Vidyakarasanti: Tarkasopana (= Ts) Based on the edition by Giuseppe Tucci in: Minor Buddhist Texts, Part I. Roma 1956 (Serie Orientale Roma, 9), pp. 275-310. Input by Klaus Wille (G”ttingen) #<...># = BOLD for references to Tucci's edition %<...>% = ITALICS for restored text ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ Vidyàkara÷ànti: Tarkasopàna (##) namo ma¤ju÷riye // saüsàrasarasi kolatuIyam aj¤ànabhedinaþ / smaraõaüme hevajrasya vartatàü hçdi va÷ciram // 1. hitàhitapràptiparihàrahetur niyamena pramàõam iti saükùepatas tad vyutpàdyate // pramàõam avisaüvàdi j¤ànam / visaüvadanaü visaüvàdaþ / na visaüvàdo 'visaüvàdaþ / sa yasyàsti tad avisaüvàdi / saüvàdy evetyarthaþ // avisaüvàdaþ punar upadar÷ità%%pratibaddhàrthakriyàpràpaõam / pràpaõam api pràpakatvaü tadyogyatà ca / avyavahitàyàm arthakriyàyàü pramàõasya pràpakatvam eva / vyavahitàyàü pravartakatvam api / pràpakatvaü copadar÷akatvam eva / karaõadharmasyopadar÷akatvasya grahaõàd gçhãtagrahiõàm akaraõatvena vyudàsàn nàtivyàpità / ata evàcàryo dharmottaro 'py àha // yenaiva prathamam upadar÷itàrthas tenaiva pravartitaþ puruùaþ pràpita÷ càrthaþ kim anyenàdhikaü kàryam / marãcikàjalaj¤ànàdãny upadar÷itàrthapratibaddhàrthakriyàpràpaõàsaübhavàd eva nirastànãti / j¤ànagrahaõena càj¤ànasya indriyàder niràsaþ / karaõavihitapratyayena ca gçhãtagràhiõaþ / tena yad abhimatàrthakriyàsamarthàrthapràpaõayogyam apårvaviùayaü j¤ànaü tat pramàõam // (##) 2. tad dvividham / pratyakùam anumànaü ca / 3. pratigatam à÷ritam akùaü pratyakùam / atyàdayaþ kràntàdyarthe dvitãyayeti samàsaþ // pràptàpannàlaïgatisamàseùu paraval liïgapratiùedhaþ / tena pratyakùaþ pratyayaþ pratyakùà buddhiþ / pratyakùaü j¤ànam iti siddhaü bhavati / akùà÷ritatvaü ca pratyakùasya vyutpattimàtranimittaü / pravçttinimittaü tu sàkùàtkaraõam eva / tena yat kiücid viùayasya sàkùàtkàri j¤ànaü tat sarvaü pratyakùa÷abdavàcyaü sidhyati / mãyate 'neneti mànam / liïgagrahaõasaübandhasmaraõayoþ pa÷cànmànam anumànam / etac ca råóhiva÷àl labhyate / tena dharmivi÷eùavarti liïgaü dçùñavato %%liïgino÷ ca saübandhaü smçtavato yataþ parokùavastvàlambanaü j¤ànam utpadyate tad anumàna÷abdenàbhidhãyate // 4. cakàraþ pratyakùànumànayos tulyabalatvaü samuccinoti / yathàrthàvinàbhàvitvàt pratyakùaü pramàõam / tathànumànam apy arthàvinàbhàvi pramàõam iti tad uktam // arthasyàsaübhave 'bhàvàt pratyakùe 'pi pramàõatà / pratibaddhasvabhàvasya taddhetutve samaü dvayam iti // anenaiva tulyabalatvakhyàpanena yad api mãmàüsakair uktaü sarvapramàõànàü pratyakùam eva jyeùñhaü tatpårvakatvàd anumànàder iti tad api nirastam // àtmasattàlàbhe sarvapramàõànàü svakàraõàpekùatvàn (##) na jyeùñhetarabhàvakalpanà sàdhvãti / evaü pratyakùànumànabhedena dviprakàram eva pramàõaü // 5. dvividhavacanenaikaü pramàõaü trãõi catvàri pa¤ca ùad iti vipratipattayo nirasyante / tathàhi pratyakùam eva pramàõaü bàrhaspatyànàm / pratyakùànumànàgamàþ pramàõàni àükhyànàm / upamànam api naiyàyikànàm / arthàpattir api pràbhàkaràõàm / abhàvo hi pratyakùaü ÷abda÷ ca pramàõam iti vaiyàkaràõaþ // 6. tatra pratyakùaü kalpanàpodham abhràntam / yaj j¤à%% kalpanayà kalpanàtvena rahitam abhràntaü ca tad eva pratyakùam / etena yad uktam udyotakareõa / yadi pratyakùa÷abdena pratyakùam abhidhãyate / kathaü tat kalpanàpoóham / atha kalpanàpodhaü kathaü pratyakùaü kalpanàpodham ity anena ÷abdenocyata iti / yad api bhartçhariõoktam / kalpanà hi j¤ànaü pratyakùam api j¤ànaü / pratyakùaj¤àne kalpanàj¤ànaü pratiùedhatànyasmin jnàne j¤ànàntaram astãti pratipàditam / pràptipårvakà hi pratiùedhà bhavantãti nyàyàd iti / tat sarvam apàstam / tàdàtmyapratiùedhasyàtràbhimatatvàt / ata eva vivçtaü kalpanayà kalpanàtvena rahitam iti / 7. kutaþ punaþ kalpanàbhramayor abhàvaþ pratyakùa iti cet / yasmàt kalpanàvibhramayor artharåpasàkùàtkaraõaü nàsti / tathà hi / abhilàpasaüsargayogyapratibhàsapratãtiþ kalpanà / abhilàpo vàcakaþ ÷abdaþ / sa ca sàmànyàkàraþ / tena saüsargyas tadyogyaþ (##) pratibhàso yasyàü pratãtau sà abhilàpasaüsargayogyapratibhàsà / yogyagrahaõenàvyutpannasaüketasya bàlakasya kalpanà saügçhyate / yady api tasyàm abhilàpasaüsargo nàsti tadyogyà tu bhavaty eva / tatpratibhàsino 'rthàkàrasyecchàdhãnasaüketànuvidhàyinà ÷abdenàbhidhàtuü ÷akyatvàt / kutaþ punar bàlakasya kalpanà siddheti cet / tatkàryasya pravçttyàdilakùaõasya pradar÷anàt // tathà hi bàlako 'ïguryàdiparihàre stanàdau pravartate / tad uktaü / itikartavyatà loke sarvà ÷abdavyapà÷rayà / tàü pårvàhitasaüskàro bàlo 'pi pratipadyata // iti bàlake punaþ saümårcchitàkùaràkàradhvanivi÷iùñà buddhiviparivartinã kalpanà åhyà yayà pa÷càt saüketagrahaõaku÷alo bhavati / na cedç÷ãyam artharåpaü sàkùàtkaroti / avyàpçtendriyasya dar÷aõavad buddhau ÷abdenàpratibhàsanàd artha%%sya / sa hi ÷abdasyàrtho yaþ ÷àbde pratyaye pratibhàsate / upàyabhedàt prati%%bhedo nàrthabhedàt / yathaika eva devadatto dvàràd dç÷yate jàlena ceti cet / ayuktam etat / upàyabhede 'pi tadråpasyaiva grahaõàt kathaü pratipattibhedaþ / na ca vastånàü dve råpe spaùñàspaùñalakùaõe virodhàd etannibandhanatvàc ca bhedasya / ata eva dçùñànto 'py asiddhaþ / tad uktam / jàto nàmà÷rayo nànya÷ cetasàü tasya vastunaþ / ekasyaiva kuto råpaü bhinnàkàràvabhàsi tad // iti / tad evam abhilapituü ÷akyam evàrthaü kalpanà (##) ÷abdena saüyojya gçhõãyàt / abhilàpyaü ca vastu sàkùàtkriyamàõaü ÷abdenàyojitam eva sàkùàtkartavyam iti / siddham etat kalpanàyà nàsti vastusàkùàtkaraõam iti / 8.bhràntam api j¤ànaü timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhàdyàhitavibhramam artharåpavisaüvàdakam / tat katham anyathà sthitam arthaü sàkùàtkuryàt / svaråpapratibhàsasya sàkùàtkaraõa÷abdavàcyatvàt / tasmàn nàsti vastusàkùàtkaraõaü vibhramasyàpãti siddham / ata÷ ca vij¤ànaü viùayasàkùàtkàri niyamena kalpanàvibhramàbhyàü viparãtaü bhavat kalpanàpoóham abhràntaü càvatiùñhate / tatra kalpanàpoóhapadenànumànasya nirodhaþ / abhràntapadena dvicandraj¤ànàdeþ / anyàrthaü kçtam anyàrthaü bhavatãti nyàyàt paravipratipattir api niràkçtà draùñavyà / tathà hi vaiyàkaraõair uktam / na so 'sti pratyayo loke yaþ ÷abdànugamàd çte / anuviddham iva j¤ànaü sarvaü ÷abdena jàyata // iti / sarvapratyayànàü ÷abdànugataråpatve sati kasyacid api j¤ànasyàrthasàkùàtkaraõayogàt / anubhavasiddhaü ca kalpanàpoóhaü pratyakùaü katham aïkayate / a÷vavikalpanakàle gor anubhavàt / tad evàvikalpakaü pratyakùaü / na cà÷vavikalpa eva gàü pratipadyate / svanàmopasaühitasya tasya tena grahaõàt / na ca vikalpàntaraü dçùyaü saüvedyate / etenà÷vàdivikalpakàle gavàdivikalpo 'pi vyàkhyàtaþ / tathà mãmàüsakair api / (##) asti hy àlocanàj¤anaü prathamaünirvikalpakaü / bàlamåkàdivij¤ànasadç÷aü ÷uddhavastujam // tataþ paraü punar vastudharmair jàtyàdibhir yayà / buddhyàvasãyate sàpi pratyakùatvena saümatà // ity anena vikalpasyàpi pratyakùatvam iùñam / naiyàyikàdibhir api vyavasàyàtmakam ity àdinà ni÷cayasyaiva pratyakùatvam uktam etad api kalpanàpoóham ity anenaiva nirastam / yadi kalpanàtmakaü pratyakùaü syàd arthasàkùàtkaritaiva hãyeta iti// 9. abhràntagrahaõenàpi ÷ukla÷aïkhàdau pãta÷aïkhàdivij¤ànaü nirasyate / saty api bhrame 'rthakriyàvisaüvàdàbhàvàt / nàpi tad anumànaü yujyate liïgajatvàt / ataþ pratyakùam iti / kathaü punar etad abhràntagrahaõenàvisaüvàdàrthena nirasyate / ucyate / adhyavasitàrthàkàrapratiråpàrthakriyàpràpter asaübhavàt / yadi hy avisaüvàditàmàtreõa pramàõaü syàt ke÷oõóukàdij¤àne 'pi àlokàdeþ saüvàdasaübhavàt tad api pramàõaü syàt // 10. tat pratyakùaü caturvidhaü / indriyaj¤ànaü mànasaü svasaüvedanaü yogij¤ànaü ceti // 11. indriyàõàü cakùuþ÷rotaghràõajihvàkàyànàm à÷ritaü j¤ànam indriyaj¤ànaü / svaviùayakùaõopàdeyasajàtãyakùaõasahitenendriyaj¤ànena samanantarapratyayena janitaü manomàtrà÷rayatvàn mànasam / sarvacittacaittànàm àtmà saüvedyate yena råpeõa tat svasaüvedanam / yogaþ ÷amathaþ praj¤à yeùàm asti te yoginaþ / teùàü yaj j¤ànaü pramàõopapannàrtha%%prakarùaparyantajaü tad yogij¤ànam / (## prakàracatuùñayàkhyànena yair indriyam eva draùñç kalpitaü mànase ca pratyakùe doùa udbhàvitaþ svasaüvedanaü nàbhyupagataü yogij¤ànaü ca yogina eva na santi kutas teùàü j¤ànam iti te sarve nirastà bhavanti // 12. tathà hi vaibhàùikais tàvaj j¤ànasyàpratighatvàd yadi tad draùñç syàd tadà vyavahitam api gçhõãyàd itãndriyaü draùñç kalpitaü / na caitad yuktam / yadi hi j¤ànaü gatvàrthaü gçhõàti tadà gamanavibandhakàbhàvàd vyavahitam api gçhõãyàd iti yujyate vaktum / kiü tu / yadàkàraü taj j¤ànam utpadyate tat tena gçhãtam ity ucyate na càyogyade÷astho 'rthas tatsaråpakaþ / tat kathaü tasya tena grahaõaü syàt / kiü ca / yadãndriyaü draùñç syàt tadà kàcàdivyavahitasyàrthasya grahaõaü na syàt / sapratighà da÷a råpiõa iti siddhàntàt / katham àgame uktam / cakùuùà gçhyate råpam iti / aupacàriko 'sau nirde÷aþ // 13. yad api kumàrilàdibhir uktam / yadãndriyaj¤ànagçhãtam arthaü gçhõàti mànasam / tadà gçhãtagràhitvàd asyàpràmàõyam / athendriyaj¤ànàgçhãtam arthaü gçhõàti / tadà càndhabadhiràdyabhàvadoùaprasaïga iti / tad api svaviùayakùaõopàdeyasajàtãyakùaõasahitenendriyaj¤ànena yaj janitam ity anenaiva nirastam / tathà hãndriyaj¤ànaviùayopàdeyabhåtakùaõagràhi mànasam / na ca indriyaj¤ànam andhàdãnàm asti / tat kuto 'ndhabadhiràdyahhàvadoùaþ / nàpi (##) gçhãtagràhità / indriyaj¤ànaviùayopàdeyabhåtakùaõasyànena grahaõàt / etac ca mànasaü pratyakùam uparatavyàpàre cakùuràdau pratyakùam iùyate / vyàpriyamàõe punar etasmin yat pratyakùaü tac ced anindriyajaü kim anyad indriyajaü bhaviùyati / na ca nimãlitàkùasya råpadar÷anàbhàvàd anubhavaviruddhatvam à÷aïkanãyam / kùaõamàtrabhàvitvena duravadhàratvàt // 14. kim arthaü tarhy etad upanyastam iti cet / ucyate / yat tat siddhànte mànasam uktaü tad yady evaülakùaõaü syàd tadà na ka÷cit parokto doùa ity àdar÷ayitum / yad api svasaüvedanaü nàbhyupaga%%te parais cittacaittànàü tad api ayuktam / na tàvac cittacaittànàü prakà÷o nàsty eva / prakà÷asya sarvapràõinàm anubhavasiddhatvàt / na caiùàü pareõa prakà÷o yuktaþ / tad dhi paraü samànakàlabhàvi tàvat prakà÷akam anupapannam upakàràbhàvàt / bhinnakàlabhàvy api na prakà÷akaü prakà÷yàbhàvàt / tasmàd yathà pradãpaþ prakà÷akasvabhàvatvàd àtmànaü prakà÷ayati tathà j¤ànam apãti / nanu pradãpo 'pi cakùuùà prakà÷yata iti cet / na sajàtãyaprakà÷anirapekùatvena dçùñàntãkçtatvàt // 15. kiü ca / yadi j¤ànam àtmànaü na saüvedayate / tadà svato 'pratyakùatve 'rthànudbhavo 'py apratyakùatayà na syàt / atra prayogaþ / yad avyaktavyaktikaü na tad vyaktaü / yathà kiücit kadàcit kathaücid avyaktavyaktikam / avyaktavyaktika÷ ca j¤ànaparokùatve ghañàdir artha iti vyàpakànupalabdhiprasaïgaþ / iha vyaktatvaü niùedhyaü / tasya vyàpakaü vyaktavyakti%%tvam / tasya cehànupalabdhir iti / j¤ànasya j¤ànàntareõa vyakter hetur ayam asiddha iti cet / (##) na / ghañàdij¤ànodayakàle siddhatvàt / na ca bhavatàm api sarvaü vij¤ànam ekàrthasamavàyinà j¤ànena j¤àyate / bubhutsàbhàve tadabhàvàt / yathopekùaõãyaviùayà saüvit / tata upekùaõãyam eva tàvad avyaktavyaktikatvàd avyaktaü prasajyate / 16. kiü ca / j¤ànaü j¤ànasyàpi kathaü vyaktir iti vaktavyam / anyaj¤ànena tasya siddhatvàd ucyamànàyàü tatràpy evam ity anavasthà syàt / na ceyaü saüdigdhavipakùavyàvçttyànaikàntikã / tathàhi yady avyaktavyaktikam api vyaktavyavahàraviùayaþ syàt tadà puruùàntaravartij¤àna%%vyaktam api svaj¤àn%% tathaiva vyaktaü vyavahriyeteti / tad ayaü vyaktavyavahàro vyaktavyaktikatvena vyàpã / siddhe ca vyàpyavyàpakabhàve vyàpakànupalabdhir aikàntikãti / nàpi svàtmani kriyàvirodhaþ / yadà jaóapadàrthavailakùaõyenotpattir eva svasaüvittiþ / tad uktam àcàrya÷àntirakùitapàdaiþ // vij¤ànaü jaóaråpebhyo vyàvçttam upajàyate / iyam evàtmasaüvittir asya yàjaóaråpatà // svasaüvicchabdàrtho 'pi tair eva dar÷itaþ / svaråpavedanàyànyad vedakaü na vyapekùate / na càviditam astãti so 'rtho 'yaü svasaüvida // iti 17. yad apy uktaü yogina eva na santi kutas teùàü j¤ànam iti / tad asàram / bhàvanà hi bhåtàrthaviùayà taditarà và prakarùaparyantavartinã sphuñataragràhyàkàraü vij¤ànaü janayati / tathà hi ÷okàdyupaplutacittavçttayaþ putràdibhàvanàsamàptau parisphuñasamàvartitatpratibhàsavanto bhavanti / tatra yat (##) pramàõopapannàrthabhàvanàprakarùaparyantàj jàtam karatalàmalakavad bhàvyamànàrthaspaùñataràkàragràhi tad yogipratyakùam iti / yad àha / bhàvanàbalataþ spaùñaü bhayàdàv iva ÷aüsate / yaj j¤ànam avisamvàdi tat pratyakùam akalpakam iti // 18. tasya viùayaþ svalakùaõaü / tasya caturvidhasyànanyasàdhàraõena råpeõa yal Iakùyate tad viùayaþ / anena sàmànyaviùayatvàropaþ pratyakùe pratyuktaþ / yasyàrthasya saünidhànà%%bhyàü j¤ànapratibhàsabhedas tat svalakùaõaü / yasya j¤ànaviùayasya saünidhànaü yogyade÷àvasthànam / asaünidhànaü yogyade÷e 'bhàvaþ sarvathà / tàbhyàü yo j¤ànapratibhàsaü gràhyàkàraü bhinatty utpàdànutpàdàt tat svalakùaõam // anyat sàmànyalakùaõaü so 'numànasya viùayaþ / etasmàt svalakùaõàd yad anyat sàdhàraõaü lakùaõaü so 'numànasya viùayaþ / 19. tad eva pratyakùaü j¤ànaü pramàõaphalam / arthapratãtiråpatvàt yad evànantaram uktaü pratyakùaüj¤ànaütad eva pramàõasya phalam / arthasya pratãtir avagamaþ / tadråpatvàt / yadi tad eva j¤ànaü pramàõaphalaü neùyate tadà bhinnaviùayatvaü syàt pramàõaphalayoþ / na caitad yuktam / na hi para÷vàdike khadirapràpte palà÷e cchidà bhavati // 20. arthasàråpyam asya pramàõam / tadva÷àd arthapratãtisiddheþ / iha yasmàd viùayàd vij¤ànam udeti tatsaråpaü tad bhavati / atatsaråpeõa j¤ànenàrthavedanàyogàt / tathà hi vij¤ànaü bodhamàtrasvabhàvam (##) utpadyate / tadà nãlasyedaü vedanaü pãtasyeti pratikarmavyavasthà na syàt / yàdç÷aü hi tan nile pãte 'pi tàdç÷aü ceti / arthasàråpye tu sati yasyaivàkàram anukaroti j¤ànaü tatsaüvedanaü bhavati nànyasya / tac càsya sàråpyaü niyatàrthapratãtivyavasthàyàü sàdhakatamatvàt pramàõam / na caitat mantavyam / kathaü sàdhyasàdhanayor abheda iti / janyajanakabhàvenàtra sàdhyasàdhanabhàvàbhàvàt / vyavasthàpyavyavasthàpakabhàvena caikasyàpi ghañate / nàpi lokabàdhà / loko pi kadàcid ekadhanuràdikaü kartçtvàdinà vadaty eva / tathàhi vaktàro bhavanti / dhanur vidhyati / dhanuùà vidhyati / dhanuùo nisçtya saro vidhyatãti / etena pårvaü pårvaü j¤ànaü pramàõam uttaram uttaraü phalam iti pramàõaphalabhràntir apàstà // // tarkasopàne pratyakùaparicchedaþ prathamaþ // // 1. anumànaü dvidhà svàrthaü paràrthaü ca / svasmàyidaü svàrthaü / yena svayaü pratipadyate / parasmàyidaü paràrtham / yena paraü pratipàdayati / 2. tatra triråpaliïgàd yad anumeye j¤ànaü råpatrayayuktàl liïgàd yad anumeyàlambanaü j¤ànaü utpadyate tat svàrtham anumànam / triråpagrahaõam ekaikadvidviråpavyavacchedàrtham / tatraikaikaråpo hetur na bhavati / yathà nityaþ ÷abdaþ kçtakatvàt / mårtatvàt / aprameyatvàd iti / yathàkramam anumeye sattvasapakùasattvavipakùa%%vçtti (##) màtram asti tathà hi dvidviråpo yathànityo dhvaniþ / amårtatvàt / ÷ràvaõatvàt / càkùuùatvàd iti / yathàkramam anumeye sattvasapakùasattvàsapakùàsattvamàtrasyàbhàvàt / tad uktam àcàryapàdaiþ / ekaikadvidviråpàd và liïgàn nàrthaþ kçto 'rthataþ // kçtakatvàd dhvanir nityo mårtatvàd aprameyataþ / amårta÷ràvaõatvàbhyàm anitya÷ càkùuùatvata // iti / 3. anumeyagrahaõenàparokùaviùayasya niràsaþ / pramàõaphalavyavasthàtràpi pratyakùavat ] yathà pratyakùe tasyaiva nãlàdisàråpyaü pramàõam uktaü nãlàdipratãti÷ ca phalaü tathàtràpi vahnyàdyàkàraþ pramàõaü vahnyàdivikalpanaråpatà ca phalam iti / 4. liïgasya trãõi råpàõi / anumeye sattvam eva ni÷citam / anumeye vakùyamàõalakùaõe liïgasya sattvam eva ni÷citam ekaråpam ] tatra sattvavacanenàsiddho nirastaþ / yathà nityaþ ÷abdaþ / càkùuùatvàd iti / evakàreõa pakùaikade÷àsiddhaþ %% / yathà cetanàs taravaþ svàpàd iti / pakùãkçteùu %%saükocalakùaõaþ svàpa ekade÷e na siddhaþ / na hi sarve vçkùà ràtrau patrasaükocabhàjaþ / kiü tu kecid eva / sattvavacanasya pa÷càtkçtenaivakàreõàsàdhàraõo dharmo nirastaþ / anyathà hy anityaþ sràvaõatvàd ity asyaiva hetutvaü syàt / ni÷citagrahaõena saüdigdhàsiddhàder vyavacchedaþ / yathà bàùpàdibhàvena saüdihyamàno bhåtasaüghàto 'gnisiddhàv upàdãyamànaþ / sapakùa eva sattvam / sapakùo vakùyamàõalakùaõas tasmin eva sattvaü ni÷citaü dvitãyaü råpam / (##) ihàpi sattvagrahaõena viruddho nirastaþ / yathà nityaþ kçtatvàd iti / yasmàd asyaiva sapakùe nàsti / evakàreõa sàdhàraõànaikàntikaþ / yathà nityaþ prameyatvàd iti / sa hi na sapakùa eva vartate kiütåbhayatràpi / sattvavacanàt pårvàvadhàraõavacanena sapakùàvyàpisattàkasyàpi kathitaü hetutvam / yathà nityaþ prayatnànantarãyakatvàt / ni÷citavacanena cànuvçttena saüdigdhànvayo 'naikàntiko nirastaþ / yathà sarvaj¤aþ ka÷cid vaktçtvàt / vaktçtvaü hi sapakùe sarvaj¤e saüdigdham asapakùe càsattvam eva ni÷citam ity atràpi vartate / asapakùo vakùyamàõalakùaõaþ / tasminn asattvam eva ni÷citaü tçtãyaü råpam / tatràsattvagrahaõena viruddhasya niràsaþ / viruddho hi vipakùe 'sti / evakàreõa sàdhàraõasya vipakùaikade÷avçtter niràsaþ / yathà prayatnànant%%ãyakaþ ÷abdo 'nityatvàd iti / prayatnànantariyakatve hi sàdhye 'nityatvaü vipakùaikade÷e vidyudàdàv asti / àkà÷àdau nàsti / tato 'vadhàraõenàsya niràsaþ / asattva÷abdàt pårvasminn avadhàraõe 'yam arthaþ syàd / vipakùa eva yo nàsti sa hetuþ / tathà ca prayatnànantarãyakatvaü sapakùe 'pi nàsti / tato na hetuþ syàt / tataþ pårvaü na kçtam / ni÷citagrahaõena saüdigdhavipakùavyàvçttiko nirastaþ / yathà devadattaputraþ ÷yàmas tatputratvàt paridç÷yamànaputravad iti / (##) nanu sapakùe sattvam ity ukte sapakùe sattvam eveti gamyate tat kim artham ubhayor upàdànam / satyam / kiütv anvayo vyatireko và niyamavàn eva prayoktavyo yenànvayaprayoge cànvayagatir iti / tena na dvayor upàdànam ekatra prayoge kartavyam iti ÷ikùaõàrtham atrobhayor upàdànaü kçtam / 5. anumeyo 'tra jij¤àsitavi÷eùo dharmã / atreti hetulakùaõe ni÷cetavye / jij¤àsitavi÷eùagrahaõena càj¤àtavi÷eùatàmàtram upalakùyate anyathà hi vyàptismaraõayuktasyàgnyàdikaü paryeùamàõasya dhåmàdidar÷anamàtràd eva naganitaü%%dau vahnyàdipratãtir yà sà na saügçhità syàt / sàdhyadharmasàmànyena samàno 'rthaþ sapakùaþ samànaþ sadç÷o %% 'rthaþ %% sa sapakùa uktaþ / upacàràt samàna÷abdena vi÷iùyate / samànaþ pakùaþ sapakùaþ / samànasya ca sa ÷abdàde÷o yogavibhàgàt / samànaþ pakùo 'syeti tu na kartavyam / evaü hi pakùeõa sàdç÷yaü %%pakùasya na pratipàditaü syàt / pakùasyaiva ca sapakùasàdç÷yaü pratipàditaü syàt / na caitat / sapakùasyàprasiddhatvàt / idànãm eva hi tallakùaõaü kriyate / samànatà ca sàdhyadharmasàmànyena / 7. na sapakùo 'sapakùaþ [ tato 'nyas tadviruddhas tadabhàva÷ ca / triråpàõi ca trãõy eva liïgàõi / anupalabdhiþ svabhàvaþ kàryaü ceti / tatra pratiùedhyasyopalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhir abhàvavyavahàrasàdhanã / upalabdhilakùaõapràptir upalambhapratyayàntarasàkalyam / (##) svabhàvavi÷eùa÷ ca / yaþ svabhàvaþ satsv anyeùåpalambhapratyayeùu san pratyakùa eva bhavati / upalabdhilakùaõapràpto 'rthaþ / dç÷ya ity arthaþ / avidyamàno 'py asàv atra yadi bhaved dç÷ya eva bhaved iti saübhavanaviùaya upalabdhilakùaõapràpta ity ucyate / tasyànupalabdhir abhàvavyavahàraü sàdhayati / de÷akàlasvabhàvaviprakçùñapratyayàntaravikalavyavacchedàrthaü vi÷eùaõopàdànam / na càtra pratiùedhamàtram anupalabdhiþ tasya svayam asiddheþ siddhe÷ cànaïgatvàt / kiü tu vastvantarasyopalabdhir eva / vastuno 'pi na yasya kasyacit / api tu pratiùedhyàbhàvàkùepakasyaiva / na tv ekaj¤ànasaüsargina eva / yadi hy ekaj¤ànasaüsargivastvantaropalambho 'nupalabdher lakùaõaü syàt tadà iha devadattopalambhàd bahirabhàvas tasyaiva kathaü sidhyati / na hi tatraikaj¤ànasaüsargivastvantaropalambho 'sti // 8. iyaü cànupalabdhiþ %%kartçdharmatayà dviprakàrà / tatra yadà karmadharmo 'nupalabdhis tadà ghañaviviktabhåtalam / yadà tu kartçdharmas tadà tadà÷ritaü j¤ànam / tatra yat tad ghañavaikalyaü tad bhåtalasya svaråpam eveti tadgràhinà j¤ànena gçhãtam eveti / tasmàd iyam anupalabdhir måóham praty abhàvavyavahàram eva sàdhayati / amåóhasya pratyakùa eva siddhatvàt / kàraõànupalabdhyàdayas tu parokùe viùaye pravartamànà abhàvaü sàdhayanty eva / vartamànakàlà ceyaü gamikà atãtakàlà càsati smçtimanaskàrabhraü÷e / tato nàstãha ghaño 'nupalabhyamànatvàt / nàsãd iha ghaño 'nupalabdhàd iti (##) ÷akyaü avasàtum / na tu %% bhaviùyaty atra ghaño 'nupalapsyamànatvàd iti / anàgatàyàþ saüdigdharupatvàt // 9. iyaü ca prayogabhedàd anekaprakàrà / tatra 1) svabhàvànupalabdhiþ / yathà nàstãha dhåma upaIabdhilakùaõapràptasyànupalabdheþ / pratiùedhyo hi dhåmas %% yaþ svabhàvas tasyànupalabdhiþ / 2) kàraõànupalabdhiþ / yathà nàtra dhåmo vahnyabhàvàt / pratiùedhyasya hi dhåmasya kàraõaü vahnis tasyehànupalabdhiþ / 3) vyàpakànupalabdhir yàthà nàtra ÷iü÷apà vçkùàbhàvàt / pratiùedhyà hi ÷iü÷apà tasyà÷ ca vyàpako vçkùas tasyànupalabdhiþ / 4) kàryànupalabdhir yathà nehàpratibaddhasàmarthyàni dhåmakàraõàni santi dhåmàbhàvad iti / pratiùedhyànàü dhåmakàraõànàü kàryaü dhåmas tasya cehànupalabdhiþ / 5) svabhàvaviruddhopalabdhiþ / yathà nàtra ÷ãtaspar÷o vahner iti / pratiùedhyasya ÷ãtaspar÷asya yaþ svabhàvas tasya viruddho vahnis tasya cehopalabdhiþ / 6) kàraõaviruddhopalabdhir yathà nàsya romaharùàdivi÷eùàþ santi saünihitadahanavi÷eùatvàd iti / pratiùedhyànàü romaharùàdiviùesàõàü kàraõaü ÷ãtaü tasya viruddho dahanavi÷eùas tasya cehopalabdhiþ / 7) vyàpakaviruddhopalabdhir yathà nàtra tuùàraspar÷o dahanàd iti / niùedhyasya tuùàraspar÷asya vyàpakaü ÷ãtaü tasya viruddho dahanas tasya cehopalabdhiþ / 8) kàryaviruddhopalabdhir yathà nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni santi vahner iti / pratiùedhyànaü (##) ÷ãtakàraõànàü kàryaü ÷ãtaü tasya viruddho vahnis tasya cehopalabdhiþ / 9) svabhàvaviruddhavyàptopalabdhir yathà nàtra vahnis tuùàraspar÷àd iti / pratiùedhyasya vahner yaþ svabhàvas tasya viruddhaü ÷ãtaü tena vyàptas tuùàraspar÷as tasya cehopalabdhiþ / 10) kàraõaviruddhavyàptopalabdhir yathà nàtra dhåmas tuùàraspar÷àd iti / pratiùedhyasya hi dhåmasya yat kàraõam agnis tasya viruddhaü ÷ãtaü tena vyàptas tuùàraspar÷as tasya cehopalabdhiþ / 11) vyàpakaviruddh%%opalabdhir yathà nàyaü nityaþ kadàcitkàryakàritvàd iti / pratiùedhyasya nityatvasya nirati÷ayatvaü vyàpakaü tasya viruddhaü sàti÷ayatvaü tena vyàptaü kadàcitkàryakàritvaü tasya cehopalabdhiþ / 12) kàryaviruddhavyàptopalabdhir yathà nehàpratibaddhasàmarthyàni vahnikàraõàni santi tuùàraspar÷àd iti / pratiùedhyànàü hi vahnikàraõànàü kàryaü vahnis tasya viruddhaü ÷ãtaü tena vyàptas tuùàraspar÷as tasya cehopalabdhiþ / 13) svabhàvaviruddhakàryopalabdhir yathà / nàtra ÷ãtaspar÷o dhåmàd iti / pratiùedhyasya hi ÷ãtaspar÷asya viruddho 'gnis tasya kàryaü dhåmas tasya cehopalabdhiþ / 14) kàraõaviruddhakàryopalabdhir yathà na romaharùàdivi÷eùayuktapuruùavàn ayaü prade÷o dhåmàd iti / pratiùedhyànàü romaharùàdivi÷eùànàü kàraõaü ÷ãtaü tasya viruddho 'gnis tasya kàryaü dhåmas tasya cehopabdhiþ / (##) 15) vyàpakaviruddhakàryopalabdhir yathà / nàtra tuùàraspar÷o dhumàd iti / pratiùedhyasya tuùàraspar÷asya vyàpakaü ÷ãtaü tasya viruddho 'gnis tasya kàryaü dhåmas tasya cehopalabdhiþ / 16) kàryaviruddhakàryopalabdhir yathà nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni santi dhåmàd iti / pratiùedhyànàü ÷ãtakàraõànàü kàryaü ÷ãtaü tasya viruddho 'gnis tasya kàryaü dhåmas tasya cehopalabdhiþ // 10. ime sarve kàraõànupalabdhyàdayaþ pa¤cada÷ànupalabdhiprayogàþ svabhàvànupalabdhau saügraham upayànti pàraüparyeõàrthàntaravidhipratiùedhàbhyàü prayogahhede 'pi svabhàvànupalabdhau saügrahaü tàdàtmyena gacchanti / etad uktaü bhavati / anupalabdhiråpatà tàvat sarvàsàm avi÷iùñà / tathà svabhàvaviruddhopalabdhyàdàv apy anupalabdhiråpatà vidyata eva / sahàbhàvàkùepikà yasyopalabdhiþ sà tasyànupalabdhir ity anupalabdhilakùaõayogàt / tathà hi yeyaü vahner upalabdhiþ sà ÷ãtàbhàvam àkùipati / 11. bhavatv anupalabdhiþ sà dç÷yatà tu katham / ucyate / dç÷yatve 'py anupalabdhir iti kçtvà / tathà hi yadi ÷ãtaspar÷o dç÷yo bhavet tadà tasyopalabdhiü niùedhyàbhàvavyàpto vahnir viruõaddhy eva / evam abhàvasàdhanã sarvaivànupalabdhir vyàptisàmarthyàd (##) dç÷yasyopalabdhiü viruõaddhãti sàmarthyàt svabhàvànupalabdhir bhavati / na sàkùàt / yasyàü tv anupalabdhau tadaiva tam eva pratipattàraü prati dç÷yatvaü pratiùedhyasya siddhaü dç÷yànupalabdhir eva tasyàþ svalakùaõam iti sàkùàt svabhàvànupalabdhiþ / yat punar anyair ucyate / yady api saüpratitanã dç÷yànupalabdhir nàsti virodhàdikàle tv àsãd saiva bhàvapratipattinibandhanam iti / tena dçùyànupalabdhipårvatvàt svabhàvaviruddhopalabdhyàdãnàü dç÷yànupalabdhàv antarbhàvaþ / saüpratitanya÷ ca dç÷yànupalabdher abhàvàt tatsvabhàvànupalabdher anyàsàm anupalabdhãnàü bheda iti / 12. yad api kai÷cit svabhàvaviruddhopalabdhyàdãnàm anumitànumànatayà dç÷yànupalabdhiråpatocyate / dåràd vahne råpavi÷eùaü dçùñvà uùõaspar÷avi÷eùas tadde÷avyàpako 'numãyate tasmàc ca ÷ãtaspar÷àbhàvapratãtiþ / àhatya tu dç÷yànupalabdher anudayàd dç÷yànupalabdher bhedena nirde÷aþ / ata eva cànumitànumànam etat kevalam atyantàbhyàsàj jhañiti tathàbhåtapratãtyudaye saty ekam anumànam ucyate / vastutas tv anekam anumànam etat evam anyatràpi vyàpakaviruddhopalambhàdàv åhyam iti dvayam apy etan na manasi toùam àdadhàti // 13. svabhàvaþ svasattàmàtrabhàvini sàdhyadharme hetuþ / yo hetor àtmanaþ sattàm apekùya vidyamàno na hetusattàvyatiriktaü kiücid dhetum apekùate / tasmin sàdhye yo hetuþsa svabhàvaþ / anena ca vi÷eùaõe nàntyàt kàraõàt kàryaü yad utpadyate tasya saügrahaþ (##) kçtaþ / tad api hi tasya svabhàva eva / tatsattàmàtrabhàvitvàt / anyàrtham api kçtam anyàrthaü bhavatãti nyàyàt paravipratipattir api %%kçtà / pare hi pa÷càtkàlabhàvinam api kçtakatvàdidharmaü svabhàvam icchantãti / yathà vçkùo 'yaü ÷iü÷apàtvàd iti / kàryaü yàvadbhiþ svabhàvair avinàbhàvi kàraõe hetur iti prakçtam / kàraõe sàdhye yàvadbhiþ svabhàvair avinàbhàvi tair eva hetuþ / yathà 'gnir atra dhåmàt // 14. etàni ca trãõi liïgàni sàdhyabhedàt / sàdhyàpekùayà hi liïgavyavasthà / sàdhya÷ ca vidhiþ pratiùedho và anyonyalakùaõavyavacchedalakùaõatvàd anayoþ / vidhir apy anarthàntaràrthàntarabhedàd dvividhaþ / tatrànarthàntare gamye svabhàvahetuþ / arthàntare tu gamye kàryam iti dvàv etau vidhisàdhanau / svabhàvapratibandhe hi saty artho 'rthaü gamayet / svabhàvena pratibandhaþ pratibaddhasvabhàvatvam / yasmàt svabhàvapratibandhe sati sàdhanàrthaþ sàdhyàrthaü gamayet / tasmàd anayor eva vidhisàdhanatà / nanu svabhàvapratibandham antareõàpi candrodayàt kumudavikàsapratipattiþ samudravçddhi÷ ca / àtapasadbhàvàt parabhàge chàyàpratipattiþ / kçttikàdyudayànantara÷ ca rohiõyàdãnàm udayaþ pratãyate / tat katham ucyate svabhàvapratibandhe saty artho 'rthaü gamayed iti / tadapratibaddhasya tadavyabhicàraniyamàbhàvàt / tad iti (##) svabhàva uktaþ / tenàpratibaddhas tadapratibaddhaþ / yo yatra svabhàvena na pratibaddhaþsa tarn apratibaddhaviùayam ava÷yam eva na %% vyabhicaratãti nàsti tayor avyabhicàraniyamaþ / yàtu candrodayàdeþ samudravçddhyàdipratãtiþ sànumànàd eva / tathà hi hetudharmasyaiva tàdç÷o 'trànumitir yatràmbh%%daya ekakàlà jàtàþ / evaü sati kàryàd iyaü kàraõasiddhiþ / vàyuvi÷eùa eva ca yaþ kçttikàdyudayakàraõaüsa eva hi saütatyà rohiõyàdyudayakàraõaü / hetudharmapratãtes tatpratãtir iti / evam atràpi / yatràvyabhicàras tatra pratibandho 'bhyåhyaþ / sa ca pratibandhaþ sàdhye 'rthe liïgasya / vastutas tadàtmyàt tadutpatte÷ ca / atatsvabhàvasyàtadutpatte÷ ca tatràpratibaddhasvabhàvatvàt / te ca tàdàtmyatadutpattã svabhàvakàryayor eveti / tàbhyàm eva vastusiddhiþ / pratiùedhasiddhis tu yathoktàyà evànupalabdheþ / nanv anupalabdhau kaþ pratibandhaþ / pratibaddha÷ ca hetur gamakaþ / idànim eva hi kathita%% svabhàvapratibandhe hi saty artho 'rthaü gamayed iti / tatra svabhàvànupalabdhau tàdàtmyaü pratibandhaþ / tathà hi tatràbhàvavyavahàrayogyatà sàdhyate / yogyatà ca yogyasvabhàvabhåtaiveti / kàraõànupalabdhyàdau maulapratibandhanibandhano gamyagamakabhàvaþ / viruddhopalabdhyàdau tu tattadviviktaprade÷àdikàryatvàt tàdç÷asya (##) dahanàdes tadutpattinibandhana eva iti // // // tarkasopàne svàrthànumànaparicchedo dvitiyaþ // // 1. triråpaliïgàkhyànaü paràrtham anumànam / pårvam uktaü yat triråpaü liïgaü tasya yat prakà÷akaü vacanaü tat paràrtham anumànaü kàraõe kàryopacàràt / anumànakàraõe triråpaiiïge kàryasyànumànasyopacàràt samàropàt / yathà naóvalodakaü pàdaroga iti / tad dvividhaü prayogabhedàt / sàdharmyavat / vaidharmyavac ca // 2. samàno dharmo yasya sa sadharmà / tasya bhàvaþ sàdharmyaü / dçùñàntadharmiõà saha sàdhyadharmiõo hetukçtaü sàdç÷yam / visadç÷o dharmo yasya sa vidharmà tasya bhàvo vaidharmyam / dçùñàntadharmiõà saha sàdhyadharmiõo hetukçtaü vaisàdç÷yam / yasya sàdhanavàkyasya sàdharmyam abhidheyaü tatsàdharmyavat / yasya ca vaidharmyam abhidheyaü tad vaidharmyavat / nanu ca sàdharmyavati sàdhanavàkye vyatireko nàsti / vaidharmyavati cànvayas tat kathaü triråpaliïgàkhyànaü paràrtham anumànaü syàt / naiùa doùaþ / sàdharmyeõàpi hi prayoge 'rthàd vaidharmyagatiþ / asati tasmin sàdhyena hetor anvayàyogàt / sàdharmyàbhidheyena yukte prayoge samarthyàd vyatirekasya pratãtis tasmàt triråpaliïgàkhyànam / tasmin vyatireke buddhyàvasãyamàne 'sati sàdhyena hetor anvayasya buddhyàvasitasyàbhàvàt // (##) 3. tathà vaidharmyeõàpy anvayagatiþ / asati tasmin sàdhyàbhave hetvabhàvasyàsiddheþ / tatheti yathànvayavàkye tathàrthàd eva vaidharmyeõa prayoge 'nvayasyànabhidhãyamànasyàpi gatiþ / asati tasminn anvaye buddhigçhãte sàdhyàbhàve hetvabhàvasyàsiddher anavasàyàt / tasmàd ekenàpi vàkyenànvayamukhena vyatirekamukhena và prayuktena sapakùàsapakùayor liïgasya sadasattvakhyàpanaü kçtaü bþavatãti nàva÷yaü vàkyadvayaprayogaþ // 4. tatrànupalabdheþ sàdharmyavàn prayogaþ yad yatropalabdhilakùaõapràptaü san nopalabhyate sa tatràsadvyavahàraviùayaþ / yathà ÷a÷a÷irasi ÷çïgaü / nopalabhyate ca kvacitprade÷avi÷eùa upalabdhilakùaõapràpto ghaña iti / atra dçùñàntadharmiõaþ ÷a÷a÷irasaþ sàdhyadharmiõa÷ ca prade÷avi÷eùasyopalabdhilakùaõapràptapratiùedhyànupalambhahetukçtaü sàdç÷yam abhidheyam // 5. tathà svabhàvahetoþ prayogaþ / yat sat tat sarvam anityaü yathà ghañaþ saü÷ ca ÷abdaþ / ÷uddhasya svabhàvasya prayogaþ / sattvamàtrasyopadhyanapekùatvàt / yad utpattimat tad anityam / yathà ghañaþ / utpattimac ca sukham ity avyatiriktavi÷eùaõasya / utpattir hi svaråpalàbhaþ / sà ca bhàvasyàtmabhåtaiva kevalaü kalpanayà vyatirekiõãva pradar÷yate / yat kçtakaü tad anityaü yathà ghañaþ kçtaka÷ ca ÷abda iti vyatiriktavi÷eùaõasya / apekùitaparavyàpàro hi svabhàvaniùpattau bhàvaþ kçtaka iti / evaü pratyayabhedabheditvàdayo draùñavyàþ / atra hi dçùñàntadharmibhiþ sàdhyadharmiõàü hetukçtaü sàdç÷yam abhidheyam / sarva ete sàdhanadharmà yathàsvaü (##) pramàõaiþ siddhasàdhanadharmamàtrànubandha eva sàdhyadharme 'vagantavyàþ / vastutas tasyaiva tatsvabhàvatvàt / tanniùpattàv aniùpannasya tatsvabhàvatvàyogàt / viruddhadharmàdhyàsasya bhedaIakùaõatvàt // 6. kàryahetoþ sàdharmyavàn prayogaþ / yatra yatra dhåmas tatra tatra vahnir yathà mahànase / dhåmas càtra / atra dçùñàntadharmiõo mahànasasya sàdhyadharmiõa÷ ca prade÷avi÷eùasya dhåmahetukçtaü sàdç÷yam abhidheyam / ihàpi tribhir anupalambhair dvàbhyàü pratyakùàbhyàü siddhe kàryakàraõabhave kàraõe sàdhye kàryahetur vaktavyaþ / anupalabdher vaidharmyavàn prayogaþ / yat sad upalabdhilakùaõapràptaütad upalabhyata eva / yathà nãlavi÷eùaþ / na caivam ihopalabdhilakùaõapràptasya ghañasyopalabdhir iti / atra hi dçùñàntadharmiõo nilavi÷eùasya sàdhyadharmiõa÷ ca prade÷asyopalabdhilakùaõapràptaniùedhyànupalambhàkhyahetukçtaü vaisàdç÷yam abhidheyam / 7. svabhàvahetor vaidharmyavantaþ prayogàþ asaty anityatve nàsti kvacit sattvaü yathà gaganamaline / saü÷ ca ÷abdaþ / asaty anityatve na kvacid utpattimattvaü yathàkà÷e / utpattimac ca sukham / asaty anityatve na kvacit kçtakatvaü yathà kurmaromni / kçtaka÷ ca ÷abda iti / atra dçùñàntadharmiõà sàdhyadharmiõo hetukçtaü vaisadç÷yam abhidheyam // 8. kàryahetor vaidharmyavàn prayogaþ / asaty agnau na bhavaty eva dhåmo yathà mahàhrade / dhåma÷ càtreti / (##) atra dçùñàntadharmiõà sàdhyadharmiõo hetukçtaü vaisadç÷yam abhidheyam // 9. triråpaliïgàkhyànaü paràrtham anumànam ity arthàn na pakùàdivacanam anumànam uktaü bhavati / tatra pratij¤à tàvan na sàkùàt sàdhanam / arthàd evàrthagateþ / artha eva hy arthaü gamayati pratibandhàn / nàbhidhànaü viparyayàt / pàraüparyeõàpi na bhavati / sàdhyasyaivàbhidhànàt / sàdhyasàdhanadharmavi÷eùopadar÷anàrtham anavayavabhåtàpi pratij¤à dçùñàntavat prayujyata iti cet / na / evaü hy anuj¤àdivàkyam api prayoktavyaü syàt / na hi tair vinà eva sàdhanasya pravçttir saübhavati / viùayopadar÷anam api niùphalam / tenàpi vinà sàdhyapratãteþ / tathà hi yat kçtakaü tat sarvam anityaü kçtaka÷ ca ÷abda ity etàvanmàtre prayukte 'nityaþ ÷abda iti pratãtir bhavaty evàntareõa pratij¤àvacanam / nanv asati pratij¤àvacane sapakùàdivyavasthà katham / tathà hi sàdhyadharmasàmànyena samàno 'rthaþ sapakùaþ / tadabhàvaprabhàvita÷ càsapakùa iti / asati hi pratij¤ànirde÷e pakùàpekùànibandhanaü trairåpyaü nàstãti / asad etat / tathà hi pratij¤àvacanam antareõàpi sarvaü saüpadyata eva / upanaya%%sya punar arthaþ pakùadharmavacanenaiva nirdiùña iti na tatpårvake tasya ka÷cid upayogaþ / vyàptipårvake vacane pakùadharmavacanàd eva tadarthasiddheþ kim anenopanayena / nigamanam apy aniùñaü sàdhanavàkyàïgam iti // (##) 10. triråpaliïgàkhyànaü paràrtham anumànam ity uktam / trayàõàü råpàõàm ekasyàpi råpasyànuktau sàdhanàbhàsaþ / uktasyàpy asiddhau saüdehe ca pratipà%%dakayoþ / trayàõàü råpàõàü madhya ekasyànuktau / api÷abdàd dvayor api / sàdhanasyàbhàsaþ sàdhanasya sadç÷am ity arthaþ / uktasyàpi÷abdàd anuktàv api / asiddhau saüdehe và pratipàdyasya pratipàdakasya hetvàbhàsaþ / 11. tatraikasya råpasya dharmisaübandhasyàsiddhau saüdehe càsiddho hetvàbhàsaþ / yathà ÷abdasyànityatve sàdhye càkùuùatvam ubhayàsiddham / cetanàs tarava iti sàdhye sarvatvagapaharaõe maraõaü prativàdyasiddham / vij¤ànendriyàyurnirodhaIakùaõasya maraõasyànenàbhyupagamàt / acetanàþ sukhàdaya iti sàdhya utpattimattvam anityatvaü và sàükhyasya svayaüvàdino 'siddham / atra cotpattimattvam anityatvaü và paryàyeõa hetur na yugapat tathà hi paràrtho hetåpanyàsaþ / parasya càsata utpàda utpattimattvaü sata÷ ca niranvayo vinà÷o 'nityatvaü siddham iti / tathà svayaü tadà÷rayaõasya và saüdehe 'siddhaþ / yathà bàspàdibhàvena saüdigdho bhåtasaüghàto 'gnisiddhau bhåtànàü pçthivyàdãnàü saüghàtaþ samåho 'gnisiddhyartham upàdãyamàno 'siddhaþ / yathà ceha nikå¤jemayåraþ kekàyitàd iti tadàpàtade÷avibhrame / àpàtanam àpàtas tasya kekàyitasyàpàta utpàdas tasya de÷as tasya vibhramo bhràntiþ / atha và àpataty àgacchaty asmàd ity àpàtaþ / sa eva de÷as tadàpàtade÷aþ / tasya vibhrame / yat punar ucyate 'nyair àpàta àgamanam iti tad ayuktam / (##) na hi ÷rotrendriyasya pràpyakàrità ghañate / nàpãdaü bauddhadar÷anam / tathà hy uktam abhidharmako÷e / cakùuþ÷rotramano 'pràptaviùayaü trayam anyatheti / à÷rayàsiddhyàpy asiddhaþ / yathà sarvagata àtmà sarvatropalabhyamànaguõatvàd àkà÷avat / sarvatropalabhyamànaguõàþ sukhàdayo yasya tadbhàvas tattvaü / tasmàd yady ayam àtmà sarvagato na bhavet / kathaü dakùiõàpatha upalabdhàþ sukhàdayo madhyade÷a upalabhyante / àkà÷avad iti dçùñànte àkà÷asya guõaþ ÷abdaþ / sa ca yathà vikàriõi puruùa upalabhyate tathànyatràpãti / syàd eùa hetur yadi bauddhasya sarvatropalabhyamànaguõatvam àtmanaþ siddhaü syàt / yàvad àtmaiva na siddhaþ // tad evam asiddhaþ ùañprakàraþ // // // 12. tathaikasya råpasyàsapakùe 'sattvasyàsiddhàv anaikàntiko hetvàbhàsaþ / yathà ÷abdasya nityatvàdike dharme sàdhye prameya%%diko dharmaþ sapakùavipakùayoþ sarvatraikade÷e ca vartamànaþ / nityatvàdika ity àtràdi÷abdena prayatnànantarãyakatvàprayatnànantarãyakatvayor grahaõam / prameyatvàdika ity atràdi÷abdenànityatvàspar÷atvayor grahaõam / kiübhåtaþ prameyatvàdiko dharmo 'naikàntikaþ / sapakùavipakùayoþ sarvatraikade÷e ca vartamànaþ / nityaþ ÷abdaþ prameyatvàd ity atra nityatve sàdhye prameyatvaü sapakùavipakùayor vartate / ekade÷e ca vartamàna ity atràpi sapakùavipakùayor iti saübandhanãyaü / ca÷abdenaitat kathayati / na kevalaü sapakùavipakùavyàpi (##) prameyatvam anaikàntiko hetvàbhàsaþ / yo 'pi sapakùavyàpã vipakùaikade÷avçttiþ / tathà vipakùavyàpã sapakùaikade÷avçttãþ / yo và sapakùavipakùayor ekade÷avçttiþ sarvo 'sàv anaikàntiko hetvàbhàsa iti / tatra prayatnànantariyakaþ ÷abdo 'nityatvàd ghañavad ity ayaü vipakùaikade÷avçttiþ / vidyuti vartamàn%%àd àkà÷àdàv avartamàn%%àt sapakùavyàpã tu bhavaty eva / sarvasya prayatnànantarãyakasyànityatvàt / aprayatnànantarãyakaþ ÷abdo 'nityatvàd vidyud iva / ayaü sapakùaikade÷avçttiþ / aprayatnànantarãyako 'sya sapakùo 'vidyudàkà÷àdiþ / tatrànityatvaü vidyuti vartate nàkà÷àdau / vipakùavyàpãtu bhavaty eva / sarvaprayatnànantarãyake 'nityatvasya gatatvàt / nityaþ ÷abdo 'spar÷atvàt para÷uvat / aspar÷atvaü hi vipakùaikade÷e buddhyàdau sapakùaikade÷e càkà÷àdau vartata ity ubhayapakùaikade÷avçttiþ / evaü caturvidhaþ sàdhàraõànaikàntiko nirdiùñaþ // 13. tathà 'syaiva råpasya saüdehe 'py anaikàntika eva / yathà sarvaj¤aþ ka÷cid vivakùitaþ puruùo ràgàdimàn veti sàdhye vaktçtvàdiko dharmaþ saüdigdhavipakùavyàvçttikaþ / sarvatraikade÷e và sarvaj¤o vaktà nopalabhyata iti / evaü prakàrasyànupalambhasyàdçùyàtmaviùayatvena saüdehahetutvàt / asarvaj¤aviparyayàd vaktçtvàder vyàvçttiþ saüdigdhà // 14. dvayo råpayor viparyayasiddhau viruddhaþ / kayor dvayoþ / sapakùe sattvasyàsapakùe càsattvasya yathà kçtakatvaü prayatnànantarãyakatvaü ca nityatve sàdhye viruddhahetvàbhàsaþ // dvayor upàdànam asapakùavyàpyasapakùaikade÷avçttitvena bhedàt / anayoþ (##) sapakùe 'sattvam asapakùe ca sattvam iti viparyayasiddhiþ / etau sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddhau // dvayo råpayor ekasyàsiddhàv aparasya ca saüdehe 'naikàntikaþ / dvayor ity anvayavyatirekayoþ / ekasyàsiddhàv iti / asapakùe 'sattvasya / aparasya saüdeha iti sapakùe sattvasya / yathà vãtaràgaþ sarvaj¤o và vaktçtvàd iti / vyatireko 'tràsiddhaþ saüdigdho 'nvayaþ / sarvaj¤avãtaràgayor viprakarùàd vacanàdes tatra sattvam asattvaü và saüdigdham / anayor eva dvayo råpayoþ saüdehe 'naikàntikaþ / yathà sàtmakaü jãvaccharãraü pràõàdimattvàd iti / na hi sàtmakànatmakàbhyàm anyo rà÷ir asti yatra praõàdir va%%tate / nàpy anayor ekatra vçttini÷cayaþ / ata evànvayavyatirekayoþ saüdehàd anaikàntikaþ / sàdhyetarayor ato ni÷cayàbhavàt / 15. evam eteùàü trayàõàü råpàõàü ekaikasya dvayor dvayor và råpayor asiddhau saüdehe ca yathàyogam asiddhaviruddhànaikàntikàs trayo hetvàbhàsàþ / evam anantaroktena krameõa trayo hetvàbhasaþ / asiddhaviruddhànaikàntikàþ / tràyàõàü råpàõàü pakùadharmànvayavyatirekàkhyànàü madhye / ekaikasya råpasyàsiddhau saüdehe ca / tathà dvayor dvayor và råpayor asiddhau saüdehe ca yathàyogam iti yathàsaübhavam / tatra dharmisaübandhasyaikasya råpasyàsiddhàv asiddhaþ / tathà sapakùe sattvasyàsiddhau saüdehe cànaikàntika uktaþ / evam ekaikasya råpasyàsiddhau saüdehe càsiddho 'naikàntika÷ ca hetvàbhàsa (##) uktaþ / tathà dvayor dvayo råpayor viparyayasiddhau viruddho hetvàbhàsa uktaþ / asapakùe sattvasya ca saüdehe và 'naikàntika uktaþ / tathà sapakùàsapakùayor api hetoþ sadasattvasaüdehe 'naikàntika eva / evaü dvayor dvayor asiddhau saüdehe ca viruddho 'naikàntika÷ ca hetvàbhàsa iti / 16. nanu katham uktaü trayo hetvàbhàsà iti / yàvatà vaiphalyam api hetoþ pçthagdåùaõam asti / tad uktam / sàdhanaü yad vivàdena nyastaü tac cen na sàdhyate / kiü sàdhyam anyathàniùñaü bhaved vaiphalyam eva và // iti atra kecid àhuþ satyam asty eva vaiphalyaü hetoþ pçthagdåùaõaü / yat punar asiddhaviruddhànaikàntikakathanaü vini÷cayàdau tad asàmarthyaprabhedena / dvividhaü hi sàdhanasya dåùaõaü bhavati / asàmarthyaü vaiyarthyaü ca / asàmarthyaü tv asiddhaviruddhànaikantikabhedàt trividham / vaiyarthyaü tv ekam eveti / syàd etad yadi vaiyarthyaü nàma heto%% dåùaõaü syàt kiü tu pramàõasya / tad uktam udyotakareõàpi / adhigatam api gamayatà pramàõena piùñaü piùñaü syàd iti / nyàyaparame÷varair api kãrttipàdair uktam / niùpàditakriye ka÷cid vi÷eùam asamàdadhat / karmaõy aindriyam anyad và sàdhanaü kim itãùyata iti tata÷ ca katham idaü vaiyarthyaü hetor dåùaõam / (##) athaivam ucyate pramàõàjanakatvàd dhetur api vyartha ucyata iti / evaü hi vàstavam idaü hetor na dåùaõaü syàt / vàstavaü dåùaõaü vaktavyaü / kiü ca / yadi vaiyarthyaü hetor dåùanaü bhinnaü syàt / yathàsiddhatàpratipakùeõa heto råpaü pakùadharmatà / viruddhatàpratipakùeõànvayaþ / anaikàntikatàpratipakùena ca vyatireka÷ coktaþ / tathà vaiyarthyapratipakùeõàpy anyad råpam uktaü syàt / na cànyad råpaü hetor ghañate / yadi tarhãdaü vaiyarthyaü na pçthagdåùaõaü kathaü tarhy anena vàdã nigçhyate // 17. atra kecid àhuþ / asiddha eva vaiyarthyaü %%bhavatãti / tathà hi jij¤àsitavi÷eùo dharmã pakùaþ / taddharma÷ ca hetuþ / tato 'pakùadharmatvàd vaiyarthyam asiddha evàntaryàti / anye tu sudhiya evam àhuþ / nedaü hetor dåùaõaü kiü tu paràrthànumàne vaktur api guõadoùà%<÷ cintyante>% iti viphalàbhidhàyã apratibhayaiva nigçhyata iti / tathà hi prakçtam eva sàdhyaü nàprakçtam iti sàdhyatàyàþ prakçter niyàmaka eùa panthà / evaü kçtvà parisaükhyànaü na virudhyate / doùàþ punar nyånatvam asiddhir vàdinà sàdhayitum iùñasyàrthasya viparyayasàdhanam aùñàda÷a dçùñàntadoùà÷ ceti / atra ca yac codyaü parihàra÷ca tad granthavistarabhayàn na likhitam iti / sthitam etad (##) yadi vaiyarthyaü hetor dåùaõaü tadàsiddha evàntarbhavati / no ced apratibhayaiveti // 18. triIakùaõo hetur uktas tàvatàrthapratãtir iti na pçthag dçùñànto nàma sàdhanàvayavaþ ka÷cit / tena nàsya lakùaõaü pçthag ucyate gatàrthatvàt / hetoþ sapakùa eva sattvam asapakùàc ca sarvato vyàvçttã råpam uktam abhedena i punar avi÷eùeõa kàryasvabhàvayor janmatanmàtrànubandhau dar÷anãyàv uktau / råpa÷abdaþ pratyekam abhisaübadhyate / hetoþ sapakùa eva sattvam iti sàdhyenànugatam idam ekaü råpam asapakùàc ca sarvato vyàvçttir iti sàdhyanivçttyà nivçttir asya dvitãyaü råpam uktam / abhedeneti svabhàvàdihetum akçtvà / janmatanmàtre saty anubaddhau / sàdhànaü kçteti samàsaþ / tac ca dar÷ayatà dhåmas tatràgnir iti asaty agnau na kvacid dhumo yathà mahànasetarayoþ / yatra kçtakatvaü tatrànityatvam anityatvàbhàve kçtakatvàsaübhavo yathà ghañàkà÷ayor iti dar÷anãyam / na hy anyathà sapakùavipakùayoþ sadasattve yathoktaprakàre ÷akye dar÷ayituü / tatkàryatàniyamaþ kàryaliïgasya ca svabhàvavyàptiþ / tasyàgnyàdeþ kàryaü tatkàryaü tasya bhàvas tatkàryatà / na hy anyathà ÷akyo dar÷ayitum iti liïgavacanavipariõàmena sambandhanãyam // 19. asmiü÷ càrthe dar÷ite dar÷ita eva dçùñànto bhavati / etàvanmàtratvàt tasyeti / etenaiva dçùñàntadoùà api nirastà bhavanti / etenaiveti hetulakùaõàbhidhànenaiva dçùñàntasyàpi sàmarthyàd gatàrthatvena dçùñàntadoùà (##) api sàdhanatvena pratyàkhyàtà bhavanti / yena hetoþ sàmànyavi÷eùalakùaõaü yathoktaü pradar÷yate %% saüyagdçùñàntaþ / yena punas tasya lakùaõadvayaü na pradar÷yate so dçùñàntàbhàsa ity uktaü bhavati / yathà nityaþ ÷abdaþ / amårtatvàt / karmavad iti sàdhyadharmavikalo dçùñàntàbhàsaþ / atra hi karmaõi nityatvaü sàdhyadharmo nàsti / anityatvàt karmanaþ / amårtatvaü hi sàdhanadharmo 'sti / amårtatvàd asya / nityaþ ÷abdaþ / amårtatvàt paramàõuvad iti / sàdhanadharmavikalaþ / sàdhyadharmo 'tra nityatvam asti nityatvàt paramàõoþ / nityaþ ÷abdo 'mårtatvàd ghañavad iti / ubhayadharmavikalo 'nityatvàn mårtatvàd ghañasya / ràgàdimàn ayaü puruùo vacanàt / rathyàpuruùavat / saüdigdhasàdhyadharmo 'yaü dçùñàntàbhàsaþ / rathyàpuruùe vacanaü pratyakùeõaiva ni÷citam iti sàdhanadharmas tatra siddhaþ / sàdhyadharmas tu ràgàdimatvaü saüdigdham / maraõadharmà 'yaü puruùaþ / ràgàdimatvàd rathyàpuruùavat / rathyàpuruùe maraõadharmatvaü sàdhyadharma utpattimattvàdinà liïgena ni÷citaü ràgàdimattvaü tv ani÷citam iti saüdigdha%%dharmà / asarvaj¤o 'yaü puruùo ràgàdãmattvàd rathyàpuruùavat / saüdigdhobhayadharmà / sàdhyadharmasàdhanadharmavyàvçtter rathyàpuruùe ni÷cetum a÷akyatvàd anvayo / yatra sàdhyena hetor vyàptir nàsti so 'nanvayaþ / yo vaktà sa ràgàdimàn iùñapuruùavat / atrànvayo nàsti / na hi ràgàdãnàü vacanasya tàdàtmyalakùaõas tadutpattilakùano và pratibandho 'sti yenàtrànvayaþ (##) syàt / apratidar÷itànvayaþ / yathànityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavad / atra yady api kçtakatvasyànityatvenànvayo 'sti / na tu vacanenàkhyàta ity avidyamàna ivàsau / vyàpyavyàpakabhàvasya vacanenàpradar÷itatvàd iti / viparãtànvayaþ / yathà yad anityaü tat kçtakam / atra hi yat kçtakaü tad anityam ity anvaye vaktavye yad anityaü tat kçtakam iti viparãtam anvayaü karoti sarva ete dçùñàntadoùàþ sàdharmyeõa // 20. tathà vaidharmyeõàpi / yathà nityaþ ÷abdaþ / amårtatvàt / paramàõuvad iti sàdhyàvyatirekã / nityatvàt paramàõoþ sàdhyaü na vyàvçttam / atraiva karmavad iti dçùñànte sàdhanàvyatirekã / amårtatvàt karmaõaþ / sàdhanam atràvyàvçttam / àkà÷avad iti kçta ubhayàvyatirekã / ato hy ubhayaü na vyàvçttaü / nityatvàd amårtatvàd àkà÷asya / tathà saüdigdhasàdhyavyatirekaþ / yathà 'sarvaj¤àþ kapilàdayaþ / avidyamànasarvaj¤atàliïgabhåtapramàõàti÷aya÷àsanatvàt / atra vaidharmyodàharaõam / yaþ sarvaj¤aþ sa jyotirj¤ànàdikam upadiùñavàn / yathà vardhamànàdiþ / vardhamànàder asarvaj¤atàyàþ sàdhyadharmasya saüdigdho ubhayavyatirekaþ / saüdigaha vyatirekaþ / %% yathà na trayãvidà bràhmaõena gràhyavacanaþ ka÷cid vivakùitaþ puruùo ràgàdimattvàt / atra vaidharmyodàharaõam / ye gràhyavacanà na te ràgàdimantas tad yathà gautamàdayo dharma÷àstràõàü praõetàraþ / gautamàdibhyo ragàdimattvasya sàdhanadharmasya vyàvçttiþ saüdigdhà / saüdigdhobhayavyatirekaþ / yathàvãtaràgàþ kapilàdayaþ / parigrahàgrahayogàt / parigraho jãvitapariùkàràõaü svãkàraþ / àgrahas teùv (##) evàbhiùvaïgaþ / atra vaidharmyàd udàharaõam / yo vãtaràgo na tasya parigrahàgrahau / yathà çùabhàdeþ / çùabhàder avãtaràgatvaparigrahàgrahayoþ sàdhyasàdhanadharmayor vyatirekaþ saüdigdhaþ / avyatireko yathàvãtaràgo vaktçtvàt / yatra vãtaràgatvaü nàsti na sa vaktà yathopalakhaõóa iti / yady api upalakhaõóàd ubhayaü vyàvçttaü / tathàpi sarvo vãtaràgo na vakteti vyàptyà vyatirekàsiddher avyatirekaþ / apradar÷itavyatirekaþ / yathànityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd àkà÷avad iti vaidharmyeõa / yo hy anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd iti prayoge vaidharmyeõàkà÷avad iti bråyàt tena vidyamàno 'pi vyatireko na pradar÷itaþ tathà / yadà÷eùapadàrthopasaühàreõànityatvàbhàve kçtakatvàbhàvo yathàkà÷avad iti karoti tadà vyatireko dar÷ito bhavati / na punar upamànamàtreõa / viparãtavyatirekaþ / yathà yad akçtakaü tan nityam / atra hi yan nityaü tad akçtakam iti vaktavye / yad akçtakaü tan nityam iti vadati // 21. na hy ebhir dçùñàntàbhàsair hetoþ sàmànyalakùaõaü sapakùa eva sattvam asapakùe càsattvam eva ni÷cayena ÷akyaü dar÷ayituü vi÷eùalakùaõaü và / ebhiþ sàdhyavikalair dçùñàntàbhàsair hetoþ sàmànyalakùaõaü ni÷cayena %% ÷akyaü dar÷ayituü vi÷eùalakùaõaü veti saübandhanãyaü tadarthàpattyaiùà%<ü>% niràso veditavyaþ / yasmàd ebhir dçùñàntàbhàsair dvividham api lakùaõaü na ÷akyaü dar÷ayitum / tasmàd arthàpattyaiùàü niràso draùñavyaþ // 22. dåùaõà nyånatàdyuktiþ / dåùyate 'nayeti dåùaõà / (##) õyàsa÷rantho yuc / àdi÷abdenàsiddhaviruddhànaikàntikàþ / dçùñàntadoùà÷ ca gçhyante ye pårvaü nyånatàdayaþ sàdhanadoùà uktàs teùàm udbhàvanaü tena pareùñàrthasiddhipratibandhàt / anena ca yad ahrãkeõoktaü viparyayasàdhanam eva dåùaõaü nànyad iti tad api paràstaü draùñavyaü / na hi viparyayasàdhanàd eva dåùaõaü / viruddhavat / api tu parasyàbhipretani÷cayapratibandhàt / ni÷cayàbhàvo và bhavati ni÷cayaviparyaya ity asty eva viparyayasiddhiþ / dåùaõàbhàsàs tu jàtayaþ / abhåtadoùodbhàvanàni jàtyuttaràõi / jàtyà sadç÷yenottaràõi / uttarasthànaprayuktatvàd // iti tarkasopàne paràrthànumànaparicchedas tçtãyaþ / yat tarkasopànam idaü vidhàya puõyaü mayàptaü ÷aradindu÷ubhram / tenottamàü bodhim ahaü labheya loka÷ ca niryàtu bhavàd a÷eùaþ // kçtir iyaü paõóitavidyàkara÷àntipàdànàm // //