Nagarjuna: Salistambakamahayanasutratika Based on the ed. by Sonam Rabten: ùryaÓÃlistamba sutra kÃtikÃ, Varanasi/Sarnath : Central Institute of Higher Tibetan Studies, 2004 Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project. With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA (www.uwest.edu/sanskritcanon) Version: 2009-04-28 11:04:58 Proof Reader: Milan Shakya The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ÃryaÓÃlistambakamahÃyÃnasÆtraÂÅkà (saæsk­ta - punaruddhÃra÷) bhÃratÅyabhëÃyÃm - ÃryaÓÃlistambakamahÃyÃnasÆtraÂÅkà | bhoÂabhëÃyÃm - hphagaspà - salu - jaÇapà - Óesvyavà - thegpà - chenapoÅ - doÅ - gyÃcher bÓadpà atha ÓÃlistambavibhëÃyÃ÷ prathamaæ paÂalam nama Ãryama¤juÓrÅkumÃrabhÆtÃya | tatra 'anantÃcintyaguïyaæ hi' ityÃdi«u anantaguïyamiti guïaæ hi balÃbhayÃsaæs­«ÂÃdiguïÃrthe devamanu«yai÷ pariceyatvÃt, sevyatvÃt, abhyasanÅyatvÃd, bhÃvanÅyatvÃt, sÃk«ÃtkaraïÅyatvÃt prÃptakaraïÅyatvÃcca guïÃ÷ | te guïÃstu bahava÷ | anantÃcintyeti samastaæ padam | acintyaguïatvaæ tu ÓrÃvaka-pratyekabuddha-sarva-p­thagjana-sarvatÃrkikagaïa-cittagocaraæ samatikramaïÃt | tata÷ so 'nantÃcintyaguïa samanvita÷ | katama iti cet, ucyate - sambuddhaæ karuïÃtmakam | ityuktam | samyagaviparyasta¤ca buddhatvÃt sambuddha÷ | sarvadharmÃnityatvasya du÷kha-ÓÆnya-nairÃtmyÃdi-dharmÃn-pudgalanairÃtmyasvabhÃvatayà yathÃvad avabodhatvÃd buddha÷ | praphullakamalavad buddhervikÃsÃd buddho, bodhatvÃd và buddha÷ | aj¤Ãnanidrà suptajaganmadhye jÃgratapuru«avat, yathÃvadaviparyastasamyagj¤ÃnodayÃd buddha iti | athavÃj¤ajanÃvabodhanÃd buddha÷ | yathà - parÃdhÅnasya svayameva pratisaævedana-dharmatattvÃva-bodhavad unmÃrgabhrÃntacittasya saæsÃrÃÂavÅkÃntÃre janma-jarÃ-vyÃdhi-maraïÃdi-pŬitasya vividhadarÓanagahanavane kleÓÃÓÅvi«abhayÃplutÃna itastata÷ paribhramato 'nyÃæÓcÃpi sanmÃrge sanniveÓya mok«ÃnuttaramahÃnagare praveÓakÃritvÃd buddha iti | karuïÃtmakamiti tu karuïasvabhÃvam | kleÓakarmadu÷khanivÃrakatvÃt karuïa÷ | yasmin karuïÃtmakatvaæ svabhÃvata÷ sa karuïÃtmaka÷ | sa sambuddha÷ ; karuïÃtmakatÃyà api bhÆtatvÃt saæbuddha÷ karuïÃtmaka÷ | tasmÃt taæ buddhaæ karuïÃtmakaæ praïipatya ÓÃlistambamiti ityuktam | praïipatyeti samyakpÆjayitvà vandanÃ-gaurava-pravaïatayà praïipatya | praïipatya kiæ karomÅti cet- ÓÃlistambamiti sÆtrasya upanibaddhaÓÃstrakÃrikÃæ pravak«yÃmi | ityuktam | tatra anantÃcintyaguïyo hi ityanena svÃrthasampattirdarÓità | karuïÃtmaka ityanena parÃrthasampattiruktà | sambuddhaæ iti buddho hi (adhigatÃrthatvÃt) sarvaj¤a eva | 'anantÃcintyaguïyaæ hi' ityanena rÃgÃdirahitatvam, kleÓopakleÓÃnÃmaguïÃnÃæ guïavirodhatvÃt | tasmÃt tÃd­Óaæ sarvaj¤aæ viraktaæ sambuddhaæ karuïÃtmaka iti ya÷ sarvaæjÃnan vÅtarÃga÷, sa ÃcÃryamu«ÂerabhÃvÃd aparÃn yathÃvagataæ dharmaæ diÓati | anena tu parahitakÃritvÃt parÃrthopasampadà di«Âà | evaæ svaparÃrthopasampannaæ taæ sambuddhaæ praïamÃmi | tathÃpi, vivak«itapadasya vidyamÃnatvÃd vivak«uïà kimi«yate? iti praÓna÷ | uttaraæ - pravak«yÃmi | kiæ vak«yÃmi? ucyate - ÓÃlistambasÆtropanibaddha-ÓÃstra-kÃrikÃm | ÓÃstraæ racayitum Ãdau sambandha-prayojana-abhidhÃnÃbhidheyacatu«Âayaæ kiæ na nirvacanÅyam? atra tadabhÃvÃt tadÃrambhaïam anucitam | asambaddhÃditvÃt pramattapralÃpavad ityanÃrambhaïÅyamiti dharma÷ | ÓÃstramiti dharmÅ | dharmadharmisÃmÃnyaæ hi pak«a÷ | asambaddhÃditvÃditi hetu÷ | avabodhakatvÃt hetu÷, hetvarthasya tu avabodhakatvÃt | tasmÃt asambandhÃditvÃdanÃrambhaïÅyamiti | pramattapralÃpavaditi upamà | evaæ vÃdine ucyate - asambandhÃditvÃditi yaduktaæ ityuktahetorasiddham uktÃyÃm atroktau sambandhÃdayaÓcatvÃra÷ santyeva | te ca katame? ucyate - ÓÃlistambasÆtropanibaddha-ÓÃstrakÃrikÃyÃ÷ vak«yamÃïatvÃd atra sambandha÷ syÃd eva | ÓÃlistambasÆtramiti tÅrthikÃdyanye«u granthaviÓe«aïatayà anupalabdhatvÃt ÓÃstramidaæ buddhasambaddham | tasmÃt hetvaertho 'siddha eva | sambandhabhÃvaÓca prayojanasyÃpyabhÃve nÃsti | tasmÃduktam atra prayojanam - hetupratyayÃrthÃvagamÃrthaæ pudgala-nairÃtmya-dharmanairÃtmya-grÃhya-grÃhakÃbhÃvÃva gamÃt kleÓaj¤eyÃvaraïaæ vibhajya anuttara-samyaksaæbuddhopalabdhi÷ atra prayojanamastyeva | tasmÃt saprayojanatvÃt cikitsÃdiÓÃstravad viracanÅyameva | yadyad sÃrthakaæ tat tat tu viracanÅyam | yathà cikitsÃdiÓÃstravad bhÆtatvÃd upamÃsiddhiæ vak«yÃmi | asyÃbhidhÃnena ÓÃlistambopamayà ÃdhyÃtmika-bÃhya-pratÅtyasamutpÃda-samupayogÃd anenÃbhidhÃnena ÓÃlistambamiti cÃpi bhavati | tasmÃdapi artho 'siddha eva | abhidheyamiti pratÅtyasamutpÃdasya dvÃdaÓÃÇgasya sapratyayasya p­thakta÷ yathÃkramaæ lak«aïavyavasthÃpanÃt kartrÃdÅn ahetÆn pratikÆlahetÆn ca vihÃya kleÓopakleÓa prahÃïÃt samyagj¤Ãnam utpÃdya anuttaradharmakÃyopalambhÃd idamabhidheyamapyastyeva | tasmÃcca hetvartho 'siddha eva | tasmÃt cikitsÃdiÓÃstravad idaæ ÓÃstraæ sambandhÃdisamanvitatvÃd, ÃrambhaïÅyameva| ÃrambhaïÅyamiti dharma÷ | ÓÃstramiti ca dharmÅ | dharmadharmisÃdhÃraïo hi pak«a÷ | atra dharmabhÃvÃddharmÅ chatrÅvat | tathà satyapi ÓÃstramÃrabdhuæ praïÃmakaraïaæ nirarthakam, prayojanÃbhÃvÃt, kÃkadantaparÅk«ÃdiÓÃstravat ityasya hetvarthasya siddhatvaæ darÓayitumucyate - ÓÃstrÃrambhaïÃya ÓÃst­pÆjà k­tà | kimarthamiti cet, ÓÃstre tatra ca gauravotpÃdahetubhÆtatvÃd, dharmaÓravaïe jÃtagauravÃïÃæ Óravaïa-cintana-bhÃvanÃsu gauravaæ bhavati | ajÃtagauravÃïÃæ tu abhÆtatvÃd hetvarthe ca siddha eva | api Ói«ÂÃcÃra-nayapradarÓanÃrthaæ ÓÃstrÃrambhe ÓÃstu÷ pÆjà k­tà | ayaæ tu sajjanavidu«Ãm ÃcÃro 'sti | yadà kaÓcit prayojanÃrambhaïamavatarati prathamam i«Âadevaæ praïamya viÓi«Âaprayojanaæ praviÓati, abhÅ«ÂÃrtho 'ciraæ sidhyati, tasmÃd anenÃpi ÓÃstrakÃreïa tÃmeva sadÃcÃranÅtim anusaratà ÓÃstrÃrambhaïe svaÓÃsturguïÃbhidhÃnapÆrvakaæ praïÃmaæ k­tvà ÓÃstravyÃkhyÃnÃvatÃrÃd atra prayojanamastyeva | ucyate - ÓÃstrÃrambhe ÓÃstre praïÃmakaraïam na ni«phalam ÓÃstari ÓÃstre«u ca gauravotpÃdahetvartham, nÃnyathà | tata÷ ÓÃstrÃrambhe ÓÃstu÷ pÆjanaæ vyavasthitameva | tasmÃcca parai÷ ÓÃstrÃdau praïÃmakaraïaæ ni«prayojanam iti kimucyate? taddhetorasiddhatÃæ darÓayitum kathitam | ÓÃstram Ãrabdhuæ praïÃmakaraïaæ tu cikitsÃdiÓÃstravat saprayojanam eva, na ca kÃkadantaparÅk«Ãvat | svaÓÃstÃraæ praïamya ÓÃlistambasÆtropanibaddhÃæ ÓÃstrakÃrikÃæ pravak«yÃmÅti ukte | katamà ca sà iti cet - munÅ rÃjag­hasyaiva ityÃdi kathitam rÃjag­haæ tu rÃj¤o g­ham rÃjaprasÃda ityartha÷ | g­dhranÃmakaparvate iti tu g­dhrakÆÂaparvate | tasmÃdeva saægÅtisÆtre 'evaæ mayà Órutam ityuktam | kasmÃcchrutamiti | tasmÃduktam | bhagavata÷ ekasmin samaye iti ekasmin samaye | bhagavÃn tu bhagnavÃn iti bhagavÃn | kiæ bhagnavÃn iti cet | tasmÃduktam mÃracatu«Âayam | kleÓa-skandha-devaputra-m­tyavo mÃrà ityÃkhyÃtÃ÷ | kathaæ bhagnà iti? ucyate - pratipak«aj¤Ãnopalabdhe÷ | darÓana-bhÃvanÃ-mÃrgÃvatÃranayena catu÷ sm­tyupasthÃnÃdisaptatriæÓadbodhipÃk«ikadharmabhÃvanÃkrameïa caturÃryasatyabhÃvanÃvibhÃvanatayà skandhatathatÃparij¤Ãnena anitya-du÷kha-ÓÆnya-nairÃtmyÃdÅnÃm aviparÅta-j¤ÃnÃnvitatvÃt pudgaladharmayornairÃtmya-grÃhyagrÃhakÃbhÃva-kalpanÃd 'idaæ dhÃtutrayamapi cittamÃtram' iti avagamÃt kleÓaj¤eyÃvaraïa-rahitadvÃreïa kleÓà bhagnÃ÷ | nitya-sukha-Óuci-sÃtmyÃviparyÃsacatu«ÂayÃdirahita÷ anuttaradharmakÃya saæyukto 'prati«Âhita nirvÃïopalabdhe÷ skandhaæ m­tyumÃra¤ca jayati | sarvadharmÃn mÃyÃ-marÅci-gandharvanagara-nirmÃïa-pratibimba-pratiÓrutka-alÃtacakra-svapnavat svavabodhÃt saækleÓÃlayavij¤Ãna-vÃsanÃ-malÃpagatatvÃcca abhÆtasaækalpÃn samucchidya mahÃmaitryÃdi-bÃïÃk«epeïa sasainyaæ makaradhvajaæ prah­tya devaputramÃraæ parÃjayata | evaæ caturmÃrabha¤janÃd bhagavÃn iti | punaÓcoktam - caturmÃrÃribhagnatvÃd bhavatrayasamudgata- bhÃvyatÅtaparij¤ÃnÃd bhavastho bhagavÃniti | tÃd­Óo bhagavÃn rÃjag­he g­dhrakÆÂaparvate viharatisma | kimartha tannagaraæ rÃjag­hamiti cet | ucyate - tannagaraæ pÆrvaæ kuÓÅnagaram ityÃkhyÃtam | yadà tannagare kupitairamÃnu«ai÷ puna÷ punaragni÷ k«iptastadà rÃjÃvagatya ÃdiÓat, j¤Ãnino nÃgarikÃ÷ | adya prabh­ti yasya g­haæ prathamaæ agninà dahyate, sa ÓÅtavanaæ mahÃÓmaÓÃnaæ gatvà g­haæ nirmÃya vased ityÃj¤ÃtavÃn | tataÓca karmapratyayavaÓena Ãdau rÃjaprÃsÃdo 'gniæ prÃpta÷ | tato rÃjà amÃtyÃnÃhÆyÃdiÓat - j¤Ãnina amÃtyÃ÷ jÃnantu evaæ, mayaiva tannayapraj¤ÃpÃt mayaiva tadatikramo mayi na Óobhate, anayatvÃt | j¤Ãnino mantriïa÷ | ÓÅtavane mahÃÓmaÓÃnamadhye rÃjaprÃsÃdo nirmÅyatÃm (ahaæ) tatra gatvà vatsyÃmi | tato rÃj¤o vacanamÃtreïa sarvaistathà k­tam | tadà prathamaæ rÃjà tatra gatvà uvÃsa | tata÷ parairu«itatvÃd rÃjag­ham iti nÃmopacaritam | tatra rÃjag­ha-mahÃnagarasya pÆrvottarasÅmÃyÃæ g­dhrakÆÂanÃmaka parvate 'sti | yasya parvatasya Óikharo g­dhraÓirovat sa g­dhrakÆÂaparvata ityucyate | athavà pÃpena mÃreïa g­dhrÃkÃramabhinirmÃya bhagavaccÅvaraharaïÃrambhe bhagavato 'dhi«ÂhÃnenà - sÃmarthyÃt tatraiva nik«iptaæ, taccÅvaram adyÃpi pëÃïÅbhÆya catu«puÂitacÅvaramiva avati«Âhate | tadupalak«ita÷ parvato g­dhrakÆÂa ityucyate | muni÷ tadg­dhrakÆÂaparvate viharatisma | kimekÃkÅ eva? ucyate | na, bhik«ÆïÃæ bodhisattvÃnÃæ saæghai÷ sÃrdhaæ vyavasthita÷ | bhik«ÆïÃæ arthÃt bhik«usÃrdhamardhatrayodaÓabhi÷ mahatà bhik«usaÇghena bodhisattvÃnÃæ ca iti tu saæbahulaiÓca bodhisattva-mahÃsattvai÷ sÃrdham | vyavasthitastu utthÃna-saæcakramaïa-vyavasthiti-ÓayanÃdi-caturvidha-caryayà vyavasthita÷ | ko 'sà viti? muni÷ | munistu kÃya-vÃk-cittairmaunitvÃt | kÃya-vÃk-cittÃprav­ttermuni÷ | kutra na pravartate? tasmÃduktam | kÃya-vÃkcittaduÓcarite na pravartata ityartho darÓita÷ | atra maunitvÃn muni÷ | yuktÃrthÃrthÃya daï¬ivaditi | api ca - kimarthaæ sthÃna-kÃla-parivÃra-nirdeÓa÷? ucyate - cakravartirÃjasÃdharmyÃt | cakravartirÃjÃnÃm ÃcÃrastvevamÃkhyÃta÷ - yadà brÃhmaïe«u g­hasthe«u ca anugrahÃdi k­taæ tadà nivÃsa-sthÃnaæ grÃma-nagarÃdi, yatra sthitvà tatkÃryaæ, sthÃnaæ nirucyate | kasmin sthÃne? amuke | Ãdhipatyaæ pradarÓayituæ amÃtyÃdibhi÷ sÃrdham iti| kÃlastu pÆrvÃparÃhïakÃla÷ | kÃniti? brÃhmaïa-g­hasthÃdÅn | tasmÃt bhagavato 'pi anuttaradharmacakravartirÃjatvÃt sthÃna-kÃla-pÃrivÃrÃdaya uktÃ÷ | kutreti? rÃjag­he | ekasmin samaye tu prÃta÷ kÃle | kaiÓcit sÃrdhamiti? sÃrdhatrayodaÓaÓatai÷ bhik«ubhi÷ bodhisattvaiÓca | kÃniti bhik«Æn | kimuktamiti? ÓÃlistambakasÆtram | punaÓcoktam - kutra kaiÓcit samaæ kvÃpi kasmÃt kasmai ca deÓitam | upadiÓya ca tÃnyante ÃnandapadamÅritam | ÓÃlistambaæ vilokya ca ityÃdi | ÓÃlistambaæ vilokya d­«Âvà ityartha÷ | hetupratyayasaæbhÆtam iti hetupratyayajanitam | tadutpÃdaka ÅÓvarÃdi÷ ko 'pi anyo nÃstÅtyabhiprÃya÷ | api coktam - bÅjÃderatiriktaæ hi nÃnyad heturitÅryate | pratyak«ÃdiviruddhatvÃd | bÅjÃdaÇkurÃdi janyate, ÅÓvara-pradhÃna-svabhÃva-kÃlÃdirna hetu÷ | pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃm anupalabhyamÃnatvÃd ÃkÃÓotpalavat | hetupratyayajaæ tadvad dvÃdaÓÃÇgakramodgatam | pratÅtyamiti ya÷ paÓyet | ityuktam | hetupratyayÃbhyÃæ janito dharma÷ pratÅtyasamutpÃda÷, dvÃdaÓÃÇga÷ bhik«urbhik«uïÅ anyo và ya÷ kaÓcit k­tÃdikaæ ahetu-pratikÆlahetu-virahitaæ paÓyati, sa dharmaæ buddhaæ ca paÓyati | ityuktvà nÃyako bhik«Æn tÆ«ïÅæ bhÃvamavasthita÷ | a«ÂÃÇgamÃryadharmaæ phaladharmÃdhigamasvabhÃvatÃæ saskandhanirvÃïaæ aÓe«a skandhÃbhidhÃnamapi ca yathÃvat paÓyati ityuktvà bhagavÃæstÆ«ïÅæ bhÃvamavasthita÷ | tadà ityÃdi tu bhik«uÓÃriputro bodhisattvaæ maitreyam upasaækramyedaæ paryap­cchat | ityuktvà iti bhagavata÷ ÓÃriputreïa yatsÆtraæ Órutaæ tad bhik«Æn uktvà upadiÓya | nÃyaka iti vividhopÃyanayena sattvÃnÃm nayanatvÃn nÃyaka÷ | tÆ«ïÅæbhÃvamavasthita÷ samÃdhiæ samÃpadya viharati sm ityadhivacanam | bhik«u÷ ÓÃriputra÷ Órutvà ityuvÃca bhik«u÷ iti - kleÓabha¤janÃd bhik«u÷ | ÓÃriputra÷ Órutvà iti tu bhagavata÷ Órutvà | sÆtre tadÃyu«mÃn ÓÃriputro maitreyo bodhisattvo mahÃsattvo yatretyÃdinà deÓitavÃn | gatvà maitreyasannidhau tu yatra bodhisattvo maitreyo dine sadÃvasthita÷, tatra gatvÃ, ubhau ÓilÃtale upaviÓatÃm | athÃyu«mÃn ÓÃriputro maitreyaæ bodhisattvametadavocat - tathÃgate 'dya maitreya uktyarthaæ na vibhajya ca | t­«ïÅæbhÃve sthite cÃtra tadartho gamyate katham | ityuktam | adya maitreya ityuktvà bhik«Æn bhagavÃn ÓÃlistambopamÃdeÓanayà yaduktam - maitreya! sugatoktasÆtrÃntÃrtha÷ katama÷? bhagavatÃpyartho na vibhakta÷ | sarvaj¤agocara-vi«ayÃïÃmapi sarvaÓrÃvaka-pratyekabuddha-vi«ayÃtikrÃntatvÃt pratÅtyasamutpÃda÷ katama÷? dharma÷ katama÷? buddha÷ katama÷? ityÃdi ap­cchat | ayameva sÆtrakÃreïa sÆtrasambandha uktam - kiæ pratÅtyaæ ca dharma÷ ka÷ buddho 'pi katamastathà | ityuktam | kathaæ ca pratÅtyasamutpÃdaæ paÓyan dharmaæ paÓyati | dharmaæ paÓyan buddhaæ paÓyati? iti tu pratÅtyaæ tu kathaæ d­«Âvà dharmaæ buddhaæ ca paÓyati | sandeho me 'tra brÆhÅti Æce ÓÃrisuto 'jitam | sthaviraÓÃriputra÷ tatsandehotpÃdÃd ajitamÃha | ajitastu maitreya÷ | kiæ viÓe«aïako maitreya÷? bhÃvÃtmikà hi maitrÅ syÃn maitreyo 'brÆta nirïayam | maitrÅ samÃdhyanvitatvÃt suprati«ÂhatvÃt maitrÅ bhÃvÃtmikà | nirïayamiti tu niÓcaya÷ | abrÆteti udÅritavÃn | kamiti cet? ÓÃriputram | kimuktamiti cet anna bhagavatà ityÃdi uktam | yo bhik«ava÷ pratÅtyasamutpÃdam ityÃdi | katama pratÅtyasamutpÃdo nÃma | yadidam - avidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrÃ÷ | saæskÃrapratyayaæ vij¤Ãnam | vij¤Ãnapratyayaæ nÃmarÆpam | nÃmarÆpapratyayaæ «a¬Ãyatanam | «a¬Ãyatanapratyaya÷ sparÓa÷ | sparÓapratyayà vedanà | vedanÃpratyayà t­«ïÃ| t­«ïÃpratyayamupÃdÃnam | upÃdÃnapratyayo bhava÷ | bhavapratyayà jÃti÷ | jÃtipratyayaæ jarÃmaraïam | jarÃmaraïapratyayÃ÷ Óoka-parideva-du÷kha-daurmanasyopÃyÃsÃ÷ sambhavanti | evamasya kevalasya mahato du÷khaskandhasya samudayo bhavati | ayamucyate pratÅtyasamutpÃdo bhagavatà | tatra pratÅtyasamutpÃdo nÃma sahetuka÷ sapratyayo nÃhetuko nÃpratyaya÷ | tasmÃt pratÅtyasamutpÃda ityucyate | api ca - avidyÃdibhavÃÇgÃdÅnÃm ayaæ sambhavakrama÷ kathamavagantavya÷? lak«aïaæ katamat? karma ca katamad iti cet? ucyate | tatra pratÅtyasamutpÃdo dvÃbhyÃæ kÃraïÃbhyÃmutpanno 'vagantavya÷ | katamÃbhyÃæ dvÃbhyÃm? ucyate? hetÆpanibandhata÷ pratyayopanibandhataÓca | sa ca pratÅtyasamutpÃdo bÃhya ÃdhyÃtmikaÓca p­thaktvÃd dvividho vyavasthÃpita÷ | kathamiti? ucyate | " bÅjÃdaÇkurotpÃdÃt phalotpÃdaparyantam | bÅje sati aÇkura÷ prÃdurbhavati phalaprÃdurbhÃvaÓca | asati ca bÅje aÇkurÃnutpÃdÃt, na hi phalotpÃda iti | bÅjasya naivaæ bhavati ahamaÇkuramabhinirvartayÃmÅti | aÇkurasyÃpi naivaæ bhavati ahaæ bÅjenÃbhinirvartita iti | evaæ yÃvat pu«pasyÃpi naivaæ bhavati phalamabhinirvartayÃmÅti | phalasyÃpi naivaæ bhavati ahamaÇkura-pu«pÃbhyÃm abhinirvartita iti | atha punarbÅje sati aÇkurÃt phalaparyantaæ prÃdurbhavati | evaæ bÃhyapratÅtyasamutpÃda÷ pratyayopanibandho dra«Âavya÷ | bÃhyapratÅtyasamutpÃda÷ pratyayopanibandha÷ kathaæ dra«Âavya÷? ucyate | «aïïÃæ dhÃtÆnÃæ samavÃyÃt | katame«Ãæ «aïïÃæ dhÃtÆnÃmiti | yadidaæ p­thivyÃdi ca kÃlaÓca | evaæ bÃhyapratÅtyasamutpÃda÷ pratyayopanibandho dra«Âavya÷ | bÅjaæ p­thivyÃdau kiæ hitaæ k­tvà heto÷ pratyayaæ matamiti | p­thivyÃdi tu saædhÃraïamityÃdi, snehanaæ, pÃcanaæ, nirharaïam, anÃvaraïaæ pariïÃmanÃæ ca kramaÓa÷ karoti | asatsve«u na bhavati | yadÃvikalo bhavati, tata÷ sarve«Ãæ samavÃyÃd tadbhavati | p­thivyÃdau rnaivaæ bhavati vayaæ bÅjasaædhÃraïÃdi karomÅti | bÅjasyÃpi naivaæ bhavati ahaæ ete«Ãæ pratyayena saædhÃraïÃdi kÃryeïa hitaæ karomi | atha puna÷ p­thivyÃdi«u satsu bÅjÃdaÇkurÃdi prÃdurbhavati, asatsu ca na bhavati | tasmÃdeva sÆtrakÃreïa uktam | dvÃdaÓÃÇgamavidyÃdimaraïÃntaæ yathÃkramam | ityÃdi | bhavÃÇgo ye«ÃmavidyÃdimaraïÃntam asti, te avidyÃdi maraïaparyantÃ÷ | tasmÃttarhi bhavantyeva du÷khaskandhà hi kevalam | tasmÃd iti tu avidyÃdi kramaÓa÷ prÃdurbhavati | du÷khaskandhastu du÷kha-samÆha÷ | kevalamiti ÃtmÃtmÅyaviyukta÷ | bhavati iti tu utpadyate | dharmaÓcëÂÃÇgiko mÃrga÷ phalaæ nirvÃïamucyate | ityuktam | dharmastu svalak«aïadhÃraïÃd dharma÷ | a«ÂÃÇgamÃrga iti tu mithyÃd­«Âi-mithyÃsaækalpa-mithyÃvÃk-mithyÃkarmÃnta-mithyÃjÅva-mithyÃvyÃyÃma-mithyÃ-sm­ti-mithyÃsamÃdhaya÷ | tatra mithyÃd­«Âiriti mithyÃdarÓanam | pa¤cad­«Âayastu satkÃya-anta-d­«Âi-ÓÅla-mithyÃÓceti | etÃ÷ sarvà api mithyÃÓravaïacintanÃdi«u pravi«ÂÃ÷ | tasmÃt kud­«ÂitvÃt mithyà mÃrgÃcaraïena ani«ÂavipÃkÃbhinirvartitatvÃt hetu-karma-phalÃni apavÃdÃropÃkÃreïa pravi«ÂatvÃn mithyÃd­«Âiriti | tatpratikÆlatvÃt samyakd­«Âi÷ mÃrgÃÇga eva vyavasthÃpità | yoniÓa÷ sthita-samyakÓravaïa-cintanÃdaya÷ ÓraddhÃpÆrvagatvÃt hetu-phala-satya-ratna-karmaphaladi-bhÃvadarÓanaæ hi samyakd­«Âi÷ | samyakmÃrgopayogÃd abhÅ«ÂaphalÃbhinirhÃratvÃd anitya-du÷kha-ÓÆnya-nairÃtmyÃ-dyÃkÃreïa pravi«Âa tvÃt samyakd­«Âiriti | tatra mithyÃsaækalpa÷-saÇkalpa-viparyaya÷ | saÇkalpo gocara-vi«ayÃlambanÃnÃm adhivacanam | gocaramiti «a¬vi«ayà rÆpÃdaya÷ | mithyeti viparyÃsa÷ | nitya-sukha-Óuci-ÃtmÃdyÃkÃrÃlambanÃd rÃga-dve«a-mohav­ddhe÷ mithyÃsaækalpa÷ | tadviparÅta÷ samyaksaækalpa÷ | samyaÇnÃma aviparyÃsa÷ | saækalpastu kriyÃ, cintanaæ ca idamidaæ kari«ya iti Ãdau citte nidhÃya kÃya-vÃk-citta-caryÃkuÓala÷, rÃga-dve«a-moha-rahita-svabhÃva÷, anitya-du÷kha-ÓÆnya-nairÃtmyÃdisu niyojito yo yoniÓomana sikÃrayoga÷ (sa) samyaÇmÃrgÃÇgam ityucyate | mithyÃvÃgiti durvacanam | svaparavisaævÃdÃkÃraprav­ttà yà vÃk sà mithyÃvÃk | rÃga-dve«a-mohÃdyÃkÃrasambaddhatvÃd Ãtmastuti-parapaæsana-svabhÃvena prav­ttÃ, caturvidha-vÃgdo«amiÓrità samyak-satya-tathatÃ-sarvadharmaprahÅïÃ, rÃja-caura-strÅ-g­hastha-janakathÃsvarÆpà tuccha-vyarthatÃ-bahulà sarvÃryajana-ninditatvÃn mithyÃvÃg ityucyate | tatpratikÆlatvÃt svaparÃvisaævÃdÃkÃrà rÃga-dve«a-mohÃdi-rahita-svabhÃvÃ, caturvidhavÃgdo«arahita-tvÃt satya-samyak-tathatÃnusÃriïÅ, catu÷satyÃnukÆlakaraïÃ, sarvakuÓaladharmasaægrahà hita-paricchinna-svarÆpatvÃd Ãtmastuti-parapaæsanavihÅnà anitya-du÷kha-ÓÆnya(tÃ)-nairÃtmyÃdi-rÆpeïa prav­tte÷ sarvÃrya janÃvisaævÃdinÅ samyaÇmÃrgÃnusÃritvÃt samyagvÃg ityucyate | mithyÃ-karmÃnto viparÅtakarmakaraïam | karmeti kÃya-vÃk-citta-du«k­ta-bÅjavapanÃd ak«ayavipÃkaphalÃbhinirvartita-svabhÃvÃkuÓala-karmÃnta-kÃritvÃt k«ÃrÃdido«asaæs­«Âakuk«etre kubÅjavapanavad anabhÅ«ÂavipÃkÃbhi-nirvartitatvÃt paæsanÅya÷ karmÃntastu mithyÃkarmÃnta ityucyate | karmarati-nidrÃrati-vÃdaratyÃdi-svabhÃvaæ mithyÃkarma ityucyate | svaparÃsp­«Âa du÷khaprati«ÂhÃdhÃrasvabhÃvam, tadviruddhatvÃt samyakkarmÃnta÷ | aviparÅtakarmak­ttvÃt kÃya-vÃk-citta-suk­tabÅjavapanÃt satk«etrasad­Óasuk­takarmak«etre 'bhÅ«ÂavipÃkÃbhinirvartita-vidhi-prav­tte÷, anitya-du÷kha-ÓÆnya(tÃ)-nairÃtmyÃdi-svarÆpeïa prav­tte÷, samyak karmÃnta-kÃritvÃt, samyak karmÃnta÷, sanmÃrgÃnusaraïatvÃt samyakmÃrga ityucyate | mithyÃjÅvastu viparÅtÃjÅva÷ | kapaÂa-lapana-nai«peÓikatva-naimittikatvena prav­tya avipanna-kÃya-vÃgÃdyupajÅvikayà puru«a-stryÃdi-nimittadeÓanena astra-aÓva-kÃvya-cikitsÃparÅk«Ã-saækhyÃ-g­hasthaparÅk«Ã-kumÃraparÅk«Ã-sÃmudrika-lak«aïaparÅk«Ã-nimittaj¤ÃnÃdau svaparavisaævÃdarÆpeïa prav­tte÷ tannayena cÅvara-piï¬Ãdi-sÃdhanÃnuv­ttyà vihÃrastu mithyÃjÅva ityucyate | tatpratikÆlatvÃt samyagÃjÅvastu mÃrgÃÇgamityucyate | samyak tu vidyÃviyukta-kÃya-vÃk-cittaprav­tyà cÅvarÃdi-sÃdhanam, tannayena ÃjÅva÷ samyagÃjÅvÃnusaraïatvÃt svaparÃvi-saævÃdasvarÆpÃkÃratvÃd ÃryamÃrgÃnuvartitvÃt, samyagÃjÅvastu mÃrgasyÃÇgameva vyavasthÃpita÷ | mithyÃvyÃyÃma÷-vyÃyÃmastu prayatna÷ | mithyà iti viparyÃsa÷ | asatkÃya-vÃk-citta-pracÃrai÷ svaparÃpakÃro, yuddhÃdipraj¤apti÷, dÆtÃdigamanaæ, cÃra÷, utpÃta÷, nik«epotk«epÃpohÃnapoha-sandhi-vidhinotpÃda÷, k«etra-vidyÃ-vyÃpÃra-rÃjyÃdi-svaparÃpakÃri-kÃya-vÃk-citta-prav­tta-vividhÃkÃrÃrabdhÃ÷ kriyÃ÷ prayatnÃÓca mithyÃvyÃyÃma ityucyante | tadviruddhabhÆtatvÃt samyakvyÃyÃma÷ | samyak-vyÃyÃmastu mÃrgÃÇgaeva vyavasthÃpita÷ | yà kÃyavÃkcittacaryÃsvaparopakÃra-mÃtrakuÓalaprav­tyà ÃryamÃrgam anusarati sà samyagvyÃyÃmatvÃt samyakvyÃyÃma÷ | sa mÃrgÃÇgameva ucyate | mithyà sm­tiriti kutsanÅyà sm­ti÷ mithyÃsm­ti÷ | sm­tistu smaraïam | iyam mithyà sm­tiÓcÃpi bhÆtatvÃn mithyÃsm­ti÷ | kÃlatrayavi«aye«u pÆrvahÃsa-ÃnandÃnubhÆta-rÆpa-Óabda-gandha-rasa-sparÓÃdÅn anusmaran anukathanam | tatrÃpi adhyavasÃna-anurÃga-pratighatÃdi-paridve«atvÃt svaparÃpakÃrakÃritvÃd, abhÅ«ÂavipÃkasambaddhatvÃcca mithyÃ-nimitta-manasikÃrastu mithyÃsm­ti÷ | tadviruddhatvÃt samyak-sm­tistu mÃrgÃÇgameva kathità | guïÃnusmaraïaæ pÆrvÅk­tya buddha-dharma-saægha-ÓÅla-tyÃga-devÃdyanusmaraïaæ samyaksm­ti÷ mÃrgÃÇgam eva ucyate | samÃdhikÃryaæ-samÃdhistu dhyÃnam | sarvathà samÃdhÃya dhÃraïatvÃt samÃdhi÷ | sa tu mithyÃpi san, samÃdhirapi bhÆtatvÃn mithyÃsamÃdhi÷ mithyeti tu viparyaya÷ | ÅÓvara-svabhÃva-kÃla-pradhÃnÃdhyÃtmÃtmÃdyasatsu tatrÃlambanapÆrvakaæ yaccitta-spharaïaæ syÃt, api tu-rÆpÃdi-bÃhyavastÆni anitya-du÷kha-ÓÆnya-nairÃtmyÃkÃrÅïi nitya-sukha-ÓucyÃtma d­«ÂayÃditayà adhyavasÅya te«u ÃlambanapÆrvakaæ yaccittaspharaïam, sÃdhyavasÃya pÆrvakaæ yaccittÃdhi«ÂhÃnaæ tattu mithyÃsamÃdhirityucyate | tadviruddhaæ cittÃdhi«ÂhÃnaæ samyaksamÃdhirityucyate | skandha dhÃtvÃyatanÃtmÃtmÅyatÃÓÆnyÃdi«u anitya-du÷kha-ÓÆnya(tÃ)-nairÃtmyÃdyÃkÃrapÆrvakaæ cittaprati«ÂhÃnam | cittaikÃgratà tu samyak samÃdhirityucyate | sarvadharmasamatÃpratipatte÷ samÃdhi÷ | cittaikÃgratà ekÃlambanatva¤ceti | adhivacanam | sa samyak-samÃdhirmÃrgÃÇgameva ucyate | evam ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ paÓyati sa dharmaæ paÓyati | darÓanÃdya«ÂasetvaÇgaæ hetudvÃdaÓapÆrvagam | viÓuddhÃtmà hi ya÷ paÓyed dharmatathyaæ sa paÓyati | phalaæ tuæ ÓrÃmaïyaphalam | tatprÃptistu sÃk«Ãtkaraïam | sarvasaækleÓÃlaya-vij¤ÃnabÅjavÃsanÃmalÃpagatatvÃd ÃÓrayaparÃv­ttimayaæ manogocarÃcintyÃ-prameyaguïamaïyalaÇk­tÃyÃ÷ svaparÃdhÅnÃtmaka pratyÃtmavedyasarvasattvÃrthanirantarÃnÃbhoga k­tÃtma-sarvaprapa¤carahitÃyÃ÷ ÓamathavipaÓyanÃ-yuganaddha-sarvadharma-tathatÃyÃ÷ adhigamatvÃt kleÓa-j¤eyÃvaraïagirigahvaravanamÆla-vidahanasvabhÃvatÃnuttarasamyak-saæphalaæ Óaik«aj¤Ãnaæ tu phala dharma ityucyate | atha ÓÃlistamba-vibhëÃyà dvitÅyaæ paÂalam | nirvÃïaæ nÃma sopadhiÓe«a-nirupadhiÓe«a-svabhÃvatÃprati«ÂhitanirvÃïamityuktam | ajaram, amaram, atÃpaæ, sthiraæ, ÓÃntaæ, nityam, asaæhÃryam, ak«ayÃtmakam, ÃdimadhyÃntarahitam advayaæ dhÃtutrayavirahitaæ kÃya-vÃk-cittakarmasamatikrÃntaæ maïiratnarÃjavividharÆpasad­Óaæ guïamaïivividhaprabhÃbhi÷ nirantaraæ jagadarthakÃri ÓÃntaæ, dharmÃtmaka-kÃya-bhÆtaæ nirvÃïaæ manyate | sarvasyÃdhigamÃdevaæ dharmajaæ buddhameva ca | evaæ tadvat-saækleÓa-vyavadÃnÃtmaka-sarvadharmÃïÃæ dharma-tathatÃyÃ÷ yathÃsthitivadavagatatvÃd buddha ityucyate | dharmajaæ nÃma dharmebhyo janitatvÃd dharmajam | dharmeïa janitam ityadhivacanam | tathoktamÃryaæ d­«ÂatvÃd ya÷ paÓyati sa paÓyati | tatheti buddhamiti tathoktatvÃt, tÃd­Óo bhagavÃn | Ãryaæ d­«ÂatvÃditi j¤Ãnacak«u«Ã | Ãryastu lokottara÷ | paÓyatÅti cak«u«Ã | ya÷ paÓyatÅti ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ dharma¤caivaæ paÓyati sa dharmaja÷, dharmajatvÃd buddhaæ paÓyatÅti bhëyate | tatrÃtra pratÅtyasamutpÃda÷ kÅd­Óa ukta iti cet | ya÷ pratÅtyasamutpÃdam idamityÃdi | prÃïÃdirahitÃd yaÓca iti tu ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ satataæ prÃïÃdirahitaæ prÃïarahitam, apaÓyad yuktyanumÃnÃbhyÃæ caryÃæ, mÃpanam, kalpanÃm, upaparÅk«aïa¤ca karoti, satatamajÅvamiti tu nirjÅvam | ajÅvaæ Ãrhatà evaæ kalpayanti | imÃni sarvÃïi bÃhyÃbhyantarÃïi vastÆni sajÅvÃni indriyÃnvitÃni | tasmÃt sarvÃÓcaitÃ÷ bhÆmaya÷ sÆk«maprÃïibhi÷ pÆrïÃ÷ | tasmÃt sarve prÃïino jantÆn bhak«anti | ye prÃïina÷ prÃïino na bhak«anti te prÃïinastu mok«aæ prÃpnuvantÅti ucyate | tasmÃt tannirÃkaraïÃya ajÅva-nirjÅvetyÃdi uktam | ajÅva iti nirjÅva÷, ni«prÃïasyÃdhivacanam, hetupratyayotpÃdadharmitvÃt | hetustu bÅjÃdi | pratyayaÓca p­thivyÃdi | te 'pi parasparamanyonyakalpanÃ-parikalpanÃ-vikalpa-rahitvÃt t­ïa-v­k«a-bhitti-dharmasad­Óà acalÃ÷ ni«kriyÃÓca tasmÃt prÃïÃdirahitatvÃd ajÅvÃ÷ | parasparaæ hetupratyayopanibaddhajà anyonye cÃcetanÃ÷ | kriyà karmÃpyavabhÃsate | hetupratyayasantatiriyam anÃdita÷ prav­ttà | yathÃjÅvakÃnÃm ÃrhatÃnÃæ v­k«Ã sacetanÃ÷ santi, calatvÃt, suptatvÃt, chinne 'pi utpÃdatvÃditi, yà vyavahÃrapraj¤aptistÃd­ÓÅ nÃsti | bÃhyavastu«u sÆryasya candrasya ca sparÓavaÓena layo vistaraÓca anumÅyete | kva te«Ãæ ÓayanotthÃnam? vÃyusa¤cÃravaÓÃd v­k«a-ÓÃkhÃdi-kampanÃnumÃnÃt te«Ãæ gamanÃgamanaæ kuta upalabhyate | artho 'siddha eva | chinne utpÃda iti ayam artho 'siddha eva iti darÓayitum ucyate | yadi so 'pi sacetana÷ syat, kasmÃt chedanÃvasthÃyÃæ prÃïÃtipattÅtyÃdi du÷khaæ nÃnubhavati | anicchÃdicaryÃæ prÃrthanÃdiæ và tato 'nyatragamanaæ vÃlpamapi na kurvanti | chinne utpÃdatvÃt sacetanatvÃbhyupagamaÓcet, tarhi yacchede 'nutpÃda÷, tannivartanÃd acetanatvameva syÃt | sacetanÃnÃm aÇga-pratyaÇgÃdicchedÃnutpÃda-dharmitvÃd acetanatÃyà eva prasaÇgo jÃyate | tasmÃt taddhetvartho 'siddha eva | tasmÃdajÅvaæ, nirjÅvam itÅdaæ vyavasthitam | yathÃvadaviparÅtamiti aheto÷ pratikÆlahetorviyuktatvÃt | ajÃtamiti tu janyajanakarahitatvÃt | abhÆtamiti ÓÃÓvatocchedarahitatvÃt | ak­tamiti tu kart­rahitatvÃt | Ãbhyantarakart­puru«eÓvarÃdiprav­tti-saæskÃra-rahitattvÃcca | apratighamiti tu anÃvaraïasvabhÃvatvÃt | anÃlambanamiti tu ÃlambyÃlambanarahitatvÃt | vyupaÓamasvabhÃvamiti tu karmakleÓarahitatvÃt | ekÃntaÓamasvabhÃvamiti sarvaprapa¤carahitam sarvakalpanÃjÃlarahitam | satatasthitam, abhayam utpÃdavinÃÓarahita¤ca | ya etÃd­Çnayena dharmamapi paÓyati | vyupaÓÃntyanta-saæyutam ityuktam | vyupaÓÃntyantamiti tu upaÓamam ante darÓayituæ vyupaÓamaparyantam | yastu etÃd­Óanayena dharmaæ satatam ajÅvÃdisvabhÃvaæ paÓyati | pratÅtyaæ dharmabuddhau ca Óuddhibuddhayà hi paÓyati | so 'nuttaradharmaÓarÅraæ buddhaæ paÓyati | iti bhagavatà uktam | ityasyÃrthastu ya÷ paÓyati | Ãryadharmamabhisaæbudhya iti tu yo pÃpadharmÃïÃæ pÃre arthÃt dÆre sa Ãrya÷ | te«Ãæ dharma Ãryadharma÷, samyakd­«ÂirityÃdi÷ | abhisaæbudhyeti abhimukhe ekÃgratÃkaraïÃt sÃk«ÃtkaraïÃcca samÃdhiprÃpterityadhivacanam | samyagj¤Ãnopanayenaiva iti samyagaviparyayeïa sarvadharmanairÃtmyatathatÃvagamatvÃt | anuttaramiti tatpÆrvaæ viÓi«Âadharmasya abhÃva÷, tasmÃt tad evÃnuttaramityuktam | dharmakÃya iti dharmakÃya eva dharmakÃya÷, niÓÃdÃ-putravat | buddha iti dharmÃvabodhÃt | tathÃpi ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ paÓyati sa dharmak­tÃnuttarabodhyaÓaik«asvabhÃvatÃæ paÓyati | yena sa Ãryaj¤Ãnagocaradharmaæ tÃd­Óaæ svayathÃvad abhisaæbodhe÷ dharmaj¤a÷, dharmanirmÃïaæ dharmadarÓanam buddhadarÓanam iti bhagavatà uktam | pratÅtyasamutpÃdalak«aïaæ bhedavyavasthÃpanÃrthaæ pratÅtyalak«aïaæ tÃvad ityuktam | kasmÃt pratÅtyasamutpÃda ucyate iti cet | tasmÃduktam - sahetvÃdipadÃnvitam | sahetuka÷ sapratyaya (ucyate) nÃhetuko nÃpratyaya÷ | bhagavatà pratÅtyasamutpÃdalak«aïaæ saæk«epeïoktam, etatpratyayasyaiva phalam | tasmÃduktam | buddhotpÃdo bhavenno và sthiteyaæ dharmatà yata÷ | hetupratyaya-pravÃho 'vicchinna÷ | hetuphalamavicchinnaæ anyonyaæ pravartate | atrÃhetu÷ pratikÆlahetu÷ và pravartako nivartako và ko 'pi nÃsti | tasmÃt tathÃgatÃnÃmutpÃdÃdvà anutpÃdÃd và dharmato dharmasthitito dharmaniyamataÓca e«a pravÃha÷, ityuktam | yadi pratyayarahitena ekenaiva hetunà bhÃvà utpadya ti«Âhanti, yadi pratyayo 'pi hetumanapek«ya ki¤cidutpÃdayituæ samartha÷ cettadà te sthità asthità iti vaktuæ yujyeta, te«ÃmutpÃda÷ phalodbhavo 'pi nÃhetor na cÃpratyayÃt tathÃgatÃnÃmutpÃdo vÃnutpÃdo và e«Ã dharmatà dharmasthitatà ca Ãdita÷ pravartete || tadyathà - pratÅtyasamutpÃdasya dharma etatpratyayatÃphalamiti bhagavatà pratÅtyasamutpÃda÷ saæk«epeïa ukta÷ | atra dharmatà tu hetupratyayaryordharmatà | dharmasthitateti avipraïÃÓadharmatà | dharmaniyÃmateti idaæpratyayatÃkramaniyÃmatà | hetupratyaya-kramavat pratÅtyasamutpÃdasamateti hetvabhÃve pratyayÃprav­tti÷ pratyayÃbhÃve ca na hetu-prav­tti÷ | parasparasÃmagryÃæ ca prav­tti÷ | ananyatathateti anyatÃvirahitatvÃt | bhÆtateti avisaævÃdatvÃt | satyatà iti satyÃnukÆlatvÃt | tathateti arthÃnvitatvÃt | aviparÅtateti tu caturvidhaviparyayarahitatvÃt | aviparyayateti anukÆlatvÃt | evamapi pratÅtyasamutpÃdo 'yam ityÃdi hetupratyayadvividhatvÃd hetupratyayobhayÃrtha pratÅtyasamutpÃdasya kramo 'bhyupagantavya÷ | katamau dvÃviti? ucyate | hetÆpanibandhata÷ pratyayopanibandhataÓca| tacca bÃhyÃdhyÃtmika-bhedena caturvidho 'vagantavyam - bÃhya ÃdhyÃtmikaÓcÃpi dvividho hetupratyaya÷ | ityuktam | evaæ bÃhyÃdhyÃtmikaviÓe«eïa p­thag hetupratyayÃnÃæ lak«aïa-bheda÷ kÅd­Óa iti cet | bÃhyo hetustu bÅjÃdi ityuktam | tatra katamo bÃhya÷ sahetuka÷ pratÅtyasamutpÃda iti uktvà tadidam - bÅjÃdaÇkura÷ | aÇkurÃt patram | patrÃt kÃï¬am | kÃï¬ÃnnÃlam | nÃlÃdgaï¬a÷ gaï¬Ãd garbham [garbhÃcchÆka÷] pu«pÃt phalam ityuktam | pratyaya÷ «a¬vidho mata÷ | iti tvavasthÃtvÃd bÃhyapratÅtyasamutpÃda iti yojyam | «a¬vidha iti tu p­thivyÃdaya÷ «a¬vidhÃ÷ | tasmÃttÆktam - bÅjÃÇkuraprakÃï¬Ãdi÷ phale yadvat pravartate | bÅje sati aÇkura-kÃï¬Ãdi-phala-paryantÃnÃæ prÃdurbhÃvÃd, bÅje 'sati aÇkurakÃï¬Ãdiphalaparyantam na prÃdurbhavati | tatra bÅjasya naivaæ bhavati ahamaÇkurÃdi abhinirvartayÃmi iti | aÇkurasyÃpi naivaæ bhavati ahaæ bÅjÃdinà abhinirvartita÷ iti | evaæ yÃvat pu«pasya naivaæ bhavati ahaæ phalamabhinirvartayÃmÅti | phalasyÃpi naivaæ bhavati ahaæ pu«peïÃbhinirvartita iti | atha punarbÅje sati aÇkurÃdita÷ phalÃdi paryantaæ prÃdurbhÃva÷ | asati na bhavati | evaæ bÃhyasya pratÅtyasamutpÃdasya hetÆpanibandho dra«Âavya÷ | pratyayastu p­thivyÃdi kÃlÃntaæ hi yathà kramam | tasmÃdeva kathaæ bÃhyapratÅtyasamutpÃdasya pratyayopanibandho dra«Âavya ityÃdi uktam | bÃhyapratÅtyasamutpÃdasya pratyayopanibandhÃ÷ katidhà dra«Âavyà ityuktam «aïïÃæ dhÃtÆnÃæ samavÃyÃt | katame«Ãæ «aïïÃmiti | p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓartudhÃtÆnÃæ yathÃkramaæ samavÃyÃd bÃhyapratÅtyasamutpÃdasyeti pratyayatà yathÃkramam | kramo yathÃvad j¤Ãtavya÷ | e«Ãm hetupratyayÃnÃæ katamasya karma katamad iti cet? tasmÃd uktam | dhÃraïaæ snehanaæ pÃko dhÃnyav­ddhiranÃv­ti÷ | pariïÃmastathà te«Ãæ kÃryaæ tadvat pravartate || tatra p­thivÅdhÃturbÅjasya saædhÃraïak­tyaæ karotÅti bÅjamaÇkurotpÃdonmukhamÃÓrayatvÃt kaÂhinatvameva ucyate | abdhÃtu÷ snehayatÅti abhi«yandayatÅti bhëita÷ | tejo dhÃtu÷ paripÃcayatÅti paripu«Âayavasare upapadyamÃne paraspara-sparÓeïo«ïatà eva paripÃka iti ucyate | vÃyudhÃtur abhinirharatÅti vardhanatvÃd, svÃvasthÃyÃ÷ samuddh­tya bahirà nayanÃd vÃyudhÃturbÅjamabhinirharati vardhayatÅti ucyate | ÃkÃÓadhÃturbÅjÃÇkurÃdÅnÃm anÃvaraïak­tyaæ karotÅti | ÃkÃÓadhÃturvighnÃkaraïatvÃd anukÆlaprav­te÷ bÅjÃÇkurÃdyanÃvaraïak­tyaæ karotÅtyucyate | ­turapi bÅjasya pariïÃmanak­tyaæ karotÅti ­turapi sarvÃkÃraæ abhinirharati | ­tau yathÃvat parivartamÃne bÅjapariïÃmak­tyaæ karotÅti | sarve«Ãmapyavaikalye prÃdurbhÃva÷ | vaikalye tu na prÃdurbhÃva÷ | tasmÃdeva uktam | no cet pratyayasÃmagrÅ bÅje bhÆte 'pi nÃÇkura÷ | bÅjÃbhÃve tu satyevaæ pratyayabhÃvo 'pi tÃd­Óa÷ || tasmÃdeva uktam | sarvasamavÃyÃd bÅje niruddhe tato 'bhinirhÃra÷ syÃt | hetava÷ pratyayÃstadvad ÃtmagrÃhÃdivarjitÃ÷ | hetupratyayasÃmagryà na naÓyet karmaïa÷ phalam || tatra p­thivÅdhÃtornaivaæ bhavati ahaæ saæghÃtak­tyaæ karomÅti | tadvat jale agnau, vÃyau, ÃkÃÓe, ­tau cÃpi naivaæ bhavati | ÃtmÃtmÅyagrahÃbhÃvÃnna karmaphala-praj¤apti-praïÃÓa÷, sarvatra hetupratyayavaikalyÃbhÃvÃd ityavagantavyam | so 'Çkuro 'pÅti bÅjahetukatadaÇkurÃdÅnÃm utpÃdo na svato parato nÃpi na dvayo÷ kart­kÃlata÷ | ÅÓvarÃdik­taæ naivaæ svabhÃvÃnnÃpyahetuta÷ || ityuktam | svata iti hetupratyayÃbhÃve svata utpÃda÷ | svabhÃvavÃdina evaæ kalpanta iti ÓrÆyate | bhÃvÃnÃæ svabhÃvata satatamatra ti«Âhati | atra na kaÓcidutpadyate na ca kaÓcin nirudhyate | mÃyÆrasya patravaicitryaæ, kamalÃdi«u raktatÃ, kÃï¬ÃdÅnÃæ taik«ïyÃdikaæ kena pÆrvanirmitamityucyate | tasmÃt tanmatanirÃkaraïÃyoktam | bhÃvÃnÃæ svata utpÃdo na yujyate | pÆrvÃdhyavasitatvÃt | utpattimattvena abhyupagamyate, hetupratyayatÃbhyupagama÷ | tasmÃd vastÆnÃæ svabhÃvata utpÃdo na yujyate, utpattimatvÃd ghaÂÃdivat | yasyÃnusÃraæ bhÃvÃ÷ satataæ sthitÃ÷ tadanusÃram utpÃda-kriyÃ-karma-sthiti-vinÃÓà api na yujyante, utpÃda-kriyÃ-karma-sthiti-vinÃÓà api sÃk«Ãd avabhÃsante | tasmÃd atra do«asya prasajyamÃnatvÃn na svata ityuktam | bhÃvÃnÃm svata utpÃdaÓcet nityamutpÃdaprasaæga÷ syÃt, ÃkÃÓavat | kasyacidapi kutrÃpi kadÃpi utpÃdo nirodho và nÃstÅti cet- ucyate- pratyak«avirodha÷ | evaæ bhÃvÃnÃæ hetupratyayÃd utpÃdo bhÃsate, tasmÃt tÃvad bhÃvÃnÃæ na svabhÃvata utpÃda÷ | parata÷ iti Ãtmata÷ | pare«ÃmutpÃdako vinÃÓakaÓcÃtmÃstÅti ÓrÆyate | bÃhyÃbhyantarasarvavastÆni tu ÃtmaguïÃ÷ | Ãtmà anta÷ karaïapuru«o 'sti | tathà sati gamana-Ãgamana-calana-kampana-nirÃkaraïa-manyanÃ-kriyÃ-karmÃïi tatraiva anyatrÃpi ca pravartante | cak«urÃdi÷ Ãtmaguïa÷, parÃrthatvÃt, ÓayanÃdyaÇgavaditi | parasaæj¤Ã tu Ãtmani satyevocyate | cak«urÃdi÷ tadguïatvÃt, tadarthastu parÃrtha÷ | yathà ÓayanÃdi parairupayuktatvÃt parÃrthamitivat parÃrthatvÃditi | ayaæ hetu÷ Óayanopamayà na yujyate saæghÃtatvÃt | ÃtmÃtvasaæghÃtasvarÆpa÷ | katham Ãtmà asaæghÃta÷ san svaÓarÅrÃbhÃve ÓayanÃdÅn aÇgasaæghÃn svarÆpeïopakartuæ yujyate | tasmÃt sa hetvartho 'siddha÷, asaæghÃtasya parÃrthani«pÃdakatvÃt | Óayanabhedena Óayanopamà saæghÃtasya parÃrthatvameva sÃdhayati | Ãtmana÷ saæghÃtatvÃd hetupratyayayorutpÃdopalabdha ÃtmÃtmÅya iti manyanÃkÃraprav­tte÷ cittamevÃtmà ityucyate | atrÃnta÷ karaïapuru«a÷ kÆrmakeÓasvabhÃvavad yuktyanumÃnarahitastu kvacinnÃstÅti darÓayitum bhagavatà bÃhyÃdhyÃtmikabhÃvÃnÃæ parata utpÃdo na yujyata ityuktam | yadi bhÃvÃnÃæ svato 'pi notpÃdo na ca parato 'pi, tadà bhÃvÃnÃæ dvividha utpÃda iti cet, tasmÃt tanmatani«edhÃrthamuktam | na dvayo÷ na ca kÃlata ityuktam | na svata÷ parataÓca na | anye tu svaparayo÷ sambandhÃd bhÃvotpÃdaæ manyante | tasmÃd ubhayata eva vadanti | tathÃpi svato 'nupalabdhatvÃt parataÓcÃbhÃvÃt na dvayo÷ ityuktam | hetu-pratyayÃtiriktaæ na svato na parata iti bhagavatà uktam | yadi ubhayasaæyoge 'pi utpÃdavinÃÓau ne«Âau, tadà paratantreïa kartrà utpÃdavinÃÓau bhavi«yata iti kaiÓciducyate | anye tÅrthikÃstu karttà nÃma kaÓcid Ãdya÷kartÃ, nityo 'navacchinno vyÃpakaÓcÃtmeti kaÓcidasti, sa eva bÃhyamÃbhyantara¤cedaæ sarvam utpÃdayati vinÃÓayatÅti manyante | tasmÃt tanmatakhaï¬anÃrtham uktam | bhÃvÃnÃmutpÃda÷ sthitirvinÃÓaÓcaiva na kartradhÅnÃ÷ | atha kasyeti cet- hetupratyayasambandhÃd bhÃvÃnÃæ prav­ttirbhÃsate | kartustu ÃkÃÓavan nirvikÃratvÃt tadadhÅnà utpÃda-sthitivinÃÓÃÓca naiva yujyante | kasmÃditi cet, karttari nirvikÃra-ni«kriyÃkÃÓÃtmani kriyà karma ca ki¤cidapi nÃsti | utpadyamÃnà bhÃvà hetupratyayÃpek«Ã÷ prav­tti-kramodbhÆtà eva bhÃsante | yadanusÃraæ karttÃramapek«ate prav­ttistadanusÃraæ bhÃvÃnÃm utpÃda-sthiti-vinÃÓÃÓca sadà Ãsannà bhavanti | karturnityatvÃd bhÃvÃnÃm utpÃdao-sthiti-vinÃÓà yugapad bhavi«yanti athavà utpÃda-sthiti-vinÃÓà na bhavi«yanti | nityatvÃt kvacidapi ki¤cidapi utpÃdo và vinÃÓo và na syÃt | hetuæ pratyaya¤ca apek«ya pravartamÃnÃnÃæ bhÃvÃnÃmeva kart­-kriyÃ-hetuphalotpÃdasama÷ kramodbhava upalabhyate | anutpannÃ-kÃÓotpalÃdÅnÃntu utpÃda-sthiti-vinÃÓà na yujyante | avikÃrahetubhi÷ parasparamÃÓritya pravartamÃnai÷ utpÃdaniyamo na yujyate | nityabhÃvÃdanityo hi samutpÃdo na yujyate | hetutastvavikÃratvÃt samasyaivodbhave sati | hetau phale ca saæbhinne 'vikÃrastu kathaæ bhavet | hetau vikÃrasyÃpi bhÆtatvÃt tadasÃd­Óyapak«o na«Âa÷ | kriyÃnanvitavandhyÃputrÃtmani kasyÃÓcit kriyÃyÃ÷ karmaïo và niyatena ayuktatvÃd bhagavaddharme«u avisaævÃditvÃd bhÃvotpÃdakriyà karttÃraæ nÃpek«ate, kintu sati hetupratyayasaÇgrahe bhÃvÃnÃmutpÃdavinÃÓau yujyeta ityuktam | yadyevam atra bhÃvotpÃda-sthityanyathÃ-bhÃvatÃdirabhyupagantavya÷ | bhÃvotpÃdasthitÅnÃæ tu j¤Ãtavyo heturÅÓvara÷ | anye«Ãæ vipratipattiryathÃvattairhi bhëyate || anyai÷ sattvabhÃjanalokayorutpÃda-sthiti-vinÃÓÃstu ÅÓvarak­tapraïÃÓà avagamyante, tadÅÓvarecchÃvaÓÃt kÃya-bhÆmitraya-kartrÃdisaæbhava÷ syÃditi ÓrÆyate | anye tasyaiva cittotpÃdamÃtreïa naraka-preta-tiryak-deva-manu«yadayÃÓca sattvÃ÷ jvara-vi«a-vyÃdhi-strÅ-puru«a-napuæsaka-suk­tarÆpa-vik­tarÆpa-dasyu-jihma-caurÃ÷ kÃmamithyÃcÃra-prÃïÃtipÃta-m­«ÃvÃda-madyapÃna-dyÆtapraveÓa-pratyanta-Óabara-¬ombÅ-nirdaya-krÆra-pÃru«yavÃda-brahmaghÃta-mÃt­pit­ghÃtaka-vyÃdhÃdaya÷, yak«a-rÃk«asa-¬ÃkinyÃdaya÷ sarve paraghÃtakÃ÷, sukha-du÷khÃdaya÷ svargo vimok«aÓca tÃni sarvÃïi cittotpÃdamÃtreïoddh­tÃnÅti vadanti | ÅÓvarakart­tvavÃdino 'tisukumÃrapraj¤Ã eva, atimandapraj¤Ã eva, gatÃnugatikÃÓcaiva yuktiviÓe«arahite tasmin gauravapravaïatvÃt pÆrvottaraviruddhaæ bÃlayuvakacÃï¬ÃlavadayathÃrtha pratyak«Ãdiviruddhaæ, dÃna-vinaya-saæyama-i«ÂÃni«Âaphalaæ, suk­tadu«k­takarma, gamyÃgamyaæ, bhak«yÃbhak«yaæ, svargÃpavargÃdiphalaviruddhaæ, yuktyÃgamÃdiviruddhaæ ca vÃÇmÃtreïa pak«Åk­tya nijÃj¤ÃnapaÂalena netrÃcchÃdanatvÃd asamarthatvÃt paÓubhÆtÃstu paÓubhyo 'pyatichudratarÃ÷ paÓava÷ | nigƬhavandhyÃputrasvabhÃvaæ paÓupatimÃÓritya, janmasthitivinÃÓÃnÃæ hetutÃæsyaapi tÆccatÃm | utpÃde sthitau ca sahetuka evÃbhyupagamyamÃne sati nityavÃdabhaÇgatvÃd vÃdotsarga÷, viparÅtasiddhatvÃd ÅÓvarasya ahetutvameva sidhyati | icchÃmÃtreïa utpÃde sati yugapadeva sampÆrïajagata utpÃdasthiti-vinÃÓÃ÷ syu÷ | tasmÃdapi asiddhÃrthataiva syÃt, sarve«Ãæ nityotpÃdaprasaÇgatvÃt | du÷kha-kuhanÃ-jihma-aÓuci-ak­taj¤atÃdyuddharaïÃnÃæ tu prayojanaviÓe«ÃbhÃvÃcca asiddhÃrthatà | taduddharaïÃyÃso ni«phala÷ | prayojanÃbhÃve hi kalpanÃpÆrvaÇgamÃnÃæ prav­ttirnÃsti, prayojanÃvyÃpte÷ | tatprayojanavadvyÃv­ttau kalpanÃpÆrvaÇgamÃnÃæ prav­tterapi niv­tte÷ asiddhÃrthatÃsti | hetupratyayavaikalye kramotpÃdavinÃÓau pratyak«atayà bhÃsete, avaikalye cÃnutpÃda÷ | sattvabhÃjanalokayorutpadyamÃnasukhadu÷khÃdÅnÃæ sthitivinÃÓau kramaÓa upalabhyete, tasmÃnna ÅÓvaro hetu÷ | kasyacidapi bhÃvasya utpÃda-sthiti-vinÃÓà na yujyante| tasmÃdapi pratyak«avirodho 'siddhÃrtha eva | nÃnyat pratyak«ato garÅya÷ pramÃïamiti sarvavÃdiprasiddham | naikÃnte 'rthakriyà | dayÃpratÃpÃbhÃve gambhÅryaguïa-darÓana-caryÃ-cintanÃdi na yujyate | ekÃntakriyÃyuktà yuktayorgÃmbhÅryaguïasya rÆpÃdervà Ãlambana cintanasyaiva ayuktatvÃt, tattu pratikÆlam | hetÃvasati sarvatra pratyaya eva kathaæ bhavet | ahetau kÃrakÃbhÃvÃt kathamÅ«Âe maheÓvara÷ | bhÃvakartà maheÓaÓcet so 'pi kartà na manyate | pitrabhÃve sutotpatti÷ sà ne«Âà d­Óyate na ca | hetuni«yandasÃd­Óyaæ manyante yuktivÃdina÷ | nityÃnnityaphalaæ yuktamanityÃccÃpyanityakam | ÓÃlibÅjÃtphalaæ tasmÃdaÇkurotpÃda Åk«yate | tathà maheÓvare nitye bhÃvÃnÃæ syÃt sadodbhava÷ | yathÃgnirdÃhayetsarvaæ tathÃcedÅÓvaro mata÷ | agnihetustathÃnyo 'gni÷ ÅÓvare nÃsti hetukam | kramaprav­ttajvÃlÃbhi÷ sarvadÃho 'pi manyate | ÅÓvarasyÃvikÃritvÃd agnivattvaæ na yujyate | tasmÃdÅÓvarakart­tvÃbhyupagame bahudo«asaæbhavÃd bhagavatà bhÃvÃnÃm utpÃda÷ ÅÓvarak­to na yujyate ityuktam | pare tu sarvaæ kÃlena vivartitaæ manyante | tairevamucyate | sthitirbhÃvÃn samutpÃdya kÃlenaiva vivartyate | bhÃvotpÃdasthitÅ cÃpi kÃlenaiva vivartite | tadevam ucyate | atra kÃla iti kiæ nÃma? nityo và anityo vÃ, puru«a÷ strÅ napuæsakasvabhÃvo vÃ, devo piÓÃco vÃ, mÆrto 'mÆrto vÃ, sakriyo ni«kriyo và | sa nityaÓcettadà tatra kriyÃpek«Ã na yujyate | utpÃdaÓcetsak­t so 'pi viruddhatvÃn na manyate | anityatve 'kÃlasya hetupratyayayogata÷ | yadi puæstrÅnapuæsÃdi yatki¤citsyÃd virudhyate | dehyadehikriyÃdau ca pÃrasparaviruddhatà | nityatve nirvikÃratvÃt kriyÃkarma virudhyate | evaæ kÃlavÃdinÃæ kÃlavaÓena bhÃvÃnÃmutpÃda-sthiti-vinÃÓÃbhyu-pagamasyÃpi ayuktatvÃt tadapyasama¤jasameva | sÆryacandra-nak«atra-parva-vatsarÃdi-bÃhyÃbhyantarabhÃvÃnÃæ gatagamyasvabhÃvatvÃt kÃlÃkhyayà bhÃvÃnÃmutpÃda-sthiti-vinÃÓÃstu kÃlapariïÃmatvena na yujyante| anyacca, svabhÃvavÃdina ÃntarabÃhyÃn sarvabhÃvÃn svabhÃvodbhavÃn manyante | bhÃvÃnÃæ svabhÃva eva, kasyacidbhÃvasya utpÃdasya vinÃÓasya và kaÓcidapi heturnÃsti | khara-snigdha-u«ïa-laghutva-Ólak«ïa-tÅk«ïÃni svabhÃva eva | madhura-amla-lavaïa-kaÂukÃni asattvabhedà eva | deva-mÃnu«a-tirya¤co rÃjabrahma-kujÃtaya÷ | suk­taæ du«k­taæ cÃpi sukhaæ du÷khaæ sadà sthitam | svabhÃvavaimatyà tebhyo bhrÃntacittebhya evaæ vaktavyam | svabhÃve vik­te d­«Âe pratyak«Ãdiviruddhatà | vikÃro vartate yatra nirvikÃra÷ kathaæ bhavet | vyaktyanekaprabhedÃcca janma nÃÓaÓca bhÃsate | jÃtervinÃÓasambandhÃn nirvikÃra÷ kathaæ bhavet | svabhÃve nirvikÃratvÃt puru«Ãdau nirarthake | kule rÃjani k«etrÃdau tatphalaæ cÃpi bhÃsate | svabhÃve vik­te jÃte nityavÃdÅ tu bhraæsate | mÃrgo 'yaæ yujyate tasmÃd hetupratyayavÃdinÃm | evaæ svabhÃvavÃdi«vapi parasparavirodhatvÃd utpÃda-sthiti-vinÃÓÃnÃæ svabhÃvÃd udbhavo na yujyata ityuktam | atha bhÃvÃnÃm utpÃda-sthiti-vinÃÓà ahetuto bhavanti ityapare 'hetuvÃdino hetuæ vinaiva kevalam bhÃvÃnÃmutpÃda-nirodhau kalpayanti | ahetuvÃdo 'bhyapagamyeta cet, heto÷ aniÓcitatvÃt k­tapraïÃÓa-ak­tÃbhyÃgama-anavasthÃÓca bhavi«yanti | suk­ta-du«k­tÃdi-pit­-putra-brÃhmaïa-rÃjanya-vaiÓya-ÓÆdra-ÓvapacÃdi-ÓucyaÓuci-gamyÃgamya-bhak«yÃbhak«ya-devapiÓÃcÃdi-dÃna-vinaya-saæyama-japa-tapasyÃ-upavÃsa-niÓcaya-yÃgaj¤ÃnÃj¤Ãna-hetvaniÓcayÃt parasparabhedanirïaya-vyavasthÃpi na saæbhavati | tasmÃttasyaiva do«asya prasajyamÃnatvÃd ahetuvÃdo 'pi lokÃdi-viruddhatvÃd asiddha eva | ye cÃnye pradhÃna-paramÃïvÃdyahetu-pratikÆlahetuvÃdÃdayaste 'pi tenaiva ni«edhitavyÃ÷ | tasmÃn | na svata÷ parato nÃpi na dvayo÷ kart­kÃlata÷ | ÅÓvarÃdik­taæ naiva svabhÃvÃnnÃpyahetuta÷ || ityuktam | hetupratyayayorv­ttirbhÃsate 'nÃdikÃlata÷ || iti tu anÃdi-kÃlata÷ prapa¤ca-vÃsanÃbÅjasya avicchinna-nadÅstrota÷-pravÃhavad anuprav­tte÷ hetupratyayayorv­ttirbhÃsate 'nÃdikÃlata÷ | ityuktam | tasmÃdeva sÆtre atha puna÷ p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓartudhÃtusamavÃyÃd bÅje nirudhyamÃne aÇkurasyÃbhinirv­ttirbhavati ityuktam | 'atha puna÷' iti tu abhÃvÃdudbhava-sva-para-dvaya-ÅÓvarÃdi-rahita-bÅja-p­thivyÃdi-sÃmagryà eva aÇkurÃdi utpadyata iti uktam | pa¤cabhirhetubhirbÃhya÷ pratÅtyotpÃda i«yate | iti | pa¤cabhirhetubhiriti tu hetupa¤cakairiti, bÃhyasyeti bÅjÃde÷ | 'pratÅtyotpÃda' iti pratÅtyam | ÓÃÓvatato na cocchedÃn na saÇkrÃnte÷ parÅttata÷ | hertormahÃphalÃvÃpti÷ sad­ÓÃnuprabodhata÷ | ityuktam | 'ÓÃÓvatato na' iti yasmÃdanyadbÅjam, anyo 'Çkura÷, na ca ya evÃÇkurÃstadeva bÅjam, bÅjamevÃpi nÃÇkura÷ | aniruddhÃd bÅjÃdapi aÇkuro notpadyate | na ca niruddhÃd, tathÃpi bÅjanirodhe aÇkura utpadyate | tasmÃn na ÓÃÓvatato, na cocchedÃditi na ca pÆrvaniruddhÃdbÅjÃdaÇkuro ni«padyate nÃcÃpyaniruddhÃd | api tu bÅjÃd niruddhÃt tasminneva samaye 'Çkuro utpadyate | ato nocchedata÷ | na saækrÃntita÷ iti tu bÅjÃÇkurau tu asad­Óau eva | tasmÃt 'na saækrÃntita÷ | parÅttata÷ hetoriti- parÅttabÅjavapanÃn mahÃphalÃvÃptiriti tatparÅtta-hetorbahuphalÃbhinirv­tti÷, parÅttÃnmahÃphalÃbhi-nirv­ttitvÃt, tasmÃt parÅttahetormahÃphalÃbhinirv­ti÷ | sad­ÓÃnuprabodhÃd iti tu yÃd­Óaæ bÅjamupyate tÃd­Óameva phalÃbhinirv­tiriti | atastatsad­ÓÃnuprabandha÷ | sad­ÓÃphalÃbhinirv­tti÷ | bÅjÃÇkurayorbhinnatvÃd bÅjaæ nityaæ na vartate | yataÓcocchedato nÃsti bÅje sati tathÃÇkura÷ | bÅjasÃd­ÓyasiddhatvÃt tadbhinnaæ na ce«yate | aÇkurasya phalÃdÅnÃæ saÇkrÃntiÓcÃÇkurasya na | ekabÅjaæ parÅttÃïo÷ bÅjatvenaiva sambhavet | tasmÃt parÅttato hetorjÃyate hi mahatphalam | upte ÓÃlyÃdi bÅje hi ÓyÃmÃkÃdiphalaæ na hi | tasmÃdeva - aÇkuro bÅjavanne«Âo nirheturno 'Çkurodbhava÷ | samo nirodha utpÃdas tulonnÃmÃvanÃmavat | ityuktam | evam bÃhyapratÅtyasamutpÃda÷ parikalpanÃtmakena anupacayatvena dra«Âavya÷ | tathaivÃdhyÃtmikasyÃpi hetuÓca pratyayo dvidhà | tathaivÃdhyÃtmikasyÃpi bÃhya-pratÅtyasamutpÃdavad hetupratyayÃkÃradvayopa-nibandhanatvÃt p­thak dvividho 'vagantavya÷ | dvidhà hetuÓcapratyaya iti tu ÃdhyÃtmika÷ pratÅtyasamutpÃdo hetÆpanibandhana÷ pratyayopanibandhanaÓca dvayÃkÃro 'vagantavya÷ | i«Âa iti abhÅ«Âasya ca abhipretasya abhimatasya cetyadhivacanam | tatrÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya hetÆpanibandha÷ kathamavagantavya÷? ucyate - ÃdiheturavidyÃsya m­tyurantyo yathÃkramam | tatrÃdÃvavidyÃdeÓanÃd Ãdau avidyÃ, ante maraïÃÇgadeÓanatvÃn m­tyurante | yattayormadhye syÃt tat tu madhya i«yate | tasmÃt sÆtre avidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrÃ÷, saæskÃrapratyayaæ vij¤Ãnam, vij¤Ãnapratyayaæ nÃmarÆpam, nÃmarÆpapratyayaæ «a¬Ãyatanam, «a¬Ãyatanapratyaya÷ sparÓa÷, sparÓapratyayà vedanÃ, vedanÃpratyayà t­«ïÃ, t­«ïÃpratyaya mupÃdÃnam, upÃdÃnapratyayo bhava÷, bhavapratyayà jÃti÷, jÃtipratyayà jarÃmaraïa-Óoka-parideva-du÷kha-daurmanasyopÃyÃsÃ÷ saæbhavanti | evamasya kevalasya mahato du÷khaskandhasya samudayo bhavati | ityuktam | sajanmakleÓakarmÃtmà dvÃdaÓÃÇgastrikÃï¬aka÷ | hetupratyayasambhÆta÷ karttetyÃdivivarjita÷ | kleÓa-karma-jÃti-paratantro 'yamÃtmÃpi aæÓatrayeïa vyavasthÃpyate | kleÓa-paratantrasvabhÃvatayÃ, karmaparatantrasvabhÃvatayà janmaparatantrasvabhÃvatayà ca | tatra kleÓa paratantra-svabhÃvatÃyà aÇgÃni trÅïi-avidyÃt­«ïopÃdÃnÃni | karma-paratantra-svabhÃvatÃyÃ÷ dve aÇge-bhavasaæskÃrau | jÃti-paratantra lak«aïamapi Óe«asaptÃÇgam-vij¤Ãnam, nÃmarÆpam, «a¬Ãyatanam, sparÓo, vedanÃ, jÃti÷, jarÃmaraïa¤ceti | apÅtipadaæ saægrÃhyatÃæ darÓayati | Óoka-paridevanÃ-daurmanasya-upÃyÃsÃdÅnÃæ priyaviyogÃ-priyasaæprayoga-kÃmavipattyÃdÅnÃæ ca saægraha÷ | evam ayaæ pratÅtyasamutpÃdo dvÃdaÓÃÇga÷ trisvabhÃvatayà veditavya÷ | so 'pi kartrÃdi-svabhÃvatÃ-rahito j¤Ãtavya÷ | atha ÓÃlistambasÆtraÂÅkÃyÃæ t­tÅyaæ paÂalam | avidyà yadi nÃdau syÃdante m­tyurna saæbhaved | 'avidyà yadi nÃdau syÃd' iti tu yadi avidyà cennÃbhavi«yan naiva saæskÃrÃ÷ praj¤Ãsyante | tadvad jarÃmaraïaparyantaæ cennÃbhavi«yan naiva ÓokÃdi praj¤Ãsyate | tebhyo bhinno na kutrÃpi hyÃtmÃtmÅyaÓca vidyate | tatrÃvidyÃyà naivaæ bhavati ahaæ saæskÃrÃdi abhinirvartayÃmÅtyato jarÃmaraïaparyantaæ naivaæ bhavati ahaæ ÓokÃdi abhinirvartayÃmÅti | saæskÃrÃdÅnÃmapi naivaæ bhavati vayamavidyÃdibhyo 'bhinirvartitÃ÷ | evam yÃvajjarÃmaraïasyÃpi naivaæ bhavati vayaæ jÃtyÃdibhirabhinirvartità iti | avidyÃsaæbhavÃdÃdÃvante m­tyuÓca bhÃsate | atha ca satyÃmavidyÃyÃæ saæskÃrÃdyabhinirv­ttirbhavati, prÃdurbhÃva÷ | evaæ yÃvajjarÃmaraïaæ, ÓokaparidevÃdyabhinirv­ttirbhavati | heturÃdhyÃtmikasyÃsya | evamÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya hetÆpanibandho dra«Âavya÷ | kathamÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya pratyayopanibandho dra«Âavya÷? ucyate - pratyayÃ÷ «aÂprakÃrakÃ÷ | asyeti tu ÃdhyÃtmikasya| pratyayastu sÃmagrÅ «a prakÃrakà iti «a¬vidhÃ÷ | pratyayo 'dhyÃtmikastvante vij¤Ãnaæ cÃdike dharà | vij¤ÃnasyÃnte parideÓanatvÃd 'ante vij¤Ãnam' | Ãdike dharà ityucyate | tasmÃt sÆtre -«aïïÃæ dhÃtÆnÃæ samavÃyÃt p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓa-vij¤ÃnÃdistvÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya pratyayopanibandho dra«Âavya÷ | ityuktam | kÃÂhinyÃnugrahau pÃka÷ ÓvÃsav­ddhiranÃv­ti÷ | tatra adhyÃtma-p­thivÅdhÃtu÷ katama÷? yatkÃyasambaddha-kaÂhina-karkaÓa-rÆk«a-kharagata-keÓa-roma-nakha-danta-sveda-mala-carma-mÃæsa-snÃyu-asthayÃdi-sad­Óam, anyacca asmin kÃye yatki¤cidasti tatsarvaæ saæg­hya p­thivÅdhÃturucyate | anugraha tu saægraha÷, sambandho-m­du÷, ÃliÇganaæ, piï¬Åkaraïaæ snigdhatà ca | tadyathÃ-aÓru-sveda-kapha-siæghÃïaka-majjÃ-Óukra-mÆtra-uccÃra-rakta-lasÅkÃ-mastaka-grahaïÅ-pakvÃÓayÃdi÷ anyaccÃsmin kÃye tÃd­Óaæ snigdha-svabhÃvaæ syÃjjaladhÃturucyate | pÃko nÃma pÃcanam-pÃka-pÃcana-pÃcaka-u«ïÃgnistÃpa-tÃpana-v­tiryaÓcaitatkÃyamadhye aÓita-pÅta-khÃditÃnÃæ samyaksupÃcaka÷ | anyacca yatki¤citkaæ tÃd­Óaæ tatsarvaæ tu tejodhÃturucyate | ÓvÃsa iti vÃyudhÃtu÷ | ÓvÃsastu ucchvÃsa÷, ÃÓvÃso, bhëaïaæ, pralÃpo, gamanÃgamanaæ k«ayo v­ddhiriti | kÃyasya vistÃra÷, saÇkoca÷, kampanaæ, calanaæ, utk«epa÷, po«aïaæ, v­ddhi÷, pÅnasa÷, kÃsa÷, chikkÃ, ÆrdhvavÃyuradhovÃyuranyaccÃpi etatkÃyamadhye yatki¤cit tÃd­Óamasti tatsarvam ekata÷ piï¬Åk­tya vÃyudhÃturityucyate | ÃkÃÓamiti anÃv­tatvÃdÃkÃÓam | Ãvaraïaæ sapratighaæ saæv­ta¤ca | rÃjÅ-ko«a-antÃrandhra-mukharandhra-karïapuÂa-nÃsÃpuÂa-netrachidrÃdaya÷ kÃyÃnta÷ ko«aÓcÃyam ÃkÃÓadhÃturityucyate | nÃmarÆpÃnuv­ttiÓca pa¤cavij¤Ãnasaæyuta÷ | tasmÃt kli«Âaæ manaÓcaivÃdhyÃtmika pratyayà ime || tatra nÃmÃnuv­tti÷ rÆpÃnuv­ttiÓca ÃdhyÃtmikavij¤ÃnadhÃturityucyate | pa¤cavij¤Ãnasaæyuta÷ iti tÃni pa¤cavij¤ÃnakÃyÃni, tata÷ kli«Âaæ manaÓcÃpi iti kleÓamayaæ mana÷, tÃni ca caturmahÃbhÆtÃni ekata÷ piï¬Åk­tya na¬akalÃpayogena nÃmarÆpamityucyate | tatra nÃmeti catvÃro 'rÆpaskandhÃ÷-vedanÃ, saæj¤Ã, saæskÃro vij¤Ãnaæ ceti | rÆpaæ nÃma pitro÷ ÓukraÓoïitodbhÆtaæ antarÃbhavamÃÓritya yat prathamaæ nÃmarÆpÃbhinirvartanaæ tanniÓritya pÆrvaænÃmarÆpÃbhinirvartanaæ-manovij¤Ãnaæ sÃsravaæ niv­ta-vyÃk­ta svabhÃvam ÃtmamohÃdicatu÷kleÓÃtmakam | Ãtmamoha÷, ÃtmamÃnam, Ãtmad­«Âi÷, Ãtmotkar«aÓcetyetatkleÓasaæyutaæ kli«Âaæ mana iti ekata÷ piï¬Åk­taæ nÃmarÆpamityucyate | dhÃtÆnÃæ sannipÃtÃd vai ÓarÅrotpÃda i«yate | anantaroditÃ÷ «a¬dhÃtava÷ | sannipÃtÃd vai iti tu vaikalyÃbhÃvÃt | ÓarÅramiti tu bhÆta-bhautika-saænipÃta-piï¬am | utpÃdo nÃma prÃdurbhÃva÷ | i«yate iti tu anumatam | asya kartrÃdi na vartate iti bhÃva÷ | ÃtmÃtmÅyavikalpÃnÃmutpÃdastairna manyate | iti tu asmÃbhirete utpÃdità iti ca tairvayamutpÃdità iti te 'nyonya vikalpaæ notpÃdayanti | te«u satsu samutpÃda÷ te«vasatsu na saæbhava÷ | pratyaye«u asatsu ÓarÅrotpÃdo na yujyate | yadà ÃdhyÃtmikapratyayÃdi-vaikalyÃbhÃvastadà saænipÃtÃt ÓarÅramutpadyate | vaikalye ÓarÅraæ na utpÃdyate | naivÃtmÃdimayÃste hi nÃpyanyaccÃpi ki¤cana | tatra p­thivÅdhÃtustu nÃtmà ahaæmameti manyanÃ-viyuktatvÃt | 'na sattvÃstu' citta-mano-vij¤Ãna-viyuktatvÃt | na jÅva÷ calatvÃbhÃvÃt | na jantustu janyajanaka virahitatvÃt | 'na manujo' manuviyuktatvÃt | 'na mÃnava' stu anta÷ sthitamÃnavÃsad­ÓatvÃt | 'na strÅ', na pumÃn - na napuæsakastu ÃdhyÃtmikastrÅ puru«a-napuæsakÃtmaka÷ | na cÃhaæ mam iti tu ÃtmÃtmÅya-manyanÃ-viyuktatvÃt | nÃpyanyaccÃpi ki¤cana iti tu ÅÓvarÃdi-kart­-kriyÃ-karma-virahitatvÃt | tadvat jalam, agnirvÃyurÃkÃÓo vij¤ÃnadhÃtuÓcÃpi nÃtmÃ, na sattvo, na jÅvo, na jantu÷, na manujo, na mÃnavo, na strÅ, na pumÃn, na napuæsakam na cÃhaæ na mama syÃt | na ceÓvarÃdi anyat ki¤cid iti j¤Ãtavyam | yaikapiï¬Ãdisaæj¤Ã sÃvidyà tribhavachÃdikà | tatra katamÃvidyÃ? ucyate | tribhavachÃdiketyucyate | tribhavastu bhavatrayam kÃmabhava÷, rÆpabhava÷, arÆpabhavaÓca | te 'pi sattvabhÃjanaloke vyavahÃreïa dvividhÃ÷ vyavasthÃpitÃ÷ | atha ca dhÃtu-gati-yoni-bhedena krama-trayeïa sthÃpita÷ | kathamiti cet | ucyate - tatra kÃmadhÃtu÷ «aÂtriæÓadÃÓrayanikÃyavij¤aptyavabhÃsaæ sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïa-svabhÃvena ekapiï¬atvena kalpayan saæj¤ayà grahaïatvÃd avidyeti ucyate | tatra «aÂtriæÓadÃÓrayanikÃyÃstu a«Âau u«ïasvabhÃvà mahÃnarakÃ÷, ÓÅtasvabhÃvÃ÷ a«Âau mahÃnarakÃ÷ | saæjÅva-kÃlasÆtra-saæghÃta-raurava-mahÃraurava-tapana-pratÃpanÃvÅcayo-'«Âo«ïanarakÃ÷ | hÃhÃdhara-apapa-aÂaÂa-hÃhÃvat-arbuda-nirarbuda-padma-mahÃpadma-utpalÃni ÓÅtasvabhÃvatvÃd a«Âau ÓÅtanarakÃÓca | pratyeka÷ prÃdeÓikaÓca naraka÷, pretÃÓraya÷, tiryagÃÓraya÷, asurÃÃÓraya÷ | caturdvÅpÃ÷, a«Âau antardvÅpÃÓca | tatra pretÃÓrayastu marau aÂavÅkÃntÃre ca | tadbhinnastu vibhÃga÷ - grÃma-nagara-nigama-ÓmaÓÃna-parvata-aÂavÅ-karvaÂa-dvÅpa-nadÅ-vÃyu-sÃgara-palvala-ta¬Ãga-kÆpa-udyÃnasthÃna-devÃlaya-mÃt­g­ha-nÃgaloka-maru-saras-v­k«a-ÓÆnyÃlaya-mahÃpatha-nadÅtaÂa-araïyavÃsa-prapÃta-setu-kaulasthÃna-mukha-mahÃpatha-Ãpaïa-catvara-Ór­ÇgÃÂaka-pÃvanatÅrthasthÃna-jalÃÓayÃdi«u sthitvà svakarmavaÓena vij¤aptyavabhÃsa-vikalpodbhavÃnÃæ yadaj¤Ãnaæ seyamavidyà ityucyate | tiryaksthÃnaæ madhye-sÃgaram | yonisthÃnÃni catvÃri-aï¬ajo, jarÃyuja÷, saæsvedaja÷, upapÃdukaÓca | yonyÃÓrayabhedena vividhà tiryagjagad vij¤aptyavabhÃsita-vikalpavÃsanÃliptasantÃnÃ÷ | tadanyathÃvibhaktÃ÷ - gardabha-sÆkara-vÃnara-gaja-u«Âra-aÓva-m­ga-mahi«a-gau-gavaya-camarÅ-Óva-Ór­gÃla-nakula-mÆ«aka-siæha-vyÃghra-tarak«u-­k«a-v­ka-mÃrjÃra-mÅna-kacchapa-makara-ÓiÓumÃra-sarpa-pipÅlikÃ-lÆtÃ-pataæga-tittiri-pipÅlaka-k­mi-valmÅka-godhÃ-kÅÂa-jalavÃsi-Óuka-ÓÃrikÃ-kokilÃ-mayÆra-haæsa-krau¤ca-vaka-kÃka-g­dhra-ullÆka-jÅva¤jÅva-suparïÃdayo 'niÓcita-gatitvÃt svakarmavÃsanÃ-pÃratantryeïa avabhÃsÃkÃraæ sthitaæ tu yadaj¤Ãnaæ tadapi avidyà ityucyate | asurÃïÃæ caturÃÓrayastu sumeroÓcatu÷ pari«aï¬amadhye 'sti | tadbhinnavibhÃgena sthitaæ parvata-aÂavÅ-vana-udyÃna-nadÅ-grÃmÃdi«u svakarma-vaÓÃt praj¤aptÃvabhÃsa-vikalpanodbhÆtamanyasthÃnÃnÃæ yadaj¤Ãnaæ tadapi avidyetyucyate | naraka-sattvÃnÃæ svakarmavaÓitÃnukÆlavikalpanodbhavÃnÃæ tu anavataptamahÃsÃgarÃd viæÓatisÃhasra-yojanÃdhobhÃjanasya vij¤apti-svabhÃvamÆlabhÆte«u anyasthÃne«vabhi-nirv­tti÷ | tato 'nyatra pratyekasattvasya narakÃdi-bhÃjanasya vij¤apti-vikalpanodbhÆtasya parvata-aÂavÅ-maru-darÅ-prapÃta-nadÅ-tÅrÃdisthÃnÃbhinirv­ttaæ yadaj¤Ãnamidamapya-vidyetyucyate | catvÃro dvÅpÃstu pÆrvasyÃæ videha÷, dak«iïasyÃæ jambÆdvÅpa÷, paÓcimÃyÃæ aparagodÃnÅya÷, uttarasyÃæ, ca kururiti | a«ÂÃvantardvÅpÃstu pÆrvayÃæ videhapar«ado deho videhaÓca | dak«iïasyÃæ-jambÆdvÅpa-par«ada÷ capalaka uttaramantrÅ ca | paÓcimasyÃma-paragodÃnÅya-par«ada÷ cÃmaraÓcÃparacÃmaraÓca | uttarasyÃæ kuru-par«ada÷ kuru÷ kauravaÓca | tedvÅpopadvÅpÃnÃæ prabhedena vividhÃ-kÃreïa bhinnÃ÷ | svavij¤ÃnÃvabhÃsavikalpanÃvaÓenodbhÆtaæ vibhinnaprapaæca-vÃsanÃliptaæ tÃd­Óaæ yadaj¤Ãnam idamapi avidyetyucyate | «a¬devÃnÃæ sattva-bhÃjanÃvabhÃsa-vij¤aptyavabhÃsaviÓe«a-sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃÓe«asvabhÃve«u piï¬agrahaïa-kalpanÃ-vaÓenodbhÆtam yadaj¤Ãnamidamapi avidyetyucyate | tatra «a¬devanikÃyà iti | caturmahÃrÃjakÃyikÃ÷ - trÃyastriæÓo, yÃma÷, tu«ito, nirmÃïarataya÷ paranirmitavaÓavartinaÓca | anye ca vidyÃdhara-siddha÷, ­«irgaru¬a-gandharva÷-kinnara-mahoraga, yak«Ãdaya÷, nak«atra-graha-tÃrÃ-candra-sÆryà saparivÃrÃ÷ saprÃsÃdÃ÷, utpÃda-vinÃÓa-svakarmavaÓena vij¤aptyÃkÃrÃvabhÃsa-vikalpanÃ-vÃsanÃnugÃmino 'ï¬aja-jarÃyuja-saæsvedaja-upapÃdukÃÓca | yonyÃÓraya bhedena vividha-tiryagjagad-vij¤aptyavabhÃsita-vikalpa-vÃsanÃliptasantÃnÃ÷ gadarbha-sÆkara-vÃnara-gaja-u«Âra-aÓva-m­ga-mahi«a-gau-gavaya-camarÅ-Óva-Ór­gÃla-nakula-mÆ«aka-siæha-vyÃghra-tarak«u-­k«a-v­ka-mÃrjÃra-mÅna-kacchapa-makara-ÓiÓumÃra-sarpa-pipÅlikÃ-lÆtÃ-pataæga-tittiri-pipÅlaka-k­mi-vÃlmÅki-godhÃ-yÆkÃ-kÅÂa-jalavÃsi-Óuka-ÓÃrikÃ-kokila-mayÆra-haæsa-krau¤ca-vaka-kÃka-g­dhra-ulÆka-jÅva¤jÅva-suparïÃdayo-'niÓcitagatitvÃt svakarma-vÃsanÃpÃratantryeïa praj¤aptyavabhÃsÃkÃra-sthitÃ÷ | evaæ p­thaggati-yoni-bahutva-bhedena vibhinna-sattvabhÃjanalokà ityÃkhyÃtÃ÷ sÃdhÃraïÃ-sÃdhÃraïaviÓe«Ãdipiï¬agrahodbhÆta ekata÷ saæk«ipya kÃmadhÃturityucyate | para¤coktam - dhÃtugatiyonibhedai÷ kÃmabhavastu «aÂtriæÓat | narà dvÃdaÓa, «a¬ devÃ÷ «o¬aÓa narakÃstathà | sÃsurapretatirya¤ca÷ | tÃd­Óa-vibhinna-vikalpavÃsanodbhÆtaæ yadaj¤Ãnam, aparicchinnam, avyaktÃ-varaïam, anavabodham, aparij¤ÃtÃmisraæ pÆrvÃnta-aparÃnta-madhya-hetu-karma-phala-satya-ratna-du÷kha-samudaya-nirodha-mÃrgakaæ yadaj¤Ãnaæ sÃvidyÃ| tridhÃtvavacchÃdi ketyucyate | tasmÃt sÆtre- ye«Ãmeva «aïïÃæ dhÃtÆnÃmeka-saæj¤Ã, piï¬asaæj¤Ã, nityasaæj¤Ã, dhruvasaæj¤Ã, ÓÃÓvatasaæj¤Ã, sukhasaæj¤Ã, Ãtmasaæj¤Ã, satva(saæj¤Ã), jÅva(saæj¤Ã), puru«asaæj¤Ã, pudgala(saæj¤Ã), manuja(saæj¤Ã), mÃnava(saæj¤Ã), ahaækÃra-mamakÃrasaæj¤Ã | evamÃdi vividhamaj¤Ãnamiyamucyate 'vidyeti deÓitam | tatra p­thivÅdhÃtora«ÂadravyatvÃd ekasaæj¤Ã na yujyate | paramÃïÆnÃæ parasparaæ saæcayÃtmakatvÃt piï¬agrÃho na yujyate | hetupratyayayo÷ sambaddhaprav­te÷ nityasaæj¤Ã na yujyate | cirakÃlam asthitatvÃd dhruvasaæj¤Ã na yujyate | sahotpÃda-vinÃÓatvÃn na ÓÃÓvatasaæj¤Ã | saæskÃra-vipariïÃma-du÷khÃnvitatvÃn na sukhasaæj¤Ã | «aÂtriæÓad-vidhÃÓucidravyasamavÃyÃn na Óuci saæj¤Ã | bhÆta-bhautika-dravya-vaipulyÃn na Ãtmasaæj¤Ã | cittacaitasikÃdhi«ÂhÃnatvÃn na sattvasaæj¤Ã | kriyÃbhÃvÃn na jÅvasaæj¤Ã | api ca | gamanÃgamanarahitatvÃn na pudgalasaæj¤Ã asti | ahaæmamamanyanÃvirahitvÃn na manuja-mÃnavasaæj¤Ã | ahaæmametyÃdi-rahitatvÃn manujÃdisaæj¤Ã na yujyate | evaæ «aïïÃæ dhÃtÆnÃæ tadanityÃdisvabhÃvasya yadaj¤Ãnaæ iyamavidyetyucyate | tatra avidyeti tu vidyà na bhÆtatvÃd avidyà | na tu vidyÃbhÃva÷, abhÃvastu na ki¤cidapi | avidyà vidyÃbhinnà vidyÃntaramevasti | tasmÃd abhÃvo ni«edho 'pi nÃsti, paratvamapi nÃsti | atha kimiti cet? virodha÷ | avidyà tu na vidyÃbhÃva÷ vidyÃdharmato viruddhà avidyeti ucyate | paranirmitavaÓavarti taddevo - pariprabh­ti saptadaÓÃÓrayÃkÃravij¤aptyavabhÃso rÆpadhÃtu÷ | tadudbhava÷ sattva bhÃjanaloka-svabhÃva÷ sÃdhÃraïa÷, asÃdhÃraïaÓca viÓe«avikalpavaÓasambhava÷ | ÃÓrayÃstu caturdhyÃnÃnÃæ trividhabhÃvanÃnvitatvÃd brahmakÃyikÃdayo dvÃdaÓa, caturthadhyÃnasya miÓrabhÃvanÃnvitatvÃt pa¤cÃvÃsÃ÷ pa¤caÓuddhÃvÃsÃ÷ | tatra prathame tu brahmakÃyika-brahmapurohita-mahÃbrahmÃïa÷ | dvitÅye tu parÅttÃbha-apramÃïÃbha-ÃbhÃsvarÃ÷ | t­tÅyestu parÅttaÓubha-apramÃïaÓubha-Óubhak­tsnÃ÷ | caturthe -anabhraka-puïyaprasava-b­hatphalÃ÷ | ÓuddhÃvÃsÃstu av­ha-atapa-sudarÓana-sud­ga-kani«ÂhÃ÷ | caturdhyÃnabhÆmaya÷-savitarka-avitarka-sukha-upek«ÃsaæprayuktÃ÷-dhyÃnÃntara-anÃgamyabhÆmaya imà yà aj¤Ãnam, adarÓanam, anabhisamità imà apyavidyetyucyante | yÃÓca nÃmamÃtraæ saæj¤ÃvabhÃsa-vij¤apti-vikalpodbhavÃ÷ catasra ÃrÆpyasamÃpattaya ÃkÃÓa-vij¤ÃnÃki¤cana-naivasaæj¤ÃnÃsaæj¤Ãyatanam yaccÃj¤Ãna-anabhisamiti-adarÓana-midamapyavidyetyucyate | tasmÃdeva bhagavatÃ- caturdhyÃnÃnyÃnÃgamyamÃntarà bhÆmayastathà | ÃrÆpyÃyÃ÷ samÃpatte÷ p­thaksaæj¤Ãcatu«Âayam | caturbhuvo viÓuddhÅnÃæ daÓabhÆdeÓanÃtmikam | maheÓaprÃptisaæsthÃnaæ tattu nÃnyattridhÃtuta÷ | svacittayogayogeÓo viÓuddhayudbhavabhÆstathà | j¤Ãnaæ samÃdhi÷ rÆpaæ ca vaÓitÃprativedina÷ | ityuktam | tatrÃpi yadakli«Âamaj¤Ãnam, adarÓanam, anabhisaæmatam, anavabodhabhÃvanÃmÃrga-j¤ÃnotpÃda-bÃdhakaæ tadapyavidyà ityucyate | tasmÃdavidyÃtamastimirapaÂalena nayanÃv­tatvÃd vi«aye«u rÆpa-Óabda-gandha-rasa-sparÓa-dharmÃkÃravij¤aptiviparyaya-vikalpavÃsanÃvabhÃsatvena nitya-Ãtma-sukha-ÓucyÃdi-viparyÃsatvÃd rÃga-dve«a-moha-vistÃrÃd rÃgajaæ karmÃpi abhisaæskaroti | i«ÂavighÃtakatvÃd dve«otpannaæ karmÃpi abhisaæskaroti | amÃrge mÃrgasaæj¤atvÃd, aÓuci«u Óucisaæj¤atvÃd, amuktau mukti saæj¤atvÃcca mohajamapi abhisaæskaroti | taddvayavyÃv­ttyà ani¤jyamapi abhisaæskaroti | tatpratyayÃt tannidÃnÃcca vidyÃyÃæ rÃga-dve«a-moha-ahaækÃra-d­«Âi-saæÓaya-År«yÃ-mÃtsaryÃnugÃmanÃd akuÓala-kÃyakarmata Ãtmano j¤Ãnasya ca paritrÃïÃrtha prÃïÃtipÃta÷ adattÃdÃnaæ, kÃmamithyÃcÃra÷, unmÃdahetukaæ madyapÃnam anyathÃ-nÅpsita-vipÃkÃbhinirvartanamapi abhisaæskaroti | vÃco m­«ÃvÃda-paiÓunya-pÃru«ya-pralÃpairani«ÂavipÃkÃbhinirvartanamapi abhisaæskaroti | mÃnasa-karmaïo 'bhidhyÃ-vyÃpÃda-mithyÃd­«Âi-samprayogo 'pi abhisaæskaroti | kÃya-vÃk-citta-duÓcarita-dharma-samÃdÃna-hetubhi÷ sattvÃ÷ naraka-preta-tiryag-deva-manu«yÃsure«u utpatsyante | tasmÃda-j¤Ãna-vi«aye rÃga-dve«a mohÃdi÷ pratyak«a÷, ityuktam | tatra avidyayà iti avidyÃ-pratyayena saæskÃrabhÃvÃbhisaæskÃritvÃd vibhÃvitaæ saæskÃrabhÃva-prativij¤aptisvabhÃvaæ vij¤Ãnamabhinirvartate | tasmÃdeva tata÷ saæsk­tabhÃvÃnÃæ j¤aptirvij¤Ãnasaæbhavà | iti uktam | tata÷ iti tu saæskÃramÃÓritya bhÃvÃnÃæ vij¤aptiriti tu vij¤ÃpakatvÃd vij¤apti÷ | vij¤Ãne karmavÃsanÃ-sthÃpanam ityadhivacanam | vij¤Ãnena sahodbhÆtÃÓcatusskandhà arÆpiïa÷ | iti vij¤Ãnena sahodgatà iti tu vij¤Ãnasya hetuta udbhÆtÃ÷ | catu÷skandhà arÆpiïa÷ | iti tu catvÃro vij¤Ãna-skandhÃ÷ vedanÃ-saæj¤Ã-saæskÃra-vij¤ÃnamityÃdaya÷ | arÆpiïastu-bhÆta-bhautika-saæcayÃkÃra-rahitatvÃt santi, na tu nityam | atha kimiti cet? cittacaitasikasvabhÃvo 'sti | skandhatvaæ tu vipula-dravyÃtmakatvÃt | rÆpaæ tu dhÃtucatu«Âayam | pit­mÃt­-ÓukraÓoïitodbhÆtÃ÷ p­thivyÃpte-jovÃyudhÃtava÷ | tÃn saæg­hya vij¤Ãnapratyayaæ nÃmarÆpamityucyate | nÃmarÆpamupÃdÃya cendriyÃyatanodbhava÷ | iti yatpÆrvaæ indriye sat­«ïavÃsanÃnÃmarÆpaæ sthÃpitaæ tannÃmarÆpaæ saæniÓritya cak«urÃdi-«a¬indriyÃbhinirvartanena indriyasya «a¬ÃyatanÃni prÃdurbhavantÅti | indriya-«a¬ÃyatanÃni «a¬vij¤ÃnÃÓritÃni | rÆpÃdi-vi«ayÃlambana-vij¤aptyavabhÃsagrahaïa-svabhÃvÃnÃmabhinirvartanÃd bhagavatà nÃmarÆpasaæniÓritÃnÅndriyÃïi «a¬Ãyatanamityuktam | vi«ayendriyavij¤Ãna-saæghÃtÃt sparÓa sambhava÷ | «a¬indriyÃyatanam apek«ya vi«aye«u indriyavij¤ÃnasaænipÃtÃt sparÓa÷ | indriyavij¤Ãnaæ rÆpÃdivi«aye«u sparÓa iva nirÃntarameva pravartate | atra sparÓastu ki¤cidapi nÃsti | asaæcita-pa¤cavij¤ÃnÃni saæcita vi«ayendriyai÷ saha yugapadekatra bhÆtatvÃt sparÓavanti santi, na tu sparÓa ityucyate | tasmÃdeva bhagavatÃpi trayÃïÃæ dharmÃïÃæ saænipÃta÷ sparÓa ityuktam | ÃlambanÃvabhÃsÃkÃreïa sparÓo jÃta÷ | tadvat sparÓarasÃsvÃdaniyantraïe «aÂsparÓà kÃyÃnÃÓritya «a¬vedanÃkÃyà utpadyante | tasmÃd vedanà sparÓajà j¤eyà | ityuktam | vedanà tu sparÓeïa janità sparÓahetÆdbhavà ityadhivacanam | tatra vedaneti tadvedayit­tvÃd vedanà | vedanÃnubhava÷ | sukha-du÷kha-adu÷khÃsukhÃ-saumanasya-daurmanasya-viÓi«ÂÃ÷ | vedanÃvabhÃsÃkÃravij¤apti vikalpanÃvaÓodbhÆtÃnÃæ trivargabhedena «a¬vedanÃkÃyotpÃdÃd bhagavatà sparÓasahabhavà vedanetyuktam | tadvat ki¤cidvedanÃsvÃdasaktà abhiniveÓÃtmikà hi vedanÃhetukÅ t­«ïeti t­«ïodbhava÷ | tasmÃdeva t­«ïa ca vedanodgatà ityuktam | t­«ïeti tridhÃturÃga÷ | rÃgo 'dhyavasÃnam, abhilëa÷, ÃsaktiraviyogÃkÃæk«Ã, nandanaæ, prema ityadhivacanam | sà ca indriyavi«ayavij¤Ãnabhedena t­«ïÃkÃya÷ «a¬dhà vyavasthÃpità | t­«ïÃvabhÃsÃkÃra-vij¤apti-vaÓodbhÆta «aÂt­«ïÃ-kÃyotpÃdÃt sugatena vedanÃdhyavasÃnà t­«ïetyuktam | evam adhyavasita-t­«ïÃv­ddhirupÃdÃnam | tasmÃt t­«ïÃv­ddhirupÃdÃnam ityuktam | t­«ïà rÃgÃliÇgitasya i«ÂÃviyogasya hetu÷ | kuÓalamakuÓalama-vyÃk­tÃdi tÆpÃdÃnam | upÃdÃnÃrthena upÃdÃnam | upapa¤camÃdÃnaæ upÃdÃnam | yathÃg­hÅta-svakarma-pathyadanasya paravaÓÃd upÃdÃnÃdutpÃda÷ punarbhava ityucyate | tasmÃdeva upÃdÃnodgato bhava ityuktam | svakarmavÃsanÃyà yathÃvadavabhÃsÃkÃra-vij¤apti-vikalpanÃ-vaÓenodbhÆtasya punarbhavasyÃbhinirvartanÃd bhava iti, purnarbhÆtatvÃt | yathÃvat svakarma-vÃsanÃvaÓena iti kuÓalÃkuÓalÃne¤jya-karmavÃsanÃvaÓenetyadhivacanam | evaæ karmabhavastu hetu÷ syÃt | skandhotpÃdo bhavÃjjÃta÷ | karmabhavasya taddheto÷ skandhotpÃdo jÃtirityucyate | tatra skandhotpÃdastu skandhÃnÃmutpÃda÷| dhÃtvÃyatanaprÃptirapi saæk«epeïa jÃtirityucyate | tatra skandhastu anekadravyasaærÃÓyarthastu skandhÃrtha÷ | athavà anityatayaiva dhvaæsatvÃt, utpÃdÃnantarameva anityatÃrÃk«asena bhak«aïaæ, pratihananaæ, vinÃÓanam ityadhivacanam | evamabhinirv­ttau utpÃdahetunà jÃtipratyayena jaraiva abhinirvartate, tasmÃdeva jÃterevaæ jarÃpi ca ityuktam | jÃtipratyayÃbhinirvartitaskandhÃnÃæ jÅrïatà tu jarà | daurbalya-khÃlitya-pÃlitya-balikÃpÆrïatÃ-vibhugnatÃ-kubjatva-daurbalya-kharakharatva-daï¬Ãva«Âambha caryÃvyakti-indriyabhraæÓa-sm­tibhraæÓÃ÷ iti tÃd­ÓÅ tu jÃti-pratyayena bhinirvartita-skandhÃnÃæ svakarmÃkÃriïÅ vij¤aptyavabhÃsa-vikalpanÃvÃsanÃ-vaÓenotpannà jÅrïatà jaretyucyate | evaæ jarÃjÅrïa-skandhÃnyathÃtvaæ maraïamityucyate | tasmÃdevoktam - skandhÃbhÃvo jarÃyà ya÷ sa m­tyuÓcetyudÅryate | tatra jareti ÓlathÅbhÆta-jarÃpratyayena maraïasaæbhava÷ | tatra maraïamiti skandhÃnyathÃtvam | maraïa-m­ta-kÃlak­ta-paralokagamana-saækrÃnti-gati-skandha-vidhvaæsana-skandhanÃÓa-Ãyu÷k«aya-jÅvendriyanirodhetyetÃd­ÓÃdi-saægraho jarÃmaraïam | maraïÃvabhÃsÃkÃra-vij¤aptivikalpanÃvaÓena udbhÆta÷ skandhanÃÓo maraïam | antÃvasthÃ, antaÓayanaæ, vij¤Ãnasaækramaïaæ, Æ«mahÃni÷, Ãyurviyoga÷, kÃyikÃnukaulyatyÃga÷, bhavasaækrÃnti÷, yaÓca vij¤ÃnÃntimÃvasthÃÓrayocchedÃdyutpanno bahudhÃpralÃpa÷, grahaïam, daurbalyaæ, parijÅrïatÃ, dainyaæ, nirodhÃnirodhaka÷, mukhadaurvarïyaæ, anÃthatÃ, svakarmavikalpanodbhÆta-yamapuru«ai÷ paraspara-samÃdÃnÃvabhÃsavij¤apti÷, svalpamÃtrao-prÃïÃvaÓe«e ÓvÃsapraÓvÃsodbhavà arati÷, prakampa÷, kaïÂhapariÓo«aïam, nÃsikÃccheda÷, sveda÷, kledo malaæ, svamÆtroccÃra-lÃlÃÓarÅralepa÷, ni÷sahÃyo, mahÃndhakÃra-prapÃta-parvata-pari«aï¬a-gahanÃÂavÅ-ÓÆnyÃlaya-g­ha-prÃsÃda-Ærdhva-maï¬apa-kÆÂÃgÃra-agni-kuï¬a-mahÃhrada-palÃlaskandhagamanam iva cittaviparyastasya skandhÃntaragrahaïaæ maraïamityucyate | mƬhe tu maraïÃcchoka÷ | iti sat­«ïasya antardÃha÷ Óoka÷ | antardÃhaÓca cittaparitÃpa÷ | ÓocanÃrthena Óoka÷ | atha mama priyavastu-i«Âavastu-viyogo bhavi«yati iti khidyamÃnasya santÃpÃcchoka ityucyate | yathÃkarmodgatÃkÃrÃvabhÃsa-vij¤aptyÃbhibhÆtasya Ãnanda-bhaya-ani«ÂÃkÃrotpanno marmoccheda-du÷kha-citta-khedodbhÆta-ÓokÃntarottha÷-aho, hÃhÃ, kiæ, kena, katham, kutra Óaraïaæ gatvà paÓyÃmi, iha gacchÃmi, gato 'ham, g­hÅta÷, hata÷, m­ta÷, bhak«ita÷, vina«Âa÷, prana«Âa÷, aho mÃta÷, aho pita÷, bhrÃta÷, bhagini, putra, putri, he bhÃrya iti anekadhà pralÃpo mithyÃpadanirnÃdotpanna÷ pailottakasaætÃpo daurmanasyam | tasmÃt ÓokataÓcÃpalÃpo yo daurmanasyaæ sa ucyate | ityuktam | daurmanasyasamudbhÆtaæ pa¤cavij¤ÃnakÃyikam | ÃsÃtaæ du÷khamityuktaæ kÃyasaukhyavidhÃtakam | daurmanasya-samudbhÆtam iti tu daurmanasyÃd eva | paæcavij¤ÃnakÃyikamiti tu manoj¤a-rÆpa-Óabda-gandha-rasa-sparÓÃnusmaraïopapannaæ pa¤cavij¤ÃnakÃyadu÷kham upaghÃtakam | ÃsÃtamanubhava-kÃyasaukhya-vighÃtÃtmakaæ du÷khÃkÃrÃvabhÃsa-vij¤apti-vaÓenodbhÆtaæ du÷khamityucyate | du÷khaæ manasikÃrÃravyaæ manasastÆpaghÃtakam | daurmanasyaæ ca tajj¤eyamanyopakleÓahetu yat | mÃnasaæ sukhaæ du÷kha¤cÃnusm­tya pÆrvahasana-nandana-krŬana-vistÃra-cittavik«epÃdi-ayoniÓomanasikÃrasaæprayuktaæ mÃnasadu÷kham | daurmanasyÃdi upa-saækleÓajanitvÃd anyopakleÓa hetu yat | ityuktam | yad anyadetÃd­ÓÃdi upakleÓa÷, sa tu kleÓo 'pyucyate, upÃyÃsa ityucyate | tatra e«Ãæ dvÃdaÓabhavÃÇgÃnÃm anvartha nÃmÃni darÓayituæ - tamo 'bhij¤ÃnÃmarÆpÃyatasparÓavittar«ata÷ | ityuktam | tatra andhakÃrÃrthenÃvidyà | abhÅti abhisaæskÃrÃrthena saæskÃrÃ÷ | pravaïatvÃnnÃma | ropaïÃrthena rÆpam | ÃyatasparÓavittar«ata÷ | iti ÃyadvÃrÃrthe nÃyatanam | sparÓanÃrthena sparÓa÷ | anubhavanÃrthena vedanà | paritar«aïÃrthena t­«ïà | t­«ïÃdÃnabhavotpÃda÷ pÃkanÃÓa viÓokata÷ | upÃdÃnÃrthena upÃdÃnam | punarbhavajananÃrthena bhava÷ | bhÃvÃrthena jÃti÷, pÃkÃrthena jarà | vinÃÓÃrthena maraïam | ÓocanÃrthena Óoka÷ | vacanÃdi kÃyasaæpŬà cittadaurmÃnasaæ tathà | kleÓÃdanvarthakaæ nÃma yathÃkramamudÅritam | vacanaparidevanÃrthena parideva÷ | kÃyasaæpŬanÃrthena du÷kham | cittasaæpŬanÃrthena daurmanasyam | upakleÓÃrthena upÃyÃsÃ÷ | punastattvÃparij¤etyÃdi tu parÅk«Ãrthaæ pradarÓanÃrtham uktam | punastattvÃparij¤ÃnÃda vidyÃderyathÃkramam | pÆrvapÆrvebhya utpÃdo 'pyÃkhyÃtaÓcottarottara÷ | tattvÃparij¤Ãnaæ tu apratipattirvipratipattiÓca | ayoniÓomanasikÃrahetutvÃd aj¤Ãnamaæ avidyà | avidyÃyÃæ satyÃæ vibhinnÃ÷ saæskÃrà abhinirvartante puïyopagÃ÷, apuïyopagÃ÷, Ãne¤jyopagÃ÷| tatra puïyopagÃnÃæ saæskÃrÃïÃæ puïyopagameva vij¤Ãnaæ bhavati | apuïyopagÃnÃæ saæskÃrÃïÃmapuïyopagameva vij¤Ãnaæ bhavati | Ãne¤jyopagÃnÃæ saæskÃrÃïÃmÃne¤jyopagameva vij¤Ãnaæ bhavati | idamucyate vij¤Ãnapratyayaæ nÃmarÆpam | nÃmarÆpaviv­ddhayà «a¬bhirÃyatanadvÃrai k­tyakriyÃ÷ pravartante | tannÃmarÆpapratyayaæ «a¬Ãyatanamityucyate | «a¬bhyaÓcÃyatanebhya÷ «aÂsparÓakÃyÃ÷ pravartante | ayaæ «a¬Ãyatanapratyaya÷ sparÓa ityucyate | yajjÃtÅya÷ sparÓo bhavati, tajjÃtÅyà vedanà pravartate | iyamucyate sparÓapratyayà vedaneti | yastÃæ vedanÃæ viÓe«eïÃsvÃdayati, abhinandati, adhyavasÃyaæ ti«Âhati sà vedanÃpratyayà t­«ïetyucyate | ÃsvÃdanÃdhyavasÃnÃdhyavasÃyasthÃnÃdÃtmapriyarÆpa-sÃtarÆpa-viyogo mÃbhÆditi yasya bhÆya÷ praïidhÃnamiyaæ t­«ïà pratyayopÃdÃnetyucyate | evaæ prÃrthayamÃna÷ punarbhavajanakaæ karma samutthÃpayati kÃyena vÃcà manasà ca sa upÃdÃna-pratyayo bhava ityucyate | tatkarmanirjÃtÃnÃæ pa¤caskandhÃnÃm abhinirv­ttiryà sà bhavapratyayo jÃtirityucyate | jÃtyÃbhinirv­ttÃnÃæ skandhÃnÃmupacayana-paripÃkÃdvinÃÓo bhavati | tadidaæ jÃtipratyayaæ jarÃmaraïamityucyate| pÆrvapÆrvÃÇgÃnÃmuttarottarÃïÃæ hetutvÃt, tÃni uttarodbhavÃt pratyaya eva | evamayaæ dvÃdaÓÃÇga÷ pratÅtyasamutpÃdo-'nyonyahetukodbhÆta÷ | dvÃdaÓÃÇgastriprav­ttirnityocchedo hyanÃdija÷| prav­tterjaladhÃrÃvad vartate 'nÃdikÃlika÷ | nÃnitya÷ sa tu satataæ sthitatvÃt | na saæsk­ta iti tu saæskÃraviyuktatvÃt | sa na cetana÷ cittaviyuktatvÃt | na pratyayasambhava iti pratyayaviyuktatvÃt | na k«ayadharmastÆpacayaviyuktatvÃt | na nirodhadharma÷ utpÃda-sthiti-vinÃÓa-viyuktatvÃt | anÃdikÃlaprav­ttastu sandhikÃla-pariccheda-viyuktatvÃt | nadÅstrotavat strotodbhÆta anucchinnapravÃha÷ | atha ÃryaÓÃlistambasÆtra-ÂÅkÃyÃæ caturtho 'ntima÷ paÂala÷ | pratÅtyasamutpÃdo 'yaæ nadÅstrotavat avicchinno 'nupravartate | atha cemÃnyasya catvÃryaÇgÃni hetu÷ saæghÃtakÃrakÃïi ca, dvÃdaÓÃÇgasya pratÅtyasamutpÃdasya catvÃryaÇgÃni saæghÃtakriyÃyai hetutvena pravartante | tasmÃt katamÃni catvÃri? ityuktam| avidyà ca t­«Ã karma vij¤Ãnaæ kramaÓo matÃ÷ | avidyÃ, t­«ïÃ, karma, vij¤Ãna¤ceti yathÃkramam | heturvij¤ÃnabÅjaæ hi | vij¤Ãnaæ bÅja-svabhÃvatvena hetu÷ | karma k«etramudÅritam | karma k«etra-svabhÃvatvena heturityuktam | avidyà t­«ïà ca kleÓasvabhÃvatvena hetu÷ | karmakleÓà vij¤ÃnabÅjatvena vyavasthitÃ÷ | karmakleÓà vij¤ÃnabÅjaæ janayanti | tatra karma vij¤ÃnabÅjasya k«etrakÃryaæ karoti ca | vij¤ÃnanÃmakaæ bÅjaæ t­«ïayà snihyate param | vij¤ÃnabÅjaæ cÃvidyà kirati snehanena vai | karma t­«ïà tathÃvidyà k«etraæ sneho 'vakÅrïanam | vij¤Ãne na karomÅdaæ na vij¤Ãnamito matam | tatra karmaïo 'pi naivaæ bhavati ityÃdi tu karmaïo 'pi naivaæ bhavati ahaæ vij¤Ãna-bÅjasya k«etrakÃryaæ karomi| t­«ïÃyà api ityÃdi tu evaæ t­«ïÃyà api naivaæ bhavati ahaæ vij¤ÃnabÅjaæ snehayÃmÅti | avidyÃyà api ityÃdi tu avidyÃyà api naivaæ bhavati ahaæ vij¤ÃnabÅjamavakiromÅti | vij¤ÃnasyÃpi ityÃdi tu naivaæ bhavati ahamebhi÷ pratyayairjanitamiti | tathÃpi bÅjavij¤Ãne karmakleÓaprati«Âhite | vij¤ÃnabÅjamityuktaæ kÅrïe 'vidyÃsvavaskare | t­«ïÃjalena saæsikte avidyÃ-svavaskara iti svavaskareïa ca sad­Óena svavaskaraæ sarve«vanugata-tvÃt | kÅrïe svavaskare iti svavaskareïa pracchÃdanam | t­«ïÃjalena saæsikte t­«ïaiva jalam | saæsikte iti tu snehane | hetuto nÃmarÆpayo÷ | aÇkurotpÃdabhÃso hi | iti tu hetu pratyayasÃmagyà utpÃdastu nÃmarÆpÃÇkuramabhinirvartayati | nÃmarÆpÃÇkuram ityÃdestu | na svaparobhayÃditÃ÷ | nÃmarÆpamidaæ jÃtaæ | nÃmarÆpÃÇkuramidaæ tu svayaæ parata ubhayÃdito notpannam | atha kÅd­Óam iti cet | piturmÃtu÷ samÃgamÃt | avirodhÃd­toÓcÃpi | piturmÃtu÷ samÃgamÃd ityÃdi tu pit­mÃt­saæyogo và sakti÷, samÃgama÷, yuktatvam, putraprasÆtisÃmarthyam, ­tumatva¤ca | 'tridivasÃtyaye rajoniv­ttistu' sa hi strÅïÃm ­turucyate | tadà puru«asamÃgame ÓukraÓoïitasaæyoge, svayaæ gandharvasyÃpi citta-viparyaye 'pi mÃtÃpit­kriyÃdhimuktau garbhotpÃdakrameïa kalala-arbuda-peÓÅ-ghana-praÓÃkhÃvasthÃmatikramya prasÆtasya, ÓaiÓava-kaumÃrya-madhyatÃ-yauvana-v­ddhattvÃdi-daÓÃvasthà bhavanti | tasmÃdapyuktam- ki¤cidÃsvÃdave dhitam | bÅjavij¤Ãnamityuktaæ mÃt­garbhe kramÃccaya÷ | nÃmarÆpÃÇkurotpÃda÷ | atha ca mÃtÃpit­saæyogÃd-­tusamavÃyÃd anye«Ãæ ca pratyayÃnÃæ samavÃyÃttatrÃsvÃdaviddhaæ vij¤ÃnabÅjaæ mÃtu÷ kuk«au nÃmarÆpÃÇkuramabhinirvartayati | na vaikalyÃcca pratyayai÷ | virodhatvÃcca hetÆnÃæ mÃyÃnairÃtmyanigrahe | utpÃdo 'pi na saæbhava÷ | tasmÃd asvÃmike«u dharme«u amame«u aparigrahe«u mÃyÃlak«aïasvabhÃve«u hetupratyayÃnÃmavaikalyÃdityuktam | asvÃmike«u iti tu anta÷ karaïaæ puru«Ãdi anupalambhanasvabhÃvamasti | tatrÃbhiniveÓenotpanno ya Ãgraha÷ | dharmastu skandhadhÃtu-Ãyatana-svabhÃva÷ | amama iti ÃtmÃtmÅyarahita÷ | aparigraha iti tu ÅÓvarÃdi-parigrahÃnupalambhÃt | mÃyÃlak«aïa-svabhÃva iti yathà mÃyà tu abhÆtÃpi vividhavyavahÃraæ pratipÃdayati, tadvat mÃyÃsvabhÃvasya sarvadharme«u kriyÃdirvividhopalabhyate | hetupratyaya-saænipÃta-vyatiriktaæ hetupratyayÃdidharma÷ ki¤cidapi na utpadyate, vinaÓyati và | yathÃpi hetupratyayavaikalyatvÃd bhÃvÃnÃm anutpÃdastadavabodhayituam upamà | cak«urvij¤Ãnamapyata÷ | pa¤cabhirhetubhirjÃtam | ityuktam | tadyathà pa¤cabhi÷ kÃraïaiÓcak«urvij¤Ãnamutpadyate | katamai÷ pa¤cabhirityÃdistu - cak«ÆrÆpÃvabhÃsanai÷ | nabhastajja manaskÃrai÷ | iti | tasmÃt cak«u÷ pratÅtya rÆpa¤cÃloka¤cÃkÃÓa¤ca tajjamanasikÃra¤ca ityÃdi uktam | tatra cak«uriti rÆpaæ dra«Âuæ cak«urindriyaæ vikalaæ bhavati | tasmÃdeva cak«urvij¤ÃnasyÃÓrayak­tyaæ karoti ityuktam | Ãloka iti candra-nak«atrÃgni-au«adhi-maïi-prabhÃnÃm abhivyaktyai Ãloko 'pi upasthita÷ | ÃkÃÓo 'pi nÃnÃv­tti-vikalo bhavati | tajjamanasikÃro 'pi samanvÃhÃra-kÃrye 'vikalo bhavati | pa¤cÃvaikalyatastathà | cak«urvij¤ÃnamudbhÆtam | cak«urvij¤Ãnasya pratyaye«u kasyacidapyabhÃve na cak«urvij¤ÃnasyotpÃda÷, sati cotpÃdo bhavati | mayà te janità iti | vikalpo na yathodeti iti tatra cak«u«o naivaæ bhavati 'ahaæ cak«urvij¤ÃnasyÃÓraya-k­tyaæ karomÅti | rÆpasyÃpi naivaæ bhavati, ahaæ cak«urvij¤ÃnasyÃlambanak­tyaæ karomÅti | ÃlokasyÃpi naivaæ bhavati ahaæ cak«urvij¤ÃnasyÃvabhÃsak­tyaæ karomÅti | ÃkÃÓasyÃpi naivaæ bhavati ahaæ cak«urvij¤ÃnasyÃvaraïak­tyaæ karomÅti | tajjamanasikÃrasyÃpi naivaæ bhavati ahaæ cak«urvij¤Ãnasya samanvÃhÃra-k­tyaæ karomÅti | cak«urvij¤ÃnasyÃpi naivaæ bhavati ahamebhi÷ pratyayairjanitamiti | atha ca puna÷ satsve«u pratyaye«u cak«urvij¤Ãnasyotpattirbhavati | asatsve«u na bhavati | evaæ Órotraj¤ÃnÃdikà khilam | utpÃdasya kramaÓcaivaæ tadvat ÓrotrendriyÃdÅnÃæ pa¤cabhirhetubhirutpÃdakramo 'vagantavya÷ | hetupratyayasaÇgrahÃt | kartrÃdÅnÃæ ca vaikalyÃd ahaækÃraviyogata÷ | utpÃdo 'pi yathÃpÆrvaæ tathà cÃpi pratÅtyajam | hetumatsaævijÃnÅyÃt tathà cÃpi hetupratyayakramo 'nantarokta-krama÷ | evaæ sarvadharmÃïÃm utpÃda-sthiti-vinÃÓà avagantavyÃ÷ | asmÃllokÃt paraænahi | kaÓciddharmo kvacid gantà hetupratyayatastathà | karmaïa÷phalamabhyeti tatra dharmastu cak«u÷-Órotra-ghrÃïa-jihvÃ-kÃya-mana-Ãdayo dharmÃ÷ | rÆpa-Óabda-gandha-rasa-sparÓÃdayo dharmÃ÷, skandha-dhÃtvÃyatana-pratÅtyasamutpÃdÃdayo dharmÃ÷ | asmÃditi tu asmÃllokÃt paraæ lokam athavà paralokÃd amuæ lokaæ kaÓciddharmo na saækrÃmati | yadyevaæ nityavÃdo và ahetu-pratikÆla-hetuvÃdo và bhavi«yatÅti cet | ucyate | hetupratyayavaikalyÃbhÃvÃt karmaïa÷ phalamabhyeti iti | tatra saÇkrÃntyabhÃve 'pi karmaphalÃvinÃÓitvaæ pratyak«ÃnumÃna-viÓvastÃgama-prakhyÃtena anenodÃharaïena j¤Ãtavyam | yathÃdarÓe viÓodhite | d­Óyante mukhabimbÃni darpaïe 'pi ca bimbakam | saækrÃmitaæ bhavennaiva tasmÃd uktam | tadyathÃ- supariÓuddha ÃdarÓamaï¬ale mukha-pratibimbakaæ d­Óyate | na ca tatrÃdarÓamaï¬ale mukhaæ saækrÃmati | asti ca mukha prativij¤apti rhetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | evamasmÃllokÃnna kaÓciccyavate nÃpyanyatrotpadyate | asti ca karmaphalavij¤aptirhetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | tadanyonyÃvikalpanam | kart­kriyÃvihÅnaæ tat tathotpÃdÃvabhÃsanam | pÆrvav­ddhikramÃcca syÃt taditi tu mukham ÃdarÓaÓca | anyonyam iti parasparam anyonyam | avikalpanamiti vikalpanÃbhÃva÷ | kart­kriyÃvihÅnaæ tad iti tatra kartà kriyà ca na sta÷ | kiæ tannocchidyata iti cet- tathotpÃdÃvabhÃsanam ityuktam | kathaæ kart­vihÅnaæ kriyà karma ca bhavi«yatÅti ucyate- pÆrvav­ddhikramÃcca syÃt | dÆrasthaÓcandramà yathà | parÅtto dakapÃtrÃnte d­Óyate na ca krÃmati | asti kriyà ca karmÃpi | tadyathà - candramaï¬alaæ [dvi] catvÃriæÓadyojana-ÓatamÆrdhvaæ sthitam | atha ca puna÷ parÅtte 'bhyudakabhÃjane candrasya pratibimbaæ d­Óyate | na ca candramaï¬alaæ tasmÃtsthÃnÃc cyutam | atha ca puna÷ parÅtte 'bhyudakasthabhÃjane d­Óyate | asti ca candramaï¬alaprativij¤apti÷, hetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | evamasmÃllokÃnna kaÓcid cyavate nÃpyutpadyate | asti ca karmaphala-prativij¤apti÷ hetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | api ca, tadyathÃgnirupÃdÃne pratyaye sati jvalati upÃdÃna-vaikalyÃnna jvalati | evameva karmakleÓajanitaæ vij¤ÃnabÅjaæ tatra tatropapattyÃyatana-pratisandhau mÃtu÷kuk«au nÃmarÆpÃÇkuramabhinirvartayati | asvÃmike«u dharme«u aparigrahe«u paraspara-pratyayamanmÃyÃlak«aïasvabhÃve«u hetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | santi te kalpanÃtmakÃ÷ | bÃhyakarmakriyà hetu÷ tatra bÃhyapratÅtyasamutpÃdasya kriyÃkarma-vyavasthà tu kalpanÃtmikà j¤eyà | adhyÃtmaparatantrata÷ | pa¤cavij¤ÃnasaæbhÆta÷ tatra paratantra-pratÅtyasamutpÃdasya lak«aïamadhyÃtma-pa¤cendriya-vi«aya-vij¤aptyavabhÃsÃkÃratvena veditavyam | paramÃrtho 'vicÃryata÷ | parini«panna ÃkhyÃta÷ yo vikalpa-paratantrÃtmÃkÃro vij¤aptyavabhÃsÃkÃrarahito nirvikalpa÷ supariÓuddhaÓca, abdhÃtu-suvarïa-ÃkÃÓavat pariÓuddha÷ | kleÓa-j¤eyÃvaraïa-svarÆpa-pariÓuddha÷ candrodayavad, acintyaguïa÷, aprameya-prabhÃva-bhÃsÃtmaka÷, asaækrÃnta÷ sarvasattvÃrtham anÃbhogÃvicchedaka÷, ÃdimadhyÃntarahita÷, tridhÃtu-samatÅto nirmalo-'malo malaprahÃïa-svarÆpa÷ | pratisvasaævid-gocarÃtmaka-kÃya-vÃk-cittakarma-samatÅta÷, svasaævedana÷, aparÃdhÅno viÓvarÆpamaïiratnarÃja iva anuttaro dharmakÃya ityucyate | sahetupratyayodbhava÷ | sarvadà dvividho j¤eya÷ kartrÃdirahitastathà | tucchaÓÆnyÃdini÷ sÃra÷ tasmÃt tatrÃdhyÃtmika÷ pratÅtyasamutpÃda÷ pa¤cabhirÃkÃrairdra«Âavya÷ | ityuktam | katamai÷ pa¤cabhi÷? uktam | na ÓÃÓvatato | yasmÃdanye maraïÃntikÃ÷ skandhà anya aupapattyaæÓikÃ÷ skandhÃ÷ | na tu ya eva maraïÃntikÃ÷ skandhÃsta evaupapattyaæÓikÃ÷ | ya evopapatti-hetavasta eva vinÃÓakÃ÷ | ya eva vinÃÓa-hetussa evÃpi aupapattiko bhavi«yati | ato maraïÃntikÃ÷ skandhà nirudhyante aupapattyaæÓikà skandhÃ÷ prÃdurbhavanti | ato na ÓÃÓvatata÷ | na ca pÆrvaniruddhe«u maraïÃntike«u skandhe«u iti niruddhaya na ciraæ gatatvÃd aupapattyaæÓikà iti aupapattyaæÓe niÓritatvÃd aupapattyaæÓikÃ÷ skandhÃ÷ prÃdurbhavanti | maraïÃntikà aniruddhà eva | aupapattyaæÓika÷ skandha÷ prÃdurbhavet, tada-yuktatvÃduktam- api tu maraïÃntikÃ÷ skandhà nirudhyante, tasminneva ca samaye aupapattyaæÓikà skandhà prÃrdubhavanti, tulÃdaï¬onnÃmÃvanÃmavat | ato nocchedata÷, visad­ÓÃ÷ sattvanikÃyÃ÷ sabhÃgÃyÃæ jÃtyÃæ jÃtimabhinirvartayanti | ato na saækrÃntita÷ parÅttakarma kriyate, vipula÷ phalavipÃko 'nubhÆyate | ata÷ parÅtta-hetuto vipulaphalamabhinirvartitam | yathÃvedanÅyaæ karma kriyate tadÃvedanÅyo vipÃko 'nubhÆyate | atastatsad­ÓÃnuprabandhataÓca | ya÷ kaÓcid imaæ pratÅtyasamutpÃdaæ samyakpraïÅtamevaæ yathÃbhÆtaæ samyakpraj¤ayà satatasamitamajÅvaæ yathÃvadaviparÅtamajÃtamabhÆtamak­tamasaæsk­tamapratighamanÃlambaæ ÓivamabhayamavyupaÓamasvabhÃvaæ paÓyati | asata÷ tucchata÷, riktata÷, asÃrata÷ rogata÷, gaï¬ata÷, aghata÷, anityata÷, du÷khata÷, ÓÆnyata÷, anÃtmata÷ | iti | ya imaæ pratÅtyasamutpÃdamiti ÃdhyÃtmikapratÅtyasamutpÃdam | yadimaæ samyag iti aviparÅtam | praj¤ayà iti lokottarapraj¤ayà | yathÃbhÆtamiti tu tathatÃyathÃvat | satatasamitamiti sarvakÃlamavicchinnam | ajÅvam iti prÃïa-kartrÃdi-viyukta-tvÃdajÅvam | ajÃtamiti jÃtirahitatvÃt | abhÆtamiti sthiti-rahitatvÃt | ak­tamiti karturabhÃvÃt | asaæsk­tamiti saæsk­ta-lak«aïa-rahitatvÃt | apratighamiti Ãvaraïa-rahitatvÃt | anÃlambanamiti ÃlambyÃlambaka-rahitatvÃt | Óivamiti ÓÃntatvÃt | abhayamiti tu utpÃdÃdi-bhayarahitatvÃt | anÃhÃryamiti kleÓa-pÃratantrya-rahitatvÃt | avyayamiti satataæ vyavasthitatvÃt | avyupaÓamamiti ekÃntaÓamagatirahitatvÃt | 'asata÷' skandhÃt p­thaganyÃbhÃvÃt | tucchata iti muktÃtmano hrasvalohavad ekÃntasya abhÃvÃt | riktata iti antasthita-svarÆpÃtmadravyÃbhÃvÃt | asÃrata iti spharaïÃtmakatÃbhÃvÃt | rogata iti rogÃtmaka-skandhÃt p­thaktvÃbhÃvat | gaï¬ata iti skandhÃnatiriktabÃdhakÃntarÃ-bhÃvÃt | apratighata iti karmakleÓÃtirikta-bÃdhakasvarÆpÃntarÃbhÃvÃt | anityata iti sahopapÃdavinÃÓa÷ skandhÃt p­thaganyana svabhÃvÃt | du÷khata iti saæskÃravipariïÃmadu÷khÃbhyÃæ pÃrthakyÃbhÃvÃt | ÓÆnyata iti kalpanà svabhÃvatayà abhÆta-parikalpanÃyÃ÷ p­thakatvÃbhÃvÃt | anÃtmata iti skandhÃnatiriktamÃtmadravyÃbhÃvÃt | kartrÃdirahitastathà | tucchaÓÆnyÃdini÷sÃra÷ praj¤ayaivaæ ya Åk«ita÷ | kiæ kathaæ và kuta÷ kena kalpavÃdÃdi hÃnita÷| anantÃcintya guïyakam | ÓÃntaæ dharmÃtmakaæ kÃyam | tathatÃrthaæ sa eva pÆrvÃntaæ na pratisarati ityuktam | kiæ nvahamabhÆvamatÅta iti nÃyaæ mohotpÃda÷ | asaæmohe j¤ÃnotpÃdatvÃd ahamatÅta etannara-sad­Óo 'bhÆvamityÃdi ca | ahaæ devo và gandharvo và kiæ sukhavihÃro du÷khavihÃro 'bhÆvamityayaæ moho'bhÃva eva | ahaæ sugatau durgatau vÃ, ciram, aciram và kathamabhÆvamiti moho 'pyabhÃva eva | anÃgatÃnte na pratisarati | kiæ nvahaæ bhavi«yÃmyanÃgate 'dhvani iti ca Ãhosvinna bhavi«yÃmi iti moho 'pyatra nÃstyeva | kiæ nvahaæ bhavi«yÃmyanÃgate 'dhvani iti anÃgate 'dhvani devo và piÓÃco và naro và kiæ và bhavi«yÃmÅti atra mohasyÃpyanudbhava eva | sukhÅ và du÷khÅ và surÆpo và kurÆpo và kathaæ bhavi«yÃmi iti moho 'pyatra nÃsti | antarapi na pratisarati iti antarna muhyati | kiæ nvidamiti Ãtmà nirÃtmà và iti | kathaæ nvidamiti kiæ sarÆpo 'thavà virÆpo veti moho 'tra nodbhavati | ke santa iti suk­ta-karmakÃriïa÷ du«k­ta-karmakÃriïo veti na mohotpÃda÷ | ayaæ sattvo devagaternaragatervà kuta Ãgata itaÓcyuto deve«u manu«ye«u narake prete tirya¤ci và kutra gami«yatÅti moho 'tra na sambhavati | Óramaïa-brÃhmaïÃnÃæ p­thagloke d­«ÂigatÃni bhavi«yanti ityÃdi | d­«ÂigatÃni iti d­«ÂisthÃni | p­thagiti bhinnameva | tadyatheti tu nidarÓanÃrtham | ÃtmavÃda-pratisaæyuktÃnÅti skandha-vyatirikta-ÃtmabhÃva÷ | avicÃrata ÃtmÃtmÅyeti svabhÃvÃtmagraha-saæyuktatvÃd ÃtmavÃdaprati-saæyuktÃnÅtyuktam | viparÅtadhÃraïÃ-samutthÃnÃrthaæ pudgalavÃda-pratisaæyuktÃnÅtyÃdi tu punargamanatvÃt pudgala iti skandha-vyatirikta÷ | yasyÃmuæ lokaæ tyaktvà paraloka-gamanasya paralokaæ vihÃya amuæ etallokagamanasya cÃbhÃvÃt grahaïa-durviparÅtagrahaïamityuktam | kautuka-maÇgalavÃda-pratisaæyuktÃnÅti | kautukastu lokaÓilpasthÃnaæ, yacca vividhavidyÃsthÃne utsava-ÃvÃha-vivÃha-kalaha-yuddhai÷, udyÃna-nadÅ-sÃgara-parvata-vane«u tattad-bhinne«u ca Ãryasya gamana-darÓana-saækramaïa-prav­tti-ÃvÃsÃnuramaïakrŬÃ-sukhÃ-svÃda-n­tya-gÅta-padÃlÃpa-dhÃvana-laæghanai÷, adbhuta-puru«a-strÅ-dÃraka-dÃrikÃ-vigrahakathÃ-vÃda-prahelikoktibhi÷, gajÃÓvÃdi-yodhanai÷, dÆrvÃ-dadhi-gorocanÃ-k«etrahala-mudgara-pu«pa-phala-kalaÓa-ÓaÇkha-matsyÃ-dibhi÷, brÃhmaïa-­«abha-candra-sÆrya-graha-nak«atra-tÃrÃ-k«aïa-yoga-karaïÃdinaimittikÃ-dibhi÷ ÃtmaÓuddhayanve«aïam | viparÅtÃnekÃkÃra-pralamba-rajjulambye 'mÃrge mÃrgasaæj¤Ã, aÓucau Óucisaæj¤Ã, amunau munisaæj¤ayà «a¬jagaccakra-pravi«Âa-buddhimato gamanaæ gamyaæ ca saæsÃramevÃnusaranti na tu nirvÃïamiti | te«Ãæ samyak praj¤ayà darÓane caturvidhaviparyaya-rahitatvÃt samucchinnamÆlÃni tÃlav­k«amastakavadanÃbhÃsagatÃni ÃyatyÃmanutpÃda-nirodhadharmÃïi iti | tasmÃdevoktam | tathà kaÓcicca na cyuta÷ | janmÃbhÃso 'pyasaælloke tasmÃd udÃharaïam- yathÃpÃdapasaÇgata÷ | vahnistrotaprav­tti÷ syÃt hetuvaikalyatastathà | nÃnupravartate hyagni÷ tathà iti yathà candrasya rÆpe dÆrasthite 'pi parÅttajalabhÃjane«u jale vipulatailapÃtre«u và avabhÃsate | candrarÆpasaækrÃntiranekatvaæ vÃpi nÃsti, tathÃpi anekajalapÃtre«u d­Óyate | evam asmÃnna kaÓciccyuto na gato nÃgato, hetupratyayavaikalyÃt cyuti-gamanÃgamanÃvabhÃsÃ÷ | tadvajjalabhÃjanavat sattvasantÃnasya jagata÷ sthÃnÃntare«u bahurÆpeïa cittacandrabimbotpÃda÷, hetupratyayÃvaikalyÃt | kuÓalÃkuÓalÃne¤jyÃdi-hetoryathÃk«epà tatrÃvabhÃsÃkÃrà vij¤aptirudbhavati | ÃtmÃtmÅyaviyukta÷ sarvabhÃve«u pratÅtyasamutpÃdakramo 'vagantavya÷ | avicchedo - dÃharaïam- yathÃpÃdapasaÇgata÷ | vahnistrota÷ prav­tti÷ syÃt | karmakleÓa-lipta-cittasantÃnaæ vahnistrotonibaddhamindhanaæ tu karmakleÓata eva syÃditi parÅk«yate | yathà - agnÅndhanahetukaæ jvalanam avicchinnam | indhanÃbhÃve vicchinnam, tadvad atrÃpi karmakleÓendhanamucchidya saækleÓÃlaya-vij¤ÃnabÅjao-santÃne j¤ÃnÃgni-saæyogÃd dagdhe sati hetu-nirodhÃn na phalodbhava÷ | tasmÃdevoktam - yÃnyeke«Ãæ Óramaïa-brÃhmÃïÃnÃæ tadyathà iti ito bÃhyÃnÃm lokastu loka÷ | naÓyan-naÓyan gatyartha÷, lujyatatvÃlloka÷ | viÓÅryamÃïa ityadhivacanam | d­«ÂigatÃnÅti d­gdarÓanam viparÅta-ÓÃstraÓravaïacintanÃdimithyÃ-j¤Ãnodbhavaæ mithyÃ-j¤Ãnaæ tu d­«Âirityucyate | p­thak tu bhinnam | tadyathà - ÃtmavÃda-pratisaæyuktÃnÅtyÃdi tu pa¤copÃdÃna-skandhe«u rÆpa-vedanÃ-saæj¤Ã-saæskÃra-vij¤Ãrno«vati ÃtmÃtmÅya-rahite«u, Ãtmatvena samyagd­«Âiryà kli«Âapraj¤Ã sà d­«Âi÷ | satkÃyÃntad­«Âi-ÓÅla-vrata-mithyÃd­«ÂipÆrvakaæ kupraj¤ÃvidyÃsaæprayuktatvÃd d­«Âiriti | tadavidyÃpÆrvakaæ rÃgapratighÃkÃrÃvidyÃd­«Âi-vicikitsopakleÓa-saæprayukto d­«Âi-lak«aïa-dhÃtvÃkÃrabhedam anadhigamya saækli«ÂÃlaya-vij¤Ãna-vÃsanÃvasthita-tadÃkÃra-vij¤ÃnÃvabhÃsapo«aïÃt prÃgeva lokottara-mÃrgÃÓritacaturÃryasatyabhÃvanÃ-bhyÃsakrameïa du÷kha-samudaya-nirodha-mÃrga-darÓana-bhÃvanÃ-vimukti-viÓe«Ãnantareïa prahÃïa-sÃk«ÃtkÃra÷ | yaÓcÃpi saptatriæÓadbodhipak«adharmasm­tyupasthÃna-samyakprahÃïa-­ddhipÃda-indriya-bala-bodhyaÇga-mÃrga-pratÅtyasamutpÃda-dhyÃna-arÆpi-apramÃïa-«a¬anusm­tyÃdiyadharmapudgalanairÃtmya-bodhicittabhÃvanÃ-samÃdhi-dhÃraïÃ-ÓraddhÃ-vÅrya-samÃdhi-praj¤Ã-bhÆmi-vaÓÅkÃrÃ-bhij¤Ãna-j¤Ãna-pÃramitÃ-vimuktidvÃra-k«Ãnti-bhÃvanÃdi-krameïa lokottaramÃrgÃnugata-tvÃd adhimukticaryÃyÃæ pratisthÃpya niryÃïa-prayoga-sÃk«ÃtkÃrÃd indriya-bala-abhayao-asaæs­«Âa-pratisaævid-vya¤jana-mahÃpuru«a-lak«aïa-­ddhipÃdÃdi bhÃvanÃæ paripÆrya anuttarasamyak-samavabodhÃvabodhÃt Óamatha-vipaÓyanÃnukÆla-samabhÃvo bhÃvane 'nantÃ-cintyaguïyaæ ÓÃntasvabhÃvakÃyaæ, ÃdimadhyÃntavarjitaæ, j¤Ãtvà prÃpnoti buddhatvam ityuktam | tatra rÆpaskandhastu rÆpÃvabhÃsÃkÃra-vij¤aptyavabhÃsa-vikalpodbhÆto 'neka-dravyÃtmako bhÆtabhautika-rÆpa-lak«aïa ekÃdaÓao-sÃmÃnyÃtmaka-pa¤cadravyÃkÃrÃropa-saæghaÂÂita÷ cak«u÷-ÓrotrÃdirÆpa-ÓabdÃdikÃma-rÆpa-arÆpa-pratisaæyuktÃbhÆtaparikalpanÃ-lak«aïa÷ skandho dhÃtvÃyatana-indriya-vij¤Ãna-vi«ayÃtmako 'tha ca tÃd­ganyatÃd­grÆpa-lak«aïo dharmastu rÆpaskandha iti | tatra vedanÃskandha iti sukha-du÷khobhayÃkÃreïa ÃsvÃdÃkÃra-vij¤aptyavabhÃsa÷ | vi«ayendriyavij¤Ãnabhedena vedanà «aÂkÃyà | dhÃtvÃkÃraviÓe«abhedena kleÓopa-kleÓasaæprayuktatvÃd anantÃ÷ prabhedÃ÷ syu÷ | sukha-du÷kha-saumanasya-daurmanasyo-pek«ÃnvitatvÃt «a¬ÃkÃramÃtmadravyameva abhÆtasaækalpa-vikalpÃlaya-vij¤ÃnavÃsanopa-nibaddhatvÃd rÃga-dve«a-mohÃditridhÃtu-vikalpavaÓodbhÆta-dravya-saæg­hÅtatvÃd vedanÃ-skandha iti | saæj¤Ã sÆk«ma-sthÆla-mahÃÇgatÃdi-citrÅkÃrÃva-bhÃsÃkÃra-vij¤apti-rvikalpanÃvaÓodbhÆta-pÆrvahasana-nandana-krŬanÃdi-kÃnanusm­tya strÅ-puru«Ãdi-nimittaviÓe«agrahaïÃtmikà vi«ayendriya-vij¤Ãnabhedena «aÂkÃyà saæj¤Ã | rÃga-dve«a-moha-nibandhanatvÃd dhÃtvÃkÃra-viÓe«abhedena tu anantaprasarà | saækli«ÂasyÃlayavij¤Ãna-vÃsanÃ-sambandhatvÃd ÃtmamohÃdi-saæyuktÃtmatà tu saæj¤eti | saæskÃrastu saæprayuktÃ-prayukta-praj¤apti-saæsk­tÃ-saæsk­tÃvabhÃsÃækÃra-vij¤apti÷-vikalpanÃvaÓenodbhÆta÷ | pÆrvÃk«iptÃlaya-vij¤ÃnÃd astitva-vÃsanÃ-bhedena tu dhÃto÷ ÃkÃra-viÓe«Ãnanta-prasarÃnvitasya saæskÃra-skandha-saæg­hÅtatvÃt saæskÃraskandha iti | tatra vij¤Ãna-skandhastva«Âavidha÷ | vi«ayendriya-vij¤ÃnÃnÃæ viÓi«ÂÃvabhÃsÃkÃra-vij¤apti÷ | vikalpanÃvaÓodbhÆtÃlaya-vij¤Ãnasya vÃsanopanibaddhatvÃd dhÃtorÃkÃra-viÓe«a-bhedenÃnantaprasaro hi vij¤Ãnaskandha iti | te«Ãmapyevaæ dhÃtvÃyatana-sÃsrava-saæsk­ta-saækleÓÃdi-paryÃyabhedena sva-lak«aïasambandhena saæk«ipya skandho dhÃturÃyatanamiti | evaæ saækli«ÂÃlayavij¤Ãna-bÅjÃnvità abhÆtasaækalpasamuttthatraidhÃtukodgatÃste cittacaitasikÃdayastu saæsÃra iti | tathÃpi tatra ÃdÃveva kartrÃdirahito riktastuccho 'sÃra iti viditvà caturÃryasatya-bhÃvanÃnulomaprav­ttyà nirïÅto lokottara-j¤ÃnÃgni-samudbhÆto-'vidyÃndhakÃrÃdi-rahito hetupratyayÃrthatathatÃparij¤ÃnÃt ÓÃnto dharmakÃyo 'vagamyate | tasmÃd du÷kha-samudaya-nirodha-mÃrga-darÓana-bhÃvanÃmÃrgakrama÷| tatra du÷kha-satyam-anityatÃ-du÷khatÃ-ÓÆnyatÃ-nairÃtmya-samyaganudarÓanaj¤Ãnena k«Ãnti-mukti-prahÃïa-viÓe«ÃnÃntaryaj¤Ãnena ca tad-du÷khamavagamya kleÓÃlayavij¤ÃnavÃsanÃæ saænihatya pudgaladharmanairÃtmyam avabudhya, traidhÃtukÃvabhÃsitÃbhÆtasaækalpodbhÆtaæ asmin cittamÃtre mÃyÃ-marÅci-gandharvanagara-alÃtacakra-pratiÓrutka-udakacandra-pratibimbavad vibhÃvane, skandhÃdau dhÃtau Ãyatane ca grÃhya-grÃhakatÃæ vihÃya dharmanairÃtmyasamatÃyÃæ praviÓe, svacittameva Ãdyamanutpannamiti ÓÆnyaj¤ÃnapraveÓe, sarvadharmani÷svabhÃvatÃj¤Ãnasya karuïÃmÆlaka-bodhicittasya hetÆbhÆta-vividhopÃya-puïyaj¤ÃnasambhÃrasaæcaye daÓapÃramitÃhetubhi÷ daÓabhÆmyÃdhÃra daÓaj¤ÃnÃlambana-daÓavaÓitÃphalÃnvite 'nantÃcintya-guïÃkÃra÷ ÓÃntadharmakÃyo 'vabudhyate | evaæ samudaya-satya-samudaya-hetu-prabhava-pratyaya-Ãnantarya-vimukti-prahÃïa-viÓe«a-darÓana-anuloma-pratiloma-bhÃvanÃkÃreïa saækli«Âa-Ãlayavij¤Ãna-vÃsanÃ-mala-rahitatve ÓÃntadharmakÃye praveÓa÷ | nirodha-satye 'pi nirodha-ÓÃnta-praïÅta-ni÷saraïatÃ-Ãnantarya-vimukti-prahÃïa-viÓe«a-darÓana-bhÃvanÃmÃrgakrameïa saækli«ÂÃ-layavij¤ÃnavÃsanÃsamudghÃtena Ãnantarya-prahÃïa-vimukti-viÓe«a-bhÃvanayà pudgala-dharmanairÃtmyÃdhigame ÓÃntadharmakÃyaprÃpti÷ | hetupratyayao-rahitatvÃt mÃrgasatye 'pi mÃrga-nyÃya-pratipatti-nairyÃïika-sandarÓane evaæ darÓana-bhÃvanÃ-Ãnantarya-prahÃïa-vimukti-viÓe«amÃrgÃnukÆlatÃyai Ãlayavij¤Ãne vidyamÃnÃæ vÃsanÃæ saænihatya pudgaladharma-nairÃtmya-samatÃvabodhÃt trikÃyÃdhi«ÂhÃna-ÓÃnta-dharmakÃyasyÃcintyÃ-prameyaguïa-gaïasya ÃdimadhyÃntarahitasya avicchinna-nÃbhogakaraïÃtmaka-sarvÃrthÃnÃæ anuttaraæ sarvaj¤atvaæ prÃpnoti | api coktam - ya evaæ tathatÃk«ama÷ | tasmai vyÃkriyate nÆnaæ ya evamanantarokta-pratÅtyasamutpÃda-pudgaladharmanairÃtmya-tattva-k«ama icchati, sa eva pudgaladharmanairÃtmyak«amatÃnvitatvÃd anuttarasamyaksambodhiæ vyÃk­tavat paÓyet, jÃnÅyÃccetyartha÷ | tasmÃt sÆtre- yo bhadanta ÓÃriputra kulaputro kuladuhità và evaævidha-dharmak«Ãnti-samanvita÷, tasya tathÃgato 'rhat samyaksambuddho 'nuttara÷ samyaksambodhiæ vyÃkaroti ityuktam | maitreyastu svayaæ tathà | uvÃca ÓÃriputrÃya evam ÓÃriputro bodhisattvo maitreyamap­cchat | bodhisattvo maitreyo 'pi ÓÃlistambopamà k­tà idaæ sÆtram vistareïa vibhajya bhëitavÃn | bodhisattvamaitreyeïa bhëitÃæ ÓÃlistambopamÃæ k­tvà ÓÃriputrastu tacchrutvà iti ÓÃlistambopamà k­tà | saæstuto dh­ta sÃraÓca devasaæghÃn iti | dh­tasÃra iti dharmÃrthatathatÃvabodhatvÃt sÃragrahaïam | devasaæghÃniti deva-nÃga-yak«a-gandharva-Ãdi-sahitÃn | anumoditeti anumodya | saþstuta iti tvayà yathoktaþ tathaiva asti nÃnyatheti, avadhÃrayan nirjÃtatvÃt | gatvottthÃya prahar«ita÷ | ÃkhyÃtavÃæÓca bhik«ubhya÷ tasmÃdeva sÆtre- atha Ãyu«mÃn ÓÃriputro maitreyasya bodhisattvasya bhëitam abhinandya utthÃyÃsanÃt prakrÃnta ityuktam | maitreyeïa bodhisattvena mahÃsattvena evamuktaæ maitreyeïa bodhisattvena, evamiti ÓÃriputreïa kathitam | anumoditam | ÓÃriputra÷ tacchutvà prahar«ita÷ santu«Âa ityartha÷ | gatvà bhik«ubhyo gambhÅrodÃrÃdbhutaæ sÆtraæ yathÃÓrutavat sarvasattvahitÃya bhëitam | ÓÃlistambasya sÆtrasya vistarÃkhyà subhadrikà | hÅnabuddhi prabodhÃrthaæ ÓatairdvÃdaÓabhi÷ k­tà | ÃcÃryanÃgÃrjunena viracità ÓÃlistambakavistarÃkhyÃÂÅkà samÃptà | bhÃratÅyopÃdhyÃyena dharmaÓrÅbhadreïa lokacak«u«Ã bhadantasÃdhumatinà j¤Ãna kumÃreïa cÃnÆdità | mahÃsaæÓodhaka-lokacak«u«Ã bhadanta-ÓrÅkuÂÅreïa saæÓodhya nirïÅtà |