. ato dànàd idaü mahàphalataram iti. na tv evaü. srotaàpattiphalapratipannakàdibhyo vi÷iùñataratvàd ato bodhisattva eva tv eùa jaübuùaõóagato yujyate. (III.42-44ab) àyuþkùayàdibhir iti. asty àyuþkùayàn maraõaü na puõyakùayàt. asti puõyakùayàn nàyuþkùayàd ityàdi. ## iti vistaraþ. ku÷alamålasamucchedo mithyàdçùñyà. sà ca mànasy eva. saütãrakatvàt. ku÷alamålapratisaüdhànaü samyagdçùñyà vicikitsayà và. te ca mànasyau. dhàtubhåmivairàgyaü dhàtuto bhåmito và [Tib. 311a] vairàgyaü manovij¤àna eva. samàhita eva citte labhyatvàt. parihàõir ayoni÷omanasikàrapravartità. manovij¤ànena càyoni÷omanasikàro vikalpa iti. cyutiþ saükùiptapaücendriyapracàrasya pravàhacchedànukåle vij¤àne bhavati. upapattir api viparyastamater bhavatãti manovij¤àna eva yujyate. antaràbhavapratisaüdhir apy uktaråpa iti. pratisaüdhisàmànyàd anukto 'py uktakalpa iti nocyata ity abhipràyaþ. cyutir eva ## ekàrthatàü dar÷ayati. bhàve ktotpannatvàt. itare hi vadane pañvyàv iti sukhaduþkhe. visabhàgabhåmikatvàd iti. samàhitaü cittaü samàhitabhåmikatvàt visabhàgaü kàmadhàtoþ. ata÷ cyuticittam upapatticittam và na yujyate. yadà tarhi råpadhàtàv eva mriyate upapadyate và. tadà samàhitabhåmikaü cittaü tad bhaviùyatãty ata àha. àbhisaüskàrikatvàd iti. abhisaüskàro yatnaþ. abhisaüskàreõa nirvçttam àbhisaüskàrikaü. tadbhàvaþ. tasmàt. na tad àbhisaüskàrikaü cyuticittam upapatticittaü và yujyate. maraõàvasthàyà apañutvàt. anugràhakatvàc ca. yasmàc ca samàhitaü cittam auugràhakaü. na cchedànukålaü. ato 'pi samàhitacittasya cyutir nàsti. nàpy acittakasyeti vistaraþ. nàpy acittakasya. [Tib. 311b] kiü. cyutiþ. upapattir veti prakçtaü. acittako nirodhasamàpattisamàpanno (##) 'saüj¤isamàpattisamàpannaþ tadvipàke vàvasthitaþ. so 'cittaka upakrantuü màrayituü na ÷akyate ÷astràdibhiþ. ato nàcittakasyàsti cyutiþ. yadà càsyà÷rayo vipariõantum àrabheteti. ÷astreõàgninà vopakramàn nirodhasamàpattiü asaüj¤isamàpattiü và samàpannasya asaüj¤isamàpatter vipàke sthitasya vipàkàvedhaparisamàpter ava÷yam asya tadànãm à÷rayapratibaddhaü cittaü à÷raye bãjabhàvenàsti. tat sammukhãbhåya pa÷càt pracyaveta. kaþ pracyaveta. pudgalaþ. yadi pudgalo 'dhikriyet. asamànakartçkatvàt ktvàvidhir na pràpnoti. cittaü tarhi pracyaveta. atha vaivam abhisaübandhaþ. yadà cà÷rayo vipariõaütum anyathàtvam àpattum àrabheta. ava÷yam asya pudgalasya tadà÷rayapratibaddhaü bãjabhàvenàvasthitaü cittaü sammukhãbhåya samudàcarya pariõantum àrabheta. pa÷càt pracyaveta pudgala iti. atha và saümukhãbhåyeti saümukhãbhàvyety arthe õilopàt. ## iti yathà. upapattau càyuktaü acittakatvaü. kasmàt. cittacchedahetvabhàvàt. ava÷yaü kliùñatayà pratisaüdhicittasya nirodhasamàpattyàdyasaübhavàt. vinà ca kle÷enànupapatteþ. sarvakle÷air hi tadbhåmikair upapattipratisaüdhibandho bhavati. na ca cittam antareõa kle÷àþ kadàcid api bhavantãti. ato 'pi nàsti acittakasyopattih. maraõabhavas triprakàra ity uktam iti. ## iti. upapattibhava eva [Tib. 312a] kliùña ity avadhàraõàt. maraõapårvàütakàlàntaràbhavàs triprakàràþ ku÷alàku÷alàvyàkçtà uktàþ. atha và ## vistareõa yàvac ## uktaü. ato maraõabhavas triprakàra ity utsargaþ. arhaüs tu ## ity evam apavàdaþ. asti cet kàmadhàtau vipàka upekùeti. ## iti ekãyamatena. nàsti ced iti. ## ity aparamatena. airyàpathika eveti. airyàpathikajàtãyaü tad yatra nirvàti. (##) ## iti. na etàvad evàvyàkçtam iùyata iti vyàkhyàtam etat. tad dhi cittacchedànukålam iti. apratisaüdhikacittacchedànukålaü. durbalatvàt. paramàpañutvàd ity arthaþ. sapratisaüdhikacittacchede ku÷alàku÷alam api cittaü saübhavati. teùàü yathàsaükhyam iti. pàdayor apàyagàminàü vij¤ànaü saünirudhyate. nàbhyàü manuùyagàminàü. hçdaye devagàminàü. aråpitvàd ade÷asthaü vij¤ànaü kathaü teùu nirudhyata iti. ata àha. kàyendriyasya teùu nirodhàd iti. teùu pàdàdiùu kàyendriyapratibaddhavçtti hi kàmadhàtau råpadhàtau ca vij¤ànam iti. [Tib. 312b] teùàm api hçdaye vij¤ànaü nirudhyata iti. yathàsaükhyanirde÷àd evàyam artho labhyate. kathaü. hçdayaü ca hçdayaü ca hçdaye. pàda÷ ca nàbhi÷ ca hçdaye ceti ## catvàro 'rthàþ. adhoga÷ ca nçga÷ ca suraga÷ ca ajaga÷ cety eto 'pi catvàro 'rthàþ. tena yathàsaükhyasiddhiþ. pràyeõeti grahaõam devàdãnàü sukhamçtyutvàt. na tu punas tàni kàùñhànãva cchidyante. kiü tarhãti. tãvràbhir vedanàbhi÷ chidyanta iveti. chinnavad và na puna÷ ceùñanta iti chinnànãty ucyaüte iti. chinnàügapratyaügavat na puna÷ ceùñaüta iti chinnànãty ucyante. saiùà kàlpanikã chedavçttiþ. marmaõàü dvidhàbhàvakaraõàt. aptejovàyunàü anyatamenety ukte pçcchati. kasmàt na pçthivãdhàtuneti. aptejovàyudhàtupradhànà yathàyogam iti. yathàsaübhavaü abdhàtupradhànaþ ÷leùmà. tejodhàtupradhànaü pittaü. vàyudhàtupradhàno vàyu÷eùa iti. bhàjanalokasaüvratanãsàdharmyeõety apara iti. tisro bhàjanasaüvartanyaþ tejaþsaüvartanã apsaüvartanã vàyusaüvartanã ca. tàsàü ca sàdharmyeõa aptejovàyudhàtånàm anyatameneti vistareõoktam iti. (III.44cd) katham àràd yàtà. àtyantikavisaüyogapràptilàbhàt. pçthagjanànàü tv asti visaüyogapràptilàbhaþ. na tv àtyaütika iti te na àràd yàtà eveti. te hi mithyàtve 'pi niyatà bhaveyur iti. yady ànantaryàõi kuryur ity arthaþ. na ca ta iti vistaraþ. [Tib. 313a] na ca te mokùabhàgãyalàbhinaþ kàlaniyamena samyaktve niyatàþ. yathà saptakçtvaþparamàdayaþ. àdi÷abdena kulaükulaikavãcikàdayo gçhyante. kàlaniyama÷ caiùàü pudgalanirde÷e vakùyate. niyatebhyo dvayebhya ebhyo 'nye 'niyatàþ. pratyayàpekùaü hãti vistaraþ. yadi samyaktve pratyayaü labhante. samyaktve niyatàþ. atha mithyàtve. mithyàtve niyatàþ. athobhayasmiü na pratyayaü labhante. anubhayabhàktve 'pi. (##) (III.45-47) uktaþ sattvalokaþ avidyàdikramanirde÷ena. ## icchantãty arthaþ. ## lakùaùoóa÷akaü vedhanabhàvana. pariõàhenàsaükhyam iti. samantaparikùepeõàsaükhyam ity arthaþ. karmàdhipatyena karmasàmarthyena. tatra nidar÷anaü. yathà bhuktaü pãtaü cànnaü ca yathàsaükhyena nàpakvaü pakvà÷ayaü patati. pakvam eva pakvasthànaü gacchatãty arthaþ. kusålanyàyena koùñhanyàyena. samantàt pràkàravad àsthitam ity arthaþ. pakvakùãra÷arãbhàvayogena pakvakùãra÷arãbhàvanyàyena. yathà pakvasya kùãrasya ÷arã. strãliüganirde÷aþ ÷ara ity arthaþ. atha và ÷arasya bhàvaþ ÷arãbhàvaþ strãprayogaþ. yathàsau ÷aro ghanãbhàvena bhavati. evaü jalasyopariùñhàt kàücanamayã bhåmir iti. ÷eùaü trayo lakùàþ sahasràõi ca viü÷atir iti. viü÷atisahasrottaràõàm ekàda÷ànàü lakùàõàm aùñàv apanãya etàvac cheùaü bhavati. ## vistaraþ. caturdvãpakasya etat parimàõam ucyate. na trisàhasramahàsàhasrasya. samànaü hy etad ubhayam. etad iti. jalakàücanamaõóalaü. [Tib. 313b] ## iti. samantaparikùepeõa triguõam etad ubhayaü. sarvasya parimaõóalasyeyaü sthitiþ. yad asya tiryakpramàõasya triguõam eva samantaparikùiptasya pramàõam iti. (48-51) tena caturdvãpaka÷ cakrãkçta iti. cakraü kçta÷ cakrãkçtaþ. cakràkàratàü gamitaþ. ata eva cakravàóa ity ucyate. #<÷astrakam># iti ayomayoþ. yathàsaükhyaü caturùu pàr÷veùv iti. uttarakurupàr÷vasuvarõamayaü pårvavidehapàr÷vaü råpyamayaü. jaübådvipapàr÷vaü vaióårya mayaü. avaragodànãpàr÷vaü sphañikamayaü. nànàvidhabãjagarbhàþ. nànàprakàrasàmarthyayuktàþ. bahuvidhaprabhàvabhinnair vàyubhir iti. tadutpàdane 'nekaprakàrasàmarthyabhinnair vàyubhir ity arthaþ. asamàdhàneneti. ayugapadbhàvenety arthaþ. na hi yadà kàryaü. tadà kàraõaü tiùñhati. na hi avasthitasya dravyasyeti. råparasàdyàtmakasya. dharmàntaranivçttàv iti. kùãranivçttau. dharmàntarapràdurbhàva iti. dadhijanma. sa eva dharmã. neti. råpàdyàtmakakùãràdidharmebhyo 'nyo dharma utpàdavyaye 'py anutpanno 'vinaùñaþ. pariõàma iti. kùãranivçttau dadhibhàvaþ. tad eva cedam iti. kùãram eva dadhi. na cedaü tatheti. na (##) cedaü dadhi kùãram. tad evedam iti. yat pariõàmenety uktaü. na cedaü tatheti. tasyaiva dravyasyànyathãbhàvamàtraü pariõàma iti vacanàt. apårvaiùà vàco yuktir iti. svavacanaviruddhety abhipràyaþ. pårvottarayor hi kùaõayor anyathàtvam iùyate. yayo÷ cànyathàtvaü tayor anyatvaü dçùñaü. tadyathà devadattayaj¤adattayoþ. tasmàt kàryakàraõayor anyatvena bhavitavyaü. suvarõàdaya iti. suvarõaråpyamaõimçdàdayaþ. ùaùñiyojana÷atasahasrasamucchràya iti. ùaùñyadhiko yojanalakùa ucchràya ity arthaþ. (52, 53) aùñàügopetasyeti. #<÷ãtalàcchalaghusvàdumçduniþpåtigaüdhikaü [Tib. 314a] pãtaü na bàdhate kukùiü na kaõñhaü kùiõoti taj jalam># iti aùñàügasaügraha÷lokaþ. pàr÷vatas tu triguõo bhavati yugaüdharatãreõa gaõyamàna iti. sa àbhyaütaraþ samudro yugaüdharapàr÷venàyàüataþ saükhyàyamànas triguõa iti kçtvà. catvàriü÷adyojanasahasràdhikalakùadvayam àyàmo bhavati yugaüdharapàr÷ve. a÷ãtir ekà tadubhayata÷ cetarayor di÷os tatsãmànadãvaipulyayogena apare dve a÷ãtãti tisro '÷ãtayaþ. catvàriü÷adadhikaü lakùadvayaü bhavatãti. ## nimindharagiricakravàóayor aütare ekasyàü di÷i bàhyasya samudrasya tatparimàõam uktaü. atra sahasram ekaü dve ÷ate cànye ardhàùñà÷ãtir eveti vaktavyaü. nyånatvàt. evam aparasyàm di÷i vaktavyam. evaü dvayoþ sahasrayoþ paücasu ÷ateùu paücasaptatau ca yojanànàü prakùipteùu sa àdhàraþ pårito bhavati. ya uktaþ ## iti. anayà caturdvãpasaükhyayà yathàvinyàsam atiricyamànatvàt. tad idaü parihriyate. naiùa doùaþ. cakravàóabahirjalakàücanamaõóalasya etàvatàtiricyamànatvàt. na tarhi caturdvãpakaþ tena cakravàóena cakrãkçtaþ. uparibhåmir anena cakrãkçtà. na jalamaõóalam ity avagantavyaü. apara àha. na sumervàdayaþ parvatà atyantacchinnatañãsamucchràyaghanà bhavaüti. kiü tarhi. parvatàkàranyàyena kiücidatiricyamànàdharabhàgà durlakùavi÷eùatvàt. samocchràyaghanà÷ ca ta ity uktvà. atas [Tib. 314b] taistaiþ kiücidatiricyamànair adhobhàgais tad àdheyaü (##) sumervàdikaü àdhàraü jalakàücanamaõóalàtmakam vyàpnotãty avirodha eùa iti. (III.54-57) anya iti vistaraþ. na bodhisattvà÷rayàd anya à÷rayo vajràsanaprade÷àd vànyaþ prade÷as taü vajropamaü samàdhiü soóhuü samartha iti. ya÷ ca dvãpo yadàkçtir iti. pratyakùam etat. bhåmiva÷àt sattvànàü vaicitryaü. himavadvindhyavàsinàü kiràta÷abaràõàü gaura÷yàmate dç÷yate. ## iti. sthàninàü bahutvàt sthànasyàpi bahuvacananirde÷aþ. eko ràkùasair iti. càmaràvaracàmarayor anyataraþ. (III.58) ## iti. kãñàkçtãnàü parvatànàü navakàt. tadadhikàreõàyaü jaübådvãpa iti. jaübåvçkùàdhikàreõa. jambuvçkùacihno dvãpo jambudvãpaþ. phalàdhikàreõa veti. jaübvà và. lup ceti phalam api jambåþ. tatphalacihno jambådvãpa ity arthaþ. (III.59, 60) ## iti. catuþpràkàrà ity arthaþ. catuþsaünive÷à ity apare. ## iti. ayaþpràkàraparikùiptà ity arthaþ. ## iti. ayasopariùñhàc chàditàþ. ayasàpithitadvàrà ity apare. ## iti vyàptàþ. pårvavad iti. utkùipte pàde punar api saüjàyate tvaïmànsa÷oõitam ity arthaþ. [Tib. 315a] ## iti. kùuramàrgàsipattravana÷àlmalãvanaü ceti trayaþ. ÷yàmala÷abalà÷ ca ÷vàno bhakùayantãti. asipattravanàntarbhåtàþ. ayastuõóà÷ ca vàyasà iti. ÷àlmalãvanàntarbhåtàþ. pràsà bhindipàlàdayaþ. adhikayàtanàsthànatvàd utsadà iti. ucchabdo 'dhikàrthaþ. adhikaü sãdyante 'treti utsadàþ. kathaü punar yàtanàdhikyam ity àha. narakeùv iti vistaraþ. apara iti. sthaviramanorathaþ. sa årdhvàrthaü ucchabdam iti. tenàhà narakàvarodhàd avãcyàdinarakàvarodhàt årdhvam eùu kukålàdiùu sãdanti. atas tadutsadà iti. pra÷nàt pra÷nàntaram iti. ùoóa÷otsadàþ katama ity uktvà. caturtha utsado (##) vaitaraõã. yasyàü te sattvàþ asi÷aktipràsahastaiþ puruùair ubhàbhyàü tãràbhyàü prativàryamàõàd årdhvam api gacchantaþ svidyante pacyanta iti. tasmàd idaü pra÷nàntaraü upajàyate. kiü te narakapàlà iti vistaraþ. vivartanãvàyuvad iti yathà vivartanyàü vàyavo bhàjanalokàbhinirvçttaye ceùñante. tadlat te bhåtabhautikamàtrà narakapàlà iti. ## iti. pàpakarmàõaþ sattvà narakapàlà jàyaüta ity arthaþ. ye te yameneti. ye te yamena devadåtãyasåtroktenànu÷àsanenànu÷iùñàþ. tàü sattvàn narakasthàneùu prakùipanti yamaràjadhànãnivàsinaþ. ta ete yamaràkùasà uktàþ. na tu ye kàraõà yàtanàþ kàrayaüti asi÷aktipràsahastàdayaþ [Tib. 315b]. tasyedànãü karmaõaþ kva vipàka iti. narakapàlànàü narakakçtasya karmaõaþ kva vipàkaþ. teùv eveti vistaraþ. yeùv ànaütaryakàriõàü vipàkàvakà÷aþ. teùu narakeùu teùàü narakapàlànàü ko vipratibandhaþ. etad uktaü bhavati. teùàm api tàvad ànantaryakàriõàü mahadànantaryakarmaõo vipàkasyàtimahato narakeùv avakà÷o 'sti. kim aüga punar narakapàlànàü yat karma tatkàraõàþ kàrayatàm iti. kçtàvadhitvàt kçtamaryàdatvàt narakapàlàn prati. ete na dagdhavyà iti. bhåtavi÷eùanirvçtter và. bhåtavi÷eùàs tàdç÷às teùàü karmabhir abhinirvçttàþ. yat tenàgninà na dahyante. kàya÷abdavikàrànuråpàõãti. kàyavikàrànuråpàõi arbudo nirbuda utpalaþ padmo mahàpadma÷ ceti nàmàni. arbudàdyàkàrakàyatvàt tatratyànàü sattvànàü. ÷abdavikàrànuråpàõi añhañhaþ hahavaþ huhuva ity etàni nàmàni. ata eveti. dhànyarà÷ivad adhovi÷àlatvàt. bahir iti nàntargataþ. (III.61-63) taijasaü såryakàntàtmakaü àpyaü candrakàntàtmakaü. yathàsaübhavam iti. tadubhayamaõóalaü dçùñyàdãnàü de÷akàlàvasthàntarànuråpyeõa anugrahàrtham upaghàtàrthaü ca. evam anyeùv api yojyam iti. kathaü. yadà pårvavidehe ràtraþ. tadà jaübådvãpe [Tib. 316a] såryàstaügamanam avaragodànãye madhyàhnaþ uttarakuràv udaya ity evam anyatràpi yojyaü. ## iti. pràvçõmàsà÷ catvàraþ ÷ràvaõo yàvat kàrttikaþ. sarve ca màsàþ kçùõapakùàdyàþ. tatra bhàdrapada÷uklapakùanavamyàü ràtrir vardhate. ## hemantãmàsà÷ catvàro màrga÷ãrùàdyàþ phàlgunàntàþ. tatra phàlguna÷uklapakùanavamyàü hãyate nilavaülavaüla. kàladhvanor atyantasaüyoge dvitãyà. (##) aparapàr÷ve chàyà patantã vikalaü maõóalaü dar÷ayatãti. tadyathà staübhe pradãpacchàyà patantã. yathàyathà staübha àsanno bhavati. tathàtathà staübhaþ svachàyayà chàdyate. dåre hi vartamàne pradãpe paripårõastaübho dç÷yate. kiücid àsanne kiücit kùãyate yàvad àsanne staübho naùñaråpo vartate. tadvad etat. vàhayogaþ sa tàdç÷a iti. punas tiryag avanàmonnàmayogenàdhobhàga÷ candramaõóalasya kùãyate. årdhvaü vardhate ceti yogàcàràþ. càturmahàràjakàyikà iti caturmahàràjànàü kàyaþ. tatra bhavà÷ càturmahàràjakàyikàþ. sumerupariùaõóàdãnãti. àdi÷abdena yugaüdharàdãni. (III.64, 65) ## iti. yojanada÷asahasrapramàõàntarà ity arthaþ. ardham àkùiptam iti. ardham avaùñabdhaü. ## iti. sadàmattà iti vaktavye ÷lokabandhànuguõyena sadàmadà ity uktam arthaikatvàt. caturthyàü catvàro mahàràjànaþ svayaü prativasantãti. dhçtaràùñraþ pårvadigbhàge. [Tib. 316b] viråóhako dakùiõe. viråpakùaþ pa÷cime. vai÷ramaõa uttarasminn ity anukramo 'vagantavyaþ. càturmahàràjikà devà ity uktam iti. yasmàc caturthyàü pariùaõóàyàü catvàro mahàràjànaþ svayaü prativasaüti. ata evam uktaü mahàràjikà devà iti. mahàràjeùu bhavà iti kçtvà mahiùñho mahattamaþ. (III.66-69) sa viü÷atisahasradig iti. yady evaü katham idam uktaü ## iti. madhyabhàgam evàbhisamãkùyaivam uktam iti teùàm abhipràyaþ. ## iti. adhikam ardham asminn iti adhyardhaü. adhyardhaü yojanam asyety ## samucchràyeõeti adhyàhàryaü. dhàtu÷atena raüga÷atena. nànàratnasthànavidhànasaüpadeti. nànàratnavidhànasampadà nànàsthànavidhànasampadà ca. sarvànyabhavanànàü ÷riyas tàsàü mahimàno mahattvàni. hrepaõo lajjano lajjàjanaka ity arthaþ. dairghyeõàrdhatçtãyaü yojana÷ataü pàr÷vam iti. ekaü pàr÷vam etatpramàõaü. yàvac caturtham apy etatpramàõam iti. ## ÷obhanà bhåmaya eùàm iti ## (##) ## iti. catasro di÷o 'syeti ## kriyàvi÷eùaõaü. bhàgurimatena dikchabdo 'kàranto bhavati. viü÷atiyojanàny atikramya kçãóàsthànàni bhavantãti. viü÷atiyojanàny antaritànãty ucyate. tràyastriü÷ànàm iti. trayastriü÷às teùu bhavàs tràyastriü÷àþ. teùàü. kàmaratiprakarùàlayaþ kàmarativi÷eùasthànaü. vçkùànatikramaü [Tib. 317a] saüdhàyoktam iti. taü kovidàravçkùam anatikramya sa gandho vartate. tasya paücà÷adyojanàni ÷àkhàpattrapalà÷am iti evaü vçkùànatikramaü saüdhàyoktaü paücà÷adyojanàni prativàtaü gandho vàtãti. atrottaram àhuþ. na hi nàma prativàtaü vàto bhavati. yatraivotpadyate. tatraiva dhvansyate. na de÷àntare saütànaü saütanoti. uktaü ca paücà÷adyojanàni prativàtam iti. tasmàd asamàdhir eùaþ. tasmàt samàdhyantaram idam àha. tasyaiva tv iti vistaraþ. kiü punaþ kàraõaü yojana÷atam atra vàtaü gaüdho vàti prativàtaü tu paücà÷at. na tataþ pareõeti ata àha. mandataratamasamàraübhàt tv iti vistaraþ. mçdumàrutapratibadhyamànatayà mandataratamasamàraübhaþ. tata÷ ca sa gandhasaütàna à÷v eva samucchidyate. ataþ kàraõàt na tathà viprakçùñam adhvànaü yojana÷atapramàõaü prasarpatãti. utàho vàyur adhivàsito jàyata iti. yathà tileùu puùpagaüdhàd gandhàntaram utpadyate 'nyad eva na sa pauùpo gandha ity àha. yadi paücà÷adyojanaü prativàtagandho vàti. yat tarhi bhagavatoktaü ## vistaraþ. ## mustàdiþ. kçtyàkçtyaü samarthayanta iti. kàryàkàryaü saüpratãcchanti saüpradhàrayantãty arthaþ. (III.70ab) samàsena yeùàü bhàjanaü praj¤àyata iti. bhàjanaü sthànaü. vistareõànye 'pi devàþ krãóàpramoùakaprahàsakàdayaþ santãti. ataþ samàsenoktaü. (III.70cd) dvaüdvena [Tib. 317b] yàvad ãkùitena maithunam eùàm iti ## saçveùàü samàpattyeti. ùaõõàm api kàmabhujàü dvaüdvasamàpattyà paridàhavigamaþ. kàlaparimàõaü tu praj¤aptàv uktam iti. yàvatà kàlena dvaüdvàliüganapàõyàptihasitekùitàni bhavaüti. tàvatà kàlena eùàü bhåmisambandhavàsinàü yàmatuùitanirmàõaratiparanirmitava÷avartinàü yathàkramaü dvaüdvasamàpattir (##) iti vaibhàùikàþ. yàvadyàvad iti vistaraþ. yàvadyàvat pareõa paratareõa viùayàõàü tãvrataratvàt ràgo 'pi tãvrataraþ. tàvattàvan maithunakàra ity abhipràyaþ. (III.71cd) te puna÷ catvàro devanikàyà iti. càturmahàràjakàyikà yàvat tuùitàþ. yathotpannaparibhogaþ sa eùàm astãti yathotpannaparibhoginaþ. tadbhàvaþ. tasmàt. yathecchayàtmanirmitaü. tasya paribhogaþ. pårvavat. yathecchàtmaparanirmitaparibhogitvàd iti. àtmanà pareõa ca nirmite. yathecchayàtmaparanirmite. tayoþ paribhogaþ pårvavat. yathecchaparanirmitaparibhogitvàd iti kecit pañhanti. tatra pàñhe evaü vigrahaþ. paranirmitaü yathecchaü paranirmitaü. tasya paribhoga iti. pårvavat. nirmàõaratãnàü paranirmitàü kàmàn paribhoktuü na samçdhyati. tad evaü paranirmitava÷avartinàü nirmàõaratibhyo [Tib. 318a] vi÷eùaþ pradar÷ito bhavati. bàhyaråpàdiviùayanirmàõaü càtra veditavyaü. vivekajena prathamadhyànabhåmikena. aku÷alaviviktatvàt. samàdhijena ca dvitãyadhyànabhåmikena. vitarkavicàravigamàt. prãtisukheneti. prãtilakùaõena sukhena. niþprãtikena ca sukhena. saumanasyavigamàt. sukhaü viharanta iti. sukham iti kriyàvi÷eùaõaü. sukhopapattitvaü vicàryam iti. sukhàbhàvàn na dhyànàntaraü sukhopapattir iti ÷akyaü vaktuü. ku÷alavipàkatvena sukhakalpatvàt sukhopapattir iti na ÷akyaü vyavasthàpayituü. caturthe 'pi dhyàne sukhopapattiprasaüga iti cet. na. tasyàü bhåmau sukhàbhàvàt. tasmàd vicàryaü saüpradhàryam etad iti bhàvaþ. (III.72cd) evaü ÷eùà iti. çddhyà và yàmàs tuùitàü gaccheyuþ. yadi çddhimatà nãyeran. devena và tatratyena. samànabhåmikàs tu càturmahàràjakàyikàþ trayastriü÷àü gacchanti. àgataü tårdhvopapannaü pa÷yed iti. samànabhåmikaü nordhvabhåmikam iti. prathamadhyànopapanno na dvitãyadhyànopapannam ityàdi. tadicchayeti. årdhvopapanecchayà. ihatyam iveti. ihabhava ihatyaþ. adhobhåmika ity arthaþ. ihatyam iva pa÷yed iti nikàyàntarãyàþ. yathà spraùñavyam ity udàharaõamàtram etat. [Tib. 318b] yathà ÷abda ity etad api gamyeta. caturõàü kàmàvacaràõàü yàmàdisthànànàü. dviguõottaram iti. yàmasthànàd dviguõaü tuùitasthànam ityàdi. caturthaü tv aparimàõam iti. tàrakàvat atalavàñakapratibaddhavimànatvàt aparimàõatvasaübhava ity abhipràyaþ. (III.73, 74) sahasraü brahmalokànàm iti. brahmakàyikabrahmapurohitamahàbrahmaõàm ity arthaþ. loke tathà pratãtatvàt. (##) ## iti. mahato lokadhàto÷ cåóàbhåtatvàt cålika ity ucyate. saübhavo hi vivarta iti. vividhavartanaü vivartaþ. vividhà và vartante 'sminn iti vivartaþ. saüvartanaü saüvartaþ. samvartante vàsminn iti saüvartaþ. tasmiü hi kàle sattvà ekasmin dhyàne dvitãye tçtãye caturthe và saüvartante saügacchanta iti. ## iti uttaratra vyàkhyàsyàmaþ. (III.75-77ab) ## iti. sàrdhatrihastapramàõa÷arãràþ. kecit tu caturhastapramàõa÷arãràþ. ## iti. pårvo goda uttara iti càhvaya eùàü. te ## teùàü yathàsaükhyaü aùñahastapramàõàþ pårvavidehakàþ ùoóa÷ahastapramàõàþ godànãyàþ dvàtriü÷addhastapramàõakà auttarakauravà iti. ## vistaraþ. ## iti vakùyamàõatvàt pàda iti kro÷asyeti gamyate. kro÷acaturthabhàgamàtraü ca ÷arãraü [Tib. 319a] càturmahàràjakàyikànàü. dvipàdamàtraü tràyastriü÷ànàü yàvad adhyardhakro÷amàtraü paranirmitava÷avartinàü. yojanatrayeõa hãnaü dviguõam iti. dviguõaü kçtvà tçãõi yojanàny apaneyàni. paücaviü÷ayojana÷atam anabhrakàõàü ÷arãrapraüàõam iti. puõyaprasavànàm iti. puõyaprasavànàm ardhatçtãyaü yojana÷ataü ÷arãrapramàõaü. bçhatphalànàü paücayojana÷atànãti gaõayitavyaü. (III.77cd-80) kumudapadmavad iti. yatheha kumudàni ahani saükucanti ràtrau vikasanti. padmàni tu viparyayeõa. tathà tatra keùàücid eva puùpàõàü saükocàd ahani ca vikàsàd ahoràtravyavasthànaü. ÷akunãnàü ca kåjanàkåjanàt. akåjanàd ràtriþ kåjanàt prabhàtaü. viparyayeõa và yathà÷akunijàti. middhàpagamopagamàc ca. middhopagamàd ràtriþ praj¤àyate. middhàpagamàt prabhàtam iti. ## iti. viü÷atir adhikaü. adhikaü bhavatãty arthaþ. tenàha. evam teùàü yathàkramaü catvàriü÷at ùaùñir a÷ãtiþ kalpasahasràõy àyuþpramàõam iti. vij¤ànànaütyàyatane (##) catvàriü÷at. àkiücanyàyatane ùaùñiþ. bhavagre '÷ãtir iti. tasmàd adho mahàkalpasyàrdham iti vistaraþ. a÷ãtir antarakalpà mahàkalpaþ. tasyàrdhaü catvàriü÷ad antarakalpàþ. tasya mahàkalpàrdhasya kalpãkçtasya yad ardhaü viü÷atir antarakalpàþ. tad brahmakàyikànàü àyuþpramàõaü. [Tib. 319b] yat tadardhakalpãkçtaü catvàriü÷ad antarakalpàþ. tad brahmapurohitànàm àyuþpramàõaü. tad evam àtmãyàrdhaü mahàbrahmaõa àyuþpramàõaü. sa hy adhyardhaþ kalpa ity ucyate ùaùñyantarakalpasaükhyà. mahàbrahmàdãnàm iti. àdi÷abdena brahmapurohitànàü brahmakàyikànàü ca pràtilomyena grahaõaü. ## iti parãttàbhàd devanikàyàd iti nirde÷àpekùaõàt. (III.81-83) teùàm àyuþpramàõam uktam iti. teùàü mahàbrahmaõàü brahmapurohitànàü brahmakàyikànàü. ## iti vistaraþ. càturmahàràjakàyikànàü yad àyuþpramàõam uktaü. sa saüjãve ahoràtraþ. evaü yàvad yat paranirmitava÷avartinàm àyuþpramàõam uktaü. sa tapane ahoràtraþ. ## iti. kàmadevànàm iva ## tatra tasyeveti vatiþ. tena yàvat dvàda÷amàsakeneti tena tatratyenàhoràtreõa teùàü triü÷adràtrakeõa màsena dvàd÷amàsakena samvatsareõa tatratyàni divyàni paüca varùa÷atàny àyur ityàdi. evam anyeùv api yathàyogaü yojyam iti. yad yàmànàm àyuþpramàõaü. tat saüghàte mahànarake ekaü ràtriüdivam. tena ràtridivena tasmin varùasahasradvayam àyuþpramàõaü. evam anyeùv api yathàyogaü yojyaü. aùñàv ime bhikùava iti. aùñàv ime bhikùavaþ nàgà mahànàgàþ kalpasthà dharaõiüdharàþ apratyuddhàryàþ suparõinaþ pakùiràjasya devàsuram api [Tib. 320a] saügràmam anubhavanty api pratyanubhavanty api. te punaþ katame. tadyathà nando nàgaràjaþ upanando nàgaràjaþ a÷vatarã nàgaràjaþ mucilindo nàgaràjaþ manasvã nàgaràjaþ dhçtaràùñro nàgaràjo mahàkàlo nàgaràja elapattro nàgaràja iti. cålikàbaddha iti ÷ikhàbaddhaþ. (III.84ab) ekajàtipratibaddhasyeti. ekajanmapratibadhabuddhatvasya. caramabhavikasyeti antyajanmanaþ, yena tasminn eva janmani arhattvaü sàkùàt (##) kartavyam. tasya nàsty antareõa kàlakriyà yàvad arhattvaü na pràpnoti. ÷raddhànusàridharmànusàriõoþ nàsty antareõa kàlakriyà yàvac chraddhàdhimuktadçùñipràptau na bhavataþ. tadgarbhayor iti. bodhisattvacakravartigarbhayoþ. tanmàtror nàsty antareõa kàlakriyà yàvan na tau jàyete. evamàdãnàm iti. àdi÷abdena nirodhàsaüj¤isamàpattisamàpannànàü maitryàdisamàpannànàü ca nàsty antareõa kàlakriyà yàvat tasmàt samàdher na vyuttiùñhante. (III.85, 86) ## iti. abhidharmavacanakàle yaþ puruùahastaþ. sa grahãtavyaþ. yena càturdvãpakàdiparimàõavyavasthànaü. (III.87, 88) hemantànàm iti. yathà varùà ity ekasminn apy arthe bahuvacanaü prasiddhaü. evaü hemantà grãùmà iti draùñavyaü. pravacane traya eva rtavo na yathà loke ùaó iti. ÷i÷iro hi ÷ãtasàmànyàd dhemanta ity uktaþ. vasanto 'py uùõasàmànyàd grãùma ity uktaþ. ÷arad api vçùñisàmànyàd [Tib. 320b] varùà ity ukteti. ## iti. sarvabauddhànàü hemantàþ prathama çtuþ. grãùmà dvitãyaþ. varùàs tçtãyaþ. tatràdhikam ardham asyeti adhyardho màsaþ. tasminn ## màrga÷ãrùe sapauùardhe 'tikrànte. #<÷eùe 'rdhamàse.># pauùasyardhe 'va÷iùñe kçùõacaturda÷yàm. #<ånaràtro># ## bauddhair ## tyajyate ity arthaþ. càturda÷iko 'tra bhikùubhiþ poùadhaþ kriyate. evaü màghe phàlgunàrdhe 'tikrànte ÷eùe 'rdhamàse phàlgunàva÷iùñe punar apara ånaràtro nipàtyate. tathà grãùmeùu vai÷àkhakçùõacaturda÷yàü àùàóhacaturda÷yàü càparàv ånaràtrau nipàtyete. varùeùv api bhàdrapadakçùõacaturda÷yàü kàrttikakçùõacaturda÷yàü càparàv ånaràtrau nipàtyete. (III.89-92) gatisaüvartanãti. narakàdyàþ paüca gatayo gatyekade÷e devagatau saüvartante. ekasthãbhavantãty arthaþ. dhàtusaüvartanã ceti. kàmadhàtuþ råpadhàtau saüvartata iti. sattvasaüvartanãti. yadà sattvà eva samvartante dhyàneùv ekasthãbhavanti. na tu tàvad bhàjanàni saüvartante. vina÷yantãty arthaþ. bhàjanasamvartanãti. yadà bhàjanàny eva samvartante na tu sattvàþ. ekasyàpi sattvasya tatràbhàvàt. yad ayaü loka iti vistaraþ. yad ayaü (##) loko viü÷atim antarakalpàn vivçtto jàtaþ. yàvan narakotpattiprabhçti niryàtaü. [Tib. 321a] tan niùñhitaü vaktavyam ity arthaþ. tat pratipannaü vaktavyam iti tat saüvartanam àrabdhaü vaktavyam ity arthaþ. evaü tiryaksaüvartanã pretasaüvartanã ca vaktavyeti. yadà tiryakùv ekasattvo 'pi nàva÷iùño bhavati. iyatà 'yaü lokaþ samvçtto bhavati tiryaksamvartanyà. yasya tadànãü niyataü tiryagvedanãyaü karma dhriyate. sa lokadhàtvantaratiryakùu kùipyate. evaü pretasaüvartanã yojyà yadà preteùv iti vistareõa. manuùyasahacariùõava iti. manuùyasahacaraõa÷ãlàþ. gomahiùàdayaþ. dharmatàpratilaübhikam iti. dharmatà nàma ku÷alànàü dharmàõàü tadànãü pariõàmavi÷eùaþ. tayà pratilaübho 'syàstãti dharmatàpratilaübhikaü. yan manuùyeùv iti. jambådvãpamanuùyeùv ity abhipràyaþ. evaü pårvavidehagodànãyasamvartanyau yojyau. uttarakurusaüvartanã tv evaü vaktavyà bhaveti. sa kàlo yad uttarakurau manuùyà÷ cyavanta eva nopapadyante. yadà tatraikasattvo pi nàva÷iùño bhavati. iyatàyaü lokaþ saüvçtto bhavati uttarakurusamvartanyeti. kasmàd evaü vaktavyà. na tu jaübudvãpasamvartanyàdivad ity àha. tatra vairàgyàbhàvàt. tatrottarakurau vairàgyàbhàvàt. ita eva sàmantakàd iti. càturdvãpakasàmantakàd ity arthaþ. tadàkùepake karmaõi parikùãõa iti. bhàjanàkùepake bhàjanotpàdake parikùãõa ity arthaþ. bràhmaü vimànaü nirdahad arciþ paraiti [Tib. 321b] gacchatãty arthaþ. tac ca tadbhåmikam evàrcir iti. prathamadhyànabhåmikaü. kasmàd ity àha. na hi visabhàgà visadç÷àþ apakùàlà upadravàþ agnyàdayaþ kramante tàpayanta ity arthaþ. àha. yady evaü kim idam ucyate. tasmàd eva ceti vistareõety ata ucyate. tadsambaddhasaübhåtatvàd iti vistaraþ. tena kàmàvacareõàrciùà sambaddhaü saübhåtaü råpàvacaram arciþ. tadbhàvaþ. tasmàd iti. evam anyasyàm iti. yathà tejaþsamvartanyàm uktam evam anyasyàm apy apsaüvartanyàü vàyuùaüvartanyàü ca yathàsaübhavaü veditavyaü. kathaü kçtvà. narakàdisaüvartanãü pårvavad uktvà yàvad iyatàyaü lokaþ samvçtto bhavati sattvasamvartanyà. tataþ ÷ånye bhàjane sahajo 'bdhàtuþ saübhavati. yas taü bhàjanalokaü lavaõam iva vilopayati. sa kàmàvacaro 'bdhàtuþ prathamadhyànabhåmikaü abdhàtuü saübadhnàti. sa ca dvitãyadhyànabhåmikaü sambadhnàti. sa càbdhàtus tribhåmiko 'pi svenasvena bhàjanena sahàntardhãyate. evaü vàyusaüvartanyàü sahajo vàyuþ saübhavatãti vaktavyaü. katham iti. pårvavad uktvà yàvat sahajo vàyudhàtuþ saübhavatãti. yas taü bhàjanalokaü kàmàvacaraü yàvat tçtãyadhyànabhåmikaü krameõa pàüsurà÷im iva (##) vikarati vidhvaüsayati. yàvat tenaiva sàrdham antardhãyate. vivartakalpaü vistareõa vaktukàma àha. tathà hi samvçtto loka iti vistaraþ. tatheti yathà varõitaü. tadeti vistaraþ. [Tib. 322a] yadàkà÷e mandamandà vàyavaþ spandante. tadà prabhçti yad ayaü loko viü÷atim antarakalpàn saüvçtto 'sthàt. tan niryàtaü parisamàptaü vaktavyaü. tad upayàtaü vaktavyam iti. tad àrabdhaü vaktavyam ity arthaþ. yathoktakramavidhànam iti. yathoktena krameõa vidhànena ca sarvaü jàyate. yathoktaþ kramo vàyumaõóalaü apmaõóalam tataþ kàücanamayã pçthivã tataþ sumervàdaya÷ ceti. yathoktaü vidhànaü yasya yad vidhànam uktaü àyàmodvedhapariõàhasaüsthànalakùaõaü. tat tathà sarvaü jàyate. prathamaü tu bràhmam iti vistaraþ. yat pa÷càt saüvartate. tat pårvaü vivartata iti sthitiþ. tenàha. prathamaü tu bràhmaü vimànam utpadyate. tato yàvad yàmãyam iti. yàvacchabdena brahmavimànànantaraü paranirmitava÷avartivimànaü tadanaütaraü nirmàõarativimànaü tato 'nantaraü yàvad yàmãyaü vimànam utpadyate. tato yàmãyavimànotpattyanantaraü vàyumaõóalàdãnãti. yad uta bhàjanavivartanyeti na sattvavivartanyeti dar÷ayati. ÷ånye bràhme vimàne utpadyata iti mahàbrahmà. anye 'pi ca sattvà iti tadparivàràþ. tata÷ cyutvà brahmapurohiteùv iti. tata àbhàsvarebhyaþ. tan niryàtaü bhavatãti. tad vivartanaü lokasya parisamàptaü bhavatãty arthaþ. tad upayàtaü bhavatãti. àrabdhaü vivçttàvasthànam ity arthaþ. ekànnaviü÷atir antarakalpà aparimitàyuùàm [Tib. 322b] iti. eko 'ntarakalpo brahmalokavimànàdibhàjananirvçttyàtikrànta iti ekonaviü÷atir ava÷iùñà antarakalpà aparimitàyuùàü mànuùyàõàü atikràmanti à narakasattvapràdurbhàvàt. sà ca vivartamànàvasthàtikràntà evàvagantavyà. pràdurbhåte nàrake sattve vivçttàvasthà pràrabdhà. seyam ucyate. aparimitàyuùàm eva hrasatàü yàvad da÷avarùàyuùàm eko vivçttavasthàntarakalpaþ. tenàha. so 'sau vivçttànàü tiùñhatàü prahamàntarakalpa iti. tato 'ùñàda÷a ## tatas tu ## iti. viü÷atyantarakalpaparimàõà vivçttavasthàvagantavyà. paücaskaüdhasvabhàvaþ kalpaþ ## iti. muktakam iti. na caturàgamàntargatam ity arthaþ. aùñkaü madhyàd (##) vismçtam iti. aùñau sthànàni kvàpi prade÷e pramuùitatvàt na pañhitàni. tenàtra dvàpaücà÷àt sthànàni bhavaüti. ùaùñyà ca saükhyàsthànair bhavitavyaü. tàny aùñakàni svayaü kànicin nàmàni kçtvà pañhitavyàni. yena ùaùñisaükhyàsthànàni paripårõàni bhaveyuþ. asaükhyà iti. asaükhyeyàþ. saükhyànenàsaükhyeyàþ asaükhyà iti. bahuvacananirde÷àd anuktà api taddhità bhavaüti. yady evaü ## iti katham uktaü. naiùa doùaþ. nàsti saükhyàpareõaiùv iti asaükhyàþ asaükhyeyàþ kalpàþ. asaükhyà÷ càsaükhyà÷ ca asaükhyà÷ ceti asaükhyàþ. teùàü trayaü. teùàü kalpànàü asaükhyatrayodbhavatãti ## buddhatvam iti evaü tad vyàkhyàtavyaü. tasyàbhimatatvàd iti. tasya paràrthasyàbhimatatvàt. yo hy abhimataþ. sa svàrtho dçùña iti. [Tib. 323a] taddhetor iti. àtmasnehahetoþ. àtmasnehaü tebhya iti vistaraþ. àtmasnehaü tebhyaþ svàsàütànikebhyaþ saüskàrebhyo nivartya apekùàü karuõàlakùaõàü vardhayitvà taddhetor apekùàhetor duþkhàny udvahantãti saübhàvyaü pratipattavyaü. ## pratyekabuddhaþ ÷ràvako duþkhanivçttim eva mokùam eva pràrthayate. ## sàüsàrikaü. kutaþ. ## yasmàt tat sàüsàrikaü sukhaü duþkhasthànaü bhavati. #<÷reùño># bodhisattvaþ ## àbhyudayikaü. ## niþ÷reyasasvabhàvàü pareùàü pràrthayate. atha và ## àbhyudayikanaiþ÷reyasikaü pràrthayate. ## buddhalakùaõàm àtmãyàü parahitakriyopàyabhåtàü pràrthayate. kasmàd ity àha. (##) ## iti. yasmàt paraduþkhaiþ. sa bodhisattvo duþkhã bhavati. ata eva sukhaü dviprakàraü pràrthayata iti. (III.93) apakarùasyàdhastàd iti vistaraþ. varùa÷atasyàdhastàt paüca kaùàyà abhyutsadà bhavanti. abhyadhiko bhavantãty arthaþ. varùa÷ate 'py utsadà na tv abhyutsadà yathàdhastàt. àyuþkaùàya iti. kiññabhåtaü pratyavaraü kaùàyaþ. àyur eva kaùàya àyuþkaùàyaþ. evaü kalpakaùàyàdayaþ. yathàkramam iti. jãvitavipattir àyuþkaùàyeõa. upakaraõavipattiþ kalpakaùàyeõa. dhànyapuùpaphalauùadhàdãny upakaraõàni alparasavãryavipàkaprabhàvàni. hi tàni bhavaüti. naiva và bhavaüti. dvàbhyàü ku÷alapakùavipattir [Tib. 323b] iti. kle÷akaùàyeõa dçùñikaùàyeõa ca ku÷alapakùasya vipattiþ. katham ity àha. kàmasukhallikàtmaklamathànuyogàdhikàràd iti. kàmasukham eva kàmasukhallikà. kàmasukhalãnateti và kàmatçùõà và kàmasukhallikà yayà kàmasukhe sajyate. àtmaklamatha àtmopatàpaþ àtmapãóety arthaþ. kàmasukhallikàtmaklamathayor anuyogo 'nusevanaü. tasyàdhikàraþ. tasmàt. tad uktaü. kàmasukhallikànuyogam àtmaklamathànuyogaü vàdhikçtyàrabhya kle÷adçùñikaùàyàbhyàü ku÷alapakùavipattir bhavatãti. evaü tàvad avi÷eùeõa. gçhipravrajitapakùayor và. gçhipakùasya kle÷akaùàyeõa ku÷alapakùavipattiþ. pravrajitapakùasya dçùñikaùàyeõa. yathàkramaü kàmapradhànà gçhiõaþ dçùñipradhànàþ pravrajità iti. ekeneti sattvakaùàyeõa. dvividhà hi pratyekabuddhà iti. yasmàd vargacàriõo 'pi pratyekabuddhàþ ÷ràvakapårviõo bhavaüti. na kevalaü khaógaviùàõakalpàþ. tasmàd utkarùe 'pi teùàm utpattir na virudhyate. ye hi utpàditasrotaàpattiphalasakçdàgàmiphalàþ aütarhite buddha÷àsane svayam arhattvam adhigacchaüti. te vargacàriõaþ. te ca pårvabuddhotpàdakàla eva pràkçtasamvegatvàn na punaþ samvejanãyà iti. tadãryàpathasaüdar÷anàd iti. pratyekabuddheryàpathasaüdar÷anàt paryaükabandhasamàdhiråpasaüdar÷anàt. na càryàs santaþ kaùñàni tapàüsi tapyerann [Tib. 324a] iti. satyadar÷anakàla eva ÷ãlavrataparàmar÷adçùñeþ prahãõatvàt. ÷ãlavrataparàmar÷apårvakatvàc ca kaùñatapaþkriyàyàþ. khaógaviùàõakalpà iti. yathà khaógaviùàõà advitãyà bhavaüti. evaü te gçhasthapravrajitaiþ anyai÷ ca pratyekabuddhair asaüsçùñavihàriõa iti. khaógaviùàõakalpà ity ucyante. ## iti. kalpa÷atakçtabodhihetur ity arthaþ. ata eva vyàcaùñe. mahàkalpànàü (##) ÷ataü bodhisaübhàreùu ÷ãlasamàdhipraj¤àlakùaõeùu caritaþ kçtaprayoga iti. ÷akyaü ca tair iti vistaraþ. athàpi te pratisaüvitpràptà na bhaveyuþ. tathàpi taiþ praõidhij¤ànena pårvabuddhànàm anu÷àsanam anusmçtya dharmo de÷ayituü ÷akyate. çddher àviþkaraõàd iti. àkà÷agamanàdikàyàþ sattvànugrahàrthaü prakà÷anàt. nàpi sattvànàm abhavyatvàt. dharmaü na de÷ayantãti vàkya÷eùaþ. kasmàd ity àha. tathà hãti vistaraþ. yasmàd dhi laukikavãtaràgàs tadànãü saüvidyaüte. tasmàl lokottaravãtaràgà api saübhaveyur ity abhipràyaþ. yady ete na hetavo dharmade÷anàyà akaraõe. kas tarhi hetur ity àha. kiü tarhãti vistaraþ. pårvàbhyàsava÷ena asaüsargàbhyàsava÷enàlpotsukhatàdhimuktatvàt. tatkçtarucitvàd ity arthaþ. gaõaparikarùaõaprasaügaparihàràrthaü ca notsahante gaübhãradharmagrahaõàya pareùàü vyàpartuü. tathà vyàpàre hi sati gaõaþ parikraùñavyaþ syàt. gaõaparikarùaõaprasaügaü punaþ [Tib. 324b] kasmàt pariharanti. vyàkùepasaüsargabhãrutvàt. vyàkùepasaüsargàbhyàü bhãrutvàt. vyàkùepo 'bhipretasamàdhyàdikarmaõy apravçttiþ. saüsargo 'nyasaüparkaþ. vyàkùepasaüsargabhãrutvaü punaþ pårvàbhyàsava÷àt. (III.94, 95) eùa pràj¤aptika iti praj¤apti÷àstranirde÷aþ. caturvidhàs cakravartina iti. såtre tu suvarõacakravarty evoktaþ pràdhànyàt. asthànaü vartamànakàlàpekùayà. anavakà÷aþ anàgatàpekùayà. anàgate 'py adhvani saübhavàt yugapad dvayor iti. apårvàcaramàv iti.naikaþ pårvo nàparaþ pa÷càt. kiü tarhi. sahety arthaþ. samasama iti vãpsà. atha và samaiþ sarvasattveùu buddhair bhagavadbhiþ sama iti samasamaþ. tàvato 'nabhisaüskàreõeti. tàvato lokadhàtor anàbhogena dar÷anàt. nikàyàntarãyà iti mahàsàüghikaprabhçtayaþ. na caikatreti lokadhàtau. puruùàyuùam iti. puruùasyàyuþ puruùàyuùaü. tad bibhrateti vartate. idam indriyam iti ÷raddhàdi. asyàügasyeti. asya pratyayasya. kim idam ekaü lokadhàtum adhikçtyeti. ekacàturdvãpakaü trisàhasramahàsàhasraü và lokadhàtum adhikçtyaitad uktam ity abhipràyaþ. cakravartino 'pi ceti vistaraþ. asthànam anavakà÷o yad apårvacaramau dvau tathàgatau loka utpadyeyàtàm iti nànena vacanena lokadhàtvantarotpàdapratiùedhaþ. tathàgatànàü tathoktatvàt. [Tib. 325a] tadyathà cakravartinàü. cakravartino 'pi hi tathoktàþ. asthànam anavakà÷o yad apårvacaramau dvau cakravartinau loka utpadyeyàtàm iti. janàþ pràkçtamanuùyàþ. manuùyà÷ tu matimantaþ. ÷astràõy àvahanti utkùipanti. gçhapatiratnaü ko÷àdhyakùajàtãyaþ. pariõàyakaratnaü balàdhyakùajàtãyaþ. tadsambandhajàtãyam iti. tena (##) cakravartinà sambaddhaþ. tatsaübaddhasya tatsaübandhena và samvartanaü tasmai hitaü tadanukålaü tatsambaddhasamvartanãyam iti. yena sattvena karmopacitaü. tasminn utpanne cakravartini. svàny evainaü sattvaü karmàõy utpàdayanti. na tu sattva÷ cakravartiku÷alavipàkotpattipratyayabhàvam àpadyate. sa ca ku÷alavipàka÷ cakravartina evety avagantavyaü. de÷asthataràõãti abhraùñasthànàni. uttaptataràõi prabhàsvaràõi. saüpårõataràõi akhaõóaråpàõi. cakravartiràjaprastàvenedaü vicàryate. (III.96) kiü khalu yàvat saràjakà iti. råpàvacarà ivàsann ity asyàrthasya pratipàdanàya såtram ànayati. såtra uktam iti vistaraþ. dç÷yaråpatvàd råpiõaþ. upapàdukatvàn manomayàþ. hastapàdatadaügulyàdyupetatvàt sarvaügapratyaüyopetaþ. samagrendriyatvàt avikalàþ. kàõavibràntàdyabhàvàd ahãnendriyàþ. dar÷anãyasaüsthànatvàt ÷ubhàþ. ramaõãyavarõatvàt varõasthàyinaþ. àdityàdiprabhànapekùatvàt svayaüprabhàþ. karmarddhisaüyogenàkà÷acaratvàt vihàyasaügamàþ. kavaóãkàràhàrànapekùatvàt [Tib. 325b] prãtibhakùàþ. prãtyàhàrà iti paryàyau. tathà dãghàyuùo dãrgham adhvànaü tiùñhantãti. madhusvàdurasa iti. madhuna iva svàduraso 'sya rasa iti. ayoni÷omanaskàrasya gràhabhåtasya gràsatàü gatànàü sattvànàü kàma eva grahaþ. tenàve÷as tasyàraübha iti. sàyamà÷àrtham iti. aparahõabhojanàrthaü. pràtarà÷àrtham iti. pràtarbhojanàrtham. saünidhikàraþ saügrahaþ. kùetràõi vibhajya akçùñoptena ÷àlinà tadvçttikalpanàt. kùatriyàdisaüj¤ànàü nairuktena vidhinà siddhiþ. (III.97) ## iti parisamàptiþ. adharmaràgaraktà iti. kàmamithyàcàraràgàdhyavasitàþ. viùamalobhàbhibhåtà iti. viùamalobhaþ parakãyasvãkaraõecchà cauryàd balàd và. tenàbhibhåtàþ. mithyàdharmaparãtà iti viparãtadharmaparidãpakàþ. amàtçj¤à apitçj¤à iti vistaraþ. punaþ kalpasya niryàõakàla iti. kalpasya niryàõàni trãõy ucyante. ÷astrarogadurbhikùàõi. kim ekasya da÷avarùàyuþkalpasya trãõi niryàõàni krameõa bhavaüti. àhosvid ekaikasya ekaikaü krameõeti. eka tàvad àhuþ. ekaikam iti. apare punar àhuþ. ekasya krameõa trãõi bhavaüti. pårvaü durbhikùaü tadanantaro rogaþ tadanaütaraü ÷astram iti. pårvakas tu pakùa iùña iti pa÷yàmaþ. tair eva doùair iti adharmàdiràgàdibhiþ. amanuùyàþ pi÷àcàdaya ãtiü vyàdhyàdikàm utsçjaüti. ojo và haraüti. prabhàvato và puùpaphalauùadhiprabhçtãnàü mahàbhåtàni dåùayaüti. [Tib. 326a] yatas teùàm asàdhyà vyàdhayaþ pràdurbhavanti. yato mriyante. tadà ceti vistaraþ. yadeha. jambådvãpe (##) ÷astrakaþ pràõàtipàtaþ. tadà dvayor dvãpayoþ pårvavidehàvaragodànãyayor vyàpàda udrekapràpto bhavati. yadeha rogaþ. tadà tayor daurbalyaü. yadeha durbhikùaü. tadà tayor jighatsàpipàse. (III.98, 99) tãrthakàràþ. kaõabhukprabhçtayaþ. vàyur bãjam uktam iti. bahuvidhaprabhàvabhinnair vàyubhir abhimathyamànà iti vacanàt. tasya nimittam iti. råpàvacaro vàyur avinaùñaþ kàmàvacarasya vivartakàle prathamakùaõotpannasya vàyor nimittaü. bãjàny àhriyaüte iti. paüca bãjajàtàni målabãjàdãni. målabãjaü phalubãjaü bãjabãjaü agrabãjaü skaüdhabãjaü. evam apãti. yady apy àhriyante bãjàni na te sthålabhàvànàü bãjàdibhyo bãjàükuragaõóàdibhyo 'ükuràdãnàm aükurakàõóàdãnàm utpattim icchanti. bãjàdãni hi teùàü nimittakàraõàni na samavàyikàraõàni. samavàyikàraõai÷ ca bhavitavyaü. ata àha. kiü tarhi. svebhya evàvayavebhya iti vistaraþ. tadyathàükuràdyavayavã aükuràdyavayavebhyaþ. teùàm api aükuràdyavayavànàü svebhya evàvayavebhyaþ. teùàm api svebhya eveti evaü yàvat paramàõubhyaþ. anyatra paramàõåpasarpaõàd iti. na janane bãjàdãnàü sàmarthyaü kiücid asti. aükuràdiparamàõåpasarpaõàt tu teùàü sàmarthyam iùyata ity abhipràyaþ. aniyamo [Tib. 326b] hi syàd iti. tantvàdibhyo 'pi kañàdyutpattiþ syàd ity arthaþ. ÷aktiniyamàd iti. yathà bãjàdãnàü sàmarthyaniyamàn na aniyamo bhaviùyati. ÷abdapàkajotpattivat. yathà ÷abdo 'bhighàtàdibhyo vijàtãyebhya utpadyate. atha ca na yataþ kuta÷cid gandharasàder vijàtãyàd utpadyate. abhighàtàdãnàm eva vijàtãyànàü tadutpàdane sàmarthyàt. tathà pàkajà råpàdayo vijàtãyàd agnyàder utpadyaüte. atha ca na yataþ kuta÷cid vijàtãyàc cakùuràder utpadyaüte. agnyàder eva tadutpàdane sàmarthyàt. vai÷eùika àha. citro vai guõadharmaþ svajàtãyebhyo vijàtãyebhya÷ cotpadyate. svajàtãyebhyas tàvat. råparasagandhaspar÷àdayaþ kàraõapårvàþ råparasagandhaspar÷àdibhya evotpadyaüte. vijàtãyebhyo 'pi saüyogavibhàgapàkajàdayaþ karmàdibhyaþ. tad evaü guõadharmo dravyadharmaü prati anudàharaõaü. ta eva hi te tatheti vistaraþ. vãraõàdaya eva hi te tathà tena prakàreõa kañàdiråpeõa saüniviùñà vyavasthitàþ. tàü kañasaüj¤àü labhante. pipãlikàdipaüktivat. yathà pipãlikàþ. tathà saüniviùñàþ paüktir iti saüj¤àü labhante. na ca tàbhyo 'nyat paüktidravyam asti bhavatàm api siddhànte. kathaü gamyate tàni vãraõàdãni tathàsaüniviùñàni kañàdisaüj¤àü labhante. na punas tebhyo dravyàntaràõãti. ata àha. ekatantusaüyoge pañasyànupalaübhàt. àrabdhakàrye hy ekasmiü taütau cakùuþsaüspar÷àbhyàü (##) [Tib. 327a] saüyukte bhavanmatena paño 'pi ca tàbhyàü saünikçùña iti asàv api tathaivopalabhyeta. yadi bråyàt. pratibandhàt tasyànupalabdhir iti. ata àha. ko hi tadà sato vidyamànasya pañasyopalabdhau pratibandha iti. nàsti pratibandha ity abhipràyaþ. tasmàn na paño nàma dravyàntaram astãti. syàn mataü. ekaikasmin tantau prade÷ena paño vartate na sarvàtmanà vartata iti. ata ucyate. akçtsnavçttav iti vistaraþ. akçtsnavçttau pañasya kalpamànàyàü pañabhàgo 'traikaikasmin tantau syàn na pañas tataþ. kim iti cet. ata àha. samåhamàtraü ca pañaþ syàd iti vartate. ekasmin tantàv eko bhàgo aparasminn apara iti tantuvartinàü bahånàü bhàgànàü samudàyaþ paña iti ca pràpnoti. na ceùyate. ka÷ ca tantubhyo 'nyaþ pañabhàga iti. kaõabhugbhaktàþ praùñavyàþ yena bhàgenàyam indriyasaünikçùñe tantau varteta. tasmàd etàm api kalpanàü kalpayitvà nàto 'nyaþ pañaþ sidhyati. syàn matam. ekaikasminn api tantau paño vartate. pañopalabdhes tu pañendriyasaünikarùaþ. pañasyànekà÷rayasaüyogàpekùo nimittam iti. ato 'nekà÷rayasaüyogàpekùàyàm upalabdhau kalpyamànàyàü da÷àmàtrasaüghàte gçhyamàõe paña upalabhyeta. na tåpalabhyate. pañamadhyabhàgàdyadar÷anàt. atha mataü. naiva tadànãm apãndriyeõa madhyàdibhàgàþ saüprayujyanta iti. ato da÷àmàtrasaühàte pañopalabdhir na bhavatãti. tata idam abhidhãyate. na và kadàcid iti vistaraþ. na và kadàcit pañopalabdhiþ syàt. madhyaparabhàgànàm indriyeõàsaünikarùàt. [Tib. 327b] naiva hi saübhavo 'sti yat tadàraübhakàþ madhyaparabhàgàþ sarva evendriyeõa saünikçùyeran. tathà ca sati tantvàdiùv apy eùa prasaüga iti na ca kiücid api kàryam upalabhyeta. kiü ca kramasaünikarùe ceti vistaraþ. yadà krameõa cakùuþ saüspar÷anendriyaü và pañaü gçhõãyàt. tadà pañagrahaõaü na syàt. yugapad anekà÷ryasaüyogabhàvàc cakùuþspar÷anendriyayoþ. evam anyeùàm api avayavànàü grahaõaü na syàt. tasmàd iti vistaraþ. yasmàt krameõa pañabuddhiþ kañabuddhir và. tasmàd avayaveùv eva pañàvayaveùu kañàvayaveùu và tadbuddhiþ pañabuddhiþ kañabuddhir và vikalpava÷àd bhavati. alàtacakravat. yathàlàte ÷ãghrasaücàràt tatratatrotpadyamàne alàtacakrabuddhir bhavati. tadvat. sàdhanaü càtra. na dravyasat pañaþ. avayavagrahaõaséàpekùagrahaõatvàt. alàtacakravat. bhinnaråpajàtikriyàsv iti vistaraþ. bhinnaråpeùu tantuùu nãlapãtàdibhedàt. bhinnajàtiùu dukålakarpàsàdibhedàt. bhinnakriyeùårdhvadhogamabhedàt. pañasya råpàdyasaübhavàt. kãdç÷aü tatra råpaü bhavatu (##) jàtiþ kriyà và. syàd eùà buddhiþ citram asya råpàdãti. tad evaü citraråpàditve kalpyamàne vijàtãyàraübho 'pi syàt. tantuvãraõayor api kañàraübhaþ syàt. tathà sati dharmavi÷eùaviparyayaþ pràpnoti. atyantavijàtãyàraübhakatvaü dravyàõàü [Tib. 328a] pràpnotãty arthaþ. avicitre ca pàr÷vàntare ekapàr÷vavicitrasya pañasyàdar÷anaü syàt. tasya citraråpàbhimatatvàt. råpadar÷ane hi tadà÷rayadravyopalabdhir iùyate vai÷eùikaiþ. mahaty anekadravyavattvàd råpàc copalabdhiþ. råpasaüskàràbhàvàt vàyor anupalabdhir iti vacanàt. cittraråpadar÷anaü và acitre pàr÷ve syàt yadi paño dç÷yeta. citraü hi tasya råpam iùyate. kriyàpi citrety aticitram iti. ekaü tad dravyaü vicitrakriyam iti na yujyate. kriyàvaicitrye hi kriyàvad abhimatànàü dravyàõàm anyatvam iùyate. tàpaprakà÷abhede ceti vistaraþ. agniprabhàlakùaõasya avayavina àdimadhyànteùu àraübhakeùu tàpaprakà÷abhede spar÷anabhedo dçùñaþ. sa ca tadbhedas tatra yathàkramaü tãvramadhyamandatà. tasyàvayavinaþ prabhàdravyasya tau råpaspar÷au nopapadyete. na hy ekasyàvayavina anekaü råpaü spar÷o và yujyate. tena nàvayavebhyo 'vayavi dravyam anyad astãti. atha mataü. yadi tantvàdibhyo 'vayavebhyo na pañàdyavayavã vyatirikto 'sti. paramàõånàm atãndriyatvàt. na ca tair avayavaiþ aindriyaka àrabdha iti. kçtsnaü jagad apratyakùaü syàt. pratyakùaü ca gavàdi dç÷yate. tasmàd atãndriyaiþ paramàõubhir arthàntaram anyad aindriyakam àrabdham iti siddham ity atrocyate. paramàõvatãndriyatve 'pãti [Tib. 328b] vistaraþ. yathà bhavatàü vai÷eùikàõàm atãndriyatve 'pi samastànàü kàryàraübhakatvaü na vyastànàm. evam asmàkam api samastànàm eva pratyakùatvaü na vyastànàü asaty apy avayavini arthàntarabhåte. yathà cakùuràdãnàü cakùåråpàlokamanaskàràõàü samastànàü cakùurvij¤ànotpattau kàraõatvaü naikaikasya. evaü paramàõånàm atãndriyatve 'pi samastànàü pratyakùatvaü naikaikasya. taimirikàõàü ca puruùàõàü vikãrõànàm asaüyuktànàü ke÷ànàü samåha upalabhyate anàrabdhe 'py avayavini. na tv ekaikaþ ke÷aþ. teùàü taimirikàõàü paramàõuvad ekaþ ke÷o 'tãndriyaþ. ity ato nàsti te 'nyad dravyaü. tad evam avayavinaü pratiùidhya råpàdibhyo guüebhyaþ arthàntaraü guõinàü pratiùeddhukàma àha. råpàdiùv eva ceti vistaraþ. råpàdiùv eva paramàõur iti saüj¤àvinive÷aþ. tadvinà÷e råpàdivinà÷e siddhaþ paramàõuvinà÷a iti. vai÷eùikà àhuþ. dravyaü hi paramàõuþ. anyac ca råpàdibhyo dravyaü. råpagandharasaspar÷avatã pçthivã ity evamàdisiddhàntavacanàt. aprayuktam (##) asyànyatvaü yasmàn na kenacit paricchidyante imàni pçthivyaptejàüsi. ime eùàü pçthivyàdãnàü råpàdayo råparasagandhaspar÷à guõà iti. bråyàt atãndriyàõi tàny ato na nirdhàryanta [Tib. 329a] ity ata àha. cakùuþspar÷anagràhyàõi ca tàni pçthyvyàdãni pratij¤àyanta iti. dagdheùu ceti viùtaraþ. årõàdãny avayavidravyàõi na dahyanta iti pailukàþ. tad uktaü bhavati. pràktanaguõanivçttau pàkajaguõotpattau tadà÷rayàs tu dravyàõi tadavasthànàny eva bhavantãti. tathaivorõàdibuddhiþ syàt. na ca bhavati. tasmàt taddravyabuddhyabhàvàt. råpàdiùv eva tadbhuddhir na dravye arthàntarabhåta iti. yadi hi årõàdidravyaü råpàdibhyo 'nyat syàt tat tadavasthànaü bhavatãti råpàdãny evàgnisaübandhàd uùõena niruddhànãty årõàdibuddhiþ syàt. na ca bhavati. tasmàd råpàdiùv evorõàdibuddhiþ. vai÷eùikà àhuþ. yadi råpàdimàtraü ghañaþ syàd agnisaübandhàd råpàdãni pàkajàdãny anyàny utpadyanta iti sa evàyaü ghaña iti na parij¤àyeta. yasya tu pàkàd råpàdãny evotpadyante nirudhyante ceti sa eva ghañas tadavasthàno bhavatãti tasya tatparij¤ànaü yujyata ity ata idam ucyate. pàkajotpattau ghañaparij¤ànaü. saüsthànasàmànyàd iti. råpàdyàkçtisàmànyàd ity arthaþ. paüktivat. yathà na vas tat pipãlikànàü tadvyatiriktaü paüktidravyaü nàmàsti. atha ca pårvapaüktisaüsthànasàmànyàd anyasyàm iti tatparij¤ànaü bhavati. saiveyaü pipãlikànàü paüktir iti. [Tib. 329b] àha. katham etad gamyate. saüsthànasàmànyàt parij¤ànaü na tu tàdavasthyàd iti. atrocyate. cihnam apa÷yato 'parij¤ànàd iti. yasmàt khaõóanimnonnatàdicihnam apa÷yatas tatparij¤ànaü na bhavati. ataþ saüsthànasàmànyàd iti siddhaü. sà ceti vistaraþ. sà ca prãtiþ prasrabdhiyogena. prãter manasaþ prasrabdhir jàyata. iti prasrabdhiyogenà÷rayamçdukaraõàt apkalpà. ata eva ceti vistaraþ. à÷rayamçdukaraõàt. tasmin dvitãye samàpattidhyàne kçtsnasya kàyasthairyasyàpagamàt. duþkhendriyanirodha uktaþ. sukhasya ca prahàõàt. duþkhasya ca prahàõàt. pårvam eva saumanasyadaurmanasyayor astaügamàd aduþkhàsukham upekùàsmçtipari÷uddhaü caturthaü dhyànam upasaüpadya (##) viharatãti vacanàt. àdhyàtmikàpakùàlarahitatvàd iti. ye vitarkavicàràdayo 'ùñàv àdhyàtmikàpakùàlàþ. vitarkavicàrau càså ca sukhàdi ca catuùñayam iti. tadrahitatvàd ity arthaþ. ànejyam iti. ejç kampana ity asya dhàtor etad råpam ànejyam iti. yadà tv àniüjyam iti pàñhaþ. tadà igeþ prakçtyantarasyaitad råpam draùñavyaü. na taiþ ÷uddhàvàsakàyikaiþ ÷akyam àråpyàn praveùñuü. vipa÷yanàcaritatvàt. ÷amathacarità÷ càråpyàþ. nàpy anyatra gantum adharàü bhåmiü. vi÷eùagàmitvàt. etena krameõeti. yathoktena saptànàü tejaþsaüvartanãnàü anantaram adbhiþ saüvartanã bhavaty ekà. punaþ saptànàü tejaþsaüvartanãnàm anaütaram adbhiþ [Tib. 330a] saüvartanã bhavati dvitãyà. evaü yàvat saptamy adbhiþ saüvartanã. ## tataþ pa÷càd ekà vàyusaüvartanã bhavati. kiükàraõaü yathàvarõitaü bahunà kàlaprakarùaõenàpsaüvartanã bhavati. tato 'pi bahutareõa vàyusaüvartanãty ata idam ucyate. yathaiva hi teùàm iti vistaraþ. yathà prathamadhyànàt dvitãyadhyànasamàpattivi÷eùàt àtmabhàvànàü dvitãyadhyànabhåmikànàü sthitivi÷eùaþ. ardhamahàkalpàrdhaü prathamadhyànopapannànàm àyuþpramàõaü. kalpadvayaü dvitãyadhyànopapannànàm iti. tathà bhàjanànàm api. kiü. sthitivi÷eùa iti. evaü dvitãyàd api tçtãyadhyànasya vi÷eùo vaktavyaþ. evaü ca kçtveti. yasmàd aùñakçtvas tejaþsaüvartanãsaptakà iti ùañpaücà÷at tejaþsaüvartanyo bhavanti saptàpsaüvartanyaþ ekà vàyusaüvartanãti catuþùaùñisaüvartanyo bhavanti. tasmàd yad uktaü praj¤aptibhàùye catuþùaùñiþ kalpàþ ÷ubhakçtsnànàm àyuhpramàõam iti. tat såktaü bhavati. yathà #<årdhvaü tu parãttàbhedhyaþ à÷rayaþ dviguõadviguõaþ># ity atroktaü ÷ubhakçtsnànàü catuþùaùñiyojanànàü ÷arãrapramàõaü. ÷arãrapramàõena ca teùàm àyuþpramàõam uktaü. #<àyus tu kalpaiþ svà÷rayaü># iti vacanàt. ekaikà saüvartanã mahàkalpa iti kçtvà. iyatà hi kàlena teùàm àyuùah parisamàptir iti. àcàryaya÷omitrakçtàyàü sphuñarthàyàm abhidharmako÷e vyàkhyàyàü tçtãyaü ko÷asthànaü. 3. (##) IV karmanirde÷a (IV.1) [Tib. 1b] tãrthakaravipratipattyà samutpàditasaüdehaþ pçcchati. atha yad etad iti vistaraþ. tatra sattvavaicitryaü dhàtugatiyonyàdibhedena. bhàjanavaicitryaü merudvãpàdibhedena. vyàmi÷rakàriõàm iti. ku÷alàku÷alakarmakàriõàü. atha kasmàt teùàm à÷rayà ramyà na bhavanti [Tib. 2a] bhogàs tu ramyà iti. sati caivaü viùayopabhogaþ saübhavati. à÷rayaramyatve hi kasya pratãkàrasya viùayopabhogaþ syàt. avyàmi÷rakàriõàm iti. råpàvacaràõàü. kàmàvacarà api devà avyàmi÷rakàrikalpà à÷rayaviùayaramyàþ. ramyatà hetukarmadvayakàritvàt. cetayitvà ceti. evaü cedaü kariùyàmãti. [Tib. 2b] svabhàvata÷ ced vàkkarmaikam iti. và eva karmeti kçtvà. itarayos tu na karmatvaü. kàyena kàyasya và karma kàyakarma. evaü manaskarma. iti na svabhàvataþ karma. tribhiþ kàraõair iti. à÷rayataþ svabhàvataþ samutthànata÷ ceti. trayàõàm iti. kàyavàïmanaskarmaõàm. à÷rayataþ kàyakarma. kàyà÷rayaü karma kàyakarmeti. svabhàvato vàkkarma. vàg eva karmeti. samutthànato manaskarma. manaþsamutthitam iti kçtvà. (IV.2cd-4) gatir ity apara iti. vàtsãputrãyàþ. àtmalàbho 'nantaravinà÷ãti. kùaõasyànantarakùaõa [Tib. 3a] iti nairuktena vidhinà àtmalàbho 'nantaravinà÷ã kùaõa÷abdenàbhidhãyate. atha và kàlaparyantaþ kùaõaþ. svàvasthànaþ. so 'syàstãti ksaõikaþ. ata iniñhanàv iti ñhan. saüskçtasyàva÷yaü vyayàd iti. utpattyanantaravinà÷iråpaü. cittacaittavat. àkasmiko hi bhàvànàü vinà÷a iti. akasmàdbhava àkasmikaþ ahetuka ity arthaþ. sàdhanaü càtra. ahetuko vinà÷aþ. abhàvatvàt. atyantabhàvavat. dçùño vai kàùñhàdãnàm iti vistaraþ [Tib. 3b] àdi÷abdena (##) råpàdãnàü grahaõaü. dçùño 'gnisaüyogàd vinà÷a iti. pratyakùadvàràpatito dharmasvaråpaviparyaya iti pratij¤àdoùaü dar÷ayati. ata evàha. na ca dçùñàd gariùñhaü pramàõam iti. na pratyakùàd gurutamaü pramàõam astãty arthaþ. àcàryaþ pratyakùàbhimànaü pareùàü dar÷ayann àha. kathaü tàvad bhavàn yàvan manyata iti. na hi kàùñhàdivinà÷o råpàdivat pratyakùata upalabhyate. akùaõikavàdinas ta àhuþ. teùàü punar adar÷anàd iti. teùàü kàùñhàdãnàm adar÷anàt. tad evam anumànataþ siddhiü dar÷ayati. agnisaüyogahetukaþ kàùñhàdivinà÷aþ. tadàpàte bhàvàt. yasya yadàpàte bhàvaþ. sa taddhetukaþ. tadyathà bãjàpàte bhàvyo 'ükuraþ. saüpradhàryaü tàvad etad iti. naikàntikatàm udbhàvayati. na hi yasyàpàte [Tib. 4a] yo vinà÷o bhavati. sa taddhetuka iti. vàyusaüyogapàte hi sati pradãpasya vinà÷aþ. na ca sa vinà÷o vàyusaüyogakçtaþ. kùaõikatvàbhyupagamàd dhi pradãpasyàkasmiko vinà÷a iùyate. sa hi utpannapradhvaüsitatvàt svayaü vinaùñaþ pradãpaþ. vàyupratibandhàd anyasyànutpattau na dç÷yate. na tena vinà÷a iti. tathà ghaõñà÷abdakùaõika iùyate. pàõisaüyogapàte ca sati ghaõñà÷abdasya vinà÷aþ. na sa tatkçtaþ. kùaõikatvàd dhi svayaü vinaùño ghaõñà÷abdaþ. tatpratibandhatvàd anyasyànutpattau na dç÷yate. na tena vinà÷a iti. tasmàd anumànasàdhyo 'yam arthaþ. na pratyakùasiddha ity abhipràyaþ. tasmàd anaikàntikam etat. yasya pàte yaþ ka÷cid vinà÷aþ. sa tatkçta iti. kiü punar atrànumànam iti. atràhetuko vinà÷a ity etasminn arthe kim anumànam iti. uktaü tàvad akàryatvàd abhàvasyeti. ahetuko vinà÷aþ. akàryatvàt. àkà÷avat. akàrya÷ càsau. abhàvasvabhàvatvàt. [Tib. 4b] atyantàbhàvavat. ## iti. na kasyacid akasmàd ity arthaþ. utpàdavad iti viparãtopamànaü. yathotpàda àtmalàbhalakùaõaþ sahetuka eva. nàhetukaþ. tadvinà÷aþ syàt. na caivaü bhavati. katham ity àha. kùaõikànàü ca buddhi÷abdàrciùàü dçùña àkasmiko vinà÷aþ. tad evam anumànàpatito dharmasvaråpaviparyayaþ. àkasmikaþ kàùñhàdãnàü vinà÷aþ. vinà÷asvàbhàvyàt. buddhyàdivinà÷avad iti. yas tu manyata iti vai÷eùikàþ. pårvà buddhir uttarayà buddhyà utpannayà vinà÷yate. anyà tu buddhiþ pårvayà buddhyà vinà÷yate. evaü ÷abdo 'pi vàcyaþ. àha. na yuktam etat. kasmàt. buddhyor asamavadhànàt. ayugapadbhàvàd ity arthaþ. na hy asantaü nà÷yaü hetur vinà÷ayatãti. kathaü gamyate buddhyor asamavadhànam iti. ata àha. na hi saü÷ayani÷cayaj¤ànayor yuktasamavadhànam iti (##) vistaraþ. svasaüvedyam etat. yadà saü÷ayaj¤ànam. na tadà ni÷cayaj¤ànam. yadà ni÷cayaj¤ànaü. na tadà saü÷ayaj¤ànam iti. evaü sukhaduþkhayo ràgadveùayo÷ càsamavadhànam iti yojayaü. yathà ca viruddhayor asamavadhànam. evam [Tib. 5a] aviruddhayor api j¤ànayor asamavadhànaü bhavatãti. yadà ceti vistaraþ. athàpi samavadhànaü syàd iti. tathàpy apañubuddhi÷abdau pañå na hiüsyàtàü. durbalasamànajàtãyatvàt. na hi durbalasamànajàtãyo balavantaü hiüsan dçùñaþ. asamànas tu durbalo 'pi hiüsyàt. tadyathà udakaü tejaþ. yo 'py arciùaü avasthànahetvabhàvàd iti. avasthànahetvabhàvàd bhàvànàü vinà÷a iti. sthaviravasubandhuprabhçtibhir ayaü hetur uktaþ. sa càyuktaþ. na hy abhàvaþ kàraõaü bhavitum arhatãti. dharmadharmava÷àd veti vai÷eùikaþ. taü pratyàha. na càpy utpàdavinà÷ahetvor iti. utpàdavinà÷ahetvor adharmasya. kùaõa eva kùaõa iti. mukhye kùaõe. naupacàrike kùaõa ity arthaþ. atha và kùaõa eva kùaõa iti. kùaõe kùaõa evety arthaþ. vçttilàbhapratibandhau vçttilàbho vçttipratibandha÷ ca kùaõekùaõe bhavituü nàrhataþ. kathaü kçtvà. yasyàrciùaþ utpattàv anugraho bhavati caitrasya maitrasya và. tasya dharma utpalabdhavçttiþ tad utpàdayatãty evam utpàdahetuþ. vinà÷ahetur api. yadi tadvinà÷as tasyànugrahaü karoti andhakàràvasthàyàm. evam adharmo 'pi. yasyàrcirutpattàv apakàro bhavati. [Tib. 5b] tasyàdharmo labdhavçttis tad utpadayati. vinà÷ahetur api. yadi tadvinà÷as tasyàpy apakàraü karoti andhakàràvasthàyàm. iti tayor vçttilàbhàd arciùàm utpattir bhavati. na ca vçttilàbhaü tayor apratibadhya tàbhyàm eva tasminn eva kùaõe teùàü vinà÷a iti. kùaõekùaõe vçttilàbhapratibandhau na dvayor yujyete. ÷akya÷ caiùa kàraõaparikalpa iti vistaraþ. dharmàdharmavinà÷a iti kàraõaparikalpaþ sarvatra saüskçte dvyaõukàdau anityeùu råpàdiùu karmaõi ca ÷akyate kartuü. ato na vaktavyam etat. agnisaüyogàt kàùñhàdãnàü vinà÷a ity evamàdi. tata÷ ca sarvasaüskçtasya kùaõikasiddhiþ. dharmàdharmayos tadvinà÷akàraõàntarànapekùatvàd ity alaü vivàdena. tat eva tàdç÷àd veti. yadi agnisaüyogaþ ÷yàmatàü ghañasya nivartya raktatàü janayati. sa eva raktatàü nivartya raktataratàü janayatãti kalpyate. (##) hetur eva vinà÷akaþ syàt. atha jvàlànàü kùaõikatvàd anyas tatsaüyogo janako 'nyo 'pi vinà÷aka iti kalpyate. hetvavi÷iùño vinà÷akaþ syàt. na ca yuktam iti sarvaü. jvàlàntareùu ca tàvad dhetubhede 'pi parikalpanàü parikalpayeyuþ vai÷eùikàþ. kùaõikatvàt. jvàlànàm anyà janikàþ. [Tib. 6a] anyà vinà÷ikà iti. kùàrayàvadbhåmisambandhàt tu pàkajavi÷eùotpattau kàü kalpanàü kalpayeyuþ. na hi teùàü kùàràdayaþ kùaõikàþ. tatra hetur eva vinà÷akaþ syàt. yat tarhi àpa iti vistaraþ. yady agnisaüyoge 'py àpo na vinà÷yante. kathaü tarhy àpaþ kvàthyamànàþ kùãyanta ity abhipràyaþ. tejodhàtur iti. tadavinirbhàgasaüvardhanaü. yasya prabhàvàd apàü saühàtaþ kùàmakùàmo jàyata iti. kàraõavi÷eùàt kàryavi÷eùa iti. kùàmakùàmataro jàyate. yàvad atikùàmatàü gato 'nte na punaþ saütànaü saütanoti. kàryaü karoti na tv abhàvaü karotãty arthaþ. bhaüguratvàd iti vistaraþ. bhaüga÷ãlatvàt svayaü vina÷yanto 'nyenàjanità vinà÷àþ. santa utpannamàtràd ekakùaõalabdhàtmàno bhavanto vina÷yanti. tçõajvàlàvad iti. yathà tçõajvàlàyàþ kùaõikatve 'pi de÷antareùu nirantarotpattau gatyabhimànaþ. tçõaü dahantãti. jvàlà gacchantãti. tadvat. sàdhanaü ca. avidyamànagatayo de÷àntare nirantaram utpadyamànà råpàdayo bhàvàþ. kùaõikatvàt. tçõajvàlàvat [Tib. 6]. saüsthànaü kàyavij¤àptir iti vaibhàùikavacanaü. ## iti. ekà diï mukham asyeti ekadiïmukhaü. tasmin. bhåyasi bahutare. evaü sarvam iti. årdhvaikadiïmukhe bhåyasi utpanna unnatam iti praj¤apyate. adho bhåyasy avanatam iti. eùà dik. tadyathà alàtam iti. na dravyasat saüsthànaü. varõagrahaõàt pakùagrahaõatvàt. alàtacakravad iti. atha và na dravyaü saüsthànam. anyaråpagrahaõàt pakùagrahaõatvàt. dhànyarà÷ivad iti. dvàbhyàm asaya grahaõaü pràpnuyàd ity ukte vaibhàùiko bråyàt. na dãrghatvàdeþ kàyendriyeõa grahaõaü. kiü tarhi. spraùñavyàvayaveùv eva. tathà saüniviùñeùu dãrghàdigrahaõaü bhavati. ato na dvàbhyàm asya grahaõaü pràpnotãty ata idam ucyate. yathà và spraùñavya iti vistaraþ. ko 'rthaþ. yathà (##) spraùñavye dãrghahrasvàdigrahaõaü. na ca spraùñavyàyatanasaügçhãtaü saüsthànaü. tathà varõe 'pi saübhàvyatàü dãrghàdigrahaõaü. na ca råpàyatanasaügçhãtaü saüsthànam. arthàntarabhåtaü syàd ity arthaþ. punar vaibhàùika àha. smçtimàtraü tatra iti vistaraþ. smçtimàtraü tatra saüsthàne. spar÷asàhacaryàt ÷lakùõatvàdibhiþ spar÷aiþ sahacarabhàvàt. [Tib. 7a] na tu sàkùàdgrahaõaü dãrghàdisaüsthànasya. yathàgniråpaü dçùñvà tasyàgner uùõatàyàü smçtir bhavati. sàhacaryàt. puùpasya ca caüpakasya ca gandhaü ghràtvà tadvarõe 'pi smçtiþ. sàhacaryàt. àha. yuktam atreti vistaraþ. yuktam atràgnàv avyabhicàràt uùõatàyà÷ ca varõasya ca. anyenànyasmaraõam agniråpeõoùõatàyàþ. puùpagandhena ca tadvarõasya. na tu kiücid iti vistaraþ. na tu kiücit spraùñavyaü ÷lakùõatvàdi kvacid iti saüsthàne dãrghàdau niyataü. yato 'tra saüsthàne spraùñavyaü spçùñvà samaraõaü niyamena syàt. yatra hy agniråpaü. tatra taduùõatayà bhavitavyaü. yatra ca campakagandhaþ. tatra tadråpeõa bhavitavyaü. na tu yatra ÷lakùõatvaü karka÷atvaü và tatra dãrghatvena hrasvatvena và bhavitavyaü. tasmàd taduùõatàråpayor niyamena yujyate saüsthàne tu niyamena smaraõaü na pràpnoti. tathàsaty api sàhacaryaniyame spraùñavyasaüsthànayoþ saüsthàne smaraõaü niyamena syàt. varõe 'pi syàt smaraõaü niyameneti vartate. tad evaü spraùñavyaü spçùñvà smared ity arthaþ. athàniyamena varõasmaraõaü bhavati varõavad và saüsthàne 'py aniyamena syàt. dãrghe hrasvam iti. hrasve dãrgham iti. kiükàraõaü. varõe hy aniyamena smaraõaü bhavati spraùñavyàt. kadàcid rakte pãtam iti pãte [Tib. 7b] raktam iti. na caivaü bhavati. katham evaü na bhavati. yathà varne saüsmaraõaü na niyamena bhavati. tathà saüsthàne 'py aniyameneti. kiü tarhi. varõe smaraõaü na niyamena bhavati. saüsthàne punar niyamenety ayuktam asya saüsthànasya spraùñavyàt smaraõaü. kathaü tarhi dãrghabuddhir hrasvabuddhir và bhavati. uktam etat. ekadiïmukhe bhåyasi varõe và spraùñavye và gçhyamàõe dãrghavikalpabuddhir alpãyasi hrasvavikalpabuddhir ity evamàdy avagantavyaü. citràntareõa veti vistaraþ. citràntareõa vànekavarõasaüsthàne bahubhiþ prakàrair dç÷yamànenànekasaüsthànaü dç÷yate dãrghàdi. ato 'nekasaüsthànadar÷anàd (##) bahånàü saüsthànànàm ekade÷aü pràpnuyàt. yatraiva dãrghatvaü. tatraiva hrasvàdigrahaõàt. tac càyuktaü varõavat. yathà hi varõaþ sapratighatvàd ekade÷o na bhavati. tathà saüsthànam apãti. tathà ca sati dravyato 'sti saüsthànam iti sapakùàlaþ pakùo bhavati. dharmivi÷eùaviparyayàt. na càõau tad iti. yathà nãlàdiråpaü aùñadravyakàdàv aõau vidyate. na caivam aõau saüsthànaü dãrghàdi vidyate. kathaü punar gamyate. saüsthànaü paramàõau nàstãti. dãrghasaüsthàne 'pacãyamàne dãrghabuddhyabhàvàt. dãrghaü hi daõóam upalabhya tasminn evàpacãyamàne dãrghabuddhir na nivartet. na hi nãlàdidravyam upalabhyapacãyamàne tasmin pãtabuddhir bhavati. dãrghadravye tv apacãyamàne hrasvabuddhir bhavati. na dãrghabuddhiþ. na ca yuktaü vaktuü. tad eva saüsthànaü dãrghàdihrasvàdibuddhiü janayatãti. [Tib. 8a] tasmàd bahuùv eveti sarvaü. atha matam iti vistaraþ. saüsñhànaparamàõava eva tathà saüniviùñà ekadiïmukhàdikrameõa dãrghàdisaüj¤à bhavanti. na hy atatsvabhàvàþ tathà saüniviùñhàþ samànàs tàü saüj¤àm upalabdhum arhatãty abhipràyaþ. na ca saüsthànàvayavànàü varõàdivat svabhàvaþ siddha iti. varõàvayavàþ prasiddhasvabhàvàþ. pratyavayavaü nãlàditvato grahaõàt. na caivaü saüsthànaparamàõavaþ pratyavayavaü dãrghàditvato gçhyante. tasmàn na prasiddhasvabhàvàþ. yadi tu naiva te dãrghàdisvabhàvàþ. saünive÷avi÷eùàt tu dãrghàdibuddhihetavo bhavanti. varõàdiparamàõava eva saünive÷avi÷eùà dãrghàdibuddhihetavo bhavantãti kiü neùyate. yat tarhi varõatvàbhinna iti. yadi varõasaünive÷amàtraü saüsthànaü syàt. varõàbhede saüsthànabhedo na syàt. mçdbhàjanànàü kuõóàdãnàm anarthàntarabhàvàt. nanu coktam iti vistaraþ. yathà saüniviùñavarõe dãrghàdisaüj¤à praj¤apyate. ekadiïmukhe ca varõa iti vistareõa. yathà ca pipãlikàdãnàm iti vistaraþ. yathà ca pipãlikàdaya [Tib. 8b] ekaråpà bhavanti. teùàü ca paüktir ity asmin de÷e 'nyàdç÷y anyasminn anyàdç÷ã. evaü cakràdãnàü bheda ity evamàdi. tathà varõàbhede 'pi saüsthànabhedaþ syàt. tarhi tamasãti vistaraþ. yat tarhi tamasi varõam apa÷yaütaþ sthàõupuruùahastyàdãnàü dãrghahrasvatva parimaõóalàdãni pa÷yanti. tat katham iti vàkya÷eùaþ. yadi tarhi varõàj jàtyantaraü saüsthànaü na syàt. yathà varõaü nãlaü pãtam iti và na pa÷yanti. tathà saüsthànam api dãrghaü hrasvam iti na pa÷yeyuþ. pa÷yanti ca kadàcit. ato jàtyantaraü saüsthànam iti. paüktisenàparikalpavad iti. yathà tamasy avyaktaü (##) pakùiõaþ pipãlikà và dçùñvà dãrghà paüktir iti parikalpayaüti yathà và tamasy eva hastyàdãn avyaktaü dçùñvà parimaõóala iyaü senà vyavasthiteti parikalpayanti. tadvat. veviditaü caitad evam iti. yathedànãm uktam asaty api jàtyantare saüsthàne varõam eva te tatràvyaktaü dçùñvà dãrghàdiparikalpaü kurvanti. yat kadàcid iti vistaraþ. anirdhàryamàõaparicchedam iti. anirdhàryamàõasaüsthànaü saüghàtamàtram avyaktam alakùyamàõanãlatvàdikaü dç÷yate. na ca varõasaüsthànavyatiriktaü råpàyatanam astãti. yathà nànyat kiücid dravyaü [Tib. 9a] kalpyate. tadvat saüsthànam api na varõavyatiriktaü kalpayitavyaü. tatra bhavanta iti. te bhavanta ity arthaþ. itaràbhyo 'pi dç÷yanta iti vacanàt. kathaü kàyakarma praj¤àpayantãti. praj¤aptisattvàt kàyakarmayoga iti manyamànaþ pçcchati. kàyàdhiùñhànam iti. kàyàlambanam ity arthaþ. yasya hi kàyaþ pravartyaþ. tat kàyàdhiùñhànaü karma. tenàha. yà cetanà kàyasya tatratatra pranetrãti. yathàyogaü veditavye iti. vàgadhiùñhànaü karma vàkkarma. manaskarma tu manasaþ karma. manasà và saüprayuktaü karma manaskarma. tena yathàyogam ity uktaü. vij¤aptyabhàvàd iti vistaraþ. yadi vij¤aptir na syàt. avij¤aptir api kàmàvacarã na syàt. vij¤aptyadhãnà hi kàmàvacary avij¤aptir na cittànuparivartinãti. sà caivaü nàstãti. mahànto doùà anuùajyante. samvaràsamvaràbhàvadoùaþ saptaupadhikapuõyakriyàvastupuõyavçddhyabhàvadoùa ity evam àdayo 'nuùaügàþ. anuùaügàõàü punaþ pratyanuùaügà iti. tatparihàrà bhaviùyantãti arthaþ. kàyakarmasaü÷abditàd iti. kàyàdhiùñhànàd ity arthaþ. samàhitàvij¤aptivad iti. yathà samàhitàvij¤apti÷ [Tib. 9b] cittànuparivartinã. evaü pràtimokùasamvaràdilakùaõàpy avij¤aptiþ syàt. sautràntikà àhuþ. naivaü bhaviùyati. na cittànuparivartinã bhaviùyati. cetanàvi÷eùeõàsamàhitena tadàkùepavi÷eùàd asamàhitàyà avij¤apter àkùepàd ity arthaþ. sàpi ca vij¤aptir bhavadãyà satã vidyamànà avij¤apter àkùepe utpàdanacetanàyà balaü sàmarthyaü nibhàlayate apekùate. kasmàt. jaóatvàd apañutvàc cetanàbalam antareõa tàm avij¤aptiü janayituü na ÷aknoti. na hy asatyàü samàdànacetanàyàü yadçcchotpannà vij¤aptir avij¤aptiü janayati. ## iti. tu÷abdo vi÷eùaõena. yathà kàyavij¤aptiþ saüsthànàtmikà na tathà vàgvij¤aptiþ. kiü tarhi. vàgàtmako dhvanir varõàtmakaþ ÷abda ity arthaþ. (##) ## ity uktaü. tatra vij¤aptir uktà avij¤aptir vaktavyà. sà ca pårvam evoktà. ## vacanàt. sàpi dravyato nàsti sàpy avij¤aptir dravyato nàsti. na kevalà vij¤aptir ity api÷abdaþ. abhyupetyàkaraõamàtratvàd [Tib. 10a] iti. imaü divasaü upàdàya pràõàtipàtàdibhyaþ prativiramàmãty abhyupetya. tasmàt pareõa teùàm akaraõamàtram avij¤aptir ity evaü dravyato nàstãti sautràntikàþ. teùàü càtãtànàü mahàbhåtànàü. na hy atãtànàü pratyutpannasvabhàvo 'sti. paücame ca ko÷asthàna etad dar÷ayiùyata iti. katham avidyamànàny asyà à÷raya ity ato na dravyato 'sti. råpalakùaõabhàvàc ca. råpyata iti råpalakùaõaü. tac càsyà apratighatvàn nàsti. tasmàn na dravyato 'sti. (IV.5ab) ## vistaraþ. trividhaü ca tad amalaü ca trividhàmalaråpaü. tasyoktiþ. akurvataþ panthà akurvatpathaþ. pareõa kàrayataþ svayam akurvataþ karma ity arthaþ. trividhàmalaråpokti÷ ca vçddhi÷ càkurvatpatha÷ càdir eùàü. tànãmàni ## àdi÷abdena dharmo bhikùo ity atràråpãty avacanaü. àryàùñàügavacanaü. pràtimokùasamvarasetuvacanaü ca gçhyate. råpasya råpasaügraha iti. råpasya råpeõaiva saügraho bhavati. nànyair vedanàdibhiþ. asti råpaü sanidar÷anaü sapratighaü. yac cakùurvij¤ànavij¤eyaü råpam. [Tib. 10b] asty anidar÷anaü sapratighaü. yàni cakùuràdãni. tat punar nava råpyàyatanàni. asti råpam anidar÷anam apratighaü. yan manovij¤ànavij¤eyaü avij¤aptiråpaü dharmàyatanasaügçhãtaü. nàvij¤aptiü virahayyeti vistaraþ. avij¤aptiü muktvà nàsti råpam anidar÷anam apratighaü yad råpasaügrahasåtra uktaü. nàpy anàsravam asti råpam avij¤aptiviraheyyeti vartate. na hi màrgasatyasamàpannasya kàyavàgvij¤aptiråpaü yujyate. saptabhir aupadhikair iti. upadhir àràmavihàràdiþ. tatrabhavam aupadhikaü. tasyopadher abhàvàn niraupadhikaü. satatam abhãkùõaü. samitaü nirantaraü. atra såtraü. bhagavàn kau÷àübyàü viharati sma. ghoùiràràme. athàyuùmàn mahàcundo (##) yena bhagavàüs tenopasaükràntaþ. upasaükramya bhagavataþ pàdau ÷irasà vanditvà ekànte 'sthàt. ekànte sthita àyuùmàn mahàcundo bhagavantam etad avocat. labhyaü bhadanta aupadhikaü puõyakriyàvastu praj¤apayituü mahàphalaü mahànu÷aüsaü mahàdyutikaü mahàvaistàrikaü. labhyaü cundeti bhagavàüs tasyàvocat. saptemàni cundaupadhikàni puõyakriyàvaståni mahàphalàni yàvan mahàvaistàrikàõi. [Tib. 11a] yaiþ samanvàgatasya ÷ràddhasya kulaputrasya và kuladuhitur và carato và tiùñhato và svapato và jàgrato và satatasamitam abhivardhata eva puõyam upajàyata eva puõyaü. katamàni sapta. iha cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và càturdi÷àya bhikùusaüghàyàràmaü pratipàdayati. idaü cunda prathamam aupadhikaü puõyakriyàvastu mahàphalaü yàvan mahàvaistàrikaü. yena samanvàgatasya kulaputrasya và vistareõa yàvad upajàyata eva puõyaü. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và tasminn evàràme vihàraü pratiùñhàpayati. idaü dvitãyam aupadhikaü puõyakriyàvastu mahàphalaü yàvad upajàyata eva puõyaü. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và tasminn eva vihàre ÷ayanàsanaü prayacchati. tadyathà. ma¤caü pãñhaü bçùãü koccavaü bimbopadhànaü catura÷rakaü dadàti. idaü cunda tçtãyam aupadhikaü puõyakriyàvastu pårvavat. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro kuladuhità và tasminn eva vihàre dhruvabhikùàü praj¤àpayaty anukålayaj¤àm. idaü cunda caturtham aupadhikaü puõyakriyàvastu mahàphalaü pårvavat. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và àgantukàya gamikàya và dànaü dadàti. idaü cunda paücamam aupadhikaü [Tib. 11b] puõyakriyàvastu pårvavat. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và glànàya glànopasthàyakàya và dànaü dadàti. idaü. ùaùñham aupadhikaü puõyakriyàvastu pårvavat. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và yàs tà bhavanti ÷ãtalikà và vaddalikà và vàtalikà và varùalikà và. tadråpàsu ÷ãtalikàsu yàvad varùalikàsu bhaktàni và tarpaõàni và yavàgåpànàni và tàni saüghàyàbhinirhçtyànuprayacchati. idam àryà asmàkam anàrdragàtràþ anabhivçùñacãvaràþ paribhujya sukhaü spar÷aü viharaütu. idaü ca cunda saptamam aupadhikaü puõyakriyàvastu mahàphalaü. yàvad upajàyata eva puõyam. ebhiþ saptabhir aupadhikaiþ puõyakriyàvastubhiþ samanvàgatasya ÷ràddhasya kulaputrasya và kuladuhitur và na labhyaü puõyasya pramàõam udgrahãtuü. etàvat puõyaü và puõyaphalaü và puõyavipàkaü và. api tu bahutvàt puõyasya mahàpuõyaskaüdha iti saükhyàü (##) gacchatãty evamàdi. dvir apy àyuùmàn mahàcundo bhagavantam etad avocat. labhyaü bhadanta niraupadhikaü puõyakriyàvastu praj¤apayituü mahàphalaü yàvan mahàvaistàrikaü. labhyaü cundeti bhagavàüs tasyàvocat. saptemàni cunda [Tib. 12a] niraupadhikàni puõyakriyàvaståni. yaiþ samanvàgatasya ÷ràddhasya kulaputrasya và kuladuhitur và carato và tiùñhato và vistareõa yàvad upajàyata eva puõyaü. katamàni sapta. iha cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và ÷çõoti tathàgataü và tathàgata÷ràvakaü và amukaü gràmakùetram upani÷ritya viharatãti. ÷rutvà ca punar adhigacchati prãtipràmodyam udàraü ku÷alaü naiùkramopasaühitaü. idaü cunda prathamaü niraupadhikaü puõyakriyàvastu pårvavat. yàvad upajàyata eva puõyaü. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và ÷çõoti tathàgataü và tathàgata÷ràvakaü và udyuktam àgamanàya. ÷rutvà ca punar adhigacchatãti pårvavat. idaü cunda dvitãyaü niraupadhikaü puõyakriyàvastu. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và ÷çõoti tam eva tathàgataü và tathàgata÷ràvakaü và adhvànamàrgapratipannaü tad eva gràmakùetram anupràptaü. ÷rutvà ca punar adhigacchatãti pårvavat. idaü cunda tçtãyaü niraupadhikaü puõyakriyàvastu. yàvad upajàyata eva puõyaü. [Tib. 12b] punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và ÷çõoti tathàgataü và tathàgata÷ràvakaü và tad eva gràmakùetram anupràptaü. ÷rutvà ca punar adhigacchatãti pårvavat. idaü cunda caturthaü niraupadhikaü puõyakriyàvastu pårvavat. yavad upajàyata eva puõyaü. punar aparaü ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và tam eva tathàgataü và tathàgata÷ràvakaü và dar÷anàyopasaükràmati. dçùñvà ca punaþ adhigacchatãti pårvavat. idaü cunda pa¤camaü niraupadhikaü puõyakriyàvastu. punar aparaü cunda ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và tasyaiva tathàgatasya và tathàgata÷ràvakasya và antikàd dharmaü ÷çõoti. ÷rutvà ca punar adhigacchatãti. pårvavat. idaü cunda ùaùñhaü niraupadhikaü puõyakriyàvastu. punar aparaü ÷ràddhaþ kulaputro và kuladuhità và tasyaiva tathàgatasya và tathàgata÷ràvakasya và antikàd dharmaü ÷çõoti. ÷rutvà ca buddha÷araõaü gacchati dharma÷araõaü gacchati saügha÷araõaü gacchati. ÷ikùàpadàni ca pratigçhõàti. idaü cunda saptamaü niraupadhikaü puõyakriyàvastu mahàphalam iti pårvavat. bahugranthabhayàn na sarvaü likhitaü. na hy àj¤àpanavij¤apteþ karmapatha upayujyate. tasya pràõàtipàtàdikarmaõo 'kçtatvàt. syàn mataü. kçte tasmin karmaõi tadàj¤àpanavij¤apteþ [Tib. 13a] karmapatho bhaviùyatãti. atra idam ucyate. kçte 'pi ca tasyàþ svabhàvàvi÷eùàd iti. pareõa kçte 'pi tasmin (##) karmaõi tasyà àj¤àpanavij¤apter na ka÷cit svabhàvavi÷eùo 'sti. yena tadànãü karmapathaþ syàt. tasmàt pårvavat. tasyàþ svabhàvàvi÷eùàt. yathaiva pårvavat karmapatho na vyavasthàpyate. tathaiva pa÷càd ity ato 'stãty abhyupagantavyà yàsau tadànãm utpadyate karmapathasaügçhãteti. ekàda÷abhir àyatanair asaügçhãtam iti. dharmàyatanavarjyaiþ. vàkkarmàntàjãvànàm ayogàd iti. vij¤aptisvabhàvànàm evàsaübhavàd ity arthaþ. yat tarhãdam uktam iti vistaraþ. ko 'syabhisaübandhaþ. yadi và mataü. yady avij¤aptir na syàd aùñaügo 'yaü màrgo na syàt. tatra vij¤aptyayogàt. tasmàd asty avij¤aptir iti. yat tarhãdam uktam iti vistareõoktvà yàvat samyaksamàdhir iti kim artham evam ucyate. pårvam eva càsyeti sarvaü. màrgasya samàpattikàlàt pårvam ity arthaþ. vij¤aptiråpàs ta uktà ity abhipràyaþ. vaibhàùikàþ pariharanti. laukihamàrgavairàgyam iti vistaraþ. laukikamàrgavairàgyàvasthàyàü vàgàdisvabhàvaü [Tib. 13b] vij¤àptiråpam. etad abhisaüdhàyaitad uktaü. na tu màrgakàle tatsaügçhãtaü vàgàdyavij¤aptiråpaü nàstãti. samàdhiviùayaråpam iti. samàdher àlambanam asthisaükalàdi. de÷anàvaraõàd apratigham iti. yad råpaü de÷am àvçõoti. tat pratighaü. viparyayàd apratigham iti siddhaü. katham idànãü tad råpam iti. yadi na råpayituü ÷akyata ity abhipràyaþ. etad avij¤aptau samànaü. avij¤aptir api và de÷aü nàvçõotãti tulyaü. anàsrave samàdhau anàsravam iti. màrgaü saümukhãkurvàõo yogàcàras tadråpam à÷ayaü cà÷rayaü ca pratilabhate. yat samyagdçùñivad anàsravaü ÷ãlaü pratilabhate. yasmin sati prakçti÷ãlatàyàü saütiùñhate. atha và. anàsrave 'pi samàdhau tad evaüvidhaü råpaü ta àcàryà icchanti. arhato yad råpaü bàhyaü cety apara iti. apara àcàryà varõayanti. arhato yad råpaü cakùuràyatanàdi. bàhyaü ca kàùñhakuóyàdi. tad anàsravaü råpaü. kutaþ. àsravàõàm ani÷rayatvàt. na hy arhatsàütànikaü råpaü bàhyaü càsravàõàü kle÷ànàü ni÷raya iti. yady evaü yat tarhy avi÷eùeõa såtra uktaü sàsravà dharmàþ katame. yàvad eva ckaùur yàvad eva råpàõãti [Tib. 14a] vistaraþ. tat punar àsravàõàm apratipakùatvàt sàsravam uktaü. cittacaittavi÷eùà hi àsravapratipakùa iti. paryàyeõa tarhãti vistaraþ. tad evàrhato råpaü bàhyaü càsravàõàm apratipakùatvàt sàsravam àsravàõàm ani÷rayatvàd anàsravam iti. tathà ca laksaõasaükaraþ syàd iti doùaþ. yàni råpàõãti. yàni råpàõy àyatanànãty arthaþ. vistareõa yàvad ye dharmàþ sàsravàþ sopàdànãyà÷ cetaþkhilamrakùavastv iti vacanàt. santy anàsravàõi råpàyatanànãti. tàni punaþ katamàni sàsravàõi sopàdànãyàni. (##) pçthagjanaråpàõi. àsravàõàü ni÷rayatvàt tadapratipakùatvàc ca. katamàny anàsravàõi. yàny arhato råpàõi bàhyàni ca. àsravàõàm ani÷rayatvàt. dharmatà hy eùeti. dharmàõàm anàdikàlikà ÷aktiþ. guõavi÷eùàd iti. dhyànàpramàõàdiguõavi÷eùàt. anugrahavi÷eùàc ceti. ÷arãrasya varõabalàdivi÷eùàt. tadàlambaneti vistaraþ. sapratigràhakam àlambanam asyàþ. seyaü tadàlambanà dànacetanà. [Tib. 14b] tayà paribhàvitàþ saütatayaþ såkùmaü pariõàmavi÷eùaü phalotpattinimitaü pràpnuvanti. kathaü bhaviùyatãti. bahutaraphalàbhiniùpattaye kathaü bhaviùyatãty abhipràyaþ. na hy atra dàtéõàü dàyàþ paribhujyante. yatparibhogàt bhoktéõàü guõavi÷eùàd anugrahavi÷eùàc cànyamanasàm api dàtéõàm iti vistareõa yàvat samarthà bhavaüti. yàvad upajàyata eva puõyam iti và. tadàlambanecetanàbhyàsàd iti. tathàgatatacchràvakàlambanacetanàbhyàsàt. saütatayaþ såkùmaü pariõàmavi÷eùaü pràpnuvanti. yenàyatyàü bahutaraphalàbhiniùpattaye samarthà bhavanti. caratas tiùñhato jàgrato yuktam evaü svapatas tu katham ity ata àha. svapneùv api tà÷ cetanà anuùaïgiõyo bhavantãti. avij¤aptivàdinas tu vaibhàùikasya niraupadhike puõyakriyàvastuni yatra vij¤aptir nàsti. kevalaü taü ÷rutvàdhigacchati prãtipràmodyam udàraü ku÷alaü. tatra katham avij¤aptiþ syàt. tasya ÷rotur vij¤aptisamàdhyor asaübhavàt. avij¤aptir hi vij¤apteþ samàdher và saübhavet. aupadhikeùv apãti vistaraþ. àràmadànàdiùv [Tib. 15a] api. tadàlambanacetanàbhyàsàt. pratigràhaka àlambanam asyà÷ cetanàyà iti pårvavat. àha. yady aupadhikeùv api evam abhãkùõaü tadàlambanacetanàbhyàsàt. yat tarhi såtram iti vistaraþ. apramàõaü cetaþsamàdhiü iti. maitryàdisaüprayuktaü. cetanàvi÷eùa iti. etadàlambanacetanasyàpi dàyakasyàpramàõaþ puõyabhiùyando 'stãti dar÷ayati. kriyàphalaparisamàptàv iti. maulakarmapathaprayogaþ kriyà. maulakarmapathaþ phalaü tasya parisamàptau. eùa eva nyàya iti. svayaüprayogeõa pareùàm upaghàtavi÷eùàt kartuþ såkùmaþ saütatipariõàmavi÷eùo jàyata iti sarvaü. kàrye kàraõopacàràd iti. saütatipariõàmavi÷eùaþ karmapatho bhavatãti saütatipariõàmavi÷eùaþ kàryaü. karmapathaþ kàraõaü. yo 'sau kàyavàcoþ prayogaþ. sa hi cetanàlakùaõasya karmaõaþ panthà iti. tasmin kàrye karmapatha iti kàraõopacàraþ. kàyikavàcikatvaü tu tasya saütatipariõàmavi÷eùasya. tatkriyàphalatvàt. kàyavàkkriyàyàþ phalatvàd ity arthaþ. yathà avij¤aptivàdinàm avij¤aptir [Tib. 15b] iti. yathà vaibhàùikàõàm avij¤aptivàdinàm avij¤aptiþ karmapatha ity àkhyàyate. kàrye kàraõopacàràt. kàyikavàcikatvaü tu tatkriyàphalatvàd iti. avij¤aptir (##) adravyam iti prakàràntareõa dar÷ayan bhadanta àha. upàtteùu skandheùv iti vistaraþ. sattvasaükhyàteùu vartamàneùu skandheùu trikàlayà cetanayà pràõàtipàtàvadyena spç÷yate ghàtaka iti. kathaü trikàlayety àha. haniùyàmi hanmi hatam iti càsya yadà bhavatãti. tad evam atra cetanaiva karmety uktaü bhavati. àcàryo bhadantamataü kenacid bhàgenàbhipretaü kenacid bhàgenànabhipretaü dar÷ayann àha. na tv iyateti vistaraþ. yadi ka÷cid evaü prayojayet. manmàtaraü màrayeti. uccalite ca màrake tasyaivaü bhavet. hatà tena manmàteti. tasya hatàbhimànina ànantaryakarma syàt. na ceùyate. tasmàt svayaü ghnann iti bhadantena vi÷eùyaü vaktavyam. tat evàha. svayaü tu ghnata iti vistaraþ. etàvàü÷ cetanàsamudàcàra iti. haniùyàmi hanmi hatam iti. yuktaråpa iti. yukta eva yuktaråpa iti. svàrthe råpapratyayaþ. nàmadheyavat. [Tib. 16a] yathà nàmaiva nàmadheyam ity eke vyàcakùate. pra÷astaråpo yuktaråpaþ. yuktaü và råpaü svabhàvo 'syeti yuktaråpaþ. tathaivasaüj¤àyamàna iti. yathaivàvij¤aptir duravabodhà. tathaiva saütatipariõàmavi÷eùo 'pãti. cittànvayakàyaprayogeõeti. cittapårvakeõa kàyaprayogeõety arthaþ. tàbhyàü pçthagbhåtam iti. cittakàyàbhyàü pçthagbhåtaü. yatkçtaprayogasaübhåteti. yena kçto yatkçtaþ. yatkçtàt prayogàt saübhåtà. kriyàparisamàptiþ karmapathaparisamàptiþ. tasyaiva cittacaittasya prayoktus tannimittas tatprayoganimittaþ saütatipariõàmo bhavatãti. bhavati paritoùo 'smàkam iti vàkya÷eùaþ. cittacaittasaütànàc càyatyàü phalotpatteþ. nàvij¤aptiþ. kiü. bhavati paritoùa iti vartate. vij¤aptyabhàvàd ity evamàdãni. samutthàpakasya dharmasyàbhàvàt samutthàpyasya dharmasyàbhàva ity arthaþ. avij¤aptir dravyato nàstãti sàdhitam etat. àdi÷abdenàbhyupetyàkaraõamàtratvàt. atãtàni mahàbhåtàny [Tib. 16b] upàdàya praj¤apteþ. teùàm avidyamànatvàdi. tad evàstu. dharmàyatanaparyàpannam iti. yad dhyàyinàü samàdhiviùayaråpaü samàdhiprabhàvàd utpadyata ity uktaü tad dhy anidar÷anaü càpratighaü ca. aüga tàvad àcakùeti. aügàpràtilomya iti pañhyate. hanta tàvad àcakùeti. ehi tàvad àcakùety artha ity apare. ato nimitta iti vistaraþ. yata evam. ato nimitte 'vij¤aptau naimittikopacàràt. samyagàdyupacàràt. avij¤aptau tadà vyàkriyate. samyagvàkkarmantàjãvàkhyà kriyata ity arthaþ. à÷ayaü cà÷rayaü ceti. à÷ayaþ pràõàtipàtàdyakaraõà÷ayaþ. ÷raddhàdyà÷ayo và. à÷raya à÷rayaparàvçttiþ. (##) ato nimitte à÷aye à÷raye ca naimittikopacàraü. samyagvàgàdyupacàraü kçtvàùñau màrgàügàni vyavasthàpyanta iti. tad akriyàmàtram iti. mithyàvàgàdyakriyàmàtraü. katamat tad ity àha. yad asàv iti vistaraþ. yady akriyàmàtram aügaü kathaü tad anàsravam ity àha. tac cànàsravamàrgasaüni÷rayalàbhàd anàsravam iti. yady akriyàmàtram aügaü. tathàdravyasat. katham aùñàv aügàni bhavantãty àha. na hi sarvatreti [Tib. 17a] vistaraþ. vidhipårvam iti. ÷ãlagrahaõavidhipårvaü. anyacitto na saüvçtaþ syàd iti cet. yadi sà cetanà saüvaraþ. tasmàc cetanàcittàd anyacitto na saüvçtaþ syàt. yathà cetanà yà kàyavàcau saüvçõoti nàsau tadànãm astãti. na tadbhàvanayeti vistaraþ. naitad evaü. tadbhàvanayà cittasaütànabhàvanayà kriyàkàle pràõàtipàtàdicitte pratyupasthite smarataþ ahaüpràõàtipàtàdibhyaþ prativirata iti pratyupasthitasmçteþ. tatpratyupasthànàd yayà cetanayà kàyavàcau saüvçõoti. tasyàþ sammukhãbhàvàt. ityartham eva tasyàþ samàdànam iti. katham. ayam akriyàpratij¤àm anusmçtya dauþ÷ãlyaü na kuryàd iti. na ka÷cin muùitasmçtiþ ÷ikùàü bhidyàd iti. yàsàv avij¤aptiþ setubhåtà dauþ÷ãlyaü pratibadhnàti. sà tadànãü vidyata iti. (IV.5cd) na hi saiva sàmagrãti vistaraþ. na saiva pçthivãdhàtvàdãnàü mahàbhåtànàü vij¤aptyà÷rayàõàü sàmagrã såkùmaphalà cànidar÷anàpratighavij¤aptiphalatvàt audàrikaphalà ca sanidar÷anasapratighavij¤aptiphalatvàd yujyate. tasmàd [Tib. 17b] anyàny eva mahàbhåtàni upàdàyàvij¤aptir utpadyate. (IV.6ab) yadàtanã vij¤aptir iti vistaraþ. yadàbhavà vij¤aptir yadàtanã vij¤aptiþ. evaü tadàtanàni mahàbhåtàni. yatkàlasaübhåtà vij¤aptiþ kiü tatkàlasaübhåtàny eva mahàbhåtàny upàdàyàvij¤aptir utpadyate. sarvam iti. sarvam upàdàyaråpaü vij¤aptir avij¤aptir dhyànànàsravasaügçhãtà cakùuþ÷rotraråpa÷abdàdi caivaü samànakàlàny eva mahàbhåtàny upàdàya vartate. pràyeõeti grahaõaü kiücit kàmàvacaryavij¤aptiniràsàrthaü. ata evàha. kiücid vartamànam anàgataü atãtàni mahàbhåtàny upàdàyeti. kiücid upàdàyaråpaü vartamànam atãtàni mahàbhåtàny upàdàya vartate. kiücid anàgatam upàdàyaråpam atãtàni mahàbhåtàny upàdàya vartate. kiü punas tad upàdàyaråpaü yad evaü bhåtam iti dar÷ayann àha. ## kàmàvacarasamvaràdigrahaõakàle avij¤aptiþ sahajàni mahàbhåtàny upàdàyotpadyate. evam anyàpy avij¤aptis tàny evopàdàyotpadyate. yasmàt tàny asyà à÷rayàrthena saübhavanti. yathànyeùàm upàdàyaråpàõàü pratyutpannàni (##) mahàbhåtàny à÷rayaþ [Tib. 18a] evaü tasyà atãtàny à÷rayaþ. pravçttyanuvçttikàraõatvàd yathàkramam iti. atãtàni mahàbhåtàni pravçttikàraõatvàt àkùepakàraõatvàt à÷rayàrthena bhavanti. pratyutpannàni ÷arãramahàbhåtàny anuvçttikàraõatvàd adhiùñhànakàraõatvàt saüni÷rayàrthena bhavanti. cakrasyeveti vistaraþ. yathà cakrasya pàõyàvedhaþ. evam asyàþ pravçttikàraõaü. yathà bhåmiprade÷aþ. evam anupravçttikàraõaü. (IV.6cd) kàlaniyamam uktvà bhåminiyamaü pçcchati. atha kutastyànãti vistaraþ. yàvac caturthadhyànabhåmikam iti. àråpyeùu bhåtabhautikànàm abhàvàt. dhàtvapatitatvàd iti. anàsravasya kàyavàkkarmaõo dhàtvapratisaüyuktatvàt. nàsti niyamata ity abhipràyaþ. anàsravàõi tarhi mahàbhåtàny upàdàya kasmàn na bhavatãty ata àha. anàsravàõàü ca mahàbhåtànàm abhàvàd iti. kiü punar asyà mahàbhåtaiþ kàryam ity ata àha. tadbalena cotpatter iti. mahàbhåtabalena cotpatter ity arthaþ. atha cittabalenaiva tadutpattiþ kasmàn na bhavati. anupàdàyaråpatvaprasaügàt. (IV.7, 8) avij¤aptir anaupàttiketi. amårtatvàc cittacaittàdhiùñhànabhàvàyogàt. ## [Tib. 18b] ku÷alàku÷alatvàt na vipàkajà ## iti vacanàt. vipàkajasya càvyàkçtatvàd ## iti vacanàt. naupacayikã upacayàbhàvàt. pàri÷eùyàn naiùyandikã. ## sattvasaütànapatitatvàt. ## naiùyandikopàttamahàbhåtajà. samutthàpakacittàpekùatvàt asamàhitacittavij¤aptyadhikàràc ca. na svapnasamàdhyàdyaupacayikamahàbhåtajà. ata eva ca na vipàkajamahàbhåtajà. ## vistaraþ. sàsravànàsravasamàdhijatvàt. dhyànànàsravajasamvaràvij¤aptiþ samàdhijety ucyate. anupàttàni ca mahàbhåtàny upàdàyeti. samàhitacittava÷ena tatra ÷arãre cittànuvçttitvàt. upàttàni hi mahàbhåtàni nirodhasamàpattyàdyavasthàsu (##) cittam antareõàpi vartante. yàvat saübhinnapralàpàd iti. yàvacchabdenàdattàdànàt kàmamithyàcàràn [Tib. 19a] mçùàvàdàt pai÷unyàt pàruùyàt saübhinnapralàpàd iti. cittavat bhåtàbhedàt. yathà tadutpàdakaü cittam abhinnam. evaü bhåtàny api tadutpàdakàny abhinnàny eva. na càdhàràrthenàvij¤apter mahàbhåtàny à÷rayaþ. kiü tarhi. tatpravartanàrthena. tasmàd ## vacanaü na virudhyati. pràtimokùasamvare tv anyànyànãti. acittànuparivartanãyatvàt. vij¤aptis tu naiùyandikãti. àkùepava÷enànuvçtteþ. upàttà tu kàyikãti. na vàcikãty arthaþ. kàyikã hi kàyamahàbhåtàvinirbhàgavartitvàt tadà÷rayabhåtànàm upàttà. na tu vàcikã. tadvinirbhàgavartitvàt. atra codayanti. ÷àstraviruddham etad. evaü hy àha. yànãmàny upàsakasya pa¤ca ÷ikùàpadàni. eùàü katy upàttàni. katy anupàttàni. àha. sarvàõy anupàttànãti. avij¤aptilakùaõa÷ikùàpadàbhisaüdhivacanàd bàhulikatvàd và tathànirde÷asyety adoùaþ. punaþprabandhàd avaibhàùikãyam [Tib. 19b] iti. ekasaüsthànotpattàv itarasaüsthànànivçtteþ. kathaü vistareõa yàvat saüsthànadvayaü sidhyatãti. anyonyàvakà÷adànàt. tanmahàbhåtair abhivyàpanàd iti. vij¤aptyà÷rayair mahàbhåtair aïgasyàbhivyàpanàt. anabhivyàpane ca punar vij¤aptimahàbhåtaiþ kathaü kçtsnenàügena vij¤àpayet. na hi ÷akyate vaktuü. kàyaikade÷enàsau vij¤àpayati. na sarvakàyeneti. vij¤aptyà÷rayàõi mahàbhåtàni tadaügaü na vyàpyàvatiùñhanta iti. suùiratvàt kàyasyàsti teùàm avakà÷a iti. abhivyàpane 'pi na mahãyasàïgena bhavitavyaü. suùiratvena kàyànuprave÷àt. pãnena tarhi guruõà và tenàügena na bhavitavyaü. såkùmatvàt. (IV.9, 10ab) ## iti. ## iti vacanàt. dvividham uktaü. ## iti vacanàt. trividham uktaü. ## iti. kàyavàkkarmaõo vij¤aptyavij¤aptitve bhedàt. cetanàtmanaþ karmaõa÷ ca pa¤casattvàt pa¤cavidham uktaü. ## (##) iti. [Tib. 20a] ku÷alàku÷alaivàvij¤aptir ity arthàd uktaü bhavati. balavat karmeti. avij¤aptilakùaõaü. ## api÷abdàd itica÷abdàrthenàpi÷abdena kàma ity àkçùyate. anàsravàvij¤aptivad iti. yathà na ca tàvad anàsravàyà avij¤apter anàsravàõi mahàbhåtàni. atha ca punar yasyàü bhåmau jàtas tàm utpàdayati. tadbhåmikàni mahàbhåtàny upàdàyotpadyate. evaü na ca tàvad àråpyàõi mahàbhåtàni syuþ. atha ca punar yasyàü bhåmau jàta àråpyàm utpàdayati. tadbhåmikàni mahàbhåtàny upàdàyàråpyàvacary avij¤aptir bhaviùyatãti. na. tasyà dhàtvapatitatvàd iti. nehàsàmyàt. yasmàd avij¤aptir anàsravà dhàtvapatità kàmaråpàråpyàvacarãti. tçùõàbhir asvãkçtatvàt tasyà dhàtuto bhåmito và naiva sabhàgàni nàpi visabhàgàni mahàbhåtàni bhavantãty ato yatrajàtas tatrajàni mahàbhåtàny upàdàyotpadyate. àråpyàvacarã tv avij¤aptir nàrhati kàmaråpàvacaràõi visabhàgàni mahàbhåtàny upàdàya bhavituü. dhàtupatitavàd ity abhipràyaþ. kiü ca. sarvaråpavaimukhyàc càråpyasamàpattir nàlaü råpotpattaye. råpabhåmikà tv anàsravà samàpañtir alaü [Tib. 20b] råpotpattaye 'vij¤aptyutpattaye ity arthaþ. kasmàt. sarvaråpavaimukhyàd ity abhipràyaþ. kathaü càråpyasamàpatteþ sarvaråpaü vaimukhyam ity ato bravãti. vibhåtaråpasaüj¤atvàd iti. vigataråpasaüj¤atvàd ity arthaþ. dauþ÷ãlyapratipakùeõa ÷ãlam iti vistaraþ. dauþ÷ãlyaü kàmàvacaram aku÷alasamutthànatvàt. tasya råpabhåmikaü ÷ãlam avij¤aptilakùaõaü pratipakùa iti yujyate. àråpyàvacaram apy evaü bhaviùyatãti ced ata àha. àråpyà÷ ca kàmadhàtor iti vistaraþ. àråpyàþ kàmadhàto÷ catasçbhir dåratàbhir dåre. dåratvàc càråpyasaügçhãtaü ÷ãlaü kàmadhàtupratipakùe na kalpate. catasra÷ ca dåratà vyàkhyàtàþ purastàd iti na punar vyàkhyàyante. pratipakùadåratà càtrodàharaõaü. ## iti. savicàrayor eva bhåmyor ity avadhàraõàrtha àraübhaþ. vitarkya vicàrya vàcaü bhàùata iti vitarkavicàrapårvakatvàt kàyavàkkarmaõoþ. ## na kevalam avicàràsu bhåmiùv iti dar÷ayati. brahmaloka evàstãty uktaü bhavati. tata årdhvam iti. brahmalokàd årdhvaü. bàhyamahàdhåtahetukam iti. vàyuprabhçtãnàü [Tib. 21a] ÷abdàyatanaü. vij¤apti÷abdapratiùedhaparam etad vacanaü (##). na tu bàhyamahàbhåtahetukam eva. pàõyàdyaïga÷abdo 'pi hi dvitãyàdiùu dhyàneùu saübhavati. anyathà hi ÷àstravirodhaþ syàt. tathà hi ÷àstra uktaü. ÷abdadhàtunà kaþ samanvàgataþ. àha. kàmaråpàvacaraþ. ko 'samanvàgatah. àha. àråpyàvacara iti. na hi bàhyenàsattvasaükhyàtena samanvàgato yujyate. ## iti vacanàt. asyaiva ca doùaparihàràrtham anye punar àhur iti. dvitãyàdiùv api dhyàneùu vij¤aptir astãti. kiübhåmikà. prathamadhyànabhåmikà. vaibhàùikapakùa evàyaü. na pakùàntaraü. ## iti siddhàntàt. evaü tarhi dvitãyàdidhyànabhåmikà bhavati pakùàntaraü. sà tu kiü vyàkçtà utàvyàkçtety àha. anivçtàvyàkçtà. na tu ku÷alà na kliùñeti. parasparasaübhàùaõàdikurvatàü tatastyànàm avyàkçtà vij¤aptir bhavati. [Tib. 21b kiükàraõaü na ku÷alà na kliùñàstãty àha. na hi teùåpapanna iti vistaraþ. na hi dvitãyàdiùu dhyàneùåpapannaþ tathàjàtãyaü ku÷alakliùñajàtãyam adhobhåmikaü cittaü saümukhãkaroti. yena cittena ku÷alàü kliùñàü và vij¤aptiü samutthàpayet. kiükàraõam iti àha. nyånatvàt prahãõatvàc ceti. ku÷alam adhobhåmikaü nyånatvàn na saümukhãkaroti. prahãõatvàc ceti na kliùñam. arthàd etad uktaü bhavati. avyàkçtam adhobhåmikaü cittaü saümukhãkaroti. tena tàü samutthàpayatãti. etad uktaü bhavati. adhobhåmikena cittenordhvabhåmikà vij¤aptir utthàpyata iti. tad evaü necchanti vaibhàùikàþ. prathamadhyànikaiva hi sà vij¤aptiþ prathamadhyànabhåmikacittasamutthàpitatvàt. tasmàd àha. pårvam eva tu varõayantãti. tac ca kàmadhàtàv iti. tac ca bhàvanàprahàtavyaü nivçtavyàkçtaü cittaü kàmadhàtau nàsti. satkàyàntagràhadçùñisaüprayuktam eva hi kàmadhàtau nivçtàvyàkçtaü cittam iùyate. tena ca na vij¤aptiþ samutthàpyate. antarmukhapravçttatvàt. (IV.10cd, 11) svabhàvata ity àtmataþ. paramakùematvàd iti. akùemale÷ànubandhabhàvàt. [Tib. 22a] yad dhi svabhàvasaüprayogasamutthànataþ ku÷alaü na tat paramakùemam ity uktaü bhavati. asaüprayuktànàü ku÷alatvàbhàvàd iti. ku÷alamålàdibhir asaüprayuktànàü caittàdãnàü ku÷alatvàbhàvàt. tatsaüprayogaku÷alatvasiddhiþ. tair eva ku÷alamålàdisaüprayuktair ity àdi÷abdena hryapatràpyayor grahaõaü. auùadhipànãyasaübhåtakùãravad iti. pãtauùadhapànãyàyà (##) gor yat kùãraü. tad auùadhapànãyasaübhåtaü. pràptãnàü tv iti vistaraþ. pràptãnàü ku÷alànàü visabhàgacittasamutthàpitànàü. visabhàgaü cittaü ku÷alàd anyat. vicikitsayà ku÷alamålapratisaüdhàne yàþ ku÷alànàü pràptayaþ. tàsàü ku÷alatvaü. na tàvat parinirvàõavat paramàrthakùematvàt. nàpy alobhàdivat svabhàvataþ ku÷alam atatsvabhàvatvàt. nàpi vedanàdivat saüprayogato viprayuktatvàt. nàpi samutthànatas tatsamutthànacittasya [Tib. 22b] kliùñatvàt. evaü punarbhavapratisaüdhàv api upapattipratilaübhikaku÷alapràptayo vaktavyàþ. kathaü tàsàü ku÷alatvam iti vaktavyam etat. kartavyo 'tra yatna ity abhipràyaþ. atra pariharanti. ku÷alamålasamutthàpanãyatvàd anàgatàvasthàyàm eva tàþ ku÷alamålà bhavanti. kliùñena cittena tatpràptivibandho 'panãyate. na tatku÷alatvam àpadyata iti. sarvaduþkhapravçttyàtmakatveneti. sarvasya duþkhasya pravçttir àtmà svabhàvo 'syeti sarvaduþkhapravçttyàtmakaþ. tadbhàvena. paramàrthenàkùemaþ saüsàraþ. kàyavàkkarmajàtyàdipràptaya iti. kàyavàkkarmàõi vij¤aptyavij¤aptisvabhàvàny asamvaranaivasamvaranàsamvarasaügçhãtàni. jàtyàdayo jàtijaràsthityanityatàlakùaõàlakùaõasvabhàvaþ. pràptayo 'ku÷alànàü. vyàdhyapathyauùadhàdibhir upameyà iti. saüsàro vyàdhinopameyaþ. vyàdhisaüsàra ity arthaþ. lobhàdãny apathyauùadhenopameyàni. anyasaüprayogasamutthànàpekùatvàt. tatsaüprayuktà apathyauùadhimi÷rapànãyena. kàyavàkkarmajàtyàdipràptayo [Tib. 23a] 'pathyauùadhapànãyasaübhåtakùãreõopameyàþ. evaü tarhãti vistaraþ. yadi paramàrthenàku÷alaþ saüsàraþ. na kiücit sàsravam avyàkçtaü bhaviùyati ku÷alaü và. saüsàràbhyantaratvàt sàsravasya. paramàrthata evam uktam iti abhyupagatam etat sarvaü saüsàraparyàpannam aku÷alam iti. vipàkaü tu pratãti vistaraþ. yad vipàkaü prati na vyàkriyate. savipàkam etad iti. tad avyàkçtam ity ucyate. tad uktaü bhavati. yat sàsravaü. tad aku÷alaü paramàkùematvàt. vipàkaü praty avyàkaraõàrthàvyàkçtam iti. ku÷alam api. tathaivàku÷alam. iùñavipàkatvàt ku÷alam ity avagantavyaü. yadi samuttànava÷àd iti vistaraþ. cetanàyà eva ku÷alàku÷alatvam ity anenàbhipràyeõa. kàyavàkkarmaõaþ ku÷alàku÷alatvaü vicàrayati. kiü na mahàbhåtànàm iti. ku÷alàku÷alatvaü. ku÷alàku÷alena hi cittena kàyavàkkarma tanmahàbhåtàni samutthàpyate. vaibhàùika àha. karmaõi hi kartur abhipràyo na mahàbhåteùu na mahàbhåtàni kuryàm iti. kiü tarhi. idaü karma kuryàm iti. na karmavan mahàbhåtànàü ku÷alàku÷alatvam iti. [Tib. 23b] àcàrya àha. (##) samàhitasya kartur avij¤aptau nàsty abhipràyaþ. avij¤aptiü kuryàü iti. na càsamàhitaü cittaü tasyàþ samutthàpakam asti. yad evam abhipràyaü kuryàt. visabhàgatvàt visadç÷atvàt bhåmito 'samàdhànàd và. kathaü tasyàþ samàhitàyà avij¤apteþ ku÷alatvaü. mahàbhåtavat tasyàþ ku÷alatvaü na syàd ity abhipràyaþ. divyayor api và cakùuþ÷rotrayoþ ku÷alatvaprasaüga iti. yady antareõàpi tadabhipràyam avij¤apteþ ku÷alam iti. atha và ayam asyàbhisambandhaþ. yadi visabhàgàsamàhitacittava÷ena tasyàþ ku÷alatvaü. divyayor api cakùuþ÷rotrayoþ ku÷alatvaprasaügaþ. prayogakàle tadabhipràyasaübhavàt. na ca tayoþ ku÷alam asty ## iti vacanàt. (IV.12-14) yad uktaü dar÷anaprahàtavyaü cittaü vij¤apter asamutthàpakam iti. dar÷anaprahàtavyasyàütarmukhapravçttatvàd ity evaü bruvatàü kiü tarhi bhagavatoktam iti virudhyate. tad bhagavatoktam iti vàkyàrthaþ. kiü tad ity ucyate. tato mithyàdçùñer iti vistaraþ. kathaü mithyàdçùñer dar÷anaprahàtavyàyàþ [Tib. 24a] mithyàvàk vij¤aptisvabhàvà mithyàkarmànta÷ ca tatsvabhàva evety uktam iti. ## iti. hetutthànaü ca tatkùaõotthànaü ca hetutatkùaõotthànaü. hetutatkùaõotthànam iti saüj¤itaü ## iti saüj¤ãkçtaü. atha và hetutatkùaõotthànaü saüj¤àsyeti hetutatkùaõotthànasaüj¤aü. hetutatkùaõotthànasaüj¤ãkçtaü ## hetusamutthànam iti. samuttiùñhate 'neneti samutthànaü. hetu÷ ca sa samutthànaü ca tat hetusamutthànaü. tatkùaõasamutthànam iti. sa kùaõaþ kriyàkùaõaþ. tatkùaõe samutthànaü tatkùaõasamutthànaü. tatraiva kùaõe samutthànasadbhàvàt. tatraiva kriyàkùaõe tatkùaõasamutthànasya bhàvàd ity arthaþ. àkùepakatvàd ity utpàdakatvàt. kim idànãm iti vistaraþ. tasya tatkùaõasamutthànasya tasyàü vij¤apanakriyàyàü sàmarthyaü. yena tadànãü tadanuvartakam ity ucyate. tena hãti vistaraþ. tena hi tatkùaõasamutthànena vinà asau vij¤aptir mçtasyeva na syàd àkùiptà satã hetusamutthànena janitàpi satã. tadyathà. ka÷cid gràmaü gamiùyàmãty àkùiptakriyàntarà mriyet. tasyànuvartakacittàbhàvàd (##) gamanaü na bhavati. tadvat. acittakasya tarhãti [Tib. 24b] vistaraþ. yadi tatkùaõasamutthànena vinàsau mçtasyeva na syàt. nirodhasamàpattilàbhinaþ kasyacid upasaüpàdyamànasya kàyavij¤aptim àbadhnataþ tatkàlopasthitanirodhasamàpattitvàd acittakasya saüvarotpattau karmavàcanàvasànakàlãnàyàü tatsaüvaràntargatà kàyavij¤aptiþ kathaü bhavati. katham utpadyate tatkùaõasamutthànaü vinety arthaþ. evaü virodhite samàdhyaütaraþ ÷rãyate. sphuñatarà tarhãti. tatkùaõasamutthànena sacittakasya vyaktatarà vij¤aptir bhavatãty etat tasya sàmarthyaü. ## iti. pravartakam eva dçùñiheyam ity avadhàryate. kathaü punas tat pravartakam ity àha. tatsamutthàpakayor vitarkavicàrayor nidànabhåtatvàt hetubhåtatvàt. vij¤apteþ pravartakam iti. na tv anuvartakam iti vistaraþ. yat tad bahirmukhaü cittam anuvartakaü. tasya yo vij¤aptikriyàkàlaþ. tasmiü tadabhàvàt. tasya dar÷anaprahàtavyasya pravartakasyàbhàvàd ity arthaþ. atas tan nànuvartakaü. ayaü cànyo doùaþ. tatsamutthàpitaü ca råpam iti vistaraþ. yadi tad anuvartakaü syàd dar÷anaprahàtavyaü. tena dar÷anaprahàtavyena samutthàpitaü kàyavàgvij¤aptiråpaü dar÷anaprahàtavyaü syàt. yathà bhàvanàprahàtavyena cittena samutthàpitaü [Tib. 25a] kàyavàkkarma bhàvanàprahàtavyam iti. kiü syàd iti codakaþ. abhidharmo bàdhitaþ syàd iti vaibhàùikaþ. ## iti vacanàt. kiü ca vidyàvidyàbhyàü càvirodhàt. vidyayà dar÷anamàrgeõa satkàyadçùñyàdivat tasya råpasyàvirodhàt. aprahàõàd ity arthaþ. dçùñasatyànàm api tatsamanvàgatatvàn nàsti råpaü dar÷anaprahàtavyaü. avidyayà càvirodhàt. kiü càvidyayàpi råpaü na virudhyate. na hi kliùñàkliùñaråpasamudàcàràvasthàyàü tatpràptipravàhe và saty avidyà na bhavati avidyàyàü ca satyàü tan na bhavati. yathà anàsravo màrgo 'vidyayà virudhyate. pçthagjanàvasthàyàü tadanutpàdàt. tadutpàde vàryavasthàyàü kasyà÷cid avidyàyàþ prahàõàt. tad evam anàsravavad aprahàtavyam api na bhavati. na ced aprahàtavyaü. nàpi dar÷anaprahàtavyaü. pàri÷eùyàd bhàvanàprahàtavyam iti siddhaü. itara àha. [Tib. 25b] sàdhya eùa pakùo vidyayà råpaü na virudhyata iti. yo hi dar÷anaprahàtavyaü råpam icchati. sa kathaü vidyayà råpasyàvirodhaü grahãùyati. vaibhàùika àha. bhåtàny apãti vistaraþ. yadi tad råpaü dar÷anaprahàtavyacittasamutthàpitaü (##) dar÷anaprahàtavyaü syàt. tadà÷rayabhåtàny api tarhi dar÷anaprahàtavyàni syuþ. kasmàt. samànacittotthàpitatvàt. yena hi dar÷anaprahàtavyena cittena tad råpaü samutthàpitaü. tenaiva tadà÷rayabhåtàny apãti. na ca tàni tathà bhavitum arhanti. akliùñàvyàkçtatvàt. dar÷anaprahàtavyànàü ca kliùñatvàt. itara àha. naivaü bhaviùyati. dar÷anaprahàtavyàni syur iti. katham ity àha. yathà na ku÷alàku÷alàni bhavanti. yathà yena cittena ku÷alàku÷alena ku÷alàku÷alaü råpaü samutthàpitaü. tenaiva tadà÷rayabhåtàni samutthàpitàni. tac ca kàyavàkkarmasvabhàvaü råpaü ku÷alàku÷alaü. na tadà÷rayabhåtànãti. tadvat. sa eva punaþ paràvçtyàha. atha và punar bhavaütu dar÷anaprahàtavyànãti. vaibhàùika àha. naivaü ÷akyaü bhavitum. dar÷anaprahàtavyànãti vàkya÷eùaþ. kasmàt. akliùñasya [Tib. 26a] dharmasya vidyàvidyàbhyàm avirodhàt. na hy akliùño dharmaþ anivçtàvyàkçtaþ ku÷alasàsrava÷ ca vidyayànàsraveõa màrgeõa virudhyate. yathà kliùñà dharmàþ pràpticchedàd virudhyaüte. tadàlambanakle÷apràpticchedàt tu virodho na pratiùidhyate. nàpy avidyayà virudhyate. pràpticchedena tadàlambanakle÷aprahàtavyena ca. bhåtàni càkliùñàni. tatra yad uktam atha và punar bhavaütv iti. tad ayuktaü. tad evam atra sàdhanam uttiùñhate. na dar÷anaprahàtavyàni kliùñaråpà÷rayamahàbhåtàni. akliùñatvàt. akliùñacittacaittadharmavad iti. tad evaü vaibhàùikaþ ## iti sacodyaparihàraü pratiùñhàpya nigamayati. ato hetusamutthànam iti vistaraþ. yad uktaü mithyàdçùñer mithyàsaükalpo yàvat mithyàkarmànta iti. tasya såtrasya na virodho bhavatãti. pravartakaü cànuvartakaü ceti. antarbahirmukhapravçttatvàt. ## ity avadhàraõam avikalpakatvàt. [Tib. 26b] nobhayam anàsravam iti. na pravartakaü. nàpy anuvartakaü. samàhitàntarmukhapravçttatvàt. amlàyamàneti. ahãyamànà. cànañpratyayanta÷ càyaü ÷abdaþ. ku÷alaikatànà iti. ku÷alaikaprabandhà ity arthaþ. buddho bhagavàn nàga ity uktaþ såtre. kathaü. tathàgata udàyin sadevake loke samàraka iti vistareõoktvàha àgo na karoti kàyena vàcà manasà. tasmàn nàga ity ucyate iti. àgo na karotãty aparàdhaü na karotãty arthaþ. anicchayàsyeti. anicchayàsya buddhasya cittasyàvisaraõàd viùayeùv agamanàd evam uktaü. (##) ## iti vistaraþ. caturùv ãryàpatheùu caraü caràmãti. yàvan niùãdam niùãdàmãty upasthitasmçtitvàn nityasamàhitaþ sa ucyate. nirabhisaüskàravàhitvàd iti. abhàvo hi saüskàrasya prayatnasya nirabhisaüskàraü. nirabhisaüskàraü vahatãti nirabhisaüskàravàhã. tadbhàvaþ. tasmàd iti. na và sarvaü dar÷anaprahàtavyaü pravartakam iti. syàd etad evaü. yadi sarvaü dar÷anaprahàtavyaü pravartakam iùyeta. na tu sarvaü. kiü tarhi. mithyàdçùñyàdikam eva pravartakaü vij¤apter na satkàyadçùñyàdikam [Tib. 27a] ity ata àha. na và sarvam iti vi÷eùaõaü vaktavyam ãdç÷aü pravartakam ãdç÷aü neti. aku÷alàvyàkçtacittasyeti. upasaüpàdyamànasya kenacid yogenàku÷alàvyàkçtacittasya. pràtimokùasamvaravij¤aptir aüjalyàdikà ku÷alà na pràpnoti. tadanuvartakacittam aku÷alàvyàkçtam iti kçtvà. yathà pravartakam iti vistaraþ. yathà pravartakaü cittaü bhàvanàprahàtavyam. tathà vij¤aptir vyavasthàpyate. na tu yathà dar÷anaprahàtavyaü pravartakaü tathà vyavasthàpyate. kasmàt. bhàvanàheyenàntaritatvàt. yasmàt tatpravartakaü dar÷anaprahàtavyaü bhàvanàheyena pravartakenàntaritaü. kathaü kçtvà. tadyathàsty àtmeti mayà pareùàü gamayitavyam iti pårvam evàvadhàrya tato vàksamutpàdakena cittena bahirmukhapravçttena bhàvanàprahàtavyena savitarkeõa savicàreõa vàcaü bhàùate. asty àtmety evamàdi. ato yathà pravartakam iti vistaraþ. tad evam ava÷yaü dar÷anaprahàtavyasya pravartakasyànantaraü pravartakam eva bhàvanàprahàtavyaü ku÷alam [Tib. 27b] aku÷alam avyàkçtaü cotpadyate. tadva÷àc ca vij¤apteþ ku÷alàditvam iti. evaü tu vaktavyam iti vistaraþ. evaü tu vaktavyam anyavyavahitaü bhàvanàheyavyavahitaü hetusamutthànaü saüdhàyoktam iti. paraüparàhetusamutthànaü saüdhàyety arthaþ. (IV.15ab) ## vistaraþ. trividhety uddi÷ya. ## vivçõoti. saüvara÷ ca saþ. asaüvara÷ ca saþ. saüvaràsaüvaraþ. saüvaràsaüvara÷ ca saþ. itarà ca sà. ## samàsaþ. (IV.16) pratiniyatalakùaõatvàd iti. bhikùusaüvarasyànyal lakùaõam evaü yàvad upavàsasaüvarasyànyal lakùaõaü. tathà hi vakùyati. ## (##) ## aùñavidhatve tu sàükaryasaübhavaþ. ya eva hi bhikùusamvaraþ. sa eva bhikùuõãsamvara ity evamàdi. ÷ràmaõerã ca punaþ ÷ikùamàõà ceti. ÷ràmaõerã parivçttavyaüjanà ÷ramaõero bhavati. ÷ikùamàõà càpi parivçttavyaüjanà ÷ràmaõera eva bhavati. kim evaü neùyate. parivçttavyaüjano bhikùur bhikùusaüvaraü ca tyajati. bhikùuõãsaüvaraü ca pratilabhata ity ata àha. na ca vyaüjanaparivçttàv iti vistaraþ. na bhikùubhikùuõãvyaüjanapràdurbhàve pàrvasaüvaratyàgakàraõam asti. [Tib. 28a] ## ity atra yat kàraõam uktaü. nàpy apårvasaüvarapratilaübhe kàraõam astãti vartate. yad uktaü pràtimokùàkhyaþ paravij¤àpanàdibhir iti. ato vij¤àyate na bhikùusaüvaràd anyo bhikùuõãsaüvara iti. evaü ÷ràmaõeràdãnàm api vaktavyaü. tasmàd abhinno 'nanya÷ caturõàü bhikùuõã÷ikùamàõà÷ràmaõeryupàsikàsaüvaràõàü tribhyo bhikùu÷ràmaõeropàsakasaüvarebhyaþ svabhàvaþ. kiü te saüvarà iti vistaraþ. yathà paücasaükhyàyàm anyàni paüca prakùipya paücavçddhiyogàd da÷a bhavanti. paücada÷asaükhyàyàü cànyàni paüca prakùipya viü÷atir bhavaüti. dãnàrasateravac ca. yathà pårvako dãnàro dvitãyena saha satero bhavati. tathà hi loke ekadãnàramålyena dvitãyaü dãnàraü dãnàramålyaü và tena pårvakeõa dãnàramålyena sahàdhikam apekùya ka÷cid vaktà bhavet. dãnàrasatero mayà labdha iti. dãnàradvayaü mayà labdham ity arthaþ. kim evam eta upàsaka÷ràmaõerabhikùusaüvaràþ virativçddhiyogàt pràõàtipàtàdiviratiùu tathaivàvasthitàsu punar nçtyagãtaviratyàdãnàm apårvàõàü viratãnàü [Tib. 28b] vçddhiyogàd anyonya ucyaüte. anya upàsakasaüvaràc chràmaõerasaüvaraþ ÷ràmaõerasaüvaràc cànyo bhikùusaüvara iti ekade÷avi÷eùayogàd anyonyavyavasthety arthaþ. àho svit pçthag eva te sakalà upajàyante. anyàþ pràõàtipàtàdivirataya upàsakasya. tato 'nyàþ ÷ràmaõerasya. tato 'nyà÷ ca bhikùoþ. ity ekasmiü bhikùusaütàne tisraþ pràõàtipàtàdiviratayaþ. evam adattàdànaviratayaþ. ity evamàdi. evaü ÷eùà iti. nçtyagãtaviratyàdayaþ. madapramàdebhya iti. ucca÷ayanàdimadyapànàdibhyaþ. bahutarebhyaþ (##) pràõàtipàtàdãnàü nidànebhya iti. upàsakàc chràmaõero bahutarebhyaþ pràõàtipàtàdinidànebhyo nivartate. tadyathà vikàlabhojanaü pràõàtipàtanidànaü bhavet. tasmàc chràmaõero nivartate. nopàsaka ity evamàdi yojyaü. evaü càsati. evaü ca yadi na syàd ity arthaþ. bhikùusaüvaraü pratyàcakùàõas tyajaüs trãn api upàsakasaüvaràdãn vijahyàt. dvayor upàsaka÷ràmaõerasaüvarayos tatra bhikùusaüvare 'ntarbhàvàt. (IV.17) viratisamàdànàd iti. vij¤aptyavij¤aptiviratir [Tib. 29a] iti vakùyati. (IV.18) samàpàdanàd iti. pratisaüsthàpanàd ity arthaþ. pàpakarmaõo hi sattveùu viùamaü saüpravartate. sàpi tu vij¤apticittàbhyàü kriyata iti. vij¤aptyà ca kriyate pràtimokùasaüvarasaügçhãtà avij¤apti÷ cittena ca kriyate dhyànànàsravasaüvarasaügçhãtà avij¤aptiþ. samàdhinà kriyata ity arthaþ. tad evaü kriyata iti kriyeti karmasàdhanaü. kriyàhetutvàd iti. kriyàyà hetutvàt. saüvarastho hy saüvaraparirakùaõàrthaü kriyàü vij¤aptilakùaõàm àrabhate. kriyàphalatvàc ceti. vij¤aptilakùaõàyàþ kriyàyàþ phalatvàd ity arthaþ. samàdhisaübhåtà kathaü kriyà bhavati. samàdhijàyà÷ cetanàyàþ phalatvàt sàpi kriyà. pràtimokùasaüvaràdhikàràd và. na tatra cittàþ. evaü tàvad avi÷eùeõa pràtimokùasaüvaraþ saü÷abdyata iti. àdyo 'pi kùaõo dvitãyàdayo 'pi ca kùaõàþ pràtimokùasaüvara ity ucyate. pràtimokùasvabhàvas tv àdyakùaõa eva. tadartham àha. punaþ àdye vij¤aptyavj¤aptã pràtimokùa ity ucyate. pàpasya tena pratimokùaõàd iti. prathamenaiva kùaõena pàpaü pratimokùate. [Tib. 29b] utsçjyate tyajata ity arthaþ. pratimokùa iti pràpte pràtimokùa iti vacanaü svàrthe vçddhividhànàt. svàrthe pratyaye kçte vçddhikaraõàd ity arthaþ. vaikçtavai÷asavat. yathà vikçtam eva vaikçtam. vi÷asam eva màraõaü vai÷asaü. evaü pratimokùa eva pràtimokùa iti. pràtimokùasaüvara ity apãti. pràtimokùa÷ càsau saüvara÷ ca. kàyavàcoþ saüvaraõàrtha ity arthaþ. karmapatha ity apy ucyata iti. maulaþ karmapatha ity arthaþ. dvitãyàdiùu kùaõeùu pràtimokùasaüvara eva. pràtimokùajàtãyaþ pràtimokùàd và jàtaþ saüvaraþ pràtimokùasaüvaraþ. na pràtimokùaþ. yasmàt na tena pàpaü pratimokùate. prathamakùaõa eva pratimokùitatvàt. (IV.19) aùñàv eva nikàyà ity avadhàraõe pçcchati. kiü khalu bàhyakànàm iti vistaraþ. samàdàna÷ãlam iti vi÷eùaõaü. ÷ãladvaividhyàt. dvividhaü hi ÷ãlaü. samàdàna÷ãlaü dharmatàpratilaübhikaü ca. tatra samàdàn÷ãlaü yad gçhyate. (##) idaü cedaü ca na kariùyàmãti. dharmatàpratilaübhikaü dhyànasaüvaro 'nàsravasaüvara÷ ca. bhavasaüni÷ritatvàd iti. mokùàrthinàm api teùàü mithyàdçùñyàdyupahatatvàt. bhavavi÷eùa eva ca teùàü keùàücin mokùa iti. bhavasaüni÷ritam eva ÷ãlaü. tato 'sti teùàü samàdàna÷ãlaü. na pràtimokùasaüvara iti. sàmantakam apy atra dhyànaü kçtvocyata iti. yasmàt sàüantake 'pi dhyànasaüvaro 'nàsravasaüvara÷ [Tib. 30a] ceùyate. tasmàd dhyànasàmantakam apy atra dhyàna÷abdenocyata itãùyate. api÷abdàn maulam api gçhyata eva. sahabhåhetàv ucyamàna iti. ## ity atra. trayàõàm iti. pràtimokùasaüvaradhyànasaüvarànàsravasaüvaràõàü. anyacittàcittakasyàpy anuvçtter iti. ## vacanàt. (IV.20ab) ## iti grahaõaü kàmàvacarasyaiva dauþ÷ãlyasya pratipakùatvàt. ànaütaryamàrgeùv iti. teùàü prahàõamàrgatvàt. tatsamutthàpakànàm iti. dauþ÷ãlyasamutthàpakànàm. ata eveti. yasmàd anàgamyànantaryamàrgeùv eva tadvyavasthànaü. tasmàc catuþkoñikaü kriyate. prathamà koñir anàgamyànantaryamàrgavarjyo dhyànasaüvaraþ. anàgamyabhåmikeùu vimuktiprayogavi÷eùamàrgeùu maulaprathamadhyànàdiùu và caturthàd dhyànàd ànantaryavimuktiprayogavi÷eùamàrgeùu yo dhyànasaüvaraþ. ayaü dhyànasaüvaro na prahàõasaüvaraþ. [Tib. 30b] tena dauþ÷ãlyasya tatsamutthàpakànàü ca kle÷ànàm aprahàõàt. dvitãyànàgamyànantaryamàrgeùv anàsravasaüvaraþ. ayaü prahàõasaüvaraþ tenaiva dauþ÷ãlyàdiprahàõàt. na dhyànasaüvaro 'nàsravatvàt. tçtãyànàgamyànantaryamàrgeùu sàsravasaüvaraþ ayaü prahàõasaüvara÷ ca tena dauþ÷ãlyàdiprahàõàt. dhyànasaüvara÷ ca sàsravasamàdhijatvàt. caturthã anàgamyànantaryamàrgavarjyo 'nàsravasaüvaraþ. ayaü na dhyànasaüvaro 'nàsravatvàt. nàpi prahàõasaüvaras tena dauþ÷ãlyàdyaprahàõàt. sa punas tathaivànàgamyabhåmikeùu vimuktiprayogavi÷eùamàrgeùu vistareõa yo 'nàsravasaüvaraþ. saüvaraniyamenaivam uktam. anyathàpy anye dharmà vaktavyàþ syuþ. evaü syàd anàsravasaüvaro na prahàõasaüvara iti catuùkoñikaü. prathamà koñir anàgamyànantaryamàrgavarjyo 'nàsravasaüvaraþ. (IV.20cd) manaþsaüvaro 'pi smçtisaüpraj¤ànasvabhàvaþ indriyasaüvaro 'pi smçtisaüpraj¤ànasvabhàva iti dvisvabhàvaj¤àpanàrthaü [Tib. 31] dvigrahaõaü. (##) dvivacananirde÷àd eva hi dvitvasiddhiþ. kathaü punar gamyate. etàv evaüsvabhàvàd iti. àgamàt. anyatarà kila devatà bhikùuü viùayeùv indriyàõi vicàrayantam avocat. bhikùo bhikùo vraõaü mà kàrùãd iti. bhikùur àha. pidhàsyàmi devate. devatàha. kuübhamàtraü bhikùo vraõaü kçtvà kena pidhàsyasi. bhikùur àha. smçtyà devate pidhàsyàmi. saüprajanyena ceti. (IV.21, 22) sa yàvat tàm avij¤aptiü na tyajatãti. ÷ikùànikùepàdi. ## prathame kùaõe vartamànasyaiva samanvàgato bhavatãty uktaü bhavati. ## dhyànasaüvaravàn kiü pçthagjano 'thàryaþ. ubhaya ity àha. avi÷eùitatvàt. so 'tãtànàgatayà avij¤aptyà samanvàgataþ. kiülakùaõayà. dhyànasaüvaràdhikàràd dhyànasaüvaralakùaõayeti gamyate. sa janmàntaratyaktam iti. udàharaõapradar÷anaparam etat. idaü janma tyaktam api hi gçhyate. #<àryas tu prathame nàbhyatãtayeti.># àryaþ sadàtãtàjàtayà avij¤aptyà [Tib. 31b] samanvàgataþ. kiülakùaõayà. anàsravayà. àryàdhikàràt. ata evàha. àryapudgalo 'py evam anàsravayeti. ayaü tu vi÷eùa iti. tu÷abdàrthaü dar÷ayati. sa ca bhinnakramaþ. prathame tu kùaõe duþkhadharmaj¤ànakùàntikùaõe nàbhyatãtayà avij¤aptyà samanvàgata ity arthaþ. kasmàt. anàdimati saüsàre màrgasya pårvam anutpàditatvàt. nanu ca phalapràptikàla indriyasaücàrakàle 'pi và pårvamàrgatyàge naivàtãtayà avij¤aptyà samanvàgama iùyate. evaü tarhi sa càpi phalamàrgasya prathamakùaõo bhavati. tatra nàtãtayàvij¤aptyà samanvàgato bhavati. phalamàrgasya pårvam anutpàditatvàd iti vyàkhyàtavyaü. àcàryavasumitras tv asya codyasya parihàram àha. anàsravasaüvaro 'tra prakçtaþ. sa ca duþkhadharmaj¤ànakùàntikàla eva labdhaþ. atas tena prathame kùaõe nàtãtena samanvàgato dvitãyàdiùv atãtànàgateneti. årdhvaü tu yo màrgàntaralàbhaþ. tatrànàsravasaüvarasàdç÷yam astãti na tad ucyata iti. tad iha sàdç÷yam astãti na budhyàmahe. kiü sàsravasaüvaro 'stãty apekùyedam ucyate. àho svid anàsravo 'stãti. yadi sàsravo 'stãty abhiprãyate. [Tib. 32a] duþkhadharmaj¤ànakùàntikàle 'pi so 'stãti nàtãtayà samanvàgata iti pratiùedhànupapattiþ. atha phalapràptikàle 'tãtànàsravasaüvaro 'stãty abhiprãyate. vihãnaþ sa katham astãti ÷akyaü vaktum iti cintyo 'syàbhipràyaþ. ## iti. samàhitamàrgastha÷ ca laukikasamàhitamàrgasthaþ àryamàrgastha÷ ca (##) ## dhyànànàsravasaüvarànvitàv ity arthaþ. atra càryamàrgàbhiråóha àryamàrgastho veditavyo nausthanàyena. tadyathà yo nàvam abhiråóhaþ. sa nausthaþ. evaü ya àryamàrgam abhiråóhaþ samàpannaþ. sa àryamàrgasthaþ. anyathà hy àryamàrgasamanvito 'py àryamàrgastha iti kçtvà. prakçtistho 'py àryo vartamànayà anàsravayà avij¤aptyà samanvàgata iti pràpnoti. anyaþ punar evaüprasaügaü pariharan vyàcaùñe. eka÷eùo 'tra kriyate. samàhita÷ ca samàhitàryamàrga÷ ca màrgau samàhitàryamàrgau. tayoþ sthitau ## tau yathàkramaü vartamànayà dhyànasaüvaràvij¤aptyànàsrava[Tib. 32b] saüvaràvij¤aptyà ca samanvàgatau. na tu vyutthitau. na tu tanmàrgavyutthitau tayà vartamànayà samanvàgatau. tasyà÷ cittànuparivartanãyatvàt. evaü vyàkhyàyate. yac coditam àcàryasaüghabhadreõa. katham avij¤apteþ pratyutpannatà àryamàrgasthavacanàd eva gamyate. tatsamàpanna evàyaü. na punas tatsamanvàgamavacanaprasaüga iti cet. na. dhyànàdhikàràt. tatravij¤aptyabhàvàc ca. (IV.23ab) yo naivasaüvaraõàsaüvare sthitas sa madhyastha iti. yo na bhikùvàdiþ. na ca kaivartàdiþ. sa madhyasthaþ. dauþ÷ãlya÷ãlàügàdisaügçhãteti. dauþ÷ãlyaü pràõàtipàtàdi. ÷ãlàügaü pràõàtipàtaviratyàdi. yan nasaüvaraõàsaüvarasaügçhãtam. àdi÷abdena ståpavandanàkhañacapeñàdikriyàvij¤aptir gçhyate. (IV.23cd,24ab) asaüvarasaüvarasthau pudgalàv aku÷alaku÷aladharmapratiùñhitàv ity anayor viparyayam asaübhàvayan pçcchati. kim asaüvarastha iti vistaraþ. tau yàvad anuvartete iti. ## anyeùv atãtayàpãti. dvitãyakùaõàdiùu atãtayà. (IV.24cd, 25ab) kùaõàd årdhvam à tyàgàd [Tib. 33a] iti. yo yasyàs tyàgas tasmàd à tyàgàt tayàtãtayà vij¤aptyà samanvàgataþ. kathaü. saüvaralakùaõàyàs tàvad vij¤aptes tyàgaþ ÷ikùànikùepàdibhiþ. tasmàd à tyàgàd anayàtãtayà vij¤aptyà samanvàgataþ. asaüvaralakùaõàyàþ saüvarasamàdànàdibhis tyàgaþ. tesmàd à tyàgàd anayà samanvàgataþ. naivasaüvaranàsaüvaralakùaõàyàþ prasàdakle÷avegacchedàdibhis tyàgaþ. tasmàd à tyàgàd anayà samanvàgata iti. yo hi saüvaràdyavij¤aptisamanvàgataþ. so 'va÷yaü maulakarmapathasvabhàvayà kùaõàd årdhvam atãtayàvij¤aptyà samanvàgataþ. anàgatayà tu vij¤aptyà na ka÷cit (##) samanvàgata iti. cittànanuparivartanãyatvàt. cittasyàpãti. cittasyàpi tarhi nivçtàvyàkçtasya mà bhåt pràptiþ. anubandhinã mà bhåd ity arthaþ. kasmàd ity àha. jaóà hi vij¤aptir anàlambanatvàt. parataütra ca cittaparatantratvàt. na caivaü cittam iti. na jaóaü. na parataütraü cety arthaþ. kasmàt. tadviparyayàt sà durbalena nivçtàvyàkçtena cittenotthàpità durbalatarà bhavatãti. (IV.25cd) maulasaügçhãtatvàd [Tib. 33b] iti. cetanàyàþ tadarthatvàt. (IV.26) ## iti. madhyasthagrahaõaü saüvaràsaüvarasthaniràsàrthaü. saüvaràsaüvarasthà hi vij¤aptyavij¤aptibhyàm ava÷yaü samanvàgatàþ. mçducetanagrahaõaü tãvracetananiràsàrthaü. tãvracetanà hi vij¤aptiü kurvann avij¤aptiü samutthàpayet. pràg evàvyàkçtam iti. mçdvyà cetanayà pràg evàvyàkçtaü kurvan. yatra hi mçdvyà cetanayà ku÷alam aku÷alaü và kurvan naivasaüvaranàsaüvare sthito vij¤aptyaiva samanvàgato bhavati avij¤apter anutpàdàt. pràg evàvyàkçtaü kurvan sutaràü vij¤aptyaivàsau samanvàgato nàvij¤aptyà. avij¤aptyutpàdà÷aükàyà abhàvàt. anyatreti vistaraþ. anyatra saptabhya aupadhikebhyaþ puõyakriyàvastubhyaþ. karmapathebhya÷ ca pràõàtipàtàdibhyaþ. tatra hy avyàkçtam api kurvann avij¤aptyà samanvàgato bhavati. satatasamitaü carato và tiùñhato và vistareõa yàvad upajàyata eva puõyam iti såtre vacanàt. pràõàtipàtàdãü÷ ca karmapathàü mçducetanayàpi kurvan avij¤aptyà samanvàgato bhavati. [Tib. 34a] yenàryapudgaleneti vistaraþ. parivçttajanmanàryapudgalena yadà na tàvad vij¤aptaü bhavati. kalalàdyavasthàyàm àråpyopapattau ca. vij¤aptaü và punar vihãnam avyàkçtacittotthàpitavij¤aptivihãnàc ca. na hi tasyàþ pràptir anubandhinã bhavati. kçtaståpàdikasya và. tadvastucchedàt. sa hi tadànãm avij¤aptim api parityajati pràg eva vij¤aptim iti. àsv avasthàsu janmàntaraparivçttàv àryapudgalo 'nàsravayaivàvij¤aptyà janmàntaralabdhayà samanvàgato na vij¤aptyà. nanu ca pçthagjanasyàpy ayaü vidhiþ saübhavati. saübhavati. anàva÷yakatvàt tu pçthagjano noktaþ. yo hi dhyànalàbhã parivçttajanmàntaraþ råpadhàtàv akçtavij¤aptiþ kçtavij¤aptivihãno và. sa eva tathà saübhavati nànya iti. kàmàvacarasattvàbhisaüdhivacanàd và. atha và udàharaõaråpa àryapudgala uktas tena pçthagjano 'pi tathà grahãtavyaþ. ata eva ## (##) ity atrokto 'nyatraupadhikapuõyakriyàvastukarmapathebhya iti. sàva÷eùam etad vacanam iti kçtvà. evaü dve koñã såtrite prathamadvitãye [Tib. 34b] tçtãyacaturthyau tu yojye. tçtãyà saüvaràsaüvaramadhyasthàs tãvrayà cetanayà ku÷alam aku÷alaü và kurvantaþ. caturthã yena janmàntaraparivçttau pçthagjanena na tàvad vij¤aptaü bhavati. vij¤aptaü và vihãnam iti. (IV.27) sahabhåtatvàd iti. yasmàd dhyànacittena saha bhavati dhyànasaüvaraþ. paro vij¤àpayatãti pratyàpayati. pudgalàd anya iti. ÷ràmaõera÷ràmaõeryupàsakopàsikopavàsasaüvaràþ. niyàmàvakràntyà àryamàrgàvatàraõena. paücakànàm àj¤àtakauõóinyàdãnàü. ehibhikùukayeti ehi bhikùo cara brahmacaryam iti bhagavato vacane. ehãti coktaþ sugatena tàyinà muõóa÷ ca kàùàyadharo babhåveti. ÷àstur abhyupagamàn mahàkà÷yapasyeti. mahàkà÷yapaþ kila yàüyàü devatàpratimàü vandate. sàsà sphuñati. tasya mahànubhàvàt. sa bhagavantam upasaükramya na vandate. màsya råpavinà÷o bhåd iti. tam abhipràyaü viditvà bhagavàü÷ codayati sma. vandasva kà÷yapa tathàgatam iti. tena bhagavàn vanditaþ. tataþ sa bhagavato råpam avikopitaü dçùñvà ayaü me ÷àsteti sa bhagavantam abhyupagatàd [Tib. 35]a asyopasaüpad iti. pra÷nàràdhanena sodàyina iti. sodàyinà pra÷navisarjanena bhagavàn àràdhitas tenàràdhanena tasyopasaüpat. gurudharmàbhyupagameneti. aùñau gurudharmàþ. bhikùor antikàd bhikùuõãnàm upasaüpat bhikùuõãbhàvaþ. anvardhamàsam avavàdo gràhyo bhikùor antikàt. abhikùuke àvàse varùà nopagantavyà. pravàraõàyàm ubhayasaüghas tribhiþ sthànaiþ pravàrayitavyaþ. na codayitavyo bhikùur àpattim àpannaþ nàkroùñavyaþ. gurudharmàpattau mànàpyam ardhamàsaü caritavyaü. varùa÷atopasaüpannayàpy bhikùuõyà tatkùaõopasaüpanno bhikùur vandyaþ. na ca bhikùuõyà kvacid bhikùu÷ codayitavyaþ. ity evamàdayaþ. eùàm abhyupagamena tasyà upasaüpat. dåtena dharmadinnàyà iti. tayà kilàntaþpuragatayaiva pravrajyàrthaü buddhàya dåtaþ preùita iti. vinayadharapa¤cameneti. catvàro bhikùavaþ saüghaþ. tatra j¤aptivàcakena paücamenopasaüpàdyate pratyantikeùu janapadeùu. madhyameùu tu janapadeùu da÷amena j¤aptivàcakenopasaüpàdyate. ùaùñibhadravargapågopasaüpàditànàm [Tib. 35b] iti. bhadro varga eùàm iti. bhadravargàõàü ùaùñiþ kulaputràþ. teùàü pågena samåhenopasaüpàditànàü. ÷araõagamanatraivàcikena buddha÷araõaü gacchàma iti trirvacanenopasaüpat. teùàü nàva÷yaü vij¤aptyadhãna iti. teùàü vinayadharàõàm idam mataü. nàva÷yaü vij¤aptyadhãnaþ pràtimokùasaüvara (##) iti. buddhaprabhçtãnàm avij¤aptidhãnatvàt. atha và teùàm iti yeùàü vij¤aptir nàsty upasaüpatkriyàyàü. (IV.28ab) ## iti saüvarasya. kàlo nityaþ padàrtho 'stãty eke. tadà÷aükayà pçcchati. kàlo nàma ka eùa dharma iti. kàla ity asyàbhidhànasya kim abhidheyam ity arthaþ. saüskàraparidãpanàdhivacanam etad iti. saüskàràõàm atãtànàgatapratyutpannànàm abhidyotakaü nàmeti. tadyathàtãtaþ kàlo yàvat pratyutpanna iti traiyadhvikàþ saüskàrà eva gamyaüte. tena ca tatràprayogàd iti. tena visabhàgenà÷rayeõa tatra samàdàne aprayogàt. asmaraõàc ca tenà÷rayeõa tatsamàdànaü na samarati. vaibhàùika àha. kutas tv etad evaü tarkyate. yathànantaram uktaü. àcàrya àha. pareõàpi saüvarotpattau yuktyavirodhàd iti. nàtra yuktir virudhyate. yathà jãvitàd årdhvaü saty api samàdàne [Tib. 36a] saüvarotpattau yuktivirodho visabhàgà÷rayatvàd ity evamàdi. na kàlàntaravipannam eti ahoràtràdiyàvatkriyà÷ayena. (IV.28cd) avij¤aptivad asaüvaro 'pi nàsti dravyata iti. yathà nàsty avij¤aptir dravyata iti pratipàditaü. tathà asaüvaro 'pi na dravyato 'sti. cetanàvyatirikta ity abhipràyaþ. pàpakriyàbhisaüdhir iti. pàpakriyàbhipràya ity arthaþ. sànubandha iti savàsana ity arthaþ. savàsana÷ cetanàvi÷eùo 'saüvara ity arthaþ. yato 'nubandhàt tadvàn asaüvaravàn ity ucyate. asaüvarika ity arthaþ. tasyàniràkçtatvàt. tasyàbhisaüdheþ sànubandhasyàniràkçtatvàt. tadviruddhayà cetanayànupahatatvàd ity arthaþ. (IV.29) sa bhuktvàpi gçhõãyàd iti. såryodaya eva saüvara uttiùñhate. samàdànaniyamacittasyotthàpakatvàt. bhuktvàgrahaõaü tv abhivyaktyarthaü. kapotakam iti. aüguùñharahitasyàügulicatuùkasyeturahastàüguùñhaprade÷inyor antaràlavinyasanàt kapotakaþ. (IV.30) #<÷ãlaü># pàràjikàbhàvaþ saüghava÷eùàdyabhàvaþ. ## iti niyamaþ. tadabhàvàd ity akàlabhojanàt. ubhayaü na syàd iti. smçtiþ saüvega÷ ca. na tu teùàm iti vistareõàcàryo vaibhàùikamataü yuktyà [Tib. 36b] virodhayati. na tu teùàm eva samyagdçùñyàdãnàü samyagdçùñidharmapravicayasaübodhyaügasamàdhãnàü. ta eva samyagdçùñyàdayo 'ïgatvàga kalpaüte. yujyanta ity arthaþ. kasmàt. yuktivirodhàt. pårvakàþ samyagdçùñyàdaya (##) uttareùàü samyagdçùñyàdãnàm aïgaü yadi syur iti vyavasthàpyate. evam asyàü kalpanàyàü prathamakùaõotpanna àryamàrgo nàùñàügaþ syàt. na hi tatra pårvotpannà samyagdçùñir aïgam astãti. saptàïgaþ syàt. bodhyaügeùv api pa÷cimaþ kùaõo na bodhyaügaü syàt. na hy anyà pareõa bodhir asti yasyàs tad aïgaü syàt. atha matam anàgatàyà bodhes tad aügam iti. anàgatabodhir na syàt. evaü samàdhir yojyaþ. (IV.31ab) anyatràj¤ànàd iti. dàtur grahãtur và vismaraõàd avyutpatte÷ ca. saüdigdhasya vipannà÷ayasya vànàdarapårvakaü ÷araõam avagacchataþ saüvaro notpadyata iti. gçhãti. udde÷apadam. avadàtavasana iti. nirde÷apadaü. puruùa iti. udde÷apadaü. puruùendriyeõa samanvàgata iti. tannirde÷apadaü. yadi na vinà saüvareõopàsako bhavati. yat tarhi såtra uktaü. tad uktam iyatopàsako bhavatãti. tat katham iti vàkya÷eùaþ. àha. nàsty atra såtravirodha iti. [Tib. 37a mahànàmasåtrasya. (IV.31cd) ## iti. upàsaka÷ikùàpadoktiþ bhikùur iva. yathaiva hi bhikùur labdhasaüvaro 'pi j¤apticaturthena karmaõà ÷ikùàpadàni yathàsthålaü gràhyate pratyàyyate ita÷ càmuta÷ ca pàràjikàdibhyas tava saüvaraþ. anyàni ca te sabrahmacàriõaþ kathayiùyantãti. ÷ràmaõera÷ ca. kiü. ÷ikùàpadàni gràhyate labdhasaüvaro 'pi pårvaü. yadaiva hi tenàbhyupagatam aham evaünàmà taü bhagavantaü tathàgatam arhantaü samyaksaübuddha ÷àkyamuniü ÷àkyàdhiràjaü pravrajitam anupravrajàmi. gçhasthaliügaü parityajàmi. pravrajyàliügaü samàdadàmi. ÷ramaõodde÷aü màü dhàraya. evaü yàvat trir apãti. tathopàsako 'pi buddha÷araõaü gacchàmi. yàvat saügha÷araõaü gacchàmi. dvir api trir api. ity anena labdhasaüvaro 'pi punaþ ÷ikùàpadàni gràhyate. pràõàtipàtaü prahàya pràõàtipàtàt prativiramàmãti vistareõa. (IV.32abc) ekade÷akàrã. ya ekaü ÷ikùàpadaü rakùati. prade÷akàrã. yo dve rakùati. yadbhåyaskàrã. yas trãõi catvàri và rakùati. paripårõakàrã. yaþ paücàpi rakùati. sa tatkàrãty ukta iti. ekade÷akàrã yàvat paripårõakàrãty [Tib. 37b] arthaþ. na hy evaü såtrapàñha iti. na hy evaü mahànàmasåtrapàñho yàvajjãvapràõàpetam ity uktaþ. yathà mahànàmasåtrapàñha iti. kiyatà bhadanta upàsako bhavati. yata÷ ca mahànàman gçhã vistareõa yàvad upàsakaü màü dhàrayeti. iyatopàsako bhavatãti. yatra tv eùa pàñha iti. yatra såtràntare eùa pàñhaþ. yàvajjãvaü pràõàpetaü ÷araõagatam abhiprasannam iti. tatas te dçùñasatyàþ pudgalàþ avetyaprasàdànvayam avetyaprasàdahetukaü pràõair api (##) jãvitahetor api saddharmopagamanaü dar÷ayati. abhavyà vayam enaü dharmaü parityaktum iti. na tv eùa lakùaõàpade÷aþ saüvarasya. na tv anena såtreõa lakùaõam apadi÷yata ity arthaþ. pràõàpetaü tu na kvacit pañhyata iti. nàpi mahànàmasåtre. nàpi dçùñasatyasåtre. ka÷ caitad aparisphuñàrthaü pañhed iti. madhyapadalopavikalpàn na j¤àyate. kiü pràõebhyo 'petaü pràõair và 'petaü pràõapetaü. utàho pràõàtipàtàdibhyo 'petaü pràõàpetam iti. pra÷na eva na yujyata iti. yo 'yaü pra÷naþ kiyatà bhadantopàsaka ekade÷akàrã bhavati. yàvat paripårõakàrãti. eùa pra÷no na yujyate. kuto visarjanam iti. iha mahànàmann upàsakaþ [Tib. 38a] pràõàtipàtaü prahàya pràõàtipàtàt prativirato bhavati. iyatà mahànàmann upàsakaþ ÷ikùàyàm ekade÷akàrã bhavati. vi÷tareõa dvàbhyàü ÷ikùàpadàbhyàü prativirataþ prade÷akàrã bhavati. tribhyaþ prativirataþ caturbhyo và yadbhåyaskàrã bhavati. paücabhyaþ prativirataþ paripårõakàrã bhavatãty etad visarjanaü suùñhu na yujyate. tanmàtra÷ikùàksamàü praty eùa pra÷no yujyate iti. ekasya ÷ikùàpadasya dvayos tataþ pareõa và kùamàm iti. vinàpi saüvareõopàsakaþ praj¤apita iti. mahànàmasåtre. yataþ khalu mahànàmaü gçhã avadàtavasana ity evamàdinà. (IV.32d) arhato 'pi mçduþ pràtimokùasaüvaraþ syàd iti. yadi samutthàpakam asya cittaü mçdu syàt. pçthagjanasyàdhimàtra iti. yady asyàdhimàtraü cittam iti. anyatràj¤ànàd iti. dàtur grahãtu÷ ca. tadanàdaratas tu ÷araõagamanair vinà na syàd upàsaka iti. (IV.33) buddhakarakàn iti. buddhapraj¤aptihetån. ata evàha. yeùàü pràdhànyena sa àtmabhàvo buddha ity ucyate. anye 'pi hi guõà apràdhànyenà÷rità bhavati. yeùàü và làbheneti. kùayaj¤ànàdayaþ saparivàrà iti. àdi÷abdenànutpàdaj¤ànam a÷aikùã ca samyagdçùñir gçhyate. saparivàragrahaõenànàsravàþ paüca skaüdhà gçhyante. råpakàyasya pårvaü pa÷càc càvi÷eùàd iti. kiü. na råpakàyaü [Tib. 38b] ÷araõaü gacchatãti saübandhaþ. yàdç÷o bodhisattvàvasthàyàü råpakàyas tàdç÷aþ pa÷càd apãti. lakùaõataþ sarvabuddhàn iti. na kaõñhoktita ity abhipràyaþ. màrgasyàvilakùaõatvàd iti. laukikasya màrgasya puõyaj¤ànasaübhàralakùaõasya lokottarasya ca kùayaj¤ànàdilakùaõasyàvilakùaõatvàt tulyatvàt. nàyurjàtyàdilakùaõànàm. atas tulyalakùaõàþ sarve buddhà iti. saüghãbhavanty abhedyatvàd iti. sadevakenàpi lokena màrgaü praty abhedyatvàt saüghãbhavaüti. samagraråpà bhavantãti. lakùaõata iti. pårvavad (##) vyàkhyàtavyaü. yo 'sau bhaviùyatãti vistaraþ. tatra bhagavàüs trapusabhallikau vaõijàv àmaütrayate sma. etaü yuvàü buddhaü ÷araõaü gacchataü. dharmaü ca. yo 'sau bhaviùyaty anàgate 'dhvani saügho nàma tam api ÷araõaü gacchatam iti. yadà saügho nàsti tadaivam uktam anàgatam eva saügham adhikçtya. tat kathaü sarvasaüghàn asau ÷araõaü gacchatãty anena virudhyate. tatpratyakùabhàvina iti. yat saügharatnaü tayos bhallikayor dharmacakrapravartanànantaraü pratyakùãbhaviùyatti. tasyodbhàvanàrthaguõataþ [Tib. 39a] prakà÷anàrthaü sa evàdhikçto bhaviùyatãty arthaþ. ÷àütyekalakùaõatvàd iti. svaparasàütànikànàü kle÷ànàü duþkhasya ca yà ÷àntiþ. tal lakùaõam asyeti ÷àntyekalakùaõaü nirvàõaü. tadbhàvaþ. tasmàt. asau sarvaü nirvàõaü gacchati. à÷rayavipàdanàd iti. teùàm a÷aikùàõàü ya à÷rayo råpaskandhaþ. tasya vipàdanàd vikopanàt tadà÷rayiõo 'pi te buddhakarakà dharmà vipàdità bhavaüti. ÷àstraü tu naivam iti vistaraþ. abhidharma÷àstraü naivaü vàcakaü. naivaü dar÷akaü. a÷aikùà dharmà eva buddha iti. kiü tarhi. buddhakarakà iti. ke te buddhakarakàþ ye buddhatvasya buddhapraj¤apte÷ ca hetavo laukikalokottarà dharmàþ. te buddha iti. ata à÷rayasya laukikapaücaskandhalakùaõasya buddhatvàpratiùedhàd acodyam evaitat. yad uktaü yady a÷aikùà dharmà eva buddhaþ kathaü tathàgatasyàntike duùñacittarudhirotpàdanàd ànantaryaü bhavatãti. anyathà hãti vistaraþ. yady a÷aikùà dharmà buddhaþ. [Tib. 39b] ÷aikùà÷aikùà eva dharmàþ saüghaþ. laukikacittastho na buddhaþ syàn na saüghaþ. kasmàt. na hi laukikaü a÷aikùà dharmàþ ÷aikùà÷aikùà÷ ceti. yadi và ÷aikùà dharmà eva buddhakarakà budddhaþ syàt nà÷rayo 'pi. ÷ãlam eva sa bhikùusaüvaràkhyaü bhikùukarakaü bhikùuþ syàt. nà÷rayaþ. àha. yady à÷rayasyàpi buddhatvaü kasmàd evam àha ÷àstre. yo buddhaü ÷araõaü gacchati. a÷aikùàn asau buddhakarakàn dharmàn ÷araõaü gacchatãty a÷aikùadharmàn evàvadhàrayati. evaü vaibhàùikeõokte àcàryo dçùñàntena samàdhim àha. yathà tu yo bhikùuü påjayatãti vistaraþ. yathà tu yo bhikùuü påjayati ÷ãlamukhena. bhikùukarakam asau ÷ãlaü påjayati. na ca punaþ ÷ãlam eva bhikùuþ. evaü yo buddhaü ÷araõaü gacchaty a÷aikùamukhena. a÷aikùàn asau buddhakarakàn dharmàü ÷araõaü gacchati. na punaþ svasaütànikà a÷aikùà eva dharmà buddhaþ. tasmàd adoùa eùaþ. yo buddhaü ÷araõaü gacchati. a÷aikùàn asau buddhakarakàn dharmàü÷ charaõaü gacchatãti. (##) so 'ùñàda÷àveõikàn iti. teùàm asàdhàraõatvàd ity abhipràyaþ. vàgvij¤aptisvabhàvànãti. grahaõakàlam adhikçtya. ## caityakalpità vçkùà÷ caityavçkùàþ. tàn iti. ata eveti. yasmàd ## ataþ sarvasaüvarasamàdàneùu upàsakàdisaüvarasamàdàneùu dvàrabhåtànãty arthaþ. (IV.34ab) àpàyikatvàc ca. yasmàc ca kàmamithyàcàra ekàütenàpàyikaþ apàyasaüvartanãyaþ. na tathàbrahmacaryaü. akriyàniyamo hy akaraõasaüvara iti. akriyàyàm akaraõe niyama ekàütatà akriyàniyamaþ. so 'karaõasaüvaraþ. akaraõalakùaõaþ saüvaraþ. na samàdànikasaüvara ity arthaþ. sa ca sautràütikanayenàvasthàvi÷eùa eva. vaibhàùikanayena tu ÷ãlàügam avij¤aptir iti. (IV.34cd) ya upàsakàþ saüta iti vistaraþ. ye gçhãtapaüca÷ikùàpadàþ saüto bhàryàþ pariõayanti vivàhayaüti. kiü tair upàsakais tàbhyo 'pi strãbhyaþ saüvaraþ pratilabdhaþ. pratilabdhapårvaka ity arthaþ. atha na pratilabdha ity adhikçtaü. vaibhàùika àha. pratilabdha iti. mà bhåt pràde÷ika iti sarvàgamyàt prativirateþ. kàmamithyàcàràt prativiramàmãti agamyàcàràt prativiramàmi. na tv asmàt saütànàgamyàcaràt prativiramàmãty abhipràyaþ. ata evàha. ## iti vistaraþ. (IV.35cd) ## [Tib. 40b] iti. pratiùedhasàvadyaü. bhagavatpratiùiddhaü karmàcarataþ pàpaü bhavati. bhagavacchàsanànàdaràt. na tat kliùñaü yad amadanãyamàtràü viditvà pibatãty àbhidhàrmikeõokte. prakçtisàvadyaü madyam iti vinayadharàþ sàdhayaüti. prakçtisavadyam upàle sthàpayitveti. prakçtisàvadyena karmaõà na cikitsyaþ. praj¤aptisavadyena tu cikitsanãya ity abhipràyaþ. ÷àkyeùu glàneùu madyapànaü nàbhyanuj¤àtam. ato gamyate prakçtisàvadyaü tad iti. yadi hi hat praj¤aptisàvadyaü syàt glàna÷àkyopasthànàya tad anuj¤àyate. na cànuj¤àyate. tena tat prakçtisàvadyam iti. idaü coktaü màü ÷àstàram uddi÷adbhiþ ÷àkyamunir naþ ÷àstety upadi÷adbhiþ ku÷àgreõàpi madyaü na pàtavyam iti. prakçtisàvadyaü tad iti bhagavatà tat pratiùiddhaü. na tu madanãyam ity avetya. ku÷àgramàtrasya madyasyàmadanãyatvàt. àryai÷ ceti vistaraþ. prakçtisàvadyaü (##) madyaü. janmàütaragatair apy àryair anadhyàcàràt. pràõivadhàdivad iti sàdhanaü. kàyadu÷caritavacanàc cety [Tib. 41a] aparaü sàdhanaü. prakçtisàvadyaü madyaü. kàyadu÷caritavacanàt. pràõivadhàdivat. caturvidhaü hi nandikasåtràdiùu kàyadu÷caritam uktam. pràõàtipàtaþ adattàdànaü kàmamithyàcàraþ suràmaireyamadyapramàdasthànam iti. utsargavihitasyàpãti vistaraþ. anena bhagavadvacanasya pårvàparavirodhaü pariharaüti. kathaü. bhadaüteti vistareõa madyapànasya sàmànyavacanam utsargaþ. ÷àkyeùu glàneùu madyapànaü nàbhyanuj¤àtam ity apavàda iti. madyapànaü glànàvasthàyàm api nànuj¤àtam iti gamyate. apavàdaþ punaþ prasaügaparihàràrthaü. sakçtpãtaü hi madyaü vyasanãbhavet. uktaü hi bhagavatà. trãõi sthànàni pratiùedhamàõasya nàsti tçptir và. alaütà và. paryàptir và. madyam abrahmacaryaü styànamiddhaü ceti. prasaügaparihàraþ kasmàd ity àha. madanãyamàtràniyamàt. saiva hi màtrà dravyakàlaprakçti÷arãràvasthà apekùya madanãyà càmadanãyà ca bhavati. ata eva ca ku÷àgrapànapratiùedha ity ati÷ayavacanaü. tad evaü na prakçtisàvadyam iti manasikçtvà bhagavatà tatpariharaõãyam uktaü. [Tib. 41b] kiü tarhi. prasaügadoùàd iti dar÷itaü. àryair anadhyàcaraõaü hrãmattvàd iti. paüca ÷aikùàõi balàni såtre pañhyaüte. katamàni paüca. ÷raddhàbalaü vãryabalaü hrãbalam apatràpyabalaü praj¤àbalaü ceti. ato hrãmattvàn na pibaüti. na tu prakçtisàvadyatvàt. yadi hrãmattvàt tad anadhyàcaraõam aj¤àtam udakàdivat kasmàn na pibaütãty ata àha. tena ca smçtinà÷àd iti. madyaü hi pibataþ kàryàkàryasmçtir na÷yatãti. yady evam alpakaü tu pibaütu. yàvatyà màtrayà smçtir na÷yatãty ata àha. alpakasyàpy apànam. aniyamàt. viùavad iti. yathà kàlaprakçti÷aktiyogàd alpam api viùaü kadàcin màrayati. evaü madyam api madayatãti. du÷caritavacanaü pramàdasthànatvàd iti. madenàku÷alaparihàràt. ku÷alakaraõàc ca. atra pramàdasthànagrahaõaü nànyeùv iti. atraiva ÷ikùàpade pramàdasthànagrahaõaü suràmaireyamadyapramàdasthànaü prahàya suràmaireyamadyapramàdasthànàt prativiramàmãti vacanàt. nànyeùu ÷ikùàpadeùu pràõàtipàtaviratyàdiùu pramàdasthànagrahaõaü. pràõàtipàtapramàdasthànaü prahàya pràõàtipàtapramàdasthànàt prativiramàmãti [Tib. 42a] pramàdasthànaü na pañhyate. kiü tarhi. pràõàtipàtaü prahàya pràõàtipàtàt prativiramàmãti. evam adattàdànàdi yojyaü. kasmàd ity àha. teùàü prakçtisàvadyatvàt. teùàü pràõàtipàtaviratyàdãnàü ÷ikùàpadànàü prakçtisàvadyatvàt. tad uktaü bhavati. pramàdasthànam etad iti madyapànàt prativirantavyaü. na tu prakçtisàvadyam etad iti. atyàseviteneti vistaraþ. (##) suràmaireyamadyapramàdasthànenàsevitena bhàvitena bahulãkçtena kàyasya bhedàn narakeùåpapadyata iti nandikasåtre vacanàt. atyàsevitena madyapànena durgatigamanàbhidhànaü tatprasaügena madyapànaprasaügena abhãkùõam ajasram aku÷alasaütatipravçtteþ. aku÷alànàü yà saütatiþ. tasyàþ pravçtteþ. àpàyikasyàpàyaprayojanasyàpårvasya karmaõa àkùepàd àvedhaþ. yataþ. vçttilàbhàd và phaladànàya và pårvopacitasya karmaõo maraõàvasthàyàü vçttilàbhaþ. yataþ. tasmàd àkùepàt vçttilàbhàd và durgatigamanàbhidhànam iti saübandhanãyaü. annàsava iti. taõóulakçtaþ. dravàsava iti. ikùurasàdikçtaþ. te veti vistaraþ. suràmaireye kadàcid apràptamadyabhàve [Tib. 42b] . yadà nave bhavataþ. kadàcit pracyutamadyabhàve. yadà atipuràõe bhavataþ. ity ato madyagrahaõaü. yadi madanãyaü. tato doùa ity abhipràyaþ. pågaphalakodravàdayo 'pãti. àdi÷abdena niùpàvàdayo gçhyaüte. madyapàne nàmadyatve 'py adoùaþ. suràmaireye na bhavata iti. suràmaireyasvabhàvasya madyasya pàne doùa ity arthaþ. sarvapramàdàspadatvàd iti. sarvapramàdànàü sarvasmçtipramoùàõàü pràõàtipàtàdyaku÷alànàü hetubhåtànàü sthànam àspadaü pratiùñheti pramàdasthànaü madyapànam. (IV.36) yata eko labhyate iti. yato maulàdibhyaþ sattvàsattvàkhyebhya÷ ca. pràtimokùasaüvaro labhyate. tataþ ÷eùau dhyànànàsravasaüvarau. maulaprayogapçùñhebhya iti. maulaprayogapçùñhebhyo 'ku÷alebhyaþ karmabhyaþ. maulaprayogapçùñhasvabhàvàs trayàõàü yathàkramaü pratipakùabhåtàþ pràtimokùasaüvaràkhyà vij¤aptyavij¤aptayo labhyaüte. sattvàsattvàkhyebhyo vastubhyaþ pràõivanaspatyàdyadhiùñhànalakùaõebhyaþ. prakçtipratikùepaõasàvadyebhya÷ ca karmabhyaþ pràõàtipàtavanaspatibhaügàdilakùaõebhyaþ. tad etad ubhayam apy ubhayàdhiùñhànaü bhavati. prakçtisàvadyam api sattvàdhiùñhànam asattvàdhiùñhànaü ca. praj¤aptisàvadyam api sattvàdhiùñhànam asattvàdhiùñhànaü ca. [Tib. 43a] na punar evaü grahãtavyaü. prakçtisàvadyaü sattvàdhiùñhànaü pratikùepaõasàvadyam asattvàdhiùñhànam iti. tatra tàvat prakçtisàvadyaü sattvàdhiùñhànaü pràõivadhàdi. praj¤aptisàvadyam api sattvàdhiùñhànaü bhikùoþ strãhastàdigrahaõaü. sahàgàra÷ayyàdi ca. prakçtisàvadyam asattvàdhiùñhànaü jàtaråpàdyapaharaõaü. praj¤aptisàvadyam asattvàdhiùñhànaü vçkùapattràdicchedo bhikùoþ. àhàràdiùu ca vinayokta upade÷aþ. sattvàdhiùñhànapravçttatvàd iti. sattvapraj¤aptyadhiùñhànapravçttatvàd ity abhipràyaþ. vartamànà eva hi dharmàþ sattvapraj¤aptyadhiùñhànà nàtãtà nànàgatàþ. teùàü (##) nirupàkhyakalpatvàt. ata evàha. nàtãtànàgatehyaþ. teùàm asattvasaükhyàtatvàd iti. nanu càsattvapraj¤aptiadhiùñhhànapravçtto 'pi pràtimokùasaüvaro bhavati. sattvàsattvàkhyebhyaþ pràpyata iti vacanàt. sa càpy evaü na pratiùidhyate. yathaiva hi sattvàkhyebhyo vartamànebhye eva labhyata ity ucyate. tathà vartamànebhya evàsattvàkhyebhyo 'pi labhyata iti vaktavyaü. vartamànàdhiùñhanatàm eva hy anena vacanenàtidiùati. na prayogapçùñhebhya iti. samàhitàvasthàyàm ekàütamaulatvàt. asamàhitàvasthàyàü ca na saüvaràbhàvàt. kuta eva praj¤aptisàvadebhya iti. abhyupagamàbhàvàt. sarvakàlebhya÷ ceti. atãtànàgatayor api saüvarayor làbhàt tatsahabhåcittavat. ata eveti. yasmàd [Tib. 43b] ete saüvarà evaü labhyaüte. yathà vistareõoktam. ata÷ catuùkoñikaü kriyate. vistara iti. saüti tàni skandhadhàtvàyatanàni. yebhyo dhyànànàsravasaüvarau labhyete. na pràtimokùasaüvaraþ. saüti tàni. yebhyaþ pràtimokùasaüvaro na dhyànànàsravasaüvarau. saüti tàni. yebhya ubhayaü labhyate. saüti tàni. yebhyo nobhayaü labhyata iti. vistaràrthaþ. prathamà koñiþ. vartamànebhyaþ pràõàtipàtàdikarmapathaprayogapçùthebhyaþ pratikùepaõasàvadyàc ca vçkùabhaügàdikàd yaþ saüvaraþ. sa pràtimokùasaüvaraþ. ## iti vacanàt. prayogapçùñhatvàt tu na dhyànànàsravasaüvarau. dvitãya. atãtànàgatebhyo maulebhyaþ karmapathebhyaþ pràõàtipàtàdibhyaþ kàyavàcikebhyaþ saptabhyaþ saüvaro yaþ. tau dhyànànàsravasaüvarau. ## ity vacanàt. na pràtimokùasaüvaraþ. atãtànàgatatvàt. tçtãyà. pratyutpannebhyaþ maulebhyaþ karmapathebhya iti. pratyutpannakarmapathatvàt pràtimokùasaüvaro bhavati. maulakarmapathatvàc ca dhyànànàsravasaüvarau. caturthã atãtanàgatebhyaþ sàmaütakapçùñhebhya iti. atãtànàgatatvàn na pràtimokùasaüvaraþ. sàmaütakapçùñhatvàn na dhyànànàsravasaüvarau [Tib. 44b] svasaütàne vartamànebhyaþ karmapathebhyaþ saüvaro na yujyata iti pa÷yann àha. na tu saüvaralàbhakàle vartamànàþ karmapathàþ saütãti. vartamànàdhiùñhànebhyas tebhyaþ karmapathebhya iti vaktavyam iti ÷ikùayaty àcàryaþ. yato vastunaþ prativiramati. tasya vartamànatvàsaübhavàt. nàtãtavartamànànàm iti. utpannatvàd eùàü saüvaraõaü na yujyate. na hy utpannànàm anutpattiþ ÷akyate kartuü. anàgatànàü tu ÷akyata iti. teùàm eva saüvaraõaü yujyata ity àcàryàbhipràyaþ (##). vaibhàùikàõàü tu tathàvacane 'yam abhipràyo lakùyate. pràõàtipàtàdiprayogamaulapçùñhànàü yathàkramaü saüvaraõàya pràtimokùasaüvaraprayogamaulapçùñhàni pravartaüte. naitàni pravartiùyaüta iti. arthata evaitàni pratipakùabhåtàni tàni rundhantãvotpadyaüte. prayogaþ prayogam evaü bhavãtãva tvàm ahaü saüvçõomi. mà tvam utthà iti. evaü yàvat. pçùñhaþ pçùñham evaü bravãtãveti yojyaü. tathà skandhadhàtvàyatanànàü karmapathaprayogamaulapçùñhasvabhàvànàü vartamànànàü rundhàno vartamànebhyas tebhyo labhyate. pràtimokùasaüvara ity ucyata iti. tasmàn naivaü vaktavyam iti. (IV.37) ka÷cit sarvebhya iti vistaraþ. bhikùusaüvaraþ sarvebhyaþ karmapathebhyo labhyate. sarvakarmapathà varjanãyà ity arthaþ. ka÷cic caturbhyaþ. tato 'nyaþ. [Tib. 44b] tato bhikùusaüvaràd anyaþ. saüvaraþ ÷ràmaõeràdisaüvara÷ caturbhya evàügebhyo labhyate. kàyikebhyaþ pràõàtipàtàdibhyas tribhyo vàcikàc ca mçùàvàdàt. yady alobhàdveùàmohàþ kàraõànãti. saüvarakàraõàni dvihdà iùyaüte. alobhàdveùàmohà và kàraõàni. mçdumadhyàdhimàtràõi và cittànãti. yadi pårvaþ paryàyo 'bhiprãyate. sarvaiþ kàraõair alobhàdisvabhàvair labhyate saüvaraþ. ku÷ale samutthàpake cetasi teùàü yugapat bhàvàt. yadi mçdvàdãni cittàni kàraõànãùyaüte. ekena kàraõena labhyate. teùàm ayugapat bhàvàt. pa÷cimaü paryàyam iti. mçdvàdikàraõapakùaü. asti saüvarasthàyãti vistaraþ. sarvasattveùu saüvçtaþ sarvasattvànugate kalyàõà÷aye sati saüvarotpatteþ. na sarvàügair upàsakàdisaüvarasya sarvàügàprativiratatvàt. na sarvakàraõair mçdvàdãnàü kàraõatvena yugapad asaübhavàt. bhikùusaüvaras tu sarvàügair api. sarvàügaprativiratatvàt. yas trividhena cittena trãn saüvaràn samàdatta iti. tadyathà mçdunà cittena upàsakasaüvaraü samàdatte. madhyena ÷ràmaõerasaüvaram. [Tib. 45a] adhimàtreõa bhikùusaüvaram iti. sarvakàraõai÷ ca na tu sarvàügair iti. upàsakàdisaüvaràõàm ekaikasya mçdvàdyekaikakàraõatvàt. tathà gçhõata iti. paücaniyamakriyayà gçhõataþ. katham a÷akyebhya iti. ye haütum eva na ÷akyàþ. tebhyo '÷akyebhyaþ sattvebhyaþ kathaü saüvaralàbhaþ. atràcàryaþ samàdhim àha. sarvasattvajãvitànupaghàtàdhyà÷ayenàbhyupagamàd iti. sarvasattvànàü jãvitasyànupaghàtenàdhyà÷ayena saüvaràbhyupagamàt. vaibhàùikà apy asyaiva pra÷nasya parihàràütaram àhuþ. yadi punaþ ÷akyebhya eveti vistaraþ. cayàpacayayuktaþ syàt. ÷akyatàm àgateùu satteùu saüvara÷ cãyeta. asakyatàm àgateùv apacãyeta. (##) ÷akyà÷akyànàü manuùyàdidevàdãnàm itaretarasaücàràt. devàdayo manuùyàdãn saücaraüti. manuùyàdaya÷ devàdãn iti. imaü vaibhàùikaparihàraü sàvakà÷aü pa÷yann àcàrya àha. naivaü bhaviùyatãti vistaraþ. naivaü cayàpacayayuktaþ saüvaro bhaviùyati. kathaü kçtvà. yathà hy apårvatçõàdyutpattau. ÷oùe và tçõàdãnàü. yady api tçõàdibhyo 'pi saüvaro labhyate. tathàpi saüvarasya vçddhihràsau na bhavataþ. [Tib. 45b] evaü ÷akyà÷akyasaücàre 'pi na syàtàü vçddhihràsau cayàpacayàv ity arthaþ. tasmàc chakyebhya eva saüvaro labhyate. na càyaü doùaþ syàd iti. vaibhàùikà àhuþ. na sattvànàm iti vistaraþ. na tad evaü. yathà hy apårvatçõàdyutpattàv iti vistareõa yad uktaü. kiü kàraõaü. sattvànàü pårvaü saücàràt pa÷càc ca bhàvàt. tçõagulmalatàdãnàü pårvaü pa÷càc càbhàvàt. ato na tçõàdidçùñàütena cayàpacayadoùo nivàryate. evaü vaidharmyamàtram uktaü. na sàdhyasàdhanàrtha iti. àcàryaþ punar àha. yadà parinirvçtà na saüty eveti vistaraþ. tasmàt pårvaka eva hetuþ sàdhur iti. sarvasattvajãvitànupaghàtàdhyà÷ayenàbhyupagamàd iti. ata ÷akyà÷akyebhyaþ saüvaro labhyata iti siddhaü. evaü tarhi yadi sarvasattvebhyo labhyate pràtimokùasaüvaraþ. pårvabuddhaparinirvçtebhyas tasyàlàbhàc chãlanyånatà syàt. sattvànàü pårvebhyo nyånatvàt. àcàrya àha. sarveùàü buddhànàü pårvaü pa÷càc cotpannànàm avi÷eùeõa sarvasattvebhyo làbhàt. yadi hi te py aparinirvçtà abhaviùyan. saüprati tebhyo 'pi te 'lapsyaüta iti. sarvakarmapathebhya iti. kàyikavàcikebhyaþ. nàsti hi vikalenàsaüvareõeti. pràõàtipàtenaiva [tib 46a] nàdattàdànenety evamàdi. mçdunaivàsaüvareõa samanvàgata iti. pårvapratilabdhatvàt. adhimàtrayà tu pràõàtipàtavij¤aptyà. kiü. samanvàgata iti vartate. na vipàkaphalavi÷eùa iti. evaü madhyàdhimàtreõa yojyam iti. yo madhyena cittenàsaüvaraü pratilabhate. so 'dhimàtreõàpi cittena pràõino jãvitàd vyavaropayan madhyenaivàsaüvareõa samanvàgato bhavati. adhimàtrayà tu pràõàtipàtavij¤aptyà. evaü yo 'dhimàtreõa yàvad adhimàtreõaivàsaüvareõa samanvàgato bhavati. adhimàtrayà ca pràõàtipàtavij¤aptyà. ittham api ca yojyaü. yo 'dhimàtracittenàsaüvaraü pratilabhate. sa mçdunàpi cittena pràõino jãvitàd vyavaropayan adhimàtrenaivàsaüvareõa samanvàgato bhavati. mçdvyà tu pràõàtipàtavij¤aptyety evamàdi. nàgabaüdhà hastipakàþ. vàgurikà iti. paüpà nàma pràõijàtir vàguràkhyà. tàü ghnantãti vàgurikàþ. arthata àsaüvarikà iti. ràjàna÷ càdhikaraõasthà÷ ca (##) daõóanetçtvàd ihàpañhità api àsaüvarikà eva draùñavyàþ. evam anye 'pi yojyà iti. kurkuñàü ghnaütãti. kaurkuñikà ity evamàdãni. yuktas tàvad iti vistareõoktvà yàvat katham asaüvaraþ sarvasattvedhyo yujyata iti pra÷nite. vaibhàùikaþ parihàram àha. màtràdãn api hãti vistaraþ. àcàrya àha. na hi tàvat [Tib. 46b] ta eva ta iti. te màtràdaya iti jànànà hanyur ity aghàtyebhyas tebhyo 'saüvaraþ kathaü yujyate. kiü càryãbhåtànàü punaþ pa÷åbhavituü nàsty avakà÷aþ. teùàm urabhràdyupapattyasaübhavàt. tebhyaþ katham asaüvaraþ syàt. yadi vànàgatàtmabhàvàpekùayà urabhràdayo bhaviùyaütãti vartamànàn màtràder asaüvaraþ syàt. urabhràn api te aurabhrikàþ putrãbhåtàn anàgate janmani sarvathà na hanyur iti. na syàt tebhya urabhrebhyo 'saüvaraþ. vaibhàùika àha. kathaü hi nàma jighàüsatàm iti vistaraþ. àcàrya àha. etan màtràdiùu samànam iti vistaraþ. kathaü hi nàmàjighàüsatàü putràdibhåtànàm aurabhrikàdãnàü tebhyo màtràdibhyaþ syàd asaüvara iti. vikalaþ karmapathàügataþ. pràde÷iko 'pi syàt. ekasyàpy aügasya aviramàt. sattvade÷akàlasamayaniyamayogena prade÷aviratatvàt. saüvara÷ ca tathaiva. vikalo 'pi pràde÷iko 'pi syàt. anyatràùñavidhàt pårvoktàt pràtimokùasaüvaràt. kasmàd ity àha. tanmàtra÷ãladauþ÷ãlyapratibandhàd iti. asaüvaras tanmàtraü ÷ãlaü pratibadhnàti. saüvara÷ ca tanmàtraü dauþ÷ãlyaü pratibadhnàtãti. (IV.38) tatkulãnair iti. àsaüvarikakulãnaiþ. ## iti. àdareõa ãhanaü kriyàraübhaþ. kùetraü càdànaü càdarehanaü ceti samàsaþ. tasmàd avij¤aptir utpadyate. tithãti vistaraþ. tithibhaktaü. yàvad ardhamàsabhaktam ity arthagatiþ. àdi÷abdena maõóalakaraõàdi gçhyate. àdareõa và tadråpeõeti.tãvrakle÷atayà. tãvraprasàdatayà cety arthaþ. (IV.39, 40) samàdànaviruddhavij¤aptyutpàdàd iti. yàvajjãvaü pràõàtipàtàdibhyaþ prativiramàmãti yat samàdànaü. tena viruddhàyà vij¤apter utpàdàt. iti prathamena kàraõena pràtimokùasaüvaratyàgaþ. à÷rayatyàgàd iti. yenà÷rayeõa saüvaro gçhãtaþ. tasya tyàgàn maraõàd iti. dvitãyena kàraõena tattyàgaþ. à÷rayavikopanàd iti. yàdç÷enà÷rayeõa saüvara upàttaþ. tàdç÷o na bhavati. vikopanàt. iti tçtãyena kàraõena tattyàgaþ. nidànacchedàd iti. nidànaü ku÷alamålàni. tasya cchedàt. caturthena kàraõena tattyàgaþ. tàvad evàkùepàc ceti. upavàsasaüvarasyàhoràtram àkùepaþ. iti paücamena kàraõena tasyopavàsasaüvarasya tyàgaþ. pårvoktai÷ ca caturbhiþ kàraõair iti. patanãyena ceti. ebhi÷ ca yathoktaiþ paücabhiþ kàraõaiþ patanãyena ceti. (##) pataüty aneneti patanãyaü. tac caturvidhaü. abrahmacaryaü. yathoktapramàõam adattàdànaü. [Tib. 47b] manuùyavadhaþ. uttarimanuùyadharmamçùàvàda÷ ceti. ## àgamàd yuktita÷ ca. tatràyam àgamaþ. vinaya uktaü. duþ÷ãla÷ cet bhikùur bhikùuõãm anu÷àsti. saüghàva÷eùam àpadyata iti. àpannapàràjiko hi bhikùur duþ÷ãlo 'bhipretaþ. nànàpannapàràjikaþ. prakçtisthaþ ÷ãlavàn iti viparyayeõa vacanàd ato 'vagamyate. asty asya duþ÷ãlasyàpi sato bhikùubhàvaþ. yasmàt saüghàva÷eùam àpadyata ity uktam iti. yuktir api na hy ekade÷akùobhàt sakalasaüvaratyàgo yukta iti. na maulãm apy àpattim àpannasyeti. patanãyàm apy àpattim àpannasyety arthaþ. naiva cànyàpattim iti. saüghàva÷eùàdikaü. àviùkçtàyàm iti. de÷itàyàü. yat tarhi bhagavatoktam iti vistareõa yàvat paràjitam iti. tat katham iti vàkyàdhyàhàraþ. paramàrthabhikùutvaü saüdhàyaitad uktam iti. satyadar÷anabhavyatvena tasyàpannasya paramàrthabhikùutvàpràpteþ. bahukle÷ebhyo nandaprabhçtibhyaþ. maulyàpy àpattyà na bhikùutvaü na÷yatãti viditvà tàü kuryur iti vàkyàrthaþ [Tib. 48a] saüj¤àbhikùur iti. yasyànupasaüpannasya bhikùur iti nàma. pratij¤àbhikùur iti. abrahmacaryàdipravçttau duþ÷ãlaþ. bhikùata iti bhikùur iti. yàcanakaþ. bhinnakle÷atvàd bhikùur iti. arhan. asmiüs tv artha iti. yat yat bhagavatoktam abhikùur bhavaty a÷ramaõa iti vistareõa. etasminn arthe. yathoktebhya÷ caturbhyo bhikùubhyo 'nya evàyaü paücamo j¤apticaturthopasaüpanno bhikùur iti. yad apy uktaü paramàrthabhikùutvaü saüdhàyaitad uktaü. tat pratyàha. na càsau pårvaü paramàrthabhikùur àsãt. yataþ pa÷càd abhikùur bhavet. abhikùur bhavaty a÷ramaõa iti vacanàt. ity upamàü kurvateti. mastakacchinnatàlopamàü kurvatà ÷àstraiva datto 'nuyoga iti saübaüdhanãyaü. parihçtaþ pra÷na ity arthaþ. ekagràsaparibhoga àhàrasya. ekapàrùõiprade÷aparibhogo vihàrasyeti sambhdhaþ. sarvabhikùusaübhogabahiùkçta÷ ca ÷àstreti. sarvasmàt bhikùubhis saha saübhogàd ekapaüktibhojanàdikàd bahiùkçto buddhena. nà÷ayata kàraõóavakam iti. kàraõóavako yavàkçtitvàd yavas tçõavi÷eùaþ. yo yavadåùãty ucyate. evam asàv abhikùur bhikùvàkçtir [Tib. 48b] iti. ka÷aübakam nàma påtikàùñham. evam asau påtibhåto bhikùuþ. taü ÷ãlavatsaüghàd yåyam apakarùateti bhagavàü (##) bhikùån àj¤àpayàmàsa. athotplàvinaü vàhayateti. utplàvã nàma vrãhimadhye 'bhyaütarataõóulahãno vçãhir eva. tathàsau ÷ãlasàrahãno bhikùvàkçtiþ. taü pravàhayata. niùkràmayatety arthaþ. màrgajinaþ ÷aikùo '÷aikùaþ. màrgadai÷iko buddhaþ. màrge jãvati ÷ãlavàü bhikùur màrganimittaü jãvanàt. màrgadåùã duþ÷ãlaþ. idam atrodàharaõaü. dagdhakàùñheti vistaraþ. yathà yad dagdhaü. na tat kàùñhaü. pårvakàùñhàkçtimàtràva÷eùasàdharmyàt. tad dagdhaü kàùñham ity ucyate. hrada÷ ca ÷uùko 'pi hrada ity ucyate. ÷ukanàsà gçhàdiùu råpakàrakçtà. ÷ukanàsàkçtitvàc chukanàsety ucyate. evam asau bhikùvàkçtisàmànyamàtràva÷eùàc chramaõa uktaþ. påtibãjam aükuràjanakatvàd abãjam api bãjam ity ucyate. tadàkàramàtràva÷eùatvàd alàtacakraü cakram iti. cakràkçtitvàt. mçtasattva÷ càsattvo 'pi sattva ity ucyate. sattvàkçtimàtràva÷eùatvàt. tadvad eùa draùñavyaþ. ÷ikùàdattako nàma bhikùur adhimàtraràgatayà [Tib. 49a] striyà abhrahmacaryaü kçtvà. tadanaütaram eva jàtasaüvegaþ kaùñaü mayà kçtam ity ekasminn api praticchàdanacitte 'nutpanne bhikùusaügham upagamyàviùkarotãdaü mayà pàpaü kçtam iti. sa àryasaüghopade÷àt sarvabhikùunavakàütikatvàdi daõóakarma kurvàõaþ ÷ikùàdattaka ity ucyate. tad yadi dauþ÷ãlyàd abhikùur eva syàt. sa na syàt. na hi tasya punar upasaüpàdanaü kriyate. bhikùu÷ ca sa vyavasthàpyate. tasmàn na dauþ÷ãlyàd abhikùutvam iti. na bråma iti vistaraþ. na vayaü bråmaþ. sahàdhyàpattyà abrahmacaryàd eva sarvaþ pàràjiko bhavati. kiü tarhi. praticchàdanacittena. kiü na punaþ pravràjyate. anikùipta÷ikùa ity adhyàhàryaü. tãvrànapatràpyavipàditatvàt. tãvreõànapatràpyeõa vipàditàsya saütatiþ. tasyàþ saütater evaü vipàditatvàt saüvarasyàbhavyatvaü. tasmàn na punaþ pravràjyata ity adhikàraþ. na tu khalu bhikùubhàvàpekùayà. na tu khalu tasya bhikùubhàvo 'stãty apekùayà na pravràjyate. tathà hy asau paràjayiko nikùipta÷ikùo pi na pravràjyate. tãvrànapatràpyavipàditatvàt saütateþ. (IV.41) ## iti. råpasvabhàvaü ku÷alam aråpasvabhàvaü càbhipretaü. ata eva ca sarvam eveti vyàcaùñe. dvàbhyàm iti. upapattito và. parihàõito và. [Tib. 49b] tenàha upapattito veti vistaraþ. årdhvam upapadyamàno 'dharaü parityajati. adha÷ copapadyamàna uparibhåmikam iti. parihàõito và samàpatteþ tatsamàpattisaügçhãtaü ku÷alaü tyajyate. nikàyasabhàgatyàgàc ca kiücid iti. nirvedhabhàgãyaü yat pçthagjanàvasthàyàm utpàditaü yàvat kùàütir iti. tad asaty api bhåmisaücàre nikàyasabhàgatyàgena tyajyate. yadà kàmadhàtau mçtvà tatraivopapadyate (##). vakùyati hi ## iti. pårvako màrga iti. prayogànaütaryavimuktimàrgasvabhàvaþ pratipannakamàrgaþ. phalaü phalavi÷iùño veti. uttaro màrgo 'dhikçtaþ. tadyathà 'nàgàmã yady anàgàmiphalàt parihãyate. tenànàgàmiphalam uttaro màrgas tyajyate. yadi tv anàgàmã dvitãyaü dhyànaü labhate. tasmàc ca parihãyate. sa tasya phalavi÷iùño màrgo dvitãyadhyànabhåmikas tyajyate. (IV.42ab) hetupratyayabaleneti. sabhàgahetubalena. parato ghoùabalena cety arthaþ. dhyànasaüvaraü và labhata iti. anàsravasaüvaraü và labhata iti nocyate. dhyànasaüvarapårvotpàdenaiva tattyàgàt. akaraõà÷nyata iti. etat karma na kariùyàmãty à÷ayato 'pi ÷astrajàlatyàge vinà saüvaragrahaõenàsaüvaracchedo na bhavati. tadyathà roganidànaparihàre 'pi tasya pravçddhasya rogasyauùadhena vinà [Tib. 50a] vinivçttir na bhavati. tadvat. tad uktaü bhavati. asaüvaratyàgecchàyàü saüvaro grahãtavyo nànyatheti. tallàbhasyeti. asaüvaralàbhasya. (IV.42cd) katham avij¤aptir iti. vij¤aptir apãti vaktavyaü. svasamutthàpitàyà atãtàyà vij¤aptes tatkàla eva pràpticchedàt. ## iti ca pañhitavyaü. naivasaüvaranàsaüvara ity arthaþ. athàpy avij¤aptir api kevalocyate. tatra vij¤apter avacane kàraõaü vaktavyam ity ucyate. vij¤apter anàva÷yakatvàt. tathà hi vakùyati. ## iti. avij¤aptivacanena ca vij¤aptivacanasiddhes tadavacanaü. anye tv àhuþ. na niruddhàyà naivasaüvaranàsaüvarasaügçhãtàyà vij¤apter anubaüdhinã pràptir ity ata etadavij¤apter eva tyàgakàraõam ucyata iti. kuübhakàracakreùugativad iti. yathà kuübhakàracakrasya iùo÷ ca gatiþ. yena kàraõena saüskàravi÷eùeõa àkùipto bhavati. tasya cchedàt sàpi cchidyate. tadvat. alaü samàdàneneti pratyàkhyànavacanena. yathàsamàttam akurvata iti. tadyathà buddham avanditvà. maõóalakam akçtvà và [Tib. 50b] na bhokùya iti. tad akçtvà bhuüjànasya sà madhyamà avij¤apti÷ chidyate. yaütrajàlàdãti àdi÷abdena ÷astraviùàdi gçhyate. ku÷alamålàni samucchettum (##) àrabhata iti. ku÷alamålasamucchedapràraübhàvasthàyàm eva cchidyate. na samucchedàvasthayàm iti dar÷ayati. (IV.43) ## iti. aråpagrahaõaü råpacchedasyoktatvàt. ## iti. atra vairàgyata÷ ca kiücid iti vaktavyaü. yathà ku÷alaü daurmanasyendriyam iti. sarvam eveti. kàmaråpàråpyàvacaraü. yaþ prahàõamàrga iti. dar÷anamàrgo bhàvanàmàrga÷ ca. laukiko và lokottaro và yathàsaübhavaü. asau saparivàra iti. asàv upakle÷aprakàraþ satatsahabhåpràptyanucaraþ upakle÷aprakàrasyeti grahaõaü kle÷asyàpy upakle÷atvena sarvasaügrahàrthaü. tathà hi ÷àstra uktaü. ye yàvat kle÷à upakle÷à api te syur upakle÷à na kle÷a iti. (IV.44, 45) ubhayà÷raya iti vistaraþ. strãpuruùà÷ayasya kle÷asyàdhimàtratayà. pratisaükhyànasya tatpratipakùabhàvanàlakùaõasyàkùamatvàt. tãvrasya ca hrãvyapatràpyasyàbhàvàd eùàü saüvaro nàstãti. pratidvaüdvabhàvàd iti. yasmàt saüvarasyàsaüvaraþ [Tib. 51a] pratidvaüdvabhåtaþ. tasmàt yatraiva saüvaraþ. tatraivasaüvara iti. teùàü ùaõóhàdãnàm asaüvaràbhàvo dvitãyaü kàraõaü. samàdànasamàdhyabhàvàd iti. samàdànabhàvàt pràtimokùasaüvaro nàsti. samàdhyabhàvàc ca dhyànànàsravaùaüvarau na staþ. tadabhàvas tu màüdyena ku÷aleùv avyutpatteþ. pàpakriyà÷ayàbhàvàc càsaüvaro nàsti. yadyogàd yadvipàdanàc ceti. yena hrãvyapatràpyeõa yogàd yasya hrãvyapatràpyasya vipàdanàc ca. yathàkramaü saüvarasaüvarau syàtàü. tat tãvraü hrãvyapatràpyam àpàyikànàü nàstãti. yady àpàyikànàü saüvaràsaüvarau na staþ. yat tarhi såtra uktam iti yistaraþ. tat kathaü. pràtimokùasaüvaro manuùyàõàm eva. na devànàm. asaüvegàt. dhyànànàsravasaüvarau tu hetukarmadharmabhàvanàd yathàsaübhavaü. (IV.46ab) tatkàlam atyaütaü ceti. yad iùñavipàkaü. tat tatkàlaü. duþkhaparitràõàt kùemaü. yan nirvàõapràpakaü. tad atyaütaü duþkhaparitràõàt kùemaü. parinirvçtasya yan nityakàlaü duþkhaü nàsti. (IV.46cd, 47) nanu ca trãõi dhyànàni seüjitàny uktàni bhagavatà. yad atra vitarkitam vicàritam ity evam àdi. idam atràryà iüjitam ity àhur iti. àdi÷abdena dvitãya uktaü. yad atra prãtir avigatà. idam atràryà iüjitam àhuþ. tçtãye 'pi yad atra sukhaü [Tib. 51b] sukham iti cetasa àbhogaþ. idam atràryà iüjitam ity àhur iti. atha kasmàt sarvam eva råpàråpyàvacaraü ku÷alaü karmàniüjyam (##) uktam ity àha. àniüjyapratyayagàminam iti. àniüjyànukålabhàginaü. akaüpyànukålabhàginaü màrgam àrabhyety arthaþ. kiü punaþ kàraõaü samàdhisapakùàlatayà seüjitam evànyatràniüjyam uktam ity àha. ## bhogàdi saüvartanãyam iti. bhogo dravyasaüpat. àdi÷abdena sauråpyasausvaryàdi gçhyate. tad eveti vistaraþ. yat tad deveùu vipacyeta. tat bahulãkçtam evaü ÷ãlamayaü bhàvanàmayaü. tasya caivaü bhavati. aho batàhaü devasubhagànàü manuùyasubhagànàü và sabhàgatàyàm upapadyeyeti. yàvat sa tatra upapadyata iti. (IV.48-50) kàmadhàtus trãõi ca dhyànànãti. küadhàtuprathamadhyànayoþ [Tib. 52a] kàyikaü sukhaü caitasikaü ca saumanasyaü sukhà vedanà. dvitãye dhyàne saumanasyaü sukhà vedanà. tçtãye dhyàne caitasikaü sukham iti. tadbhàvaj¤àpanàrtham iti. tacchabdena duþkham abhisaübadhyate. tasya duþkhasya kàmadhàtàv evàstitvaj¤àpanàrtham ihagrahaõaü. sasaübhàrair iti. saübhriyate utpàdyate 'neneti saübhàraþ. indriyaviùayà÷rayalakùaõaþ. tena sasaübhàrà vedanà phalaü. ## iti. dhyànàütarakarmaõo dhyànàütarotpattau vipàkena veditena bhavitavyaü. tatra sukhà duþkhà và vedanà nàsti. nàsti. tasmàd asyàduþkhàsukhà vedanà vipàka iti. caturthàd dhyànàd adho 'py aduþkhàsukhavedanãyaü karmàstãti. dhyànàütare và kasyacit karmaõo 'nyasya vipàko vedanà na syàn na saübhavati. na hi sukhavedanãyasya maulaprathamadhyànabhåmikasya karmaõo dhyànàütare sa vipàka iti yujyate vaktuü. savitarkatvena dhyànàütarato maulasya nihãnatvàt. nàpi kàmàvacarasya duþkhavedanãyasya karmaõo bhåmyaütaratvàt. ata eva caturthadhyànàdibhåmikasya. tato vãtaràgatvàc ca. (##) etaddoùaparijihãrùayà dhyànàütarakarmaõo dhyàna eva sukhendriyaü vipàka ity eke bruvate. [Tib. 52b] naiva tasya dhyànàütarakarmaõo vedanà vipàkaþ. kiü tarhi råpàdãty apare. kiü teùàü dhyànàütaropapattau vedanà nàsti. asti. na tu sà vipàkasvabhàvà. kiü tarhi. naiùyandikãti. atràcàrya àha. tadetad ucchàstraü. yad etad uktaü. dhyànàütarakarmaõo dhyàna eva sukhendriyaü vipàka iti. yac coktaü. naiva tasya vedanà vipàka iti. tad etad ubhayam apy ucchàstraü. tat pratipàdayann àha. ÷àstre hi pañhitam iti vistaraþ. avitarkasya karmaõa iti. dhyànàütarakarmaõa ity arthah. ataþ ku÷alasyàvitarkasya karmaõa÷ caitasiky eva vedanà vipàko vipacyata ity avadhàraõàn na tasya karmaõo dhyàna eva sukhendriyaü vipàko nàpi vedanàto 'nya iti gamyate. avitarkaü hi karma dhyànàütaràt prabhçty årdhvam iti. ## iti. na pårvaü na pa÷càt. yugapad ity arthaþ. sukhavedanãyasya råpam iti cakùuràdikaü. duþkhavedanãyasya cittacaittà iti. paücavij¤ànakàyikàþ. daurmanasyasyàvipàkatvàt. aduþkhàsukhavedanãyasya cittaviprayuktà iti. jãvitendriyàdayaþ [Tib. 53a] na hi kàmadhàtor anyatreti. duþkhavedanãyasya karmaõo 'nyatrabhàvàt. kim idànãü tad iti. aduþkhàsukhavedanãyaü. evaü tarhãti vistaraþ. yady adho 'pi caturthàd dhyànàd aduþkhàsukhavedanãyaü karmàsti ku÷alaü. ## ity asya virodhaþ. na hi kevalaü sukhavedanãyaü ku÷alam à tçtãyàd dhyànàt. kiü tarhi. aduþkhàsukhavedanãyam apy astãti. iùñavipàkaü ca ku÷alam ity asya virodhaþ. na hi kevalam iùñavipàkaü ku÷alam iùñàniùñaviparãtavipàkam api ku÷alam astãti. bàhulika eùa nirde÷a iti. bàhulyenaivaü nirdiùñam ity arthaþ. ## iti. iùñavipàkaü ca ku÷alam iti. katham punar avedanàsvabhàvam iti. sukham anubhåyate. na karmety evam abhisamãkùya pçcchati. sukhavedanàhitaü sukhavedanãyam iti. sukhavedanotpattyanukålam ity arthaþ. sukho 'sya vedanãya iti veti. sukho 'sya vipàko 'nubhavanãya ity arthaþ. snànãyakaùàyavad [Tib. 53b] iti. yathà yena snàti. sa snànãyaþ kaùàyaþ. evaü yena sukhaü vipàkaü vedayate. tat karma (##) vedanãyaü. sukhasya vipàkasya vedanãyaü karma sukhavedanãyaü. karaõe 'pi kçtyavidhànàt. etad evaü duþkhavedanãyam iti. duþkhavedanàhitaü duþkhavedanãyam iti vistarõa pårvavad yojyaü. evam aduþkhàsukhavedanãyam api. svabhàvavedanãyateti. svabhàvavedanànubhavalakùaõena vedanãyasvabhàvaþ. evaü yàvat saümukhãbhàvena vedanãyateti yojyaü. sukhavedanãyaþ spar÷a iti. sukhavedanàhitaü sukhaü vedanãyam asminn iti sukhavedanãyaþ spar÷aþ. àlambanavedanãyateti. vedanãyà viùayàþ. àlambanãyà ity arthaþ. råpapratisaüvedã no tu råparàgapratisaüvadãti. råpaü pratyanubhavati. no tu råparàgaü pratyanubhavatãty arthaþ. atha và no tu sa råpaü ràgeõa pratyanubhavaty àlaübata iti. dçùñadharmavedanãyam iti. dçùñe janmani vedanãyaü vipàkalakùaõam asyeti dçùñadharmavedanãyaü karmeti vistaraþ. yasmin samaya iti vistaraþ. yasmin samaye sukhàü vedanàü vedayate anubhavati. dve asya vedanà duþkhà aduþkhàsukhà ca tasmin samaye [Tib. 54a] niruddhe bhavata iti. (IV.51) àraübhava÷àd iti. dçùña eva janmani vipàkàraübhàd ity arthaþ. tannàmavyavasthànam iti. dçùñadharmavedanãyam ity evaünàmavyavasthànam ity arthaþ. asti hãti vistaraþ. saünikçùñaphalasya karmaõaþ suvarcalàdçùñàütaþ. viprakçùñaphalasya yavagodhåmàdayaþ. dàrùñàütikàþ sautràütikàþ. teùàm evaü prathamadvitãye koñyau varõayatàü karmàùñavidhaü. dçùñadharmavedanãyaü niyatam aniyataü ca vipàkaü prati. evaü yàvad aniyatavedanãyam iti. upapadyavedanãyaü niyatam aniyataü ca vipàkaü prati. aparaparyàyavedanãyam api niyatam aniyataü ca. aniyatavedanãyam api yo dçùñadharmàdyaniyatavedanãyaü. tan niyatam aniyataü ca. ity aùñavidhaü. (IV.52, 53) caturvidhaü karmàkùiped iti. dçùñadharmàdivedanãyaü caturvidhaü karmàkùiped ity arthaþ. katham ity àha. syàt triùu pràõàtipàtàdattàdànamçùàvàdeùu paraü prayojya kàmamithyàcàre svayam àtmanà prayuktaþ. teùàü karmanàü yugapatparisamàptau. ekaü dçùñadharmavedanãyam aparam upapadyavedanãyam aparaü càparaparyàyavedanãyam anyac càniyatavedanãyam iti. ku÷alànàm aku÷alànàü ca yathàsaübhavam iti. yatràku÷alasya saübhavaþ kàmadhàtàv eva nànyatra. ## (##) ity [Tib. 54b] asyotsargasyàyam apavàdaþ. ÷ubhasya narake trividheti. tridhaivety avadhàraõaü. narakeùu ku÷alasya karmaõas trividhasyaivàkùepaþ. na caturvidhasya. dçùñadharmavedanãyaü sthàpayitvà. atra narakeùv iùñavipàkàbhàvàt. ÷ubhagrahaõam a÷ubhaniràsàrthaü. aku÷alasya hi caturvidhasyàpi narakeùv àkùepaþ saübhavati. ## iti. yato virakto yadvirakta iti samàsaþ. sthiragrahaõaü parihàõadharmaõo niràsàrthaü. tasya hi tasyàü bhåmàv upapadyavedanãyaü karma saübhavati. bàlagrahaõam àryanivçttyarthaü. àryasya hi tatropapadyavedanãyaü aparaparyàyavedanãyaü ca na saübhavati. anàgàmitvàt. ## nàparaparyàyavedanãyakçd api. nopapadyavedanãyakçd apãty arthaþ. tatra yuktiü dar÷ayann àha. na hy asau bhavyaþ punar àdhastãü bhåmim àyàtum iti. na hy asàv àryo 'parihàõadharmà yato vãtaràgaþ. tata àdhastãm adhastàtbhavàü bhåmim àyàtuü bhavyaþ. parihàõadharmà tu bhavyaþ. tadyathà. àryo bhavàgralàbhã parihàõadharmà yaþ parihàya råpadhàtàv upapadyeta. tasyopapadyavedanãyam aparaparyàyavedanãyaü càpi saübhavati yathoktam udàyisåtre. aniyataü kuryàd iti. aniyatavedanãyam aparihàõadharmàpy àryo dçùñadharmavedanãyaü ca yatropapannaþ. [Tib. 55a] tatra kuryàt. kàmadhàtor bhavàgràd và vãtaràga iti. kàmavãtaràgo 'nàgàmã. bhavàgravãtaràgo 'rhan. tayor iti kàmadhàtubhavàgrayoþ. pa÷càt pravedayiùyàma iti. ## ityàdi. (IV.54) aütaràbhavavedanãyaü ca. kiü. niyatam aniyataü ceti. yan niyatam ekàda÷avidham uktaü. dçùñadharmavedanãyaü yat tad iti. kalalavedanãyaü niyataü yàvad aütaràbhavavedanãyaü niyatam iti. yà÷ ca tadanvayà da÷àvasthà iti. aütaràbhavapårvikà ity arthaþ. ata evànyad aütaràbhavavedanãyaü karma noktam iti. caturvidhaü karma. dçùñadharmavedanãyam upapadyavedanãyam aparaparyàyavedanãyaü aniyatavedanãyaü cety atra noktam. upapadyavedanãyenaiva tasyàntaràbhavasyàkùepàt. (IV.55) niyatàniyataü karmety uktam ato bravãti. kãdç÷aü punaþ karma niyatam (##) iti vistaraþ. phalasamàpattivi÷eùapràpta iti. dar÷anamàrgaphalapràpto 'rhattvaphalapràpta÷ ca phalavi÷eùapràpta iùyate. vi÷eùagrahaõam anàsravamàrgapràpyaphalagrahaõàrthaü. samàpattivi÷eùapràpto nirodhàraõàmaitrãsamàpattilàbhã. atràpi vi÷eùagrahaõaü [Tib. 55b] tadanyalaukikasamàpattivi÷eùaõàrthaü. yathà tathà ceti. yadi puõyabuddhyà yadi dveùàdinà. yo 'pi hi pàrasikaþ puõyabuddhyà màtaraü màrayati. pitaraü và. tad aku÷alam ànaütaryaü karma niyataü saüpadyate. nànyad iti. yad ato viparãtaü mandakle÷aprasàdakçtam ityàdi. (IV.56) saüghastrãvàdasamudàcàràd iti. bhikùuõà kila kenacid vyavahàraparàjitena saüghaþ striyo yåyam iti samudàcaritaþ. tasya dçùña eva dharme puruùavyaüjanam aütarhitaü. strãvyaüjanaü ca pràdurbhåtam iti. tad idaü kùetravi÷eùàd dçùñadharmavedanãyaü bhavati. à÷ayavi÷eùàd iti. ÷aüñhena gavàm apuüstvaü kariùyamàõam abhivãkùya mamedç÷am apuüstve duþkham iti tãvreõà÷ayena teùàü gavàm apuüstvaü pratimokùitaü. tasya dçùña eva dharme puruùendriyaü pràdurbhåtam. idam à÷ayavi÷eùàd dçùñadharmavedanãyaü karma saüvçttaü. ## iti. tato bhåmer atyaütavairàgyàt tad adçùñadharmavedanãyam api karma dçùñadharmavedanãyaü saüpadyate. yathànàgàmyarhatàm avãtaràgàvasthàkçtaü. punar adharabhåmyanàgamanàd anupàdàya ca parinirvàõàt. na tv avasthàyàm iti. yad aniyataü dçùñadharmàdyavasthàsu. na càniyataü vipàke. niyatatvàt. tad eva dçùñadharmavedanãyaü bhavati. ata evàha. yat punar avasthàütare dçùñadharmàdike niyatam. tasya tatraivavasthàütare vipàkaþ. [Tib. 56a] tadvato 'tyaütavairàgyàsaübhavàd iti. evam avasthàütaraniyatavipàkena karmaõà tadvatpudgalasyàtyaütaü tasyà bhåmer vairàgyàsaübhavàd ity arthaþ. (IV.57) kùetravi÷eùàd ity uktam ataþ pçcchati. kãdç÷aü punaþ kùetram iti. araõàvyutthitasyeti vistaraþ. apramàõeùu sattveùu araõayà hito 'dhyà÷ayo 'bhipràyaþ. tenànugatà. atyudagreõa tãkùõena. apramàõena puõyena paribhàvitànugatà ca saütatir vartate. araõàm uttaratra vakùyati. ## ity atra. maitrãvyutthitasyeti vistaraþ. apramàõeùu sattveùu sukham utpadyatàm (##) ity adhyà÷ayaþ. tenànugatà. atyudagreti sarvaü pårvavat. pratyagrà÷rayaparivçttinirmaleti. pratyagràbhinavà. aciravyutthitatvàt. pratyagrà÷rayasya ÷arãrasya parivçttyà nirmalà saütatiþ. eteùu pudgaleùu kçtànàü karàpakàràõàm upakàràpakàràõàü ku÷alàku÷alànàü. phalaü dçùña eva dharma ihaiva janmani pràpyata iti. sadyo'rthaü dar÷ayati. sadya iveti kçtvà. ÷eùasya tv iti vistaraþ. ÷eùo bhàvanàmàrgaþ sakçdàgàmyanàgàmiphalapràpakaþ. aparipårõaþ svabhàvaþ phalaü vàsyety aparipårõasvabhàvaphalaþ. tasya bhàvaþ. [Tib. 56b] tasmàt. aparipårõasvabhàvaphalatvàt. kà punas tasya paripårõasvabhàvatà paripårõaphalatà ca. a÷aikùatvaü paripårõasvabhàvatà. sa hi màrgo '÷aikùasvabhàvaþ. yenàrhattvaü pràpyate. paripårõaphalatàpy arthattvapràptiþ. sa hi phalamàrgas tribhiþ phalaiþ phalavàn iti. atha và kùayaj¤ànasaügçhãto màrgaþ paripårõasvabhàvaphalaþ. paripårõasvabhàvo yasmàd a÷aikùamàrgaþ. paripårõaphalo nirava÷eùaphalatvàt. tadvyutthitànàm iti. ÷eùabhàvanàmàrgavyutthitànàü. na te tadvyutthitàs tathà puõyakùetraü bhavaüti. yathàrhattvavyutthitàþ. pràg eva laukikamàrgavyutthitàþ. bhàvanàprahàtavyànàü hi kle÷ànàü sàva÷eùanirava÷eùaprahàõàd ayaü vi÷eùa ukta ity avagaütavyaü. (IV.58) tasyà ava÷yaü savitarkasavicàratvàd iti. ## iti niyamàt. vitarkavicàrayo÷ càdhyànàütaràdisvabhàvàt. na càvitarkasya karmaõaþ savitarka vicàro 'dharabhåmiko vipàko yujyata iti. tasya hi duþkhà vedanà vipàka iti vistaraþ. tasyàku÷alasya duþkhà vedanà vipàka iùyate. tasyàniùñaphalatvàt. [Tib. 57a] caitasikã ca duþkhà vedanà daurmanasyaü nànyad asti. na ca daurmanasyaü vipàka iti vyàkhyàtam etad iti. indriyanirde÷e ## (IV.59) daurmanasyaü na vipàka ity etad amçùyann àha. yat tarhãti vistaraþ. yadi daurmanasyaü na vipàkaþ. yat tarhi sattvànàü cittakùepo bhavati. katamasminn asau citte bhavati kena và kàraõeneti. tasyàyam abhipràyaþ. cittakùepo na paücasu vij¤ànakàyeùu. teùàm avikalpakatvàt. sa càku÷alaketuko 'niùñatvàt. ity ato vipàkena daurmanasyena bhavitavyam iti. avikalpakatvàd iti. abhiniråpaõànusmaraõavikalpàbhyàm avikalpakatvàt paücànàü vij¤ànakàyànàü (##). cittakùepasya càsadvikalpalakùaõatvàt. agniü và dàveùåtsçjaütãti. dàvas tçõàdigahanàüvito de÷avi÷eùaþ. anyena và kenacid iti. aniùñavedanàdinà. vàsiùñhãprabhçtãnàm iti. bhagavàn mithilikàyàü viharati sma. mithilàmravaõe. tena khalu punaþ samayena vasiùñhasagotràyà bràhmaõyàþ ùañ putràþ kàlagatàþ. sà teùàü kàlakriyayà nagnonmattà kùiptacittà tenatenànuhiõóaütã yena mithilàmravaõaü tenopasaükràütà. tena khalu punaþ samayena bhagavàn aneka÷atàyà bhikùuparùadaþ purastàn niùaõõo dharmaü de÷ayati sma. adràkùãd vasiùñhasagotrà [Tib. 57b] bràhmaõã bhagavaütaü dåràd eva. dçùñvà ca punar jehrãyamàõaråpà utkuñakàsthàt. smçtiü ca labdhavatã. adràkùãt bhagavàn vasiùñhasagotràü bràhmaõãü dåràd eva. dçùñvà ca punar àyuùmaütam ànandam àmaütrayate sma. anuprayacchànanda vasiùñhasagotràyai bràhmaõyai uttaràsaügaü. dharmam asyai de÷ayiùyàmi. àyuùmàn ànando vasiùñhasagotràyai bràhmaõyai uttaràsaügam adàt. atha vasiùñhasagotrà bràhmaõã uttaràsaügaü pràvçtya yena bhagavàüs tenopasaükràütà. upasaükramya bhagavataþ pàdau ÷irasà vanditvaikaüte niùaõõà. ekàütaniùaõõàü vasiùñhasagotràü bràhmaõãü dharmyayà kathayà saüdar÷ayati. samàdàpayati. samuttejayati. saüpraharùayatãty evamàdi. vistaragraüthabhayàt sarvasåtraü na likhitaü. ayaü tatràrthaþ bhagavàüs tasyai dànakathàdi kçtvà. catvàry àryasatyàni de÷itavàn. yàvat tayà srotaàpattiphalam adhigatam. adhigamya ca bhagavato 'ütikàt prakràntà. tasyà apareõa samayena saptamaþ putraþ kàlagataþ. sà tatkàlakriyayà na ÷ocati. tàm a÷ocaütãü svabhartàbravãt. tvaü pårvaü putramaraõena paritaptàsi. idànãü nàsi paritaptà. nånaü te putràs tvayà bhakùitàþ. yato na paritapyasa iti. sà taü pratyuvàca. ## ity evamàdi. kathaü na caitasikã vedanà vipàkaþ pràpnoti. tasyàku÷alasya karmaõa iti vàkya÷eùaþ. mahàbhåtànàü prakopo vipàka iti. vipaktir vipàkaþ. tasmàj jàtam ato vipàkajaü cittam. ata eva sa ca karmavipàkaja ity uktaü. (##) na tåktaü. sa ca karmaja iti. evaü cedaü iti vistaraþ. yasmàt karmajena yàvat bhraùñasmçtikaü cittaü vartate. tasmàd idaü catuùkoñikaü yujyata iti. ubhayaü kùiptacittasya kliùñaü cittam ity eva tatrodàharaõaü. na hi kliùñaü cittaü vipàko yujyate. ## iti vacanàt. abhinunnà abhipãóitàþ. hàcittaparidevaka÷ càtra nàraka ihodàhàryaþ. kùiptacittà nàrakà bhavaütãti. anyatra buddhàd iti. mahàpuõyasaübhàratvàn na buddhasya. tadvat bhåtavaiùamyenàpi cittaü kùipyate. na karmaõeti. kiü. àryàõàü kùipyate cittaü anyatra bhåtavaiùamyàd eva. kiü kàraõam ity àha. niyatasya karmaõaþ pårvaü pçthagjanàvasthàyàm [Tib. 58b] eva vipàkàt. aniyatasyàvipàkàd àryàvasthàyàü. ata eva caitad aniyatam ity ucyate. paücabhayasamatikramàd iti. paüca bhayàni. àjãvikàbhayam a÷lokabhayaü pariùacchàradyabhayaü maraõabhayaü durgatibhayaü ca. tatrà÷lokabhayam akãrtibhayaü. parùacchàradyabhayaü sabhàyàü sàükucityaü. aprasàdikasyeti. aprasadanãyasya karmaõaþ. dharmatàbhij¤atvàd iti. sarvaü sàsravaü duþkhaü. sarve saüskàrà anityàþ. sarvà dharmà anàtmàna iti. dharmasvabhàvàbhij¤atvàt. (IV.60ab) kuñilànvayatvàd iti. kuñilahetukatvàt. sàdhyam hi kauñilyaü. raüjanànvayatvàd iti yathà kaùàyo raüjanahetuþ. tathàpãty atas tatsàdharmyàd evam uktaü. (IV.60cd, 61) ## ity anena ÷ubhaü vi÷eùyate. nà÷ubhaü. tasyàva÷yaü kàmàptatvàt. àråpyàptaü kasmàn nocyata iti. tad api hy aku÷alena na vyatibhidyate. na vyatimi÷ryata ity arthaþ. yatra kileti vistaraþ. kila÷abdaþ paramate. yatra kilàütaràbhaviko aütaràbhave bhavo vipàkaþ. evam aupapattibhaviko 'pi. trividhasya ca kàyavàïmanaskarmaõo vipàko dhyànasaüvarasaügçhãtayoþ kàyavàkkarmaõoþ dvitãyàdiùv api dhyàneùu sadbhàvàd asti. tatraivoktaü ÷uklaü ÷uklavipàkam [Tib. 59a] iti. tad api tåktaü sàtràütara iti. tad apy àråpyàptaü. asti karma ÷uklaü ÷uklavipàkaü. tadyathà prathame dhyàne. evaü yàvat bhavàgra iti. anena svàbhipràyaü dar÷ayati. yena kila÷abdaü prayuktavàn. saütànata etad vyavasthàpitam iti. ekasmin saütàne ku÷alaü càku÷alaü ca samudàcaratãti kçtvà ku÷alam aku÷alena vyavakãryate. anyonyavirodhàd iti. ku÷alam aku÷alena virudhyate. aku÷alaü ca ku÷aleneti. dviråpatà na (##) yujyate. nàva÷yam aku÷alaü ku÷alena vyavakãryata iti vistaraþ. vyavakãryate na tv ava÷yaü. yasmàt kàmadhàtau pratipakùabhåtasya samàdher abhàvàd aku÷alasya balavattvaü. ata eva ca ku÷alasya durbalatvaü. tathà hi kàmadhàtau mithyàdçùñyà ku÷alamålasamucchedo bhavati. na tu samyagdçùñyà mithyàdçùñisamucchedo bhavati. àbhipràyiko hy eùo '÷ukla÷abda iti. vipàka÷uklatàbhàvàd a÷uklaü. na tu naiva ÷uklam ity arthaþ. api ca yac chuklam uktaü. tan na bhavatãty a÷uklaü. mahatyàü ÷ånyatàyàm iti. mahà÷ånyatàrthasåtre. anivçtàvyàkçtà÷ ca ÷uklàþ. akliùñatvàt. avipàkaü dhàtvapatitatvàd [Tib. 59b] iti. anàsravà dharmàþ na dhàtupatitàþ. dhàtupatita÷ ca vijpàka ity ato 'nàsravaü karmavipàkaü. kasmàd ity àha. pravçttivirodhata iti. anàsravaü hi karma dhàtupatitànàü dharmàõàü pravçttiü viruõaddhi. na tu janayatãty avipàkaü. (IV.62, 63) karmakarmakùayàyeti. dviþ karmagrahaõaü yat tat karmàstãty apadiùñaü. tat karma sat saüvidyamànam apracyutasvabhàvaü karmakùayàya saüvartata ity asya caturthasya karmaõo dyotanàrthaü. atha và. vãpsàprayoga eùaþ. karmaõaþ karmaõaþ kùayàya saüvartata ity arthaþ. eatasçùv iti vistaraþ. dharmakùàütigrahaõaü kàmavairàgye cànaütaryamàrgagrahaõaü kàmàvacarasya kçùõasya karmaõaþ prahàõamàrgatvàt. anàsravamàrgasyaivehàdhikçtatvàl laukikà ànaütaryamàrgàs tatprahàõabhåtà api na gçhyaüte. #<÷uklasya dhyànavairàgyeùv># iti. ku÷alasyaivety avadhàryate. tatra kçùõàbhàvàt. kliùñasaüskàraprahàõam aùñàbhiþ. navamena tu ku÷alasyàpi. na hi tasya svabhàvaprahàõam iti. pràpticchedaprahàõaü. prahãõasyàpi ku÷alasya saümukhãbhàvàt. tadàlambanakle÷aprahàõàd iti. tadàlaübanasya kle÷asya prahàõàt tasya ku÷alasya prahàõaü bhavati. tadàlaübanakle÷aprahànaü ca navamasya tadàlaübanakle÷aprakàrasya prahàõe sati bhavatãti. navamànaütaryamàrgacetanaiva kçùõa÷uklasya [Tib. 60a] karmaõaþ kùayàya bhavati. tadà hi navamasya kle÷aprakàrasya pràpticchede visaüyogapràptir utpadyate. tasya ca kçùõa÷uklasya karmaõo 'nyasyàpi cànivçtavyàkçtasya sàsravasya dharmasya visaüyogapràptir utpadyata iti varõayaüti. evaü caturdhyànavairàgyeùv api vaktavyaü. tena tadvedanãyam iti. tena narakagatinaiyamyakàraõena. tadvedanãyaü (##) narakavedanãyam arthaþ. ato 'nyatreti vistaraþ. tato narakagater anyatra kàmadhàtau manuùyàdigatau aku÷alasya ku÷alasya ca karmaõo vipàkas tena gatinaiyamyakàraõena. tadanyakàmadhàtuvedanãyam ubhayam apy avi÷eùya mi÷rãkçtya kçùõa÷uklam ity uktaü. na punar evaü grahãtavyaü. ku÷alam api kçùõa÷uklam. evam aku÷alam apãti. ku÷alenàmi÷ratvàd iti. na hi ku÷alaü dar÷anaprahàtavyam asti. ## iti niyamàt. atra codyate. kàmàvacaraü ## iti vi÷eùyaü vaktavyam. itarathà hi råpàråpyàvacarasyàpi dar÷anaheyasya kçùõavipàkatvavacanaprasaüga iti. na vaktavyam. ## iti. kàmajam ity asyobhayavi÷eùaõatvàt. kàmajaü dçggheyaü kçùõaü. kàmajam anyat kçùõa÷uklam [Tib. 60b] iti. tad dhãti vistaraþ. tad dhi kàmàvacaraü bhavanàprahàtavyaü. ku÷alaü càku÷alaü ca saübhavati. tan mi÷rãkçtyobhayam api kçùõa÷uklam ity uktaü. na punaþ pratyekaü. (IV.65) trãõi mauneyànãti. munità và munikarma và mauneyaü kàpeyavat. ## iti. muner idam maunaü. a÷aikùa iti vistaraþ. a÷aikùaü kàyakarmàvij¤aptisvabhàvaü kàyamaunam. evaü vàïmaunaü. atha kasmàd avij¤aptir eva gçhyate. na punar vij¤aptir api. vij¤apteþ sàsravatvenà÷aikùatvàsaübhavàt. mana eva manomaunam iti. svàrthe vçddhividhànàt. cittaü hi paramàrthamunir iti. sarvakle÷ajalpoparater iti kàraõaü vakùyate. tat kilakàyavàkkarmabhyàm a÷aikùàbhyàm anumãyate a÷aikùàm iti. kathaü tathàgato 'numàtavyaþ. pra÷àütena kàyakarmaõà pra÷àütena vàkkarmaõeti såtre vacanàt. kila÷abdena vaibhàùikamataü dyotayitvàcàryaþ svamataü àha. api khalv iti vistaraþ. cittàvij¤aptyabhàvàd iti. yasmàc cittasyavij¤aptir nàsty ato na manaskarma viratisvabhàvaü. viramàrthena ca maunam iti. viramo viratiþ. sarvàku÷alaviramàrthena [Tib. 61a] maunam ity abhipràyaþ. ato mano eva sarvàku÷alebhyo virataü maunam ity ucyate. sarvakle÷ajalpoparater iti. vitathàlaübanajalpanàt kle÷à jalpà ity ucyaüte. te càrhata uparatà ity arhan paramàrthamuniþ. #<÷auceyànãti.># ÷ucibhàvaþ ÷auceyaü. ÷aucam ity arthaþ. (##) ## grahaõaü sàsravànàsravasucaritaparigrahàrthaü. tàvatkàlam atyaütaü ceti. tàvatkàladu÷caritamalàpakarùakaü sàsraveõa sucaritatrayeõa. atyaütam anàsraveõa. tad dhi bhikùavaþ prahãõaü yad àryayà praj¤ayeti såtràt. mithyàmauna÷aucàdhimuktànàü vivecanàrtham iti. tåùõãübhàvamàtreõa ÷uddhidar÷ino mithyàmaunàdhimuktàþ. kàyamalàpakarùaõamàtreõa ÷uddhidar÷ino mithyà÷aucàdhimuktàþ. teùàü vivecanaü tato dar÷anàt pracyàvanaü. tadartham etànãti (IV.66) saücetanãyasåtre vacanàd iti. saücetanãyaü karma kçtvopacitya narakeùåpapadyate. kathaü ca bhikùavaþ saücetanãyaü karma kçtaü bhavaty upacitaü. iha bhikùava ekatyaþ saüciütya trividhaü karma kàyena karma karoty upacinoti caturvidhaü vàcà trividhaü manaseti vistareõoktvàha [Tib. 61b]. kathaü bhikùavas trividhaü manasà saücetanãyaü karma kçtaü bhavaty upacitaü. yathàpãhaikatyo 'bhidhyàlur bhavati. vyàpannacittaþ. yàvan mithyàdçùñiþ. khalu bhikùava ihaikatyo bhavati viparãtadar÷ãti vistaraþ. na cànyad abhidhyàdivyatiriktaü tatra manaskarmoktam ity abhidyàdaya eva manaskarmeti dàrùñàütikàþ sautràütikavi÷eùà ity arthaþ. evaü tu sati karmakle÷ayor aikyaü syàd iti. abhidhyàvyàpàdamithyàdçùñayaþ kle÷àþ. ta eva karmeti. tad aikyaü syàt. naitad asti. ka÷cit kle÷o 'pi karma syàd iti. cetanà karma cetayitvà ceti vacanàt. yady evaü saücetanãyasåtraü kathaü nãyata ity àha. såtre tv iti vistaraþ. såtre tu cetanàyàs tanmukhenàbhidhyàdimukhena pravçttes tair abhidhyàdibhis tàü cetanàü dar÷ayati. abhidhyàluþ khalu bhikùavo bhavatãti vistareõa. anyathà cetanàmataü bhikùavaþ karma vadàmi cetayitvà cety etad virudhyate. karmakle÷ayo÷ caikye abhidharmavirodhaþ syàt. parànugrahopaghàbhisaüdhyabhàva iti vistaraþ. pareùàm anugrahopaghàtayor abhisaüdhyabhàve kathaü samyagdçùñimithyàdçùñyor yathàkramaü [Tib. 62a] ku÷alàku÷alatvam iti. ato bravãti. tanmålatvàd iti. yasmàt parànugrahàbhisaüdheþ paropaghàtàbhisaüdhe÷ ca samyagdçùñimithyàdçùñã målaü kàraõam ity arthaþ. atas tayoþ ku÷alàku÷alatvaü. (IV.67) yathàyogam iti yathàsaübhavaü. katham ity àha. ku÷alàþ sucaritedhyaþ aku÷alà du÷caritebhya÷ ceti. kliùña÷ cànyo 'pãti. vadhabaüdhanàdi. tasya nàtyaudàrikatvàd iti. tasya prayogapçùñhabhåtasya klùñasyànyasyàpi (##) anatyaudàrikatvàt. manodu÷caritasya ca prade÷a÷ cetanà. na saügçhãteti vartate. madyàdiviratidànejyàdika iti. prathamenàdi÷abdena tàóanabaüdhanàdiviratir gçhyate. dvitãyenàpi snapanodvartanaviùamahastapradànàdir gçhyate. priyavacanàdika ity. àdi÷abdena dharmade÷anàmàrgakathanàdir gçhyate. manaþsucaritasya cetanà na saügçhãteti vartate. (IV.68) #<ùaó avij¤aptir># iti. ùaó avij¤aptir ava÷yaü. na tv avij¤aptir eva ùaó ity avadhàraõaü. maulavij¤aptyabhàvàd iti. yasmàn maulã karmapathasaügçhãtà vij¤aptir nàsti. àj¤àpanavij¤aptis tv asti prayogasamgçhãteti vaibhàùikasiddhàütaþ. [Tib. 62b] ## iti. dvidhaivaika ity avadhàraõàrtha àraübhaþ. tatkàlamaraõa iti. vij¤aptikàlamaraõe. kàlàütaramaraõe tv avij¤aptir eva bhavati. ## iti. dvividhà evety avadhàraõaü. vij¤aptyadhãnatvàt samàdàna÷ãlasyeti. ÷ãlaü hi dvividhaü. samàdàna÷ãlaü pràtimokùasaüvaro dharmatà÷ãlaü ca dhyànànàsravasaüvarau. samàdàna÷ãlaü vij¤aptyadhãnaü. tad dhi parasmàd àdãyate. dharmatà÷ãlaü tu na vij¤aptyadhãnaü. cittamàtradhãnatvàt. ata evàha. ## iti. (IV.69abc) ## iti. kàmàvacarakarmapathaprayogà ava÷yaü vij¤aptiþ. na tv ava÷yam avij¤aptir ity ata evàha. ## paryavasthàneneti. àhrãkyàdinà. ghanaraseneti. ghanavegena. tasyànudharmaü ceùñeteti. tasya karmapathasyànudharmam anu sadç÷aü karma. tadyathà mçte 'pi pràõini punaþ prahàradànaü koùaõaü mànsacchedanam ity evamàdi. dvau kùiõàtãti ÷abdau. parasya carmàpanayanam arthaþ. pårvasyàrthàütaraü draùñavyaü. phalaparipårita÷ ceti. prayogasya maulaþ karmapathaþ phalaparipåriþ. yo hy prayujyate maulaü karmapathaü [Tib. 63a] na janayati. tasya prayogaphalam asti na tu phalaparipåriþ. evam anyeùv apãti. yathà tàvad iha ka÷cit parasvaü hartukàmo maücàd utthiùñhati ÷astraü gçhõàti. paragçhaü gacchati. supto na vety àkarõayati. parasvaü spç÷ati. yàvan (##) na sthànàt pracyàvayati. tàvat prayogaþ. yasmiüs tu kùaõe sthànàt pracyàvayati. tatra yà vij¤aptis tatkùaõikà càvij¤aptir ayaü maulaþ karmapathaþ. dvàbhyàm hi kàraõàbhyàm adattàdànàvadyena spç÷yate prayogataþ phalaparipårita÷ ca. tataþ param avij¤aptikùaõàþ pçùñhaü bhavaüti. yàvat tatparasvaü vibhajate. vikrãõãte. gopàyati. anukãrtayati và tàvad asya vij¤aptikùaõà api pçùñhaü bhavaütãti. evam anyeùv api paücasu yathàsaübhavaü yojyaü. maraõabhavastha iti. amçta eva. na caiùa siddhàüta iti. ## iti siddhàütàt. tan na vaktavyam iti. vyaparopayatãti. viprakçtàvasthàyàm ayogàt. evaü tu vaktavyaü syàt. mçte pràõini yà vij¤aptis tatkùaõikà càvij¤aptiþ. syaü maulaþ karmapatha iti. yac càpãdam iti vistaraþ. vaibhàùikair asya ÷àstravàkyasyaivam artho vyàkhyàtaþ. atra ÷àstre prayoga÷abdena pçùñham uktam iti. prayoga iva prayogaþ. prayogasadç÷ã kriyety arthaþ. asyàrthasya virodhaþ. [Tib. 63b] kasmàt. maulasyaiva tadànãm aniruddhàt. mçte pràõini maulakarmapathavyavasthàpanàd ity atràbhipràyaþ. vaibhàùika àha. yathà na doùas tathàstv iti. kathaü ca na doùa ity àcàryaþ. vaibhàùikaþ punar àha. maula evàtra prayoga÷abdenokta iti. kutra. yo 'yaü pra÷naþ syàt pràõã hataþ prànàtipàta÷ càniruddha ity atra. pçùñhaü prayoga÷abdenoktam iti kim ayaü pakùaþ parityakta eva. sa ca na parityakta eva. ubhayam api hi saübhavati. yadi maraõabhavànaütarakùaõavartã pràõã bhavaty atra prayoga÷abdena maula ukta itãùyate. tataþ pareõa tu pçùñha iti. àcàrya àha. vij¤aptis tarhi tadà kathaü maulaþ karmapatho bhavatãti. mçte hi pràõini vij¤aptir akiücitkarã. na hi tena vij¤aptiprahàreõa mçtasya màraõaü punar astãti manyàmàno 'yaü pçcchati. kasmàd avj¤aptiü na pçcchati. yasmàd asàv anidar÷anatvàd apratighatvàc ca prahàràkhyà na bhavati. kathaü ca na bhavitavyam iti vaibhàùikeõokte. svàbhipràyam àcàryo vivçõoti. asàmarthyàd iti. pràõini mçte tasyàþ sàmarthyaü na dç÷yata iti vaibhàùika àha. avij¤aptir idànãü kathaü bhavaty asati sàmarthye maulaþ karmapatha iti. yasmàd evam avij¤aptir asàmarthye 'pi maulaþ karmapatho bhavati. tasmàt prayogaphalaparipårikàle maulakarmapathaparisamàptikàle pràõino mçtatvàvasthàyàü. tad ubhayaü vij¤aptyavij¤aptyàkhyaü [Tib. 64a] karmapathaþ syàd yujyetety arthaþ. evam anyeùv api yathàyogaü yojyam iti. yathà parasvaü hartukàmaþ kàryasiddhaye parakãyaü hçtvà tena pa÷unà baliü kuryàt. dàreùu càsya vipratipadyeta (##) tair eva tadapahàràrthaü. ançtapi÷unaparuùasàütvabhedai÷ càsya mitrabhedaü kuryàt. yàny asya paritràõàya kalperan. abhidhyàü ca tatsve kuryàt. taddravyasvàmini ca vyàpàdaü mithyàdçùñiü bçühayet. evaü kàmamithyàcàràdiùu yathàsaübhavaü yojyaü. eùà dik. (IV.69d, 70ab) nàtra sarveùàü karmapathànàm lobhàdibhir niùñeti. na ca sarveùàü lobhena. kiü tarhi. keùàücid eva kàmamithyàcàràdãnàü. nàpi sarveùàü vyàpàdena. kiü tarhi. keùàücid eva pràõàtipàtàdãnàü. evaü na sarveùàü mohena. kiü tarhi. keùàücid eva mithyàdçùñyàdãnàm eveti. tryaübukàþ varatàþ. àdi÷abdena vyàghràdayaþ. ya÷ ca mithyàdçùñipravartita iti. nàsti paraloka iti kçtvà nirapekùo haüti. ayam api mohajaþ. anyalàbhasatkàraya÷o'rtham iti. anyalàbhasyàrthe parasvaü harati. yathà÷vahàrikaþ. satkàrasya ya÷avo vàrthaü harati. idam api lobhajam adattàdànaü. [Tib. 64b] yac ca mithyàdçùñipravartitaü. tad api mohajam adattàdànaü. tatra mohapràdhànyàt. upaiti màtaram abrahmacaryàrthe. upasvasàram upaitãti vartate. upasvasàraü bhaginãm ity arthaþ. upasagotràm upaiti. samànagotràm ity arthaþ. upahàyajamànaþ. ye càhur iti vistaraþ. udåkhalàditulyo màtçgràmaþ. yathodåkhalàdayaþ sàdhàraõà upabhogyàþ. evaü strãjanaþ. tasmàn na doùo 'sty abhigacchatàm iti. mçùàvàdàdayo lobhajàþ dveùajà÷ ca pårvavad iti. mçùàvàdapai÷unyapàruùyasaübhinnapralàpàþ lobhajàþ anyalàbhasatkàraya÷o'rthaü và. àtmasuhçtparitràõàrthaü và. dveùajàþ vairaniryàtanàrthaü. ## na parihàsayuktaü. mithyàdçùñipravartita iti. nàsti paraloka iti nirmaryàdaya yo mçùàvàdo 'yaü mohajaþ. pai÷unyàdayas tu. pai÷unyapàruùyàbaddhapralàpàþ mçùàvàdavan modhajàþ. ya÷ ceti vistaraþ. ya÷ ca vedasàükhyavai÷eùikàdyasatpralàpaþ. sa càpi mohajaþ saübhinnapralàpaþ. (IV.70cd) tasya ceti. ku÷alacittasya. nànàvàsaü pravi÷atãti. [Tib. 65a] maõóalaü pravi÷atãty arthaþ. nànàvàsà hi tasmin mahàsãmàmaõóale bhavaüti. tçtãye karmavàcana iti. j¤apticaturthena karmaõà ÷ràmaõera upasaüpàdyate. tatra j¤aptyà idaünàmànam upasaüpàdayet saügha iti. liïïartha ucyate. karmavàcanena laóartha ucyate. imaü saügha upasaüpàdayatãti. tatra karmavàcanaü trir ucyate. tçtãyasya karmavàcanasyàparisamàpteþ prayogaþ karmapathasyàvagaütavyaþ. tasyàvasàne tu yà vij¤aptis tatkùaõikà vàvij¤aptir (##) ayaü maulaþ karmapathaþ. tata årdhvaü yàvan ni÷rayà àrocyaüta iti. catvàro ni÷rayà÷ cãvarapiõóapàta÷ayyàsanaglànapratyayabhaiùajyalakùaõà yathoktena vidhinà tasyopasaüpàditasyàrocyaüte. tadadhiùñhànaü ca vij¤apayati. ni÷rayàdhiùñhànaü ca vij¤aptiü karotãty arthaþ. avij¤apti÷ ca yàvad anuvartate. yàvat saüvaro na tyajyata ity arthaþ. idaü pçùñhaü. (IV.71, 72ab) vadhavyàpàdapàruùyaniùñhà dveùeõeti. dveùeõaivety avadhàraõaü. parityàgaparuùacittasaümukhãbhàvàd iti. parityàgacittasaümukhãbhàvàt pràõàtipàtasya niùñhà dveùeõa. paruùacittasaümukhãbhàvàt tu vyàpàdapàruùyayoþ. [Tib. 65b] (72cd) caturbhiþ kàõóair uktà iti. caturbhir bhàgair uktàþ. kathaü. ## ekaþ kàõóaþ. ## iti dvitãyaþ. ## tçtãyah. #<÷eùàõàü tribhir iùyata># iti caturthaþ kàõóaþ. bhogàdhiùñhànà iti. viùayàdhiùñhànàþ. nàmaråpàdhiùñhàneti. paücaskandhàdhiùñhànety arthaþ. nàma hi vedanàdayaþ skaüdhàþ råpaü råpaskaüdhaþ. adhiùñhànam adhikaraõaü viùaya ity anarthàütaraü. nàmakàyàdhiùñhànà mçùàvàdàdayo vàgnàmni pravartata iti kçtvà. (IV.73ab) ## iti pratiùedhàt pçùñham api na bhavatãti gamyate. maulapårvatvàt pçùñhasya. na ca pràõàtipàtàvadyena spç÷yata iti. na maulenety abhipràyaþ. ## iti. visabhàgà÷rayodayàd ity arthaþ. (IV.73cd) arthato hi te 'nyonyaü prayoktàra iti. na vàcà te 'nyonyaü prayoktàraþ. kiü tarhi. pràõàtipàtakaraõàbhyupagamàd [Tib. 66a] arthata iti ekakàryatvàt. (IV.74ab) saüj¤àya paricchidyety arthaþ. nànyaü bhramitveti. na bhràütyànyaü màrayatãty arthaþ. kùaõikeùu skaüdheùv iti. svarasenaiva vina÷varàõàü skaüdhànàü katham (##) anyenaiùàü nirodhaþ kriyata ity abhipràyaþ. pràõo nàma vàyuþ. kàyacittasaüni÷rito vartata iti. kathaü cittasaüni÷rito vàyuþ pravartate. cittapratibaddhavçttitvàt. tathà hi nirodhàsaüj¤isamàpattisamàpannasya mçtasya ca na pravartate. ÷àstre 'py uktaü. ya ime à÷vàsapra÷vàsàþ. kiü te kàyasaüni÷rità vartaüta iti vaktavyaü. cittasaüni÷rità vartaüta iti vaktavyaü. naiva kàyacittasaüni÷rità vartaüta iti vaktavyaü. kàyacittasaüni÷rità vartanta iti vaktavyam. àha. kàyacittasaüni÷rità vartaüta iti vaktavyam iti vistaraþ. tam api pàtayatãti. taü pràõaü vinà÷ayatãty arthaþ. utpannasya svarasanirodhàd anàgatasyotpattiü pratibadhnan nirodhayatãty ucyate. yathà pradãpaü nirodhayati. ghaõñàsvanaü và. kùaõikam api saütaü. kathaü ca sa nirodhayati. anàgatasyotpattipratibaüdhàt. jãvitendriyaü và pràõa iti. cittaviprayuktasvabhàvam enaü dar÷ayati. kasya taj jãvitaü. yas tadabhàvàn mçta iti. yaþ pràõã jãvitasyàbhàvàn mçto bhavati. sa bauddhànàü nàsti nairàtmyavàditvàt. [Tib. 66b] ata evaü pçcchati. kasyeti ùaùñhãü. pudgalavàde pudgalapratiùedhaprakaraõe. asaty àtmani kasyeyaü smçtiþ. kim athaiùà ùaùñhãty atra prade÷e ciütayiùyàmi. àstàü tàvad etat sàmànyàsikam ity abhipràyaþ. tasmàt sendriyaþ kàyo jãvatãti. sendriyasyaiva kàyasya taj jãvitaü. nàtmana iti dar÷ayati. sa eva cànindriyo mçta iti. abuddhipårvàd iti vistaraþ. asaücintyakçtàd api pràõipàtàt kartur adharmo yathàgnisaüspar÷àd abuddhipårvàd asaüciütyakçtàd dàha iti. nirgraüthà nagnàñakàþ. teùàü nirgraüthànàm evaü vàdinàü abuddhipårve 'pi parastrãdar÷anasaüspar÷ana eùa prasaügaþ. pàpaprasaüga ity arthaþ. agnidçùñàütàt. nirgraütha÷iroluücane ca nirgraütha÷iraþke÷otpàñane ca. duþkhotpàdanabuddhyabhàve 'py adharmaprasaügaþ. agnidàhavat. kaùñatapode÷ane ca. nirgraütha÷àstur adharmaprasaügo buddhyanapekùàyàü. parasya duþkhotpàdanam adharmàya bhavatãti kçtvà. tadviùåcikàmaraõe ca. nirgraüthànàü viùåcikayà ajãrõena maraõe. dàtur annadàtur adharmaprasaügaþ. annadànena maraõakàraõàt. abuddhipårvo 'pi hi pràõivadhaþ kàraõam adharmasyeti. màtçgarbhasthayo÷ ca. màtur garbhasthasya cànyonyaduþkhanimittatvàd adharmapraùaügaþ. tata evàgnidçùñàütàt. vadhyasyàpi ca tatkriyàsaübaüdhàt. pràõàtipàtakriyàsaübaüdhàt [Tib. 67a]. adharmaprasaügaþ. vadhye hi sati pràõàtipàtakriyà vadhakasya bhavati. agnisvà÷rayadàhavat. agnir hi na kevalam anyajanaü dahati. kiü tarhi. svà÷rayam api indhanaü dahatãti. tadvat. na hi teùàü cetanàvi÷eùo 'pekùyate. kàrayata÷ ca pareõa vadhàdi (##) adharmasyàprasaügaþ. pareõàgniü sapar÷ayataþ spar÷ayitus tenàdàhavat. àgneyadharmàbhyupagamàt. acetanànàü ca kàùñhàdãnàü kàùñhaloùñavaü÷àdãnàü. gçhapàte tatràütaþsthitànàü pràõinàü vadhàt. pàpaprasaügaþ. na hi buddhivi÷eùaþ pramàõãkriyate. na và dçùñàütamàtràd ahetukàt. siddhir asyàrthasyeti. (IV.74cd) anyatra saüj¤àvibhramàd iti. yadi devadattadravyaü haràmãty abhipràyamàõo yaj¤adattadravyaü harati. nàdattàdànam ity abhipràyaþ. parinirvàõakàle parigçhãtam iti. dàtçjanapuõyànugrahàrthaü. aparigrahe hi ståpe dànam aphalaü syàt. pratigràhakàbhàvàt. parivartakaü mçtasya bhikùo÷ cãvaràdidravyaü. kçte karmaõi j¤aptikarmaõi. (IV.75ab) garbhiõãgamane garbhoparodhaþ. pàyayaütã stanyopabhogàvasthàputrikà strã. abrahmacaryakaraõe hi tasyàþ stanyaü kùãyate. bàlakasya và puùñaye tat stanyaü na bhavatãti. [Tib. 67b] pràõàtipàtavad iti. yathà devadattaü màrayàmãty abhipràyeõa yaj¤adattaü màrayato na pràõàtipàto bhavati. tadvad. ihànyasmiü vastuni prayogo 'bhipreto 'nyac ca vastu paribhuktam iti. na syàt kàmamithyàcàra ity apare. aütato ràj¤a iti. yady anyaþ ka÷cid rakùità nàsti. aütataþ sarvapa÷càd ràj¤o 'ütikàt sa kàmamithyàcàraþ. tasya hi tan na marùaõãyam iti. (IV.75cd) àhosvid abhij¤àtuü samartha iti. yo 'pi hy artham abhij¤àtuü samarthaþ. so 'py arthàbhij¤a iti ÷akyate vaktum. artham abhijànãta iti viprakçtàvasthàyàm abhipretatvàt. manovij¤ànaviùayatvàd vàkyàrthasyeti. nàsty atra devadatto 'sti vety ucyamàne ÷abdaþ ÷rotrà vij¤àyate. tadanaütaraü tu cakùuràdisamåho devadatto vàkyàrtho vikalpena manovij¤ànena vij¤àyate. tenàvij¤aptir eva maulaþ karmapathaþ syàt. vàgvij¤apteþ ÷rotravij¤ànena saha nirodhàt. iùyate ca vij¤aptyavij¤aptisvabhàvo maulaþ karmapatha iti. (IV.76) mçtakalpàni. ata eteùu matàkhyeti. nairuktaü vidhim àlaübhya vaibhàùikà vyàcakùate. svendriyaiþ pràptà matà ity àcàryasaüghabhadraþ. vistareõa yàvan manasà dharmà iti. ye tvayà ghràõena gandhà na ghràtàþ. jihvayà rasà nàsvàditàþ. kàyena spraùñavyàni [Tib. 68b] na spçùñàni. yàvad ye tvayà manasà dharmà na vij¤àtà iti. triùu viùayeùu råpa÷abdadharmeùu dçùña÷rutavij¤àtàpade÷àd yathàkramaü. gandhàdiùu gaüdharasaspraùñavyeùu matàkhyà gamyate. te mata÷abdenocyaüte. evaü càniùyamàõe gaüdhàdiùu matàkhyety aniùyamàõe. dçùñàdibhàvabàhyatvàt. gandhàdãnàm aråpalakùaõatvena (##) dçùñabhàvabàhyatvàd a÷abdadharmàyatanalakùaõatvena ca ÷rutavij¤àtabhàvabàhyatvàt. gaüdhàdiùu vyavahàro na syàt. dçùña iti và yàvad vij¤àta iti vety eùà yuktiþ. teùu matàkhyeti. àcàrya àha. såtraü tàvad iti vistaraþ. anyàrthatvàd iti. yasmàt såtrasyànya evàrthaþ. såtràrthaü bravãti. atra ca te tava ùaóvidhe viùaye råpàdau. caturùu dçùñàdivyavahàreùu. dçùña÷rutamatavij¤àtavyavahàreùu. dçùñàdivyavahàramàtraü bhaviùyatãti. råpe dçùñam iti vyavahàro bhaviùyati. yàvad vij¤àtam iti. evaü ÷abdàóiùu. atra ca te màlakãmàtar dçùñe viùayaùañke dçùñamàtraü bhaviùyati. ÷rute viùayaùañke. mate vij¤àte viùayaùañke eva vij¤àtamàtram ity evaü tat såtrapadaü vyàkhyàyata ity abhipràyaþ. na hi priyàpriyanimittàdhyàropas tava bhaviùyatãti såtràrthaþ. [Tib. 68b] nanu ca yàni tvayà cakùuùà råpàõi na dçùñànãty evoktàni. na tu na ÷rutàni yàvan na vij¤àtànãty evoktàni. evaü ÷abdà na ÷rutà ity evoktàþ. na tu na dçùñà yàvan na vij¤àtà ity uktàþ. evaü yàvad dharmà na vij¤àtà ity evoktàþ. na tu na dçùñà yàvan na spçùñà iti. naiùa doùaþ. udàharaõaråpam etad uktaü bhagavatà. yathà hi råpàõi na dçùñànãty uktàni. tathà na ÷rutàni. yàvan na vij¤àtànãti vaktavyàni. evaü ÷abdàdiùu vaktavyaü. tenaiva lakùaõam ucyate. yat paücabhir indriyair iti vistaraþ. yat paücabhir indriyaiþ pratyakùaü råpàdi tad dçùñaü. yat parata àgamitaü viùayaùañkaü tac chrutaü. yad yuktyanumànato rucitam abhipretaü tan mataü yuktyanumànam iti. avyabhicàryanumànaü. tac ca ùaóviùayagocaraü. ùaùñho 'nyatra dçùñàd iti. ùaùñho viùayo dharmàþ. sa dçùñavyavahàraü varjayitvà tribhiþ ÷rutàdibhir vyavahàrair vyavahriyate. ato nàsti gandhàdiùu vyavahàràbhàvaprasaügaþ. tasmàd yuktir apy eùà na yuktir bhavati. yà vaibhàùikair [Tib. 69a] uktàþ evaü càniùyamàõa ity evamàdikà. yasmàd anyathàpi gaüdhàdiùu vyavahàro bhavatãti. yat pratyakùãkçtaü cakùuùeti. na paücabhir indriyaiþ. yac chrotreõa ÷rutaü parata÷ càgamitam iti ubhayam apy abhãùñaü. pratyàtmaü pratisaüveditaü sukhàdy asamàhitena cittena. adhigataü tu samàhitena. laukikenaiva. na lokottareõa. laukikaü vyavahàràdhikàràt. tad evaü yogàcàranayenàpi ùaó apy ete viùayàþ pratyekaü yathàsaübhavaü dçùñà iti và vyavahriyaüte. ÷rutàþ. matàþ. vij¤àtà ity evety ato nàsti gaüdhàdiùu vyavahàràbhàvaprasaüga iti. (##) yaþ kàyenànyatheti. kàyasaüj¤ayà yo 'rthaü gamayati. tasyàpi mçùàvàdaþ. paràkrameta vyàyaccheta. vàcà paràkrameteti. vàcà paraü màrayed ity arthaþ. iha tu pràõàtipàtasya kàyikatvàt kàyiky evàvij¤aptir maulasaügçhãtà. na vàcikã. nàpy atra kàyikã vij¤aptiþ syàt. kàyena paràkrameteti. atra mçùàvàdasya vàcikatvàd vàciky evàvij¤aptir maulasaügçhãtety avagaütavyaü. ubhayàvadyena veti. [Tib. 69b] kàyavàgavadyena. çùãõàü manaþpradoùeõa kàyàvadyena yogo bhavati. poùadhanidar÷anaü càtreti. vàgavadyena yogo bhavati. bhikùupoùadhe hi kacci 'ttha pari÷uddhà iti vinayadhareõànu÷ràvite. yadi ka÷cit bhikùuþ satãm àpattiü nàviùkuryàt. tåùõãübhàvenaivàdhivàsayet sa mçùàvàdã bhaved iti. kathaü tayoþ karmapathaþ sidhyatãti. kathaü tayo çùibhikùvoþ kàyavàgbhyàm aparàkramamàõayoþ pràõàtipàto mçùàvàda÷ ca yathàkramaü karmapathaþ sidhyatãti. kartavyo 'tra yatnaþ. vaibhàùikaiþ kartavyaþ samàdhir ity arthaþ. atràcàryasaüghabhadraþ samàdhim àha. çùayo 'rthata àj¤àpayitàro bhavaüti. teùàü hi sattvaparityàgapravçttaü pàpà÷ayam avetyàmanuùyàs tadabhiprasannàþ kàyena paràkramaüte. yena teùàü çùãõàü karmaptha utpadyate. kathaü. paravij¤aptyeti. ava÷yaü tathàvidhasya kàyavàgvikàrà bhavaüti. api ca ÷apaüti te tathà. tatra càva÷yaü kàyavàkceùñayà bhavitavyaü anye tv àhuþ. na kàmadhàtàv ava÷yam avij¤aptiþ sarvaiva vij¤aptyadhãnà bhavati. phalapràptyaiva saha paücakàdãnàü pràtimokùasaüvarotpattisaübhàvàt. ity aku÷alàpy evaüjàtãyà kàcid vij¤aptim aütareõàpi syàt. pårvavij¤aptaü tair iti [Tib. 70a] ava÷yam itaratràpi bhaviùyati. çùãõàü tàvad uktaü poùadhamçùàvàde 'pi. yad apari÷uddhaþ saüghamadhyaü pravi÷ait. niùãdati. svam ãryàpathaükalpayati. tatsaübaddhaü và yatkiücid bhàùate. sàsya pårvavij¤aptir iti. (IV.77, 78ab) sarvaü kliùñaü vacanaü saübhinnapralàpa iti. mçùàvàdàditrayam api. na kevalam anyaü kliùñaü. saiva ca saübhinnapralàpiteti. yasya guõasya hi bhàvàd dravye ÷abdanive÷aþ. tasya. tadabhidhàne tvatalàv iti. tatpratyayena kliùñavacanalakùaõaþ saübhinnapralàpa ucyate. tadyogena hi. saübhinnapralàpayogena hi. sa pudgalaþ saübhinnapralàpã bhavati. mçùàvàdàditrayàd yad anyakliùñaü vacanaü. sa saübhinnapralàpa ity uktvodàharaõaü dar÷ayann àha. ## lapanàü karotãti. làbhaya÷askàmatayà sevàbhidyotikàü vàcaü ni÷càrayatãty (##) arthaþ. paridevasaügaõikàdikam iti. àdi÷abdena paridevasaügaõikàbhyàü yo 'nyaþ kliùñacittànàü ka÷cid àlàpaþ. àvàhavivàhàdyabhilàpasadbhàvàd iti. àvàho dàrikàyà dàrakagçhàgamanaü. vivàho dàrakasya dàrikàgçhàgamanaü. àvàhaþ prave÷anakaþ. vivàhaþ pariõayanam ity apare. àdi÷abdena raktacittànàm àlàpaþ. (IV.78cd, 79ab) viùameõànyàyeneti. [Tib. 70b] udde÷anirde÷aråpau paryàyau. tathà hãti vistaraþ. yasmàt paücànàü nivaraõànàm adhikàreõa. kàmacchandaü kàmatçùõàsvabhàvam adhikçtyoktaü. so 'bhidhyàü loke prahàya vigatàbhidhyena cetasà bahulaü viharati. vyàpàdaü styànamiddham auddhatyakaukçtyaü vicikitsàü loke prahàya tãrõakàükùo bhavati. tãrõavicikitsaþ. akathaükathã ku÷aleùu dharmeùu. sa paüca nivaraõàni prahàyety evamàdi. ato j¤àyate sarvaiva kàmàvacarã tçùõàbhidhyeti. audàrikadu÷caritasaügrahàd iti. da÷asv aku÷aleùu karmapatheùu yad audàrikam du÷caritaü. tat saügçhãtaü. na sarvam. evaü ku÷aleùu. ato na sarvàbhidhyà karmapathaþ. kiü tarhi. yà parasve viùamaspçhà. sà karmapatha ity apareùàm abhipràyaþ. mà bhåc cakravartinàü uttarakauravàõàü càbhidhyà karmapatha iti. na hi tatra kàmàvacarã tçùõà nàsti. na ca tatràku÷alàþ karmapathà iùyaüte. saiùà sàkalyena karmaphalàryàpavàdiketi. tathà hy eùà pañhyate. nàsti dattam. nàstãùñaü. nàsti hutaü. nàsti sucaritaü. nàsti du÷caritaü. nàsti sucaritadu÷caritànàü karmaõàü phalavipàkaþ. nàsty ayaü lokaþ. nàsti paralokaþ. nàsti màtà. [Tib. 71a] nàsti pità. nàsti sattva upapàdukaþ. na saüti loke 'rhaüta iti. tatra nàsti dattaü. yàvan nàsti duùcaritam iti karmàpavàdikà. tathà nàsti màtà. nàsti piteti karmàpavàdikaiva. nàsti sucaritadu÷caritànàü karmaõàü phalavipàkaþ. nàsty ayaü lokaþ. nàsti paralokaþ. tathà nàsti sattva upapàduka iti phalàpavàdikà. na saüti loke 'rhaüta ity àryàpavàdikà. àdimàtraü tu ÷loke dar÷itam iti. ## iti udàharaõamàtratvàt. (IV.79cd) karmaõaþ paüthàna iti. cetanàkhyasya karmaõaþ paüthànaþ. katham ity àha. tatsaüprayogiõã hi cetanà. abhidhyàdisaüprayogiõã teùàm abhidhyàdãnàü vàhena gatyà vahati. gacchatãty arthaþ. tadva÷ena tathàbhisaüskaraõàt. yasmàd abhidhyàdãnàü yathàkramaü saktipratikålamithyànitãraõàkàràõàü (##) va÷ena. tadanuråpà cetanàbhisaüskaroti. cetayata ity arthaþ. atas teùàü vàhena vahati. karma ca. kàyavàkkarmasvabhàvatvàt. karmaõa÷ ca cetanàkhyasya paüthàna iti karmapathàþ. tatsamutthànacetanàyàþ [Tib. 71b] kàyavàkkarmasamutthànacetanàyàþ. tàn adhiùñhàya tàn pràõàtipàtàdãn adhiùñhàya pravçtteþ. asaråpàõàm apy eka÷eùasiddher iti. ÷abdasaråpàõàm arthasaråpàõàü và eka÷eùa iùyate. yathà vçkùa÷ ca vçkùa÷ ca vçkùau. vakraù ca kuñila÷ ca vakràv iti. iha tu karma ca karmapathà÷ ceti na karma÷abdasya karmapatha÷abdasya ca sàråpyaü ÷abdataþ nàpy arthataþ. karmàrthasya karmapathàrthasya ca bhinnatvàd eka÷eùo na pràpnoti. yasmàt tv asaråpàõàü sàkalyenaikade÷ena tu saråpàõàm eka÷eùaþ sidhyati. iùyata ity arthaþ. tadyathà guõo yaïlukor iti. yaï ca yaïluk yaïlukau. tayor iti. na ÷akyate vaktuü. yaï ca luk ca yaïlukàv iti ayaü luko 'niùñatvàt. ekade÷asàråpyàt tu. yaïo yaïlugekade÷asya ca yaï iti sàråpyàt sidhyaty eka÷eùo yaïlukor iti. ato j¤àpakàd ayam api sidhyati. karma ca karmapathà÷ ca karmapathà iti. pa÷càt punaþ saråpaika÷eùaþ. karmapathà÷ càbhidhyaþ karmapathà÷ ca pràõàtipàtàdaya iti karmapathàþ. atha vaivaü yojanà. karmaõaþ paüthànaþ karmapathàþ. karma ca te karmapathà÷ ca karmakarmapathàþ. karmapathà÷ càbhidhyàdayaþ. karmakarmapathà÷ ca pràõàtipàtàdayaþ. [Tib. 72a] karmapathà iti. evam anabhidhyàdaya iti vistaraþ. ku÷alà api karmapathà evam eva yojyàþ. anabhidhyàdayo hi karmaõaþ paüthàna eva. pràõàtipàtaviratyàdaya÷ ca karma ca karmaõa÷ ca paüthàna iti. yasmàt tadartha iti vistaraþ yasmàn maulakarmapathàrthaü teùaü tatprayogàõàü pravçttiþ. yasmàc ca maulakarmapathamålikà teùàü tatpçùñhànàü pravçttiþ. ato na tàni karmapathàþ. yady api karmapatho 'pi karmapathasya prayoga uktaþ. sa tu maulatvàt karmapathaþ. na tu prayogapçùñhabhåtatvàd iti. yathaudàrikasaügrahàd ity uktaü pràg iti. ## iti vacanàt. yàni prayogapçùñhàni. tàni na saügçhãtàni. yeùàü ceti vistaraþ. yeùàü maulànàm utkarùàpakarùeõàdhyàtmikabàhyànàü bhàvànàm utkarùàpkarùau loke bhavataþ. na tu prayogapçùñhànàü. atas ta eva karmapathàþ. teùàü cotkarùàpakarùeõa tadutkarùàpakarùaü vakùyati. ## ity atra. ato na tàni prayogapçùñhàni karmapathàþ. (##) teùàü te kathaü karmapathà iti. na hi teùàm abhidhyàdibhyo 'nyan manaskarmàsti cetanà. yasya karmaõas te 'bhidhyàdayaþ paüthàna iti karmapathàþ syuþ. [Tib. 72b] ta eva praùñavyà iti. tair eva parihàro vaktavyaþ. ya evaü manyaüte. api tu ÷akyam iti vistaraþ. svamatena tatpakùaü samarthayati. itaretaràvàhanàd veti. kiü. te 'bhidhyàdayaþ karmapathà iti prakçtaü. abhidhyà vyàpàdamithyàdçùñã àvàhayati. te ca tàm iti. karma ca te. karmaõa÷ caiùàm ekatarasya panthàna iti karmapathàþ. (IV.80, 81) mithyàdçùñyà ku÷alamålasamuccheda ity etam arthaü vaktukàma upodghàtaü bravãti. sarva ete 'ku÷alànàm iti vistaraþ. adhimàtraparipårõayeti. adhimàtràdhimàtrayety arthaþ. kiü tarhi ÷àstra uktam iti. yadi mithyàdçùñyà ku÷alamålasamucchedo nàku÷alamålaiþ. yat tac chàstra uktaü. yair aku÷alamålaiþ ku÷alamålàni samucchinattãtyàdi. tàni hi lobhàdisvabhàvàni. na mithyàdçùñisvabhàvànãty arthaþ. aku÷alamålàdhyàhçtatvàd iti vistaraþ. aku÷alamålair lobhàdibhir adhimàtrair mithyàdçùñir adhyàhçtàpanãtà. tasmàt. aku÷alamålàdhyàhçtatvàn mithyàdçùñeþ. teùv eva tatkarmopade÷aþ. teùv evàku÷alamåleùu. mithyàdçùñeþ ku÷alamålasamucchedakaü yat karma. tasyopade÷aþ [Tib. 73a]. praj¤aptibhàùyaü tarhi kathaü nãyate. yadi kàmàvacaràõi ku÷alamålàni samucchidyaüte. råpàråpyàvacarair asamanvàgatatvàd iti varõyaüte. tatpràptidårãkaraüam iti. råpàråpyàvacaràõàü pràpter dårãkaraõam abhipretya tasya pudgalasya. etad uktaü traidhàtukàni ku÷alamålàni samucchinnànãti. kathaü ca punas tatpràptidårãkaraõaü. saütates tadabhàjanatvàpàdanàt. yasmàd asau tatsaütatiþ pårvaü bhàjanabhåtà tatpràptãnàü. ku÷alamålasamucchedàd idànãü tatpràptãnàm abhàjanam àpàditeti. atas tatpràptir dårãkçtà bhavati. pràyogikebhyaþ pårvaü parihãõatvàd iti. ÷rutaciütàbhàvanàmayebhyaþ pràyogikebhyaþ pårvam evàsau mçdumçdvyavasthàyàü tebhyaþ parihãõaþ. tadaiva tasya pràpticcheda ity arthaþ. ànaütaryavimuktimàrgasthànãye iti. hetvapavàdinã ànaütaryamàrgasthànãyà. phalàpavàdinã vimuktimàrgasthànãyà. tad uktaü bhavati. ubhe apy ete hetuphalàpavàdinyau mithyàdçùñã ku÷alasamucchede vyàpriyete. naikaiveti. aparaþ pakùaþ sàsravàlaübanayaiveti. duþkhasamudayàlaübanayà. nànàsravàlaübanayà 'nirodhamàrgàlaübanayety [Tib. 73b] arthaþ. sabhàgadhàtvàlaübanayaiva (##) ceti. kàmadhàtvàlaübanayaivety arthaþ. na visabhàgadhàtvàlaübanayà na råpàråpyadhàtvàlaübanayà. ku÷alamålàni samucchidyaüta ity adhikçtaü kasmàd ity àha. saüprayogamàtrànu÷àyitvena durbalatvàd iti. anàsravàlaübanà visabhàgadhàtvàlaübanà ca yà mithyàdçùñiþ. sà saüprayogamàtreõa saüprayukteùu dharmeùv anu÷ete nàlaübanataþ. tasmàd asau durbalà bhavati. ato na tayà samucchidyaüte. evaü tu varõayaüti vaibhàùikàþ. sarvayeti. yà ca hetum apavadate yà ca phalaü. yà ca sabhàgaü dhàtum àlaübate yà ca visabhàgaü. yà ca sàsravaü yà cànàsravam àlaübate. sarvayaiva tayà samucchidyaüte. dar÷anaprahàtavyà iveti. yathà duþkhàdidar÷anaheyàþ kle÷à nava prakàrà api duþkhàdisatyadar÷anàt sakçt prahãyaüte. tadvan nava prakàràõy api ku÷alamålàni sakçt samucchidyaüta ity ete. bhàvanàheyakle÷avad iti. yathà navaprakàreõa màrgeõa navaprakàraþ kle÷aþ prahãyate. mçdumçdunà màrgeõa adhimàtràdhimàtrakle÷aprakàraþ prahãyate. yàvad [Tib. 74a] adhimàtràdhimàtreõa mçdumçduþ. evaü navaprakàrayàpi mithyàdçùñyà navaprakàràõi ku÷alamålàni samucchidyaüte. çdumçdvyà mithyàdçùñyà adhimàtràdhimàtraþ ku÷alamålaprakàraþ samucchidyate. yàvad adhimàtràdhimàtrayà mçdumçduþ ku÷alamålaprakàra iti. evam ayaü graüthaþ paripàlito bhavati. yadi bhàvanàheyakle÷avad yathoktaü tàni samucchidyaüte. aõusahagatàni mçdumçdåni. yair aku÷alamålaiþ ku÷alamålàni samucchinattãti. adhimàtràdhimàtrair aku÷alamålaiþ ku÷alamålasamuccheda uktaþ. na mçdumçdvàdibhir ity abhipràyaþ. yadi krama÷aþ samucchidyaüte 'sya tarhãtyàdi. kathaü. samàptim etat saüdhàyoktam iti. ku÷alamålasamucchedasamàptiü saüdhàya katamàny adhimàtràõãti vistareõa etad uktaü. mçdumçdvàdisamucchedas tv anukto 'pi grahãtavyaþ. tasmàt samàptim eva saüdhàyaitad uktaü. tair nirava÷eùacchedàt. yasmàt tair navabhir mithyàdçùñiprakàraiþ ku÷alamålànàü nirava÷eùacchedo bhavati. eko 'pi hi prakàras teùàm asamucchinna iti. mçdumçdunavamaþ prakàraþ sarveùàü navànàm api prakàràõàü punarutpattau hetuþ syàd iti. ataþ samàptim etat saüdhàyoktaü. ubhayeneti. vyutthànena càvyutthànena ca. tattyàgàt [Tib. 74b] tasya tyàga iti. yo mçdumçdunà cittena saüvaraþ samàtta àsãt. tasya mçdumçdo÷ cittasya mçdumçduku÷alamålasaüprayuktasya (##) tyàge samucchede tasya saüvarasya tyàgo bhavati. evaü yàvad yo 'dhimàtràdhimàtreõa cittena samàttaþ saüvaraþ. tattyàgàt tasya tyàga iti. karmaphale pratyakùatvàd iti. aciropapannasya devaputrasya trãõi cittàni samudàcaraüti. kuto 'haü cyutaþ. kutropapannaþ. kena karmaõety evaü karmaphalapratyakùatvàn na deveùu ku÷alamålàni samucchidyaüte. jaübådvãpa eveti. tatra vi÷eùeõa tàrkikatvàd ity abhipràyaþ. sarvàlpair aùñàbhir indriyaiþ samanvàgataþ paücabhir vedanendriyaiþ kàyajãvitamanaindriyai÷ ca. samucchinnaku÷alamåla eva. tasya hi ÷raddhàdãni samucchinnàni. pçthagjanatvàc ca nàj¤àsyàmãndriyàdãni saüti. cakùuràdãny api na saüti. vaikalyayoge. kramamaraõàvasthàyàü và. evaü paurvavidehako gaudànãyaka iti. atide÷àd asty anayor api ku÷alamålasamuccheda iti dar÷ayati. ## iti. strã pumàü÷ ceti ca÷abdo luptanirdiùñaþ. yaþ strãndriyeõa samanvàgato niyatam asàv aùñàbhir indriyaiþ samanvàgataþ. caturbhir vedanendriyais tribhi÷ ca kàyajãvitamanaindriyaiþ [Tib. 75a] strãndriyeõàùñamena. ÷raddhàdãni samucchinnaku÷alamålàvasthàyàü vyabhicàryaüta ity abhipràyaþ. ayam eva càtràrtho virudhyate. cakùuràdãny api vyabhicàryaüte pårvavat. teùàm apãti. teùàm api samucchettéõàm uktànàü. tçùõàcarito na samucchinatti. dçóhagåóhapàpà÷ayatvàd iti. dçóho gåóhaþ pàpa÷ cà÷ayo 'bhipràyo 'syeti samàsaþ. dçóhaþ sthiraþ. gåóhaþ pracchannaþ. pàpo 'kalyàõaþ. tçùõàcaritapakùatvàd iti. tçùõàcaritajàtãyatvàd ity arthaþ. yathà tçùõàcarita÷ calà÷ayaþ. tadvat te ùaõóhàdaya iti. àpàyikavac ca. yathàpàyikàþ kliùñàkliùñayoþ praj¤ayor adçóhatvàn na ku÷alamålàni samucchindaüti. evaü ùaõdhàdayaþ. pratisaüdhitànãti. pratisaüdhikçtàni pratisaüdhitàni. pràtipadikadhàtuþ. pratisaühitànãty apare pañhaüti. àrogyabalalàbhavad iti. yathàrogyaü pårvaü bhavati. krameõa tu balalàbho bhavati. tadvat. ## iti. ànaütaryakàriõa eva neha pratisaüdhir bhavatãti. arthata etad uktaü bhavaty anànaütaryakàriõa iha pratisaüdhir bhavatãti. aütaràbhavastha iti. narakagamanàyàütaràbhavasthaþ. cyutyabhimukha iti. [Tib. 75b] narakàc cyutyabhimukhaþ. hetubaleneti. sabhàgahetubalena. yasmàd yeùàü mithyàdçùñiþ svayaü rocate. pratyayabaleneti. parato ghoùabalena. yasmàd yeùàü mithyàdçùñã rocate. hetubalasya sàratvàt. evaü yaþ svabaleneti. yaþ svatarkabalena. sa cyavamànaþ. yaþ parabalena. parataþ ÷rutabalena. sa upapadyamànaþ. (##) ya à÷ayavipanna iti. mithyàdçùñisaümukhãbhàvena vipanno vinaùñaþ. sa dçùñe dharme janmani pratisaüdadhàti. ya à÷ayaprayogavipannaþ. yo mithyàdçùñisaümukhãbhàvenànaütaryakçiyayà ca vipannaþ. sa bhedàt kàyasya pratisaüdadhàti. atra ca yaþ svabalena parabaleneti pårvoktasyaivàyaü paryàyaþ. evaü yo dçùñivipanno yo dçùñi÷ãlavipanna iti. anaütarapårvoktasyaivàyaü paryàya ity avagaütavyaü. påraõàdaya iti. àdi÷abdena ùañ ÷àstàro gçhyaüte. tadyathà påraõakà÷yapaþ. maskarã go÷àlãputraþ. saüjayã vairañãputraþ. ajitaþ ke÷akaübalaþ. kakudaþ kàtyàyanaþ. nirgrantho j¤àtiputra iti. te samucchinnaku÷alamålàþ. nàstikatvàt. na mithyàtvaniyatàþ. anànaütaryakàritvàt. [Tib. 76a] ànaütaryakàriõo hi mithyàtvaniyatàþ ajàta÷atrur mithyàtvaniyataþ. ànaütaryakàritvàt. na samucchinnaku÷alamålaþ. samyagdçùñikatvàt. devadattaþ samucchinnaku÷alamåla÷ ca mithyàtvaniyata÷ ca. saüghabhedakatvàt tathàgataduùñacittarudhirotpàdakatvàc ca. caturthy etàn àkàràn sthàpayitvety asmadàdayaþ. (IV.82) vinànyenàbhidhyàdãsaümukhãbhàva iti. vinànyena karmapathena pràõàtipàtàdinàbhidhyàdãnàm anyatamasaümukhãbhàve. sà cetanà ekena karmapathena saha vartate. abhidhyayà và vyàpàdena và mithyàdçùñyà và. akliùñacetaso veti. ku÷alàvyàkçtacittasya. tasya prayoktuþ prayogeõa. råpiõàü pràõàtipàtàdãnàü kàmamithyàcàravarjyànaü anyatamasya niùñhàpane. tenaikena saha cetanà vartate. abhidhyàdivyatiriktakliùñacittasya veti vaktavyaü. tasyàpi hy ayaü ayaü vidhiþ saübhavati. vyàpannacittasya pràõivadha iti vistaraþ. vyàpàdena pràõàtipàtena ceti dvàbhyàü saha vartate. kàmamithyàcàre. saübhinnapralàpe ca. dvàbhyàü saha vartate. abhidhyayà kàmamithyàcàreõa ceti dvàbhyàü. saübhinnapralàpenàbhidhyàdãnàü cànyatamena ceti. [Tib. 76b] dvàbhyàm eva. idaü codyate. vyàpannacittasya pràõivadha ity abhidhyàviùñasya càdattàdàna iti. kim idaü svayaü kurvata ucyate. utàho pareõa kàçayataþ. yadi svayaü kurvataþ. vyàpannacittasyàbhidhyàviùñasya ceti vi÷eùaõaü na yujyate. pràõivadhe vyàpàdasyàva÷yakatvàt. adattàdàne càbhidhyàyàþ. vyabhicàre hi vi÷eùaõam iùyate. atha pareõa kàrayataþ. abhidhyàvyàpàdamithyàdçùñyanyatamacittasya. pràõivadhe. adattàdànakàmamithyàcàrasaübhinnapralàpeùu veti vaktavyaü. ucyate svayaü kurvata iti. nanu coktaü vi÷eùaõaü na yujyata iti. naiùa doùaþ. na hãdaü vi÷eùaõam ucyate. kiü tarhi. svaråpàkhyànam etat. vyàpàdàbhidhyayor dvitãyabhåtayos tatràstitvaü kathyata iti. evam apy abhidhyàdyanyataracittasya tàn pràõàtipàtàdãn kàrayato (##) dvàbhyàü saha cetanà vartata iti saübhavet. tasmàt tad api vaktavyaü. satyaü vaktavyam etat. udàharaõamàtraü tv etad uktam ity adoùaþ. vyàpannacittasya pràõimàraõàpaharaõe yugapad iti. yatra màraõenaivàpaharaõaü sidhyati. tatra hi vyàpàdapràõivadhàdattàdànakarmapathà yugapat bhavaütãti. na tarhãti vistaraþ. yadi [Tib. 77a] parakãyadravyàpaharaõakàle vyàpàdo bvhavati. na tarhãdànãm adattàdànasya lobhenaiva niùñhà sidhyatãti. lobhadveùayor yugapadabhàvàt. ananyacittasyeti vistaraþ. apaharaõacittasyaiva tatparisamàptàv adattàdànaparisamàptau sa niyamo j¤eyaþ. ## iti. anyacittasya tu màraõacittasya nàyaü niyamaþ. bhedàbhipràyasyànçtavacana iti. bhedàbhipràyatvàt tad evànçtaü pai÷unyaü bhavati. tad eva saübhinnapralàpaþ. ## siddhàütàt. evaü bhedàbhipràyatvàt tad eva paruùavacanaü pai÷unyaü. tathaiva ca saübhinnapralàpa iti. caturbhiþ saha vartate. katham ity àha. tatr hi mànasa eko bhavati. vàcikàs traya iti. ançtavacane 'bhidhyà vyàpàdo và bhavet. vàcikàs trayaþ. mçùàvàdapai÷unyasaübhinnapralàpàþ. paruùavacane 'pi mànasa eko vyàpàdaþ. vàcikàs trayaþ. pàruùyapai÷unyasaübhinnapralàpàþ. nàmata evaü trayo bhavati. na tu svabhàvataþ. tad eva hy ançtavacanaü pai÷unyaü saübhinnapralàpa iti cocyate. na tu trayaþ svabhàvà bhavaüti. evaü paruùavacanam api trinàmakaü bhavatãti yojyaü. apare punar vyàcakùate. svabhàvabhedo 'py astãti. mçùàvàdapai÷unyasaübhinnapralàpàvij¤aptayo hi bhidyaüte. tathà pàruùyapai÷unyasaübhinnapralàpàvij¤aptayo bhidyaüta iti. [Tib. 77b] abhidhyàdigatasyeti vistaraþ. abhidhyàdigatasya và caturbhiþ saha vartate. tatra mànasa eko 'bhidhyàdãnàm anyatamaþ. tatprayogeõàbhidhyàdigataprayogeõànyakarmapathatrayasya pràõivadhàdikasya niùñhàgamane samàptikàle. evaü paücaùañsaptabhir yojayitavyà. kà. cetanà. kathaü. paücabhis tàvat vartate. abhidhyàdigatasya tatprayogeõànyacatuùñayaniùñhàgamane. evam abhidhyàdigatasyànyapaücaùañniùñhàgamane ùaóbhiþ saptabhi÷ ca saha vartate. aùñàbhiþ saha vartate. ùañsu pràõàtipàtàdiùu prayogaü kçtvàbhidhyàgatasya svayaü kàmamithyàcàraü kurvataþ samaü niùñhàgamane. navabhiþ saha vartata iti nàsty etat. mànasànàü karmapathànàü (##) yugapadasaübhavàt. ## iti. naikenaiva mànasena. ku÷ale cetasya anabhidhyàvyàpàdayor ava÷yaü bhàvàt. nàpi råpãnaikena saüvarasaügçhãtena karmapathena saha cetanà vartate. kliùñàvyàkçtacittàvasthàyàm api upàsakasaüvaràdiùu pràõàtipàtàdattàdànakàmamithyàcàramçùàvàdànàm ava÷yaü sahabhàvàt. na paücabhir eva. ku÷ale cetasy anbhidhyàvyàpàdayor dvayor ava÷yaü sahabhàvàt. saüvarasaügçhãtànàü ca pràõàtipàtàdãnàm [Tib. 78a] eùàü caturõàü ava÷yaü sahabhàvàt. nàùñàbhir eva. bhikùusaüvarasaügçhãtànàü kàyikavàcikànàü kliùñàvyàkçtàvasthàyàü saptànàm eva saübhavàt. ku÷alacittàvasthàyàü ca navànàü da÷ànàü và saübhavàt. pàri÷eùyàt dvyàdibhiþ saha vartata ity uktaü bhavati. tatra dvàbhyàm iti vistaraþ. tatra dvàbhyàü saha vartate. ku÷aleùu paücasu vij¤àneùv anabhidhyà càvyàpàda÷ ca staþ na samyagdçùñiþ. ## iti siddhàütàt. ato 'nabhidhyàvyàpdàbhyàü dvàbhyàm evàtra saha vartate. àråpyasamàpattau ca kùayànutpàdaj¤ànayor iti. àråpyasamàpattisaügçhãtayo÷ ca kùayànutpàdaj¤ànayor àbhyàm eva dvàbhyàü saha vartate. ## iti tatra samyagdçùñyabhàvàt. àråpyasamàpattigrahaõaü dhyànasamàpattisaügçhãtayoþ kùayànutpàdaj¤ànayoþ saptavidhakàyikavàcikànàsravasaüvarasvabhàvakarmapathanivçttyarthaü. kùayànutpàdaj¤ànagrahaõaü samyagdçùñiniràsàrthaü. kùayànutpàdaj¤ànayor asamyagdçùñisvabhàvatvàt. tribhiþ saha vartate. samyagdçùñisaüprayukte [Tib. 78b] manovij¤àne. råpikarmapathàbhàva iti vàkya÷eùaþ. tatra hy anabhidhyàvyàpàdasamyagdçùñaya eva trayaþ karmapathà bhavaütãti. caturbhir iti vistaraþ. aku÷alàvyàkçtacittasyeti vi÷eùaõàn mànasà na saütãti da÷itaü bhavati. upàsaka÷ràmaõerasaüvarasamàdàne ca. pràõàtipàtàdattàdànakàmamithyàcàramçùàvàdaviratilakùaõà÷ catvàra eva karmapathàþ saüti. madyapànàdiviratãnàü da÷akarmapathànaütarbhàvàt. pai÷unyaviratyàdãnàü copàsaka÷ràmaõerasaüvarasaügrahàt. ÷ràmaõerasaüvarasamàdànavacanàc copavàsasaüvarasamàdànam uktaråpam avagaütavyaü. ÷ràmaõerasaüvarasamàdàne tv abrahmacaryàd viratis tçtãyaþ karmapathaþ. tatra ca kàmamithyàcàro 'ütarbhåta eva. ùaóbhiþ ku÷aleùu paücasu vij¤àneùu tatsamàdàne. upàsaka÷ràmaõerasaüvarasamàdàne tai÷ caturbhir yathoktair (##) anabhidhyàvyàpàdàbhyàü ceti ùaóbhiþ. paücasu vij¤àneùu samyagdçùñyabhàvàt. saptabhiþ ku÷ale manovij¤àne tadsamàdàna eva. upàsaka÷ràmaõerasaüvarasamàdàna eva tair eva yathoktaiþ samyagdçùñyà ca saptamena karmapathena. manovij¤àne hi ku÷ale samyagdçùñir [Tib. 79a] astãti. aku÷alàvyàkçtacittasya ca bhikùusaüvarasamàdàne saptabhir eva råpibhiþ. na mànasaiþ. aku÷alàvyàkçtacittatvàt. navabhiþ ku÷aleùu paücasu vij¤àneùu tatsamàdàne. bhikùusaüvarasamàdàne. samyagdçùñer evàbhàvàt. kùayànutpàdajnànasaüprayukte ca manovij¤àne tair eva navabhiþ saha vartate. tatràpi samyagdçùñyabhàvàt. tasminn eva ceti. kùayànutpàdaj¤ànasaüprayukta eva dhyànasaügçhãte manovij¤àne. navabhir eva. dhyànasaüvarasaügçhãtai råpibhiþ saptabhir anabhidhyàvyàpàdàbhyàü ca. da÷abhis tato 'nyatreti. kùayànutpàdaj¤ànavarjite ku÷ale manovij¤àne bhikùusaüvarasamàdàna eva. sarvà ceti vistaraþ. sarvà ca dhyànànàsravasaüvarasahavartinã kùayànutpàdaj¤ànasaüprayuktà cetanà saptabhiþ kàyikavàcikair dhyànànàsravasaüvarasaügçhãtaiþ. tribhi÷ ca mànasair iti. da÷abhiþ saha vartate. saüvarasaügçhãtaiþ karmapathaiþ sahaiva cetanà [Tib. 79b] vartata iti dar÷itaü. saüvaranirmuktena tv aùñavidhasaüvaranirmuktena tv ekenàpi saha syàt. katham ity àha. anyacittasyeti. tatsaüvaranirmuktanirmuktaku÷alakarmapathasamutthàpakàc cittàd anyacittasya. kliùñàvyàkçtacittasyety arthaþ. ekàügaviratisamàdàne. pràõàtipàtàügavirateþ. adattàdànavirater và samàdàne. tenaikena karmapathena saha vartate. paücàùñabhir apãti. ku÷alamanovij¤ànasya pudgalasya dvyaügasamàdàne yugapan mànasais tribhiþ. råpibhyàü dvàbhyàm iti paücabhiþ. paücàügasamàdàne yugapat tai÷ ca råpibhiþ paücabhiþ. mànasai÷ ca tribhir ity aùñàbhiþ. udàharaõaråpaü caitad uktam. ato 'nyathàpi ÷akyate vaktum. kliùñàvyàkçtacittasya saüvaràsaügçhãtapaücàügasamàdàne paücabhiþ saha vartata iti. (IV.83, 85) raüjanãyavastvabhàvàd iti. narake raüjanãyavastvabhàvàt na saümukhãbhàvato 'bhidhyàsti. karmaphalapratyakùatvàc ca na mithyàdçùñiþ. ata eveti. prayojanàbhàvàn na pai÷unyaü. nityabhinnatvàc cànyonyasauhàrdyàdyabhàvataþ. amamaparigrahatvàn na kurau [Tib. 80a] saümukhãbhàvato 'sty abhidhyàkarmapathaþ. snigdhasaütànatvàd àghàtavastvabhàvàc ca na vyàpàdaþ. apàpà÷ayatvàc ca na mithyàdçùñiþ. trayo 'py ete 'bhidhyàdayo na saüti. ## (##) asya saümukhãbhàvata iti vyàkhyànaü. apàpà÷ayatvàn na pràõàtipàtàdayaþ ùaó api saümukhãbhàvataþ saüti. niyatàyuùkatvàn na pràõàtipàtaþ dravyastçiparigrahàbhàvàd yathàkramaü nàdattàdànaü kàmamithyàcàra÷ ca. prayojanabhàvàc ca na mçùàvàdapai÷unyapàruùyàõi. yadi parigraho nàsti katham eùàm abrahmacaryam iti pçcchati. saüvaranirmuktà iti. naivasaüvaranàsaüvarasaügçhãtà ity arthaþ. anyagatisthaü tu màrayatãti. pretàdigatisthaü. devà api ÷iromadhyacchedàn mriyaüta iti. ÷ira÷chedàn madhyacchedàc ca devà api mriyaüte. devo devaü na màrayatãty ukte avadhyà devà ity abhipretaü. devànàü hy aügapratyaügàni chinnàni chinnàni punar jàyaüte. yady apy evaü tathàpi ÷iromadhyacchedàc chira÷chedàn madhyacchedàc ca na punaþ pratisaüdhànam ity asti devànàm vadha ity abhipràyaþ. yadbhåmyà÷rayam iti vistaraþ. paüca bhåmayaþ. yàvàc caturthadhyànabhåmiü. yadbhåmir à÷rayo 'syeti yadbhåmyà÷rayam. anàsravaü ÷ãlam àryeõotpàditaü [Tib. 80b] nirodhitam. utpàditaü vartamànam adhvànaü gamitaü. nirodhitam atãtam adhvànaü gamitam. ekabhåmyà÷rayaü yàvac caturbhåmyà÷rayaü và. tenàråpyeùv atãtena samanvàgato bhavati. paücabhåmyà÷rayeõa tv anàgatena. kàmàvacarà÷rayeõa yàvac caturthadhyànà÷rayeõa ca. yatropapanno yatra và nopapannaþ. tadà÷rayeõa. anyatra narakottarakurubhya iti. tatra samàdàna÷ãlàbhàvàt. anyatrobhayatheti. anyatra kàmadhàtau deveùåttarakuruvarjyeùu ca manuùyeùåbhayathà. saüvaranirmuktàþ saüvarasaügçhãta÷ ca. trividhaþ saüvaraþ pràtimokùasaüvaro dhyànasaüvaro 'nàsravasaüvara÷ ca yathàsaübhavaü grahãtavyaþ. (IV.86) àsevitabhàvitabahulãkçtair iti. prayogamaulapçùñhàvasthàsu. kiü tarhi. tenàlpàyur bhavatãti. àyuùo 'lpatvàn niùyandaphalam iti dar÷ayati. bàhyà bhàvàþ. oùadhibhåmyàdayaþ. alpaujaso 'lpavãryaþ. a÷anirajobahulà iti. a÷aniþ ÷ilàvarùaü. rajo dhålivçùñiþ kùàravçùñir và. yataþ sasyàdivinà÷aþ. rajo'vakãrõà iti dhålir utthità. utkålanikàlàþ unnatanimnàþ. åùarajaügalàþ. åùarà÷ ca jaügalà÷ ca te. bàhyà bhàvà ity adhikçtàþ. tà bhåmaya ihàbhipretàþ. pratikruùñà vigarhitàþ. viùamartupariõàmà iti viùama çtupariõàma eùàm iti viùamartupariõàmàþ [tib 81a] sasyàdaya oùadhayaþ. yasmin çtau varùitavyaü. tatra na varùati. yasmiü ÷ãtena bhavitavyaü. tasmin na ÷ãtaü. yasminn uùõena bhavitavyaü. tatra tan na bhavatãti yojyaü. tad vipàkaphalam iti sattvasaütàne. idaü niùyandaphalam iti bàhyaü (##) tad vastv iti. na tad vipàkaphalaü. tatra prayogeõeti vistaraþ. narake pràõàtipàtaprayogeõa tãvraü duþkham anubhavati. pràõàtipàtaprayogeõa hi vadhyasya pràõino 'tãvatãvraü duþkhaü bhavati. iha maulenàlpàyur bhavati. yathà tasya vadhyasya pràõina àyur upadråyata iti. tàdç÷am evaitat. kùaõiko hi maulaþ karmapathaþ. tatra ca na duþkhà vedanàstãti yuktam iha mauleneti vaktuü. àha. yadi tatra prayogeõeha maulena. kasmàd evam uktaü. pràõàtipàtenàsevitena bhàvitena bahulãkçtena narakeùåpapadyate. pràõàtipàtena mauleneti såtràrthaü pa÷yann evaü pçcchati. saparivàragrahaõàd iti. maula eva pràõàtipàtaþ. tasya prayogaþ parivàraþ. tasmiü prayoge pràõàtipàtopacàraü kçtvaivam uktaü pràõàtipàteneti vistaraþ. naitad dvayam ativartate. vipàkaphalam adhipatiphalaü ceti. svasaütàne vipàkaphalam anyatràdhipatiphalam iti kçtvà. sàdç÷yavi÷eùat tu tathoktam iti. iùñajãvitopacchedabhogavyasanàdilakùaõàt [Tib. 81b] sàdç÷yavi÷eùàt tu tathoktaü. saced itthaütvam àgacchati manuùyàõàü sabhàgatàü pràõàtipàtenàlpàyur bhavaty adattàdànena bhogavyasanã bhavatãti vistareõa. bhavati hy atra hetuvipàkaphalayoþ sàdç÷am iti. evaü ku÷aleùv api vaktavyaü. niùyandaphalaü phaladvayaü nàtivartate. sàdç÷yavi÷eùàt tu tathoktaü. saced itthaütvam àgacchati manuùyàõàü sabhàgatàü pràõàtipàtaviratyà dãrghàyur bhavatãti vistareõa. ## iti. ojo hçdayaprade÷e bhavati. evam anyeùàm api yojyam iti. adattàdànaü hi kurvatà dravyasvàmino duþkham utpàditaü. bhogavyasanaü kçtaü. ojo nà÷itam. ato 'sya duþkhanàd bhogatyàjanàd ojonà÷anàc ca trividhaü phalaü. katham ojo nà÷itaü. taddhetunà÷anàt. bhogavyasanena ca tasyopaghàtàt. ata evoktaü. adattàdànenà÷anirajobahulà iti. tena tadojasaþ sopaghàtatà bhavatãti. evaü paradàram abhigacchatà parasya duþkham utpàditaü. sa sapatnadàratà kçtà. ojo nà÷itaü. yenaujasà tejasvãti loke nirucyate. ata evoktaü. kàmamithyàcàreõa rajo'vakãrõà iti. evam anyeùàm api yojyam. eùà dik. aku÷alaviparyayeõa sarvaü yojayitavyam iti. kathaü. adattàdànaviratyàsevitayà [Tib. 82a] bhàvitayà bahulãkçtayà deveùåpapadyate. saced itthaütvam àgacchati manuùyàõàü sabhàgatàü sa na bhogavyasanã bhavatãti. evaü kàmamithyàcàraviratyàsevitayà bhàvitayeti vistareõoktvà. yàvan manuùyàõàü (##) sabhàgatàü nàbhyàkhyànabahulo bhavatãti. anayà di÷à sarvaü yojayitavyaü. pràõàtipàtàd viramatà parasya duþkhaü notpàditaü. na màritaþ. naujo nà÷itam. ity atas trividhaü phalaü. evam adattàdànàt prativiramatà nàrthasvàmino duþkham utpàditaü. na bhogavyasanaü kçtaü. naujo nà÷itam. ato 'sya trividhaü phalaü. kàmamithyàcàràd viramatà parasya duþkhaü notpàditaü. na sa sapatnadàraþ kçtaþ. nàpy ojo nà÷itam. ato 'sya trividhaü phalaü. evam anyatràpi yojayitavyaü. (IV.87) ##ti. kautukamaügalatithimuhårtanakùatràdidçùñinà. ## kàyasthitihetava÷ cãvarapiõóapàtà÷ayanàsanàdayo bhikùoþ parapratibhaddhàþ. piõóapàtaü ni÷rityeti vacanàt. tasya paradhãnavçtter ## mithyàjãvà bhaveyuþ kuhanà. lapanà. naimittikatà. naiùpeùità. làbhena làbhani÷cikãrùà ca. te ## bhavaüti àjãvayogà iti. ÷ãlaskaüdhikàyàm iti. ÷ãlaskaüdhikà nàma nipàtaþ. tatroktaü. yathà tridaõóinn eke ÷ramaõabràhmaõàþ ÷raddhàdeyaü paribhujya vividhadar÷anasamàraübhànuyogam anuyuktà viharaüti. tadyathà. hastiyuddhe. '÷vayuddhe. rathayuddhe. pattiyuddhe. yaùñiyuddhe. muùñiyuddhe. sàrasayuddhe. vçùabhayuddhe. mahiùayuddhe. ajayuddhe. meùayuddhe. kukkuñayuddhe. vartakayuddhe. làbakayuddhe. strãyuddhe. puruùayuddhe. kumàrayuddhe. kumàrikàyuddhe. iñgàlava÷e. utsatikàyàü. dhvajàgre. balàgre. [Tib. 82b] senàvyåhe. anãkasaükar÷aõe. mahàsamàjaü và pratyanubhavanty eke. ity apy evaüråpàc chramaõo vividhadar÷anasamàraübhànuyogàt prativirato bhavati. yathàpi tatra tridaõóinn eke ÷ramaõabràhmaõàþ ÷raddhàdeyaü paribhujya vividha÷abda÷ravaõasamàraübhànuyogayuktà viharaüti. tadyathà. hasti÷abde. a÷va÷abde. ratha÷abde. patti÷abde. ÷aükha÷abde. bherã÷abde. àóaübara÷abde. nçtta÷abde. gãta÷abde. ÷ayyà÷abde. acchañà÷abde. pàõisvare (##). kuübhatåõãre kacite. citràkùare. citrapadavyaüjane. lokàyatapratisaüyukte. àkhyàyikà và ÷rotum icchanty eke. ity apy evaüråpàc chramaõo vividha÷abda÷ravaõasamàraübhànuyogàt prativirato bhavatãty evamàdi. mithyàviùayaparibhogàd asamyagviùayaparibhogàt. (IV.88, 89) yàni pårvaü paüca phalàny uktànãti. adhipatiphalaü. puruùakàraphalaü. niùyandaphalaü. vipàkaphalaü. visaüyogaphalaü ca. prahàõàrthaü màrga iti. bhàvasàdhanaü. prahàõàya màrgaþ ## iti. prahãyate 'neneti karaõasàdhanaü. prahàõo màrga iti ca vigrahaþ. samàdhijà uttare sadç÷à dharmà iti. samàdhijagrahaõam asamàdhijaniràsàrtham. sadç÷agrahaõam [Tib. 83a] anàsravàvyàkçtaniràsàrthaü. sahabhuva iti. saüprayuktà÷ ca tatra vedanàdayaþ. viprayuktà÷ ca jàtyàdayaþ. yac cànàgataü bhàvyata iti. anàgato dharmas tadbalena pràpyata iti. tasya tat puruùakàraphalam ata eva tac ca prahàõaü puruùakàraphalaü vyavasthàpyate. na kevalaü visaüyogaphalam iti. pårvotpannavarjyà iti pårvotpannaü phalaü na yujyata iti kçtvà. tathà hy uktaü. ## iti. vipàkaphalaü hitveti. anàsravasyàvipàkatvàt. tasya hi niùyandaphalaü samàdhijà uttare sadç÷à dharmàþ. visaüyogaphalaü visaüyoga eva yat tat prahàõaü. puruùakàraphalaü tadàkçùñà dharmàþ. tadyathà vimuktimàrgaþ. sahabhuvaþ. yac cànàgataü bhàvyate. tac ca prahàõaü. adhipatiphalaü svabhàvàd anye sarve saüskrtàþ pårvotpannavarjyàþ. ## iti. prahàõamàrgàd yad anyasàsravaü karma samàhitam asamàhitaü ca. tad api caturbhiþ phalaiþ saphalaü visaüyogaphalaü hitvà. aprahàõamàrgatvàd asya visaüyogaphalaü nàsti. tasya hi vipàkaphalaü svabhåmàv iùño 'niùño và vipàkaþ. [Tib. 83b] niùyandaphalaü uttare sadç÷à dharmàþ. puruùakàraphalaü tadàkçùñà dharmàþ sahabhuvo 'naütarabhuvo và. adhipatiphalaü ÷eùaü pårvavat. ## iti. ÷eùagrahaõaü prahàõamàrganiràsàrthaü. tat punaþ kathaü. ÷eùaü prayogavimuktivi÷eùamàrgeùu. tasyàprahàõamàrgatvàd visaüyogaphalaü nàsti. (##) anàsravatvàc ca na vipàkaphalaü. ÷eùaü pårvavat. avyàkçtaü ca yan nivçtàvyàkçtam anivçtàvyàkçtaü ca. tad api tribhiþ saphalaü. saprahàõamàrgatvàn na tasya visaüyogaphalam. avyàkçtatvàc ca na vipàkaphalaü. ÷eùaü pårvavad evàsti. (IV.90) ##ti. yathàkramam etat. kathaü. ku÷alasya ku÷alà dharmà÷ catvàri phalàni. tasyaivàku÷alà dve phale. tasyaivàvyàkçtàs trãõi phalànãti. vipàkaphalaü hitveti. vipàkasyàvyàkçtvàt. aku÷alà dve iti. puråùakàràdhipatiphale. na niùyandaphalaü. yasmàt ku÷alà dharmà aku÷alànàü na sabhàgahetur iti. na vipàkaphalaü. avyàkçtatvàd vipàkasya. yasmàc càku÷alà vipàkaü prati vyàkriyaüte. na visaüyogaphalaü. aku÷alatvàt. [Tib. 84a] pàri÷eùyàt puruùakàràdhipatiphale eva. te ca pårvavad vyàkhyàtavye. avyàkçtà÷ catvàrãti. katham aku÷alasyàvyàkçtà dharmà niùyandaphalaü. kathaü ca na bhavitavyaü. visadç÷atvàt. visadç÷à hy aku÷àlayàkçtà dharmàþ. savipàkàvipàkatvàt. naiùa doùaþ. akå÷alanivçtàvyàkçtànàü hi dharmàõàü kliùñasàmànyenàsti sàdç÷yaü. tasmàd aku÷alànàü nivçtàvyàkçtàþ nivçtàvyàkçtànàü càku÷alàþ niùyandaphalaü yujyaüte. tenàha. avyàkçte hãti vistaraþ. aku÷alànàü sarvatragàõàü duþkhasamudayadar÷anaprahàtavyànàü. duþkhadar÷anaheyànàü ca ràgàdãnàü. satkàyàntagràhadçùñã niùyandaphalaü. sabhàgasarvatragayor niùyandaphalam iti. aku÷alà hãti vistaraþ. aku÷alà duþkhàdidar÷anaheyàþ paücanaikàyikàþ. avyàkçtayoþ satkàyàütagràhadçùñyoþ niùyandaphalaü. etàny eva trãõi vipàkavisaüyogaphale hitvà. (IV.91) atãtasya karmaõas triyadhvikà atãtànàgatapratyutpannà dharmàþ. pratyekaü catvàri phalàni. visaüyogaphalaü hitvà. tasyànadhvapatitavàt. kathaü kçtvà. atãtasya karmaõaþ pa÷càd atãtas tadvipàko vipàkaphalaü. [Tib. 84b] tadàkçùñàþ. sahajàtãtàþ pa÷càdanaütaràtãtà và puruùakàraphalaü. svabhàvavarjyàþ tena sahotpannàþ pa÷càdutpannà÷ càtãtàþ adhipatiphalaü. pa÷càdutpannàtãtàþ sadç÷à dharmà niùyandaphalaü. atãtasyànàgatas tadvipàko vipàkaphalaü. yadbalena pràpyate 'nàgato dharmaþ. tat puruùakàraphalaü. adhipatiphalaü yad anàgataü. tasya phalaü. niùyandaphalaü tatsadç÷am anàgataü. evaü pratyutpannà api tasyàtãtasya catvàri phalàni yojyàni. ## iti. pratyutpannasyàpy anàgatà dharmà÷ catvàri phalàni. etàny eva visaüyogaphalaü hitvety arthaþ. tàny apy evam eva yojyàni. pratyutpannà dharmàþ pratyutpannasya dve puruùakàràdhipatiphale iti. tasya hi sahotpannaü tadbalàj (##) jàtam iti puruùakàraphalam adhipatiphalaü ca bhavaty eva. avisaüyogasvabhàvàn na visaüyogaphalaü. pårvottaratàbhàvàn na niùyandaphalaü. pravàhàpekùatvàd vipàkasya na vartamànaü vartamànasya vipàkaphalaü. niùyandavisaüyogaphale hitveti. anàgato 'nàgatasya na niùyandaphalaü. yasmàt sabhàgasarvatragahetå nànàgatau bhavataþ. tasya viprakãrõatvàt. sàdç÷yena càsyedaü phalam iti paricchettum a÷akyatvàt. na visaüyogaphalaü. yasmàd anàgato visaüyogo na bhavati. vipàkaphalaü tu bhaved anàgatasya hy aku÷alasya ku÷alasàsravasya vànàgataü pa÷càdutpatsyamànaü ca vipàkaphalaü. puruùakàraphalaü [Tib. 85a]. sahajam anàgatam anaütarabhàvi cànàgataü. adhipatiphalaü tu sugamam iti na punar ucyate. (IV.92ab) ## na visaüyogaphalaü. visaüyogasyàbhåmisvabhàvatvàt. anàsravà÷ cet trãõi phalànãti. niùyandaphalasya tçtãyasya saübhavàt. ## iti hi siddhàütaþ. (IV.92cd, 93ab) ÷aikùasya karmaõaþ ÷aikùà dharmàs trãõãti. yasmàd vipàkaphalaü na ÷aikùaü. visaüyoga÷ càpi na ÷aikùaþ. naiva÷aikùanà÷aikùà api trãõi. na vipàkaphalam asyàsti. ÷aikùasyàvipàkatvàt. na niùyandaphalaü. naiva÷aikùanà÷aikùasya ÷aikùeõàsadç÷atvàt. visaüyogaphalaü tu bhavati. visaüyogasya naiva÷aikùanà÷aikùasvabhàvatvàt. puruùakàraphalam api bhavati. ÷aikùeõa naiva÷aikùanà÷aikùàkçùñisaübhavàt. adhipatiphalaü càsty eva. iti trãõi saübhavaüti. a÷aikùasya tv iti vistaraþ. a÷aikùasya ÷aikùà dharmà ekam adhipatiphalaü. na niùyandaphalaü. nyånatvàt. ## iti vacanàt. na puruùakàraphalaü. sahànaütarotpàdàbhàvàt. na hy a÷aikùànaütaraü ÷aikùam utpadyate. ca naiva÷aikùanà÷aikùasvabhàvam iti. [Tib. 85b] na cà÷aikùasya vipàko bhavatãty ato na vipàkaphalaü. a÷aikùàs trãõãti. puruùakàràdhipatiniùyandaphalàni. na vipàkavisaüyogaphale. tayor naiva ÷aikùanà÷aikùasvabhàvatvàt. yac cà÷aikùasvabhàvaü. tad iha ciütyate. naiva÷aikùanà÷aikùà dve puruùakàràdhipatiphale iti. puruùakàraphalaü. tadyathà. tadàkçùñà aõaütarabhàvino dharmàþ. adhipatiphalaü. pårvavat. yathoktakàraõatvàn na phalatrayaü. a÷aikùà apy evam ity. dve puruùakàràdhipatiphale (##) ity arthaþ. (IV.93cd, 94) ## iti. dar÷anaheyàdayaþ. ## iti. dar÷anaheyàdayaþ. bhàvanàheyà dve iti. anàsravamàrgavyutthàne bhàvanàheyàþ ku÷alàþ puruùakàraphalaü. àdyaütavad iti vistaraþ. àdyaütayor ivàdyaütavat. madhye 'pi j¤àpanàrthaü punar yathàkramagrahaõaü. katham. àdau yathàkramàrtho 'nukrama÷abdaþ prayuktaþ. ## iti vacanàt. aüte 'pi prayuktaþ. ## iti. yathaivam àdyaütayor yathàkramàrtha uktaþ. [Tib. 86a] tathà madhye 'pi avagaütavyaþ. eùa hi peyàladharma iti. eùo 'bhisaükùepanyàyaþ. anyathà hy ## ity evamàdiùu yathàkramam iti sarvatra vaktavyaü. (IV.95) ayoni÷omanaskàrasaübhåtatvàd iti. ayonyà anyàyena kle÷ayogena. yaþ pravçtto manaskàraþ. tatra saübhåtaþ. tadbhàvaþ. tasmàd iti. yena yathà gaütavyaü. yena pudgalena yathà gaütavyaü. tathà na gacchatãty asyàyogavihitaü karma. ## api÷abdena kliùñaü càpãti gçhyate. tadubhàbhyàm anyan nobhayatheti. na yogavihitaþ. nàyogavihitaþ. kiü ca tadanyad avyàkçtaü karma vidhibhraùñavidhibhraùñàbhyàm anyad avyàkçtam iti. (IV.96ab) janmeti nikàyasabhàgasyàkhyeti. cittaviprayuktasya saüskàrasya. na tu jàter ity abhipràyaþ. yat tarhãti. yady ekam eva karmaikam eva janmàkùipati. yat sthaviraniruddhenoktaü so 'haü tasyeti vistareõa. tat kathaü na virudhyata iti vàkyàrthaþ. tena janmàntare tagara÷ikhine pratyekabuddhàya [Tib. 86b] piõóapàto dattaþ. tenaivam uktaü. so 'haü tasyeti vistareõa. nirvartyeti. viñhapitvety arthaþ. tulye 'pi mànuùye ka÷cit sakalendriyo bhavati ka÷cid vikalendriyaþ. paripårakasya karmaõo bhedàt tad anupapanmam. (##) àkùepakarmaphalatvàc cakùuràdãnàü. ùaóàyatanaü hy àkùipyata iti. varõàdayas tu paripårakasya karmaõaþ phalam iti. yuktaü vaktuü. tulye 'pi mànuùye ka÷cid varõavàn ka÷cin neti. tadutpattivirodhipratyayaparihàre paripårakakarmasàmarthyàn na virodhaþ. anyathà hi na ka÷cid vikalendriyaþ syàt sati janmàkùepa iti. (IV.96cd) anyad api savipàkam iti. vedanàdikaü. karmasahabhåtvàd iti. yasmàt karmaõà cetanàkhyena saha te samàpattã na bhavataþ. nàpi kàyavàkkarmabhyàm acittikatvàt. pràptibhi÷ ca nàkùipyate savipàkàbhir api. karmaõànekaphalatvàt. tadàkùepakeõa karmaõà saha bhavaütyo 'pi pràptayo na tena sahaikaphalà iti. vçkùaprapàñikà iva hi pràptayo bahiravasthàyino bhavaüti. (IV.97) karmàvaraõam iti. karmaivàvaraõaü. kle÷a evàvaraõaü. vipàka evàvaraõam iti. àryàmàrgapràyogikàõàü ca ku÷alamålànàm iti. uùmagatàdãnàü. apàyàdiniyatànãti [Tib. 87a]. narakatiryakpretaniyatàni. àdi÷abdenàsaüj¤isamàpattimahàbrahmasaüvartanãyaü ca niyataü karma gçhyate. ùaõóhapaõóakobhayavyaüjanasaüvartanãyaü ca vaktavyaü. tathàõóajasaüsvedajastrãtvàùñamabhavaniyatàni karmàõi vaktavyàni. àryà hi narakàdiùu nopapadyaüte. aõóajàü saüsvedajàü ca yoniü na pratipadyaüte. strãtvam aùñamaü ca bhavaü na nirvartayiùyaüti. saptakçtvo bhavaparamatvàt. sudar÷akànãti. sukhena dç÷yaüte parebhyà iti sudar÷àni. sudar÷àny eva sudar÷akàni. evaü sukhena praj¤apyaüte àtmaneti supraj¤eyàni. supraj¤eyàny eva supraj¤apakàni. svàrthe kaþ. paryàye dvayaü caitat. sudar÷akàni supraj¤apakànãti. adhiùñhànata iti. karmapatho 'dhiùñhànaü. trayàõàm ànaütaryàõàü pràõàtipàtaþ karmapatho 'dhiùñhànaü. ekasya mçùàvàdaþ karmapatho 'dhiùñhànaü. paücamasya pràõàtipàtaprayogo 'dhiùñhànaü. evam adhiùñhànataþ sudar÷akàni. supraj¤apakàni. phalataþ. sarveùàm aniùñaphalatvàt. gatitaþ. narakagatipràpakatvàt. upapattitaþ. upapadyavedanãyatvàt. pudgalataþ. gariùñhakle÷asamudàcàràt supraj¤àtaþ pudgalaþ. ayaü pitçghàtakaþ. yàvad ayaü tathàgata÷arãre duùñacittarudhirotpàdaka [Tib. 87b] iti. apare punar vyàcakùate. adhiùñhànataþ. pårvavat. phalataþ. narakaphalatvàt. gatitaþ. manuùyagatikaraõàt. ## iti. vacanàt. upapattitaþ. tathaivopapadyavedanãyatvàt. pudgalataþ. strãpuüsau. na ùaõóhaþ paõóako và. ity evaü paücabhiþ kàraõaiþ sudar÷akàni supraj¤apakàni. na tu punas tàny apàyàdiniyatàni karmàõi paücabhiþ kàraõaiþ sudar÷akàni supraj¤apakànãti. na tàny uktàni. uttarottaràvàhanàd iti. (##) yasmàt kle÷àvaraõaü karmàvaraõaü àvahati. karmàvaraõaü càpàye 'niùñaü vipàkam àvahatãti. kle÷àvaraõaü sarvapàpiùñhaü. tataþ karmàvaraõaü laghu. tato vipàkàvaraõaü. vipàkàvaraõasya hi dçùña eva dharme vyàpàraþ. na dvitãya iti. yasya dharmasya yogàt pitçvadhàdeþ so 'naütaro bhavati. tasyàbhidhàne bhàvapratyayaþ. ànaütaryam iti. ÷ràmaõyavat. yathà yenànàsraveõa màrgeõa yogàc chramaõo bhavati. tadabhidhàne bhàvapratyayaþ. #<÷ràmaõyam amalo màrga># iti. tadvat. (IV.98) nottarakuràv iti. niyatàyuùkatvàt. prakçti÷ãlatvàt. tatra ÷àsanabhàvàc ca. yad evàsaüvarabhàve kàraõam iti. pàpe 'py asthirà÷ayatvàt. yatraiva ca saüvaraþ. tatràsaüvaro 'pi. pratidvaüdvabhàvàt. ity asaüvaraþ #<ùaõóhàdãnàü># na bhavatãti. [Tib. 88a] yadvipàdanàd iti. yasya hrãvyapatràpyasya vipàdanàd vikopanàd ànaütaryeõa spç÷yeran ùaõóhàdayaþ. tat teùàü màtàpitror aütike na tãvraü bhavati. ity atas teùàm ànaütaryaü ## yadi vikalàtmabhàvahetutvàd alpopakàratvam iti. atas teùàm ànaütaryaü neùyate. jàtyandhàdãnàm api strãpuüsànàü màtràdivadhàd ànaütaryaü na syàt. na. adhigamadharmaviruddhasyàtmabhàvavaikalyasya vivakùitatvàt. yad vaikalyam adhigamadharmavirodhi. tad adhikçtaü tenaiva ca màtràlpasnehatvaü. na jàtyandhàdivaikalyena. ata eva tiryakpretànàm api neùyete. ## eva. a÷vàjàneyavad iti. pañubuddhãnàü syàd ànaütaryaü tiryakpretànàm apãty adhikçtaü. a÷vàjàneyavad iti. ÷råyate yathà ka÷cid eva vi÷iùñà÷va àjàneyo màtaraü na gacchatãti. vàsasà mukhaü pracchàdya màtaraü gamitas tena pa÷càt j¤àtvà svam aügajàtam utpàñitam iti. evam àjàneyo '÷vaþ pañubuddhiþ. asyànaütaryaü syàd ity abhipràyaþ. manuùyasyàpy amànuùaü màtàpitaraü màrayato na syàd ànaütaryaü. naiva bhaved ànaütaryam ity arthaþ. katham. ## eva. na hi manuùyànuråpam upakàram amanuùyaþ kartuü samarthaþ [Tib. 88b] na ca manuùyasyàmanuùyayor màtàpitror aütike tãvraü hrãvyapatràpyaü saütiùñhate. gativailakùaõyenàlpasnehatvàt. (IV.99) catvàri kàyakarmeti. màtçvadhàdãni. ekaü vàkkarmeti. saüghabhedaþ. trãõi pràõàtipàta iti. màtçvadhàdãni. ekaü mçùàvàdaþ. saüghabhedaþ (##). ekaü pràõàtipàtaprayogaþ. tathàgata÷arãre duùñacittarudhirotpàdanaü kasmàn na pràõàtipàta ity àha. anupakramadharmàõo hi tathàgatà iti. aparopakramamaraõadharmàõa ity arthaþ. hetau phalopacàràd iti. mçùàvàdo hetuþ saüghabhedasya cittaviprayuktalakùaõasya. tasmin hetau phalopacàraþ. cittaviprayukto dharmaþ phalam upacaryate. saüghabheda iti. bhidyate. vàneneti. karaõasàdhanaparigrahàd và mçùàvàdaþ saüghabheda ity ucyate. mçùàvàdena hi saügho bhidyate. na tu saüghabheda iti bhàvasàdhanaparigrahaþ. (IV.100) ##ti. mukhyavçttyà vaibhàùikàõàü dravyasattà. tenàha. ## iti. sa kim ànaütaryaü bhaviùyatãti. naivàsàv evaülakùaõam ànaütaryaü bhavatãty arthaþ. naiva ca tena viprayuktena dharmeõa bhettà samanvàgataþ. tena nàsàv ànaütaryam ity abhipràyaþ. (IV.101) [Tib. 89a] sa punar mçùàvàdaþ saüghabhedasahajo viprayuktadharmasahajo vàgvij¤aptyavij¤aptisvabhàva ity arthaþ. (IV.102) bhikùur bhinattãti. buddhasya bhikùutvàt. tatpratispardhivçttitvàc ca bhettuþ. na gçhã bhikùuõyàdaya iti. teùàm anàdeyà÷rayatvàt. sa ca dçùñicarita eva. dçóhagåóhà÷ayatvàt. satkàyadçùñyàdiùu paücasu caritaþ pravçtto dçùñicaritaþ. dçùñir và caritam asyeti dçùñicaritaþ. sa hy åhàpohasàmarthyàd anyaü ÷àstàraü màrgàütaraü ca gràhayituü samarthaþ. na tçùõàcarita iti. saükle÷avyavadànapakùayor asthirà÷ayatvàt. duùprasahatvàd iti. durabhibhavatvàt. pratyakùadharmatvàd iti. àgamàdhigamadharmayoþ sàkùàtkàritvàd ity arthaþ. na kùàütilàbhina iti. na nirvedhabhàgãyakùàütilàbhina ity arthaþ. dçùñasatyakalpatvàt. ## na tàü ràtriü parivasatãty arthaþ. bhinnam bhavatãti kathaü bhinnam ity àha. màrgapravçttiviùñhàpanàd iti. màrgapravçttivibandhanàd ity arthaþ. yàvad dhi saügho na pratisaüdhãyate. tàvan màrgapravçttir viùñhità bhavati. na kasyacit saütàne màrgaþ. saümukhãbhavatãty arthaþ. cakrabhedanimittatvàt. saüghabheda÷ cakrabheda ity ucyate. (IV.103) ava÷yaü hi saüghena dvayoþ pakùayoþ sthàtavyam iti. buddhapakùe [Tib. 89b] bhettçpakùe ca sthàtavyam ity arthaþ. saügho hi catvàro bhikùavaþ. (##) saüghadvayena ca bhavitavyam ity aùñàbhir bhikùubhir bhedyair bhavitavyaü. navamena ca bhettrà. anyas tu saüghabheda iti. cakrabhedàd anyaþ. nàtrànaütaryam ity abhipràyaþ. yasmàd asau karmabhedàd bhavati. vyagrà iti. nànàmatayaþ karmàõi poùadhàdãni saüghakarmàõi. ## iti. saüghadvayenàtràpi bhavitavyaü. na bhettà ÷àstçmànã bhavatãty aùñàbhir eva bhikùubhir bhavitavyaü. na navàdibhir iti. (IV.104) ekaraso bhavatãti. avyagra ekamatir bhavatãty arthaþ. pårvasyàm avasthàyàü prãtipràmodyajàtaþ. pa÷cimàyàm atãva manasi udvignasaüjàtasaüvegaþ. arbudàt pårvam iti. doùo 'rbudaü. dçùñyarbudaü ÷ãlàrbudaü và. atra dçùñyarbudaü. yathoktaü. yathàhaü bhagavato bhàùitasyàrtham àjànàmi. ya ime bhagavatàütaràyikà dharmà àkhyàtàþ. te pratiùevyamàõà nàlam aütaràyeti. tathà tad eva cittaü saüdhàvati saüsaratãtyàdi. ÷ãlàrbudaü dauþ÷ãlyaü. tena ca pratisaüdhànãyatvàd iti. tena ca ÷ràvakayugena yasmàt pratisaüdhànãya ity arthaþ. [Tib. 90a] ava÷yaü ca sarveùàü buddhànàü ÷ràvakayugaü bhavati. ekaþ praj¤àvatàm agraþ. dvitãyaþ çddhimatàü. iha ÷àkyamuner àryaþ ÷àradvatãputraþ praj¤àvatàm agraþ. àryo mahàmaudgalyàyana çddhimatàü. pratidvaüdvàbhàvàd iti. yasmàt parinirvçte bhagavati tasya bhettuþ pratidvaüdvabhåto nàsti. sãmàyàm abaddhàyàm iti. maõóalasãmàyàm. ekasyàü hi sãmàyàü pçthakkarmakaraõàt saüghadvaidhaü bhavati. nanu ca prakçtisãmàsti. gràmanagaràdi. satyam asti. j¤aptisãmàyàü tu satyàü sà prakçtisãmà vyavasthàpyata iti. tasyà api bandho vyavasthàpyata eveti veditavyaü. karmàdhãnatvàd iti. yena ÷iùyasaüghabhedasaüvartanãyaü karma kçtaü bhavati. tasyaiva tadbhedo bhavati. nànyasya. ÷àkyamuninà ca kila bodhisattvàvasthàyàü paücàbhij¤asya çùeþ parùadbhedaþ kçta àsãt. yenàsya devadattena saügho bhinna iti. (IV.105, 106ab) guõakùetratvàd iti. guõànàm à÷rayatvàd ity arthaþ. atha và guõaiþ kùetraü guõakùetraü. guõayogàd dhi tat puõyasya kùetraü bhavati. yathà kùetre bãjam uptaü mahàphalaü bhavati. evaü puõyabãjam atroptaü mahàphalam bhavati. nànyatreti. na sàmànyastrãvadhàdiùu. ## iti. upakàrikùetrasya guõakùetrasya và niràkçteþ parityàgàn màtçpitçvadhàdiùv (##) [Tib. 90b] ànaütaryaü. tasya vipàdanàc ca vikopàd ànaütaryaü. tathàgata÷arãre duùñacittarudhirotpàdanàt. saüghasyàpi yad bhedanaü. tad api tadvipàdanaü. tad etad uktaü bhavati. upakàrikùetratvàt. guõakùetratvàc ca. tanniràkaraõavipàdanàn màtçvadhàdiùv evànaütaryaü nànyatreti. yadi punar màtur vyaüjanaparivçttaü syàt pitur veti. vyaüjanaparàvçttyà tan màtçtvaü tat pitçtvaü và vinaùñam iti. màtur màraõàbhàvàt pitur màraõàbhàvàd và na syàd ànaütaryam iti. tadabhàvà÷aükayà pçcchati. ## iti. yasyàþ ÷oõitàd udbhavo 'syeti ## sarvakçtyeùv avalokyeti. sarvamàtçyogyeùu kàryeùu draùñavyety abhipràyaþ. màtçkalpatvàt. àpyàyikà katàhàrikà. poùikà stanyadàyikà. saüvardhikà audàrikàhàràdikalpikà. apare vyàcakùate. àpyàyikà stanyadhàtçketi yo 'rthaþ. poùikà audàrikàhàràbhyàsataþ. [Tib. 91a] saüvardhikà snànodvartanaviùamaparihàrata iti. maücatalàvalãneti. maücopari pràvaraõakalpanena puruùo 'tra supta iti manyamànena putreõa tatra÷astraprahàraþ kçtaþ. tena ÷astraprahàreõa maücatalàvalãnà màtà màritety udàhàryaü. dhàvakasya ca rajakasya putreõa ma÷akaü màràyàmãti ma÷akaprayogeõa pitur màranam iti. dve avij¤aptã ànaütaryavij¤aptiþ. kevalapràõàtipàtavij¤apti÷ ca. vij¤aptis tv ànaütaryam eva tatsaügçhãtaiva sà nànyety arthaþ. tasyàpy ekam eveti. arhadvadhàkhyaü. gaccha ÷ikhaõóinaü bråhãti rauruke nagare udràyaõo nàma ràjà ÷ikhaõóinaü nàma putram abhiùicya pravrajitaþ. pravrajyàrhattvaü adhigatavàn. sa raurukàbhyà÷am àgatavàn. punà ràjyam àkàükùatãti. amàtyaprakràmitena tena ÷ikhaõóinà ràj¤à svapità màritaþ. tena tu màryamàõàvasthàyàü sa màrako manuùya ukto gaccha ÷ikhaõóinaü bråhãty evamàdi. dvàbhyàü kàraõàbhyàm iti vaktavyam iti. gaccha ÷ikhaõóinaü bråhi. dvàbhyàm ànaütaryakàraõàbhyàü bhavatà kçtam ànaütaryam iti. tena vaktavyaü. dvàbhyàü và [Tib. 91b] mukhàbhyàü paribhàùita iti. mukhadvitvàd ànaütaryadvitvopacàra ity abhipràyaþ. kàraõadvitvàd dhi gurutaraü tad ànaütaryaü. (IV.106cd) à÷rayasyàtyaütaü tadviruddhatvàd iti. utpannàryamàrgasyà÷rayasya taiþ karmapathaiþ viruddhatvàt. ekàvadànaü càtrodàharaõaü. chekaþ kila ÷àkyamanuùyo viråóhakabhayàd viùamaü vanaprade÷am à÷ritya lubdhakavçttim a÷i÷riyat. bhagavatà ca tràyastriü÷eùu traimàsyàü kurvatà tato 'vatãrya (##) chekàya saparijanàya dharmo de÷itaþ. tena srotaàpattiphalam adhigataü. tatputrai÷ ca phalapràptaiþ pårvaü pratànitàni kåñajàlàdãni mçgebhyaþ. tatprayogeõa ca màryamàõeùv api mçgeùu phalapràptyà na te punar aku÷alaiþ karmapathaiþ spçùñà iti. (IV.107) paücamatçtãyaprathamàni gurutaràõãti. iyam ànaütaryakarmapàñhànupårvã. màtçvadhaþ pitçvadho 'rhadvadhaþ saüghabhedas tathàgate duùñacittarudhirotpàdanam iti. paücamaü duùñacittarudhirotpàdanaü. tat saügha bhedavarjyebhyo 'va÷iùñebhya÷ caturbho gurutaraü. tçtãyam arhadvadhaþ. tan màtàpitçvadhàbhyàü gurutaraü. prathamaü màtçvadhaþ. tat pitçvadhàt gurutaraü. tenàha. sarvalaghuþ pitçvadha iti. niyamasyeti. tad evàvadhàryety arthaþ. vipàkavistaram adhikçtya saüghabhedo mahàsàvadya [Tib. 92a] uktaþ. aütarakalpavipàkadànat. mahàjanavyàpàdanam adhikçtya manodaõóaþ. daõóakàraõyàdi÷ånyakaraõàt. na hy anyena kàyakarmaõà vàkkarmaõà và tàvato mahàjanasya vyàpàdaþ saübhavatãti. ku÷alamålasamucchedam adhikçtya mithyàdçùñir mahàsàvadyà. na hy anyad aku÷alamålaü ku÷alamålàni samucchinatti. samudàcàramàtravirodhitvàd iti. (IV.108, 109ab) na tv anaütaram evti. narake 'va÷yam utpattyà tàni tatsàdç÷yàt tatsabhàgàny ucyaüte. na tu tatrànaütarotpattyà. anyathà hy ànaütaryàõy eva syur ity apareùàü abhipràyaþ. anaütarabhàvitve 'pi na tàny ànaütaryàõy eva saübhavaüty atulyakàlavipàkatvàd iti. prathamapàkùikàõàü parihàraþ. ## màtçvadhànaütaryasabhàgaü. niyatipatitabodhisattvamàraõaü pitçvadhànaütaryasabhàgaü. ÷aikùamàraõaü arhadvadhànaütaryasabhàgaü. saüghàyadvàrahàrikà saüghabhedànaütaryasabhàgaü. ståpabhedanaü tathàgataduùñacittarudhirotpàdànaütaryasabhàgaü. saüghàyadvàrahàrikà punar akùayanãvyapahàra ity àcàryavasumitraþ. [Tib. 92b] evaü tu vyàcakùate sukhàyadvàrahàriketi. yat sukhopayogikaü yena saügho jãvikàü kalpayati tasyàpahàra iti. (IV.109cd) tadvipàkabhåmyatikramàd iti. ## ity apàyabhåmyatikramàt. tathaiveti. tadvipàkabhåmyatikramàt. yathà puruùasya de÷atyàgaü kurvato dhanikà uttiùñhaüte tathaivety arthaþ. (##) (IV.110) mahàsàlakulaja iti. mahàpràkàrakulaja ity arthaþ. kùatriyamahà÷àlakulajo yàvat gçhapatimahà÷àlakulaja iti. mahàgçhapatikulaja ity arthaþ. kadarthanà mahàparibhavapårvikà viheñhanà. yayoþ kàyavàcoþ pravçttyà parasya duþkhadaurmanasye bhavatas tadapekùayà tannigraho yaütraõety ucyate. (IV.111) ekanavataü kalpam upàdàyeti. ekanavateþ påraõaþ kalpa ekanavataþ. tam upàdàya. a÷ibaddhakena gràmaõyà nirgrantha÷ràvakena bhagavàn uktaþ. kim anarthàyàsi bho gautama kulànàü pratipanno yas tvam ãdç÷e durbhikùa iyatà bhikùusaüghena sàrdham a÷anivad utsàdayaü bhikùàm añasãti. sa bhagavatàbhihitaþ. ito 'haü gràmaõi ekanavataü kalpam upàdàyeti [Tib. 93b] vistaraþ. etàü caturo doùàn vyàvartayatãti. durgatidoùam akulãnatàdoùaü vikalendriyatàdoùaü strãbhàvadoùaü ceti. dvau ca guõau pratilabhate. jàtismaratàguõam anivartakatàguõaü ceti. saünikçùñaü bodhisattvaü sthàpayitveti. yo lakùaõavipàkakarmakàrã. s trisàhasrako nirvartata iti. yena sarvasattvakarmàdhipatyena trisàhasra mahàsàhasrapràdurbhàvaþ. tasya tat parimàõam iti. uktaü puõyasya parimàõaü. teùàm evaükçtaparimàõànàü ÷atenaikaü mahàpuruùalakùaõaü nirvartate. evaü yàvad dvàtriü÷attamam apãti. kecit te vyàcakùate. buddhàlaübhanamanaskàrasaümukhãbhàvàt paücà÷ac cetanà bhavaüti. aham apãtthaü syàm ity aparàþ paücà÷ad ity evaü puõya÷ataü bhavatãti. apare varõayaüti. kàmadhàtur viü÷atisthànàni. råpadhàtuþ ùoóa÷a. àråpyà÷ catvàraþ. aùñau ca ÷ãtanarakà ity aùñacatvàriü÷ad vikalpaü traidhàtukaü bhavati. tadàlaübanam asya bodhisattvasya karuõàcittam utpadyate. tatas tatsaüprayuktà÷ cetanà aùñacatvàriü÷ad bhavaüti. ato 'naütaraü buddhàlaübanà cetanotpadyate. yathànenàsmàt traidhàtukàt sattvà mocità ity ekà cetanà. ato 'naütaraü dvitãyà cetanotpadyate. aham apy evaü mocayeyam ity àtmàlaübaneti. paücà÷ac cetanà bhavaüti [Tib. 93b] tàsàü punar dviþsaümukhãbhàvàc cetanà÷ataü bhavatãti. anye àhuþ. pràõàtipàtaviratir buddhasya bhagavataþ paücabhiþ kàraõair upetà bhavati. paüca kàraõàni. maulakarmapathapari÷uddhiþ. sàmaütakapari÷uddhiþ. vitarkànupaghàtaþ. smçtyanuparigçhãtatvaü. nirvàõapariõàmitatvaü (##) ceti. tadàlaübanà api cetanàþ paüca bhavaüti. evaü da÷akarmapathàlaübanà da÷a paücakà÷ cetanànàü paücà÷ac cetanà bhavaüti. tàsàü dviþsaümukhãbhàvàc cetanà÷ataü bhavatãty etat puõya÷ataü. yathà ayam asàdhàraõada÷aku÷alakarmapathanirjàto bhagavàn evam aham api syàm iti kçtvà. tad evaü saty ekaikaü puõya÷atajam ity etat sidhyati. (IV.112) paryupàsayàmàseti. liñy àüpratyayàütasyàser etad råpaü. paryupàsitavàn ity arthaþ. yatra bhagavateti vistaraþ. prabhàsanàmnà kuübhakàrakumàrabhåtenàsukhodakàbhyaügaparicaryàbhir upasthànaü kçtvàdyaü praõidhànaü kçtaü. (IV.114, 115) tadàsya kùàüti÷ãlapàramite paripårõe iti. cetasà tàvad akopataþ kùàütipàramitàparipåriþ. kàyavàgbhyàü du÷aritàkaraõàc chãlapàramitàparipårir iti. ## ## udde÷apadanyàyenoktaü. ## iti. tadvyaktyarthaü nirde÷apadàni. ## iti. manuùyaloke. [Tib. 94a] vai÷ravaõàlaya iti. càturmahàràjikasthàne. ## iti. marudbhavane tràyastriü÷abhavana ity arthaþ. ## yàmàdisthàne. lokadhàtvaütareùv api tatsadç÷asyàbhàvaj¤àpanàrtham àha. ## atha na ÷raddhãyate. ## naraþ ka÷cid ## imàü ## bahusattvàdhyàsitàü. saha parvataiþ kànanai÷ ca. (##) ## svayaü prastyavekùatàm ity abhipràyaþ. nava ca kalpàþ pratyudàvartità iti. tena vãryàraübheõaikanavatyà kalpaiþ paripårõà vãryapàramiteti kçtvà. ata evoktam ekanavatyàü kalpeùv àkùiptam iti. bodheþ pårvasamanaütaram iti. kùayànutpàdaj¤ànalakùaõàyà bodheþ pårvasamanaütaraü. kiü kàraõaü. paripårõapàramito hi bodhim adhigacchati. nàparipårõapàramita iti. (IV.116) yathàyogam iti. kiücit puõyaü ca kriyà ca. kiücit puõyaü ca kriyà ca. kiücit puõyam eva. kriyà ca. kiücit puõyaü ca vastu ca. kiücid vastv eveti. katham ity àha. tadyatheti vistaraþ. karma ca te paüthàna÷ ca. pràõàtipàtàdayaþ sapta karmapathàþ. karmasvàbhàvyàc cetanàpathatvàc ca. trayas tv abhidhyàdayaþ paüthàna eva karmaõa÷ cetanàkhyasyeti [Tib. 94b] karmapathàþ. kàyavàkkarma trividheti. puõyaü tàvad iùñavipàkatvàt. kriyà karmasvabhàvatvàt. vastu tatsamutthànacetanàyàs tad adhiùñhàya pravçtteþ. tatsamutthàpikà cetanà kàyavàkkarmasamutthàpikà. puõyam iùñavipàkatvàt. kriyà manaskarmatvàt. na vastu kriyànadhiùñhànatvàt. tatsahabhuvo vedanàdayaþ. iùñavipàkatvàt puõyam eva. na tu kriyàdhiùñhànaü và. tallakùaõàbhàvàt. ÷ãlamayam iti. pårvavat traidhaü yojyaü. maitrã puõyam iti. pårvavad yojyaü. puõyakriyàyà÷ ca vastu. tatsaüprayuktàyà maitrãsaüprayuktàyà÷ cetanàyàþ maitrãmukhena maitrãva÷enàbhisaüskaraõàd abhisaücetanàt. tatsahabhår maitrãsahabhå÷ cetanà ÷ãlaü ca dhyànasaüvarasaügçhãtaü puõyaü ca kriyà ca pårvavat. na hi dhyànasaüvaraü pravartayeyam ity adhiùñhàya cetanà pravartate. tena na kriyàdhiùñhànaü. anye tatsahabhuvo vedanàdayaþ puõyam eva pårvavat. tad evaü. dànamaye puõyaü ca kriyà ca vastu ca. puõyaü kriyà ca. punyaü ca. puõyakriyàvastu. ÷ãlamaye puõyaü ca [Tib. 95a] kriyà ca kriyàvastu ca. puõyakriyàvastu. bhàvanàmaye puõyakriyàvastu ca. puõyaü kriyà ca. puõyaü ceti. puõyakriyàvastu. avayavasaråpàõàm apy eka÷eùa iùyate. guõo yaïlukor iti yathà. (IV.117) yad api dãyate tad dànam iti deyaü vastu karmaõi lyuó iti kçtvà. ## iti. iha tu ku÷alam iùñaü dànam iti. deyasya hi vastràder avyàkçtatvaü. ràgàdibhir apãty àdi÷abdena krodherùyàdãnàü grahaõaü. ## caityàparinirvçtebhyaþ påjà. indriyamahàbhåtànugrahakàmà tayà. yena kalàpeneti (##) cittacaittakalàpena. ## iti. paüca skaüdhàþ. kàyavàgvij¤aptis tad avij¤aptir api và råpaskaüdho draùñavyaþ. svabhàve caiùa mayad iti. na vikàràdiùu. tadyathà tçõamayaü gçham iti. na tçõànàü vikàro 'sti. tais tu nirvikàrair eva tat kçtam ity atas tçõamayaü tçõasvabhàvaü tad iti gamyate. tatsvàbhàvye 'pi sati. tadvikàratàü parikalpya mayat kriyata ity abhipràyaþ. tatprakçtivacane mayad ity anena và lakùaõena mayad vidhãyate. evaü parõamayaü bhàjanam ity etad api vaktavyaü. (IV.118ab) sthàpayitvà dçùñadharmavedanãyam iti. tad ubhayàrtham iti kçtvà sthàpyate. tad vipàkabhåmer [Tib. 95b] atyaütasamatikràütatvàt. kàmadhàtor atyaütasamatikràütatvàd ity arthaþ. kàmadhàtur hi dànasya vipàkabhåmir iti. (IV.119) ÷rutàdiguõayukta iti. àdi÷abdena tyàgapraj¤àlpecchatàdiguõayuktaþ. satkçtyàdi dadàtãti. satkçtyety àdir asyeti satkçtyàdi. kriyàvi÷eùaõam etat. yathàkramaü catvàro vi÷eùà iti. sàtkçtyadàtà satkàralàbhã bhavati. svahastadàtà udàrebhyo bhogebhyo ruciü labhate. kàladàtà kàle bhogàl labhate. nàtikràütakàlàt. yàn na bhoktum evàsamarthaþ. paràn anupahatyadàtà 'nàcchedyàü bhogàü labhate. (IV.120) çtusukhaspar÷àni càsyàügànãti. ÷ãte uùõàni. uùõe ÷ãtàni. sàdhàraõe sàdhàraõàni. (IV.121ab) ÷ãtalikàdiùu ceti. àdi÷abdena vardalikàvarùalikàdiùu. yathàsåtram uktam etat. yathà màtàpitror iti. upakàritvavi÷eùàt kàràpakàrau mahàphalau tayor bhavata ity artho 'vagaütavyaþ. çkùamçgajàtakàdyudàharaõàt vipàka iti. evaü çkùamçgayor guhàü prave÷ya gàtroùma÷ãtopanayenohyamànanadyuttàraõena vopakàriõor apakàrakaraõena sadyo 'ügapàtàt. [Tib. 96a] àdi÷abdena kapijàtakàdy udàhàryaü. ÷ãlavate dattvà ÷atasahasraguõo vipàka ity evamàdãti. àdi÷abdena srotaàpattiphalapratipannakàya dattvà aprameyo bhavati vipàkas tato 'prameyataraþ srotaàpannàyetyàdi. (IV.121cd) tat sthàpayitveti. anaütaroktaü bodhisattvadànaü. tad dhi samyaksaübodhyarthaü sarvasattvàrthaü ca. ÷eùaü sugamatvàn na vibhaktam iti. yad etad adàn me dànam ity evamàdikaü. adàn me dànam iti. dattam anena me (##) pårvam iti dànaü tçtãyaü. dàsyati me dànam iti caturthaü. dattapårvaü me pitçbhi÷ ca pitàmahai÷ ceti dànam iti paücamaü. svargàrthaü dànam ùaùñhaü. kãrtyarthaü saptamaü. cittàlaükàràrthaü yàvad uttamàrthasya pràptaye dànam ity aùñamaü. cittàlaükàràrthaü çddhyarthaü. cittapariùkàràrthaü aùñau cittapariùkàràþ màrgàügàni. tadarthaü. yogasaübhàràrthaü yoganidànàrthaü. uttamàrthasya pràptir arhattvaü nirvàõasya và pràptiþ. tasmai pràptaye dànaü. caturbhedam apy ekam aùñamaü bhavati. nirvàõapràpakam evaitad iti kçtvà. sugamam uktam àcàryeõa. (IV.122) [Tib. 96b] caturvidhe kùetravi÷eùa iti. gatiduþkhopakàriguõakùetre katamasmin pakùa iti. yasmàd asya gatikùetratà guõakùetratà ca na saübhavati tasmàt pçcchati. samaviùamasya prakà÷ayiteti dharmadharmasya. (IV.123) vipàkanaiyamyàvasthànàd iti. niyatavipàkadànàvasthànàd ity arthaþ. kasyacit kùetrava÷enaiveti. tadyathà. sàmànyapuruùavadhàt pitçvadhaþ. tatraiva kùetre punar adhiùñhànava÷àd iti. karmapathava÷àt. katham ity àha. màtàpitroþ pràõàtipàtanàt guru karma na tv evam adattàdikàt guru. na hi màtàpitror dravyàpaharaõakarma tadvadhavat guru bhavati. tadvadhasyànaütaryasvabhàvatvàd àdi÷abdena mçùàvàdapai÷unyàdigrahaõaü. evam anyad api yojyam iti. kasyacit prayogavi÷eùeõa guru sampadyate vipàkanaiyamyàvasthànàt. kasyacic cetanàvi÷eùeõa. kasyacid à÷ayavi÷eùeõa. (IV.124) nàbuddhipårvaü na sahasà kçtam iti. atha và nàbuddhipårvaü kçtam idaü kuryàm ity asaüciütya kçtaü. tan nopacitam. avyàkçtaü hi tat karma. na sahasà kçtam iti. buddhipårvam api na sahasà kçtaü. yad abhyàsena bhàùyàkùepàn mçùàvàdàdyanuùñhànaü kçtaü tad aku÷alaü [Tib. 97a] na punar upacitaü. yàvat tribhir iti. kàyavàïmanodu÷caritaiþ. niùpratipakùaü ceti. pratide÷anàdipratipakùàbhàvataþ. aku÷alaü càku÷alaparicàraü ceti. yaþ kçtvàpy anumodata iti. vipàkadàne niyatam iti. puùñàku÷alalakùaõasamutpàdàt. evaü ku÷alam api yojyam iti. kathaü. saücetanataþ saüciütya kçtaü bhavati. nàbuddhipårvakçtaü bhavati. tadyathà. avyàkçtena cittena pàùàõaü dadàmãti suvarõapiõóaü dadyàt. kçtaü tan na punar upacitaü. avyàkçtaü hi tat karma. na sahasà kçtaü. yathà bhàùyàkùepàt satyavacanaü kçtaü tat ku÷alaü na punar upacitaü. ka÷cid ekena sucaritena sugatiü yàti. ka÷cid yàvat tribhiþ. ka÷cid ekena karmapathena. ka÷cid yàvad da÷abhiþ. tatra yo yàvatà gacchati. tasminn asamàpte kçtaü karma nopacitaü. samàpte tåpacitaü. evaü yàvad vipàkadàne niyatam iti. saübhavato yojyam. (##) (IV.125ab) caitye saràgasyeti vistaraþ. ## atra. puõyam eva tyàgànvayam apa÷yann àha. kasyacid apy anugrahàbhàvàd. iti. sati hi pratigrahãtari yuktaü tyàgànvayaü puõyaü. tatra hi prãtyanugraheõa [Tib. 97b] grahãtà yujyata iti. ## maitryàdiùv iva maitryàdivat. agçhõati asati pratigràhake puõyaü bhavati. asaty api parànugrahe. ku÷alamålàdibalàdhànàt. tathà hy atãte pi puõavati tathàgatàdau. tad bhaktikçtaü caityadànaü puõyaü bhavati. dànamànakriyà tarhi vyarthà pràpnotãti. yadi svacittàd eva puõyaü bhavec cittenaiva dànamànàv anuùñheyau. tata eva puõyapràpteþ. na. tatkarmasamutthàpikàyà bhakteþ prakçùñataratvàt. naitad evaü. kasmàt. yasmàd dànamànau bhagavata÷ cittamàtreõa ciütayato yà bhaktiþ. tata iyaü dànamànau kurvato bhaktiþ prakçùñatarà. kàyavàkkarmaõor api pravartanàt. cittamàtreõa hi cintayato bhaktiþ kàyavàkkarmaõã na pravartayataþ. yathà hãti vistaraþ. yathà hi ÷atruü hanmãti kçtàbhipràyasya kasyacit tatsamutthitaü tadabhipràyasamutthitaü kàyavàkkarma ÷atrusaüj¤ayà ÷atrur ayaü na tàvan mriyata ity anayà saüj¤ayà tasmin mçte 'pi kurvato bahutaram apuõyaü jàyate cetanànubaüdhàt. nàbhipràyamàtreõa kriyà÷ånyena. tathà hy atãte 'pi parinirvçte 'pi bhagavati tadbhaktisamutthàü ÷àstçbhaktisamutthàü dànamànakriyàü pçùñhabhåtàm iva kurvato bahutaraü puõyaü jàyate. na bhaktimàtreõa kriyà÷ånyeneti. (IV.125cd) kukùetre tarhy [Tib. 98a] aniùñaphalaü bhaviùyatãti. taskaràdibhyo dànam àniùñaphalam iti nirgraüthàþ. sukùetre hãùñaphalaü. kukùetre tu viparãtam ity ato bravãti. ## iti. na kùetravi÷eùàd iùñaü phalam iti bråmaþ. kiü tarhi. vi÷iùñam iti. na hi sukùetre pràõatipàtàdibãjasyeùñaü phalaü bhavatãti. kukùetre 'pi hi phalasya mçdvãkàphalasya bãjàt mçdvãkàbãjàd. aviparyayo dçùñaþ. mçdvãkàphalam eva madhuraü dçùñam ity arthaþ. na tu niübaphalam evaü. niübabãjàn niübaphalam eveti. tiktam iti. mçdvãkàbãjaü ku÷alasyodàharaõaü. niübabãjam aku÷alasya. (IV.126) ## iti. pràõatipàtàdilakùaõaü prakçtisàvadyaü råpaü dauþ÷ãlyaü. (##) ## praj¤aptisàvadyatvàt. samàtta÷ikùasya tu tadadhyàcàràd dauþ÷ãlyam iti. gçhãtatadviramaõasya bhagavadvacanànàdaràd dauþ÷ãlyaü jàyate. arthàd uktaü bhavati. asamàtta÷ikùasya na duþ÷ãlyam iti. ## iti. catvàro guõà asyeti caturguõaü. dauþ÷ãlyena yathokteneti. ## ity anena. [Tib. 98b] lobhàdibhir iti. na tair dauþ÷ãlyahetubhiþ samudàcaradbhir upahataü bhavati. dauþ÷ãlyavipakùà÷ritam ity arthaþ. maulaiþ karmapathair vi÷uddham iti. pràõatipàtàdibhir maulair akhaõóitam ity arthaþ. sàmaütakair vi÷uddham iti. pràõàtipàtàdiprayogair adåùitam ity arthaþ. vitarkair iti. kàmavitarkàdibhiþ. smçtyànuparigçhãtam iti. kàyàdismçtyupasthànair dçóhãkçtaü. ÷ãlasmçtyà vànuparigçhãtaü. à÷àsti÷ãlam iti. à÷àstiþ pràrthanà. yad bhavabhogasatkàratçùõàkçtam iti. bhave bhoge ca satkàre ca yà tçùõà. tayà yat samàttam ity arthaþ. samyagdçùñikànàm iti. buddha÷àsanapratipannànàü. anyatãrthikànàü hi na bodhyaügànukålam asaddçùñikatvàt. (IV.127ab) ## iti. samàhitagrahaõam asamàhitanivçttyarthaü. ku÷alagrahaõaü samàhitàsvàdanàsaüprayuktakliùñadhyànanivçttyarthaü. tat samàhitaku÷alasadç÷am utpadyate. samàdhisvabhàvasahabhå yad iti. samàdhisvabhàvaü tena ca saha bhavati yad ity arthaþ. tad dhi samàhitam [Tib. 99a] iti vistaraþ. tat samàhitaü ku÷alam atyarthaü cittaü saüvàsayati. bhàvayati. asamàhitam api vàsayati. na tv evam atyartham iti dar÷ayati. katham ity àha. guõais tanmayãkaraõàt saütateþ. yasmàt samàdhiguõais tanmayã kriyate cittasaütatiþ. atra dçùñàütam àha. puùpais tilavàsanàvad iti. yathà puùpais tilà bhàvyaüte. puùpagaüdhamayãkaraõàt. tadvat. tad idam uktaü bhavati. bhàvanà vàsanà. tatsvabhàvaü puõyaü bhàvanàmayam iti. (IV.127cd) atha ÷ãlaü bhàvanà ca kasmai saüvartata iti vàkya÷eùato 'rthaü pçcchati. ## iti. ÷ãlaü pràdhànyena svargàya bhavati. anyat tu na pràdhànyena svargàya bhavati. kim anyat. dànaü. dànam api hi svargàya saübhavati. ÷ãlam api (##) visaüyogàya saübhavati. ÷amathavipa÷yanayoþ ÷ãlapratiùñhànatvàt. bhàvanà pràdhànyena visaüyogàya. sàkùàdvisaüyogapràpakatvàt. prahàõamàrgasaügçhãtatvàd và. puõyakriyàvastuprasaügenedam upanyasyate. (IV.128ab) såtra uktaü. catvàraþ pudgalàþ bràhmaü puõyaü prasavaüti. apratiùñhite pçthivãprade÷e tathàgatasya ÷àrãraü ståpaü pratiùñhàpayati. ayaü prathamaþ pudgalo bràhmaü puõyaü prasavati. càturde÷e bhikùusaüghe àràmaü niryàtayati tatraiva càràme vihàraü [Tib. 99b] pratiùñhàpayati. ayaü dvitãyaþ pudgalo bràhmaü puõyaü prasavati. bhinnaü tathàgata÷ràvakasaüghaü pratisaüdadhàti. ayaü tçtãyaþ pudgalo bràhmaü puõyaü prasavati. maitrãsahagatena cittenàvaireõàsaüspardhenàvyàbàdhena vipulena mahadgatenàpramàõena subhàvitenaikàü di÷am adhimucya spharitvopasaüpadya viharati. tathà dvitãyàü. tathà tçtãyàü. tathà caturthãm. ity årdhvam adhas tiryak sarvataþ sarvam imaü lokaü spharitvopasaüpadya viharati. ayaü caturthaþ pudgalo bràhmaü puõyaü prasavatãti. yal lakùaõavipàkasya karmaõaþ parimàõaj¤àpanàyoktam iti. yad uktaü saünikçùñaü bodhisattvaü sthàpayitvà. yàvatsarvasattvànàü bhogaphalam ity evamàdi. idaü bràhmaü puõyam iti. brahmaõàm idaü bràhmaü. brahmapurohità÷ càtra brahma÷abdenocyate. kasmàt. brahmapurohitànàü kalpàyuùkatvàt. brahmapurohitànàü hi kalpam àyur uktaü. anena ca karmaõà kalpaü svargeùu modate. ## iti. nikàyàütarapàñhavacanàt. tatsàdharmyàd etad bràhmaü puõyam ucyate. nanu ca kàmadhàtau nàsti ku÷alasya karüaõaþ kalpaü vipàka iti. satyam ekasya nàsti. [Tib. 100a] ekàdhiùñhànàs tu bahvya÷ càtanà bhavaüti. yàsàü krameõa kalpapramàõaü svàrgikaü phalam abhinirvartate. cyutasya punas tatraiva janmasaüdhànàt. bçhatpuõyaü bràhmam ity apare. (IV.128) ## ity. àdi÷abdena dvàda÷ànàm aügànàü grahaõaü. såtrageyavyàkaraõagàthodànanidànàvadànetivçttakajàtakavaipulyàdbhutadharmopade÷à iti dvàda÷ànàm aügànàü. akliùñade÷aneti. akliùñacittasamutthàpitety arthaþ. (IV.129) puõyabhàgãyam iti. puõyasya bhàgaþ pràptir iti puõyabhàgaþ. iùñaphalapràptir (##) ity arthaþ. tasmai hitaü puõyabhàgãyaü. ata evoktaü yad iùñavipàkam iti. tatpràptyanukålam iti. atha và trayo bhàgàþ. puõyo bhàgaþ apuõyo bhàgaþ aniüjyo bhàgaþ. tasmai hitaü puõyabhàgãyaü. atha và puõyaü bhajata iti puõyabhàk. puõyabhàg eva puõyabhàgãyaü. svàrthe kapratyayaþ. evaü mokùabhàgãyaü. atha và saüsàrabhàgo mokùabhàga÷ ceti dvau bhàgau. [Tib. 100b] tatra yan mokùabhàgàya hitaü. tan mokùabhàgãyaü. mokùapràptir và mokùabhàgaþ. tasmai hitaü. tatpràptyanukålam iti mokùabhàgãyaü. tasya lakùaõaü pa÷càd vakùyate. evaü nirvedhabhàgãyam api yojyaü. pa÷càd vyàkhyàsyàma iti. ## ity atra. karmàdhikàreõaiùàü karmasvabhàvànàü lakùaõam ucyate. (IV.130) yad idaü loka ityàdi. ## iti. sacittacaitasikakalàpaü. yena tat kàyakarmotthàpyate. tat kàyakarma sasamutthànaü yogapravartitaü. lipir mudrà ca. kàraõe kàryopacàràt. yena hi kàyakarmaõà lipir likhyate mudrà và khanyate. sà lipir mudrà sa ÷àstre 'bhiprete. na yathà loke. hy akùaracihnaü pustakàdau lipir iùyate. akùarànakùaracihnaü ca mudreti. gaõanà kàvyaü ca vàkkarma. yogapravartitaü sasamutthànam iti vartate. paücaskaüdhasvabhàvànãti. lipimudrayoþ kàyakarma råpaskaüdhaþ. gaõanàkàvyayor vàkkarma råpaskaüdhaþ. vedanàdayas tåbhayatràpi samutthànabhåtà÷ catvàraþ skaüdhà iti. paücaskaüdhasvabhàvàny etàni bhavaüti. yan manasà saükalanaü dharmàõàm iti. ekaü dve trãõãty evamàdi sà saükhyà. [Tib. 101a] yat tu vàcà na manasà sà gaõanety àbhidhàrmikàþ. iyaü ca saükhyà saparivàragrahaõàc catuskaüdhasvabhàvà. (IV.131) lipyàdilakùaõanirde÷ànuùaügeõa sàvadyàdãnàm api dharmàõàü lakùaõanirde÷opanyàsaþ. dharmaskaüdhakavibhàùàyàm ete paryàyà nidiùñàþ. tatpratyàsanneyam iti. ime paryàyà upanyasyaüta ity aparaþ saübaüdhaþ. sahàvadyena kle÷alakùaõena vartaüta iti ## kle÷acchàditatvàn ## kle÷à api hi saüprayogiõà kle÷àütareõa nivçtàþ. niùkçùñatvàd àryais tyaktatvàd và (##) ## tu kle÷ayogato 'vagaütavyàþ. #<÷ubhàmalàþ># ku÷alànàsravàþ. te ## ÷uddhiprakarùagatatvàt. hãnapraõãtebhyo 'nye madhyà iti siddham iti. kliùñà eva hãnàþ. ÷ubhàmalà eva ca praõãtà ity avadhàraõàd ato 'nye na hãnàþ. na praõãtà iti madhyàþ siddhàþ. ## iti. avi÷eùeõa sàsravà anàsravà và sevitavyàþ. paryupàsitavyàþ. saütànàdhyà ropaõataþ. ÷eùà asevitavyà iti. ke ÷eùà. asaüskçtà÷ ca. ye ca na ku÷alàþ. kliùñà [Tib. 101b] nivçtàvyàkçtà ity arthaþ. anabhyasanãyatvàd iti. paunaþpunyena kartum a÷akyatvàd ity arthaþ. anutpàdyatvàd ity apare. aphalatvàc ceti. saüskçtasya hi hetuphale. nàsaüskçtasya te iti. sottarà iti sàti÷ayàþ. aku÷alàþ nivçtàvyàkçtaiþ sottaràþ. nivçtàvyàkçtànàm aniùñavipàkàbhàvàt. nivçtàvyàkçtà anivçtàvyàkçtaiþ saüskçtaiþ sottaràþ. teùàm akliùñatvàt. te 'pi ku÷alasàsravaiþ sottaràþ ku÷alasàsravàõàm iùñaphalatvàt. te 'py anàsravais sottaràþ. nihkle÷atvàt. anàsravà api saüskçtà asaüskçtaiþ sottaràþ. asaüskçtànàü nityatvàt. asaüskçtàv apy àkà÷apratisaükhyànirodhau pratisaükhyànirodhena sottarau. pratisaükhyànirodhasya ku÷alanityatvàt. ## na hi nirvàõàd vi÷iùñatamam asti. tathà hy uktaü ye kecid bhikùavo dharmàþ saüskçtà và asaüskçtà và viràgas teùàü agra àkhyàyata iti. pratisaükhyànirodho hi nityatvàt sarvasaüskçtebhya utkçùñaþ. ku÷alatvàc càsaüskçtàbhyàm àkà÷apratisaükhyànirodhàbhyàm [Tib. 102a] utkçùñatara iti. àcàryaya÷omitrakçtàyàü sphuñàrthàyàm abhidharmako÷avyàkhyàyàü caturthako÷asthànaü samàptaü. 4. (##) V (anu÷ayanirde÷o nàma pa¤camaü ko÷asthànam) (V.1) ## ity uktam iti. caturthasyàdàv uktaü. ato 'nena saübaüdhenànu÷ayopanyàsa iti saübandhaü dar÷ayati. tàni ca karmàõi yathoktalakùaõaprabhedàni anu÷ayava÷àd upacayaü gacchaüti. vipàkanaiyamyenàtra uttiùñhaüte. vipàkadànàya niyatãbhavaütãty arthaþ. aütareõa cànu÷ayàn vinànu÷ayair bhavasya janmano 'bhinirvartane utpàdane na samarthàni bhavaüti ku÷alàny aku÷alàni và karmàõi. na hy arhataþ paunarbhavikàni karmàõy aniyatàni na saüti. anu÷ayàbhàvàt tu punarbhavàbhinirvartane na samarthàni bhavaüti. ata evaiùàm aniyatatvaü sidhyati. hy arthe càyaü caþ pañhitavyaþ. yasmàd aütareõànu÷ayàn bhavàbhinirvartane na samarthàni bhavaüti. tasmàd anu÷ayava÷àd upacayaü gacchaütãty abhipràyaþ. apare punar etad vàkyadvayam evaü vyàcakùate. tàni ca karmàõy anu÷ayava÷àd upacayaü gacchaüti. yàny akçtàni karmàõi. tàny anu÷ayava÷àt punarbhavàbhinirvartana upacãyaüta ity arthaþ. na hy arhatàü karmàõi punarbhavàbhinirvartana upacãyaüte. aütareõa cànu÷ayàü bhavàbhinirvartane na samarthàni bhavaütãti. yàni ca kçtàni. tàny apy aütareõànu÷ayàü bhavàbhinirvartane na ÷aktàni bhavaüti. na hy arhatàü pçthagjanàvasthàyàü kçtàni [Tib. 102b] ku÷alàku÷alàni paunarbhavikàny aniyatàni karmàõi na saüti. anu÷ayavaikalyàt tu tàni bhavàbhinirvartane na samarthàni. ity evaü pçthagarthàbhidhànàt. samuccaye 'yaü cakàra iti. ## iti. punarbhavasya karmabhavasya và målam anu÷ayàþ. tadupacayasamutthànahetutvàd ity abhipràyaþ. målaü dçóhãkarotãti. pràptir hi målaü. tàm anucchedàrthena dçóhãkarotãty arthaþ. saütatim avasthàpayatãti. paraüparayà kle÷aprabaüdhaü sthàpayatãty arthaþ. kùetraü àpàdayatãti. à÷rayam àtmotpattyanukålaü (##) karotãty arthaþ. niùyandaü nirvartayatãti. svaniùyandam upakle÷aü janayati. tadyathà ràga àhrãkyauddhatyamatsaràn janayati. dveùaþ krodherùye ityàdi. karmabhavam abhinirharatãti. karmaiva bhavaþ karmabhavaþ. taü punarbhavàbhinirvçttaye janayatãty arthaþ. idam asya ## ity arthasaüdar÷anaü. svasaübhàraü parigçhõàtãti. svasaübhàraþ kle÷asyàyoni÷omanaskàraþ. taü parigçhõàti. tasyànàgatasya hetubhàvenàvatiùñhata ity arthaþ. àlaübane saümohayatãti. yathàbhåtagrahaõàt. buddhyupaghàtàd và saümohayatãti. vij¤ànasroto namayatãti. vij¤ànasaütatim [Tib. 103a] àlaübane punarbhave và namayati. yadi ## punarbhavagrahaõam idam asyodàharaõaü. ku÷alapakùàd vyutkramayatãti. ku÷alapakùàt parihàpayati. bandhanàrthaü ca spharati. bandhanakàryaü vyàpnoti tanotãty arthaþ. katham ity àha. dhàtvanatikramaõayogena dhàtvanatikamaõaprakàreõety arthaþ. tad idam uktaü bhavati. yaþ kle÷o yaddhàtukaþ sa taü dhàtuü nàtikràmayatãti. ùoóa÷ety anyaþ. eùu ùañ prakùipya. à÷rayadauùñhulyaü janayaty akarmaõyatàpàdanàt. guõàn dveñti tadvirodhitvàt. apavàdànàm àspadãkaroti vidvadvigarhitakàyakarmotthàpanàt. satpathàd udvartayati viparãtadai÷ikasaüsevàbhimukhãkaraõàt. vividhànarthabãjaü ropayati sarvasaüsàravyasanànàü tatprabhavatvàt. àdhipatyaphalena ca lokasyàniùñam upasaüharati tadvegena bàhyabhàvavikàràpatteþ. ràgava÷enànyeùàm apãti. yatra ràgaþ. tatràlaübane 'nye pratighàdayo 'py anu÷erate. premàd dveùo jàyate mànàdayo 'pãti såtraü. ata eva ca ràgànu÷ayanàbhàvàd anàsravavisabhàgadhàtvoþ kle÷à nànu÷erata iti. etac ca pa÷càt pravedayiùyàma iti. yad dhi vastv àtmadçùñitçùõàbhyàü svãkçtaü. tatrànye 'py anu÷ayà anu÷ayitum utahaüte. àrdra iva pañe rajàüsi saüsthàtum ity etat j¤àpayiùyàmaþ. (V.2) àhosvit kàmaràga evànu÷aya iti. vaibhàùikanayena paryavasthànam evànu÷ayaþ. vàtsãputrãyanayena pràptir anu÷ayaþ. sautràütikanayena bãjam. uttaraniþsaraõam iti. pa÷cànniþsaraõam ity arthaþ. sthàma÷aþ susamavahataü. (##) bala÷aþ suùñhu samyag avahatam ity arthaþ. sànu÷ayaü prahãyata iti. idam atrodàharaõaü. [Tib. 103b] idam atra virudhyate. sahayogasamàse hy anyatvam dçùñaü. tadyathà saputro devadatta iti. tathà ca sati såtravirodhaþ. abhidharmavirodha iti. kàmaràgànu÷ayas tribhir indriyaiþ saüprayuktaþ. katamais tribhiþ. sukhasaumanasyopekùendriyaiþ saüprayukta iti. na hi viprayuktasya pràptilakùaõasya ebhir indriyaiþ saüprayogo yujyata iti ÷àstravirodhaþ. sànu÷yaü sànubandham ity arthàd iti. kàmaràgasyànubandho 'nu÷aya÷abdenoktaþ. anubaüdhaþ punaþ kle÷àütarasyotpàdànukålyenavàsthànaü. anuvçttir và anu÷ayaþ. sànu÷ayaü prahãyate. na punar anuvartate saükle÷a ity arthaþ. aupacàriko và såtre 'nu÷aya÷abdaþ upacàre bhava aupacàrikaþ. kutr' aupacàrika ity àha. pràptau. mukhyavçttyà paryavasthàne 'nu÷aya÷abdo vartate. upàcàreõa tu pràptau. tasyànu÷ayahetubhàvàt. tadyathà duþkhavedanàhetutvàt agnir duþkha ity ucyate. tadvat. làkùaõikas tv abhidharme 'nu÷aya÷abdaþ. lakùaõe bhavo lakùaõena và dãpyati [Tib. 104a] làkùaõikaþ. làkùaõika ity àha. kle÷a eveti. àlaübnasaüprayogata÷ cànu÷erata ity anu÷ayà iti. tasmàt saüprayuktà evànu÷ayàþ. atra càrthe ÷lokam udàharaüti. ## iti. cittakle÷akaratvàd iti. asya vivaraõaü. yasmàd anu÷ayaiþ kliùñaü cittaü bhavati. na viprayuktaiþ kliùñaü cittaü bhavati. àvaraõatvàd iti. asya padasya vivaraõaü. apårvaü ku÷alaü notpadyata iti. sànu÷aye citte ku÷alam apårvaü notpadyate. ÷ubhair viruddhatvàd iti. asya padasya vivaraõaü. utpannàc ca parihãyata iti. anu÷ayàþ ÷ubhair viruddhàþ. yasmàd utpannàt ku÷alàt parihãyate. tasmàt ku÷alair viruddhà anu÷ayàþ. tasmàn na viprayuktà iti. yasmàc cetasy avidyamànais tair yathoktakliùñàdi na saübhavati. saüprayuktaiþ punaþ sarvam etad yujyata iti. atha viprayuktair apy evaü syàd iti. viprayuktaiþ kliùñaü cittaü bhavati. apårvaü ku÷alaü notpadyate. utpannàc ca parihãyata iti. yady evaü ku÷alaü na kadàcid apy upalabhyeta. teùàü viprayuktànàü nityasaünihitatvàt. [Tib. 104b] yasmàt kliùñàvasthàyàü ku÷alàvasthàyàü anyasyàü và te viprayuktà vartaüta iti upalabhyeta ca ku÷alam. ataþ ## (##) iti sthitam etat. àcàrya àha: tad idam aj¤àpakaü. yad idaü vaibhàùikair uktaü. cittakle÷akaratvàd ityàdi. yo hi viprayuktam anu÷ayam icchatãti vàtsãputrãyaþ. sarvam etad iti. cittakle÷àdi. kle÷akçtam evecchatãti. paryavasthànakçtam evety arthaþ. paryavasthànaü ca na nityasaünihitaü bhavatãti ku÷alopalaübhasiddhiþ. kàmaràgasyànu÷aya iti pakùaparigrahe sànu÷ayaü prahãyata iti nàsti såtravirodhaþ. kiü tu viprayukto 'nu÷aya iti pràpnoti. ata àha. na cànu÷ayaþ saüprayukto na viprayukta iti. katham ity àha. tasyàdravyàntaratvàd iti. ÷aktiråpasya bãjasya ràgàdibhyo 'narthàütaratvàt. àtmabhàvasyà÷rayasya. kle÷ajà pårvotpannakle÷ajanità. kle÷otpàdana÷aktiþ kle÷otpàdanàya [Tib. 105a] ÷aktiþ. yathànubhavaj¤ànajà süçtyutpàdana÷aktir na dravyàütarabhåtà. tadvat. smçtyutpàdanahetur dravyàütarabhåtaþ ka÷cid viprayukta ity à÷aükya dçùñàntàütaram upanyasyati. yathà càükuràdãnàm iti vistaraþ. yathà càükuràdãnàü pårvotpannà ÷àliphalajà ÷àliphalàütarotpàdanàya ÷aktir na dravyàütarabhåtà. tadvat. yas tv iti. vàtsãputrãyaþ. yadi kle÷asyànu÷aya itãsyate. yat tarhi såtra eva kle÷o 'nu÷aya uktaþ ùañùañke såtre. 'sya pudgalasya bhavati sukhàyàü vedanàyàü ràgànu÷aya iti. ràga evànu÷ayaþ. sukhavedanàvasthàyàü hi ràgaþ samudàcaraün evam uktaþ. na tu tasya bãjam ity abhipràyaþ. bhavatãti vacanàn nàsau tadaivànu÷aya iti. anu÷aya eva ràgasyàyam uktaþ. na ràgaþ. bhavatãti vacanàt. tasyàm avasthàyàm utpadyamànasya ràgasyànu÷ayo bhavatãti. bãjam utpadyate. na tåtpannam iti. bãjaprakçtàvasthàtra kathyata ity abhipràyaþ. kadà tarhi bhavatãti. kadànu÷ayo 'stãty arthaþ. yadà prasupto bhavati. yadoparato bhavatãty arthaþ. hetau và tadupacàra iti. hetau ràge anu÷ayopacàraþ. ràgo hi ràgànu÷ayasya hetuþ. tathà hi [Tib. 105b] ràgajà ràgotpàdana÷aktã ràgànu÷aya ity uktam iti. tad idam uktaü bhavati. kvacid anu÷aya÷abdena bãjam ucyate. kvacit paryavasthànam iti. samàpattiràgo hi teùàü pràyeõeti. àsvàdanàsaüprayukte dhyàne pràyeõa teùàü ràgaþ. vimànàdiùv api teùàü ràgo 'stãty ataþ pràyeõeti grahaõaü. sa càütarmukhapravçttaþ samàhitaråpatvàt. tathà ca sati mokùasaüj¤opatiùñhate. tadvicchandanàrthaü bhagavàn de÷ayàmàsa kàmaràgo bhavaràga ity evamàdi. (##) bhave ràga eùaþ. naiùa mokùe. mokùe ku÷alo dharmacchanda iti. àtmabhàva eva tu bhava ity àcàryamataü. samàpattiü sà÷rayàm iti. samàpàttiü sàtmabhàvàm. àsvàdayanta àtmabhàvam evàsvàdayaüti. na kàmaguõàn. kàmavãtaràgatvàt. ataþ sa ràgo bhavaràga ity ukto na kàmaràga iti dar÷ayati. (V.3) abhidharma iti. na såtra ity abhipràyaþ. (V.4, 5) sapta samudayadar÷anaheyà iti. satkàyadçùñiþ phalabhåtàn paücopàdànaskandhàn àlaübata iti duþkhadar÷anaheyaiva. evam aütagràhadçùñiþ [Tib. 106a] teùàm eva skandhànàü ÷à÷vatocchedàütagrahaõàt. ÷ãlavrataparàmar÷o 'pi tàn eva skandhàü ÷uddhito muktito nairyàõikata÷ càlaübata iti na samudayadar÷anaheyaþ. evaü nirodhadar÷anaheyà api yojyàþ. aùñau màrgadar÷anaheyà iti. ÷ãlavrataparàmar÷am adhikaü prakùipya. màrgeõa ÷udhyati. tam apàsyànyena ÷ãlavratena ÷uddhiü pratyetãti vipratipannatvàt. màrgadar÷anaprahàtavyo bhavati. yo hi kle÷o yasya satyasyàpavàdàya pravçttaþ. sa tasmin dçùñe prahãyate. sarpabhràütir iva rajjudar÷anàt. satyànàü dar÷anamàtreõa prahàõàd iti. nàbhyàsena prahàõàd ity abhipràyaþ. dçùñasatyasya pa÷càn màrgàbhyàsena prahàõàt. kim ete bhàvanàheyà ity adhikàraþ. tad evam abhyàso bhàvanà punaþpunarutpàdanam ity arthaþ. satkàyadçùñir ekaprakàreti. àtmàtmãyàkàreõa duþkhe vipratipannatvàt duþkhadar÷anaheyaiva. evam aütagràhadçùñir iti. asàv apy àtmàbhimatasya vastunaþ ÷à÷vatocchedàütàropàd duþkha eva vipratipanneti duþkhadar÷anaheyaiva. mithyàdçùñi÷ catuùprakàreti. duþkhàdisatyalakùaõàpavàdapravçttatvàt satyacatuùñaye 'pi vipratipanneti. catuþsatyadar÷anaheyà. evaü dçùñiparàmar÷o 'pi catuùprakàra eva. sa hi hãne 'gradar÷anaü. tatra samudayanirodhamàrgapraheyàlaübanaþ samudayanirodhamàrgadar÷anaheyaþ. ÷eùo duþkhadar÷anaheyaþ. evaü vicikitsà sarvatrasaü÷ayàkàreti sarvatravipratipannatvàc catuþsatyadar÷anaheyà. ÷ãlavrataparàmar÷o dviùprakàra iti. ã÷varàdiùv ahetuùu hetugraho nityàtmaviparyàsàt pravartata iti duþkhadar÷anaheyaþ. amàrge màrgadar÷anaü màrgadar÷anaheyaþ. kãdç÷à eta iti. ràgàdaya÷ catvàraþ kle÷àþ. paryanuyujyaüte hi ràgapratighamànàvidyà ity anaütaràdhikçtàþ. te ceme dar÷anaheyàþ. ime bhàvanàheyà iti duþparicchedàþ. na tu satkàyadçùñyàdaya÷ cityaüte. ye hi duþkhasatyavipratipannàþ. te duþkhadar÷anaheyà iti. evaü yàvad ye màrgasatyavipratipannàþ te màrgadar÷anaheyà iti [Tib. 106b] suparicchedam etat. tatra (##) ya iti ràgàdayaþ. yasya satyasya dar÷anaü yaddar÷anam. yaddar÷anena heyàþ. ta àlaübanam eùàü. ta ime yaddar÷anaheyàlaübanàþ. te taddar÷anaheyàþ. te ràgàdayaþ. tasya satyasya dar÷anaü taddar÷anaü. taddar÷anena heyàs taddar÷anaheyàþ. etad uktaü bhavati. ye ràgàdayo duþkhadar÷anaheyaü yàvan màrgadar÷anaheyaü kle÷am àlaübaüte. te taddar÷anaheyà iti. yadàlaübanà yaddar÷anaheyàlaübanà÷ ceti vaktavyaü. caturàryasatyàlaübano 'py avidyànu÷ayo bhavatãti. na vaktavyaü. eka÷eùavidhànasiddheþ. yac ca satyaü yaddara÷anaheyà÷ ca kle÷à àlaübanam eùàü. ta ime yaddar÷aheyàlaübanàþ. te taddar÷anaheyà iti. nanu ca samudayadar÷anaprahàtavyaþ sarvatrago 'vidyànu÷ayo duþkhanirodhàdisatyadar÷anaheyàdyàlaübano 'pi bhavati. paücanikàyàlaübanatvàt. tata÷ càsya duþkhanirodhàdisatyadar÷anaheyatvaprasaügaþ syàd iti. na doùaþ. yady api hi sa paücanikàyàlaübanaþ samudayaråpàkàratas [Tib. 107a] tu tàn nikàyàn àlaübate. tena tathàlaübanataþ samudayadar÷anaprahàtavya eva sa iti. evaü duþkhadar÷anaprahàtavyo 'pi saüyojyaþ. evaü ca sati ye 'pi vyàcakùate. ye yaddar÷anaheyàlaübanà iti sarva eva dar÷anaheyà adhikriyaüte na kevalà ràgàdaya iti. teùàm api vyàkhyàne imàv eva codyaparihàrau vaktavyau. råpàråpyadhàtvor duþkhàbhàvàt pratighàbhàvaþ. duþkhàyàü hi vedanàyàü pratigho 'nu÷ete. sà copari nàstãti. dveùa÷ ca råkùo vàtavyàdhivat. te ca sattvàþ ÷amathasnigdhasaütataya iti. vipàkàbhàvàc ca. aniùño hy asya vipàkaþ. tau dhàtau vigatàniùñavipàkau. àghàtavastvabhàvàc ca. na hi tatra bàhyàþ ku÷akùàrakaõñakàdayo nàdhyàtmikà tàpàpasmàràdayaþ saüti. maitryàdiku÷alamålasaübhåtatvàt parigrahàbhàvàc ca. àkàraprakàradhàtubhedair iti. àkàrabhedo da÷ànàm anu÷ayànàü #<àtmàtmãyadhruvocchedanàstihãnagradçùñaya># ity evamàdikaþ. prakàrabhedo duþkhadar÷anaprahàtavyo nikàyo yàvad bhàvanàprahàtavya iti. dhàtubhedaþ kàmàvacaraþ. råpàvacaraþ. àråpyàvacara iti. tatra ràgànu÷ayaþ prakàradhàtubhedàbhyàü paücada÷avidha iti. tasya parasparam àkàrabhedo nàsti. sarvo hi ràgaþ saktyàkàraþ. tasmàn nàkàrabhedena vyavasthàpyate. pratighànu÷ayaþ prakàrabhedàt paücavidhaþ. na (##) parasparam àkàrabhedo 'sti. sarvasya pratighàkàratvàt. dhàtubhedo 'pi nàsti. råpàråpyadhàtvos tadabhàvàt. mànànu÷ayaþ prakàradhàtubhedàbhyàü paücada÷avidhaþ. nàkàrabhedo 'sti. sarvasyonnatyàkàratvàt. tathà avidyà paücada÷avidhà. tàbhyàm [Tib. 107b] eva. nàkàrabhedo 'sti. sarvasyà asaüprakhyànàkàratvàt. vicikitsà dvàda÷avidhà. tàbhyàm eva. nàkàrabhedaþ. sarvasyàþ saü÷ayàkàratvàt. dçùñyanu÷aya àkàraprakàradhàtubhedaiþ ùañtriü÷advidhaþ. [evam ete ùaó anu÷ayà iti vistaraþ.] (V.6) ## iti. kùàütivadhyagrahaõaü bhàvanàheyanivçttyarthaü. bhavàgrajagrahaõaü tadanyabhåmikavi÷eùaõàrthaü. na hi laukiko 'sti bhavàgrapratipakùabhåto bhàvanàmàrga iti. ÷eùàsu bhåmiùv iti. kàmadhàtau yàvad àkiücanyàyatanabhåmau. yathàyogam iti. kàmadhàtau dharmaj¤ànakùàütiheyàþ. tata årdhvam ava÷iùñàsu bhåmiùv anvayaj¤ànakùàütiheyàþ. ta ete àryàõàü dar÷anaheyàs ta eva ca pçthagjanànàü bhàvanàheyàþ. dvividho hi bhàvanàmàrgaþ. laukiko lokottara÷ ca. tathà hi ÷àstra uktaü. bhagavataþ ÷ràvako dar÷anena jahàti. pçthagjano bhàvanayà jahàtãti. ## iti. akùàütivadhyagrahaõaü bhàvanàheyopasaügrahàrthaü. sarvàsu bhåmiùu. kàmadhàtau yàvad bhavàgre. ye ràgapratighamànàvidyànu÷ayà yathàyogaü bhavaüti akùàütivadhyà j¤ànavadhyàþ. [Tib. 108a] te ubhayeùàm àryàõàü pçthagjanànàm ca nityaü bhàvanàheyà eva. laukikena lokottareõa và bhàvanàmàrgeõa. bhavàgre tu lokottareõaiva. årdhvabhåmikasya laukikasya màrgasyàbhàvàt. naiva hi bàhyakànàü dar÷anaprahàtavyàþ prahãyaüta iti. bhàvanàprahàtavyà eva teùàü viùkabhyaüte. dar÷anaheyàs tu sarvàsv api bhåmiùu lokottaramàrgavadhyà eva. tathà hi mahàkarmavibhàgasåtre. vãtaràgàõàü kàmadhàtvàlaübanànàü dçùñãnàü samudàcàra uktaþ. ihànanda ekatyaþ pràõàtipàtàt prativirato bhavati. yàvan mithyàdçùñeþ. ihàcàrataþ prativirataþ. kàyasya bhedàt paraü maraõàd apàyadurgativinipàtanarakeùåpapadyate. tam evaü yaþ pa÷yati ÷ramaõo và bràhmaõo và bàhyatãrthika çddhimàn divyacakùuþ paracittavit. tasyaivaü bhavati. nàsti kàyasucaritaü nàsti kàyasucaritasya vipàkaþ. nàsti vàïmanaþsucaritaü. nàsti vàïmanaþsucaritasya vipàka (##) iti vistaraþ. iyaü mithyàdçùñiþ kàmadhàtvàlaübanà. tasya karmaõaþ kàmàvacaratvàt. tatraiva ca narakasaübhavàd iti. pårvàütakalpakànàü ca ÷à÷vatavàdinàü. [Tib. 108b] brahmajàlasåtre vãtaràgàõàü kàmadhàtvàlaübanànàü dçùñãnàü samudàcàra uktaþ. pårvajanmadar÷anànusàreõa ya evam utpannadçùñikàþ. te pårvàütakalpakàþ. ÷à÷vatavàdino bahavas tatroktàþ. teùàm udàhraõam ekaü dar÷ayiùyàmaþ. ihaikatyaþ ÷ramaõo và bràhmaõo vàraõyagato và vçkùamåla gato và ÷ånyàgàragato và àtaptànvayàt. prahàõànvayàt. bhàvanànvayàt. bahulãkàrànvayàt samyanmanasikàrànvayàt. tadråpaü ÷àütaü cetaþsamàdhiü spç÷ati. yathà samàhite citte viü÷atiü saüvartavivartakalpàn samanusmarati. tasyaivaü bhavati. ÷à÷vato 'yam àtmà loka÷ ceti. tad evaü sarva eva ete pårvàütakalpakàþ ÷à÷vatavàdinaþ. anayà ÷à÷vatadçùñyàtmànaü lokaü càlaübamànàþ kàmadhàtum apy àlaübaüte. ity evaü kàmadhàtvàlaübanànàü dçùñãnàü samudàcàra uktaþ. tathà tasminn eva brahmajàlasåtre pårvàütakalpakànàü ekatya÷à÷vatikànàü vãtaràgàõàü kàmadhàtvàlaübanànàü dçùñãnàü samudàcàra uktaþ. kathaü. bhavati bhikùavaþ sa samayo yad ayaü lokaþ saüvartate. saüvartamàne loke yadbhåyasà sattvà àbhàsvare devanikàya upapadyaüte. te tatra bhavaüti råpiõo manomayà avikalà ahãnendriyàþ sarvàügapratyaügopetàþ ÷ubhà varõasthàyinaþ [Tib. 109a] svayaüprabhà vihàyasaügamàþ prãtibhakùàþb prãtyàhàrà dãrghàyuùà dãrgham adhvànaü tiùñhaüti. bhavati bhikùavaþ sa samayo yad ayaü loko vivartate. vivartamàne loke àkà÷e ÷ånyaü bràhmaü vimànam abhinirvartate. athànyataraþ sattva àyuþkùayàt puõyakùayàt karmakùayàt àbhàsvaràd devanikàyàc cyutvà ÷ånye bràhme vimàna upapadyate. sa tatraikàky advitãyo 'nupasthàyako dãrghàyur dãrgham adhvànaü tiùñhati. atha tasya sattvasya dãrghasyàdhvano 'tyayàt tçùõotpannà aratiþ saüjàtà. aho batànye 'pi sattvà ihopapadyeran mama sabhàgatàyàü. evaü ca tasya sattvasya cetaþpraõidhiþ. anye ca sattvà àyuþkùayàt puõyakùayàt karmakùayàt àbhàsvaràd devanikàyàc cyutvà tasya sattvasya sabhàgatàyàm upapannaþ. atha tasya sattvasyaitad abhavat. aham asmy ekàky advitãyo 'nupasthàyako dãrghàyur yàvad anye 'pi sattvà ihopapadyeran mama sabhàgatàyàm. evaü cetaþpraõidhiþ. ime ca sattvà ihopapannà mama sabhàgatàyàü. mayaite sattvà nirmitàþ. aham eùàü sattvànàm ã÷varaþ kartà nirmàtà sraùñà sçjaþ pitçbhåto bhàvànàm iti. teùàm api sattvànàm evaü bhavati. imaü vayaü (##) sattvam adràkùma ekàkinam advitãyam [Tib. 109b] anupasthàyakaü dãrghàyuùaü dãrgham adhvànaü tiùñhaütaü. tasyàsya sattvasya dãrghasyàdhvano 'tyayàt tçùõotpannà aratiþ saüjàtà. aho batànye 'pi sattvà ihopapadyeran mama sabhàgatàyàm. evaü càsya sattvasya cetasaþpraõidhiþ. vayaü cehopapannà asya sattvasya sabhàgatàyàm. anena vayaü sattvena nirmitàþ. eùo 'smàkaü sattva ã÷varo yàvat pitçbhåto bhàvànàü. athànyataraþ sattva àyuþkùayàt puõyakùayàt. karmakùayàt tasmàt sthànàc cyutvà teùàm itthaütvam àgacchati manuùyàõàü sabhàgatàyàü. sa vçddher anvayàd indriyàõàü paripàkàt ke÷a÷ma÷råõy avatàrya kàùàyàõi vastràõy àcchàdya samyaga eva ÷raddhayà agàràd anagàrikàü pravrajyàü pravrajati. so 'raõyagato và vçkùamålagato và vistareõa yàvat tadråpaü ÷àütaü cetaþsamàdhiü spç÷ati. yathà samàhite citte pårvakam àtmabhàvaü samanusmarati. tasyaivaü bhavati. yo 'sau brahmà yena vayaü nirmitàþ. sa nityo dhruvaþ ÷à÷vataþ avipariõàmadharmà. ye tu vayaü tena brahmaõà nirmitàþ. te vayaü anityà adhruvà à÷à÷vatà vipariõàmadharmàõa iti. tad evaü kàmadhàtur api tayàütagràhadçùñyàlaübito bhavati. ataþ kàmadhàtvàlaübanànàü dçùñãnàü samudàcàra uktaþ. [Tib. 110a] tathà tatraiva brahmajàlasåtre ahetusamutpattikànàü pårvàntakalpànàm iti prakçtaü. vãtaràgàõàü kàmadhàtvàlaübanànàü dçùñãnàü samudàcàra uktaþ. kathaü. saüti råpadhàtàv asaüj¤isattvà nàma devàþ. saüj¤otpàdàt teùàü sattvànàü tasmàt sthànàt cyutir bhavati. ato 'nyatamaþ sattvas tasmàt sthànàc cyutvà itthaütvam àgacchati manuùyàõàü sabhàgatàyàü. pårvavad yàvat pårvakam àtmabhàvaü samanusmarati. tasyaivaü bhavati. ahetusamutpanna àtmà loka÷ ca. tad anenaivam eva bhavati. ahetusamutpanna àtmà loka÷ ca. aham asmi pårvaü nàbhåvan so 'smy etarhi saübhåta ity ahetusamutpanna àtmà loka÷ ca. ity evam àtmànaü lokaü càlaübamànàs tayà mithyàdçùñyà kàmadhàtum apy àlambanta ity eteùàü kàmadhàtvàlaübànàü dçùñãnàü samudàcàra uktaþ. kathaü ca punar eùàm àtmà loka÷ càhetusamutpanna ity evaü mithyàdçùñir bhavati. pårvakçtaü ku÷alasàsravam aku÷alaü và na hetur àtmano lokasyety evam apavadati. iti kàmadhàtuvãtaràgàõàü teùàü råpàvacaryas tà dçùñayo bhaviùyaütãti vacanàvakà÷aü matvàha. na ca råpàvacaràõàü kle÷ànàü kàmadhàtur àlaübanaü vãtaràgatvàd [Tib. 110b] iti. naitàþ kàmàvacaryo dçùñayaþ. mithyàj¤ànàni punar etàni. iti kecit pariharaüti tad eùàü ayuktaü. taddçùñiråpatvàt. (##) parihãõàþ [kathaü tarhi vãtaràgàõàü kàmàlaübanadçùñisamudàcàra ity àha. dçùñyutpàdetyàdi.] devadatta iveti vaibhàùikàþ. yathà devadatto bhagavato 'lpotsukavihàrità÷ayasya bhikùusaüghaparikarùaõàya pàpakecchàsamutpàdàd çddheþ parihãõaþ. såtre vacanàt. evaü hi såtre pañhyate. atha devadattasya làbhasatkàreõàbhibhåtasya idam evaüråpaü pàpakam icchàgataü utpannam aho bata me bhagavàn bhikùusaüghaü pratiniþsçjet. ahaü bhikùusaüghaü parikarùayaü bhagavàn alpotsuko viharet dçùñadharmasukhavihàrayogam anuyuktaþ. sahacittotpàdàd devadattas tasyà çddheþ parihãõa iti vistaraþ. evaü te 'pi dçùñyutpàdasamakàlaü parihãõà iti. (V.7) etatpårvako hi teùv àtmagràha iti. nityapiõóasaüj¤àpårvakaþ. sarvaiveti. paücaprakàràpi. satkàya iti. paücasåpàdànaskandheùu. sarvaiva hi viparãtadçùñisvabhàvapravçttà dçùñiþ mithyàdçùñiþ satkàyadçùñyàdikà mithyopanidhyànàt. anyàs tu samàropikà iti. katham ucchedadçùñiþ samàropikà. bàhulika eùa nirdeùaþ. àryaþ prahãõatvàd iti. tyaktatvàt. ohàk tyàga ity etasya dhàtor grahaõàt. àdi÷abdalopaþ kçta iti. dçùñyàdãnàm upàdànaskaüdhànàü paratvena pradhànatvenàmar÷o dçùñiparàmar÷a iti. para÷abdaprayogeõa càyam ati÷ayàrtho [Tib. 111a] labhyata ity àcàryasaüghabhadraþ. ahetau hetudçùñir iti. duþkhadar÷anaprahàtavya ucyate. amàrge ca màrgadçùñir iti. màrgadar÷anaprahàtavyaþ. ÷ãlavratamàtrakam iti. ÷ãlavratam api bauddhànàü mokùapràptaye bhavati. na tu tanmàtrakam ity atas tadanyeùàü dçùñiþ. atràpi kila àdi÷abda iti. ÷ãlavratàdiparàmar÷aþ. ÷ãlavrataparàmar÷aþ. kiü kàraõaü. ÷ãlavrataü hi råpaskaüdhasaügçhãtam. ato 'nyaskandhagrahaõàrtham àdi÷abda iti. (V.8) kasmàd ayaü na samudayadar÷anaprahàtavya iti. hetau vipratipannatvàd ity abhipràyaþ. tatkçto 'pi kàraõàbhinive÷a iti. nityaikàtmakartçgràhakçto 'pãty arthaþ. tata eva prahãyata iti. duþkhadar÷anàd eva prahãyate. yas tarhi jalàgniprave÷àdibhiþ svargopapattiü pa÷yati. ÷ãlavratena và ÷uddhim iti. nàyaü tatkçtaþ kàraõàbhinive÷aþ. kathaü duþkhadar÷anàt prahãyate. tasmàt samudayadar÷anaprahàtavyaþ evàyaü bhaviùyatãty abhipràyàþ. vaibhàùika àha. so 'pi duþkhadar÷anaprahàtavya iti vistaraþ duþkhe vipratipannatvàd iti vaibhàùikàþ. kathaü ca punar duþkhe vipratipannaþ. [Tib. 111b] tena svargagamanàc chuddhidar÷anàd và. atiprasaüga iti vistareõàcàryaþ. sarveùàü sàsravàlaübanànàü adçùñisvabhàvànàü ca duþkhàdidar÷anaprahàtavyànàü (##) duþkhe vipratipannatvàt. sarvaü hi sàsravaü vastu duþkham iti duþkhadar÷anaprahàtavyaprasaügaþ. tathà ca sati na ka÷cit samudayàdidar÷anaprahàtavyaþ syàt. idaü càparaü vaktavyaü. kãdç÷o vànyaþ ÷ãlavrataparàmar÷o màrgadar÷anaprahàtavyaþ sa vaktavyaþ. yo 'pi hi go÷ãlàdinà ÷udhyati yàvat sukhaduþkhavyatikramaü cànupràpnotãti pa÷yati. tasyàpy ayam akàraõaü kàraõataþ pratyetãti duþkhadar÷anaprahàtavyaþ ÷ãlavrataparàmar÷a iti pañhyeta. vaibhàùika àha. yo màrgadar÷anaprahàtavyàlaübana iti. yo màrgadar÷anaheyàn aùñau mithyàdçùñyàdãn àlaübate. sa màrgadar÷anaprahàtavyaþ ÷ãlavataparàmar÷a iti. so 'pi hi nàma duþkhe vipratipanna ity àcàryaþ. mithyàdçùñyàdayo hi màrgadar÷anaprahàtavyà aùñàv anu÷ayaþ ÷ãlavrataparàmar÷asyàlambanaü. te ca sàsravatvàd duþkhasatyasaügçhãtàþ. tatra ca sa vipratipanna iti. duþkhadar÷anaprahàtavya eva syàd [Tib. 112a] ity abhipràyaþ. yasya ceti vistaraþ. yasya ca pudgalasya nàsti màrga iti màrgàlaübanà mithyàdçùñirasti vicikitsà và. sa pudgalo nàsti mokùamàrga iti pa÷yan. vicikitsan và. kim asti màrgaþ. nàstãti saüdihyan. kathaü tayà mithyàdçùñyà ÷uddhiü pratyeùyati pratipatsyate etayà mithyàdçùñyà etayà và vicikitsayeti. mithyàdçùñivicikitsàyogàd eva hi tasya ÷uddhipratipattir nàsti. athànyam iti vistaraþ. athànyaü sàükhyàdiparikalpitaü mokùamàrgaü paràmç÷ya gçhãtvà. eùa mokùamàrgo bauddhãyo nàstãty àha. so 'pãti. tãrthikaþ. tenaivànyena sàükhyàdiparikalpitena ÷uddhiü pratyeti. na tayà mithyàdçùñyeti kçtvà. tasyàpy asau ÷ãlavrataparàmar÷o màrgadar÷anaprahàtavyàlaübano na sidhyati. kiü tarhi. sàükhyàdiparikalpitamàrgàlaübana eveti ayaü cànyo doùaþ. ya÷ càpãti vistaraþ. ya÷ càpi mithyàdçùñikaþ samudayanirodhadar÷anaprahàtavyayà mithyàdçùñyà ÷uddhiü pratyeti. sa kasmàn na taddar÷anaheyaþ. sa ÷ãlavrataparàmar÷aþ kasmàn na samudayanirodhadar÷anaheya ity arthaþ. tasmàt parãkùya eùo 'rtha iti. yasmàd ayaü duþkhadar÷anaprahàtavyaþ ÷ãlavrataparàmar÷o na saübhavati. màrgadar÷anaprahàtavya÷ ca. atiprasaügàdidoùàt [Tib. 112b] tasmàt parãkùya eùo 'rthaþ. ÷ãlavrataparàmar÷o duþkhadar÷anaprahàtavyaþ màrgadar÷anaprahàtavya÷ ceti. tad idam àcàryeõa saü÷ayàvadyaü kçtaü. na svamataü dar÷itaü. anya àhur yogàcàramatim apekùyaivaü kçtaü. yogàcàrà hy aùñàviü÷atyuttaraü kle÷a÷ataü varõayaüti. yathaiva hi duþkhadar÷anaprahàtavyà ime da÷ànu÷ayà bhavaüti. satkàyadçùñiþ. aütagràhadçùñiþ. mithyàdçùñiþ. dçùñiparàmar÷aþ. (##) ÷ãlavrataparàmar÷aþ. vicikitsà. ràgaþ. pratighaþ. mànaþ. avidyà ceti. tathaiveme da÷a samudayadar÷anaprahàtavyàþ. tathaiva ca da÷a nirodhadar÷anaprahàtavyàþ. da÷a màrgadar÷anaprahàtavyà iti. catvàriü÷at kàmàvacarà dar÷anaheyà bhavaüti. bhàvanàheyàs tu ùañ. akalpikà satkàyadçùñiþ. ucchedadçùñiþ. sahajo ràgaþ. pratighaþ. mànaþ. avidyà ceti. ùañcatvàriü÷at kàmavàcarà anu÷ayà bhavaüti. råpàvacaràs tv ekacatvàriü÷ad eta eva pratighavarjyàþ. yathà råpàvacaràþ. evam àråpyàvacarà iti. atra ka÷cit samàdhim àha. yad uktam atiprasaügaþ sarveùàü sàsravàlaübanànàü duþkhe vipratipannatvàd iti. atra bråmaþ nàtiprasaügaþ. duþkhàdimukhena vipratipatteþ. yady api sàsravàlaübanà [Tib. 113a] duþkhasatyavipratipannàþ. tathàpi tu kecid duþkhamukhena vipratipannàþ. kecit samudayamukhena. kecin nirodhavipratipannavipratipannàþ. kecin màrgavipratipannavipratipannàþ. tatra ye duþkhamukhena duþkhe vipratipannàþ. te duþkhadar÷anaprahàtavyàþ. ÷ãlavrataparàmar÷a÷ ca duþkhamukhena duþkhe vipratipanno nityàtmagrahaõàt. tasmàd duþkhadar÷anaprahàtavyaþ. yas tu màrgavipratipannavipratipannaþ. tadyathà sàükhyanirgraüthàdayaþ svaparikalpitaü màrgaü gçhãtvà nàsti bauddhànàü mokùamàrga iti mithyàdçùñim utpàdayaüti. tàü ca mithyàdçùñiü ÷ãlavrataparàmar÷o 'grataþ pa÷yati. ayam eùàü ÷ãlavrataparàmar÷o màrgadar÷anaprahàtavyaþ. màrgavipratipannavipratipannatvàt. nàsti tu sa ÷ãlavrataparàmar÷aþ yaþ samudayamukhena vipratipadyeta. nàpi yo nirodhamukhena vipratipannavipratipannaþ syàt. tasmàd duþkhamàrgadar÷anaprahàtavya eva ÷ãlavrataparàmar÷a iti. kathaü punaþ samudayanirodhamukhena na vipratipadyate. atràcàryasaüghabhadra àha. [Tib. 113b] ÷ålavrataparàmar÷aþ samudayanirodhadar÷anaprahàtavyaþ. taccharãrànupapatteþ. akàraõe hi kàraõabhinive÷aþ. amàrge ca màrgàbhinive÷eþ. ÷ãlavrataparàmar÷a÷arãraü. samudayàpavàdikàyàü mithyàdçùñyàü ÷uddhyabhinive÷e nanv àkasmikàj janmadar÷anam asya syàt. kvacid api kàraõabuddhyabhàvàt. duþkhasamudayayor hi dravyato 'vyatirekàt. ã÷varàdiskandhà api tenàpoditàþ syuþ. nirodhàpavàdikàyàü tu mithyàdçùñau ÷uddhipratyàgamanàn nirodhopàyakalpanaiva na saübhavati. kathaü nàsti nirodha iti taddar÷anapçùñhena tadupàyakalpanà vyarthà bhavet. evaü ca ÷ãlavrataparàmar÷a÷arãrànupapattiþ. màrgadar÷anaprahàtavyo 'pi ÷ãlavrataparàmar÷a evaü na saübhavet. nàsti (##) màrga iti dar÷anapçùñhena màrgaparikalpanànupapatteþ. yasya hi màrgàlaübanà mithyàdçùñir vicikitsà vàsti. sa nàsti mokùamàrga iti pa÷yan vicikitsan và kathaü tayà ÷uddhiü pratyeùyatãti. upapadyata evasyàryamàrgàpavàdikàyàü mithyàdçùñyàü ÷uddhyabhinive÷aþ. nyàyatas tatgrahaõàt. anyà hi tena mokùamàrgo hçdi nive÷ito bhavati. yato 'sya sadbhåtamàrgàpavàdikàyàü mithyàdçùñau nyàyabuddhir utpadyate. eùa nyàyo yad anyo mokùamàrgo nàsti. yac ca syàn na vety anyaü mokùamàrgaü vicikitsatãti. nyàyato hi ÷uddhyupàyagrahaõam upapadyate. ya÷ càsàv anyo mokùamàrgas tena hçdi nive÷itaþ. [Tib. 114a] sa naiva tasya màrgadar÷anaheyasya ÷ãlavrataparàmar÷asya viùayaþ. svanaikàyikamàtràlaübanatavàt. atha mataü nirodhadar÷anaheyo 'pi prayujyate. tatkalpanàsàmarthyàt. anyad dhi tena mokùasthànaü hçdi nive÷itaü bhavati. yato 'sya sadbhåtamokùàpavàdikàyàü mithyàdçùñau nyàyato grahaõaü. ataþ samànam etad iti. tan na. nitya÷àütagrahaõasàmànyena tadapavàde ÷uddhyabhinive÷ànupapatteþ. dravyàdravyasaüpratipattibhede hi ka÷cin mokùopàyam anveùate. dhruvaü tasyàsti mokùa iti ni÷cayaþ. yasya càsti mokùani÷cayo dhruvaü. tasya tatra nitya÷àütagrahaõam. anyathà tatra pràrthanànupapatteþ. tatra yathehadhàrmikàõàü nivàõe dravyàdravyasaüpratipattibhedo 'pi nitya÷àütagrahaõasàmànyàt tadapavàde doùo dar÷anam eva. yenapi kiücin mokùasthànaü hçdi nive÷itaü syàt. tasyàpi nitya÷àütagrahaõasàmànyàn mokùàpavàde nyàyagrahaõam upapadyate. bhinnà hi ÷ãlavratàdayaþ svabhàvata÷ càkàrata÷ càryamàrgàt. nàsti tu nitya÷àütagrahaõabheda iti. nàsti kalpanàsàmànyaü. ato màrgadar÷anaprahàtavya eva ÷ãlavrataparàmar÷aþ saübhavati. na nirodhadar÷anaprahàtavya iti. iha [Tib. 114b] sãlavrataparàmar÷o dviprakàra iùyate àbhidharmikaiþ. tatra kãdç÷aþ ÷ãlavrataparàmar÷o duþkhadar÷anaprahàtavyo vyavasthàpyate. kãdço màrgadar÷anaprahàtavyaþ. yo 'pihi go÷ãlàdinà ÷udbhiü pratyeti. so 'py amàrge màrgaü pa÷atãti. yaþ ÷ãlavratàdiduþkhàlaübanaþ ÷ãlavrataparàmar÷aþ. sa duþkhadar÷anaprahàtavyaþ. yo màrgavipratipattyàlaübanaþ. sa màrgadar÷anaprahàtavyaþ. yaþ ÷ãlavratàdyàlaübanaþ. sa na màrgavipratipattiþ. tathà na bàdhate. yathà màrgavipratipattyàlaübanaþ. yasmàc chãlavratàdyàlaübana audàrikaþ. na dåragataþ na dçóhà÷ayaþ alpayatnaghàtyaþ. tadviparyayàn màrgavipratipattyàlaübana iti. (V.9) ## iti. dçùñitrayasvabhàvà viparyàsà iti dar÷ayati. satkàyadçùñer àtmadçùñir àtmaviparyàsa (##) iti. nàtmãyadçùñir ity abhipràyaþ. sakalety apara iti. sakalà satkàyadçùñiþ àtmadçùñir àtmãyadçùñi÷ càtmaviparyàsa ity arthaþ. vaibhàùika àha. katham àtmãyadçùñir viparyàsa iti. na hy àtmãyaviparyàsa ity ucyate. kathaü ca na bhavitavyam iti paraþ. viparyàsasåtràd iti vaibhàùikaþ. [Tib. 115a] anàtmani àtmeti viparyàsa iti såtravacanàt. na punar àtmãya iti. asty evaü såtranirde÷aþ. na punar asàv àtmadçùñer arthàütarabhåtà. kathaü kçtvà. àtmànam eva tatra paücopàdànaskaüdheùu và÷inaü pa÷yann àtmãyaü pa÷yatãti. na kevalam àtmànaü pa÷yaty àtmãyam api pa÷yatãty arthaþ. àtmadçùñir evàsau dvimukhãti. àtmàtmãyamukhã ekà dravyato 'stãti ahaükàramamakàramukhadvayavatãty arthaþ. athàham ity etasmàt prathamanirdiùñàn mameti ùàùñhãnirdiùñaü dçùñyaütaraü syàt. mayà mahyam ity etad api syàt. dçùñyaütaram iti prakçtaü. mayeti tçtãyànirde÷àn mahyam ity ca caturthãnirde÷àt. aniùñaü caitat. tasmàt sakaleti siddhaü. kasmàd anye kle÷à na viparyàsà iti. satkàyadçùñyaütagràhadçùñiparàmar÷ebhyo 'nye ucchedamithyàdçùñi÷ãlavrataparàmar÷aràgàdayaþ. tribhiþ kàraõair iti. ## viparyàsànàü vyavasthànaü. yatraitàni samastàni kàraõàni saüti. te viparyàsàþ sthàpitàþ. yatra tu na samastàni. te na viparyàsà ity uktaü bhavati. tanmàtra÷uddhyàlaübanàd [Tib. 115b] iti. yasmàc chãlavratamàtreõa ÷uddhir ity àlaübate nitãrayati. tasmàn naikàntaviparyastaþ ÷ãlavrataparàmar÷aþ. na hi ÷ãlavrataü ÷uddhikàraõaü na bhavati. kevalaü tu na bhavatãti. katham asya samàropakatvaü. tanmàtreõa ÷uddhikàraõabhàvasamàropàt. yady asaütãrako na viparyàsaþ yat tarhi såtra uktaü. tat kathaü. na hi saüj¤à saütãrikà nàpi cittaü. dvàda÷a viparyàsà iti. caturùu viparyàseùu pratyekaü saüj¤àcittadçùñiviparyàsà iti. katham ity ucyate. anitye nityam iti vistaraþ evaü yàvad anàtmany àtmeti. duþkhe sukham iti saüj¤àdçùñacittaviparyàsàs trayaþ. a÷ucau ÷ucãty eta eva trayaþ. yàvad anàtmany àtmeti eta eva traya iti. tatràùñau dar÷anaprahàtavyà iti. anitye nityam iti saüj¤àcittadçùñiviparyàsàs trayaþ. anàtmany àtmeti punas trayaþ. duþkhe sukham iti dçùñiviparyàsaþ. a÷ucau ÷ucãti dçùñiviparyàsa iti. catvàro bhàvanàprahàtavyàþ. katama ity àha. daþkhe ca (##) saüj¤àcittaviparyàsàv a÷ucau ceti. duþkhe sukham iti saüj¤àcittaviparyàsau dvau. a÷ucau ÷ucãti saüj¤àcittaviparyàsàv aparau dvàv iti catvàraþ. avãtaràgasyàryasyeti. [Tib. 116a] srotaàpannasya sakçdàgàmina÷ ca. tadviparyàsàv apãti. sattvasaüj¤àsamudàcàràt sattvacittasamudàcàràc ca. tadviparyàsàv api kiü neùyete. sattvàlaübanasaüj¤àcittaviparyàsàv api kiü neùyete. àtmaviparyàsàv api kiü neùyete ity abhipràyaþ. kiü kàraõam ity àhuþ. na hi striyàm àtmani ca vinà sattvasàüj¤ayà kàmaràgo yukta iti. tasmàd etàv apy anàtmany àtmeti saüj¤àcittaviparyàsau bhàvanàprahàtavyàv iti pràptaü. vistara iti vacanàd evaü neyaü. duþkhe sukham iti a÷ucau ÷ucãti yàvad anàtmany àtmeti saüj¤àviparyàsa÷ cittaviparyàso dçùñiviparyàsaþ prahãyata iti. tàsmàd dçùñisamutthe eva dçùñisaüprayukte eva saüj¤àcitte viparyàsau nànye. nàdçùñisaüprayukte ity arthaþ. etad uktaü bhavati. asty asau saüj¤àcittavibhramaþ. na tu viparyàsaþ. yasmàd asau dçùñisamuttho na bhavati. kasmàd ity àha. tatkàlabhràütimàtratvàd iti. strãdar÷anakàle bhràütimàtratvàd ity abhipràyaþ. yasmàt tatkàlam eva dar÷anakàlam evàryàõàü bhràütiþ. tathà mithyàj¤ànaü bhavati. alàtacakracitrayakùabhràütivat. [Tib. 116b] yathà alàta à÷u bhramyamàõe tatkàlamàtraü cakram iti bhràütir utpadyate. na pa÷càt. citralikhitaü ca yakùaü dçùñvà tatkàlaü bhràütir utpadyate yakùa iti. tadvat. àryasyàtra paridhyànàn muhårtaü sukha÷ucibhràütiþ sattvabhràütir và. na tv asau viparyàsaþ. uktaü hi bhagavatà dhandhàþ khalu bhikùavaþ ÷rutavata àrya÷ràvakasya smçtisaüpramoùà utpadyaüte. atha ca punaþ kùipram evàstaü parikùayaü paryàdànaü gacchaütãti. yady asau saüj¤àcittabhramo na viparyàso yat tarhi sthavirànandeneti vistaraþ. àryeõa vàgã÷ena sthavirànanda uktaþ. ## àryànandas taü pratyàha. ## iti. sa hi srotaàpannaþ. tasya cànayà gàthayà viparyàsàstitvaü paridãpitam iti. tasmàd iti vistaraþ. yasmàn nikàyàütarãyamataü vaibhàùikair àgamena virudhyate. vaibhàùikamataü ca nikàyàütarãyaiþ. tasmàt sarva evàùñau saüj¤àcittaviparyàsàþ (##) ÷aikùasyàprahãõà ity apare. kecit tçtãyapàkùikàþ. såtravirodhaü ca pariharaüti. katarasya såtrasya. yad idaü vaibhàùikaiþ såtram [Tib. 117a] ànãtaü. ya÷ ca ÷rutavàn àrya÷ràvaka iti vistareõa yàvat prahãyata iti. te 'pi càryasatyànàm iti vistaraþ. te 'pi càùñau saüj¤àcittaviparyàsà àryasatyànàü duþkhàdãnàü yathàbhåtaj¤ànàt prahãyaüte. na vinà tena yathàbhåtaj¤ànena. ity upàyasamàkhyànàd upàyapravartanàn nàsti tasya såtrasya virodhaþ. yad idam uktam idaü duþkham àryasatyam ayaü duþkhasamudayo 'yaü duþkhanirodhaþ iyaü duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam iti. tan na dar÷anamàrgam evàdhikçtya. kiü tarhi. bhàvanàmàrgam apãti. bhàvanàmàrgo 'pi hy anàsrava÷ caturàryasatyàlaübana eveti. (V.10) pravçttibhedàd iti. àkàrabhedàd ity arthaþ. apràpte vi÷eùàdhigama iti. samàdhisaüni÷ritàþ sàsravà÷ cànàsravà÷ ca dharmà vi÷eùàs tasyàdhigamaþ sàkùàtkaraõaü vi÷eùàdhigamaþ. tasminn apràpte asaümukhãkçte. sa vi÷eùàdhigamaþ pràpto mayety abhimànaþ. aguõavato guõavàn aham iti. aguõànvitasya guõavàn aham asmãti viparãtaviùayo màno mithyàmànaþ. mithyàmànàbhimànayoþ kaþ prativi÷eùaþ. [Tib. 117b] pratilabdhavi÷eùàdhigamapratiråpakaguõasyàbhipràya iti savastuko 'bhimànaþ. mithyàmànas tu nirguõasya sato guõavàn aham asmãti nirvastukaþ. mànavidhà iti. mànaprakàràþ. sadç÷o hãno 'stãti mànavidhà saóç÷o 'smãti mànavidhà hãno 'smãti mànavidheti vaktavyaü. dçùñisaüni÷ritàs traya iti. pçthagjanam adhikçtya dçùñisaüni÷rità ity ucyaüte. àtmadçùñiþ pårvam aham iti. pa÷càd anaütaram ime mànàþ. atimànamànonamànà yathàkramaü ete bhavaüti. kathaü ÷reyàn aham asmãti mànavidhà dçùñisaüni÷rito 'timànaþ. 'sadç÷o 'smãti mànavidhà dçùñisaüni÷rito mànaþ hãno 'smãti mànavidhà dçùñisaüni÷rita ånamànaþ. dvitãyaü trayam etatpràtilaumyena yathàkramaü neyaü. asti me ÷reyàn asti me sadç÷aþ asti me hãna iti dçùñisaüni÷rità ånamànamànàtimànàþ. tçtãyaü nàsti me ÷reyàn nàsti me sadç÷o nàsti me hãna iti. yathàkramaü dçùñisaüni÷rità mànàtimànonamànàþ. pràkaraõaü tu nirde÷aü parigçhyeti. prakaraõapàdanirde÷aþ. ko 'sau. yo 'sau pårvam uktaþ. hãnàd vi÷iùño 'smi [Tib. 118a] samena vetyàdinirde÷aþ. ÷reyàn asmãti màno 'pi syàt hãnàpekùayà. hãnàd vi÷iùño 'smi samena veti mànalakùaõanirde÷àt. atimàno 'py ayaü syàt samàpekùayà. samàd vi÷iùño 'smãty atimànalakùaõanirde÷àt. mànàtimàno 'py ayaü syàt visiùñàpekùayà. vi÷iùñàd (##) vi÷iùño 'smãti mànàtimànalakùaõanirde÷àt. sarva iti grahaõam asmimàno 'pi bhàvanàprahàtavyaþ. na kevalaü ÷eùàþ. ÷eùà api dar÷anaprahàtavyàþ. na kevalam asmimàna iti pradar÷ànàrthaü. nàva÷yam iti. prahãõaü na samudàcaratãti niyamaþ. tathà hi ÷raddhàdimiddhaduþkhendriyacakùur àdayaþ prahãõà api saüudàcaraüti. dar÷anaheyànàm antarmukhatvàt. bhàvanàheyàlaübanaiva ràgadveùamohair vij¤aptir utthàpyata iti. bhàvanàheyam eva vadhàdiparyavasthànaü. ## iti. àdi÷abdenàdattàdànakàmamithyàcàramçùàvàdagrahaõaü. tad bhàvanàheyaü bhàvanàheyadharmàlaübanatvàd iti. bhàvanàheyà vadhàdikasattvàdayaþ eva dharmà asyàlaübanam iti kçtvà. satkàyadçùñyàdayo 'pi hi yady api bhàvanàheyàn dharmàn àlaübaüte na tu kevalaü bhàvanàheyà ity ato na te bhàvanàheyàþ. tatra pràrthaneti. tatra traidhàtukyàm anityatàyàü pràrthanà. kiü tatràpi pràrthanà bhavati. [Tib. 118a] bhavatãty àha. yathoktaü såtre. yàvad ayam àtmà jãvati tiùñhati dhriyate yàpayati. tàvat sarogaþ sagaõóaþ sa÷alyaþ sajvaraþ saparidàhakaþ. yata÷ càyam àtmà ucchidyate vina÷yati na bhavati. iyatàyam àtmà samyak samucchinno bhavatãti. bhavatçùõàyàþ prade÷o gçhyata iti. aho batàham airàvaõo nàgaràjaþ syàm ity evamàdikà bhavatçùõà na samudàcarati. àdi÷abdena kuveraþ syàü strã syàm ity evamàdikà gçhyate. pràde÷agrahaõàd indraþ syàm ity evamàdikà samudàcaratãti dar÷itaü bhavati. (V.11) mànavidhà api bhàvanàprahàtavyàþ santãty uktam iti. ## iti vacanàt. ## pårvaü bhàvanàheyaparigrahaõaü kçtaü. ## ## ## ity anena granthena. saüprati teùàü vidhàdãnàü àryasyàsamudàcàra ucyate. ## ## (##) àdigrahaõena yàvad bhavatçùõàyà grahaõam iti. vadhàdiparyavasthànasya vibhavatçùõàyàþ prade÷asya bhavatçùõàyà÷ ca grahaõam ity arthaþ. na saübhavaüti na samudàcaraüti. ## iti. tatpårvakatvena tadupabçühitatvàt. vadhàdiparyavasthànaü mithyàdçùñipuùñaü tadabhyàsena karmaphalàpavàditvàt. bhagnapçùñhatvàt tatpoùakàbhàvena bhaganpçùñhatvàd [Tib. 119a] ity arthaþ. kaukçtyaü bhàvanàprahàtavyaü. bhàvanàheyadharmàlaübanatvàt. (V.12, 13) ## iti. sarvatra gacchaütãti sarvatragàþ. paücàpi nikàyàn àlaübaüta ity arthaþ. paücànàm api nikàyànàü hetubhàvenàvatiùñhanta ity apare. vakùyati hi eùàü prabhàvenànyanaikàyikà api kle÷à upajàyaüta iti. ekàda÷ànu÷ayà iti vistaraþ. sapta dçùñayo duþkhadar÷anaprahàtavyàþ satkàyadçùñyàdayaþ paüca. samudayadar÷anaprahàtavye dve dçùñã mithyàdçùñiparàmar÷adçùñã iti sapta. dve vicikitse duþkhasamudayadar÷anaprahàtavye. dve avidye duþkhasamudayadar÷anaprahàtavye eva. ekade÷ato na sàkalyataþ. ye hy avidye etatsarvatragasaüprayukte. àveõikyau ca. te eva sarvatrage bhavato na ràgàdisaüprayukte. ity evam ekàda÷ànu÷ayàþ sarvatragàþ. navànu÷ayàþ sàkalyataþ. dvàv ekade÷ata iti kçtvà. dhàtubhedena tu trayastriü÷at. àveõikãti ko 'rthaþ. evam àhuþ. saüparko veõir ity ucyate na veõir aveõiþ. pçthagbhàva ity arthaþ. evaü hy uktam aveõir bhagavàn aveõir bhikùusaügha [Tib. 119b] iti. pçthag bhagavàn pçthag bhikùusaügha ity abhipràyaþ. aveõyà caraty àveõikã. nànyànu÷ayasahacàriõãty arthaþ. sakalasvadhàtvàlaübanatvàd iti. yasmàd ete sakalaü svadhàtum àlaübaüte. tasmàt sarvatragà ity ucyaüte. kaþ sakaleneti vistaraþ. kaþ sakalena kàmadhàtunà ÷uddhiü pratyeti. akàraõaü và kàraõataþ sakalaü kàmadhàtuü pratyetãty adhikçtaü. tasmàc chãlavrataparàmar÷o na sarvatraga ity abhipràyaþ. nocyate sakalaü nirava÷eùam anekaü bhedabhinnaü svadhàtuü yugapad àlaübaüte. api tu paücaprakàram api sarvayugapad àlaübaüte. duþkhadar÷anaprahàtavyaü yàvad bhàvanàprahàtavyam iti. prakàrasarvatàyàü sarva÷abdo 'yaü draùñavya ity eùa vaibhàùikàõàü parihàraþ. yàtràtmadçùñir iti. paücasåpàdànaskandheùu. tatràtmatçùõà teùàm àtmàbhinive÷avastutvàt. yatràgra÷uddhidçùñã. yatra vastuni paücopàdànaskaüdhalakaùaõe 'gradçùñir dçùñiparàmar÷aþ. ÷uddhidçùñi÷ ca ÷ãlavrataparàmar÷aþ. tatra pràrthanà tçùõàlakùaõà. tatra tatpràrthaneti kecit pañhaüti. tatra vastuni tasya (##) pudgalasya pràrthanà tatpràrthanety arthaþ. tena ca màna iti. tena ca vastunà mànaþ. taddvàreõonnatir ity arthaþ. evaü satãti. evaü tçùõàmànayoþ sarvatragatve sati. [Tib. 120a] satkàyadçùñyàdivad dar÷anabhàvanàheyàlaübanatvàt etad ubhayaü tçùõàmànalakùaõaü kiü prahàtavyaü kena prahàtavyaü. kiü dar÷anaprahàtavyam utàho bhàvanayeti. ye yaddar÷anaheyàlaübanàþ. te taddar÷anaheyà iti niyamaü manasikçtvà pçcchati. anyathà hi satkàyadçùñyàdivad evaitad ubhayaü dar÷anaprahàtavyam eva syàd iti kim atra praùñavyaü syàt. na hi satkàyadçùñyàdayo na dar÷anabhàvanàheyàlaübanàþ. na ca te na dar÷anaheyà bhavaütãti. atràcàryaþ samàdhim àha. bhàvanàprahàtavyaü vyàmi÷ràlaübanatvàd iti. yadi tçùõàmànau dar÷anaprahàtavyàlaübanàv eva syàtàü dar÷anaprahàtavyau. na tu evam. ato vyàmi÷ràlaübanatvàd bhàvanàprahàtavyau. ava÷iùñà bhàvanaheyà iti lakùaõaniyamàt. atha veti. sa evàcàryaþ paràvçtya punar bravãti. punar astu dar÷anaprahàtavyam iti. kim. etad ubhayam iti vartate. kasmàd ity àha. dçùñibalàdhànavartitvàd iti. dçùñer balàdhànam sàmarthyaü. dçùñibalàdhànena vartituü ÷ãlam asyeti dçùñibalàdhànavarti tadubhayaü. tadbhàvaþ. tasmàt. tadubhayaü [Tib. 120b] dar÷anaprahàtavyam astv iti. vaibhàùika idànãü svapakùaü sthàpayati. svalakùaõakle÷àv etau na sàmànyakle÷au bhavataþ. tasmàn na sarvatragàv iti. yatràtmadçùñiþ. tatra tçùõàmànau. na tu yugapat sarvasmin. svalakùaõakle÷atvàt. ekade÷àlaübanau hi tau. tasmàn na sarvatragau. na cet sarvatragau. tena yau yaddar÷anaheyàlaübanau. tau taddar÷anaheyau. pari÷iùñau bhàvanàheyàv iti siddhaü. kadàcit visabhàgam edaü dhàtum àlaübate. kadàcid dvàv iti. kadàcit trãü dhàtån iti noktam etat. kàmadhàtusthàs tu kadàcid visabhàgam ekaråpadhàtum àråpyadhàtuõ vàlaübaüte. kadàcid råpàråpyau dvàv iti. àtmàtmãyatvenàgrahaõàd iti. yasmàt taü brahmàõaü àtmatvenàtmãyatvena na gçhõàti. ataþ satkàyadçùñir na bhavati brahmaõi sattvadçùñiþ. yasmàc càntagràhadçùñiþ satkàyadçùñisamutthità. ato nityadçùñir api tasmin brahmaõi nàütagràhadçùñir iti. kà tarhãyaü dçùñir iti. yeyaü brahmaõi sattvadçùñiþ. nityadçùñi÷ ca. neyaü dçùñiþ mithyàj¤ànaü punar etad iti. viparãtàlaübanatvàn mithyàj¤ànam etat. na hi sarvà viparãtàlaübanà praj¤à dçùñir iùyate. anàtmany evàtmeti viparãtà [Tib. 121a] praj¤à satkàyadçùñir iùyate. tatsamutthàpità (##) ca nityadçùñir aütagràhadçùñiþ. nànyà. yaiva hy ahaükàrasya saüni÷rayãbhavati. saiva satkàyadçùñiþ. mahàbrahmaõi ca sattvadçùñir aham ity ahaükàrasya na saüni÷rayãbhavati. tenoktam àtmàtmãyatvenàgrahaõàd iti. ## iti. vedanàdayaþ. pràptayas tu naivam anekaphalatvàd iti. anekaphalavipàkaniùyandà hi pràptayaþ pràptimatety uktaü. ato na sarvatragadharmapràptayaþ sarvatragà vyavasthàpyaüte. ata eveti. yasmàt sahabhuvo 'pi sarvatragà avasthàpyaüte. tasmàc catuùkoñikaü kriyate. prathamà koñir anàgatàþ sarvatragà anu÷ayà iti. ete sarvatragasya svàbhàvyàt. na sarvatvagahetur anàgatàvasthàyàü sarvatragahetor anavasthàpanàt. dvitãyà atãtapratyutpannàs tatsahabhuvaþ. sarvatragasahabhuvo 'tãtapratyutpannatvàt sarvatragahetur bhavaüti. na sarvatragà anu÷ayàþ ananu÷ayasvabhàvatvàt. tçtãyacatuùñhyau yojye. tçtãyàtãtapratyutpannàþ sarvatragà anu÷ayàþ. caturthã tàn àkàràn sthàpayitvà. tadyathà anàgatàs tatsahabhuvaþ [Tib. 121b] pràptyàdaya÷ ca. (V.14-16) #<ùaó anàsravagocarà># iti. ùaó evety avadhàraõaü. tasmàn na ràgàdayo 'nàsravàlaübanà yujyante. ## ityàdivacanàt. avidyà ca tàbhyàm iti. mithyàdçùñivicikitsàbhyàü yà saüprayuktà. yà càveõiky avidyà. sa eko 'vidyànu÷aya iti. trayo nirodhadar÷anapraghàtavyà anàsravàlaübanàþ. evaü màrgadar÷anaprahàtavyà apy eta eva traya iti ùaó bhåmaubhåmau bhavaüti. tadgocaràõàü viùaya iti. tau nirodhamàrgau. gocara eùàm iti tadgocaràþ. teùàü. yathàkramaü trayàõàü. ## svabhåminirodhaþ ## àlaübanaü. ## tu dharmaj¤ànapakùyaþ ùaóbhåmiko 'nvayaj¤ànapakùyo navabhåmiko màrgagocaràõàm apareùàü trayàõàm anu÷ayànàm àlaübanaü. kathaü kçtvà. nirodhàlaübanà ete trayànu÷ayà navabhåmikà bhavaüti. kàmàvacarà yàvad bhàvàgrikàþ. teùàü kàmàvacaràõàü kàmàvacaradharmanirodha evàlaübanaü. prathamadhyànabhåmikànàü prathamadhyànabhåmikadharmanirodha evàlaübanaü. teùàü yàvad bhavàgrabhåmikànàü bhavàgrabhåmikadharmanirodha (##) evàlaübanaü. màrgas tu dharmaj¤ànapakùyaþ [Tib. 122a] ùaóbhåmikaþ. anàgamyadhyànàütarabhåmika÷ caturdhyànabhåmika÷ ca. sa sarva eva kàmàvacaràõàü eùàü trayàõàm anu÷ayànàm àlaübanaü. anvayaj¤ànapakùyaþ punar navabhåmikaþ. anàgamyadhyànàütaracaturdhyànàkà÷avij¤ànàkiücanyàyatanabhåmikaþ. sa sarva eva prathamadhyànabhåmikànàm eùàü trayàõàm anu÷ayànàm àlaübanam. evaü yàvad bhavàgrabhåmikànàm iti. kasmàt punaþ svabhåminirodha eva tadgocaràlambanaü. màrgas tu ùaóbhåmiko 'pi navabhåmiko 'pi và teùàm àlaübanam ity atra hetuü dar÷ayati. màrgo hy anyonyahetuka iti. katham anyonyahetukaþ. ùaóbhåmiko dharmaj¤ànapakùyo màrgo 'dharabhåmikasyordhvabhåmikasya và samasya vi÷iùñasya và dharmaj¤ànapakùyàütarasyànvayaj¤ànapakùyasyàpi ca màrgasya hetur bhavati. so 'pi tasyànvayaj¤ànapakùo navabhåmiko yojyaþ vistareõaitad vyàkhyàtaü ## ity atra. tad evaü kàmàvacarànàü màrgàlaübanànàm anàgamyabhåmiko dharmaj¤ànapakùyo yàvac caturthadhyànabhåmika àlaübanaü. anvayaj¤ànapakùyo 'pi màrgo 'nàgamyabhåmiko yàvad àkikücanyàyatanabhåmikaþ prathamadhyànabhåmikànàm eùàü màrgàlaübanànàm àlaübanam. evaü yàvad bhavàgrabhåmikànàm iti. yadi [Tib. 122b] kàmàvacarà màrgàlaübanà mithyàdçùñyàdayo råpàråpyapratipakùam api nirodhamàrgàkhyaü dharmaj¤ànam àlambaüte. sakalo 'pi hi dharmaj¤ànapakùyo 'nyonyahetuka iti. kasmàt ta eva mithyàdçùñyàdayo 'nvayaj¤ànapakùyam api màrgaü nàlaübaüte dharmaj¤ànànvayaj¤ànayor anyonyahetukatvàd ity àha. yady api dharmaj¤ànànvayaj¤àna iti vistaraþ. anvayaj¤ànaü na kàmadhàtupratipakùa iti. na te tad àlaübaüte. dharmaj¤ànaü tu kàmadhàtupratipakùa iti råpàråpyapratipakùam apy àlambate. dharmaj¤ànaü tarhãti vistaraþ. ## ## iti siddhàntàd dharmaj¤ànaü råpàråpyapratipakùaþ tadbhàvàt tadbhåmikànàü råpàråpyabhåmikànàü mithyàdçùñyàdãnàm àlaübanaü bhaviùyati. na tat sakalam iti vistaraþ. na tad dharmaj¤ànaü sakalaü pratipakùo råpàråpyadhàtvoþ. kiü tarhi kiü kàraõaü. duþkhasamudayadharmaj¤ànayor bhàvanàmàrgasaügçhãtayor etadapratipakùatvàt. råpàråpyadhàtvor apratipakùatvàd ity arthaþ. ato na råpàråpyàvacaràõàü mithyàdçùñyàdãnàü taddharmaj¤ànam (##) àlaübanaü. [Tib. 123a] kiü ca nàpi sakalayor iti vistaraþ. nàpi sakalayo råpàråpyadhàtvos taddharmaj¤ànaü pratipakùaþ. kiü kàraõaü. dar÷anaprahàtavyànàm apratipakùatvàt. ## iti vacanàt. atra nigamanaü karoti ity àdyàbhàvàn na bhavaty àlaübanam iti. duþkhasamudayanirodhamàrgàõàm àdyayor duþkhasamudayadharmaj¤ànayor yathoktaråpàråpyapratipakùatvaü praty abhàvàt. råpàråpyàvacaràõàü dar÷anabhàvanàprahàtavyànàü càdyeùu dar÷anaprahàtavyeùu pratipakùatvaü prati tasya dharmaj¤ànasyàbhàvàt. na tadbhåmikànàü mithyàdçùñyàdãnàü màrgàlaübanànàü råpàråpyabhåmikànàü dharmaj¤ànam àlaübanaü bhavati. tad eva traidhàtukàn aùñàda÷ànàsravàlaübanàn apàsya ÷eùà a÷ãtir anu÷ayàþ sàsravàlaübanà iti sthàpitaü. na varjyanãyaþ syàd iti. na pràpticchedena praheyaþ syàd ity arthaþ. yathà ku÷alo dharmacchando 'bhilàùaråpaþ samyagdçùñir iti na pràpticchedena praheyaþ. tadvad ayaü syàt. ato nànàsravàlaübanaþ. ## iti. navàghàtavastulakùaõavyatãtatvàn nirodhamàrgayor nàtra dveùaþ. bhåtàrtha÷uddhitvàd [Tib. 123b] iti. bhåtàrthena ÷uddhir nirodhaþ. kle÷amalaprahãõatvàt. màrgo 'pi paramàrtha÷uddhiþ paramàrthena ÷udhyaty anayeti kçtvà. yas tayoþ ÷uddhir iti gràho na ÷ãlavrataparàmar÷a iti yujyate vyavasthàpayituü. agrau ca tàv iti. bhåtàrtha÷uddhitvàt tau nirodhamàrgau agrau. api ca paràmar÷au yady anàsravàlaübanau syàtàü samyagdçùñilakùaõaü bhajetàü. ÷uddhatvàd agratvàc cànàsravàõàm. ata÷ ca na dar÷anaheyau syàtàü agrau hãne ca vastuny agra iti gràho dçùñiparàmar÷o yujyate. na caivaü nirodhamàrgàv iti. na tayor agragràho dçùñiparàmar÷o bhavati. (V.17, 18) katy àlaübanato 'nu÷erate. kati saüprayogata eveti. katy àlaübanata eveti nàvadhàraõena pçcchati. yasmàd ya àlaübanato 'nu÷erate. te 'va÷yaü saüprayogato 'nu÷erate iti. ye tu saüprayogata evànu÷erate. te nàlaübanato 'nàsravavisabhàgabhåmyàlaübanà anu÷ayà iti. ànuguõyartho 'trànu÷ayàrthaþ. na tadbhåmikàþ pratyayàs tadupapattaye ànuguõyena vartanta iti. na ca te tadanuguõà iti. na ca te nirodhàdayaþ teùàü mithyàdçùñyàdãnàü anuguõàþ. vàtikasya råkùànanu÷ayanavat. yathà vàtikasya råkùaü nànu÷eta ity ukte na kàyasyànuguõyena vartata iti gamyate. (##) pårvasmiüs tu pakùe pratiùñhàlàbhàrtho na teùu pratiùñhàü labhata iti vacanàt. [Tib. 124a] ## (V.19) tac ca tayor nàstãti. tac ca duþkhaü tayoþ råpàråpyadhàtvor nàsti. kasmàt. paravyàbàdhahetvabhàvàt. paravyàbàdhasya hetur vyàpàdàdiþ. tasyàbhàvàt. etad agraü dçùñigatànàm iti. etad vi÷iùñaü dçùñiprakàrebhyaþ. nàtisàvadyam ity arthaþ. mokùo màrgopaniùat ucchedas tu nirhetuko 'bhipreta iti bhràüteþ sàvadyam ucchedadar÷anam iti vi÷eùaþ. svadravyasaümåóhatvàd iti. svasaütatipatitànàm upàdànaskaüdhànàm àtmàtmãyatvena grahaõàt svadravyasaümåóhà satkàyadçùñiþ. teùàm eva ÷à÷vatocchedàntagràhadçùñir api tathaiva. yathà ca te dçùñã. tathà tatsaüprayoginy apy avidyeti. aparapãóàpravçttatvàc ca. kim. avyàkñe satkàyàütagràhadçùñã iti prakçtaü. te hi na kàcid api parapãóàü kurutaþ. svargatçùõàsmimànayor apy eùa prasaüga iti. svargatçùõàyà asmimànasya ca dànàdibhir avirodhàt svadravyasaümåóhàtvàd aparapãóàpravçttatvàc càvyàkçtatvaprasaügaþ. na ceùyate. tasmàn naibhiþ kàraõair anayor avyàkçtatvam ity anenàbhipràyeõa pårvàcàryamatam [Tib. 124b] upanyasyati. sahajà satkàyadçùñir ityàdi. vikalpità tv aku÷aleti. yàtmavàdibhiþ kapilolåkàdibhir vikalpità. sà nàvyàkçtà. kiü tarhi. aku÷aleti. antagràhadçùñir api. yà tair vikalpità. sàpy aku÷alà. tatpårvakatvàt tu sà tulyavàrttety anuktàpi gamyata eva. #<÷eùàs tv ihà÷ubhà># iti. iheti. kàmàvacara÷eùàbhisaügrahàrthaü. kàmadhàtau satkàyadçùñyàdi÷eùàþ kle÷à aku÷alà evety avadhàryate. (V.20) katy aku÷alamålàni kati neti. eùàm aùñànavater anu÷ayànàm ity anuvçttatvenaivaü vivarjanaü kriyate. ## iti. kàmadhàtau ye ràgapratighamohàþ. te sarva eva paüca prakàrà apy aku÷alamålàni. ku÷alamålavipakùeõa vyavasthànàt. nànye 'nu÷ayà iti. måóhir iti mohaparyàyaþ. sarvo mohaþ anyatra satkàyàütagràhadçùñisaüprayuktàn mohàd iti. katham iha na såtritaü labhyate. ## ity adhikàràd ekade÷anirde÷àt. ata evocyate. yady aku÷alaü càku÷alasyaiva ca målam iùñam iti. eta evety avadhàraõàc cheùà anu÷ayà mithyàdçùñyàdayo (##) nàku÷alamålànãti siddhaü. (V.20cd, 21) ## eùàm evàùñànavater anu÷ayànàü. ## [Tib. 125a] trigrahaõaü bahirde÷akamatàd vi÷eùaõàrthaþ. trãõy eva na catvàrãti dar÷itaü bhavati. katamàni trãõãty àha. ## seti avyàkçtatàü dar÷ayatãti. avyàkçtamålànãti. anenàvyàkçta÷abdena kevalena tçùõàvidyàmatayo vi÷eùità iti dar÷ayati. atra ca matir akle÷asvabhàvàpy avyàkçtamålam itãùyate vaibhàùikaiþ. yà kàcid avyàkçtà tçùõeti. àsvàdanàsaüprayukteùu dhyànàråpyeùåpapattikàle và vimànàdiùu saübhavataþ. yà kàcid avidyà råpàråpyadhàtvoþ kàmadhàtau ca satkàyàütagràhadçùñisaüprayogiõãti. evaü praj¤à ca yà kàcid avyàkçtà. aütato vipàkajàpi. kàmadhàtau vipàkajairyàpathika÷ailpasthànikanirmàõacittasaüprayuktà satkàyàütagràhadçùñisaüprayuktà ca råpàråpyadhàtvoþ sarvakle÷asaüprayuktà praj¤à. vipàkajàdisaüprayuktà ca yathàsaübhavam avyàkçtà praj¤à. dvaidhavçtter iti. dvidhàbhàvo dvaidhaü. dvaidhe vçttiþ. tasyàþ. na vicikitsà målaü bhavitum arhati. dvaidhavçttita÷ calatvàt. unnatilakùaõeneti [Tib. 125b]. unnater lakùaõaü. tena. årdhvavçttir bhavati. tasmàn na màno målaü bhavitum arhati. målàni sthiràõy adhovçttãni ceti. målavaidharmyàn na vicikitsà målam asthiratvàt. na màno 'nadhovçttitvàd iti vaktavyaü. te ity avyàkçtàþ. avyàkçtà tçùõeti. råpàråpyadhàtvoþ. dçùñir api tayo÷ ca kàmadhàtau ca satkàyàütagràhadçùñisvabhàvà. avidyàpi kàmadhàtau tatsaüprayogiõy eva. råpàråpyadhàtvo÷ ca sarvà. tçùõàdçùñimànottaradhyàyina iti. ya àsvàdanàsaüprayuktadhyànadhyàyã. sa tçùõottaradhyàyã. yo dhyànani÷rayeõa ÷à÷vatàdidçùñim utpàdayati. sa dçùñyuttaradhyàyã. mànottaradhyàyã ca. yas tena manyate làbhy aham asya dhyànasya nànye tatheti. sa mànottaradhyàyã. tatra tçùõottaraü tçùõoparikaü. dhyàtuü ÷ãlam asyeti tçùõottaradhyàyã. atha và. tçùõottara÷ ca tçùõàdhika ity arthaþ. dhyàyã ca tçùõottaradhyàyã. evaü dçùñyuttaradhyàyã ca. mànottaradhyàyã ca. te càvidyàva÷àd bhavaütãti. te ca trayo dhyàyino 'vidyàva÷àd avidyàyogàt tathà bhavaüti. ato 'vidyàpy avyàkçtamålam [Tib. 126a] iti. samàpattisamàpannànàü ca etàþ kle÷asamudàcàràvasthàþ avyàkçtànàü dharmàõàü målaü kàraõam iti. (##) (V.22) avyàkçtasaübandhena paryanuyuükte. yàni såtre caturda÷àvyàkçtavastånãti vistaraþ. ÷à÷vato lokaþ. a÷à÷vato lokaþ. ity evamàdi. kiü tàny avyàkçtatvàd iti. kiü tàni naiva ku÷alàni nàku÷alànãty avyàkçtatvàt. nàvyàkçtavaståny apadi÷yaüte. sthàpanãyapra÷no 'vyàkçta iti. yaþ sthàpanãyatvena na vyàkçto na kathitaþ. so 'vyàkçtaþ pra÷naþ. tasya vastv adhiùñhànam ity avyàkçtavastu. tatprasaügenedam upanyasyate. caturvidho hi pra÷na iti vistaraþ. ## iti. maraõavad utpattivad vi÷iùñavad àtmànyatàdivad iti. yathàsaükhyam ekàü÷avyàkaraõàdiùådàharaõàni. mariùyaütãti maraõodàharaõam ekàü÷avyàkaraõe. sakle÷à janiùyaüte na niþkle÷à ity utpattyudàharaõaü vibhajyavyàkaraõe. kàn adhikçtya pra÷nayasãti vi÷iùñatodàharaõaü paripçcchàvyàkaraõe. kim anyaþ skandhebhyaþ sattva iti [Tib. 126b] àtmànyatodàharaõaü sthàpanãyavyàkaraõa iti. kiü sarvasattvà mariùyaütãty ekàü÷ena vyàkartavyam iti. yathoktaü bhagavatà alpakaü bhikùavo manuùyàõàü jãvitaü. gamanãyaþ samparàyaþ. caritavyaü ku÷alaü. nàsti jàtasyàmaraõam iti. kim anyaþ skandhebhyo sattvo 'nanya iti sthàpanãya iti. yathoktaü bhagavatà. kiü tu bho gautama sa karoti sa pratisaüvedayate. avyàkçtam etat bràhmaõa. anyaþ karoty anyaþ pratisaüvedayate. avyàkçtam etad bràhmaõa. sa karoti sa pratisaüvedayata iti pçùño 'vyàkçtam etad iti vadasi. anyaþ karoti anyaþ pratisaüvedayata iti pçùño 'vyàkçtam etad iti vadasi. tat ko 'tra khalv asya bhavato gautamasya bhàùitasyàrthaþ. sa karoti sa pratisaüvedayata iti bràhmaõa ÷à÷vatàya paraiti. anyaþ karoti anyaþ pratisaüvedayata iti ucchedàya paraiti. etàvaütàv anugamya tathàgato madhyayà pratipadà dharmaü de÷ayatãti. apara àheti bhadaütaràmaþ. idam apy ekàü÷ena vyàkartavyaü. na sarve janiùyaüta iti. na kevalam idam ekàü÷ena vyàkartavyaü. sarve sattvà mariùyaütãti yas tu pçcched iti vistareõàcàryaþ. yas tu pçcched anena prakàreõa ye mariùyaüti. kiü te janiùyaüta iti. tasya vibhajyavyàkaraõaü syàt. na sarva janiùyaüte. kiü tarhi. sakle÷à janiùyaüte. na niþkle÷à [Tib. 127a] iti. tasmàd yad uktam idam ekàü÷ena vyàkartavyaü na sarve janiùyaüta iti. tan nopapadyate. tena yujyata eva vaibhàùikodàharaõam ity abhipràyaþ. sa eva bhadantaràma àha. manuùyeùu cobhayam asti. hãnatvaü vi÷iùñatvaü ca. etad ubhayam àpekùikam astãty ubhayam ekàü÷ena vyàkartavyaü tatyathà kiü (##) vij¤ànaü kàryaü kàraõam iti pra÷na ekàü÷ena vyàkriyate. hetuphalàpekùayà kàraõaü kàryaü ceti. tatra yad uktaü kiü manuùyo hãno vi÷iùña iti. paripçcchya vyàkartavyaü kàn adhikçtya pra÷nayasãti. tad ayuktaü. yasmàd ayam ekàü÷ena vyàkaraõãyaþ pra÷na iti. ekàütena tu pçcchata ity àcàryo vaibhàùikapakùaü samarthayati. ekàütena tu pçcchataþ kiü manuùyo hãna eva vi÷iùña eveti. naikàütavyàkaraõàd dhãna iti và vi÷iùña iti và. vibhajyavyàkaraõaü yujyate kàn adhikçtya pra÷nayasãti. tatra tad uktaü manuùyeùv evobhayam astãti vistareõa. tad ayuktaü. sa evàha. skaüdhebhyo 'nyaþ sattva iti sarvaü. yas tu sthàpanãya ity àcàryaþ vaibhàùikanayenoktam [Tib. 127b] etac caturvidhasyodàharanaü. àbhidhàrmikà àhår iti. ùañpàdabhidharmamàtrapàñhinaþ. duþkhapraj¤aptir yàvan màrgapraj¤aptir iti. caturõàm àryasatyànàü praj¤aptiþ yathàsåtraü. arthopasaühitatvàd iti. arthapratisaüyuktatvàd ity arthaþ. etad eva ÷añhasyeti. etad eva vibhajyavyàkaraõãyapra÷navacanaü. ÷añhasya viheñhanàbhipràyasya praùñuþ paripçcchàvyàkaraõaü veditavyaü. bhadantaràma àha. yadà tàv iti vistaraþ. yadà tau ÷añhà÷añhau na kiücit pçcchataþ. kevalam adhyeùayato dharmàn vadeti. tayo÷ ca ÷añhà÷añhayor na kiücid vyàkriyate ime dharmà råpàdayaþ savistaraprabhedà iti. kevalaü paripçchyete katamàn vadàmãti. tad katham anayoþ ÷athà÷añhayoþ pra÷no bhavati. kathaü ca vyàkaraõam àbhidhàrmikasya. yo hãti vistareõàcàraþ. yo hi panthànaü bråhãti tadanabhij¤a àha. kiü tena paüthà na pçùño bhavati. adhyeùaõamukhenaivàsya ity abhipràyaþ. yathà hi panthànaü bråhãti bruvatoktaü bhavati katamaþ panthà iti. evaü dharmàn vadeti bruvatoktaü bhavati katame dharmà iti. paripçcchyaiva ca vyàkaraõàt bahavo dharmàþ katamàn vadàmãti paripçcchyaiva tasya pra÷nasya teùàü và dharmàõàü vyàkaraõàt. dharmabahutvaü vyàkçtam iti kçtvà. kathaü na paripçcchàvyàkaraõam iti. paripçcchyavyàkaraõam [Tib 128a] ity arthaþ. tatra yad uktaü tayo÷ ca na kiücit vyàkriyate kevalaü paripçchyete yàvat kathaü ca vyàkaraõam iti. tad ayuktaü. àcàrya àha. såtràntàd eveti vistaraþ. evaü tu såtre vyàkçtaü. saüskçtena vyavasthàpya pañhyate. saücetanãyaü karma kçtvà kiü pratisaüvedayate. kiü sukhaü duþkham aduþkhàsukham ity evaü pçùñena vibhajyavyàkaraõãyaþ (##) pra÷naþ. saücetanãyasya ku÷alàdibhedàt. ku÷alasàsravaü saücetanãyaü karma kçtvà sukham aduþkhàsukhaü và pratisaüvedayate. aku÷alasaücetanãyaü karma kçtvà duþkhaü pratisaüvedayata iti. saced evaü vaded audàrikam iti råpi. vistaraþ prabhedo na bhavati yàvad anyo jãva iti. yàvacchabdena sarvaü vaktavyaü. na bhavati tathàgataþ paraü maraõàd. bhavati ca na bhavati ca tathàgataþ paraü maraõàt. naiva bhavati na na bhavati tathàgataþ paraü maraõàt. sa jãvas tac charãram. anyo jãvo 'nyac charãram iti. (V.23, 24) sa tena tasmiü saüyukta iti. pudgalas tenànu÷ayena baddha iti j¤àyata evety arthaþ. svalakùanàkle÷à÷ [Tib. 128b] ceti. svalakùaõaü sukhavedanãyàdi vastu. tatra ràgaþ sukhavedanãyam eva vastu àlaübyotpadyata iti. svalakùaõakle÷a ity ucyate. tena sukhavedanãyena vastunàlaübyamànenonnatir bhavatãti màno 'pi svalakùaõakle÷aþ. tathà duþkhavedanãyaü vastv àlaübya pratigha utpadyata iti pratigho 'pi svalakùaõakle÷a ity ucyate. sàmànyakle÷à÷ ca. dçùñivicikitsàdayaþ sàmànyàþ sàmànyena và kle÷àþ sàmànyakle÷àþ. ete hy avi÷eùeõa sukhavedanãyàdike vastuny utpadyaüta iti. atas tad àlaübya utpannàþ sàmànyakle÷à ity ucyaüte. ## iti. atãtavartamànaiþ. ràgapratighamànà yasmiü vastuny utpannà iti vistaraþ. ete ràgàdayaþ ùaóvij¤ànakàyikà apy avi÷eùàbhidhyànàd yathàyogaü yasmiü vastuny utpannàs traiyadhvike duþkhadar÷anaprahàtavye yàvad bhàvanàprahàtavye. na ca prahãõàþ. tasmin vastuni tai ràgàdibhiþ saüyuktaþ. dàmneva balãvardaþ kãlake. ete hi svalakùaõakle÷atvàn na sarvasya pudgalasyàva÷yaü sarvatrotpadyanta iti. kasyacit kasmiü÷cid utpadyaüta ity arthaþ. ato ## iti tadvi÷eùaõaü. aprahãõà iti vi÷eùaõaü. yasmàd yai ràgàdibhir yasmin vastuni [Tib. 129a] saüyukta àsãt. yadi te prahãõà bhaveyur na taiþ sarvatra saüyuktaþ. prahãõena niranu÷ayaviùayatvàt. ## iti mànasagrahaõaü. ## iti paücavij¤ànakàyikànàm anyathà vyavasthàpyamànatvàt. ràgapratighavi÷eùaõaü (##) caitat. mànasyàva÷yaü mànasatvàt. ebhir anàgataiþ sarvatra traiyadhvike paücanaikàyike 'pi yathàsvaü saüyuktaþ. na hi tat sàsrasvaü vastu. yat svalakùaõakle÷enàpi ràgeõa na saràgaü. dveùena ca na sadveùaü. mànena ca na samànaü. sarvasàsravavastvàlaübanà hi yathàsvaü aparimità anàgatà ràgàdayo bhavaüti. anyai ràgapratighair anàgatair anàgata eva vastuni saüyukta iti. sarve cittacaittà àlaübane niyatà iti. tair utpattidharmibhir anàgata eva vastuni saüyuktaþ. vartamànaviùayatvàt paücànàü vij¤ànakàyànàü. ràgapratighair iti mànavacanaü mànànàü mànasatvàt. ## iti vacanàt. paücavij¤ànakàyikair api na kevalaü mànasair ity api÷abdo dyotayati. tair anutpattidharmibhiþ sarvatra vastuni traiyadhvike saüyuktaþ. ete hy anutpattidharmiõo 'nàgata evàdhvani vyavatiùñhaüte. [Tib. 129b] eùàü càlaübanàni saücaraüti. sasaüprayogà hi kle÷àþ suvarcalàvad anutpattidharmiõo viùayàbhimukhà evàvatiùñhaüte. tathà hy anutpattidharmiõo naivàlaübanam àlaübyotpadyaüta iti. ataþ keùàücid àlaübanam atãtaü. keùàücid vartamànaü. keùàücid anàgataü bhavati. na hy àlaübanànutpattita eva teùàm anutpattiþ. kiü tari. pratyayavaikalyàt. avasthàphalaü hi sàmagryaü na dravyaphalam iti siddhàütaþ. #<÷eùais tu sarvaiþ sarvatra saüyuta># iti. traiyadhvikair api dçùñyàdibhir anekanaikàyikair api traiyadhvike paücaprakàre 'pi vastuni saüyutaþ saüyukta ity arthaþ. kiü kàraõam ity àha. sàmànyakle÷atvàd iti. ete hi sarvasya sarvasmin saübhavaüti. paücopàdànaskaüdhàlaübanatvàt. (V.25) kathaü tatra tena ca saüyukta iti. katham atãtànàgate vastuni. tena càtãtànàgatenànu÷ayena saüyukta iti. visaüyukto và. kathaü và aprahãõaprahãõàvasthàyàü vyavasthàpyaüte. saüskçtalakùaõayogàd iti. yasmàt saüskçtalakùaõàni jàtyàdãni saüskàràõàm arthasaücàràya pravartante. atas teùàü a÷à÷vatatvaü pratij¤àyate. råpaü ced bhikùava ity asya såtrasyàyam àditaþ pàñhaþ. råpam anityam atãtànàgataü. kaþ punar vàdaþ pratyutpannasya. evaüdar÷ã ÷rutavàn àrya÷ràvakaþ atãte råpe 'napekùo bhavati. anàgataü råpaü nàbhinandati. pratyutpannasya råpasya nirvide [Tib. 130a] viràgàya nirodhàya pratipanno bhavati. atãtaü ced bhikùavo råpaü nàbhaviùyan na ÷rutavàn àrya÷ràvako atãte råpe 'napekùo 'bhaviùyat. yasmàt tarhy asty atãtaü råpaü. tasmàc (##) chrutavàn àrya÷ràvako atãtaråpe 'napekùo bhavati. anàgataü ced råpaü nàbhaviùyan na ÷rutavàn àrya÷ràvako 'nàgataü råpaü nàbhyanandiùyat. yasmàt tarhy asty anàgataü råpaü. tasmàc chrutavàn àrya÷ràvako 'nàgataü råpaü nàbhinandati. pratyutpannaü ced bhikùavo råpaü nàbhaviùyad iti vistaraþ. na ÷rutavàn àrya÷ràvako 'tãte råpe 'napekùo 'bhaviùyad iti. nirviùayatvàd vairàgyakàle 'tãtaviùayàpekùàrya÷ràvakasyànapekùà matir na syàd ity arthaþ. yadàtãtaü råpam apekùyate. tadà tatràsaktir iti. abhyanandiùyad ity abhyalaùiùyat. pratyutpannaü ced bhikùavo råpaü nàbhaviùyan na ÷rutavàn àrya÷ràvakaþ pratyutpannasya råpasya nirvide viràgàya nirodhàya pratipanno 'bhaviùyad ity etan noktam ubhayapakùaprasiddhatvàt. ## iti pårvaü kaõñhata uktam iti pradar÷itam. idànãm arthato na kaõñhata iti vi÷eùaþ. [Tib. 130b] na dvayaü pratãtya manovij¤ànaü syàt. yad atãtànàgatàlaübanam iti vi÷eùaþ. tato vij¤ànam eva na syàt àlaübanàbhàvàd iti. vij¤eye sati vij¤ànam iti kçtvà. sàdhanaü càtra. sadàlaübanam eva manovij¤ànam. upalabdhisvabhàvatvàt. cakùurvij¤ànavad iti. ## iti. vidyamànasvalakùaõaü ÷ubhà÷ubham atãtaü karma. vipaktikàla utpadyamànaphalatvàt. vartamànadharmavad iti. (V.26) bhàvànyathàtvaü bhavatãti. atãtànàgatapratyutpannasya bhàvasyànyathàtvaü bhavatãty arthaþ. na dravyànyathàtvaü. na råpàdisvalakùaõasyànyathàtvam ity arthaþ. anàgato hi vartamànam adhvànaü pratipadyamàno 'nàgatabhàvaü jahàti. vartamànabhàvaü pratilabhate. vartamàno 'py atãtaü. suvarõaü kùãraü ceti dçùñàütadvayaü yathàkramaü àkçtiguõànyathàtvaj¤àpanàrthaü. lakùaõànyathikasya lakùaõavçttilàbhàpekùo vyavahàraþ. ata evàha. dharmo 'dhvasu pravartamàno 'tãto 'tãtalakùaõayuktaþ. anàgatapratyutpannàbhyàü lakùaõàbhyàm aviyukta iti vistaraþ. yady anàgatam atãtapratyutpannàbhyàü viyuktaü syàt. evaü sati nànàgatam evotpannam atãtam veti syàt. athàtãtam anàgatapratyutpannàbhyàü viyuktaü syàt. nànàgataü vartamànaü càtãtaü syàt. vartamànam atãtànàgatàbhyàü viyuktaü syàt. anàgatam eva vartamànaü vartamànam evàtãtaü syàt labdhavçttinà hi lakùaõena yukto vyavasthàpyate. tadanyenàviyukto na virahita ity arthaþ. ata evodàharati. (##) tadyathà. puruùa ekasyàü striyàü raktaþ [Tib. 131a] ÷eùàsv avirakta iti. ekasyàü striyàm asya ràgàdhyavasànaü vartate. ÷eùàsu strãùu ràgapràptir evàsti. na samudàcàra iti. avasthànyathikasyàvasthàpekùo vyavahàraþ. yasyàm avasthàyàü so dharmaþ kàritraü na karoti. tasyàm anàgata ucyate. yasyàü karoti. tasyàü vartamànaþ. yasyàü kçtvà niruddhaþ. tasyàm atãta ity avasthàü avasthàü pràpya anyo 'nyo nirdi÷yate. anàgatàvasthàü pràpyànàgato yàvad atãtàvasthàü pràpyàtãta iti. avasthàntarataþ. na dravyàütarata iti abhinnalakùaõo 'nàgatàdyavasthàpràpto 'nàgatàdi÷abdanirde÷aþ kevalaü bhavatãty arthaþ. ata evodàharati. yathaikà vartiketi vistaraþ. yathaikà gulikà ekàüke nikùiptà ekasthàne sthàpità ekam ity ucyate. evaü ÷atàüke ÷ataü. sahasràüke sahasram ity ucyate. avasthàütaràpekùayà. na punas tasyàþ svabhàvànyathàtvaü. kiü tarhi. sthànàütaravi÷eùàt saükhyàbhidyotakaü saüj¤àütaram utpadyata iti. pårvàparam apekùyànyonya ucyata iti. pårvam aparaü càpekùyatãtànàgatavartamànà ucyaüta ity arthaþ. pårvam evàtãtaü vartamànaü vàpekùyànàgata [Tib. 131b] iti. pårvaü vàtãtaü aparaü vànàgatam apekùya vartamàna iti. aparam eva vartamànam anàgataü vàpekùyàtãta iti. pårvàparàpekùo 'nyathànyathikasya vyavahàraþ. ata evodàharati. yathaikà strã màtà vocyate duhità ceti. yathaikà strã duhitaram apekùa màtety ucyate. màtaram apekùya duhità ceti. pårvàparàpekùayà na dravyàütarataþ. sàükhyapakùe nikùeptavya iti. yaþ sàükhyapakùe pratiùedhaþ. sa eva tatpakùasya pratiùedhaþ. sàükhyapakùaþ pratiùiddha ity abhipràyaþ. dvitãyasyàpi bhadantaghoùakasyàpi adhvasaükaraþ pràpnoti. yo 'tãtàdhvàbhipretaþ. sa vartamànaþ anàgato 'pi pràpnoti. kathaü kçtvà. 'tãte atãtalakùaõayukto bhavann anàgatavartamànalakùaõàbhyàm aviyuktaþ. yukta evety arthaþ. anàgato 'py anàgatalakùaõayuktaþ atãtavartamànalakùaõàbhyàm aviyuktaþ. vartamàno 'pi vartamànalakùaõayukto 'tãtànàgatalakùaõàbhyàm aviyukta iti kçtvà. ekaikasya trilakùaõayogàt atãto 'nàgato vartamàna÷ ca pràpnoti. ity evam anàgatavartamànàv api yojyau. kim atra sàmyam iti. puruùasya kasyàücit kevalaü samanvàgamaþ. kim evaü dharmasyaikaü lakùaõaü vidyate. ita eva lakùaõe [Tib. 132a] na vidyete. yata evam udàhriyata iti asàmyaü. caturthasyàpi bhadaütabuddhadevasyàpi ekasminn evàdhvani trayo 'dhvànaþ pràpnuvantãti. ekasminn evatãte (##) 'dhvani pårvàparakùaõavyavasthàsti. tatra pårvapa÷cimau kùaõàv atãtànàgatau. pårvaþ kùaõo 'tãtaþ pa÷cimo 'nàgataþ. madhyamaþ pratyutpannaþ. ity atãte 'dhvani trayo 'dhvànaþ pràpnuvaüti. ata eùàü sarveùàü ## iti vaibhàùikaþ. kathaü kçtvà ÷obhana ity àha. yasmàt tasya ## kàritraü punaþ cakùuràdãnàü dar÷anàdãnãti. råpàdãnàm api svendriyagocaratvaü kàritraü. gady evam iti vistaaraþ. yadi kàritreõa vyavasthàpitàþ. tatsabhàgasya cakùuùaþ kiü kàritraü. yad dhi kàritralakùaõaü svakarma na karoti tat tatsabhàgaþ. tasya ca nàsti kàritraü dar÷analakùaõaü. kathaü tat pratyutpannam ity abhipràyaþ. phaladànapratigraha iti. tac cakùuþ svaniùyandaphalaü parigçhõàti àkùipati. phalaü ca dadàti niùyandaphalam anaütaraü dadàti. puruùakàraphalaü ca. yady api dar÷anakàritraü na karoti. anyat tu phalaü karotãti. tasya phaladànaparigrahasadbhàvàt tat pratyutpannam iti vyavasthàpyate. [Tib. 132b] atãtànàm api tarhi sabhàgahetvàdãnàm iti. àdi÷abdena vipàkahetvàdãnàü parigrahaõaü. teùàü phaladànàt. ## iti vacanàt. kàritraprasaügaþ. kàritram astãti. tata÷ caiùàü sabhàgahetvàdãnàü atãtànàü vartamànatvaprasaügaþ. vartamànavat kàritrasadbhàvàd iti lakùaõasaükaraþ. bråyàs tvaü yeùàü phalaparigrahaþ phaladànaü cobhayam asti. te vartamànàþ. yeùàü tv ekataraü. na te vartamànà iti. tata idam ucyate. ardhakàritrasya veti. prasaüga ity adhikçtaü. ardhakàritrasya và prasaügaþ. ardhavartamànà iti và te 'tãtàþ prasajyaüte. uparataphalaparigrahakàritratvàd dhi te 'tãtalakùaõayuktàþ. vartamànaphaladànakàritratvàc ca vartamànalakùaõayuktà iti. sa eva lakùaõasaükaradoùaþ. etad dhy atãtàdãnàm adhvanàü lakùaõam iùñaü. uparatakàritram atãtam apràptakàritram anàgataü pràptànuparatakàritraü vartamànam iti. (V.27) ## iti. napuüsakaliügam etacchabdaråpaü. ko vibandha ity arthaþ. ko vighno 'syeti kiü vighnaü kàritram ity apare. pratyayànàm asàmagryam iti cet. tatraitat syàt. pratyayànàü hetusamanaütaràdãnàm asàmagryam. ato na sarvadà kàritraü karotãti. na. nityam astitvàbhyupagamàt. [Tib. 133a] na pratyayànàm asàmagryaü kalpayituü yujyate. yasmàd iha bhavadbhir nityaü pratyayànàm (##) astitvam abhyupagamyate. satàm avinà÷àt. yac ca tat kàritram atãtam iti vistaraþ. yac ca kàritram atãtam ucyate anàgataü pratyutpannam iti cocyate siddhàüte uparatakàritram atãtam ity evamàdivacanàt. kiü kàritrasyàpy anyat kàritram asti. yatas tasyàtãtàditvaü kathyate. yady asty anavasthàprasaügaþ. na ced asti athànàgatàditvaü kàritrasya svaråpasattàpekùayà evaü bhàvànàm apy anàgatàditvaü bhaviùyati. kiü kàritrakalpanayà. kathaü tad atãtam ityàdi. atha tan naivàtãtam iti vistaraþ. yan naivàtãtaü nàpy anàgataü na pratyutpannaü tad asaüskçtam ity asaüskçtatvàn nityam astãti pràptaü. kàritram ity adhikçtaü. tataþ kim ity àha. ato na vaktavyaü. yadà kàritraü na karoti dharmas tadànàgata iti. kàritrasya kartum a÷akyatvapràpteþ. syàd eùa doùa iti vistaraþ. syàd eùa doùaþ kàritrasyànyat kàritram ity atiprasaügo 'saüskçtatvaprasaügo và yadi dharmàt kàritram anyat syàt. tat tu khalu nànyad iti. naiùa doùaþ. tenaivàtmaneti. yaþ pratyutpannasya svabhàvaþ. tenety arthaþ. kim asya pårvaü nàsãd ity anàgatàvasthàyàü. yadi kàritram ananyatvàd dharma eva nàsãd ity uktaü bhavat. kiü ca pa÷càn nàstãty atãtàvasthàyàü. yadi kàritraü [Tib. 133b] dharma eva nàstãty uktaü bhavet. dharmakàritrayor ananyatvàt. yady abhåtvà bhavatãti neùyate pratyutpanno na sidhyati. bhåtvà ca punar na bhavatãti yadi neùyate atãto 'dhvà na sidhyati. anàgatas tu yo na tàvad abhåtvà bhavatãty arthàd gamyate evam adhvatrayaü sidhyaty ato 'nyathà na sidhyatãty vàkyàrthaþ. utpàdavinà÷ayor ayogàd iti. sarvakàlàstitvàd utpàdavinà÷ayor ayogaþ. tasmàd vàïmàtram etat saüskçtalakùaõayogàn na ÷à÷vatatvaprasaüga iti. apårvaiùà vàco yuktir iti. pårvàparaviruddhaiùà vàco yuktir ity arthaþ. sarvadà càsty utpàdavinà÷àbhyàü ca yujyata iti. ## yad råpàdeþ svalakùaõaü. tat sarvasmin kàle vidyata itãùyate. yadi råpàdeþ svabhàvaþ sarvadàsti tena råpàdibhàvo nityaþ pràpnoti. ata àha. ## evaü sati tasmàt svabhàvàd bhàvo nånam anya iti. ata àha. ## iti. tad idamicchàmàtratvàt ## nàtra yuktir asti. atãtaü tu yad bhåtapårvam iti. na svalakùaõenàstãti dar÷ayati. (##) anàgataü yat sati hetau bhaviùyatãti. avidyamànam [Tib. 134a] api hetusadbhàvàd vyavasthàpyata iti dar÷ayati. evaü hi kçtvàstãty ucyata iti. bhåtapårvaü bhaviùyati ceti kçtvà. na tu punar dravyata evaü bhavati. hetuphalàpavàdadçùñipratiùedhàrtham iti. hetvapavàdadçùñipratiùedhàrtham asty atãtam ity uktaü. phalàpavàdadçùñipratiùedhàrtham asty anàgatam iti. àsãd atãtaü bhaviùyaty anàgatam iti vaktavye 'stãti vacanam asti÷abdasya nipàtatvàt. trikàlaviùayo hi nipàtaþ. àsãdarthe bhaviùyadarthe 'pi vartate. yathàsti dãpasyeti vistaraþ. yathàsti dãpasya pràg abhàvo 'sti pa÷càd abhàva iti vaktàro bhavaüti. na ca dravyato 'sti. yathà càsti niruddhaþ. sa pradãpo na tu mayà nirodhita iti vaktàro bhavaüti. na càstiprayogàn niruddho 'py asàv astãti. nanu ca vaidhàùikasya niruddho 'py asàv astãti. satyam asti. na tu pradãparåpatàm eva bhibhràõaþ so 'sti. evam atãtànàgatam astãty uktaü asaty api dravyasattve. anyathà hy atãtànàgata eva na sidhyet. yadi tenaiva lakùaõena vidyetàtãtànàgata eva na sidhyed ity arthaþ. yady atãtaü bhåtapårvaü yat tarhi laguóa÷ikhãyakàn iti vistaraþ. laguóa÷ikhãyakaiþ parivràjakair nàryo nidànaü. nàlaüdàyà [Tib. 134b] buddhabhàùitaü ca såtraü. saüyuktakàgame ca. àryamahàmaudgalyàyana÷ ca màrita ity àhur abhiyuktàþ. yato no màrita ity atra såtra evaü pañhyate. laguóa÷ikhãyakàþ parivràjakà ànaütaryakàriõo yat karmàbhyatãtaü. tan nàstãty evaüvàdina iti vistavaþ. kiü te laguóa÷ikhãyakàþ parivràjakàs tasya karmaõa ànaütaryasya bhåtapårvatvaü necchaüti. etad uktaü bhavati. icchaüti sma te tasya karmaõo bhåtapårvatvaü. kiü tu na dravyam iti tasmiü karmaõi te vipratipannàþ. nàsti tat karmàbhyatãtam iti. yato bhagavatà yatra te vipratipannàþ svabhàve. tat karmàbhyatãtam astãti vistareõa. tasmàd asti svabhàvenàtãtam iti vistaraþ. tatra punaþ såtre yad bhåtapurvaü karma. na tad evàtãtam ity abhisaüdhàyoktaü tat karmàstãti. kiü tarhi. tadàhitaü tena bhåtapårveõa karmaõà àhitam arpitaü. tasyàü saütatau phaladànasàmarthyaü saüdhàyoktam ity anenàbhipràyeõoktam iti. kathaü gamyata ity àha. anyathà hi svena bhàvena vidyamànam atãtaü na sidhyed iti. svalakùaõena vidyamànaü tat karma pratyutpannalakùaõena vidyamànam atãtam iti na sidhyet. pratyutpannam eva sidhyed ity abhipràyaþ. tadàhitam iti vistareõaivam (##) ucyamàne 'bhyatãtaü tat karmàstãti sidhyati. itthaü caitad evam iti. yathànàgataü [Tib. 135a] dravyato nàsty atãtaü ceti. vartamàne 'dhvanãti vistaraþ. vartamànabhàvenàbhåtvà bhavatãty arthaþ. na. adhvano bhàvàd anarthàütaratvàt. naiva tad evam. adhvanaþ pratyutpannasya bhàvàc cakùuþsaüj¤akàd anarthàütaratvàt. adravyàütaratvàd ity arthaþ. ya eva vartamàno 'dhvà. sa eva bhàvaþ. tat kathaü sa eva vartamànaþ svàtmany adhvay abhåtvà bhaviùyati. tathà hy uktaü ## iti. atha svàtmani cakùuùi cakùur abhåtvà bhavati siddham idam anàgataü cakùur nàstãti. àlaübanamàtram iti. màtra÷abdo janakatvavyàvartanàrthaþ. tadråpotpatter àlaübanaü dharmà ity abhipràyaþ. yad anàgataü sahasrair iti. saünikçùñam apy anàgataü janakaü na yujyate. kim aügàticireõa kàlena yad bhaviùyati. na hi pårvakàlãnasya phalasya pa÷càtkàlãno hetur yujyata iti. nirvànaü ceti. nirvàõaü hi vij¤ànaü niruddhàn na janayet. saüsàrapravçttinirodhàd ity abhipràyaþ. abhåd bhaviùyati ceti. yad vartamànàvasthàyàü råpam abhåt bhaviùyati ca. tad àlaübanam ity arthaþ. kathaü j¤àyate evaü tad àlaübyate na punar astãty [Tib. 135b] ata àha. na hi ka÷cid atãtaü råpaü vedanàü và smarann astãti pa÷yati. kiü tarhi. abhåd iti smarati tad råpaü yathàdçùñaü yathànubhåtàü ca vedanàü cakùurvij¤ànànubhavabalena. yathà khalv apãti vistareõàcàrya evopacayahetum àha. vartamànaråpam iva bhåtaü bhaviùyac ca gçhyata ity abhipràyaþ. yadi ca tathaivàstãti yathà vartamànaü. vartamànaü tat pràpnoti. atha nàsti tat tathaiva asad apy àlaübanaü bhavatãti siddhaü. vartamànavadråpasyàbhàvàt. tasya ca smaryamàõatvàt. tad eva tadvikãrõam iti. yad eva tad vartamànaü. tad eva vikãrõam atãtànàgataü. na. vikãrõasyàgrahaõàd iti. na yuktam etat. vikãrõasyàgrahaõàt. pårvaü na vikãrõam idànãü vikãrõam etad råpam ity evam asyàgrahaõàt. yadi ca tat tad eveti vistaraþ. yadi ca vartamànàvasthàyàü piõóãbhåtaü råpaü. tad atãtàvasthàyàm anàgatàvasthàyàü ca paramàõu÷o vibhaktam ato na vartamànavat gçhyate. evaü sati tàdavasthyàn nityàþ paramàõavaþ syuþ. anàgatàþ pratyutpannà atãtà÷ ca ta eva ta iti. evaü ca sati paramàõusaücayavibhàgamàtram eva pràpnoti. na tu ka÷cid utpàdo nàpi nirodha ity àjãvikànàü pàùaõóinàü vàdaþ parigçhãto bhavati. tathà ceùyamàõe såtram apàstaü bhavati. cakùur bhikùava utpadyamànam (##) na kuta÷icd àgacchati. nirudhyamànaü na kvacit saünicayaü gacchati. iti hi bhikùava÷ cakùur [Tib. 136a] abhåtvà bhavati bhåtvà ca prativigacchatãti. kathakü punar idaü såtram apaviddhaü virodhitaü bhavati. yasmàc cakùur utpadyamànaü svena råpeõa na kuta÷cid àgacchatãty etat padaü bàdhitaü bhavati. nirudhyamànaü na kvacit saünicayaü gacchatãty etad api padaü bàdhitaü bhavati. atãte 'dhvani tatparamàõånàü viprakãrõasaücitatvàbhyupagamàt. aparamàõusaücitànàm iti. vedanàdãnàm aparamàõvàtmanàü kathaü viprakãrõatvaü. mårtànàü hi saücitatvaü viprakãrõatvaü vàbhavad bhaven nàmårtànàü. te 'pi ca yathotpannànubhåtàþ smaryanta iti. vartamànaråpà eva smaryante. yadi ca te tathaiva saüti. yathà vartamànà nityàþ pràpnuvaüti. atha na saüti tadråpàþ asad apy àlaübanam iti siddhaü. trayoda÷am apy àyatanam àlaübanaü syàd iti. trayoda÷ànàm àyatanànàü påraõaü trayada÷am àyatanaü. tad vij¤ànasyàlaübanaü syàt. asadàlaübanatva iùyamàõe tadàlaübanaü và vij¤ànaü syàt. evaü vaibhàùikeõokte àcàrya àha. atha trayoda÷am iti vistaraþ. etad eva nàmeti vaibhaùikàþ. yad etan nàma tryoda÷am àyatanam iti. tad àlaübanaü. evaü tarhi nàmaiva nàstãti [Tib. 136b] pratãyeta. nàbhidheyaü trayoda÷àyatanàbhàvalakùaõaü. kiü ca ya÷ ca ÷abdasya pràgabhàvam àlaübate. kiü tasyàlaübanaü. bhavatãti vàkya÷eùaþ. evaü prakçte vaibhàùika àha. ÷abda evàlaübanam iti prakçtaü. evaü tarhãti vistareõàcàryaþ. yaþ ÷abdasya pràgabhàvam àlaübate. ÷abda eva tenàlaübito bhavati. na pràgabhàvaþ. pràptam idaü bhavati. yaþ ÷abdàbhàvaü pràrthayate. tasya ÷abda eva kartavyaþ syàd iti. anàgatàvastha iti cet syàn mataü. yasyàsau pràgabhàvaþ. so 'nàgatàvasthas tenàlaübyate. tasmàd yaþ ÷abdàbhàvaü pràrthayate. na tasya ÷abda eva kartavyaþ syàd iti. tad ucyate. sati kathaü nàstãti buddhir iti. vidyamàne tasmiü ÷abde yasyàsau pràgabhàvaþ katham asya nàstibuddhir yà pràgabhàvam àlaübate. vartamàno nàstãti cet. tatraitat syàt vartamàno nàstãty evaü tadàlaübanàn nàstibuddhis tasyotpadyata iti. na. ekatvàt. yad eva tad anàgataü. tad eva vartamànaü bhavati. na tasmàd anyad iti. kathaü tasminn eva vartamàne nàstibuddhir utpadyate. yo và tasya vi÷eùaþ. yo và tasyànàgatasya pa÷càd vi÷eùo vartamànàvasthàyàü bhavati. tatra vi÷eùe vartamàno nàstãti tadbuddhir utpadyate. 'tasyàbhåtvàbhàvasiddhiþ. tasya vi÷eùasyàbhåtvà pårvaü pa÷càd bhàvaþ. tasya siddhir iti. [Tib. 137a] bhàva÷ càbhàva÷ ceti. bhàvo vartamànàvasthyàyàm abhàvo 'tãtànàgatàvasthayoþ. iti vij¤ànasyobhayam àlaübanaü bhavati. yady abhàvo vij¤ànasyàlaübanaü yat tarhãti vistaraþ. (##) bodhisattvena caramabhavikenaivam uktaü. yal lokenàsti. taj j¤àsyàmãty eùa saübhavo nàstãti vacanàd abhàvàlaübanaü na bhavatãti dar÷itaü bhavati. àcàryo 'nyàbhipràyatàm asya såtrasya dar÷ayann àh. apare àbhimànikà iti vistaraþ. apari÷uddhasamàdhayo 'pare àbhimànikà bhavaüti. asaütam apy avabhàsaü divyacakùuravabhàsaü prayogàvasthàyàü saütam ity eva pa÷yaüti. ahaü tu santam evàvabhàsaü pårvaråpaü divyacakùuùo 'stãti pa÷yàmãty ayaü tatra såtre 'bhipràyaþ. kuto 'sya vimar÷a iti. sarvabuddhãnàü sadviùayatve vyavasthàpyamàne kuto 'sya vimar÷avicàraþ saüdeho và syàt. yad uta loke nàstãti vistareõa ya uktaþ. sadasadàlaübane tu buddhãnàm ayaü vimar÷aþ saübhavati. nànyathà. ko và vi÷eùa iti. ko và bodhisattvasyànyebhyo vi÷eùaþ yadi te 'pi santam evàvabhàsaü pa÷yaüti nàsaütaü. sadasadàlaübanatve hi buddhãnàm ayaü vi÷eùo bhavati. itthaü caitad evaü [Tib. 137b] sat. asadàlaübanà buddhaya iti. sac ca sato j¤àsyaty asac càsata itãdam atrodàharaõaü. sac ca vastu sattvataþ paraiùyati j¤àsyati asac càsattvata ity asadàlaübanà buddhaya iti siddhaü. tasmàd ayam apy ahetur iti. yad etad bodhisattvenoktam iti. tatpårvakàd iti. karmapårvakàt cittasaütànavi÷eùàt. àtmavàdapratiùedha iti. ÷àstràvasàne vàtsãputrãyamatapratiùedhe. utpàdas tarhi abhåtvà bhavatãti. utpàdaþ pårvaü nàstãdànãü bhavatãti siddho 'pårvapràdurbhàvaþ. utpàdasyotpàdavatà saha tulyavàrttatvàt. atha sarva evastãti. utpàdo 'pi yady asti na kevalaü hetur anàgataü ca phalam ity abhipràyaþ. kasyedànãü kva sàmarthyam iti. kasya hetoþ kva phale sàmarthyaü. hetu÷ ca yathoktaþ utpàdaþ phalaü cànàgatam astãti. vartamànãkaraõa iti vaibhàùikaþ. kim idànãü vartamànãkaraõam iti vistareõàcàryaþ. notpàdo vartamànãkaraõaü. tasya vidyamànatvàt. ata evaü pçcchati. de÷àütaràkarùaõaü cet. yadi manyase hetunà phalasya de÷àütaràkarùaõaü vartamànãkaraõam iti. atra bråmaþ. nityaü prasaktaü phalam iti vàkya÷eùaþ. kevalaü de÷àütaràd de÷àütaràkarùaõaü. na kiücid apårvam utpadyata iti. nityaü prasaktaü. aråpiõàü ca [Tib. 138a] vedanàdãnàü. kathaü tadde÷àütaràkarùaõà. amårtatvenàde÷asthatvàn na tad yujyata ity abhipràyaþ. yac ca tadàkarùaõaü kriyàsaüj¤akaü. tad abhåtvà bhåtam ity abhåtvàbhàvasiddhir ity abhipràyaþ. svabhàvavi÷eùaõaü cet. yadi manyase hetunà svabhàvo 'sya phalasya vi÷eùyate. tena phalavi÷eùaõaü. bhavatãti. atra bråmaþ. siddham abhåtvàbhavanam iti. siddham abhåtvà vi÷eùaõasya (##) bhavanaü pràdurbhàva iti. adhvatrayaü và. kiü. sarvam astãty adhikçtaü. yathàtra tad asti tathoktam iti. yad bhåtapårvaü tad atãtaü. yat sati hetau bhaviùyati. tad anàgataü. yad bhåtvàvinaùñaü. tat pratyutpannam. ity evaü sarvàstivàdaþ ÷àsane sàdhur bhavati. kathaü tena tasmiü và saüyuktà iti. kathaü tenàtãtànàgatena kle÷ena tasmin và atãtànàgate vastuni kathaü saüyukta iti. tajjataddhetvanu÷ayabhàvàt kle÷eneti. tasmàd atãtàj jàtas tajjaþ. tasyànàgatasya hetus taddhetuþ. tajja÷ càsau taddhetu÷ ca tajjataddhetuþ. tajjataddhetur anu÷ayo bãjaü tajjataddhetvanu÷ayaþ. tasya bhàvàt. atãtenànàgatena ca kle÷ena yathàkramaü saüyuktaþ. tad atãtànàgataü vastv àlaübanam asyeti tadàlaübanaþ kle÷as tasyànu÷ayaþ. tasya bhàvàd atãte 'nàgate ca vastuni yathàkramaü saüyukta iti dharmateti. [Tib. 138b] dharmàõàü svabhàvaþ. atãtàdikàdhvavyavasthàne sati tatsaüvyavahàravyutpàdanàrtham àha. asti paryàya ityàdi. asti vacanakramaþ. yad utpadyate. tan nirudhyata ity uktvà. dçùñàütam àha. råpam utpadyate råpaü nirudhyate dravyànanyatvàt. anyad utpadyate 'nyan nirudhyate. anàgatam utpadyate 'nyad utpàdàbhimukhatvàt. vartamànaü nirudhyate 'nyan nirodhàbhimukhatvàt. adhvàpy utpadyate utpadyamànasya dharmasyàdhvasaügçhãtatvàd adhvasvabhàvatvàd ity arthaþ. ## iti lakùaõàt. adhvano 'py upàdànaråpàd utpadyate dharmaþ. kasmàd ity àha. anekakùaõikatvàd anàgatasyàdhvana iti. yasmàd anekeùàü kùaõànàm anàgatànàü rà÷iråpàõàü ka÷cid eva kùaõa utpadyate. ato 'dhvano 'py utpadyata ity ucyate. (V.28) ## #<÷eùais tu sarvaiþ sarvatreti># prasaügenàgatam atãtànàgatavicàraõaü. yad yastu prahãõam ityàdi. iha prahàõaü pràptivigamàt. visaüyogas tadàlaübanakle÷aprahàõàt. dar÷anabhàvanàmàrgàv adhikçtya ## ityàdi. pràk prahãõe ityàdi. #<÷eùasarvagair># iti. samudayadar÷anaprahàtavyaiþ sarvatragaiþ. #<÷eùais tadviùayair malair># (##) iti. prahãõaprakàraviùayànu÷ayair ity arthaþ. tadyathàdhimàtràdhimàtre prakàre prahãõe 'dhimàtramadhyàdibhiþ ÷eùair aprahãõair anu÷ayaiþ saüyuktaþ. tathà hy asàv adhimàtràdhimàtreõa prahãõena kle÷aprakàreõa visaüyukto 'pi sa saüyukta eva taiþ ÷eùair iti. (V.29-31) piõóavibhàùàü kurvaüti. saükùepavyàkhyàü kurvaütãty arthaþ. ke. vaibhàùikàþ. ùoóa÷eti. kàmàvacaràþ paüca prakàràþ. [Tib. 139a] duþkhasamudayanirodhamàrgadar÷anaprahàtavyà÷ catvàro bhàvanàprahàtavya÷ ca paücamaþ. evaü yàvad àråpyàvacaràþ paüca prakàrà iti paücada÷a. anàsrava÷ ca ùoóa÷a iti ùoóa÷a dharmàþ. ime ca dharmàþ ye dar÷anaprahàtavyàþ. te catuþskandhasvabhàvàþ. ye bhàvanàprahàtavyàþ. te paücaskandhasvabhàvàþ. kathaü. yà vedanà yair dar÷anaprahàtavyair anu÷ayaiþ saüprayuktàþ. sa vedanàskandhaþ. yàþ saüj¤àþ. sa saüj¤àskandhaþ. ye 'nu÷ayàþ ye ca tatsaüprayuktà÷ cetanàdayo yà÷ caiùàü vedanàdãnàü sarveùàü caitasikànàü pràptayo jàtijaràsthityanityatà÷ ca viprayuktàþ. sa saüskàraskandhaþ. yac caibhiþ saüprayuktaü manovij¤ànaü. sa vij¤ànaskandhaþ. iti catuþskandhasvabhàvà dar÷anaprahàtavyàþ. bhàvanàprahàtavyàþ punar ato 'nye sàsravà dharmàþ. kathaü. bàhyàdhyàtmikaü sarvaü sàsravaü råpaü råpaskandhaþ. anàsravadar÷anaprahàtavyavarjyà÷ ca vedanàsaüj¤àsaüskàravij¤ànaskandhà iti paücaskandhasvabhàvà bhàvanàprahàtavyà veditavyàþ. cittàny api ùoóa÷aitàny eveti. kàmàvacaraü duþkhadar÷anaprahàtavyaü yàvad bhàvanàprahàtavyam [Tib. 139b] iti paüca cittàni. evaü råpàvacaràõy àråpyàvacaràõi ca paücapaüca anàsravaü ca cittam iti ùoóa÷a cittàni. tàni tatùoóa÷adharmàlaübanàni varõyaüte. amuùminn iyaüto 'nu÷ayà iti. amuùmiü dharme iyaüto 'nu÷ayà ye tena cittena saüprayuktà àlaübanataþ saüprayogato vànu÷erata ity etad abhyåhitavyaü. ## iti. duþkhasamudayadar÷anabhàvanàpraheyàþ kàmàvacarà ity arthaþ. eùà vigraha jàtir iti. svakatrayaü caikaråpàptaü càmalaü ca. svakatrayaikaråpàptàmalàni vij¤ànàni. ## teùàü ## kàmàvacaràs tàvad iti vistaraþ. kàmàvacarà duþkhasamudayadar÷anaprahàtavyà (##) yathàkramaü da÷asaptànu÷ayàþ. tatsahabhuvas tatpràptaya÷ ca sànucaràþ. bhàvanàheyà÷ caturanu÷ayàs tatsahabhuvas tatpràptaya÷ ca sànucaràþ. sarvaü sàsravaü råpaü. anye càkliùñà dharmàþ. ete dharmàþ paücànàü cittànàm àlaübanaü. keùàm ity àha. svadhàtukànàü trayàõàü teùàm eveti. kàmàvacaràõàü duþkhasamudayadar÷anabhàvanàheyànàü. [Tib. 140a] kathaü kçtvà. duþkhadar÷anaheyàs tàvad duþkhadar÷anaheyasya sarvatragàsarvatragasaüprayuktasya. samudayadar÷anaprahàtavyasya ca sarvatragasaüprayuktasya. bhàvanàheyasya ca ku÷alasya. råpàvacarasyaikasya bhàvanàheyasyaiva. laukikena màrgeõa kàmadhàtåpapannasya kàmàvacaradharmàlaübanàvasthàyàü. råpadhàtåpapannasya ca kàmadhàtudar÷anàvasthàyàü. anàsravasya ca dharmaj¤ànapakùasya ceti paücànàü cittànàm àlaübanaü bhavaüti. na kàmàvacarayor nirodhamàrgadar÷anaheyayo÷ cittayor àlaübanam. anàsravàlaübanayo÷ cittayor nirodhamàrgàlaübanatvàt. sàsravàlaübanayor÷ ca nirodhamàrgadar÷anaheyamàtràlaübanatvàt. nordhvabhåmikànàü kliùñànàü. adharabhåmikànàlaübanatvàt. nàråpyàvacarasya ku÷alasya. catasçbhir dåratàbhir dåratvàt. evaü samudayadar÷anaheyà dviprakàrasya samudayadar÷anaheyasya. duþkhadar÷ane heyasya ca sarvatragasaüprayuktasya. bhàvanàheyasya ku÷alasya. råpàvacarasyaikasya bhàvanàheyasyaiva. anàsravasya ceti. paücànàm evàlaübanaü bhavaüti. vyàkhyànaü ca pårvavad eva kartavyaü. bhàvanàheyà api paücànàm evàlaübanaü bhavaüti. duþkhasamudayadar÷anaheyayoþ [Tib. 140b] sarvatragasaüprayuktayo÷ cittayor bhàvanàheyasya ca ku÷alàku÷alàvyàkçtasya yathàsaübhavaü. råpàvacarasyaikasya bhàvanàheyasyaiva. anàsravasya ceti. pårvavad eva vàcyaü. ## iti. svakànàm adharàõàü ca trayaü svakàdharatrayaü ca årdhvaikaü càmalaü ceti vigrahaþ. råpàvacaràs ta eva triprakàrà dharmà iti. duþkhasamudayadar÷anabhàvanàheyàs teùàm adhikçtatvàt. te 'ùñànàü cittànàm àlaübanaü. svadhàtukànàü trayàõàü teùàm eva duþkhasamudayadar÷anabhàvanàheyànàü pårvavad vyàkhyeyaü. adharadhàtukànàü trayàõàü teùàm eva. teùàü duþkhasamudayadar÷anaheyayor visabhàgadhàtusarvatragasaüprayuktayo÷ cittayor bhàvanàheyasya ca ÷rutamayasya ca cintàmayasya và. årdhvadhàtukasyaikasya bhàvanàheyayaivàkà÷ànàütyàyatanasàmantakasaügçhãtasya anàsravasya cànvayaj¤ànapakùasyeti. (##) ## iti. tridhàtvàptànàü trayàõàm anàsravasya ca gocaràþ. ta eveti ta eva duþkhasamudayadar÷anabhàvanàheyà [Tib. 141a] adhikçtàþ. triprakaràõàü teùàm eveti. kàmaråpàvacaràõàü duþkhasamudayadar÷anaheyànàü visabhàgadhàtusarvatragasaüprayuktànàü caturõàü bhàvanàprahàtavyayor dvayor yathàyogaü. svadhàtukànàü ca trayàõàü. katameùàü. sarvatragàsarvatragasaüprayuktayor yathàyogaü dvayor bhàvanàprahàtavyasya cànàsravasya ceti. da÷ànàü cittànàm àlaübanaü bhavaüti. ## iti. sarvagrahaõaü traidhàtukopasaügrahàrthaü. ## iti vacanàt påvoktànàü ca gocarà ity arthàd uktaü bhavati. atha và svenàdhikàni svàdhikàni. svàdhikànàü gocaràþ svàdhikagocarà iti. tasyàdhikasyeti. ràgàdisaüprayuktasya. na mithyàdçùñyàdisaüprayuktasya. tasya nityaü nirodhamàrgàlaübanatvàt. pårvoktànàü paücànàm iti. kàmàvacaràõàü trayàõàü. dvinikàyasarvatragasaüprayuktabhàvanàprahàtavyànàü. råpàvacarasya bhàvanàprahàtavyasyaiva. anàsravasya ceti. màrgadar÷anaprahàtavyà apy evam iti. kim evaü. [Tib. 141b] ùaõõàü cittànàm àlaübanam iti. navànàm ekàda÷ànàü ca cittànàm àlaübanaü bhavatãti. råpàvacarà nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyà navànàü cittànàm àlaübanaü bhavaüti. àråpyàvacarà ekàda÷ànàm iti. kathaü. råpàvacarà nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyà dharmàþ kàmàvacaràõàü visabhàgadhàtusarvatragasaüprayuktabhàvanàheyànàü trayàõàü. svadhàtukànàü ca trayàõàü dvinikàyasarvatragasaüprayuktabhàvanàprahàtavyànàü. àråpyàvacarasya bhàvanàprahàtavyasyàkà÷ànaütyàyatanasaügçhãtasya. anàsravasya cànvayaj¤ànapakùasya. tasyaiva càdhikasya nirodhadar÷anaprahàtavyasya màrgadar÷anaprahàtavyasya và cittasya. iti navànàü pratyekam àlaübanaü bhavaüti. àråpyàvacarà api nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyà dharmàþ pratyekam ekàda÷ànàü cittànàm àlambanaü bhavaüti. kàmaråpàvacaràõàü visabhàgadhàtusarvatragasaüprayuktabhàvanàprahàtavyànàü ùaõõàü. svadhàtukànàü ca trayàõàü dvinikàyasarvatragasaüprayuktakabhàvanàprahàtavyànàü. nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyasya ca pratyekam adhikasya. anàsravasya cànvayaj¤ànapakùasya. ity ekàda÷ànàm àlaübanaü bhavaüti. ## iti. anàsravà nirodhàdayaþ. triùu dhàtuùu [Tib. 142a] yàny antyàni trayàõi (##) nirodhamàrgadar÷anabhàvanàprahàtavyalakùaõàni. teùàü yathàyogam anàsravasya ca gocaràþ. kathaü. pratisaükhyànirodhàryamàrgau tàvat tadàlaübanànàü mithyàdçùñivicikitsàvidyàsaüprayuktànàü bhàvanàprahàtavyànàm anàsravasya ca dharmaj¤ànànvayaj¤ànapakùasya yathàyogam àlaübanaü. àkà÷àpratisaükhyànirodhau tu bhàvanàprahàtavyasyaivàkliùñasya cittasyàlaübanam iti veditavyaü. àcàryaguõamativasumitrau tu vyàcakùàte àkà÷àpratisaükhyànirodhau bhàvanàprahàtavyasya kliùñàkliùñasyàlaübanam iti. tad ayuktaü. ## iti niyamàt. ato na kliùñacittasya bhàvanàlaübanam iti siddhàütaþ. ## iti. kàmàvacaràþ duþkhasamudayadar÷anabhàvanàheyàþ paücànàü gocaràþ. råpàvacarà aùñànàm. àråpyàvacarà da÷ànàm. amalà api da÷ànàm eveti. pårvavyàkhyànànusàreõa yojyaü. etàny eva ùoóa÷a cittàni ùañtriü÷ad bhavaüti. kàmadhàtau duþkhasamudayadar÷anaheyam asarvatragasaüprayuktaü sabhàgavisabhàgasarvatragasaüprayuktaü ca. evaü råpadhàtau duþkhasamudayadar÷anaheyaü pratyekaü triprakàraü. àråpyadhàtàv anyatra visabhàgadhàtubhåmisarvatragasaüprayuktàt. nirodhamàrgadar÷anaheyaü dhàtutraye 'pi pratyekaü dvidhà sàsravànàsravàlaübanatvàt. bhàvanàheyam api kliùñàkliùñabhedàt dviprakàraü. anàsravam api dharmaj¤ànapakùam anvayaj¤ànapakùaü ceti dvidhà. kàmàvacaraü bhàvanàprahàtavyam iti. paücavij¤ànakàyikaü sukhendriyaü. råpàvacaraü paücaprakàram [Tib. 142a] iti. prathamadhyànabhåmikaü trivij¤ànakàyikaü. tçtãyadhyànabhåmikaü mànasam ity abhisamasya yathàyogaü paücaprakàraü duþkhadar÷anaprahàtavyaü yàvad bhàvanàprahàtavyaü. anàsravaü ca tçtãyadhyànabhåmikam eva. kàmàvacarasya catuþprakàrasyeti. duþkhasamudayamàrgadar÷anabhàvanàpraheyasya. duþkhasamudayadar÷anaheyayoþ sukhendriyam àlaübanaü bhavati. yasmàd duþkhasamudayasatyasaügçhãtaü svabhåmikam årdhvabhåmikaü và sukhendriyaü satkàyamithyàdçùñyàdãnàm àlaübanaü bhavati. màrgadar÷anaheyasya ca mithyàdçùñyàdisaüprayuktasya màrgasatyasaügçhãtaü sukhendriyam àlaübanaü. bhàvanàheyaràgàdisaüprayuktasya ca cittasya (##) tatpaücavij¤ànakàyikaü sukhendriyam àlaübanam. iti catuùprakàrasyàsya tad àlaübanaü. na tu nirodhadar÷anaheyasya cittasya. tatra mithyàdçùñyàdãnàü nirodhàlaübanatvàt. dçùñiparàmar÷àdãnàü ca svanikàyàlaübanatvàt. tatra ca sukhendriyàbhàvàt. tenocyate 'nyatra nirodhadar÷anaheyàd iti. råpàvacarasya paücaprakàrasyeti. yasmàt tçtãyadhyànasaügçhãtaü paücaprakàraü sukhendriyaü bhavati. màrgadar÷anabhàvanàheyasyeti. àråpyàvacarasya màrgadar÷anaheyasya mithyàdçùñyàdisaüprayuktasya cittasya màrgasaügçhãtaü sukhendriyam àlaübanaü. tad eva ca bhàvanàheyasya ku÷alasya cittasyàlaübanam. anàsravasya ca sarvam apy àlaübaõaü [Tib. 143a] bhavati. tatra yathàsaübhavam iti. yasmàd anàsrave anu÷ayà nànu÷erate. yasmàt kvacid eva kecid anu÷erate. tasmàd yathàsaübhavam ity ucyate. tatra vij¤àne kàmàvacarà÷ catvàro nikàyàþ. tadyathà nithyàdçùñisaüprayukte sukhendriyàlaübane da÷àpi duþkhadar÷anaprahàtavyà anu÷ayà àlaübanato 'nu÷erate saüprayogato và yathàsaübhavaü. evaü samudayadar÷anaprahàtavyàþ. màrgadar÷anaprahàtavyà api tatra sukhendriyàlaübane vij¤àne 'nu÷erate. màrgasukhendriyàlaübane hi mithyàdçùñyàdisaüprayukte vij¤àne mithyàdçùñyàdayaþ saüprayogato 'nu÷erate. dçùñiparàmar÷àdayo 'py àlaübanato 'nu÷erate. tasmàt so 'pi nikàyas tatrànu÷ete. bhàvanàheyo 'pi nikàyo 'trànu÷ete. tatra ràgàdãnàü sukhendriyàlaübanavij¤ànàlaübanayogàt. nirodhadar÷anaprahàtavyanikàyas tu tatra nànu÷ete. sukhendriyàlaübanavij¤ànàbhàvàt. råpàvacaràþ saüskçtàlaübanà iti. råpàvacaraü sukhendriyàlaübanaü paücaprakàram asti. tatra catvàro nikàyà anu÷erata iti sugamam etat. nirodhadar÷anaprahàtavyàs [Tib. 143b] tu saüskçtàlaübanàþ katham anu÷erate. tçtãye dhyàne dçùñiparàmar÷àdayaþ sukhendriyeõa saüprayujyaüte. te cànyonyàlaübanàþ. te tatra sukhendriyàlaübanavij¤àne saüprayogata àlaübanato vànu÷erate. àråpyàvacarau dvau nikàyàv iti. màrgadar÷anabhàvanàheyanikàyau. màrgasukhendriyàlaübane mithyàdçùñyàdisaüprayukte mithyàdçùñyàdayaþ saüprayogato 'nu÷erate. dçùñiparàmar÷àdayas tu tatràlaübanato 'nu÷erate. bhàvanàheyo 'pi nikàyo 'nu÷ete. bhàvanàheyaü hi ku÷alaü cittaü màrgam àlaübate. tatra sa ràgàdinikàyo 'nu÷ete. sarvatragà÷ càråpyàvacarà anu÷ayàs tatraiva vij¤àne màrgàlaübanamithyàdçùñyàdisaüprayukte và vij¤àne 'nu÷erata iti vij¤àtavyaü. tasyaiva dvàda÷avidhasyeti. kàmàvacarasya catuùprakàrasyànyatra nirodhadar÷anaheyàt. (##) råpàvacarasya paücaprakàrasyàråpyàvacarasya ca dviprakàrasya màrgadar÷anabhàvanàheyasyànàsravasya cety anyonyàlaübanayogatas tasya sukhendriyàlaübanaü vij¤ànam àlaübanaü bhavati. àråpyàvacarasya ca bhåyo dviprakàrasya tat sukhendriyàlaübanaü vij¤ànam àlaübanaü bhavati. katamasyety àha. duþkhasamudayadar÷anaprahàtavyasyeti. [Tib. 144a] àråpyàvacarasya sarvatragasaüprayuktasya hi duþkhasamudayadar÷anaheyabhedàt dviprakàrasya cittasyàråpyàvacaramàrgadar÷anaheyamithyàdçùñyàdisaüprayuktaü vij¤ànaü màrgàlaübanaü càråpyàvacaraü bhàvanàheyaü ku÷alam àlaübanaü bhavati. evam idaü caturda÷avidhaü sukhendriyàlaübanavij¤ànàlaübanaü tatràråpyàvacarau duþkhasamudayadar÷anaheyau vardhayitveti. pårvaü sarvatragà evàråpyàvacaràþ sukhendriyàlaübane vij¤àne 'nu÷erate. sukhendriyàlaübanàlaübane tu sakalàv apy àråpyàvacarau duþkhasamudayadar÷anaheyau nikàyàv anu÷ayàte. tasmàt tatra sarvatragasaüprayukte citte duþkhasaüudayadar÷anaheyà anu÷ayàþ saüprayogata àlaübanato và yathàyogam anu÷erate. ÷eùàs tu pårvavad yojyàþ. anayà vartanyànyad api gaütavyam iti. anena vartmanànyad api boddhavyaü. kathaü. duþkhendriyàlaübane katy anu÷ayà anu÷erata iti pra÷na àgate vicàrayitavyaü. duþkhendriyam ekavidhaü kàmàvacaraü bhàvanàprahàtavyaü paücavij¤ànakàyikatvàt. tat samàsataþ paücavidhasya vij¤ànasyàlaübanaü bhavati. kàmàvacarasya [Tib. 144b] triprakàrasya. duþkhasamudayadar÷anaheyayoþ sarvatragasaüprayuktayor vij¤ànayor bhàvanàprahàtavyasya ca. råpàvacarasya ca bhàvanàprahàtavyasya. anàsravasya ca. idaü paücavidhaü duþkhendriyàlaübanaü vij¤ànaü. tatra yathàsaübhavaü kàmàvacaràs trayo nikàyà duþkhasamudayadar÷anabhàvanàheyàþ. tatra hi sarvatragasaüprayukte citte bhàvanàheye ca duþkhasamudayadar÷anaheyau nikàyau saüprayogata àlaübanato và yathàsaübhavam anu÷ayàte. bhàvanàheye ca bhàvanàheyo nikàyo 'nu÷ete. råpàvacara eko bhàvanàheyaþ. tatra bhàvanàheye citte 'nu÷ete. sarvatragà÷ ca råpàvacaràs tatraivety avagaütavyaü. duþkhendriyàlaübanàlaübane vij¤àne katy anu÷ayà anu÷erate. tat punar duþkhendriyàlaübanaü pa¤cavij¤ànaü katamasya vij¤ànasya àlaübanaü. tasyaiva paücavidhasyànyonyàlaübanayogena. kàmàvacarasya ca bhåyo màrgadar÷anaheyasya anàsravàlaübanasya. råpàvacarasya ca sarvatragasaüprayuktasyàlaübanaü bhavati. tena hi råpàvacaraü duþkhendriyàlaübanaü ku÷alaü bhàvanàprahàtavyam (##) àlaübyate. àråpyàvacaram apy àkà÷ànaütyàyatanasàmantakasaügçhãtaudàrikàdyàkàraü [Tib. 145a] duþkhendriyàlaübanam àlaübate. tad idam aùñavidhaü duþkhendriyàlaübanàlaübanaü vij¤ànaü. tatra kàmàvacarà÷ catvàro nikàyàþ. duþkhasamudayamàrgadar÷anabhàvanàheyàþ. råpàvacaràs trayo nikàyàþ. duþkhasamudayadar÷anabhàvanàprahàtavyàþ. àråpyàvacara eko bhàvanàprahàtavyaþ. sarvatragà÷ cànu÷ayà anu÷erata iti vij¤àtavyaü. saumanasyendriyàlaübane vij¤àne katy anu÷ayà anu÷erata iti pra÷ne vicàrayitavyaü. tat punaþ saumanasyendriyàlaübanaü vij¤ànam ekàda÷avidhaü. kàmaråpàvacaraü paüca prakàram anàsravaü ceti. tad etat samàsatas trayoda÷avidhasya vij¤ànasyàlaübanaü bhavati. kàmàvacarasya paücaprakàrasya saüskçtàlaübanasya tasya saüskçtatvàt. evaü råpàvacarasya. àråpyàvacarasya tu dviprakàrasya màrgadar÷anabhàvanàheyasya. anàsravasya ca. idaü trayoda÷avidhaü saumanasyendriyàlaübanavij¤ànaü. tatra yathàsaübhavaü kàmàvacararåpàvacaràþ paücanikàyàþ saüskçtàlaübanàþ. àråpyàvacarau dvau nikàyau. sarvatragà÷ cànu÷ayàþ anu÷erata iti vij¤àtavyaü. saumanasyendriyàlaübanàlaübane vij¤àne katy anu÷ayà anu÷erate. tat punaþ saumanasyendriyàlaübanaü [Tib. 145a] trayoda÷avij¤ànaü katamasya vij¤ànasyàlaübanaü. tasyaiva trayoda÷avidhasya. àråpyàvacarasya ca bhåyo dviprakàrasya duþkhasamudayadar÷anaprahàtavyasya. idaü paücada÷avidhaü saumanasyendriyàlaübanaü vij¤ànaü. tatràråpyàvacarau dvau duþkhasamudayadar÷anaheyau vardhayitvà. kàmàvacararåpàvacaràþ saüskçtàlaübanàþ. àråpyàvacarà÷ catvàro nikàyàþ anyatra nirodhadar÷anaheyàt. anu÷ayà anu÷erata iti vij¤àtavyaü. anayà di÷à anyad api gaütavyam iti. (V.32) ## iti. anu÷ayànair ananu÷ayànai÷ cànu÷ayaiþ sànu÷ayaü kliùñam ity arthaþ. tatsahitatvàt sadàvasthitatvàt. akliùñaü cittam anu÷ayànair eva sànu÷ayaü vivecayituü ÷akyatvàt. tathà hi vakùyati ## iti. (V.33) sarvasya sarvànaütaram utpattisaübhavàn nàsty eùàm utpattau sàrvajanyaþ kramaniyamaþ. duþkhataþ skandhàn apohyeti. nedaü duþkham ity àtmato 'bhinive÷àt. råpam àtmety evaüdçùñikasya vedanàdyàtmagràhadçùñiþ (##) pratyanãkà. (V.34) aprahãõo bhavaty aparij¤àta iti. aprahãõas tatpràptyanucchedàt. aparij¤àtas tatpratipakùasya cànutpatteþ. kàmaràgaparyavasthànãyà iti. paryavatiùñhate ebhir iti paryavasthànãyàþ snànãyavat. kàmaràgasya paryavasthànãyà anukålà iti. kàmaràga eva và paryavasthànaü [Tib. 146a] kàmaràgaparyavasthànaü. tasmai hitàþ kàmaràgaparyavasthànãyàþ. te punà råpàdayo viùayàþ àbhàsagatà bhavaütãti. viùayaråpatàm àpannà bhavaütãty arthaþ. tatra càyoni÷omanaskàra iti. tatra càbhàsagateùu viùayeùu viparãtaþ samanaütarapratyaya ity arthaþ. hetuviùayaprayogabalànãti. hetubalaü kàmaràgotpattaye kàmaràgànu÷ayo 'prahãõo bhavaty aparij¤àtaþ. kàmaràgaparyavasthànãyà viùayabalaü. tatra càyoni÷omanaskàraþ prayogabalaü. evam anyo 'pi kle÷a utpadyata iti. pratighànu÷ayo 'prahãõo bhavaty aparij¤àtaþ. pratighaparyavasthànãyà dharmà àbhàsagatà bhavaüti. tatra càyoni÷omanaskàra ity eùa nayaþ. (V.35-38) catvàro yogà eta eveti. kàmayogo bhavayogo dçùñiyogo 'vidyàyoga÷ ceti. ## avidyàsravasya pçthaguktatvàt. saha paryavasthànair àhrãkyàdibhir vakùyamàõaiþ ekacatvàriü÷ad dravyàõi. ekatriü÷ad anu÷ayà iti. dvàda÷a dçùñayaþ. duþkhadar÷anaprahàtvyà paüca. samudayadar÷anaprahàtavye dve. nirodhadar÷anaprahàtavye dve eva. [Tib. 146b] tisro màrgadar÷anaprahàtavyàþ. catasro vicikitsàþ. paüca ràgàþ. evaü pratighà mànà÷ ca. da÷a paryavasthànànãty evam ekacatvàriü÷at. ## evakàraþ paryavasthànaniràsàrthaþ. ùaóviü÷atir anu÷ayà iti. dvàda÷a dçùñaya÷ catasro vicikitsàþ paüca ràgàþ paüca mànà iti. nanu ca tatràpy asti paryavasthànadvayam iti. tatra råpàråpyadhàtvoþ. ## iti vacanàt. kasmàd iha tasyàgrahaõam iti. tasya paryavasthànadvayasya. asvàtaütryàd iti. katham asvàtaütryaü. ràgàdisaüprayogitvàd ãrùyàdivad avidyàmàtràsaüprayogitvàc ca. etad dhi dvayaü ràgàdibhiþ saüprayujyate. na tathà ãrùyàmàtsaryakaukçtyakrodhamrakùàþ. svataütràþ. avidyàmàtreõa saüprayogàd iti. te hy ubhaye 'pãti. råpàråpyàvacarà apãty arthaþ. aütarmukhapravçttà iti. na viùayapradhànà ity arthaþ. yenaiva ca kàraõena bhavaràga ukta iti. (##) ## iti. anena ca bhavàsrava iti. avidyàsrava iti siddham iti. avidyà pårvoktàbhyàm àsravàbhyàü bahiùkçtà. tasmàt sà traidhàtuky api avidyàsrava iti siddham etat. paücada÷adravyàõãti. triùv api dhàtuùv avidyàyàþ pratyekaü paücaprakàratvàt. sarveùàü teùàm iti. kàmàsravàdãnàü saüsàrasya ca. ukto hy avidyà hetusaüràgàyetyàdi. ## iti ca. ## iti. àsravà [Tib. 147a] evaughà yogà÷ ca bhavaüti. kevalaü ## katham iti vivriyate. kàmàsrava eva kàmaughaþ kàmayoga÷ ca. evaü bhavàsrava eva bhavaugho bhavayoga÷ ca. avidyaughayogas tu pårvavad evàvagaütavyaþ. dçùñiyoga iha caturtha uktaþ. tenàha anyatra dçùñibhya iti. tàþ kileti. kila÷abdaþ paramatadyotakaþ. vineyajanava÷àt tu dçùñiyogaþ pçthag ukta ity abhipràyo yujyate. àsraveùu dçùñayaþ kimarthaü na pçthag sthàpità ity àha. ## ityàdi. asahàyànàü dçùñãnàm àsyànukålatà avasthànànukålatà calatvàt pañutvàc ca na bhavati. nàsanànukålatety arthaþ. àseti råpe pràpte àpi÷aleùñyà àsyeti råpaü bhavati. tad idam uktaü bhavati. yasmàd età dçùñayo 'sahàyà nàsanànukålàþ sasahàyàs tv àsanànukålà bhavaüti. tasmàt sasahàyà evaità àsraveùåktàþ. mi÷rãkçtyoktà ity arthaþ. kimartham ity àha. àsayaütãty àsravàõàü nirvacanaü pa÷càd vakùyatãty ata àsanàrtham àsraveùu bhavitavyam ity abhipràyaþ. tad evaü kàmaugha ekànnatriü÷ad dravyàõãti. dvàda÷adçùñyapanayanàn nàsravavad ekacatvàriü÷ad dravyàõi bhavaüti. kiü tarhy ekànnatriü÷ad dravyàõi bhavaüti. katham ity àha. ràgapratighamànà iti sarvaü. bhavaugho [Tib. 147b] 'ùñàviü÷atir dravyàõãti. bhavàsravo dvàpaücà÷ad dravyàõy uktàni. tata÷ caturviü÷atir dçùñãr apanãyàùñàviü÷atir dravyàõi. ràgamànà viü÷atir iti dvidhàtukà ràgà da÷a bhavaüti. mànà api da÷eti viü÷atiþ. dçùñyoghaþ (##) ùañtriü÷ad dravyàõãti. triùu dhàtuùu tridvàda÷a dçùñaya iti. avidyaughaþ paücada÷a dravyàõi. pårvavat. oghavad yogà iti. kàmayoga ekànnatriü÷ad dravyàõi. ràgapratighamànàþ paücada÷a vicikitsà÷ catasraþ da÷a paryavasthànànãti. bhavayogo 'ùñàviü÷atir dravyàõi. ràgamànà viü÷atiþ vicikitsà aùñau dçùñiyogaþ ùañtriü÷ad dravyàõi. avidyàyogaþ paücada÷a dravyàõi. ## iti vistaraþ. ke yathoktàþ. yogà ity adhikçtaü tasmàd vivriyate. kàmayoga eva sahàvidyayà kàmopàdànam iti. avidyà kàmopàdànàtmavàdopàdànayor yathàsvam aütarbhàvyate. ## pçthakkaraõàc catuùñvaü. kàmopàdànaü dçùñyupàdànaü ÷ãlavratopàdànam àtmavàdopàdànam iti. dçùñiyogàc chãlavrataü niùkçùyeti. ùañtriü÷addravyakàd dçùñiyogàt dhàtubhedena ùacchãlavrataparàmar÷àn niùkçùya. dçùñyupàdànaü triü÷ad dravyàõi. ÷ãlavratopàdànaü ùaó dravyàõi kàmadhàtau dve evaü råpadhàtàv [Tib. 148a] àråpyadhàtau ceti. màrgapratidvaüdvàd iti. sàükhyayogaj¤ànàdibhir mokùapràptidar÷anàn màrgapratidvaüdvabhåtaü ÷ãlavratopàdànaü. ubhagapakùavipralaübhanàc ceti vistaraþ. gçhipravrajitapakùavipralaübhanàc cety arthaþ. ana÷anàdibhir iti. àdi÷abdena jalàgniprapatanamaunavãràdànàdir gçhyate. ana÷anàdãni ÷ãlavratasaügçhãtànãùñaviùayaparivarjanaü ca. iùñaviùayaparivarjaneneti. rasaparityàgabhåmi÷ayyàmalapaükadhàraõanagnacaryàke÷olluücanàdinà ÷uddhipratyàgamanàt. ## na kevalàvidyà bhavam upàdadàti. kasmàd ity àha. asaüprakhyànalakùaõatayà apañutvàd iti. mi÷rità tv anyakle÷asaüparkava÷àd upàdadàtãty abhipràyaþ. etaþ kileti. kila÷abdaþ paramatadyotakaþ. tena svamatam ucyate. såtre tu bhagavatoktam iti vistareõa. evaü yàvad dçùñiyoga iti. kathaü. dçùñiyogaþ katamaþ. vistareõa yàvad yo 'sya bhavati dçùñiùu dçùñiràgo dçùñicchando dçùñisneha iti pårvavat. chandaràga÷ copàdànam uktaü såtràütareùu. katham. upàdànaü katamat. yo 'tra chandaràga iti. etad àcàryamataü. tad uktaü bhavati ràga evàtra yogaþ. [Tib. 148b] upàdànaü và. nànye kle÷à iti. tenocyate kàmàdiùu ya÷ chandaràga iti. (V.39) ## iti vistareõa. aõavaþ ÷erate ity anu÷ayàþ. nairuktena vidhinàsya siddhiþ. (##) såkùmapracàratvàd iti. såkùmapravçttitvàd ity arthaþ. kathaü punaþ såkùmà pravçttiþ. aråpiõàü durvij¤ànatayà. àlaübanata÷ chidrànveùi÷atruvat dçùñiviùavac ca. saüprayogato 'yoguóodakasaütàpavat spar÷aviùavac ca. ubhayato dhàtryaþ kumàrakam anu÷erate. evam ete 'py àlaübanàt saüprayuktebhyo và svàm saütatiü vardhayaütaþ pràptibhir upaciüvaüti. anubadhnaütãti. anukrànte÷ càturthakajvaravan måùikàviùavac cety anye. aprayogeõa anàbhogena. pratinivàrayato 'pi niùedhayato 'pi pudgalasya punaþpunaþ saümukhãbhàvàd anubadhnaüty ato 'nu÷ayà iti. àsayaüti saüsàra ity àsravà iti. nairukto vidhiþ. àsanàrtho và. àsravaüti bhavàgràd yàvad avãcim iti. ùaóbhir àyatanavraõai÷ cakùuràdibhir àyatanair vraõabhåtair àsravaüti kùaraüti. bhavàgràd yàvad avãciü gacchaüti. bhavàgràvãtaràgasyàpy àvãcikakle÷asamudàcàràt tadutpannasya và tatrotpattisaübhavàt. ka àsravaüti. anu÷ayàþ. àsravaütãty àsravà ity acpratyayaþ. haraütãty oghàþ. ÷le÷ayantãti yogàþ. upagçhõaütãty upàdànànãty arthapradar÷anam. etad uktaü vaibhàùikaiþ. vahana etad råpam oghà iti. vahaüti haraüti gatyaütaraü viùayàütaraü veti oghàþ. yojayaüti ÷leùayaüti gatyantare viùayàütare veti yogàþ. upàdadaty upagçhõaüti punarbhave kàmàdiùu và vij¤ànasaütatiü ity upàdànànãti. evaü tu sàdhãyaþ syàd iti. evaü tu sàdhutaraü syàd ity àcàryaþ. [Tib. 149a] katham ity àha. àsravati gacchaty ebhir anu÷ayaiþ saütatir vij¤ànasaütatir viùayeùv ity àsravàþ. karaõasàdhanaü. mahatàbhisaüskàreõa ku÷alair dharmai÷ cittasaütànaþ pratisroto nãyate viùayebhyo nivàryate. teùàm eva saüskàràõàü pratipra÷rabdhyeti. teùàm eva prayatnànàü vyuparameõety arthaþ. adhimàtravegatvàd oghà iti. oghasàdharmyaü dar÷ayati. ogha ivaughà iti kçtvà. tadanuvidhànàd iti. ràgàdyanuvidhànàt. nàdhimàtrasamudàcàriõo hi yogà iti. oghayogànàü nànàkaraõaü dar÷ayati. ye hi nàdhimàtrasamudàcàriõaþ. te yogàþ. ye tv adhimàtrasamudàcàriõa eva. ta oghà iti. kathaü ca te yogà ity àha. vividhaduþkhayojanàj jàtyàdibhir vividhair duþkhair yojanàd ity arthaþ. abhãkùõànuùaügato và. yasmàd và saütatàv abhãkùõaü yujyaüte. tasmàd yogà iti. kàmàdyupàdànàd iti. yaiþ kàmàdayaþ upàdãyaüte. tàni kàmàdyupàdànàni chandaràgàtmakàni. (##) (V.40ab) ta evànu÷ayàþ punar yàvat paryavasthànabhedena paücadhà bhittvoktà iti. ta evànu÷ayà àsravàdibhedena caturdhoktàþ. saüyojanabaüdhanànu÷ayopakle÷aparyavasthànabhedena [Tib. 149b] punaþ paücadhà bhittvoktàþ såtre 'bhidharme ca. nanu cànu÷ayavyatiriktàny àhrãkyàdãni paryavasthànàni nirdi÷yaüte. katham idam ucyate. anu÷ayà eva paryavasthànànãti. satyaü bhavaüti tadvyatiriktàni. avyatiriktàny api tv iùyante. tathà hi vakùyati. kle÷o 'pi hi haryavasthànaü. kàmaràgaparyavasthànapratyayaü duþkhaü pratisaüvedayata iti såtre vacanàd iti. (V.40cd-42) evam anyàny api yathàsaübhavaü yojyànãti. pratigherùyàmàtsaryasaüyojanàni kàmàvacaràõi. mànàvidyàdçùñiparàmar÷avicikitsàsaüyojanàni traidhàtukàni. dçùñisaüyojanaü tisro dçùñaya iti. satkàyàütagràhamithyàdçùñayaþ. paràmar÷asaüyojanaü dve dçùñã iti. dçùñi÷ãlavrata÷ãlavrataparàmar÷au. ata evocyata iti. yata eva tisro dçùñayo dçùñisaüyojanaü dve dçùñã paràmar÷asaüyojanam. ata evocyate. syàd dçùñisaüprayukteùv iti vistareõa pra÷naþ. dçùñisaüprayukteùv iti. paràmar÷adçùñisaüprayukteùu vedanàdiùu. anunayasaüyojanena saüyukto ràgeõa. na dçùñisaüyojanena satkàyadçùñyàdilakùaõena. na ca tatra dçùñyanu÷ayo nànu÷ayãteti. na ca tatra dçùñisaüprayukteùu dharmeùu dçùñyanu÷ayo nànu÷ayãta. [Tib. 150a] kiü tarhi. anu÷ayãta. dviþ pratiùedhaþ prakçtiü gamayati. àha syàd iti vistareõa pra÷navisarjanaü. samudayaj¤àna utpanna iti vi÷eùaõaü sarvatragadçùñisaüyojanaprahàõasaüdar÷ànarthaü. nirodhaj¤àne 'nutpanna iti. paràmar÷adçùñidvayàprahàõena tatsaüprayogasattàpradar÷anàrthaü. nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyeùu yàvaddharmeùv iti. vedanàdiùu. teùu hy anunayasaüyojanena nirodhadar÷anaheyena màrgadar÷anaheyena và saüyuktaþ. kãdç÷ena. tadàlaübanena. yasmàd asàv etàn nirodhadar÷anamàrgaprahàtavyàn dçùñiparàmar÷a÷ãlavrataparàmar÷asaüprayuktàn vedanàdidharmàn àlaübya ràga utpadyate. tasmàd àlaübanatas tena saüyuktaþ. dçùñisaüyojanenàsaüyuktaþ. kasmàd ity àha. sarvatragasya duþkhasamudayadar÷anaheyasvabhàvasya samudayaj¤ànotpatteþ prahãõatvàt. asarvatragasya ca tadàlaübanasaüprayogiõo dçùñisaüyojanasyàbhàvàd iti. yady api hy asarvatragaü mithyàdçùñisvabhàvaü nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyaü dçùñisaüyojanam asti. na tu tat paràmar÷adçùñisaüprayuktavedanàdidharmàlaübanam. anàsravàlaübanatvàt. tasmàn nàlambanato [Tib. 150b] dçùñisaüyojanena saüyuktaþ. na càpi tat tair vedanàdibhiþ saüprayogi. tatpçthakkalàpatvàt. (##) tasmàt saüprayogato 'pi na tena saüyuktaþ. dçùñyanu÷aya÷ ca teùv anu÷ete. kãdç÷as sa ity àha. te eva paràmar÷adçùñã saüprayogata iti. dçùñiparàmar÷aþ ÷ãlavrataparàmar÷o và teùu vedanàdiùu dharmeùu saüprayogato 'nu÷ete. svakalàpasaübhåtatvàt. na ca tatra dçùñisaüyojanam anu÷ete. tayor dçùñisaüyojanam ity asaüj¤itavàn na dçùñyanu÷ayagrahaõe paücadçùñigrahaõam bhavati. dçùñisaüyojanagrahaõe tu satkàyàütagràhamithyàdçùñãnàm eva grahaõaü. na paràmar÷adçùñyor ity avagaütavyaü. ## iti. paràmar÷adçùñã. aùñàda÷a dravyàõi tisro dçùñayo bhavaütãti vàkya÷eùaþ. aùñàda÷asaükhyeyadravyàþ satkàyàütagràhamithyàdçùñaya iti vàkyàrthaþ. aùñàda÷aiva dravyàõãti prakçtaü. dve paràmar÷adçùñã bhavaüti. kathaü. kàmadhàtau satkàyàütagràhadçùñã dve. te ca duþkhadar÷anaprahàtavye eveùñe. mithyàdçùñi÷ catuþprakàràþ. duþkhadar÷anaprahàtavyà yàvan màrgadar÷anaprahàtavyà. ity evaü kàmadhàtau ùaó bhavaüti. yathà kàmadhàtau ùaó evaü råpadhàtàv àråpyadhàtau [Tib. 151a] cety aùñàda÷a bhavaüti. aùñàda÷aiva dve paràmar÷adçùñã. kathaü. kàmadhàtau dçùñiparàmar÷o duþkhadar÷anaprahàtavyo yàvan màrgadar÷anaprahàtavya iti catuþprakàràþ. ÷ãavrataparàmar÷o 'pi duþkhadar÷anaprahàtavyaþ. màrgadar÷anaprahàtavya÷ ceti dviprakàraþ. ity evaü kàmadhàtau ùaó bhavaüti. yathà kàmadhàtàv evaü råpadhàtàv àråpyadhàtau ca. ity evam aùñàda÷aiva dravyàõi bhavaüti. na ÷eùà iti dçùñayaþ. gràhyagràhakabhedàd iti. dçùñisaüyojanaü gràhyaü. paràmar÷asaüyojanaü gràhakam iti. yata iti. yataþ kàraõàt. ekàütàku÷alatvasvàtaütryalakùaõàt. ## iti. eùv àhrãkyàdiùu paryavasthàneùu niùkçùyobhayam #<ãrùyàmàtsaryam># uktaü. na hy anyat paryavasthànam evaüjàtãyakam iti. anàhrãkyànapatràpyam apy ekàütàku÷alaü. na tu svataütraü ràgàdikle÷asaüprayogàt. kaukçtyam api svataütram avidyàmàtrasaüprayogàt. na tv ekàütàku÷alaü. tad dhi ku÷alam api. styànauddhatyamiddhàny apy asvataütràõi ràgàdisaüprayogàt. [Tib. 151b] na tv ekàütàku÷alàni. ku÷alavyàkçtàny api hi tàni bhavaüti. yatraitad ubhayam iti. yatraikàütàku÷alatvaü ca svàtaütryaü cety etad ubhayaü syàt. tad evaüjàtãyakam anyat paryavasthànaü nàstãty abhisaübandhaþ. (##) yasya punar da÷eti. yasya vaibhàùikasya da÷a paryavasthànàni. tasya krodhamrakùàv apy ubhayaprakàràv ekàütàku÷alau svataütrau ceti. tasmàn na bhavaty ayaü parihàra iti. kas tarhi parihàras tasya iti. atràcàryasaüghabhadra àha. abhãkùõasamudàcàritvàd ãrùyàmàtsaryayoþ pçthaksaüyojanam iti. ata eva ca ùañtriü÷atsaüyojanatve 'pi kàmadhàtåpapannànàü ãrùyàmàtsaryasaüyojanàþ kau÷ika devamanuùyà ity uktam. àdhikyena hi sugatàv etat kle÷advayaü bandhanam iti. atha và. ## yad ayaü sugatàv apy upapannaþ pragàóhaü paribhavam udvahati. tatrerùyàmàtsarye kàraõaü. tathà hy ## iti. dvividhà÷ copakle÷àþ saütàpasahagatàþ. àmodasahagatà÷ ca. ta àbhyàü sarve såcità bhavaüti. gçhipakùa÷ càbhyàü bhogàdhiùñhànàbhyàm atãva kli÷yate. pravrajitapakùo 'pi dharmàdhiùñhànàbhyàü. devàsurapakùau và bhinnodarahetor atyarthaü kli÷yataþ. ata evoktaü bhagavatà. ãrùyàmàtsaryasaüyojanàþ kau÷ika devamanuùyà iti. [Tib. 152a] tasmàd da÷abhyaþ paryavasthànebhya etad eva dvayaü saüyojanam iti. (V.43-44) avaro hi bhàgaþ kàmadhàtur iti. traidhàtukasamudàyàpekùayà kàmadhàtur avaro nihãno dhàtur ekàütasamàhitatvàt. aku÷aladharmàpàyagatiduþkhadaurmanasyasadbhàvàt. ghanakle÷atvàc ca. ## iti. tadaprahàõe kàmadhàtvanatikramàt. dauvàrikànucarasàdharmyàd iti. dauvàrikasadharmaõau kàmachandavyàpàdau. tau hi kàmadhàtubandhanàgàràn niþkramaõaü na dattaþ. dauvàrikavat. anucarasadharmàõaþ satkàyadçùñyàdayaþ. yathà hi dauvàrikapramàde bandhanàgàràt puruùo niùkràüto 'pi dauvàrikànucarair nivartyate. tathehàpy amãbhir iti. tribhiþ. sattvàvaratàm iti. pçthagjanatvalakùaõàü sattvàvaratàü satkàyadçùñi÷ãlavrataparàmar÷avicikitsàsaüyojanair nàtikràmati. dvàbhyàü kàmachandavyàpàdàbhyàü. dhàtvavaratàü kàmadhàtusvabhàvàü nàtikràmati. nàtivartate. àryebhyo hy avaràþ pçthagjanàþ. dhàtuùu ca kàmadhàtur avaraþ. tasmàd eva tàny avarabhàgãyàni (##) apare yogàcàràþ. paryàdàya trisaüyojanaprahàõàd iti. nirava÷eùataþ satkàyadçùñi÷ãlavrataparàmar÷avicikitsàsamyojanaprahàõàd ity arthaþ. ùañ kle÷àþ [Tib. 152b] prahãõà iti. paüca dçùñayo vicikitsà ca. na tu ràgàdaya uktàþ sava÷eùatvàt. tisro dçùñãr apahàyeti. aütagràhamithyàdçùñidçùñiparàmar÷adçùñãþ. trayam evàheti. satkàyadçùñi÷ãlavrataparàmar÷avicikitsàtrayam evàha. ka àha. bhagavàn. tathà hi såtre pañhyate. kiyatà bhadaüta srotaàpanno bhavati. yata÷ ca mahànàmann àrya÷ràvakaþ idaü duþkham àryasatyam iti yathàbhåtaü prajànàti. ayaü duþkhasamudayaþ. ayaü duþkhanirodhaþ. iyaü duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam iti yathabhåtaü prajànàti. trãõi càsya saüyojanàni prahãõàni bhavaüti parij¤àtàni. tadyathà satkàyadçùñiþ ÷ãlavrataparàmar÷o vivcikitsà ca. sa eùàü trayàõàü saüyojanànàü prahàõàt srotaàpanno bhavaty avinipàtadharmà saübodhiparàyaõaþ saptakçdbhavaparamaþ saptakçtvo devàü÷ ca manuùyàü÷ ca saüsçtya saüdhàvya duþkhasyàütaü kariùyatãti. sarvam etad vaktavyaü syàt. bhaved ity arthaþ. triprakàràþ kila kle÷à iti. dar÷anaheyà ihàdhikçtàþ. ekaprakàràþ satkàyàütagràhadçùñayaþ duþkhadar÷anamàtrapraheyatvàt. dviprakàràþ ÷ãlavrataparàmar÷àþ. catuùprakàràþ vicikitsàmithyàdçùñiparàmar÷àþ. tatra satkàyadçùñir mukham ekaprakàràõàü. ataþ satkàyadçùñigrahaõàd antagràhadçùñir [Tib. 153a] api gçhãtà bhavati. vicikitsà mukhaü catuþprakàràõàü. atas tadgrahaõàn mithyàdçùñiparàmar÷ànàü grahaõaü bhavati. ÷ãlavrataparàmar÷as tu sàkùàd eva gçhãtaþ. ye tu ràgàdayo dar÷anaheyàþ. te 'pi tadàlaübanatvàt gçhãtà eveti ÷akyate vaktum iti. aütagràhadçùñiþ satkàyadçùñipravartiteti. àtmanaþ ÷à÷vatocchedànugrahaõàt. dçùñiparàmar÷aþ ÷ãlavrataparàmar÷apravartita iti. yena ÷uddhiü pratyeti. tasyàgrato grahaõàt. mithyàdçùñir vicikitsàpravartiteti. saü÷ayitasya mithyà÷ravaõacintanàn mithyàni÷cayotpatteþ. ato målagrahaõàn målasaübhåtagrahaõasiddhir ity aütagràhadçùñyàdayo 'py uktaråpà veditavyàþ. apare punar àhur ity ayam evàcàryaþ. màrgavibhramaþ katham ity àha. anyamàrgasaü÷rayaõàd iti. (V.45) avarabhàgãyasaüyojanavacanàd anyabhàgãyam apy astãty arthàd uktaü bhavati. ata idam ucyate. ## iti. saüyojanaprasaügaþ. (V.46) saüyojanàdibhedena punas te paücadhodità (##) ity anena saübaüdhena saüyojananirde÷ànaütaraü baüdhananirde÷àvasaro 'paraparyàyaþ. ràgo bandhanaü sarva iti. sarva iti prakàrato dhàtuta÷ ca. sarvadveùaþ. kiü sarvaþ. prakàrata eva [Tib. 153b] mohaþ sarvaþ prakàrato dhàtuta÷ ca. àlaübanasaüprayogàbhyàm iti. svaparasàütànikyàü sukhàyàü vedanàyàü yathàyogaü ràgo 'nu÷ete. duþkhàyàü vedanàyàü dveùaþ àlaübanasaüprayogàbhyàm ity eva. aduþkhàsukhàyàü mohaþ tàbhyàm ity eva. nanu ca ràgadveùàv apy aduþkhàsukhàyàü yathàyogaü tathaivànu÷ayàte. kasmàn moha evocyata iti àha. na tathà ràgadveùàv iti. ràgadveùàv apy anu÷ayàte. na tu tathà yathà mohaþ. moho hy apañutvàd apañvyàm aduþkhàsukhàyàü vedanàyàm anukålatvàt sutaràm anu÷eta iti. svàsàütànikàlaübanato và niyama iti. svàsàütànikasukhàdyanubhåtisàmarthyàt tathà niyamaþ. svasaütànavedanàyàü hi sukhàyàü ràgo duþkhàyàü dveùo 'duþkhàsukhàyàü mohaþ saüprayogata iti. apare tu vyàcakùate. na tathà ràgadveùàv iti. sukhàyàü yathà ràgo 'nu÷ete na tathà dveùaþ. kiü punaþ sukhàyàm api dveùo 'nu÷ete. anu÷ete ÷atrusukhe àlaübanataþ. yathà ca duþkhàyàü dve÷o 'nu÷ete [Tib. 154a] na tathà ràgaþ. kiü punar duþkhàyàm api ràgo 'nu÷ete. anu÷ete ÷atruduþkhe àlaübanataþ. svàsàütànikàlaübanato và niyama iti. atha và svàsàütànike sukhe àlaübanataþ saüprayogato và ràgo 'nu÷ete. na parasàütànike ÷atrusukhe. evaü duþkhe svàsàütànike dve÷o 'nu÷ete àlaübanataþ saüprayogato và. na pàrasàütànike ÷atruduþkhe. ity evaü svàsàütànikàlaübanato niyamaþ. sukhàyàü vedanàyàü ràgo 'nu÷eto. àlaübanasaüprayogàbhyàü duþkhàyàü dveùa iti. (V.46) cittopakle÷anàd iti. cittakliùñakaraõàt. ## iti. kle÷ebhyo 'nya ity arthaþ. ta upakle÷à eveti. kle÷asamãparåpàþ. kle÷o và samãpavarty eùàm iti. kle÷apravçttyanuvçtter aparipårõakle÷alakùaõatvàc copakle÷àþ. upakle÷à÷ caitasà eva te na cittaviprayuktàþ. ye kùudravastuke pañhità iti. kùudravastuke pravacanabhàge ye pañhitàþ. na tu cetanàdaya evety abhipràyaþ. tadyathà aratir [Tib. 154b] vijçübhikà cetaso lãnatvaü tandrã bhakùe 'samatà nànàtvasaüj¤à amanasikàraþ kàyadauùñhulyaü ÷çügã bhittirãkà anàrdavatà anàrdavatà asvabhàvànuvartità kàmavitarko vyàpàdavitarko vihiüsàvitarko j¤àtivitarko janapadavitarko 'maravitarko 'vamanyanàpratisaüyukto vitarkaþ kulodayatàpratisaüyukto vitarkaþ ÷okaþ duþkhaü daurmanasyam (##) upàyàsa iti. [tandrãti jaóatà.] (V.47-49ab) ## ## dharmàmiùeti vistaraþ. dharmasyàmiùasya kau÷alasya ca pradàne virodhã cittasyàgraho màtsaryaü. mà mattaþ saratv ity àkàro matsaraþ. matsara eva màtsaryaü. matsariõo và bhàvo màtsaryaü. kaukçtyaü styànaü ca vyàkhyàte iti. kukçtabhàvaþ kaukçtyaü. iha tu tadàlaübano dharmaþ kaukçtyaü. kàyacittàkarmaõyatà styànam iti. cittàbhisaükùepo middham ity etàvaty ucyamàne samàpattàv api prasaüga ity ato vi÷eùyate. kàyasaüdhàraõàsamartha iti. tat tu kliùñam eva paryavasthànaü. kaukçtyaü ceti. yat kliùñaü middhaü. tat paryavasthànaü. yat tu ku÷alam avyàkçtaü và na tat [Tib. 155a] paryavasthànaü. trividhaü hi middham iùyate. kaukçtyaü ca. yat kliùñaü. tat paryavasthànaü. na ku÷alaü. ku÷alàkusalaü hi tad iùyate. vyàpàdavihiüsàvarjitaþ sattvàsattvayor àghàtaþ krodha iti. sattvaviùaye àghàtavi÷eùo vyàpàdaþ. amã bhavaütaþ sattvà hanyaütàü và badhyaütàü và ÷ãryaütàü và anayena vyasanam àpadyaütàm ity àkàrapravçtto vyàpàdaþ. sattvàkarùaõasaütràsanatarjanàdikarmapravçttà vihiüsà. tàbhyàm anyaþ sattvàsattvayor àghàtaþ krodhaþ. tadyathà ÷ikùàkàmasya bhikùo÷ cittaprakopaþ. kaüñakàdiùu ca prakopa iti. yathàkramaü j¤àtàj¤àtànàm iti. ràjàdibhir j¤àtànàü mrakùavatàü pudgalànàü mrakùas tçùõàniùyandaþ. mà me làbhasatkàro na bhavaiùyatãti. aj¤àtànàm avidyàniùyandaþ karmasvakatàm a÷raddadhànaþ tad avadyaü pracchàdayati. na parasyàütike vi÷uddhyarthaü de÷ayatãty evam ubhayaniùyando mrakùa ity eke. katham anapatràpyam avidyàniùyandaþ. yasmàd ## [Tib. 155b] ## iti. yat kliùñaü. tad eva paryavasthànàdhikàràt. (V.49cd, 50) ## iti. yathà ÷arãràn malà jàyaüte evam ime màyàdayo malà iva kle÷ebhya utpadyaüte. kùipati prerati. madaþ pårvoktaþ ## iti. (##) (V.51) ya÷ ca yaddar÷anaheyasaüprayukta iti. yasya satyasya dar÷anaü yaddar÷anaü. yaddar÷anena heyo yaddar÷anaheyaþ. tena saüprayukto yaddar÷anaheyasaüprayuktaþ. sa taddar÷anaheyaþ. sa tasya satyasya dar÷anena heyaþ. kaþ. àhrãkyàdiþ. tadanye bhàvanàheyà eva. ## iti. àhrãkyàdibhyo 'nye ãrùyàdayo bhàvanàheyà eva. na dar÷anaheyàþ. ## na ràgàdiparataütrà ity arthaþ. (V.52) styànauddhatyamiddhàny aku÷alàvyàkçtànãti. paryavasthànàdhikàràn middhaü ku÷alam apãti nocyate. ## iti. yathàsaübhavam iti. kàmadhàtoþ pareõa yàvaütaþ saübhavaüti. te punar màyà÷àñhyàdayaþ. (V.52) vitathàtmasaüdar÷anatayeti. vitathasyàtmanaþ saüdar÷anatayà mahàbrahmà àyuùmaütam a÷vajitaü vaücayituü pravçttaþ. kutremàni brahman mahàbhåtàny apari÷eùaü nirudhyaüta iti pçùño [Tib. 156a] 'prajànan kùepam akàrùãt. aham asmi brahmà mahàbrahmà ã÷varaþ kartà nirmàtà sraùñà sçjaþ pitçbhåto bhàvànàm iti màyayà vaücayitum àrabdhaþ. atha sa mahàbrahmà àyuùmaütam a÷vajitaü kare gçhãtvà ekàüte asthàd ekàütasthita÷ cedam uktavàn. vidyamàne tathàgate màü praùñavyaü manyasaitãdam asya ÷àñhyaü dç÷yate. svapariùallajjayà hy àtmãyaj¤ànatàü nigåhamànaþ sa tathà kçtavàn iti. uktam api ÷àñhyam iti tathà hi ## iti. atroktam api prasaügeneti ## iti prasaügeneti. paücàpanãyeti màyà÷àñhyastyànauddhatyamadàn. (V.53) tehi sakale manobhåmike iti. mànamiddhe. ## ãrùyàmàtsaryàdayaþ. ye ca kle÷amahàbhåmikeùåktà ity à÷raddhyakausãdyapramàdà eva. nànye styànauddhatyayor ihaiva pårvaü gçhãtatvàt. mohasya kle÷agrahaõena grahaõàt. (V.54,55) ## (##) iti. sukhavedanàsvabhàvàbhyàm indriyàbhyàm ity arthaþ. harùadainyàkàravartitvàd iti. harùàkàravartã ràgo dainyàkàravartã dveùa iti yathàsaükhyena. [Tib. 156b] ùaóvij¤ànabhåmikatvàc ceti. paücavij¤ànabhåmikatvàd ràgaþ sukhendriyeõa saüprayuktaþ. dveùa÷ ca duþkhendriyeõa. manovij¤ànabhåmikatvàt tu ràgaþ saumanasyendriyeõa. dveùa÷ ca daurmanasyendriyeõa saüprayuktaþ. puõyakarmaõàü pàpakarmaõàü ca yathàkramaü iti. puõyakarmaõàü mithyàdçùñir daurmanasyena saüprayuktà. puõyakriyàyà nairarthakyadar÷anàt. pàpakarmanàü mithyàdçùñiþ saumanasyena sasüprayuktà. svakçtapàpavaiphalyadar÷anàt. catasro dçùñaya iti. satkàyadçùñir aütagràhadçùñir dçùñiparàmar÷aþ ÷ãlavrataparàmarsa÷ ca. katham ucchedadçùñiþ saumanasyena saüprayuktà. tasyàbhinatatvàt. upekùà saütiùñhata iti vinà÷àvasthàyàü mandatvàt. yasyàü bhåmau yàvantãndriyàõãti. ## iti avagaütavyaü. tatrapy årdhvabhåmiùu. caturvij¤ànakàyikàþ prathama eva dhyàne. cakùuþ÷rotrakàyamanovij¤ànabhåmikàþ. prathame hi dhyàne trivij¤ànakàyikaü sukhendriyam asti. [Tib. 157a] manovij¤ànakàyikaü saumanasyendriyaü. càturvij¤ànakàyikaü upekùendriyaü. tata årdhvaü manobhåmikam eva. dvitãye dhyàne saumanasyopekùendriye. tçtãye sukhopekùendriye. caturthe dhyàne àråpyeùu copekùendriyam eva. tatra sarve 'py anu÷ayà yathàyathaü vedanendriyeõa saüprayuktàþ. tatra ÷amathasnigdhasaütànatvàt harùadainyàkàravyavasthà nàsti. dainyàkàravartitvàd eùàü kaukçtyàdãnàü na saumanasyena saüprayogaþ. manobhåmikatvà na duþkhendriyeõa. (V.56-57) lobhànvayatveneti. lobhahetudatvena. lobhasamutthenety arthaþ. ## iti. sukhasaumanasyàbhyàü. tçtãye dhyàne sukheneti. madasya mànasattvàt. yathà avidyàyà iti. yathà avidyàyàþ na kvacit kle÷e upakle÷e và saüprayogapratiùedho 'sti. evam upekùàyà apãti. aku÷alamahàbhåmikatvàt àhrãkyànapatràpyayoþ. ## vacanàt. kle÷amahàbhåmikatvàc ca styànauddhatyayoþ. ùaó vij¤ànakàyà aku÷alàþ kliùñàþ saübhavaütãty ataþ paücabhir apãndriyaiþ saüprayoga eùàü [Tib.157b] saübhavatãti. (##) (V.58) kiü traidhàtukyastyànauddhatyavicikitsà gçhyaüta iti. àsàü traidhàtukatvàt tà eva niùkçùya pçcchyaüte. kevalo 'yam iti vistaraþ aku÷alà rà÷ir iti bhikùavo yad uta paüca nivaraõànãti te samyag vadamànà vadyuþ. tat kasya hetoþ. kevalo 'yaü bhikùavaþ paripårõàku÷alarà÷ir yad uta paüca nivaraõànãti vistareõaikàütàku÷alatvavacanàt. kàme nivaraõàni nànyatreti. vçttisåtrapadayor ekavàkyatà. nivaraõànãti dhyànasamàpattyàdãnàm àvaraõànãty arthaþ. ## iti. ekavipakùàhàrakçtyatvàd ity arthaþ. aütareõàpi hi bhàvapratyayaü bhàvapradhàne nirde÷o bhavet. atha và ekaü vipakùàhàrakçtyaü ekavipakùàhàrakçtyaü. tata iti. vipakùaþ pratipakùa iti. ÷lokabandhànuguõyena pratipakùa iha vipakùo 'bhipretaþ. kle÷aviruddhaþ pakùo vipakùa iti kçtvà. abhidharme tu kçùõaþ pakùo vipakùaþ ÷uklaviruddhaþ pakùo vipakùaþ. ÷uklapakùaþ pratipakùa iti pratãtaü. bhakte asamateti. atibahubhuktvàhàrasya yaþ kàyoparodhaþ. anàhàra iti pratipakùaþ. styànamiddhena praj¤àskandhasya. kiü. vighàta iti prakçtaü. [Tib. 158a] etasyàü tu kalpanàyàm iti vistaraþ. ÷ãlaskaüdhaþ samàdhiskaüdhaþ praj¤àskandha iti. yayànupårvyà skandhà vyavasthitàþ. tayaivànupårvyà tadvipakùabhåtàni nivaraõàni pañhyeran. kàmacchando vyàpàdaþ auddhatyakaukçtyaü styànamiddhaü vicikitsà ceti. auddhatyakaukçtyanivaraõasya pårvaü grahaõaü pràpnoti. samàdhiskaüdhasya praj¤àskaüdhàt pårvam uktatvàt. na caivam ato naitat kàraõam ity abhipràyaþ. kiü punar atra kàraõam ity àha. ato yathàsaükhyam etàbhyàü styànamiddhena auddhatyakaukçtyena ca nivaraõàbhyàü samàdhipraj¤àskaüdhayor upaghàta iti. katham ity àha. samàdhiprayuktasya hi styànamiddhàd bhayaü samànaråpakalpatvàt. evaü dharmapravicayaprayuktasyauddhatyakaukçtyàd bhayam iti. anye tv anyathà varõayaütãti pårvàcàryaþ. [Tib. 158] càragatasyeti piõóapàtàrthaü paribhramataþ. nimittagràhàt. strãråpam iti strã÷abda iti và grahaõàt. vihàragatasya pratisaülãnasya sthitasya và niùaõõasya và caükramyamàõasya và. tatpårvakau priyàpriyaviùayanimittagràhapårvakau priyàpriyaviùayapårvakau và. yathàkramaü ÷amathavipa÷yanayor aütaràyaü kuruta iti. ÷amathasya styànamiddham aütaràyaü karoti. pratyàsannaråpatayà styànamiddhopasthànàt. vipa÷yanàyà auddhatyakaukçtyavicikitse aütaràyaü (##) kurutaþ. auddhatyakaukçtyasya kçtadvaüdvaikavadbhàvasya vicikitsayà saha punar dvaüdvaþ. auddhatyakaukçtyaü ca vicikitsà ca auddhatyakaukçtyavicikitse iti. vicikitsà tu punar vyutthitasyàpi tasya dharmanidhyànakàle 'ütaràyaü karoti. apare punar evaü pàñhaü pañhaüti. styànamiddham auddhatyakaukçtyaü vicikitsà ceti. evaü ca vyàcakùate. styànamiddhaü ÷amathasyàütaràyaü karoti. auddhatyakaukçtyaü vipa÷yanàyàþ. vicikitsà ca vyutthitasya dharmanidhyànakàle 'ütaràyaü karotãti. (V.59) visabhàgadhàtusarvatragàõàm iti. vistaraþ. visabhàgadhàtusarvatragàõàü duþkhasamudayadar÷anaheyatvena dvibhedànàü mithyàdçùñyàdãnàü. yad àlaübanaü parij¤àyate duþkhasamudayànvayaj¤ànapakùeõa màrgeõa råpàråpyadhàtvàlaübanàvasthàyàü. na te tadà prahãyaüte. duþkhadharmaj¤ànena samudayadharmaj¤ànena ca yathàyogaü pårvam eva prahãõatvàt. dharmaj¤ànavadhyà hi te kàmàvacaratvàt. nirodhamàrgadar÷anaprahàtavyànàü ca sàsravàlaübanànàü [Tib. 159a] dçùñiparàmar÷àdãnàü yadàlaübanaü nirodhamàrgadçgdçggheyaü mithyàdçùñyàdikaü duþkhasamudayasatyasvabhàvaü duþkhasamudayadharmaj¤ànapakùeõànvayaj¤ànapakùeõa và yathàdhàtu parij¤àyate. na te tadà prahãyaüte. nirodhamàrgadar÷anapraheyatvàd iti. na ca tathà teùàm àlaübanaü parij¤àyate pårvam eva j¤àtatvàt. katham eùàü prahàõam àlaübanaparij¤ànàt tatprahàõaü na yujyata ity abhipràyaþ. tatràlaübanaparij¤ànàt kàmàvacaràþ svadhàtvalaübanà råpàråpyàvacarà÷ ca duþkhasamudayadçggheyàþ prahãyaüte. tatra visabhàgadhàtvàlaübanànàm àlaübanaü parij¤ayà pa÷yataþ prahàõàü duþkhasamudayànvayaj¤ànakùàütyor yugapad dvidhàtvàlaübanatvàt. svabhåmyàlaübanànàm iti vi÷eùaõaü. visabhàgadhàtusarvatraganiràsàrthaü. tadàlaübanasaükùayàd iti. visabhàgadhàtusarvatragà àlaübanam eùàü satkàyadçùñyàdãnàm iti. tadàlaübanàþ sabhàgadhàtusarvatragàþ. teùàü kùayàt prahàõàt. te visabhàgadhàtusarvatragàþ prahãyaüte. [taddhetutvenopastaübhaprahàõàd visabhàgadhàtusarvatragànàü prahàõam àlaübanaprahàõà]. àlaübanaprahàõàd iti. dçùñiparàmar÷àdyàlaübanànàü nirodhamàrgadar÷anaheyànàü mithyàdçùñyàdãnàü prahàõàt. te 'pi dçùñiparàmar÷àdayaþ sàsravàlaübanàþ prahãyaüte. ## iti. bhàvanàheyànàü pratipakùodayàd eva kùayaþ nàlaübanaparij¤ànàdibhya (##) iti dar÷ayati. pa÷càt pravedayiùyàma iti. ## ity atra vakùyati. (V.60ab) prahàõapratipakùa ànaütaryamàrga iti. [Tib. 159b] vipakùapratidvaüdvã pakùaþ pratipakùaþ. prahàõàya pratipakùaþ prahàõapratipakùaþ. vimuktimàrgo 'pi hi pratipakùo na tu prahàõàyety ata itthaü vi÷eùaõaü. prahãyate vàneneti prahàõaü. prahàõa÷ càsau pratipakùa÷ ca prahàõapratipakùaþ. tadyathà duþkhadharmaj¤ànakùàütiþ. àdhàrapratipakùas tasmàt pareõeti. tasmàd ànaütaryamàrgàt pareõa. yo màrgo vimuktimàrgaþ. sa hy àdhàraþ prahàõasya tatpràptyàdhàraõàt. àdhàryate 'nenety àdhàraþ. sa eva pratipakùaþ àdhàrapratipakùaþ. tadyathà duþkhadharmaj¤ànakùàüteþ paraü duþkhadharmaj¤ànam iti tenocyate. yena tatpràpitam iti vistaraþ. yena màrgeõa tatpràpitam ànaütaryamàrgapràpitaü prahàõam àdhàryate. tatpràptyanucchedàtma àdhàrapratipakùa iti. dårãbhàvapratipakùa iti vistaraþ. kle÷apràptir dårãbhavati yena sa dårãbhàvaþ. sa eva pratipakùo dårãbhàvapratipakùaþ. dårãbhavanaü và dårãbhàvaþ. tasmai pratipakùo dårãbhàvapratipakùaþ. vimuktimàrgàt pareõa yo màrga iti. yo 'sau vimuktimàrgo duþkhe dharmaj¤ànaü. tasmàt pareõa yo màrgo duþkhe 'nvayaj¤ànakùàütyàdi. sa dårãbhàvapratipakùa iti dar÷ayati. vimuktimàrgo 'pãty apara iti. [Tib. 160a] sa càpy àdyo vimuktimàrgo dårãbhàvapratipakùa ity ucyate. so 'pi hi tàü kle÷apràptiü dårãkaroti. evaü ca sati vimuktimàrga àdhàrapratipakùo dårãbhàvapratipakùa iti vaca nàmadvayaü labhata ity uktaü bhavati. taü dhàtuü doùato dar÷anàd vidåùayatãti. anityàdibhir àkàrair yena taü dhàtuü vidåùayatãty arthaþ. tad evaü sati yo 'pi duþkhasamudayàlaübanaþ prahàõapratipakùàdiþ. sa càpi vidåùaõàpratipakùa iti dar÷itaü bhavatãti. api tv iyam ànupårvã sàdhvã bhaved ity àcàryaþ. sopànanyàyasamà÷rayàt lakùaõàsàükaryàc ceyam ànupårvã sàdhvãti dar÷ayati. duþkhasamudayàlaübanaþ prayogamàrga iti. prayogamàrga evoùmagatàdi gçhyate. nànaütaryamàrgàdi. prahàõapratipakùàditvena tadvyavasthàpanàt. sarvànaütaryamàrga iti. pa÷càtkàlãno 'pi yo 'nyaþ. vimuktimàrgaþ sarva ity eva càdhikriyate. vi÷eùamàrgas tu ya etattrayavyatiriktaþ. sa iha gçhyate. (V.60cd) na hi saüprayogàt kle÷o vivecayituü ÷akyata iti. svakalàpàt vivecanà÷akyatvàt. [Tib. 160b] anàgatas tàvac chakyetàlaübanàd vivecayituü. vivecitasya (##) tasya na punas tad vastv àlaübyotpattir ity ataþ kàraõàt. atãtas tu kathaü yad vastvàlaübyotpannaþ. na hy àlaübitaü vastv anàlaübinãkartuü ÷akyate. eùo 'pi naikàüta iti. caturbhiþ prakàraiþ kle÷ànàü kùaya iùyate. #<àlaübanaparij¤ànàt tadàlaübanasaükùayàt àlaübanaprahàõàc ca pratipakùodayàt kùaya># iti. tasmàd àlaübanaparij¤ànàd iti nàyam ekàütaþ. tasmàd vaktavyam etad iti parihartavyam etad ity arthaþ. atràcàryasaüghabhadraþ pariharati. àlaübanàt kle÷àþ prahàtavyàþ. àlaübanaparij¤ànabalena hi kle÷àþ prahãyaüte. dvividhaü cànu÷ayàlaübanaü. saüyogavastu asaüyogavastu ca. tatra saüyogavastuviùayàõàm anu÷ayànàü tadanu÷ayabalotpàditànàm atadviùayàõàm api pudgalasya saütàne pràptir akliùñacittasyàpy avicchedena pravartate. anàgatàtãtakle÷ahetuphalabhåtà. evam asaüyogavastuviùayàõàm atadviùayàõàm api ca tadviùayakle÷apçùñhasamudàcariõàü kle÷ànàü pràptir veditavyà. sà hy anàgatànàm utpattau pratyayagamanàd dhetubhåtà bhavati. atãtànàü ca niùyandabhàvàt [Tib. 161a] phalabhåtà. sà ca tatprahàõapratipakùaniùyandapràptisamavadhànaviruddhà. tadàdhàritatvàt kle÷ànàm. ato yenàlaübanenotpannàþ kle÷à anyàlaübanàn api kle÷àn pravartayaüti. tadàlaübanaprahàõapratipakùaniùyandotpattau tatpràptivigame te kle÷às tadàlaübanà api saüto hetuphalàpakràütàþ prahãõà ity ucyaüte. tad yasmàd aparij¤àte kasmiü÷cit kle÷aviùaye atadviùayàõàm api kle÷ànàü tadviùayakle÷abalenapràptir anàgatàtãtakle÷ahetuphalabhåtà saütatau pravartate yathà vastu. tasmàd àlaübanàt kle÷àþ prahàtavyà ity abhimataü iti. nanu ca tadàlaübanaprahàõàdibhir api kle÷àþ prahãyaüta ity abhipretaü. kim idam uktam àlaübanaparij¤ànabalena kle÷àþ prahãyaüta iti. te 'pi duþkhasatyàdiparij¤ànabalenaiva prahãyaüte. tadbhàvàbhàvayoge tadbhàvàbhàvayogàt. yeùàm api hi pratipakùodayàt prahàõam ucyate. te 'pi bhàvanàheyàþ. kle÷à àlaübanaduþkhasatyàdiparij¤ànabalenaiva prahãyaüta ity avagaütavyaü. vyavasthàmàtraü tu tad yad uktaü. tadàlaübanaprahàõàdibhir [Tib. 161b] api kle÷àþ prahãyanta ity abhipràyo lakùyate. svàsàütànikaþ pràpticchedàd iti vistaraþ. svasaütànakle÷aþ pràptivigamàt prahãõo vaktavyaþ. parasaütànakle÷as tu na pràpticchedàt. svasaütàne tatpràptyabhàvàt. kiü tarhi tadàlaübanasvàsàütànikakle÷aprahàõàt. pàrasàütànikakle÷àlaübanasvàsàütànikakle÷apràpticchedàd ity arthaþ. sarvaü (##) råpaü ku÷alàku÷alàvyàkçtaü. akliùña÷ ca dharma ity aråpã ku÷alasàsravaü anivçtavyàkçta÷ ca. tathaiva tadàlaübanasvàsàütànikakle÷aprahàõàt prahãõo vaktavya iti. (V.61) ## iva÷abdo 'trodàhàraõaü. tadyathàrthe draùñavyaþ. vailakùaõyàl lakùaõadåratà. tadyathà bhåtànàü. bhinnalakùaõo hi pçthivãdhàtor abdhàtus tasmàt pçthivãdhàtor abdhàtur dåre bhavati. vipakùatvàd vipakùadåratà. tadyathà ÷ãlasya dauþ÷ãlyaü. de÷avicchedàt de÷adåratà. tadyathà prade÷asya pa÷cimasamudrasya pårvasamudràt. kàlataþ kàladåratà. tadyathàdhvadvayasyàtãtànàgatalakùaõasya. [Tib. 162a] tad dhy atãtànàgataü dåram ucyate. kvocyate. abhidharme. evaü hy àha. dåre dharmàþ katame. atãtànàgatà dharmàþ. aütike dharmàþ katame. pratyutpannà dharmàþ. asaüskçtaü ceti. tad dåram iti. tad atãtànàgatam. utpadyamànaü ceti. utpàdàbhimukham anàgataü cety arthaþ. na cirabhåtabhàvitveneti. na cirabhåtatvenàtãtaü nàpi cirabhàvitvenànàgataü dåram ity arthaþ. vartamànam apy evaü dåraü pràpnotãti. adhvanànàtvena pratyutpanno 'dhvatayà vartamànam api dåraü pràpnoti. yathàtãtànàgatam atãtànàgatàdhvatayà. akàritràt tarhi tad dåram iti. uparatakàritram atãtam apràptakàritram anàgatam iti. tad atãtànàgataü dåram ucyate. asaüskçtasya katham aütikatvam iti. tasya kàritràbhàvàd aütikatvaü na syàt. tac ceùyate aütike dharmàþ katame. pratyutpannà dharmàþ. asaüskçtaü ceti ÷àstrapàñhàt. sarvatra tatpràpter iti. sarvatra de÷e tasyàsaüskçtasya pratisaükhyàpratisaükhyànirodhasya pràptyutpàdàt. atãtànàgate 'pi [Tib. 162b] prasaüga iti ku÷alàder atãtànàgatasya sarvatra de÷e pràptiþ saübhavatãty atãtànàgate 'py aütikatvaprasaügaþ. àkà÷aü ca katham iti. àkà÷aü ca katham aütikaü. na hi tasya pràptir astãti. atãtànàgatam anyonyam iti. atãtàd anàgataü dåram anàgatàc càtãtam ity arthaþ. asaüskçtaü càvyavahitatvàd iti. na kenacid vyavahitaü. yathà vartamànenàtãtànàgatam iti. evaü tasyàütikatvaü. evam apãti. asyàm api kalpanàyàü. yad anaütaram atãtànàgataü. tad vartamànasyàütikatvàd ubhayaü pràpnoti. dåram àsannaü ceti. tad dhy atãtaü vartamànàütaritatvàd anàgatàd dåraü. vartamànàc càvyavahitatvàd aütikam iti pràpnoti. ity evam anàgatam api neyaü. evaü tu yuktaü syàd iti. svamatam àcàryasya. dharmasvalakùaõàd anàgataü dåraü. kasmàt. asaüpràptatvàt. yasmàd anàgatena svalakùaõaü na saüpràptam (##) iti. atha và yasmàt tatsvalakùaõam asaüpràptam anupasthitam iti. atãtaü ca. kiü dharmasvalakùaõàd dåraü. tatpracyutatvàt. yasmàt tad dharmasvalakùaõaü. tasmàd atãtàt pracyutaü. tad dhy atãtaü yad dharmasvalakùaõàt pracyutam iti. (V.62) ## ity uktam. ataþ pçcchati. kiü màrgavi÷eùagamanàd iti vistaraþ. prahàõavi÷eùa [Tib. 163a] iti. vi÷iùyate prahàõam ity arthaþ. pratipakùo vimuktimàrga etasminn abhipreta iti. tasya visaüyogapràptisahotpàdàd ànaütaryamàrge hi na tàvad visaüyogapràptir asti. utpàdàbhimukhatvàt. vimuktimàrgo 'pi hi pratipakùa iti ÷akyate vyavasthàpayituü. mukhyapratipakùeõànaütaryamàrgeõa sahaikakàryatvàt. tathà hy uktam ubhàbhyàü hi tasya pràptiþ visaüyogapràpter àvàhakasaüni÷rayatvàd iti. phalàni catvàrãti. caturgrahaõam ekànnanavatiphalapratipattiniràsàrthaü. puruùakàràdipaücaphalapratipattiniràsàrthaü và. phalapràptir api vimuktimàrgàvasthàyàm eva gçhyate. visaüyogalàbhàstitvayogàd indriyavivçddhiþ indriyasaücàra iti. indriyàdhikyapratipattiniràsàrtham etad arthapradar÷anaü indriyavivçddhir ity ucyate. phalapràptivacanenaiva siddher ity àcàryasaüghabhadraþ. atra bråmaþ. satyaü phalapràptir evendriyavivçddhiþ. phalapràptivi÷eùas tu pradar÷ayitavyo yatra punar visaüyogaphalalàbho bhavati. anyathà hi phalapràptivacanam api na kartavyaü syàt. pratipakùodayavacanenaiva tatsiddheþ. [Tib. 163b] ity alam anayàtikhalinikayà. keùàücid yàvad dvayor iti. keùàücit kle÷ànàü ùañsu kàleùu viaüyogalàbhaþ. yàvacchabdena keùàücit paücasu. keùàücic caturùu. keùàücit triùu. keùàücid dvayor iti. keùàücid dvayor iti. keùàücid ekàsmin kàla iti noktaü. punaþpràptasya visaüyogasyàdhikçtatvàt. saübhavati hi bhàvàgrikasya navamasya prakàrasyaikasminn eva kàle tãkùõendriyasya visaüyogalàbhaþ. sa tu na punarlàbha iti nocyate. tatra tàvan mçdvindriyasya ùañsu kàleùu visaüyogalàbhaþ. duþkhasamudayanirodhadar÷anaheyànàü kàmàvacaràõàü màrgadar÷anaheyànàü pratipakùodayakàle. srotaàpattiphalakàle sakçdàgàmiphalakàle 'nàgàmiphalakàle 'rhattvaphalakàle indriyasaücàrakàle ceti ùañsu kàleùu visaüyogalàbhaþ. saübhavaü ca praty evam ucyate. na hi mçdvindriyo 'va÷yam indriyàõi saücarati. tasyaiva mçdvindriyasya råpàråpyàvacaràõàü màrgadar÷anaheyànàü màrgànvayaj¤ànakàle pratipakùodayakàla iti và phalapràptikàla iti và gçhãte prathamato visaüyogalàbhaþ. punaþ sakçdàgàmiphalapràptikàle (##) yàvad indriyasaücàrakàla iti paücasu kàleùu. bhàvanàheyànàm api tasyaive kàmàvacaràõàü paücaprakàràõàü adhimàtràdhimàtrasya yàvan madhyamadhyasya. [Tib. 164a] teùv eva srotaàpattiphalakàlavarjyeùu paücasu kàleùu visaüyogalàbhaþ. madhyamçdos tu ùaùñhasya prakàrasya tasyaiva caturùu kàleùu. pratipakùodayaphalapràptikàlayor ekatvàt. tasminn anyatarasmin. anàgàmiphalakàle. arhattvaphalapràptikàle. indriyasaücàrakàle ceti. tasyaiva mçdvadhimàtrasya mçdumadhyasya ca saptamàùñamayoþ prakàrayoþ pratipakùodayakàle 'nàgàmiphalakàle yàvad indriyasaücàrakàle veti caturùv eva kàleùu visaüyogalàbhaþ. tasyaiva mçdumçdor aütyasya prakàrasya pratipakùodayakàla iti và phalapràptikàla iti vaikatarasmin. arhattvaphalakàle. indriyasaücàrakàle ceti triùu kàleùu visaüyogalàbhaþ. tasyaivàrhattvaphalaü pràpnuvato ye navaprakàrà råpàråpyàvacaràþ kle÷à bhàvanàprahàtavyàþ prahãõàþ adhimàtradhimàtro yàvan mçdumçdur iti. teùàü bhàvàgrikaü mçdumçduprakàram aütyaü hitvà sarveùàü triùv eva kàleùu visaüyogalàbhaþ. pratipakùodayakàle 'rhattvaphalakàle indriyasaücàrakàle ceti. yas tv asyaivàråpyàvacaro mçdumçdur aütyaþ kle÷aprakàraþ. tasya pratipakùodayàrhattvaphalapràptikàlaikatvàt. pratipakùodayakàla iti vàrhattvaphalakàla iti và anyatarasminn indriyasaücàrakàle ceti. [Tib. 164b] dvayoþ kàlayor visaüyogalàbha iti. evaü tàvan mçdvindriyasyoktaü. tãkùõendriyasya punaþ keùàücit kle÷ànàü paücasu kàleùu. keùàücid yàvad dvayor iti vaktavyaü. indriyasaücàrakàlam ekam apàsya. tasya hi sarvatrendriyasaücàro nàsti. tasyaikasminn eva kàle kle÷ànàü visaüyogalàbho 'sti. bhàvàgrikasya bhàvanàheyasya mçdumçdoþ prakàrasya. sa tu punarlàbho na bhavatãti na vaktavya iti pa÷yàmaþ. (V.63, 64) phale hetåpacàràd iti. prahàõaü phalaü parij¤à j¤ànasvabhàvo hetuþ tasmin prahàõe. phale hetåpacàraþ. prahàõaü parij¤eti. tadyathà ùaó imàni spar÷àyatanàni pårvam abhisaüskçtàny abhisaücetitàni pauràõaü karma veditavyaü iti. kaþ punaþ prahàõaü parij¤à÷abdenàpadi÷ate. såtre evaü hi pañhyate. parij¤eyàü÷ ca vo bhikùavo dharmàn de÷ayiùyàmi. parij¤àü ca parij¤àvantaü ca pudgalaü. parij¤eyà dharmàþ katame. paücopàdànaskandhàþ. parij¤à katamà. yad atra cchandaràgaprahàõaü. chandaràgasamatikramaþ. iyam ucyate parij¤eti vistaraþ. (##) ## eketi. ## ity atra parij¤àvyavasthàpane kàraõaü vakùyate. avarabhàgãyaprahàõam iti. kàmadhàtvàsravaprahàõam ity arthaþ. iyam eva càsyàþ saüj¤à. råpàsravaprahàõam iti. råpadhàtvàsravaprahàõam ity arthaþ. råparàgakùayaparij¤ety asyà nàma. yady apy anyeùàü kle÷opakle÷ànàü mànàdãnàü råpàvacaràõàü prahàõam iyaü parij¤à vyavasthàpyate. ràgasya tu tatra pràdhànyàd årdhvabhàgãyasya saüyojanasya prahàõaü råparàgakùayaparij¤ety uktaü. sarvasaüyojanaparyàdàna [kun tu sbyor ba thams cad yoïs su grugs paþi] yoïs su ÷es paþo. ùes bya ba þdi ni zag pa thams cad spaïs paþi miï yin no. yoïs su ÷es pa ni tha dad par bstan la. ùes bya ba ni bsgroms pas spaï bar bya ba gzugs na spyod pa rnams spaïs pa ni gzugs kyi þdod chags zad paþi yoïs su ÷es pa yin no. gzugs med par nams kyi ni kun tu sbyor ba thams cad yoïs su grugs paþi yoïs su ÷es pa yin no. ùes þbyuï baþi phyir ro. mthoï baþi spaï bar bya bar nams kyi ni ma yin te. ùes bya ba ni ciþi phyir gzugs daï gzugs med pa na spyod paþi mthoï bas spaï bar bya bar nams kyi yoõs su ÷es pa so sor mi bstan te. de bùin du gzugs daï gzugs med pa na spyod pa mthoï bas spaï bar bya bar nams spaïs pa yaï yoïs su ÷es pa gsum yin te. ùe þbyuï baþi phyir ro. bsgom pa spaï bar bya bar nams kyi g¤en po mi þdra baþi phyir ro ùes bya ba ni þdi ltar sa daï sa na gzugs na spyod [Tib. 165b] paþi bsgom pas spaï bar bya ba rnam pa dguþi g¤en po bar chad med pa daï rnam par grol baþi lam zag pa med pa mi lcogs pa med pa la sogs paþi sa daï zag pa daï bcas pa bsam gtan g¤is paþi ¤er ba stogs kyis bsdus pa nas nam mkhaþ mthaþ yas skye mched kyi ¤er bsdogs kyis bsdus paþi bar rnam pa dgu yod la gzugs med pa na spyod pa rnams kyi g¤en po bar chad med paþi lam daï. rnam par grol baþi lam in ci rigs par zug pa med paþi sa þog ma pa þam. ci rigs par zag pa daï bcas pa goï maþi ¤er bsdogs kyis bsdus pa dag yod de. gùan kho na yin pas g¤en po mi þdra baþi phyir þdi dag gis yoïs su '÷es pa tha dad par stan to. mthoï bas spaï bar bya ba rnams kyi g¤en po ni þdra ste. rjes su ÷es paþi bzod pa la sogs pa gzugs na spyod par nams kyi g¤en po de dag ¤id gzugs med par nams kyi yaï yin pas yoïs su ÷es pa tha tad du rnam par mi bùag go. (##) (V.64-66) tha maþi cha daï mthun pa spaïs pa la sogs pa yoïs su ÷es pa ste ùes bya ba ni tha maþi cha daï üthun pa spaïs paþi yoïs su ÷es pa daï. gzugs kyi þdod chags zad paþi yoïs su ÷es pa daï. kuntu sbyor ba thams cad yoïs su gtugs paþi yoïs su ÷es paþo. þdi dag ni bsgom paþi lam gyi þbras bu yin paþi phyir ÷es paþi þbras bu yin te. bsgom paþi lam la bzod pa dag ni med do. ji ltar yoïs su ÷es pa bzod paþi þbras bu yin ùes bya ba ni yoïs su ÷es pa daï ÷es pa ùes bya ba don gcig ste. ÷es pa daï yoïs su ÷es pa ni zag pa med paþi ye ÷es yin no ùes þbyuï baþi phyir ro. bam po bùi bcu rtsa bùi pa. ## ùas þbyuï bas bzod pa ni ÷es paþi ïo bo [Tib. 166a] ¤id yin par yaï mi ruï na. de ji ltar yoïs su ÷es pa bzod paþi þbras bu yin te. þbras bu la rgyu btags byas na yaï mi ruï ïo s¤am du bsam pa yin no. þdir bzod pa rnams ni ÷es paþi þkhor can yin paþi phyir ùes bya ba smos te. þdi dag la þkhor ÷es pa yod pas na ÷es paþi þkhor can te. bzod par nams so. deþi phyir ÷es paþi þbras bu yaï bzod par nams kyi þbras bu ùes byaþo. rgyal baþi þkhor la rgyal po ¤e bar btags pa bùin te dper na rgyal poþi þkhor la rgyal po ¤e bar btags paþi phyir þkhor gyis byas pa la yaï rgyal pos byas pa ùes byaa daï þdra þo. ÷es pa daï þbras bu gcig phyir ro ùes bya ba ni bzod pa dag ni ÷es pa daï lhan cig þbras bu gcig pa yin te. bzod pa dag gi þbras bu gaï yin pa de ¤id ÷es rnams kyi yin pas bzod paþi þbras bu yaï yoïs su ÷es par ruï ïo. ## ùes bya ba ni þdi ltar mi lcogs paþi sa paþi lam gyis khams gsum paþi mthoï ba daï bsgom pas spaï bar bya baþi zag pa rnams spaï ba srid de. ## ùes þbyuï baþi phyir ro. gzugs daï gzugs med pa na ¤on moïs pa spaïs paþi raï bùin gaï dag yin paþo. ùes bya ba ni bye brag tu smra ba rnams na re gzugs daï gzugs med pa na spyod paþi mthoï bas spaï bar bya ba rnams spaïs pa ji skad b÷ad paþi yoïs su ÷es pa gsum daï. bsgom pas spaï bar bya ba gzugs na spyod pa rnams spaïs pa gzugs kyi þdod chags zad paþi yoïs su ÷es pa daï gzugs med pa na spyod pa rnams spaïs pa kun tu sbyor ba thams cad yoïs su gtugs paþi [Tib. 166b] yoïs su ÷es pa ùes bya ba lïa ste. bsam gtan gyi dïos gùi la brten nas gzugs daï gzugs med pa na spyod paþi ¤on moïs pa spoï ba srid paþi phyir ro. þdod pa na spyod paþi ¤on moïs pa spaïs pa ni bsam gtan gi dïos gùiþi þbras bu ma yin te. bsam gtan gyi dïos gùi rnams ni þdod paþi (##) khams kyi g¤en po ma yin paþi phyir ro. de lta bas na þdod chags daï bral ba rnams la bral baþi thob pa zag pa med pa yod du zin kyaï tha maþi cha daï mthun pa spaïs paþi yoïs su ÷es pa bùin du þdod pa na spyod pa mthoï bas spaï bar bya ba spaïs pa ni bsam gtan gyi dïos gùiþi þbras bu ma yin no ùes zer ro. btsun pa dbyaïs sgrogs kyi lugs kyis ni brgyad de. ùes bya ba ni btsun pa dbyaïs sgrogs de ni þdod paþi þdod chags daï bral baþi gaï zag gi yaï þdod pa na spyod pa mthoï bas spaï bar bya ba rnams spaï spa yoïs su ÷es pa gsum gyi ïo bo ¤id þphag paþi lam gyi þbras bu yin par þdod do. ciþi phyir ùe na. bral baþi thob pa zag pa med pa r¤ed paþi phyir te. bsam gtan gyi dïos gùi la rten nas ïes pa þjug pa na yaï ma thoï bas spaï bas spaï bar bya baþi zag pa sïon þjig rten paþi lam gyis spaïs pa rnams kyis bral baþi thob pa zag pa med pa yaï þthob la de la na mthoï baþi lam gyis nus pa yod pas gzugs daï gzugs med pa ba spyod paþi mthoï bas spaï bar bya ba spaïs pa bùin du. þdod pa na spyod paþi mthoï bas spaï bar bya ba sïon spaïs paþi yoïs su ÷es pa yaï dïos gùi bsam gtan gyi þbras buþo ùes bya bar rnam pa bùag go. de lta ba sna þdod pa na spyod paþi mthoï bas spaï bar bya ba spaïs paþi yoïs su ÷es pa gsum po þdi dga daï sïar b÷ad pa gzugs daï gzugs med paþi yoïs su ÷es pa daï bcas pa yoïs su ÷es pa brgyad bsam gtan gyi þbras bu yin [Tib. 167a] no. ÷es bya ba ni btsun pa dbyaïs sgrogs kyi gùuï lugs yin no. tha maþi cha daï mthun pa spaïs paþi yoïs su ÷es pa ni mi lcogs pa med paþi þbras bu kho na yin no. ùes bya ba ni þdod pa las þdod chags ma bral ba ni mi lcogs pa med pa kho nas tha maþi cha daï mthun pa spoï bar byed kyi dïos gùis ni ma yin te. de na ma thob paþi phyir ro. þdod chags daï bral ba ston du þgro ba yaï gaï gi tshe bsam gtan la brten nas ¤es pa la des kyaï so soþi skye boþi snas skabs na þjig rten paþi lam gyis þdod pa na spyad paþi ¤on moïs pa thams cad spaïs pas de bsam gtan gyi dïos gùiþi þbras bu ma yin no. sems kyi skad cig ma bcu drug la deþi tha maþi cha daï mthun pa spaïs pa yoïs su ÷es pa bsam gtan gyi dïos gùi la brten par yaï rnam par bùag mod kyi deþi þbras bu ùes bya bar rnam par bùag pa ni ma yin no. þo na ci ùe na. gnas skabs de na tha maþi cha daï mthun pa spaïs pa þjig rten paþi lam gyis thob paþi bral baþi thob pa zag pa med pa yaï þthob pas de spaï spaþi yoïs su ÷es par rnam par bùag ste. deþi tshe ni mthoï bas spaï bar bya ba sïa ma spaïs pas sïar mthoï baþi lam gyis spaï bar bya ba spaïs pa gaï yin pa daï. sïar spaïs pa tha maþi cha daï mthun pa spaïs pa bsdoms nas tha maþi cha daï mthun pa spaïs paþi yoïs su ÷es pa gcig tu rnam par bùag ste. (##) khams las þdod chags bral ba daï þbras bu thob phyir de dag bsdoms ùes thams cad bsdoms paþi gtan tshigs yod paþi phyir ro. de lta bas na tha maþi cha daï mthun pa spaïs paþi yoïs su ÷es pa de ni mi lcogs pa med paþi þbras bu kho nar rnam pa bùag gi. dïos gùiþi þbras bu ni ma [Tib. 167b] yin te. þdi la ni bye brag tu smra ba daï. btsun pa dbyaïs sgrogs kyi gùuï lugs mthun no. bsam gtan khyad par can yaï bsams bùin du blta bar byaþo ùes bya ba ni bsam gtan khyad par can gyi zag pa med pas kyaï ¤on moïs pa spoï bar þgyur te. de lta bas na mi lcogs pa med pa daï. dïos gùiþi bsam gtan rnams kho naþi þbras bu kho na b÷ad kyi. bsam gtan khyad par can gyi ni ma yin no. deþi phyir bsam gtan khyad par can yaï bsam gtan bùin du blta bar byaþo ùes bya ba smos te. bsam gtan khyad par can ni bsam gtan daï po kho na rtog pa daï bral bas khyad par du þphags paþi phyir ro. [nam mkhaþ mthaþ yas skye mched kyi ¤er bsdogs kyi ùes ba ba ni.] dhyànàütaraü bhavatãti. àkà÷ànaütyàyatanasàmaütakasyeti. laukikasyàpi tasya parij¤à phalaü vyavasthàpyate. àryasyaivànàsravavisaüyogapràptisaübhavàt. ## anàsravasya. ## iti. àryasya laukikena màrgeõa kàmaråpadhàtuvairàgye. ## iti. bhàvanàmàrgasaügçhãtasya. pa÷cime råparàgakùayasarvasaüyojanaparyàdànaaparij¤e. ## iti. bhàvanàmàrgasaügçhãtasya. ## iti. tasya pa÷cimàs tisraþ phalam avarabhàgãyaprahàõaråparàgakùayasarvasaüyojanaparyàdànaparij¤àþ. kasmàd ity àha. [Tib. 168a] traidhàtukabhàvanàheyapratipakùatvàd iti. #<ùañ tatpakùasya paüca veti.># tayor dharmaj¤ànànvayaj¤ànayoþ pakùasya. ùañ paüca ca yathàyogaü pakùagrahaõena kùàütij¤ànayor grahaõaü. yà eva dharmaj¤ànakùàütij¤ànànàm (##) iti. dharmaj¤ànakùàütãnàü dharmaj¤ànànàü ceti samàsaþ. dharmaj¤ànakùàütãnàü kàmàvacaradar÷anaheyaprahàõasvabhàvà yathoktas tisraþ parij¤àþ phalaü. dharmaj¤ànànàm iti bhàvanàmàrge. duþkhasamudayaj¤ànasaügçhãtànàm ekàvarabhàgãyaprahàõaparij¤à. nirodhamàrgasaügçhãtànàü tu tisro 'py avarabhàgãyaprahàõaråparàgakùayasarvasaüyojanaparyàdànaparij¤àþ. yà evànvayakùàütij¤ànànàm iti. anvayaj¤ànakùàütãnàü anvayaj¤ànànàü ca. tà÷ ca råpàråpyàvacaradar÷anaheyaprahàõasvabhàvà yathoktàs tisraþ parij¤àþ dve ca pa÷cime iti. (V.67) kasmàn naikaikaü prahàõam iti. duþkhadar÷anaheyaprahàõasamudayadar÷anaheyaprahàõaü vistareõa yàvad bhàvàgrikasya mçdumçdoþ prakàrasya prahàõam iti kasmàn na gçhyate. ## [Tib. 168b] iti. anàsravavisaüyogapràpter ity arthaþ. ## iti. bhavàgraprade÷aprahàõàd ity arthaþ. ## iti. duþkhasamudayadar÷anaheyasarvatragahetudvayaprahàõàd ity arthaþ. tatprahàõaü ## ebhiþ kàraõaiþ prakçùñaü tatprahàõam ity atra parij¤eti vyavasthàpyata ity abhipràyaþ. anyeùu dharmànvayaj¤àneùv iti. samudayadharmaj¤ànam àrabhya yàvat kùayaj¤ànam ity eteùu dharmaj¤ànànvayaj¤àneùu. j¤ànaphalaü tu prahàõam iti. bhàvanàmàrge. tad dhi na kùàütiphalam iti. ## iti. ca÷abdo luptanirdiùñaþ. dhàtvatikramàc ceti. ata eva vivriyate caturthàc ceti. yadà dhàtuü samatikràmatãti. kàmadhàtuü råpadhàtum àråpyadhàtuü và samatikràmati. tadà parij¤àkhyàü labhata iti vàkya÷eùaþ. kasmàt. kçtsnadhàtuvairàgyàt. kçtsnasya dhàtor vairàgyàt. na vikalãkaraõamàtratvàt. tadà hi suùñhu prahàõam ity abhipràyaþ. ubhayasaüyogavisaüyogam iti. àlaübyàlaübakakle÷alakùaõaþ saüyoga ubhayasaüyogaþ. tasmàd visaüyoga ubhayasaüyogavisaüyogaþ. tat paücamaü kàraõam àhur àbhidhàrmikàþ. [Tib. 169a] anena ca kàraõena prahàõaü parij¤ety ucyata iti. yaþ prakàraþ prahãõa iti duþkhadar÷anaprahàtavyo yàvaü màrgadar÷anaprahàtavyo bhàvanàprahàtavya÷ ca. yadi tatra prahãõe (##) prakàre anyena tadàlaübanena kle÷ena dar÷anaprahàtavyena bhàvanàprahàtavyena visaüyukto bhavati. evam idam api paücamaü kàraõaü prahàõasya parij¤àvidhàne àhur apare. sa tu nànyad iti vistaraþ. sa tåbhayasaüyoga ubhayahetusamudghàtàt duþkhadar÷anaprahàtavyasya samudayadar÷anaprahàtavyasya ca sarvatragahetoþ samudghàtàd dhàtusamatikramàc ca nànyaþ. tathà hi duþkhadar÷anaprahàtavyeùu prahãõeùv api na tàvad asti hetudvayasamudghàto yàvat tadàlaübanaþ samudayadar÷anaprahàtavyaþ sarvatragahetur aprahãõo bhavati. bhàvanàprahàtavyeùu ca prahãõeùv api yàvad aùñàsu prakàreùu na tàvad dhàtvatikramo 'sti yàvan na navamasyàpi prakàrasya prahàõam ity ato na punar bråmaþ. (V.68) ## vistaraþ. pçthagjanas tàvan naiva samanvàgataþ. anàsravavisaüyogapràptyabhàvàt. àryo 'pi dar÷anamàrgastho yàvat samudayadharmaj¤ànakùàütau. yàvacchabdena duþkhadharmànvayaj¤ànakùàütij¤àneùu samudayadharmaj¤ànakùàütau ca naiva samanvàgataþ. hetudvayasyàprahãõatvàt. samudayadharmaj¤àna ekayà samanvàgataþ samudayànvayaj¤ànakùàütàv apy ekayaiva samanvàgata ity avagaütavyaü. samudayànvayaj¤àne dvàbhàü pårvoktayà ekayà kàmàvacaraduþkhasamudayadar÷anaheyaprahàõaparij¤ayà råpàråpyàvacaraduþkhasamudayadar÷anaprahàõaparij¤ayà ca. nirodhadharmaj¤ànakùàütàv api dvàbhyàm eva. nirodhadharmaj¤àne tisçbhir iti neyaü. yàvat paücabhir dar÷anàsthaþ samanvàgato na ùaóbhiþ ùoóa÷asya kùaõasya bhàvanàmàrgasaügçhãtatvàt. màrgànvayaj¤àne ùaóbhir iti. pårvoktàbhi÷ ca råpàråpyàvacaramàrgadar÷anaprahàõaparij¤ayà ca. nanu ca pa÷càd vakùyati. ## bhavati prahàõasaükalanaü. na tu parij¤àsaükalanam ity avirodhaþ. yàvat kàmavairàgyaü na pràpta iti. yàvacchabdena bhàvanàheyakle÷aprathamaprakàraprahàõe [Tib. 170a] yàvad aùñamaprakàraprahàõe 'pi ùaóbhir eva samanvàgataþ. parihãõo 'pi tata iti. kàmavairàgyaparihàõyà hi tatsaükalanavigataþ. kàmavairàgyaü pràptaþ pårvaü pa÷càd veti. abhisamayàt pårvaü pa÷càd và. kathaü. laukikena màrgeõa kàmavãtaràgo bhåtvà niyàmam avakràüto màrge 'nvayaj¤àne ekayàvarabhàgãyaprahàõaparij¤ayà samanvàgataþ. yasmàd asàv àryaþ ùoóa÷akùaõaü pràpto 'nàgàmy eva bhavati. na srotaàpannaþ. sakçdàgàmã (##) và. paücàvarabhàgãyaprahàõàc cànàgàmã iti pañhyate. tasmàd dar÷anaheyaprahàõànàü paücàvarabhàgãyaprahàõasya ca saükalanàd ekayaivàvarabhagãyaprahàõaparij¤ayà samanvàgataþ. pa÷càd vàbhisamayàd ànupårvikaþ kàmavairàgyapràpta ekayaivàvarabhàgãyaprahàõaparij¤ayà samanvàgataþ. arhattvapràpta ekayaiveti. tadà parij¤àsaükalanàt. parihãõo 'pi råpàvacareõeti. vi÷eùaõaü kàmàvacareõa parihàõau ùañparij¤àsamanvàgamaparihàràrtham àråpyàvacareõa ca parihàõau dviparij¤àsamanvàgamaparihàràrtham iti. råpavairàgyaü [Tib. 170b] pràpto dvàbhyàm iti. anàgàmã råpavãtaràga ity arthaþ. dhàtuvairàgyeõa kasmàn na saükalanaü bhavati. phalapràptyabhàvàt. dhàtuvairàgyaphalapràptibhyàü samastàbhyàü kàraõàbhyàü parij¤àsaükalanam iùyate. na kevalena parihãõo 'pi. àråpyàvacareõety arhattvapràptisaükalitayor avarabhàgãyaprahàõaråparàgakùayaparij¤ayor àråpyàvacareõa kle÷enàrhattvàt parihàõau punarlàbhàt. råpàvacareõa tu parihàõàv ekayà samanvàgataþ syàt. kàmàvacareõa ca ùaóhiþ samanvàgataþ syàd ity àråpyàvacaraparyavasthànagrahaõaü. (V.69ab) anàgàmyarhator iti. kàmavãtaràgànàgàmãha vivakùitaþ. råpavãtaràgànàgàminaþ parij¤àdvayasamanvàgamavacanàt. na bhåyasya iti. na bahutaràþ. ànupårvikasrotaàpannavad ity abhipràyaþ. dvàbhyàü kàraõàbhyàm iti vyàkhyàtaü. saükalanam iti ko 'rthaþ ekatvena vyavasthàpanam iti yo 'rthaþ. tayo÷ càvasthayor iti. kàmavãtaràgànàgàmyarhattvàvasthayor etad ubhayaü. dhàtuvairàgyaü phalapràpti÷ ceti. ekaparij¤ocyata iti. råpavãtaràgasyànàgàmina [Tib. 171a] ekàvarabhàgãyaprahàõaparij¤à arhato 'py ekà sarvasaüyojanaparyàdànaparij¤eti. (V.69cd) ## iti vistaraþ. ## tyajatãty arthaþ. ## (##) ## ka÷cid ekàü ka÷cid dve ka÷cit ùañ. ka÷cit paücàpnotãty etan nàsti. ata àha. ## paüca naiva ka÷cid àpnoti. iti såtràrthanayaþ. vçttis tu vivriyate arhattvàt parihãyamàõo yena kenacit cittena sarvasaüyojanaparyàdànaparij¤àm ekàü tyajati. saükalane tasyà ekaikasyà arhattvàvasthàyàm astitvàt. evaü kàmavairàgyàt parihãyamàõo råpavãtaràgo 'nàgàmã ekàm evàvarabhàgãyaprahàõaparij¤àü. dve parij¤e tyajatãti. avarabhàgãyaprahàõaparij¤àü. råparàgakùayaparij¤àü ca. ko 'sàv ity àha. anàgàmã råpavãtaràgaþ kàmavairàgyàt parihãyamàõa iti. paüca tyajati vãtaràgapårvã màrgànvayaj¤àna [tib 171b] iti. abhisamayacitte ùoóa÷e. sa hy avarabhàgãyaprahàõaparij¤àlàbhe. laukikamàrgapràptasya tasyànàsravavisaüyogapràptyà pårvikàþ paüca parij¤àþ paücada÷akùaõalabdhàs tyajati. ùaùñhãü tu råpàråpyàvacaramàrgadar÷anaheyaprahàõaparij¤àü na tyajati. kiü tu dhàtuvairàgyaphalalàbhato 'tràvarabhàgãyaprahàõaparij¤àyàü saükaliteti naùñaråpeva sà nopanyasyate. ànupårviko yo na vãtaràgapårvã kàmavairàgyàt kàraõàt ùañ tyajati. yàs traidhàtukànàü dar÷anaprahàtavyànàü prahàõaparij¤àþ. làbho 'py evam iti. ka÷cid ekàü labhate. paüceti muktvà. yàvat ùañ labhate. yaþ ka÷cid apårvaü labhata iti. dar÷anamàrgastho bhàvanàmàrgastho và navànàü parij¤ànàü yo pratilabdhapårvàü pratilabhate prathamataþ. sa tàm ekàü labhate. bhàvanàmàrge 'pi hi vãtaràgapårvã dar÷anamàrgàüte avarabhàgãyaprahàõaparij¤àm ekàü labhate. ànupàrviko 'pi kàmavairàgye navame vimuktimàrge tàm eva labhate. arhann apy anyàm labhata iti. kevalàd àråpyavairàgyàt parihãyata iti. nànyavairàgyàd iti dar÷ayati. sa hy avarabhàgãyaprahàõaparij¤àü [Tib. 172a] råparàgakùayaparij¤àü ca labhate. ka÷cit ùaó yo 'nàgàmiphalàt parihãyata iti. ànupårviko 'nàgàmã. na hi vãtaràgapårviõaþ parihàõir asti. tadvairàgyasya dvimàrgapràpaõàt. ata eva ca naiva ka÷cit paüca labhate. vãtaràgapårviõo hi yadi parihàõir abhaviùyat. sa eva yugapat paüca parij¤à alapsyateti. àcàryaya÷omitrakçtàyàm abhidharmako÷avyàkyàyàm anu÷ayanirde÷o nàma paücamaü ko÷asthànaü samàptaü. (##) blank (##) VI (pudgalamàrganirde÷o nàma ùaùñhaü ko÷asthànam) (VI.1) paücamasya ùaùñhasya ca ko÷asthànayoþ saübaüdham upadar÷ayann idam upanyasyati. uktaü yathàprahàõam ityadi. yathàprahàõaü parij¤à labhata iti. phale hetåpacàràd iti vacanàt. tad api ca ## uktaü. katham ity àha. ## iti. dvaüdvaikavadbhàvanirde÷aþ. satyànàü dar÷anàd bhàvanàc ca bhàvanàyà iti và. satyadar÷anabhàvanàt kàraõàd dar÷anaheyà bhàvanàheyà÷ ca kle÷à iti vistareõoktaü ## ity àdinà. [Tib. 172b] satyadar÷anaü ca dar÷anamàrgeõa satyabhàvanaü ca bhàvanàmàrgeõety ata idam ucyate. tàv idànãü dar÷anabhàvanàmàrgau kim anàsravau sàsravàv iti. màrganirde÷opanyàsa iti saübandhaþ. traidhàtukapratipakùatvàd iti dar÷anamàrgasya. laukikatve sati bhavàgrapratipakùo na syàd iti. kiü ca navaprakàràõàü dar÷anaheyànàü sakçtprahàõàc ca. na bhàvanàmàrgavat. na hi laukikasyaiùà ÷aktir asti. traidhàtukaprahàõe ca prakàraprahàõe ca. yadi lokottarasya navaprakàrasakçtprahàõe ÷aktiþ. bhàvanàheyànàm api lokottareõa sakçtprahàõaprasaügaþ. lokottareõaiva sakçtprahàõam ity avadhàryate. na tu sakçtprahàõam eva lokottareõeti ato na tatprasaügaþ. bhàvanàheyà hi kle÷à dçóhàþ savastukatvàt. ato lokottareõàpy eùàü na sakçtprahàõaü. (##) (VI.2) itarathà hãti. yadi yathàbhisamayaü nirde÷o nàbhiprãyeta. pårvaü hetunirde÷aþ samudayasatyanirde÷aþ. hetånàü loke pårvaü dçùñatvàt. yathà smçtyupasthànadhyànàdãnàm iti. tadyathà smçtyupasthànàdãnàm upapattyanukålà de÷anà. kàyasmçtyupasthànaü hi pårvam utpadyate. yathaudàrikàlaübanataþ [Tib. 173a] såkùmaudàrikapracàrato và pårvottarahetuphalabhàvato và. tato vedanàsmçtyupasthànaü. tata÷ cittasmçtyupasthànam ity eùàm upapattyanukålà de÷anà evaü dhyànànàm. àdi÷abdena vimokùàbhibhvàyatanakçtsnàyatanàdãnàm apy upapattyanukålà de÷anà. keùàücit praråpaõànukåleti. pradar÷anànukålà avabodhànukålety arthaþ. yathà samyakprahàõànàm iti. kçùõa÷uklapakùayoþ pratyekam utpannànutpannabhedataþ. utpannaü hi sukhàvabadhaü nànutpannaü. kçùõapakùo và vineyajanena sukham avabudhyate. katham utpannànàü pàpakànàm aku÷alànàü dharmàõàü prahàõàya chandaü janayati vyàyacchate. vãryam àrabhate cittaü pragçhõàti praõidadhàti. anutpannànàm anutpàdàya chandaü janayatãti pårvavat. anutpannànàü ku÷alànàü dharmàõàm utpàdàya chandaü janayatãti pårvavat. utpannànàü sthitaye asaümoùatàyai chandaü janayatãti pårvavat. na hy eùa niyamo yat pårvam utpannànàü prahàõàya chandaü janayati. pa÷càd anutpannànàm anutpàdàyeti. kiü tarhi. pårvaü cànutpannànàm anutpàdàya chandaü janayati. [Tib. 173b] pa÷càc cotpannànàü prahàõàyety etad udàharaõaü. evaü ÷uklapakùo 'pi yojyaþ. satyànàü tv abhisamayànukåleti hetuphalayoþ pårvapa÷càdbhàvena duþkhasamudayasatyayoþ pa÷càtpårvanirde÷aprasaüga iti dar÷ayati. yatra hi sakta iti. duþkhasatye. yena bàdhyata iti tenaivaü. yata÷ ca mokùam iti. tata eva duþkhasatyàt. tad evàdau payogàvasthàyàü. kasmàd ity àha. vyavacàraõàvasthàyàü parãkùàvasthàyàü nirvedhabhàgãyàvasthàyàm ity arthaþ. vyàdhiü dçùñveti. vyàdhir duþkhasatyasyopamànaü. tannidànaü samudayasatyasya. tatkùayo nirodhasatyasya. tadbheùajaü màrgasatyasyopamànaü. såtre 'py eùa satyànàü dçùñàüta iti. vyàdhyàdisåtre. kathaü. caturbhir aügaiþ samanvàgato bhiùak ÷alyàpahartà ràjàrha÷ ca bhavati ràjayogya÷ ca ràjàügatve ca saükhyàü gacchati. katamai÷ caturbhiþ. àbàdhaku÷alo bhavati. àbàdhasamutthànaku÷alaþ. àbàdhaprahàõaku÷alaþ. prahãõasya càbàdhasyàyatyàm anutpàdaku÷alaþ. evam eva caturbhir aügaiþ samanvàgatas tathàgato 'rhan samyaksaübuddho 'nuttaro bhiùak ÷alyàpahartety ucyate. katamai÷ caturbhiþ. iha bhikùavas [Tib. 174a] tathàgato 'rhan samyaksaübuddha idaü duþkham àryasatyam iti yathàbhåtaü prajànàti. ayaü duþkhasamudayaþ. ayaü duþkhanirodhaþ. (##) iyaü duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam iti yathàbhåtaü prajànàtãti. pårvàvedhàd iti. pårvàkùepàt. dçùñabhåminiþsaügà÷vaprasaraõavad iti. yathà bhåmau dçùñàyàü niþsaügam a÷vasya prasaraõaü. tadvat. a÷vadhàvanavad iti kecit pañhaüti. dhàvi prakçtyaütaraü vyàcakùate. iõo bodhanàrthatvàd iti. sarvo gatyartho bodhanàrtho 'pi bhavatãti. dravyato 'pãty api÷abdàn nàmato 'pãti dar÷itaü. aviparãtatvàd iti. yasmàt tad àryàõàm anyeùàü càviparãtaü. duþkham eva nànyathà. àryais tu yathaitàni satyàni. tathà dçùñàni. duþkhasatyaü duþkhata anityataþ ÷ånyato 'nàtmata÷ ca. evaü yàvan màrgo màrgataþ nyàyataþ pratipattito nairyàõikata÷ ca. nànyair anàryaiþ evaü dçùñàni. ata àryàõàm etàni satyàny ucyaüte. na tv anàryàõàü satyàny ucyaüte. kasmàt. viparãtadar÷anàt. te hi duþkham aduþkhata [Tib. 174b] ity evamàdibhir àkàrair duþkhasatyaü pa÷yaüti. samdayam asamudayata ity evamàdibhiþ. nirodham anirodhata ity evamàdibhiþ. màrgam amàrgata ity evamàdibhir iti. ## iti. tadyathà nirodhasatyaü vyathaüte 'punarbhavàt prapàtàd iva bàli÷à iti. #<àryàs tu duþkhato vidur># ity upàdànaskaüdhapaücakaþ. dve àryàõàü satye iti. duþkhasamdayasatye aviparãtadar÷anàt. dve àrye. ku÷alatayànàsravatayà ca. àryàõàü ca satye. aviparãtadar÷anàt. evam eka÷eùanirde÷àc càryasatye iti bhavati. (VI.3) yadà vedanaikade÷o duþkhasvabhàva iti. vedanàskandhaikade÷o duþkhadaurmanasyasvabhàvaþ. ## iti. manaàpà api vipariõàmaduþkhatayà saüskàraduþkhatayà ca duþkhà. amanaàpà duþkhaduþkhatayà saüskàraduþkhatayà ca. tadanye duþkhàþ saüskàraduþkhatayaiveti yathàyogàrthaþ. mana àpnuvaütãti manaàpàþ. punaþ saüdhikaraõaü càtreti vyàkhyàtaü. tebhyo 'nya iti manaàpàmanaàpebhyo 'nya iti. tisro vedanà yathàkramam iti. sukhà vedanà [Tib. 175a] manaàpà duþkhà amanaàpà aduþkhasukhà naiva manaàpà nàmanaàpety arthaþ. tadva÷eneti. vedanàva÷ena. avedanàsvabhàvà api råpa÷abdàdayas tadanukålatvàn manaàpàdisaüj¤àü labhaüte. vipariõàmena duþkhateti. anityatàvipariõàmenety (##) arthaþ yathoktaü. ## iti. duþkhasvabhàvenaiveti. upaghàtasvabhàvenety arthaþ. duþkhà vedanà utpàdaduþkhà sthitiduþkheti. nanv eùà arthàpattito vipariõàmasukhà pràpnoti. tathà ca sati lakùaõasaükaraþ syàt. nedam asyà lakùaõaü. kiü tarhi vidåùaõàrtham ayam upade÷a iti. atha và bhavatv eva sàttra. yena råpeõa vidåùyate. tad evàpekùate iti. duþkhaiva bhavati. yathà sukhà vedanà utpàdasthitisukhatvàt sukhàpi satã vipariõàmaduþkhatayà duþkhety eva vidåùyate vidåùaõãyatvenàbhiprãyamàõatvàd iti. saüskàreõaiva duþkhateti. saüskaraõenaiva jananenaivety arthaþ. yad anityaü. tad duþkhaü. yan na niyatasthitaü. tad duþkhaü. yaj yàyate vina÷yati ca. tad duþkham [Tib. 175b] ity arthaþ. tenoktaü. pratyayàbhisaüskaraõàd iti. pratyayair abhisaüskriyate yasmàt. tasmàt tad duþkham iti. vedanàvat tadvedanãyà api saüskàrà veditavyà iti. sukhavedanãyànàü saüskàràõàü vipariõàmena duþkhatà. sukhavedanãyàþ saüskàrà utpàdasukhàþ sthitisukhà vipariõàmaduþkhà iti. duþkhavedanãyànàü saüskàràõàü duþkhavedanãyasvabhàvenaiva duþkhatà. duþkhavedanãyàþ saüskàrà utpàdaduþkhà sthitiduþkhà iti. aduþkhàsukhavedanãyànàü saüskàràõàü saüskàreõaiva duþkhatà. pratyayàbhisaüskaraõàt. yad anityam. tad duþkham iti. duþkham eva duþkhatà duþkhaduþkhatà. yàvad iti vacanàt vipariõàma eva duþkhatà vipariõàmaduþkhatà saüskàra eva duþkhatà saüskàraduþkhateti vàcyam. ayaü paryàyo vigraheõaiva vi÷iùño nàrthena. sa eva hy atràrtho grahãtavyaþ. asàdhàraõatvàd iti vistaraþ. manaàpàþ saüskàràþ asàdhàraõà duþkhaduþkhatàyàþ. atas teùàm asàdhàraõatvàd vipariõàmaduþkhatoktà. amanaàpà÷ càsàdhàraõà vipariõàmaduþkhatàyàþ. atas teùàm asàdhàraõatvàd duþkhaduþkhatokteti. [Tib. 176a] sarve tu manaàpàdayaþ saüskàraduþkhatayà duþkhàþ tasyà vyàpinãtvàt. yadi sarve 'pi tathà duþkhàþ kasmàt sarve (vipariõàmaduþkhatayà) na pa÷yaütãti ata àha. tàü tv àryà eva pa÷yaüti nànye. katham itãdam upanyasyate àha càtreti sarvam. evaü tarhãti yadi saüskàraduþkhatayà sarve 'pi saüskàrà duþkhàþ màrge 'pi saüskàraduþkhatàprasaügaþ. saüskçtatvtà pratyayajanitatvàd ity arthaþ. (##) pratikålaü hi duþkham iti lakùaõàn màrgo na duþkham iti. kim idam anyad evocyate. pårvam uktaü pratyayàbhisaüskaraõàt sarvasaüskàrà anityàþ. yac cànityaü. tad duþkham iti. màrga÷ ca pratyayàbhisaüskçtatvàd anityaþ. tasmàd duþkham iti prasajyet. yadi hi pratikålataiva duþkhalakùaõam iùyet. tat pårvoktam alakùaõaü syàt. tac ced duþkhatàlakùaõam. idam alakùaõam iti. naiùa doùaþ. kathaü. yad anityam àryàõàü pratikålaü. tad duþkham ity ayam atràbhipreto 'rthaþ. kiü cànityam àryàõàü pratikålaü yat sàsravaü vastu. kasmàt punar anàsravo màrgas tathaivànityo 'pi na càryàõàü pratikåla [Tib. 176b] ity ata àha. na hi tasyotpàda àryàõàü pratikålaþ sarvaduþkhakùayàvàhanàd iti. avi÷eùàbhidhàne 'pi hi loke vi÷eùapratipattir dçùñà. tadyathà gamanàd gauþ na ca gamanàn mahiùo 'pi gaur bhavati. evaü hy arthe niyate gauþ [kàsmiücid bhavati.] kasmàd bhavati. yasmàt gacchatãti. evam ihàpi yat sàsravaü vastu. tat pratikålam àryàõàü. kasmàt. anityatvàd iti. yad eva duþkhato dçùñam iti. sàsravaü vastu. tasyaiva nirodhaü ÷àütataþ pa÷yaüti. na màrgasyety avagaütavyaü. mudgàdibhàve 'pi màùarà÷yapade÷avad iti. màùarà÷au mudgamasårakalàyàdisadbhàve 'py alpatvàn mudgàdãnàü màùarà÷ir iti loke vyapade÷o dç÷yate. tadvat. pariùekasukhàõukeneti. sukhaü ca tad aõukaü ca sukhàõukaü. pariùekeõa sukhàõukaü pariùekasukhàõukaü. tenàha khalv apãti. bhadankakaumàralàtaþ duþkhasaütatyàü. ## iti. sukhaü duþkhasya hetur duþkhavedanãyena karmaõà saüprayuktatvàd iti. ## yasmàc càtibahubhir duþkhaiþ parasevàkçtyàdikçtaiþ samuditaü sukham [Tib. 177a] utpadyate. ## yasmàc ca kùutpipàsàdikçte duþkhe sati. bhojanapànàdikçtaü sukhaü iùñaü. nànyathà. ata ebhyaþ kàraõebhyo ## sahaiva tu sukheneti. tu÷abdaþ pårvapakùavyàvartanàrthaþ. saüskàraduþkhataikarasatvàd iti. saüskàçaduþkhataikaprakàratvàt. katham idànãü sukhasvabhàvàm iti. katham aduþkhasvabhàvàü vedanàü duþkhataþ pa÷yaüti. anityatayà pratikålatvàd iti. anityatvàt pratikålaü pratikålatvàd duþkhataþ pa÷yaütãty (##) arthaþ. yathà råpasaüj¤àdãny apãti. yathà råpasaüj¤àsaüskàravij¤ànàny api duþkhataþ pa÷yaüti. na ca tàny evaü duþkhàni. yathà duþkhà vedanà. tasyà upaghàtakasvabhàvatvàt. teùàü và tallakùaõatvàt. yas tu manyata iti bhadantakumàralàtaþ. tasya bhadantasyàsau samudayàkàraþ syàn na duþkhàkàraþ. duþkhahetuto dar÷anàt. kiü càryàõàü cànàgàminàü råpàråpyopapattau kathaü duþkhasaüj¤à pravartate. naiva pravartate ity arthaþ. na hi teùàm anàgàminàü duþkhavedanàhetuþ duþkhàyà vedanàyà hetuþ. [Tib. 177b] ke. skaüdhà råpàråpyàvacaràþ. kasmàn na hetuþ. punar duþkhasthànànàgamanàt. saüskàraduþkhata ca såtre kim artham uktà bhaved iti. yadi duþkhahetutvàt sukham api duþkhataþ pa÷yaüti. yeyaü saüskàraduþkhatoktà yad anityaü. tad duþkham iti. sà kiüprayojanà duþkhahetutvenaiva tatprayojanasiddheþ. duþkhahetuvàdy àha. yadi tarhãti. yadi yad anityaü. tad duþkham ity anityatvàd duþkhataþ pa÷yaüti na duþkhahetutvàd anityaduþkhàkàrayoþ kaþ prativi÷eùaþ. atràcàrya àha. udayavyayadharmitvàd iti vistaraþ. yathà pratikålatvàd duþkhaü. tathà tat pratipàdayann àha. anityaü tu dç÷yamànaü pratikålaü bhavatãty anityàkàro duþkhàkàram àkarùatãti. tad uktaü bhavati. yad idam uktaü yad anityaü. tad duþkham iti. nàkàraikatvàd evam uktaü. apy tv anityaü tat sukhaü pa÷yatàü pratikålaü bhavati. pratikålatvàd duþkhataþ pa÷yaütãti. ekãyà iti bhadaüta÷rãlàtàdayaþ. idam atra duþkhasyeti. idam atra duþkhasya lakùaõam ity arthaþ. sukhà vedanà duþkhato draùñavyeti. aparaü såtrapadaü. ÷ãtoùõàdaya [Tib. 178a] iti. àdi÷abdenàmlamadhuràdayo gçhyaüte. atyupayuktà atiparibhuktàþ. akàlopayuktà÷ ceti. tadyathà ÷ãtà hemaüte uùõà gçãùme. samena veti. sukhahetunà. evam ãryàpathavikalpe 'pi vaktavyam iti. ya eva hi ÷ayanàdaya iùyaüte sukhahetavaþ. ta eveti sarvaü yàvad vyaktim àpadayaüta iti vaktavyaü. duþkhapratãkàre ca sukhabuddheþ. kiü. nàsti sukhà vedaneti prakçtaü. duþkhavikalpe ca. kiü. sukhabuddheþ. tathaiva nàsti sukhà vedaneti. duþkhapratãkàre sukhabuddhiü pratipàdayann àha. na hi tàvat sukham iti vistaraþ. duþkhavikalpeneti pratipàdayann àha. duþkhavikalpe ca bàlà iti vistaraþ. aüsàd aüsaü bhàraü saücàrayaüto bhàravàhakà duþkha evàvasthite bhàràtikràmaõe sukham iti buddhim utpàdayaüti. eùa eva ca nyàya ity àcàryaþ. anabhiprãtaü bhavaty àryàõàm iti kàmasukhaü. (##) anyathànabhipretatvàd iti. pramàdapadatvàdinàkàràütareõa. tadarthaü dar÷ayann àha. yà hi vedaneti vistaraþ. pramàdapadam iti. ku÷alapracyutikàraõam ity arthaþ. mahàbhisaüskàrasàdhyàü ca vipariõàminãü ca. [Tib. 178b] samanaütaraduþkhotpàdinãm aduþkhàsukhotpàdinãü cety arthaþ. nyånaråpatvam àpannàm iti và. anityàü ca vinà÷inãü cety arthaþ. na tu khalu svalakùaõàkàreõeti. anugràhakasvalakùaõàkàreõa àryàõàm api hi sukhavedanànugràhakebhya visaüvàdaþ. yadi càsau sukhà vedanà svenàtmanànugràhakàtmanànabhipretà bhavet naiva tasyàü sukhàyàü vedanàyàü kasyacid ràgo bhavet. duþkhavedanàvad ity abhipràyaþ. yato vairàgyàrtham iti. yataþ kàraõàt vairàgyàrtham àkàràütareõàpi doùavatãü pa÷yeyuþ. anyathànàyàsenaiva ràgàbhàvasiddheþ vairàgyàrthaü prayatno 'narthakaþ syàt. uktaü cedaü bhagavateti sthavirànandavacanam evaitat såtrapadaü. evaü hi so 'prakùyad iti. yatkiücid veditam. idam atra duþkhasyeti etad ayuktaråpaü vacanam iti pa÷yaü sthavirànandas tad eva pçùñavàn. yatkiücid veditam idam atra duþkhasyeti viruddham eveti kçtvà. yadi tu tisro vedanà ity etad ayuktaråpam adrakùyat. tad evàprakùyat kiü nu saüdhàya bhagavatà bhàùitaü tisro vedanà ity etad viruddham eveti kçtvà. bhagavàn [Tib. 179a] api caivaü vyàkariùyad idaü mayà saüdhàya bhàùitaü tisro vedanà iti. na tv evaü vyàkariùyat. saüskàrànityatàm ànanda saüdhàya mayà bhàùitaü. saüskàravipariõàmatàü. yatkiücid veditam idam atra duþkhasyeti. na tv evam àha. puna÷ ca tisçõàü vedanànàü vacanàt tasmàt saüty eva svbhàvatas tisro vedanàþ. idaü tu saüdhàya mayà bhàùitaü yatkiücid veditam idam atra duþkhasyeti vedanàd àbhipràyikam etad vàkyaü dar÷ayati bhagavàn. yatkiücid veditam atra duþkhasyeti saüskàravipariõàmatàbhipràyàt. vipariõàmànityadharmitvàd iti. vipariõàmadharmitvàd anityadharmitvàc ca. vipariõàmaþ punar anyathàtvaü. kàmaguõà iti. iùñànàü råpa÷abdagandharasaspraùñavyànàm iyaü saüj¤à. upapatter apãùñasya janmanaþ saüj¤à. evam upapattiü alpasukhàü bahuduþkhàm ekàütasukhàü pa÷yato viparyàsaþ. lokànuvçttyeti. cet. atha mataü lokasya vedanàü vyavasyato 'nuvçttyà tisro vedanà iti vacanaü. tan na bhavati. sarvaveditaduþkhatvasya saüdhàya bhàùitam iti bhagavato vacanàt. saüskàrànityatàm ànanda mayà saüdhàya bhàùitaü saüskàravipariõàmatàü. yatkiücid veditam idam atra duþkhasyety [Tib. 179b] ato na lokànuvçttyà tisro vedanà iti vacanaü. kiü tarhi. svalakùaõato (##) nidhàryety abhipràyaþ. yathàbhåtavacanàc ca. na lokànuvçttyà tisro vedanà iti vacanaü. katham ity àha. yac ca sukhendriyaü yac ca saumanasyendriyaü. sukhaiùà vedanà draùñavyeti. vistareõoktveti. yac ca duþkhendriyaü yac ca daurmanasyendriyaü. duþkhaiùà vedanà. yad upakùendriyam. aduþkhàsukhaiùà vedanà ity evaüàdinà vistareõoktvà yenemàni paücendriyàõy evaü yathàbhåtaü samyakpraj¤ayà dçùñànãti. idam atra vedanàtrayasadbhàve j¤àpakaü. yathàbhåtam ity adhyàropàpavàdàbhàvàt. loko 'pi ca kathaü duþkhàü vedanàü trividhàü sukhàü duþkhàm aduþkhàsukhàü vyavasyed duþkhasvàbhàvyena duþkhavyavasàyasyaiva pràpteþ. mçdvadhimàtramadhyàsv iti vistaraþ. atha mataü mçduni duþkhe sukhabuddhir adhimàtre duþkhabuddhiþ madhya aduþkhàsukhabuddhir iti. atra bråmaþ. sukhasyàpi trividhatvàd iti vistaraþ. [Tib. 180a] mçdumadhyàdhimàtrabhedena mçdvàdiùu duþkheùu mçdumadhyàdhimàtreùu. adhimàtràdisukhabuddhiþ syàd adhimàtramadhyamçduþ sukhabuddhiþ syàd ity arthaþ. kathaü. mçduni duþkhe adhimàtrasukhabuddhiþ. madhye madhyasukhabuddhiþ. adhimàtre mçdusukhabuddhir iti. na càdhimàtre duþkhe mçdusukhabuddhir yuktà. kiü kàraõaü. adhimàtram eva tad duþkhaü na syàd yadi tatra mçdusukhabuddhiþ syàt. mçduni ca duþkhe yady adhimàtrasukhabuddhiþ kathaü tasya duþkhasya mçdutvaü. na hi tathà vyaktasyànubhavasya mçdutvaü yujyata iti. aduþkhàsukhànaütaraü sukhànubhavaü pa÷yann àha. yadà gaüdharasaspraùñavyavi÷eùajam iti. madhyaü hi duþkham aduþkhàsukhaü bhavatàü. na mçduprakàram. ato vaktavyaü. tadà katamad duþkhaü mçdubhåtaü yatràsya sukhabuddhir bhavatãti. viùayabalàd eva hi tat sukham utpadyate. mçduduþkhasamanaütarapratyayabalàd adhimàtraduþkhasamanaütarapratyayabalàd veti. kiü ca yadi mçduni duþkhe sukhabuddhir iti manyase. anutpannavinaùñe ca tasmin mçduni duþkha iti. [Tib. 180b] anutpanne vinaùñe ca tasmin mçduni duþkhe. sutaràü sukhabuddhiþ syàt a÷eùaduþkhàpagamàt. yasmàd a÷eùaü duþkham apagataü. sa÷eùàpagate 'pi hi duþkhe sukhabuddhim icchasi. kim aügà÷eùàpagata ity abhipràyaþ. evaü kàmasukhasaümukhãbhàve 'pi vaktavyam iti. yathà gandharasaspraùñavyavi÷eùajaü sukham uktam. evaü kàmasukhasaümukhãbhàve 'pi vaktavyaü. katham. mçduni ràgaduþkhe kàmasukhabuddhir bhavati. anutpanne vinaùñe ca tasmin ràgaduþkhe sutaràü kàmasukhaü syàt. na caivaü dçùñam iti. kathaü ca nàmeti vistaraþ. kathaü ca nàmaitad yokùyate. yan mçduni (##) vedite yan mçduni duþkha ity arthaþ. tãvrànubhavo gçhyata iti vaktavyaü. sukhaü gçhyate. madhye punar avyakta iti. madhyaduþkhe aduþkhàsukhà vedanà gçhyate ity arthaþ. mçduni duþkhe tenàvyaktena bhavitavyam ity abhipràyaþ. triùu ceti vistaraþ. triùu ca dhyàneùu prathamadvitãyatçtãyeùu sukhavacanàt. sukhà vedanà tatreti såtre vacanàt. mçduduþkhaü syàt. kiü kàraõaü. mçduni duþkhe sukhabuddhir iti tavàbhipràyàt. årdhvaü caturthe dhyàne àråpyeùu càduþkhàsukhavacanàt [Tib. 181a] såtre. madhyaü duþkhaü syàt. kasmàt. madhye duþkhe aduþkhàsukham iti tavaivàbhipràyàt. ity ato na yujyate mçdvàdiùu duþkheùu sukhàdivedanàvyavasthànaü. kathaü hi nàmàdhodhyàneùu mçdu duþkham. årdhve punar madhyam iti yujyate. råpaü cen mahànàmann iti. råpaü cen mahànàmann ekàütaduþkham abhaviùyat na sukhaü na sukhànugataü na saumanasyaü na saumanasyànugataü na sukhaveditaü hetur api na praj¤àyate råpe saüràgàya. yasmàt tarhi asti råpaü sukhaü sukhànugataü pårvavad ato råpe hetuþ praj¤àyate yad uta saüràgàyeti. sukhahetvavyavasthànàd ity atra bråmaþ. yadi sukhahetvavyavasthànàn na sukham asti vaþ. duþkham apy asat syàt duþkhahetvavyavasthànàt. api ca vyavasthita eva sukhahetuþ. katham ity àha. à÷rayavi÷eùàpekùo hãti vistaraþ. yadi hi kevala eva viùayo hetuþ syàt syàd evàvyavasthito hetuþ. na tu kevalo viùayo hetuþ. yasmàd à÷rayavi÷eùo 'pi hetur iti. sa evàgnir iti. tadyathà sa evàgniþ pàkyabhåtavi÷eùa [Tib. 181b] ãùatpakvàvasthe taõóulasamåhe svàdupàkahetur bhavati. abhimataudanapàkahetutvàt. sa evàsvàdupàkahetuþ. taddàhahetutvàd ity arthaþ. na tu yà pàkyabhåtàvasthàü pràpya svàdupàkahetur àsãt. tàü punaþ pràpya pa÷càn na hetuþ svàdupàkasya tàdç÷asyety arthaþ. eùa dçùñàütaþ tasya pårvoktasya dàrùñàütikasyàrthasya. dhyàneùu ca kathaü na vyavasthitaþ sukhahetur iti. na hi tad eva dhyànaü prathamaü yàvat tçtãyaü cirakàlam api samàpannànàü duþkhahetur bhavatãti. dhyànaje ca sukhe kasya pratãtkàra iti. na hi dhyàneùu duþkham astãti. àdi÷abdenedam api vaktavyaü. yadi duþkhapratãkàreùu sukhabuddhiþ syàt. råpaü cen mahànàmann ekàütaduþkham abhaviùyat na sukhaü na sukhànugatam ity evamàdi noktaü syàd iti. sukham evotpadyata iti. sukhaiva sà vedanotpadyate. na sà duþkhà vedanà sukhatvena kalpiteti. yàvad asau tàdç÷ã kàyàvastheti. sukhotpattyanukålà. anyathà hi yady avasthàütarajaü sukham eva notpadyate yàvad asau (##) tàdç÷ã kàyàvasthà nàütarãyate. anyathà pa÷càd bhåyasã sukhabuddhiþ syàt. aüte kuta iti vistaraþ. atha mataü pànabhojanàdyaüte kuto duþkhabuddhiþ syàt yadi tasyàditatpràraübho nàsãd iti. atra bråmaþ. kàyapariõàmavi÷eùàt. [Tib. 182a] kàyasya tàdç÷aþ pariõàmavi÷eùàþ pa÷càd utpadyate pànàdyàsevanàt yat sukhotpattyavasthàyàü duþkhaü notpadyate. aüte tåtpadyata iti. kim evety àha. madyàdãnàm aüte màdhurya÷uktatàvad iti. yathà madyakùãràdãnàü tàdç÷aþ pa÷càtpariõàmavã÷eùo bhavati. yat pårvaü madhuratàvasthàyàü màdhuryasyàvidyamànà ÷uktatà amlatà aüte utpadyate. atha và yathà madyàdãnàü parãõàmavã÷eùàn màdhuryam eùàm àdau bhavati. àmlaü và. tac cikitsauùadhakçtàt pariõàmavi÷eùàn màdhuryaü bhavati. pariõàmavi÷eùàd eva ca pa÷càc chuktatà. màdhuryam iha sukhasyodàharaõaü. ÷uktatà duþkhasyeti. yat tu samudayasatyaü. tad evocyata iti. hetubhåtàþ ÷amudayasatyam iti vacamàt. prathame và ko÷asthàne ## iti vacanàt. ÷åtre hi tçùõaivokteti. samudayasatyaü katamat. yàsau tçùõà nandãràgasahagatà tatrataràbhinandinãti. vaibhàùika àha. pràdhànyàd iti. anyatrànyasyàpi vacanàt. [Tib. 182b] anyatra såtre anyasyàpi karmàvidyàder vacanàd anye 'pi samudaya iti. ## àyatyàü paraloka ity arthaþ. puna÷ coktam anyatra ÷åtre. yata÷ ca bhikùavaþ paüca bãjajàtàny akhaõóàni acchidràõã apåtãni avàtàtapahatàni navàni sàràõi sukha÷ayitàni. pçthivãdhàtu÷ ca bhavaty abdhàtu÷ ca. evaü tàni bãjàni vçddhiü viråóhin vipulatàm àpadyaüte. iti hi bhikùava upameyaü kçtà yàvad evàsyàrthasya vij¤aptaya itãmaü dçùñàütam upanyasyedam uktaü. paüca bãjajàtànãti bhikùavaþ sopàdànasya vij¤ànasyaitad adhivacanaü pçthivãdhàtur iti catasçõàü vij¤ànasthitãnàm etad adhivacanam iti. bãjaü punar hetuþ. ya÷ ca hetuþ. sa samudayaþ vij¤ànasthitayo 'pi pratiùñhàhetuþ. tasmàd iti. yataþ karmàdãnàm api hetutvavacanàt samudayasatyatvaü siddhaü. tasmàd àbhipràyikaþ. abhipràye bhavaþ abhipràyeõa và dãvyatãty àbhipràyikaþ såtre nirde÷aþ tçùõàdhikçtaü pudgalam adhikçtya kçta ity abhipràyaþ. làkùaõikas tv abhidharme lakùaõe bhavo làkùaõiko nirde÷o 'bhidharme. sarvaü sàsravaü vastu samudaya iti sàsravasya skaüdhapaücakasya samudayasatyatvalakùaõayogàt. sa eva vaibhàùikas tçùõàdãnàm àbhipràyikaü samudayasatyatvaü vivakùur [Tib. 183a] (##) àha. api tv iti vistareõa. abhinirvçttihetuü bruvatà samudayasatyaü tçùõaivoktà såtre. upapattyabhinirvçttihetuü sahetukaü bruvatà yàvat karma ca tçùõà càvidyà coktà. upapattihetuþ karma. abhinirvçttihetus tçùõà bhaveùu. tayoþ punas taddhetvoþ karmatçùõayor avidyà hetur ity àha. katham etad gamyate. gàthàyàm upapattihetuþ karmàbhinirvçttihetus tçùõeti. karma hetur upapattaye tçùõà hetur abhinirvçttaya iti såtràt. såtràütare vacanàd iti. sahetusapratyaya iti vistaraþ. atra såtre krameõa và. kàraõaparaüparàkrameõa và. gàthàyàm eùa nirde÷aþ. karmatçùõàvidyà saükàràõàü cakùuràdãnàü hetur abhisaüparàya iti. tad etad uktaü bhavati. karma hetur upapattaya iti. ato và såtràt. sahetusapratyayakramasåtràd và. ayaü ãdç÷aþ gàthàrtha iti. kathaü cakùur bhikùavaþ sahetu sapratyayaü sanidànaü. ka÷ ca bhikùava÷ cakùuùo hetuþ kaþ. pratyayaþ. kiü nidanaü. cakùuùo bhikùavaþ karma hetuþ. karma pratyayaþ karma nidànaü. karmàpi bhikùavaþ sahetu sapratyayaü sanidànaü. ka÷ ca bhikùavaþ karmaõo hetuþ. kaþ pratyayaþ. kiü nidànaü. [Tib. 183b] karmaõo bhikùavas tçùõà hetuþ. tçùõà pratyayaþ. tçùõà nidànaü. tçùõà bhikùavaþ sahetukà sapratyayà sanidànà. ka÷ ca bhikùavas tçùõàyà hetuþ. kaþ pratyayaþ. kiü nidànaü. tçùõàyà bhikùavo 'vidyà hetuþ. avidyà pratyayþ. avidyà nidànaü. avidyàpi bhikùavaþ sahetukà sapratyayà sanidànà. ka÷ ca bhikùavo 'vidyàyà hetuþ. kaþ pratyayaþ kiü nidanaü. avidyàyà bhikùavaþ ayoni÷omanaskàro hetuþ. ayoni÷omanaskàraþ pratyayaþ. ayoni÷omanaskàro nidànam iti. bãjakùetrabhàvaü pratipàdayatà vij¤ànàdayo 'py uktà vij¤ànaü bãjaü. tasya kùetraü vedanàdayaþ skandhàþ. te 'py uktaþ samudayasatyaü. na kevalaü tçùõàdaya ity àbhipràyikaþ såtre nirde÷a iti sàdhitaü. sarvasya ca duþkhasya làkùaõikaþ samudayabhàva iti. yonyàdiprakàrabhedeneti. àdi÷abdena jàtistrãpuruùàdiprakàrabhedeneti gçhyate. abhedeneti. dhàtugatyyonyàdãnàü. tayor yathàkramam iti. upapatteþ karma hetur abhinirvçttes tçùõeti. tadyathà bãjam iti vistaraþ. ÷àlibãjaü ÷àlyaükuropapàdanasya hetuþ yavabãjaü yavàükuropapàdanasyetyàdi. àpaþ punar abhedena. yathà ÷àlyaükuraprarohasya hetuþ. evaü yavàükurasyàpãtyàdi. atas tàþ sarvàükuraprarohamàtrasya hetur iti vinà tçùõayà janmàbhàvàd iti. atra sàdhanaü. hetur janmanas [Tib. 184a] tçùõà. tadbhàvàbhàvabhàvyabhàvitvàt. takyathà bãjam aükurasya. saütatinàmanàc cety asyàrthaü vivçõvann àha. yatra ca satçùõeti vistaraþ. yatra viùaye råpàdau satçùõà. kà. cittasaütatiþ. tatràbhãkùõaü cittasaütatiü namaütãü pa÷yàmaþ. tasnàt punarbhave 'py evam iti. punarbhave 'py evaü satçùõà cittasaütatiþ. (##) tasmàt tan namatãti. yatra ca namati. tatra ca pravartata iti vyavasyàmaþ. sàdhanaü càtra pravartate. punarbhave cittasaütatiþ. satçùõànamanàt. råpàdiviùayavat. ÷uùkamasåropasnànalepàügavad iti. masåra upasnànaü. tasya lepaþ ÷uùkaþ. masåropasnànalepo 'syeti ÷uùkamasåropasnànalepam aügaü. tadvad. yathà ÷uùkeõa masåropasnànalepenàgçhãtam aügaü. evaü tçùõayàtmabhàva iti dar÷itaü bhavati. eùà yuktir iti. tçùõàbhinirvçttihetur iti. (VI.4) atràrthe dve api satya iti satyaprasaügenedam ucyate. ## iti. dçùñàüñadvayopanyàso bhedadvayopapradar÷anàrthaþ. upakramabhedina÷ ca ghàñàdayaþ. buddhibhedina÷ ca jalàdaya iti. jalàdiùåpakrameõa rasàdyapakarùaõànupapatteþ. atha và dvividhà saüvçtiþ. [Tib. 184b] saüvçtyaütaravyapà÷rayà dravyàütaravyapà÷rayà ca. tatra yàsau saüvçtyaütaravyapà÷rayà. tasyàü bhedo 'pi saübhavati anyàpoho 'pi. yà tv asau dravyàütaravyapà÷rayà. tasyàm anyàpoha eva saübhavati na bhedaþ. na hi paramàõor aùñadravyakasyàvayavavi÷leùaþ ÷akyate kartum iti. saüvçtisad iti. saüvyavahàreõa sat. paramàrthasad iti. paramàrthena sat. svalakùaõa sad ity arthaþ. evaü vedanàdyo 'pi draùñavyà iti. vedanàcetanàsaüj¤àdayo 'pi dravyasaüta eva draùñavyàþ. kathaü. vedanàdãn dharmàn apohya buddhyà vedanàsvabhàve buddhir bhavatãti. dravyasatã vedanà. evaü saüj¤àcetanàdayo 'pi yojyàþ. ghaña÷ càübu càstãti bruvaütaþ satyam evàhuþ. na mçùeti. saüvçtisatyasya vacane prayojanaü dar÷ayati. uktaü ca. ## iti. tathà paramàrthasatyam iti. paramasya j¤ànasyàrthaþ paranàrthaþ. paramàrtha÷ ca satyaü ca tat paranàrthasatyaü yathànyena j¤ànena laukikena gçhyate. tathà saüvçtisatyaü. saüvçtyà saüvyavahàrena j¤ànena và kliùñenàkliùñena và gçhyata iti saüvçtisatyaü. trividhaü hi yogàcàràõàü sat. [Tib. 185a] paramàrthasaüvçtisat dravyasac ca. dravyataþ svalakùaõataþ sad dravyasad iti. (VI.5) ## iti vistaraþ. vçttaü ÷ãlaü. tad avyàsaügakàraõam avikùepakàraõam àcàrakàraõaü ca. satyadar÷anasyànulomam iti. yac chrutaü satyadar÷anàdhikàrikaü (##) tac chrutam udgçhõàti pañhati. arthaü và ÷çõoti tadarthaü ÷rotradvàreõa vijànàti. katham. ubhayàlaübanà cintàmayãti dar÷ayann àha. kadàcid vyaüjanenàrgham àkarùati. vyaüjananirvçttena nàmnàrtham àkarùaty ayam asya nàmno 'rtha iti. kadàcid arthena vyaüjanam àkarùati. idam asyàbhidheyasyàrthasya vyaüjanaü nàmety arthaþ. ayaü hi vyaüjana÷abdo nàmni prayuktaþ. såtre 'pi coktaü. svarthaü suvyaüjanam iti. asyàü tu kalpanàyàm iti vistareõàcàryaþ. cintàmayã praj¤à na sidhyatãti. ÷rutabhàvanàmayãlakùaõasaükãrõaü lakùaõam ucyate. nàsaükãrõam iti na sidhyati. yuktinidhyànaja iti. yuktyà nidhyànaü nitãraõaü. tato jàta iti. hetau mayaóvidhànàd iti. àptavacanaü ÷rutaü sahetu ÷rutamayyàþ praj¤àyàþ. atra mayaóvidhànaü. ÷rutahetukà praj¤à ÷rutamayãti. evaü yuktinidhyànaü cintà sahetu÷ cintàmayyàþ. atra mayaóvidhànàt. samàdhir bhàvanà sahetur bhàvanàmayyàþ. atra mayaóvidhànaü. tatprakçtivacane mayaó iti lakùaõàt. tasya vikàra iti và lakùaõàt. aupacàrikas tu vikàraþ. ÷rutavikàra iva ÷rutamayãti lakùaõàütaraü copasaükhyàtavyaü. annamayàþ pràõàs tçõamayyo gàva iti loke prayogadar÷anàt. (VI.6-8) saüsargàku÷alavitarkadårãkaraõàd iti. saüsargadårãkaraõaü yad advitãyavihàritvaü. tasmàt kàyena [Tib. 185b] vyapakçùño bhavati. aku÷alavitarkadårãkaraõaü yat kliùñavitarkavivarjanaü. tasmàc cittena vyapakçùño bhavati. labdhenàpraõãtenàprabhåtena paritàsa iti. paritàso daurmanasyaü. tena hi paritasyati. upakùãyata ity arthaþ. apraõãtatvàd aprabhåtatvàd và. tena labdhena paritàso 'saütuùñiþ. alabdhe tu praõãte 'pi và prabhåte 'pi và icchàbhilàùà mahecchatety àcàryamataü. kàmàvacaryàv eveti. lobhàku÷alasvabhàvatvàt. prahàõabhàvanàràmatà nirodhamàrgàramatà. sà na saütuùñisvabhàveti. kathaü caturtho 'py ayam àryavaü÷o bhavaty alobhasvabhàva ity ata àha. bhavakàmaràgavaimukhyàd iti. bhavaràgavaimukhyàt. kàmaràgavaimukhyàc ca. vaimukhyaü càlobha iti. parityaktasvavçttikarmàütebhya iti. parityaktasvavçttibhyaþ parityaktasvakarmàütebhya÷ ca. tatra vçttijãvikà yayà jãvyate annapànàdinà. karmàütaþ kçùi÷ilpàdiþ. iti bhavavibhavahetor iti. iti÷abdo bhavavibhavaprakàràbhidyotakaþ. tatra bhavaprakàre tçùõà aho batàhaü indraþ syàü cakravartã syàm iti evamàdi. [Tib. 186a] vibhavatçùõàpi viõà÷atçùõà. aho batocchidyeyaü na bhaveyaü paraü maraõàd ityàdi. (##) (VI.9) smçtir eva smçtam iti. bhàve ktavidhànam iti dar÷ayati. avatàras tãrthaü yenàvatarati. pratyàsannam atyarthaü ràgacarita iti. yasyàlpena ràgaþ ÷ãghram upatiùñhate. sa pratyàsannaü ràgacaritaþ. yasyàdhimàtro ràgaþ. so 'tyarthaü ràgacaritaþ. avicitràlaübanatvàd iti. vàyau varõasaüsthànavaicitryànupalabdheþ. abahirmukhatvàd aütarmukhatvàt. eùà vitarkopacchedàya saüvartata iti prakçtaü. tadviùayopanidhyànàd iti. cakùurviùayaniråpaõàd ity arthaþ. (VI.10, 11) vinãlakàdyàkàràlabanàm ity àdigrahaõena vipåyakàdigrahaõaü. vipañumakam iti yad utpannakrimikaü. caturvidhaü ràgavastu nàstãti. varõasaüsthànaspar÷opacàràtmakam. adhimuktipràde÷ikamanasikàratvàd iti. adhimuktimanasikàratvàt pràde÷ikamanasikàratvàc cety arthaþ. adhimuktipradhàno 'yaü manasikàraþ. pràde÷ika÷ càyam avyàpãty arthaþ. na hy a÷ubhà paücaskandhàlaübanà. sakalabhåmyàlambanà và. kiü tarhi. råpaskandhaikade÷àlaübanà [Tib. 186b] tadbhàvàt. nà÷ubhayà kle÷aprahàõaü viùkaübhaõàmàtraü tu bhavatãty arthaþ. svàügàvayave cittam upanibadhnàtãti vacanàt na tàvat stryaügàvayave prayogakàla eva saüràgahetuparihàràt. asthi vi÷odhayann iti. asthino màüsam apanayan sakalàm asthi÷aükalàü pa÷yati. yathoktaü. ## atra samàsato '÷ubhàyàü vartamàno yogàcàras trividhaþ. àdikarmikaþ kçtaparijayaþ atikràütamanasikàra÷ ca. tatra saükùepacitta àdikarmiko yogàcàra ekasmin pàdàüguùñhe mana upanibadhya pàdàüguùñhaü klidyamànaü pa÷yaty etan màüsam evaü yàvat sarvaü ÷arãram asthi÷aükalàm adhimucyate. kçtaparijayas tu tathaiva yàvat kapàlàrdhaü. atikràütamanasikàras tathaiva yàvad bhruvor madhye cittaü dhàrayati. vistaracittas tu àsamudràsthivistàraþ saükùepàd àdikarmika ity evamàditrividha iti. evaü ca kçtvà catuùkoñikaþ pra÷no bhavatãti. jitàjitamanaskàrayor iti vistaraþ. [Tib. 187a] prathamà koñir jitamanaskàrasya svakàyàlaübanà a÷ubhà àlaübanaparãttatayà parãttà kàyasyàlpatvàt. (##) na va÷itàparãttatayà jitamanaskàratvàd atikràütamanasikàratvàd ity arthaþ. dvitãyà koñir ajitamanaskàrasya samudraparyaütàlaübanà a÷ubhà. va÷itàparãttatatayà parãttà ajitamanaskàratvàt. nàlaübanaparãttatayà samudraparyaütàlaübanatvàt. tçtãyà koñir ajitamanaskàrasya svakàyàlaübanà a÷ubhà. àlaübanaparãttatayàpi parãttà kàyasyàlpatvàt. va÷itàparãttatayàpi ajitamanaskàratvàt. caturthã koñir jitamanaskàrasya samudraparyaütàlaübanà a÷ubhà. nàpy àlaübanaparãttatayà parãttà samudraparyaütàlaübanatvàt. nàpi va÷itàparãttatayà jitamanaskàratvàt. (VI.12) sa sàmàütakadhyànàütareùv iti. sàmaütakeùu dhyànàütare catuþùu dhyàneùu kàmadhàtau ceti da÷a bhåmikà. dhyànasàmaütakànàü catuùñvàt. ata evàrthàlaübaneti. varõasaüsthànàlaübanatvàd arthàlaübanà. na tu nàmàlaübanety abhipràyaþ. nàmnaiva siddham a÷ubhàkàrety àkàràrthaü na såtrayitavyam ity abhipràyaþ. yadadhvikà tadadhvikàlaübaneti. cakùurvij¤ànavad atãtàyà atãtam àlaübanam evaü yàvat pratyutpannàyàþ pratyutpannam iti. svàlaübananiyatatvàt. adhimuktimanasikàratvàn na såtritaü. ucitànucitatvàd iti. anàdim atisaüsàre ucitatvàd vairàgyalàbhikã. anucitatvàt pràyogikã. (VI.13) kàyasmçtyupasthànàdãni praj¤àsvabhàvàni. [Tib. 187b] tadbalàdhànavçttitvàt. tasyàþ smçter balasyàdhànena vçttir eùàm iti smçtibalàdhànavçttãni kàyasmçtyupasthànàdãni kàyapraj¤àdravyàdãni smçtyupathànãty ucyaüte. tadvad ànàpànapraj¤à smçtibalàdhànavçttitvàd ànàpànasmçtir ity ucyate. paücasu bhåmiùv iti. triùu sàmaütakeùu caturthasàmaütakavarjyeùu. dhyànàütare. kàmadhàtau ceti paücasu bhåmiùu. kiü kàraõaü. upekùàsaüprayogitvàt. yasmàt prathamadhyàne sàmaütakàdiùåpekùàvedanà bhavati. caturthadhyàne sàmaütake tu yady apy upekùàsti. sà tv abhåmir à÷vàsapra÷vàsànàü. atha kim artham eùopekùà saüprayogiõy evàvadhàryata iti. ato bravãti vitarkànuguõatvàd iti. tatpratipakùasya vitarkapratipakùasyànàpànasmçtes tàbhyàü sukhaduþkhàbhyàm asaüprayogaþ. sukhasaumanasyayo÷ càvadhànaparipaüthitvàt. àbhogapratyanãkatvàt. tasyà÷ cànàpànasmçter avadhànasàdhyatvàt tàbhyàm asaüprayoga iti. vitarkànuguõatvàt. kileti. kila÷abdaþ paramatadyotakaþ. tenedaü pakùàütaram upanyasyate ye tu mauleùv iti vistaraþ. pareõeti. caturthàd dhyànàd àrabhya. [Tib. 188a] kàmadhàtvà÷rayeti. tatra vitarkabhåyastvàt. pràyogikã anucitatvàt. vairàgyalàbhikã ucitatvàt. idaüdharmàõàm iti. ayaü dharmo bauddha eùàm (##) iti idaüdharmàõaþ. teùàm eva bauddhànàm ity arthaþ. upade÷àbhàvàd iti. bàhyànàü hi pràõàyàmopade÷o 'sti nànàpànasmçtyupade÷a tit. svayaü ca såkùmadharmànabhisaübodhàd iti. upade÷am aütareõa yasmàd bàhyànàü nàsti svayaü såkùmadharmàbhisaübodhaþ. såkùmatvaü punar asyàþ ùañkàraõayuktatvàt. kàyaü cittaü vàdhyupekùyety anàsajyety arthaþ. vitastivyàmàütaram iti. balavaddurbalapràõiyogàt. yàvad vàyumaõóalam ity adhastàd anugacchati. vairaübhà÷ ca vàyava ity upariùñhàt. tattvamanasikàratvàn na yuktam etat. yàvad vàyumaõóalaü vairaübhà÷ ca vàyava iti. adhimuktimanaskàrasyaiùà kalpanà yujyeta. kim anugràhakà ete yàvad uùõà iti. sthàpanaiveyaü draùñavyà. kàyaprade÷a evànugràhakàdivi÷eùasthàpanataþ. tadà÷rità÷ cittacaitta iti. tatpratibaddhavçttaya ity arthaþ. [Tib. 188b] uttarottareùu ku÷alamåleùv iti. smçtyupasthànoùmagatàdiùv iti. dar÷anamàrgàdiùv ity àdi÷abdena bhàvanàmàrgagrahaõaü. kùayaj¤ànàdivi÷uddhir iti. àdi÷abdena anutpàdaj¤ànà÷aikùasamyagdçùñigrahaõaü. (VI.14) ## iti. ànàpànasmçtisaübaüdhena sarvabhåmikàv ànàpànau nirdi÷yate. yadbhåmiko hi kàya iti. kàmàvacaraþ yàvat tçtãyadhyànabhåmikas tadbhåmikàv etau. nànyabhåmikau. kàyacittavi÷eùasaüni÷rità iti. kàyavi÷eùasaüni÷ritàþ cittavi÷eùasaüni÷rità÷ cà÷vàsapra÷và÷àþ. kasmàd ity àha. àråpoyakalalàdigatànàm abhàvàd iti. kàyàbhàvàd àråpyagatànàü na bhavaüti. kalalàdigatànàü ca. kalalàrbudape÷yàdigatànàü ca na bhavaüti. kàyavi÷eùàbhàvàt suùirakàyàbhàvàd ity arthaþ. acittànàü ca na bhavaüti. cittàbhàvàt. caturthadhyànasamàpannànàm api na bhavaüti. à÷vàsapra÷vàsabhåmicittavi÷eùàbhàvàt. ata evàha. yadi kàyaþ suùira iti vistaraþ. indriyavinirbhàgitvàd iti. indriyapçthagvçttitvàd ity arthaþ. kàyopacayenàpacayàn naupacayikau. [Tib. 189a] ucchinnànàü cà÷vàsapra÷vàsànàü punaþpratisaüdhànàn na vipàkajau. na hy etad vipàkaråpasyàsti vipàkàtmakasya råpasya cakùuràder etat punaþpratisaüdhànaü nàsti. aråpasya tu cittacaittasya punaþpratisaüdhànaü na vàryate. nàdhareõairyàpathikanairmàõikeneti. airyàpathikaü nairnàõikaü ca cittam adharabhåmikaü saümukhãbhavati yàvac caturthadhyànopapannasyety (##) ata à÷aükyocyate. nàdhgarabhåmikàbhyàü tàbhyàm upalakùaõam iti. (VI.15, 16) vipa÷yanàyàþ saüpàdanàrtham iti. praj¤àyàþ saüpàdanàrtham ity arthaþ. niùpannasamàdher api hi praj¤àm aütareõa kle÷à na prahãyaüte. j¤ànavadhyàþ kle÷à iti vacànàt. kutaþ prnar etat smçtyupasthànabhàvanayà vipa÷yanà saüpadyata iti. såtràt. ekàyano 'yaü bhikùavo màrgo yad uta smçtyupasthànàni. kevalo 'yaü ku÷alarà÷iþ yad uat catvàri smçtyupasthànànãti vacanàt. ## iti vedanà vit. svabhàva evaiùàü svalakùaõam iti. kaþ svabhàvaþ. kàyasya bhåtabhautikatvaü. vedanàyà anubhavatvaü. cittasyopalabdhitvam. ebhuas tribhyo 'nyeùàü yathàsvaü svabhàvaþ. duþkhatà sàsravàõàm iti. [Tib. 189b] àryapratikålalakùaõaü duþkham iti vyàkhyàtam etat. dharmàs tribhyo 'nya iti asaübhinnavyavasthàm abhisaüdhàyaivam ucyate. sübhinnavyavasthàyàü tu kàyàdayo 'pi nigçhyaüte. punaþ sarve saüskçtà asaüskçtà÷ ca dharmà draùñavyàþ. ## yasmàt saüsargàlaübanam apekùyeyaü praj¤opatiùñhate. tasmàt smçtyupasthànam ity ucyate. #<÷rutàdimayã># 'ti vi÷eùaõaü. yasmàt smçtyupasthànàni pràyogikàõi nopapattilabhyàni. kasmàt praj¤àsvabhàvam ity ucyate. kim anyathàpi smçtyupasthànam astãti. ucyate. ## iti. anye tatsahabhuvo vedanàdayaþ. saüsargeõa smçtyupasthànaü saüsargasmçtyupasthànam. svabhàvasmçtyupasthànasaüsargàt. tadàlaübanàd iti. svabhàvasaüsargasmçtyupasthànàlaübanàd àlaübanasmçtyupasthànaü. tadàlaübanà àlaübanasmçtyupasthànam ity apare pañhaüti. àlaübyaüta ity àlaübanàþ. ke. kàyavedanàcittadharmàþ. tad evaü sati tad àlaübanasmçtyupasthànaü sarvadharmasvabhàvaü bhavati. uktaü ca bhagavatà. [Tib. 190a] sarvadharmà iti bhikùava÷ caturõàü smçtyupasthànànàm etad adhivacanam iti. tayà hi praj¤ayà tadvàn praj¤àvàn. anupa÷yaþ kriyata iti. anupa÷yatãty (##) anupa÷yaþ. pàghràdhmàdheñdç÷aþ ÷a iti ÷apratyayaþ. anupa÷yaü pudgalaü karotãty anupa÷yayati. praj¤àsvabhàve tv evaü vigrahaþ. anupa÷yasya karaõam anupa÷yaneti. tayà hi praj¤ayà tadvàn praj¤àvàn anupa÷yaþ kriyate. yathà praj¤àyogàt pràj¤aþ pudgala ucyate. evam anupa÷yanàyogàd anupa÷ya ity ato 'nupa÷yanà praj¤eti siddhaü. yata÷ coktaü bhagavatà. adhyàtmaü pratyàtmaü kàye kàyànupa÷yã kàyànudar÷ã viharatãti. tenàpi j¤àyate 'nupa÷yanà praj¤eti. katham iti sàdhayaty anupa÷yam asyàsti. kiü tad dar÷anaü. dar÷analakùaõaü hy anupa÷yam. ato 'nupa÷yã pudgalo daõóivat. tataþ saptamãtatpuruùaþ. kàye 'nupa÷yã kàyànupa÷yãti. kàyam anupa÷ayituü ÷ãlam asyeti kàyànupa÷yãti õinir api yadi vidhãyeta tathàpy etadråpaü sidhyatãti pa÷yàmaþ. smçtyudrekatvàd iti. smçtyadhikatvàd ity arthaþ. [Tib. 190b] smçtibalàdhànavçttitvàd iti. balasyàdhànaü. smçter balàdhànaü smçtibalàdhànaü. smçtibalàdhànena vçttir asyà iti smçtibalàdhànavçttiþ praj¤à. tadbhàvaþ. tasmàt. dàrupàñakãlasaüdhàraõavad yathà dàrupàñena tãkùõakãlena dàrupàñasya saüdhàraõam. evam asyàþ praj¤àyàþ smçtibalàdhànenàlaübane vçttir iti. yadi hi smçtir àlaübanaü dharayaty evaü praj¤à prajànàtãti. tad evaü smçtyopatiùñhata iti smçtyupasthànaü praj¤eti vaibhàùikãyo 'rthaþ kçtyalyuño bahulam iti kartary api lyuó bhavatãti. evaü tu yujyata ity àcàryaþ. karaõasàdhanam etat. smçtir anayopatiùñhata iti. arthapradar÷anamàtram etat. vigrahas tv evaü kartavyaþ. upatiùñhate 'nenety upasthànaü. smçte upasthànaü smçtyupasthànam iti. kathaü smçtir anayopatiùñhata ity àha. yathàdçùñasyàbhilapanàd iti. yasmàd yathàdçùño 'rthaþ praj¤ayà. tathaivàbhilapyate. smçtyodgçhyata ity arthaþ. kva punar upatiùñhate. kàye yàvad dharmeùu. kàye smçtyupasthànaü kàyasmçtyupasthànaü. evaü yàvad dharmeùu smçtyupasthànaü dharmasmçtyupasthànam iti. yathà ca svabhàvasmçtyupasthànasya. evaü saüsargasmçtyupasthànasyàpi. yathaiva hi praj¤ayà smçtir upatiùñhate kàyàdiùu. evaü tatsaüprayuktair apãti. idànãü såtroktàü smçtyupashànànàü karõasàdhanatvam asaübadhyamànaü dçùñvà kàrakàütareõàrthaü vivakùur [Tib. 191a] àha. yatra tåktam iti vistaraþ. yathà kàyasya samudayàstaügatàv uktau. evaü vedanàdãnàm api vaktavyau. kathaü. spar÷asamudayàt vedanàyàþ samudayo bhavati. spar÷anirodhàd (##) vedanàyà astaügamaþ. nàmaråpasamudayàc cittasya samudayo bhavati. nànaråpanirodhàc cittasyàstaügamàþ. manasikàrasamudayàd dharmàõàü samudayo bhavati. manasikàranirodhàd dharmàõàm astaügama iti. atra såtre àlaübanam eva kàyavedanàcittadharmàþ smçtyupasthànaü. smçtir atra kàyàdiùåpatiùñhata iti kçtvà. tad evam adhikaraõasàdhanaü dar÷itaü bhavati. upatiùñhate smçtir asminn ity upasthànam. smçter upasthànaü smçtyupasthànaü. evaü yàvad dharmà eva smçtyupasthànaü dharmasmçtyupasthànam iti vigrahaþ. yadi càtra såtre àlaübanaü smçtyupasthànaü nàbhipretam abhaviùyat. na bhagavàn evam avakùyat. kathaü ca bhikùava÷ caturõàü smçtyupasthànànàü samudaya÷ ca bhavaty astaügama÷ ca. àhàrasamudayàt kàyasya samudayo bhavati. àhàranirodhàt kàyasyàstaügama iti vistaraþ. kàyàdãnàü hi smçtyupasthànatve sati tathà vacanaü yujyeta. tasmàt kàyàdaya àlaübanasmçtyupasthànam iti siddhaü. yathàlaübanaü caiùàü nàmeti. eùàü kàyasüçtyupasthànàdãnàü [Tib. 191b] àlaübanàpekùayà kàyasmçtyupasthànaü yàvad dharmasmçtyupasthànam iti nàma vyavasthàpate. svaparobhayasaütatyàlaübanatvàt. parasaütatyàlaübanatvàt. ubhayasaütatyàlaübanatvàc ca pratyekam ekaika÷aþ eùàü kàyasmçtyupasthànàdãnàü traividhyaü bhavati. såtre vacanàt. katham. adhyàtmaü kàye kàyànupa÷yã viharati. àtàpã saüprajànan smçtimàn vinãya loke 'bhidhyàdaurmanasye. bahirdhà ye kàyanupa÷yã viharati àtàpãti pårvavat. adhyàtmabahirdhà kàye kàyànupa÷yã viharatãti pårvavat. evaü tàvat kàyasmçtyupasthànasya traividhyaü. vedanàsmçtyupasthànàdãnàm apy adhyàtmaü vedanànàü vedanànupa÷yã viharatãti vistareõa traividhyaü yojyaü. audàrikasya pårvaü dar÷anàd iti. kàyas tribhya audàrikaþ. ùaóvij¤ànavij¤eyatvàd iti. tasya pårvaü dar÷anaü. dvàbhyàü vedanà prakàraudàrikatayeti tadanaütaraü tasyà dar÷anaü. såkùmapracàratvàd durvij¤atayà dharmàþ såkùmà ity atas tebhyaþ pårvaü cittasya dar÷anam. aüte dharmàõàm iti. sa ceti kàmaràgaþ. sa ca cittasyeti sa vedanàbhilàùaþ. tatkle÷àprahàõàt. tadadàütatvaü. yathàkramam iti. [Tib. 192a] ÷uciviparyàsasya pratipakùeõa kàyasmçtyupasthànaü. sukhaviparyàsasya pratipakùeõa vedanàsmçtyupasthànaü. yatkiücid veditam idam atra duþkhasyeti. nityaviparyàsasya pratipakùeõa cittasmçtyupasthànànàü. cittasya laghuparivartitvàt. àtmaviparyàsasya pratipakùeõa dharmasmçtyupasthànaü. piõóavibhàgato dharmàõàm anàtmakàritvàd dharmamàtraü rahitam àtmaneti (##) dharmanirvacanataþ. dharmà ime pçthagpçthag avasthitàþ. na ca ka÷cit svataütra àtmeti. taddar÷anàd và. caturtham ubhayatheti. dharmasmçtyupasthànam asaübhinnàlaübanam ami÷ràlaübanaü bhavati. kàyavedanàcittavyatiriktadharmàlaübanatvasaübhavàt. saübhinnàlaübanam api bhavati. kàyàdãnàü dve trãõi catvàri và samastàni pa÷yatãti. yadi kàyaü vedanàü ca dve pa÷yati dharmasmçtyupasthànaü. tat saübhinnàlaübanaü. yadi kàyam yàvad dharmàü÷ ca pa÷yati. tad api tathaiva. yad api kàyaü vedanàü cittaü dharmàü÷ ca samastàn pa÷yati. tad api saübhinnàlaübanaü dharmasmçtyupasthàmam iti. (VI.17) ## iti. kàyavedanàcittàdharmàn abhisamasya. (VI.18-20) ## ity uùmaprakàraü ku÷alamålaü. pårvaråpatvàd iti. prathamanimittatvàt. pårvasvabhàvatvàd và. pràkarùakatvàd iti. [Tib. 192b] pràbaüdhikatvàd ity arthaþ. eùàü tu vi÷eùaõaü pa÷càd vakùyàma iti saptame ko÷asthàne ## iti atra. yadi te 'pi tàdç÷àþ. atha kim artham upadi÷yaüta ity ata àha. utkçùñataratvàt tu nàmàütaram iti. atha kasmàn mårdhàna ity ucyaüta ity àha. calaku÷alamålamårdhatvàd iti. mårdha÷abdo 'yaü prakarùaparyaütavàcã. tathà hi loke vaktàro bhavaüti. mårdhagatà khalv asya ÷rãr iti. dve hi ku÷alamåle cale. uùmagatamårdhalakùaõe parihàõisaübhavàt. dve acale kùàütilaukikàgradharmalakùaõe viparyayàt. tatra tayor yan mçdu. tad uùmagataü. yad adhimàtraü. te mårdhànaþ. acalayor api yan mçdu. sà kùàütiþ. yad adhimàtraü. te laukikàgradharmàþ. ebhyo hi pàto 'tikramo veti. mårdhabhyaþ pàtaþ parihàõiþ. atikramo và kùàütisaümukhãbhàvo và. mårdhnàü calatvàt. vçkùàdimårdhebhyo hi loke pàto và bhaved atipàto và. upariùñhànupràptir iti mårdhasàdharmyaü. satyeùv àkàràõàü prathamato vinyasanam iti. satyeùv anityàdyàkàràõàm àdita upanipàtanaü. tadàlaübanànàü pravartanam ity arthaþ. ## dharmasmçtyupasthànàd [Tib. 193a] anyair apãty arthaþ. ## abhyàsenottoptãkaraõaü. vivardhayata iti vistaraþ. vivardhayato yogino vardhanena (##) vi÷iùñànàü ku÷alamålànàü saümukhãbhàvaþ. pårvapratilabdhànàm iti. avi÷iùñànàm asaümukhãbhàvaþ. kasmàt. abahumànàt. nyånatvenàvahumànàd ity arthaþ. adhimàtrasatyakùamaõàd iti. uùmagatàvasthàyàü mçdu satyaü kùamate rocate. mårdhàvasthàyàü madhyaü. tadanaütaram idànãm adhimàtrasatyakùamaõàt kùàütir utpadyate. katham ity ata àha. aparihàõita iti. yasmàt kùàütir na parihãyate. mårdhabhyas tu parihãyata ity asti saübhavaþ. ## iti. mçdumadhye kùàütã tathaiva. yathà mårdhàna uktàþ. tathaivàkaraõàt dharmasmçtyupasthànena. satyeùv àkàràõàm àkaraõàd ity arthaþ. sarvasyà iti. mçdumadhyàdhimàtrabhedabhinnàyàþ sarvasyàþ kùàüteþ. dharmasmçtyupasthànenaiva vacanaü. nànyena kàyasmçtyupasthànàdinà. kasmàt. agradharma÷leùàt. agradharmà hi dar÷anamàrga÷leùàt. dharmasmçtyupasthànàtmaka eveti. agradharma÷leùàd iti [Tib. 193b] agradharmàõàü kàmàvacaraduþkhasatyàlaübanànàm anaütarotpàdàt kùàüteþ kàmàvacaratvaduþkhasatyàlaübanam. agradharma÷leùàd dhi tatsàdç÷yam iti. niyamàvacanàd iti. adhimàtrakùàütivad uùmagatàdãnàm àlaübanaü pratiniyamàvacanàt. adhimàtrakùàütyavadhàraõenaiva hi traidhàtukaduþkhàdyàlaübanatvam eùàm uùmagatàdãnàü sidhyati. kathaü. kàmàptam eva duþkhaü viùayo 'syàm. seyaü kàmàptaduþkhaviùayà adhimàtrà kùàütiþ. kùàüter evety avadhàraõàt anyàny uùmagatàdãni traidhàtukaduþkhàdyàlaübanànãti siddhaü. yadà kileti vistaraþ. yadà kila råpàråpyapratipakùàdãnàm. adi÷abdena råpàråpyanirodhasamudayaduþkhànàü kàmàvacarapratipakùàdãnàü ca grahaõaü. ekaikasatyàkàràlaübanàpahràsenaikaikasya satyàkàrasya ekaikasya satyàlaübanasya càpahràsena yàvat kàmàvacaram eva duþkhaü dvàbhyàü kùaõàbhyàü manasikaroti. eùà sarvaiva råpàràpyapratipakùàkàrahràsàt prabhçti madhyà kùàütiþ. katham. anvayaj¤ànapakùaü tàvan màrgaü màrgato nyàyataþ pratipattito nairyàõikata÷ ceti [Tib. 194a] tai÷ caturbhir àkàrair àkàrayati. tatas tribhir ekaü hitvà. tato dvàbhyàü dvau hitvà. tata ekena. tato màrgasatyaü hitvà. råpàråpyanirodhaü caturbhiþ svair àkàrair àkàrayati. tatas tribhiþ dvàbhyàm ekenaiva càkàrya nirodhasatyaü càpàsya. samudayasatyaü caturbhiþ svair àkàraiþ. tribhiþ dvàbhyàm ekena càkàrya. tathaiva tad apàsya. duþkhasatyaü svair àkàrair yàvad ekenàkàrya. tad api satyam apàsya. kàmàvacarapratipakùaü svai÷ caturbhir àkàraiþ tribhiþ dvàbhyàm ekena càkàrayati. tad apàsya. (##) kàmàvacaranirodhasamudayasatye tathaiva svàkàrahràsakrameõàkàryàpàsya ca. kàmàvacaraü duþkhasatyaü caturbhir àkàrair àkàrayati. tatas tribhiþ tato dvàbhyàm àkàrayatãti. evaü hi hràsàraübhàt prabhçti sarva ete kùaõà madhyà kùàütir ity uktaü bhavati. tçtãye kùaõe tadàlaübanaivàdhimàtrà kùàütiþ. caturthe agradharmàs tadàlaübanà eva. mrdvã tu kùàütir yà purastàd adhimàtrebhyo mårdhabhyo 'naütaraü kàmàvacaraü duþkhasatyaü yàvan màrgasatyaü. råpàråpyàvacaraü ca. svaiþsvaiþ sarvair àkàrair anapahràsaü manasikurvata ity avagaütavyaü. [Tib. 194b] evaü tàvad eke vyàcakùate. àkàràpahràsapårvaka àlaübanàpahràsa iti. apare punar vyàcakùate. ekaikasatyàkàràlaübanàpahràseneti. naivaü grahãtavyaü ekaikasatyàkàràlaübanàpahràsene ceti. kiü tarhi. råpàråpyapratipakùàdãnàm ekaikeùàü satyànàü ye àkàràþ. teùàm àlaübanahràseneti vyàkhyàtavyam iti. ekànnaviü÷atikùaõa÷ataü madhyà kùàütir iti varõayaüti. àkàràpahràsa. pårvake hy àlaübanàpahràse sati atibahava÷ cittakùaõà visarpaüti. na caitan nyàyyaü. na hi satyeùu vidyamàneùu àkàratyàgo yujyate. yadà tu satyàni tyaktàni bhavaüti. tadàkàratyàga iti yuktaü. evaü ca sati pårvaü satyàlaübanahràsaü karoti pa÷càd àkàrahràsaü. na hi maule viùaye 'napàkçte tadàlaübanàpàkaraõaü nyàyyaü. samàhitàsamàhitaduþkhasamudayanirodhamàrgà aùñau vyavasthàpyaüte. eùàm àkàrà dvàtriü÷ad bhavaütãty etad adhunà nyàyàütaram upadi÷yate. kathaü kçtvà. yadà kàmàvacaraü duþkhaü caturbhir àkàrair manasikaroti. evaü yàvad råpàråpyàvacaràõàü pratipakùaü caturbhir àkàrair manasikarotãyaü mçdvã kùàütiþ. yadà punaþ kàmàvacaraduþkhaü caturbhir àkàrair manasikarotãty evaü yàvat kàmàvacaràõàü [Tib. 195a] saüskàràõàü pratipakùaü manasikaroti caturbhir àkàraiþ. råpàråkyàvacaràõàü saüskàràõàü pratipakùaü parityajataþ prabhçti madhyà kùàütir àrabdhà. tatra ca råpàråpyàvacarapratipakùaparityàge 'ùñàviü÷ati÷ cittakùaõà bhavaüti. kàmàvacarasaüskàrapratipakùaparityàge caturviü÷atiþ. råpàråpyàvacarasaüskàranirodhaparityàge viü÷atiþ. kàmàvacaranirodhaparityàge ùoóa÷a råpàråpyàvacarasamudayaparityàge dvàda÷a. kàmàvacarasamudayaparityàge 'ùñau. råpàråpyàvacaraduþkhaparityàge catvàraþ. kàmàvacaraü duþkhaü caturbhir àkàrair manasikaroti. tasya bhavaüty àkàrà÷ catvàraþ. sa ca yogàcàro dvividhaþ. (##) dçùñicaritaþ. tçùõàcarita÷ ca. dçùñicarito 'pi dvividhaþ. àtmadçùñi caritaþ. àtmãyadçùñicarita÷ ca. yo hy àtmadçùñicarito bhavati. so 'nàtmàkàreõa niyàmam avakràmati. yas tv àtmãyadçùñicaritaþ. sa ÷ånyàkàreõa. tçùõà÷arito 'pi dvividhaþ. asmimanopahataþ. kausãdyàdhika÷ ca. tatra yo 'smimànophataþ. so 'nityàkàreõa niyàmam avakràmati. yaþ kausãdyàdhikaþ. sa duþkhàkàreõa. tatràtmadçùñicarito yogàcàraþ punas tat kàmàvacaraü duþkhaü tribhir àkàrair manasikaroti. ekam àkàraü hitvà. tato dvàbhyàm anàtma÷ånyatàkàràbhyàü. tata ekam anàtmàkàraü dviþ saümukhãkaroti. duþkhadharmaj¤ànakùàütiduþkhadharmaj¤ànasadç÷am [Tib. 195b] iti. eùà madhyà kùàütir ity evam ekànnaviü÷aü citta÷ataü bhavati. evam àtmãyàdhimuktasya tu ÷ånyànàtmàkàràbhyàm àkàrayataþ ÷ånyàkàraü dviþ saümukhãkaroti. eùàsya madhyà kùàütiþ evam ekànnaviü÷akùaõa÷atam. evaü tçùõàcarito dviprakàraþ. asmimànopahataþ. kausãdyàdhika÷ ca vaktavyà iti. adhimàtrà tu kùàütir ekam eva kùaõaü. sà yathàpudgalacaritam anityàkàreõa và duþkhàkàreõa và ÷ånyàkàreõa và anàtmàkàreõa và saüprayukteti. atha kim artham ekaikasatyàkàràlaübanahràsaþ kriyate. pårvaü hi tena traidhàtukaü vidåùayatà samastaþ pratipakùa àlaübitaþ. pa÷càt kàmadhàtoþ pårvaü praheyaparij¤eyatvàt kàmàvacara eva duþkhe 'vatiùñhata iti. tatpuruùakàreõa màrgàkarùaõàd iti. vinà sabhàgahetunà. pårvasyànàsravasyàbhàvàt. laukikàgradharmapuruùakàreõa màrgasatyasyàkarùaõàt. sarvalaukika÷reùñhatvam agradharmàõàü gamyate. sarve tu paüca skaüdhàþ saparivàragrahaõàd iti. samàhitabhåmidatvàd uùmagatàdãnàm avij¤aptilakùaõo råpaskaüdho 'stãti [Tib. 196a] paüca skaüdhà uùmagatàdayaþ saparivàragrahaõàt saparivàrà gçhyaüte iti. mà bhåd àryasyeti. pràptisaümukhãbhàvàt àryapudgalasyoùmagatàdãnàü phalapràptiprayogabhåtànàü saümukhãbhàvo mà bhåd iti pràptayo noùmagatàdiùu gçhyaüte. na hi pràptaprayogaphalasyàryasya prayogasaümukhãkaraõaü nyàyyam iti. trisatyàlaübanoùmagatàkaraõa iti. duþkhasamudayamàrgàlaübanoùmagatàkaraõe. dharmasmçtyupasthànaü pratyutpannaü. yatnajanyasya kàryasyàkaraõe samastàlaübanatvena dharmasmçtyupasthànasyaiva samarthatvàt. pratiniyatàlaübanatvena hi kàyasmçtyupasthànàdãny asamarthànãti anàgatàni catvàri (##) bhàvyaüta iti. yasmàt smçtyupasthànena kàyavedanàdayo 'pi duþkhasatyàdisaügçhãtà gçhyaüte. kàyasmçtyupasthànàdãni ca pårvapratilabdhàni bhavaütãty ata÷ catvàry api bhàvyaüte pràptyutpàdàd iti. nirodhasatyàlaübane tad evobhayatheti. nirodhasatyàlaübane uùmagatàkaraõe. dharmasmçtyupasthànaü pratyutpannaü. tad eva cànàgataü bhàvyate. na kàyasmçtyupasthànàdãni. nirodhasatye kàyàdyabhàvàt. [Tib. 196b] sarvatràkàràþ sabhàgà iti. trisatyàlaübanasya nirodhasatyàlaübanasya coùmagatasyàkaraõe sadç÷à evàkàrà bhàvyaüte. duþkhasatyàlaübane duþkhasatyàkàrà eva catvàro bhàvyaüte. na samudayasatyàdyàkàràþ. samudayasatyàdyàkàràlaübane samudayasatyàdyàdyàkàrà eva catvàro bhàvyaüte. nànya ityàdi. vivardhana iti. trisatyàlaübane. kàyasmçtyupasthànàdãnàm anyatamat pratyutpannaü saübhavati. mirodhasatyàlaübane 'ntyaü pratyutpannaü. ubhayatrànàgatàni catvàri. àkàraþ sarve 'pi ùoóa÷àpi bhàvyaüte. kiü kàraõaü. labdhatvàt gotràõàü saübhavasta÷ catuþsatyàlaübanakàyasmçtyupasthànàdijàtãnàü labdhatvàd ity arthaþ. mårdhàkaraõa iti vistaraþ. mårdhàkaraõe sarvatràpi dharmasmçtyupasthànam eva pratyutpannaü. kàyàdismçtyupasthànànàm àkaraõe 'sàmarthyàt. nirodhàlaübanavivardhane 'pi aütyaü dharmasmçtyupasthànaü pratyupannam. itareùàm ayogàt. trisatyàlaübanavivardhane tu caturõàm anyatamat pratyutpannam. anàgatàni sarvatra catvàri. àkàrà api sarve. labdhatvàt gotràõàm ity avagaütavyaü. [Tib. 197a] kùàütãnàü sarvatràütyam iti. àkaraõe vivardhane càütyaü dharmasmçtyupasthànaü pratyutpannaü. tathà hy uktaü. sarvasyàþ kùàütyà dharmeõa vardhanam iti. agradharmeùv aütyam iti. agradharmeùu saümukhãkriyamàõeùv aütyaü dharmasmçtyupasthànaü pratyutpannam. anàgatàni catvàri anutpattidharmàny eva pràpyaüte. àkàra÷ catvàri eveti. anityaduþkha÷ånyànàtmàkàràþ. anyàbhàvàd iti. yasmàd anyasamudayàdyàkàrà agradharmà na saüti duþkhamàtràlaübanatvàt. yathà tarhy agradharmàsvabhàvakàyasmçtyupasthànàdyasaümukhãbhàve 'py agradharmasamudàcàràvasthàyàm anàgatàni kàyasmçtyupasthànàdãni bhàvyaüte. evam agradharmàsvabhàvasamudayàdyàdyàkàrà ànagatà bhàvyaüta iti kiü neùyata ity ataþ punar àha. dar÷anamàrgasàdç÷yàc ceti. duþkhàkàrà eva catvàro bhàvyaüte. kasmàt. dar÷anamàrgasàdç÷yàt. dar÷anamàrge hi yasya satyasya dar÷anaü bhavati. tadàkàrà eva bhàvyaüte. dar÷anamàrgasadç÷yà hy agradharmàþ. kiü punar (##) eùàü dar÷anamàrgeõa sàdç÷yaü anu÷leùàt. tathaiva prathamataþ kàmàvacaraduþkhàlaübanatvaü [Tib. 197b] tulyabhåmikatvaü và. tathà hi dar÷anamàrgam adhikçtya vakùyati. ## iti . yad và pçthagjanatvaghàtàya duþkhadharmaj¤ànakùàüter ànaütaryamàrgabhåtà agradharmà bhavaüti. tad eùàü dar÷anamàrgeõa sàdç÷yaü. sadç÷à hy ànaütaryamàrgà vimuktimàrgair iti. (VI.21-23) vidha vibhàga iti vistaraþ. tasya dhàtor etad ya¤iråpaü. ni÷cita iti. niþ÷abdasyàrthaü dar÷ayati. kathaü punar ni÷cito vedha ity àha. tena vicikitsàprahàõàt ni÷citaþ. satyànàü ca vibhajanàt. idaü duþkham ayaü yàvan màrga iti. nirvedha àryamàrgaþ. tasya bhàgo dar÷anamàrgaikade÷aþ. tasyàvàhakatvenàkarùakatvena hitatvàt tasmai hitam iti chaþ. tena nirvedhabhàgãyam iti bhavati. ## iti. anàgamyaü càütaraü ca dhyànàni ca bhåmayo 'syety ## nordhvam iti. nàråpyeùu nirvedhabhàgãyam asti. dar÷anaparivàratvàt. dar÷anamàrgaprayogatvàd ity arthaþ. tadabhàvaþ. dàmadhàtvàlaübanatvàd iti. tasya dar÷anamàrgasyàbhàvas tadabhàvaþ. kva. årdhvam iti vartate. àråpyeùv ity arthaþ. kasmàt. kàma dhàtvanàlaübanàt. yasmàd àråpyàþ kàmadhàtuü [Tib. 198a] nàlaübaüte. àha. kiü kàmadhàtvàlaõbanena dar÷anamàrgeõa prayojanam iti. ata ucyate. tasya pårvaü parij¤eyapraheyatvàd iti. tasya kàmadhàtor duþkharåpasya pårvaü parij¤eyatvàt. samudayaråpasya ca praheyatvàt. atra ca hetur yasmàt sa yogã kàmàvacareõa duþkhena vihanyate. tena sa pårvaü tato mokùam anveùata iti. teùàü råpadhàtau paücaskaüdhako vipàka iti. teùàü nirvedhabhàgãyànàü råpàvacaratvàt yadi ca yogã råpadhàtàv upapadyeta. tatas tasya tatra paüca skaüdhako vipàko 'bhinirvartate. paripårikàõy eva ca tànãùñavedanãyajananàt. nàkùepakàõi nikàyasabhàgasya. bhavadveùitvàt. anityàdibhir àkàrair bhavaü dviùaütãti. ## (##) yasmàd ihaiva satyàbhisamayao nànyadhàtau. nordhvaü hi dçkpathaþ asaüvegàt. iha vidhà tatra niùñheti càgamàd iti. triùu dvãpeùåttarakuruvarjyeùv iti vyàkhyàyate. uttarakauravàõàü mçdvindriyatvàt. deveùu saümukhãbhàva iti. kàmàvacareùu. caturthaü nirvedhabhàgãyaü [Tib. 198b] deveùv api. teùv eva ca nànyatra. tçãõi nirvedhabhàgãyàny anyatra agradharmebhyaþ. ihaiva janmani strãpuruùendriyaparàvçttau ubhayà÷rayàõi strãpuruùendriyà÷rayàõi striyaþ puruùà÷ ca labhaüte. striyo hy etàny utpàdya janmàütarastrãbhàvapràdurbhàve stryà÷rayàõi saümukhãkurvaüti. janmàütarapuruùabhàvapràdurbhàve tu puruùà÷rayàõi saümukhãkurvaüti. na hi tallàbhinãnàü strãõàü janmàütare strãbhàvo na saübhavati. puruùà api tathaiva strãbhàve janmàütare sati stryà÷rayàõi saümukhãkurvaüti. puruùabhàve puruùà÷rayàõãti. agradharmàn praty àha. ## stry evobhayà÷rayàn agradharmàn labhate. na puruùaþ. tathà hi strã tàn labdhvà stryà÷rayais tais tadànãütanaiþ samanvàgatà bhavati. janmàütaraparàvçttau ca kàmadhàtau puruùà÷rayapràdurbhàve puruùà÷rayaiþ sa puruùaþ samanvàgata iti. puruùas tu puruùà÷rayàn eva labhate. kasmàd ity àha. strãtvasyàpratisaükhyànirodhalàbhàd iti. tasmiü janmani strãtvaü janmàütare 'pi punar nàstãty asyàpratisaükhyànirodhalàbhaþ. yo hy agradharmàn utpàdayati. so 'va÷yam anaütaraü dar÷anamàrgam utapàdayen [Tib. 199a] na ca dçùñasatyasya punaþ strãtvapràdurbhàva iti siddhàütaþ. ## iti vistaraþ. yadbhåmikàni nirvedhabhàgãyàni pratilabdhàni prathamadhyànabhåmikàni yàvac caturthadhyànabhåmikàni. tàü bhåmiü tyajan prathamaü dhyànaü yavac caturthaü tyajann àryas tàny api yathàsvaü prathamadhyànadhåmikàni yàvac caturthadhyànabhåmikàni tyajati. nànyathà na mçtyunà parihàõyà và. yathà pçthagjana ity arthaþ. bhåmityàgaþ punar bhåmisaücàràd iti. na vairàgyata iti dar÷ayati. pçthagjanas tv iti vistaraþ. pçthagjanas tu nikàyasabhàgatyàgenaiva tyajati nirvedhabhàgãyàni saty asati và bhåmisaücàre. tathà hi pçthagjano yadbhåmikanirvedhabhàgãyalàbhã bhavati. tata årdhvam upapadyamànas tàni bhåmisaücàre 'pi mçtyunaiva tyajati. avãtaràgas tv asati bhåmi saücàre mçtyunà tyajati. kàmadhàtàv evopadyate. na tv evam (##) àryapudgalas tat ku÷alamålasaütater dar÷anamàrgopabçühitatvàt. pçthagjana eva tathà tyajatãti kathaü gamyate. aõóakalalàdigataþ pçthagjanaþ kàyena samanvàgataþ. na kàyakarmaõeti ÷àstre vacanàt. àcaryavasumitras tu vyàcaùñe. pçthagjanas tu nikàyasabhàgatyàgenaiva tyajati. saty asati và bhåmisaücàra iti. sakalaü dhyànam atra bhåmigrahaõena [Tib. 199b] gçhyate. tatra pçthagjano yadà bràhmakàyikebhya÷ cyutvà brahmapurohiteùåpapadyate. tadà nikàyasabhàgatyàgena tyajati. yadà tu prathamàt dhyànàc cyutvà dvitãya upapadyate. tadà bhåmityàganikàyasabhàgatyàgàbhyàm iti. tad ayuktaü. brahmalokopapannànàü nirvedhabhàgãyàbhàvàt. kàmadhàtau hi nirvedhabhàgãyàny utpadyaüte. kàmadhàtucyavanàd eva ca teùàü nirvedhabhàgãyatyàga iti. àcàryasaüghabhadreõàpi dar÷itam etat. nanu ca pçthagjano 'pi yadbhåmikanirvedhabhàgãyalàbhã bhavati. tata årdhvam upapadyamàno nirvedhabhàgãyàni vijahyàd iti. nàsty etat. nikàyasabhàgatyàgàd eva tyaktatvàt. maraõabhavàsthito hi tàni tyajati. aütaràbhavasthitena tu tyaktàni. ata årdhvam upapadyamànasya tan masti yad vijahyàd iti. mçtyunaivety ucyata iti. pràtimokùasaüvaravad iti. yathà pràtimokùasaüvaras tyaktaþ punar àdãyamàno 'pårva eva labhyate. kasmàt. anucitayatnasàdhyatvàt. anucitatvàt yatnasàdhyatvàc ca. yasmàd anàdim atisaüsàre nocitàni bhavaüti. àryamàrgaparivàratvàt. tasmàn na vairàgyalabhyàni. yasmàd yatnasàdhyàni. tasmàn na pårvatyaktàni labhyaüta iti. sati pratisãmàdai÷ika iti. sãmà nàma [Tib. 200a] maryàdà. tasyà dai÷iko de÷ayità praõidhij¤ànalàbhã. tasmin sati labdhavihãnàt pareõotpàdayati. yad anutpàditaü. tad utpàdayatãty arthaþ. asati pratisãmadai÷ike målàd evoùmagatàt prabhçtãty arthaþ. ete punar vihàniparihàõã iti. ## ityàdivacanàd vihànir uktà. #<àdye dve parihàõyà ceti># vacanàt praihàõir apy uktà. tenaite iti nirdi÷ati. ## iti vihàniparihàõyoþ sàmànyaråpaparigrahàd ubhayor grahaõaü. parihàõis tu doùakçtà. kle÷akçtety arthaþ. nàva÷yaü vihànir iti. sà hi guõakçtàpi bhavati na kevalaü doùakçtà. guõakçtà tadyathà dar÷anamàrgotpattau pçthagjanatvasya (##) vihàniþ. doùakçtà tu tadyathà mithyàdçùñyà ku÷alamålavihàniþ. pratisaüdhicittena và keùàücid dharmàõàü vihànir iti. tad evaü yà parihàõiþ. vihànir api sà. yà tu vihàniþ. nàva÷yam asau parihàõiþ. guõavi÷eùebhya eva hi parihàõir iti. (VI.24) anutpattidharmatàü pratilabhata iti. apratisaükhyànirodhaü teùàü gatyàdãnàü pratilabhata [Tib. 200b] ity arthaþ. tàü tu yathàyogam iti. tàü tv anutpattidharmatàü. yathàsaübhavaü mçdvyàm adhimàtràyàü ca kùàütau pratilabhata iti vartate. kathaü kçtvà. mçdvyàü kùàütyàm apàyagatãnàm anutpattidharmatàü pratilabhate. adhimàtràyam aõóajasaüsvedajayonyoþ. mçdvyàm asaüj¤itvottarakurumahàbrahmopapattãnàü. adhimàtràyàü ùaõóhapaõóakobhayavyaüjanà÷rayàõàm. adhimàtràyàm aùñamàdibhavànàü. aùñamàdinavamàdibhavànàü. dar÷anaheyakle÷ànàü cànutpattidharmatàm eveti. (VI.25) tasyaiva tu gotrasyeti. kùàütiparibhàvitasya ÷ràvakagotrasyety àcàryamataü. tasya kùàütiparibhàvitatvenàvivartyatvàd ity abhipràyaþ. ## iti. pratyekabuddhaþ kùàütim api ÷ràvakagotràd vivartya syàt. na hi te paràrtham apàyàn avagàhanta ity abhipràyaþ. àniüjyapañusamàdhitvàd iti. aùñapakùàlmuktatvàd àniüjyaþ samàdhiþ. ata eva pañur uttaptatãkùõendriyatvàd và. yeùàü tu khaógàd anyo 'pãti. yeùàm àbhidhàrmikàõàü matena khaógàd anyo 'pi pratyekabuddho 'sti. utpàditanirvedhabhàgãyamàtro 'pi vargacàrã pratyekabuddha ity abhipràyaþ. teùàm uùmagatamårdhabhyàü tadgotràõàü vyàvartanasyàpratiùedhaþ khaógaviùàõakalpasyaivàvadhàraõàt. [Tib. 201a] (VI.26) ## iti. yaþ kùipraü mokùaü pràpnoti. sa ekasmiü janmani mokùabhàgãyam utpàdayet. dvitãye nirvedhabhàgãyàni. tçtãye àryamàrga iti. yas tu pårvasmin janmani saübhçtamokùabhàgãyo bhavati. sa ekasminn api janmani nirvedhabhàgãyàny àryamàrgaü cotpàdayatãty avagaütavyaü bãjàvaropaõetyàdi bãjàvaropaõaü mokùabhàgãyotpàdanaü. sasyàbhivçddhir nirvedhabhàgãyotpattiþ. phalotpattir àryamàrgaþ. asyàü dharmatàyàm iti. pravacanadharmatàyàm. avatàraparipàkavimuktayo bhavaütãti. avatàro mokùabhàgãyena. paripàko nirvedhabhàgãyaiþ. vimuktir àryamàrgeõeti. tatpraõidhànaparigrahaõàd iti. (##) manaþpraõidhànaparigrahàt. praõidhànaü puna÷ cetanàvi÷e÷aþ. ekabhikùàm api dattveti kàyakarma. eka÷ikùàm api càdàyeti vàkkarma. tac ca manaskarmotthànam iti. trikarmasvabhàvam alpakam apy etat mokùàbhilàùabalàdhànàn mokùabhàgãyam àkùipati. mokùasya bhàgaþ pràptir mokùabhàgaþ. [Tib. 201b] tasmai hitaü mokùabhàgãyam iti. nànyatra praj¤ànirvedayor abhàvàd yathàyogam iti. kuruùu tàvad ubhayaü nàsti. apàyeùu nirvedo 'sti praj¤à nàsti. deveùu praj¤àsti nirvedo nàstãti. ato manuùyeùv eva triùu dvãpeùv àkùipyate. nànyatra. (VI.27-28) ## ## ity àrabhya nirvedhabhàgãyànukramaþ. tatprasaügena mokùabhàgãyopanyàsa iti. ## nirvedhabhàgãyair api dharmakùamaõam. ato niùyandena vi÷eùaõaü. yasyà dharmaj¤ànaü niùyaüdaþ. sà dharmaj¤ànakùàütiþ. dharmaj¤ànàrthaü kùàütir dharmaj¤ànakùàütiþ. puùpaphalavçkùavad yathà puùpàrthaü vçkùaþ puùpavçkùaþ. phalàrthaü vçkùaþ phalavçkùaþ. kàrikàyàü tu dharmakùàütir iti vacanam ekade÷agrahaõato devadatto datta iti yathà. samyaktvaü nirvàõam ity uktam iti. samyaktavaü katamat. yat tat paryàdàya ràgaprahàõam iti vistaraþ. tatra niyamo niyàma iti. tatra samyaktve niyama ekàütãbhàvo niyàma iti gha¤i råpaü. api tu niyama iti yamaþ samupaniviùu cety appratyayasya vibhàùitatvàt. tasyàhigamanam avakramaõam iti. [Tib. 202a] tasyaikàütãbhàvasyàbhigamanaü pràptiþ. tad eva viparyàsasyàpakramàn niyàmàvakràütir ity ucyate. tasyàü ceti dharmaj¤ànakùàütau. pradãpajàtivad iti. pradãpasyeva jàter iva cety arthaþ. yathà pradãpasyànàgatasya tamovinà÷ane sàmarthyaü. jàte÷ cànàgatàyà janyajanane. tathà pçthagjanatvavyàvartane sàmarthyam anàgatàyà dharmaj¤ànakùàüter abhyupagamyate. nànyad iti. kle÷aprahàõàü kàritraü. laukikair agradharmair iti apara iti. pçthagjanatvaü vyàvartata iti prakçtaü. na. taddharmatvàd iti. na yuktam etal laukikair agradharmais tadvyàvartana iti. kasmàt. te 'pi hi pçthagjanadharmàþ. kathaü pçthagjanadharmasya pçthagjanadharmaü vyàvartiùyaüta iti. tadvirodhitvàd adoùaþ. agradharmàõàü pçthagjanantvavirodhitvàt adoùa eùaþ. kiü. (##) yathety àha. ÷atruskandhàråóhatadghàtanavad iti. yathà ÷atruskandhàråóha eva ka÷cic chatruü ghàtayet. evaü kilàgradharmàþ pçthagjanatva÷atruskandhàråóhàs tad eva pçthagjanatvaü ghàtayeyur iti. ubhayair iti. laukikair agradharmaiþ [Tib. 202b] kùàütyà ca pçthagjanatvaü vyàvartyate. katham ity àha. ànaütaryavimuktimàrgasàdharmyàd iti. laukikànàm agradharmàõàm ànaütaryamàrgeõa sàdharmyaü. kùàüter vimuktimàrgeõa. yathà hy ànaütaryamàrgeõa kle÷aþ prahãyate. vimuktimàrgeõa prahãõaþ evaü laukikair agradharmaiþ pçthagjanatvaü vihãyate. kùàütyà vihãnam iti. anàsravàdhikàraþ sarvatreti. tena tato 'traiva dharmaj¤ànam anàsravam iti gamyate. tad duþkhe dharmaj¤ànam ity ucyate iti. ÷àstre tena nàmnà vyavahàra it dar÷ayati. samastàlaübanà råpàråpyàvacaraduþkhàlaübanatvàt. prathamato dharmatattvaj¤ànàd iti. àdito duþkhàdidharmatattvaj¤ànàd ity arthaþ. tadanvayatvàd iti. taddhetukatvàd ity arthaþ. tathaivànugamàd iti. yathaiva dharmaj¤ànenànugataü parij¤àtaü duþkhàdisatyaü duþkhàdibhir àkàraiþ. tathaiva råpàråpyàvacaraduþkhàdyanugamàd anvayaj¤ànam etad iti vistaraþ. evaü samanaütarotpattikrameõa ÷eùe samudaye råpàråpyàvacare 'nvayaj¤ànakùàütir [Tib. 203a] iti vistareõa yojyaü. nikàyàütarãyà àryadharmaguptaprabhçtayaþ. abhedena hy abhisamaya ucyata iti. ùoóa÷a citto 'yaü satyàbhisamaya iti. dar÷anàbhisamaya àlaübanàbhisamayaþ kàryàbhisamaya÷ caivaü ùoóa÷acittaka ity abhedaþ. dar÷anàbhisamaya iti. dar÷anam evàbhisamayaþ. evam àlaübanàbhisamayaþ kàryàbhisamaya÷ ca. dar÷anàbhisamayo 'nàsravayà praj¤ayà. tad dhi bhikùavo dçùñaü. yad anàsravayà praj¤ayà dçùñam iti vacanàt. praj¤aiva dar÷anam iti vyavasthàpyate. àlaübanaü grahaõaü tatsaüprayuktair api vedanàdibhir bhavati. api÷abdàt praj¤ayàpi. yasmàc cittacaittaiþ satyàny àlaübyaüte. kàryaü yasya satyasya yat kartavyaü. tadyathà duþkhasya parij¤ànaü. samudayasya prahàõaü. nirodhasya sàkùàtkaraõaü. màrgasya bhàvanaü. tad viprayuktair api ÷ãlajàtyàdibhir bhavati. api÷abdàt praj¤àtatsaüprayuktair api. praj¤àsaüprayuktaviprayuktair hi tatkàryacatuùñayaü [Tib. 203b] kriyate. jàtyàdibhir ity àdi÷abdàl lakùaõàütaràõi pràptaya÷ ca gçhyaüte. duþkhe hãti vistaraþ. duþkhe hi dç÷yamàne praj¤ayà. tasyàbhisamayitur duþkhasya và trividho (##) 'bhiùamayo yathoktaþ. katham ity àha. samudayàdãnàü samudayanirodhamàrgàõàm abhisamayaþ prahàõasàkùàtkaraõabhàvanàd yathàkramaü prahàõaü samudayasya kle÷apràpticchedàt. sàkùàtkaraõaü nirodhasya tatpràptyutpàdàt. bhàvanaü màrgasya saümukhãbhàvàt. àkàrabhedàd iti. pratyekam eùàü duþkhàdãnàm àkàrabhedàt. na ca duþkhàkàreõa samudayàdãnàü dar÷anaü yujyate. tadàkàràrthabhedataþ. athàpy anàtmàkàreõa sarveùàü satyànàü dar÷anam iti bråyàt nikàyàütarãyaþ. ÷ånyatànàtmate sarvasatyànàü sàmànyaü lakùaõam iti kçtvà. na tarhi satyànàü duþkhàdito dar÷anaü syàt. duþkhataþ samudayato nirodhato màrgata iti. tathà ca saty anàtmàkàreõa sarveùàü dar÷anam iti bruvan såtravirodhaþ. yasmàt såtra evam uktam àrya÷ràvakasyeti vistaraþ. atha manyase nàsti såtravirodho yasmàd abhisamayàvasthàyàh pårvaü prayogàvasthàyàm [Tib. 204a] àrya÷ràvakasya duþkhaü và duþkhato manasikurvata ity evamàdi. ato 'nàtmàkàreõa sarveùàü dar÷anàd ekàbhisamaya eveti. tac càyuktam. anàsraveõa manasikàreõa saüprayukto dharmàõàü vicaya iti vacanàt. na hi prayogàvasthàyàm anàsravamanasikàraþ saübhavati. bhàvanàmàrga evam iti ced ya àrya÷ràvakasya duþkhaü và duþkhato manasikurvata iti vistareõa. na. yathà dar÷anaü bhàvanàt. naitad evaü. yathaiva hi pårvaü satyànàü dar÷anaü. tathaiva teùàü pa÷càd bhàvanaü. bhàvanàmàrgo bhavatãty arthaþ. ÷eùeùu va÷itvalàbhàd iti. aütareõa prayogaü samudayàdidar÷anasaümukhãbhàva÷aktilàbho va÷itvalàbhaþ. tasmàd iti. aütarà tu vyutthànàm asti nàstãti vicàryaü syàd iti. ÷eùeùu va÷itvalàbhàd aütarà vyutthànaü pràpnotãti doùaþ syàd ity abhipràyaþ. ubhayathàpi ca vicàryamàõe bahånàü såtràõàü virodhaþ. yathà ca teùàü virodhaþ. tathàgameùu ÷rotavyaþ. ekasya dar÷ane ÷eùàõàü kàryàbhisamayavacanàd iti. yasmàd asty etat vacanaü. duþkhe hi dç÷yamàne tasya trividho 'bhisamayaþ. samudayàdãnàü kàryabhisamayaþ prahàõasàkùàtkaraõabhàvanàd ity [Tib. 204b] ato 'smàbhir apy evam abhyupagamàn nàsti doùaþ. àha. yady apy abhyupagamyata ity abhisamayaþ. såtre satyànàü krameõàbhisamayo virudhyate. ata ucyate. dar÷anàbhi÷amayaü tu pratãti vistaraþ. sadçùñàütàni trãõi såtràõãti. saüyuktàgame pañhyaüte. kathaü. anàthapiõóada àha. kiü nu bhadaüta caturõàm àryasatyànàm anupårvàbhisamayaþ. àhosvid ekàbhisamaya iti. caturõàü gçhapate àryasatyànàm anupårvàbhisamayo na tv ekàbhisamayaþ. yo gçhapate evaü vaded ahaü (##) duþkhaü àryasatyam anabhisametya samudayam àryasatyam abhisameùyàmãti vistareõa yàvad duþkhanirodhagàminãü pratipadam àryasatyam abhisameùyàmãti. maivaü voca iti syàd vacanãyaþ. tat kasya hetoþ. asthànam anavakà÷o yad duþkham àryasatyam anabhisametya samudayam àryasatyam abhisameùyati pårvavat. yàvan nedaü sthànaü vidyate. sthànam etad iti pårvavat. tadyathà gçhapate ya evaü vaded ahaü kåñàgàrasya và kåñàgàra÷àlàyà và và målapàdam apratiùñhàpya bhittiü pratiùñhàpayiùyàmi. bhittim apratiùñhàpya talakaü. [Tib. 205a] talakam apratiùñhàpya cchadanaü pratiùñhàpayiùyàmãti. maivaü voca iti syàd vacanãyaþ. tat kasya hetoþ. asthànam anavakà÷o yat kåñàgàrasyeti pårvavat. yàvat sthànam etad vidyate. yan målapàdaü pratiùñhàpya bhittiü pratiùñhàpayiùyàmãti pårvavat. yàvad evam eva gçhapate nedaü sthànaü vidyate. yad duþkhasatyam adçùñvà samudayasatyaü drakùyatãti vistaraþ. athànyataro bhikùur àha. kiü nu bhadaüta caturõàm àryasatyànàm anupårvàbhisamayaþ. àhosvid ekàbhisamaya iti. bhagavàn àha. caturõàü bhikùo satyànàm iti. pårvavad yàvat tadyathà bhikùo ya evaü vaded ahaü catuùkaóevarasya sopànasya prathamasopànakaóevaram anabhiruhya dvitãyam abhirokùyàmãti. dvitãyam anabhiruhya tçtãyaü. tçtãyam anabhiruhya caturtham abhirokùyàmãti. maivaü voca iti syàd vacanãyaþ. tat kasya hetoþ. asthànam anavakà÷o yac catuùkaóevarasya sopànasya prathamasopànakaóevaram anabhiruhya dvitãyakaóevaram abhirokùyati. evaü yàvat tçtãyam anabhiruhya caturtham abhirokùyati. evam ihàpi nedaü sthànaü vidyate. yad duþkhasatyam adçùñvà samudayasatyaü drakùyatãtyàdi. [Tib. 205b] tathàryànanda àha. kiü nu bhadaüta caturõàm àryasatyànàm anupårvàbhisamayaþ. utàho ekàbhisamaya iti. pårvasåtravat. yàvat. tadyathànanda ya evaü vaded ahaü catuùpadikàyà niþ÷reõyàþ prathamaü niþ÷reõãpadam anabhiruhya pràsàdam abhirokùyàmãti. maivaü voca iti syàd vacanãyaþ. vistareõa yàvad evam evànanda ya evaü vaded ahaü duþkham àryasatyam anabhisametya samudayasatyam abhisameùyàmãti vistareõa yàvan nedaü sthànaü vidyata iti. etàni trãõi såtràõi. yo duþkha iti vistaraþ. atha mataü syàd yo duþke niùkàükùo nirvicikitso buddhe 'pi sa iti såtràd ekàbhisamaya iti. katham. a÷aikùà hi dharmà buddhaþ. ta evà÷aikùà dharmà màrgaþ. tasmàd duþkhàbhisamayàn màrgo 'pi tenàbhisamito yasmàd duþkhavad buddhe 'pi niùkàükùo nirvicikitsa iti. kàükùà vicikitsety anarthàütaraþ. atha vàni÷cayàbhilàùaþ kàükùà vimatir vicikitsà (##) yathoktalakùaõà. nàsamudàcàràva÷yaüprahàõàbhisaüdhivacanàd iti. naitad evaü såtràd ekàbhisamaya iti. asamudàcàrasya [Tib. 206a] va÷yaüprahàõasya càbhisaüdhivacanàt. duþkhe 'bhisamite buddhaviùaye vicikitsàyà asamudàcàro 'va÷yaüprahàõaü ca bhavati. ato yo duþkhe niùkàükùo nirvicikitso buddhe 'pi. sa ity uktam abhisaüdhiþ. (VI.30ab) ## ## iti vacanàt. (VI.30cd) anaütarya÷akyatvàd iti. kçtyà÷ ca ÷aki liï ceti ÷akyàrthe kçtyapratyayaþ aütarayituü ÷akyà aütaryàþ. nàütaryàþ anaütaryàþ. kle÷apràptiü te vicchindaüti. viprakçtàvasthà sà teùàm iùyate. ànaütaryamàrgeõeti bhàve svarthe vçddhividhànaü. anantarabhàvo anaütaramàrgo và ànaütaryaü. tasya màrgà ànaütaryamàrgàþ. vimuktimàrgàþ. vimuktimàrgà iti. vimuktau màrgà vimuktimàrgàþ. kle÷avimuktyavasthàmàrgà ity arthaþ. dvàbhyàü cauraniùkàsanakapàñapidhànavad iti. yathà dvàbhyàm ekena cauro niùkàsyate. dvitãyena tadaprave÷àya kapàñaþ pidhãyate. evam ànaütaryamàrgeõa kle÷acauro niùkàsyate. tatpràpticchedataþ. vimukitmàrgeõa ca visaüyogapràptikapàñaü pidhãyate. vartamànãkaraõataþ. yadi punar iti vistaraþ. [Tib. 206b] yadi punar dvitãyenànaütaryamàrgeõaiva duþkhe 'nvayaj¤ànakùàütyà saha visaüyogapràptir utpadyeta. naiva duþkhe dharmaj¤ànam utpadyate. yad anena kartavyaü. tad duþkhe 'nvayaj¤ànakùàütyaiva kriyetety abhipràyaþ. prahãõavicikitsaü j¤ànaü tatraivàlaübane kàmàvacaraduþkhe prahãõavicikitsaü j¤ànaü notpannaü syàt. tatra hi duþkhe dharmaj¤ànakùàütiþ savicikitsaiva vartate vicikitsàyà aprahãõatvàt. na ca tatra duþkhe 'nvayaj¤ànakùàütiþ prahãõavicikitseti ÷akyate vyavasthàpayituü. atadviùayatvàt. kùàütibhir iti vistaraþ. kùàütibhiþ kle÷aprahàõàd yo 'yaü sàstrapàñhaþ. navasaüyojananikàyàþ. duþkhadharmaj¤ànaprahàtavyaþ saüyojananikàyaþ. samudayadharmaj¤ànaprahatavyo nirodhadharmaj¤ànaprahàtavyo màrgadharmaj¤ànaprahàtavyaþ duþkhànvayaj¤ànaprahàtavyaþ samudayànvayaj¤ànaprahàtavyo nirodhànvayaj¤ànaprahàtavyo màrgànvayaj¤ànaprahàtavyo bhàvanàprahàtavya÷ ca saüyojananikàya iti. såtre 'py uktam. iti hi bhikùavo j¤ànavadhyàþ kle÷àþ. vidyudupamaü cittam iti. tasya virodhaþ. na hi tatra (##) kùàütiprahàtavyaþ saüyojananikàya ity uktaü. na kùàütãnàm iti [Tib. 207a] vistaraþ. naitad evaü. kasmàt. kùàütãnàü j¤ànaparivàratvàt. kùàütayo j¤ànasya parivàrà ity ataþ kùàütiprahàtavyaþ saüyojananikàyo j¤ànaprahàtavya ucyate. ràjaparivàrakçtasya ràjakçtavyapade÷avat. yathà ràjaparivàrakçtasya kasyacid arthasya ràjakçta iti vyapade÷o bhavati. tadvad bhàvanàprahàtavyas tu saüyojananikàyo j¤ànaprahàtavya eva. tatra ànaütaryamàrgo 'pi j¤ànasvabhàva iti. kle÷aprahàõe hy ànaütaryamàrga eva vi÷eùeõàdhikriyate. (VI.31ab) adçùñasatyadar÷anàd iti j¤ànena katham adçùñasatyadar÷anaü bhavati. tad apy adçùñe satyàütare sati bhavatãti dar÷anamàrgàütaràlavartij¤ànaü dar÷anamàrgaþ pàraüparyam abhisaüdhàya. tenàpy adçùñam iva pa÷yatãti. atha và adçùñadçùñer aóçùñadar÷anàt. paücada÷akùaõà dar÷anamàrgo yàvad asya pudgalasyàdçùñadar÷anaü pravartate. tàvad asya kùaõà dar÷anamàrgaþ. tasya dçùñe 'pi duþkhe adçùñadar÷anam asya samudaye pravartata evety àha. bhàvanàmàrga eva ùoóa÷a kùaõa iti vàkyàdhyàhàraþ. nanu ca tenàpy adçùñaü pa÷yati kiü tad adçùñam ity àha. màrgànvayaj¤ànakùàütim iti. màrgànvayaj¤ànakùàütir àtmànaü virahayya ÷eùam anvayaj¤ànapakùyaü màrgam àlaübate. svàtmani [Tib.207b] vçttivirodhàt. tenocyate. màrgànvayaj¤ànakùàütim adçùñàü pa÷yatãti. satyaü prati ciüteti vistaraþ. satyaü prati cintà dçùñaü na dçùñam iti. na tu kùaõaü prati dçùñaþ kùaõo na veti. kasmàt. paücada÷ena kùaõena yad anvayaj¤ànapakùalakùaõaü satyaü dçùñaü. tad eva ùoóa÷enàpãti. nàsty apårvadçùñasatyadar÷anam iti. na ùoóa÷akùaõo dar÷anamàrga iti vyavasthàpyate. na hy ekakùaõenàdçùñena màrgànvayaj¤ànakùàütilakùaõena satyaü tanmàrgasatyam aóçùñaü bhavati. laukikaü dçùñàütam àha. yathà naikaluïgena ekasasya÷alàkayà dàtreõàlånenàcchinnena kedàram alånaü bhavati. kiü tarhi. lånam evety arthaþ. tathà hi kecit pramàdàd alåne 'pi ekaluüge vaktàro bhavaüti lånam asmàbhiþ kedàram iti. phalatvàd iti vistaraþ. phalatvàd ityadihetubhir bhàvanàmàrgam eva ùoóa÷akùaõaü sàdhayati. bhàvanàmàrgaþ ùoóa÷aþ kùaõaþ. saüskçta÷ràmaõyaphalatvàt. sakçdàgàmiphalavat yàvad arhattvaphalavad và. tathà bhàvitàùñaj¤ànaùoóasàkàratvàd vihãnapratipannakamàrgatvàt pràbaüdhikatvàc ca. [Tib. 208a] phalàütaravad eva bhàvanàmàrgaþ. ùoóa÷e hi kùaõe 'ùñau j¤ànàni bhàvyaüte. duþkhe dharmaj¤ànaü duþkhe 'nvayaj¤ànaü yàvan (##) màrge 'nvayaj¤ànam iti. àkàrà api ùoóa÷ànityàdyà bhàvyaüte. tadvad eva ca dar÷anamàrge 'ùñaj¤ànaùoóa÷àkàrabhàvanà nàsti. tatra hi sabhàgaj¤ànàkàrabhàvanaiva ## iti vacanàt. màrgànvayaj¤àne ca pårvamàrgasya pratipannakamàrgasya vihàniþ. na ca dar÷anamàrge pårvamàrgavihànir iti. pràbaüdhikaü cedaü màrgànvayaj¤ànaü. na ca dar÷anamàrge kùàütir j¤ànaü và kiücit pràbaüdhikam astãty ato 'pi màrgànvayaj¤ànaü bhàvanàmàrga iti. itaraþ pratyavasthànaü karoti. dar÷anamàrgaþ ùoóa÷aþ kùaõaþ. ava÷yakàparihàõitvàt. duþkhadharmaj¤ànakùàütyàdivad iti. pårvapakùaü và dåùayati. anumànapatitadharmasvaråpaviparyayàpakùàlo 'yaü pakùa iti. bhàvanàmàrgatve 'pi sàdhyamàne tad aparihàõitvam anenànumànenàpatatãti. tad idam aütarnãtam abhisamãkùya punar àha. aparihàõis tv iti vistaraþ. yasmàd dar÷anaheyànàü kle÷ànàü prahàõaü màrgànvayaj¤ànenàdhàrapratipakùeõa [Tib. 208b] saüdhàryate. yadi ca tasmàt phalamàrgàt ùoóa÷àt kùaõàt parihàõiþ syàt srotaàpattiphalàt parihàõiþ syàt. na ca srotaàpattiphalàt parihàõir ity ato na tasmàt parihãyate. itara àha. ata eveti. kim ayam. aparihàõihetur evocyate. vayam apy etam artham abhidadhmahe. kim ayam upalabdhisamam iti cottaram udgràhyate. àcàrya àha. ata eva dar÷anamàrga iti cet. yadi manyase yata eva dar÷anaheyaprahàõasaüdhàraõaü màrgànvayaj¤ànena. ata eva dar÷anamàrga iti. tan na. atiprasaügàt. yadi màrgànvayaj¤ànena dar÷anaheyaprahàõasaüdhàraõam ity ato dar÷anamàrgaþ syàt. evaü saty atiprasaügaþ syàt. tasmàn màrgànvayaj¤ànàt pareõa sarveõa bhàvanàmàrgeõa dar÷anaheyaprahàõasaüdhàraõam iti sarva eva dar÷anamàrgaþ syàt. aniùñaü caitat. ùoóa÷a eva hi kùaõo dar÷anamàrgo bhavadhir iùyate. na saptada÷àùñada÷a ityàdikaþ kùaõaþ pravàhanyàyenotpadyate. dvitãye tçtãye và divase ya utpadyate tajjàtãyo vi÷eùamàrgasaügçhãtaþ. tan nàsti. tato 'pi hi nàsti parihàõiþ. tad evaü saty àva÷yakàparihàõitvaü yo hetur uktaþ. so 'naikàütika iti dar÷itaü bhavati. [Tib. 209a] tadanaikàütikatvàc càpratisàdhanaü tat. na pårvapakùadåùaõaü ceti. àha. sapta j¤ànàni duþkhe dharmaj¤ànaü yàvan màrge dharmaj¤ànaü kasmàd dur÷anamàrgo na punar aùñamaü màrge 'nvayaj¤ànam (##) ity abhipràyaþ. dar÷anasyàsamàptatvàd iti. màrgànvayaj¤ànakùàütau dar÷anaü samàptaü. sarveùàü satyànàü tadànãü dçùñatvàt. duþkhe dharmaj¤àna utpanne yady api kàmàvacaraü duþkhaü dçùñaü. råpàråpyàvacaraduþkhàdi tu na tàvad dçùñam. evaü yàvat. màrge dharmaj¤àna utpanne råpàråpyapratipakùo na tàvad dçùña iti. sàva÷eùaü dar÷anaü na samàptam iti. tadaütaràlatvàd iti. dar÷anamàrgàütaràlatvàt. tayor và dvayoþ kùàütyor aütaràlatvàt. tàny api sapta j¤ànàni dar÷anamàrgaþ. ÷eùadraùñavyasàkàükùatvàt tasya yogina ity abhipràyaþ. (VI.31cd, 32) pårvaü parapratyayena paroditena arthànusaraõàd duþkhàdisatyapratipatter ity arthaþ. pårvam iti vi÷eùaõena bhàvanàkàle paropade÷anirapekùam arthànusaraõam iti kathitaü bhavati. evaü dharmànusàrãti. dharmair anusàro dharmànusàraþ. so 'syàstãti dharmànusàrã. dharmair anusartuü ÷ãlam asyeti và. [Tib. 209b] pårvaü svayam eva såtràdibhir dharmair dvàda÷àügaiþ pravacanair arthànusaraõàt. pårvavad vyàkhyànaü. yàvat paüca prakàràþ prahãõà bhavaütãti. yàvacchabdena yady eko dvau traya÷ catvàraþ paüca prahãõàþ prakàrà bhavaüti. tathaiva prathamaphalapratipannakàv ucyete. yathà sakalabandhanau. ## iti. dvitãye iti dvitãyanimittam ity arthaþ. carmaõi dvãpinaü haütãti yathà. arvàï navakùayàt. navaprakàraprahàõàd adharataþ navaprakàraprahàõaparihàreõàrthàd uktaü bhavati. yadi tayoþ pudgalayos tasmàt paücaprakàraprahàõàt pareõa ùañ saptaùñau và prakàràþ pårvaü laukikena màrgeõa prahãõà bhavaüti. tau dvitãyaphalapratipannakàv iti. dvitãya iti vacanàt. pratipannakàv iti càdhikàràd evaü padàrthavyavasthà labhyate. årdhvaü ceti prathamadhyànavãtaràgau. yàvad àkiücanyàyatanàd vãtaràgau. (VI.33) arhattvaü tu na ÷akyam àditaþ pràptum iti. anàgàmiphalam apràpyàdita evàrhattvaü pràptuü na ÷akyate. kasmàd ity àha. bhàvanàheyaprahàõàt. na hi dar÷anamàrgeõa bhàvàgrikàõàü bhàvanàheyànàü prahàõam astãti. yathà dar÷anamàrgasvabhàveùu paücada÷asu kùaõeùu vartamànaþ aditas tçtãyaphalapratipannakàd [Tib. 210a] arhattvaphalasàkùàtkriyàyai pratipannakaþ syàt. ùoóa÷e tu citta utpanne àdito 'nàgàmino 'rhan syàt. bhàvàgrikabhàvanàheyaprahàõàd dhy arhattvaü pratisthàpyate. àha. yadi dar÷anamàrgeõa bhàvàgrikàõàü bhàvanàheyànàü prahàõaü nàstãti ato 'rhattvaü a÷akyaü (##) pårvam eva. tarhi pçthagjanàvasthàyàm eva bhàvanàmàrgeõa bhavàgravairàgyàt tatphalapratipannakaþ. teùu vartamàno 'rhattvaphalasàkùàtkriyàyai pratipannako bhaviùyati. ùoóa÷e tu cittakùaõa àdito 'rhann iti. ata ucyate. pårvaü ca bhavàgravairàgyasaübhavàd iti. na hi pårvaü pçthagjanàvasthàyàü laukikena màrgeõa bhavàgravairàgyasaübhavaþ. uparibhåmyabhàvàt. tasmàd àditaþ pratipannako 'rhaü÷ ca na syàd iti. ÷raddhàpraj¤àdhikatvenàdhimokùadçùñiprabhàvitatvàd iti. ÷raddhàdhikatvenàdhimokùaprabhàvitatvàc chraddhàdhimuktaþ. ÷raddhàdhiko muktaþ ÷raddhàdhimukta iti kçtvà. na tu tasya praj¤à naivàsti. tayà na tu prabhàvita iti. na tan nàma labhate. praj¤àdhikatvena dçùñiprabhàvitatvàt dçùñipràptaþ. na tu tasya ÷raddhà nàsãti pårvavad vàcyaü. apare tu punaþ. [Tib. 210b] nairuktavidhim àlaübya vyàcakùate. ÷raddhàdhipatyena dar÷anaheyebhyo muktaþ ÷raddhàdhimuktaþ. dçùñyàdhipatyena pràptaphalo pràptaphalàþ dçùñipràpta iti. (VI.34) ## iti uktam. ataþ pçcchati kiü punaþ kàraõam iti vistaraþ. phalavi÷iùño màrgo na labhyata iti. phalàd vi÷iùño màrgaþ sakçdàgàmiphalapratipannakàdiþ. prathamàdiprakàrabhàvanàheyapratipakùamàrgo na bhàvyata ity arthaþ. yàvan na vi÷eùàya prayujyata iti. yàvan nàprahãõakle÷aprahàõàya phalàütarapràptinimittaü prayogaü karoti. tàvat pratipannako nocyate. yadà prayujyate. tadà pratipannaka ity arthàd uktaü bhavati. tadà hi pårvaprahãõakle÷apratipakùasyàpratilabdhapårvasya tatprahàõasya cànàsravà pràptir utpadyata iti siddhàütaþ. evam anyatràpi phale veditavyam iti. ùoóa÷e citte srotaàpanna evocyata iti vacanàt. srotaàpanna ukta ity ato 'nyatràpi. sakçdàgàmiphale anàgàmiphale ca veditavyaü. laukikena màrgeõa prahãõàùñaprakàro 'pi ùoóa÷e citte sakçdàgàmy evocyate. nànàgàmiphalapratipannakaþ. yasmàt phale phalavi÷iùñasya màrgasya làbho nàstãti. evaü kàmavãtaràga årdhvaü và ùoóa÷e citte nàrhattvaphalapratipannaka ucyate. yasmàt phale phalavi÷iùñasyeti [Tib. 211a] pårvavat. yas tu tçtãyadhyànavãtaràga iti vistaraþ. tçtãyadhyànavãtaràgaþ adharàü bhåmiü ni÷rityànàgamyaü dhyànàütaraü prathamaü dvitãyaü và dhyànaü ni÷ritya niyàmam avakràmatãty asti saübhavaþ. so 'va÷yaü phalavi÷iùñaü màrgaü saümukhãkaroti tçtãyadhyànasaügçhãtaü và. yatas tçtãyadhyànasaügçhãtam anàsravaü sukhendriyaü labhyate. asti hi sambhàvanà yad asau phalavi÷iùñamàrgaü saümukhãkuryàt. yasmàd asya tçtãyadhyànabhåmikaþ kle÷aþ prahãõa iti. tena so 'va÷yaü phalavi÷iùñaü màrgaü (##) saümukhãkarotãti niyamyate. anyathà hi yadi na saümukhãkarotãty arthaþ. sa tasmàd årdhvopapannaþ. sa àryaþ. tasmàt tçtãyadhyànàd årdhvaü caturthe dhyàne àråpyeùu và sukhendriyeõàsamanvàgataþ syàt. yad dhi sàsravaü sukhendriyaü. tad bhåmisaücàràt tyaktaü. yad api cànàsravaü. tad api. yadi na saümukhãkçtaü syàd ubhayenàpi sukhendriyenàsamanvàgataþ syàd àryàõàü cordhvopapannànàm ava÷yaü sukhendriyeõàsamanvàgama uktaþ. sukhendriyeõa caturthadhyànàråpyopannaþ pçthagjano na samanvàgataþ. àryas tu samanvàgata iti vacanàt. ya÷ càpi saumanasyendriyeõa samanvàgataþ. so 'va÷yaü paücabhir upekùàjãvitamanaþsukhasaumanasyendriyair ity evamàdivacanàc ca. [Tib. 211b] atra bråmaþ. asty eùa vibhàùàyàü likhitapakùaþ. sa tu na sthàpanàpakùo lakùyate. apara àhur iti vacanàt. yo hi caturthadhyànalàbhã ùaõõàü bhåmãnàm anyatamàü bhåmiü ni÷ritya niyàmam avakràmati. sa ùaóbhåmikenànàgàmiphalenànàgamyabhåmikena yàvac caturthadhyànabhåmikena ùoóa÷e citte samanvàgato bhavati. tathà vãtaràgatvàt. yas tçtãyadhyànalàbhã. sa paücabhåmikena. caturthadhyànabhåmikaü hitvà. evaü yo dvitãyadhyànalàbhã. sa caturbhåmikena. tçtãyacaturthabhåmike hitvà. yas tu vãtaràgaþ prathamadhyànalàbhã và dvitãyàlàbhã. sa yady anàgàmiphalaü pràpnoti. tribhåmikenàsàv anàgàmiphalena samanvàgataþ. anàgamyadhyànàütaraprathamadhyànabhåmikena. sarvajaghanyo 'pi hy anàgàmy ava÷yam eva tribhåmikenànàgàmiphalena samanvàgata iti varõayaüti. tasmàd aparapakùàpekùayaivam uktam àcàryeõeti yuktaü syàt. (VI.35ab) evaü tàvad bhåyaþkàmavãtaràgàõàm iti. bhåyovãtaràgàõàü. kàmavãtaràgàõàü ca. tatra bhåyovãtaràgo yasya saptàùñau và prakàràþ pårvaü laukikena màrgeõa prahãõà bhavaüti. yasya [Tib. 212a] nava prakàràþ prahãõàþ. sa kàmavãtaràgaþ. bhåyovãtaràgàõàü pudgalavyavasthà ## iti vacanàt. kàmavãtaràgàõàü ## vacanàt. yathaite kàmadhàtàv iti. ## iti vacanàt. kàmadhàtau nava prakàràþ kle÷à upadiùñàþ. celàd iti vastràt. eùa dçùñàütayoga iti. drstàütayuktir dçùñàütayogo dçùñàütaprakàra ity apare. (##) tad evam anayà yuktyànena và prakàreõànyo 'pi dçùñàüto vaktavya iti såcayati. anyathà hy eùa dçùñàüta ity eva bråyàt. anàdisaüsàra iti. anàdau saüsàre. svahetuparaüparayà dhyàpità abhivardhitàs tata÷ càdhimàtrapramàõam eteùàm ity abhipràyaþ. teùàü kle÷ànàm unmålanàt pràpticchedataþ. målasadharmiõyo hi pràptayas tatprabaüdhatvàt kle÷ànàü tçvçtkarùaniùkarùaõavad iti. yathà trivçtkarùeõa dharaõena subahukàle saüvardhitànàü vàtapittàdãnàü doùàõàü niùkarùaõaü. evaü kùàõikamçdukenàpy àryamàrgeõa kle÷ànàü. yathà ca kùaõikenàlpena pradãpena [Tib. 212b] mahatas tamaso ghàtaþ. tadvat kle÷ànàm iti. (VI.35cd) saptakçtvaþ paramaü janmàsyeti. saptakçtvo janmaprakarùaõàsya. nàtaþ param ity arthaþ. tena màrgeõa nirvàõagamanàd ity arthaþ. srotasà hi loke gamyate. àdyamàrgalàbhàc cet. àdyo 'nàsravo màrgo dar÷anamàrgas tasya làbhàc cet srotaàpannaþ. aùñamako 'pi syàt. srotaàpattiphalapratipannako 'pi syàd ity arthaþ. tathà hi pratilomakrameõàrhata àrabhyàùñànàü puruùapudgalànàm arhatpratipannakàdãnàü srotaàpattiphalapratipanno 'ùñamako bhavati ÷raddhànusàrã dharmànusàrã và tasyàpy àdyamàrgalàbhàt so 'pi srotaàpannaþ syàt. àdyaphalalàbhàc cet. atha mataü apårvaphalasya làbhàt srotaàpanna iti. bhåyovãtaràgo 'pi syàt. yaþ prahãõaùañkle÷aprakàraþ ùoóa÷e kùaõe sakçdàgàmã. so 'pi srotaàpannaþ syàt. tasyàpy apårvaphalalàbhàt. evaü kàmavãtaràgo 'pi syàt. tasyàpi tad àdyaü phalam iti. idànãü parihàra [Tib. 213a] ucyate. sarvaphalapràpiõam adhikçtyàdyaphalalàbhàd iti. sarvaphalam iti. srotaàpattiphalàdãni catvàri. tatpràptuü ÷ãlam asyeti sarvaphalapràpã. sarvaphalapràpti asyàsãti và sarvaphalapràpã. tam adhikçtya tam abhisaüdhàyàdyaphalalàbhàd apårvaphalalàbhàt srotaàpanna ucyate. kiü punaþ kàraõam iti vistaraþ. kasmàt sa eva srotaàpanna ucyate. nàùñamakaþ sa càpi hy àryamàrgasrotaàpanna iti. pratipannakaphalamàrgalàbhàd iti vistaraþ. yasmàt tena sarvaphalapràpiõà pratipannakamàrgaþ paücada÷akùaõasvabhàvaþ. bhàvanàmàrga÷ ca ùoóa÷akùaõo labdhaþ. aùñamakena tu pratipannakaþ màrga eva labdha iti. ita÷ ca dar÷anabhàvanàmàrgalàbhàt. yasmàc ca tena dar÷anamàrga÷ ca sa eva bhàvanàmàrga÷ ca sa eva labdhaþ. aùñamakena tu dar÷anamàrga eveti. sakalasroto'bhisamayàc ca màrgànvayaj¤àne. yasmàc cànena sakalaü sroto'bhisamitaü màrgànvayaj¤ànakùàütikùaõasyàpi dar÷anàn na tv aùñamakena. tasmàd (##) ebhiþ kàraõaiþ sarvaphalapràpy eva srotaàpanna ity ucyate nàùñamakaþ. prakarùagater hi tathà vacanaü. tadyathà loke yaþ prakarùeõa bhàsaü karoti. sa bhàskara ucyate. na khadyotakaþ. [Tib. 213b] tadvat. tasmàd anyàn iti. tasmàt sàüpratikàd bhavàd anyàn. saptasthànakau÷alasaptaparõavad iti. yathà saptakasàmànyàt saptasthànaku÷alo bhikùur uktaþ såtre. kathaü. vistaram uktvàha. kathaü ca bhikùavo bhikùuþ saptasthànaku÷alo bhavati. råpaü yathàbhåtaü prajànàti. råpasamudayaü råpanirodhaü råpanirodhagàminãü pratipadaü råpasyàsvàdam àdãnavaü niþsaraõaü yathàbhåtaü prajànàti. evaü vedanàü saüj¤àü saüskàràn vij¤ànaü yathàbhåtaü prajànàti. vij¤ànasamudayaü vistareõa yàvan niþsaraõaü yathàbhåtaü prajànàtãti. evam anena nyàyena paücasaptakàni paücatriü÷ad iti. paücatriü÷at ku÷alaþ pràpnoti. saptaparõavac ca. yathà ca pattrikàyàü pattrikàyàü saptaparõasàdç÷yàd aneka÷atapattro 'pi san sa vçkùaþ saptaparõa ity ucyate. tadvat. prathamo dçùñàütaþ pravacane siddhaþ. dvitãyo loka iti dçùñàütadvayopanyàse prayojanam. yadi saptakasàmànyàt saptakçtvaþ parama iti vyàkhyàyate. yat tarhi såtra uktaü. tad virudhyata ity ato 'pavyàkhyànam etad ity abhipràyaþ. ekasyàü gatàv aùñamaü bhavaü nàbhinirvartayatãty avirodhaþ. yathàrutaü và kalpyamàna iti. saptakçtvo devàü÷ ca manuùyàü÷ ca saüsçtya saüdhàvya [Tib. 214a] duþkhasyàütaü karotãti devamanuùyavacanàd aütaràbhavo 'pi na syàt. iùyate ca devamanuùyagatyoþ saptabhavàbhinirvartanam. aütaràbhavàs tu na gaõyàüta iti. yadi aütaràbhavaiþ saha saptabhavà gaõyeran janmacatuùñayam evàsya syàt. tad evànenàniùñàpattivacanena tadàtmãyaü vyàkhyànam ekasyàü gatàv iti samarthayati. itara àha. evam apy årdhvaüsrotasa iti vistaraþ. yady ekasyàü gatàv aùñamaü bhavaü nàbhinirvartayatãti vyàkhyàpayasi. kathaü tarhi årdhvasrotaso 'ùñamabhavàbhinirvçttir ekasyàü gatau bhavati. bhavàgraparamasyeti vi÷eùaõaü kim artham. akaniùñhaparamasyàpi aùñamabhavàbhinirvçttiþ saübhavati. ## iti vacanàt. sa càpi vaktavyaþ. bhavaprakarùavivakùàyàü tu bhavàgraparamagrahaõam ity abhipràyaü lakùayàmaþ. kàmadhàtvabhisaüdhivacanàd iti. kàmadhàtau caikà gatir manuùyagatiþ. devagatir và. tasyàm aùñamabhavaü nàbhinirvartayati. na tu råpàråpyadhàtvor iti. kim atra j¤àpakaü. såtraü yuktir và. kàmadhàtum adhikçtyedam uktam iti. [Tib. 214b] såtram àgamaþ. (##) yuktir atrànumànaü. yena codakenaivaü coditaü kim atra j¤àpakaü såtraü yuktir veti. sa eva punar àha. iha caiva kiü j¤àpakaü pratyekaü devamanuùyeùu iti vistaraþ. pratyekaü devamanyuùyeùu saptakçtvaþ saüsçtyeti. na punar ubhayeùv eva devamanuùyeùu saptakçtva iti. tad uktaü bhavati. yo manuùyeùu dçùñasatyaþ. sa deveùu triùkçtvaþ saüsçtya manuùyeùu ca triùkçtva eva tato devàn àgamya parinirvàtãti. yo và deveùu dçùñasatyaþ. sa tathaiva. sa manuùyeùu triùkçtvo deveùu ca triùkçtva eva saüsçtya tato manuùyàn àgamya parinirvàtãti. evaü hi pañhyate saptakçtvo devàü÷ ca manuùyàü÷ ceti. sàmànyaråpeõa hi pañhyate. na pratyekam iti vi÷iùya pañhyata ity arthaþ. evaü vaibhàùikapakùe saü÷ayàvasthe kçte àcàryaþ samarthayann àha. pratyekam api tu kà÷yapãyà iti vistaraþ. kà÷yapãyà nikàyàütarãyàþ. ta evaü pañhanti. saptakçtvo devàn saptakçtvo manuùyàn iti. evaü pratyekamartho labhyate. tad anenobhayam api parihçtaü bhavati. yad uktaü kim atra j¤àpakaü såtraü yuktir và kàmadhàtum adhikçtyedam uktam iti. yac coktam iha caiva kiü j¤àpakaü. pratyekaü devamanuùyeùu saptakçtva iti. [Tib. 215a] pratyekamarthaparigraheõaiva hi kàmadhàtvabhisaüdhir api såcito bhavati. na hi råpàråpyadhàtvoþ saptakçtvo devamanuùyeùu saüsaraõaü yujyate. tatropapannànàm anàgàminàü manuùyànàgamanàt. yuktir apy ata eva gamyate. yatraiva saptakçtvobhavaparama uktaþ. tatraiva bhåmàv aùñamabhavapratiùedha upapadyate nànyatreti. nàtràbhiniveùñavyam iti. iha caiva kiü j¤àpakam iti. tajjàtãya iti. tatprakàraþ. yena tàvatà kàlenàva÷yaü saütatiparipàkàn nàùñamaü bhavam abhinirvartayati. saptapadà÷ãrviùadaùñavat. saptapadà÷ãrviùeõa tena daùño yathà saptapadàni gatvà mriyate. na pareõa nàrvàk. viùajàtiþ sà tàdç÷ã. càturthakajvaravac ca. yathà càturthako jvara÷ caturtha evàhani bhavati. na pareõa nàrvàk. rogajàtiþ sà tàdç÷ã. tadvat. dve avarabhàgãye iti. kàmacchandavyàpàdau. kàmàvãtaràgatvàd etau bhavataþ. paücordhvabhàgãyànãti. ## yato 'rvàõ nirvàõaü ca na pràpnoti. na càùñamaü bhavam abhinirvartayatãti. [Tib. 215b] saptasaüyojanàva÷eùatvàd ity ahetur eùa ity àcàryasaüghabhadraþ. na hy årdhvabhàgãyàni kàmadhàtau janmàbhinirvartayituü samarthàny årdhvabhåmikatvàd iti. etad dhetuvàdinaþ punar àhuþ. yady api tàny årdhvabhåmikàni. tatpràptisàmarthyàt tu tàvatàü bhavànàm abhinirvçttir bhavati. (##) na hi tàni årdhvam api vipàkahetutvena vyavasthàpyaüte. avyàkçtatvàd iti. aütareõety aütaràrvàg ity arthaþ. dharmatàpratilaübhikam iti. a÷aikùamàrgasàmarthyapratilaübhikam ity arthaþ. sa hi tasya svabhàvo yad bhikùuliügena yojayatãti. avinipàtadharmeti. såtre pañhyate. srotaàpanno bhavann avinipàtakadharmà niyataü saübodhiparàyaõaþ saptakçtvaþparamaþ saptakçtvo devàü÷ ca manuùyàü÷ ca saüdhàvya saüsçtya duþkhasyàütaü karotãti. kasmàd evaü bhavatãty àha. tadgàmikakarmànupacayàd iti. vinipàto 'pàyo narakàdiþ. taü gacchatãti tadgàmi. tadgàmy eva tadgàmikaü. kiü. karma. tasyànàgatasyànupacayàd àryàvasthàyàü. upacitavipàkadànavaiguõyàc ca saütateþ. pçthagjanàvasthàyàm upacitasyàniyatavedanãyasya tadgàmikasya karmaõo vipàkadànavaiguõyàt saütateþ. avinipàtadharmà bhavatãty ucyate. [Tib. 216a] ãdç÷ã tasya skaüdhasaütatiþ paràvçttà. yad asau tadgàmikasya karmaõa upacitasya vipàkadànavaiguõyenàvasthiteti. kasmàt punaþ sà skaüdhasaütatir upacitatadgàmikakarmavipàkadànavaiguõyenàvasthiteti. tata ucyate. balavatku÷alamålàdhivàsanàd iti. yasmàd asau skaüdhasaütatir babavadbhiþ. ku÷alamålair adhivàsità paribhàvità. kathaü ca punar balavatku÷alamålàdhivàsità. prayogà÷aya÷uddhitaþ. prayoga÷uddhita à÷aya÷uddhita÷ ca. tatra prayoga÷uddhir àryakàütàni ÷ãlàni. à÷aya÷uddhir buddhàdiùv avetyaprasàda iti. kùàütim api notpàdayed iti. kùamaõam api notpàdayet. cittam api notpàdayet. pràg eva prayogam ity abhipràyaþ. atha và. apàyaniyate tu karmaõi saty asau pudgalaþ kùàütim api nirvedhabhàgãyalakùaõàü notpàdayati. kim aügànàsravaü màrgam iti. yathà balavatku÷alamålàdhivàsità upacitàku÷alavipàkadànaviguõà bhavati. tac chlokenopadar÷ayati. ## sarvam. ## kçtvà ## apàyaü. ## punar (##) ## pàpaü kçtvà ## apàyaü. tad arthadvayaü yathàkramaü [Tib. 216b] dçùñàütadvayena sàdhayati. ## saühataü ## ## asaüskçtatvàt. ## punar lohaü ## san ## jàtam udake ## tarati. tadabhisaüskàraguõàt. evam abudho guõair apàtrãkçtatvàn majjati. na tu budho guõaiþ pàtrãkçtatvàd iti. yasmàt pareõa duþkhaü nàstãti. yasmàd duþkhàt pareõa duþkhaü nàsti bhavàütarasaügçhãtaü. sa duþkhasyàüto duþkhàvasànam ity arthaþ. anyathà hi maraõakàle duþkhasyàüto bhavati. sapratisaüdhikaü tu tad duþkham. ata àha. apratisaüdhikaü duþkhaü karotãty artha iti. kathaü nirvàõaü karotãti. nityatvàt karaõaü na yujyata ity abhipràyaþ. tatpràptivibaüdhàpanayanàd iti. nirvàõapràptivibaüdhàpanayanàt. tatpràpter vibaüdhaþ kle÷apràptir upadhir và tadapanayanàn nirvàõaü karoti. tadyathàkà÷aü maõóapàvasthàne na lakùyate. sati tasya vibaüdhe. tadapanayanàn nityam apy àkà÷aü karotãty ucyate. tenàha. yathàkà÷aü kuru maõóapaü pàtayeti bhavaüti vaktàra iti. anyo 'pi veti pçthagjanaþ paripakvasaütànaþ na tu niyata iti. kadàcid ihaiva parinirvàyàt aütaràbhaveùu cety ato nocyate. (VI.36) ## dve và trãõi và janmàny asyeti [Tib. 217a] dvitrijanmà. kecid evaü pañhaüti. dvitrajanmeti. dve và trãõi và dvitràõi. saükhyayàvyayàsannàdåràdhikasaükhyàþ (##) saükhyeya iti samàsaþ. bahuvrãhau saükhyeye óaj iti samàsàütaþ. dvitrànyajanmàny asyeti dvitrajanmeti. ÷loke tu dvayor grahaõam iti. kle÷aprahàõajanmanoþ. kasmàd ity àha. srotaàpannasyànupårvikasya dar÷anaprahàtavyeùu prahãõeùu bhàvanàprahàtavyànàü kle÷ànàm ekasya prakàrasya yàvac caturõàü pa÷càt prahàõe sati. tatpratipakùasyaikadvitryàdikle÷aprakàrapratipakùasyànàsravasyendrigasya làbhas tasyànuktasiddhatvàt ÷lokena tasyàgrahaõaü. na hi vinà pratipakùeõa kle÷aprakàraprahàõam asti. laukikenàpi hi màrgeõa tasyàryasya kle÷aprakàraprahàõe 'nàsravasya tatpratipakùasyendriyasya làbho bhavati. janma tu kadàcid alpãyaþ syàt. yadãhaiva parinirvàyàt aütaràbhave upapadya và. kiü kàraõaü. pareõa bhavyatvàt. srotaàpattiphalàt pareõa sakçdàgàmitvasya yàvad arhattvasya bhavyatvàt. ato 'sya janmano grahaõaü. ## iti. niyamàrtham idam iha vicàryate. ya ekadvividhamuktaþ. sa kiü bhavati. kulaükula ity eke. ## grahaõaü tu udàharaõàrthaþ. parimàõàrthaü và nàtaþ pareõeti. ekadvividhamuktaþ paücaùañjanmety apare. [Tib. 217b] tricaturvidhamukta iti vi÷eùaparigrahàt. naitad vyàkhyànakàrair vicàritam iti vicàryam etat. kasmàn na paücaprakàraprahàõàt. kiü. kulaükulo bhavatãty adhikàraþ. tatprahàõa iti vistaraþ. paücaprakàraprahàõe ùaùñhayàpi prakàrasyàva÷yaü prahàõàt. kasmàd ity àha. na hi tasyaikaþ prakàraþ ùaùñhaþ phalaü sakçdàgàmiphalaü vighnayituü samartha iti. ekavãcikasyeveti. viparãtadçùñàüta eùaþ. yathaikavãcikasyaikaþ prakàro navamo 'nàgàmiphalaü vighnayituü samarthaþ. naivam asya srotaàpannasya ùaùñhaþ prakàraþ sakçdàgàmiphalaü vighnayituü samartha iti. kasmàd ity àha. dhàtvanatikramàd iti. ekavãciko hi kàmadhàtum atikràmati. ato 'syaiko 'pi prakàro navamaþ phalaü vighnayituü samartho dhàtvatikramasya duùkaratvàt. sakçdàgàmã tu dhàtuü nàtikràmatãti. na tasyaikaþ kle÷aþ prakàraþ ùaùñhaþ phalaü vighnayituü samartha iti. tatra vànyatra và devanikàya iti. tadyathà tràyastriü÷eùu satyàni dçùñvà dve trãõi và kulàni saüsçtya. tatraiva tràyastriü÷eùu parinirvàti. anyatra và. (##) càturmahàràjakàyikeùu yàmeùu và parinirvàti. evam anyatràpi yojyaü. ràgadveùamohànàü tanutvàd ity ucyata iti såtre. kathaü. trayàõàü samyojanànàü [Tib. 218a] prahàõàt ràgadveùamohànàü ca tanutvàt sakçdàgàmãbhavatãti. mçduprakàràva÷eùatvàd iti. mçdvadhimàtro mçdumadhyo mçdumçdur ity etanmàtràva÷eùatvàt. (VI.37) ## iti. doùàü÷o doùàvayavaþ saptàùñaprakàralakùaõaþ. indriyata iti càtra tçtãyaü kàraõaü na såtritaü tathaiva vyàkhyeyaü. katham asyeti vistaraþ. katham asyaikavãcikasyaikaprakàro navamaþ phalaü vighnayituü samartho na hi kulaükulasyaikaþ prakàraþ phalaü vighnayituü samartha iti. ucyate. dhàtvatikramàt. yasmàd asau navame prakàre prahãõe kàmadhàtusamatikràüto bhavati. na punas tatropapadyate. sa ca navamaþ prakàraþ karmaõà saha tatropapadyavedanãya ity atas tadvipàkaniùyandaphalabhåmyatikramàt phalaü vighnayituü samartho bhavati. avasthàtraye hi karmàõi vighnàyopatiùñhaüta ity uktaü pràk. ## iti. iha tu kle÷eùu yojayitavyaü. ata evàha. yathà karmàõi. evaü kle÷à ityàdi. tasyavaikajanmavyavahitatvàd iti. tasya kùãõasaptàùñaprakàrasya sakçdàgàminaþ. ekena janmanà vàvahitatvàn nirvàõasya. ekena và kle÷aprakàreõa vyavahitam asyànàgàmiphalam ity [Tib. 218b] ekavãcikaþ. na tàvat kulaükulo bhavaty ekavãciko veti. laukikena màrgeõa pårvaü tricaturvidhamukto 'pi na tàvat kulaükulo bhavati. kùãõasaptàùñaprakàro 'pi na tàvad ekavãciko bhavati. tatpratipakùànàsravendriyalàbhasyàbhàvàt. ata evàha. yàvat phalavi÷iùño màrgo na saümukhãkçta iti. phalavi÷iùñe tu tatpratipakùe tadårdhvaprakàrapratipakùe và saümukhãkçte tadànàsravendriyalàbhàt. kulaükulo bhavaty ekavãciko vety arthàd uktaü bhavati. paücànàm iti vistaraþ. paücànàm avarabhàgãyànàü saüyojanànàü prahàõàt anàgàmãty ucyate såtre. prahàõasaükalanàt. satkàyadçùñyàdãnàü prahàõaikatvavyavasthàpanàt dve trãõi và pårvaü prahãõànãti. yadi tàvat kàmavãtaràgo niyàmam avakràmati. dve pårvaü prahãõe laukikena màrgeõa. kàmacchando vyàpàda÷ ca. satkàyadçùñyàdãnàm aparyàdàya prahàõàt. athànupårvikaþ. trãõi pårvaü prahãõàni. kena. dar÷anamàrgeõa satkàyadçùñiþ ÷ãlavrataparàmar÷o vicikitsà ca. tasmàt sàkalyena paücànàü prahàõàd ity ucyate. (##) (VI.38, 39) ## iti. so 'nàgàmã. aütarà utpanne saüskàreõàsaüskàreõa [Tib. 219a] parinirvçtir asyeti aütarotpannasaüskàràsaüskàraparinirvçtiþ. yat tåktam evam utpannasyeti. tan na budhyàmahe. katham utpannasyànàgàminaþ parinirvçtir asyeti bahuvrãhiþ samàso bhavati. anyapadàrthe hi bahuvrãhir ucyate. na svapadàrthe. tenaivam iha pàñhaü pa÷yàmaþ evam utpanne 'syeti. lekhakenaikàro 'tra vinà÷ita iti. tathàpàñhe hy ayam arthaþ saübhavati. utpanne janmani parinirvçtir asyeti utpannaparinirvçtiþ. athaivam eva pàñhaþ syàt. evaü vyàkhyàyeta. anàdare ùaùñhã. tayaivaü samàsaþ kriyeta. utpannasya janmanaþ parinirvçtir asyànàgàmina ity utpannaparinirvçtir anàgàmãti. atha và utpannasyety utpannajàtir ucyate. utpannànàm iti yo 'rthaþ. so 'rtha utpannasyeti. tenotpannànàü yà parinirvrñiþ. sà asyety utpannaparinirvçtiþ. atha parinirvçtyarthàd eva kevalàd anàgàmyarthasyànyatvàt. pårvapadàrthànanyatve 'py anàgàmisamànàdhikaraõasyotpanna÷abdasya parinirvçti÷abdena saha bahuvrãhiþ samàsa itãccheyuþ. subhaõitam etat syàt. sa evànàgàmã punaþ paücadhà bhavatãti. aütaràparinirvàyã upapadyaparinirvàyã sàbhisaüskàraparinirvàyã anabhisaüskàraparinirvàyã årdhvaüsrotà÷ ceti nigamayati. abhiyuktavàhimàrgatvàd iti. abhiyukto vãryavàn àrabdhavãrya ity arthaþ. vàhã màrgo asyeti vàhimàrgaþ. kathaü màrgo vàhã. vinàbhisaüskàreõa saümukhãbhàvàt. abhiyukta÷ càsau vàhimàrga÷ càbhiyuktavàhimàrgaþ. tadbhàvaþ. tasmàt. utpannamàtro naciràt parinirvàti. sopadhi÷eùeõa nirvàõeneti. nirvàõadvaividhyàd vi÷inaùñi sopadhi÷eùanirvàõena parinirvàti. sarvàsravakùayaü karatãty arthaþ. so 'pi nirupadhi÷eùanirvàõeneti. na kevalam aütaràparinirvàyã nirupadhi÷eùaparinirvàõena parinirvàty arhattvaü pràpyàyur aparisamàpya. upapadyaparinirvàyy [Tib. 219b] api tatsadç÷a ity apare. na. àyurutsargàva÷itvàt. naitad evaü so 'pi nirupadhi÷eùaparinirvàõeneti. kasmàt. àyurutsargàva÷itvàt. àyuùa utsarge tasyàva÷itvàt. kasmàt punar asyàtràva÷itvaü. yat pràütakoñikacaturthadhyànalàbhina àyurutsargava÷itvaü. tac ca pràütakoñikaü dhyànaü manuùyeùv eva triùu dvãpeùåtpàdyate. sa ca råpadhàtåpapanna iti. kim aütaràparinirvàyiõo 'sty àyurutsargava÷itvaü. yata evam asau nirupadhi÷eùaparinirvàõena parinirvàti. tasyàpi va÷itvaü nàsti. aütaràbhavàvasthànàya (##) tu tàdç÷aü karma nàsti. yàdç÷am upapadyaparinirvàyiõa iti. ato 'ütaràparinirvàyã ÷ãghraü parinirvàti. upapadyaparinirvàyã tu yàvadàyuþ sthitvà parinirvàtãty upapadyaparinirvàyy eva sopadhi÷eùanirvàõena parinirvàtãty ucyate. sàbhisaüskàraparinirvàyã kileti. kileti kila÷abdo vaibhàùikamatadyotakaþ. svamataü hi såtrànusàreõa pa÷càd vakùyate. apratiprasrabdhaprayoga iti. pårvaprayogàvedhenàniràkçtaprayoga ity arthaþ. sàbhisaüskàraü saprayatnaü. abhiyuktàvàhimàrgatvàd iti. abhiyuktatvàt avàhimàrgatvàc ca tasya yoginaþ. [Tib. 220a] ata evàsau sàbhisaüskàraparinirvàyã sidhyati. anabhisaüskàreõeti. pårvaviparyayeõa. prayogasya pratiprasrabdhatvàt. abhiyogavàhimàrgàbhàvàd iti. abhiyogasya vãryasyàbhàvàt. vàhimàrgasya càbhàvàd ity arthaþ. tad evam abhiyogàdinànàtvàt parinirvàõavi÷eùa ukto bhavati. upapadyaparinirvàyiõo hy ubhayam asti. abhigoga÷ ca vàhã ca màrga iti. sàbhisaüskàraparinirvàyiõo 'bhjyogo 'sti. na tv asya vàhã màrgaþ. anabhisaüskàraparinirvàyiõas tåbhayam api nàsti. nàbhiyogo na ca vàhã màrga iti. saüskçtàsaüskçtàlaübanamàrgaparinirvàõàd iti. saüskçtaü saüskàra ity eko 'rthaþ. evam asaüskçtaü asaüskàra iti. saüskàràlaübanena màrgeõa duþkhasamudayamàrgàlaübanena màrgeõa yaþ kle÷àn prajahàti. sa sàbhisaüskàraparinirvàyã. yo 'saüskàràlaübanena nirodhàlaübanena. so 'nabhisaüskàraparinirvàyãti. tat tu na. atiprasaügàd [Tib. 220b] iti. tat tu naivaü. kasmàt. atiprasaügàt. aütaropapadyaparinirvàyiõor api saüskçtàsaüskçtàlaübanamàrgaparinirvàõàt pratyekaü sàbhisaüskàrànabhisaüskàraparinirvàyitvaprasaügaþ. tatrasthau dvàv eva pudgalau syàtàü. na paüceti. anabhisaüskàraparinirvàyã pårvaü pañhyata iti. sàbhisaüskàraparinirvàyiõaþ pårvam ayaü pañhyate. anabhisaüskàraparinirvàyã sàbhisaüskàraparinirvàyãti. tathaiva yujyata iti vistaraþ. anabhisaüskàrasàbhisaüskàraparinirvàyiõor yathàkramaü. vàhyavàhimàrgayoþ pudgalayoþ parinirvàõasyànabhisaüskàrasàdhyatvàt pårvasyàbhisaüskàrasàdhyatvàc cetarasya. kathaü tathà sàdhyatvam ity àha. ayatnayatnapràptitas tatparinirvàõasya yathàkramam ity eva. atha vàhyavàhimàrgayor iti. màrgayor eva grahaõaü na pudgalayor abhisaübaüdhaþ. vàhino màrgasyànabhisaüskàrasàdhyatvàd avàhina÷ càbhisaüskàrasàdhyatvàt. ayatnayatnapràptitaþ. ayatnasaümukhãbhàvataþ pårvamàrgasya. yatnapràptita itarasyeti. [Tib. 221a] tad evam anabhisaüskàraparinirvàyã pårvaü yujyate. àha. yady anabhisaüskàraparinirvàyiõo vàhã (##) màrgo 'nabhisaüskàra÷àdhyatvàt upapadyaparinirvàyiõo 'pi vàhã màrga iti. kas tayor vi÷eùa iti. ata ucyate. upapadyaparinirvàyiõas tu màrgo vàhitaro jitataraþ. nànabhisaüskàraparinirvàyiõa evam adhimàtrataro hetåpacayataþ. mçdutarà÷ cànu÷ayàþ màrgàdhimàtrataratvena kùapitatvàt. årdhvasrotà iti. årdhvasroto gatir asyeti årdhvasrotàþ. yatra årdhvam iti pañhyate. #<årdhvaü damàc ca dehàc ceti.># årdhvaüdamikaþ årdhvaüdehika iti. tatpratyayasaüniyogenordhva÷abdasya màütato 'pi nipàtyata iti veditavyaü. yathà cira÷abdasya ciraütanam ity årdhvam iti nipàto 'stãty apare. akàràüto 'pi tårdhva÷abdo 'sty eveti na vàryate. vyavakãrõàvyavakãrõadhyànatvàd iti. mi÷ritàmi÷ritadhyànatvàd ity arthaþ. anàsraveõa sàsravasya dhyànasya mi÷ritatvàt. iha dhyànàni vyavakãrya dhyànatrayàt parihãyata iti. dhyànavyavakiraõaü caturthadhyànavyavakiraõapårvakam. #<àkãryate caturthaü pràg># iti vacanàt. caturtham eva hi dhyànam àdito vyavakiraõe samarthaü. nànyat. caturthàc ca dhyànàd aparihãõasya prathamàdiùu dhyàneùåpapattir nàstãty ata ucyate. dhyànatrayàt [Tib. 221b] parihãõa iti. kathaü ca parihãõa ity àha. prathamaü dhyànam àsvàdyeti. madhyànimajjanàt madhye 'nimajjanàt. ardhapluto nàmeti vistaraþ. ya ekam api sthànàütaraü vilaüghya ÷uddhàvàseùåpapadyàkaniùñhàn pravi÷atãty evaü vàkyàbhisaübaüdhaþ. dçùñisthànatvàd iti. mahàbrahmaõàü prathamopapannànàü ca mahàbahmaõi nirmàyakàbhimànataþ. ekamàyakatvàc ceti. kiü. mahàbrahmasv àryo nopapadyate. àryasya hi prabhàvavatas tatrotpàde saty ubhayanàyakatvaü syàt. niþsapatnena ca karmaõà tatràdhipatim. ataþ sasapatnaü na bhavatãti. sarvàõi sthànàütaràõãti. brahmakàyikebhya÷ cyutvà brahmapurohitàdãni sudar÷anàntàni caturda÷asthànàütaràõi saücaryàkaniùñhàn pravi÷ati. yatropapannas tatas tatra càtyaütam anàgamanàd iti. yatropapannas tadyathà. prathamadhyàne. tato 'tyaütam anàgamanàt kàmadhàtau. tathà yatropapannas tatra càtyaütam anàgamanàt. tatra ca punaþ prathame dhyàne 'tyaütam anàgamanàt. paripårõam anàgàmitvaü punas tatra dvitãyajanmàkaraõàt. ÷amathacarito hy eùa iti. ya eùa bhavàgraparamaþ sa samàdhipriyaþ. àråpyeùu ca samàdhir atipra÷àütaþ. tasmàd ayam àråpyàn pravi÷ati. pårvakas tu vipa÷yanàcarita iti. yo 'sàv akaniùñhaparama (##) uktaþ. [Tib. 222a] sa praj¤àpriyaþ ÷uddhàvàsàn pravi÷ati. aütaràparinirvàõam iti vistaraþ. naitat prati ÷àstrakàrair ni÷citaü. na ca pratiùiddham ato 'pratiùedhàd årdhvasrotaso 'kaniùñhaparamasya bhavàgraparamasya càütarà akaniùñhàü bhavàgraü ca pravi÷ya parinirvàõaü yujyamànaü pa÷yàmaþ. saübhavaü tu pa÷yàma ity arthaþ. nanu càkaniùñhaparamo bhavàgraparama iti coktam ata àha. akaniùñhabhavàgraparamatvaü tu pareõa gatyabhàvàd akaniùñhebhyo bhavàgràc cordhvaü gatyabhàvàt. tadyathà srotaàpannasya saptakçtvaþ paramatvaü. na hi tasya dvau trãn và bhavàn abhinirvartya parinirvàõaü na saübhavatãti. tataþ pareõa tv aùñamaü bhavaü nàbhinirvartayatãti. saptakçtvaþ parama ukta iti. sa puna÷ caturvidha ity aütaràparinirvàyyabhàvàn na paücavidhaþ. ete ùaó anàgàmino bhavaütãti. aütaràparinirvàyã upapadyaparinirvàyã sàbhisaüskàraparinirvàyã anabhisaüskàraparinirvàyã årdhvasrotàþ àråpyaga÷ ca. ùaùñha÷ caturdhàbhedam avigaõayyeti. dçùñadharmaparinirvàyã. dçùñajanmaparinirvàyãty arthaþ. (VI.40) katham eùàü trayàõàm iti [Tib. 222b] vistaraþ. trayo 'nàgàmina iti nirbhidya noktà ity anavabudhyamàna itaraþ pçcchati. àcàryo 'py arthàpattyoktà eta iti pa÷yan vivçõoti. aütaropapadyaparinirvàyiõor aütaràparinirvàyiõaþ upapadyaparinirvàyiõa÷ cety arthaþ. årdhvasrotasa÷ ca tçtãyasyeti. à÷vanà÷uciraparinirvàõàt dçùñàütatrayeõeti. à÷uparinirvàyã anà÷uparinirvàyã ciraparinirvàyã ca dçùñàütatrayeõa yojayyitavyàþ. tadyathà parãttaþ ÷akalikàgnir abhinirvartamàna eva nirvàyàt. evaü prathamo ya à÷uparinirvàyã. tadyathàyoguóànàü vàyasphàlànàü vàdãptàgnisaüprataptànàü ayoghanena hanyamànànàü ayaþprapàñikotpataty eva nirvàyàt. evaü dvitãyo yo 'nà÷uparinirvàyã. tadyathàyoguóànàm iti pårvavad yàvad ayaþprapàñikotplutya pçthivyàm apatitaiva nirvàyàt. evaü tçtãyo ya÷ ciraparinirvàyã. etac ca såtraü vistareõa purastàl likhitam iti na punar likhyate. upapadyàbhisaüskàrànabhisaüskàraparinirvàõàd iti. upapadya parinirvàõàd abhisaüskàreõànabhisaüskàreõa parinirvàõàt [Tib. 223a] tridhàbhedàn navànàgàmino bhavaütãti saübaüdhaþ. upapadyaparinirvàyã ya upapannamàtraþ parinirvàti. na tv abhisaüskàreõànabhisaüskàreõa và parinirvàti. sàbhisaüskàraparinirvàyã tu nopapadyaiva parinirvàti. kiü tarhi. abhisaüskàreõàpratiprasrabdhasya pårvàbhisaüskàrasya sàmarthyataþ parinirvàti. asya hi yady api vàhã màrgo 'sti abhiyogena tu parinirvàti. upapadyaparinirvàyã tu nàbhiyogeneti vi÷eùaþ. anabhisaüskàraparinirvàyã (##) punaþ pratiprasrabdhapårvàbhisaüskàro 'bhisaüskàram anaütareõa parinirvàtãty ayam eva eùàü vi÷eùo 'vagaütavyaþ. yathà tu sàbhisaüskàrànabhisaüskàraparinirvàyiõàv apy upapadyaparinirvàyyàkhyàü labhete. tathà dar÷ayann àha. sarve hy eta upapadyaparinirvàõàd upapadyaparinirvàyiõa iti. plutàdibhedàd iti. plutàrdhaplutasarvacyutabhedàd ity arthaþ. sarveùàü và trayàõàm iti. aütaropapadyaparinirvàyyårdhvasrotasàm à÷vanà÷uciraparinirvàõàt [Tib. 223b] tridhàbhedaþ. ka÷cid aütaràparinirvàyã à÷uparinirvàyã bhavati. ka÷cid anà÷uciraparinirvàyã. evam upapadyaparinirvàyã. årdhvasrotà÷ ceti. asmàc ca tridhàbhedàn navànàgàmino bhavaütãti sa eva saübaüdho vàcyaþ. tadvi÷eùaþ punar iti vistaraþ. teùàü punas trayàõàm aütaropapadyaparinirvàyiõoþ årdhvasrotasa÷ ca. navànàü caiùàm eva pratyekaü tridhàbhedàd yathà varõitàd vi÷eùaþ. karmakle÷endriyavi÷eùàt. karmaõaþ kle÷asyendriyasya ca vi÷eùàd bhavati. katham ity àha. trayàõàm iti vistaraþ. abhinirvçttir aütaràbhàvaþ abhinirvçttivedanãyasya karmaõa upacitatvàd aütaràparinirvàyã. upapadyavedanãyasya karmaõa upacitatvàd upapadyaparinirvàyã. aparaparyàyavedanãyasya karmaõa upacitatvàd årdhvaüsrotà ity evaü tàvat teùàü trayàõàü karmavi÷eùàd vi÷eùaþ. mçdumadhyàdhimàtrakle÷asamudàcàratvàd yathàkramam eùàm eva kle÷avi÷eùàd vi÷eùaþ. adhimàtramadhyamçdvindriyatvàc ca yathàkramam eùàm evendriyavi÷eùàd vi÷eùa iti. teùàm api pratyekam ata eva yathàyogaü vi÷eùa iti. teùàm api pratyekaü bhinnànàü navànàm ity arthaþ. ata eva karmàdivi÷eùàt [Tib. 224a] yathàyogaü na yathàkramaü. vi÷eùo 'vagaütavyaþ. katham ity àha. prathamayos trikayor iti vistaraþ. yac càütaràparinirvàyiõàü trikaü. yac copapadyaparinirvàyiõàü. tayos trikayoþ kle÷endriyavi÷eùàt. mçdumadhyàdhimàtrakle÷asamudàcàratvàt adhimàtramadhyamçdvindriyatvàc ca. yathàkramaü vi÷eùaþ. na tu karmavi÷eùàt. yasmàt prathamasya trikasyàbhinirvçttivedanãyaü karma tulyaü. dvitãyasya copapadyavedanãyaü karma tulyam iti. pa÷cimasya trikasyàparaparyàyavedanãyakarmavi÷eùàc ca vi÷eùaþ. plutàdãnàü hy aparaparyàyavedanãyaü karma bhinnam iti. ato 'paraparyàyavedanãyakarmavi÷eùàt. kle÷endriyavi÷eùàc ca. cakàrànukçùñatvàt vi÷eùo mçdumadhyàdhimàtrakle÷asamudàcàratvàt. adhimàtramadhyamçdvindriyatvàc ca. yathàkramam ity arthaþ. ta ete navaprakàrakle÷endrigatvàd iti. ta ete navànàgàmino navaprakàrakle÷atvàt. navaprakàrendriyatvàc ca. navànàgàmino bhavaüti. karmaõo 'grahaõam avyapitvàt. na hi prathamayos (##) trikayoþ karmavi÷eùàd [Tib. 224b] vi÷eùo 'stãti. kathaü punar ete navaprakàrakle÷à bhavaüti. iha kle÷as triprakàro mçdumadhyàdhimàtra iti. mçdur aütaràparinirvàyiõàü. madhya upapadyaparinirvàyiõàü. adhimàtra årdhvasrotasàü. tatra prathamo 'ntaràparinirvàyã mçdumçdukle÷aþ. dvitãyo mçdumadhyakle÷aþ tçtãyo mçdvadhimàtrakle÷aþ. upapadyaparinirvàyiõàü prathama upapadyaparinirvàyã madhyamçdukle÷aþ. dvitãyaþ sàbhisaüskàraparinirvàyã madhyamadhyakle÷aþ. tçtãyo 'nabhisaüskàraparinirvàyã madhyàdhimàtrakle÷aþ. årdhvasrotasàm api pluto 'dhimàtramçdukle÷aþ ardhapluto 'dhimàtramadhyakle÷aþ. sarvasthànacyuto 'dhimàtràdhimàtrakle÷a iti. kathaü navaprakàrendriyà bhavaüti. tathaivendriyam api triprakàram adhimàtraü mçdu ceti. adhimàtram aütàràparinirvàyiõàü. madhyam upapadyaparinirvàyiõàü. mçdårdhvasrotasàü. tatra prathamo 'ütaràparinirvàyã adhimàtràdhimàtrendriyaþ. dvitãyo 'dhimàtramadhyendriyaþ. tçtãyo 'dhimàtramçdvindriyaþ. upapadyaparinirvàyiõàü [Tib. 225a] prathamaü upapadyaparinirvàyã madhyàdhimàtrendriyaþ. sàbhisaüskàraparinirvàyã madyamadhyendriyaþ. anabhisaüskàraparinirvàyi madhyamçdvindriyaþ. årdhvasrotasàm api pluto mçdvadhimàtrendriyaþ. ardhapluto mçdumadhyendriyaþ. sarvasthànacyuto mçdumçdvindriya iti. (VI.41) kathaü tarhi såtre sapta satpuruùagatayo de÷ità iti. sapta vo 'haü bhikùavaþ satpuruùagatãr de÷ayiùyàmi. anupàdàya ca parinirvàõam. ity etat sarvaü såtraü gatisåtrata ity atra prade÷e likhitam iti na punar likhyate. atra ca såtre sapta satpuruùagatayo de÷itàþ. trayo 'ütaràparinirvàyiõàþ. traya upapadyaparinirvàyiõa iti ùañ gatayaþ. årdhvaüsroto gati÷ ca saptamãti. årdhvasravaõadharmeti. kçdaütam etac chabdaråpam iti. vidhàrtham etac chabdaråpam iti dar÷ayati. årdhvam iti ca kriyàvi÷eùaõam iti. tasyàbhedanirde÷àd iti. tasyordhvaüsrotasaþ plutàdibhedànirde÷àd ity arthaþ. vineyà÷ayàpekùo hi såtranirde÷aþ. nànyàþ ÷aikùà gataya iti. na srotaàpannasakçdàgàmigataya ity arthaþ. gatir utpattiþ saüparàya ity ete såtre paryàyà ucyaüte. teùàm ity anàgàminàü. sati ca karmaõi vçttiþ pràõàtipàtàdyakaraõàt. asati càvçttir abrahmacaryàdyakaraõàt. [Tib. 225b] aku÷alena hi cittenàbrahmacaryàdikaraõam iti. teùàü tu vãtaràgàõàü saty eva karmaõi vçttir nàsati prahãõaku÷alatvàt. na punaþ pratyàgatir iti. yàsu gatiùåpapannàþ. tatratatra caiùàm atyaütam anàgamanam ity arthaþ. na tv etad yathoktam anyatràstãty. yad etat saty eva vçttir asati càvçttir evàpunaþpratyàgamanaü ca. tad etat (##) srotaàpanne sakçdàgàmini ca nàstãti. anyeùàm apãti. srotaàpannasakçdàgaminàm apãty arthaþ. pàryàyikam iti. paryàye bhavaü pàryàyikaü. kenacit prakàreõa bhavatãty arthaþ. katham ity àha. paücavidhasya pàpasyàtyaütamakaraõasaüvarapratilaübhàd iti. paücavidhasya pàpasya pràõàtipàtàdattàdànakàmamithyàcàramçùàvàdamadyapànalakùaõasyàkaraõenàkriyayà saüvaraþ saüvaraõam. tasya pratilaübhàt. na hy àryà janmàütare 'py etat paücavidhaü pàpam adhyàcaraüti. akaraõasaüvaravacanaü. samàdànasaüvarasyànàva÷yakatvàt. pràyeõeti. dar÷anagrahàtavyànàm aku÷alànàü sarveùàm atyaütaprahàõàt. bhàvanàprahàtavyànàü ca kàmàvacaràõàü ke÷àücit saübhavataþ. yeùàm iti vistaraþ. yeùàü tu niþparyàyeõa na prakàràütareõa srotaàpannasakçdàgàmivat satpuruùatvaü. [Tib. 226a] kiü tarhi. sarvasya pàpasyàtyaütamakaraõasaüvarapratilaübhàt. sarveùàü càku÷alànàü dar÷anaprahàtavyànàü kle÷ànàü prahàõàt. bhàvanàprahàtavyànàü ca kàmàvacaràõàü sarveùàü navaprakàràõàm api prahàõàt. teùàü satpuruùàõàm anàgàminàm iha såtre 'dhikàraþ. sapta satpuruùagataya ity ato 'nyeùàü pàryàyikaü satpuruùatvaü na pratiùidhyate. (VI.42) kiü punaþ parivçttajanmano 'py anàgàmina e÷a bhedo 'sti. aütaràparinirvàyãty evamàdikaþ. parivçttajanmànàgàmãyaþ prathame janmani srotaàpattiphalaü sakçdàgàmiphalaü và pràpya dvitãye janmany anàgàmã bhavati. kàma iti vi÷eùaõaü. yasmàt råpadhàtau parivçttajanmà kadàcid àråpyàn pravi÷atãti. tatraiva janmani parinirvàõàd iti. kàmadhàtau duþkhabahulatvenàsya tãvrasaüvegatvàt. yat tarhãti vistaraþ. ÷akreõoktam ita÷ cyuto 'haü manuùyeùåpapanno yady arhattvaü pràpya na parinirvàmi. ye te devà akaniùñhà iti vi÷rutàþ. aüte me hãyamànasya tatropapattir bhaviùyatãti. sa hi deveùv eva srotaàpanno manuùyàü÷ càgatya parinirvàsyàmãti vacanàt parivçttajanmà bhavet. aüte nikàyasabhàgàvasàne mama hãyamànasyàrhattvàd [Tib. 226b] apràptiparihàõyà parihãyamàõasya. tatràkaniùñheùåpapattir bhaviùyatãti pràrthanàvacanàd dhàtvaütaragamanam astãti dar÷itaü bhavatãti gamyate. tat kathaü kàmadhàtau parivçttajanmàütara àryo dhàtvàütaraü na gacchatãty ucyata iti. såtràrtho dç÷yate. bråyàs tvaü. dharmalakùaõànabhij¤atvàc chakreõaivam uktaü. tasmàd adoùa iti. bhagavatà tarhy evaü ÷çõvatà kasmàd asau na nivàrito mà tvam eva voca ity ata ucyate. bhagavatàpy anivàraõaü. saüharùaõãyatvàd iti. kàmaduþkhaparityàgàbhilàùeõa saüharùaõãyam ity abhipràyaþ. (##) cyutinimittopapattiduþkhodvignasya saüharùaõãyatvàd ity àcàryasaüghabhadraþ. indriyàõàü paripakvataratvàd iti. praj¤àdãnàm indriyàõàü niùyandaphalapuùñivi÷eùàd ity arthaþ. à÷rayavi÷eùalàbhàc ca. yasmàc cà÷rayavi÷eùam anupahataü màrgasaümukhãbhàvànukålaü pratilabhate. dçùyaüte hi tãkùõendriyà api saüta à÷rayavaiguõyàt guõebhyaþ parihãyamàõà ity ato janmàõtaraparivàsenendriyàõàü paripakvataratvàd indriyasaücàro nàsti. à÷rayavi÷eùalàbhàc ca parihàõir nàsty anenaiva janmàütaraparivàsena dhàtvaütaragamanaü na bhavatãti. màrgasyàjitatvàd asaümukhãbhàvata iti. [Tib. 227a] yasmàn màrgasyàjitatvàd asaümukhãbhàvaþ. tasmàt kàraõàd avãtaràgaþ ÷aikùaþ srotaàpannaþ sakçdàgàmã ca nàütaràparinirvàyã bhavati. anu÷ayànàü ca nàtimandatvàt. yasmàc cànu÷ayàs tasya nàtimandàþ. ato nàütaràparinirvàyã bhavatãty ayam àcàryasya parihàraþ. vaibhàùikàõàü kaþ parihàra ity àha. dussamatikramatvàt kàmadhàtor iti vaibhàùikà iti. katham ity ucyate. bahu hy anena kartavyaü bhavati. aku÷alàvyàkçtakle÷aprahàõam aku÷alànàü kàmàvacaràõàü avyàkçtànàü ca råpàråpyàvacaràõàü kle÷ànàü prahàõam anena kartavyaü. vãtaràgeõa punaþ ÷aikùeõàvyàkçtànàm eva prahàõam iti. dvitri÷ràmaõyaphalapràptir iti. dve và trãõi và ÷ràmaõyàni phalàni pràptavyàni. sakçdàgàminà dve ÷ràmaõyaphale pràptavye. anàgàmiphalam arhattvaphalaü ca. srotaàpannena trãõi sakçdàgàmiphalaü anàgàmiphalam arhattvaphalaü ca. vãtaràgeõa punar ekam evàrhattvaphalaü pràptavyam iti. tridhàtusamatikrama÷ càvãtaràgeõa kartavyaþ. vãtaràgeõa tu råpàvãtaràgeõàütaràparinirvàyinà bhavatà dvidhàtusamatikramaþ [Tib. 227b] kartavya iti. (VI.43) àkãryata iti. vyavakãryate vyatibhidyate. anàsravàbhyàü sàsravaü caturthaü dhyànaü mi÷rãkriyata ity arthaþ. sukhapratipadàm agratvàd iti. sukhàþ pratipada÷ catvàri maulàni dhyànàni. ## vacanàt. tàsàü caturthaü dhyànam agram aùñàpakùàlamuktatvàt. yadà kileti. kila÷abdo vaibhàùikamatadyotakaþ. svamataü tu pa÷càd dar÷ayiùyati. a÷akyaü tu kùaõavyavakiraõam iti vistareõa dvau hi kùaõàv ànaütaryamàrgasadç÷àv iti. anàsravasàsravau. tçtãyo vimuktimàrgasadç÷a ity anàsravaþ. mçdvindriyàþ kle÷abhãrutayà ca vyavakiraüti. ca÷abdàc chuddhàvàsopapattyarthaü dçùñadharmasukhavihàràrthaü ca vyavakiraüti. tãkùõendriyàs tu ÷uddhàvàsopattyarthaü (##) dçùñadharmasukhavihàràrtham eva ca vyavakiraüti. na kle÷abhãrutayà. teùàü parihàõyasaübhavàt. kathaü punaþ kle÷abhãrutayà aparihàõyarthaü vyavakiraütãty àha. àsvàdanàsaüprayuktasamàdhidårãkaraõàt aparihàõyartham iti. phalàn na parihãyeyam iti. (VI.44ab) paücaprakàreti vistaraþ. mçdvã madhyàdhimàtràdhimàtratarà adhimàtratameti. [Tib. 228a] prathamàyàü trãõi cittànãti. tasya pudgalasya tàvatã ÷aktir ity evam upariùñhàd api vaktavyaü. dvitãyàyàü ùaó iti. anàsravaü sàsravam anàsravam iti trãõi. punar anàsravaü sàsravam anàsravam ity aparàõi trãõãti ùaó bhavaüti. evam eva ca tçtãyàyàü nava caturthyàü dvàda÷a paücamyàü paücada÷eti yojyaü. tàsàü yathàsaükhyam iti. tàsàü vyavakãrõabhàvanànàü yathàkramaü paüca ÷uddhàvàsàþ phalaü. mçdvyà bhàvanàyà avçhàþ phalam evaü yàvad adhimàtratamàyà bhàvanàyà akaniùñhàþ phalam iti. ÷raddhàdãndriyàdhikyàd iti bhadaüta÷rãlàtamatam. ÷raddhàdhikàyà bhàvanàyà avçhàþ phalaü. evaü yàvat praj¤àdhikàyà bhàvanàyà akaniùñhàþ phalam iti. (VI.44cd) yo hi ka÷cid anàgàmãti. ÷raddhàdhimukto và dçùñipràpto và. kàyena sàkùàtkaraõam iti. cittàbhàvàt kàyenaiva sàkùàtkaroti. kathaü kàyenaivety àha. kàyà÷rayotpatteþ. evaü tu bhavitavyam iti svamatam àcàryasya. pràpti j¤ànasàkùàtkriyàbhyàm iti. samàdhikàle tadanukålà÷rayapràptisàkùàtkaraõàt. vyutthànakàle ca tatpratisaüvedanàj¤ànasàkùàtkaraõàt. pratyakùãkàro [Tib. 228b] hi sàkùàtkriyeti. savij¤ànakàya÷àütipratilaübhàvasthàyàü sàkùàtkriyà yujyata ity abhipràyaþ. savij¤ànakakàya÷àütipratilaübhena và avij¤ànakakàya÷àütyavasthàyàü tatpràptir gamyata iti. aùñàda÷a ÷aikùà ity atra såtra iti. anàthapiõóado gçhapatir bhagavaütam apçcchat. kati bhadaüta dakùiõãyà iti. bhagavàn àha. aùñàda÷a gçhapate ÷aikùà navà÷aikùà dakùiõãyà iti. aùñàda÷a ÷aikùàþ katame. srotaàpattiphalasàkùàtkriyàyai pratipannakaþ. srotaàpannaþ. sakçdàgàmiphalasàkùàtkriyàyai pratipannakaþ. sakçdàgàmã. anàgàmiphalasàkùàtkriyàyai pratipannakaþ. anàgàmã. arhattvaphalasàkùàtkrivàyai pratipannakaþ. ÷raddhànusàrã. dharmànusàrã. ÷raddhàdhimuktaþ. dçùñipràptaþ. kulaükulaþ. ekavãcikaþ. aütaràparinirvàyã. upapadyaparinirvàyã. sàbhisaüskàraparinirvàyã. anabhisaüskàraparinirvàyã. årdhvasrotàþ. itãme gçhapate 'ùñàdasa ÷aikùàþ. navà÷aikùàþ katame. parihàõadharmà. cetanàdharmà. anurakùaõàdharmà. sthitàkaüpyaþ. prativedhanàbhavyaþ. akopyadharmà. [Tib. 229a] cetovimuktaþ. pràj¤àvimuktaþ. (##) ubhayatobhàgavimuktaþ. itãme gçhapate navà÷aikùà iti. tisraþ ÷ikùàs tatphalaü ceti. adhi÷ãlam adhicittam adhipraj¤am iti tisraþ ÷ikùà àryamàrgalakùaõàþ. tàsàü phalaü visaüyogaþ. tadvi÷eùeõa hi ÷aikùàõàü vyavasthànam iti. ÷ikùàvi÷eùeõa tatphalavi÷eùeõa cety arthaþ. kathaü punas tadvi÷eùaþ. anyàdçsyo 'nyàdç÷yo 'ùñàda÷ànàü ÷aikùàõàü ÷ikùàþ visaüyogaphalaü ceti. nirodhasamàpatti÷ ca na ÷aikùà aprahàõamàrgasvàbhàvyàt. na ÷ikùà phalam avisaüyogaphalasvàbhàvyàt. ato na tadyogàn nirodhasamàpattiyogàt ÷aikùavi÷eùa uktaþ. yathaite 'ùñàda÷a ÷aikùàþ. na punar asau na ÷aikùaþ. tatra yad idam ucyate. aùñàda÷a ÷aikùà ity atra såtre kiü kàraõaü kàyasàkùã noktaþ ÷aikùa ity evaü noktaþ. ## ity evamàdi. såkùmaü tu bhidyamànà iti vistaraþ. atràcàryo gaõanopàyapradar÷anàrthaü [Tib. 229b] prathamam aütaràparinirvàyiõa indriyabhåmigotràdibhedaü vyutpàdayati. kiü kàraõam. tadbhede hi gaõite yathàütaràparinirvàyiõa indriyàdibhedàd bhedaþ. evaü yàvad årdhvasrotasa iti sukham atide÷aü kariùyàmãti. bhåmibhedà÷ catvàra iti. te evàütaràparinirvàyiõaþ. bhåmaya÷ catvàri dhyànàni. råpopagànàm anàgàminàü vivakùitatvàt. tatra prathame dhyàne 'ütaràparinirvàyã yàvac caturtha iti catvàraþ. parihàõadharmàdigotrabhedàt ùaó iti. ta eva parihàõadharmà cetanàdharmà anurakùaõàdharmà sthitàkaüpyaþ prativedhanàbhavyaþ akopyadharmà ceti. sthànàütarabhedàt ùoóa÷eti. brahmakàyikàdãny akaniùñhàütàni. mahàbrahmaõo vaibhàùikanãtyàsthànàütaraþ. bahirde÷akanayenàpi sthànàütaratve tatràryo notpadyata ity agaõanaü. tad evaü sthànàütarabhedàt ùoóa÷àütaràparinirvàyiõaþ. bhåmivairàgyabhedàt ùañtriü÷ad iti. bhåmibhedàt tadvairàgyabhedàc ca ùañtriü÷ad aütaràparinirvàyiõaþ. katham iti pratipàdayati. råpadhàtan [Tib. 230a] sakalabandhana iti vistaraþ. råpadhàtau prathame dhyàne sakalabandhana ekaprakàravãtaràgo yàvad aùñaprakàravãtaràga iti nava. dvitãye 'pi nava sakalabandhano yàvad aùñaprakàravãtaràga iti. tathà tçtãye nava. tathà caturthe naveti. catvàro navakàþ ùañtriü÷ad bhavaüti. yàvac caturthadhyànàùñaprakàravãtaràga iti. yàvacchabdenàyam arthavistaro labhyate. caturthadhyànanavamaprakàravãtaràgo nocyate. yasmàd asàv àråpye sakalabandhano bhavati. na cehàråpyago 'dhikriyate. råpopagànàm iha vivakùitatvàt. aütaràbhavasaübandhàd (##) iti. tathà ca sati sthànàütaragotravairàgyendriyabhedàd iti vistaraþ. sthànàütaràõàü gotràõàü vairàgyàõàm indriyàõàü ca bhedàt. dvànavatãni dvànavatyadhikàni paücaviü÷ati÷atàni bhavaüti teùàm aütaràparinirvàyiõàü. kathaü kçtvà tatha bhavaütãty àha. ekasmiü sthàne. tadyathà brahmapurohite ùañ gotràõi parihàõadharmàdibhedàt. gotragotra iti vãpsà nava pudgalàþ. sakalabandhano yàvad aùñaprakàravãtaràgaþ svasmàt sthànàt. tadyathà brahmapurohitàt. [Tib. 230b] ùaõõavakàni gotraùañ pudgalanavakagrahaõàc catuþpaücà÷at. ùoóa÷a catuþpaücà÷atkàni. ùoóa÷asthànàütaragrahaõàt. catuþùaùñyàdi. catuþùaùñyadhikàni aùñau ÷atàni. indriyabhedàt tu triguõå mçdumadhyàdhimàtrabhedàt. ity evaü kçtvà. kiü dvànavatãni paücaviü÷ati÷atàni bhavaüti. yena nyàyena sakalabandhano yàvad aùñaprakàravãtaràga iti nava pudgalà vyavasthàpitàþ. taü nyàyaü dar÷ayann àhayo hy adhare dhyàna iti vistaraþ. yo hy adhare dhyàne prathame yàvat tçtãye navaprakàravãtaràgaþ. sa uttare dhyàne dvitãye yàvac caturthe sakalabandhana ity uktaþ. kasmàd ity àha. samagaõanàrtham iti. caturùu dhyàneùu navanava yathà syur iti. anyathà hi viùamà gaõanà syàt. prathame dhyàne da÷a syuþ sakalabandhano yàvan navaprakàravãtaràga iti. dvitãye nava ekaprakàravãtaràgo yàvan navaprakàravãtaràga iti. evaü tçtãye nava caturthe tv aùñau syuþ. ekaprakàravãtaràgo yàvad aùñaprakàravãtaràga iti. navaprakàravãtaràgasyàråpyasakalabandhanatvàd ity uktaü evaü yàvad årdhvasrotasa iti. evam upapadyasàbhisaüskàrànabhisaüskàrordhvasrotasàm api. sthànàütaragotravairàgyendriyabhedàt [Tib. 231a] pratyekaü dvànavatãni paücaviü÷ati÷atàni bhavaütãty abhisamasya punaþ paücàbhedàü÷ catvàriü÷adånàni trayoda÷asahasràõy anàgàminàü bhavaüti. àråpyagais tu sahopapadyàdicaturbhedabhinnair atitaràü bahavo bhavaüti. anayà tu vartanyà gamyata eveti na likhyate. (VI.45, 46) #<àbhavàgràùñabhàgakùid># iti. àbhavàgràd àùñau prakàràn kùiõotãty àbhavàgràùñabhàgakùid àbhavàgràùñaprakàrakùayakçd ity arthaþ. ayam anàgàmã prathamadhyànaikaprakàravairàgyàt prabhçtãti. yasmàt kàmavairàgyàd anàgàmã vyavasthàpyate. tasmàttataþ pareõàrhattvaphalapratipannako bhavati. yathà vajraþ sarvaü bhinatti. evam ayaü samàdhiþ sarvam anu÷ayaü bhinattãti sàmarthyàt vajra upamà asyeti vajropamaþ. bhinnatvàd asau na sarvàü bhinattãti. traidhàtukàn (##) dar÷anaprahàtavyàn bhàvanàprahatavyàü÷ ca kàmàvacaràn yàvad bhàvàgrikàn aùñau prakàràn. yadi sarvàn na bhinatti kasmàt sarvànu÷ayabhedãty ucyata ity àha. sarvàüs tu bhettuü samartha iti. saübhavam adhikçtyoktam ity abhipràyaþ. anàgamyasaügçhãtà iti vistaraþ. nava bhåmãþ anàgamyaü dhyànàütaraü [Tib. 231b] catvàri dhyànàni trãü÷ càråpyàn bhavàgravarjyàn ni÷rityàrhattvapràptir ity ata evaü pratanyate. duþkhasamudayànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà aùñàv iti. bhàvàgrikaduþkhàlaübanànvayaj¤ànàkàrai÷ caturbhiþ saüprayuktà÷ catvàro bhàvàgrikasamudayàlaübanànvayaj¤ànàkaraiþ caturbhir aparaiþ saüprayuktà÷ catvàra ity aùñau. evam eva nirodhamàrgadharmaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà aùñàv iti vaktavyaü. ## iti siddhàütàt tayor evehopanyàso na duþkhasamudayadharmaj¤ànayor grahaõaü. evaü yàvad iti. yàvacchabdena yathà prathamadhyànanirodhàlaübanàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàraþ. evaü dvitãyatçtãyacaturthadhyànàkà÷avij¤ànàkiücanyàyatanabhavàgranirodhàlaübanàþ pratyekaü catvàra÷ catvàro vaktavyàþ. màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàra ity atra pratibhåmimàrgàlaübanànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàraþ catvàra iti nocyate. kasmàd ity àha. kçtsnasyànvayaj¤ànapakùasyàlaübanàd iti. avi÷iùño hy anvayaj¤ànapakùo màrgaþ pratipakùabhàvenànyonyahetuka÷ ca màrga iti samastam evàlaübyate. [Tib. 232a] na nirodhavad ity ata÷ catvàra eva màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà iti. ta ime j¤ànàkàràlaübanabhedabhinnà iti. j¤ànàkàrabhedenàlaübanabhedena ca bhinnàþ. atha và j¤ànànàm àkàràõàm àlaübanànàü ca tribhedena bhinnàþ. j¤ànàkàrabhedabhinnàs tàvat. duþkhasamudayànvayaj¤ànàkàrair ityevamàdivacanàt. àlaübanabhedabhinnà api. bhàvàgrikaduþkhasamudayàlaübanair ityevamàdivacanàt. dvàpaücà÷ad iti. àdito dvyaùñàv iti ùoóa÷a. prathamadhyànanirodhàlaübanà÷ catvàro yàvan màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàra iti navacatuùkàõi ùañtriü÷at. ùoóa÷a ca ùañtriü÷ac ca dvàpaücà÷ad bhavaüti. yathànàgamyasaügçhãta iti vistaraþ. maulaü dhyànam anàgamyapravi÷yotpadyata ity anàgamyaü. yena prakàreõànaütaroktenànàgamyasaügçhãtà dvàpaücà÷ad vajropamà bhavaüti. tenaiva prakàreõa dhyànàütarasaügçhãtà dvàpaücà÷ad bhavaüti. kathaü kçtvà. dhyànàütarasaügçhãtà bhàvàgrikaduþkhasamudayànvayaj¤ànàkàraiþ (##) saüprayuktà aùñau. nirodhamàrgadharmaj¤ànàkàraiþ [Tib. 232b] saüprayuktà aùñau. nirodhànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktàþ prathamadhyànanirodhàlaübanà÷ catvàraþ. evaü yàvad bhavàgranirodhàlaübanà÷ catvàraþ. màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàraþ. kçtsnasyànvayaj¤ànapakùasyàlaübanàt. ta ime j¤ànàkàràlaübanabhedabhinnà dvàpaücà÷ad bhavaüti. yathà dhyànàütarasaügçhãtà evaü prathamadhyànasaügçhãtà dvàpaücà÷àt. yàvac caturthadhyànasaügçhãtà dvàpaücà÷ad iti. yathàsaükhyam iti vistaraþ. àkà÷ànaütyàyatanasaügçhãtà aùñàviü÷atiþ. vij¤ànànaütyàyatanasaügçhãtà÷ caturviü÷atiþ. àkiücanyàyatanasaügçhãtà viü÷atiþ. bhavàgra àryamàrgo nàstãti tatsaügçhãtà na saütãti na ciütyaüte. teùu dharmaj¤ànasyàbhàvàd iti. teùv àkà÷ànaütyàyatanàdiùu dharmaj¤ànasyàbhàvàt. dharmaj¤ànasya ùaóbhåmikatvàt. tasmàn nirodhamàrgadharmaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà aùñau na bhavaüti. adhobhåminirodhàlaübanasya cànvayaj¤ànasyàbhàvàt. nirodhànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ caturdhyànanirodhàlaübanàþ ùoóa÷a punar na bhavaütãty aùñàviü÷atir bhavaüti. dvàpaücà÷ato 'ùñau ùoóa÷a caivàpanãyeti kçtvà. katham. àkà÷ànaütyàyatanasaügçhãtà bhàvàgrikaduþkhasamudayànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà aùñau. nirodhànvayaj¤ànàkàraiþ [Tib. 233a] saüprayuktà àkà÷ànaütyàyatanàdinirodhàlaübanàþ ùoóa÷a. màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàra iti. ta ime j¤ànàkàràlaübanabhedabhinnà aùñàviü÷atir bhavaüti. evaü vij¤ànànaütyàyatananirodhàlaübanà÷ caturo 'panãya caturviü÷atir yojyàþ. àkiücanyàyatanasaügçhãtà vij¤ànànaütyàyatananirodhàlaübanàn apy aparàn apanãya viü÷atir iti. kiü punaþ kàraõaü svabhåmyårdhvabhåmikanirodham evàlaübaüta àråpyà nàdhobhåmikaü dhyànavat. na hy adhobhåmikaü duþkham anàlaübya tannirodhaþ ÷akyam àlaübituü. duþkhaü ca sarvaü sàsravam eva. eùa ca niyamaþ. ## ity etat kàraõaü. dhyànànàü tu samastàlocanatvàn na pratiùedhaþ. vakùyati hi ## iti. atha kasmàn nirodham evàlaübaüte na punar duþkhaü samudayaü và. bhavàgràd adhobhåmer vãtaràgatvàt. tasya hi bhàvàgrika eva navamaþ prakàro vajropamavadhyo 'va÷iùña iti. adhobhåmipratipakùàlaübanaü tu bhavatãti anvayaj¤ànam adhikçtaü. tac ca vajropamasamàdhisaüprayuktaü veditavyaü. tasya pratipakùasya anyonyahetutvàd iti (##) [Tib. 233b] ## iti vacanàt. sarvaü hi màrgànvayaj¤ànaü navabhåmikànvayaj¤ànapakùàlaübanam iti. yeùàü tv iti vistaraþ. yeùàm àbhidhàrmikànàü màrgànvayaj¤ànam api na kevalanirodhànvayaj¤ànam ekaikabhåmipratipakùàlaübanam iùñaü. teùàm aùñàviü÷atim adhikàn prakùipya anàgamyasaügçhãtà a÷ãtir vajropamà bhavaüti. kathaü kçtvà. pårvakàþ kçtsnasyànvayaj¤ànapakùyasyàlaübanà màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàraþ. idànãm ekãyamatenaikaikabhåmipratipakùàlaübanà api vyavasthàpyaüte. anàgamyasaügçhãtàþ prathamadhyànapratipakùàlaübanà màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàraþ. evaü yàvad àkiücanyàyatanapratipakùàlaübanà màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàra ity evam aùñàviü÷atir adhikà bhavaüti. evam aùñàviü÷atim adhikàn prakùipya dvàpaücà÷ad a÷ãtir bhavaüti. kiü punaþ kàraõaü bhavàgrapratipakùàlaübanà màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàro na gaõyaüte. àha. na bhavàgrasaügçhãto 'nàsravo màrgo bhavàgrapratipakùo 'sti. prathamadhyànabhåmikas tv asti. yàvad àkiücanyàyatanabhåmika iti. tasmàt tadbhåmipratipakùàlaübanà evoktàþ. na bhavàgrapratipakùàlaübanà iti. apare punar vyàcakùate. yeùàü tu màrgànvayaj¤ànam apy ekaikabhåmipratipakùàlaübanam [Tib. 234a] iùñaü. yathà nirodhànvayaj¤ànam iùñam ity abhipràyaþ. teùàü bhàvàgrikaduþkhasamudayànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà aùñau. nirodhamàrgadharmaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà aùñau. nirodhànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktàþ prathaüadhyànanirodhàlaübanà÷ catvàraþ. evaü yàvad bhavàgranirodhàlaübanà÷ catvàra iti dvàtriü÷ad bhavaüti. evaü màrgànvayaj¤ànàkàrair api saüprayuktàs tathaiva dvàtriü÷ad iti kçtvà. aùñàviü÷atim adhikàn prakùipyànàmyasaügçhãtà a÷ãtir vajropamà bhavaütãti. teùàü hi ye hi kçtsnasyànvayaj¤ànapakùasyàlaübanàn màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà÷ catvàras te na saüti. bhavàgrapratipakùàlaübanàs tu tatsthàne bhavaütãty ato a÷ãtir vajropamà bhavaütãti. evaü yàvac caturthadhyànasaügçhãtàþ katham. aùñàviü÷atim adhikàn prakùipya dhyànàütarasaügçhãtà a÷ãtir vajropamà bhavaüti. yathà dhyànàütarasaügçhãtàþ. evaü prathamadvitãyatçtãyacaturthadhyànasaügçhãtà pratidhyànam a÷ãtir vajropamà bhavaüti. àkà÷ànaütyàyatanàdiùv iti. bhavàgravarjyeùu triùv àråpyeùu yathàkramaü catvàriü÷at dvàtriü÷ac caturviü÷ati÷ ca bhavaüti. kathaü kçtvà. [Tib. 234b] àkà÷ànaütyàyatane tàvad aùñàviü÷atyàü vajropameùv àkà÷ànaütyàyatanapratipakùàlaübanàn (##) màrgànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktàü÷ caturaþ prakùipya yàvad àkiücanyàyatanapratipakùàlaübanàü÷ catura iti. dvàda÷a prakùipya catvàriü÷ad bhavaüti. evaü caturviü÷atyàü vij¤ànàyatanapratipakùàlaübanàü÷ caturaþ prakùipyàkiücanyàyatanapratipakùàlaübanàü÷ caturaþ prakùipya dvàtriü÷ad bhavaüti. evaü viü÷atyàm àkiücanyàyatanapratipakùàlaübanàü÷ caturaþ prakùipya caturviü÷atir bhavaüti. àha. nanv apadiùñam adhobhåmipratipakùàlaübanaü tu bhavati. tasyànyonyahetutvàd iti. atha kasmàt svabhåmyårdhvabhåmipratipakùàlambanà evoktà àkà÷ànaütyàyatanàdisaügçhãtàþ. nàdhobhåmipratipakùàlaübanà iti. atrocyate. avi÷eùya navabhåmikam anvayaj¤ànapakùaü màrgam adhobhåmipratipakùàlaübanaü bhavatãty uktaü. na punar àkà÷ànantyàyatanàdisaügçhãtasyàdhobhåmipratipakùàlaübanaü. kiü tarhi. svabhåmyårdhvabhåmikapratipakùàlaübanaü eva. tatràvi÷eùaråpeõàdharàlaübanam anvayaj¤ànaü bhavati. na vi÷eùasvaråpeõa. svabhåmyårdhvabhåmyàlaübanaü tu vi÷eùaråpeõàpi bhavatãti. eùa tu pårvako vaibhàùikàõàü sthàpanàpakùaþ. sàmànyaråpeõaiva sarvam anvayaj¤ànapakùam àlaübate 'nvayaj¤ànam iti. [Tib. 235a] tathà hy àcàryasaüghabhadreõoktaü. sarvaü hi màrgànvayaj¤ànaü navabhåmikànvayaj¤ànapakùàlaübanam iti. apare tv evaü vyàcakùate. bhàvàgrikaduþkhasamudayànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà aùñàu. nirodhànvayaj¤ànàkàraiþ saüprayuktà àkà÷ànaütyàyatananirodhàlaübanà÷ catvàraþ. evaü yàvad bhàvàgrikanirodhàlaübanà÷ catvàra iti ùoóa÷a. màrgànvayaj¤anàkàrair api saüprayuktà àkà÷ànaütyàyatanapratipakùàlaübanà÷ catvàraþ. evaü yàvad bhavàgrapratipakùàlaübanà÷ catvàra iti ùoóa÷a. ta ete dviùoóa÷a pårvoktà÷ càùñàv iti. catvàriü÷ad àkà÷ànaütyàyatanasaügçhãtà vajropamà bhavaüti. vij¤ànànaütyàyatahasaügçhãtà dvàtriü÷at. àkà÷ànaütyàyatananirodhapratipakùàlaübanàn aùñàvapanãyeti. àkiücanyàtanasaügçhãtà÷ caturviü÷atiþ. vij¤ànànaütyàyatananirodhapratipakùàlaübanàn apy aparàn aùñàv apanãyeti. bhavàgrasyàpi hi te 'dhobhåmikaü pratipakùamàrgam àcakùata iti. punar gotrendriyabhedàd bhåyàüso bhavaütãti. kathaü. ye tàvad aùñau sarvaprathamà uktàþ. teùàü. yo bhàvàgrikaduþkhàlaübano 'nityàkàrasaüprayukto [Tib. 235b] vajropamaþ. tasya ùaógotrabhedàt ùoóhàbhedaþ. evaü duþkhàdyàkàrasaüprayuktànàü trayàõàü pratyekaü ùoóhàbhedaþ. teùàm (##) api pratyekaü mçdumadhyàdhimàtrendriyabhedàd bhedaþ. yathà caiùàü pratyekaü gotrendriyabhedàþ. evaü bhàvàgrikasamudayàlaübanànàü caturõàü pratyekaü ùaógotrabhedàt ùoóhàbhedaþ. indriyabhedàc ca tridhàbhedaþ. yathà caiùàm aùñànàü gotrendriyabhedàt pratyekaü ùoóhà tridhà ca bhedaþ. evaü sarveùàm anàgàmyasaügçhãtànàü j¤ànàkàràlaübanabhedabhinnànàü yàvad àkiücanyàyatanasaügçhãtànàü gotrendriyabhedàd bhedaþ. anayà vartanyà yojyaþ. evaü và yojyaþ. prathame pakùe dvàpaücà÷ad anàgàmyasaügçhãtàþ. yàvad viü÷atir àkiücanyàyatanasaügçhãtà ity abhisamasya catura÷ãtir uttaràõi trãõi ÷atàni vajropamànàü bhavaüti. tàni ùaóguõãkçtya triguõãkçtya ca ùañsahasràõi nava÷atàni dvàda÷ottaràõi bhavaüti. dvitãyapakùe yatràdito '÷ãtiþ. yàvad àkiücanyàyatane caturviü÷atir iti. ekapiõóataþ ùañsaptatyuttaràõi paüca÷atàni bhavaüti. gotrendriyabhedàt ùañguõãkçtya triguõãkçtya ca. da÷asahasràõi aùñaùaùñyuttaràõi ca trãõi ÷atàni vajropamànàü [Tib. 236a] bhavaütãti. ata eva tat kùayaj¤ànam iti. kuta ity àha. sarvàsravakùayapràptisahajatvàt prathamata iti. yasmàt sarvàsravakùayapràptyà saha jàtaü tatprathamato j¤ànaü. tasmàt kùayaj¤ànam ity ucyate. madhyapadalopàt. nairuktividhànato và. sarvagrahaõaü srotaàpannàdij¤ànavi÷eùaõàrthaü. prathamatograhaõam anutpàdaj¤ànàdivi÷eùaõàrthaü. saüketàpekùayà hi÷abdapravçttiþ. ata eva sa iti. svarthaparisamàpteþ. sa paràrthakaraõàrhattvàd arhan. paràrthakaraõayogyatvàd ity arthaþ. sarvasaràgapåjàrhattvàc ceti. saràgàþ pçthagjana÷aikùàþ teùàü sarveùàü påjàm arhatãty arhan. siddhaü bhavatãti. kiü siddhaü bhavatãty àha. anye sapta pårvoktàþ pudgalàþ ÷aikùà iti. trayaþ phalasthà÷ catvàra÷ ca pratipannakà uktàþ. asàv evà÷aikùa ity avadhàraõàd etadanye àryàþ ÷aikùà iti siddhaü. kena te ÷aikùà iti. kena kàraõena te sapta pudgalàþ ÷aikùà ity ucyaüta ity àha. àsravakùayàya nityaü ÷ikùaõa÷ãlatvàd iti. ÷ikùà ÷ãlam eùàm iti ÷aikùàþ. ÷ãlaü. chattràdibhyo õa iti lakùaõàt. kva ÷ikùaõa÷ãlàþ. ÷ikùàtraye. [Tib. 236b] kiü ÷ikùàtrayam. adhi÷ãlam adhicittam adhipraj¤aü ca. kiüsvabhàvàs tà ity àha. tàþ punaþ ÷ãlasamàdhipraj¤àsvabhàvà iti. ÷ãle ÷ãkùà adhi÷ãlam evaü yàvat praj¤àyàü ÷ikùety adhipraj¤am iti. avyayaü vibhaktàv ity avyayãbhàvasamàsaþ. ÷ikùàkriyàõàü tv avyatirekàc chãlàdisvabhàvàþ ÷ikùà iti vyàcaùñe. pçthagjano 'pi ÷aikùaþ pràpnotãti. pçthagjano 'pi vinayoktàsu ÷ikùàsu ÷ikùata iti. na. yathàbhåtaüsatyàpraj¤ànàt. naitad evaü. kasmàt. yathàbhåtaü satyànàü duþkhàdãnàü apraj¤ànàd anavabodhàt. tad dhi bhikùavo (##) dçùñaü yad àryayà praj¤ayeti vacanàt. tathà hi såtre adhi÷ãlam adhicittaü và ÷ikùàü vistareõoktvàha. adhipraj¤aü ÷ikùà katamà. idaü duþkham àryasatyam iti yathàbhåtaü prajànàti. ayaü duþkhasamudayaþ. ayaü duþkhanirodhaþ. iyaü duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam iti. yathàbhåtasatyapraj¤ànàt. yatra ca ÷ikùitàþ ÷ãlàdiùu. tatra punar apara÷ikùaõàt. pràtimokùasaüvaraparityàgataþ uùmagatàdiparihàõita÷ càryaþ punar yady api kiücit parityajati. na tu sarvaü. [Tib. 237a] na hy àryasya kadàcid api ÷ikùàtrayaü nàstãti. prakçtistha àrya iti. asamàhitàvasthà sattvànàü prakçtiþ. tatrastha àryaþ piõóapàtacàràdigataþ. na ÷ikùaõa÷ãla iti. na ÷aikùaþ syàd ity abhipràyaþ. à÷ayata iti chandataþ. sthitàdhvagavat. adhvaga ucyate yo 'dhvànaü gacchati. saüsthito 'py adhvaga ity ucyate. gamanà÷asyàparityàgàt. tadvat. pràptyanuùaügata÷ ca. ÷ãlasamàdhipraj¤ànàü ca pràptayaþ prakçtisthasyàpy anuùajyaüte. tasmàt prakçtistho 'pi nà÷ikùaõa÷ãla eveti. ÷aikùà÷aikùanirde÷apra÷aügenedam ucyate. atha ÷aikùà dharmàþ katamà ityàdi. ÷aikùasyànàsravà dharmàþ saüskçtasvabhàvàþ. evam a÷aikùasyà÷aikùà dharmàþ. nirvàõaü kasmàn na ÷aikùaü. yac chaikùeõa pràptam ity abhipràyaþ. a÷aikùapçthagjanayor api tadyogàd iti. pçthagjano 'pi laukikamàrgapràptena nirvàõena yujyate. prathamaþ pratipannaka iti. dar÷anamàrgasthaþ. ÷eùàõàm iti vistaraþ. ÷eùàõàü pratipannakànàü sakçdàgàmyanàgàmyarhattvaphalapratipannakànàü triphalasthàvyatirekàt. [Tib. 237b] srotaàpattisakçdàgàmyanàgàmiphalasthebhyo 'vyatirekàt. sakçdàgàmipratipannakàdayaþ srotaàpannàdibhyo nànya ity arthaþ. anupårvàdhigamaü praty evam ucyata iti. anupårveõa catuþphalapràptiü praty ucyate. dravyata paüceti. bhågaþkàmavãtaràgau tu syàtàü. bhåyovãtaràgaþ kùãõaùañprakàraþ. kàmavãtaràgaþ kùãõanavaprakàraþ. dar÷anamàrge dar÷anamàrgàvasthàyàü yathàkramaü sakçdàgàmyanàgàmiphalapratipannakau syàtàü. na ca srotaàpannasakçdàgàminau. kiü tarhi. tadvyatiriktau. tathà ca sati dravyataþ sapta bhavaüti. srotaàpattisakçdàgàmyanàgàmiphalapratipannakàs traya÷ catvàra÷ ca phalasthà ity arhattvaphalapratipannaka eko 'nàgàmiphalasthàn na vyatirikta ity avagaütavyaü. (VI.47ab) dvividho hi bhàvanàmàrga ukta iti.#< dvividho bhàvanàmàrgo dar÷anàkhyas tv anàsrava># iti vacanàt. tatkle÷ànu÷ayitatvàd iti yasmàt tadbhåmikaþ kle÷as tatra laukike (##) màrge àlaübanato 'nu÷ayitaþ. yo hi kle÷a iti vistareõa sàdharmyavaidharmyadçùñàütaü dar÷ayati. yo yadbhåmiko màrgaþ. na sa tadbhåmikakle÷apratipakùaþ. [Tib. 238a] tatkle÷ànu÷ayitatvàt. asamàhitatadbhåmikadharmàütaravat. vaidharmyeõa tåparisàmaütakamàrgavad anàsravavat pratipakùamàrgavad và. laukikenàpi vairàgyam iti. uparibhåmisàmaütakena. lokottareõàpãti. tatpratipakùeõa svàdharabhåmikenànàsraveõa màrgeõa. (VI.47cd) ## iti. tadyathà srotaàpannaþ ÷amathacaritaþ. laukikena màrgeõa vairàgyaü gacchataþ pratiprakàraü vi÷aüyogapràptayaþ sàsravo 'nàsrava÷ cotpadyaüte. dhyànaü ni÷rityeti. yasmàc chaikùaþ ùaó bhåmãr ni÷rityendriyàõi saücarati. nàråpyam iti. ## iti vacanàt tenàha. yo dhyànaü ni÷rityendriyàõi saücarati. sa kçtsnapårvamàrgatyàgàd àråpyamàrgàõàü mçdvindriyasaügçhãtànàü pårvalabdhànàü tyàgàt. kevaphalamàrgalàbhàc ca kevalasyànàgàmiphalasya tãkùõendriyasvabhàvasya làbhàt. ## iti vacanàt. årdhvabhåmikakle÷avisaüyogena àråpyàvacarakle÷avisaüyogenàsamanvàgataþ syàt. ayaü càparo doùaþ. tyakte ca tasminn årdhvabhåmikle÷avisaüyoge [Tib. 238b] taiþ kle÷air årdhvabhåmikaiþ samanvàgataþ syàd iti. ## ity ardhena vimukto 'rdhavimuktaþ. bhavàgràd ardhavimukto bhavàgràrdhavimuktaþ. årdhvaü jàta årdhvajàtaþ. bhavàgràrdhavimukta÷ cordhvajàta÷ ca bhavàgràrdhavimuktordhvajàtau. tayor iveti. bhavàgràrdhavimuktordhvajàtavat. samanvayas tai÷ tasyeti vàkya÷eùaþ. tu÷abdaþ pårvadoùavyàvartanàrthaþ. tam arthaü vivçõvann àha. asatyàm iti vistaraþ. asatyàm api tasya pudgalasya laukikyàü visaüyogapràptau. na taiþ kle÷aiþ samanvàgamaþ syàt tadyathà bhavàgràrdhaprakàravimuktasyeti vistaraþ. tasya hi laukikã bhavàgràrdhaprakàravisaüyogapràptir nàsti. tatpratipakùalaukikamàrgàbhàvàt. lokottarà ca tadvisaüyogapràptir dhyànaü ni÷rityendriyasaücàreõa tyaktà syàt. na ca punas tair bhàvàgrikakle÷aprakàraiþ samanvàgamo bhavatãty abhyupagamyate bhavadbhiþ. tadvad asya syàt. yathà ca pçthagjanasya prathamadhyànabhåmer årdhvaü jàtasya dvitãyadhyànàdyupapannasya. kàmàvacarakle÷avisaüyogapràptityàgàt. prathamadhyànabhåmikàyà visaüyogapràpter (##) ## iti niyamàt tyàgo bhavati. tasmàn na punas taiþ kàmàvacaraiþ [Tib. 239a] kle÷aiþ samanvàgamo bhavatãty abhyupagamyate. tadvad asyàpi pudgalasya syàt. pçthagjanasyetigrahaõaü. yasmàd àryasya laukikena màrgeõa kàmadhàtor årdhvaü và vairagyaü gacchataþ kle÷avisaüyogapràptir laukikã lokottarà ca bhavati. tatra yà laukikã kàmàvacarakle÷avisaüyogapràptiþ. tasyàþ prathamadhyànabhåmer årdhvajàtasya bhåmisaücàreõa tyàgo bhavati na lokottaràyàþ. #<àrye tu phalàptyuttaptihànibhir># iti tyàganiyamàt. tasyàü ca satyàü lokottaràyàü prathamadhyànàd årdhvaü jàtasyàpy àryasya na punas taiþ samanvàgamaþ saübhavati. na tv evaü pçthagjanasyeti pçthagjanagrahaõaü. tasmàd aj¤àpakam etat. tyakte kle÷àsamanvayàd iti yad uktaü. (VI.48) ## iti. svordhvàdhobhåmitaþ. tasya sàsravànàsravatvàt. (VI.49) upekùendriyasàmànyàd iti. caturthadhyànàdisamàpattitatsàmaütakayor upekùendriyaü tulyam iti. ka÷cin na ÷aknotãti mçdvindriyaþ. indriyasaücàrasya duùkaratvàd iti. upekùendriyànaütaraü sukhendriyasya saumanasyendriyasya và duùkaratvàt. maulasàmaütakayor upekùendriyasàmànye sati kim arthaü maulàd evàütyaü vimuktimàrgaü saümukhãkaroti. na sàmaütakàt. vãtaràgabhåmibàhumànyàt. [Tib. 239b] nàdharàyà vãtaràgatvàd iti. tatsàmaütakena vàdhovairàgyasya kçtatvàt. satyàkàrapravçttà iti. anityàdyàkàrapravçttàþ. (VI.50) saübhavata iti. yady adharàü bhåmim audàrikataþ pa÷yaüty årdhvaü tadviparyayeõa ÷àütata ity eke. apare vyàcakùate. ÷àütàdyàkàràõàü kadàcid ekenàpy àkàreõàkàrayaüti. nàva÷yaü samastair iti. audàrikata iti. audàrikam ity audàrikataþ. a÷àütatvàd audàrikataþ. katham a÷àütàdharà bhåmiþ. mahàbhisaüskàrataratvàt. idaü mahàbhisaüskàraü yatnasàdhyaü màrgeõa sahàdharaü sthànaü. idam api mahàbhisaüskàraü saha màrgeõordhvaü sthànam. idam anayor ati÷ayeneti mahàbhisaüskàrataraü. tadbhàvaþ. tasmàt. khilaü durbhedaü. kutsitaü khilaü duþkhilam iti duþkhilataþ. katham apraõãtàdharà bhåmir ity àha. bahudauùñhulyataratvena pratikålabhàvàd iti. dauùñhulyaü kàyacittayor akarmaõyatà kle÷ànukålatety arthaþ. bahudauùñhulyam (##) asyeti. bahudauùñhulyam. idam api bahudauùñhulyaü samàrgam adharaü sthànaü. idam api bahudauùñhulyaü samàrgam årdhvaü sthànam. idam anayor ati÷ayeneti bahudauùñhulyataraü. tadbhàvàt. [Tib. 240a] sthålabhittikata iti. sthålabhittikabhàvena. tayaivatadbhåmyaniþsaraõàt. tayaiva bhåmyà tasyà eva bhåmer aniþsaraõàt. bhittyaniþ÷araõavat. yathà tayaiva bhittyà tasyà eva bhitter aniþsaraõaü. tadavaùñabdhàkà÷ade÷àt. teùàü viparyayeõeti. alpàbhisaüskàratvàt alpadauùñhulyataratvenàpratikålabhàvàt tayà bhåmyà tadbhåminiþsaraõàd yathàkramaü ÷àütapraõãtaniþsaraõàkàràþ. (VI.51) gatam ànuùaügikaü. idaü vaktavyam iti. kùayaj¤ànàütaràbhàvi vaktavyam. anuùaügeõa tu laukikànàütaryavimuktimàrgalakùaõanirde÷a iti. ## iti. apunaþkartavyatàj¤ànaü. tad asya tadànãm utpadyate. parihàõisaübhavàd iti. kle÷otpàdàvakà÷o 'stãti nàsyànutpàdaj¤ànam utpadyate. kiü kàraõaü. parihàõisaübhavàt. yasmàd asya parihàõiþ saübhavati. yasya punar anutpàdaj¤ànaü. na tasya parihàõir iti. (VI.52) tena hi ÷ramaõo bhavatãti. ÷ràmaõyayogàc chramaõo bhavati. yathà ÷auklyayogàc chuklaþ paña iti. ÷amayati kle÷àn iti ÷ramaõaþ. tanniùyandapuruùakàraphalatvàd iti. tasya ÷ràmaõyasyànaütaryamàrgalakùaõasya yathàyogaü vimuktimàrgà asaüskçtàni ca [Tib. 240b] niùyandaphalatvàt puruùakàraphalatvàc ca. vimuktimàrgàs tasya niùyandaphalaü puruùakàraphalaü ca. asaüskçtàni puruùakàraphalam eva. ## yadbalàt pràpyate ca yat tac ca puruùakàraphalam iti kçtvà. (VI.53) evaü tarhãti vistaraþ. yathà pçthagjanasya pàõineþ pravacane upasaükhyànaü kriyate. evaü sarvaj¤asyàpi buddhasyopasaükhyànaü kartavyam upajàyata iti vàkyàrthaþ. pårvamàrgatyàga iti vistaraþ. pårvamàrgatyàgaþ pratipannakamàrgatyàgàt. apårvamàrgapràpti÷ ca phalamàrgalàbhàd iti. sarvasyaikapràptilàbhàd iti. sarvasya dar÷anaheyaprahàõasyaikà bhàvanàmàrgasaügçhãtà pràptiþ srotaàpattiphalapràptikàle labhyate. tathà sakçdàgàmiphalapràptikàle dar÷anaheyaprahàõasya ùaóvidhabhàvanàmàrgaheyaprahàõasya ca sarvasyaikà sakçdàgàmiphalasaügçhãtà pràptir labhyate. evam anàgàmyarhattvaphalayor api yojyaü. caturvidhànàü dharmànvayaj¤ànànàü iti. satyabhedàc caturvidhànàü dharmaj¤ànànàm anvayaj¤ànànàü ca tathaiva caturvidhànàm (##) iti. yugapadaùñaj¤ànalàbhaþ. (VI.54) laukikamàrgapràptaü phaladvapam iti. sakçdàgàmiphalam [Tib. 241a] anàgàmiphalaü ca. tad dhi laukikenàpi màrgeõa pràptaü saübhavati. tat kathaü ÷ràmaõyasyànàsravamàrgalakùaõasya phalaü yujyate. dar÷anamàrgaphalam api prahàõam iti. api÷abdàd bhàvanàmàrgaphalam api prahàõaü gçhyate. tasya dviprakàrasyàpi prahàõasya sakçdàgàmiphalasaügçhãtànàgàmiphalasaügçhãtà và ekà pràptir labhyate. tasmàd dar÷anamàrgaphalaprahàõayogàd asaüskçtaü sakçdàgaüiphalam anàgàmiphalaü và ÷ràmaõyaphalaü bhavati. yat trayàõàü saüyojanànàü prahàõam iti. trisaüyojanaprahàõaü dar÷anamàrgeõa. paücàvarabhàgãyaikade÷ànàü satkàyadçùñi÷ãlav\rataparàmar÷avicikitsànàü dar÷anamàrgeõaiva prahàõaü. tasya prahàõasya sakçdàgàmyanàgàmiphalatve. kiü. kçtaþ prakùepaþ. tena j¤àyate. prahàõami÷rãkaraõàd evam uktaü bhagavateti. tadbalena parihãõàd iti. ## iti tatranàsravayà visaüyogapràptyà tat prahàõaü yal laukikamàrgasaüpràptaü saüdhàryate. pràptiyogenàva÷yam upatiùñhata ity arthaþ. mriyate na phalabhraùña iti. tadabhàve hi laukikasyeva parihãõasya maraõaü syàt. tadbalenety anàsravavisaüyogapràptibalenety [Tib. 241b] arthaþ. saiva ca vartamànalaukikamàrgopajanitànàsravà pràtir anàgata÷ càùñàüga àryamàrgo laukikabalena pràpyamàõaþ saüskçtaü ÷ràmaõyaphalaü vyavasthàpyamànaü na virudhyate. såtre tv asaüskçtaü ÷ràmaõyaphalam udgràhyate. pràdhànyàt. saüskçtam apy atraiùñavyam iti. (VI.55, 56) kle÷ànàü vàhanàd bràhmaõyam iti. vàhità anenànekavidhàþ pàpakà aku÷alà dharmà iti bràhmaõaþ. tadbhàvo bràhmaõyam anàsravo màrgaþ. kathaü brahmacakram ity àha. brahmacakraü tu brahmavartanàd iti. yasmàd brahmaõà pravartitaü. tasmàt brahmacakram iti. anuttarabràhmaõyayogàd iti. anuttarànàsravamàrgayogàd ity arthaþ. eùa hi bhagavàn bràhmety etad udàharaõaü jãvakenoktam etat. #<à÷ugatvàdyaràdibhir># iti. à÷ugatvàdibhir aràdibhi÷ cety arthaþ. à÷ugatvàd iti vistaraþ. idaü màrgasya cakraratnena sàdharmyam ucyate. yathà cakraratnam à÷ugam. evaü (##) dar÷anamàrgaþ. paücada÷abhi÷ cittakùaõaiþ satyàbhisamayàd à÷uga iti. tyajanakramaõàt. yathà tad anyaü de÷aü tyajaty anyaü de÷aü kràmati. [Tib. 242a] evam ayam ànaütaryamàrgaü tyajati vimuktimàrgaü kràmati saümukhãbhàvataþ. satyàütaratyajanakramaõàd và. ajitajayajitàdhyàvasanàt. yathà tad ajitàni gràmanigamàdãni jayati. jitàni càdhyàvasati. evam ayam ànaütaryamàrgeõàjitàn satkàyadçùñyàdãn kle÷àü jayati tatpràticchedàt. jitàü÷ càdhyàvasati vimuktimàrgeõa. kle÷avisaüyogapràptisahotpàdàt. utpatananipatanàc ca. yathà ca tat kvacid utpatati kvacin nipatati. evam ayam ànaütaryavimuktimàrgàõàü punaþpunaþ saümukhãbhàvàt. kàmàdiduþkhàdisatyàlaübanato và yathàyogam utpatati ca. råpàråpyadhàtvàlaübanàd utpatati. kàmadhàtvàlaübanàn nipatatãti. samyagdçùñir iti vistaraþ. iha ÷ãlaü pratiùñhàya samàdhilàbhaþ samàdhilàbhàt praj¤à yathàbhåtaü bhàvyata ity ataþ samyagvàkkarmàütàjivà nàbhisthànãyàþ. samyagdçùñyàdãnàü tatpratibaddhavçttitvàt ÷ãlam àdhàrabhåtam iti kçtvà. samàdhir nemisthàõãyas tenetareùàm upagrahàt. samyagdçùñyàdayo 'rasthànãyaþ. [Tib. 242b] aravad ita÷ càmuta÷ ca pravçttatvàt. kuta etad iti. kiü svamatam etad vaibhàùikàõàü dar÷anamàrgo dharmacakram ity àhodvid àgamata iti. tadutpattau pravartitam iti. dar÷anamàrgotpattau pravartitaü dharmacakram iti såtre vacanàt. kathaü. bhagavàn bàràõàsyàü viharati sma çùipatane mçgadàve. tatra bhagavàn paücakàü bhikùån àmaütrayate sma. idaü duþkham àryasatyam iti bhikùavaþ pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu yoni÷omanasikurvata÷ cakùur udapàdi j¤ànaü vidyà buddhir udapàdi. ayaü duþkhasamudayaþ. ayaü duþkhanirodhaþ. iyaü duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam iti. pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu yoni÷omanasikurvata÷ cakùur udapàdi j¤ànaü vidyà buddhir udapàdi. tat khalu duþkham àryasatyam abhij¤ayà parij¤àtavyaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu yoni÷omanasikurvata÷ cakùur udapàdãti pårvavat. tat khalu duþkhasamudaya àryasatyam abhij¤ayà prahàtavyaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu pårvavat. tat khalu duþkhanirodha àryasatyam abhij¤ayà sàkùàtkartavyaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu pårvavat. tat khalu duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam abhij¤ayà bhàvayitavyaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu pårvavat. [Tib. 243a] tat khalu duþkham àryasatyam abhij¤ayà parij¤àtaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu pårvavat. tat khalu duþkhasamudaya àryasatyam abhij¤ayà prahãõaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu pårvavat. tat khalu (##) duþkhanirodha àryasatyam abhij¤ayà sàkùàtkçtaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu pårvavat. tat khalu punar duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam abhij¤ayà bhàvitaü mayeti pårvam ananu÷ruteùu dharmeùu pårvavat. yàvac ca mama bhikùava eùu caturùv àryasatyeùv evaü triparivartaü dvàda÷àkàraü na cakùur udapàdi. na j¤ànaü na vidyà na buddhir udapàdi. na tàvad aham asmàt sadevakàl lokàt samàrakàt sabrahmakàt sa÷ramaõabràhmaõikàyàþ prajàyàþ sadevamànuùàsuràyà mukto niþsçto visaüyukto viprayukto viparyàsàpagatena cetasà bahulaü vyahàrùaü. na tàvad aham anuttaràü samyaksaübodhim abhisaübuddho 'smãty adhyaj¤àsiùaü. yata÷ ca mama bhikùava eùu caturùv àryasatyeùv evaü triparivartaü dvàda÷àkàraü cakùur udapàdi yàvad buddhir udapàdi. tato 'ham asmàt sadevakàd yàvat viprayukto viparyàsàpagatena cetasà [Tib. 243b] bahulaü vyahàrùaü. tato 'ham anuttaràü samyaksaübodhim abhisaübuddho 'smãti adhyaj¤àsiùaü. asmin khalu punar dharmaparyàye bhàùyamàõe àyuùmataþ kauõóinyasya virajo vigatamalaü dharmeùu dharmacakùur utpannam a÷ãte÷ ca devatàsahasràõàü. tatra bhagavàn àyuùmaütaü kauõóinyam àmaütrayate sma. àj¤àtas te kauõóinya dharmaþ. àj¤àto me bhagavan. àj¤àtas te kauõóinya dharmaþ. àj¤àto me sugata. àj¤àta àyuùmatà kauõóinyena dharma iti bhaumà yakùàþ ÷abdam udãrayaüti ghoùam anu÷ràvayaüti. etan màrùà bhagavatà bàràõasyàm çùipatane mçgadàve triparivartadvàda÷àkàraü dharmacakraü pravartitaü. apravartitapårvaü ÷ramaõena và bràhmaõena và devena và màreõa và brahmaõà và. kenacit punar loke sahadharmeõa bahujanahitàyeti vistaraþ. tad evam àryasya kauõóinyasya dar÷anamàrga utpanne devatàbhir uktaü bhagavatà pravartitaü dharmacakram iti såtravacanàt. dar÷anamàrgo dharmacakram iti gamyate. kathaü triparivartam iti vistaraþ. idaü duþkham àrgasatyam ity ekaþ parivartaþ. tat khalu parij¤àtavyam iti dvitãyaþ. tat khalu parij¤àtam iti tçtãyaþ. ity ete trayaþ parivartàþ. ekaikasmin parivarte idaü duþkham ity asmiü÷ cakùur udapàdi j¤ànaü [Tib. 244a] vidyà buddhir udapàdãti catvàra àkàràþ. parij¤àtavyam ity asmin puna÷ catvàraþ. parij¤àtam ity asmin punar api catvàraþ. ity ete dvàda÷àkàràþ. tatra pratyakùàrthatvàd anàsravà praj¤à cakùuþ. niþsaü÷ayatvàj j¤ànaü. bhåtàrthatvàt vidyà. vi÷uddhatvàd buddhiþ. vi÷uddhà dhãr buddhir iti nirukteþ. punar bàhyakànàü satyeùu dar÷anaü kudçùñivicikitsàvidyànàm apratipakùaþ sàsravaü ceti tato vi÷eùaõàrthaü cakùuràdigrahaõaü (##) punas triùu parivarteùu prathamaü dar÷anaü cakùuþ. yathàdçùñavyavacàraõaü j¤ànaü. yàvadbhàvikatàm upàdàya vidyà. yàvadvidyamànagrahaõàt. yathàvadbhàvikatàm upàdàya buddhiþ. yathàbhåtàrthàvabodhàt. punar ananu÷ruteùu dharmeùv ànumànikaj¤ànapratiùedhàrthaü cakùur ity àha. àdhimokùikaj¤ànapratiùedhàrthaü j¤ànam iti. àbhimànikaj¤ànapratiùedhàrthaü vidyeti. sàsravapratiùedhàrthaü buddhir iti. prati satyam evaü bhavaütãti. ayaü duþkhasamudaya àryasatyaü. tat khalu prahàtavyaü. tat khalu prahãõam ity ete trayaþ parivartàþ. ekaikasmiü parivarte cakùur udapàdi j¤ànaü vidyà buddhir ity ete dvàda÷àkàràþ. evaü nirodhamàrgasatye api yojye. àha. yadi prati satyam evaü bhavaüti. trayaþ parivartà dvàda÷a càkàràþ [Tib. 244b] dvàda÷a parivartàþ aùñacatvàriü÷ac càkàràþ pràpnuvaüti. kasmàt triparivartaü dvàda÷àkàram ity uktam. ata ucyate. trikadvàda÷akasàdharmyàt tu triparivartaü dvàda÷àkàram uktam iti. dvayasaptasthànakau÷alade÷anàvad iti. dvayade÷anàvat. saptasthànakau÷alade÷anàvac ca. tadyathà vistaram uktvà tena hi bhikùo dvayaü te de÷ayiùyàmi tac chçõu sàdhu ca suùñhu ca manasikuru bhàùiùye. dvayaü katamat. cakùåråpàõi yàvan manodharmà÷ ceti. yatheha dvayasàdharmyàd dvayam ity uktam. evaü trikadvàda÷akasàdharmyàt triparivartaü dvàda÷àkàram uktaü. yathà ca saptasthànaku÷alo bhikùuþ råpaü yathàbhåtaü prajànàti. råpasamudayaü. råpanirodhaü. råpanirodhagàminãü pratipadaü. råpasyàsvàdaü càdãnavaü ca. niþsaraõaü ca yathàbhåtaü prajànàtãti. saptasthànaku÷alo bhikùuþ trividhàrthopaparãkùã kùipram evàsmin dharmavinaye duþkhasyàütaü prajànàtãti. pratyekaü skaüdheùu saptasthànakau÷alasàdharmyàt. evam ihàpi trikadvàda÷akasàdharmyàt triparivartaü dvàda÷àkàram uktam iti. ebhi÷ ceti vistaraþ. ebhi÷ ca parivartair yathàsåtranirdiùñair dar÷anabhàvanà÷aikùamàrgà [Tib. 245a] yathàsaükhyaü dar÷itàþ. idaü duþkham àryasatyam ity àrabhya yàvad iyaü duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam iti dar÷anamàrgo dar÷itaþ. tat khalu duþkham àryasatyam abhij¤ayà parij¤àtavyam ity àrabhya yàvat tat khalu duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam abhij¤ayà bhàvayitavyam iti bhàvanàmàrgo dar÷itaþ. tat khalu duþkham àryasatyam abhij¤ayà parij¤àtam ity àrabhya yàvat tat khalu duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam abhij¤ayà bhàvitam ity a÷aikùamàrgo dar÷ita iti. atràcàrya àha. yady evam iti vistaraþ. yady evam ebhiþ parivartair dar÷anàdimàrgà yathàsaükhyaü dar÷itàþ. na tarhi dar÷anamàrga eva triparivarto dvàda÷àkàraþ. kiü tarhi. ekaparivarta÷ caturàkàra iti. katham asau dar÷anamàrgo dharmacakraü vyavasthàpyate. triparivartàbhàve (##) cakrasàdharmyàbhàvàn na cakraü yujyata ity abhipràyaþ. tasmàt sa eva dharmaparyàyo dharmacakraü. tad eva såtraü dharmacakraü. dharmacakraprakà÷anàt. triparivartaü dvàda÷àkàraü ca yujyate. tadarthaprakà÷anàt. triþparivartanàd iti. duþkhaü yàvan màrga ity ekaü parivartanaü. [Tib. 245b] parij¤àtavyaü yàvad bhàvayitavyam iti dvitãyaü. parij¤àtaü yàvad bhàvitam iti tçtãyaü. caturõàü satyànàü tridhàkaraõàd iti. duþkhaü samudayo nirodho màrga iti satyasvaråpaü praty eka àkaraõaprakàra÷ caturàkàraþ. parij¤àtavyaü prahàtavyaü sàkùàtkartavyaü bhàvayitavyaü iti kartavyaråpàü parij¤ànakriyàü prati dvitãya àkaraõaprakàra÷ caturàkàraþ. parij¤àtaü prahãõaü sàkùàtkçtaü bhàvitam iti pariniùñhitàü parij¤ànàdikriyàü prati tçtãya àkaraõaprakàra÷ caturàkàra iti. dvàda÷àkàraü bhavati. tasya punar iti. dharmaparyàyasya. pravartanaü parasaütànme gamanaü vineyajanasaütàne preraõaü. kathaü gamanam. arthaj¤àpanàt. atha và sarva evàryamàrgo dar÷anabhàvanà÷aikùamàrgo dharmacakraü. vineyajanasaütàne kramaõàt. kramaõàc cakram iti kçtvà. yadi sarva evàryamàrgo dharmacakraü. katham àryàj¤àtakauõóinyasya dar÷anamàrgamàtrotpàde tat pravartitam ity uktaü. ata ucyate. tat tu parasaütàne àryakauõóinyasaütàne. dar÷anamàrgotpàdanàd vartayitum àrabdham àdau vartitam ity etat pravartitam ity ucyate. àdikarmaõi pra÷abdo vartate. prabhukta odana iti yathà. (VI.57) tçtãyasya tu kasmàd apràptir iti. råpadhàtåpapanno [Tib. 246a] yadi niyàmam avakràmet. ùoóa÷e cittakùaõe kasmàd anàgàmiphalapràptir na syàd ity abhipràyaþ. parihàra ucyate. ## iti. ÷ravaõàbhàvàd iti. àråpyeùu ÷ràvakabodhir eva bhavaütã bhavet. svayaübhubodher asaübhavàt. ÷ràvakàbhisamaya÷ ca parato ghoùam aütareõa na bhavati. kiü ca adhodhàtvanàlaübanàc ca. ## iti. traidhàtukàlaübanena ca dar÷anamàrgeõa bhavitavyam ity ataþ. sa tatra na bhavatãti. vidhànaü vidhà upàya ity arthaþ. (VI.58, 59ab) parihàõaü dharmaþ svabhàvo 'syeti parihàõadharmà. cetanàdharmà àtmamàraõadharmà. anurakùaõàdharmà yas tàü vimuktim anurakùituü ÷aknoti. sthitàkaüpyaþ yasyàü viomuktau sthitaþ. tasyàü akaüpyaþ. prativedhanàbhavyaþ. indriyasaücàrabhavyaþ. akopyadharmàkopyo 'nivàryo dharmo 'syety akopyadharmà. sa ca dvividhaþ. svabhàvatas tãkùõendriyaþ. (##) ndriyasaücàratas tãkùõendriya÷ ca. ## evety avadhàraõaü. ÷raddhàdhimuktà bhåtvà ete jàtà ity arthaþ. ÷raddhàdhimuktapårvakà iti yàvad uktaü bhavati. ùaùñhas [Tib. 246b] tv anyathàpi bhavatãti vyàkhyàtaü sàmayikãti. samaye upakaraõàrogyade÷avi÷eùàdilakùaõe bhavà sàmayikã. kàütà ca. kàütà cetovimuktiþ. kasmàt kàüteti. nityànurakùyatvàt. kàütaü hi nityam anurakùyam iti loke dç÷yate. såtre 'py uktaü. tadyathà nàmaikàkùasya puruùasya j¤àtaya ekam akùi sàdhu ca suùñhu cànurakùitavyaü manyeran. màsya ÷ãtaü màsyoùõaü màsya rajo'ü÷ava÷ cakùuùi nipateyur màsya yad apy ekaü cakùur avinaùñaü tad api vina÷yed iti. evam eva samayavimuktasyàrhato 'nurakùya eùa dharmo 'nukaüpyo 'nugràhyaþ. tata evaü samayavimukto 'rhan sàdhu ca suùñhu cànurakùitavyaü manyate. kaccid aham etasmàd dharmàn na parihãyeyeti. sa tasmàn na parihãyata iti. ghçtaghañavad iti. yathà ghçtasya pårõo ghaño ghçtaghaña iti bhavati. madhyagatasya pårõa÷abdasya lopàt. yathà và ghçtàpekùo ghaño ghçtaghaño yatra ghçtaü prakùepsyate. apekùa÷abdalopàt ghçtaghaña iti bhavati. evam ihàpi madhyagatasyàpekùa÷abdasya lopàt samayàapekùà÷ caite vimuktà÷ ceti samayavimuktàþ. samayaþ punar upakaraõàdir ity [Tib. 247a] uktaü. kathaü kopayitum a÷akyatvàd ity àha. aparihàõita iti. kàlàütaràtyaütavimuktito veti. kàlàütaravimuktitaþ samayavimuktatvam. atyaütavimuktito 'samayavimuktitvam ity arthaþ. katham evam ity àha. parihàõisaübhavàsaübhavataþ. parihàõisaübhavàt kàlàütaravimuktyà samayavimukta ity ucyate. parihàõyasaübhavàd atyaütavimuktyàsamayavimukta ity ucyate. ## iti. yadà ÷aikùo bhåtvendriyàõi saücarati. sa dçùñipràptatàm àpadyate. atha svabhàvatas tãkùõendriyaþ sa ùoóa÷e cittakùaõe dçùñipràpta eva. tasmàd asàv akopyadharmà dçùñipràptapårvaka ity ucyate. yas tv arhattvàvasthàyàm indriyàõi saücarati. nàsàv akopyadharmà dçùñipràptapårvaka ity avagaütavyaü. (VI.59cd) ## iti. parihàõadharmà nocyate. yasmàd uttàpanàgato na bhavatãti. tadgotrà àditaþ kecid ity apadiùñaü. tat kim idaü parihàõadharmagotraü nàma yàvad akopyadharmagotram [Tib. 247b] iti na taiþ parihàõadharmàdigotram apadiùñaü. tatra kecid evaü varõayaüti ku÷alamålàni gotram iti. kasyacid dhi tàdç÷àni ku÷alàni bhavaüti. yaþ parihàõadharmà yàvad akopyadharmà. anye (##) punar àhuþ pçthagjanàvasthàm àrabhyendriyabhedo gotram iti. sautràütikàþ punar varõayaüti bãjaü sàmarthyaü cetaso gotram iti. pçthagjanàvasthàyàü ÷aikùàvasthàyàü ca parihàõadharmabãje sati hetau parihàõadharmagotraka ity ucyate. evam a÷aikùàvasthàyàü tadbãjavçttilàbhàt parihàõadharmety ucyate. evaü yàvad akopyadharmeti. tatra parihàõadharmeti vistaraþ. parihàõadharmà yaþ parihàtuü bhavya iti. yady etàvad bråyàt. na ca cetanàdidharmety etan na bråyàt. sarva evaite cetanàdharmàdaya÷ catvàraþ parihàtuü bhavyà ity eùàm evànyataraþ parihàõadharmà syàt. na tebhyo 'nyaþ paücamaþ. atas tebhyo 'nya evàyaü paücama iti vi÷eùayan na ca cetanàdidharmety àha. cetanàdharmàdãnàü puna÷ caturõàü parihàõadharmakatve 'sati [Tib. 248a] ekaikasya vi÷eùalakùaõàpade÷àd eva punar idaü vaktavyaü jàyate. cetanàdharmà cetayituü bhavyo na cànurakùaõàdharmà yàvat prativedhanàbhavya iti. evam anurakùaõàdharmà parihàõipratyayaü balavaütam aütareõeti. yadi parihàõipratyayo balavàn syàt parihãyeta sa ity abhipràyaþ. anena balavatpratyayavacanena parihàõadharmaõaþ pårvoktàd vi÷inaùñi. parihàõadharmà hy abalavatàpi parihàõipratyayena parihãyate. parihàõipratyayàþ punar yathà såtraü. paüca hetavaþ paücapratyayàþ samayavimuktasyàrhataþ parihàõàya saüvartaüte. katame paüca. karmàütaprasçto bhavati. bhàùyaprasçto bhavati. adhikaraõaprasçto bhavati. dãrghacàrikàyogam anuyukto bhavati. dãrgheõa ca rogajàtena spçùño bhavatãti. ananurakùann apãty anenànurakùaõàdharmaõo vi÷inaùñi. sa hy anurakùann eva na parihãyeta. ayaü tv ananurakùann apãti. ananurakùayann api tatphalaü sthàtuü bhavyas tatphale. na hàtuü tatphalàt. nàpi vardhayituü prativedhanàbhavyatàpràptyà. vinàbhiyogena vinà vãryeõa. anenàrthàd uktaü bhavati. yady abhiyogaü kuryàd bhavyaþ syàd iti prativedhanàbhavyàc càyam evaü vi÷eùito bhavati. [Tib. 248b] sa hi vinà apy abhiyogena prativeddhuü bhavya iti. prathamau dvàv iti vistaraþ. parihàõadharmà sàtatyasatkçtyaprayogavikalaþ. cetanàdharmàpi sàtatyaprayogeõa vikalaþ. vi÷eùeõa tu satkçtyaprayogeõa vikala ity anayor vi÷eùaþ. mçdvindriyas tv iti ùaùñhàd vi÷inaùñi. ùaùñho hi tãkùõendriyaþ. indriyakçto hy anayor vi÷eùo na prayogakçta iti. evaü ca kçtveti vistaraþ. yasmàn nàva÷yam evaü bhavati. tasmàd råpàråpyadhàtvor api ùaó arhaüto na kevalaü kàmadhàtàv eva ùaó ity abhipràyaþ. råpàråpyadhàtvor dvau sthitàkaüpya ekaþ. akopyadharmà ca dvitãyaþ. sthitàkaüpyas (##) tàvad baddhàbhiruciþ syàn na prativedhanàbhavyatàkriyàdaravàn iti. na kàmadhàtau sthitàkaüpyaþ prativedhanàbhavyatàm àpadyate. råpàråpyadhàtva÷ ca parihàõipratyayo balavàn nàstãti. nàsau parihãyate. na cendriyàõi saücaraütãti sthitàkaüpyagotraka eva saü tatra bhavati. akopyavimuktiyogàc càkopyadharmàpi bhavati. eveti dvàv eva tau bhavataþ. nàto 'nye. tayo råpàråpyadhàtvoþ parihàõicetanendriyasaücàràbhàvàt. parihàõadharmà tàvat tatra nàsti. parihàõyabhàvàt. anurakùaõàdharmàpi nàsti. parihàõyabhàvenànurakùitavyàyogàt. [Tib. 249a] ata eva cendriyasaücàràbhàvàt prativedhanàbhavyo 'pi na bhavati. tathà coktaü. ## iti. tatra ca nàtmasaücetanà na parasaücetanàstãti cetanàdharmàpi na bhavatãti. (VI.60ab) cetanàdharmàdãnàü caturõàm iti. cetanànurakùaõàdharmasthitàkaüpyaprativedhanàbhavyànàü. na hi parihàõadharmà punaþ svagotràt parihãyata iti. tasya gotrasyàkçtrimatvàt. parihàõadharmàdãnàü paücànàm iti. yasmàt parihàõadharmaõo 'pi phalàt parihàõiþ saübhavati. phalasyàgaütukatvàt. ## iti. gotràt phalàc ca. sa tasmàn na parihãyata ity arhan. kasmàd ity àha. ÷aikùà÷aikùamàrgàbhyàü dçóhãkçtatvàd iti. yac chaikùàvasthàyàü gotram asti. tac chaikùeõa màrgeõa bhàvitaü. a÷aikùàvasthàyàü ca punar bhàvitam iti. tàbhyàü dçóhãkçtatvàn na tasmàt so 'rhan parihãyate. ÷aikùas tu katham ity àha. ÷ikùas tu laukikalokottaràbhyàü dçóhãkçtatvàt prathamàt gotràn na parihãyate. yat tad àtmãyaü prathamaü gotraü tal laukikena màrgeõa pårvaü bhàvitaü. ÷aikùeõa ca màrgeõa punar bhàvitam iti. tato [Tib. 249b] na parihãyate. atra ka÷cid àha. yad ucyate. yasya yat prathamaü gotraü. sa tasmàn na parihãyate ÷aikùà÷aikùamàrgàbhyàü dçóhãkçtatvàd iti. tad etad akàraõaü. yasmàd yo 'pi cetanàdharmà uttàpanàgatas tasmàt gotràt parihãyate. tad gotraü ÷aikùà÷aikùàbhyàü màrgàbhyàü dçóhãkçtam iti. parihàõir na pràpnoti. tasmàt gotram eva tat tàdç÷aü yasmàd àdyàn na parihãyate. uttàpanàgatàt tu parihãyata iti. yad apy uktaü ÷aikùas tu laukikalokottaràbhyàü dçóhãkçtatvàn na parihãyata ity etad apy akàraõaü. srotaàpannasya parihàõiprasaügàt. na hi srotaàpattiphalaü laukikena màrgeõa dçóhãkçtam iti. kartavyo 'tra yatna iti. (##) atra vayam àcàryasyàbhipràyaü dar÷ayàmo yenaivam uktaü. katham iti. yat tàvad uktaü cetanàdharmà uttàpanàgatas tasmàt gotràt parihãyata iti. tad ayuktaü. yad dhi cetanàdharmagotraü ÷aikùàvasthàyàü bhàvitaü puna÷ cà÷aikùàvasthàyàm api bhàvitam iti dçóhãkçtaü. naiva sa tasmàd arhattvàt parihãyamàõaþ parihãyate. ÷aikùàvasthàyàü prathamãbhåtatvàt. uktaü càcàryasaüghabhadreõa yaþ ÷aikùàvasthàyàü gotràütaram adhigamyàrhattvaü pràpnoti. asàv [Tib. 250a] api taü màrgaü parityajati. na cottàpanàgata eva gotre nàvatiùñhata iti. yat tu cetanàdharmagotram a÷aikùàvasthàyàm idànãm evàdhigataü na ÷aikùàvasthàyàm adhigataü. sa tasmàt parihãyamàõaþ parihãyate. tadavasthàdvayàdçóhãkçtatvàt. iti na kàraõam evaitad bhavati. yad apy uktaü ÷aikùas tu laukikalokottaràbhyàü màrgàbhyàü dçóhãkçtatvàn na parihãyeta ity etad apy akàraõaü. srotaàpannasya parihàõiprasaügàt. na hi srotaàpattiphalaü laukikena lokottareõa dçóhãkçtam iti. tad apy anavabuddhyàbhihitaü. tad gotraü prati kàraõam ucyate. na phalaü prati. tatra hi kàraõàütaraü vakùyate. yena prathamàt phalàn na parihãyate. na hi kiücid apy asti phalaü yad yugapad ubhàbhyàü laukikalokottaràbhyàü pràpyate. gotraü tu laukikalokottaràbhyàü màrgàbhyàü dçóhãkçtaü bhavati. aihajanmikenoùmagatàdinà pàrajanmikena và prahàõamàrgeõànyena và laukikena màrgeõa lokottareõa ÷aikùàvasthàyàü bhàvitatvàt. yat tu pa÷càtpratilabdham uttàpanayeti. yad àgaütukaü gotraü pa÷càd eva na dvayor avasthayor adhigataü tasmàt [Tib. 250b] parihãyate. gotraü nirdi÷ya phalaü nirdi÷yate. yasya ca yat prathamaü phalam iti vistaraþ. ata eva ca srotaàpattiphalàn nàsti parihàõir iti. yasmàt srotaàpattiphalaü yadi pràpyate 'va÷yaü prathamaü bhavati. sakçdàgàmyanàgàmiphale tu kadàcit tu prathame bhavato yadi bhåyovãtaràgakàmavãtaràgayoþ. kadàcid aprathame yady ànupårvikasya. tatra yadyat phalaü prathamaü bhavati srotaàpattiphalaü sakçdàgàmiphalaü anàgàmiphalaü và. na tasmàt parihãyate. yat tu pa÷càt sakçdàgàmiphalam anàgàmiphalaü arhattvaphalaü và. tataþ parihãyate. evaü ca kçtveti. yasya ca yat prathamaü gotraü phalaü ca. sa tasmàn na parihãyata iti kçtvà. yathàkramaü paüca ùañ sapta prakàrà iti. anurakùaõàdharmaõaþ paüca prakàrà bhavaüti. tadavasthasya parinirvàõam indriyasaücàraþ parihàya và ÷aikùatvaü cetanàdharmagotrapratyàgamanaü parihàõadharmagotrapratyàgamanaü ca. sthitàkaüpyasya ùañ prakàrà bhavaüti. (##) ta eva ca paüca anurakùaõàdharmagotrapratyàgamanaü ùaùñhaü. prativedhanàbhavyasya sapta prakàrà bhavaüti. eta eva ca ùañ sthitàkaüpyagotrapratyàgamanaü ca saptamam iti. yasya ca yat [Tib. 251a] prathamaü gotraü ÷aikùàvasthàyàm àsãt. sa ÷aikùãbhåtaþ. punar iti vàkyàdhyàhàraþ. tatraivàvatiùñhate nànyasmin. anyathà hi gotravi÷eùalàbhàc chaikùàvasthàd gotràd vi÷iùñaü tad gotraü bhavatãti. ato vi÷iùñagotralàbhàt vçddhir evàsya pudgalasya syàt. na parihàõir iti. kathaü kçtvà. yathà tàvat parihàõadharmà arhattvàvasthàyàm indriyottàpanayà prativedhàbhavyatàpràptaþ. so 'rhattvàt parihãyate. ÷aikùãbhåtas tadgotràd api parihãyamàõo na sthitàkaüpyagotre tiùñhati. pratilomato yàvan na cetanàdharmagotre. kiü tarhi. parihàõadharmagotra eva tiùñhatãti. anyathà hãti yady anyagotre 'vatiùñheta. gotravi÷eùalàbhàd iti parihàõadharmagotravi÷iùñagotralàbhàt. tasmàd ava÷yam arhattvàt parihãyamàõa indriyottàpanàd api gotràt parihãyata iti. kiü punaþ kàraõaü prathamàt phalàn nàsti parihàõir iti. yasya yat prathamaü phalaü srotaàpattiphalaü và sakçdàgàmiphalaü và anàgàmiphalaü và. dar÷anaheyànàm avastukatvàd anadhiùñhànatvàd ity arthaþ. àtmàdhiùñhànapravçttà hy eta iti vistaraþ. àtmano 'dhiùñhànena pravçttà ete dar÷anaheyàþ. kasmàd ity àha. satkàyadçùñimålatvàt. yasmàd [Tib. 251b] àtmadar÷anava÷ena dar÷anaheyànàü samudàcàraþ. uktaü ca yàni và punaþ pçthag loke dçùñigatàni. tàni satkàyadçùñimålakàni satkàyadçùñisamudayàni satkàyadçùñijàtãyàni satkàyadçùñiprabhavànãti. sa càtmà nàstãty avastukatvàn nàsti parihàõir iti. satyàlaübanatvàd iti. satyànàü nityàdito grahanàt. katama÷ ca kle÷o naivaü. bhàvanàprahàtavyo 'pi hi ràgàdir vitathàlaübanaþ. ÷ucisukhanityàtmàkàraiþ satyàditattvàlaübanàt. àtmatvam abhåtam adhyàropayaütãti. yathoktaü. ye kecid bhikùava àtmeti àtmãya iti samanupa÷yaütaþ samanupa÷yaüti. imàn eva te paücopàdànaskandhàn àtmata àtmãyata÷ ca samanupa÷yaütãti. tadadhiùñhànànupravçttà÷ càütagràhàdaya iti. àtmàdhiùñhànànupravçttàþ. ÷à÷vata àtmà. ucchedãti và. nàsty àtmà. ayam evàgraþ. iyam eva ÷uddhiþ. kim asàv asti nàstãtyevamàdyàkàrapravçttàs tadanyaddar÷anaheyà avastukà ucyaüte. niradhiùñhànà ucyaüta ity arthaþ. na tv àtmàdile÷o 'stãti. àdigrahaõenàtmãyagrahaõaü ã÷varàdigrahaõaü và. [Tib. 252a] pratiniyataü manaàpàmanaàpàdilakùaõam iti. ràgasya bhàvanàheyasya manaàpaü ke÷adaüta÷ubhàdilakùaõaü (##) vastu. pratighasyàmanaàpaü tada÷ubhatàdilakùaõaü. mànasyàpi manaàpaü avidyàyà api tad eva dvayaü saümohanãyaü kiücid iti. na tu dar÷anaheyànàm àtmàdilakùaõam iti. na tu dar÷anaheyànàm àtmàtmãyalakùaõaü pratiniyataü vastu kiücid asti. anyatra tadàlaübanebhyo ràgàdibhyaþ. tasmàd avastukà ucyaüte. tasmàn na pratiniyatavastukà ucyaüta ity arthaþ. api khalv iti vistareõàcàryaþ. àryasya ÷aikùasyànupanidhyàyato 'saütãrayataþ smçtisaüpramoùàt kliùñasmçtiyogàt kle÷a utpadyate. ràgàdikaþ. nopanidhyàyataþ. rajjvàm iva sarpasaüj¤à kasyacid anupanidhyàyataþ smçtisaüpramoùàj jàyate. nopanidhyàyataþ. tadvat. àtmadçùñyàdãnàm iti. aütagràhadçùñyàdãnàü grahaõaü. kiü punaþ kàraõaü. na cànupanidhyàyata àtmadçùñyàdãnàm utpattir yujyate. saütãrakatvàt. keùàm. àtmadçùñyàdãnàü kle÷ànàü. ato 'nupanidhyànàd àryasyàtmadçùñyàdãnàm utpattir na yujyata iti. parihàõikàraõàbhàvàn nàsti dar÷anaheyaprahàõàt [Tib. 252b] parihàõir iti. arhattvàd api nàstãti. na kevalaü dar÷anaheyaprahàõàn nàsti parihàõir arhattvàd api nàsti parihàõir ity api÷abdena dar÷ayati. aprathamàbhyàü tu sakçdàgàmyanàgàmiphalàbhyàü parihàõiþ saübhavati. laukikena màrgeõa tatpràptisaübhavàd ity abhipràyaþ. eùa eva ca nyàya ity àcàryaþ samarthayati. tad dhi bhikùavaþ prahãõam iti. tad eva prahãõaü. yad àryapraj¤ayà prahãõaü. tad dhi na punar utpadyate. laukikyà tu yat prahãõaü. tat punar utpadyata ity abhipràyaþ. ÷aikùasya càpramàda iti vistareõa dvitãyaü såtrapadaü j¤àpakam arhattvàn nàsti parihàõir iti. ayaü càsyàrthaþ ÷aikùasyàpramàdanimittam apramàdakarma pravedayàmy apramàdaþ ÷aikùeõa kartavya iti. nanu ca ÷aikùasyàpy àryayà praj¤ayà prahàõam asti. kathaü tasyàpramàdakaraõãyaü ÷àstãti. yasmàd anadhigatam anena phalàütaram adhigaütavyaü. laukikamàrgagataü ca tasya prahàõam astãti. atra vaibhàùiko bråyàd arhato 'py aham ànanda làbhasatkàram aütaràyakaraü vadàmãti såtre vacanàd asty arhato 'pi parihàõir ity ata idam ucyate. arhato 'pi vistareõa yàvad atra såtre dçùñadharmasukhavihàramàtràd eva parihàõir ukteti. [Tib. 253a] kathaü. yatra bhagavàn àyuùmaütam ànandam àmaütrayate sma. arhato 'py aham ànanda làbhasatkàram aütaràyakaraü vadàmãti. àyuùmàn ànanda àha. tat kasmàd bhagavàn evam àha. arhato 'py aham ànanda làbhasatkàram aütaràyakaraü vadàmãti. bhagavàn àha. na haivànandàpràptasya pràptaye. anadhigatasyàdhigamàya. asàkùàtkçtasya sàkùàtkriyàyai. api tu ye 'nena catvàra (##) àdhicaitasikà dçùñadharmasukhavihàrà adhigatàþ. tato 'ham asyànyatamasmàt parihàõiü vadàmi. tac càkãrõasya viharataþ. yà tv anenaikàkinàvyapakçùñenàpramattenàtàpinà prahitàtmanà viharatà akopyà cetovimuktiþ kàyena sàkùàtkçtà. tato 'syàhaü na kenacit paryàyeõa parihàõiü vadàmi. tasmàt tarhy ànandaivaü te ÷ikùitavyaü. yal làbbasatkàram abhibhaviùyàõo na càtyantair làbhasatkàrakai÷ cittaü paryàdàya sthàsyati. evaü te ànanda ÷ikùitavyam iti. yadi vaibhàùika evaü bråyàt. akopyà iti vi÷eùaõàt sàmayikyà asti parihàõir iti. tata àha. sàmayikyà astãti ced iti. vayam apy evaü bråmaþ. sàmayikyà asti parihàõir iti. sà tu vicàryà sà tu sàmayikã vimuktir vicàryà. katham ity àha. kim arhattvaü sàmayikã vimuktir asti. [Tib. 253b] àhosvid dhyànàny eva laukikàni sàmayikã vimuktir iti. kasmàd evam à÷aükyata ity àha. maulo hi dhyànasamàdhir iti. dhyànam eva samàdhir dhyànasamàdhiþ. mauladhyànagrahaõaü sukhapratipadàm agratvàt. samaye saümukhãbhàvàt. kasmiü÷cit kàle niþ÷abdàdike saümukhãbhàvàt. samaye bhavà samàyikã vimuktir ity ucyate. punaþpunar eùaõãyatvàt kàüteti. parihàõau parihàõau kamanãyatvàt pràrthanãyatvàd ity arthaþ. àsvàdanãyatvàd ity apara iti bhadaütaràmaþ. sàsravatvàd àsvàdanàsaüprayuktadhyànayogàt kàütety abhipràyaþ. arhattvavimuktis tv iti vistaraþ. arhattvam eva vimuktir arhattvavimuktiþ. nityànugatatvàt pràptiyogena. na yujyate sàmayikãty anena sàmayikyà vimukter viparyayeõàrhattvavimuktiü dar÷ayati. apunaþpràrthanãyatvàn na kàütety anena kàütaviparyaye 'rhattvavimuktir na kàüteti. nityànugatatvenàstitvàd apràrthanãyatvàn na kàütety arthaþ. àdhicaitasikebhya eveti. adhicetasi bhavà [Tib. 254a] àdhicaitasikà dçùñadharmasukhavihàràþ. tebhya eva. kim arthaü parihàõim avakùyad iti. ye te caitasikà drùñadharmasukhavihàrà adhigatàþ. tato 'ham asyànyatamasmàt parihàõiü vadàmãti vacanàt. yady arhattvàt sàmayikã vimuktilakùaõàt parihàõisaübhavo 'bhaviùyat. kim arthaü tebhya eva parihàõim avakùyat. na tebhya eva parihàõim avakùyad ity arthaþ. va÷itvabhraü÷àd iti. samàdhisaümukhãbhàvava÷itvabhraü÷àd ity arthaþ. so 'parihàõadharmeti. aparihàõadharmà akopyadharmaõo 'nyaþ såtre pañhitaþ. aùñàda÷a÷aikùàn vistareõoktvàha. navà÷aikùàþ katame. parihàõadharmà. aparihàõadharmà. cetanàdharmà. anurakùaõàdharmà. sthitàkaüpyaþ. prativedhanàbhavyaþ. akopyadharmà. (##) praj¤àvimuktaþ. ubhayatobhàgavimuktaþ. ima ucyaüte nava÷aikùà iti. yaþ parihãyate dçùñadharmasukhavihàrebhyaþ. sa parihàõadharmà. yo na parihãyate tata eva. so 'parihàõadharmà. evaü [Tib. 254b] cetanàdharmàdayo 'pi yojyàþ. kathaü. yaþ samàdhibhraü÷abhayàd àtmànaü cetayate. sa cetanàdharmà. yo 'nurakùati kathaücid guõavi÷eùaü. so 'nurakùaõàdharmà. yo yasminn eva guõe sthitaþ. tasmàd ananurakùann api na kaüpyate. sa sthitàkaüpyaþ. yaþ pareõa pratividhyati. guõavi÷eùam utpàdayatãty arthaþ. sa prativedhanàbhavyaþ. yo na kupyati utpannebhyo na parihãyate. so 'kopyadharmà. ko vi÷eùa iti. aparihàõadharmàdãnàü trayàõàm aparihàõiyogàd vi÷eùam apa÷yan pra÷nayati. anuttàpanàgata iti. svabhàvatas tãkùõendriyaþ. neüdriyottàpanàü pràpta ity arthaþ. tasmàn na kaüpyata iti. tasmàt guõavi÷eùàd ity arthaþ. eùa vi÷eùo lakùyata iti. àcàryaþ svamataü dar÷ayati. nanu càyuùmàn gautiko 'rhattvàt parihãõa ity evaü yadi vaibhàùiko bråyàd ity asya pratividhànam àrabhyate. àyuùmàn gautika iti vistaraþ. ÷aikùãbhåta iti na tàvad arhan. ÷astram àdhàrayann iti. ÷astraü vàhayan. kàyajãvitanirapekùatvàt kàraõàn maraõakàla evàrhattvaü pràptaþ. ÷astràdhàràd uttarakàla ity arthaþ. [Tib. 255a] parinirvçtta÷ ca tenaiva ÷astraprahàreõa. da÷ottare ceti. da÷ottaranàmasåtre. kim uktam ity àha. eko dharma utpàdayitavyaþ. katama ity àha. sàmayikã kàütà cetovimuktir iti. dçùñadhàrmasukhavihàra ity abhipràyaþ. eko dharmaþ sàkùàtkartavyaþ. katama ity àha. akopyà cetovimuktir iti. arhattvam ity abhipràyaþ. pçthagvacanàd dhy akopyavimuktilakùaõàd arhattvàd arhattvasvabhàvà na kàütà cetovimuktir uktety abhipràyaþ. dviprakàratvàd arhattvasya pçthagvacanam iti vaibhàùikavacanàvakà÷aü pa÷yan punar àha. yadi càrhattvam iti vistaraþ. yady arhattvam eva sàmayikã kàütà cetovimuktir abhaviùyat. kim arthaü tatraiva da÷ake na såtràütare arhattvasya dvigrahaõam akariùyat. eko dharmaþ sàkùàtkartavyaþ. akopyà cetovimuktir iti. naivàkariùyad ity arthaþ. evaü hy avakùyat. eko dharmaþ sàkùàtkartavya÷ cetovimuktir iti. bråyàs tv arhattvaü dviprakàram. ato vacanavibhàgenocyate. ekam utpàdayitavyaü dvitãyaü sàkùàtkartavyam iti. atra bråmaþ. na ca kvacid arhattvam utpàdayitavyam uktaü. [Tib. 255b] kiü tarhi. sàkùàtkartavyam iti. tatratatra såtre. abhyupetyàpi bråmaþ. mçdvindriyasaügçhãtaü cotpàdayitavyam iti. kim anena j¤àpanena j¤àpitaü kathitaü bhavati. yadi tàvad utpàdayituü ÷akyam ity etaj j¤àpitaü bhavati. (##) ÷aki liï ceti kçtyapratyayalakùaõàt. anyad api ÷akyaü yat tãkùõendriyasaügçhãtam arhattvaü. tathà ca saty evaü såtre vaktavyaü syàt. eko dharma utpàdayitavyaþ. cetovimuktir iti. athotpàdanam arhatãty etaj j¤àpitaü bhavati. arhe kçtyatçca÷ ceti lakùaõaparigrahàt. anyat sutaràm arhati yat tãkùõendriyasaügçhãtam arhattvaü. tad dhy akopyatvàt suùñhåtpàdayitum arhatãty abhipràyaþ. kathaü tarhãti vistaraþ. yadi sàmayikã vimuktir arhattvaü bhavati. evaü tadyogàt samaya vimukto 'rhann iti yujyata ity abhipràyaþ. samayàpekùaþ samàdhisaümukhãbhàva iti. yasmàd asya samàdhiþ sàsravo 'nàsravo 'pi và samayam àrogyade÷avi÷eùàdilakùaõam apekùate. abhidharme 'pi coktam iti vistaraþ. kàmaràgànu÷ayo 'prahãõo bhavatãty etad udàharaõam. idaü càpy udàharaõaü. tatra càyoni÷omanaskàra iti. paripårõotpattir evam iti cet. syàn matà paripårõakàraõasya kle÷asyaivam utpattiþ. aparipårõakàraõasya tu kle÷asya viùayabalàd eveti. [Tib. 256a] tad ayuktaü. kasmàd ity àha. kasya vàparipårõakàraõasyotpattir iti. kasyotpattiþ. yataþ aparipårõakàraõasyotpattir asti. yàvatã hi hetupratyayasàmagrã kàryasyotpattaye prasiddhà. sà tadekade÷avikalà satã tasyotpattaye na bhavati. tadyathà cakùå råpàlokamanaskàrasàmagrã cakùurvij¤ànasyotpattaye prasiddhà. sa tadanyetaravikalà satã tadutpattaye na bhavatãti. tasmàn na kiücid etat. tadråpa iti tatprakàraþ. tatsvabhàva iti và. atha notpanna iti pratipakùaþ tadbãjadharmatàyàm iti. kle÷abãjasvabhàva ity arthaþ. tasyàm anapoddhçtàyàm anunmålitàyàü kathaü kùãõàsravo bhavatãti. bråyàs tvaü na bhavatãti. ata àha. akùãõàsravo và katham arhan bhavatãti. evaücarata iti. smçtimata÷ carata ity arthaþ anaütaraü smçtivacanàt. ÷aikùas sa ity asya vacanasya parihàràrthaü sa eva parihàõivàdy àha. sa hi tatràrhann eva j¤àpita iti. kathaü kçtvà j¤àpita ity àha. dãrgharàtram iti vistaraþ. aparihàõivàdinaþ syàd evaü vacanàvakà÷aþ. ÷aikùasyedaü vivekanimnacittam ucyate yàvan nirvàõapràgbhàram iti. asya parihàràrthaü parihàõivàdã punar àha. arhato hy etad balam anyatroktam iti såtre. kathaü. kati bhadaütàrhato bhikùoþ kùãõàsravasya balàni. [Tib. 256b] aùñau ÷àriputràrhato bhikùor dãrgharàtraü vivekanimnaü cittaü yàvan nirvàõapràgbhàraü. aügàrakarùåpamà÷ cànena kàmà dçùñà bhavaüti. yathàsya kàmàn jànataþ kàmàn pa÷yato yaþ kàmeùu kàmacchandaþ kàmasnehaþ vistareõa yàvat kàmàdhyavasànaü. tatràsya cittaü na paryàdàya tiùñhatãti vistaraþ. kiü ca ÷ãtãbhåtaü (##) vàütãbhåtam iti càbhidhànàt. tatraivàügàrakarùåpame såtre 'rhann eva j¤àpita iti. asty etad evam iti. aügàrakarùåpame yad uktam arhann eva j¤àpita iti. yàvat tu càro na supratividdha iti. piõóapàtàdicàraþ. ÷aikùàvasthàm adhikçtyaivaüvacanàd adoùa iti. yad etad uktaü. kadàcit smçtisaüpramoùàd utpadyaüte pàpakà aku÷alà vitarkà iti. tac chaikùàm adhikçtyoktaü nàrhattvàvasthàü. yat tåktaü dãrgharàtraü vivekanimnaü iti. tac chaikùasyàpi saübhavati. arhatas tu prakarùeõa bhavatãti vi÷eùàþ. yac càpy uktaü sàsravasthànãyair dharmaiþ ÷ãtãbhåtaü vàütãbhåtam iti. tad api ÷aikùàvasthàm adhikçtya saübhavati. kàmàvacaràsravasthànãyadharma÷ãtãbhàvàbhidhànàt. [Tib. 257a] arhattvàvasthàü càdhikçtya tathàbhidhànàd adoùa iti àcàryasyàbhipràyaþ. (VI.60cd) prayogàsaübhavàn na dar÷anamàrga iti. paücada÷akùaõo dar÷anamàrgaþ. tatrendriyasaücàre prayogàvakà÷o nàsti. ka÷cit pçthagjanàvasthàyàm indriyàõi saücaratãti. [kim anityàdyàkàrapatitena màrgeõendriyàõi saücarati.] kim audàrikàdyàkàreõa màrgeõendriyàõi saücarati. utàho ÷àütàdyàkàreõeti. avi÷eùitatvàd ubhayathàpi saübhavatãti pa÷yàmaþ. tathà hy enam artham àcàryaþ såcayiùyati. na hi sàsraveõa màrgeõàryàõàm indriyasaücàra ity àryàõàm iti vi÷eùaõàt. api nàma mamendriyàõi tãkùõàni syur iti prayogam abhisaüdhàya. màrgaü laukikaü lokottaraü cànyasyànaütaryavimuktimàrgakrameõendriyàõi saücaratãti veditavyaü. ka÷cic chraddhàdhimuktàvasthàyàm ity atrà÷aikùavacanaü. ÷aikùapçthagjanàdhikàràt. a÷aikùo 'pi tv iüdriyàõi saücaratãti boddhavyaü. (VI.61) katham akopyadharmaõo dçùñadharmasukhavihàrebhyaþ parihàõir iti. tãkùnendriyatvàd asya dçùñadharmasukhavihàrebhyaþ parihàõir na saübhavet. kim utàkopyàyà vimukter ity asaübhàvayan pçcchati. buddhasyopabhogaparihàõir eveti. vineyakàryavyàpçtatvàd [Tib. 257b] dçùñadharmasukhavihàràn nopabhuükte. na saümukhãkarotãty arthaþ. sà càpràptaparihàõi÷ ceti. akopyadharmaõaþ sà copabhogaparihàõiþ kuta÷cid vyàsaügàt. apràptiparihàõi÷ ca pudgalavi÷eùadharmapràpaõàt. yasmàd akopyadharmàpi ka÷cin mahà÷ràvakàõàm àrya÷àriputramaudgalyàyanàdãnàü pràütakoñikàdãn dharmàn. svayaübhuvàü ca kàü÷cid dharmàn na pràpnoti. mahà÷ràvakà api svayaübhuvàü kàü÷cid vi÷eùadharmàn na pràpnuvaütãtyàdi. anyasyàrhata iti parihàõadharmàder mçdvindriyasya pràptaparihàõir apy asti. api÷abdàt pårvokta api (##) parihàõã sta iti. akopyadharmaõa upabhogaparihàõivacanàt såtravirodha iti. yad etad uktaü. ye 'nena catvàra iti vistareõa. yàvat tato 'ham asyànyatamasmàt parihàõiü vadàmãti. tasya sutrasyàvirodhaþ. ùaõõàm apy arhatàm akopyà vimuktir ity ukte vaibhàùiko bråyàt. yadi sarvasyaivàrhato 'nàsravà vimuktir akopyà. kasmàd asamayavimukta evàkopyadharmà vyavasthàpito nànya iti. ata idam ucyate. sarvasyànàsravà vimuktir [Tib. 258a] akopyeti. satyam asty etat. akopyadharmavyavasthànaü tu yathà tathoktam iti. dçùñadharmasukhavihàrebhyas tu ka÷cil làbhasatkàravyàkùepadoùàt parihãyate va÷itvabhraü÷àt. yo mçdvindriyaþ. ka÷cin na parihãyate. yas tãkùõendriyaþ. sa evàkopyadharmà vyavasthàpitaþ. yata eva ca dçùñadharmasukhavihàrebhyo làbhasatkàravyàkùepadoùàt parihãyate. mçdvindriyo na tãkùõendriyaþ. ata etad acodyaü. katham. akopyadharmaõo dçùñadharmasukhavihàràt parihàõir ity aparihàõivàdã. atha và ayam anyaþ saübaüdhaþ. pårvam akopyadharmaõo dçùñadharmasukhavihàrebhyaþ parihàõir nàstãty uktaü. såtre ca. yasyàkopyà vimuktiþ. tasya dçùñadharmasukhavihàràt parihàõir uktà. avi÷eùyàbhidhànàd ata idam ucyate. sarvasyànàsravà vimuktir akopyeti. na tayaivàkopyadharmà vyavasthàpyata ity abhipràyaþ. ata evocyate akopyadharmavyavasthànaü tu yathà tathoktam iti. ata etad acodyam iti. yad uktaü såtram à÷ritya katham akopyadharmaõo dçùñadharmasukhavihàrebhyaþ parihàõi iti. (VI.62) dhandhà iti mandàþ. anyathà hy [Tib. 258b] anà÷vàsikam iti. yady arhattvàt parihãõaþ punar jàyeta sucãrõabrahmacarye 'smin màrge càpi subhàvite tuùña àyuþkùayàd bhavati rogasyàpagame yathety à÷vàsaþ. evaüvidho na syàd iti. tad akàryam abrahmacaryàdilakùaõaü ÷årapraskhalanàpatanavad iti. yathà ÷årasya praskhalane apatanaü bhavati ÷aktita àtmadhàraõàt. tadvad àryaþ phalàt parihãõo 'pi tatphalam alabdhvà na mriyate. ÷åragrahaõam avihvalatvàt. balavàü chåra ity apare. (VI.63, 64) katham abhyastam ity àha. ÷aikùà÷aikùamàrgàbhyàü dçóhãkçtatvàd iti prayogamàrgas tu sarvatraika eveti. akopyaprativedhe dçùñipràptatàyàü ca. na hi sàsraveõeti. àryendriyasaücàrasya vivakùitatvàt. anyathà hi ka÷cit pçthagjanàvasthàyàü indriyàõi saücaratãty etad virudhyate. nànyatra parihàõyasaübhavàd iti. parihàõibhayàd dhãndriyasaücàra iùyate. anyatra ùañsu kàmàvacareùu devanikàyeùu råpàråpyadhàtvo÷ ca parihàõir nàstãty àha. årdhavdhàtåpapanna àryo naivendriyàõi saücarati. nàpi kathaücit (##) parihãyate [Tib. 259a] iti. uktam atra kàraõaü. kàlàntaraparivàsenendriyàõàü paripakvataratvàt. à÷rayavi÷eùalàbhàc ceti. atha kasmàt kàmàvacareùu deveùu parihàõir nàsti. ye pårvam abhyudàrebhyo 'pi viùayebhyaþ saüvijaüto niyataü satyàni pa÷yaüti. te kathaü tàn evàlaübya parihàsyaüte. ava÷yaü hi te tãkùõendriyà bhavantãty abhipràyaþ. ## tatphalasya navabhåmisaügçhãtatvasaübhavàt. phalaü phalavi÷iùñaü ceti. phalaü sakçdàgàmiphalaü. phalavi÷iùñaü prathamadhyànàdi prahàõàya prayogànantaryavimuktivi÷eùamàrgalakùaõaü. phalamàrgam eva pratilabhata iti. kàmadhàtuvairàgyamàtrasaügçhãtaü. na cànàgàmiphalam àråpyasaügçhãtam iti. paücànàm avarabhàgãyànàü prahàõàd anàgàmãti såtre vacanàt. dar÷anamàrgasya ca tatràbhàvàt. tadabhàvaþ kàmadhàtvanàlaübanàd iti vyàkhyàtam etat. (VI.65ab) akopyadharmà ca dvividha iti. såtre pañhitatvàt akopyabheda eva ## iti. akopyadharmà mçdumadhyàdhimàtrendriyabhedàt tridhà bhidyate. ÷ràvako hy akopyadharmàdhimàtramçdvindriyaþ. [Tib. 259b] pratyekabuddho 'dhimàtramadhyendriyaþ. samyaksaübuddho 'dhimàtràdhimàtrendriya iti. mçdumçdvàdinavaprakàrendriyabhedàd iti. parihàõidharmà mçdumçdvindriyo yàvad bhagavàn adhimàtràdhimàtrendriya iti. (VI.65cd, 66ab) sapta bhavaütãti. pratyekabuddhasamyaksaübuddhàv ubhayatobhàgavimuktasaügçhãtàv eveti kçtvà. pårvam eveti vistaraþ. pårvam eva pçthagjanàvasthàyàü parapratyayena parataþ ÷rutvà smçtyupasthànàdãn dharmàn. pa÷càd artheùu prayogàt. cintàbhàvanàsevanàd ity arthaþ. tathà pårvam eva pçthagjanàvasthàyàü praj¤ayà dvàda÷àügapravacanadharmànusàreõa svayam evaü bodhipakùàdãn dharmàn anusarann artheùu prayogàt. cintàbhàvanàsevanàt. ity evaü prayogataþ ÷raddhàdharmànusàriõau bhavataþ. ÷raddhàdhimokùapraj¤àdhikyata iti. ÷raddhàdhimokùàdhikyataþ praj¤àdhikyata÷ ca. ÷raddhayàdhimokùaþ ÷raddhàdhimokùaþ. tasyàdhikyàn mçdvindriyatvaü. praj¤àdhikyàt tãkùõendriyatvaü. vimuktita iti. kle÷avimuktitaþ praj¤ayà kle÷àd vimuktaþ praj¤àvimukta iti kçtvà. samàpattivimuktita iti. samàpattito vimuktita÷ ca. tatrendriyata [Tib. 260a] iti vistaraþ. yathaite ÷raddhànusàriõo gaõyaüte. tathà yathàgranthaü pradar÷ayiùyàma. indriyatas trayaþ. mçdumadhyàdhimàtrendriyatvàt. (##) atra punar evam avagantavyaü. yady api ÷raddhànusàriõaþ sarva eva mçdvindriyàþ. tathàpi tàratamyenàvasthànàd eùàü punas tridhàbhedaþ mçdumadhyàdhimàtrendriyà iti. gotrataþ paüca. kathaü. parihàõadharmagotrako yàvat prativedhanàbhavyagotraka iti paüca bhavaüti. punar eùàü gotrendriyabhedàt paücada÷ànàm ekaiko màrgataþ paücada÷a bhavaüti. katham ity ucyate. aùñakùàntisaptaj¤ànasthà iti. dar÷anamàrgo hi paücada÷akùaõàþ. aùñau kùàntayaþ. duþkhe dharmaj¤ànakùàütir yàvan màrge anvayaj¤ànakùàntiþ. sapta j¤ànàni. duþkhe dharmaj¤ànaü yàvan màrge dharmaj¤ànaü. màrge 'nvayaj¤ànasya bhàvanàmàrgasaügçhãtatvàt. aùñau ca sapta ca paücada÷a bhavanti. ta evaü tatrasthàþ paücada÷a bhavaüti. evam eùàü màrgataþ paücada÷adhàbhinnànàü punar ekaiko vairàgyatas trisaptatiþ. kathaü. sakalabandhanas tàvat kàmadhàtàv ekaþ. kàmavairàgyàn nava. ekaprakàravãtaràgo yàvan navaprakàravãtaràgaþ. evaü yàvad àkiücanyàyatanavairàgyàn naveti. bhavàgravairàgyàn naveti na saübhavati. laukikasya màrgasya bhavàgrapratipakùasyàbhàvàt. ta ete 'ùñau navakà dvisaptatiþ. [Tib. 260b] sakalabandhanena pårvoktena saha trisaptatir bhavaüti. punar ete vairàgyataþ pratyekaü trisaptatibhinnàþ. pratyekam à÷rayato nava. katham ity àha. tridvãpaùaódevanikàyajà iti. trayo dvãpà uttarakuruvarjyàþ. uttarakurau màrgàbhàvàt. ùaó devanikàyàþ kàmàvacaràþ. tata årdhvaü dar÷anamàrgàbhàvàt. teùu jàtà iti. pratyekam ete navaguõà bhavaüti. indriyagotramàrgavairàgyà÷rayataþ piõóità iti. nigamana ucyate. iyanta iti vçttau likhitàþ. evam anye 'pi pudgalàþ saübhavataþ saükhyeyà iti. dharmànusàriprabhçtayaþ. yathendriyagotramàrgavairàgyà÷rayataþ ÷raddhànusàriõaþ saükhyàtàþ. tathaiva saükhyeyàþ saübhavata iti. dharmànusàridçùñipràptasamayavimuktànàü gotrabhedo nàsti. ÷raddhàdhimuktasamayavimuktayos tu gotrabhedo 'py astãti. saübhavata ity ucyate. tatrendriyatas trayo dharmànusàriõaþ. gotrata eka eveti bhedo nàsti. màrgataþ paücada÷a aùñakùàntisaptaj¤ànasthàþ. vairàgyatas trisaptatiþ. sakalabandhanaþ. kàmavairàgyàn nava. evaü yàvad àkiücanyàyatanavairàgyàt. [Tib. 261a] à÷rayato nava. tridvãpaùaódevanikàyajà iti. evam indriyamàrgavairàgyà÷rayataþ piõóitàþ. sahasràõy ekànnatriü÷at saüpadyaüte. ÷atàni ca paüca paücaùaùñi÷ ca. evam indriyatas trayaþ ÷raddhàdhimuktàþ. gotrataþ paüca pratyekaü. vairàgyatas trisaptatiþ pratyekameva pårvavat. à÷rayato nava. tridvãpaùaódevanikàyajà iti. evam indriyagotravairàgyà÷rayataþ piõóitàþ. nava sahasràõi saüpadyante. (##) ÷atàni càùñau paüca paücà÷ac ca. kevalaphalastho ùoóa÷acittapràpto 'dhikçtaþ. #<÷raddhàdhimuktadçùñyàptau mçdutãkùõendriyau tadety># anayo iha vivakùitatvàt. bhagavadvi÷eùas tv àha. màrgato nava bhavaüti. bhàvanàmàrgasthatvàd iti. tan na budhyàmahe kenàbhipràyeõaivam uktam iti. yady ayam abhipràyo bhavet. màrgato bhåmaubhåmau nava bhavantãti. vairàgyatas trisaptatir iti sa evàrtho dar÷ito bhavet. tatavyatirekàd iti. yuktaü syàt. tad eva hi parimàõaü syàt. atha navabhåmikànàsravabhàvanàmàrgasthatvàn navatvam eùàü vyavasthàpyeta. tathà sati. tatparimàõaü punar navaguõãkriyeta. etàvanta÷ ca bhaveyur aùñà÷ãtisahasràõi. ÷atàni ca ùañ. paücanavati÷ cety evam uttaratràpi vaktavyaü. yadi tu ÷raddhàdhimukta à vajropamàt samàdher gçhyeta. tato 'nyathà gaõayitavyaü. indriyatas trayaþ ÷raddhàdhimuktàþ. [Tib. 261b] gotrataþ paüca pratyekaü. vairàgyata ekà÷ãtiþ trisaptattau bhavàgràùñaprakàravãtaràgàn aùñàv adhikàn prakùipya. à÷rayata ekànnatriü÷at. kathaü kàmadhàtau navopapattisthànàni. råpadhàtau ùoóa÷a sthànàni. catvàra÷ càråpyà iti. evam indriyagotravairàgyà÷rayataþ piõóitàþ sahasràõi paücatriü÷at. ÷ate ca dve. paücatriü÷ac ceti. dçùñipràptasya gotrabhedo nàsti. indriyavairàgyà÷rayataþ piõóitàþ sahasraü saüpadyante. ÷atàni ca nava. ekà saptati÷ ca. yadi tv à vajropamàt samàdher dçùñipràpto gçhyate. tata evaü saükhyàtavyàþ. indriyavairàgyà÷rayataþ piõóitàþ. saptacatvàriü÷ad adhikàni sapta sahasràõi saüpadyante. kàyasàkùã ÷raddhàdhimuktadçùñipràptayor antarbhåta iti na gaõyate. yadi punar gaõyate indriyatas trayaþ. yadi ÷raddhàdhimuktaþ sa kàyasàkùã gotrataþ paüca. yadi dçùñipràpto nàsti gotrabhedaþ. màrgata ubhayor api nàsti bhedaþ. àkiücanyàyatanavãtaràgatvàt vairàgyato 'pi nàsti bhedaþ. yady api bhavàgre sakalabandanaþ ekaprakàravãtaràgo yàvad aùñaprakàravãtaràga iti. màrgato vairàgyato vàsti bhedaþ. na tu màrgavairàgyakçtaü kàyasàkùitvam iti. nàsya tatkçtas tadbhedo vyavasthàpyate. [Tib. 262a] à÷rayato và bahudhàbhedaþ. kàmàvacarà÷rayatvàt yàvad bhavàgrà÷rayatvàd iti bhagavadvi÷eùaþ. katham àkà÷ànaütyàyatanàdyà÷rayaþ kàyasàkùã bhavati. evaü tu yuktaü pa÷yàmaþ. à÷rayataþ paücaviü÷atiþ. kàmadhàtau navopapattisthànàni. råpadhàtau ca ùoóa÷a sthànàniti. tatra hy àryo nirodhasamàpattim utpàdayet. yadi tu kàmaråpà÷rayotpàditanirodhasamàpattiyogàt kàyasàkùãbhåtasyànàgàminaþ. tatsamanvàgamamàtraprayogàt. (##) pa÷càd api bhavàgrà÷rayaü kàyasàkùitvam iùyeta. bhavàgraü ùaóviü÷atitama à÷rayaþ syàd ity avagantavyaü. evam indriyagotrà÷rayataþ parigaõya gaõayitavyaþ. praj¤àvimuktasyàpi bhedaþ. indriyatas trayaþ praj¤àvimuktaþ. gotrataþ paüca. yadi samayavimuktàþ. athàsamayavimuktà nàsti bhedaþ. evam ubhayatobhàgavimukto 'pi yojayitavyaþ. (VI.66cd) praj¤àsamàdhibalàbhyàü kle÷avimokùàvaraõavimuktatvàd iti. praj¤àbalena kle÷àvaraõavimuktatvàt. samàdhibalena ca vimokùàvaraõavimuktatvàt. vimokùàþ punar aùñau vakùyante råpã råpàõi pa÷yatãti vistaraþ. tatra kle÷àvaraõam [Tib. 262b] iti. kle÷à evàvaraõaü. vimokùàvaraõaü iti. vimokùàõàm àvaraõaü. tat punaþ kàyacittayor akarmaõyatà. yayà vimokùàn utpàdayituü na ÷aknotãti. (VI.67) kle÷àn prahàyeha hi yas tu paüceti. paücàvarabhàgãyàni saüyojanàni satkàyadçùñyàdãny uktàni. ahàryadharmety aparihàõidharmety arthaþ. phalata eveti vistaraþ. ÷raddhàdhimuktatvàn nendriyataþ paripårõatvam. akàyasàkùitvàn na samàpattitaþ. anàgàmitvàt tu phalataþ paripårõatvam asti. indriyata eveti. dçùñipràptatvàd indriyataþ paripårõatvam. avãtaràgatvàt tu na phalato nàpi samàpattitaþ. anàgàmiphalasamàpattyor abhàvàt evam anyeùàm api saübhavato yojyaü. samàpattita eveti. samàpattita eva paripårõatvaü nendriyaphalàbhyàm iti nàsty etat. kasmàt. na hy asatyàm anàgàmiphalapràptau nirodhasamàpattir asti. samàpattãndriyata÷ ca vinà phaleneti. samàpattãndriyata eva ca paripårõatvaü na phalata ity etad api nàsti. yasmàd anàgàmiphalam apràptasya nirodhasamàpattir nàstãti. indriyataþ samàpattita÷ ceti. [Tib. 263a] tãkùõendriyatayà nirodhasamàpattilàbhatayà cety arthaþ. indriyata eveti vistaraþ. asamayavimuktasyeti vacanàt. asyendriyataþ paripårõatvaü. praj¤àvimuktasyeti vacanàt. na samàpattito 'sya paripårõatvaü. anirodhasamàpattilàbhã hi praj¤àvimukta ity uktaü. samàpattita eveti. samayavimuktasyeti vacanàt. nendriyataþ paripårõatvam asya bhavati. ubhayatobhàgavimuktasyeti vacanàt. samàpattito 'sya paripårõatvaü. nirodhasamàpattilàbhãty ubhayatobhàgavimukta ity uktaü. indriyasamàpattibhyàü. kiü. paripårõatvaü. asamayavimuktatvàd indriyataþ ubhayatobhàgavimuktatvàt samàpattita iti dar÷ayati. (VI.68) ànantaryamàrgo yenàvaraõaü prajahàtãti. aprahàõamàrgasaübhavàt. asti sa ànantaryamàrgo yenàvaraõaü na prajahàti. indriyasaücàràdiùu. (##) yas tatpraheyàvaraõanirmuktaþ prathamata iti. ya ànantaryamàrgapraheyeõàvaraõena nirmuktaþ. prathamata iti vi÷eùaõaü. yasmàt tçtãyàdiùu kùaõeùu tajjàtãyo [Tib. 263b] màrgo vi÷eùamàrga itãùyate. tena eva càha. vi÷eùamàrgo ya ebhyo 'nyo màrga iti. prayogamàrgàdibhyo 'nya ity arthaþ. kiü ca yadi prathamata iti na bråyàt. vimuktimàrgo yas tatpraheyàvaraõanirmukta ity etàvad bråyàt. evaü sati duþkhadharmaj¤ànàt pareõa sarve ànantaryamàrgàdayas tatpraheyàvaraõanirmuktà utpadyanta iti. sarve vimuktimàrgàþ syuþ. aniùñaü caitat. ànantaryamàrgàdiùv api vimuktimàrgaprasaügàt. tasmàd ànantaryamàrgasya duþkhadharmaj¤ànakùàntyàder yatpraheyam àvaraõaü. duþkhadar÷anaprahàtavyo nikàyo yàvad bhàvanàprahàtavyaþ. tena praheyàvaraõena nirmukto yaþ prathamata utpadyate. sa vimuktimàrgaþ. nànyas tat praheyàvaraõanirmuktatve 'pãti. ya ebhyaþ prayogamàrgàdibhyas tribhyo 'nyaþ. sa vi÷eùamàrgaþ. ùoóa÷àn màrgànvayaj¤ànakùaõàt pareõa saptada÷àdayas tajjàtãyà ye 'nàsravàþ kùaõàþ. te vi÷eùamàrgasvabhàvà ity avagantavyaü. evam anyad api vimuktij¤ànaü. yat pràkarùikaü kùayaj¤ànàdi. tad api vaktavyaü. ya÷ ca dçùñadharmasakhavihàràya vai÷eùikaguõàbhinirhàràya và màrgaþ. so 'pi vi÷eùamàrga [Tib. 264a] eva prayogamàrgo yasmàd ànantaryamàrgotpattir ity uktaü. ato laukikà agradharmàþ prayogamàrga iti gamyate. yas tu pratilomataþ kùàntyàdimàrgaþ. sa kasminn antarbhavatãti vaktavyam. àha. prayogamàrga evàntarbhavati. viprakçùñas tv asau prayogamàrga ity ayaü tasyàgradharmebhyo vi÷eùaþ. udàharaõàrthatvàc càcàryeõa saünikçùña eva prayogamàrga ukta iti. eùa hi nirvàõasya panthàþ. tena tadgamanàd iti. loke yena gamyate. sa màrga iti pratãtaþ. anena ca nirvàõaü gamyate pràpyate. tasmàn màrga iti dar÷ayati. màrgayaüty anena veti. màrgo 'nveùaõa iti dhàtuþ pañhyate. tasyaitad gha¤i råpaü màrga iti. yena nirvàõam anviùyate. sa màrga iti. vimuktivi÷eùamàrgayoþ kathaü màrgatvam iti. na hi tàbhyàü nirvàõaü pràpyate. prayogànantaryamàrgayor eva tatpràptau sàmarthyàn na tayor iti abhipràyaþ. tajjàtãyàdhimàtrataratvàd iti. prahàõamàrgajàtãyau càlaübanàkàrànàsravatvasàdçsyàt. adhimàtratarau ca hetåpacayataþ. yathà hy ànantaryamàrga÷ catuþsatyàlaübanaùoóa÷àkàro 'nàsrava÷ ca. evaü vimuktivi÷eùamàrgàv api. adhimàtrataratvenaiva tu tasmàd vi÷eùa iti. [Tib. 264b] uttarottarapràpaõàt. nirupadhi÷eùaprave÷àd veti. yasmàd vimuktimàrgeõa vi÷eùamàrgeõa ca uttarottaro (##) màrgaþ pràpyate. tasmàt anayor màrgatvam ity arthaþ. yasmàd và tàbhyàü nirupadhi÷eùaü nirvàõaü pravi÷ati. yadutpattau nirupadhi÷eùanirvàõaprave÷a iti. apare punar evaü vyàcakùate. uttarottarapràpaõàn nirupadhi÷eùaprave÷aþ. tasmàd anayor màrgatvam iti. (VI.69) nirvàõapratipàdanàd iti. yasmàd anena nirvàõaü pratipadyata ity arthaþ. evaü sukhàpi dvividheti. asti pratipat sukhà dhandhàbhij¤à. asti sukhà kùipràbhij¤eti. aügaparigrahaõa÷amathavipa÷yanàsamatàbhyàm ayatnavàhitvàd ity aügaiþ parigrahaþ. ÷amathavipa÷yanayoþ samatvaü. aügaparigraha÷ ca ÷amathavipa÷yanàsamatvaü ca. tàbhyàm ayatnavàhitvaü. tasmàt sukhà pratipat. yasmàd aügaparigçhãtàni dhyànàni ÷amathavipa÷yanàbhyàü samàni ca. tasmàd ayatnavàhãni. ata÷ ca sukhàsau pratipad iti. aügàparigrahàd iti vistaraþ. aügàparigrahàd anàgamyadhyànàütaràråpyà yatnavàhinaþ. ÷amathavipa÷yanànyånatvàc ca saübhavatas te [Tib. 265a] yatnavàhinaþ. ÷amathanyånatvàd anàgamyadhyànàütare yathavàhinã. vipa÷yanànyånatvàc càråpyà yatnavàhinaþ. tadbhàvàt. te 'nàgamyàdayo duþkhà pratipad iti. dhandhàbhij¤eti. dhandhàbhij¤àsyàm iti. dhandhàbhij¤à mandapraj¤ety arthaþ. kùipràbhij¤eti tãkùõapraj¤à. dhandhasya mandasya pudgalasyeyam abhij¤à dhandhàbhij¤eti. ùaùñhãtatpuruùeõàpy etat sidhyatãti dar÷ayati. evaü kùiprasya tãkùõasya pudgalasyàbhij¤à kùipràbhij¤eti yojyaü. (VI.70) catvàri smçtyupasthànàni. kàyavedanàcittadharmàsmçtyupasthànàni yathoktàni. catvàri samyakprahàõàni. utpannànàü pàpakànàm aku÷alànàü dharmàõàü prahàõàya chandaü janayati. vyàyacchate. vãryam àrabhate. cittaü pragçhõàti. pradadhàti. anutpannànàü pàpakànàm aku÷alànàü dharmàõàm anutpàdàya chandaü janayatãti pårvavat. anutpannànàü ku÷alànàü dharmàõàm utpàdàya chandaü janayatãti pårvavat. utpannànàü ku÷alànàü dharmàõàü sthitaye asaümoùàya bhàvanàparipåraye bhåyobhàvàya vçddhivipulatàj¤ànasàkùàtkriyàyai chandaü janayatãti pårvavat. catvàra çddhipàdàþ. chandasamàdhiprahàõasaüskàrasamanvàgata çddhipàdaþ. evaü vãryacittamãmàüsàsamàdhiprahàõasaüskàrasamanvàgata çddhipàdaþ. çddhipàdà çddhihetava ity arthaþ. [Tib. 265b] paücendriyàõi. ÷raddhàvãryasmçtisamàdhipraj¤endriyàõi. paüca balàni. ÷raddhàvãryasmçtisamàdhipraj¤àbalàni. saptabodhyaügàni. smçtidharmapravicayavãryaprãtipra÷rabdhisamàdhyupekùàbodhyaügàni. smçtir eva saübodhyaügaü smçtisaübodhyaügam. evaü yàvad upekùaiva saübodhyaügaü (##) upekùàsaübodhyaügam iti. àryàùñaügo màrgaþ. samyagdçùñiþ. samyaksaükalpaþ. samyagvàk. samyakkarmàntaþ. samyagàjãvaþ. samyagvyàyàmaþ. samyaksmçtiþ. samyaksamàdhir iti. a÷eùavidyàprahanàd iti. yasmàd a÷eùatraidhàtukyavidyàprahàõaü. tasmàd ubhayaü bodhiþ. anena ÷aikùapçthagjanànàü praj¤à na bodhir vyavasthàpyata iti dar÷ayati. kiü ca yathàkramaü. tàbhyàü svàrthasya yathàbhåtaü kçtàpunaþkartavyatàvabodhàc ca. kùayaj¤ànena yathàbhåtaü kçtàvabodhàt tat kùayaj¤ànaü bodhiþ. duþkhaü me parij¤àtam iti yathàbhåtaü prajànàti. samudayo me prahãõa iti. nirodho me sàkùàtkçta iti. màrgo me bhàvita iti yathàbhåtaü prajànàtãti. anutpàdaj¤ànena yathàbhåtam apunaþkartavyam iti. [màrgo me bhàvito na punar bhàvayitavya] tad anutpàdaj¤ànam api bodhiþ. duþkhaü me parij¤àtaü na punaþ parij¤àtavyam. [Tib. 266a] iti yathàbhåtaü prajànàti. samudayo me prahãõo na punaþ prahàtavya iti. nirodho me sàkùàtkçto na punaþ sàkùàtkartavya iti. màrgo me bhàvito na punar bhàvayitavya iti yathàbhåtaü prajànàtãti. duþkhaü me parij¤àtam ity anena kùayaj¤ànaü. na punaþ parij¤àtavyam ity anenànutpàdaj¤ànam. ity ubhayam api tãkùõendriyasya pudgalasya dar÷ayatãti sarvaü neyaü. tad evaü kùayaj¤ànam anutpàdaj¤ànaü ca bodhir ity avayavàrthaü prasàdhya samudayàrthaü prasàdhayann àha. ## iti. tasyà bodher anulomas tadanulomaþ. tadbhàvas tàdanulomyaü. tasmàt. tàdanulomyato bodhipakùà. bodhipakùe sàdhavo 'nulomà iti bodhipakùàþ. smçtyupasthànàdayaþ saptatriü÷ad ucyaüte pravàcane. (VI.71) da÷a dravyàõãti. keùàücin matena. vakùyati hi vaibhàùikàõàm ekàda÷a kàyavàkkarmaõor asaübhinnatvàd iti. ## iti. praj¤à smçtyupasthànam ity arthaþ. smçtir upatiùñhate 'nayeti kçtvà. tathà hi såtra uktaü. kàye [Tib. 266b] kàyanupa÷yã vistaraþ. ## iti. yasmàd uktam utpannànàü pàpakànàm aku÷alànàü dharmàõàü prahàõàya chandaü janayati. vyàyacchate. vãryam àrabhata iti sarvaü. #<çddhipàdàþ samàdhaya># iti. yasmàd uktaü chandasamàdhiprahàõasaüskàrasamanvàgatam çddhipàdaü (##) bhàvayatãti sarvaü prahàõasaüskàràþ punar atràùñau såtre pañhyante. kathaü. tathàbhåtasya ya÷ chandaþ. yo vyàyàmaþ. yà ÷raddhà. yà pra÷rabdhiþ. yà smçtiþ. yat saüprajanyaü. yà cetanà. yopekùà. ima ucyante prahàõasaüskàrà iti. indriyàõi tàvad iti vistaraþ. svanàmagrahaõena yànãndriyabalasvabhàvàni ÷raddhàvãryasmçtisamàdhipraj¤à dravyàõi paüca. teùàü praj¤aiva sà yàni catvàri smçtyupasthànàni. yac ca bodhyaügeùu dharmapravicayasaübodhyaügaü. yà ca màrgàügeùu samyagdçùñiþ. na dravyàntaraü. vãryam eva tad yàni catvàri samyakprahàõàni. yac ca bodhyaügeùu vãryasaübodhyaügaü. ya÷ ca màrgàügeùu samyagvyàyàmaþ. samàdhir eva ca sa ye catvàra çddhipàdàþ. yac ca bodhyaügeùu samàdhisaübodhyaügaü. [Tib. 267a] yac ca màrgàügeùu samyaksamàdhiþ. kim ava÷iùyate yan na praj¤endriyàdisvabhàvaü. bodhyaügeùu prãtipra÷rabdhyupekùàsaübodhyaügàny ava÷iùyante. màrgàügeùu samyaksaükalpàþ. ÷ãlàügàni ca trãõi. samyagvàk samyakkarmàntaþ samyagàjãva iti. da÷a dravyàõãti. ÷raddhàdãni paüca. prãtisaübodyaügàdãni ca paüceti. ÷ãlàügàni trãõy avij¤aptisvabhàvànãti kçtvaikaü dravyaü vyavasthàpyate. vaibhàùikàõàm ekàda÷a dravyàõi. kàyavàkkarmaõor asaübhinnatvàt dve dravyaü iti kçtvà. abhipràyava÷àt pakùadvaye 'py adoùaþ. yadi tu mukhyavçttyà tasmin kalàpe yàvaüti dravyàõi saüti. tàvaüti gaõyeran. naiva tàni da÷a dravyàõi samàhitavij¤aptiråpàõàü saptadravyatvàt. ùoóa÷a dravyàõãti vaktavyaü syàt. (VI.72) pradhànagrahaõenaivam uklaü. praj¤àdisvabhàvàþ smçtyupasthànàdaya iti. sarve tu pràyogikaguõàþ sàsravànàsravàþ ÷rutacintàbhàvanàmayà yathàyogaü smçtyupasthànasamyakprahàõarddhipàdàþ. pràdhànyaü punas tadbalenànyeùàü [Tib. 267b] vçtteþ. na punas te na santi. praj¤àpradhànàni hi smçtyupasthànànãty ataþ praj¤àgrahaõaü. na tu praj¤aiva smçtyupasthànaü. kiü tarhi. praj¤àvãryasmçtisamàdhiprãtipra÷rabdhyupekùàsamyaksaükalpàdayo 'pãti. pràyogikagrahaõam upapattilabhya÷raddhàdiniràsàrthaü. evaü vãryapradhànàni samyakpradhànàni. samàdhipradhànà çddhipàdà iti vistareõa vaktavyaü. çddhipàdàþ samàdhaya iti kuta etat. såtràt. uktaü hi chandaü càpi bhikùavo bhikùur adhipatiü kçtvà labhate samàdhiü. so 'sya bhavati chandasamàdhiþ. (##) cittaü vãryaü mãmàüsàü càpi bhikùavo bhikùur adhipatiü kçtvà labhate samàdhiü. so 'sya bhavati mãmàüsàsamàdhir iti. tena hi samyak kàyavàïmanàüsi pradhãyaüta iti. pradhãyaüte dhàryaüte niyamyante pravartyante và kadàcid aneneti pradhànaü. tatpratiùñhitatvàd iti. yasmàt sarvaguõasaüpattilakùaõà çddhis tasmin samàdhau pratiùñhità. çddheþ pàdaþ pratiùñheti çddhipàda iti. ye tv àhuþ samàdhir eva çddhiþ. pàdà÷ chaüdàdayaþ. chandacittavãryamãmànsà iti. teùàm evaüvàdinàü vaibhàùikàõàü trayoda÷a bodhipakùàþ pràpnuvanti. chandacittayor àdhikyàd ekàda÷asu [Tib. 268a] prakùepe. vãryapraj¤e tv atra nàdhike. samyakpradhànasmçtyupasthàneùv antarbhàvàt. bahudhà bhavatãti vistara iti. bahudhàbhåtvaiko bhavati. àvirbhavaü. tirobhàvaü j¤ànadar÷anena pratyanubhavati. tiraþ kuóyaü tiraþ pràkàram asajjamànaþ kàyena gacchati. tadyathàkà÷e. pçthivyàm unmajjananimajjanaü karoti. tadyathodake. udake 'bhidyamànena srotasà gacchati. tadyathà pçthivyàm. àkà÷e paryaükeõa kràmati. tadyathà ÷akuniþ pakùã. imau và punaþ bhåyo candramasàv evaü mahardhikàv evaü mahànubhàvau pàõinà àmàrùñi parimàrùñi. yàvad brahmalokaü kàyena va÷e vartayata iti. iyam ucyate çddhiþ. çddhipàdàþ katame. chandasamàdhiþ. vãryasamàdhiþ. cittasamàdhiþ. mãmànsàsamàdhiþ. ima ucyante çddhipàdà iti. evaülakùaõaþ samàdhiþ. tasmàn na samàdhir eva rudhir iti. atràcàryasaüghabhadra àha. na bhavaty eùa teùàü doùaþ. samàdhiü hi te çddhipàdam icchanti. çddhir apãti. chandàdayas tåcyante samàdhe÷ catustvaj¤àpanàrthaü. ka÷cid dhi samàdhiþ ku÷alamålaprayogàvasthàyàü pradhànã bhavati. ka÷cit ku÷alamålaniùpannàvasthàyàü. pårvo 'tra rddhipàdaþ. uttara rddhir iti. såtravirodho 'pi caiùàü na bhavati. çddhipàdaphalam çddhi÷abdenoktaü. [Tib. 268b] parij¤àphalasya tacchabdàbhidhànavad ityàdi. mçdvadhimàtrabhedàd iti. mçdånãndriyàõi adhimàtràõi balàni. katham eùàü mçdvadhimàtrabheda iti hetum àha. avamardanãyànavamardanãyatvàd iti. tadvipakùabhåtair à÷raddhyakausãdyamuùitasmçtitàvikùepàsaüprajanyair antaràsamudàcàràd indriyàõy avamçdyante na tv cvaü balànãti. punas tàny uktani. (VI.73) #<àdikarmikanirvedhabhàgãyeùv># (##) iti. paücàvasthà ime uktàþ. ## dve avasthe iti. saptasv avasthàsu ## prabhàvyaüte vyavasthàpyante pradhànãkriyante và. àdikarmikàvasthàyàü smçtyupasthànàni. uùmagatàvasthàyàü samyakpradhànàni. mårdhàvasthàyàm çddhipàdàþ. kùàntyavasthàyàm indriyàõi. laukikàgradharmàvasthàyàü balàni. bhàvanàmàrgàvasthàyàü bodhyaügàni. dar÷anamàrgàvasthàyàm àryàùñàügo màrga iti. vi÷eùàdhigamahetur vãryasaüvardhanaü. tasmàd uùmagateùu samyakpradhànàni. [Tib. 269a] aparihàõãyaku÷alamålaprave÷atvàt. mårdheùv iti. aparihàõyanukålànàü ku÷alamålànàü prave÷o mårdhataþ. ## iti vacanàt. pravi÷aty ebhir iti kçtvà prave÷aþ. aparihàõir hi kùàntiùu bhavati. tadavasthàþ. samàdhayaþ samçddher à÷rayãbhavaütãti. mårdhasv çddhipàdà vyavasthàpyaüte. apunaþparihàõita iti vistaraþ. yasmàt kùàntiùu punaþparihàõir nàsti. àdyayor eva hi parihàõisaübhavaþ. tasmàd àdhipatyapràptàni ÷raddhàdãni bhavaüti. tadbhàvàt kùàntiùv indriyàõi vyavasthàpyaüte. kle÷ànavamardanãyatvàd iti. yasmàt kle÷air nàvamçdyante. tasyàm avasthàyàü kle÷àsamudàcàràt. laukikànyadharmànavamardanãyatvàd và. atha và laukikair anyair dharmair anavamardanãyatvàd agradharmàvasthàyàü ÷raddhàdãni balànãti prabhàvyante. bodhyàsannatvàd iti. kùayànutpàdaj¤ànàsannatvàd ity arthaþ. bhàvanàmàrgo hi kùayànutpàdaj¤ànàsannaþ. dar÷anamàrgas tu dåro tadantaràlabhàvanàmàrgavyavahitatvàt. gamanaprabhàvitatvàd iti. màrgo hi loke gamanaprabhàvitaþ. gacchaüty aneneti màrgaþ. gacchatãti và màrgaþ. pàñaliputram ayaü panthà gacchatãti loke vacanàt. dar÷anamàrga÷ càti÷ayena gamanaprabhàvito na bhàvanàmàrgaþ. katham ity àha. tasyà÷ugàmitvàd [Tib. 269b] iti. tadvàn api tenà÷u gacchati. bhàvanàmàrgeõa tu bhåmibhedena pràkarùakatvàt bahunà kàlena gacchati. apare punar àhur ity àcàryaþ. asmadàdaya ity abhipràyàt. yathà vaibhàùikair bhinnaþ kramaþ. tathà tam abhittvà bodhipakùàõàm ànupårvãü varõayaüti. dar÷anamàrge bodhyaügànãti kçtvà. bahuvidheti vistaraþ. bahuprakàro viùayo råpàdibhedàt. nãlàdibhedàc ca. tasmin vyàseko vikùepaþ. bahuvidhaviùayavyàsekena visartuü ÷ãlam àsàm iti. bahuvidhaviùayavyàsekavisàriõyo (##) buddhayaþ. tàsàü nigrahàrthaü smçtyupasthànàni. gardhà÷ritànàü tçùõà÷ritànàm ity arthaþ. smarasaükalpànàm ity anubhåtaviùayasmçtisaükalpànàm ity arthaþ. kàmasaükalpànàm iti và. tadbaleneti. catuþsmçtyupasthànabalenety arthaþ. caturvidhakàryasaüpàdanàyeti. caturvidhaü kàryam utpannànàü pàpakànàm aku÷alànàü dharmàõàü prahàõam. anutpannànàm anutpàdaþ. tathànutpannànàü ku÷alànàm utpàdaþ. utpannànàü sthityàdãni. tataþ samàdhivi÷odhanàd iti. tataþ samyakpradhànebhyo 'nataraü samàdher vi÷odhanàd çddhipàdàþ [Tib. 270a] prabhàvyaüte. lokottaradharmàdhipatibhåtànãti. tadàvàhakatvàd adhipatibhåtàni veditavyàni. tàny evendriyàõi. yadà nirjitavipakùasamudàcàràõi. nirjita÷raddhyàdisamudàcàràõi bhavaüti. tadà balàni. indriyàvasthàyàü hi kle÷asamudàcàraþ saübhavati. kùàntyavasthàyàþ pràkarùakatvàt. dar÷anamàrge bodhyaügànãti. anàsravà praj¤à bodhir iti kçtvà. ubhayor màrgàügànãti. dar÷anabhàvanàmàrgayoþ. katham ity àha. tathà hy uktam iti vistaraþ. bhàvanayà paripårir bhàvanàparipåriþ tàü gacchaty àryàùñàügo màrgaþ. tasmin gacchati catvàri smçtyupasthànàni bhàvanàparipåriü yacchaüti. yàcat sapta bodhyaügànãti. bhàvanàparipåriü gacchaütãti vacanàt bhàvanàmàrge 'pi àryàùñàügo màrgo bhavatãti gamyate. na hi dar÷anamàrge bhàvanà paripåriü gacchati. kiü tarhi bhàvanàmàrga iti. puna÷ coktam ubhayor màrgàügàni vyavasthàpyaüta iti. caturõàm àryasatyànàm etad adhivacanam iti dar÷anamàrgaü dar÷ayati. yathàgatena màrgeõa prakramaõam iti vistareõa yàvan màrgasyaitad [Tib. 270b] adhivacanam iti bhàvanàmàrgaü dar÷ayati. yathàgatena yathàpràptena màrgeõa prakramaõaü yàvad bodhir iti. tad evaü dar÷anamàrge bhàvanàmàrge ca màrgàügàni vyavasthàpyanta iti. ata ubhayor àryàùñàügo màrga eùñavya iti. (VI.74) siddho 'nukramaþ. pårvaü bodhyaügàni pa÷càd àryàùñàügo màrga iti. ## anàsravàõy evety avadhàraõaü. ## iti. smçtyupasthànàdayo balaparyantàþ. (VI.75) balavàhanãyatvàd iti. balena vãryeõa saümukhãkaraõãyatvàt. anàgamye prãtyabhàvaþ. sukhàdhigamyaü cittaü prãõàti. netarad iti. kiü càdharabhåmisà÷aükatvàc ca. parihàõiü prati sà÷aüka iti. ata÷ ca tatra prãtyabhàvaþ. sà÷aükatàyàü hi cittaü na prãyate. saükalpavarjyà iti. saükalpo (##) vitarkaþ. ## iti. kathaü bhavàgre kàyasmçtyupasthànaü bhavati. na hi tatra kàyo vidyate. kàyàlambanà hi praj¤à kàyasmçtyupasthànaü. na ca bhavàgraü kàmadhàtuü råpadhàtuü càlàmbate. [Tib. 271a] ## iti siddhàntàt. naitat kenacid vyàkhyàkàreõa likhitaü. tad idam atra vyavasthàpayàmaþ. kàyasya kaþ svabhàvaþ. bhautikatvam ity uktaü. bhåtaü bhautikaü ca kàya ity arthaþ. tatra yadi kevalabhåtàlaübanà kevalabhautikàlaübanà tadubhayàlaübanà và praj¤à bhavet. kàyasmçtyupasthànam eva tad bhavet. bhavàgre ca ku÷alasàsravà praj¤à màrgata iti nyàyata iti vànàsravasaüvaramàrgàlaübanata iti. sàsravadharàlaübanà hi maulàþ ku÷alàråpyà neùyaüte. na tv anàsravadharàlaübanà iti. atas tad atra kàyasmçtyupasthànaü veditavyaü. (VI.77, 78) catvàro 'vetyaprasàdàþ buddhe 'vetyaprasàdo dharme saüghe càryakàntàni ca ÷ãlànãti. tatra duþkhasatyàdãnàü dharmatvàd abuddhasaüghasvabhàvatvàc ca. yathàkramaü satyatrayam abhisamayan pa÷yan dharme càvetyaprasàdam àryakàntàni cà÷ãlàni anàsravàõi pratilabhate. na buddhe na saüghe và avetyaprasàdaü. [duþkhasatyàdãnàü dharmatvàd. abuddhasaüghasvabhàvatvàc ca. yathà] màrgasatyam abhisamayato buddhe tasya ca sràvakasaüghe 'vetyaprasàdaü pratilabhate. màrgasatyasya buddhasaüghasvabhàvatvàt. ko 'yam iha dharmo 'bhipreta [Tib. 271b] iti. bahavo dharmàþ ku÷alà dharmà ity evamàdayaþ. tat ko 'yam iha dharmo 'bhipretaþ. yad uktaü dharme càvetyaprasàdaü pratilabhata iti. atha và buddharatnaü saügharatnaü cedam ucyate. tasmàd idam api dharmaràtnam ihàbhipretaü bhavet. ratnatrayasya hy ayaü svabhàva uktaþ. ## iti. tat kim ayaü nirvàõadharmo 'bhipreta ity ataþ pçcchati. ko 'yam iha dharmo 'bhipreta iti. ## iti vistaraþ. duþkhasamudayanirodhasatyàni. bodhisattvasya ca ÷aikùàvasthàyàü (##) anàsravo màrgaþ. pratyekabuddhasya ca ÷aikùà÷aikùalakùaõo màrgo dharma ihàbhipreta iti. ata÷ catvàry apãti vistaraþ. màrgasatyam apy abhisamayan dharmam api bodhisattvapratyekabuddhamàrgalakùaõam abhisamayati. tasmàc catvàry api satyàny abhisamayato dharme 'vetyaprasàdalàbha ity uktam iti. buddhasaüghayor màrgo dharma iti nocyate. yasmàt tadabhisamayato buddhe saüghe càvetyaprasàdalàbha iti. kathaü punar màrgasatyàbhisamayataþ ÷raddhàlakùaõànàü trayàõàü buddhadharmasaüghàvetyaprasàdànàü yugapat saümukhãbhàvaþ. saiva ÷raddhàdhiùñhànabhedàpekùayà [Tib. 272a] nàmatrayaü labhata ity adoùaþ. atha và dharme 'vetyaprasàdo vartamànaþ. anàgatàs tu trayo bhàvyaüte. tenocyate ## yady adhiùñhànàpekùayàvetyaprasàdavyavasthànaü dharmàvetyaprasàdaþ pårvaü pañhitavyaþ syàd ity ata àha. yathà tu vyutthitaþ saümukhãkaroti. tathaiùàm ànupårvam iti. vaidyabhaiùajyopasthàyakabhåtatvàd iti. vaidyabhåto bhagavàn anuttaro viùak ÷alyaharteti såtràt. dharmabhaiùajyadai÷ikatvàc ca. bhaiùajyabhåto dharmaþ kle÷avyàdhibhaiùajyatvàt. nirvàõàrogyasaüpràpakatvàc copasthàyakabhåtaþ saügho nirvàõàrogyapràptaye parasparopasthànàt. cittaprasàdakçtaþ ÷ãlaprasàda iti. trividha÷ cittaprasàdaþ. samyaksaübuddho bata bhagavàn. svàkhyàto 'sya dharmavinayaþ. supratipanno 'sya ÷ràvakasaügha iti. tena kçtaþ ÷ãlaprasàdaþ. ÷ãlam eva prasàdaþ. ÷ãlasya và prasàdo 'nàsravatvaü ÷ãlaprasàdaþ. ante trayàõàü prasàdànàü caturtha uktaþ ÷ãlaprasàdaþ. kasmàd ity àha. evaü prasannasya samyaksaübuddho bata bhagavàn iti vistareõaiùà pratipattiþ. [Tib. 272b] àryakànta÷ãlapratipattir ity arthaþ. àrogyabhåtatvàd và. kim ante ÷ãlaprasàda uktaþ. vaiyabhaiùajyopasthàyakàrogyànukramataþ. dai÷ikamàrgasàrthikayànavad và. kim. ante caturtha ukta ity adhikçtaü. dai÷ikabhåto bhagavàn. màrgabhåto dharmaþ. sàrthikabhåtaþ saüghaþ. yànabhåtàny àryakàntàni ÷ãlànãti. àryàõaü kàntàni prayàõãty àryakàntànãti. (VI.79, 80) aùñàbhir iti. aùñàbhir aügaiþ samanvàgataþ ÷aikùaþ. katamair aùñabhiþ. ÷aikùyà samyagdçùñyà yàvac chaikùeõa samyaksamàdhineti. da÷abhir aügaiþ samanvàgato '÷aikùaþ. katamair da÷abhiþ. a÷aikùyà samyagdçùñyà yàvad a÷aikùeõa samyaksamàdhinà a÷aikùyà samyagvimuktyà a÷aikùeõa ca samyagj¤àneneti. vimuktitatpratyàtmaj¤ànàbhyàü prabhàvita iti. tasyàü (##) vimuktau pratyàtmaj¤ànaü tatpratyàtmaj¤ànaü vimukti÷ ca tatpratyàtmaj¤ànaü ca. vimuktitatpratyàtmaj¤ànaü. tàbhyàü prabhàvitaþ. kle÷avimuktyà kle÷avimuktipratyàtmaj¤ànena ca. kle÷ebhyo vimukto 'smãti prabhàvitaþ. prakarùita ity arthaþ. tasyaivà÷aikùasya tadvacanaü vimuktivacanaü vimuktij¤ànavacanaü ca. nyàyyaü na ÷aikùasyeti. adhimokùaþ saüskçtà vimuktir [Tib. 273a] iti. dhàtvarthaikatvàt aügànàü saüskçtatvàd iti. yathà samyagdçùñyàdãni saüskçtàni. tathà vimuktir api saüskçtaiva gçhyate nàsaüskçtà. visabhàgatvàd visadç÷atvàt. dve vimuktã såtra ukte iti. ràgaviràgàc cetovimuktiþ. avidyàviràgàt praj¤àvimuktir iti. cetovimuktiþ praj¤àvimukti÷ cety arthaþ. vimuktiskaüdho 'pi sa eveti. ÷ãlaskandhaþ. samàdhiskandhaþ praj¤àskandhaþ. vimuktiskandhaþ. vimuktij¤ànadar÷ana÷ cety atra draùñavyaþ. yat tarhi såtra uktam iti. catvàrãmàni vyàghrabodhyàyanàþ pari÷uddhipradhànàni. katamàni catvàri. ÷ãlapari÷uddhipradhànaü. samàdhipari÷uddhipradhànaü. dçùñipari÷uddhipradhànaü. vimuktipari÷uddhipradhànaü ceti vistareõoktvàha. katamac ca vyàghrabodhyàyanà vimuktipari÷uddhipradhànaü. yàvad ya÷ chando vãryam iti vistaraþ. vyàghrabodhyàyanà iti bahuvacanaü. teùàü bahutvàt. vimuktipari÷uddhipradhànam iti. vimukteþ pari÷uddhiþ vimuktipari÷uddhiþ. tasyai pradhànaü vãryavimuktipari÷uddhipradhànaü. [Tib. 273b] tad evam atra vimuktipari÷uddhipradhàna iti pra÷natrayaü. tatra iha bhikùo ràgàc cittaü viraktaü bhavati vimuktaü. dveùàt. mohàd viraktaü bhavati vimuktaü. vimuktir uktà. ity aparipårõasya và vimuktiskandhasya paripåraye. paripårõasya vànugrahàyàyeti. vimuktipari÷uddhiþ paripåryanugrahalakùaõoktà. ya÷ chando vãryam iti vistareõa pradhànam uktaü. yata evaü ràgàdibhyo vimuktiþ prahàõam ity evaülakùaõà vimuktir uktà såtre nàdhimuktiþ. tasmàn nàdhimokùa eva vimuktiþ. kiü tarhi. tattvaj¤ànàpanãteùu ràgàdiùu cetaso vaimalyam anàsravatvam anarthàntarabhåtaü ghçtamaõóasvacchatàvad iti apara ity àcàryaþ. (VI.81ab) tadutpattivibandhatvàd iti. tasyà÷aikùasya cittasyotpattau vibandhatvàt. kle÷apràptir hi vibandhaþ. yat tarhi notpadyamànam iti. yad anàgataü vajropamàt samàdher anantaraü na bhavaty a÷aikùam eva. laukikaü vety a÷aikùasaütàna eva yal laukikaü. yat tu niyatam utpattau. tad evoktam iti. yad utpàdàbhimukham anàgataü. tad evoktaü ÷àstre vimucyata iti. tadvimucyamànatayà [Tib. 274a] såpalakùyatvàd ity abhipràyaþ. tata evotpattyàvaraõàd iti. tata eva kle÷apràptitaþ. tadutpattivibaüdhàd (##) iti tad evàtra kàraõaü vaktavyaü. yady a÷aikùasaütànalaukikam api vimucyata ity abhyupagamyate. ÷aikùasyàpi laukikam utpadyate. kasmàn na vimucyata ity abhyupagamyate. ata àha. na tat tàdç÷am ityàdi. kle÷apràptisahitaü tacchaikùasya laukikaü. na tv a÷aikùasya laukikam evaü bhavatãty asàmyaü. (VI.81cd) ## iti. nirodhàbhimukhaþ. ## ity a÷aikùacittàvaraõaü. (VI.82) yà càsaüskçtà vimuktir uktà ÷àstre ihaiva và ## iti. ye ca trayo dhàtava ucyaüte. kvocyaüte. såtre ÷àstre 'pi và. ## iti. bhedavivakùàyàm evam ucyate. abhedavivakùàyàü tu yo viràgaþ. tat prahàõam apy ucyate. nirodho 'pãtyàdi. (VI.83) vastuna iti. sàsravasya råpàdeþ. catuùkoñika iti. syàn nirvidyate na virajyate. syàd virajyate na nirvidyate. syàd ubhayaü. syàn nobhayam [Tib. 274b] iti. ## iti. anena vastuhetukaü nirvedaü dar÷ayati. ## iti prahàõakriyàhetukaü viràgaü dar÷ayati. evaü catuùkoñikaü sidhyatãti. evaü nirvedaviràgakàraõaü paricchidya yojyam. anena catuùkoñikaü sidhyatãty abhipràyaþ. katham ity àha. nirvidyata eveti vistaraþ. nirvidyata eva duþkhasamudayakùàütibhir duþkhasamudayaj¤ànai÷ ca nirvedavastvàlaübanatvàt. duþkhasamudayau hi nirvedasya vastunã àlaübanam iti. na virajyate. kle÷àn aprajahad iti vacanena prahàõakriyàyà asaübhavàt. virajyata eva nirodhamàrgakùàntibhir dar÷anamàrge. nirodhamàrgaj¤ànair bhàvanàmàrge. kle÷àn prajahad iti prahàõakriyàsaübhavàt. na nirvidyate. pràmodyavastvàlaübanatvàt. nirvàõamàrgau hi pràmodyavastunã àlaübanam iti. ubhayapårvaiþ kle÷àn prajahad iti nirvidyate ca viràjyate ca pårvair duþkhasamudayakùàntij¤ànaiþ. kathaü. nirvidyate. nirvedavastvàlaübanatvàt. virajyate. kle÷àn prajahad [Tib. 275a] iti vacanena prahàõakriyàsadbhàvàt. nobhayam (##) uttaraiþ kle÷àn aprajahad iti. na ca nirvidyate. na ca virajyate. uttarair nirodhamàrgakùàntij¤ànaiþ pràmodyavastvàlaübanatvàt na nirvidyate. kle÷àn aprajahad iti vacanena prahàõakriyàyà abhàvàt na virajyate. àha. apadiùñaü prathamàyàü koñyaü caturthyàü ca kle÷àü aprajahad iti. kaþ kàn kle÷àn na prajahàti. tatra vãtaràga iti vistaraþ. tatràrthopakùepàrthaü. vãtaràgaþ kàmadhàtor yàvad àkiücanyàyatanàd api. satyàni pa÷yann abhisamayan. dharmaj¤ànakùàütibhir dharmaj¤ànair dharmaj¤ànakùàntibhi÷ ca kle÷àn na prajahàti. laukikena bhàvanàmàrgeõa pårvaü prahãõatvàt. anàsravà tu kevalaü visaüyogapràptir utpadyate. anvayaj¤ànakùàntibhis tv ava÷yaü kle÷àn prajahàti. na hi laukikena màrgeõa bhavàgravairàgyam asti. j¤ànais tu bhàvanàmàrga. prayogavimuktivi÷eùamàrgair ànantaryamàrgair ap iva kai÷cid indriyasaücàràdyàvasthàsu na kle÷àn prajahàti. [Tib. 275b] ke 'va÷iùyaüte. tadanya ànantaryamàrgàs taiþ kle÷àn prajahàtãti siddhaü. àcàryaya÷omitrakçtàyàü sphuñàrthàyàm abhidharmako÷avyàkhyàyàü ùaùñhaü ko÷asthànaü samàptaü. (##) blank (##) VII j¤ànanirde÷o nàma saptamaü ko÷asthànam (VII.1) ùaùñhàt ko÷asthànàd anantaraü saptamasyopanyàse saübaüdhaü dar÷ayann àha. kùàntaya÷ cocyante. j¤ànàni ceti vistaraþ. ## atràùñau kùàntaya uktàþ. ## ity atra j¤ànàni. ## ity atra samyagdçùñiþ. ## atra samyagj¤ànaü. ihaiva và ùaùñhako÷asthànàvasàna etat sarvam uktam. ## iti. ÷àstrasaübandhena vàyam upanyasyate. ÷àstre hi kùàntaya÷ cocyante. j¤ànàni ca samyagdçùñiþ samyagj¤ànaü ca. tatpratyàyanàya càyam àrabhyata ity ataþ pçcchati. kiü punaþ kùàntayo na j¤ànam iti vistaraþ. ## iti. amalà eva kùàntayo na j¤ànam ity [Tib. 276a] avadhàraõàt sàsravàþ kùàntayo j¤ànam ity uktaü bhavati. saüvçtij¤ànaü hi tad iùyate. tatpraheyasyety. kùàntipraheyasya vicikitsànu÷ayasyàprahãõatvàt. prahãyate hi tàsv avasthàsv anu÷ayaþ. na prahãõo viprakçtàvasthatvàt. ni÷citaü ca j¤ànam iùyate. nàni÷citam. iti na kùàntayo j¤ànaü. kùamaõaråpeõa ca kùàntaya utpadyante. na ni÷cayaråpeõeti na j¤ànam iti varõayanti. vicikitsànu÷ayasyàprahãõatvàd (##) ity etàvati vaktavye tatpraheyasyeti vi÷eùaõaü kim arthaü. dvitãye hi kùaõe prathamakùàntipraheyo vicikitsànu÷ayaþ prahãõo bhavatãti prathamaiva kùàntir na j¤ànam iti gamyeta. na tv anyàþ kùàntayaþ. ity atas tatpraheyasyeti vi÷eùaõaü. [yad và duþkhadharmaj¤ànàdãnàü j¤ànatvapratipàdanàrthaü. yadi vicikitsànu÷ayàprahãõatvàd ity etàvad ucyate. evaü] saütãraõàtmakatvàd iti. upanidhyànasvabhàvatvàd ity arthaþ. asaütãraõàparimàrgaõà÷ayatvàd iti. nàsti saütãraõam asyety asaütãraõaü. parimàrgaõe à÷ayo 'bhipràyaþ parimàrgaõà÷ayaþ. nàsya parimàrgaõà÷aya ity aparimàrgaõà÷ayaü. asaütãraõaü ca tad aparimàrgaõà÷ayaü ca asaütãraõàparimàrgaõà÷ayaü. tadbhàvaþ. tasmàt. kùayaj¤ànam anutpàdaj¤ànaü ca na dçùñir ity [Tib. 276b] arthaþ. yàvad ayam akçtakçtyaþ. tàvad duþkhàdãni satyàny upanidhyàyati parimàrgayati cà÷ayato yathoktair anityàdibhir àkàraiþ. kçtakçtyasya punar yathà dçùñiùv eva duþkhàdiùv àryasatyeùu pratyavekùaõamàtraü tàbhyàü bhavatãti duþkhaü mayà parij¤àtaü na punaþ parij¤eyam ityàdi. tasmàn na te dçùñisvabhàve. ## iti. duþkhe dharmaj¤ànaü yàvan màrge 'nvayaj¤ànaü. sà praj¤opanidhyànapravçttà prahãõatadviùayavicikitsà ca. ## laukikã. sà sarvaiva j¤ànam ity avadhàraõaü. na sà praj¤àsti. yan na j¤ànam ity arthaþ. kà punar asau praj¤à. paücavij¤ànakàyikà ku÷alàku÷alàvyàkçtà mànasã yà dçùñisvabhàvakle÷asaüprayuktà anivçtàvyàkçtà ca. yà punar dçùñisvabhàvà yà ca mànasã ku÷alà. sà kiü bhavatãty àha. ## iti. eùà ùaóvidhà laukikã praj¤à dçùñiþ. anyà na dçùñiþ. ùaó evety avadhàraõàt. kà punar anyà. yà pårvam uktà laukikã. j¤ànaü tv eùà cànyà ceti. eùà ca ùaóvidhà dçùñisvabhàvà praj¤à. tato 'nyà ca pårvoktà j¤ànam ity ucyate. ata eva ca ## iti cakàraþ pañhyate. yasmàd etàþ ùañ j¤ànàni cocyante dçùñaya÷ ceti. (VII.2, 3) da÷abhir j¤ànaiþ. katamaiþ. [Tib. 277a] dharmànvayasaüvçtiparacittaduþkhasamudayanirodhamàrgakùayànutpàdaj¤ànair avadhàraõàrtho 'yam àrambho da÷aiva j¤ànàni. cyutyupapàdapudgalaj¤ànàdãnàm eùàm evàntarbhàvàt. (##) samàsena tu dve eva sàsravam anàsravaü ceti. pràyeõeti vi÷eùaõaü. ghañapañàdikaü saüvçtisadvastu saüvçtij¤ànam àlaübate. svasàmànyalakùaõam api tu kadàcid gçhõàti. sàüvçtam iti. saüvçtau bhavaü sàüvçtaü. ## api saükùipyamàõaü ## duþkhaj¤ànàdãnàm anayor evàntarbhàvàt. àlaübanaü saübhavata iti. yasya yad àlaübanaü. tasya tad bhavati. na hi cakùurvij¤ànasya ÷abdàlaübanaü. tadàlaübanatvàd iti. duþkhàdyàlaübanatvàd ity arthaþ. (VII.4) ## iti. ete eva dharmànvayaj¤àne dve duþkhàdyàlaübanabhedàc caturvidhe. adçùñisvabhàve satã kùayaj¤ànam anutpàdaj¤ànaü cocyate. ## te punaþ kùayànutpàdaj¤àne prathamotpanne satã ## duþkhasamudayàlaübane ava÷yaü bhavata ity arthaþ. kasmàd ity àha. duþkhasamudayàkàrair bhàvàgrikaskaüdhàlaübanatvàd iti. [tasya hi sarvapa÷càd bhavàgram eva prahãyate. tasmàd yena ca pãóyate yena ca baddhaü tata eva mokùaü bahu manyamàno 'nantaraü kùãõaü bhavàgram àlaübate. tac ca duþkhaü yà samudayà cityato duþkhasamudayàkàrair bhavàgram àlaübate.] yasmàd ava÷yaü te prathamotpannakùayànutpàdaj¤àne [Tib. 277b] duþkhàkàrair anityàdibhiþ samudayàkàrair và hetvàdibhir bhàvàgrikàn skaüdhàn àlaübate. aprathamotpanne tv anyasatyàlaübane api te bhavata ity arthàd uktaü bhavati. vajropamànantaraü kùayaj¤ànaü bhavati. tadanantaraü cànutpàdaj¤ànam ity ataþ pçcchati. kiü vajropamo 'pi tàbhyàm ekàlaübano bhavatãti. tàbhyàm iti prathamotpannàbhyàm ity arthaþ. yathà kùayànutpàdaj¤àne ekàlaübane kiü vajropamo 'pi tàbhyàm ekàlaübana ity api÷abdasyàrthaþ. yadi duþkhasamudayàlaübano bhavati. kiü. tàbhyàm ekàlaübano bbhavatãti saübhavaþ. atha nirodhamàrgàlaübano bhavati naikàlaübanaþ. tayor niyamena bhàvàgrikaskaüdhàlaübanatvàt. yathà hi viùakàõóaviddhasya mçtasya viùaü sarvam aügam abhivyàpya vraõade÷a eva maraõakàle 'vatiùñhate nànyatra. tadvad asya yoginaþ praheya eva bhàvàgrikaskaüdhalakùaõe j¤ànam avatiùñhate. (##) (VII.5, 6) ## iti. caturbhya eva dharmaj¤ànàdibhyas tatsaügçhãtatvàt. na duþkhaj¤ànàdibhyaþ. anyàkàratvàt. anàsravaü hi paracittaj¤ànaü màrgàkàram eva màrgaj¤ànatvàt. yat tu sàsravaü. tal laukikàkàraü saràgam [Tib. 278a] vigataràgam ityàdi. ÷raddhàdhimuktasamayavimuktamàrgeõeti. yathàsaükhyaü ÷raddhàdhimuktamàrgena dçùñipràptamàrgaü na jànàti. samayavimuktamàrgeõàsamayavimuktamàrgaü na jànàti. adhareõottaram iti. anàgàmimàrgeõàrhanmàrgaü na jànàti. arhanmàrgeõa pratyekabuddhamàrgam ityàdi. kàmadhàtårdhvadhàtupratipakùàlaübanatvàt tayor iti. tayor dharmaj¤ànapakùànvayaj¤ànapakùayoþ. dharmaj¤ànapakùasya kàmadhàtupratipakùa àlaübanam. anvayaj¤ànapakùasya årdhvadhàtupratipakùa àlaübanam iti niyamaþ. dar÷anamàrge paracittaj¤ànaü nàstãty avyàpàratvàt dar÷anamàrgasya. duþkhe dharmaj¤ànakùàntiü dharmaj¤ànaü ceti saübhavaü praty evam ucyate. kadàcid dhi prayogava÷àd duþkhe 'nvayaj¤ànakùàntiü duþkhe 'nvayaj¤ànaü ca j¤àtuü saübhavati. aùñamaü ca samudayànvayaj¤ànam iti. dharmaj¤ànapakùau dvau kùaõau j¤àtvànvayaj¤ànapakùaü pareõa cittaü j¤àsyàmãti prayogaü kçtvà samudayànvayaj¤ànam aùñamaü saübhàvayati. mçduprayogatvàd iti alpaprayogatvàd ity arthaþ. ÷ràvakasya hi mahàprayogasàdhyaü tad anvayaj¤ànapakùàlaübanaü [Tib. 278b] paracittam. ato yàvat sa tatra prayogam àrabhate. tàvad ayaü ùoóa÷aü cittam anupràpto bhavatãti. aütarà na jànàti. prathamadvitãyapaücada÷àn iti etàn eva trãn jànàti. kathaü. duþkhe dharmaj¤ànakùàntiü dharmaj¤ànaü ca j¤àtvà prayogàntaraü ca kçtvà paücada÷akùaõaü màrgànvayaj¤ànakùàntiü jànàtãti. (VII.7) katham anàsraveõa j¤ànenaivaü janàtãti. anàsravaõàü duþkhàdyàkàratvat. idaü ca saüvçtyàkàraü duþkhaü me parij¤àtam ity evamàdyàkàratvàd ataþ pçcchati. tadvi÷eùeõa tayor vi÷eùa iti. tasya saüvçtij¤ànadvayasya tatpçùñhalabdhasya vi÷eùeõa duþkhaü me parij¤àtaü yàvan me màrgo bhàvita iti jànàti. duþkhaü me parij¤àtaü na punaþ parij¤eyaü. yàvan màrgo me bhàvito na punar bhàvayitavyaþ iti ca jànàtãty evaüråpeõa tayor anàsravayoþ kùayànutpàdaj¤ànayor vi÷eùaþ ÷àstre j¤àpito dar÷itaþ. ata eva tad upàdàyety uktaü. tad upàdàyeti pårvãkçtya tat puraskçtyety arthaþ. niùyaüdane tayor nirvikalpayor vi÷eùo 'numãyata ity abhipràyaþ. anàsraveõàpy evaü jànàtãti. ùoóa÷àkàravyatirikto 'sty anàsrava àkàraþ. (##) tenaivaü jànàtãty apare. yadi tad upàdàya yaj j¤ànaü dar÷anam iti ÷àstravacanena duþkhaparij¤ànàdisaüvçtij¤ànaphalam [Tib. 279a] amàsravaü kùayànutpàdaj¤ànam ucyate. yad idam ucyate. ## iti na dçùñir iti. tad virudhyate. tenàha. dar÷anavacanaü tu bhàùyàkùepàd iti. yad etac chàstre vacanaü yaj j¤ànaü dar÷anam iti. bhàùyàkùepàd bhavati. duþkhaj¤ànàdiùu hi j¤ànaü dar÷anaü vidyà buddhir bodhir iti pañhyate. tatpàñhàkùepeõàyam upatiùñhate tatpàñhinàü pàñhaþ. na tu te kùayànutpàdaj¤àne dar÷anasvabhàve. na dçùñisvabhàve ity arthaþ. pratyakùavçttitvàd veti. pratyakùà vçttir asya j¤ànadvayasya. tad iyaü pratyakùavçttiþ. tadbhàvat. anayor dar÷anavacanaü. na hy etajj¤ànadvaye ànumànikavad àgàmikavad và parokùavçttiþ. pratyakùavçtti÷ ca dar÷anam iùyate. tadyathà cakùurvij¤ànaü. tadsàdharmyàd etad api j¤ànadvayaü dar÷anam ity uktam. ata evoktam iti. ata eva pratyakùavçttitvàd uktaü ÷àstre yat tàvaj j¤ànaü. dar÷anam api tat. syàt tu dar÷anaü na j¤ànam aùñàv àbhisamayàntikàþ kùàntayaþ. tad idam uktaü bhavati dar÷anatvam anayor iùyate. na dçùñitvam iti. tatreti teùu da÷asu j¤àneùu saüvçtij¤ànaü saüvçtij¤ànam eva svabhàvasaügrahataþ. ekasya ca paracittaj¤ànasya bhàga ekade÷aþ. tasya hi sàsravànàsravasya [Tib. 279b] sàsrava eva bhàgaþ saüvçtij¤ànaü. nànàsravo bhàga iti. dharmaj¤ànaü da÷asu j¤àneùv ekaü j¤ànaü dharmaj¤ànam eva. saptànàü ca bhàgo duþkhasamudayanirodhamàrgaparacittakùayànutpàdaj¤ànànàm. kathaü. duþkhaj¤ànaü hi dharmànvayaj¤ànasvabhàvaü. tasya yo dharmaj¤ànabhàgaþ. tad dharmaj¤ànam. evaü samudayaj¤àsya yàvad anutpàdaj¤ànasya dharmànvayaj¤ànasvabhàvasya yo dharmaj¤ànabhàgaþ. tad dharmaj¤ànaü. na tv anvayaj¤ànabhàga iti. paracittaj¤ànasya tu dharmànvayamàrgasaüvçtij¤ànasvabhàvasya dharmaj¤ànabhàgo dharmaj¤ànam iti. evam anvayaj¤ànam ekam anvayaj¤ànam eva. saptànàü ca bhàgaþ. teùàm eva duþkhaj¤ànàdãnàm yo 'nvayaj¤ànabhàgaþ. tad anvayaj¤ànam iti yojyaü. duþkhaj¤ànaü da÷asu j¤àneùv ekaü j¤ànaü. tad eva duþkhaj¤ànaü. caturõàü ca bhàgo dharmànvayakùayànutpàdaj¤ànànàm. etàni hi dharmaj¤ànàdãni catvàri catuþsatyàlaübanàni bhavanti. ya eùàü duþkhasatyàlambano bhàgaþ. tad duþkhaj¤ànaü. nànyo bhàgaþ. ity evaü samudayanirodhaj¤àne (##) yojye pratyekam. ekaü j¤ànaü samudayaj¤ànaü nirodhaj¤ànaü và. caturõàü ca bhàgo dharmànvayakùayànutpàdaj¤ànànàü yaþ samudayàlaübanabhàgo nirodhàlaübanabhàgo và. tat samudayaj¤ànaü nirodhàj¤ànaü ca. màrgaj¤ànaü da÷asu j¤àneùv [Tib. 280a] ekaü j¤ànaü tad eva màrgaj¤ànaü. paücànàü ca bhàgaþ. dharmànvayakùayànutpàdaparacittaj¤ànànaü. etàni paüca màrgaj¤ànàni màrgaj¤ànasvabhàvàni bhavanti. ya eùàü màrgaj¤ànabhàgaþ. tan màrgaj¤ànaü netara iti. paravittaj¤ànaü da÷asu j¤àneùv ekaü j¤ànaü. caturõàü ca bhàgo dharmànvayamàrgasaüvçtij¤ànànàü. etàni hi catvàri j¤ànàni paracittàparacittaj¤ànaü svabhàvàni bhàvaüti. ya eùàü paracittaj¤ànabhàgaþ. tat paracittaj¤ànaü. netara iti. kùayaj¤ànaü da÷asu j¤àneùv ekaü j¤ànaü tad eva kùayaj¤ànaü svabhàvasaügrahataþ. ùaõõàü ca bhàgo dharmànvayaduþkhasamudayanirodhamàrgaj¤ànànàü. kùayaj¤ànaü duþkhaü me parij¤àtam ity evamàdyàkàraj¤ànaniùyandaü. tatra yat kàmàvacaraduþkhàdyàlaübanaü. tad dharmaj¤ane 'ntarbhavati. yad råpàråpyàvacaraduþkhàdyàlaübanaü. tad anvayaj¤àne 'ntarbhavati. yat pratyekaü duþkhàdyàlaübanaü. tad duþkhaj¤ànaü yàvan màrgaj¤ànaü và bhavati. tatra ya eùàm evaülakùaõo bhàgaþ. tat kùayaj¤ànaü netara iti. ùaõõàü bhàga ity ucyate. [Tib. 280b] evam anutpàdaj¤ànaü da÷asu j¤àneùv ekaü j¤ànaü tad evànutpàdaj¤ànaü. ùaõõàü ca bhago dharmànvayaduþkhasamudayanirodhamàrgaj¤ànànàü yo bhàgaþ. duþkhaü me parij¤àtaü na punaþ parij¤eyam ity evamàdyàkàraniùyandaü. tad anutpàdaj¤ànaü. råpàråpyàvacraduþkhàdyàlaübanam. tad anvayaj¤ànaü. netaro bhàga iti. ùaõõàü bhàga ity ucyate. (VII.8) #<àkàràkàragocaràd># iti. àkàra÷ ca gocara÷ càkàragocaraü. àkàra÷ càkàragocaraü. àkàràkàragocaram. tasmàt. svabhàvataþ saüvçtij¤ànam iti. svabhàvena svabhàvataþ. saüvçtij¤ànaü. kasmàd ity àha. apramàrthaj¤ànatvàd iti. kàmadhàtupratipakùo dharmaj¤ànaü. årdhvadhàtupratipakùo 'nvayaj¤ànaü. tathà hi ÷àstra uktaü. dharmaj¤ànaü katamat. kàmapratisaüyukteùu saüskàreùu yad anàsravaü j¤ànaü. kàmapratisaüyuktànàü (##) saüskàràõàü hetau yad anàsravaü j¤ànaü. kàmapratisaüyuktànàü saüskàràõàü nirodhe yad anàsravaü j¤ànaü kàmapratisaüyuktànàü saüskàràõàü prahàõàya màrge yad anàsravaü j¤ànaü. idam ucyate dharmaj¤ànam. api khalu dharmaj¤àne dharmaj¤ànabhåmau ca yad anàsravaü. idam ucyate dharmaj¤ànam. anvayaj¤ànaü katamat. råpàråpyapratisaüyukteùu saüskàreùu yad anàsravaü j¤ànam. råpàråpyapratisaüyuktànàü saüskàràõàü [Tib. 281a] hetau yad anàsravaü j¤ànaü. råpàråpyapratisaüyuktànàü saüskàràõàü nirodhe yad anàsravaü j¤ànaü. råpàråpyapratisaüyuktànàü saüskàràõàü prahàõàya màrge yad anàsravaü j¤ànam. idam ucyate anvayaj¤ànaü. api khalv anvayaj¤àne anvayaj¤ànabhåmau ca yad anàsravaü j¤ànam. idam ucyate 'nvayaj¤ànam iti. àkàrato duþkhasamudayaj¤àne iti. àkàrata eva nàlaübanataþ paücopàdànaskaüdhalakùaõatvena tayor abhedàt. tathà hi ÷àstra uktaü. duþkhaj¤ànaü katamat. paücopàdànaskaüdhàn anityato duþkhataþ ÷unyato 'nàtmata÷ ca manasikurvato yad anàsravaü j¤ànaü. idam ucyate duþkhaj¤ànaü. samudayaj¤ànaü katamat. sàsravaü hetukaü hetutaþ samudayataþ prabhavataþ pratyayata÷ ca manasikurvato yad anàsravaü j¤ànam. idam ucyate samudayaj¤ànaü. àkàràlaübanato nirodhamàrgaj¤àne iti. àkàrata÷ càlaübanata÷ ca nirodhamàrgaj¤àne vyavasthàpyete. tathà hi ÷àstra uktaü. nirodhaj¤ànaü katamat. nirodhaü nirodhataþ ÷àntataþ. praõãtato niþsaraõata÷ ca manasikurvato yad anàsravaü j¤ànam. idam ucyate nirodhaj¤ànam iti. màrgaj¤ànaü katamat. màrgaü màrgato nyàyataþ pratipattito nairyàõikata÷ ca manasikurvato yad anàsravaü j¤ànam. idam ucyate màrgaj¤ànam iti. prathamata [Tib. 281b] iti grahaõam anutpàdaj¤ànavi÷eùaõàrthaü. tad api hi kçtakçtyasaütàna utpadyate. sarvànàsravahetukatvàd iti. prathamotpannàni da÷a j¤ànàny adhikçtya sabhàgahetunà sarvànàsravahetukam anutpàdaj¤ànaü. kùayaj¤ànaü tu na sarvànàsravahetukaü. na hy anutpàdaj¤ànam asya hetur bhavati vi÷iùñatvàt. (VII.9) sakalasya sakalapratipakùatvàd iti. sakalasya kàmadhàtor dar÷anabhàvanàprahàtavyasaügçhãtasya paücaprakàrasya sakalaü dhàrmaj¤ànaü dar÷anabhàvanàmàrgasaügçhãtaü caturàryasatyàlaübanaü pratipakùa iti kçtvà kàmadhàtor eva pratipakùo dharmaj¤ànam ity uktam. api tv asti saübhavo yad råpàråpyadhàtor api dharmaj¤ànaü pratipakùaþ. katamat tad dharmaj¤ànaü. yan nirodhe màrge ca dharmaj¤ànaü. nirodhamàrgau hy adhàtupatitau. tàv adharàv api na hinau vyavasthàpyete. duþkhasamudayasatve tv (##) adharabhåmike nihãne. na tad àlambanaü dharmaj¤ànaü råpàråpyadhàtupratipakùa ity avagaütavyaü. ## grahaõaü tu råpàråpyàvacaràõàü dar÷anaheyànàm anvayaj¤ànakùàntivadhyatvàt. anvayaj¤ànaü tarhi nirodhamàrgàlaübanabhàvanàmàrgasaügçhãtaü kasmàt tridhàtupratipakùo na bhavati. kàmadhàtor jitatvàt. dharmaj¤ànenaiva kàmadhàtuþ [Tib. 282a] pårvatarajito bhavati. tataþ pa÷càd anvayam utpadyate. tataþ kàmadhàtor jitatvàn na tat kàmadhàtupratipakùa iti. dharmaj¤ànaü tu råpàråpyadhàtor ajitatvàt pratipakùo yujyate. [karmàn nirodhamàrgadharmaj¤ànàbhyàm eva traidhàtukabhàvanàprahàtavyakle÷aprahàõaü na pårvàbhyàü. ÷àntanairyàõikatàsàbhàgàt. na hi kàmàvacarasaüskàràõàü. nirodhàt pratipakùàd và råpàråpyàvacarasaüskàràõàü nirodhasya pratipakùasya vàsti ka÷cid vi÷eùaþ. sarvo hi nirodhaþ ku÷alo 'saüskçto màrga÷ ca nairyàõikaþ.] anvayam ity anvetãty anvayaü j¤ànaü. (VII.10-12ab) sarvatheti. bhàvanàmàrgasaügçhãtam api. tàn purastàd iti. tàn anityàdãn àkàràn årdhvaü vyàkhyàsyàmaþ. ùoóa÷àkàram uùmagatàdiùu. svasàmànyalakùaõàdigrahaõàd iti. svalakùaõagrahaõàt sàmànyalakùaõagrahaõàc ca. àdi÷abdena bhuükùva tiùñha gacchety evam àkàraü ca. na hy ete svalakùaõàkàràþ. kiü tarhi. evamàkàrà eveti. ubhayam api tv iti. sàsravànàsravaü. yat tarhãti vistaraþ. ràgasya ca cittasya ca yugapadgrahaõam ity abhipràyaþ. såtraü punar evaü pañhyate. saràgaü cittaü saràgaü cittam iti yathàbhåtaü prajànàti. vigataràgaü cittaü vigataràgaü cittam iti yathàbhåtaü prajànàti. yathà saràgaü vigataràgam. evaü sadveùaü vigatadveùaü samohaü vigatamohaü saükùiptaü vikùiptaü lãnaü pragçhãtam uddhatam [Tib. 282b] anuddhatam avyupa÷àntaü bhàvitam avimuktaü vimuktam iti yathàbhåtaü prajànàtãti. vastramalàyugapadgrahaõavad iti. yathà vastramalayor na yugapadgrahaõaü. tadvat. kathaü. yathà yadà vastram iti paricchinnàkàraü vij¤ànam utpadyate na tadà malaü gçhõàti. yadà ca malam iti paricchinnàkàraü vij¤ànam utpadyate. na tadà vastraü gçhõàti. saüsçùñasaràgatà saüyuktasaràgatà ceti. saüsçùñasaràgatà saüprayogàt. saüyuktasaràgatà ràgapràptyanubaüdhàd ity eke. anu÷ayànaràgàlaübanatvàd ity apare. dvàbhyàm iti. saüsçùñasaràgatayà saüyuktasaràgatayà ceti. tato (##) 'nyat sàsravam iti. yat kliùñam avyàkçtaü ku÷alaü ca laukikaü. tat saüyogasaràgatayà saràgaü. tad evam ubhayam apy etat saràgam evoktaü. àha. kiü punaþ kàraõam ekãyamatena ràgapratipakùo vigataràgam ity ucyate. yatas ta àhuþ. yadi hi ràgeõàsaüprayuktaü vigataràgaü syàd anyakle÷asaüprayuktam api. dveùàdisaüprayuktam api. syàt vigataràgaü. [Tib. 283a] tad api hi ràgeõàsaüprayuktaü saüprayuktam api. na ca såtre dveùàdisaüprayuktaü vigataràgam ity uktaü. sadveùaü samoham ityàdivacanàt. yeùàü punà ràgapratipakùo vigataràgam iti. teùàm ayam adoùaþ. na hi ràgapratipakùo dveùàdibhiþ saüprayujyata iti. evaü tarhãti vistaraþ. yadi ràgasaüprayuktaü cittaü saràgaü ràgapratipakùo vigataràgaü. tadapratipakùaþ saràgacittasyàpratipakùaþ. cittam akliùñam anivçtàvyàkçtaü. naiva saràgaü ràgeõàsaüprayogàt. na viyataràgaü ràgasyàpratipakeùatvàt. evamàdãti. àdi÷abdena sadveùaü samoham iti tulyaprasaügo yojyaþ. katham. atra tu såtre dveùasaüprayuktaü cittaü sadveùaü dveùapratipakùo vigatadveùam iti. yadi hi dveùeõàsaüprayuktaü vigatadveùaü syàt. anyakle÷asaüprayuktam iti syàd ity eke. evaü tarhi tad [Tib. 283b] apratipakùa÷ cittam akliùñaü naiva sadveùaü syàt na vigatadveùam. ity evaü samohaü cittaü vigatamoham iti vaktavyaü. tasmàd ràgasaüyuktatayàpi saràgaü cittam atreùñavyaü. api÷abdàd ràgasaüprayuktatayàpãty apare. àbhidhàrmikàþ. evaü yàvat samohaü vigatamohaü ceti. tasmàd dveùasaüyuktatayàpi sadveùaü mohasaüyuktatayàpi samoham atra såtre eùñavyam iti. àlaübanàbhisaükùepàd iti. ku÷alaü cittaü vikùepeõa na saüprayujyate. tasmàt tadàlaübane tasyàbhisaükùepa iti. saükùiptaü vikùiptaü ca syàt. kliùñamiddhasaüprayogàd iti. dvividhaü middhaü. kliùñam akliùñaü ca. tad eva hi cittaü kliùñaü middhasaüprayuktam iti saükùiptaü syàd iti. kliùñam iti ca vikùiptaü syàd iti sàükaryadoùaþ. sàstravirodha÷ ceti. kathaü. saükùiptaü cittaü yathàbhåtaü saüprajànàti vistareõa yathà vçttau. teùàm anvayaj¤ànaü tàvat saükùiptacittàlaübanaü na saübhavati. kàmadhàtor årdhvaü middhabhàvàd anvayaj¤ànasya [Tib. 284a] (##) ca kàmadhàtvanàlaübanatvàt. màrgaj¤ànam api saükùiptacittàlaübanaü na saübhavati. màrgaj¤ànaü hi màrgàlaübanaü. na ca màrgasaügçhãtaü cittaü middhasaüprayogãti. tenaivaü vaktavyaü abhaviùyat tajj¤ànaü dve [j¤àne]. dharmaj¤ànaü saüvçtij¤ànaü ceti. ye tu varõayanti saükùiptaü cittaü ku÷am àlaübanàbhisaükùepàd iti. teùàm etad doùadvayaü na bhavati. tad akliùñena middhena na saüprayujyata iti saükùiptaü vikùiptaü ca na pràpnoti. nàpi ÷àstravirodhaþ. ku÷alaü traidhàtukasaügçhãtam asaügçhãtaü ca saükùiptaü cittaü tajj¤ànaü catvàri j¤ànànãti siddhaü. råpàråpyaku÷alacittàlaübanam anàsravaü j¤ànaü anvayaj¤ànaü bhavati. màrgasaügçhãtaku÷alàlaübanaü màrgaj¤ànam apãti. vyavadànaparãttair niùevitatvàd iti. alpaku÷alamålair niùevitatvàd ity arthaþ. tadviparyayàd iti. vyavadànamahadbhir niùevitatvàd ity arthaþ. målàdãnaü balàntànàü alpabahutvam ekaikasya målasyàlpabahutvàd yathàkramaü parãttaü ca veditavyaü. katham ity àha. kliùñaü hi [Tib. 284b] dvàbhyàm aku÷alamålàbhyàü samålaü mohena lobhadveùayo÷ cànyatareõa. ekasmin kalàpe 'nayor asamavadhànàt. ku÷alaü tribhir alobhàdveùàmohair eùàm avinàbhàvàt. tajjàtãyànàgatabhàvanàbhàvàd iti. kliùñajàtãyasyànàgatasya bhàvanàyàþ pratilaübhasyàbhàvàt ku÷alasaüskçtà dharmà bhàvayitavyà iti nyàyàt. tribhi÷ ca skaüdhaiþ sànuparivartaü vedanàsaüj¤àsaüskàraskaüdhaiþ. na vij¤ànaskandhena. ekasmin kalàpe dvitãyavij¤ànàbhàvàt. na ca svàtmanà svàtmani vçttivirodhàt. ku÷alaü tu mahàparivàraü tajjàtãyànàgatabhàvanàsadbhàvàt. caturbhi÷ ca skaüdhaiþ sànuparivartaü. tai÷ ca vedanàdibhis tribhiþ. råpaskaüdhena ca dhyànànàsravasaüvarasaügçhãtena cittànuparivartanàsaübhavayogataþ. alpabalaü khalv api kliùñam iti. nanu ca ku÷alam api durbalam ekena mithyàdçùñikùaõena ku÷alapaücaskaüdhasamudghàtàt. na tad atyaütam ucchidyate punaþ pratisaüdhànàt. duþkhadharmaj¤ànakùàütya tu da÷ànàm anu÷ayànàm atyaütasamuccheda iti tasàd apãty api÷abdena pårvoktàd apãti. tatpratipakùatvàd iti. auddhatyapratipakùatvàd ity arthaþ. evam avyupa÷àntaü vyupa÷àntaü ceti. avyupa÷àütaü [Tib. 285a] kliùñam auddhatyasaüprayogàt. vyupa÷àntaü ku÷alaü tatpratipakùatvàd iti kle÷asaüprayogàsaüprayogato và tad avyupa÷àntaü vyupa÷àntaü ca bhavati. samàhitaü ku÷alaü tatpratipakùatvàd iti. vikùepapratipakùatvàt. pçatilaübhaniùevaõabhàvanàbhyàm iti. alabdhapårvasya pràptiþ pratilambhaþ. saümukhãbhàvo (##) niùevaõaü. te eva bhàvane. tàbhyàm abhàvitatvàt abhàvitaü. na hi kliùñaü ku÷alavad anàgataü bhàvyate. na ca niùevaõàrhaü bhavati nihãnatvàt. ## iti. tàbhyàm iti pratilambhaniùevaõàbhyàm ity arthaþ. svabhàvasaütànavimuktibhyàm avimuktatvàd iti. kle÷aiþ saüprayogàn na svabhàvavimuktyà vimuktaü. kùãõakle÷asaütànànutpatte÷ ca na saütànavimuktyà ca vimuktaü. ku÷alaü tu kle÷àsaüprayogàt. kùãõakle÷asaütànotpatte÷ ca vimuktaü. styànamiddhasahagatam iti. styànamiddhasaüprayuktaü adhyàtmaü saünirodhasahagatam iti. etad eva nigamayati na tu vipa÷yanayà samanvàgatam iti. anuvikùiptam ity asya nirde÷aü karoty anuvisçtam iti. middhasahagatasya kliùñasya vikùiptatvàpratij¤ànàd [Tib. 285b] iti. kim iti kçtvà vikùiptatvam atra na pratij¤àyate. kiü middhasahagate kliùñe citte vikùiptatvaü nàstãti na pratij¤àyate. àhosvid vidyamànam apy atra vikùiptatvam. saükùiptatvenaiva sthàpitatvàn na pratij¤àyate. ubhayathàpi vyàcakùate. kecid vyàcakùate. middhasahagatàd dhi kliùñàd yad anyat kliùñaü. tad vikùiptaü pratij¤àyate. middhasahagataü tu kliùñam akliùñaü càvi÷eùeõa saükùiptam eveti. apare punar vyàcakùate. yan middhasaüprayuktaü. tat saükùiptam eva na vikùiptaü. yat tu viùayeùu visçtaü. tad eva vikùiptam ity ato 'tra middhasaüprayukte citte. na pratij¤àyata iti. varaü ÷àstravirodha iti. abuddhoktam abhidharma÷àstram ity abhipràyaþ. abhinnalakùaõavacanàd iti. sarvàõi tàni kliùñàny uktànãti. kliùñatvalakùaõam eùàü vikùiptàdãnàm avimuktàntànàm. kliùñatvaü punaþ kle÷amahàbhåmikaiþ saüprayogaþ. saükùiptapragçhãtàdãnàü càbhinnalakùaõavacanàn nàrthavi÷eùa ukto bhavatãti saübandhaþ. àdi÷abdena mahadgatànuddhatavyupa÷àntasamàhitabhàvitavimuktànàü [Tib. 286a] grahaõaü. ku÷alam eùàm abhinnaü. kiü punaþ ku÷alatvaü. ku÷alaü mahàbhåmikaiþ saüprayogaþ. na vai nokta iti vistaraþ. vai iti nipàtaþ. na nokta iti dvau pratiùedhau ukta evety arthaþ. ka uktaþ. padànàm arthavi÷eùaþ. ity àha. kliùñasàmànye 'pi vikùiptàdãnàü tulye kliùñatve teùàü doùàvi÷eùasaüdar÷anàd ity apy etat kliùñaü cittaü vikùepayogàd vikùiptaü kliùñaü. kausãdyayogàl lãnam auddhatyayogàd uddhatam ity evamàdidoùe vi÷eùasaüdar÷anàd ukta evàrthavi÷eùo bhavati. evaü ku÷alasyàpi saükùiptàder (##) guõavi÷eùasaüdar÷anàd ity apy etat ku÷alaü cittaü saükùiptaü pragçhãtam iti vistareõokta evàrthavi÷eùo bhavati. såtravirodhasyàparihàràd iti. såtre hi styànamiddhasahagataü saükùiptam uktaü. styànayogena yat kliùñaü middhasaüprayuktaü. tat saükùiptaü na ku÷alaü. styànasya kle÷amahàbhåmikatvàt. yadi ca såtre iti vistaraþ. yadi [Tib. 286b] yuùmannãtyà såtre lãnam evoddhataü bhagavatàbhipretaü syàt. lãnoddhatayoþ pçthagvacanaü noktaü syàt. katham ity àha. yasmin samaye cittaü lãnaü kausãdyasaüprayuktaü. lãnàbhi÷aüki lãnam etad bhaviùyatãty abhi÷aükato lãnàbhià÷aüki. akàlas tasmin samaye pra÷rabdhisamàdhyupekùàsaübodhyaügànàü bhàvanàyà ity eùa niyamo na syàt. evaü ca vaktavyaü syàt. akàlas tasmin samaye dharmavicayavãryaprãtisaübodhyaügànàü bhàvanàyà apãti. kiü kàraõaü. tad eva lãnaü cittam uddhatam iti kçtvà. tathà yasmin samaye uddhataü cittaü bhavaty auddhatyàbhi÷aüki. akàlas tasmin samaye dharmavicayavãryaprãtisaübodhyaügànàü bhàvanàyà ity eùa niyamo na syàt. evaü ca vaktavyaü syàt. akàlas tasmin samaye pra÷rabdhisamàdhyupekùàsaübodhyaügànàü bhàvanàyà apãti. kiü kàraõaü. tad evoddhataü cittaü lãnam iti kçtvà. avibhàgena và vaktavyaü syàt. yasmin samaye cittaü lãnaü bhavati lãnàbhi÷aüki uddhataü và bhavaty auddhatyàbhi÷aüki. akàlas tasmin samaye pra÷rabdhisamàdhyupekùàdharmavicayavãryaprãtisaübodhyaügànàü bhàvanàyà iti. smçtisaübodhyaügasyàgrahaõaü sarvatragatvàt smçteþ. ubhaye 'pi citte 'nukta siddhitaþ. [Tib. 287a] smçtiü khalv ahaü sarvatragatàü vadàmãti såtre vacanàt. kathaü punar vaibhàùikeõa yad eva lãnaü. tad evoddhatam ity abhãùñaü gamyate. lãnaü cittaü kliùñaü kausãdyasaüprayogàt. uddhataü cittaü kliùñam auddhatyasaüprayogàd iti vacanàt. kiü punar atra bodhyaügànàü vyagrà bhàvaneti. kiü kadàcit pra÷rabdhyàdibhàvanaiva na dharmapravicayàdibhàvanà. kadàcid dharmavicayàdibhàvanaiva na pra÷rabdhyàdibhàvaneti vyagrà bhàvanà. manasikaraõaü teùàü bhàvaneùñà. na saümukhãbhàva iti. manasikaraõam àlaübanãkaraõaü. lãne citte akàlaþ pra÷rabdhyàdãnàm àlaübanãkaraõasyàbhogakaraõasyety arthaþ. uddhate ca citte akàlo dharmavicayàdãnàm iti. na tu saümukhãbhàvo bhàvaneùñà. tasmin kàle na pra÷rabhdyàdayaþ saümukhãkartavyàþ. dharmavicayàdayas tu saümukhãkartavyàþ. dharmavicayàdayo và na saümukhãkartavàþ. pra÷rabdhyàdayas tu kartavyà (##) iti. kausãdyàdhikam atreti vistaraþ. yatra kausãdyam [Tib. 287b] adhikam auddhatyaü tu nyagbhàvena vartate. tal lãnaü. yatra cauddhatyam adhikaü kausãdyaü tu nyagbhàvena. tad uddhatam. ity anayor vi÷eùàd avirodhaþ såtrasya pçthagvacane. tayos tu sahabhàvàd ekasmin kalàpe yugapad bhàvàt tad eva lãnaü tad evoddhatam iti bråma iti. lãnaü kliùñaü kausãdyasaüyogàt. uddhataü kliùñam auddhatyasaüyogàd iti. àcàrya àha. àbhipràyikaü yàvat såtre tu nàyam abhipràya iti. kausãdyàdhikaü lãnam auddhatyàdhikam uddhatam iti. yasmàd àha. yasmin samaye lãnaü cittaü bhavati vistareõa na tv evaü vi÷inaùñi kausãdyàdhikam anddhatyàdhikam iti và. yat tåktaü sarvam eva ràgasaüyuktaü cittaü saràgam iti. katham uktaü. tatra ràgasaüprayuktaü cittaü dvàbhyàü saràgaü. tato 'nyat sàsravaü saüyogasaràgam iti vacanàt. tatra ràgasaüyuktatayàpi saràgaü cittam atreùñavyam iti vacanàt. anàsravam api saràgaü pràpnoti ÷aikùam iti. ÷aikùasaütàne ràgasya sàva÷eùatvàt. [Tib. 288a] ràgàlaübanaü cet. atha mataü ràgasya yad àlaübanaü. tad ràgasaüyuktaü saràgaü ca bhavati. arhato 'pi sàsravaü cittaü parakãyasya ràgasyàlaübanatvàt ràgasaüyuktam iti kçtvà saràgam iti gçhõãyàt paracittavit paracittaj¤ànaü và. atha mataü na tad ràgeõàlaübyata iti. tata ucyate. kathaü và tat sàsravam iti. sàmànyakle÷àlaübanatvàd iti cet. atha mataü sàmànyakle÷ànàü dçùñivicikitsàvidyànàm àlaübaõaü tad ataþ sàsravam iti. evam api samohaü grþõãyàt. arhataþ sàsravaü cittaü mohàlaübanatvàt. moho 'pi sàmànyakle÷aþ. parakãyasya ca mohasyàrhaccittam àlaübanãbhavatãti. na ca paracittaj¤ànaü pràptyàlaübanam iti. yasmàt paracittaj¤ànaü cittacaittàlaübanam iùyate. tasmàn na ràgapraptisahitatvena ràgasaüyuktatvàt saràgam iti. nàpi taccitàlaübanaràgàlaübanam iti. tad iti yat tat parakãyaü cittaü paracittaj¤ànena [Tib. 288b] gçhyate. tat tacchabdenocyate. [tasyàlaübanaþ]. taccittàlaübanas taccittàlaübano ràgaþ. àlaüabanam asya paracittaj¤ànasyeti tad bhavati taccittàlaübanaràgàlaübanaü. yasmàd evaüvidhaü ràgaü nàlaübate paracittaj¤ànaü viprakçùñatvàt. ekaikadravyagocaraü hi paracittaj¤ànaü. na ca parakãyacittaj¤ànaü tasya cittasyàlaübanaü gçhõàti. àkàràlaübananirapekùaü hi tad iti vacanàt. raktam idaü eittaü jànàtãti vacanàc ca. tasmàd api na ràgasaüyogàt saràgaü cittam iti. asaüprayuktaü vigataràgam iti. satyàm api ràgapràptàv ity abhipràyaþ. tatra tat saüdhàyoktam iti ràgàdipràptivigamaü. saüdhàyoktaü (##) na saüprayogam iti dar÷ayaty anàvartikadharmi kàmabhave råpabhave àråpyabhave iti. traidhàtukavairàgyasaüdar÷anàd ity abhipràyaþ. nanu coktam iti vistaraþ. kvoktam. atra tu såtra iti vistareõa yàvad yadi hi ràgeõàsaüprayuktaü cittaü vigataràgaü syàd anyakle÷asaüprayuktam [Tib. 289a] api vigataràgaü syàd ity atra. etenàbhisaüdhinà ràyaviprayuktatvàd vigataràgam anyakle÷asaüprayuktam apãty anena. yady evaü sadveùaü samoham ity evamàdi. na vaktavyaü syàd ity ata àha. na tu tad vigataràgam ityàdi. na tu tad dveùàdisaüprayuktaü cittaü vigataràgam api sad vigataràgam iti kçtvà gçhyate. kiü tarhi. sadveùaü samoham ity evamàdi dveùàdisaüprayogitayà vi÷iùñatvàt. àdi÷abdena càtra saükùiptaü vikùiptam ity evamàdisåtroktàni padàni gçhyante. anyathà hãti vistaraþ. yady asmin vastuni råpàdike raktam iti vijànãyàt tad råpàlaübanam api syàt. tathà ca sati na tat paracittaj¤ànaü syàd råpàlaübanatvàt. tadàlaübanaü ca paracittaü gçhõataþ svabhàvagrahaõaü pràpnuyàd iti. sàlaübanaparacittagrahaõe hãùyamàõe svàtmà paracittaj¤ànena gçhyeta. asti hi saübhavo yat paracittavid yasya cittaü gçhõàti. asàv api tasya paracittavida÷ cittam àlaübeta. tata÷ ca paracittaj¤ànasya svàlaübanaparij¤ànàt [Tib. 289b] svam evàsau paracittavic cittam àlambeta. na caitat pràpyaü. yat tenaiva cittena tad eva gçhyate. sarvaü ceti vistaraþ. dravyasya svalakùaõaü ca cittacaittà÷ ca pratyutpannà÷ ca parasaütati÷ ca kàmaråpapratisaüyuktà÷ càpratisamyuktà÷ ca viùayo 'syeti samàsavigrahaþ. dravyagrahaõaü saüvçtisanniràsàrthaü. svalakùaõagrahaõaü sàmànyalakùaõanivçttyarthaü. cittacaittagrahaõaü råpàdivi÷eùaõàrthaü. pratyutpannagrahaõam atãtànàgatavivecanàrthaü. parasaütatigrahaõaü svasaütativyudàsàrthaü. kàmaråpapratisaüyuktàpratisaüyuktagrahaõaü àråpyapratisaüyuktapratiùedhàrthaü. dar÷anamàrgapratiùiddham iti. dar÷anamàrge vartamànaþ paracittaj¤ànaü na saümukhãkarotãty ato dar÷ananàrgasaügçhãtaü nàsti. na hi dar÷anamàrgo vyavacchinnacittacaittàlaübano bhavati. bhàvanàmàrga upalabhyate. bhàvanàmàrgasaügçhãtaü bhavatãty arthaþ. ÷ånyatànimittaviprayuktam iit. ÷ånyatàsamàdhinà ànimittasamàdhinà ca viprayuktaü. ÷ånyatàsamàdhir duþkhaj¤ànasaüyuktaþ. ànimittasamàdhir nirodhaj¤ànasaüprayuktaþ. na ca paracittaj¤ànaü. [Tib. 290a] duþkhaj¤ànaü duþkhanirodhaj¤ànaü và bhavaty àkàràlambanabhedàt. atas tàbhyàü viprayuktam ucyate. arthàd uktaü bhavaty apraõihitasamàdhisaüprayuktaü (##) saübhavatãti. kùayànutpàdaj¤ànasaügçhãtam iti. kùayaj¤ànenànutpàdaj¤ànena na saügçhãtaü. na kùayànutpàdaj¤ànasvabhàvam ity arthaþ. kiü kàraõaü. dravyasvalakùaõasaütãraõaparimàrgaõà÷ayaü paracittaj¤ànaü. na caiva kùayaj¤ànam anutpàdaj¤ànaü ceti tàbhyàm asaügçhãtaü. ànantaryamàrgaü pratiùiddhaü ceti. sa hi prahàõamàrgo bhavati. paracittaj¤ànaü ca vimuktivi÷eùamàrga iti. pàramàrthikayor api saüvçtibhajanàd iti. paramàrthanimitte paramàrthena và dãvyataþ pàramàrthike. tayoþ saüvçtibhajanàt. yasmàd ete saüvçtiü bhajete. ataþ ÷ånyànàtmàkàrau na staþ. kathaü punar ete saüvçtiü bhajete. kùãõà me jàtiþ. nàparam asmàd bhavaü prajànàtãti yathàkramaü. katham ete anàsrave satã evamàkàre. tadbalenànvvyavahàrataþ. anyena j¤àneneti vàkya÷eùaþ. yasmàt tatpçùñhanirjàte saüvçtij¤àne evamàkàre pravartete. atas tanniùyandena tayoþ saüvçtibhajanam ity ucyate. na tu mukhyavçttyà tayoþ saüvçtibhajanam [Tib. 290b] ity abhipràyaþ. yata÷ caiva niùyandenàtmadçùñiü bhajamàne iva te pravartete. atra tasmàc chånyànàtmàkàravivarjitai÷ caturda÷abhir evàkàraiþ saüprayukte iti. (VII.12) apratisaüyuktenety anàsraveõa. anityam ity anityataþ. ayaü hi tasipratyayaþ svàrthe prayuktaþ. evaü sarvatràyaü pratyayo j¤àtavyaþ. atha vàntareõàpi bhàvapratyayaü bhàvapradhàno nirde÷o bhavati. anityena råpeõa bhàvo 'nityata iti. evam anyatràpi yojyaü. asty etat sthànam asty etad vastv iti. etàv api dvàv àkàràv anàsravau. asty etat sthànam ity asty etal lakùaõam ity arthaþ. asty etad vastv ity ayaü hetur ity arthaþ. yogavihitato vijànãyàd iti. aviparãtato vijànãyàd ity arthaþ. nàsyàyam artha iti vistaraþ. asyeti vàkyasya padadvayasya và. asty etat sthànam asty etad vastv ity asty ayaü saübhavo 'sty ayaü yogo yad anityàdito vijànãyàd iti mataü cet. na. naitad asti. anyatràvacanàt. anyatra vàkye padadvayasyàvacanàt. dar÷anaprahàtavyeneti. dar÷anaprakàreõa. àtmata àtmãyata÷ ceti. satkàyadçùñyà saüprayuktena cittena. ucchedataþ ÷à÷vata iti. antagràhadçùñyà. ahetuto 'kriyàto 'pavàdata iti mithyàdçùñyà. agrataþ ÷reùñhato vi÷iùñataþ paramata iti dçùñiparàmar÷ena. ÷uddhito muktito nairyàõikata iti ÷ãlavrataparàmar÷ena. [Tib. 291a] kàükùàto vimatito vicikitsàta iti vicikitsàta. rajyeteti ràgeõa. dviùyàd iti dveùeõa. manyeteti mànena. muhyed iti mohena. ayogavihitatà vijànãyàd iti. evam àtmàdibhir viparãtatà vijànãyàd iti nigamayati. atràpi vàkye eùa (##) pàñho 'bhaviùyad iti. na caivam. ato gamyate nàyam asyàrtha iti. (VII.13) sapta dravata iti. duþkhàkàrà÷ catvàro dravyato bhavanti. samudayàdyàkàràs tv ekaika iti sapta. ya eva hetvàkàraþ. sa eva samudayaþ prabhavaþ pratyaya÷ ca paryàyamàtraü nàrthabhedaþ. ÷akra indraþ puraüdara iti yathà. evaü nirodha eva ÷àntaþ praõãto niþsaraõam ity eka àkàraþ. màrga eva ca nyàyaþ pratipan nairyàõika ity eka àkàra iti. tad idam uktaü bhavati. duþkhàkàràü÷ caturaþ pçthag yoginaþ sammukhãkuryuþ. hetvàdyàkàràõàü tv ekaikam ity ekãyamataü. ## vaibhàùikà varõayanti duþkhàkàravat samudayàdyàkàràõàü sarveùàm api pçthakpçthak saümukhãkartavyatvàt. praj¤àsvabhàvà hy àkàrà iti bruvate. pratyayàdhãnatvàd iti vistaraþ. na niyatabhavam anityaü pratyayàdhãnatvàt pratyayapratibaddhajanmatvàd ity arthaþ. pãóanàtmakatvàd [Tib. 291b] iti. bàdhanàtmakatvàd ity arthaþ. vipakùeõeti. pratipakùeõety arthaþ. viruddhaþ pakùo vipakùa iti kçtvà. hetur bãjadharmayogeneti. prakçùñàvasthatàü hetor dar÷ayaty àdibãjavat. yoga÷abdo 'tra nyàyarthaþ. samudayaþ pràdurbhàvayogeneti. saünikçùñàvasthatàü hetor dar÷ayati. yataþ kùaõàd anantaram utpadyate samudety asmàd iti kçtvà. prabhavaþ prabaüdhayogeneti. saütatiyogenànucchedaü dar÷ayati. bãjàükurakàõóanàlàdivat. abhiniùpàdanàrthena pratyaya iti. hetvàdibhyo bahubhya utpadyata iti dar÷ayati. tadyathà mçtpiõóadaõóàdibhyo bahubhyo niùpadyate ghañaþ. tadvat. agninirvàpaõàd iti. ràgadveùamohàgninirvàpaõàd ity arthaþ. nirupadravatvàd iti. nirduþkhatvàd ity arthaþ. sarvàpakùàlaviyuktatvàd iti. sarvaduþkhakàraõavimuktatvàt. gamanàrthena nirvàõasya. yogayuktatvàd upapattiyuktatvàd upàyayuktatvàd và. samyakpratipàdanàrthena pratipad iti. pratipadyate nirvàõam anayeti pratipat. nairyàõika iti. atyaütaü niryàõàya prabhavatãti nairyàõikaþ. anàtyantikatvàd [Tib. 292a] anityam iti. pårvaü pràgutpattyabhàvenànityam uktam. idànãü pradhvaüsàbhàveneti dar÷ayati. abhinyàsabhåtatvàd iti. bhàrabhåtatvàd ity arthaþ. duþkhena bhàrabhåtena hi sa pudgalo bhidyate. àkramyata ity arthaþ. akàmakàritvàd iti. kàmataþ kartuü ÷ãlam asyeti kàmakàrã. na kàmakàry akàmakàrã. tadbhàvàt anàtmà. såtre 'py ayam artha uktaþ. råpaü ced bhikùava àtmàbhaviùyat. na råpam àtmavyàbàdhàya saüvarteta. labhyeta ca råpe evaü bhavatv evaü mà bhåd iti kàmakàry àtmeti (##) niruktiparigrahàt. hetur àgamanayogeneti. hi gatau hinoty asmàd iti hetuþ. asmàd utpadyata ity arthaþ. unmajjanayogeneti. anàgatàdhvana unmajjatãvety arthaþ. prasaraõayogeneti. prabandhayogena. pratisaraõàrthena pratyaya iti. janikriyàpratipradhànabhåta ity abhipràyaþ. asaübandhaþ saübaüdhoparamàd iti. pårvasya duþkhasyoparamàt. uttarasya saübaüdhoparamo nirodha ity arthaþ. trisaüskçtalakùaõavimuktatvàt. utpàdavyayasthãty [Tib. 292b] anyathàtvavimuktatvàt. paramà÷vàsatvàd iti sarvaduþkhocchittyà paramakùematvàt. nirvàõapuràvirodhanàrthena pratipad iti. yasmàd anena nirvàõapuraü na virodhyate na visaüvàdyate. kiü tarhi pratipadyata evety ataþ pratipat. pratipadyate anayeti kçtvà. chandamålakà iti. chandahetukà ity arthaþ. tçùõàparyàya iha chaüdaþ. chandasamudayà iti. chandasamudgamà ity arthaþ. chandajàtãyà iti. chandapratyayà ity arthaþ. prabhava÷abdaþ kevalaü pa÷càt pañhitavyaþ. àbhidhàrmikair iti vàkyàdhyàhàraþ. såtrànusaraõaü hi kartavyam ity abhipràyaþ. hetutaþ samudayataþ. pratyayataþ prabhavata÷ ceti. kaþ punar eùàü [padànàü] chandànàm [iva và] vi÷eùaþ. asmãty abhedenàtmabhàvacchanda iti. anavadhàryaikaü dravyaü samasteùu paücasåpàdànaskaüdheùu asmãty abhedena prakàràntaravi÷iùñasya pratyutpannasyàtmabhàvavastuno 'nàlaübanataþ traiyadhvikàtmabhàvanàlambanato và àtmabhàvapràrthanà àtmabhàvacchanda iti prathamaþ. syàm ity abhedeneti punarbhavamàtrapràrthanà na vi÷eùaråpàpràrthaneti dvitãyaþ. itthaü syàm iti. idaüprakàraþ [Tib. 293a] syàm iti bhedena punarbhavaccandas tçtãyaþ. pratisaüdhibandhacchanda÷ caturtha iti. pratisaüdhir eva baüdhaþ. pratisaüdher và baüdhaþ pratisaüdhibaüdhaþ. tatra chandaþ pràrthaneti caturthaþ. karmàbhisaüskàracchando và caturtha ity adhikçtaü. karmaõo vàbhisaüskàraþ. tatra chandaþ. evaü caivaü ca dànaü dàsyàmãti. kathaü punas te chandà målàdi÷abdavàcyà iti pratipàdayann àha. tatra prathama iti vistaraþ. àdiþ kàraõam àdau và kàraõam àdikàraõaü. tadbhàvàt chandamålakàþ. hetvartho hi måla÷abdaþ. phalasyeva bãjam iti. yathà phalasya bãjam àdikàraõaü viprakçùñakàraõaü. tadvad ayam àdicchando duþkhasya. tena tatsamudàgamàd iti. tena dvitãyena chadena punarbhavasya samudàgamàt kùaõaparaüparayà phalasyevàükuràdiprasavaþ. yathà paraüparayàükuràdiprasavaþ phalasya samudayaþ. tadvat. tçtãyacchanda itthaü syàm iti. tajjàtãyaduþkhapratyaya iti. yatprakàraþ punarbhavacchandaþ. tatprakàrasya duþkhasya (##) pratyayaþ saübhavati tasya vi÷eùaråpatvàd vi÷eùaphalaråpam eva phalam utpadyata ity abhipràyaþ. phalasyeva kùetrodakapàùyàdikam iti. pàùiþ ÷uùko gomayaþ. àdi÷abdena [Tib. 293b] vàtàtapàdir gçhyate. tato 'pi hi phalasaüpad iti. vãryaü ÷ãtavãryatà uùõavãryateti. vipàkaþ uùõapariõàmatà madhurapariõàmateti. prabhàvaþ sàmarthyavi÷eùaþ. tadyathàmlatve tulye bãjapårakarasaþ pittaü janayaty àmalakarasaü tu ÷amayatãti. tata eva tatsaübhavàd iti. tata eva pratisaüdhibaüdhacchandàt tasya punarbhavalakùaõasya saübhavàd utpàdàt. phalasyeva puùpàvasànaü. yathà puùpàvasànaü phalasya prabhavaþ. tadvat. atra caturthaccandaþ sàkùàddhetuþ punarbhavasya. pårvakàs trayaþ pàraüparyeõa hetavaþ. atha ceti vistaraþ. tçùõàvicaritànàü dvav paücakau gaõau dvav catuùkau catvàra÷ chandà yathàkramaü bhavanti. prathamacchandaþ paücàkàraþ. dvitãyo 'pi paücàkàraþ. tçtãya÷ catuþprakàraþ. caturtho 'pi catuþprakàraþ. katham. asmãti bhikùavaþ satyàtmadçùñau satyàm ittham asmãti bhavatãdaü prakàro 'smãti bhavati. tadyogàt tçùõàm utpàdayatãty arthaþ. evam asmãti yathà pårvam eva nànyathety arthaþ. anyathàsmãty anyena prakàreõa varõapratibhànàdidar÷anàt. sad asmãti bhavati. viparyayàd asad asmãty ayam abhedena paücadhàtmabhàvaccandaþ prathamaþ. bhaviùyàmãty asya bhavatãti ÷à÷vataråpeõa. na bhaviùyàmãty ucchedaråpeõa. itthaü bhaviùyàmãti vistareõa pårvavad vyàkhyànam. [Tib. 294a] ity ayam abhedena paücadhàpunarbhavacchando dvitãyaþ. syàm ity asya bhavati. itthaü syàm evaü syàm anyathà syàm ity asya bhavatãty ayaü bhedena caturdhàpunarbhavacchaüdas tçtãyaþ. api tu syàm ity asya bhavaty apãtthaü syàm apy evaü syàm apy anyathà syàm ity asya caturdhàpratisaüdhibaüdhacchandas caturthaþ. tatra prathamo duþkhasyàdikàraõatvàn målahetur iti vistareõa pårvavad yojyaü. pratiniyatatvàt pratipad iti. niyatapratipàdanaü pratipat. kathaü punaþ pratiniyatà. anayaiva tadgamanàt. yathoktam iti vistaraþ. nityasukhàtmãyàtmadçùñicaritànàm iti. nityaü sukham àtmãyaü àtmeti ca dçùñicaritam eùàü. ta ime nityasukhàtmãyàtmadçùñicaritàþ pudgalàþ. teùàü pratipakùeõa yathàkramam anityàdyàkàràþ. nàsti hetur ity ahetudçùñicaritànàü pratipakùeõa hetvàkàraþ. eko hetur ã÷varaþ pradhànaü cety ekahetudçùñicaritànàü samudayàkàraþ. samudayo hetur naikahetur iti. pariõamate bhàva iti pariõàmadçùñicaritànàü prabhavàkàraþ. (##) àdibhavo 'yaü. na tu pårvam avasthitaþ pariõamata iti. buddhipårvakçto 'yaü loka iti buddhipårvakçtadçùñicaritànàü [Tib. 294b] pratyayàkàraþ. nedam ã÷varabuddhikçtaü jagat. kiü tarhi. taütaü pratãtya tattad bhavatãti. vãpsàrtho hi prati÷abdaþ. tasmàd anekapratyayajanitaü jagad iti j¤àpitaü bhavati. evaü tu yuktaü syàd iti. sautràntikamatam. àlambanagrahaõaprakàra àkàrà iti. nairuktà vidhir iti dar÷ayaty àlambana÷abdàd àkàraü gçhãtvà prakàra÷abdàc ca kàra÷abdaü. ÷eùavarõalope ca kçte àkàra iti rupaü bhavati. tad evaü sati praj¤àpi sàkàrà bhavatãti siddhaü. sàlambà iti. àlambety àkàràntam etac chabdaråpaü. gha¤antaü và àlamba iti. sahàlambena sahàlambayà và vartante sàlambaþ. sàlambanà ity arthaþ. (VII.14, 15) ku÷alàdibhedam iti. àdi÷abdenàku÷alàvyàkçtabhåmyà÷rayagrahaõaü. ÷lokàdau bhavatvàd àdyam iti ihàdyaü. na ÷àstram iti vyàcaùñe. ÷àstre hi dharmaj¤ànam àdyaü pañhitam iti. ## iti. kàmàvacaraduþkhàdyàlambanatvàt. àråpyatraye càsti bhàvanàmàrgasaügçhãtam evànvayaj¤ànaü. ## iti. duþkhaj¤ànàdãnàm anvayaj¤ànasvabhàvatvasambhavàt. na råpàråpyadhàtvoþ saümukhãkriyata iti. yuktaü tàvad àråpyadhàtau dharmaj¤ànaü na saümukhãkriyata iti. àråpyàõàü kàmàvacaraduþkhàdyanàlaübanatvàt. råpadhàtau tu kasmàn na saümukhãkriyate. kecid àhuþ. kàmadhàtuvidåùaõaparaü dharmaj¤ànaü. råpadhàtåpapannasya ca dharmaj¤ànaü na kàmadhàtuü vidåùayitum [Tib. 295a] upajàyate. tasya vairàgyabhåmisaücàraparityaktatvàt. kàmadhàtåpapannas tu tad vãtaràgo 'pi tat saümukhãkaroti. kàmadhàtåpapatteþ sàva÷eùatvàd ity ato na råpadhàtau dharmaj¤ànaü saümukhãkriyate. àcàryasaüghabhadras tv àha. dharmaj¤ànaü kàmedhàtàv eva saümukhãkriyate. na råpàråpya dhàtvoþ. tatsamàpattivyutthànacittànàü kàmadhàtàv eva sadbhàvàt. anuparivartakà÷rayàbhàvàd và. dharmaj¤ànànuparivartakasya hi ÷ãlasya kàmàvacaràõy eva bhåtàny à÷rayaþ. dauþ÷ãlyasamutthàpakakle÷apràptivibaüdhakatvàt. pràtipakùikatvàt. tàni ca tatra na saütãti dharmaj¤ànam kàmadhàtv à÷rayaü eveti. (VII.16) nirodhaj¤ànam ekaü dharmasmçtyupasthànaü dharmasmçtyupasthànanirde÷a (##) uktaü. dharmàþ kàyavedanàcittebhyo 'nya iti. anyàni j¤ànàni catvàri smçtyupasthànànãti. dharmànvayasaüvçtiduþkhasamudayamàrgakùayànutpàdaj¤ànàni catuþsmçtyupasthànasvabhàvàni santi. duþkhaj¤ànam api hi kadàcit kàyàlaübanaü. kadàcid yàvad dharmàlambanaü. evaü samudayaj¤ànaü. màrgaj¤ànam api yad anàsravasaüvaràlambanaü kàyasmçtyupasthànaü tad bhavati. ÷eùaü sugamaü. (VII.17) anyatrànvayaj¤ànàd iti. dharmaj¤ànaü yady anàsravaü j¤ànam àlaübeta [Tib. 295b] dharmaj¤ànapakùam evàlambeta. evam anvayaj¤ànam anvayaj¤ànapakùam evàlambeteti niyamaþ. tatra dharmaj¤ànasya màrgaj¤ànabhåtasya dharmaj¤ànàntaraü duþkhaj¤ànàdãni cànutpàdaj¤ànàntàny àlambanaü saübhavanti. duþkhasamudayaj¤ànabhåtasya tu saüvçtij¤ànam àlaübanaü saübhavati. paracittaj¤ànabhåtasya ca paracittaj¤ànam àlaübanaü saübhavatãti. nava j¤ànàni tasyàlaübanam iti. evam anvayaj¤ànam api yojyaü. màrgaj¤ànasyàpi navaivànyatra saüvçtij¤ànàt. na hi màrgaj¤ànaü saüvçtij¤ànam àlambate. anàsravamàrgàlambananiyamàt. dve saüvçtiparacittaj¤àne iti. duþkhasamudayasatyàütarbhåte. paracittaj¤ànaü yad anàsravaü. tasya navànàsravàõi j¤ànàny àlaübanaü. yat sàsravaü tasya saüvçtij¤ànaü prarcittaj¤ànaü càlambanaü saübhavati. kùayànutpàdaj¤àne duþkhaj¤ànàdisvabhàva iti da÷àpi j¤ànàni tayor àlambanàni bhuvanti. (VII.18, 19) saüprayuktaviprayuktabhedàd iti. ## iti. viprayuktàþ pràptyàdayaþ. ku÷alàvyàkçtabhedàd iti. ku÷alaü pratisaükhyànirodhaþ paramakùematvàt. avyàkçtàv [Tib. 296a] àkà÷apratisaükhyànirodhàv iti. kàmàvacarànàsravà÷ catvàra iti. saüprayuktaviprayuktabhedàt. råpàråpyàvacarànàsravàþ ùaó iti. pratyekaü saüprayuktaviprayuktabhedàt. kàmaråpàråpyàvacarà api tata eva bhedàt ùañ. dvàv anàsravàv iti. tata eva kàmaråpàvacarànàsravaþ saüprayuktà iti. àråpyàvacaràüàü cittacaittànàü viprayuktàsaüskçtànàü ca sarveùàü paracittaj¤ànàviùayatvàt. avyàkçtam asaüskçtaü muktveti. kùayànutpàdaj¤ànayo÷ catuþsatyàlambanatvàd avyàkçtasya càsaüskçtasya tadvyatiriktatvàt. (VII.20) syàd ekena j¤ànena sarvadharmàn jànãyàt. na syàd iti. kathaü gamyate. såtràt. ihàsmàkaü bho gautama upasthàna÷àlàyàü saüniùaõõànàü saünipatitànàm evaüråpàntaràkathàsamudàhàro 'bhåt. ÷ramaõo gautamaþ (##) kilaivam àha. nàsti sa ka÷cic chramaõo và bràhmaõo và. yaþ sakçt sarvaü jànãyàt sarvaü pa÷yed iti. tathyam idaü bho gautama smaràmi bhavato 'ham evaü vaktum. api tu nàsti sa ka÷cic chramaõo và bràhmaõo và. yaþ sakçt sarvaü j¤àsyati và drakùyati veti. viùayiviùayabhedàd iti vistaraþ. [Tib. 296b] viùayiõo viùayasya ca bhedàt. yasmàd yo viùayã. na sa eva tasya viùayo bhavati. svàtamani vçttivirodhàt. na hi saivàsidhàrà tayaiva chidyate. tasmàt tena saüvçtij¤ànena svabhàvo na gçhyate. nàpi tena caittàþ sahabhuvo gçhyante. ekàlambanatvàt. yad eva hi tasya saüvçtij¤ànasyàlambanaü. tad eva saüprayuktànàü. yadi ca te saüprayuktà gçhyeran svabhàvàlambanàþ syuþ. saüvçtij¤ànenaikàlaübanàt. na caitad yuktaü. tasmàn na te tena gçhyante. atisaünikçùñatvàc ca. na tena viprayuktàþ sahabhuvo 'pi gçhyante. cakùuùo '¤janà¤jana÷alàkàdar÷anavat. tac ceti saüvçtij¤ànaü. tasya vyavacchinnabhåmyàlambanatvàd iti. yasmàd bhàvanàmayaü råpàvacaraü saüvçtij¤ànaü vyavacchinnam eva bhåmim àlambate. kàmadhàtuü và prathamaü và dhyànaü yàvad bhavàgraü và. kiü kàraõam. ànantaryavimuktimàrgàõàm adharottarabhåmyàlambanatvàt yathàkramaü. #<÷àntàdyudàràdyàkàrà uttaràdharagocarà># iti vacanàt. yadi ca tat sarvabhuüyàlambanaü syàt. sarvato yugapad vairàgyaü syàt. prayogavi÷eùamàrgayor api yathàsaübhavaü kàcid eva bhåmir àlambanaü. kathaü. nirvedhabhàgãyaprayogamàrgasaügçhãtasya hi yasya kàmadhàtur àlambanaü. [Tib. 297a] na tasyetarau dhàtå. yasyetarau dhàtå. na tasya kàmadhàtur àlambanaü. a÷ubhàpramàõàbhibhvàyatanàdividåùaõe vi÷eùamàrgasaügçhãtasya kàmadhàtur evàlambanaü. netarau dhàtå. (VII.21, 22) ## iti. yasmàt kùàntij¤ànaü na bhavati anyenàpi anàsraveõa j¤ànena samanvàgato na bhavati ràgãti grahaõaü. yasmàd vãtaràgaþ paracittaj¤ànenàpi samanvàgato bhavati. ## iti. tad eva duþkhe dharmaj¤ànaü cocyate duþkhaj¤ànaü ceti. nàmabhedàt dvitvopacàre. dharmaj¤ànena duþkhaj¤ànena saüvçtij¤ànena ceti tribhiþ samanvàgataþ. ## (##) iti duþkhe 'nvayaj¤ànakùaõe samudayamàrganirodhadharmaj¤ànakùaõeùu ca. kùàntiùu pårvavad evàsamanvàgamàt duþkhe 'nvayaj¤ànakùaõe hy anvayam eva vardhate. na dharmaj¤ànaü. tena samanvàgatapårvatvàt. samudayadharmaj¤ànakùaõe samudayaj¤ànam eva vardhate. [Tib. 297b] na dharmànvayaj¤àne. pårvam eva tàbhyàü samanvàgatatvàt. evaü nirodhamàrgadharmaj¤ànakùaõayor nirodhamàrgaj¤àne eva vardhete iti vaktavyaü. vãtaràgas tu sarvatràdhikena paracittaj¤àneneti. duþkhe dharmaj¤ànakùàntau yàvan màrge dharmaj¤ànakùaõe paracittaj¤ànenàpi samanvàgataþ. tai÷ ca yathoktair j¤ànair iti veditavyaü. màrge 'nvayaj¤àne tu tair eva saptabhir avãtaràgaþ samanvàgataþ. vãtaràgas tv aùñàbhiþ. tai÷ ca paracittaj¤ànena ceti. kùayànutpàdaj¤ànàbhyàü tv arhann eva samanvàgata iti subodhàn na tadarthaü såtritam ity avagantavyaü. (VII.23, 24) ## iti. iha dvividhà bhàvanàdhikçtà. pratilaübhabhàvanà niùevaõabhàvanà. pratilaübhabhàvanà pràptitaþ niùevaõabhàvanà saümukhþibhàvataþ. ## iti yàniyàny utpannàni tànitàni bhàvyaüta iti. tadyathà duþkhadharmaj¤ànakùàntàv utpannàyàü tajjàtãyà kùàntir evànàgatà bhàvyate. tadàkàrà÷ catvàra iti. kùàütyàkàrà anityàdyà÷ catvàraþ sabhàgatvàt. nànye. evaü duþkhe dharmaj¤àna utpanne tad evànàgataü bhàvyate. tadàkàrà÷ catvàra eva bhàvanàü gacchanti. evaü duþkhànvayaj¤ànakùàütyàdiùu yojyaü. sabhàgaj¤ànàkàrabhàvanaiveti. kasmàt [Tib. 298a] sabhàgaj¤ànabhàvanà sabhàgàkàrabhàvanà ca dar÷anamàrga eva bhavati. na bhàvanàmàrga iti. kùàütãnàm aparipra÷naþ. bhàvanàmàrge tàsàm abhàvàt. tàsàm api và pra÷naþ kartavyaþ. tàsàm api sabhàgabhàvanàt. na hi duþkhakùàntàv utpannàyàü samudayàdiduþkhakùàntyàkarà bhàvyante. udàharaõamàtràrthatvàt tu j¤ànaparipra÷no na kùàntiparipra÷na iti. gotràõàm apratilabdhatvàd iti. sabhàgahetunàm apratilabdhatvàd ity arthaþ. kathaü kçtvà. duþkhe dharmaj¤ànakùàntàv utpannàyàü tadgotraü tadàkàràõàü ca caturõàü gotràõi labdhàni bhavanti. na duþkhadharmaj¤ànàdãnàü. kiü punaþ kàraõam anityàdãnàü àkàràõàm ekaikasminn àkàre saümukhãbhåte pari÷iùñànàm àkàràõàü gotràõi pratilabhyaüte. yatas te bhàvanàü gacchanti. tulyàlambanatayà sabhàgatvàt. sarveùàü gotràõi pratilabdhàni bhavanti. evaü duþkhe dharmaj¤àna utpanne yàvan màrge 'nvayaj¤ànakùàntàv utpannàyàü tadgotràõi tadàkaràõi ca caturõàü (##) gotràõi labdhàni bhavantãti tad eva bhàvanàü gacchati nànyat. bhàvanàmàrge tu punaþ sarveùàü j¤ànànàü sabhàgavisabhàgànàü tadàkaràõàü ca saümukhãbhàvàt sarveùàü hetavo labdhà bhavantãti. tadvi÷iùñà j¤ànàkàrà bhàvanàü gacchaüty anàgatàþ. ## ity alabdhapårvaü. na dharmaj¤àneùv akçtsnasatyàbhisamayàd iti. [Tib. 298b] na hi tadànãü råpàråpyàvacaraü duþkaü parij¤àtaü samudayaþ prahãõas tannirodhaþ sàkùàtkçta iti. màrgasya pårvaü laukikena màrgeõànabhisamitatvàd iti. laukikamàrgeõa pårvam anàdigatisaüsàre duþkhasamudayanirodhà abhisamitàþ. na tu saüvçtij¤ànena kadàcin màrgo màrgàdibhir àkàrair abhisamitaþ. tasmàt trayàõàm ekaikasya satyasyàbhisamayànte bhàvanàü. gacchati. na màrgànvayaj¤àne. na tu màrgaþ ÷akyate kçtsno bhàvayitum iti. saümukhãkartum ity arthaþ. samudayo 'pi tadà na sarvaþ prahãõa iti. nirodhamàrgadar÷anabhàvanàprahàtavyaþ. duþkhaü punaþ sarvaü traidhàtukaü parij¤àtaü tasya parij¤eyatvàd ity ataþ samudayam eva praticodyate. tatsatyadar÷anaheya iti. samudayasatyadar÷anaheya ity arthaþ. bahugotratvàd iti. àtmabhàvasaütatisàmànyavi÷eùo gotraü. tàni bahåni gotràõy asyeti bahugotro màrgaþ. ÷ràvakagotràt pratyekabuddhagotram anyat. tathà buddhagotraü. ÷ràvakagotram apy anyonyaü bhinnaü. mçdvadhimàtràdibhedàt. teùàü ka÷cid eva dar÷anaheyapratipakùo bhàvyate saümukhãkriyata ity arthaþ. na màrgaþ. ÷akyate kçtsno bhàvayituü. dar÷anamàrgaparivàratvàd iti. dar÷anamàrgasya [Tib. 299a] parivàraþ saüvçtij¤ànam. ataþ satyatrayàüte eva dar÷anamàrgo bhàvyate. na màrgasatyaüte tasya bhàvanàmàrgatvàt. sàdhyatvàd aj¤àpakam iti. sàdhyam idaü dar÷anamàrgaparivàra eva. na bhàvanàmàrgaparivàro 'pãti. vayaü hi bhàvanàmàrgaparivàro 'pi tad iti bråmaþ. satyàlaübanaü vi÷iùñataram iti. dar÷anàvasthàyàü yal laukikaü pårvam àsãta. tato vi÷iùñam eva ca laukikam ity abhipràyaþ. yas tatsaümukhãbhàvasamarthà÷rayalàbha iti. tasya saüvçtij¤ànasya saümukhãbhàve samarthà÷rayasya yo làbhaþ. eùa eva tasya làbhaþ. nàrthàntarabhåta iti. gotre 'bhilabdhe labdhaü gautrikam iti. gotraü tadutpàdanasamartho hetuþ. tatra bhavaü gautrikaü saüvçtij¤ànam. etad uktaü bhavati tatsaümukhãbhàvasamarthà÷rayalàbhe tad api tenà÷rayeõotpadyamànaü labdhaü bhavatãti. atha kasmàd (##) evaü necchaüti vaibhàùikàþ. dar÷anamàrgalabhyaü tat. tasya kathaü bhàvanàmàrge saümukhãbhàvo bhaviùyatãti. dar÷anamàrge cotpattyanavakà÷o 'syàsti tad anutpattidharmakam iti varõayaüte. evaü yàvac caturthadhyànabhåmika iti vistaraþ. prathamadhyànabhåmika÷ ced bhavati tribhåmikaü bhàvyate. prathamadhyànabhåmikam anàgamyabhåmikaü [Tib. 299b] kàmàvacaraü ca. dhyanàütarabhåmika÷ cec caturbhåmikaü bhàvyate. dhyànàntarabhåmikaü prathamadhyànabhåmikàdãni ca pårvoktàni evaü dvitãyadhyànabhåmika÷ cet paücabhåmikaü. dvitãyadhyànabhåmikaü yàvat kàmàvacaraü. tçtãyadhyànabhåmika÷ cet ùañbhåmikaü. tçtãyadhyànabhåmikaü yàvat kàmàvacaraü. caturthadhyànabhåmika÷ ced bhavati saptabhåmikaü bhàvyate. caturthadhyànabhåmikaü. yàvat kàmàvacaraü ceti. ekasya parisaükhyànàt siddhaü bhavati ÷eùaü catvàrãti. nirodhe 'ntyam evàntyam eva ca nirodha ity ubhayàvadhàraõàc cheùaü catuþsmçtyupasthànam iti siddhaü bhavati. duþkhe 'bhisamite yat saüvçtij¤ànaü bhàvyate. tac catvàri smçtyupasthànàni duþkhasya kàyàdisvabhàvatvàt. evaü samudaye 'pi vaktavyaü. tat satyàkàram eveti. duþkhe 'bhisamite yat saüvçtij¤ànaü bhàvyate. tat pratyekam anityaduþkha÷åyànàtmàkàraü. evaü samudaye nirodhe ca vaktavyaü. àlambanam asya tad eveti. tasyàkàrasya tadàlambanatvàt. pràyogikam iti. nopapattilabhyaþ. catuþpaücaskaüdhasvabhàvànãti. kàmàvacaram [Tib. 300a] anuparivartakaråpàbhàvàc catuþskaüdhasvabhàvaü. vedanàsaüj¤àsaüskàravij¤ànaskaüdhasvabhàvam ity arthaþ. årdhvabhåmikàni tu paücasvabhàvàni dhyànasaüvaralakùaõaråpaskandhasvabhàvàt. (VII.25, 26) dve j¤àne pratyutpanne iti. anvayaj¤ànaü màrgaj¤ànaü ca. màrgànvayaj¤ànasya tadubhayasvabhàvatvàt. anàgatàni ùaó iti. dharmaj¤ànàdãni. na saüvçtij¤ànaü bhàvyate. labdhapårvatvàt vakùyati hi ## iti. na paracittaj¤ànam avãtaràgatvàt. ## ekaprakàraprahàõe yàvad aùñaprakàraprahàõe. yàvan na vãtaràgo bhavatãti. yàvan na prahãõanavaprakàko bhavati. atràntare prayogànantaryavimuktivi÷eùamàrgeùu bhàvyamàneùu sapta j¤ànàni bhàvyante. dharmaj¤ànàdãni paracittaj¤ànavarjitàni bhàvyante. laukika÷ cet. yadi ÷àütàdyudàràdyàkàro bhàvanàmàrgaþ saüvçtij¤ànaü pratyutpannaü. caturõàü dharnaj¤ànànàm (##) iti. duþkhasasmudayanirodhamàrgadharmaj¤ànànàm anyatamat. anvayaj¤ànànàü kàmadhàtvapratipakùatvàn nànvayaj¤ànànàm anyatamat. paücasu càbhij¤àsv iti. àsravakùayàbhij¤anam apàsya. [Tib. 300b] caturõàm anvayaj¤ànànàm iti. duþkhasamudayanirodhamàrgànvayaj¤ànàü. dvayo÷ ca dharmaj¤ànayor iti. nirodhamàrgàlaübanayos tridhàtupratipakùatvayogàt. saüvçtij¤ànaü na bhàvyate bhavàgràpratipakùatvàd iti. saptabhåmivairàgye lokottare 'pi bhàvyamàne saüvçtij¤ànaü bhàvyate. saüvçtij¤ànam api hi tasya kle÷aprakàrasya pratipakùo bhavati. na kevalaü lokottaram iti. saüvçtij¤ànam api tatra bhàvyate tajjàtãyam. akopyaprativedhe tu na tathà pratipakùaråpaü bhåtaü saüvçtij¤ànam asti. ato 'tra na bhàvyate. tatra kùayaj¤ànaü saptamam iti. ànantaryamàrgasthitatvàt kùayaj¤ànaü tatra bhàvyate. nànutpàdaj¤ànaü na hy ànantaryamàrgasthito 'kopyadharmà bhavati. akopyadharmaõa÷ cànutpàdaj¤ànaü bhàvyata iti. bhavàgravairàgye vimuktimàrgeùv aùñàsu saptaiva j¤ànàni bhàvyanta iti. paracittaj¤ànaü kathaü bhàvyate. ànantaryamàrge pratiùiddhaü paracittaj¤ànaü na vimuktimàrge. ataþ ekaprakàre prahãõe yàvad aùñaprakàre prahãõe pårvaparacittaj¤ànavi÷iùñaü paracittaj¤ànaü bhàvyate. yat sa evaüvidha àryapudgalas tato màrgàd vyutthitaþ saümukhãkuryàt. saütànavi÷eùàd dhi paracittaj¤ànavi÷eùa iùyate. ubhayor api saràgavãtaràgayor [Tib. 301a] vimuktimàrge bhàvaneti. prayogamàrge tu tayor iti. tayor eva saràgavãtaràgayoþ saüvçtij¤ànasyàpi bhàvanà. vimuktimàrge kim arthaü vivàdaþ. dar÷anamàrgasàdç÷yàt tatra tad àbhisamayàntikavad bhàvyeta ity eke. na càbhisamayo 'sti dar÷anamàrgasàdç÷yaü cety apara ity evaü vivàdaþ. (VII.28-30) ùaõõàü bhàvanà pårvavad iti. dharmànvayaduþkhasamudayanirodhamàrgaj¤ànànàü. na saüvçtij¤ànasya dar÷anamàrgasàdç÷yàd iti. kim atra dar÷anamàrgeõa sàdç÷yaü. phalapràptiþ. yathà dar÷anamàrgeõa srotaàpattiphalaü và sakçdàgàmyanàgàmiphalaü và pràpyate. evam anenàpy ànantaryamàrgeõa ÷aikùasya ÷aikùendriyottàpanàyàü tãkùõendriyasaügçhãtàni saüskçtàni srotaàpattiphalàdãni pràpyaüte. dar÷anamàrge cànantaryamàrgàvasthàyàü na saüvçtij¤ànabhàvanàsti evam ihàpi. ity evaü dar÷anamàrgasàdç÷yàd ànantaryamàrge na saüvçtij¤ànasya bhàvanà. tathaiveti. dharmànvayaduþkhasamudayanirodhamàrgaj¤ànànàm. atràpi saüvçtij¤ànaü na bhàvyate bhavàgràpratipakùatvàt. na paracittaj¤ànaü sarvànantaryamàrge pratiùedhatvàt. (##) [Tib. 301b] kiü punaþ ÷eùam iti vistaraþ. kathaü kàmavairàgye navamo vimuktimàrgaþ ÷eùaþ. ## vacanàt. saptabhåmivairàgyàbhij¤àvyavakãrõabhàviteùu vimuktimàrgàþ ÷eùàþ. ## iti vacanàt. tathà yo 'kopyatàü saücarati. tasyàpy ante vimuktimàrge da÷ànàü bhàvaneti vacanàt. aùñau vimuktimàrgàþ ÷eùà bhavanti. sarve ca vãtaràgasyànàgàminaþ prayogavi÷eùamàrgàþ ÷eùàs teùàü bhàvanàyàm avacanàt. ÷aikùasyaivam iti yad apadiùñaü ## kathaü punaþ evam avi÷eùite vi÷eùapratipattir labhyate. a÷aikùasyàva÷yaü navada÷aj¤ànabhàvanàyogàt. ata evàhà÷aikùasya punar abhij¤àdãti. àdi÷abdena vyavakãrõabhàvanàdhyànàdigrahaõam. abhij¤àbhinirhàre vyavakãrõabhàvanàyàü ca ye prayogavimuktivi÷eùamàrgàþ. teùu yadi samayavimukto navaj¤ànàni bhàvyante. anutpàdaj¤ànaü hitvà. yady akopyadharmà [Tib. 302a] da÷a tad eva prakùipya. aùñau nava ceti. samayavimuktasyàùñau akopyadharmaõo nava paracittaj¤ànaü hitvà. tasyànantaryamàrgeùu pratiùedhàt. dvayos tv abhij¤àvimuktimàrgayor iti. divya÷rotracakùurabhij¤àvimuktimàrgayoþ. ## iti vacanàt tadvimuktimàrgàv avyàkçtau. na càvyàkçtasya dharmasyànàgatabhàvanàsti. pçthagjanasya tu kàmatridhyànavairàgya iti. caturthadhyànàgrahaõam. yasmàc caturthadhyànavairàgye yo 'ntyo vimuktimàrgaþ. tatra maulàkà÷ànantyàyatanapratilambhaþ. na càråpyadhàtusaügçhãtaü paracittaj¤ànam asti. råpàtãtàrthàbhiniùpàdyatvàt. prayogàbhij¤àtrayo vimuktimàrgapramàõàdiguõàbhinirhàreùv iti. prayogamàrgà÷ càbhij¤àtrayavimuktimàrgà÷ càpramàõàdiguõàbhinirhàrà÷ ceti vigrahaþ. àdi÷abdena vimokùàbhibhvàyatanàdiguõagrahaõam. apramàõàdãnàü guõànàm abhinirhàra iti. dhyànabhåmikagrahaõaü sàmantakaniràsàrthaü. [Tib. 302b] tatra hi paracittaj¤ànaü nàsti. abhij¤àtrayam çddhiviùayàbhij¤à pårvenivàsànusmçtyabhij¤à cetaþparyàyàbhij¤à ca. teùu ca kàmatridhyànavairàgyàntyavimuktimàrgeùu (##) dhyànabhåmikeùu càbhij¤àtrayavimuktimàrgeùu. apramàõavimokùàbhibhvàyatanakçtsnàyatanàdiguõàbhinirhàreùu ca. dhyànabhåmikeùv eva prayogavimuktivi÷eùamàrgeùu saüvçtij¤ànam anàgataü bhàvyate. yat tatsaügçhãtaü paracittaj¤ànaü ca vi÷iùñam eva bhàvyate. yat tadguõavi÷eùalàbhã saümukhãkuryàt. anyatra nirvedhabhàgiyebhya åùmagatàdibhyaþ. teùu hi nirvebhabhàgãyeùu paracittaj¤ànaü na bhàvyate. kiü kàraõam ity àha. dar÷anamàrgaparivàratvàd iti. yathà dar÷anamàrge paracittajnànaü na bhàvyate. tathà tatparivàre 'pi na bhàvyata ity abhipràyaþ. anyatreti vistaraþ. pçthagjanasyaivànyatràpårvamàrgalàbhe kàmatridhyànavairàgye 'ntyavimuktimàrgàn hitvà yaþ prayogànantaryavimuktimàrgalàbhaþ. tasminn anyatràpårvamàrgalabhe saüvçtij¤ànam evànàgataü bhàvyate. na paracittaj¤ànaü [Tib. 303a] tathàbhij¤àtrayapramàõàdiguõàbhinirhàreùu ya ànantaryamàrgalàbhaþ. tasmiü÷ cànyatràpårvamàrgalàbhe saüvçtij¤ànam evànàgataü bhàvyate. prayogamàrgeùu na paracittaj¤ànaü tadapratipakùatvàt. (VII.31, 32) atha kasmin màrga iti laukike lokottare và. yadbhåmiko màrga iti. anàgamyàdikaþ sàsravo 'nàsravo và. yàü ca bhåmiü prathamato labhata iti. vairàgyataþ prathamaü dhyànaü yàvad bhavàgraü tadbhåmikam ity arthaþ. kathaü kçtvà. yady anàgamyabhåmisaüni÷rayeõa hi laukikena màrgeõa kàmadhàtuvairàgyàt prathamaü dhyànaü labhate anàgmyabhåmikaü sàmantakasvabhàvaü prathamadhyànabhåmikaü ca maulasvabhàvaü. navame vimuktimàrge saüvçtij¤ànaü bhàvyate. evaü dvitãyadhyànasàmantakasaüni÷rayeõa prathamadhyànavairàgyàt dvitãyaü dhyànaü labhate. tathaiva dvitãyadhyànasàmantakasaügçhãtaü mauladvitãyadhyànasaügçhãtaü ca bhàvyate. evaü yàvad yadi naivasaüj¤àsaüj¤àyatanasàmantakasaüni÷rayeõàkiücanyàyatanavairàgyàd bhavàgraü labhata iti vistareõa yojyaü. yadàpy anàsravànàgamyabhåmisaüni÷rayeõa kàmadhàtuvairàgyàt [Tib. 303b] prathamadhyànaü labhate. tadàpi tathaiva tatsaüvçtij¤ànaü bhàvyate. yadàpi maulaprathamadhyànabhåmikasaüni÷rayeõa prathamadhyànavairàyànàsravsaü prathamaü dhyànaü labhate. tadàpi prathamadhyànaprathamaprakàrapratipakùabhåtaü yàvan navamapratipakùabhåtaü dvitãyadhyànasàmantakasaügçhãtaü saüvçtij¤ànaü labhate. sà hi prathamato bhåmis tadà labhyate. navame tu vimuktimàrge mauladvitãyasaügçhãtam api saüvçtij¤ànam anàgataü bhàvyate. evam anàsravadhyànàntarabhåmisaüni÷rayeõa yàvad anàsravàkiücanyàyatanabhåmisaüni÷rayeõa saüvçtij¤ànabhàvanà yojya. (##) ## yasyà bhåmer vairàgràya. ## yasyà bhåmer làbho yallàbhaþ. ## bhayatrà- ## ca tato ## 'nàsravaj¤ànaü. katham iti vçttyà vyàcaùñe. yadbhåmivairàgyàyàpi hi na kevalaü yadbhåmika ity api÷abdaþ. dvividho 'pi màrgo bhavatãti. laukiko lokottara÷ ca. prayogamàrgàdi àdi÷abdenànantaryavimuktivi÷eùamàrgagrahaõaü. yàü ca bhåmiü labhate vairàgyata iti. uparibhåmikaü. tadbhåmikàny adhobhåmikàni vànàsravàõi bhàvanàü gacchanti. tadyathà dvitãyam anàsravaü dhyànaü ni÷ritya tçtãyadhyànavairàgyaü [Tib. 304a] karoti. yadbhåmiko màrgo dvitãyadhyànabhåmikas tadbhåmikam anàsravaü j¤ànaü bhàvanàü gacchati. yasyà÷ ca bhåmervairàgyaü karoti tçtãyàyà bhåmes tadbhåmikaü tçtãyadhyànabhåmikaü navame vimuktimàrge 'nàsravaü j¤ànaü bhàvanàü gacchati. adhobhåmikaü ca prathamadhyànabhåmikam anàgamyabhåmikaü vànàsravaü j¤ànaü bhàvanàü gacchati. adhobhåmikam api hi tatprayogamàrgàdikaü saübhavàmi tajjàtãyam iti bhàvanàü gacchati. atha tu tçtãyadhyànasàmantakaü ni÷ritya dvitãyadhyànavairàgyaü karoti. tatràùñàsv ànantaryamàrgeùu vimuktimàrge ca tasya sàmantakasya sàsravatvàt tadbhåmikam anàsravaü j¤ànaü na bhàvanàü gacchati. abhàvàt. adhobhåmikaü tu tajjàtãyaü dvitãyadhyànabhåmikaü dhyànàntarabhåmikaü prathamadhyànabhåmikam anàgamyabhåmikaü ca tajjàtãyam anàsravaü j¤ànaü bhàvanàü gacchati. evam anyatràpi yojyam eùà dig iti. sàsravà÷ ca kùayaj¤àna iti. anàsravà÷ ceti ca÷abdaþ. yàn guõàn arhadbhåtvà saümukhãkuryàt te sàsravàs tasyàm avasthàyàü. bhàvanàü gacchaüti. apramàõavimokùàdaya iti. àdi÷abdenàbhibhvàyatanakçtsnàyatanàdayo gçhyante. ucchvasaütãva peóàsàdharmyeõeti. [Tib. 304b] yà peóà rajjvà nipãóya baddhà. sà rajjåcchedàd ucchvasatãva peóocyate. ucchvastãva pratiråpaka÷abdàbhidhànàt. tasya rajjåcchedàd ucchvasantãva peóàyàþ sàdharmyeõa. yathàsau rajjvà nipãóya baddhà (##) peóà rajjåcchedàd ucchvasatãva. evaü yathoktà a÷ubhàdayo guõà vajropamena samàdhinà kle÷apràptirajjåcchedàd a÷ailùasaütàne vartsyanta ucchvasantãva. ucchvàsasya pràõidharmatvàd aupamikaü. kasmàd ity àha. svacittàdhiràjyapràptasyeti sarvaü. sarveùàm ràj¤àm adhiko ràjàdhiràjaþ. tadbhàva àdhiràjyaü. svacitte 'dhiràjyaü kle÷aparàdhãnatàvigamàt. svacittai÷varyam ity arthaþ. tatpràptasyàrhataþ pràptibhiþ pràbhçtasthànãyàbhiþ sarveùàü ku÷alànàü dharmàõàü pratyudgamanànte guõà bhàvanàü gacchanti. àdhiràjye pràptau kasyacid ràjàdhiràjasya pràbhçtena vastràdinà viùayàõàü janapadànàü. yathà pratyudgamanaü. tadvat tad eva kle÷apràptirajjåcchede sati svapràptilàbhàt ucchvasantãva guõà uttaptataràõàü teùàü pràptir utpadyata ity arthaþ. kàmadhàtàv arhattvapràptàv evà÷ubhàdayo yathàsaübhavaü ÷rutacintàbhàvanàmayàs traidhàtukà bhàvanàü gacchanti. råpàråpyadhàtvos tv arhattvapràptau yathàkramaü dvidhàtukaikadhàtukàþ. [Tib. 305a] evaü bhåmito 'pi boddhavyaü naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanopapannasyàrhattvapràptau tadbhåmikà eva ity avagaütavyaü. yat kiücil labhyata iti vistaraþ. yad vihãnaü punar labhyate saümukhãkriyate saüsàrocitaü. na tad anàgataü bhàvyate. bhàvitotsçùñatvàt saüsàre. yad evàtra dhyànàpramàõàdyanucitaü saüsàre vi÷iùñàm anàsravàõuguõaü. tat saümukhãbhàve tajjàtãyam evànàgataü vi÷iùñaü bhàvyata iyt àcàryo dar÷ayati. àcàryasaüghabhadro 'py etam evàrthaü vyàcaùñe. labdhapårvaü na bhàvyate. yat pratilabdhavihãnaü punar labhyate na tad bhàvyaü. arthàd gamyate yad alabdhapårvaü labhyate tad bhàvyate. yatnàbhimukhãkaraõàt. apratiprasrabdho hi màrgo yatnenàbhimukhãkriyata iti. tadàvedhasya balavattvàd anàgato bhàvanàü gacchati. pratiprasrabdhapårvas tv ayatnena saümukhãbhavati. bhàvitapratiprasrabdhatvàt kçtakçtyadattaphalatvàc ca vegahãna iti tatsaümukhãbhàvad anàgato na bhàvyata iti. yo 'nàgato yatnena janyate. sa bhàvyata ity abhipràyaþ. tad evaü sati yad uktaü saüvçtij¤ànaü tàvad iti vistareõa. tad àryasaütànapatitam eva gçhyate saüsàrànucitatvàd iti àcàryavasumitreõàtra likhitam. atra kila vaibhàùikà àhuþ. naitad evaü. [Tib. 305b] kutaþ. yasmàd alabdham eva tad bhavati tyaktatvàt. tasmàd bhàvitotsçùñasyàpi punarlàbhe bhavaty eva bhàvaneti. kathaü tad apårvaü bhavati yàvatà labdhapårvam iti. na hy evaüvidhaü loke pårvaü prasiddham iti. apare punar vyàcakùate. ekaü janmedam adhikçyoktam na janmàntaraü. yad vihãnam asminn eva janmani punar labhyate. na tad bhàvyate. bhàvitotsçùñatvàt. janmàntare tu yal labhyate. tad bhàvyate. na labhyate (##) vismçtabhàvanatvàd iti. (VII.33) caturvidhà hi bhàvaneti. pratilambha eva bhàvanà pratilambhabhàvana. anàgatapràptir eva bhàvanety arthaþ. evaü niùevaõam eva pratipakùa eva vinirdhàvanam eva bhàvàneti vaktavyaü. kiü niùevaõaü. kiü ca yàvad vinirdhàvanam iti. niùevaõaü punaþpunaþsaümukhãkaraõaü pratipakùo màrgo yathoktaü såtre. bhàvitakàyo bhàvitacitta iti. bhàvitapratipakùakàyacitta ity arthaþ. kàyapratipakùaþ puna÷ caturdhyànaviràgyàya yo màrgaþ. tathà hy uktaü bhàvitakàyo bhikùur ity ucyate bhàvitacitto bhàvita÷ãlaþ. katþaü bhàvitakàyo bhavati. kàyàd vigataràgo vigataspçho vigatapipàso vigatapremà vigataniyaütiþ. atha và yo 'sau råparàgakùayànantaryamàrgaþ. so 'nena vigataràgo bhavatãty [Tib. 306a] àgamaþ. vinirdhàvanaü kle÷apràptichedaþ. anàgatànàm eketi. pratilambhabhàvanà. pratyutpannànàm ubhe iti. pratilambhaniùevaõabhàvane. tad evam iti vistaraþ. yasmàt pratilambhaniùevaõabhàvane ku÷alasaüskçtànàm ity avi÷eùeõoktaü sàsravàõàm anàsravaõàü ca. pratipakùavinirdhàvanabhàvane ca sàsravàõàü dharmàõàm ity avi÷eùeõoktaü kliùñànàm akliùñànàü ca. tasmàd evam itthaü ku÷alasàsravàõàü catasro bhàvanà bhavanti. yeùàü bhàvanà ku÷alatvàt pratilambhaniùevaõabhàvane bhavataþ. sàsravatvàc ca pratipakùavinirdhàvanabhàvane bhavata iti. ye tarhi na ku÷alasàsravàþ ye saüskçtà ye 'nàsravà ye ca kliùñàvyàkçtàþ. teùàü kati bhàvanà ity àhànàsravàõàü dve iti. pratilambhaniùevaõabhàvane. kliùñàvyàkçtànàü ca. kiü dve bhàvane bhavataþ. pratipakùavinirdhàvanabhàvane iti. indriyàõàü pårveti. cakùuràdãnàü saüvarabhàvanety arthaþ. kàyasyottareti. vibhàvanabhàvanà. tat punar bhàvanàdvayam àgamena yathàkramaü dar÷ayati. ùaó imànãndriyàõãti vistaraþ. sa punar indriyasaüvaraþ smçti [Tib. 306b] saüpraj¤ànasvabhàva uktaþ. vibhàvanàpi kàyàlambanasya kle÷asya nirdhàvanaü. te tv iti vistaraþ. te tu saüvaravibhàvanabhàvane pratipakùanirdhàvanabhàvanàntarbhåte yathàkramam ubhayam ubhayatràntarbhåtam ity api na virudhyate. (VII.34ab) sàmànyena sarveùàm iti. ÷ràvakapratyekabuddhasamyaksaübuddhànàü kùayaj¤ànakùaõe guõabhàvanoktà ## iti vacanàt. da÷a balànãti vistaraþ. ete balàdyà mahàkaruõàntà aùñàda÷àveõikà vaibhàùikair vyavasthàpyaüte. balàdivyatiriktàn kecid anyàn aùñàda÷àveõikàn (##) buddhadharmàn varõayanti. tadyathà. nàsti tathàgatasya skhalitaü. nàsti ravitaü. nàsti dravatà. nàsti nànàtvasaüj¤à. nàsty avyàkçtaü manaþ. nàsty apratisaükhyàyopekùà. nàsty atãteùu pratihataü j¤ànadar÷anaü. nàsty anàgateùu pratihataü j¤ànadar÷anaü. nàsti pratyutpanneùu pratihataü j¤ànadar÷anaü. sarvaü kàyakarma j¤ànànuparivarti. sarvaü vàkkarma j¤ànànuparivarti. sarvaü manaskarma j¤ànànuparivarti. nàsti chaüdahàniþ. nàsti vãryahàniþ. nàsti smçtihàniþ. nàsti samàdhihàniþ. [Tib. 307a] nàsti praj¤àhàniþ. nàsti vimuktij¤anadar÷anahànir iti. tatra ravitaü nàma sahasà kriyà. dravatà krãóàbhipràyatà. nànàtvasaüj¤à sukhaduþkhàduþkhàsukheùu viùayeùu ràgadveùamohato nànàtvasaüj¤à. ÷eùaü sugamaü. da÷a balàni. sthànàsthànaj¤ànabalaü. karmavipàkaj¤ànabalaü. dhyànavimokùasamàdhisamàpattij¤ànabalaü. indriyaparàparaj¤ànabalaü. nànàdhimuktij¤ànabalaü. nànàdhàtuj¤ànabalaü. sarvatragàminãpratipajj¤ànabalaü. pårvanivàsànusmçtij¤ànabalaü. cyutyupapattij¤ànabalaü. àsravakùayaj¤ànabalaü ca. såtraü tu da÷àyuùmantas tathàgatabalàni. katamàni da÷a. ihàyuùmantas tathàgataþ sthànaü ca sthànato yathàbhåtaü prajànàti. asthànaü càsthànataþ. idaü prathamaü tathàgatabalaü. yena balena samanvàgatas tathàgato 'rhan samyaksaübuddha udàram àrùabhasthànaü pratijànàti bràhmaü cakraü pravartayati. parùadi samyaksiühanàdaü nadati. punar aparam àyuùmantas tathàgato 'tãtànàgatapratyutpannàni karmadharmasamàdànàni [Tib. 307b] sthànato hetuto vastuto vipàkata÷ ca yathàbhåtaü prajànàti. yad àyuùmantas tathàgataþ pårvavat. yàvad vipàkata÷ ca yathàbhåtaü prajànàti. idaü dvitãyaü tathàgatabalam. yena baleneti pårvavat. punar aparam àyuùmantas tathàgato dhyànavimokùasamàdhisamàpattãnàü saükle÷avyavadànavyavasthànavi÷uddhiü yathàbhåtaü prajànàti. yad àyuùmantas tathàgataþ pårvavat. punar aparam àyuùmantas tathàgataþ parasattvànàü parapudgalànàü indriyaparàparatàü yathàbhåtaü prajànàti. yad àyuùmantas tathàgataþ pårvavat. idaü caturthaü tathàgatabalaü. yena baleneti pårvavat. punar aparam àyuùmantas tathàgato nànàvimuktikaü lokam anekavimuktikam iti yathàbhåtaü prajànàti. yad àyuùmaütas tathàgataþ pårvavat. idaü paücamaü tathàgatabalaü. yena baleneti pårvavat. punar aparam àyuùmaütas tathàgto nànàdhàtukaü anekadhàtukam iti yathàbhåtaü prajànàti. yad àyuùmantas tathàgataþ [Tib. 308a] pårvavat. idaü ùaùñhaü tathàgatabalaü. yena baleneti pårvavat. punar aparam àyuùmantas tathàgataþ sarvatragàminãü pratipadaü yathàbhåtaü prajànàti. yad àyuùmantas tathàgataþ (##) pårvavat. idaü saptamaü tathàgatabalaü. yena baleneti pårvavat. punar aparam àyuùmantas tathàgato 'nekavidhaü pårvanivàsam anusmarati. tadyathaikàm api jàtiü dve tisra÷ catasraþ paüca ùañ saptàùñau nava da÷a viü÷atiü yàvad anekàn api saüvartavivartakalpàn anusmarati. amã nàma te bhavantaþ sattvàþ. yatràham àsa evaünàmà evaüjàtya evaügotra evamàhàra evaüsukhaduþkhapratisaüvedã evaü dãrghàyur evaücirasthitikaþ evamàyuùparyantaþ so 'haü tasmàt sthànàc cyuto 'mutropapannaþ tasmàd api cyuta ihopapannaþ. iti sàkàraü sanidànaü sodde÷am anekavidhaü pårvanivàsam anusmarati. yad àyuùmantas tathàgataþ pårvavat. idam aùñamàü tathàgatabalaü. yena baleneti pårvavat. punar aparam àyuùmantas tathàgato divyena cakùuùà vi÷uddhenàtikràütamànuùyakeõa sattvàn pa÷yati cyavanàn apy upapadyamànàn api suvarõàn durvarõàn durbalàn hãnàn praõãtàn sugatim api gacchato durgatim api yathàkarmopagàn sattvàn [Tib. 308b] yathàbhåtaü prajànàty amã bhavantaþ kàyadu÷caritena smanvàgatà vàïmanodu÷caritena samanvagatàþ. àryàõàm apavàdakàþ mithyàdçùñayo mithyàdçùñikarmadharmasamàdànahetos taddhetuü tatpratyayaü kàyasya bhedàt paraü maraõàd apàyadurgativinipàte narakeùåpapadyaüte. amã punar bhavantaþ sattvàþ kàyasucaritena samanvàgatàþ vàïmanaþsucaritena samanvàgatàþ àryàõàm anapavàdakàþ samyagdçùñayaþ samyagdçùñikarmadharmasamàdànahetos taddhetuü tatpratyayaü kàyasya bhedàt sugatan svargaloke deveùåpapadyante. yad àyuùmantas tathàgataþ pårvavat. idaü navamaü tathàgatabalaü . yena baleneti pårvavat. punar aparam àyuùmantas tathàgataþ àsravàõàü kùayàd anàsravàü cetovimuktiü praj¤àvimuktiü dçùña eva dharme svayam abhij¤àya sàkùàtkçtvopasaüpadya prativedayate kùãõà me jàtir uùitaü brahmacaryaü kçtaü karaõãyaü nàparam asmàd bhavaü prajànàmãti. yad àyuùmantas tathàgataþ pårvavat. idaü da÷amaü tathagatabalaü. yena baleneti pårvavat. (VII.34cd-36) sthànàsthàne da÷a j¤ànànãti. sthànaü càsthànaü sthànàsthànaü. tatra j¤ànam eva balaü j¤ànabalaü. tad da÷aj¤ànàni. [Tib. 309a] da÷aj¤ànasvabhàvam ity arthaþ. kathaü kçtvà. sthànàsthànaü samàsena saüskçtaü càsaüskçtaü ca tad api saüskçtam aùñadhà bhettavyaü. kàmaråpàråpyàvacarànàsravàõàü saüprayuktaviprayuktabhedàt. tathà saüskçtaü dvidhà bhettavyaü. ku÷alàvyàkçtabhedàt. tatra saüvçtij¤ànabalasya da÷àpi dharmà viùayaþ. (##) da÷asv api dharmeùu tasya vçttir ity arthaþ. dharmaj¤ànasya paüca. kàmàvacarànàsravà÷ catvàraþ ku÷alaü càsaükçtaü. anvayaj¤ànasya sapta. råpàråpyàvacarànàsravàþ ùañ ku÷alaü càsaüskçtaü. duþkhasamudayaj¤ànayoþ ùañ kàmaråpàråpyàvacaràþ. nirodhaj¤ànasyaikaþ ku÷alam evàsaüskçtaü. màrgaj¤ànasya dvàv anàsravau. paracittaj¤ànasya trayaþ. kàmaråpàvacarànàsravàþ saüprayuktàþ. kùayànutpàdaj¤ànayor nava dharmà viùayaþ. avyàkçtam asaüskçtaü muktvà. evaü kçtvà sthànàsthànaj¤ànabalaü da÷a j¤ànàni. kathaü punar da÷à dharmàþ sthànàsthànam ity uccyaüte. saübhavaþ sthànaü asaübhavo 'sthànam iti. atha và asthànam anavakà÷o yaþ strã buddhatvaü kàrayiùyati. sthànam etad yat puruùa iti. asthànam anavakà÷o yaþ strã brahmatvaü [Tib. 309b] kàrayiùyati. sthànam etat purusa iti. tathà sthànam etad yad duþkhasya nirodha iti. evamàdyàkàrapravçttaü sthànàsthànaj¤ànabalam avagaütavyaü. aùñau karmaphala iti. karmaõaþ sàsravasya tadvipàkasya ca duþkhasamudayasatyasaügçhãtatvàt. nirodhamàrgajnàne na bhavata iti. ato 'nyàni tadàlaübanàni aùñau j¤ànàni saübhavanti. ## iti vistaraþ. dhyànam àdir àsàm iti dhyànàdayo dhyànavimokùasamàdhisamàpattayaþ. dhyànàni catvàri. vimokùà aùñau. samàdhayas trayaþ ÷ånyatàdyàþ. samàpattã dve. asaüj¤inirodhasamàpattã. navànupårvavihàrasamàpattayaþ. akùàõãndriyàõi. adhimokùà÷ caitasikàþ. dhyànàdaya÷ càkùàõi càdhimokùà÷ ceti dvandvaþ. teùu nava j¤ànàni nirodhaj¤ànaü hitvà. kathaü kçtvà. dhyànàdãnàü sàsravànàsravasaüprayuktaviprayuktabhedàt tadàlaübanàni nava j¤ànàni saübhavanti. nirodhaj¤ànaü tu na bhavati. [teùàü san nirodhaj¤ànaü tu na bhavati.] teùàü saüskçtatvàt. indriyeùv api ÷raddhàdiùu. [Tib. 310a] yat pradhànàpradhànaj¤ànaü mçdumadhyàdhimàtrendriyabhedena. tat paràparaj¤ànabalaü. teùv api sàsravànàsravabhedabhinneùu nava j¤ànàni saübhavanti nirodhaj¤ànaü hitvà. pradhànàdiùu rucayo nànàdhimuktayaþ. tàþ punaþ sàsravànàsravàs traidhàtukà÷ ca tadàlambanatvàt nirodhaj¤ànaü hitvà. evaü nànàdhàtuj¤ànabalaü. tatra hi dhàtuþ pårvàbhyàsavàsanàsamudàgata à÷ayo dhàtur ity àcàryasaüghabhadraþ. sa punas tu eva te cittacaittà vi÷iùñàþ. teùàü tathaiva sàsravànàsravabhedabhinnànàü nirodhaj¤anaü hitvà nava j¤ànàni bhavantãti pårvavad yojyaü. pratipatsv iti vistaraþ. bahvyo 'tra pratipado narakàdigàminyaþ. narakagàminã pratipat (##) yàvad devagàminã. nirodhagàmini ca. tatra yà narakàdigàminyaþ pratipadaþ. tà hetuþ. pratipadyante tàbhir iti kçtvà. màrgo hi pratipady ucate. tena hi visaüyogaþ pratipadyate. nirodhas tu kathaü. sa càpi pratipat. pratipadyate tam iti kçtvà. pratipatphalaü và pratipad ity ucyate. ata evàha. yadi saphalà pratipad gçhyata iti. hetur hi sarvatragàmini pratipad iheùyate. [Tib. 310b] tathà hi vyàcakùate. sarvatragàminãpratipajj¤ànabalam iti. satkàyasamudayagàminãty artha iti. tatra satkàyaþ paücopàdànaskaüdhàþ. samudaya utpàda ihàbhipretaþ. evam asya kevalasya mahato duþkhaskaüdhasya samudayo bhavatãti vacanàt. satkàyanirodho visaüyogaþ. tatra sarvatra gaütuü ÷ãlam asyà iti sarvatragàminã càsau pratipac ca sarvatragàminãpratipat. tat j¤ànaü tad eva ca balam iti. sarvatragàminãpratipajj¤ànabalaü. tad da÷a j¤ànàni yojyàni. yadi nirodhaj¤ànam evàsravakùayaj¤ànam iti. àsravàõàü kùaye nirodhe j¤ànam. àsravanirodhàlambanaü j¤ànam ity arthaþ. evaü sati ùaó j¤ànàni bhavanti. nirodhaj¤ànajàtir eva dharmaj¤ànàdibhedabhedinãkçtvà. atha kùãõàsravasaütàna iti. àsravakùaye sati yaj j¤ànaü. tad àsavakùayaj¤ànam ity arthaþ. kùãõàsravasaütàne sarvàõi j¤ànàni samudàcarantãti da÷a j¤ànàni bhavaüti. anyatra buddhànutpàdàd iti. jaübådvãpàd anyatra buddhànutpàdad iti jaübådvãpapuruùà÷rayàõi da÷a balàni buddhà÷rayotpatter ity abhipràyaþ. tad eva da÷avidhaj¤ànam anyasya balaü nocyata iti. anyasyàpy etad asti na tu balaü vyàhatatvàt. [Tib. 311a] yat tv avyàhataü. tad balam àveõika ity abhipràyaþ. pravrajanaprekùapuruùapratyàkhyànam iti vistaraþ. pravrajanaü pravrajyà prekùyate pravrajanaprekùaþ. tasya pravrajanaprekùasya puruùasya pratyàkhyànaü pravrajanaprekùapuruùapratyàkhyànaü. tad udàharaõaü yathà anyasya vyàhanyate j¤ànam iti. àrya÷àriputreõa kila kasyacit pravrajyàprekùasya puruùasya mokùabhàgãyaü ku÷alamålaü vyavalokayatà na dçùñam iti pratyàkhyàto na pravràjita ity arthaþ. bhagavatà tu dçùñaü pravràjita÷ ca. taü càdhikçtya bhikùubhiþ prùñena bhagavatoktaü. anenaivedaü karma kçtaü. yad arhattvaü pràptà. na hi karmàõi pçthivãdhàtau vipacyante. nàbdhàtau na tejodhàtau na vàyudhàtau. api tåpàtteùv eva skaüdhadhàtvàyataneùv iti vistaraþ. idaü coktaü. ## (##) iti. upapattyàdiparyantàj¤ànaü ceti. àdi÷abdena cyutiparyantàj¤ànaü. (VII.37) ## iti. balasyeyaü saüj¤à nàràyaõam iti. yasya ca tad balam. asàv api nàràyaõa ity ucyate. càõåramahànagnavat. bhadanta iti [Tib. 311b] dàrùñàütikaþ sthaviraþ. anyathà hãti. yadi mànasavat kàyikabalaü neùyate. anaütasya j¤ànabalasya sahiùõur na syàt. sahana÷ãlo bhagavàn na bhaved ity arthaþ. saüdhiùv anya ity uktam asthisaüdhivi÷eùopanyàsaþ. nàgagraüthir iti vistaraþ. nàgagranthisaüdhayo buddhàþ. nàgapà÷o nàgagraüthiþ. ÷aükalàsaüdhayaþ pratyekabuddhàþ. ÷aükusaüdhaya÷ cakravartinaþ. ## iti. hastyàdãnàü hastigandhahastimahànagnapraskaüdivaràügacàõåranàràyaõànàü saptakaü tasya balaü da÷abhir adhikaü da÷abhyo vàdhikaü. katham ity àha. yad da÷ànàü pràkçtahastinàü sànànyahastinàü balaü. tad ekasya gandhahastino balaü. evaü yad da÷ànàü gandhahastinàü balaü. tad ekasya mahànagnasya balaü. yàvad yad da÷ànàü càõåràõàü balaü. tad ekasya nàràyaõasya balam iti. da÷ottaravçddhinagaþ. da÷ottaravçddhyàrdhanàràyaõabalam iti. àditas tathaiva prakramya yad da÷ànàü praskandinàü balaü. tad ardhanàràyaõaü. taddviguõaü nàràyaõam iti. yathà tu bahutaraü. tathà yujyata ity àcàryaþ. pårvakam eva pakùaü samarthayati. anyathà hy anantaj¤ànabalasahiùõur na syàd iti tad eva kàraõaü. devadattahatahastipàdàüguùñhasaptapràkàraparikhàkùepa÷ [Tib. 312a] cànyathà na syàd iti. mahàbhåtavi÷eùa eveti. mahàbhåtavi÷eùasvabhàvam evedaü balaü na bhautikam iti dar÷ayati. upàdàyaråpasaptabhyo 'rthàntaram iti. ÷lakùnatvàdibhyaþ pårvoktebhyo 'nyad eva balaü nàmopàdàyaråpam ity apare. (VII.38ab) yathàsåtram eveti. catvàrãmàni ÷àriputra tathàgatasya vai÷àradyni. yair vai÷aradyaiþ samanvàgatas tathàgato 'rhan samyaksaübuddha udàram àrùabhaü sthànaü pratijànàti bràhmyaü cakraü pravartayati parùadi samyak siühanàdaü nadati. katamàni catvàri. samyaksaübuddhasya bata me sato ime dharmà (##) anabhisaübuddhà ity atra màü ka÷cic chramaõo và bràhmaõo và saha dharmeõa codayet. smàrayet. tatràhaü nimittam api na samanupa÷yàmi. evaü càhaü nimittam asamanupaùyan kùemapràpta÷ ca viharàmy abhayapràpta÷ ca vai÷àradyapràpta÷ ca udàram àrùabhaü sthànaü pratijànàmi bràhmyaü cakraü pravartayàmi. parùadi samyak siühanàdaü nadàmi. idaü prathamaü vai÷àradyaü. kùãõàsravasya bata me sata ime àsravà aprahãõà ity atra màü ka÷cid iti pårvavat. yàvat parùadi samyak siühanàdaü [Tib. 312b] nadàmi. idaü dvitãyaü vai÷àradyaü. ye và punar mayà ÷ràvakàõàm àntaràyikà dharmà àkhyàtàþ. tàn pratiùevamàõasya nàlam antaràyàyety atra màü ka÷cid iti pårvavat. idaü tçtãyaü vai÷àradyaü. yo và punar mayà ÷ràvakàõàü màrga àkhyàtaþ àryo nairyàõiko nairvedhiko niryàti. tatkarasya samyagduþkhakùayàya duþkhasyàntakriyàyai sa na niryàsyatãty atra màü ka÷cid iti pårvavat. idaü caturthaü vai÷àradyam iti. yathà sthànàsthànaj¤ànabalam iti vistaraþ. yathà sthànàsthànaj¤ànabalaü da÷a j¤ànàni sarvabhåmisaügçhãtaü ca. evaü samyaksaübuddhasya bata me sata ity etad vai÷àradyaü. tathaiva da÷adhà dharmàõàü bhedaü kçtvà yojyaü. yathàsravakùayaj¤ànabalaü ùañ da÷a và j¤ànàni da÷abhåmisaügçhãtaü ca. evaü kùãõàsravasyeti dvitãyaü vai÷àradyam atràpi tathaiva dharmàõàü bhedaü kçtvà ùañ da÷a và j¤ànànãti yojyaü. yathà karmasvakaj¤ànabalam aùñau j¤ànàni nirodhamàrgaj¤àne hitvà sarvabhåmisaügçhãtaü ca. evaü ya và punar mayà ÷ràvakàõàm àntaràyikà iti vistareõa tçtãyaü vai÷àradyam. atràpi tathaiva dharmàõàü bhedaü kçtvà duþkhasamudayasatyasaügçhãtà evàntaràyikàþ. na nirodhamàrgasatyasaügçhãtà [Tib. 313a] ity aùñau j¤ànànãti yojyaü. yathà sarvatragàminãpratipajj¤ànabalaü da÷a j¤ànàni nava và sarvabhåmisaügçhãtaü ca. evaü yo và mayà ÷ràvakàõàü niryàõàya màrga àkhyàta ity etad vai÷àradyaü. atràpi saphalasàsravànàsravamàrgagrahaõato da÷a j¤ànàni. aphalatadgrahaõato và naveti yojyaü. nirbhayatà hi vai÷àradyam. ebhi÷ ca j¤ànair nirbhayo bhavatãti j¤ànàni vai÷àradyànãti vaibhàùikàþ. àcàrya àha. j¤ànakçtaü tu vai÷àradyaü. na j¤ànam eveti. atha va àcàryavacanam evaitat sarvaü. nirbhayatà hi vai÷àradyaü. tathà hi tadbhayapratipakùo dharma÷ caitasikaþ. bhayam api caitasiko dharma iti. ebhi÷ ca j¤ànair hetubhåtair nirbhayo bhavatãti. tat kathaü j¤ànam eva vai÷àradyaü. j¤ànakçtaü tu vai÷àradyaü yujyate na j¤ànam eveti. (VII.38cd) yathàsåtram iti trãõãmàni bhikùavaþ smçtyupasthànàni. yàny àryaþ. (##) sevate. yàny àryaþ sevamàno 'rhati gaõam anu÷àsayituü. katamàni trãni. iha bhikùavaþ ÷àstà ÷ravakàõàü dharmaü de÷ayati anukaüpakaþ kàruõiko 'rthakàmo hitaiùã karuõàyamànaþ. idaü vo hitàya idaü vo sukhàya idaü vo hitasukhàya. [Tib. 313b] tasya me ÷ràvakàþ ÷u÷råùante. ÷rotram avadadhati. àj¤àcittam upasthàpayanti. pratipadyante dharmasyànudharman prati. na vyatikramya vartante ÷àstuþ ÷àsane. tena tathàgatasya na nandã bhavati na saumanasyaü na cetasa utplàvitatvam. upekùakas tatra tathàgato viharati smçtaþ saüprajànan. idaü prathamaü smçtyupasthànaü. yad àryaþ sevate. yad àryaþ sevamàno 'rhati gaõam anu÷àsayitum. punar aparaü ÷àstà dharmaü de÷ayati pårvavat. tasya te ÷ràvakà na ÷u÷råùante. na ÷rotram avadadhati. nàj¤àcittam upasthàpayanti. na pratipadyante dharmasyànudharmaü. vyatikramya vartante ÷àstuþ ÷àsane. tena tathàgatasya nàghàto bhavati nàkùàntir nàpratyayo na cetaso 'nabhiràddhiþ. upekùakas tatra tathàgato viharati smçtaþ saüprajànan. idaü dvitãyaü smçtyupasthànaü. yad àryaþ sevate. yad àryaþ sevamàno 'rhati gaõam anu÷àsayituü. punar aparaü bhikùavaþ yàvac chàsane tatra tathàgatasya na nandã bhavati na saumanasyaü na cetasa utplàvitatvaü. nàghàto nàkùàntir nàpratyayo [Tib. 314a] na cetaso 'nabhiràddhiþ. upekùakas tatra tathàgato viharati smçtaþ saüprajànan. idaü tçtãyaü smçtyupasthànaü. yad àryaþ sevate. yad àryaþ sevamàno 'rhati gaõam anu÷àsayitum iti. ## iti. ubhayasvabhàvam iti dar÷ayati. smçtaþ saüprajànann iti vacanàt. yadà ÷ràvakasyàpãti vistaraþ. yadà ÷ràvakasyàpi hãnakle÷asya ÷u÷råùamàõeùu ca ÷iùyeùv a÷u÷råùamàõeùu ca ubhayeùu ca ÷u÷råùamàõà÷u÷råùamàõeùu ca. nandã anunayo ma bhavati. àghàto và dveùo và. kasmàd ete àveõikà asàdhàraõà buddhadharmà ucyaüte. savàsanaprahàõaó iti. savàsanànàm ànamdyàdãnàü prahàõàt. kà punar iyaü vàsanà nàma ÷ràvakàõàü. yo hi yatkle÷acaritaþ pårvaü. tasya tatkçtaþ kàyavàgaceùñàvikàrahetusàmarthyavi÷eùa÷ citte vàsanety ucyate. avyàkçta÷ cittavi÷eùo vàsaneti bhadantànantavarmà. atha veti vistareõàcàryaþ. yasya ÷ràvakà buddhasya bhagavataþ ÷ràvakà bhavanti nànyasya. kiü kàraõaü. ÷u÷råùamàõe cà÷u÷råùamàõe cobhayasmiü÷ ca ÷u÷råùamàõà÷u÷ruùamàõeùu [Tib. 314b] ubhayeùu tasyaiva ÷ravakavatas tatanutpàdaþ. ànandyàghàtànutpàdaþ. à÷caryam adbhutaü (##) vyavasthàpyate. nànyasya ÷ràvakasyety arthaþ. (VII.39) anyathà hãti vistaraþ. yadi saüvçtij¤ànasvabhàvà na syàd adveùasvabhàvà syàt karuõàvat. na sarvasattvàlaübanà sidhyet. na traidhàtukasattvàlaübanà sidhyed ity arthaþ. yathà karuõà na traidhàtukasattvàlambanà. kiü tarhi. kàmàvacarasattvàlaübanà. duþkhitasattvàlambanatvàd evaü siddhaü syàd ity abhipràyaþ. na ca triduþkhatàkàrà sidhyed iti vartate karuõàvat. yathà karuõà duþkhatàkàraiva na triduþkhatàkàrà duþkhaduþkhatàsaüskàraduþkhatàvipariõàmaduþkhatàkarà. tathà na syàt. iùyate ca triduþkhatàkàreti. ataþ saüvçtij¤ànasvabhàveti. mahacchabdavàcyatàkàraõaü dar÷àyann àha. kasmàd iyam ityàdi. saübhàreõa mahàpuõyaj¤ànasaübhàrasamudàgamàd iti. mahàpuõyasaübhàrasamudàgamàt. mahàj¤ànasaübhàrasamudàgamàc cety arthaþ. tatra mahàpuõyasaübhàras tisraþ pàramitàþ. [Tib. 315a] dàna÷ãlakùàntipàramitàþ. mahàj¤ànasaübhàraþ praj¤àpàramità. vãryadhyànapàramite tu dvidhà ubhayatravyàpàràt. na hi vinà vãryeõa dànaü dãyate ÷ãlaü samàdãyate kùàntir bhàvyata iti mahàpuõyasaübhàrabhàgãyaü vãryaü bhavati. tathà nàntareõa vãryaü praj¤à bhavatãti mahàj¤ànasaübhàrabhàgãyaü bhavati. tathà maitryàdicaturvidhàpramàõabhàvanàpakùaü dhyànaü mahàpuõyasaübhàrabhàgãyaü. smçtyupasthànàdisaptatriü÷adbodhipakùadharmabhàvanàpakùaü dhyànaü mahàj¤ànasaübhàrabhàgãyaü. tad evaü mahàpuõyaj¤ànasaübhàràbhyàü samudàgamàn nirvçtter mahatãyaü karuõeti mahàkaruõà. àkàreõa triduþkatàkaraõàt. yasmàt tisçbhir api duþkhatàbhir àkàrayati na duþkhaduþkatayaiva karuõàvat. àlambanena traidhàtukasattvàlaübanatvàt. yasmàt traidhàtukopapannan sattvàn àlambate na ca kàmadhàtåpapannàn eva karuõàvat. ## [Tib. 315b] iti vacanàt. samatvena sarvasattveùu samavçttitvàt. yasmàt sarvasattveùu traidhàtukaparyàpanneùu samaü vartate saüskàraduþkhatàkàreõa. ato 'pi mahàkaruõety ucyate. tato 'dhimàtrataràbhàvàd iti. praj¤àsvabhàvatayà tãkùõataratvàt. yathà hi tayà karuõàyate. na tathà karuõayeti. nànàkaraõaü vi÷eùaþ. adveùàmohasvabhàvatvàd iti. yathàkramaü karuõàyà adveùasvabhàvatvàt. mahàkaruõàyà÷ càmohasvabhàvatvàd ity arthaþ. ekatriduþkhatàkàratvàd iti. ekaduþkhatàkàratvàt karuõàyàþ. triduþkhàkàratvàc ca mahàkaruõàyaþ. ity (##) ubhayatràpi sarvatra yàthàsaükhyena yojayitavgyaü. caturdhyànacaturthadhyànabhåmikatvàd iti. karuõà caturdhyànabhåmika. anàgamyadhyànàntarayoþ prathamadhyànagrahaõena grahaõàn na ùaóbhåmikety uktaü. mahàkaruõà tu caturthadhyànabhåmikaiva sarvasamàdhikarmaõyatvena tasyaiva tadutpàdanasamarthatvàt. ÷ràvakàdibuddhasaütànajatvàd iti. àdi÷abdena pratyekabuddhapçthagjanàü grahaõaü. kàmabhavàgravairàgyalabhyatvàd iti. kàmavairàgyalabhyà karuõà. [Tib. 316a] bhavàgravairàgyalabhyà mahàkaruõà. aparitràõaparitràõata iti. karuõayà ÷ràvakàdayaþ karuõàyanta eva kevalaü anuglàyaüty evety arthaþ. na saüsàrabhayàt paritràyante. mahàkaruõayà tu karuõàyamàno bhagavàn mahataþ saüsàrabhayàt paritràyte. atulyatulyakaruõàyanàt. karuõayàtulyaü karuõàyate. duþkhitànàm eva karunàyanàt. mahàkaruõayà tu tulyaü sarvasattvasamakruõàyanàt. (VII.40) pårvapuõyaj¤ànasaübhàrasaüudàgamata iti. pårveùu janmasu puõyasaübhàreõa pårvoktena j¤ànasaübhàreõa ca samudàgamataþ. dharmakàyapariniùpattita iti. anàsravadharmasaübhàrasaütàno dharmakàyaþ. à÷rayaparivçttir và. arthacaryayà ceti. svargàpavargakàraõam artho lokasya. tasya saüpàdanam arthacaryà. tulyà hi sarveùàü buddhànàü mahàkaruõà paràrthahetuþ. yathàkàlam iti. sarvatràbhisaübadhyate. kathaü. ciràlpajãvanàd yathàkàlaü dãrghàyuùi prajàyàü dãrgàyuùo buddhà bhavanti. alpàyuùy alpàyuùaþ. yathàsaübhavaü kùatriyaguruke loke kùatriyà bhavanti. bràhmaõaguruke bràhmaõàþ. yathàkàlam eva ca kà÷yapàdigotràþ. [Tib. 316b] gautamàdigotrà÷ ca. tathàlpapramàõe loke 'lpapramàõàþ. analpapramàõe 'nalpapramàõà iti. hetusaüpadaü puõyaj¤anasaübhàralakùaõàü. phalasaüpadaü dharmakàyalakùaõàü. upakàrasaüpadaü jagadarthacaryàlakùaõàü. sarvaguõaj¤ànasaübhàràbhyàsa iti. guõàþ paücapàramitàsvabhàvàþ. j¤ànànàni ca praj¤àpàramitàsvabhàvàni. teùàü guõaj¤ànànàü saübhàraþ. tasyàbhyàsaþ punaþpumahprayogaþ. dãrghakàlàbhyàsas tribhir asaükhyeyair mahàkalpaiþ. nirantaràbhyàso 'sàntaratayà. satkçtyabhyàsas tãvràdaratayà. caturvidhà phalasaüpad iti. dharmakàyapariniùpattyà j¤ànàdisaüpada÷ catasro bhavantãti tà api phalasaüpada iti vyavasthàpyante. j¤ànasaüpac caturvidheti vakùyati. tathà prahàõasaüpat prabhàvasaüpat råpakàyasaüpac ca caturvidheti vakùyati. tad evàsàü vyàkhyànaü bhaviùyati. caturvidhopakàrasaüpat. ktham ity àha. apàyatrayasaüsàraduþkhatyantanirmokùasaüpad iti. apàyatrayaü ca narakàdi saüsàra÷ ca. tayor duþkhaü. (##) tato 'tyantanirmokùaþ. saiva saüpad iti. yànatrayasugatipratiùñhàpanasaüpad [Tib. 317a] veti. yànatraye ca ÷ràvakayànàdau. sugatau ca pratiùñhàpanaü. saiva saüpad iti. iyaü và caturvidhopakàrasaüpat. anupadiùñaj¤ànam iti svayam abhisaübodhanàrthena. sarvatraj¤ànamn iti nirava÷eùasvalakùaõàvabodhanàrthena. sarvathàj¤ànam iti. sarvaprakàràvabodhanàrthena. ayatnaj¤ànam itãcchàmàtràvabodhanàrthena sarvakle÷aprahàõam iti traidhàtukadar÷anabhàvanàheyakle÷occhitteþ atyantaprahàõam ity aparihàõitaþ. savàsanaprahàõam iti. anubaüdhàbhàvataþ. sarvasamàpattyàvaraõaprahàõam ity ubhayatobhàgavimukteþ. bàhyaviùayanirmàõapariõàmàdhiùñhànava÷itvasaüpad iti. tatràpårvabàhyaviùayotpàdanaü nirmàõam. a÷màdãnàü suvarõàdibhàvàpàdanaü pariõàmaþ. dãrghakàlàvasthànam adhiùñhànam iti. àyuùa utsarge 'dhiùñhàne ca va÷itvasaüpad àyurutsargàdhiùñhànava÷itvasaüpad iti. àvçteti vistaraþ. àvçtagamanaü càkà÷agamanaü ca sudårakùipragamanaü ca. bràhmaõàd ity anavad eka÷eùaþ. alpe bahånàü prave÷aþ. paramàõau bahånàü hastyàdãnàü [Tib. 317b] prave÷aþ. sa cety àvçtàkà÷àsudårakùipragamanàlpabahupahuprave÷aþ. tayor va÷itvasaüpad iti yojyaü. vividhà nànàprakàrà nijàþ svàbhàvikàþ. ke. à÷caryadharmàþ. teùàü saüpad iti yojyaü. dharmataiùà buddhànàü bhagavatàü yat teùàü gacchatàü nimnasthalaü ca samãbhavati. yad uccaü. tan nicãbhavati. yan nãcaü. tad uccãbhavati. aüdhà÷ cakùåüùi pratilabhaüte. badhiràþ ÷rotram. unmattàþ smçtim iti yathàsåtraü sarvam anusartavyaü. lakùaõasaüpad iti. dvàtriü÷atàü mahàpuruùalakùaõànàm årõoùõãùàdãnàü saüpat. anuvyaüjanasaüpad iti. vçttàügulitàmratuüganakhatvàdãnàü a÷ãter anuvyaüjanànàü saüpat. balasaüpan nàràyaõaü balaü. vajrasàràõy asthãny asyeti vàjrasàràsthi. vajrasàràsthi÷arãram asyeti vajrasàràsthi÷arãraþ. tadbhàvaþ. tasya saüpad iti. vajrasàràsthi÷arãratàsaüpad iti. etat sàmàsikaü sàükùepikaü. ye kecit prasàdajàtàþ satpuruùà buddhaü bhagavantam astàviùuþ stuvanti stoùyaüti và. sarve te etayaiva trividhayà saüpadeti. yady anekà asaükhyeyàþ kalpà asyety anekàsaükhyeyakalpaü jãvitaü. tad yady adhitiùñheyur buddhà bhagavantaþ. [Tib. 318a] evaü te sakalaü tanmàhàtmyaü j¤àtuü vaktuü vaktuü ca samarthàþ. tasyànantaprabhedatvenàtibahutvàd ity abjipràyaþ. evaü ca tàvad iti vistaraþ. guõà÷ ca j¤ànàni ca prabhàva÷ (##) copakàra÷ ceti dvaüdvaþ. anantà÷ ca te 'dbhutà÷ ceti punaþ karmadhàrayaþ. eta eva mahàratnàni. teùàm àkaràs tathàgatàþ. atha ca punar bàlàþ pçthagjanàþ svaguõadàridryeõànumànabhåtena hatàdhimokùà hatarucayaþ yàvad buddhaü nàdriyaüte buddhe nàdaraü kurvantãty arthaþ. ÷raddhàmàtrakeõàpãti. niradhigamenety arthaþ. aniyatavipàkànàm iti. niyatavipàkànàm alaüghanãyatvàd ity abhipràyaþ. deveùu bhasvà daivã. avaüdhyeùñaprakçùñà÷usvaütaphalatvàd iti. avaüdhyaphalaü phaladànanaiyamyenàvasthànàt. iùñaphalaü divyaviùayaphalatvàt. prakçùñaphalaü prabhåtaphalatvàt. à÷uphalaü dçùñadharmàdivedanãyaphalatvàt. svantaphalaü nirvàõàphalatvàt. tadbhàvàt. anuttaraü puõyakùetram ucyaüte tathàgatà iti. kàràn ity upakàràn påjàdikàn. (VII.41) yathàyogam iti. yathàsaübhavaü. [Tib. 318b] kecid guõàþ ÷ràvakasàdhàraõà buddhànàü bhagavatàü araõàpraõidhij¤ànàdayaþ. kecit pçthagjanasàdhàraõàþ abhij¤àdhyànàràpyàdayaþ. àdi÷abdena ÷ånyatànimittàpraõihitàdayo gçhyante. (VII.42) na kasyacit tadàlaübano ràga utpadyate dveùo màno veti. tenàtmano dar÷anàdiparihàràt. yathàyathà ca tenàbhisamitaü bhavaty araõàsamàdher abhyutthitenàsya màü dçùñvà ràga utpatsyate asya dveùaþ asya màna asyàprasàda utpatsyate iti. tathàtathà vyutthito 'pi tasmàt samàdher anuveùñate. paracittarakùaõopàyavi÷eùe tu tasyàraõàsamàdher utpattimàtrasàmarthyàd eva pareùàü kle÷o notpadyata ity artho gçhyate. raõayatãti kle÷ayatãty arthaþ. sukhapratipadàm agratvàc caturthadhyànasya tadbhåmikaivàraõà. nànyadhyànabhåmikà. parihartuü na ÷aknotãti parihàõi saübhavàt. ## ke. ràgàdayo bhàvanàprahàtavyàþ. avastukàþ kle÷à dar÷anaprahàtavyàþ. sarvatragàþ sakalasvabhåmyàlaübanatvàt parasaütatyàlaübanà api bhavantãti. parihartum a÷akyàþ sarvatragàþ. [Tib. 319a] (VII.43) ## iti. sarvam àlaübata iti sarvàlaübanaü. sarvo vàsyàlaübana iti sarvàlambanaü. nàraõàvat kle÷amàtràlambanaü. kiü tarhi. råpàdyàlaübanam apãty arthaþ. àråpyas tu na sàkùàt praõidhij¤ànena j¤àyante. kim kàraõaü. yasmàt praõidhij¤ànaü caturthadhyànabhåmikaü. vakùyati ca ## (##) iti. praõidhij¤ànaü càbhij¤àvat bhavatãti. niùyandacaritavi÷eùàd iti. tatra niùyaüdo mandamandatà. caritam àråpyasamàpattivihàraþ. tad evaü kàryeõàsyànumànaü. kàraõena ca kàryàsyeti paridãpitam. tataþ pracyutànàü tatsamàpattilàbhiõàü ca tad ubhayaü pratyakùaü. kàrùakanidar÷anaü càtreti. yathà kàrùakaþ phalena bãjaü pratipadyate. bãjena và phalam iti. yathà và kàrùako jànãte ãdç÷e kùetre ãdç÷àphalaü dhànyaü bhaviùyatãti. dhànyaü và dçùñvà kùetram anuminoti. ãdç÷am asya kùetram iti. evaü ÷àntamårtiü sattvaü dçùñvà anuminoti àråpyàc cyuto 'yam. àråpyeùu copapatsyata iti. vaibhàùikà iti vacanaü. pareùàm asty anenàråpyaj¤ànam iti såcayati. na hi buddànàm asty aviùaya ity abhipràyaþ. [Tib. 319b] praõidhipårvakam ity àbhogapårvakaü. praõidhàyàbhujyety arthaþ. yàvàüs tatsamàdhiviùaya iti. yàvàü cchràvakasya viùayaþ. tàvaj jànàti. pratyekabuddhasya ca yàvatsvaviùaya ityàdi. (VII.43-45) dharmapratisaüvid iti. iha de÷anàdharmaþ. anekàrtho hi dharma÷abdaþ. tadyathà dharmaü vo bhikùavo de÷ayiùyàmi. àdau kalyàõaü madhye kalyàõaü paryavasàne kalyàõaü svarthaü suvya¤janaü kevalaü paripårõaü pari÷uddhaü paryavadàtaü brahmacaryaü saüprakà÷ayiùyàmiti, atra de÷anàdharmaþ. dharmaþ katamaþ. àryàùñàügamàrga ity atra pratipattidharmaþ. tathà dharmaü ÷araõaü gacchetety atra phaladharmo nirvàõam ityàdi. avivartyam iti. a÷akyaü vivartayituü. akopyadharmamanuùyà÷rayatvam iti tathà÷abdenedam evàrthadvayaü saübadhyate. àlambanàdãnàü pçthagvacanàt. yuktamuktàbhilàpitàyàm iti. yuktam arthasaübaüdhaü. muktam asaktaü. yuktamuktam abhilapatãti yuktamuktàbhilàpã. tadbhàvaþ. tasyàü. yuktamuktàbhilàpitàyàü. samàdhau va÷ã samàdhiva÷ã. samàdhiva÷inaþ saüprakhyànam asaümoùaþ. samàdhiva÷isaüprakhyànaü. [Tib. 320a] tatra càvivartyaü j¤ànaü pratibhànapratisaüvid iti vi÷eùaþ. kathaü. navaj¤ànasvabhàvà pratibhànapratisaüvit. yà vàgàlambanà. sà duþkhasamudayadharmànvayakùayànutpàdasaüvçtij¤ànasvabhàvà. yà màrgàlambanà. sà màrgadharmànvayakùayànutpàdaparacittasaüvçtij¤ànasvabhàvety abhisamasya navaj¤ànasvabhàvà anyatra nirodhaj¤ànàt. sarvadharmà÷ ced artho da÷a j¤ànànãti. na hi so 'sti dharmaþ. yo da÷ànàü j¤ànànàü yathàsaübhavaü nàlambanãbhavati. nirvàõàü ced arthaþ ùañ j¤ànànãti. nirodhaj¤ànasya dharmaj¤ànàdipaücasvabhàvatvàt. (##) nàmakàyàdivàgàlambanatvàd iti. na hi duþkhàdij¤ànam anàsravaü duþkhaikade÷aü samudayaikade÷aü và svalakùaõàkàreõàlambate. kiü tarhi. paücopàdànaskaüdhàn sàmànyalakùaõàkàraiþ. atas te saüvçtij¤ànasvabhàve iti. årdhvaü nàmakàyabhàvàd iti. àråpyadhàtau dharmapratisaüvin nàstãti. yatra ca nàmakàyàþ. tatraiva padavya¤janakàyà iti [Tib. 320b] tulyavàrttà. nàmakàyabhàvavacanena padavya¤janakàyàbhàvasiddhiþ. årdhvaü vitarkàbhàvàd iti. dvitãyadhyànàdiùu. vitarkya vicàrya vàcaü bhàùata iti såtraü nàmàdyàlambanatvaü punar àsàü pratisaüvidàü samàpannasyàpi. vyutthitasyàpi tatpçùñhalabdhair avivartyair j¤ànair nàmàdyàlambanatvaü. bhàùaõaü punas tatpçùñhenaiva. strãpuruùàdyadhivacana iti. àdi÷abdena kàlakàrakàdisaügrahaþ. adhivacanaü punaþ paryàyaþ. tad adhikçtya và vacanaü tadadhivacanaü. tasyàsaktatàyàm iti. tasyàdhivacanasya tasya padavya¤janasya và. ata evàsàü kramasiddhir iti. yataþ padavya¤janànusàreõàrthapratipattiþ. tasyaikadvibahustrãpuruùàdyadhivacanaü tasyàsaktatety ataþ kramasiddhir iti. tasmàd råpam ity evaüàdãti. àdi÷abdena vijànàtãti vij¤ànaü. cinotãti cittam ity evamàdi saügrahataþ. uttarottarapratibhà pratibhànam iti vàdanyàyena. yathàkramam iti. dharmapratisaüvido gaõitaü pårvaprayogaþ. arthapratisaüvido buddhavacanaü. niruktipratisaüvidaþ ÷abdavidyà. pratibhànapratisaüvido hetuvidyeti. buddhavacanam eveti vaibhàùikàþ. (VII.46) ## iti. [Tib. 321a] kiücic caturthaü dhyànam araõàtmakaü. kiücit praõidhij¤ànàtmakaü. kiücit tripratisaüvidàtmakaü. kiücit tadvyatiriktaü kevalaü pràntakoñikam iti. tisraþ pratisaüvida iti. niruktipratisaüvidaü muktvà tatra vitarkàbhàvàt. savitarkavicàreõa tadutthàpanaü. kathaü tarhy avi÷eùeõaitad uktaü. #<ùaó ete pràntakoñikà># iti. ete ucyante. niruktipratisaüvidaþ tadbalena làbho na tu sà caurthadhyànabhåmikà. kiü tarhi. kàmadhàtuprathamadhyànabhåmikety arthaþ. ## iti. sarvabhåmyanukålitam ity arthaþ. pragatà antà koñir asyeti. pragatà antaü pràntà. pràntà koñir asyeti pràntakoñikà. catuùkoñikavad iti. yathà catuùkoñika÷ catuþprakàrapra÷naþ. tadvat. (##) (VII.47-50) çddhiviùayeti vistaraþ. ùaó abhij¤àþ. çddhiviùayaj¤ànasàkùàtkriyàdivya÷rotracetaþparyàgapårvenivàsacyutyupapàdàsravakùayaj¤ànasàkùàtkriyàbhij¤à iti. såtraü càtra. iha bhikùur anekavidham çddhiviùayaü pratyanubhavati. eko bhåtvà bahudhà bhavati bahudhàbhåtvà eko bhavatãti vistaragraütha çddhipàdà ity atra likhito draùñavyaþ. yàvad iyam ucyate çddhiviùayaj¤ànasàkùàtkriyàbhij¤eti. iha bhikùur divyena ÷rotreõa vi÷uddhenàtikràntamànuùyakeõa ubhayàü cchabdàn ÷çõoti mànuùàn amànuùàn api ye và dåre [Tib. 321b] ye vàntika iti. iyaü ucyate divya÷rotraj¤ànasàkùàtkriyàbhij¤à. ikha bhikùur divyena cakùuùà vi÷uddhenàtikràütamànuùyakeõa sattvàn pa÷yatãti bahuþ såtravad granthaþ. yàvad iyam ucyate divyacakùurj¤ànasàkùàtkriyàbhij¤à. iha bhikùur anekavidhaü pårvanivàsam anusmaratãti bahuþ såtravad granthaþ. yàvad iyam ucyate pårvenivàsànusmçtij¤ànasàkùàtkriyàbhij¤à. iha bhikùuþ parasattvànàü parapudgalànàü vitarkitaü vicaritaü manasà mànasaü yathàbhåtaü prajànàti. saràgacittaü saràgaü cittam iti yathàbhåtaü prajànàti. vigataràgaü vigataràgam iti yathàbhåtaü prajànàti. sadveùaü vigatadveùaü samohaü vigatamohaü vikùiptaü saükùiptaü lãnaü pragçhãtam uddhatam anuddhatam avyupa÷àntaü vyupa÷àntaü samàhitam asamàhitam abhàvitaü bhàvitam avimuktaü cittam avimuktaü cittam iti yathàbhåtaü prajànàti. vimuktaü cittaü vimuktaü cittam iti yathàbhåtaü prajànàti. iyam ucyate cetaþparyàyaj¤ànasàkùàtkriyàbhij¤à. iha bhikùur idaü duþkham àryasatyam iti yathàbhåtaü prajànàti. ayaü duþkhasamudayaþ. ayaü duþkhanirodhaþ. iyaü duþkhanirodhagàminã pratipad àryasatyam [Tib. 322a] iti yathàbhåtaü prajànàti. tasyaivaü jànata evaü pa÷yataþ kàmàsravàc cittaü vimucyate. bhavàsravàd avidàsravàc cittaü vimucyate. vimuktasya vimukto 'smãti j¤ànadar÷anaü bhavati. kùãõà me jàtir yàvan nàparam asmàd bhavaü prajanàmãti. iyam ucyate àsravakùayaj¤ànasàkùàtkriyàbhij¤à. çddhiþ samàdhiþ. çddhiviùayo nirmàõaü gamanaü ca. çddhiviùaye j¤ànaü. tasya sàkùàtkriyà saümukhãbhàvaþ. çddhiviùayaj¤ànasakùàtkriyàbhij¤à. divyaü ÷rotraü. tatra j¤ànaü. tasya sàkùàtkriyà divya÷rotraj¤ànasàkùatkriyà. cetaþparyàyo vi÷eùaþ. raktaü dviùñaü måóham iti và kramo và paryàyaþ. kadàcid raktaü kadàcid dviùñaü måóhaü ceti. tatra j¤ànaü. tasya sàkùàtkriyà. pårvenivàsaþ skaüdhega ivàluk. tasyànusmçtiþ tatra j¤ànaü. tasya sàkùàtkriyeti. (##) cyuti÷ copapàda÷ ca cyutyupapàdau. tayor j¤ànaü. tasya sàkùàtkriyà. àsravàõàü kùayaþ. tatra j¤ànaü. tasya sàkùàtkriyàbhij¤eti pratyekam abhisaübaüdhaþ. ÷ràmaõyaphalavad iti. yathà saüskçtaü ÷ràmaõyaphalaü vimuktimàrgasvabhàvaü. tadvat. ## iti. cetasi cetaþparyàyair yàbhij¤à. [Tib. 322b] sà j¤ànapaücakasvabhàvety arthaþ. anàsravasya paracittaj¤ànasya dharmànvayamàrgaparacittaj¤ànatvasaübhavàt. sàsravasya ca saüvçtiparacittaj¤ànasaübhavàt. ## iti. yathàsravakùayaj¤ànabalam. àsravakùayaj¤ànam àsravakùayàlambanam iti cet. ùañ j¤ànàni. nirodhaj¤ànasya dharmànvayakùayànutpàdaj¤ànasaüj¤itatvàt. saüvçtij¤ànasya ca nirodhàlambanatvasaübhavàt. àsravakùaye sati yaj j¤ànaü. kùãõàsravasaütàne taj j¤ànam iti cet. da÷a j¤ànàni. kùãõàsravasaütàne da÷aj¤ànasadbhàvàt. evam àsravakùaya àlambanabhåte yàbhij¤à. sà ced àsravakùayaj¤ànasàkùàtkriyàbhij¤à. ùañ j¤ànàni. tadvat. àsravakùaye sati yàbhij¤à. sà ced da÷a j¤ànàni. tadvad iti. sarvabhåmikàpy eùeti. ## ity anenaiva vacanenàyam artho labhyate. yasmàc ca ## ity avadhàryate. tasmàd apãyam ùaùñhy abhij¤à sarvabhåmiketi gamyate. tisras tàvan na santãti. çddhidivya÷rotradivyacakùurabhij¤à. kasmàt. råpàlaübanatvàt. na hy àråpyàõàü råpam àlaübanam. vibhåtaråpasaüj¤àtvàt. råpatãrthàbhiniùpàdyatvàd [Tib. 323a] iti. råpatvadvàraniùpàdyatvàt råpàlaübanamàrganiùpàdyatvàd ity arthaþ. ãdç÷e råpe ãdç÷aü cittaü bhavatãti na càråpyàõàü råpam àlaübanaü. pårvenivàsànusmçtir api nàsty anupårvàvasthàntarasmaraõàbhiniùpatteþ. yasmàd anupårvam àtmano 'vasthàntaràõi smaranto niùpàdayanti. na càråpyàõàü kàmàvacarà dharmà àlaübanaü. vakùyati hi ## iti. tàni càvasthàntaràõy àtmanaþ kàmàvacaràõy abhiniùpàdanakàle tasyàlambanam ity etasmàt tadbhåmikà nàstãti. sthànagotràdyàlambanatvàc ca. tasmàd api cyuto 'mutropapannaþ. tathà hi såtra uktaü. amã nàma (##) te sattvàþ. yatràham abhåvam evaünàmà evaügotra evaüjàtir evamàhàra evaüsukhaduþkhapratisaüvedã evaüdãrghàyur evaücirasthitika evamàyuùparyantaþ. yo 'haü tasmàc cyuto 'mutropapannaþ. tasmàd api cyuto ['mutropapannaþ tasmàc cyuta] ihopapanna iti sàkàraü sodde÷am anekavidhaü pårvanivàsam anusmaratãti. na càråpyàþ sthànagotràdyàlambanàþ [Tib. 323b] adhobhåmyàlambanà÷ cety etasmàd api kàraõàn nàråpyabhåmikàþ. kathaü paracittaj¤ànaü råpatãrthàbhiniùpàdyam ity ata àha. paracittaü hi j¤àtukàma iti vistaraþ. àbhujata iti. àbhogaü kurvataþ. nimittaü udgçhyeti. cittaprakàraü paricchidyety arthaþ. tatpràtilomyeneti. tasyaiva cittasya pratãpaü samanantaraniruddhàny avasthàntaràõi manasikaroti. vilaüghyàpi smaraõam iti. ekaü janma dve và vilaüghyàpi vyatikramyàpi smaraõaü. ÷uddhàvàsànàü kathaü smaraõam iti. yady anubhåtapårvasyaiva smaraõaü. na hi ÷uddhàvàsànàm ihàgamanam asty anàgàmitvàt. tena naiùàm ihànubhåtiþ. nàpi tatra. pçthagjanànàü tatrànupapatteþ. ÷ravaõevànubhåtatvàd iti. ÷rutaü hi tena bhavati. ÷uddhàvàsà nàma devà evaübhåtà iti. dvividho hy anubhavo dar÷anànubhavaþ ÷ravaõànubhava÷ ca. parasaütatyadhiùñhànenotpàdanam iti. dhyànasaügçhãtaü pårvenivàsànusmçtij¤ànaü. tena càråpyàvacaraü cittaü na gçhõàti. kathaü ca punaþ parasaütatyadhiùñhànenotpàdanaü. samanaütaraniruddhàn manovij¤ànàt parakãyàn nimittam udgçhyeti vistaraþ. anyeùàm iti. ya àråpyebhyo na pracyutàþ. teùàü svasaütatyadhiùñhànenaivotpàdanaü pårvenivàsànusmçtij¤ànasya sukaratvàt. çddhyàdãnàm iti. çddhidivya÷rotradivyacakùurabhij¤ànàü [Tib. 324a] tisçõàü yathàkramaü laghutvamanasikaraõam çddheþ prayogaþ. ÷abdamanasikaraõaü divya÷rotrasya. àlokamanasikaraõaü divyacakùuùaþ. katham età labhyaüta iti pràptim adhikçtya pra÷naþ. saümukhãbhàvas tu citànàm anucitànàü ca prayogata eva. anucitàþ prayogata iti. vai÷eùikyo yà anutpàditapårvàþ. sarvàsàü tu prayogenotpàdanam iti. yà÷ ca vairàgyàl labhyante. yà÷ ca prayogataþ. tàsàü sarvàsàü. anyatra ÷abdàd iti uccheditvàc chabdo na nirmãyate. vakùyati hi. ## iti. (##) kathaü tarhãti vistaraþ. yadi cakùurabhij¤à råpàyatanàlambanà kathaü tarhi cyutyupapàdaj¤ànenàmã bata bhavantaþ sattvàþ kàyadu÷caritena samanvàgatà ity evamàdi. na vàïmanaskarmasamanvàgamà÷ cakùurvij¤ànena gçhyante. àdi÷abdena mithyàdçùñigrahaõam. na tad iti. tad vàïmanaskarmasamanvàgamàdi tena cakùurj¤ànena na jànàti. kena tarhãty àha. abhij¤àparivàraj¤ànaü tu tad iti. mànasaü tad ity arthaþ. ÷eùe iti. pårvenivàsànusmçtyàsravakùayàbhij¤e te catuþsmçtyupasthànasvabhàve. [Tib. 324b] katham. àsravakùayàbhij¤à catuþsmçtyupasthànasvabhàvà da÷aj¤ànasvabhàvatvat. ùañj¤ànasvabhàvatve 'pi kàyavedanàcittasmçtyupasthànàny apy anàgatàni bhàvyante. kathaü tarhi te caturdhyànabhåmike sidhyataþ. na hi dvitãyàdidhyànabhåmikaü cakùurj¤ànaü ÷rotraj¤ànaü vàsti. cakùuh÷rotravij¤ànasaüprayuktatvàt. tayo÷ ca dvitãyàdiùu dhyàneùv abhàvàt. vakùyati hi ## iti. à÷rayava÷eneti vistaraþ. cakùuþ÷rotrà÷rayava÷ena tajj¤ànayor api caturdhyànabhåmikatvaü. cakùuh÷rotre caturdhyànabhåmike vyavasthàpyete. pràdhànika eùa nirde÷o bàhuliko veti. pradhàne bhavaþ pràdhànikaþ. evaü bàhulikaþ. ku÷alà abhij¤àþ pradhànabhåtàþ. atas tadapekùayà nirde÷aþ kriyate. ku÷alà praj¤àbhij¤eti. atha và bàhulyenàbhij¤àþ ku÷alàþ. ata evaü nirde÷a iti. mudgàdibhàve 'pi màùarà÷ivyapade÷avat. (VII.51) ## yàvad yathàkramam iit. bhagavadvi÷eùàdayas tàvad àhuþ. pårvàntasaümohaü pårvenivàsànusmçtyà nivartayati. cyutyupapàdàbhij¤aya [Tib. 325a] madhyasaümoham. àsravakùayàbhij¤ayàparàntasaümohaü. nàparam asmàd bhavaü prajànàmãti. teùàü vyàkhyànakàràõàm abhipràyaþ. atãtaþ pratyutpanno 'nàgato 'dhvety adhvànukramaþ. tasmàd evam arthagatir iti. àcàryasaüghabhadras tu vyàcaùñe. pårvàntàdau nivartanàt. pårvenivàsàbhij¤à hi pårvàntasaümohaü vyàvartayati. aparàntasaümohaü cyutyupapàdàbhij¤à. madhyasaümoham àsravakùayàbhij¤à. ity ata÷ ca tisçõàm eva vidyàtvaü pårvayàtmaparavipaddar÷anàt saüvegotpatteþ. parayà pareùàm eva. tathà saüvignasya bhåtàrthàvagamàt tçtãyayeti. kim atra pratipattavyaü. (##) àcàryasaüghabhadravyàkhyànam eva yuktaråpaü pa÷yàmaþ. àcàryasyàpi tathaivàbhipràyo lakùyate. tathà hi pårvenivàsacyutyupapàdàsravakùayaj¤ànasàkùàtkriyàs tisra ity uktvàha. età hi pårvàntàparàntamadhyasaümohaü vyàvartayanti yathàkramam iti. kathaü punar gamyateti tisra evàbhij¤às tisro vidyà iti. yasmàd evam àha. a÷aikùã [Tib. 325b] pårvenivàsànusmçtij¤ànasàkùàtkriyà vidyà. a÷aikùã cyutyupapàdaj¤ànasàkùàtkriyà vidyà. a÷aikùy àsravakùayaj¤ànasàkùàtkriyà vidyeti vidyàtrayavyavasthàpanànusåtràd eva. evaü hy àha. tripiño bhavati trividya iti. a÷aikùã vidyeti. anàsravatvàd ity abhipràyaþ. naiva rttate pårvenivàsacyutyupapadàbhij¤e na ÷aikùyau nà÷aikùyau sàsravatvàt. (VII.52) trãõi pràtihàryàõi yathàkramam iti. çddhiviùayàbhij¤à çddhipràtihàryaü. cetaþparyàyàbhij¤à àde÷anàpràtihàryaü. ãdç÷aü te cittam iti. àsravakùayàbhij¤à anu÷àsanapràtihàryaü. yathàbhåtopade÷a ity arthaþ. pràti÷abdayor àdikarmabhç÷àrthatvàd iti. pra÷abda àdikarmàrthaþ. idam anena karma pràrabdham iti. ati÷abda÷ ca bhç÷àrthaþ atigata iti. tad idam uktaü bhavati. vineyamanasàm àdita àdau atibhç÷aü haraüty ebhir iti pràtihàryàõi. pratihatamadhyasthànàm iti. nairuktaü vidhim à÷rityoktaü. varõàgamo varõaviparyaya÷ ceti yojyaü. ## iti. kle÷akùayanàntarãyatvàd iti. (VII.53, 54) çdhyatãti. saüpadyata ity arthaþ. dårasyàsannàdhimokùeõeti. adhimokùeõa nirvçttà àdhimokùikã. yad dåraü. tad àsannam adhimucya tenà÷v àgamanàd àdhimokùikãty ucyate. ## iti. nàdhyàtmikaü nirmãyate. tannirmàõe saty apårvasattvapràdurbhàvaprasaügàt. svapara÷arãrasaübaddham iti. yat svàtmà siühàyate nàgàyate và. tat sva÷arãrasambaddhaü. [Tib. 326a] yast svàtmano bahir nirmãyate siüho nàgo và. tat para÷arãrasaübaddhaü. dvividhaü tathaiveti. svapara÷arãrasaübadhaü. evaü råpadhàtàv iti. yathà kàmadhàtåpapanno dvividhaü nirmàõaü nirmiõoti. kàmàvacaraü råpàvacaraü ca. tad api dvividhàü svapara÷arãrasaübaddham iti caturvidhaü. evaü råpadhàtåpapanno 'pi caturvidhaü nirmiõotãti. aùñavidhaü samàsato nirmàõaü. vastràbharaõavan na (##) samanvàgama iti. yathà ca vastràbharaõaiþ sva÷arãrasaübaddhair apy asattvasaükhyàtatvàt indriyàdhiùñhànàsaübandhatvàd và na samanvàgamaþ. tadvat. dvyàyatanam iti. råpaspraùñavyàyatanaü. na gandharasàyatanaü. samanvàgamàbhavàd ity abhipràyaþ. na ÷abdàyatanam uccheditvàt. abhighàtajatvàd ity apare. àgantukatvàd ity abhipràyaþ. (VII.55-58) dvitãyadhyànaphalaü trãõãti. adharabhåmike ca dve svabhåmikaü ceti. catvàri paüca ca yojyànãti. tçtãyadhyànabhåmikàni catvàri. adharabhåmikàni trãõi svabhåmikaü ceti. caturthadhyànabhåmikàni paücàdarabhåmikàni catvàri svabhåmikaü ceti. dvitãyàdidhyànaphalam iti vistaraþ. [Tib. 326b] dvitãyadhyànaphalaü nirmàõam yan nirmàtrà nirmitaü. prathamadhyànabhåmikàn nirmàõaphalàt prathamadhyànaphalàd gatito vi÷iùyate. tad dvitãyadhyànaphalaü nirmàõaü dvitãyaü dhyànabhåmiü gacchati. prathamadhyànaphalaü tu tàü na gacchati. kiü tarhi. prathamadhyànabhåmim eveti gamanavi÷eùàd vi÷iùyate. evaü tçtãyàdidhyànaphalam yojyaü. ## iti mauladhyànànàm iva vairàgyato nirmàõacittànàü làbhaþ. ÷uddhakàd dhyànàd anaütaraü nirmàõacittam iti. nirmàõacittasaümukhãbhàve yad àdiü. tac chuddhakàd utpadyate. nirmàõacittàd veti dvitãyàdipravàhe. nirmàõacittàd api ÷uddhakam iti. nirmàõacittàd vyutthàne nirmàõacittaü ca pravàhe. samàdhiphalasthitasyeti. samàdhinirmàõacittasthitasya, årdhvabhåmikas tv iti. dvitãyàdidhyànabhåmikaþ. prathamadhyànabhåmikena bhàùyate. årdhvaü dvitãyàdiùu vij¤aptisamutthàpakasya savitarkasya savicàrasya cittasyàbhàvàt. tathà hy uktaü. vitarkya vicàrya vàcaü bhàùata iti. nirmàõacittàbhàvàn nirmitàbhàva iti. nimittàbhàve naimittikasyàpy abhàva ity asantaü [Tib. 327a] katham enaü nirmitaü bhàùayantãti abhipràyaþ. ## iti. nirmàõacittena nirmitaü nirmàya tata÷ càdhiùñhàyàvasthànakàmatayà tiùñhatv etad iti. tata uttarakàlam anyena vij¤aptisamutthàpakena savitarkasavicàrakeõa cittena vàcaü pravartayanti nirmàtàraþ. pårvàbhipràyaü hi saütatir anuvartate. pårvaü hi tena cetasi vyavasthàpitaü nirmàõaü nirmàsyàmi tad adhiùñhàsyàmi tad vàcayiùyàmãti. avasthàdvaye 'dhiùñhànasaübhavàt pçcchati. (##) kiü jãvita evàdhiùñhànam ityàdi. àryamahàkà÷yapàdhiùñhàneneti. àryamahàkà÷yapàdhimokùeõety arthaþ. ## iti. kadàcid dhi devàdayaþ parànugrahàrthaü paràn nirmiõvanti. kadàcid viheñhanàrtham ityàdi. tatkçtaü ceti vistaraþ. devàdikçtaü ca svaparasambaddhaü nirmàõaü navàyatanikaü. kutaþ. a÷abdaråpyàyatanatvàt. yasmàd a÷abdàni cakùuràyatanaråpàyatanàdãni tatra santãti. ÷abdaþ saütànàbhàvàn na nirmàyate. acittakatvàc ca na manodharmàyatane. acittako nirmita iti kathaü gamyate. ÷àstràt. evaü hy àha. tannirmita÷ càturmahàbhautiko vaktavyo [Tib. 327b] na càturmahàbhautiko vaktavyaþ. àha. caturmahàbhautiko vaktavyaþ. upàdàyaråpiko nopàdàyaråpiko vaktavyaþ. àha. upàdàyaråpiko vaktavyaþ. acittiko vaktavyaþ. kasya cittava÷ena vartata iti vaktavyaü. àha. nirmàtus cittava÷ena vartata iti. yadi tarhi navàyatanikaü nirmãyate. indriyanirmàõàt kathaü nàpårvasattvapràdurbhàvo bhavati. sattvasaükhyàtàni hãndriyàõãti. ata àha. indriyàvinirbhåtatvàd iti. yasmàc cakùuràdibhir indriyaiþ paücabhiþ svapara÷arãrasambaddhaü nirmàõaü råparasaspraùñavyasvabhàvam avinirbhàgenàvasthitaü bhavan navàyatanikam ity ucyate. na tv indriyaü nirmãyata iti eùa siddhàntaþ. yat punas tad eva svapara÷arãrasambaddhaü nirmiõoti tac caturàyatanikam eva bhavati. (VII.60ab) yathà màüdhàtur àntaràbhavikànàü ceti. karmajàyà çddher etad udàharaõam ucyate. (VII.59) kim ete divye eveti. kim ayaü divya÷abdo mukhyavçttiþ. àhosvid aupacàrika ity abhipràyaþ. yadi hy ete divi bhave divye ity artho gçhyate. mukhyavçttir ayaü ÷abdo bhavati. atha tu divye iveti divye ity aupacàrikaþ. yathà bodhisattvacakravartigçhapatiratnànàm iti. aupacàrikatve dçùñàntaü dar÷ayati. vij¤ànasahitatvàd iti. [Tib. 328a] råpadar÷anamukhenàbhinirhçtatvàn nityaü vij¤ànasahitam iti. sabhàgam eva. kàõavibhràntàbhàvàd iti. kàõam abhyantaravikalaü. vibhràntaü kekaraü sarvata÷ ca na pa÷yatãti. arthàd uktaü bhavati. divyaü cakùuþ pçùñhato 'pi pa÷yati. pàr÷vato 'pi pa÷yati na tv evam adivyaü cakùur iti. (VII.60, 61) divya÷rotràdikam api catuùñayam iti. àdi÷abdena divyaü cakùuþ pårvenivàsànusmçtiþ paracittaj¤ànaü ca. etad api divya÷rotràdikaü catuùñayam. (##) upapattipratilabdham asti. divyaü cakùuþ keùàm upapattipratilaübhikaü. kàmàvacaràõàü devànàm anàgàminàü ca råpàvacaràõàü. nàråpyàvacaràõàü. tatra råpàbhàvat dçùñir gamanaü nirmàõaü ca nàsti. nàpi divyaü ÷rotraü cakùu÷ càsti. paracittaj¤ànam api nàsti. svaparasaütànaparicchedàbhàvàt. pårvenivàsànusmçtir api nàsti. kàmaråpàvacarasattvavat tàdç÷asyàtmabhàvasyàsamudàgamàt. atha và sarvà apy abhij¤à na santi. kàmaråpàvacarasattvavat tàdç÷asyàtmabhàvasyàsamudàgamàt. na yathà bhàvanàphalaü ku÷alam eveti. viparãtadçùñàntaþ. anyagatisthà nityaü jànata iti. tàbhyàü paracittapårvenivàsànusmçtibhyàü devàdigatisthà nityaü jànate. [Tib. 328b] duþkhavedanànabhyàhatatvàt. ## iti. manuùyàõàm etad yathoktam çddhyàdikaü vairàgyalàbhikaü tarkavidyauiadhakarmakçtaü càsti. na tåpapattikalàbhikam asti. yat tarhi prakçtijàtismarà iti. prakçtijàtismaratvaü pårvenivàsànusmçtyà sà copapattau bhavatãti. katham. asàv utpattilàbhikà na bhavatãty abhipràyaþ. àha. karmavi÷eùajàsau teùàm iti. teùàü bodhisattvànàü karmavi÷eùanirvçttà. upapattilàbhikaü hi nàma yad upapattikàla eva sarveùàü nisargato labhyate. na tu yat kasyacid evopapattikàlàd årdhvaü. yathà pakùiõàm àkà÷agamanaü. tasmàt karmavi÷eùajàsau teùàü. katham ity àha. trividhà hãti vistaraþ. bhàvanàphalaü yathoktam. upapattipratilabdhà devàdãnàü. karmajà yathà teùàü bodhisattvànàm iti. àcàryaya÷omitrakçtàyàm abhidharmako÷avyàkhyàyàü saptamaü ko÷asthànaü. (##) blank (##) VIII (samàpattinirde÷o nàmàùñamaü ko÷asthànam) (VIII.1, 2) saptamàd anantaram aùñamasya ko÷asthànasyopanyàse saübaüdhaü dar÷ayann àha. j¤ànàdhikàreõeti vistaraþ. j¤ànàdhikàreõa da÷ànàm j¤ànànàm adhikàreõa j¤ànamayànàü j¤ànasvabhàvànàü praõidhij¤ànàbhij¤ànàdãnàü kçto nirde÷aþ anyasvabhàvànàü tu [Tib. 329a] samàdhyàdãnàü kartavyaþ. sarvaguõà÷rayatvàd iti kàmam àråpyà api guõà÷rayà bhavanti. na sarvaguõà÷rayàþ. dhyànàni tu sarvaguõà÷rayà iti. ## kàryadhyànàni kàraõadhyànàni cety arthaþ. #<÷ubhaikàgryam># iti. ÷ubhànàü cittànàm aikàgryaü. abhedeneti. sarveùàm api lakùaõànàm. etal lakùaõam ata àha. samàdhisvabhàvatvàd iti. dhyànànàm iti vàkya÷eùaþ. atha và abhedeneti samàdhimàtragrahaõaü. bhedena ## iti. avij¤aptiråpaskaüdhaþ. ekàlambanatà ekàlambanatvaü cittànàü. kiü punaþ kàraõaü caittànàm apy ekàlaübanatve ekàlambanatvaü cittànàm ity ucyate. na punar ekàlambanatà cittacaittànàm ity ucyate. pràdhànyàt cittàny evaikàlambanàni samàdhir iti. avasthàvi÷eùatvàc citragurvàvat. vaibhàùika àha. na cittàny eva samàdhiþ. yena tu tàny ekàgràni vartante samàhitàni. sa dharmaþ samàdhiþ. yathà vai÷eùikanaye ÷uklaguõayogàc chuklaþ pañaþ. sa eva guõo 'sya [Tib. 329b] ÷auklam ity ucyate. tadvat. nanu ca kùaõikatvàt sarvaü cittam ekàgraü. kim idam ucyate yena tu tàny ekàgràõi vartante. sa dharmaþ samàdhir iti. dvitãyasya tasmàd avikùepa iti cet. yady etat syàd dvitãyasya cittasya tasmàt samàdheþ (##) [avikùepaþ. kasminn àlambane] na vikùepo 'sminn àlambana iti. saüprayukte samàdhivaiyarthyaü. yat prathamaü cittaü samàdhisaüprayuktaü. tasmin saüprayukte samàdhivaiyarthyaü. tatra kàritraü samàdhir na karoti dvitãye karotãti kçtvà. kiü ca yata eva ca kàraõàt samàdhir ekàgratàlakùaõo 'bhipretaþ. tata eva ca kàraõàt cittànàm ekàlaübanatvaü kiü neùyate. kiü samàdhinà arthàntarabhåtenety abhipràyaþ. na. durbalatvàt samàdheþ. na mahàbhåmikatvàt samàdheþ sadbhàvàt sarvasya cittasyaikàgryatàprasaügaþ. yac cittaü durbalena samàdhinà saüprayujyate. na tad ekàgraü bhavati. yat punar balavatà. tac cittam ekàgram iti. saty api mahàbhåmikatve samàdher na sarvacittànàm ekàgratàprasaügaþ. cittàny eveti vistaraþ. cittàny evaikàgràõi samàdhir nàrthàütarabhåta iti. tathà hy adhicittaü ÷ikùeti. adhicittaü ÷ikùà katamà. catvàri dhyànànãti sarvaü. tathà cittapari÷uddhipradhànaü catvàry eva dhyànàni. ity uktàni. [Tib. 330a] likhitam idaü såtram #<çddhipàdàþ samàdhayaþ># ity atra. yathà hy adhi÷ãlam ÷ikùà ÷ãlam eva. na tasmàd anyà. adhipraj¤àü ca ÷ikùà praj¤aiva. na tasyà anyà. evam adhicittaü ÷ikùà cittam eva. na tasmàd anyà. na cittavyatiriktasamàdhir astãty arthaþ. adhicittaü hi ÷ikùà samàdhir iùyate. yathà càsminn eva såtre ÷ãlaparã÷uddhipradhànaü vimuktipari÷uddhipradhànaü ity ukte. na ÷ãlapari÷uddhiþ ÷ãlàd anyà. evaü dçùñipari÷uddhiþ vimuktipari÷uddhi÷ ca. tathaiva cittapari÷uddhir api na cittàd anyà. cittapari÷uddhir hi caturdhyànalakùaõasamadhir iti. evaü tarhãti. yadi samàdhisvabhàvàni dhyànàni sarvasamàdhidhyànaprasaügaþ. ku÷alakliùñàvyàkçtanàm api samàdhãnàü dhyànaprasaügaþ. samàdher mahàbhåmikatvàt. na. prakarùayukta iti vistaraþ. naitad evaü prakarùayukte samàdhau dhyànanàmavidhànat. bhàskaravat. tadyathà ya eva prakarùeõa bhàsaü karoti. sa eva bhàskaraþ. [Tib. 330b] na khadyotakàdiþ. tadvat. sa hãti vistaraþ. sa hy aügasamàyuktaþ samàdhiþ ÷amathavipa÷yanàbhyàü yuganaddhàbhyàm ivà÷vàbhyàü ratho vahatãti yuganaddhavàhã. tadbhàvàt dçùñadharmasukhavihàra uktaþ såtre. sukhà ca pratipad iti. aügasamàyukta eva samàdhiþ. sukhà ca pratipad ity ukta iti vartate. sutaràü tena dhyàyanti sukhatvàt. kliùñaya kathaü dhyànatvam iti. yadi ku÷alàügasamàyuktaþ samàdhir dhyànaü. kliùñasyàsvàdanàsaüprayuktasya kathaü dhyànatvayuktam (##) iti vàkya÷eùaþ. trividhaü dhyànam #<àsvàdanàsaüprayuktaü ÷uddhakam anàsravam># iti vacanàt. mithyopanidhyànàd iti. mithyànitãraõàd ity arthaþ. atiprasaüga iti. kàmaràgaparyavasthitenàpi cetasà mithyopanidhyànàt tatprasaügaþ. na. tatpratiråpa eveti vistaraþ. naitad evaü atiprasaüga iti. tat pratiråpa eva hi nàtibahuvilakùaõe kliùñe dhyànam iti saüj¤àsaünive÷aþ. påtibãjavat. yathà kiücid abãjaü pàùàõàdy atyantatajjàtivilakùaõam na påtibãjam ity ucyate. kiü tarhi. bãjajàtãyam evopahataü yad bhavati. tasminn eva saüj¤àsaünive÷aþ påtibãjam iti. uktàni càku÷alàny api dhyànànãti. sa kàmaràgaparyavasthitaþ [Tib. 331a] kàmaràgaparyavasthànam antarãkçtvà dhyàyati pradhyàyatãti vistaraþ. anena kàmaràgàdiparyavasthànasyàpi dhyànatve sati na doùa iti dar÷ayati. dhåmàgnivad iti. yathà dhåmo 'treti dhåmavacanenàgnir apy ukto bhavati sàhacaryàt. na vinàgninà dhåmo bhavatãti. anenaiva càvinàbhàvitvena dhåmasyàbhyarhitatvaü. yatra hi dhåmaþ. tatràgniþ. na tu yatràgniþ. tatra dhåmaþ. tathà hy ayoguóàügàràdiùv agnir eva gçhyate. na dhåmaþ. asmàc càbhyarhitatvàd dhåmasya pårvanipàto vàsudevàrjunavat. anyathà hi dvaüdve 'pãty agni÷abdasya pårvanipàtaþ syàt. kathaü punaþ sàhacaryeõa hi prãtisukhavàn vicàro vinà vitarkeõa nàsti. yathà dhyànàntaravicàraþ. na prãtisukhavàn ity avitarkaþ. naivam ayaü vicàraþ. vi÷eùito hy ayaü vicàraþ. prãtisukhasahapañhitaþ. ## iti. prãtisukhavatà vicàreõa prãtisukhena ca saüprayuktaü prathamaü dhyànam ity arthaþ. yadi punar vitarkaprãtisukhavad iti såtraü kriyeta ko doùaþ syàt. na ÷akyam evaü kartuü. ## iti vakùyati. vitarkavarjitaü dvitãyaü dhyànam [Tib. 331b] iti dhyànàntaram api dvitãyaü dhyànaü pràpnoti. kiü ca catvàry aügàni prathamadhyànanirde÷àvasàne 'nenànukrameõoktàni. savitarkaü savicàraü vivekajaü prãtisukhaü prathamaü dhyànam upasaüpadya viharatãti. tatra vicàraprãtisukhasamàdhayaþ prathame dhyàne bhavaüti. ebhi÷ caturbhir aügair vitarkeõa ca sarvaprathamoktena paücàügam ucyate. dvitãyaü punar ucyate. avitarkam avicàraü samàdhijaü prãtisukhaü dvitãyaü dhyànam upasaüpadya viharatãti. (##) caturõàm eùàü pårvàügena vicàralakùaõena varjitam iti. tçtãyam apy evam ucyate. sa prãter viràgàd upekùako viharati vistareõa yàvat sukhavihàrãti. tçtãyaü dhyànam upasaüpadya viharatãti. prãtilakùaõenàpareõàügena varjitam iti. caturthaü punar evam ucyate. sa sukhasya ca prahàõàd vistareõa yàvad aduþkhàsukham upekùàsmçtipari÷uddaü caturthaü dhyànam upasaüpadya viharatãti. sukhenàpy aügena varjitaü samàdhir evàtra kevalam ava÷iùyata ity ata eva såtraü kçtaü ## iti. (VIII.2-4) eùàm api copapattaya uktà iti. #<àråpyadhàtur asthàna upapattyà caturvidha># iti vacanàt. anuparivartakaråpàbhàvad iti. dhyànànàsravasaüvaràbhàvàd [Tib. 332a] ity arthaþ. ## iti. vivicyate aneneti vivekaþ. yena màrgeõeti. ànaütaryamàrgeõa vimuktimàrgeõàpi và tad ekakàryatvàt. vairàgyagamanàd iti. tadvaimukhyagamanàd ity arthaþ. ## iti. vibhåtà råpasaüj¤àsyeti vibhåtaråpasaüj¤aþ. vibhåtaråpasaüj¤à ity àkhyà eùàm iti vibhåtaråpasaüj¤àkhyàþ. sàdhyaü tàvad etad iti. nikàyàntarãyàþ. yadi hi syàd hi syàd iti vaibhàùikàþ. àpiügalavad iti. yathà ãùat piügala àpiügalaþ. evam ãùad råpà àråpyà iti. kathaü tadabhàve tatsaõvarau kàyavàksaüvarau bhaviùyataþ. na càsati bhåte àråpyàvacare saüvarabhautikam àråpyàvacaraü yujyate. anàsravasaüvaravac cet. tatraitat syàt. yathà na saüty anàsravàõi bhåtàni. asti cànàsravasaüvaro bhautikaü råpam. evam ihàpi nàråpyàvacaràõi bhåtàni syuþ. atha vàråpyàvacarasaüvaraþ syàt bhautikaü råpam iti. tac ca na. sàsravabhåtasadbhàvàt sàsravàõi [Tib. 332b] bhåtàni saüti. tàny àråpyeùu bhaveyuþ. anàsravàõi tu bhåtàni na saüti. ato 'nàsravasaüvaro yatra jàtaþ. tatratyàni sàsravàõy upàdàya bhavatãty akalpaneyam asàmyàt. samàpattàv api tatpratiùedha ukta iti. anenaivopapattiråpapratiùedhena samàpattàv api råpapratiùedha ukto bhavati. nàtra yatnàütaram anuùñheyaü. kathaü. yadi kàyavàksaüvaramàtraü. (##) kathaü tadabhàve tatsaüvaro bhaviùyati. na càsati bhåte bhautikaü yujyate. anàsravasaüvaravac cet. na. sàsravabhåtasadbhàvàd iti. sarva÷o råpasaüj¤ànàü samatikramàd iti vacanàt. samàpattàv api tatpratiùedha ukta ity apare. tad evaü nàråpyasamàpattiùu nàråpyopapattiùu råpam astãti dar÷itaü bhavati. parimàõàlpatvàc cet. atha mataü. paramàõumàtraü råpam asti. atas ta ãùadråpà iùyanta iti. udakajaütukeùv apy aõutvàd adç÷yaråpeùu prasaügaþ àråpyaprasaüga ity arthaþ. acchatàc cet. tatraitad syàd råpasyàcchatvàd àråpyà iti. antaràbhavaråpàvacareùv apu prasaügaþ. antaràbhavaråpàvacarà hi vajramayeùv api parvateùv acchatvàd asajjamànà [Tib. 333a] gacchaüti. teùv àråpyaprasaügaþ. samàpattivat tadupapattivi÷eùàd iti. yathaiva hy àkà÷ànantyàdisamàpattayo vi÷iùñatamàþ. evam upapattivi÷eùo 'pi tàsàm abhyupagantavyo 'cchàcchataratama iti. ataþ samàpattivad upapattivi÷eùo 'py acchataratama iti. tad evàråpyaü syàt. yadi càråpyopapattiråpasyàdharabhåmikenendriyeõàcchataratvàd agrahaõam ity àråpyà ucyaüte. dhyànopapattiråpasyàpi ceti vistaraþ. eùa saübhavo dhyànopapattiråpasyàpi càdharabhåmikenendriyeõàgrahaõaü. kathaü. prathamadhyànabhåmikenendriyeõa dvitãyabhåmikasyàgrahaõaü. evaü yàvat tçtãyadhyànabhåmikenendriyeõa caturthadhyànabhåmikasya råpasyàgrahaõaü. årdhvabhåmikasyàcchataratamatvàt. tad evaü dhyànopapattiråpasya càdharabhåmikenendriyeõàgrahaõàt kas tatra vi÷eùaþ. àråpyadhàtau yad acchataratamàbhyàü sàmànye 'pi ta evàråpyà iùyaügte na råpàvacaràþ. tasmàn na tatra råpaü. atha mataü dvayor dhàtvor anvarthà saüj¤à. kàmaguõaprabhàvitaþ kàmadhàtuþ. råpaprabhàvito råpadhàtur iti. nàråpyadhàtor [Tib. 333b] anvarthà saüj¤à. kiü tarhi yàdçcchikã ti. kàtra yuktiþ. dvayor dhàtvor anvarthà saüj¤à. nàråpyadhàtor iti. yuktyà pratiùidhya nàråpyadhàtau råpam astãti àgamaü parigçhyà÷aükitaü vàryate. tatra råpaprasiddhyàrtham àyuråùmaõor iti vistaraþ. àråpyeùu råpàstitvasiddhir iti ced ity etat padaü pratyekaü yojyaü. katham. àyuråùmaõoþ saüsçùñavacanàd råpàstitvasiddhir iti cet. tatraitat syàt såtra uktaü. yac càyuùman kauùñhila àyur yac coùmakaü saüsçùñàv imau dharmau. na visaüsçùñàv iti vistaraþ. atas tatràyuùi saty åùmaõà bhavitavyaü. åùmà ca råpam iti sidhyati. naóakalàpãdvayavan nàmaråpayor (##) anyonyani÷ritavacanàt. àråpyeùu råpàstitvasiddhir iti cet. såtra uktaü. tadyathàyuùman ÷àriputra dve naóakalàpyàv àkà÷e ucchrite syàtàü. te anyonyani÷rite anyonyaü ni÷ritya tiùñheyàtàm. tatra ka÷cid ekàm apanayet. dvitãyà nipatet. dvitãyàm apanayet. ekà nipatet. evam àyuùman ÷àriputra nàmaü ca råpaü cànyonyani÷ritaü. anyonyaü ni÷ritya tiùñhatãti vistaraþ. vij¤ànapratyayaü nàmaråpam iti vacanàt. tasmàd àråpyeùu råpàstitvasiddhir iti cet. [Tib. 334a] pratãtyasamutpàdasåtra uktaü. àråpyaprasiddhikùaõe vij¤ànapratyayaü nàmaråpam iti vacanàt tasmàd àråpyeùu råpam astãti sidhyati. anyatra råpàd iti vistaraþ. såtra uktaü. råpopagaü bhikùavo vij¤ànaü tiùñhati. iti råpàlambanaråpapratiùñhaü. yaþ ka÷cid bhikùava evaü vadet. ahaü anyatra råpàd vedanàyàþ saüj¤àyàþ saüskàrebhyo vij¤ànasyàgatiü và gatiü và vadàmãti. tasya tad vàgvastv eva syàd iti. asmàd api càgamàd àråpyeùu råpam astãti sidhyaty evaü cet. tan na. saüpradhàryatvàt. àhosvit sarvam iti. kàmaråpàråpyàvacaraü. ayam atràbhipràyàrthaþ. kàmàvacaram evàyuþ saüdhàyaivam uktam iti. tathà hy uktaü. #<àyur åùmàtha vij¤ànaü yadà kàyaü jahaty amã. apaviddhas tadà ÷ete yathà kàùñham acetana># iti. na càråpyadhàtau kàyo 'sti. kuta eva kàyanidhanaü. råpadhàtau tu yady api kàyo 'sti. na tu kàyanidhanaü praj¤àyata iti. yac ca nàmaråpayor anyonyà÷ritatvam uktaü. tad api kàmaråpàvacaram eva saüdhàyoktam iti lakùyate. dvayasaübhave hy anyonyà÷ritatvaü saübhavati. [Tib. 334b] yac ca vij¤ànapratyayaü nàmaråpam iti. vij¤ànaü pratyayo 'syeti vij¤ànàpratyayaü nàmaråpam ity evaü ùaùñhãbahuvrãhisamàse. kim atra sarvavij¤ànaü kàmàvacarasaüskàrapratyayaü yàvad àråpyàvacarasaüskàrapratyayaü nàmaråpasya pratyayaþ. àhosvit sarvaü nàmaråpaü vij¤ànapratyayam iti. vayaü bråmo vij¤ànapratyayaü màmaråpam ity evaü sarvasya nàmaråpasya vij¤ànaü pratyaya ity avadhàryate. na tu sarvaü vij¤ànaü nàmaråpasya pratyaya ity avadhàryate. kiücid vij¤ànaü nàmna eva pratyayo yad àråpyàvacarasaüskàrapratyayaü. kiücin nàmaråpasya yat kàmaråpàvacarasaüskàrapratyayaü. tad idam uktaü bhavati. pratyaya eva vij¤ànam asya nàmaråpasya. na tv asyaiva samuditasya nàmaråpasya pratyaya iti. saübhavaü praty evam ucyate. tathà hy upapàdukànàü vij¤ànapratyayaü ùaóàyatanam eva bhavati. na nàmaråpam aniùpannaùaóàyatanàvasthà hi paüca skaüdhà nàmaråpam (##) ity àkhyàyante. såtraü caitam evàrthaü dyotayati. vij¤ànaü ced ànanda màtuþ kukùiü nàvakràmed api tu tan nàmaråpaü kalalatvàya saümårchet. na bhadanta. vij¤ànaü ced ànandàvakràmya kùipram evàpakràmed api tu tan nàmaråpam itthavtàya praj¤àyeta. [Tib. 335a] no bhadanta. vij¤ànaü ced ànanda daharasya kumàrasya kumàrikàyà và ucchidyeta vina÷yen na bhaved api tu tan nàmaråpaü vçddhiü vipulatàm àpadyeta. no bhadanta. tad anenàpi paryàyeõa veditavyaü. yad vij¤ànasya pratyayaü nàmaråpaü. nàmaråpapratyayaü ca vij¤ànam iti vistaraþ. kim atra sarvair etai råpàdibhir vinà tatpratiùedha àgatigatipratiùedhaþ. tatra pårvasmàl lokàd aütaràbhavasaütatyà ihopapattir àgatiþ. aütaràbhavasaütatyà punar asmàl lokàt paraloka upapattir gatiþ. àhosvid ekenàpi råpàdãnàm anyatamam eva. vayaü bråmaþ. sarvair vinà tatpratiùedha iti. avi÷eùavacanàn na saüpradhàryam iti cet. syàd eùà buddhir avi÷eùeõedaü såtravacanaü. yac càyuùman mahàkauùñhila àyur iti vistareõa yàvad råpopagaü vij¤ànaü tiùñhatãty anena såtravacanena vi÷eùitaü kàmàvacaraü råpàvacaraü vàyuþ saüdhàyoktaü yàvat sarvair eva tair vinà råpàdibhis tatpratiùedha iti. atrocyate. astiprasaügaþ. bàhyasyàpi hy åùmaõa àyuùà vinàbhàvo na pràpnotãty avi÷eùavacanàt. na hy evaü vi÷eùitaü yac càyuùman kauùñhila àyur yac coùmà àdhyàtmika ityàdi. [Tib. 335b] bàhyasyàpi ca råpasya kàùñhakuóyàder asattvasaükhyàtasya vij¤ànà÷ritatvaü pràpnoty avi÷eùavacanàt. caturvij¤ànasthitivac ceti vistaraþ. yathà catasçõàü vij¤ànasthitãnàm avi÷eùavacanàd àråpyadhàtau tava råpàstitvam. evaü tavàhàracatuùkavacanàd råpàråpyadhàtau kavaóãkàràhàraprasaügaþ. evaü hi såtraü pañhyate. catvàra àhàrà bhåtànàü sattvànàü sthitaye saübhavaiùiõàü cànugrahàye. katame catvàraþ. kavaóãkàràhàraþ audàrikaþ såkùmaþ. spar÷o dvitãyaþ. manaþsaücetanà tçtãyaþ. vij¤ànam àhàra÷ caturtha iti. evam àhàracatuùkavacanàt sattvànàü sthityàrtham avi÷eùeõa. kàmàvacaràõàm ity avi÷eùitatvàt tava råpàråpyadhàtvor api kavaóãkàràhàraprasaügaþ. atikramyeti vistaraþ. tatra nikàyàntarãyasyaitat syàt. asty asyotsargasyàpavàdhaþ. atikramya devàn kavaóãkàràhàrabhakùàn iti vacanàt. udàyisåtràdiùu bhedàc ca kàyasyàtikramya devàn kavaóãkàràhàrabhakùàn anyatamasmin divye manomayakàya upapadyata iti. prãtyàhàravacanàc ceti. bhavati bhikùavaþ sa samayo yad ayaü lokaþ saüvartate. saüvartamàne loke yadbhåyasà sattvà [Tib. 336a] àbhàsvare (##) devanikàye utpadyante. tatra bhavanti råpiõo manomayà avikalà ahãnendriyàþ sarvàügapratyaügopetàþ ÷ubhà varõasthàyinaþ svayaüprabhà vihàyasaügamàþ prãtibhakùàþ prãtyahàrà dãrghàyuùo dãrgham adhvànaü tiùñhantãty evamàdiùu såtreùu vacanàd aprasaügaþ kavaóãkàràhàrasya. yady evam àråpyeùv api råpasyàprasaügaþ. kiü kàraõam apavàdàt. kathaü. råpàõàü niþsaraõam àråpyà ity ekaü såtram apavàdaþ. ye te ÷àntà vimokùà atikramya råpàõy àråpyà iti dvitãyam. aråpiõaþ santi sattvà iti tçtãyaü. sarva÷o råpasaüj¤ànàü samatikramàd iti caturtham. sati hi råpa iti. yady àråpyasamàpattyupapattiùu råpaü syàt. sati hi råpe svaü råpam ava÷yaü saüjànãrann iti sarva÷o råpasaüj¤ànàü samatikramàd iti vacanaü noktaü syàt. uktaü tu. ato 'pi na tatra råpam asti. audàrikaü iti vistaraþ. tatraitat syàt. [Tib. 336b] audàrikam adhobhåmikaü råpam abhisaüdhàyoktaü. ye te ÷àntà vimokùà iti vistareõa. atra bråmaþ. kavaóãkàràhàre 'pi tulyaü. kathaü. atikramya devàn kavaóãkàràhàrabhakùàn ity audàrikam adhobhåmikaü kavaóãkàràhàram abhisaüdhàyoktam na råpàvacaraü kavaóãkàràhàraü såkùmam iti. yadi càdhobhåmyaudàrikaråpaniþsaraõàd àråpyà ity ucyante. dhyànànàm api càdhobhåminiþsaraõatvàd àråpyatvaprasaügaþ. kathaü. kàmàvacaraudàrikaråpaniþsaraõaü prathamaü dhyànam. evam uttarottaraudàrikaråpaniþsaraõaü. yàvac caturthadhyànam ity àråpyatvaprasaügaþ. vedanàdiniþsaraõaü ca kiü noktaü. yady adhobhåmikaudàrikaniþsaraõàt saty api svabhåmikaråpe àråpyà ity ucyante. vedanàdiniþsaraõàd àråpyà avedanà iti kiü nocyante. satyàm api svabhåmivedanàyàü. àdi÷abdena yàvad avij¤ànà iti kiü nocyante. saty api svabhåmivij¤àna iti. kiü kàraõam. adhobhåmikavedanàdiniþsaraõàt. adhobhåmyaudarikavedanàdiniþsaraõàt ity arthaþ. råpajàtiü tu kçtsnàm atikràntà. [Tib. 337a] yà kàcid råpajàtiþ audàrikã và såkùmà và àdhyàtmikã và bàhyà và. tàü sarvàm atikràntà àråpyàþ samàpattyupapattau. na vedanàdijàtiü na vedanàü sarvàm atikràntà àråpyàþ samàpattyupapattau. aduþkhàsukhavedanàstitvàt. àdi÷abdena yàvad vij¤ànaü vaktavyaü. ato råpàõàü niþsaraõam uktaü. na vedanàdiniþsaraõaü. tasmàd evaüvàdinàm asmàkaü na bhavaty ayaü prasaügaþ. adhobhåmikavedanàdiniþsaraõàt. vedanàdiniþsaraõaü ca kiü noktam iti. àha. yadi råpàõàü niþsaraõam àråpyàþ. yat tarhy uktaü såtre nàhaü bhavena bhavasya niþsaraõaü vadàmãti. tat katham råpabhavasyàråpyabhavena (##) niþsaraõaü. bhavenabhavasyàniþsaraõavacanaü tu tenaiva tasyàniþsaraõàt. tenaiva bhavena tasyaiva bhavasyàniþsaraõàt evam uktam. asarvànatyantaniþsaraõàc ca. asarvaniþsaranaü. na hi råpabhavena kàmabhavasya niþsaraõam iti. àråpyabhavasyàpi tena niþsaraõaü bhavati. na càtyantaniþsaraõaü kàmabhavàt tena bhavati. punar àgamanàt. tathàråpyabhavena [Tib. 337b] råpabhavasya niþsaraõaü. na kàmabhavasya. na càtyantaniþsaraõaü råpabhavànàm àråpyabhavena. uktaü yathà vartata iti. ## ityàdi. traya iti pulliüganirde÷aþ. àråpyà ity abhisaübaüdhanàt. tathàprayogàd iti. prayogakàle àkà÷àdãny àlambanàni bhavanti anyadà tv anye 'pi dharmà yathàsaübhavam àlambanànãti dar÷ayati. ## iti. caturtha àråpyaþ kasmàn na saüj¤ãty ucyate. nàpy asaüj¤a iti. màüdyàt. tu÷abdena tasyàkàro 'ntarnãtaråpo veditavyaþ. yena hi kàraõena sa caturtha àråpyo naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam ity ucyate. tad eva kàraõam ity ucyate. màndyàd iti. prayogas tv asyaivaü såcito bhavati. anvarthasaüj¤àkaraõàt. ata evàha. yady api tatràpy evaü prayujyata ity àdi. saüj¤à gaõóaþ gaõóavad gaõóaþ. evaü yàvac chalyaþ. asaüj¤akaþ saümoham iti. saüj¤àyà abhàvo hi saümohakàraõaü. ity arthaþ. ÷ãyateti saüj¤àsamucchedàd ity abhipràyaþ. etac chàntaü etat praõãtaü. kiü. tad ity àha. yad uta naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam iti. saüj¤àmàndyam abhiprãyate. atra pra÷nayitavyam. kasmàt tu tais tad evaü gçhyata iti. tair iti tatsamàpattibhiþ. tad iti naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanaü. [Tib. 338a] evaü gçhyata iti naivasaüj¤ànàsaüj¤eti gçhyata ity arthaþ. tad evaü paripra÷ne vigçhãtasyàva÷yam idaü vaktavyaü jàyate. mçdatvàt saüj¤ànàü. naivasaüjnànàsaüj¤àyatanam ucyate ity etad evoktaü. (VIII.5, 6) samàpattidravyàõi maulànãti. ÷akhàs teùàü nopana÷yanta ity abhipràyaþ. kathaü sapta trividhànãty àha. #<àsvàdanavac chuddhànàsravàõãti.># anàsravaü nàstãti saüj¤amàndyàt. yad àsvàdayati. tasmàd vyutthita iti. ÷uddhakàt. yenàsvàdayati. tat samàpanna iti. àsvàdanàsaüprayuktaü. (VIII.7, 8) yathànta caturaïgasenà nàügebhyo 'rthàütarabhåtà. evaü paücàügadhyànaü (##) nàrthàntaram iti svamataü dar÷ayati. ## iti. pårvoktàþ prãtisukhacittaikàgratàþ. ## caturaügaü dvitãyam. ## saüskàropekùàtra gçhyate. yà prãtir anàbhogalakùaõà. smçtir upekùànimittasyàsaüpramoùaþ. smçtyasaüpramoùe saüpraj¤ànatà saüpraj¤ànaü. caturthe upekùàpari÷uddhiþ. upekùàyàþ pari÷uddhir upekùàpari÷uddhiþ. [Tib. 338b] adhobhåmikapakùàlavigamàt. aùñàv apakùàlà apakùãyante. evaü smçtipari÷uddhiþ. (VIII.9) prathamadhyànikànãti. prathamadhyàne bhavàni. ata evocyata iti. yasmàd dvitãyàdiùv adhyàtmasaüprasàdàdayo vardhante. kathaü. catuùkoñikaü. syàt prathame dhyàne na dvitãye. syàd dvitãye na prathame. syàd ubhayoþ. syàn nobhayoþ. evaü sarvàõi dhyànàügàni parasparaü yojyàni. kathaü. yàny aügàni prathame dhyàne. tçtãye 'pi tàni. catuùkoñikaü. prathamà koñiþ vitarkavicàraprãtisukhàni. dvitãyà upekùàsmçtisaüpraj¤ànasukhàni. tçtãyà samàdhiþ. caturthã koñir uktanirmuktà dharmàþ. yàny aügàni prathame dhyàne. caturthe 'pi tàni. catuùkoñikam. prathamà koñir vitarkavicàraprãtisukhàni. dvitãyà aduþkhàsukhà vedanà upekùàpari÷uddhiþ. smçtipari÷uddhi÷ ca. tçtãyà samàdhiþ. caturthã uktanirmuktà dharmàþ [Tib. 339a] yàny aügàni dvitãye dhyàne. tçtãye 'pi tàni. catuùkoñikaü. prathamà koñir adhyàtmasaüprasàdaprãtisukhàni. dvitãyà upekùàsmçtisaüpraj¤ànasukhàni. tçtãyà samàdhiþ. caturthã uktanirmuktadharmàþ. yàny aügàni dvitãye dhyàne. caturthe 'pi và tàni. catuùkoñikaü. prathamà koñir adhyàtmasaüprasàdaprãtisukhàni. dvitãyà tadaügàni samàdhiü hitvà. tçtãyà samàdhiþ. caturthã uktanirmuktà dharmàþ. yàny aügàni tçtãye dhyàne caturthe 'pi tàni. catuùkoñikaü. prathamà koñãþ samàdhivarjyàni tadaügàni. dvitãyàpy evaü. tçtãyà samàdhiþ. caturthã uktanirmuktà dharmàþ. etac ca tad ekàvacaraü nàma. kasmàt tçtãye dhyàne sukhaü dravyàntaram ucyata iti. katham ucyate. tàny etàny aùñàda÷adhyànàügàni bhavantãti vistareõoktvà punar àha. nàmata evaü. (##) ## dravyata etàny ekàda÷a bhavanti. prathamadhyànikàni paüca. dvitãye 'dhyàtmasaüprasàdo vardhate. tçtãye upekùàsmçtisaüpraj¤ànasukhànãtivacanàt. sukheüdriyayogàd iti. sukheüdriyasaübhavàt. nàsty eva caitasikaü sukheüdriyaü triùv api hi dhyàneùu. kiü tarhi. kàyikam [Tib. 339b] eva sukham aügavyavasthàpitaü. samàhitàvasthàütaràlasamudàcàràt. dàrùñàütikànàü kilaiùa pakùaþ. teùàü hi na dvibhåmikam eva sukhendriyaü. kàmaprathamadhyànabhåmikam iti. kiü tarhi. caturbhåmikam api sukhendriyaü bhavati. kàmàvacaraü yàvat tçtãyadhyànabhåmikaü iti. ata eva ca vibhàùàyàü bhadantena sautràntikenoktam. àbhidhàrmikàõàü araghaññeneva cakùurvij¤ànàdikam adhastàd årdhvam àkçùyata iti. tad evam asyeùñaü bhavati. cakùurvij¤ànàdikaü dvitãyàdidhyànabhåmikam api bhavatãti. adhyàropita eùa pàñha iti. yo 'yaü caitasikam iti pàñhaþ. sukhaü ca kàyena pratisaüvedayata iti sva÷abdena vacanàc ceti. tçtãyadhyànanirde÷a evam uktaü. sa prãter viràgàd upekùako viharati smçtimàn saüprajànamàn. sukhaü ca kàyena pratisaüvedayate. yat tad àryà àcakùate upekùakaþ smçtimàn sukhavihàrã tçtãyaü dhyànam upasaüpadya viharatãti. yadi hi tac caitasikaü syàt kathaü tat kàyena pratisaüvedyet. manaþ kàyeneti. manaþ samudàyenaivam uktvà. ko guõa iti. sukhaü ca manasà pratisaüvedayati. sukhaü ca kàyena pratisaüvedayata ity evaü và vaktavyaü syàd ity abhipràyaþ. caturthe dhyàne pra÷rabdhibhåyastve 'pi sukhàvacanàc ceti. caturthe dhyàne pra÷rabdhisukhaü bhåyo bhavati bahutaraü bhavati. dhyànàntarebhya÷ caturthasya pra÷rabdhataratvàt. tadbhåyastve [Tib. 340a] 'pi sukhasyàvacanaü. caturthe dhyàne sukhaü nocyate. tasya sukhasyàvacanàt. vedanàsukham eva tat tçtãye dhyàne gamyate. na caturthe sukhà vedanàstãti tatra nocyata ity abhipràyaþ. sukhavedanànukålà pra÷rabdhiþ sukham iti cet. syàn mataü. prathamadvitãyayor dhyànayoþ. sukhavedanànukålà pra÷rabdhiþ. taddvayoþ sukham ity uktvà caturthe dhyàne pra÷rabdhiþ sukhavedanànukålà na bhavatãti noktà. yady evaü tçtãye pra÷rabdhisukhàvacanaü kasmàt. tçtãyadhyànapra÷rabdhir api sukhavedanànukålà bhavati. tatra pra÷rabdhisukhaü kasmàn noktaü. vedanàsukham eva hi tatra bhavadbhir vyavasthàpitaü. na pra÷rabdhiþ sukhaü. dviþsukhapàñhàt. upekùopahatatvàd iti cet. syàn mataü. tçtãye dhyàna upekùà karmaõyatàlakùaõà bhavati. tayopahatà pra÷rabdhir iti nocyate iti. na. upekùayaiva (##) tadvçddheþ. naitad evaü. upekùayaiva tu tatra tçtãye dhyàne pra÷rabdhisukhavçddheþ. na hy upaghàtahetunaiva vçddhir yujyata iti. katham upekùayaiva tadvçddhir ity ato bravãti. pårvikàbhyàü tadvi÷eùàd iti. pårvikàbhyàü hi prathamadvitãyadhyànapra÷rabdhibhyàü. [Tib. 340b] tçtãyadhyànapra÷rabdhir vi÷iùñà. pårvikàbhyàü dhyànàbhyàü tçtãyasya vi÷iùñatvàt. yasmin samaya iti vistaraþ. yasmin samaye àrya÷ràvakaþ pravivekajàü prãtiü kàyena sàkùàtkçtvopasaüpadya viharati. paücàsya dharmàs tasmin samaye prahãyante. paüca dharmà bhàvanàparipåriü gacchanti. adhyàtmasaüprasàdaþ prãtiþ pra÷rabdhiþ sukhaü [praj¤à] samàdhi÷ ceti. pra÷rabdhisukhayor ananyatve katham eùàü paücatvaü syàt. arthàntaratve ca sati kàyikam eva sukhaü triùv api dhyàneùv iti siddhaü bhavati. samàpannasya kathaü kàyavij¤ànam iti. atrocyate. samàdhivi÷eùajena pra÷rabdhinàmnà sukhavedanãyena sukhavedanànukålena vàyunà kàyaspharaõàt kàyadhmàpanàt. kiü. kàyavij¤ànaü bhavaty eveti. bahirvikùepàt samàdhibhraü÷a iti cet. yadi manyeta kàyvij¤ànotpattyà bahirvikùepàd bàhyaviùayavikùepàt samàdhibhraü÷a iti. na. samàdhijasyeti vistaraþ. naitad evaü bhaviùyatãti. kasmàt. samàdhijasyàütaþkàyasaübhåtasyàbahirjabhåtasyety arthaþ. kàyasukhasya kàyavij¤ànasaüprayuktasya veditasukhasya samàdhyanukålatvàn nàsmàt samàdhibhraü÷a ity arthaþ. na. [Tib. 341a] ata eveti. na kàyavij¤ànakàle vyutthitaþ syàt. ata eva kàraõàt samàdhyanukålatvàd ity arthaþ. tatsaümukhãbhàvàntaraü hi punar upatiùñhate samàdhir ity abhipràyaþ. kàmàvacareõa kàyavij¤ànena råpàvacarasya spraùñavyasyàgrahaõàd råpàvacaram etat kàyavij¤ànaü na kàmàvacaram. ata eva tatsaüprayogi sukhaü dhyànàügaü na sidhyati. pra÷rabdhij¤ànasyotpatter iti. råpàvacarasyàþ kàmàvacareõa [kàyavij¤ànena] kàyendriyeõa samadhibalàdhànataþ. tad dhi kàyendriyaü samàhitasya tàm avasthàü gataü. yad årdhvabhåmikasya kàyavij¤ànasyà÷rayo bhavatãti. anàsrave apãti. spraùñavyaü ca pra÷rabdhilakùaõaü tadàlaübanaü ca kàyavij¤ànaü spraùñavyakàyavij¤àne 'nàsrave api syàtàü. kiü kàraõam ity àha. mà bhåt kiücid aügaü sàsravaü kiücid anàsravam iti cet. yady evaü manyeta. kàyikapra÷rabdhisaübodhyaügavacanàd iùñe. yàpi kàyapra÷rabdhiþ. tad api pra÷rabdhisaübodhyaügam abhij¤àyai saübodhaye nirvàõàya saüvartate. yàpi (##) cittapra÷rabdhir yàvad eva spraùñavyàni saübodhyaügam abhij¤àyai saübodhaye nirvàõàya saüvartata iti vacanàt. bodhyaügavacanàd iùñe [Tib. 341b] spraùñavyakàyavij¤àne anàsrave iti. bodhyaügànukålatvàd iti cet. athaivaü parihriyeta. yasmàt kàyikã pra÷rabdhir bodhyaügànukålà. tasmàd bodhyaügam ity upacaryate na tu bodhyaügam iti. anàsravatvam apy evaü. anàsravatvànukålatvàt te spraùñavyakàyavij¤àne anàsrave ity upacaryete. na tv anàsrave eveti. evam anayor anàsravatvaü. sàsravà dharmà iti vistaraþ. sàsravà dharmàþ katame. yàvad eva cakùur yàvanti eva råpàõi yàvad eva cakùurvij¤ànaü. yàvad yàvàn eva kàyo yàvanty eva spraùñavyàni yàvad eva kàyavij¤ànam iti. asya såtrasya virodha iti evaü cen manyeta. tan na. anyaspraùñavyakàyavij¤ànàbhisaüdhivacanàt. tat pra÷rabdhivyatiriktànàü spraùñavyànàü kàyavij¤ànavyatiriktànàü ca kayavij¤ànànàm abhisaüdhivacanàt. na cànàsrava iti vistaraþ. nanv anàsrave 'nàsravavavyavasthàne kiücid aügaü sàsravaü kiücid anàsravaü syàd iti. yady eùa doùa iti manyeta. tatspraùñavyakàyavij¤ànasya sàsravatvàt. taditarasyànàsravatvàt. atrocyate. ayaugapadyàt ko doùa iti. [Tib. 342a] yadà sàsravam aügaü samudàcarati. na tadànàsravaü samudàcarati. yadànàsravam aügaü. na tadà sàsravam ity adoùa eùaþ. sukhaprãtyasamavadhànàt. sukhasya kàyikasya prãte÷ ca mànasyàþ asamavadhànàd ayaugapadyàt. na paücàügaü prathamaü dhyànaü syàd iti cet. yady evaü manyeta. na sa doùaþ. kasmàt. saübhavaü praty upade÷àd vitarkavicàravat. yathà savitarkaü savicàraü prathamaü dhyànam iti paryàyeõa vitarkavicàrau bhavataþ. evaü sukhaprãtã api saübhavaü praty upade÷àd adoùa eùa iti. sàdhyam iti cet. vitarkavicàrau paryàyeõa bhavata iti sàdhyam iti. àha. siddhaü. katham ity àha. vitarkavicàrayor virodhàd iti. yady audàrikatà cittasya. såkùmatà nàsti. yadi såkùmatà. audàrikatà nàstãti. virodhàd vitarkavicàrayor ayaugapadyaü. doùavacanàc ceti. àpekùikã caudàrikasåkùmatà bhåmiprakàrabhedàd ity à bhavàgràd vitarkavicàrau syàtàm ity àdi. keùàücit pàñho bhavati doùàvacanàc ceti. asmavadhànena ca na ka÷cid doùa ucyata ity arthaþ. dvitricaturaügàpakarùeõeti. dvyaïgàpakarùeõa dvitãyadhyànavyavasthànaü. tatra vitarkavicàrayor abhàvat. [Tib. 342b] tryaügàpakarùeõa tçtãyadhyànavyavasthànaü. tatra prãtir api nàstãti. caturaügàpakarùeõa (##) caturthadhyànavyavasthànaü. tatra sukham api nàstãti. na tu saüj¤àdãnàm aügatvam uktam iti. na hi saüj¤àdãnàü dhyànàntareùv apakarso 'stãti. kim arthaü paücànàm evàügatvaü. yady ayam artho nàbhipreta iti. yady upakaratvàt paücànàm evàügatvaü. tan na. vitarkavicàràbhyàü smçtipraj¤ayor upakaratvàt. na hi. tathà vitarkavicàràv upakarau yathà smçtipraj¤e iùñe. såpasthitasmçter yathàbhåtaüprajànato layauddhatyàdyabhàvataþ. tasmàd vicàryam etad iti. yogàcàrabhåmidar÷anena vicàryam etad iti tatra kautåhalaü pàtayaty àcàryaþ. ayaü càtràrthasaükùepo draùñavyaþ. kiü punar adhikçtya vitarkàdaya evàügatvena vyavasthàpitàþ satsv anyeùu dharmeùu. tàvadbhiþ. pratipakùànu÷aüsatadubhayà÷rayàügaparisamàpteþ. àråpyeùv aügavyavasthànaü nàsti. ÷amathaikarasatàm upàdàya. tad uktaü pratipakùàügam upadàya. anu÷aüsàïgam upàdàya. tadubhayasaüni÷rayàügaü copàdàya. prathame tàvad dhyàne vitarko vicàra÷ ca pratipakùàügaü. tabhyàü kàmavyàpàdavihiüsàvitarkaprahàõàt. prãtiþ sukhaü cànu÷aüsàügaü. [Tib. 343a] vitarkavicàràbhyàü pratipakùite vipakùe tadvivekajaprãtisukhalàbhàt. cittaikàgratà tadubhayasaüni÷rayàügaü. saüni÷rayabalena vitarkàdipravçtter iti. tathà dvitãye dhyàne 'dhyàtmasaüprasàdaþ pratipakùàügaü. tena vitarkavicàrapratipakùaõàt. prãtisukhe cittaikàgratà ca ÷eùe aüge pårvavat. tçtãye dhyàne upekùàsmçtisaüprajanyaü ca pratipakùàügaþ. taiþ prãtipratipakùaõàt. sukhaü cittaikàgratà ca ÷eùe aüge yathàkramaü pårvavat. caturthe dhyàne upekùàpari÷uddhiþ smçtipari÷uddhi÷ ca pratipakùàügaü. tàbhyàü dhyàneùu sukhapratipakùaõàt. aduþkhasukhà vedanà anu÷aüsàügaü. cittaikàgratà tadubhayasaüni÷rayàügam iti. ÷raddhà prasàda iti. ÷raddhaiva prasàdaþ ÷raddhàprasàdaþ. katham asati dravyàntaratve caitasikatvam iti. vitarkàdãnàü. avasthàvi÷eùo 'pi hi nàma cetasa÷ caitasiko bhavati. cetasi bhavatvàt. paryeùakamanojalpàvasthà vitarkaþ. pratyavekùakamanojalpàvasthà vicàraþ. vàksamutthàpikàvasthà cittasya vitarkaþ. tadanyàvasthà vicàra iti bhagavadvi÷eùaþ. avikùiptàvasthà samàdhiþ. [Tib. 343b] pra÷àntavàhitàvasthà cittasyàdhyàtmasaüprasàda iti. na vai sukhaü dhyàneùu saumanasyaü yujyata iti. tulyasukhavedanàsvàbhàvye mànasatve 'pi sati. kasmàt saumanasyaü sukham iti nocyate. asti (##) kàraõaü. iyaü hi prãtir anupa÷àütà. tayà hi tat samàhitam api cittaü kùipyata ivonnamyata iva sàmodaü sahàsaü viplutam iva vyavasthàpyate. tad yadopa÷àütaü bhavati. tadà bhåmyantarapràptà tajjàtãyaiva vedanà sukham ity ucyate. (VIII.10) kle÷àviviktatvàd iti. tadbhåmikaiþ kle÷air aviviktatvàd ity arthaþ. kle÷àvilatvàd iti. kle÷air aprasannatvàd ity arthaþ. kliùñasukhasambhramitatvàd iti. kliùñena sukhena saübhramitatvàt. smçtiþ saüprajanyaü ca na bhavataþ. kle÷amalinatvàd iti. tadbhåmikaiþ kle÷air malinatvàt. upekùàyàþ smçte÷ ca pari÷uddhir nàsti. ku÷alamahàbhåmikatvàd anayor iti. pra÷rabdhyupekùe ku÷alamahàbhåmike pañhite. #<÷raddhàpramàdaþ pra÷rabdhir upekùà hrir apatrapà måladvayam ahiüsà ca vãryaü ca ku÷alaü sadeti># vacanàt. kiü punar ete pårvasmin pakùe kliùñeùv api dhyàneùu bhavataþ. na ca bhavata ity àha. kasmàd etan noktaü. anuktasiddhatvàt. ku÷alamahàbhåmikayoþ pra÷rabdhyupekùayor aparigrahàd bhavata eva te ity apare. (VIII.11) ÷vàse iti. [Tib. 344a] à÷vàsapra÷vàsau. dvitvapradar÷anàrthaü càtra dvivacananirde÷aþ. vitarkavicàraprãtisukhair akaüpanãyatvàd iti. yathà pårvakàõi trãõi dhyànàni vitarkàdibhiþ. kaüpyate prathamaü dhyànaü vitarkavicàràbhyàü kaüpyate. dvitãyaü prãtyà. tçtãyaü sukhena. naivam ebhi÷ caturthaü kaüpyate. yathà nivàte dãpo na kaüpyate vàyunà. tadvad ity uktaü såtra ity apara àhuþ. aùñàpakùàlamuktatvàt. (VIII.13) #<àdyàptam># iti. àdyadhyànasaügçhãtaü. nirmàõacittavad iti. yathàdharabhåmikaü nirmàõacittaü tadbhåmikaü nirmàõaü nirmàtukàmà nirmàtàraþ saümukhãkurvanti. tadvat. na ku÷alaü hãnatvàd iti. tad dhi prathamadhyànabhåmikaü ku÷alaü dvitãyadhyànabhåmikàn nihãnaü nikçùñam. ato na saümukhãkurvanti. prayojanena hi te prathamadhyànabhåmikaü saümukhãkurvanti. na bahumànena. savipàkaü ca tat ku÷alaü. na ca tadvipàkena te 'rthina iti ku÷alacittasaümukhãkaraõe yatnaü na kurvanti. (VIII.14) ## iti. vairàgyeõopapattito veti. và÷abdo luptanirde÷aþ. adhobhåmivairàgyàd (##) và asamanvàgatas tena ÷uddhakaü pratilabhate dhyànaü àråpyaü và. kàmavairàgyàt prathamaü ÷uddhakaü pratilabhate triprakàram anyatra nirvedhabhàgãyàt. evaü yàvad àkiücanyàyatanavairàgyàd [Tib. 344b] bhavàgraü pratilabhate. adhobhåmyupapattito và. upariùñàd adharàyàü bhåmàv upapadyamànas tal labhate. anyatra bhavàgràd iti. tasyàdhobhåmivairàgyata eva làbhaþ. prayogato nirvedhabhàgãyam iti. tasya vairàgyopapattikçtaþ sa làbho na bhavati. parihàõito 'pi hànabhàgãyam iti. sthitibhàgãyàt parihãyamàõo hànabhàgãyaü labhate. ata evocyata iti. yasmàt parihãõo pi hànabhàgãyaü labhate. evaü parihàõyà copapattyàpi ceti yojyaü. kathaü. syàc chuddhakaü parihàõyà labheta parihàõyà vijahyàt. syàc chuddhakaü dhyànam upapattyà labheta upapattyà vijahyàd iti. àha. syàt. katham ity àha. hànabhàgãyaü prathamaü dhyànam iti. brahmalokaþ prathamaü dhyànaü tribhåmikaü. vi÷eùeõa brahmaloke upapadyamàna iti vacanàt. brahmalokavairàgyeõa tyajyata iti. yasmàt prathamadhyànavairàgyeõa hànabhàgãyaü dhyànaü kle÷ànuguõyàt. tadbhåmikakle÷am iva tyajati. ato brahmalokavairàgyeõa tyajyata ity ucyate. evaü tàvat prathamasya pra÷nasya vivarjanaü. brahmalokavairàgyaparihàõyà labhate. yadi brahmalokavairàgyaparihàõyà parihãyate punas tad dhànabhàgãyaü pratilabhate. tadbhåmikakle÷avat. [Tib. 345a] kàmadhàtuvairàgyaparihàõyà tyajyate. yadà kàmadhàtuvairàgyàt parihãyate. tadà ÷uddhakaü tyajyate. upariùñàd brahmaloka upapadyamàno labhata iti. dvitãyàdibhyo brahmaloka upapadyamàno hànabhàgãyaü tadbhåmikakle÷avad eva labhate. tasmàt kàmadhàtàv upapadyamàno vijahàtãti. tasmàd brahmalokàt kàmadhàtàv upapadyamàno vijahàtãti. indriyasaücàrato 'pi ÷aikùà÷aikùam iti. ÷raddhàvimukto dçùñipràptàyàü ÷aikùaü labhate. samayavimikto 'py akopyaprativedhe a÷aikùaü labhate. nàva÷yam. ànupårvikenàlàbhàd iti. yady ànupårviko 'nàgamyasaüni÷rayeõa niyàmam avakràmati na labhate. (VIII.15, 16) svabhåmike ÷uddhànàsrave iti. vyutthànakàle pravàhe ca. dvitãyatçtãyadhyànabhåmike ceti. mi÷rakàmi÷rakànulomasamàpattau vyutkràntakasamàpattau ca. sapta svabhåmike ÷uddhakànàsrave iti. pårvavad vij¤ànàkà÷ànaütyàyatanabhåmike ca. tathaiva pratilomasamàpattau. bhavàgraü ÷uddhakam evànàsravàbhàvàd iti. màüdyàd anàsravaü nàstãty uktaü. anulomasamàpattau tu vyutthànakàle tad bhavati. tçtãyacaturthaprathamadhyànabhåmike ceti. ami÷rakami÷rakànulomapratilomavyutkràntasamàpattikàleùu. [Tib. 345b] (##) àkà÷ànaütyàyatanacaturthadhyànabhåmikàni catvàrãti. teùv eva kàleùu. trãõãty anàsravàbhàvàt. evam anyadhyànàråpyàd anaütaraü da÷a dravyàõi yojyànãti. tadyathà tçtãyadhyànàd anantaraü da÷a. svabhåmike dve ÷uddhakànàsrave. caturthadhyànàkà÷ànaütyàyatanabhåmikàni catvàri. tathaiva ca prathamadvitãyadhyànabhåmikàni catvàrãti. caturthadhyànàd anantaraü da÷a. svabhåmike dve ÷uddhakànàsrave. àkà÷avij¤ànànaütyàyatanabhåmikàni catvàri. dvitãyatçtãyadhyànabhåmikàni catvàrãti. àkà÷ànaütyàyatanàd anantaraü da÷a. svabhåmike dve. vij¤ànàkiücanyàyatanabhåmikàni catvàri. tçtãyacaturthadhyànabhåmikàni catvàry utpadyanta ity evaü da÷a bhavanti. anvayaj¤ànànantaraü ceti vistaraþ. idaü vyutpàdyate. årdhvàdharabhåmyàlaübanatvàd dhyànànam asti prasaüga iti kçtvà. tasyàdharà÷rayàlambanatvàd iti. yamàt tad dharmaj¤ànam adharà÷rayakàmadhàtvà÷rayam adharàlambanaü kàmaduþkhàdyàlambanaü. tasyàdharà÷rayàlambanatvàn na dharmaj¤ànànantaram àråpyàn samàpadyante. ÷eùaü yathaivànàsravàd iti. svabhåmike ca ÷uddhànàsrave utpadyete. årdhvàd adhobhåmike ca [Tib. 346a] yàvat tçtãyàd iti. praõidhàyeti vistaraþ. yadi ka÷cid evaü buddhim utpàdyàrdharàtre candrodaye candràstamaye và mayà praboddhavyam iti svapet. sa pårvàbhipràyànuvartanàt saütatateþ tasminn eva kàle prabudhyate. yathàsyaivaü praõidhàya suptaþ. tasyàbhiprete kàle prabodho bhavati. tadvad etat. sarvathà notpadyata iti. nàpi svabhåmikaü nàpy adharabhåmikam utpadyata ity arthaþ. samàpattikàlaü praty etad uktam iti. ÷uddhakàt kliùñàc ca samanantaraü svabhåmikam eva kliùñam utpadyate nànyabhåmikam iti. kathaü. tathà ÷uddhàt kliùñaü vàpi svabhåmikaü. kliùñàt svaü ÷uddhakaü kliùñam ity evaü. ## maraõabhave. upapattilàbhikàc chuddhakàd iti vistaraþ. upapattidhyàneùu yad upapattilàbhikaü ku÷alasamàhitaü. tad api ÷uddhakaü dhyànam ity ucyate. ata idam ucyate. ## iti vistareõa. kiü kàraõaü. asamàhitatvàn maraõabhavasya. na hi tadànãü ÷uddhakaü samàpattidhyànam astãti. ataþ sarvabhåmikaü kliùñam utpadyata iti. svabhåmikàdharordhvabhåmikaü pratisaüdhicittaü kliùñam asamàhitam utpadyata ity arthaþ. nordhvabhåmikaü. kliùñasadbhàve sati tatropapattyasaübhavàt. (##) (VIII.17, 18) anyatra vi÷eùabhàgãyàd [Tib. 346b] iti. ita årdhvabhåmyabhàvàt. tasmàd anàsravam utpadyata iti nirvedhabhàgãyàt. hànasthitibhàgãye iti. hànabhàgãyaü pravàhakàle. sthitibhàgãyaü vi÷eùagamanakàle. anyatra hànabhàgãyàd iti. vi÷eùabhàgãyàd dhãyamànasya sthitibhàgãyàparityàge tasyaivotpattiyogàt. tad evaikaü iti. tad eva nirvedhabhàgãyaü pravàhayogena. (VIII.19) àkçùñà ity anukrameõeti. anulomànukrameõa pratilomànukrameõa ca. (VIII.20) vidhãyata iti kriyata ity arthaþ. sthàpyata iti và. kiü kàraõaü. nihãnatvàt. #<àryàkiücanyasàümukhyàd># iti. àryam anàsravaü. anàsravasyàkiücanyàyatanasya sàümukhyàt saümukhãbhàvàt. bhavàgre jàtasyàsravaprahàõaü bhavati. tu÷abdo 'pavàdàrthaü dyotayati. svasyàbhàvàd iti. bhàvàgrikasyànàsravasya màrgasyàbhàvàd ity arthaþ. tasya càbhyàsàd iti. tasyàkiücanyàyatanasyànàsravasyàbhyàsàt saünikçùñatvàt. (VIII.21) tçùõàparicchinnatvàd bhåmãnàm iti. yà yasyàü bhåmau. tasyàm eva bhåmàv anu÷ayanàt. tayà sà bhåmiþ paricchinnà bhavati. anyathà hi tasyottaratvam eva na sidhyed ekabhåmisthànàntaravat. ata evauttaràdharye 'pi sthànàntaràõàü trayàõàü trayàõàm aùñànàü [Tib. 347a] caikabhåmità sidhyati. tçùõàvyatihàrayogàt. nànàsravaü ku÷alatvaprasaügàd iti. tatpràrthanà hi ku÷alo dharmacchanda iti. ## iti. maulagrahaõaü sàmantakaniràsàrthaü. àråpyasàmantakàni hy adharàü sàsravàü bhåmim àlaübate. ku÷alagrahaõam àsvàdanàsaüprayuktaniràsàrthaü. ubhayaku÷alagrahaõàrthaü ca. yadi hy àråpyà ity evocyeta àsvàdanàsaüprayuktà maulà àråpyà na sàsravàdharagocarà iti saübhàvyeran. anàsravà evàråpyà evam iti gçhyeran. àråpyagrahaõaü dhyànaniràsàrthaü. dhyànàni hi maulàni api sàsravàdharavastvàlambanàni bhavanti. samantàlocanatvàd dhyànànàü. sàsravagrahaõam anàsravanivçttyàrtham. anàsravà hy adharà dharmà maulànàü ku÷alànàü àråpyànàm àlambanàni saübhavanti. adharagrahaõam årdhvavi÷eùaõàrthaü. årdhvabhåmikasàsravàlambanasaübhavàt. anàsravaü tv àlambanam ity udgràhya dar÷yati sarvànvayaj¤ànapakùa iti. sarva iti navabhåmika indriyagotràdibhedàbhinno 'pi gçhyate. anvayaj¤ànapakùa iti pakùagrahaõena duþkhàdyanvayaj¤ànakùàntayaþ tatsahabhuva÷ (##) ca gçhyante. [Tib. 347b] na dharmaj¤ànapakùaþ. kàmaduþkhàdyàlambanatvena viprakçùñatvàt. nàdhobhåminirodhaþ. adhobhåmigrahaõaprasaügàd iti. vyàkhyàtam etat purastàt. (VIII.22) ## iti. dhyànàråpyàõàü yo 'nàsravaþ saübhavati. tena yathàsaübhavaü kle÷àþ prahãyante. katamenànàsraveõa maulena. vakùyate hi ## apavàdaråpeõa sàmantakena ÷uddhakena kle÷àþ prahãyanta ity adhikçtaü. kuta eva kliùñeneti. kliùñena kle÷aprahàõaü naiva saübhavatãty abhipràyaþ. kiü kàraõaü ÷uddhakena kle÷à na prahãyanta ity àha. vãtaràgatvàn nàdha iti vistaraþ. adharabhåmivãtaràgatvàn na ÷uddhakenàdharabhåmikàþ prahãyante. kuta eva kliùñena. tasyaiva tadapratipakùatvàn na svabhåmau. tasyaiva prathamadhyànasya yàvan naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanasya. tadapratipakùatvàt tasyàpratipakùas tadapratipakùaþ. tadbhàvaþ. tasmàt. tadapratipakùatvàn na svabhåmau kle÷àþ prahãyante. na hi bhavena bhavasya niþsaraõam asti. vi÷iùñataratvàn nordhvam iti. nordhvabhåmikàþ [Tib. 348a] kle÷àþ adharabhåmikena ÷uddhakena prahãyante. vi÷iùñataratvàt kle÷ànàü. na ca nyånam à÷ritya vi÷iùñànàü prahàõaü yujyate. ity anena ÷uddhakenàpi kle÷à na prahãyante. kuta eva kliùñeneti siddham etat. ÷uddhakenàpãty api÷abdàd anàsraveõàpãti. saübhavatas tv etad uktaü. ata evocyate. adhobhåmipratipakùatvàt iti. kàmàvacarà hi kle÷àþ prathamadhyànasàmantakena prahãyante. prathamadhyànabhåmikà dvitãyadhyànasàmantakena. evaü yàvad àkiücanyàyatanabhåmikà naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanasàmantakeneti. (VIII.22) yena tatprave÷a iti. yena sàmantakena teùàü maulànàü dhyànàråpyàõàü prave÷aþ. kiü tàny api trividhànãti. àsvàdanàsaüprayuktàdibhedàt. tathaiva ca teùu vedaneti. prathamayor dhyànayoþ prãtiþ. tçtãye sukhaü. caturtha upekùety uktaü. kim evaü sàmantakeùu. upekùendriyasaüprayuktàni ca yatnavàhyatvàd iti. anàbhisaüskàravàhã màrgaþ prãtisukhàbhyàü saüprayujyate. tàni ca sàmantakàni yatnavàhyàni sàbhisaüskàravàhyànãty ata upekùendriyasaüprayuktàni. [Tib. 348b] punar adhobhåmyudvegànapagamàt prãtisukhayor ayoga iti. ato 'py upekùendriyasaüprayuktàni. vairàgyapathatvàc ca. nàsvàdanàsaüprayuktànãti. yadi hy àsvàdanàsaüprayuktàni syur vairàgyamàrgo na syàt. na hi tçùõàsaüprayukto màrgaþ kle÷aprahàõàya (##) bhavati. atha vàyam abhisaübandhaþ. upekùeüdriyasaüprayuktàni ca yatnavàhyatvàt. adhobhåmyudvegànapagamàd vairàgyapathatvàc ceti dvàbhyàü kàraõàbhyàü nàsvàdanàsaüprayuktànãti. pårvavad vaktavyaü ÷eùaü. yady api sàmantakacittena saüdhibandha iti. aùñàsv api dhyànàråpyeùu yasya yat sàmantake. tasya tena sàmantakacittena kliùñenàsamàhitena saüdhibandha ity eùa siddhàntaþ iti. ata idam ucyate. yady api sàmantakacitteneti vistaraþ. àsvàdanàsaüprayuktam apy anàgamyam iti. anàgamyasya pañutvàt. yathà hi tad anàsravam api saübhavati. tathàsvàdanàsaüprayuktam apãty abhipràyaþ. maulapratispardhitvàd àsvàdanàsamutpattisadbhàvàd iti àcàryasaüghabhadraþ. (VIII.23) dhyànavi÷eùatvàd iti. tad eva maulaü prathamaü dhyànaü vitarkàpaganmàd vi÷iùñaü [sa] dhyànàntaram ity ucyate [Tib. 349a] ity arthaþ. vi÷eùàbhàvàd iti. yathà prathame dhyàne vi÷eùo bhavati. kvacid vitarkavicàrau. kvacid vicàra eveti. na tathà dvitãyàdiùv iti. ato dhyàneùu na vyavasthàpyate dhyànàntaram. ata eva duþkhà pratipad iti. ata eva hi saüskàravàhitvàt. vitarkamàtrapratiùedhàd iti. ## iti vacanàt. (VIII.24, 25) tadàlambanaþ samàdhir ànimitta iti. animitte bhava ànimittaþ. da÷àkàra iti. anityaduþkhàkàrau dvau. samudayàkàra÷ catvàro màrgàkàra÷ catvàra ity ete da÷àkàràþ. anityaduþkhataddhetubhya udvegàd iti. anityàd duþkhàt taddheto÷ ca. tasya duþkhasya heto÷ ca samudayàd udvegàt. kiü. apraõihitaþ. akçtasaüskàra ity arthaþ. màrgasya kolopamatayàva÷yatyàjyatvàt. kola ucyate uóupaþ. sa upamàsyeti kolopamaþ. màrgaþ. tadbhàvaþ. tayà. kolopamatayà màrgasyàva÷yatyàjyatvaü. tasmàd apraõihita ity adhikçtaþ. yathà hi kolam à÷ritya nadãm uttaran na kolaniùñho bhavati. tasyàva÷yatyàjyatvàt. evaü màrgam à÷ritya na màrganiùñho bhavati. tasyàva÷yatyàjyatvàt. tadàkàra iti. tadda÷àkàro [Tib. 349b] yathoktaþ. tadatikramàbhimukhatvàd iti. tasya màrgasyàtikrame 'bhimukhatvàt. anenàva÷yatyàjyatvam asya dar÷ayati. anityaduþkhataddhetvatikramàbhimukha ity anuktam apy etad gamyata eva. ÷ånyatà-anàtmatàbhyàü tu nodvega iti. ÷ånyànàtmàkàràbhyàü tu nodvego yogino bhavati. yady api hi duþkhasatyaü ÷ånyànàtmàkàràbhyàm àkàryate. na tu tàbhyàü tasmàd duþkhàd udvegaþ. kasmàt. nirvàõasàmànyàt. nirvàõam api ÷ånyànàtmalakùaõaü. ÷ånyatà-anàtmate hi sarvadharmàõàü lakùaõam (##) iti. na ca tàbhyàü tasmàn nirvàõàd udvegaþ. tasmàn na tadàkàro 'praõihitasamàdhir iti. laukikà ekàda÷asv iti. kàmadhàtàv anàgamye dhyànàntare dhyànàråpyeùu ceti. yatra màrga iti. kàmadhàtubhavàgradvitãyàdisàmantakavarjitàsu bhåmiùu. mokùadvàratvàd iti. dvàràrtho mukhàrtha iti dar÷ayati. (VIII.25, 26) ÷ånyatàdyàlambanatvàt tan nàmeti. ÷ånyatàpraõihitànimittàlambanatvàt. ÷ånyatà÷ånyateti nàma. apraõihitàpraõihiteti. ànimittànimitta iti ca. #<÷ånyata÷ càpy anityata># iti. yathàsaükhyena. ÷ånyatà÷ånyatà [Tib. 350a] hi ÷ånyatàkàreõà÷aikùaü ÷ånyatàsamàdhim àlambate nàyam àtmãyam iti. nànàtmàkàreõa. àha. kim atra kàraõaü yac chånyatà÷ånyatàsamàdhiþ ÷ånyatàkàra eva. na punar anàtmàkàro 'pi ÷ånyatàvad iti. atrocyate. ÷ånyatàkàrapravçtta÷ånyatàpçùñhotpàdyatvàt. àha. kim arthaü punaþ ÷ånyatàkàrapravçtta÷ånyatàpçùñhenotpattir na punar anàtmàkàrapravçtta÷ånyatàpçùñheneti. atrocyate. tadutpattyànukålyàt. sa eva hi ÷ånyatàkàrapravçtta÷ånyatàsamàdhis tasya ÷ånyatà÷ånyatàsamàdher utpattàv ànukålyenàvatiùñhate. nànàtmàkàraþ. na hy evam anàtmadar÷anam udvejayati yathà ÷ånyadar÷anaü. dçùñeùv api hy anàtmato bhaveùv abhiratir asti saüsàre ÷ånyadar÷anàbhàvàt. tadyathàdhvagasyàsaübaüdhàd adhvagadar÷anàd api prãtiþ. ekàkinas tu tacchånyatvàd aprãtir iti. tadvat. anityàkàreõeti. da÷ànàm àkàràõàü. na duþkhata iti vistaraþ. na duþkhata àkàrayaüty anàsravasyàtallakùaõatvàt. àryapratikålatayà hi duþkham iùyate. na hetusamudayaprabhavapratyayàkàrair anàsravasyàtallakùaõatvàd evànàsravasyàsamudayàdilakùaõatvàd ity arthaþ. na màrgàkàrair [Tib. 350b] dåùaõãyatvàd iti. so '÷aikùaþ samàdhir dåùayitavyo na ca màrgàkàrà dåùaõaråpà iti. ato na màrgàkàrais taü samàdhim àlambate. nirodhàkàrais tu naiva sambandha iti. na tai÷ cintyate. pàri÷eùyàd anityàkàreõaiva. ## ity apratisaükhyànirodham ity arthaþ. a÷aikùasyànimittasya samàdher apratisaükhyànirodham àlambate. ÷àntataþ ÷ànto 'yam iti. kathaü tasyàpratisaükhyànirodhaþ. a÷aikùàd ànimittàt samàdher vyutthitasya tadanantaraü ye sàsravàþ kùaõà atikràmanti anye cànàsravàþ. yadi te notpannàþ. syuþ. a÷aikùà (##) ànimittakùaõà utpannàþ syuþ. teùàü sàsravàõàm anyànàsravàõàü cotpattikàle teùàm a÷aikùàõàü ànimittakùaõànàm apratisaükhyànirodho labhyate. pratyayavaikalyàt. tam apratisaükhyànirodham àlambate ÷àntàkàreõa. anàsravasya pratisaükhyànirodhàbhàvàt. na pratisaükhyànirodham àlambate. kasmàt punar anàsravasya pratisaükhyànirodho nàsti. apratikålatvàt. yad dhi pratikålam àryàõàü. tat saüyogasya visaüyogàya yatas te yatante. visaüyoga÷ ca pratisaükhyànirodhaþ. ato 'nàsravasya na pratisaükhyanirodhaþ. kiü cà÷aikùasyànimittasya samàdheþ pratisaükhyànirodhàbhàvàt. [Tib. 351a] apratisaükhyànirodhasya ca tatpratyarthikabhåtatvàt. tatprotsàhanenaiva tadvidåùaõam abhilaùaüs tadapratisaükhyànirodham evàlambate. ÷atråpagraheõa hi loke màryopaghàtaþ kriyamàõo dç÷yata iti. na nirodhapraõãtaniþsaraõàkàrair iti. nirodhaþ sàdhàraõàþ. na nirodha iti. tadbhàvaþ. tasmàt. anityatànirodhasadhàraõatvàd ayam apratisaükhyànirodho na nirodhàkàreõàkàryate. anyathà hi ÷àntàkàreõa tadvi÷iùñena nàlambitaþ syàt. nirodhàkàreõa hy anityatànirodhenaiva dåùita evàsàv apratisaükhyànirodhaþ syàt. taddåùaõena nà÷aikùa ànimittasamàdhidåùitaþ syàd ity abhipràyaþ. na praõãtàkàreõa. avyàkçtatvàd apratisaükhyànirodhasya. ku÷alaü hi praõãtaü nàvyàkçtam. ato na praõãtàkàreõàlambate. avisaüyogàc càpratisaükhyànirodhasya. na niþsaraõàkàreõa tam àlambate. saükle÷aviyogo hi saükle÷aniþsaraõam iùyate. yasmàn nàpratisaükhyànirodhena saüsàraniþsaraõaü bhavati. tathà hi saty apy apratisaükhyànirodhe keùàücit ku÷alàku÷alànàü dharmàõàü taiþ saüprayukta eva tatpràptyavicchedàt. àryamàrgadveùitvàd [Tib. 351b] iti. kathaü dviùati. ÷ånyatàdibhir àkàrais tadvaimukhyàt. ## akopyadharmaõaþ. tasya tãkùõendriyatvàt tadutpàdane sàmarthyam asti. nànyasyàrhataþ. tebhyo dçùñadharmasukhavihàratvàd àsaügàspadabhåtebhyo '÷aikùebhyaþ ÷ånyatàdisamàdhibhyo vaimukhyàrtham aparasamàdhãn samàpadyante. (VIII.27, 28) vistara iti. asti samàdhibhàvanà àsevità bhàvità bahulãkçtà dçùñadharmasukhavihàràya vartate. asti samàdhibhàvanà àsevità bhàvità bahulãkçtà divyacakùurabhij¤àj¤ànadar÷anàya saüvartate. asti samàdhibhàvanàsevità bhàvità bahulãkçtà praj¤àprabhedàya saüvartate. asti samàdhibhàvanà (##) àsevità bhàvità bahulãkçtà àsravakùayàya saüvartata iti såtraü. tatràsevità niùevaõabhàvanayà. bhàvità vipakùaprahàõatayà. bahulãkçtà vipakùadårãkaraõatayà. àha. divyacakùurabhij¤àj¤ànadar÷anàya saüvartata ity uktaü. na ca divyacakùurabhij¤àsamàdhibhàvanà. atrocyate. ayaü phale hetåpacàraþ. yasya hetoþ samàdhibhàvanàyà divyacakùurabhij¤àphalaü. tatra phale hetåpacàraþ. j¤ànadar÷anàya samàdhibhavaneti. yeùàü punar ayaü pakùaþ. #<ùaóvidhà muktimàrgadhãr># iti dhyànasaügçhãtà eva mànasà vimuktimàrgàþ ùaó abhij¤à iti. teùàm acodyam evaitat. teùàü vimuktimàrgàõàü samàhitatvàt. pårvaka eva tu pakùo abhidharmako÷acintakànàm ity avagantavyaü. divyacakùuþ÷rotravij¤ànayor abhij¤atvenàbhãùñatvàt. tadàdikatvàt. anyonyo 'pãti. udàharaõatvaråpoktatvàt. nàva÷yaü saüparàyasukhavihàràyeti. saüparàyo 'nàgataü janma. tatra sukhavihàraþ. tasmai nàva÷yam etat bhavati. kasmàd ity àha. parihãõànàü prathamadhyànàt. årdhvopapannànàü dvitãyàdiùu. parinirvçtànàü ca. saüparàyasukhavihàrasyàbhàvàt. ## j¤ànàya dar÷anàya ceti samàsaþ. tatra [Tib. 352a] j¤ànaü manovij¤ànasaüprayuktà praj¤à. amã bhavantaþ sattvàþ kàyadu÷caritena samanvàgatà ity evamàdivikalpàd dar÷anaü cakùurvij¤ànasaüprayuktà praj¤à avikalpikà. traidhàtukà anàsravà iti. traidhàtukà a÷ubhànàpànasmçtyaraõàpraõidhij¤ànapratisaüvidabhij¤àvimokùàbhibhvàyatanàdayaþ. anàsravàþ vimokùasukhavyutkràntakasamàpattyàsravakùayàbhij¤àdayaþ. atra tu samàdhisaüprayogàt pràyogikànàü [Tib. 352b] guõànàü samàdhibhàvanety upacàraþ. praj¤àprabhedàyeti. praj¤àvi÷eùakarùàya. àtmopanàyikà kilaiùà bhagavato dharmopade÷aneti. àtmana upanàyikà àtmano de÷ikety arthaþ bodhisattvo hi karmàntapratyavekùaõàya niþkrànto jambumåle prathamaü dhyànam utpàditavàn. bodhimåle ca devaputramàraü bhaüktvà prathame yàme divyaü cakùur utpàditavàn. tena divyena cakùuùà sattvàü÷ cyutyupapattisaükañasthàn abhivãkùya tatparitràõàya madhyame yàme dhyànavimokùasamàpattiþ saümukhãkçtavàn. te 'sya pràyogikà guõàþ praj¤àprabhedàya jàyante. tatas tçtãye yàme caturthaü dhyànaü ni÷ritya niyàmam avakramya yàvad vajropamena samàdhinà sarvasaüyojanaprahàõaü kçtavàn iti. yasmàc caivam àtmopanàyikà dharmade÷anà. ata÷ (##) caturtha eva. ## iti. (VIII.29-31) apramàõasattvàlambanàd iti. apramàõasaüj¤àkaraõe kàraõam etat. yathàsaükhyam iti. vyàpàdabahulànàü tatprahàõàya maitrã. vihiüsàbahulànàü tatprahàõàya karuõà. aratibahulànàü tatprahàõàya mudità. kàmaràgavyàpàdabahulànàü tatprahàõàyopekùeti. kàmaràgapratipakùatve ko vi÷eùa iti. kàmaràgabahulàt [Tib. 353a] praticintà. matàpitçputraj¤àtiràgasyopekùeti. yathaivasaübaddhàþ puruùàþ. evam evaite ity upekùety abhipràyaþ. tasya lobhàkçùñatvàd iti. yasmàl lobhàkçùño vyàpàdaþ. tasmàl lobhapratipakùaråpatàü bhajata ity abhipràyaþ. ubhayasvabhàvàt tv asau yujyata iti. alobhasvabhàvà càdveùasvabhàvà ca yujyata ity arthaþ. kiü kàraõam. ràgadveùayoþ pratipakùatvàt. atas tu naiko dharma ubhayasvabhàva iti grahãtavyaü. kiü tarhi. alobhàdveùayor upekùà÷abdo vartata iti. sukhità bata sattvà iti. saütv ity abhipràyaþ. duþkhità bata sattvà iti. duþkhità duþkhàd vimucyaütàü ity abhipràyaþ. tathà hi vyàkhyàsyate. vyàpàdàdayaþ kle÷opakle÷à dårãkriyante. atas tatpratipakùatvam uktaü. katham iti dar÷asyati. kàmadhàtubhåmikàni anàgamyabhåmikàni ca maitryàdãni trãõi maulapramàõasadç÷àni vidyante. prayogàlambanàkàrasvabhàvasàdç÷yàt maulaiþ sadç÷yàni bhavanti. tair apramàõais tribhis tàn kle÷àn viùkaübhya prahàõamàrgaiþ. maitrã vihiüsàbahulànàü tatprahàõàya. màdhyasthyàd iti. apakùapàtivenàpy anunãto nàpi pratihata ity arthaþ. a÷raddhatàm iti vistaraþ. asukhavatàü. sukham astãty adhimokùàt kathaü na viparãtatvaü bhavati. saütv ity abhipràyàd iti. sukhitàþ saütv ity abhipràyàt. na viparãtatvam ity abhipràyaþ. à÷ayasyàviparãtatvàd veti. à÷ayaþ ku÷alà dharmàþ sukhità bata sattvà ity ete cittacaittàþ saparivàràþ. asyà÷ayasyàviparãtatvàn na viparãtatvaü [Tib. 353b] bhavati. kathaü punar à÷ayasyàviparãtatvam ity àha. adhimuktisaüj¤ànàd iti. adhimukteþ saüj¤ànam adhimuktisaüj¤ànaü. tasmàt. yasmàt tàm adhimuktiü tathaiva saüjànãte. àdhimokùiko 'yaü manaskàra iti paricchinatti. aku÷alatvam iti. viparãtagrahaõataþ. na. ku÷alatvàt. naitad evaü. kasmàt. ku÷alamålatvàt. kathaü punaþ ku÷alamålam ity àha. vyàpàdàdipratipakùatvàt. adveùasvabhàvatvàt maitrã vyàpàdapratipakùaþ. duþkhàpanayanàkàratvàc ca karuõà (##) duþkhopasaühàràkàràyà vihiüsàyàþ pratipakùo bhavati. mudità carateþ pratipakùaþ saumanasyàråpatvàt. upekùà ca màdhyasthyàt kàmaràgavyàpàdayoþ pratipakùa iti. tadàlaübanànàm iti. kàmàvacarasattvàlaübanànàm ity arthaþ. tadbhàjanena bhàjanagataü dar÷itam iti. sthànena sthànãyasattvaloko dar÷ita ity arthaþ. samàhitàsamàhitamaulaprayogagrahaõàd iti. ùañpaücada÷abhåmikatvàt trayàõàm api kàraõam ucyate saübhavataþ. tatràsamàhitaþ kàmadhàtuþ. prayogàþ sàmantakànãti saübhavato yojyaü. ùañbhåmikavyàvasthàne 'nàgamyaü sàmantakam apãùyate [Tib. 354a] sàmantakàny api prayogabhåtàni gçhyante. kiü maulànãti. mauladhyànabhåmikatvàd iti. maula÷uddhakadhyànabhåmikatvàd ity arthaþ. na hi ÷uddhakair mauladhyànaiþ kle÷àþ prahãyanta ity uktaü pràk. adhimuktimanaskàratvàn na taiþ kle÷àþ prahãyante. tattvamanaskàreõa hi kle÷aprahàõaü. sattvàlambanatvàc ca na taiþ prahàõaü. dharmasàmànyalakùaõamanaskàreõa hi kle÷aprahàõam iti siddhàntaþ. kathaü tarhãty àha. tatprayogeõa tv iti vistaraþ. maitryàdiprayogeõa vyàpàdàdiviùkaübhaõàt. tatpratipakùatvam uktam iti. vyàpàdàdipratipakùatvam uktaü. viùkambhaõaprahàõàni tanãty arthaþ. prahãõadårãkaraõàc ceti. yasmàd ànantaryamàrgair laukikair lokottarair và màrgair vyàpàdàdayaþ kle÷opakle÷à dårãkriyante. atas tatpratipakùatvam uktaü. katham iti dar÷ayati. kàmadhàtubhåmikàny anàgamyabhåmikàni ca maitryàdini trãõi [Tib. 354b] maulàpramàõasadç÷àni saüvidyante. prayogàlambanàkàrasvabhàvasàdç÷yàn maulaiþ sadç÷àni bhavanti. tair apramàõais tribhis tàn kle÷àn viùkaübhya prahàõamàrgair ànantaryamàrgaiþ prajahàti. balavatpratyayalàbhe 'pãti. vyàpàdàdipratyayalàbhe 'pi balavati sati taiþ kle÷air anàdhçùyo bhavati. saümukhãbhàvataþ. adhimàtra iti. mitrapakùe. paramamitre hi sukarà maitrã. spharatãti. vyàpnoti. pårvapuõyàphalasaüdar÷anàd iti. pårvapuõyaphalasaüdar÷anàt samucchinnaku÷alamåle 'pi pudgale ÷akyaü guõagràhiõànena bhavituü puõyam anena kçtam àsãd yenàsya råpàdisaüpad iti. pratyekabuddhe ca doùagràhiõà nånam anenàpuõyaü kçtam àsãd yenàsyaivaü råpàdivaikalyam iti. api eva duþkhàd vimucyerann ity adhimucyamànaþ karuõàyàü (##) prayujyate. apy evàbhipramoderann ity adhimucyamàno muditàyàü prayujyate. muditayà na samanvàgata iti. tçtãyacaturthayoþ saumanasyàbhàvàt. (VIII.32-34) ## iti. yathàsåtraü. katham. aùñau vimokùàþ. katame 'ùñau. råpã råpàõi pa÷yatãty ayaü prathamo vimokùaþ. adhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi [Tib. 355a] pa÷yatãty ayaü dvitãyo vimokùaþ. ÷ubhaü vimokùaü kàyena sàkùàtkçtvopasaüpadya viharatãty ayaü tçtãyo vimokùaþ. sarva÷o råpasaüj¤ànàü samatikramàt pratighasaüj¤ànàm astaügamàt nànàtvasaüj¤ànàm amanasikàràd anantam àkà÷am anantam àkà÷am ity àkà÷ànantyàyatanam upasaüpadya viharati. tadyathà devà àkà÷ànantyàyatanopagàþ. ayaü caturtho vimokùaþ. punar aparaü sarva÷a àkà÷ànantyàyatanaü samatikramyànaütaü vij¤ànam anaütaü vij¤ànam iti vij¤ànànantyàyatanam upasaüpadya viharati. tadyathà devà vij¤ànànaütyàyatanopagàþ. ayaü paücamo vimokùaþ. punar aparaü sarva÷o vij¤ànànaütyàyatanaü samatikramya nàsti kiücid ity àkiücanyàyatanam upasaüpadya viharati. tadyathà devà àkiücanyàyatanopagàþ. ayaü ùaùño vimokùaþ. punar aparaü sarva÷a àkiücanyàyatanaü samatikramya naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam upasaüpadya viharati. tadyathà devà naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanopagàþ. ayaü saptamo vimokùaþ. punar aparaü sarva÷o naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanaü samatikramya saüj¤ànirodhaü kàyena sàkùàtkçtvopasaüpadya [Tib. 355b] viharati. ayam aùñamo vimokùa iti. råpã råpàõãti. svàtmani råpàõi vibhàvya bahir api råpàõi pa÷yati. vinãlakàdyàlambanatvàt. a÷ubhàvan nayo veditavya iti. adhiràgasya varõaràgàdipratipakùam àrabhya saübhavato vistareõa yojyaü. ## yathàsaükhyam iti. kàmàvacarasya varõaràgasya pratipakùeõa prathamadhyànabhåmiko vimokùaþ. prathamadhyànabhåmikasyàpi varõaràgapratipakùeõa dvitãyadhyànabhåmiko vimokùaþ. etau ca dvau punar dårãbhàvapratipakùau veditavyau. àha. dvitãyàdidhyàneùu varõaràgo nàstãti kathaü gamyate. cakùurvij¤ànàbhàvàt. yo hi yasmàd viùayàd viraktaþ. niyatam asau tadgràhakàd api vij¤ànàd viraktaþ. dvitãyàdiùu ca dhyàneùu cakùurvij¤ànàdi nàstãti. ato varõavãtaràgàs ta iti siddhaü. #<÷ubhàråpyà># iti ÷uddhakànàsravàþ. (##) anyadàpy asamàhitàþ saütãti. àråpyeùu vipàkajàü÷ cittacaittàn abhisaüdhàyocyate. [Tib. 356a] pårvasmiüs tu pakùe maraõabhavàvasthàyàm evàsamàhità àråpyà iti dar÷ayati. sàmantakavimuktamàrgà api vimokùàkhyàü labhanta iti. kim aüga maulà ity api÷abdàrthaþ. nànantaryamàrga iti vistaraþ. yasmàd adharabhåmivaimukhyàd vimokùà ity ucyante. tasmàd ànantaryamàrgà na vimokùàkhyàü labhante. adharàlambanatvàt. vimuktimàrgàs tu labhante. årdhvàlambanatvàt. ## aùñama iti vàkya÷eùaþ. saüj¤àveditavaimukhyàd iti. saüj¤àvaimukhyàd veditavaimukhyàc ca vimokùaþ. sarvasaüskçtàd và vaimukhyàd vimokùaþ. samàpattyàvaraõavimokùaõàd vimokùa iti. samàpattyàvaraõavimokùavaimukhyàd vimokùa iti. tatra samàpattyàvaraõaü yasminn àvaraõe cittàkarmaõyatà traidhàtukavãtaràgà api saütaþ prathamam api maulaü dhyànaü notpàdayanti. yathàyogam iti. dvayor vinãlakàdyamanoj¤aü råpaü àlambanaü. tçtãyasya manoj¤am àlambanam iti. taddhetunirodhau ceti. tasya duþkhasya [Tib. 356b] samudayanirodhau. sarva÷ cànvayaj¤ànapakùa iti. årdhvàdhaþ svabhåmika ity arthaþ. apratisaükhyànirodha÷ ceti. apratisaükhyànirodha÷ càråpyàvimokùàõàü àlambanam iti vaktavyaü. ## ity atravacanàt. àha. katamaþ punar apratisaükhyànirodhas teùàm àlambanam. atrocyate. a÷aikùasyànimittasya samàdher apratisaükhyànirodham àlambante. te ca sapta sàmantakàni hitvànyàsv ekàda÷asu bhåmiùu kàmadhàtàv anàgamye dhyànàntareùu dhyanàråpyeùu càùñàsv iti. sopasaükhyànaü ÷àstram iti ÷àstralakùaõaü dar÷itaü bhavati. àkà÷aü caikasyeti. vaktavyaü àkà÷ànaütyàyatanavimokùasyàlambanaü. dvitãyadhyànabhåmikavarõaràgàbhàvàd iti. dvitãyadhyànabhåmikasya varõaràgapratipakùayitavyasyàbhàvàd ity arthaþ. tadabhàvaþ kàyikavij¤ànàbhàvàt. sukhamaõóe¤jitatvàc ca. sukhasya maõóaþ. sarvasukhasyoparisthaü sukham ity arthaþ. tene¤jitatvàt kampitatvàt. na tçtãye dhyàne vimokùo vyavasthàpyate. [Tib. 357a] yadi tçtãyadhyànabhåmiko varõaràgo nàsti. kasmàc chubhaü (##) vimokùam utpàdayatãti. ata àha a÷ubhayà lãnàü saütatiü pramodayituü jij¤àsanàrthaü veti. vimokùàdãnàm iti. àdi÷abdenàbhibhvàyatanàdyupagrahaþ. kle÷adårãkaraõàrthaü. vimokùàdãnaü dåribhàvapratipakùatvàt. samàpattiva÷itvàrthaü ca. tac ca samàpattiva÷itvam araõàdiguõàbhinirhàràya bhavati. àryàyà÷ ca rddheþ. kiü. abhinirhàràyeti prakçtaü. sà punar yayà vastupariõàmàdhiùñhànàyurutsargàdãnãti. tatra vastupariõàmaü. yad vastu yathàdhimucyate. tathaiva tad bhavati. yathà suvarõasya mçtkaraõaü. tathàdhimokùàd adhiùñhànaü sthirasya vastunaþ. imaü tu kàlam avatiùñhatàm iti tathàyuùà utsargaþ. àdi÷abdena sumeroþ paramàõau prave÷a ity evam anyac ca såtre draùñavyaü. kasmàt tçtãyàùñamayor eva sàkùàtkaraõam uktaü. nànyeùàm iti. kathaü tçtãyasya sàkùàtkaraõam uktaü. ÷ubhaü vimokùaü kàyena sàkùàtkçtvopasaüpadya viharatãti. aùñamasyàpi. saüj¤àveditanirodhaü [Tib. 357b] kàyena sàkùàtkçtvopasaüpadya viharatãti. atra sàkùàtkçtveti pratyakùãkçtvety arthaþ. upasaüpadya viharatãti tàü samàpadya samàpattiü viharatãty arthaþ. atrocyate. prathamadvitãyàbhyàü vimokùàbhyàü tçtãyasya vimokùasya pràdhànyàt. råpivimokùàvaraõasàkalyaprahàõàd à÷rayaparivçttitas tçtãyasya sàkùàtkaraõam uktam. evam aùñamasyàpi pràdhànyàt. àråpyàvimokùàvaraõasàkalyaprahàõàd à÷rayaparivçttitaþ sàkùàtkaraõam uktaü. dhàtubhåmiparyantàvasthitatvàc ceti. caturthaü dhyànaü råpadhàtubhåmiparyaütàvasthitaü. bhavàgram apy àråpyadhàtubhåmiparyantàvasthitaü. (VIII.35) evam adhimàtràõãti. adhyàtmaü råpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yaty adhimàtràõi suvarõadurvarõànãti vistaraþ yàvad idaü dvitãyam abhibhvàyatanam. adhyàtmam aråpasaüj¤i evam eveti. katham. adhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yati parãttàni suvarõadurvarõànãti pårvavad yàvad idaü tçtãyam abhibhvàyatanaü. tathà adhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷ayti adhimàtràõi suvarõadurvarõànãti pårvavad yàvad idaü tçtãyam abhibhvàyatanaü. tathà adhyàtmam aråpasaüj¤ã pa÷yaty adhimàtràõi suvarõadurvarõànãti pårvavat yàvàd idaü caturtham abhibhvàyatanam ity etàni catvàrãti. aråpasaüj¤y eva punar nãlapãtalohitàvadàtàni [Tib. 358a] pa÷yatãti. katham. adhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yati nãlàni nãlavarõàni nãlanidar÷anàni nãlanirbhàsàni. tadyathà umakàpuùpaü saüpannaü vàràõaseyaü và vastraü nãlaü nãlavarõaü nãlanidar÷anaü nãlanirbhàsaü (##) tàni khalu råpàõy abhibhåya jànàty abhibhåya pa÷yati. evaüsaüj¤ã ca bhavatãdaü paücamaü abhibhvàyatanaü. adhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yati pãtàni pãtavarõàni pãtanidar÷anàni pãtanirbhàsàni. tadyathà karõikàrapuùpaü vàràõaseyaü và vastraü pãtam iti vistaraþ. idaü ùaùñham abhibhvàyatanaü. adhyàtmam aråpasaüj¤ã råpàõi pa÷yati lohitàni lohitavarõàni lohitanidar÷anàni lohitanirbhàsàni. tadyathà baüdhåkapuùpaü saüpannaü vàràõaseyaü và vastraü lohitam iti vistaraþ. idaü saptamam abhibhvàyatanaü. adhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yati avadàtàny avadàtavarõàni avadàtanidar÷anàni avadàtanirbhàsàni. tadyathà u÷anastàrakà saüpannaü và vàràõaseyaü vastram avadàtam [Tib. 358b] iti vistaraþ. idam aùñmam abhibhvàyatanam iti. mårdhakàni catvàrãmàni càtyàrãty aùñau bhavanti. ## iti. yathà råpã råpàõi pa÷yatãti prathamo vimokùaþ. àtmagataü råpaü pa÷yan bahirgataü råpaü pa÷yati. evam àdye abhibhvàyatane. tayor hy ekam àtmagataü råpaü pa÷yan bahirgataü pa÷yati. tathà hy etat pañhyate. adhyàtmaü råpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yati parãttànãti vistaraþ. dvitãyam api tathaiva. ayaü tu vi÷eùo bahirdhà råpàõi pa÷yaty adhimàtràõãti. kiü ca yathà prathamo vimokùaþ prathamadhyànabhåmikaþ kàmàvacaravarõaràgapratipakùaþ kàmàvacararåpàyatanàlambana÷ ca. tatheme prathame abhibhvàyatane veditavye. ## iti. yathàdhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yatãty evaülakùaõo dvitãyo vimokùaþ. evaülakùaõe evaü tçtãyacaturthe abhibhvàyatane. te api hy evaü pañhyete. adhyàtmam aråpasaüj¤ãbahirdhà råpàõi pa÷yati parãttànãti tçtãyaþ pañhyate. adhyàtmam aråpasaüj¤ã bahirdhà råpàõi pa÷yaty adhimàtràõãti caturthaþ pañhyate. kiü ca yathà dvitãyo vimokùaþ dvitãyadhyànabhåmikaþ prathamadhyànabhåmikavarõaràgapratipakùaþ [Tib. 359a] kàmàvacararåpàlaübana÷ ca. tathà tçtãyaü caturthaü càbhibhvàyatanaü. ## iti. yathà ÷ubho vimokùa÷ caturthadhyànabhåmikaþ kàmàvacaramanoj¤aråpàyatanàlambana÷ ca. tathà nãlapãtalohitàvadàtàbhibhvàyatanàni. kevalaü tv iha varõacatuùñayaü vibhajya gçhyate. ÷ubhasya ca vimokùasyàlobhaþ svabhàvaþ. evam eùàm api. yathàyaü ÷ubho vimokùaþ saparivàragrahaõàt paücaskaüdhasvabhàvaþ. tathaiva tàny apãty avagantavyaü. tair vimokùamàtram (##) iti. nàlambanàbhibhavanaü. kathaü càbhibhvàyatanair àlaübanàbhibhavanam ity ata àha. yatheùñam adhimokùàd iti. yatheùñaü tair nãlapãtàdyadhimokùàt. kùaõena nãlaü kùaõena pãtam ityàdi. amanoj¤asya và vinãlakàder manoj¤àdhimokùàt. kle÷ànutpàdàc ceti. ÷ubhato 'pi ca sàükle÷ikaü vastv àkàrayataþ kle÷ànutpattes tair abhibhvàyatanair àlaübanàbhibhavanaü bhavati. (VIII.36) nirantarakçtsnaspharaõàd iti. nirantaraü kçtsnànàü pçthivyàdãnàü spharaõàd vyàpanàt tasmàt kçtsnàyatanànãty [Tib. 359b] ucyante. kàmàvacaraü råpàyatanam iti. ## vacanàt. vàyau spraùñavyàyatanam ity eka iti. ye vàyau råpàyatanaü necchanti. ta àhuþ. vàyau spraùñavyàyatnam àlambanam iti. vimokùapràve÷ikànãti. prave÷à eva pràve÷ikàni. iti svàrthavçddhividhànàt. prave÷e bhavàni và. uttarottaravi÷iùñatvàd iti. yasmàd vimokùebhya uttaràõy abhibhvàyatanàni vi÷iùñàni. abhibhvàyatanebhya uttaràõi kçtsnàyatanàni vi÷iùñànãti. tad uktaü bhavati. vimokùàn utpàdyàbhibhvàyatanàny utpàdayati. abhibhvàyatanàny utpàdya kçtsnàyatanàny utpàdayatãti. sthàpayitvà nirodhavimokùam iti. tasyaikàntenàryasaütànikatvàt. (VIII.37) ucitànucitatvàd iti. ucitàni vairàgyalàbhikàni. anucitàni pràyogikàni. #<÷eùam># iti vistaraþ. kiü punaþ ÷eùaü. prathamàs trayo vimokùàþ abhibhvàyatanàny aùñau. kçtsnàyatanàny aùñau. etan manuùyà÷rayam eva. kiü kàraõam. upade÷asàmarthyenotpàdanàt. anyatra devàdiùåpade÷abhàvàt. (VIII.38) kathaü [Tib. 360a] råpàråpyadhàtvor àråpyadhyànavi÷eùotpàdanam iti. àråpyadhàtau råpadhàtau và yasyàü bhåmàv upapannaþ. tadårdhvaü yad àråpyaü dhyànaü ca. tat tato vi÷iùyate ity àråpyadhyànavi÷eùàþ. tasyàråpyadhyànavi÷eùaya katham upade÷am antareõa bhavatãti. yataþ ÷eùaü manuùyà÷rayam eva. upade÷asàmarthyenotpàdanàd ity uktam. ato 'nena saübandhena pçùñaü. kathaü råpàråpyadhàtvor iti vistaraþ. hetubàlàc càsannàbhãkùõàbhyàsàd iti. àsannàbhyàsàd abhãkùõàbhyàsàc ca. kathaü kçtvà. ka÷cid àråpyasamàpattiü samàpadya tata÷ ca parihàyànantaram eva råpadhàtàv upapadyate. àråpyasamàpattilakùaõasya sabhàgahetor balãyastvàt tasya råpadhàtàv àråpyasamàpattir utpatsyate. abhãkùõàbhyàsàd api. yadi ka÷cid àråpyasamàpattim (##) abhãkùõaü samàpadya tata÷ ca parihàya råpadhàtàv upapadyate. tasyàråpyasamàpattilakùaõasya sabhàgahetor balãyastvàd råpadhàtàv àråpyasamàpattir utpadyate. evaü vij¤ànànantyàyatanasamàpatter [Tib. 360b] api parihãõasyàkà÷ànantyàyatanopapannasya tathaiva tatsamàpattãnàm utpàdanaü. evaü tadårdhvopapannasya. karmabalàc ca. råpadhàtàv upapannasya aparaparyàyavedanãyasya karmaõaþ pratyupasthitavipàkatvàt. tadvairàgyànukålà saütatir avatiùñhate. na hy adhastàd avãtaràgeõordhvam àråpyadhàtau ÷akyam upapattum iti. evam àråpyeùv àkà÷ànantyàyatanopapannasya karmabhalàt. årdhvabhåmikasya vij¤ànànantyàyatanabhåmikasyàparaparyàyavedanãyasya karmaõaþ pratyupasthitavipàkatvàt. tadvairàgyànukålà saütatir avatiùñhate. na hy adhastàd avãtaràgeõordhvaü ÷akyam upapattum iti. etàbhyàü ca hetukarmabalàbhyàü. kathaü prathamàdiùu dhyàneùu dvitãyàdidhyànotpàdanaü. hetubalàc càsannàbhãkùõàbhyàsàt. karmabalàc cordhvabhåmikasyeti vistareõa yojyaü. dharmatayàpi ceti. kathaü dharmatà nàma. kecit tàvat sautràntikà àhuþ. eùàm eva dharmàõàm udbhåtavçttãnàü pårvadhyànavàsanàdhipatyàt tadutpattàv upade÷am antareõa dhyànotpattàv ànuguõyaü dharmatà prakçtiþ svabhàva ity arthaþ. vaibhàùikà api kecid àhuþ. paurvajànmanikàt sabhàgahetoþ niùyandaphalaü dhyànotpàdanaü. tadupade÷am antareõànyato dharmateti. [Tib. 361a] ku÷alànàü dharmàõàm udbhåtavçttitvàd iti. tatra saüvartanãkàle ku÷alànàü karmapathànàm ity arthaþ. vçttis teùàm eva dharmàõàü yat kàritram. udbhåtà utkçùñà vçttir eùàm ity udbhåtavçttayaþ. tadbhàvaþ. tasmàt. etad uktaü bhavati. teùàü ku÷alànàü prakarùeõàtmalàbhàt tadutpattyànuguõyenàtmalàbhàt tadupade÷am antareõànyataþ pårvadhyànavàsanàyàü satyàü dhyànotpattir iti. (VIII.39) ima ãdç÷à dharmàõàü prakàrà iti. sàsravànàsravàõàü dharmànàü dhàtubhåmyàlaübanàkàràdiprakàrà yathàyogam ity arthaþ. ## tasyàgamàdhigamàtmakasya saddharmasya yathàsaükhyam àgamasya ye vaktàraþ. te 'sya dhàtàraþ. adhigamasya ca ye pratipattàraþ. te 'sya dhàtàra iti. adhigamasyaivam iti. varùasahasram avasthànam iti. àgamasya tu bhåyàüsaü kàlam iti. varùasahasràd årdhvam apãty arthaþ. eùa eva pakùo yukta iti pa÷yàmaþ. (VIII.40) yo 'yam iti vistaraþ. yo 'yam ihàbhidharmako÷alakùaõe 'bhidharma (##) uktaþ. kim. eùa eva ÷àstro 'bhidharmo J¤ànaprasthànàdilakùaõo de÷itaþ ata idam ucyate. ## iti vistaraþ. ka÷mãre [Tib. 361b] bhavàþ kà÷mãràþ. vibhàùayà dãvyanti vaibhàùikà iti vyàkhyàtam etat. santi kà÷mãrà na vaibhàùikàþ. ye vinayavidàdayaþ sautràntikà bhadantàdayaþ. santi vaibhàùikà na kà÷mãràþ. ye bahirde÷akà vaibhàùikà ity ubhayavi÷eùaõaü. teùàü nãtyà yaþ siddho 'bhidharmaþ. sa pràyeõeha mayà de÷itaþ. arthàd uktaü bhavati. anyanãtisiddho 'pi de÷ita iti ## kà÷mãravaibhàùikanayenànyanayena và. ## vacane #<'smadàgo># 'smadaparàdhaþ. kiü kàraõam ity àha. ## iti. saddharmasyàgamàdhigamalakùaõasya nãtau varõane munayo buddhà bhagavanto buddhaputrà÷ càrya÷àradvatãputràdayaþ pramàõaü sarvàkàrasarvadharmàvabodhe àptà ity arthaþ. (VIII.41-43) nimãlite ÷àstari lokacakùuùãti. parinirvçte bhagavati lokasya cakùurbhåte màrgàmàrgasaüdar÷ake. anenàndhabhåtatàü lokasya dar÷ayati. ## sàkùàddraùñari sàkùã màrgàmàrgaj¤o bhagavàn iti yo 'dhigatatattvo bhagavataþ sàkùijanaþ sahàyabhåtaþ. tasmin parinirvàõe kùãõe. [Tib. 362a] avidyàndhen- #<àdçùñatattvair niravagrahair># niraüku÷aiþ ## dçùñikatayà ## àpannair bhavadhir bhagavataþ #<÷àsanaü># granthata÷ càrthata÷ c' (##) #<àkulaü kçtaü. gate hi ÷àütiü paramàü svayaübhuvi># ityàdi pårva÷lokoktasyàrthasya heturåpo 'yaü dvitãyaþ ÷loka upanyasyate. buddhabuddhaputreùu hi ## ÷àsanàntardhànahetubhiþ. dçùñyàdibhir ## doùair ## yatheccham ## loke. ## saüprati ## bhàvasàdhanam etat. tata÷ ca ## kaõñhagatapràõam ivety arthaþ. tad ## do÷àõàü viditvà ## iti bhàvasàdhanam iti. (##) blank (##) IX (pudgalavini÷cayaþ) kiü khalv ato 'nyatra mokùo nàstãti. ## iti vacanàd ayam eva mokùopàyaþ. nàsty ato 'nyo mokùopàyaþ. tad atra moktukàmaiþ pramàdo na kartavya ity arthàd uktam àcàryena. codakaþ pçcchati. kiü khalv ata iti vistaraþ. atrocyate. nàstãti. kiü kàraõam ity àha. vitathàtmadçùñiniviùñatvàd iti. vitathàyàm àtmadçùñau niviùñàþ kutãrthyà vitathàtma [Tib. 362b] dçùñiniviùñàþ. tadbhàvaþ. tasmàt. nàsty anyatra mokùa iti. stotrakàreõàpy eùo 'rtha uktaþ. ## iti. sàdhanaü càtra. nàsti kapilolåkàdãnàü mokùaþ. vitathàtmadçùñiniviùñatvàt. adçùñatattvapuruùavat. àtmagràhaprabhavà÷ ca kle÷àþ iti yathoktaü. yàni và punar ihaikatyànàü ÷ramaõabràhmaõànàü pçthag loke dçùñigatàni satkàyadçùñimålakàni tànãti vistaraþ. àtmadçùñau ca satyàm àtmasnehàdayaþ kle÷àþ pravartante. skaüdhasaütàna evedam àtmàbhidhànam iti. àtmety abhidhànam àtmapraj¤aptir ity arthaþ. nànyasminn abhidheye skaüdhasaütànavyatirikte kalpita ity arthaþ. kasmàd evam ity àha. pratyakùànumànàbhàvàd iti. pratyakùasyànumànasya càbhàvàn na tasyàstitvam ity abhipràyaþ. àgamasyànumànàntarbhàvàd apçthagvacanaü. teùàü pratyakùam upalabdhir iti. [Tib. 363a] pratyakùam ity upalabdhivi÷eùaõaü. pratyakùaü tadupalabdhiþ pratyakùata upalabdhir ity arthaþ. atha và pratyakùaü pramàõam upalabdhir upalabhyate 'nayety upalabdhiþ. asaty aütaràya iti. asaty upalabdhivighne 'tisaünikarùàtiviprakarùàdike teùàü. ùaõõàü viùayàõàm iti. råpa÷abdagandharasaspraùñavyàyatanànàü (##) dharmàyatanasya ca vedanàdilakùaõasya yogiviùayasya càgamavikalpàtãtasyeti. manasa÷ ca. kiü. pratyakùam upalabdhiþ. samanantaraniruddhaü hi mano 'nantarotpannena manovij¤ànena vij¤àyate. raktaü và dviùñaü và sukhasaüprayuktaü và duþkhasaüprayuktaü và ity evamàdi svasaüvedyatayety apare. tad etad dvividhaü pratyakùaü gràhyagataü gràhakagataü ceti. anumànaü ceti vistaraþ. yatra pratyakùasyàpravçttiþ. tatrànumànatas tadupalabdhiþ. tadyathà paücànàm iüdriyàõàm iti. cakùuriüdriyàdãnàü. sati kàraõe kùetrodakàdike. kàraõàntarasya bãjalakùaõasyàbhàve kàryasyàükuràkhyasyàbhàvo dçùñaþ. bhàve ca tasya bãjasya punarbhavo 'ükurasya dçùñaþ. tadyathàükurasyeti dçùñàütopanyàsaþ. evaü dçùñàntam upanyasya dàrùñàütikam upadar÷ayann àha. saty eva vàbhàsapràpta iti vistaraþ. vidyamàna eva saümukhãpràpte viùaye råpàdike manaskàre ca tajje kàraõe. viùayagrahaõasya cakùuràdivij¤ànasyàbhàvo dçùñaþ. puna÷ ca bhàvaþ. keùàm iti [Tib. 363b] yathàsaükhyaü dar÷ayati. andhabadhiràdãnàm abhàvaþ. anandhabadhiràdãnaü ca bhàva iti. àdi÷abdenopahatànupahataghràõendriyàdãnàü grahaõam. atas tatràpi kàraõàütarasya kasyàpi anirbhinnaråpasyàbhàvo bhàva÷ ca yathàsaükhyam eva ni÷cãyate. kiü punas tad ity àha. yac ca tat kàraõàntaram apekùyate. tad indriyaü. cakùuràdikam ity abhipràyaþ. sàdhanaü càtra. kàraõàntarasahitaþ svakàryajanakaþ. paücavij¤ànakàyajanakasaümato viùayamanaskàralakùaõo bhàvaþ. kadàcid eva svakàryanirvartakatvàt. kadàcid eva svakàryanirvartakaü. tat kàraõàütarasahitasvakàryajanakaü. tadyathàükurajanakaü kùetrodakaü. bãjalakùaõakàraõàntarasahitasvakàryàntarajanakaü hi kùetrodakaü kadàcid eva svakàryanirvartakaü. bãjasadbhàvàvasthàyàm aükuranirvartakatvàt. bãjasadbhàvàvasthàyàü ca svakàryajanakatvàt. tathà ca sa viùayamanaskàralakùaõo bhàvaþ. sa hy anaüdhàbadhiràdyàvasthàyàü tasya paücavij¤ànakàyalakùaõasya svakàryasya janako bhavati. andhabadhiràdyàvasthàyàü càjanakaþ. tasmàd asau kàraõàntarasahitaþ svakàryajanaka iti. tad indriyam iti. kathaü tad indriyam iti paricchidyate. kàraõàütaram atràstãty etàvad eva hi paricchidyate. na tu tad indriyam iti. [Tib. 364a] siddham evaitat. maharùipraõidhij¤ànaparicchinnatvàd asty eva cakùuràdikaü indriyaü cakùurvij¤ànàdikàraõam iti. sarveùàm avivàdàc ca. na caivam àtmato 'stãti nàsty àtmeti nigamayati. uktaü hy evam arthataþ sàdhanaü. nàsty àtmà. pramàõenànupalabhyamànatvàt. atyantàbhàvavad iti. asty anumànam. ato (##) siddho hetur iti cet. na. tasyàbhidheyatvàt. yadi hi tad asti. tad ucyatàü. na vànmàtreõàsiddho 'yaü hetur iti pratyavasthàtavyam iti. yat tarhi vàtsãputrãyà iti vistaraþ. vàtsãputrãyà aryasàümatãyàþ. anena vitathàtmadçùñiniviùñalakùaõo hetur anaikàütika iti dar÷ayati. na hi vàtsãputrãyàõàü mokùo neùyate. bauddhatvàt. atha và pràkpakùavirodhasàpakùàlo 'yaü pakùo nàsty àtmety anena dar÷ayati. svapakùo hi vàtsãputrãyo nikàya iti. vicàryaü tàvad etad iti. tannikàye praj¤aptisatpudgala ity adoùa eùa ity abhipràyaþ. kiü vedaü dravyata iti kiü và praj¤aptita iti codita acàrya àha. råpàdivad bhàvàntaraü ced dravyataþ. yadi yathà råpàdiþ ÷abdàder bhàvàntaram abhiprãyate. dravyataþ pudgala ity upagato bhavati. [Tib. 364b] bhinnalakùaõaü råpaü ÷abdàd ityàdi. kùãràdivat samudàya÷ cet praj¤aptitaþ. yathà kùãragçhasenàdikaü råparasagaüdhaspraùñavyebhyaþ. tçõakàùñheùñãkàdibhyaþ hastya÷varathàdibhya÷ ca na bhàvàntaram iùyate. kiü tarhi. teùàm eva samudàyamàtram ity evaü cet. praj¤aptitaþ pudgala ity upagato bhavati. na hi råpàdibhyas ñçõàdibhyo hastyàdibhyo và kùãragçhaseneti và ka÷cid bhàvo 'sti. kiü càtaþ ka÷ càto doùa ity arthaþ. yadi tàvad dravyata iti pakùaþ à÷rãyate. sa pudgalo bhinnasvabhàvatvàt bhinnasvalakùaõatvàt skaüdhebhyo 'nyo vaktavyaþ. na skandhasamudàyamàtraþ. itaretaraskaüdhavat. yathà råpàdiskandhàd vedanàskandho 'nyo bhinnalakùaõatvàt. evaü skaüdhebhyaþ pudgalaþ syàt. aråpaskandhàdilakùaõatvàt pudgalasya. kàraõaü càsya vaktavyaü. yadi saüskçta ity abhipràyaþ. asaüskçto và. atas tãrthikadçùñiprasaügaþ. ato 'saükçtatvàt vàtsãputrãyàõàü tãrthikadçùñiþ prasajyate. niþprayojanatvaü ceti. ## ity arthaþ. idam andhavaücanam anunmãlitàrtham iti. andham ivàndhaü. kasmàt. yasmàd anunmãlitàrthaü avyaüjitàrtham ity arthaþ. [ity ataþ] skaüdhàn àlaübyeti gçhãtvety arthaþ. yathà råpàdãn gçhãtvàpekùya kùãrapraj¤aptiþ. na råpàdivyatiriktaü kùãram astãti. yadi tathà pudgala iti praj¤aptir asatpudgalaþ pràpnotãty arthaþ. skaüdhàn pratãtyeti. yadi skaüdhàn pratãtya pràpyeti. sa eva doùaþ. teùv eva skaüdheùu pudgalapraj¤aptiþ pràpnotãty arthaþ atha và (##) pudgalapraj¤apteþ skaüdhàþ pratyayo na pudgalaþ. pudgalas tu tathaiva praj¤aptisann iti. sa eva doùaþ. yathendhanam upàdàyàgniþ praj¤apyata iti. dravyasan pudgalaþ. nànyo nànanya iti. svam upàdànam upàdàya praj¤apyamànatvàt. yo hi bhàvo nànyo nànanya iti svam upàdàya praj¤apyamànaþ. sa dravyasaüs tadyathàgnir iti vàtsãputrãyàbhipràyaþ. ata eva càha. yadi hy anyaþ syàd iti vistareõa. lokavirodhaü svasiddhàntavirodhaü và dar÷ayati. ÷à÷vataprasaügàt ti. asaüskçtavat. ucchedaprasaügàd [Tib. 365b] iti. skaüdhavat. apradãptaü kàùñhàdikam indhanam iti vistaraþ. anenàsiddhatàü dçùñàntasya dar÷ayati. anyatvam eva hy agnãndhanayor iùyate. tena hi tad idhyate dahyate ceti. tenàgninà. tad indhanam idhyate. dãpyata ity arthaþ. dahyate bhasmãkriyate. saütativikàràpàdanàt. bhasmatàpàdanàd ity arthaþ. idhyate dahyate ceti paryàyàv ity apare. tac cobhayam aùñadravyakam iti. indhanaü càgni÷ caitad ubhayam apy aùñadravyakaü. cetvàri mahàbhåtàni catvàri copàdàyaråpàõi råpaü yàvat spraùñavyam iti. ## iti siddhàntàt. bhinnakàlatvàd iti. pårvam indhanaü pa÷càd agniþ. bhinnakàlayo÷ cànyatvaü dçùñaü bãjàükurayoþ. anitya÷ ca pràpnotãti. utpattimato råpàder anityatvadar÷anàt. tatraiva kàùñhàdau pradãpta iti. tadubhayalakùaõe samudàye. tayor api siddham anyatvaü lakùaõabhedàd iti. tayor apy agnãndhanayor evaülakùaõayoþ siddham anyatvaü lakùaõabhedàt. pçthivãdhàtvàdãnàü lakùaõànyatvàt. bhinnalakùaõànàü hy anyatvaü dçùñaü råpavedanàdãnàü. upàdayàrthas tu vaktavya iti. ananyatvàd ity abhipràyaþ. na hi tat tasya kàraõam iti. [Tib. 366a] na hi tad indhanaü bhåtatrayalakùaõaü. tasyoùõalakùaõasyàgneþ kàraõaü yujyate. sahajatvàt. savyetaragoviùàõavat. nàpi tat praj¤apter iti. agnipraj¤apteþ. yady à÷rayàrtha iti. indhanam upàdàya indhanam à÷rityety arthaþ. sahabhàvo 'rtho veti. sahotpàdàrthaþ. indhanaü sahabhåtvenàgçhyety arthaþ. à÷rayasahabhåtàþ pràpnuvantãti. à÷rayabhåtàþ sahabhåtà÷ ca pràpnuvaütãty arthaþ. skaüdhataþ spaùñam anyatvaü pratij¤àyate vàtsãputrãyaiþ. tadabhàva iti. skaüdhàbhàve. anyabhåtasvabhàvatvàd iti. pçthivãdhàtvàdisvabhàvatvàt. anyad apãti na kevalam auùõyam uùõam. anyad api tatpradãptàgnisaübandhaü bhåmyàdikam uùõaü sidhyati. ato yathà tasyànyatve na doùaþ. tathàsyapãti. tata÷ càvaktavya iti. tatpakùalopaþ (##) syàt. kàùñhàdikam iti. kàùñhatçõagomayàdikam. avaktavyam iti pudgalaþ. anirbhinnatvàn napuüsakaliügatà. kiü te jàtam iti yathà. na vaktavyaü pràpnotãti. paücavidhaü j¤eyam iti kathaü tarhi vaktavyam ity àha. naiva hi tad atãtàdibhyaþ paücamaü nàpaücamaü vaktavyam iti. råpasyàpãti vistaraþ. råpasyàpi praj¤aptir vaktavyà. cakùuràdiùu satsu tasyopalambhàt tàni cakùuràdãny upàdàya råpaü praj¤apyata iti. prativibhàvayatãty upalakùayati. [Tib. 366b] tadupàdànatvàt. na tu vaktavyo råpàõi và no veti. atallakùaõatvad avaktavyatvàc ca. evaü yàvad dharmo và no veti. kùãraü prativibhàvayaty udakaü ceti. udàharaõadvayaü. tad evaü vaktavyaü. cakùurvij¤eyàni ced råpàõi pratãtya kùãraü prativibhàvayati cakùurvij¤eyaü kùãraü vaktavyaü. no tu vaktavyaü. råpàõi và no veti sarvaü. tathaitad api vaktavyaü. cakùurvij¤eyàni ced råpàõi pratãtyodakaü prativibhàvayati. cakùurvij¤eyam udakaü vaktavyaü. no tu vaktavyaü. råpàõi và no veti sarvaü. mà bhåt kùãrodakayo÷ catuùñvaprasaüga iti. råpàõãti yady ucyet. yàvat spraùñavyànãti yady ucyeta kùãrasyodakasya và catuùñvaü prasajyet. catuþprakàraü kùãram udakaü và pràpnotãty arthaþ. ÷abda àgaütukatvàn nàtràdhikçtaþ. ato yathà råpàdãny eva samastàni samuditàni kùãram ity udakam iti và praj¤apyate. tathà skandhà eva samastàþ pudgala iti praj¤apyanta iti siddhaü. råpàõi pudgalopalabdheþ kàraõam iti råpàõy ualabhamànaþ pudgalam upalabhata iti. ko 'nayoþ pakùayor vi÷eùaþ. [Tib. 367a] pårvasmin pakùe råpàõàü kàraõatvam adhikriyate. dvitãye na tu kàraõatvaü. kiü tarhi. råpàõy upàdàya pudgalopalabdhir iti. tatra råpàõaü yadi kàraõatvam iùyate. sa ca pudgalas tebhyo råpebhyo 'nyo na vaktavya iti. idaü tarhi vaþ prasajyate. råpam apãti vistaraþ. yathà råpàõi pudgalopalabdheþ kàraõaü bhavanti sa ca tebhyo 'nyo na vaktavyaþ. àlokacakùurmanaskàrà api råpopalabdheþ kàraõaü bhavanti. tad api råpaü tebhya àlokàdibhyo 'nyan na vaktavyaü bhavadbhiþ. teùàü tadupalabdhikàraõatvàt. teùàm àlokàdãnàü råpopalabdhikàraõatvàt. råpàd abhinnasvabhàvaþ pudgalaþ pràpnoti. tayaivaikayopalabdhyopalabhyamànatvàt. råpàntaravat. råpa eva và tatpraj¤aptiþ. pudgalapraj¤aptiþ pràpnotãti (##) vartate. kutaþ. tata eva hetoþ. idaü ca råpam iti vistaraþ. upalabdher ekatve råpapudgalayoþ paricchedo na pràpnotãti. athaivaü na paricchidyate. idaü råpam ayaü pudgala iti. katham ubhayaü pratij¤àyate. råpam eva hi pratij¤àtavyaü syàt. tadupalabdhisadbhàvàt. evaü yàvad dharmebhyo vaktavyam iti. kathaü. yac cocyate. ÷rotravij¤eyàn ÷abdàn pratãtya pudgalaü prativibhàvayatãti ko 'sya vàkyasyàrthaþ kiü tàvac chabdaþ pudgalopalabdheþ [Tib. 367b] kàraõaü bhavanti. àhosvic chabdàn upalabhamànaþ pudgalam upalabhata iti. yadi tàvac chabdàþ pudgalopalabdheþ kàraõaü bhavanti. sa ca tebhyo 'nyo na vaktavyaþ. evaü tarhi ÷abdo 'py àloka÷rotramanaskàrebhyo 'nyo na vaktavyaþ. teùàü tadupalabdhikàraõatvàt. atha ÷abdàn upalabhamànaþ pudgalam upalabhate. kiü tayaivopalabdhyopalabhate. àhosvid anyayà. yadi tayaiva ÷abdàd abhinnasvabhàvaþ pudgalaþ pràpnoti. ÷abda eva và tatpraj¤aptiþ. ayaü ca ÷abdo 'yaü pudgala iti katham idaü paricchidyate. athaivaü na paricchidyate. katham idaü parij¤àyate. ÷abdo 'py asti pudgalo 'py astãti. upalabdhiva÷ena hi tasyàstitvaü praj¤àyate. anayà di÷à yàvad dharmebhyo yojayitavyaü. nãlàd iva pãtam iti. yadà paricchedena nãlam upalabhyate. na tadà pãtam upalabhyate. pa÷càt tåpalabhyata iti. anyayopalabdhyopalabhyate. tac ca nãlàt pãtam anyad iti pratãtaü. tathà ca pudgalo 'nyayopalabhyopalabhyata iti. råpàd anyaþ pràpnoti. evaü kùaõàd api kùaõàntaram anyad ity udàhàryam. evaü yàvad dharmebhyo vaktavyam iti. katham. athànyayà bhinnakàlopalambhàd anyaþ ÷abdaþ pràpnoti. yathà bherã÷abdàn mçdàüga÷abdaþ. kùaõàd iva ca kùaõàntaraü. yathàpårvam uktaü. nãlàd iva pãtaü [Tib. 368a] kùaõàd iva kùaõàntaram iti. bhinnalakùaõe viùaye abhinnalakùaõe ca bhinnakàlopalabdhyànyatvaü dar÷itam eva. athànyayeti vistareõa yàvad dharmebhyo yojyaü. àha råpapudgalavad iti vistaraþ. yathà råpapudgalayor anyànanyatvam avaktavyam evaü tadupalabdhyor apy anyànanyatvam avaktavyam ity evaü yadi bråyàt. tena tarhi saüskçtam apy avaktavyaü bhavati tadupalabdhilakùaõaü saüskçtam apy etad avaktavyam iti. siddhàntabhedaþ. yo 'yaü siddhàntaþ pudgala evàvaktavya iti. ayaü bhidyate. saüskçtam apy avaktavyam iti kçtvà. yadi càyam iti vistaraþ. yady evaü råpàõi no veti na vaktavyaþ kiü tarhi etad bhagavatoktaü råpam anàtmeti. yàvad vij¤ànam anàtmeti. evaü hi bruvato vaktavya eva pudgalo nàvaktavya iti dar÷itaü bhavati. (##) ÷abdàdivad iti. na råpavij¤ànenopalabhyate pudgalaþ. tadanàlambanapratyayabhåtatvàt. ÷abdavat. àdi÷abdenàtra gandhavad rasavad ityàdi yojyam. evaü ÷rotràdivij¤ànànupalabhyamànatvam asya [Tib. 368b] vaktavyam. eùà hi dik. anena copanyàsena dharmivi÷eùaviparyayapratij¤àdoùa udbhàvyata ity avagantavyaü. dvayaü pratãtyeti. dvayaü pratãtya na tu trayaü pratãtyeti. ata idam utsåtram iti. cakùur bhikùo hetur iti vistaraþ. hetur àsannaþ pratyayaþ. viprakçùñas tu pratyaya eva. janako hetuþ. pratyayas tv àlambanamàtram ity apare. paryàyàv etàv ity apare. råpàd anyaþ pudgala iti pakùaprasaügaþ. ÷rotravij¤ànavij¤eyatvàc chabdavat. tathà ÷abdàd anyaþ pudgala iti pakùaprasaügaþ. cakùurvij¤ànavij¤eyatvàd råpavat. iti evam anyebhyo yojyam iti. råpa÷abdàbhyàm anyaþ pudgala iti pakùaprasaügaþ. ghràõavij¤eyatvàt. gandhavat. ity eùà dig yojanaü pratãti. svakaü svakaü gocaraviùayaü pratyanubhavantãti vacanàt pudgalena pratyanubhavantãty uktaü bhavati. mana÷ caiùàü pratisaraõam iti. anuùaügenedam uktaü. nedam udàharaõaü. tathàpi tu mana÷ caiùàm indriyàõàü pratisaraõam iti tadapekùàõãndriyàõi vij¤ànotpattau [Tib. 369a] kàraõaü bhavantãty arthaþ. na và pudgalo viùaya iti. yadi såtraü pramàõãkriyate. tataþ kim ity àha. na ced viùayaþ. yadi na kasyacid vij¤ànasya viùaya na tarhi vij¤eyaþ. tata÷ ca paücavidhaü j¤eyam iti svasiddhànto bàdhyate. yady evaü såtre vacanàn nànyad anyasya gocaraviùayaü pratyanubhavatãti paücànàü cakùuràdãnàü pramàõãkriyate. svaviùayàvyabhicàraþ. svaviùayàvyabhicàre ca na cakùurvij¤ànàdibhir vij¤eyaþ pudgalaþ. tad evaü sati manaindriyasyàpy avyabhicàraþ pràpnoti. ùaó imànãndriyàõi nànàgocaràõãti vistareõa såtre vacanàt. kukkurapakùi÷çgàla÷i÷umàrasarpamarkañàþ ùañpràõakàþ kenacid baddhà madhye granthiü kçtvotsçùñàþ. te svakaü svakaü gocaraviùayam àkàükùante. gràmàkà÷à÷ma÷ànodakàntavalmãkavanàkàükùaõàt. evam eva ùaó imànãndriyàõi svakaü svakaü gocaraviùayam àkàükùante. ity evam upamàtra kriyate. atha saty api såtravacane manaindriyasya vyabhicàraþ. evaü cakùuràdãnàm apãndriyàõàü vyabhicàraþ. vyabhicàre ca cakùurvij¤ànàdibhir vij¤eyaþ pudgalo bhaviùyatãti. atra [Tib. 369b] bråmaþ. na tatreti vistaraþ. tatra ùañpràõakopame såtre nendriyam eva cakùuràdikam indriyaü kçtvoktaü. kiü kàraõaü. cakùuràdãnàü (##) paücànàm indriyàõàü dar÷anàdyàkàükùaõàsaübhavàt. yasmàd eùàü dar÷ana÷ravaõàdyàkàükùaõaü na saübhavati råpasvabhàvatvàt. tadvij¤ànànàü ca. cakùuràdivij¤ànànàü ca dar÷anàdyàkàükùàsaübhavàt. kasmàd eùàü dar÷ana÷ravaõàdyàkàükùaõaü na saübhavati. avikalpakatvàt. tadàdhipatyàdhyàhçtaü tu manovij¤ànam indriyam ity uktam indriyam iveti kçtvà. katham j¤àyate tadàdhipatyàdhyàhçtaü tad iti. yadi hi cakùuràdidvàreõa cakùurvij¤ànàdi notpannaü syàt. katham anyathà vikalpakaü manovij¤ànam utpannaü syàt. ity ato j¤àyate. tadàdhipatyàdhyàhçtam iti. tan manovij¤ànaü cakùuràdãndriyabhåtaü svakaü svakaü gocaraviùayaü råpàdikam àkàükùatãti. yac ca tat kevalam iti vistaraþ. naiva tadanyeùàü cakùuràdãnàü viùayam àkàükùati yan mana-àdhipatyàdhyàhçtaü. kiü tarhi. svaviùayam eva dharmàyatanam evàlambata iti. ato nàsty eùa doùaþ. yady evaü manaindriyasyàpy [Tib. 370a] avyabhicàraþ pràpnotãti yad uktam iti. na pudgalaþ. kim. abhij¤eyaþ parij¤eya÷ ceti. tasmàd vij¤eyo 'py asau pudgalo na bhavati. nanu càsàv arthàd abhij¤eyaþ parij¤eya÷ ca na bhavatãty uktaþ. na tv artho vij¤eyaþ iti. ata àha. praj¤àvij¤ànayoþ samànaviùayatvàd iti. vij¤eyam api hi cakùuràdikaü bhavati. na kevalam abhij¤eyaü parij¤eyaü ceti. anàtmaneti. cakùuùà cakùurvij¤ànenety arthaþ. nãtàrthaü ca såtraü pratisaraõam uktam iti. catvàrãmàni bhikùavaþ pratisaraõàni. katamàni catvàri. dharmaþ pratisaraõaü na pudgalaþ. arthaþ pratisaraõaü na vyaüjanaü. nãtàrthasåtraü pratisaraõaü na neyàrthaü. j¤ànaü pratisaraõaü na vij¤ànam iti. praj¤aptim anåpapatita iti. yatraiva praj¤aptiþ kçtà àtmeti vyavahàràrthaü tàm evàtmety abhiniviùña ity arthaþ. ## idam ihodàharaõaü ## ity etac ca. ## itãdaü vàpy udàharaõaü. ## àtmadçùñir bhavati yàvaj jãvadçùñir iti prathamà àdinavo nirvi÷eùo bhavati. tãrthikair [Tib. 370b] iti dvitãyaþ. unmàrgapratipanno bhavatãti tçtãyaþ. ÷ånyatàyàm (##) asya cittaü na praskandati yàvan nàdhimucyata iti caturthaþ. àryadharmà asya na vyavadàyanta iti paücamaþ. na tarhi teùàü buddhaþ ÷àsteti. buddhavacanam eùàü na pramàõam ity abhipràyàt. na kilaitad buddhavacanam iti. kenàpy adhyàropitàny etàni såtràõãty abhipràyaþ. sarvanikàyàntareùv iti tàmraparõãyanikàyàdiùu. na ca såtraü bàdhate na ca såtràntaraü bàdhate. na ca såtràntaraü virodhayati. na dharmatàü bàdhata iti pratãtyasamutpàdadharmatàü. sarvadharmà anàtmàna iti. na caita àtmasvabhàvàþ. na caiteùv àtmà vidyata iti anàtmànaþ sarvadharmàþ. dvayaü pratãtyeti. cakùå råpàõi yàvan mano dharmàn iti. [na pudgalo na dharmà iti] . nàtmà skaüdhàyatanadhàtava iti vacane yat ka÷cit pårvaü no tu vaktavyaü råpàõi và no vety uktam. apoóham apàstaü tad bhavati àtmano 'nyatvàt. tasmàt sarva evànmàtmany àtmagràha iti. nàto 'nyo 'stãti dar÷ayati. yady evam iti vistaraþ. yadãmàn eva paücopàdànaskandhàn samanusmarantaþ samanvasmàrùuþ samanusmaranti samanusmariùyanti và na pudgalaü. kasmàd àha råpavàn ahaü [Tib. 371a] babhåvàtãte 'dhvanãti. aham iti vacanàt pudgala ucyate iti dar÷ayati. evam anekavidhaü ye samanusmaranti. ta evam anusmarantãti vàkyàdhyàhàraþ. apàñha eva càtra ÷araõaü syàd iti. aham iti pàñhe hi sati satkàyadçùñiparigrahaprasaügaþ syàd ity arthaþ. viü÷atikoñikà hi satkàyadçùñiþ pañhyate. råpam àtmeti samanupa÷yati. råpavantam àtmànam. àtmãyaü råpaü. råpe àtmety evaü yàvad vij¤ànaü vaktavyaü. rà÷idhàràdivad iti. rà÷ivad dhàràvac ca. àdi÷abdena pànakàdigrahaõaü. ekasmin kùaõe samavahitànàü bahånàü rà÷iþ. bahuùu kùaõeùu samavahitànàü dhàrà. rà÷idçùñàntena bahuùu dharmeùu pudgalapraj¤aptiü dar÷ayati dhàràdçùñàntena bahutve sati råpavedanàdãnàü skaüdhànàü pravàhe pudgalapraj¤aptiü dar÷ayati. katham idaü gamyata iti. buddhàkhyàyàþ saütater idaü sàmarthyaü. yad àbhogamàtreõàviparãtam j¤ànam utpadyate yatreùñaü. na punaþ pudgalasyeti. ucyate. atãtàdivacanàt. ## (##) iti vistareõokta upasaühàraþ. tasmàt skaüdhasaütàna eva buddhàkhyà. na pudgala iti. bhàraü ca vo bhikùavo de÷ayiùyàmãti vistaraþ. [Tib. 371b] bhàraü ca vo bhikùavo de÷ayiùyàmi bhàràdànaü ca bhàranikùepaõaü ca bhàrahàraü ca. tac chçõuta sàdhu ca suùñhu ca manasikuruta bhàùiùye. bhàraþ katamaþ. paücopàdànaskaüdhàþ. bhàràdànaü katamat. tçùõà paunarbhavikã nandãràgasahagatà tatratatràbhinandinã. bhàranikùepaõaü katamat. yad asyà eva tçsõàyàþ paunarbhavikyà nandãràgasahagatàyàþ tatratatràbhinandinyàþ a÷eùaprahàõaü pratiniþsargo vyantãbhàvaþ kùayo viràgo nirodho vyupa÷amo 'staügamaþ bhàrahàraþ katamaþ. pudgala iti syàd vacanãyaü. yo 'sàv àyuùmàn evaünàmà evaüjanya evaügotraþ evamàhàraþ evaüsukhaduþkhapratisaüvedã evaüdãrghàyur evaücirasthitika evamàyuùmanta iti. bhàraü haratãti bhàrahàraþ. pudgala ity abhipràyaþ. chedam udàharaõam. ata evàha. na hi bhàra eva bhàrahàra iti. bhàràdànasyàpi yathoktalakùaõasya skaüdhàsaügrahaprasaügàc ca. pudgalavad askaüdhasaügrahaprasaügaþ. na caivam iùyate. tasmàd bhàràdànavan na skaüdhebhyo 'rthàntarabhåtaþ pudgalaþ. ity artham eva ceti vistareõa sarvam uktvà vaktavyaü mànyatheti. yadi dravyasan syàt pudgalaþ bhàrahàraþ katamaþ pudgala iti syàd vacanãyam ity etàvad evoktaü syàt tatra såtre. pareõa sa na vibhaktvyaþ syàt. yo 'sàv àyuùmàn iti vistareõa yàvad àyuþparyanta iti. [Tib. 372a] praj¤aptisatpudgalapratipattyarthaü hy etat pareõa vi÷eùaõam ity abhipràyaþ. sa eva tu praj¤aptisan kuto vij¤àyate. mànyathà vij¤àyi nityo vàvaktavyo và dravyasatpudgala iti. skaüdhànàm iti vistaraþ. tatra ye upaghàtàya saüvartante duþkhahetavaþ skaüdhàþ. te bhàva iti kçtvoktàþ. uttare ye pãóyante. te bhàrahàra iti kçtvoktà iti. upapàdukatvàd iti. upapadane sàdhukàritvàd ity arthaþ. pudgalasya satyeùv anantarbhàvàd iti. yasmàd yathàparikalpitasya pudgalasya satyeùu duþkhàdisu nànantarbhàvaþ. na hi pudgalo duþkhaü yàvan màrga iti. ato na satyadar÷anaprahàtavyaiùà pudgalàpavàdika mithyàdçùñiþ. yà hi dçùñir yasmin satye vipratipannà. tatsatyadar÷anàt tasyàþ prahàõaü bhavet. tathà duþkhasamudayasatyayoþ pudgalasyànantarbhàvàn nàpi bhàvanàprahàtavyà. bhàvanàprahàtavyo hi kle÷o bhàvanàprahàtavyam (##) eva vastu duþkaü samudayaü vàlaübata ity evaü tasyà bhàvanàprahàtavyatvaü yujyate. na ca pudgalas tayor aütarbhåta ity ato bhàvanàprahàtavyà sà na bhavati. atha và na kadàcid api dçùñir bhàvanàprahàtavyeti nàsau bhàvanàprahàtavyà. ekatilaikataõóulavad ekarà÷yekavacanavac ceti. yathà [Tib. 372b] 'ùñadravyakatve 'py ekatila ekataõóula iti cocyate. tathà eko rà÷ir ekavacanam iti. tadvad ekaþ pudgala iti. utpattimattvàbhyupagamàd iti. utpadyata iti vacanàd utpattimattvam asyàbhyupagataü bhavati. tata÷ ca saüskçta iti vaktavyo bhavadbhiþ. skandhàntaropàdànàd iti. nàsya saüskçtatvam àpdyata iti abhipràyaþ. yathà hi yàj¤iko jàta iti vidyopàdànàd ucyate. na càsau bhåtàrthena jàtaþ. tadvad iti sarvaü yojyaü. kàrakas tu nopalabhyata iti vistaraþ. karmaõaþ kàrako nopalabhyate. kãdç÷o 'sàv iti. àha. ya imàü÷ caihikàü skandhàn nikùipati tyajaty anyàü÷ ca pàratrikàn skaüdhàn pratisaüdadhàti upasaügçhõàti. dravyasann avasthita iti. anyatra dharmasaüketàd iti pratãtyasamutpàdalakùaõàntenàha yad utàsmin satãti. upàdatta iti phàlguna na vadàmãti. ahaü ced evaü vadeyam upàdatta iti. atra te kalpaþ syàd vacanàya ko nu bhadanta upàdànam upàdatta iti. tasmàn nàsti skandhànàü ka÷cid upàdàtà nàpi nikùipteti. tasyàpi tatheti. pratikùaõam apårvotpattir evety arthaþ. yadi pudgalaþ. so 'siddha ity evamàdinopanyàsenàsiddhatàü dçùñàntasya dar÷ayati. ÷arãravidyàliügavac ceti. vidyà ca liügaü ca vidyàliügaü. ÷arãraü ca vidyàliügaü ca ÷arãravidyàliügaü. [Tib. 373a] tayor iva ÷arãravidyàliügavat. skandhapudgalayor anyatvam àpadyate. yathopàdeyàyà vidyàyà liügàc ca ÷arãrasya anyatvaü. evam upàdeyàt skandhàt pudgalasyànyatvam upàdàtçtvàd ity abhipràyaþ. jãrõaü taü ÷arãràntaram eva vyàdhitaü ceti pratikùaõam anyatvam avasthànàd ity abhipràyàt. tatra yad uktaü jãrõo jàto vyàdhito jàta ity asiddho dçùñànta iti dar÷ayati. athàpi syàd avasthitasya ÷arãrasyàvasthàntaranirvçttàv avasthàntarapràdurbhàva iti. tac ca nàpratiùiddho hi sàükhyeyaþ pariõàmavàdaþ pårvasmin ko÷asthàne. katham. sa eva hi dharmã na saüvidyate. yasyàvasthitasya dharmàntaravikalpaþ parikalpeta. tad eva cedaü tathety apårvikà vàcoyuktir iti. bhåtàni catvàri råpaü caikam iti. råpaü katamat. catvàri mahàbhåtànãty (##) àdi. pàkùika eva doùa iti ekasmin pakùe ayaü doùavàda ity arthaþ. bhåtamàtrikapakùa iti sthavirabuddhadevapakùe nàsmatpakùa ity arthaþ. tathàpi tv iti. bhåtamàtrikapakùe 'pi bhåtebhyo råpaü nànyat. bhåtamàtrikapakùe 'pi bhåtebhyo råpavat skandhebhyo nànyaþ pudgala ity upagataü bhavatãti svasiddhàntaþ parityàgaþ syàd ity abhipràyaþ. kasmàd [Tib. 373b] bhagavatà sa jãvaþ. tac charãram anyo veti na vyàkçtam iti. ayam eùàm abhipràyaþ. yadi skandheùu pudgalopacàraþ kasmàc charãram eva jãva iti noktam iti. pårvakair eveti sthaviranàgasenàdibhiþ. bahuvollakà iti. bahupralàpà iti. itaràha. yadi pudgalo nàvaktavyaþ kasmàn nokto nàsty eveti. sa ca tadde÷anàyà akùama iti. nairàtmyade÷anàyà ayogya ity arthaþ. pårvam evaü saümåóha iti. satkàyadçùñisahagatena mohena. bhåyasyà màtrayà saümoham àpadyeteti ucchedadçùñisahagataü dçùñyantaram utpàdayed ity abhipràyaþ. ata evàha. abhån me àtmà sa me etarhi nàstãti. àha càtreti. bhadantakumàralàtaþ ## vistaraþ. dçùñir eva daüùñrà. tayàvabhedam ## bhagavanto ## nairàtmyaü tatpratipakùeõa. ## kçtavipraõà÷am apekùya. pudgalàstitvam iva dar÷ayanto 'nyathà de÷ayanti. ## iti. yathà vyàghrã nàtiniùñhureõa dantagrahaõena svapotam apaharati nayati. màsya daüùñrayà ÷arãraü kùataü bhåd iti. nàpy ati÷ithilena dantagrahaõena tam apaharati màsya bhraü÷apàto 'smin visaye bhåd iti. yuktenaiva grahaõenàpaharatãty artaþ. apaharatãty apare [Tib. 374a] pañhanti sthànàntaràd apaharaty apanayatãty arthaþ. tathàrthadar÷ane kàraõaü dar÷ayann àha. #<àtmàstitvam># iti vistaraþ. #<àtmàstitvaü pratipanna÷># (##) cet ka÷cid ## satkàyadçùñilakùaõayà ## vineyajanaþ syàt. ## dharmasaüketam ajànànaþ. ## ku÷alakarmaõo vyàghrãpotabhåtasya ## kuryàt. nàsti karmaõaþ phalam iti. ## iti praj¤aptau bhavaþ pràj¤aptikaþ. saüvçtisann api pudgalo nàstãti ka÷cid gçhõãyàd ity ato ## iti. yadi bhåtàrthena pudgalo 'sti kim iti kçtvà bhagavàn asti pudgala iti na bravãti. na hi råpam astãti vacane doùo bhavati tasyàstitvàt. nirgrantha÷ràvakacañakavad iti. nirgrantha÷ràvakeõa cañakaü jãvantaü gçhãtvà bhagavàn pçùñaþ. kim ayaü cañako jãvati na veti. tasyàyam abhipràyaþ yadi ÷ramaõo gautama àdi÷ej jãvatãti. sa tan nipãóanena màrayitvà dar÷ayet. yadi punar bhagavàn evam àdi÷en mçta iti. sa taü jãvantam eva dar÷ayet. kathaü nàmàyam aj¤a iti loko jànãyàd iti tasyàbhinve÷aþ. bhagavatà tu tasyà÷ayaü viditvà na vyàkçtaü. tvaccittapratibaddham evaitaj jãvati và na veti cety evàbhihitaü. tadvad [Tib. 374b] etan na vyàkçtam iti. tulyàrtho hy eùa catuùka iti. ÷à÷vato loko '÷à÷vato loka ity anena catuùkena antavàn loko 'naütavàn ity ayaü catuùkas tulyàrthaþ. yady evaü kathaü caturda÷àvyàkçtavaståni bhavaüti. ÷à÷vato loka ity ekacatuùkaþ. antavàn iti dvitãya÷ catuùkaþ. bhavati tathàgata iti tçtãya÷ catuùkaþ. sa jãvas tac charãram anyo jãvo 'nyac charãram iti dvikaþ. traya÷ catuùkàþ eka÷ ca dvika iti caturda÷àvyàkçtavastånãti. paryàyaråpatvavyàvasthàne 'pi caturda÷atvaü bhavatãty adoùaþ. tvam evaitat pçcchasãti. antavàn iti yaü pçùñavàn. kathaü. kiü nu sarvo loko 'nena màrgeõa niryàsyatãti anena antavàn iti a÷à÷vata iti ca pçùñaü bhavati. àhosvid ekade÷o lokasyety anenàntavàü÷ cànantavàü÷ ceti (##) ÷à÷vata÷ cà÷à÷vata÷ ceti ca pçùñaü bhavati. jãvantaü pudgalam astãti vyàkarotãti. tattvànyatvenàvaktavyaü santam eva pudgalaü vyàkarotãty abhipràyaþ. ÷à÷vatadoùaprasaügàd iti vàtsiputrãyavacanaü. idaü tarhi kasmàd vyàkarotãti vistareõàcàryavacanaü. sàrvaj¤am ity aõ bhàvapratyayo yauvanam iti yathà. na vaktavyaü pa÷yati và na veti. pa÷yati na pa÷yati na vaktavyam ity arthaþ. ÷anaiþ÷anair avaktavyaü kriyatàm [Tib. 375a] iti. sarvaj¤o và bhagavàn na veti na vaktavyam iti. ÷anaiþ÷anairgrahaõaü samàna÷àkyaputrãyaprakopaparihàràrthaü. satyataþ sthitita iti. sthitiråpeõety arthaþ. dçùñisthànam uktam iti. mithyàdçùñisthànam uktam ity abhipràyaþ. àcàrya àha. astãty api dçùñisthànam uktam iti. satkàyadçùñisthànam uktam ity arthaþ. uktottara eùa pakùa iti. kathaü ca na. pratikùepàt. såtra eva hi pratikùiptaü bhagavateti vistareõa yàvad apadçùñàntà eta iti. kim idam upàdàyety àrabhyaitad apareùàü vyàkhyànaü. svamatena tu yathà saüsarati. tathà dar÷ayann àha. yathà tu kùaõiko 'gnir iti vistaraþ. kùaõiko 'gniþ prasiddhaþ. sa ca de÷àütarotpattisaütatyà saücaratãty ucyate. tathà sattvàkhyaskandhasamudàyas tçùõopàdànaþ. tçùõà upàdànam asyeti tçùõopàdànaþ. kùaõiko 'pi saütatyà saüsaratãti. sunetro nàma ÷àsteti. saptasåryodayasåtre 'yam eva bhagavàn çùiþ sunetro nàma babhåveti. anyatvàt skaüdhànam iti. kùaõikatve saty anyatvàd ity abhipràyaþ. ekasaütànatàü dar÷ayatãti. yasmàt sunetro buddhasaütàna evàsãt. ataþ sa evàham ity abhedopacàraþ. [Tib. 375b] yathà sa evàgnir yaþ pårvaü dçùño dahann àgata iti. saütànavrñtyà sa evety ucyate. tadvat. saiùàü syàt satkàyadçùñir iti. saiùàü tathàgatànàm àtmàtmãyàkàrà satkàyadçùñiþ syàt. dçóhataràtmàtmãyasnehaparigàhitabaüdhanànàm iti. àtmadçùñàv àtmãyadçùñau ca satyàm àtmasneha àtmãyasneha÷ ca bhavati. ity ato ràgo bandhanam iti kçtvà dçóhãkçtabandhanànàü satàü mokùo dårãbhavet. naiva bhaved ity abhipràyaþ. ya ekeùàü pudgalagràha iti vàtsãputrãyàõàm. ekeùàü sarvanàstigràha iti. madhyamakacittànàm ity abhipràyaþ. smçtiviùayasaüj¤ànvayàc cittavi÷eùàd (##) iti. smçter viùayo 'nubhåto 'rthaþ. tatra saüj¤à sànvayo hetur asyeti smçtiviùayasaüj¤ànvaya÷ cittavi÷eùaþ. kiücid eva cittaü. na sarvam ity arthaþ. tasmàt smaraõaü bhavati pratyabhij¤ànaü và. evam ubhayavi÷eùaõe kçte pçcchati kãdç÷àc cittavi÷eùàd iti. àha. tadàbhoga iti vistaraþ. tasmin smartavya àbhogas tadàbhogaþ. yatra tena sadç÷àþ saübaüdhina÷ ca saüj¤àdayo ye te vidyante 'syeti tadàbhogasadç÷asaübaüdhisaüj¤àdimàü÷ cittavi÷eùaþ. àdigrahaõena praõidhànanibandhàbhyàsàdigrahaõaü. [Tib. 376a] à÷rayavi÷eùa÷ ca ÷okata÷ ca vyàkùepata÷ càdir eùàm iti à÷rayavi÷eùa÷okavyàkùepàdãni. tair anupahataprabhàva÷ cittavi÷eùaþ. sa evam anena dar÷ito bhavati. tasmàd ãdç÷àc cittavi÷eùàt smçtir bhavati. tad idam uktaü bhavati. tadàbhogavataþ yadi tatràbhogaþ kriyate. sadç÷asaüj¤àdimataþ yatra sàdç÷yàt smçtir bhavati. sambandhisaüj¤àdimataþ yatràntareõàpi sàdç÷yaü dhåmàdidar÷anàt smçtir bhavati. praõidhànanibaüdhàbhyàsàdimata÷ ca yatra praõidhànam atra kàle smartavyam abhyàso vàsya tatsmartavyàdi. à÷rayavi÷eùàdibhir anupahataprabhàvatvàd iti. vyàdhilakùaõenà÷rayavi÷eùeõa ÷okena vyàkùepeõànyatra kàrye. àdi÷abdagçhãtai÷ ca karmavidyàdibhiþ. tàdç÷o 'pãti vistaraþ. tadàbhogayàvatsaüj¤àdimàn anupahataprabhàvo 'pãty arthaþ. atadanvaya iti. asmçtiviùayasaüj¤ànvaya ity arthaþ. bhàvayitum utpàdayituü. anyàdç÷a iti. atadàbhogayàvatsaüj¤àdimàn anupahataprabhàvo và. anyasya cittavi÷eùàd anyasya. na. asaübaüdhàd iti. devadattayaj¤adattacetasor akàryakàraõabhàvenàsaübaüdhàd [Tib. 376b] ity arthaþ. yathaikasàütànikayo÷ cetasoþ kàryakàraõabhàvàt saübaüdho. naivaü devadattayaj¤adattacetasoþ saübandhaþ. ity anena dçùñàntadàrùñàntikayor asàmyaü dar÷ayati. tatra yadi pareõaivaü sàdhanam abhidhãyate. na devadattànubhavacittànubhåtam arthaü tatsmaraõacittaü smarati. anyatvàt. yaj¤adattacittavad iti. tad asàdhanaü. hetoþ svayamani÷citatvàt pratyakùavirodhena ca pårvapakùasàpakùàlatvàt. atha devadattànubhavacittànusmaraõacittayor anyatvapratij¤àyàm idaü dåùaõam udgràhyet. tad adåùaõaü dçùñabàdhàyàü dåùaõànupapatteþ. bhavatsiddhànte 'pi hi devadattànubhavacittànubhåtam arthaü tatsmaraõacittaü smaratãti. na ca bråmo 'nyena cetasà dçùñam anyat anyat smaratãti. na yatkiücid anyat (##) smaratãty abhipràyaþ. dar÷anacittàt smçticittam anyad evotpadyata iti. vidyamànakàraõatvàd vidyamànabãjàükuravad ity arthaþ. smaraõàd eva ca pratyabhij¤ànam iti. smaraõe sati pratyabhij¤ànaü. tad evedaü yan mayà dçùñam iti smaraõàt. yat tarhãti. yadi cittavi÷eùa eva smarati. yat tarhi caitraþ smaratãti tat katham iti vàkyàdhyàhàraþ. sa càpi tasyeti vistaraþ. sa càpi caitràbhidhànaþ. saüskàrasamåhasaütànas tasya gavàkhyasya de÷àütaravikàrotpattau [Tib. 377a] de÷àntarotpattau vikàrotpattau ca kàraõabhàvaü cetasikçtvà. kiü. svàmãty ucyate. na tu pudgalaü. kàryakàraõabhàvàpekùo 'yaü vyavahàraþ. na pudgalàpekùa ity abhipràyaþ. ata evàha. na tu ka÷cid iti vistaraþ. evaü ko vijànàtãti vistaraþ. asaty àtmani ka evaü vijànàti. vijànàtãti ko 'rthaþ. vij¤ànena viùayaü gçhõàti. kiü tad grahaõam anyad vij¤ànat. vij¤ànaü tarhi karoti. uktaþ saþ. yas tat karoti. vij¤ànahetur indriyàrthamanaskàràþ. cittavi÷eùa iti tan na vaktavyaü. indriyàdihetvantarayogàt. ata eva cocyate yathàyogam ity eùa vi÷eùa iti. yat tarhi caitro vijànàtãty ucyate. tato hi caitràkhyàt saütànàd bhavadçùñocyate. asaty àtmani kasyedaü vij¤ànaü. kim arthaiùà ùaùñhã. svàmyarthà. yathà kasya kaþ svàmãti vistareõa yàvat kva ca punar vij¤ànaü viniyoktavyaü yata etasya svàmã mçgyate. vij¤àtavye 'rthe. kim arthaü viniyoktavyaü. vij¤ànàrtham. aho såktàni sukhaidhitànàü. tad eva hi nàma tadarthaü viniyoktavyam iti. kathaü ca viniyoktavyaü. utpàdanata àhosvit saüpreùaõataþ. vij¤ànagatyayogàd utpàdanataþ. [Tib. 377b] hetur eva tarhi svàmãti vistareõa yàvad yo hy eva heturvij¤ànasya tasyaivàsau. ya÷ càpi sa caitràbhidhàna iti vistareõa yàvan na tatràpi hetubhàvaü vyatãtyàsti svàmibhàva iti. àdi÷abdena ko vedayate kasya vedanà. kaþ saüjànãte kasya saüj¤ety evamàdi. eùà dig iti. yo 'py àha. bhàvasya bhavitrapekùàd iti vaiyàkaraõaþ. tena bhavitavyam iti. vij¤àtrà bhavitavyaü pudgalenety abhipràyaþ. gacchatigamanàbhidhànavad iti. yathà jvàlà gacchati ÷abdo gacchatãti gacchati÷abdàbhidhànaü. yathà jvàlàyàþ ÷abdasya và gamanam. evaü devadatto gacchati devadattasya gamanam. anena dçùñàntena vijànàti devadatta iti sidhyati. sàdç÷yenàtmalàbhàd iti. kàraõasàdç÷yena kàryàtmalàbhàt. akurvad api kiücid iti. parispandam akurvad apãty arthaþ. tadàkàrateti. nãlàdiviùayàkàratety arthaþ. vij¤àne kàraõabhàvàd iti. (##) vij¤ànaü vij¤ànàntarsya kàraõam. ato vij¤ànàntaram utpàdàd vijànàtãty ucyate. kàraõe kartç÷abdanive÷àd iti. kàraõaü kartçbhåtam iti kçtvà. tadyathà nàdasya kàraõaü ghaõñeti ghaõñà rautãty ucyate. tadvat. [Tib. 378a] pradãpa iti. arciùàü saütàne pradãpa iti upacaryate. eka iveti kçtvà. sa de÷àntareùåtpadyamànaþ saütànaråpaþ pradãpade÷àntareùåtpadyamànaþ. taütaü de÷aü gacchatãty ucyate. evaü cittànàü saütàne vij¤ànam ity upacaryate. ekam iveti kçtvà. tat saütànaråpaü vij¤ànaü viùayàntareùåtpadyamànaü taütaü viùayaü vijànàtãty ucyate. saütànena vij¤ànotpattyà vijànàtãty abhipràyaþ. yathà và råpaü bhavatãti vistaraþ. yathà bhavitå råpasya bhàvàj janitur jàteþ sthàtuþ sthiter anarthàntaratvam. evaü vij¤àne 'pi syàt. vij¤àtur vij¤ànasya bhàvàd anarthàntaratvaü. vyatiriktasya bhàvasyànupalabdheþ. vai÷eùikasåtrànusàràd và. nàtmana iti. yadi nàtmano vij¤ànam utpadyate vij¤ànalakùaõasyàvi÷eùàt tàdç÷am eva vij¤ànam utpadyeta. yadi tv àtmanaþ tasyàbhipràyavi÷eùàd vi÷iùñaü j¤ànam utpadyetety abhipràyaþ. na ca kramaniyameneti. kasmàc ca na kramaniyamenotpadyate. aniyamenàpi hy utpadyate gobuddher anantaraü strãbhuddhiþ. strãbuddher mahiùabhuddhiþ. kasmàd gobuddhir evànantaraü notpadyate. aükurakàõóapattràdivad iti. aükuràt kàõóa evotpadyate [Tib. 378b] na pattràdi. kàõóàt pattram evotpadyate na puùpàdy aükuràdi và. tadvat. nikàmadhyànasamàhitànàm iti. nikàmena paryàptena samàptena dhyànena samàhitànàm. sadç÷akàyacittotpattau sadç÷asya kàyasya cittasya cotpattau. svayaüvyutthànam iti. na paropakrameõety abhipràyaþ. evam anena kasmàn na nityaü sadç÷am evotpadyata ity yat pçùñaü. tad visarjanaü. yat tu pçùñaü na ca kramaniyameneti. tad dar÷ayann àha. kramo 'pi hi cittànàm niyatam eveti. abhãùñam evaitat. gotravi÷eùàd iti bhàvanàvi÷eùàt. strãcittàd iti vistaraþ. strãcittàt stryàlambanàc cittàd anantaraü tasyàþ striyàþ kàyas tatkàyaþ. tatkàyasya vidåsàõàyai yadi parivràjakasyànyasya và sàdho÷ cittam utpannaü bhavati. tatpatiputràdicittaü và. tasyàþ patiputràdayaþ. àdi÷abdena duhitràdayo gçhyante. tadàlambanaü cittaü tatpatiputràdicittaü. tad vànyatarad yad idaü tasmàt strãcittàd anantam utpannaü bhavati. puna÷ ca kàlàntareõa saütatipariõàmena strãcittam utpadyate. tat pa÷càd utpannaü strãcittaü (##) samarthaü bhavati tatkàyavidåùaõàcittotpàdane tatstrãkàyavidåùaõàcittotpàdane tatpatiputràdicittotpàdane và samarthaü. kasmàd ity [Tib. 379a] àha. tadgotratvàd iti. tadkàyavidåsaõàcittaü tatpatiputràdicittaü và gotraü bãjam asyeti tadgotraü. cittaü tasya bhàvaþ. tasmàt. tajjàtãyatvàd ity abhipràyaþ. anyathety atadgotraü. atha punaþ paryàyeõeti vistaraþ. paryàyeõàyugapat. strãcittàt tatkàyavidåùaõàcittaü tatas tatpaticittaü tatas tatputracittaü tata eva ca tadduhitçcittaü tata eva ca tadupakaraõàdicittaü utpannaü bhavati. tataþ strãcittàd anaütarotpannebhya÷ cittebhyo yad bahutaraü pravàhataþ pañutaraü ÷aktitaþ àsannataraü vàsyotpàdyasya cittasya. tad eva cittam utpadyate. tadbhàvanàyà balãyastvàt tasya bahutarasya pañutarasyàsannatarasya và bhàvanàyà balavattaratvàt. anyatreti vistaraþ. tatkàlapratyupasthitas tatkàlikaþ kàyapratyayavi÷eùo bàhyapratyayavi÷eùa÷ ca. tasmàd anyatra tasmàd çta ity arthaþ. tad eva hy upapadyate yasya kàyo bàhyo và pratyayaviùaya uptiùñhate. saiva balãyasãti. yà bahutarasya pañutarasya àsannatarasya vàbhihità saiva balãyasi bhàvanà. kasmàn nityaü na phalati na hi tac cittaü nivartate. vartata itãtareõa codita àha. sthityanyathàtvalakùaõatvàt. [Tib. 379b] sthiter anyathàtvaü lakùaõam asyeti sthityanyathàtvalakùaõaü. tadbhàvàt. tasya cànyathàtvasya saüskçtalakùaõasya. anyabhàvanàphalotpattau anyabhàvanàphalasya cittàntarasyotpattàv ànuguõyàn nityaü na phalati tad evety arthasaübandhaþ. evaü hy àhur iti sthaviraràhulaþ. ## iti sarvaprakàraü. yàvanto ## varõasaünive÷àdiprakàràþ. teùàü ## idam asya kàraõaü yenaivaü varõaþ evaü saünive÷aþ evaü snigdhateti. evamàdibhir àkàrair ## na j¤àtuü ÷akyaü. kaiþ. ## ÷ràvakapratyekabuddhàdibhiþ. ## sarvavidbalaü hi taj j¤ànaü. yena tat kàraõaü j¤àyata ity abhipràyaþ. pràg (##) evaråpiõàü cittabhedànàm iti. råpakàraõam api sarvathà j¤àtum a÷akyaü kim aråpiõàm ity arthaþ. ekãyas tãrthika iti vai÷eùikaþ. manaþsaüyogavi÷eùàpekùatvàd iti cet. syàn mataü tulye 'py àtmaprabhavatve cittotpatter àtmà kadàcit karhicin manaþsaüyogavi÷eùam apekùate. ity ato na nityaü tàdç÷am eva cittam utpadyate na ca kramaniyamenàükurakàõóapattràdivad iti. na. anyasaüyogàsiddheþ. [Tib. 380a] naitad evaü. kasmàt. tàbhyàm àtmamanobhyàm anyasya saüyogasyàsiddheþ. na hi saüyogo nàma bhàvaþ ka÷cid asmàkaü siddho 'sti. saüyogino÷ ceti vistaraþ. abhyupagate 'pi saüyoge saüyogino÷ ceti vistaraþ. lokaprasiddhayoþ kàùñhayor anyayor và kayo÷cit. paricchinnatvàt paricchinnade÷adçùñatvàd ity arthaþ. lakùaõavyàkhyànde ceti. vai÷eùikataütre saüyogalakùaõanirde÷àt. tataþ kim àtmanaþ paricchedaprasaügaþ. paricchinnade÷atvaprasaügaþ. yatràtmà. na tatra manaþ. yatra manaþ. na tatràtmeti. anenànumànàgamàpattito dharmivi÷eùaviparyayo 'sya pakùasya saüdar÷ito bhavati. manasà saüyoga àtmana iti. àtmà dharmã. tasya vi÷eùaþ sarvagatvaü. tadviparyayo 'sarvagatatvam iti. tato manaþsaücàràd àtmanaþ saücàraprasaügàd iti. tato lakùaõàd apràptipårvikà pràptiþ saüyoga iti manaþsaücàràd yaüyaü ÷arãraprade÷aü manaþ saücarati. tatastata àtmà saücaraty apaitãti prasajyate. tadyathà yaüyaü pçthivãprade÷aü puruùaþ saücarati. tatastata àtapo 'pasarpati. tathà ca sati niþkriyatvam asya bàdhitaü bhavatãti. sa eva pratij¤àdoùaþ. vinà÷asya và. prasaüga iti vartate. àtmana iti ca. yatrayatra manaþ saücarati. tatratatràtmà vina÷yatãti. sa eva càtra pratij¤àdoùaþ. àtmano nityatvanivçtteþ. prade÷asaüyoga [Tib. 380b] iti cet. syàn matam àtmanà prade÷ena saüyogo manasaþ. àtmano và prade÷ena manasà saha saüyogaþ. yasmiü charãraprade÷e mano 'vasthitaü bhavati. tadgatenàtmaprade÷ena mano na saüyujyate. prade÷àntareõànyapàr÷vataþ saüyujyate. tasüàd apràptipårvakatve 'pi saüyogasyàpràptenaivàtmaprade÷ena manaþ saüyujyata iti. tan na. tasyaiva tatprade÷atvàyogàt. na hy àtmano 'nyaprade÷a vidyaüte. na caivàtmaivàtmanaþ prade÷o yujyate. astu và saüyoga iti vistaraþ. abhyupetyàpi saüyogaü tathàpi nirvikàratvàd avi÷iùñe manasi kathaü saüyogavi÷eùaþ. kathaü vi÷iùñaþ saüyogo bhavati. yate evam uktaü manaþsaüyogavi÷eùàpekùatvàd iti. buddhivi÷eùàpekùatvàd iti cet. sa evopari codyate kathaü buddhivi÷eùa iti. kasmàn na nityam ãdç÷am evotpadyate cittam avi÷iùñe àtmanãti. kàraõavi÷eùàd dhi kàryavi÷eùa (##) iùyate ÷aükhapañahàdi÷abdavat. saüskàravi÷eùàpekùàd àtmamanaþsaüyogàd iti cet. syàn mataü nityam avi÷iùñe 'py àtmani manasi ca saüskàravi÷eùàpekùàd àtmamanasoþ saüyogàd buddhivi÷eùa iti. tad uktaü bhavati. saüskàravi÷eùàd bhàvanàvi÷eùalakùaõàd àtmamanaþsaüyogavi÷eùaþ. tadvi÷eùàd buddhivi÷eùa iti. atra bråmaþ. cittàd evàstv iti vistaraþ. ayam ihàcàryasyàbhipràyaþ. [sàntarbhava÷ cittam astãty avivàdaþ] mama tava ca cittam astãty avivàdaþ. [Tib. 381a] saüskàravi÷eùo 'py asti bhàvanàvi÷eùalakùaõo yo 'sau vàsanà bãjam iti vàsmàbhir vyavasthàpyate. bhàvàntaraü na veti tuvi÷eùaþ. tasmàc cittàd eva saüskàravi÷eùàpekùàd buddhivi÷eùo 'stu. kim àtmanà tatsaüyogena và kalpiteneti. na hi kiücid iti vistaraþ. kuhakenaikatareõa vaidyena kasmaicit glànàyauùadhaü dadànena cintitaü. idam auùadhaü sulabhaü. viditaü càsya saparijanasya glànasya. etena cauùadhenàsya glànasya glànopa÷amo bhavet. tad evaü màm avadhåyànye 'pi kariùyanti. tata÷ ca mamàrthalàbho na bhaviùyati. iti cintayitvà tad abhimaütrya phåþ svàhà phåþ svàheti janasya dar÷itam. anena mantreõedam auùadhaü sidhyatãti. tatra yathà kuhakavaidyaphåþsvàhànàm auùadhakàryasiddhau sàmarthyaü nàsti. auùadhasyaiva tu sàmarthyam. evam àtmano buddhivi÷eùopattau nàsti sàmarthyaü. cittasyaiva sàmarthyam iti. saty àtmani tayoþ saübhava iti cet. syàn mataü. saty àtmani tayoþ saüskàracittayoþ saübhavaþ. ity ato 'sty àtmeti. atra bråmo vàïmàtraü. nàtra kàcid yuktir astãti. à÷rayaþ sa iti cet. syàn matam. àtmà÷rayas tayor iti. yathà kaþ kasyà÷raya iti. à÷rayaråpeõodàharaõaü mçgyate. tam asyà÷rayàrtham ayuktaü dar÷ayann àha. na hi te [Tib. 381b] iti vistaraþ. te saüskàracitte. citrabadaràdivat. yathà kuóye citram àdhàryaü badaraü ca kuõóe. àdi÷abdena bhàjane bhojanam ityàdi. naiva te saüskàracitte tatràtmany àdheye. dhàrye. nàpi sa kuóyakuõóàdivad àdhàro yuktaþ. nàpi sa àtmà kuóyavat kuõóavac càdhàro yuktaþ. àdi÷abdena bhàjanàdigrahaõaü. kiü karaõam ity àha. pratighàtiyutatvadoùàd iti pratighàtitvadoùàd yutatvadoùàc ca. sapratighatvaprasaügàt pçthagda÷atvaprasaügàc cety arthaþ. yathà citrabadarayoþ kuóyakuõóayo÷ càdhàryàdhàrabhàve pratighàtitvam yutatvaü ca dçùñe. evam eteùàm api syàt. aniùñaü caitat. ato 'nàtmà÷rayaþ. yathà na gandhàdhibhyo 'nyà pçthivã. tathà buddhyàdibhyo 'nya àtmeti. (##) ko hi satpuruùo gaüdhàdibhyo 'nyàü pçthivãü nidhàrayati. na hi pçthivã katamety ukte råpagandharasaspar÷ebhyo 'nyà dar÷ayituü ÷akyate yathà råpaü gandhàdibhyo 'nyad iti. yadi na gaüdhàdibhyo 'nyà pçthivã. katham ayaü vyapade÷aþ pçthivyàü gandhàdaya iti. anyena hy anyasya vyapade÷o dçùñaþ. caitrasya kambala iti. ata ucyate. vyapade÷as tu iti vistaraþ. [Tib. 382a] vi÷eùaõàrthaü ity abàdibhyo vi÷eùaõàrtham ity arthaþ. katham iti pratipàdyati. te hy eveti vistaraþ. te hy evety evakàras tadvytiriktapçthivãdravyanivçttyarthaþ. te eva gandhàdayaþ. tadàkhyàþ pçthivyàkhyàþ. yathà vij¤àyeran. tathà vi÷eùaõàrthaü vyapade÷a ity abhisaübandhaþ. nànya iti. nàbàdyàkhyàþ. pçthivyàkhyebhyo 'nye vij¤àyerann ity arthaþ. kàùñhapratimàyàþ ÷arãravyapade÷avad iti. yathà kàùñhapratimàyàþ ÷arãram iti vyapadi÷yate. anyàbhyo mçnmayàdivi÷eùaõàrthaü. na ca kàùñhapratimàyàþ ÷arãram anyat. evam ihàpi vyapade÷aþ syàt. na ca gandhàdibhyo 'nyà pçthivãti. saüskàravi÷eùàpekùatva ity àtmamanaþsaüyogasya. yo hi baliùñha iti. saüskàravi÷eùaþ. tenànyeùàü saüskàravi÷eùàõàü pratibandhaþ. sa eva baliùñhaþ kasmàn nityaü na phalatãty àcàryavacanaü. sa eva punar àha. yo 'sya nyàyo yaþ saüskàrasya nyàyo vinà÷aþ pratibandho và. so 'stu bhàvanàyà bãjàtmikàyàþ. àtmà tu nirarthako niþprayojanaþ kalpyate. saüskàràrthà hi tatkalpanà syàt. tasya ca saüskàrasya yat kàryaü. tad bhàvanayaiva kriyata iti. smçtyàdãnàm iti vistaraþ. syàn mataü. smçtisaüskàrecchàdveùàdãnàü [Tib. 382b] guõapadàrthatvàt tasya ca guõapadàrthasyàva÷yadravyà÷ritatvàd dravyà÷raya÷ ca guõavàn ity evaü lakùaõopade÷àt. na caiùàm anya à÷rayaþ pçthvyàdiko yujyate 'parapratyakùatvàdhibhiþ. kàraõaiþ. ato ya eùàm à÷rayaþ. sa àtmà. tasmàd asty àtmeti. na. asiddheþ. naitad evaü. kasmàt. smçtyàdãnàü guõapadàrthatvàsiddheþ. vidyamànaü dravyam iti. yat svalakùaõato vidyamànaü. tad dravyaü. ùañ dravyàõi ÷ràmaõyaphalànãti. råpaskandhàdãni paüca skandhàni ÷ràmaõyaphalàny asaüskçtaü ca ùaùñham iti ùañ dravyàõi bhavanti. nàpy eùàm iti. smçtyàdinaü. parãkùito hy à÷rayàrtha iti. yathà kaþ kasyà÷rayaþ. na hi te citrabadaràdivad àdhàrya iti vistareõa. (##) ete prakàrà iti. gauràdiprakàràþ. skaüdheùv ayam ity ahaükaràþ. na tv ahaükàra iti. na tv aham ity evam àkaraþ pratyaya ity arthaþ. idaü punas tad evàyàtam iti. kimarthaiùà ùaùñhã. svàmyarthà. yathà kaþ kasyo svàmã. yathà go÷ caitraþ katham asau tasyàþ svàmã. tadadhãno hi tasyàvàhadhohàdiùu [Tib. 383a] viniyogaþ. kva ca punar ahaükàro viniyoktavyo yata etasya svàmi mçgyate. ahaükartavye 'rthe. kimarthaü viniyoktayaþ. ahaükàràrtham. aho såktàni sukhaidhitànàü. sa eva hi nàma tadarthaü viniyoktavya iti. kathaü ca viniyoktvyaþ. utpàdanataþ àhosvit saüpreùaõataþ. ahaükàragatyayogàd utpàdanataþ. hetur eva tarhi svàmi pràpnoti. phalam eva ca svaü. yasmàd dhetor àdhipatyaü phale. phalena ca tadvàn hetur iti. ya evàsya hetur ahaükàrasya. tasyaivayam iti. puùpito vçkùa iti dçùñànto yatra siddhànte vçkùàvayavã neùyate. vijàtãyacaturmahàbhåtakàyàrambhànabhãùñe. yatra tu vçkùàvayavy asti. tatra dvitãyo dçùñàntaþ. phalitaü vanam iti. na hi vanaü nàma kiücid asti. yathà yasmin vane phalam utpannaü tat phalitam iti ucyate. yathà yasminn à÷raye ùaóàyatanalakùaõe sukham utpannaü duþkhaü và. sa sukhito duþkhito và. tathoktam iti. yathà à÷rayaþ ùaóàyatanaü tathoktaü. ## iti. atha paücaskandhakaü bhavàn udàharatãty adhikçtaü. sa eva karteti. sa eva paücaskandhalakùaõaþ kartà. [Tib. 383b] nàtmà. iti siddho naþ pakùaþ. tatràpi svàtaütryaü nàstãti dar÷ayann àha. trividhaü cedaü karmeti vistaraþ. kàyasya cittaparataütrà vçttiþ cittapravartitvàt kàyakarmaõaþ. cittasyàpi kàye vçttiþ svakàraõaprartaütrà. [manodharma]manaskàràdiparataütratvàt. tasyàpy evaü tasya cittakàraõasya svakàraõaparataütrà vçttir iti. nàsti kasyacid api svàtaütryaü kàyasya cittasya cittakàraõasyànyasya và. pratyayaparataütrà hi sarve bhàvàþ. ## iti vacanàt. àtmano 'pi ca nirapekùasya buddhivi÷eùàdyutpattàv akàraõatvàbhyupagamàn na svàtaütryaü sidhyati. tasmàn naivaü lakùaõa iti. svataütraþ karteti. evaü tarhi kartety àha. yat tu yasya pradhànakàraõaü. tat (##) tasya kartety ucyate. pràdhànye tatpratãtyotpatteþ. sa evam api kartà na yujyate. pradhànakàraõabhàvenàpi na yujyata ity arthaþ. tasyàkàraõatvam upadar÷ayann àha. smçtito hi chanda iti vistaraþ. pårvasmartavye 'çthe smçtir utpadyate. smçte÷ chandaþ kartukàmatà. chandàd vitarka÷ cetanàvi÷eùo 'bhisaüskàralakùaõaþ. praj¤àvi÷eùo và yogàcàranayena. vaibhàùikanayena tv abhiråpaõavikalpalakùaõaþ. [Tib. 384a] vitarkàt pratyatno vãryaü. prayatnàd vàyuþ. tato vàyoþ karma de÷àntarotpattilakùaõam iti. kim atràtmà kurute. vij¤àne pratiùedhàd iti. yaivopalabdhiþ. tad eva vij¤ànaü. vij¤àne càtmanaþ sàmarthyaü pratiùiddhaü. cittàd evàstu saüskàravi÷eùàpekùàt. na hi kiücid àtmana upalabhyate samarthyam. auùadhakàryasiddhàv iva kuhakavaidyaphåþsvàhànàm iti. yathà tathoktam iti ## iti. tadà÷ritàd ity àtmà÷ritàt. uktottaraiùà vàcoyuktir iti. yathà kaþ kasyà÷rayaþ. na hi te citrabadaràdivad àdhàrye. nàpi sa kuóyakuõóàdivad àdhàro yuktaþ. pratighàtitvayuktatvàdidoùàn na vai sa evam à÷rayaþ. kathaü tarhãti vistaraþ. tadàhitaü hi tad iti. tena bãjenàhitaü tat sàmarthyam ity arthaþ. yathoktam iti sthaviraràhulena. ## iti vistaraþ. ekasmin saütàne catvàri karmàõi. guru àsannam abhyastaü pårvakçtaü ca. eùàü caturõàü gurukarma pårvakam iti tribhyas tat pårvaü vipacyate. àsannàbhyastapårvakçtànàm [Tib. 384b] apy àsannaü pårvam iti tat pårvaü dvàbhyàü vipacyate. abhyastapårvakçtayo÷ càbhyastaü pårvam iti ekasmàt pårvaü vipacyate. asatsv eteùu pårvajanmakçtaü vipacyate aparaparyàyavedanãyaü. akliùñànàm iti. ku÷alànàm anivçtàvyàkçtanàü ca. viklittivi÷eùajàd iti. bhåmyudakasambandhàt phalasya såkùmo vikàro viklittiþ. tasyà vi÷eùaþ. sa evàtiprakçùñaþ. tasmàj jàto vikàravi÷eùaþ. tasmàt. phalàntaram utpadyate. kãdç÷àd vikàravi÷eùàd iti dar÷ayann àha. yo hi tatra bhåtaprakàraïkuraü nivartayati. sa tasya bãjam iti. tasyàükurasya bãjaü. nànyo bhåtaprakàraþ. na pårvabãjàvastho bhåtaprakàra ity arthaþ. bhavinyà tu saüj¤ayeti. odanaü pacati saktuü pinaùñãti yathà bhàvinyà saüj¤ayà vyapade÷aþ. evaü pårvako 'pi (##) saütànaþ aviklinnabãjàvasthaþ bãjam ity àkhyàyate bhàvinyànayà saüj¤ayeti. sàdç÷yàd veti. viklinnavi÷eùajena bhåtavikàravi÷eùeõa sadç÷aþ. sa pårvakaþ saütàna iti kçtvà bãjam ity àkhyàyate. evam ihàpãti vistaraþ. yadi saddharma÷ravaõayoni÷omanaskàrapratyayavi÷eùàj jàtaþ ku÷alasàsrava÷ cittavikàra utpadyate. asaddharma÷ravaõayoni÷omanaskàrapratyayavi÷eùàj jàtaþ aku÷alo và cittavikàra [Tib. 385a] utpadyate. tasmàd tadvipàkàntaram utpadyate. nànyatheti samànam etat. yathà na phalàd eva phalàntaram utpadyate. kiü tarhi. vikàravi÷eùàt. evaü na vipàkàd eva vipàkàntaram utpadyate. kiü tarhi. cittavikàravi÷eùàd utpadyate iti. tulyam etat. phale raktaþ kesara iti. phalàbhyantare kesaraþ. yatra bãjapårakarasa àmlo 'vatiùñhate. na ca sa tasmàt punar anya iti. na rasaraktaþ kesaras tasmàd uktàt kesaràt punar upajàyate. kiü tarhi. pràkçta evàraktaþ kesaras upajàyata ity arthaþ. idam atrodàharaõaü. yathà làkùàrasaraktamàtuluügapuùpaphalàd raktakesaràn na raktaü kesaràntaraü punar bhavati. evaü karmajàd vipakàn na punar vipàkàntaram iti. àha càtra. ## punar àha. ## iti. ## karmabhàvanàü. ## bhàvanàyà ## tvadvçttaü làbhaü. ## tadvçttilàbhàt. (##) ## ity etac catuùñayaü ## ÷ràvakàdiþ ## arthàd uktaü bhavati. buddha eva tat sarvaü sarvathà prajànàtãti. ity etàm iti vistaraþ. itikaraõaþ samàptyarthaþ. pradar÷anàrtho và. etàü buddhànàü pravacanadharmatàü suvihitena hetor màrgeõa hetumàrgeõa ÷uddhàü niravadyàü ni÷àmya dçùñvà. aüdhàs tãrthyàþ. yathàbhåtadar÷anavaikalyàt. kutsità dçùñiþ kudçùñiþ. tasyà÷ ceùñitàni kudçùñiceùñitàni. vividhàni kudçùñiceùñitàn eùàm iti vividhakudçùñiceùñitàþ svargàpavargahetàv apratipanna mithyàpratipannà÷ cety arthaþ. teùàm evaüvidhànàü tãrthyànàü kapilolåkàdãnàü mataü dar÷anam apavidhya tyaktvà yàüti saüsàràn nirvàõam iti vàkyàdhyàhàraþ. ke te sattvàþ praj¤àcakùuùmanta àrya÷ràvakàþ. atha và tàm eva pravacanadharmatàü yànti pratipadyanta ity arthaþ. pravacanadharmatà punar atra nairàtmyaü buddhànu÷àsani và. anya àhuþ. pravacanaü såtràdidvàda÷àügavacogatam. tasya dharmatà svàkhyàtatà yuktyupetatvàt. nirvàõapravaõatà ca nirvàõadyotanàt. yathoktaü sarva ime dharmà nirvàõapravaõàþ nirvàõapràgbhàràþ nirvàõam evàbhivadanto [Tib. 386a] 'bhivadantãti. anàtmasaüj¤ina÷ ca nirvàõe ÷àntasaüj¤àþ saütiùñhante. àtmocchedà÷aükàpagamàd iti. tad evam anandhà eva yànti. nàndhàþ. andhàs tu bhramanty eva saüsàràrõave nairàtmyam apa÷yantaþ. tad dar÷ayann àha imàü hãti vistaraþ. iyaü niràtmatà. nirvàõam eva puraü nirvàõapuraü. tasyaikà vartinãti nirvàõapuraikamàrgo nànyo màrga ity arthaþ. tathàgata evàdityo gaübhãradharmàbhiprakà÷akatvàd àdityabhåtas tathàgataþ. tasya vacàüsi tàny evàü÷avaþ. tair bhàsvatã àlokavatã tathàgatàdityavaco'ü÷ubhàsvati. àryàõàü sahasrair vàhitety àryasahasravàhità. vivçtàm apãti. tàm imàü nirvàõapuraikavartinãü tathàgatàdityavaco'ü÷ubhàsvatãü vivçtàm api niràtmatàü. praj¤àcakùuùo vi÷adasyàbhàvàd avidyàko÷apañalaparyavanaddhanetratvàd và mandacakùuþ tãrthiko vàtsãputrãyo 'pi và nekùate. traya÷ ceha màrgaguõa varõyante. (##) tadyathaikàyanatàbhipretade÷apràyaõàt. sàlokatà yato niþ÷aüko gacchati. yàtànuyàtatà ca parimarditasthàõukaõñakàditvàt. [Tib. 386b] yena sukhaü gacchati. tatsàdharmyeõeyaü niràtmatàvartinã draùñavyà. caturbhi÷ ca kàraõair màrgo na vidyate. satvànutamaskatayà. prakà÷ito 'py àdityena avàhitatayà. bahupuruùavàhito 'py àvçtatayà. vivçto 'pi draùñur mandacakùuùkatayeti. teùàm ihaikam eva kàraõam asya màrgasyàdar÷ana uktaü. yato draùñur doùeõaivàyaü màrgo na dç÷yate. na màrgadoùeõeti. yata eùa mandacakùur etaü na pa÷yatãty avagantavyam. ## iti. sarvam iti yathoktaü. dig eva diïmàtram evakàràrtho màtra÷abdaþ. dik pramàõam asyeti diïmàtram iti và. mahato 'bhidharma÷àstràd alpam idam ## mayeti vàkya÷eùaþ. keùàm. ## matimatàm ity arthaþ. tàdarthye ùaùñhi. kiüvad ity àha. ## iti. yathà visaü svasàmarthyàd vraõade÷aü pràpya sarveùv aïgapratyaïgeùv atyantaü visarpatãti matvà kenacit tasya vraõade÷aþ kçtaþ. kathaü nàmedaü visarpatãti. evaü sumedhasaþ svasàmarthyavisarpitvàd viùasthàniyàþ. ity atas teùàü sumedhasàm udghañitaj¤ànàü pràj¤ànàm idam upadiùñaü mayà. katham. alpena granthena mahad abhidharma÷àstraü. ## arthataþ pratipadyerann iti. apare punar vyàcakùate. iti diïmàtram evedam iti idam eva nairàtmyaprativedham adhikçtyoktam iti. ## ## ity anenaivàrthasyàbhihitatvàd iti. samàpta÷ càùñamako÷asthànasaübaddha eva pudgalavini÷cayaþ. (##) nànàbhidharmàrthakaraüóabhåtam etad vivç ....... ...... raþ prasåtatçùnày amçtam adbhçtayonibhåtaü | vyàkhyàpadàrkakiraõaiþ sphuñitaü madãyaiþ ÷àstràmbujaü budhajanabhramarà bhajantàü || yo 'dhitya sarva÷àstràõi vidvadya÷à ya÷omitraþ. | sa imàü kçtavàn vyàkhyàü vyàkhyàsv anyàsv asaütuùñaþ. || tena ÷rãbhàratãbhartaþ paramàrthàgamà vyàkhyà | iyaü devaråpasya devakalpasya kalpità || àcàryaya÷omitrakçtàyàü sphuñàrthàyàm abhidharmako÷avyàkhyàyàm aùñamaü ko÷asthànaü samàptam iti. graüthakàrasaükhyà 25000. ÷ubhaü