Vidyakarasanti: Tarkasopana (= Ts) Based on the edition by Giuseppe Tucci in: Minor Buddhist Texts, Part I. Roma 1956 (Serie Orientale Roma, 9), pp. 275-310. Input by Klaus Wille (G”ttingen) #<...># = BOLD for references to Tucci's edition %<...>% = ITALICS for restored text ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ VidyÃkaraÓÃnti: TarkasopÃna (##) namo ma¤juÓriye // saæsÃrasarasi kolatuIyam aj¤Ãnabhedina÷ / smaraïaæme hevajrasya vartatÃæ h­di vaÓciram // 1. hitÃhitaprÃptiparihÃrahetur niyamena pramÃïam iti saæk«epatas tad vyutpÃdyate // pramÃïam avisaævÃdi j¤Ãnam / visaævadanaæ visaævÃda÷ / na visaævÃdo 'visaævÃda÷ / sa yasyÃsti tad avisaævÃdi / saævÃdy evetyartha÷ // avisaævÃda÷ punar upadarÓitÃ%%pratibaddhÃrthakriyÃprÃpaïam / prÃpaïam api prÃpakatvaæ tadyogyatà ca / avyavahitÃyÃm arthakriyÃyÃæ pramÃïasya prÃpakatvam eva / vyavahitÃyÃæ pravartakatvam api / prÃpakatvaæ copadarÓakatvam eva / karaïadharmasyopadarÓakatvasya grahaïÃd g­hÅtagrahiïÃm akaraïatvena vyudÃsÃn nÃtivyÃpità / ata evÃcÃryo dharmottaro 'py Ãha // yenaiva prathamam upadarÓitÃrthas tenaiva pravartita÷ puru«a÷ prÃpitaÓ cÃrtha÷ kim anyenÃdhikaæ kÃryam / marÅcikÃjalaj¤ÃnÃdÅny upadarÓitÃrthapratibaddhÃrthakriyÃprÃpaïÃsaæbhavÃd eva nirastÃnÅti / j¤Ãnagrahaïena cÃj¤Ãnasya indriyÃder nirÃsa÷ / karaïavihitapratyayena ca g­hÅtagrÃhiïa÷ / tena yad abhimatÃrthakriyÃsamarthÃrthaprÃpaïayogyam apÆrvavi«ayaæ j¤Ãnaæ tat pramÃïam // (##) 2. tad dvividham / pratyak«am anumÃnaæ ca / 3. pratigatam ÃÓritam ak«aæ pratyak«am / atyÃdaya÷ krÃntÃdyarthe dvitÅyayeti samÃsa÷ // prÃptÃpannÃlaÇgatisamÃse«u paraval liÇgaprati«edha÷ / tena pratyak«a÷ pratyaya÷ pratyak«Ã buddhi÷ / pratyak«aæ j¤Ãnam iti siddhaæ bhavati / ak«ÃÓritatvaæ ca pratyak«asya vyutpattimÃtranimittaæ / prav­ttinimittaæ tu sÃk«Ãtkaraïam eva / tena yat kiæcid vi«ayasya sÃk«ÃtkÃri j¤Ãnaæ tat sarvaæ pratyak«aÓabdavÃcyaæ sidhyati / mÅyate 'neneti mÃnam / liÇgagrahaïasaæbandhasmaraïayo÷ paÓcÃnmÃnam anumÃnam / etac ca rƬhivaÓÃl labhyate / tena dharmiviÓe«avarti liÇgaæ d­«Âavato %%liÇginoÓ ca saæbandhaæ sm­tavato yata÷ parok«avastvÃlambanaæ j¤Ãnam utpadyate tad anumÃnaÓabdenÃbhidhÅyate // 4. cakÃra÷ pratyak«ÃnumÃnayos tulyabalatvaæ samuccinoti / yathÃrthÃvinÃbhÃvitvÃt pratyak«aæ pramÃïam / tathÃnumÃnam apy arthÃvinÃbhÃvi pramÃïam iti tad uktam // arthasyÃsaæbhave 'bhÃvÃt pratyak«e 'pi pramÃïatà / pratibaddhasvabhÃvasya taddhetutve samaæ dvayam iti // anenaiva tulyabalatvakhyÃpanena yad api mÅmÃæsakair uktaæ sarvapramÃïÃnÃæ pratyak«am eva jye«Âhaæ tatpÆrvakatvÃd anumÃnÃder iti tad api nirastam // ÃtmasattÃlÃbhe sarvapramÃïÃnÃæ svakÃraïÃpek«atvÃn (##) na jye«ÂhetarabhÃvakalpanà sÃdhvÅti / evaæ pratyak«ÃnumÃnabhedena dviprakÃram eva pramÃïaæ // 5. dvividhavacanenaikaæ pramÃïaæ trÅïi catvÃri pa¤ca «ad iti vipratipattayo nirasyante / tathÃhi pratyak«am eva pramÃïaæ bÃrhaspatyÃnÃm / pratyak«ÃnumÃnÃgamÃ÷ pramÃïÃni ÃækhyÃnÃm / upamÃnam api naiyÃyikÃnÃm / arthÃpattir api prÃbhÃkarÃïÃm / abhÃvo hi pratyak«aæ ÓabdaÓ ca pramÃïam iti vaiyÃkarÃïa÷ // 6. tatra pratyak«aæ kalpanÃpodham abhrÃntam / yaj j¤Ã%% kalpanayà kalpanÃtvena rahitam abhrÃntaæ ca tad eva pratyak«am / etena yad uktam udyotakareïa / yadi pratyak«aÓabdena pratyak«am abhidhÅyate / kathaæ tat kalpanÃpo¬ham / atha kalpanÃpodhaæ kathaæ pratyak«aæ kalpanÃpodham ity anena Óabdenocyata iti / yad api bhart­hariïoktam / kalpanà hi j¤Ãnaæ pratyak«am api j¤Ãnaæ / pratyak«aj¤Ãne kalpanÃj¤Ãnaæ prati«edhatÃnyasmin jnÃne j¤ÃnÃntaram astÅti pratipÃditam / prÃptipÆrvakà hi prati«edhà bhavantÅti nyÃyÃd iti / tat sarvam apÃstam / tÃdÃtmyaprati«edhasyÃtrÃbhimatatvÃt / ata eva viv­taæ kalpanayà kalpanÃtvena rahitam iti / 7. kuta÷ puna÷ kalpanÃbhramayor abhÃva÷ pratyak«a iti cet / yasmÃt kalpanÃvibhramayor artharÆpasÃk«Ãtkaraïaæ nÃsti / tathà hi / abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsapratÅti÷ kalpanà / abhilÃpo vÃcaka÷ Óabda÷ / sa ca sÃmÃnyÃkÃra÷ / tena saæsargyas tadyogya÷ (##) pratibhÃso yasyÃæ pratÅtau sà abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsà / yogyagrahaïenÃvyutpannasaæketasya bÃlakasya kalpanà saæg­hyate / yady api tasyÃm abhilÃpasaæsargo nÃsti tadyogyà tu bhavaty eva / tatpratibhÃsino 'rthÃkÃrasyecchÃdhÅnasaæketÃnuvidhÃyinà ÓabdenÃbhidhÃtuæ ÓakyatvÃt / kuta÷ punar bÃlakasya kalpanà siddheti cet / tatkÃryasya prav­ttyÃdilak«aïasya pradarÓanÃt // tathà hi bÃlako 'ÇguryÃdiparihÃre stanÃdau pravartate / tad uktaæ / itikartavyatà loke sarvà ÓabdavyapÃÓrayà / tÃæ pÆrvÃhitasaæskÃro bÃlo 'pi pratipadyata // iti bÃlake puna÷ saæmÆrcchitÃk«arÃkÃradhvaniviÓi«Âà buddhiviparivartinÅ kalpanà Æhyà yayà paÓcÃt saæketagrahaïakuÓalo bhavati / na ced­ÓÅyam artharÆpaæ sÃk«Ãtkaroti / avyÃp­tendriyasya darÓaïavad buddhau ÓabdenÃpratibhÃsanÃd artha%%sya / sa hi ÓabdasyÃrtho ya÷ ÓÃbde pratyaye pratibhÃsate / upÃyabhedÃt prati%%bhedo nÃrthabhedÃt / yathaika eva devadatto dvÃrÃd d­Óyate jÃlena ceti cet / ayuktam etat / upÃyabhede 'pi tadrÆpasyaiva grahaïÃt kathaæ pratipattibheda÷ / na ca vastÆnÃæ dve rÆpe spa«ÂÃspa«Âalak«aïe virodhÃd etannibandhanatvÃc ca bhedasya / ata eva d­«ÂÃnto 'py asiddha÷ / tad uktam / jÃto nÃmÃÓrayo nÃnyaÓ cetasÃæ tasya vastuna÷ / ekasyaiva kuto rÆpaæ bhinnÃkÃrÃvabhÃsi tad // iti / tad evam abhilapituæ Óakyam evÃrthaæ kalpanà (##) Óabdena saæyojya g­hïÅyÃt / abhilÃpyaæ ca vastu sÃk«ÃtkriyamÃïaæ ÓabdenÃyojitam eva sÃk«Ãtkartavyam iti / siddham etat kalpanÃyà nÃsti vastusÃk«Ãtkaraïam iti / 8.bhrÃntam api j¤Ãnaæ timirÃÓubhramaïanauyÃnasaæk«obhÃdyÃhitavibhramam artharÆpavisaævÃdakam / tat katham anyathà sthitam arthaæ sÃk«ÃtkuryÃt / svarÆpapratibhÃsasya sÃk«ÃtkaraïaÓabdavÃcyatvÃt / tasmÃn nÃsti vastusÃk«Ãtkaraïaæ vibhramasyÃpÅti siddham / ataÓ ca vij¤Ãnaæ vi«ayasÃk«ÃtkÃri niyamena kalpanÃvibhramÃbhyÃæ viparÅtaæ bhavat kalpanÃpo¬ham abhrÃntaæ cÃvati«Âhate / tatra kalpanÃpo¬hapadenÃnumÃnasya nirodha÷ / abhrÃntapadena dvicandraj¤ÃnÃde÷ / anyÃrthaæ k­tam anyÃrthaæ bhavatÅti nyÃyÃt paravipratipattir api nirÃk­tà dra«Âavyà / tathà hi vaiyÃkaraïair uktam / na so 'sti pratyayo loke ya÷ ÓabdÃnugamÃd ­te / anuviddham iva j¤Ãnaæ sarvaæ Óabdena jÃyata // iti / sarvapratyayÃnÃæ ÓabdÃnugatarÆpatve sati kasyacid api j¤ÃnasyÃrthasÃk«ÃtkaraïayogÃt / anubhavasiddhaæ ca kalpanÃpo¬haæ pratyak«aæ katham aÇkayate / aÓvavikalpanakÃle gor anubhavÃt / tad evÃvikalpakaæ pratyak«aæ / na cÃÓvavikalpa eva gÃæ pratipadyate / svanÃmopasaæhitasya tasya tena grahaïÃt / na ca vikalpÃntaraæ d­«yaæ saævedyate / etenÃÓvÃdivikalpakÃle gavÃdivikalpo 'pi vyÃkhyÃta÷ / tathà mÅmÃæsakair api / (##) asti hy ÃlocanÃj¤anaæ prathamaænirvikalpakaæ / bÃlamÆkÃdivij¤Ãnasad­Óaæ Óuddhavastujam // tata÷ paraæ punar vastudharmair jÃtyÃdibhir yayà / buddhyÃvasÅyate sÃpi pratyak«atvena saæmatà // ity anena vikalpasyÃpi pratyak«atvam i«Âam / naiyÃyikÃdibhir api vyavasÃyÃtmakam ity Ãdinà niÓcayasyaiva pratyak«atvam uktam etad api kalpanÃpo¬ham ity anenaiva nirastam / yadi kalpanÃtmakaæ pratyak«aæ syÃd arthasÃk«Ãtkaritaiva hÅyeta iti// 9. abhrÃntagrahaïenÃpi ÓuklaÓaÇkhÃdau pÅtaÓaÇkhÃdivij¤Ãnaæ nirasyate / saty api bhrame 'rthakriyÃvisaævÃdÃbhÃvÃt / nÃpi tad anumÃnaæ yujyate liÇgajatvÃt / ata÷ pratyak«am iti / kathaæ punar etad abhrÃntagrahaïenÃvisaævÃdÃrthena nirasyate / ucyate / adhyavasitÃrthÃkÃrapratirÆpÃrthakriyÃprÃpter asaæbhavÃt / yadi hy avisaævÃditÃmÃtreïa pramÃïaæ syÃt keÓoï¬ukÃdij¤Ãne 'pi ÃlokÃde÷ saævÃdasaæbhavÃt tad api pramÃïaæ syÃt // 10. tat pratyak«aæ caturvidhaæ / indriyaj¤Ãnaæ mÃnasaæ svasaævedanaæ yogij¤Ãnaæ ceti // 11. indriyÃïÃæ cak«u÷ÓrotaghrÃïajihvÃkÃyÃnÃm ÃÓritaæ j¤Ãnam indriyaj¤Ãnaæ / svavi«ayak«aïopÃdeyasajÃtÅyak«aïasahitenendriyaj¤Ãnena samanantarapratyayena janitaæ manomÃtrÃÓrayatvÃn mÃnasam / sarvacittacaittÃnÃm Ãtmà saævedyate yena rÆpeïa tat svasaævedanam / yoga÷ Óamatha÷ praj¤Ã ye«Ãm asti te yogina÷ / te«Ãæ yaj j¤Ãnaæ pramÃïopapannÃrtha%%prakar«aparyantajaæ tad yogij¤Ãnam / (## prakÃracatu«ÂayÃkhyÃnena yair indriyam eva dra«Â­ kalpitaæ mÃnase ca pratyak«e do«a udbhÃvita÷ svasaævedanaæ nÃbhyupagataæ yogij¤Ãnaæ ca yogina eva na santi kutas te«Ãæ j¤Ãnam iti te sarve nirastà bhavanti // 12. tathà hi vaibhëikais tÃvaj j¤ÃnasyÃpratighatvÃd yadi tad dra«Â­ syÃd tadà vyavahitam api g­hïÅyÃd itÅndriyaæ dra«Â­ kalpitaæ / na caitad yuktam / yadi hi j¤Ãnaæ gatvÃrthaæ g­hïÃti tadà gamanavibandhakÃbhÃvÃd vyavahitam api g­hïÅyÃd iti yujyate vaktum / kiæ tu / yadÃkÃraæ taj j¤Ãnam utpadyate tat tena g­hÅtam ity ucyate na cÃyogyadeÓastho 'rthas tatsarÆpaka÷ / tat kathaæ tasya tena grahaïaæ syÃt / kiæ ca / yadÅndriyaæ dra«Â­ syÃt tadà kÃcÃdivyavahitasyÃrthasya grahaïaæ na syÃt / sapratighà daÓa rÆpiïa iti siddhÃntÃt / katham Ãgame uktam / cak«u«Ã g­hyate rÆpam iti / aupacÃriko 'sau nirdeÓa÷ // 13. yad api kumÃrilÃdibhir uktam / yadÅndriyaj¤Ãnag­hÅtam arthaæ g­hïÃti mÃnasam / tadà g­hÅtagrÃhitvÃd asyÃprÃmÃïyam / athendriyaj¤ÃnÃg­hÅtam arthaæ g­hïÃti / tadà cÃndhabadhirÃdyabhÃvado«aprasaÇga iti / tad api svavi«ayak«aïopÃdeyasajÃtÅyak«aïasahitenendriyaj¤Ãnena yaj janitam ity anenaiva nirastam / tathà hÅndriyaj¤Ãnavi«ayopÃdeyabhÆtak«aïagrÃhi mÃnasam / na ca indriyaj¤Ãnam andhÃdÅnÃm asti / tat kuto 'ndhabadhirÃdyahhÃvado«a÷ / nÃpi (##) g­hÅtagrÃhità / indriyaj¤Ãnavi«ayopÃdeyabhÆtak«aïasyÃnena grahaïÃt / etac ca mÃnasaæ pratyak«am uparatavyÃpÃre cak«urÃdau pratyak«am i«yate / vyÃpriyamÃïe punar etasmin yat pratyak«aæ tac ced anindriyajaæ kim anyad indriyajaæ bhavi«yati / na ca nimÅlitÃk«asya rÆpadarÓanÃbhÃvÃd anubhavaviruddhatvam ÃÓaÇkanÅyam / k«aïamÃtrabhÃvitvena duravadhÃratvÃt // 14. kim arthaæ tarhy etad upanyastam iti cet / ucyate / yat tat siddhÃnte mÃnasam uktaæ tad yady evaælak«aïaæ syÃd tadà na kaÓcit parokto do«a ity ÃdarÓayitum / yad api svasaævedanaæ nÃbhyupaga%%te parais cittacaittÃnÃæ tad api ayuktam / na tÃvac cittacaittÃnÃæ prakÃÓo nÃsty eva / prakÃÓasya sarvaprÃïinÃm anubhavasiddhatvÃt / na cai«Ãæ pareïa prakÃÓo yukta÷ / tad dhi paraæ samÃnakÃlabhÃvi tÃvat prakÃÓakam anupapannam upakÃrÃbhÃvÃt / bhinnakÃlabhÃvy api na prakÃÓakaæ prakÃÓyÃbhÃvÃt / tasmÃd yathà pradÅpa÷ prakÃÓakasvabhÃvatvÃd ÃtmÃnaæ prakÃÓayati tathà j¤Ãnam apÅti / nanu pradÅpo 'pi cak«u«Ã prakÃÓyata iti cet / na sajÃtÅyaprakÃÓanirapek«atvena d­«ÂÃntÅk­tatvÃt // 15. kiæ ca / yadi j¤Ãnam ÃtmÃnaæ na saævedayate / tadà svato 'pratyak«atve 'rthÃnudbhavo 'py apratyak«atayà na syÃt / atra prayoga÷ / yad avyaktavyaktikaæ na tad vyaktaæ / yathà kiæcit kadÃcit kathaæcid avyaktavyaktikam / avyaktavyaktikaÓ ca j¤Ãnaparok«atve ghaÂÃdir artha iti vyÃpakÃnupalabdhiprasaÇga÷ / iha vyaktatvaæ ni«edhyaæ / tasya vyÃpakaæ vyaktavyakti%%tvam / tasya cehÃnupalabdhir iti / j¤Ãnasya j¤ÃnÃntareïa vyakter hetur ayam asiddha iti cet / (##) na / ghaÂÃdij¤ÃnodayakÃle siddhatvÃt / na ca bhavatÃm api sarvaæ vij¤Ãnam ekÃrthasamavÃyinà j¤Ãnena j¤Ãyate / bubhutsÃbhÃve tadabhÃvÃt / yathopek«aïÅyavi«ayà saævit / tata upek«aïÅyam eva tÃvad avyaktavyaktikatvÃd avyaktaæ prasajyate / 16. kiæ ca / j¤Ãnaæ j¤ÃnasyÃpi kathaæ vyaktir iti vaktavyam / anyaj¤Ãnena tasya siddhatvÃd ucyamÃnÃyÃæ tatrÃpy evam ity anavasthà syÃt / na ceyaæ saædigdhavipak«avyÃv­ttyÃnaikÃntikÅ / tathÃhi yady avyaktavyaktikam api vyaktavyavahÃravi«aya÷ syÃt tadà puru«Ãntaravartij¤Ãna%%vyaktam api svaj¤Ãn%% tathaiva vyaktaæ vyavahriyeteti / tad ayaæ vyaktavyavahÃro vyaktavyaktikatvena vyÃpÅ / siddhe ca vyÃpyavyÃpakabhÃve vyÃpakÃnupalabdhir aikÃntikÅti / nÃpi svÃtmani kriyÃvirodha÷ / yadà ja¬apadÃrthavailak«aïyenotpattir eva svasaævitti÷ / tad uktam ÃcÃryaÓÃntirak«itapÃdai÷ // vij¤Ãnaæ ja¬arÆpebhyo vyÃv­ttam upajÃyate / iyam evÃtmasaævittir asya yÃja¬arÆpatà // svasaævicchabdÃrtho 'pi tair eva darÓita÷ / svarÆpavedanÃyÃnyad vedakaæ na vyapek«ate / na cÃviditam astÅti so 'rtho 'yaæ svasaævida // iti 17. yad apy uktaæ yogina eva na santi kutas te«Ãæ j¤Ãnam iti / tad asÃram / bhÃvanà hi bhÆtÃrthavi«ayà taditarà và prakar«aparyantavartinÅ sphuÂataragrÃhyÃkÃraæ vij¤Ãnaæ janayati / tathà hi ÓokÃdyupaplutacittav­ttaya÷ putrÃdibhÃvanÃsamÃptau parisphuÂasamÃvartitatpratibhÃsavanto bhavanti / tatra yat (##) pramÃïopapannÃrthabhÃvanÃprakar«aparyantÃj jÃtam karatalÃmalakavad bhÃvyamÃnÃrthaspa«ÂatarÃkÃragrÃhi tad yogipratyak«am iti / yad Ãha / bhÃvanÃbalata÷ spa«Âaæ bhayÃdÃv iva Óaæsate / yaj j¤Ãnam avisamvÃdi tat pratyak«am akalpakam iti // 18. tasya vi«aya÷ svalak«aïaæ / tasya caturvidhasyÃnanyasÃdhÃraïena rÆpeïa yal Iak«yate tad vi«aya÷ / anena sÃmÃnyavi«ayatvÃropa÷ pratyak«e pratyukta÷ / yasyÃrthasya saænidhÃnÃ%%bhyÃæ j¤ÃnapratibhÃsabhedas tat svalak«aïaæ / yasya j¤Ãnavi«ayasya saænidhÃnaæ yogyadeÓÃvasthÃnam / asaænidhÃnaæ yogyadeÓe 'bhÃva÷ sarvathà / tÃbhyÃæ yo j¤ÃnapratibhÃsaæ grÃhyÃkÃraæ bhinatty utpÃdÃnutpÃdÃt tat svalak«aïam // anyat sÃmÃnyalak«aïaæ so 'numÃnasya vi«aya÷ / etasmÃt svalak«aïÃd yad anyat sÃdhÃraïaæ lak«aïaæ so 'numÃnasya vi«aya÷ / 19. tad eva pratyak«aæ j¤Ãnaæ pramÃïaphalam / arthapratÅtirÆpatvÃt yad evÃnantaram uktaæ pratyak«aæj¤Ãnaætad eva pramÃïasya phalam / arthasya pratÅtir avagama÷ / tadrÆpatvÃt / yadi tad eva j¤Ãnaæ pramÃïaphalaæ ne«yate tadà bhinnavi«ayatvaæ syÃt pramÃïaphalayo÷ / na caitad yuktam / na hi paraÓvÃdike khadiraprÃpte palÃÓe cchidà bhavati // 20. arthasÃrÆpyam asya pramÃïam / tadvaÓÃd arthapratÅtisiddhe÷ / iha yasmÃd vi«ayÃd vij¤Ãnam udeti tatsarÆpaæ tad bhavati / atatsarÆpeïa j¤ÃnenÃrthavedanÃyogÃt / tathà hi vij¤Ãnaæ bodhamÃtrasvabhÃvam (##) utpadyate / tadà nÅlasyedaæ vedanaæ pÅtasyeti pratikarmavyavasthà na syÃt / yÃd­Óaæ hi tan nile pÅte 'pi tÃd­Óaæ ceti / arthasÃrÆpye tu sati yasyaivÃkÃram anukaroti j¤Ãnaæ tatsaævedanaæ bhavati nÃnyasya / tac cÃsya sÃrÆpyaæ niyatÃrthapratÅtivyavasthÃyÃæ sÃdhakatamatvÃt pramÃïam / na caitat mantavyam / kathaæ sÃdhyasÃdhanayor abheda iti / janyajanakabhÃvenÃtra sÃdhyasÃdhanabhÃvÃbhÃvÃt / vyavasthÃpyavyavasthÃpakabhÃvena caikasyÃpi ghaÂate / nÃpi lokabÃdhà / loko pi kadÃcid ekadhanurÃdikaæ kart­tvÃdinà vadaty eva / tathÃhi vaktÃro bhavanti / dhanur vidhyati / dhanu«Ã vidhyati / dhanu«o nis­tya saro vidhyatÅti / etena pÆrvaæ pÆrvaæ j¤Ãnaæ pramÃïam uttaram uttaraæ phalam iti pramÃïaphalabhrÃntir apÃstà // // tarkasopÃne pratyak«apariccheda÷ prathama÷ // // 1. anumÃnaæ dvidhà svÃrthaæ parÃrthaæ ca / svasmÃyidaæ svÃrthaæ / yena svayaæ pratipadyate / parasmÃyidaæ parÃrtham / yena paraæ pratipÃdayati / 2. tatra trirÆpaliÇgÃd yad anumeye j¤Ãnaæ rÆpatrayayuktÃl liÇgÃd yad anumeyÃlambanaæ j¤Ãnaæ utpadyate tat svÃrtham anumÃnam / trirÆpagrahaïam ekaikadvidvirÆpavyavacchedÃrtham / tatraikaikarÆpo hetur na bhavati / yathà nitya÷ Óabda÷ k­takatvÃt / mÆrtatvÃt / aprameyatvÃd iti / yathÃkramam anumeye sattvasapak«asattvavipak«a%%v­tti (##) mÃtram asti tathà hi dvidvirÆpo yathÃnityo dhvani÷ / amÆrtatvÃt / ÓrÃvaïatvÃt / cÃk«u«atvÃd iti / yathÃkramam anumeye sattvasapak«asattvÃsapak«ÃsattvamÃtrasyÃbhÃvÃt / tad uktam ÃcÃryapÃdai÷ / ekaikadvidvirÆpÃd và liÇgÃn nÃrtha÷ k­to 'rthata÷ // k­takatvÃd dhvanir nityo mÆrtatvÃd aprameyata÷ / amÆrtaÓrÃvaïatvÃbhyÃm anityaÓ cÃk«u«atvata // iti / 3. anumeyagrahaïenÃparok«avi«ayasya nirÃsa÷ / pramÃïaphalavyavasthÃtrÃpi pratyak«avat ] yathà pratyak«e tasyaiva nÅlÃdisÃrÆpyaæ pramÃïam uktaæ nÅlÃdipratÅtiÓ ca phalaæ tathÃtrÃpi vahnyÃdyÃkÃra÷ pramÃïaæ vahnyÃdivikalpanarÆpatà ca phalam iti / 4. liÇgasya trÅïi rÆpÃïi / anumeye sattvam eva niÓcitam / anumeye vak«yamÃïalak«aïe liÇgasya sattvam eva niÓcitam ekarÆpam ] tatra sattvavacanenÃsiddho nirasta÷ / yathà nitya÷ Óabda÷ / cÃk«u«atvÃd iti / evakÃreïa pak«aikadeÓÃsiddha÷ %% / yathà cetanÃs tarava÷ svÃpÃd iti / pak«Åk­te«u %%saækocalak«aïa÷ svÃpa ekadeÓe na siddha÷ / na hi sarve v­k«Ã rÃtrau patrasaækocabhÃja÷ / kiæ tu kecid eva / sattvavacanasya paÓcÃtk­tenaivakÃreïÃsÃdhÃraïo dharmo nirasta÷ / anyathà hy anitya÷ srÃvaïatvÃd ity asyaiva hetutvaæ syÃt / niÓcitagrahaïena saædigdhÃsiddhÃder vyavaccheda÷ / yathà bëpÃdibhÃvena saædihyamÃno bhÆtasaæghÃto 'gnisiddhÃv upÃdÅyamÃna÷ / sapak«a eva sattvam / sapak«o vak«yamÃïalak«aïas tasmin eva sattvaæ niÓcitaæ dvitÅyaæ rÆpam / (##) ihÃpi sattvagrahaïena viruddho nirasta÷ / yathà nitya÷ k­tatvÃd iti / yasmÃd asyaiva sapak«e nÃsti / evakÃreïa sÃdhÃraïÃnaikÃntika÷ / yathà nitya÷ prameyatvÃd iti / sa hi na sapak«a eva vartate kiætÆbhayatrÃpi / sattvavacanÃt pÆrvÃvadhÃraïavacanena sapak«ÃvyÃpisattÃkasyÃpi kathitaæ hetutvam / yathà nitya÷ prayatnÃnantarÅyakatvÃt / niÓcitavacanena cÃnuv­ttena saædigdhÃnvayo 'naikÃntiko nirasta÷ / yathà sarvaj¤a÷ kaÓcid vakt­tvÃt / vakt­tvaæ hi sapak«e sarvaj¤e saædigdham asapak«e cÃsattvam eva niÓcitam ity atrÃpi vartate / asapak«o vak«yamÃïalak«aïa÷ / tasminn asattvam eva niÓcitaæ t­tÅyaæ rÆpam / tatrÃsattvagrahaïena viruddhasya nirÃsa÷ / viruddho hi vipak«e 'sti / evakÃreïa sÃdhÃraïasya vipak«aikadeÓav­tter nirÃsa÷ / yathà prayatnÃnant%%Åyaka÷ Óabdo 'nityatvÃd iti / prayatnÃnantariyakatve hi sÃdhye 'nityatvaæ vipak«aikadeÓe vidyudÃdÃv asti / ÃkÃÓÃdau nÃsti / tato 'vadhÃraïenÃsya nirÃsa÷ / asattvaÓabdÃt pÆrvasminn avadhÃraïe 'yam artha÷ syÃd / vipak«a eva yo nÃsti sa hetu÷ / tathà ca prayatnÃnantarÅyakatvaæ sapak«e 'pi nÃsti / tato na hetu÷ syÃt / tata÷ pÆrvaæ na k­tam / niÓcitagrahaïena saædigdhavipak«avyÃv­ttiko nirasta÷ / yathà devadattaputra÷ ÓyÃmas tatputratvÃt parid­ÓyamÃnaputravad iti / (##) nanu sapak«e sattvam ity ukte sapak«e sattvam eveti gamyate tat kim artham ubhayor upÃdÃnam / satyam / kiætv anvayo vyatireko và niyamavÃn eva prayoktavyo yenÃnvayaprayoge cÃnvayagatir iti / tena na dvayor upÃdÃnam ekatra prayoge kartavyam iti Óik«aïÃrtham atrobhayor upÃdÃnaæ k­tam / 5. anumeyo 'tra jij¤ÃsitaviÓe«o dharmÅ / atreti hetulak«aïe niÓcetavye / jij¤ÃsitaviÓe«agrahaïena cÃj¤ÃtaviÓe«atÃmÃtram upalak«yate anyathà hi vyÃptismaraïayuktasyÃgnyÃdikaæ parye«amÃïasya dhÆmÃdidarÓanamÃtrÃd eva naganitaæ%%dau vahnyÃdipratÅtir yà sà na saæg­hità syÃt / sÃdhyadharmasÃmÃnyena samÃno 'rtha÷ sapak«a÷ samÃna÷ sad­Óo %% 'rtha÷ %% sa sapak«a ukta÷ / upacÃrÃt samÃnaÓabdena viÓi«yate / samÃna÷ pak«a÷ sapak«a÷ / samÃnasya ca sa ÓabdÃdeÓo yogavibhÃgÃt / samÃna÷ pak«o 'syeti tu na kartavyam / evaæ hi pak«eïa sÃd­Óyaæ %%pak«asya na pratipÃditaæ syÃt / pak«asyaiva ca sapak«asÃd­Óyaæ pratipÃditaæ syÃt / na caitat / sapak«asyÃprasiddhatvÃt / idÃnÅm eva hi tallak«aïaæ kriyate / samÃnatà ca sÃdhyadharmasÃmÃnyena / 7. na sapak«o 'sapak«a÷ [ tato 'nyas tadviruddhas tadabhÃvaÓ ca / trirÆpÃïi ca trÅïy eva liÇgÃïi / anupalabdhi÷ svabhÃva÷ kÃryaæ ceti / tatra prati«edhyasyopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhir abhÃvavyavahÃrasÃdhanÅ / upalabdhilak«aïaprÃptir upalambhapratyayÃntarasÃkalyam / (##) svabhÃvaviÓe«aÓ ca / ya÷ svabhÃva÷ satsv anye«Æpalambhapratyaye«u san pratyak«a eva bhavati / upalabdhilak«aïaprÃpto 'rtha÷ / d­Óya ity artha÷ / avidyamÃno 'py asÃv atra yadi bhaved d­Óya eva bhaved iti saæbhavanavi«aya upalabdhilak«aïaprÃpta ity ucyate / tasyÃnupalabdhir abhÃvavyavahÃraæ sÃdhayati / deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«ÂapratyayÃntaravikalavyavacchedÃrthaæ viÓe«aïopÃdÃnam / na cÃtra prati«edhamÃtram anupalabdhi÷ tasya svayam asiddhe÷ siddheÓ cÃnaÇgatvÃt / kiæ tu vastvantarasyopalabdhir eva / vastuno 'pi na yasya kasyacit / api tu prati«edhyÃbhÃvÃk«epakasyaiva / na tv ekaj¤Ãnasaæsargina eva / yadi hy ekaj¤Ãnasaæsargivastvantaropalambho 'nupalabdher lak«aïaæ syÃt tadà iha devadattopalambhÃd bahirabhÃvas tasyaiva kathaæ sidhyati / na hi tatraikaj¤Ãnasaæsargivastvantaropalambho 'sti // 8. iyaæ cÃnupalabdhi÷ %%kart­dharmatayà dviprakÃrà / tatra yadà karmadharmo 'nupalabdhis tadà ghaÂaviviktabhÆtalam / yadà tu kart­dharmas tadà tadÃÓritaæ j¤Ãnam / tatra yat tad ghaÂavaikalyaæ tad bhÆtalasya svarÆpam eveti tadgrÃhinà j¤Ãnena g­hÅtam eveti / tasmÃd iyam anupalabdhir mƬham praty abhÃvavyavahÃram eva sÃdhayati / amƬhasya pratyak«a eva siddhatvÃt / kÃraïÃnupalabdhyÃdayas tu parok«e vi«aye pravartamÃnà abhÃvaæ sÃdhayanty eva / vartamÃnakÃlà ceyaæ gamikà atÅtakÃlà cÃsati sm­timanaskÃrabhraæÓe / tato nÃstÅha ghaÂo 'nupalabhyamÃnatvÃt / nÃsÅd iha ghaÂo 'nupalabdhÃd iti (##) Óakyaæ avasÃtum / na tu %% bhavi«yaty atra ghaÂo 'nupalapsyamÃnatvÃd iti / anÃgatÃyÃ÷ saædigdharupatvÃt // 9. iyaæ ca prayogabhedÃd anekaprakÃrà / tatra 1) svabhÃvÃnupalabdhi÷ / yathà nÃstÅha dhÆma upaIabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhe÷ / prati«edhyo hi dhÆmas %% ya÷ svabhÃvas tasyÃnupalabdhi÷ / 2) kÃraïÃnupalabdhi÷ / yathà nÃtra dhÆmo vahnyabhÃvÃt / prati«edhyasya hi dhÆmasya kÃraïaæ vahnis tasyehÃnupalabdhi÷ / 3) vyÃpakÃnupalabdhir yÃthà nÃtra ÓiæÓapà v­k«ÃbhÃvÃt / prati«edhyà hi ÓiæÓapà tasyÃÓ ca vyÃpako v­k«as tasyÃnupalabdhi÷ / 4) kÃryÃnupalabdhir yathà nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni dhÆmakÃraïÃni santi dhÆmÃbhÃvad iti / prati«edhyÃnÃæ dhÆmakÃraïÃnÃæ kÃryaæ dhÆmas tasya cehÃnupalabdhi÷ / 5) svabhÃvaviruddhopalabdhi÷ / yathà nÃtra ÓÅtasparÓo vahner iti / prati«edhyasya ÓÅtasparÓasya ya÷ svabhÃvas tasya viruddho vahnis tasya cehopalabdhi÷ / 6) kÃraïaviruddhopalabdhir yathà nÃsya romahar«ÃdiviÓe«Ã÷ santi saænihitadahanaviÓe«atvÃd iti / prati«edhyÃnÃæ romahar«Ãdivi«esÃïÃæ kÃraïaæ ÓÅtaæ tasya viruddho dahanaviÓe«as tasya cehopalabdhi÷ / 7) vyÃpakaviruddhopalabdhir yathà nÃtra tu«ÃrasparÓo dahanÃd iti / ni«edhyasya tu«ÃrasparÓasya vyÃpakaæ ÓÅtaæ tasya viruddho dahanas tasya cehopalabdhi÷ / 8) kÃryaviruddhopalabdhir yathà nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni ÓÅtakÃraïÃni santi vahner iti / prati«edhyÃnaæ (##) ÓÅtakÃraïÃnÃæ kÃryaæ ÓÅtaæ tasya viruddho vahnis tasya cehopalabdhi÷ / 9) svabhÃvaviruddhavyÃptopalabdhir yathà nÃtra vahnis tu«ÃrasparÓÃd iti / prati«edhyasya vahner ya÷ svabhÃvas tasya viruddhaæ ÓÅtaæ tena vyÃptas tu«ÃrasparÓas tasya cehopalabdhi÷ / 10) kÃraïaviruddhavyÃptopalabdhir yathà nÃtra dhÆmas tu«ÃrasparÓÃd iti / prati«edhyasya hi dhÆmasya yat kÃraïam agnis tasya viruddhaæ ÓÅtaæ tena vyÃptas tu«ÃrasparÓas tasya cehopalabdhi÷ / 11) vyÃpakaviruddh%%opalabdhir yathà nÃyaæ nitya÷ kadÃcitkÃryakÃritvÃd iti / prati«edhyasya nityatvasya niratiÓayatvaæ vyÃpakaæ tasya viruddhaæ sÃtiÓayatvaæ tena vyÃptaæ kadÃcitkÃryakÃritvaæ tasya cehopalabdhi÷ / 12) kÃryaviruddhavyÃptopalabdhir yathà nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni vahnikÃraïÃni santi tu«ÃrasparÓÃd iti / prati«edhyÃnÃæ hi vahnikÃraïÃnÃæ kÃryaæ vahnis tasya viruddhaæ ÓÅtaæ tena vyÃptas tu«ÃrasparÓas tasya cehopalabdhi÷ / 13) svabhÃvaviruddhakÃryopalabdhir yathà / nÃtra ÓÅtasparÓo dhÆmÃd iti / prati«edhyasya hi ÓÅtasparÓasya viruddho 'gnis tasya kÃryaæ dhÆmas tasya cehopalabdhi÷ / 14) kÃraïaviruddhakÃryopalabdhir yathà na romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«avÃn ayaæ pradeÓo dhÆmÃd iti / prati«edhyÃnÃæ romahar«ÃdiviÓe«ÃnÃæ kÃraïaæ ÓÅtaæ tasya viruddho 'gnis tasya kÃryaæ dhÆmas tasya cehopabdhi÷ / (##) 15) vyÃpakaviruddhakÃryopalabdhir yathà / nÃtra tu«ÃrasparÓo dhumÃd iti / prati«edhyasya tu«ÃrasparÓasya vyÃpakaæ ÓÅtaæ tasya viruddho 'gnis tasya kÃryaæ dhÆmas tasya cehopalabdhi÷ / 16) kÃryaviruddhakÃryopalabdhir yathà nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni ÓÅtakÃraïÃni santi dhÆmÃd iti / prati«edhyÃnÃæ ÓÅtakÃraïÃnÃæ kÃryaæ ÓÅtaæ tasya viruddho 'gnis tasya kÃryaæ dhÆmas tasya cehopalabdhi÷ // 10. ime sarve kÃraïÃnupalabdhyÃdaya÷ pa¤cadaÓÃnupalabdhiprayogÃ÷ svabhÃvÃnupalabdhau saægraham upayÃnti pÃraæparyeïÃrthÃntaravidhiprati«edhÃbhyÃæ prayogahhede 'pi svabhÃvÃnupalabdhau saægrahaæ tÃdÃtmyena gacchanti / etad uktaæ bhavati / anupalabdhirÆpatà tÃvat sarvÃsÃm aviÓi«Âà / tathà svabhÃvaviruddhopalabdhyÃdÃv apy anupalabdhirÆpatà vidyata eva / sahÃbhÃvÃk«epikà yasyopalabdhi÷ sà tasyÃnupalabdhir ity anupalabdhilak«aïayogÃt / tathà hi yeyaæ vahner upalabdhi÷ sà ÓÅtÃbhÃvam Ãk«ipati / 11. bhavatv anupalabdhi÷ sà d­Óyatà tu katham / ucyate / d­Óyatve 'py anupalabdhir iti k­tvà / tathà hi yadi ÓÅtasparÓo d­Óyo bhavet tadà tasyopalabdhiæ ni«edhyÃbhÃvavyÃpto vahnir viruïaddhy eva / evam abhÃvasÃdhanÅ sarvaivÃnupalabdhir vyÃptisÃmarthyÃd (##) d­Óyasyopalabdhiæ viruïaddhÅti sÃmarthyÃt svabhÃvÃnupalabdhir bhavati / na sÃk«Ãt / yasyÃæ tv anupalabdhau tadaiva tam eva pratipattÃraæ prati d­Óyatvaæ prati«edhyasya siddhaæ d­ÓyÃnupalabdhir eva tasyÃ÷ svalak«aïam iti sÃk«Ãt svabhÃvÃnupalabdhi÷ / yat punar anyair ucyate / yady api saæpratitanÅ d­ÓyÃnupalabdhir nÃsti virodhÃdikÃle tv ÃsÅd saiva bhÃvapratipattinibandhanam iti / tena d­«yÃnupalabdhipÆrvatvÃt svabhÃvaviruddhopalabdhyÃdÅnÃæ d­ÓyÃnupalabdhÃv antarbhÃva÷ / saæpratitanyaÓ ca d­ÓyÃnupalabdher abhÃvÃt tatsvabhÃvÃnupalabdher anyÃsÃm anupalabdhÅnÃæ bheda iti / 12. yad api kaiÓcit svabhÃvaviruddhopalabdhyÃdÅnÃm anumitÃnumÃnatayà d­ÓyÃnupalabdhirÆpatocyate / dÆrÃd vahne rÆpaviÓe«aæ d­«Âvà u«ïasparÓaviÓe«as taddeÓavyÃpako 'numÅyate tasmÃc ca ÓÅtasparÓÃbhÃvapratÅti÷ / Ãhatya tu d­ÓyÃnupalabdher anudayÃd d­ÓyÃnupalabdher bhedena nirdeÓa÷ / ata eva cÃnumitÃnumÃnam etat kevalam atyantÃbhyÃsÃj jhaÂiti tathÃbhÆtapratÅtyudaye saty ekam anumÃnam ucyate / vastutas tv anekam anumÃnam etat evam anyatrÃpi vyÃpakaviruddhopalambhÃdÃv Æhyam iti dvayam apy etan na manasi to«am ÃdadhÃti // 13. svabhÃva÷ svasattÃmÃtrabhÃvini sÃdhyadharme hetu÷ / yo hetor Ãtmana÷ sattÃm apek«ya vidyamÃno na hetusattÃvyatiriktaæ kiæcid dhetum apek«ate / tasmin sÃdhye yo hetu÷sa svabhÃva÷ / anena ca viÓe«aïe nÃntyÃt kÃraïÃt kÃryaæ yad utpadyate tasya saægraha÷ (##) k­ta÷ / tad api hi tasya svabhÃva eva / tatsattÃmÃtrabhÃvitvÃt / anyÃrtham api k­tam anyÃrthaæ bhavatÅti nyÃyÃt paravipratipattir api %%k­tà / pare hi paÓcÃtkÃlabhÃvinam api k­takatvÃdidharmaæ svabhÃvam icchantÅti / yathà v­k«o 'yaæ ÓiæÓapÃtvÃd iti / kÃryaæ yÃvadbhi÷ svabhÃvair avinÃbhÃvi kÃraïe hetur iti prak­tam / kÃraïe sÃdhye yÃvadbhi÷ svabhÃvair avinÃbhÃvi tair eva hetu÷ / yathà 'gnir atra dhÆmÃt // 14. etÃni ca trÅïi liÇgÃni sÃdhyabhedÃt / sÃdhyÃpek«ayà hi liÇgavyavasthà / sÃdhyaÓ ca vidhi÷ prati«edho và anyonyalak«aïavyavacchedalak«aïatvÃd anayo÷ / vidhir apy anarthÃntarÃrthÃntarabhedÃd dvividha÷ / tatrÃnarthÃntare gamye svabhÃvahetu÷ / arthÃntare tu gamye kÃryam iti dvÃv etau vidhisÃdhanau / svabhÃvapratibandhe hi saty artho 'rthaæ gamayet / svabhÃvena pratibandha÷ pratibaddhasvabhÃvatvam / yasmÃt svabhÃvapratibandhe sati sÃdhanÃrtha÷ sÃdhyÃrthaæ gamayet / tasmÃd anayor eva vidhisÃdhanatà / nanu svabhÃvapratibandham antareïÃpi candrodayÃt kumudavikÃsapratipatti÷ samudrav­ddhiÓ ca / ÃtapasadbhÃvÃt parabhÃge chÃyÃpratipatti÷ / k­ttikÃdyudayÃnantaraÓ ca rohiïyÃdÅnÃm udaya÷ pratÅyate / tat katham ucyate svabhÃvapratibandhe saty artho 'rthaæ gamayed iti / tadapratibaddhasya tadavyabhicÃraniyamÃbhÃvÃt / tad iti (##) svabhÃva ukta÷ / tenÃpratibaddhas tadapratibaddha÷ / yo yatra svabhÃvena na pratibaddha÷sa tarn apratibaddhavi«ayam avaÓyam eva na %% vyabhicaratÅti nÃsti tayor avyabhicÃraniyama÷ / yÃtu candrodayÃde÷ samudrav­ddhyÃdipratÅti÷ sÃnumÃnÃd eva / tathà hi hetudharmasyaiva tÃd­Óo 'trÃnumitir yatrÃmbh%%daya ekakÃlà jÃtÃ÷ / evaæ sati kÃryÃd iyaæ kÃraïasiddhi÷ / vÃyuviÓe«a eva ca ya÷ k­ttikÃdyudayakÃraïaæsa eva hi saætatyà rohiïyÃdyudayakÃraïaæ / hetudharmapratÅtes tatpratÅtir iti / evam atrÃpi / yatrÃvyabhicÃras tatra pratibandho 'bhyÆhya÷ / sa ca pratibandha÷ sÃdhye 'rthe liÇgasya / vastutas tadÃtmyÃt tadutpatteÓ ca / atatsvabhÃvasyÃtadutpatteÓ ca tatrÃpratibaddhasvabhÃvatvÃt / te ca tÃdÃtmyatadutpattÅ svabhÃvakÃryayor eveti / tÃbhyÃm eva vastusiddhi÷ / prati«edhasiddhis tu yathoktÃyà evÃnupalabdhe÷ / nanv anupalabdhau ka÷ pratibandha÷ / pratibaddhaÓ ca hetur gamaka÷ / idÃnim eva hi kathita%% svabhÃvapratibandhe hi saty artho 'rthaæ gamayed iti / tatra svabhÃvÃnupalabdhau tÃdÃtmyaæ pratibandha÷ / tathà hi tatrÃbhÃvavyavahÃrayogyatà sÃdhyate / yogyatà ca yogyasvabhÃvabhÆtaiveti / kÃraïÃnupalabdhyÃdau maulapratibandhanibandhano gamyagamakabhÃva÷ / viruddhopalabdhyÃdau tu tattadviviktapradeÓÃdikÃryatvÃt tÃd­Óasya (##) dahanÃdes tadutpattinibandhana eva iti // // // tarkasopÃne svÃrthÃnumÃnaparicchedo dvitiya÷ // // 1. trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ parÃrtham anumÃnam / pÆrvam uktaæ yat trirÆpaæ liÇgaæ tasya yat prakÃÓakaæ vacanaæ tat parÃrtham anumÃnaæ kÃraïe kÃryopacÃrÃt / anumÃnakÃraïe trirÆpaiiÇge kÃryasyÃnumÃnasyopacÃrÃt samÃropÃt / yathà na¬valodakaæ pÃdaroga iti / tad dvividhaæ prayogabhedÃt / sÃdharmyavat / vaidharmyavac ca // 2. samÃno dharmo yasya sa sadharmà / tasya bhÃva÷ sÃdharmyaæ / d­«ÂÃntadharmiïà saha sÃdhyadharmiïo hetuk­taæ sÃd­Óyam / visad­Óo dharmo yasya sa vidharmà tasya bhÃvo vaidharmyam / d­«ÂÃntadharmiïà saha sÃdhyadharmiïo hetuk­taæ vaisÃd­Óyam / yasya sÃdhanavÃkyasya sÃdharmyam abhidheyaæ tatsÃdharmyavat / yasya ca vaidharmyam abhidheyaæ tad vaidharmyavat / nanu ca sÃdharmyavati sÃdhanavÃkye vyatireko nÃsti / vaidharmyavati cÃnvayas tat kathaæ trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ parÃrtham anumÃnaæ syÃt / nai«a do«a÷ / sÃdharmyeïÃpi hi prayoge 'rthÃd vaidharmyagati÷ / asati tasmin sÃdhyena hetor anvayÃyogÃt / sÃdharmyÃbhidheyena yukte prayoge samarthyÃd vyatirekasya pratÅtis tasmÃt trirÆpaliÇgÃkhyÃnam / tasmin vyatireke buddhyÃvasÅyamÃne 'sati sÃdhyena hetor anvayasya buddhyÃvasitasyÃbhÃvÃt // (##) 3. tathà vaidharmyeïÃpy anvayagati÷ / asati tasmin sÃdhyÃbhave hetvabhÃvasyÃsiddhe÷ / tatheti yathÃnvayavÃkye tathÃrthÃd eva vaidharmyeïa prayoge 'nvayasyÃnabhidhÅyamÃnasyÃpi gati÷ / asati tasminn anvaye buddhig­hÅte sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvasyÃsiddher anavasÃyÃt / tasmÃd ekenÃpi vÃkyenÃnvayamukhena vyatirekamukhena và prayuktena sapak«Ãsapak«ayor liÇgasya sadasattvakhyÃpanaæ k­taæ b÷avatÅti nÃvaÓyaæ vÃkyadvayaprayoga÷ // 4. tatrÃnupalabdhe÷ sÃdharmyavÃn prayoga÷ yad yatropalabdhilak«aïaprÃptaæ san nopalabhyate sa tatrÃsadvyavahÃravi«aya÷ / yathà ÓaÓaÓirasi Ó­Çgaæ / nopalabhyate ca kvacitpradeÓaviÓe«a upalabdhilak«aïaprÃpto ghaÂa iti / atra d­«ÂÃntadharmiïa÷ ÓaÓaÓirasa÷ sÃdhyadharmiïaÓ ca pradeÓaviÓe«asyopalabdhilak«aïaprÃptaprati«edhyÃnupalambhahetuk­taæ sÃd­Óyam abhidheyam // 5. tathà svabhÃvaheto÷ prayoga÷ / yat sat tat sarvam anityaæ yathà ghaÂa÷ saæÓ ca Óabda÷ / Óuddhasya svabhÃvasya prayoga÷ / sattvamÃtrasyopadhyanapek«atvÃt / yad utpattimat tad anityam / yathà ghaÂa÷ / utpattimac ca sukham ity avyatiriktaviÓe«aïasya / utpattir hi svarÆpalÃbha÷ / sà ca bhÃvasyÃtmabhÆtaiva kevalaæ kalpanayà vyatirekiïÅva pradarÓyate / yat k­takaæ tad anityaæ yathà ghaÂa÷ k­takaÓ ca Óabda iti vyatiriktaviÓe«aïasya / apek«itaparavyÃpÃro hi svabhÃvani«pattau bhÃva÷ k­taka iti / evaæ pratyayabhedabheditvÃdayo dra«ÂavyÃ÷ / atra hi d­«ÂÃntadharmibhi÷ sÃdhyadharmiïÃæ hetuk­taæ sÃd­Óyam abhidheyam / sarva ete sÃdhanadharmà yathÃsvaæ (##) pramÃïai÷ siddhasÃdhanadharmamÃtrÃnubandha eva sÃdhyadharme 'vagantavyÃ÷ / vastutas tasyaiva tatsvabhÃvatvÃt / tanni«pattÃv ani«pannasya tatsvabhÃvatvÃyogÃt / viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedaIak«aïatvÃt // 6. kÃryaheto÷ sÃdharmyavÃn prayoga÷ / yatra yatra dhÆmas tatra tatra vahnir yathà mahÃnase / dhÆmas cÃtra / atra d­«ÂÃntadharmiïo mahÃnasasya sÃdhyadharmiïaÓ ca pradeÓaviÓe«asya dhÆmahetuk­taæ sÃd­Óyam abhidheyam / ihÃpi tribhir anupalambhair dvÃbhyÃæ pratyak«ÃbhyÃæ siddhe kÃryakÃraïabhave kÃraïe sÃdhye kÃryahetur vaktavya÷ / anupalabdher vaidharmyavÃn prayoga÷ / yat sad upalabdhilak«aïaprÃptaætad upalabhyata eva / yathà nÅlaviÓe«a÷ / na caivam ihopalabdhilak«aïaprÃptasya ghaÂasyopalabdhir iti / atra hi d­«ÂÃntadharmiïo nilaviÓe«asya sÃdhyadharmiïaÓ ca pradeÓasyopalabdhilak«aïaprÃptani«edhyÃnupalambhÃkhyahetuk­taæ vaisÃd­Óyam abhidheyam / 7. svabhÃvahetor vaidharmyavanta÷ prayogÃ÷ asaty anityatve nÃsti kvacit sattvaæ yathà gaganamaline / saæÓ ca Óabda÷ / asaty anityatve na kvacid utpattimattvaæ yathÃkÃÓe / utpattimac ca sukham / asaty anityatve na kvacit k­takatvaæ yathà kurmaromni / k­takaÓ ca Óabda iti / atra d­«ÂÃntadharmiïà sÃdhyadharmiïo hetuk­taæ vaisad­Óyam abhidheyam // 8. kÃryahetor vaidharmyavÃn prayoga÷ / asaty agnau na bhavaty eva dhÆmo yathà mahÃhrade / dhÆmaÓ cÃtreti / (##) atra d­«ÂÃntadharmiïà sÃdhyadharmiïo hetuk­taæ vaisad­Óyam abhidheyam // 9. trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ parÃrtham anumÃnam ity arthÃn na pak«Ãdivacanam anumÃnam uktaæ bhavati / tatra pratij¤Ã tÃvan na sÃk«Ãt sÃdhanam / arthÃd evÃrthagate÷ / artha eva hy arthaæ gamayati pratibandhÃn / nÃbhidhÃnaæ viparyayÃt / pÃraæparyeïÃpi na bhavati / sÃdhyasyaivÃbhidhÃnÃt / sÃdhyasÃdhanadharmaviÓe«opadarÓanÃrtham anavayavabhÆtÃpi pratij¤Ã d­«ÂÃntavat prayujyata iti cet / na / evaæ hy anuj¤ÃdivÃkyam api prayoktavyaæ syÃt / na hi tair vinà eva sÃdhanasya prav­ttir saæbhavati / vi«ayopadarÓanam api ni«phalam / tenÃpi vinà sÃdhyapratÅte÷ / tathà hi yat k­takaæ tat sarvam anityaæ k­takaÓ ca Óabda ity etÃvanmÃtre prayukte 'nitya÷ Óabda iti pratÅtir bhavaty evÃntareïa pratij¤Ãvacanam / nanv asati pratij¤Ãvacane sapak«Ãdivyavasthà katham / tathà hi sÃdhyadharmasÃmÃnyena samÃno 'rtha÷ sapak«a÷ / tadabhÃvaprabhÃvitaÓ cÃsapak«a iti / asati hi pratij¤ÃnirdeÓe pak«Ãpek«Ãnibandhanaæ trairÆpyaæ nÃstÅti / asad etat / tathà hi pratij¤Ãvacanam antareïÃpi sarvaæ saæpadyata eva / upanaya%%sya punar artha÷ pak«adharmavacanenaiva nirdi«Âa iti na tatpÆrvake tasya kaÓcid upayoga÷ / vyÃptipÆrvake vacane pak«adharmavacanÃd eva tadarthasiddhe÷ kim anenopanayena / nigamanam apy ani«Âaæ sÃdhanavÃkyÃÇgam iti // (##) 10. trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ parÃrtham anumÃnam ity uktam / trayÃïÃæ rÆpÃïÃm ekasyÃpi rÆpasyÃnuktau sÃdhanÃbhÃsa÷ / uktasyÃpy asiddhau saædehe ca pratipÃ%%dakayo÷ / trayÃïÃæ rÆpÃïÃæ madhya ekasyÃnuktau / apiÓabdÃd dvayor api / sÃdhanasyÃbhÃsa÷ sÃdhanasya sad­Óam ity artha÷ / uktasyÃpiÓabdÃd anuktÃv api / asiddhau saædehe và pratipÃdyasya pratipÃdakasya hetvÃbhÃsa÷ / 11. tatraikasya rÆpasya dharmisaæbandhasyÃsiddhau saædehe cÃsiddho hetvÃbhÃsa÷ / yathà ÓabdasyÃnityatve sÃdhye cÃk«u«atvam ubhayÃsiddham / cetanÃs tarava iti sÃdhye sarvatvagapaharaïe maraïaæ prativÃdyasiddham / vij¤ÃnendriyÃyurnirodhaIak«aïasya maraïasyÃnenÃbhyupagamÃt / acetanÃ÷ sukhÃdaya iti sÃdhya utpattimattvam anityatvaæ và sÃækhyasya svayaævÃdino 'siddham / atra cotpattimattvam anityatvaæ và paryÃyeïa hetur na yugapat tathà hi parÃrtho hetÆpanyÃsa÷ / parasya cÃsata utpÃda utpattimattvaæ sataÓ ca niranvayo vinÃÓo 'nityatvaæ siddham iti / tathà svayaæ tadÃÓrayaïasya và saædehe 'siddha÷ / yathà bÃspÃdibhÃvena saædigdho bhÆtasaæghÃto 'gnisiddhau bhÆtÃnÃæ p­thivyÃdÅnÃæ saæghÃta÷ samÆho 'gnisiddhyartham upÃdÅyamÃno 'siddha÷ / yathà ceha nikƤjemayÆra÷ kekÃyitÃd iti tadÃpÃtadeÓavibhrame / ÃpÃtanam ÃpÃtas tasya kekÃyitasyÃpÃta utpÃdas tasya deÓas tasya vibhramo bhrÃnti÷ / atha và Ãpataty Ãgacchaty asmÃd ity ÃpÃta÷ / sa eva deÓas tadÃpÃtadeÓa÷ / tasya vibhrame / yat punar ucyate 'nyair ÃpÃta Ãgamanam iti tad ayuktam / (##) na hi Órotrendriyasya prÃpyakÃrità ghaÂate / nÃpÅdaæ bauddhadarÓanam / tathà hy uktam abhidharmakoÓe / cak«u÷Órotramano 'prÃptavi«ayaæ trayam anyatheti / ÃÓrayÃsiddhyÃpy asiddha÷ / yathà sarvagata Ãtmà sarvatropalabhyamÃnaguïatvÃd ÃkÃÓavat / sarvatropalabhyamÃnaguïÃ÷ sukhÃdayo yasya tadbhÃvas tattvaæ / tasmÃd yady ayam Ãtmà sarvagato na bhavet / kathaæ dak«iïÃpatha upalabdhÃ÷ sukhÃdayo madhyadeÓa upalabhyante / ÃkÃÓavad iti d­«ÂÃnte ÃkÃÓasya guïa÷ Óabda÷ / sa ca yathà vikÃriïi puru«a upalabhyate tathÃnyatrÃpÅti / syÃd e«a hetur yadi bauddhasya sarvatropalabhyamÃnaguïatvam Ãtmana÷ siddhaæ syÃt / yÃvad Ãtmaiva na siddha÷ // tad evam asiddha÷ «aÂprakÃra÷ // // // 12. tathaikasya rÆpasyÃsapak«e 'sattvasyÃsiddhÃv anaikÃntiko hetvÃbhÃsa÷ / yathà Óabdasya nityatvÃdike dharme sÃdhye prameya%%diko dharma÷ sapak«avipak«ayo÷ sarvatraikadeÓe ca vartamÃna÷ / nityatvÃdika ity ÃtrÃdiÓabdena prayatnÃnantarÅyakatvÃprayatnÃnantarÅyakatvayor grahaïam / prameyatvÃdika ity atrÃdiÓabdenÃnityatvÃsparÓatvayor grahaïam / kiæbhÆta÷ prameyatvÃdiko dharmo 'naikÃntika÷ / sapak«avipak«ayo÷ sarvatraikadeÓe ca vartamÃna÷ / nitya÷ Óabda÷ prameyatvÃd ity atra nityatve sÃdhye prameyatvaæ sapak«avipak«ayor vartate / ekadeÓe ca vartamÃna ity atrÃpi sapak«avipak«ayor iti saæbandhanÅyaæ / caÓabdenaitat kathayati / na kevalaæ sapak«avipak«avyÃpi (##) prameyatvam anaikÃntiko hetvÃbhÃsa÷ / yo 'pi sapak«avyÃpÅ vipak«aikadeÓav­tti÷ / tathà vipak«avyÃpÅ sapak«aikadeÓav­ttÅ÷ / yo và sapak«avipak«ayor ekadeÓav­tti÷ sarvo 'sÃv anaikÃntiko hetvÃbhÃsa iti / tatra prayatnÃnantariyaka÷ Óabdo 'nityatvÃd ghaÂavad ity ayaæ vipak«aikadeÓav­tti÷ / vidyuti vartamÃn%%Ãd ÃkÃÓÃdÃv avartamÃn%%Ãt sapak«avyÃpÅ tu bhavaty eva / sarvasya prayatnÃnantarÅyakasyÃnityatvÃt / aprayatnÃnantarÅyaka÷ Óabdo 'nityatvÃd vidyud iva / ayaæ sapak«aikadeÓav­tti÷ / aprayatnÃnantarÅyako 'sya sapak«o 'vidyudÃkÃÓÃdi÷ / tatrÃnityatvaæ vidyuti vartate nÃkÃÓÃdau / vipak«avyÃpÅtu bhavaty eva / sarvaprayatnÃnantarÅyake 'nityatvasya gatatvÃt / nitya÷ Óabdo 'sparÓatvÃt paraÓuvat / asparÓatvaæ hi vipak«aikadeÓe buddhyÃdau sapak«aikadeÓe cÃkÃÓÃdau vartata ity ubhayapak«aikadeÓav­tti÷ / evaæ caturvidha÷ sÃdhÃraïÃnaikÃntiko nirdi«Âa÷ // 13. tathà 'syaiva rÆpasya saædehe 'py anaikÃntika eva / yathà sarvaj¤a÷ kaÓcid vivak«ita÷ puru«o rÃgÃdimÃn veti sÃdhye vakt­tvÃdiko dharma÷ saædigdhavipak«avyÃv­ttika÷ / sarvatraikadeÓe và sarvaj¤o vaktà nopalabhyata iti / evaæ prakÃrasyÃnupalambhasyÃd­«yÃtmavi«ayatvena saædehahetutvÃt / asarvaj¤aviparyayÃd vakt­tvÃder vyÃv­tti÷ saædigdhà // 14. dvayo rÆpayor viparyayasiddhau viruddha÷ / kayor dvayo÷ / sapak«e sattvasyÃsapak«e cÃsattvasya yathà k­takatvaæ prayatnÃnantarÅyakatvaæ ca nityatve sÃdhye viruddhahetvÃbhÃsa÷ // dvayor upÃdÃnam asapak«avyÃpyasapak«aikadeÓav­ttitvena bhedÃt / anayo÷ (##) sapak«e 'sattvam asapak«e ca sattvam iti viparyayasiddhi÷ / etau sÃdhyaviparyayasÃdhanÃd viruddhau // dvayo rÆpayor ekasyÃsiddhÃv aparasya ca saædehe 'naikÃntika÷ / dvayor ity anvayavyatirekayo÷ / ekasyÃsiddhÃv iti / asapak«e 'sattvasya / aparasya saædeha iti sapak«e sattvasya / yathà vÅtarÃga÷ sarvaj¤o và vakt­tvÃd iti / vyatireko 'trÃsiddha÷ saædigdho 'nvaya÷ / sarvaj¤avÅtarÃgayor viprakar«Ãd vacanÃdes tatra sattvam asattvaæ và saædigdham / anayor eva dvayo rÆpayo÷ saædehe 'naikÃntika÷ / yathà sÃtmakaæ jÅvaccharÅraæ prÃïÃdimattvÃd iti / na hi sÃtmakÃnatmakÃbhyÃm anyo rÃÓir asti yatra praïÃdir va%%tate / nÃpy anayor ekatra v­ttiniÓcaya÷ / ata evÃnvayavyatirekayo÷ saædehÃd anaikÃntika÷ / sÃdhyetarayor ato niÓcayÃbhavÃt / 15. evam ete«Ãæ trayÃïÃæ rÆpÃïÃæ ekaikasya dvayor dvayor và rÆpayor asiddhau saædehe ca yathÃyogam asiddhaviruddhÃnaikÃntikÃs trayo hetvÃbhÃsÃ÷ / evam anantaroktena krameïa trayo hetvÃbhasa÷ / asiddhaviruddhÃnaikÃntikÃ÷ / trÃyÃïÃæ rÆpÃïÃæ pak«adharmÃnvayavyatirekÃkhyÃnÃæ madhye / ekaikasya rÆpasyÃsiddhau saædehe ca / tathà dvayor dvayor và rÆpayor asiddhau saædehe ca yathÃyogam iti yathÃsaæbhavam / tatra dharmisaæbandhasyaikasya rÆpasyÃsiddhÃv asiddha÷ / tathà sapak«e sattvasyÃsiddhau saædehe cÃnaikÃntika ukta÷ / evam ekaikasya rÆpasyÃsiddhau saædehe cÃsiddho 'naikÃntikaÓ ca hetvÃbhÃsa (##) ukta÷ / tathà dvayor dvayo rÆpayor viparyayasiddhau viruddho hetvÃbhÃsa ukta÷ / asapak«e sattvasya ca saædehe và 'naikÃntika ukta÷ / tathà sapak«Ãsapak«ayor api heto÷ sadasattvasaædehe 'naikÃntika eva / evaæ dvayor dvayor asiddhau saædehe ca viruddho 'naikÃntikaÓ ca hetvÃbhÃsa iti / 16. nanu katham uktaæ trayo hetvÃbhÃsà iti / yÃvatà vaiphalyam api heto÷ p­thagdÆ«aïam asti / tad uktam / sÃdhanaæ yad vivÃdena nyastaæ tac cen na sÃdhyate / kiæ sÃdhyam anyathÃni«Âaæ bhaved vaiphalyam eva và // iti atra kecid Ãhu÷ satyam asty eva vaiphalyaæ heto÷ p­thagdÆ«aïaæ / yat punar asiddhaviruddhÃnaikÃntikakathanaæ viniÓcayÃdau tad asÃmarthyaprabhedena / dvividhaæ hi sÃdhanasya dÆ«aïaæ bhavati / asÃmarthyaæ vaiyarthyaæ ca / asÃmarthyaæ tv asiddhaviruddhÃnaikantikabhedÃt trividham / vaiyarthyaæ tv ekam eveti / syÃd etad yadi vaiyarthyaæ nÃma heto%% dÆ«aïaæ syÃt kiæ tu pramÃïasya / tad uktam udyotakareïÃpi / adhigatam api gamayatà pramÃïena pi«Âaæ pi«Âaæ syÃd iti / nyÃyaparameÓvarair api kÅrttipÃdair uktam / ni«pÃditakriye kaÓcid viÓe«am asamÃdadhat / karmaïy aindriyam anyad và sÃdhanaæ kim itÅ«yata iti tataÓ ca katham idaæ vaiyarthyaæ hetor dÆ«aïam / (##) athaivam ucyate pramÃïÃjanakatvÃd dhetur api vyartha ucyata iti / evaæ hi vÃstavam idaæ hetor na dÆ«aïaæ syÃt / vÃstavaæ dÆ«aïaæ vaktavyaæ / kiæ ca / yadi vaiyarthyaæ hetor dÆ«anaæ bhinnaæ syÃt / yathÃsiddhatÃpratipak«eïa heto rÆpaæ pak«adharmatà / viruddhatÃpratipak«eïÃnvaya÷ / anaikÃntikatÃpratipak«ena ca vyatirekaÓ cokta÷ / tathà vaiyarthyapratipak«eïÃpy anyad rÆpam uktaæ syÃt / na cÃnyad rÆpaæ hetor ghaÂate / yadi tarhÅdaæ vaiyarthyaæ na p­thagdÆ«aïaæ kathaæ tarhy anena vÃdÅ nig­hyate // 17. atra kecid Ãhu÷ / asiddha eva vaiyarthyaæ %%bhavatÅti / tathà hi jij¤ÃsitaviÓe«o dharmÅ pak«a÷ / taddharmaÓ ca hetu÷ / tato 'pak«adharmatvÃd vaiyarthyam asiddha evÃntaryÃti / anye tu sudhiya evam Ãhu÷ / nedaæ hetor dÆ«aïaæ kiæ tu parÃrthÃnumÃne vaktur api guïado«Ã%<Ó cintyante>% iti viphalÃbhidhÃyÅ apratibhayaiva nig­hyata iti / tathà hi prak­tam eva sÃdhyaæ nÃprak­tam iti sÃdhyatÃyÃ÷ prak­ter niyÃmaka e«a panthà / evaæ k­tvà parisaækhyÃnaæ na virudhyate / do«Ã÷ punar nyÆnatvam asiddhir vÃdinà sÃdhayitum i«ÂasyÃrthasya viparyayasÃdhanam a«ÂÃdaÓa d­«ÂÃntado«ÃÓ ceti / atra ca yac codyaæ parihÃraÓca tad granthavistarabhayÃn na likhitam iti / sthitam etad (##) yadi vaiyarthyaæ hetor dÆ«aïaæ tadÃsiddha evÃntarbhavati / no ced apratibhayaiveti // 18. triIak«aïo hetur uktas tÃvatÃrthapratÅtir iti na p­thag d­«ÂÃnto nÃma sÃdhanÃvayava÷ kaÓcit / tena nÃsya lak«aïaæ p­thag ucyate gatÃrthatvÃt / heto÷ sapak«a eva sattvam asapak«Ãc ca sarvato vyÃv­ttÅ rÆpam uktam abhedena i punar aviÓe«eïa kÃryasvabhÃvayor janmatanmÃtrÃnubandhau darÓanÅyÃv uktau / rÆpaÓabda÷ pratyekam abhisaæbadhyate / heto÷ sapak«a eva sattvam iti sÃdhyenÃnugatam idam ekaæ rÆpam asapak«Ãc ca sarvato vyÃv­ttir iti sÃdhyaniv­ttyà niv­ttir asya dvitÅyaæ rÆpam uktam / abhedeneti svabhÃvÃdihetum ak­tvà / janmatanmÃtre saty anubaddhau / sÃdhÃnaæ k­teti samÃsa÷ / tac ca darÓayatà dhÆmas tatrÃgnir iti asaty agnau na kvacid dhumo yathà mahÃnasetarayo÷ / yatra k­takatvaæ tatrÃnityatvam anityatvÃbhÃve k­takatvÃsaæbhavo yathà ghaÂÃkÃÓayor iti darÓanÅyam / na hy anyathà sapak«avipak«ayo÷ sadasattve yathoktaprakÃre Óakye darÓayituæ / tatkÃryatÃniyama÷ kÃryaliÇgasya ca svabhÃvavyÃpti÷ / tasyÃgnyÃde÷ kÃryaæ tatkÃryaæ tasya bhÃvas tatkÃryatà / na hy anyathà Óakyo darÓayitum iti liÇgavacanavipariïÃmena sambandhanÅyam // 19. asmiæÓ cÃrthe darÓite darÓita eva d­«ÂÃnto bhavati / etÃvanmÃtratvÃt tasyeti / etenaiva d­«ÂÃntado«Ã api nirastà bhavanti / etenaiveti hetulak«aïÃbhidhÃnenaiva d­«ÂÃntasyÃpi sÃmarthyÃd gatÃrthatvena d­«ÂÃntado«Ã (##) api sÃdhanatvena pratyÃkhyÃtà bhavanti / yena heto÷ sÃmÃnyaviÓe«alak«aïaæ yathoktaæ pradarÓyate %% saæyagd­«ÂÃnta÷ / yena punas tasya lak«aïadvayaæ na pradarÓyate so d­«ÂÃntÃbhÃsa ity uktaæ bhavati / yathà nitya÷ Óabda÷ / amÆrtatvÃt / karmavad iti sÃdhyadharmavikalo d­«ÂÃntÃbhÃsa÷ / atra hi karmaïi nityatvaæ sÃdhyadharmo nÃsti / anityatvÃt karmana÷ / amÆrtatvaæ hi sÃdhanadharmo 'sti / amÆrtatvÃd asya / nitya÷ Óabda÷ / amÆrtatvÃt paramÃïuvad iti / sÃdhanadharmavikala÷ / sÃdhyadharmo 'tra nityatvam asti nityatvÃt paramÃïo÷ / nitya÷ Óabdo 'mÆrtatvÃd ghaÂavad iti / ubhayadharmavikalo 'nityatvÃn mÆrtatvÃd ghaÂasya / rÃgÃdimÃn ayaæ puru«o vacanÃt / rathyÃpuru«avat / saædigdhasÃdhyadharmo 'yaæ d­«ÂÃntÃbhÃsa÷ / rathyÃpuru«e vacanaæ pratyak«eïaiva niÓcitam iti sÃdhanadharmas tatra siddha÷ / sÃdhyadharmas tu rÃgÃdimatvaæ saædigdham / maraïadharmà 'yaæ puru«a÷ / rÃgÃdimatvÃd rathyÃpuru«avat / rathyÃpuru«e maraïadharmatvaæ sÃdhyadharma utpattimattvÃdinà liÇgena niÓcitaæ rÃgÃdimattvaæ tv aniÓcitam iti saædigdha%%dharmà / asarvaj¤o 'yaæ puru«o rÃgÃdÅmattvÃd rathyÃpuru«avat / saædigdhobhayadharmà / sÃdhyadharmasÃdhanadharmavyÃv­tter rathyÃpuru«e niÓcetum aÓakyatvÃd anvayo / yatra sÃdhyena hetor vyÃptir nÃsti so 'nanvaya÷ / yo vaktà sa rÃgÃdimÃn i«Âapuru«avat / atrÃnvayo nÃsti / na hi rÃgÃdÅnÃæ vacanasya tÃdÃtmyalak«aïas tadutpattilak«ano và pratibandho 'sti yenÃtrÃnvaya÷ (##) syÃt / apratidarÓitÃnvaya÷ / yathÃnitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂavad / atra yady api k­takatvasyÃnityatvenÃnvayo 'sti / na tu vacanenÃkhyÃta ity avidyamÃna ivÃsau / vyÃpyavyÃpakabhÃvasya vacanenÃpradarÓitatvÃd iti / viparÅtÃnvaya÷ / yathà yad anityaæ tat k­takam / atra hi yat k­takaæ tad anityam ity anvaye vaktavye yad anityaæ tat k­takam iti viparÅtam anvayaæ karoti sarva ete d­«ÂÃntado«Ã÷ sÃdharmyeïa // 20. tathà vaidharmyeïÃpi / yathà nitya÷ Óabda÷ / amÆrtatvÃt / paramÃïuvad iti sÃdhyÃvyatirekÅ / nityatvÃt paramÃïo÷ sÃdhyaæ na vyÃv­ttam / atraiva karmavad iti d­«ÂÃnte sÃdhanÃvyatirekÅ / amÆrtatvÃt karmaïa÷ / sÃdhanam atrÃvyÃv­ttam / ÃkÃÓavad iti k­ta ubhayÃvyatirekÅ / ato hy ubhayaæ na vyÃv­ttaæ / nityatvÃd amÆrtatvÃd ÃkÃÓasya / tathà saædigdhasÃdhyavyatireka÷ / yathà 'sarvaj¤Ã÷ kapilÃdaya÷ / avidyamÃnasarvaj¤atÃliÇgabhÆtapramÃïÃtiÓayaÓÃsanatvÃt / atra vaidharmyodÃharaïam / ya÷ sarvaj¤a÷ sa jyotirj¤ÃnÃdikam upadi«ÂavÃn / yathà vardhamÃnÃdi÷ / vardhamÃnÃder asarvaj¤atÃyÃ÷ sÃdhyadharmasya saædigdho ubhayavyatireka÷ / saædigaha vyatireka÷ / %% yathà na trayÅvidà brÃhmaïena grÃhyavacana÷ kaÓcid vivak«ita÷ puru«o rÃgÃdimattvÃt / atra vaidharmyodÃharaïam / ye grÃhyavacanà na te rÃgÃdimantas tad yathà gautamÃdayo dharmaÓÃstrÃïÃæ praïetÃra÷ / gautamÃdibhyo ragÃdimattvasya sÃdhanadharmasya vyÃv­tti÷ saædigdhà / saædigdhobhayavyatireka÷ / yathÃvÅtarÃgÃ÷ kapilÃdaya÷ / parigrahÃgrahayogÃt / parigraho jÅvitapari«kÃrÃïaæ svÅkÃra÷ / Ãgrahas te«v (##) evÃbhi«vaÇga÷ / atra vaidharmyÃd udÃharaïam / yo vÅtarÃgo na tasya parigrahÃgrahau / yathà ­«abhÃde÷ / ­«abhÃder avÅtarÃgatvaparigrahÃgrahayo÷ sÃdhyasÃdhanadharmayor vyatireka÷ saædigdha÷ / avyatireko yathÃvÅtarÃgo vakt­tvÃt / yatra vÅtarÃgatvaæ nÃsti na sa vaktà yathopalakhaï¬a iti / yady api upalakhaï¬Ãd ubhayaæ vyÃv­ttaæ / tathÃpi sarvo vÅtarÃgo na vakteti vyÃptyà vyatirekÃsiddher avyatireka÷ / apradarÓitavyatireka÷ / yathÃnitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ÃkÃÓavad iti vaidharmyeïa / yo hy anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd iti prayoge vaidharmyeïÃkÃÓavad iti brÆyÃt tena vidyamÃno 'pi vyatireko na pradarÓita÷ tathà / yadÃÓe«apadÃrthopasaæhÃreïÃnityatvÃbhÃve k­takatvÃbhÃvo yathÃkÃÓavad iti karoti tadà vyatireko darÓito bhavati / na punar upamÃnamÃtreïa / viparÅtavyatireka÷ / yathà yad ak­takaæ tan nityam / atra hi yan nityaæ tad ak­takam iti vaktavye / yad ak­takaæ tan nityam iti vadati // 21. na hy ebhir d­«ÂÃntÃbhÃsair heto÷ sÃmÃnyalak«aïaæ sapak«a eva sattvam asapak«e cÃsattvam eva niÓcayena Óakyaæ darÓayituæ viÓe«alak«aïaæ và / ebhi÷ sÃdhyavikalair d­«ÂÃntÃbhÃsair heto÷ sÃmÃnyalak«aïaæ niÓcayena %% Óakyaæ darÓayituæ viÓe«alak«aïaæ veti saæbandhanÅyaæ tadarthÃpattyai«Ã%<æ>% nirÃso veditavya÷ / yasmÃd ebhir d­«ÂÃntÃbhÃsair dvividham api lak«aïaæ na Óakyaæ darÓayitum / tasmÃd arthÃpattyai«Ãæ nirÃso dra«Âavya÷ // 22. dÆ«aïà nyÆnatÃdyukti÷ / dÆ«yate 'nayeti dÆ«aïà / (##) ïyÃsaÓrantho yuc / ÃdiÓabdenÃsiddhaviruddhÃnaikÃntikÃ÷ / d­«ÂÃntado«ÃÓ ca g­hyante ye pÆrvaæ nyÆnatÃdaya÷ sÃdhanado«Ã uktÃs te«Ãm udbhÃvanaæ tena pare«ÂÃrthasiddhipratibandhÃt / anena ca yad ahrÅkeïoktaæ viparyayasÃdhanam eva dÆ«aïaæ nÃnyad iti tad api parÃstaæ dra«Âavyaæ / na hi viparyayasÃdhanÃd eva dÆ«aïaæ / viruddhavat / api tu parasyÃbhipretaniÓcayapratibandhÃt / niÓcayÃbhÃvo và bhavati niÓcayaviparyaya ity asty eva viparyayasiddhi÷ / dÆ«aïÃbhÃsÃs tu jÃtaya÷ / abhÆtado«odbhÃvanÃni jÃtyuttarÃïi / jÃtyà sad­ÓyenottarÃïi / uttarasthÃnaprayuktatvÃd // iti tarkasopÃne parÃrthÃnumÃnaparicchedas t­tÅya÷ / yat tarkasopÃnam idaæ vidhÃya puïyaæ mayÃptaæ ÓaradinduÓubhram / tenottamÃæ bodhim ahaæ labheya lokaÓ ca niryÃtu bhavÃd aÓe«a÷ // k­tir iyaæ paï¬itavidyÃkaraÓÃntipÃdÃnÃm // //