Ratnakirti (?): Vadarahasya, also known as Udayananirakarana
Based on the ed. by R.N.Pandey: Udayananiràkaraõam of Rantnakirti, Delhi 1984.



Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project.
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)
Version: 2009-03-31 13:18:16
Proof Reader: Milan Shakya


The transliteration emulates the conventions of Nagari script.
Therefore, many word boundaries are not marked by blanks.



NOTE:
The title has been adopted from the colophon below: "udayananiràkaraõe vàdarahasye ...",
and seems more likely than Pandey's title "Udayananiràkaraõa". 
The authorship of the text is uncertain.
(For references see F. Bandurski's šbersicht, p. 73, no. 34.)



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





udayananiràkaraõam
prathamo 'dhyàyaþ

om namastàràyai |

vij¤àyante svavacanasaraõiü ramaõãyatamàü guõigaõàva÷iùñàm
udayanavacanàt svavacana-[caraõa]hatisaraõiü bhaõiùyàmi |

iha khalu vi÷àla÷ailamekhalàsthålasthàõusthànãye (2) parasya (j¤àna prasåtapçùñha) ÷rãmat j¤àna÷rãmitrapàdãyamuktasàmarthyàsàmarthyàtprasphuñita upa÷aïkàtaþ sàmarthyàsàmarthyaviruddhadharmasaüsargeõa bhedasiddhau tatsiddhiriti sattvàdiùupareõa÷leùitaü kli÷yate |

avikalena hi sakaladåùyakeõa (3) hi pàlanà pratyakùataþ pçthvãpavanapà÷raþ pratyarthivãjàni parasparopasarpaõasampårõapratyayapratyarjitasannidhànàni tadudbhåtasvàdhãnavarddhiùõutàdiguõaramaõãyapariõatyà pravardhante (4) prarohaü pratipratyayabhàvajànya [bhàvajàni]prabhàvyante | yathoktavi÷eùaõapratyayatvameùàü pratyàtmapratiùñhàdhiùñhitasauùñhavapçùñapratyakùànupalambhasambhavànvayavyatirekapa (5) rikalpanà tasyà upalàlitasakalitasahakàrisàkalyavi÷eùaõasàrupyamavasthàpanãyamaparathà pratyayàntarapratyàsattisàpekùatve bãjasyeva kramayau (6) gapadyavi÷eùasauùñhavasphuñitamupàdhàvagrimakùaõasyàpi sahakàrisàkalyàsàkalyàvasthayoþ sthitàsthitatayà prarohaü prati pratyetuü pàryeta | tathà ca ku÷ålakukùikuõóalitakùaõà (7) dhikatcàt sahakàrikùaõakrameõa kedàràkràntakalevaraü kadambakamekamanekambeti vistarata vicàracakramapakramante | kiü cet na tayo ka (8) thitamidamuttànãkrameõa sahakàrisahacaritapratyayapratyàsattibhràntasvabhàvàntaramintyupakùipya pakùapratipakùapa- rijighçkùàkùàntahçdayà sàdhakamidamiti j¤àpakavirodhe vyàharanti |

jighçkùàsàmarthyasamarthanàdau sàkùàdvayavahatuü tattadà tatkarotyàdi tatkarotyeva và yathà (2) ca yasya nehaþ sandohaniþ sandehapariõatau praõatidehotkçùñaþ yathàprakà÷itasàdhanàtattvaprasàdhana÷ca kevalopi kùaõatvapadàrthaþ na ca kevalastathàbhå (3) to 'pi karotyapãti karotyeveti và pratyàkalitaþ sa eùa prasaïgaprasaïgato viparyayaþ pårvàparakàlamilitakaraõàkaraõayoràdhàrabheda¤ca saüdãpayati | tathàhi (4) paryavasàne janakatvamabhimatakàrye paryàlocitaü pramàõena pratyekamavasthitam |

anvayavyatirekàbhyàü dharàdhàmàdisàkalyaü ÷lathayitvà vi÷eùaõaü paràparabhàvabhaïgayà svavi÷eùavyàptamàlocyanimatyantàyogavyavacchedàyogavyavacchedacchadicchannamunnãyate -

nirvi÷eùaü hi sàmànyaü bhave (6) ccha÷aviùàõavat |
nirvi÷eùaõaü kartçtvaü bhavedvandhyàsutàsamam ||

tasmàdasmatpratibhàvarõabhàvasthàpratibhàsaprabhàvàt bhàvànàü kintatraiva tathà (7) bhadantaiþ paramaparàparasadç÷atà ca svabhàvàntarànubhavitaikapratisantànaü bandhyatvamakartçtvaü ke÷akuntalakamalakàõóàt svaravatsaüvedanãyam | tat(8) tapanàdisahacarabhedasampàditatattadàdibhedo dar÷yatàü pårvàparàvasthà pàramàrthikà bhedaj¤à pratyabhij¤à paramavi÷vàsasarvasvaü bibhrati bhramimårùaõãyeti | pakùa dva-(9) yànugrahanigrahe hetuþ hetubhàva eva bhàvanàü saüdåùyate bhavyena | tathàhi, tatkartçtvaü pareùu madhyasthamiva vàdiprativàdisammatabilambakàritvàt sapakùàditvavi÷eùasiddhivi÷leùe 'pi su÷leùakau÷alabalàbalambãvànumatamubhayabhåmibhàginorapi bhàvato bhåtoktipravçttayostathàbhåta¤ca bhàvyamànaü kartçtvaråpaü kiü tattvato 'tyantàyogavyavacchinnanirvartmathàbhåta¤ca bhàvyamànaü kartçtvaråpaü kiü tattvato 'tyantàyogavyavacchinnanirvartmakartçtvaråpamucchavibhramabhåmi - bhåtànubhavavyavasthànamanavasthitamapi anumanyate mànyena anyena và prakàreõa yadutàyogavyavacchinnakartç -(3) -tvaråpamutkãrtayitavyam, vyapetànubhavàdivyavasthamapi svasthayaþ sthaviravàdivçndavçndàrakànantarakathitapakùayoranyataràïgokàrakàràgàragraheõa | arthagç(4)hãtau-paryàyato dvàvapi dvàparadvàràlaïkçtau kathaya ko 'tra nistràõamàpadyate avadyaprabheda iti ceducyate | ayameva prasaïgaþ yaduta yadyadà (5) yatsamarthavyavasthànasthànaü tattadà tatkarotyapi yathà sàmagryavasthàyàü vikalakàlakalàyàmapi pårvàdikàyàmakathitasàmarthyavyavasthànaü sthàna¤ca (6) kà¤canakàryamaryàdàmàdàya dar÷ito bhàvabhedaþ ityantàyogavyavacchedakartçtvapakùe lakùayitavyaþ prasaïgaþ | na ca kadàcidapi vedyate niþsahacarasa (7) hakàricakraþ prakramamàõaþ kartu matyantàyogavyavacchedena abhimato bhàvaþ svakàryamityàvarjanãyo viparyaya÷càtra | tathàpi syàt anekànta÷àntàvanamutthitàyàmabhitticitrakarmmapratimamidamàbhàti | tathàhi sàmarthyavyavahàrayogyatvepi prasaïgasàdhane kãdda÷arktçtvapravartita÷aktavyavasthànamàkùepamakùe-(p. 5)-pakàritvavasya prasàdhakapramàõaprasthàpanàrthatvàt | sahakàrisàkalye satyeva karotãti vilambakàritvalakùaõa÷ca kevalàvasthàyàü prasajjayituma÷akyatvàt | sahakà-(2) risàkalye sati karotyevetyevaü svabhàvakartutvakãrtane 'kãrtiþ karitalabilambitaiva sthiviravàdànukulatvàtkukùitvàdasya pakùasya hantanitàntanirmalaiþ subhàùitabhànubhiranunnameva pareùàü mohatamaþ | yadevaü sàkalyaü sahakàrikalpaü bãjakartçtvavi÷eùaõaü prakùipya parapakùaþ
kùubhyate 'kùepakàritvamapi tadvi÷e(4) ùaråpaü pramàõaprasiddhaü anurudhya bàdhyate sàdhuþ yasmàdakùepakàritvànapekùakàritvaü kartçtvasàmànyasyàntyàvasthàyàü pratyakùànupalambhasambhàvita (5) sya vyaktiprabhedatayà vyàpakaü sambhàvya prakàràntaràpratãteranakùepakartçtvaråpaü kartçtvasàmànyasya pariõàmamanumanyase prasaïgasaïgatau (6) nàïgatà saïgacchate doùasya | tathàhi hetusàhitye 'pi bãjasya kartçtvaü dç÷yamànaü na sàhityena vi÷eùaõãyaü ÷ilà÷akalàderapi tathàtvapràpteþ apitu kevalyai (7) va bãjasya pratyekamavasthitaü anvayavyatirekayoravagamena pàùàõakulasya sàhityabahirbhàvabhajanàt | pratyekatva¤ca na ca vi÷iùyamàõaü kartçtvaü bãja-(8)-sya pratyekatvàbhàvasvabhàvo 'pratyekaråpaþ sahakàricakrasaüparkaþ kathaü vi÷eùaü ÷aknuyàt nahi cakùurnàsti tena ca vi÷iùñamiti ÷iùñeùñaþ pakùaþ | athàpi pra (9) tyekatvasya sàhitye pratyekamanvayàdergçhãtau nàpratyekatvena vi÷iùyata taduttarakàlaü punarvi÷eùaõãyaü etàvanti sahakàrãõi sahitàni hi tà ni kàryàyeti pàñhàntara aparahastena sàmagrãmãhamàno mànocitastàmevàdatte sàmagrãpàùàõatalàkãrõàmapãti cet n akàraõavikalpakatvàdeva nopàdãyate (2) kàryàrthinà ÷ilà÷akalàdiko bhàvaþ | kintayà vi÷iùya karaõãyaü yadà tu vi÷eùaõametàdç÷aü apasàritam | atha tadànãü ava÷iùyamàõaü brãhikalevaraü kàraõatvena niùñaïkitena (3) atyantàyogavyacchedànumitau kevalamapi kadàcitkarotu sàmagrãsamavagraha kàla iti prasaïgasaïkãrõavataþ prathano manorathonmatho 'yaü pràrthitodoùaþ pràrthitaþ (4) tadayuktam -

sàmarthya hi kçtiþ yogyatà và? nàdyaþ sàdhyàvi÷iùñatvaprasaïgàt | nàpi dvitãyaþ sà hi sahakàrisàkalyaü yà | pratisvikã và, nàdyaþ siddhasàdhanatvàt, parànabhyupagamena (5) hetvasiddhi÷ca yatsahakàrisamavadhànavattaddhi karotyeveti ko nàma nàbhyupaiti yamudda÷ya | sàdhyate, na càkaraõakàle sahakàrisamavadhànavanto 'smànabhyupeyate (6) yataþ prasaïga pravarteta | pràtisvikã tu yogyatà anvayavyatirekaviùayãbhåtaü bãjatvaü và syàt tadavàntarajàtibhedo và | sahakàrivaikalyaprayuktakàryàbhàvavatvaü và | nàdyaþ (7) akurvvatopi bãjajàtãyasya pratyakùasiddhatvàt | tavàpi tatràvipratipatteþ | netaraþ tasya kurvatyapi mayànabhyupagamena dçùñàntasya sàdhanavikalatvàt | ko hi nàma susthàtmà (8) pramàõa÷ånyamabhyupagacchet | sa hi na pratyakùeõa anubhåyate tathànavasàyàt | nàpyanumànena liïgàbhàvàt | yadi na ka÷cidvi÷eùa, kathaü tarhi karaõàkaraõe cet (9) ka evamàha neti | kiü jàti bhedaråpaþ sahakàrilàbhàlàbharåpo veti niyàmakaü pramàõamanusaranto na pa÷yàmaþ tathàpi yo 'yaü sahakàrimadhyamadhyàsã no þkùepakaraõasvabhàvo bhàvaþ sa yadi pràgapyàsãt tadà prasahya kàrya kurvàõo gãrvàõa÷àpa÷atenàpyapahastayituü na ÷akyate, iti cetþ | yuktametat yadyakùepakaraõasvabhàvatvaü bhàvasya pramàõagocaraþ syàt kutaþ tatsiddhamiti cet na vidbhaþ | prasaüga tadviparyayàmyàü tatsiddhiriti ce na, parasparà÷rayaprasaïgàt | evaü svabhàvatvasiddhau hi tayo pravçttistat pravçttau ca caivaü svabhàvatvasiddhiriti |

þsyàdetata kàryajanmaivàsminnarthai pramàõaü vilambakàrisvabhàvànuvçttau kàryànutpatti sarvadeti cet |þ na, bilambakàrisvabhàvasya sarvadaivàkaraõe (4) tattvavyàghàtàt | tata÷ca bilambakàrãtyasya yàvatsahakàryasannidhànaü tàvanna karotãtyarthaþ | evaü ca kàryajanmasàmagryàü pramàõayituü na ÷akyate na tu jàtibhede | te tu kiü (5) yathànubhavaü parasparasàpekùà vilambakàritvabhàvàþ parasparaü pratyàsannàþ kàrya kçtavantaþ kiü và yathàtvaparikalpane kùiprakàrisvabhàvà inyatra (6)kàryopajananamajàgaråkameveti |

nàpi tçtãyaþ, virodhàt sahakàryabhàvaprayuktakàryàbhàvavàü÷ca sahakàrivirahe kàryàvàü÷ceti vyàhatam | (7) tasmàd yadyadabhàva eva yanna karoti tattadabhàva tatkarotyeti syàt | etacca sthairyasiddhereva paraü bãjasarvasvamiti etena samarthavyavahàraocarattvaü heturiti nirastam | tàdçgvyavahàra(8) gocarasyàpi bãjasyàükuràkaraõadar÷anàt | nàsau mukhyastatravyavahàraþ | tasya janananimittatvàt | þanyathàtvaniyamaprasaïgàditi ceti, na, kãdç÷aü punarjana (9) naü mukhyasamarthavyavahàranimittam | na tàvadàkùepakaraõaü nimittaü tasyàsiddheþ | niyamasya ca sahakàràdisàkalye satyeva karaõaü karaõameveti ye evaü svabhàvatvenàpyu-patteþ | tata÷ca janananimitta evàyaü vyavahàro na ca vyàptisiddhiriti |þ

jarañhakamañhapçùñhakarparakaõeramatikañukåñaprakañanapañalamativikañamatipàñavàóhyo yena (2) vipàñitamasyeti narãnçtyatàü tribhuvananagaranartanañãvàdakãrtanakãrtiþ kçtikadambakasyeti kimadhikamatra sambadanãyam | etenàyogavyava, cchedena kartçttvaü (3) kartçtvasàmànyapariõàmamapi purodhàya dhårtabråvasvasvãkaraõama÷araõamàrabdhamevaü yadyadà yatkaraõasamarthavyavahàràbhyaïgastaü tattadà tatkarotyeva yathàntyàva (4) sthàyàü pràk pçthagavasthàyàmapi bãjamabãjaparàjitvarasatvaramevaüvidhamavadhàritam | na ca karotyeveti tadviparyayaparyàülocanà rpyastanitàntàntaþ (5) karaõena kçtinà sampattavyam | tadevamabãjaparàvçttaübãjaü dharmapratyakùànupalambhàrambhasambhàvitànvayavyatirekikàryatayà nirõãtakartçtvasàmànyajamàkùiptàkùepa (6) kàritvànakùepakàritvalakùaõajananajanitaü tatsamarthavyavahàrayogyatvaü sàdhanaü sàdhya¤càtra karotyapi karotyeveti và kartçtvadvayaü paryàyato yathà paràbhyupagamaü svayamapi (7) sambhavati pakùadvayasya pratikùepàlakùaõàtsàmànyasya vi÷eùàvyàpteþ sambhavàt | pakùadvayasyàpekùyàpi lakùayitavyamevaü prasaïgatadviparyayamaparyàsitaü kùaõenàpi dåùa (1) õagaõasya yadyatkaraõasamarthavyavaharaõakàraõatvàbharaõasya tamupalabdhaü tattadàkaraõavat yathàntyàyàü da÷àyàü pràkpçthagavasthàyàmapi bãjamajàtajaratvamanu(2) matam | evamekapratyavamar÷amasçõamanãùayà manãùijanena | na ca nicãyamànamàmnàtamapi kadàcanàpi kevalaü karaõena du÷calakukùinikùepàdida÷àyàü (3) di÷opi da÷à÷eùà paryañatà pràõivàdena pratyekasyàsya janakatvamavadhàritam | ato na paritoùaþ sàkalyasya svasvabodhena samàdhànena ca budhaparàrthyasya pratyekami(4) tyaïgãkaraõe svàbhàvasvàbhàvyamabhàvapratiyogitvaü tadaiveti sahitaü tatraiveti sahitaü ubhayasahitaü tathaiveti sahitamàsaktamiti svakàõóa (5) daõóakhaõóitàóambaraü svavacanasamvaraõamapi palàyanaparàgaõamàpàtitamiti vipadeùà samåladhàtacyuti kathaü pratikartavyeti | dårataralalocanapracala(6) jaladasràsrudhàràsahasreõà pi na tràõamàmaraõàntamàrtakàtaratvaravàdino varàkasyeti sànukro÷amapi svàntasantarayati na vàdavidhau vàcà(7) lagalitàmityalamalãkakàvyakalpanàjalpairanalpairnyàyàbhinive÷ã bhava bhavyopi nyàyanãtau | þ(1) tathàhi kastavàyaü nyàyaþ atha etàvatàpi bhàvasya kaþ svabhàvaþ samarthito bhavati | nahi pakùavipakùàbhyàmanyaþ prakàro 'stãti cet na dåùaõàbhidhànasamaye ni÷cayàbhàvenaiva sandigdhàsiddhinirvàhe kathàpårvaråpaparya (8) vasànàdityanena
| þ prasaïgasàdhanaü paràmyupagamena và saübhàvyamànatayà và prakàràntaràbhàvàt praståyate | tatra sandigdhàsiddhatvamuktvà dåùaõameva mayaiva nàbhyupagatamiti cet taccintyatàü kartçtvamanumanyase tàvad tacca yàvat pårvasthitameva pratyabhij¤à÷ritya ityà÷rayobãjàtmakaü yatkàryamavyapekùakamanvayavyatirekàsàmarthyàvasthita(2) tathàbhàvaü tàvadatyantàyogavyavacchedanakartçtvarupaü paryavasitamabhaïgameva prasaïgasya kathaü saüdigdhàsiddhadoùeõa ÷oùayituü ÷akyam | àkùepakàritvamapi tatràdhiùñhità (3) ta bhàgàdidantayàdhiùñhitaü bhàgaü sàkalyagarbbhàvirbhåtaü bhàvayitvà sambhàvitaü tato 'dhiùñhitaü bhàge 'vinirbhàgabhàvinaü bhàvato bhàùyate tadeva bãjaü pårvamapyàsãditi (4) tadàkùepakàritvakùaõajananajanitasamarthavyavahàrayogyatvaü prasaïgasàdhanaü kathaü saüdigdhàsiddhyà vidhånanãyaü iti na prativàdisamà÷ritottarapakùapratànakathàpå (5) rvvabhàgaþ svaråpabhaïgamanaïgãkçtyàstãti vyastamakhiladoùodbhàvananigrahàdhikaraõaprasaïgavat | ubhayamapi akùepakàritvànapekùakàritvamanullikhyai (6) va bãjaü kevalaü sahakàrimadhye 'pyavasitakartçbhàvaü pràgapi kurvan tathàbhåtamiti bhàvato bhàùasva susadhisàdhibàdhanam | [samàdhimàdhibàdhanam ]

nanu bhàùita eva samàdhiþ | tathàhi -kç(7) tiü prati-avilamba iti bhàvaþ | kimutpatteranantarameva kçtiþ sahakàrisamavadhànàntaraü vàvilamba iti ko 'rthaþ? kiü yàvanna sahakàrisamarthànàü samavadhànaü tàvadakaraõaü sarva(8) thaivàkaraõamiti và | tatra prathamacaturthayoþ pramàõàbhàvàt, ani÷caye dvitãyatçtãyatoþ pratyakùameva pramàõaü bãjajàtãyasya hi sahakàrisamavadhànàntarakara (9) karaõa-karaõameveti pratyakùasiddhameva | tathà sahakàri samavadhànarahitasyàkaraõamityapi | atra ca tavàpi na vigatiþ eùa pramàõasiddhatvàt viparyaye và dhakàcca | tathàhi yadi sahakàrivirahe 'kurvvàõastatsamavadhàne 'pi na kuryàt tajjàtãyamakàraõameva syàt | samavadhànàsamavadhànayorubhayorapyakaraõàt | evaü yadi tatsamavadhàna (2) virahe 'pi kuryàt sahakàriõo na kàraõaü syuþ tànantareõàpi karaõàt | tathà cànanyathàsiddhànvayavyatirekavatàmapyakàraõatve kàryasyàkasmikatvaprasaïgaþ (3) tathà kàdàcitkatvavihatiriti | eva¤ca dvitãyapakùa vivakùàyàmakùepakàritvameva bhàvasya svabhàvaþ | tçtãyapakùavivakùàgàntu kùepakàritvameva bhàvasya svaråpamiti nobhayaprakàranivçttiriti | ta eva (etat) aho apårvo 'yamasya dambhàrambhaþ sa bhramabhåmibhåyiùñhabhautabalabhojaphalambhoja sthitaþ kaùñayati bhåtabhàùaõabhåùaõamapibhràtçvyasa (5) mupetaü tathà he he bhaiùã ca praõayaramaõãyabhàùaõabhåmnà svasamànmàyanàmànaü arthasàrtha sahakàrisàhityamaparityajya samarthanaü te tatvataþ sàhityamudàhçtya tacca tat(6) kçtamiti vikrãtagavãrakùaõavçttàntamupaharati | tathaukteranantaraü vyàkçtini÷cale kãrtimata saükãrtyate 'sàdhanatvena pramàõaphalaü hitat | sati hi (7) kùaõakùãõatopalakùaõena prekùàvàü÷ca kùaõiko 'kùepapakùapramukhànàü yathàsukhasukhaü lekhayàpi khaõóayituü duþ÷aktam | idç÷asa÷aktisamarthanam | tasmàdàcà (8) ryavacanàt tameva ÷ruti-÷rutipuñakena kaõehçtya prãyatàü prãtyà na sa sàhityepi pararupeõa karttà svaråpa¤catasya pràgapãti pràgapi kuryàditi | yadapyamunà (9) nayena vivadatà vàdini susthitam | tathàpi kiü asamarthasyaiva sahakàrivirahaþ svaråpalàbhànantaraü kartureva và sahakàrisamavadhànamanyathà neti ki niyàmaka (10) miti cet 'idamucyate ku÷ålasthabãjasyàükurànukålaþ ÷ilà÷akalàdvi÷eùaþ ka÷cidasti na và, na cenniyamena ekatra pravçttireva na syànnivçtti÷ca tadarthino na syàt paramparayàïkuraprasavasamarthabãjakùaõajananàdastyeveti cet - kadà punaþ paramparayàpi tathàbhåtaü kariùyatãti | tatra sandeha iti cet | sa punaþ kimàkàraþ kiü sahakàriùu (2) samavahiteùvapi
teùu kariùyati na veti | uta asamavahiteùvapi kariùyati na veti | atha yadà sahakàrisamavadhànaü tadaiva kariùyatyeveti | kadà teùàü samavadhànamiti (3)sandehaþ | nàdyaþ samànyataþ kàraõatvànavadhàraõaitasyànavakà÷àt | avakà÷e và kàraõatvàvadhàraõàt | netaraþ sahakàriõàü tattvàvadhàraõe tasyàna (4) vakà÷àt, avakà÷e và teùàü tattvànavadhàraõàt | tçtãye tu sarva eva tatsantànàntaþpàtino bãjakùaõàþ samàna÷ãlà prapnuvanti yatra tatra sahakàri (5) samavadhàne sati kçti niyamàt sarvatra ca sahakàrisamavadhànasambhavàt | 'samartha eva kùaõe kùityàdisamavadhànamiti cet- tatkimasama(6)rthe sahakàrisamavadhànameva na | samavadhàne satyapi và na tasmàtkàryajanma | nàdyaþ ÷ilà÷akalàdàvapi kùitisalilatejaþ pavana yoga (7) dar÷anàt | netaraþ ÷ilà÷akalàdiva kadàcitsahakàrisàkalyavatopi vãjàdaïkurànutpattiprasaïgàt | þ evamapisyàt | ko doùa iti cet (8) na tàvadidamupalabdham | à÷aïkayata iti cenna tatsannidhàne satyapi akaraõavat tadvirahepi karaõayogamapyà÷aïkyeta à÷aïkyatàmiti cet-tarhi bãjavirahe 'pi à÷aïkyeta | tathà ca sàdhvã (9) pratyakùànupalambhapari÷uddhiþ | syàdetat na bãjàdãnàü parasparasamavadhànavatàmeva kàryakaraõamaïgãkçtyà÷aïkyate yena samavadhànàniyamà sarveùàmbà tajjàtã yànàmekarasatà ni÷cayaþ syàt | nàpi yatra tatra samarthopapattimaïgãkçtya yena vikalaibhyo 'pi kàryajanmasambhàvanàyàü pratyakùànupalambhavirodhaþsyàt | kinnàma bãjàdiùu sa (2) mavahiteùvavàntarajàtivi÷eùamà÷rityàpi kàryajanmasambhàvyata iti | þna dçùñasamavadhànamàtreõaiva upapattau tatkalpanàyàü pramàõàbhàvàt kalpanàgauravaprasaïgaþ (3) pratihatatvàt atãndriyendriyàdivilopaprasaïgàt kalpanànupapattervi÷eùasya vi÷eùaüprati prayojakatvàccetiþ - tadapyasàraü - bãjasyajanmani jananaü yena niru(4)pitameva nidànamaïkurakàõóakali÷aprabhçti -urõavanayavanavanakusålatalanimãlayadapi dàtrasårya (÷årpa) mçtimukkuraprakramàditadanantaramupanayogyabelàvilokanekuså (6) lakakùitadàkaùaprakarùakùetredharàdhàmàdisamavadhànamupasarppaõapratyayapratibaddhamabhyavasitamakhilena pariõatiparamparayà ca kiyatyà påjyate saïgatima(6)¤jasà aïkuràkhyaü kùityàdãnàü kàryaü nyakùeõàlakùita tadetasya pariõatakàraõaparamparàyàü bhindati sa svabhàvo và bãjasvabhàvo 'cyutapràcyaråpo và va (7) stuto 'stviti vimar÷apårvakaü kharvvagarvabhçtaþ prastubate tatrànarthàntarajàtibhedànumatirmateþ puro nàpi prakçtaprabandhànubandho bauddhànàü prasiddhaþ siddhàntaþ (8) punarãdç÷aþ - nikhilàstrikarõasukhaükurvàõaþ

tadyathà samarthaþ kutaþ utpanna iti cet svakàraõebhyaþ | tànyenamaparapratyayasannidhàna eva kiü janayanti? kadàcidanyathà syàt tata÷caikopi kvacijjanayediti cet "aparàparapratyayayogena pratyabhikùaõaü bhinna÷aktayaþ santanvantaþ saüskàràþ yadyapi kuta÷cetsàmyàtsarupàþ pratiyante tathàpi bhinnaevai ùàü svabhàvastena ki÷¤cideva kasyacitkàraõamiti "kasmàdþ dç÷yàvàntarajàtibhedopàlambhaþ sçgallapallavitaþ prabalajanavaduttànenàntaþkaraõaü prãõàti prà (2) màõikasya sthålaparàmar÷ena hi vijàtãyavyàvçttavãjàvarjitaü svakàryakàritvamavasthàpitamapi såkùmàvàntaraprasaïgatadviparyayaparyàlocanàkhya vimar÷àntaravçtyà (3) bãjatvàdhiùñhitasvabhàvavi÷eùapratiùñhitaü prasàdhyate kiü tatrànupapannaü nàma yathà davãyasi de÷e vinive÷itàtmabhàvaü bhàvaü vibhàvya vçkùa ityavçkùavyàvçttamavadhàrayatyavadhà (4) raõàdhvarãõodbhava janaþ putraþ sannidhànàdhãnadhãvi÷eùeõa ÷iü÷apeti tatràpyete niråpaõàt vakrakoñarapañalaghañitasskandhasandhiriti svabhàvàntaramavagamya (5) mànamapi na vçkùatva÷i÷apàtva ÷ånyamavasãyate | na và sarvovçkùaþ ÷iü÷apà na và sarve ca ÷iü÷apà vakrakoñarapañalaghañitaskandhasandhiriti tathàbhåtaü prastutama (7) pyastu vastuvyathàvyåhasyàpahateþ anupahasita eva sàdhyàsàdhanabhàvaþ bãjatvameva hi sàmànyambidhiråpe 'vasthitaü akhilàsu vyaktiùu nàsmàkamaïgãkàrago (7) caraþ puna÷ca tatràvàntaràdç÷yajàtibhedàbhyupagamavàdo vàvadåkakalpita evamucyate [muhyate] na pu¤japu¤jena pratyarthitaþ, etaccàmbaravartmavartikamalaparimalàlolarolambamànà (8) viràvakulàvagàhi, yaduta- sa khalu jàtivi÷eùaþ saügràhako và syàt pratikùepako và syàt - evaü ÷àlitvamapi saügràhakaü carapratikùepakaü và | þ na ca nobhayamapãtyàdi (9) yathà vikalpakalpitapratidåùaõaprasaraþ yasmàtsmeràsyasarasãruhahàrihasitenàpi nàrpitasatyaïkàraþ ka÷cidapi vipa÷cidevaü vidhàvàntarajàtibhede yàdç÷astupa ràparapratyayaprabandhànubandhabodhitaþ sàmànyasambhave 'pi svabhàvabhedastathà prakhyàpitamanantaraü sahetu hetuvittasaüspandanena yatpunaruktirucyate vi÷eùasya vi÷eùaü prati prayo (2) jakavirodhàcce ' ti tatsiddhameva sàdhayitumàrabdham | tathàpi yadyapi kuta÷cit sà syàt saråpàþ pratãyante tathàpi bhinna evaiùàü svabhàva iti bhàùayà ÷àlibãjatvàdhiùñhitàntyavyaktilakùaõa¤ca (3) vilakùaõasvabhàvavi÷eùavibhrànta eva kartçvàdo 'ïkuraü pratisthålaparàmar÷avyavasthàpi tatkartçbhàvabhàjaü bãjadharmmiõaü adhyavasàyasàhityetarayoravasthayoþ adhikaraõakara (4) õe kalayà kalayituma÷akye
virodhàkarùiprasaïgaü tadviparyayapramàõamaikyaparipanthipa÷yatà dç÷yate hi pràmàõikacakramaulilàlitacaraõayugalànà (5) mapyevaüvidho kùaõavyàhàraþ yathà pramàõetataratàsàdhàraõavedavàkyamàkalayyàdhikaraõapramàõàntareõa pràmàõyalakùaõasvabhàvàntarasàdhanam | yathà và (6) mahãmahãdharàdi÷a÷adharakçtetaràdinà råpeõa saüdigdhamapi dharmapurodhàya sàdhanàntareõa tanute jano jànàti càcaraõãyacakrabahuviratitattvaü ya÷càyamu(7) -pasaühàraþ saüddabdhaþ | tasmàdyo yathàbhåto yathàbhåtamàtmano 'nvayavyatirekàvanukàrayati tasya tathàbhåtasyaiva tathàbhåte sàmarthyam, tadvi÷eùàstu kàryavi÷eùaü prayojayanti ÷àlyàdivaditi yuktamutpa÷yàma iti mayokto yasmàtsthålàskhalitapratyàkalanena aïkenàdàya tasminnaü÷e niþ÷aïkaþ÷aïka÷ukopilokaþ | kathaükathi(9) -kastu tadavàntaravicàracakracaurapravyàvitasthåladçùñiniviùñabuddhiþ prameyaþ pradàpyate | nàmunà nyàyeneti punarbhaõàmaþ | anyabãjajàtãyamapi ca kusålamã lanànuktabãjaü bãjatvena niråpaõàt | anayoravasthayoþ sthitaikasvabhàvatvaü viruddhatà prasaïgàdinàpramàõenàha prayojakamàtreõàbãjatvamàyàtãti kena bhàvena bhàùya-(1)-te | kintayoravasthayo sthitasya sthairya pratyakùeõa siddhamasti | atha tadvà syàttàddak càsyànuka÷cidvi÷eùamityabhisandhinà |

atha prasaïgatadviparyayameva na ki¤ciditi kçtvà | kiüvà bãjatvameva (3) sàmànyamàtmasakalavyaktipratyekaparisamàptamårtisahaja÷aktisa÷abditamàgantu ÷akti vyapade÷yaü sahakàrisàhityasametamupalabdhamaïkurajananayojyamanyathàtve (4) bãjatve iti manasi nive÷ya sthairyasya pratyakùasiddhiparyàlocanàt÷ånyatvànnàdyaþ | tàdçk tvamapi paryantavatinàmeva bãjànàmiti dvitãyopi na | prasaïgatadvi (5) paryayapramàõaü punarnirastasamastadåùaõam | abãjaparàvçtyà bãjatvaü bahutamavyaktisammate 'pi pårvàparakàlayorbãje ni÷càyayiùyate tena nijàgantuka÷aktipakùo (6) pakùeõa vailakùaõyàviùkaraõamàtramatràõaü aükurasya jàtiniyamàkarmmakatvaprasaïgastuviparyayavàdhakamabàdhakameva yatã'bãjaparàvçttivi÷eùeõa bãjatva (7) vàïkuratvaniyamasyopapatteþ | etena viparyayopyanaikàntikaþ kathitaþ | bãjavi÷eùa eva hi prayojako na tanmàtraü bãjasya pramàõavçtterbalavatvàt | sthåladçùñyà tvevamavasthàpya tàü na vyavahàrahàniþ pratibandhasàdhanopàyaþ punaþ sàpàyaþ aïkurasya hi jàtiniyamo na tàvannirmittaþ, sàrvatrikaprasaïgàt | nàpyanyanimittaþ tathàbhåtasyàbhàvàt seyaü (2) nimittavatà vipakùànnivartamànà svavyàpyamàdàya bãjaprayojakatàmeva vi÷ràmyatãti pratibandhasiddhirityevaü varõità bãjatvàdhiùñhitasvabhàvabhedasyànyàvasthàråpatayà tåpalakùaõa (3) stha aïkuratvaniyamaü pratiprayojakatvàt | vyabhicàryeva bãjatvamàtramaïkurasyaprayojakatàyàü bãjasvabhàvatvamàtraü nàïkure prayojakam, prayojakaü punaþ tatsvabhàvàdhiùñhita-(4) ÷eùàdhiùñhitaü prayatamàne bãjatvamupalabdhamiti sthålakalanam, na råóhakaphalaü tat anàlokitastattvasthaloti etadeva tvamiti nàsau vyavahàraþ pàramàrthika(5) ityetattadà evamavatàrito vicàraþ kathaü prastàvamavavisphåryate tena bãjasvabhàvatvaü kvacitkàrye prayojakatvaü na và? na cettatsvabhàvaü bãjam, tena råpeõa (6) ka÷cidapyanupayogàt | evaü ca pratyakùasiddhaü bãüjasvabhàvatvannàsti sarvapramàõàgocarastu vi÷eùo 'stãti vi÷uddhà buddhirityupahàsabhàvàpyupahasitabhàva(7) meva tiraskaroti | kvacidapyupayoge tvekasya tena råpeõa sarveùàmavi÷eùa tàdråpyàditi | yadyapi kuta÷citsàmyàtsaråpà pratãyante tathàpi bhinna eva eùàü (8) svabhàvastena ki¤cideva kasyacitkàraõamityanena tathàtvaü yacca bhàva syàditi kathitaü tadapi apràptasahakàrisàhityàbhyàü vi÷eùàdipariõàmalakùaõasàmarthyakàraõa-(9)tvàt | antyabãjaråpatvàbhàvàt prasiddharoùastiùñhati | tadeva hi tanna pårva na paratvàditi kiü mukhasyete tasmàütpratikùaõamaparàparayat kàryànukålapratyaya sàkalyamadhi
÷ayya bãjatvamavàntaraü svabhàvàlambanaü samvedyate tadeka kàryaprati tathàbhåtaü samvedyate tadekakàryaü prati tathàbhåtaü tadeva prayojakamasadvàdagrahaþ yaduktamanena tathà ca (2) bãjaü kiücideva svakàrya kuryànnàparàõi | na ca vastumàtraü tatkàryaü abãjàdanutpattiprasaïgàt | nàpi bãjamàtraü aükurakàriõo 'pi tadutpattiprasaïgàt | nàpyaïkurànyatamamàtraü pràgapi tadutpattiprasaïgàt | yadàyadutpannaü (3) sat yatkàryànukålasahakàrimadhyamadhi÷ete tadà tadeva kàyaü prati tasya prayojakamiti cet tatkimavàntarajàtibhedamupàdàya bãjasvabhàvenaiveti và àdye (4) sa eva jàtibhedaþ tatra prayojakaþ kimàyàtaü bãjatvasya dvitãye tu samàna÷ãlànàmapi sahakàrivikalpàdakaraõamityàyàtaü tattatsahakàri sà (5)- hitye tattat kàryaü prati prayojakasya bãjasvabhàvasya sarvasàdhàraõatvàditi | atràpi prayogaþ yat yena råpeõa arthakriyàsu nopamucyate na tattadrå paü yathà bã (6) jaü aïkuratvena na kiücidpyakurvan na aïkurasvaråpaü tathà ca ÷àlyàdayaþ sàmagrãü praviùñàdhibãjatvenàrthakriyàsu upayujyanta iti vyàpakànupalabdhiþ (7) prasaïgahetuþ tadråpatàyàü arthakriyàü pratiyogyatayà vyàptatvàt, anyathàtiprasaïgàt | tadråpatvameva tasya pratyakùasiddhatvàda÷akyàpahravamiti cet - astu tarhi vi-(8)-paryayaþ | yat yadråpaü tattenàrthakriyàsåpayujyate | yathà svabhàvena sàmagrã nive÷ino bhàvà bãjajàtãyàr÷caite ku÷ålasthàsàdayaþ iti svabhàvahetuþ tadråpamàtrà (9) nubandhitvàt yogyatàyàþ tata÷càsti ki¤citkàryaü yatra bãjamupajyate | ityàdiràrambhe gambhãraþ kaõeravat tatsåramargalaþ prasphuñita÷aükha-(÷çüga)-vat prabandho baddho và bàla kathaya kutaþ kutarke tvayà kalitaþ | yataþ pradar÷àdyànavadyavidyàcàryaprakàõóaparipiõóinvãkùikãkãrtitadharmakãrtikamatamaparàparapratyayogenetyàdikaü prasaïgo nàïgasaügataþ |
(2) tadråpatàmàtrasya vastuvat prasåtaprarohàdikàryàrjanayogyatayà vyàptyayogàt | kàraõàbhàvàt samarthasvabhàvànupapatteþ | tathàhi tatra yo 'vyavadhànàdi de÷abãja-(3)- vi÷vambharàdikalàpaþ sa sabhàgàïkurakaraõe samartho hetuþ yasteùàü parasparopasarpaõà÷raya pratyayavi÷eùaþ (4) sa taddhetujanane samarthaþ teùà¤ca na pårvaü na pa÷càt na pçthak bhàva iti samarthànàmapi pårvàparapçthagbhàvabhàvino doùà nopalãyante | tenaiùàü parasparopasarpaõàdiheturyaþ samarthaheturiti tasya na kadàcidanyathàbhàvaþ | anena (5) nyàyena sarvatra hetuphalabhàvapratiniyamaþ draùñavyaþ pratikùaõaü anyànyasvabhàvabhedànvayinãùu bhàva÷aktiùu na tu sthiraikabhàveùu bhàveùu svabhàvasyànyathàtvàsaübhavàt (6) samarthàsamarthasvabhàvayoþ kriyàkriyàyogàt | anyasahitaþ karoti cet kiü na kevala iti cet kiü kevalasya kàryakaraõe 'samarthaþ svabhàvaþ | samarthaþ kiü na karoti? (7) akurvan kathaü samartha iti? hetuvindàvàcàryavacanamakalaïkahariõàïkanirmalamapi svapakùanirvàhavàhàdhirohàdiva pratyåhavyåhavyastamupanyastavàn abhyasitamanãùaþ pà-(8) r÷vakaràni utprekùyate sàhityamupàdhimadhiropya sàmarthyàsàmarthyàpekùayà prasaïgatadviparya yapratyà÷àü ÷àti bhavàn tatràpyàcàryavacanaü na sàhityepi para-(9) råpeõa kartà svaråpa¤càsya pràgapãti pràgapi kuryàt | iti sàhityepi na sàhityavi÷eùaõaü karaõasàmarthya miti prasaïgàt | proktaü vàkyantu tataþ svabhàvaniùñha-(10) mapratiùñhàpya prasaïgo nàïgasaïgatimaïgãkarotyuktameva |

nanu sati kùaõabhaüga bhaügireùàgurugariùñhopi ÷àstrakçtaþ tatprasàdhakapramàõaprasaïgasaïgatau durgatàïganàdohadalãlàü samudvahati picchilatattvatucchànacchàrthà sa ya samårcchalità pakùàlakalaïgaõabharïginaþ sàdhãyebhyo 'pi samyebhyo bãbhatsanta iti (2) naitadà÷caryaü sahasreõàpi hi niùpãóàmavadhànataþ surapatirakùàü vãkùyamàõo na prekùate 'sau sthitasthitasthityàdisaüvidhànàdaparada÷àyàü bãjasya janakatvamiti (3) sthirapakùe kathamayaü niyamo mahanãyatàü nãyatàü kiü svahetudattamaryàdatayà sàmagrayepi và pratyekasàmarthyàsamarthamasahatayà và paryantapratipannaparyantapratipannasaümårcchanatàdi sva-(4)-bhàvahãnatayà và paripakùàdçùñasadasatkarmanirmàõanirmålatayà và dç÷yate tàvadevamevaü te kathamityanarthakaprathamakathà prathanàdvà ka÷carat purato gacchet svabhraü (5) và svargameveti pakùàþ pa¤cendriyakalpanàt pa¤ca và upaskçtasa¤citànyaviùayani÷cayanànnàdyà manasi vipa÷citaþ pravi÷ati ÷akyamevamatathyamapi (6) sthàpayituü svakàraõakalàpaparikalpitaü cakùuùo råpaü yadidaü madãyo råpaü ca samavaiti |

÷abdamatha pratyàsãdantaü tadàtmanà tulayati aparatrànyevaü viùaye-(7)-'nu÷àsanãyamiti tçpa¤catayã kalpanà pàramàrthikã syàt gràhyàrthaviùayà upadravyaü bhàvayituü pàryante | svahetudattamaryàdatayà yadekameva hi svahetuvihitavi÷eùa (8) pa¤ca và dhiyaü dhatte pa¤caprapa¤cacakùuràdãndriyaprasàdàditi tadanantaramaghàtapari÷ãlinamapi (÷ãlanãyaü) ekaika÷aþ kalitànvayavyatirekatvàt anyapariõàmapraõà÷amà-(9)-÷aüsatàü pårvà÷ivatàtiþ prativàdasya pràrabdhàpriyeõa priyamanuùñhitam | karmmanirmàõanaipuõyaü na pramàõayatà praõetavyo vyomàntarjàtoyo vãjàdi bhàva (gràmaþ) tasya dçùñàbhiniviùñatve và kàmaü anya pratãkùo 'stu, niyamastu virudhyata iti guruprabàdhakapramàõaprahàraþ prakçùña àste | vàdàdikathà navyasya kathane ca vikùepanigrahaprasaïgaþ (2) syàt pakùapåjàviùkaraõamàtramantimasapakùe lakùyate na punaradhikaü ki¤cit |

tasmàt tathà tatkàraõaü vastu tathaiva tadakàraõam
yathà tatkàraõaü kena mataü neùñamakàraõam | (3)
svabhàvabhedena binà vyàpàro 'pi na yujyate |
nityasyàdhyatirekitvàt sàmarthya¤ca duranvanyam ||

iti prasaïgatadviparyaya preriõàprasaraþ sthiratve sati janakatvena nirõãtasyànti-(4)-ma pariõàme brãhivi÷eùasyàvicala iti sthitamàcàryavacanaü tasmàttatsvabhàvasya anyathàtvàsambhavàt | taddharmaõastu tathàbhàvo 'ntyàvasthàvadanivàryaþ | antyàvasthàyàü-(5)-pràga samarthasya sàmarthyotpattau sàmarthyasya tatsvabhàvatve 'pårvotpattireva sà | atatsvabhàvatve sa pràgiva pa÷càdapi akàraka eva | sàmarthyàkhyàtapadàrthànta (6) ràtkàryonpatteriti tasmàtpratiùñhitasvabhàvabhàgã bhàvaþ | ahetubhirjanyate na punaryayathànupratiùñhaþ bãjantu sati sahakàrisàkalye saüdigdhe ni-(7)-ghananibandhanàdhãnatvaü sa÷aüsitasaübhàvanaü svahetunà janyata iti janyametat samastanyàyanãte |

pàratantryaü hi sambandhaþ siddhe kà paratantratà |
tasmàtsarvasya bhàvasya sambandho nàsti tattvataþ |
råpe ÷leùo hi sambandho dvitve sati kathaü bhavet |
tasmàtprakçtibhiþnnànàü sambandho nàsti tattvataþ ||
paràpekùàpi sambandhaþ so 'san (9) kathamapekùate |
saü÷ca saüvanirà÷aüso bhàvaþ kathamapekùate ||

siddhàsiddhayorapekùàbhàbàdatyantasambhavã sambandhaþ na siddhasyàsiddhaü ki¤cidasti yadarthamapekùyate yathà sàmànyàtmanàsiddhaü vi÷eùàtmanàrthamapekùate aïkuràdiko bhàvaþ niùpattyaniùpattivirudddharyàdhyàsena bhinnatvàt siddhàsiddhavikalpànatikramàt tato na sahakàrisàpekùa-(2) balakùapakùàdipadàrthasàrthasya sambhavaþ svahetoþ sambhàvanàspada nahi bhavati nijajanananigaóaniyamita evàyaü naropasannamaunaniyama eva vàcà vàcaspati-(3) mapi picchayati | tasmàtpramàõaviruddha evàrtho j¤àpakena j¤àpyate kàraka hetunà ca karaõãya iti eùa eva paramapramàõikaþ pracàraþ |

yaccoktam þathavà vyatirekeõa prayogaþ (4) vivàdàdhyàsitaü bãjaü sahakàrivikalpaprayuktàïkuràdikàryavaikalyaü tadutpattini÷cayaviùayãbhåtabãjajàtãyatvàt, tatpunaþ sahakàrivikalpaprayuktàïkuràdikàrya (5) na bhavati tadevaübhåtajàtãyam, yathà ÷ilà÷akalamiti etadapi na sasàhityepi pararåpeõa kartà ityetena gatàrthaþ | aükurajanasvabhàvabhraùñabhàvàdeva anà-(6)-virbhåtàbhinavodbhidvãjaü pràgavasthàyàmiti sthàpitameva | sthålaparàmar÷à÷raye samàve÷yàbãjavyàvçttavãjaviùayamanvayavyatirekakalpanaü såkùmàvà-(7)-ntaraniråpaõaparàhanyamànamànasenàpi mantavyaü ko 'tra mantrayate | tasmàtsthålaparàmar÷àpekùayà yadi svabhàvavi÷eùabhraü÷ena nàsyàïkurakàryavika(8) latvaü sàdhyamevamanokàntaþ | såkùmaprekùàpakùàpekùatà yajjàtãyatvamasiddham | sa eva hi tasya nàsti yastajjanakaþ | niþsvabhàva iti bhàvaþ | tadatra paramàrthaþ satvaü (9) tu hetuþ kùaõikatve kutaþ sapakùo jaladharaþ sa ca sà÷vadharmàdhyàsito bodhanãyaþ pramàõena pramàõa¤ca prasaïgaviparyaya tacca kiü vyàpàraü upapàdyate | pårvàparàvasthayoþ karaõàkaraõamadhyakùaprekùitaü lakùyãkçtya pramàõàntarabàdhàdvà kàdàcitkànapekùavat iti tarkopaniùadàcàryavacanàdviruddhamekatve pårvàparàvasthayorbãjasya prànte prekùitapratyekakartçtvasya sàdhayati karaõàkaraõam | yasmàdvirodhasya sàmànyalakùaõaü ca vicakùaõaþ samàcakùàõaþ parabhàga-(3)-bhàgã tatra sàmànlayakùaõamekadharmaõyanavasthitiniyatatvaü tacca sàmànyaü vyaktidvayàtmanà vi÷eùã syàt | sahànavasthànalakùaõaü parasparaparihàrasthitalakùaõa-(4)-tàkhyaü ca | tatra pràcyasya (àdyasya) pratyakùànupalambhapratyakùàõi sattà sàdhyasiddhàni dvitãyasya punaranyonyabhedasiddhervà dhruvabhàvavinà÷avat pramàõàntarabàdhàdvà | kàdàcit(5) kànapekùavaditi vacanàdupàyadvayamupanyastamàste | tatra tatkàlaü kàritvamatatkàlakàritvabhedena sidhyati viruddhaü na kàlàntaràkàritvena tadavacchede-(6)-nàsya vidhervidhuratvàt | yathà kàdàcitkamakàdàcitkatvena viruddhaü anapekùatvamapi sàpekùatvena |

atha cayenaiva pramàõena kàdàcitkànapekùa-(7)-yoþ eka dharmiõyanavasthitiniyatatvaü niråpyate, tenaivànayorvirodho bodhasaudhàdhirohã tadvatkàlabhedena anà÷ritàdimavirodhabodhopàyayora-(8)-pi karaõàkaraõayoþ prasaïgaviparyayàkhya makùatapramàõalakùaõamàkhyàti, parasparapratyanãkatvamekadharmaõyanavasthitiniyamaü niråpayaditi palàyitaü pra(9) tyà÷ayà parasya ato yadaparamevamavàdãt vàdã tadapi dalitadardhamapasarpati sacivàn |

astu bãjatvameva prayojakam, bhavatu sahakàrisannidhàne sati kartçsvabhàvatvaü bhàvasya, tathà ca tadasannidhàne 'karaõamapyupapadyatàm, tathàpi tajjàtãyamàtra eveyaü vyavasthà na tvekasyàü vyaktau karaõàkaraõalakùaõaviruddha dharmàdhyàsasya (2) tathà ca tadasaünidhàne pratyakùasiddhatayà tatra durvàratvàditi cet-na virodhasvaråpànavavodhàt | sa khalu dharmayoþ parasparàbhàvaråpatvaü và syàt nityànityavat(3) dharmiõi tadàpàdakatvaü và ÷ãtoùõatvavat tadvatà và daõóitva kuõóalitvavat |

nàdyaþ nirvi÷eùaõasyàsiddheþ yàvatsatvaü ki¤cittkaraõàt | savi÷eùaõasya tu virodhasiddhàva-(4)-pyadhyàsànupapatteþ | yadàyadakaraõaü hi tatkaraõasyàbhàvo na tvanyadà tatkaraõasya na caitayorekadharmisamàve÷amàtiùñhàmahe | netaraþ bhàvàbhà(5) vavyatiriktayoþ karaõàkaraõàsiddheþ vyàpàràparavyapade÷asahakàribhàvàbhàvau hi karaõàkaraõe kàryabhàvàbhàvau và | ati-(6)-rekasiddhàvapi svakàla evaü svàbhàvapratikùepavadakaraõàbhàvamàkùipet karaõaü na tvanyadà | nahi yo yadà nàsti sa tadà svabhàvaü pratikùeptumarha-(7)-ti, virodhyabhàvaü vàkùeptuü tathà sati na kadàcidapi tatra syànna kadàpi tadvirodhã bhavediti | 'nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sata' iti àyàtaü na và viro -(8)-dha ityàdikamatarkya tàrkikatvaü arkakarasaüparkakarka÷agàminopo mano na sàntvayati asarpàyopetatvàdamãùàmasadvikalpànàm | yat punaþ prasaïgavipa-(9)-rya yamadhikçtyai và (e) kàbhidhànam þstàü và tathàpi na tàbhyàü ÷akyà÷akyayoravivakùita kàla bheda eva virodhaþ, sàdhyate tathopasaühartuü a÷akyatvàt | þ yadà tadetyupekùya(10) yatsamartha tat karotyevetyupasaühartuü ÷akyamiti cet na kàla niyamàvivakùàyàü yat samartha tat karotyeva kadàcidit syàt | tathà ca sambhava vidheratyantà yogo viruddhaþ, na tvayogaþ nãlaü sarojaü bhavatyeveti vat iti | tadapi ayogo 'tyantàyãgavyavacchedenàpi sarvadà bãjasya satve sambhavantu katçtvamityabhimatatvàt malinanalina-(2)- nibhaü nibhàlanãyaþ |

yaccoktam - "nanu yadasamatha (tvaü) prathamamàsãt, tasya pa÷càdapi sàmarthya kuta àgatam | prathamaü samarthasya nà pa÷càt tatra gataü naitadevaü tattatsahakàrimataþ (3) tatkàrakatvaü hi sàmarthya, atadvatastadanyavato và tadakartç tvamasàmarthyamida¤cautpattikamasya råpamiti | þ tadapi sahakàrisàpekùajananabãjavimar÷ena gatam te ca (4) sahakàriõaþ svopasarppaõa pratyayava÷àdbhinnakàlà ityarthàt kàryàõàmapi bhinnakàlateti tathàpyekakàlastha eva bhàvo jàto naùñastadà kàryaü karotu utpannamà (5) trasya tatsvabhàvatvàt | ekade÷asthavaditi cet -seyamekakàlatà svaråpakàlàpekùayà sahakàrisàünidhyàpekùayà và àdye na ki¤cidanupapannaü (6) nityànàmapi evaü råpatvàt, vartamànaikaråpatvàdbhavànàü tadeva tu kvacitsàvadhi kvacinniravadhãti vi÷eùaþ | sàvadhitvepi vyàpàraphalapravàhaprakarùàpraka-(7)-rùàbhyàü vi÷eùaþ | dvitãyastu syàdapi yadi teùàü yaugapadyaü bhavet | kramiõastu sahakàriõa ityuktam | sahakàrisahitaþ svabhàvena karotãti vaktari jà-(8)-ta naùña eva karotu ityuttaraprasaïgo nirargala÷ai÷avasyetyalamanena | tasmàtkàryasya sa eva kàlaþ kàraõasya sacànya÷ceti sambandhikàlàpekùayà pårvakàlatà vyavahà-(9)-raþ | etadapi sahakàrisàkalyavi÷eùaõakaraõaniràkaraõàdalãkaü parikalpanamanalpaü ÷alyacakrasàtabhàjanam de÷abhedena tu kartçtvàkartçtvamupalabdhaü ànyàkùepaü upayanàtmahasitasahacara¤ca na virodhatvàdi (2) sanamàpannaþ | tenaiva sahakàreõa tasyaiva tadaiva tathaiva sambaddhatvamasambaddhatvaü ca pårvàparavelàyàmani÷cita þastu tarhi tasyaiva tenaiva sahakàriõa sahasambandho 'sambandha÷ceti (3) virodhaþ na vikalpànupapatteþ | tathàhi sambandhinaþ sambandhyantare svàbhàvasvàbhàvyaü và virudhyeta, abhàva pratiyogitvaü và, tadaiveti sahitaü và, tatrai vati (4) sahitaü và, ubhayasahitaü và, tathaiveti sahitaü và? vikalpakrameõa (1) taduddharaõavaktavya¤càcakùitamàlocanãyam | (5) tathàhi÷a÷a÷çügasya |

¤ca ye yogyamayogya÷càpi jàyate ||
nityaü yogyasvabhàvasya tadvikalpavirodhataþ |
iti tyogyatàvàcyaþ svabhàvo 'sya nirupcyatàm |
vibhàgayogajàti-(6)-bhiþ kimanyairgamanàdibhiþ |
teùu satyepi tasyeti, sambandhasyàprasiddhitaþ ||
yuktaþ svabhàvabhedo 'yaü tatpratikùaõajanminàm |

iti nyàyàt yadi saüsargayo-(7)-gyaþ svabhàvo bãjasya nijo nàpaiti kadàcana tadà svàbhàvasvabhàvavatvamatçõahetuü kathamuktaü nànyat karmma iti | ÷eùaü tu phalguvarjitaü anargalabàlatvasyetyàdi (1) tamàlokasya | atha kàdàcitkaü tadråpaü tadeva niråpyatàü nibandhanaü ............... dipi yaþ kimadhikeneti dhårtatvena |

'iti anvayamukhena kùaõikatvànumànaniràkçtasya niràkaraõam |'


vyatirekabhàvàdinirõayaþ
dvitãyo 'dhyàyaþ

prasaügaviparyayarahasyaü.....pårvaparyavasthi (ta).....vipakùàdakùaõikà vyàyàvçttaü pràptaü varõanam | adhika÷ca tatrà÷rayahetudçùñàntasi (1) ddhau-pramàõàbhàvaþ, avastuni pramàõàbhàvavçtteþ, pramàõa pravçttàvalãkatvànupapatteþ | evaü tarhi avyavahàre svavacanavirodha iti cet-tat kiü svavacanavirodhenateùupramàõamupadar÷i-(2)-taü bhavet vyavahàraniùedhavyavahàropi khaõóitaþ syàt | apràmàõiko vyavahàro 'va÷yaü svãkarttavya iti và bhavet |

nàdyaþ-nahi virodhasahasreõàpi sthire tasyakramàdivira-(3)-he và ÷a÷a÷çïge và pratyakùaü anumànaü và upadar÷ayituü ÷akyaü tathàtve và kçtaü bhautakalahena | dvitãyastu iùyata eva pramàõikaiþ | avacanameva tarhi pràptaü kiü kurmo yatra vaca-(4)-naü sarvathaivànupannaü tatràvacanameva ÷reyaþ, tvamapi paribhàvaya tàvat | niùpràmàõike 'rthe måkavàvadåkayoþ kataraþ ÷reyàn pramàõika iti |

evaü viduùàpi bhavatà na måkãbhåya (5) sthitaü apitu vyavahàraþ pratiùiddha evàsatãti cet satyaü-yathà apràmàõikaþ svavacanaviruddho 'rtho mà prasàïkùãditi manyamànena tvayi yo 'pràmàõika-(6)-evàsati vyavahàraþ svãkçtastathàsmàbhirapi pramàõacintàyàü apràmàõiko vyavahàro mà prasàïkùãditi manyamànairapràmàõika eva svavacanavi-(7)-rodhaþ svãkriyate | yadi tåbhayatràpi bhavànsamànadçùñiþ syàdasmàbhirapi tadà na ki¤ciducyata iti | þ tçtãye tvapramàõika÷càpyava÷yasvãkartavya÷ceti kasyeyamàj¤à iti bhavàneva (8) praùñavyaþ | vyavahàrasya sudçóhaniråóhatvàditi cet-apràmàõika÷ca dçóhaniråóha÷ceti vyàghàtaþ | katha¤cidapi vyavasthitatvàditi cet-apràmàõika(9) ÷cennakatha¤cidapi vyavatiùñhate-pràmàõikàdivattadevocyatàmitivàde vyavasthà | ekameva jalpavitaõóayostu pramàõapra÷namàtravyavasyate svavacanavyàghàtaþ | tatra (10) pramàõenottarama÷akyam ca, apramàõena tåttare svavacanenaiva bhaïgaþ, madukteùu pra÷nàdiùu pramàõaü nàstãti svayameva svãkàràt anuttare tu aprati bhaiveti | yadi ca vyavahàrasvãkàre virodhaparihàraþ syàt asau svãkriyetàpi na tvevaü-na khalu sakalavyavahàràbhàjana¤ca tanniùedhabhàjanaü veti parasparamavirodhi(tam(2)cet) iti pareõoktaü tadetatsakalamasaïgatam-svavàgvàdhàbodhanayà hi vyàpakànupalambhà÷rayàdyasiddhimudbhàvayato 'doùodbhàvanaü nàma nigrahasthànaü utthàpyate | (3) kathamiti cet-ucyate |

à÷rayadçùñàntàdau pramàõàbhàva iti sàdhyamadhyavasitam | avastuni pramàõàpravçtteriti heturàveditaþ | pramàõapravçttàvalãkatvànupa(4)patteriti svàbhipràyeõa upapattiþ pratipàdità tathà cà÷raye 'vaùñambhakapratipanne pramàõena pramàõàpravçttilakùaõadharmasya dharmidharmmatvàvarodhe ca niùpa-(5)-nne kathaü nà÷rayàdyasiddhibodhaþ |

atha nàstyeva asiddhyàdidoùa parapramàõasyàpyasiddhayà sàdhanàdau na sannidhànaü labdhavyamityàpàtam | tathà ca tatpramà(6) õamevàpavàdadaridratvàt | tata÷ca yattvayàdåùaõamuktaü tatra dåùaõamiti adoùodbhàvanaü nàma nigrahasthànamatastayorekataravàdiniràkaraõàntà paryavasàna (7) mànãtaivakatheti kiü paraü nirarthakavikalpatrayeõa bhavitavyam | tathà hi kiü pramàõamupadar÷itaü bhavediti pramàõamevàpadar÷itaü nirdoùatà visphuraõàt svasàdhanasya paroktàva-(8)-dyasya svavacanavicalanà bhràntatvàt | avyavahàrapratiùedhavyavahàrakhaõóanàpi svavàgbàdhitavyavahàrapratiùedhasannidhànàyakà vastudharmmidharmasya ca pramàõatvàt prativàdinaþ na (9) ca vyavahàraniùedhavyavahàraheturapahastito haste 'nyasta÷ca vyavahàrapratiùedhavyavahàra iti hçdayaïgamaü janaïgamasyàpi vyàpakànupalambhena vyàpyàbhàvavyavahàraü vyavahàrataþ sudåramapakçùñapràmàõikavyavahàràva÷yamaïgãkaraõam |

yatpunaruktaü nahi virodhasahastreõàpãtyàdi tadapi svavacanavirodhànuruddhamavadhàryam | nitye 'vastuni pramàõamupadar÷ayitu-(2) ma÷akyaü pratyakùamanumànamiti kiü tvayà pratipannaü apratipannaü và | pratipattirapi kiü pramàõena apramàõena và | pramàõena pratipatrau svavacanavyàghàtaþ | apramàõena tu pratipattirapràmà(3)õikasyaiveti mahatã vikçtiþ | na càyaü bhautakalaha pramàõasyavyàpakànupalambhasyaü dar÷itatvàt | dvitãyastviùyata iti càntarbhåtvà bhàsate janaþ pràmàõika÷ceti avastuni vyavahàra-(4)-pratiùedhavyavahàrakhaõóanà kuta÷cetibruvantaþ eva vi÷iùña viùayavyavahàrapratiùedhavyavahàrakhaõóenà÷abdenaiva tadviùayapramàõàpravçtyà tadviùayatvamuktasàdhyasya duþsamàdhànam | avastuni (5) vyavahàrapratiùedhavyavahàrakhaõóanà÷abdavàcyavyavahàrapratiùedhavyavahàrapratiùedhasamàdhàne và svavàgbàdhà sannidhànaü àpadyante | prakçtavàdanidhanàvadyakaramiti kçtàrtho 'nu-(6)-palambhavàdã niyatavyastatvàt prativàdinaþ | 'kiü kumo yatra vacanaü sarvathaivetyàdi' yaduktaü tadapi svavacanaviruddhamanuruddhamanubaddhaü anupravartate | etadbhayàdabhagatau và ki¤cidapratibhà-(7)-vànubhàskaraprabhàvànàbhibhavabhåmirmavyasthàpãti nitaràü nistãrõavyasanàntarovàdã | tathàhi vyàpakànupalambhe punaþ samutthàpyante prativàdinã dåùaõà duùkare 'bhàùaõabhàvabhàjibhåte paràja-(8)-yabhåmirapratibhàbhàvataþ prabhevabhàsvataþsàdhujananive÷itaü sàdhanaü prasàdhanamevodyotayatãti labdha eva kathàvadhiþ |

svavàgàbàdhato vimyat vibhyacca pratibhàkùayàt |
abruvan avibruvan (9) vàpi vàdã bhavati bhartsitaþ ||

yatpunaþ svabhàùàbhaïgibhirasaïgatàbhiraïgãkaroti vyavahàraü na coktàvadyaü ÷rutisabhyaþ praspandaü giràmityudbhaõati | satyaü yathàpràmàõikaþ svavacanavi(10)ruddho 'rtha' ityàdi tadapi ÷ånyasaü÷anaü praüsanàpàtram | svavacanaviraudhaviruddhatayaiva nàtiprasakto vyavahàrapratiùedhavyavahàraþ na punaþ sa tathàbhåto mà bhådityayaü vyavahàro 'smàkamanumataþ kintarhi tadvyàpakavirahàt vyàpyaviraho vibhàgataþ pramàõànugata÷ca vyàpyavyàpakabhàvasvapramàõasiddhatvàt tadvirahitasya càvastusato dharmmiõaþ pratipannatvàt(2) asato 'tyadhikaraõàdivivakùàråóhakàrakakalàsaükràntakalevaratvàtkathamaparathà sthålaskhalitasvavacanabàdhàvàruddhà vçthànyàyavinmànino naiyàyikàþ svavacanabàdhehi svavacanaüpramàõaü bàdhakaü óhaukitam | ataþ kathamayamapràmàõikaþ kathita iti ÷lathaya ÷ånyagranthigranthanàrthitvam | tathà ca apràmàõikaþ svavacanabàdho 'bhyupagamyayamànopi tvayà svavàgbàdhatvaü na jahàti nànumànaü pramàõamiti-(4)-vit yadi tvabhyupagamàdevàdoùatvamevamanyatràpi astu avastuviùaye 'siddhatvamabhyu pagacchàma iti vayamapi vadiùyàmaþ utpattyàpi jalpavitaõóe 'pi kathyata iti tatpakùàpekùayà (5) vivakùitodoùaþ kùipyate |

pakùàdiùupramàõapra÷namàtrapravçttasyetyàdi,
pramàõaü pçcchatà tena jalpakena jayàtmanà |
avastvàcàrasamàrabdhaü pçùñaü tacca na siddhyati ||
vikalpena tu tatsiddhau (6) pra÷napraõayaõe kçte |
kçtàvakà÷o hetuþsyàt maulaþ sàdhuþ vijçmbhitaþ ||

avastudharmã kutaþ pramàõàt prasiddhamiti bruvanneva avastudharminiùñhapramàõapra÷naþ tadasiddhau pramàõataþ (7) pràptànavakà÷aþ kà÷atalalavaladhãyàniti kathaü na svavacanapratihataþ | tathàhi vi÷eùaviùayapramàõapra÷nàt vi÷eùaþ siddhaþ tadasiddhau tadviùayavimar÷àyogàt | siddhyabhyupagamevà ye-(8)-naiva vacasà paramacarodhvamadhurastenaiva svapakùaü kùiõotãti kùãõaþ kathaüjalpavitaõóayorapi svavacanavyàdhàtaþ | tadevaü bauddhena vyàpakànupalamme vyàpyàbhàvàrthamupanyaste kasyà-(9)mapi svavàgjarjarit jayo jàyate | na bhàùate cet apratibhàü bhåribhåmimàbhajatãti kçtaü kàyavratena sabinaiva nyàyena avastvapi dharmisvànuråpadha-(10)-rmàpekùayà svànuråpaniråpaõaniùñhitaniþ ÷eùanijadharmaviùaya iti abhyupagamyatàm | ayaü sabhyàþ tathàhi jãvati ÷arãre kùetraj¤a saüj¤à upameyameyaj¤àpanàïga pràmàõadimatvaü nyastam | kevalavyatirekakãrtitavikramaþ ÷ràvaõatvasamaü màbhåditi sapakùe tara syàdeva vyàvçttamiti varõanãyatàsapakùe(2)-satvamasyàpadyateti mçùodyaü vidyoteta | kevalavyatirekatvamasyeti pramuùitamanþparitoùatayà sapakùasyàvidyamànatvàt | tasminnasya sattvama÷astamupanyastamapahastanãyamitice-(3)-tayamànaþ |

kiü sadbhàva bhaügenàsadbhåte pràõàdimattvasya sapakùe sadbhàvavipakùaü lakùayati na cettarhi sadbhàvàsadbhàvaniùedhavyavahàropi niùedhavyavahàra eveti nivçttiþ kiü niùidhyate | prà-(4)-õàdimattvaü sapakùasya vidyamànattvàt | na nivçttamapàdànatvasyàbhàvàditi | sa eùa vyavahàro naiyàyikasya vyatirekihetupratihatipratyåhananidàno dãpyate | na bauddhapràrabdhavirodhànurodhà-(5)-danubaddha iti bhaõa guõamayamanoharanãtiü pramàõapraharaõasya kà¤cit | yayà sapakùo vikùobhitavipakùaprasaraþ prekùyairåpalakùyate siddhadharmitayà tadà÷rita÷càyamavidyamà-(6) nattvaü nàma pakùadharmatàdhyastaü syàt | syàccàsyàpyanvayàdyanu÷araõamaõãyasàpyaü÷itvaramaõãyaü yadavidyamànaü na tacchaktisamàkhyàtakàranibandhanasuvarõàdipadapràsàda-(7) dhavaladakùam, tadyathàntarikùabalakùajalajajàlam | akàlajaladharadhãradhvànaü nedànãü vyàyanãtinipuõaprasàdhyamàrabdhaprameyabodhopàyamanapàyamàpadeùàbhàvaprameyadar÷amu-(8)-tkarùitaroùà paràpatati | asmàdavismayave÷màpravi÷ya praguõopàyaü mànapratipãpadaþ prasàdhakaü pramàõamabhàvaprameyasya vikalpamanalpàbhàvavyavahàraparibhàvitasàma-(9) rthyamanarthakakadarthanaü kathàkathàcchàdanena kiü tarayati prastutavyatirekakramam |

yàtànayàto màrgo 'yaü hetukànàmanekadhà |
sudhàmohavyapohena dehàsyeha samãkùatà |
ãrùyàro-(10) ùakathàpakùe prekùapràkùàlanakùamaþ |
kùaõakùapyatvasatpakùe vipakùastveùa lakùyatàm ||

evaü prameyatvamapi sakalakàlakalàpavyàpisvabhàvaü ÷à÷vatatvamanusaüdhàya (sàdhya sà) dhanau dharmiõi kevalànvayamanumanyamànaü amunà (nyàyena) nà (na) yena nirvvahati |

nanu càdhunà pi na dhunàti vàkyaü svaparaparàmar÷asàmyamasapakùanyàyasya nyàse vi÷eùaõaü manasi ha pràptakàlamavà(2)lasya pramàõavyàpàraspar÷anena tatra kama bhàõãt guõãguõaþ bahubàdhàvidhopi tarkopaniùadanavadyavidyàcàryakãrti(dharmakãrti) kãrtipramàõavyàpàraparipàlanamiha nidànaü mudaþ pràmàõikam (3) asti ca abhàvavibhàvanàvibhuþ prabhutapramàõavyàpàraþ pãrasphuñà pi pañubhirapi nàrañitaþ pratyarthijanàbhyarthanayà niþpramathanaü kathyate |

råpàbhàvàdabhàvasya ÷abdoråpàbhidhàyinaþ | (4)
na ÷akyà eva siddhàste vyavacchedasya vàcakàþ ||

abhàvapramàõavedyo 'bhàva iti bhaññabhàvamabhibhåya vi÷eùaõavi÷eùyabhàvabhàvasannikçùñàbhàvamakùajapratyaya-(5)-pratyàjyaü taccàsyàkùapà damatam | tatparicchinatti tato 'nyadvyavacchinatti tçtãyaprakàràbhàva¤ca såcayatãtyekapramàõavyàpàra eùa iti narasiüha siühàsanàråóha prau-(6)-óhapràmàõikacakracåóàmaõivacanaratnaü yatsataþ ÷råyatàm |

atra hi prasaïgaviparyayanirvàheõa pårvàparàvasthayorvyavasthàpito vastubhedaþ sa evànityatà ÷abdavàcyatà (7) tathà ca svabhàvàdavasthyamanityatàü vråma iti vacanam | sa càntaraü pràgabhàvaü pradhvaüsaü ca sàmàkhyàto vastubhedaþ prasiddhyati yena pramàõena kùaõaparyavasànabhajanabhàvena kùaõa-(8)-bhaïgabhàùayà bhaõitaþ tenaiva tadviparãtamapi nityatvamakùaõikatvaü ca siddhipaddhatimadhyàråóhaü jàyate | tasya paricchidyamànàdanarthàntaratve tattvena vilokane syàdata-(9)-tve tataþ pçthagavasthànavyavasthànamamunaiva pramàõena paricchindatà tçtãyaprakàràpakàra÷ca kalitaþ | tatpunaþ pramàõamàcàryapàdairdar÷itam | antyakùaõadar÷inàü ni÷cayàditi pratyakùam | tathà-

kvacittadaparij¤ànaü sadç÷àparasaübhavàt |
bhrànterapa÷yato bhedaü màyàgolakabhedavat ||
tathà hyaliïgamàbàlamasaü÷liùñottarodayam |
pa÷yan paricchinattyeva dãpàdinà÷inaü janaþ ||

tathà sarva hi prade÷amarthàntaraü adhvànaviviktamupalabdhavataþ sa yena yena asàreõa tadasàraõatàü tato bhedamabhilapantã smçtiråtpannà pratyakùabalenetyà-(3)-dinà tatra tatra sa÷ånyaü vacaþ tadihàpi nityatvamanityatàgràhipramàõena svapremayàdvahirbhàvabhàgismaraõajanadvàreõa àtmavyàpàraü vyavahàratathatàvatàritani÷cayaü vipa÷citaþ pa-(4)ritaþ paritoùayato yathà salilaü salilajasya nidànamadãnamànasena pramàõasanàthena sthàpayitvà salilasarojabãjasvabhàvamabibhrato 'bhåto na bhràjate bhàvato bhàvo bàrijanye (5)-ti kàraõàbhàvena kàryamasaditi pratipipàdayiùà parava÷asyàkà÷ade÷e pi ya ÷abdaprayogo rogamiva bhàvamaspç÷an abhàvàbhidhàyã nà÷aïakya eva sadbhàvavibhàvakçt-(6)-na càpramàõapårvakaþ svayamapramàõamapi smaraõasamarthitapadàrthasàrthavadayamapipramàõapraõãta evàïgãkaraõãyaþ | tathà suprasåtaþ svannarånna-(7)-tanãtinimnenàmnoto yenaiva mànena manasvinà satà tenaiva bandhyàsånu÷abdo vinive÷itaþ nà÷aükà taïkena tarkate bhàvacanopamiti balàbalambãvyavahà-(8)-ro 'mbudasaüvçtadigantare và pi pramàõayitavyo nàmànyathà prasthànaü paripanthividhiråpeõa tu pramàõapraõayànusaraõakàraõako 'yamakàõóacaõóaþ kolàhalo (9) lokàlokamàkramatãti kimatra kurmaþ |

tadeva,

nityaü nàsti na và pratãtiviùayaü tenà÷rayàsiddhatà,
hetoþ svànubhavasya càkùatirataþ kùiptaþ svapakùo 'pi ca |
÷ånyaü ca dvitayena sidhyati na và (10) sattàpi sattà yathà,
no nityena virodhasiddhirasatà ÷akyà kramàderapi ||
iti doùa saügrahaþ |

atràmã evaü paryananujyante,
dharmasya kasyacidavastuni mànasiddhà,
bàdhà vidhivyavahçtiþ kimihàsti no và |
kvàpyasti cetkathamiyanti na dåùaõàni,
nàstyeva cet svavacanapratirodhasiddhiþ ||
tasmàdvaidharmyadçùñànte neùño-(2) 'va÷yamihà÷rayaþ |
tadabhàve ca tanneti vacanàdapi tadgatiþ ||
tattu anàdi vàsanodbhutavikalpapariniùñhataþ |
÷abdàrthastrividho dharmã bhàvàbhàvobhayà÷rayaþ
tasminbhàvà(4)nupàdàne sàdhye 'syànupalambhanam ||
tathà heturna tasyaivàbhàvaþ ÷abdaprayogataþ

asaükhyàto hi viùayaþ sarvabhàvadharmmanivçttãnàü vyavahàràyàbhàvànuråpadharmavi-(4)-dhãnàü sarvopàravyàvirahalakùaõàbhàvo bhàvayitavyo yathoktaprakramaprasàdhitasamastapramàõavyàpàratayà pramàõikajanasamà÷vàsavi÷vambharàbhåtaþ tathà (5) na sapakùo 'sapakùaþ tato 'nyastadviruddhastadabhàva÷cetyapi paramasutaràmanayà rãtyàgatamànuùaïgikam | prastute punarupadi÷àmaþ |

yadi ca vyàvahàrasvãkàre virodho parihàraþ syàt (asau svãkriyetàpi, na tvevam), na khalu sakalavyavahàràbhàjana¤ca tanniùedhavyavahàrabhàjana¤ceti vacanaü parasparamavirodhãti,-yaduktaü tadvàlenàpi durabhila(7)pam | abhàvo hi dharmã svànuråpapramàõavyàpàrànusàrã syàtte pratyayapratiùñhàpitaþ svasminnasaübhàvinà ca bhàvadharmeõa vimuhyamàno vyàpakànupalambhena sambhà-(8) vitaþ | tatkimucyate na khalu sakalavyavahàràbhàjana¤cetyàdi avastuno 'vastusamucitadharmavidhivyavahàragocaratayàpãùyata eveti nàbhyupagaõa eva do-(9)-ùàyeti ÷eùa prabandho 'pi niþsàratayàdambhàrambhàstambhasambhàvanàü bibharti | bandhyàsuta÷abdena ca svabhàva evocyate ityuktam | tatastadanubandhane prabandho bandhya(10)tvaü pratisaüvidhàtavyam | yatpunaruktam kiü vaktçttvavivaktasyàvastuno niyameno pàlambhàt | àhosvidvastu tadviviktasyà-(vaktçtvasya)-nupalambhàditi tadapi pàtayitvà vasuütata vadanàtãtamitivat bhautavacanasvarucigocaraþ | caràcaravipa÷citàmiti ciraü cintanãyaü cetanena | tathàhi niyataråpàt bhavabhàvitabhàvàbhàvavidhipratiùedhavikalpapramàõavyà (2)pàraparicayàdyathà paryanvasitaü tathà sthàpitameva pràgiti susthatà bhàvataiva stheyà | tasmàt pramàõameva sãmà viüdhipratiùedhàvyavasàyaniyamasyetyupasaühàro bhàva-(3)-tkaþ sarvasmai svadate nirvyåóha÷ca yaþ punarvikalpamàtramàdàya asatkhyàtiranyathàkhyàti ritivà vicàraprakrama vaso 'pi na prakçtànuråpaþ niyatànubhavo hi vika-(4)lpànàü pravartayità |

sukhaduþkhàdibheda÷ca teùàmeva vi÷eùataþ |
tasyà eva yathàbuddhermàndyapàñavasaü÷rayàþ ||

iti nyayàdavidyànubhavavàsanàsanàthavikalpajàlama (5) nàhatamålamiti | na ca tàvataiva vàsanàta eva nikhilalãlàdijananamastviti svasthaü manaso vacanamucitam, j¤ànajo j¤ànahetu÷ca vàsaneti, arthajo (6)'rthahetu÷cetyupalakùaõàt kinnàkhyàyate | atha prasàdhakapramàõasambhavàdityuttaramatràpi samànam | pramàõastu na pa¤jaritabhàvàvikalpajàla-(7)-manalasàþ pa÷yantaþ ÷abdayoniþ vikalpo vikalpayoni÷ca ÷abda iti saüketavyavahàrakàlamilitànàvilavikalpajàladurjañitavidhipratiùedhavaddhacakùubandhutvà(8)sta (tta) tvànusàriõaþ sarve parinirvçtàþ kimaparaü paràmar÷aprasaraste taniùyati |

eka pratyavamar÷àkhye j¤àne ekatra hi sthitaþ ||
prapattà tadataddhetårthàn vibhajate svayam(9)
tadbuddhivartino bhàvàn bhàto hetutayà dhiyaþ ||
aheturåpavikalànekaråpàniva svayam |
bhedena prati pyetetyuktirbhede niyujyate ||

iti sakala puroktàvadya pra-(10)-cchàdanapårvaikasaïketakaraõanyàyaþ | ekapratyavamålajanananidànamapi dar÷itaþ |

eka pratyavamar÷àrthaj¤ànàdyekàrthasàdhane |
bhede 'pi niyatàþ kecit svabhàvenendriyàdivat ||

ityetena pratisandhànamapi sabàhyàbhyantarabhàvayoratadvyàvçttaikàrthakriyàkàritvalakùaõaikatvaviùayaü tadevaü bandhyàsuta÷abdenàtyantàbhàva ucyate | (2) tatproktanyàyasamànatvàt |

÷iraso 'vayavà nimnà vçddhikàñhinyavarjitàþ |
÷a÷a÷çügàdiråpeõa so 'tyantàbhàva iùyate ||

tadvadidamapi vaditavyam-
vandhyàyà udaraü nimnaü vçddhi-(3)-kàñhinyavarjitam |
vandhyàsutàdiråpeõa so 'tyantàbhàva ucyate ||
yàdç÷yabhàvavàdena tàdç÷ãvàsanàva÷àt |
buddhirutpadyate tatra nànyo 'syàpratãtatà ||

yàdç÷ã ÷emuùã paramà (4)rthastadabhàvavàde tàdç÷ã cedàkàravi÷eùa÷àlinã, avidyànubhavavàsanàvàde tadà svasvabhàvamadhyamagnatayà parasparaparicayacyuticarcàü càråccàryate | pratiniyatatvàrå-(5)-patvàdeva càbhàvàkàra ni÷cayasya vyavahàràïgatà | yathà saüsàraþ tathà na tadabhàvalakùaõo mokùaþ praõidhàtà sàtànubhavanabhavanamiti bhavyavyavahàriõàü pa-(6)-ddhatiranurudhyatàm |

yaccoktam-ghañastàvatsvàbhàvavirahasvabhàvaþ pramàõasiddhatàdråpyeõa kadàcidapyanupalambhàt | etàvataiva tadabhàvo 'pi ghàtaviraharåpaþ siddha iti (7) ceta na ghañàbhàvasya tadabhàvavirahasvabhàvatvànabhyupagamàt | na cànyasvabhàvepramàõagocare tadanyopi siddhaþ syàdatiprasaïgàt | evaü bhåtàveva ghañatadabhàvau (8) yadekasya paricchittirevàparasya vyavacchittiriticeta | na cànyasya svabhàve ghañavat ghañàbhàvasyàpi pràmàõikatvànabhyupagame svabhàvàdanavakà÷àt pramàõasiddhevahi (9) svàbhàvàvalambanaü na tu svabhàvavàdàvalambane naiva vastusthitiriti bhavatàmevàyaü tatra tatra jayadundubhiriti tadapi bhagnagrahavàdimukhasukhavàdanaü bhavato na te svabhàvàlambanamavalambanavàsinàpyetatkçtam ghañaþ paricchetavyo na và àdye sàvadharaõo 'nyathà và, ghaña evàyaü nànyathà sthàpanãya iti cetparicchedaþ tarhi karùita eva pramàõadvayàvegaþ (2) atha na tathà tathàpi ghañaþ paricchinno paña iti tadarthã nopasarpyedantikamasya na kim | taduktaü na hyayamanalaü pa÷yan analameva pa÷yati | iti kathaü yena salilàrthã tatra na pravartete tyàdi | tasmàtprati-(3)-niyatapadàrthànubhava evànvayavyatirekakalpanasya bãjamityucyate | na tu svabhàvàlambanavyavadhibodhànurodhaþ |

ekopalambhànubhavàdidaü nopalabhe iti |
buddherupalabhe veti (4) kalpikàyàþ samudbhavaþ ||
eùaiva tatra sàmagrã yadutaikopalambhanàt |
anyayavyatirekàbhyàü vikalpayugalaü bhavet ||
dçùñatvàdevameveti niþ÷aükita samàdhayaþ |
paroktivitathàlàpairna (5) ÷akyante 'pabàdhitum ||

ghañavadabhàve 'pi svena råpeõa vidhirnàstãti bhaõito nàbhàvaþ syàdapi tu parasparàbhàvavàn | bhàva eveti | bhàva parasparàbhàvabhaïgaü và bhavati vi-(6)÷vambharàsambhàvye veti | bhavata eva dçùñyà niùñaïikatamidamanumatamasmàkam | yàdç÷astu parasparapratiùedhasvabhàvastàdç÷o bhàvagràhiõaiùa bhàvaü niyamavantaü bhàvayatà (7) pratãta eveti kimatra chadmaneti bhaõàmaþ kalpanànirõãtameva trairåpyamityapi pàpãyaþ vyàptyàdau tçtãyaprakàràbhàvavirodhasàdhakaprasaïgàdeþ pramàõasya praõãtatvàt | (8) na kevalakalpanopàlambhatrayamabhyastasabhyanãterjanasya tasmàtpramàõamålàkalpanàpi smaraõavatsamyagliïgaråpàõàü paryàptà | alamaphalamålàkalpanàbhistasmàtpra-(8)-màõopapannaråpacayatvàt sthitametat |

'asanto 'kùaõikàþ sarvekramàkramavirodhataþ' |
arthakriyàsamarthantu yat tadeva paramàrtha sat |
'artha kriyàsamarthaü yat tadatra paramà (10) rthasat |'

yata÷càrthakriyàsamarthaü yat tasmàdakùaõiko amantaþ (asammataþ) | arthakriyàyàü kramayaugapadyavirodhàt | tadevaü kramayaugapadyàbhàva eva bàdhakaü pramàõamupadar÷itam vinà÷asya svaparahetutvaü parikarabandha eva aitenaitadapiniràkçtam |

yaduktamanena astu, tarhi dhruvabhàgitvena vinà÷asyàhetu katvasiddhekùaõabhaïgaþ na vikalpànupapatreþ | taddhi tàdàtmyaü và (2) nirupàkhyatvaü và tatkàryatvaü và abhàvatvameveti và sthità vikalpà niùedhyaniùedhakayorekatvànupapatteþ | nàdyaþ-upapattau và vi÷vasya vai÷varåpyànupapatteþ |

nanu kàlàntare (3)'rthakriyàü pratya÷aktirevàsya, nàstità sà ca kàlàntare samarthetaratvabhàvatvameveti cet-nanvayameva kùaõabhaïgaþ tathà càsiddhamevàsiddhena sàdhayataþ kaste pratimallaþ | api ca de÷à-(4)-ntarakàlàntarànuùaïgiõyasya nàstità yadyayameva nånamanakùaramidamuktam, 'yadayameva de÷àntarakàlantarànuùaïgãti | yadi và svade÷akàlavat kàlàntarade÷àntarayorapi nàstitàna-(5) nuùaüge 'stitvaprasaügaþ | a÷akteþ kathamastu ÷akteþ sattàlakùaõatvàditi cet-atha ki kàlàntarakàryaü prati svakàle '÷aktirasattvam | kiüvà svakàryamapi pratikàlàntare '÷aktirasatva-(6)-màdye svakàle 'pyasatvaprasaügaþ tadànãmapi tasya tàdråpyàt | kàlàntarakàryapratyevametaditi cet kimayaü mantrapàñhaþ, nahi yo yatrà÷akta sa tadape (7) kùayà nàstãti vyavahriyate | na hi ràsabhàpekùayà dhåmo jagati nàstãti tatkasya hetoþ | nahya÷aktasya svaråpaü nivartate iti | dvitãye tu kàlàntaràdhàrà ÷aktiþ và nà÷aktiþ (8) kathaü tadàtmikà | tadàdhàrà cet tadaivàsatvaprasaügaþ ityàdi phalavikalakalahalakalàkañhorakolàhalavilasitam, hàlikasyàpi hàsyaheturåpahàsitaü svamahimamaha(9)-nãyanãtinikhilaniùñheva akùikùaõakaõakulinamamandaravispandasundaragiràü gãrvàõagurugarimnàmàrcàryàõàmàkarõya vartanam | vinà÷akàraõavicàraõàyàü tathà(10) hi-

sadasatpakùabhedena ÷abdàrthànapavàdibhiþ ||
vastveva cintyate hyatra pratibaddhaþ phalodayaþ
arthakriyàsamarthasya vicàraiþ, kiü tadarthinàm ||
ùaõóhasya råpavairåpye kàminyà kiü parãkùayà ||

sa hi bhàvo 'bhàvovà ÷abdàrthaþ puruùàrthaü yadi ki¤ciduparuõaddhi samàdadhàti và yathàbhini-(2)-ve÷aü tattvàt | tadà tadàtvasamãhitasampàdanàhetutàsabhyåhe samãhamànaþ samànaþ tadvastvadhiùñhànãkaroti vitànacakracalanapari÷ramasya | atràyaü naþ padàrthaþ (3) pratibaddha iti tataþ prastute 'pi vastunisvahastasthàpitaü nyàyã vihasto vahistokagopàlàditaþ | ko nàma nyàyanyàsamãdç÷amanalasaþ samà÷rayate | svahetuta eva te nimãlitavina÷varasvabhàvo bhàvaþ pratiniyatakàlàyogaphalitaþ prathamavaü÷aprabhavaprabhàvavanmudgaraguruprahàrànehasi ghañakoñi÷akapàlapatalamapahàya vilocanavicayenàpi (5) niråpayatà vinà÷anàmno 'rthasyàvalokanàt tathà ca |

dçùñastàvadayaü ghañaþ paripatan dçùñastathà mudgaro,
dçùñàkarpañasaühatiþ paramato 'bhàvo (6) na dçùño 'paraþ |
tenàbhàva iti ÷rutiþ kva nihità kiü vàtra tatkàraõam,
svàdhãnà parighasya kevalamiyaü dçùñà kapàlàvaliþ ||

adçùñameva ca niùeghakaü manama÷anasvabhàvama-(7)-paraü paràmç÷ya niùedhyamapi avyavasàya ghañapañaparõavàkhyamaparatvena vyavatiùñhamànamàha niùedhyaniùedhakayorekatvànupapatteriti | nahi vinà÷e koñi÷akala÷aka-(8)pàlavalayavyatirekiõi vinà÷akahetuprahatajanmani niùedhakatvasupathaü tena và vighañanaü ghaña-paña parõavàde.........pratyakùãkàritaü yena tanniùedhyaü tata÷ca bhedopa-(9)-labdherlabdhavyo na cànayoraikyaü vicàrakrurakrakacakartittaü yattarhi yuktitulàbhalatàdikaü sakalalokalocanàlocitasvasvabhàvavyavasthitayàtiparasparasminnànupra-(10)-viùñamiti bheda upapattau vi÷vasya vai÷varåpyàpalàpaprasavaprasaïgaþ, pramàõasaüsargamaïgãkçtavataþþ tadviparyaye kathaü bàdhakaþ

sarve bhàvàþ svabhàvena svasvabhàvavyavasthiteþ |
svabhàvaparabhàvàbhyàü yasmàdvyàvçttibhàginaþ |
tasmàdyato yatorthànàü vyàvçttistannibandhanàþ
jàtibhedà prakalpyante tadvi÷eùàvagàhinà || (2)

iti nyàyena svahetoþ svaråpameva hi parasmàþ danyaråpamutpattimàsannaü àtmànuråpapratibhàsamutpàditasvaparaviùayaviùayavidhipratiùedhasmàrtavikalpadvayadar÷itava÷aü dala-(3)-pati dçóhadarppamapi samapyaita prasaïgam | ....yathà ÷arkarànayàgnivalayarmmanarmmadàdikaü hi nihitajanananibaüdhanàdhãnanive÷ave÷ama÷eùasya ÷leùayati hçdaye parasparà-(4)-saükãrõamarõavàntamàtmànamabhàvanàmànamapahastyàpi svaråpapratibhàsaprabhàvàt tadvadidamapi yadi pratipàdayati | pratikàlakalama vàptà niþsaü(5)-saüsargasaüsargaþ svargàrgalagovargàdikavastusvanidànadattada÷àvadhivibhratàvadhibhàvasvabhàvasambandhaü viparãtàsamvandhabhàrabhuvaübhavantaü hanta tadà kà te hàniþ (6) ÷ubha÷riyaþ tadidamàyàtamþ-

bhàvaiþ svabhàvasaüsiddhà pçthagàtmavthavasthitiþ |
svãkçtairaparaü pãóà vàdinàü mahatã hçdi |

vina÷yatãti vinà÷aþ kartari bahulaü (7) vacanàt gha¤ kçtvàha tat hetvantarau jananahetusamutpattitaþ vina÷varatvaþ padàrthaþ praj¤apyate | vina÷anaü vinà÷a ityabhisandhàya punarasamarthasamàsaü samàve÷aya-(8)-ti | na bhàvo bhavatãtyuktamabhàvo bhavatãtyapãtyàdinà kriyàpratiùedhamàtraü kriyà iti tathaiva pramàõa pravçtteþ | astvayaü àyuùmàn | bhàvaþ | dhvaüsena vidhvastasamastàrtha-(9)-kriyà ityavocadvàcaspati sa evànarthanyàyasya nyàyasya vyàkhyàtà àkhyàtavyaþ kimãdç÷amàkhyà tava àsãt |

dhvaüso vastuvidherbalàt parighavat yadvà yathà ÷arkarà,
bhàvo 'sau tadavastha eva tu na yatki¤citkaràstasya te ||
vyàpàràviratistataþ kùaõinaye tattvàdavarndhya katham,
de÷àkàravadasya hetuniyataþ (2) kàlo 'pi yatmànmataþ ||
'pradhvaüsena vinà÷ajanmanimate tenàpi nà÷àntaro-
tpàde nà÷a parampareti vibhavedbhàvaþ kadàcinna saþ |
na dhvaüsàdaparà nivçttiriti (3) cedanyo 'nyanà÷aþ katham,
tasmin vastuvilokanàditi na sannà÷àdç÷aþ khyàpanàt ||

'yadi ca tasminsamati vastvadar÷anàt dhvaüsàkhya vastunibçttirucyate, tadà-
nà÷o mudgara (4) eva vastu ÷akalànyevàthaveti mitrapàdairuktaü prasaïgataþ vyavahartavyarupàyàstu nivçtterde÷akàlàkàràdhàrà ca vàriõànurodho vyavahàraka pratiniya-(5) tapratibhàsatadviviktàrthàntaradar÷anàkhyànupalambhanaprabhava vikalpàtalpa÷àyitayà tena tucchasya kãdç÷aü janmetyàdi galapallavaprayàsaþ phale phala (6) ruhetaþ |

tasmàtpracyutimàtrakaü vyavahçteþ pàtraü prasajyàhvaya
bhåyo 'rthasya virudhyate na tu janistasyeti ki hetunà |
rodhàdeva sakçnna tadvyavahçtirhetu kùayànnodayo |
rodhastàtvika eva tàttvikamithaþ svàbhàvyabhaïgasthiteþ

tasmàdyo ho samagràtmà hetuþ sa svakàryamupàrjayan na÷varabhàvàlaïkçtamupàrjayati niyatànehaskamasya punarapara(4) smànnivçttidharmà svabhàvo na janmahetoriti |

nà÷anaü janayitvànyaü sa hetustasya nà÷akaþ |
tameva na÷varaü bhàvaü janayedyadi kiü bhavet ||
kùaõamapyanapekùatve bhàvo bhàvasya neti cet
bhàvo hi sa tathàbhåto 'bhàve bhàvastathà katham ||

tena 'yasyà sàmagrayà yatkàryaü tattadariktànapekùamiti sàdhanàrthaþ tadirma ko nàma nànumanuta kàrya mevatu vinà÷a iti | kenànurodhena vyavahartavyaü kiü tadvirahavatvàt kàryasya | nàdyaþ, sahakàriùvapi tathà vyavahàraprasakteþ | virahasvaråpànirukte÷cetyà (2) di | yathà mukhasukhamanabhimatàrthamàdàya dàridrayàdyupetà dçùñabalamiti durmanasthàya tandràmandirasaümadaparispandakandalitamanoharaþ manoràjyaþ niyatakàlàtmanà janma (3) janmavatpareõa nive÷ito bisaprasånàdivaditi dar÷itaiva nirukti tàü punarapya kùaõasthitidharmatàü svabhàvaþ | svahetoreva tathotpatteþ pa÷yannapimandabuddhiþ | saho-(4)-palambhena sarvadà tadbhàvasaïgavipralabdho na vyavasyati sadç÷àparàparotpattiþ | vipralabdho và antyakùaõadar÷anàþ ni÷cayàn | pa÷càdasyànupalabdhyà vàsthiti (5) (ra) (pratipatteþ) | ni÷cayakàla iti | tadà anityatà vyavasthàpyate | kàryotpàdana÷akteþ kàraõasvabhàvatve 'pyadçùñatatkàryakaraõadar÷ane yadi-(6)....prasiddhatadbhàvasya kàryadar÷anàt tatpratipattivat | ityevamativi÷adavibhramabhràjisvàbhipràye 'pi ya÷caratà pratisapramàõakaü prakañite kledamatidãnamudritaü (7) udayanasya pratyàspadaü udãkùate-

nahi paño jàta ityukte tantavo naùñà iti ka÷cidvyavaharati pañasyànatirekàttantçmàtrajanmani ca bhedàgrahàdavyavahàra iti cet na tarhi vyava-(4)-hàràbalambanamapi visabhàgasantatau tàvadvyavahàràvalambanamastãti cet naitadevaü yadi tantumàleva pañanivçttiþ | tarhi kathaü tathà÷rayastadàtmako và pañaþ pràk anyaivàsàviti cetanatàvajjà (7) tikçtmanyatvamupalabhyate vyaktikçtaü tu nàdyàpi siddhayatãtyàdi yat sphañikàkçtasya mañhasya hastavitastiparimitabhàgabhàvanàtaþ svaghañitasandhi-bandhanaghañavighañanaprakañanapañuranyatkañakapàñavopi sphuñaü sphurati |

kvacittadaparij¤ànaü sadç÷àparasambhavàt |
bhrànterapa÷yato bhedaü màyàgolakabhedavat ||
tathàhyaliïgamàvàlamasaü÷liùñottarodayam |
pa÷yan paricchinattyeva dãpàdinà÷inaü janaþ ||

iti niyatabhàvàbhàvavyavahàranibandhanapratyakùàdyanulambhasambhavàdapi pragalbhagarvvaþ pragalbhate, garbhàürbha-(3)-kopi kiü punaranyo dhãradhãko 'ntyakovidaþ vyaktikçtaü ca sphañikapañapañalavilokane pratyakùataþ prekùate prekùaþ na khalu sphuñita eva sphuñitaþ eva và sphuñito na bha-(4)-vati iti vyavaharaõajanyatvavyavaharaõaü tattvavyàvçttameva hi na tvaü etamarthamàdàya dar÷ità vyàptiranityatayà kçtakatvasya |

sattàmàtrànubandhitvànnà÷asyànityatà dhvaneþ ||
agne na càntarotpattau bhavetkàùñhasya dar÷anam |
avinà÷àtsa evàsya vinà÷a iti cetkatham ||
anyo 'nyasya vinà÷o 'stu kàùñhaü kasmànna dç÷yate |
tatparigrahata÷cenna tenànàvaraõaü yataþ ||
vinà÷asya vinà÷irtva syàdutpattestataþ punaþ
kàùñhasya dar÷anaü hantçdhàte caitràpunarbhavaþ ||
yathàcàpyevamiti cet (7) hanturnàmaraõatvajataþ
ananyatve vinà÷asya syànnà÷aþ kàùñhameva tu ||
tasya sattvàdahetutvaü nàtã'nyo vidyate gatiþ
aheütutvepi nà÷asya nityatvàdbhàvanà÷ayoþ || (8)
sahabhàvaprasaïga÷ceda sato nityatà kutaþ |
asatve 'bhàvanà÷itva prasaïgopi na saïgataþ ||
yasmàdbhàvasya nà÷ena na vinà÷anamiùyate |
na÷yan bhàvo 'paràpekùa (9) iti tajj¤àpanàya sà ||
avasthàheturuktàsyà bhedamàropya cetasà ||
na bhàvo bhåto bhåtràntaràtbhartsanabhàgã bhàvyate |

tathàbhåtasyaiva svayaübhåterityaparàpekùadharmapratiùedhàrthaü tattsvabhàvaj¤àpanenàrthàntarameva dharmiõaü cetasà vibhajya tanmàtrajij¤àsàyàü svabhàva eva tathocyate | (2) tadetanmandabuddhayaþ kvacittathà dar÷anàyopamàtravipralabdhanà÷aü guõaü tasya bhàvamàropya sahetukamahetukaü vàpratiùñhitaü taddvayàbhàvacintayàtmànamàkalayanti |

svato-(3)-pi bhàve 'bhàvasya vikalpa÷cedayaü samaþ |
na tasya ki¤cadbhavati na bhavatyeva kevalami || tyàdi

na bhàvo bhavatã tyàdi nyàyanàthasya subhàùitamukhopyapàpãyasà prabandhenàkàla-(4) ku=ñipañalenebàndhakàraprakhyaü dhànyaü dhã (vanepi vã) vivarddhayatyayamityanamanalamanalasavicàre vacanacarcayà | na ca pramàõàbhàbo 'ntyakùaõadar÷inàü ni÷cayà(5)t sàvadhitve notpattereva ÷akalavalayavilokane vilokro na ghañamàlokayati | na hi yo yatra kàle nàsti sa tatra dç÷yate | de÷àntara ivànyade÷ani-(6)-ve÷itadravyam | vyavahàrarãtiramaõãya÷araõiranupalabdhiråpavisadç÷ada÷àsya svabhàvabhàbanàbhaõitaiva bhåri÷aþ | kàrakahetuvyåhavyastyà vikhyàpitamanapekùatvaü j¤àpa-(7)-kàpekùayà sàpekùamevedaü | tatkiü bravãti vicàrakavçddhaþ | raõóàkaraõóapiõóitatantubhyaþ kuvindanandakarapaññha- sitàtànavitànàvasthà sthavãyàüsaü bhedamà-vibhrato 'nubhåyagte pañàdivyapade÷aviùayàþ pràva (ra) õàdikriyàvi÷eùa÷àlino yadavasthàü dravyavçddhipràgalbhyagarvvaguravo gaõyante pareõa |

råpàdi÷aktibhedànàmanàkùepeõa vartate |
(2) tatsamànaphalàhetu vyavacchede ghaña÷rutiþ ||

bandhanàdikriyànibanthano hi dhvanistanturiti tatsamudàyavi÷eùaü sampàdya pràvaràdyarthaü sàmarthyamatathàvidhasamudàyàntaravyavacchedena sa-(3)-marthanãyamarthanavaiþ paña iti prakañitaþ ÷abdaþ |

taistantubhiriyaü ÷àñãnyuttaraü kàryamucyate
tantusaüskàrasaübhåtaü naikakàlaü kathaücana |
kàraõàropataþ ka÷cit, ekàpoddhàrato 'pivà
tantvàkhyàü vartayetkàrye dar÷ayan nà÷rayaü ÷rçteþ |

tantukàryo hi paña eva, tadànãü na tantavaþ tantupratyayastu kàraõasvaråpàropataþ pårvasmaraõa-(5)-sàpekùatvàt | ekaikàpohane và lakùyaikaikàpohe pañã nàmàparo 'sti tadevaü kàliko vi÷eùaþ samastavastustomaviùayo vi÷eùato 'nyatve kathanãyaþ | (6) kathamanyathà pratyabhij¤àpadaikatvasiddhau tena tåùõãkçtametat, api ca tantuvinà÷a sàmànyatastantuvirahasvabhàvo và syàdityàdivicàrava÷ena ca kalitaþ (7) vinà÷yasvaråpàsvaråpa kàraõàkàraõatvameva bàdhakaü sakalakalàkalàpapràptapradàrthasàrthasya sarvadà vinà÷anàmapadàrthàntarapràdurbhàvabhàùaõe-(8)-bibhyata iva vinà÷apårvakàlapratij¤àsamaparaparyàlocanayà'pratinivçttaü manyamànena uktameva kàùñhaü kàsmànnadç÷yata ityàdi padàrthàntarasyàbhàvasaüj¤àkaraõaü và, (9) lokavyavahàrasammatyà và, pramàõapravçtyà và, mahe÷varasamãhàhetuprahitaprabhàvàdvà, àtmecchànucaratvàdvà bhàvànàü bhàvànàü bhartsitaü sarvatra ca sudar÷anaþ samàdhiriti kimayaü cauràrcanamiva pracapalapadaspandasamandarpyamapasarpya | 'tatkàlasatvaü cettarhi tadabhàvo jàta ityàdi bhàùayà, tasmàt |

ahetutvàdvinà÷asya svabhàvàdanubandhità |
sàpekùàõàü hi bhàvànàü nàva÷yambhàvinekùyate ||
bàhulyepihi taddhetorbhavetkvacidasambhavaþ |

yadyapi ca kùaõàni vinà÷akàraõakàraõàni santi, teùàmapi svapratyayàdhãnasannidhitvànnàva÷yaü sannidhànamiti mahã-(3)-madhãdhàràdiùu ka÷cinna vina÷yedapi niyamànavadhàraõameva hi vyabhicàracamatkàra÷cetasi vicàracakrasya | ata evàha-

etena vyabhicàritvamuktaü kàryàvyavasthiteþ ||
sarveùàü nà÷ahetånàü (4)hetusannà÷avàdinàm ||

tasmànnidhanavivandhanacaõóadaõóàbhighàtàgnisaüyogàditaþ samanantarabhagavatakapàlàïgàràdivisadç÷avikàravãkùaõavelàyàmapi ghañakàùñhàdi-(5) kaü vastu svabhàvata eva vina÷varamutpannamiti na dç÷yate tadvastu aüta eva vina÷varatvaråpasya binà÷asya vyàpakatvaü kçtakatvaü pratyanapekùatvàdhruvabhàvitvena pratipàdi (6)-tam | tasmàt |

bhavatyeva svabhàvataþ |
yatra nàma bhavatyasmàt anyatràpi svabhàvataþ |

soyaü bhavan kvaciddraùño 'napekùatvàt svabhàvata eva bhavati tathànyatràpi svabhàva-(7)-vi÷eùàbhàvàt | iti vyàpakatvamuktamasyànyathàkàramutthàpya dåùayato na svahçdayasyàpi paritoùaþ |

astu tarhi dhruvabhàvitvaü vyàpakatvamiti cet na atàdàtmyàdatatkàra-(8)õatvàccetyàdi, tàdàtmyaü tadekakàraõasambhava÷ca pratipàdyate sma samanantarameva, na và bhàvatvàdabhàvo na kriyata iti ka÷cidàha | kiü tarhi prasajyaparyudàsovàbhàva i-(9)-tyàbàlamàlàpaþ kartavya÷càbhàvaþ kataro 'stu na tàvatprasajyaþ kriyàpadena tatra na¤aþ sambandhàt kriyàpratiùedhamàtratvamekapramàõavyàpàrapratyayaj¤àtatvàdavidyàva÷ena paràpekùapratyanãkàkàratvaü bhàvaparihàrasvabhàvatva¤ca(j¤ànami÷rayati) j¤àna÷rãmi÷ratràti kalpanà | siddhasyàsiddhaü và pàratantryaü sambaüdho råpà÷leùaþ tathàparopi na pàramàrthikaþ (2) iti sambaüdhaparãkùàyàü khyàpitam | tena ÷eùaprabandho vidhi eva dhãvidhåta iti tadaparaprabandhavidhåtaye yatàmahe | pratyabhij¤àke÷aku÷akardalakàõóaprabhçtau padàrthe pradãpavadvi (3)cchinnapunaþ praråóhe samapauóhakatve 'pi ghañasphañikapratyabhij¤ayà na bhidyate sambandhabhàvatvàt | samasvabhàvatvamasiddhamavabuddhaü viruddhadharmàsaüsçùñaviùayatvena ghañasphañikaku-(4)-õóakuõóalamaõóalamaõóanànusandhitvàndhànapi yo 'dhikatvàt baddhvà pracyuta viracàyãrti cet, na-pratyabhij¤à sàmathyametat | siddhà và÷rayato 'nyo 'nyasaü÷rayadoùo (5)na doùasahasreõàpi sa÷akyaþ saükocayituü pramàõàntara¤ca ÷atamàsitvàpi samàþ samàrthona ka÷cana prapa¤cayituü kùaõabharïgaü saïgatamànanà nivedi-(6)-taiva | na ca pramàõanivçttàvapi viprakçùñaviùaye tadbhàvavibhàvanà prabhuþ prekùaþ |

abhinnavedanasyaikyaü yannaivaü tadvibhedavat |
siddhayedasàdhanatve 'sya na si-(7)-ddhaü bhedasàdhanam |
bhinnàbhaþ sitaduþkhàdirabhinno buddhivedane |
abhinnàbhe vibhinne cedbhedàbhedau kimà÷rayau |
tiraskçtànàü pañunàpyekadàbhedadar÷anàt |
pravàhe cittacaittànàü siddhà bhedavyavasthitiþ ||

iti àcàryavacanamavahartuü prabandhàntareõa na ÷akyam, svaragãtaphalocchvàsamapràpta pràpyate

sàdhugãtaü suùñugãtaü labdhaü (9) gãtasya te phalam |
goputrà iva gàyanti sàmo dàtumayaiþ svaraiþ ||

etenaitadapi piùñamaniùñam vivàdàdhyàsito bhàvaþ kàlabhedepi na bhidyate | viruddhadharmàsaüsçùñatvàt yo yadbhedepi viruddhadharmàsaüsçùño nàsau tadbhedepi bhidyate | yathà pratisandhiparamàõubhedepyekaþ paramàõustathà càyaü vivàdàdhyàsito bhàvastamàtkàlabhede 'pi na bhidyate iti | atra vyàptau na ka÷cidapi vipratipadyeta | pakùadharmatà te prasàdhitaiveti sthiratàsthiratà bhàvàrnàm | tadanantaraprakaraõanihatapakùadha(3)rmatà siddhitvàdasàdhanamasàdhanãyam | tadevaü sattvaü pràgabhàvapradhvaüsàbhàvamadhyamadhyàsãnasya bhàvasyàntaràlabhede nisatvamavagamayitumalamutkalitànukålaprasaïga-(4)-tadviparyaparyavasitasapakùatve kvacidbãjàdau dar÷itasvasàdhyapratibandhamiti prabandhena prasàdhitaü sàdhãyaþ sudhãbhiravadhàryamiti sthitam | pårvasarvanyàyasanyàsamà÷ri-(5)-tya laghuparalaïghana jaüghàlahetuhatiü prahiõumaþ | yadyasya yatravyavaharaõakàraõamapasaraõaparàcãnatayà cintitaü tatra tasya vyavaharaõakàraõajananãyaü nã-(6)-latà vyavaharaõakàraõanãli | bhavati tadvayavaharaõavat | nãraje pårvàparakàlayaurapikaraõàkaraõaviruddhadharmàkhyànau bãjabhede vyavaharaõakàraõa (7) mapasaraõaramaõatvena mataþ, tadatra karaõàkaraõaü nàsiddhayà grastamadhyakùaprekùitatvàt, viruddhatà vi÷eùagaõapi pramathitapradåùaõagaõaü pràcãnapragalbhapraba-(8)-ndhatvena nàpyanaikàntikatvaü antikamasya gantuü santanoti sàmarthyam | anyavyatirekapratyàkalanayà hi kàraõatvaü ki¤cidapi pratiparyàlocanãyamu(1) pàyàntaràtarkaõàt | ayameva bhedo bheda heturvvà yaduta viruddhadharmàdhyàsastasya janananibandhana¤ca sàmagrãlakùaõakàraõasàjàtyavijàtyaparyava sitau bheda iti abhidadhànena càcàryacaraõena pratidar÷anaü dar÷itadikkàlàdiguõadravyavyàyàvyayàdibhedavyavahàrahetuhastakatvàt nyastau viruddhadharmàdhyàso vastusvabhàvanànàtve nibandhanasamastavàdivyàptyavyàptiprasarànàkràntapauruùasato 'yamevabheda i-(2)-ti vyavasthàne sthirastadvyavaharaõeü kàraõaükalpanàropitadharmàõàmapi bhedo viruddhadharmàdhyàsalakùaõa evetyavyàptirasambhàvinã, nacobhedepi vimç÷yate kvà-(3)-pi viruddhadharmàdhyàsa ityativyàptivyastirasti virodhabodho bahudhà bahuùviti na sambhavaviparyayo hçdi dheyaþ | na ca viruddhadharmadvayabhedànupapattistatràpi nityasa-(4)-màü jàtirãtyà viruddhau padàrtho vyudasya nànyo dharmonàma kintarhi dharmàntarapratikùepàkùepàbhyàü dharmmadharmmivyapade÷epi na vastubhedastenànavasthà (15) na manasi nive÷yà yathàkalpanamasya sambhavàt
|

yatpunaruktam-bhedo hi virodhaü vyabhicarati, na virodhau bhedamiti tatpàramàrthikàpàramàrthikabhedabha-(6) õyàbhàùitaü viruddhatàhetoþ savidhasambandhanibandhasambandhàvyàptisiddhau hi sapakùe pakùapàtã viruddho nopalabdhaþ bhedavyavahàraj¤àpakahetu÷ca prati (7) bhàsa bhedaþ | dvitoyopi prayogaþ-sa evàyamiti paràmar÷aþ so 'sadç÷aparàvçttapadàrthadhyavasànavyàpàraþ, yathà ke÷apà÷e cchinnodbhinne sa evàyamiti paràmar÷asya vivàdapade ghañàdau atyantasadç÷e sa evàyamiti mandasàdç÷ye sa iveti prakaraõava÷àt atyantasàdç÷ya-(9)-mihopàttaü jàtyekatve dãpàdau pratyabhij¤eti vadatàtadvyàvçttiviùayà syàtprakà÷ità, yadyatãtena saha vartamànasya ekatvaü nàsti kartha citpårva pa÷càddçùñàrtha kriyà bhavati | na | yathà ghañamekaü vighañaghañàïkuràropaõe prekùate yathà puradhàraõaü tatheva pårvànurodhe 'asambhave yataþ bhaviùyati tàdç÷àrthakriyà taccekàrthakriyàkaraõàdekatvantu tadakàrivyavacchedalakùaõaü sàmvçtamiùyata eva tena kùaõabhaïgo ghañàdãnàü dharmastenaiva sàdhanahetubhirityapakçtam | ekamiti hi vyapade÷avikalpàstadarthasàmarthyamà-(3)-treõa samaïgãsajàtayo na punarartharadritasàmànyadyarthasàmànyadyarthaviùayà vyapade÷avikalpàþ prekùàvadbhiràdriyante tatastàdçgarthakriyàkàritayaikatvaü pratyabhij¤ànaviùayaþ tasmàdyà (4) pratyabhij¤à sà tadarthakriyàkàrivyàvçtta sadç÷àrthakriyàsamarthaviùayàþ yathà ghañànayane 'pi itaràbhipràyeõa anyamànayeti niyoge ghañàntarànayane punaþ-(5)-sa evànãta iti pratyabhij¤à | pratyabhij¤à ceyaü sa evàyaü ghaña iti àjanmanaþ praõà÷àvadhipratibhàsaprasavaprasaïgaþ, pratikùaõaü kùaõabhaïge sati bhàvasya bhavedata-(6)-viparyaye bàdhakaü asti ca pratibhàsaþ pràgabhàvapradhvaüsàbhàvayormadhyàråóhasya vastutaþ pårvàparakàlakalatàtikràntaþ | saþ kràntani÷cayo nikhilavastu (7) sujanànubhavabhåmiþ | ataeva sthavãyasi svabhàve bhàvànàü kàlaniyamau'pi siddhaþ | atadråparàvçttiviùayastvekatvàdhyavasàyonàvasthàbhàvamàkarùati pratyayabhij¤à (8) tantu sàüvçtaikatvaü vyavahàrayati | paravyàmohàpanayanena yathàdç÷yànupalabdhibalimahilàgopàlàdigamye 'pi pratiùedhe ÷aïkayaü lakùyãkçtya vyàmoha÷uddhatantraü (9) prakùipyate |

þtadatyantavimåóhàrthaü àgovàlàdimasaüvçteþþ
iti vacanàt |

jhànaü tvarthàvabhàsataþ |
taü vyanaktãti kathyeta tadabhàve 'pi tatkçtam ||

tathà dukålanãlanalina-(10)-dalàvalivalimadhyapramadànandimandirakundasindåràrtha valabhãprabhçtãnàü madhyàvasthàkhya gràhyàkàravedanàvçtyaikaü pratisaüdhàtàrameva bhàùitaü sakçdatra pratibhàtãti pà÷càtyànuvyava÷àyava÷ena sphuraõa¤ca pårvànubhåtasya gràhakàkàrasya atadråpaparàvçttaviùayaikavimar÷ava÷ena vyàptyàdika¤ca parikalpitàdråpa (2) paràvttavastustomàkàreõa kùaõakùãõatànukålamilitavinyàseneti na kvàpyaü÷e ÷aü÷anãyadoùamanityatàsàdhanamava dhàtavyaü bhavyabhàvena tathà-

vajropalàdirapyathaüþ (3) sthiraþ so 'nyànapekùaõàt |
sakçtsarvasya janayejj¤ànàni jagataþ samam ||
kramàdbhavanti tànyasya sahakàryupakàrataþ |
àhuþ pratikùaõaü bhedaü sadoùo 'tràpi pårvavat || (4)
ityàdyapi yathà prastàvamapahastitràsamupanyasanãyam |

yatpunarucyate kàladidravyaguõakarmàdikamantareõa na ka÷cit vyapade÷astaü càntareõa na vacanaü tasmàdvacanàdeva kàladikamastãti kùaõikatàsiddhiriti, tadapi nirasyate, kàlaþ paràparavyatikarayaugapadyàyaugapadyacirakùiprapatyayaliïgaþ teùàü viùayeùu (9) pårvapratyayavilakùaõànàmutùattàvanyanimittàsaübhavàt | yadatra nimittaü sa kàlaþ yatraivàparapratyayodigapekùayà tatraivaparapratyayaþ kàlakçtaþ ya-(7)-trai va ca parapratyayo digapekùayà tatraivàparapratyaya kàla kçta iti vyatikaraþ ÷leùaþ | yugapadetàni kçtàni krameõa ca etàni kçtàni | ciraü kçtaü kùipraü kçtamiti na råpàdyatireke kàle pratyakùàpravçttaþ mandatà hi niùpatteþ kàraõakrameõa virodhaþ, kramopi bhàvàbhàvàdeva bhàvasya na kàlaþ ràühoþ ÷ira itivat, punara-(9)-bhàvasyàyaü kàla iti vyapade÷aþ-

'dçùñatàtãtakàlatvaü dç÷yatà vartamànatà
bhàvità dç÷yamàõàrcàmiti vyavasthitiþ' |

råpamapi cakùurvij¤ànajanakatvena evaü ÷a-(10)-bdàdikamapi sve svendriyanidànadar÷ananibandhanatvena vedyam | dravyavyavasthàpi tatsamudàyasàdhyaphalàhetuvyavacchedena dar÷itaiveti na tadàsti vyavaharaõaü na yat pakùe tad anityànubandhãti |

udayananiràkaraõe vàdarahasye vyatirekàrthabhàvàrdinyàyanirõayo dvitãyaþ |


apohapratyåhavyåhaniràsaþ
tçtãyo 'dhyàyaþ

ihàpohe pratyåhavyåho vyudasyate | iha jagati jàgrato jãvalokasya nãlavipulacalacetanãyanicålanicayàdau cakùuùo vikùepàdanantaraü nãlàdisvalakùaõaniùñho (2) nirbhàsastadanusandhànadhãrasàdhàraõabodhapratibaddhanãlàdãnirbhàsa÷ca ni÷cãyate etacca dvayamapi nãlàdiparicchedadakùamakùatamabhãkùõamabhilakùyate | sàråpyava÷a-(3)-gà hi pariccheda÷aktiþ samvedanànàmasti cànayornãlabhirbhàsatà nãlanirõayanibandhanaü tenobhayamapi bhayabhraùñaü nãlameva paricchinattãti sampratyayaþ sàüvya-(4)-vahàrikalokasya | tattvatarkavitarkavi÷rçïkhalà÷rayastu vyàkhyàtà samaþkhyàtiprathamamavyapade÷yaü vyavasàyàtmakamiti | prathamamàlo-(5)canàj¤ànaü nirvikalpakaü bàlamåkàdij¤ànaprakhyam, tataþ paraü punarvastu dharmerjàtyàdibhiryayà buddhayàvasãyate sàpi pratyakùatvena sammateti vikalpakamadhya(6)kùaü jàtyàdiyojitajalajàdivastuparicchede dãpyate | bauddhastvavadhayvasitavàn, prathamameva pramàõaü dvitãyantu smaraõàbhogàdisàmagrãjalpanàrthàt (7) utpadyate netràdisamagràt | kintarhi madhyàvasthàlakùaõaj¤ànagràhyàkàràtsmaraõàbhogàdisahitàdaniùñhitamitãùñaü nirõayanibandhanaü punaratranetranãlàdyarthàpàye 'pi nãlàkùismaraõasaükàntanãlàdinirbhàsaþ kutaþ saübobhavãüta | nàrthàttasya niruddhatvàt | na jalàde vyàpyaråpàdisvabhàvatvàt | idaü hyuktam-

tacca sàmà- (2)-nyavij¤ànamanurundhanavibhàvyate |
nãlàdyàkàrale÷o yaþ sa tasmin kena nirmitaþ ||
÷abdebhyo yàdç÷ã buddhirnaùñe 'naùñepi dç÷yate,
tàdç÷yeva sadarthànàü naitacchotrà (3) dicetasàm ||
iti tathà

yadapyanvayivij¤ànaü ÷abdavyaktyavabhàsiyat |
varõàkçtyakùaràkàra÷ånyaü gotvaü hi varõyate |

dravyàdyaråpàdiråpam | idaü tu vikalpakaü nãlàdyàkçtisàkùaràkàraü ca suj¤àtamantarmàtràdipari (4) vittirvirbhàvyate | tena na jàtyàdiparicchedadarpo dvitãyapratyayasya tatpratyanãkaråpàdiþ råpatvàt | na hi yatra yasya pratibhàso 'saübhàvã sa tasya gràhakaþ pratya-(5)-yaspar÷àkàra÷ånya iva råpa samvedã na spar÷asya | tathe damapi nãlàdinirbhàsi na tatsvabhàva÷ånyajàtyàdisaüvedi vyavasthàpyamàpadyate | tadetarayàü ve-(6)-danavivartamàtràyàm |

'apohaþ ÷abdaliïgàbhyàü prakà÷yata iti lthitiþ
sàdhyate sarvadharmàõàmavàcyatvaprasiddhaye, |
iti sàdhyatvamanådyate |

rahasyaü punaratra, yena nã-(7)-laü anãlàpohamparicchidyate pratyayena na tenaivàpohaviùayatvamàtmano vyavasthàpyate, kintarhi, pratyayàntareõa bàdhamàtanvatà nãlasvakùaõavilakùaõatvàdetannirbhàsasya | tenedaü paraprauóha÷àstrakçdbhirapitatpratyayamadhikçtyocyamànaü na mànasaspar÷iprekùasya kùaõikatvànupapatti÷cànugata vyavavahàrànanyathà siddheþ ÷abdaliïgavikalpàhi sàdhàraõaü råpamanupasthàpayanto na tçõakubjãkaraõe 'pi samarthà ityavivàdaü, bàhyàrthasthitau sthiràsthiravicàràt | taccàlãkaü và, àkàro và, bàhyaü vastu veti trayaþ (2) pakùàþ | tatra na prathama pakùaþ taddhi tàvadanubhabàdeva tathà vyavasthàpyaütasyàlãkatvenànullekhàt | tathàtve và pravçttivirodhàt | na hyalãkametadityanubhåyàpyarthakriyàrthã pravartate (3) anyanivçttisphuraõõànnaiùa doùa iti cet, etadevàsat vidhiråpasyaiva sphuraõàt | nahi ÷abdaliïgàbhyàmiha mahãdharodde÷e 'nagni rna bhavatãti skuraõamapi tvagnirastã-(4) ti | yadyapi nivçttimahaü pratyaimãtyàdi |

yasmàdiha dharàdharavi÷mbharàyàü vibhàvasurastãti dhana¤jayàkàradhàritvàdvodhasya tena bodhena dhana¤jaya evàvabuddhaþ | (5) tena vidhereva smaraõàditi sammatamevàsmàkam | alãkamiti tu loke 'prakà÷abhçdbàdhyamalãkamàhuriti vacanàt | prakà÷yamànaü bàdhitamucyate | tatkimucyate na (6) tàvattenaivànubhave netyàdi bhàùàmapi tàvadabhyasya niràkàravàdinà hi dravyavadekànekavicàracakranikçttatayà nãlàdyàkàrameva ceta÷cakramalãkamabhilapyate tadapi na svànubhavaprabhàvàdapi tu bàdhakabodhàdhãnaütat | tathà nãla jalajàkàràkràntameva svàntamanãlavyàvçttirityucyate | vyatiriktàyàü nãlavyàkçttau tato vyà-(8) vartamànaü nãlamanãlameva miledanãlavatà apitu tasmàt-

tatràpi cànyavyàvçttiranyavyàvçtta ityapi |
÷abdà÷ca ni÷calà÷caiva nimittamanurundhate ||
bhedàntarapratikùepà prartikùepau tayordvayoþ |
padaü saüketabhedasya j¤àtçvàücchànurodhataþ ||

tatràpyanyàpohe ÷abdàrthena vyàvçttiranyànya eva vyàvçttestu vyàvçttairnivartamànasya tadabhàvaprasaïgàt | tathà ca (2) pravçttera pyabhàvaþ tasmàdya eva vyàvçtta sa eva vyàvçtta÷abdapravçttibheda÷ca rsaketabhedànuvàcyabhedo 'sti |

nanu ca vàcyavi÷eùàbhàvàt saüketabhedo 'pyayuktaþ dvayorekà (3) calanàt, tathà ca vyatirekiõyà vibhakteraprayogaþ tasyàbhedà÷rayatvàt |

dvayorekàbhidhàne 'pi vibhaktirvyatirekiõã |
bhinnamarthamivànveti vàcyale÷avi÷eùataþ ||

na vai ÷abdàrtha kàcidviùayasvabhàvàyattà vuttirityato vçttyabhàvaprasaügàt yathà vyatirikte 'vyatirikte và prayoktumiùyante tathà nirmuktàstamarthamapratibandhena prakà÷ayanti | tena gau rgau (5)tvamityekàrthàbhidhàne 'pi kasyacidvi÷eùasya pratyayena virudhyate saüketabhede vyatiriktàrthà vibhaktirarthàntaramivàdar÷ayantã pratibhàtyanarthàntare 'pi tathà prayoga (6) dar÷anàbhyàsàt | na tàvat sarvatra bhedaþ anyatràpi puruùa iva tasya pratibandhàbhàvàt | yathaikaü kvacidekatra cànena khyàpyate tadavi÷eùe 'pi gauravàdi khyà- (7)-panàrthaü bahuvacanena prayogàbhàvàttu saüketabhedo na syàt anyasyaiva, tathàhi bhedàntareõa yadi bhaõitasyàrthaþ yadàyaü pratipattà tadanyavyavacchedabhàvànapekùaþ (8) piõóavi÷eùe '÷vavyavacchedamàtraü jij¤àsate tathàbhåtaj¤àpanàt tathà ca bhedasaïketena ÷abdena bodhyate 'na÷vatvamasyàstãti yadà punarvyavacchedàntaraniràïkùyastaüj¤à-(9)-tumicchati tadàparityakta vyavacchedàntaraü tamevà÷vaparicchedàntaraü tamevà÷vaparicchedaü tathà prakà÷anàya pramucyate ana÷vàyamiti | ata eva pårvatra pratiùñhitapadàntaratvàcchabdapravçtterna samànàdhikaraõyaü vi÷eùyabhàvo và gotvamasya ÷uklamiti tanmàtravi÷eùeõa vuddhe stadà÷rayabhåtàyà ekatvenàpratibhàsanàt | niràkàükùatvàcca dvitãye tu na bhavati | tathà saüketavyavahàreõa saüketasakalavyacchedadharme vibhàgavat ekasya bahujanena pratibhàsanàt vyavacchedàntarasàkàükùatvàcca |

bhedo 'yameva sarvatra dravyabhàvàbhidhàyinoþ |
÷abdayo rna tayo rvvàcyevi÷eùastena ka÷cana ||

tasmànna sarvatra dharmadharmivàcinoþ ÷abdayorvàcye 'rthe ni÷cayapratyayavirodhatvena ka÷cidvi÷eùaþ ekastameva pratyàyanapratikùiptabhedàntaraþ pratyàyati (3) anyau'pratikùepeõaityayaü vi÷eùaþ |

jij¤àpayiùurartha taü taddhitena kçtàpi và |
anyena và yadi bråyàt bhedo nàsti tato 'paraþ ||

etàvantameva ca bhedaü dar÷anaü ÷uddhistena....vàde jà-(4)-yeta pàcakatvamiti kadà và pàa iti anyena và tathàbhåtaj¤àpanàya svayaükçtena samayena na punastathà måtàbhidhànamàtreõàrthàntaramevaitadbhavati tathàbhåtasyaiva j¤à-(5)-panàya ÷abdasya kçtasaüketatvàt | na ca pàcakatvamiti tathà ucyate, na pàcaka eva atra pàkena anya eva ka÷citpàcako nàmàbhidhãyate pàka vicintyate | yat pu-(6)-narasyàmidheyaü tat ka÷cittaü taveva pàcakatvenàpãtyayam |

nàstyekasamudàyo 'smàdanekatve 'pi pårvavat |
avi÷eùàdaõuttbàcca na gati (7) ÷cenna siddhayati |
avi÷eùaþ vi÷iùñànàmaindriyatvamato 'naõuþ |
etenàvaraõàdãnàmabhàva÷ca niràkçtaþ ||
saükhyàsaüyogakarmàderapi tadvat svaråpataþ |
abhilàpàcca (8) bhedena råpaü vuddhau na bhàsate |

àvaraõaü hi paramàõånàü upalabdhaü, asaüsargàtkathamiti na yuktam | na hi avayavã pratiùedhasàdhàraõaü kvàpi upalabdhaü yena tattvàbhàve paramàõuùu na syàttathà pratighàtàdayaþ | atha

citratvàtparamàõånàü saühateþ syàtpañàdikam |
kathamàvaraõaü và tasyàtapasya jalasya và ||

avayavaiþ santyàgamantareõa parimàõuùu ca (10) kevalà avyàhataparasparàntarànuprade÷àþ kathamàvaraõatvàt jàtasya vàtra ucyate | asaüsçùñàþ kathamavayavinaü jàyante saüsarga÷ca naikadà tadabhàvàt na sarvàtmanàõumàtrapiõóaprasaïgàt saüyogasya padàrthàntarasya jananena cet tameva saüyogaü sàntaràþ kathaüjayantãti samànaþ prasaïgaþ | saüsarga÷cet kiü saüyogenàpare-(2)-õa tathà vàpi nà | atha sàntarà eva saüyogamavayavina¤ca janayanti tathà satyavaraõàdikàryamapi kiüna janayanti |

vinàpi paramàõånàü saüsargàt saühatiþ parà |
àghàte 'pi pçthagbhàvau (3)yasyàü naiva samasti saþ ||

na khalu saüyogaþ pratibhàsate saüyoge vyatiriktaþ, kevalamasaüyuktayoþ sàvasthànopalabhyate tau punarupalabhyete tato 'nvayavyatirekàbhyàü kalpa-(4)-nàmàtrametaditi nirõayaþ | apratyakùeõa te tathàbhåtaü sacaivaübhåtaü jàtamiti pratãtiþ | tataþ saivàvasthà pçthagbhàvena j¤àpyate saüyoga iti | ataeva |

÷abdaj¤àne vikalpena vastubhedànusàriõà |
guõàdiùviva kalpyàrthe naùñàjàteùu và tathà ||

na ÷abdaj¤ànena vailakùyamàtràdeva padàrthabhedo 'pitu pratyakùalakùaõaj¤ànabhedàt vikalpi-(6)-kàhi buddhiranàdivàsanàsàmarthyàdupajàyamànà tathà tathà plavate tato nàrthatattvaü pratiùñhàü labhate | tathànvayavyatirekeõa parikalpitaü bhedamà÷ritya saüyogàdibåddhayaþ tataþ parikalpitasyaiva cotpàdanàrthatatvasya kalpitàrthabhedastu tãrthyàntaradar÷anàdapyupajàyate | tato 'pyarthatattvavyaksthàyàmanavasthà (8) tathà (8) tathàbhyupagamanena parasparàpavàdaþ syàt | tato bhinna÷abdaþ j¤àna¤ca vikalpite vastuni vàsanàyà anvayavyatirekàbhyàü pravartate kiü bhåto 'sau vikalpo vastu-(9)-bhedànusàrã vastånàü bhedo vyàvçttiratathàbhåtàt | na vyàvçttàdanyà vyàvçttiþ tataþ sa eva santànàpekùayàrthàntarabhedo bhedena pratibhàti vastubhedama-(10)-ntareõa ca kalpanà bhedànugà gamyante, yathà eko guõaþ ekaþ samavàya÷caturvi÷atiþ guõàþ |

mato yadyupacàro 'tra sa iùño yannibaüdhanaþ |
sa eva sarvabhàveùu hetuþ kinneùyate tayoþ ||

àjàtàþ putrà sthaviraü tàpayantãtivat, atãtàjàtayoryannibandhanamupacàrasya niru-(2)-paõànusmaraõagçhãtatvena kùaõaü tadeva nimittamastu vartamànepi saüyukto ghaña ityàdàvapi ||

upacàro na sarvatra yadi bhinnavi÷eùaõam |
mukhyamityeva ca kuto 'bhinne bhinnàrtha (3)teti cet ||
anarthàntarahetutve 'pyaparyàyaþ sitàdiùu |
saükhyàdiyoginaþ ÷abdàstatràpyarthàntaraü yadi ||
guõadravyàvi÷eùaþ syàt bhinno vyàvçttibhedataþ |
syàdanarthànta(4) ratve 'pyakarmàdravya÷abdavat ||

nanåpacàro hi nàma mukhyanibandhanaþ sa kathamasati mukhye bhavet | mukhya¤ca bhinnavi÷eùaõaü daõóyàdivat | abhinnavi÷eùa-(5)õatve maulã vyavasthitiþ bhavatastu pårvapårvakalpanàkçtavi÷eùaõayogàdabhinnavi÷eùaõatvenamukhyatvaü kvaciditi nopacàrasaübhavaþ | bhinnavi÷e (5) ùaõaü mukhyamityeva kçtaþ | abhinnavi÷eùaõamapi kalpanàkçtabhinnavi÷eùaõamatyantàbhyàsàt råóhimupagataü mukhyameva |

buddhehaskhalità vtti rmukhyàropita (7) yoþ sadà
siühe màõavake tadvadghoùaõàpyasti laukikãü ||

iti vacanàt | askhalan gatipratyayaviùayo hi mukhyaþ tadaparastu gauõa iti kinna paryàpyam | yadi vi÷eùa-(8)-õamaparaü nàsti vi÷eùyameva tarhi sarvatra vàcyam | ityabhinnàrthatà paryàyatà råpàbhedena sàmànàdhikaraõyaü bhinnaviùayatve hi tadbhavati na buddhaya evahi sva vàsa-(9)-nànurodhàdupajàyamànà bhedàbhedasàmànàdhikaraõyàdivyavahàramuparacayanti na paryàyatàdiprasaïgaþ anarthàntaratve 'pi dç÷yante aparyàyà akarmmadravyam, adravyaü karmmeti prabhçtayo vyapade÷àþ | tatra kiü vyàvçttibheda eva nibandhanaü nàparaþ pravçttinimittabhedaþ gauþ ÷uklo gauþ ÷abdatvamiti | punaþ

vyatirekãva yaccàpi såcyate bhàvavàcibhiþ |
saükhyàditadvataþ ÷abdaistaddharmàntarabhedakam ||
÷rutistanmàtrajij¤àsoranàkùiptàkhilàparà |
bhinnadharmamivàcaùñe vogo 'ïgulyà iva kvacit ||
yuktàïguloti sarveùàmakùipàt dharmivàcinã |
khyàtaikàrthàbhidhàne 'pi tathàvihitasaüsthitiþ ||

gauriti tadekàkàraparàmar÷ayogã sakala eva padàrtha ucyate | ÷ukla iti tadekade÷aþ paràmar÷àntarayoginã ca vartamànà vyatireka÷ca anvayavyatire-(4)kàbhyàü apovçtaþ | tatastasya gauþ ÷uklo guõa iti vyatirekavibhaktistadyathà þ÷ilàputrakasya ÷arãraü ràhoþ ÷iraþþ | yadà ca gavàkàràvagrahau nàsti ÷uklatvameva kevalamupalabhya-(5)-te sambandhivi÷eùarahitam | tadà pra÷nayati kasyedaü ÷uklatvamiti tadàpårvadar÷anàt avadhçtagosvabhàvo nirdi÷ati gauriti tàdàtmyasambandha evàsya vivakùito-(6)-vyatirekastu kalpakapravalasya prathamaü ni÷cayàt | yadà tu kevalenànena bhavitavyaü yadi nàma vi÷eùopalakùaõamandatà mandalocanànàü tathàpi ÷uklenànena gavànyena bha-(7) vitavyamiti pra÷nayati | kã'yaü ÷uklo gauranyo veti tadà prativacanaü gauriti | samànàdhikaraõatayà tadantarbhàvenaiva pra÷nabhàvàt | tadanuråpameva prativacanaü måkaü aya¤ca tattvàrthaþ |

anvayavyatirekàbhyàü vyatirekavini÷caye |
vi÷eùalakùaõàbhàve kuta÷cit kàraõàdapi ||
ayaü ÷aklo õuõo '÷vasya prativàkyaü vipa÷citàt |
pra÷nasya vyatirekitvàt [9] tathaivetyatra ni÷cayaþ (nirõayaþ)
yadà tvavyatirekeõa vi÷eùàntargame sati |
pramàõavçttamàlocya pra÷naþ pra÷nayiturbhavet ||
tadàviditatadbhàva uttaraü tàdç÷eva saþ |
dàtànyaprakra-[10]-masyàtra naivàvasarasambhavaþ |
pratyakùabhedamàlocya na bhedasya vini÷cayaþ ||
na målamanumànasyàbhedasyàsambhavo mataþ |
anvayavyatirekau tu yadànàdã vyavasthitau |
tadà bhedasya sadbhàvàt vyavahàrastathaiva saþ |
anàdivyavahàro 'yaü evameva jaràïgataþ |
vastucintà tu lokasya neti bhedo na bàdhyate |

evamapi dravyàbhàve ghañasya (2) råpaü råpasya råpamiti vat syàt tadvyatiriktasyàbhàvàt na |
råpàdi ÷aktibhedànàü anàkùepeõa vataite |
tatsamànaphalàhetuvyavacchedaghaña÷rutiþ ||
ato na råpaü ghaña ityekàdhikaraõà ÷rutiþ |
bhedo 'yamãdç÷o jàti samudàyàbhidhàyinoþ ||
råpàdayo ghañasyeti tatsàmànyopasarjanàt |
tacchakti bhedàþ khyàpyante vàcyo 'pyanyo di÷ànayà ||

nanu samàsakçttaddhiteùu samvandhà-(4)-bhidhànamanyatra råóhi abhinnaråpà 'vyabhicarita sambandhebhyaþ | yathà ràjapuruùatvaü kàrakatvamaupagavatvamiti svasvàmisvakriyàkàrakàpatyàpatyavatsambandhàþ | asyàpavàdaþ | (5) samàsàdråóhàtkçùõasarpatvam, kçtasamaratvaü taddhitàt hastitvam atra jàtimàtramucyate na sambandhaþ taddhitàdabhinnaråpàcchuklatvaü matvarthãyàntopi prakçtyà tulyaråpatvàt | a (6) tràpi guõa evàbhidhãyate | kçdanto 'vyabhicaritasambandhaþ saditi na sattàü padàrtho vyabhicarati tena sa eva sambandho vàcya iti ÷àbdanyàyàt | kathaü pàcakapàcakatvayoreka evàrtha iti cet na kriyàsamavàyayorniràkçtatvàt, kalpanàkçtabhede 'pi tàdàtmyàkùateþ, kimanupapannaü nàma vyàvçttivyàvçtta÷abdayorekàrthatvena tenànyàpoha vi (8) ùaye tadvatpakùopavartalånam |

'pratyàkhyàtaü pçthaktvehi syàddoùo jàtiütaddhatoþ' |
taddhato na svatantratvàt asyàyamarthaþ |

evamiti sacchabdo jàtisvaråùamàtropasarjanaü dravyamà (9) ha | na sàkùàditi tadbhåtadhañàdibhedànàkùepàt | sa evàtadbhedatve samànàdhikaraõyàbhàva na hyasatyàü vyàptau sàmànàdhikaraõyamasti | tadyathà ÷ukla÷abdena svàbhidheyaguõa (10) màtravi÷iùñadravyàbhidhànàt | satàmapi dravyamadhuràdãnàmanàkùepastata÷càtadbhedatvamevamanyatràpi prasaïgaþ | jàti÷ca svaråpa¤ca ÷abdasya ca upasarjanaü dravyamuktaü na tadvat ghañàdibhedastadubhayavyavadhinà ùàratantryaü tata÷cana ghañatvàãnàkùipati | ghañatvayogàcca, sattà÷rayo ghaño bhavati | svataþ yathà råpa÷abdenànàkùiptairmmadhuràdibhinnasàmànàdhikaraõyaü ÷uklamambumiti tadvat pakùopavandanaü tatpratyàkhyàtamityàcàryavacanai bhàùyakàra vyàkhyàne ca pracarati | kathamayamanucitacintàcamatkàritvàt samucitacetà õitavàn |
þna ca nivçttimàtrapratibhàse 'pi pravçttisambhavaþ, na hyaghaño nàstãtyeva ghañàrthã pravartate api ghaño 'stãtyàdiþ yato 'ghaño nàstãtyanyanivçttirghaño vàstãti aghañàdanyà ihàstãti aghañalakùaõà-(4)-nyavyàvçtta ityeka evàrthaþ | ghañàkàraghañitaghoùonmãùitamanãùàyà eva ghañavi÷eùe apratiùñhitàyàþ aghañavyàvçttaghañe pravçttinimittatvena niråpaõàt | tatpa-(5)-ricchinattitato 'nyavyavacchinatti tçtãyaprakàràbhàva¤ca såcayati ityekapramàõavyàpàra eùaþ |

tena aghañasyaiva nivçttiriti pratãtau nàyaü doùa iti cet, ghañanivçttyapratikùepe niyamasyaivàsiddheþ | tatprakùepe tu kastato 'nyo vidhiþ, niùedhapratikùepasyaiva vidhitvàt iti vivakùitamevodyotitam | yato ghaña sàråpyasphuraõàdevaü taditaraniràkaraõaü, tadanupalambharåpatvà diti kathitamevaü prathamaü bàdhakapratyayàduttarasamayasambhavinaþ punastadalãkatvakalpanamekeùàm |

yatpunarucyate-svaråpabheda e (8) vànyàpoho 'nyàpoóharåpatvàdvidhiriti cet na alauükapakùe tadabhàvàt tasya svaråpavidhànavalãkatvaprasaïgàt | svalakùaõasya vikalpànarohàditi-tadapyetena dåùitam-(9) ghañasàråpyasphuraõenàghañanivçttasthålamålavastuvidhiravibhåta eva buddhayàpyavasãyate tadårdhvaü dhvaüsate bàdhakàditi ko 'paràdhaþ prathamabodhasya prathamabodhàpekùayà(10) ca idamudãryate tvayà vikalpe svalakùaõànàrohàditi na saïgataü sajàtãyavijàtãüyavyàvçttapratiùñhitaghañàkàrapañu pratyakùàpekùayà vastu svalakùaõamucyate | tadeva vastuvijàtãyatvàvçttamullikhatà vikalpena samàråpyava÷àt sàmànyalakùaõamadhyavasàyaü vikalpamityucyate-tadapi sthålamålasvaråpa [2] spar÷àdyatiriktajàtyàdipadàrthànupalambhàt, bhede ca ghañàdikamidànãmevaüvidhamadhyavasãyate, ityarthamabhisaüdhàya vikalpe svalakùaõametat vyàvçttamàbhàtãütyucyate | ubhayato vyàvçttasya hitadekasmàdapi tasya vyavacchedo 'stãti na hyanãlamutpalaü na bhavatãti bhaõyate | tathà coktamþ-

yathoktaviparãtaü yat tatsvalakùaõamucyate |
sàmànyaü trividhaü tacca bhàvàbhavobhayà÷rayam ||
yadi bhàvà÷rayaü j¤ànaü bhàvo bhàvànurodhataþ |
noktottaratvàtdçùñavàt, atãtàdiùu cànyathà |
bhàvadharmatvahàni÷cedbhàvagrahaõapårvakam |
tajj¤ànamityadoùo 'yaü meyaü tvekaü svalalaõam ||
tasya svapara råùàbhyàü gatermeyadvayaü matam |

vidhirapi vidhiråpatàyàmavidhi dharmatvaü vyavacchinnasvabhàvamapekùamàõaþ kathaü [6] na sàpekùaþ |

þtataþ pratãtàvitaretarà÷rayatvamuktaü saïketesa¤càrya yatparihçtaü j¤àna÷riyà tadetat gràmyajanadhandhãkaraõaü golakàdiüvat, sthànàntarasa¤càrànþ iti mitrapàdàn prati upàlambho na ÷akyaþ vidhisphuraõasyaiva svãkàràt sa ca vidhiþ ÷abdàt pratãyamànaþ saüketànusàreõa pratyetavyaþ, saüketa÷ca nàpratãte 'rthe tasmàt [8] saïkete kathaü sa¤càrya parihçtaþ parasparà÷rayadoùaþ tathà coktam

avçkùavyatirekeõa vçkùàrthagrahaõe dvayam |
anyo 'nyà÷ramityekagrahàbhàve dvayàgrahaþ ||
saüketàsaübhavastasmàditi kecitpracakùate |
teùàmavçkùàssaükete vyavacchinnà na và yadi ||
vyavacchinnàþ kathaü j¤àtàþ pràgvçkùagrahaõàdçte |
aniràkaraõe teùàü saükete vyavahàriõàm ||
na syàttatparihàreõa pravçttivçkùade÷avat |
avidhàya niùidhyànyat pradar÷yaikaü puraþ sthitam ||
vçkùo 'yamiti saüketa, kriyate tat pratipadyate |
vyavahàre 'pi tenàyamadoùaþ iti cet taruþ ||
ayamapyameveti prasaïgo na nivartate |
eka pratyavamar÷àkhye j¤àne ekatra hi sthitaþ ||
prapattà tadataddhetånarthàn vibhajatesvayam |
tadbuddhivartino bhàvàn bhàto hetutayà dhiyaþ ||
aheturåpa vikalànekaråpàniva svayam |
bhedena pratipadyetetyuktirbhede niyujyate ||

idameva paramasubhàùitàmçtamapi ca te sàdhåriti piùñaü piùyate [3] yatpunaratã(ti)vi÷aïkarakaleva mãlanàdidhana pratyayàdudbhàùitam | vidhyalãkamiti cet | þ

þna vyàghàtàt | ki¤ciditi hi vidhyarthã na ki¤ciditi càlãkàrthaþ | atadråpaparàvçttimàtreõàlãkatve svala[4]kùaõasyàpyalãkatvàditi (prasaügàt) | þ tadapi kaþ spç÷antu | yathàtatvamanavasàyo yathàvasàyamatattvàt | sàmvçto vidhipratyakùapratibhàsavidheranya evàyam | tata÷ca dvividho vidhiþ pàramà [5] rthi ko yasyàrthasya sannidhànà sannidhànàbhyàü j¤ànapratibhàsabhedastatsvalakùaõaü asàdhàraõaü tattvaü vastutaþ tadeva paramàrthasat arthakriyàsàmarthyalakùaõatvà [6] dvastunaþ | anyatsàmànyalakùaõaü so 'numànasya viùayaþ gràhyaviùayabheda÷càyam | adhyavaseyaviùayabhedastu tiryagårdhvatàtmakàni yatropayogà tadråpaparàvç[7] ttaghañàdisvabhàvaþ svalakùaõamevaikato vyàvçttamucyate utpalavat |

nàvasturåpaü tasyaiva tathàsiddheprasàdhanàt |
anyatra nànyasiddhi÷cet na tasyaiva prasiddhitaþ ||
ayathàbhi[8] nive÷ena dvitãyà bhràntiriùyate |
gati÷cetpararåpeõa na ca bhrànteþ pramàõatà ||
abhipràyàvisaüvàdàdapi bhrànteþ pramàõatà |
gatirapyanya thà dçùñà pakùa÷÷càyaü [9] kçtontaraþ ||

pratyakùavikalpe ca ghaña eva sphurati kevalaü ekatra sphuñatayà anyatràsphuñatayà na ca vi÷eùaõabhedena vi÷eùyamapi bhidyate | tenobhayathàpi ghaña evàyamudayanàcàryaþ dç÷yavikalpyàvarthau ekãkçtya vyavahàrapravçttiriti vyàkhyàtarambha alãkànalãkatvàdiyathàruci racayanti na vyavahartàraþ iti puruùadvayàpekùayà pi tu j¤ànasya svàkàrava÷àdgrahaõaü [2] sàdhàraõameva | anyathà hi bàdhakapratyayabalàt alãkàkàravikalpacalanàdeva tathàtva kathaü sthàpyaü tadarthàkàratva¤ca | atha grahaõanibandhanaü pratyakùetarayoþ samànam | parastu pàramàrthi [3] kaþ ÷abdaj¤ànagçhãto ca iti manyate tena tadabhimànasthalo 'yaü bàdhakàvatàraþ tadevamubhayato vyàvçttaghañàkàraü j¤ànagràhyaü grahaõamekato vyàvçttàkàraü j¤ànaü grahaõam [4]vyavasàya iti pratãtidvayavyavasthà | avidyamàne 'tyarthe 'nubhavàvidmàvàsanàva÷agavikalpàkàrava÷àt grahaõamatràropaõaü tadviùaya÷càropita ucyate | sa ca vidhirapi pratãtyartho [5] pi na sambhavati, vikalpe svalakùaõasyànyavyàvçttatayà saüspar÷àt virodhàt ubhayato vyàvçttasyàpi ghañasya vijàtãyavyàvçttaghañamàtragrahaõàt sajàtãyabhe-[5]-dagrahaõa sàmarthyàt | na ca svalakùaõasya bhàvanàvidhitvaparihàreõa sphuraõam | na càlãkamapyalãkatvena tenaiva j¤ànena gçhyate,

'apramàõàõàmapi svàrthe pramàõamiva lakùyate' iti nyàyàt |

ubhayoràpi gràhakavikalpaàsthàkàravilàsàt prakàràntatveõàprathanàm prathamà na råpasambhavavàcyakàlpanikasyàpyaü÷a(8) bhàvasyàta eva na målo niùñhuranyàyakùaõaraprahàra pratyà÷àparasya |

anyopohalakùaõa÷abdàrthe jàtidharmmàpi kalpyamànà ekatvanityatva nityatvapratyekaparisamàptatvalakùaõà vya-[9]-vatiùñhante | abhedà÷rayà vicchedàt ka÷càrtha (tenàrtha) pratãte÷ca | tathàhi |

yàpyebhedànugà buddhiþ kàcidvastudvayekùaõe |
saüketena vinàsàrtha pratyàsattinibandhanà ||
pratyàsattirvinà jàtyà yatheùñà cakùuràdiùu |
j¤ànakàryeùu jàtirvà yathànveti vibhàgatþ |

yathà tàvadabhedapratyayajananasàmagrã yadutàrthamekaü ÷ràvaõeyaü avalokya dvitãyaü càkaleyaü anyaü và govyaktibhedamavadhàrayanna bhinnapratyayavàn bhavati ayamapi gaurayamapi gauriti aparàparàlokane ca vardhamànà bhinnabuddhitvàdvardhamà (2) naü sàmànyamàmnàyate abheda÷ca gopiõóamaõóalànàü khaõóamuõóàdibhede 'pi vijàtãyamàtràbhinnàrthapratãteþ | padàrthànàmeva dharmmaþ sajàtãyàdapi vi÷eùapratãtau bheda pratãtiriti vyavahàraþ samastagopiõóamaõóalapradhvaüsàbhàvàn, kàlàkalàkalàpakalamànnityatvamapi vijàtãyàpohapadàrthasya sarvàtmanà ca pratyekamanyàpoóha (4) pratyaya óhaukanàt | pratyekaparisamàptiþ sudçóhà alãkatva¤ca asya bàdhakàdhãnamiti, tadapekùayàmi yadamunà pratãtaü tadàtadanyathàkartuma÷akyaü alãkakalpanayà vastupratibaddha(5) metat nabhavati pratyakùapratibhàsavat, tadabhàve 'pi smaraõavadasyotpatirityeva syàt, yatratu pratibaddhà vyavasàyaprasavastatra bhàvikatvamevàlãkatve 'pyàkàrasyàpoóhatva-(6)-sya bhàvepi bàhye bhàvàt anyopoóhatvamevànugamaþ, sa ca vàstavo 'pi samvàdàt kàlpaniko pi kalpanà buddhau vivartanàt | nahi kùaõikàbuddhirananugamàvà bàhyapadàrthà (7) gamamakùikatcaü và pratyetuü akùamàsmaraõavat, yathà hi smaraõamanatãtamapi svayamatãtatvaü smarati tathedamapi àropitaståcyate, yacca padàrtho vikalpàråóhagràhyàkàrapratibhàsàdgahãtaþ sa àropita ucyate, yathà bàhyàrthàbhàve 'piü saünidhàne 'saünidhàne và ÷ãtàrthena vahni¤cintitastatra vahnirubhayavyàvçtto nàsti vijàtãyavyàvçttastvàsti cintà sà-(9)-råpyava÷àt pratãtaþ sa àropita ucyate asatvyàpãtyapi bàdhakapratyayava÷ena tathàtvàvasthàbhedàgraho 'pi vijàtãyabhedapratãte sajàtãyàdbhedagrahaõasàmarthyam |

tenevaü nirastaü þsàdhàraõaü ca rupaü vikalpagocaraþ, na càlãkaü tathà bhavitumarhati | tasya hi de÷akàlànugamo na svàbhàvikaþ, tuccharåpatvàt | na kàlpanikaþ tasyàkùaõikatvàt | nàropitaþ anyatrà(2)pyaprasiddheþ |

bhedàgrahàdekatvamàtramanusandhãyate iti cet na bhàvikasyabhedasyàbhàvàt, bhàve và kàlpanikatvasya vyàghàtàt | paramàrthàsataþ paramàrthàbhedaparyavasàyitvàt | àropitasyàgrahànupapatteþ abhedàropànavakà÷àcca | àro pitàsattvasya paramàrthasatveprasaïgam catuþkoñivinirmuktasyàpratisa¤jakatvàt | tadagrahasya trailokye 'pi sulabhatvàt |

anyatràpi pàramàrthikabhedapratãto kathamabheda àropyatàmiti cet evaü tarhi yasya pratibhàse yannàropyate niyamena tasyaivàprakà÷e tadàropyaü na tvevannàmamàtrakasyàtiprasa¤jakatvàt | ata eva na vyadhikaraõasyàpi sato 'sato và bhedasyàgrahã'bhedàropopayogãti |

ñãkàkàramatamavagamya kiümava valayitabhava anena tanmate (6) kilàropo nàma sàdharmyadçgapekùaþ kvaci t kasyacidupacàro rajatasyaiva ÷uktau vivàkùitaþ | tato 'yaü kugràmavàstavya bañujavyapetavyaþ | jalpanãyamanalpaü pa (7) ryante kimapi bhaviùyati labdhaü tàvat granthakàraya÷aþ ityà÷ayenàbhihitavàn | 'nàpinyàyàdapohasiddhitadabhàvàdityàdyapi prativihitam |

yatpunarbhàvàbhàva-(8)-sàdhàraõyaü vikalpitaü na tàvat ubhayaråpatvaü virodhàt | na taddharmatvam anamyupagamàt | nahi gotvamabhàvasyàpi dharma ityamyupagamyate | na taddharmitvam, anekàntàt | vyakti(9)rapi hi bhàbàbhàva÷àlinã na niùedhaikaråpeti | na tadubhayàsàdç÷yamasambhavàt | atannivçttyaiva tathàtve sàdhyàvi÷eùàt | nàpyasti nàsti sàmànàdhikaraõyaü vi (10) rodhàdanyathà siddhe÷ca | nahi yadasti tannàstãti pratyayagocaraþ syàt | prakàràntaramà÷ritya syàdeveti cet evaü tarhi tameva prakàrabhedamupàdàya vidhivyavasthà yàü ko virodhaþ yena pratibandha siddhayet | þtasya vidhiråpatàyàmastinà kimadhikamupaneyamiti cet niùedharåpatve 'pi kimadhikamapaneyamiti samànam | ata eva sàdhàraõyamiti cet tathàpi kimetadubhayàtmakamubhayaparihàro veti a÷akyametat | tasmàdastinàstibhyàmupàdhyantaropasaüpràptiþ pràptopàdhi niyamo beti sàrthakatvaü tayoþ | tadetadvidhàvapi tulyam | ÷àntà (3) ÷eùavi÷eùatvàdalãkapakùe kvopàdhyantaravidhistanniyamoveti vi÷eùadoùaþ | tato go÷abdo gotvavi÷iùñavyaktimàyàbhidhàyã paryavasitaþ | tàstu viprakãrõade÷akàlatayàrthakriyà (4) rthipràrthanàmanubhavitumã÷ata iti pratipattà vi÷eùàkàükùaþ | sà ca tasyàkàükùàsti goùñhe kàlàkùã dhanurghañoghnãmahàghaõñànandinãnyàdibhirniyàmakai rvidhàyakairvà nivàryata iti (5) vidhau na ka÷ciddoùaþ | iti | tadapi nirlakùaõa÷aramokùaprakhyàmãkùyate | tathàhi vçkùa, ÷abdena vçkùavidhireva kçtaþ, satuvidhiryathà pratyakùeõa anupàlambhàtmanà và tena (6) pratiùedhaþ kriyamàõaþ ÷akyate naivàsti nàsti÷abdàbhyàü sambaddhamasti niyatatvàt nàsti niyatatvàdeva và tathà kimayaü ÷abdo vidhiþ 'àbhyàü padàbhyàü sambaddhaü yogyaü (7) upadar÷yate' | tathà cedasti nàsti padasambandhasàdhàraõa upadar÷itaþ | tat sàdhàraõa¤càvçkùavyàvçttaü và vçkùàrthavidhàyitayà tathàbhåta÷càrthaþ bàhyapadàrthasya (8) abhàvaniyatasya bhàvaniyatasya và sajàtãyavyàvçttayà tathàkhyàtasyànena tathàkhyànàbhàvàtaü | sa ca ÷abdàrthaþ sàdhàraõo và bhàvàbhàvayordçùñatvàt sàdhàraõaü tu (1)ko yathà nityàninyayordçùñatvàt, prameyatvaü vastutvaü và sàdhàraõamuktaü tadvat | na tu bhàvàbhàvàtmakatvàdubhayasàdhàraõaþ ÷eùamapi kalpanaü aphalamanyathaiva vivakùitatvàt | sarvasyaiva hi dharmaråpasya ÷àbdasya tàdç÷adharmmadvaye dçùñatvàt | sàdhàraõyamàbàlamavagatam | tathàhi |

àvirbhàvatirobhàva dharmmakeùvanuyàyivat |
taddharmmi yatràvàbuddhiþ, j¤ànaü pràgdharmagrahaõàdbhavet ||

iti bhaññamatam |

ekaü dharmiõamudç÷ya nànàdharmasamà÷rayam |
vidhàvekasya tadbhàjamivànyeùàmupekùakam ||
niùedhe tadvivikta¤ca tadanyeùàmapekùakam |
trayavahàramasatyàrtha prakalpayati dhãryathà |
taü tathevàvikalpàrtha bhedà÷rayamupàgatàþ |
anàdivàsanodbhåtaü dhàvante 'rtha na laukikam ||
tatphalo 'tatphala÷càryo bhinna ekastatastataþ |
taistairupaplavairnãtasa¤cayàpayairiva ||
dçùñiü bhedà÷rayaiste 'pi tasmàdaj¤àtaviphlavàþ ||
iti siddhàntatatvamàcàryãyamàdàveva likhitam |
÷abdebhyo yàdç÷ãbuddhirnaùñe 'naùñepi dç÷yate |
tàdç÷yeva sadarthànàü naitacchobhàdicetasàm ||

bhàvàbhàvayordar÷anàdvikalpa prati (5) bhàsasya sàdhàraõyamuktaü pårvàrddhena | dvitãyàrdhena aparamàrthaviùayatvasàdhyadharmàbhàvena sàdhanadharmasya bhàvàbhàvasàdhàraõyasyàbhàvo dar÷itaþ | ÷rotràdi (6)cetasi vipakùadharmiõi tata÷càyaü prayogaþ prajàyate | yaþ pratyayo yasyàrthasya bhàvàbhàvasàdhàraõapratibhàsaþ sa paramàrthatastadviùayo na bhavati | yathà (7) saü÷ayapratyayapratibhàsaþ svàrthasammataþ ÷arkaràdyarthabhàvàbhàvasàdhàraõapratibhàsa÷ca ÷arkaràdivikalpapratibhàsaþ vyatirekeõa yaþ paramàrthataþ (8) pratyayo yadviùayaþ sa tasyàrthasyànvayavyatirekàvanuvidhatte | yathà madhuragàndhàradhvanibhàvàbhàvànu vidhàyã÷rotrabodhaþ | ÷arkaràlakùaõasvàrthabhàvàbhàvà (9) nuvidhàyã ca na bhavati ÷arkaràvikalasya pratibhàsaþ paramàrthatastadviùayatvaü tadutpattisambadhanibaüdhanaü dçùñaü ÷rotrapraråpa pratyayapratibhàso yadi tadabhàveti (10) paramàrthatastadviùayatvaü syàt | tadà saü÷ayaviparyàsapratyayapratibhàsasyàpi syàt na ca tayostathàtvamanumanyate pràmàõikena nàvàlambanapratyayatvà bhàvàdaparamatau kàraõaü ÷akyaü kalpayitum | yathà go j¤ànaü tàvat viùayaü aparamapi ca na yuktam |

tacca sàmànyavij¤ànamanurundhan vibhàvyate |
nãlàdyàkàralekùo yaþ sa tasminkena nirmitaþ ||

iti yat yat pratibhàsaü vij¤ànaü na bhavati na tattadviùayaü vyavahartavyam | yathà go j¤ànaü a÷vaviùayaü na vyavahçyate varõakçtyakùaràkàràbhàsaü kalpavij¤ànaü, na varõakçtyakùaràkàra÷ånyaparasammatasàmànyapratibhàsaü tadviùayatvaü hi pratibhàsatvena vyàptaråpàbhàsasya råpaviùaye dçùñaü rase (4)canopanaddhaü paramàrthata iti vi÷eùaõàt sàüvçtaü na pàryate | paramàrtha÷ca pratiùñhito bhàvasvabhàvo 'rthakriyàsamarthaþ | pratyakùapratibhàsitaþ sarvavyavahartçõàü hànopàdànasamã (5) hàviùayaþ prakà÷yate-

arthakriyàsamartha yattadeva paramàrthasat |
anyat saüvçtisat proktaü te svasàmànyalakùaõe | ityarthaþ |

tenedamasaülagnam 'tadyadigovikalpasyà÷vaviùayatvameva tadbhàvàsàdhàraõyaü gavyapi bàhye tathà, tataþ sàdhyavi÷iùñatvam' |

aråpàdivi÷eùàkàïkùà tadàsàdhàraõyam, nahyudàhçto govikalpo '÷vàityàdivi÷eùamàkàïkùati | niyamavidhau tu virodha eva | na hyatadviùayasya tadvi÷eùaniyamàkàïkùà nàma, goj¤ànasyà÷vavi÷eùa niyama' kàükùàprasaïgàt | tadãyasadasatvànupadar÷anaü cet tato 'siddhirdoùaþ | nahi govikalpo go÷varåpaü nopadar÷ayatãti mama kadàpi siddham, tava càdyàpi | upàdhya (9)ntaraücedanekàntaþ | na hi yo yasya upàdhyantaraü nopadar÷ayet nàsau tadapãtiniyamaþ' iti |

puna÷coktaü kathaü påreta asya agotvavyavacchedaþ, ÷abdaliïgàbhyàü (10) pratipàdyate na vi÷eùaþ vastusvaråpayeveti pramàõantarasya ÷abdàntarasya ca vçtteþ | tathàhi-

ekasyàrthasvabhàvasya pratyakùasya ca sataþ svayam |
ko 'nyo bhàvo na dçùñaþ syàt yaþ pramàõaiþ parãkùyate ||

sahi-pratyakùaþ prasiddho dharmiõi sàdhanàsambhavàt | yathà pratyayatvasàdhye ÷abdastathà pratyakùeõaiva siddheþ sarvàkàrasiddhe tadanyasya'(2) siddhasyàbhàvàt, bhàve và na tatsvabhàvatvaü nahi yat..........na bhavanti sa tatsvabhàvoyuktaþ tanmàtranibandhanatvàt bhedavyavahàrasya | anyathà abhàvaprasaügàdi (3) ityuktam, tasmàtpratyakùeõa dharmiõi tatsvabhàvàsàkalyaparicchedàt atrànavakà÷aþ pramàõantarabuddhiþ syàt |

þno cedbhràntinimittena saüyojyetaþ guõàntaramþ
'÷uktau và rajatàkàro råpasàdharmyadar÷anàt ||

yadi dçùñasarvatatvasyàpi bhràmyaddhetoþ ni÷cayapratirodhinà bhràntinimittena guõàntarà na saüyojyeta, yathà ÷uktau rajatàkàrau, na hi ÷uktau te råpe samànaü vi÷iùña¤ca tathàpratipattiprasaïgàt | apratipattau và vivekena tvavikalpàyogàn atiprasaïgàcca | tasmàt pa÷yan ÷uktiråpaü ca (6) vi÷iùñameva pa÷yati ni÷cayapratyayavaikalyàt |

ani÷citaü tava sàmànyaü pa÷yàmãti manyate '

tato 'sya rajatasamàropaþ tathà sadç÷àrtharopi notpatte(7)ralakùitanànàtvasya bhràntisamàropàt sthitibhrànti yàvanto 'sya parabhàvà tàvanta eva yathàsvaü nimittabhàvinaþ samàropàiti tadvayavacchedakàni (8) bhavanti pramàõàni saphalàni, teùàntu vyavacchedaphalànàü tu nà pratãtavastvaü÷apratyàyane pravçttistasya dçùñatvàt | phalàü ÷asya caikade÷ena dar÷anàyogàt |

tasmàt [1]dçùñasya bhàvasya dçùña evàkhilo guõaþ |
bhrànternani÷cala iti sàdhanaü saü pravartate ||
vastu grahe 'numànàcca dharmasyaikasya ni÷caye |
sarvadharmagraho 'pohe nàyaü doùaþ pra [10] vartate |
tasmàdapohaviùayaü iti liïgaü prakãrtitam |
anyathà dharmiõaþ siddhau kimataþ sàdhakaü param ||
kvaciddçùñepiyajj¤ànaü sàmànyàrthavikalpakam |
asamàropitànyaü÷e tanmàtràpohagocaram ||
ni÷citàropamanaso 'rtho bàdhyabàdhakabhàvataþ |
samàropaviveke 'sya pravçttiriti gamyate ||
yàvantoü÷a samàropastanniràse vini÷cayàþ |
tàvanta eva ÷abdà÷ca tena te bhinnagocaràþ ||
anyathaikena ÷abdena vyàpta ekatra vastuni |
buddhayà nànyaviùaya iti paryàyatà bhavet ||
iti svamatamupadar÷ya viùayama [3] paramohahataye proktam |
yasyàpi nànopàdherdhã gràhikàryasya bhedina- |
nànopàdhyåpakàràïgaü ÷aktyabhinnàtmano grahe ||
sarvàtmanohakàryasya ko bhedaþ syàdani÷citam |
tayoràtmani sambandhàdeka j¤àpe dvayagrahaþ ||

atmabhåtasyopàdhestadvatoråpakàryopakàrakabhàvasya grahaõàt | ekaj¤àne dvayorapi grahaõamiti ekopàdhivi÷iùñepi [4] tasmin gçhyamàõe sarvopàdhãnàü grahaõaü tadgrahaõanàntarãyakatvàdupàdhikçdgrahaõasya | anyathà tathà na gçhyeta | na hyanyaevànyopakàrako yo na gçhã [6] taþ syàt | na càpyapakàrake tathàgçhãte tadupakàryàgrahaõaü tasyàpyagrahaõaprasaïgàt | tasmàdarthàntaropàdhivàde 'pi samànaþ prasaïgaþ |

dharmopakàra÷aktãnàü bhede tàstasya kiü yadi |
nopakàrastataþ tàsàü tathà syàdanavasthatiþ ||
ekopakàrake gràhye nopakàràstato 'pare |
dçùñe tasminnadçùñà ye tadgrahe sakalagrahaþ ||

ityanena pàramàrthikapàratantrya lakùaõopàdhisambandhayonyasvabhàvàïgãkàre sakalagahaþ ekenàpi pramàõena ÷abdena và pravçttena syàt | yadà tu

bhàve bhàvini tadbhàvo bhàva eva ca bhàvità |
prasiddhe hetuphalate pratyakùànupalambhataþ ||
etàvanmàtratatvàrthàþ kàryakàraõagocaràþ |
vikalpà dar÷ayantyarthàn mithyàrthà ghañitàniva ||
bhinne kà ghañanàbhinne kàryakàraõatàpi và |
bhàve hyayanyasya vi÷liùñau ÷liùñau syàtàü kathaü na tau ||
saüyogi samavàdyàdi sarvametena cintitam |
anyo 'nyànupakàràcva na sambandhã ca tàdç÷aþ ||

iti kalpitopakàryàpakàrakabhà [2]ve sambandhenàyaü prasaïgaþ, kena hi kàryàüpekùya pa÷càt kàryakàraõabhàvabhàjaü bhàvamakalpamapi pratyakùamãkùate yenàyaü prasaïgaþ syàt | ata evoktam apohenàyaü doùaþ prasaïgataiti | såryavadevà (såryàdervà) vi÷vopakàrisvabhàve grahe vi÷vagrahaþ [3] syàt | ata evàha-

'yadi bhràntinivçnttyarthaü gçhãte 'nyadiùyate'

syàdetannirbhàgasya vastuno brahe ko 'nyastadà na gçhãto nàma sa tu bhràntyà nàvadhàryate iti pramàõàntaraü yadyevaü-tadvyavacchedaviùayaü siddhaü tadvattato 'param |

tadvayaccheda viùayaü siddhaü tadvattato 'panparam |
asamàropaviùaye vçtterapi ca ni÷cayaiþ |
yanna ni÷cãyate råpaü tatteùàü viùayaþ katham ||

yattarhi bhràntinivçttyarthaü pravçttaü pramàõàüanyasya samàropavyavacchedaphalamiti siddhamanyàpohaviùayaü tadvadanyadapi asa [5] màroparviùaye vçtteþ yatràsya samàropo na tatra ni÷caya iti samàropàbhàve rktamàno 'nyàpohaviùayaþ siddhaþ, pratyakùantu pratiùñhitapratibhàsava÷àt gçhõãta pàratantryàdi svabhàvabhraùñhaþ [6] akaùñena apakarùitaprakçtàvadyasaüdohamadehamevaü samarthayate |

pratyakùaõa gçhãte 'pi vi÷eùeü÷avarjite |
yadvi÷eùàvasàye 'sti pratyayaþ sa pratãyate ||

iti vikalpapratyayahetu÷càyaü abhyàsa pà[7]ñavà santi tàratamyàdiþ | yathà

parivràñkàmuka÷unàmekasyàü pramadà tanau |
kuõapaþ kàminã bha¤jamiti tisro vikalpanà ||

ityàdi vartikakàradar÷ite prasaïge yannipuõamasçõamanãùayà dharmmà [8] na na sarpavadapaviùavisarpaü sphàraphåtkàrapràyaü pralapitamamunà lekhitumapi (likhitumapi) urjjàmahe | mahe÷varapraõatalabthavarõavarõitatvena na prahasanàya praståyate |

upàdhyantaraü cedanekàntaþ | na hi yo yasya [9] upàdhyantaraü nopadar÷ayet nàsau tadapãti niyamaþ | nanu niyama eva, tathàhi yanna yatsamevatadharmabodhanaü na tat tatsvaråpabodhanaü yathà govikalpa÷abdauturage | tathà ca tau gavyapi nãlatvà[10]pekùayeti vyàpakànupalabdhi dharmibodhe 'pi ki dharmàõàü kasyacidbodhaþ kasyacidabodha÷cetyupakàrabhedànniyamaþ syàt | upakàrabheda÷ca ÷aktibhedàt bhavet | na caiva prakçte anavasthàprasaïgàt | tataþ ÷akternabhedàt | upakàràbhede sarvopàdhisahitabodhi'bodhoveti dvayã gatiriti pratibandhasi ddhiþ |

duùprayuktametat, upàdhiü prakalpya mede pratiniyatasàmagrãvodhyatvasyàpi svabhàvavaicitryanibandhanatvàt, tasyàpi svakàraõàdhãnatvàt, tasyàpyanvayavyatirekasiddhatvàt tasyàpi kàryonneyatvàt iti |

yattu ÷akterabhedàdityàdi, tattadà ÷obheta yadi dharmimàtràdhãnastadbodhamàtràdhãno và, tàvanmàtrabodhasàmagrayadhãno và yàvadupàdhibhedabodhaþ syàt, na caivam |

yayà [4] kayàpi sàmagryà j¤ànamutpadyatàü tat kiü pàramàrthikasvaråpadvayaniùñhopakàryopakàrakabhàvabhàgidravyaü dçùñamiùñaü na và, tena j¤ànenayadi dçùñaü, sarvàtmanà upàdhibhiþ sàrdham | yadyaü÷enàpoha vi [5] ùayatvasya svãkçtamapàramàrthikopàdhyapakàrayogyasvabhàvatvasya bhàvasyàtadvyàvçttiniùñhasya tena niråpaõàt nipuõaü niråpaya tàvat | gràhakaj¤ànàpekùayà prasaïge datte ke [6] ÷e spçùña ÷ira÷ca nayasi sàmagryà vaicitryàditi tataþ ki j¤ànameva sakalopàdhi upakàrayogyavastusvaråpamanyonyàpekùaü na lakùayasi | vastusvaråpameva cànyathàkçta (7) svabhàva eùa j¤ànasya kçtastena tatpadàrthamekopàdhivi÷iùñaü niùñaükayati | paryantavikalpavi÷vàse dantaniùñhoùikàyàþ kimetadanyat | anyavikalpàlambane tu vyaktameva prakçtadoiùànatikra-(8)-maþ kàrakahetuprasakti÷ceti yatpunaråpahàsya evaü upahasati |

etena bhedàddharmiõaþ pratãtàvapi ÷abdaliïgadvàrà dharmàõàü bhedapratãtirindriya dvàràpi mà bhåta ityàdikaü tu karõaspar÷eü kañicàlanamapàstam | tattadupàdhyupalambhasàmagrãvirahakàle prasa¤jitasyeùñatvàt | vicitra÷aktitvàcca pramàõànàü, liïgasya prasiddhapratibandhapratisandhàna÷aktikatvàt, ÷abdasya samayasãmavikramatvàt, indriyasya tu artha÷aktera pekùaõàt na tu sambaddho 'rtha ityevaü pramàõaiþ pramàpyate, atiprasaïgàditi-tadapi samyak pårvavicàrànatikramàt, api ca tadasyaparihàreõa pravartateti ca dhvaneþ ucyate | tena te syàt vyavacchede kathaü ca sat ÷abdastathàyuktaü anyacca niùparihàreõa pravartate 'tiprasaïge, tatrànyatra ca pravçttyanuj¤àyàü tannàmagrahaõavaiyarthyaü sat pravçttinivçtyanuj¤àyà¤ca ekacodanà, nà (2) nàtva etadvacanameva syàt vyàvçtyàkhyàne tasmàdava÷yaü ÷abdena vyavaccheda÷codanãyaþ | sa càbhinnastadanye vyaktijàtidharmàpyasti tanniyatàsåpagamaü, niyatacodanaü jàtyarthaprasàdhana¤ca, paritya (3) jya avàntaraparikalpanaü anarthanirbandha eva yathàkalpanamasyàyogàt | na vai vyavacchedo na kriyate, pravçttiviùayantu kathayanti jàtiråpà, vyavacchedo 'sti bhedasya nanvetàvatprayojanaü ÷abdànàmiti | (4) kiü tadasàmànyo nàpareõa vaþ | na jàtirarthakriyàyogyeti pravçttiviùayaþ | taddvàreõa codite na pravçttirapi pratyuktà, tadvat codane ca vyavadhànaü jàtivatoþ pravçttiviùayatve vyàvçtti taccànto (5) kinneùyate vyàvçtteravastutvenàsàdhanatvàccet tattulyaü jàteþ tadvatsàdhanàdadoùa iti cet tulyaü tadvyàvçttimataþ avastugràhã ca vyàvçttivàdinàü ÷àbdaþ pratyayaþ sacitramavajàtajanma kàrake 'pi kàrakàvyavasàyã pravartayati, vastusaüvàdastu vaståtpattyà tatpratibandhesati bhavati, anyathà naivàsti vastutpatte rna bhrànteriti cet nàtat pratisiddhastatastadavyavasàyàt | maõipra [7] bhàyàü maõiprabhàyàü maõibhràntidar÷anena vyabhicàràcca bhrànteravastusaüvàda iti cet na yathoktenaiva vyabhicàràt | vitathapratibhàso hi bhràntilakùaõaü tannàntarãkatayà saüvàdo na pratibhàsà-(8) pekùã jàtergrahaõamevaü bhràntigrahaõe và na tatra pravçttiriti kiü tenànyavyàvçtà ca kriyàyogyanãlàdyarthàkàrapratyayapràdurbhàvàt, tadupanãte 'nyapravçtti nivçttã sama¤jasa janmàno vinàpi ca sà (8) mànyena prakçtibhinneùvartheùu bhede cedamiti pratyabhij¤ànaü yasmàt-

j¤ànàdyarthakriyàü tàü tàü dçùñvà bhede 'pi kurvataþ |
arthàstadanyavi÷leùaviùayairdhvanibhiþ saha ||
saüyojyapratyabhij¤ànaü kuryàdapya[10]sya dar÷ane ||

bhede 'pi prakçtyaiva cakùuràdivat j¤ànàdikà arthakriyà tathànyeùu padàrtheùu tàmeva arthakriyàmatadråpaparàvçtteùu pa÷yato 'nyàvçttaviùayatvavisaüsçùñaü tadevedamiti svànubhavavàsanàprabodhane saüsçùñabhedaü mithyàj¤ànamà(ma) jàyate, anyathà bhedasaüsargavatã buddhiþ syàt daõóivat | na hyekadaõóadar÷anenànyatra sa evàyami (2) ti bhavati, kiü tarhi, tadiheti | na caivaü pratyabhij¤ànaü kiü tadevedamiti, tanna tadekamanekatra pa÷yatopi bhedasaüsargavat muktam | vibhramava÷àttu tathà j¤ànena virodhaþ nimittàbhàvàdvibhramo na mukta iti cet (3) ta eva bhàvàstadekàrthakàriõo 'nubhavadvàreõa prakçtyà vibhramakalàyà vikalpavàsanàyà hetutvànnimittaü | marãcikàdiùvapi hi jalàdibhràntestàvevàbhinnàhàraparàmar÷apratyayanimittànubhava (4) jananau bhàvau kàraõaü bhinnàvapi na hi tatrànyadeva ki¤citsàmànyamasti yattathà pratãyate | sattve và sadarthagràhiõã buddhirbhràntirna syàt, abhåtàkàrasamàropàdbhràntitve sa evàkàro 'syà viùayaþ, (5) aviùayasyànàropàt | sa càroposàmànyamekakàryakàrigrahaõa iti nirarthikotpattiþ yathàvasthitasvabhàvagrahàsàmarthyaü vikalpànàü svakàraõapravçtteþ svakàra (6)õa¤ca avidyàvàsanàpi ke÷avibhramasyeva timiraü tena |

astãyamapi yà tvantarupaplavasamudbhavà ||
doùodbhavà prakçtyà sa vinayapratibhàsinã |
anapekùitasàdharmyadçgàdistimiràdivat ||
parasyàpi na sà buddhiþ sàmànyàdeva kevalàt |
nityaü tanmàtravij¤àte vyaktyaj¤ànaprasaïgataþ |
ekavastusahàyà÷cedvayaktayo j¤ànakàraõam |
tadekaü vastu kiü tàsàü nànàtvaü[4] samapohati |
nànàtvàccaikavij¤ànahetutà tàsunekùyate ||
atha vaikalyaü jananavirodhitenatatsàhitye jananaü cet
anekamapi yayekamapekùyàbhinnabuddhikçt |
tàbhirvinàpi pratyekaü kriyamàõàü dhiyaü prati ||
tenaikenàpi sàmarthya tàsàü netyagraho dhiyà |

atha yathà nãlàdiùu ekàpàye 'pi cakùurvij¤ànaü bhavatãti na samåhe 'pi teùàmasàmarthyam | tathehàpi pratye (10) kàùàye bhavatãti na sarvvadàsàmarthyam | na,

nãlàdernetra-vij¤àne pçthaksàmarthyadar÷anàt |
÷aktisiddhiþ samåhe 'pi naivaü vyakteþ katha¤cana ||

na hi vyaktayaþ sàmànyarahità anvayij¤ànajanane dçùña÷aktayaþ tato na tàstatra samarthà iti na tena gçhyeran |

tàsàmanyatamàpaikùyaü taccecchaktaü na kevalam ||
tadekamukuryustàþ kathamekàü dhiya¤ca na |

pårvakasahakàrivicàràtsàmànyamupakàryamàsàü pràptaü sàmànyàntaramivàpekùiõàü ka àsàü pratibandhodhiyamàdhàtumekànto hi tena vinotpannà mithyà svaviùayàdçte | iti mithyà (2) tvamà÷aïkya mànasavivàdà uktameva bauddhadhiyàm | tathà

dharmiõo naikaråpasya nendriyàtsarvathà gatiþ |
svasaüvedyamanirde÷yaü råpamindriyagocaraþ ||
sarvato vinivçttasya vinivçttiryato yataþ |
tadbhedonnãtabhedà sà dharmiõo 'nekaråpatà ||
te kalpità råpabhedà nirvikalpasya cetasaþ |
na vicitrasya citràbhàþ kàdàcitkasya gocaraþ ||
yadyapyasti sitatvàdi yàdçgindrayagocaraþ | [5]
na so 'bhidhãyate ÷abdairj¤ànayoråpabhedataþ |
ekàrthatve 'pi buddhãnàü nànà÷rayatayà sa cet |
÷rotràdi cintànãdàrnã bhinnàrthànãti tatkutaþ ||
jàto nàmà÷rayo 'nyonyaþ cetasàü tasya vastunaþ |
ekasyaiva kuto råpaü bhinnàkàravabhàsitat ||

cakùuliïga¤ca ÷abda¤cà÷ritya yadi citràcitràbhàsatvaüvikalpanirvikalpakacetasorbhavati | tarhi tayorekaviüùayatvaü kathamastu paramàrthataþ athaikaü paramàrthaviùayamaparaü timirakàmalàbalàdiva ÷ukle pãtàdyàbhàsadhàyino 'vidyàdyaparapratyayàditaþ sarvato vinivçtte 'kha'óàtmani (8) vivakùitàrthakriyàhetopratiniyatànyavyàvçttadharmmadharmibhàvalabdhakhaõóatvànarthakriyàsamarthapratibhàsavikalpakàriõaþ samutpannamaparamàrthaviùayakàraõaü kàraõabhedàt prati (9) bhàsabhedàcca samarthyatàmityuktau kledaü sambadhyate |

citràcitrapratibhàsàbhyàü mitho viruddhàbhyàmekanãlaviùayàbhyàmanaikàntàt | na rhi citràdhyakùe yannãlaü cakàsti tadeva và puruùàntarasya yenàkàreõaikaviùayatvaü tayo rna tenaiva virodho, yena ca virodho na tenaikaviùayatvam, dharmàntaràkàreõa virodho nãlamàtràkàreõa cai kaviùayateti cet-nanvihàpi dharmàntaràkàreõa virodho gotvavatpiõóamàtràkàreõa ekaviùayateti tàvanmàtraniràkaraõe 'siddho hetuþ | pårvatra siddhasàdhanam | na hi ÷àbdalaiïgikavikalpakàle de÷a (2) kàlaniyamàdayo 'pi sarva eva dharmavi÷eùà viùayabhàvamàsàdayantãtyabhyupagacchàmaþþ nirvàhabhraü÷aråpe na hyavyaktamuktavato pi prameyànusaraõenànistaraõameva bhavataþ dharmmidharmatayà citrateha vivakùità sà kathamanekàntà | citràbhyàü nãlàbhyàü tayaurnirvikalpakaü cet gaurarthakriyàsamarthapratiùñhitaü nãlapratibhàsayoþ vikalpakà niyatapratibhàsavikalpena saha kathaü savyetaranayanadçùñavadekaviùayatvaü sphuñàsphuñàsphuñamapi sannihitàsannihitatayà nãlasya grahaõaü tatràsannihitatayà de÷akàlàbhyàü vikalpakamavaiti de÷àdisannihitatayà nirvikalpakam |

dåràsannàdi bhedena vyaktàvyaktaü na yujyate |
tasyàdàlokabhedàccet tatpidhànàpidhànayoþ ||
tulyà dçùñiraduùñirvà såkùmo '÷astasya ka÷cana |
àlokena ca mandena dç÷yate 'to bhidà yadiü ||
ekatve 'rthasya vàhyasya d÷yàdç÷yabhidà kutaþ |
anekatve 'õu÷obhinne dç÷yàdç÷yabhidà kutaþ |
màndyapàñavabhedena bhàso buddhibhidà yadi |
bhinne 'nyasminabhinnasya kuto bhedena bhàsanamþ |
mandaü tadapi tejaþ kimàvuteriha sà na kim |
tanutvaü tejaso 'pyetadastyanyatràpyatànavam ||
atyàsanne ca suvyaktaü tejastat syàdatisphuñàm |
tatràpyadçùñamà÷ritya bhavedråpàntaraü yadi? ||
anyo 'nyàvaraõàtteùàü syàttejo vihatistataþ
tatrekameka dç÷yeta tasyànàvaraõe sakçt ||
pa÷yetsphuñàsphuñaü råpameko 'dçùñena vàraõe |
arthànarthau na yena stastaddçùñaü karoti kim ||

adçùñaü dçùñaü và kàraõaü kalpyatàmekatve bàhyasya sphuñàsphuñaghañanàpàñavàpalàpàt | pratyayasya pratiniyatàkàritaiva pràptakàlà | anyathà jaya (10) paràjayàdivyavasthàvàdinàü viparyasyet | adçùñava÷àjjayaþ paràjayatayà pariõataþ paràjayo pi jayatayeti ÷akyamabhidhàtum |

tasmàtsaüvit yathàhetu jàyamànàrthasaü÷rayàt |
pratibhàsabhidàü dhatte ÷eùàþ kumatidurnayàþ ||

yathà 'nanu dharmiõyeva sphuñàsphuñapratibhàsabhedaþ na katha¤cit | yathà yathà hi dharmàþ pratibhànti tathà tathà sphuñàrthapratibhàna vyavahàraþ ityàdi, dharmmadharmmitayà hi pratibhàsanaü de÷akàlàbhyàü asaünihitatayà kalpanamasphuñapratibhànamàropitàrthatvàdityasakçduktaü paramàrthatastadviùayatà neùyate | sàmvçtã tu jaga (3)dgãtàstyevàtaþ paràmar÷àvatàraþ, tattvadar÷inaþ samvàdopi sthålaparàmar÷inà tadråpaparàvçttanãlaviùayaþ, avàntaraparàmar÷ena sajàtãyaparàvçttànekanãlagocaraþ sadvastutvàdayo (4) kriyàmàtranibandhanà vyapade÷àstasyaiva nãlasya ÷liùñàþ svabhàvantaratà spç÷aþ tadvàreõàpyabàdhanaü gçhãtasambandhànusandhànadvàreõa ÷abdaliïgaü lakùità pratãtiråtprekùàkà-(5)-ratayà parokùaviùayà antasambandhena và purovartinivçttervyaparokùaviùayà na tayo rapi tatvata eka viùayatà sàüvçtabodhasvãkràre kva pratãtirbàdhànupalambhakukùau (6) kùiptatvàdupàdhicakrasya na ÷akyaü ÷akrasyàpi taddvàreõa saüdigdhànaikàntikatvaü kãrtayitum |

j¤ànamindriyabhedena pañumandàvilàdikàm |
pratibhàsabhidàmarthe vibhradekatra dç÷yate ||
arthasyàbhinnaråpatvàt ekaråpaü bhavenmanaþ |
sarva tadarthamarthàccet tasya nàsti tadàbhatà ||
arthà÷rayeõodbhavatastadråpamanakurvataþ |
tasya kecidaü÷ena parato 'pi bhidàbhavet ||
tadà hyà÷ritya pitaraü tadråpo 'pi sutaþ pituþ |
bhedaükenacidaü÷ena kuta÷cidavalambate ||
mayåracandrakàkàraü nãlalohitabhàsvaram |
sampa÷yanti pradãpàdermaõóalaü mandacakùuùaþ ||
tasya tadvàhyaråpatve kà prasannekùaõe 'kùamà |
bhåtaü pa÷yaü÷ca taddar÷ã kathaü copahatendriyaþ ||
÷odhitaü timireõàsya vyakta¤cakùuratãndriyam |
pa÷yato 'nyàkùadç÷ye 'rthe tadavyaktaü kathaü punaþ ||
àlokàkùamanaskàràdanyasyaikasya gamyate |
÷aktirhetustato nànyo 'hetu÷ca viùayaþ katham! ||

ityanyasyopàdhigrahasya tadvato cànanvayavyatirekàdhyàsàt, tatkathaü taddvàreõàpi pratibhàsabhedo bhàvãti dharmàdupàdhãnàmativi j¤ànasadbhàvàt |

vastudharmatayaivàrthàstàdçgvij¤ànakàraõam |
bhede 'pi yatra tajj¤ànaü tàüstathà pratipadyate ||
j¤ànànyapi tathà bhede 'bhedapratyavamar÷ane |
ityatatkràryavi÷leùasyànvayo naikavastunaþ ||
vastånàü vidyate tasmàt tanniùñhà vastuni ÷rutiþ |
bàhya÷aktivyavacchedaniùñhabhàve 'pi tacchrutiþ ||
vikalpapratibimbeùu tanniùñheùu nibadhyate |
tato 'nyàpohaniùñhatvàduktànyàpohakçt÷rutiþ ||

'bàhya÷akti' ityàdi ÷lokapårvvabhàgaþ pramàõasya bàdhakasya såtra [3] kaþ, 'vikalpa pratibimbeùvityàdi prakà÷ya dç÷yavikalpàvartho ekãkçtya vyavahàrapravçtterityevamarthaþ saüketàdikàraõasya |

vyatirekãva yajj¤àne bhàtyarthaü pratibimbakam |
÷abdàttadapi nàrthàtmà bhràntiþ sà vàsanodbhavà ||
tasyàbhi dhàne ÷rutibhirartheko '÷o 'vagamyate |
tasyàgatau ca saïketakriyàvyarthà tadarthikà ||
÷abdo 'rthà÷a kamàheti tatrànyàpoha ucyàta |
àkàraþ sa ca nàrthe 'sti taü vadannarthabhàka katham |
÷abdasyànvayinaþ kàryamarthenànvayinà sa ca |
ananvayã dhiyo 'bhedàt dar÷anàbhyàsanirmitaþ |
tadråpàropagatyànyathàvçttàdhigateþ punaþ |
÷abdàrtho 'rthaþ sa eveti vacana na virudhyate ||

iti bàdhakapratyayava÷àt atadråpavyàvçttavirodhe 'pi ÷abdasyàrtho 'poha kathyate | sa ca vidhi pratãtyanantaraü vidhiguõatvena pratibhàti | anbayavyatirekàbhyàü lokavyavahàra pravçtteþ | yathà ca tatparicchinatti ityàdi [2]

kkacinnive÷anàyàrthe vinivartya kuta÷cana |
buddheþ prayujyate ÷abdastadarthasyàvadhàraõàt |
vyartho 'nyathà prayogaþ syàt tajj¤eyàdi padeùvapi ||
vyavahàropanãteùu vyavacchedo 'sti ka÷cana |
niva÷anaü ca yo yasmàt bhidyate vinivartyatam |
tadbhede bhidyamànànàü samànàkàrabhàsini |
sa càyamanyavyàvçtyà gamyate tasya vastunaþ ||
ka÷cit bhàga iti prokto råpaü nàsyàpi ki¤cana |
tadgatàveva ÷abdebhyo gamyate 'nyanivartanam ||
na tatra gamyate ka÷cidvi÷iùñaþ kenacitparaþ |
na càpi ÷abdo dvayakçdanyo 'nyàbhàva ityasau ||
aråporåpavattvena dar÷anaü buddhiviplavaþ |

iti vyaktamuktamapoho vyàvçttimàtramuttarakàlaü ÷abdàrthaþ pratãyate | pratãyata itisàdhvevoktaü

mitrapàdaiþ
÷abdaistàvanmukhyamàkhyàyàte 'rtha,
statràpohastadguõatvena gamyaþ |
artha÷caiko 'dhyàsato bhàsato 'nyaþ,
sthàpyo vàcyastattvato naiva ka÷cit ||
etàvatyarthe vivakùite svavodhavaidhuryaü bodhayannàha-
varõakçtyakùaràkàra ÷ånyaügotvaü hivarõyate ||

iti etàvatyarthe vivakùite svabodhavaidhuryaü bodhayannàha- 'yadapyatyantavilakùaõànàmityàdi, tadapi sandigdhànaikàntikamm vidhinàpi tathàbhåtena sàlakùaõyavyavahàrasya nirvàhàt tathàhi ayaü vyavahàro na nirnimittaþ, nàpyaneka nimittaþ nàpyanekàsaüsargyekanimittaþ atiprasaïgàt | tatau'neka saüsaryekanimittaþ pari÷iùyate ityàdi, tadapi

varõàkçtkùaràkàra ÷ånyaü gotvaü hivarõyate |

varõàkçtyakùaràkàra÷ånya (3) sàmànyam, (2) bahulàbhisandhau dhautàdhautamålakasamànasatyatàvçttàntapàmarasyàpi na lakùyate ko hi vi÷eùo 'bhàvo 'pohaþ samastavarõàkçtyakùaràkàra÷ånyaü và sàmànyaü atadråpaparàvçtta nã (4) làkàravikalpena pratãtivi÷eùo 'dhyavasàya÷abdàrthaþ vàcyaþ, pravçttera÷eùàyà aïgamityuktau, ko 'yamadhyavasàyaþ kimalãkasya vastutayàvabhàsaþ kiü càvasthàtmakatayà tato bhe(5)dàgraho và vastuvàsanàsamutthatvaü vetyàdyanabhimatamukhyo 'pya prastutabandhabandhutàpratànaþ, arthasàråpyamasya pramàõaü tadva÷àdarthapratãtasiddheþ dç÷yavikalpyàva-(6) rthàvekãkçtya vyavahàrapravçtteþ pramàõaphalavyavasthàtràpi pratyakùavadityàdivacanàt nãlàkàràdvi÷iùñatadvi÷eùagrahaþ | atadråpaparàvçttanãlàkàrà tanmàtragrahaõamiti vyavasthà (7) yàü þnàpiviùayasàråpyaü, (tadabhàvàn) kà hi paramàrthasadalãkaråpayoþ samàna råpatà nàme tyàdi guóagorasayorekatàkaraõaü kvopayuktam | bàdhakapratyayàddhi tadalãkatvaü kiü pràgà (8) ropya cintà kriyate ÷eùa÷ca doùo 'bhimànasyaiva cintyatvàdityàdirajatapratãtiparàmar÷àdgataþ | yadi rajataü kiü vàcyam | tasmàdbhàvàbhàvasàdhàraõapratibhàsa(9)..........sàdhakena vidheþ pratyayàntareõàstãti và sthàpyo nàstãti bàdhakena à÷aïkitasyàropitasya và pratibaüdho de÷àdipratiùedhe prãtiprasiddhameva |

de÷akàlanisiddha÷cet yathàsti sa niùidhyate |
na tathà na yathà so 'sti tathàpi na ni[10]ùidhyate ||

yat tu j¤ànasàrupyàt ka.....pravçttiriti prastutya sphurita eva pravartayanãti tatsiddhameva sàdhyate | yato j¤ànasàråpyamanumànasiddhamiùya (1) te | sa càvasthàtuüaparokùaråpàj¤ànàntargatàpyanumànena siddhà | ahaükàràspadagràhakàkàraparàmar÷àntargatatvàt bàhyabhåtà sphurita÷abdavàcyà |

sàråpyàt bhràntito vçttirarthe cetsyànna sarvadà |
de÷abhrànti÷ca na j¤àne tulyamutpattito dhiyaþ ||
tathà vidhàyàþ, anyatra tatrànupagamàd dhiyaþ |
bàhya'rthapratibhàsàyà upàye vàpramàõatà ||

....vasthà svabhàvabàhyamàkàrà paravyapade÷atà parokùatàråpa prakà÷àtmakànahaükàrasya ca nãlabhàvàdeva ca tathokta tadråparàvçttiviùayàbuddhi svahetoràlocyate prava........................÷uktau rajata÷uktivad tenedamapi nirdalitam |

à. ta. vi. 162-163- þtarhi sphurite svàkàra eva pravartayatu tatra pravçtta eva càrthã tatsadç÷amarthamàsàdayati | (maõi)prabhàyàü pravçtto maõibaditi cet 'na, abhibhatàrthakriyàsàmarthyavirahiõyapravçtteþ | (4) na bàhye vikalpàkàropasambhavastasya tenàsaüspar÷àt | càkàre bàhyatvàropaþ svaråpe saüsphurati, asvaråpàropànavakà÷àt | prabhàyàü tu maõi buddhayaivamaõyarthã pravartate na tu taddhuddhayeti dçùñànto 'pyàbhàsaþþ ityàditarkatattvamabedayamànena bhaõitam |

maõipradãpaprabhayoþ maõibuddhayàmidhàvatoþ |
mithyàj¤ànàvi÷eùe 'pi vi÷eùo 'rthakriyàü prati ||
yathà tathàyathàrthatve 'pyanumànatadàbhayoþ |
arthakriyànurodhena pramàõatvaü suvyavasthitam ||
gràhakàkàravikùiptà nãlamevetaditi sphurat |
vikalpabàhyamevaitat..........................

nãlànyanãlanãlagocaraþ.......... j¤ànamàbhàti nãlàkàra utyatte÷cet | anumànàt tayo 'nye.....vikalpyàrtho hi dharmiõi | þsamvedanaü ca yat råpaü nahi tat tasya vedanamþ vasthita na bhavatyetat | sthitamavayavina.........(8) anvayavyatirekàbhyàü sarvabhedamidaü gataþ |

tasmàdvàhyasiddhi÷ca sàkàraü ca j¤ànamiti bàlaloluptva miti parihàsa paritàrpi paratàpitahçdayavyaktàvyaktàdyutpattij¤àne nãlamaj¤ànaü na kriyopalakùitasvaråpavyava-(9)-hàratvamupàyamiti tat upàdhi nãlamanahaükàrakalitamàbhàsane meyabàhyatà bhàsate j¤ànaråpàkhyaü anumàne neti | prathamapràmàõikavacanameveti lakùaõairåpalakùyate...............ùñà sati (10)vi heturati dviyo-

kokàpadmavane prãtà naitadai÷varyakàraõam |
adyàpi bahirevàyaü tatkariõyà manodadheþ ||
bàlapàvakavat gràhyà bàladruma.............

yatpunaruktam-

þatha ko 'yamagaurnàma | kimekasya gosvalakùaõa syànàtmà àhosvittadgatadharmavirahã | àdye vàhuleya eva maunaü ÷àvaleya syàt | dvitãye tu tadgata dharmavirahi vyàvçttastadvànena syàt tatra ca no vivàdaþ ityàdi kçtopi sarvadà tadapohena............dar÷itaü syàt |

eka pratyavamar÷asya hetutvàddhãrabhedinã |
ekadhãhetubhàvena vyaktãnàmapyabhinnatà |
ekapratyama÷àrthaü j¤ànàdyekàrthasàdhane,
bhedepi niyatà kecitsvabhàvenendriyàdivat ||

tasmàttvayi kurvatsarveõeha maõóalamakhaõóasaütata sadà yena pa÷yati na bhåmiü asanta÷ca.....parimàõavarõàkçtyakùarà (4) eva pravçtte..... maõóalakçtamekaparàmar÷amapyapa÷yan varõàkçtyà ataddharmmavyatiriktamavabudhyata iti tathà syàt vi÷eùamapi na yat na hi rupyate ekenaiva vyavahàro ityeva vyaktitve råpamiti yadi (5)tadà sàmànyamapi nãlàdyàkàravàcã syàt | syàdekavyavahçteþ yato 'nyasmàdekatvenànye yadyekatvena vyavahartç syàttarhi buddhivaikalyasajàtãyavyàvçttivirodhaþ | kiü càtha vyaktivena kiü bhàùakatvena (16) vyavahàrayati yat yat etat anayà pratãtaü tadeva tayaikatvenavyavahàryamiti sabalà pravuttiþ | bahuùu sàmànyeùu vàcitvamihà............miti satyaspaùña............anvayavyatirekàbhyàü(7) pratyayavibhàgam |

buddheraskhalitàvçttirmukhyàropitayoþ sadà |
siühe màõavake tadvad ghoùaõàpyasti laukikã ||
yatra råóhayàsadartho 'pi janaiþ ÷abdo nive÷itaþ |
sa mukhyastatra tatsàmyàd gauõo 'nyatra skhaladgati ||
yathàbhàve 'pyabhàvàkhyàü yathàkalpanameva và |
kuryàda÷akte và pradhànàdi ÷rurtiü janaþ ||
yadapyanvayi vij¤ànaü ÷abdavyaktyavabhàsitat |
varõàkçtyakùaràkàra÷ånyaü gotvaü hi varõyate ||
jàti÷ced geha eko 'pi màletyucyeta vçkùavat |
màlàvahutve tacchabdaþ kathaü jàterajàtitaþ ||
màlàdau ca mahattvàdiriùño ya÷caupacàrikaþ
mukhyàvi÷iùñavij¤ànagràhyatvànnaupacàrikaþ ||
ananyahetutà tulyà sà mukhyàbhimateùvayi |
padàrtha÷abdaþkaü hetumanyaü ùañkaü samãkùate ||
yo yathà ruóhitaþ siddhastatsàmyàt yastathocyate |
mukhyo gauõa÷ca bhàveùvapyabhàvasyopacàrataþ ||
saüketànvayinã råóhirvakturicchanvayã ca saþ
kriyate vyavahàràrtha chandaþ ÷abdàü÷anàmavat ||
vikalpasaüskàra màtrà÷rayasamudbhavaþ ||
bàhya hetvà÷rayàt sàkùàtsaübhavàddheturodhakaþ |
sambandha bodhi÷abdo và tadvodho vàpi bodhayet |
tadabhàvai'pi tirohe saüj¤àvadanapekùayeüt |
tanmàtraparatantra setyuccàryatumãhe bhayà |
ya màtratà saüvittatràvasthiti dar÷anàt |
samayoyamanàdyupaj¤abda÷akti niràkçtam ||
avyava
÷abdaþ prasthàpakatve syànnàrthasyàpi tu saüvidaþ ||
sà tu tasyetya sambandho pracyavedakatàdhikaþ |
nàbhidhànaü parodharmaþ pratãtikaraõàjjanaiþ ||
karaõatve 'pi kàryàlpà kriyà na dvaya niùñhatà |
pratãteranutadvitve taddhetustatpratiùñhitaþ ||
mà carannabhi kuto 'bhedà tadviparyasaüvidà |
sarvàsàmarthasaüvitve saüvidàte viparyavaþ ||
sarvameva pramàõaü syàtvaråpàdiùña saü÷rayàt |
parokùatà pramàõaü syàddhetubhede vi÷eùatat ||
utaþ [4]pramàõaü tattvaistu svayamuccàraõe tathà |
garthapratãti nivçtti svàtaütryavati vàcake ||
nàkàkùàdikçtaikàryaviùayatve 'svatantratà |
ekamevàrthaü vij¤ànaü j¤ànaü mindrivasaü÷rayam ||
nàto[5]'nyamtannimittastadvastu pratvàyakaü kçtaþ |
vastusambandhasàmàrthyàkùiptavastvà÷rayàgatiþ ||
tatra nànyatra taccaitatpràpitaü saükaraü paraiþ |
tadabhàve pi yà jàtà tadvàkyapraùñapekùayà ||
[6]mà meti ÷ånyakàryeti kasya hetoþ prakalpayet |
[bauddhanyàyàcàrya÷rãratnakãrtipàdaviracitam |
udayanirakaraõam]