Nagarjuna: Salistambakamahayanasutratika
Based on the ed. by Sonam Rabten: ârya÷àlistamba sutra kàtikà,
Varanasi/Sarnath : Central Institute of Higher Tibetan Studies, 2004



Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project.
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)
Version: 2009-04-28 11:04:58
Proof Reader: Milan Shakya


The transliteration emulates the conventions of Nagari script.
Therefore, many word boundaries are not marked by blanks.


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




àrya÷àlistambakamahàyànasåtrañãkà

(saüskçta - punaruddhàraþ)

bhàratãyabhàùàyàm - àrya÷àlistambakamahàyànasåtrañãkà |

bhoñabhàùàyàm - hphagaspà - salu - jaïapà - ÷esvyavà - thegpà - chenapoã - doã - gyàcher b÷adpà

atha ÷àlistambavibhàùàyàþ prathamaü pañalam

nama àryama¤ju÷rãkumàrabhåtàya |

tatra 'anantàcintyaguõyaü hi' ityàdiùu anantaguõyamiti guõaü hi balàbhayàsaüsçùñàdiguõàrthe devamanuùyaiþ pariceyatvàt, sevyatvàt, abhyasanãyatvàd, bhàvanãyatvàt, sàkùàtkaraõãyatvàt pràptakaraõãyatvàcca guõàþ | te guõàstu bahavaþ | anantàcintyeti samastaü padam | acintyaguõatvaü tu ÷ràvaka-pratyekabuddha-sarva-pçthagjana-sarvatàrkikagaõa-cittagocaraü samatikramaõàt | tataþ so 'nantàcintyaguõa samanvitaþ | katama iti cet, ucyate - sambuddhaü karuõàtmakam | ityuktam | samyagaviparyasta¤ca buddhatvàt sambuddhaþ | sarvadharmànityatvasya duþkha-÷ånya-nairàtmyàdi-dharmàn-pudgalanairàtmyasvabhàvatayà yathàvad avabodhatvàd buddhaþ |

praphullakamalavad buddhervikàsàd buddho, bodhatvàd và buddhaþ | aj¤ànanidrà suptajaganmadhye jàgratapuruùavat, yathàvadaviparyastasamyagj¤ànodayàd buddha iti | athavàj¤ajanàvabodhanàd buddhaþ | yathà - paràdhãnasya svayameva pratisaüvedana-dharmatattvàva-bodhavad unmàrgabhràntacittasya saüsàràñavãkàntàre janma-jarà-vyàdhi-maraõàdi-pãóitasya vividhadar÷anagahanavane kle÷à÷ãviùabhayàplutàna itastataþ paribhramato 'nyàü÷càpi sanmàrge sannive÷ya mokùànuttaramahànagare prave÷akàritvàd buddha iti |

karuõàtmakamiti tu karuõasvabhàvam | kle÷akarmaduþkhanivàrakatvàt karuõaþ | yasmin karuõàtmakatvaü svabhàvataþ sa karuõàtmakaþ | sa sambuddhaþ ; karuõàtmakatàyà api bhåtatvàt saübuddhaþ karuõàtmakaþ | tasmàt taü buddhaü karuõàtmakaü praõipatya ÷àlistambamiti ityuktam | praõipatyeti samyakpåjayitvà vandanà-gaurava-pravaõatayà praõipatya | praõipatya kiü karomãti cet- ÷àlistambamiti såtrasya upanibaddha÷àstrakàrikàü pravakùyàmi | ityuktam | tatra anantàcintyaguõyo hi ityanena svàrthasampattirdar÷ità | karuõàtmaka ityanena paràrthasampattiruktà | sambuddhaü iti buddho hi (adhigatàrthatvàt) sarvaj¤a eva | 'anantàcintyaguõyaü hi' ityanena ràgàdirahitatvam, kle÷opakle÷ànàmaguõànàü guõavirodhatvàt | tasmàt tàdç÷aü sarvaj¤aü viraktaü sambuddhaü karuõàtmaka iti yaþ sarvaüjànan vãtaràgaþ, sa àcàryamuùñerabhàvàd aparàn yathàvagataü dharmaü di÷ati | anena tu parahitakàritvàt paràrthopasampadà diùñà | evaü svaparàrthopasampannaü taü sambuddhaü praõamàmi | tathàpi, vivakùitapadasya vidyamànatvàd vivakùuõà kimiùyate? iti pra÷naþ | uttaraü - pravakùyàmi | kiü vakùyàmi? ucyate - ÷àlistambasåtropanibaddha-÷àstra-kàrikàm | ÷àstraü racayitum àdau sambandha-prayojana-abhidhànàbhidheyacatuùñayaü kiü na nirvacanãyam?

atra tadabhàvàt tadàrambhaõam anucitam | asambaddhàditvàt pramattapralàpavad ityanàrambhaõãyamiti dharmaþ | ÷àstramiti dharmã | dharmadharmisàmànyaü hi pakùaþ | asambaddhàditvàditi hetuþ | avabodhakatvàt hetuþ, hetvarthasya tu avabodhakatvàt | tasmàt asambandhàditvàdanàrambhaõãyamiti | pramattapralàpavaditi upamà | evaü vàdine ucyate - asambandhàditvàditi yaduktaü ityuktahetorasiddham uktàyàm atroktau sambandhàdaya÷catvàraþ santyeva | te ca katame? ucyate - ÷àlistambasåtropanibaddha-÷àstrakàrikàyàþ vakùyamàõatvàd atra sambandhaþ syàd eva | ÷àlistambasåtramiti tãrthikàdyanyeùu granthavi÷eùaõatayà anupalabdhatvàt ÷àstramidaü buddhasambaddham | tasmàt hetvaertho 'siddha eva | sambandhabhàva÷ca prayojanasyàpyabhàve nàsti | tasmàduktam atra prayojanam - hetupratyayàrthàvagamàrthaü pudgala-nairàtmya-dharmanairàtmya-gràhya-gràhakàbhàvàva gamàt kle÷aj¤eyàvaraõaü vibhajya anuttara-samyaksaübuddhopalabdhiþ atra prayojanamastyeva |

tasmàt saprayojanatvàt cikitsàdi÷àstravad viracanãyameva | yadyad sàrthakaü tat tat tu viracanãyam | yathà cikitsàdi÷àstravad bhåtatvàd upamàsiddhiü vakùyàmi | asyàbhidhànena ÷àlistambopamayà àdhyàtmika-bàhya-pratãtyasamutpàda-samupayogàd anenàbhidhànena ÷àlistambamiti càpi bhavati | tasmàdapi artho 'siddha eva | abhidheyamiti pratãtyasamutpàdasya dvàda÷àïgasya sapratyayasya pçthaktaþ yathàkramaü lakùaõavyavasthàpanàt kartràdãn ahetån pratikålahetån ca vihàya kle÷opakle÷a prahàõàt samyagj¤ànam utpàdya anuttaradharmakàyopalambhàd idamabhidheyamapyastyeva | tasmàcca hetvartho 'siddha eva | tasmàt cikitsàdi÷àstravad idaü ÷àstraü sambandhàdisamanvitatvàd, àrambhaõãyameva| àrambhaõãyamiti dharmaþ | ÷àstramiti ca dharmã | dharmadharmisàdhàraõo hi pakùaþ | atra dharmabhàvàddharmã chatrãvat | tathà satyapi ÷àstramàrabdhuü praõàmakaraõaü nirarthakam, prayojanàbhàvàt, kàkadantaparãkùàdi÷àstravat ityasya hetvarthasya siddhatvaü dar÷ayitumucyate -

÷àstràrambhaõàya ÷àstçpåjà kçtà | kimarthamiti cet, ÷àstre tatra ca gauravotpàdahetubhåtatvàd, dharma÷ravaõe jàtagauravàõàü ÷ravaõa-cintana-bhàvanàsu gauravaü bhavati | ajàtagauravàõàü tu abhåtatvàd hetvarthe ca siddha eva | api ÷iùñàcàra-nayapradar÷anàrthaü ÷àstràrambhe ÷àstuþ påjà kçtà | ayaü tu sajjanaviduùàm àcàro 'sti | yadà ka÷cit prayojanàrambhaõamavatarati prathamam iùñadevaü praõamya vi÷iùñaprayojanaü pravi÷ati, abhãùñàrtho 'ciraü sidhyati, tasmàd anenàpi ÷àstrakàreõa tàmeva sadàcàranãtim anusaratà ÷àstràrambhaõe sva÷àsturguõàbhidhànapårvakaü praõàmaü kçtvà ÷àstravyàkhyànàvatàràd atra prayojanamastyeva | ucyate - ÷àstràrambhe ÷àstre praõàmakaraõam na niùphalam ÷àstari ÷àstreùu ca gauravotpàdahetvartham, nànyathà | tataþ ÷àstràrambhe ÷àstuþ påjanaü vyavasthitameva | tasmàcca paraiþ ÷àstràdau praõàmakaraõaü niùprayojanam iti kimucyate? taddhetorasiddhatàü dar÷ayitum kathitam | ÷àstram àrabdhuü praõàmakaraõaü tu cikitsàdi÷àstravat saprayojanam eva, na ca kàkadantaparãkùàvat | sva÷àstàraü praõamya ÷àlistambasåtropanibaddhàü ÷àstrakàrikàü pravakùyàmãti ukte | katamà ca sà iti cet - munã ràjagçhasyaiva ityàdi kathitam ràjagçhaü tu ràj¤o gçham ràjaprasàda ityarthaþ |

gçdhranàmakaparvate iti tu gçdhrakåñaparvate | tasmàdeva saügãtisåtre 'evaü mayà ÷rutam ityuktam | kasmàcchrutamiti | tasmàduktam | bhagavataþ ekasmin samaye iti ekasmin samaye | bhagavàn tu bhagnavàn iti bhagavàn | kiü bhagnavàn iti cet | tasmàduktam màracatuùñayam | kle÷a-skandha-devaputra-mçtyavo màrà ityàkhyàtàþ | kathaü bhagnà iti? ucyate - pratipakùaj¤ànopalabdheþ | dar÷ana-bhàvanà-màrgàvatàranayena catuþ smçtyupasthànàdisaptatriü÷adbodhipàkùikadharmabhàvanàkrameõa caturàryasatyabhàvanàvibhàvanatayà skandhatathatàparij¤ànena anitya-duþkha-÷ånya-nairàtmyàdãnàm aviparãta-j¤ànànvitatvàt pudgaladharmayornairàtmya-gràhyagràhakàbhàva-kalpanàd 'idaü dhàtutrayamapi cittamàtram' iti avagamàt kle÷aj¤eyàvaraõa-rahitadvàreõa kle÷à bhagnàþ | nitya-sukha-÷uci-sàtmyàviparyàsacatuùñayàdirahitaþ anuttaradharmakàya saüyukto 'pratiùñhita nirvàõopalabdheþ skandhaü mçtyumàra¤ca jayati |

sarvadharmàn màyà-marãci-gandharvanagara-nirmàõa-pratibimba-prati÷rutka-alàtacakra-svapnavat svavabodhàt saükle÷àlayavij¤àna-vàsanà-malàpagatatvàcca abhåtasaükalpàn samucchidya mahàmaitryàdi-bàõàkùepeõa sasainyaü makaradhvajaü prahçtya devaputramàraü paràjayata | evaü caturmàrabha¤janàd bhagavàn iti | puna÷coktam -

caturmàràribhagnatvàd bhavatrayasamudgata-
bhàvyatãtaparij¤ànàd bhavastho bhagavàniti |

tàdç÷o bhagavàn ràjagçhe gçdhrakåñaparvate viharatisma | kimartha tannagaraü ràjagçhamiti cet | ucyate - tannagaraü pårvaü ku÷ãnagaram ityàkhyàtam | yadà tannagare kupitairamànuùaiþ punaþ punaragniþ kùiptastadà ràjàvagatya àdi÷at, j¤ànino nàgarikàþ | adya prabhçti yasya gçhaü prathamaü agninà dahyate, sa ÷ãtavanaü mahà÷ma÷ànaü gatvà gçhaü nirmàya vased ityàj¤àtavàn | tata÷ca karmapratyayava÷ena àdau ràjapràsàdo 'gniü pràptaþ | tato ràjà amàtyànàhåyàdi÷at - j¤ànina amàtyàþ jànantu evaü, mayaiva tannayapraj¤àpàt mayaiva tadatikramo mayi na ÷obhate, anayatvàt | j¤ànino mantriõaþ | ÷ãtavane mahà÷ma÷ànamadhye ràjapràsàdo nirmãyatàm (ahaü) tatra gatvà vatsyàmi | tato ràj¤o vacanamàtreõa sarvaistathà kçtam |

tadà prathamaü ràjà tatra gatvà uvàsa | tataþ parairuùitatvàd ràjagçham iti nàmopacaritam | tatra ràjagçha-mahànagarasya pårvottarasãmàyàü gçdhrakåñanàmaka parvate 'sti | yasya parvatasya ÷ikharo gçdhra÷irovat sa gçdhrakåñaparvata ityucyate | athavà pàpena màreõa gçdhràkàramabhinirmàya bhagavaccãvaraharaõàrambhe bhagavato 'dhiùñhànenà - sàmarthyàt tatraiva nikùiptaü, taccãvaram adyàpi pàùàõãbhåya catuùpuñitacãvaramiva avatiùñhate | tadupalakùitaþ parvato gçdhrakåña ityucyate | muniþ tadgçdhrakåñaparvate viharatisma | kimekàkã eva? ucyate | na, bhikùåõàü bodhisattvànàü saüghaiþ sàrdhaü vyavasthitaþ | bhikùåõàü arthàt bhikùusàrdhamardhatrayoda÷abhiþ mahatà bhikùusaïghena bodhisattvànàü ca iti tu saübahulai÷ca bodhisattva-mahàsattvaiþ sàrdham | vyavasthitastu utthàna-saücakramaõa-vyavasthiti-÷ayanàdi-caturvidha-caryayà vyavasthitaþ | ko 'sà viti? muniþ | munistu kàya-vàk-cittairmaunitvàt | kàya-vàk-cittàpravçttermuniþ | kutra na pravartate? tasmàduktam | kàya-vàkcittadu÷carite na pravartata ityartho dar÷itaþ | atra maunitvàn muniþ | yuktàrthàrthàya daõóivaditi | api ca - kimarthaü sthàna-kàla-parivàra-nirde÷aþ? ucyate - cakravartiràjasàdharmyàt | cakravartiràjànàm àcàrastvevamàkhyàtaþ -

yadà bràhmaõeùu gçhastheùu ca anugrahàdi kçtaü tadà nivàsa-sthànaü gràma-nagaràdi, yatra sthitvà tatkàryaü, sthànaü nirucyate | kasmin sthàne? amuke | àdhipatyaü pradar÷ayituü amàtyàdibhiþ sàrdham iti| kàlastu pårvàparàhõakàlaþ | kàniti? bràhmaõa-gçhasthàdãn | tasmàt bhagavato 'pi anuttaradharmacakravartiràjatvàt sthàna-kàla-pàrivàràdaya uktàþ | kutreti? ràjagçhe | ekasmin samaye tu pràtaþ kàle | kai÷cit sàrdhamiti?

sàrdhatrayoda÷a÷ataiþ bhikùubhiþ bodhisattvai÷ca |

kàniti bhikùån | kimuktamiti? ÷àlistambakasåtram | puna÷coktam -

kutra kai÷cit samaü kvàpi kasmàt kasmai ca de÷itam |
upadi÷ya ca tànyante ànandapadamãritam |

÷àlistambaü vilokya ca ityàdi | ÷àlistambaü vilokya dçùñvà ityarthaþ | hetupratyayasaübhåtam iti hetupratyayajanitam | tadutpàdaka ã÷varàdiþ ko 'pi anyo nàstãtyabhipràyaþ | api coktam -

bãjàderatiriktaü hi nànyad heturitãryate |

pratyakùàdiviruddhatvàd | bãjàdaïkuràdi janyate, ã÷vara-pradhàna-svabhàva-kàlàdirna hetuþ | pratyakùànumànàbhyàm anupalabhyamànatvàd àkà÷otpalavat |

hetupratyayajaü tadvad dvàda÷àïgakramodgatam |
pratãtyamiti yaþ pa÷yet | ityuktam |

hetupratyayàbhyàü janito dharmaþ pratãtyasamutpàdaþ, dvàda÷àïgaþ bhikùurbhikùuõã anyo và yaþ ka÷cit kçtàdikaü ahetu-pratikålahetu-virahitaü pa÷yati, sa

dharmaü buddhaü ca pa÷yati |
ityuktvà nàyako bhikùån tåùõãü bhàvamavasthitaþ |

aùñàïgamàryadharmaü phaladharmàdhigamasvabhàvatàü saskandhanirvàõaü a÷eùa skandhàbhidhànamapi ca yathàvat pa÷yati ityuktvà bhagavàüståùõãü bhàvamavasthitaþ | tadà ityàdi tu bhikùu÷àriputro bodhisattvaü maitreyam upasaükramyedaü paryapçcchat | ityuktvà iti bhagavataþ ÷àriputreõa yatsåtraü ÷rutaü tad bhikùån uktvà upadi÷ya | nàyaka iti vividhopàyanayena sattvànàm nayanatvàn nàyakaþ | tåùõãübhàvamavasthitaþ samàdhiü samàpadya viharati sm ityadhivacanam | bhikùuþ ÷àriputraþ ÷rutvà ityuvàca bhikùuþ iti - kle÷abha¤janàd bhikùuþ | ÷àriputraþ ÷rutvà iti tu bhagavataþ ÷rutvà | såtre tadàyuùmàn ÷àriputro maitreyo bodhisattvo mahàsattvo yatretyàdinà de÷itavàn | gatvà maitreyasannidhau tu yatra bodhisattvo maitreyo dine sadàvasthitaþ, tatra gatvà, ubhau ÷ilàtale upavi÷atàm | athàyuùmàn ÷àriputro maitreyaü bodhisattvametadavocat -

tathàgate 'dya maitreya uktyarthaü na vibhajya ca |
tçùõãübhàve sthite càtra tadartho gamyate katham | ityuktam |

adya maitreya ityuktvà bhikùån bhagavàn ÷àlistambopamàde÷anayà yaduktam - maitreya! sugatoktasåtràntàrthaþ katamaþ? bhagavatàpyartho na vibhaktaþ | sarvaj¤agocara-viùayàõàmapi sarva÷ràvaka-pratyekabuddha-viùayàtikràntatvàt pratãtyasamutpàdaþ katamaþ? dharmaþ katamaþ? buddhaþ katamaþ? ityàdi apçcchat | ayameva såtrakàreõa såtrasambandha uktam -

kiü pratãtyaü ca dharmaþ kaþ buddho 'pi katamastathà | ityuktam |

kathaü ca pratãtyasamutpàdaü pa÷yan dharmaü pa÷yati | dharmaü pa÷yan buddhaü pa÷yati? iti tu

pratãtyaü tu kathaü dçùñvà dharmaü buddhaü ca pa÷yati |
sandeho me 'tra bråhãti åce ÷àrisuto 'jitam |

sthavira÷àriputraþ tatsandehotpàdàd ajitamàha | ajitastu maitreyaþ | kiü vi÷eùaõako maitreyaþ?

bhàvàtmikà hi maitrã syàn maitreyo 'bråta nirõayam |

maitrã samàdhyanvitatvàt supratiùñhatvàt maitrã bhàvàtmikà | nirõayamiti tu ni÷cayaþ | abråteti udãritavàn | kamiti cet? ÷àriputram | kimuktamiti cet anna bhagavatà ityàdi uktam | yo bhikùavaþ pratãtyasamutpàdam ityàdi | katama pratãtyasamutpàdo nàma | yadidam - avidyàpratyayàþ saüskàràþ | saüskàrapratyayaü vij¤ànam | vij¤ànapratyayaü nàmaråpam | nàmaråpapratyayaü ùaóàyatanam | ùaóàyatanapratyayaþ spar÷aþ | spar÷apratyayà vedanà | vedanàpratyayà tçùõà| tçùõàpratyayamupàdànam |

upàdànapratyayo bhavaþ | bhavapratyayà jàtiþ | jàtipratyayaü jaràmaraõam | jaràmaraõapratyayàþ ÷oka-parideva-duþkha-daurmanasyopàyàsàþ sambhavanti | evamasya kevalasya mahato duþkhaskandhasya samudayo bhavati | ayamucyate pratãtyasamutpàdo bhagavatà | tatra pratãtyasamutpàdo nàma sahetukaþ sapratyayo nàhetuko nàpratyayaþ |

tasmàt pratãtyasamutpàda ityucyate | api ca - avidyàdibhavàïgàdãnàm ayaü sambhavakramaþ kathamavagantavyaþ? lakùaõaü katamat? karma ca katamad iti cet? ucyate | tatra pratãtyasamutpàdo dvàbhyàü kàraõàbhyàmutpanno 'vagantavyaþ | katamàbhyàü dvàbhyàm? ucyate? hetåpanibandhataþ pratyayopanibandhata÷ca | sa ca pratãtyasamutpàdo bàhya àdhyàtmika÷ca pçthaktvàd dvividho vyavasthàpitaþ | kathamiti? ucyate | " bãjàdaïkurotpàdàt phalotpàdaparyantam | bãje sati aïkuraþ pràdurbhavati phalapràdurbhàva÷ca | asati ca bãje aïkurànutpàdàt, na hi phalotpàda iti | bãjasya naivaü bhavati ahamaïkuramabhinirvartayàmãti | aïkurasyàpi naivaü bhavati ahaü bãjenàbhinirvartita iti | evaü yàvat puùpasyàpi naivaü bhavati phalamabhinirvartayàmãti | phalasyàpi naivaü bhavati ahamaïkura-puùpàbhyàm abhinirvartita iti | atha punarbãje sati aïkuràt phalaparyantaü pràdurbhavati | evaü bàhyapratãtyasamutpàdaþ pratyayopanibandho draùñavyaþ |

bàhyapratãtyasamutpàdaþ pratyayopanibandhaþ kathaü draùñavyaþ? ucyate | ùaõõàü dhàtånàü samavàyàt | katameùàü ùaõõàü dhàtånàmiti | yadidaü pçthivyàdi ca kàla÷ca | evaü bàhyapratãtyasamutpàdaþ pratyayopanibandho draùñavyaþ | bãjaü pçthivyàdau kiü hitaü kçtvà hetoþ pratyayaü matamiti | pçthivyàdi tu saüdhàraõamityàdi, snehanaü, pàcanaü, nirharaõam, anàvaraõaü pariõàmanàü ca krama÷aþ karoti | asatsveùu na bhavati | yadàvikalo bhavati, tataþ sarveùàü samavàyàd tadbhavati | pçthivyàdau rnaivaü bhavati vayaü bãjasaüdhàraõàdi karomãti | bãjasyàpi naivaü bhavati ahaü eteùàü pratyayena saüdhàraõàdi kàryeõa hitaü karomi | atha punaþ pçthivyàdiùu satsu bãjàdaïkuràdi pràdurbhavati, asatsu ca na bhavati | tasmàdeva såtrakàreõa uktam |

dvàda÷àïgamavidyàdimaraõàntaü yathàkramam |

ityàdi | bhavàïgo yeùàmavidyàdimaraõàntam asti, te avidyàdi maraõaparyantàþ |

tasmàttarhi bhavantyeva duþkhaskandhà hi kevalam | tasmàd iti tu avidyàdi krama÷aþ pràdurbhavati |

duþkhaskandhastu duþkha-samåhaþ | kevalamiti àtmàtmãyaviyuktaþ | bhavati iti tu utpadyate |

dharma÷càùñàïgiko màrgaþ phalaü nirvàõamucyate | ityuktam |

dharmastu svalakùaõadhàraõàd dharmaþ | aùñàïgamàrga iti tu mithyàdçùñi-mithyàsaükalpa-mithyàvàk-mithyàkarmànta-mithyàjãva-mithyàvyàyàma-mithyà-smçti-mithyàsamàdhayaþ | tatra mithyàdçùñiriti mithyàdar÷anam | pa¤cadçùñayastu satkàya-anta-dçùñi-÷ãla-mithyà÷ceti | etàþ sarvà api mithyà÷ravaõacintanàdiùu praviùñàþ | tasmàt kudçùñitvàt mithyà màrgàcaraõena aniùñavipàkàbhinirvartitatvàt hetu-karma-phalàni apavàdàropàkàreõa praviùñatvàn mithyàdçùñiriti | tatpratikålatvàt samyakdçùñiþ màrgàïga eva vyavasthàpità | yoni÷aþ sthita-samyak÷ravaõa-cintanàdayaþ ÷raddhàpårvagatvàt hetu-phala-satya-ratna-karmaphaladi-bhàvadar÷anaü hi samyakdçùñiþ | samyakmàrgopayogàd abhãùñaphalàbhinirhàratvàd anitya-duþkha-÷ånya-nairàtmyà-dyàkàreõa praviùña tvàt samyakdçùñiriti |

tatra mithyàsaükalpaþ-saïkalpa-viparyayaþ | saïkalpo gocara-viùayàlambanànàm adhivacanam | gocaramiti ùaóviùayà råpàdayaþ | mithyeti viparyàsaþ | nitya-sukha-÷uci-àtmàdyàkàràlambanàd ràga-dveùa-mohavçddheþ mithyàsaükalpaþ | tadviparãtaþ samyaksaükalpaþ | samyaïnàma aviparyàsaþ | saükalpastu kriyà, cintanaü ca idamidaü kariùya iti àdau citte nidhàya kàya-vàk-citta-caryàku÷alaþ, ràga-dveùa-moha-rahita-svabhàvaþ, anitya-duþkha-÷ånya-nairàtmyàdisu niyojito yo yoni÷omana sikàrayogaþ (sa) samyaïmàrgàïgam ityucyate | mithyàvàgiti durvacanam | svaparavisaüvàdàkàrapravçttà yà vàk sà mithyàvàk | ràga-dveùa-mohàdyàkàrasambaddhatvàd àtmastuti-parapaüsana-svabhàvena pravçttà, caturvidha-vàgdoùami÷rità samyak-satya-tathatà-sarvadharmaprahãõà, ràja-caura-strã-gçhastha-janakathàsvaråpà tuccha-vyarthatà-bahulà sarvàryajana-ninditatvàn mithyàvàg ityucyate | tatpratikålatvàt svaparàvisaüvàdàkàrà ràga-dveùa-mohàdi-rahita-svabhàvà, caturvidhavàgdoùarahita-tvàt satya-samyak-tathatànusàriõã, catuþsatyànukålakaraõà, sarvaku÷aladharmasaügrahà hita-paricchinna-svaråpatvàd àtmastuti-parapaüsanavihãnà anitya-duþkha-÷ånya(tà)-nairàtmyàdi-råpeõa pravçtteþ sarvàrya janàvisaüvàdinã samyaïmàrgànusàritvàt samyagvàg ityucyate |

mithyà-karmànto viparãtakarmakaraõam | karmeti kàya-vàk-citta-duùkçta-bãjavapanàd akùayavipàkaphalàbhinirvartita-svabhàvàku÷ala-karmànta-kàritvàt kùàràdidoùasaüsçùñakukùetre kubãjavapanavad anabhãùñavipàkàbhi-nirvartitatvàt paüsanãyaþ karmàntastu mithyàkarmànta ityucyate | karmarati-nidràrati-vàdaratyàdi-svabhàvaü mithyàkarma ityucyate | svaparàspçùña duþkhapratiùñhàdhàrasvabhàvam, tadviruddhatvàt samyakkarmàntaþ | aviparãtakarmakçttvàt kàya-vàk-citta-sukçtabãjavapanàt satkùetrasadç÷asukçtakarmakùetre 'bhãùñavipàkàbhinirvartita-vidhi-pravçtteþ, anitya-duþkha-÷ånya(tà)-nairàtmyàdi-svaråpeõa pravçtteþ, samyak karmànta-kàritvàt, samyak karmàntaþ, sanmàrgànusaraõatvàt samyakmàrga ityucyate |

mithyàjãvastu viparãtàjãvaþ | kapaña-lapana-naiùpe÷ikatva-naimittikatvena pravçtya avipanna-kàya-vàgàdyupajãvikayà puruùa-stryàdi-nimittade÷anena astra-a÷va-kàvya-cikitsàparãkùà-saükhyà-gçhasthaparãkùà-kumàraparãkùà-sàmudrika-lakùaõaparãkùà-nimittaj¤ànàdau svaparavisaüvàdaråpeõa pravçtteþ tannayena cãvara-piõóàdi-sàdhanànuvçttyà vihàrastu mithyàjãva ityucyate | tatpratikålatvàt samyagàjãvastu màrgàïgamityucyate | samyak tu vidyàviyukta-kàya-vàk-cittapravçtyà cãvaràdi-sàdhanam, tannayena àjãvaþ samyagàjãvànusaraõatvàt svaparàvi-saüvàdasvaråpàkàratvàd àryamàrgànuvartitvàt, samyagàjãvastu màrgasyàïgameva vyavasthàpitaþ | mithyàvyàyàmaþ-vyàyàmastu prayatnaþ | mithyà iti viparyàsaþ | asatkàya-vàk-citta-pracàraiþ svaparàpakàro, yuddhàdipraj¤aptiþ, dåtàdigamanaü, càraþ, utpàtaþ, nikùepotkùepàpohànapoha-sandhi-vidhinotpàdaþ, kùetra-vidyà-vyàpàra-ràjyàdi-svaparàpakàri-kàya-vàk-citta-pravçtta-vividhàkàràrabdhàþ kriyàþ prayatnà÷ca mithyàvyàyàma ityucyante | tadviruddhabhåtatvàt samyakvyàyàmaþ |

samyak-vyàyàmastu màrgàïgaeva vyavasthàpitaþ | yà kàyavàkcittacaryàsvaparopakàra-màtraku÷alapravçtyà àryamàrgam anusarati sà samyagvyàyàmatvàt samyakvyàyàmaþ | sa màrgàïgameva ucyate | mithyà smçtiriti kutsanãyà smçtiþ mithyàsmçtiþ | smçtistu smaraõam | iyam mithyà smçti÷càpi bhåtatvàn mithyàsmçtiþ | kàlatrayaviùayeùu pårvahàsa-ànandànubhåta-råpa-÷abda-gandha-rasa-spar÷àdãn anusmaran anukathanam | tatràpi adhyavasàna-anuràga-pratighatàdi-paridveùatvàt svaparàpakàrakàritvàd, abhãùñavipàkasambaddhatvàcca mithyà-nimitta-manasikàrastu mithyàsmçtiþ | tadviruddhatvàt samyak-smçtistu màrgàïgameva kathità | guõànusmaraõaü pårvãkçtya buddha-dharma-saügha-÷ãla-tyàga-devàdyanusmaraõaü samyaksmçtiþ màrgàïgam eva ucyate | samàdhikàryaü-samàdhistu dhyànam | sarvathà samàdhàya dhàraõatvàt samàdhiþ | sa tu mithyàpi san, samàdhirapi bhåtatvàn mithyàsamàdhiþ mithyeti tu viparyayaþ | ã÷vara-svabhàva-kàla-pradhànàdhyàtmàtmàdyasatsu tatràlambanapårvakaü yaccitta-spharaõaü syàt, api tu-råpàdi-bàhyavaståni anitya-duþkha-÷ånya-nairàtmyàkàrãõi nitya-sukha-÷ucyàtma dçùñayàditayà adhyavasãya teùu àlambanapårvakaü yaccittaspharaõam, sàdhyavasàya pårvakaü yaccittàdhiùñhànaü tattu mithyàsamàdhirityucyate | tadviruddhaü cittàdhiùñhànaü samyaksamàdhirityucyate | skandha dhàtvàyatanàtmàtmãyatà÷ånyàdiùu anitya-duþkha-÷ånya(tà)-nairàtmyàdyàkàrapårvakaü cittapratiùñhànam | cittaikàgratà tu samyak samàdhirityucyate | sarvadharmasamatàpratipatteþ samàdhiþ | cittaikàgratà ekàlambanatva¤ceti | adhivacanam | sa samyak-samàdhirmàrgàïgameva ucyate | evam yaþ pratãtyasamutpàdaü pa÷yati sa dharmaü pa÷yati |

dar÷anàdyaùñasetvaïgaü hetudvàda÷apårvagam |
vi÷uddhàtmà hi yaþ pa÷yed dharmatathyaü sa pa÷yati |

phalaü tuü ÷ràmaõyaphalam | tatpràptistu sàkùàtkaraõam | sarvasaükle÷àlaya-vij¤ànabãjavàsanàmalàpagatatvàd à÷rayaparàvçttimayaü manogocaràcintyà-prameyaguõamaõyalaïkçtàyàþ svaparàdhãnàtmaka pratyàtmavedyasarvasattvàrthanirantarànàbhoga kçtàtma-sarvaprapa¤carahitàyàþ ÷amathavipa÷yanà-yuganaddha-sarvadharma-tathatàyàþ adhigamatvàt kle÷a-j¤eyàvaraõagirigahvaravanamåla-vidahanasvabhàvatànuttarasamyak-saüphalaü ÷aikùaj¤ànaü tu phala dharma ityucyate |


atha ÷àlistamba-vibhàùàyà dvitãyaü pañalam |

nirvàõaü nàma sopadhi÷eùa-nirupadhi÷eùa-svabhàvatàpratiùñhitanirvàõamityuktam | ajaram, amaram, atàpaü, sthiraü, ÷àntaü, nityam, asaühàryam, akùayàtmakam, àdimadhyàntarahitam advayaü dhàtutrayavirahitaü kàya-vàk-cittakarmasamatikràntaü maõiratnaràjavividharåpasadç÷aü guõamaõivividhaprabhàbhiþ nirantaraü jagadarthakàri ÷àntaü, dharmàtmaka-kàya-bhåtaü nirvàõaü manyate |

sarvasyàdhigamàdevaü dharmajaü buddhameva ca |

evaü tadvat-saükle÷a-vyavadànàtmaka-sarvadharmàõàü dharma-tathatàyàþ yathàsthitivadavagatatvàd buddha ityucyate | dharmajaü nàma dharmebhyo janitatvàd dharmajam | dharmeõa janitam ityadhivacanam |

tathoktamàryaü dçùñatvàd yaþ pa÷yati sa pa÷yati |

tatheti buddhamiti tathoktatvàt, tàdç÷o bhagavàn | àryaü dçùñatvàditi j¤ànacakùuùà | àryastu lokottaraþ | pa÷yatãti cakùuùà | yaþ pa÷yatãti yaþ pratãtyasamutpàdaü dharma¤caivaü pa÷yati sa dharmajaþ, dharmajatvàd buddhaü pa÷yatãti bhàùyate |

tatràtra pratãtyasamutpàdaþ kãdç÷a ukta iti cet | yaþ pratãtyasamutpàdam idamityàdi | pràõàdirahitàd ya÷ca iti tu yaþ pratãtyasamutpàdaü satataü pràõàdirahitaü pràõarahitam, apa÷yad yuktyanumànàbhyàü caryàü, màpanam, kalpanàm, upaparãkùaõa¤ca karoti, satatamajãvamiti tu nirjãvam | ajãvaü àrhatà evaü kalpayanti | imàni sarvàõi bàhyàbhyantaràõi vaståni sajãvàni indriyànvitàni | tasmàt sarvà÷caitàþ bhåmayaþ såkùmapràõibhiþ pårõàþ | tasmàt sarve pràõino jantån bhakùanti | ye pràõinaþ pràõino na bhakùanti te pràõinastu mokùaü pràpnuvantãti ucyate | tasmàt tanniràkaraõàya ajãva-nirjãvetyàdi uktam | ajãva iti nirjãvaþ, niùpràõasyàdhivacanam, hetupratyayotpàdadharmitvàt | hetustu bãjàdi | pratyaya÷ca pçthivyàdi | te 'pi parasparamanyonyakalpanà-parikalpanà-vikalpa-rahitvàt tçõa-vçkùa-bhitti-dharmasadç÷à acalàþ niùkriyà÷ca tasmàt pràõàdirahitatvàd ajãvàþ | parasparaü hetupratyayopanibaddhajà anyonye càcetanàþ | kriyà karmàpyavabhàsate |

hetupratyayasantatiriyam anàditaþ pravçttà | yathàjãvakànàm àrhatànàü vçkùà sacetanàþ santi, calatvàt, suptatvàt, chinne 'pi utpàdatvàditi, yà vyavahàrapraj¤aptistàdç÷ã nàsti | bàhyavastuùu såryasya candrasya ca spar÷ava÷ena layo vistara÷ca anumãyete | kva teùàü ÷ayanotthànam? vàyusa¤càrava÷àd vçkùa-÷àkhàdi-kampanànumànàt teùàü gamanàgamanaü kuta upalabhyate | artho 'siddha eva | chinne utpàda iti ayam artho 'siddha eva iti dar÷ayitum ucyate | yadi so 'pi sacetanaþ syat, kasmàt chedanàvasthàyàü pràõàtipattãtyàdi duþkhaü nànubhavati | anicchàdicaryàü pràrthanàdiü và tato 'nyatragamanaü vàlpamapi na kurvanti | chinne utpàdatvàt sacetanatvàbhyupagama÷cet, tarhi yacchede 'nutpàdaþ, tannivartanàd acetanatvameva syàt | sacetanànàm aïga-pratyaïgàdicchedànutpàda-dharmitvàd acetanatàyà eva prasaïgo jàyate | tasmàt taddhetvartho 'siddha eva | tasmàdajãvaü, nirjãvam itãdaü vyavasthitam | yathàvadaviparãtamiti ahetoþ pratikålahetorviyuktatvàt | ajàtamiti tu janyajanakarahitatvàt | abhåtamiti ÷à÷vatocchedarahitatvàt | akçtamiti tu kartçrahitatvàt | àbhyantarakartçpuruùe÷varàdipravçtti-saüskàra-rahitattvàcca | apratighamiti tu anàvaraõasvabhàvatvàt | anàlambanamiti tu àlambyàlambanarahitatvàt | vyupa÷amasvabhàvamiti tu karmakle÷arahitatvàt | ekànta÷amasvabhàvamiti sarvaprapa¤carahitam sarvakalpanàjàlarahitam | satatasthitam, abhayam utpàdavinà÷arahita¤ca | ya etàdçïnayena dharmamapi pa÷yati | vyupa÷àntyanta-saüyutam ityuktam | vyupa÷àntyantamiti tu upa÷amam ante dar÷ayituü vyupa÷amaparyantam | yastu etàdç÷anayena dharmaü satatam ajãvàdisvabhàvaü pa÷yati |

pratãtyaü dharmabuddhau ca ÷uddhibuddhayà hi pa÷yati |

so 'nuttaradharma÷arãraü buddhaü pa÷yati | iti bhagavatà uktam | ityasyàrthastu yaþ pa÷yati | àryadharmamabhisaübudhya iti tu yo pàpadharmàõàü pàre arthàt dåre sa àryaþ | teùàü dharma àryadharmaþ, samyakdçùñirityàdiþ | abhisaübudhyeti abhimukhe ekàgratàkaraõàt sàkùàtkaraõàcca samàdhipràpterityadhivacanam | samyagj¤ànopanayenaiva iti samyagaviparyayeõa sarvadharmanairàtmyatathatàvagamatvàt | anuttaramiti tatpårvaü vi÷iùñadharmasya abhàvaþ, tasmàt tad evànuttaramityuktam | dharmakàya iti dharmakàya eva dharmakàyaþ, ni÷àdà-putravat | buddha iti dharmàvabodhàt | tathàpi yaþ pratãtyasamutpàdaü pa÷yati sa dharmakçtànuttarabodhya÷aikùasvabhàvatàü pa÷yati | yena sa àryaj¤ànagocaradharmaü tàdç÷aü svayathàvad abhisaübodheþ dharmaj¤aþ, dharmanirmàõaü dharmadar÷anam buddhadar÷anam iti bhagavatà uktam | pratãtyasamutpàdalakùaõaü bhedavyavasthàpanàrthaü pratãtyalakùaõaü tàvad ityuktam | kasmàt pratãtyasamutpàda ucyate iti cet | tasmàduktam -

sahetvàdipadànvitam |

sahetukaþ sapratyaya (ucyate) nàhetuko nàpratyayaþ | bhagavatà pratãtyasamutpàdalakùaõaü saükùepeõoktam, etatpratyayasyaiva phalam | tasmàduktam |

buddhotpàdo bhavenno và sthiteyaü dharmatà yataþ |

hetupratyaya-pravàho 'vicchinnaþ | hetuphalamavicchinnaü anyonyaü pravartate | atràhetuþ pratikålahetuþ và pravartako nivartako và ko 'pi nàsti | tasmàt tathàgatànàmutpàdàdvà anutpàdàd và dharmato dharmasthitito dharmaniyamata÷ca eùa pravàhaþ, ityuktam | yadi pratyayarahitena ekenaiva hetunà bhàvà utpadya tiùñhanti, yadi pratyayo 'pi hetumanapekùya ki¤cidutpàdayituü samarthaþ cettadà te sthità asthità iti vaktuü yujyeta, teùàmutpàdaþ phalodbhavo 'pi nàhetor na càpratyayàt tathàgatànàmutpàdo vànutpàdo và eùà dharmatà dharmasthitatà ca àditaþ pravartete ||

tadyathà - pratãtyasamutpàdasya dharma etatpratyayatàphalamiti bhagavatà pratãtyasamutpàdaþ saükùepeõa uktaþ | atra dharmatà tu hetupratyayaryordharmatà | dharmasthitateti avipraõà÷adharmatà | dharmaniyàmateti idaüpratyayatàkramaniyàmatà | hetupratyaya-kramavat pratãtyasamutpàdasamateti hetvabhàve pratyayàpravçttiþ pratyayàbhàve ca na hetu-pravçttiþ | parasparasàmagryàü ca pravçttiþ | ananyatathateti anyatàvirahitatvàt | bhåtateti avisaüvàdatvàt | satyatà iti satyànukålatvàt | tathateti arthànvitatvàt | aviparãtateti tu caturvidhaviparyayarahitatvàt | aviparyayateti anukålatvàt | evamapi pratãtyasamutpàdo 'yam ityàdi hetupratyayadvividhatvàd hetupratyayobhayàrtha pratãtyasamutpàdasya kramo 'bhyupagantavyaþ | katamau dvàviti? ucyate | hetåpanibandhataþ pratyayopanibandhata÷ca| tacca bàhyàdhyàtmika-bhedena caturvidho 'vagantavyam -

bàhya àdhyàtmika÷càpi dvividho hetupratyayaþ | ityuktam |

evaü bàhyàdhyàtmikavi÷eùeõa pçthag hetupratyayànàü lakùaõa-bhedaþ kãdç÷a iti cet |

bàhyo hetustu bãjàdi ityuktam |

tatra katamo bàhyaþ sahetukaþ pratãtyasamutpàda iti uktvà tadidam - bãjàdaïkuraþ | aïkuràt patram | patràt kàõóam | kàõóànnàlam | nàlàdgaõóaþ gaõóàd garbham [garbhàcchåkaþ] puùpàt phalam ityuktam |

pratyayaþ ùaóvidho mataþ |

iti tvavasthàtvàd bàhyapratãtyasamutpàda iti yojyam | ùaóvidha iti tu pçthivyàdayaþ ùaóvidhàþ | tasmàttåktam -

bãjàïkuraprakàõóàdiþ phale yadvat pravartate |

bãje sati aïkura-kàõóàdi-phala-paryantànàü pràdurbhàvàd, bãje 'sati aïkurakàõóàdiphalaparyantam na pràdurbhavati | tatra bãjasya naivaü bhavati ahamaïkuràdi abhinirvartayàmi iti | aïkurasyàpi naivaü bhavati ahaü bãjàdinà abhinirvartitaþ iti | evaü yàvat puùpasya naivaü bhavati ahaü phalamabhinirvartayàmãti | phalasyàpi naivaü bhavati ahaü puùpeõàbhinirvartita iti | atha punarbãje sati aïkuràditaþ phalàdi paryantaü pràdurbhàvaþ | asati na bhavati | evaü bàhyasya pratãtyasamutpàdasya hetåpanibandho draùñavyaþ |

pratyayastu pçthivyàdi kàlàntaü hi yathà kramam |

tasmàdeva kathaü bàhyapratãtyasamutpàdasya pratyayopanibandho draùñavya ityàdi uktam | bàhyapratãtyasamutpàdasya pratyayopanibandhàþ katidhà draùñavyà ityuktam ùaõõàü dhàtånàü samavàyàt | katameùàü ùaõõàmiti | pçthivyaptejovàyvàkà÷artudhàtånàü yathàkramaü samavàyàd bàhyapratãtyasamutpàdasyeti pratyayatà yathàkramam | kramo yathàvad j¤àtavyaþ | eùàm hetupratyayànàü katamasya karma katamad iti cet? tasmàd uktam |

dhàraõaü snehanaü pàko dhànyavçddhiranàvçtiþ |
pariõàmastathà teùàü kàryaü tadvat pravartate ||

tatra pçthivãdhàturbãjasya saüdhàraõakçtyaü karotãti bãjamaïkurotpàdonmukhamà÷rayatvàt kañhinatvameva ucyate | abdhàtuþ snehayatãti abhiùyandayatãti bhàùitaþ | tejo dhàtuþ paripàcayatãti paripuùñayavasare upapadyamàne paraspara-spar÷eõoùõatà eva paripàka iti ucyate |

vàyudhàtur abhinirharatãti vardhanatvàd, svàvasthàyàþ samuddhçtya bahirà nayanàd vàyudhàturbãjamabhinirharati vardhayatãti ucyate | àkà÷adhàturbãjàïkuràdãnàm anàvaraõakçtyaü karotãti | àkà÷adhàturvighnàkaraõatvàd anukålapravçteþ bãjàïkuràdyanàvaraõakçtyaü karotãtyucyate | çturapi bãjasya pariõàmanakçtyaü karotãti çturapi sarvàkàraü abhinirharati | çtau yathàvat parivartamàne bãjapariõàmakçtyaü karotãti | sarveùàmapyavaikalye pràdurbhàvaþ | vaikalye tu na pràdurbhàvaþ | tasmàdeva uktam |

no cet pratyayasàmagrã bãje bhåte 'pi nàïkuraþ |
bãjàbhàve tu satyevaü pratyayabhàvo 'pi tàdç÷aþ ||

tasmàdeva uktam | sarvasamavàyàd bãje niruddhe tato 'bhinirhàraþ syàt |

hetavaþ pratyayàstadvad àtmagràhàdivarjitàþ |
hetupratyayasàmagryà na na÷yet karmaõaþ phalam ||

tatra pçthivãdhàtornaivaü bhavati ahaü saüghàtakçtyaü karomãti | tadvat jale agnau, vàyau, àkà÷e, çtau càpi naivaü bhavati | àtmàtmãyagrahàbhàvànna karmaphala-praj¤apti-praõà÷aþ, sarvatra hetupratyayavaikalyàbhàvàd ityavagantavyam | so 'ïkuro 'pãti bãjahetukatadaïkuràdãnàm utpàdo

na svato parato nàpi na dvayoþ kartçkàlataþ |
ã÷varàdikçtaü naivaü svabhàvànnàpyahetutaþ || ityuktam |

svata iti hetupratyayàbhàve svata utpàdaþ | svabhàvavàdina evaü kalpanta iti ÷råyate |

bhàvànàü svabhàvata satatamatra tiùñhati |
atra na ka÷cidutpadyate na ca ka÷cin nirudhyate |

màyårasya patravaicitryaü, kamalàdiùu raktatà,
kàõóàdãnàü taikùõyàdikaü kena pårvanirmitamityucyate |

tasmàt tanmataniràkaraõàyoktam | bhàvànàü svata utpàdo na yujyate | pårvàdhyavasitatvàt | utpattimattvena abhyupagamyate, hetupratyayatàbhyupagamaþ | tasmàd vastånàü svabhàvata utpàdo na yujyate, utpattimatvàd ghañàdivat | yasyànusàraü bhàvàþ satataü sthitàþ tadanusàram utpàda-kriyà-karma-sthiti-vinà÷à api na yujyante, utpàda-kriyà-karma-sthiti-vinà÷à api sàkùàd avabhàsante |

tasmàd atra doùasya prasajyamànatvàn na svata ityuktam | bhàvànàm svata utpàda÷cet nityamutpàdaprasaügaþ syàt, àkà÷avat | kasyacidapi kutràpi kadàpi utpàdo nirodho và nàstãti cet- ucyate- pratyakùavirodhaþ | evaü bhàvànàü hetupratyayàd utpàdo bhàsate, tasmàt tàvad bhàvànàü na svabhàvata utpàdaþ | parataþ iti àtmataþ | pareùàmutpàdako vinà÷aka÷càtmàstãti ÷råyate | bàhyàbhyantarasarvavaståni tu àtmaguõàþ | àtmà antaþ karaõapuruùo 'sti |

tathà sati gamana-àgamana-calana-kampana-niràkaraõa-manyanà-kriyà-karmàõi tatraiva anyatràpi ca pravartante | cakùuràdiþ àtmaguõaþ, paràrthatvàt, ÷ayanàdyaïgavaditi | parasaüj¤à tu àtmani satyevocyate | cakùuràdiþ tadguõatvàt, tadarthastu paràrthaþ | yathà ÷ayanàdi parairupayuktatvàt paràrthamitivat paràrthatvàditi | ayaü hetuþ ÷ayanopamayà na yujyate saüghàtatvàt | àtmàtvasaüghàtasvaråpaþ | katham àtmà asaüghàtaþ san sva÷arãràbhàve ÷ayanàdãn aïgasaüghàn svaråpeõopakartuü yujyate | tasmàt sa hetvartho 'siddhaþ, asaüghàtasya paràrthaniùpàdakatvàt | ÷ayanabhedena ÷ayanopamà saüghàtasya paràrthatvameva sàdhayati | àtmanaþ saüghàtatvàd hetupratyayayorutpàdopalabdha àtmàtmãya iti manyanàkàrapravçtteþ cittamevàtmà ityucyate | atràntaþ karaõapuruùaþ kårmake÷asvabhàvavad yuktyanumànarahitastu kvacinnàstãti dar÷ayitum bhagavatà bàhyàdhyàtmikabhàvànàü parata utpàdo na yujyata ityuktam | yadi bhàvànàü svato 'pi notpàdo na ca parato 'pi, tadà bhàvànàü dvividha utpàda iti cet, tasmàt tanmataniùedhàrthamuktam | na dvayoþ na ca kàlata ityuktam |

na svataþ parata÷ca na | anye tu svaparayoþ sambandhàd bhàvotpàdaü manyante | tasmàd ubhayata eva vadanti | tathàpi svato 'nupalabdhatvàt parata÷càbhàvàt na dvayoþ ityuktam | hetu-pratyayàtiriktaü na svato na parata iti bhagavatà uktam | yadi ubhayasaüyoge 'pi utpàdavinà÷au neùñau, tadà paratantreõa kartrà utpàdavinà÷au bhaviùyata iti kai÷ciducyate | anye tãrthikàstu karttà nàma ka÷cid àdyaþkartà, nityo 'navacchinno vyàpaka÷càtmeti ka÷cidasti, sa eva bàhyamàbhyantara¤cedaü sarvam utpàdayati vinà÷ayatãti manyante | tasmàt tanmatakhaõóanàrtham uktam | bhàvànàmutpàdaþ sthitirvinà÷a÷caiva na kartradhãnàþ | atha kasyeti cet- hetupratyayasambandhàd bhàvànàü pravçttirbhàsate | kartustu àkà÷avan nirvikàratvàt tadadhãnà utpàda-sthitivinà÷à÷ca naiva yujyante |

kasmàditi cet, karttari nirvikàra-niùkriyàkà÷àtmani kriyà karma ca ki¤cidapi nàsti | utpadyamànà bhàvà hetupratyayàpekùàþ pravçtti-kramodbhåtà eva bhàsante | yadanusàraü karttàramapekùate pravçttistadanusàraü bhàvànàm utpàda-sthiti-vinà÷à÷ca sadà àsannà bhavanti | karturnityatvàd bhàvànàm utpàdao-sthiti-vinà÷à yugapad bhaviùyanti athavà utpàda-sthiti-vinà÷à na bhaviùyanti | nityatvàt kvacidapi ki¤cidapi utpàdo và vinà÷o và na syàt | hetuü pratyaya¤ca apekùya pravartamànànàü bhàvànàmeva kartç-kriyà-hetuphalotpàdasamaþ kramodbhava upalabhyate | anutpannà-kà÷otpalàdãnàntu utpàda-sthiti-vinà÷à na yujyante | avikàrahetubhiþ parasparamà÷ritya pravartamànaiþ utpàdaniyamo na yujyate |

nityabhàvàdanityo hi samutpàdo na yujyate |
hetutastvavikàratvàt samasyaivodbhave sati |
hetau phale ca saübhinne 'vikàrastu kathaü bhavet |

hetau vikàrasyàpi bhåtatvàt tadasàdç÷yapakùo naùñaþ | kriyànanvitavandhyàputràtmani kasyà÷cit kriyàyàþ karmaõo và niyatena ayuktatvàd bhagavaddharmeùu avisaüvàditvàd bhàvotpàdakriyà karttàraü nàpekùate, kintu sati hetupratyayasaïgrahe bhàvànàmutpàdavinà÷au yujyeta ityuktam | yadyevam atra bhàvotpàda-sthityanyathà-bhàvatàdirabhyupagantavyaþ |

bhàvotpàdasthitãnàü tu j¤àtavyo heturã÷varaþ |
anyeùàü vipratipattiryathàvattairhi bhàùyate ||

anyaiþ sattvabhàjanalokayorutpàda-sthiti-vinà÷àstu ã÷varakçtapraõà÷à avagamyante, tadã÷varecchàva÷àt kàya-bhåmitraya-kartràdisaübhavaþ syàditi ÷råyate | anye tasyaiva cittotpàdamàtreõa naraka-preta-tiryak-deva-manuùyadayà÷ca sattvàþ jvara-viùa-vyàdhi-strã-puruùa-napuüsaka-sukçtaråpa-vikçtaråpa-dasyu-jihma-cauràþ kàmamithyàcàra-pràõàtipàta-mçùàvàda-madyapàna-dyåtaprave÷a-pratyanta-÷abara-óombã-nirdaya-kråra-pàruùyavàda-brahmaghàta-màtçpitçghàtaka-vyàdhàdayaþ, yakùa-ràkùasa-óàkinyàdayaþ sarve paraghàtakàþ, sukha-duþkhàdayaþ svargo vimokùa÷ca tàni sarvàõi cittotpàdamàtreõoddhçtànãti vadanti | ã÷varakartçtvavàdino 'tisukumàrapraj¤à eva, atimandapraj¤à eva, gatànugatikà÷caiva yuktivi÷eùarahite tasmin gauravapravaõatvàt pårvottaraviruddhaü bàlayuvakacàõóàlavadayathàrtha pratyakùàdiviruddhaü, dàna-vinaya-saüyama-iùñàniùñaphalaü, sukçtaduùkçtakarma, gamyàgamyaü, bhakùyàbhakùyaü, svargàpavargàdiphalaviruddhaü, yuktyàgamàdiviruddhaü ca vàïmàtreõa pakùãkçtya nijàj¤ànapañalena netràcchàdanatvàd asamarthatvàt pa÷ubhåtàstu pa÷ubhyo 'pyatichudrataràþ pa÷avaþ | nigåóhavandhyàputrasvabhàvaü pa÷upatimà÷ritya, janmasthitivinà÷ànàü hetutàüsyaapi tåccatàm | utpàde sthitau ca sahetuka evàbhyupagamyamàne sati nityavàdabhaïgatvàd vàdotsargaþ, viparãtasiddhatvàd ã÷varasya ahetutvameva sidhyati | icchàmàtreõa utpàde sati yugapadeva sampårõajagata utpàdasthiti-vinà÷àþ syuþ |

tasmàdapi asiddhàrthataiva syàt, sarveùàü nityotpàdaprasaïgatvàt | duþkha-kuhanà-jihma-a÷uci-akçtaj¤atàdyuddharaõànàü tu prayojanavi÷eùàbhàvàcca asiddhàrthatà | taduddharaõàyàso niùphalaþ | prayojanàbhàve hi kalpanàpårvaïgamànàü pravçttirnàsti, prayojanàvyàpteþ | tatprayojanavadvyàvçttau kalpanàpårvaïgamànàü pravçtterapi nivçtteþ asiddhàrthatàsti |

hetupratyayavaikalye kramotpàdavinà÷au
pratyakùatayà bhàsete, avaikalye cànutpàdaþ |

sattvabhàjanalokayorutpadyamànasukhaduþkhàdãnàü sthitivinà÷au krama÷a upalabhyete, tasmànna ã÷varo hetuþ | kasyacidapi bhàvasya utpàda-sthiti-vinà÷à na yujyante| tasmàdapi pratyakùavirodho 'siddhàrtha eva | nànyat pratyakùato garãyaþ pramàõamiti sarvavàdiprasiddham |

naikànte 'rthakriyà | dayàpratàpàbhàve
gambhãryaguõa-dar÷ana-caryà-cintanàdi na yujyate |

ekàntakriyàyuktà yuktayorgàmbhãryaguõasya råpàdervà àlambana cintanasyaiva ayuktatvàt, tattu pratikålam |

hetàvasati sarvatra pratyaya eva kathaü bhavet |
ahetau kàrakàbhàvàt kathamãùñe mahe÷varaþ |
bhàvakartà mahe÷a÷cet so 'pi kartà na manyate |
pitrabhàve sutotpattiþ sà neùñà dç÷yate na ca |
hetuniùyandasàdç÷yaü manyante yuktivàdinaþ |
nityànnityaphalaü yuktamanityàccàpyanityakam |
÷àlibãjàtphalaü tasmàdaïkurotpàda ãkùyate |
tathà mahe÷vare nitye bhàvànàü syàt sadodbhavaþ |
yathàgnirdàhayetsarvaü tathàcedã÷varo mataþ |
agnihetustathànyo 'gniþ ã÷vare nàsti hetukam |
kramapravçttajvàlàbhiþ sarvadàho 'pi manyate |
ã÷varasyàvikàritvàd agnivattvaü na yujyate |

tasmàdã÷varakartçtvàbhyupagame bahudoùasaübhavàd bhagavatà bhàvànàm utpàdaþ ã÷varakçto na yujyate ityuktam | pare tu sarvaü kàlena vivartitaü manyante | tairevamucyate |

sthitirbhàvàn samutpàdya kàlenaiva vivartyate |
bhàvotpàdasthitã càpi kàlenaiva vivartite |

tadevam ucyate | atra kàla iti kiü nàma? nityo và anityo và, puruùaþ strã napuüsakasvabhàvo và, devo pi÷àco và, mårto 'mårto và, sakriyo niùkriyo và |

sa nitya÷cettadà tatra kriyàpekùà na yujyate |
utpàda÷cetsakçt so 'pi viruddhatvàn na manyate |
anityatve 'kàlasya hetupratyayayogataþ |
yadi puüstrãnapuüsàdi yatki¤citsyàd virudhyate |
dehyadehikriyàdau ca pàrasparaviruddhatà |
nityatve nirvikàratvàt kriyàkarma virudhyate |

evaü kàlavàdinàü kàlava÷ena bhàvànàmutpàda-sthiti-vinà÷àbhyu-pagamasyàpi ayuktatvàt tadapyasama¤jasameva | såryacandra-nakùatra-parva-vatsaràdi-bàhyàbhyantarabhàvànàü gatagamyasvabhàvatvàt kàlàkhyayà bhàvànàmutpàda-sthiti-vinà÷àstu kàlapariõàmatvena na yujyante|

anyacca, svabhàvavàdina àntarabàhyàn sarvabhàvàn svabhàvodbhavàn manyante | bhàvànàü svabhàva eva, kasyacidbhàvasya utpàdasya vinà÷asya và ka÷cidapi heturnàsti | khara-snigdha-uùõa-laghutva-÷lakùõa-tãkùõàni svabhàva eva | madhura-amla-lavaõa-kañukàni asattvabhedà eva |

deva-mànuùa-tirya¤co ràjabrahma-kujàtayaþ |
sukçtaü duùkçtaü càpi sukhaü duþkhaü sadà sthitam |
svabhàvavaimatyà tebhyo bhràntacittebhya evaü vaktavyam |
svabhàve vikçte dçùñe pratyakùàdiviruddhatà |
vikàro vartate yatra nirvikàraþ kathaü bhavet |
vyaktyanekaprabhedàcca janma nà÷a÷ca bhàsate |
jàtervinà÷asambandhàn nirvikàraþ kathaü bhavet |
svabhàve nirvikàratvàt puruùàdau nirarthake |
kule ràjani kùetràdau tatphalaü càpi bhàsate |
svabhàve vikçte jàte nityavàdã tu bhraüsate |
màrgo 'yaü yujyate tasmàd hetupratyayavàdinàm |

evaü svabhàvavàdiùvapi parasparavirodhatvàd utpàda-sthiti-vinà÷ànàü svabhàvàd udbhavo na yujyata ityuktam | atha bhàvànàm utpàda-sthiti-vinà÷à ahetuto bhavanti ityapare 'hetuvàdino hetuü vinaiva kevalam bhàvànàmutpàda-nirodhau kalpayanti | ahetuvàdo 'bhyapagamyeta cet, hetoþ ani÷citatvàt kçtapraõà÷a-akçtàbhyàgama-anavasthà÷ca bhaviùyanti | sukçta-duùkçtàdi-pitç-putra-bràhmaõa-ràjanya-vai÷ya-÷ådra-÷vapacàdi-÷ucya÷uci-gamyàgamya-bhakùyàbhakùya-devapi÷àcàdi-dàna-vinaya-saüyama-japa-tapasyà-upavàsa-ni÷caya-yàgaj¤ànàj¤àna-hetvani÷cayàt parasparabhedanirõaya-vyavasthàpi na saübhavati | tasmàttasyaiva doùasya prasajyamànatvàd ahetuvàdo 'pi lokàdi-viruddhatvàd asiddha eva |

ye cànye pradhàna-paramàõvàdyahetu-pratikålahetuvàdàdayaste 'pi tenaiva niùedhitavyàþ | tasmàn |

na svataþ parato nàpi na dvayoþ kartçkàlataþ |
ã÷varàdikçtaü naiva svabhàvànnàpyahetutaþ || ityuktam |

hetupratyayayorvçttirbhàsate 'nàdikàlataþ ||

iti tu anàdi-kàlataþ prapa¤ca-vàsanàbãjasya avicchinna-nadãstrotaþ-pravàhavad anupravçtteþ

hetupratyayayorvçttirbhàsate 'nàdikàlataþ | ityuktam |

tasmàdeva såtre atha punaþ pçthivyaptejovàyvàkà÷artudhàtusamavàyàd bãje nirudhyamàne aïkurasyàbhinirvçttirbhavati ityuktam | 'atha punaþ' iti tu abhàvàdudbhava-sva-para-dvaya-ã÷varàdi-rahita-bãja-pçthivyàdi-sàmagryà eva aïkuràdi utpadyata iti uktam |

pa¤cabhirhetubhirbàhyaþ pratãtyotpàda iùyate | iti |

pa¤cabhirhetubhiriti tu hetupa¤cakairiti, bàhyasyeti bãjàdeþ | 'pratãtyotpàda' iti pratãtyam |

÷à÷vatato na cocchedàn na saïkrànteþ parãttataþ |
hertormahàphalàvàptiþ sadç÷ànuprabodhataþ | ityuktam |

'÷à÷vatato na' iti yasmàdanyadbãjam, anyo 'ïkuraþ, na ca ya evàïkuràstadeva bãjam, bãjamevàpi nàïkuraþ | aniruddhàd bãjàdapi aïkuro notpadyate | na ca niruddhàd, tathàpi bãjanirodhe aïkura utpadyate | tasmàn na ÷à÷vatato, na cocchedàditi na ca pårvaniruddhàdbãjàdaïkuro niùpadyate nàcàpyaniruddhàd | api tu bãjàd niruddhàt tasminneva samaye 'ïkuro utpadyate | ato nocchedataþ | na saükràntitaþ iti tu bãjàïkurau tu asadç÷au eva | tasmàt 'na saükràntitaþ | parãttataþ hetoriti- parãttabãjavapanàn mahàphalàvàptiriti tatparãtta-hetorbahuphalàbhinirvçttiþ, parãttànmahàphalàbhi-nirvçttitvàt, tasmàt parãttahetormahàphalàbhinirvçtiþ | sadç÷ànuprabodhàd iti tu yàdç÷aü bãjamupyate tàdç÷ameva phalàbhinirvçtiriti | atastatsadç÷ànuprabandhaþ | sadç÷àphalàbhinirvçttiþ |

bãjàïkurayorbhinnatvàd bãjaü nityaü na vartate |
yata÷cocchedato nàsti bãje sati tathàïkuraþ |
bãjasàdç÷yasiddhatvàt tadbhinnaü na ceùyate |
aïkurasya phalàdãnàü saïkrànti÷càïkurasya na |
ekabãjaü parãttàõoþ bãjatvenaiva sambhavet |
tasmàt parãttato hetorjàyate hi mahatphalam |
upte ÷àlyàdi bãje hi ÷yàmàkàdiphalaü na hi |

tasmàdeva -
aïkuro bãjavanneùño nirheturno 'ïkurodbhavaþ |
samo nirodha utpàdas tulonnàmàvanàmavat | ityuktam |

evam bàhyapratãtyasamutpàdaþ parikalpanàtmakena anupacayatvena draùñavyaþ |

tathaivàdhyàtmikasyàpi hetu÷ca pratyayo dvidhà |

tathaivàdhyàtmikasyàpi bàhya-pratãtyasamutpàdavad hetupratyayàkàradvayopa-nibandhanatvàt pçthak dvividho 'vagantavyaþ | dvidhà hetu÷capratyaya iti tu àdhyàtmikaþ pratãtyasamutpàdo hetåpanibandhanaþ pratyayopanibandhana÷ca dvayàkàro 'vagantavyaþ | iùña iti abhãùñasya ca abhipretasya abhimatasya cetyadhivacanam | tatràdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya hetåpanibandhaþ kathamavagantavyaþ? ucyate -

àdiheturavidyàsya mçtyurantyo yathàkramam |

tatràdàvavidyàde÷anàd àdau avidyà, ante maraõàïgade÷anatvàn mçtyurante | yattayormadhye syàt tat tu madhya iùyate | tasmàt såtre avidyàpratyayàþ saüskàràþ, saüskàrapratyayaü vij¤ànam, vij¤ànapratyayaü nàmaråpam, nàmaråpapratyayaü ùaóàyatanam, ùaóàyatanapratyayaþ spar÷aþ, spar÷apratyayà vedanà, vedanàpratyayà tçùõà, tçùõàpratyaya mupàdànam, upàdànapratyayo bhavaþ, bhavapratyayà jàtiþ, jàtipratyayà jaràmaraõa-÷oka-parideva-duþkha-daurmanasyopàyàsàþ saübhavanti | evamasya kevalasya mahato duþkhaskandhasya samudayo bhavati | ityuktam |

sajanmakle÷akarmàtmà dvàda÷àïgastrikàõóakaþ |
hetupratyayasambhåtaþ karttetyàdivivarjitaþ |

kle÷a-karma-jàti-paratantro 'yamàtmàpi aü÷atrayeõa vyavasthàpyate | kle÷a-paratantrasvabhàvatayà, karmaparatantrasvabhàvatayà janmaparatantrasvabhàvatayà ca | tatra kle÷a paratantra-svabhàvatàyà aïgàni trãõi-avidyàtçùõopàdànàni | karma-paratantra-svabhàvatàyàþ dve aïge-bhavasaüskàrau | jàti-paratantra lakùaõamapi ÷eùasaptàïgam-vij¤ànam, nàmaråpam, ùaóàyatanam, spar÷o, vedanà, jàtiþ, jaràmaraõa¤ceti | apãtipadaü saügràhyatàü dar÷ayati | ÷oka-paridevanà-daurmanasya-upàyàsàdãnàü priyaviyogà-priyasaüprayoga-kàmavipattyàdãnàü ca saügrahaþ | evam ayaü pratãtyasamutpàdo dvàda÷àïgaþ trisvabhàvatayà veditavyaþ | so 'pi kartràdi-svabhàvatà-rahito j¤àtavyaþ |


atha ÷àlistambasåtrañãkàyàü tçtãyaü pañalam |

avidyà yadi nàdau syàdante mçtyurna saübhaved |

'avidyà yadi nàdau syàd' iti tu yadi avidyà cennàbhaviùyan naiva saüskàràþ praj¤àsyante | tadvad jaràmaraõaparyantaü cennàbhaviùyan naiva ÷okàdi praj¤àsyate |

tebhyo bhinno na kutràpi hyàtmàtmãya÷ca vidyate |

tatràvidyàyà naivaü bhavati ahaü saüskàràdi abhinirvartayàmãtyato jaràmaraõaparyantaü naivaü bhavati ahaü ÷okàdi abhinirvartayàmãti | saüskàràdãnàmapi naivaü bhavati vayamavidyàdibhyo 'bhinirvartitàþ | evam yàvajjaràmaraõasyàpi naivaü bhavati vayaü jàtyàdibhirabhinirvartità iti |

avidyàsaübhavàdàdàvante mçtyu÷ca bhàsate |

atha ca satyàmavidyàyàü saüskàràdyabhinirvçttirbhavati, pràdurbhàvaþ | evaü yàvajjaràmaraõaü, ÷okaparidevàdyabhinirvçttirbhavati |

heturàdhyàtmikasyàsya |

evamàdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya hetåpanibandho draùñavyaþ | kathamàdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya pratyayopanibandho draùñavyaþ? ucyate -

pratyayàþ ùañprakàrakàþ |

asyeti tu àdhyàtmikasya| pratyayastu sàmagrã ùañ prakàrakà iti ùaóvidhàþ |

pratyayo 'dhyàtmikastvante vij¤ànaü càdike dharà |

vij¤ànasyànte paride÷anatvàd 'ante vij¤ànam' | àdike dharà ityucyate |

tasmàt såtre -ùaõõàü dhàtånàü samavàyàt pçthivyaptejovàyvàkà÷a-vij¤ànàdistvàdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya pratyayopanibandho draùñavyaþ | ityuktam |

kàñhinyànugrahau pàkaþ ÷vàsavçddhiranàvçtiþ |

tatra adhyàtma-pçthivãdhàtuþ katamaþ? yatkàyasambaddha-kañhina-karka÷a-råkùa-kharagata-ke÷a-roma-nakha-danta-sveda-mala-carma-màüsa-snàyu-asthayàdi-sadç÷am, anyacca asmin kàye yatki¤cidasti tatsarvaü saügçhya pçthivãdhàturucyate | anugraha tu saügrahaþ, sambandho-mçduþ, àliïganaü, piõóãkaraõaü snigdhatà ca | tadyathà-a÷ru-sveda-kapha-siüghàõaka-majjà-÷ukra-måtra-uccàra-rakta-lasãkà-mastaka-grahaõã-pakvà÷ayàdiþ anyaccàsmin kàye tàdç÷aü snigdha-svabhàvaü syàjjaladhàturucyate |

pàko nàma pàcanam-pàka-pàcana-pàcaka-uùõàgnistàpa-tàpana-vçtirya÷caitatkàyamadhye a÷ita-pãta-khàditànàü samyaksupàcakaþ | anyacca yatki¤citkaü tàdç÷aü tatsarvaü tu tejodhàturucyate | ÷vàsa iti vàyudhàtuþ | ÷vàsastu ucchvàsaþ, à÷vàso, bhàùaõaü, pralàpo, gamanàgamanaü kùayo vçddhiriti | kàyasya vistàraþ, saïkocaþ, kampanaü, calanaü, utkùepaþ, poùaõaü, vçddhiþ, pãnasaþ, kàsaþ, chikkà, årdhvavàyuradhovàyuranyaccàpi etatkàyamadhye yatki¤cit tàdç÷amasti tatsarvam ekataþ piõóãkçtya vàyudhàturityucyate | àkà÷amiti anàvçtatvàdàkà÷am | àvaraõaü sapratighaü saüvçta¤ca | ràjã-koùa-antàrandhra-mukharandhra-karõapuña-nàsàpuña-netrachidràdayaþ kàyàntaþ koùa÷càyam àkà÷adhàturityucyate |

nàmaråpànuvçtti÷ca pa¤cavij¤ànasaüyutaþ |
tasmàt kliùñaü mana÷caivàdhyàtmika pratyayà ime ||

tatra nàmànuvçttiþ råpànuvçtti÷ca àdhyàtmikavij¤ànadhàturityucyate | pa¤cavij¤ànasaüyutaþ iti tàni pa¤cavij¤ànakàyàni, tataþ kliùñaü mana÷càpi iti kle÷amayaü manaþ, tàni ca caturmahàbhåtàni ekataþ piõóãkçtya naóakalàpayogena nàmaråpamityucyate | tatra nàmeti catvàro 'råpaskandhàþ-vedanà, saüj¤à, saüskàro vij¤ànaü ceti | råpaü nàma pitroþ ÷ukra÷oõitodbhåtaü antaràbhavamà÷ritya yat prathamaü nàmaråpàbhinirvartanaü tanni÷ritya pårvaünàmaråpàbhinirvartanaü-manovij¤ànaü sàsravaü nivçta-vyàkçta svabhàvam àtmamohàdicatuþkle÷àtmakam | àtmamohaþ, àtmamànam, àtmadçùñiþ, àtmotkarùa÷cetyetatkle÷asaüyutaü kliùñaü mana iti ekataþ piõóãkçtaü nàmaråpamityucyate |

dhàtånàü sannipàtàd vai ÷arãrotpàda iùyate |

anantaroditàþ ùaódhàtavaþ | sannipàtàd vai iti tu vaikalyàbhàvàt | ÷arãramiti tu bhåta-bhautika-saünipàta-piõóam | utpàdo nàma pràdurbhàvaþ | iùyate iti tu anumatam | asya kartràdi na vartate iti bhàvaþ |

àtmàtmãyavikalpànàmutpàdastairna manyate |

iti tu asmàbhirete utpàdità iti ca tairvayamutpàdità iti te 'nyonya vikalpaü notpàdayanti |

teùu satsu samutpàdaþ teùvasatsu na saübhavaþ |

pratyayeùu asatsu ÷arãrotpàdo na yujyate | yadà àdhyàtmikapratyayàdi-vaikalyàbhàvastadà saünipàtàt ÷arãramutpadyate | vaikalye ÷arãraü na utpàdyate |

naivàtmàdimayàste hi nàpyanyaccàpi ki¤cana |

tatra pçthivãdhàtustu nàtmà ahaümameti manyanà-viyuktatvàt | 'na sattvàstu' citta-mano-vij¤àna-viyuktatvàt | na jãvaþ calatvàbhàvàt | na jantustu janyajanaka virahitatvàt | 'na manujo' manuviyuktatvàt | 'na mànava' stu antaþ sthitamànavàsadç÷atvàt | 'na strã', na pumàn - na napuüsakastu àdhyàtmikastrã puruùa-napuüsakàtmakaþ | na càhaü mam iti tu àtmàtmãya-manyanà-viyuktatvàt |

nàpyanyaccàpi ki¤cana iti tu ã÷varàdi-kartç-kriyà-karma-virahitatvàt | tadvat jalam, agnirvàyuràkà÷o vij¤ànadhàtu÷càpi nàtmà, na sattvo, na jãvo, na jantuþ, na manujo, na mànavo, na strã, na pumàn, na napuüsakam na càhaü na mama syàt | na ce÷varàdi anyat ki¤cid iti j¤àtavyam |

yaikapiõóàdisaüj¤à sàvidyà tribhavachàdikà |

tatra katamàvidyà? ucyate | tribhavachàdiketyucyate | tribhavastu bhavatrayam kàmabhavaþ, råpabhavaþ, aråpabhava÷ca | te 'pi sattvabhàjanaloke vyavahàreõa dvividhàþ vyavasthàpitàþ |

atha ca dhàtu-gati-yoni-bhedena krama-trayeõa sthàpitaþ | kathamiti cet | ucyate - tatra kàmadhàtuþ ùañtriü÷adà÷rayanikàyavij¤aptyavabhàsaü sàdhàraõàsàdhàraõa-svabhàvena ekapiõóatvena kalpayan saüj¤ayà grahaõatvàd avidyeti ucyate | tatra ùañtriü÷adà÷rayanikàyàstu aùñau uùõasvabhàvà mahànarakàþ, ÷ãtasvabhàvàþ aùñau mahànarakàþ | saüjãva-kàlasåtra-saüghàta-raurava-mahàraurava-tapana-pratàpanàvãcayo-'ùñoùõanarakàþ | hàhàdhara-apapa-añaña-hàhàvat-arbuda-nirarbuda-padma-mahàpadma-utpalàni ÷ãtasvabhàvatvàd aùñau ÷ãtanarakà÷ca | pratyekaþ pràde÷ika÷ca narakaþ, pretà÷rayaþ, tiryagà÷rayaþ, asuràà÷rayaþ | caturdvãpàþ, aùñau antardvãpà÷ca |

tatra pretà÷rayastu marau añavãkàntàre ca | tadbhinnastu vibhàgaþ - gràma-nagara-nigama-÷ma÷àna-parvata-añavã-karvaña-dvãpa-nadã-vàyu-sàgara-palvala-taóàga-kåpa-udyànasthàna-devàlaya-màtçgçha-nàgaloka-maru-saras-vçkùa-÷ånyàlaya-mahàpatha-nadãtaña-araõyavàsa-prapàta-setu-kaulasthàna-mukha-mahàpatha-àpaõa-catvara-÷rçïgàñaka-pàvanatãrthasthàna-jalà÷ayàdiùu sthitvà svakarmava÷ena vij¤aptyavabhàsa-vikalpodbhavànàü yadaj¤ànaü seyamavidyà ityucyate | tiryaksthànaü madhye-sàgaram | yonisthànàni catvàri-aõóajo, jaràyujaþ, saüsvedajaþ, upapàduka÷ca | yonyà÷rayabhedena vividhà tiryagjagad vij¤aptyavabhàsita-vikalpavàsanàliptasantànàþ |

tadanyathàvibhaktàþ - gardabha-såkara-vànara-gaja-uùñra-a÷va-mçga-mahiùa-gau-gavaya-camarã-÷va-÷rçgàla-nakula-måùaka-siüha-vyàghra-tarakùu-çkùa-vçka-màrjàra-mãna-kacchapa-makara-÷i÷umàra-sarpa-pipãlikà-låtà-pataüga-tittiri-pipãlaka-kçmi-valmãka-godhà-kãña-jalavàsi-÷uka-÷àrikà-kokilà-mayåra-haüsa-krau¤ca-vaka-kàka-gçdhra-ullåka-jãva¤jãva-suparõàdayo 'ni÷cita-gatitvàt svakarmavàsanà-pàratantryeõa avabhàsàkàraü sthitaü tu yadaj¤ànaü tadapi avidyà ityucyate | asuràõàü caturà÷rayastu sumero÷catuþ pariùaõóamadhye 'sti |

tadbhinnavibhàgena sthitaü parvata-añavã-vana-udyàna-nadã-gràmàdiùu svakarma-va÷àt praj¤aptàvabhàsa-vikalpanodbhåtamanyasthànànàü yadaj¤ànaü tadapi avidyetyucyate | naraka-sattvànàü svakarmava÷itànukålavikalpanodbhavànàü tu anavataptamahàsàgaràd viü÷atisàhasra-yojanàdhobhàjanasya vij¤apti-svabhàvamålabhåteùu anyasthàneùvabhi-nirvçttiþ | tato 'nyatra pratyekasattvasya narakàdi-bhàjanasya vij¤apti-vikalpanodbhåtasya parvata-añavã-maru-darã-prapàta-nadã-tãràdisthànàbhinirvçttaü yadaj¤ànamidamapya-vidyetyucyate | catvàro dvãpàstu pårvasyàü videhaþ, dakùiõasyàü jambådvãpaþ, pa÷cimàyàü aparagodànãyaþ, uttarasyàü, ca kururiti | aùñàvantardvãpàstu pårvayàü videhaparùado deho videha÷ca | dakùiõasyàü-jambådvãpa-parùadaþ capalaka uttaramantrã ca | pa÷cimasyàma-paragodànãya-parùadaþ càmara÷càparacàmara÷ca |

uttarasyàü kuru-parùadaþ kuruþ kaurava÷ca | tedvãpopadvãpànàü prabhedena vividhà-kàreõa bhinnàþ | svavij¤ànàvabhàsavikalpanàva÷enodbhåtaü vibhinnaprapaüca-vàsanàliptaü tàdç÷aü yadaj¤ànam idamapi avidyetyucyate | ùaódevànàü sattva-bhàjanàvabhàsa-vij¤aptyavabhàsavi÷eùa-sàdhàraõàsàdhàraõà÷eùasvabhàveùu piõóagrahaõa-kalpanà-va÷enodbhåtam yadaj¤ànamidamapi avidyetyucyate | tatra ùaódevanikàyà iti | caturmahàràjakàyikàþ - tràyastriü÷o, yàmaþ, tuùito, nirmàõaratayaþ paranirmitava÷avartina÷ca | anye ca vidyàdhara-siddhaþ, çùirgaruóa-gandharvaþ-kinnara-mahoraga, yakùàdayaþ, nakùatra-graha-tàrà-candra-såryà saparivàràþ sapràsàdàþ, utpàda-vinà÷a-svakarmava÷ena vij¤aptyàkàràvabhàsa-vikalpanà-vàsanànugàmino 'õóaja-jaràyuja-saüsvedaja-upapàdukà÷ca | yonyà÷raya bhedena vividha-tiryagjagad-vij¤aptyavabhàsita-vikalpa-vàsanàliptasantànàþ gadarbha-såkara-vànara-gaja-uùñra-a÷va-mçga-mahiùa-gau-gavaya-camarã-÷va-÷rçgàla-nakula-måùaka-siüha-vyàghra-tarakùu-çkùa-vçka-màrjàra-mãna-kacchapa-makara-÷i÷umàra-sarpa-pipãlikà-låtà-pataüga-tittiri-pipãlaka-kçmi-vàlmãki-godhà-yåkà-kãña-jalavàsi-÷uka-÷àrikà-kokila-mayåra-haüsa-krau¤ca-vaka-kàka-gçdhra-ulåka-jãva¤jãva-suparõàdayo-'ni÷citagatitvàt svakarma-vàsanàpàratantryeõa praj¤aptyavabhàsàkàra-sthitàþ | evaü pçthaggati-yoni-bahutva-bhedena vibhinna-sattvabhàjanalokà ityàkhyàtàþ sàdhàraõà-sàdhàraõavi÷eùàdipiõóagrahodbhåta ekataþ saükùipya kàmadhàturityucyate | para¤coktam -

dhàtugatiyonibhedaiþ kàmabhavastu ùañtriü÷at |
narà dvàda÷a, ùaó devàþ ùoóa÷a narakàstathà |

sàsurapretatirya¤caþ |

tàdç÷a-vibhinna-vikalpavàsanodbhåtaü yadaj¤ànam, aparicchinnam, avyaktà-varaõam, anavabodham, aparij¤àtàmisraü pårvànta-aparànta-madhya-hetu-karma-phala-satya-ratna-duþkha-samudaya-nirodha-màrgakaü yadaj¤ànaü sàvidyà| tridhàtvavacchàdi ketyucyate | tasmàt såtre- yeùàmeva ùaõõàü dhàtånàmeka-saüj¤à, piõóasaüj¤à, nityasaüj¤à, dhruvasaüj¤à, ÷à÷vatasaüj¤à, sukhasaüj¤à, àtmasaüj¤à, satva(saüj¤à), jãva(saüj¤à), puruùasaüj¤à, pudgala(saüj¤à), manuja(saüj¤à), mànava(saüj¤à), ahaükàra-mamakàrasaüj¤à | evamàdi vividhamaj¤ànamiyamucyate 'vidyeti de÷itam | tatra pçthivãdhàtoraùñadravyatvàd ekasaüj¤à na yujyate | paramàõånàü parasparaü saücayàtmakatvàt piõóagràho na yujyate | hetupratyayayoþ sambaddhapravçteþ nityasaüj¤à na yujyate | cirakàlam asthitatvàd dhruvasaüj¤à na yujyate | sahotpàda-vinà÷atvàn na ÷à÷vatasaüj¤à | saüskàra-vipariõàma-duþkhànvitatvàn na sukhasaüj¤à | ùañtriü÷ad-vidhà÷ucidravyasamavàyàn na ÷uci saüj¤à | bhåta-bhautika-dravya-vaipulyàn na àtmasaüj¤à | cittacaitasikàdhiùñhànatvàn na sattvasaüj¤à | kriyàbhàvàn na jãvasaüj¤à | api ca | gamanàgamanarahitatvàn na pudgalasaüj¤à asti | ahaümamamanyanàvirahitvàn na manuja-mànavasaüj¤à | ahaümametyàdi-rahitatvàn manujàdisaüj¤à na yujyate | evaü ùaõõàü dhàtånàü tadanityàdisvabhàvasya yadaj¤ànaü iyamavidyetyucyate |

tatra avidyeti tu vidyà na bhåtatvàd avidyà | na tu vidyàbhàvaþ, abhàvastu na ki¤cidapi | avidyà vidyàbhinnà vidyàntaramevasti | tasmàd abhàvo niùedho 'pi nàsti, paratvamapi nàsti | atha kimiti cet? virodhaþ | avidyà tu na vidyàbhàvaþ vidyàdharmato viruddhà avidyeti ucyate | paranirmitava÷avarti taddevo - pariprabhçti saptada÷à÷rayàkàravij¤aptyavabhàso råpadhàtuþ | tadudbhavaþ sattva bhàjanaloka-svabhàvaþ sàdhàraõaþ, asàdhàraõa÷ca vi÷eùavikalpava÷asambhavaþ | à÷rayàstu caturdhyànànàü trividhabhàvanànvitatvàd brahmakàyikàdayo dvàda÷a, caturthadhyànasya mi÷rabhàvanànvitatvàt pa¤càvàsàþ pa¤ca÷uddhàvàsàþ | tatra prathame tu brahmakàyika-brahmapurohita-mahàbrahmàõaþ | dvitãye tu parãttàbha-apramàõàbha-àbhàsvaràþ | tçtãyestu parãtta÷ubha-apramàõa÷ubha-÷ubhakçtsnàþ | caturthe -anabhraka-puõyaprasava-bçhatphalàþ | ÷uddhàvàsàstu avçha-atapa-sudar÷ana-sudçga-kaniùñhàþ |

caturdhyànabhåmayaþ-savitarka-avitarka-sukha-upekùàsaüprayuktàþ-dhyànàntara-anàgamyabhåmaya imà yà aj¤ànam, adar÷anam, anabhisamità imà apyavidyetyucyante | yà÷ca nàmamàtraü saüj¤àvabhàsa-vij¤apti-vikalpodbhavàþ catasra àråpyasamàpattaya àkà÷a-vij¤ànàki¤cana-naivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanam yaccàj¤àna-anabhisamiti-adar÷ana-midamapyavidyetyucyate | tasmàdeva bhagavatà-

caturdhyànànyànàgamyamàntarà bhåmayastathà |
àråpyàyàþ samàpatteþ pçthaksaüj¤àcatuùñayam |
caturbhuvo vi÷uddhãnàü da÷abhåde÷anàtmikam |
mahe÷apràptisaüsthànaü tattu nànyattridhàtutaþ |
svacittayogayoge÷o vi÷uddhayudbhavabhåstathà |
j¤ànaü samàdhiþ råpaü ca va÷itàprativedinaþ | ityuktam |

tatràpi yadakliùñamaj¤ànam, adar÷anam, anabhisaümatam, anavabodhabhàvanàmàrga-j¤ànotpàda-bàdhakaü tadapyavidyà ityucyate | tasmàdavidyàtamastimirapañalena nayanàvçtatvàd viùayeùu råpa-÷abda-gandha-rasa-spar÷a-dharmàkàravij¤aptiviparyaya-vikalpavàsanàvabhàsatvena nitya-àtma-sukha-÷ucyàdi-viparyàsatvàd ràga-dveùa-moha-vistàràd ràgajaü karmàpi abhisaüskaroti | iùñavighàtakatvàd dveùotpannaü karmàpi abhisaüskaroti | amàrge màrgasaüj¤atvàd, a÷uciùu ÷ucisaüj¤atvàd, amuktau mukti saüj¤atvàcca mohajamapi abhisaüskaroti | taddvayavyàvçttyà ani¤jyamapi abhisaüskaroti |

tatpratyayàt tannidànàcca vidyàyàü ràga-dveùa-moha-ahaükàra-dçùñi-saü÷aya-ãrùyà-màtsaryànugàmanàd aku÷ala-kàyakarmata àtmano j¤ànasya ca paritràõàrtha pràõàtipàtaþ adattàdànaü, kàmamithyàcàraþ, unmàdahetukaü madyapànam anyathà-nãpsita-vipàkàbhinirvartanamapi abhisaüskaroti | vàco mçùàvàda-pai÷unya-pàruùya-pralàpairaniùñavipàkàbhinirvartanamapi abhisaüskaroti | mànasa-karmaõo 'bhidhyà-vyàpàda-mithyàdçùñi-samprayogo 'pi abhisaüskaroti | kàya-vàk-citta-du÷carita-dharma-samàdàna-hetubhiþ sattvàþ naraka-preta-tiryag-deva-manuùyàsureùu utpatsyante | tasmàda-j¤àna-viùaye ràga-dveùa mohàdiþ pratyakùaþ, ityuktam | tatra avidyayà iti avidyà-pratyayena saüskàrabhàvàbhisaüskàritvàd vibhàvitaü saüskàrabhàva-prativij¤aptisvabhàvaü vij¤ànamabhinirvartate | tasmàdeva

tataþ saüskçtabhàvànàü j¤aptirvij¤ànasaübhavà |

iti uktam | tataþ iti tu saüskàramà÷ritya bhàvànàü vij¤aptiriti tu vij¤àpakatvàd vij¤aptiþ | vij¤àne karmavàsanà-sthàpanam ityadhivacanam |

vij¤ànena sahodbhåtà÷catusskandhà aråpiõaþ |

iti vij¤ànena sahodgatà iti tu vij¤ànasya hetuta udbhåtàþ | catuþskandhà aråpiõaþ | iti tu catvàro vij¤àna-skandhàþ vedanà-saüj¤à-saüskàra-vij¤ànamityàdayaþ | aråpiõastu-bhåta-bhautika-saücayàkàra-rahitatvàt santi, na tu nityam |

atha kimiti cet? cittacaitasikasvabhàvo 'sti | skandhatvaü tu vipula-dravyàtmakatvàt | råpaü tu dhàtucatuùñayam | pitçmàtç-÷ukra÷oõitodbhåtàþ pçthivyàpte-jovàyudhàtavaþ | tàn saügçhya vij¤ànapratyayaü nàmaråpamityucyate |

nàmaråpamupàdàya cendriyàyatanodbhavaþ |

iti yatpårvaü indriye satçùõavàsanànàmaråpaü sthàpitaü tannàmaråpaü saüni÷ritya cakùuràdi-ùaóindriyàbhinirvartanena indriyasya ùaóàyatanàni pràdurbhavantãti | indriya-ùaóàyatanàni ùaóvij¤ànà÷ritàni | råpàdi-viùayàlambana-vij¤aptyavabhàsagrahaõa-svabhàvànàmabhinirvartanàd bhagavatà

nàmaråpasaüni÷ritànãndriyàõi ùaóàyatanamityuktam |
viùayendriyavij¤àna-saüghàtàt spar÷a sambhavaþ |

ùaóindriyàyatanam apekùya viùayeùu indriyavij¤ànasaünipàtàt spar÷aþ | indriyavij¤ànaü råpàdiviùayeùu spar÷a iva niràntarameva pravartate | atra spar÷astu ki¤cidapi nàsti | asaücita-pa¤cavij¤ànàni saücita viùayendriyaiþ saha yugapadekatra bhåtatvàt spar÷avanti santi, na tu spar÷a ityucyate | tasmàdeva bhagavatàpi trayàõàü dharmàõàü saünipàtaþ spar÷a ityuktam | àlambanàvabhàsàkàreõa spar÷o jàtaþ | tadvat spar÷arasàsvàdaniyantraõe ùañspar÷à kàyànà÷ritya ùaóvedanàkàyà utpadyante | tasmàd vedanà spar÷ajà j¤eyà | ityuktam | vedanà tu spar÷eõa janità spar÷ahetådbhavà ityadhivacanam |

tatra vedaneti tadvedayitçtvàd vedanà | vedanànubhavaþ | sukha-duþkha-aduþkhàsukhà-saumanasya-daurmanasya-vi÷iùñàþ | vedanàvabhàsàkàravij¤apti vikalpanàva÷odbhåtànàü trivargabhedena ùaóvedanàkàyotpàdàd bhagavatà spar÷asahabhavà vedanetyuktam | tadvat ki¤cidvedanàsvàdasaktà abhinive÷àtmikà hi vedanàhetukã tçùõeti tçùõodbhavaþ | tasmàdeva tçùõa ca vedanodgatà ityuktam |

tçùõeti tridhàturàgaþ | ràgo 'dhyavasànam, abhilàùaþ, àsaktiraviyogàkàükùà, nandanaü, prema ityadhivacanam | sà ca indriyaviùayavij¤ànabhedena tçùõàkàyaþ ùaódhà vyavasthàpità | tçùõàvabhàsàkàra-vij¤apti-va÷odbhåta ùañtçùõà-kàyotpàdàt sugatena vedanàdhyavasànà tçùõetyuktam | evam adhyavasita-tçùõàvçddhirupàdànam | tasmàt tçùõàvçddhirupàdànam ityuktam |

tçùõà ràgàliïgitasya iùñàviyogasya hetuþ | ku÷alamaku÷alama-vyàkçtàdi tåpàdànam | upàdànàrthena upàdànam | upapa¤camàdànaü upàdànam | yathàgçhãta-svakarma-pathyadanasya parava÷àd upàdànàdutpàdaþ punarbhava ityucyate | tasmàdeva upàdànodgato bhava ityuktam |

svakarmavàsanàyà yathàvadavabhàsàkàra-vij¤apti-vikalpanà-va÷enodbhåtasya punarbhavasyàbhinirvartanàd bhava iti, purnarbhåtatvàt | yathàvat svakarma-vàsanàva÷ena iti ku÷alàku÷alàne¤jya-karmavàsanàva÷enetyadhivacanam | evaü karmabhavastu hetuþ syàt | skandhotpàdo bhavàjjàtaþ | karmabhavasya taddhetoþ skandhotpàdo jàtirityucyate | tatra skandhotpàdastu skandhànàmutpàdaþ|

dhàtvàyatanapràptirapi saükùepeõa jàtirityucyate | tatra skandhastu anekadravyasaürà÷yarthastu skandhàrthaþ | athavà anityatayaiva dhvaüsatvàt, utpàdànantarameva anityatàràkùasena bhakùaõaü, pratihananaü, vinà÷anam ityadhivacanam | evamabhinirvçttau utpàdahetunà jàtipratyayena jaraiva abhinirvartate, tasmàdeva jàterevaü jaràpi ca ityuktam |

jàtipratyayàbhinirvartitaskandhànàü jãrõatà tu jarà | daurbalya-khàlitya-pàlitya-balikàpårõatà-vibhugnatà-kubjatva-daurbalya-kharakharatva-daõóàvaùñambha caryàvyakti-indriyabhraü÷a-smçtibhraü÷àþ iti tàdç÷ã tu jàti-pratyayena bhinirvartita-skandhànàü svakarmàkàriõã vij¤aptyavabhàsa-vikalpanàvàsanà-va÷enotpannà jãrõatà jaretyucyate | evaü jaràjãrõa-skandhànyathàtvaü maraõamityucyate | tasmàdevoktam -

skandhàbhàvo jaràyà yaþ sa mçtyu÷cetyudãryate |

tatra jareti ÷lathãbhåta-jaràpratyayena maraõasaübhavaþ | tatra maraõamiti skandhànyathàtvam | maraõa-mçta-kàlakçta-paralokagamana-saükrànti-gati-skandha-vidhvaüsana-skandhanà÷a-àyuþkùaya-jãvendriyanirodhetyetàdç÷àdi-saügraho jaràmaraõam | maraõàvabhàsàkàra-vij¤aptivikalpanàva÷ena udbhåtaþ skandhanà÷o maraõam | antàvasthà, anta÷ayanaü, vij¤ànasaükramaõaü, åùmahàniþ, àyurviyogaþ, kàyikànukaulyatyàgaþ, bhavasaükràntiþ, ya÷ca vij¤ànàntimàvasthà÷rayocchedàdyutpanno bahudhàpralàpaþ, grahaõam, daurbalyaü, parijãrõatà, dainyaü, nirodhànirodhakaþ, mukhadaurvarõyaü, anàthatà, svakarmavikalpanodbhåta-yamapuruùaiþ paraspara-samàdànàvabhàsavij¤aptiþ, svalpamàtrao-pràõàva÷eùe ÷vàsapra÷vàsodbhavà aratiþ, prakampaþ, kaõñhapari÷oùaõam, nàsikàcchedaþ, svedaþ, kledo malaü, svamåtroccàra-làlà÷arãralepaþ, niþsahàyo, mahàndhakàra-prapàta-parvata-pariùaõóa-gahanàñavã-÷ånyàlaya-gçha-pràsàda-årdhva-maõóapa-kåñàgàra-agni-kuõóa-mahàhrada-palàlaskandhagamanam iva cittaviparyastasya skandhàntaragrahaõaü maraõamityucyate |

måóhe tu maraõàcchokaþ | iti satçùõasya antardàhaþ ÷okaþ | antardàha÷ca cittaparitàpaþ | ÷ocanàrthena ÷okaþ | atha mama priyavastu-iùñavastu-viyogo bhaviùyati iti khidyamànasya santàpàcchoka ityucyate | yathàkarmodgatàkàràvabhàsa-vij¤aptyàbhibhåtasya ànanda-bhaya-aniùñàkàrotpanno marmoccheda-duþkha-citta-khedodbhåta-÷okàntarotthaþ-aho, hàhà, kiü, kena, katham, kutra ÷araõaü gatvà pa÷yàmi, iha gacchàmi, gato 'ham, gçhãtaþ, hataþ, mçtaþ, bhakùitaþ, vinaùñaþ, pranaùñaþ, aho màtaþ, aho pitaþ, bhràtaþ, bhagini, putra, putri, he bhàrya iti anekadhà pralàpo mithyàpadanirnàdotpannaþ pailottakasaütàpo daurmanasyam | tasmàt ÷okata÷càpalàpo yo daurmanasyaü sa ucyate | ityuktam |

daurmanasyasamudbhåtaü pa¤cavij¤ànakàyikam |
àsàtaü duþkhamityuktaü kàyasaukhyavidhàtakam |

daurmanasya-samudbhåtam iti tu daurmanasyàd eva | paücavij¤ànakàyikamiti tu manoj¤a-råpa-÷abda-gandha-rasa-spar÷ànusmaraõopapannaü pa¤cavij¤ànakàyaduþkham upaghàtakam | àsàtamanubhava-kàyasaukhya-vighàtàtmakaü duþkhàkàràvabhàsa-vij¤apti-va÷enodbhåtaü duþkhamityucyate |

duþkhaü manasikàràravyaü manasaståpaghàtakam |
daurmanasyaü ca tajj¤eyamanyopakle÷ahetu yat |

mànasaü sukhaü duþkha¤cànusmçtya pårvahasana-nandana-krãóana-vistàra-cittavikùepàdi-ayoni÷omanasikàrasaüprayuktaü mànasaduþkham | daurmanasyàdi upa-saükle÷ajanitvàd anyopakle÷a hetu yat | ityuktam | yad anyadetàdç÷àdi upakle÷aþ, sa tu kle÷o 'pyucyate, upàyàsa ityucyate | tatra eùàü dvàda÷abhavàïgànàm anvartha nàmàni dar÷ayituü - tamo 'bhij¤ànàmaråpàyataspar÷avittarùataþ | ityuktam |

tatra andhakàràrthenàvidyà | abhãti abhisaüskàràrthena saüskàràþ | pravaõatvànnàma | ropaõàrthena råpam | àyataspar÷avittarùataþ | iti àyadvàràrthe nàyatanam | spar÷anàrthena spar÷aþ | anubhavanàrthena vedanà | paritarùaõàrthena tçùõà |

tçùõàdànabhavotpàdaþ pàkanà÷a vi÷okataþ |
upàdànàrthena upàdànam | punarbhavajananàrthena bhavaþ |

bhàvàrthena jàtiþ, pàkàrthena jarà | vinà÷àrthena maraõam | ÷ocanàrthena ÷okaþ |

vacanàdi kàyasaüpãóà cittadaurmànasaü tathà |
kle÷àdanvarthakaü nàma yathàkramamudãritam |

vacanaparidevanàrthena paridevaþ | kàyasaüpãóanàrthena duþkham | cittasaüpãóanàrthena daurmanasyam | upakle÷àrthena upàyàsàþ | punastattvàparij¤etyàdi tu parãkùàrthaü pradar÷anàrtham uktam |

punastattvàparij¤ànàda vidyàderyathàkramam |
pårvapårvebhya utpàdo 'pyàkhyàta÷cottarottaraþ |

tattvàparij¤ànaü tu apratipattirvipratipatti÷ca | ayoni÷omanasikàrahetutvàd aj¤ànamaü avidyà | avidyàyàü satyàü vibhinnàþ saüskàrà abhinirvartante puõyopagàþ, apuõyopagàþ, àne¤jyopagàþ| tatra puõyopagànàü saüskàràõàü puõyopagameva vij¤ànaü bhavati | apuõyopagànàü saüskàràõàmapuõyopagameva vij¤ànaü bhavati | àne¤jyopagànàü saüskàràõàmàne¤jyopagameva vij¤ànaü bhavati |

idamucyate vij¤ànapratyayaü nàmaråpam | nàmaråpavivçddhayà ùaóbhiràyatanadvàrai kçtyakriyàþ pravartante | tannàmaråpapratyayaü ùaóàyatanamityucyate | ùaóbhya÷càyatanebhyaþ ùañspar÷akàyàþ pravartante | ayaü ùaóàyatanapratyayaþ spar÷a ityucyate | yajjàtãyaþ spar÷o bhavati, tajjàtãyà vedanà pravartate | iyamucyate spar÷apratyayà vedaneti | yastàü vedanàü vi÷eùeõàsvàdayati, abhinandati, adhyavasàyaü tiùñhati sà vedanàpratyayà tçùõetyucyate | àsvàdanàdhyavasànàdhyavasàyasthànàdàtmapriyaråpa-sàtaråpa-viyogo màbhåditi yasya bhåyaþ praõidhànamiyaü tçùõà pratyayopàdànetyucyate | evaü pràrthayamànaþ punarbhavajanakaü karma samutthàpayati kàyena vàcà manasà ca sa upàdàna-pratyayo bhava ityucyate | tatkarmanirjàtànàü pa¤caskandhànàm abhinirvçttiryà sà bhavapratyayo jàtirityucyate | jàtyàbhinirvçttànàü skandhànàmupacayana-paripàkàdvinà÷o bhavati |

tadidaü jàtipratyayaü jaràmaraõamityucyate| pårvapårvàïgànàmuttarottaràõàü hetutvàt, tàni uttarodbhavàt pratyaya eva | evamayaü dvàda÷àïgaþ pratãtyasamutpàdo-'nyonyahetukodbhåtaþ |

dvàda÷àïgastripravçttirnityocchedo hyanàdijaþ|
pravçtterjaladhàràvad vartate 'nàdikàlikaþ |

nànityaþ sa tu satataü sthitatvàt | na saüskçta iti tu saüskàraviyuktatvàt | sa na cetanaþ cittaviyuktatvàt | na pratyayasambhava iti pratyayaviyuktatvàt | na kùayadharmaståpacayaviyuktatvàt | na nirodhadharmaþ utpàda-sthiti-vinà÷a-viyuktatvàt |

anàdikàlapravçttastu sandhikàla-pariccheda-viyuktatvàt | nadãstrotavat strotodbhåta anucchinnapravàhaþ |


atha àrya÷àlistambasåtra-ñãkàyàü caturtho 'ntimaþ pañalaþ |

pratãtyasamutpàdo 'yaü nadãstrotavat avicchinno 'nupravartate | atha cemànyasya catvàryaïgàni hetuþ saüghàtakàrakàõi ca, dvàda÷àïgasya pratãtyasamutpàdasya catvàryaïgàni saüghàtakriyàyai hetutvena pravartante | tasmàt katamàni catvàri? ityuktam|

avidyà ca tçùà karma vij¤ànaü krama÷o matàþ |

avidyà, tçùõà, karma, vij¤àna¤ceti yathàkramam | heturvij¤ànabãjaü hi | vij¤ànaü bãja-svabhàvatvena hetuþ | karma kùetramudãritam | karma kùetra-svabhàvatvena heturityuktam | avidyà tçùõà ca kle÷asvabhàvatvena hetuþ |

karmakle÷à vij¤ànabãjatvena vyavasthitàþ |

karmakle÷à vij¤ànabãjaü janayanti | tatra

karma vij¤ànabãjasya kùetrakàryaü karoti ca |
vij¤ànanàmakaü bãjaü tçùõayà snihyate param |
vij¤ànabãjaü càvidyà kirati snehanena vai |
karma tçùõà tathàvidyà kùetraü sneho 'vakãrõanam |
vij¤àne na karomãdaü na vij¤ànamito matam |

tatra karmaõo 'pi naivaü bhavati ityàdi tu karmaõo 'pi naivaü bhavati ahaü vij¤àna-bãjasya kùetrakàryaü karomi| tçùõàyà api ityàdi tu evaü tçùõàyà api naivaü bhavati ahaü vij¤ànabãjaü snehayàmãti | avidyàyà api ityàdi tu avidyàyà api naivaü bhavati ahaü vij¤ànabãjamavakiromãti | vij¤ànasyàpi ityàdi tu naivaü bhavati ahamebhiþ pratyayairjanitamiti |

tathàpi bãjavij¤àne karmakle÷apratiùñhite |
vij¤ànabãjamityuktaü kãrõe 'vidyàsvavaskare |

tçùõàjalena saüsikte

avidyà-svavaskara iti svavaskareõa ca sadç÷ena svavaskaraü sarveùvanugata-tvàt | kãrõe svavaskare iti svavaskareõa pracchàdanam | tçùõàjalena saüsikte tçùõaiva jalam | saüsikte iti tu snehane |

hetuto nàmaråpayoþ | aïkurotpàdabhàso hi |

iti tu hetu pratyayasàmagyà utpàdastu nàmaråpàïkuramabhinirvartayati | nàmaråpàïkuram ityàdestu |

na svaparobhayàditàþ | nàmaråpamidaü jàtaü |

nàmaråpàïkuramidaü tu svayaü parata ubhayàdito notpannam | atha kãdç÷am iti cet |

piturmàtuþ samàgamàt | avirodhàdçto÷càpi |

piturmàtuþ samàgamàd ityàdi tu pitçmàtçsaüyogo và saktiþ, samàgamaþ, yuktatvam, putraprasåtisàmarthyam, çtumatva¤ca | 'tridivasàtyaye rajonivçttistu' sa hi strãõàm çturucyate | tadà puruùasamàgame ÷ukra÷oõitasaüyoge, svayaü gandharvasyàpi citta-viparyaye 'pi màtàpitçkriyàdhimuktau garbhotpàdakrameõa kalala-arbuda-pe÷ã-ghana-pra÷àkhàvasthàmatikramya prasåtasya, ÷ai÷ava-kaumàrya-madhyatà-yauvana-vçddhattvàdi-da÷àvasthà bhavanti | tasmàdapyuktam-

ki¤cidàsvàdave dhitam |
bãjavij¤ànamityuktaü màtçgarbhe kramàccayaþ |
nàmaråpàïkurotpàdaþ |

atha ca màtàpitçsaüyogàd-çtusamavàyàd anyeùàü ca pratyayànàü samavàyàttatràsvàdaviddhaü vij¤ànabãjaü màtuþ kukùau nàmaråpàïkuramabhinirvartayati |

na vaikalyàcca pratyayaiþ |
virodhatvàcca hetånàü màyànairàtmyanigrahe |
utpàdo 'pi na saübhavaþ |

tasmàd asvàmikeùu dharmeùu amameùu aparigraheùu màyàlakùaõasvabhàveùu hetupratyayànàmavaikalyàdityuktam |

asvàmikeùu iti tu antaþ karaõaü puruùàdi anupalambhanasvabhàvamasti | tatràbhinive÷enotpanno ya àgrahaþ | dharmastu skandhadhàtu-àyatana-svabhàvaþ | amama iti àtmàtmãyarahitaþ | aparigraha iti tu ã÷varàdi-parigrahànupalambhàt | màyàlakùaõa-svabhàva iti yathà màyà tu abhåtàpi vividhavyavahàraü pratipàdayati, tadvat màyàsvabhàvasya sarvadharmeùu kriyàdirvividhopalabhyate | hetupratyaya-saünipàta-vyatiriktaü hetupratyayàdidharmaþ ki¤cidapi na utpadyate, vina÷yati và | yathàpi hetupratyayavaikalyatvàd bhàvànàm anutpàdastadavabodhayituam upamà |

cakùurvij¤ànamapyataþ | pa¤cabhirhetubhirjàtam | ityuktam |

tadyathà pa¤cabhiþ kàraõai÷cakùurvij¤ànamutpadyate | katamaiþ pa¤cabhirityàdistu -
cakùåråpàvabhàsanaiþ | nabhastajja manaskàraiþ | iti |

tasmàt cakùuþ pratãtya råpa¤càloka¤càkà÷a¤ca tajjamanasikàra¤ca ityàdi uktam | tatra cakùuriti råpaü draùñuü cakùurindriyaü vikalaü bhavati |

tasmàdeva cakùurvij¤ànasyà÷rayakçtyaü karoti ityuktam | àloka iti candra-nakùatràgni-auùadhi-maõi-prabhànàm abhivyaktyai àloko 'pi upasthitaþ | àkà÷o 'pi nànàvçtti-vikalo bhavati | tajjamanasikàro 'pi samanvàhàra-kàrye 'vikalo bhavati |

pa¤càvaikalyatastathà | cakùurvij¤ànamudbhåtam |

cakùurvij¤ànasya pratyayeùu kasyacidapyabhàve na cakùurvij¤ànasyotpàdaþ, sati cotpàdo bhavati |

mayà te janità iti | vikalpo na yathodeti

iti tatra cakùuùo naivaü bhavati 'ahaü cakùurvij¤ànasyà÷raya-kçtyaü karomãti | råpasyàpi naivaü bhavati, ahaü cakùurvij¤ànasyàlambanakçtyaü karomãti | àlokasyàpi naivaü bhavati ahaü cakùurvij¤ànasyàvabhàsakçtyaü karomãti | àkà÷asyàpi naivaü bhavati ahaü cakùurvij¤ànasyàvaraõakçtyaü karomãti | tajjamanasikàrasyàpi naivaü bhavati ahaü cakùurvij¤ànasya samanvàhàra-kçtyaü karomãti | cakùurvij¤ànasyàpi naivaü bhavati ahamebhiþ pratyayairjanitamiti |

atha ca punaþ satsveùu pratyayeùu cakùurvij¤ànasyotpattirbhavati | asatsveùu na bhavati | evaü

÷rotraj¤ànàdikà khilam | utpàdasya krama÷caivaü

tadvat ÷rotrendriyàdãnàü pa¤cabhirhetubhirutpàdakramo 'vagantavyaþ |

hetupratyayasaïgrahàt |
kartràdãnàü ca vaikalyàd ahaükàraviyogataþ |
utpàdo 'pi yathàpårvaü tathà càpi pratãtyajam |
hetumatsaüvijànãyàt

tathà càpi hetupratyayakramo 'nantarokta-kramaþ | evaü sarvadharmàõàm utpàda-sthiti-vinà÷à avagantavyàþ |

asmàllokàt paraünahi |

ka÷ciddharmo kvacid gantà hetupratyayatastathà |
karmaõaþphalamabhyeti

tatra dharmastu cakùuþ-÷rotra-ghràõa-jihvà-kàya-mana-àdayo dharmàþ | råpa-÷abda-gandha-rasa-spar÷àdayo dharmàþ, skandha-dhàtvàyatana-pratãtyasamutpàdàdayo dharmàþ | asmàditi tu asmàllokàt paraü lokam athavà paralokàd amuü lokaü ka÷ciddharmo na saükràmati | yadyevaü nityavàdo và ahetu-pratikåla-hetuvàdo và bhaviùyatãti cet | ucyate | hetupratyayavaikalyàbhàvàt karmaõaþ phalamabhyeti iti |

tatra saïkràntyabhàve 'pi karmaphalàvinà÷itvaü pratyakùànumàna-vi÷vastàgama-prakhyàtena anenodàharaõena j¤àtavyam |

yathàdar÷e vi÷odhite |
dç÷yante mukhabimbàni darpaõe 'pi ca bimbakam |
saükràmitaü bhavennaiva

tasmàd uktam | tadyathà- supari÷uddha àdar÷amaõóale mukha-pratibimbakaü dç÷yate | na ca tatràdar÷amaõóale mukhaü saükràmati | asti ca mukha prativij¤apti rhetupratyayànàmavaikalyàt | evamasmàllokànna ka÷ciccyavate nàpyanyatrotpadyate | asti ca karmaphalavij¤aptirhetupratyayànàmavaikalyàt |

tadanyonyàvikalpanam |
kartçkriyàvihãnaü tat tathotpàdàvabhàsanam |
pårvavçddhikramàcca syàt

taditi tu mukham àdar÷a÷ca | anyonyam iti parasparam anyonyam | avikalpanamiti vikalpanàbhàvaþ | kartçkriyàvihãnaü tad iti tatra kartà kriyà ca na staþ | kiü tannocchidyata iti cet- tathotpàdàvabhàsanam ityuktam | kathaü kartçvihãnaü kriyà karma ca bhaviùyatãti ucyate- pårvavçddhikramàcca syàt |

dårastha÷candramà yathà |
parãtto dakapàtrànte dç÷yate na ca kràmati |
asti kriyà ca karmàpi |

tadyathà - candramaõóalaü [dvi] catvàriü÷adyojana-÷atamårdhvaü sthitam | atha ca punaþ parãtte 'bhyudakabhàjane candrasya pratibimbaü dç÷yate | na ca candramaõóalaü tasmàtsthànàc cyutam | atha ca punaþ parãtte 'bhyudakasthabhàjane dç÷yate | asti ca candramaõóalaprativij¤aptiþ, hetupratyayànàmavaikalyàt | evamasmàllokànna ka÷cid cyavate nàpyutpadyate | asti ca karmaphala-prativij¤aptiþ hetupratyayànàmavaikalyàt |

api ca, tadyathàgnirupàdàne pratyaye sati jvalati upàdàna-vaikalyànna jvalati | evameva karmakle÷ajanitaü vij¤ànabãjaü tatra tatropapattyàyatana-pratisandhau màtuþkukùau nàmaråpàïkuramabhinirvartayati | asvàmikeùu dharmeùu aparigraheùu paraspara-pratyayamanmàyàlakùaõasvabhàveùu hetupratyayànàmavaikalyàt |

santi te kalpanàtmakàþ | bàhyakarmakriyà hetuþ

tatra bàhyapratãtyasamutpàdasya kriyàkarma-vyavasthà tu kalpanàtmikà j¤eyà |

adhyàtmaparatantrataþ | pa¤cavij¤ànasaübhåtaþ

tatra paratantra-pratãtyasamutpàdasya lakùaõamadhyàtma-pa¤cendriya-viùaya-vij¤aptyavabhàsàkàratvena veditavyam |

paramàrtho 'vicàryataþ | pariniùpanna àkhyàtaþ

yo vikalpa-paratantràtmàkàro vij¤aptyavabhàsàkàrarahito nirvikalpaþ supari÷uddha÷ca, abdhàtu-suvarõa-àkà÷avat pari÷uddhaþ | kle÷a-j¤eyàvaraõa-svaråpa-pari÷uddhaþ candrodayavad, acintyaguõaþ, aprameya-prabhàva-bhàsàtmakaþ, asaükràntaþ sarvasattvàrtham anàbhogàvicchedakaþ, àdimadhyàntarahitaþ, tridhàtu-samatãto nirmalo-'malo malaprahàõa-svaråpaþ | pratisvasaüvid-gocaràtmaka-kàya-vàk-cittakarma-samatãtaþ, svasaüvedanaþ, aparàdhãno vi÷varåpamaõiratnaràja iva anuttaro dharmakàya ityucyate |

sahetupratyayodbhavaþ |
sarvadà dvividho j¤eyaþ kartràdirahitastathà |
tuccha÷ånyàdiniþ sàraþ

tasmàt tatràdhyàtmikaþ pratãtyasamutpàdaþ pa¤cabhiràkàrairdraùñavyaþ | ityuktam | katamaiþ pa¤cabhiþ? uktam | na ÷à÷vatato | yasmàdanye maraõàntikàþ skandhà anya aupapattyaü÷ikàþ skandhàþ | na tu ya eva maraõàntikàþ skandhàsta evaupapattyaü÷ikàþ | ya evopapatti-hetavasta eva vinà÷akàþ | ya eva vinà÷a-hetussa evàpi aupapattiko bhaviùyati | ato maraõàntikàþ skandhà nirudhyante aupapattyaü÷ikà skandhàþ pràdurbhavanti | ato na ÷à÷vatataþ | na ca pårvaniruddheùu maraõàntikeùu skandheùu iti niruddhaya na ciraü gatatvàd aupapattyaü÷ikà iti aupapattyaü÷e ni÷ritatvàd aupapattyaü÷ikàþ skandhàþ pràdurbhavanti | maraõàntikà aniruddhà eva | aupapattyaü÷ikaþ skandhaþ pràdurbhavet, tada-yuktatvàduktam- api tu maraõàntikàþ skandhà nirudhyante, tasminneva ca samaye aupapattyaü÷ikà skandhà pràrdubhavanti, tulàdaõóonnàmàvanàmavat | ato nocchedataþ, visadç÷àþ sattvanikàyàþ sabhàgàyàü jàtyàü jàtimabhinirvartayanti | ato na saükràntitaþ parãttakarma kriyate, vipulaþ phalavipàko 'nubhåyate |

ataþ parãtta-hetuto vipulaphalamabhinirvartitam | yathàvedanãyaü karma kriyate tadàvedanãyo vipàko 'nubhåyate | atastatsadç÷ànuprabandhata÷ca | yaþ ka÷cid imaü pratãtyasamutpàdaü samyakpraõãtamevaü yathàbhåtaü samyakpraj¤ayà satatasamitamajãvaü yathàvadaviparãtamajàtamabhåtamakçtamasaüskçtamapratighamanàlambaü ÷ivamabhayamavyupa÷amasvabhàvaü pa÷yati | asataþ tucchataþ, riktataþ, asàrataþ rogataþ, gaõóataþ, aghataþ, anityataþ, duþkhataþ, ÷ånyataþ, anàtmataþ | iti |

ya imaü pratãtyasamutpàdamiti àdhyàtmikapratãtyasamutpàdam | yadimaü samyag iti aviparãtam | praj¤ayà iti lokottarapraj¤ayà | yathàbhåtamiti tu tathatàyathàvat | satatasamitamiti sarvakàlamavicchinnam | ajãvam iti pràõa-kartràdi-viyukta-tvàdajãvam | ajàtamiti jàtirahitatvàt | abhåtamiti sthiti-rahitatvàt | akçtamiti karturabhàvàt | asaüskçtamiti saüskçta-lakùaõa-rahitatvàt | apratighamiti àvaraõa-rahitatvàt | anàlambanamiti àlambyàlambaka-rahitatvàt | ÷ivamiti ÷àntatvàt | abhayamiti tu utpàdàdi-bhayarahitatvàt | anàhàryamiti kle÷a-pàratantrya-rahitatvàt | avyayamiti satataü vyavasthitatvàt | avyupa÷amamiti ekànta÷amagatirahitatvàt | 'asataþ' skandhàt pçthaganyàbhàvàt | tucchata iti muktàtmano hrasvalohavad ekàntasya abhàvàt | riktata iti antasthita-svaråpàtmadravyàbhàvàt | asàrata iti spharaõàtmakatàbhàvàt | rogata iti rogàtmaka-skandhàt pçthaktvàbhàvat | gaõóata iti skandhànatiriktabàdhakàntarà-bhàvàt | apratighata iti karmakle÷àtirikta-bàdhakasvaråpàntaràbhàvàt | anityata iti sahopapàdavinà÷aþ skandhàt pçthaganyana svabhàvàt | duþkhata iti saüskàravipariõàmaduþkhàbhyàü pàrthakyàbhàvàt | ÷ånyata iti kalpanà svabhàvatayà abhåta-parikalpanàyàþ pçthakatvàbhàvàt | anàtmata iti skandhànatiriktamàtmadravyàbhàvàt |

kartràdirahitastathà |
tuccha÷ånyàdiniþsàraþ praj¤ayaivaü ya ãkùitaþ |
kiü kathaü và kutaþ kena kalpavàdàdi hànitaþ|
anantàcintya guõyakam | ÷àntaü dharmàtmakaü kàyam |

tathatàrthaü sa eva pårvàntaü na pratisarati ityuktam | kiü nvahamabhåvamatãta iti nàyaü mohotpàdaþ | asaümohe j¤ànotpàdatvàd ahamatãta etannara-sadç÷o 'bhåvamityàdi ca | ahaü devo và gandharvo và kiü sukhavihàro duþkhavihàro 'bhåvamityayaü moho'bhàva eva | ahaü sugatau durgatau và, ciram, aciram và kathamabhåvamiti moho 'pyabhàva eva | anàgatànte na pratisarati | kiü nvahaü bhaviùyàmyanàgate 'dhvani iti ca àhosvinna bhaviùyàmi iti moho 'pyatra nàstyeva | kiü nvahaü bhaviùyàmyanàgate 'dhvani iti anàgate 'dhvani devo và pi÷àco và naro và kiü và bhaviùyàmãti atra mohasyàpyanudbhava eva | sukhã và duþkhã và suråpo và kuråpo và kathaü bhaviùyàmi iti moho 'pyatra nàsti | antarapi na pratisarati iti antarna muhyati | kiü nvidamiti àtmà niràtmà và iti | kathaü nvidamiti kiü saråpo 'thavà viråpo veti moho 'tra nodbhavati | ke santa iti sukçta-karmakàriõaþ duùkçta-karmakàriõo veti na mohotpàdaþ | ayaü sattvo devagaternaragatervà kuta àgata ita÷cyuto deveùu manuùyeùu narake prete tirya¤ci và kutra gamiùyatãti moho 'tra na sambhavati | ÷ramaõa-bràhmaõànàü pçthagloke dçùñigatàni bhaviùyanti ityàdi | dçùñigatàni iti dçùñisthàni | pçthagiti bhinnameva | tadyatheti tu nidar÷anàrtham | àtmavàda-pratisaüyuktànãti skandha-vyatirikta-àtmabhàvaþ | avicàrata àtmàtmãyeti svabhàvàtmagraha-saüyuktatvàd àtmavàdaprati-saüyuktànãtyuktam | viparãtadhàraõà-samutthànàrthaü pudgalavàda-pratisaüyuktànãtyàdi tu punargamanatvàt pudgala iti skandha-vyatiriktaþ | yasyàmuü lokaü tyaktvà paraloka-gamanasya paralokaü vihàya amuü etallokagamanasya càbhàvàt grahaõa-durviparãtagrahaõamityuktam | kautuka-maïgalavàda-pratisaüyuktànãti | kautukastu loka÷ilpasthànaü, yacca vividhavidyàsthàne
utsava-àvàha-vivàha-kalaha-yuddhaiþ, udyàna-nadã-sàgara-parvata-vaneùu tattad-bhinneùu ca àryasya gamana-dar÷ana-saükramaõa-pravçtti-àvàsànuramaõakrãóà-sukhà-svàda-nçtya-gãta-padàlàpa-dhàvana-laüghanaiþ, adbhuta-puruùa-strã-dàraka-dàrikà-vigrahakathà-vàda-prahelikoktibhiþ, gajà÷vàdi-yodhanaiþ, dårvà-dadhi-gorocanà-kùetrahala-mudgara-puùpa-phala-kala÷a-÷aïkha-matsyà-dibhiþ, bràhmaõa-çùabha-candra-sårya-graha-nakùatra-tàrà-kùaõa-yoga-karaõàdinaimittikà-dibhiþ àtma÷uddhayanveùaõam | viparãtànekàkàra-pralamba-rajjulambye 'màrge màrgasaüj¤à, a÷ucau ÷ucisaüj¤à, amunau munisaüj¤ayà ùaójagaccakra-praviùña-buddhimato gamanaü gamyaü ca saüsàramevànusaranti na tu nirvàõamiti | teùàü samyak praj¤ayà dar÷ane caturvidhaviparyaya-rahitatvàt samucchinnamålàni tàlavçkùamastakavadanàbhàsagatàni àyatyàmanutpàda-nirodhadharmàõi iti | tasmàdevoktam |

tathà ka÷cicca na cyutaþ | janmàbhàso 'pyasaülloke

tasmàd udàharaõam-

yathàpàdapasaïgataþ |
vahnistrotapravçttiþ syàt hetuvaikalyatastathà |
nànupravartate hyagniþ

tathà iti yathà candrasya råpe dårasthite 'pi parãttajalabhàjaneùu jale vipulatailapàtreùu và avabhàsate | candraråpasaükràntiranekatvaü vàpi nàsti, tathàpi anekajalapàtreùu dç÷yate | evam asmànna ka÷ciccyuto na gato nàgato, hetupratyayavaikalyàt cyuti-gamanàgamanàvabhàsàþ | tadvajjalabhàjanavat sattvasantànasya jagataþ sthànàntareùu bahuråpeõa cittacandrabimbotpàdaþ, hetupratyayàvaikalyàt | ku÷alàku÷alàne¤jyàdi-hetoryathàkùepà tatràvabhàsàkàrà vij¤aptirudbhavati | àtmàtmãyaviyuktaþ sarvabhàveùu pratãtyasamutpàdakramo 'vagantavyaþ | avicchedo - dàharaõam- yathàpàdapasaïgataþ | vahnistrotaþ pravçttiþ syàt | karmakle÷a-lipta-cittasantànaü vahnistrotonibaddhamindhanaü tu karmakle÷ata eva syàditi parãkùyate | yathà - agnãndhanahetukaü jvalanam avicchinnam | indhanàbhàve vicchinnam, tadvad atràpi karmakle÷endhanamucchidya saükle÷àlaya-vij¤ànabãjao-santàne j¤ànàgni-saüyogàd dagdhe sati hetu-nirodhàn na phalodbhavaþ | tasmàdevoktam - yànyekeùàü ÷ramaõa-bràhmàõànàü tadyathà iti ito bàhyànàm lokastu lokaþ |

na÷yan-na÷yan gatyarthaþ, lujyatatvàllokaþ | vi÷ãryamàõa ityadhivacanam | dçùñigatànãti dçgdar÷anam viparãta-÷àstra÷ravaõacintanàdimithyà-j¤ànodbhavaü mithyà-j¤ànaü tu dçùñirityucyate | pçthak tu bhinnam | tadyathà - àtmavàda-pratisaüyuktànãtyàdi tu pa¤copàdàna-skandheùu råpa-vedanà-saüj¤à-saüskàra-vij¤àrnoùvati àtmàtmãya-rahiteùu, àtmatvena samyagdçùñiryà kliùñapraj¤à sà dçùñiþ | satkàyàntadçùñi-÷ãla-vrata-mithyàdçùñipårvakaü kupraj¤àvidyàsaüprayuktatvàd dçùñiriti | tadavidyàpårvakaü ràgapratighàkàràvidyàdçùñi-vicikitsopakle÷a-saüprayukto dçùñi-lakùaõa-dhàtvàkàrabhedam anadhigamya saükliùñàlaya-vij¤àna-vàsanàvasthita-tadàkàra-vij¤ànàvabhàsapoùaõàt pràgeva lokottara-màrgà÷ritacaturàryasatyabhàvanà-bhyàsakrameõa duþkha-samudaya-nirodha-màrga-dar÷ana-bhàvanà-vimukti-vi÷eùànantareõa prahàõa-sàkùàtkàraþ | ya÷càpi saptatriü÷adbodhipakùadharmasmçtyupasthàna-samyakprahàõa-çddhipàda-indriya-bala-bodhyaïga-màrga-pratãtyasamutpàda-dhyàna-aråpi-apramàõa-ùaóanusmçtyàdiyadharmapudgalanairàtmya-bodhicittabhàvanà-samàdhi-dhàraõà-÷raddhà-vãrya-samàdhi-praj¤à-bhåmi-va÷ãkàrà-bhij¤àna-j¤àna-pàramità-vimuktidvàra-kùànti-bhàvanàdi-krameõa lokottaramàrgànugata-tvàd adhimukticaryàyàü pratisthàpya niryàõa-prayoga-sàkùàtkàràd indriya-bala-abhayao-asaüsçùña-pratisaüvid-vya¤jana-mahàpuruùa-lakùaõa-çddhipàdàdi bhàvanàü paripårya anuttarasamyak-samavabodhàvabodhàt ÷amatha-vipa÷yanànukåla-samabhàvo bhàvane 'nantà-cintyaguõyaü ÷àntasvabhàvakàyaü, àdimadhyàntavarjitaü, j¤àtvà pràpnoti buddhatvam ityuktam | tatra råpaskandhastu råpàvabhàsàkàra-vij¤aptyavabhàsa-vikalpodbhåto 'neka-dravyàtmako bhåtabhautika-råpa-lakùaõa ekàda÷ao-sàmànyàtmaka-pa¤cadravyàkàràropa-saüghaññitaþ
cakùuþ-÷rotràdiråpa-÷abdàdikàma-råpa-aråpa-pratisaüyuktàbhåtaparikalpanà-lakùaõaþ skandho dhàtvàyatana-indriya-vij¤àna-viùayàtmako 'tha ca tàdçganyatàdçgråpa-lakùaõo dharmastu råpaskandha iti |

tatra vedanàskandha iti sukha-duþkhobhayàkàreõa àsvàdàkàra-vij¤aptyavabhàsaþ | viùayendriyavij¤ànabhedena vedanà ùañkàyà | dhàtvàkàravi÷eùabhedena kle÷opa-kle÷asaüprayuktatvàd anantàþ prabhedàþ syuþ | sukha-duþkha-saumanasya-daurmanasyo-pekùànvitatvàt ùaóàkàramàtmadravyameva abhåtasaükalpa-vikalpàlaya-vij¤ànavàsanopa-nibaddhatvàd ràga-dveùa-mohàditridhàtu-vikalpava÷odbhåta-dravya-saügçhãtatvàd vedanà-skandha iti | saüj¤à såkùma-sthåla-mahàïgatàdi-citrãkàràva-bhàsàkàra-vij¤apti-rvikalpanàva÷odbhåta-pårvahasana-nandana-krãóanàdi-kànanusmçtya strã-puruùàdi-nimittavi÷eùagrahaõàtmikà viùayendriya-vij¤ànabhedena ùañkàyà saüj¤à | ràga-dveùa-moha-nibandhanatvàd dhàtvàkàra-vi÷eùabhedena tu anantaprasarà | saükliùñasyàlayavij¤àna-vàsanà-sambandhatvàd àtmamohàdi-saüyuktàtmatà tu saüj¤eti | saüskàrastu saüprayuktà-prayukta-praj¤apti-saüskçtà-saüskçtàvabhàsàükàra-vij¤aptiþ-vikalpanàva÷enodbhåtaþ | pårvàkùiptàlaya-vij¤ànàd astitva-vàsanà-bhedena tu dhàtoþ àkàra-vi÷eùànanta-prasarànvitasya saüskàra-skandha-saügçhãtatvàt saüskàraskandha iti | tatra vij¤àna-skandhastvaùñavidhaþ | viùayendriya-vij¤ànànàü vi÷iùñàvabhàsàkàra-vij¤aptiþ | vikalpanàva÷odbhåtàlaya-vij¤ànasya vàsanopanibaddhatvàd dhàtoràkàra-vi÷eùa-bhedenànantaprasaro hi vij¤ànaskandha iti |

teùàmapyevaü dhàtvàyatana-sàsrava-saüskçta-saükle÷àdi-paryàyabhedena sva-lakùaõasambandhena saükùipya skandho dhàturàyatanamiti | evaü saükliùñàlayavij¤àna-bãjànvità abhåtasaükalpasamuttthatraidhàtukodgatàste cittacaitasikàdayastu saüsàra iti | tathàpi tatra àdàveva kartràdirahito riktastuccho 'sàra iti viditvà caturàryasatya-bhàvanànulomapravçttyà nirõãto lokottara-j¤ànàgni-samudbhåto-'vidyàndhakàràdi-rahito hetupratyayàrthatathatàparij¤ànàt ÷ànto dharmakàyo 'vagamyate |

tasmàd duþkha-samudaya-nirodha-màrga-dar÷ana-bhàvanàmàrgakramaþ| tatra duþkha-satyam-anityatà-duþkhatà-÷ånyatà-nairàtmya-samyaganudar÷anaj¤ànena kùànti-mukti-prahàõa-vi÷eùànàntaryaj¤ànena ca tad-duþkhamavagamya kle÷àlayavij¤ànavàsanàü saünihatya pudgaladharmanairàtmyam avabudhya, traidhàtukàvabhàsitàbhåtasaükalpodbhåtaü asmin cittamàtre màyà-marãci-gandharvanagara-alàtacakra-prati÷rutka-udakacandra-pratibimbavad vibhàvane, skandhàdau dhàtau àyatane ca gràhya-gràhakatàü vihàya dharmanairàtmyasamatàyàü pravi÷e, svacittameva àdyamanutpannamiti ÷ånyaj¤ànaprave÷e, sarvadharmaniþsvabhàvatàj¤ànasya karuõàmålaka-bodhicittasya hetåbhåta-vividhopàya-puõyaj¤ànasambhàrasaücaye da÷apàramitàhetubhiþ da÷abhåmyàdhàra da÷aj¤ànàlambana-da÷ava÷itàphalànvite 'nantàcintya-guõàkàraþ ÷àntadharmakàyo 'vabudhyate | evaü samudaya-satya-samudaya-hetu-prabhava-pratyaya-ànantarya-vimukti-prahàõa-vi÷eùa-dar÷ana-anuloma-pratiloma-bhàvanàkàreõa saükliùña-àlayavij¤àna-vàsanà-mala-rahitatve ÷àntadharmakàye prave÷aþ | nirodha-satye 'pi nirodha-÷ànta-praõãta-niþsaraõatà-ànantarya-vimukti-prahàõa-vi÷eùa-dar÷ana-bhàvanàmàrgakrameõa saükliùñà-layavij¤ànavàsanàsamudghàtena ànantarya-prahàõa-vimukti-vi÷eùa-bhàvanayà pudgala-dharmanairàtmyàdhigame ÷àntadharmakàyapràptiþ | hetupratyayao-rahitatvàt màrgasatye 'pi màrga-nyàya-pratipatti-nairyàõika-sandar÷ane evaü dar÷ana-bhàvanà-ànantarya-prahàõa-vimukti-vi÷eùamàrgànukålatàyai àlayavij¤àne vidyamànàü vàsanàü saünihatya pudgaladharma-nairàtmya-samatàvabodhàt trikàyàdhiùñhàna-÷ànta-dharmakàyasyàcintyà-prameyaguõa-gaõasya àdimadhyàntarahitasya avicchinna-nàbhogakaraõàtmaka-sarvàrthànàü anuttaraü sarvaj¤atvaü pràpnoti | api coktam -

ya evaü tathatàkùamaþ | tasmai vyàkriyate nånaü

ya evamanantarokta-pratãtyasamutpàda-pudgaladharmanairàtmya-tattva-kùama icchati, sa eva pudgaladharmanairàtmyakùamatànvitatvàd anuttarasamyaksambodhiü vyàkçtavat pa÷yet, jànãyàccetyarthaþ | tasmàt såtre- yo bhadanta ÷àriputra kulaputro kuladuhità và evaüvidha-dharmakùànti-samanvitaþ, tasya tathàgato 'rhat samyaksambuddho 'nuttaraþ samyaksambodhiü vyàkaroti ityuktam |

maitreyastu svayaü tathà | uvàca ÷àriputràya

evam ÷àriputro bodhisattvo maitreyamapçcchat | bodhisattvo maitreyo 'pi ÷àlistambopamà kçtà idaü såtram vistareõa vibhajya bhàùitavàn | bodhisattvamaitreyeõa bhàùitàü ÷àlistambopamàü kçtvà ÷àriputrastu tacchrutvà iti ÷àlistambopamà kçtà | saüstuto dhçta sàra÷ca devasaüghàn iti | dhçtasàra iti dharmàrthatathatàvabodhatvàt sàragrahaõam | devasaüghàniti deva-nàga-yakùa-gandharva-àdi-sahitàn | anumoditeti anumodya | saþstuta iti tvayà yathoktaþ tathaiva asti nànyatheti, avadhàrayan nirjàtatvàt |

gatvottthàya praharùitaþ | àkhyàtavàü÷ca bhikùubhyaþ

tasmàdeva såtre- atha àyuùmàn ÷àriputro maitreyasya bodhisattvasya bhàùitam abhinandya utthàyàsanàt prakrànta ityuktam | maitreyeõa bodhisattvena mahàsattvena evamuktaü maitreyeõa bodhisattvena, evamiti ÷àriputreõa kathitam | anumoditam | ÷àriputraþ tacchutvà praharùitaþ santuùña ityarthaþ | gatvà bhikùubhyo gambhãrodàràdbhutaü såtraü yathà÷rutavat sarvasattvahitàya bhàùitam |

÷àlistambasya såtrasya vistaràkhyà subhadrikà |
hãnabuddhi prabodhàrthaü ÷atairdvàda÷abhiþ kçtà |

àcàryanàgàrjunena viracità ÷àlistambakavistaràkhyàñãkà samàptà |

bhàratãyopàdhyàyena dharma÷rãbhadreõa lokacakùuùà bhadantasàdhumatinà j¤àna kumàreõa cànådità | mahàsaü÷odhaka-lokacakùuùà bhadanta-÷rãkuñãreõa saü÷odhya nirõãtà |