Durvekamisra (c. 1100): Dharmottarapradipa (subcommentary on Dharmottara's Nyayabindutika on Dharmakirti's Nyayabindu) Based on the ed. by Dalsukhbai Malvania, Patna : Kashiprasad Jayaswal Research Institute 1971 (Tibetan Sanskrit Works, 2) Provided by Helmut Krasser, Wien ************************************************************** #<...># = BOLD = Pratika of NBè in DhPr %<...>% = ITALIC *<...>* = SUPERSCRIPT &<...>& = SUBSCRIPT $<...>$ = UNDERLINE = Names of authorities / schools / texts ABBREVATIONS TS TattvasaÇgraha÷ (G.O.S. No. 30,1926) TSP TattvasaÇgrahapa¤jikà NYT NyÃyabinduÂÅkÃyà anuÂÅkà tÃtparyanibandhanam aprakÃÓitaæ muniÓirpuïyavijayasatkam | ************************************************************** ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ Durvekasya DharmottarapradÅpa÷ #<ÃcÃrya$$praïÅto># #<$$ |># ## #<Ææ namo vÅtarÃgÃya[1]># __________NOTES__________ [1] Ææ nama÷ sarvaj¤Ãya -- BEHN | nÃsti AP. ___________________________ ## #<ÃcÃrya$$viracitÃ># #<$$ |># ## ## #<ÃcÃrya$$viracito># #<$$ |># [1b][[2]sÆtrabhidharma]vinayÃ÷ sugatasya vÃco bÃdhà vinà dbhutatayà satataæ jayanti | __________NOTES__________ [2] patram atra truÂitam -- saæ- ___________________________ ÃbhÃnti darpaïa iva pratibimbitÃni tattvÃni yatra sakalasya padÃrtharÃÓe÷ || $<ÓrÅdharmakÅrty>$abhimukhÃni jagaddhitÃni $$sya vipulÃni padÃny amÆni | samyakprakÃÓya suk­taæ samupÃrjayÃmi tenÃpi du÷khajaladher jagad uddharÃmi || mÃtsaryÃdimalopetai÷ [[3]Óakyaæ na guïadarÓanam | __________NOTES__________ [3] patram atra truÂitam -- saæ- ___________________________ yato he]maparÅk«ÃyÃ÷ santo hi nika«opalÃ÷ || $$æ cikÅr«ur e«a $$ bhagavatpÆjÃpuïyayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvam atÅndrayam Åd­Ói vi«aye gatyantaravirahÃd abhyupeyaprÃmÃïyÃd ÃgamÃd avagamya, puïyasya cÃpuïyavirodhitvÃd apuïyaphalavighnÃdyabhÃvo vyÃpakaviruddhavidhinà sambhavÅ, tenÃvighnena granthakaraïa[4][tatsamÃptau __________NOTES__________ [4] patram atra truÂitam -- saæ- ___________________________ #<[DhPr p.2]># tadadhyayane] ca bhagavadguïagaïaÓravaïajanitÃtiÓayaviÓe«ÃsÃditapuïyasya tathaivÃvighnena jij¤ÃsitaÓÃstrÃrthatattvÃvagamo bhavi«yati, d­«ÂaÓi«ÂÃcÃro 'py anupÃlito bhavi«yatÅty abhisandhÃya vÃgvijayÃkhyÃnadvÃrÃæ bhagavata÷ pÆjÃæ stutimayÅm Ãrabhate | syÃd etat -- pÆjÃyÃ÷ puïyopajananamÃtraprayoja[5][nasya sampÃdakat]vÃd ÃripsitÃrambhÃt prÃk kÃyamayÅm eve«ÂadevatÃpÆjÃm Ãracyya, kim iti na tadÃrabhyate? athocyate -- tatpÆrvikÃyÃm api prav­ttau `stutipÆjaiva prav­ttipura÷sarÅ kiæ na k­tÃ' iti codyam Ãpadyeta | tathà cÃÓokavanikÃcodyasad­Óam idam iti nÃnuvÃdyam api vidu«Ãm iti | asad etat | evaæ hi [kÃyapÆjÃyÃracane stuti]padÃni prayu¤jÃnasyà 'tadvyÃkhyÃnabhÆtasyÃsya ÓlokasyÃprak­tasya karaïaæ nÃpadyeta | kÃyapÆjà tu sukhÃsanopadeÓanÃdÅtikartavyatÃsthÃnÅyatvÃn nÃprak­takaraïacodyenopadrÆyata iti | __________NOTES__________ [5] patram atra truÂitam -- saæ- ___________________________ atrocyate -- syÃd evaitad yadi svÃrtham uddiÓya stutir Åd­ÓÅ pÆjà vidhÅyate | kiæ tarhi? Órot­janÃ[rtham uddiÓyÃpi] bhagavato guïakÅrttane k­te Órot­bhir antata÷ kÃvyaguïajij¤ÃsayÃpi Ólokao 'vaÓyaæ j¤Ãtavya÷ | tajj¤ÃnÃt tathÃgataguïÃs tÃvat kÃlaæ tÃvac chot­santÃnam adhyÃsate | tatra ye tÃvad bhagavati prÃgatiprasannamanasas te«Ãm evaævidhaguïÃtiÓayaÓÃlini `sthÃna evÃsmÃkaæ mana÷ prasannam' iti niÓcinvatÃæ sthe[6][mÃnam ÃsÃdayate cittam |] ye ca madhyasthÃs te«Ãm `evaæbhÆtaguïaratnÃlaÇk­te mahato mahÅyasi cittam Ãvarjayitum ucitaæ svahitÃvahitai÷, tad vayam iyantaæ kÃlaæ pramÃdyanta evodÃsmahe sma' iti nirvidyamÃnÃnÃæ cittaæ prati«Âhate | ye 'py anatiprasannÃs te«Ãm api -- `evaævidhaguïaniketane kim asmÃbhir akasmÃd vidvi«yate' iti mananÃn manÃgÃvarjanaæ mÃdhyasthyaæ vÃ[7][syÃd ity atiprasannamadhyastha]yo÷ puru«ayoÓ cittaprasÃdasthairyamana÷prasÃdopajananÃbhyÃæ puïyÃtiÓayo jÃyate | t­tÅyasyÃpi manÃgÃvarjanane 'pi puïyaprasava÷ | mÃdhyasthye tu bhagavadvidve«opacayopaneyanarake«v anatipatanaæ vidve«opaÓamÃd bhavati | asatyÃæ tu stutimayapÆjÃyÃm itthaæ trividhaÓrot­janaprayojanaæ yat tan na k­taæ syÃt -- iti svaparÃrtho[2a]ddeÓena stutimayÅ pÆjà vidhÅyata iti sthitam | __________NOTES__________ [6] patram atra truÂitam -- saæ- [7] pratau du«khÃni ity evaæ varttate -- saæ- ___________________________ tatrÃnena Ólokena bhagavÃn svÃrthasampadà parÃrthsampadupÃyasampadà parÃrthsampadà ca stÆyate | tÃsÃæ tis­ïÃm api sampadÃm avaÓyavaktavyatvÃt | tathà hi cirakÃlÃbhyÃsasÃtmyÅk­tamahÃk­pasya bhavata÷ parÃrthasampat pradhÃnaæ prayojanam, itarad apradhÃnaæ, Ãnu«aÇgikaæ tathÃgatattvam apÅti sà tÃvad avaÓyÃbhidheyà | tad Ãha $$ #<--># "sÃk«Ãtk­tÃÓe«ajagatsvabhÃvaæ prÃsaÇgikaæ yasya tathÃgatatvam |" iti | sà copÃyasampadam antareïÃsambhavinÅti tad abhidhÃnam apy ÃvaÓyakam | iya¤ cÃnadhigatasvÃrthasampado na sidhyatÅti tad abhidhÃnam api niyatam Ãpatitam | tad Ãha saiva -- "tÅrïa÷ svayaæ yÃti jagat samagraæ mÃrgopadeÓe 'dhik­to hi nÃtha÷ |" iti | tatra svÃrthasampannasya parÃrthasampÃdanopÃyasampat tatsÃdhyà ca parÃrthasampÃdanasampad iti prathamaæ ##tyÃdinà ##ty antena svÃrthasampattir uktà | anupÃyasya parÃrthasampattir na sampadyata #<[DhPr p.3]># iti tadanu## ity anena parÃrthopÃyasampad uktà | `Åd­Óaæ vastuno rÆpam, ida¤ cÃnu«Âheyam' ityÃdirÆpeïa dharmadeÓanaiva hi bhagavato jagaddhitÃvagamanalak«aïaparÃrthasampÃdanopÃyasampad vaidyavarasyeva vyÃdhisvarÆpapratÅtiÓaktibhai«ajyopadeÓo rogopaÓamasampÃdanopÃyasampat | tad anantaraæ tadupÃyasampattisÃdhyà parÃrthasampad anyena padenoktà | tatra ## -- iti sambandha÷ | avivak«itakarmatvÃd akarmatvam | ## sÆtrÃbhidharmavinayalak«aïÃ÷ | ##utk­«yante prak­«Âà bhavanti | utkar«aÓ ca sajÃtÅyÃpek«ayeti sÃmarthyÃd ÅÓvarÃdivacanebhya÷ prak­«Âà bhavantÅty artha÷ | yad và ##abhibhavanti | abhibhavaÓ ca pratiyogigocara iti | arthÃt tÅrthikaÓÃstrÃbhibhavaæ kurvantÅty artha÷ | pramÃïopapannÃrthapratipÃdakatvÃd ÃsÃm | te«Ãæ tu tadvaiparÅtyÃd iti buddhisiddhaæ k­tvà kevalam etad atroktam | $$ punar anena `yuktiprabhÃve'tyÃdi hetubhÃvena viÓe«aïam upÃttam | kasya tà ity ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha -- ##iti | ##Óabdo 'yam arthatrayav­ttir dra«Âavya÷ | praÓastaæ gata÷ sugata÷ | praÓastaæ yathà bhavati tathà gata÷ | saæsÃrÃt prakrÃnta÷ | kathaæ tathà gamanaæ tasya? nairÃtmyadarÓanena saæsÃrÃtikramÃt | tasya ca praj¤ÃniÓrayÃt | atha và gatyarthÃnÃæ j¤ÃnÃrthatvÃd api praÓastaæ gata÷ j¤ÃtavÃn ity artha÷ | praÓasta¤ ca tat tattvaæ nairÃtmyalak«aïam | tattvarÆpatva¤ ca tasya pramÃïopapannatvÃt | d­«ÂaÓ cÃyaæ suÓabda÷ praÓastÃrthav­tti÷ | surÆpà rÆpÃjÅvete yathà | apunarÃv­ttyà và gata÷ sugata÷ | gata÷ prayÃta÷ saæsÃrÃt | punarÃv­ttiÓabdavÃcyayor janmado«ayor ÃtmadarÓanabÅjopaghÃtena bhagavatà samÆlaghÃtaæ nihatatvÃt | etadarthe 'pi suÓabdo d­«Âa÷ | sunayo jvara iti yathà | ni÷Óe«aæ và gata÷ sugata÷ | ni÷Óe«aæ yÃvad gantavyaæ tÃvad gata÷ prÃpta÷ | akleÓanirjarakÃyavÃgbuddhivaiguïyalak«aïaÓe«alak«aïaprahÃïena munes tatpadaprÃpte÷ | evaæv­ttir api suÓabdo d­Óyate | supÆrïo ghaÂa iti yathà | tasya sugatasya kimbhutasyety Ãha -- ##abhibhavitu÷ | kasyÃsau vijetety Ãha -- ##jÅvalokasya | vijayaÓ ca jagadapek«ayà paramapadaprÃptyà tasya prak­«Âatvaæ dra«Âavyam | ata eva jagadabhibhÆtaæ bhavati | tasya tadvaiparÅtyÃt | na punà rÃjavijaya iva rÃjÃntarÃpek«ayà kÃyÃditiraskÃro 'bhibhavo 'vaseya÷ | jagata÷ kÅd­Óasya? jÃyate saæsaraty anayeti ## t­«ïà | vyasyate vividhena prakÃreïetastato asyate(-to 'syate) k«ipyate aneneti, asyatÅti và ##| jÃtir eva vyasanam ity antarnÅtaniyama÷ samÃsa÷ kartavya÷ | t­«yann eva hi prÃïÅ tat tad Ãcarati yena saæsÃre saæsarati | tatas tayaivÃsau itastata utpÃdadvÃreïa vyasta÷ k«ipto bhavatÅti saiva vyasanaæ yuktam | atha và ##utpattau nikÃyaviÓi«ÂÃyÃæ ##Ãsakti÷ `vidyÃdharo 'haæ bhÆyÃsaæ'#<, `>#devo 'haæ bhÆyÃsam' ityÃdyÃkÃro 'bhinive«a÷ | yad và ##ÓritÃni vyasanÃni dÆ÷khÃni[8]rogaÓokÃdÅïi | prÃktanavyÃkhyÃne tasya, antimavyakhyÃne teÓÃæ ##pravÃha÷ | tad eva và prak­«Âo ##pravÃhapak«e ## bandhapak«e ##sya | ## kÃraïasya | eva¤ ca ##Órutisahitaæ ##padam upÃdadÃna÷ paramatanirÃkaraïa¤ cÃbhipraiti | tathà hy evamabhidhÃne saty ayaæ#< [DhPr p.4]># __________NOTES__________ [8] pratau du«khÃni ity evaæ varttate -- saæ- ___________________________ tÃtparyÃrtha÷ -- jadad evÃnanyasattvaneyaæ svayam eva tathà tat tad Ãcarati yena tathà saæsÃre saæsarati | na tu parapreritaæ yathà 'nye manyante -- "aj¤o jantur anÅÓo 'yam Ãtmana÷ sukhadu÷khayo÷ | ÅÓvaraprerito gacchet svarga và sva (Óva) bhram eva và ||" [mahÃbhÃ- vana- 30,28] iti | itarathà j#<ÃtivyasanÃ>#Órayasyeti tadanyaviÓe«aïasahitam eva brÆyÃd iti | kimbhÆtasya sugatasya? ##nÃæ ÓleÓÃnÃm ## Óatro÷ satkÃyad­«Âivigamena, tena te«Ãæ svasantÃne samÆlam unmÆlitatvÃt | yata eva bhavavÃn rÃgÃdyarÃti÷, jagac ca jÃtivyasanaprabandhaprasÆtihetu÷, ata evÃsau tata÷ prak­«Âo bhavati vijetà tasya | atha và rÃgÃdyarÃter iti jagato viÓe«aïam | rÃgÃdayo 'rÃtaya÷ pratipak«Ã nityam upaghÃtakà yasyeti k­tvà | tadà tu tadvijetà bhavÃn sugatatvÃd eva boddhavya÷ | jagato ye rÃgÃdayas te«Ãm arÃte ityÃdivyÃkhyÃnaæ tu kli«ÂatvÃt noktam | kiæviÓi«Âà vÃc ity Ãha -- ## ityÃdi | sadasadarthavivekavibandhakatvÃt tama iva ## 'j¤Ãïam avidyà | tac ca manaso vikalpavij¤Ãnasya kayÃcid vyapek«ayà dharma iva bhinna÷ kathyate | vastutas tu kli«Âam eva j¤Ãnam avidyà | yad và kli«Âaæ ## eva tama iva ## pÆrvavat | kecit tu ##iti ÓabdasamudÃyam aj¤ÃnÃrthavÃcakam Ãcak«ate | tasya ##tanutvaæ mandÅbhavanam ity arthÃt | tad #<ÃdadhÃnÃ÷># kurvÃïÃ÷ | tÃnavagra÷aïena cedam Ãca«Âe -- na bhavato vÃca÷ sarvathà jagadaj¤Ãnam upaghnanti, tacchravaïamÃtreïa mohahÃnyà muktatvÃt mÃrgabhÃvanÃvaiyarthyaprasaÇgÃt | kin tu tiyantaæ kÃlam ÃlocyamÃnÃ÷ samudÃcÃrato mohasya mÃndyÃpÃdanena taæ tanÆkurvantÅti | atha và anyathà vyÃkhyÃyate -- tà ## abhibhavanti[9] ...................... ............... [3a]....................................mohapracÃram #<ÃdadhÃnÃ÷># | Óe«aæ samÃnaæ pÆrveïa | __________NOTES__________ [9] lekho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ yad và manasi tamo yasya sa ##mƬha ukta÷ | tasya bhÃvo ##| tasyà anavo ni«Âhà | tathà hi -- nÆtir nava÷ | tadviruddhena[10] ........................................................... tam #<ÃdadhÃnÃ÷ >#mƬhatva[11] ...................................................... pravarttanÃt | Óe«aæ samÃnaæ pÆrveïeti vyÃkhyÃta÷ Óloka÷ | __________NOTES__________ [10] lekho 'tra gh­«Âa÷ | [11] lekho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ kevalam idam ÃlocyatÃm -- ##m abhistuvatà $$syaiva vijayo mukhyav­ttyà kiæ na kathita÷? kiæ punar dharmaviÓe«aïatvenÃnu«aÇgata÷ pratipÃdita iti? atra samÃdhÅyate | ÃcÃyaÓrÅ$$ bhagavatpravacanÃrthasamarthana[12] ......................................................................................................prak­tatvÃt vijayo mukhyata÷ pratipÃdyate | __________NOTES__________ [12] lekho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ yad và yasya vÃca eva tathà jayanti tasya vijayo daï¬Ãj jayanyÃyenÃtiÓayena pratipÃdita÷ | sÆcitaÓ cÃsau ##padena | #< [DhPr p.5]># #<%%tyÃdinÃsya prakaraïasyÃbhidheyaprayojanam ucyate |># atha vÃ## matena nirupadhiÓe«e nirvÃïadhÃtau parinirv­to bhagavÃn | parinirv­tasyÃsya pravacanam ayam eva vapur vidyata iti #<Ãgamiko># vÃgvijayam eva pratipÃdayate smeti | ##tyÃdinà prakaraïasya yat prayojanaæ samyagj¤Ãnavyutpatti÷, tasyà yat prayojanaæ puru«ÃrthasiddharÆpaæ tad ucyate | na ca samyagj¤Ãnavyutpatte÷ samyagj¤Ãnaparij¤Ãnaæ prayojanaæ na puru«Ãrthasiddhir iti Óakyam abhidhÃtum | vipratipattinirÃkaraïena svarÆpapratipattir iva(eva) hi samyagj¤Ãnasya vyutpatti÷ | sà katham Ãtmana eva prayojanaæ bhaved ity abhiprÃyeïa vyÃkhyÃtavantau $$ | tad vyÃkhyÃnam avamanyamÃno 'bhidheya ## iti vyÃca«Âe | avaj¤Ãne cÃyam ÃÓaya÷ -- asyedaæ prayojanam iti khalv anvyavyatirekÃbhyÃm avadhÃryate | nÃnyathà | iya¤ ca svarÆpà prasiddhi÷ (puru«Ãrthasiddhi÷) samyagj¤Ãnavyutpattim antareïÃpi gopÃlÃÇganÃdÅnÃæ bhavantÅ sati samyagj¤Ãni(-ne), satyÃm api tadvyutpattau asti samyagj¤Ãïe manÅ«iïÃm abhavantÅ na tadvyutpatter anvayavyatirekÃv anuvidhatte | kiæ tarhi? samyagj¤Ãnasyeti tasyaiva payojanaæ bhavitum arhatÅti | ##vÃkyena karaïena ##samyagj¤Ãnalak«aïasya ## d­«Âaæ puru«Ãrthasiddhilak«aïam ##k­tà karttrety arthÃt | nanu ca yatrÃbhidhÃvyÃpÃra÷ samÃpyate sa vÃkyÃrtha÷ | na cÃsau puru«Ãrthasiddau viÓrÃmyati | kiæ tarhi? Órotu÷ samyagj¤Ãnavyutpattau | tat kathaæ sà vÃkyÃrthatvenaocyate? ucyate | yady api ÓabdÃbhidhÃvyÃpÃrÃpek«ayà tat samyagj¤Ãnaæ vyutpÃdyate Ói«ya iti Ói«yasamyagj¤Ãnavi«ayà vyutpattikriyà prÃdhÃnyÃd vÃkyÃrtha÷, tathÃpy asya tÃtparyÃrthasambhave tannirÆpaïenedam ucyate | tathà hi tadvyuptattim evÃsau kim ati kÃryate? yata÷ samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhi÷[13] ......................................................m ucyate | yatra punar abhidhÃvi«aya evÃrtha÷ sambhavÅ na tu tÃtparyÃrtho [3b][14]...|s tatra sa eva vÃkyÃrtha÷ kalpyate | dvitayasambhave tu yat paraæ vÃkyaæ tathà ca tasyÃrtha ity Ãrthena nyÃyenÃbhidheyasya prayojanaæ puru«Ãthasiddhir vÃkyÃrthatvenocyata iti vyÃkhyÃyata iti | __________NOTES__________ [13] -pÆrvikà sarvetyÃdinà -- APE [14] lekho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ kecit punar idaæ $$ vÃkyam anyathà vyÃcak«ate | nÃtra payojanaÓabdena phalam abhipretaæ kiæ tu prayujyate pravarttyate 'neneti, prayojayatÅti và prayojanam | tac ca puru«Ãrthasiddhihetutvam | abhidheyasya hi samyagj¤Ãnasya puru«Ãrthasiddhihetutvena prayukta÷ puru«a÷ pravarttata iti | uttaratrÃpi prayojanam idam eva vivak«itam | ata eva -- ##tyÃdivÃkye ##pravarttakam ## iti spa«ÂÅkaraïaæ ghaÂata iti | tac ca nÃtiÓli«Âam utpaÓyÃma÷ | tathà hi ##iti vak«yamÃïena vyaktÅk­tatvÃd ihÃpi ##sya ## iti «a«ÂÅtatpuru«o 'vaÓyakÃrya÷ | tathà cÃyam asamartha÷ padavidhir bhavet | tad dhi puru«Ãrthasiddhihetutvaæ nÃbhidheyasya samyagj¤Ãnasya pravarttakam api tu puru«asya | tat katham abhidheyapadena samasyeta prayojanapadam? na ca kenacid rÆpeïÃbhidheyasambandhi--#< [DhPr p.6]># tva 'sya samarthayor ekÃrthÅbhÃvo bhavatÅti | na hi yaj¤adattaputro bh­tyatvÃdinà rupeïa devadattasambandhÅ bhavan devadattaputra iti «a«ÂÅsamÃsasya vi«ayo bhavitum arhati | atha bhÃvapradhÃnatvÃn nirdeÓasya prayojanaæ prayojakatvam ity atha÷ | tac cÃÓritasya prayojakatayà abhavati sambandhÅti samarthavidhi÷ kalpyate | nanu yadi samyagj¤Ãnagataæ puru«Ãrthasiddhihetutvaæ prayojanaæ prayojakatvaæ tarhi samyagj¤Ãïaæ prayojanam ity Ãpannam | yato na prayojanatvam eva prayojanaæ bhavitum arthati | na ca samyagj¤Ãnena prayukta÷ puru«a÷ samyagj¤Ãne pravarttate, kiæ tu puru«Ãrthasiddhihetutvena | tat kathaæ proyojanaæ bhavitum arhati? ki¤ ca v­ddhavyavahÃro hi ÓabdÃrthavyavahÃrabhÆmi÷ | na ca v­ddhai÷ prayojaka÷ saty api prayojayit­tve prayojaka iti samyagj¤Ãnavyutpatte÷ prayojanam ucyeta | anyathà samyagj¤Ãnaæ vyutpadyamÃnÃnÃm ÃtmÃnaæ karttuæ pravarttamÃna ÃcÃrya÷ prayojaka iti samyaj¤Ãïayutpatte÷ prayojanam ucyeta | yo 'pi kaÂaæ kurvantaæ karttuæ prayuÇkte so 'pi tat prayojanam ucyetety evaævÃdÅ na laukiko na praÅk«aka ity upek«aïÅya eva | api ca kim etad anyathà nopapadyata eva yenaivaæ m­tvà ÓÅrtvopapÃdyeta | na caivam, anyathÃpi sÆpapÃdatvÃt | prayojakatvam iti nirdeÓe ca $$ kiæ gauravaæ paÓyati yenaivam avÃcakam Ãcak«Åta? katha¤ ca ##ti durupapÃdaæ prayu¤jÅta? kiæ ca yad Åpsa¤ jihÃsan và puru«a÷ pravarttate tad upÃdÃnaparityÃgÃbhyÃæ pravarttito bhavati | yathÃha $$ -- yam artham adhik­tya pravarttate tat prayojanam[NSÆ 1,1,28]iti | adhik­tya uddiÓyety artha÷ | na ca samyagj¤Ãnasya bhinnaæ sad api puru«Ãrthasiddhihetutvam Åpsan jihÃsan và pravarttate | kiæ tarhi? hitÃhitaprÃptiparihÃrÃv uddiÓyeti tÃv eva prayojane yukte | ki¤cid ajihÃsor anupÃditsor arthanirÅha[4a]sya saty api puru«Ãrthasiddhihetutve apravarttanÃt | smaraïÃd abhilëeïa vyavahÃra÷ pravarttate ity alaæ ÓabdamÃtrasamarthanad­«Âer arthatattvÃnavagÃhino vacane 'ndhÃdareïa | athÃbhidheyaprayojanaæ pravarttakam iti samasyate | tato 'yam ado«a iti cet | tad avadyam | na hi puru«Ãrthasiddhihteutvena prayukta÷ puru«a÷ samyagj¤Ãnalak«aïe abhidheye pravarttate kiæ tu prakaraïe pravarttate -- granthaÓravaïalak«aïÃæ prav­ttim anuti«Âhati | atha granthasya ÓabdÃrthasvabhÃvatvÃd | evam apy asau Óabde 'bhidheye ca samudÃye prav­tto bhavati | tad granthasya prakaraïasyeti «a«ÂhÅ katham? atha punar ayam artho 'sya prakaraïasyÃbhidheye 'rthÃd abhidhÃnÃbhidheyasamudÃye prayojanaæ pravarttakam iti | tathà ca prakaraïe pravarttakam ity asaÇgatam uktaæ syÃt | yadi coktayà vyutpattyà prayojanaÓabdena prayojakaæ tathÃbhÆtam asya bubodhayi«itaæ bhavet tadà ##tyÃdinà abhidheyaprayojanam ucyata ity uktaæ syÃt | mukhyaÓ ca sambandhÅ puru«a÷ puru«asyeti darÓita÷ syÃt | na caivam, tasmÃt prayojanaÓabdena phalam evÃsyÃbhipretam atrottaratrÃpi | #< >#athocyate | phalÃrthÅ cet pratipattà phala eva kiæ na pravarttate? kiæ Órama÷ samyagj¤Ãna iti | heyopÃdeyayor hÃnÃnopÃdÃnalak«aïaphalÃrthitaiva tannibandhanaæ j¤Ãnaæ m­gayate | anyathà visaævÃdanam ÃtmÅyam ÃÓaÇkamÃna iti kà k«ati÷? phalapak«e tu puru«aprav­tty upayogi cÃsyÃbhidheyam iti tad darÓitaæ bhavati | #< [DhPr p.7]># #< dvividhaæ hi prakaraïaÓarÅram -- Óabda÷, arthaÓ ca |># #< tatra Óabdasya svÃbhidheyapratipÃdanam eva prayojanam | nÃnyat | atas tan na nirÆpyate |># #< abhidheyaæ tu yadi ni«prayojanaæ syÃt tadà tatpratipattaye Óabdasandarbho 'pi nÃrambhaïÅya÷ syÃt |># nanu ca nÃyaæ pratyastamitÃvayavÃrtha÷ saæj¤ÃÓabda÷ | kiæ tarhi? prayujyate 'nena iti, prayojayatÅti và vyutpattyà phale 'pi varttate | tat katham etad vyÃkhyÃyata iti cet | satyam etat | kevalaæ na puru«Ãrthasiddhihetutvaæ samyagj¤ÃnasyÃtmana eva prayojakaæ kiæ tu puru«asya | tatra coktà do«amÃtrà | abhidheye prayojanam iti vigrahe ca bhÆyÃn do«o darÓita÷ | tasmÃt tathÃbhÆtavyutpattinÃpi prayojanaÓabdenÃtra na tathÃbhÆtaæ prayojakaæ cÃvÃdyam, api tu phalam eveti sarvam avadÃtam | nanu ca prakaraïe ÓrotÌn pravivarttayi«ur ayam abhidheyaprayojanam abhidhatte tad anenÃsyaiva tad ÃkhyÃtum ucitam | tac ca yathÃsvam abhidheyapratyÃyanalak«aïam ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ityÃdi | ##r yÃsmÃd dviprakÃraæ prakaraïasya ÓarÅraæ svabhÃva÷ | tad uktaæ kÃvyÃlaÇkÃre #<">#ÓabdÃrthau sahitau kÃvyaæ"[15][kà 1,16] iti | tasmÃd abhidheyaprayojanam ucyata iti | __________NOTES__________ [15] kÃvyÃlaÇkÃrav­ttau -- "kÃvyaÓabdo 'yam guïÃlaÇkÃrasaæsk­tayao÷ ÓabdÃrthayor varttate" 1 |1 | iti | ___________________________ kathaæ dvaividhyam ity Ãha | #<Óabda># iti | ##÷ Óabdena sahÃrthaæ prakaraïaÓarÅtatvena samuccinoti | etad uktaæ bhavati -- ÓabdÃrthayor avacchedyÃvacchedakatvena sthitayo÷ prakaraïatvaæ nÃnyathety ubhayasvabhÃvatvÃt prakaraïasyÃbhidheyaprayojanÃbhidhÃne prakaraïasyaivÃbhihitaæ bhavatÅti | yady evaæ ÓarÅratvÃviÓe«Ãt abhidheyasyevÃbhidhÃnÃtmano 'pi tat kiæ nocyate? kiæ ca, na ni«k­«ÂarÆpe 'bhidheye puru«a÷ pravarttate kiæ tu grantha eva Óravaïalak«anÃæ prav­ttim Ãcarati abhidheyaj¤ÃnÃya | tad asyaiva prayojanaæ vÃcyam iti pÆrvapak«advitayaæ paÓyann Ãha -- ## nirdhÃ[4b]raïe caitat | ##iti puru«aprav­tty upayogi ayam asyÃÓaya÷ -- na hi Óabdasya svÃrthapratyÃyanalak«aïaæ phalam astÅti Óabdasandarbha Ãrabhyate ÓrÆyate vÃ, tasya kÃkadantaprÅk«ÃsÃdhÃraïatvenÃgaïyamÃnatvÃt | kiæ tarhi? tad arthasya saprayojanatvena | ata÷ kim anenoktenÃpÅti? tarhi abhidheyasyÃpi tat kim ucyata ity Ãha -- ##ityÃdi | ##r abhidhÃnÃd abhidheyaæ bhedavad darÓayati | ##Óabdo ##ity asmÃt paro dra«Âavya÷ | tad ayam artha÷ -- ##kiæ puna÷ ÓravaïÅya iti |#< [DhPr p.8]># ## #< tasmÃd asya prakaraïasyÃrambhaïÅyatvaæ darÓayatà abhidheyaprayojanam anenocyate | yasmÃt samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhi÷, tasmÃt tatpratipattaye idam Ãrabhyata ity ayam atra vÃkyÃrtha÷ |># ## ##ti sÃmÃnyenoktasyÃrthasya vi«ayopadarÓane | yathaitad darÓitaæ tadvat sarvaæ dra«Âvyam iti yathÃÓabdÃrtha÷ | ##k«ettham ittha¤ ceti karmopadeÓa÷ | padasaæhatir iti ca buddhistham | parÅk«aïaæ và ## vim­«yÃvadhÃraïaæ tÃdarthyÃt ÓÃstram api tathà | nanu ni«prayojanÃbhidheyaæ mÃrambhi, vacanena tv anena kiæ kriyata ity Ãha -- ##ityÃdi #<| >#yasmÃn ni«prayonanÃbhidheyaæ nÃrabhyate ##Ãrambhayogyam evedaæ mayÃrabhyata iti prakÃÓayatÃ, ÃrambhaïÅyate ca darÓite ÓravaïÅyatvam api nimittasÃmyÃd darÓitaæ bhavatÅti te pravarttità bhavanti | nanu ca ##ity anenaikadeÓenÃbhidheyaprayojanam uktam, na samuditena | tat katham anena "vÃkyenocyate" ity ucyate? ucyate | vÃkyaæ hi nÃmaikasminn arthe prÃdhÃnyena pratipÃdye guïaguïibhÃvam anubhavatÃm arthadvÃreïÃnyonyÃpek«iïÃæ sambaddhÃnÃæ padÃnÃæ samÆha ucyate | tatra yadi sarve«Ãæ padÃrthÃnÃæ prÃdhÃnyaæ syÃt tadà parasparÃnupakÃrÃt sambandha eva padÃnÃæ na syÃd iti vÃkyarÆpataiva hÅyeteti sÆktam aneneti | abhidheyaprayojanÃbhidhÃnam evÃsya ##tyÃdipadasamÆhÃtmakasya yathà tathà ##ityÃdinà kaïÂhoktaæ karoti | ##samyagj¤Ãnasya ##Ói«yasyety arthÃt | etac ca ##ity asya sÃmarthyÃvasthitÃrthakathanaæ dra«Âavyam | ##nà vÃkyÃrthasya svarÆpam, ##à ca buddhisiddhatvena tad evÃÇgulÅvyapadeÓayogyam iva darÓayati | anena ca puru«Ãrthasidder upeyatvÃt prÃdhÃnyam, pratipÃdyamÃnasya ca samyagj¤Ãnasya tadupÃyatvÃd aprÃdhÃnyam | ata eva cÃrthena nyÃyena puru«Ãrthasidder vÃkyÃrthatvam | ÓÃbdyà tu v­ttyà Ói«yasamyagj¤Ãnavi«ayà vyuptattikriyà vÃkyÃrtha iti darÓitam | nanu ##tyÃdinà vÃkyena samyagj¤Ãnasya pur«Ãrthasiddhau hetubhÃva÷ paraæ pradarÓito na punar idaæ tasya prayojanam iti darÓitam | tasyaiva prayojanam anenocyata iti coktam | tat kathaæ yujyate? atha na (cai)tÃvatÃpi na j¤Ãyate kasya kiæ tad abhidheyaæ kiæ ca tasya prayojanam ity ÃÓaÇkyÃha -- ##tyÃdi | atha samyagj¤Ãnasya puru«Ãrthasiddhihetutvaæ prayojanam ity avadyam | mÆlavirodhÃd yuktivirodhÃc ca | tathà hi puru«Ãrthasiddhim ev#<ÃcÃryÅyaæ samyagj¤Ãne>#tyÃdivacanaæ prayojanam anujÃnÃti na tu puru«Ãrthasi[5a]ddhihetutvam | avayavÃrthavyÃkhyÃne tasya tÃm eva prayojanatayà vyaktÅkara«yati | na ca hetutvaæ hator bhinnam i«yate yujyate và | tat katham asyaiva samyagj¤Ãnasya prayojanaæ #< [DhPr p.9]># #< asmiæÓ cÃrtha ucyamÃne sambandhaprayojanÃbhidheyÃni uktÃni bhavanti |># bhavi«yati | na cÃtra prayojanaæ prayojakaæ vÃcyam, uktanyÃyÃt | ihÃpi prav­ttisambandhina upÃdÃnaprasaÇgÃc ca | na ca rÃjaÓÃsanaæ sÃmÃnyaæ ki¤cid asti yena bhÃvapradhÃna÷ prayojanaÓabda÷ kalpyeta | tadi«tau pÆrvoktaæ dÆ«aïaæ parÃvartteteti | satyam | na puru«Ãrthasiddhihetutvaæ samyaj¤Ãnasya prayojanam abhipretam | kiæ tarhi? puru«Ãrthasiddhir eva | aÓÃbdikà 'sau katham ucyatÃm iti cet | ##Óabdo 'tra yasmÃdarthe | tato yasmÃt prakaraïÃbhidheyasya samyagj¤Ãnasya puru«Ãrthasiddhihetutvam uktam, tasymÃt prayojanam uktam iti dvir ÃvartanÅyam | tac cÃtrÃrthÃt puru«Ãrthasiddhir evÃvati«Âhte | samyagj¤Ãnasya tÃæ prati hetutvoktau ca sà prayojanam ukteti kiæ sÃk«Ãd vÃcakena padena kriyata iti bhÃva÷ etÃvataiva tÃvad idaæ sÃdhÅyate | bahava÷ punar atrÃyÃsyanti | sarvà puru«Ãrthasiddhir yato hetutvÃt tat sarvapuru«Ãrthasiddhi, tathÃvidhaæ hetutvaæ yatra prayojanaæ tat tathà | tac ca puru«Ãrthasiddhir eveti | anayà vyutpattyà anena Óabdena saivoktà | kasya tÃd­Óam ity apek«ÃyÃm idam uktam -- ## samyagj¤Ãnasyeti ## pratipadyante | anye tv ar«a(-Óa)[16]Ãditve prayojanam asyÃstÅti matvarthÅyamataæ vidhÃya pradhÃnavan nirdeÓaæ vivak«itvà prayojanavattvam iti pratijÃnate | evaæ cÃrtahæ samarthayanti -- yata eva puru«Ãrthasiddhi÷ samyagj¤ÃnasÃdhyà tata eva sà prayojanam | tasyÃpi yad eva tÃm prati hetutvaæ tad eva prayojanavattvam iti | __________NOTES__________ [16] pÃïini 5,2,127 | ___________________________ ## tu yata÷ samyagj¤Ãne sati puru«Ãrthasiddhihetutvaæ vyavasthÃpyate, tata÷ pramÃïaphalavad vyavasthÃpy avyavasthÃpanabhÃvam ÃÓriyedam uktaæ tato na ki¤cid avadyam iti mayante | #<$$># tu ##Óabdaæ bhinnakramaæ k­tvà puru«Ãrthasiddhihetutvam uktam, prayojanaæ coktam iti yojayanti | #<$$># tu puru«ÃrthasiddhihetuÓabdena kÃraïe kÃryam upacarya puru«Ãrthasiddhim evÃbhidadhati | ananyopÃyasÃdhyatÃdarÓanÃrthaæ copacÃrakaraïaæ samÃdadhate | #<$$># tu nibandhak­ta÷ katha¤cid apÅdaæ samarthayitum anÅÓÃnÃ÷ sahitaÓabdapÃtÃt pramÃdapÃÂhà eveti varïayanti | atra sÃrÃsÃraæ santa eva vivecayi«yanti | syÃd etat | yathà prav­tty aÇgatayà abhidheyaprayojanam ucyate, tadvat sambadhÃdikam api kiæ nocyata ity Ãha -- ##ti | ## yasmÃdarthe | #< [DhPr p.10]># #< tathà hi prur«Ãrthopayogi samyagj¤Ãnaæ vyutpÃdayitavyam anena prakareïeti bruvatà samyagj¤Ãnam asya Óabdasandarbhasya abhidheyam, tadvyutpÃdanaæ prayojanam, prakaraïam ca idam apÃyo vyutpÃdanasya ity uktam bhavati |># #< tasmÃd abhidheyabhÃgaprayojanÃbhidhÃnasÃmarthyÃt sambandhÃdÅni uktÃni bhavanti | na tv idam ekaæ vÃkyaæ sambandham, abhidheyam, prayojanaæ ca vaktuæ sÃk«Ãt samartham | ekaæ tu vadat trayaæ sÃmarthyÃt darÓayati | tatra># kathaæ punar anyasyoktÃnyad uktaæ bhavatÅty Ãha -- ## iti | nipÃtasamudÃyaÓ cÃyaæ yasmÃd ity asyÃrthe sarvatra varttate | ##heyopÃdeyahÃnopÃdÃnalak«aïa ## vyÃpÃra÷ | so 'syÃstÅti tathà | evaæ sati kiæ siddham ity Ãha -- ## iti | ##chabdenÃnantarokto vÃkyÃrtha÷ pratyavadra(-mra)«Âavya÷ | ## ekadeÓa÷ | sambandhÃdibhÃgÃpek«ayà | ##tiy #<Ãdi>#grahaïenÃbhidheyaprayojanayo÷ saægraha÷ | [5b] ##ti uktÃnÅva ## prakÃÓitÃni | na tu tatrà 'bhidhà 'sya sambhavinÅ | athÃbhidheyaprayojanaæ yathà vÃkyena sÃk«Ãd ucyate, tathà sambandhÃdÅny api kiæ nocyanta ity Ãha -- ##iti | ##r avadhÃrayati viÓina«Âi và | ayam ÃÓaya÷ -- yadi sarve padÃrthÃ÷ prÃdhÃnyam aÓnuvÅran, vÃkyam eva tadà viÓÅryetÃnyonyà 'vyapek«ÃbhÃvenaikÃrthÃpratyÃyanÃt | tato vÃkyam ekÃrtham abhidheyatayà upÃdÃtuæ kalpyate nÃnekam | yadi sÃk«Ãn na samartham, kathaæ nÃsamartham? athÃsamartham eva | na sÃk«Ãt samartham iti tarhi na vÃcyam iti | Ãha -- ##v iti | ##atrÃpivad grÃhya÷ | sÃk«Ãd vÃcyatvena ekaæ vyavacchinatti | ##prakÃÓayati, tatra vÃkyasyÃbhidhÃvyÃpÃrÃsaæbhavÃt | ata evoktÃnÅ viktÃnÅti tathà 'samÃbhir vyÃkhyÃtam, nayathà tad anena virudhyeta | nanu yadi nÃmÃbhidheyÃdikaæ vÃkyasya prakÃÓyam, nÃbhidheyam, tahÃpi padÃrthena tenÃvaÓyaæ bhÃvyam | tathà ca kasya kiæ vÃdakaæ padam ity ÃÓaÇky Ãha -- ## ityÃdi -- teÓu abhidheyÃdi«Æ | #< [DhPr p.11]># ## #< tathà hi -- sarve prek«Ãvanta÷ prav­ttiprayojanam anvi«ya pravartante | tataÓa ca ÃcÃryeïa prakaraïaæ kim arthaæ k­tam, Órot­bhiÓ ca kim artham Óruyata iti saæÓaye vyutpÃdanaæ prayojanÃbhidhÅyate | samyagj¤Ãnaæ vyutpadyamÃnÃnÃm ÃtmÃnaæ vyutpÃdakaæ kartuæ prakaraïam idam k­tam | Ói«yaiÓ ca ÃcÃryaprayuktÃm Ãtmano vyutpattim icchadbhi÷ prakaraïam idaæ Óruyata iti prakaraïakaraïaÓravaïayo÷ prayojanaæ vyutpÃdanam |># ## iti dvitÅyÃntam etat | yato ##ity atra lakÃra÷ prayojyakarmaïi vihito na prayojyakriyÃkarmaïÅti | vÃkye 'pi loke padyate gamyate 'nenÃrtha iti vyutpattyà padaprayogo d­Óyate | tato ##ity Ãha | anyathà padav­ndam idaæ na padam | yad và ##ity atreti dra«Âavyam | nanÆktam -- `prayojanaæ puru«Ãrthasiddhi÷' | tat kiæ punaÓ cintyate | kathaæ ca tad anyatocyata ity Ãha -- ##iti | ## vaktavyÃntarasamuccye | tad ayam artha÷ -- noktaæ prayojanam iti cintyate kiæ tu guïabhÆtÃrthaprayojakapadasya vyutpÃdyata ity asya prayojanam | tadvyutpatti÷ kriyata iti ïica÷ kiæ prayojanam iti praÓne tasya prayojanaæ cintyata iti yÃvat | ##ti guïabhÆtÃrthnirÆpaïe prakaraïakaraïam eva vyÃpÃra÷ | nanu kasmÃd iyam ÃÓaÇkà -- `vaktrà kimarthaæ krityate, Órot­bhiÓ ca kimarthaæ ÓrÆyata' iti | tau khalv evam eva pravartteyÃtÃm ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti yasmÃt | atha katham ubhayor vyutpÃdanaæ prayojanam ucyatge? yady ato vyutpadyate tasya vyutpatti÷ prayojanam | yas tu vyutpÃdayati tasya vyutpÃdanam iti | naitad asti | prayojakavyÃpÃravatÅ hi vyutpatti÷ prayojanam i«Âety ubhayor vyutpÃdanam eva prajyojanam | kevalam eko 'nyathà pravarttate 'nyaÓ cÃnyathà | kathaæ nÃma madvyÃpÃravaÓena Órot­santÃnavarttinÅ vyutpattir bhÆyÃd iti ÃcÃrya÷ pravarttate | ata eva svaprayojakavyÃpÃrÃdhi«Â÷ità Órot­santÃnavÃrttinÅ vyutpatt÷ karttu÷ prayojanam | evam evÃsau vyutpÃdako bhavati | Órotà tu kathaæ nÃmaitad ÃcÃryavyÃpÃravasena(-Óena) matsaætÃnavarttinÅ vyutpattir bhÆyÃd iti pravarttate | ata evÃcÃryavyÃpÃrÃdhi«Â÷ità vyatpatti÷ Órotur api prayojanam | evam evÃsau tadvyutpÃdyo #< [DhPr p.12]># #< sambandhapradarÓanapadam tu na vidyate | sÃmarthyÃd eva tu sa pratipattavya÷ |># #< prek«Ãvatà hi samyagj¤ÃnÃv avyutpÃdanÃya prakaraïam idam Ãrabdhavatà ayam eva upÃyo na anya÷ iti darÓita eva upÃyopeyabhÃva÷ prakaraïaprayojanayo÷ sambandha iti |># bhavati | tato vyutpÃdanaæ prayojakavyÃpÃravaÓavarttinÅ vyuptattir dvoyor api prayojanam iti ##Óabdaæ hetupadaæ k­topasaæharann Ãha -- ## nanu ca ïici k­te vyutpÃdanaæ katham ubhayo÷ prayojanam, ittham iti [6a] praÓnavisarjane syÃtÃm | tenaiva tÃvatà darÓitena kiæ prayojanam? samyagj¤Ãnavyutpattau katha¤cin nimittamÃtrÃt dadhibhojanÃder ÃcÃryasyÃsÃdhÃraïakÃraïatÃpratipatti÷ prayojanam | ayam artha÷ -- asti paryojakavyÃpÃrapradarÓane samyagj¤ÃnavyutpattÃv upayogitvamÃtreïa svÃsthyÃdinà sÃmyam ÃcÃryasya darÓitaæ syÃt | asti cÃsya tadvyutpÃttÃv upadeÓalak«aïo 'sÃdhÃraïo vyÃpÃra÷ | sa kathÃæ nÃma pratÅyeteti ïicà nirdeÓa÷ k­ta iti | atha bhojanÃdes tadvyutpattau sÃk«Ãd vyÃpÃrà 'sambhavÃd ÃcÃryavyÃpÃra÷ pratipatsyata iti cet | naitat | evaæ hi vyÃkhyÃtÌïÃm idaæ pratipÃdanakauÓalaæ syÃn na karttur iti nyÃyyo ïicà nirdeÓa÷ | nanÆktam -- abhidhÃnasya prayojanaæ na nirÆpyata iti | tat kim idÃnÅæ tad eva vyÃjÃntareïa nirÆpyate? satyam | kevalaæ vÃkyÃrthatvena na nirÆpyata ity abhisandhinÃ` `tan na nirÆpyate' ity uktam | na tu padÃrthatvenÃpÅti kiæ nirodha÷? ##ity asÃdhur ayaæ Óabda÷ -- `vyutpattyarthasya pader akarmatvÃd' iti ##| tan nÃtiÓli«Âam, j¤ÃnÃrthasya pade÷ sakarmakasya `vyutpanna÷ saÇketa÷' ityÃdau bahuÓa÷ prayogadarÓanÃt | yathà 'vÃdi $$ #<--># mano 'vyu(-mano vyu)tpannasaækentam asti tena sa cen mata[PV II 143]iti | yady abhidheyÃdya÷ padÃrthÃ÷, sambandhas tarhi kasya padasyÃrtha ity Ãha -- ##ityÃdi | ##iti nÃbhidhÃvyÃpÃreïa | ##kÃreïa padasyÃbhidhÃm apohati | ##Óabda÷ kevalam ity asyÃrthe | kathaæ sÃmarthyÃd ity Ãha -- ##iti | ## kÃraïam | ## samyagj¤Ãnavutpatti÷ sÃdhyà | tayor ##yadvaÓenopÃyopeyaj¤ÃnÃbhidhÃne bhavata÷ | ##kÃra ##ÓabdÃt paro dra«Âavya÷ | pratiyoginopÃyÃyogasyaiva ÓaÇkitatvÃt | tadanyayogasya ca ÓaÇki«yamÃïatvÃt | anarthÃÓaÇkopasthÃpitÃnyayoganirÃse tu karttavye sÃmarthyagamyam avadhÃraïÃntaraæ kÃryam | na tv idam eva vÃcyam | ##iti ca nÃnya evety avaseyam | #<[DhPr p.13]># nanu ca prakaraïaÓravaïÃt prÃg uktÃny api abhidheyÃdÅni pramÃïÃbhÃvÃt prek«Ãvadbhir na grahyante | ## #< satyam | aÓruyate prakaraïe kathitÃny api na niÓcÅyante | ukte«u tv apramÃnakeÓv apy abhidheyÃdiÓu saæÓaya utpadyate | saæÓayÃc ca pravartante | arthasaæsayo 'pi hi prav­ttyaÇgaæ prek«ÃvatÃm |># evaærÆpasya sambandho vyutpÃdyata iti prayojanÃbhidhÃnÃd eva darÓatam | tad uktam -- "ÓÃstraæ prayojanaæ caiva sambdhasyÃÓrayÃd agatau |[17] __________NOTES__________ [17] uktÃnyabhidhe- B ___________________________ taduktyantargatas tasmÃd bhinno nokta÷ prayojanÃd ||" [ÓlokavÃ- 1,18] iti abhidheyÃdiprakÃÓanadvÃreïÃdivÃkyaæ pravarttakam iti asahamÃna Ãha -- ## iti | nipÃtasamudÃyaÓ cÃyaæ `codayÃmi', `abhimukho bhava' ity asyÃrthasya dyotaka÷ | ÓravaïÃnantaraæ te«Ãæ prÃkÓabdÃÓrayeïa pravarttamÃnam anumÃnam anyad và ÓabdasyÃrthanÃntarÅyatÃyÃæ pravarttayitum arhati | asambandhanibandhanÃyÃ÷ parok«Ãrthapratipatte÷ prÃmÃïyÃyogÃt | sà ca ÓabdasyÃsambhavinÅ | ÃcÃryasya cÃptabhÃvo durbodho yenÃptopadeÓatayà Óabdo 'rthatathÃtvaæ pratyÃyayed iti | Ãrabhyata ity #<Ãrambha÷># prakaraïam | tasya ##ekadeÓa÷ | sÃmarthyÃt tadÃdi÷ | saccodye ##ity Ãha | yadi satyam idaæ kimarthaæ tarhi [6b] te kathyanta iti? ## iti | ##r anuktapak«Ãd uktapak«asya viÓe«aæ darÓayati | anenaitad Ãha -- sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃve yena rte vyÃhÃrÃt pratiniyatÃdhikaraïo yaukta÷ saæayo bhavitum arhatÅti | ## nyÃyata÷ sambhÃvanÃæ darÓayati, atiÓayaæ và | anyathà kiæ sapramÃïake«v api saæÓayo jÃyate yen#<Ãpi>#Óruti÷ samgacchet | nanu prav­ttiphalam ÃdivÃkyaæ, prav­ttiÓ cen nÃsti kiæ saæÓayenotpÃditenÃpÅty Ãha -- #<ÓaæÓayÃc ca >#iti | ##yamÃdarthe | atha ye tÃvan madÃ÷ Óraddhayà và ''cÃryam upasannÃs te tadvacanÃd arthaæ niÓcityaiva pravarttamÃnà na saæÓayÃt pravarttante | ye 'pi tadviparÅtÃ÷ saæÓerate te«Ãm api na ÓaæÓayÃt prav­tti÷ | prav­ttau và prek«ÃvattvahÃnir ity ÃÓaÇkyÃha -- ##na kevalam arthaniÓciya ity apiÓabdenÃha | ÓakyaniÓcaye hi niÓcayam antareïa pravarttamÃnÃ÷ prek«ÃvattÃyà hÅyeran | yatra tv arthasaæÓayenÃrthitayà pravarttamÃnÃ÷, nopÃlambham arhantÅti bhÃva÷ | yadi ca yuktyà dvitÅyÃkÃrÃnupraveÓena saæÓayÃnasya na kvacit prav­tti÷, tarhi na kasyacid vacanÃt kvacit pravarttitavyam iti bhÆyÃn vyavahÃro vilupyeta | nanu niv­ttir anarthaniÓcayanibandhanà | anarthaniÓcayaÓ ca pramÃïÃt | tac ceha nÃsti | niv­ttÅtaras tu prav­ttivyatirekÅ prakÃro nÃsti | tato 'yatnasiddhà prav­tt÷ | tat kiæ tadarthenÃdi--#< [DhPr p.14]># ## #< vyÃkhyÃtÌïÃæ hi vacanaæ krŬÃdyartham anyathà api sambhÃvyate | ÓÃstrak­tÃæ tu prakaraïaprÃrambhe na viparÅtÃbhidheyÃdyabhidhÃne prayojanam utpaÓyÃmo na api prav­ttim | atas te«u saæÓayo yukta÷ | anukte«u tu pratipat­bhir ni«prayojanam abhidheyaæ sambhÃvyeta asya prakaraïasya kÃkadantaparÅk«Ãyà iva, aÓakyÃnu«ÂhÃnaæ và jvaraharatak«akacƬÃratnÃlaÇkÃropadeÓavat, anabhimataæ và prayojanaæ mÃt­vivÃhakramopadeÓavat, ato và prakaraïÃt laghutara upÃya÷ prayojanasya, anupÃya eva và prakaraïaæ sambhÃvyate |># vÃkyenetiy Ãha -- ##ty Ãdi | na kevalam anarthaniÓcayo 'pÅty ##Óabda÷ | yady avaÓyaæ vaktavyÃnyabhidheyÃdÅni tarhi vyÃkhyÃtÃra eva tÃni vak«yanti | tat kiæ ÓÃstrak­to vyÃhÃreïetiy Ãha -- #<ÓÃstrakÃreïaiva >#na vyÃkhyÃt­bhi÷ | athocyate -- prav­ttyaÇgatvÃc ca vyÃcak«ate | abhidheyÃdyanabhidhÃne tu prav­tter evÃsambhavÃt kathaæ sambhavino vyÃkhyÃtÃro yenÃÓaÇkya te«Ãæ vyÃhÃram ayaæ nirasyatÅti | atrocyate | na sarvathà 'bhidheyÃdiprakÃÓanaæ kenacin na karttavyam eveti codyaæ prav­ttam, kin tv ÃdivÃkyaæ tadarthaæ na karttavyam ity abhisandhinà | tatra ye tÃvat sÃk«Ãd ÃcÃryopasannÃs te«Ãæ tadvacanÃd eva tatpratÅtau prav­ttij¤Ãnayo÷ sambhavÃt sambhavi vyÃkhyÃt­tvam | tebhyo 'pi tad upasannÃnÃm iti kim avadyam? nanu ca na ÓÃstrak­dvacanam api prasahya pravarttayati, kiæ tarhi prayojanÃdyabhidhÃnena prav­ttivi«ayopadarÓanÃt | tac ca vyÃkhyÃt­vacane 'pi sambhavatÅti kim ucyate ÓÃstrakÃreïaivety ata Ãha -- ##iti | ##r yasmÃdarthe | ÓÃstrakÃre«v apÅdaæ samÃnam ity Ãha -- #<ÓÃstrak­tÃm># iti | ##nà vyÃkhyÃt­bhya÷ ÓÃstrak­tÃæ vaidharmyam Ãha | ## ca tad ##ceti vigra÷ | atha và ##ca tadasatyatvÃd ## cÃbhidheyatayà prakÃÓanÃt | tasy#<ÃbhidhÃnam># iti vigrahÅtavyaæ | ##utprek«Ãmahe | anenaitad Ãha -- te«Ãm api tathÃbhidhÃne kim asmÃkaæ bÃdhakaæ pramÃïaæ? kevalam e«Ãæ mahÅyasÃÓayena ÓÃstraæ praïetum icchatÃæ parÃrthaprav­ttÃnÃæ naitat sambhÃvayÃma iti | ##sya ## Ãdau | etac ca prayojanÃdyabhidhÃnaniyatasannidher yathÃbhÆtÃrthacintÃvidhÃnavi«ayasya kÃlasya nirdeÓo na tu prakaraïasya [7a] madhe 'vasÃne và tat sambhavati saprayojanaæ ceti | #< [DhPr p.15]># etÃsu ca anarthasambhÃvanÃsv ekasyÃm apy anarthasambhÃvanÃyÃæ na prek«Ãvanta÷ pravartante | atha yady evaævidhà prav­tti÷ ÓÃstrak­tÃæ d­Óyate, tvayÃpy asya kiæ na sambhÃvyata ity Ãha -- ## iti | ##r aprayojanÃpek«ayà samaæ prav­ttidarÓanaæ samuccinoti | tad ev##iti sambhadhyamÃnam iha paÓyÃma ity asyÃrthe sambaddha(-bandha)vyam | paÓyÃma iti và 'dhyÃhÃryam | anenaitad Ãha -- tathÃpi sambhÃvayÃmo yadi te«Ãm Åd­ÓÅ paÓyÃmo na tv evam iti | ## hetos ##abhidheyÃdi«u yad và ## ÓÃstrakÃre«u vakt­«u satsu tadukte«v abhidheyÃdi«v iti prakaraïÃt ## 'rthonmukha iti dra«Âavyam | nanu saty apy arthasaæÓaye 'rthatvÃbhÃve prav­ttir nÃsti | tannimittà tu sà saæÓayamÃtrÃd api bhavati | tanmÃtra¤ ca sÃdhakabÃdhakavirahÃd apy arthe siddham | tat kiæ tadutpÃdÃrthena vÃkyenety Ãha -- ## iti | ##r uktÃvasthÃyà anuktÃvasthÃæ bhedavatÅæ darÓayati | nirgataæ prayojanaæ yasmÃn ni«kÃntaæ và prayojanÃt | ##| te ca na kvacit puru«Ãrtha upayujyante | saprajojanaæ vÃbhidheyam ## sambhÃvyeta | kiævad ity Ãha -- ##etyÃdi | jvaraæ haratÅti ## | ##khyasya nÃgarÃjasya ## Óikhà | tasyà ##ratiæ tanotÅti viÓi«Âaæ vastu | tenÃlaÇkaraïaæ ##jvaraharaÓ cÃsÃv eveæbhÆtaÓ ceti vigraha÷ | sa upadiÓyate yena granthena tadvat | sator và saprayojanaÓakyÃnu«ÂhÃnatvayor asya prayojanam ## evÃstikÃnÃæ ## | mÃtur vivÃhasya ##paripÃÂir upadiÓyate yena pÃrasÅkaÓÃstreïa tadvat | pÃrasÅkaÓÃstreïa hi m­te pitari mÃtà prathamam agrajena putreïa pariïetavyÃ, tadanu tadanujenety upadiÓyate | ##alpagrantha÷ ## samyagj¤Ãnavyutpattilak«aïasya | ## ## animittam eva | catvÃro 'pi ##ÓabdÃ÷ pÆrvapÆrvÃpek«ayà pak«Ãntaram avadyotayanti | sambhÃvanà ca sarvà varïità 'narthonmukhà pratipatti÷ yuktyà dvitÅyÃkÃrÃnupraveÓÃc ca saæÓayapadÃbhilÃpyà pratyetavyÃ, sarvatraivÃkÃrÃntarasya pratiyogina÷ samudÃcÃrato 'darÓanÃt | tathÃvidhà 'narthasambhÃvanÃyÃÓ ca bÅjam idam asatyÃdivÃkye -- yady asya prayojanÃdikaæ bhaved bahubhir anyair ivÃnenÃpy ÃdÃv uktaæ bhavet | na cÃnena ki¤cid avÃdÅti mati÷ | kÃmam amÆr anarthasambhÃvanà bhavantu kà no hÃnir ity Ãha -- ## iti | na kevalaæ sarvà ity ##ÓabdenÃha | prayojanÃdyanabhidhÃna iva yady abhidhÃne 'pi bhavanti tÃs tadà kim abhidheyÃdibhir abhihitair apÅty Ãha -- ##di«u iti | ##r ## ity asyÃnanataraæ dra«Âavya÷, anuktapak«Ãc ca viÓe«asya dyotaka÷ | atha katham anayor arthÃnarthasambhÃvanayor virodho yata÷ sambhÃvanà saæÓaya ucyate | sa cobhayÃæ #< [DhPr p.16]># #< abhidheyÃdi«u tu ukte«v arthasambhÃvanà anarthasambhÃvanÃviruddhà utpadyate | tayà prek«Ãvanta÷ pravartante iti prek«ÃvatÃm prav­ttyaÇgam arthasambhÃvanà kartuæ sambandhÃdÅny abhidhÅyanta iti sthitam |># ÓÃvalambana ity anyonyasyÃm anyÃkÃro 'stÅti kuta÷ sahÃnavasthÃnam | ucyate | ekasyÃm anarthÃkÃra udrikto 'nubhÆyate, yuktes tu dvitÅyÃkÃrÃnupraveÓa÷ | itarasyÃæ nÆ(tÆ)drikto '[7b]rthÃkÃro 'nubhÆyate, yuktes tv anathÃkÃrÃnupraveÓa ity ubhayor apy anyonyavaiparÅtyenÃnubhavÃd katham avirodha÷ | bhavatv evam, tathÃpi katham asyÃbhidhÃne 'narthÃÓaÇkà nirasteti cet, ucyate -- puru«ÃrthasiddhirÆpÃbhidheyaprayojanÃbhidhÃnenÃ''dimà 'narthasambhÃvanà nirastà | abhidheyatatprayojanayor upanirÆpaïena ca dvitÅyat­tÅye niraste | antimà 'pi sÃmarthyagatisambandhapratipÃdanÃn nirastà | turÅyÃæ tu paramavivekaÓÃlina ÃcÃryasya prakaraïÃrambhasÃmarthyÃn nirasyate | tathà hi na samÃne 'py upÃyÃntare sambhavati mahato mahÃn ayaæ prek«ÃpÆrvakÃrÅ prakaraïam Åd­Óam Ãrabhate, kim aÇga punar laghÆnÅti | atha syÃt -- samasamayasambhavÅ deÓÃntaravartÅ ca kaÓcad etadagrato laghÆpayÃntarakÃka÷(-taragrantha÷?) syÃt | tat kathaæ tatpraïitalaghÆpÃyÃntaranirÃsa÷? atrÃpi tatprek«Ãvattaiva mahatÅ nibandhanam | prek«ÃpÆrvakÃritvÃd eva tathÃbhÆtÃt tenÃsmin nÃryÃvarte 'nyatra và loke nedÃnÅntanenaitadarthaæ prakaraïaæ praïÅtam iti bahudhà 'nusarttavyam | anus­tya d­«Âvà tal laghur upÃya iti ca niÓcityedaæ praïetum ucitaæ nÃnyatheti | sarvatraiva prakaraïe saty ÃdivÃkye laghÆpÃyÃntaranirÃse gatir iyam eva | na hi anyatrÃpy abhidheyatatprayojanÃdiprakÃÓanam antareïa laghÆpÃyÃntaranirÃsÃbhidhÃnam astÅti kiæ nÃnumanyate? yady evam itarÃsÃm apy anarthasambhÃvanÃnÃm evam evÃstu nirÃsas tat kim ÃdivÃkyena? naitat | na hi sÆcÅpraveÓa ity eva mÆ«a(mÆsa)lapraveÓa÷ | tathà hi -- asaty ÃdivÃkye prek«ÃpÆrvakÃriprayuktatvam eva prakaraïasya na Óakyate kalpayitum, pratyutÃprek«ÃpÆrvakÃriprayuktatvam eva Óakyakalpanam | d­Óyante hi prek«ÃpÆrvakÃriïa÷ prakaraïÃdau sarvatra prayojanÃdyabhidhÃyakam ÃdivÃkyaæ praïayante(-ta÷) | na cÃnenÃdivÃkyaæ tadartham akÃri | tasmÃn nÃyaæ prakaraïakÃra÷ prek«ÃpÆrvakÃrÅti saÇkalpÃd u(-n no)pÃdadÅti(-ta) | nanu ca prav­ttyartho 'yaæ prayÃsa÷ | sà cen nÃsti kiæ tayotpannayÃpÅty Ãha ## iti | yady arthasambhÃvanà prakaraïe puru«asya pravarttayitrÅ tarhi kim abhidheyÃdy abhidhÅyata ity Ãha -- ## -- iti | yasmÃd arthasambhÃvanayà pravarttante ##s tasmÃd arthasambhÃvanÃæ karttum | kimbhÆtÃæ? ##nimittam | aÇgÃdiÓabdÃnÃm asati bahuvrÅhau paraliÇgÃgrahaïÃt svaliÇgena nirdeÓa÷ | ##r evam arthe ## niÓcitam | #<[DhPr p.17]># avisaævÃdakaæ j¤Ãnaæ ##m. loke ca pÆrvam upadarÓitam arthaæ prÃpayan saævÃdaka ucyate. tadvaj j¤Ãnam api [svayaæ][18]pradarÓitam arthaæ prÃpayat saævÃdakam ucyate. pradarÓite cÃrthe pravartakatvam eva prÃpakatvam, na anyat. tathà hi -- na __________NOTES__________ [18] %%o.E. T ___________________________ ______________________________________________ evam anena prabandhena ##tyÃdivÃkyasya samudÃyÃrtha vyÃkhyÃyÃvayavÃrtham idÃnÅæ ##ityÃdinà vyÃca«te | atrÃyaæ pÆrvapak«a÷ | kim idaæ samyaktvaæ j¤ÃnasyÃbhipretaæ? yadyogÃt samyagj¤Ãnam ucyate | yady evaæ vastutattvagrahaïaæ samyaktvaæ, athÃpi g­hÅtavastuprÃpaïaæ? ubhayathà 'pi anumÃnam avastugrahaïÃd asamyagj¤Ãnam | ag­hÅtaprÃpaïÃd và samyagj¤Ãnatve jalaj¤Ãnam apy upadarÓitamarÅcikÃ÷ prÃpayatÅti na ki¤cit samyajÃnaæ na syÃd iti | siddhÃntavÃdy apy amÅ«Ãæ pak«ÃïÃm anabhyupagamena nirÃsaæ manyamÃna÷ -- avisaævÃdakatvaæ samyaktvaæ vivak«itam iti [8a] darÓayati | ##saævÃdakam ucyate | ##Óabdo hi saævÃkaprati«edhe varttate | tatprati«edhasya vidhirÆpatvÃt samvÃdaka evÃvati«Â÷ata iti saævÃdakÃrtho 'visaævÃdakaÓabda÷ | tad ayam artha÷ -- avisaævÃdakaæ prav­ttivi«ayavastuprÃpakæ smyagj¤Ãnam iti | syÃd etat -- v­ddhavyavahÃro hi ÓabdÃrthaniÓcayabhÆmi÷ | tatra ca samvÃædakaÓabdo nopadarÓatÃrthaprÃpake varttate | kiæ tarhi? satyÃdini | na ca j¤Ãnasya tÃdrÆpyam asti | tat kutas tatra saævÃdakaÓabda ity Ãha -- ## | ## yasmÃdarthe apiÓabdÃrthe và | ##vyavaharttari jane | ayam ÃÓayo yathà loke satyÃdiÓabdaprav­ttinimittasyopadarÓitÃrthaprÃpaïasya puru«e sambhavÃt saævÃdakaÓabda÷ pravarttate, tathà j¤Ãne 'pi tatsambhavÃd iti | athocyate nopadarÓitÃrthaprÃpaïanimittaka÷ puru«e saævÃda[ka]Óabda÷ kin tu pratij¤ÃtÃrthaprÃpaïamittaka÷ | tat kathaæ iha nimittasambhava iti? tad avadyam | tatrÃpi pratij¤ayopadarÓanasyopalak«aïÃt | tad eva tÆpadarÓanaæ kvacid vacanena, kvacid adhyavasÃyenÃ[19] ............pi kvacid vastupratibhÃsapÆrvakeïa kvacid anyathà v­tteneti viÓe«a÷ | saævÃda[ka]Óabda÷ (-bada)prav­ttinimittaæ tu sarvatra samÃnam iti | __________NOTES__________ [19] pÃÂ÷o 'tra paÓcÃd vardhito d­Óyate kin tu sÆk«matvÃt na paÂ÷yate | ___________________________ ## iti[20]lak«aïahetvor iti hetau ÓaturvidhÃnÃt prÃpaïÃd ity artha÷ | evam uttaratrÃpy avaseyam | __________NOTES__________ [20] pÃïini 3 |2 |126 | ___________________________ #<[DhPr p.18]># j¤Ãnaæ janayad arthaæ prÃpayati, api tv arthe puru«aæ pravartayat prÃpayaty artham. pravartakatvam api prav­ttivi«ayapradarÓakatvam eva. na hi puru«aæ haÂhÃt pravartayituæ Óaknoti vij¤Ãnam. #<______________________________># nanÆpadarÓitÃrthaprÃpakaæ saævÃdakam iti bruvatà j¤ÃnasyaikasyopadarÓakatvaprÃpakatve pratij¤Ãte | prav­ttim antareïa prÃpter anupapatter arthata÷ pravarttakatvam api | na caikasyaite vyÃpÃrÃ÷ sambhavanti | yato 'nyat pradarÓati yena jÃnÅte, anyat pravarrttayati yad anantaraæ prav­ttim Ãcarati, anyac ca prÃpayati yata÷ prÃptyÃbhisambadhyate puru«a ity ÃÓaÇkyÃha -- ## -- iti | ## yasmÃdarthe | pravarttakatvam eva prÃpakatvaæ bruvato 'yam abhiprÃya÷ -- yady apy arthaæ sÃk«Ãtk­tyÃnurÆpaæ niÓcayaæ janayat pradarÓakaæ ki¤cit, aparaæ pradarÓayad và bÃhyÃyÃ÷ prav­tte÷ kÃraïÃæ bhavat pravarttakam, itarat pravarttanadvÃreïa bÃhyÃyÃ÷ prÃpter nimittaæ bhavat prÃpakaæ vyapadiÓyate, tathÃpi sa eva bÃhyaprav­ttikÃraïabhÃva÷ pravarttayit­tvÃdiprayojakavyÃpÃrarÆpo j¤Ãnasya puru«apreraïenÃrthajananena ca pravarttanaprÃpaïayor asambhavena pradarÓanÃd anyo nopayujyata iti vastuta÷ sarvasyaiva j¤Ãnasya niÓcayÃnugatasyÃdhigamÃn nÃparau pravarrtanaprÃpaïavyÃpÃrau | ata eva tatrÃdyam eva j¤Ãnaæ pramÃïaæ vyavasthÃpyate | tato vastuta÷ pradarÓakatvÃdÅnÃm abheda÷, vyÃv­ttinibandhanas tu bhedo 'sty eva | ata evaite pradarÓakapravarttakaprÃpakaÓabdÃ÷ k­takatvÃnityatvÃdivan na paryÃyà iti | syÃn matam -- kiæ puna÷ prayojanaæ yena pravarttanÃt nÃ'para÷ prÃpaïavyÃpÃro j¤Ãnasya, adhigamÃc ca nÃnyat pravarttana prayatnena sÃdhyate? yady uttaraj¤Ãnasya prÃmÃïyani«edhÃrtham, tadà g­hÅtagrÃhitaiva tan ni«etsya[8b]tÅti kiæ tadarthena prayÃseneti? atrocyate | yadi pravarttayit­tvaæ prÃpayit­tvaæ ca pradarÓakatvÃt paramÃrthato 'nyat syÃt, tadà g­hÅtagrÃhitaiva na Óakyate pratipÃdayitum iti kena prÃmÃïyaæ ni«edhyeta? tathà hi -- na taj j¤Ãnaæ g­hÅtaæ g­hïÃti, api tu g­hÅte pravarttayati | aparaæ tu g­hÅtaæ prÃpayati | tathÃkÃriïoÓ ca bhinnopayogatvÃt prÃmÃïyaæ katham apÃkriyate? yadà tu pravarttanÃn nÃpara÷ prÃpaïavyÃpÃro j¤Ãnasya pradarÓanÃc ca nÃnyat pravarttanam, prathamenaiva ca pratyak«ÃnumÃnak«aïenÃrthakriyÃsamartho vastusantÃna÷ prav­ttivi«ayÅkarttuæ niÓacayÃt Óakyate, tadottare«Ãæ tatsantÃnabhÃvinÃm abhinnayogak«ematayà prÃmÃïyam apÃsyata iti | etena tad api pratyuktaæ yat kenacid abhyadhÃyi $$ -- "yady upadarÓakatvam eva prÃpakatvaæ tarhi yad uktaæ upadarÓitam arthaæ prÃpayat saævÃdakam iti tasyÃyam artha÷ syÃt -- upadarÓitam upadarÓayad iti | na caitad yuktam arthabhedÃbhÃvÃt | tathà hi yadi paramÃrthato 'rthÃbheda ucyate tadà na ki¤cid avadyam | atha tadÃpi naivaæ vaktaya÷ | atyalpam idam ucyate | k­takatvam anityatvaæ pratipÃdayatÅty api na vaktavyam, arthÃbhedÃd ity api kiæ nocyate? atha Óabdaprav­ttyapek«ayà 'rthÃbheda ucyate tadà 'sÃv asiddho vyÃv­ttibhedasya darÓitatvÃt | tenÃyam artha÷ -- upadarÓitaæ sÃk«Ãtk­tya janitÃnurÆpaniÓcayam arthaæ pravarttanadvÃreïa bÃhyÃyÃ÷ prÃpte÷ sÃk«Ãd yojyatayà và nimittatÃæ gacchat saævÃdakam iti | vÃstavas tu pravarttakaprÃpakayo÷ prameyÃdhigatilak«aïÃt pradarÓanavyÃpÃrÃd anyo vyÃpÃro nÃstÅti na pravarttayit­tvaæ pÃpayit­tvaæ ca prayojakavyÃpÃro 'nayor bhinna÷" iti | #< [DhPr p.19]># ## #<___________________________________># syÃn matam -- yady adhigatir evottareÓÃm api phalaæ syÃt tadopayogÃntarÃbhÃvÃd bhaved aprÃmÃïyaæ yÃvatà pravarttakasya prav­tti÷ phalam, prÃpakasya prÃptir iti phalabhedani«patter bhinno vyÃpÃra ity Ãha -- ## -- iti | yato nÃrthajananadvÃreïÃrthaprÃpaïaæ j¤Ãnasya, yataÓ ca na prasahya preraïena pravarttanam, ##smÃd eva kÃraïÃd arthasyÃdhigati÷ paricchitti÷ ##na prav­ttyÃdi | nanu tat pramÃïasya phalaæ vyavasthÃpyate, yasmin sati tadvyÃpÃra÷ parisamÃpyate | na cÃdhigatÃv api prav­ttiprÃptyor abhÃve sa parisamÃpyata ity Ãha -- ##-- iti | ##yasmÃdarthe | yasmÃd yenÃrtha÷ samyagj¤Ãnena darÓitas tatra tenÃpravarttito 'pi puru«a÷ prav­ttiyogyopadarÓanÃt, tadgatasya ca vyÃpÃrÃntarasyÃbhÃvÃt ##ity ucyate | saty arthatve pravarttanam eva | j¤Ãnena tÃvat prav­ttiyogya÷ k­ta iti yÃvat | astu puru«as tathà pravarttito 'rthas tu na prÃpita÷, tathà ca vyÃpÃrÃntaram anyÃÓrÅnam astÅty Ãha -- ## iti | ##÷ pÆrvavat | artho 'py asÃv aprÃpto 'pi ÓakyaprÃptiko darÓita iti ##ucyate | ata eva prÃpaïaÓaktir eva j¤Ãïasya prÃmÃïyam | sà ca prÃpyÃd arthÃd ÃtmalÃbhanimitteti, yato [9a] yena pravarttate tad api prÃpaïayojyam eva | ÓaktiniÓcayas tv arthakriyÃnirbhÃsasya sarvasyÃnumÃnasya ca svata eva | pravarttakÃdhyak«asya ca kasyacit svata eva yad abhyÃsena parito nirastavibhramÃÓaÇkam, yan nidrÃdyanupaplutaæ sad ÃsannadeÓam anÃÓaÇkya vya¤jakÃdhÅnà 'nyathÃbhivyakti ca vastu g­hïÃti | tadrÆpasaævedanÃd eva satyÃrthaæ niÓcÅyate | kasyacit tu parato 'rthakriyÃnirbhÃsÃtmakÃt svata÷ pramÃïÃd anyato và yata÷ kutaÓcin nÃntarÅyakÃrthadarÓanÃn madhyakÃlavarttibhrÃntiÓaÇkÃpanodena niÓcÅyata iti | ##iti kvacit pÃÂha÷ | sa tu yuktarÆpa÷ prav­ttiyogyÅkaraïÃt pravarttita÷ prÃpyÃrthopadarÓanÃt prÃpito 'rtham ity ekavÃkyatayopadarÓanÃt | evam uttaratrÃ'py e«a eva pÃÂho 'vadÃta iti | ##tasmiæÓ ca prakÃre sati | ##paryavasÃnaæ gata÷ | tasamÃd adhigamasya phalatvaæ yuktam iti bhÃva÷ | yato 'dhigamÃd anyat phalaæ nopapadyate, jÃte ca tasmin samÃpyate vyÃpÃra÷, ato 'smÃt kÃraïÃd ##j¤ÃnÃntareïÃparicchinno ## 'rtho yasya tat ## bhavati | nanu adhigatavi«ayam udÅcÅnaæ j¤Ãnaæ tatrÃrthe ki¤cid adhikam ÃdadhÃnaæ pramÃïaæ bhavi«yati. na hi vi«ayabhedÃd eva pramÃïabhedo 'pi tÆpayogabhedÃd apÅty Ãha -- ##iti. ##r yasmÃt. pÆrvÃd yogyatayà pravarttita÷ prÃpita iti coktaæ tatraiva pÆrvaj¤ÃnÃd adhigate ##atiriktaæ ##karttavyam? #<[DhPr p.20]># ## _______________________________ na ki¤cit | Ãdyenaiva karttavyasya k­tatvÃd iti bhÃva÷ | ##'smÃd hetor ##tadadhigant­sajÃtÅyaæ vijÃtÅyaæ và na pramÃïam | tena pramÃïasamplavo nÃma nÃsty eveti prakÃÓitam | __________NOTES__________ [21] adhigata-em.: idhagata- ___________________________ nanu ca prabandhenÃnena prav­ttivi«ayopadarÓakaæ samyagj¤Ãnam iti darÓÅtam | vak«yamÃïayà nÅtyà pratyak«ÃnumÃnanÃmanÅ dve samyagj¤Ãne | tatra yadi samÃnam anayo÷ prav­ttivi«ayopadarÓanaæ tad idaæ pratyak«aæ satpramÃïaæ, idam anumÃnaæ sad iti bhedo na syÃt | atas tad anayor asamÃnavi«ayatvam eva kathitavyam | evaæ ca kasya kathaæ tad iti vaktavyam ity Ãha -- ##iti | tayo÷ pratyak«ÃnumÃnayor madhye ## niÓcita÷ | yadi j¤Ãta ity eva kriyate tadà 'numeyo 'pi niÓcita÷ san pratyak«eïa prav­ttivi«ayÅk­ta÷ prasajyeteti ##ti k­taæ | atha yo d­«Âa iti kiæ nocyate? nocyate | k«aïiktatvÃder api d­«Âatvena pratyak«avi«ayatvÃd anumÃnÃvatÃrÃbhÃvaprasaÇgÃd iti | nanu na pratyak«asya niÓcayanÃd prahaïam api tu pratibhÃsÃt | tat kim ucyate j¤Ãto niÓcita ity ÃÓaÇkyÃha -- ##iti | ##'nustriyate 'dhyavasÅyate paÓyÃmÅty ÃkÃreïa | tasmÃd ## ity ucyate | ##ti tatp­«ÂhabhÃvinà 'nurÆpeïeti dra«Âavyam | ananurÆpavikalpÃnugatavyÃpÃrasya tatrÃprÃmÃïyÃt k«aïikatva iva | evaæ bruvataÓ cÃyam abhiprÃy÷ -- sÃævyavahÃrikasya pramÃïasyedaæ lak«a[9b]ïam ucyate | tato vastuv­ttyà prakÃÓamÃnam apy anurÆpavikalpenÃvi«ayÅk­taæ sad apratibhÃsamÃnaæ nÃtiÓete, vyavahÃrÃyogyatvÃt | evaæ tad grÃhakam api tathÃvidhavikalpenÃnanugamyamÃnavyÃpÃraæ vyavahÃrayitum aparyÃptaæ sat t­ïasyÃpi kubjÅkaraïe 'samartham agrÃhakaæ nÃtivarttate | tena yad uktaæ prada­Óakatvam ekatvam eva pravarttakatvÃdÅti, yac coktam -- adhigatir eva phalam iti tad anurÆpaniÓcayÃnugatavyÃpÃram anurÆpaniÓcayÃnugatÃv iti dra«Âavyam | evaæ yatra yatrocyate pratyak«aæ vastÆpadarÓakaæ vastugrÃhakam ityÃdinà Óabdena tatra sarvatrÃnurÆpaniÓcayÃnugatavyÃpÃram eva boddhavyam | athaivaæ sati vikalpasyÃpi prÃmÃïyaæ prasajyeteti cet | etat svayam eva $$ÓaÇkya nirÃkari«yata iti nehocyate | yadi pratyak«am evaæ prav­ttivi«ayam upadarÓayati anumÃnam apy evaæ tadà #< [DhPr p.21]># tathà ca pratyak«aæ pratibhÃsamÃnaæ[22] niyatam arthaæ darÓayati. anumÃnaæ ca liÇgasambaddhaæ niyatam arthaæ darÓayati. ata eva niyatasya arthasya pradarÓake. tena te pramÃïe, na anyad vij¤Ãnam. __________NOTES__________ [22] pratibhÃsamÃnaæem.(s. DhPr 21,14): pratibhÃsanaæ ___________________________ prÃptuæ Óakyam artham ÃdarÓayat prÃpakam. prÃpakatvÃc ca pramÃïam. #<_______________________________________># kathaæ bhedavyavastheti? Ãha -- ##iti | ##÷ pratyak«Ãd anumÃnsya vaidharmyam Ãha | pratyak«aæ na svayaæ niÓcinvat prav­ttivi«ayaæ darÓayati kin tu niÓcÃyayat | anumÃnaæ tu svayam eva niÓcinvad iti | katham aprtibhÃsamÃnaæ niÓcetum Å«Âe tad ity Ãha -- ##iti | liÇgasya sÃdhyÃvinÃbhÆtasya dhÆmÃder darÓanÃt | darÓanaæ ca svarÆpagrahaïapÆrvakaæ `sarvatredaæ sÃdhyÃvinÃbhÆtam iti' j¤Ãnam, `sarvatra sÃdhyÃvinÃbhÆtam iti' smaraïapura÷saraæ và kvacit svarÆpagrahaïam iha vivak«itam | nanu ca pratyak«ÃnumÃnaj¤Ãnavad anyasyÃpi j¤Ãnasya yathà prav­ttivi«ayapradarÓanaæ tathà kiæ na pradarÓyate? athÃprÃmÃïyÃn nopadarÓyate | kathaæ punar aprÃmÃïyam anyasya? aniyataprav­ttivi«ayapradarÓakatvÃd iti? cet | tarhi pratyak«ÃnumÃnyor api tathÃtvena prÃmÃïyaæ na syÃd ity ÃgÆrya j¤ÃnÃntarÃd[:-antarada] bhedam anyayor darÓayann Ãha -- ##-- iti | tasmiæÓ ca pratyak«asya svavyÃpÃrÃnusÃrivikalpopajananena niÓcayanÃt, prav­ttivi«ayapradarÓanaprakÃre[23] ..................m anyadà liÇgadarÓanÃt svayaæ niÓcayena prav­ttivi«ayapradarÓanaprakÃre | ## j¤Ãnaæ ##svarÆpeïa prakÃÓamÃnaæ ## arthakriyÃk«ame bhÃvarÆpa eva vyavasthitaæ ## | tena nÃnarthaæ nÃpy aniyataæ darÓayatÅty ÃkÆtam | ##| ##÷ pratyak«eïa samam anumÃnaæ niyatapradarÓakatvena samuccinoti | ##iti hetubhÃvena viÓe«aïam | tad ayam artha÷ -- yasmÃl liÇgaæ vijÃtÅyavyÃv­tte 'rthe 'rthakriyÃkÃriïi tÃdÃtmyena tadutpattyà và ## Ãyattaæ tasmÃt tatprabhavam apy anumÃnaæ niyataæ darÓayati adhyavasyatÅti | tenÃnumÃnam api nÃnarthaæ nyÃpy aniyataæ bhÃvÃtmany abhÃvÃtmani và darÓayatÅti prakÃÓitam | iyÃæs tu viÓe«o 'numÃnaæ sambandhagrahaïakÃlad­«ÂasÃdhÃraïaæ rÆpam ÃÓrityodayamÃnaæ svalak«aïam adhyavasyad api na santÃnÃntarÃsÃdhÃraïam adhyavastyatÅti prav­ttivi«Ãpek«am api sÃmÃnyavi«ayam eva | pratyk«aæ tu prav­ttivi«ayÃpek«am apy asÃdhÃraïÃvi«ayam eva | santÃnÃntarÃsÃdhÃ[10a]aïenaiva rÆpeïa vi«ayasya niÓcÃyanÃd iti | __________NOTES__________ [23] sÆk«matvÃt na paÂ÷yate | ___________________________ idÃnÅæ yasyÃyam ÃÓaya÷ -- `astu pratyak«aæ niyatÃrthadarÓakam, arthasya sÃk«atkraïÃt, aumÃnaæ tu parok«ÃrthasyÃsÃk«ÃtkaraïÃt kathaæ niyataæ darÓayati? tasmÃn na dvayor niyatÃrthapradarÓakatvam, api tu ekasyaiva' iti | taæ sÃmastyani«edhavÃdinaæ pratyupasaæharann Ãha -- ## iti | yasmÃd vastuprakÃÓÃt pratyak«aæ niyataæ darÓayati | parok«asyÃntarà sÃk«Ãd anavabhÃse 'pi tatsambaddhatayà cÃnumÃnaæ kÃryasvabhÃvajam ekÃntaniyataæ bhÃvam, anupalambhajam ekÃntaniyatam abhÃvaæ tathÃbhÆtaæ darÓayati | ato 'smÃd hetor ete dve api tathÃrÆpe | tato 'nena sÃmastyani«edhasya ni«edha upsaæh­ta÷ | anyathà vyÃkhyÃyamÃne tu yato 'stu (-yat astu) niyatam arthaæ pradarÓayato 'ta ete niyatÃrthopadarÓake ity artha÷ syÃt | etc ca parisphuÂasyaiva sphuÂÅkaraïam anarthakam Ãpadyeteti #< [DhPr p.22]># ÃbhyÃæ pramÃïÃbhyÃm anyena ca darÓito 'rtha÷ kaÓcid atyantaviparyasta÷, yathà marÅcikÃsu jalam. sa ca asattvÃt pÃptum aÓakya÷. kaÓcid aniyato bhÃvÃbhÃvayo÷, yathà saæÓayÃrtha÷. na ca bhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ yukto 'rtho jagaty asti. tata÷ prÃptum aÓakyas tÃd­Óa÷ | sarveïa ca aliÇgena vikalpena niyÃmakam ad­«Âvà prav­ttena bhÃvÃbhÃvayor aniyata #<_____________________________________># bhavatÃm ete niyatÃrthopadarÓake, pramÃïe tu katham ity Ãha -- ## -- iti | ##niyatÃrthapradarÓakatvena | niyatÃrthapradarÓakatvÃbhÃvÃt kilÃprÃmÃïyam anayo÷ ÓaÇkitam | saty api tasmin kathaæ tat syÃd iti bhÃva÷ | anayo÷ prv­ttivi«ayapradarÓanaprakÃropadarÓane tadanyasya j¤Ãïasya ca tadapradarÓane yad buddhistham ÃsÅt, tad idÃnÅæ ##ity Ãdinà 'bhivyanakti | nÃnyad vij¤Ãnaæ pramÃïam iti vacanavipariïÃmena sambandha÷ | yady evaæ j¤ÃnatvÃviÓe«Ãd amÆ api pramÃïe mà bhÆtÃm ity Ãha -- ## iti | #<ÃdarÓayad >#iti hetau Óatur vidhÃnÃd dhetupadam etat | tenÃyam artha÷ -- yata÷ prÃptuæ Óakyam artham ÃdarÓayati tena prayak«Ãdikaæ prÃpakam iti | bhavatu prÃpakam, pramÃïaæ tu kasmÃd ity Ãha -- ##iti | ## 'vadhÃraïe | nanu ÃbhyÃmanye nÃpi darÓito 'rtha÷ ÓakyaprÃpaïa eva tatas tadupadarÓakam api kiæ na prÃpakaæ prÃpakatvÃc ca kiæ na pramÃïam ity Ãha -- ##iti | ## yasmÃt | ##grahaïena saæÓayaj¤Ãnavi«ayÃd viÓe«a darÓayati | tathÃvidho 'pi kiæ na prÃpyeta ity Ãha -- ## iti | ## yasmÃdarthe | niyatopadarÓakatve 'py anarthopadarÓakatvÃd apramÃïyam asya darÓitam | yadi kaÓcid Åd­Óas tadanyaj¤Ãnavi«ayo 'nyÃd­Óo bhavi«yati | tadupadarÓakaæ ca pramÃïaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##iti | #<ÓaæÓayÃrtha÷># saæÓayÃlambana÷ | `sthÃïur và puru«o vÃ' iti hi pratyaya÷ sthÃïum ullikhya puru«o vety Ãlambayaæs tadabhÃvam ullikhati | tata÷ sthÃïvabhÃvÃvyabhicÃriïaæ puru«aæ puru«a(-«Ã)bhÃvÃvyabhivÃriïaæ ca sthÃïum avasyann abhÃve nÃpy abhÃva(ve) niyataæ sthÃïuæ puru«aæ và darÓayatÅti bhÃvÃbhÃvayor aniyataæ darÓayati | yata evÃyam ekÃntaniyataæ darÓayitum anÅÓÃno dolÃyate, tata eva saæÓaya ity upapadyata iti | atha viparyayÃrtho 'sattvÃn na prÃpyatÃm, ayaæ tu kasmÃn na prÃpyata ity Ãha -- ## iti | ## yasmÃdarthe | nanu bhavatu saæÓayaviparyayayor aprÃmÃïyaæ [10b] kiæ naÓ cchinnam? etad atiriktaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃm anyat pramÃïaæ bhavi«yatÅty ÃÓaÇkyÃha -- ## -- ityÃdi | ##yasmÃt | sarvÃntargatatvÃd #< [DhPr p.23]># eva artho darÓayitavya÷. sa ca prÃptum aÓakya÷. tasmÃd aÓakyaprÃpaïam atyantaviparÅtaæ bhÃvÃbhÃvÃniyataæ ca arthaæ darÓayad apramÃïam anyaj j¤Ãnam. arthakriyÃrthibhiÓ ca arthakriyÃsamarthavastuprÃptinimittaæ j¤Ãnam m­gyate. yac ca tair m­gyate, tad eva Óastre vicÃryate. tato 'rthakriyÃsamarthavastupradarÓakaæ ##m.#< ># ________________________________________________________________ anumÃnasyÃpi tathÃtvaæ syÃd ity Ãha -- ## -- iti | nÃsya liÇgam utpÃdakatvena vidyata ity aliÇgam | yady aliÇgena sarveïa tat karaïÅyaæ tadà pratyak«ap­«Â÷abhÃvino 'pi vikalpasya tadà ''yÃtam ity Ãha -- ## iti | vi«ayÃdhÅno hi niyatÃrthaparigraho j¤Ãnasyety artho niyÃmaka÷ | tad ad­«Âvà | nanu kiæ pratyak«ap­«Â÷abhÃvy api niyÃmakam arthaæ d­«Âvà pravarttate, yena tÃdrÆpyavirahÃd anye«Ãæ vikalpÃnÃæ tathÃtvam ÃÓaÇkyate | ucyate | ##ty atrÃntarbhÆto ïijartho dra«Âavya÷ | tato 'yam artha÷ niyÃmakam ad­«Âvà pravarttiteneti | tathà ca sati pratyak«ap­«ÂhabhÃvÅ vikalpo niyÃmakaæ d­«Âvaiva pratyak«eïa pratyayena pravarttyata iti tathÃtvena parih­to bhavati | itare tv aliÇgavikalpà yena pravarttyante jÃyante na tena sÃk«Ãn niyÃmako d­«Âa iti ## tathÃtvÃnu«aÇga÷ | anye tu anumÃnaniv­ttyartham aliÇgeti yojayitvà kathaæ punar avasÃyÃtmakenÃpy aliÇgena tenaivaæ karaïÅyam ity ÃÓaÇkya niyÃmakam ad­«Âvety asya tu hetubhÃvena viÓe«aïatvÃn niyÃmakam ad­«Âvà prav­ttatvÃd ity artha÷, iti vyÃkhyÃya tÃtparyÃrtham api darÓayanti | yady api ÓabdÃdijanmÃno vikalpà nobhayapak«asaæsparÓena dolÃyante, tathÃpi te niyÃmakÃnÃÓrayeïa pravarttamÃnà na yaukti(-kta)saæÓayarÆpatÃm ativarttanta iti | pÆrvavyÃkhyÃne 'py ayam evÃÓaya÷ | sarvasya tasya samudÃcarator viruddhayor ÃkÃrayor abhÃve 'pi yuktyà dvitÅyÃkÃrÃnupraveÓÃt saæÓayarÆpatvena bhÃvÃbhÃvÃniyatÃrthopadarÓakatvam iti | eke tu niyÃmakaæ vikalpayitavyaæ vastunÃntarÅyakaæ vastv ad­«Âvà prav­tteneti yojayanti | ##ti cÃsyaivÃrthasya hetubhÃvena viÓe«aïam Ãhu÷ | ubhaye 'pi tu pratyak«ap­«ÂhabhÃvivikalpenÃtiprasaÇgam anadhigatÃrthÃdhigantur vikalpya(-lpa)sya prÃmÃïyacintà 'dhikÃreïa nirÃkurvate | tenÃyam artha÷ -- sarveïa tenÃnadhigatatvÃ(-gatÃrthÃ)dhigant­tayà 'bhipretenaivam avaÓyakaraïÅyam iti | aniyatÃrthapradarÓakam api tatprÃpakaæ syÃd ity Ãha -- ## iti | ## yasmÃd arthe | ## ity asyÃnantaraæ sa avadhÃraïÃrtho dra«Âavya÷ | ## 'niyato 'rtho na ##'ÓakyatvÃd iti bhÃva÷ | nanu ca tÃd­Óaæ sarvaæ mà bhÆt prÃpakam, pramÃïaæ tu kasmÃn na bhavatÅty ÃÓaÇkya pÆrvoktam evopasaæharati ##iti | yasmÃt prÃpakatvÃd eva pramÃïaæ ## | arthasyÃÓakyaprÃpaïatve 'tyantaviparÅtatvÃnitya(-tvÃniyata)tve hetÆ hetubhÃvenÃnyayor viÓe«aïatvÃt | ## 'prÃptikÃrthasamuccaye | kaÓcid atyantaviparyasta÷, kaÓcid aniyata ityÃder yathÃkrÃmam upasaæhÃra÷ -- ##iti ##ity asya | #< [DhPr p.24]># yac ca tena pradarÓitam, tad eva prÃpaïÅyam. arthÃdhigamÃtmakaæ hi prÃpakam ity uktam. #<____________________________># syÃd etat -- ÓakyaprÃptikÃrthopadarÓakam eva samyagj¤Ãnaæ [11a] ##iti nirnimittam idam | tathà cÃnyad api kiæ na parÅk«yata ityÃha -- ##iti | ## yasmÃt | ##sya dÃhÃde÷, ##ni«patti÷ | tÃm arthyantÅti tathà | etair arthakriyÃyÃæ Óaktasya vastuna÷ ##yan ##tan ##'nvi«yate | arthakriyÃrthitvÃd eva ca tad anve«aïam e«Ãm avaseyam | ##ca prek«Ãvadbhir iti prakaraïÃd dra«Âavyam | itarathÃrthakriyÃrthibhir apy prek«Ãvadbhir mithyÃj¤Ãnam api nibhÃlyata iti tatparÅk«Ã 'py Ãpatet | yadi nÃma tais tan m­gyaæ tathÃpi tad itarad api j¤Ãnaæ kiæ na parÅk«yata ity Ãha ##-- iti | ##'vadhÃraïe | ##parÅk«yate | Åd­Óaæ ## ## pravarttakaæ yad anusaranti bhavanta iti vibhajya pratipÃdyate | ayam asyÃÓaya÷ -- na vyasanitayà ''cÃryeïà j¤Ãnaæ vicÃryate | kin tarhi? arthakriyÃrthijanÃnurodhena | te tathÃbhÆtam eva j¤Ãnaæ m­gayante nÃnyad iti ##vicÃryata iti | ##ti ca mukhyav­ttyabhiprÃyeïoktam na tu mithyÃj¤Ãnaæ ÓÃstre 'smin na vicÃryate eva | prasaÇgÃt tu tasyÃpi kalpanÃprabh­tau vicÃrasambhavÃd iti | nanu ÓakyaprÃpaïÃrthopadarÓakam eva samyagj¤ÃnÃrthopadarÓakam eva samyagj¤Ãnaæ kuto vyavasthÃpyate praÓne kim idam aprak­tam ucyata ityÃha -- ## iti | yato 'rthakriyÃrthinÃæ prek«ÃvatÃæ nÃnyan m­gayaïÅyam, tad anve«aïÅyam eva vicÃraïÅyam, vyasanitayà vicÃrÃsambhavÃt | tato 'rthakriyÃsamarthasya vastuna÷ vastuna÷ pradarÓakaæ samyagj¤Ãnaæ nÃnyad iti arthÃt | astu samyagj¤Ãnam Åd­Óam eva | tat punar anyad upadarÓya anyat prÃpayad api kiæ na samyagj¤Ãnaæ tat pramÃïaæ vyavahriyate? tathà ca pÅtasaækhyÃ(-ÓaÇkhÃ)dij¤Ãnam api prÃmÃïyÃn nÃpaiti | Ãha -- ## iti | ## 'vadhÃraïe | anena pÅtaÓaæ(-ÓaÇ)khÃdij¤Ãnam apy aæÓe saævÃdÃt pramÃïam iti yat kaiÓcid i«Âiæ tad api samyagj¤Ãnavyavacchedyam iti darÓayati | nanu cÃnuktasamam idaæ pÅtaÓaÇkhÃdij¤ÃïenÃnupadarÓatasyÃpi ÓuklaÓaÇkhasya, jalaj¤ÃïenÃnupadarÓitasyÃpi marÅcikÃnicayasya prÃpaïadarÓanÃt | naitad asti | yato na tajj¤ÃnapÆrvikà sà prÃpti÷, tasyÃ'j¤Ãtavastuvi«ayatvÃt | na ca tena ÓuklaÓaÇkhavastu marÅcivastu và j¤Ãtam | yathà tu j¤ÃnÃntarÃd eva tathÃvidhÃrthaprÃptir na tatas tathà anenaiva #<$$># nirloÂhitam iti nehocyate | #<[DhPr p.25]># tatra pradarÓitÃd anyad vastu bhinnÃkÃram, bhinnadeÓam, bhinnakÃlaæ ca. viruddhadharmasaæsargÃd dhi adyad vastu. deÓakÃlÃkÃrabhedaÓ ca viruddhadharmasaæsarga÷. tasmÃt anyÃkÃravad vastu grÃhi na ÃkÃrÃntaravati vastuni pramÃïam, yathà pÅtaÓaÇkhagrÃhi Óukle ÓaÇkhe. deÓÃntarasthagrÃhi ca na deÓÃntarasthe pramÃïam, yathà ku¤cikÃvivaradeÓasthÃyÃæ maïiprabhÃyÃæ maïigrÃhi j¤Ãnaæ na apavarakasthe maïau. kÃlÃntarayuktagrÃhi ca na kÃlÃntaravati vastuni pramÃïam, yathà ardharÃtre madhyÃhnakÃlavastugrÃhi svapnaj¤Ãnaæ na ardharÃtrakÃle vastuni pramÃïam. __________________________________ tad eva tena prÃpaïÅyam iti kuta evad ity Ãha -- ##ti | ##r yasmÃt | ## iti pradarÓanÃdÅnÃæ vastuto 'bhedaæ pratipÃdya ##anena prakÃÓitatvÃt, na tu sÃk«Ãd abhihitam | yady anyad adhigamyÃnyat prÃpayet, tadà pradarÓanaprÃpaïayor bheda eva syÃt, abhedaÓ ca pratipÃdita iti bhÃva÷ | kathaæ punar adhigatir eva phalam ity anena tathÃtvam asyoktam? yata÷ prÃpakatvaæ prÃmÃïyam, phalaæ ca tadavyatiriktam iti | atha và ##ity anenaivam uktam | tathà hi tÃd­Óam artham ÃdarÓayad iti paricchindad ity artha÷ | paricchedaÓ ca prÃpakatvÃn na bhidyata iti | bhavatÆpadarÓatÃrthaprÃpakatvam eva samyagj¤Ãnam | yat tu tad eva prÃpya vastu ÓaÇkhÃdikaæ pÅtarÆpatayà pradarÓayati tatkatham asamyagj¤Ãnam ity Ãha -- ## iti | ##ti vÃkyopak«epe caitad | ## rÆpÃd ## sad ## ity anyatvaæ vidheyam | ÃkÃrÃdibhinnam api na tato 'nyat, tad evedam ity adhyavasÃyÃd ity Ãha -- ##ti | ##r yasmÃt | yadi viruddhadharmÃdhyÃsÃd anyatvam, na tarhi deÓÃdibhedÃd ity Ãha | ##ti | ## yasmÃt | bhavatv evaæ tathÃpy ÃkÃrÃdibhinnagrÃhij¤Ãnam ÃkÃrÃnntarÃdiyogini vastuni kiæ na pramÃïam ity Ãha -- ##iti | yasmÃt samyagj¤Ãnena yad eva hi darÓitaæ tad eva prÃpaïÅyam, ÃkÃrÃdibhinnaæ ca tato 'nyat ## | kim iva kva na pramÃïam ity Ãha -- ##ti | bhinnadeÓagrÃhiïa÷ kà vÃrtety Ãha -- ##ti | kiævan na pramÃïam ity Ãha -- ##ti | ##Óabdena deÓaviÓe«o layanodarÃdiÓabdavÃcya ucyate | ##ÓabdasyÃpy etad arthasya bhÃvÃt | ## iti pÃÂhe 'pi na do«a÷ | bhinnakÃlagrÃhiïa÷ kà vyavasthà ity Ãha -- ##ti | upadarÓanakÃlÃd anyena ## vyÃvahÃrikeïà ## sambaddhaæ tad## bhinnakÃlavastugrÃhÅti yÃvat | ##pÆrvavat pÆrveïa sahedam aprÃmÃïyena samuccinoti | tad udÃharann Ãha -- ##ti | ayam asyÃrtha÷ -- adharÃtre nidrÃïasya madhyÃhnakÃlapratibhÃsam anubhavato vaïijyÃgatasutavastudarÓanah­«itaromïa eva jhaÂiti bodhe kÃkatÃlÅyanyÃyena ca saty api putropalambhe tajj¤Ãïaæ na pramÃïam | tat khalu paramÃrthenÃrdharÃtrakÃlasambanddhaæ madhyÃhnakÃlÃkalitaæ ca pratÅtam iti madhyÃhnakÃlatvenÃvabhÃsanÃd eva ca madhyÃhïakÃlaæ tad vastÆktam | #< [DhPr p.26]># nanu ca deÓaniyatam ÃkÃraniyataæ ca prÃpayituæ Óakyam, yatkÃlaæ tu paricchinnam, tatkÃlaæ na Óakyaæ prÃpayitum. na ucyate -- yasminn eva kÃle paricchidyate, tasminn eva kÃle prÃpayitavyam iti. anyo hi darÓanakÃla÷, anyaÓ ca prÃptikÃla÷. kiæ tu -- yatkÃlaæ paricchinnam, tad eva tena prÃpaïÅyam. abhedÃdhyavasÃyÃc ca santÃnagatam ekatvaæ dra«Âavyam iti. __________________________________ ##ÃgamanakÃlo yasya tasmin ##| atha và yo 'rdharÃtre supto 'hno madhyam udgate savitari putram Ãgataæ d­«Âavà prabhÃtÃyÃæ rÃtrau sampanne madhyandine tasminn eva ca deÓe tam eva suta(-taæ) prÃgataæ prabuddho 'pi paÓyati | tasya taj j¤Ãnaæ saævÃdamÃtrabhÃg api na pramÃïam, yato 'rdharÃtre madhyÃhnam, tadÃnÅm anÃgatam api putram Ãgataæ, tenÃvagatam | na cÃrdharÃtre deÓakÃlaniyatasya putrasya, tasya ca kÃlasyÃsti sadbhÃva÷ | tadà tv ardharÃtra÷ paramÃrthata÷ pratibhÃsakÃlo yasya madhyÃhnakÃlayuktavastuna iti yojyam | etena suptasya kenacit paÂhyamÃnaæ granthaæ Ó­ïvato j¤Ãnam asatyÃrthaæ vyÃkhyÃtam avaseyam | yasmÃd deÓakÃlabhinnÃtmÃnaæ ÓrotÃraæ granthaæ ca Órotavyaæ paÓyati nidropahata÷ | na ca taddeÓakÃlasambaddhau sta÷ | yaddeÓakÃlau ca stas tathà na g­hïÃtÅti | anayaiva ca diÓà vÃjisvapno 'pi vyÃkhyÃto dra«tavya÷ | yatas tatrÃpi ghoÂakasvapne yatkÃladarÓanavi[12a]«ayà bhÃvà d­Óyante na tathà santi, yatkÃlÃÓ ca santi tatkÃlà na d­Óyante | ardharÃtrÃdi«u hi svapnadarÓanam, sÆryodayÃdisambaddhÃÓ ca te bhÃvà d­Óyante | tasmÃt svapne ke«Ã¤cid anubhÆtÃnÃæ atyantam abhÃvÃd arthakriyÃyà nÃsti sattvam | kecit tu arthakriyÃkÃritayà abhimatÃh saty asvapne vi«ayà d­«ÂakÃlabhedavyabhicÃriïo na santy eveti prakaraïÃrtha÷ | idam Åd­gviÓi«Âaæ svapnaj¤Ãnam udÃharato $$syÃyam ÃÓaya÷ -- evaævidhasya svapnaj¤Ãïasya sadarthatvÃbhimÃna÷ ke«Ã¤cit $$Ãm astÅti tad abhimÃnaÓamanÃyedaæ mayodÃharaïÅk­tam | na tv asmÃd anyasya svapnaj¤Ãnasya kaÓicd viÓe«a÷ | sarvasyaiva svapnaj¤Ãïasya nirÃlambanatayà mithyÃj¤ÃnatvÃd iti | idÃnÅæ `paricchidyamÃnasya yatkÃlaæ paricchedanaæ tatkÃlam eva prÃpyamÃïasya*< >*prÃpaïaæ abhimatam' -- evaæ bruvata iti matvà 'syÃrthasyÃnupapattiæ codyati -- ##-- iti | deÓe niyatam ÃkÃre niyataæ ca Óakyaæ prÃpayitum ity abhidadhÃno 'nayor avipratipattim Ãha | idaæ tu na sambhÃvyata ity Ãha -- ## -- iti | ##nà 'nantaroktÃbhyÃæ vidhÃbhyÃæ vaidharmyam Ãha | ya÷ kÃlo sya paricchedanasya tad yathà bhavati tathà paricchinnam | sa kÃlo yasya prÃpaïasya tad yathà bhavati | tathà na Óakyaæ prÃpayitum | yasmin kÃle paricchinnam tasmin kÃle na Óakyate prÃpayitum ity artha÷ | evaæ ca bruvatà 'nena ##ti yad uktaæ tad ayuktam iti darÓitam | sarvasyaiva j¤Ãnasya evaæÓÅlatvÃd iti | ##ityÃdinà siddhÃntavÃdÅ codakasyÃnuktopÃlambham Ãha | anenÃpi na ki¤cit#< [DhPr p.27]># #< samyagj¤Ãnam pÆrvaæ kÃraïaæ yasyÃ÷ sà tathà uktà | kÃryÃt pÆrvaæ bhavat kÃraïaæ pÆrvam uktam | kÃraïaÓabdopÃdÃne tu puru«Ãrthashiddhi÷ sÃk«ÃtkÃraïaæ gamyeta | pÆrvaÓabde tu pÆrvamÃtram |># kÃraïam uktam | tat kiæ tvayaivaæ nocyata iti pÃrÓvasthaæ praty asyaivÃbhiprÃyaæ prakÃÓayati -- ## -- iti | #<÷Å>#ti yasmÃt | yady evaæ nocyate tarhi kiæ nÃmocyata ity Ãha -- ## -- iti | nipÃtÃnipÃtasamudÃyo 'yaæ kevalam ity asyÃrthe | nanu asaÇgatam idaæ vÃkyaæ | na hi yad eva paricchinnam ity asti yenaivam ucyate | yatkÃlaæ tu prariccchinnaæ tatkÃlam iti tu yuktaæ vaktum, na ##ti | sayam etat | kevalaæ bodhe yatna÷ karaïÅya÷ | ##ity anena hi takÃlam iti prÃptam, ##ti ##chabdena vastuvi«ayo ##chabda Ãk­«yate | tato 'yam artha÷ -- ##yad vastu takÃlaæ ## vastu prÃpanÅyam iti | aho ga¬upraveÓe 'k«atÃrÃnirgamo jÃta÷ | evaæ khalu vÃkyaæ syÃt samarthitam, pÆrvapak«Ãt punar asyÃviÓe«a÷ prÃpta÷ | asti viÓe«o mahÃn, kevalaæ bhavatà na samÅcÅnaæ nirÆpita÷ | tathà hi pÆrvapak«ÃvasthÃyÃæ yatkÃlaæ tatkÃlaæ iti cÃtra bahuvrÅhiïà paricchedanalak«aïà prÃpaïalak«aïà ca kriyà 'bhidhÅyate | idÃnÅæ punar vastuto nÃyam artha÷ | yad vastu yena kÃlena sambaddhaæ ## kÃlena sambaddhaæ svarÆpeïa ## tadà 'nyadà và | paricchedasya yÃd­Óa÷ kÃlas tasmin kÃle yad vidyamÃnaæ ##iti yÃvat | tataÓ ca paricchedakÃ[12b]là 'sato yad grÃhakaæ tan na pramÃïam ity avati«Âhate | ##ityÃdinà ca yad etad uktaæ tad bÃhyaprÃpaïÃbhiprÃyeïa dra«Âavyam | paramÃrthatas tu j¤Ãnasya pradarÓanÃd anya÷ prÃnapaïÃvyÃpÃro nÃstÅti yasminn eva kÃle paricchidyate 'rthas tasminn eva kÃle prÃpyata iti | etac cÃnantaram evÃnenaiva vistareïa pratipÃditam iti svavacanavyÃghÃto 'nyathà 'sya syÃd iti | nanv evam api paricchedakÃlavarttina÷ prÃpaïaæ na sambhavaty eva | sarvasyaiva vi«ayasya k«aïikatvÃt | tathà copadarÓitÃrthaprÃpakatvaæ nÃma kasyacid api j¤Ãnasya nÃstÅty asambhavitaiva samyagj¤Ãnatvalak«anasya syÃd ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti | ##karÆpatvena tad evedam ity ÃkÃreï#<ÃdhyavasÃyÃt >#| upÃdÃnopÃdeyak­tak«aïaprabandha÷ santÃnas tadÃÓrita÷ | ayam asya bhÃva÷ -- sÃævyavahÃrikasyeha pramÃïasya lak«aïÃm ucyate | tena naikÃntena vastusthitir apek«yate | tatra yady api vastusthityà paricchinnaprÃpyayor nÃnÃtvaæ tathÃpi vyavaharttÃro nirantarÃparÃparotpatter avidyÃvaÓÃc ca hetuphalarÆpaæ k«aïapracayaæ tad evedam ity ekatvenÃdhimu¤canti tata÷ paricchedakÃlabhÃvina÷ prÃpaïaæ sambhavaty eva | ##÷ samyagj¤ÃnapadavyÃkhyÃnaparisamÃptau | tad anena prabandhena samayagj¤anapadaæ vyÃkhyÃyÃdhunà ##Óabdaæ vyÃcikhyÃsus tena sÃdharmasya vigraham Ãha -- ##iti | #< [DhPr p.28]># #< dvividhaæ ca samyagj¤Ãnam arthakriyÃnirbhÃsam, arthakriyÃsamarthe ca pravartakam | tayor madhya yat pravartakam, tad iha parÅk«yate. tac ca pÆrvamÃtram. na tu sÃk«ÃtkÃraïam. samyagj¤Ãne hi sati pÆrvad­«Âasmaraïam, smaraïÃd abhilëa÷, abhilëÃt prav­tti÷, prav­tteÓ ca prÃpti÷. tato na sÃk«Ãthetu÷.># #<___________________________________________________________________________># nanu puru«Ãrthasiddhi÷ samyagj¤Ãnasya prayojanaæ kÃryatvena | tathà ca samyagj¤ÃnakÃraïiketi vaktum ucitaæ tatkim evam uktam ity Ãha -- ##iti | anena vyavasthÃvÃcÅ sann eva pÆrvaÓabda÷ kÃraïe varttata iti darÓayati | ##iti `lak«aïahetvo÷ kriyÃyÃ÷' [pÃïini 3.2.126] iti hetau Óatur vidhÃnÃt hetupadam etat | yady evaæ kÃraïaÓabda eva kriyatÃm ity Ãha -- ##ti | ayaæ bhÃva÷ -- karotÅti kÃraïam ucyate, na tv akurvad rÆpam | akurvati puna÷ kÃraïavyapadeÓa÷ kÃraïakÃraïatvÃd aupacÃrika÷ | na ca mukhye sambhavati amukhye pratyayo yujyate | tato yad eva j¤Ãnam avyavadhÃnena puru«Ãrthasiddher nibandhanam, tad eva kÃraïaÓabdena pratÅyeteti. yadi pÆrvagrahaïe 'py evaæ pratyayas tadà ko viÓe«a ity Ãha -- ## iti | ##÷ kÃraïaÓabdÃd viÓe«am asyÃha -- ##iti sÃk«ÃtkÃraïam itaraÓ ca | nanÆbhayo÷ sambhave sÃk«ÃtkÃraïaparihÃreïetaragrahaïÃya pÆrvaÓabda÷ Óobhate | na caivam asti, sarvasyaiva puru«Ãrthasiddhiæ prati sÃk«ÃtkÃraïatvÃd ity Ãha -- ##iti | ## yasmÃdarthe | kathaæ dvaividhyam ity Ãha -- ##ti. nirbhÃsate 'sminn iti ## arthakriyÃyà nirbhÃso yasmÃt tat tathÃ. yata÷ sÃdhanaj¤ÃnÃd anantaraæ dÃhÃdipratibhÃsaj¤Ãïam utpadyate, tad evam ucyate. $$ tu k«aïena kÃryakÃraïÃvyavahÃrasyÃrvÃgdarÓanena karttum aÓakyatvÃd dÃhÃdipratibhÃsam eva j¤Ãnam evaæ bruvate | arthakriyÃyÃ[13a]nirbhÃso 'sminn iti k­tvà | aparam ##| yat prav­ttisamadhigamyÃrthakriyÃgocaraæ tad evam uktam | ## 'rthakriyÃnirbhÃsÃpek«ayà samuccaye | anyo÷ kiæ parÅk«yata ity Ãha ## -- iti | pravarttakam api sÃk«ÃtkÃraïaæ tat ko 'nyatra vidve«o yenedam eva vicÃryate? kiæ và pÆrvaÓabdenety Ãha -- ##iti. ## yasmÃt. ayam ÃÓaya÷ -- yata÷ pravarttante tat sarvam arthaprÃpter vyavahitaæ kÃraïam | ataÓ ca sambhavat pratibandhaæ tat prav­ttyaÇgatvÃt pÆrvamÃtram, na tv anantaraæ kÃraïam iti | pÆrvamÃtrÃbhidhÃnena sÃntaram | amum eva dra¬hyann Ãha -- ## -- iti | ##r viÓe«Ãrtha÷ | kuta etad ity Ãha -- ##iti | ##r yasmÃt | tasmin samyagj¤Ãne prakaraïÃt sÃdhananirbhÃse ## | sm­tibÅjopajananayogyaj¤Ãnaj¤Ãtasya dÃhÃde÷ ##| tato #<'bhilëa÷ -- >#tatprÃptÅcchà | tata÷ ## pravarttakaj¤ÃnopadarÓitam arthaæ prÃptukÃmà vyÃpÃrasahÃyà buddhi÷ | tasyÃÓ ca prÃptir upÃditsitalÃbha÷ | yasmÃt smaraïÃdinà vyavadhÃnaæ ##tasmÃt ## upÃya÷ puru«Ãrthasidder iti prakaraïÃt | #< [DhPr p.29]># arthakriyÃnirbhÃsÃæ[24]tu yady api sÃk«ÃtprÃpti÷, tathà api tan na parÅk«aïÅyam. yatra eva hi prek«Ãvanto 'rthina÷ sÃÓaÇkÃ÷, tat parÅk«yate. arthakriyÃnirbhÃse ca j¤Ãne sati siddha÷ puru«Ãrtha÷. tena tatra na sÃÓaÇkà arthina÷. atas tan na parÅk«aïÅyam. tasmÃt parÅk«Ãrham asÃk«ÃtkÃraïaæ samyagj¤Ãnam ÃdarÓayituæ kÃraïaÓabdaæ parityajya ##grahaïaæ k­tam. __________NOTES__________ [24] -nirbhÃse tu ACPHN;-nirbhÃsÃt tu BED ___________________________ ______________________________________________________ yadi paramparayà 'pi prÃptihetu÷ parÅk«yate tarhi sÃk«Ãt hetur atitarÃæ parÅk«aïÅya ity Ãha -- ## | ##÷ pravarttakÃdhyak«Ãd arthakriyÃnirbhÃsaæ bhedavad darÓayati | yada ## iti pÃÂhas tadà arthakriyÃnirbhÃsam ity asyÃntyavyÃkhyÃnapak«e bhinnà santo«ÃdiprÃptir lokÃdhyavasÃyasiddhà yà tasyà hetu÷ | ##pÃÂhe tu tadvyÃkhyÃnÃnavadyatà | pÆrvavyÃkhyÃne tÆpacÃrÃt prÃptihetu÷ prÃptiÓabdena vaktavya÷ | karaïÃsÃdhano và prÃtpiÓabdo dr«Âavya÷ | kasmÃt tat na parÅk«yata ity Ãha -- ## -- iti | ##r yasmÃt | ## sasandehÃ÷ | ÃÓaÇkÃgrahaïasyopalak«aïatvÃt saviparyÃsà ity api dra«Âavyam | evaæ bruvataÓ cÃyam ÃÓaya÷ -- na vyasanam etac chÃstrak­to yena j¤Ãnam aprÅk«amÃïa÷ svÃsthyam alabhamÃna÷ parÅk«ate | kin tarhi? vyutpÃdyajanaprayojanoddeÓenÃyam asyÃrambha÷ | saæÓayaviparyÃsÃpasÃraïaæ ca vyutpÃdyajanaprayojanam | tato yatraiva te tathÃprav­ttayas tad eva parÅk«yata iti | arthakriyÃnirbhÃse 'pi te tathÃv­ttaya ity Ãha -- ##ti | ##Óabdas tuÓabdasyÃrthe | kuto na tathÃv­ttaya÷? yena sÃk«ÃtkÃraïe 'smin sati siddha÷ puru«Ãrta÷, tenÃnantaram eva phalasyÃnubhÆyamÃnatvÃt, tad eva santo«ÃdigamanÃd và | vyÃkhyÃnadvaye 'pi arthakriyÃnirbhÃsaÓabdavÃcyadvaye sthite dvayam etat ÓaÇkÃyÃ÷ kÃraïam -- anantaraphalÃdarÓanam, adhyavasÃyasiddhabhinnaprÃptyabhÃvo và | tadabhÃbe tu kathaæ ÓaÇkerann iti bhÃva÷ | mà bhÆvaæs tatra sÃÓaÇkÃs tat kiæ siddham ity Ãha-- ## iti | yadi vyavahitaæ pravarttakaæ puru«Ãrthasiddher na kÃraïaæ tarhi katham uktam -- #<`kÃryÃt pÆrvaæ bhavat kÃraïaæ pÆrvam uktam' >#iti? asÃk«ÃtkÃraïe cÃkÃraïe kÃraïa[13b]viÓe«aïaæ sÃk«Ãd iti nirarthakam ity ÃÓaÇkyÃha -- ##iti | yasmÃt sÃk«ÃtkÃraïam ÃÓaÇkÃnÃspadaæ sad aparÅk«aïÅyaæ ##yad ## eva ca ## parÅk«k«Ãyogyaæ pravarttakaæ ##ÃdarÓayi«yÃmi -- iti ## vihÃya ##$<ÃcÃryeïe>$ty arthÃt | etad uktaæ bhavati -- yo 'yaæ kÃraïaÓabdo vyavahite kÃraïakÃraïe varttate nÃyaæ tatrÃbhidhÃyakatvena varttate ## iti vyutpatte÷ | kin tarhi? tÃdarthyÃd upacÃrata iti |#< [DhPr p.30]># puru«asya artha÷ ##÷. arthyata ity artha÷ kÃmyata iti yÃvat. heyo 'rtha upÃdeyo vÃ. heyo hy artho hÃntum i«yate, upÃdeyo 'pi upÃdÃtum. na ca heyopÃdeyÃbhyÃm anyo rÃÓir asti. upek«aïÅyo hy anupÃdeyatvÃt heya eva. tasya ## hÃnam upÃdÃnaæ ca. hetunibandhanà hi siddhir utpattir ucyate, j¤Ãnanibandhanà tu siddhir anu«ÂhÃnam. heyasya ca hÃnam anu«ÂhÃnam, upÃdeyasya ca upÃdÃnam. tato heyopadeyayor hÃnopÃdÃnalak«aïÃnu«Âhiti÷ ## ity ucyate. ________________________________________________________________________ syÃd etat -- saty api kÃraïagrahaïe vicÃrÃrham eva samyagj¤Ãïaæ pratipatsyate | yatas ##ity artha÷, sÃdhyatvÃt | prÃtipadikÃrthas tu kÃrakatvÃd guïa÷ pradhÃnÃnuyÃyÅ | tena pradhÃnÃnurodhÃt ##chabdo varïitayà nÅtyà mukhyasya kÃraïasya samyagj¤Ãnasya vyutpattikarmatÃ'nupapattes tatparityÃgena lak«aïayà tÃdarthyabhÆtayà pratyÃsattyà 'rthakriyÃsamarthapravarttaka eva pravartti«yate | yathà ma¤cÃ÷ kroÓantÅty atra pradhÃnÃnurodhÃt ma¤caÓabda÷ kroÓanakriyÃkartt­tvÃnupapatte­ mukhyam arthaæ tyaktvà lak«aïayà tÃtsthyabhÆtayà pratyÃsattyà puru«e«u varttata iti | satyam etat | kevalam evaæ sati vyÃkhyÃtÌïÃm idaæ kauÓalaæ syÃn na ÓÃstrak­ta iti sarvam anavadyam | idÃnÅæ ##padaæ vivari«u÷ ##Óabdena sÃrdham ##Óabdasya vigraham, ##svarÆpaæ ##tyÃdinà cëÂe | arthyata ity Ãcak«Ãïo[25]`artha yÃc¤ÃyÃm' ity ato ïijantÃt karmaïyacaæ darÓayati | ## ity asyÃrthaæ spa«Âayati -- ## i«yata ity anena yÃvÃn evÃrthaæ uktas tÃvÃn ##ity anenÃpÅti ##ity asyÃrtha÷ | __________NOTES__________ [25] artha upayÃc¤ÃyÃm -- dhÃtupÃÂha 10,373 | {Nach Ausgabe in B”thlingk ist es in 10,357} ___________________________ ko 'sÃv arthaæ ity Ãha -- ##iti | ##ÓabdaÓ ca ÓabdasyÃrthe | arthyamÃna i«yamÃïo 'rtha÷ | na tarhi heyo 'rtha ity Ãha -- ##iti | ##r yasmÃt | ## tyaktum i«yate tasmÃd artha÷ | ayam ÃÓaya÷ -- i«yamÃïa÷ khalv artha÷ | atra yady api svÅkaraïecchà nÃsti tathÃpi parihÃrecchà tÃvad astÅti | yadi hÃtum i«yamÃïo 'rtha÷ katham upÃdeyo 'rtha ity Ãha -- ##«yate kevalam upÃdÃtum | na kevalaæ heya i«yate ity ##Óabda÷ | nanu ca na heyopÃdeyÃv artho 'pi tv anyo 'pi | tata÷ so 'pi kasmÃn na pradarÓyata ity Ãha -- ##ti | ##vadhÃraïe yasmÃd arthe và | nanÆpek«aïÅyo 'pi rÃÓir asti | yatra na prav­ttir yataÓ ca na nirv­tti÷ | tat katham anubhavasiddhasyÃpahnva ity Ãha -- ##iti | ##r yasmÃt | atra $$ Ãha -- "yathà 'sÃv anupÃdeyas tathà 'heyo 'pi | tattra yady anupÃdeyatvÃd dheyas tadà 'heyatvÃd upÃdeya÷ kiæ na bhavati" iti | sÃdhÆktaæ tena $$ kevalaæ heyaÓabdÃrthavicÃre mano na #< [DhPr p.31]># ##à cÃsau ##ceti. ##Óabda iha dravyakÃrtsnye v­tta÷, na tu prakÃrakÃrtsnye. tato na ayam artha÷ -- dviprakÃrà api siddhi÷ samyagj¤Ãnanibandhanà eva iti. api tv ayam artha÷ -- yà kÃcit siddhi÷, sà sarvà k­tsnà eva asau samyagj¤Ãnanibandhanà iti. mithyÃj¤ÃnÃd dhi kÃkatÃlÅyÃpi nÃsty arthasiddhi÷. tathà hi -- yadi pradarÓitam artham prÃpayaty evam tato bhavaty arthasiddhi÷. _____________________________________________________________ praïihitam | tathà hi | hÅyate, tyajyate, na svÅkriyate iti heya÷ | hÃna¤ cÃsvÅkaraïam | na tu g­hÅtvà parityÃga÷ | tena ahivi«akaïÂakÃdÅnÃm api hÃnaæ tatrà [14a] 'prav­ttir eva | sà copek«aïiye 'py asti | tathà ca yadi tasya svÅkÃro bhavet, tadà 'heyatvaæ siddhim adhyÃsÅta | na ca tat svÅkriyata iti vyaktam ayaæ hetur asiddhas tasya | na tv asmÃkam asiddha÷ | anupÃdeyatvasya asvÅkarttavyatvasya siddhatvÃt | athÃnubhavasiddhasya t­tÅyarÃÓer upek«aïiyasyÃsvÅkaraïamÃtrÃd dheyena sÃrdham aikyapratipÃdanam ayuktam iti cet | priyam uktaæ prayeïa | na hi vayam api prasiddhyor heyopek«aïiyayor arthayor ekasvabhÃvatÃm Ãti«ÂhÃmahe | kin tu kriyÃnimittena heyaÓabdenaikÃbhidhÃnam tathà 'svÅkaraïÃrthena hÃnaÓabdenopek«Ãyà abhidhÃnam iti kim avadyam? etac ca heyopÃdeyatvam arhtayaikapuru«aikakÃlÃpek«ayà pratyeyam | adhunà ##ÓabdasyÃrthapadena vigrahaæ bruvann artham Ãha -- ##-- iti | nanu loke siddhir ni«pattir ucyate, yathaudanasya siddhir iti. tat katham evaæ varïyata ity Ãha -- ##ti. ##÷ kÃraïaæ nibaddhyate 'sminn iti ##pratibandhavi«aya÷ | hetur nibandhanam asyà iti vig­hya hetupratibaddhety artho vaktavya÷ | yadi janakanibandhanà siddhir Ŭ­ÓÅ tarhi j¤Ãnanibandhanà kÅd­ÓÅ bhavi«yatÅty Ãha -- ##ti | ##÷ pÆrvasyÃ÷ siddher asyà bhedaæ darÓayati | evaæ ca vyÃcak«Ãïa ##padavyÃkhyÃne "artha÷ prayojanaæ dÃhÃdi", siddhipadavyÃkhyÃne ca "tasya dÃhÃder ni«patti÷" iti yad $$ vyÃcak«ÃtÃæ tad dvayam apy apÃsyati | yata÷ svahetor eva vahnyÃder dÃhÃder ni«pattir na tu j¤ÃnÃt tasya tadakÃrakatvÃd iti | nanu yadi siddhir anu«ÂhÃnam, tarhi hÃnam upÃdÃnaæ siddhir ity Ãha -- ##-- iti. ##hetau, avadhÃraïe và ## ity asmÃt paro draÂavya÷. dvitÅyaÓ ##kÃra÷ samuccayÃrtha÷ | kim evaæ sati siddham ity Ãha -- ## iti | yato j¤Ãnanibandhanà siddhir Åd­ÓÅ ## tasmÃt kÃraïÃt | ##ÓabdÃnÃæ vigraham arthaæ vyÃkhyÃya samprati ##Óabdaæ vyÃkhyÃtuæ vigraham Ãha -- ##-- iti | evaæ ca vig­hïan yad $$ vyÃkhyÃtam -- "sarvaÓ cÃsau laukiko lokottaraÓ cÃsannadeÓo dÆradeÓaÓ ca puru«ÃrthaÓ ceti, tathà tasya siddhi÷" iti, tad dÆ«ayati. evaæ hi #< [DhPr p.32]># pradarÓitaæ ca prÃpayat samyagj¤Ãnam eva. pradarÓitaæ ca aprÃpayat mithyÃj¤Ãnam. aprÃpakaæ ca katham arthasiddhinibandhanaæ syÃt. tasmÃd yan mithyÃj¤Ãnam, na tato arthasiddhi÷. yataÓ ca arthasiddhi÷, tat samyagj¤Ãnam eva. ata eva samyagj¤Ãnam yatnato vyutpÃdanÅyam. yatas tad eva puru«Ãrthasiddhinibandhanam, ____________________________________________________ vyÃkhyÃyamÃne ##Óabdena puru«Ãrthasiddher aviÓe«aïÃd mithyÃj¤ÃnÃt kÃkatÃlÅyÃrthasiddhir nivÃrità syÃt | na ca sà sambhayinÅ | yathà ca sà na sambhavati, tathà 'nantaram eva pratipÃdayi«yate | _____________________________________________________________ yo 'pi $<ÓÃntabhadra÷>$ "sarvaÓ cÃsau puru«ÃrthaÓ ca, sarve«Ãæ và puru«ÃïÃm arthas tasya siddhi÷" iti vyÃca«Âe, so 'py anayaiva dvÃrà nirÃk­ta÷ | nanu sarvaÓabdasya prakÃrakÃtsnaryav­tter api darÓanÃn na j¤Ãyate kiæ v­ttir atrÃbhipreta ity Ãha -- ## iti. ## ni÷Óe«atÃyÃæ ##prav­tto vÃcakabhÃvena | yathà "sarvotpattimatÃm ÅÓvaro nimittakÃraïam" ity a[14b]tra | ##Óabdena cedaæ tad iti vyapadeÓayogyaæ grahÅtavyam | na tu $$siddhÃntaprasiddhaæ p­thivyÃdi | tad uktam -- "vastÆpalak«aïaæ yatra sarvanÃm prasajyate | dravyam ity ucyate so 'rtho bhedyatva vivak«ita÷" iti puru«Ãrthasiddhir apÅdaæ tad iti vyapadeÓayogyà | tena sà 'pi dravyam | tathÃv­tter asya grahaïÃd anyav­ttitayà prasiddhasyÃpi prati«edhaæ kaïÂhoktaæ karoti | ## iti varttate | yathà pÆrve vyÃcak«ate "sarvarasabhoktà 'yaæ bhik«Ãka÷" iti | yathà 'yam sarvaÓabda÷ prakÃrakÃrtsnyavÃcÅ tadvad atrÃpÅti | prakÃrakÃrtsnyav­tter agrahaïe ko guïa ity Ãha -- ## iti | tata÷ prakÃrakÃrtsnyav­ttasyÃgrahaïat | tathÃpi katham ayam artho bhavatÅti cet | bhavati hi prakÃrakÃrtsnyavacane sarvaÓabde saty ayam artha÷ -- na so 'sti puru«Ãrthasiddhe÷ prakÃra÷ phalalak«aïo và yo na samyagj¤Ãnanibandhana iti | sati caivaæ dviprakÃrà 'pi siddhi÷ samyagj¤ÃnapÆrvikety ayam artho bhavati | nanu cÃsminn apy arthe prakÃradvitayasya saæg­hÅtatvÃt kim asaæg­hÅtaæ nÃma yenÃyam artho yatnena mahatà hÅyata iti? kathaæ na hÅyatÃæ kasyÃÓcit tatprakÃrÃnta÷patitÃyà hÃnavyakte[26].....................na hi «a¬ api rasaprakÃrÃn bhu¤jÃna÷ kaÓcin madhurÃmlÃdirasavyaktÅ÷ sarvà eva bhuÇkte | na ca tathà 'kurvan sarvarasabhoktà na bhavatÅti | __________NOTES__________ [26] samyak{-Ç} na paÂhyate | ___________________________ yady ayaæ nÃrtha÷ kas tarhÅty Ãha -- ## ##-- iti | nipÃtasamudÃyo 'yaæ kin tvat yasyÃrthe sarvatra varttate | nanu ##ty ucyamÃne mithyÃj¤ÃnÃt kÃkatÃlÅyà 'py artha##nÃstÅti darÓitaæ syÃt | na caitad yujyate | yato yady api mithyÃj¤ÃnÃn niyamavatÅ nÃsty arthasiddhÅh, tathÃpi kÃdÃcitkÅ vidyate eva | yathà kaÓcit dahanoparivarttiæ maÓakavarttiæ dhÆmam avasÃyÃgnim anumÃya yadi prav­ttyà 'gnim ÃsÃdayati | ata eva ca mithyÃj¤Ãnasya kÃdÃcitkÃrtha-- #<[DhPr p.33]># siddhinibandhanatvÃt, samyagj¤Ãnasya tu niyamenÃrthasiddhinibandhanahetutvÃt samyagjÃnam eva yatnato vyutpÃdyate | na tv etÃvatà mithyaj¤ÃnÃn nÃsty evÃrthasiddhi÷ | prakÃrakÃrtsnyav­ttagrahaïe tu nÃyaæ do«a÷ | evaæ hi samyagj¤ÃnÃsÃdhya÷ paraprakÃro nirÃkriyate | na tu tatprakÃrÃnta÷pÃtinyÃ÷ kasyÃÓcit siddhivyakter mithyÃj¤ÃnasÃdhyatvam | na ca hÃnopÃdÃnavyaktaya÷ pratyekaæ prakÃraÓabadavÃcyÃ÷ prakÃrÃnantyaprasaÇgÃt | tasmÃt sarvaÓabada÷ prakÃrkÃrtsnyav­ttir eva prahÅtavya÷ -- iti $$ matam ÃÓaÇkyÃha -- ##| kÃtatÃlayo÷ saæyoga ivÃkasmakÅ ## kuto nÃstÅty Ãha -- ##i | ## iti mithyÃj¤ÃnÃt | tad api prÃpayaty evety Ãha -- ## iti | ## yasmÃt | pradarÓitaæ prÃpayad api mithyÃj¤Ãnaæ bhavi«yati | tata÷ ##ty avadhÃraïam ayuktam ity Ãha -- ##iti | ##'vadhÃraïe ##ity ata÷ paro dra«Âavya÷ | `lak«aïahetvo÷' [pÃïini 3 |2 |126] iti hetau Óatur vidhÃnÃt | pradarÓitÃrthÃprÃpaïÃd eva mithyÃj¤Ãna[15a]m ity artha÷ | mithyÃj¤Ãïasya hÅdam eva tattvaæ yat pradarÓitÃprÃpatvaæ nÃma | prÃpake tu mithyÃjÃnavyapadeÓa÷ samÃropita÷ syÃd iti bhÃva÷ | mà bhÆta prÃpakam, tad arthasiddhes tu bibandhanaæ kiæna syÃd ity Ãha ##iti | ##yasmÃd arthe | ##ityÃdinoktÃrthopasaæhÃraæ karoti | yasmÃd upadarÓitÃprÃpakam eva mithyäÃïam ## yat ki¤cn mithyäÃïaæ tata÷ sarata eva nÃrthasiddhi÷ | ya÷ punar akasmÃd vahner upari maÓakavarttiæ dhÆmam avasÃya vahnim asvasyati, so 'py anumÃkÃlÃt pÆrvaæ yÃvan maÓakavarttyÃdibhyo vyÃv­ttaæ vahnikÃryaæ niyataæ dhÆmarÆpaæ nirÆpya vivecitaæ tadÃnÅm anumÃnakÃle nÃnusarati, tadanusaraïe bhrÃntyayogÃt, tÃvad anivarttite saæÓayahetau, ti«Âhatu tÃvan maÓakarvarttidarÓanam, saty adhÆmadarÓane 'pi sandigdhavahnikÃryatvÃt kathaæ ni÷ÓaÇko nÃma sacetana÷ | tasmÃn niÓcitaniyatarÆpÃd eva dhÆmÃd vahniniÓciya÷ | anyasmÃt tv ekÃæÓÃvagraho 'py anivartitaÓaÇkÃhetu÷ saæÓaya eva | saæÓayaÓ ca bhÃvÃbhÃvÃniyatasyÃrthasyÃÓakyaprÃpaïasya darÓako nÃrthasiddher nibandhanam | j¤ÃïÃtarÃd eva tu sà prÃptir ity asyÃbhiprÃya÷ | evam anyatrÃpi mithyÃj¤Ãne yathà prÃmÃïyaæ na yujyate, yathà ca j¤ÃnÃntarÃd eva sà prÃptis tathà $$iva $$ vipa¤citam iti neha pratanyte | kutaÓcid arthasiddhir api syÃd ity Ãha -- ##iti | ## 'nyasmÃd bhedavad rÆpam upadarÓayati | arthasiddhinibandhanaæ mithyÃj¤Ãnam $<ÃcÃryasyÃ>$pi nÃbhimatam iti sÃmarthyÃd darÓayati | yadà ''ha -- ##ti | yata eva mithyÃj¤ÃnÃd arthasiddhir nÃsti, samyagj¤ÃnÃc cÃsty eva | ## 'smÃd eva heto÷ | ##grahaïam anu«aÇgeïa mithyÃj¤ÃnavyutpÃdanaæ darÓayati | mithyÃj¤ÃïasyÃpi kasyacid vyutpÃdanÃd ity uktaprÃyam | ##ty enena yad eva hetutvenÃpek«itaæ tad eva ## ityÃdinà sukhapratipattyarthaæ kaïÂhoktaæ karoti | ayam ÃÓaya÷ -- yady $<ÃcÃryo>$ mithyÃj¤ÃnÃd apy arthasiddhiæ bhavitrÅm abhipreyÃtm tadà na samyagj¤Ãnam eva prastÃreïa vyutpÃdayet | tad eva ca tathà vyutpÃditavÃn | ato 'vasÅyate naiva tasyedam abhipretam iti. nanu samyagj¤ÃnapÆrvikaivety avadhÃraïe sati mithyÃj¤ÃnÃd arthasiddhir nÃstÅti labhyate. na copÃttam avadhÃraïam, tat katham ayam artho labhyata ity Ãha -- ## iti | yata÷ ##Óabde darvyakÃrtsnya-- #<[DhPr p.34]># tato yÃvad brÆyÃt -- yà kÃcit puru«Ãrthasiddhi÷, sà samyagj¤Ãnanibandhanà eva iti, tÃvad uktaæ sarvà sà ## iti. ##Óabdas tasmÃd ity asminn arthe. yattadoÓ ca nityam abhisambandha÷. tad ayam artha÷ -- yasmÃt samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhi÷, tasmÃt tat samyagj¤Ãnaæ vyutpÃdyate. yady api ca samÃse guïÅbhÆtam samyagj¤Ãnam, tathà api ## prakaraïe vyutpÃdayitavyatvÃt pradhÃnam. tatas tasya eva ##Óabdena sambandha÷. ## iti vipratipattinirÃkaraïena pratipÃdyata iti. #<____________________________________________________># v­ttau sati sarvà k­tsnà puru«Ãrthasiddhi÷ samyagj¤ÃnapÆrvikÃ, na tu kÃcid vyaktir asti yà na tatpÆrvikety ayam artho labhyate, ##kÃraïÃt ##sÃvadhÃraïaæ vÃkyam | yat parimÃïam abhidheyaæ ## vaktuæ Óaknoti, ## parimÃïam uktam ##ty anena | varttatÃm ##ity asyÃrthe | kva punar yatÓabdo 'sti yena vak«yamÃïÃrthasaÇgatir ity Ãha -- ## iti | ##[15b] vyaktam etad ity asminn arthe | Óabdayo÷ sÃk«Ãd anyonyÃpek«ÃbhÃvÃt ##arthayor iti dra«Âavyam | ##vyapek«Ã | evaæ sati kÅd­Óo 'rtho vyavati«Âhata ity Ãha -- ## iti | nanu bahuvrÅhau guïÅbhÆtaæ samyagj¤Ãnam, tat kathaæ tasyÃpradhÃnasya pradhÃnapratyavamarÓinà ##chabde parÃmarÓa÷ syÃd ity Ãha -- ##ti | ##ti nipÃtasamudÃyo viÓe«ÃbhidhÃnÃrthÃbhyupagame varttate | $$ cÃyaæ prÃyeïa d­Óyate | ## iti samÃsÃrtha ity artha÷ | ##ity abhidadhato 'yam ÃÓaya÷ -- dvedhà hi prÃdhÃnyaæ Óabdato 'rthataÓ ca | tatra ÓÃbdena nyÃyenÃsaty api prÃdhÃnye samyagj¤Ãnasya vyutpÃdayitavyatayà buddhyantareïopasthÃpitasya svatantrasyÃ''rthena nyÃyena prÃdhÃnyaæ ko 'pahastayed iti #<%%>#chabdena tasya parÃmarÓo na viruddhyata ity evaæ vyÃcak«Ãïo $$vyÃkhyÃæ tiraskaroti | evaæ hy asau vyÃca«Âe -- "#<%%># iti napuæsakaliÇgena nirdeÓÃt samyagj¤Ãnaæ parÃm­Óyata" iti | samyagj¤ÃnasyÃprÃdhÃnyena parÃmarÓÃnupapattau talliÇgaprahaïasyaivÃyogÃt katham asiddhena sÃdhyatÃm ity ÃÓaya÷ | tata÷ prÃdhÃnyÃt tasyaiva samyagj¤Ãnasya #< [DhPr p.35]># caturvidhà ca atra vipratipatti÷ saækhyÃlak«aïagocaraphalavi«ayÃ. tatra saækhyÃvipratipattim nirÃkartum Ãha -- #<%< >%dvividhaæ samyagj¤Ãnam | >#NB I 2 ## iti -- dvau vidhau prakÃrÃv asya iti dvividham. saækhyÃpradarÓanadvÃreïa ca vyaktibhedo darÓito bhavati. #<________________________________________ tac>#chabdena sambandhanaæ ## svÅkÃra iti yÃvat | tato 'yam artha÷ -- tat samyagj¤Ãnaæ karamabhÆtaæ ##bodhyate Ói«yajana ity arthÃt | ata eva #<%%># iti dvitÅyÃntam etad iti sopapattikam Ãha |[27]"samyaæ sva(-smÃ)ryate para÷"[PV IV 267]iti yathà | ##iti bruvatà lak«aïaæ na virudhyate | "prasiddhÃni pramÃïÃni" [cf. PSè Ms A 12b1; NA k.2; PVè 96a7f]ityÃdi tad apahastitaæ veditavyam | __________NOTES__________ [27] "smÃryate samayaæ para÷" PV IV 267 -- saæ- ___________________________ nanu $$dinaiva samyagj¤Ãnasya vyutpÃdanÃt katham asya na vaiyarthyam iti cet saæk«iptarucÅn praj¤Ãn adhik­tyedaæ prakaraïaæ praïÅtam ity ado«a÷ | atha kà 'tra vipratipatti÷ yannirÃkaraïenedaæ pratipÃdyata ity Ãha #<-- caturvidhe>#ti | ##yasmÃt | ##catu÷prakÃrà | ## samyagj¤Ãne viruddhà pratipattir ##kiævi«ayà sety Ãha | ##ti | anena vi«ayabhedÃc cÃturvidhyaæ vipratipatter darÓitam | tathà hi saækhyÃvipratipattis tÃvat pratyak«am evaikaæ pramÃïam iti $$ | pratyak«ÃnumÃnÃptavacanÃni trÅïy eva pramÃïÃnÅti $$ | Ãr«asya j¤Ãnasya pratibhÃpranÃmna÷ kadÃcid iha laukikÃnÃm utpadyamÃnasya pratyak«ÃnumÃnayor ekatrÃpy antarbhÃvÃpradarÓanÃt pratyak«ÃnumÃnÃr«Ãïy eveti $$ | pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdà eveti $$ | pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdÃrthÃpattaya eveti $$ iti | pratyak«ÃnumÃnopamÃnaÓabdÃrthÃpattyabhÃvà eveti $$ | lak«aïavipratipattir api -- savikalpakam eva pratyak«am iti $$ | savikalpakaæ nirvikalpakaæ ceti $$&<[16a]>&$$ #<|># pÅtaÓaÇkhÃdij¤Ãnaæ bhrÃntam api pratyak«am ity $$ #<| >#ekalak«aïahetujam anumÃnam ity $$ | «a¬lak«aïahetujam iti $$ | pa¤calak«aïahetujaæ caturlak«aïahetujaæ ce(ve)ti $$ | vi«ayavipratipattir api -- sÃmÃnyavi«aye pratyak«ÃnumÃne iti $$ | phalavipratipattir api -- sarve«Ãæ pramÃïÃ(-ïa)vyatiriktam eva pramÃïarÆ(pramÃrÆ)paæ phalam iti | ## tÃsu madhye saætkhyà tv ajÃtyà nirdhÃryate | tato nirdhÃraïe yuktaæ ##ti vig­hïan vidhaÓabdo 'py asti prakÃravÃcÅti darÓayati | tathà hi $$k­da$$pi #<[DhPr p.36]># dve eva samyagj¤ÃnavyaktÅ iti. vyaktibhede ca pradarÓite prativyaktiniyataæ samyagj¤Ãnalak«aïam ÃkhyÃtuæ Óakyam. apradarÓite tu vyaktibhede sakalavyaktyanuyÃyi[28]samyagj¤Ãnalak«aïam ekam na Óakyaæ vaktum. tato lak«aïakathanÃÇgam eva saækhyÃbhedakathanam. apradarÓite tu vyaktibhedÃtmake saækhyÃbhede lak«aïabhedasya darÓayitum aÓakyatvÃt. lak«aïanirdeÓÃÇgatvÃd eva ca prathamaæ saækhyÃbhedakathanam. __________NOTES__________ [28] -vyakty-em.: -vyaktaty-DhPr ___________________________ #<_____________________________________________________># ##Óabda÷ prakÃravÃcÅ pradarÓita÷ | na punar asyÃyam abhiprÃha÷ -- vidhÃ(-dha)Óabdo jÃtivÃcitvÃt prakÃravÃcÅ na bhavatÅti | anekÃrthatvÃt tasya prakÃravÃcino 'pi prayogasya "catas­«u caiveævidhÃsu tattvaæ parisamÃpyate" [nyÃyabhÃ- p­- 2] ityÃdÃv anena prÃyaÓo d­«ÂatvÃt | nanu kathaæ nÃma pramÃïÃd eva pravartteya nÃpramÃïÃd iti pravarttitumanÃ÷ pramÃïasya lak«aïam eva jij¤Ãsate, na saÇkhyÃm. tato lak«aïam eva vyutpÃdyaæ na saÇkhyÃ. tac ca lak«anaæ yady ekasyaivÃsti, tad ekam eva pramÃïam. atha bahÆnÃm, tadà pramÃïabÃhulyam anivÃryam eva. atha tal lak«aïaæ naikasyaivÃsti nÃpi bahÆnÃm, tarhi lak«aïavyutpattau sÃmarthyÃt saækhyÃvipratipattir nirÃk­tà bhavatÅti kiæ p­thak saækhyÃvipratipattinirÃkaraïenetiy Ãha -- ##ti. ##yasmÃdarthe. ##m upÃya÷. kenÃkÃreïa darÓito bhavatÅty Ãha -- ## iti. ##nà vyaktibhedasya svarÆpam Ãha. vyaktibhedenaiva darÓitena kiæ prayojanam ity Ãha -- ##ti. ##yasmÃdarthe. yady adarÓite 'pi vyaktibhede lak«aïÃkhyÃnaæ Óakyam, tathÃpi kiæ darÓitenety anvayamÃtrÃd apratipatter vyatirekam api darÓayitum Ãha -- ## iti. ##÷ pradarÓanapak«Ãd apradarÓanapak«asya bhedam Ãha. ##ti bruvato 'yaæ bhÃva÷ -- vyaktibhedÃnupadarÓane prativyaktiniyatasya la«aïasyÃkhyÃtum aÓakyatvÃt. lak«aïam ucyamÃnaæ sakalavyaktyanuyÃyi tad ekaæ vaktavyam | na ca tad vaktuæ Óakyam, asambhavÃd eveti. nanu kim ucyate -- sakalavyaktyanuyÃyi vaktum aÓakyam iti yÃvatà 'visaævÃdij¤Ãnaæ pramÃïam ity asti lak«aïam ekaæ suvacam apÅti. satyam. kevalaæ j¤ÃnÃnÃæ yat prÃtisvikaæ rÆpaæ prav­ttikÃmÃnÃæ prav­ttyupayogi, tad upalak«aïaæ nÃstÅty abhiprÃyÃd ado«a÷. yad và vipratipattinirÃkaraïapravaïaæ yatsÃdhÃraïaæ lak«aïam, tan nÃsti. yac cÃvisaævÃditvaæ lak«aïam, na tena vipratipattir nirÃk­tà bhavati. $$pi $$ avisaævÃditvasye«ÂatvÃd ity anenÃbhiprÃyeïoktam -- ## iti viÓe«aprati«edhasÃmarthyÃt Óe«avidhisiddhau ca tathÃbhÆtasya sÃdhÃraïasya sambhavÃd eva ##Óabdo 'yam upayuktakÃrtsnye pravartta#<&<[16b]>&>#nÅya÷. tenÃyam artha÷ -- pradarÓitavyaktibhedÃtmakacaturvidhapratyak«ÃnuyÃyi kalapanà 'po¬hÃbhrÃntatvam, pradarÓitavyaktibhedÃtmakadvividhÃnaumÃnÃnuyÃyi trirÆpaliÇgajatvaæ Óakyaæ vaktum iti. yadi nÃmaivam, tata÷ kim ity Ãha -- ##iti. yato 'pradarÓite na Óakyam ekaæ tathÃvidhaæ darÓayitum, ## tasmÃt. ##iti prativyaktiniyatalak«aïakathanÃÇgam ity avaseyam. #< [DhPr p.37]># kiæ punas tad dvaividhyam ity Ãha -- ##NB I 3 #<%<______________________________________________________>%># atha tathÃvidhaæ lak«aïam ekaæ vaktuæ na ÓakyatÃæ nÃma | kim ata÷? kevalam adarÓite 'pi saækhyÃbhede lak«aïabhedo darÓayituæ ÓakyatÃm | tat kasmÃt tatkathanÃÇgaæ saækhyÃbhedakathanam ity ÃÓaÇkyÃnvayamukhenoktam arthaæ dra¬hayituæ vyatirekamukheïÃha -- ##ti | ##bhedasya prativyaktibhinnasya d­«Âasya | kadà darÓayitum aÓakyatvaæ yata evaæ bhavatÅty ÃkÃÇk«ÃyÃm -- ## iti paÓcÃd yojanÅyam | ##r avadhÃrayati, pradarÓitÃd và bhinatti | nanu ca na saækhyÃbheda eva vyaktibheda÷, tat kathaæ ## ity ucyata iti cet. vastuta÷ saækhyeyÃd anyasyÃ÷ saækhyÃyà vÃstavyà abhÃvena saækhyÃsaækhyeyayor ekatvavivak«ayà caivam ucyate | pÆrvaæ tu kalpanÃnirmitÃtmanÃæ(-nÃ)bhinnÃm avalambya ##tyuktam | saækhyÃsamkhyeyayor ekatvavivak«ayaiva ca saækhyeyavipratipattir eva nirÃk­teti | atha và vastu(vyakti)bhedas tadÃtmà tathÃvidha÷ kalpanÃÓilpinirmito yasya saækhyÃbhedasya sa tathokta÷ | paramÃrthato bhinne hi vastuni saækhyÃbheda÷ kalpyata iti vÃstavarÆpÃnuvÃdam idam uktam iti kim avadyam? sarveïa cÃnena nai(cÃnenai)tad uktam -- prav­ttikÃmÃnÃm upayogitvÃl lak«aïam eva vaktuæ yuktaæ tad etat tv anyathà na Óakyam ÃkhyÃtum iti saækhyÃbhedapradarÓanam iti | nanv asaty api ##iti saækhyÃbhedapradarÓane tat ## cety ukte 'pi vyaktibhedo darÓito bhavaty eva | sati caivaæ lak«aïÃbhdedÃkhyÃnam api sukaram iti k­taæ ##Óabdeneti cet | siddhe satÅdaæ vacanaæ dvividham eveti niyamÃrtham iti brÆma÷ | itaratheha tÃvad etÃvadvyuptÃdyatayà prastutam anyatra punar anyad apy asti vyutpattyaæ samyagj¤Ãnam ity ÃÓaÇkÃhatya na nirÃk­tà syÃd iti | yat punar uktam -- tarhi lak«aïavyutpattyaiva saækhyÃviprtipattir nirÃk­tà bhavatÅti tad atyantam asaÇgatam | yato yadi viÓe«alak«aïam abhipretyedam ucyate; tadà vyaktibhdedÃnupadarÓane prativyaktiniyataæ tad evÃÓakyaæ(-ya) kathanam ity uktam | na coktam iti tathà kartum Å«Âe | yatas tad Åd­Óaæ pratyak«am anumÃïaæ cety etat kartuæ Óaknoti | na tv ÃbhyÃm anyan na samyagj¤Ãïam iti | atha sÃmÃnyalak«aïam | tad api tathÃvidhaæ sÃdhÃraïaæ vaktum aÓaktyam iti kena tathà kriyatÃm? na ca tenoktenÃpi tÃd­ÓÅ vipratipattir nirÃkriyata ity uktam | athÃpi syÃt -- dvividham ity ukte 'pi katha[17a]m ÃbhyÃm anyasyÃsamyagj¤Ãnatvavi(-tvÃdhi)gama÷? ucyate | ye tÃvad $<ÃcÃrya>$pramÃïakà vyutpatsavas te tadvacanamÃtreïaiva vivak«itam arthaæ bodhyante | ye te yuktyanusÃriïas tebhyo 'pi prakaraïÃntare«Æpapattir udÃh­tà | praj¤ajanÃdhikÃreïa cÃsya prakaraïasya prÃrambhÃt svayam eva tair upapattir ukteti na saækhyÃvacanam anupÃdeyam iti | astu lak«aïanirdeÓÃÇgam, Ãdau tu kasmÃd ucyata ity Ãha -- ## iti | ##s tulyopÃyatvaæ samuccinoti | yathÃkatha¤cid dvaividhyasambhave p­cchati -- ## iti | ## iti sÃmÃnyata÷, ##iti #< [DhPr p.38]># ## iti pratigatam ÃÓritam ak«am. atyÃdaya÷ krÃntÃdyarthe dvitÅyayÃ[Và 4 ad PÃï 2.2.18]iti samÃsa÷. prÃptÃpannÃlaÇgatisamÃse«u paraval liÇgapratiÓedhÃd abhideyaval liÇge sati sarvaliÇga÷ pratyak«aÓabda÷ siddha÷.[29]ak«ÃÓritatvaæ ca vyutpattinimittaæ Óabdasya, na tu prav­ttinimittam. anena tv ak«ÃÓritatvena ekÃrthasamavetam arthasÃk«ÃtkÃritvam lak«yate. tad eva Óabdasya prav­ttinimittam. tataÓ ca yatki¤cid arthasya sÃk«ÃtkÃri j¤Ãnaæ tat pratyak«am ucyate. __________NOTES__________ [29] nanu cÃsyÃæ vyutpattau indriyaj¤Ãnasyaiva pratyak«aÓabavÃcyatà syÃd na yogij¤ÃnÃder ity Ãha -- Âi- ___________________________ #<%< >%___________________________________________># viÓe«ata | abhimatam Ãha -- ## iti |#<%< >%pratyak«am >#ity atra ka÷ samÃsa÷, kena ca sÆtreïety ÃÓaÇkya sukhapratipattyarthaæ vipratipattinirÃkaraïÃrthaæ cÃha ##ityÃdi | ##indriyaæ ##janyatayÃ, na tv ÃdheyabhÃvena | evaæ ca vig­hïan[29*]ak«am ak«aæ prati varttataA iti vyutpattiprakÃreïÃvyayÅbhÃvaæ nirasyati | ##ekÃrthÅbhÃva÷ | sa cÃyaæ samÃsas tatpuru«asaæj¤ako j¤Ãtavya÷ | kena sÆtreïÃyam ity Ãha -- ##iti | Ãhopuru«ikayÃyam prakÃras tvayà darÓito na tv asya kaÓcid guïo 'stÅty Ãha -- ## iti | avyayÅbhÃvapak«e pratyak«o v­k«a÷ pratyak«Ã m­gÃÓ ceti na syÃt | pratyak«asyeti ÓrutiÓ ca na syÃd ity abhiprÃya÷ | kathaæ puna÷ sarvaliÇgatà 'syety Ãha -- ##iti | abhidheyasyev#<Ãbhidheyavat># | abhidheyaval liÇga yasya, tat tathÃ. tasmiæÓ ca saty ayaæ pratyak«aÓabda÷ sarvaliÇga÷. __________NOTES__________ [29*] A cf. NBh ... ___________________________ nanu ca paraval liÇgaæ dvandvatatpuru«ayo÷[PÃï 2.4.26]iti samastena pratyak«aÓabdena pratiÓabdo(-bdÃ)pek«ayà parasthÃnasthitasyÃk«aÓabdasya liÇgaparigrahÃt katham asyÃbhidheyaval liÇgatety Ãha -- ##ti. nanu kenÃsya paraval liÇgani«edha÷? na tÃvat prÃptÃpannÃlaÇgatisamÃsena te«Ãæ svarÆpagrahaïÃt tatra. atra ca tadabhÃvÃt. gatisamÃsÃd iti cet, tad apy asat, upasargÃ÷ kriyÃyoge[PÃï 1.4.59]ity ata÷ kriyÃyoge varttamÃne gatiÓ ca[PÃï 1.4.60]ity anena kriyÃyoga eva gatisaæj¤ÃvidhÃnÃt. na cÃyaæ pratiÓabda÷ kriyÃyogÅ, na ca gamanakriyÃyogo 'trÃstÅti vÃcyam. ##Óabdasyaiva tatrÃrthe varttamÃnÃ(-natvÃ)t nÃyaæ do«a÷, gatigrahaïena tatra ye«Ãæ gatisaæj¤Ã d­«Âà te«Ãæ arhaïÃt | pratyÃdÅnÃæ sà d­«Âeti te«Ãm api tathÃtvena saÇgraha iti | yady evaæ samÃsas tarhi katham ÃcÃrya$$ ak«am ak«aæ prati varttata iti prayak«am[NMu]ity uktam? tadarthamÃtraæ kathitam ity ado«a÷ | #< [DhPr p.39]># ## #< mÅyate 'nena iti mÃnam | karaïasÃdhanena mÃnaÓabdena sÃrÆpyalak«aïam pramÃïam abhidhÅyate | liÇgagrahaïasambandhasmaraïasya paÓcÃt mÃnam anumÃnam | g­hÅte pak«adharme sm­te ca sÃdhyasÃdhanasambandhe 'numÃnaæ pravartata iti paÓcÃtkÃlabhÃvy ucyate |># #<___________________________________># atha ## ity asyÃm api vyutpattau mÃnasasvasaævedanayogipratyak«ÃïÃæ na syÃt pratyak«aÓabdavÃcyatety Ãha -- ##iti | ##yasmÃt | prak­tyÃdivibhÃgena Óabdasya ni«pattir vyutpatti÷ | ## arthÃbhidhÃnam #<Óabdasye>#ti prak­tasya pratyak«aÓabdasya | ##r avadhÃraïe | kiæ tarhi prav­ttinimittam ity Ãha -- ## -- iti | ##nà vyutpattinimittÃd asya bhedaæ da&<[17b]>&rÓayati. yattador nityam abhisambandhÃt yad ak«ÃÓritatvenÃrthasÃk«ÃtkÃritvam arthÃparok«Åkaraïam upalak«yate tad eva tu pratyak«aÓabdasya prav­ttinimittam | kathaæ punar anyenÃsambaddhenÃnyasyopalak«aïam? mà bhÆd i(a)tiprasaktir ity Ãha -- ##iti hetubhÃvena viÓe«aïÃt | yata ekÃrthasamavetaæ tato lak«yata ity artha÷ | ekasminn arthe j¤Ãnalak«aïe 'rthasÃk«ÃtkÃritvam ak«ÃÓritatvena samaæ samavetam | yady api paramÃrthata÷ samavÃyasamavÃyinau na sta÷, tathÃpi tadvyÃv­ttinibandhanayos tathÃbhÆtavastvÃÓrayeïa kalpitayor ak«ÃÓritatvÃrthasÃk«ÃtkÃritvayor ekÃrthasamavÃyasya ca kalpitasya sambhavÃd evam abhidhÃne ko virodha÷? paraprasiddhyà và evam uktam iti kà k«ati÷? evam api kathaæ pÆrvado«Ãtiv­ttir iya Ãha -- ##ti | sÃk«ÃtkÃritvasya prav­ttinimittatvÃt | ##Óabda eva tasmÃd idam ucyata ity arthaæ dyotayati | ak«ÃÓritatve prav­ttinimitte ko do«a iti pÃrÓvasthasyÃÓrutacodakavÃkyasya vacanam ÃÓaÇkyÃha -- ##-- iti | ##nà bhedavad etad darÓayati | athÃbhidhÅyate -- yad arthasÃk«Ãtkaraïam ak«ÃÓritatvena samavetaæ tad evÃnenopalak«ÃïÅyam iti tadavasthe(-stho) mÃnasÃder asaÇgraha iti | na | ak«ajatvasyopalak«aïatvenÃprÃdhÃnyÃd arthasÃk«ÃkÃritvam upalak«yamÃïaæ pradhÃnam upalak«yaiva niv­tter ado«a eva | yathà kÃkebhyo dadhi rak«yatÃm ity atra | anyathà 'trÃpi kÃkatvenaikÃrthasamavetasyopaghÃtakatvasyopalak«aïÃt, ÓvÃdibhyo dadhirak«Ã na syÃt | atha yad evopaghÃtakaæ(-katvaæ) kÃke«u samavetaæ tad evÃnyatrÃpi | tac copalak«itam iti tad anyato 'pi dadhirak«ocyate | arthasÃk«ÃtkÃritve 'pi samÃnam iti kathaæ na mÃnasÃde÷ pratyak«aÓabdÃbhilÃpyatvam iti | kiæ d­«Âam idaæ yad anyatra vyutpÃdito 'pi Óabdo 'nyatra tatprav­ttivi«ayÅkarotÅtyÃha -- ##ti | sugamam etat, kevalam ##r avadhÃraïe ##(m ity a)smÃt paro dra«Âavya÷ | pratyak«amÆlatvÃd anumÃnasyÃdau pratyak«am upÃttaæ pratyeyam | yatra hi nimittÃntaraæ darÓayatum #< [DhPr p.40]># #<%< ca>%kÃra÷ pratyak«ÃnumÃnayos tulyabalatvaæ samuccinoti | yathà arthÃvinÃbhÃvitvÃd arthaæ prÃpayat pratyak«aæ pramÃïam, tadvad arthÃvinÃbhÃvitvÃd anumÃnam api paricchinnam arthaæ prÃpayat pramÃïam iti |># #< tatra pratyak«aæ kalpanÃpodham abhrÃntam I-4># #<%%># iti saptamy arthe vartamÃno nirdhÃraïe vartate | tato 'yam vÃkyÃrtha÷ -- #<%%># tayor pratyak«ÃnumÃnayor iti samudÃyanirdeÓa÷ | pratyak«am ity ekadeÓanirdeÓa÷ | tatra samudÃyÃt pratyak«atvajÃtyekadeÓasya p­thakkaraïaæ nirdhÃraïam #<|># tatra pratyak«am anudya kalpanÃpo¬hatvam abhrÃntatvaæ ca vidhÅyate | yat tat bavatÃm asmÃkaæ arthe«u sÃk«ÃtkÃri j¤Ãnaæ prasiddhaæ tat kalpanÃpo¬hÃbhrÃntatvayuktaæ dra«Âavyam | aÓakyaæ tatra kramaprav­ttitvÃd vÃca÷, kramasya nyÃyaprÃptatvÃd ity ucyate, na tu saty api nimittÃntare yathoddeÓam eva vyÃkhyÃnaæ yuktam iti | pratyak«apadaæ vyÃkhyÃyÃdhunà 'numÃnapadaæ vyÃcikhyÃsu÷ ##Óabdasya tÃvad artham Ãca«Âe ## iti | evaæ vyutpÃditenÃnea Óabdena kiæ pratipÃdyata iti? ##ti | ##syÃnumÃnalak«aïakriyÃsiddhau sÃdhakatamasya ## vÃcakena | ## svabhÃvo yasya tat tathà | hetubhÃvena caitad viÓe«aïam | yady evaæ kathaæ tarhi kvacit "trirÆpÃlliÇgÃd yad anumeye j¤Ãnaæ tad anumÃnam" iti? sÃrÆpyopalak«itaæ j¤Ãnam eva tathà 'bhidhÃsyata iti ko virodha÷? evaæ tÃvan mÃnam | anumÃnaæ tu katham ity Ãha -- ## iti | anena paÓcÃd arthav­ttenÃnuÓabdasya mÃnaÓabdena saha "gatiprÃdaya" ity anena tatpuru«asmÃsaæ darÓayati | na ca mÃnasya paÓcÃd iti [18a] vivak«tiam, yenÃnurathÃdivad avyayÅbhÃvo bhavet | atra hi mÃnam eva pak«adharmagrahaïÃde÷ paÓcÃdbhÃvi vivak«itam | na mÃnasya paÓcÃdbhÃvi ki¤cid iti | ayayÅbhÃvapak«e tu na kevalaæ vivak«itÃrthak«ati÷, kin tv anu mÃnasyeti «a«ÂhÅ ca na ÓrÆyeta | kasya paÓcÃd ity Ãha -- ##ti | "«a«thy atasarthapratyayena" [pÃïini -- 2.3.30] ity anena paÓcÃt Óabdayoge «a«ÂhÅyam | katham etad dvayasya paÓcÃdbhÃvy anumÃnam ity Ãha -- ## iti | ##tulyasÃmarthyam | prÃmÃïyÃsÃdanÃyeti prakaraïavaÓÃt | ##tyÃdinaitad eva samarthayate | anumÃnasya tv arthÃvinÃbhÃvitvaæ pÃramparyeïà dra«Âavyam | na caivaæ prÃpaïe prÃmÃïyÃvahe kaÓcid viÓe«a÷ | ## ity adhyavasitam | evaæ bruvata÷ pratyak«am apy adhyavasitam eva santÃnaæ prÃpayat pramÃïam | idam api tatheti katham asya na tathÃtvam iti bhÃva÷ | tulyabalapradarÓane 'py ayam bhÃva÷ | pratyak«asyÃpi yad arthÃvinÃbhÃvitvaæ tat tadutpattinimittakam eva | tac cÃnumÃnsyÃpi samÃnam iti arthÃvyabhicÃreïÃpi nimittinà samÃnena bhÃvyam iti | #< [DhPr p.41]># #< na ca etan mantavyam -- kalpanÃpo¬hÃbhrÃntatvam ced aprasiddham, kim anyat pratyak«aya j¤Ãnasya rÆpam avaÓi«yate yat pratyak«aÓabdavÃcyaæ sad anÆdyeteti | yasmÃd indriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyyarthe«u sÃk«ÃtkÃrij¤Ãnaæ pratyak«aÓabdavÃcyaæ sarve«Ãæ prasiddham, tad anuvÃdena kalpanÃpo¬hÃbhrÃntatvavidhi÷ |># #< kalpanÃyà apo¬ham apetaæ kalpanÃpo¬haæ | kalpanÃsvabhÃvena rahitam ity artha÷ | abhrÃntam># anena "pratyak«am ekaæ pramÃnam" iti bruvÃïaÓ $$, "anumÃnÃd arthaniÓcayo durlabha÷ | kani«Âhaæ ca tatpramÃïam" ity Ãcak«Ãïo $$ ca nirasta÷ | sarvatrÃyam ##r vÃkyÃrthaparisamÃptau | yatra tv arthaviÓe«e varttate sa kathyata eva | #<%%>#tyÃdi ## ityantaæ sugamam | kevalam indriyaj¤ÃnÃdipratyak«ÃnuyÃyitvÃt pratyak«atvÃkhyà jÃtir yà vyavahÃrasiddhà tayeti dra«Âavyam | #<%%>#ty ayam evaæ vyavasthite satÅti vÃkyopanyÃse | evaæ cÃnuvÃdavidhikrameïa yad anyad anyena vyÃkhyÃtam "pratyak«am iti saæj¤Ã kalpanÃpo¬hatvÃdi saæj¤y eva | tena saæj¤Ãsaæj¤isambandha÷ pratipÃdyate" iti tad vipratipattinirÃkaraïe prastute 'prastutam | tato 'pavyÃkhyÃnam iti prakÃÓayati | yad apy apareïa vyÃkhyÃtaæ "pradeÓÃntaraprasiddhayo÷ kalpanÃpo¬htvÃbhrÃntatvayor anuvÃdena pratyak«atvaæ vidhÅyate" iti tad api na caturasram iti pratipÃdayate | yata÷ prasiddhe lak«yalak«aïabhÃve lak«aïÃnuvÃdena lak«yaæ vidheyam, aprasiddhe tu lak«aïavÃkyena lak«aïam eva vidheyam, na lÃk«yam iti nyÃya iti | anyoÓ ca pak«ayor yÃvÃn samarthanadÆ«aïaprakÃras tÃvÃn anenaiva $$ svayaæ vivecita iti nehocyate | kathaæ pratyak«atvÃnuvÃdena kalpanÃpo¬hatvÃdividhÃnam ity Ãha | ##iti | anena pÆrva prasiddhasya paÓcÃc chabdenÃbhidhÃnam ## iti darÓayati | ## evaæ ##iti vidadhÃno 'j¤Ãtasya Óabdena j¤Ãpanaæ vidhir iti darÓayati | ## ityÃdÅtiÓabdÃntaæ subodham | ##grahaïaæ mÃnasÃdyasÃdhÃraïatayà 'nupanyÃsÃrham api pratyak«aÓabdaprav­ttinimittasyÃrthasÃk«ÃtkÃritvasya yad upal«akaæ tad upadarÓanÃrtham upanyastam iti j¤Ãtavyam | paripÃÂyà prasiddhatvapradarÓanÃrthaæ và | tathà hi prathamaæ yat tad indriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitayà pratyak«aæ prasiddham iti pratipÃdyate | tadanu yadÅdam indriyÃÓritaæ j¤Ãnaæ bhavatÃæ pratyak«aæ prasiddhaæ tatrÃpi pratyak«aÓa[18b]bdaprav­ttÃv arthasÃk«ÃtkÃritvam eva nimittaæ jÃnÅte iti pratipÃdate | ##ti | yat kalpanayà 'po¬haæ rahitaæ tat kalpanÃyà apo¬ham apagataæ bhavatÅty arthÃbhedaæ matvà ## iti karttari ni«ÂhÃm Ãha | na tu kalpanÃpo¬ham iti karttari ni«Âhaiva | evaæ hi tayà ## ity $<ÃcÃrya>$vivaraïavirodha÷ syÃt | #< [DhPr p.42]># ## nanu kim ekasmin j¤Ãne j¤ÃnÃntarasambhavo 'sti yenÃyaæ prati«edha÷ Óobheta? kalpanÃj¤Ãne 'pi ca kalpanÃntaraæ nÃstÅti tad api kalpanÃpo¬haæ prasajyeteti vacanÃvakÃÓaæ paÓyan ##tyÃdinà 'sya vivik«itam arthaæ sphuÂyati | __________NOTES__________ [30] dharmottare sarvatra prati«u `kalpanÃsvabhÃvarahitam' ity eva pÃÂho labhyate na tu `kalpanÃsvabhÃvena rahitam' iti | ___________________________ eva¤ ca bruvan #<%%># ity atr$<ÃcÃrye>$ lak«aïavÃkye bhÃvapradhÃno 'yaæ kalpanÃÓabda÷, tena kalpanÃtvena rahitam ity artha iti darÓayati | dharmaïà và klapanÃkhyena dharmasyÃbhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsattvÃkhyasya nirdeÓaæ darÓayati | ubhayathà 'pi `##' ity asya sphuÂÅkaraïasya ghaÂanÃt | kalpanà ca cak«yamÃïà grÃhyà | evaæ ca ÓabdÃrthaæ sphuÂayatà 'nena yad ÃcÃrya$$pratyak«alak«aïadÆ«aïÃvasare -- "kalpanà nÃmajÃtyÃdiyojanà | tena yan nÃmnà nÃbhidhÅyate, jÃtyÃdinà ca na vyapadiÓyate vi«ayabhedÃnuvidhÃyi yaj j¤Ãnaæ tatpratyak«am" [nyÃyavÃ- p­- 41] ity arthaæ parikalpya "atha pratyak«aÓabdena ko 'rtho 'bhiddÅyate | yadi pratyak«aæ katham avÃcyam? atha na pratyak«m avÃcakas tarhi pratyak«aÓabda÷ | pratyak«atvasamÃnyÃbhiddhÃne 'pi yadi tadvyatireki; na pratyak«am uktam | athÃvyatireki | kathaæ noktam? kalpenÃpo¬haÓabdenÃpi yadi tad ucyate kathaæ na vyÃghÃta÷? atha nocyate tasyoccÃraïavaiyarthyam? pratyak«aæ kalpanÃ'po¬hm iti ca vyapadiÓyate, na cÃbhidheyam iti ko 'nyo $$ katum arhati" [nyÃyavÃ- p­- 41] ityÃdi yad avÃdÅd $$ tat sarvaæ kalpanÃpo¬haÓabdÃrthÃ'parij¤Ãnavilasitaæ tasya tapasvin iti sÆcitam "ihÃvi«amvÃdakatvam abhrÃntatvam abhipretam | tena dvicandrÃdij¤Ãnaæ vyavacchinnam, $$matam api sag­hÅtaæ bhavatÅ"ti pÆrvayÃkhyÃnam avamanyamÃno 'bhrÃntaÓadasyÃrtham Ãha -- ##iti | ##yat tad ##na tv avisaævÃdakam iha grahÅtavyam iti buddhisthaæ paÓcÃd vyaktÅkartavyam | anartho 'pi vastutayà 'dhyavasÅyata ity ##iti viÓe«e«aïam | tarhy arthakriyÃk«ama ity evÃstu | na | arthakriyÃk«amasyaiva vastutvaj¤ÃpanÃrthatvÃt | kiæ tad arthakriyÃk«amam? kim avyavi? athÃnyad evety Ãha -- ##ti | ##caturasratvÃdi÷ pratibhÃsadharma÷ | sa ##viÓe«aïam yasya ##sya vastuÓabdavÃcyasya ÓuklÃdiparamÃïusaæghÃtasya tathotpannasya sa tathà | sanniveÓaviÓi«Âasyaiva varïasyÃnvayavyatirekÃbhyÃm arthakriyÃyÃm upayogadarÓanÃd etad Ãha | sa evÃtmà svabhÃvo yasyeti tat tathà | etac ca cÃk«u«aj¤Ãnavi«ayÃbhiprÃyeïoktaæ dra«Âavyam | anyathà bahvasama¤jasaæ syÃd iti | anena paramÃïupracayamÃtrasyaivÃrthakri[19a]yÃkÃritvaæ nÃvayavinas tasyÃsattvÃd iti sÆcitam | ##na viparyasyati -- anyathÃgrÃhi na bhavati | syÃt etat -- paramÃïvartha eva bhavanmate bÃhyaæ vastu | sarvaæ ca vij¤Ãnaæ te«u paramasÆk«me«u#< [DhPr p.43]># sthÆlÃbhÃsam ÃjÃyate | tat kathaæ ki¤cid abhrÃntaæ nÃmeti? atrocyate | ekasÃmagrÅjanmanÃæ paramÃïunÃæ bhinnadeÓasvabhÃvanÃæ taddhetvabhÃvatacchÃyÃlokaparamÃïusvabhÃvenÃntareïa rahitatvÃn nirantaratvena pratibhÃsa eva deÓavitÃnÃvabhÃsÃtmà sthaulyaæ nÃparaæ ki¤cit | tatra tathÃbhÆtaparamÃïusamudÃyani«Âhaæ nirvikalpakaæ vij¤Ãnaæ kathaæ bhrÃntaæ syÃt? yady ekaikaæ paramÃïum anekadeÓÃva«Âambhena g­hïÅyÃn na punar anekam anekadeÓÃva«Âambhena g­hïat | ito 'pi viparyasyed yadi bhinnadeÓÃn paramÃïÆn ekadeÓÃn g­ïÅyÃt | na caitad asti, aïumÃtrakapiï¬apratibhÃsÃbhÃvÃt | ekadeÓagrahaïe hi piï¬o bhÃseta aïumÃtrako na tu vitatadeÓa÷ | na cÃnekagraho bhrama÷ | atasmiæs tad iti pratyayasya tÃdÃtmyÃt | tad ayam artha÷ -- ekaj¤ÃnagrÃhyÃs tathÃvidhà bahava÷ paramÃïava÷ sthÆla iti | eko 'yaæ sthÆla iti tu tathÃbhÆtapratibhÃsÃÓrayeïa vyavasthÃpyamÃnatvÃt pratibhÃsadharma ity ucyate | na vastudharma÷, pratyekam aparisamÃpter ity alam iha vistreïa | nanu caivam apy anyonyam asaæs­«ÂasvabhÃvÃn pramÃïÆn saæs­«ÂÃn g­hïad vij¤Ãnaæ katham ivÃviparyastaæ nÃmeti | atrÃpy ucyate | kiæ idam asaæ«­«Âatvam i«Âaæ bhavatÃ, yad viparyayagrahaïÃd bhrÃntaæ j¤Ãnam upavarïyate? kiæ nÃnÃrupatvam, atha nÃnÃdeÓatvam, uta rÆpeïaiva vijÃtÅyena vyavahitatvam, Ãhosvid indriyÃntaragrÃhyeïÃrthena vyavakÅrïatvam? tatra yadi nÃnÃrÆpatvam asaæs­«Âatvam i«Âaæ tadà na kaÓcit saæs­«Âagraho nÃma sambhÃvati yato 'saæs­«Âà eva paramÃïava÷ sarvadà g­hyante | vitatadeÓasvabhÃvÃnÃm eva te«Ãm avabhÃsanÃt | yadi hy ekarÆpà bhÃseran, aïumÃtraka÷ piï¬o bhÃseta | na tu vitatadeÓabhÃsanaæ syÃt | atha nÃnÃdeÓatvam asæs­«Âatvam abhipretaæ tad api natarÃm saæs­«Âagraho yato nÃnÃdeÓà nÅlà paramÃïavo nÃnÃdeÓà eva ca g­hyante | ekadeÓatvabhÃsane hi piï¬o bhÃsetÃïumÃtraka ity uktam | atha rÆpeïaiva vijÃtÅyena vyavahitatvam asaæs­«Âatvaæ vivak«itam; tadà tu tad asambhavÃd eva na tad viparÅtagraha÷ | yato rÆpÃntaravyavadhÃnarahità eva nirantarà nÅlÃ÷ paramÃïÃva÷, bhÃsante ca tathÃbhÆtà iti kathaæ vibhrama÷ | madhyavarttino vijÃtÅyasyÃlokÃdiparamÃïor anutpatter apratibhÃsanÃc ca | atha cchÃyÃlokaparamÃïur utpadyamÃna÷ kena pratibaddho yato notpadyate | na ca Óakyaæ vaktum -- madhye paramÃïvor nÃsti paramÃïvantarasyÃvakÃÓa iti | yato niravayava÷ paramÃïu÷ sarvatra sÃvakÃÓa iti | satyam etat | kevalaæ nÃvakÃÓÃbhÃvÃt tad anutpattir api tu hetvabhÃvÃt | kasmÃd hetur na bhavati? svahe[19b]tvabhÃvÃd ity aparyanuyoga eva | atha bhinnendriyagrÃhyasparÓÃdivyavakÅrïatvam asaæs­«Âatvam abhimatam | tadà saæs­«ÂÃn paramÃïÆn g­hïÃti vij¤Ãnam iti indriyÃntaragrÃhyaÓÆnyÃn g­hïÃtÅty uktaæ bhavati | tathà ca na ki¤cid ani«Âam | tathà hi yadi nÃmendriyÃntaragrÃhyasparÓÃdir na g­hyate tathÃpi nÅlarÆpaæ tÃvat svadeÓasvabhÃvasthitaæ g­hyata eva | na ca bhinnendriyagrÃhyaÓÆnyÃnÃæ svarÆpaæ g­hyamÃïaæ viparÅtaæ g­hÅtaæ bhavati | deÓakÃlÃkÃrÃïÃm ekasyÃpy aviparyÃsÃt | na cÃgraho bhrama iti | nanu ca pramÃïÆnÃm antarÃïyÃkÃÓÃtmakÃni santi | na ca te sÃntarÃ÷ pratibhÃsante | tat katham aviparyÃsa iti | atha kim idam ÃkÃÓaæ nÃma | yadi rÆpÃntarÃtmakaæ tan nÃstÅty uktam | athÃpi sparÓÃdyÃtmakaæ tatrÃpy uktam | atha sapratighadravyÃbhÃva÷ | evam apy avastv ÃkÃÓam | tataÓ cÃkÃÓam antaram ity anyavastv antaraæ na ki¤cid #<[DhPr p.44]># #< etac ca lak«aïadvayaæ vipratipattinirÃsÃrtham, na tv anumÃnaniv­ttyartham | yata÷># antaram ity uktaæ syÃt | tathà nirantarÃ÷ paramÃïava ity uktaæ bhavati | tato nirantarÃÓ ca paramÃïavo nirantarà eva bhÃsante | tat kim ucyate 'ntaram ÃkÃÓam, na ca tat pratibhÃsata iti? yat khalv atyantam asat ÓaÓavi«Ãïaprakhyaæ tat kathaæ bhÃseta? nanv ÃkÃÓÃtmano 'py antarasyÃbhÃve rÆpasaæsarga÷ paramÃïÆnÃæ prasajyeta | nai«a do«a÷ | nÃsmÃbhir ucyate rÆpam ekaæ paramÃïÆnÃæ deÓo naika iti | api tu bhinnarÆpadeÓà utpannà madhyavarttivijÃtÅyarÆparahitÃs tathaiva bhÃsanta iti tat kathaæ rÆpasaæsargaprasaÇga÷? nanu ca rasÃdideÓe nÅlarÆpaæ pratbhÃsate | tataÓ cÃtad deÓaæ taddeÓatayà g­hïad vij¤Ãïaæ katham abhrÃntaæ nÃmeti? tatrÃpy ucyate | yadà deÓa÷ pratibhÃsate tadà tasmin deÓe pratibhÃsamÃne ya÷ pratibhÃsate 'rtha÷ sa deÓaviÓi«Âa ucyate | yadi ca rasÃdiÓ cak«urvij¤Ãïe pratibhÃseta tadà taddeÓavyÃpini nÅle g­hyamÃïe syÃd bhrÃntaæ vij¤Ãnam | na ca tatra rasÃdi÷ pratibhÃsate, indriyÃntaragrÃhyasyendriyÃntaraj¤Ãne pratibhÃsÃyogÃt | tat kutas taddeÓanÅlagrahaïam? nÅlam eva hi bhÃsamÃnaæ deÓa÷ nÃparo deÓa÷ kaÓcid ÃbhÃsate | indriyÃntaragrÃhyÃpratibhÃse ca ÓuddharÆpapratibhÃsa÷ | ÓuddharÆpapratibhÃsa eva ca nirantarapratibhÃsa÷ | tato nirantarà nÅlÃ÷ paramÃïavo g­hyante | tasmÃt svadeÓasthÃyino nÅlaparamÃïava÷ svarÆpeïaiva g­hyante | tato deÓakÃlÃkÃrÃïÃm ekasyÃpy aparityÃgÃn nÅlÃbhÃsaæ vij¤Ãnam abhrÃntam eva | sarvaæ caitad grÃhyatattvaæ $$ $$va nistareïa nirÆpitam iti neha pratanyate | nanv evam abhrÃntatve $$matam asaÇg­hÅtaæ syÃt | grÃhyagrÃhakÃkÃratayà prav­tte÷ sarvasyaivÃsarvaj¤avij¤ÃnasyÃlambane bhrÃntatvÃt | tat kathaæ pÆrvavyÃkhyÃnÃvaj¤Ã na kriyata iti cet | ucyate | na $$ lak«aïam idam, kin tu $$ eva | na ca sarvaæ $$ yojayi[20a]tuæ Óakyam | "tasya vi«aya÷ svalak«aïam" ityÃder aÓakyayojanatvÃt | tasmin kiæ pratyak«alak«aïam iti cet | kalpanÃpo¬hatvam eva | dvicandrÃdinirÃsa÷ katham iti cet samyagj¤Ãnaæ sad evam ity abhiprÃyÃd ado«a÷ | $$ 'pi kiæ naivaæ? tataÓ cÃbhrÃntagrahaïam atiricyata iti cet | satyam etat | kevalaæ ##varïayi«yata iti | "ihÃbhrÃntapadaæ taimirikÃdij¤ÃnavyavacchedÃrtham | kalpanÃ'po¬hagranaïaæ tu anumÃnanirÃsÃrtham iti" yat pÆrvakair vyakhyÃtaæ tad vyaktam evÃpahastayann Ãha -- ##iti #<| co># 'vadhÃraïe | ## ity ata÷ paro dra«Âavya÷ | pÆrve«Ãm abhipretaæ prati«edhati | ## iti bhedÃrtha÷ | nanu kim ucyate ## iti? yÃvataikaikenÃnumÃnanivarttanÃd iti cet | ucyate | ##iti dvayor upÃdÃnaæ vipratipattinirÃkaraïÃrtham, ekaikenÃnumÃnavyavacchedasiddher iti samuditaphalam etat | tato ##iti nÃnumÃnaniv­ttyartham eveti sÃvadhÃraïaæ ni«idhyate | yadi tu vipratipattinirÃcikÅr«ayà kriyamÃïam anumÃnaæ vyavacchinatti na tadartham eva dvayam iti | nanu nedaæ lak«aïadvayam anumÃnavyavacchedÃrthaæ pÆrvakair vyÃkhyÃtam | kin tu #<%%>#grahaïam eva | #<%%>#grahaïaæ tu dvicandrÃdij¤ÃnavyavacchedÃrtham | tat kathaæ `##' tatha #< [DhPr p.45]># #<%%grahaïena eva anumÃnaæ nivartitam | tatra asaty %%grahaïe gacchadv­k«adarÓanÃdi pratyak«am kalpanÃpo¬hatvÃt syÃt | tato hi prav­ttena v­k«amÃtram avÃpyate iti saævÃdakatvÃt samyagj¤Ãnam, kalpanÃpo¬hatvÃc ca pratyak«aæ iti syÃd ÃÓaÇkà | tanniv­ttyartham %%grahaïam | tad dhi bhrÃntatvÃt na pratyak«am | trirÆpaliÇgajatvÃbhÃvÃc ca na anumÃnam | na ca pramÃïÃntaram asti | ato gacchadv­k«adarÓanÃdi mithyÃj¤Ãnam iti uktaæ bhavati |># `yata÷ #<%%>#graïenaivÃnumÃnaæ nirvarttitam' ity ucyata iti cet | satyam | kevalaæ yady #<%%>#grahaïaæ vyavacchedÃrtham eva tadÃnumÃnavyavacchedÃrtham eva yujyate | na tu dvicandÃdij¤ÃnanirÃsÃrtham, tasya samyagj¤ÃnÃdhikÃrÃd eva vyavacchedasiddhe÷ | tathà hi #<%%># iti prastutya lak«aïam idaæ vidhÅyamÃnaæ tad adhikÃreïaiva vihitaæ bhavati | nanv evaæ sati #<%%>#graïenaiva niv­tte #<%%>#grahaïam atiricyate | ayam aparas te«Ãæ do«o 'sti | na tu dvicandrÃdij¤Ãnaniv­ttyartham idaæ yujyata iti $$syÃÓaya÷ | yady etad artham #<%%>#grahaïaæ na bhavati tarhi kim anenety Ãha -- ##iti | nanu gacchadv­k«adarÓaïÃde÷ kalpanÃpo¬hasyÃpi visaævÃdakatvena samyagj¤ÃnatvÃbhÃvÃd eva vyavacchede siddhe kim etad arthen#<%<ÃbhrÃnta>%>#padenety Ãha -- ## -- iti | ## iti gamanenÃ'navacchinnam | ## hetau | astu samyagj¤Ãnam, pratyak«asambhÃvanà tv asya katham? na hi yad eva samyagj¤Ãnam tad eva pratyak«am ity ÃÓaÇkya pÆrvoktam eva prasaÇgenÃha -- ##-- iti | ## saævÃdakatvÃpek«ayà samuccayÃrtha÷ | ##karaïÃÓaÇkÃyÃ÷ svarÆpaæ darÓayati | ÃÓaÇkà ceyam Åd­ÓÅ yauktÅ dra«Âavyà | yad và ## yamÃdarthe | .................... asaty #<%%>#grahaïe syÃd iyam ÃÓaÇkà | yadi saty api syÃt tadà kim anenety Ãha -- ## iti ÓaÇkÃniv­ttyarthamÃtram | anena etad darÓati -- yady api paramÃrthata÷ samyagj¤ÃnÃdhikÃrÃd evamÃdij¤Ãnaæ vyavacchedyate | tathÃpy $$ Ãhatya vipratipattinirÃkaraïÃrthaæ ka[20b]rttavyam ev#<%<ÃbhrÃnta>%>#grahaïam iti | syÃd etat -- kim #<%<ÃbhrÃnta>%>#graïenÃdhikaæ k­tam | yenaitad vipratipattinirÃkaraïÃrthaæ bhavatÅty ÃÓaÇkÃyÃæ dÆrasthitam api ##ti yojanÅyam | ##nà uktenÃkÃraæ kathayati | ## prakÃÓitaæ ## #<%%>#grahaïeneti prakaraïÃt | kuto mithyÃj¤Ãïaæ tad uktam ity apek«ÃyÃæ prathamam uktaæ ##iti yojanÅyam | ##r yasmÃt tato 'yam artha÷ -- yasmÃt tad gacchadv­k«adarÓanÃdibhrÃntatvÃt na pratyak«am, ato mithyÃj¤Ãnam ity #<%%>#grahaïenoktaæ bhavati | bhavatu bhrÃntatvÃd apratyak«am, anumÃnarÆpatve tv anirvarttate katham asya tathÃtvam ity ÃÓaÇkÃyÃæ yojyam, ##yasmÃn nÃnumÃnam | kathaæ nÃnumÃnam? ##| yady evam anyat pramÃïam bhavi«yati, tathÃpi kathaæ mithyÃj¤Ãnam ity ÃÓaÇkÃyÃæ vÃcyam | ## yasmÃn ##bhyÃæ ## pratyak«atvÃdisvÃbhÃvatvÃbhÃvÃt | yad và #<'to># #<%<'bhrÃnta>%>#grahaïÃd ity artha÷ | nanv anumÃnÃdirÆpanirÃkaraïe yady #<%%>#grahaïasya vyÃpÃro bhavet, bhaved eva mithyÃj¤ÃnatvÃbhidhÃne sÃmarthyaæ yÃvato(-tÃ) yathà svayam upapattyaivÃnumÃnÃdibhÃvo vyudastas tat katham #<%%># #< [DhPr p.46]># #< yadi mithyÃj¤Ãnaæ kathaæ tato v­k«ÃvÃptir iti cet, na tato v­k«ÃvÃpti÷ | nÃnÃdeÓagamÅ hi v­k«as tena paricchina÷ | ekadeÓaniyataÓ ca v­k«o 'vÃpyate | tato yadd­Óo gacchadv­k«o d­«Âa÷, tadd­Óo na avÃpyate | yaddeÓaÓ ca avÃpyate sa na d­«Âa iti na tasmÃt kaÓcid artho 'vÃpyate | j¤ÃnÃntarÃd eva tu v­k«Ãdir artho 'vÃpyate | ity evaæ %%grahaïam vipratipattinirÃsÃrtham |># tathà %<#%>#grahaïena apy anumÃne nivartate #<%%>#grahaïaæ vipratipattinirÃkaraïÃrtham | grahaïena tan mityÃj¤Ãnam ity uktaæ bhavatÅy ucyate | satyam | kin tv anumÃnÃdirÆpatÃnirÃkaraïahetunà dattasÃhÃyakena satà #<%<'bhranta>%>#grahaïena tan mithyÃj¤Ãnam ity uktaæ bhavatÅty uktam iti boddhyavyam | nanu pratyak«alak«aïaÓÆnyasyÃpratyak«ataiva darÓayitavyÃ, tat kim anumÃnÃdirÆpatÃnirÃkraïam aprak­taæ k­tam iti cet | apratyak«atvapradarÓane prasaÇgena k­tam iti kà k«ati÷? ##tyÃdi sugamam | kevalaæ ## iti gacchadv­k«adarÓanarÆpÃn mithyÃj¤ÃnÃt ## d­«Âa÷ | ## iti v­k«atvena prathanÃd ucyate na tv asau tathà 'vabhÃsamÃno v­k«a eva | ## iti prÃpyamÃïaparamÃrthav­k«ÃbhiprÃyeïoktam | ## hetau | ## tasmÃd anantaroktÃt kÃraïÃt | nanu tato 'pi prav­ttasyÃsti cchÃyÃdyarthakriyÃkÃrirÆpasya pÃdapasya prÃptis tatkatham apahnÆyata iti? Ãha -- ## -- iti | taddeÓopasarpaïajanmana÷ sthitav­k«apratibhÃsÃtmano ##tatra mithyÃj¤Ãnam arthina÷ prav­ttimÃtrahetur na tu v­k«aprÃpakam iti saæk«epÃrtha÷ | yadi mithyÃj¤ÃnatvapratipÃdanÃrtham #<%%>#grahaïaæ na tarhi vipratipattinirÃkaraïÃrtham ity Ãha -- ## iti | ## ity anenÃnantaroktasyopapattiprakÃrasyÃkÃro darÓita÷ | tato 'yam artha÷ -- ## anantaroktena yuktiprakÃreïa | etÃd­Óam api pratyak«am iti virudhÃyÃ÷ pratipatter nirÃsÃrtham #<%%>#graïÃm iti | yady evaæ %<#%>#grahaïam eva vipratipattinirÃkaraïÃrtham | na tu #<%%>#grahaïaæ | uktaæ ca dvayam etat tannirÃsÃrtham ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti | yathà #<%<'bhrÃnta>%>#padaæ tathedam ity artha÷ | ##iti pratyak«ap­«ÂhabhÃvino 'pi vikalpasya vyÃvahÃrikalokÃdhyavasÃyenÃbhrÃntasya yat pratyak«atvaæ kaiÓcid i«Âam, tanni[21a]rÃkaraïÃrtham iti dra«Âavyam | tatrÃsati #<%%>#grahaïe ghaÂo 'yam ityÃdij¤Ãnaæ pratyak«am abhrÃntatvÃt syÃt | tato hi prav­ttena ghaÂÃdir artha÷ prÃpyata iti saævÃdakatvÃn samyagj¤Ãnam abhrÃntatvÃc ca pratyak«aæ syÃdÃ[d ity Ã]ÓaÇkà | tanniv­ttyÃrtham | kalpanÃtmakatvÃn na pratyak«am, trirÆpaliÇgajatvÃbhÃvÃc ca nÃnumÃnam | #< [DhPr p.47]># ## #< na tv avisaævÃdakam abhrÃntam iha grahÅtayam | yato samyagj¤Ãnam eva pratyak«am, na anyat | tatra samyagj¤ÃnatvÃd eva avisaævÃdakatve labdhe punar avisaævÃdakagrahaïam ni«prayojanam eva | evaæ hi vÃkyÃrtha÷ syÃt -- pratyak«Ãkhyam yad avisaævÃdakaæ j¤Ãnaæ tat kalpanÃpo¬ham avisaævÃdakaæ ca iti | na ca anena dviravisaævÃdakagrahaïena ki¤cit | tasmÃd grÃhye 'rthakriyÃk«ame vasturÆpe yad aviparyastam tad abhrÃntam iha veditavyam |># #< kÅd­ÓÅ puna÷ kalpanà iha g­hyate ity Ãha --># #< abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsà pratÅti÷ kalpanà I-5># [31]#<%% ityÃdi | abhilÃpyate 'nena ity %% vÃcaka÷ Óabda÷ | abhilÃpena saæsarga÷ %% ekasmin j¤Ãne 'bhidheyÃkÃrasya abhidhÃnÃkÃreïa saha grÃhyÃkÃratayÃ># __________NOTES__________ [31] ahbilÃpeti -- E.P. `abhilÃpetyÃdi' iti nÃsti -- A.B.H.N. ___________________________ na ca pramÃïÃtaram asti | ato ghaÂo 'yam ityÃdij¤Ãnam asamyagj¤Ãnaæ bhavatÅti pÆrvavad vacanÅyaæ yojanÅyaæ ca | nanu ca saævÃdino 'sya katham asamyagj¤Ãnatvam? yadi nÃma visaævÃdakatvalak«aïam asamyagj¤Ãnatvaæ nÃsti tathÃpi g­hÅtÃrthagrÃhiïo 'syÃpÆrvÃdhigamÃbhÃvÃt karaïÃrthÃbhÃvarÆpam asamyagj¤Ãntvaæ smaraïÃder iva kiæ nÃnumanyate? jÃtyÃdiviÓi«ÂavastugrÃhiïo 'syÃpÆvÃrthÃdhigamo 'stÅti cet | idam anyatra vistareïa nirastam ity ÃstÃæ tÃvad iheti | ##a ityÃder granthasya tu satyam arthaæ vi«ayavipratipattinirÃkaraïavÃkyavivaraïaæ vivecayi«yanto vivecayi«yÃma÷ | samprati yad do«adarÓanÃt pÆrve«Ãæ vyÃkhyÃnam avamanyÃnyathà 'yam abhrÃntÃrthaæ vyÃca«Âe taæ kaïÂhoktam karttuæ te«Ãm abhimatam abhrÃntÃrthaæ pÆrvaæ sÃmarthyÃn ni«iddham api sÃk«Ãn ni«edhann Ãha -- ## -- iti | ##r atiÓaye | ## ityÃdi ##ity antaæ subodham | yadi jÃtyÃdiyojanÃtmikà kalpanà | sà jÃtyÃdyabhÃvÃd eva na sambhavati | atha grÃhyagrÃhakabhÃvena pravarttamÃnaæ j¤Ãnaæ kalpanà tadà sarvam asarvaj¤aj¤Ãïaæ tathà prav­ttam iti kim avaÓi«yate yad avikalpakaæ syÃd ity abhipretya kalpanÃyÃ÷ svarÆpaæ p­cchati -- ##ti sÃmÃïyata÷ p­cchati | ##iti viÓe«ata÷ | ##ti pratyak«alak«aïe | ## ucyate #<'nenety %% vÃcaka÷ Óabda÷># | sa ca saÇkenta -- ## #< [DhPr p.48]># tato yadà ekasmi¤ j¤Ãne 'bhidheyÃbhidhÃnayor ÃkÃrau saænivi«Âau bhavatas tadà saæs­«Âe abhidhÃnÃbhidheye bhavata÷ | abhilÃpasaæsargÃya yogyo abhidheyÃkÃrÃbhÃso yasyÃæ pratÅtau sà tathà ukatà | #%grahaïena saægraha÷ |># kÃlena d­«Âena rÆpeïaikyam ÃpÃdito 'ntarjalpÃkÃras tathà pratibhÃsamÃno vÃcya÷ | ##padena sÃrdham asya vigrahaæ prÃha -- ##-- iti | ## vÃdakena ##sambandha÷ | "t­tÅye"ti [pÃïÅni -- 2.1.30.] yogavibhÃgÃt samÃsa÷ | atha và 'rthakathanam idaæ k­tam, sasÃsas tu «a«ÂhÅtatpuru«a÷ kÃrya÷ | kathaæ punar vÃcyavÃcakayo÷ saæsarga÷ sambhavatÅtyÃha -- ##iti | ##ity ekaj¤ÃnagrÃhyÃkÃratayà 'vasthÃnam iti vÃcyam | arthÃkÃraÓ ced vÃcakaÓabdÃkÃreïa sahaikaj¤ÃnÃrƬho bhavati tadà vÃcyavÃcakayo÷ saæsarga iti yÃvat | bhavatv abhidhÃnÃbhidheyÃkÃrayor ekaj¤ÃnÃroha÷ | kim etÃvatà 'bhidhÃnÃbhidheye vÃcyavÃcakatayà sambaddhe bhavata÷, yena tad grÃhi vij¤Ãnaæ savikalpakaæ syÃd ityÃÓaÇkyopasaæhÃravyÃjenÃha -- ## iti | ## pratibhÃsitau ##tathÃtayà sambaddhe ##ekasmin j¤Ãne viÓe«yaviÓe«aïatvenÃkÃrapratibhÃsa evÃnayor vÃcyavÃcakatvagrahaïam iti bhÃva÷ | ## ity arthakathanam idaæ [21b] k­tam | samÃsas tv abhilÃpasaæsargasya yogya iti karttavya÷ | tÃdarthyacaturthyÃ÷ prak­tivikÃra eva samÃsÃt | yady evam abhilÃpasaæs­«ÂapratibhÃsety evÃstu kiæ yogyagrahaïenety upÃlambhaæ paÓyan yathà 'sya sÃphalyaæ tathà darÓayitum upakramate -- ##ti | vÃkyopanyÃse caitat | abhilÃpasaæs­«Âa ÃbhÃso yasyÃ÷ sà tathà | kasyevety Ãha -- ##ti | `idam asya vÃcyam idam asya vÃcakam' ity ubhayÃæÓÃvalambij¤Ãnaæ #< [DhPr p.49]># #< asaty abhilÃpasaæsarge kuto yogyatà avasitir iti ced | aniyatapratibhÃsatvÃt | aniyatapratibhÃsatvaæ ca pratibhÃsaniyamahetor abhÃvÃt | grÃhyo hy artho vij¤Ãnaæ janayan niyatapratibhÃsaæ kuryÃt | yathà rÆpaæ cak«urvij¤Ãnaæ janayad niyatapratibhÃsaæ janayati | vikalpavij¤Ãnaæ tv arthÃn na utpadyate | tata÷ pratibhÃsaniyamahetor abhÃvÃd aniyatapratibhÃsaæ |># ##, ÓabdÃrthaprayogapratipattyo÷ kÃryakÃraïabhÃvarÆpo và | vyutpanno j¤Ãta÷ saæketo yena sa ## | tasya yadi sarvaiva tÃd­ÓÅ tadà kÃcid iti na vÃcyam, ##grahaïean ca na ki¤cid ity Ãha -- ##iti | ##÷ vyutpannasaæketapratÅter bÃlapratÅtiæ bhedavatÅm Ãha | kasya sad­ÓÅ sambhavatÅty Ãha -- ##ti | bÃlaka ity alpÃrthe kan | yady abhilÃpasaæs­«ÂÃbhÃseti k­te 'pi tathÃbhÆtÃyÃ÷ pratÅte÷ saÇgraha÷, k­taæ tarhi ##grhaïenety Ãha-- ##ti | tayor madhye 'vyuptannasaæketasya yà sà na saÇg­hyate | kadà tu saÇg­hyatety Ãha -- ##ti | arthapradarÓanatvÃd asy#<ÃbhilÃpasaæs­«ÂÃbhÃsà >#pratÅti÷ ## vacane satÅty artha÷ | ##nokter ÃkÃra÷ kathita÷ | asati tÃvad ayaæ do«a÷ | yadi saty api yogyagrahaïe tadasaægrahas tathÃpi kiæ tenety Ãha -- ##ti | ##r akaraïÃvasthÃyà viÓe«am Ãha | na kevalaæ tatsaæs­«ÂÃbhÃsety ##Óabda÷ #<| >#tathÃvidhabÃlasya ca kalpanà 'numÃnasiddhà | tena sà 'vaÓyaæ grÃhyeti bhÃva÷ | kathaæ punar yogyagrahaïena tasyÃ÷ saÇgraha ity Ãha -- ##ti | nipÃtasamudÃyo 'yaæ viÓe«ÃbhidhÃnÃrthÃbhyupagame sarvatra | ## janmÃsyeti tathà | ## và ## utpanna iti tathà | aharjÃtasy##ti dra«Âavyam | yady evaæ vyutpannasaÇketasya sà kathaæ saÇg­hyata ity Ãha -- ##ti | ## pÆrvÃpek«ayà samuccaye | yadi sà tatsaæsargayogyà na syÃt kathaæ tatsaæsargam anubhaved iti bhÃva÷ | yata evaæ tasmÃt | nanu pratÅtapratibhÃsasya tatsaæsargÃnubhavÃnyathÃnupapattyà yogyatà kalpanÅyà | na ca bÃlakalpanÃyà abhilÃpasaæsargo 'sti, saæketÃvyutpatte÷ | tat kathaæ yogyatà kalpyatÃm ity abhisandhinà ##tyÃdinà pÆrvapak«am utthÃpayati | evaæ codayitvà 'numÃnata÷ sà siddhyatÅti manvÃna÷ sÃdhanam Ãha -- ##ti | pratiniyatÃkÃratvÃbhÃvÃd ity artha÷ | prakaraïÃpanne sÃdhye hetau cÃbhihite sukara÷ sÃdhanaprayoga iti prayogaæ na jagau | evam uttaratrÃpi hetumÃtrÃbhidhÃne 'syÃyam abhiprÃya÷ pratyetavya÷ | prayogas tv evam iha karttavya÷ -- yo 'niyatapratibhÃso vikalpa÷, sa Óabdasaæsargayogyo yathÃcchÃtravikalpa÷ | bÃlasya vikalpa eva kuta÷ siddho yenedam uttarÃïi caitadaÇgÃni sÃdhanÃni nÃ[22a]ÓrayÃsiddhÃni syur iti? nai«a do«a÷ | anumÃnasiddhaæ vikalapaæ dharmiïaæ k­tvà 'mÅ«Ãm upÃdÃnasyÃbhipretatvÃt | tat punar anumÃnam anena suj¤ÃtatvÃn nopanyastam iti veditavyam | evaæ tad dra«Âavyam -- yà niyamavatÅ prav­tti÷ kvacit prÃïina÷, sà vikalpapÆrvikà | yathà vyutpannasaÇketavyavahÃrasyÃnnÃdivi«ayà prav­tti÷ | niyamavatÅ ca taditaraparihÃreïa stanÃdau prav­ttir bÃlakasyeti kÃryahetu÷ | sà ca tÃd­ÓÅ prav­tti÷ pratyak«Ãdhigateti svasiddhau na pramÃïÃntaraæ #<[DhPr p.50]># kuta÷ punar ## rthÃn na utpadyata ity arthasannidhinirapek«atvÃt | bÃlo 'pi hi yÃvad d­ÓyamÃnaæ stanaæ sa eva ayam iti pÆrvad­«Âatvena na pratyavam­Óati tÃvan na uparatarudito #< ># prayojayati | na punar anena ##tyÃdinà vikalpasÃdhanam upanyastam iti mantavyam, yathà 'nyair vyÃkhyÃtam, arthasannidhinirapek«atvasiddhipradarÓanonmukhatvÃt tasya granthasyeti | nanu ca parok«atvÃt tasyÃniyatapratibhÃsatvasandehe sandigdhÃsiddho 'yaæ hetur iti | Ãha -- ## -- iti | ## yasmÃd ity asminn arthe | ##j¤ÃnÃkÃrasya ##-- arthÃkÃra evÃyaæ ÓabdÃkÃra eva vÃ, rÆpÃkÃra evÃyaæ rasÃkÃra eva vetyÃtmako và tasya ## janaka÷ tasmÃd | ##anutpÃdÃt | bhavanaæ bhÃva utpÃdas tanni«edhÃd abhÃvo 'nutpÃda eva | ## -- avidyamÃnatvÃd iti vyÃkhÃne tu yathÃÓruti vyadhikaraïÃsiddho hetu÷ syÃt | anyathà hetuvacane tu kriyamÃïe tatrÃrthe hetur anabhihita eva syÃt | sÃdhanasvarÆpamÃtrakathane cÃtra $$sya ÓailÅ lak«yate | ## iti ca pÆrvapak«a÷ sÆtthÃno na syÃt | m­tvà ÓÅrtvà yathà katha¤cit sarvasyÃsya samarthane ca vaktur akauÓalaæ syÃd iti | nanu pratibhÃsaniyamahetur ya÷ kaÓcana sa ca tatra bhavi«yati | atha viÓi«Âa÷ | vaktavyas tadà 'sau yata÷ sakÃÓÃd anutpÃdÃt tathÃtvaæ j¤Ãtavyam ity Ãha -- ## iti | yady artha ity eva kriyate tadendiryam apy artho j¤Ãnaæ janayatÅti tasyÃpy ÃkÃraniyÃmakatvaæ syÃt | na cÃpoddhÃradvÃreïa tasyÃkÃraviÓe«ahetutvaæ vyavasthÃpitam, api tu vi«ayagrahaïapratiniyamahetutvam iti ## | ## Ãlambana÷ | yady evaæ grÃhya ity evÃstu | apohasyÃpi grÃhyatà 'sti | na cÃ'sau pratibhÃsaniyamahetu÷ | atas tanniv­ttyartham artho 'rthakriyÃsamartha iti k­tam | ##kartuæ Óaknoti | apoddhÃreïa tatraiva tacchakter avadh­tatvÃt | atra nidarÓanaæ ##ti | ##iti ÓabdÃkÃraparihÃreïÃrthÃkÃradhÃryeva rasÃkÃraparihÃreïa rÆpÃkÃradhÃryeva ceti | yady evaæ bÃlavikalpo 'pi arthÃd evotpatsyate, tato niyatapratibhÃso bhavi«yatÅty ÃÓaÇkya pÆrvoktam eva prasaÇgena smÃrayati -- ##ti | ##r udÃh­tÃd vij¤Ãna bhinatti | evaæ tu prayoga÷ kÃrya÷ -- yad arthÃn notpadyate j¤Ãnaæ tanniyatapratibhÃsaæ na bhavati | yathà vyutpannavyavahÃrasyÃtÅtÃdismaraïam, rÆparasÃdisaÇkalanÃj¤Ãnaæ và | notpadyate cÃ[22b]rthÃd bÃlakasya vikalpa iti vyÃpakÃnupalabdhi÷ | nanu bÃlavikalpasya parok«atvÃt tat utpattir anupattir và na Óakyate niÓcetum | ato 'yaæ sandigdhÃsiddho hetur ity abhipretya codayati ## iti sÃmÃnyaheto÷ praÓna÷ | ##iti viÓe«asya | vidarbhyoktyà cÃyaæ k«epe kima÷ prayoga÷ | tena na kutaÓciddhetor idam ity artha÷ | hetum Ãha ##ti | evaæ tu prayoga÷ karaïÅya÷ -- yaj j¤Ãnaæ svotpattÃv arthasannidhinirapek«aæ tad arthÃn notpadyate | yathà vyutpannasaæketasya cirana«Âavastuvi«ayaæ vij¤Ãnam | arthasannidhinirapek«aæ ca bÃlavikalpavij¤Ãnam iti viruddhavyÃptopalabdhi÷ | asiddhim asyÃ÷ parihattu bhÆmikÃæ racayann Ãha -- ##ityÃdi | #< [DhPr p.51]># ## na kevalaæ vyutpanna ity ##Óabda÷ | ##r yasmÃt | ##iti nipÃto 'vadhau | ##æ pÆrvadarÓanavi«ayatvam | tena yo mayà pÆrvaæ k«utpratighÃtahetutvena pratipanna÷ sa evÃ'yam iti pratyavamar«asya rÆpam Ãca«Âe | ## pratyabhijÃnÃti | ##ity apy avadhau | ##yasmÃt sa tathà san n#<Ãyarpati |># sarvair eva svasantatÃv evamÃdivyavahÃrasya d­«Âad­ÓyamÃnayor ekÅkaraïakÃraïÃtvenÃvagatvÃd evam ucyate | tasyaiva cÃnyatra lo«ÂÃdau ¬haukite 'pi tathà 'darÓanÃc ca | nanu bÃlasya karaïÃnÃm apÃÂavÃt saæketÃgrahaïÃc ca nÃntarjalpÃkÃro 'pi Óabda÷ sambhavati | sambhave và yogyagrahaïÃnarthakyam | tat katham evaæ ##ity ucyate? ucyate | anyaiva hi bhaÇgyà asti sà kÃcid d­«Âad­ÓyamÃnayor ekÅkaraïÃvasthà yà tatra nimittam iti pratipÃdyate | sà ca Óabdena pratipÃdyamÃnà abhyastenÃmunà Óabdena pratipÃdyate | na punar evam evÃsau pratyavam­ÓatÅty ucyate | nanu dvitÅyÃdidarÓanakÃle bhavatu pÆrvad­«ÂÃparad­«Âayor ekÅkaraïena mukhÃrpaïam, bhÆmipÃtÃnantaraæ tu katham? na khalu stanam adrÃd«Åd asau yena d­«Âena d­ÓyamÃnam ekÅk­tyÃrpayet | tadà tu janmÃntarÃnubhavÃd iti brÆma÷ | tatrÃpi janmani janmÃntarÃnubhavabalÃt | na cÃdimÃn saæsÃra iti kà k«ati÷? ÓabdÃkÃro 'pi tatrÃsty eva | tat kim anena yogyagrahaïasaphalÅkaraïaprayÃseneti cet | astu tatra janmÃntarÃbhyÃsÃt mÆrcchita÷ ÓabdÃkÃra÷, mà ca bhÆt sarvathà paÓcÃd vyutpatsyamÃnena viÓi«Âena Óabdena saæs­«ÂÃrthapratibhÃsa÷, na bhavati tasya vikalpapratyaya ity ucyate | #<`sa evÃyam' iti pÆrvad­«Âatvena># stanaæ pratyavam­Óatu | kim ata ity Ãha -- ##ti | ## ceti dvandvaikavadbhÃva÷ | ## 'vadhÃraïe ## ity asmÃt paro dra«ÂÃvya÷| hetau và Óat­pratyaya÷ | tenÃyam artha÷ -- yasmÃt pÆrvad­«Âam ekÅkaroty eva tasmÃd ##iti | tathà kurvad api katham asnnihitavi«ayam ity Ãha -- ##[32] #<-- >#iti | ayam ÃÓaya÷ -- pÆrvadarÓanavi«ayatvaæ pÆrvad­«Âatvam ucyate | niv­tte ca pÆrvadarÓane pÆrvadarÓanavi«ayatvaæ vastuno nÃsti | tad uttarakÃlabhÃvinà j¤Ãnena pÆrvaj¤Ãnavi«a[23a]yatvam asannihitam eva vatuno d­Óyata iti | bhavatv asannihitavi«ayam, arthasannidhinirapek«aæ tu kathaæ siddham ity Ãha -- ##ti | ## yasmÃt | ## arthasannidhinirapek«am | anenÃrthasannidhinirapek«atve 'rthasannidhinirapek«atvaæ hetum Ãha | Åd­Óas tu prayogo j¤Ãtavya÷ -- yad asannihitavi«ayaæ j¤Ãnaæ tad arthasannidhinirapek«am, yathà 'tÅtÃnÃgatavi«ayo 'smadÃdivikalpa÷ | pÆrvad­«Âatvena pratyabhij¤ÃnÃc ca bÃlavij¤Ãnam asannihitavi«ayam iti svabhÃva÷ | __________NOTES__________ [32] dharmottare sarvaprati«u `pÆrvad­«Âasya' iti pÃÂha÷ | kin tv atra pradÅpÃnusÃrÅ pÃÂho g­hÅta÷ | -- saæ- ___________________________ samprati Ói«yÃïÃæ sukhapratipattyarthaæ yathottarottarasya heto÷ siddhau pÆrvapÆrvasya heto÷ siddhir bhavati tathà darÓayati -- ##iti | #<[DhPr p.52]># #< indriyavij¤Ãnaæ tu sannihitÃrthamÃtragrÃhitvÃd arthasÃpek«am | arthasya ca pratibhÃsaniyamahetutvÃn niyatapratibhÃsam | tato na abhilÃpasaæsargayogyam |># #< ata eva svalak«aïasya api vÃcyavÃcakabhÃvam abhyupagamya etad avikalpakatvam ucyate | yady api hi svalak«aïam eva vÃcyaæ vÃcakaæ ca bhÃvet tathà apy abhilÃpasaæs­«ÂÃrthavij¤Ãnaæ savikalpakam | na ca indriyavij¤Ãnam arthena niyamitapratibhÃsatvÃd abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsaæ bhavati iti nirvikalpakam |># #< Órotraj¤Ãnaæ tarhi Óabdasvalak«aïagrÃhi Óabdasvalak«aïaæ ca kiïcid vÃcyaæ ki¤cid vÃcakam ity abhilÃpa># ## #< na e«a do«a÷ | saty api svalak«aïasya vÃcyavÃcakabhÃve saÇketakÃlad­«Âatvena grahyamÃïaæ># nanu kim aniyatapratibhÃsatve sÃdhye 'rthanirapek«atvaæ hetur yena tathà sad ## ity ucyate | ## iti ca madhyavarttÅ ca grantha÷ kathaæ neya÷? ucyate | nÃyam ##ityÃdir ekavÃkyatayà neya÷ | kiæ tarhi? vÃkyabhedo 'tra karttavya÷ | tatra ## yasmÃt | ##arthasannidhinirapek«aæ satpratibhÃsaniyamaheto anutpannam iti ## ity asya sÃmarthyÃd vÃkyabhedaæ k­tvà | tata÷ ## anutpÃdÃd ##iti yojanÅyam | ##ity apratibhÃsam | ## vaktavyam ity etad ity asminn artha÷ | sarvam etad indriyaj¤Ãne 'pi prara÷ kadÃcid ÃÓaÇkayed iti tannirÃsÃrtham Ãha -- ##ti | ##r vikalpaj¤Ãnaæ viÓina«Âi | ##niyatapratibhÃsatvÃt | iha $$ "asÃmarthyavaiyarthyÃbhyÃæ svalak«aïasya saæketayitum aÓakyatvÃd avÃcyavÃcakatvam | avÃcyÃvÃcakasvala«aïagrÃhitvÃc cendriyaj¤Ãnam avikalpakam iti" vyÃkhyÃtam | tac cÃvadyam, anyathà 'py avikalpatvasya susÃdhatvÃt kim anyÃpohÃnayanenÃprak­teneti manyÃmÃna Ãha -- ##iti | yasmÃd indiryaj¤Ãnaæ niyatapratibhÃsam -- ## asmÃd eva heto÷ | ##vak«yamÃïalak«aïam | ##r avadhÃraïe | vÃcyagrahaïe katham avikalpakam ity Ãha -- ##-- iti | ##ti nipÃtasamudÃyo `yadi nÃma'ÓabdasyÃrthe varttate | ##r vÃkyÃlaÇkÃro và | abhilÃpasaæs­«ÂÃrthaæ sad vij¤Ãnaæ vikalpakaæ bhavati | evaæ bruvato 'yaæ bhÃva÷ -- ko«ÂhaÓuddhyà vÃcyam astu svalak«aïaæ tathÃpi tadindriyaj¤Ãïaæ kevalam eva svalak«aïam Ãtmany ÃdarÓayati, na tu vÃcakam apÅti katham abhilÃpasaæs­«ÂÃrthapratibhÃsatvaæ vikalpakatvam ÃtmasÃt kuryÃd iti? #< [DhPr p.53]># ## #< anena eva nyÃyena yogij¤Ãnam api sakalaÓabdÃrthÃvabhÃsitve 'pi saÇketakÃlas­«ÂatvÃgrahaïÃn nirvikalpakam |># bhavatu rÆpÃdyÃlambanam indriyaj¤Ãnam, vÃcakasyÃpratibhÃsÃd vÃcyasyaiva pratibhÃsÃd avikalpakam | yat punar etaddvayapratibhÃsÅndriyaj¤Ãnaæ tad dvayapratibhÃsÃd vikalpakaæ prÃptam ity abhipretya codayati -- #<Órotre>#ti | ##r ak«amÃyÃm | sarvam indriyaj¤Ãnam avikalpakam iti na k«amyata etad ity artha÷ | #<Órotraj¤Ãïam abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsaæ syÃd >#iti sambandha÷ | kim bhÆtaæ? #<Óabdasvalak«aïÃgrÃhi >#| hetubhÃvenÃsya viÓe«aïatvÃt Óabdasvala«aïagrÃhitvÃd ity artha÷ | ÓabdagrÃhiïo 'pi vÃcyÃgrahaïe kathaæ tathÃtvam ity Ãha -- #<Óabde>#ti [23b] | ## yasmÃt | ##| yathà `taraptamapau gha÷' [pÃïini -- 1.1.22] ityÃdi buddhistham | ##s tasmÃt | astu tathÃpratibhÃsaæ kim ata ity Ãha -- ##ti | ## sati tasmiæÓ coktaprakÃre sati | evaæ caitad dra«Âavyam -- yadaikena taraptamapau saæj¤inÃv uccÃryete tadaiva ca katha¤cid anyena `gha÷' iti saæj¤occÃryate | tadà tad dvitayam ekena Órotraj¤Ãnena pratiyata÷ puæsa÷ ÓrotradhÅr vikalpikà prasajyeteti | kathaæ tarhi ## ity Ãha -- ##ti | ## yasmÃt tad evedaæ yan mayà saæketakÃlatvena g­hyamÃïaæ tathà g­hÅtaæ bhavati | yady evam astu saæketakÃlad­«Âatvena grahaïam ity Ãha -- ##ti | ## 'vadhÃraïe hetau và | ##iti bruvan pÆrvad­«ÂatvaÓabdasyÃrtham Ãha | kathaæ nÃstÅty Ãha -- ##ti | ##r yasmÃdarthe | ##ti sampratid­ÓyamÃnasya | tadbhÃve niga¬Ãkar«aïanyÃyena prÃktanadarÓanasyÃpi sthiti÷ prasajyeteti bhÃva÷ | mà grahÅt saæketakÃlad­«Âatvaæ tayor g­hyamÃïayo÷ Óabdayos tathÃpi kathaæ na vÃcyavÃcakabhÃvagrÃhi tajj¤Ãnam ity ÃÓaÇkyopasaæharann Ãha -- ## iti | yata÷ samketakÃlatvena g­hyamÃïaæ vÃcyaæ vÃcakaæ ca g­hÅtaæ bhavati ## kÃraïÃt Órotravij¤Ãnaæ na vÃcyavÃcakabhÃvagrÃhi | bhavatu tathÃg­hyamÃïasya svalak«aïÃsya tathÃvam | kim ata÷? etat punar enaæ tathaiva grahÅ«yatÅty Ãha -- ##ti | hetau ÓaturvidhÃnÃt pÆrvakÃlad­«ÂatvÃgrahaïÃd ity artha÷ | syÃd etat -- saæketad­ÂÃtvenÃpi na grahÅ«yate 'rtha÷ Óabdo và | atha ca viÓi«ÂavÃcakavÃcakatvena viÓi«ÂÃrthavÃcakatvena ca grahÅ«yata iti | asad etat | evaæ hi bruvatedam abhipratam -- yena j¤Ãnena yo artha÷ saæketakÃlopalabdho yac chabdasaæsargiïà rÆpeïa naikÅkriyate, na sa tena tadcchabdavÃcyo g­hyate | tathà goj¤Ãnena saæketakÃlopalabdhÃÓvaÓabdasaæsargiïà 'ÓvarÆpeïa sahaikatvenÃpratÅyamÃno gaur nÃÓvaÓabdavÃcyo g­hyate | Órotraj¤Ãnena saæketakÃlopalabdha`gha'Óabdasaæsargiïà ca rÆpeïa naikÅkriyete ca tadà taraptamapÃv iti vyÃpakÃnupalabdhi÷ | tathà yena j¤Ãnena ya÷ Óabda÷ #<[DhPr p.54]># #<%% I-6># #<%% kalpanayà kalpanÃsvabhÃvena %%ÓÆnyaæ sajj¤Ãnaæ yad abhrÃntaæ tad %%iti pareïa sambandha÷ | kalpanÃpo¬hatvÃbhrÃntatve parasparasÃpek«e pratyak«alak«aïam, na pratyekam iti darÓayituæ tayà rahitaæ tat pratyak«am iti lak«aïayo÷ parasparasÃpek«ayo÷ pratyak«avi«ayatvaæ darÓitam iti |># saæketakÃlad­«Âayadarthasaæsargiïà rÆpeïa naikÅkriyate, na tenÃsau tadarthavÃcako g­hyate | yathà goÓabdaj¤Ãnena saæketakÃlopalabdhÃÓvÃrthasaæsargiïÃÓvaÓabdena sahaikatvenÃpratÅyamÃno goÓabdo nÃÓvÃrthavÃcako g­hyate | Órotraj¤Ãnena saæketad­«Âataraptamabarthasaæsargiïà rÆpeïa naikÅkriyate ca tadà `gha'Óabda iti saiva asiddhir anubhavena nirÃk­tà | vÃstavasambandhanirÃkaraïÃc ca vyÃpti÷ siddheti | yadà tu pÆrvad­«Âatvena graho 'sti tadà tajj¤Ãnam abhilÃpasaæs­«ÂÃrthapratibhÃsaæ sad vikalparÆpam eveti sarvam avadÃtam | Órotraj¤Ãïe yathà 'bhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsatvaæ coditaæ tathà yogij¤Ãne 'pi codayituæ Óakyam iti tatrÃpy amum eva parihÃram atidiÓann Ãha -- ##ti | yaj j¤Ãnaæ saketakÃlavi«ayatvaæ g­hyamÃïasya na g­hïÃti, na tad vÃcyavÃcakabhÃvagrÃhÅty ## yuktyà ##vak«yamÃïalak«aïÃæ ## saty api ##| nanu cÃyasya vÃcyavÃcakabhÃvagrÃhiïo j¤ÃnasyÃstu nirvikalpakatvam, asya tu sarvaÓabdÃrthagrÃhiïa÷ kathaæ tathÃtvam ity Ãha -- ##ti | tathà 'grahaïam uktena nyÃyena yoginaæ praty api pÆrvadarÓanavi«ayatvasyÃsattvÃd iti bhÃva÷ | #<%% >#ity ÃcÃryÅyaæ vivaraïaæ vyÃca[24a]«Âe -- #<%%>#ti | nanu vikalpe 'pi vikalpÃntaraæ nÃsti | tatas tasyÃpi kalpanÃpo¬hatvaæ kiæ na bhavati? atha kapanayà rahitam iti yan na vikalpyate ity ucyate, tad api kalpanÃpo¬ham ity anenaivÃkÃreïa vikalpyata iti katham etad ucyata iti paÓyan ## ity asya vivak«itam artham Ãha -- ##ti | kalpanÃyÃ÷ svabhÃvo 'bhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsatvam, tena | yathà vi«ÃïÅ kakudmÃn prÃnte vÃladhir iti vi«ÃïÃdimatÃ(-to) vi«ÃïdÅny eva gotvaliÇgÃni vyapadiÓyante | tadvat kalpanÃkhyena dharmiïà dharmo 'bhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsatvÃkhyo nirdi«Âa iti darÓayati | ata eva cÃcÃrya$$pratyak«alak«aïe kalpaïÃpo¬hatvÃkhye yad $$codyam ihaiva pÆrvam upadarÓitaæ tat khalu $$codyasad­Óam iti sthitam | ##ti paradeÓasthitena tad anÃhitavibhramaæ j¤Ãnaæ #<%%>#ity anena | abhrÃntagrahaïasyaiva tad vivaraïaæ iti #<%%>#grahaïam iha | dÆrasthitena sambandhakaraïe kim prayojanam ity Ãha -- ##ti | militayor anayos tallak«aïatvÃt ##ity ekavacanena nirdeÓa÷ | ##nà darÓanÅyasya rÆpam Ãha #<| >#kathaæ parasparasÃpek«atety Ãha -- ##vyavahartavyam iti Óe«a÷ | ##tyÃdinaiva copasaæharati | yasmÃd evam ##s tasmÃt | ##ante pratyak«agrahaïasÃmarthyÃt | #<[DhPr p.55]># #<%< timiram>% ak«anor viplava÷ | indriyagatam idaæ vibhramakÃraïam | %<ÃÓubhramaïam>% alÃtÃde÷ | mandaæ hi bhramyamÃïe 'lÃtÃdau na cakrabhrÃntir utpadyate | tadartham %<ÃÓu>%grahaïena viÓe«yate bhramaïam | etac ca vi«ayagataæ vibhramakÃraïam | nÃvà gamanaæ %% | gacchantyÃæ nÃvi sthitasya gacchadv­k«ÃdibhrÃntir utpadyate iti %%grahaïam | etac ca bÃhyÃÓrayasthitaæra vibhramakÃraïam | %%vÃtapittaÓle«maïÃm | vÃtÃdi«u hi k«obhaæ gate«u jvalitastambhÃdibhrÃntir utpadyate etac ca adhyÃtmagataæ vibhramakÃraïam |># #< sarvair eva ca vibhramakÃraïair indriyavi«ayabÃhyÃdhyÃtmikÃÓrayagatair indriyam eva vikartavyam | avik­te indriye indriyabhrÃntyayogÃt | ete samk«obhaparyantà Ãdayo ye«Ãæ te tathoktÃ÷ | %<Ãdi>%grahaïena kÃcakÃmalÃdaya indriyasthà g­hyante | ÃÓunayanÃnayanÃdayo viÓayasthÃ÷ | ÃÓunayanÃnayane hi kÃryamÃne 'lÃte 'gnivarïadaï¬ÃbhÃsà bhrÃntir bhavati | hastiyÃnÃdayo bÃhyÃÓrayasthÃ÷, gìamarmaprahÃrÃdaya ÃdhyÃtmikÃÓrayasthà vibhramahetavo g­hyante |># #< tair anÃhito vibhramo yasmiæs tathÃvidhaæ j¤Ãnaæ pratyak«am |># #<%%ak«ïor># viplavahetutvÃd ## ##indriyÃÓritam | ##sya bhrÃntatvasya ##sÃk«Ãt kÃraïatvena | ##vidagdhakëÂham | #<%<ÃÓu>%>#grahaïasya phalam Ãha -- ##iti | yady api mandaæ bhramyamÃïasyÃlÃtasya vibhramakÃraïatvÃdarÓanÃd #<%<ÃÓubhramaïaæ>%># labhyate, tathÃpi ÓÃÓtrak­tà svakÅyavacanÃkauÓalaparihÃrÃrtham #<%<ÃÓu>%>#grahaïaæ k­tam ity avaseyam | pÆrvasmÃd etadbhedena katham uktam ity Ãha -- ##iti | ## yasmÃdarthe | #<%<ÃÓu>%>#grahaïena nauyÃnam api viÓe«aïÅyam | mandaæ hi gacchantyÃæ nÃvi na gacchadv­k«ÃdidarÓanaæ bhavatÅty anubhvasiddham etat | ##r hetau | etat kasmÃt p­thag uktam ity Ãha ##ti | ## yasmÃt | #<%%># upacaya÷ | prakopa iti yÃvat | sa ke«Ãm ity ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha -- ##ti | nÃsau vibhramakÃraïam ity ÃÓaÇkÃm apanudann Ãha -- ## iti | ##r yasmÃt | ##prakopaæ ##saæk«ubdhe«v iti yÃvat | syÃd etat -- astu timirasyendriyopaghÃtahetukatvÃd bhrÃntaj¤Ãnahetutvam | nauyÃnÃdÅnÃæ tu kathaæ satsv api te«u tadavasthatvÃd indriyasyety Ãha -- ##ti | indiryagatasya timirÃder indriyavikÃratvena sammatasyÃpy upÃdÃnaæ d­«ÂÃntÃrtham | tenÃyam artha÷ -- yathendriyagataæ timirÃdÅndriyavikurvad vibhramahetu÷, tathà anyair api tadvikurvadbhir eva vibhramahetubhir bhÃvyam iti | kasmÃt punar amÅbhir indriyavikÃro 'vaÓyakartavya ity Ãha -- ## ityÃdi | etad uktaæ bhavati | tadvikÃravikÃritvÃd ÃÓrayÃÓ cak«urÃdya iti | prayoga[24b]s tv evaæ kartavya÷ | yadi #< [DhPr p.56]># #< tad eva lak«aïam ÃkhyÃya yair indriyam eva dra«Â­ kalpitaæ mÃnasaprayak«alak«aïe ca do«a udbhÃvita÷, svasaævedanaæ ca na abhyupagatam, yogij¤Ãnaæ ca; te«Ãæ vipratipattinirÃkaraïÃrtham prakÃrabhedaæ pratyak«asya darÓayann Ãha --># ## ## #< indriyaj¤Ãnam I-8># ## indriyajabhramakÃraïaæ tad indriyaæ vikaroty eva tathà timirÃdi | indriyajabhramakÃraïaæ ca nauyÃnÃdÅti svabhÃvahetu÷ | evaævidhasya j¤Ãnasya bhramarÆpatvaæ bÃdhavaÓÃd avasitam indriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnÃc cendriyajatvam | tathÃbhÆtavibhramakÃraïÃtvaæ ca nauyÃnÃde÷ svÃnvayavyatirektÃnuvidhÃnÃt siddham | upayuktakÃrtsnye và 'yaæ ##Óabda÷ pravarttanÅya÷ | ## ityÃdi ## ity antaæ subodham | kevalaæ ## 'nto vÃcya÷ | ## 'k«ivikÃrahetÆ rogaviÓe«a÷ | ##nayanavadanÃdivikÃrakÃraïaæ vyÃdhiviÓe«a eveti dra«Âavyam | ##iti vig­hïaæs tripadaæ bahuvrÅhiæ darÓayati | anÃhitao vibhramo yasmiæs tattatheti prasÃdhya te«Ãm #<%%># iti «a«ÂhÅtatapuru«a÷ kÃrya÷ | idan tv arthakathanam iti boddhavyam | yo hi tair anÃhitavibhrama÷ sa te«Ãæ bhavatÅti | j¤ÃnÃdhikÃreïa lak«aïavidhÃnÃl labdhaæ j¤Ãnam, tena ##ity uktam || sampraty $<ÃcÃryasyÃ>$vÃntarapratyak«abhedavyutpÃdane nimittaæ darÓayann Ãha -- ##iti | nipÃtasamudÃyaÓ cÃyam uktena prakÃreïetiy asyÃrthe varttate | #<$$># iti pratyekaæ yojanÅyam | #<$$># svayÆthyair $$ | yadi j¤Ãnaæ dra«Â­ syÃt, tasyÃpratighatvÃd vyavahitam api g­hïÅyÃt | tata÷ cak«u÷ paÓyati rÆpÃïi abhidha- 1.42] ityÃdi vÃdibhir ## | #<$$># $$ ÃcÃrya$$ye ## g­hÅtagrÃhitvalak«aïo 'prÃmÃïyanimitto ## | lak«aïagrahaïasyopalak«aïatvÃn mÃnasapratyak«Ãbhyupagame 'pi yo do«o 'ndhabadhirÃdyabhÃvalak«aïa÷, so 'pi dra«Âavya÷ | #<$$># ca $$ $$matÃnusÃribhir $$Ó ca svÃtmani kriyÃvirodhena ## | #<$$># ca $$ yogina eva na sambhavanti, kutas te«Ãæ j¤Ãnam iti vÃdibhir ## iti vartate | trayo 'pi ##kÃrà vaktavyÃntaraæ samuccivanti | ##amÅ«Ãæ tatra tatra yà vimatis tan ## pratyak«asyoktalak«aïasya ##viÓe«as tasya ##nÃnÃtvam, avÃntarajÃtibhedam iti yÃvat | #<%% >#iti pratyak«aæ #<%%># catur«prakÃram || tatraikaæ tÃvad indriyaj¤Ãïam uktaæ vyÃcak«Ãïa Ãha -- ##ti | j¤Ãyate 'neneti ##, #< [DhPr p.57]># #< mÃnasapratyak«e parair yo do«a udbhÃvitas taæ nirÃkartuæ mÃnasapratyak«alak«aïam Ãha --># ## ## indriyaæ ca tajj¤Ãnaæ ceti k­tvà Óakyam ## iti vaktum, tat kathaæ vipratipattir nirÃk­tety ÃÓaÇkÃm apÃkartum ## ity atr$<ÃcÃryasy#$ndriyasya># ## iti «a«ÂhÅtatpuru«o vivak«ita iti darÓayati -- ## iti | yad indiryeïa janyate tad indriyasya bhavatÅti bhÃva÷ | nanu cendriyÃnumÃnam api kÃryaprabhavaæ bhavatÅndriyasya j¤Ãnam | tatas tasyÃpi pratyak«atvaæ prÃpatam ity Ãha -- ## iti | ÃÓritaæ janyatayà tasmin saty eva bhÃvÃt | na cendriyÃnu[25a]Ãmam indriyeïa sÃk«Ãj janyate, yena tasya pratyak«atvaæ syÃd iti bhÃva÷ | anekahetutve 'pi j¤Ãnasyendriyeïa vyapadeÓo 'sÃdhÃraïatvÃt tasyeti dr«Âavyam | indiryasya j¤Ãnaæ pratyak«am iti kathayatà nendiryasya dra«Â­tvam iti darÓitam | tato vipratipattir nirÃk­tà | nanu indriyaj¤Ãnasya dra«Â­tve tasyÃpratighatvÃd vyavahitasyÃpi grahaïaæ prasajyeteti tair ukto do«a÷ | sa kathaæ parih­to yena vipratipattir nirÃk­teti cet | ayam ÃÓaya÷ -- na j¤Ãnaæ gatvà gatvà 'rthaæ g­hïÃti, yena gamanavibandhÃbhÃvÃt vyavahitam 'pi g­hïÅyÃt | kin tarhi? yadÃkÃram utpadyate tad g­hïÃtÅty ucyate | na cÃyogyadeÓastho 'rthas tatsvarÆpako 'nvayavyatirekÃbhyÃæ vij¤Ãta÷ | tat kathaæ tasya tena graha iti suj¤Ãnam etad iti kim atropapattyÃbhihitayeti? ## indriyÃdisÃmagrÅjanyaj¤Ãnaæ pratyak«am, ekasya janakatvavirodhÃt | nÃj¤Ãnam ity arthÃt | evaæ ca darÓayatà $$ yadvendriyaæ pramÃïaæ syÃt tasya vÃrthena saÇgatir[ÁV 4.60]ityÃdi vacanÃt tasyÃpi yà pratyak«apramÃïatà $$dibhir abhyupagatà sà nirastà veditavyà | tathà hi -- prÃpakaæ pramÃïaæ bhavet | nÃnyat | prÃpakatvaæ ca pravarttakartvenÃ[vyavadhÃnena nyÃnyathÃ] | pravarttakatvaæ cÃdhigamÃtmakatvena, nÃnyathà | na ca tasya tathÃtvam asti | adhigamopagamena pravarttakatve ca naiva vyavadhÅyate | yataÓ cÃvyavadhÃnena prav­tti÷ sa eva pravarttakatvÃt pramÃïaæ yuktam | tac ca j¤Ãnam eva | tad uktam -- dhÅpramÃïatÃ, prav­ttes tatpradhÃnatvÃd dheyopÃdeyavastuni [pramÃïavÃ- 1.5] iti | yadvà pramÃyÃ÷ karaïÃt pramÃïam | pramà ca nÅlasyeyaæ na pÅtasyeti viÓi«ÂenaivÃdhikaraïenÃvacchinnà pratÅyata iti tatkaraïaæ bhavitum arhati | yata iyam avyavadhÃnà tÃdrÆpyeïa vyavasthÃæ labhate | indriyÃrthasannikar«ÃdiÓ ca nÅlapÅtÃdi[33]................sya bhedavyavasthÃÇgam | svabhedena kriyÃbhedanibandhanaæ ca karaïaæ tato j¤ÃnÃtmakam eva sÃrÆpyam adhigatikriyÃbhedavyavasthÃÇgaæ pramÃïaæ yujyata iti | dvayÅ ceyaæ vidhà 'nyatr$<ÃcÃryena>$ vipa¤citeti nehocyate, prÃj¤ajanÃdhikÃreïÃsya prakaraïasya prÃrambhÃt | diÇmÃtraæ tÆktam iti | __________NOTES__________ [33] asapa«Âam -- saæ- ___________________________ #< [DhPr p.58]># #< %% ÃtmÅyo %% indiryaj¤Ãnasya tasya %%÷ -- na vidyate 'ntaram asya iti | antaraæ ca vyavadhÃnaæ viÓe«aÓ ca ucyate | tataÓ ca antare prati«iddhe samÃnajÃtÅyo dvitÅyak«aïabhÃvyupÃdeyak«aïa indriyavij¤Ãnavi«ayasya g­hyate | sa sahakÃrÅ yasya indriyaj¤Ãnasya tat tathoktam | dvividhaÓ ca sahakÃrÅ -- parasparopakÃrÅ ekakÃryopakÃrÅ ca | iha ca k«aïike vastuny atiÓayÃdhÃnÃyogÃd ekakÃryakÃritvena sahakÃrÅ g­hyate |># nanu caturvidhapratyak«ÃbhidhÃne nimittam uktam eva $$ tat kathaæ tad eva ##tyÃdinà punar Ãca«Âe | ath$<ÃcÃrya>$sya catu«ÂayÃbhidhÃne nimittaæ yad ÃsÅt buddhisthaæ tat prÃg uktam, tad eva tu yathÃyogaæ pratyak«avyaktiviÓe«ÃbhidhÃne 'bhidhÃnÅyam iti | tarhi ## tannirÃkaraïÃrtham Ãha -- #<%% >#iti tathà 'nyatrÃpi svasaævedanÃdau tattannimittam anena kinnoktam? tad atrÃpi mÃnasaæ vyÃkhyÃtum Ãheti vaktuæ yuktam iti | satyam etat | kevalaæ mÃnasasya pratyak«asyÃÓakyaniÓcayatvenÃvyavahÃrÃÇgatvÃt praroktado«anirÃkaraïamÃtram evÃsya lak«aïÃkhyÃne nimittaæ nÃnyad iti pratipÃdyitum uktam eva nimittam anÆditam iti na ki¤cid avadyam | athendriyaj¤ÃnasyÃpi lak«aïa[25b]m anye«Ãm iva kiæ noktam? noktam | tallak«aïavipratipattyabhÃvÃt | #<%%># iti nigadenaiva vyÃkhÃtatvÃc ceti | syÃn matam | abhimataæ caturvidhaæ pratyak«aæ darÓayitavyam | tac caikadà vaktum aÓakyatvÃt krameïa vacanÅyam | kramaÓ caivaævidho 'stv anyÃd­Óo và kim atrÃdareïeti indriyaj¤ÃïÃdir Åd­Óa÷ krama÷ k­ta÷, athÃnyad apy asya nimittam astÅti? anyad apy astÅty ucyate | tathà hi sarvasya sarvavyavahÃrÃÇgam indriyaj¤Ãnam iti tadÃdito 'bhihitam | tenaivendriyaj¤Ãnena tathÃbhÆtena mÃnasaæ janyata iti tadanu mÃnasaæ vyÃkhyÃtam | tasya paÓcÃt pratyÃtmavedyatayà 'stivena ÓakyaniÓcayatayà ca svasaævedanam uditam | tata÷ sarvaj¤aj¤Ãnasya sÃmagrÅmÃtrapradarÓanataya'ntimapuru«Ãrthatayà cÃnte yogij¤Ãnam upadarÓitam iti | #<%% >#ityÃdinà #<%%>#tyÃdilak«aïaæ vyÃca«Âe | tac ca ## ity etad antaæ sugamam | nanv anukÃrakasya sahakÃritve 'tiprasaÇgÃd upakÃriïà sahakÃriïà bhÃvyam | samasamayayoÓ copakÃryopakÃrakabhÃvÃbhÃvÃt katham asau vi«ayak«aïas tasya sahakÃrÅty ÃÓakyÃha -- ##ti | ##tyÃdi | ## yasmÃt | ## dviprakÃra÷ sahakaraïaÓÅlo bhÃva÷ | kathaæ dvaividhyam ity Ãha -- ##tyÃdi | parasparopakÃritayà ca sahakÃritvam ekatvÃdhyavasÃyÃdhÅnaæ santÃnagatam amukhyam | mukhyaæ tu ekÃrthakriyÃkÃritvena | yadi dvaividhye 'pi prÃktanasya grahaïaæ tadà tadavastho do«a ity Ãha -- ##ti | ## mÃnasakriyÃyÃm | ## 'vadhÃraïe | ##ty asmÃt paro dra«Âavya÷ | ## hi ## vi«ayak«aïa iti prakaraïÃd avaseyam | pÆrvaæ kasmÃn na g­hyata #< [DhPr p.59]># #< vi«ayavij¤ÃnÃbhyÃæ hi manovij¤Ãnam ekaæ kriyate yatas tan anayo÷ parasparasahakÃritvam |># #< Åd­Óena indriyavij¤Ãnena ÃlambanabhÆtena api yogij¤Ãnaæ janyate. tan nirÃsÃrthaæ %%grahaïaæ k­tam. %%Ó ca asau j¤Ãnatvena, %%Ó ca asau avyavahitatatvena, sa ca asau %%Ó ca hetutvÃt %%÷, tena %% |># ity Ãha -- ## iti | hetubhÃvena viÓe«aïam | atha yadi vastuna÷ k«anikatvenÃtiÓayÃdhÃnÃsambhavÃt parasparopakÃritvena na sahakÃrÅ g­hyate ##ty anantaram uditam anena vyÃhanyeta | $$ ## virudhyeteti sarvam asama¤jasam | na | abhiprÃyÃparij¤ÃnÃt | tathà hi ##ti dhÃrayà 'pravÃhiïi sajÃtÅyÃprasavadharmiïy antime mÃnasotpÃdakatayà 'bhimata indriyaj¤ÃnanÃmni nirodhonmukha ity abhipretam | na tv ak«aïikavyÃv­ttyà k«aïÅkapadÃbhilÃpye 'vastumÃtravyÃv­ttyà ca vastumÃtra iti etad uktaæ bhavati | yadÅdaæ mÃnasopajananonmukham indriyaj¤Ãnam ekajÃtÅyapravÃhavÃhi syÃt tadà santÃnopakÃradvÃrakÃtiÓayÃdhÃyakatve vi«ayo 'sya sahakÃrÅti kalpeyeta | kevalam idam apetasajÃtÅyaprasavaÓaktikaæ santÃnavarttÅti katham asya vi«ayas tathà sahakÃrÅ kalpyeteti | nanu kiæ tad ekaæ yat kurvator etayos tathÃsahakÃritvam ucyata ity Ãha ##ti | ##r avadhÃreïe | ##yasmÃd ÃbhyÃm eva ## tasmÃt | ## ity ayaæ tasmÃd ity asminn arthe | anyonyasya ##ekÃrthakriyÃkÃritveneti prakaraïÃt | #<Åd­Óene>#tyÃdinà #<%%>#grahaïasya vyavacchedaæ darÓayati | #<Åd­Óena >#svavi«ayÃnantaravi«ayagraha[26a]ïasahakÃriïà | Ãlambyata iti #<ÃlambanabhÆtaæ >#rÆpaæ yasya tena grÃhyasvabhÃvena satà janyata ity artha÷ | tasya yogij¤Ãnasya ##mÃnasatvanirÃkaraïÃrtham | eva¤ ca vyÃcak«Ãïena "samanantarapratyayagrahaïam andhabadhirÃdyabhÃvaprasaÇganirÃkaraïÃrtham iti" yad anyena vyÃkhyÃtam -- tad apahastitam | indriyaj¤Ãnagrahaïenaiva tatprasaÇgasya nirÃk­tatvÃd iti | ##tyÃdinà #<%%>#Óabdasya vigraham arthaæ cÃha | hetv artha÷ #<%%>#rtha÷ | ÓakandhvÃdipÃÂhÃc ca na dÅrghatvam | yadi nÃmaivaæ vyutpattis tathÃpi prÃktanam eva vij¤Ãnam upÃdÃnabhÆtam Ãgame tathà rƬhaæ nÃnyat | tad uktam $$ -- "cittacaittà acaramà utpannÃ÷ samanantara÷" [2.6.2] iti | siddhÃntaprasiddhayà cÃmuyà saæj¤ayà vyavaharatà $<''cÃryeïa>$ siddhÃntaprasiddhatvam asya darÓitam | #< ># #< [DhPr p.60]># #< tad anena ekasantÃnÃntarbhÆtayor eva indriyaj¤Ãnamanovij¤Ãnayor janyajanakabhÃve manovij¤Ãnaæ pratyak«am ity uktam bhavati | tato yogij¤Ãnaæ parasantÃnavartim >#nirÃstam #<|># nanu kiæ k­taæ #<%%>#grahaïena yena yogij¤Ãnasya tathÃtvena nirÃsa ity Ãha -- ##iti | yasmÃt samanantarapratyayarÆpeïendriyaj¤Ãnena yaj janitaæ tan mÃnasaæ ##tasmÃt kÃraïÃd ## #<%%>#grahaïen##ekasantatipatitayor eva ##sati ##iti | sÃk«Ãd indriyÃjanyatayà manomÃtrÃÓritatvÃn mÃnasam evoktam | Ãgame 'pi mana÷Óabdenaitad evocyata iti pradarÓanÃrthaæ caivam abhidhÃnaæ mantavyam | tathÃpi kathaæ yogij¤Ãnaæ tathÃtvena nirastam ity Ãha -- ##iti | yasmÃd upÃdÃnopÃdeyabhÆtayor grahaïaæ bhinnasantÃnavarttinoÓ copÃdÃnopÃdeyabhÃvÃbhÃva÷, tasmÃd ##mÃnasatvena pratik«iptam | yadi punar ## janitam ity etÃvad ucyeta tadà #<''lambanabhÆtenÃpi># tenÃdau janyata iti nirastaæ na syÃd iti bhÃva÷ | syÃd etat -- yady etad arthaæ #<%%>#grahaïaæ tarhi nitarÃæ na karttavyam | #<%%>#ty anenaiva yogij¤Ãnasya nirastatvÃt | na hi tad indriyaj¤Ãnaæ yogij¤Ãne karttavye #<%%>#ti | athocyate -- yadendriyaj¤Ãnaæ yogij¤Ãnaæ janayati tadà svopÃdeyam api j¤Ãnaæ janayaty eva | tata÷ svasantatipatitajanyak«aïÃpek«ayà tad bhavati #<%%>#ty asti tajjÃnitasya tasya mÃnasatvalak«aïam iti | aho ÓabdÃrthavyavasthÃpanakauÓalam? yad eva hi janyatayà prak­taæ tad apek«am eva sahakÃriïa÷ sahakÃritvaæ cintanÅyam | na tu yat ki¤cid apek«am | na ca tad eva yogij¤Ãnaæ prati tat sahakÃri tad indriyaj¤Ãnaæ yena tathÃtvam asyocyamÃnaæ Óobheta | atha tat sahakÃri tadvastuv­ttyà tad indriyaj¤Ãnaæ | tat kim tadapek«ayà cintayeti cet | yady evaæ k­te 'pi #<%%>#grahaïe yogij¤Ãnaæ nirasitum aÓakyaæ tathÃpi yathà tad indriyaj¤Ãnaæ svopÃdeyaj¤ÃnÃpek«aæ svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃri tathà tadevÃpek«ya samantarapratyayo 'py ado bha[26b]vaty eva | tatas tathÃbhÆtena tena janyamÃnasya yogij¤Ãnasya kathaæ tathÃtvena nirÃsa÷ | nanu na tadapek«aæ tasya samananataraprayayatvam | hanta tat sahakÃritvam api kim asya tadapek«am asti? atha samananataraprayayatvaæ prak­tajanyÃpek«aæ grÃhyam, na tu vÃstavaæ rÆpam upÃdeyaæ phalÃbhÃvena tasyÃnuvÃdyatÃ'nupapatte÷ | anyathà samastavÃstavarÆpÃnuvÃdyatÃprasaæ[gÃ]d iti cet | samÃnam idaæ svavi«ayÃnanataravi«ayak«aïasahakÃrigrahaïe 'pi | na ca rÃjaÓÃsanasamÃnaæ ki¤cid utpaÓyÃmo yena samanantarapratyayajanyatvam eva prak­tajanyÃpek«am iha grÃhyam, na tu svavi«ayÃnantaravi«ayak«aïasahakÃritvam iti kalpanÅyam iti | atrocyate | yadà -- yogÅ indriyaj¤Ãïaæ tatsahabhuvaæ cÃrthak«aïaæ ca kutaÓcit kÃraïÃd did­k«amÃïo yogij¤Ãnena tad dvayam api paÓyati tadà tenendiryaj¤Ãnena svavi«ayÃnantaravi«ayak«aïasahakÃriïà tad yogi¤Ãnaæ janyata iti asati #<%%>#gra÷aïe mÃnasapratyak«aæ samÃsajyeta | tatas tannirv­ttyarthaæ karttayam eva #<%%>#grahaïam | evaævidham eva ca yogij¤Ãnam abhipratyety##ty ebhihitaæ $$ti sarvam avadÃtam | #<[DhPr p.61]># #< yadà ca indriyavij¤ÃnÃd anyo vi«ayo manovij¤Ãnasya tadà g­hitagrahaïÃt Ãsa¤jito 'prÃmÃïyado«o nirasta÷ |># #< yadà ca indriyavi«ayopÃdeyabhÆta÷ k«aïo g­hÅta÷, tadà indriyaj¤Ãnena ag­hÅtasya vi«ayÃntarasya grahaïÃd andhabadhirÃdyabhÃvado«aprasaÇgo nirasta÷ |># samprati yathà g­hÅtagrÃhitvadvÃrako do«a÷ parasya parihriyate tathà darÓayann Ãha -- ##ti | ## vyaktam etad ity asminn arthe | yadaivaæ tadà nirasta÷ | ##vi«ayÃd ## 'sya ## ity etad eva kuto yenÃsau nirasto bhavati ity ÃÓÇkyÃha -- ##ti | ## 'vadhÃraïe | ## ity asmÃt paro dra«Âavya÷ | ##j¤Ãnasya ## yas tasy## ya÷ ## sa ## indryaj¤Ãnasya mÃnasopajanane sahakÃrikÃraïatvena svÅk­tas tadetÅhaiva ccheda÷ karttavya÷ | evaæ bruvatedam ÃkÆtam -- janakaviÓe«asya vi«ayatvÃn mÃnasapratyak«asya vi«ayeïa bhavatà janakenÃvaÓyabhÃvyam | janakaÓ cendryaj¤ÃnasahabhÆ÷ k«aïas tasyeti | so 'syendriyaj¤Ãnavi«ayÃt prÃktanÃrthak«aïÃd anyo vi«aya iti | anena ca svavi«ayÃnantaravi«ayak«aïasahakÃrigrahaïasyopayogo darÓita÷ | athetthaæ g­hÅtagrÃhitvÃd apramÃïyaprasaÇgo nirÃkriyatÃm | andhabadhirÃdyÃbhÃvado«aprasagÇgas tu kathaÇkÃraæ nirÃkriyetety ÃÓaÇkyÃha -- ##ti | amunÃ##mÃnaseneti prakaranÃt | tasmÃd hetor indriyaj¤ÃnenÃg­thÅtaæ mÃnasena g­hyata iti darÓayatà cÃnena yasyaivendriyam asti tasyaiva tenendriyaj¤Ãnena sahabhÆvi«ayak«aïasahakÃriïà janitatvÃn mÃnasaæ pratyak«am | tenÃg­hÅtaæ tatsahabhuva÷ vi«ayak«aïaæ g­hïÃti | yasya puna÷ puæso 'rthavi«ayam indriyaj¤Ãïam eva sÃsti tasya kathaæ mÃïasam utpadyate, g­hïÅyÃd và tam vi«yak«aïam iti darÓitam | ato 'ndhabadhirÃdyabhÃvado«aprasaÇgo nirasata iti | anenendriyaj¤Ãïagrahaïasya svavi«ayÃnantaravi«ayak«aïasahakÃrisacivasyopayogo darÓita÷ | kevale 'pi j¤Ãneneti grahaïe [sva][27a]vi«ayÃnantaravi«ayak«aïasahakÃriïeti viÓe«aïabalÃd yadi nÃmendriyaj¤Ãneneti labhyate tathÃpi pratipattigauravaparihÃrÃrtham ##grahaïam k­tam ity avaseyam | ##ty atr#<Ãdi>#grahaïÃt kÃpti(ku«Âa)rogiïo grahaïam tasyÃpi mÃnasena sparÓaj¤ÃnÃt | iha $<ÓÃntabhadreïa>$ $$ mataæ darÓayatà "pÆrvaæ cak«ÆrÆpe cak«urvij¤Ãnaæ tatas tenendriyavij¤Ãnena sahajak«aïasakÃriïà t­tÅyasmin k«aïe mÃnsapratyak«aæ janyate" iti vyÃkhyÃtaæ | #< [DhPr p.62]># #< etac ca manovij¤Ãnam uparatavyÃpÃre cak«u«i pratyak«am i«yate | vyÃpÃravati tu cak«u«i yad rÆpaj¤Ãnaæ tat sarvaæ cak«urÃÓritam eva | itarathà cak«urÃÓritatvÃnupapatti÷ kasyacid api vij¤Ãnasya |># tad avamanyamÃna Ãha -- ##ti | ## 'vadhÃraïe | uparatavyÃpÃra ity asyÃnantaraæ dra«tavya÷ | cak«u«o vyÃpriyamÃïÃvasthà praïidhÃnam eva | etan manovij¤Ãnaæ pramÃïaæ pramÃïatvenopagatam uparatavyÃpÃra eva cak«u«i bhavatÅtÅ«yata iti samudÃyÃrtho dra«Âava÷ | yadi praïihite nayane manoj¤Ãnaæ na janyate tarhi kiæ nÃma jÃyata ity Ãha -- ##ti | ##r nirvyÃpÃrÃvasthÃyà vyÃpÃravatÅm avasthÃm bhinatti | ##iti vÃstavÃnuvÃdo na punar anyaj¤Ãnasambhavena tadvyavacchedÃrtham | yad và ##Óabda÷ svabhÃvavacanas tene yat svabhÃvaj¤Ãnam ity artha÷ | ##grÃhaïena vyÃptim Ãha | ## cak«urjanyaæ caksurvij¤Ãnam iti yÃvat | upapattim Ãha ##ti | nanu vyÃpÃravaty api cak«u«i mÃnasotpattau na cak«urÃÓritatvÃnupapattirÃdim asyaiva j¤Ãïasya cak«urÃÓritatvopapatte÷ | satyam | kevalam a[yam] abhiprÃya÷ -- yad api tad Ãdyaæ cak«urvij¤Ãnaæ tad api cak«uranvayavyatireke '(kÃ)nuvidhÃnÃd eva tadÃÓritaæ vyavasthÃpanÅyam | saty api tadanvayavyatikerkÃnuvidhÃne yadi kasyacin mÃnasatvaæ tadà cak«uranvyavyatitekau cak«urÃÓritatvavyavasthÃyà anaÇgam ity Ãdye 'pi tadvyavasthà na syÃd iti sÃdhÅyÃn prasaÇga÷ | syÃd etat -- kim etan mÃnasaæ cak«urvij¤Ãnenaiva rÆpavi«aye janyate kiæ và rasÃdij¤ÃnenÃpi rasÃdivi«aya iti? kiæ cÃta÷? yadi rÆpa eva tadÃ[34]"dvividhaj¤Ãnavij¤eyÃh pa¤ca bÃhyavisayÃ÷" ity Ãgamo viruddhyeta | atha samastarÆpÃdivi«ayam i«yate tadà Óabdavi«ayatvena tasyÃsambhava÷ | na hi rasÃdir iva tÃlvÃdijanmà Óabda÷ pravÃhavÃhÅ, yena Órotrendriyaj¤Ãïena svÃvi«ayÃnantaravi«ayak«aïasahakÃriïà tatra mÃnasaæ janyeteti | ucyate -- rÆpÃdipa¤cavi«ayam etat, na tu rÆpamÃtravi«ayam | tad Ãh$<ÃcÃrya÷>$ -- indriyaj¤Ãnena, na tu cak«urvij¤Ãneneti | yat punar avÃdÅd bhagavÃn -- "dvÃbhyÃæ bhik«vo rÆpaæ g­hyate, cak«urvij¤Ãnena tadÃk­«Âena ca manaseti" tad rÆpasya grahaïaprasaÇgenoktam, na tu rÆpam eva dvidhà g­hyata iti vivak«itam | __________NOTES__________ [34] dra«Âavyo 'bhidharmako«a÷ -- "pa¤ca bÃhyà dvivij¤eyÃ÷" -- 1.48. ___________________________ nanÆktaæ na tasya Óabdavi«ayatvena sambhavas tat katham evam abhyupagama÷? satyam etat | kevalaæ yadÃbhihanyamÃnaæ ghaïÂÃÂi raïati tadà tadukta÷(-ttha÷) Óabda÷ kiyantaæ kÃlaæ santÃnena pravahatÅti Órotraj¤Ãnena svavi«ayÃnantaravi«ayak«aïasahakÃriïà tadvi«ayaæ mÃnasaæ janyate | etÃvatÃpi dvividhaj¤Ãnavedyatvavacanaæ caritÃrtham | tad uktam abhidharmakoÓe -- "rÆpÃdijÃtyabhisambandhivacanÃd" iti | asyÃrtha÷ -- rÆpÃdijÃtyabhisandhinà tad uktaæ bhagavatÃ, na tu sarvarÆpÃdivyaktyabhiprÃyeïeti | iha $$ -- "bÃhyÃrthÃlambanam evaævidhaæ manovij¤Ãnam astÅti kuto 'vaseyaæ" ity ÃÓaÇkya "tadabhÃve tadbalotpannÃnÃæ vikalpÃnÃm abhÃvÃd rÆpÃdau vi«aye vyavahÃrÃbhÃvaprasaÇga÷ syÃd" ity uktam | "cak«urÃdivij¤ÃnenÃnubhÆtatvÃn na vikalpÃbhÃva" iti cÃÓaÇkyÃbhihitaæ -- "devadattenÃpi #< [DhPr p.63]># #< etac ca siddhÃntaprasiddhaæ mÃnasaæ pratyak«am | na tv asya prasÃdhakam asti pramÃïam | evaæjatÅyakaæ tad yadi syÃt na kaÓcid do«a÷ syÃd iti vaktuæ lak«aïam ÃkhyÃtam asya iti |># d­«Âe yaj¤adattasyëi vikalpaprasaÇga÷ |" "santÃnabhedÃ[n na] bhavi«yate" iti ca punar ÃÓaÇkya "atrÃpi santÃnabhedÃd eva vikalpo na prÃpnoti, yata ihÃpÅndriyÃÓrayabhedÃd eva santÃnabhedo yugapat prav­tteÓ ca | dÅrghaÓa«kulÅbhak«aïÃdau hi yugapaj j¤Ãnaprav­ttir d­Óyate | na ca santÃnasyaikye yugapat prav­ttir nyÃyyà | tasmÃd rÆpÃdivikalpÃbhÃvo mà bhÆd ity avaÓyam avikalpakaæ manovij¤Ãnam abhyupeyam | etena niÓcayasmaraïÃbhÃvaprasaÇgo 'pi ¬haukanÅya÷ | nirvikalpakaæ manovij¤Ãnaæ yadi nÃsty eva tadà yogij¤ÃnÃbhÃvaprasaÇga÷ | asty eva nirvikalpakaæ manovij¤Ãnaæ kin tv indriyaj¤Ãnap­«ÂabhÃvi nÃstÅti cet | sati sambhave tasyÃpy astitve ko virodha÷ | na hy atra bÃdhakaæ pramÃïaæ d­Óyate, yena tan nÃstÅti syÃt | astive coktaæ pramÃïam | tasmÃd astÅndriyaj¤Ãnap­«ÂabhÃvi manoj¤Ãnaæ nirvikalpakam" ity evamÃdyabhihitam | tad etat tadÅyaæ kadalÅgarbhani÷sÃraæ manyamÃna÷ prÃha -- ##ti | ## 'vadhÃraïe | ##ity ata÷ paro dra«vya÷ | etad eva vyatirekamukheïa dra¬hayati ##ti | ##r avadhÃrayati bhinatti và | pravÃhÃnÃrambhakasyÃsya j¤ÃnÃtmatayà svasaævedanarÆpatve 'py asaæviditakalpatvÃd anubhavagamyam idaæ yathà cak«urÃdij¤Ãnam iti darÓayitum aÓakyatvÃn ## niÓcÃyakaæ ## | nanu tair darÓitam eva vikalpÃbhÃvaprasaÇga÷ syÃd ityÃdinà prasaÇgamukhena pramÃïaæ vikalpodayÃd iti tat kim ucyate ## iti | ayam asyÃÓaya÷ -- satyam uktam atÃrkikÅyaæ tu tat | tathà hi yat tÃvad uktam indriyÃÓrayabhedÃd yugapat prav­tteÓ ca santÃnabhedo 'sti | na ca santÃnabhede 'nyÃnubhÆte 'nyavikalpo yukta iti | tad avÃcyam | yadÅndriyÃÓrayabhedÃd yugapat prav­tteÓ ca santÃnabhedas tadbhede ca na kÃryakÃraïabhÃva÷, tadà svÃpÃd utthitamÃtrasya puæsaÓ cak«urvij¤Ãnaæ ..................................................................... notpadyeta | tat khalÆpajÃyamÃnaæ manoj¤ÃnÃd và prÃcÅnÃd utpadyeta, indryaj¤ÃnÃd và | na tÃvad indryaj¤ÃïÃt tasya pÆrvam abhÃvÃt, nÃpi jÃgarÃvasthÃbhÃvÅndryaj¤ÃnÃt | tasy ciraniruddhatvÃt | na ca cirÃtÅtaæ kÃraïam iÓyate | athaivaæ bhinnasantÃnair eva vikalpitair vikalpodayo 'sty eva na tu nirvikalpÃd vikalpodaya iti cet | santÃnabhede 'pi janyajanakabhÃve nirvikalpÃd api vikalpodayasya ko ni«eddhà | na cendriyÃÓrayabhedÃd yugapat prav­tteÓ ca santÃnabhedo yujyate | parasparaparok«atÃdiprasaÇgÃt | tasmÃt prabhÆtam alpaæ và sad­ÓÃd eva kÃraïÃj jÃyate | na tu prabhÆtasyodayamÃtreïa santÃnabhedo 'bhyupetavya÷ | yathÃgnikaïikÃyÃ÷ [28a] prabhÃpratÃnavatÅ pradÅpaÓikhà jÃyamÃnà na santÃnabhedam Ãtmany Ãvahati | yat punar yogij¤Ãïasya tathÃtve 'pÅdÃnÅæ manoj¤Ãnaæ nirvikalpakaæ nÃbhyupeyate tad yÃd­ÓÃ÷ sÃmagryÃs tad udbhavo yadÃkÃra¤ ca tat tat sÃmagryabhÃvÃt tad ÃkÃrasya ca manovij¤Ãnasya nirvikalpasyÃsaævedanÃd iti kim atrÃdareïeti | nanu ca yady asya prasÃdhakaæ pramÃnæ nÃsti kimarthaæ tarhi pratyak«aprakaraïa upanyÃsa ity ÃÓaÇkyÃha -- ##iti | ## evamprakÃravat | evam prakÃralak«aïakathanasyaiva kim prayojanam iti cet | $$sya siddhÃntaprasiddhamÃnasÃbhyupagame prasaktacodyanirÃkaraïam -- yady asti mÃnasaæ pratyak«am evaæ tasya lak«aïam iti | #< [DhPr p.64]># #< svasaævedam ÃkhyÃtum Ãha --># ## #<%%tyÃdi | %%m arthamÃtragrÃhi | %% viÓesÃvasthÃgrÃhiïa÷ sukhÃdaya÷ | %% ca te %% ca %% | sukhÃdaya eva sphuÂÃnubhavatvÃt svasaæviditÃ÷, na anyà cittÃvasthà ity etad ÃÓaÇkà niv­ttyarthaæ %%grahaïam k­tam | na asti sà kÃcit cittÃvasthà yasyÃm Ãtmana÷ saævedanaæ na pratyak«aæ syÃt |># #< yena hi rÆpeïa Ãtmà vedyate tadrÆpam Ãtmasamvedanaæ pratyak«am |># $$prakriyayà yad$<ÃcÃryeïa>$ cittacaittau bhedenoktau tayor artham Ãha -- #<%% arthamÃtragrÃhi># vastumÃtra grÃhi | "tatrÃrthad­«Âir vij¤Ãnam" iti vacanÃt | ## viÓe«ÃvasthÃsvÅkarttÃro viÓe«ÃvasthÃkÃrà iti yÃvat | tadviÓe«e tu caitasà iti vacanÃt | ka evaæ rÆpà ity Ãha -- ##ity | ##ti | vig­hïan pÆrva cittÃni ca caittÃÓ ceti samasya paÓcÃt ##Óabdena samÃsa iti darÓayati | ##tyÃdinà sarva grahaïasya phalam Ãha -- ## vyakto #<'nubhava÷># prakÃÓo yasya tasyabhÃs tasmÃt | ##grahaïe sati kÅd­Óo 'rtho bhavati, yenÃÓaÇkà nivarttyata ity Ãha -- ##ti | ##iti bhrÃntà và 'bhrÃntà vety artha÷ | nanu j¤Ãnasya saævedyÃtma÷ kim anyad rÆpÃntaraæ yat svasaævedanaæ pratyak«aæ syÃd ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti | ##r yasmÃdarthe | atha yad anubhÆyate tad anyenaiva yathà ghaÂÃdi | tat katham ÃtmanaivÃtmana÷ saævedanam iti cet | na, yogyatÃyÃs tathÃvyavahÃrÃt | asti j¤Ãnasya sà yogyatà ja¬avyÃv­ttatà jyotÅrÆpatà yayà svaprakÃÓe prakÃÓÃntaraæ nÃpek«ate | yathà pradÅpa÷ prakÃÓasvÃbhÃvyÃd ÃtmÃnaæ svayam eva prakÃÓayte, na tu pradÅpÃntaram apek«ata iti | nanu kiæ gha¬Ãdid­«ÂÃntabalÃt prakÃÓÃntaraprakÃÓyatà j¤ÃnasyÃstÃm, Ãhosvit pradÅpad­«ÂÃntasÃmarthyÃt prakÃÓÃntaranirapek«atayà svaprakÃÓatÃ? atrocyate | j¤Ãnasya svaprakÃÓarÆpatvÃbhÃve ghaÂÃde÷ svarÆpaprakÃÓanÃnupapatte÷ svaprakÃÓataive«Âavyà | atra ca prayoga÷ -- yad avyaktavyaktikaæ na tad vyaktam yathà ki¤cit kadÃcit katha¤cid avyaktavyaktikam | avyaktavyaktikaÓ cÃyaæ ghaÂÃdi÷ j¤Ãnaparok«atva iti vyÃpakÃnupalabdhiprasaÇga÷ | j¤Ãnasya j¤ÃnÃntareïa vyaktau hetur ayam asiddha iti cen na, nÅlaj¤ÃnodayakÃle 'siddhatvÃd hetor nÅlasya parok«atvaprasa¤janÃt | na ca bhavatÃm api mate sarvaæ vij¤Ãnam ekÃrthasamavÃyinà j¤Ãnena j¤Ãyate | bubhutsÃbhÃve tadabhÃvÃt, yathopek«aïÅyavi«ayà saævit | tat upek«aïÅyam eva tÃvad avyaktavyaktikatvÃd avyaktaæ prasajyeta | na ceyam #< [DhPr p.65]># #< iha ca rÆpÃdau vastuni d­ÓyamÃne Ãntara÷ sukhÃdyÃkÃras tulyakÃlaæ saævedyate | na ca g­hyamÃïÃkÃro nÅlÃdi÷ sÃtarÆpo vedyate iti Óakyaæ vaktum | yato nÅlÃdi÷ sÃtarÆpeïa anubhÆyata iti na niÓcÅyate |># #< yadi hi sÃtarÆpo 'yam nÅlÃdir anubhÆyata iti niÓcÅyeta, syÃt tadà tasya sÃtÃdirÆpatvam | yasmin rÆpe pratyak«asya sÃk«ÃtkÃritvavyÃpÃro vikalpena anugamyate tat pratyak«am |># anupalabdhi÷ sandigdhavipak«avyÃv­ttyÃnaikÃntikÅ kÅrttanÅyà |[28b] tathà hi yady avyaktavyaktikam api vyaktavyavahÃravi«ayas tadà puru«Ãntaravarttij¤Ãnavyaktikam api vastu svaj¤ÃnodayakÃlavat tathaiva vyaktaæ vyavahriyeta | asvasaævedanÃtmatayà svaparasantÃnavarttinor j¤Ãnayor viÓe«ÃbhÃvÃt | tatsantÃne j¤ÃnasyÃbhÃvÃt kathaæ vastunas tathà vyava÷Ãra iti cet | bhÃve 'pi tadaprakÃÓe kathaæ tathà vyavahÃra÷? na hi tenÃsya ki¤cit kriyate |[35]...... tadà tad api puru«Ãntarasya kin na tathà vyavahÃragocara? tad ayaæ vyaktavyavahÃro vyaktavyaktikatvena vyÃpta÷ | siddhe ca vyÃpyavyÃpakabhÃve vyÃpakÃnupalabdhir nÃnaikÃntikÅti | __________NOTES__________ [35] paÇktibÃhyaæ likhitaæ samyak na paÂhyate -- saæ- ___________________________ nanu kiæ tad rÆpÃntaram, yenocyate -- yenÃtmà saævedyate, tad Ãtmasaævedanaæ pratyak«am iti? kevalam arthaÓÆyam etad ucyate ity ÃÓaÇkyÃha -- ##tyÃdi | antare bhava #<Ãntaro># 'dhyÃtmaparispandÅ | ko 'sÃv Åd­Óa ity Ãha -- ##ti | nanu g­hyamÃïa eva rÆpÃdi÷ sukhÃyÃko 'nubhÆyate | na tu tato 'nyat sukhÃdirÆpaæ yena tasya vedanarÆpatà vyavasthÃpy etety Ãha -- ##ti | ## 'vadhÃraïe, yasmÃdarthe và | g­hyamÃïa ÃkÃro yasya grÃhyasvabhÃva ity artha÷ | ##sukhasvabhÃva÷ | ##grahaïasyopalak«aïatvÃd du÷kharÆpa ity api dr«Âavyam | ##nà vacanasyÃkÃraæ darÓayati | kuta evaæ vaktuæ na Óakyata ity Ãha -- ## iti | ##r niÓcayaasya svarÆpam Ãha | kiæ tÃdrupyena niÓaye 'pi tÃdrÆpyÃnubhava÷ siddhyati, yena tadÃ(da)bhÃvÃn naivaæ Óakyate vaktum ity ucyate ity Ãha -- ##ti | ##r [ya]smÃd iti | ##karaïena niÓcayasvarÆpam uktam | anena yad evÃnurÆpavikalpena yathÃtvena niÓcÅyate tad eva tathÃvavyavahÃragocaro yathà nÅlÃdir ity ÃkÆtam | nanu ca tatpratibhÃsÃd anubhava÷ pramÃïam | #< [DhPr p.66]># #< na ca nÅlasya sÃtarÆpatvam anugamyate | tasmÃd sÃtÃnÅlÃdyarthÃd anyad eva sÃtam anubhÆyate nÅlÃnubhavakÃle | tac ca j¤Ãnam eva | tato 'sti j¤ÃnÃnubhava÷ |># #< tac ca j¤ÃnarÆpavedanam Ãtmana÷ sÃk«ÃtkÃri nirvikalapakam abhrÃntaæ ca | tata÷ pratyak«am |># niÓayo bhavatu, mà và bhÆt | tat kim evam ucyate it ÃÓaÇkya pÆrvoktam eva smÃrayati -- ## iti | ## svabhÃve | Óe«aæ prÃg eva k­tavyÃkhyÃnam | g­hÅtaæ nÅlasya sÃtarÆpatvaæ vikalpenÃnugamyata evety Ãha -- ##ti | ##÷ pÆrvavat | ## vikalpeneti varttate | ##ityÃdinoktam upasaæharati | yasmÃd g­hymÃïÃkÃro nÅlÃdir na tathà niÓcÅyate, asti ca har«ÃdyÃkÃrasaævedanam, tasmÃd | bhavatu sÃtÃkÃro 'nubhÆta÷ | kevalam asÃv aj¤ÃnÃtmà bhavi«yati | tathà ca katham aj¤Ãnena j¤ÃnÃtmasaævedanam? kathaæ cÃtmavedanaæ pratyak«am ity Ãha -- ## | ## 'j¤Ãtmana evaæ bhinatti | ##ty avadhÃrayata÷ prakÃÓÃtmana eva j¤Ãnatvam anyathà prakÃÓÃyogÃd ity abhiprÃya÷ | yata evaæ ## | ity antarmukhasya sukhÃdyÃkÃrasya grÃhakÃkÃrÃkhyasyety artha÷ | na ca grÃhyÃkÃrÃd anyad anubhÆyamÃnaæ sÃtaæ grÃhakÃkÃrÃd apy anyad upapadyate | g­hyaæ và prakÃÓeta, grÃhakaæ và | na ca tad grÃhyam ato grÃhakam eva | atha j¤Ãnam astu tathÃnubhÆtam | tat punar Ãtmasaævedaæ pratyak«aæ kuta ity Ãha -- ##ti | ## yasmÃd | vedyate 'neneti ## | ##sya ## iti vigra÷[29a] | yad và j¤ÃnarÆpaæ ca tad vedana¤ ceti tathà | ## aprok«atÃkÃri, skuÂÃvabhÃsam iti yÃvat, hetubhÃvenÃsya viÓe«aïatvÃt | ata eva ca nirvikalpakam | vikalpÃnubaddhasya spa«ÂÃrthapratibhÃsitvÃyogÃt | bhavatu nirvikalpakaæ dvicanedrÃdij¤Ãnavad bhavi«yatÅty Ãha -- ##ti | ##s tulyopÃyatvaæ samuccinoti | na hi tat svÃtmani atasmiæs tad iti prav­ttam, yena tatra bhrÃntir bhavi«yatÅti bhÃva÷ | bhavatÃæ nirvikalpakatvÃbhrÃntatve tata÷ kiæ siddham ity Ãha -- ##iti | yata etad rÆpadvayayogi ##tasmÃt | etÃvan mÃtralak«aïatvÃt pratyk«asyeti bhÃva÷ | tatra ceyaæ vyavasthà | ÃtmÃtmayogyatà pramÃïam, Ãtmasaævit phalam iti dra«Âavyam | syÃn matam -- ityam tasya vedanasya pratyak«atve vikalpÃtmavedanasyÃpi tattvaæ syÃt | na ca vikalpÃtmà pratyak«aæ yujyate | yujyate, svÃtmani avikalapanÃd abhrÃntatvÃc ca | vikalpo hi bÃhyaæ vikalpayati na tv ÃtmÃnam | bhrÃmyati ca brÃhye, nÃtmani | tata÷ kiæ na pratyak«am? prayoga÷ -- yad abhrÃntatve satyavikapaæ tat pratyak«aæ | yathendiryaj¤Ãïasya bÃhyasaævedanam sÃrÆpyÃkhyam | abhrÃntatve satyavikalpakaæ cÃtmani vikalaparÆpavedanam iti svabhÃva÷ | yathà ca j¤ÃnÃtmani samyÃsambhavo yathà và samita÷ Óabdasaæs­«Âo na g­hyate tathà 'nyatra prapa¤citam iti nehocyata iti || #< [DhPr p.67]># #< yogipratyak«aæ vyÃkhyÃtum Ãha --># ## #<%% sadbhÆto 'rtha÷ | pramÃïena d­«ÂaÓ ca sadbhÆta÷ |># #< yathà catvÃryÃryasatyÃni |># #%puna÷ punaÓ cetasi viniveÓanam | bhÃvanÃyÃ÷ %% bhÃvyamÃnÃrthÃbhÃsasya j¤Ãnasya sphuÂÃbhatvÃrambha÷ | prakar«asya %% yadà sphuÂÃbhatvam Å«adasampÆrïaæ bhavati | yÃvad dhi sphuÂÃbhatvam aparipÆrïaæ tÃvat tasya prakar«agamanam |># #<%%>#Óabdasya vivak«itam artham Ãha -- ##iti | #<%%># iti bruvÃïo bhÆtaÓ cÃsÃv arthaÓ ceti karmadhÃrayaæ darÓayati | nanu sukhÃdimayatvam apy arthasya $$parikalpitaæ sadbhÆtam ity Ãha -- ##ti | ## niÓcita÷ | ##kÃra÷ sphuÂam etad ity arthaæ dyotayati | ka÷ punar Åd­Óo artho vivik«ita ity Ãha -- ##ti | anena #<%%>#ÓabdenÃtra satyacatu«Âayaæ vivak«itam iti darÓitam | yathà caturÃryasatyabhÃvanÃbalajaæ j¤Ãnaæ yogina÷ pratyak«am, tathà 'nyasadbhÆtÃrthavi«ayam api dra«Âavyam iti ##ÓabdÃrtho 'py asti | yad $$ "[35*]caturÃyasatyadarÓanavadB iti"Pvin I 74,4 | ÃrÃt pÃpakebhyo dharmebhyo yÃtà ity #<ÃryÃ÷ | >#ata eva tÃni satyatayà manyanta iti te«Ãæ satyÃni | catu«ÂvÃc ca te«Ãæ catvÃrÅty uktam | __________NOTES__________ [35*] ##Pvin I 74,4 ___________________________ phalabhÆtÃ÷ pa¤ca sakleÓas kandhà du÷khÃkhyaæ satyam ekam | ta eva hetubhÆtÃs t­«ïÃsahÃyÃ÷ samudayÃkhyaæ satyaæ dvitÅyam | cittasya ni«kleÓÃvsthà nirodhÃkhyaæ satyaæ t­ÂÅyam | tadavasthÃprÃptihetunairÃtmyÃdyÃkÃraÓ cittaviÓe«o mÃrgÃkhyaæ satyaæ caturtham iti | ##Óabdena vigrahaæ tasya cÃrtham Ãca«Âe ##ti | bhÆtÃrthasyeti dra«Âvyam | lak«yate ca ##ÓabdasÃnnidhyÃl lekhakena prathamapustake bhÆÓabda÷ prak«ipta÷ | ##ti tu vacanaæ saæk«epeïa vigrahaæ darÓayato $$sya pÃÂho 'nyathà yathÃbhÆtaæ vigrahaæ darÓayitukÃmen#<Ãrtha>#padopÃdÃne kim ak«aragauravaæ d­«Âam, yena kevala##ÓabdopÃdÃne pratipattigauravaæ likhanÃkauÓala¤ cÃvi«k­tam iti | #<%%>#rtham Ãha -- ## iti | ## ity aprathamata÷ | dvir vacanenÃprathamapracÃrasya prÃcuryaæ daÓayati | tathÃniveÓana¤ ca vijÃ[29b]tÅyÃvyavadhÃnena dra«Âavyam | satyacatu«Âayavi«ayo vijÃtÅyÃvyavahita÷ sad­ÓacittapravÃho bhÃvaneti yÃvat | #< [DhPr p.68]># ## #< tad iha sphuÂÃbhatvÃrambhÃvasthà bhÃvanÃprakar«a÷ | abhrakavyavahitam >#iva #< yadà bhÃvyamÃnaæ># yÃd­Óo yoginÃæ bhÃvanÃkramo $$ "Órutamaye"tyÃdinÃbhihito yathà bhÃvanÃprakar«aviÓadÃbhatvayo÷ kÃryakÃraïabhÃvas tatraiva "kÃmaÓoke"tyÃdinà darÓitas tathehÃpi dra«Âavya÷ | yÃd­ÓaÓ cÃkÃras te«Ãæ satyÃnÃm anityatvÃdike bhÃvanÅyo yÃvat kÃlÃvadhikà ca bhÃvanà 'nekajamaparamparÃnuyÃtÃ, yac ca nibandhanaæ bhÃvanÃyÃ÷ karuïà bodhisattvÃnÃm, tad anye«Ãæ saæsÃrodvegas tad api sarvaæ yathà $$ nirïÅtaæ tathehÃpy anugantavyam | iha tu yogij¤Ãïsya svrÆpamÃtram upadarÓayitum upakrÃntam iti | #<%%>#Óabdena saha vigrahaæ tasya cÃryaæ vivak«itam Ãha -- ## iti | ##sy#<Ãrambha >#upakrama÷ | sa ca yatsphuÂatvatadadhikasphuÂatvÃdinà rÆpeïa tajj¤Ãnasyodaya eva | #<%%>#Óabdena vigrahaæ tasya cÃrtham Ãca«Âe ##ti | #<%%># 'vasÃnam | kadà ca tasyÃvasÃnam ity Ãha -- ##ti | yasmin kÃle sphuÂÃbhatvaæ bhÃvanÃrthaæ vi«ayasya j¤Ãnasyeti prakaraïÃt | idaæ leÓato 'sampÆrïaæ bhavati yad a[na]ntaraæ yogipratyak«eïa bhavitavyaæ tasmin kÃle ## #<%%># 'vasÃnaæ j¤Ãtavya÷ | tatkÃlopalak«itaæ tathÃbhÆtaæ j¤Ãnaæ #<%%># ity artha÷ | nanu prakar«asya paryanta÷ sa yujyate yasmin sati prakar«o nivarttate | tac ca sampÆrva(ïa)m eva sphuÂabhatvam, tat katham ucyate katha¤ ca paryantajaæ yogij¤Ãnam, na tu tad eva paryanta ityÃÓaÇkyÃha -- ## iti | hir yasmÃt | sampÆrïe tu prakar«agamanaæ nÃstÅti darÓayati -- ## iti | ##r imÃm avasthÃæ bhedavatÅm Ãha | ##sya gatir ## | evaæ bruvato 'yam ÃÓaya÷ | prakar«a÷ prak­«yamÃïatà sÃtiÓayaæ rÆpam ucyate | paryantaÓ ca gatyarthÃd ÃmarddhÃtos tatpratyayena(?) parisamantÃd anta iti prÃdisamÃsena ni÷Óe«agamanam evocyate | tata÷ sa paryanta ucyate yad anantaraæ prakar«a(-k­«ya)mÃïena na bhavitavyam | na tu yadarthaæ ye«Ãæ prakar«avatÃm udaya iti | etad evopasaæharati ## iti | ## vyavadhÃnaÓÆnyà yadananataraæ sphuÂataraj¤Ãnodaya÷ | ## sphuÂatvasampÆrïÃvasthÃyÃ÷ sphuÂatarÃkÃragrahaïÃvasthÃyà iti yÃvat | ##ti | yathà 'nyasyÃbhÃvitasya nikaÂasthasya ghaÂagha(pa)ÂÃda(de)r anyaj¤Ãnaæ sphuÂatarÃkÃragrÃhi pratyak«aæ tadvad bhÃvyamÃnÃrthasphuÂatarÃkÃragrÃhi ## uktam eva bhÃvanÃprakar«Ãrthaæ tatparyantÃrthaæ tajj¤Ãnaæ copasaæhÃravyÃjena sukhapratipattyarthaæ punar darÓayati ## iti | ## tasmÃt | ##ti yogipratyak«alak«aïapratÅtikÃle ##bhÃvanÃj¤Ãna-- #< [DhPr p.69]># ## #< sphuÂÃbhatvÃd eva ca nirvikalpakam | vikalpavij¤Ãnaæ hi saÇketakÃlad­«Âatvena vastu g­hïac chabdasaæsargayogyaæ g­hïÅyÃt | saÇketakÃlad­«Âatvaæ ca saÇketakÃlotpannaj¤Ãnavi«ayatvam | yathà ca pÆrvotpannaæ vina«Âaæ j¤Ãnaæ sampratyasat tadvat pÆrvavina«Âaj¤Ãnavi«ayatvam api samprati na asti vastuna÷ | tad asadrÆpaæ vastuno g­hïad asannihitÃrthagrÃhivÃd asphuÂÃbham vikalpakam | tata÷ sphuÂÃbhatvÃd nirvikalpakam |># syeti prakaraïÃt | ##nÃtisvacchatayà pÃÓa(rÓva)to dvidhÃkarttum aÓakyeneti prastÃvÃd vyavahitam Ãv­taæ tadiva | karasvarÆpaæ karatalaæ sannihitasyevety anena yat pÆrvam uktaæ [30a] tasyÃyam upasaæhÃra÷ | astu tathÃvidhaæ yogij¤Ãnam, tat puna÷ kathaæ pratyk«am ity ÃÓaÇkÃm apÃkarttuæ pratyk«alak«aïena yogam asya darÓayann Ãha ##ti | ##r yasmÃt | sphuÂÃbhaæ bhavati, nirvikalpakaæ tu kathaæ yena pratyak«aæ syÃd ity Ãha -- ##ti | ##ity ata÷ para÷ sphuÂÃbhatvÃpek«aikavi«ayatvaæ nirvikalpakatvasya samuccinoti | ayam asyÃÓaya÷ -- ÓabdÃkÃrasaæsargo hi sphuÂÃbhatvavirodhÅti yady asÃv abhavi«yat tadà sphuÂÃbham eva nÃbhavi«yad iti | abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsam eva sphuÂÃbahæ bhavai«yati ko 'nayor virodha ity ÃÓaÇkya ##tyÃdinà virodham eva darÓyitum apakramate | ##r yasmÃt | ## iti d­ÓyamÃnaæ yathà caitat tathà pÆrvam eva viveditaæ ## grahÅtum arhati | saÇketakÃlad­«Âatvena ca vastugrÃhitve 'sannihitavi«ayaæ syÃd iti | ##hetau | bhavatu saÇketakÃlad­«Âatvasya tathÃtvam, kim ata ity Ãha -- ##ti | ## vaktavyam etad ity asyÃrthe | bhavatv evaæ tathÃpi vÃdakÃkÃrasaæsargino 'pi kathaæ na sphuÂÃbhatvam ity Ãha -- ## iti | yata evaæ ##tasmÃt | vikalpayatÅti ##vij¤Ãnam | asphuÂÃbhaæ tu kutas tad ity Ãha -- ##iti #<|># sannihitatayà hi bhÃsamÃno viÓado bhavet | pÆrvav­ttadarÓana vi«ayatayà ca bhÆtapÆrvo bhÃvo g­hyamÃno na sannihitarÆpo bhÃsate | tenÃviÓadÃbho vikalpa÷ | tena ÓabdÃkÃrasaæsargo vikalpasya viÓadÃbhatvavirodhÅty asyÃbhiprÃya÷ | asannihitavi«ayatvam eva tasya kuto 'vasÅyata ity Ãha -- ## iti | yat pÆrvad­«Âatvaæ sampraty asad, asadrÆpaæ vastuno g­hyamÃïasya g­hïad iti hetau Óatur vidhÃnÃd asadrÆpagrahaïÃd ity artha÷ | ##ti yad avocat, tad evopasaæharati ## iti | yato vikalpasya spa«ÂÃbhatvaæ na yujyate, anantaroktena krameïa ## tasmÃt ##viÓadÃbatvÃn ## yogij¤Ãnam iti prakaraïÃt | prayoga÷ -- yat saÇketakÃlad­«Âatayà vastusaæsparÓi j¤Ãnaæ na tat sphuÂÃbham | yathà cira-- #< [DhPr p.70]># #< pramÃïaÓuddhÃrthagrÃhitvÃc ca saævÃdakam | ata÷ pratyak«am | itarapratyak«avat |># #< yoga÷ samÃdhi÷ | sa yasya asti sa %% | tasya j¤Ãnaæ %% | %%Óabda÷ parisamÃptivacana÷ | iyad eva pratyak«am iti |># #< tad evaæ pratyak«asya kalpanÃpo¬hatvÃbhrÃntatvayuktasye prakÃrabhedaæ pratipÃdya vi«ayavipratipattim nirÃkartum Ãha --># #< tasya vi«aya÷ svalak«aïam I-12># #<%%># ## | ## ## ## #<%% boddhavya÷ %% | %% asÃdhÃraïaæ %%># #% | vastuno hy ÃsÃdhÃraïaæ ca tattvam asti sÃmÃnyaæ ca | tatra yad asÃdhÃraïam tat pratyak«asya grÃhyam |># d­«Âana«Âavastuvikalpa÷ | saÇketakÃlad­«Âatayà ca d­ÓyamÃnavastusaæsparÓÅ vikalpa÷ | sphÆÂÃbhÃsatvaæ nÃma sannihitarÆpabhÃsanam | asannihitarÆpabhÃsanena ca vastuna÷ pÆrvad­«Âatvagrahaïaæ vyÃptam | na hi pÆrvaj¤Ãnavi«ayatvaæ pÆrvamsin niv­tte vastuno 'sti | tad uttarakÃlabhÃvinà j¤Ãj¤Ãnena pÆrvaj¤Ãnavi«ayatvam asannihitam eva vastuna÷ sp­Óyate | pÆrvaj¤Ãnavi«ayatvagrahaïam eva ca saÇketakÃlad­«ÂaÓabdaviÓi«Âatvagrahaïaæ | tad idaæ viruddhaæ(-ddha)vyÃptopalabdher bhavatu nirvikalpakam | asaty abhrÃtatve tu kathaæ pratyak«am ity Ãha -- ##ti | praæÃïdhigato 'rtha÷ ##ucyate | satyacatu«Âayaæ caivam Ãtmakam | tad eva Óuddhatvena vivak«itam | ##[30b] ## ity ata÷ paro nirvikalpatvena saha saævÃdakatvena saævÃdakatvaæ saucchinoti, tatrasthà e[va] và pÆrvahetvapek«ayà hetantarasamuccayÃrtha÷ | ##'smÃn nirvikalpakatvÃd abhrÃntatvÃc ca | yogiÓabdasya vyutpatim Ãha ## iti | samÃdhiÓ cittaikÃgratà | iha $$ lokaprasiddhir ÃÓrità | $$ tu ÓÃstrasthitis tenÃvirodha÷ | yad và ##grahaïasyopalak«aïatvÃt praj¤Ã ca vivekakaraïa«aÓaktir dra«Âavyà | ##sa nityasamÃhito vivekakaraïatatparaÓ ca ##| ## catu÷saækhyÃvacchinnam eva || ##ityÃdy Ãheity etad antaæ subodham | #<%% boddhavya÷ >#| ka ity ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha -- #<%% >#iti | ##Óabdasya ##Óabdasya cÃrtham Ãcak«Ãïo vigragam upalak«ayati -- ##ityÃdinà | ## ÃtmÅyam ucyate | yasya yat svaæ tat tasyaiva nÃnyasyeti lak«aïayà svaÓabdenà sÃdhÃraïam uktam | ##Óabdena ca ##svarÆpaæ vivak«itam | ##Óabdayor artham abhidhÃya tayo÷ samastaæ padam Ãha -- ## iti | anena ## asÃdhÃraïaæ ca tal##svarÆpaæ cet karmadhÃryo darÓita÷ | #< [DhPr p.71]># #< dvividho hi vi«aya÷ pramÃïasya -- grÃhyaÓ ca yadÃkÃram utpadyate, prÃpaïÅyaÓ ca yam adhyavasyati | anyo hi grÃhyo 'nyaÓ cÃdhyavaseya÷ | pratyak«asya hi k«aïa eko grÃhya÷ | adhyavaseyas tu pratyak«abalotpannena niÓcayena santÃna eva | santÃna eva ca pratyak«asya prÃpaïÅya÷ | k«aïasya prÃpayitum aÓakyatvÃt |># #< tathà anumÃnam api svapratibhÃse 'narthe 'rthÃdhyavasÃyena prav­tter anarthagrÃhi |># nanu sambhave vyabhicÃre ca viÓe«aïam arthavat | atra ca sarvasyaiva svarÆpasyÃsÃdhÃraïatvÃt sambhava eva, na vyabhicÃra iti kiæ svaÓabdena? evaæ tu vaktavyam -- vasturÆpaæ tasya vi«aya ity ÃÓaÇkayÃha -- ## iti | ##r yasmÃt | ##vak«yamÃïÃpek«ya÷[k«a÷] samuccye | ##sadhÃraïaæ rÆpaæ saæv­tij¤ÃnaghaÂitam | ##÷ pÆrvÃpek«a÷ samuccaye | sati caivaæ dvairÆpye kiæ pÆrvaæ rÆpam, atha paraæ pratyak«aya vi«aya iti sandehe -- ##ucyata iti Óe«a÷ | grÃhyam iti bruvan #<%%>#Óabden$<ÃcÃryasya>$ grÃhyo vi«ayo 'bhipreta iti darÓayati | syÃd etat -- prav­ttivi«aya eva pramÃïasya vi«ayas tata÷ prav­ttivi«ayas tasya vi«aya iti vaktavyam | tat kiæ ## ity ucyata ity Ãha -- ## iti | anena bheda÷ pratij¤Ãta÷ | ##r yasmÃt dviprakÃro ##ti | jÃtivivak«ayaikavacanam | eko grÃhyo 'nya÷ prÃpaïÅya÷ | bhedam upapÃdayati -- ## yatpratibhÃsaæ j¤Ãnam utpadyate | so 'pi dvividha÷ -- paramÃrtha ÃropitaÓ ca | dvayor api svaj¤Ãne prakÃÓanam asty eveti dra«Âavyam | ##| tato j¤ÃnÃd yatra pravarttata iti yÃvat | ##kÃrau pÆrvÃparÃpek«ayà samuccayÃrthau | nanu grÃhyÃdhyavaseyaÓabdayor eva bhedo na tv arthasya | yato yad eva prakÃÓate tad evÃdhyavasÅyate, tat kiæ evaæ uyata ity Ãha -- ##ti | ##r yasmÃd arthe | ## 'vadhÃraïe | kasya kÅd­Óo grÃhya itaro vety Ãha -- ##ti | ##r avadhÃraïe ## ity asmÃt paro dra«Âavya÷ | kas tarhy avaseya adhyavaseya iti [31a] | ##r grÃhyÃd adhyavaseyaæ bhinatti | atha kiæ pratyak«am avasÃyÃtmakaæ yena tasyÃsÃv avaseya ity Ãha -- ##ti | pratyak«ap­«ÂhabhÃvino niÓacayasya pratyak«ag­hÅta eva prav­ttatayà 'natiÓayÃdhÃnena yat tenÃdhyavasitaæ tat pratyak«eïaivÃvasitam iti bhÃva÷ | nanu grÃhyÃd anya÷ prÃpaïÅyo vi«aya÷ pratyak«asyokta÷ | idÃnÅæ punar avaseya÷ | tad ayaæ t­tÅyo vi«aya÷ prÃpta ity Ãha -- ##eveti | ## yasmÃdartha÷e | upÃdÃnopÃdeyabhÃvena vyavasthita÷ k«aïaprabandha ekatvenÃdhimukta÷ santÃna÷ | grÃhya eva kasmÃn na tena prÃpyata ity Ãha -- ##ti (ity Ãha -- ##ti) | yadÃkaraæ pratyak«am utpadyate tasya k«aïasyeti prastÃvÃt | eva¤ ca viv­ïvato 'sya ##ty atra pratyak«ÃbhiprÃyeïa ##Óabda indriyajÃpratyak«avivak«ayà dra«Âavya÷ | svasaævedanÃdinÃæ vi«ayadvaividhyÃsambhavÃd iti | atha bhavatv ekaæ pratyak«aæ vi«ayadvaividhyavad, anumÃnaæ tu kathaæ tathÃvidham? ##ti ca #< [DhPr p.72]># #< sa punar Ãropito 'rtho g­hyamÃïa÷ svalak«aïatvena avasÅyate yata÷, tata÷ svalak«aïam avasitaæ prav­ttivi«ayo 'numÃnasya | anarthas tu grÃhya÷ | tad atra pramÃïasya grÃhyaæ vi«ayaæ darÓayatà pratyak«asya svalak«aïaæ vi«aya ukta÷ |># bruvatà tad api vi«ayadvaividhyavad abhyupagam eva ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti | yena pratibhÃsÃdhyavasÃyalak«aïena prakÃreïa pratyak«am anyagrÃhy anyÃdhyavasÃyi tathà tena prakÃreïeti ##ÓadÃrtha÷ | na kevalaæ pratyak«am anyad g­hïÃti, anyad adhyavasyati, kin tv anumÃnam apy anyagrÃhy anyÃdhyavasÃyÅty ##ÓabdenÃha | ihaiva ccheda÷ karttavyo 'nyathà vyÃkhyÃnam asama¤jasaæ syÃt | kiæ g­hïÃtÅty Ãha -- ##ti | ##iti prak­tatvÃt | katham upapadyata ity ÃÓaÇkyopapattim Ãha -- ## iti | svasya pratibhÃsa iva pratibhÃsa÷ | ÓaktidvayayogÃt tathÃropyabhÃïaæ rÆpam | tasminn anarthe 'bÃhyarÆpye(-rÆpe) #<'rthadhyavasÃyena># bÃhyÃdhyavasÃyena tadbhedÃnavabhÃsanÃtmakÃbhdedÃdhyavasÃnalak«Ãïena ## pravarttanÃt | athÃnarthe svapratibhÃse 'rthÃdhyavasÃyenÃnumÃnavikalpo 'nyo và pravarttaka iti kim uktaæ bhavati? svaprtibhÃsasyÃropyamÃïasya cÃrthasyÃvasÅyamÃnasya vivekaæ na prtipadyata ity utkaæ bhavati | na hi tenaiva vivekapratipatti÷, tena svapratibhÃsasya tathÃtvenÃvikalpanÃt | atra cÃnubhava÷ pramÃïam | bÃhyavahnyÃdÃv aprav­ttyÃdiprasaÇgaÓ ca | nÃpi vikalpÃntareïa | tasyÃpi tathà prav­ttitayà pÆrvavikapapratibhÃsÃsaæsparÓÃd ity alam iha vistareïa | yady evaæ ko 'syÃdhyavasÅyamÃna÷ prÃpaïÅyo vi«aya ity Ãha -- ## iti | ##iti sarvato viÓina«Âi | #<Ãropita >#iti svarÆpÃnuvÃda÷ | ##iti artha ivÃrtho g­hyamÃïa÷ pratÅyamÃnas tasmin j¤Ãne prakÃÓamÃna iti yÃvat | anena svalak«aïam adhyavasyatÅdam iti prakÃÓitam | tad anenÃnumÃsya grÃhyÃdhyavaseyau bhedena sÃdhyarthyÃd abhidhÃya sukhapratipattyarthaæ tÃv eva kaïÂhokau karoti -- ## iti | yata÷ svalak«aïatvena tasyÃvasÃyas ## [31b] ## | ## ity etad apy abhimÃnÃd abhidhÅyate | na puna÷ svalak«aïam avasÃyasya gocara÷ | tadvi«ayatve tasya niraæÓatvÃt k«aïikatvÃder apy avasitÃv anumÃnÃnavatÃraprasaÇgÃt | etac ca ki¤cid ihaivopari«ÂÃt spa«Âayi«yÃma÷ | parÃrthÃnumÃne tu yathà 'vasaraæ vi«tareïa nirïe«yÃma÷ | prav­ttivi«ayasyaiva prÃpaïÅyatvÃt prÃpaïÅya eva prav­ttivi«ayaÓadenokta÷ | ##÷ prÃpaïiyÃd vi«ayÃd grÃhyaæ bhedavantaæ darÓayati | tasmin j¤Ãne prakÃÓamÃne prakÃÓanÃd anartho grÃhya ukta÷ | syÃd etat -- yady avasitaæ svalak«aïaæ prav­ttivi«ayo 'numÃnasya tadà katham e«a $$ $$ avadÅt "avasitaÓ cÃkÃro vikalpÃnÃæ grÃhya÷" iti | evaæ hi svalak«aïam eva grÃhyaæ samarthitaæ syÃn nÃnartha iti | tato vyakto vyÃghÃta÷ | paramÃrthad­«Âyà tatra tathÃbhidhÃnÃn na do«a÷ | tathà hi praramÃrthato vikalpÃnÃm Ãrotpitam eva rÆpam avaseyaæ grÃhyam tathÃpi vyavaharttÃra Ãropitam eva rÆpam av­k«avyÃv­ttam avasyanto bÃhyasyÃpi tathÃtvÃd bÃhyaæ v­k«am avasyÃma ity abhimanyante, tayor vivekÃpratipatte÷ | #< [DhPr p.73]># tad anurodhÃt svalak«aïam avasitam ity ucyate | tasyaiva tv Ãropitasya paramÃrtho 'numeyasya pratibhÃsamÃnaæ kevalam ÃkÃram ÃÓritya grÃhyatvam ucyate | tatas tatra vÃstavÃvasitarÆpÃbhiprÃyeïa tathÃbhidhÃnÃt ko virodha÷? ## ##tyÃdinopasaæharati | yasmÃt pramÃïasya dvididho vi«ayo grÃhyÃdhyavsasÃyabhedena ## tasmÃt | ## vi«ayavipratipattinirÃkaraïÃkÃle ##ti bruvan ##Óabden$<ÃcÃryasya>$ grÃhyo vi«ayo 'bhipreta iti sphuÂati | syÃd etat -- na vai grÃhyavi«ayÃpek«aæ pratyak«asya prÃmÃïyam upapadyate | yata eka÷ k«aïas tasya grÃhya÷ | na ca tatprÃpaïaæ sambhavati | nÃpy anumÃnasya grÃhyapek«aæ prÃmÃïyam | anyartho hi tasya grÃhya÷ | na ca tatprÃpti÷ | na ca yena yasyÃprÃpaïaæ tasya tatra prÃmÃïyam abhyupeyate, atiprasaÇgÃpatte÷ | athaikanÅlak«aïÃkÃratayotpattir eva pratyak«asya tatprÃpaïam, anumÃnsyÃpi vahnyÃdyadhyavasÃyitayà tathotpattir eva tatprÃpaïam ucyate | tarhi na ki¤cid avaÓe«itaæ syÃt | kasya nÃma j¤Ãnasya savikalpasya nirvikalpakasya và tattadÃkÃratayotpattir nÃsti yena tasya prÃïÃïyaæ na syÃt | tasmÃn na dvididho vi«aya÷ pramÃïasyÃbhidhÃnÅyo 'pi tv eka eva prav­ttivi«ayÃkhyo vi«aya÷ khyÃpanÅya iti | atra ca samÃdhÅyate | j¤ÃnÃnÃæ tÃvad grÃhyÃdhyavasÃ(se)yabhedena dvividho vi«ayo 'vaÓyai«itavyo 'nubhavasiddhatvÃt | tatra pramÃïyaæ prav­ttivi«ayÃpek«aæ vyavasthÃpyate | j¤Ãnatvaæ tÆbhayÃpek«ameva | aj¤Ãnasya ca prÃmÃïyÃsambhavena j¤ÃnÃntarbhÆtaæ pramÃïaæ vi«ayadvaividhyavad eva bhavati | kevalaæ na grÃhyÃpe[32a]k«aæ prÃmÃïyam api tu prav­ttivi«ayÃpek«am iti pratipÃdyate | grÃhyÃpek«ayà tu pramÃnasyeti vacanaæ svarÆpÃnuvÃdakam | yad và pramÃïaÓabdena j¤Ãnam evÃtra vivak«itam | yathà 'yaæ $$ svÃrthÃïumÃnavyÃkhyÃnÃvasare vyaktam Ãha -- "dvividho j¤ÃnÃnÃæ vi«ayo grÃhyaÓ cÃdhyavaseyaÓ ca" ityÃdi | tato na ki¤cid avadyam | athÃpi syÃt | yadi grÃhyo vi«ayo na kadÃcid api pratyak«asya prÃpaïÅyas tarhi tena darÓitena kim prayojanaæ yenocyate ##iti | nai«a do«a÷ | evam evÃsya prav­ttivi«ayapradarÓanÃt | yadi hi pratyak«aæ k«aïam eka g­hïÃti tatrÃnÅlavyÃv­ttiniÓcayopajane santÃnaæ niÓcÃyayat prav­ttivi«ayaæ pradarÓayet tatsantÃnabhÃvinä ca j¤ÃnÃnÃm apramÃnÃïyam ÃpÃdayet, na tu ki¤cid ag­hïat | tathà hi santÃnollekhena niÓcayÃbhÃve 'py anÅlavyÃv­ttis tÃvad anÃgatasarvak«aïasÃdhÃraïÅ pratyak«eïa g­hÅtaniÓcità | tanniÓcaya eva sarvÃnÅlavyÃv­ttopÃdÃnopÃdeyabhÃvasthitanÅlak«aïaniÓcaya÷ tadabhinnayogak«ematvÃd uttaraprabandhasya | tathÃniÓcaya eva ca santÃne niÓcaya ucyate | ata eva ca tad Ãdyaæ j¤Ãnaæ tathà 'nu«ÂhÃnaæ tatsantÃnabhÃvÅni paräci j¤ÃnÃny anÅlavyÃv­ttaæ rÆpaæ g­hÅtam eva g­hïanty anÅlavyÃv­ttiniÓcayaæ ca k­tam eva kurvanty anatiÓayÃdhÃyÅni pracurÃïy api prÃmÃïyÃt pracyÃvayat prÃmÃïyam ÃtmasÃtkarotÅti nyÃyyaæ grÃhyapradarÓanam iti sarvam avadÃtam || ih$<ÃcÃrya>$sya -- svam asÃdhÃraïaæ santÃnÃntarasÃdhÃraïaæ yan na bhavati, yad arthakriyÃk«amam eva sarvato vyÃv­ttaæ tattvaæ tad eva svalak«aïam, na caitad viparÅtam anumÃnavi«ayo 'pÅty abhipretam | ## #< [DhPr p.74]># #< ka÷ punar asau vi«ayo j¤Ãnasya ya÷ svalak«aïaæ pratipattavya ity Ãha --># yasya arthasya saænidhÃnÃsaænidhÃnÃbhyÃæ j¤ÃnapratibhÃsabhedas tat svalak«aïam I-13 ## ##iti viv­ïvatà ca $$ tad eva darÓitam | kevalaæ na vyaktÅk­tam atas ## iti ÓabdamÃtraÓrÃviïo 'vidit$<ÃcÃryÃ>$bhiprÃyasyÃvibhÃvita$$vivaraïÃrthasya yady asÃdhÃraïaæ pararÆpeïÃmiÓraæ rÆpaæ svala«aïaæ tadà 'gnitvam api gotvÃdisÃmÃnyenÃmiÓraæ svalak«aïaæ prasajyeteti vyÃptiæ manyamÃnasyÃyaæ ## ityÃdipraÓna÷ | ## ity anena sÃmÃnyÃkÃreïa vi«ayaæ p­cchati | ##ity anena viÓe«ÃkÃreïa | svalak«aïaÓabdasyÃsati bahuvrÅhÃv ajahalliÇgatvÃt ##iti | codakena vi«ayaæ samp­«Âa $<ÃcÃrya÷>$ kasmÃd artham uttarÅkarotÅty ÃÓaÇkyÃha -- ## | j¤Ãnasya pratyÃsannatvÃj j¤Ãnavi«ayo labdha ity abhipretya ##syeti viv­ïoti | %<#%>#Óabdau nikaÂadÆrÃvasthÃnÃrthau vyÃcak«Ãïo yad anyair ÃkhyÃtaæ -- "asannidhÃnaæ yogyadeÓe sarvathà vastuno 'bhÃva÷" iti tad apÃkaroti | aya¤ cÃsyÃbhiprÃyo yatra vastu nÃsti tatra j¤Ãnam eva na jÃyate | na tu tatpratibhÃsya bhedo nÃnÃtvam astÅti | ## ityÃdinà #<%%>#[32b]#<%%>#iti pa¤camÅ dvivacanÃntam etad iti darÓayati | ##iti arthakriyÃsÃmarthyÃnugatÃbhyÃæ iti dra«Âavyam |[36]itthambhÆtalak«aïà ceyaæ t­tÅyà | __________NOTES__________ [36] pÃïini 2.3.21. ___________________________ padÃrthaæ vyÃkhyÃya samudÃyÃrthaæ vyÃca«Âe | dvayÅ ceyaæ ÓailÅ vyÃkhyÃt­ïÃm | kvacit samudÃyÃrthaæ vyÃkhyÃya paÓcÃt padÃrthaæ viv­ïvate | kvacit padÃrthæ viv­tya paÓcÃt smudÃyÃrthaæ vyÃcak«ata iti | ##r avadhÃraïe | ##ty anena dÆradeÓasthaæ nirasyati | dÆrastho hi j¤Ãnam eva na janayati kim aÇga punar bhindyÃd ity abhiprÃya÷ | svalak«aïalak«aïasyÃvyÃpitvÃsambhavitvaÓaÇkÃm apÃkurvann Ãha -- ##ti | | ##Óabdo vyÃptipradarÓanÃrtha÷ | anenÃvyÃpitvaæ nirÃk­tam | ##r yasmÃdarthe | ## pratÅyante | anenÃsambhavitvaæ nirastam | ativyÃpitvam apahastayann Ãha -- ##ti | yÃny amÆni pratyak«avi«ayas tÃny eva | nÃnumÃnavi«ayo 'pÅti prakaraïÃt | ##iti vadataÓ cÃyam ÃÓaya÷ -- dÆre hi vastu g­hyamÃïaæ pracurarajonÅhÃrÃdisaæs­«Âaæ g­hyate | tato 'spa«Âaæ g­hyate| na tu #< [DhPr p.75]># #< kasmÃt puna÷ pratyak«avi«aya eva svalak«aïam | tathà hi vikalpavi«ayo 'pi vahnir d­ÓyÃtmaka eva avasÅyata ity Ãha># ## #<%% ityÃdi | paramo 'rtho 'k­trimam anÃropitaæ rÆpam | tena asti iti paramÃrthasat | ya eva artha÷ sannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ sphuÂam asphuÂaæ ca pratibhÃsaæ karoti paramÃrthasan sa eva | sa ca pratyak«asya vi«ayo yata÷, tasmÃt tad eva svalak«aïam |># na g­hyata eva | tathÃg­hÅtasyÃpi v­k«Ãsya cchÃyÃdyarthakriyÃkÃritvÃt | na cÃdhikagrahaïaæ bhrama iti | idaæ punar atra nirupyate | yadi ya evÃrtha÷ sannidhÃnÃd asannidhÃc ca j¤ÃnapratibhÃsaæ sphuÂatvÃsphuÂatvÃbhyÃæ bhinati sa eva svalak«aïaæ tarhi sparÓarasau svalak«aïe na syÃtÃm | tau khalu asannihitau j¤Ãnam eva na janyata÷ | kiæ punar j¤ÃnapratibhÃsaæ sphuÂatvÃsphuÂatvÃbhyÃæ bhetsyata÷? ki¤ caitasmin svalak«aïe vij¤Ãïam asvalak«aïaæ syÃt | tasyÃ''stÃæ tÃvad asannihitasyÃsphuÂaj¤Ãnajanakatvaæ sannihitasyÃpi sphuÂaj¤Ãnajanakatvaæ nÃsti | na ca tasya dÆrÃntikavarttitvam asty adeÓatvÃt | tad Åd­ÓÅæ mahatÅm avyÃpitÃm anÃlocyed­Óaæ svalak«aïaæ praïayann $<ÃcÃrya÷>$, $$ 'py evaæ prasabhaæ vyÃcak«Ãïa÷ kathaæ na pramÃdyatÅti? na | abhiprÃyÃparij¤ÃnÃt | yadi hÅdaæ lak«aïaæ yathÃÓruti vyavati«Âheta, syÃd evaitat | kevalaæ sannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ j¤ÃnapratibhÃsabhedakatvena yad ekÃrthasamavetam asÃdhÃraïyaæ vyatyantarÃsanuyÃyitvaæ tad upalak«itam | yato $$ "## tad Ãdyam asÃdhÃraïavi«ayam" [p­-53] | ata ##asÃdhÃraïavi«ayaæ svalak«aïavi«ayam" iti [hetu-ÂÅ-p­-25] ## vyÃca«Âe | ata evÃnumÃnasyaitad viparyayeïa sÃdhÃraïaæ rÆpa vi«ayo darÓayi«yate | tena nÃvyÃptir na cÃnyo lak«Ãïado«a÷ | ##ity abhihite 'pi svalak«aïaÓabdasyÃnyathÃpi nirvacanasambhavÃt, nÃyam abhimato 'rtho j¤Ãyeta pratipatt­bhir iti tad abhimatÃrtha ittham upalak«ita iti ca d­«Âavyam || ##ity atra yadi tasyaiva vi«aya÷ svala«Ãïam ity avadhÃryate tadà yata eva kÃrakaraïaæ tato 'nyatrÃvadhÃraïam iti svalak«aïasya pratyak«e niyamÃt pratyak«am anyavi«yam api syÃt | atha svalak«aïam evety avadhÃryate | tadà 'pi pratyak«asya svalak«aïe niyatatvÃd [33a] aniyataæ svalak«aïam anumÃnasyÃpi vi«aya÷ syÃd ity ubhayÃvadhÃraïÃæ kÃryam | tasyaiva vi«aya÷ svalak«aïam eveti | etad asahamÃna÷ pÆrvapak«avÃdy Ãha -- ##iti | ##iti sÃmÃnyena kÃraïaæ p­cchati | ## iti viÓe«ata÷ | yad và ##ty atra tatsvalak«aïam iti | #<%%># pratyak«avi«aya÷ svalak«aïaæ nÃnumÃnavi«aya ity abhipretaæ tad asahamÃna evam Ãha | ##ti bruvato 'numÃnasyÃpi vi«aya÷ kiæ na svalak«aïam ity abhiprÃya÷ | sa eva kiæ na tathety ÃÓaÇkya pÆrvapak«avÃdy evopapattim #< [DhPr p.76]># ## ## #< arthyata ity %%÷ | heya upÃdeyaÓ ca | heyo hi hÃtum i«yate upÃdeyaÓ ca upÃdÃtum | %%sya prayojanasya %% niÓpatti÷ | tasyÃm %%æ Óakti÷ | tad eva %%æ rÆpaæ yasya %%># Ãha -- ##ti | ##Óabda÷ pramÃïavi«ayacintanÃd anumÃnavikalpo dra«Âavya÷ | ## svalak«aïÃtmaka ## nanu `#<%%>#' ity ukte kuto 'sya praÓnasyÃvakÃÓa÷? na hi vikalpavi«ayasya sannidhÃnÃsannidhÃnÃc ca j¤ÃnapratibhÃsabhedo 'sti yato 'syotthÃnaæ syÃt | satyam | kevalam ayam asyÃÓaya÷ -- yad etad bhavadbhir lak«aïaæ svalak«aïasya pratÅtaæ tad asya lak«anaæ eva na bhavati kin tu yad eva d­Óyatayà 'dhyavasÅyate tad eva sva[lak«aïa]m itÅdaæ tasya lak«aïaæ | sati caivam aumÃnavikalpavi«ayasyÃpi tathÃtvam anivÃritam eveti sÆtthÃna÷ praÓna÷ | etat praÓnavi«arjanam $<ÃcÃryÅyaæ>$ darÓayann Ãha -- ##ti | atha syÃt yadi[37]............. ty ucyamÃnaæ Óobheta yÃvatedam eva na siddhaæ tat kuto 'yaæ praÓnavisarjanaprakÃra iti? ucyate | svalak«aïam iti svam asÃdhÃraïaæ pÃramÃrthika÷ svabhÃva ucyate | sa eva ca pÃramÃrthika÷ svabhÃva ucyate, ya evÃrthakriyÃk«Ãma÷ | sa eva ca paramÃrthasann iti yuktam idam uttaraæ ##ti | ## iti darÓayam karmadhÃyaæ darÓayati | ##ityÃdi #<%%>#Óabdasya vyÃkhyÃnam | ##ti sad ity asyÃrthakathanam | tena rÆpeïa sad vidyamÃnam iti vigraha÷ | ÓatrantaÓ cÃyam asi÷ | "kartt­karaïe k­tà bahulam" [pÃïini 2.1.32] iti ca samÃsa÷ | #<%%># ity asyÃrtham ÃkhyÃya ##ty etad viv­ïoti ##ti | pratibhÃsaæ j¤Ãnasyeti prakaraïÃt | arthakriyÃsamartho #<'rtha÷># | svalak«aïaæ caivam Ãtmakam ity abhprÃyeïa ##ty Ãha | astu tÃd­Óa÷ #<%%># | sa tu na tasya vi«ayo 'nyÃpi và vi«ayo bhavi«yati | tathà ca vivak«itÃrthÃsiddhir ity Ãha ##ti | ## 'vadhÃraïe ##ty ata÷ paro dra«Âavya÷ | ##ti pratyak«avi«ayatvena sthitaæ vastv eva na tv anumÃnavi«ayo 'pÅti | anena ##ity etat praÓnavisarjanasyopasaæhÃra÷ k­to veditavya÷ || __________NOTES__________ [37] paÇktibÃhyaæ likhitaæ na paÂhyate -- saæ- ___________________________ idÃnÅæ svalak«aïasyaiva paramÃrthasattvam asahamÃna Ãha -- ## iti | yam asyÃÓa÷ -- sa eva khalu paramÃrhtasann artho ya evÃrthtvenÃdhyavasÅyate | anumÃnavi«ayo 'pi ca vahnis tathà 'dhyavasÅyata iti so 'pi kasmÃn na paramÃ[33b]rthasann iti | atra -- #<%%>#tyÃdi yad uttaraæ tad ## ityÃdinà vyÃca«te | ##s tulyabalatvaæ samuccinoti | heya÷ katham arthyata ity Ãha -- ## iti | ##r yasmÃt | yadi hÃtum arthyamÃno 'rtho na tarhy upÃdeyo 'rtha ity Ãha -- ## iti | ## ##pek«ay##syÃrthyamÃnatvaæ samuccinoti | ##sya prayojanasya dÃhÃde÷ | evaæ ca vyÃcak«Ãïa÷ sÃdhyo dÃhÃdir eva mukhyav­ttyopÃdeyà heyo và | #< [DhPr p.77]># #%Óabda÷ parmÃrthaparyÃya÷ | tad ayam artha÷ -- yasmÃd arthakriyÃsamarthaæ parmÃrthasad ucyate, sannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ ca j¤ÃnapratibhÃsasya bhedako 'rtho 'rthakriyÃsamartha÷, tasmÃt sa eva paramÃrthasan | tata eva hi pratyak«avi«ayÃd arthakriyà prÃpyate na vikalpavi«ayÃt | ata eva yady api vikalpavi«ayo d­Óya iva avasÅyate tathà api na sa d­Óya eva tato 'rthakriyÃya abhÃvÃt, d­ÓyÃc ca bhÃvÃt | atas tad eva svalak«aïaæ na vikalpavi«aya÷ |># #< anyat sÃmÃnyalak«aïam I-16># #<%% ityÃdi | etasmÃt svalak«aïÃd yad anyat ---- svalak«aïaæ yo na bhavati j¤Ãnavi«aya÷ ---- tat sÃmÃnyalak«aïam, vikalpaj¤Ãnena avasÅyamÃno hy artha÷ sannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ j¤ÃnapratibhÃsaæ na bhinatti | tathà hi ÃropyamÃïo vahnir ÃropÃd asti | ÃropÃc ca dÆrastho nikaÂasthaÓ ca | tasya samÃropitasya sannidhÃnÃsannidhÃnÃc ca j¤ÃnapratibhÃsasya na bheda÷ sphuÂatvena asphuÂatvena và | tata÷ svalak«aïÃd anya ucyate | sÃmÃnyena lak«aïaæ sÃmÃnyalak«aïam | sÃdhÃraïaæ rÆpam ity artha÷ |># #< samÃropyamÃïaæ hi rÆpaæ sakalavahnisÃdhÃraïam | tata÷ tat sÃmÃïyalak«aïam |># tam evopÃdÃtuæ hÃtum và tatsÃdhanasyopÃdÃnaæ hÃnaæ và 'nyathà và Óakyata iti tatsÃdhanabhÆto vahnyÃdir upÃdeyÃdir upapadyata iti darÓayati | ##ityÃdi ##ity antaæ subodham | paramÃrthasatas tattve pratipÃdye kim iti vastunas tÃdrÆpyam $<ÃcÃryeïa>$ darÓitam ity ÃÓaÇkÃm apÃkurvann Ãha -- #<%%Óabda># iti | ##ityÃdir ## ity anto granthas tÆktÃrthopasaæhÃra÷ | sa ca suj¤Ãna÷ || iha prastutasvalak«aïÃpek«am anyatvam $<ÃcÃryasyÃ>$bhipretam | svalak«aïaÓabdasya cÃnyaÓabdayogÃt pa¤camyà bhavitavyam ity abhipretya ##ity Ãha | anyatvam abhivyanakti -- ##ti | ÓaÓavi«ÃïÃdivyavacchedÃrtham Ãha -- ##iti | pramÃïavi«ayacintÃyÃ÷ prastutatvÃd vij¤Ãnavi«aya iti labdham | asiddhim asya tato 'nyatvam, asyÃpi svalak«aïakÃryakÃritvÃd ity Ãha -- ##tyÃdi | ##r yasmÃd arthe | pratibhÃsÃbhedakatvaæ tasya kuto 'vasÅyate sarvadà tasya sannihitarÆpatvÃd asannihitarÆpatvÃd eva vety Ãha -- ##ti | #<Ãropya>#mÃïas tathà pratÅyamÃna÷ | #<ÃropÃt >#tathotpÃdalak«aïÃd adhyavasÃyÃd ## vahnirÆpeïa | ÃstÃm ÃropÃt tathÃbhÆtas tathÃpi tasya sannidhÃnÃsannidhÃna(ne) kuta ity Ãha -- #<ÃropÃd># iti | ## vyaktam etad ity asyÃrthe | dvitÅyaÓ ##kÃro dÆrsthÃtvÃpek«ayà nikaÂasthatvasyaikavi«ayatvaæ samuccinoti | ##tyÃdy ucyata ity antaæ spa«ÂÃrtham | #< [DhPr p.78]># #< tac ca anumÃnyasya grÃhyaæ darÓayitum Ãha --># #< so anumÃnasya vi«aya÷ I-17># #<%% grÃhyarÆpa÷ | sarvanÃmno 'bhidheyaval liÇgaparigraha÷ |># #< sÃmÃnyalak«aïam anumÃnasya vi«ayaæ vyÃkhyÃtukÃmena ayaæ svalak«aïasvarÆpÃkhyÃnagrantha ÃvartanÅya÷ syÃt | tato lÃghavÃrthaæ pratyak«apariccheda eva anumÃnavi«aya ukta÷ |># ##Óabdena ##Óabdasya vigrham Ãha -- ##ti | ##[##] viÓe«eïa santÃnÃtarasÃdhÃraïaæ svarÆpam, sÃdhanaæ k­teti samÃsa÷ | tasya padasyÃrthaæ spa«Âayati | ##iti | vikalpavi«ayasyÃpy asÃdhÃraïatvÃd asiddhaæ vyakyantarasÃdhÃraïatvÃd asiddhaæ vyaktyantarasÃdhÃraïatvam ity Ãha -- ##cÃsau tÃrïapÃrïÃdibhedabhinno ##Ó ceti tathà | tat## tathÃvidhaliÇgabalenÃnagnivyÃv­ttavastumÃtrapratibhÃsanÃd iti bhÃva÷ | nanu ca tathÃvidhaæsÃmÃnyaæ vikalpagocaro 'vastu | tad vi«ayatve 'numÃnasya kathaæ bÃhye pravarttakatvaæ tatprÃpakatva¤ ca, yata÷ pramÃïyam asya syÃd iti ced | ucyate | vikalpÃ÷ khalv ete 'nÃdyavidyÃvaÓÃt svapratibhÃsam anagnivyÃv­tta avasyanto bÃhyo 'py anagnivyÃv­tta iti tad adhyasÃnam eva bÃhyo vahnir adhyavasita iti manyante | anagnivyÃv­ttatayà bÃhyasad­ÓavahnyadhyavasÃya eva bÃhyavagnyadhyavasÃya÷ | tator vivekÃpratipatte÷ ata eva te vikalpà d­ÓyavikalpyÃv arthÃv ekÅk­tya bÃhye lokaæ pravarttayanti | d­ÓyavikapyaikÅkaraïam api te«Ãæ tathà prav­ttihetutayotpatter eva dra«Âavyam | [34a] bÃhyasambaddhasambddhatvÃc cÃnumÃnavikalpa÷ saævÃdaka÷, adhyavaseyÃpek«ayà ca pramÃïam | tad Ãha $$ -- "bhrÃntir api sambandhata÷ pramÃ" iti | e«a cÃrtha÷ ## ity atrÃpy apek«aïÅya÷ | samÃsatas tu tatrÃsmÃbhi÷ ki¤cid avÃdÅti | yata evaæ ##tasmÃd ity upasaæhÃra÷ | ##iti tadÃropyamÃïam || ##tyÃdinà so #<'numÃne>#ty asyÃvatÃraæ darÓayati | ## 'vadhÃraïe | ## svabhÃvo 'syeti vigraha÷ | evaæ vyÃcak«Ãïo vi«ayaÓabdena grÃhyo vi«ayo 'bhipreto 'tra pramÃïavyÃpÃravi«ayo 'dhyavaseya÷ svalak«aïasyaiva tad adhyavaseyatvena tathà vyavasthÃpanÃd iti darÓayati | tasya tu tatra svarÆpeïÃpratibhÃsanÃd agrÃhyatvam | prakÃÓamÃnaæ ca rÆpam ÃÓritya grÃhyatvam ucyata ity uktaprÃyam | anumÃnasyÃpi grÃhyavi«ayadarÓane 'yam abhiprÃyo yadÅdam anumÃnam anartham anagnivyÃv­ttimÃtraæ sÃmÃnyarÆpaæ g­hïÃti, tatra tatsÃmÃnyarÆpaæ ki¤cid avabhÃseta, tadà tatsvalak«aïatvenÃvasyat svalak«aïaæ prav­ttivi«ayÅkuryÃt | tathÃkurvac ca vastuvi«ayaæ prÃmÃïyam aÓnuvÅta nÃnyatheti | #<%%># #< [DhPr p.79]># ## #< tad eva ca pratyak«aæ j¤Ãnaæ pramÃïaphalam I-18># ## #< kathaæ pramÃïaphalam ity Ãha --># #< arthapratÅtirÆpatvÃt I-19># #<%% avagama÷, sà eva %%yasya pratyak«aj¤Ãnasya tad %%m | tasya bhÃva÷ tasmÃt |># ## #< sa eva ca pramÃïaphalaæ yadanu«ÂhÃnÃt prÃpakaæ bhavati j¤Ãnam | uktaæ ca purastÃt prav­ttivi«ayapradarÓanam eva prÃpakasya prÃpakavyÃpÃro nÃma |># #< tad eva ca pratyak«am arthapratÅtirÆpam arthapradarÓanarÆpam | atas tad eva pramÃïaphalam |># iti puælliÇganirdeÓasamarthanÃrtham Ãha -- ##ti | ivÃrthe ## | tadvalliÇgasya parigraha [iti «a«Âhyantena] vigraha÷ | atrÃpi sÃmÃnyalak«aïam evÃnumÃnasya vi«aya ity avadhÃraïÅyaæ na tv anumÃnasyaiveti pratyak«ap­«ÂhabhÃvino 'pi vikalpaviÓe«asya tadvi«ayatvÃd anyathà liÇganiÓcayÃyogÃd iti | samprati pratyak«asya vi«ayavipratipattinirÃkaraïe prak­te kim aprak­tam anumÃnasya vi«ayavipratipattinirÃkaraïam Ãcaritam ity ÃÓaÇkÃm apÃkarttuæ ##tyÃdinopakramate | etac c## ity etad antaæ suj¤Ãnam || ##tyÃdi ## ity ed antaæ suboddham | phalapradarÓane cÃyaæ ##syÃÓaya÷ -- pramÃkaraïaæ khalu loke pramÃïam ucyate | tata÷ karaïasÃdhyà phalarÆpà pramitir avaÓyadarÓayitavyeti || nanu yasmin vi«aye kriyÃsÃdhanaæ vyÃpriyate[38]..... ##iti | kim anyat pramÃïam iti punar ihopek«aitam anena | #<%%>#tiyÃdiprativacanaæ vyÃca«Âe ##ti | etac ca ## ity antaæ sugamam | __________NOTES__________ [38] atra paÇktibÃhyaæ ki¤cillakhitam asti | sÆk«matvÃt na paÂhyate -- saæ- ___________________________ nanu saævÃdakaæ j¤Ãnaæ pramÃïam | saævÃdaÓ ca tadutpattimÃtrÃt | tat kim arthe pratÅtis tat phalaæ m­gyata ityÃÓaÇkyÃha -- ##ti | #< [DhPr p.80]># atha prÃpakatvaæ prÃpaïaÓaktiyogÃt | sà ca Óaktis tata utpatte eva | tathà ca kathaæ pÆrvapak«Ãtikrama ity Ãha -- ##ti | ## yasmÃt | na ##ekÃkino 'rthapradarÓanavinÃk­tÃt | vivak«itena vinà bhavatÅti vinÃbhÃvÅ grahÃditvÃï ïini÷, vyabhicÃrÅty artha÷ | arthena vinà bhÃvÅti "t­tÅyÃ" [pÃ-2.1.30] iti yogavibhÃgÃt samÃsa÷ | tasya bhÃvas tasmÃt | kathaæ punar na kevalÃd ity Ãha -- ##iti | yata evaæ tasmÃt | yady api santÃna eva prÃpyo na ca tasmÃt tasyotpattis tathÃpi vi«aye 'syaikatvam adhyavasÃya ##ty uktam | ## pratÅtikriyÃrÆpa÷ | prÃpito bhavatÅti pÆrvavad yogyata[34b]yocyate | bhavatu tasya karttavyam anyat, tathÃpi na tatphalam ity Ãha -- ##ti | ## sphuÂam etad ity asimnn arthe | bhavatu avaÓyakarttavya÷ prÃpakavyÃpÃra÷ | sa punar aj¤ÃnÃtmko bhavi«yati | tathà ca kathaæ pratÅti÷ phalam ity Ãha ## iti | ## yamÃdarthe | ## pÆrvasmin | kenoktam etad iti cet ##tyÃdinà | ÃstÃm arthapratÅtir avaÓyakarttavyà pramÃïasya tathÃpi kathaæ tad eva pratyak«aj¤Ãnaæ phalaæ tasyÃtadrÆpatvÃd ityÃÓaÇkya yad arthapratÅtirÆpatvaæ praj¤Ãtaæ tad upapÃdayann Ãha -- ##ti | ## yasmÃd arthe | nanv arthapradarÓanaæ karttavyatayà pradarÓitam | tat katham arthapratÅtyÃm ekaæ tat pradarÓyata ity Ãha -- ##iti | anayor arthÃbheda ity abhiprÃya÷ | yata evam ## 'smÃt ## pratyak«aæ j¤Ãnam eva nÃrthÃntaram ity arthÃt | pramÃïÃd anyaj¤Ãnam eva phalaæ yadi syÃt, kiæ syÃt? yena yatnena garÅyasà pramÃïÃd abhedo 'sya sÃdhyata iti cet | ucyate | "dhÅpramÃïatÃ, prav­ttes tatpradhÃnatvÃt" [pramÃïavÃ-1.4] ity atrÃj¤ÃïÃtmanas tÃvat prÃmÃïyam apahastitam | j¤ÃnÃtmanaÓ ca pramÃïasyÃ(sya) bhinne 'pi pramitirÆpe phale 'vaÓyam arthaparicchedÃtmatà 'bhyupetavyà | anyathà j¤Ãnatvam eva tasya na syÃt | pramÃjanakatvena ca j¤Ãnatve cak«urÃder api j¤Ãnatvaæ syÃt | bodharÆpatvaæ cÃsvasaævedanatayà na niyÃmakam | svasaævedanarÆpatve và grÃhyÃkÃrasaævedanam evÃrthavedanam iti kahtaæ bhinnaæ phalam? pratikarmavyavasthà 'nupapatteÓ ca na nirÃkÃratvaæ vij¤ÃnasyÃbhyupeyam | j¤Ãnam evÃrthasya prakÃÓa iti ca sarvatantrasiddho 'yam artha÷ | tato na j¤ÃnasyÃdhigamarÆpatÃyÃæ vipratipattavyaæ kenacit | satyÃæ ca tadÃtmatÃyÃæ tad eva phalaæ yujyate, tÃvataiva pramÃïavyÃpÃraparisamÃpte÷ | api ca yadi j¤Ãnasya svayam artharÆpaparicchedarÆpatvenÃrthaparicchedakatvaæ na syÃt, kin tu bhinnaparicchittijanakatvena; tadà 'rthasya paricchitter aparok«ataiva vyavasthÃpayituæ na Óakyeta | tathà hi tad Ãdyaæ j¤Ãnam arthaæ paricchinatty artham aparok«ayatÅti ko 'rtho 'rthavi«ayÃæ paricchittiæ janayatÅti | sà 'pi yady artham aparok«ayati tadà 'parÃæ pratÅtiæ janayatÅti syÃt | evam uttaratrÃpy evam eveti paricchittÅnÃm Ãnantyam, na tv arthasyÃparok«atety ÃyÃtam Ãndhyam aÓe«asya jagata÷ | atha tÃsÃm ekà svayam arthaparicchedarÆpà arthÃparok«atÃrÆpopeyate; tadà na bhinnaparicchittijanakatvaæ paricchedakatvam | kin tarhi? svayam arthaparicchedÃtmatvam iti ÃdyasyÃpi tathÃtvam anivÃritam | tathà ca kathaæ pramÃïÃd vyatiriktaæ phalam iti? iha na kriyaiva karaïaæ loke tayor bhedenÃvasthite÷ | yà ceyaæ j¤Ãnalak«aïà kriyà sà cet phalaæ #< [DhPr p.81]># ## #< arthasÃrÆpyam asya pramÃïam I-20># ## #< nanu ca j¤ÃnÃd avyatiriktaæ sÃd­Óyaæ | tathà ca sati tad eva j¤Ãnaæ pramÃïaæ tad eva ca pramÃïaphalam | na ca ekaæ vastu sÃdhyaæ sÃdhanaæ ca upapadyate | tat kathaæ sÃrÆpyaæ pramÃïam ity Ãha --># #< tadvaÓÃd arthapratÅtisiddher iti I-21># #<|| pratyak«apariccheda÷ ||># kim anyat pramÃïaæ bhavi«yati ity ÃgÆrya pÆrvapak«ÃvÃdÅ ##ty Ãha | ##ti sambhÃvayati | ##Óabdo 'k«amÃyÃm | tad eva pratyak«aæ j¤Ãnam evam iti (eveti) na k«amyata etad ity artha÷ | ##sya ##sÃdhyam | ## tasmin kÃle ##iti yojyam | atr#<%<ÃrthasÃrÆpyam>%># ity uttaraæ vyÃca«Âe -- ##[35a]##ti | ## vi«ayeïa | vi«ayasÃrÆpyaæ ca j¤Ãnsya pratyak«Ãkhyasya vi«ayasamÃnÃkÃratayotpÃda÷ | ##tyÃdinà sÃrÆpyam evopapÃdayati | etac ca ##ity antam subodham | kevalam evaæ vadato 'yam ÃÓaya÷ -- anekaprÃgbhÃvenodayamÃnam api vij¤Ãnam arthasyaivÃkÃraæ bibharti, nÃnyasyety anubavasiddham aparyanuyojyam, sad­ÓatvaniÓcayasya tÃdrÆpyeïa satatam udayÃt | yadi hi tadanyÃkÃro vi«aya÷ syÃt tadà taditarasyÃkÃradhÃri vij¤Ãnaæ kadÃcij janyet | yathà Óukti÷ katha¤cid rajatÃkÃraj¤Ãnaprabandhodaye 'pi taddeÓopas­«Âasya svÃkÃrÃnukÃri j¤Ãnaæ janayati | na cÃbhrÃntasya nÅlaj¤Ãnasya kadÃcid apy anyÃkÃratvam asti | tasmÃd artho 'py evam ÃkÃra iti niÓcÅyate | bÃhyÃrthe 'rthasÃrÆpyÃvagame gatir iyam eveti | nanu cÃnyatra vi«ayÃbhÃsa÷ pramÃïam uktas tathÃvi«ayÃkÃra÷, iha tv arthasÃrÆpyam | tat kathaæ na vyÃghÃta ity ÃÓaÇkyÃha -- ## ## yasmÃd avadhÃraïe và ity apy anenÃpi Óabdena | arthasÃrÆpyam eva tena tena ÓabdenÃbhihitam | tato na vyÃghÃta ity abhiprÃya÷ || ## iti p­cchatà yac cetasi nihitam ÃsÅt tad idÃnÅæ ##tyÃdinà kaïÂhoktaæ karoti | etac ca ##ity etad antaæ subodham | #< [DhPr p.82]># #<%%iti | %% iti sÃrÆpyam, tasya %% sÃrÆpyasÃmarthyÃt | arthasya pratÅti÷ avabodha÷ | tasyÃ÷ siddhi÷ | tatsiddhe÷ kÃraïÃt | arthasya pratÅtirÆpaæ pratyak«aæ vij¤Ãnaæ sÃrÆpyavaÓÃt siddhyati pratÅtaæ bhavati ity artha÷ | nÅlanirbhÃsaæ hi vij¤Ãnaæ yata÷, tasmÃt nÅlasya pratÅtir avasÅyate | yebhyo hi cak«urÃdibhyo vij¤Ãnam utpadyate na tadvaÓÃt tajj¤Ãnaæ nÅlasya saævedanaæ Óakyate 'vasthÃpayitum[39] | nÅlasad­Óaæ tu anubhÆyamÃnaæ nÅlasya saævedanam avasthÃpyate |># __________NOTES__________ [39] sÃdhÃraïatvÃc cak«urÃdÅnÃm -- è- ___________________________ #< na ca atra janyajanakabhÃvanibandhana÷, sÃdhyasÃdhanabhÃva÷, yena ekasmin vastuni virodha÷ syÃt | api tu vyavasthÃpyavyavasthÃpanabhÃvena | tata ekasya vastuna÷ ki¤cid rÆpaæ pramÃïam ki¤cit pramÃïaphalaæ na virudhyate |># etasmin pÆrvapak«e #<%% >#ityÃdy uttaram ÃcÃryÅyaæ viv­ïoti #<%% >#iti | #<%%>#ÓabdÃrthaæ #<%%>#ÓabdÃrthaæ [ca] sphuÂayati ##ti nÅlapÅtÃdyÃtmanà viÓi«Âasyeti dra«Âavyam | yata÷ pramitir iyaæ viÓi«Âenaiva karmaïà 'vacchinnà pratÅyate | amum evÃrtham -- ##tyÃdinà spa«Âayati | #<%%>#ÓabdasyÃrtham abhivyanakti ##iti | ## tannÅlasyedaæ j¤Ãnaæ na pÅtasyetyÃdyÃkÃreïa niÓcitaæ bhavtÅty artha÷ | uktam arthaæ ##tyÃdinopasaharati | ##r avadhÃraïe | ## evaæ tat ## nÅlasyaivedaæ j¤Ãnam ity ##| nanu janakebhya eveyaæ j¤Ãnasya vyavasthà bhavi«yati | te hi j¤Ãïaæ janayituæ ÓaktÃ÷ kim aÇga niÓcÃyituæ na Óaknuyu÷? ataÓ ca na sÃrÆpyÃdhÅno 'yaæ pratÅtiniyama ity ÃÓaÇkyÃha -- ## iti | ##r yasmÃt | evaæ bruvato 'yaæ bhÃva÷ -- nendriyÃlokau niyÃmakau | tayo÷ sarvaj¤ÃnasÃdhÃraïatvÃt | arthagato 'pi viÓe«o na niyÃmaka÷ | j¤ÃnÃd eva hi sa pratyetavya÷ | tadaviÓe«e sa kathaæ viÓe«avyavasthÃyà aÇgaæ bhaved iti | nÅlasÃrÆpye 'pi yady ayaæ nyÃyas tadà kathaæ tasyÃpi niyamakatvam ity Ãha -- ##ti | ##r indriyÃdibhya÷ sÃrÆpyaæ bhedavad darÓayati | ##saævedanaæ j¤Ãnaæ ##nÅlasyaiveti vyavasthÃpyate | ayam atra prakaraïÃrtha÷ -- yadi j¤Ãnam arthasarÆpaæ na syÃt kin tu nirÃkÃraæ bodhaikarÆpaæ tadà 'nubhavaikarÆpatayà tad aviÓi«Âaæ, paricchedyatayà karmasyÃnaprÃpte nÅlapÅtÃdÃv iti nÅlasyaivedaæ saævedanam, idaæ pÅtasyaivety anubhavasiddha÷ pratikarmavibhÃgo hÅyeta | [35b] arthagataÓ cÃkÃro j¤ÃnÃdhÅnapratipattitayà j¤Ãnasya viÓi«ÂarÆpatÃsandehena sandigdha÷ | na ca tenaiva sandigdharÆpeïa tad eva sandigdhaæ rÆpaæ niÓcetuæ Óakyam | j¤ÃnagataÓ ca viÓe«o 'rthak­ta÷ sÃrÆpyÃd anyo nopapadyate | sann api na tÃvad idaæ tayà 'sau nirde«Âuæ Óakya÷ | na cÃnirÆpitena tadÃtmaka÷ karmaniyamaniÓcaya÷ | yadrÆpaÓ ca yaÓ ca karmaniyamaniÓayo j¤Ãnasya tasminn nirÆpite kÅd­ÓÅ tadrÆpatÃvyavasthÃ? yathà #< [DhPr p.83]># vyavasthÃpanahetur hi sÃrÆpyaæ tasya j¤Ãnasya | vyavasthÃpyaæ ca nÅlasaævedanarÆpam| #< vyavasthÃpyavyavasthÃpakabhÃvo 'pi katham ekasya j¤Ãnasya iti cet | ucyate | nÅlasad­Óam anubhÆya tad vij¤Ãnaæ yato nÅlasya grÃhakam avasthÃpyate niÓcayapratyayena, tasmÃt sÃrÆpyam anubhÆtaæ vyavasthÃpanahetu÷ | niÓcayapratyayena ca taj j¤Ãnaæ nÅlasaævedanam avasthÃpyamÃnaæ vyavasthÃpyam |># ## nÅlÃdir anirÆpite k«aïikatve tadrÆpo na nirÆpyata iti | tasmÃd yata iyam adhigatir avyavadhÃnÃt tattvaæ pralabhate tad evÃnyenÃvyavadhÅyamÃnavyÃpÃraæ svabhedena bhedakaæ pramÃkaraïaæ pramÃïam | na punar anenaiva vyavadhÅyamÃnavyÃpÃram iti | tac ced­Óaæ sÃrÆpyam eveti | e«a ca vÃdo 'smÃbhir *<10>*vistareïa $$ 'bhihita iti tato 'py apek«itavya iti | nanu caivam apy ekasyaiva j¤Ãnasya sÃdhyatvaæ sÃdhanatva¤ ca katham upapadyate? na hi paraÓur eva chidà bhavati | tata÷ pramÃïaphalayor abhedo nÃbhyupaitavya ity ÃÓaÇkyÃha -- ##tyÃdi | ## yasmÃdarthe | ##ti pramÃïaphalacintÃyÃæ virodho 'nupapatti÷ syÃt | yady evam na bhavati ## nÃmety Ãha -- ## kin tu | ## viÓe«arÆpeïa niyÃmyam | vyavasthÃpyate viÓi«ÂenÃtmanà niyamyate 'neneti vyavasthÃnimittam vyavasthÃpanam abhipretam | ##ty ayaæ pÃÂho vak«yamÃïavirodhÅ | yadà tu ##ti pÃÂho d­Óyate tadà karaïe kartt­bhÃvavivak«ayà tathà dra«Âavyam | sÃdhv asiÓ cchinattÅti yathà | tayor ##bhÃvas tathà j¤ÃnÃbhidhÃnanimittaæ rÆpaæ tena | itthaæbhÆtalak«aïà ceyaæ t­tÅyà | yata evaæ ## tasmÃd ##pratyak«alak«aïasya j¤Ãnasya vastuna÷ ##vyÃv­ttiparikalpitaæ k­takatvÃdivat | tatreyaæ brÃhyÃrthe pramÃïÃdivyavasthà | grÃhyÃkÃro 'rthasÃrÆpyÃkhya Ãtmana÷ saævidam arthasaævidam ÃdarÓayann arthe pramÃïam | ata eva bÃhyo 'rtha÷ prameya÷ | vastuta÷ svavid apÅyam arthasambandhinÅ vyavasÅyamÃnà 'rthasaævitti÷ phalm iti | nanu kim atra vyavasthÃpananimittam, ki¤ ca vyavasthÃpyaæ yenaitat syÃd ity Ãha -- ##ti | ##vyavasthÃkÃraïam | vyavasthÃyÃæ prayojakavyÃpÃra iti yÃvat | tasya hetur nimttam | ##r yasmÃt | ##pratyak«aj¤Ãnasya | kin tarhi vyavasthÃpyam iti? ##vyavasthÃpanahetor vyavasthÃpyaæ bhinatti | nÅlasyedaæ nÃnyasyety anenÃkÃreïa yan ## tad ## etad asahamÃno ##tyÃdiy Ãha | na kevalam ekasya janyajanakabhÃvo 'nupapanna ity ##nà darÓayati | ## ityÃdinà pariharati | ## yasmÃn ##ti vÃstavaæ rÆpam anÆditam | na tu nÅlasad­Óam anubhavÃmÅti niÓcayo 'sti | api tu nÅlam evÃnubhavÃmÅti ##| #< [DhPr p.84]># #< vyavasthÃpakaÓ ca vikalpapratyaya÷ pratyak«abalotpanno dra«Âavya÷ | na tu nirvikalpatvÃt pratyak«am eva nÅlabodharÆpatvena Ãtmanam avasthÃpayitum Óaknoti | niÓcayapratyayena avyavasthÃpitaæ sad api nÅlabodharÆpaæ vij¤Ãnam asatkalpam eva | tasmÃn niÓcayena nÅlabodharÆpaæ vyavasthÃpitaæ vij¤Ãnaæ nÅlabodhÃtmanà sad bhavati |># #< tasmÃd adhyavasÃyaæ kurvad eva pratyak«aæ pramÃïaæ bhavati | ak­te tv adhyavasÃye nÅlabodharÆpatvenÃvyavasthÃpitaæ bhavati vij¤Ãnam | tathà ca pramÃïaphalam arthÃdhigamarÆpam ani«pannam | ata÷ sÃdhakatamatvÃbhÃvÃt pramÃïam eva na syÃj j¤Ãnam |># nanu na tÃvatà j¤Ãnam ÃtmanaivÃtmÃnaæ[40]tathà [36a]vyavasthÃpayati, aniÓcayÃtmakatvÃt | na ca niÓcayo 'py ÃtmÃnaæ tathà 'vasthÃpayituæ paryavÃpnoti, svÃtmany avikalpakatvÃt | tat kena tathà vyavasthÃyata ity Ãha -- ##ti | niÓcayÃtmakaj¤ÃnenottarakÃlabhÃvinà | tenÃpy anurÆpeïeti dra«Âavyam | ##svasaævedanena pratÅtaæ ##nÅlasyedaæ saævedanam, na pÅtasyeti niyamakaraïasya ##r nimittam | idaæ ca vyavasthÃpanahetur hi ##ty asya samarthanam | yadi j¤Ãnasya tasya sÃrupyam evaæ vyavasthÃpanahetus tarhi kiæ kÅd­Óaæ ca sad vyavasthÃpyam ity Ãha -- ##ti #<| co '>#vadhÃraïe | ## ity asmÃt paro dra«Âavya÷ | yasyaiva nÅlaj¤Ãnasya sÃrÆpyaæ tathoktaæ tad eva j¤Ãnaæ vyavasthÃpyaæ nÅlasyaivetyÃkÃreïa niyÃmyam ity artha÷ | __________NOTES__________ [40] "itikaraïenÃbhyupagamasya svarÆpaæ cety antenÃbhyupagamaæ darÓayati" | iti pÃÂho '«Âamapaæktisambaddhatvena paæktibÃhyabhÃge likhita÷ pratau d­Óyate kin tu tasya kutra niveÓa iti na j¤Ãyate -- saæ- ___________________________ kÅd­Óaæ sat tathà vyavasthÃpyam ity Ãha -- ##ti | pÅtÃdisaævedanavyÃv­ttyà nÅlasyedaæ saævedanaæ j¤Ãnam ity ##niÓcÅyamÃnam | kenÃvasthÃpyamÃnam ity ÃkÃÇk«ÃyÃæ ##ti yojanÅyam | nanu kiæ j¤ÃnÃt sÃrÆpyaæ vyatiricyate yena sÃrÆpyaæ tathoktam, j¤Ãnaæ tv evam ucyata ity ÃÓaÇkyopasaæhÃravyÃhenÃha -- ##iti | yasmÃt sÃrÆpyÃd anyavyavasthÃpanahetur na ghaÂate, sÃrÆpyaæ ca j¤ÃnÃd anyaæ nopapadyate ## kÃraïÃt | ayaæ ca -- ## ityÃder upapattyà prasÃdhitasyopasaæhÃra÷ | ayaæ prakaraïÃrtha÷ | ekasyaiva j¤Ãnasya vyÃv­ttik­taæ bhedam ÃÓrityÃha vyavasthÃpyavyasthÃpanabhÃva÷ | vÃstavaæ cÃbhedam upÃdÃya pramÃïaphalayor abheda ucyate | na ca kÃcit k«atir iti | samprati ##ti bruvatà yÃd­Óo niÓcayo vivak«itas taæ ## ityÃdinopasaæhÃravyÃjena spa«Âayati | vyavasthÃpayatÅti ##sa ca tadbalotpanno 'py anurÆpo dra«Âavya÷ | ananurÆpavikalpena vyavasthÃpitayor api vyasvathÃpyavyavasthÃpanayor anupapatte÷ | yathà marÅcÅr d­«Âvà tadbalotpannena vikalpenÃvasthÃpyamÃnayor jalasÃrÆpyaj¤Ãnayor na tathÃbhÃva÷ | #< [DhPr p.85]># #< janitena tv adhyavasÃyena sÃrÆpyavaÓÃn nÅlabodharÆpe j¤Ãne vyavasthÃpyamÃne sÃrÆpyaæ vyavasthÃpanahetutvÃt pramÃïaæ siddhaæ bhavati |># #< yady evam adhyavasÃyasahitam eva pratyak«aæ pramÃïam syÃt na kevalam iti cet | na etat evam | yasmÃt pratyak«abalotpannena adhyavasÃyena d­«Âatvena artho 'vasÅyate, na utprek«itatvena | darÓanä ca arthasÃk«ÃtkaraïÃkhyaæ pratyak«avyÃpÃra÷ utprek«aïaæ tu vikalpavyÃpÃra÷ | tathà hi parok«am arthaæ># yenÃbhiprÃyeïa niÓcayapratyayasya vyavasthÃpakatvam uktaæ tam abhivyanakti -- ##iti | ##r niÓcayÃt pratyak«aæ bhedavad darÓayati | avasthÃpanà 'Óaktau hetum Ãha -- ##iti | nanu paramÃrthato yadi taj j¤Ãnaæ nÅlam eva rÆpatayà sarÆpaæ tadà tathÃniÓcayo bhavatu và mà và | svayam evÃvikalpakatve 'pi tena rÆpeïa sadvyayvahÃragocaro bhavi«yatÅty ÃÓÇkyÃha -- ##tyÃdi | niÓayapratyayenÃnurÆpeïa | ananurÆpeïÃk«aïikavikalpenÃvavasthÃpitasyÃpi k«aïikabodhasya sadvyavahÃrasya yogyatvÃt | ten#<ÃvyavasthÃpitam asatkalpam >#asat tulyam svavi«aye vyavahÃrayitum aÓaktatvÃt[36b] | gacchatt­ïaj¤ÃnÃdivat | ##ityÃdinà 'mumarthamupasaæharati | yamÃn niÓcayena tathà 'vyavasthÃpitam asatà sad­Óaæ abhavati ## #<| nÅlabodhÃtmanÃ># nÅlasyÃyaæ bodha ityÃkÃreïa ##sadvyavahÃrayogyaæ bhavati | yamÃtsvasÃmarthyotpannenÃnurÆpeïa niÓcayapratyayena vyavasthÃpitaæ tathà vahavati nÃnyathà ## kÃraïÃd ## anurÆpaæ niÓcayaæ ##kareïà 'kÃreïà 'karaïÃvasthÃyÃ÷ pramÃïavyavahÃraæ nirasyati | amum evÃrthaæ vyatirekamukhena dra¬hyann Ãha -- ## iti | ##÷ karaïÃvasthÃæ bhedavatÅm Ãha | bhavatu tathà 'vyavasthÃpitaæ kim ata ity Ãha -- ##ti | tasmiæÓ ca tenÃtmanà 'vyavasthÃpanaprakÃre sati | tad ani«pattÃv api kiæ na pramÃïam ity Ãha -- ##iti | ## 'dhigatikriyÃyÃ÷ phalabhÆtÃyà ani«patte÷ | ## iti vÃkyabheda÷ | tasmÃt ##arthÃdhigamalak«aïapramÃïasiddhau hi sÃdhakatamaæ pramÃïam ucyate | sà cen na ni«pannà tarhi kim apek«ya sÃdhakatamatvam ÃtmasÃtkuryÃt, yena tajj¤Ãnaæ pramÃïyam aÓnuvÅteti samudÃryÃrtha÷ | nanu avasÃyÃbhÃve tÃvad iyaæ gatis tadbhÃve 'pi yady e«aiva gatis tadà na pratyak«aæ nÃma pramÃïam ity ÃÓaÇkyÃnvayamukhenedÃnÅm Ãha -- ##ti | ##r ajananÃvasthÃyà jananÃvasthÃæ bhedavatÅæ darÓayati | tena tathÃvyavasthÃpyamÃne vyavasthÃpakatve ca nimittam Ãha -- ## iti | ##pratÅti bhavati | yadi pratyak«aæ kevalam asahÃyaæ pravarttayitum anÅÓanaæ niyamena niÓcayam apek«ate tarhi tat sahitam eva pramÃïaæ prasajyetety abhiprÃyavÃn prÃha -- ##m iti | ## anantaroktaæ ## abhyupagamyate tadaivaæ syÃt | ## iti parÃbhyupagamaæ darÓayati | ##ti prati«edhati | evaæ saty etan na bhavati | hetum Ãha -- #<[DhPr p.86]># ## #<|| [41]ÃcÃryadharmottaracitÃyÃæ nyÃyabinduÂÅkÃyÃæ pratyak«apariccheda÷ prathama÷ ||># __________NOTES__________ [41] pramÃïam iti $$prathama÷ pariccheda÷ samÃpta÷ || maÇgalam astu || A. || pramÃïam iti ÃcÃrya$$viracitÃyÃæ $$ prathama÷ pariccheda÷ samÃpta÷ || maÇgalam astu || C. ___________________________ ## iti | ## darÓanaviÓi«Âatvena | prakÃrÃntaraæ nirasyati ##ti | ##æ sÃk«ÃtkaraïÃbhimÃnaÓÆnyaj¤Ãt­tvam | nanu vikalpavyÃpÃro darÓanam | tata÷ svavyÃpÃraviÓi«ÂÃrthÃdhyavasÃne tasya kà k«atir ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti | ## yasmÃdarthe | yady evaæ kas tarhi vikalpavyÃpÃra ity Ãha -- ##iti | etad eva ##tyÃdinà 'vasyantÅty anena (-ty antena) granthena samarthayati | bhavatv evaæ tathÃpi kathaæ pratyak«asya kevalasya prÃmÃïyaæ na tu vikalpasyÃpÅty ÃÓaÇkyopasaæhÃrÃpadeÓenÃha -- ##iti | etac ca subodham | evam abhidhÃne cÃyam asyÃÓayo boddhavya÷ | syÃt khalu vikalpasyÃpi prÃïaïyaæ yady asau svavyÃpÃrayukta eva pratyak«asya sÃhÃyyaæ bhajate | na cÃyaæ tathà vyÃpriyate | svÅk­tapratyak«avyÃpÃrasyaiva prav­ttidarÓanÃt | sa ca dar#<Ó>#analak«aïo vyÃpÃra÷ pratyak«eïaiva sampÃdita iti katham ayam api pi«Âape«aïakÃrÅ prÃmÃïyaæ pratilabheta | atha pratyak«aæ tÃvat svaprÃmÃïyavyavahÃrÃya tam apek«ate | tata÷ so 'pi pramÃïam eveti matis tarhi pità pit­vyavahÃrÃyÃvaÓyaæ putram apek«ata iti putro 'pi pità prasajyata iti k­tam atÃrkikavacanavicÃraïayeti sarvam avadÃtam || || paï¬ita$$viracita$$nibandhasya $$saæj¤itasya prathama÷ pariccheda÷ || #< [DhPr p.87]># II K A P I T E L ## ## #< anumÃnaæ dvidhà II-1># #<%% dviprakÃram | atha anumÃnalak«aïe vaktavye kim akasmÃt prakÃrabheda÷ kathyate | ucyate | parÃrthÃnumÃnaæ ÓabdÃtmakam, svÃrthÃnumÃnaæ tu j¤ÃnÃtmakam | tayor atyantabhedÃt na ekam lak«aïam asti | tatas tayoh pratiniyataæ lak«aïam ÃkhyÃtuæ prakÃrabheda÷ kathyate | prakÃrabhedo hi vyaktibheda÷ | vyaktibhede ca kathite prativyaktiniyataæ lak«aïaæ Óakyate vaktum | na anyathà | tato lak«aïanirdeÓÃÇgam eva prakÃrabhedakathanam | aÓakyatÃæ ca prakÃrabhedakathanam antareïa lak«aïanirdeÓasya j¤Ãtvà prÃk prakÃrabheda÷ kathyata iti |># pratyak«ÃnumÃnabhedena dvaidhaæ pramÃïam uddi«Âam | tatra vyÃkhyÃtaæ pratyak«am | yathoddeÓam adhunà 'numÃnaæ vyÃkhyÃtum avasaraprÃptam ity abhisandhÃyÃha -- ##iti | evam anantaroktena caturvidhavipratipattinirÃkaraïaprakÃreïa | prakÃre dhÃpratyayo 'yam iti darÓayann Ãha -- ## iti | nanu cÃnumÃnasya lak«aïaæ vaktukÃmenÃsya lak«aïam eva vaktavyam | tat kim idam aprastutÃbhidhÃnam ÃsthÅyata iti pÆrvapak«am -- ##tyÃdinotthÃpayati | ##Óabdo 'tra praÓne | ##iti nipÃto nirnimittavacana÷ | ## ityÃdinà pariharati | ## j¤ÃnÃbhidhÃnÃtmano÷ | ## iti sÃdhÃraïam | yathà caturïÃm api pratyak«ÃïÃæ j¤ÃnarÆpatvÃd ekaæ kalpanÃpo¬hatvÃdisÃdhÃraïaæ lak«aïaæ sambhavati, tathà yadi syÃt pratyak«aval lak«aïam eva prathamam uktaæ syÃd iti bhÃva÷ | ##prÃtisvikam | ##sya ## nÃnÃtvam | nanu prativyaktiniyataæ lak«aïaæ vyaktiviÓe«opadarÓanaæ vinà na Óakyate darÓayitum iti vyaktibheda eva kathayitavya÷ | tat kiæ prakÃrabheda÷ kathyata ity Ãha -- ##ti | ##r yasmÃt | yadi tasmin darÓite 'pi pratiniyatalak«aïÃkhyÃnaæ na Óakyaæ tarhi kiæ tena kathitenety Ãha -- ##ti | ## yasmÃdarthe | ##Óabdo 'tra niyatÃrthav­tti÷, tena ## viÓi«Âà ##s tatra ## iti, #< [DhPr p.88]># ## #< svÃrthaæ parÃrthaæ ca II-2># #% | yena svayam pratipadyate tat svÃrtham | parasmÃy idaæ %% | yena param pratipÃdayati tat prarÃrtham |># sptamÅ [pÃïini 2.1.40] iti yogavibhÃgÃt samÃsa÷ | yad và niyataæ viÓi«Âaæ lak«aïÃæ na Óakyaæ vaktum | kva ca niyatam ity ÃÓaÇkyoktaæ -- ##ti | vyaktau vyaktÃv ity avyayÅbhÃva÷ | yasmÃd anyathà pratiniyatalak«aïÃkhyÃnasyÃÓakyatvaæ ##tasmÃt | ##eveti lak«aïanirdeÓanimittam eva | etena yac codyate "lak«aïamÃtre kathite viÓi«Âalak«aïam anumÃnam ekam anekaæ và 'stu | kiæ tasya prakÃrabhedakathanena" iti tat parih­tam | yadi hi sÃdhÃraïaæ lak«aïam abhipretyedam uyate tadà tan nÃstÅti kiæ kathyeta | atha viÓi«Âaæ lak«aïaæ tad api vyaktibhedakathanam antareïa vaktuæ yadi Óakyeta kiæ na kathyta | kevalam idam eva nÃstÅti | ata evÃdÃv eva tad abhidhÃnaæ nyÃyyam, na tu paÓcÃd iti darÓayitum Ãha -- ## iti | tad ## 'avadhÃraïe | ##lak«aïakathanÃt pÆrvam | syÃd etat -- svÃrthÃnumÃnam evaælak«aïaæ parÃrthÃnumÃnam evaælak«aïam iti kiæ viÓi«Âaæ lak«aïaæ na Óakyate vaktum? evam api kim anumÃnadvaitaæ nÃveditaæ bhavati yena sasaækhyeyà saækhyà -- ## ##ty ucyata iti? satyam etat | kevalaæ niyamÃrtham etad vibhÃgavacanam iti brÆma÷ | ##-- dvidhaivaivam Ãtmakam iti kathaæ nÃma[37b] pratÅyeteti | itaratheha tÃvad etÃvad eva vyutpÃdyatayà prastutam, anyatra punar anyad apy anumÃnaæ vyutpÃdyam astÅty ÃÓaÇkà nÃhatya nirÃk­tà syÃd iti || pÆrvavacche«avadÃdirÆpeïa anyathà 'pi dvaividhyasambhavÃt saæÓayÃna÷ p­cchati -- ##iti | ##iti sÃmÃnyÃt p­cchati | ##iti viÓe«ata÷ | #<%%>#Óabdasya vigrahaæ darÓayati -- ##iti | ##Óabdena nityasamÃsÃd asya padavigraham Ãha | ## ity anuæÃnan | ## iti samastapadanirdeÓa e«a÷ | asya cÃtmapratipatti÷ prayojanam ity artha÷ | amum evÃrthaæ sphuÂayann Ãha -- ##ti | ##numÃnena karaïabhÆtenÃnumÃtà ## parok«am artham iti Óe«a÷, prakaraïalabhyaæ và | tat svÃrthaj¤Ãnam Ãtmapratipattiprayojanam iti yÃvat | ayam ÃÓaya÷ -- trirÆpaliÇgasya j¤Ãnaæ yasya santÃna utpadyate tat tadartham eva | tenà 'nyasyÃpratipatte÷ | tata÷ svÃrtham ucyate | na tu ki¤cij j¤Ãnaæ kvacit puæsi niyatam asti | yad apek«ayë svÃrtham ucyeta | ## iti bruvataÓ cÃyam abhiprÃya÷ | yady api pratipattir anumÃnaj¤ÃnÃtmikà tathÃpy ekasyÃpi vyavasthÃpyavyavasthÃpanabhÃvena kriyÃkaraïabhedo darÓita iti sÃrÆpyabhÃga÷ karaïam anumÃnam, adhigamarÆpà phalÃvasthà pratipattir iti | #<[DhPr p.89]># #< tatra svÃrthaæ trirÆpÃl liÇgÃd yad anumeye j¤Ãnaæ tad anumÃnam II-3># #<%< tatra>% tayo÷ svÃrthaparÃrthÃnumÃnayor madhye %%kiæ viÓi«Âam ity Ãha -- %% iti | trÅïi rÆpÃïi yasya vak«yamÃïalak«aïÃni tat %%| liÇgyate gamyate 'nena artham iti># parÃrtham ity asya vigraham Ãha -- ##iti | pÆrvavad asya padavigraha÷ | #<%%>#iti samastaæ padam uktam | asya ca parapratipatt÷ prayojanam ity artha÷ | amum arthaæ ##ti | ## vÃkyena karaïena ## prati vÃcyaæ ##parok«am arthaæ bodhayati ## trirÆpalaiÇgÃkhyÃnaæ vÃkyaæ ##anumÃnam | atrÃpy ayam asyÃbhiprÃya÷ -- yady api abhidhÃnarÆpam apy anumÃnaæ na niyataæ puæsi tathà 'pi tat parÃrtham eva | tathà hi yad yad uddiÓya pravarttate tat tad artham ucyate | param uddiÓya pravarttate ca Óabdo nÃtmÃnam | ato nÃnavasthitapÃrÃrthya÷ Óabda÷ | prayokt­samÅhÃvi«yasyÃrthasya para eva prayojako yasmÃd iti | parok«Ãrthapratipattiphalatvena pÃramparyeïÃviÓi«Âavi«ayatve 'pi svÃrthÃd asya p­thagvacanam, sÃk«Ãd anayor vyÃpÃrabhedÃd iti ca dra«Âavyam | nanu ca parÃrthÃnumÃnotpÃdakavÃkyavad asti ki¤cid vÃkyaæ yat parapratyak«opayogi | yathà `e«a kalabho dhÃvati' vÃkyam | ata÷ parÃrthÃnumÃnavat parÃrthaæ pratyak«aæ kiæ na vyutpÃdyata iti? atrocdyate -- parok«Ãrthapratipatter yà sÃmagrÅ -- liÇgasya pak«adharmatà sÃdhyavyÃptiÓ ca -- tadÃkhyÃnÃd vÃkyam upacÃrata÷ parÃrthÃnumÃnam ucyate | na tu tatra kartha¤cid aÇgabhÃvamÃtreïa, svÃsthyÃder api tathà prasaÇgÃt | idaæ puna÷ `ayaæ kalabha÷' ityÃdivÃkyaæ na pratyak«otpatter yà sÃmagrÅndriyÃlokÃdi tadabhidhÃnÃt tannimittaæ bhavat tathà vyapadeÓam aÓnute yena vyutpÃdyatÃm apy aÓnuvÅta | kiæ tarhi? kasyacid did­k«ÃmÃtrajananena | yathà katha¤cit parapratyak«otpattÃv aÇgabhÃvamÃtreïa tÃdrÆpye netrotsave vastuni sannihite 'pi katha¤cit parÃÇmukhasya pareïa yad abhimukhÅkaraïaæ [38a]Óirasas tad api vacanÃtmakaæ parÃrthapratyak«aæ vyutpÃdayitur vyutpÃdyam Ãpadyeta | etac ca ka÷ svasthÃtmà manasi niveÓayet | ki¤ ca bhavatu tathÃvidhaæ vacanaæ parÃrthaæ pratyak«am | kiæ naÓ chinnam? tasyÃpi vyutpÃdanÃrthasyÃvyutpÃdanÃt pramÃda eva mahatÅ k«tir iti cet | na tathÃrÆpasya vyutpÃdanam, avipratipatte÷ | vipratipattinirÃkaraïena hi svarÆpapratipÃdanaæ vyutpÃdanam | na tu kecit tathÃvidhe vacane parÃrthapratyak«opayogini vipratipadyante | yena tad api vyutpÃdyeta | parÃrthÃnumÃne[42]............... vastu pratipadyamÃnà api taddharmavyÃptivyatirekÃbhyÃæ nigadanto d­«ÂÃ÷, avinÃbhÃvÃvacanÃt, upanayasÃdhyatadÃv­ttivacanÃnä ca prayogÃd iti tad vyutpÃdyate | yadi tu tatrÃpi na vipratipadyeran pare tadà tad api naiva vyutpÃditaæ syÃd, ity alam ativistareïa || __________NOTES__________ [42] aspa«Âam -- saæ- ___________________________ iha yathaiva svayaæ pratipanna÷ parok«Ãrthas tathaiva parasmai partipÃdyata iti svÃrthÃïumÃnapÆrvakatvÃt prarÃrthÃnumÃnasya prathamaæ svÃrthÃnumÃnam uktam | yathoddeÓam eva ca lak«aïapraïeyam iti svÃrthÃnumÃnasyaivaæ #< [DhPr p.90]># #% yat jÃtaæ j¤Ãnam iti | etad hetudvÃreïa viÓe«aïam | tat trirÆpÃt ca liÇgÃt trirÆpaliÇgÃlambhanam apy utpadyata iti viÓina«Âi -- %%iti | etac ca vi«ayadvÃreïa viÓe«aïam |># trirÆpÃl liÇgÃt yad utpannam anumeyÃlambhanam j¤Ãnam tat svÃrtham anumÃnam iti | #< lak«aïaviprattim nirÃk­tya phalavipratipattiæ nirÃkartum Ãha --># ## #<%%># yat #<%%># tasya và #<%%># sà #<%%># anumÃne #<%<'pi>%># pratyak«a iva #<%%># veditavyà | lak«aïaæ #<%%>#tyÃdinà ''dita upadi«Âam ÃcÃryeïa tad vyÃca«Âe ##ti | svÃrthaparÃrthÃnumÃnasamdÃyÃt svÃrthÃnumÃnaæ svÃrthatvajÃtyà nirdhÃyate | ## ## vyÃcak«Ãïo mÆle #<%# >%iti yà pa¤camÅ sà gamyamÃnajanikriyÃpek«ayà "janikarttu÷ prak­ti÷" [pÃïini 1.4.30] ity anena labdhÃpÃdÃnasaæj¤akÃd apÃdÃna eveti darÓayati | ## janakamukhena | #<%# >%iti cÃcak«Ãïen$<ÃcÃryeïai>$kadvipadavyudÃsena «aÂpak«Åæ pratik«ipya saptamapak«aparigraheïa liÇgasya lak«aïam abhipretaæ prakÃÓitam iti | yathà caitat tathà bhaÂÂ$<ÃrcaÂa>$nibandhanam $$saæj¤itaæ vidhÃsyanto vistareïa spa«Âayi«yÃma÷ | aumeyagrahaïasya vyÃvarttyaæ darÓayati -- ##ti | ## yasmÃdarthe | ##r hetau | ##iti dhÆmaæ d­«Âvà sarvatrÃyaæ vahninÃntarÅyaka iti j¤Ãnaæ vÃcyam | tad dhi paramparayà trirÆpÃl liÇgÃj jÃtam iti | ##nà viÓe«aïasya svarÆpam uktam | viÓe«itam eva j¤Ãnam | kim punar viÓi«yata ity Ãha -- ##ti | ## yasmÃt | ##vasÅyamÃnavi«ayadvÃreïa viÓe«aïaæ vyavacchedakam | avayavÃrthaæ vyÃkhyÃya samudÃyÃrthaæ ##tyÃdinà vyÃca«Âe | ##dharmadharmisamudÃya÷ Ãlambyata ity #<Ãlambanaæ >#yasyeti vigraha÷ | ##r vÃkyÃrthaparisamÃptau evam artha÷ san nÃpareïa sambaddhyate -- evam uktena pakÃreïà ##ti || nanu ca ## iti yady $<ÃcÃryasya>$ vivak«itaæ $$ caivaæ vyÃkhyÃyate tadà pramÃïabhÃgavyavasthÃyÃæ kim uktam $<ÃcÃryeïa>$#<, >#$$pi `nÅlasÃrÆpyaæ vyavasthÃpanahetu÷ pramÃïam' ity upari«ÂÃt [p­-91] kim iti darÓayi«yate iti cet | nai«a do«a÷ | na hi ##tyÃdinà #< [DhPr p.91]># #< yathà hi nÅlasarÆpaæ pratyak«am anubhÆyamÃnaæ nÅlabodharÆpam avasthÃpyate, tena nÅlasÃrÆpyaæ vyavasthÃpanahetu÷ pramÃïam, nÅlabodharÆpaæ tu vyavasthÃpyamÃnaæ pramÃïaphalam; tadvad anumÃnaæ nÅlÃkÃram utpadyamÃnaæ nÅlabodharÆpam avasthÃpyate, tena nÅlasÃrÆpyam asya pramÃïam, nÅlavikalpanarÆpaæ tv asya pramÃïaphalam | sÃrÆpyava«Ãd dhi tan nÅlapratÅtirÆpam siddhyate | na anyathà iti |># #< evam hi saækhyÃlak«aïaphalavipratipattaya÷ | pratyak«aparicchede tu gocaravipratipattiæ nirÃk­tà | lak«aïanirdeÓaprasaÇgena tu trirÆpaæ liÇgaæ prastutam | tad eva vyÃkhyÃtum Ãha --># #%># #<%% ityÃdi | %%yat trairÆpyaæ yÃni trÅïi rÆpÃïi tat idam ucyate iti Óe«a÷ | kiæ punas tat trairÆpyam ity Ãha -- %%vak«yamÃïalak«aïam | tasmin %%niÓcitam -- ekaæ rÆpam | yady api ca atra %%grahaïam na k­taæ tathà api ante k­taæ prakrÃntayor dvayor api rÆpayor apek«aïÅyam | yato na yogyatayà liÇgaæ parok«aj¤Ãnasya nimittam | yathÃ># maulasya ##Óabdasya ##Óabdena vigraho darÓita÷ | kin tv [38b] arthapradarÓanaæ k­tam | etac copalak«aïaæ tena phalasya sÃdhanaæ ca yat tasyÃpi yà vyavasthà sà 'pi g­hyate | mÆle tu dvandvasamÃsa evÃbhipreto $$sya | pÆrvanipÃtavidheÓ cÃnityatvÃt na phalaÓabdasya pÆrvanipÃta÷ | ata eva $$ -- "na parmÃïaphalayor vi«ayabhdeda÷" iti |[43]..... lak«aïagocaraphalavi«aya | ## aspa«ÂanÅlasÃrÆpyam, anumÃnsyÃparok«ÅkaraïÃbhÃvÃt, vijÃtÅyamÃtravyÃv­ttasyÃnumÃnena pratÅte÷ | ##nÅlavikalpanarÆpaæ ##yati niÓcÅyate || __________NOTES__________ [43] paÇktibÃhyaæ likhitaæ na pa«Âhyate -- saæ- ___________________________ nanu saÇkhyÃlak«aïaphalavipratipattaya evÃnumÃnasya nirÃk­tÃ, na tu vi«ayavipratipattir ity Ãha -- ##iti | ## anantaroktena prakÃreïa ihÃnumÃnaparicchede ##iti Óe«a÷, vak«yamÃïaæ và ##ti padaæ vacanavipariïÃmena sambandhanÅyam | ## ityÃdigranthasya yata utthÃnam, tat ##tyÃdinà darÓayati | ## prastÃv ena ##tÃny eva tathety Ãvedayati | ##trairÆpyam iti prak­tatvÃt #<Óe«o># 'dhyÃhÃra÷ #<| >#abÃdhitavi«ayatvÃdyanekarÆpasambhave p­cchati ## iti | ## sÃmÃnyata÷ p­cchati | ##iti viÓe«ata÷ | kasmÃt punas tad apek«anÅyam ity Ãha --## iti | parok«o yo 'rthas tasya yajj¤Ãnaæ tasya | ## vaidharmyad­pÂÃnta÷ | kasmÃn na tathety Ãha -- ##iti | ##parok«Ãrthasyeti prakaraïÃt | yady aj¤Ãtaæ | liÇgaæ na parok«aj¤Ãnanimittaæ tarhi pak«adharmatayà j¤Ãtam evÃstu parok«aprakÃÓanaæ #< [DhPr p.92]># #%grahaïam apek«aïÅyam |># #< tatra %%vacanena asiddhaæ cÃk«u«atvÃdi nirastam | %%kÃreïa pak«aikadeÓÃsiddho nirasta÷ | yathà cetanÃs tarava÷ svÃpÃd iti | pak«Åk­te«u taru«u patrasaÇkocalak«aïa÷ svÃpa ekadeÓe na siddha÷ | na hi sarve v­k«Ã rÃtrau patrasaÇkocabhÃja÷ kin tu kecid eva | %%vacanasya># tat kim anvayavyatirekaniÓcayena tasya? ity ÃÓakyÃha -- ##ti | ## iti sambadhyate | ##api | na kevalam ad­«ÂÃd ity ##Óabda÷ | yata evaæ ## heto÷ | ##vyavadhÃnam, na tathà ## | "nabhrì" [pÃïini 6.3.71] ityÃdisÆtre neti yogavibhÃgÃn nalopÃbhÃva÷ | nÃntare bhava iti gahÃditvÃc cha | tata÷ svÃrthika÷ kan | parok«asya vahnyÃder nÃntarÅyako 'vinÃbhÃvÅtasya bhÃvas tattà ## -- sarvatrÃyam etad avinÃbhÃvÅti vikalpanam | ## gamakasya vyÃp­taæ rÆpaæ ## | tathà niÓcayÃrƬhasyaiva rÆpasya liÇgatvÃt | ##kÃreïa vyavacchinnam evÃnyasya tad vyÃpÃrÃrarÆpatvaæ spa«ÂÃrthaæ ## ity anenÃnÆditam | yat punar atrÃpy ayam etan nÃntarÅyaka iti j¤Ãïaæ tad anumÃnaj¤Ãnam iti j¤eyam | pÆrvakaæ tu liÇgaj¤Ãnam iti | ## sattvenÃniÓcitÃl liÇgÃd aniÓcitasambandhÃc cÃpratipatte÷ kÃraïÃd anvayÃdiniÓciyo #<'vaÓyakarttavya÷># | tathÃpi kathaæ karttaya ity ÃÓaÇkya vyatirekamukheïoktam eva hetum anvyayamukhenÃpi darÓayann Ãha -- ##ti | ##sya parok«apratipÃdane gamakavyÃpÃrasy#<ÃtmÃ># sa eva tatheti svÃrthika÷ kan karttavya÷ | tasya bhÃvas tasmÃd iti hetupadaæ k­Âvà 'yam upasaæhÃra÷ | ##lak«aïe«u | [39a] sampraty ekaikasya rÆpasya yad vyÃvarttyaæ tat krameïa darÓayitum Ãha -- ##ti | #<Ãdi>#grahaïÃd vyadhikaraïÃsiddhaviÓe«aïÃsiddhaviÓe«yÃsiddhÃnÃæ saÇgraha÷ | amÅ«Ãm api svarÆpÃsiddha ekÃntarbhÃvÃt | yathà tu prabhedo yathà vÃntarbhÃvas tathopari«ÂÃd vak«yÃma÷ | ##tintiÇkÃprabh­taya÷ | athÃpi syÃt svÃpavat dhÆmo 'py ayam ekadeÓÃsiddha eva | tathà hi parvatÃdir iha ##ca kvacid eva deÓe siddho na sarvatra | na ca parvatÃdir eko 'vayavyabhyupagata÷ | athaivaævidho 'pi pak«avyÃpaka ucyate tarhi svÃpena kim aparÃddhaæ yenÃsÃv evaiko na yukta iti | #< [DhPr p.93]># #%kÃreïa asÃdhÃraïo dharmo nirasta÷ | yadi hi anumeya eva sattvam iti kuryÃt ÓrÃvaïatvam eva hetu÷ syÃt | %%grahaïena sandigdhÃsiddha÷ sarvo nirasta÷ |># #< sapak«o vak«yamÃïalak«aïa÷ | tasminn %% iti dvitÅyaæ rÆpam | iha api># atra kecid evaæ pratividadhati | ji¤ÃsitadharmaviÓe«avattvena hi rÆpeïa pak«a ucyate | yaÓ cÃsau parvatÃdis tatra na vahnir jij¤Ãsita÷ | kin tarhi? yatra tatroddeÓe | tatraikadeÓasthadhÆmadarÓane 'py ekadeÓavahnir jij¤Ãsito j¤Ãyata iti kiæ sarvaparvatavyÃpinà dhÆmena kÃryam? yadi puna÷ sarvatraiva vahnimattvaæ jij¤Ãsitaæ syÃt, syÃd evÃyaæ pak«aikadeÓÃsiddha÷ | na caitad evam | tata÷ katham asya tathÃtvaæ? atra puna÷ sarve«Ãm eva tarÆïÃæ caitanyaæ jij¤Ãsitam iti sakalapÃdapavyÃpinaiva svÃpena prayojanam | yathà vedasya sarvasyaiva pauru«eyatve sÃdhye sakalÃmnÃyavyÃpakenaiva vÃkyatvena paryojanam | na cÃyaæ sarvÃn vyÃpnoti | tata÷ pak«aikadeÓÃsiddha ucyate | eke tu -- lokÃdhyavasÃyasiddhaæ mahÅdharÃder ekatvam avalambyÃyaæ vyavahÃra÷, na ca sarve«Ãæ tarÆïÃæ tathaikatvaæ loko 'dhyavasyati, yena svÃpasyÃpi tathà siddhir bhavati, tata÷ kim avadyaæ nÃmeti pratipannÃ÷ | athÃbhidhÅyate -- yadi kaÓcit tintiÇkÃprabh­tÅn eva pÃdapÃn pak«ayitvà svÃpaæ hetÆkaroti, tadà 'yaæ na pak«aikadeÓÃsiddha iti kiæ na sÃdhayec caitanyam iti | asad etat -- vikalpÃnupapatte÷ | yadi sarvajanaprasiddha indriyavyÃpÃravirodhyavasthÃviÓe«a÷ svÃpo nidrÃparanÃmà hetur abhipretas tadà 'yaæ te«v api taru«v asddha iti kathaæ caitanyam anumÃpayet? atha yena kenacid upÃdhinà svÃpaÓabdamÃtravÃcyo 'rtho hetu÷; tathÃvidhasya svÃpasya caitanyena vyÃptyasidhe÷ sandigdhavipak«avyÃv­ttikatayà 'naikÃntika÷ | "«a«Âhy atasarthapratyeyana" [pÃïini 2.3.30] ity anena ##chabdayoge #<%%>#vacanÃt «a«ÂhÅ #<| asÃdhÃraïa÷># sapak«Ãsapak«asÃdhÃraïo yo na bhavati | pak«asyaiva yo dharma iti yÃvat | ## hetutvena pratik«ipta÷ | pÆrvÃvadhÃraïe tu nÃyaæ nirÃk­ta÷ syÃd iti darÓayati ##ti | ##r yasmÃt | ayam asyÃÓaya÷ -- yady anumeya eva sattvaæ yasyeti lak«aïaæ syÃt tadà #<%%># iti vacanam atiricyamÃnaæ lak«aïÃntaraæ bhavi«yati | vyÃghÃta eva và bhavi«yatÅti | #<%%>#grahaïasyehÃpek«itasya vyavacchedyaæ darÓayati -- ##ti | sandigdhaÓ cÃsÃv asya hetutvena viÓe«aïatvena cÃsiddho 'niÓcitaÓabdeti vigraha÷ | ##viÓe«aï#<Ãsiddha÷>#, sandigdhaviÓe«yÃsiddhaÓ ca sandigdhÃsiddha evÃnta[39b]rbhavatÅti, so 'py anenaiva nirasta÷ | yathà 'nayor bhedo yathà cÃntarbhÃvas tathà parastÃt pradarÓayi«yÃma÷ | ihÃÓritatvÃdÃrthena nyÃyena hetusattvasya viÓe«aïarÆpatvÃd anena sahoditi(ta) #<%%>#kÃro dharmÃyogasya vyavacchedako dra«Âavya÷ | #<[DhPr p.94]># #<%%grahaïena viruddho rirasta÷ | na hi nÃsti sapak«e | %%kÃreïa sÃdhÃraïÃnaikÃntika÷ | sa hi na sapak«a eva vartate kin tu ubhayatra api | %%grahaïÃt pÆrvÃvadhÃraïavacanena sapak«ÃvyÃpisattÃkasya api prayatnÃnantarÅyakasya hetutvaæ kathitam | paÓcÃdavadhÃraïe tv ayam artha÷ syÃt -- sapak«e sattvam eva yasya sa hetur iti prayatnÃnantarÅyakatvaæ na hetu÷ syÃt | %%grahaïena sandigdhÃnvayo 'naikÃntiko nirasta÷ | yathà sarvaj¤a÷ kaÓcid vakt­tvÃt | vakt­tvaæ hi sapak«e sandighdam |># #< asapak«a vyak«yamÃïalak«aïa÷ | tasminn asattvam eva niÓcitam -- t­tÅyaæ rÆpam | tatra %%grahaïena viruddhasya nirÃsa÷ | viruddho hi vipak«e 'sti | %%kÃreïa sÃdhÃraïasya vipak«aikadeÓav­tter nirÃsa÷ | prayatnÃnantarÅyakatve sÃdhye hy anityatvaæ vipak«aikadeÓe vidyudÃdau asti, ÃkÃÓÃdau na asti | tato niyamena asya nirÃsa÷ | asattvaÓabdÃd dhi pÆrvasminn avadhÃraïe 'yam artha÷ syÃt -- vipak«a eva yo na asti sa hetu÷ | tathà ca prayatnÃnantarÅyakatvaæ sapak«e 'pi sarvatra># ##Ó cÃsau sapk«Ãsapak«av­ttitvÃd ##Ó caikasmin sÃdhye viparyaye và 'vyavasthitaÓ ceti tathà nirasta iti varttate | ##sakalasapak«ÃvarttinÅ sattà yasyeti vigraha÷ | prayatnÃnantarÅyakatvam apy anityatvasiddhau samartho hetur iti darÓayituæ sakalasapak«ÃvyÃpi prayatnÃnantarÅyakatvam udÃh­tam iti dra«Âavyam | vastutas tu sarva eva kÃryahetur dhÆmÃdi÷ sapak«aikadeÓav­ttir boddhavya÷ | ##r evam arthe | evaæ sati prayatnÃnantarÅyakatvam upalak«aïatvÃd asya dhÆmÃdikam api na hetu÷ syÃt | ## yasya sa tathà | ihÃÓrayatvÃdÃrthena nyÃyena sapak«alak«aïasya dharmiïo viÓe«yatvÃd anena sahodito nipÃta÷ pak«e v­k«e v­ttau labdhÃyÃæ samuccÅyamÃnÃvadhÃraïatvÃd asapak«alak«aïadharmyanatarayogasya vyavacchedako dra«Âavya÷ | t­tÅyaæ rÆpaæ vyÃkhyÃtum Ãha -- ##iti | ## asyeti vigraha÷ | katham asya nirÃsa ity Ãha -- ##ti | ##r yasmÃt | ## sapak«Ãsapak«asÃdhÃraïasya | kasmin sÃdhye kin tad Åd­Óam ity Ãha -- ##ti | ## puru«avyÃpÃra÷ | ##vadhÃraïena #< [DhPr p.95]># #%grahaïena sandigdhavipak«avyÃv­ttiko 'naikÃntiko nirasta÷ |># #< nanu ca sapak«a eva sattvam ity ukte vipak«e 'sattvam eva iti gamyata eva | tat kimarthaæ punar ubhayor upÃdÃnaæ k­tam? ucyate | anvayo vyatireko và [prayujyamÃna÷] niyamavÃn eva prayoktavyo na anyathà iti darÓayituæ dvayor apy upÃdÃnaæ k­tam | aniyate hi dvayor api prayoge 'yam artha÷ syÃt -- sapak«e yo 'sti vipak«e ca yo na asti sa hetur iti | tathà ca sati sa ÓyÃma÷ tatputratvÃt d­ÓyamÃnaputravad># evakÃraïeti yÃvat | asapak«a eveti kiæ nÃvadhÃryata ity Ãha ##ti | ##grahaïaæ pÆrvavad upalak«aïÃm | ##grahaïasya vyÃv­ttyarthm Ãha -- ##ti | vipak«Ãd vyÃv­ttir ##sandigdhà vipak«ÃvyÃv­ttir yasya sa tathà | nanu na sandigdhavipak«avyÃv­ttikatvaæ nÃmÃyaæ hetudo«a÷ | tat kathaæ nirasyate? tathà hi -- ya eva vipak«e vÅk«ito hetu÷ sa eva prameyatvÃdivad abhimataæ na sÃdhayet | ya÷ punar mahatà 'pi prayatnena m­gyamÃïo 'sapak«e nopalak«ita÷ sa katham aÇga sÃdhyaæ na sÃdhayed iti? tad etad avadyam | yato yo 'pi vipak«e vÅk«ito hetu÷ so 'pi i«Âo du«Âa÷ | kathaæ? sÃdhyaæ vinà 'py upalabdher iti cet | nanu yadi nÃmÃsau sÃdhyam antareïÃnyatra d­«Âas tathÃpi vivÃdÃdhyÃsite dharmiïi sÃdhyaæ kiæ na sÃdhayati? na hi ayam atrÃpi sÃdhyaæ vinaiva varrtata iti prasÃdhakaæ pramÃïam asti | na caikatra yena vinà yo d­«Âa÷ sarvatrÃsau tena vinaiva varttate iti siddham | anyathà 'pi bahulaæ darÓanÃt | atha sÃdhyam antareïa yo v­tta÷ sÃdhye saty evÃsau varttata iti niyamÃbhÃvÃd vivÃdÃdhyÃsite sandehahetur na samyag hetur bhavitum arhati | hanta tarhi vipak«e tasya sÃdhyadharmiïi sÃdhyavinÃk­tÃæ v­ttiæ sambhÃvayad hetum aniÓciyahetÆkarotÅti ÃyÃtam | sati caivaæ sÃdhyaviparyaye hetusattÃbÃdhakapramÃïÃdarÓanam api -- yady ayaæ ca dharmo bhavi«yati, na ca tata÷ sÃdhyam ity evaæ vidhÃæ v­ttim asya -- sambhÃvayati tadà kim ayaæ niÓcayahetur bhavitum arhati? tato vi[40a]pak«e darÓanaæ và tathà ÓaÇkÃbÅjam astu viparyaye và bÃdhakapramÃïÃdarÓanaæ veti ko viÓe«a÷? tathà cÃha $$ #<-- >#"na tu sapak«avipak«ayo÷ sattvam asattvaæ và niÓiyÃpek«am | niÓcaye 'pi sandehamukhenaiva do«Ãt | so 'niÓcaye 'pi tulya iti tathÃvidhodbhÃvanam apy atra dÆ«aïam eva | tathà vipak«apracÃrÃÓaÇkÃvyavacchedena labhyaæ gamakatvaæ katham ÃtmasÃtkuryÃd" iti | ##tyÃdinà lak«aïe codyam ÃÓaÇkate | ##iti brubato 'yaæ bhÃva÷ | pak«e v­ttau labdhÃyÃæ sapak«a eva sattvaæ niÓcitam iti khalu samuccÅyamÃnÃvadhÃraïo 'yaæ nirïaya÷ | ayaæ cÃsapak«e 'sattve 'niÓcite sandigdhe và na ghaÂata iti avaÓyam asapak«e 'sattvam eva #< [DhPr p.96]># ## #< trairÆpyakathanaprasaÇgena anumeya÷ sapak«o vipak«aÓ ca ukta÷ | te«Ãæ lak«aïaæ vaktavyam | tatra ko anumeya ity Ãha --># ## niÓcitam Ãk«ipatÅti | evam upalak«aïatvÃd asy#<%<Ãsapak«e cÃsattvam eva niÓcitam>%># ity anena sapak«e v­ttimÃtraæ labdham eva | tenaiva ca prayojanam iti kiæ #<%%># ity aneneti dr«Âavyam | ## iti parihÃra÷ | sÃdhyenÃnvÅyamÃnatvaæ tayeva sÃdhye bhavit­tvaæ sÃdhanasya svagato dharmo #<'nvaya÷ >#| sÃdhyÃbhÃve vyatiricyamÃnatvam abhavit­tvaæ heto÷ savagato dharmo ## | sa cÃsaÓ ca[44]## Óabdena pratipÃdyamÃïo ##avyabhicÃravÃn ## 'nyathà parok«apratÅty aÇga noktaæ syÃt | kathaæ ca tathà prayukto bhavati? yadà 'nvayavÃkye sÃdhye niyataæ sÃdhanaæ vyatirekavÃkye ca sÃdhanÃbhÃve niyata÷ sÃdhyÃbhÃva÷ | sÃdhanÃnuvÃdapÆrvasÃdhyavidhÃnena sÃdhyÃbhÃvÃnuvÃdapÆrvasÃdhanÃbhÃvavidhÃnena vÅpsÃpadayuktena sarvaÓabdasaæhitena ##kÃropetena | anyathà na pratipÃdyate | __________NOTES__________ [44] `prayujyamÃna÷' iti pÃÂ÷a÷ mÆle nopalabhyate | pradÅpÃnurodhÃt tatra ko«Â÷ake sthÃpita÷ | ___________________________ aniyamenÃpi prayoge yady anvayavyatirekayos tÃd­Óo÷ pratÅtir asti tadà kiæ niyamavat prayogeïety Ãha -- ##ti | ##r yasmÃd aniyate vivak«itaniyamÃkhyÃpake | ÃstÃæ tÃvad ekasya prayoge dvayor apy ayam artha÷ syÃd ity ##Óabda÷ | ##r arthasyÃkÃraæ darÓayati | astv ayam artha÷ | kà k«atir ity Ãha -- ##ti | kÃkatÃlÅyanyÃyena cÃÓyÃme«u nikaÂavartti«u atatputre«u etad dra«Âavyam | anyathà hy aniyato 'pi vyatireko 'tra nokta iti vacanÃvakÃÓa÷ syÃt | yata evaæ tasmÃd yena niyamavatprayogeïa partibandha÷ pratibaddhatvam Ãyattatvam | kasyety ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha -- ##ti | kutrety apek«ÃyÃm Ãha -- ## iti | yady evam ekasminn eva sÃdhanavÃkye niyamavÃn evÃnvayo vyatirekaÓ ca prayujyatÃm ity Ãha -- ##ti | ##vaktavyÃntarasamuccaye | ayam ÃÓaya÷ -- anvayavÃkyenÃpi tathÃprayuktena sÃmarthyÃd vyatirekasya, vyatirekavÃkyenÃpi sÃmarthyÃd anvayasya prakÃÓanÃt kiæ pratÅtapratyÃyakena dvitÅyavÃkyena kÃryam iti? yata evam ##s tasmÃd | dvitÅya iti Óik«aïasya svarÆpaæ darÓayati | #<Óik«aïa>#m aj¤am uddiÓyaj¤Ãpanam | tad## tannimittam | anena prayo[40b]gasamÃsa eva darÓito na rÆpasamÃsa iti darÓitam | prayogadarÓanÃbhyÃsÃt kaÓcit prayogabhaÇgyaiva svayam api parok«am arthaæ pratipadyata iti svÃrthe 'py anumÃne nirïÅtam idaæ lak«aïa## | tato na do«a iti dra«Âavyam | etac copari«ÂÃn nivedayi«yate || #< [DhPr p.97]># #<%% %<'tre>%tyÃdi | %% hetulak«aïe niÓcetavye dharmÅ anumeya÷ | anyatra tu sÃdhyapratipattikÃle samudÃyo 'numeya÷ | vyÃptiniÓcayakÃle tu dharmo anumeya iti darÓayitum %%grahanam | %% j¤Ãtum i«Âo %% dharmo yasya dharmiïa÷ sa tathà ukta÷ |># #< ka÷ sapak«a÷ |># ## #<%% sad­Óo yo 'rtha÷ pak«eïa sa pak«a ukta upacÃrÃt samÃnaÓabdena viÓi«yate | samÃna÷ pak«a÷ %%, samÃnasya ca %%ÓabdÃdeÓa÷ |># nanu yadi dharmadharmisamudÃyo mukhyo 'numeyo 'tra g­hyate tadà na kasyacit sÃdhanasya taddharmatvaæ grahÅtuæ Óakyeta | grahaïe và vyaktam eva vaiyarthyam ity abhiprÃyavÃn p­cchati -- ##te«u madhye | ##ty asya tÃtparyÃrtham ##tyÃdinà nirÆpayati | dhamidharmyoÓ cÃnumeyatvam | tasmiæÓ tasmin kÃle 'numeyaikadeÓatvÃd upacÃrato dra«Âavyam | tad uktam -- "samudÃyasya sÃdhyatvÃt dharmÃtre ca dharmiïi | amukhye 'py ekadeÓatvÃt sÃdhyatvam upacaryate ||" iti || atha yad saha pak«eïa varttate iti sapak«o 'bhipretas tadà 'rthÃsaÇgati÷ | athÃpi samÃna÷ pak«eïeti mataæ tadà pak«asamÃna iti prÃpnotÅty abhipretya p­cchati ## iti | ## iti siddhÃntÅ | ##ÓabdasyÃrtham Ãha -- ## iti | ##Óabdo 'tra pratÅyamÃnÃrtho 'rthate gamyata iti k­tvà | na tv artho 'rthakriyÃsamartho vÃcya÷ | kramÃkramÃyogenÃk«aïikasya sÃmarthyÃbhÃva(ve) sÃdhye 'mbarÃravindÃder api sapak«atvene«ÂatvÃt | nanu samÃnaÓ cÃsau pak«aÓ ceti kiæ nÃbhipretam? tatra pak«a evÃsau d­«ÂÃntadharmÅ kathaæ yena samÃnaÓabdena viÓi«yata ity Ãha -- ## iti | katham anyÃrthena tena Óabdena sa tathocyatÃm ity Ãha -- ##iti | kvacit ## iti pÃÂha÷ | tatra so 'rtha÷ pak«a ukta÷ iti yojyam | upacÃre ca sÃdhyadharmayogo nimittam | sa upacÃrÃd ya÷ pak«a ukta÷ ## vyavacchedyate tadasamÃnÃt | yadi samÃnaÓabdo viÓe«aïam asya tarhi ##ÓabdaÓruti÷ katham ity Ãha -- ##ti | ##samÃnaÓabdasya sthÃne ##ÓabdÃdeÓaÓ ca "samÃnasya" [pÃïini 6.3.84] iti yogavibhÃgÃt | samÃna÷ pak«o yasya sa tatheti bahuvrÅhi÷ kim iti $$ nÃÓrito yenaivam Ãtmà prayÃsita iti cet | satyam | kevalaæ $$nurodhÃd evam #< [DhPr p.98]># #% iti | sÃdhyaÓ ca asau asiddhatvÃt, dharmaÓ ca parÃÓritatvÃt sÃdhyadharma÷ | na ca viÓe«a÷ sÃdhya÷, api tu sÃmÃnyaæ | ata iha samÃnyaæ sÃdhyam uktam | sÃdhyadharmaÓ ca asau sÃmÃnyaæ ca iti %% samÃna÷ pak«eïa sapak«a iti artha÷ |># #< ko 'sapak«a ity Ãha --># ## #<%% | sapak«o yo na bhavati so 'sapak«a÷ ||># ## Ãcaritam | $$ hi navapak«adharmapravedananirdeÓaprakaraïe[44*]sÃdhyadharmasÃmÃnyena samÃna÷ pak«a÷ sapak«as tad abhÃvo 'sapak«aC ity uktam | ato $$va d­«ÂÃntadharmÅ pak«o 'bhipreta upacÃrÃd ity atrÃpy evam ayaæ vyÃca«Âa ity ado«a÷ | __________NOTES__________ [44*] ##PVin ___________________________ ##sÃmÃnyena ## ##ti yojyam | ##ÓabdenopacÃrÃd vahnyÃdikam abhipretam | sÃdhyatve hetum Ãha -- ## tatrÃniÓcitatvÃt | nanu sÃdhyadharmaÓ cÃsau sÃmÃnyaæ ceti karmadhÃrayagarbha÷ karmadhÃraya ity Ãbhipreta÷, viÓe«aÓ ca sÃdhyata iti kathaæ sÃmÃnyaÓabdena sÃdhyadharmaÓabdasya samÃsa ity ÃÓaÇkyÃha -- ##tyÃdi | ## yasmÃdarthe avadhÃraïe và | sÃmÃnyam atadrÆpavyÃv­ttavastumÃtram | tathÃvidhenaiva heto÷ [41a] vyÃpyatvÃd ity abhiprÃya÷ | yata evam ato 'symÃd dhetor hi sapak«alak«aïakÃle | sÃmÃnyasya sÃdhyatÃm uktvà sÃdhyadharmaÓabedena saha sÃmÃnyaÓabdasya vigrahaæ darÓayati -- ##tyÃdinopasaæharati | ## evety avadhÃraïiyam na tu sÃmÃnyenaiveti, anyenÃpi vastutvÃdinà sÃd­ÓyÃt d­«ÂÃntadharmiïa÷ sapak«atvÃbhÃvaprasaÇgÃd iti | yadi sapak«Ãd anyo 'sapak«o evÃnyadharmayogÃd anya iti tatrÃsapak«e varttamÃno hetu÷ sarva evÃnaikÃntikatvÃd ahetu÷ prasajyeta | atha viruddhe na¤o vidhÃnÃt sapak«aviruddho 'sapak«a÷ sahÃnavasthÃnalak«aïena virodhena viruddhas tadà 'gnilak«aïo hetur au«ïyaæ na gamayet | athÃbhÃve na¤ i«yate, tadà 'bhÃve kasyacit sattvÃsambhavÃt sÃdhÃraïÃnaikÃntiko na kaÓcit syÃd iti manasi niveÓya p­cchati -- ## iti | anÅd­ÓÃÓayasyÃj¤asyaiva và praÓna÷ | #<%%># ityÃdy uttaram | ## ##ti sÃdhyadharmavÃn yo na bhavatÅty artha÷ | eva¤ cÃcak«Ãïa÷ prasajyaprati«edhav­ttiæ na¤aæ darÓayati | yady evam, samÃsa÷ kathaæ iti cet | gamakatvÃd asÆryampaÓyÃnÅtyÃdivat | apunarj¤eyÃni sÃmÃni, alavaïabhojÅ, asÆryampaÓÃni mukhÃni "su¬napuæsakasya" [pÃïnini 1.1.43] iti | prayogasaækhyÃniyamas tu $$ yathà 'nupapannas tathà cÃcÃryeïaiva $$ "du÷khaæ batÃyaæ tapasvÅ" ityÃdy upahÃsapÆrvakaæ -- "yathà niketena pratipatte÷" ityÃdinà pratipÃdita iti nehocyate | #<[DhPr p.99]># ## ## __________NOTES__________ [45] readanyatvaviruddhatve pratÅti- ? ___________________________ evaæ saty anyaviruddhayor asapak«atvaæ na syÃd ity asapak«aÓabdena tadabhÃvatadanyatadviruddhanÃæ trayÃïÃm api saÇgrahaæ darÓayituæ ##tyÃdinà praÓnapÆrvam upakra[ma]te | ##kÃra÷ puna÷ÓabdasyÃrthe | ##iti vivak«itadharmÃnÃdhÃra÷, anyavi«aye 'pi na¤i vibhÃgena niyogav­tte÷ | na hi sa eva brÃhmaïas tajjÃtiyogÃd, abrÃhmaïaÓ ca dharmÃntarasamÃveÓÃl loke pratÅyata iti | ##iti sahasthitilak«aïenÃnyonyÃtmaparihÃrasthitilak«aïena ca virodhena viruddha÷ | ##'nyÃpek«ayà viruddharmasapak«atvena samuccinoti | tasya cÃbhÃvas tuccharÆpa÷ prasajyÃtmà vyavavarttavyaikasvabhÃva÷ | ayam atra prakaraïÃrtha÷ -- sapak«ÃbhÃvo 'sapak«a÷ | sÃdhyadharmavÃn yo na bhavatÅty artha÷ | sÃdhyadharmÃbhÃvÃrthatvÃd asapak«aÓabdasya | na caivaæ ni«edhamÃtram asapak«a÷ | kin tarhi? sarva÷ pratiyogÅ ni«edha÷ paryudataÓ ca, atattvalak«aïatvÃd asapak«asya | tad vivak«ite pratiyogini tulyaæ, vyatirekagate÷ sarvatra tulyatvÃt, sÃk«Ãd arthÃpattyà veti | ##÷ pÆrvÃpek«a÷ samuccaye | anyaviruddhayor api vastusato÷ kalpitayoÓ cÃsapak«atvÃt | tatra varttamÃnasya sÃdhÃraïÃnaikÃntikatvÃn na tadabhÃvado«a÷, anyaviruddhayoÓ ca svarÆpakathanena tadasapak«atvapak«okto do«o nirasta iti sarvam avadÃtam | nanu ca ##ti vacanena yasya sapak«ÃbhÃvasvabhÃvatvaæ tasyaivÃsapak«atvaæ [41b] pratipÃdyate | na cÃnyaviruddhayos tadbhÃvasvabhÃvatà sambhava(vi)nÅ, vidhirÆpatvÃt | tat kathaæ tayos tathÃtvam ity ÃÓaÇkyÃha -- ## iti | ## tato bhidyamÃnatvaæ p­thaktvam iti yÃvat | tena ca viruddhatvaæ tÃvan na Óakyaæ j¤Ãtum, yÃvat sapak«ÃbhÃvasvabhÃvo na vij¤Ãto bhavati | so 'nyo viruddhaÓ cety arthÃt | ayam ÃÓaya÷ -- yadi tasyÃnyatvÃbhimatasya yato 'nyatvaæ vyavaharttavyaæ tadrÆpatà cettasyÃsiddhà sandigdhà và bhavet tadà 'nyatvam eva na syÃt, tadÃtmavat, dhÆmasyeva và bëpÃdibhÃvena sandihyamÃnasya na bëpÃder anyatvaniÓcaya÷ | yena ca viruddhaæ yat tad rÆpaæ cet siddhaæ sandgidhaæ và tÃdrÆpyeïa, tadà tena saha tasyÃvasthita÷, tadÃtmaparihÃreïa và 'vasthÃnaæ katham, kathaæ ca niÓcÅyeta tadÃtmavat pÆrvoktadhÆmavat? yata evaæ ## | tayo÷ sÃdhyadharmvattvÃbhÃvÃd ity artha÷ | yata evaæ ## heto÷ ##avyavadhÃnena | anena yady eka evÃsapak«o vaktavya÷ tadà tadabhÃva eveti sÆcitaæ | ##r abhÃvÃd #<[DhPr p.100]># #< tato 'bhÃva÷ sÃk«Ãt sapak«ÃbhÃvarÆpa÷ pratÅyate | anyaviruddhau tu sÃmarthyÃd abhÃvarÆpau pratÅyete | tatas trayÃïÃm apy asapak«atvaæ |># #< trirÆpÃïi ca trÅïy eva liÇgÃni II-10># #%iti | %%kÃro vyaktavyÃntarasamuccayÃrtha÷ | trairÆpyam Ãdau p­«Âaæ trirÆpÃïi ca liÇgÃni pareïa | tatra trairÆpyaæ uktam | trirÆpÃïi ca ucyante | -- %%| trayas trirÆpa liÇgaprakÃrà ity artha÷ |># #< kÃni punas tÃni ity Ãha># #< anupalabdhi÷ svabhÃva÷ kÃryaæ ca iti II-11># ## anyaviruddhayor vaidharmyam Ãha | yato 'nyo niruddhaÓ coktayà nÅtyà sapak«ÃbhavarÆpau tatas tasmÃt | ÃstÃm ekasya dvayor và trayÃïÃm apÅty ##Óabda÷ | ## trirÆpeïety artha÷ | trÅïi rÆpÃïi lak«aïÃni ye«Ãm iti vigraha÷ | #<%% >#trisaækhyÃny eva | #<%%>#ty anenÃbÃdhitavi«ayatvÃdirÆpÃnatarayogena caturlak«aïatvaæ «a¬lak«aïatvaæ và parÃbhimataæ heto÷ prati«edhati, #<%%>#ty anena saæyogyÃdibhedena bhÆyi«thasaækhyatvam | ## iti pÃÂhe tv ÃcÃrya iti Óesa÷ | yat trairÆpyaæ p­«Âo yad và yat trairÆpyaæ p­«Âaæ tat trairÆpyam uktam uktena granthena | atha và yad yasmÃt trairÆpyaæ p­«Âa ÃcÃrya÷, p­«Âaæ và tat tasmÃt trairÆpyam uktam iti | ##s trairÆpyeïa samaæ trirÆpÃïÃm uktakaramtÃæ samuccinoti | nanu na tÃvat parasyaitad dvitayapraÓnavÃkyaæ Órutam | tat kathaæ parasya dvedhà praïa÷ saækÅrttyata iti cet | ucyate | trirÆpÃl liÇgÃd iti Órutavatà pÆrvapak«avÃdinà 'vaÓyaæ kiæ tat trairÆpyaæ kiyac ca trirÆpaæ liÇgam ityÃkÃÇk«itavyam, tena p­«Âam ity ucyate | etad eva katham avasÅyata iti cet | trairÆpyaæ liÇgasyaivam Ãtmakam ity abhidhÃnÃd ÃcÃryasya pÆrvapak«avÃdina evaærÆpa praÓno 'vasÅyate | #<%%>#ty abhidhÃnÃc ca samkhyÃpraÓna÷ | tata÷ sÃdhÆktaæ ## ityÃdi | ## liÇgasvarÆpÃïi || saæyogyÃdibhedena tritvÃsambhavÃt p­cchati -- ##ti | sÃmÃnyaviÓe«ÃkÃrÃbhyÃæ praÓna÷ | ## ca vidheyasyeti prak­tam | kevalaæ ##ti pÆrvaæ sÃmarthyÃd anarthÃntarasya vidheyasya, adhunà tv arthÃntarasya vidheyasyety avaseyam | vidheyasyÃrthÃntarasya kÃryaæ trirÆpam iti yojanÅyam | ##kÃrau pÆrvÃpek«ayà samuccayÃrthau || #<[DhPr p.101]># #< anupalabdhim udÃhartum Ãha --># ## #<%% ityÃdi | %% ity upapradarÓanÃrtham | yathà iyam anupalabdhis tathà anyà api | na tv iyam eva ity artha÷ | %% ekadeÓa÷ | viÓisyata iti %% pratipatt­pratyak«a÷ | tÃd­ÓaÓ ca na sarva÷ pradeÓa÷ | tad Ãha -- %% iti | pratipatt­pratyak«e kvacid eva pradeÓa iti dharmÅ | %%iti sÃdhyam | %% j¤Ãnam | tasyà %%janikà sÃmagrÅ | tathà hi upalabdhir lak«yate | tatprÃpto 'rtho janakatvena sÃmagryantarbhÃvÃt | %% d­Óya ity artha÷ | tasya %% -- ity ayam hetu÷ |># #< atha yo yatra na asti sa kathaæ tatra d­Óya÷ | d­ÓyatvasamÃropa¬ asann api d­Óya ucyate | yaÓ ca evaæ sambhÃvyate -- yady asÃv atra bhaved d­Óya bhaved iti | sa tatra avidyamÃno 'pi d­Óya÷ samÃropya÷ | kaÓ ca evaæ sambhÃvya÷? yasya samagrÃïi svÃlambhanadarÓanakÃraïÃni bhavanti | kadà ca tÃni samagrÃïi gamyate? yadaikaj¤Ãnasaæsargivastvantaropalambha÷ | ekaindriyaj¤ÃnagrÃhyaæ locanÃdipraïidhÃnÃbhimukhaæ vastudvayam anyonyÃpeke«am ekaj¤Ãnasaæsargi kathyate | tayor hi># ## iti ghaÂÃbhÃvavyavahÃrayogyateti dra«Âavyam | ghaÂÃbhÃvasya pratyak«asiddhatvÃt | etac ca parastÃd abhidhÃsyate | tayà ## iti bruvatà lak«yate 'neneti lak«aïam iti vyaktÅk­tam | ## ity upalabdhilak«aïam | kathaæ tatprÃpta ity Ãha ## | kiæ tenaikena sà janyate yenaivam ucyata ity Ãha ## iti | samudÃyÃrthaæ sphuÂayati | ## darÓanayogya÷ | ##r evamarthe | evam abhidheyo yasyopalabdhilak«aïaprÃptaÓabdasya | yady avidyamÃna÷ samÃropÃd d­Óya ucyate tadà bhinnendriyagrÃhyam api tatrÃnekam asti | tasyÃpi tarhi tathÃtvam ÃyÃtam ity ÃÓaÇkyÃha ## iti | ## 'vadhÃraïe | sa tÃd­Óo d­Óyatayà samÃropyo na sarva ity arthÃt | ## iti p­cchati | puna÷ÓabdÃrthaÓ ##kÃra÷ | ##eti siddhÃntÅ | ##eti prati«edhasya | ## ÃtmÃnam Ãlambata ity #<Ãlambanaæ># | yasya darÓanasya | tasya ## | tac cen nÃsti kathaæ taddarÓanakÃraïasÃmagryÃvagatir ity ÃÓaya÷ p­cchati ##ti | ## pÆrvavat | ekasmi¤ j¤Ãne saæsarga÷ pratibhÃsa÷ sa yasyÃsti | tac ca tadvastvantaraæ ceti tathà tasyopalambho ##ty uktam | #< [DhPr p.102]># ## ## tatra yadi nirÃkÃraæ vij¤Ãnam iti sthitis tadaikaÓabdo dvayÃdisaækhyÃnirÃsÃrtha÷ | yadà tu sÃkÃram iti sthitis tadà pak«advayam -- ekam eva vÃnekÃkÃram aÓakyavivecanaæ citraæ j¤Ãnam, prativastv anekam eva và tattadÃkÃrÃnukÃri | pÆrvasmin pak«e pÆrvavad ekaÓabda÷ | Óe«apak«e tv ekacak«urÃyatanaprabhavatvÃd ekarÆpÃlambanatvÃc caikaÓabdo gauïa÷ | nanu yadi tat prati«idhyamÃnam anena bhÆtalÃdinà sahaikasmin j¤Ãne pratibhÃseta tadapek«am idam ekaj¤Ãnasaæsargi kathyate | yÃvatedam eva nÃstÅty ÃÓaÇkya tathÃtvam eva tayor ##tyÃdinà darÓayati | ## svaj¤Ãnopajanane yogyÅbhavanaæ tatr#<Ãbhimukham># anuguïam | ## iti ghaÂÃdyapek«aæ bhÆtalÃdi, tadapek«aæ ca ghaÂÃdÅty artha÷ | yadi nÃma dvayaæ tatrÃvasthitaæ tathÃpy ekam eva tatrÃvabhÃsi«yata ity Ãha -- ## iti | ##r yasmÃt | upapattim Ãha -- ## iti | yata eva tayor ghaÂÃdibhÆtalÃdyor ekaj¤Ãnasaæsarga÷ sambhavÅ ## | ekasmin bhÆtalÃdike d­ÓyamÃne satÅtarad ghaÂÃdikaæ paripÆrïadarÓanasÃmagrÅkaæ j¤Ãtavyam | tathÃsad avidyamÃnam api samÃropÃd d­Óyam ucyata iti darÓayati | ## ##nà sambhÃvanÃyà ÃkÃra÷ kathita÷ | ##va sambhÃvanÃrhasy#<Ãnupalambhas >#tadaviviktÃnyopalambharÆpa÷ | yasmÃt tasyaikaj¤Ãnasaæsargiïo bhÆtalÃder darÓanÃt tadanupalambho niÓcÅyate ## | nanu bhÆtalÃdij¤ÃnaniÓcaya eva tad## anupalambho 'stu bhÆtalÃdikaæ tu katham ity Ãha -- ## iti | ##r yasmÃt | anena j¤ÃnaviÓi«Âaæ bhÆtalÃdi, bhÆtalÃdyavacchinna¤ ca j¤Ãnaæ ## upalambhÃbhÃvaæ vyavaharttavyaikasvabhÃvaæ niÓcÃyayatÅti darÓitam | ## iti bhÆtalÃdi | ## iti tadgrÃhi | ##s tulyopÃyatvaæ samuccinoti | #< [DhPr p.103]># #< kà punar upalabdhilak«aïaprÃptir ity Ãha --># ## #<%% upalabdhilak«aïaprÃptavaæ ghÃtasya %%iti. j¤Ãnasya ghaÂo 'pi janaka÷, anye ca cak«urÃdaya÷. ghaÂÃd d­ÓyÃd anye hetava÷ %%.># #% sanni>#dhi÷. %% eva viÓi«yate tad##m#<Ãd iti %% viÓi«ta ity artha÷. tad ayam %% ca etat dvayam upalabdhilak«anaprÃptatvaæ ghaÂÃder dra«Âavyam |># yady ekasmin j¤Ãne yayo÷ saæsargo 'sti tayor ekataropalambhas taditarÃnupalambhaniÓcayahetutvÃd anupalambhas tasmÃc ca tasyÃbhÃvavyahÃras tadà nÅlaj¤ÃnÃnubhave pÅtaj¤ÃnÃbhÃvavyavahÃro na syÃt tayor ekaj¤ÃnasaæsargÃbhÃvÃt | na hi $$mate j¤Ãnaæ j¤ÃnÃntareïa vedyate, svasaævedanatvÃbhÃvaprasaÇgÃd iti cet | satyam etat | kevalam ekaj¤ÃnasaæsargiÓabdenÃnyonyÃvyabhicaritopalambhatvam iha vivak«itam | tac ca j¤Ãne 'py asti | yadi hi tajj¤Ãnaæ vidyamÃnaæ syÃt tadà nÅlaj¤Ãnavat saæviditam eva bhavet | na ca saævedyate | tasmÃn nÃstÅti vyavahriyata iti kim avadyam | syÃd etat | kiæ punar j¤Ãt­j¤eyadharmopalabdhivyudÃsena paryudÃsav­ttinà na¤Ã j¤Ãt­j¤eyadharmalak«aïà dvividhopalabdhi÷ pratipÃdyate ? na tÆpalambhÃbhÃvamÃtraæ prasajyaprati«edhÃÓrayeïocyate yath$$ manyata ity ÃÓaÇkyÃha -- ##tyÃdi | ## upalabdhis tasya ##abhÃvas tuccharÆpa÷ saiva tan##vastvantarasaæsargaviraha÷ | ##÷ pÆrvasmÃd anupalambhÃd vaidharmyam asya dyotayati | ## iti bruvatÃnupalambhÃt tatpratipattÃv anavasthÃdo«aprasaÇgena tasya sÃdhakÃbhÃva÷ sÆcita÷ | aniÓcitatvÃd ev#<Ãgamaka÷># | eva¤ ca vyÃcak«Ãïena idaæ sÆcitam -- tathÃvidhÃnupalabdhi÷ pramÃïaniv­ttÃv apy arthÃbhÃvÃbhÃvÃd abhÃvavyavahÃre sÃdhye 'naikÃntikÅti | ## ity #<%%>#tivacanasÃmarthyÃt, anyathaitad atiricyeteti bhÃva÷ || nanÆpalabdhilak«aïaprÃpta÷ sa ucyate yasyopalabdhilak«aïaprÃptir asti | yathà yasyÃptir yathÃrthadarÓanÃdirÆpÃsti sa Ãpta ity ucyate | sà copalabdhilak«aïaprÃptir yady Ãtmamana÷sannikar«a÷, indriyamana÷saæyoga÷, indriyÃrthasannikar«a÷, vi«ayaprakÃÓasaæyoga÷, anekadravyavattvam, rÆpaæ codbhÆtaæ samÃkhyÃtaæ tadà $$mate 'mÅ«Ãm abhÃvÃd upalabdhilak«aïaprÃptir asambhavinÅti manyamÃna÷ p­cchati ## iti | sÃmÃnyaviÓe«ÃkÃrÃbhyÃm ayaæ praÓna÷ | $<ÃcÃryasyÃ>$pi nÃmÆny #<%%>#Óabdena vivak«itÃni | kiæ tarhÅyam ityabhiprÃyeïa yad ##tyÃdiprativacanaæ tad ##Ãdinà vyÃkhyÃtum upakramate | vyÃkhyeyam ev#<%%>#ÓabdasÃmÃnÃrthen##ÓabdenÃnuvadati | ayaæ cÃsyÃÓaya÷ yasyopalabdhilak«aïaprÃptis tasyÃvaÓyam upalabdhilak«aïaprÃptatvam astÅti | ata evopalabdhilak«aïaprÃptir upalabdhilak«aïaprÃptatvam ity uktam | kasyety ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha ##ti | nanu sÃkalyaæ nÃmÃnekadharma÷ | na ca j¤Ãnasya hetavo bahava÷ | ki¤ ca yadi prati«edhyo 'pi j¤Ãnasya hetu÷ syÃt tadà tasmÃt pratyayÃd anye pratyayÃ÷ pratyayÃntarÃïy ucyanta ity ÃÓaÇkyÃha ##ti | #< [DhPr p.104]># #< kÅd­Óa÷ svabhÃvaviÓe«a ity Ãha># ## #<%% ityÃdi | %%sya yÃni ghaÂÃd d­ÓyÃd %%ntarÃni te«u %% vidyamÃne«u %%| tad ayam atra artha÷ -- ekapratipattrapek«am idam pratyak«alak«aïam | tathà ca sati dra«Âuæ prav­ttasya ekasya dra«Âur d­ÓyamÃna ubhayavÃn bhÃva÷ | ad­ÓyamÃnÃs tu deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«ÂÃ÷ svabhÃvaviÓe«arahitÃ÷ pratyayÃntarasÃkalyavantas tu | yair hi pratyayair sa dra«Âà paÓyati te sannihitÃ÷ | ataÓ ca sannihità yad dra«Âuæ prav­tta÷ sa÷ |># na kevalaæ pratyayÃntarasÃkalyam upalabdhilak«aïaprÃpti÷ kin tv anyad apÅty Ãha -- ##ti | ##s tulyabalatvaæ samuccinoti | ## piÓÃcÃder ##| j¤Ãnajananayogyatayà viÓe«aïatve py asya rÃjadantÃdipÃÂhÃd #<%%>#Óabdasya pÆrvanipÃtÃbhÃva÷ | karmasÃdhanasyaiva viÓe«aÓabdasyÃrtham ## iti | ## militam evopalabdhilak«aïaprÃptiÓabdavÃcyam upasaæhÃravyÃjena ##ityÃdinà darÓayati | yata÷ pratyayÃntarasÃkalyaæ svabhÃvaviÓe«aÓ copalabdhilak«aïaprÃptir vivak«ità ## tasmÃd upalabdhilak«aïaprÃptiÓabdavÃcyam upalabdhilak«aïaprÃptatvaæ ## prati«edhyasya || atha kiæ sthavÅyÃn svabhÃva÷ svabhÃvaviÓe«a utasvit pararÆpÃmiÓrasvalak«aïÃtmaka ity abhipretya p­cchati ## iti | #<%%># ityÃdy uttaram ##tyÃdinà vyÃca«Âe | nanu kim asya sambhavo 'sti yad uta pratyayÃntarasÃkalye saty api svabhÃva÷ pratyak«a eva bhavatÅti | tathà hi saty api ghaÂasya tÃd­Óe svabhÃve vidÆravarttina÷ puru«asya locanÃdipraïidhÃne pi nÃsau pratyak«o bhavatÅty ÃÓaÇkyÃha ## iti | yasmÃd dvayam etad upalabdhilak«aïaprÃptim avocad ÃcÃryas ## tasmÃd atra prastave #<'yam artho># vÃcyo 'bhimata÷ | ko 'sÃv ity Ãha ##ti | ##cÃsau vivak«ita÷ ##ceti tathà tad##idaæ ##| #<%# #%>#ty evaæ rÆpaæ | ekaÓ ca pratipattà sa eva vÃcyo yo 'vyavadhÃnÃdideÓo ## ca | tathÃvidhe ca dra«Âari tathÃvidho 'vaÓyaæ pratyak«a eva bhavatÅti | tathÃpi kathaæ pÆrvapak«Ãtikrama ity Ãha ## tasmiæÓ ca prakÃre sati | ## iti hetubhÃvena viÓe«aïam | ## svabhÃvaviÓe«avÃn pratyayÃntarasÃkalyavÃæÓ ca | yady #< [DhPr p.105]># ## ad­ÓyamÃnÃpi svabhÃvaviÓe«avantas tadà kiæ svabhÃvaviÓe«agrahaïenety Ãha ## iti | ##r d­ÓyamÃnebhyo 'd­ÓyamÃnÃn bhinatti | deÓÃdiviprak­«Âatvam ad­ÓyamÃnatve nibandhanam, hetubhÃvena viÓe«aïÃt | te ##| ##÷ svabhÃvaviÓe«avirahÃt pratyayÃntarasÃkalyavattvena tÃn viÓina«Âi | ##ty asyÃnuv­ttÃv idaæ dra«Âavyam | ayam atra prakaraïÃrtha÷ ekapratipattrapek«ayà yas tathÃvidha÷ svabhÃva÷ so 'pi yady upalabdhilak«aïaprÃptilak«aïatvena nopÃdÅyate, tadà te«Ãm api deÓÃdiviprakar«iïÃæ pratyayÃntarasÃkalyam upalabdhilak«aïaprÃptir astÅty upalabdhilak«aïaprÃptÃnÃm anupalambhÃd abhÃvavyavahÃra÷ pravarttanÅya÷ syÃt | na caitad yujyate | tasmÃd viÓi«Âapratipattrapek«am idaæ svabhÃvaviÓe«asya lak«aïam ity upalabdhilak«aïaprÃptilak«aïaæ sÆktam iti | pratyayÃntarasÃkalyavattvam eva te«Ãæ sÃdhayann Ãha ## iti | ##r yasmÃdarthe | etad eva kuta÷ siddhyatÅty Ãha ## iti | ## ity ayaæ nipÃto vak«aymÃïahetvartha÷ | ##vaktavyam etad ity asminnarthe | ##te pratyayà ##yasmÃd ##tadviviktaæ dra«Âuæ prav­tto yata ity artha÷ | yad và tad eva nirÅk«ituæ prav­tto yata iti | tadà tu [43b] prek«ÃpÆrvakÃrÅti dra«Âavyam | darÓanaprav­ttapuru«Ãpek«ayà tÃvad arthasyaivaæprakÃravattvaæ, dra«Âum aprav­ttasya tu sa kÅd­Óa ity Ãha ##ti | ##nà dra«Âuæ prav­ttÃd aprav­ttasya bhedam Ãha | yÃvaty eva deÓe sati tasmin pratyayÃntare d­Óyante 'rtha÷ sa eva ## tatra##| tasmÃd d­ÓyÃd anye ye cak«urÃdayo hetavas tÃni ## | te«Ãæ ## abhÃvas, tadvanta÷ hetubhÃvena viÓe«aïÃd | ata eva ##| svabhÃvaviÓe«as tu te«Ãm astÅti darÓayann Ãha ##ti | ##nà pratyayÃntaravaikalyavattvÃt svabhÃvaviÓe«ayuktatvena tÃn viÓina«Âi | tathÃvidhapuru«Ãpek«ayà deÓakÃlaviprak­«ÂÃnÃæ tu kà vÃrttety Ãha ##ti | dÆrau deÓakÃlau ye«Ãæ te tathoktÃ÷ | ye hi deÓena viprak­«ÂÃs te dÆradeÓà ye ca kÃlena te dÆrakÃlà bhavantÅti bhÃva÷ | ##÷ pÆrvebhya imÃn bhinatti | atrÃpi ##ty anuvarttate | ##ityÃdinoktam evopasaæharati | athavà ##ity anyathà vyÃkhyÃyate -- ihopalabdhilak«aïaprÃptasyety anena deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«ÂatayÃnupalabdhilak«aïaprÃptÃ÷ kila vyÃvartayitavyÃ÷ | na ca te 'py anupalabdhilak«aïaprÃptÃ÷ Óakyà vaktuæ yato vyavacchidyeran tathÃpi piÓÃco 'pi sajÃtÅyair upalabhyate evaæ deÓaviprak­«Âo 'pi taddeÓÅyai÷ | tathà kÃlaviprak­«Âo 'pi tatkÃlikair iti vyÃvarttyÃbhÃvÃd upa-- #< [DhPr p.106]># #< anupalabdhim udÃh­tya svabhÃvam udÃhartum Ãha --># ## #<%% ityÃdi | %%iti sambandha÷ | kÅd­Óo hetu÷ sÃdhyasya svabhÃva ity Ãha -- %%sya Ãtmana÷ %% | sà eva kevalà %% | tasmin sati bhavituæ ÓÅlaæ yasya iti | yo hetor Ãtmana÷ sattÃm apek«ya vidyamÃno bhavati, na tu heutsattÃyà vyatiriktaæ ka¤cid dhetum apek«ate sa %% | tasmin sÃdhye yo hetu÷ sa svabhÃva÷ tasya sÃdhyasya na anya÷ |># ## ## #<%%iti | %%iti dharmÅ | %% iti sÃdhyam | %<ÓiæÓapÃtvÃd >%iti hetu÷ | tad ayam artha÷ -- v­k«avyavahÃrayogyo 'yam, ÓiæÓapÃvyavahÃrayogyatvÃd iti | yatra pracuraÓiæÓape deÓe 'viditaÓiæÓapÃvyavahÃro ja¬o yadà kenacid uccÃæ ÓiæÓapÃæ upÃdarÓya ucyate `ayaæ v­k«a÷' iti tadÃsau jìyÃc chiæÓapÃyà uccatvam api v­k«avyavahÃrasya nimittam avasyati tadà yÃm eva anuccÃm paÓyati ÓiæÓapÃæ tÃm eva av­k«am avasyati | sa mu¬a÷ ÓiæÓapÃmÃtranimitte># ____________________ labdhilak«aïaprÃptasyeti viÓe«aïam anarthakam ity ÃÓaÇkyÃha ## iti | tadà tu pratyak«aÓabdenopalabdhilak«aïaprÃptatvaæ vÃcyaæ tasya lak«aïam idaæ pÆrvoktam iti yojyam | ## upalabdhilak«aïam ity artha÷ | tathÃpi kathaæ codyÃtikrama ity Ãha ##ti | Óe«aæ pÆrvaæ eva k­tavyÃkhyÃnam || samprati svabhÃvahetuæ vivaritum ## ityÃdinopakramate | sÃmÃnyav­ttir apy ayaæ ##Óabda÷ sÃdhyadharmasya ÓrutatvÃt tasyaiva svabhÃve vartate ity abhiprÃyeïa sÃdhyasya ##ity abhyavÃdÅt | heto÷ svarÆpasya cintanÃt ##Óabdena tasyaivÃtmà vivak«ita÷ | etad eva ## ityÃdinà sphuÂayati | tasmin sÃdhye yo hetur gamaka÷ || #< [DhPr p.107]># ## ## #< kÃryaæ yathà vahnir atra dhÆmÃd iti II-17># #<%% ity sÃdhyam | %% iti dharmÅ | %%iti hetu÷ | kÃryakÃraïabhÃvo loke pratyak«Ãnupalambhanibandhana÷ pratÅta iti na svabhÃvasyeva kÃryasya lak«aïam uktam |># ##asyÃrthasyeti prakaraïÃt | udÃhriyate pradarÓyate svabhÃvahetur anenety udÃharaïaæ svabhÃvahetupratipÃdakaæ vÃkyam | idaæ ca svabhÃvahetor arthakathanaæ na tu tatprayogopadarÓanam | prayogas tu ya÷ ÓiæÓapÃtvavyavahÃrayogya÷ sa v­k«atvavyavahÃrayogya÷ | yathà pravartitav­k«atvavyavahÃrà pÆrvÃdhigatà ÓiæÓapà | ÓiæÓapÃvyavahÃrayogyaÓ cÃyam iti | nanu ca ya÷ ÓiæÓapà paÓyati sa v­k«aæ jÃnÃty eva | tat katham atra sÃdhyasÃdhanabhÃva ity Ãha ##iti | yasmÃt ÓiæÓapà sÃdhanatvenopanyastÃ, v­k«a÷ sÃdhyatvena | na caitad yathÃÓruti saÇgacchate ##tasmÃt v­k«o 'yaæ ##ÓiæÓapÃtvÃt #<ÓiæÓapÃvyavahÃrayogyatvÃd >#ity ayam artho vÃcya÷ #<%%>#ity asya vÃkyasyeti prakaraïÃt | ##r vÃkyÃrthasyaiva svarÆpaæ darÓayati | nanu yo viditav­k«avyavahÃra÷ sa svayaæ pratyak«eïaiva taæ vyavahÃraæ pravartayi«yati tat katham asyÃnumÃnasyÃvatÃra ity Ãha ##ti vÃkyopak«epe | ##ity antaæ subodham | anena ca prabandhena mƬhaæ praty etad vyavahÃrasÃdhanam anumÃnam iti darÓitam | kevalam idam atra nirÆpaïÅyam | [yadà ca] v­k«atvavyavahÃravyutpattiæ kÃryamÃïa evÃropitoccatvÃdinimitta÷, tadà kena d­«ÂÃntena bodhayitavya÷? Ãdita eva tena ÓÃkhÃdimattvamÃtraæ nimittaæ na g­hÅtam iti | satyam etat | kevalaæ bodhe yatna÷ karaïÅya÷ | tadÃsau jìyÃd uccatvam api nimittam avasyatÅtÅdam etasmin mƬhe pratipattari yojanÅyam | ya÷ prathamaæ tÃvat ÓiæÓapÃgataæ ÓÃkhÃdimattvamÃtram eva nimittam avasÃya v­k«avyavahÃraæ prÃvartayat paÓcÃj jìyavaÓÃt tanmÃtraæ nimittaæ vism­tyÃnyad eva v­k«avyavahÃrakÃle uccatvam api nimittam ÃsÅd iti vyÃmuhya tadoccatvam api v­k«avyavahÃranimittam avakalpayatÅti | sa caivaæbhÆto ja¬a÷ ÓiæÓapÃvyavahÃrayogyatvena hetunà prathamaæ pravartitatanmÃtranimittav­k«avyavahÃrayà tadÃnÅæ tathÃsmÃritayà ÓiæÓapayà d­«ÂÃntena v­k«avyavahÃrayogyatÃæ bodhayituæ Óakyata eva | ya÷ punar Ãdita evÃropitoccatvÃdinimittas taæ prati hetÆpanyÃsa eva na yujyate | kiæ tarhi? v­k«avyavahÃrasamayam evÃsau grÃhayitavya iti sarvam avadÃtam | #< [DhPr p.108]># #< nanu trirÆpatvÃd ekam eva liÇga÷ yuktaæ | atha prakÃrabhedÃd bheda÷ | evaæ sati svabhÃvahetor ekasyÃnantaprakÃratvÃt trirÆpam ayuktam ity Ãha --># #< atra dvau vastusÃdhanau eka÷ prati«edhahetu÷ II-18># #<%% iti | %% ity e«u tri«u madhye %% hetÆ %% -- vidhe÷ sÃdhanau gamakau | %%sya %%gamaka÷ | prati«edha iti ca abhÃvo 'bhavavyavahÃraÓ ca ukto dra«Âavya÷ |># idÃnÅæ kÃryahetuæ vivarÅtum Ãha -- ## iti | heto÷ prak­tatvÃt ## iti kÃryahetum ity avaseyaæ sukhapratipatty artham | sÃdhyÃdisvarÆpam Ãha ## iti | etad api hetor arthakathanam | na tu prayogapradarÓanam | vyÃpter darÓayitavyÃyà apradarÓanÃt | anirdeÓyÃyÃÓ ca pratij¤Ãyà nirdeÓÃt | vyÃptivediny api puæsi hetur anuvÃdyenaiva rÆpeïa nirdiÓyamÃna prathamÃnta eva nirdeÓya÷ atra dhÆma iti | na tu dhÆmÃd iti | na ca tathÃvidhaæ praty api pratij¤Ã anyathà ka enÃm asÃdhanÃÇga brÆyÃt | sÃdhanÃÇgatve ca ÓatamukhÅ bÃdhà $$syÃpadyeta | Åd­Óas tu prayoga÷ karaïÅya÷ -- yatra dhÆmas tatra sarvatra vahnir yathà mahÃnase, dhÆmaÓ cÃtreti | svabhÃvÃnupalabdhyor iva kÃryahetor api kasmÃl lak«aïam $<ÃcÃryeïa>$ na praïÅtam ity ÃÓaÇkÃm apÃkurvann Ãha -- ##ti | ##vyavaharttari jane | ##prasiddha÷ | ##r hetau | ## $<Ãcaryeïe>$ti Óe«a÷ | ayam abhiprÃya÷ anupalabdhau khalu bahavo vipratipannÃ÷ | upalabdhyabhÃvamÃtram anupalabdhim $<ÅÓvaraseno>$ manyate | $$ tu vastvantarasyaikaj¤ÃnasaæsargitÃm anapek«yaivÃnyamÃtrasya j¤Ãnam anupalabdhim abhÃvapramÃïatayà varïayati | tathÃ, vivak«itaj¤ÃnÃnÃdhÃratÃlak«aïam Ãtmano 'pariïÃmaæ svÃpÃdisÃdhÃraïam [44b] api tathÃtvena varïayati | yad Ãha -- "sÃtmano 'pariïÃmo và vij¤Ãnaæ vÃnyavastuni" iti |[46] __________NOTES__________ [46] ÁV $$ 11cdsÃtmana÷ pariïÃmo và vij¤Ãnaæ vÃkyavastuni | ___________________________ tathà svabhÃve 'pi hetau bahavo vipratipedire | kecid arthÃntarÃpek«iïy api dharme svabhÃvaæ hetum adhyavasitÃ÷ | kecit tu vastuno dharmiviÓe«am ÃÓritaæ svabhÃvam iti | tadvipratipattinirÃkaraïÃrthaæ tayor lak«aïam ÃkhyÃtam | atra tu kÃryatvarÆpe na kecid vipratipadyanta iti nÃsya lak«aïÃm uktam iti | kÃryakÃraïabhÃvena gamyagamakabhÃve sarvathà gamyagamakabhÃvaprasaÇga ityÃdikÃyÃæ vipratipattÃv api na kÃryasya lak«aïe viprtipatti | kin tarhi? tasya gamakatve | sà cÃnyatra nirÃk­tà 'trÃpi prÃj¤ai÷ svayam abhyÆhyà prÃj¤ajanÃdhikÃreïÃsya prÃrambhÃd iti || samprati trirÆpÃïi ca trÅïy evety asahamÃna÷ prÃha -- ## iti | ## praÓna÷ | ##Óabdo ##ÓabdasyÃrthe | ## svarÆpasya ## viÓe«Ãt ## nÃnÃtvam | ## abhyupagame ## | ##ti abhinnasya | abhinnatva¤ cÃsvabhÃvahetutvavyÃv­tte÷ sarvatra bhÃvÃt | #<[DhPr p.109]># #< tad ayam artha÷ -- hetu÷ sÃdhyasiddyarthatvÃt sÃdhyÃÇgam, sÃdhyaæ pradhÃnam | ataÓ ca sÃdhyopakaraïasya hetu÷ pradhÃnasÃdhyabhedÃd bheda÷, na svarÆpabhedÃt | sÃdhyaÓ ca kaÓcid vidhi÷, kaÓcit pratiÓedha÷ | vidhiprati«edhayoÓ ca parasparaparihÃreïa avasthÃnÃt heyor hetÆ bhinnau | vidhir api kaÓcid dhetor bhinna÷, kaÓcid abhinna÷ | bhedÃbhedayor apy anyonyatyÃgenÃtmasthiter bhinnau hetÆ | tata÷ sÃdhyasya parasparavirodhÃt hetavo bhinnÃ÷, na tu svata eveti ||># #< kasmÃt punas trayÃïÃm hetutvam, kasmÃt ca anye«Ãm hetutvam ity ÃÓaÇkya yathà trayÃïÃm eva hetutvam anye«Ãæ ca ahetutvaæ tad ubhayaæ darÓayitum Ãha --># svabhÃvapratibandhe hi saty artho arthaæ gamayet II-19 ## iti bruvato 'yaæ bhÃva÷ -- saviÓe«aïanirviÓe«aïavyatiriktÃvyatiriktaviÓe«aïatvÃdibhedenÃnantasvabhÃvatvÃd iti | ## iti viv­ïvan sÃdhayata iti ## iti kartari lyuÂaæ darÓayati | atra ca vastuna÷ sÃdhanÃv evety avadhÃraïÅyaæ na tu vastuna eveti | itaravyavacchedasyÃpi tÃbhyÃæ sÃdhanÃt | pratipattradhyavasÃyÃnurodhÃt tu vidhisÃdhanatvam anayor ucyate | ## evety avadhÃraïÅyaæ na tv ayam eveti pÆrvÃbhyÃm api sÃmarthyÃt prati«edhasya sÃdhanÃt | nanu na d­ÓyÃnupalambhenÃbhÃva÷ sÃdhyate tasya pratyak«asiddhatvÃt | kin tu vyavahÃra÷ | tat kathaæ prati«edho 'nupalambhasÃdhya÷ | athÃbhÃvavyavahÃra÷ prati«edha ucyate | tarhi vyÃpakÃnupalambhÃdinà vyÃpyÃdyabhÃve sÃdhye kenÃbhÃva÷ sÃdhita÷ | tata÷ kim atra prati«edhaÓabdena pratipattavyam ity ÃÓaÇkyÃha ## iti | ##÷ prati«edhaÓabdaæ pratyavam­Óati | tena ##ity anena Óabden#<ÃbhÃvo 'bhÃvavyavahÃraÓ cokto dra«Âavya >#ity artha÷ | ekasya prati«edhena iti mukhyayà v­ttyà saÇgraho 'nyasya prati«edhÃÓrayatayà gauïyà v­ttyeti bhÃva÷ | nÃstÅti j¤Ãnaæ nÃstÅtyabhidhÃnaæ ni÷ÓaÇkÃtra gamanÃgamanalak«aïà prav­ttir vyavahÃra÷ | sa ca haÂhÃt pravarttayituæ na Óakyata iti tadyogyataiva sÃdhyeti dra«Âavyam | evaæ tu svabhÃvahetÃv antarbhÃve 'py anupalambhasya tata÷ p­thakkaraïaæ pratipattradhyavasÃyavaÓÃd ity avaseyam | nanu vidhiprati«edhasÃdhanatve 'py amÅ«Ãæ trirÆpatvam aviÓe«Âam | tattvÃd eva cÃdhedaÓ codita÷ | tat katham idam uttaraæ pÆrvapak«am iti varttatÃm ity ÃÓaÇkyÃha -- ## iti | yasmÃd idam uttarÅk­tam $<ÃcÃryeïa>$ yathÃÓruti ca pÆrvapak«aæ nÃtikrÃmati ##tasmÃd ##vÃkyasyÃyaæ tÃtparyÃrth ity artha÷ | etam evÃrthaæ ## ityÃdinà ##ty antena granthe pratipÃdayati || atha katham anyo 'rtho 'nyam arthaæ na vyabhicarati yenaite trayo hetava÷? ya[45a]thà cÃmÅ«Ãæ svasÃdhyasÃdhanÃd gamakatvaæ tathà 'nye«Ãm apy akÃryasvabhÃvÃnupalambhÃtmanÃæ kiæ na bhavatÅti manvÃna÷ praÓnenopakramate -- ## iti | ## iti sÃmÃnyato hetuæ p­cchati ## iti viÓe«ata÷ | ##anupalabdhyÃdÅnÃm | ##÷ pÆrvanimittÃpek«ayà nimittÃntarasamuccayÃrtha÷ | ## anÅd­ÓÃtmanÃæ saæyogyÃdÅnÃm | #< [DhPr p.110]># #<%% ity | svabhÃvena pratibandha÷ | "sÃdhanaæ k­tÃ" [vyÃ-mahÃ- 2.1.33.] iti samÃsa÷ | svabhÃvapratibaddhatvaæ pratibaddhasvabhÃvam ity artha÷ | kÃraïe svabhÃve và sÃdhye svabhÃvena pratibandha÷ kÃryasvabhÃvayor aviÓi«Âa ity ekena samÃsena dvayor api saægraha÷ | %%r yasmÃdarthe | yasmÃt %% sÃdhan%<Ãrtha÷>% sÃdhy%<Ãrthaæ gamayet >%tasmÃt trayÃïÃæ gamakatvam anye«Ãm agamakatvam |># #< kasmÃt puna÷ svabhavapratibandha eva sati gamyagamakabhÃvo na anyathety Ãha --># #< tadapratibaddhasya tadavyabhicÃraniyamÃbhÃvÃt II-20># #<%%ty | %% iti svabhÃva ukta÷ | tena svabhÃvena apratibaddha÷ -- %% | yo yatra svabhÃvena na pratibaddha÷ tasya %% | tasyÃpratibhandavi«ayasyÃvyabhicÃra÷ %% tasya niyama÷ %%tasyÃbhÃvÃt |># #< tad ayam artha÷ -- na hi yo yatra svabhÃvena na pratibaddha÷, sa tam apratibandhavi«ayam avaÓyam eva na vyabhicÃratÅti nÃsti tayor avyabhicÃraniyama÷ -- avinÃbhÃvaniyama÷ | avyabhicÃra--># ##svarÆpeïa | "sÃdhanaæ k­tÃ" [vyÃ-mahÃ-2.1.33.] iti $$daæ sÆtram | tena "kartt­karaïe k­tà bahulam" [pÃïini 2.1.32] iti sÆtram apanÅya galecopaka ityÃdisiddhy artha "sÃdhanaæ k­tÃ" iti sÆtraæ k­tam | vÃrttikasÆtrikÃïÃæ tu "t­tÅyÃ" [pÃïini 2.1.30] iti yogavibhÃgÃt samÃso 'vaseya÷ | anena ca t­tÅyÃsamÃsenaiva kÃryasvabhÃvayo÷ saægrahÃd Ãv­ttyà «Ã«ÂhÅsaptamÅsamÃsÃbhyÃæ kÃryasvabhÃvayo÷ saægraha iti yat pÆrvair vyÃkhyÃtaæ tad apavyÃkhyÃnam iti khyÃpitam | samas tasya padasyÃrtham Ãha-- ##ti | anena pratibandhaÓabdena ## Ãyattatvam ucyata iti darÓayati | asyaivÃrthaæ spa«Âayati | ##ti ya÷ svarÆpeïa kvacid Ãyattas tas tasya svabhÃs tatra pratibaddha Ãyatta ity arthÃbhedena ##iti spa«ÂÅk­tam | nanu pÆrve«Ãm abhimatasamÃsavyudÃsena t­tÅyÃsamÃsaæ darÓayatà kiæ svid ati yo labdha÷? kevalam Ãhopuru«ikà prakÃÓitety ÃÓaÇkya pÆrvaæ buddhistham eva sphuÂayitum Ãha -- ## iti | kasyÃsau #< [DhPr p.111]># ## #< nanu ca parÃyattasya pratibandho 'parÃyatte | tad iha sÃdhyasÃdhanayo÷ kasya kva pratibandha ity Ãha --># #< sa ca pratibandha÷ sÃdhye arthe liÇgasya II-21># ##ity akÃÇk«ÃyÃm Ãha -- ## tayor eva prak­tatvÃt | ## sÃdhÃraïa÷ | ## kÃryasvabhÃvayor atiÓaye ##svÅkÃra÷ | ayam evÃtiÓaya iti bhÃva÷ | sÃdhanalak«Ãïo 'rtha÷ sÃdhyalak«aïam arthaæ ## bodhayatuæ Óaknoti | yata evaæ ## tadvyatiriktÃnÃm |te«Ãæ svabhÃvapratibandhÃbhÃvÃt | tadabhÃvaÓ ca tÃdÃtmyatadutpattyabhÃvÃt | tadanyasya ca sambandhasyÃbhÃvÃt | tÃdÃtmyatadutpattibhÃve ca kÃryasvabhÃvayor evÃntarbhÃva iti bhÃva÷ || ##ityÃdinà samÃsaæ pradarÓya ##ti yojayatà $$ mÆle ##ti pÃÂho darÓita÷ | d­Óyate ca bahuÓas ##svabhÃva##ti pÃÂha÷ | tatrÃpi pÃÂhe tadapratibaddha÷ sÃdhyÃprtibaddha÷ svabhÃva÷ svarÆpaæ yasya liÇgasyeti vigraha÷ kÃrya÷ | ## pratibaddhatvam Ãyattatvaæ yatsÃdhanasya, ## ## tena vinà 'bhavit­tvam | tasya ##'vasya(Óya)ntà | nanu tad apratibaddhatve 'pi adyatana Ãdityodayo 'stamayam apratibandhavi«ayaæ na vyabhicaratÅty ÃÓaÇkyÃha -- ## iti | yata evaæ uktam ## tasmÃd ## tÃtparyÃrtha÷ | Ãdityodayo 'pi hi bhavi«yati | na ca tadaharastamaya÷, mahar«iïà 'nyena và mahardhinà kenacit tasyÃstamayavibandhasambhavÃt | tasmÃd Ãdityasya tasmÃd astamayayogyataiva sÃdhyà -- ayam Ãdityodayo 'stamayayogya udayatvÃt | Óvastanodayavad iti | sati caivaæ svabhÃvahetutvam asyÃyÃtam iti bhÃva÷ | nanu cÃvyabhicÃramÃtreïa prayojanam, tat kiæ niyamenety Ãha | ##ti | ## 'vadhÃraïe hetau và | etad eva kuta ity Ãha -- ##ti | [45b] ##r yasmÃt | ## vaidharmyad­«ÂÃnta÷ | ## ## kin tv ##sÃdhyasya prak­tatvÃt sÃdhyÃvinÃbhÃvitvena ## | niyamÃbhÃve ca kuto 'vyabhicÃraniÓcaya ity asya tÃtparyÃrtha÷ | niÓcÅyatÃæ tad avyabhicÃro 'nye«Ãm api, pratibandhas tu kasmÃn m­gyata ity Ãha -- ## iti | yato 'vaÓyam avyabhicÃro niÓcetavyas ## tasmÃt | anyathà 'vyabhicÃra eva na Óakyate niÓcetum ity arthÃd anena darÓitam | etÃvatà 'pi kathaæ gamakatvaæ ity Ãha -- ## iti ## niÓcitÃd avyabhicÃrÃl liÇgasya gamakatve siddhe sÃdhyasyÃpi gamaka(gamya)tvaæ siddhyatÅti dvayor upanyÃsa÷ | uktam artham upasaæharann Ãha -- ## iti | ## liÇgalak«aïa÷, ## liÇgalak«aïam || ##tasmÃd ##numÃnÃnumeyacintÃyÃæ svabhÃvapratibandhacintÃyÃæ và | #< [DhPr p.112]># #<%%ti | %% svabhÃva%% | liÇgaæ parÃyattatvÃt pratibaddham | sÃdhyas tv artho 'parÃyattatvÃt pratibandhavi«ayo na tu pratibaddha ity artha÷ | tatrÃyam artha÷ -- tÃdÃtmyÃviÓe«e 'pi yat pratibaddhaæ tad gamakam | yat pratibandhavi«aya÷ tad gamyam | >#yasya #< ca dharmasya yo niyata÷ svabhÃva÷ sa tatpratibadda÷ | yathà prayatnÃnantarÅyakatvÃkhyo 'nityatve | yasya tu sa cÃnyaÓ ca svabhÃva÷ ca pratibandhavi«aya÷, na tu pratibaddha÷ | yathÃnityatvÃkhya÷ prayatnÃnatarÅyakatvÃkhye | niÓcayÃpek«o hi gamyagamakabhÃva÷ | prayatnÃntarÅyakatvam eva cÃnityatvasvabhÃvaæ niÓcitam | atas tad eva anityatve pratibaddham | tasmÃn niyatavi«aya eva gamyagamakabhÃva÷ nÃnyatheti |># nanu bhinnayor gamyagamakabhÃve liÇgaæ tadutpattyà parÃyattatvÃt pratibaddham | sÃdhyas tv aparÃyattatvÃt pratibandhavi«aya÷ | tadÃÓrayaÓ ca sÃdhyasÃdhanabhÃvaniyama÷ syÃt | svabhÃvayos tu tadbhÃve hetos tÃdÃtmyapratibaddhatvam | tÃdÃtmyaæ cobhayor aviÓi«Âam | tata÷ pratibaddhatvaæ pratibandhavi«ayatvaæ và dvayor aviÓi«Âam ÃyÃti | tadÃÓrayaÓ ca niyata÷ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ prasakta ity Ãha -- ## iti | na kevalam arthÃntaratva ity ## Óabda÷ | ##iti yat sÃdhyapratibaddhatayà tadÃyattatayà niÓcitam iti dra«Âavyam | ## 'pi tattvena niÓcito dra«Âavya÷ | nanu tÃdÃtmyÃviÓe«Ãd ekas tatra pratibandhavi«ayatayà na tu pratibaddhatayety ayam eva vibhÃga÷ kuta ity Ãha -- ##ti | yad và tÃdÃtmyÃnubhÃvini dvaye kin tatra pratibaddhaæ yad gamakaæ ki¤ ca pratibandhavi«ayo yad gamyam ity ajÃnantam praty Ãha -- ##ti | ## hetau dvitÅyapak«e 'vadhÃraïe | ##dharmasya vyÃv­ttikalpitasya ## pratiniyata÷ sa eva ##na tad anyo 'pi | ## iti ##ti «a«Âhyantenokta÷ parÃm­«Âa÷ | ## iti ## iti prathamÃntenokta÷ pratyavam­«Âas tasmin pratibaddha iti vigraha÷ | niÓcÅyata iti Óe«a÷ | prakaraïalabhyaæ và | ka÷ punarÅd­Óa ity Ãha -- ##ti | ##puru«avyÃpÃras tasy#<Ãnantaram >#avyavadhÃnam | tatra bhava iti digÃditvÃd yat | tata÷ svÃrthe kan | tasya bhÃvastattvam | tadÃkhyà nÃma yasya sa tathà | prayatnÃnantaryakatvasya hy anityatvam eva svabhÃvo na tu nityatvam api | tato 'nityatve pratibaddhaæ niÓcÅyate | Åd­Óasya tÃvad iyaæ gatir anyasya tu kà vÃrttetyÃha -- ##ti | ##ty anuv­tter ##ti ##| ##r viÓi«Âaæ dharmaæ darÓayati | ## so 'pi prayatnÃnantaryÃkhyo 'nyaÓ ca saÓ ca(cÃ)prayatnÃnantarÅyako vanakusumÃdir api | sa ##sya sÃdhanagatapratibaddhatvasya ## gocara÷ | etad eva vyatirekamukheïa dra¬hayati -- ##iti | punar arthe ##Óabda÷ | ko 'sÃv Åd­Óa ity Ãha -- ##ti | anityatvÃkhya÷ prayatnÃnantaryatvÃkhyena pratibaddha iti yojyam | eva¤ cÃrthÃt pratibandhavi«aye cety ava[46a]ti«Âhate | etac cÃnityatvasya tad asatsvabhÃvatvenÃniyatasvabhÃtvam anityatvasÃmÃnyÃbhiprÃyeïoktam | anyathà ghaÂÃdigatÃnityatvasya prayatnÃnantarÅyakatvam antareïa kuto 'vasthÃnam | yenÃnyasvabhÃtayà 'syÃniyatatvaæ syÃd iti | #<[DhPr p.113]># #< kasmÃt puna÷ svabhÃvapratibandho liÇgasyety Ãha --># #< vastutas tÃdÃtmyÃt tadutpatteÓ ca II-22># #<%%ityÃdi | >#sa ## #< yadi sÃdhyasvabhÃvaæ sÃdhanaæ sÃdhyasÃdhanayor abhedÃt pratij¤ÃrthaikadeÓo hetu÷ syÃd ity Ãha -- %% iti | paramÃrthasattà rÆpeïÃbhedas tayo÷ | vikalpavi«ayas tu yat samÃropitaæ rÆpam | tadapek«a÷ sÃdhyasÃdhanabheda÷ | niÓcayÃpek«a eva hi gamyagamakabhÃva÷ | tato niÓcayÃruddharupÃpek«a eva tayor bhedao yukta÷ vÃstavas tv abheda iti | na kevalÃt tÃdÃtmyÃd api tu tata÷ sÃdhyÃd arthÃd utpattir liÇgasya -- tadutpatteÓ ca sÃdhye 'rthe svabhÃvapratibandho liÇgasya |># syÃd etat tÃdÃtmyaæ tÃvat tayor asti | tat kiæ pratibaddhatvaprtibandhavi«ayatvaniÓcayena gamyagamakatvavyavasthÃnibandhanÅk­tenety Ãha -- ##ti | ##ti yasmÃt | tad apek«ÃyÃm api kim iti prayatnÃnantarÅyakatvam eva gamakam ity Ãha -- ##ti | ## yasmÃdarthe | yatas tatsvabhÃvaæ niÓitam ato 'sto 'smÃt tad evÃvnityatve pratibaddham ucyata iti Óe«a÷ | yatas tÃdÃtmyÃviÓe«e 'pi yatpatibddhatayà niÓcitaæ tad eva gamakam itarad gamyaæ tasmÃn ## patiniyata÷ prayatnÃntarÅyakam eva gamakam, anityatva ca gamyam evety evaærÆpo ## yasya gamyagamakabhÃvasya sa tathà | etad eva vyatirekamukhena dra¬hayati ##ti || nanu ca ya ekasyÃnyatra pratibandhas tadÃyattatvaæ sa tÃvan nÃhetuka÷ | kaÓ cÃsau hetur ity abhipretya praÓnayati -- ##iti | nimittapraÓnaÓ cai«a÷ | #<%# >%iti maulam uttara vyÃkhyÃtum Ãha -- ## iti | ## sÃdhye ## pratibaddhatvaæ liÇgasyeti Óe«a÷ | ##sÃdhyanirdeÓa÷ | tasyà artho dharmadharmisamudÃya÷ | atra ca sÃdhyasÃdhanayor aikÃtmyasya pratutatvÃt sÃdhyalak«aïasya pratij¤Ãrthasya hetuvamÃsaktam | tataÓ ca sÃdhyadharmavatsÃdhanadharmasyÃpy asiddhi÷ | siddhau và hetuvaiyarthyam iti bhÃva÷ | yadi paramÃrthato 'bheda÷, kathaæ tarhi bhedanibandhano gamyagamakabhÃva ity Ãha -- ##ti | ##÷ pÃramÃrthikÃd abhedÃd vaidharmyam Ãha | ko 'sau vikalpavi«aya÷? yadi bÃhyas tadà tadavastho do«a ity Ãha -- ## iti | tam apek«ata #< [DhPr p.114]># ## #< atatsvabhÃvasya atadutpatteÓ ca tatra apratibaddhasvabhÃvatvÃt II-23># #<%%ti | sa svabhÃvo asya so 'yaæ %% | na tatsvabhÃvo %<'tatsvabhÃva÷>% | tasmÃd utpatter asya so 'yam %% | yo yatsvabhÃvo yadutpattiÓ ca na bhavati tasya %% | %% atatsvabhÃve anutpÃdake cÃpratibadda÷ svabhÃvo 'syeti so 'yam %% | tasya bhÃvo %% | tasmÃd %% | yady atatsvabhÃve 'nutpÃdake ca kaÓcit pratibaddhasvabhÃvo bhaved, bhaved anyato 'pi nimittÃt svabhÃvapratibandha÷ | pratibaddhasvabhÃvatvaæ hi svabhÃvapratibandha÷ | na cÃnya÷ kaÓcid ÃyattasvabhÃva÷ | tasmÃt tÃdÃtmyatadutpattibhyÃm eva svabhÃvapratibandha÷ |># iti ## | idaæ sÃdhanam idaæ sÃdhyam iti sÃdhyasÃdhanarÆpo bhedo nÃnÃtvam ity artha÷ | yadi nÃma kalpanÃnirmito bhedas tathÃpi kathaæ gamyagamakabhÃva ity Ãha -- ##ti | ##r yasmÃt | ##iti niÓcayavi«ayÅk­tarÆpÃpek«a ity artha÷ | yata evaæ ##tasyÃt tayo÷ sÃdhyasÃdhanayor ## nÃnÃtvaæ yuktyà saÇgato yukta÷ | vastuno 'k­trimÃd rÆpÃd Ãgato ## syÃn matam -- bhedena kalpitayor na tÃdÃtmyaæ gamyagamakabhÃvanibandhanam asti | vÃstavena ca rÆpeïaikatvÃn na gamyagamakabhÃva iti kathaæ svabhÃvahetor gamakatvam? nÃhetutvam | yad darÓanadvÃrÃyÃtÃv etau dharmau tathÃpratÅyamÃnau tat tÃvat paramÃrthatas tadÃtmakam ity ekasya dharmasya dharmÃntarÃvyabhicÃra÷ | vÃstavaæ tadÃtmyagataæ ca yasya gamakatvaæ sa svabhÃvahetur ucyata iti ko virodha÷? ayaæ prakaraïÃrtha÷ -- na niÓcayasthe samÃropite rÆpe samÃropitatvenÃdhyavasÅyamÃne gamyagamake kin tu svalak«aïatvenÃdhyavasÅyamÃne | tatra tÃdÃtmyam asti | etad uktaæ bhavati -- ÃropyamÃïaæ rÆpamÃropitabheda[46b]m | Ãropitasad­Óaæ ca svalak«aïam | tenÃropitena rÆpeïÃnugamyamÃnaæ bhinnam adhyavasÅyate | tad avadhyavasitabhedanibandhano gamyagamakabhÃvas tasya svataÓ ca tÃdÃtmyam iti dvitÅyaæ pratibandhakÃraïaæ vyÃkhyÃtum Ãha -- ## iti | ##÷ sÃdhÃraïaæ nimittaæ samuccanoti || nanu ca samavÃyÃdito 'pi nimittÃt pratibandho nÃsambhavÅ | tat kathaæ tÃdÃtmyÃt tadutpatter eva ca sa ucyate ity abhiprÃyavÃn p­cchati -- ## iti | anyanimittasyÃnabhidhÃnÃn ##ity Ãha | ##tyÃdi bruvataÓcÃcÃryasyÃyamÃÓaya÷ -- bhavedevÃnyata÷ sambandhÃt pratibandho #<[DhPr p.115]># ##samavÃyÃdir anya÷ sambandha÷ pramÃïabÃdhito na bhavet | na cÃsau na bÃdhyate | tat kuto 'sÃv asann asya nimittaæ bhaveti | samudÃyÃrthaæ vyÃca«Âe -- ## iti | #<%%>#iti mÆlasya bhÃvapratyayaæ tyaktvà vigraham Ãha -- ## iti | ##tattvam | ##iti tu yojyam | amum evÃrthaæ ##tyÃdinà sphuÂayati | kasmÃt punar anyato nimittÃn na bhavatÅy Ãha -- ##ti | ##r yasmÃt | pratibaddhasvabhÃvatvam evÃnyasyÃnyatra bhvavi«yatÅy Ãha -- ##ti | ## 'vadhÃraïe hetau và | anyasya sambandhasyÃbhÃvÃt tÃdÃtmyatadutpattyabhÃve ceti prakaraïalabhyaæ k­tvà ##ity uktam | nanu cÃsaty api tÃdÃtmye tadutpattau cÃnyatrÃsvabhÃve 'nutpÃdake cÃnyat pratibaddhaæ yathà -- Ãtapo v­k«acchÃyÃyÃm | tulÃyà arvÃgbhÃganamanÃvanamane parabhÃgonnamanÃvanamanayo÷ | arvÃgbhÃga÷ parabhÃge | raso rÆpe | pÃïi÷ pÃdayo÷ | apatajjalam ÃdhÃre | balÃkà salile | nadÅpÆra upariv­ttÃyÃæ v­«Âau | candrodaya÷ samudrav­ddhau kumudavikÃse ca | k­ttikodayo rohiïyudaye | pipilikotsaraïaæ matsyavikÃraÓ ca v­«Âau | Óaradi jalaprasÃdo 'gastyodaye | viÓi«to megho[da]yo var«akarmaïi | adyÃdityodayo 'stamaye Óvastanodaye ca | ku«mÃï¬agu¬ako 'nta÷ sthitabÅje | parivrÃjako daï¬e | santrasto nakula÷ sarpe | kiyad và Óakyate nidarÓayitum? etÃvat tÆcyate -- yad yenÃvinÃbhÆtaæ d­Óyate tat tatra pratibaddham | tasya ca liÇgam | ata eva trÅïy eva liÇgÃnÅti saækhyÃniyamo 'py ayukta÷ | kevalaæ liÇgasya rÆpÃïy eva vaktavyÃni | yad darÓanÃt hetutvam asÅyata iti | nai«a do«a÷ | amÅ«Ãæ madhye ye«Ãæ pratibandho 'sti te«Ãæ tÃdÃtmyatadutpattyor anyataram sambhavÃd, ye«u ca tad abhÃvas te«Ãm apratibandhÃd agamakatvÃt | tathà hi v­k«asya chÃyÃyÃm ekasÃmagryadhÅnatayaiva pratibandha÷ | tatas tatpratipatti÷ kÃryaliÇgajaiva | chÃyà hi pratibhÃsamÃnarÆpasaæsthÃnavatÅ ÓaityÃdyarthakriyÃkÃriïÅ vastv eva, na tv evÃlokÃbhÃva÷ | sà ca pÆrvasmÃd ÃlolopÃdÃnÃt pÆrvav­k«ak«aïÃd v­k«ak«aïena sÃrdham utpadyate | tathà 'rvÃgbhÃganamanÃvanamane api tulÃyÃ÷ parabhÃgonnamanÃvanamanÃbhyÃm eva samaæ puru«aprayatnÃd eva tathÃvidhÃt tadupÃdÃnasaha[47a]kÃriïa utpadyete | tathà 'rvÃgbhÃgaparabhÃgayor asarÆpayor apy ekasÃmagryadhÅnataiva | pÃïis tv apratibaddha eva, vyaÇgasyÃpi sambhavÃt | avyabhicÃre caikasaæsargÃdhÅnataiva nibandhanam | tÃd­Óaæ ca jalamÃdhÃrasya kÃryam eva, tÃd­ÓÅ ca balÃkà salikasya | nadÅpÆro 'pi tathÃvidha upariv­«Âe÷ | d­ÓyÃd­ÓyasamudÃyaÓ ca yathÃyogaæ sarvatra dharmÅ karttavya÷ | nadÅpÆre cÃnyo 'pi prakÃro vaktuæ Óakya÷ | nadÅ dharmiïÅ | upariv­«Âimad deÓasaæbandhitvam asyÃ÷ sÃdhyam | tathÃvidhapÆratvamÃtraæ hetu÷ | evaæ candrodayasamudrav­ddhikumudavikÃÓÃ(sÃ)nÃm apy ekasÃmagryadhÅnataiva | ekasmÃd eva mahÃbhÆtaviÓe«Ãt kÃlavyavahÃravi«ayÃd etad utpÃdÃpek«iïas te«Ãm utpÃdÃt | tathà ya eva k­ttikodayahetur mahÃbhÆtaviÓe«a÷ kÃlasaæj¤ita÷ sa eva katipayakÃlavyavadhÃnena rohiïyudayahetur iti tad darÓanÃd hetos tajjananayogyatÃdharmo 'numÅyate eva | tathà pipÅlikotsaraïasya matsyavikÃrasya ca yo hetu÷ sa eva katipayakÃlavyavadhÃnena var«akaraïayogyas tata÷ pÆrvavad hetudharmÃnumÃnam, rÆparasayor ivaikasÃmagryadhÅnatayaiva và tat samakÃlikavar«aïÃnumÃnam | tadà tv aÓravaïÅyabahi÷sthitaÓabdagarbhag­hÃdivyavasthito 'numÃtà pratyetavya÷ | tathà ÓaradÃdijalaprasÃdo 'gastyodayasya kÃryam eva | atha jalaprasÃdaæ d­«Âvode«yatÅty anumÅyate, tadà tasmÃd eva mahÃbhÆtÃt kÃlasaæj¤itÃj jalaprasÃda÷ | sa #< [DhPr p.116]># #< bhavatu nÃma tÃdÃtmyatadutpattibhyÃm eva svabhÃvapratibandha÷ | kÃryasvabhÃvayor eva tu gamakatvaæ># ## ## #<%%ti | %%÷ tasmÃdarthe | yasmÃt svabhÃve kÃrye eva ca %% sthite tannibandhanaÓ ca gamyagamakabhÃvas tasmÃt %%kÃryasvabhÃvyÃæ %%vidhe÷ %%|># #< atha prati«edhasiddhir d­ÓyÃnupalambhÃd api kasmÃn ne«Âety Ãha --># #< prati«edhasiddhir api yathoktà yà eva anupalabdhe÷ II-25># #<%%vyavahÃrasya %% %% %%tata eva bhavati yatas tasmÃd anyato noktà |># #< tatas tÃvat kasmÃd bhavatÅty Ãha --># #< sati vastuni tasyà asambhavÃt II-26># #<%%tasmin prati«dhye %% yasmÃd d­ÓyÃnupalabdhir na sambhavati tasmÃd %%tata÷ prati«edhasiddhi÷ ||># ca katipayakÃlavyavadhÃnena tadudayanimittam iti pÆrvavad hetudharmÃnumÃnam | meghasyÃpi tathÃvidhasyÃtyantÃyogyatÃvyÃv­ttyà v­«ÂakaraïÃyogyatà 'numeyà | na tu bhÃvivar«avyabhicÃrasambhavÃt | sà ca svabhÃvabhÆtaivÃnumÅyata iti tÃdÃtmyam eva nibandhanam | Ãdityodayasya tu prabhÃvÃtiÓayavatà yogyÃdinà vibandhasambhavÃt nÃsty evÃvinÃbhÃva÷ | anyathÃdya gardabhadarÓanasyÃpy astamayaÓvastanodayayos tathÃtvaæ syÃt | evaæ tu yuktam -- ayam udetà astamayaÓvastanodayayogya iti | tathà codayatathÃvidhayogyatayos tÃdÃtmyam eva nibandhanam | ku«mÃï¬asyÃpi bÅjenaikasÃmagryadhÅnataiva | parivrÃjakanakulau daï¬asarpayor apratibaddhÃv eva | anyathÃpi sambhavÃt | kiyad và Óakyate pariharttum? etÃvad ucyate -- asati tÃdÃmye taduptattau và kasyacit kvacit pratibandhe tÃdrÆpyeïa ca gamakatve sarvaæ sarvatra pratibaddhaæ tadgamakaæ prasajyeteti || ##iti bruvata÷ pÆrvapak«avÃdino 'yam ÃÓaya÷ -- tÃdÃtmyatadupattÅ evÃnyasya bhavi«yata÷, tataÓ ca gamakatvam iti | kÃryasvabhÃvayor iti dvayo[r u]ccÃraïe cÃyaæ tasya bhÃva÷ -- bhavadibhar evÃnuplalambho 'nayor antarbhÃvita iti || ........................................... nupalabdhir ity ukte kuto 'sya pÆrvapak«asyotthÃnam? satyam etat, kevalaæ tad evà ......................................... m ity asyÃpy anupalabdhe÷ #<[DhPr p.117]># #< atha tata eva kasmÃd ity Ãha --># ## #<%%ti | sati vastuni tasyà ad­ÓyÃnupalabdhe÷ sambhavÃd ity anyathÃÓabdÃrtha÷ | etasmÃt kÃraïÃt nÃnyasyà anupalabdhe÷ prati«edhasiddhi÷ |># #< kuta etad -- saty api vastuni tasyÃ÷ sambhava ity Ãha -- %% ityÃdi | iha pratyayÃntarasÃkalyÃt svabhÃvaviÓe«Ãc copalabdhilak«aïaprÃpto 'rtha ukta÷ | dvayor ekaikasyÃpy abhÃve 'nupalabdhilak«aïaprÃpto 'rtha ucyate |># #< tad ih%<Ãnupalabdhilak«aïaprÃpte«v>% iti pratyayÃntaravaikalyavanta ukta÷ | %%viprak­«Âe«v iti svabhÃvaviÓe«arahità uktÃ÷ | deÓaÓ ca kÃlaÓ ca svabhÃvaÓ ca tair viprak­«Âà iti vigraha÷ | te«v abhÃvaniÓcayasyÃbhÃvÃt | saty api># ##| #< kasmÃn niÓcayÃbhÃva ity Ãha -- te«u pratpattur %<Ãtmano>% yat %%tasya niv­tte÷ kÃraïÃt %%| yasmÃd anupalabdhilak«aïaprÃpte«u Ãtmapratyak«aniv­tter abhÃvaniÓcayÃbhÃva÷, tasmÃt saty api vastuni Ãtmaprtyak«aniv­ttilak«aïÃyà ad­ÓyÃnupalabdhe÷ sambhava÷ | tato yathoktÃyà eva prati«edhasiddhi÷ |># prati«edhasambhavÃd ity abhiprÃyeïa pÆrvapak«aprav­tter ado«a e«a÷ | ##Óabdena vyavahÃro 'bhipreta iti ## iti viv­tam | mÆle tv ##Óabda÷ sÃdhyÃntarasamuccaye | kÃsau yathoktety Ãha ##ti | mÆlasÃmarthyasthitam abhivyanakti ## 'd­ÓyasyÃnupalabdher ## prati«edhasiddhir iti prak­tena sambandha÷ | yady ad­ÓyÃnupalabdher na bhavati tadÃnupalabdhitvÃviÓe«e vivak«itÃyÃpi mà bhÆd ity abhipretyÃha ## iti | tasmÃd asambhavÃt kÃraïÃt ## iti tata eva d­ÓyÃnupalabdher iti vivak«itam itarathà nyasyÃpi prati«edhasiddhikathanaprasaÇgÃt || nanu tato 'py asty anyato 'pi | kathaæ punas ##ti niyamo labhyate ity abhiprÃyavÃn Ãha ##ti | ##Óabda÷ praÓne | ##ty uttaraæ vyÃcak«Ãïa ihaiva cchedaæ darÓayati ##Óabda¤ ca yasmÃdarthe | d­ÓyÃnupalabdher uktÃt prakÃrÃd ad­ÓyÃnupalabdher anyaprakÃratvam anyathÃtvaæ vivak«itam $<ÃcÃrya>$syeti #< [DhPr p.118]># ## amƬhasm­tisaæskÃrasyÃtÅtasya varttamÃnasya ca pratipatt­pratyak«asya niv­ttir[47]abhÃvavyavahÃrapravarttanÅ[48] II-28 __________NOTES__________ [47] niv­ttir anupalabdhir CD [48] -hÃrasÃdhanÅ BCDPHEN ___________________________ #< %%[49] | %% ghaÂÃdir artha÷, tasya %% anupalabdhi÷ tadabhÃvasvabhÃveti yÃvat | ata evÃbhÃvo na sÃdhya÷ svabhÃvÃnupalabdhe÷ siddhatvÃt |[50]avidyamÃno 'pi ca[51]ghaÂÃdir ekaj¤Ãnasaæsargiïi bhÆtale[52]bhÃsamÃne samagrasÃmagrÅko j¤ÃyamÃno d­ÓtayÃ[53]sambhÃvitatvÃt pratyak«a ukta÷ | ata ekaj¤ÃnasaæsargÅ[54]d­ÓyamÃno 'rthas tajj¤Ãnaæ ca pratyak«aniv­ttir ucyate | tato hi d­ÓyamÃnÃd arthÃt tadbuddheÓ ca samagradarÓanasÃmagrÅkatvena pratyak«atayà sambhÃvitasya niv­ttir avasÅyate | tasmÃd arthaj¤Ãne eva pratyak«asya ghaÂasyÃbhÃva ucyate | na tu niv­ttimÃtram ihÃbhÃva÷ niv­ttimÃtrÃd d­Óyaniv­ttyaniÓcayÃt |># __________NOTES__________ [49] amƬheti APE amƬhetyÃdi; om. HN. [50] yathà ca pratipatt­pratyak«aniv­ttr anupalabdhi÷ pradeÓas tajj¤Ãnaæ cocyate tathà avidyamÃno 'pÅtyÃdinà darÓayÃti -- Âi- [51] ca om. C [52] bhÆtale om. AEP [53] d­ÓyamÃnatayà BDHN [54] ekaj¤ÃnasaæsargÃt -- B ___________________________ darÓayann Ãha ##ti | etasmÃt sati vastuni tatsambhavÃt | mÆle tv ## ity ekavÃkyatayaivÃrtha÷ saÇgacchate | nà yaÓabdÃrthavyÃkhyÃ, nÃpy uttarapadavyÃkhyÃne pÆrvapak«avacanÃ(na)prayÃsa÷ kaÓcit | tathà tu na prakrÃntaæ $$ti kim atra kurma÷? ## iti sÃmÃnyenoktvà viÓe«ani«Âhaæ karoti saty ##ti | etac ca vigraha ity antaæ sugamam | te«v anupalabdhilak«aïaprÃpte«v abhÃvaniÓcayÃbhÃvÃt | saty api vastuni asyÃnupalabdher bhÃva i«Âa÷ | anenaitad Ãha -- nÃsmÃkam atra pramÃïam asti yat saty eva vastuni sà bhavatÅti | kin tu tasyÃæ satyÃm api yasmÃt pratyayo dolÃyate tasmÃd evam ucyata iti | samprati niÓcayÃbhÃvasyÃvadhiæ praye«amÃïa Ãha ##sakÃÓÃd iti | parapratyak«aniv­tter aÓakyaniÓcayatve tanniv­ttyartham #<Ãtmapratyak«a>#grahaïam | nanu yady ayam apÃdÃnapraÓno na tu hetupraÓnas tadà katham idam Ãha ## iti cet | na | anyÃrthatvÃt kÃraïaÓabdasya | niÓcayÃbhÃvasya Óabdena nyÃyena jÃyamÃnasyai«Ã prak­ti÷ kÃraïam | "janikartu÷ prak­ti÷" [PÃïini 1.4.30] ity anena labdhÃpÃdÃnasaæj¤akÃd asmÃd ity arthasya vivak«itatvÃt | anyathà tv asama¤jasaæ syÃt | ## ityÃdinoktam artham upasaæharati | etac ca ## ity etad antaæ sugamam || sampraty anupalabdher anumÃnaj¤ÃnahetutvÃt prÃmÃïyaæ svabhÃvaviÓe«o vyÃpÃraÓ cokto 'pi kÃlapuru«aviÓe«aparigrahaïena vaktum ##tyÃdinà praÓnapÆrvam upakramate | ##Óabda Ãrambhe pÆrvavat | #< [DhPr p.119]># ## __________NOTES__________ [55] -anupalambha- CD [56] ca om. E [57] na tu vyava- APHEN ___________________________ pratyak«aparicchedyatvÃt ## | ##Óabden$<ÃcÃryasyÃ>$nupalabdhir vivak«iteti darÓayati ## iti | ##pi vivak«itakart­karmadharmopalabdhiparyudÃsenÃnyad ekaj¤Ãnasaæsargi vastu tajj¤Ãnaæ ca vivak«itam | etad eva spa«Âayati ## iti | ## prati«edhyasya ghaÂÃder abhÃvo viÓi«Âo bhÃvas tatsvabhÃvà | ## yÃvÃn artha ukta tadanupalabdhiÓabdenÃpÅti iti yÃvad ity asyÃrtha÷ | yato 'nyopalabdhir eva tadanupalabdhi÷ | saiva ca tadabhÃvo nÃnyo 'ta evÃsmÃd eva kÃraïÃd abhÃvo ghaÂÃder na sÃdhya÷ | kuto na sÃdhya iti ## liÇgÃt | kuto na sÃdhya ity Ãha ## niÓcitatvÃd ghaÂÃbhÃvasyeti prakaraïÃt | evaæ manyate -- tadekajjÃnasaæsargi vastu tajj¤Ãnaæ ca ghaÂÃdyanupalabdhis tadabhÃvaÓ ca | tac cendriyajena pratyak«eïa svasaævedanena ca siddham iti na liÇgÃd abhÃva÷ sÃdhyata iti | nanv avidyamÃno ghaÂÃdi÷ kathaæ pratyak«a÷ ? atha pratyak«a÷, kathaæ tadanupalabdhir ucyata ity Ãha ##ti | na kevalaæ vidyamÃna÷ pratyak«a ucyate ity ##Óabda÷ | [##samastà ##] kÃraïakalÃpo yasyeti vigraha÷ | Óe«Ãd vibhëà [PÃïini 5.4.154] iti kap | na kapi [PÃïini 7.4.14] iti hrasvatvaprati«edha÷ | ##niÓcÅyamÃno [ghaÂÃdir ekaj¤Ãna]saæsargiïi pra ... tadanupalabdher evety avadhÃraïÅyam | pratyak«aniv­ttir ghaÂÃdyanupalabdhi÷ | kasmÃt tu dvayaæ tathocyata ity Ãha ##ti | ##ti yasmÃt | yasmÃd amÆ eva d­ÓyaghaÂÃdituccharÆpaniv­ttyavaseyahetÆ tasmÃt karaïÃt | ## ekaj¤Ãnasaæsargivastvantaram, ##ca tasyaiva | etad eva vyatirekamukheïa dra¬hayati ## iti | niv­ttimÃtram upalabdhyabhÃvamÃtram | tasya tathÃtve ko do«a ity Ãha ## iti | ## d­ÓyÃbhÃvaniÓcayÃt | iha niv­ttimÃtrasya prasajyaprati«edhÃtmano niÓcetum aÓakyatvÃn na hetutvaæ yujyata iti $$Óayo niv­ttimÃtrÃd d­Óyaniv­ttyaniÓcayÃd iti bruvata÷ | pÆrvapak«avÃdinà tv evaæ j¤Ãtam niv­ttimÃtrÃn nirviÓe«aïÃd ayam evaæ prati«edhati | tad ahaæ saviÓe«aïaæ niv­ttimÃtram eva darÓayÃmÅti pramodamÃna Ãha ##ti | ## d­ÓyÃbhÃva÷ | ## ity atrÃnupalambhaÓabdenopalambhÃbhÃvamÃtraæ vivak«itam itarathà pÆrvapak«avÃdina÷ prak­taæ hÅyeta | anena saviÓe«aïam evopalambhÃbhÃvamÃtraæ prasajyaprati«edharÆpaæ #< [DhPr p.120]># yathà caikaj¤Ãnasaæsargiïi pratyak«e ghaÂasya pratyak«atvam Ãropitam asato 'pi tathà tasminn ekaj¤Ãnasaæsargiïy atÅte cÃmƬhasm­tisaæskÃre varttamÃne ca ghaÂasya[58]tattadrÆpam[59]Ãropitam asata iti dra«Âavyam | anena ca[60]d­ÓyÃnupalabdhi÷ pratyak«aghaÂaniv­ttisvabhÃvoktà | sà ca siddhà | tena na[61]ghaÂÃbhÃva÷ sÃdhya÷ api tu abhÃvavyavahÃra ity uktam | __________NOTES__________ [58] atÅte varttamÃne cÃmƬhasm­tisaæskÃre ca ghaÂasya [59] tadrÆpam ABPHEN [60] ca om. -- anena d­Óyà ABPHE [61] na om. -- tena ghaÂà --B ___________________________ liÇgam astu, na tu na¤a÷ paryudÃsav­ttyà tadekaj¤Ãnasaæsargi vastu, tajj¤Ãnaæ ceti pÆrvapak«avÃdÅ darÓayati | ##ityÃdinà pratividhatte | kin tv ## bhÆtalÃdau ## sati ## Ãropita÷ sa prati«edhya iti prakaraïÃt | ## d­ÓyatvasamÃropÃt ## d­Óyaj¤ÃnÃbhÃvas tuccharÆpo vyavahartavyamÃtraæ ## bhavati | niÓcÅyatÃm upalabdhyabhÃvo j¤eyÃbhÃvas tÃvan na niÓcita iti tanniÓcayÃrthaæ niv­ttimÃtraæ vyÃpari«yata ity Ãha ##ti | d­Óyaj¤ÃnÃbhÃvaniÓcayasÃmarthyÃd anyathÃnupapatte÷ | ## hetau | d­Óyasya j¤eyasyÃbhÃvo vyavahartavyaikarÆpa÷ | sÃmarthyam eva ##tyÃdinà darÓayati | ##r yasmÃdarthe | ## iti d­ÓyopalambhÃbhÃva ity artha÷ | ##'smÃd ## | ## j¤eyasy#<ÃbhÃva># uktÃt ## | d­ÓyopalambhÃbhÃvaniÓcayas tv ekaj¤Ãnasaæsargivastvantaropalambheneti dra«Âavyam | nanu yadi j¤eyÃbhÃvo 'py avasitas tarhi kathaæ liÇgena sÃdhyata ity Ãha ## iti | ad­«ÂÃnÃm api sattvaÓaÇkayà na pratyak«aæ vyavahÃrayituæ ÓaknotÅti bhÃva÷ | kena tarhi vyavahriyata ity Ãha ## liÇgabhÆtena | ......bhÃvavyavahÃra eva ........ ##ti | ##kÃras tulyakak«atÃm darÓayati | dvayoÓ ca niv­ttiniÓcayahetutvam; j¤Ãnam antareïa yasmÃd ayaæ kevala÷ pradeÓas tasmÃt ghaÂÃdir nÃstÅty adhyavasÃtum aÓakyatvÃt; tathà vi«ayam antareïa yasmÃt kevalapradeÓÃparok«Åkaraïaæ tasmÃt tajj¤Ãnaæ nÃsti iti niÓcetum aÓakyatvÃd iti dra«Âavyam | ## ghaÂÃder ## ##] | nanu ca prati«edhyasya ghaÂÃder asato 'pi tathÃstu pratyak«atvam | yat punas tatra nÃsÅd eva tasya katham atÅtatvam; yac ca tatra nÃsty eva tasya kathaæ varttamÃnatvam, kathaæ ca tatrÃnupalabdher vyÃpÃra ity ÃÓaÇkÃm upÃkurvann Ãha -- ## | yena prakÃreïa ghaÂo yadi bhaved d­Óya eva bhaved ity evaærÆpeïa | ## hetau | ## ## | ## vaktavyÃntarasamuccaye | ## | samuccaye ##kÃra÷ | ## tena prakÃreïa yadi tatra pÆrvaæ ghaÂa÷ sthito yadi syÃt, upalabdha÷ syÃt; na copalabhyate ity evam Ãtmanà ghaÂasyÃropÃt pratyak«asya tadÃnÅm ## atÅtatvaæ varttamÃnatva¤ c#<Ãropitam># Ãropasiddham itir evaæ dra«ÂavyÃkÃraæ darÓayati | ## j¤Ãtavyam iti yojanÅyam idam | #< [DhPr p.121]># #<%% 'bhra«Âo darÓanÃhita÷ %%jananarÆpa÷ %% yasmin ghaÂÃdau sa tathokta÷ | tasya %% pratipatt­pratyak«asyeti sambandha÷ | %% pratipatt­pratyak«asyeti sambandha÷ | %%grahaïaæ tu na varttamÃnaviÓe«aïam | yasmÃd atÅte ghaÂaviviktapradeÓadarÓane sm­tisaæskÃro mƬho d­ÓyaghaÂÃnupalambhe d­Óye ca ghaÂe mƬho bhavati | varttamÃne tu[62]ghaÂarahitapradeÓadarÓane na sm­tisaæskÃramoha÷ | ata eva na ghaÂÃbhÃve nÃpi ghaÂÃnupalambhe moha÷ | tasmÃn[63]na varttamÃnani«edhyaviÓe«aïam amƬhasm­tisaæskÃragrahaïam sm­tisaæskÃravyabhicÃrÃbhÃvÃd[64]varttamÃnasyÃrthasya | ata eva %%ti %%Óabda÷ k­ta÷ viÓe«aïarahitasya varttamÃnasya viÓe«aïavatÃtÅtena samuccayo yathà vij¤Ãyeteti[65]|># __________NOTES__________ [62] varttamÃne ca ghaÂa ABPHEN [63] ata eva na ghaÂÃnupalambhe nÃpi ghaÂe moha÷ -- ACDPHEN. ata eva na ghaÂÃnupalambhe nÃpi ghaÂe moha÷ -- B [64] -grahaïam vyabhicÃra- -- C. [65] iti om. -- vij¤Ãyeteti | tad -- B. ___________________________ ## __________NOTES__________ [66] sphuÂaæ -- BPHEN. [67] anupalabhyamÃnatvÃt -- A [68] j¤Ãtum Óakyam -- C ___________________________ nanu d­ÓyÃnupalabdhi÷ kasmiÇ kÃle pramÃïaæ kiæsvabhÃvà kiævyÃpÃrà ceti tritayaæ p­«Âa $<ÃcÃryas>$ tatrÃnena kim ÃkhyÃtam $<ÃcÃryeïe>$ty ÃÓaÇkÃm apÃkurvann Ãha ##ti | ## #<%%># iti vacanena | ## 'vadhÃraïe | ## (-bhÃve)ty asyÃnantaraæ dra«Âavya÷ | ## ghaÂasya | prasajyaprati«edhalak«aïaniv­ttiniÓcayahetutvÃt pratyak«aghaÂaniv­tti÷ pratyak«aghaÂÃnupalabdhi÷ | na¤a÷ paryudÃsav­ttyà | tadekaj¤Ãnasaæsargi vastu tajj¤Ãnaæ ca dvayaæ ## rÆpaæ yasyà d­ÓyÃnupalabdhe÷ sà tathoktà vyÃkhyÃteti Óe«a÷ | nanu d­ÓyÃnupalabdhirÆpaæ liÇgam astu paryudÃsarÆpam, sÃdhyas tu prasajyaprati«edharÆpa÷ kiæ na bhavatÅty Ãha ##ti | ## yasmÃt | sà tathÃvidhÃnupalabdhi .............. uktam ÃcÃryeïa sÃ##ty anena Óabdeneti bhÃva÷ | dharmottareïa cÃta eva ## ity anena | ghaÂaviviktapradeÓa[49a]darÓanen#<Ãhita># Ãropita÷ ## viÓi«ÂaÓaktiyuktavij¤ÃnÃtmikà vÃsanÃ, na tu parÃbhimato bhÃvanÃkhya÷ | anurÆpasmaraïaæ janayitum anÅÓÃno mƬha iti vyapadiÓyate | ## d­Óyasya ghaÂasyopalabdhyabhÃve tuccharÆpe | ata eva ca ## | ## kasmÃn ## ity Ãha ## iti | ##r atÅtÃd vartamÃnasya vaidharmyam Ãha | ato mohÃbhÃvÃn ## vyavahartavyaikarÆpe | ## ghaÂopalabdhyabhÃve tuccharÆpe | pratyak«avad ÃropÃd ## ghaÂÃde÷ | ata eva vartamÃnagrahaïasya nirviÓe«aïatvÃd eva | #< [DhPr p.122]># ## __________NOTES__________ [69] ni÷ÓaÇkagamanÃgamalak«aïà -- DB; ni÷ÓÃÇkà gamanÃgamanayo (?) lak«aïà -- C. ___________________________ #%sya[71]d­ÓyÃnupalabdhi÷ %%[72]sÃdhanÅ pravarttikà |># __________NOTES__________ [70] tad evam asya-- CD; tad evam etasya, tad eva tasya -- B. [71] apy abhÃvasya vyavahÃrasya] -- C. [72] [pravarttanÅ om. ABCDPHEN. ___________________________ ## __________NOTES__________ [73] ca om. -- C. ___________________________ nanu yathà vikalpena vi«ayÅkriyamÃïo 'tÅto 'nupalambha÷ pramÃïam ucyate tathà vikalpasyÃvyÃhataprasaratvÃd anÃgato 'py anupalambho vikalpyamÃna÷ kiæ na tathà pramÃïam ity Ãha ## iti | yasmÃt kevalapradeÓadarÓanÃhita÷ saæskÃro 'tÅte ghaÂÃdÃv amƬho g­hyate, vartamÃne tu tasmin sm­tisaæskÃre moho na sambhavaty eva ## tasmÃd ## tÃtparyÃrtha÷ | anupalambhaniÓcayahetutvÃd anupalambha÷ kevalapradeÓÃdi÷ sphuÂo yathÃsau kevalo 'nubhÆtas tathà sm­tvà vi«ayÅkriyamÃïa÷ pramÃïam | vartamÃnaÓ ca tÃd­g anupalambha÷ sphuÂo 'bhrÃntena j¤Ãnena g­hyamÃïa iti dra«Âavyam | yata Åd­Óo 'nupalambha÷ pramÃïaæ ##tasmÃt | kuto na Óakyate j¤Ãtum ity Ãh#<ÃnÃgatÃyÃ># iti | tathÃtvena niÓcito hi hetur gamako 'nyathà sandigdhÃsiddhatà hetudo«a÷ syÃd ity abhiprÃya÷ | pratyak«aniv­ttiÓabdena tÃvad d­ÓyÃnupalabdhe÷ svabhÃvo darÓito #<'mƬhety>#Ãdinà tu kiæ darÓitam ity Ãha ##ti | [itarevam arthete] naivaæ ##iti | ## 'tÅto varttamÃnaÓ ca ## kathito neneti Óe«a÷ | etac cÃtÅte varttamÃne ca kÃle 'nupalabdhe÷ pramÃïÃkhyÃnam asyopalak«aïaæ dra«Âavyam, kÃryasvabhÃvahetvor api tayo÷ kÃlayo÷ prÃmÃïyÃt | tathà hy ÃsÅd atra vahnir dhÆmasyopalabdhatvÃt | asti vahnir iha dhÆmasyopalabhyamÃnatvÃt | tathÃsÅd iha pÃdapa÷ ÓiæÓapÃyà upalabdhatvÃt | astÅha v­k«a÷ ÓiæÓapÃyà upalabhyamÃnatvÃd ity api bhavaty eva | nanu d­ÓyÃnupalambhe bhavatu j¤ÃnÃbhidhÃnalak«aïo vyavahÃra÷ | kÃyikas tu katham ity Ãha ##ti | ##r yasmÃt | ## iti yogyatayocyate | prav­ttiyogyas tÃvad bhavatÅti | ata eva cÃbhÃvayogyatà sÃdhyocyate | ##ti lokoktir e«Ã | tac caitac ceti vigraha÷ kÃrya÷ | yadvà yato 'bhÃvaniÓcayo nupalabdhinimittakas ## tasmÃt | ## atiÓaye | ÃstÃm ekasya dvayor và pravartanÅ, trividhasya yÃvat pravartanÅty artha÷ | ##ty asya dvayam etad vivaraïaæ spa«ÂÃrthaæ ## pravartayatÅti ##ti yogyatayoktam | sÃbhÃvatritayam abhÃvavyavahÃraæ pravartayituæ yogyà tÃvanmÃtranimittakatvÃt tasya | saty arthitve puru«as tÃn vyavahÃrÃn Ãcaratu mà và | ata evÃbhÃvavyavahÃrayogyatà pradeÓÃde÷ sÃdhyate d­ÓyÃnupalambheneti paramÃrtha÷ | #< [DhPr p.123]># ## __________NOTES__________ [74] Óaknoty abhÃvaæ -- C [75] ['bhÃvaæ om. -- A [76] iti om. -- C. [77] abhÃvavyavahÃre pravarttany anupalabdhi÷ -- C; pravarttany upalabdhi÷ -- A; pravartiny upalabdhi÷ -- PH. pravartiny anupalabdhi÷ -- B. ___________________________ ## #<%% yathoktakÃlÃyà anupalabdher %% | anÃgatà hy anupalabdhi÷ svayam eva sandigdhasvabhÃvà | tasyà asiddhÃyà nà 'bhÃvaniÓcayo 'pi tv atÅtavarttamÃnÃyà iti ||># nanu yadi nÃstÅty evam ÃkÃraæ j¤Ãnam anupalabdher liÇgÃd bhavati, kathaæ tarhi pratyak«Ãvasito 'bhÃva ukta ity Ãha -- ##ti nipÃtasamudÃyo yady ##Óabdavad viÓe«ÃbhidhÃnanimittÃbhyupagame varttate | abhÃvaniÓcayaÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyÃd ayam eveti nirdeÓa÷ | ##Óabdo vaktavyam etad ity asyÃrthe tra varttate | abhÃvaniÓcayasya tadà sthairyalÃbhÃd anupalambhÃd evety uktaæ dra«Âavyam | ##ti laukikoktir iyaæ nigadÃbhidhÃnÃrambhe | ##chabdena ##chabda Ãk«ipta÷ | tenÃyam artha÷ | yasmÃt kevalapradeÓagrahaïalak«aïavyÃpÃrÃnusÃrÅ ghaÂo nÃstÅty abhÃvaniÓcaya÷ tasmÃt pratyak«ak­ta ucyata iti Óe«a÷ | kasya vyÃpÃrÃnusÃrÅty ÃkÃÇk«ÃyÃm uktam -- ## pramÃïaviÓe«asyeti | atha syÃd -- yady ayaæ pratyak«ak­tas tadà pratyak«apravarttito 'pi | tat kiæ d­ÓyÃnupalambhena kriyata ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti vaktavyÃntarasamuccaye | tadviviktapradeÓÃdigrÃhiïà pratyak«eïÃivÃbhÃvo ni«edhyÃbhÃva÷ prasajyaprati«edhÃtmà niÓcita÷ | kathaæ? d­ÓyasyÃnupalambha upalambhÃbhÃvas tuccharÆpas tanniÓcayakaraïasÃmarthyÃd anyathÃnupapatte÷ | ## yuktyà yadi hi d­Óyas tatra bhavet, d­ÓyÃnupalambho na bhaved ity evamÃtmikayà | yadi pratyak«am itthaæ prati«edhyÃbhÃvaæ niÓcÃyayati, vyavahÃrayitum api Óaknoty evety Ãha -- ## kin tu ## ity antarbhÆtaïijÃrthatvÃn nirdeÓasya vyavahÃrayitum ity artha÷ | kuto na ÓaknotÅty Ãha -- ##ti prati«edhyasattvasya svarÆpasya sattvaÓaÇkayà sandehena hetunà | nanv adarÓane 'pi kathaæ sandeha ity Ãha -- ##ti | tena pratyak«eï#<Ãd­«ÂÃnÃm># ## piÓÃcÃdÅnÃæ ## sadbhÃvasya ## sambhÃvyamÃnatvÃt nityaæ ÓaÇkyamÃnÃnupalambhavyabhicÃro hy abhÃva iti bhÃva÷ | ata÷ pratyak«asya tatrÃÓaktatvÃt sÃpi kathaæ vyavahÃrayatÅty Ãha -- ## iti | ## 'smÃtkÃraïÃt ## pratyak«eïeti prakaraïÃt | etad eva vyatirekamukheïa dra¬hayati -- ## iti | yasmÃt pratyak«avyÃpÃrÃnusÃryabhÃvaniÓcaya ## tasmÃt | ## #< [DhPr p.124]># ## ## #<%%e«Ãnupalabdhi÷ %% -- ekÃdaÓa prakÃrà asyÃ[78]ity ekÃdaÓaprakÃrà | kutah prakÃrabheda÷ ? prayogabhedÃt | prayoga÷ prayukti÷ ÓabdasyÃbhidhÃvyÃpÃra[79]ucyate | Óabdo hi sÃk«Ãt kvacid arthÃntarÃbhidhÃyÅ, kvacit prati«edhÃntarÃbhidhÃyÅ | sarvatraiva tu d­ÓyÃnupalabdhir aÓabdopÃttÃpi gamyata iti vÃcakavyÃpÃrabhedÃd anupalambhaprakÃrabhedo na tu svarÆpabhedÃd iti yÃvat ||># __________NOTES__________ [78] -dhi÷ %% asyà -- APE. [79] abhidhÃnavyÃ- -- ABCDPHEN. ___________________________ #< prakÃrabhedÃn Ãha --># #< svabhÃvÃnupalabdhir yathà -- nÃtra dhÆma upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdher iti II-31># ## d­¬hÅbhÆto 'pi ## kevalapradeÓÃdivedinà sÃmarthyÃt ## utpÃdito #<'nupalambhena># d­ÓyÃnupalambhena ## sÃdhita ukta #<ÃcÃryeïÃ>#bhÃvavyavahÃrapravartanÅty anena Óabdeneti buddhistham | ##tyÃdinopasaæhÃra÷ | ##r evam uktena krameïÃnupalabdhir d­ÓyÃnupalabdhis tasyà eva prak­tatvÃt | ##ityÃdi ## ity antaæ sugamam | anÃgatÃyà apy anupalabdher abhÃvaniÓcaya÷ kasmÃn na bhavatÅty Ãha -- ##ti | ##r yasmÃdarthe | ## iti pa¤camyantam idam | ayam eva ca sÃmarthyÃvasito maulo[rtho 'nÃgatà hi] ityÃdinà dharmottareïa ....kÃÇk«opaÓamÃrthaæ purastÃd ukta÷ | syÃd etat -- ## {NB II 25} ityÃdinà ##{NB II 27} ity antena granthenÃsyÃrthasya gatatvÃt ## {NB II 29} ity ayam #<ÃcÃryÅyo># grantha÷ punarukta iti | na punarukta÷ | yato yathÃtÅte 'pi kÃle ghaÂÃdes tatkÃlavartid­ÓyÃnupalabdher atÅtÃyÃ÷ sm­tyÃrƬhÃyà sva(a)bhÃvaniÓcayas tathÃnagate 'pi kÃle ghaÂÃder abhÃvaniÓcaya÷ kiæ na bhavatÅti kenÃpÃk­taæ yenÃyaæ punarukta÷ syÃd iti || ##[anupalabdhe÷] ##svarÆpasya ##nÃnÃtvaæ.......prakÃrabheda........dra«Âavyam | ##vaktavyÃntarasamuccaye | ##ti mÆlÃnuvÃda÷ | ##ti tasya vyÃkhyÃnam | ##grahaïaæ c#<ÃcÃryasyo>#palak«aïÃrthaæ yathà ##...grahaïaæ...... «o¬aÓarakÃreti tu dra«Âavyam | etac ca kÃraïaviruddhakÃryopalabdhivyÃkhyÃnÃntaraæ darÓayi«yÃma÷ | vivak«itÃnyopalambhaikarÆpatvÃd d­ÓyÃnupalabdhe÷, katham ayaæ bheda upapadyetety abhipretya p­cchati ##iti | #< [DhPr p.125]># #%tasy%<Ãnupalabdhir yathe>%ti | %%ti dharmÅ | na dhÆma iti sÃdhyam, %% iti hetu÷, ayaæ ca hetu÷ pÆrvavad vyÃkhyeya÷ || prati«edhyasya yat kÃryaæ tasyÃnupalabdhir udÃhriyate># ## __________NOTES__________ [80] iti om. -- BPHEN ___________________________ #<%%ti | %%ti dharmÅ | apratibaddham anupahataæ dhÆmajananaæ prati %%ye«Ãæ tÃny apratibaddhasÃmarthyÃni %% sÃdhyam | dhÆmÃbhÃvÃd iti hetu÷ |># ##ity ÃcÃryÅyam uttaram anÆdya prayogaÓabdaæ vyÃca«Âe ##iti | prayuktyartham Ãha #<Óabde>#ti | #<Óabda>#Óabdena prakaraïÃd vÃcaka÷ Óabdo g­hyate | ##arthaprakÃÓanam | tatra ##vyÃpatti÷ prav­ttir yadvÃbhidhà arthaprakÃÓanaæ tallak«aïo vyÃpÃras tasya prayogasya bhedÃd bhidyamÃnatvÃd iti tu subodhatvÃt dharmottareïa na vyÃkhyÃtam | nanu ÓabdasyaivÃnupalambhavÃcakasyÃnupalambha eva vÃcyas tat kathaæ prayogabhedo yenÃnupalambhasya prakÃrabheda ucyata ity Ãha #<Óabdo hÅ>#ti | ##yasmÃt | ##avyavadhÃnena | kvacid viruddhopalambhÃdau prati«edhyÃc chÅtasparÓÃder arthÃntaram agnyÃdyabhidhatte | kvacit vyÃpakÃnupalabdhÃdau vivak«itÃt ÓiæÓapÃdiprati«edhÃt prati«edhÃntaraæ v­k«Ãdiprati«edham abhidhatte | yady arthÃntaravidhir arthÃntaraprati«edhaÓ ca kriyate tarhi ...................... dyata ity Ãha -- sarv## | tur viÓe«Ãrtha÷ | ## svavÃcakapadÃnupÃttà | yathà ca ÓabdopÃttÃpi sà pratÅyate tathà purastÃd abhidhÃsyate | ## avadhÃraïe atiÓaye và | ##s tasmÃdarthe evamarthe...................ata evÃrthÅ gatim ÃÓrityoktaæ na tu ÓÃbdÅm iti dra«Âavyam || anupalambhasya prak­tatvÃt prakÃrabhedÃn iti mantavyam | tasyÃnupalabdhi÷ purvoktayà nÅtyà tadvivikta÷ pradeÓas tajj¤Ãnaæ cÃvaseyam | evaæ kÃryÃnupalabdhyÃdi«u dvirÆpaivÃnupalabdhi ..................ti nidarÓanena | nanu kÅd­Óyupalabdhilak«aïaprÃpti÷ ? kathaæ cÃvidyamÃna.................##ti | pÆrvasminn anupalabdhilak«aïÃkhyÃna iva | ##[50b] yasmÃdarthe 'vadhÃraïÃrthe và ## ity asyÃnantaraæ dra«Âavya÷ | etac ca svabhÃvÃnupalambhasyÃrthakathanaæ k­tam ÃcÃryeïa na prayogo darÓita÷, asÃdhanÃÇgasya pratij¤Ãyà upÃdÃnÃt sÃdhanÃÇgasya ca vyÃpter apradarÓanÃt hetoÓ cÃnuvÃdya rÆpasya prathamÃntasyÃnirdeÓÃt | evam itarÃsu sarvÃsvenÃnupalabdhi«u boddhavyam | prayoga÷ punar Åd­Óa÷ -- yad yatropalabdhilak«aïaprÃptaæ san nopalabhyate tat sarvaæ tatrÃsadvyavahÃrayogyam -- yathà -- turaÇgamottamÃÇge ÓaÇgam | nopalabhyate cÃtropalabdhilak«aïaprÃpto dhÆma iti | anena sÃmÃnyÃdinirÃkaraïe d­ÓyÃnupalambha÷ prayoktavya iti darÓitam #<ÃcÃryeïa># tulyanyÃyatvÃd ity avaseyam | #< [DhPr p.126]># ## __________NOTES__________ [81] sÃdhyate -- C. ___________________________ ## __________NOTES__________ [82] dhavala- om. -- BCD ___________________________ iha -- nupalambha÷ kevalapradeÓÃdir abhÃvavyavahÃrayogyatà ca sÃdhyà d­ÓyÃnupalambhasya tÃdÃtmyalak«aïa eva pratibandho gamyagamakabhÃvanibandhanam iti ke«Ã¤cin matam | kecit tu anupalambhÃbhÃvavyavahÃrayogyatayor gamyagamakabhÃve viparyayatÃdÃtmyalak«aïa÷ pratibandho nimittam iti pratipadire | ata evÃnupalambha÷ kÃryasvabhÃvÃbhyÃæ bhedena nirdi«Âa÷, svasÃdhye pratibandhÃnapek«aïÃd, itarayoÓ ca tadvaiparÅtyÃd iti ca | evaæ caitat samÃdadhatÅti | tathà hi upalabdhyavyabhicÃrÃt tÃd­ÓÅ anupalabdher eva sattà | tata upalabdhilak«aïaprÃptasattve tadupalambhayos tÃdÃtmyÃd evÃnupalambhÃsadvyavahÃrayor gamyagamakabhÃva÷ | yadi tu tadviviktapradeÓÃdyupalambharÆpasyÃnupalambhasya tadasadvyavahÃrayogyatÃyÃÓ ca yat tÃdÃtmyaæ tannimittam ucyeta, tadà tasya bhÆtalÃder anupalabdhilak«aïaprÃptÃsadvyavahÃrayogyatÃpy ÃtmabhÆtaiveti piÓÃcÃdyabhÃvavyavahÃram apy anupalambha÷ sÃdhayet tatpratibandhÃd iti || nanu kÃryÃbhÃvÃt kÃraïÃbhÃva÷ sÃdhyatÃm | kim apratibaddhasÃmarthasyeti sÃdhyadharmaviÓe«aïenety Ãha ##ti | #<%%>#yasmÃd | #<%%>#tasmÃt | #<%%>#sÃdhayituæ yujyata ity artha÷ | etad eva vyatirekamukheïa dra¬hayati ##iti | #<%%>#vaidharmyÃrthaæ evakÃrÃrtho và | nÃnye«Ãæ kÃraïakÃraïatayopacaritakurvad rÆpÃïÃm | atha paripÆrïayÃpi sÃmagryà vidhÃrakasambhavÃt pratibandha÷ sambhÃvyate | tad asambhavÅdaæ #< [DhPr p.127]># ## __________NOTES__________ [83] d­ÓyamÃnÃkÃÓa- -- CA. [84] iva -- C ___________________________ viÓe«aïam ity Ãha ##ti #<%%>#Óabdas tuÓabdasyÃrthe hetau và | kuta etad ity Ãha ##iti | antyak«aïaprÃptÃni ca kÃraïÃni yoginÃpi pratibaddhu(-bandhu)m aÓakyÃni, itarathà tÃdrÆpyam eva hÅyeta | atas tathÃvidhÃni kÃraïÃni kÃryÃvyabhicÃrÅïi kÃryeïa vyÃpyante | tata÷ kÃryaæ nivartamÃnaæ kÃraïÃni tÃd­ÓÃni nivarttayatÅti dra«Âavyam | iha yady apy anenÃntyak«aïenedaæ kÃryaæ k­tam iti nÃvagataæ tathÃpi vastuna÷ kÃcid avasthà kÃryaæ kurvato pratÅtaiva yad anantaraæ kÃryam upalabdham | saiva cÃvasthÃtrÃpi ni«idhyate | ata evÃyaæ k«aïikÃk«aïikasÃdhÃraïÃvasthÃtiÓayani«edha÷ | nanu kÃryasya tÃvad d­ÓyasyÃtrÃnupalambho hetur upÃdÃtavya÷ | tat kim asya sambhavo 'sti yat kÃryam eva d­Óyaæ na tu kÃraïaæ yena kÃryÃnupalabdhi÷ prayujyata ity ÃÓaÇkya vi«ayam asyà darÓayitum Ãha ##ti | ko 'sÃv evaævidho vi«aya ity Ãha ## vÃkyopak«epe | yadi punar g­hÃÇgaïaæ paÓyet d­ÓyÃnupalabdhir eva prayuktà syÃd ity abhiprÃyeïÃha ##ti | ##r avadhÃraïe | aÇgaïabhitte÷ paryantam avasÃnaæ | bhittiparyantena samaæ tulyam | sautrÃntikÃnÃm alokatama÷svabhÃva evÃkÃÓa iti | tanmayatyÃ(-tanmatyÃ) #<Ãlokasaæj¤akam >#ity uktam | atrÃkÃÓe kiæ pratyetavyam ity Ãha ##ti | yadà yaddeÓe ceti pÃÂhas tadà yo deÓo 'syeti vigraha÷ | yadà tu yaddeÓastheneti tadà yaÓ cÃsau deÓaÓ ca tatra ti«ÂhatÅti taddeÓastha iti | sa deÓo 'syeti vigraha÷ | etÃvatÃpi na j¤Ãyate kas tena pratipattrà dharmÅ k­ta ity Ãha ##ti | sa cÃsau g­hÃÇgaïadeÓaÓ ceti samÃsa÷ | aÇgaïasya prak­tatvÃd #<%%>#tasyaiva tayà ##paricchinnaæ dharmiïaæ karotÅti sambandha÷ | kim etÃvad evety Ãha ##ti | ##aÇgaïasyaiva | bhitteÓ ca prÃnto vÃcyas tasyÃ÷ paryanto 'vasÃnaæ ni«Âhà tena ##paricchinnaæ tena | ##tulyabalatvasamuccayÃrtha÷ | ## ityÃdinopasaæhÃravyÃjena lokÃdhyavasÃyasiddhaæ dharmiïaæ darÓayati | ## lokenaikatvenÃkalita÷ | tÃvÃn deÓo d­ÓyamÃna÷ kim Ãtmaka÷ ? deÓÃvayavo bhÃgo yasya #< [DhPr p.128]># ## sa tathà | katham evaævidho dharmÅty Ãha -- ##ti | vahnir iti viÓi«Âo dhÆmajanane 'vyavadheyaÓakti÷ | tasyÃpy upalak«aïatvÃd anyasya dhÆmajanane 'pratibaddhasyÃbhÃvapratÅtir grahÅtavyà | ayam artha÷ -- lokas tÃvat tathÃvidhadeÓe dhÆmam anupalabhamÃnas tÃvati deÓe tathÃbhÆtavahnyabhÃvaæ pratyeti | na caitad evaævidhaæ dharmiïam antareïa ghaÂata iti sÃmarthyam anyathÃnupapattis tasmÃd ÃyÃta upasthita÷ | ata ##pi i«Âaæ viruddhakÃrye 'pi deÓakÃlÃdyapek«aïam | (PV I 6=8) iti bruvataivaæ dharmÅ«Âa eveti bhÃva÷ | nanv apratyak«asyÃpi dharmitve katham ihetÅdam ??? ihapratyayÃntarasya nirdeÓa ity aÓaÇkyÃha -- ##ti | ##Óabdo yasmÃdarthe | ## ihaÓabdasya nirdi«ÂasyÃkÃraæ pratyavam­Óati | pratyak«avastupratipÃdako nirdeÓas tathokta÷ | nanu yadi d­ÓyÃd­ÓyasamudÃyo dharmÅ ghaÂate tadà kÃryasvabhÃvahetvor api kim ayaæ na sambhavatÅty Ãha -- ##iti | ##kÃryÃnupalambha eva | ##kin tv ##kÃryaviÓe«e svabhÃvaviÓe«e ca tatra tatra kÃryahetor dhÆmavÃkyÃd agnipauru«eyatvÃd asiddhau tathÃvidho dharmÅ suvyakta iti na tatra darÓitas tulyatvÃ(-nyÃ)yatayà và dra«Âavya÷ | kathaæ hetÃv apy evaævidhasya dharmiïa÷ sambhava ity [verb. itth--] Ãha -- #<Óabdasye>#ti | ##ÓrÆyamÃïa÷ ##aÓrÆyamÃïa÷ ##| anenÃvaÓyaæ d­ÓyÃd­ÓyaÓabdasamudÃyo 'tra dharmÅti darÓitam | d­ÓyÃd­ÓyÃtmanà ca Óabdena dharmiïà bhÃvyam iti pratipÃdyajanasaæÓayÃropÃbhyÃm ÃyÃtam | na hi pratipÃdya÷ ÓabdasyÃnityatve saæÓayÃno viparyasyati, arthÃt ghaÂaÓabda eva, ÓrÆyamÃïa eva ca sandegdhi, viparyasyati và | kin tv ahe(ha)ghaÂapaÂÃdiÓabde ÓrÆyamÃïe Órute Óro«yamÃïe ca | tatas tadanurodhÃt pratyak«Ãpratyak«aÓabdasamudÃyo 'nityatve sÃdhye dharmÅ prasahya patita÷ | tadvad ihÃpi kÃryÃnupalambhe | amum eva nyÃyam anyatrÃpy atidiÓann Ãha -- ##ti | ##'vadhÃraïe ##iti viÓe«aïavyÃjena dharmiïo lak«aïam uktam | kÃryÃnupalabdhiprayogas tv evaæ karttavya÷ | yatra yasya kÃryam upalabdhilak«aïaprÃptaæ nopalabhyate tat tu tajjananÃpratibaddhasÃmarthyaæ nÃsti | yathà kvacid d­ÓyamÃne 'Çkure tathÃvidhaæ bÅjam | nopalabhyate cÃtropalabdhilak«aïaprÃpto dhÆma iti | anena ca kÃryÃnupalambhapradarÓanena yaj jalpitaæ jalpamahodadhinà ni÷Óabde deÓe ÓabdamÃtrÃbhÃve sÃdhye kas tadekaj¤Ãnasaæsargivastvantaropalambho yena ÓabdÃbhÃvavyavahÃro bauddhÃnÃæ bhaved iti tat pratyuktaæ dra«Âavyam | tathà hi nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni Órotraj¤ÃnakÃraïÃni santi | Órotraj¤ÃnÃbhÃvÃd iti kÃryÃnupalabdhi÷ sphuÂaiva | Órotraj¤ÃnÃnupalambhaÓ ca tadanyaj¤ÃnopalambharÆpa÷ saævidito 'sty eva | ekaj¤Ãnasaæsargitvaæ cÃnyonyÃvyabhicaritopalambhatvam ity uktaæ purastÃt | prayogas tv anantaravad vij¤Ãnatvya iti || #< [DhPr p.129]># #< vyÃpakÃnupalabdhir yathà na atra ÓiæÓapà v­k«ÃbhÃvÃd iti II-33># ## #< svabhÃvaviruddhopalabdhir yathà na atra ÓÅtasparÓo vahner iti II-34># ## vyÃpakÃnupalabdhiæ vyÃkhyÃtum Ãha -- ##ti | tÃdÃtmyÃviÓe«e 'pi yathà kaÓcid eva dharmÅ vyÃpya itaro vyÃpakaÓ ca tathà prÃg eva dharmottareïa nirïÅtam | ##iti ca dharmyapek«ayà v­k«atvÃdi | ## na ÓiæÓapÃtvam ity artha÷ | ##ti ca dharmiïà dharmasya v­k«atvasya nirdeÓa÷ | nanÆpalabdhilak«aïaprÃptasya tÃvad v­k«atvasyÃnupalabdhi÷ prayoktavyà | tathà ca ÓiæÓapÃtvam api d­Óyam eva ni«edhyam iti d­ÓyÃnupalabdhir eva prayogÃrhaty Ãha -- ##ti | na kevalaæ pÆrvikà viÓi«Âe vi«aye kin tv ayam apÅty apiÓabda÷ | #<ÓiæÓapÃtvasyÃd­Óyasye>#ti -- yadi syÃd d­Óyam eva syÃd iti sambhÃvanÃm ativ­ttasyety artha÷ | evam uttaratrÃpy ad­Óyatvam Åd­Óyam eva dra«Âavyam | tasyÃbhÃve sÃdhya ity adhyÃhÃra÷ | #< [DhPr p.130]># ## __________NOTES__________ [85] dÆratvÃt -- BD ___________________________ #< viruddhakÃryopalabdhir yathà nÃtra ÓÅtasparÓo dhÆmÃd iti II-35># ## ko 'sÃv evaævidho vi«aya ity Ãha -- t## vÃkyopanyÃse | ##pratyÃsannau samunnatÃv uccau | ## ##gahvaraæ tenopeto yukta÷ | dvitÅya ekayà Óilayà ghaÂate nimitta ekaÓilÃrÆpas tÆpa iti yÃvat | tattvenaiva ca ##| ##t­ïam | nirgatau v­k«akak«au yata iti vigraha÷ | bhavaty evaæ tathÃpi katham asyÃ÷ prayoga ity Ãha ##ti | ##avadhÃraïe ##ty asyÃnantaraæ dra«Âavyam (-vya÷) | ##tÃd­Óasya dra«Âu÷ | bhavatu dra«Âu[s] tÃvad dÆradeÓasthÃyitayà ÓiæÓapÃyÃvivekas tathÃpi yenaiva v­k«ÃbhÃvaæ pratipadyate tenaiva ÓiæÓapÃbhÃvam api kiæ na pratipadyata ity Ãha ##ti | ##yasmÃt | kathaæ d­ÓyÃnupalambhÃd avasyatÅty Ãha ##ti prakaraïÃt | kutas tarhi ÓiæÓapÃtvÃbhÃvam avaitÅty Ãha #<ÓiæÓape>#ti | ##Óabdo vaidharmye | ##tasmÃdarthe | ##ÓabdenÃbhÃvo 'bhÃvavyavahÃraÓ cokto dra«Âavya÷ | evam uttaratrÃpi pratyeyam | prayoga÷ punar Åd­Óa÷ kÃrya÷ yatra yasya vyÃpakaæ nÃsti na tat tatrÃsti | yathÃasati prameyatve prÃmÃïyam | nÃsti ca v­k«atvaæ ÓiæÓapÃtvasya vyÃpakam iti | anena vyÃpakÃnupalambhasya vyÃpyÃbhÃve gamakatvapratipÃdanena nityÃnÃm arthakriyÃkÃritvÃbhÃva÷ kramayaugapadyayo vyÃpakayor abhÃvÃd ityÃdi darÓitaæ dra«Âavyam || ##tyÃdinà svabhÃvaviruddhopalabdhiæ vyÃca«Âe mÆle tÆdÃhriyata ity adhyÃhÃra iti darÓayann Ãha ## iti | sukhapratipattyarthaæ maulaæ dharmyÃdipravibhÃgaæ darÓayann Ãha ## | eteneÓvare 'py ekopÃdÃnÃdivikalpe sampradÃnÃdivikalpÃbhÃvo viruddhopalabdhiprasaÇgena darÓita÷ | vikalpasya vikalpÃntareïa sahÃsthitilak«aïasya virodhasya svasantÃne siddhatvÃt | tataÓ ca tasyÃnirÆpyakartt­tvam ÃyÃtam | anyathà yugapad d­«ÂotpÃdÃnÃm anutpatti÷ prasajyeta | anirÆpyakartt­tve cadhipatyamÃtreïa kartt­tvaæ syÃt | tathà ca karmaïà siddhasÃdhanatvam ÅÓvarasÃdhanÃnÃæ kÃryatvÃdÅnÃm ityÃdi darÓitam || viruddhakÃryopalabdhiæ vyÃcak«Ãïa Ãha ##ti | mÆlagamikà vivak«itÃbhÃvapratipÃdaketi vivak«itam iti darÓayitum Ãha ##ti | pÆrvavad dharmyÃdikathanam | #< [DhPr p.131]># ## __________NOTES__________ [86] -upalabdhi÷ -- ABPHEN [87] virodhakÃryopalabdhi÷ -- A. [88] yatra -- A [89] -niv­ttir anumÅyate -- AC. [90] sarvÃpavaraka- -- APHEN. [91] iti om. -- APHEN. ___________________________ ## __________NOTES__________ [92] iti om. -- E. ___________________________ ## __________NOTES__________ [93] iti om. -- BCD. [94] -prati«edha÷ -- C. ___________________________ tasminn iyaæ prayoktavyety Ãha -- ## | ##viruddhaÓÅtasparÓayo÷ | ##avadhÃraïe | ##purvasmÃd vaidharmye | ka÷ punar Åd­Óo vi«aya ity Ãha -- ## | nanu ca pradÅpaÓikhÃprabhÃve(-bhave) dhÆme 'pi na ÓÅtasparÓÃbhÃva÷, tat katham iyaæ gamikety Ãha ##ti | ##grahaïaæ ÓÅtasthÃnopalak«aïÃrtham | ## nirgacchantam | anyatra ca gamyamÃno dhÆma÷ katham anyatra ÓÅtÃbhÃvaæ sÃdhayatÅty Ãha ##ti | iha viruddhakÃryopalabdhau | d­ÓyamÃnaÓ cÃsau dvÃradeÓaÓ ca tena sahita÷ | upapattim Ãha -- ##ti | ##ÓÅtasparÓÃbhÃvasya ## avabodhas tasya pratipatter ##nirÆpaïaæ tasmÃt | ##iti yathÃpÆrvaæ kÃryÃnupalambhe vahnyÃdyabhÃvapratÅtisÃmarthyÃyÃtas tÃd­Óo dharmÅ tadvat | ayam asya bhÃva÷ ÓÅtasparÓÃbhÃvapratÅtir eveyaæ vim­ÓyamÃïÃvaÓyam evaævidhadharmiïam Ãkar«atÅti | prayoga÷ punar asyà evaæ karttavya÷ yatra dhÆmaviÓe«as tatra ÓÅtasparÓÃbhÃva÷ | yathà mahÃnasÃdau | tathÃvidhaÓ cÃtra dhÆma iti | etac cÃtyantÃbhyÃsÃj jhagiti dhÆmadarÓanÃc chÅtasparÓÃbhÃvapratÅtyudaye viruddhakÃryopalambhajam ekam anumÃnam ÃcÃryeïoktam iti dra«Âavyam | anabhyÃsadaÓayà #< [DhPr p.132]># ## __________NOTES__________ [95] jananÃd -- APHE. [96] mudgarÃdi÷ -- C. [97] vinaÓvarasyÃpek«aïÃd -- A. [98] nÃdhruva- -- B. [99] tadvad -- C. ___________________________ ## __________NOTES__________ [100] ca om. -- BD. [101] svabhÃvÃnupalabdhirÆpatà syÃt | svabhÃvÃnupalabdhirÆpà cÃbhyupetà pÆrvÃcÃryair ity Ãha -- Âi- [102] tayà -- A. [103] ya evaæ -- A. [104] d­ÓyamÃnÃtmatvam -- APHEN. [105] atha na vastv ekatvavirodho 'nayo÷ paraæ yo vi«edho dhruvabhÃvitvasya vidhÅyate sa | yady ayà (?) d­Óyatve sati pÆrvÃnupalabdhi«v iva bhavet tadà nÃsyÃnupalabdhe÷ | atha bhavatu nityatvasyÃvastuna evaæ ni«edha÷, piÓÃcÃdÅnÃæ tu satÃæ kathaæ ni«edha ity Ãha -- Âi- [106] yadaiva -- B. [107] -Ãtmatvani«edha÷ -- APHEN. ___________________________ punar aj¤Ãte 'numÃne kÃryaliÇgajaviruddhopalambhaje bhavata÷ | tathà hi yatra dhÆmas tatra sarvatra vahnir yathà yaskÃrakuÂyÃæ dhÆmaÓ cÃtreti kÃryaliÇgajam ekam atra niyataprÃgbhÃvi, tadanu yatra vahnir na tatra ÓÅtasparÓo yathà rasavatÅpradeÓe vahniÓ cÃtreti viruddhopalambhajaæ dvitÅyam iti || ##tyÃdinà viruddhavyÃptopalabdhiæ [52b] vyÃca«Âe | pÆrvavat sÃdhyÃdipradarÓanaæ | ##ti nipÃtasamudÃya÷ kim punar ity asyÃrthe varttate | nanu kim ajÃtasyÃpi vastuno nÃÓam avaÓyaæ bhÃvinaæ kecid icchanti yenÃpiÓabda÷ samuccayo vyÃkhyÃta iti ? nai«a do«a÷ | ajÃtasya tÃvad ani«ÂatvÃd eva nÃvaÓyambhÃvÅ vinÃÓa÷, jÃtasyÃpi nÃvaÓyambhÃvÅtÅtthaæ mÆle %<'pi>%Óabda÷ | kevalaæ ##ti vyÃcak«Ãïena dharmottareïÃyam artho na vyaktÅk­ta÷ | tatrÃpi kim punar ajÃtasya yasya vinÃÓa eva ne«Âa ity abhiprÃyeïa #<[DhPr p.133]># ## __________NOTES__________ [108] -Ãtmatvam -- APHEN. [109] ghaÂo om. -- APHEN. [110] vastuni ghaÂÃdau -- C. [111] -ni«edha÷ -- ABPEHN. ___________________________ yojanÅya÷ | yadvà prÃgabhÃvasyÃnÃder ajÃtasyÃpi nÃÓam avaÓyambhÃvinaæ kecid icchantÅti tadapek«ayà ##Óabda÷ samuccaye | tanmudgarÃdyapek«ate vinaÓvaro vinaæ«Âum iti Óe«a÷ | ##hetvantarasya | prayoga÷ punar Åd­Óa÷ karttavya÷ yadyadavasthÃprÃptau hetvantaram apek«ate na tad avaÓyaæ tadrÆpaæ bhavati | yathà vastraæ raktarÆpatÃpattau rÃgadravyasaæyogÃpek«aæ nÃvaÓyaæ raktaæ bhavati | apek«ate ca bhÃvo vinaæ«Âuæ hetvantaram iti viruddhavyÃptopalabdhiprasaÇga e«a÷ | ata eva mÆle #<'pi>#Óabda÷ prasaÇgasÃdhanatvaprasaÇgÃrtho lak«yate | svatantrasÃdhanaæ tu viruddhavyÃptopalambhÃkhyam evaæ dra«Âavyam -- yo viruddhadharmasaæsargavÃn nÃsÃv eko yathà dravakaÂhine | viruddhadharmasaæsargavÃæÓ ca sÃmÃnyÃdir iti | nanu ca ko 'rthayor virodha÷, ki¤ cÃsya virodhasya sÃdhakaæ pramÃïam ity ÃÓaÇkÃm apakÃrttum Ãha ##ti | ##ÓabdenÃvaÓyambhÃvitvam ##ÓabdenÃnavaÓyambhÃvitvam uktaæ dra«Âavyaæ | anyathà kena nityo vinÃÓo 'bhyupeto yenÃsyÃnityatÃpi (pa)dyeta | yac ca pÆrvaæ dhruvabhÃvitvaÓabdaæ viv­ïvatÃnena dhruvam avaÓyaæ bhavatÅti viv­taæ tac ca vyÃhanyeta | samprati virodham upapÃdayati ##iti | ##hetau | idÃnÅæ parasparaparihÃrasthitalak«aïavirodhavyavasthÃpakaæ d­ÓyÃnupalambhaæ darÓayitum Ãha ##ti | kathaæ d­ÓyatayÃbhyupa[ga]tasya ni«edha ity Ãha ##iti | evam vak«yamÃïena prakÃreïa | tam evÃha ##iti | ##naivaæ ##vaÓyambhÃvisvarÆpo ##pratÅyate | yady apy evaæ tathÃpi d­ÓyÃtmakÃbhyupagama ity Ãha ## iti | ##yasmÃt | evam anantaroktena krameïa d­ÓyamÃnasyÃd­ÓyenÃvastunÃnyonyaparihÃrasthitalak«aïavirodhavyavasthÃyÃæ tÃvad evaæ d­ÓyÃnupalambha upÃya÷ | vastunÃpy ad­Óyena tathÃtvavyavasthÃyÃm evopÃya iti darÓayituæ ##tyÃdinopakramate | na kevalaæ kalpitasyÃvastuna ity ##Óabda÷ | ##hetÃv evamarthe và | ##ti vastvapek«ayà | #< [DhPr p.134]># kÃryaviruddhopalabdhir yathà nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni ÓÅtakÃraïÃni santi vahner[112]iti II-37 __________NOTES__________ [112] agner -- BCPHEN. ___________________________ ## __________NOTES__________ [113] prati na tÃni santÅti -- APHEN. ___________________________ ##|| __________NOTES__________ [114] deÓe -- ABCDPHEN. [115] iti om. -- ABPHEN. ___________________________ #<%%>#ÓabdÃrthaÓ cakÃra iti kecit | anye tu avastuno 'd­Óyatvasya siddhatvÃt kiæ tadanuvÃdena kÃryam ? tato dvayam apy etad vastvapek«ayà yojyaæ | vastuno d­Óyasya ghaÂÃder ad­Óyasya piÓÃcÃde÷ | anyathà piÓÃcÃdivastunas tathÃtvaæ noktaæ syÃt | prak­taæ ca tad eva iti pratipannÃ÷ | bhavaty evaæ tata÷ kiæ siddham ity Ãha -- ##ti | #<%%>#ghaÂavat | anyatra anyasmin d­ÓyamÃne vastuni | nanu bhavatu d­ÓyÃnupalambhÃd d­ÓyÃmÃneÇgulyÃdau sarvasya sumervÃdes tÃdÃtmyani«edhas tathÃpy uktÃsvanupalabdhi«u kutrÃyam antarbhavatÅty ÃÓaÇkÃm apakÃrttum upasaæhÃravyÃjenÃtideÓam apy Ãha ##iti | evaæjÃtÅyakasyaivam prakÃravata÷ | evam prakÃrasyety ukte vacanabhaæ (vacanalabhyaæ ?) syÃt | tatrÃntarbhÃvo darÓita eveti bhÃva÷ | atha yadi d­ÓyÃnupalambhÃd anyatrÃnyasya d­ÓyasyÃd­Óyasya và tÃdÃtmyani«edha÷ kathaæ viruddhe(-ddha)vyÃptopalabdher avatÃra iti cet | na do«a÷ | virodhapratipattikÃle d­ÓyÃnupalambhasya vyÃpÃrÃt | tadavagatavirodhena tu vyÃptaæ yatra d­Óyate viruddhavyÃptopalambhÃd eva vivak«itÃbhÃvapratÅtir iti kim avadyaæ || ##tyÃdinà kÃryaviruddhopalabdhiæ viv­ïoti | pÆ­vavad dharmyÃdipradarÓanaæ | ##iti ÓÅtanivarttanak«amÃd viÓi«ÂÃd iti dra«Âavyaæ | anyathà prati(dÅ)pÃdyÃtmana÷ ÓÅtanivarttakatvenÃnaikÃntikatÃpatte÷ | #< [DhPr p.135]># ## __________NOTES__________ [116] agner -- BCPHEN. ___________________________ ## __________NOTES__________ [117] agner -- APHEN. [118] prati«edhyatu«ÃrasparÓo -- C. [119] vyÃpakaæ ca D. [120] ca om. BPE. [121] ca om. -- B. [122] viÓi«Âe vi«aye -- B. ___________________________ kÃraïÃnupalabdhir yathà nÃtra dhÆmo vahnyabhÃvÃd[123]iti II-39 __________NOTES__________ [123] agnyabhÃvÃd -- BCPHNE. ___________________________ ## kÅd­Ói vi«aye 'syÃ÷ prayoga ity Ãha ## | na kevalaæ pÆrvaæ ity #<%%>#Óabda÷ | abhÃvo bhÃvavyavahÃraÓ c#<%<ÃbhÃva>%>#Óabdenokta÷ | syÃn mataæ | kathaæ puna÷ ÓÅtasparÓaÓÅtakÃraïe 'd­Óye vahnis tu d­Óya÷ sambhavati yenÃsyÃ÷ prayogo ghaÂata ity Ãha ##iti | #<%%>#pradeÓe ##iti ÓÅtasparÓaÓÅtakÃraïayor ad­Óyatve kÃraïaæ | ##iti vahner d­Óyate nibandhanaæ | #<%%>#bhÃsanaÓÅlo #<%%>#yasya tadbhÃvas tasmÃt | na kevalaæ nikaÂa ity #<%%>#Óabda÷ | #<%%>#tasmin deÓe | prayoga÷ punar evaæ kÃrya÷ yatra viÓi«Âo vahnir na tatra ÓÅtopajananÃpratibaddhaÓaktÅni ÓÅtakÃraïÃni | yathà kvacid anubhÆte pradeÓe | tathÃbhÆtaÓ cÃtra vahnir iti | etac cÃbhyÃsÃj jhagiti vahnidarÓanena tathÃbhÆtaÓÅtakÃraïÃbhÃvapratÅtijanmany ekaæ kÃryaviruddhopalambhajam anumÃnam uktam ÃcÃryeïeti dra«Âavyaæ | anyathà tu viruddhopalambhakÃryÃnupalambhaje dve ete anumÃne | tathà hi yatra vahnir na tatra ÓÅtasparÓa iti svabhÃvaviruddhopalambhajam ekam anumÃnaæ | yatra ca yatkÃryaæ nÃsti na tatra tatkÃraïaæ tajjananÃpratibaddhasÃmarthyam astÅti kÃryÃnupalambhajaæ dvitÅyam iti || #< [DhPr p.136]># ## __________NOTES__________ [124] na d­Óyaæ, d­Óyaæ na APHEN. [125] -sÃdhaka÷ -- C. [126] prati«idhyate -- B. [127] bhavej jvalito rÆpa- -- APHEN.[bhavej jvalitarÆpa- -- E. [128] [d­ÓyamÃnarÆpa eva -- C. [129] asyÃ÷ -- ABCDPHEN. [130] iti om. vl.] -- ABPHEN. ___________________________ vyÃpakaviruddhopalabdhiæ vyÃkhyÃtum Ãha ##tyÃdi | pÆrvavad dharmyÃdipradarÓanaæ | atrÃpi viÓi«ÂÃd vahner iti dra«Âavyaæ | asyÃpi prayogavi«ayam Ãha ##ti | kathaæ tayor ad­Óyatvaæ vahneÓ ca d­Óyatvaæ kathaæ ca na ÓÅtasparÓa eva tu«ÃrasparÓa ity ÃÓaÇkÃtritayam apÃkurvann Ãha ##ti | ##hetau niyame và | tayor bhedam upapÃdayati ##ti | #<ÓÅtamÃtram >#aÓÅtavyÃv­ttimÃtraæ | tata÷ ÓÅtamÃtrÃbhÃvÃt | ÓÅtaviÓe«aÓ cÃsau tu«ÃrasparÓaÓ ceti vigraha÷ | kathaæ tadabhÃvaniÓcaya ity Ãha #<ÓÅtaviÓe«asye>#ti | e«a ca vÃstavo niv­ttikrama÷ parÃmarÓadaÓÃyÃæ darÓito na tu tatprayogakÃlika÷ | tathÃtve hi naikam anumÃnam idaæ syÃt | ##tyÃdinopasaæharati | ##evamarthe | tasmÃdarthe và | etena yad yatra niyatasahopalambhaæ tat tato na bhidyate | yathaikasmÃc candramaso dvitÅyaÓ candramà | niyamasahopalambhas tu nÅlÃdij¤ÃnenetyÃdi darÓitaæ dra«Âavyaæ || kÃraïÃnupalabdhiæ vivari«ur Ãha ##ti | nanu dvayor api tulyasvaj¤ÃnajananayogyatÃrÆpatvÃt tulyad­Óyatvam iti katham asyÃ÷ prayoga ity ÃÓaÇkya vi«ayam asyà darÓayituæ ##tyÃdinopakramate | nanu manomodakopayogymÃtram etat na punar Åd­Óo vi«ayo 'sti yatrÃgnir eva d­Óyo na dhÆma iti kathaæ pÆrvoktÃtikrama ity Ãha ##ti | ##jalÃdhÃraviÓe«a÷ | nirgata÷ ##calanaæ yasmÃt sa tathà sa cÃsÃv #<Ãyato># mahÃn iti tathà | sa cÃsau ##cety evaæ vigraha÷ kÃrya÷ | #<Ãyata>#grahaïena hradasya mahattvÃd ##bhÆyas tv amata eva dhÆmasya tato bhedenÃnupalak«aïam iti darÓayati | puna÷ kiæ viÓi«Âe ? ## hemantasaæj¤ake kÃle | ##'dhik­taÓ cÃsau vëpaÓ ceti #< [DhPr p.137]># ## prati«edhyasya yat kÃraïaæ tasya yad viruddhaæ tasyopalabdher udÃharaïaæ yatheti | asyeti dharmÅ | romïÃæ har«a udbheda÷ | sa Ãdir ye«Ãæ dantavÅïÃdÅnÃæ ÓÅtak­tÃnÃm, te viÓi«yante[131]tad anyebhyo bhayaÓraddhÃdik­tebhya iti romahar«ÃdiviÓe«Ã÷ | te na santÅti sÃdhyam | dahana eva viÓi«yate tadanyasmÃd[132]dahanÃc chÅtanivartanasÃmarthyeneti dahanaviÓe«a÷ | kaÓcid dahana÷ sann api na ÓÅtanivartanak«amo yathà pradÅpa÷ | tÃd­Óaniv­ttaye viÓe«agrahaïam | sannihito dahanaviÓe«o yasya sa tathokta÷ | tasya bhÃvas tasmÃd iti hetu÷ | yatra ÓÅtasparÓa÷ sann apy ad­Óyo dahanaviÓe«o yasya sa tathokta÷ | tasya bhÃvas tasmÃd iti hetu÷ | yatra ÓÅtasparÓa÷ sann apy ad­Óyo romahar«ÃdiviÓe«ÃÓ cÃd­ÓyÃ÷, tatrÃyaæ prayoga÷ | romahar«ÃdiviÓe«asya d­Óyatve d­ÓyÃnupalabdhi÷ prayoktavyà | ÓÅtasparÓasya d­Óyatve kÃraïÃnupalabdhi÷ | tasmÃd abhÃvasÃdhano 'yam | rÆpaviÓe«Ãd dhi dÆrÃd __________NOTES__________ [131] viÓe«yante -- B. [132] viÓe«yante 'nyasmÃd -- B.; viÓi«yante 'nyasmÃd -- C.D. ___________________________ tathà tasy#<%%>#Ærdhvaæ gamanaæ yasmin yasmÃd và sa tathà | kÃlaviÓe«e 'py asyÃ÷ prayoga iti darÓayati ## | sandhyÃkÃlocitaæ tama÷ ##tasmin virale mandapracÃre | kutra ? hrade tathÃvidhe ca tamasi sati | ##tasmÃd | vahner api tatreyaæ gatir bhavi«yatÅty Ãha -- ## iti | ##pÆrvavat | ##iti «a«ÂhÅ puna÷ «a«Ây atas arthetyÃdinà (PÃïini 2.3.30) ##ÓabdasyÃtasarthapratyayÃntaratvÃt | tathà hi Ærdhvaæ[rdhva]ÓabdÃd uparyupari«ÂhÃd (PÃïini 5.3.39) itir itpratyayo nipÃtita÷ | tenaiva sÆtreïordhvaÓabdasyopÃdeÓo 'pi | ## 'vati«ÂhamÃna÷ | anekÃrthatvÃd dhÃtor gacchann iti và | ## jvÃlÃrÆpeï#<ÃdhÃrarÆpeï>#endhananivi«Âena | ##hetau | ##tasmin sthÃnaviÓe«e | asya kÃraïÃnupalambhasya | tamisrÃyÃm eva tu rÃtrau nirÃdhÃrake pradeÓe kÃraïÃnupalabdhe÷ prayoga÷ sukara÷ tatra vahner d­ÓyatvÃd dhÆmasya sato 'py ad­ÓyatvÃt | anena punar evaævidhaæ vi«ayaæ parityajyÃnyaæ vi«ayam upapÃdayatà kim ity ÃtmÃyÃsati iti na pratÅma÷ | evaæ tu prayoga÷ kÃrya÷ -- yatra yasya kÃraïaæ nÃsti na tat tatrÃsti | yathà bÅjÃbhÃve Çkura÷ | nÃsti cÃtra dhÆmasya kÃraïaæ vahnir iti | etena yatra yatra vij¤Ãnasya kÃraïaæ vij¤Ãnaæ nÃsti na tatra vij¤Ãnam upapadyate | yathopalaÓakale | nÃsti ca prÃgbhavÅyaæ vij¤Ãnaæ kalalÃvasthÃyÃm iti kÃraïÃnupalabdhiprasaÇga÷ sucitas tulyanyÃyÃrtha÷ || kÃraïaviruddhopalabdhiæ vyÃkhyÃtum Ãha ##ti | pÆrvavad dharmyÃdipradarÓanaæ | ##pulaka ity artha÷ | ##dharoparisthitadantapaÇktibhyÃæ satvaram abhihanyamÃnÃbhyÃæ kaÂakaÂakÃraïaæ | #<Ãdi>#Óabdena ÓarÅrakampasya grahaïaæ | sukhÃd ity Ãdigraheïa har«avÅrarasayor grahaïaæ | #< [DhPr p.138]># ## __________NOTES__________ [133] bhÃva÷ prati -- PHEN. bhÃva prati -- A. [134] tatrÃsyÃ÷ prayoga -- ABCDPHEN. ___________________________ kÃraïaviruddhakÃryopalandhar yathà -- na rosasar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«avÃnayaæ pradeÓa÷, dhÆmÃditi II-41 prati«edhyasya yat %%tasya yad %%tasya yata kÃryaæ tasy%% udÃrarttavyà -- %%ti ayaæ %% iti[135]dharmÅ | yogo %% | yomahar«ÃdiviÓe«air yuktaæ romahar«ÃdiviÓe«ayuktam[136]| tasya sambandhÅ puru«o[137][138]%%puru«a÷ | tadvÃn na vahbatÅti sÃdhyam | dhÆmÃditi hetu÷ | __________NOTES__________ [135] ayaæ deÓa iti APHEN. [136] -har«aviÓe«a- -- C. `romahar«ÃdiviÓe«ayuktam' nÃsti -- B. [137] `puru«o' nÃsti -- C. [138] %% ___________________________ kiæ ÓÅtanivarttanÃk«amo 'py asti dahano yena tato viÓi«yata ity Ãha -- ## iti | sannihito dahanaviÓe«o yasyeti vigr÷ïan sannihitaÓ cÃsau dahanaviÓe«aÓ ceti yad anyena vyÃkhyatuæ tadapahastayati | tadà hi vyadhikaraïÃsiddho hetu÷ syÃd iti | kva punar asyÃ÷ prayoga ity Ãha -- ##ti | nanu ÓÅtasparÓaromahar«aviÓe«ÃïÃm ad­Óyatve kathaæ vahner d­Óyatvam ity Ãha -- ##ti | ##yasmÃt | ##evam anantaroktena nyÃyena | ##viÓe«e 'sya kÃraïaviruddhopalambhasya | e«a tu prayogo 'bhidhÃnÅya÷ -- yatra yatkÃraïaviruddham asti na tat tatrÃsti | yathà Óle«maviruddhe pitte na Ólai«miko vyÃdhi÷ | asti ca romahar«ÃdikÃraïaviruddho vahnir ##ti | etad apy atyantÃbhyÃsä jhag iti sannihitadahanaviÓe«atvÃvagamamÃtre romahar«ÃdiviÓe«ÃbhÃvapratÅtyudaye saty ekam ÃcÃryeïoktaæ | dharmottareïÃpi tathà vyÃkhyÃta iti dra«Âavyaæ | anyathà tu viruddhopalambhakÃraïÃnupalambhasambhave dve ime anumÃne | tathà hi -- yatra vahnir na tatra ÓÅtasparÓa iti viruddhopalambhajam ekam anumÃnaæ | yatra ÓÅtasparÓÃbhÃvo na tatra tatkÃryaromahar«ÃdÅti kÃraïÃnupalambhajaæ dvitÅyam iti || prati«edhyasyetyÃdinà kÃraïaviruddhakÃryopalabdhiæ vyÃca«Âe | pÆrvavad dharmyÃdipradarÓanaæ | romahar«ÃdiviÓe«air yuktaÓ cÃsau puru«aÓ ceti karmadhÃrayaæ k­tvà sa vidyate yatra sa tadvÃn iti ÓÃntabhadrena vyÃkhyÃtaæ | tac cÃvadyaæ | yata÷ karmadhÃrayamattvarthÅyÃd bahuvrÅhir eva lÃghavena iti vacanÃd romahar«ÃdiviÓe«ayukta÷ puru«o yatrety evaæ viÓi«Âe pradeÓe 'vagate kiæ matvarthÅyeneti manyamÃno mahÃvaiyÃkaraïo yaæ dharmottara÷ prÃha -- ##iti bhÃve ni«Âhà | yady evaæ k­«ïa÷ sarpo #< [DhPr p.139]># romahar«ÃdiviÓe«asya[139]pratyak«atve d­ÓyÃnupalabdhi÷ | kÃraïasya ÓÅtasparÓasya pratyak«atve kÃraïÃnupalabdhi÷ | vahnes tu[140]pratyak«atve kÃraïaviruddhopalabdhi÷ prayoktavyà | taryÃïÃm apy ad­Óyatve 'yaæ prayoga÷ | tasmÃd abhÃvasÃdhano 'yam | tatra[141]dÆrasthasya pratipattur dahanaÓÅtasparÓaromahar«ÃdiviÓe«Ã apratyak«Ã÷ santo 'pi, dhÆmas tu pratyak«o yatra, tatraitat pramÃïam | dhÆmas tu yÃd­Óas taddeÓe[142]sthitaæ ÓÅtaæ nivartayituæ samarthasya vahner anumÃpaka÷ sa iha grÃhya÷ | dhÆmamÃtreïa tu[143]vahnimÃtre 'numite 'pi na ÓÅtasparÓaniv­tti÷, nÃpi romahar«ÃdiviÓe«aniv­ttir[144]avasÃtuæ Óakyeti na dhÆmamÃtraæ[145]hetur iti dra«Âavyam iti|| __________NOTES__________ [139] romahar«aviÓe«a -- DB. [140] vahne÷ -- CD. [141] yatra -- A. [142] tasmin deÓe -- ACPHEN. [143] tu om. -- A. [144] har«Ãdi- -- DB. [145] Óakyata iti -- C.; Óakyeti dhÆma- -- A.; Óakyete na dhÆma- -- H. ___________________________ yasmin valmÅke lohita÷ ÓÃlir yasmin grÃme gaura÷ kharo yasmin naraïya iti bahuvrÅhiïà bhavitavyaæ | tataÓ ca k­«ïasarpavÃn valmÅko lohitaÓÃlimÃn grÃmo gaurakharavad araïyam iti na syÃt | sÃdhavaÓ cÃmÅ prayogas tat katham anenaivaæ vyÃkhyÃtam iti cet | nai«a do«a÷ | yasmÃt karmadhÃrayamatvarthÅyÃd bahuvrÅhir lÃghavena itÅdaæ vacanaæ saæj¤ÃÓabdaæ varjayitvà veditavyaæ | saæj¤ÃÓabdÃÓ caite k­«ïasarpalohitaÓÃligaurakharaÓabdà iti sÃdhÆktaæ ## iti | romahar«ÃdiviÓe«ayuktam iti romahar«ÃdiviÓe«ayoga ity artha÷ | tasya tadyuktasya tadyogasya sambandhÅ | sambandhÅty anena sambandha«a«ÂhÅyaæ samasyata iti darÓayati | yato 'yaæ romahar«ÃdiviÓe«ayoga÷ svÃtmanà puru«aæ vyavacchinatti | tato vyavacchedaka÷ san puru«aæ svasambandhinam upapÃdayati | kadÃyaæ prayogo dra«Âavya ity Ãha -- ## iti vahniÓÅtasparÓaromahar«ÃdiviÓe«ÃïÃæ | ##avadhÃraïe | kasmÃd evam ity Ãha -- ##tyÃdi | ##ÓabdÃrthaÓ cÃtrÃrthÃd dra«Âavya÷ | yata evaæ ##| ##ity ayam apÅti dra«Âavyaæ | kva punas trayÃïÃm apratyak«atvaæ dhÆmasya tu pratyak«atvam ity Ãha -- ##ti vÃkyopek«epe | vidyamÃnà py ##yady abhavi«yan niyatam upÃlapsyanteti sambhÃvanÃm ativ­ttÃ÷ | ##ti hetubhÃvena viÓe«aïaæ | tato 'yam artha÷ -- dÆrasthatvÃt pratipattus te santo 'py apratyak«Ã iti | ##sthÃne | etat kÃraïaviruddhakÃryarÆpaæ sÃdhanaæ pramÃïam ity anumÃnÃkhyapramÃïajanakavÃt | adÆrasthatve tu pratipattu÷ prÃkÃrÃdivyavahitoddeÓe 'yaæ prayogo dra«Âavya÷ | dhÆmaÓabdena viÓi«Âo dhÆmo vivak«ita iti darÓayati -- ##iti | ##Óabdo viÓe«Ãrtha÷ | etad eva vyatirekamukheïa dra¬hayann Ãha -- ##ti | ##pÆrvasmÃd vaidharmyam Ãha | ##hetau | dvitÅya ##evam artha÷ | #< [DhPr p.140]># ## ## #<%%ityÃdi[146]| %%'nupalabdhiprayogÃ÷ | idam ÃnantaraprakrÃntà nirdi«ÂÃ÷ | tatra kiyatÃm api grahaïe prasakta Ãha -- %% iti | kÃryÃnupalabdhyÃdÅnÃm api trayÃïÃæ caturïÃæ và grahaïe prasakta Ãha[147]-- %% | tatra[148]daÓÃnÃm apy udÃh­tamÃtrÃïÃæ grahaïaprasaÇge saty Ãha[149]-- %% iti | etad uktaæ bhavati aprayuktÃ[150]api prayuktodÃharaïasad­ÓÃÓ ca sarva eveti | daÓagrahaïam antareïa sarvagrahaïa kriyamÃïe prayuktodÃharaïakÃrtsnyaæ gamyeta[151]| da÷agrahaïÃt[152]tÆdÃharaïakÃrtsnye[153]'vagate sarvagrahaïam atiricyamÃnam udÃh­tasad­ÓakÃrtsnyÃvagataye[154]jÃyate[155]|># __________NOTES__________ [146] ime sarve ityÃdi om. -- HN. ima ityÃdi -- ABDEP. [147] prasakte satyÃha -- PHEN.; prasaktety Ãha -- A. [148] tatra om. -- ABPHEN. [149] prasaÇge Ãha -- PHEN. [150] bhavati | prayuktà -- C. [151] gamyate -- ABCDPHEN. [152] daÓagrahaïodÃharaïa- -- B. [153] -grahaïÃd Ãh­takÃ- -- B. [154] -adhigataye] -- C. [155] jÃtam -- E. ___________________________ prayoga÷ punar Åd­Óo vÃcya÷ -- yatra yatkÃraïaviruddhakÃryam asti tatra tan nÃsti | yathà ruditaviÓe«e sati na smitaviÓe«a÷ | romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«avattvakÃraïaÓÅtasparÓaviruddhavahnikÃrya¤ cÃtra dhÆma iti | etad apy atyantÃbhyÃsä jhag iti dhÆmadarÓanena romahar«Ãdiyuktapuru«avattvÃbhÃvapratÅtyudaye sati kÃraïaviruddhakÃryopalabdhijam ekam anumÃnam uktam ÃcÃryeïeti dra«Âavyaæ | anyathà kÃryahetuviruddhopalambhakÃraïÃnupalambhasambhavÃni trÅïy amÆny anumÃnÃni | tathà hi -- tadeyaæ paripÃÂi÷ -- yatra dhÆmas tatrÃgnir iti kÃryahetujam ekam anumÃnaæ | yatra vahnir na tatra ÓÅtasparÓa iti viruddhopalambhajaæ dvitÅyaæ | yatra ÓÅtasparÓÃbhÃvo na tatra tatkÃryaromahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«abhÃva iti kÃraïÃnupalambhajaæ t­tÅyam iti | ete ca prakÃrà anupalabdher upalak«aïaæ veditavyÃ÷ | anyÃsÃm api vidhÃnasambhavÃt | tathà hi vyÃpakaviruddhakÃryopalabdhir apy asti -- yathÃtra tu«ÃrasparÓo dhÆmÃd iti | kÃryaviruddhakÃryopalabdhir apy asti -- yathà nÃyaæ nitya÷ kadÃcitkÃryakÃritvÃd iti | prati«edhyasya nityatvasya vyÃpakaæ niratiÓayatvÃt | tasya viruddhaæ sÃtiÓayatvaæ | tena vyÃptaæ kadÃcitkÃryakÃritvam iti | Ãsä ca yathÃsvaæ yathÃyogaæ prayogÃ÷ svayam ÆhyÃ÷ | #<[DhPr p.141]># ## __________NOTES__________ [156] antarbhÃva ity Ãha -- C. ___________________________ ## ## __________NOTES__________ [157] vidhÅtyÃdi -- PHEH. [158] arthÃd om. -- B. ___________________________ kecit tu nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni vahnikÃraïÃni santi tu«ÃrasparÓÃd iti kÃryaviruddhavyÃptopalabdhim icchanti | nÃtra dhÆmas tu«ÃrasparÓÃd iti kÃraïaviruddhavyÃptopalabdhim apÅti || sà ca prayogabhedÃd ekÃdaÓa prakÃreti yad uktaæ tadasahamÃnaÓ codayati yadÅti | atra [NB II 17, editor] dvau vastusÃdhanÃv eka÷ prati«edhahetur ity anenaika÷ prati«edhahetur ukta iti codayitur ÃÓaya÷ | ##tyÃdinà daÓagrahaïasya tÃtparyÃrthaæ vyÃca«Âe | ##Óabda÷ ÓaÇkÃyÃæ | ##grahaïasyÃpi tÃtparyÃrtham Ãha -- ##ti vÃkyopanyÃse | ## pÆrvavat | udÃh­ta evodÃh­tamÃtrÃïi te«Ãæ | anena dravyakÃrtsnyav­tta÷ sarvaÓabdo g­hÅta iti darÓitaæ | tarhi sarvagrahaïam evÃstu kiæ daÓagrahaïenety Ãha -- ##ti | prayuktodÃharaïakÃrtsnyaæ gamyeteti loke sarve padÃtu(ta)yo 'tra yoddhÃra÷ ityÃdau sarvaÓabdasyopadarÓitakÃrtsnyav­tasya darÓanÃd uktaæ | yady evaæ daÓagrahaïe 'py evaæ kiæ na syÃd ity Ãha -- ## iti | ##Óabdagrahaïarahitapak«Ãd vaidharmyam Ãha | ## adhikÅbhavad gatÃrthaæ sad iti yÃvat upadarÓitatulyÃv abodhÃya sampadyate | syÃd etat -- ime sarve daÓÃnupalabdhiprayogà ity etÃvataiva kriyatÃæ grahaïaprasaÇgo nirÃk­ta eveti kathaæ kÃryÃnupalabdhyÃdigrahaïam ÃcÃryasya nÃtiricyate kathaæ ca dharmottarasyai«Ã tÃtparyÃrthavyÃkhyà -- tat##Ãhety aparyÃlocitavyÃkhyÃnaæ [na] bhavatÅti cet | nai«a do«a÷ | tathà hi -- prÃktanaikÃdaÓagrahaïasyopalak«aïÃrthatvenÃnye«Ãm api vyÃpakaviruddhavyÃptopalabdhyÃdiprayogÃïÃm abhimatatvÃd ÃdyÃÇ kÃryÃnupalabdhyÃdiprayogÃn vihÃya daÓasaækhyÃpÆraïaæ k­taæ bhavaty eveti tadÃÓaÇkÃniv­ttyarthaæ kÃryÃnupalabdhyÃdigrahaïaæ k­tam ÃcÃryeïa | dharmottareïÃpi tathà vyÃkhyÃtam iti | na tarhi daÓagrahaïaæ karttavyam iti cet | na -- asyopalak«aïÃrthatvÃd ado«a e«a÷ | #<[DhPr p. 142]># ## __________NOTES__________ [159] tarhi om. -- C. [160] prayogabhedena bheda÷ -- APHEN.; prayogabhedÃd eva bheda÷ -- BC. [161] tu -- BC. ___________________________ prayogadarÓanÃbhyÃsÃt svayam apy evaæ vyavacchedapratÅtir bhavatÅti svÃrthe 'py anumÃne 'syÃ÷ prayoganirdeÓa÷[162] II-44 __________NOTES__________ [162] vyavacchedapratÅtir iti svÃrthÃnumÃne 'py asyÃ÷ prabhedanirdeÓa÷ -- C. ___________________________ ## __________NOTES__________ [163] ÓÃstraghaÂitÃnÃm -- APHEN.; ÓÃstraparighaÂitÃnÃm -- B.; ÓÃstragaditÃnÃæ pÃÂhÃntaram, --Âi- [164] prayogadarÓanÃbhyÃsakrameïa -- Âi- [165] iti om. -- CB. ___________________________ kathaæ saÇgraham antarbhÃvaæ gacchantÅty Ãha -- tÃdÃtmyeneti | tasyÃ÷ svabhÃvÃnupalabdher Ãtmà tadÃtmà tasya bhÃvas tena svabhÃvÃnupalabdhitvena | anupalabdhisvabhÃvà ity artha÷ -- itÅdaæ spa«ÂÅkaraïam api svabhÃvÃnupalabdhismÃrakatvena tatsvabhÃvà iti dra«Âavyaæ || ...r eva kiæ na ÓabdÃkhyà yata iti cet na -- paramparyagrahaïavyÃghÃtaprasaÇgÃt, na sÃk«Ãd eta ityÃdivak«yamÃïadharmottarÅyavyÃkhyÃnavyÃghÃtaprasaÇgÃc ceti | Óabdasya vyÃpÃro 'bhighÃtalak«aïa÷ tasya bhede bhidyamÃnatve 'pi | svabhÃvaviruddhÃdÅtyÃdigrahaïena kÃraïaviruddhÃdÅnÃæ grahaïaæ | kÃryÃnupalabdhyÃdÅtyÃdigrahaïena vyÃpakÃnupalabdhyÃdÅnÃæ grahaïaæ | arthÃntaravidhiprati«edhÃbhyÃm iti mÆle kÃraïat­tÅyÃd vivacanÃntam etad iti darÓayann Ãha -- arthÃntareti | cas tulyabalatvaæ samuccinoti | bhidyante nÃnÃrÆpà bhavanti | prayogÃntare«v ity antaraÓabdo 'nyavacana÷ svabhÃvÃnupalabdhyapek«ayà | paramparà paripÃÂi÷ | saiva pÃramparyam iti svÃrthika÷ pratyaya÷ | etad eva spa«Âayati -- praïÃlikayeti | nanu yady amÅ«Ãæ d­ÓyÃnupalabdhÃv antarbhÃvas tadà sÃk«Ãt tadabhidhÃnaæ tathÃtve ca kathaæ pÃramparyeïety ÃÓaÇkyÃha -- etad uktaæ bhavati | yadi nÃbhidadhati tadà -- na sÃk«Ãd iti na karttavyaæ | #<[DhPr p. 143]># ## __________NOTES__________ [166] anena meyena -- pÃÂha÷ -- Âi- [167] yat punas trirÆpaæ liÇgÃkhyÃnam -- Âi- ___________________________ saÇgrahaÓ ca katham ity Ãha -- d­Óyeti | tur viÓe«Ãrthe yasmÃdarthe và | vidhim agnyÃde÷ | ni«edhaæ vyÃpakÃde÷ | cakÃro vÃÓabdÃrthe | tatas tadavyabhicÃrividhini«edhÃbhidhÃnÃt | na sÃk«Ãt nÃvyavadhÃnena | arthÃntaravidhiprati«edhayoÓ ca d­ÓyÃnupalambhÃvyabhicÃritvaæ kÃryakÃraïabhÃvÃdigrahaïakÃlaprav­ttad­ÓyÃnupalambhasmÃrakÃdi dra«Âavyaæ | e«a bheda iti svabhÃvÃnupalabdhyÃdirÆpa÷ | kasmÃt tatra vÃcya ity Ãha Óabdeti | hir yasmÃt | Óabdabhedas trirÆpaliÇgavÃkyanÃnÃtvaæ | yady apy evaæ tathÃpi kathaæ tatra vaktavya ity Ãha -- ÓabdaÓ ceti | co hetau | ÓÃstraparipaÂhitÃnÃm iti ÓÃstraparipaÂhitaddvÃreïa parij¤ÃtÃnÃæ svabhÃvÃdyanupalabdhyÃdivÃcakÃnÃæ vÃkyÃnÃm iti dra«Âavyaæ | upalambho dvividho vÃcyarÆpo vÃcakarÆpaÓ ca | ata evÃvarttanam api dvedhà ÓabdarÆpÃvarttanam, arthÃvarttanaæ ca | tatrÃrthÃvarttanaæ puna÷ punaÓ cetasi viveÓanaæ | ÓabdÃvarttanaæ puna÷ punar uccÃraïaæ | mÆle svayaæÓabda Ãtmana iti «a«Âyarthe varttamÃno g­hÅta ity ÃÓayenÃha -- pratipattur Ãtmana iti | svÃrthÃnumÃnaprastÃvÃt pratipatt­Óabdena yas trirÆpeïa liÇgena parok«am arthaæ pratipadyate sa g­hyate | apiÓabdÃt paro 'pi tasmÃt pratipadyata iti sambandhanÅyaæ | mÆle tu na kevalaæ parasyeti yojanÅyaæ | anantaroktena paripaÂhitasvabhÃvÃnupalabdhyÃdisÆcitena svabhÃvÃnupalabdhyÃdiprayogakrameïa | yata itiÓabdas tasmÃdarthe tatas tasmÃd ayaæ vak«amÃïo 'rtha÷ | tasmÃc chabdena yasmÃc chabdasyÃnvayÃd yasmÃd ity uktaæ | anena svabhÃvÃnupalabdhyÃdiprayogalak«aïenopÃyena pratipadyata ity ÃÓaÇkya pÆrvam eva smarayati prayogÃbhyÃsÃd iti | syÃn matam -- na svayam uccarita÷ Óabdas tatpratipatter nimittaæ | pratipanne ÓabdaprayogÃt || anyathà pratiniyataprayogÃyogÃt | tat kathaæ pi«Âape«aïakÃrÅ Óabda upÃyatvenocyata iti naitad asti | yato liÇgadarÓanenÃnyato và nimittÃt prabuddhavÃsano mandapracÃrÃrthasmaraïo 'tyanrÃbhyastaprayogas tathÃvidhaprayogam uccÃryaivaæ tattvam avagÃhamÃnas tadarthaæ pratipadyate -- yathà kaÓcid abhyÃsÃt sati dharmiïi dharmÃïÃæ loke cintà pravarttata ity uccÃryaivÃsyÃrthaæ pratipadyate, tadvat trirÆpÃkhyÃnaæ vÃkyam uccÃryaiva kaÓcid abhyastaprayoga÷ parok«am arthaæ pratipadyate | tato 'yam upÃyo bhavaty eva | tato parasyÃpi pratÅtyudayÃt parÃrthÃnumÃnam api syÃd iti cet | bhavatu | kà k«ati÷ ? svapratipattiprayojanaæ satvsÃrthÃnumÃnaæ tadaiva ca tenÃnya÷ pratipadyata iti parapratipattiprayojanaæ sat parÃrthÃnumÃnaæ | ata evam aÓabde 'pi kaÓcin niyato 'stÅty avÃcÃmeti | #<[DhPr p. 144]># ## __________NOTES__________ [168] prati«edha÷ -- APHEN. [169] svabhÃvÃnupalambha- -- ABPHEN. [170] ad­ÓyÃnÃæ ni«edhe sati -- Âi- ___________________________ sarvatra cÃsyÃm abhÃvavyavahÃrasÃdhanyÃm[171]anupalabdhau ye«Ãæ svabhÃvaviruddhÃdÅnÃm[172]upalabdhyà kÃraïÃdÅnÃm anupalabdhyà ca prati«edha uktas te«Ãm upalabdhilak«aïaprÃptÃnÃm evopalabdhir anupalabdhiÓ ca veditavyà II- 45 __________NOTES__________ [171] abhÃvÃbhÃvavyavahÃrasÃdhanyÃm -- E [172] -viruddhÃnÃm -- C. ___________________________ #<%%ty Ãdi[173]| abhÃvaÓ ca tadvyavahÃraÓ ca abhÃvavyavahÃrau[174]| svabhÃvÃnupalabdhÃv abhÃvavyavahÃra÷ sÃdhya÷ | Ói«Âe«v abhÃva÷ | tayo÷ sÃdhanyÃm anupalabdhau | sarvatra ceti caÓabdo hiÓabdasyÃrthe | yasmÃt sarvatrÃnupalabdhau[175]ye«Ãæ prati«edha uktas te«Ãm upalabdhilak«aïaprÃptÃnÃæ d­ÓyÃnÃm[176]eva[177]prati«edhas tasmÃd d­ÓyÃnupalabdhÃv antarbhÃva÷ |># __________NOTES__________ [173] sarvatra cety Ãdi om. -- HN [174] tasya ca vyavahÃro 'bhÃvavyavahÃrau -- APHE [175] satyÃæ -- BHL [176] d­ÓyamÃnÃnÃm -- B [177] sa -- APHEN ___________________________ ## ## __________NOTES__________ [178] kÃraïÃnupalabdhyà -- C [179] j¤Ãtavyà om. -- ABPHEN ___________________________ kecit punar evaæ vyÃka«ate -- svayam ityÃdinà granthena vÃrttikak­tedam uktam -- svabhÃvÃdÅnÃm anupalabdhyà viruddhÃdÅnä copalabdhyà yathÃyogam abhÃvaæ tadvyavahÃraæ ca prayoganirapek«a eva pratipattà pratyeti | na kevalaæ prayogÃbhyÃsÃt pratipattisamaya eva prayogam uccÃrayati | na tu tato pÆrvam avagacchatÅtarathà pratiniyataÓabdoccÃraïaæ na bhaved iti | anenopÃyeneti copÃya ihopÃyas tathÃÓabdoccÃraïakramas teneti varïayanti | etena cÃnupalabdhiprayogasamarthananyÃyena | #<[DhPr p. 145]># ## anye«Ãæ virodhakÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃsiddhe÷[180] II-46 __________NOTES__________ [180] -kÃraïabhÃvÃsiddhe÷ -- E; -kÃraïabhÃvÃsiddhi÷ -- BPH ___________________________ ## __________NOTES__________ [181] vyÃpakÃbhÃve -- C [182] virodhikÃrya- -- ABPEHN [183] ca om. -- APHEN [184] ekasaænidhÃne parÃbhÃvapratÅtau -- C [185] avasitakÃryakÃraïabhÃva÷ -- APHE [186] ca om. -- ABCPHEN ___________________________ anye punar anyathà vyavasthitÃ÷ -- svayam apÅtyÃdikaæ nÃvirbhÆtaprayogam adhik­tyoktam, kin tv antarjalpÃkÃraprav­ttaæ svapratipattikÃlabhÃvinam iti | atra ca sÃdhv asÃdhu và vyÃkhyÃnaæ sÃdhubhir eva j¤Ãtavyam iti | syÃd etat -- yathà prayogabheda÷ svÃrthÃnumÃne kathyate tathà ca na ki¤cid vÃcyaæ parÃrthÃnumÃne syÃd ity ÃÓaÇkyÃha -- yat punar iti | parapratipattÃv eva, na tu svapratipattÃv apÅty avadhÃraïÃrtha÷ || samprati d­ÓyÃnupalabdhÃv antarbhÃvaæ sarvÃnupalabdhÅnÃm asahamÃna Ãha -- nanu ceti | tathà ca sati kÃraïÃdÅnÃm ad­ÓyÃnÃæ ni«edhaprakÃre sati | Ói«Âe«u pariÓi«Âe«u abhÃva ity abhÃvo 'pÅti dra«tavyaæ | na tv abhÃva eva vyavahÃrasyÃpi sÃdhanÃt | kÃraïÃ[dy]anupalabdhyà ca karaïabhÆtayà | kÃryakÃraïabhÃvÃdigrahaïakÃle yopalabdhir anupalabdhiÓ ca pÆrvam ÃsÅt tadvatÃæ prati«edha÷ kriyamÃïo d­ÓyÃnÃm eva k­to dra«Âavyo j¤Ãtavya÷ | yathà arthavirodhÃdigrahaïakÃle 'vaÓyaæbhÃvinÅ d­ÓyÃnupalabdhis tathÃnantaram eva dharmottareïa prasÃdhayi«yate | nanu ca kÃraïÃdÅnÃæ cety anena pra(ca)kÃraïenÃvaÓyaæ samuccayÃrthena bhÃvyam, tat kathaæ hetvarthe vyÃkhyÃyata ity ÃÓaÇkya pÆrvaæ buddhisthaæ spa«Âayann Ãha -- bahu«v iti | evam manyate -- samuccayÃrthe varttamÃna evÃyaæ hetvarthe varttate | na tv evaæ samuccayÃrtho nirÃkriyate, hetÆnÃæ parasparasamuccayasya pratÅyamÃnatvÃt | tathà sa na hetvartho bhavati | itir evaæ cakÃrasyÃrtha÷ prayojanaæ || #<[DhPr p. 146]># ## __________NOTES__________ [187] tat -- C. [188] -bhÃvapratÅtau vyÃ- -- B. [189] deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«ÂÃ÷ piÓÃcÃdyayas te«Ãæ piÓÃcÃdÅnÃæ virodhaÓ ca kenacid agninà saha na sidhyatÅti sambandha÷ | tathà kÃryakÃraïabhÃvaÓ ca piÓÃcÃdÅnÃæ kenacid dhÆmena sÃrdhaæ na sidhyati | -- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [190] saæprati sÃsti -- A.B.P.H.E.N. [191] d­Óyopalabdha- -- A.B.P.H.E.N. ___________________________ ##Óabdena prati«edhyasya viruddhaæ grÃhyaæ | ÃdiÓabdena viruddhakÃryÃdÅnÃæ grahaïaæ | ye«Ãm ekadopalabdhis tebhyo --nye --nupalabdhà eva | kadÃcit kvacid aj¤Ãtà eva | vyÃpakasyÃbhÃve 'bhÃvaÓ ca vyÃpyasya na siddhyiti (?) yasmÃt | ayam ÃÓaya÷ -- yadi pÆrvaæ vyÃpakÃbhimatasyÃbhÃve vyÃpyÃbhimatÃbhÃvo niÓcito bhavet tadà vyÃpyavyÃpakabhÃva÷ siddhyet, tadà ca vyÃpakÃnupalabdhir gamikà syÃt, nÃnyadeti | ayam atra prakaraïÃrtha÷ -- prabandhena bhavato yadbhÃve yasyÃbhÃvas tasya virodhagatir yat svabhÃvaÓ ca yenopalabhyate tena saha kÃryakÃraïabhÃvo 'pi pa¤capratyak«Ãnupalambham adhigamya÷, vyÃpyavyÃpakabhÃvo pi pratyak«ÃnupalambhÃvaseya iti katham ad­Óyasya sidhyantÅti | nanu bhavantu te 'nyatra d­ÓyÃ÷, tatra tÃvad ad­Óyà eva vaktavyÃ÷ | d­Óyatve d­ÓyÃnupalambhaprayogÃt | tat kathaæ d­ÓyÃnupalabdhÃvitarÃsÃm anupalabdhÅnÃm antarbhÃva ity ÃÓaÇkya tathà tatrÃntarbhÃvas tathà darÓayitum Ãha -- tad iti | yasmÃd anyatra d­Óyatve 'pi viruddhÃdÅnÃæ d­ÓyÃnupalambhe 'ntarbhÃvo na ghaÂate, sa cÃcÃryeïoktas tat tasmÃd ayam artha÷ -- sarvatra cetyÃder vÃkyasya tÃtparyÃrtha÷ | kathaæ d­ÓyÃnupalabdher ity ayam amum arthaæ tÃvat prasÃdhayati -- eketi | kÃryakÃraïabhÃve kà vÃrttety Ãha -- kÃraïeti | yady evaæ vyÃpyavyÃpakabhÃvasya kà gatir ity Ãha -- vyÃpaketi | nanu ca vyÃpyavyÃpakabhÃvaniÓcaye tayor ekatvÃt kim abhÃvaniÓcayenety Ãha -- tatra vyÃpyavyÃpakabhÃvaniÓcaye karttavye | katham abhÃvapratÅtir vyÃpyavyÃpakabhÃvapratÅter nimittam ity Ãha -- ##ti | #<[DhPr p. 147]># ## __________NOTES__________ [192] -labdhir eva -- C ___________________________ ÃstÃæ sarvatra virodhÃdÃv abhÃvapratÅti÷, d­ÓyÃnupalabdhis tu kvopayujyata ity Ãha -- abhÃveti | co hetau | nanu yadi nÃma virodhÃdigrahaïakÃle d­ÓyÃnupalabdhir ÃsÅt, tathÃpi na sà viruddhopalabdhivyÃpakÃnupalabdhyÃdprayogavi«aye sampraty anuvarttate | tat kathaæ viruddhopalabdhyÃdÅnÃæ tatrÃntarbhÃva ity Ãha -- tasmÃd iti | yato 'bhÃvapratÅtim antareïa na virodhÃdisiddhi÷, abhÃvasiddhiÓ ca d­ÓyÃnupalabdhes tasmÃd hetor virodhÃdikaæ smarateti viruddhopalambhavyÃpakÃnupalambhÃdiprayogakÃla iti dra«Âavyaæ | tadasmaraïe hi yato viruddhÃdir ihÃsti, yato 'yaæ vyÃpakÃdir nÃsti, tasmÃt tat tannÃstÅty asyÃ÷ pratÅter ayogÃt -- ity api dra«Âavyaæ | smarateti ca tadÃnÅæ virodhÃder grahaïÃd g­hÅtasyaiva vikalpanÃd uktaæ | kuta÷ punar avaÓyasmarttavyà sety Ãha -- d­Óyeti | atha syÃt -- prÃktanÅ d­ÓyÃnupalabdhi÷ sadà smaryatÃm, tathÃpi katham asau vivak«itÃbhÃvasiddhÃv upayogaæ bhajate, yenÃtmanÅtarà anupalabdhau(-bdhÅ)r antarbhÃvayatÅty Ãha -- virodheti | co yasmÃt tasyÃæ niyatasmaraïÃyÃæ satyÃæ | nanu viruddhopalabdhikÃraïÃdyanupalabdhiprayogavi«aye sà nÃsti tat katham avidyamÃnà saivÃbhÃvapratÅter nibandhanam ity Ãha -- t## vÃkyopanyÃse | sampratÅdÃnÅæ smaryamÃïà saivÃbhÃvapratÅter nibandhanaæ viruddhÃdyabhÃvaj¤Ãnasya karaïaæ | kathaæ tarhi d­ÓyÃnupalabdher viruddhopalabdhyÃdÅnÃæ bheda ity Ãha -- tata iti | tato virodhÃdigrahaïakÃlaprav­ttÃyà d­ÓyÃnupalabdhe÷ smaryamÃïatvÃt, samprati sà nÃsti | itis tadmÃd atrÃbhÃva÷ sÃdhyate tenÃbhÃvasÃdhanatvena tato bhidyante viruddhopalabdhyÃdiprayoga÷ | viruddhavidhinetyÃdinoktam artham upasaæharati | viruddhavidhinety upalak«aïaæ | viruddhakÃryÃdividhinÃpi d­ÓyÃnupalambhÃk«epÃt | anyathà tÃsÃæ tatrÃntarbhÃvo na syÃt | nanu svÃtantryeïa tvayà tasyà eva prÃkprav­ttÃyà abhÃvaniÓcayo darÓitas tatra cÃnupalabdhÅnÃm antarbhÃva÷, na tv ÃcÃryasyÃyam abhipreta ity ÃÓaÇkyÃcÃryasyaivÃyam abhipreto 'rtha iti darÓayann Ãha -- tadaneneti | anena ime sarva (NB II 42) ityÃdinà vyÃpakabhÃvasiddher ity antena | ayam atra prakaraïÃrtha÷ -- d­ÓyÃnupalambhasyÃvaktavyatvena daÓÃnÃm apy anupalabdhÅnÃæ tatrÃntarbhÃva÷, viruddhÃdyabhÃvapratÅtÃv anupayogaÓ ceti | #<[DhPr p. 148]># ## __________NOTES__________ [193] labdhi÷ kiæ -- A.P.H.E. [194] vi«anyÃnupa--- BCHEN ___________________________ viprak­«Âavi«ayà punar anupalabdhÅ÷ pratyak«ÃnumÃïaniv­ttilak«aïà saæÓayahetu÷ II-47 #<%%tyÃdi | viprak­«Âastribhir deÓakÃlasvabhÃvaviprakar«air yasyà vi«aya÷ sà viprak­«Âavi«ayeti %% | kiæsvabhÃvà sety Ãha -- pratyak«ÃnumÃnaniv­ttir lak«aïaæ svabhÃvo ysyÃ÷ sà pratyak«aïà | na j¤Ãnaj¤eyasvabhÃveti yÃvat ||># ## punar atraivaæ bruvat -- ihaikaj¤Ãnasaæsargivastvantaropalambho 'nupalambha÷ | na ca ÓÅtasya ni«edhe sÃdhye dÆratvÃd vahner bhÃsvararÆpopalabdhi÷ ÓÅtasparÓÃnupalabdhir yujyate | yenÃnupalabdhi÷ siddhyet, rÆpasparÓayor ekaj¤ÃnasaæsargitvÃbhÃvÃt | na ca virodhagrahaïakÃlaprav­ttad­ÓyÃnupalambhasmÃrakatvena d­ÓyÃnupalambhatvaæ vÃcyam, prÃkprav­ttapratyak«asmÃrakatvenÃpi pratyak«atvaprasaÇgÃt | ata eva virodhÃdigrahaïakÃlaprav­ttad­ÓyÃnupalambhasmÃrakatvenÃnupalabdhÅnÃæ tatrÃntarbhÃvo na yujyate | nÃpi sm­tÃyÃs tasyà evÃbhÃvaniÓcaya÷, vyÃptigrÃhakapramÃïasmÃrakatvena parÃrthÃnumÃnasya tatpramÃïÃntarbhÃvaprasaÇgÃt , tata eva smaryamÃïÃt pramÃïÃd vivak«itapratÅtiprasaÇgÃc ca | tasmÃt sarvatraiva sampratitano d­ÓyÃnupalambho darÓanÅyas tadbalenaivÃbhÃvaniÓcayo vÃcya÷, na tu prÃkprav­ttÃd d­ÓyÃnupalambhÃt sm­tyà vi«ayÅk­tÃd abhÃvaniÓcaya÷ | nÃpi tatsmÃrakatvenÃnupalabdhÅnÃæ tathÃtvam iti | yady evaæ kathaÇkÃraæ sa pradarÓyatÃm iti cet | ucyate | dÆrÃd vahne rÆpaviÓe«aæ d­«Âvà yatraivaævidharÆpaviÓe«as tatra tÃvad deÓavyÃpakas tu«ÃrasparÓaviÓe«o 'sti | yathà mahÃnasÃdau tathÃvidham evarÆpam ity ÃnumÃnikÅ viÓi«Âo«ïasparÓapratÅti÷ | saiva ca ÓÅtasparÓÃnupalabdhir u«ïaÓÅtasparÓayor ekaj¤ÃnasaæsargitvÃt | vivak«itopalambhÃd anya upalambho 'nupalambha÷ | sa kvacit pratyak«Ãtmà kvacid anumÃnÃtmeti na ÓÃstravirodho na yuktivirodha÷ | tata eva tadd­ÓyÃnupalambhÃc chÅtasparÓÃbhÃvapratÅti÷ | Ãhatyantaæ (Ãhatya)d­ÓyÃnupalabdher anudayÃd d­ÓyÃnupalabdher bhedena nirdeÓa÷ | ata eva cÃnumità numÃnam etat | kevalam atyantÃbhyÃsÃg jhaÂiti tathÃpratÅtyudaye saty ekam anumÃnam uktaæ | vastutas tv anekam anumÃnam etat | evaæ vyÃpakaviruddhakÃryopalabdhyÃdÃv api sarvaæ dra«Âavyaæ | tathà ca vyÃpakaviruddhopalabdhyÃdi«v aparam anumÃnam ekaæ plavamÃnam avaseyaæ | yayoÓ ca parasparaparihÃrasthitalak«aïo virodhas tatra d­ÓyÃnupalabdhi÷ sphuÂaiva | tena viruddhavyÃptopalabdhyÃdi«u sampraty eva d­ÓyÃnupalabdhir asti | bhedas tu pÃramparyeïa tadudayÃt | evaæ vyÃpakakÃraïÃnupalabdhÃdi«v akÃraïÃvyÃpakÃder dharmasyaivÃnupalambhÃd abhÃve (siddhe tata eva sÃmarthyÃt kÃryÃder abhÃvÃv asÃv itÅdÃnÅn tanasyaiva d­ÓyÃnupalambhasyopayogo) na prÃktanasya sm­tyÃdivi«ayÅk­tasya | d­ÓyÃnupalambhasya ca sÃk«ÃtkÃraïe vyÃpÃrÃt pÃryamparyeïa ca viruddhÃdyabhÃve bhÃve vyÃpÃrÃt d­ÓyÃnupalabdher bhedena kÃraïÃnupalabdhyÃdÅnÃæ prayoga iti || #<[DhPr p. 149]># ## pramÃïaniv­ttÃv apy arthÃbhÃvÃsiddher iti II-48 #<||[195]># ## __________NOTES__________ [195] ||dvitÅyapariccheda÷ || -- DB; nyÃyabinduprakaraïe dvitÅya÷ pariccheda÷ samÃpta÷ || -- E. ___________________________ #<***># #%yor %% %% prameyasya niv­ttir an sidhyati | tato %%saæxayahetur ad­ÓyÃnupalabdhi÷, na niÓcayahetu÷ | yat puna÷ pramÃïasattayà prameyasattà sidhyati tad yuktam | prameyakÃryaæ hi pramÃïam | na ca kÃraïam antareïa kÃryam asti | na [196]tu kÃraïÃnyavaÓyaæ kÃryavanti bhavanti | tasmÃt pramÃïÃt prameyasattà vyavasthÃpyÃ, na pramÃïÃbhÃvÃt prameyÃbhÃvavyavastheti ||># __________NOTES__________ [196] na ca -- BD ___________________________ #<|| [197]ÃcÃryadharmottarak­tÃyÃæ nyÃyabinduÂÅkÃyÃæ svÃrthÃnumÃïo dvitÅya÷ pariccheda÷ |># __________NOTES__________ [197] || nyÃyabinduÂÅkÃyÃæ dvitÅya÷ pariccheda÷ samÃpta÷ || -- ABPHE; || nyÃyabinduÂÅkÃyÃæ pariccheda÷ dvitÅya÷ samÃpta÷ || -- D ___________________________ sampraty ad­ÓyÃnupalabdhim adhik­tyoktaæ vyÃcak«Ãïa Ãha -- ukteti | nanu yadi pratyak«ÃnumÃnaniv­ttimÃtrarÆpÃd­ÓyÃnupalabdhir abhÃve sÃdhye saæÓayahetur anaikÃntikÅ tarhi sà tataÓ ca hetvÃbhÃsÃvasara eva vaktavyà | tat kim ihoccayata iti cet | naitam(-tad) asti | yato na sà vacanavyaktyÃnupalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhir asadvyavahÃre sÃdhye na pramÃïam, ekÃntikasadvyavahÃrani«edhe tu pramÃïam iti pradarÓanÃt | na j¤Ãnaj¤eyasvabhÃveti yÃvad ity Ãrthaæ nyÃyam ÃÓrityoktaæ na ÓÃbdam iti dra«Âavyaæ || yadi pramÃïaniv­ttyà prameyÃniv­ttis tarhi tatsattayÃpi na prameyasattà siddhyed ity ÃÓaÇkya tatropapattiæ darÓayann Ãha -- yat punar iti | nanu kÃraïam apy avaÓyaæ kÃryavad bhavati tataÓ ca sati j¤eye j¤ÃnenÃpy avaÓyabhÃvyaæ | tac cen nÃsti j¤eyam api nÃsty eva | tata÷ siddhyaty evÃd­ÓyasyÃpy abhÃva ity ÃÓaÇkyÃha -- na tv iti | tunà kÃryadharmÃt kÃraïadharmasya vaidharymyam Ãha | etac ca kÃraïamÃtrÃbhiprÃyeïoktam, tathà caittathà prÃg eva nirïÅtaæ | tasmÃd ityÃdinÃsyaiva prak­tasopasaæhÃra iti || $$Ói«ya$$viracita$$nibandhanasya $$ || païdita$$Ói«ya$$viracita$$nibandhasya dvitÅya÷ pariccheda÷ || #<[DhPr p. 150]># Kapitel III ## #<***># ## ## __________NOTES__________ [198] ##__________________________ #<%% iti | trÅïi rÆpÃïi --- anvayavyatirekapak«adharmatvasaæj¤akÃni yasya tat %% | %%ca [199]%%ca tasy%<ÃkhyÃnam>% | ÃkhyÃyate prakÃÓyate 'neneti --- %% [200] iti %<ÃkhyÃnam >%| kiæ punas tat? vacanam | vacanena hi trirÆpaæ [201] liÇgam ÃkhyÃyate | parasmÃy idam %%># __________NOTES__________ [199] ca liÇga ca --- A [200] trirÆpali- --- E [201] parasmÃy iti parÃ- --- E ___________________________ ## __________NOTES__________ [202] nanu samya- --- A ___________________________ ## #<%% iti | [203]trirÆpaliÇgÃbhidhÃnÃt trirÆpaliÇgasm­tir utpadyate[204] | sm­teÓ cÃnumÃnam | tasmÃd anumÃnasya paramparayà trirÆpaliÇgÃbhidhÃnaæ kÃraïam | tasmin %%vacane kÃryasya anumÃnasy%% samÃropa÷ kriyate | tata÷ samÃropÃt kÃraïaæ vacanam># __________NOTES__________ [203] trirÆpaliÇgÃlambanà sm­ti÷ --- CDB [204] Órotu÷ --- Âi- ___________________________ trirÆpaæ liÇgaæ j¤Ãtam api vaktum avidu«o bÃlasya vyutpÃdanÃrthaæ trirÆpaliÇgÃkhyÃnalak«aïaæ yat parÃrtham anumÃnam uktaæ tad vyÃkhyÃtuæ svÃrthetyÃdinà prastauti | dvayo rÆpyor abhidhÃnÃd ekasya gamyamÃnatvÃd #<ÃkhyÃyate prakÃÓyate 'neneti trirÆpaæ liÇgam >#iti viv­taæ na tv abhidhÅyate 'neneti | abhidheyasya gamyamÃnasya ca prakÃÓyatvaæ tulyam iti prakÃÓyate ity anena dvayo÷ saÇgraha÷ | yenÃrthakrameïÃtmana÷ parok«Ãrthaj¤Ãnam utpannaæ tenaiva krameïa parasantÃne liÇgij¤ÃnotpapÃdayi«ayà trirÆpasya liÇgasya khyÃpakaæ yad vacanaæ tatparÃrtham anumÃnam iti dra«tavyam || ## vacane ##j¤Ãnasy## samÃropÃt | kathaæ punarvacanasyÃnumÃnahetutvam ity Ãha --- ##ti #<[DhPr p. 151]># #$ iti paramÃrtha÷ ||># __________NOTES__________ [205] aupacÃrakaæ --- A [206] na ca yÃvat --- ABDPHEN [207] svarÆpasyaiva --- C [208] bhavati om. ACPEN [209] ca om. ACPEN [210] ca om. ACPEN ___________________________ ## ## nanu ca trirÆpaliÇgÃbhidhÃnÃd avagate sati dharmiïi liÇgaæ j¤Ãyate | tasya tu vyÃpti÷ smaryate | tat kathaæ `trirÆpaliÇgavacanÃt tatsm­tir utpadyate' ity ucyata iti cet | ucyate | g­hyamÃïam api dhÆmÃdivastu na tÃval liÇgaæ yÃvad vahnyÃdisÃdhyÃvinÃbhÆtatayà na j¤Ãyate | tathÃtvaæ ca tasya na tadà grÃhyam api tu pÆrvag­hÅtam eva smarttavyam iti sÆktaæ ## iti | ## iti pak«adharmagrahaïasahitÃyà iti dra«Âavyam | ayam artha÷ --- vacanam api trirÆpaæ liÇgaæ smarayat parok«Ãrthaj¤Ãnasya paramparayà kÃraïaæ bhavad upacÃrÃd anumÃnam ucyata iti | athÃbÃdhitatvÃdy api liÇgasya lak«aïam ity Ãcak«ate kecid iti vipratipattidarÓanÃt tadvyutpÃdanaæ yuktam, na tu tadvacanam, tasya vipratipattyabhÃvÃd iti cet | na atrÃpy avyÃptivyatirekÃbhyÃæ nigadanto vipratipannà ity asyÃpi vyutpÃdanaæ nyÃyyam | athÃ'pi syÃt, yadi paramparayÃ'numÃnahetutvena vacanam upacÃrÃd anumÃnam iti vyutpÃdyate tarhi jij¤ÃsÃsvÃsthyÃdikam api paramparayÃ'numÃnahetutvÃd anumÃnaÓabdena vaktuæ Óakyam iti tad api kiæ nocyata ity Ãha --- ## iti | nanu svÃsthyÃdikam api nimittam iti tadavastho do«a÷ | na | ## ity avyahitam asÃdhÃraïaæ nimittam Ãkhyeyam ity artha÷ | nanu svayaæ pratÅtaæ liÇgam anumÃnasya nimittam | tatkiæ tadvacanena vyÃkhyÃtenety Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | ##Óabdo vikalpÃrtha÷ | yata÷ pareïa pratipÃditam api tal liÇgam anumÃnsya nimittaæ ## tasmÃd ## ##[58a] liÇgapratipÃdakaæ vacanaæ #$ |># #<[DhPr p. 152]># #<%%iti | %% iti parÃrthÃnumÃnam | dvau vidhau prakÃrau yasya %% %% ||># ## prayogabhedÃt III-4 ## ## __________NOTES__________ [211] a##__________________________ sÃdharmyavad vaidharmyavac ceti[212] III-5 __________NOTES__________ [212] vac ca || --- C ___________________________ #<%%| samÃno dharmo 'sya[213] so 'yaæ sadharmà | tasya bhÃva÷ sÃdharmyam | visad­Óo dharmo | vidharmaïo bhÃvo vaidharmyam | d­«ÂÃntadharmiïà saha sÃdhyadharmiïa÷ sÃd­Óyaæ hetuk­taæ sÃdharmyam ucyate | asÃd­Óyaæ ca hetuk­taæ vaidharmyam ucyate | tatra yasya sÃdhanavÃkyasya sÃdharmyam abhidheyaæ tat %% | yathà --- yata k­takaæ tad anityaæ yathà ghaÂa÷, tathà ca k­taka÷ Óabda ity atra k­taktvak­taæ d­«ÂÃntasÃdhyadharimiïo÷ sÃd­Óyam abhidheyam | yasya tu vaidharmyam abhidheyaæ tad vaidharmyavat | yathà --- yan nityaæ tad ak­takaæ d­«Âaæ yathÃkÃÓam | Óabdas tu k­taka iti k­takatvÃ'k­takatvak­taæ[214] ÓabdÃkÃÓayo÷ sÃdhyad­«ÂÃntadharmiïor asÃd­Óyam ihÃbhidheyam ||># __________NOTES__________ [213] dharmo yasya --- CAPHEN [214] iti ak­takatvak­tam --- C ___________________________ ## ## #<%% iti %% prayojanam | yat payojanaæ prakÃÓayitavyaæ vastu uddiÓyÃnumÃne prayujyete, tata÷ prayojanÃd anayor na bheda÷[215] kaÓcit | trirÆpaæ hi liÇgaæ prakÃÓayitavyam | taduddiÓya dve apy ete prayujyete | dvÃbhyÃm api trirÆpaæ liÇgaæ prakÃÓyate eva | tata÷ prakÃÓayitavyaæ prayojanam anayor abhinnam | tathà ca na tato bheda÷ kaÓcit ||># __________NOTES__________ [215] prayojanÃn nÃnayor bheda÷ --- BD ___________________________ anenaitad Ãha --- na svÃsthyÃdi pratipannam api parok«ÃrthapratipÃdakaæ yena tad ucyeta | tad vacanam avaÓyaæ darÓayitavyam ##bhilapyeta | svayam aÓaktam api tu hetuvacanaæ parok«aprakÃÓanavastusÆcakatvÃd anumÃnaÓabdenoktam iti | ##evam asyopacÃrasya parama÷ prak­«Âo 'rtha÷ prayojanam || ##Óabdena ca vig­hïato 'bhiprÃya÷ prÃg eva pradarÓita÷ || ##arthaprakÃÓanam #<||># #<[DhPr p. 153]># ## ## #<%% iti | prayogo 'bhidhÃnaæ vÃcakatvam | vÃcakatvabhedÃd anyo bheda÷ prayojanak­to nÃstÅty artha÷ |># ## __________NOTES__________ [216] prayojanam --- Âi- [217] gamyaæ divà bhojanÃbhÃvaviÓe«aæ pÅnatvaæ rÃtribhojanakÃryam ekam eva --- Âi- ___________________________ kena kasya kim k­taæ ca sÃdharmyaæ vaidharmyaæ cety Ãha --- ##ti | ##iti hetusadbhÃvadvÃrakam | ##iti hetusadbhÃvÃsadbhÃvadvÃrakaæ dra«Âavyam | vatubarthaæ prayojayitum Ãha --- ##ti vÃkyopanyÃse | ##sÃd­Óyam ##asti | etad evodÃharaïena darÓayann Ãha --- ##ti | ##iti | yad yad k­takam iti vÅpsÃrtho vivak«ita÷, ##ity atrÃpi | ##iti pak«adharmatÃkathanam idam | na tv evaæ pak«adharmo darÓanÅya÷ | `k­takaÓ ca Óabada÷' ity etÃvataiva gatÃrthatvena tathÃÓabdasya vaiyarthyÃt | tata÷ `k­takaÓ ca Óabda÷' ity eva darÓanÅya÷ | itarathà pare«Ãm ivopanayaprayoga÷ syÃt | sa cÃyukta iti | ##iti sÃdhyÃbhÃvÃnuvÃdas ## iti sÃdhanÃbhÃvavidhi÷ || ##iti brubato 'yam ÃÓaya÷ --- sÃdharmyavat prayogasyÃnvaya÷ pak«adharmatà cÃbhidheyà | ##sÃdhÃraïaæ ##dvayo÷ prayogayo÷ | ## prayojanavÃcy$<ÃcÃreïo>$kto nÃbhidheyavÃcÅti darÓayati ##ti spa«Âayan prayujyate 'neneti ##sÃdhanavÃkyasya pravarttakaæ liÇgavastÆktaæ na phalaæ prayojanam iti darÓayati | prakÃÓayitavyaæ rÆpatrayayogiliÇgaæ tac c#<Ãbhinnaæ># sÃdhÃraïaæ dvayor api prayogayo÷, dvÃbhyÃm api tasyaiva pratipÃdanÃt | anumÃnahetutvÃd anumÃne sÃdharmyavaidharmyavatÅ vÃkye kathite | ##iti ##samÃnÃdhikaraïaæ na hetupadam etat || nanv abhidheyam eva prakÃÓyaæ ta tkathaæ prakÃÓyÃbheda ityÃÓaÇkyÃha --- ##ti | ##iti sÃmarthyagamyaæ prakÃÓyam | na tu tatrÃbhidhÃvyÃpÃra ity ÃkÆtam | ##ti vÃkyopak«epe | yadi sÃdharmyavadvÃkye 'nvayo 'bhidheyas tarhi kathaæ vyatireka÷ prakÃÓyatÃæ gata÷? vaidharmyavÃkye #<[DhPr p. 154]># tatra sÃdharmyavat prayoga÷[218]--- yad upalabdhilak«aïaprÃptaæ san na upalabhyate so asadvyavahÃravi«aya÷ siddha÷, yathà anya÷ kaÓcid d­«Âa÷ ÓaÓavi«ÃïaÃdi÷ | na upalabhyate ca kvacit pradeÓaviÓe«a[219]upalabdhilak«aïaprÃpto ghaÂa[220]ity anupalabdhiprayoga÷ III-8 __________NOTES__________ [218] -vat yadupa- [219] vi«aye upa- [220] ghaÂa iti ___________________________ #<%%ti tayo÷ sÃhdarmyavaidharmyavator anumÃnayo÷ %%tÃvad uhÃrann anupalabbhim Ãha --- %%itiyÃdinà | %% --- yad d­Óyaæ %%ity anena d­ÓyÃnupalambho 'nÆdyate | %% siddha÷ --- tad asad iti vyavahartavyam ity artha÷ | anenÃsadvyahÃrayogyatvasya vidhi[223] k­ta÷ | tataÓ cÃsadvyvahÃrayogyatve d­ÓyÃnupalambho niyata÷ kathita÷ | d­Óyam anupalabdham asadvyavahÃrayogyam[224] evety artha÷ | sÃdhanasya ca %% niyatatvakathanaæ vyÃptikathanam |># __________NOTES__________ [221] ## ca yadi vyatireko 'bhidheya÷, katham anvaya÷ prakÃÓyatÃm Ãpanna ity Ãha --- ## iti | ##r yasmÃt | ##"#<%%>#" tyÃdinà pratipÃdayi«yamÃïena ## yuktà | syÃn mataæ --- yayor abhidheyaæ bhinnaæ tayo÷ sÃmarthyagamyam apy avaÓyaæ bhidyate --- yathà gaÇgÃyÃæ gho«a÷, kÆpe gargakulam ity ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | ## prayojanaæ yaduddiÓya prav­ttaæ vÃkyam | upapattim Ãha --- ## iti | ekasya vÃkyasya divà bhojanÃbhÃvo 'bhidheyo 'nyasya rÃtribhojanam ity anayor vÃkyayor [58b] abhiddheyabhedo 'sti | tasmin saty api yathà bhojanaviÓi«Âaæ devadattasya pÅnatvaæ pratipÃdyaæ na bhidyate ## atr#<Ãbhidheya>#syÃnvayapak«adharmatÃlak«aïasya vyatirekapak«adharmatÃlak«aïasya ## abhinanam | atha gamyayÃnaæ sÃmarthyÃt pratÅyamÃnam uckyate | tac ca d­«ÂÃntadÃntikayor bhidyata eva | tathà hi divà bhojanani«edhavÃkyasya gamyamÃnaæ rÃtribhojanaæ rÃtribhojanavidhÃnavÃkyasya tu gamyanÃnaæ divà bhojanani«edhanam, tathà dÃr«Ãntike 'pi ##vÃkye vyatireko gamyamÃno ##vÃkye cÃnvayo gamyamÃna÷ | yad ekasyÃbhidheyaæ tad ekasya gamyamÃnam, yad anyasya gamyanÃnaæ tad itarasyÃbhidheyam iti saæk«epa÷ | tata÷ katham ucyate vÃkyayor gamyamÃnam ekam iti | kin nocyate? gamyamÃnaÓabdasyehÃnyÃrthasya vik«itatvÃt | tathà hi gamyamÃnaÓabdenÃtrÃbhidheyaæ sÃmarthyaprakÃÓya¤ ca | yat tu dvayaæ pratÅyamÃnatÃmÃtreïopÃdhinà vivak«itaæ tac ca d­«ÂÃntavÃkyayor bhojananimittapÅnatvalak«aïaæ dÃr«ÂÃntikavÃkyayoÓ cÃnvayavyatiriktapak«adharmatÃtmakarÆpatrayayogaliÇgalak«aïam ekam abhinnam ity anvadyam etat || sÃdharmyam abhidheyaæ yasya vidyate tad udÃhahraïena darÓayann ## Ãha | ##chabda÷ krame | #<[DhPr p. 155]># yathoktam "vyÃptir[225]vyÃpakasya tatra bhÃva eva, vyÃpyasya[226]và tatraiva bhÃva÷" iti | [hetu- p­-53] vyÃptisÃdhanasya pramÃïasya vi«ayo d­«ÂÃnta÷ | tam eva darÓayitum Ãha --- %% iti | sÃdhyadharimiïo 'nyo d­«ÂÃnta ity artha÷ | %%iti pramÃïena[227]niÓcita÷ | ÓaÓavi«Ãïaæ hi na cak«u«Ã vi«ayÅk­tam api tu pramÃïe d­ÓyÃnupalambhenÃsadvyavahÃrayogyaæ vij¤Ãtaæ | ÓaÓavi«ÃïÃdir yasyÃsadvyavahÃravi«ayasya sa tathokta÷ | ÓaÓavi«ÃïÃdau hi d­ÓyÃïupalambhamÃtranimitto 'sadvayavahÃra÷ pramÃïena siddha÷ | tata eva pramÃïÃd anena vÃkyenÃbhidhÅyamÃnÃ[228]vyÃptir j¤Ãtavyà | __________NOTES__________ [225] vÃptivyÃ- [226] sya ca [227] pratiyak«eïaniÓcita iti na vyÃkaravyam --- Âi- [228] [228]vyÃptisÃdhakena --- Âi- ___________________________ #%ti |># sa ca dvirÃv­ttyà 'nupalabdhim ity atrÃpi dra«tasvya÷ | tenÃyam artha÷ --- sÃdharmyavat tÃvad udÃharann anupalabdhim Ãha | paÓcÃd vaidharmyavad udÃharan vak«yati | tathà 'nupalabdhiæ tÃvad Ãha paÓcÃt svabhÃvakÃrye vak«yatÅti | nanv $<ÃcÃryeïai>$va sÃdharmyavad vaidharmyavac codÃh­tam atreti kim iti $$ --- yathà yat k­takam ityÃdinà sÃdharmyavad vaidharmyavac codÃh­taæ prÃg iti cet | nai«a do«a÷ | d­«ÂÃntasÃdhayadharmiïo÷ sÃd­ÓyÃkhyaæ sÃdharmyam, vaisad­ÓyÃkhyÃæ vaidharmyaæ ca hetudvÃrakam eva na tu sÃmÃnyena, anyathà pratiyogyapek«ayà 'pi sÃdharmyaæ vaidharmyaæ ca kenacid ÃkÃrenÃstÅti na tan nirÃk­taæ syÃd iti darÓayituæ tad udÃh­tam, na tv $<ÃcÃryeïa>$ nodÃh­tam ity udÃh­tam iti | tenÃtrÃpy $<ÃcÃryÅye>$ nidarÓane hetuk­tam eva tat pratyetavyaæ vyavasthitam | ##asad iti j¤Ãnam asad ity abhidhÃnaæ ni÷ÓaÇkà ca gamÃgamÃdikà prav­tti÷ | yato d­ÓyÃnupalambho 'bhÆd ato 'sadvyahÃrayogyataæ vihitam | ## tasmÃt | ## avadhÃraïe | ayam ÃÓaya÷ --- yad anÆdyate tad vyÃpyam | yad vidhÅyate tad vyÃpakam | vyÃpyaæ ca vyÃpake niyataæ bhavatÅti | evam uttaratrÃpy anuvÃdavidhikramo dr«Âavya÷ | atha dvyavayave sÃdhanavÃkye darÓitavye vyÃpti÷ pak«adharmatà ca darÓanÅyà | na cÃtra vyÃptir upadarÓitÃ, kevalam anuvÃdavidhikramo darÓita÷, pak«adharmatà ca darÓayi«yate | tat kathaæ pariparïaæ sÃdhanavÃkyam idaæ bhavi«yatÅty ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | ## hetau | nanu parok«Ãrthapratipattau sarvathà 'nupayogÅ d­«ÂÃntas tat kiæ tenÃkhyÃtenety Ãha ##ti | vyÃpyavÃpakadharmalak«aïà [59a] vyÃpti÷ sÃdhyate niÓcÅyate yena pramÃïena tasya ## yatra #<[DhPr p. 156]># #% ity ekasmin pradeÓe | %%iti># | #%iti d­Óya÷ | yathà cÃsato 'pi ghaÂasya samÃropitam upalabdhilak«aïÃprÃptatvaæ tathà vyÃkhyÃtam ||># __________NOTES__________ [229] pratiyak«e | eko ___________________________ ## ## __________NOTES__________ [230] ÓuddhasvabhÃvasya prayoga÷ ___________________________ #<%%ti | yathà 'nulabdhes tathà %% sÃdharmyavÃn %%ity atha÷ | %% %% iti># prav­ttaæ pramÃïaæ sÃdhyasÃdhanayor vyÃptim avasyati | sa ca vi«ayo ## niÓcita÷ sÃdhyasÃdhanayor ##'vasÃnaæ yathÃyogaæ niyatatvaniyamavi«ayatvanipuïo yasminn iti vyutpattyà d­«ÂÃntaÓabdo 'bhilapya÷ | tam eva khyÃpayitum Ãh$<ÃcÃrya÷>$ | anenaitad ÃkÆtam --- vyÃptisÃdhakapramÃïasyÃdhikaraïatÃæ gacchan d­«ÂÃnta÷ sÃdhanÃvayavasya vyÃpte÷ pratipattyaÇgam | na tu sÃk«Ãt sÃdhanasya | nÃpi sÃdhyasiddhe÷ | tadvacanam api tatsmÃrakatvena sÃdhanavÃkya upayujyate | ata eva vacanasÃdhanavÃkyasyÃvayavo 'tha ca prayoktavaya iti | kuto 'nya ity Ãha --- ## iti | ÓaÓavi«ÃïÃdeÓ ca vyÃptisÃdhakapramÃïÃdhikaraïatvena d­«ÂÃntarÆpatvÃd ##iti spa«Âayati | nanu d­«ÂaÓ cak«u«Ã j¤Ãta iti kiæ na vyÃkhyÃyate? kiæ punar evaæ vyÃkhyÃta ity Ãha--- #<ÓaÓe>#ti | ##ti yasmÃt | ## vij¤Ãtam iti cÃtÅte ni«ÂhÃæ prayu¤jÃna÷ prÃgbhÃvi vyÃptigrahaïaæ da­Óayati | kathaæ puna÷ ÓaÓavi«ÃïÃdi d­«ÂÃnto yena sà khyÃpyata ity Ãha --- #<ÓaÓe>#ti | ##r yasmÃt | ## eva ##tan## yasya sa tathà | anena vyÃptisÃdhakapramÃïÃdhikaraïatvÃt tasya d­«ÂÃntarÆpatÃm Ãha | kiæ tat pramÃïaæ yena tatra prav­ttena d­ÓyÃnupalambhÃbhÃvavyavahÃrayogyatvayor vyÃpti÷ sÃdhyata iti cet | ucyate | $$ktena nyÃyena buddhivyapadeÓÃbhÃvÃder asadvyavahÃrÃnimittatvena nimittÃntarÃbhÃve d­ÓyÃnupalambha evÃnyanirapek«o nimittam | yac ca yan mÃtranimittaæ tatasmin sati bhavati | yathà bÅjÃdisÃmagrÅmÃtranimitto 'Çkura÷ sati tasmin bhavati | d­ÓyÃnupalambhamÃtranimittaÓ cÃsadvyavahÃra ity anumÃnaæ tatra prav­ttaæ sÃdhyasÃdhanayor vyÃpitim avasyatÅti | ##yad upalabdhilak«aïaprÃptam ityÃdinà #<'bhidhÅyamÃnÃ># prakÃÓyamÃnà | ## prÃkprav­ttÃd anantaroktÃd anumÃnÃtmana÷ ## ## etad uktaæ bhavati tatpramÃïasiddhaiva vyÃptir anena vÃkyena smaryata iti || ##tyÃdinà svabhÃvaheto÷ sÃdharmyavat prayogaæ vivaritum upakramate | ##Óabdasyà 'Óe«atà 'rtha÷ | tayaiva pratipÃditayà sÃdhanasya sÃdhyÃyattatÃkhyo yo niyama÷ sa pratipÃdito #<[DhPr p. 157]># #%># #%grahaïaæ ca niyamÃrtham | sarvam nityam | na ki¤cin nityam | yat sat tad aniyam eva | anityatvÃd anyatra nityatve sattvaæ nÃstÅty evaæ sattvam aniytyatve sÃdhye niyataæ khyÃpitaæ bhavati | tathà ca sati vyÃptipradarÓanavÃkyam idam | yathà ghaÂÃdir iti [231]vyÃptisÃdhakasya pramÃïasya vi«ayakathanam etat | %<Óuddhasye>%ti nirviÓe«aïasya svabhÃvasya [232]prayoga÷ |># __________NOTES__________ [231] vyÃptisÃdhakasya; nityakramayogapadyÃbhyÃm arthakriyÃvirodhÃd iti viparyayabÃdhakaæ pramÃïam --- Âi- [232] prayogasya viÓe«aïaæ darÓa- ___________________________ ## yad utpattimat tad anityam iti svabhÃvabhÆtadharmabhedena svabhÃvasya prayoga÷ III-10 #<%%iti |[233] %%÷ svarÆpalÃbho[234] yasyÃsti tad %% | utpattimattvam anÆdya tad anityam ity anityatvavidhi÷[235] | tathà ca saty utpattimattvam anityatve niyatam ÃkhyÃtam |># __________NOTES__________ [233] yd utpatti÷; yad utpattimad iti utpattimattvam anÆ- [234] lÃbha÷ sa yasmÃsti [235] vidhe÷ ___________________________ #<%%[236] %% [237]tadÃtmako %% | tasya %%| bhedaæ hetÆk­tya prayoga÷ | [238]anutpannebhyo hi vyÃv­ttim ÃÓrityotpanno bhÃva[239] ity ucyate | saiva vyÃv­ttir yadà vyÃv­ttyantaranirapek«Ã vaktum i«yate tadà vyatirekinÅva nirdiÓyate --- bhÃvasya utpattir iti | yathà ca vyatiriktayevotpattyà viÓi«Âaæ[240] vastu utpattimad uktam | tena svabhÃvabhÆtena dharmeïa kalpitabhedena># __________NOTES__________ [236] agre svayaæ $$ `svabhÃvabhÆta÷ svabhÃvÃtmka÷' ityÃdinà `svabhÃvabhÆta÷' ity eva $$saæmata÷ pÃÂha iti g­hÅtas tathÃpi atra tenaiva `svahÃvaæ bhÆta÷' ity eværÆpeïa g­hÅto 'sti iti vyÃkhyÃnurodhÃd bhÃvi --- saæ- | svabhÃvabhÆta÷ --- ABCDPHEN [237] svabhÃvÃtmko [238] nanu svabhÃvabhÆtasya kathaæ bhada ity Ãha --- Âi- [239] bhÃva ucyate [240] viÓi«Âaæ ca vastu ___________________________ bhavatÅti #%grahaïaæ >#bhavati | anyathà ni÷Óe«atvÃnupapatter iti | ## ityÃdy asyaiva spasÂÅkaraïam | ##niyatatvaniyamavi«ayatvakhyÃpanaprakÃre sati | ## yat sat tad anityam ity Ãtmakam | ##ti yasya kramÃkramà 'yogo na tasya kvacit sÃmarthyaæ yathÃkÃÓakuÓeÓayasya | asti cÃk«aïike sa iti vyÃpakÃnupalambhasambhabasyÃnumÃïasyeti dra«Âavyam | etac ca bahuvÃcyam anyatra vipa¤citam nehÃprak­tatvÃt pratanyate | kathaæ punar utpattir bhÃvasya viÓe«aïam ity Ã÷a --- ##iti | ## prÃpta iti karttari ni«Âhà "dvitÅyÃ" [pÃïini 2.1.24.] iti yogavibhÃgÃt [59b] samÃsa÷ | asyaiva spa«ÂÅkaraïa ## iti | yadi svabhÃva÷ kathaæ viÓe«aïam, bhedena tasya darÓanÃd ity Ãha --- #<[DhPr p. 158]># ## ## #<%%iti k­taktvam anÆdya [241]anityatvaæ vidhÅyata iti anityatve niyataæ k­takatam uktam | ato vyÃptir aniyatvena k­takatvasya darÓità | %% svabhÃvasya prayoga iti saæbandha÷ | %% viÓe«aïam | tasya %%bhinnopÃdhinà viÓi«Âa÷ svabhÃva÷ prayukta ity artha÷ |># __________NOTES__________ [241] anityatatve ___________________________ #<[242]iha kadÃcic chuddha evÃrtha ucyate, kadÃcid avyatiriktena viÓe«aïena viÓi«Âa÷ kadÃcid vyatiriktena | devadatta iti Óuddha÷, lambakarïa ity abhinnakarïadvcyaviÓi«Âa÷ , citranuriti vyatiriktacitragavÅniÓi«ta÷ | tadvat sattvaæ Óuddham, utpattimattvam avyatiriktavÓe«aïam, k­takatvaæ vyatiriktaviÓe«aïam ||># __________NOTES__________ [242] parÃrthÃnumÃne --- Âi- ___________________________ ##ti | ## viÓe«yÃvyatiriktatayà viÓe«akatvalak«aïena vikalpasandarÓitena | svabhÃvabhÆta÷ svabhÃtmako dharma iti ca paramÃrthÃbhiprÃyeïoktam | ##tÅyaæ t­tÅyà hetÃv iti darÓayann Ãha --- ##iti | vyavahÃrasiddhaæ ## utpattu÷ sakÃÓÃd anyatvaæ ##nibandhanÅk­tya ## saviÓe«aïasya svabhÃvahetor iti prakaraïÃt | kalpanayà 'pi kathaæ bhedo yenotpattyà viÓi«Âam utpattyà viÓi«Âam utpattimad ucyata ity Ãha --- ##r yasmÃt | ## ÃkÃÓÃdibhyo ##vyavacchedam #<ÃÓritya >#parikalpya | yadi vyÃv­ttyÃÓrayeïotpanno bhÃva ucyate tarhi katham utpattir asyeti prayoga ity Ãha --- ##ti #<|># ## mahattvÃdi tan##yadà ##paramÃrtha÷ svabhÃvabhÆtenotpattyÃkhyena ## ## samÃropito ## 'rthÃntaratvaæ yasya ye(te)na avyatiriktena viÓe«aïena viÓi«Âasya svabhÃvaheto÷ prayoga ity artha÷ | pÆrvam avyatiriktaviÓe«aïaviÓi«Âasya svabhÃvasya prayoga÷ | adhunà tu bhinnaviÓe«aïa viÓi«Âasyeti bhedas tad Ãha --- ##ti | yad và ## pÆrvasymÃd anyÃd­Óena saÇketavaÓÃd antarbhÃvitena, na tu vidyamÃnasvavÃcakena | ata evÃyam anyato bhidyate prayoga÷ | ##ti parapratipÃdanÃrthe Óabdaprayoge | #<Óuddho># nirviÓe«aïa÷ | atha kim eko artha÷ Óuddha÷ kadÃcid avyatiriktopÃdhinà viÓi«Âa÷; kadÃcid vyatiriktaviÓe«aïaviÓi«Âo d­«Âa÷ Ói«Âai÷ prayujyamÃno yenaivam ucyamÃnaæ parabhÃgaæ pu«ïÃtÅy Ãha --- ##iti | vak«yamÃïa##ÓabdÃt yadvatÓabdo 'tra dra«Âavya÷ | ## cÃsau ##Ó ceti "gor ataddhitaluki" [pÃïini 5.4.92] iti Âac, ÂitvÃÇ ÇÅp tayà viÓi«Âa÷ | yathÃkramam eva d­«ÂÃntadÃr«ÂÃntikayojanà kÃryà | ##Óabdena k­takaÓabdasya sÃmyaæ nÃstÅti manvÃna÷ para Ãha --- ##ti | ##niyataprÃgbhÃvas tadatirekiïo vyÃpÃrasyÃbhÃvÃt | nanu ca k­takaÓabde na viÓe«aïavÃciÓabdo 'stÅti yad uktaæ tat tadavadastham evety Ãha --- ##ti #<| antarbhÃvitaæ >#prakÃÓitam | kathaæ #<[DhPr p. 159]># ## ## #<%%ti | %%kÃraïÃnÃæ %%sya %% --- ni«ptatty artham apek«ita÷ paravyÃpÃro yena sa tathokta÷ | %%ti yasyÃdarthe | yasmÃd apek«ita paravyÃpÃra÷ k­taka ucyate tasmÃd vyatiriktena viÓe«aïena viÓi«Âa÷ svabhÃva ucyate | yady api vyartiriktaæ viÓe«aïapadaæ [243]na prayuktaæ tathÃpi k­takaÓabdenaiva vyatiriktaæ [244]viÓe«aïapadam antarbhÃvitam | ata eva saæj¤ÃprakÃro 'yaæ k­takaÓabdo yasmÃt saæj¤ÃyÃm ayaæ kan pratyayo vihita÷ | yatra ca viÓe«aïam antarbhÃvyate tatra viÓe«aïapadaæ na pryujyate |># __________NOTES__________ [243] na ca prayu- [244] viÓe«aïamanta- ___________________________ ## __________NOTES__________ [245] kvacit pra- [246] tatra hetu ___________________________ ## __________NOTES__________ [247] -dao dra- ___________________________ #%ye«Ãæ prayatnÃnatarÅyakatvÃdÅnÃæ te 'pi svabhÃvaheto÷ prayogà bhinnaviÓe«aïasvabhÃvÃbhidhÃyino %%|># __________NOTES__________ [248] ##Óabdo viÓe«aïaÓabda --- Âi- [249] pratyayabhedaÓabde [250] prayayabheda÷ ___________________________ #<%%nÃæ kÃraïÃnÃæ %% viÓe«as tena prayayakÃlÃbhedena bhettuæ ÓÅlaæ yasya sa %% Óabdas tasya bhÃva÷ %%m | tata÷ prayayabhedabheditvÃc chabdasya k­taktvaæ sÃdhyate | prayatnÃnantarÅyakatvÃd anityatvam[251]| tatra prayayabhdedaÓabdo vyatiriktaviÓe«aïÃbhidhÃyÅ prayayabhedabhediÓabde prayukta÷ | prayatnÃnantarÅyakaÓabde ca prayatnaÓabda÷ |># __________NOTES__________ [251] tvaæ sÃdhyate ___________________________ ##k­takaÓabdenÃntarbhÃvitam ity Ãha --- ##iti | saæj¤ÃyÃæ nÃmni ##tasmÃd antarbhÃvitam iti | ## saæj¤Ãyà kano vidhÃnbÃd evÃyaæ ## saæj¤ÃviÓe«a÷ saæj¤ÃÓabda iti yÃvÃt | antarbhÃve 'pi kathaæ viÓe«aïapadÃprayoga ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | athÃvasitasyÃpy asti prayogo yathà k­taka ity ukte hetuneti pratÅtÃv api hetuÓabdaprayoga ity Ãha --- ##iti | ##÷ pÆrvasmÃd vaidharmyaæ(-mye) | ##svata utpÃdÃyogÃt sÃmarthyÃd avasÅyamÃnam | #< [DhPr p. 160]># ## __________NOTES__________ [252] -hetuyogo ___________________________ #<[253]evamarthaæ caitad ÃkhyÃtaæ --- vÃcakabhedÃn mà bhÆt kasyacit svabhÃvahetÃv api prayukte vyÃmoha iti ||># __________NOTES__________ [253] etad artham ___________________________ #<[254]sann utpattimÃn k­tako và Óabda iti pak«adharmaupadarÓanam [255] III-14 ># __________NOTES__________ [254] annotpa- [255] asmin sÆtre na kiæcit kenacid vyÃkhyÃtam ___________________________ ## ## #<%%iti | gamakatvÃt sÃdhanÃni, parÃÓritatvÃc ca dharmÃ÷, sÃdhanadharmà eva># ayam asyÃÓaya÷ --- na k­takaÓabdena pratipÃditasyÃrthasya anyathÃnupapattyà hetuvyÃpÃro 'tra pratÅyate yenÃtarÃpi viÓe«aïapadasya [60a] prayogo vaktur icchÃta÷ syÃd và na và kin tu svotpattÃv apek«itaparavyÃpÃrasyaivÃrthasyedaæ nÃmeti kuto 'nayo÷ sÃmyam iti | evaæ tÃvat kaÓcid viÓe«aïabhÆto 'rtho 'rthÃt pratÅyamÃna÷ svaÓabdenocyate na và vaktur icchÃvaÓÃd iti pratipÃdya kaÓcit punar viÓe«aïabhÆto 'rtha÷ pratÅyamÃno 'py avaÓyaæ svaÓabdopÃdeya iti darÓayitum Ãha --- ##ti | ## upÃdÅyamÃna÷ | ##svavÃcako yasya viÓe«aïarÆpasyÃrthasya sa tathokta÷ | ko 'sÃv Åd­Óa ity Ãha --- ##ti | ## prayayabhedalak«aïo 'rtho viÓe«aïÃtmà 'vaÓyaæ svavÃcakena prayayabhedaÓabdenÃbhidhÅyate iti prakaraïÃt | ## bhidÃæ gantuæ | kasimin sÃdhye sÃdhanam idam ity Ãha --- #<Óabdasye>#ti | etac ca $$ prati dra«Âavyam | ## ityÃdinopasahÃra÷ | svabhÃvaheto÷ sÃdharmyavat prayogamÃtre darÓayitavye kim anekasya svabhÃvaheto÷ prayogo darÓita ity ÃÓaÇkya phalam asyopadarÓayann Ãha --- ## iti | ##vak«yamÃïako 'rtha÷ prayojanaæ yasyeti vigraha÷ kÃrya÷ | ##'vadhÃraïe hetau và | ##iti traividhyam | ##iti kvacit pÃÂhas tatra ca ## v­ndaæ dra«Âavyam | tam evÃrthaæ ##tyÃdinà darÓayati | ## bhramas tasmÃt | kasyacit pratipattu÷ svabhÃvahetÃv api prayukte vyÃmoho `nÃyaæ svabhÃva÷' iti viparyayaj¤Ãnam | etad uktaæ bhavati --- yadi trayÃïÃm anyatama upÃdÅyate tadà kadÃcid anyenÃnyathà prayukte svabhÃvahetau ÓÃstroktasvabhÃvahetuvÃcaka[bhinna]tvÃt `nÃyaæ svabhÃvavÃcaka÷' iti vÃcake #<[DhPr p. 161]># #<%%ÓabdenÃdhikasyÃpek«aïÅyasya nirÃsa÷ | tasy%<Ãnubandho>% 'nugamanam anvaya÷ | %% yasya sa tathokta÷ | kena siddha ity Ãha --- %% iti[256] | yasya sÃdhyadharmyasya yadÃtmÅyaæ pramÃïaæ tenaiva pramÃïena siddha ity artha÷ | svabhÃvahetÆnÃæ ca bahubhedatvÃt saæbandhasÃdhanÃny api pramÃïÃni bahÆnÅti %% iti bahuvacananirdeÓa÷ | gamayitavyatvÃt sÃdhya÷, parÃÓritatvÃc ca dharma÷ %%|># __________NOTES__________ [256] atha nÃntarÅyatvÃniÓcaye 'pi liÇgasya parok«ÃrthapratipÃdakatvaæ syÃd ity Ãha --- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [257] pramÃïair yasya sÃdhanadharmasya yadÃtmÅyaæ; pramÃïair yadÃtmÅyaæ [258] eva heto÷ ___________________________ vyÃmuhya `nÃyaæ svabhÃva÷' iti sÃdhane 'pi vyÃmuhyeta | sa vyÃmoho mà bhÆd ity etad arthaæ trividha÷ svabhÃvahetur ukta÷ | ##ti sambodhane | ## niÓcita÷ ##tÃdÃtmyalak«aïo yasya tasmin | ##iti yena pramÃïena yasya sÃdhyasya sÃdhanavyÃpa[ka]taæ niÓcÅyate | tad eva tasyety abhiprayeïoktam | vyaktibhedavivak«ayà ##y uktam | sÃdhyasÃdhanayo÷ sambandho vÃstavo 'stu | kiæ tanniÓcayenety Ãha --- ## iti | yata evaæ ## tasmÃd ##abhidhÃsyamÃnas tÃtparyÃrtha÷ sarva ityÃder vÃkyasya | ##vaidharmyad­«ÂÃnta÷ | ##tathÃÓaktyatayà | nanu parok«ÃrthapratipÃdanavyÃpÃrasamÃveÓÃd hetur gamaka÷ tat kiæ sÃdhyanÃntarÅyakatvaniÓcayenety Ãha --- ##ti | ##r yasmÃdarthe | ## atrÃpÅdam etat svabhÃvam iti niÓcaya÷ | tad eva ##parok«ÃrthapratipÃdanalak«aïo vyÃpÃra÷ parok«ÃrthapratipÃdakatam ity artha÷ | yady evam aniÓcatasambanbhe 'pi sÃdhyadharme sÃdhanadharmas tannÃntarÅyakatayà niÓcetuæ Óakya iti kiæ siddhasambandhena sÃdhyenÃnus­tenety Ãha --- ## iti | ##hetuprayogÃt prÃk, bÃdhakene sÃdhyaviparyayo heto [60b][259].......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... .................................................................................................. ................. [61] sÃdhyasÃdhanabhÃva iti cet | yad darÓanadvÃrÃyÃtÃv etau k­takatvÃnityatvavikalpau vyÃv­ttini«Âhau paramÃrthatas tasya tÃdÃtmyÃd ity uktaprÃyam ity do«a÷ | tÃdÃtmyÃvasÃya÷ kuta iti cet viparyaye vÃdhakapramÃïavaÓÃt | tata eva tarhi sÃdhyaæ siddham iti kiæ sÃdhyata iti cet | na tato dharmyanavacchedena plavamÃnÃkÃrÃyÃ÷ pratÅter aprav­ttyaÇgasyodayÃt | yat punar iyaæ gharmakÃlaviÓe«Ãnavacchedena __________NOTES__________ [259] naitatpatraæ pratibimbitam --- saæ- ___________________________ #<[DhPr p. 162]># #<[260]prathamaæ bÃdhakena pramÃïena sÃdhyapratibandho niÓcetavyo heto÷ | punar anumÃnakÃle[261] sÃdhanaæ sÃdhyanÃntarÅyakaæ[262] sÃmÃnyena smartavyam | k­takatvaæ nÃmÃïityasvabhÃvam[263] iti sÃmÃnyena sm­tam arthaæ[264] punar viÓe«e yojayati --- idam api k­takatvaæ Óabde vartamÃnam anityasvabhÃvam[265] eveti |># __________NOTES__________ [260] prÃg anumÃnÃt --- Âi- [261] -kÃlena sÃdhanaæ [262] sÃdhyÃnantarÅkaæ [263] -tyatvasva- [264] sm­tam arthÃya [265] -tyatvasva- ___________________________ ## __________NOTES__________ [266] liÇganiÓcÃyakaæ j¤Ãnam --- Âi- [267] k­takasyà [268] mÃnaæ j¤Ãnaæ ___________________________ ## #<[269]tasya eva tatsvabhÃvatvÃt III-16># __________NOTES__________ [269] tasyaiva --- om. ___________________________ #<%%ti siddhasÃdhanadharmamÃtrÃnubandhasya | %%iti sÃdhanadharmasvabhÃvatvÃt | yo hi sÃdhayadharma÷ sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhavÃn sa eva tasya sÃdhanadharmasy svabhÃvo nÃnya÷ ||># ## ## __________NOTES__________ [270] -sya hetu- ___________________________ #<%% svabhÃva eva[272] iha hetu÷ prakrÃnta÷ |># ## __________NOTES__________ [271] -sya hetu- [272] svabhÃva eva hetu; svabhÃva iha [273] -ndhaÓ ca sva- ___________________________ ## __________NOTES__________ [274] svabhÃva÷ prati- ___________________________ ## __________NOTES__________ [275] -ÃtmyÃt ___________________________ #<%%iti | %%paramÃrthata÷ sÃdhyasÃdhanayos %% | samÃroptitas tu sÃdhyasÃdhanabheda÷[276] | sÃdhyasÃdhanabhÃvo hi niÓcayÃrƬhe rÆpe | niÓcayÃrƬhaæ ca rÆpaæ samÃropitena># __________NOTES__________ [276] -sÃdhanayor bheda÷ ___________________________ tadÃtmatÃpratÅti÷ prav­ttyaÇgam iyam asmÃd eva liÇgÃd iti kim avadyam? evaæ sattvahetÃv api dra«Âavyam | etac coktam api svÃrthÃnumÃne 'dhikÃbhidhÃnÃrthaæ punar uktam iheti dra«Âavyam || #<[DhPr p. 163]># bhedenetaretaravyÃv­ttik­tena bhinnam iti anyat sÃdhanam, anyat sÃdhyam | dÆrÃd dhi ÓÃkhÃdimÃn artho v­k«a iti niÓcÅyate na ÓiæÓapeti | atha ca sa eva v­k«a÷ saiva ÓiæÓapà | tasmÃd abhinnam api vastu niÓcayo bhinnam ÃdarÓayati vyÃv­ttibhedena | tasmÃn niÓcayÃrƬharÆpÃpek«ayà anyat sÃdhanam anyat sÃdhyam | ato na pratij¤ÃrthaikadeÓo hetu÷ | vÃstavaæ ca tÃdÃtmyam iti || ## __________NOTES__________ [277] -bandhe ca sÃdhya÷ ___________________________ ## __________NOTES__________ [278] sa tanni«pattÃv ani«pannasya sÃdhana ___________________________ #<%%iti | yo hi yan nÃnubadhyÃti sa[279] tanni«pattÃv ani«panna÷ | tasya tanni«pattÃv ani«pannasya sÃdhanasvabhÃvatvam ayuktam | yato ni«pattyani«pattÅ bhÃvÃbhÃvarÆpe | bhÃvÃbhÃvÅ ca parasparaparihÃreïa sthitau | yadi ca pÆrvani«pannasya, ani«pannasya cakyaæ bhaved ekasyaivÃrthasya bhÃvÃbhÃvau syÃtÃæ yugapat | na ca viruddhayor bhÃvÃbhÃvayor aikyaæ yujyate, viruddhadharmasaæsargÃtmakatvÃd ekatvÃbhÃvasya [280]|># __________NOTES__________ [279] ayam eva bhedobhÃvanÃæ viruddhadharmÃdhyÃsa÷, kÃraïabhedaÓ ca --- Âi- [280] vyabhicÃretyÃdi --- om. ___________________________ ## ## ## #<%% | pÆrvajena paÓcÃn ni«pannasya vyabhicÃra÷ parityÃgo yas tasya sa bhavÃc ca># nanu kim asya sambhavo 'sti yad uttaikÃtmana evaikà vyÃv­ttir niÓcÅyate netarety Ãha --- ##iti | ##r yasmÃt | ##ti nipÃtasamudÃya÷ pratipipÃdayi«itaparamÃrthadyotaka÷ | ##eti copalak«aïam etat | ##ityÃdinopasaæhÃra÷ | ##vastusvarÆpÃd Ãgatam asamÃropitam ity artha÷ | tuÓabdÃrthaÓ ##kÃra÷ || ##sÃdhyadharmo ##sÃdhanadharmaæ ##, nÃnugacchati, tasmin sati niyamena nopati«Âhata iti yÃvat | kasmÃt tatsvabhÃvatvam ayuktam ity Ãha --- ##iti | bhavatÃæ bhÃvÃbhÃvarÆpe tathà 'pi kiæ tayos tatsvabhÃvatvam ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | ##ti ##Óabdo vaktavyÃntarasamuccaye | #< [DhPr p. 164]># ## __________NOTES__________ [281] -bandhy eva ya÷ svabhÃva÷ ___________________________ ## __________NOTES__________ [282] kÃryahetuprayoga÷; kÃryahetor api prayoga÷ ___________________________ #<%%| sÃdharmyavÃn iti prakaraïÃd apek«Åyam | %%iti dhÆmam anÆdya %% ity agner[283] vidhi÷ | tathà ca[284] niyamÃrtha÷ pÆrvavad avagantavya÷ | tad anena kÃryakÃraïabhÃvanimittà vyÃptir darÓità |># __________NOTES__________ [283] ity agnividha÷ [284] vyÃptir vyÃpakasya tatra bhÃva evetyÃdika÷ --- Âi- ___________________________ #% mahÃnasÃdau hi pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryakÃraïabhÃvÃtmÃvinÃbhÃvo niÓcita÷ |># #<%< asti ca ihe>%ti sÃdhyadharmiïi pak«adharmopasaæhÃra÷ ||># iha api siddha eva kÃryakÃraïabhÃve kÃraïe sÃdhye[285]kÃryahetur vaktavya÷ III-22 __________NOTES__________ [285] kÃryaæ hetu- ___________________________ #<%%ti | na kevalaæ svabhÃvahetÃv ihÃpi kÃryahetau[286] | %%ti niÓcate kÃryakÃraïatve | kÃryakÃraïabhÃva[287] niÓayo hy avaÓyaæ karyavya÷ | yato na yogyatayà hetur gamako 'pi tu nÃntarÅyakatvÃd ity uktam ||># __________NOTES__________ [286] kÃryaheto÷ [287] kÃryakÃraïatvaniÓciyo; kÃryakÃraïaniÓciyo ___________________________ evaæ niruddhadharmasaæsargÃtmakabhedaæ pratipÃdya tasya hetuæ kÃraïabhedaæ pratipÃdyitum Ãha --- ##ti nipÃtasamudÃyo vaktavyÃntarasamuccaye | pÆrvani«pannavastuhetukatve tadaivotpattiprasaÇena paÓcÃd upÃdÃyogÃd iti bhÃvo ##iti bruvata÷ | bhinnahetukatve 'pi kathaæ bheda ity Ãha --- ##ti | ## hetau | ## ityÃdino 'pasaæhÃra÷ | ##ityÃdinà ''dyasyopasaæhÃra÷ || pÆrvasmin kÃle jÃta÷ ## | ##tad antareïà 'pi kevalasya sthiti÷ | ## 'svabhÃvatÃpek«ayà 'sÃdhyatÃæ samuccinoti | ##ityÃdinà sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhinas tat svabhÃvatvaæ sÃdhanasvabhÃvtva¤ copasaæharati | ##Óabda÷ ##ityasyÃnantaraæ tatsvabhÃvatvÃpek«ayà sÃdhyatvaæ samuccinoti | ## tanni«pattÃv eva ni«pannsasya tÃdÃtmye tanmÃtrÃnubandhina eva ca sÃdhyatve sati || #<[DhPr p. 165]># ## vaidharmyavata÷[288]prayoga÷ --- yat sad upalabdhilak«aïaprÃptaæ tad upalabhyata eva, yathà nÅlÃdiviÓe«a÷ | na ca evam iha upalabdhilak«aïaprÃptasya sata upalabdhir ghaÂasya ity anupalabdhiprayoga÷ III-23 __________NOTES__________ [288] vaidharmavata÷ ___________________________ #<%% iti %%iti yat sat d­Óya ity astitvÃnuvÃda÷ | %%ity upalambhavidhi÷ | [290]tad anena d­Óyasya sattvaæ darÓanavi«ayatvena vyÃptaæ kathitam, asattvaniv­ttiÓ ca sattvam, anupalambhaniv­ttiÓ ca upalabha÷ | tena sÃdhyaniv­ttyanuvÃdena sÃdhananiv­ttir ahità | tathà ca [291]sÃdhyaniv­tti÷ sÃdhananiv­ttau niyatatvÃt sÃdhananiv­ttyà vyÃptà kathità | yadi ca dharmaïi sÃdhyadharmo na bhaved [292]hetur api na bhavet | [293]hetvabhÃvena [294]sÃddhyÃbhÃvasya vyÃptatvÃt | asti ca hetu÷[295] | ato vyÃpakasya sÃdhanÃbhÃvasyÃbhÃvÃd[296] vyÃpyasya[297] sÃdhyÃbhÃvasyÃbhÃva iti sÃdhyagatir[298] bhavati | tato vaidharmyaprayoge sÃdhanÃbhÃve sÃdhyÃbhÃvo[299] niyato darÓanÅya÷ sarvatreti nyÃya÷ ||># __________NOTES__________ [289] vaidharmyavata÷ yat sad iti [290] tasmÃt --- Âi- [291] sattvaæ--- Âi- [292] hetur api | hetva-; hetur api na syÃt [293] upalambha÷ --- Âi- [294] sattvasya --- Âi- [295] anupalabhyamÃna÷ --- Âi- [296] uplambha÷ --- Âi- [297] sattvasya --- Âi- [298] sÃdhyaniÓcayo bhavati [299] niyama÷ ___________________________ ##sÃdharmyavat prayogadarÓanaprastÃvÃt | ##ti dhÆmÃnuvÃdenÃgnividhÃne satÅty artha÷ | ##'vyabhicÃra÷, tallak«aïo 'rtha÷ pratipÃdyatayà 'bhidheya÷ prayojanaæ và 'sya --- ##ityÃde÷ prayogasyeti prastÃvÃt, so #<'nugantavya÷># pratyetavya÷ | ## anupalabdhyÃdivat | etad eva vyanakti ## iti yata evaæ ## tasmÃt | ##avinÃbhÃva÷, sÃdhyaniyatatvaæ sÃdhanasyeti yÃvat | ##pradarÓità | kiæ nimittà sety Ãha --- ##ti | ayam ÃÓaya÷ --- vyÃpti÷ khalu÷ pratibandha÷ sÃdhyÃyattatvam | tac cÃrthÃntarasyÃrthÃntare pratibaddhatvaæ kÃryakÃraïabhÃvavaÓÃd iti sa eva ##tasya, anarthÃntarasya tu tÃdÃtmyam [61b] | ## sÆpakÃraÓÃlà | #<Ãdi>#ÓabdenÃyaskÃrakuÂyÃder grahaïam | kiæ tatra vyÃptisÃdhakaæ pramÃïaæ yad apek«ayà tasya vi«ayatvam ity Ãha --- ##ti | ##r yasmÃt | pratyak«ÃnupalambhÃnÃæ pratyekaæ jÃtyekatvavivak«ayà ##ity avaseyam | ## niÓcayÃrƬha÷ svabhÃvo yasyeti vigraha÷ kÃryo 'nyathà yuktivirodha÷ svavacanavirodhaÓ cà 'sya syÃt | ##'vyabhicÃra÷ sÃdhyÃyattatà sÃdhanasyeti yÃvat | ##¬haukanaæ tatra sattvapradarÓanam ity artha÷ || #< [DhPr p. 166]># ## ## __________NOTES__________ [300] nÃsti sattvam [301] asaæÓ ca ___________________________ #<%%iti | ihÃnityatvasya sÃdhyasyÃbhÃvo hetor abhÃve niyata[302] ucyate | tena hetvabhÃvena[303] sÃdhyÃbhÃvo vyÃpta[304] uktas tri«v api svabhÃvahetu«u | %%iti trayÃïÃm api pak«adharmatvapradarÓanam | iha[305] ca sÃdhanÃbhÃvasya vyÃpakasyÃbhÃva ukta÷ | tato vyÃpyo 'pi sÃdhyÃbhÃvo nirvartata[306] iti sÃdhyagati÷ ||># __________NOTES__________ [302] niyama÷ [303] sattvena --- Âi- [304] nityatvam --- Âi- [305] Óabde dharmiïÅ --- Âi- [306] buv­tta iti ___________________________ ## __________NOTES__________ [307] vaidharmyaprayo- ___________________________ ## __________NOTES__________ [308] atra cÃstÅti kÃrya ___________________________ #<%% iti | ihÃpi[309] vahnyabhÃvo dhÆmÃbhÃvena vyÃpta ukta÷ | %<[310]asti dhÆma atra iti >%vyÃpakasya dhÆmÃbhÃsyÃbhÃva ukta÷ | tato vyÃpyasya vahnyabhÃve sÃdhyagati÷ ||># __________NOTES__________ [309] ihÃpi ca [310] atra cÃsti dhÆma iti ___________________________ ## __________NOTES__________ [311] sÃdharmyavyatireko ___________________________ d­«ÂÃntadÃr«ÂÃntikayor hetusadbhÃvÃsadbhÃvadvÃrakaæ ##vidyate pratipÃdyatayà yasya taæ ##$$ | ##ti sÃdhyaniv­ttyanuvÃdena sÃdhananiv­ttiprakÃre satÅty artha÷ | ## abhÃva÷ ##sya ##'bhÃvena vyÃptà ÃtmaniyatÅk­tà ## prakÃÓità | kuta ity Ãha --- ##sya ## abhÃve niyatatvÃd avyabhicÃritvÃt sÃdhyaniv­tter iti prakramÃt | yato yatra sÃdhyÃbhÃvas tan niyatatvam asya | imÃn eva vyÃpti vyanakti ##ti | ## hetau | ##ty anena dharmamÃtram upadarÓayan sarvopasaæhÃravatÅæ vyÃptim Ãha | kuta÷ puna÷ sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃva ity Ãha --- ##ti | ##d­ÓyÃnupalambha÷ | anena vyÃpakasya sÃdhanÃbhÃvalak«aïasyÃbhÃvo darÓita÷ | ato vyÃpakÃbhÃvÃt sÃdhyÃbhÃva÷ sadvyavahÃrayogyatvalak«aïo vyÃpyo nivarttate | yata evam #< [DhPr 167]># ## __________NOTES__________ [312] gati÷ | ___________________________ #<%%ti | %%abhidheyena ukte %%kriyamÃïe %% sÃmarthyÃt vaidharyasya vyatirekasya gatir bhavatÅti[314] | %%ti yasmÃt | tasmÃt trirÆpaliÇgÃkhyÃnam etat[315] |># __________NOTES__________ [313] arthÃd iti [314] bhavati | hÅ [315] ÃkhyÃnam- eva tat ___________________________ ## __________NOTES__________ [316] -vati nokto 'nvaya- ___________________________ ## ## #<%%vyatireke[317] buddhyÃdhyavasite %%buddhyÃdhyavasitasyÃbhvÃt[319] | [320]sÃdhye niyataæ sÃdhanam anvayavÃkyÃd avasyatà sÃdhyÃbhÃve sÃdhanaæ nÃÓaÇkanÅyam |># __________NOTES__________ [317] vyatirekabu- [318] buddhyadhyavasite; buddhyadhyavasitasya [319] -sitatvÃbhÃvÃt [320] sÃdhye niyatam ityÃdinà 'nvayabÃ(bo)dhasÃmarthyÃt vyatirekaæ darÓayati --- Âi- ___________________________ ##s tasmÃt | sÃdhyasyÃsadvyavahÃrayogyatvasya ## avasÃyo bhavati, ## hetutrayavaidhrmyaprayoge || svabhÃvahetum adhik­tyÃha --- ##ti | vaidharmyapratipÃdaka÷ prayogas tathokta÷ | kathaæ punas atra sÃdhyaniÓcayo jÃyata ity Ãha --- ##ti svabhÃvahetuprayogatraye | ## yasmÃt ## sattvÃdiniv­tte ## sattvÃdividhir ## | ## tasmÃt | ##k«aïikatv#<ÃbhÃvo># 'pi | ##÷ sÃdhanÃbhÃvaniv­ttyapek«ayà sÃdhyÃbhÃvaniv­ttiæ samuccinoti | yata evam ## tasmÃt | ##k«aïikatvasya ##r niÓciya iti || kÃryahetum uddiÓyÃha ##ti | na kevalaæ pÆrvayor ity ##Óabda÷ | ##dhÆmasattaiva prati«edhaprati«edhasya vidhirÆpatvÃd evaæ pÆrvatrÃpi vij¤eyam | tato vyÃpakasya dhÆmÃbhÃvasyÃbhÃvÃt vyÃpyasya ## nyÃyasiddhe sati || na kevalaæ vyatirekeïÃbhidheyena yukta ity ##Óabda÷ | ##sÃk«Ãd abhidhÃviÓrÃmaviÓayeïa | ##anyathà 'nupapatte÷ | etad iha j¤Ãtavyam --- anvayavyatirekaor bhedasya vyÃv­ttinibandhanbatvÃd vastutas tÃdÃtmyÃt svabhÃvahetujÃnumÃnabalÃd itarapratÅtir na tv anyathà 'nupapattilak«aïÃrthÃpattir anenocyata iti | #<[DhPr 168]># ## __________NOTES__________ [321] sÃdhye niyata- ___________________________ ## #<%%ti | yathà 'nvayavÃkye %% 'rthÃd eva vaidharmyeïa prayoge 'nvayasyÃnabhidhÅyamÃnasyÃpi %% ||># ## ## #<%%anvaye buddhig­hÅte [322]%%anavasÃyÃt | %%abhve sÃdhyÃbhÃvaæ niyataæ vyatirekavÃkyÃd avasyatà hetusaæbhave sÃdhyÃbhÃvo nÃÓaÇkanÅya÷ | itarathà hetvabhÃve[323] niyato[324] na syÃt pratÅta÷ | hetusattve ca sÃdhyasattvagatir[325] anvayagati÷ | ata÷ sÃdhanÃbhÃvaniyatasya[326] sÃdhyÃbhasyÃbhidhÃnasÃmarthyÃd vyatirekye 'nvayagati÷ ||># __________NOTES__________ [322] g­hÅte te sÃdhyà [323] sÃdhyÃbhÃro(vo) 'nagni÷ --- Âi- [324] niyata÷ sÃdhyÃbhÃvo na syÃt [325] sÃdhyasattvaæ gati÷ [326] sÃdhanÃbhÃve niyatasya ___________________________ etad eva darÓayitum --- ##ti | viÓe«ÃbhidhÃnanimittÃbhyupagame cÃyaæ nipÃtasamudÃya÷ | ##'nvayenÃbhidheyena yukte prayogeïeti prastÃvÃt | ##[62a]##bhidhÃnabalÃt || abhiprÃyam ajÃnÃna÷ para Ãha --- ##iti | ##tyÃdi siddhÃntavÃdÅ | abhidheyatayà sthita ity ÃÓaÇkÃm apÃk­ttum Ãha --- ##ti #<| >#tÃdÃtmyatadutpattinibandhane pratibandhena pratibandhena pratibaddhatvÃt sÃdhanam idaæ sÃdhyÃbhve na bhavaty eveti ## vi«ayÅk­te #<'sati |># ##anvÅyamÃnatvasya --- yatra sÃdhanaæ tatra sarvatrÃvaÓyaæ sÃdhyam ity evaærÆpasya ##ty etad anvayavÃkyopasthÃpitayà buddhyà g­hÅtasy#<ÃbhÃvÃd># abÃvaprasaÇgÃd ity artha÷ | etad uktaæ bhavati | yadi sÃdhyÃbhÃve 'pi sÃdhanaæ syÃt tadà yatraivÃda÷ sÃdhyÃbhÃve 'pi v­ttam i«yate tatraiva tat sÃdhanam apy asti na ca sÃdhyam iti kathaæ yatra yatra sÃdhanadharmas tatra tatra sÃdhyadharma iti sarvopasaæhÃreïÃnvaya ukta÷ syÃd iti | tasmÃd hetor anvyÃbhÃvÃd heto÷ ##sÃdhyÃvinÃbhÃvisÃdhanam ##) pratiyatà ## na sandehanÅyam | ÃÓaÇkÃni«edhena ca viparyayo 'tyantaæ ni«iddha÷ | kathaæ punas tenaivaæ nÃÓaÇkanÅyam ity Ãha --- ##ti --- ato 'nyena prakÃreïa | astu sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃvÃvasÃyo vyatirekas tu kathaæ pratÅyata ity Ãha --- ##yasmÃd | yata #<[DhPr 169]># ## na hi svabhÃvapratibandhe asaty ekasya niv­ttÃv aparasya niyamena niv­tti÷ III-30 #<%%ti | [327]svabhÃvena %% yas tasminn %% sÃdhayasya niv­ttyà nÃparasya sÃdhanasya %%yuktà niyamavatÅ %% ||># __________NOTES__________ [327] bhÃva÷ --- utpÃda÷, sattà và --- Âi- ___________________________ sa ca dviprakÃra÷ sarvasya | tÃdÃtmyalak«aïas tadutpattilak«aïaÓ ca ity uktam III-31 evam ##hetor ityÃdinopasaæhÃra÷ | asti vyatireke pratibandhÃnÃk«epÃd anvayasyaivÃsattvÃd asataÓ ca sattvena tatpratipÃdanÃyogÃt prek«ÃvatÃm anvayavacanam eva na prayuktaæ syÃd iti samudÃryÃrtha÷ || ##bhidheyena yukta ity adhyÃhÃra÷ | ##sÃdhanavÃcakaÓabdasamÆhe || ##iti para÷ | ##tyÃdi siddhÃntavÃdÅ | ##iti buddhyantarag­hÅta iti grÃhyam | etad eva pratipÃdayann Ãha --- ##iti | ## hetusadbhÃve sÃdhyÃbhÃvasambhavaprakÃre sati ##sÃdhyÃbhÃva iti Óe«a÷ | mà bhÆn niyato 'nugata÷ kiæ naÓ cchinnam ity Ãha --- #< hetusattve># iti | ##÷ samuccaye | ayam ÃÓaya÷ --- sati sÃdhane 'vaÓyaæ sÃdhyam ity evaælak«aïo 'nvayo 'sty eva | kevalaæ vyatirekavÃkyÃn na pratÅyata ity ucyate pÆrvapak«avÃdinà | yadà ca hetvabhÃve na niyata÷ sÃdhyÃbhÃva÷ sambhÃvyata iti kuto yatra yatra sÃdhanaæ tatra tatra sÃdhyam ity evaærÆpo 'nvaya÷ siddhyeta | tatraivaæsambhÃvanÃvi«aye hetubhÃve 'pi sÃdhyÃbhÃvÃd iti | yata evam ## 'smÃd hetor ityÃdinopasaæhÃra÷ | atrÃpy ayam ÃÓaya÷ --- yadi yatra sÃdhanaæ tatrÃvaÓyaæ sÃhdyam iti na syÃt tadà tatraiva tÃvad asaty api sÃdhye sÃdhanaæ v­ttam iti kuta÷ sÃdhyÃbhve sÃdhanaæ na varttata ity evaærÆpo vyatireka÷ siddhyed iti || atrÃbhiprÃyam aparij¤ÃyamÃna÷ (-jÃnÃnÃ÷) prÃha --- ##ti | ##tyÃdi pratividhÃnam $<ÃcÃryÅyaæ>$ ##tyÃdinà vyÃca«te | ayaæ ca maulo #<%%>#Óabda÷ paÓcÃd vyÃkhÃsyate | ##vaÓyaætayà | yà cÃvaÓaæ ## niv­tti÷ sà niyam eva uktà bhavatÅty arthakathanam etat || #<[DhPr 170]># #%nimittaæ yasya sa tathokta÷ | %% nimittaæ yasya sa tathokta÷ | yo yatra pratibaddhas tasya sa pratibandhavi«ayo 'rtha÷ svabhÃva÷ kÃraïaæ và syÃt | anyasimin pratibaddhatvÃnupapatte÷ | tasmÃd %% sa ity uktam | `sa ca sÃdhye `rthe liÇgasya' ity >#ÌNB ## ## __________NOTES__________ [328] heto÷ --- Âi-; pratibaddhasya iti om. ___________________________ tena hi niv­ttiæ kathayatà pratibandho darÓanÅya÷ | tasmÃt niv­ttivacanam Ãk«iptapratibandhopadarÓanam eva bhavati | yac ca pratibandhopadarÓanaæ[329]tad eva anvayavacanam ity ekena api vÃkyena anvayamukhena vyatirekamukhena và prayuktena sapak«Ãsapak«ayor liÇgasya sadasattvakhyÃpanaæ[330]k­taæ bhavati iti na avaÓyaæ vÃkyadvayaprayoga÷ III-32 __________NOTES__________ [329] tad anvaya- [330] sadasattvÃkhyÃpanaæ ___________________________ #<%<[331]hi>%r yasmÃdarthe | yasmÃt svabhÃvapartibandhe nirvartyanivartakabhÃvas %% sÃdhyasya niv­ttau sÃdhanasya[333] %% nivartyanivartakayor %% | yadi hi sÃdhanaæ sÃdhye pratibaddhaæ bhaved evaæ sÃdhyaniv­ttau[334]tan niyamena nivarteta | yataÓ ca tasya pratibandho darÓanÅya÷ %%sÃdhyaniv­ttau yat sÃdhana%% ten%<Ãk«iptaæ>% %% | %% tadÃk«iptaæ[336] %% | partibandhaÓ ced avaÓyaæ darÓayitavyo na vaktavyas tarhy anvaya÷ | yasmÃd d­«ÂÃnte pramÃïe pratibandho[337] darÓyamÃna evÃnvayo nÃpara÷ kaÓicit,># __________NOTES__________ [331] pÆrvasÆtrokta÷ --- Âi- [332] tenety upasaæharati --- Âi- [333] sÃdhananiv­ttiæ [334] niv­ttau niyamena [335] antarbhÃvitam --- Âi-; tenÃk«ipta pratibandhopadarÓanaæ tad evÃnvaya [336] k«iptaprati [337] vacanarÆpo yatra yatra dhÆmas tatrÃgnir ity evaæ na vaktavyas tarhy anvaya÷ pratibandhaÓÆnya÷ | sÃdhyahetvos tÃdÃtmyatadupattirÆpapratibandhe sthite siddha evÃnvaya iti bhÃva÷ --- Âi- ___________________________ atha svabhÃvapratibandhaÓ ced ekaniv­ttÃv aparaniv­ttinibandhanaæ tadà kÃryahetor eva vyatireko na svabhÃvahetor [62b] iti[338]............. tasyÃsau na tarhi kÃryaæ hetÃv ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | ##pratibaddhatvaæ sÃdhyÃyattatvam | kasyÃsÃv ity ÃÓaÇkÃyÃm Ãha --- ##sÃdhanasya | ##ty anena vyÃptiæ darÓayati | tatra saæyogÃdinimittaÓaÇkÃvyudÃsÃyÃbhimataæ dvitaæ (dvaitaæ) darÓayann Ãha --- ## ityÃdi | lak«yate 'neneti lak«aïam | ata evÃha ##iti kim punas tena svabhÃvena[339].......m ity Ãha --- ##asvabhÃve 'kÃraïe ca | saæyogasamavÃyayo÷ pramÃïabÃdhitatvena nimittatvÃnupapatter iti bhÃva÷ | yata evaæ ##heto÷ | ## iti pratibandha÷ || __________NOTES__________ [338] pÃÂho 'tra gh­«Âa÷ | [339] pÃÂho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ pÆrvakaæ ##Óabdam idÃnÅæ yathÃyogaæ vyÃca«Âe --- ##r iti yasmÃd arthav­tti ##Óabdam | asya #<[DhPr 171]># #%Óabdo hetau | yasmÃd anvaye 'pi[341] vyatirekagati÷ vyatireke cÃnvayagati÷, tasmÃd %%ca %%># __________NOTES__________ [340] -vartakaprati- [341] anvaye vya- ___________________________ #%| evaæ vyatireko mukhaæ [342]yasyeti | %% hetau | yasmÃd ekenÃpi vÃkyena dvayagatis tasmÃd ekasmin sÃdhanavÃkye dvayor anvayavyatirekavÃkyayor %% eva %%karttavya÷ |># __________NOTES__________ [342] mukham asya [343] ##karaïo hetau ___________________________ ## __________NOTES__________ [344] ekam eva tv anvaya- ___________________________ anupalabdhÃv api --- yat sad upalabdhilak«aïaprÃptaæ tad upalabhyata eva ity ukte --- anupalabhyamÃnaæ tÃd­Óam asad iti pratÅter anvayasiddhe÷anupalabhyamÃnaæ tÃd­Óam asad iti pratÅter anvayasiddhe÷ III-33 ##Óabda##a arthaæ k­tvà ÓabdapadÃrthakasyÃ[345]............................. evam ukte vak«yamÃïe ca sarvatra dra«Âavyam | amum eva yasmÃd artham apek«ya teneti yojayitum iti darÓayitum Ãha --- ##iti | etac ca ##tyÃdivÃkyasya prakÃÓyam arthaæ g­hÅtvoktaæ na tv abhidheyam, niv­ttini«edhasyaiva tatrÃbhidheyatvÃt | __________NOTES__________ [345] pÃÂho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ nanu pratibandha÷ pratibaddhatvam | sa ca nivarttamÃnasyaiva na nivarttakasya | ##tyÃdina ca[346]................... darÓayi«yati | tat katham iha nivartyanivarttakayor ity uktam | satyam | kevalam atra pratibadhaÓabadena pratibaddhatvaæ pratibandhavi«ayatvaæ ca vivak«itam | __________NOTES__________ [346] pÃÂho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ tenÃyam artha÷ | pratibandhavi«aye pratibaddhatvaæ darÓanÅyam | tathà ca na kaÓcid do«a÷ | kasmÃt puna÷ pratibandho | darÓanÅya ity ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | ##ti yasmÃt | ## vyatirekavacanen#<Ãk«iptaæ># prakÃÓitaæ | pratibadndhas tÃdÃtmyataduptattinibandhanaæ darÓayayite prakÃÓyate 'neneti tathà | pratibandho 'vaÓyadarÓayitavyo 'nyathà vyatirekasyaivÃsiddher iti bhÃva÷ | bhavatu tat tathà --- ##iti | ##'vadhÃraïe | tad ayam artha÷ --- yad evÃk«iptapratibandhopadarÓanaæ tad evÃnvayavacanam anvayaprakÃÓanam | nanÆpadarÓyatÃæ pratibadho[347].................. sa kathaæ tenokto bhavatÅty Ãha --- ## iti | yady ## ##niyamena khyÃpanÅyas ## pratipÃdayitavyo #<'anvaya÷># | __________NOTES__________ [347] pÃÂho 'tra gh­«Âa÷ | ___________________________ nanu ca d­«ÂÃntena pratibandhasÃdhanakena pramÃïena kevalaæ pratibandha÷ pradarÓyate, na tv anvaya÷ | tat kathaæ vaktavyas tena vÃkyenety Ãha --- ##iti | tasya tÃdÃtmyanibandhanasya tadutpattinibandhanasya và 'nvayÃtmakatvÃd iti bhÃva÷ || #<[DhPr 172]># #<%%># #%iti># ## | #<%%ti anupalambhasya niv­ttim upalambharÆpÃm Ãha | tad anena sÃdhyaniv­tti÷ sÃdhananiv­ttyà vyÃptà darÓatà | yadi ca sÃdhanasaæbhave 'pi [350]sÃdhyaniv­ttir bhavet na sÃdhanÃbhÃvena[351] vyÃptà bhavet | ato vyÃptiæ[352] pratipadyamÃnena sÃdhanasaæbhava÷ sÃdhyasambhavena vyÃpta÷ pratipattavya÷ | ata evÃha --- %% iti d­Óyam %% iti %%saæpratyayÃd %%iti ||># __________NOTES__________ [348] keïa yuktena [349] sattvasvarÆpÃm Ãha [350] sattvaæ --- Âi- [351] upalambhena --- Âi- [352] vyÃptiprati [353] pratÅti÷ --- om. ___________________________ dvayor apy anayo÷ prayogayor[354]na avaÓyaæ pak«anirdeÓa÷ III-34 __________NOTES__________ [354] prayoge 'vaÓyaæ; prayoge nÃvaÓyaæ ___________________________ #%tasmÃt %%eva %% %%| yat sÃdhanaæ sÃdhyaniyataæ pratÅtaæ tata eva sÃdhyadharmiïi d­«ÂÃt[355] sÃdhyapratita÷ | ato na kiæcit sÃdhyanirdeÓeneti ||># __________NOTES__________ [355] d­«Âvà ___________________________ ##caitad upalak«aïaæ dra«Âavyam | tenÃnvyavacane 'pi sarvaæ yathÃyogaæ dra«Âavyam | yasmÃd evam anuvÃdavidhikramas ##tasmÃd ##vÃkyena ##prakÃÓità | bhavatvabhÃvayor vyÃpyavyapÃkabhÃvas tathÃpy anvaya÷ kathaæ siddhyatÅty Ãha --- ##ti | ## hetau | ##iti prak­tatvÃt || ##ity anena ##ity asyÃrtha÷ kathita÷ | eva¤ ca vyÃcak«Ãïena yat kaiÓcit $$ vidvasyamÃnai÷#< >#"avaÓyaæ pak«anirdeÓo na; kin tarhi? kadÃcin nirdeÓa÷, kadÃcin na" iti vyÃkhyÃtaæ tad apahastitaæ dra«Âavyam | kadÃcid api tasya prayogÃrhatve pratij¤ÃyÃ÷ sÃdhanÃÇgatvaprasaÇgÃt | tathÃtve ca $$sya [63a][356][virodha÷ syÃt] | __________NOTES__________ [356] asmin patre adhikaæ gh­«Âaæ vartate | ata eva samyak na paÂhayate --- saæ- ___________________________ nanv asati sÃdhyanirdeÓe kutas tad avagatir yena tadanirdeÓa ity ÃÓaÇkyÃha --- ## iti | ##sÃdhyanÃntarÅyakam | pratibandhasÃdhakena pramÃïeneti buddhistam | ## sÃdhanÃt ##vivÃdÃspadÅbhÆte ## pramÃïenÃvagatÃt ##sya dharmadharmisamudÃyasya ##bhavati | etad uktaæ bhavati .........pratitÃrthapratipÃdakena karttavyam iti | $<ÓaÇkarÃcÃrya>$ .. ÅÓvarakÃraïe ................viÓe«a÷ pratÅyetetyÃdinà vÃkyaprabandhena viruddhaÓaÇkÃvyavacchedÃrthaæ sÃdhyavacanam iti saæÃdhÃnÃt | tathà hi tasya prabandhasyÃyam artha÷ --- asati sÃdhyavacane yat k­takaæ tad sarvam anityaæ #<[DhPr 173]># yathà .................. kutaÓcid bhrÃntinimittÃd Åd­Óaæ vyÃptivacanaæ saæbhÃvyate | atha tathÃvidhÃbhiprÃyo vaktà k­takatvaæ prayu¤jÃna÷ tasya nityatena vyÃptiæ brÆyÃt | tad ayuktam | yats tayor vyÃpti bruvÃïo ............... kathayet ................ cet sÃdhana ............................ sÃdhanavikala÷ «adhyavikalo và mà bhÆd d­«ÂÃnta iti yat k­takaæ tad anityam iti prayogo 'pi viruddhavÃdy eva dra«Âavya÷ | .......... tad etad bhau[tÃkhyÃnaæ] kim atra brÆma÷ tathà hi ka÷ khalu prek«ÃvÃn sÃdhanavikalaæ vihÃyasaæ sÃdhyavikalaæ ca kumbham Ãlocayitum ÅÓÃno 'bhipretanityatvaviruddhenÃnityatvena sÃdhye(dhya)vikalatayà kumbhasannibha eva ghaÂe vyÃptiæ darÓayet | bhrÃntyà cet | sÃdhanavaikalyam ÃkÃÓasya ..................................... và 'bhipretena nityatvena k­takatvasya vyÃptiæ na pradarÓayet | tatra sÃdhanavaikalyam, kumbhe ca sÃdhyavaikalya ...................... kumbhatulye 'pi ghaÂe vyÃmuhyati, bhrÃter niyatanimittatvÃd iti cet | evaæ tarhi pak«avacane 'pi kathaæ ....................... saæbhÃvyatvÃt | .................... samÃno 'pi visaævÃdanÃbhiprÃyo na ............. | na cÃpyutattau na cÃnyadÃsyÃnyÃd­Óaæ vacanam idÃnÅæ tu drutÃdibhedabhinnam ityÃdinà prakÃreïa vacanaviÓe«eïa j¤Ãnena kÃryabhÆtenÃviparÅto 'bhiprÃyo 'vadhÃryate | tena ............................. tad anityam abhidhÃtari ........... viÓe«a÷ | vacanasÃækaryÃn naivaæ tatra niÓcaya iti cet | etat pak«avacane 'pi samÃnam | evaæ niÓcetuæ Óakyeti tasya tatra tathÃvÃvagamo bhavi«yatÅti cet sarvaæ samÃnamanyatrà 'viÓe«Ãt | ki¤ ca sa evaæ vÃdÅ tapasvÅ ............ [63b] svayam eva tÃvad du«yati | na hi kaÓit sÃdhanavÃdÅ pratij¤ÃhetÆdÃharaïÃny evÃbhidhÃyoparamate | kin tarhi? nigamanam apy upÃdatte --- tasmÃd anitya÷ Óabda iti | evam ukte ca kuto nityatvaÓaÇkÃ, yata÷ k­takatvasya viruddhatà bhavet? tataÓ ca nigamanenaiva viruddhaÓaÇkÃvyavacchedasya k­tatvÃt pakÃsvacanam apÃrthakam | yad Ãh$<Ãk«apÃda÷>$[357]--- "sÃdhye viparÅtaÓaÇkÃvyavacchedÃrthaæ nigamanam iti" | tathà hetuvacanasyÃpy anutthÃnam ÃyÃtam | nigamane 'nÃÓvÃsa iti ced | hanta pratij¤Ãvacane 'py anÃÓvÃsas tulya÷ | yat tatra samÃdhÃnaæ tan nigamane 'pi bhavi«yati | tasmÃt tanmate 'pi nigamanÃd evÃbhipretasÃdhyapratÅter na viruddhÃÓaÇkÃnirÃsÃrthaæ apek«Ãvacanaæ karaïiyam | tad ayam yathà nÃma kaÓcit svÃÇgulijvÃlayà paraæ didhak«u÷ sa praraæ dahed và na vÃ, svÃÇgulidÃham eva tÃvad anubhavatÅti v­ttÃnto jÃta÷ | __________NOTES__________ [357] atra $$vacanatvena yad uddh­taæ tan nÃsti $$ kin tu vÃrtike --- "sÃdhyaviparÅtaprasaÇgaprati«edhÃrthaæ yat punar abhidhÃnaæ tat nigamanam" iti vartate --- 1.1.39. ___________________________ yady evaæ nigamanam apy apÃrthakam Ãpadyata iti cet | ayam aparo 'stu do«a÷ | kathaæ nÃma tÃthÃgatà jayanti? kevalaæ sati nigamane viruddhaÓaÇkÃvyavacchedÃrtahæ pak«Ãvacanaæ na kÃryam | nigamanenaiva tadÃÓaÇkÃvyavaacchedasya k­tatvÃd ity ucyata iti | $$ punar $$ idam avÃdÅt --- "sÃdhyavacanam asÃdhanÃÇgavacanaæ na bhavati, yato vivÃde«u parapratipattim adhik­tya na prayoganiyama÷ Óakya÷ | paÂumandÃdibhÃvena parapatipattÅnÃm anavasthÃnÃt | tathà hi hetuvacanÃd eva kaÓcit prateti | kaÓcit punar antareïÃpi hetuvacanaæ vakt­svarÆpapariÓÅlanÃt prÃg eva Óabdani«patter o«ÂhÃdisthÃnavyÃpÃropalabdher vaktur abhipretam anveti | tasmÃd anapek«itaparapratipattir evÃyaæ j¤Ãtà j¤Ãnastham arthaæ pratipÃdayantaæ tasya svapratipattyà ''rƬhasyÃrthasya #<[DhPr 174]># #<[358]evam evÃrtham anupalabdhiprayoge darÓayati ---># __________NOTES__________ [358] etam ___________________________ ## __________NOTES__________ [359] vi«aya÷ siddha÷ ___________________________ #<%%pradeÓe[360] %% |># __________NOTES__________ [360] neha ghaÂa ___________________________ #%--- ity anupalambhÃnuvÃda÷ | %%--- ity asadvyavahÃrayogyatvavidhi÷ | tathà ca sati d­ÓyÃnuplambhopalambho># __________NOTES__________ [361] prÃptam iti | anu- ___________________________ vÃcakaæ Óabdaæ prayoktum arhati | svapratipattiÓ ca liÇgajà j¤ÃpanÅyadharmaviÓi«Âaæ dharmiïam abhiniviÓate | tasmÃt prarasya vivÃdayitrà j¤Ãnastham arthaæ paro boddhavya iti sa eva paraæ praty upÃya iti |" tad etat $$raÂitam aÓraddheyaæ dhÅmatÃm | tathà hi --- satyam, svapratipattyà ''rƬha evÃrtha÷ parasmai pratipÃdyate | kevalam idam ÃlocyatÃm --- kiæ pak«adharmavacanÃd vyÃptivacanasahitÃt so 'rtha÷ pratipÃdito bhavati na veti | pratipÃdane kiæ pratÅtapratyÃyakena tadvacanena kÃryam? tÃvato vacanÃt tatpratipattim apahnavÃn eva (-hnavÃnena) tu nÃpahanutaæ nÃma ki¤cid | avaÓyaæ caitad anythà svÃrthÃnumÃnakÃle pratij¤Ãvacanam antareïa kathaæ pratipatti÷ syÃt? svapratipattikÃle ca yÃvato 'rthÃt sÃdhyapratÅtir ÃsÅt parÃrthÃnumÃnakÃle 'pi tÃvat eva vacanam upÃdeyam | tatra ca na praj¤ÃpanÅyadharmaviÓi«ÂadharmidarÓanapÆrvakÃdisÃdhanÃdidarÓanÃt sÃdhyapratÅtir ÃsÅt | kin tarhi? pak«adharmadarÓanÃt tad avinÃbhÃvasmaraïasahitÃd iti tÃvat eva vacanaæ nyÃyyam | athoktaæ paÂumandÃdibhÃvena parapratÅtÅnÃm anavasthÃnÃn na Óakyte prayoganiyama÷ karttum iti | satyam uktam [64a] kevalaæ svavadhÃya k­tyotthÃpanaprÃyaæ tat | yata÷ paÂumandÃdibhedena pratipat­ïÃm anekaprakÃratvÃt syÃd api kaÓcid ya÷ pa¤cÃvayave 'pi vÃkye prayukte pÆrvaæ saæÓayajij¤ÃsÃdivacanam antareïa na buddhyate bodhayitavyam iti tadvacanasyÃpy avaÓyaprayojyatvÃd avayavatvÃd avagata( apagataæ) pa¤cÃvayavatvaæ sÃdhanavÃkyasya | abhyupagame ca $$puru«avidhÃyo(-vi«ayo)pÃkhyÃnaæ kutÆhalÃspadam avatarate | pratij¤ÃhetÆdÃharaïopanayanigamanÃny avÃvayavà iti ÓÃstrasthiter apasiddhÃnto 'pi dÅptÃj¤a÷ pÃrthiva iva nig­hïÃti | atha kim asya sambhavo 'sti yo nirdi«Âe hi sÃdhye sÃdhane và 'bhihite nirdaÓite codÃharaïe k­te 'py upanaye nigamite ca sarvÃvayavavyÃpÃre sÃdhyaæ na budhyata iti? nanu asyÃpi pratipattu÷ kim asti sambhavo yatra dharmiïi sÃdhanaæ bodhita÷, tasya sÃdhyÃvinÃbhÃvitÃæ smarito 'pi yas tatra sÃdhyaæ nÃvabudhyata iti? sambhavati buddhimÃndyÃd iti cet | sarvaæ samÃnam idam anyatrÃbhiniveÓÃd ity alaæ vistareïa | #<[DhPr 175]># #<'sadvyavahÃrayogyatvena vyÃpto darÓita÷ | %% %% ityÃdinà sÃdhyadharmiïi tattvaæ liÇgasya darÓitam | yadi ca sÃdhyadharamas tatra sÃdhyadharmiïi na bhavet sÃdhanadharmo 'pi na bhavet | sÃdhyaniyatatvÃt tasya sÃdhanadharmasyeti sÃmarthyam ||># __________NOTES__________ [362] ca --- om. ___________________________ ## __________NOTES__________ [363] na ca ___________________________ #%'sti ghaÂa iti bhavati |># __________NOTES__________ [364] -vyavahÃrasya vi«ayo ___________________________ #%iti vidyamÃna÷ | %% iti d­Óya÷ ity e«Ã sÃdhyaniv­tti÷ | [365]%%ti sÃdhananiv­ttir iti | anena ca[366] sÃdhyaniv­tti÷ sÃdhananiv­ttyà vyÃptà darÓità | %%ti --- yathà 'nyo d­Óya upalabhyate na %% pradeÓe %%iti d­Óyo %%iti | anena sÃdhyaniv­tter vyÃpikà niv­ttir asatÅ sÃdhyadharmiïi darÓità | yadi ca[367] sÃdhyadharma÷ sÃdhyadharmiïi na syÃt sÃdhanadharmo 'pi na bhavet[368] |># __________NOTES__________ [365] sa --- om. [366] ca --- om.; anena na [367] ca na sÃdhya- [368] -dharmiïi bhavet sÃdhana- ___________________________ tad api (yad api) $$ $$ Ãhatu÷ "purà vi«ayanirÆpaïapÆrvakam eva hi karaïavyÃparaïaæ d­«Âam | karaïaæ ca sÃdhana(naæ) vyÃpÃrayitavyam | ato vi«ayanirÆpaïaæ sÃdhyavacanena kriyate, anyathà karaïapravarttanasyÃÓakyatvÃd iti |"[369]tad api na caturasram | yato yadi hetuæ prayu¤jÃnena vi«aya÷ sisÃdhayi«ito 'rtho nirÆpayitavyo buddhau niveÓanÅya ity abhimatam, tadà 'bhyupagama evottaram | na hi kaÓcit sÃdhyam aniÓcityaiva parapratipattaye sÃdhanavÃkyam abhidhatte | atha vacanena karaïasya heto÷ sa vi«ayo darÓayitavya iti mati÷, tadà tenaiva tÃvad darÓitena ko 'rtha÷? yadi parasya pratÅtir anyathà na syÃt sarvaæ Óobhetety uttaram iti kiæ k«uïïak«odÅkaraïena? __________NOTES__________ [369] nopalabhyate nyÃyavÃrtike --- saæ- ___________________________ $$ punà $$ idam avocat "dharmaviÓi«Âasya dharmiïo nirdeÓa÷ kriyate Órotur ÃÓvÃsanÃrtham | na tv Ãdau dharmaviÓi«Âasya dharmiïo nirdeÓo yukta÷ | ayuktatÃæ(tÃ) tasya pratipattÃv ad­«ÂatvÃt | tatra pradeÓamÃtram upalabhate, tatsthaæ ca dharamam | tato 'vinÃbhÃvaæ smarati tadanantaraæ tad evedam iti parÃm­Óati | tato viÓi«ÂatÃæ pradeÓasya pratipadyate, na tvÃd eva (tv ÃdÃv eva) | parÃmarÓasya ca svÃrthapÆrvakatvam | na ca svÃrthe dharmaviÓi«Âasya dharmiïo darÓanam asti | tena pratipattÃv api na kÃryam | Ãdau tu kriyate, pratipÃdyasyÃsthotpÃdanÃrtham iti |" #<[DhPr 176]># #% nÃsty atra ghaÂa iti pratÅter na pak«ÃnirdeÓa÷ | evaæ kÃryasvabhÃvahetvor api sÃmarthyÃt saæprayaya iti na [371]pak«anirdeÓa÷># __________NOTES__________ [370] sÃmarthyÃt tata÷ [371] pak«o nirdeÓya÷ ___________________________ kÅd­Óa÷ puna÷[372]pak«a iti nirdeÓya÷ III-37 __________NOTES__________ [372] pak«a÷ nirdeÓa÷ ___________________________ #<%%artha÷ %%--- anena Óabdena %%vaktavya÷?ity Ãha ---># svarÆpeïaiva svayam i«Âo[373]'nirÃk­ta÷ pak«a iti[374] III-38 __________NOTES__________ [373] i«Âo nir- [374] iti nirdeÓya÷ ___________________________ #<%%ti sÃdhyatvenaiva | %< svayam>% iti vÃdinà | %%iti --- nokta evÃpi tv i«Âo 'pÅty artha÷ | evaæbhÆta÷ san pratyk«Ãdibhi÷ %%yo 'rtha÷ sa %%ity ucyate |># __________NOTES__________ [375] -k­to 'rtho ya÷ sa ___________________________ ## __________NOTES__________ [376] atha yadi na pak«o [377] ki¤cit [378] ki¤cit --- om. ___________________________ #<%% ity asya vivaraïam --- ># ## #<%%iti | pak«asya sÃdhyatvÃn nÃpÃram asti rÆpam | ata÷ svarÆpaæ sÃdhyatvam iti># #<%%Óabdaæ vivaritum Ãha ---%< >%># ## __________NOTES__________ [379] -tvene«Âo ___________________________ #<%%ti | nanu caivaÓabda÷ kevala eva pratyavamar«Âavyas tat[380] kimarthaæ svarÆpaÓabdena># __________NOTES__________ [380] tat katham ___________________________ tena tu tapasvinà bahÆktaæ sama¤jasaæ | kevalaæ pratipattur ÃÓvÃsenaivotpÃditena kiæ prayojanam? kathaæ cÃsau sandgidhÃrthÃbhidhÃyina÷ pratij¤ÃvacanÃd ÃsthÃm utpÃdayatÅti samÅcÅnaæ nirÆpitam | Ãsthà khalu idam eva manye 'rthety abhisampratayaya÷ | sà kathaæ vacanamÃtrÃj jÃyeta? jÃtau và sÃdhanÃdyabhidhÃnaæ na kathaæ vaiyartham aÓnuvÅtety alaæ bahunà || atra sÃmarthyÃt ##Óabdasya ##ti viv­ti÷ k­tà na tu ##Óabdasya ##ty artha÷ | etac cÃnantaram eva darÓayi«yate || #<[DhPr 177]># #%Óabdo nipÃto dyotaka÷ | padÃntarÃbhihitasyÃrthasya viÓe«aæ dyotayati iti padÃntareïa viÓe«yavÃcinà saha nirdi«Âa÷ | %%| yat sÃdhanatvena nirdi«Âaæ tat sÃdhanatvene«Âam | asiddhatvÃc ca[381] sÃdhyatvenÃpÅ«Âam | tasya niv­ttyartha[382] %%Óabda÷ ||># __________NOTES__________ [381] -tvÃt sÃdhya- [382] -artham ___________________________ tadudÃharati --- yathà Óabdasya anityatve sÃdhye cÃk«u«atvaæ hetu÷, Óabde asiddhatvÃt sÃdhyam | na punas tad iha sÃdhyatvena eva i«Âam[383], sÃdhanatvena abhidhÃnÃt[384] III-41 __________NOTES__________ [383] sÃdhyatvene«Âam [384] -tvenÃpyabhidhÃnÃt ___________________________ #<%<[385]yathe>%ti | %<Óabdasya anityatve sÃdhye cÃk«u«atvaæ hetu÷ Óabde asiddhatvÃt sÃdhyam >%--- ity anena sÃdhyatvene«Âam Ãha |># __________NOTES__________ [385] yathà --- om. ___________________________ #<%% iti cÃk«u«atvam | %%ti Óabde | %%iti sÃdhayatvene«ÂaniyamÃbhÃvam Ãha | %< sÃdhanatvena abhidhÃnÃd >%iti --- yata÷ sÃdhanatvenÃbhihitam, ata÷ sÃdhanatvenÃpÅ«tam | na sÃdhyatvenaiveti ||># #<%% ity anena %%Óabdaæ vyÃkhyeyam upak«itya tasyÃrtham Ãha ---># svayam iti vÃdinà III-42 #<%%ti | %%Óabdo nipÃta Ãtmana iti [386]«a«ÂhyantasyÃtmaneti ca t­tÅyÃntasyÃtha[387] varttate | tad iha t­tÅyÃntasyÃtmaÓabdasyÃrthe v­tta÷ %%Óabda÷ | ÃtmaÓabdaÓ ca sambandhiÓabda÷ | %% ca pratyÃsanna÷[388] | tato yasya vÃdina Ãtmà t­tÅyÃrthayukta÷[389] sa eva[390] t­tÅyÃrthayukto nirdi«Âo %%ti | na[391] tu %%Óabdasya %%tye«a paryÃya÷ ||># __________NOTES__________ [386] nÃÓaæ svayam icchatÅtyÃdau Ãtmano nÃÓam icchatÅty artha÷ --- Âi- [387] -syÃrthena yukta÷ [388] pratyÃsannabhÆta÷ yasya [389] t­tÅyÃrthena yukta÷ [390] eva --- om. [391] nanu ___________________________ ##numeyasya #<||># ##ti sahÃrthe t­tÅyà | [64b] ##iti siddhÃntavÃdÅ || yat sÃdhanatvene«Âaæ tat kathaæ sÃdhyatvenÃpÅ«Âaæ bhavatÅty Ãha --- ##yasmÃd | sÃdhyatvene«Âo 'pi yadà sÃdhanatvenoktas tadà 'pak«a ity evam artha ##Óabda iti samudÃyÃrtha÷ || #<[DhPr 178]># ## ## #<%%iti vÃdakÃle %% | anekavÃdisambhave 'pi[392] %%ÓabdavÃcyasya vÃdino viÓe«aïam etat |># __________NOTES__________ [392] -sambhave svayaæ ___________________________ ## __________NOTES__________ [393] yady eva [394] anena ca [395] sÃdhyo dharmo netara ity uktaæ [396] dharma --- om. ___________________________ ## __________NOTES__________ [397] -arthaæ cedaæ ___________________________ etena yady api kvacic ÓÃstre sthita÷ sÃdhanam Ãha, tacchÃstrakÃreïa tasmin dharmiïy anekadharmÃbhyupagame 'pi yas tadà tena vÃdinÃ[398]dharma÷ svayaæ sÃdhayitum __________NOTES__________ [398] tena svayaæ vÃdinà dharma÷ sÃdha- ___________________________ ##tasmÃd arthadvayav­ttitvÃt | ## pak«alak«aïe ##g­hÅta iti Óe«a÷ | t­tÅyÃpratipÃdyo 'rtho 'trai«aïakartt­tvam | #<Ãtmanà >#i«Âa ity atra t­tÅyÃyÃ÷ karttari vidhÃnÃt || ##ÓabdagatÃkÃÓaguïatvÃdivÃdibhÆyastve 'pi | bÃditvaæ ca yogyatayà | na tu tadà svparapak«asiddhyasiddhyarthavacxanalak«aïavÃdapraïetÃra÷ | ##vyavacchedakam ##ahet vacanam | ##iti prara÷ | ayaæ ca nipÃtasamudÃyo 'ni«ÂÃpÃdanaprÃrambhe varttate | ##anena vÃkyeneti Óe«a÷ | ucyatÃm evaæ ko do«a ity Ãha --- ##ti | ##Óabdo 'pi ÓadasyÃrthe | ÓÃstrakÃre«Âam api vÃdÅ«Âaæ bhavati | tat ko 'tiÓayo 'nena pratipÃditia iti cedayitur ÃÓaya÷ | ##ti siddhÃntaÃdÅ | ##yas tadà sÃdhanam Ãheti viÓe«aïÃvacchinnena svayaæÓabdena | etad uktaæ bhavati | yacchÃstrÃbhyupagam etnÃpi vÃdÅ kvacitsÃdhanam abhidhatte, tacchÃstrakÃreïa tatra yÃvad i«Âaæ tÃvaccettasyasÃdhyatvene«Âaæ tad«Âam ity eva k­taæ syÃt, na tu svayam iti | ## iti tacchÃstrakÃre«Âo 'mbaraguïatvÃd iti buddhistham | ## iti Ãdyasyaiva vyaktÅkaraïam || #<[DhPr 179]># i«Âa÷, sa eva sÃdhyo na itara ity uktaæ bhavati III-44 #<%%ti | yacchÃstraæ tena vÃdinà 'bhyuagataæ tacchÃstrakÃreïa %%sati anyadharamasÃdhyatvasambhava÷ | tathà hi --- ÓÃstraæ yenÃbhyupagataæ [400]tatsiddho dharama÷ sarva eva tena sÃdhyaty ity asti vipratipatti÷ | anenÃpÃsyate | anekadharmÃbhuypagame 'pi sati %%vÃdina i«Âo nÃnya iti |># __________NOTES__________ [399] anekadharma- [400] tasmin siddho ___________________________ #%iti ki¤cicchÃstram abhyupagata÷ %% tathÃpi ya eva tasye«Âa÷ %%iti j¤ÃpanÃyedam uktam ||># __________NOTES__________ [401] tÃdÃtmyatadutptte÷ --- Âi- [402] sa eva tasya [403] sÃdhyata iti ___________________________ #<%%it%<Å«Âa>%Óabdam upak«ipya vyÃca«Âe ---># ## __________NOTES__________ [404] so 'rtho 'nu- ___________________________ #<%% Ãtmani viruddho vÃda÷prakrÃnta÷ --- `nÃsti ÃtmÃ' --- ity Ãtmaprati«edhavÃda ÃtmasattÃvÃdaviruddha÷, vidhiprati«edhayor virodhÃt | tena %% hetunà %%tÃmÃrthasya %%niÓcayam %%vÃdinà so 'rtha÷ %% ity uktaæ bhavati %%Óabdena | yat tad `%%' iti grahaïam ante tad ihÃpek«ya vÃkyaæ [405]samÃpayitavyam |># __________NOTES__________ [405] vÃkyaæ parisamÃ- ___________________________ ## __________NOTES__________ [406] ##Óabdas tathÃpÅty arthe --- Âi- ___________________________ ##nyÃyaviruddhà pratipatti÷ ke«Ã¤cit | ##tmaviÓe«aïenÃpÃsyate | ##tiyÃdinopasaæharati | ##ÓÃstrakÃrasya tatra dharmiïy anekadharmopagame saty api | ##ity Ãtmana iti «a«ÂhyantasyÃrthe v­ttaæ svayaæÓabdam u[pÃ]dÃya | #<Ãhopuru«ikayà 'bhyupagata >#iti karttarÅyaæ ni«Â÷à || ##parasya cÃbhipretaviparÅtÃrthopasyÃpako vÃda÷ svaparapak«ayo÷ siddhyasiddhyarthaæ vacanam | ##prav­tta÷ | ##ti nÃtra ÓrÆyate tat katham evaæ vyÃkhyÃyata ity Ãha --- ## iti | lokoktiÓ cai«Ã | ##«Âapadavivaraïe | ##saÇgatÃrthaæ karttavyam | #<[DhPr 180]># ## ## #<%<[407]tad>% iti so 'rtho %<'dhikaraïam>% ÃÓrayo yasya sa tad adhikaraïo vivÃda÷ | tasya bhÃvas tattvam | tasmÃd iti |># __________NOTES__________ [407] ## ityÃdi ## iti ___________________________ ## __________NOTES__________ [408] jagati niyatam ___________________________ ## __________NOTES__________ [409] -i«Âam udÃrati; sÃdhyaæ d­«Âam udÃha- ___________________________ yathà parÃrthÃÓ cak«urÃdaya÷ saæghÃtatvÃc chayanÃsanÃdyaÇgavad iti | [410]atrÃtmÃrthà ity anuktÃv apy ÃtmÃrthatà sÃdhyà | [411]tena noktamÃtram eva sÃdhyam ity uktaæ bhavati III-47 __________NOTES__________ [410] iti | ÃtmÃrthà ity anutthÃ(ktÃ)pyÃtmÃrthatà sÃdhyate tena [411] sÃdhyà | anena ___________________________ #<%< parÃthà >%iti | cak«ur%<Ãdir >%ye«Ãæ ÓrotrÃdÅnÃæ te[412] cak«urÃdaya iti dharmÅ | parasmÃyime %%iti sÃdhyaæ pÃrÃrthyam | %% hetu÷ | vyÃptivi«ayapradarÓanaæ [413]ca %<ÓayanÃsanÃdyaÇgavad >%iti | Óayanam Ãsanaæ ca te ÃdÅ[414] yasya tacchayanÃdi puru«opabhogÃÇga saæghÃtarÆpam | tadvad atra [415]pramÃïe yad apy ÃtmÃrthÃÓ cak«urÃdaya ity %<ÃtmÃrthatÃ>% noktà [416]%% apy %<ÃtmÃrthatà sÃdhyÃ>% |># __________NOTES__________ [412] te --- om. [413] ca --- om. [414] Ãdir yasya [415] tadvad atra yat pramÃïe [416] noktÃpyÃ-; anuktÃpyà ___________________________ ##sÃk«Ãd abhidhÃvyÃpÃravi«ayatvam anÃpÃdito #<'pi># | ##r viÓe«adÅpane | ##sÃdhya eva | kuta ity Ãha --- ##buddhisthasyÃtmÃde÷ | etad uktaæ bhavati --- parÃrthÃnumÃne ukto 'rtha÷ sÃdhya÷ | uktaÓ ca prakÃÓita ucyate | prakÃÓyamÃnatà ca sÃk«Ãd abhidhÃvyÃpÃravi«ayatayà ca sÃmarthyamyatayà ca | uktam (uktatÃ) tu prakÃÓitatÃkhyà dvayor apy aviÓi«Âeti || ##iti sÃmarthyoktatvam iti hetor Ãha $$ | #<[DhPr 181]># #$ktam --- asti Ãtmà | tad viruddhaæ bauddhenoktaæ --- nÃstyÃtmeti | tata÷ $$ svavÃdaviruddhaæ bauddhavÃda hetÆk­tya virÆddhavÃdanirÃkraïÃya svavÃdaprati«ÂhÃpanÃya ca sÃdhanam upanyastam | ato 'nuktÃv apy ÃtmÃrthatÃ[417] sÃdhyÃ, tad [418]adhikaraïatvÃd vivÃdasya |[419] ÓayanÃsanÃdi«u hi puru«opabhogÃÇge«v ÃtmÃrthatvenÃnvayo[420] na prasiddha÷ | %%tvasya [421]pÃrÃrthyamÃtreïa tu siddha÷ | tata÷ %% ity uktam |># __________NOTES__________ [417] -nuktÃpyÃ- [418] ya Ãtmaprati«edhavÃdo 'dhikaraïaæ yasya --- Âi- [419] ÓayanÃdi«u [420] -arthatvena prasiddha÷ [421] parÃrthamÃ-; parÃrthÃdi«u ___________________________ #<%% ityÃdigrahaïÃdivij¤Ãnam api[422] parÃrthaæ sÃdhayitum i«Âam | vij¤ÃnÃc ca para Ãtmaiva syÃt |># __________NOTES__________ [422] $$ mate paramÃïurÆpaæ j¤Ãïamata÷ sÃÇghÃtarÆpatvam --- Âi- ___________________________ #<[423]parasyÃrthakÃri vij¤Ãnaæ setsyatÅti sÃmarthyÃd ÃtmÃrthatvaæ sidhyate cak«urÃdÅnÃm iti matvà >#parÃtha#%>#|| __________NOTES__________ [423] parasya --- om. [424] sÃdhyavaca- [425] vÃdinà ___________________________ yady api tanmÆlo vivÃdas tathÃpi abhidhÃvyÃpÃraviÓrÃmabhÆmir evÃrtha÷ «adhya÷ | na cÃtmÃdir vivÃdÃdhikaraïam | tathÃbhÆtas tat kathaæ sÃdhya ity ÃÓaÇkyÃha --- ## ##ti | ##ÃtmÃdi ##Ãspadaæ ## --- astÅdaæ nÃstÅdam ity Ãtmakasya prarasparaviruddhasya ##atropapa[65a]ttim Ãha --- ## iti | viruddhaæ svapak«apratyanÅkaæ nÃstÅdam iti vÃdam | ##viruddhavÃdÃpanet­hetÆpanyÃsavi«ayaæ ## yadi ##na jij¤Ãpayi«itam ##etasminn abhyupagame kiæ ## sÃdhyatvajÃtiniyataæ jÃtivaÓaæ ## vastu ##syÃd bhavitum arhati | k«epe ##a÷prayogÃn na ki¤cid ity artho 'vati«Âhate || ##sÃk«Ãd abhidhÃvyÃpÃrÃvi«ayo 'pi | ## anekarÆpatvÃt | kÃlaviÓe«Ãnapek«aæ caitad dra«Âavyam | tena krameïa yugapad và saæhataæ tad iti saæhatarÆpaæ vij¤Ãnam api krameïÃnekarÆpam atas tatrÃpi saæhÃ(ghÃ)tatvaæ siddhim iti tad apy #<Ãdi>#Óabdena saÇg­hÅtaæ dharmi karttavyam | ata evÃnantaram `#%ÓabdÃd vij¤Ãnam api>#' iti vak«yate | anyathà tu cak«urÃdÅnÃæ vij¤Ãnalak«aïaparÃrthatÃsidhÃv Ã(a)pi nÃbhipretaæ $$sya siddhyet | ##anabhidhÃne 'pi tasyet arthÃt | kvacit punar ##ti pÃÂha÷ | tatrÃrjavenai[va] sambandha÷ | sÃdhanopanyÃsÃÓratvena prak­tatvÃt tasyà iti bhÃva÷ | ##tyÃdinaitad eva pratipÃdayati | ## nimittÅk­tya | ##÷ phalasamuccaye ##ti pÆrvavadvÃcyam | yady ayæ tasyÃbhiprÃyas tadà ''tmÃrthà ity eva kiæ na bravÅtÅty ÃÓaÇkya yenÃbhiprÃyeïaivam avÃdÅttaæ darÓayitum Ãha --- #<Óayane>#ti #<| hÅ>#r yasmÃdartha÷ | #<[DhPr 182]># anirÃk­ta iti --- etallak«aïayoge api ya÷ sÃdhayitum i«Âo apy artha÷ pratyak«ÃnumÃnapratÅtisvavacanair nirÃkriyate, na sa pak«a[426]iti pradarÓanÃrtham III-48 __________NOTES__________ [426] pak«a÷ darÓana- ___________________________ #<%% vyÃkhyeyam | %%anantaraprakÃntaæ ya pak«aïam utkaæ sÃdhyatene«ÂetyÃdi[427] --- %%na %%pratipÃdanÃya %%graïaæ k­tam |># __________NOTES__________ [427] sÃdhyatvene«ÂatvÃdi [428] pradarÓanÃya ___________________________ #%etair nirÃkriyate --- viparÅta÷ sÃdhyate [430]na sa pak«a iti ||># __________NOTES__________ [429] tair nir- [430] sÃdhyate sa na pak«a ___________________________ ## #<%%ti | te«u catur«u pratak«ÃdinirÃrk­te«u[431] prak«anirrÃk­ta÷ kÅd­Óa÷? %%ti | yathà 'yaæ pratyak«anirÃk­tas tathÃ'ye 'pi draÂavyà iti %%ÓabdÃrtha÷ |># __________NOTES__________ [431] -k­te«u nir- ___________________________ #<Óravaïena grÃhya÷ ÓrÃvaïa÷ | na ÓrÃvaïo %<'ÓrÃvaïa÷>% | Órotreïa na grÃhya iti pratij¤Ãrtha÷ | ÓrotrÃgrÃhyatvaæ Óabdasya pratyak«asiddhena [432]ÓrotragrÃhyatvena badhyate ||># __________NOTES__________ [432] Órotraj¤ÃnagrÃhya- --- Âi- ___________________________ nanu cak«urÃdÅnÃæ vij¤Ãnalak«aïaprarÃrthatà setsyati | tat katham ÃtmÃrthatÃsiddhir ity Ãha ##ti | tathÃpi kutas tatsiddhir ity Ãha ##ti | ## yasmÃt | atha vij¤ÃnsyÃpi dharmitve katham ÃtmÃrthatÃsiddhir ity ÃÓaÇkya spa«Âayitum Ãha --- ##ti | ##ti prastÃvÃt, adhyÃhÃre vÃ, te«Ãæ vij¤ÃnÃrthatÃyà api sambhÃvyatvÃt | tat siddhaikaæ sÃmarthyam ity ÃÓaÇkya ##ti yojyam | ##prayojanakÃri ##apÅti dra«Âavyam | ##ti bruvato 'yaæ bhÃva÷ | #<Ãdi>#ÓabdÃd vij¤ÃsyÃpi tathÃtve sÃdhye vij¤Ãnaæ parÃrthakÃri setsyatÅti | ##r hetau | anena sÃmarthyaæ cak«urÃdÅnÃm ÃtmÃrthatÃsiddhau darÓitam | ##ty asya mÆlasya vyÃkhyÃnam ##icchayà vi«ayÅk­tam | tac ca dvavidham iti darÓayann Ãha --- ##ityÃdi | ##sÃk«Ãd abhidhÃvi«ayÅk­tam | tad viparÅtam ##| kathaæ tarhi tatsÃdhyam ity Ãha --- ##ti | ##na sÃdhyopanyÃsÃÓrayatayà prak­tatvena ##prakÃÓyaæ sÃdhyaæ sÃdhyam evety ## #<[DhPr 183]># anumÃnanirÃk­to yathà --- nitya÷ Óabda iti III-50 #<%<[433]anumÃnanirÃk­to yathÃ[434] nitya÷ Óabada iti>% | Óabdasya pratij¤Ãtaæ nityatvam anityatvenÃnumÃnasiddhena nirÃkriyate ||># __________NOTES__________ [433] Óravaïendirya prabhavaj¤Ãnenety artha÷ --- Âi- [434] yathà --- om. ___________________________ pratÅtinirÃk­to yathà --- acandra÷ ÓaÓÅ iti III-51 #<%% candraÓabdavÃcyo na bhavati %<ÓaÓÅ>%ti pratij¤ÃtÃrtha÷[435] | ayaæ ca pratÅyà nirÃk­ta÷ | patÅto 'rtha ucyate vikalpavij¤Ãnavi«aya÷ | pratÅti÷ pratÅtatvaæ># __________NOTES__________ [435] partij¤Ãrtha÷ ___________________________ ##ty asyÃrthakathanam idam ## iti | nanu ca pratyak«Ãdibhir nirÃkriyate 'pasÃryate iti kila matam | na cÃk«Ã(rthÃ)pasÃraïaæ pratyak«Ãdidharmo 'pi tu vastuvyavasthÃpanam ity Ãha --- ##iti || ÓrÆyate 'neneti #<Óravaïaæ># Órotrendrayaæ tena ##upalabdha÷ | tajj¤ÃïagrÃhyatvÃc ca tadgrÃhyatvam uktam | na¤Ã samÃsam Ãha --- ##ti | samastasyÃrtham Ãha --- #<Órotre>#ti | ayam asyÃÓaya÷ --- aÓrÃvaïa÷ Óabda÷ --- Órotraje [65b] na j¤Ãnena nÃnubhÆyata iti ya÷ pratijÃnÅte tasya sà pratij¤Ã Óravaïendriyajena pratyak«eïa ÓabdÃlambanena bÃdhyate Óabdagatà 'pratibhÃsanaviparÅtasya tatpratibhÃsanasya tenopasthÃpanÃd iti | etena tan nirk­tam, yad $$ktam[436]--- `aÓrÃvaïa÷ Óabda iti pratyak«aviruddhodÃharaïa varïayati | na pratyak«asya vi«ayo j¤Ãto nÃnumÃnasya | kiæ kÃraïam? indriyav­ttÅnÃm atÅndriyatvÃt | ÓrÃvaïatva¤ cendriyav­tti÷ | sà kathaæ pratyak«Ã bhavi«yati? tasmÃd anumÃnaviruddhasyodÃharaïam idam | anu«ïo vahni÷ k­taktÃd iti pratyak«aviruddhasyeti |' __________NOTES__________ [436] nyÃyavÃrttikaæ dra«Âavyam --- 1,1,33, p. 113. ___________________________ na hy aÓrÃvaïaÓabdena ÓabdÃkhye vi«aye j¤Ãnotpattau Órotrendriyasya v­tter abhÃvo 'bhimato yasya vÃdinas tam prati Óabdavi«ayaÓravaïendriyav­tte÷ pratyak«aviruddhatvÃt pratyak«anirÃk­tam idam ÃcÃryenoktam, yenocyate 'tÅndriyendriyavav­tti÷ kathaæ pratyak«Ã yenedam udÃharaïaæ saægaccheteti | kin tarhi? ya÷ kaÓcid vyÃmohamÃhÃtmyÃd yad etac chrotragrÃhyaæ rÆpam advayaæ tan nÃstÅti pratÅjÃnÅte taæ vÃdiviÓe«aæ pratÅti kathaæ na pratyak«aviruddhodÃharaïam idam iti | etad uktaæ bhavati | Óabdo nÃstÅty evaæ bruvÃïasyÃsti pratyak«abÃdhà | kevalaæ vi«ayo ni«edho 'nekamÃrga÷ | Óabdo nÃsti vyÃpitayà nityatayetyÃdi | tatrÃsati ÓrÃvaïaÓabde sarvasyaiva ni«edhe pratyak«abÃdhà ÓaÇkyeta | ÓrÃvaïaÓabdena tu ÓrutimÃtragrÃhyam eva yadrÆpaæ tanni«edhe pratyak«abÃdhà na tu sÃmÃnyadharmani«edha iti khyÃpyata iti || #<[DhPr 184]># ## __________NOTES__________ [437] vikalpavij¤Ãnavi«ayatvena; vikalpaj¤Ãnavi«aytvena; vikalpavij¤Ãnena [438] yad vikalpaj¤Ãna-; yaj j¤ÃnagrÃhyaæ ___________________________ ##vikalpavij¤ÃnarÆpeïa vi«ayiïà vi«ayasya nirdeÓÃt | etad eva darÓayati ##iti | ##vyavahriyate, sÃk«Ãt k­tasyÃpy ajÃtÃdhyavasÃyasya tathÃvyavahÃrÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | vi«ayiïà vi«ayagato dharma ukta iti sphuÂayate ## pratÅtatvarÆpeïa ##iti | tena ## vikalpavij¤Ãnavi«ayatveneti j¤eyaæ ##tathà hÅty anenaitad evopapÃdayati | bhavatu ÓabdÃkÃrasaæsargayogyatvam | tacchabdavÃcyatà tu katham ity Ãha --- ##ityÃdinà patÅter bÃdhakatvaæ darÓayati | ##candraÓabdavavÃcyatvasya | kiæ sÃdhanasiddhim idaæ candraÓabdavÃcyatvam ity Ãha --- ##ti | svabhÃvahetulak«aïaæ yojayann Ãha --- ##iti | ##ityÃdinopasaæhÃra÷ | evaæ tu prayogo dra«Âavya÷ --- yo 'rtho vikalpavij¤Ãnavi«aya÷ sa sÃÇketikena Óabdena vaktuæ Óakya÷ | yathà ÓÃkhÃdimÃn artho v­k«aÓabena | vikalpavij¤Ãnavi«ayaÓ ca ÓaÓÅti | iha kenacic chabdena kasyacid abhidhÃtum aÓakyatvaæ vÃstave pratiniyatÃrthaÓabdasambandhe sati syÃt | sa cÃnyatra prati«iddha÷ | pÃriÓe«yÃj j¤ÃnÃtmany ÃrƬhasyÃrthasya Óabdasambandha÷ karttuæ kasya Óakyo yas tena ÓabdÃkÃreïa saha naikasmin j¤Ãnena saæs­juyate | aniyatÃrthaæ ca vij¤Ãnam iti tadÃrƬho 'rthas tadabhidhÃnÃkÃrasaæsargayogya eva | tasmÃt tena ÓabdenÃbhidhÃtum aÓakyatvam atadÃkÃrasaæsargayogatvena vyÃptam | vyÃ[66a]pakaviruddhaæ ca tadabhidhÃnÃkÃrasaæsargayogyatvam | tena ca vikalpavij¤Ãnavi«ayatvaæ vyÃptam | tad evaæ vikalpavij¤Ãnavi«ayatvaæ tadvyÃpakavirÆddhavyÃptatvÃt tenÃpi viruddhyate | tataÓ ca tadviruddhena Óakyatvena vyÃpta iti svabhÃvahetu÷ | tasmÃd vikalpavij¤Ãnavi«ayatvam eva pratÅti÷ prasiddhir vyavahÃraÓ cocyate | anayà patÅtyà yat sÃdhitaæ ÓaÓinaÓ candraÓabdavÃcyatvaæ tat svaviruddhasya tadanabhidheyatvasya bÃdhakaæ bahvati | tena pratÅter vikalpavij¤Ãnalak«aïÃyà jÃto dharma i«ÂaÓabdÃbhidheyatvalak«aïas tenÃnabhidheyatvasya bÃdhanÃt pratÅtibÃdhocyata iti paramÃrtha÷ | yad và pratÅtes tathÃrÆpÃyà jÃta eve«ÂaÓabdÃbhidheyatvalak«aïo dharma÷ pratÅtiÓabdenokta÷, #<[DhPr 185]># ## #% --- ity atra[439] anumÃnsya prÃmÃïyani«edha÷ pratij¤Ãrtha÷ | sa[440] nÃnumÃnaæ pramÃïam --- ity anena svavÃcakena vÃkyena bÃdhyate | vÃkyaæ hi etat prayujyamÃnaæ vaktu÷ [441]ÓÃbdapratyayasya sadarthatvam i«Âaæ sÆcayate | tathà hi --- madvÃkyÃd yo 'rthasampratyayas tavotpadyate so 'satyÃrtha iti darÓayan vÃkyam eva noccÃrayed vaktÃ, vacanÃrthaÓ ced astya÷ pareïa j¤Ãtvyo vacanam apÃrthakam | yo 'pi hi sarvaæ mithyà bravÅmÅti[442] vakti so 'py asya vÃkyasya satyÃrthatvam ÃdarÓayann eva vÃkyam uccÃrayati | yady etad vÃkyaæ satyÃrtham ÃdarÓitam, evaæ vÃkyÃntarÃïy ÃtmÅyÃny asatyÃrthÃni darÓitÃni bhavanti | [443]etad eva tu yady astyÃrtham, anyÃnyasatyÃrthÃni na darÓitÃni bhavanti | tataÓ ca na ki¤cid uccÃraïasya phalam iti noccÃrayet | tasmÃd vÃkyaprabhavaæ vÃkyÃrthÃlambanaæ vij¤Ãnaæ satyÃrthaæ darÓayann eva vaktà [444]vÃkyam uccÃrayati | tathÃ[445] ca sati bÃhyavastunÃntarÅyakaæ Óabdaæ darÓayatà Óabdajaæ vij¤Ãnaæ satyÃrthaæ darÓayitavyam | tato bÃhyÃrthakÃryÃc chabdÃd utpannaæ vij¤Ãnaæ satyÃrtham ÃdrÓayatà [446]kÃryaliÇgajam anumÃnaæ pramÃïaæ ÓÃbdaæ darÓitaæ bhavati |># __________NOTES__________ [439] pramÃïam | atra [440] sa cÃnumÃ- [441] ÓÃbdasya praty- [442] bravÅti vakti [443] `etad eva' ityÃdi `bhavanti' ity antaæ sÆtratvena mudritam | kin tu nÃsty etat sÆtram --- saæ- [444] anumÃnaprÃÃïyani«edhalak«aïam --- Âi- [445] yathà [446] ÃdarÓayità ___________________________ pratÅtimÃtrÃd eva sidho yo 'rtha÷ sa iha bÃdhaka iti darÓayitum | etac ca svabhÃvahetutvaæ kalpitam i«Âam, na vÃstavam, ÓaÓino vikalpavij¤Ãnavi«ayatvasyà ''dhyavasÃnikatvÃt | anyathà 'numÃnanirÃk­tÃn nÃsya p­thaÇnirdeÓa÷ syÃd iti || ##ÓabdenÃtmavacanena prak­tatvÃt sÃdhyasyÃtmà g­hyata iti abhiprÃyeïÃha --- ##iti | ##iti tadupasthÃpi tenÃnumÃnaprÃïÃïyena nirÃk­ta iti dra«Âavyam | kathaæ nirÃkriyata ity Ãha --- ##iti #<| >#yasmÃd ##sad ##Óabdaprabhavasya j¤Ãnasya ##satyÃrthvam ##prakÃÓayati | pratyuktam api kathaæ tathÃkarotÅy Ãha --- ##ti #<| noccÃrayed >#uccÃraytuæ nÃrhati, apÃrthakatvÃd iti buddhistham | ##tyÃdinà tv etad eva vyanakti --- na sarvaæ vacanaæ prayujyamÃnaæ tathÃkÃri yathà sarvaæ mithyà bravÅmÅti vacanam ity Ãha --- ##ti #<| hi>#r yasmÃt | ##ityÃdi | bhavatu vÃkyaprabhavaæ vÃkyÃrthalambanaæ j¤Ãnaæ satyÃrtham, tathÃpi katham anumÃnapramÃïyaæ vacanenopasthÃpyate yenÃnumÃnaprÃmÃïyaprati«edhas tadvacanopasthÃpitÃnumÃnapramÃïyena #<[DhPr 186]># ## __________NOTES__________ [447] -syÃsan grÃhya ukto [448] san nartho [449] `nÃnumÃnaæ pramÃïaæ' ity asmÃc chabÃdyo 'tho budhyate tena janito `nÃnumÃna' ityÃdika÷ Óabda÷ na pratye«yati nÃsitko vyabhicÃrÃt --- Âi- [450] adhyÃropita- --- Âi- [451] -chabdapra- ___________________________ #< tad evaæ svavacanÃnumitena sattvenÃsattvaæ[452] %% svavacanena bÃdhitam uktam ity ayam atrÃrtha÷ |># __________NOTES__________ [452] vÃcyamÃnaæ ___________________________ ## nirÃkriyamÃïa÷ svavacananirÃk­to bhavatÅtyÃÓaÇkyÃha --- ##ti --- ÓÃbdaj¤Ãnasya satyÃrthatvapratipÃdanÃbhiprÃyeïa vÃkyoccÃraïaprakÃre sati | ##tadavinÃbhÃvinaæ ## ##darÓayituæ yujyate Óakyata ity artha÷ | yata evaæ ## tasmÃt | ##iti sati bhede tadutpattyaiva nÃntarÅkatvasambhavÃd iti bhÃva÷ | #<ÓÃbdam >#iti prak­tatvÃj j¤Ãnaæ ## ÓabdarÆpakÃryaliÇgajam iti hetubhÃvena viÓe«aïam ## ##ityÃdinopasaharati | nanv anumÃnasyÃ'san grÃhya iti yujyate vaktum | tat kiæ #<ÓÃbdasya pratyayasyety uktam># iti cet | nai«a do«a÷ | ÓÃbdasyÃpi prayayasyoktena nyyÃyenÃnumÃnatvÃt | sarvÃnumÃnaprÃmÃïyaprati«edhe cÃsyÃpi prati«iddhatvÃt | asyaiva cÃnumÃnasyÃnumÃnaprÃmÃïyaprati«edhalak«aïapratij¤ÃrthabÃdhakatvÃd upanyÃso yuktarÆpa÷ | yady evam aprÃmÃïyam uktam tac ca bÃdhya[66b]ta iti vaktuæ yujyate | tat kim evam uktam ity Ãha --- ##iti | ##ti yasmÃt | ÃstÃm asan grÃhyo 'bhita÷ kim ata ity Ãha --- #<Óabde>#ti | ## hetÃv avadhÃraïe và | Óabdo 'py atas tathà darÓitas tathÃpi kim ÃyÃtam ity Ãha --- ##ti Óabdasya bÃhyÃrthÃvinÃbhÃvipradarÓanaprakÃre sati ##'dhyavaseyo ##sadarthatvaæ prÃmÃïyalak«aïaæ darÓitam iti yÃvat | tasya sadarthatvaï pradarÓyatÃæ bÃdhà tu katham ity Ãha --- ## iti | #<ÓÃbdapratyayasya >#yo 'rtho j¤Ãpyo 'numÃnaprÃmÃïyalak«aïas tasyÃnenaiva ÓabdaliÇgenÃnumÃnenÃnumitaæ sattvaæ kartt­ ##asadartham aprÃmÃïyalak«aïaæ karmabhÆtaæ ##nirÃkarotÅti vaktvye ##ti ## paramÃrthato 'syÃvÃstavatvÃn na bÃdhà kin tv etadupasthÃpitetarayo÷ parasparapratibandha iti sÆcayati | #< ># #<[DhPr 187]># ## __________NOTES__________ [453] vÃstavam iti ___________________________ ## __________NOTES__________ [454] agnyavya- [455] `api ca' iti yasmÃdarthe 'vyayam --- Âi- | `api ca' ity Ãrabhya `Óabdaprayoga÷' ity anta÷ pÃÂho nÃsti | [456] bÃhyavastusattva- [457] pÆrvam eva [458] vyÃkhyÃnam- ___________________________ iti catvÃra÷ pak«ÃbhÃsà nirÃk­tà bhavanti III-53 #%grahaïenÃntaroktÃÓ catvÃra÷ pak«avadÃbhÃsanta iti %%nirastà bhavanti ||># __________NOTES__________ [459] evaæ sati ___________________________ ## __________NOTES__________ [460] pak«o ___________________________ nanv anumÃnaprÃmÃïyam asattvaæ bÃdhate na tu svavacanaæ tat kathaæ svavacananirÃk­todÃharaïam idam uktam ity ÃÓaÇkya svavacananirÃrk­ta ity atra yÃd­Óo 'rtho vivak«itas taæ darÓayati ##iti | ##ti svavacananirÃk­te | yathÃnumÃnaæ na pramÃïam ity atra | svÃbhiprÃyeïaiva vyÃkhyÃya ##ityÃdinà pÆrvavyÃkhyÃnaæ dÆ«Ãyitum Ãha | ##nà svavyÃkhyÃnÃd vaisad­Óyam Ãha | ##iti bruvato yadÅdaæ vÃstavam anumÃnaæ syÃt tadÃnumÃnanirÃk­todÃharaïÃnana p­thag ucyateiti | ##ti vaktavyÃnatarÃbhyuccaye | ##ti ##kÃro 'pi vaktavyÃntarasamuccaye | yata evaæ ##tasmÃt | ##syoccÃrayitum ## vaktum kÃmatÃ, tad avyabhicÃritv#<Ãbhyupagama÷ pÆrvo >#yasya tathà na bhavati | pÆrvaæ ##ty anena sÃmarthyÃn na svÃbhiprÃyapratyÃyanÃyety ukam api sphuÂaæ darÓayitum ##ity anena sÃmarthyÃd bÃhyavastvavinÃbhÃvitvÃbhyupagamapÆrvaka iti darÓitam api sÃk«Ãd darÓayitum ##ti pÆrvoktasya vaktavyÃntara dyotakasya spa«ÂÅkaraïam | yatrÃpy asattvapratipÃdanÃya Óada÷ prayujyate tatrÃpi vivak«itasattvaviviktasyÃnyasattvasya pratipÃdanÃd ##ty uktam | yad và ##graïasyopalak«aïatvÃd #<[DhPr 188]># #< ># #<[461]evaæ siddhasya, asiddhasyÃpi sÃdhanatvena abhimatasya, svayaæ vÃdinà tadà sÃdhayitum ani«Âasya, uktamÃtrasya nirÃk­tasyÃca viparyayeïa sÃdhya÷ | tena eva svarÆpeïÃbhimato vÃdina i«Âo anirÃk­ta÷ pak«a iti pak«alak«aïam anavadyaæ[462]darÓitaæ bhavati III-54># __________NOTES__________ [461] evaæ --- om. [462] lak«aïam avadyaæ ___________________________ #<%%ity anantaroktakrameïa[463] | %% vipariyeïa viparÅtatvena hetunà %%dra«Âavya÷ | yasmÃd arthÃt siddho 'rtho viparÅta÷, sa sÃdhya ity Ãrtha÷ | siddhaÓ ca viparÅto 'siddhasya tasmÃd asiddha÷ sÃdhya÷ | asiddho 'pi na sarvo 'pi tu %%ktasy%<ÃsiddhasyÃpi viparyayeïa >%| %%tathà %% asiddhasyÃpi viparyayeïa | tathà %%siddhayÃpi viparyayeïa sÃdhya÷ |># __________NOTES__________ [463] -roktena ___________________________ #%Óabda evam arthe | evaæ %%iti | avidyamÃnam avadyaæ do«o yasya tad %% | %% kathitam |># __________NOTES__________ [464] `asiddho' ityÃdipadÃnantaraæ saækhyÃÇkÃ÷ dattà varttante --- saæ- [465] `iti' --- om. ___________________________ #%tyÃdinÃ---># __________NOTES__________ [466] samÃpya ___________________________ ## ## __________NOTES__________ [467] liÇgÃkhyÃnaæ vaktu- ___________________________ ##ty api dra«Âavyam | sarvathà na svÃbhiprÃyasya sattvam asattvaæ và pratpÃdayituæ Óabdaprayogta ity ane[na] hetum | yata evaæ ## tasmÃt ##yan mayà ##apagatado«am || ##ti mÆlaæ vyÃcak«Ãïa Ãha --- ##iti | ##pak«atveneti prastÃvÃt || ##vyakatÅkriyata iti vyutpattyeti bhÃva÷ || nanu trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ prak­tam uktam eva | tat kiæ hetvÃbhÃsÃkhyÃnam aprak­taæ kriyata #<[DhPr 189]># ## #% %%' [3.1.] iti prÃg uktam |># __________NOTES__________ [468] pratirÆpaæ bodhyate; liÇgÃbhÃsam --- Âi- [469] heyaj¤Ãte [470] parÃrthÃnu ___________________________ #<%%ti tasmin sati | trirÆpalaÇgÃkhyÃne[471] parÃrthÃnumÃne stÅty artha÷ | trayÃïÃm rÆpÃïÃæ madhya %%| %%ÓabdÃd dvayor api | %%sya %<ÃbhÃsa>% sad­Óaæ sÃdhanasy, na sÃdhanam ity artha÷ | trayÃïÃæ rÆpÃïÃæ nyÆnatà nÃma sÃdhanado«a÷ ||># __________NOTES__________ [471] parÃrthe 'numÃne ___________________________ uktÃv apy asiddhau sandehe và pratipÃdyapratipÃdakayo÷ III-56 #%| kasyety Ãha --- %% prativÃdina÷, %%sya cavÃdino hetvÃbhÃsa÷ ||># ## __________NOTES__________ [472] kasya rÆpa-; hetvÃbhÃso 'py ekasya rÆpa- [473] sandehe vÃkyaæ saæ- ___________________________ ekasya rÆpasya dharmisambandhasya asiddhau sandehe[474]và asiddho hetvÃbhÃsÃ÷ III-57 __________NOTES__________ [474] sandehe cÃsiddho ___________________________ ity ÃÓaÇky Ãha --- ##ti | trirÆpaliÇgÃkhyÃnasya sphuÂÃbhidhÃnÃrthatvaæ copalak«aïaæ tena vipratipattinirÃkaraïÃrthaæ ceti dra«Âavyam, sandigdhavipak«avyÃv­ttikatvÃdo«a(di«u) viparatipattidarÓanÃt | ##tiy arthakathanam etad | vyutpattis tv ÃbhÃsanam #<ÃbhÃsa÷># pratibhÃsa÷, sÃdhanasyevÃbhÃsa÷ pratibhÃso 'syeti tathà | ## Ænatvam apÆrïatà | kasyety ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha --- ##iti | yasmÃd ekasya dvayor và 'nuktau trÅïi paripÆrïaæ pratipÃditÃni na bhavanti tasmÃt trayÃïÃm nyÆnatety artha÷ | nanu hÅnÃÇgatvaæ na sÃdhanado«a÷ | vidyamÃne 'pi hi rÆpatraye dvayor ekasya và vaktrà 'nabhidhÃne sati nyanatÃyÃ÷ sambhavÃt | tat kathaæ vakt­do«a÷ sÃdhanado«a ity ucyata iti cet | satyam; kevalaæ nÃtra sÃdhanaÓabdena liÇgam abhipretam | kiæ tarhi? tatpratipÃdakaæ vÃkyaæ tasya cÃparipÆrïatà do«o bhavaty eva | vakt­do«as tu nimitta[m] paripÆrïatÃyà iti kim avadyam? evam upalak«aïÃrthatvÃd asya yathà 'nyatam evÃpi rÆpeïà hÅnatvÃn nyÆnatà sÃdhanado«as tathà hetÆvacanÃd vÃdinà nigraho vivak«ita ity apÅti || ##tÃdinà ##Óabdayor evÃrthaæ vyÃca«Âe | $<ÃcÃrya>$syas tu pratipÃdyasya pratipÃdakasya ca pratipÃdyaprapÃdakayoÓ ceti vyastasamastanirdeÓo 'bhipreta÷ | #<[DhPr 190]># #<%%ti | %%à saha %% | dharmiïi sattvaæ heto÷ | tasya asiddhau sandehe và %%sasa¤j¤ako %%| asiddhatvÃd eva ca dharmiïy apratipattihetu÷ | na sÃdhyasya, na viruddhasya, na saæÓayasya hetur api tv apratipattihetu÷ | na kasycid ata÷ pratipattir iti k­tvà | ayaæ cÃrtho %<'siddha>%samj¤ÃkaraïÃd eva pratipattavya÷ ||># ## yathÃ, anitya÷ Óabda iti sÃdhye cÃk«u«atvam ubhayÃsiddham III-58 #<%%tyÃdi | [475]%% anityatvaviÓi«Âe Óabde %%cak«urgrÃhyatvaæ Óabde [476]dvayor api vÃdiprativÃdinor %%||># __________NOTES__________ [475] nitya÷ [476] dvayor dvayor api ___________________________ ## __________NOTES__________ [477] maraïÃd iti prati- [478] -syÃnena maraïasyÃbhyu- ___________________________ #<%%tarÆïÃæ caitanye %% | sarvà tvak %%| tasya %%sati maraïaæ $$ upanyastaæ pratibÃdino $$siddham |># #%ca %%c%<ÃyuÓ >%ceti dvadva÷[479] | tatra %% cak«urÃdijanitam[481] | rÆpÃdivij¤Ãnotpattyà yad anumitaæ [482]kÃyÃntarbhÆtaæ cak«urgolakÃdisthitaæ[483] rÆpaæ># __________NOTES__________ [479] cÃyuÓ ca rÆpÃ-; cÃyuÓ ca tatra; [480] vij¤Ãnacak«u- [481] jayita; cak«urÃdivij¤Ãnaæ rÆpÃ-; cak«urÃdij¤Ãnam rÆpÃ- [482] kÃryÃnta [483] sthitarÆpam ___________________________ ayaæ hetvÃbhÃsa÷ kÅd­ÓÅæ pratipattiæ prasÆta ity Ãha --- ##ti | ##ÓabdÃrthaÓ ##kÃra÷ | katham etat prÃpyata ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | kasyÃÓcid api pratipatter hetutayà na siddha iti ## ukta ity abhiprÃya÷ || ## aniÓcatam | anena vyadhikaraïÃsiddho 'py ukto dra«Âavya÷ | yathà rÃj¤o 'yaæ prÃsÃda÷, kÃkasya kÃr«ïyÃd iti | tasyÃpi kÃr«ïyasya prÃsÃde dharmiïi ubhayor asiddhatvÃt, kevalaæ tatrÃsiddho 'py arthadharmigatatvenopÃdÃnÃt tathà vyapadiÓyate | nanu vyadhikaraïam api liÇgaæ gamakaæ d­«Âam | yathà pratyagraÓarÃvadarÓanaæ bhrÃntima[t]pratyagraÓarÃvatvasya bhrÃntimaccakravattve | asya ca hetutvÃd | deÓa eva hi dharmÅ avidÆrakulÃlasambandhitvaæ sÃdhyam tasya ca dharmiïa÷ pratygraÓarÃvasambandhitvaæ bhrÃnimaccakrasambandhitva¤ ca dharmo bhavaty eva | na tv atra kulÃlasya dharmiïa÷ sadbhÃva÷ sÃdhyate, yenaiva tad ucyeteti | tathÃ, viÓe«aïÃsiddhaviÓe«yÃsiddhÃv apy anenaivoktau dra«Âavyau | yathÃ'nitya÷ Óabdo 'nabhidheyatve #<[DhPr 191]># #% | %<Ãyur>% iti loke prÃïà [484]ucyante | na cÃgamasiddham iha yujyate vaktum | ata÷ [485]prÃïasvabhÃvam Ãyur iha | te«Ãæ %%niv­tti÷ | sa %% tattvaæ yasya tat tathoktam | tathÃbhÆtasya %% bauddhena partij¤ÃtatvÃt |># __________NOTES__________ [484] ucyate [485] pramÃïasva- ___________________________ #% vij¤ÃnÃdinirodhÃtmakasya [486]%% | sattÃpÆrvako nirodha÷ | tataÓ ca yo vij¤Ãnanirodhaæ taru«v icchet sa kathaæ vij¤Ãnaæ necchet | tasmÃd vij¤ÃnÃni«Âer nirodho 'pi ne«Âs taru«u |># __________NOTES__________ [486] taru«vabhÃvÃt ___________________________ #%taru«v asiddham | yat tu[490] siddhaæ Óo«Ãtmakaæ tad ahetu÷ |># __________NOTES__________ [487] sattÃyà [488] tatra [489] maraïahetu÷ [490] yac ca ___________________________ #<$$s tu sÃdhyena [491]vyÃptam avyÃptaæ[492] và maraïÃm avivicya maraïamÃtraæ hetum Ãha | tad asya vÃdino hetubhÆtaæ[493] maraïaæ na j¤Ãtam | aj¤ÃnÃt siddhaæ Óo«arÆpam, Óo«arÆpasya maraïasya taru«u darÓanÃt | prativÃdinas tu j¤Ãtam ato 'siddham | yadà tu vÃdino 'pi j¤Ãtaæ tadà vÃdino 'py asiddhaæ syÃd iti nyÃya÷ ||># __________NOTES__________ [491] vij¤ÃnendriyÃyur nirodhalak«aïam --- Âi- [492] Óo«alak«aïam [493] hetuj¤Ãttatam; vij¤ÃnendriyÃyur nirodhalak«aïam --- Âi- ___________________________ sati prameyatvÃt | anitya÷ Óabda÷ prameyatve sati anabhidheyatvÃd iti viÓe«aïaviÓi«Âasya rÆpasya tatra dharmiïi dvayor api vÃdiprativÃdinor asiddhatvÃt | kevalaæ tatrÃsiddho viÓe«aïaviÓi«ÂatayopÃttasya rÆpasya tathà 'siddhes tathà tathà vyapadiÓyata iti || ## iti | cetayanta iti ## | diÓa evÃmvaraæ ye«Ãm iti vyuptattyà $$ k«apaïakà ucyante | tai÷ kim pramÃïasamadhigatam indriyam ity Ãha --- ##ti | satsv anye«u kÃraïe«v avyÃp­te cak«urÃdau rÆpÃdij¤Ãnam anutpadyamÃnaæ svotpattau kÃraïÃ[67b]ntaram apek«aïÅyaæ sÆcayati | praïihite tu cak«urÃdau jÃyamÃnaæ tatrasthaæ tat kim api kÃraïam astÅti khyÃpayati | ata evÃha --- ##kÃyÃÓritam | sÃmÃnyenoktaæ kÃyÃÓritatvam | viÓi«Âaj¤ÃnÃbhiprÃyenoktaæ viÓi«ÂÃÓrayÃÓritatvaæ darÓayati ## iti | #<Ãdi>#Óabdena rasanÃdiparigraha÷ | prasannÃrthÃder api sadbhÃvÃn na golakÃdir evendriyam iti bhÃva÷ | kim Ãyur ity Ãha --- #<Ãyur># iti Ãyu÷Óabdenety artha÷ | ## vyavaharttari jane prÃïo 'ntara÷ ÓarÅre rasamaladhÃtÆnÃæ preraïÃdihetur eka÷ san kriyÃbhedod(-bhedÃd) apÃnÃdisamj¤Ãæ labhata iti tat tad avasthÃvivak«ayà ## iti bahuvacanam | nanv Ãgame jÅvitendriyam Ãyur ity uktam | tat kim evaæ vyÃkhyÃyata ity Ãha --- ##ti | ## 'vadhÃraïe hetau và | yata evam ## kÃraïÃt | iha pramÃïasiddhavastÆpadarÓanaprastÃve tathà #<[DhPr 192] ># acetanÃ÷ sukhÃdaya iti sÃdhye utpattimatvaæ anityatvaæ[494]và $$sya svayaæ vÃdino asiddham III-60 __________NOTES__________ [494] anityaæ ___________________________ #<%% Ãdir ye«Ãæ du÷khÃdÅnÃæ te sudhÃdaya÷ | te«Ãm acaitanye %% %% liÇgam upanyastam | ya utpattimanto 'nityà và te na cetanÃ÷ | yathà rÆpÃdaya÷ | tathà cotpattimanto 'nityà và sukhÃdyas tasmÃd acetanÃ÷ | caitanyaæ tu puru«asya [495]svarÆpam | atra cotpattimattvam anityatvaæ và paryÃyeïa hetur na yugapat | tac ca dvayam api %<$$sya vÃdino>% na %< >%siddham | parÃrtho[496] hi hetÆpanyÃsa÷ | tena ya÷ parasya siddha÷ sa hetur vaktaya÷ | parasya cÃsata utpÃda %%, sataÓ ca niranvayo vinÃÓo %<'nityatvaæ>% siddham | tÃd­Óaæ ca dvayam api %<$$syÃsiddham >%| ihÃpy anityatvotpattimattvasÃdhanÃd %% | yadi tv anityatvotpattimattvayo÷ [497]pramÃïyaæ vÃdino [498]j¤Ãtaæ syÃd [499]tadà vÃdino 'pi siddhaæ syÃt | tata÷ pramÃïÃparij¤ÃnÃd idaæ vÃdino 'siddham ||># __________NOTES__________ [495] svaæ rÆpam [496] parÃrthÃdihe- [497] pramÃïaæ [498] vij¤Ãnaæ [499] tadà --- om. ___________________________ ## tathà svayaæ tadÃÓrayaïasya và sandehe asiddha÷ III-61 #<%% hetor Ãtmana÷ %% 'siddha÷ | %%ti --- tasya hetor ÃÓrayaïam --- ÃÓrÅyate 'simin hetur ity ÃÓrayaïaæ hetor vyatirikta ÃÓrayabhÆta÷[501] sÃdhyadharmÅ kathyate | tatra hi># __________NOTES__________ [500] -sya ceti [501] ÃÓrayabhÆtasÃ- ___________________________ tasyaiva rÆpasya | ##iti yasmin maraïe 'vaÓyaæ prÃgÃsÅd vij¤Ãnam, tad vij¤Ãnsattayà vyÃptam uktam | tac ca ÓvÃso«maparispandÃdivigamalak«aïam | $$syÃpi kathaæ siddham ity Ãha --- ## iti | caitanyÃvyabhicÃriïo maraïasy#<Ãj¤ÃnÃt># | anenaitad Ãha --- yadi tena sÃdhyavyÃptaæ maraïaæ maraïaÓabdamÃtrasamatÃæ bibhrata÷ Óo«amÃtrÃd bhedena vivekitaæ syÃt kevalam aj¤ÃnÃt tatsiddham ucyata iti | etad evÃha --- ## iti | evam uttaratrÃpi dra«Âvyam | sukham anukÆlavedanÅyam | #<Ãdi>#ÓabdÃd icchÃdve«Ãdiparigraha÷ | puru«asya $$parikalpitasyÃtmahaï | `puru«aÓ cetayate buddhir adhyavasyÃtÅti' siddhÃntÃt | $$sya saækhyayà pa¤caviÓatitattvÃnÅtyanyà vyavaharatÅti $$ yogarƬhiÓ cai«Ã, ##evatathocyate | nanÆtpattimattvaæ k­takatvam và svasiddham eva tenopanyasanÅyam upanyastaæ ca | tat kathaæ vÃdyasiddhateti Ãha --- parÃrtho hÅti | hir yasmÃt | parÃrtha÷ parapratipattiprayojana÷ | niranvaya÷ sarvathoccheda÷ | #<[DhPr 193]># ## #<[502]Ãtmanà sandihyamÃnam udÃharttum Ãha --- ># __________NOTES__________ [502] svÃtmanà ___________________________ yathà bëpÃdibhÃvena sandihyamÃno bhÆtasaæghÃto agnisiddhÃv upadiÓyamÃna÷[503]sandigdhÃsiddha÷ III-62 __________NOTES__________ [503] saædigdhÃsidda÷ --- om. ___________________________ #<%%ti | bëpa Ãdir yasya sa %%| tadbhÃvena %%iti bhÆtÃnÃæ p­thivyÃdÅnÃæ saæghÃta÷m samÆha÷ | %% --- agnisiddhyarthaæ %% 'siddha÷ |># ## __________NOTES__________ [504] vahnikÃryatvÃd gamaka÷ ___________________________ #<ÃÓrayaïÃsiddham udÃharati ---># yathà iha niku¤je[505]mayÆra÷ kekÃyitÃd iti III-63 __________NOTES__________ [505] nigu¤je ___________________________ #<%%ti | %%iti dharmÅ | parvatoparibhÃgena tiryaÇnirgatena pracchÃdito bhÆmÃgo %% | %% iti sÃdhyam | %%hetu÷ | kekÃyitaæ --- mayÆradhyani÷ ||># na tu vina«ÂasyÃpi sattvarajastamorÆpeïÃnugama i«Âa÷ | na kevalaæ pÆrvam evety ##Óabda÷ | ##yor yat ##pramÃïaæ tasya(syà #<')j¤ÃnÃd># anityÃt yadÅtyÃdinaitad eva dra¬hayati || %% ityÃtmana iti «a«ÂhyantasyÃnuvarttate | hetoÓ ca prak­tatvÃd hetor iti viv­ïoti |ÃÓrÅyate sÃdhanatvenopÃdÅyate ## iti || yasyÃtmana÷ sandeha÷ sa Ãtmanà sandihyamÃno bhavatÅty abhiprÃyeïÃha --- #<Ãtmanà sandihyamÃnam >#iti | #<Ãdi>#Óabdena nÅhÃrÃdiparigraha÷ | nanu yady asau paramÃrthato dhÆmas tadà sandehe 'pi kiæ na gamaka ity Ãha --- ##ti | kiæ tad gamakaæ rÆpaæ yenÃniÓcita ity Ãha --- vahnÅti | yadà tv ityÃdinoktam eva spa«Âayati | ## iti bruvataÓ cÃyam ÃÓayo vihnijanyatvasyaiva gamakatvanibandhanasya tadà 'niÓcitatvÃt | etena sandigdhaviÓe«aïÃsiddha÷ sandigdhaviÓe«yÃsiddhaÓ cokto dra«Âavya÷ [68a] yathà «a¬jÃdisattvasandehe mayÆraÓabdo 'yam «a¬jÃdimattve sati avarïÃtmakatvÃt | avarïÃtmakatve sati #<[DhPr 194]># #<[506]katham ayam ÃÓrayaïÃsiddha ity Ãha ---># __________NOTES__________ [506] kathamÃÓra- ___________________________ tadÃpÃtadeÓavibhrame III-64 #<%%iti | %%kekÃyitasy%<ÃpÃta>% [508]Ãgamanaæ tasya %% sa ucyate yasmÃd deÓÃd Ãgacchati kekÃyitam | tasya %% vyÃmohe saty ayam ÃÓrayaïÃsiddha÷ | nirantare«­ bahu«u niku¤je«u satsu yadà kekÃyitÃpÃtaniku¤je[509] vibhrama÷ --- kim asmÃn nikuj¤Ãt kekÃyitamÃgatam | Ãhosvid anyasmÃd iti[510], [511]tadÃyam ÃÓrayaïÃsiddha iti ||># __________NOTES__________ [507] tadaghÃta [508] Ãgama÷ [509] kekÃyitÃpÃtavibhrama÷ [510] Ãhosvid asmÃd iti [511] tÃdÃÓraya- ___________________________ ## dharmyasiddhÃv apy asiddha÷, yathà sarvagata Ãtmà iti sÃdhye sarvatropalambhamÃnaguïatvam III-65 #<%%ti | sarvasimin gata÷ sthita÷ %% vyÃpÅti yÃvat | vyÃpitva %<Ãtmana÷>% %% %%liÇgam | sarvatradeÓa upalabhyamÃnÃ÷ sukhadu÷khecchÃdve«Ãdayo guïà yasyÃtmanas tasya bhÃvas tat%% | na guïà guïinam antareïa varttante | guïÃïÃæ guïÅni samavyÃyÃt | ni«kriyaÓ cÃtmà | tataÓ ca yadi vyÃpÅ na bhavet kathaæ dÃk«iïÃpatha upalabdhÃ÷ sukhÃdayo madhyadeÓa uplabhyeran | tasmÃt sarvagata Ãtmà |># #$syÃtmaiva na siddha÷, kim uta sarvatropalabhyamÃnaguïatvaæ sidhyet tasyety asiddhau[512] hetvÃbhÃsa÷ | pÆrvam ÃÓrayaïasaædehena dharmiïi saædeha ukta÷ | saæprati tv asiddho dharmy ukta ity ananayor viÓe«a÷ |># __________NOTES__________ [512] dharmiti(ïi) heto÷ sambandhasya sattvasyety asiddhau --- Âi- ___________________________ «a¬jÃdimattvÃd iti | ubhayatrÃpi viÓe«aïaviÓi«Âasya rÆpasya vÃdiprativÃdinor dvayor apy aniÓcitatvÃt kevalaæ viÓe«aïasandehena ca viÓe«aïaviÓi«Âena rÆpeïÃsiddha iti tathà vyapadiÓyata iti || ##ti ca bhÆbhÃga iti copalak«aïaæ dra«Âavyam | na tu tatthÃvidha eva niku¤ja÷, parvatagahvaradeÓasyaiva niku¤jaÓabdÃbhilapyatvÃt || ##ti vacanavyaktyà cotpanna÷ ÓabdaÓ caturdikkaæ ÓabdasantÃnaæ janayati, sa ca jalataraÇganyÃyena ÓrotradeÓam Ãgato g­hÅta iti darÓayati || ##ty atr#<Ãdi>#grahaïena buddhiprayatnÃdÅnÃæ grahaïÃm | "sÃmÃnyavÃn guïa÷ saæyogavibhÃgayor anapek«o na kÃraïaæ" iti guïalak«aïayogÃd ## samavetatvÃt | prati«iddhÃnÃæ #<[DhPr 195]># ## __________NOTES__________ [513] sarve«v api asiddhe«u ekaæ rÆpaæ pak«adharmatvam asiddham --- Âi- [514] dharmibaddha- ___________________________ ## #<%<[515]tathà >%aprasy%&[516]asapak«e 'sattvÃ>%khyasy%<ÃsiddhÃv anaikÃntiko hetvÃbhÃsa÷>% |># __________NOTES__________ [515] tathà para- [516] vipak«e --- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [517] -ayaikÃntika÷ ___________________________ ca na samavÃya iti | ## ca kriyÃyà mÆrttadravyav­ttitvÃt, ÃtmanaÓ cÃmarttatvÃd iti siddhÃntasthite÷ || ##ti nipÃta÷ kim punar ity asyÃrthe varttate || ÃÓrayaïÃsiddhadharmyasiddhayo÷ kiyÃn bheda ity ÃÓaÇkya bhedam upapÃdayann Ãha --- ## iti | ayam artha÷ --- pÆrvaæ paramÃrthato vidyamÃno 'pi hetvÃdhÃrarÆpatayà sandehÃd aniÓcita iti tad dharmyasiddha ukta÷ | ## sarvathtaivÃsau dharmitvenÃsiddha ucyata iti | dharmyasiddha evÃÓrayÃsiddha ucyate iti | tena nÃÓrayÃsiddho nÃma anya÷ prabheda÷ | anyathÃsiddhas tv asiddha eva na bhavatÅti na tasyÃntarbhÃvaÓ cintyate | tathà hy anyathÃsiddha iti ko artha÷? kim anyathaiva siddha Ãhosvit anyathà 'pi siddha÷? nanu yady anyathaiva, tadà jij¤Ãpayi«itaviparyayeïaiva siddha upapanno nÃnena prakÃreïeti viruddha eva | athÃnyathà 'pi siddha÷, tadaitasmÃd anyenÃpi prakÃreïa siddho 'yam ity ayam api bhavi«yati | na ca sÃdhyam iti sandigdhavipak«avyÃv­ttir anaikÃntika eveti || anaikÃntikaÓabdasya vyuptattim Ãha --- ##iti | ##iti bruvann ekas tÃsau (ekaÓcÃsau) sÃdhyalak«aïaikÃrthavi«ayatvÃd antaÓca kathÃvasÃnahetutvÃd ÃkÃÇk«opaÓamahetutvÃd veti darÓayati | samastaæ padam artha¤ cÃha --- ## iti | sÃdhyetarayor ekataraniÓcayaphala ity artha÷ | tadviruddhe cÃyaæ na¤ dra«Âavya÷ | ## ityÃdinaitad eva sphuÂayati | ## dhetor ity apÃdÃne ceyaæ pa¤camÅ | kin tu ## niÓcayaviparÅta÷ yattador nityam abhisambandhÃt sa iti dra«Âavyam | kva samÓaya ity Ãha --- ##ti | yad và katham anaikÃntiko bhavatÅty Ãha --- ## iti hetupa¤camÅ | aikÃntikaprati«edhenÃnya÷ pratipattihetur ukto na¤ety abhiprÃyeïÃha --- ## iti | tena nÃsiddhasya tathÃtvaprasaÇga÷ | atha vaikÃntaniyatatvÃd eka ity anta iti ca niÓcaya÷ prokta÷ | tathà hi sarvo 'yaæ padÃrthabheda #<[DhPr 196]># ## yathà Óabdasya anityatvÃdike dharme sÃdhye prameyatvÃdiko dharma÷ sapak«avipak«ayo÷ sarvatra ekadeÓe và vartamÃna÷ III-67 #<%%tyÃdinà | %%Ãdir yasyà 'sau[518] %%a÷ | %<Ãdi>%ÓabdÃd aprayatnÃnantarÅyakatvaæ prayatnÃntarÅyakatvaæ [519]nityatvaæ ca parig­hyate | %% yasya sa %%| %<Ãdi>%ÓbadÃd anityatvam, punar anityatam, amÆrttatvaæ ca [520]g­hyate | %<Óabdasya>% dharmiïo %<'nityatvÃdike dharme sÃdhye prameyatvÃdiko dharmo >%'naikÃntika÷ | caturïÃm api [521]hi vipak«e 'sattvam asiddham |># __________NOTES__________ [518] yasya so 'nitya- [519] nityatvaæ --- om. [520] g­hyante [521] hi --- om. ___________________________ ## __________NOTES__________ [522] prameyatvÃt, ÃkÃÓÃÓavat ghaÂavad iti ___________________________ ## __________NOTES__________ [523] kÃÓaghaÂava- [524] ita Ãrambha `nÃkÃÓÃdau' paryanta÷ pÃÂho nÃsti [525] -vyÃpi sarvatra prayatnÃnantarÅyake bhÃvÃt [526] anityatvasya --- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [527] -vyÃpi sapak«e sarvatra [528] sÃdhyai÷ saha kramÃt yojyate --- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [529] nityatvasya --- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [530] $$ apy abhyupa- ___________________________ ekasminnÃ(nna)nte 'vati«Âhate --- nityo và 'nityo vetyÃdirÆeïa | sa prayojanam asya sa tathà | na tathà #<'naikÃntika÷># || ##ti dra«Âavyam | [68b] "sad akÃraïavan nityam" [vai-sÆ-4.1.1.] iti nityalak«aïayogÃn nityà i«ÂÃ÷ ##|| #<[DhPr 197]># ## tathà --- asya eva rÆpasya sandehe apy anaikÃntika eva III-68 #% vipak«e 'sattvÃkhyasya[531] %% saædehe %<'naikÃntika÷ >%|| ># __________NOTES__________ [531] -khyarÆpasya ___________________________ yathà asarvaj¤a÷ kaÓcid vivak«ita÷ puru«o rÃgÃdimÃn veti sÃdhye vakt­tvÃdiko dharma÷ sandigdhavipak«avyÃv­ttika÷ III-69 #<%%ti | %% ity asarvaj¤atvaæ sÃdhyam | %%iti vaktur abhiprata÷ %%dharmÅ | rÃgà Ãdir yasya dve«Ãde÷ sa rÃgÃdi÷ | sa yasyÃsti sa %%iti dvitÅyaæ sÃdhyam | [532]%%grahaïaæ rÃgÃdimattvasya p­thak sÃdhyatvakhyÃpanÃrtham | tato 'sarvaj¤atve rÃgÃdimattve vÃ[533] %%prak­te vakÂrtvaæ --- vacanaÓaktis tadÃdir yasyonme«anime«Ãde÷ sa %%dharmo 'naikÃntika÷ |># __________NOTES__________ [532] veti graha- [533] -mattve ca sÃdhye ___________________________ #<%%yasya sa tathokta÷ | asarvaj¤atve sÃdhye sarvaj¤atvaæ vipak«a÷ | tatra vacanÃde÷ sattvam asattvaæ và sandigdham | ato na j¤Ãyate kiæ[535] vaktà sarvaj¤a utÃsarvaj¤a ity anaikÃntikaæ vakt­tvam |># __________NOTES__________ [534] saædigdhavi- [535] kiæ --- om. ___________________________ ## #<[536]`sarvaj¤o vaktà na upalabhyate' ity evaæprakÃrasya anupalambhasya ad­ÓyÃtmavi«ayatvena[537]sandehahetutvÃt |[538] tato asarvaj¤aviparyayÃd vakt­tvÃder vyÃv­tti÷ sandigdhà III-70># __________NOTES__________ [536] sarvatraikadeÓ và sarvaj¤o [537] saædehe hetu- [538] -tvÃd asarva- ___________________________ #<%<`sarvaj¤o vaktà na upalabhyate' >%ity evaæ prakÃrasya --- [539]evaæjÃtÅyasyÃnupalambhasya saædehahetutvÃt | kuta ity Ãha --- ad­Óya[540] Ãtmà vi«ayo yasya tasya bhÃvo %<'d­ÓyÃtmavi«ayatvaæ >%tena sandehahetutvam |># __________NOTES__________ [539] -jÃtÅyakasya [540] -ad­ÓyÃtmà ___________________________ ## ityÃdigrahaïena mohÃder grahaïam || ##nupalambhamÃtrÃd eveti siddhÃntÅ | amum evÃrthaæ mÆlena saæsyandayann Ãha --- ##iti | ## sandehahetutvÃd iti | hetupa¤camÅm idÃnÅæ vyÃca«Âe --- yata iti || #< [DhPr 198]># ## __________NOTES__________ [541] saæÓayahetur ___________________________ ## __________NOTES__________ [542] -bhÃt saædigdhe vakt­- [543] etan na --- om. ___________________________ ## #< %%virodho nÃsiti | %% kÃraïÃd %%--- iti saæbandha÷ |># #% iti | sÃdhyabhÃvarÆpaæ sarvaj¤atvam anÆdya >#[544] #<`%%' iti sÃdhanasya vak­tvasyÃbhÃvo vidhÅyate | tena sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃve niyatatvÃt [545]sÃdhanÃbhÃvena vpyÃta ukta iti | vyÃptimÃnÅd­Óo vyatireko virodhe sati vakt­tvasarvaj¤atvayo÷ sidhyet | na cÃsti virodha÷ | tasmÃn na %% | kuta ity Ãha --- %%| yato virodhÃbhÃva÷, tasmÃt saædeha÷ | sandehÃd vyatirekÃsiddha÷ ||># __________NOTES__________ [544] na sa vaktà bhavati [545] sÃdharmyabhÃvena [546] sidhyati | kuta÷ ___________________________ ## ## #<%<[547]hÅ>%ti yamÃd %%eva %% nÃnya÷, tasmÃn na vakt­tvasarvaj¤atvayor virodha÷ ||># __________NOTES__________ [547] hir yasmÃdarthedvivi-; hir yasmÃt ___________________________ ## ## __________NOTES__________ [548] bhÃva÷ | abhÃ- [549] gatir iti ___________________________ #<%%ti | avikalÃni samagrÃïi kÃraïÃni yasya sa tathokta÷ | yasya kÃraïavaikalyÃd abhÃvo na tasya kenacid api virodhagati÷ | tadartham %%grahaïam|># ## yasyetyadinÃvikÃlakÃraïasya phalaæ varïayati | ##ty uttaram | ## tasmin kÃle | evaæ boddhavyam ity artha÷ | ## sambhÃvanÃyÃm | nyÃyabalÃd evaæ sambhÃvayÃma ity Ãrtha÷ | ## pratipatti÷ | #< [DhPr 199].># ## ## __________NOTES__________ [550] sthÃdhÃne yogyo; -sthÃnayogyo ___________________________ ## __________NOTES__________ [551] taddeÓamÃ- [552] ÃkrÃmayan [553] kÃre nir- [554] asamarthye, asÃmarthye [555] tÃd­Óo ___________________________ kim ata÷ siddham ity Ãha ##ti kÃraïavaikalyakÃriïo virodhÃvagamaprakÃre sati | ## eva ##tyÃdinà darÓayati | yathà cÃsya ## tathÃnantaram eva vyaktÅkari«yate | nanu kiæ katipayak«aïasahitayo÷ paÓcÃn nivarttyanivarttakabhÃvena virodho 'tha vÃnyathety ÃÓaÇkyÃha ##ti | ##yasmÃt ## tasmÃt | na kevalaæ bahu«u k«aïe«v ity apiÓabda÷ | ##ekatra sthiti÷ | nikaÂÃvasthÃnaæ tu na pariharttavyam iti buddhistham | pariharttavyaæ nÃÇgÅkarttavyam | tayor ekasminn api k«aïe sahasthityabhÃvÃt katham evam aÇgÅkriyate ? ata eva | na sahasthitayo÷ paÓcÃd virodha iti và k­tam anena | yady evaæ kvacit pradeÓe varttamÃna Ãlokas trilokÅvyavasthitÃni tamÃæsy anenaiva krameïÃpanayed iti na kvacit tamÃæsy avati«Âherann ity Ãha --- ## iti yayor ##d­«Âas ## na tu nikaÂasthayor avaÓyaæ nivarttyanivarttakabhÃva ity asyÃrtho dra«Âavya÷ | tayor eva kathaæ tathÃbhÃva ity ÃÓaÇkÃyÃæ ## iti yojyam | ##'vadhÃraïe | yata÷ ki¤citkarasyaiva nivarttakatvaætasmÃd heto÷ paraæprak­«Âaæ yathà bhavati | etad evopapÃdayann Ãha --- ## iti sanniyatan nikaÂÅbhavan nivarttaka iti prakaraïÃt | ##copÃdeyak«aïanirmÃïe aÓakt#<ÃvasthÃ># yasyÃndhakÃrak«aïasya tasyÃ##utpÃdanam, tatra ## samartho bhavati | dvitÅye k«aïe ity anuvarttate | ## sajÃtÅyak«aïÃntarajananÃk«amaæ ## | t­tÅye k«aïe #<'samarthe># tasmin #<[DhPr 200]># ## __________NOTES__________ [556] janakak«aïa÷ [557] andhakÃrÃntarÃsartha÷; andhakÃrÃntarÃjananÃsartha÷ [558] tato 'sÃmarthyÃva- ___________________________ ## ## __________NOTES__________ [559] santanayo÷ ___________________________ vandhyak«aïe ## svarasato niruddhe taddeÓaæ tasyÃsamarthak«aïasya deÓaæ sthÃnam ÃkrÃmati, taddeÓo bhavati nivarttaka ity arthÃt | iha kaÓcin nivarttaka Ãloko yÃm eva diÓam ÃkrÃmati taddigvarttinam eva svaviruddhaæ gatikrameïaiva nivarttayati | kaÓcit punar viruddhÃva«Âabdha eva deÓe samutpannamÃtra evÃnekadigvarttinaæ viruddhaæ jhaÂiti nivarttayati | tatra na j¤Ãyate kasya kathaæ ki¤citkaratayà nivarttakatvam ity Ãha tatreti vÃkyopak«epe | deÓam abhimataæ sthÃnam ÃkrÃmaæs taddeÓo bhavann Ãloka ity artha÷ | ## andhakÃrÃvyavahitam | #<ÃlokasamÅpavarttinam># iti tajjanyamÃnÃlokasamÅpavarttinam | ## andhakÃrÃntarajananÃÓaktaæ janayati| yata evaæ tatas tasya janakatvam | ## tasmÃt ## iti gatidharmeti dra«Âavyam | asÃmarthyaæ copÃdeyak«aïopajananaæ pratÅti prastÃvÃd avaseyam | ##tasminn andhakÃre ## svarasato viruddhe (niruddhe) sati | so 'samarthÃndhakÃrak«aïadeÓo ## yasya sa tathà ##Ãloka÷ | ##s tasmÃt | ##anantaroktena ## paripÃÂyà ##lokas taddeÓÃkramaïÃya sannipatann asamarthÃvasthÃdhÃnayogyo bhavati | dvitÅye k«aïe 'samarthaæ janayati | t­tÅye taddeÓo jÃyata ity anantarokta÷ kramo vibhajya yojanÅya÷ | amum eva kramam anyatrÃdiÓann Ãha --- ##ti | yathà ÃlokÃndhakÃrayor nivarttyanivarttakabhÃvas tena prakÃreïa u«ïasparÓena gatidharmeïa d­«ÂÃntavaÓÃd dra«Âavyam | gatidharmaïas tÃvad ÃlokasyÃyaæ krama÷ | viruddhÃkrÃntadeÓamadhyotpannasya kÅd­Óa ity Ãha ##ti | ##r viÓe«aïÃrtha÷ | ## | kÅd­ÓasyÃlokakaïasyety Ãha ##ti | andhakÃradeÓasya nivarttyÃndhakÃrasambandhÅ deÓo yasya sa tathà tata eva tamodeÓÃlokotpÃdak«aïayor ekasÃmagryadhÅnatÃm Ãha | yato 'ndhakÃradeÓÃlokahetÆtpÃdakasya k«aïasya vandhyÃndhakÃrÃdhÃyakatvato hetor avidyamÃnaæ sajÃtÅyajanmani sÃmarthyaæ yasyà avasthÃyà andhakÃrasambandhinyÃ÷ sà tathà | tajjanakatvam evÃlokasyeti prakaraïÃt | atrÃpi t­tÅye k«aïe paraæ nivarttakatvam iti darÓayann Ãha ##ti | ## 'vadhÃraïe | atrÃpi prathame k«aïe 'ndhakÃradeÓÃlokahetÆtpÃdaka÷ k«aïa÷ samudbhavann evÃndhakÃrÃsamarthÃvasthÃtaddeÓÃlokahetujananayogyo #<[DhPr 201]># #%iti k­tam | bhavata÷ prabandhena[565] pravattamÃnasya [566]ÓÅtasparÓasantÃnasyÃbhÃvo 'nyasyo«ïasantÃnasya bhÃve satÅti |># __________NOTES__________ [560] diÓaæ krÃma- [561] tad vivarttina÷ [562] andhakÃrÃyÃkrÃntÃyÃæ [563] hetuk­taæ [564] bhavateti [565] -ndhena vartta- [566] -sya santÃna- ___________________________ bhavati | dvitÅye 'ndhakÃradeÓÃlokotpÃdakak«aïaviruddhÃn andhakÃrÃn asamarthÃn janayati | t­tÅye tv asamarthe«u niv­tte«u taddeÓa Ãloko jÃyata iti pratyetavyam | tathà ÓÅtÃkrÃntadeÓamadhyotpanneno«ïasparÓena sthitadharmaïà tathaiva ÓÅtasparÓo nivarttanÅya ity api dra«Âavyam | nanu ca yenÃlokak«aïena sannipati(pata)tÃndhakÃrak«aïo 'samartho na tena taddeÓa Ãkramyate | yena cÃkramyate na tenÃsamartho janyate | tathà yo 'ndhakÃras tatsannipatanakÃlabhÃvÅ nÃsau tadviruddha÷ | yaÓ cÃsamarthas tajjanmà so 'pi tajjanyatvÃd avirodhÅ | ye cÃnutpattidharmÃïas te 'py asattvÃt kathaæ tair viruddhà ity ÃÓaÇkyÃha ## iti | ##'vadhÃraïe santÃnayor ity asyÃnantaraæ dra«Âavya÷ | ayam ÃÓaya÷ --- janyajanakabhÃvaviÓe«a evÃyaæ nivarttyanivarttakabhÃva÷ arvÃgdarÓÅ ca na k«aïayo÷ kÃryakÃraïabhÃvaæ vibhÃvayituæ vibhavati | api tu santÃnayos tato 'ndhakÃrak«aïaprabandham ekatvenÃvasÃya nivarttyaæ viruddham adhyavasy Ãlokak«aïaprabandhaæ caikatvenÃdhimacya tad virodhinam adhimu¤catÅti | paramÃrthad­«Âyà cedaæ k«aïollekhenÃkhyÃyate | na tu lokasthityÃÓrayeïa | na tarhi paramÃrthato virodha iti cet | kiæ vai kÃryakÃraïabhÃvaviÓe«a evaivaævidho na vidyate, yenaivaæ vaktum adhyavasito bhavÃn iti ? etac cÃnantaram eva nirÆpayi«yate | nanu na santÃnivyatirekeïa santÃno nÃmÃnya÷ sambhavÅ | tat kathaæ dvayo÷ santÃnayor virodha ucyata ity Ãha ##ty anumatau | yata÷ santÃnino vastubhÆtÃ÷ santi tato hetor ayaæ vak«yamÃïaka÷ | upapattim Ãha ## iti | yasmÃd ga(ÓÅ)tak«aïaprabandhasyÃbhÃvÃn niv­ttidharmakatvam | tathà yata÷ satsv Ãloke(ka)k«aïe«u prav­ttÃpy andhakÃrak«aïÃn(-ïÃ) niv­ttidharmÃïo bhavantÅti dra«Âavyam | andhakÃrÃdik«aïaprabandhasya[567](ÃlokÃdik«aïaprabandhasya) ÃlokÃdik«aïaprabandhena saha virodha iti prakaraïÃrtha÷ | __________NOTES__________ [567] ko«ÂhakÃntargata÷ pÃÂha÷ vyartha÷ --- saæ- ___________________________ #<[DhPr 202]># ## yadi yena saha yasyaikadeÓÃsthitinaæ bhavati tena tasya sahÃnavasthÃnalak«aïo virodhas tarhi sarva eva paramÃïava÷ sapratighatvÃd anyonyadeÓaparihÃreïa varttanta iti sarve«Ãm eva paramÃïÆnÃm ayaæ virodha÷ kin na vyavasthÃpyata ity ÃÓaÇkyÃha --- santÃnayor iti | co 'vadhÃraïe | hetum Ãha --- itaretareti | yata÷ satsv api te«u sarva eva santÃnena pravahanti tata÷ santÃnÃnivarttanaæ te«Ãm | nanu yady ÃlokÃndhakÃrayor nivarttyanivarttakabhÃvena virodhas tarhi pradÅpamallikÃtalavartty eva varakÃtmÃïa nivarttÅ (?) andhakÃras tatsamÅpavarttinÃlokena kin na nivarttyata ity ÃÓaÇkyÃha --- gatidharmeti | co yasmÃdarthe | taddigvarttina evetyarthÃd dra«Âavya÷ | yato yaddigabhimukhagatir Ãlokas tadÃkramyamÃïadigvarttina eva virodhisantÃnÃn nivarttayati | tatas tasmÃt kÃraïÃt | kuto na nivarttayatÅty Ãha andhakÃreti | andhakÃrÃkrÃntÃyÃm ity anena diÓo 'nta(ndha)kÃrÃkrÃntatvam Ãlokak«aïÃntarÃjananÃsÃmarthyakÃraïaæ noktam | kin tarhi? vÃstavÃnuvÃda÷ k­ta÷ | yà sà dig andhakÃrÃkrÃntà d­Óyate tatra tasya tajjananÃsÃmarthyÃd ity artha÷ | anyathÃndhakÃrÃkrÃntatvam eva tasya na syÃt | Ãlokena samÅpavarttinÃndhakÃrÃpanayÃsambhavÃd iti katham enaæ saægaccheta | ayam atra paramÃrtha÷ --- d­Óyate tÃvat kÃcid andhakÃramÃtrà nikaÂasthitenÃpy ÃlokenÃnivarttità | d­ÓyaÓ cÃnyasyÃvavarakavarttino 'ndhakÃrapracayasyoccheda÷ | tasmÃd ÃlokasyÃlokÃntarajananÃsÃmarthyam anyatra tu sÃmarthaæ tattvacintakair acintyatvÃt pratÅtyasamutpÃdasya kalpyata iti | ata eva yayor janyajanakabhÃvena nivarttyanivarttakabhÃvo nÃsti tayo÷ pradÅpamallikÃditalavarttyandhakÃratadÃsannÃlokayor virodha÷ | prÃyov­ttyà tu tau virodhenÃvabuddhyete | ata eva pÆrvaæ dÆrasthayor virodhÃbhÃvÃc ca nikaÂasthayor eva nivarttyanivarttakabhÃva÷ ity uktam, na tu nikaÂasthayor nivarttyanivarttakabhÃva eva iti | sati nivarttyanivarttakatve nikaÂasthayor eva na tu nikaÂasthayor avaÓyaæ nivarttyanivarttakabhÃva÷ iti ca vyÃkhyÃtam eva | samprati janyajanakabhÃvanibandhanaæ santÃnagatam eva ca virodhaæ svayaæ pratipÃditam $<ÃcÃrya>$syÃpy abhipretam etad iti darÓayann Ãha ## iti (##ti) | ## nivarttayitavyasya ÓÅtasparÓÃder ##sajÃtÅyak«aïanirmÃïe 'Óaktatvaæ tatra yad ##æ nivarttakasya tat## tat prayuktam | ata eva ## ## k«aïaprabandhe ## vyavasthÃpyatayà paryavasÃnaæ yasya taæ ## prakÃÓayatÃ$$ty arthÃt | ye puna÷ $<ÓÃntabhadrÃdaya÷>$ "na tÃvad ÃlokÃder utpannenÃndhakÃrÃdinà virodha÷, tasyÃtÅtatvenÃsattvÃt | na cotpitsunà saha tasyÃpy anÃgatatayÃsattvÃt | nÃpi varttamÃnena tasyÃpi tajjanmatayÃvirodhitvÃt | tasmÃn na virodho nÃma dvi«Âha÷ sambandho 'sti | kin tu kÃlpanika eva | ata ev$<ÃcÃryeïa>$ ## ity abhidhÃyi | na tu virodha" iti | iti vyÃkhyÃtavantas tÃn vacanabhaÇgyà nirÃcikÅ­«ur Ãha ## iti | #<[DhPr 203]># ## __________NOTES__________ [568] d­«Âo 'sti [569] kÃryaprav­tti÷ [570] kaÓcid i«Âo; kaÓcid d­«Âo [571] k«aïÃntarÃsÃma- [572] tato ___________________________ ## ÓÅtau«ïasparÓavat III-74 #<%<[573]ÓÅtaÓ >%c%%catÃv eva %%tayor iva | Óito«ïasparÓayor hi pÆrvavad virodho yojanÅya÷ ||># __________NOTES__________ [573] ÓÅta¤ co- ___________________________ ## parasparaparihÃrasthitalak«aïatayÃ[574]vÃ[575]bhÃvÃbhÃvavat III-75 __________NOTES__________ [574] vÃ--- om. [575] và bhÃvavat ___________________________ #%parityÃgs tena %%rÆpaæ yayos tadbhÃva÷ %% tayÃ[577] |># __________NOTES__________ [576] parasparaæ; parasparapari [577] tayà --- om. ___________________________ ## ## kÃraïatvenÃbhimatapadÃrthasattÃpÆrvikà ##sya kÃryatvenÃbhimatasya ## prav­ttir bhÃva iti yÃvat | ##r viÓe«aïÃrtha÷ | yata evam ##hetor ## pÃramÃrthika÷ | anyathà kÃryakÃraïabhÃvo 'py avÃstavo 'stv iti bhÃva÷ | nanu kiæ kÃryakÃraïabhÃvo 'pi dvi«Âha÷ sambandha÷ kaÓcid i«Âo yenaivam ucyata iti cet | na | kÃraïapÆrvikÃyÃ÷ kÃryav­tter vÃstavatvÃt | ihÃpi tarhi dahanÃdinimittaæ ÓÅtasparÓÃder jananÃsÃmarthyaæ vÃstavam astu | na tu virodha÷ sambandha iti cet | na | etÃvato 'nyasmÃt kÃryakÃraïabhÃvÃd asya kÃryakÃraïabhÃvasya viÓe«arÆpatvÃbhyupagamÃt | asmÃbhir apÅd­Óa eva kÃryakÃraïabhÃvaviÓe«o virodha ity ucyata iti katham ayam avÃstava÷ syÃd iti | ##pÆrvopadarÓitavat | #<[DhPr 204]># ## __________NOTES__________ [578] nÅlam abhÃvaæ [579] tam iva abhÃvavat --- Âi- [580] api | tathà [581] virodhau; sÃk«Ãdvirodha÷ ka÷ kasya ___________________________ ## __________NOTES__________ [582] artha÷, na tu [583] -kÃrp 'rtha÷ k«a- [584] ata÷; `pratyantare yata÷ iti' iti Âippaïaæ varttate ___________________________ #< ># nanu sarvam eva vastu sattvarajastamorÆpeïaikam iti katham anyonyarÆpaparityÃga ity Ãha ##ti | ##yatra paricchidyate | aparicchedasyaiva vyavacchedarÆpatvÃt | ## vyavacchidyamÃnaparihÃreïa ##vyavasthitaæ ## svarÆpaæ yasya tat tathà | kim punar idaæ prasiddham ity Ãha ##iti | ##yasmÃt | tad eva rÆpam tadrÆpam, tadrÆpam eva ## tasya ## abhÃvo vyavaharttavyaikarÆpa÷ prasajyaprati«edhÃtmà tuccharÆpa÷ | upapattim Ãha --- ##iti | yata evaæ ## kÃraïÃt | yadi bhÃvÃbhÃvayor virodha÷, na tarhi nÅlapÅtayo÷ sa syÃd ity Ãha ##iti | ##viÓe«adyotaka÷ | abhÃvÃvyabhicÃritvam eva sÃdhayann Ãha --- ##ti | bhavaty evaæ nÅlasya pÅtÃdÃv abhÃva÷, na tu tatparihÃreïa tad vyavasthitam ity Ãha ##ti | ##yasmÃdarthe | ##kart­ ##svabhÃvaæ (?) sa ca mÃnabhÃvaÓ ca (?) taæ na ##ti tathà | evaæ sati kiæ vyavasthitam ity Ãha ##ti nÅlasya ##svÃbhÃvaparihÃraprakÃre tad##arthÃntaraparihÃraprakÃre ca sati | na tu (nanu) yad yadabhÃvÃvyabhicÃri yat (tat) tat tena virudhyate | tasya na tadÃtmakatvenÃbhÃvÃvasÃyas tÃdÃtmyÃbhÃva(Ã)vasÃyaphalatvÃd anyasya virodhasya | tarhi k«aïikatvam api nÅlÃbhÃvÃvyabhicÃritvÃn nÅlena viruddhyamÃnaæ na nÅlÃtmakaæ syÃt | tad api nÅlÃbhÃvavad eva anyathà k«aïikatvaæ nÅlÃtmataiva syÃt | tathà ca yÃvat k«aïikaæ tÃvan nÅlam iti k­tsnà trilokÅ nÅlaiva syÃd iti manasi nidhÃyÃha ##ti | tuÓabdÃrthaÓ ##kÃra÷ | paramukhena praÓnaæ k­tvà praÓnavisarjanam Ãha ##iti | ##pratiniyatasya vastuna #<ÃkÃra÷ >#svarÆpam iti vigrahÅtavyam | etad eva vyatirekamukheïÃha ##iti | na punar aniyatasya sarvavastusvarÆpÃtmakasya | tad eva darÓayati ##iti | #<Ãdi>#ÓabdÃt paramÃïumayatvÃdiparigraha÷ | anenaitad Ãha --- abhÃvÃvyabhicÃritve 'pi niyatÃkÃreïa tena sama(m a)sya virodho nÃniyatÃkÃreïeti | aniyatÃkÃratvam asyopapÃdayann Ãha ##ti | ##yasmÃdarthe | sanmÃtrÃnubandhitvÃt k«aïikasyety abhiprÃya÷ | yata evam ##kÃraïÃt | na tv ayam artha÷ --- ## pratiniyata #<[DhPr 205]># ## __________NOTES__________ [585] kathaæ na niya- [586] -trà 'sadavasÅyate [587] nityatve piÓÃca- [588] ekÃtmakatva- [589] paraspareïÃva- ___________________________ #< ># #<ÃkÃro># yasyeti | evaæ hi k«aïikatvÃder api niyatÃkÃratvaæ syÃt | tathà hi paramasaÇkucitakÃlavarttirÆpatvena niyatÃkÃratvÃt | $$ 'pi ##iti bruvÃïo niyatÃkÃra ity atra «a«ÂhÅtatpuru«am abhivyanakti itarathà k«aïikatvasya hi sarvo nÅlÃdi÷ svarÆpam ity abhidadhyÃd iti | eva¤ cà (ca) k«aïikasyÃpi na nÅle 'bhÃvÃvasÃyas tasya sarvanÅlÃdivastvÃtmakatvenÃniyatÃkÃratvÃt | yena ca k«aïikaæ kalpitaæ na tena pratiniyatavastvÃtmaka (kaæ) kalpitam ata eva nÅlagrÃhi pratyak«aæ k«aïikatvÃk«aïikatvayor udÃsÅnaæ nÅlamÃtre pramÃïam | tathà ca nÅlasyÃk«aïikatvaparihÃreïÃvasthÃnaæ k«aïikatvasiddhe÷ prÃÇ niÓcetum aÓakyam iti nyÃyabalÃt prÃptam | eva¤ cÃvirodharÆpavivecake $$ saty api ye kecid dvi«yamÃnajalpamahodadhiprabh­tayo virodhacodyaparijihÅr«ayà parasparaparihÃrasthitalak«aïaæ virodhaæ parihÃrÅkurvanti tair ayaæ ## |] yo niyatÃkÃro na tv aniyatÃkÃra÷ k«aïikatvÃdir iti $$sya grantho na d­«Âo na cÃrthasya samÅcÅnidhisa (?) j¤Ãta iti lak«yate | yady ayam aparihÃra÷, kas tatra parihÃra iti cet | yathaitat parihriyate tathà $$ evÃsmÃbhir abhyadhÃyÅti tata evÃpek«itavyam | iha punar aprak­tatvÃn nocyata iti | yadi niyatÃkÃraæ vastu pariharati nÃniyatÃkÃram, tarhi bhÃvo nÃbhÃvaæ parih­tya ti«Âhet tasyÃniyatÃkÃratvÃd ity ÃÓaÇkamÃna Ãha ##iti | eva¤ ced abhyupagamyate tadety arthÃt | na kevalaæ k«aïikatvÃdÅty ##Óabda÷ | ##iti siddhÃntÅ | ##ti t­tÅyÃntapratinirÆpako nipÃto 'tra yasmÃd ity asyÃrtho varttate | ## d­ÓyanÅlÃdisvabhÃvarahita ÃkÃro yasyeti vigraha÷ | ##grahaïenaitad Ãha nÃbhÃvo nÃma kaÓcit pramÃïasiddho 'sti | kevalaæ kalpikayà buddhyà tathà samÃropita iti | yata evaæ tasmÃd ## pramÃïÃvagataæ ##ÃgamÃÓrayeïÃnyathà và samÃropitam | ## tato 'nyasmin nÅlÃdau vÃniyatam, na nÅlÃdyÃtmakaæ sat tatraivÃ##[## i]ty avasÅyate | amum eva nyÃyam anyatrÃdiÓann Ãha ##iti | yathÃbhÃvo niyatÃkÃra eva kalpito nÃniyatÃkÃra evaæ nityatvam api sarvakÃlÃvasthÃyitvalak«aïaæ niyatÃkÃram eva #<[DhPr 206]># ## __________NOTES__________ [590] atha yattadabhÃvavat pÃ(pÅ)tÃd tat kathaæ vyavacchidyate ity Ãha --- Âi- ___________________________ kalpitam, na tu sarvasya nÅlÃde÷ | ak«aïikatvaæ tu sarvasya nÅlÃde÷ svarÆpÃtmakaæ sarvasyaivÃnekak«aïasthÃyitvÃt | na cÃk«aïika eva nitya÷, sato 'kÃraïasyÃkÃÓÃde÷ kiyata eva tathÃtvÃt | tathà ##tvam apy asthisnÃyumayasÆcÅvaktrÃdirÆpasyaiva svarÆpaæ kalpitam iti | tasyÃpi nÅlÃkÃratvÃn nÅlÃdinà (tÃ) | ##virodha÷ | yad và niyata÷ pratiniyata ÃkÃra÷ svabhÃvo yasya sa tathà ni«edhen#<ÃniyatÃkÃra÷># | tadà tu sarvanÅlÃdyanÃtmakatvasarvanÅlÃdyÃtmakatve niyatÃkÃratvÃniyatÃkÃratve vÃcye | tena na k«aïikatvÃdau niyatÃkÃratvasya prasaÇga÷ | ##iti ca vivaraïam arthabhedena neyam iti | nanu cÃnenÃpi virodhena virodhino÷ sahÃvasthÃnaæ ni«idhyate | pÆrveïÃpi parasparaparihÃravasthÃnaæ pratipÃdyata iti katham anyonyÃnyÃntarbhÃva ity ÃÓaÇkyÃha ##ti | ## yasmÃdarthe | viruddhayor ekÃtmani«edhako virodha ## ukta÷ | katham asya tathÃtvam ity Ãha --- ## iti | ##r yasmÃdarthe | yata etena virodhena viruddhayor ekÃtmatvaæ ni«idhyate ##smÃd eva kÃraïÃt | katham Åd­Óo virodho bhavatà ##ÓabdenÃbhidhÅyate ity Ãha ##iti | vibhaktasvarÆpaæ prayojanaæ vyavasthÃpyatayà sÃdhyam, prayujyate anena iti và prayojanaæ prayojakasya | ##evaæ vyutpÃdya Åd­Óyà vyuttpattyeti yÃvat | katham etat prayojanam ity Ãha ##ti | ##ti yasmÃt | vibhaktam ##yato #<'nene>#ti virodhena nÅlÃder vibhaktarÆpavyavasthÃpanÃd anyena sahaikÃtmyaæ ni«idhyate | ##smÃd eva kÃraïÃt | ## pratÅyamÃne vastusvarÆpe ## d­ÓyamÃnÃtmakatvena prati«idhyate | nanu d­Óye vastuni d­ÓyÃntarasya d­ÓyatvÃbhyupagamapÆrvako ni«edho yukto na tv ad­Óyasyety ÃÓaÇkyÃha ##ti | na kevalaæ bhÃva ity ##Óabda÷ | na kevalam abhÃva ity ##Óabda÷ | ## d­ÓyapÅtÃtmatayà ##ni«edhÃrha÷, nÃyaæ d­ÓyamÃna÷ pÅta÷, abhÃva÷ piÓÃco và tÃdrÆpyeïÃpratibhÃsanÃd ity evaæ ni«edhÃd ity abhiprÃya÷ | ##hetau | d­ÓyÃnupalabdher evÃnyasya tÃdÃtmyenÃnyasmin ni«edha÷ | atha syÃt pratyak«am evÃtra nÅlasya pÅtÃtmatÃbhÃvavyavahÃraæ karoti | tat kim evam ucyate ? athoktam etad ad­«ÂÃnÃm api sattvasaæj¤ayà na Óakto vyavahÃrayitum iti cet | na | iha tÃdÃtmyani«edhÃt | #<[DhPr 207]># ## ## __________NOTES__________ [591] bhinnaprav­ttivai«ayau [592] sahÃvasthÃna- ___________________________ sa ca dvividho api virodho vakt­tvasarvaj¤atvayor na sambhavati III-76 Ãdheyani«edhe hy ayaæ nyÃyo na tu d­ÓyamÃnÃtmatÃni«edha iti | satyam etat | kevalam atyantavimƬham praty etad uktam ity ado«a÷ | kim evaæ sati siddhim ity Ãha ## ekÃtmyani«edhe sarvasya d­ÓyÃtmatayà ni«edhaprakÃre sati | ## tasya paricchidyamÃnasya svarÆpasya nÅlÃder abhÃvas ## d­ÓyÃtmaka÷ [71b] san vyavacchidyate tÃdÃtmyena ni«idhyate | ayaæ d­ÓyÃtmano nÅlo nÃbhÃva÷ tuccharÆpeïa abhÃvarÆpeïÃpratibhÃsanÃd iti k­tvà d­ÓyamÃnarÆpÃtmatayà ni«edhÃd iti bhÃva÷ | bhavatu paricchidyamÃnÃbhÃvasya d­Óyasya vyavacchedas tadavyabhicÃriïas tu ni«edhe kà vÃrttety Ãha ##ti | apiÓabdÃrthaÓ ##kÃra÷ | tadabhÃvo vidyate 'syeti tathà | yati tadabhÃvavÃæs tÃdÃtmyena prati«idhyate tarhi k«aïikatvam api pÆrvokteïa nyÃyena nÅlÃbhÃvavad iti tad api tÃdÃmyatayà vyavacchedyaæ syÃd ity Ãha ##iti | etac ca pÆrvam eva k­tavyÃkhyÃnam | yato dvayor apy abhÃvatadvator d­ÓyamÃnÃtmatayà ni«edhÃd d­Óyayor eva ni«edhas ## tasmÃt ##iva svÃbhÃva iva ##ni«iddhatÃdÃtmyÃ÷ | ##tasmÃt | ##grahaïaæ kÃrtsnyapratipÃdanÃrtham | aneneti virodhena ## ##ye«Ãm iti vigraha÷ | ## parasparaparihÃrasthitÃtmalak«aïe ##katra lokapratÅtisiddhe deÓe #<'vasthÃnaæ># sthiti÷ ## | ## sambhÃvanÃyÃm | yasmÃd anena virodhena naikatrÃvasthÃnaæ ni«iddhyate kin tv ekÃtmakatvam | pÆrveïa caikatrÃvasthÃnaæ na tv ekÃtmakatvam | ##kÃraïÃd ##nÃmabhÆtau ##yayos tau tathoktau | bhinnavyÃpÃratvam evÃïayor ##tyÃdinà sphuÂayati | na kevalaæ vyÃpÃrabhedÃd anayor bhedenopanyÃsa÷ | kin tu vi«ayabhedÃd apÅty Ãha ##ti | na kevalaæ bhinnavyÃpÃrau bhinnavi«ayÃv apÅty apiÓabdÃrthaÓ ##kÃra÷ | bhinnavi«ayatvam eva darÓayann Ãha ##iti || bhavatÆktalak«aïo dvividha eva virodha÷ | tathÃpy anayor anyatara eva virodho vakt­tvasarvaj¤atvayor bhavi«yatÅty Ãha ##ti | ##yasmÃt so 'yam anantarokto dvividho nÃsti | ##atiÓaye | #<[DhPr 208]># #<%%yaæ %%æ ca %%æ ca tayor na %% | na hy avikalkÃraïÃsya sarvaj¤atvasya vakt­tvabhÃvÃd abhÃvagati÷[593] | sarvaj¤atvaæ hy ad­Óyam | ad­«Âasya cÃbhÃvo nÃvasÅyate | tato nÃnena virodhagatir bhavati |># __________NOTES__________ [593] gatir iti ___________________________ ## __________NOTES__________ [594] -dayo 'pi vakt­; -dayo 'pi hi vakt­ [595] vidhÃne na sarva- ___________________________ ## __________NOTES__________ [596] -darÓanam | adarÓanÃt tu [597] virodhÃdabhà ___________________________ na ca[598]aviruddhavidher anupalabdhÃv apy abhÃvagati÷ III-77 __________NOTES__________ [598] na ca viruddha- ___________________________ tatrÃdyasya tÃvad abhÃvaæ ##tyÃdinà darÓayati | ##ti yasmÃt | kuto nÃbhÃvagatir ity Ãha ##ti | ##yasmÃt | ad­ÓyasyÃpi kiæ nÃbhÃvagatir ity Ãha ##ti | ##yasmÃdarthe | yata evaæ ## tasmÃt | ##vakt­tvena ##nÃsti tasya sarvaj¤atvasyety arthÃt | dvitÅyasya virodhasya [abhÃvaæ] pratipÃdayann Ãha ##ti | ##prati«edhasamuccaye | upapattim Ãha ##ti | ##yasmÃt | kuto ##ity Ãha ## këÂhÃdÅnÃæ ##prasakte÷ | kutas te«Ãæ tathÃtvaprasaÇga ity ÃÓaÇkya yojanÅyaæ ##iti | ##yasmÃt | ##vacanaÓaktyà ##tyaktÃ÷ | vakt­tvam eva sarvaj¤atvaparihÃreïa vyavasthitaæ bhavi«yatÅty Ãha ##ti | ##prati«edhasamuccaye | atrÃpi tÃm evopapattim Ãha ##ti | ihÃpi këÂhÃdayo hi sarvaj¤atvena parih­tà iti dra«Âavyam | syÃd etat vakt­tvasarvaj¤atvayo÷ parasparaparihÃrasthitalak«aïatvÃvirodhe 'pi kà k«atir yena tanni«edha÷ k­ta÷ | tathà hy anyonyaparihÃreïÃvasthÃne 'pi yad vakt­tvaæ tat sarvaj¤atvaæ mà bhÆt, sarvaj¤atvaæ và vakt­tvam | tayos tv ekatrasthitir aviruddhaiva | tad anantaram evoktam $$ ##ti | tad etad asat | ye«Ãæ hi vakt­tvasarvaj¤atvalak«aïau dharmiïo bhinnÃv eva dharmau te«Ãm idaæ Óobhate na tu tathÃgatÃnÃæ dharmadharmiïor vÃstavam abhedam icchatÃm | tathà hi yadi vakt­tvaæ sarvaj¤atvaparih­taæ #< [DhPr 209]># #<%% iti %%nÃyaæ viruddhavidhi÷ yady api[599] sahÃvasthÃnÃnupalambhas tathÃpi na tayor virodha÷ | yasmÃn na sahÃnupalambhamÃtrÃd virodho 'pi tu dvayor upalabhyamÃnayor [600]nivartyanivartakabhÃvÃvasÃyÃt | tasmÃd anupalamdhÃv api na vakt­tvavidhe viruddhavidhi÷[601] | ato 'smÃn nÃnyasyÃbhÃvagati÷ ||># __________NOTES__________ [599] yady api ca [600] nirvatya- [601] vakt­tvavirodhiviruddhavidhi÷ ___________________________ ## __________NOTES__________ [602] vacananiv­tti÷ ___________________________ rÃgÃdÅnÃæ vacanÃdeÓ ca kÃryakÃraïabhÃvÃsiddhe÷ III-78 %% kÃraïÃn na kÃryam |ato 'smÃn na gati÷ || mà bhÆd rÃgÃdikÃrya vacanaæ sahacÃri tu bhavati | tato rÃgÃdau sahacÃriïi niv­tte nivarttate[603]vacanam ity ÃÓaÇkyÃha --- __________NOTES__________ [603] nivartti«yate ___________________________ arthÃntarasya[604]cÃkÃraïasya niv­ttau na vacanÃder niv­tti÷ III-79 __________NOTES__________ [604] và kÃraïa-; và 'kÃraïa- ___________________________ #<%%sahacÃritvadarÓanamÃteïa nÃnyasya vacanÃder niv­tti÷ | ato vakt­tvaæ bhaved rÃgÃdivirahaÓ ca ||># __________NOTES__________ [605] và kÃraïa-; và 'kÃraïa- ___________________________ iti sandigdhavyatireko[606]anaikÃntiko vacanÃdi÷ III-80 __________NOTES__________ [606] sandigdhavyÃv­tte(tti) kà 'nai- ___________________________ syÃt tadà vakt­tvasya vaktur abhedÃt sarvaj¤atvasya ca sarvaj¤Ãd, vaktaiva savaj¤o na syÃt, sarvaj¤a eva và vakteti yuktam anayo÷ parasparaparihÃrasthitalak«aïatÃbhÃvapratipÃdanam iti | ## sahÃnavasthÃïalak«aïa iti dra«Âavyam | anyathà ##d­«ÂÃntatà na syÃt | upasaæhÃre cÃyam artho vyaktÅkari«yate | uktaæ viruddhatve sahÃvasthÃnÃdarÓanaæ kÃraïam, tat kim evam ucyata ity ÃÓaÇkyÃha ##ti | ##tenÃpi prakÃreïa | ##hetor asmÃd vakt­tvÃd ##sarvaj¤atvasya ##patipatti÷ || yathà vakt­tvÃd asarvaj¤atvagatir nÃsti tathà vakt­tvÃd rÃgÃdimattvasyÃpi gatir nÃstÅti jij¤Ãpayi«ur Ãha ##ti | #<Ãdi>#grahaïÃd dve«Ãdiparigraha÷ | ##ÓabdasannidhÃnÃd rÃgÃdi ##ti boddhavyam | yathà sandigdhavipak«avyÃv­ttikasÃdhanado«as tathà prÃg evÃbhihitam iti na punar ucyate || #<[DhPr 210]># #<%%Óabdas tasmyÃdarthe | [607]tasmÃd asarvaj¤atvaviparyayÃd vipak«Ãt sarvaj¤atvÃd, rÃgÃdimattvaviparyayÃd arÃgÃdimattvÃt sandigdho vyatireko vacanÃde÷ |[608] ato 'naikÃntiko vacanÃdi÷ ||># __________NOTES__________ [607] tasmÃd asarvaj¤atvÃvÅtarÃgatvaviparyayÃd vipak«Ãt sarvaj¤atvÃ(tva)vÅtarÃgÃdimattvÃt sandigdho; tasmÃd asarvaj¤arÃgÃdimattvaviparyayÃt vipak«Ãt sarvaj¤atvÃd arÃgÃdimattvÃc ca sandigdho [608] vacanÃdi÷ ___________________________ ## __________NOTES__________ [609] kÃmà ___________________________ dvayo rÆpayor viparyayasiddhau viruddha÷ III-81 %%iti | %% sattyÃæ %%|| __________NOTES__________ [610] dvayo ___________________________ trÅïiæ ca rÆpÃïi santi | tato viÓe«aj¤ÃpanÃrtham[611]Ãha || __________NOTES__________ [611] j¤ÃnÃrtha- ___________________________ kayor dvayo÷ III-82 #<%% iti ||># ## sapak«e sattvasya, asapak«e ca asattvasya, yathà k­takatvaæ prayatnÃnantarÅyakatvaæ ca nityatve sÃdhye viruddho hetvÃbhÃsa÷ III-83 #<%% iti[612] sambandha÷ | %% iti svabhÃvahetu÷ | %%iti kÃryahetu÷[613] | %%Óabdena[614] hi prayatnÃnantaraæ janma j¤Ãnaæ ca prayatnÃnantarÅyakam ucyate | janma jÃyamÃnasya svabhÃva÷ | j¤Ãnaæ j¤eyasya kÃryam | tad iha prayatnÃnantaraæ j¤Ãnaæ[615] g­hyate | [616]tena kÃryahetu÷ |># __________NOTES__________ [612] siddhir iti [613] kÃryaheto÷ [614] -katvaÓa- [615] prayatnÃnantarÅyakatvagrÃhakam --- Âi- [616] tata÷ kÃ- ___________________________ sarvÃn aikÃnitikaprÃrÃn uktvà viruddhatvÃkhyaæ hetudo«am abhidadhÃno $$syÃbhipÃryam ##ityÃdinà darÓayati | vyaktibhedavivak«ayà ##iti bahuvacanenÃha || ##rÆpe dve ##yadi dvÃv api svabhÃvahetÆ tadà kiæ dvayÃbhidhÃnena? ekenÃpi svabhÃvahetunà viruddhatvasya darÓÅtatvÃd ityÃÓaÇkya samarthanam Ãha --- ##iti | nanu svabhÃvahetutvena prayatnÃnantarÅyakatvam anyatra darÓitam | tat katham anenaivam ucyata ity Ãha --- ##ti | ##r yasmÃt | ##sya puru«avyÃpÃrasy#<Ãnantaram >#avyavahitaæ ##tad vi«ayam ucyate | #<[DhPr 211]># ## ## anayo÷ sapak«e asattvam, asapak«e ca sattvam iti viparyayasiddhi÷[617] III-84 __________NOTES__________ [617] -ddhir iti ___________________________ #<%% iti | %%hi[618] nitye k­takatvaprayatnÃnantarÅyakatvayor asattvam eva niÓcitam | anitye vipak«e eva %% niÓcitam iti viparyayasiddhi÷ ||># __________NOTES__________ [618] hi --- om. ___________________________ ## ## #<%%sya nityatvasya %%anityatvaæ sÃdhayata÷ | tata÷[619] %%||># __________NOTES__________ [619] tata÷ --- om. ___________________________ ## [620]nanu ca t­tÅyo api i«ÂavighÃtak­d viruddha÷ III-86 __________NOTES__________ [620] tatra ca ___________________________ %% viruddha utka÷[621]| uktaviparayayasÃdhanau dvau | t­tÅyo 'yam i«Âasya ÓabdenÃnuÃttasya[622]vighÃtaæ karoti viparyayasÃdhanÃd iti %% || __________NOTES__________ [621] $$dau --- Âi- [622] vidhÃnaæ ___________________________ ## ## nanu ##Óabda upÃttas tat kiæ ##ÓabdasyÃrtha ucyate ity Ãha --- ##iti prayatnÃnantarÅyakatvaÓabdenÃpi tad evoktaæ vastuta ity artha÷ | ##Óabdena dvayasyÃbhidhÃne kadà svabhÃvasyÃbhidhÃnaæ kadà kÃryasyety ÃÓaÇkya ##tyÃdinà vibhajate | yato j¤ÃnasyÃpy abhidhÃnaæ ##tasmÃd ## viruddhodÃharaïaprakrame | anupalambhas tv anyor evÃntarbhÆtatvÃn na p­thag upadarÓita÷ | etayor udÃh­tayor eva so 'pi suj¤Ãna iti bhÃva unneya÷ | lak«yate cÃyam $<ÃcÃya>$syÃÓaya÷ --- sapak«Ãv­ttau satyÃæ vyÃptyÃ'vyÃptyà và vipak«av­tto viruddha eveti darÓayitum ubhayopÃdÃnam | anyathà k­takatvamÃtre pradarÓite sapak«Ãv­ttau vipak«avyÃpaka eva ya÷ sa viruddho na tu praytnÃnantarÅyakavad yo vipak«avyÃpÅti ÓaÇkà syÃt | tathà #<[DhPr 212]># #<%%ti | %%iti dharmÅ | paro 'rtha÷ prayojanaæ [623]parÃrtha÷ prayajaka÷ saæskÃrya upakarttavyo ye«Ãm te %%iti sÃdhyam | %%sa¤citarÆpatvÃd iti hetu÷ | cak«urÃdayo hi pramÃïusa¤citirÆpÃ÷[624] | tata÷ saæghÃtarÆpà ucyante | Óayanam Ãsanaæ cÃdir yasya tac%%| tad evÃÇgaæ puru«opabhogÃgatvÃt | ayaæ vyÃptipradarÓanavi«ayo d­«ÂÃnta÷ | atra hi pÃrÃrthyena saæhatatvaæ[625] vyÃptam | yata÷ [626]ÓayanÃsanÃdaya÷ saæghÃtarÆpÃ÷ puru«asya bhogino bhavanty upakÃrakà iti parÃrthà ucyante ||># __________NOTES__________ [623] paro 'rtha÷ prayojanaæ saæ- [624] -saæcayarÆpÃ÷ [625] saæghÃtatvaæ [626] ÓayanÃdaya÷ ___________________________ ## ## #<%% iti asaæhate vi«aye pÃrÃrthyam asaæhatapÃrÃrthyam[627] | %%$$ vÃdina i«Âam asaæhatapÃrÃrthya %% | tasya %%saæhatapÃrÃrthyaæ nÃma | tasya %%|># __________NOTES__________ [627] -rthyam | i«ÂÃsaæhatapÃrÃrthyaæ tasya $$sya vÃdina i«ÂÃsaæhata pÃrÃrthyam ___________________________ #<`Ãtmà asti' iti bruvÃïa÷ $$ `kuta etad' iti paryanuyukto $$dam Ãtmana÷ siddhaye pramÃïam Ãha | tasmÃd asaæhatasyÃtmana upakÃrakatvaæ sÃdhyaæ cak«urÃdÅnÃm | ayaæ tu hetur viparyayavyÃpta÷ | yasmÃd yo yasyopakÃraka÷ sa tasya janaka÷ | janyamÃnaÓ ca yugapat krameïa và bhavati[628] saæhata÷ | tasmÃt parÃrthaÓ vak«urÃdaya÷ [629]saæhataparÃrthà iti siddham ||># __________NOTES__________ [628] -bhavatÅti [629] cak«urÃdaya iti saæhata- ___________________________ prayatnÃnantarÅyakatvamÃtre pradarÓite sapak«Ãv­ttÃv avyÃptyaiva yo vipak«e varttate sa eva viruddho nÃnya iti ÓaÇkà syÃt, etÃvatÃpi [72b] viparyayasiddher upapatte÷ | yadi tu kÃryahetur udÃh­ta ity ucyate, tadÃnupalabdhir apy udÃharttavyà syÃt | na ca tasyÃs tatrÃntarbhÃvÃn nodÃharaïam iti yuktam, anvayÃdipradarÓane 'pi anudÃharaïaprasaÇgÃt | evaæ $$ kathaæ na vyÃkhyÃtam iti na pratÅma÷ || ##Óabda÷ prayojane v­ttas tasya ca prayojayatÅti vyutpattyà prayojakaÓabdÃbhilapyatvam ity abhipetya ##ity ukta÷ | parasminn artha÷ prayojanaæ ye«Ãm iti gamakatvÃd vyadhikaraïabahuvrÅhau tu sarvaæ sama¤jasaæ kevalam anena tathà na vyÃkhyÃtam iti na vidma÷ | ##nimittam | kasya tad aÇgam ity ucyata ity Ãha --- ##ti || krameïa yugapad và 'pi dvedhÃpy ## dra«Âavyam | kuta÷ punar asaæhatavi«ayaæ pÃrÃrthyam i«Âaæ $$syÃkhyata ity ÃÓaÇkyÃha #<Ãtme>#ti | asaæhatopakÃrakatvaæ tÃvac cak«urÃdÅnÃæ tenai«itavyam anyathà ''tmà 'siddhe÷ | yac ca tad asaæhatarÆpaæ sa evÃtmety abhiprÃyeïoktam ## iti || ## #$kta÷ --- ># ## __________NOTES__________ [630] iha --- om. ___________________________ #<%%$$ satà tvayà %%? itara[631] Ãha ---># __________NOTES__________ [631] vÃrttikakÃra --- Âi- ___________________________ ## ## ## na hy ayam ÃbhyÃæ sÃdhyaviparyayasÃdhanatvena bhidyate III-91 #<%% iti | %%ti yasmÃdarthe | yasmÃd %%vidhatak­dÃbhyÃæ hetubhyÃæ sÃdhyaviparyayasya[632] %%| yathà tau sÃdhyaviparyayasÃdhanau tathà 'yam apÅti | uktaviparyayaæ tu sÃdhayatu[633] và mà và kim uktaviparyayasÃdhanena | tasmÃd anyor evÃntarbhÃva÷ ||># __________NOTES__________ [632] viparyayasÃdha- [633] sÃdhyatu mà và ___________________________ ## __________NOTES__________ [634] sÃdhye ___________________________ na hi i«Âauktayo÷ sÃdhyatvena kaÓcid viÓe«a iti III-92 #<%%ti yasmÃd %% [635]parasparasmÃt %% bheda iti | tadmÃd anyor evÃntarbhÃva ity upasaæsÃra÷ |># __________NOTES__________ [635] parasparasya ___________________________ ## dvayo rÆpayor ekasya asiddhÃv aparasya ca sandehe anaikÃntika÷ III-93 ## __________NOTES__________ [636] rÆpayor asiddhau viruddha÷ [637] anayos tu dvyayor; anayor dvayor ___________________________ ## iti codakÃdanyo $$ ity arthÃt | na hy aktaviparyayasÃdhakatvena viruddha ucyate | kin tarhi? sÃdhyaviparyayasÃdhaktatvena | tÃsmÃt ##ty uktam || tam eva sÃdhyatenÃbhedaæ sÃdhayann Ãha --- ##ti | ##r yasmÃdarthe | ##sÃdhyecchayà vi«ayÅk­tamÃtrasya sÃdhyatven#<ÃviÓe«o >#'bheda÷ || #<[DhPr 214]># ## ## __________NOTES__________ [638] kaÓcit --- om. [639] vak­tvÃt | vya- ___________________________ #<%%eti | vigato rÃgo yasya sa %%ity ekaæ sÃdhyam | %%ti dvitÅyam | %%hetu÷ |%< vyatireko >%atr%<Ãsiddha>% iti | svÃtmany eva sarÃge cÃsarvaj¤e ca vipak«e vakt­tvaæ d­«Âam | ato 'siddho vyateka÷ | sandigdho anvaya÷ ||># ## sarvaj¤avÅtarÃgayor viprakar«Ãd vacanÃdes tatra sattvam asattvaæ và sandigdham III-95 #%ity atÅndriyatvÃd %% indriyagamyasyÃpi %%atÅndriyayo÷ sarvaj¤atvavÅ(j¤avÅ)tarÃgayo÷ %% | tataÓ ca na j¤Ãyate kiæ vakt­tvÃt sarvaj¤a uta nety anaikÃntikam iti ||># ## ## #<%% --- anvayavyatirekarÆpayo÷ sandehÃt saæÓayahetu÷ |># ## __________NOTES__________ [640] udÃharaïaæ yathÃ; udÃharaïaæ ca ___________________________ ## __________NOTES__________ [641] yathà --- om. [642] matvÃt | ___________________________ #<%%ti[643]># | #% iti sÃdhyam | %<ÓarÅram>% iti dharmÅ | %% grahaïaæ dharmiviÓe«aïam | m­te hy ÃtmÃnaæ necchati |># __________NOTES__________ [643] yatheti --- om. ___________________________ #<%%ÓvÃsÃdaya %<Ãdi>%r yasyonme«anime«Ãde÷ prÃïidharmasya sa %% | sa yasyÃsti tat prÃïÃdimat jÅvaccharÅram | tasya bhÃvas tattvam | tasmÃd ity e«a hetu÷ | ayam asÃdhÃraïa÷ saæÓayahetur upapÃdayitavya÷ ||># __________NOTES__________ [644] prÃïà ÃÓvÃ- ___________________________ ## prÃïÃn dhÃrayac ca tac charÅraæ ceti vigraha÷ | unme«aÓ cak«ur vikÃÓa Ãdir yasya ##tasya ##jÅvadharmasya | ##sapak«avipak«Ãv­tte÷ | vivÃdÃdhyÃsitasyaiva dharimiïo dharma ity artha÷ | asÃdhÃraïatvÃd eva ##iti hetubhÃvena viÓe«aïam || #<[DhPr 215]># ## __________NOTES__________ [645] yakÃbhyÃæ [646] ÓaÓavi«ÃïÃdi --- Âi- [647] tu --- om. [648] samyag --- om. [649] yakÃbhyÃæ [650] tayor ÃkÃrayo÷ saæ [651] -yor viruddho hetur và syÃt ___________________________ kathaæ punar ayaæ saæÓayahetur utpÃdayituæ Óakyate yÃvatà nÃsmÃt sÃtmakatvasyÃnÃtmakatvasya và pratipattir jÃyate | tato 'praitpattir evÃsÃdhÃraïa ity $$matam ÃÓaÇkya ##ty uktaæ $$ tad avatÃrayitum bhÆmikÃm racayann Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | pak«asya dharmaya sato ##nimittÃbhyÃm | ##ni÷Óe«asya ##j¤ÃpanÃt | ##sÃtmakatvÃnÃtmakatvÃkhyayor vi«ayabhÆtayo ## vi«aye #<'niÓcayÃt >#tasya pak«Ãdharmasyety arthÃt |#< ># nanu saæÓayyamÃnayor ÃkÃrayo÷ sarvavastuvyÃpanena kiæ? yena tathÃtvaæ tayo upavarïyata ity Ãha --- ##iti | ##ti yasmÃt | kathaæ punas tayor ÃkÃrayo na saæÓaya ity Ãha --- ##ti | ##r yasmÃdarthe | ##san ##taæ pak«aæ ##sÃtmakatvÃkhyena anÃtmtvÃkhyena và | ##yuktaæ sambaddham iti yÃvat | ##prakÃrÃntareïa sambandhasya tasya sambhavÃt | yata evam ## sa pak«adharmo ##ÃkÃrayor iti sÃmarthyÃt | atha kathaæ sÃtmakatvÃnÃtmakatve dvau dharmau darÓayann api saæÓayatehtur ucyata ity Ãha --- ##iti | ##[73a] iti hetau Óatur vidhÃnÃd aniyatabhÃvapradarÓanÃd ity artho boddhavya÷ | nanu niyatÃbhÃvam adarÓayann apratipattihetur evÃyÃyaæ yujyata ity Ãha --- ##iti | ##Óabdo yasmÃdarthe | niyatapradarÓakasyÃpi kiæ na tathÃtvam ity Ãha --- ##iti | ##÷ pÆrvavad viÓe«aïÃrtho và | yasmÃd evaæ ## heto÷ | ##'nyatrÃnanugÃmÅ ##yasya sa tathà | viruddho 'pi viparyaye samyaghetur evety ekatra sattÃniÓcaye ##ity uktam | #<[DhPr 216]># ## na hi[652]sÃtmakanirÃtmakÃbhyÃm anyo rÃÓir asti yatrÃyaæ[653]prÃïÃdir vartate (varteta)III-98 __________NOTES__________ [652] sÃtmakÃnÃtmakÃ- [653] yatra prÃïÃ; prÃïÃdir vartteta ___________________________ #<%%ti | sahÃtmanà varttate %% | ni«krÃtÃnta Ãtmà yasmÃt sa %% | [654]tÃbhyÃm yasmÃn nÃnyo %%| kiæbhÆta÷? %%vastudharma÷ %%, tasmÃd ayaæ [655]tayor bhavati saæÓayahetu÷ ||># __________NOTES__________ [654] ÃbhyÃæ [655] -dayaæ dvayor bhavati ___________________________ ## #<Ãtmano[656]v­ttivyavacchedÃbhyÃæ[657]sarvasaægrahÃd III-99># __________NOTES__________ [656] Ãtmav­tti- [657] sarvasya saæ- ___________________________ #<%<Ãtmano v­tti÷ >%sadbhÃvo %%tÃbhyÃæ %% vastuna÷ %% kro¬Å karaïÃt | yatra hy Ãtmà asti tat sÃtmakam | [658]anyan nirÃtmakam | tato nÃnyo rÃÓirasti --- [659]iti saæÓayahetutvakÃraïam ||># __________NOTES__________ [658] tad anyan ni- [659] iti --- om. ___________________________ yadaikatraiva sattÃniÓcayo ##ity uktam, yadaikatraiva sattÃniÓcayo nÃsti tadà kà vÃrttety Ãha --- ##ti | ##r viÓe«Ãrtha÷ | ##'traivÃyaæ varttata ity evaæ rÆpaniyamaÓÆnyo ya÷ ##tasmin sati | yadobhayatra sattÃniÓcayas tadà sapak«Ãvipak«asÃdhÃraïatvÃt sÃdhÃraïa÷, yadà tu vipak«av­ttisambhÃvanÃyÃm aniÓcaya(aniyata)sattÃniÓcayas tadà sandigdhavipak«avyÃv­ttika÷ | yadà puna÷ sapak«e v­ttisandehÃniyatasattÃniÓcayas tadà sandhgadhÃnvayÃsiddhavyatireka÷ | yadà tu sapak«Ãsapak«ayor ekatrÃpi sattÃniÓcayo nÃsti tadà sapak«Ãsapak«Ãv­tter asÃdhÃraïa÷ | etad evÃha --- ## yata÷ pak«Ãdharmas yoktÃbhyÃæ kÃraïÃbhyÃæ saæÓayahetutvaæ ## tasmÃt ##darÓayi«yÃmÅti mattvà | ## prakÃra÷ | vastudharmatvaæ ca prÃïÃder avastuni ÓaÓavi«ÃïÃd Ãvav­tte÷ | yato rÃÓyantarÃbhÃvas ##kÃraïÃd ##prÃïÃdimattvÃkhyo hetu÷ | ##sÃtmaknirÃtmakayo÷ | sÃdhÃraïasya dharmasya saæÓayahetutve dve kÃraïe | tatrÃmunà ##tyÃdinà mÆlena saæÓayavi«ayÃbhyÃm ÃkÃrÃbhyÃæ sarvavastusaægraha ekaæ kÃraïam uktam | ##ityÃdinà tu tayor ekatrÃpi v­ttyaniÓcayo dvitÅyaæ kÃraïam uktam iti darÓayitum Ãha --- ##ti | #<[DhPr 217]># ## __________NOTES__________ [660] sarvasaægrahaæ ___________________________ ## #<%%sÃtmakÃnÃtmakayor madhya %% sÃtmake 'nÃtmake[661] và %< >%v­tter sadbhÃvasya %% 'sti | dvÃv api rÃÓÅ tyaktvà na varttate prÃïÃdi÷, vastudharmatvÃt | tataÓ cÃnayor eva varttate[662] ity etÃvad eva j¤Ãtam | viÓe«e tu v­ttiniÓcayo nÃstÅy ayam artha÷[663] ||># __________NOTES__________ [661] -ke nirÃtmake [662] varttate etÃvad [663] nÃstÅty artha÷ ___________________________ ## [664]sÃtmakatvena anÃtmakatvena và prasiddhe prÃïÃder asiddhe÷[665] III-101 __________NOTES__________ [664] sÃtmakatvena nirÃtmaka- [665] asiddhis tÃbhyÃæ na vyatiricyate ___________________________ #<%<[666]sÃtmakatvena anÃtmakatvena và >%viÓe«eïa yukte %%niÓcite vastuni %% dharmasya[667] sarvavastuvyÃpino÷ prakÃrayor ekatra niyatasadbhÃvasy%<Ãsiddher>% anaikÃntika÷, aniÓcatatvÃt |># __________NOTES__________ [666] sÃtmakatvena nirÃtmaka- [667] dharmasyÃsiddher anaikÃntiko 'niÓcatatvÃt ___________________________ ## ##ÃtmavyavacchedarÆpÃbhyÃm ÃkÃrÃbhyÃm #<| v­tti÷ >#prav­ttir arthÃt bhÃva evÃvati«Âhata ity abhiprÃyeïÃha --- ##ti | yady evaæ tayor na varttata ity eva kiæ na syÃt? tathà ca kathaæ saæÓayahetur ity ÃÓaÇkya yÃd­Óo 'syÃrtho 'bhipretas taæ sphuÂayitum Ãha --- ##kuto na varttata ity Ãha --- ##iti | prÃyÃder (prÃïÃder) iti vibhaktivipariïÃmena sambandhanÅyaæ | vastunà và 'vaÓyaæ sÃtmakenà 'nÃtmakena và bhÃvyam iti bhÃva÷ | ## vastusattvena siddhaparityÃgenÃnyatrÃv­tte÷ kÃraïÃt | ##sÃtmakÃnÃtmakayo÷ #<| eva >#kÃreïÃïyatrÃ(tra) v­ttini«edhaæ spa«Âayate | ##r etÃvata÷ svarÆpaæ darÓayati | yad idam anantaroktam etat parimÃïaæ yasya prameyasya tad ##vastutattvaæ niÓcitam | kutas tarhi nÃsya v­ttiniÓcaya ity Ãha --- ##iti | ##viÓi«Âe prakÃre | ##r imÃm avasthÃæ bhedavatÅm Ãha | tena sÃtmaktva(sÃtmaka) evÃnÃtmaka evety artha÷ | v­tte÷ svabhÃsya prÃïder iti prakaraïÃt | ##r evamarthe | ##bhidheyo yasya "##" ity asya maulasya vÃkyasyety arthÃt || yasmÃd evam etad vaktuæ yujyate, nÃnyathà tattasmÃd [73b] Ãha $$ | kim Ãhety Ãha ##ti | ##ityÃdinopasaæharati | evaæ ca vyÃcak«Ãïena [na] maya svÃtantryeïa ##tyÃdinà #<[DhPr 218]># ## __________NOTES__________ [668] bhavat sarva÷ ___________________________ tasmÃj jÅvaccharÅrasambandhÅ prÃïÃdi÷ sÃtmakÃd anÃtmakÃc ca sarvasmÃd vyÃv­ttatvena asiddhes tÃbhyÃæ[669]na vyatiricyate III-102 __________NOTES__________ [669] nÃsiddhi÷ ||; "tÃbhyÃm" ityÃdi --- om ___________________________ #<%% ityÃdinà | %%sya %%pak«adharma ity artha÷ | yasmÃt tayor ekatrÃpi na niv­ttiniÓcayas tasmÃt %%|># #%vastuno %% iti | %%tÃvat kutaÓcid ghaÂader niv­tta eva | tata etÃvad avasÃtuæ Óakyam --- sÃtmakÃd anÃtmakÃd và kiyato niv­tta÷ | sarvasmÃt [671]tu niv­tto nÃvasÅyate | tato na kutaÓcid vyatireka÷ ||># __________NOTES__________ [670] -kÃrÃntarÃn nivarttate | tata evÃha; -kÃrÃntarÃn nivartteta | tata evÃha [671] tu --- om. ___________________________ 'sÃdhÃraïasya saæÓayahetutvanimittadvayam Ãdito darÓitam | kiæ tarhi? $$vaitadabhihitam iti darÓitam || nanu cÃsÃdhÃraïasya prÃïÃder anaikÃntikatvakÃraïadvayamanantaroktam abhidhÅyatÃm | ##ityÃdinà tu ÓarÅrasambandhitvam asya kasmÃd $<ÃcÃryo>$ darÓayatÅtyÃÓaÇkÃæ nirÃcikÅr«u÷ ## tyÃdinopakramate | ## yasmÃdarthe | apak«adharmastvasiddhtvÃkhyÃm anyÃm eva do«ajÃtim anuÓnuta iti bhÃva÷ pak«adharmatvaæ pradarÓayato $$syonneya÷ | ##ÓabdenÃniyataprabhede 'nÃsthÃæ darÓayati | na tvasÃdhÃraïatvÃkhyaæ pak«Ãntaram, sandigdhavipak«avyÃv­ttikÃder asaÇgrahaprasaÇgÃt | yasmÃd apk«adharmo nÃnaikÃntika upavarïatenÃbhipÃryeïa ## kÃraïÃt | ##prakÃÓayati | kena darÓayatÅtyÃkÃÇkÃyÃm Ãha --- ##ti | pak«adharmatvapradarÓanaæ tu ##ti vacanaæ dra«Âavyam | ##ity anena yasmÃdityÃdk«iptaæ darÓayann Ãha --- ##iti | ##tasya prÃïÃder ity arthÃt | ##kÃraïÃt ##sÃtmakatvÃnÃtmakatvÃbhyÃæ ##na nivarttate, tadasaæsparÓÅ na bhavatÅti yÃvat | tayor ekatra v­ttyaniÓcaye 'pi kathaæ tÃbhyÃæ na vyatiricyata ity Ãha --- ##ti yasmÃdarthe | ##tadv­ttivyavacchedarÆpayo÷ svarÆpayorÃkÃrayor iti yÃvat | tayor dharma ##`atraivÃyaæ varttata iti niyamavÃn' ##sattvaæ yasya sa tathà | ##niyatasadbhÃvavi«ayÃd anyasamÃdÃkÃrÃt | ##nivartitumn arthati, tan na saæxp­Óetiti yÃvat | ekatra v­ttyaniÓcayÃc ca nÃyaæ tathety abhiprÃya÷ | yata evam etad bhavati, na cÃyaæ prÃïÃdis tathÃ, ##hÃcÃrya÷ | kim Ãhety Ãha --- ##ityÃdi | ##iti pratyekaæ sambabaddha(nddha)vyam | #<[DhPr 219]># ## ## __________NOTES__________ [672] na ca tatrÃ- ___________________________ #<%%sÃtmake 'nÃtmake và 'rthe %<'nveti>% --- anvayavÃn ||># __________NOTES__________ [673] na ca tatra ___________________________ ## ekÃtmany apy asiddhe÷ III-104 #<%<[674]ekÃtmany apÅ>%ti | %%sÃtmke 'nÃtmake và 'siddhe÷ kÃraïÃt | vastudharmatayà tayor dvayor ektatra[675] và varttata ity avasita÷ prÃïÃdi÷ | na tu sÃtmaka eva nirÃtmaka eva và varttata iti kuto 'nvayaniÓcaya÷ ||># __________NOTES__________ [674] ekÃtmany apÅti --- om. [675] dvayor apy ekatra; ekatra tÃvat varttata ___________________________ ## __________NOTES__________ [676] anugamanaæ sadbhÃva ity artha÷ --- Âi- [677] vyÃv­tti÷ abhÃva ity artha÷ --- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [678] sÃtmakÃn nirÃtmakÃc ___________________________ nanu ghÃÂapaÂÃder anekasmÃt prÃïÃdinirvarttamÃno d­«Âas tat kathaæ tasya vyÃv­ttatvenÃsiddhir ity Ãha --- ##iti #<| >#tata÷ sarvasmÃt sÃtmakÃd anÃtmakÃc ca niv­ttyanavasÃyÃt | kuta÷? sÃtmakÃd anÃtmakÃc ca pratibandhÃsiddher iti cÃtra sarvatrÃbhiprÃya÷ | nanu kim ucyate ##iti? yÃvatà nirÃtmakÃd eva vyatireko 'syÃvasÃtuæ Óakya÷, $$ ghaÂÃder nirÃtmakatvene«ÂatvÃd iti cet | yady evaæ jÅvaccharÅram api $$ tathÃtvene«Âam iti tasyÃpi tathÃtvaæ kin na bhavet | abhyupagamena ca sÃtmakÃnÃtmake vibhajya hetuæ kathayatà gamikatvam iti yat ki¤cid etat || ##iti vi«ayasaptamÅ | tasya prÃïÃder iti ca Óesa÷ || nanu vastudharmeïa tenÃvaÓyaæ kvÃpi niyatena bhÃvyam | tat katham anvayÃbhÃva ity Ãha --- ##ti | na cÃniyatav­ttiniÓcayo 'nvayo nÃmeti bhÃva÷ | nanu cÃsÃdhÃraïatvÃn nirÃtmake 'nvayaniÓcayo mà bhÆd | vyatirekaniÓcayas tv astu, nirÃtmake ghaÂÃdau prÃïÃder adarÓaïÃd iti cet | na | tasyaiva [74a] ÓarÅrasya nirÃtmakatvasambhÃvanÃyÃæ sarvasmÃn nirÃtmakÃn nirv­ttiniÓayÃbhÃvÃt | na ca tathÃniÓcayanimittaæ pratibandhaniÓcayo ''stÅti || #<[DhPr 220]># #<%#Ã#%vastuna÷ %% prÃïÃder %% | nÃpi ca nirÃtmakÃt | sÃtmakÃd anÃtmakÃd iti ca pa¤camÅ vyatirekaÓabdÃpek«ayà dra«Âavyà ||># ## #<[679]ekÃbhÃvaniÓcayasya[680]aparabhÃvaniÓcayanÃntarÅyakatvÃt III-106># __________NOTES__________ [679] ekasyÃbhÃva- [680] -syÃparÃbhÃvanÃnta- -syÃparabhÃvanÃntarÅka- ___________________________ #<%%syÃnvayasya vyatirekasya và yo %%so parasya dvitÅyasya %%bhÃvaniÓcayasyÃvyabhicÃrÅ | tasya bhÃvas tattvaæ tasmÃt | yata ekÃbhÃvaniÓcayo 'parabhÃvaniÓcaya [683]nÃntarÅyaka÷, tasmÃn na dvayor ekatrÃbhÃvaniÓcaya÷ ||># __________NOTES__________ [681] sa evÃparasya [682] bhÃve niÓca- [683] -rÅyaka÷ bhavati niÓcaya- ___________________________ ## #<[684]anvayavyatirekayor anyonyavyavacchedarÆpatvÃt | [685]tata eva anvayavyatirekayo÷ sandehÃd anaikÃntikÃ÷ III-107># __________NOTES__________ [684] ata evÃnvaya- [685] ata eba ___________________________ #<%% iti | anyonyasya vyavacchedo 'bhÃva÷, sa eva rÆpaæ yayos tator bhÃvas tattvaæ tasmÃt kÃraïÃt |># ## ## ## ##tiyÃdi ##ity etad antaæ spa«ÂÃrtha tena na vyÃkhyÃyate | anyonyavyavacchedarÆpatvam evÃnvayavyatirekayo÷ katham ity ÃÓÇkyÃha --- ##iti | abhÃvarÆpatva¤ ca vyatirekasya pratÅtisiddhasya boddhavyam | bhavatÃæ tau tathÃrÆpau kim ata ity Ãha --- ##iti | ## yasmÃd | bhavatv evaæ tathÃpi kathaæ tayor anonyaparihÃreïÃvasthÃnam ity Ãha --- ##ti | nanv atra kasya vyavacchedena kiæ paricchidyate yena tat parihÃrehaïa tad vyavati«Âhata ity Ãha ---#< svÃbhÃve>#ti | hetvarthaÓ ##kÃra÷ | tÃvat kà sà (ko 'sÃv) abhÃvo nÃma yadvyavacchedena bhÃva÷ #<[DhPr 221]># ## __________NOTES__________ [686] tathÃpi na tayo÷ [687] ekavastu- [688] ekavastu- [689] niÓcayayogÃt ___________________________ ## __________NOTES__________ [690] sadasattvÃniÓcaya÷ ___________________________ #% sandeha÷ |># __________NOTES__________ [691] nÃbhÃvani- ___________________________ #%sandeha÷ | %%||># __________NOTES__________ [692] kvacid anvaya- [693] yats tu [694] -kÃntika ity Ãha | ___________________________ paricchidyata ity Ãha --- ##ti nÅrÆpatÃvyavacchedena rÆpasya prati«ÂhatÃkÃravata÷ paricchedaprakÃre sati | tato 'nyonyÃbhÃvarÆpatvÃd anayo÷ | nanu $$ sÃtmakaæ nÃma nÃsty evety avastu | san mÃtraæ tu nirÃtmakamato vastu | tatra vastu[ni] nirÃtmako[ke] hetor anvayavyatirekayor abhÃvaniÓcayo mà bhÆt sÃtmake tv avastuni sa kathaæ na syÃd ity ÃÓaÇkyopasaæhÃravyÃjenÃha ##iti | yasmÃd vidhiprati«edhayor ekaprati«edho 'paravidhinÃntarÅyakas tasmÃt | kathaæ na bhÃvaniÓcayas tator ity ÃÓaÇkyopapattim Ãha --- ##ti | tayor anvayavyatirekayor bhÃvÃbhÃvÃtmanor ##sy#<ÃyogÃd >#anupapatti÷ | katham ayoga ity Ãha --- ##ti | kÃlabhede kiæ na yujyate ity Ãha --- ##iti | idaæ ca prativÃdyabhyupagamabalÃt sÃtmakÃnÃtmakayo÷ | sadasattvam abhyupagamyoktam | tad eva tu na yujyate iti darÓayann Ãha --- ##ti | ##vaktavyÃntarasamuccaye | prakaraïÃd iha ##$$ tad ##vaÓÃd i«Âyani«ÂivaÓÃt ## iti yathÃyogaæ yojanÅyam | evaæ hy avÃstavam anumÃnaæ syÃt na vastubalaprav­ttam iti bhÃva÷ | yady evaæ te sadasatÅ na bhavata÷ kathaæ nÃmety Ãha --- ## iti | pramÃïaæ cedaæ niyataæ varttate | Ãtmany eva ca vivÃdav­tter anyà 'pi (nyatrÃpi?) sÃtmakatvam anÃtmakatvena (katvaæ và na?) vyavati«Âhata iti bhÃva÷ | ##s tasmÃt | ##sÃtmakatvÃnÃtmakatve | yata evaæ ##kÃraïÃt sÃtmakÃnÃtmakayo÷ ##kasyety ÃkÃÇk«ÃyÃm uktam --- ##ti | #<[DhPr 222]># ## __________NOTES__________ [695] ity Ãha --- om. ___________________________ sÃdhyetarayor ato niÓcayÃbhÃvÃt III-108 %< >% #<%%sya%<, itara>%sya ca viruddhasya %% --- sandigdhÃnvayayatirekÃn %% | sapak«avipak«ayor hi sadasattvasandehe na sÃdhyasya na viruddhasya siddhi÷[696] | na ca sÃtmakÃnÃtmakÃbhyÃæ[697] para÷ prakÃra÷ saæbhavati | tata÷ prÃïÃdimattvÃd dharmiïi jÅvaccarÅre saæÓaya ÃtmabhÃvÃbhÃvayor ity anaikÃntika÷ prÃïÃdir iti ||># __________NOTES__________ [696] asiddhi÷ [697] -bhyÃæ ca para÷ ___________________________ astu sasattvasaæÓayo 'nvayavyatirekaniÓcayas tu kin na bhavatÅty Ãha --- ##iti | ## ity ekatra sÃtmake 'nÃtamake veti dra«Âavyam | sÃtmake 'nÃtmake và prÃïÃde÷ sadasattvaniÓcayÃbhÃvÃd evÃnvayavyatirekayo÷ sandeho nÃnyatheti pratipÃdayitum Ãha --- ##iti | ##r imÃm avasthÃæ bhedavatÅm Ãha | uktam evopasaæharann Ãha --- ##ti | ##'vadhÃraïe | tasmÃt ##prÃïÃdimattvÃkhyo hetur iti prakaraïÃt || ##yasya tattathÃ, tasmÃt ##sya ##và ## | ##tyÃdi [74b] naitad eva samarthayate | ##r yasmÃt | ##vi«ayabhÆtayor heto÷ ##numitsitasya ##viparayayasya ##viruddho 'pi viparyaye samyaghetur ity abhiprÃyeïedam uktam | ##tyÃdi ##ity antaæ sugamam | Åd­Óa eva cÃsÃdhÃraïo hetu÷ kaiÓcin $$ anupalasaæhÃrya ity uktam | tato 'nupasaæhÃryo 'yaæ hetvÃbhÃsa iti ÓabdaÓravaïÃrtha........sÃha÷ karaïÅya÷ | $$ tu ÓrÃvaïatvÃkhye 'sÃdhÃraïahetÃv ÃcÃrya$$darÓita idam avÃdÅt --- "yady etac chrÃvaïatvaæ nityÃnityayor d­«Âaæ syÃj janayettayo÷ saæÓayam Ærdhvatvam iva sthÃïupuru«ayo÷ | na ca d­«Âam | tasmÃn nÃyaæ saæÓayahetur api tv apratipattihetur eva | atha ÓrÃvaïatvaæ vastudharma÷ | vastunà nityena bhÃvyam anityena và prakÃrÃntarÃbhÃvÃt | na ca tayor ekatrÃpi d­«Âam | atas tayo÷ saæÓayaæ karoti | tarhi vastudharmatvÃt saæÓayo na ÓrÃvaïatvÃd iti |" tulyanyÃyatayà 'trÃpy asÃdhÃraïe tad Åyam idam Åd­Óaæ carcitam Ãsajyata eveti "katham ayaæ saæÓayaæ saæÓayahetur upapÃdayitavya÷" iti sÃdhÆktam tena | kevalaæ gamakarÆpavivedane samÅcÅnamano na prahitam | yato vastudharmatvaæ ÓrÃvaïatvasya nityÃkÃrasaæsparÓij¤Ãnajanane nibandhanam | na tu tasmÃd eva vastudharmÃd ubhayÃkÃrasaæsparÓÅ pratyayo dolÃyate na ca yady asyapratipattikÃraïe kÃraïam tata eva sà pratipatti÷, na tu tasmÃd iti Óakyate vaktum | tad utpatter agnipratipattir na dhÆmÃd ity asyÃbhidhÃnaprasaÇgÃt | #<[DhPr 223]># ki¤caivaæ prameyatvÃder api na saæÓaya÷ syÃt | Óakyate hi tatrÃpi vaktum ubhayatra darÓanÃt saæÓayo na prameyatvÃd iti | atha tasya tÃvad ubhayatra darÓanaæ tena tasmÃd ucyate | yady evaæ vastudharmatvam api ÓrÃvaïatvasyaiveti kathaæ na tasmÃd asau | api cordhvatvam api yady api sthÃïupuru«ayor api d­«Âaæ tathÃpi tÃvat tatrÃntareïÃtraiva bhavi«yatÅti paryanuyoge satÅdam eva vÃcyam --- yad utordhvatvaæ nÃma vastudharma÷ | vastunà caivaævidhi÷ --- sthÃïunà puru«eïa và 'vaÓyaæ bhÃvyam iti | tathà ca vastudharmÃd eva saæÓayo nordhvatvÃd ity ani«ÂÃpÃdanaæ --- kena nirÃkriyetety alaæ vi«tareïa | sÃdhansasya siddher yan nÃÇgam asiddho viruddho 'naikÃntiko hetvÃbhÃsa÷ | tasyÃpi vacanaæ vÃdino nigrahasthÃnam asamarthopÃdÃnÃt | tsmÃd evaævidho hetvÃbhÃsa÷ dvayam aprayojya÷ paraprayuktaÓ cÃvaÓyam udbhÃvayitavya iti hetvÃbhÃsavyutpÃdane $$bhiprÃyo boddhavya÷ | syÃd etat --- asamarthaæ viÓe«aïo 'samarthaviÓe«yaÓ cÃsti prabheda÷ | yathà 'nitya÷ prameyatve sati k­takatvÃt | atra k­Âakatvaæ viÓe«yam eva sÃdhyasiddhau samartham, na tu prameyatvaæ viÓe«aïam ity asamarthaæ viÓe«aïam, yatra viÓe«yam eva samratham iti k­tvà bhavaty asamarthaviÓe«aïo hetu÷ | ya¤ ca (yac cÃ)nitya÷ Óabda÷ k­takatve sati prameyatvÃd iti | atra hi k­takatvaæ viÓe«aïam eva sÃdhyasiddhau samartham, na tu prameyatvaæ viÓe«yam ity asamarthaæ viÓe«yam | yatra hi viÓe«aïam [75a] eva samartham iti k­Âvà bhavaty ayam asarthaviÓe«yo hetu÷ | Óe«am ubhayÅvidhÃsv antarbhÃvyatÃm | na tÃvad siddhe, dvayor api dharmiïi siddhe÷ | na ca viruddhe, viparyayavyÃptyabhÃvÃt | nÃpy anaikÃntike k­takatvaniÓi«Âaprameyatvasya prameyatvaviÓi«Âak­takatvasya ca sÃdhyà 'vyabhicÃrÃt | tasmÃd asiddhatvÃder anya evÃyaæ hetudo«aprakÃra÷ prÃpta iti | tad etad avadyam, hetvado«Ãt | yadi hy evam ayaæ prayukto hetur dvi«yet(ta) tadà 'syÃmÅ«u heturÃÓi«v antarbhÃvaÓ cintyeta, anyo và hetu do«o 'bhyupagamyeta | yÃvatà naivam ayaæ prayukto 'nyatheti sÃdhyasÃdhanÃd iti | na tarhy evaæ vÃdÅ nig­hyata iti cet | kiæ na nig­hyate, asÃdhanÃÇgavacanÃt? ubhayatrÃpi sÃdhyasiddhyanaÇgasya prameyatvasyÃsamarthasyÃbhidhÃnÃt | yathà ca sÃdhyasiddhyanaÇgasya vacane nigraho 'vaÓyam bhÃvÅ, anigrahe va do«a÷, tathà $$ 'vÃdÅn $$ti tatas tad apek«itavya÷ tato 'yam artho vakt­do«a eva na hetudo«a÷ | tenÃnatarbhÃve 'pi na hetvÃbhÃsÃnu«aÇga iti | bhavatu tÃvad atreyaæ gati÷ | siddhasÃdhane tu sÃdhane kiæ bhavi«yati? na tÃvat siddhasÃdhanaæ sÃdhana[m a]siddhatvÃdyanyatamado«adÆ«itaæ sÃdhyasÃdhanasÃmarthyÃpracyuter iti | atrocyate --- iha hetur dvadhà du«yati | kaÓcid asÃmarthyÃt, aparo vaiyarthyÃt | tatrÃsÃmarthya eva do«o $$ 'nantaroktena krameïa tridhà darÓita÷ | na tu vaiyarthyalak«aïa÷ | siddhasÃdhÃnaæ tu vaiyarthyalak«aïo 'nya evÃyaæ heto÷ svagato÷ svagato do«a iti kasmÃd asyÃntarbhÃvaÓ cintanÅya÷? yadÃh$<ÃcÃrya÷>$ --- "anyathÃni«Âhaæ(«Âaæ) bhaved viphalam eva và | tathà na sÃdhyatve vaikalyÃd" ityÃdÅti | vakt­do«a evai«a ity api vÃrttÃ, yathÃyogaæ paripÆrïasÃdhanarÆpÃbhidhÃnÃd anupayuktÃnabhidhÃnÃc ca vaktur adu«ÂatvÃt | vaktà 'yaæ hetuniÓcito(tÃ) 'rya prayukto vaiyarthyam anubhavati | na tu #<[DhPr 224]># ## __________NOTES__________ [698] -asiddhisaædehe hetu- [699] và ___________________________ [700]evam e«Ãæ trayÃïÃæ rÆpÃïÃm ekaikasya dvayor dvayor và rÆpayor asiddhau sandehe vÃ[701]yathÃyogam asiddhaviruddhÃnaikÃntikÃs trayo hetvÃbhÃsÃ÷ III-109 __________NOTES__________ [700] evaï tra- [701] ca ___________________________ #<%% ity anantaroktena krameïa | %%madhya %%yadà 'siddhaæ sandigdhaæ vÃ[703] bhavati, %%[704] 'siddhe saædigdhe và bhavata÷, tad%<ÃsiddhaÓ>% ca %% c%<ÃnaikÃntikaÓ>% ca te %% | %% iti yasyÃsiddhau saædehe và yo hetvÃbhÃso yujyate sa tsyà 'siddhe÷ saædehÃc ca vyavasthÃpyata iti yasya yasya yena [705]yena yogo %% iti ||># __________NOTES__________ [702] yad asiddhaæ [703] và --- om. [704] và --- om. [705] yena --- om. ___________________________ viruddhÃvyabhicÃry api saæÓayahetur ukta÷ | sa iha kasmÃn na ukta÷ III-110 #$ %%| hetvantarasÃdhitasya [706]viruddhaæ yat tan na vyabhicaratÅti [707]%%| yadi và viruddhaÓ cÃsau sÃdhanÃntarasiddhasya dharmasya viruddhasÃdhanÃt, avyabhicÃrÅ ca svasÃdhyÃvyabhicÃrÃd %% ||># __________NOTES__________ [706] -sya yad viruddhaæ tan na [707] -carati sa viru- ___________________________ svato '(to) du«Âs tato vakt­do«o yujyata eveti cet | tarhi viruddhatvam api vakt­do«o 'stu nyÃyasyasamÃnatvÃt | Óakyate hi tatrÃpy evam abhidhÃtum --- vaktà 'yam ananurÆpe sÃdhye prayukte viparyayasÃdhÃnÃd viruddhatÃm anubhavati na tv ayaæ svato du«Âo nÃmeti | vivak«itÃrthasÃdhanÃsÃmarthyaæ svato 'stÅti kathaæ na vaiyarthyaæ tasya do«a iti cintyatÃm iti | nigrahas tv evaæ vÃdino 'sÃdhanÃÇgavacanÃd boddhavya÷ | siddhi[÷] sÃdhÃnaæ tad aÇgaæ dharmo yasyÃrthasya vivÃdÃÓrayasya vÃdaprastÃvÃd heto÷ | sa sÃdhanÃÇga÷ | tathà yo na bhavati tasyÃprastutasyÃbhidhÃnÃd iti k­tveti sarvam evÃvadÃtam | $$ punar evam asiddhe 'ntarbhÃviyituæ prayatante |$< anye>$ tu viruddhe | yathà ca te«Ãæ prayatir yathà tad abhajamÃnam abhidhÃnaæ tathà $$ evÃbhihita iti tata evÃpek«itavya iti || ##ityÃdi ##ity etad antaæ subodham | ##ti hetvÃbhÃsasya | sarvahetvÃbhÃsasaÇgrahaïÃrthaæ ##ti dviruktaæ ##do«ena ## sambandha÷ | etac cÃrthakathanam | yogÃnatikrameïeti vigraha÷ kÃrya÷ || ##tyÃdÅty #<Ãhe>#ty etad antaæ sugamam | #<[DhPr 225]># #$ | mayà tv iha nokta÷ | kasmÃd ity Ãha ---># ## __________NOTES__________ [708] -vi«aye tasyÃsaæ- ___________________________ #<%%sya %% pramÃnasiddhaæ trairÆpyam | yato hi anumÃnasambhava÷[709] so 'naumÃnasya vi«aya÷ | pramÃïasiddhÃc ca trairÆpyÃd anumÃnasambhava÷[710] | tasmÃt tad evÃnumÃnavi«aya÷ | tasmin prakrÃnte na viruddhÃvyabhicÃrisambhava÷ | prÃmÃïasiddhe hi trairÆpye prastute sa eva hetvÃbhÃsa÷ sambhavati yasya pramÃïasiddhaæ rÆpam | na ca viruddhÃvyabhicÃriïa÷ pramÃïasiddham asti rÆpam | ato na sambhava÷ | tato %% nokta÷ ||># __________NOTES__________ [709] anumÃnasadbhÃva÷; anumÃnasya sambhava÷ [710] anumÃnasadbhÃva÷ [711] tato 'sambhavo nokta÷ ___________________________ #%># ## __________NOTES__________ [712] và ___________________________ #<%%ti | yasmÃn na %%| %%ca %%ca tayor %%iti |># ##trairÆpyÃl liÇgasambandhino 'nyasmÃt ## | yathà matsyÃnÃæ vi«ayo jalam iti | etad evÃha --- ##iti | ##r yasmÃdarthe | ##prastute anumÃnavi«ayo(ye) vai(trai)rÆpye sati | kamsÃt tatra viruddhÃvyabhicÃriïo 'sambhava ity Ãha --- ##ti | ##ti yasmÃt | ##eva hetvÃbhÃso viruddhÃvyabhicÃrÃryÃkhya÷ ##pak«adharmÃnvayavyatirekÃtmakam iti vivak«itam | ayam ÃÓaya÷ --- yadi tad ekena dvÃbhyÃm và rÆpÃbhyÃæ hÅnaæ syÃt tad e«v eva hetvÃbhÃse«v antarbhavet | na tv etad atirikto viruddhÃvyabhicÃrÅ nÃma hetvÃbhÃso bhavet | bhavatà tv anena pramÃïasiddhatrairÆpyeïaiva bhÃvyam iti | astu tasya tathÃtvam ity Ãha --- ##ti | ##avadhÃraïe, vyaktam etad ity asminn arthe và | evaæ bruvataÓ cÃsyÃyam abhiprÃya÷ --- vastuna÷ parasparaviruddharÆpadvarÆpadvayÃsambhavÃd avaÓyam anayor ekam asampÆrïÃÇgam iti || kuta÷ punar anumÃnvi«aye 'syÃsambhavo 'vasÅyata ity abhipretya p­dcchati para÷ --- ##iti #<[DhPr 226]># #%ti | d­ÓyÃnaupalambhatvaæ cÃnupalambhalak«aïam | tasyÃpi[714] vastv abhÃvÃvyabhicÃritvÃn na viruddhatvasambhava÷[715] ||># __________NOTES__________ [713] -tvam anupa- [714] tasyÃpi ca svabhÃbvÃ- [715] sambhava÷ syÃt | ete-; -sambhava÷ syÃd eti(?) tat ete- ___________________________ ## ## #<%%etebhyo %<'vyabhicÃrÅ>%># ## __________NOTES__________ [716] ata eva te«v eva; ata evaite«v eva ___________________________ #$yaæ hetudo«a ukta ity Ãha ---># ## #%iti | Ãgamasiddhaæ hi yasyÃnumÃnasya liÇgatairÆpyaæ tasyÃgama ÃÓraya÷ |># #% iti |avastuno darÓanaæ vikalpamÃtram tasya balaæ sÃmarthyam | tata÷ prav­ttam --- apramÃïÃd vikalpamÃtrÃd vyasthitaæ trairÆpyam Ãgamasiddham anumÃnasya | na tu pramÃïÃt | ># ##tiy atrasthasya ##ÓabdasyÃrtho ##ity anenokta÷ | ## ekasÃdhanasÃdhitasyÃrthasya pratyanÅkapak«asÃdhanarÆpatÃyÃ÷ | etad uktaæ bhavati --- svasÃdhyÃvyabhicÃriïà hi bhavatà kÃryeïa svabhÃvena và bhÃvyam | ##vastunas tadatatsvabhÃvau sto yena tadatatsvabhÃvÃvyabhicÃriïau dvau hetÆ sannipatantau viruddhÃvyabhicÃriïau syÃtÃm iti | yena kÃryasvabhÃvayo÷ kÃraïavyÃpakavidhinà k­satadbhÃvena viruddhaæ tatraiva dharmiïi hetvantarasÃdhitÃrthaæ viruddhasÃdhanaæ bhavet | yady evam anupalambhe tatsambhavi«yatÅty Ãha --- ##ti | ##÷ pÆrvÃpak«a÷ samuccaye || ## etad atirikto 'vyabhicÃrÅ [na] sammata [##] ##smÃd eva kÃraïÃt | ##kÃryasvabhÃvÃnupalambhe«v eva || katham ÃgamÃÓrayatvam anumÃsyety Ãha --- #<Ãgamasiddham >#iti | ##r yasmÃdarthe | sati tasminn Ãgame 'numÃnasya prav­tter asÃv ÃÓrayas ## || #<[DhPr 227]># #%ti | tasyÃgamasya yo 'rtho 'tÅndirya÷ pratyak«ÃïumÃnÃbhyÃm avi«ayÅk­ta÷ sÃmÃnyÃdis tasya vicÃre«u prakrÃnte«u ÃgamÃÓryam anumÃnaæ sambhavati | tadÃÓrayo viruddhÃvyabhicÃry %% $<ÃcÃryeïa>$ti># __________NOTES__________ [717] anumÃnenÃgama- [718] siddhaæ trairÆpa- [719] -ity Ãha tasyÃgama- ___________________________ ## __________NOTES__________ [720] -Órayo 'py ___________________________ ÓÃstrakÃrÃïÃm arthe«u bhrÃntyÃ[721]viparÅtasvabhÃvopasaæhÃrasambhavÃt[722] III-115 __________NOTES__________ [721] viparÅtasya svabhÃ- [722] bhÃsyopasaæ- ___________________________ #<ÓÃstrak­tÃæ %%sya vastuviruddhasya %%sya %% ¬haukanam># %<#%># | #%viruddhÃvyabhicÃrisambhava÷ | %%ti viparyÃsena | viparyastà hi ÓÃstrakÃrÃ÷[723] santam asantaæ svabhÃvam ÃropayantÅti ||># __________NOTES__________ [723] -kÃrÃs taæ tam asantaæ svabhÃ- ___________________________ #%, anye«v api puru«e«u ka ÃÓvÃsa ity Ãha ---># ## __________NOTES__________ [724] sambhavo 'sti yathà [725] -«v ÃtmakÃrye«Æpalambhe«u ___________________________ #<%< na hÅ>%ti | na hetu«u kalpanayà hetutvavyavasthà | api tu vastusthityà | tato %% nÃsti |># #% vyavasthÃ[727] ye«Ãæ te %%te hi yathà vastu sthitaæ tathà sthitÃ[728] | na kalpanayà | [729]tatas te«u na bhrÃnter avakÃÓo 'sti yena viruddhÃvyabhicÃrisambhava÷ syÃt || tatra viruddhÃvyabhicÃriïy udÃharaïam ---># __________NOTES__________ [726] -sthitavastu- [727] -sthitivyava- [728] tathà sthÃpità na [729] ata÷ ___________________________ ##ty etad antaæ sugamam | #<ÓÃstrakÃrà >#iti tÅrthikaÓÃstrapraïetÃra iti dra«Âavyam, tadvacanasyaiva pramÃïabÃdhitatvena te«Ãm eva viparyastatvÃt || ##ti kÃryÃdihetuprayokt­«u | ##iti #<---># asya tÃtparyÃrtham Ãha --- ## iti | tata÷ kÃlpanayà hetutvÃdy(tvavya)vasthÃyÃ÷ | arthakriyÃsamarthatvaæ(-tvan tu) ## kathaæ te tathÃrÆpÃity Ãha --- ##ti | te kÃryÃdayo ##r yasmÃdarthe | hetubhÃve caitad aviÓe«aïam | yatas te yathÃvasthitayas tatas te«v a(«u)sambhavo nÃstÅty artha÷ | satyÃæ sthitau kiæ na sambhava ity Ãha --- ##iti | #<[DhPr 228]># #<[730]tatra udÃharaïam --- yat[731]sarvadeÓÃvasthitai÷ svasambandhibhir yugapad abhisambadhyate tat sarvagatam, yathà ÃkÃÓam |[732]abhisambadhyate ca[733]sarvadeÓÃvasthitai÷ svasambandhibhir yugapat sÃmÃnyam iti III-117># __________NOTES__________ [730] atrodÃ- [731] -tai÷ sambandhibhi÷ sambandhi- [732] -kÃÓam iti [733] ca --- om. ___________________________ #<%%smin %% [734]iti sarvadeÓÃvasthitar abhisambadhyamÃnatvaæ sÃmÃnyasya anÆdya sarvagatatvaæ vidhÅyate | tena yugapad abhisambadhyamÃnatvaæ sarvagatatve niyataæ tena vyÃptaæ kathyate |># __________NOTES__________ [734] -dhyate tatsarva÷ ___________________________ #$mahar«iïà ni«krayaæ d­Óyam ekaæ[735] coktam | yugapac ca sarvai÷ svai÷ [736]sambandhibhi÷ samavÃyena saæbaddham | tatra $#>$ #<$$Ói«yeïa vyakta«u vyaktarahite«u ca># __________NOTES__________ [735] d­Óyam evoktam [736] sarvai÷ svai÷ svai÷ sambandhi-; sarvai÷ svai÷ svai÷ svasambandhi- ___________________________ yatas te kalpanayà na sthÃpitÃs ## kÃraïÃt | bhrÃnter viparyÃsasyÃvasaro #<'vakÃÓa÷># | yena bhrÃntyavakÃÓena || kasyÃnuvÃdenÃtra kasya vidhir ity [76a] Ãha --- ##ti | sarvadeÓÃvasthitai÷ --- svasambandhibhir ity arthÃt | yata evam anuvÃdavidhikramas tena hetunà | nanu sarvai÷ svasambandhibhir yugapadabhisambandho nÃma sÃmÃnyasya yugapat sarvasambandhisamavÃya eva | sarvagatatvam apÅdam evÃsyeti | katham anayor vyÃv­ttito 'pi bhedasambandhabhÃvato gamyagamakabhÃva iti cet | nai«a do«a÷ | nÃnÃdeÓasthai÷ svasambandhibhi÷ ÓÃvaleyÃdibhir yugapad abhisambandho hetu÷ | sambandhideÓatad antarÃlavyÃpitvaæ tu sÃdhyam iti gamyagamakabhÃvo na virudhyate | sarvasambandhibhir yugapad abhisambadndhaÓ cÃgatvà 'nÃgacchadbhir iti dra«Âavyam | atha kena viruddho(ddhÃ)vyabhicÃriprasavabÅjaæ dharmadvayayo÷ kim abhyupagataæ yena tayo÷ sannipÃtÃd viruddha(ddhÃ)vyabhicÃrisambhava ity Ãha --- ##ti | ## sÃmÃnyapadÃrthavicÃraprakrame | kaïamattÅti #<$$># | rƬhÅvaÓÃc cÃyaæ Óabda÷ $$ munau varttate | ##cÃsau ##ceti | hetubhÃvenÃsya viÓe«aïatvÃt $$tvÃd eva mahar«i÷ | evaæ tasya hi këÂhÃgatà ni÷sp­hatà yato 'nyaravo(?) svabhojyÃdikam api parityajya kaïamÃtraæ bhuktvà dhyÃnÃdikam Ãcarati | atho 'sÃv anyebhya÷ sÃtiÓayavÃn bhavtÅiti | ##kriyÃÓÆnyam amÆrttatvÃt | ## anÃnÃrÆpam, pratyekaæ svÃÓraye«u lak«aïÃviÓe«Ãd, viÓe«alak«ÃïÃbhÃc ca | na tu samvÃyÃd ekaæ trilokyÃæ sÃmÃnyam, pratyayabhedÃt parasparato 'nyatvÃt | gotvÃdÅnä ca ni«kriyatvena sahà 'syaikatvaæ samuccinoti | #< [DhPr 229]># #%iti --- vyÃptipradarÓanavi«ayo d­«ÂÃnta÷ | ÃkÃÓam api hi sarvadeÓÃvasthitair v­k«Ãdibhi÷ svasaæyogibhir yugapad abhisambadhyamÃnaæ sarvagataæ ca | %% iti heto÷ pak«adharmatvapradarÓanam ||># __________NOTES__________ [737] pramÃïam upa- [738] prayojayitum Ãha; yojann Ãha ___________________________ ## __________NOTES__________ [739] svabhÃva÷ ___________________________ tatsambandhisvabhÃvamÃtrÃnubandhinÅ taddeÓasannihitasvabhÃvatà III-118 #<%%ti | te«Ãæ sarvadeÓÃvasthitÃnÃæ dravyÃïÃæ sÃmÃnyasya svabhÃva÷ sa eva %%| tadanubadhnÃtÅti tad%%|># #% | te«Ãæ sambandhinÃæ deÓas %% | taddeÓe saænihita÷ svabhÃvo yasya tat %%| tasya bhÃvas tattà | yasya hi ye«Ãæ sambandhÅ svabhÃva÷ tanniyamena te«Ãæ deÓe sannihitaæ bhavati | tatas tatsambandhitvÃnubandhinÅ taddeÓaÓaænihitatà sÃmÃnyasya ||># __________NOTES__________ [740] atra mÆle `##' iti pÃÂha÷ kalpya÷ --- saæ- ___________________________ ##ekakÃlam | ##÷ pÆrvÃpek«ayà samucyaye ##sambandhena sambaddhatvam | evam abhihite $$ tacchi«yeïa #<$$ >#| pÅlava÷ paramÃïava÷ | pÅlupÃke cÃyam pÅluÓabda upacÃrÃsatÃsttyena (upacÃrito 'sti | tena) nimittena vavaharatÅti ## | tenÃvivak«ità ''ntarabhedasya yugapat sarvasambandhamÃtra hetutvÃd ÃkÃraÓasya d­«ÂÃntarÆpatà dra«Âavyà | na tu sÃmÃnyasyevÃsya sambandhi÷ samavÃyena sambandha÷ | saæyogalak«aïenÃsya sambandhena sambandhÃt | etad evÃbhiprety --- #<ÃkÃÓam apÅ>#ti #<| hÅ>#ti yasmÃt | ## iti vÃstvÃnuvÃda÷ | ## Ìi›ty etat prak­tÃÇgam | dÃr«ÂÃntike 'syÃnupapatte÷ | ##'bhisambandha(ndhya)mÃnatvena saha sarvagatatvasyaikavi«ayatÃæ samuccinoti || ## gavÃdÅnÃm | etac ca gotvÃdisamÃnyavivak«ayoktam | upalak«aïaæ dravyagrahaïaæ karttavyam, itarathotk«epaïatvÃdisÃmÃnyasyÃsaÇgraha÷ syÃt | etac ca ##ity ed antaæ sugamam | #<[741]tasmÃd >#ity enenÃrthÃgataæ svabhÃvahetutvanimittaæ darÓayati | na tu tad dhitapratyayÃnte pa¤camy asti yÃæ vyÃcak«Åta | ayaæ tv asyÃrtha÷ --- yasmÃd yugapat sarvadeÓÃvasthitasambandhisambandha÷ svasattÃmÃtrÃnubandhini sÃdhye hetu÷, tasmÃt svabhÃva hetutvam asyeti | __________NOTES__________ [741] -te vÃsarva- ___________________________ nanu tatsambandhino 'pi taddeÓasannihitasvabhÃvataiva kutao yenaivaæ bhavatÅty Ãha --- ##ti | ##r yasmÃt | yato 'yaæ sÃmÃnyanyÃya÷ ##tasmÃt [76b] | yad và sarvasambandhitve 'pi kasmÃt #<[DhPr 230]># ## __________NOTES__________ [742] na ca taddeÓe sanni-; na ca taddeÓasænni- N. [743] -bhÃva÷ svÃmÅ [744] tat kathaæ saæbaæ- ___________________________ na hi yo yatra na asti taddeÓam Ãtmanà vyÃpnoti iti svabhÃvahetuprayoga÷ III-119 #<%%ti | yo yatra deÓe %%deÓo yasya %%taæ %%svarÆpeïa |># ## __________NOTES__________ [745] lak«aïasamba- [746] anena [747] kartt­ --- Âi- [748] samavÃyarÆpa- [749] samavÃyarÆpa-. ___________________________ taddeÓasannihitasvabhÃvatety Ãha --- ##iti | ##tatsambandhimÃtrÃnubandhinÅti | taddeÓasannihitasvabhÃvatà ''kÃÓasya d­«Âa ##kÃraïÃt | ##vastunas te«Ãæ (-no ye«Ãæ) ##r avadhÃraïe ##ty asmÃt paro dra«Âavya÷ | ##vastu ##vaÓyaætayà te«Ãæ sambandhÅnÃæ ##yata evaæ sÃmÃnyayÃyas ##iti pÃÂhe bhÃvagati÷ |[750]##iti tu kvacit pustake pÃÂha÷ | sa tu yuktarÆpa÷ | tatsambandhisvabhÃvamÃvamÃtrÃnubandhinÅ taddeÓasannihitasvabhÃvateti svÃkhyà | ##iti | kÃraïÃkÃÇk«ÃsambandhÃt | tadanantaraæ ca ##tyÃde÷ sÃmÃnyottarasya, ##ityÃdeÓ copasaæhÃravyapadeÓena viÓe«ottarasya sumo(yo)jyatvÃd iti | __________NOTES__________ [750] atra mÆle `tasya bhÃva÷ | kasmÃt?' iti pÃÂha÷ kapya÷ --- saæ- ___________________________ yatra tu ##ti pÃÂha÷ tatra sarvam avadÃtam || nanu caikadeÓastham eva sÃmÃnyaæ yugapat sarvai÷ sambandhibhir abhisambantsyate | tat kiæ tasya vyÃpÃrÃsambhavenÃveditenety Ãha --- ##ti | ##iti samavÃya÷ | ##kÃra÷ puna÷ ÓabdasyÃrthe | ##iti lokaprasiddhadeÓÃpek«ayoktam na tu ÓÃstraprasiddhadeÓÃpe«ayeti dra«Âavyam | anyathà yadà (thà paÂa)tantÆnÃæ samavÃyo na syÃt | paÂasya tannathÃ(tantavo)deÓa÷ | tantÆnÃæ punar aæÓava÷ | sÃmÃnyatadvatoÓ ca na syÃt | gotvasÃmÃnyasya gaur deÓa÷ | goÓ ca sÃsnÃdayo 'vayavà iti | atha và sÃmÃnyalak«aïayugÃ(yogÃ)pek«ayà abhinnadeÓatvaæ vivak«itam | na tu pratyekÃpek«am | tenÃyam artha÷ --- kuï¬abadaravad yatra dvÃv api sambandhinau bhinnadeÓau na tayo÷ samavÃya÷ | yayos tv ekatarasyÃnyataro deÓas tayo samavÃya iti | eva¤ ca paÂatantÆnÃæ sÃmÃnyatadvatoÓ ca nÃsaÇgraha iti | yena kÃraïenÃbhinnadeÓayor eva samvÃyas tena prathamavyÃkhyÃne ##samavÃyisvabhÃvasya deÓa iti | dvitÅyavyÃkhÃne ## eva samavÃyisvabhÃva eva ##iti vig­hya tasminn iti #<[DhPr 231]># #<[751]taddeÓarÆpaniveÓanam eva tatkro¬Åkaraïam | tatas tatsamavÃya÷ |># __________NOTES__________ [751] taddeÓe rÆpa ___________________________ ## __________NOTES__________ [752] tat tatra dra- ___________________________ ## __________NOTES__________ [753] taddeÓaattÃyà ÃbhÃve ___________________________ ## dvitÅyo api prayoga÷ --- yad upalabdhilak«aïaprÃptaæ san na upalabhyate na tat tatra asti | tad yathà --- kvacid avidyamÃno ghaÂa÷[754]| nopalabhyate copalabdhilak«aïaprÃptaæ sÃmÃnyaæ vyaktyantarÃle«v iti | ayam anupalambha÷[755]svabhÃvaÓ ca parasparaviruddhÃrthasÃdhanÃd ekatra saæÓayaæ janayata÷ III-120 __________NOTES__________ [754] ghaÂa iti [755] lambhaprayoga÷ sva- ___________________________ #<%%iti | %%vi«ayatÃæ %%d­Óyam ity artha÷ | etena d­ÓyÃnupalabdhim anÆdya `%%[756]%%' ity asad vyavahÃryatvaæ vihitam[757] | tato vyÃpyad­ÓyÃnupalabdher vyapakam asadvyavahÃryatvaæ darÓitam | %%d­«ÂÃnta÷ |># __________NOTES__________ [756] -nÆdya tat tatra; -nÆdya ta(na) tat tatra; -nÆdya tat tat tatra [757] vyavahÃrytaæ vihitam ___________________________ yojyam | ubhayatrÃpi tu ##ÓabdenÃdhÃro 'bhipreta÷ | ## upanayati | nanu tadvyÃpanaæ tatkro¬Åkaraïam abhipretam | tat kathaæ sambandhini svÃtmani niveÓanaæ vyÃkhyÃyata ity Ãha --- ## iti | sa cÃsau deÓaÓ ca tatra rÆpasya svarÆpasya ## upanayanam | ##tasmÃd taddeÓarÆpaniveÓanÃt tasya÷ | sambandhina÷ samavÃya÷ | ##ityÃdinopasaæhÃra÷ | nanu tadvyÃpanam api bhavi«yati, na ca taddeÓasannihitasvabhÃvatety ÃÓaÇkyÃha --- ##iti | yata Ãtamanà tadvyÃpanalak«aïena sambandhena tadvyÃpyamÃnadeÓasannidhÃnam ukataæ ##tasmÃd ayaæ tÃtparyÃrtha÷ | sa cÃsau deÓaÓ ca tatrastha##lokaprasiddhade«Ãpek«ayà tasya deÓas ##tatra yà ##vidyamÃnatà tayà ##anyathà tu svarÆpeïa vyÃpanÃsambhavÃd ity abhiprÃya÷ | tad eva vyatirekamukheïopapÃdayann Ãha [77a] --- ##ti | nÃsty evÃyaæ sambandha iti [ced Ãha ---] ##ti | ## 'vadhÃraïe | yata uktena krameïa svabhÃvalak«aïayogo 'syÃsti | ##yugapat sarvasambandhyabhisambandhalak«Ãïo hetu÷ ## #< [DhPr 232]># #%ti | %%vyaktyantaraæ ca vyaktiÓÆnyam cÃkÃÓam | d­Óyam api kasyÃæcid vyaktau gosÃmÃnyam aÓvÃdi«u vyakty antare«u vyaktiÓÆnye[759] cÃkÃÓe [760]nopalabhyate | tasmÃn na te«v astÅti gamyate |># __________NOTES__________ [758] vyaktyer antarÃlam [759] -re«u ÓÆnye cÃkÃ- [760] copalabhya- ___________________________ #<%< ayam anupalambha÷>% pÆrvoktaÓ ca %%sya %%yÃv arthau tayo÷ %%tÃv [762]ekasmin dharmaïi %%| na hy eko 'rtha÷ parasparaviruddhasvabhÃvo bhavitum arhati | ekena cÃtra [763]vyakty antare«u vyaktiÓÆnye cÃkÃÓe sattvam, apareïa cÃnupalambhenÃsattvaæ sÃdhyate | na># __________NOTES__________ [761] parasparaviru- [762] svabhÃvena --- Âi- [763] vyakty antare«u --- om. ___________________________ $$syaivÃpara÷ Ói«ya÷ ## tasya ##piÂharo 'vayavidravyam | pÆvavad upcÃrÃti piÂharaÓabdas tena vyavaharatÅti tathokta÷ | ##asad iti vyavahÃraïiyatvaæ ##sÃsnÃdimatyÃæ vyÃptau(vyktau) vyajyate sÃmÃnyam anayeti ## prÃg uktas tÃvat svabhÃva÷, ayaæ tu kiæsaæj¤ako hetur ity Ãha --- ##iti | prÃg uktaæ smÃrayati ##ti | ##ÓabdaÓ caÓabdasyÃrthe | ## etau hetÆ ##sÃmÃnyÃkhye | ##prak­tayo÷ sÃdhyayor ity arthÃt kathaæ saæÓayaæ janayata ity Ãha | ekasyaiva tau vivak«itasarvagatatvÃsarvaægatatvalak«aïau svabhÃvau bhavi«yata ity Ãha --- ##ti | ##r yasmÃt | ##yasyeti tathà | nanu cÃtra viruddhÃv eva dharmÃv ekasya sÃmÃnyasya dvÃbhyÃm etÃbhyÃæ siddhyete iti | tat kim etad ucyata ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | ##tiprÃg uktena svabhÃvena | ##ti vyaktyantarÃle sÃmÃnyasya sattvam asattvaæ ca etau hetÆ kà k«atir iha --- ity Ãha --- ##ti | ##'vadhÃraïe | sattvam asattvaæ ca dvayor dvÃbhyÃæ sÃdhane kim anupannam ity ÃÓaÇkyÃha --- ##kÃlabhede kin naivaæ sambhÃvatÅty ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | kasyÃpy ekadaivÃdhikaraïabhede 'py etad ity ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | katham ayukatam ity Ãha --- ##r iti | tayo÷ sattvÃsattvayo÷ | ##parasparaparihÃravyavasthitarÆpatvÃt | kathaæ punar ÃgamÃÓrayÃnumÃnÃÓrayatvaæ niruddhÃvyabhicÃri[ïÅ]ty ÃÓaÇkyopasaæhÃravyÃjena yathà 'nayos tathÃtvaæ tathà darÓayann Ãha --- ##iti | yata evaæ tattadvadekaæ sÃmÃnyaæ $$ uktam, tadrÆpavicÃre taccchi«yÃbhÃm evaæ prakrÃntaæ ## tasmÃd #<Ãgama>#siddhasyÃgamapratipÃditasyÃnupalambhenÃpi vyaktatyantarÃlÃsattvapratipÃdanadvÃram(dvÃrà ')sarvagatatvasya sÃdhanÃt | sarvagatatvÃsarvagatatvayo÷ sÃdhyayor ## ity Ãha | evÃvantaæ (?) tathoktau hetÆ | viruddhÃvyabhicÃritvam evÃnayor upadarÓann Ãha --- ## iti | ##kÃra÷ pÆrvÃpek«ayà samuccaye | #<[DhPr 233]># ##÷ || __________NOTES__________ [764] và [765] tasmÃd Ãgama- [766] atha parasparaviruddhÃvyabhicÃrihetudo«a÷ kaïÃdaÓi«yayor evÃyam, $$syety Ãha --- Âi- [767] -bhisambaddhatvam; -bhisambandhatvam [768] d­ÓyatvÃd antarÃlÃnupala- [769] $$dvÃreïa --- Âi- [770] dharmÃv uktau | iha viruddhÃ-; dharmÃv uktau viru- [771] ca --- om. [772] -sya heto÷ sambhava÷; viruddhÃnyabhicÃriïa÷ --- Âi- ___________________________ ## __________NOTES__________ [773] ca --- om. ___________________________ ##'bhyupagatÃt sarvasambandhina÷ sarvasambandhitvÃt | sarvagatatvam antareïa tadasambhavÃd iti bhÃva÷ | anupalambhe 'pi katham asarvagatatvaæ niÓcetuæ Óakyata ity Ãha --- ##tata ity anuvarttate | nanu cÃntarÃle 'nupalambhÃd iti yujyate vaktum | tat kim uktam ## iti | satyam etat | kevalam ##anupalambhavyavahÃrÃd ity arthavivak«itatvÃd ado«a÷ | kvacit punar ##iti pÃÂha÷ | tatra ca yathÃyogaæ samÃsa÷ | nanu yad ÓÃstrÃtmakà ''gamakÃreïÃsya parasparaviruddhasvabhÃvÃvahaæ ki¤cid dvayam uktaæ bhavet, viruddhÃvyabhicÃryavakÃÓa÷ | yÃvatedam eva nÃstÅty ÃÓaÇkÃpanodavyÃjenopasaæharann Ãha --- ##iti | [77b] yata evaæ ÓÃstrakÃreïaiveda¤ ceda¤ cÃbhyupagataæ ##tasmÃt #<ÓÃstrakÃeïaiva >#prakaraïÃt $$ ##kiæ k­tvà tena tadavakÃÓo datta ity Ãha --- ##ti | parasparasÃdhyaviruddhatvavyÃptidharmau prakaraïÃd yugapat sarvasambandhisambandhad­ÓyatvÃkhyà (khyau) vaktur(?)d­Óyatvavi«ayasyÃnupalambhasya viruddhavyÃptatvÃd d­Óyatvaæ viruddhavyÃptatvÃd d­Óyatvaæ viruddhavÃptam iti tu dra«Âavyam | kathaæ punas tayor dharamayo÷ parasparaviruddhÃrthavyÃptatvaæ vidu«Ã tenaivam ucyeta yena tadavakÃÓadÃnaæ tasya kalpyata ity Ãha --- ##iti | parasparaviruddhasarvagatatvÃsarvagatatvalak«aïÃrthavyÃptatvaæ tayor dharmayor ity arthÃt | ##anÃlocayatà bhrÃntyà tÃvad abhidhÃyeti yÃvat | ##r evam arthe | tenÃyam artha÷ --- evam uktena prakÃreï## kathità hetv#<ÃbhÃsÃ÷>#, kutaÓcit sÃmyÃd hetuvad ÃbhÃsÃ÷ || sÃmprataæ hetau tadÃbhÃse ca kathite tulyanyÃyatayà 'param api svÃbhÃsasahitaæ kiæ notam iti #<[DhPr 234]># trirÆpo[774]hetur ukta÷ | tÃvatÃ[775]ca arthapratÅtir iti na p­thag d­«ÂÃnto nÃma sÃdhanÃvayava÷ kaÓcid | tena na asya lak«aïaæ p­thag ucyate gatÃrthatvÃt III-121 __________NOTES__________ [774] trilak«aïo hetu- [775] tÃvataivÃrtha-; tÃvatà và (cÃ)rthapratÅtisiddher iti ___________________________ #<%< trirÆpo hetur ukta÷>%, tat kim d­ÓÂÃntai÷?># #%ti | uktalak«aïenaiva hetunà bhavati sÃdhyapratÅti÷ | ata÷ sa eva gamaka÷ | [777]tatas tadvacanam eva sÃdhanam | %% | yataÓ cÃyaæ nÃvayava÷, %% d«ÂÃntasya %%hetulak«anÃt %%|># __________NOTES__________ [776] tata÷ [777] tata÷ --- om. ___________________________ #% [778]iti | na tv evam uktam --- nÃsya lak«aïÃm ucyata iti[779] |># __________NOTES__________ [778] iti --- om. [779] iti --- om. ___________________________ codayann Ãha --- ##ti | atha kathaæ sÃdhanÃvayavatvaæ hetÆnÃæ yena ##ity ucyate? tathà hi sÃdhyate niÓcÅyate sÃdhyam aneneti ##pak«adharmÃnvayavyatirekaval liÇgam ucyate | tadÃkhyÃnÃd eva ca vÃkyam api ##ucyate | na tu vÃkyÃt sÃdhyasiddhyupayogitayà hetur api tad eva tad vacanam apÅti | dvedhà 'pi taæ samudÃyam apek«yÃsyÃvayavatvaæ yenaivam ucyate iti | na | abhiprÃyÃparij¤ÃnÃt | ihaivaæ pÆrvapak«avÃdÅ manyate | parok«o 'rtho niÓcÅyamÃno hetud­«ÂÃntÃbhyÃæ niÓcÅyate | na tu hetunaiva | ad­«ÂÃntakasya heto÷ sÃdhyasÃdhanÃÓakte÷ | tataÓ ca hetud­«ÂÃntasamudÃya÷ sÃdhyasya sÃdhanam | tatra yathà samudÃyÃpek«ayà heturÆpo 'vayava uktas tadÃbhÃsaÓ ca tathà sÃdhanÃvayavatvÃviÓe«atvÃd d­«ÂÃntarÆpo 'paro 'yam avayava÷ sapratipak«a÷ kin nokta iti | eva¤ codayann ayam eva sÃdhanÃvayavatvÃdyabhidhÃnam iti | ## tatprastÃvena | ##pak«adharmÃnvayavyatirekÃtmakaæ ## yasya tena | ##kÃreïa d­«ÂÃntasya sÃk«Ãt siddhyupayogitÃæ nirsasyati | yata evam ## heto÷, sa iti hetu÷ | niyamena d­ÓÂÃntasya gamakarÆpavirahaæ dra¬hayati | yata÷ sÃk«Ãt siddhir upajÃyate, ##gamayati pratyÃyati sÃdhyam iti k­tvà ucyate, nÃnya iti bhÃva÷ | yasmÃd hetor eva gamakatvaæ ##tasmÃt ## hetos trirÆpasya ##sÃdhanÃbhidhÃnaæ na d­«ÂÃntasyety arthÃt | ##iti maulam ##Óabdam apek«ya ##iti mÆlaæ vyÃca«Âe ##iti | artharÆpo d«ÂÃntas tad vacanaæ vÃ, ##rtharÆpasya vacanasya và | ##naikadeÓa÷ | hetv antarar bhÆtatvaæ ca vyÃptigrÃhakapramÃïÃdhikaraïatayà hetÃv upayogÃt | na tasya svarÆpeïa [78a] #<[DhPr 235]># #% gato 'rtha÷ prayojanam abhidheyaæ và yasya d­«ÂÃntalak«aïasya | [780]tat tathà | tasya bhÃvas tattvaæ | tasmÃt | d­«ÂÃntalak«Ãïaæ hy acyate d­«ÂÃntapratÅtir yathà syÃt | d­«ÂÃntaÓ ca hetulak«aïÃd evÃvasita÷ | tato d­«ÂÃntalak«aïasya yat prayojanam --- d­«ÂÃntapratÅtis tad gataæ ni«pannam | abhidheyaæ và gataæ j¤Ãtaæ[781] d­«ÂÃntÃkhyam ||># __________NOTES__________ [780] tat --- om. [781] j¤Ãnaæ; gataæ d­«ÂÃ- ___________________________ ## __________NOTES__________ [782] gatÃrtham ___________________________ heto÷ sapak«a eva sattvam asapak«Ãc ca sarvato vyÃv­ttÅ[783]rÆpam uktam abhedena | punar viÓe«eïa[784]kÃryasvabhÃvayor uktalak«aïayor janmatanmÃtrÃnubandhau darÓanÅyÃv aktau | tac ca darÓayatÃ, yatra dhÆmas tatra agni÷, asaty agnau na kvacid dhÆmo yathà mahÃnasetarayo÷, yatra k­takatvaæ tatra anityatvam, anityatvÃbhÃvo k­takatvÃsambhavo[785]yathà ghaÂÃkÃÓayo÷ --- iti darÓanÅyam | na hy anyathà sapak«avipak«ayo÷ sadasattve yathoktaprakÃre Óakye darÓayitum | tat kÃryatÃniyama÷[786]kÃryaliÇgasya svabhÃvaliÇgasya[787]ca svabhÃvena[788]vyÃpti÷ | [789]asmiæÓ ca arthe darÓite darÓita eva d­«ÂÃnto bhavati | etÃvÃn mÃtrarÆpatvÃt tasya iti[790] III-122 __________NOTES__________ [783] vyÃv­ttarÆpa-; vyÃv­ttau rÆpa- [784] -svabhÃvayor janma-; [785] sambhavo 'sti [786] niyamaæ [787] và [788] svabhÃvavyÃptir iti [789] asminn arthe [790] iti --- om. ___________________________ #<%%sÃmÃnyena | sÃdhÃraïaæ kÃryasvabhÃvÃnupalambhÃnÃm etal lak«aïÃm ity artha÷ | kiæ punas tat? %%yat %%, vipak«Ãc ca %%smÃt %% yà | rÆpadvayam etad abhedenoktam |># __________NOTES__________ [791] rÆpamabhedenoktaæ sÃ- [792] yat --- om. ___________________________ #%viÓe«avantau %%j¤Ãtavyam uktam | janmni hi [793]j¤Ãte kÃryasya sapak«Ã eva sattvaæ vipak«Ãc ca sarvasmÃd vyÃv­ttir j¤ÃtÃ># __________NOTES__________ [793] vij¤Ãte ___________________________ hetÃv antarbhÃva÷, sÃk«Ãt sÃdhyasiddhyupayogitÃprasaÇgÃt | na ca sà 'sya sambhavinÅti | anekÃrthatvÃd và hetor (dhÃtor) ##iti viv­tam | gatyarthÃnÃæ j¤ÃnÃrthatvÃd api ##ity api coktam || nanu ca hetu÷ sapak«av­ttinà vipak«a(k«Ã)v­ttenaiva ca rÆpeïa gamaka÷ | tac cet kathitaæ kiæ viÓe«alak«Ãïakathanenety Ãha --- ## ti | ##'vadhÃraïe hetau và #<| sÃmÃnyaæ >#sÃdhÃraïaæ prakaraïÃl #<[DhPr 236]># #%sya %%darÓanÅya ukta÷ %<| >%tad iti sÃdhanam | tad eva %%sÃdhanamÃtram[794] | tasynubandho 'nugamganam --- sÃdhanamÃtrasya[795] bhÃve bhÃva÷ sÃdhyasya | [796]tanmÃtrabhÃvitvam eva hi sÃdhyasya tÃdÃtmyam | sÃdhanasya [797]yadà dvabhÃvo j¤Ãto bhavati, tadà svabhÃvaheto÷ --- sapak«Ã eva sattvam, vipak«Ãc ca sarvasmÃd vyÃv­ttir j¤Ãtà bhavati |># __________NOTES__________ [794] mÃtrasyÃnu-; sÃdhanamÃtram | sÃdhanamÃtrasyÃnuba- [795] mÃtrabhÃve [796] atha sÃdhanadharmamÃtrÃnubandha÷ sÃdhyasya tathÃpi tÃdÃtmyaæ na syÃd ity Ãha --- Âi- [797] yadà sÃdhanasya ca sva- ___________________________ ## __________NOTES__________ [798] tad eva ___________________________ #% sÃmÃnyalak«Ãïaæ darÓayitukÃmena viÓe«alak«aïaæ %%vam[802]%<, darÓanÅyam --- >%iti sambandha÷ | %%iti kÃryahetovyÃptir darÓità | vyÃptiÓ ca kÃryakÃraïabhÃvasÃdhanÃt[803] pramÃïÃn niÓcÅyate | tato %%iti darÓanÅyam |># __________NOTES__________ [799] viÓe«alak«aïÃt --- Âi- [800] nÃmaiva tad ity Ãha; prÃg uktanyÃyena --- Âi- [801] tatra [802] -taivaæ ca darÓa- [803] pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃm --- Âi- ___________________________ lak«aïaæ ##iti prav­ttyupayogitayà na Óayam iti mantavyam | na tu sÃmÃnyalak«aïasya vÃkyÃt pratÅtir na bhavaty eva | ##ca viÓi«ÂÃv ity artha÷ | etad eva vibhajyamÃna ÃcÃrye(Ãha --- ##)tyÃdi | nanÆkte 'py asmin yadi sÃmÃnyalak«aïapratÅtir nÃsti kim anenoktenÃpÅti | Ãha --- ##ti | ##r yasmÃdarthe | nanu svabhÃvahetau sÃdhanasvabhÃvatà sÃdhyasya darÓayituæ yujyate, tat kiæ tanmÃtrÃnubandho darÓanÅya ukta ity Ãha --- ##ti | ##r yasmÃt | atha tanmÃtrÃnubandhe darÓite 'pi kathaæ sÃmÃnyala«aïapratipattir ity Ãha --- ##ti | ##ityÃdinopasaæhÃra÷ | anupalabdheÓ cÃnayor evÃntarbhÃvÃn na p­thag viÓi«Âalak«aïÃbhidhÃnam ity avaseyam | atha kiæ hetor anvayavyatirekÃv eva lak«aïaæ yenaitad dvayam eva lak«aïÃtayà smaryate | na caitat pak«adharmatÃyà api lak«aïatvÃd abhihitatvÃc ceti cet | satyam | kevalaæ na heto÷ sarvarÆpam iha prakrÃntam | kin tu yad rÆpapradarÓanena d­«ÂÃntapradarÓanaæ k­taæ bhavati tatprak­tam iti | yady apy ##sÃmÃyaviÓe«alak«aïà 'bhidhÃnam ##'bhidhÃnÃt ##bhavati? kima÷ k«epe prayogÃt, na ki¤cid bhavatÅty artha÷ | ##yasmÃd | vyÃptipradarÓane 'pi kathaæ d­«ÂÃntÃkhyÃnam avataratÅty Ãha --- ##ti | hetv arthaÓ ##kÃra÷ | kÃryakÃraïabhÃvasÃdhaïÃt pramÃïÃn niÓcÅyatÃæ vyÃptis tathÃpi d­«ÂÃnta÷ kathaæ prak­to ##ty Ãha --- ##iti | d­«ÂÃntam antareïa tad eva pramÃïaæ na pravartteta | tad aprav­ttau ca sÃmÃnyalak«aïam eva na j¤Ãyeteti bhÃva÷ | #<[DhPr 237]># #<%%bhavaty eva dhÆma iti vyatireko darÓita÷ | sa ca yathetarasminn iti darÓanÅya÷ | vahniniv­ttir hi dhÆmaniv­ttau niyatà darÓaïÅyà | sà ca mÃnasÃd itaratreti darÓaïÅyà |># #<%% iti svabhÃvahetor vyÃptir darÓità | %% na bhavaty eva k­takatvam iti vyatireko darÓita÷ | vyÃpteÓ ca sÃdhakaæ pramÃïaæ [804]sÃdharmyad­«ÂÃnte darÓanÅyam | prasiddhavÃptikasya ca heto÷ sÃdhyaniv­ttau niv­ttir niyatÃ[805] darÓaïÅyà | tad avaÓyaæ %%, yathà %<ÃkÃÓe >%ceti %%|># __________NOTES__________ [804] sÃdharmyam d­- [805] niv­ttir darÓanÅyà ___________________________ #%ti | yasmÃd %% sÃmÃnyalak«aïarÆpe %%iti niyate --- sapak«a eva sattvam, vipak«e 'sattvam eveti niyamo yathoktaprakÃra÷ --- te %%| viÓe«alak«aïe hi darÓite yathoktaprakÃre[806] sadasattve darÓite bhavata÷ | na ca viÓe«ala«aïam anyathà Óakyaæ darÓayitum |># __________NOTES__________ [806] yathoktalak«aïe sad- ___________________________ #% saiva %%># anvayapradarÓanena sÃdharmyad­«ÂÃntÃkhyÃnam ÃkhyÃya vyatirekoktyà 'pi vaidharmyad­«ÂÃntau kiæ (d­«ÂÃntoktiæ) darÓayitum Ãha --- ##vyatirekapradarÓaïe 'pi kathaæ d­«ÂÃtà ''patanam iti ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | ##agnimatpradeÓÃd anyasmin mahÃhnadÃdau | yatra kayoÓcid vyÃpyavyÃpakabhÃvo darÓayitavyas tatrÃs tu d­«ÂÃntopanipÃta÷, vyatirekopadarÓane kiæ tenety Ãha --- ##ti | ##ti yasmÃt | atrÃpi vidhyor viparyayeïa vyÃpyavyÃpakabhÃvo darÓayitavya ity artha÷ | etac ca vyatirekÃkhyÃnaæ d­«ÂÃntopadarÓanam uddi«Âavi«ayaæ prayogam adhik­tyoktam ity adhigantavyam | ##tyÃdinà svabhÃvahetum adhik­tya d­«ÂÃntasya gatÃrthatvaæ darÓayitum upakramate | evaæ pradarÓayatÃæ vyÃpti÷, d­«ÂÃntÃvatÃrakas tu (-taras tu) katham ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃt | pramÃïÃ'pradarÓane vyÃpter asiddhe÷ | tac ca pramÃïam, antareïÃdhikaraïaæ na pramÃïam, antareïÃdhikaraïaæ na sambhavatÅti bhÃva÷ | yady evaæ vyatireka [78b] pradarÓane k­Âe d­«ÂÃntenety Ãha --- ## darÓyatÃm eva, tathÃpi d­«ÂÃnopanipÃta÷ katham ity Ãha --- ##iti | yasmÃd eva darÓanÅyaæ ##tasmÃt | sac cÃsac ca sadasattÅ tayor bhÃvas te pradarÓanakriyÃpek«ayà ca dvitÅyÃdvivacanÃntam etat | yÃd­Óa ukto ##svarÆpaæ yayos te tathokte | asyaivÃrtham Ãha --- ##iti | sapak«Ãsapak«asasattvayor uktam eva prakÃraæ spa«Âayann Ãha --- ##iti | ##r niyamasyÃkÃraæ darÓayati | te yathoktaprakÃre sadasattve | kathaæ te na Óakye darÓayitum ity Ãha --- ##ti | ##r yasmÃdarthe | darÓyatÃæ tarhi viÓe«alak«aïam | d­«ÂÃntasya tu kim ÃyÃtam ity Ãha --- ##ti | ##r yasmÃdarthe | darÓyatÃæ tarhi viÓe«alak«aïam | d­«ÂÃntasya tu kim ayÃtam ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe 'vadhÃraïe và | yad viÓe«alak«aïaæ d­«ÂÃntam antareïÃÓakyapradarÓanaæ tat svarÆpÃkhyÃnam | mÆlaæ vyÃkhyÃtum Ãha --- ##tyÃdi | viÓe«a- #<[DhPr 238]># #% sÃdhyena %< vyÃptir >%viÓe«alak«aïarÆpà na Óakyà darÓayitum | yasmÃt kÃryakÃraïabhÃs tÃdÃtmyaæ ca mahÃnase ghaÂe ca j¤Ãtavyam, tasmÃd vyÃptisÃdhanaæ pramÃïaæ darÓayatà [807]sÃdharmyad­«ÂÃnto darÓaïiya÷ | vaidharmyad­«ÂÃntas tu prasiddhe tatkÃryatve kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvapratipatty artham[808] | tata eva nÃvaÓyaæ vastu bhavati | kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvo vastuny avastuni và bhavati | tato vastv astu và vaidharmyad­«ÂÃnta i«yate |># __________NOTES__________ [807] sÃdhyad­«ÂÃ- [808] -ttyartha÷ ___________________________ ##| __________NOTES__________ [809] d­«ÂÃnavyatirekeïa ÷etor [810] và na Óakyo [811] -sÃdhakasya ___________________________ ## __________NOTES__________ [812] -bhÃvadarÓa- [813] `ca' evÃrthe --- Âi- ___________________________ lak«aïÃsya svarÆpam ÃkhyÃyÃkhyÃn yathÃpradarÓanÃÓakyatvaæ darÓayann Ãha --- ##iti | vaidharmyad­«ÂÃntas tarhi na pradarÓanÅya ity Ãha --- ##ti | ##÷ sÃdharmyad­«ÂÃntÃd vaidharmyad­«ÂÃntaæ bhedavantaæ darÓayati | etac ca yadà vyatirekamukheïa prayoga÷ kriyate, tatkÃlÃbhiprÃyeïocyata iti dra«Âavyam | na tv ekasmin prayoge dvayopanyÃsa÷ sambhavÅ | etac ca prÃg eva nirloÂhitam | yata÷ ##darÓanÅyo vaidharmyad­«ÂÃntas ##eva tasmÃd eva kÃraïÃt | ##vastv api vaidharmyad«ÂÃnto bhavatÅty artha÷ | yadi hi kasyacid vidhinà kasyacid vidhir darÓayitavya÷ syÃt, tadà gama(gaganÃ)dir asan kathaæ kasyacid ÃdhÃra÷ syÃd iti, na sidhyate tadupadarÓanam | yadà tv ekasya vyÃpyasyÃbhÃve aparasya vyÃpakasyÃbhÃvo darÓayitavyas tadà vyÃpakasyà 'bhÃve 'vastuni su«Âhu sambhavati | itarathà 'bhÃve 'pi asya bhÃvo vihito bhavet | so 'pi neti cet, ayam evÃbhÃva ity abhiprÃya÷ | vaidharmyad­«ÂÃntagrahaïaæ caitad ekadharmÃbhÃvenÃparadharmÃbhÃvopadarÓanavi«ayopalak«aïaæ dra«Âavyan anyathà sÃdharmyad­«ÂÃnte tv avaÓyaæ vastu sa ÃÓraya i«Âa iti syÃt | tathà ca sati bahvasama¤jasaæ syÃd iti | yata÷ kÃraïÃbhÃvÃt kÃryÃbhÃvo vastuny avastuni ca bhavati ##kÃraïÃd ##mahÃhradÃdi | ##ÃkÃÓÃdi | ##Óabdas tulyabalatvaæ samuccinoti | ##ityÃdinà prak­tam upasaæharati | vÃptisÃdhakapramÃïÃdhikaraïatvÃd darÓayatÅti ##| yady evaæ sÃdhyasÃdhakavyÃptiprasÃdhakapramÃïapradarÓakatvÃt sÃdharmyad­«ÂÃnta evopÃdeyo na vaidharyad­«ÂÃta ity Ãha --- ##ti | ##iti yojayitvà kuta upÃdeya ity ÃÓaÇkÃyÃæ ##tyÃdihetupadaæ yojyam | ##| tatreti buddhistham | yad và pradarÓyate 'sminn iti pradarÓayatÅti và ##iti tathà | bhÃvapradhÃnatvÃn nirdeÓasya hatvabhÃvapradarÓanatvÃd ity artha÷ | #<[DhPr 239]># #<%% darÓita eva d­«ÂÃÃnto bhavati | yo 'yam artho vyÃptisÃdhanapramÃïapradarÓana÷[814] kaÓcid upÃdeyo niv­ttipradarÓanaÓ[815] ca --- ity %% [817]ity Ãha --- %%yasya tasya bhÃvas tat%%m, tasmÃd iti | etavÃvad eva hi rÆpaæ d­«ÂÃntasya, yad uta vyÃptisÃdhanapramÃnïapradarÓakatvaæ[818] nÃma sÃdharmyad­«ÂÃntasya, ca[819] sÃdhyaniv­ttau sÃdhananiv­ttipradarÓakatvam ity [820]etadvaidharmyad­«ÂÃntasya | [821]etac ca heturÆpÃkhyÃnÃd evÃkhyÃtam iti kiæ d­«ÂÃntalak«aïena?># __________NOTES__________ [814] pramÃïadarÓina÷ [815] niv­ttipadarÓakaÓ ca [816] pradarÓite [817] d­«ÂÃnta÷ | kasmÃd ity Ãha [818] -pramÃïadarÓanatvaæ [819] và [820] `vaidharmyad­«ÂÃntasya etat' om.; `vaidharmyad­«ÂÃntasya' om. [821] tat; prag uktavyÃyena --- Âi- ___________________________ etena eva d­«ÂÃntado«Ã api nirastà bhavanti III-123 #<%% ca heturÆpÃkhyÃnÃd d­«ÂÃntatvapradarÓanena %%kathità [823]%% | tathÃhi --- pÆrvoktasiddhaye ya upÃdÅyamÃno 'pi[824] d­«ÂÃnto na samartha÷ svakÃryaæ sÃdhayituæ sa d­«ÂÃntado«a iti sÃmyarthyÃd uktaæ[825] bhavati ||># __________NOTES__________ [822] d­«ÂÃntasya do«Ã÷ [823] nirasanadvÃrà kathitÃ÷ --- Âi- [824] 'pi na samartha÷ [825] -arthyÃd ity etad uktaæ ___________________________ ## tyÃdi mÆlam anÆdya vyÃca«Âe ##iti | pÆrvavatpradarÓanaÓabdasya vyutpatti÷, samÃsaÓ ca karttavya÷ | prasiddhÃyÃæ vyÃptau sÃdhyÃbhÃve [79a] hetor niv­ttipradarÓa÷ ity artho dra«Âavya÷ | ##tÃvanmÃtram | anyad apy asya rÆpam astÅty Ãha --- ##ti | ##r yasmÃd etat parimÃïam asyeti tathà | ##kÃreïÃnyasya tÃdrÆpyanirÃso d­¬hÅk­ta÷ | kiæ tad rÆpam ity Ãha ---#< yad ute>#ti | nipÃtasamudÃyaÓ cÃyaæ yad etad ity asyÃrthe || ye«u d­«ÂÃntatvenopÃtte«u svakÃryakÃ(ka)raïÃsÃmarthye do«a÷ sambhavati te kutaÓcit sÃmÃnyÃd d­«ÂÃntavadÃbhÃsamÃnà d­«ÂÃntÃbhÃsà bhavantÅti arthaæ nyÃyam ÃÓrityÃha --- ##ti | yasmÃt te d­«ÂÃntÃbhÃsatve[na] katità bhavanty ata eva d«ÂÃntatvena ##ty ata eva mÆlam arthato vyÃkhyÃtam ity avagantavyam | d­«ÂÃntatattvaprada­Óanena yathà d­«ÂÃntÃbhÃsÃ(sa)kathanaæ k­Âaæ bhavati tathà darÓayituæ ##tyÃdinopakramate | ##sya janmatanmÃtrÃnubandhasya ##niÓciayÃya | ##sÃdhanasambhave sÃdhyaprakarÓanasambhavalak«aïam, siddhavyÃptikasya ca heto÷ sÃdhyÃbhÃve sÃdhananiv­ttipradarÓanalak«aïaæ ca ##du«Âo d­«ÂÃnta÷, d­«ÂÃntÃbhÃsa iti yÃvat | ##svakÃryÃkÃraïalak«aïÃt || #<[DhPr 240]># ## yathà nitya÷ Óabdo amÆrtatvÃt | karmavat paramÃïuvad ghaÂavad iti | ete d­«ÂÃntÃbhÃsÃ÷ sÃdhyasÃdhanadharmobhayavikalÃ÷ III-124 #<%%iti [827]Óabdasya nitytve sÃdhye %<'mÆrtatvÃd >%iti hetu÷| sÃdharmyeïa %%y ete d­«ÂÃtà upÃnyastÃ÷ | ete ca d­«ÂÃntado«Ã÷ | %%ca %%c%% ceti[828] | tair %% | sÃdhyavikalaæ karma, tasyà 'nityatvÃt | sÃdhanavikala÷ praramÃïu÷, mÆrtttvÃt paramÃïÆnÃm | [829]asarvagatadravyaparimÃïaæ mÆrtti÷ | asarvagatÃÓ ca dravyarÆpÃÓ ca paramÃnava÷ | nityÃs tu $$ i«yante | tato na sÃdhyavikala÷[830] | ghaÂÃs tÆbhayavikala÷, anityatvÃnmÆrttatvÃc ca ghaÂasyeti[831] ||># __________NOTES__________ [826] yatheti nitya÷ [827] iti nityatve sÃdhye ÓabdasyÃmÆrta- [828] ca | tair vi- [829] asarvagataæ dra- [830] sÃdhyavikalÃ÷ [831] ghaÂasya ___________________________ tathà sandigdhasÃdhyadharmÃdayaÓ ca | yathà --- rÃgÃdimÃn ayaæ vacanÃd rathyÃpuru«avat | maraïadharmo ayaæ puru«o rÃgÃdimattvÃd rathyÃpuru«avat | asarvaj¤o ayaæ rÃgÃdimatvÃd rathyÃpuru«avad iti III-125 #<%%sandigdha÷ sÃdhyadharmo yasmin sa %%| sa Ãdir ye«Ãæ te tathoktÃ÷ | sandigdhasÃdhyadharma÷ | sandigdhasÃdhyadharma÷ sandigdhobhaya÷[833] |># __________NOTES__________ [832] tatheti [833] -bhayadharma÷ ___________________________ ##ityÃdi ##ity etad antaæ sugamam | kathaæ paramÃïava÷ sÃdhanavikalà na sÃdhyavikalà ity Ãha --- ##ti | ## mÃnavyavahÃrakÃraïam | tac ca guïatvÃd dravyÃÓrayÅti | ##grahaïena vÃstavaæ rÆpam anÆditam | tatra yadi dravyaparimÃïaæ mÆrttir ity eva tÃvad ucyate tadà ''kÃÓÃder api dravyasya paramamahattvanÃm adheyaæ parimÃïam astÅti mÆrttatvaæ prasajyeta | atas tanniv­ttyarthaæ dravye viÓe«aïam ##grahaïam | tatra paramÃïo÷ paramÃïaæ bhavaty asarvagatasya dravyasyeti darÓayann Ãha --- ##ti | samavÃyikÃraïaæ dravyaæ guïavad veti dravyalak«ïayogÃd dravyarÆpa÷ | ##kÃrau pÆrvÃpek«ayà ekavi«ayatvam anayo÷ samuccinuta÷ | tat puna÷ paramÃïo÷ parimÃïaæ pÃrimÃï¬alasaæj¤akaæ j¤Ãtavyam | iyatà sÃdhanavaikalyaæ darÓitam | sÃdhyÃvaikalyaæ darÓayann Ãha --- ##iti | ##nenÃrtham Ãntareïa(?)viÓina«Âi | dravyaguïakarmasÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃtmakai÷ padÃrthaviÓe«air vyavaharantÅti $$#<, >#rƬha(¬he)Ó cÃbhyupagata$$ evocyate | atha [vÃ] «aÂpadÃrthÅpratipÃdakatayà viÓi«yate tad anyasmÃc chÃstrÃd iti viÓe«a÷ $$ $<ÓÃstraæ>$ vivak«itam |[834]"tad vidanty adhÅyate vÃ" iti $$ ## iti vacanavyaktyà ce«ÂimÃtram etan na punar atra pramÃïam astÅti sÆcayati | __________NOTES__________ [834] tulanà --- "tad adhÅte tadveda" pÃïini 4,2,59. ___________________________ #<[DhPr 241]># #% iti rÃgÃdimattvaæ sÃdhyam | %% iti hetu÷ | %< rathyÃpuru«avat>% iti d­«ÂÃnte[835] | rÃgÃdimattvaæ sandigdham | maraïaæ dharmo 'syeti %%| tasya bhÃvo maraïadharmatvaæ sÃdhyam | %% iti dharmÅ | %% iti hetu÷ | %%d­«ÂÃnte sandigdhaæ sÃdhanam | sÃdhyaæ tu niÓcitaæ maraïadharmatvam iti |%< asarvaj¤o >%iti | asarvaj¤o sÃdhyam | %% iti hetu÷ | tadubhayam api %% d­«ÂÃnte sandigdham | asarmaj¤atvaæ rÃgÃdimattvaæ ceti ||># __________NOTES__________ [835] d­«ÂÃnta÷ rÃgÃdi- ___________________________ [836]tathà 'nanvayo apradarÓitÃnvayaÓ ca | yathà yo uktà sa rÃgÃdimÃn, i«Âapuru«avat | anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂavad iti III-126 __________NOTES__________ [836] tathà --- om. ___________________________ #<%% iti | yasmin d­«ÂÃnte d­«ÂÃnte sÃdhyasÃdhanayo÷ sambhavamÃtraæ d­Óyate, na tu sÃdhyena vyÃpto hetu÷, so 'nanvaya÷ | %< apradarÓitÃnvayaÓ ca>% --- yasmin d­«ÂÃnte vidyamÃno 'py anvayo na pradarÓito vaktrà so 'pradarÓitÃnvaya÷ |># #%ti | %%ti vakt­tvam anÆdya %% iti rÃgÃdimattvaæ[837] vihitam | tato vakt­tvasya rÃgÃdimattvaæ(ve) pratiniyama÷ | tena vyÃptir uktà | %% iti | %%grahaïena prativÃdy api [838]saæg­hyate vÃdy api | tena vakt­tvarÃgÃdimattvayo÷ sattvamÃtram i«Âe puru«e siddham | vyÃptis tu na siddhà | tenà 'nanvayo d­«ÂÃnta iti |># __________NOTES__________ [837] -mattve vihitam [838] g­hyate ___________________________ #<%% ity anityatvaæ sÃdhyam | %% iti hetu÷ | %% iti[839] d­«ÂÃnte na pradarÓito 'nvaya÷ |># __________NOTES__________ [839] -ity atra d­- ___________________________ ##ityÃdi ##ity etad antaæ suj¤Ãnam#<|># nanu maraïadharmatvam apy asya kathaæ niÓciætaæ yena hetur eva sandigdha ucyate iti cet | satyam | kevalaæ prasiddhisamÃÓrayeïaivam uktam ity avaseyam | anvÅyamÃnatvaæ sÃdhanasya sÃdhyenÃnvaya÷ | sa ca pratibandhasÃdhakapramÃïÃk«epÃt prasiddhyati | yatra tu tan nÃsti kevalaæ sambhavamÃtraæ sÃhacaryamÃtraæ d­Óyata ity abhiprÃya÷ || ##heto ##sÃdhye ##pratiniyatatvam uktam iti Óe«a÷ | ##sÃdhyaniyatatvena vyÃptir anayor uktà pradarÓità | evaævidhÃnuvÃdavidhyupakarÓane tathà pratÅter ÃhatyodayÃd vyÃptir uktety uktam | na tv asÃv anayor vÃkyato 'sti | yato dvayor api vÃdiprativÃdinor d­«ÂÃtatvena saÇgraha÷ ##hetunà ##sambhavamÃtraæ sÃhacaryamÃtram iti yÃvat | asti ce«Âi÷ sahamÃtropakarÓanam ado«Ãvaham ity Ãha --- ##iti | ##÷ sattvamÃtrÃd vyÃptiæ bhinnatti | na siddhà na pramÃïaniÓcità | anaor vyÃtisÃdhakapramÃïÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | pradarÓitÃnvayam udÃhÃrann Ãha --- ##iti | #<[DhPr 242]># ## __________NOTES__________ [840] Óakyo 'ti- [841] pÃkyo 'pi prÃpta÷ --- Âi- [842] anityatva [843] j¤Ãtaæ [844] -ty eva k­ [845] -anityatvaniyatam ___________________________ nanu ghaÂopadarÓanena k­takatvena tÃd ghaÂasad­Óa÷ Óabdo darÓita÷ | tathà cÃnityatvenÃpi sad­Óo darÓitas tataÓ ca vyÃptir darÓitaivety Ãha --- ##ti | ihÃnityatvasiddhiprastÃve | kutas tathà ## ity Ãha --- ##mÆrttatvÃd(de)r api sÃd­ÓyÃgama(sÃd­ÓyÃvagamÃt) ##atikriyÃnta÷ ##tasmÃt | na tarhi k­takatvÃd anityatvaæ kadÃcid api pratyetavyam ity Ãha --- ##iti | ##r imÃm avasthÃæ viÓe«avatÅæ darÓayati | yadi k­takatvÃnuvÃdapÆrvikÃ(-pÆrvaka)vidhÃnenÃrthÃntaratve sati na nityatvasvabhÃvaæ k­takatvaæ pratÅtaæ ## tatsvÃbhÃvyena pratipattau ##| yata÷ k­takatvasyÃnityatvasvabhÃvÃvagamÃt tatas tatpratÅtir nÃnyathà ##heto÷ | ##sya sÃdhyaniyatatvaæ sÃdhanasyÃrtho 'bhidheya÷, ##s tatpradarÓana ity artha÷ | anvayavÃkyÃrthapratipattivi«ayo 'pi d­«ÂÃnto yady apradarÓitÃnvayas tadà so 'pi nirupayoga÷ kim ity upÃdeya ity Ãha --- ##ti | ##'vadhÃraïe yasmÃdarthe và | anena kathaæ nÃmÃyam upÃtto yenaivam abhidhÅyata ity Ãha --- ##ti | ##vÃdinà | ##r viÓe«Ãrtha÷ | anvayapratipÃdakaæ ##tad anuktvaiva | athaivam upÃtto 'pi yady upayujyate tadà kà k«atir ity Ãha --- #<Åd­ÓaÓ ce>#ti | ##kÃro 'syemÃm avasthÃæ bhedavatÅm Ãha | samÃna÷ prakaraïÃd ghaÂena sad­Óo dharmo yasyÃsau ##tasya bhÃva÷ ##tad eva tan##grahaïena viÓi«Âaæ sÃdharmyam apÃkaroti | ten##kÃreïa nirÃk­tanirÃsam eva dra¬hayati | sÃdharmyapradarÓanamÃtreïaivÃyam upayogavÃn ity artha÷ | athaitat padadarÓitÃt sÃdharmyÃd api yadi sÃdhyam siddhyate tadà katham ayam anupayukta ity Ãha --- ##ti | ##'vadhÃraïe yasmÃdarthe và | evaæ bruvato 'yaæ bhÃva÷ --- anena khalu sÃdharmyaæ pradarÓanÅyam | k­takatvenaiva ca sÃdharmyaæ pradarÓyÃya¤ caritÃrtho bhavi«yati | na ca k­takatvena ghaÂasÃdharmye ÓabdasyÃvagate 'py anityatvenÃpi tatsÃdharmyÃvagamo 'vaÓyambhÃvÅti Óakyam abhidhÃtum | mÆrttatvÃdinÃpi sÃd­ÓyÃvagame 'syÃnivÃryatvaprasaÇgÃd iti | yata÷ sÃdharmyamÃtrÃn na sÃdhyasiddhir ata÷ kÃraïÃt | ##prayojanaæ [80a] yasya sa tathà na sÃdharmyamÃtrapradarÓanÃrtha ity arthÃt | anenÃpy anvayÃrtha evÃyam upÃtta ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | so 'nvayo 'rtho yasya sa tathà | ## vÃdinà | kim arthas tarhy anenÃyam upÃtta ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | #<[DhPr 243]># ## tathà viparÅtÃnvaya÷ --- yad anityaæ tat k­takam iti III-127 #<%%yasmin d­«ÂÃte sa tathokta÷ | tam evodÃrati --- %%| k­takatvam anityatvaniyataæ d­«ÂÃnte[846] darÓanÅyam | evaæ k­takatvÃd anityatvagati÷ syÃt | atra tv anityatvaæ k­takatve[847] niyataæ darÓitam | k­takatvaæ[848] tv aniyatam evÃnityatve |[849] tato yÃd­Óam iha k­tatvam aniyatam anityatve [850]darÓitaæ tÃd­ÓÃn nÃsty anityatvapratÅti÷ | tathà hi --- %%ity anityatvam anÆdya tat %%iti k­takatvam vihitam | ato 'nityatvaæ niyatam uktaæ k­takatve, na tu k­takatvaæ anityatve | tato yathà 'nityatvÃd aniyatÃt prayatnÃnantarÅyakatve na prayatnÃntarÅyakatvapratÅti, tadvat k­taktvÃd anityatvapratipattir na syÃd, anityatve 'niyatatvÃt k­takatvasya |># __________NOTES__________ [846] d­«ÂÃntena [847] -katvaniyataæ [848] tv anityatam evoktam anityatve [849] atra `tata÷ k­takatvam anityatve niyatam eva' ity adhika÷ pÃÂho 'sti | [850] pradarÓitam ___________________________ ##sÃdharmyapratipÃdanaprayojana ##tasmÃn ##sa | tasmÃdarthe và | ayaæ ##ÓabdÃt paro dra«Âavya÷ | nanu k­takatvÃnityatvayos tÃvad vastuto 'nvayo 'sty eva | tat kathaæ vidyamÃne 'pi tasmin tathà 'pradarÓanamÃtreïÃsau d­«ÂÃnto du«yatÅty Ãha --- ##iti | ##tyÃdinaitad eva samarthayate | nanu vaktaivÃsau tathà pradarÓayann aparÃdhyatu, anyasya d­«ÂÃntatapasvina÷ ko 'parÃdha iti cet | svakÃryà 'karaïam eva do«a÷ | tadakaraïaæ tasya svata eva (evÃ')sÃmarthyÃd, anyenÃnyathà pradarÓanÃd và 'stu | kim etÃvatà tad akaraïaæ tasya nÃsty eveti sÆktaæ vakt­do«Ãd ayamï d­«ÂÃntado«a iti | ## iti vaiparÅtyena pradarÓanÃd viparÅta ukto na tu viparÅto 'nvayo 'sty eva | kÅd­Óo 'viparÅto 'nvayo yasmÃd ayaæ viparÅta ity Ãha --- ##iti | evaæ pradarÓane ko guïa ity Ãha --- ##iti #<| >#evaæ k­takatvasyÃnityatve niyatatvapradarÓane sati | atra puna÷ kutra kiæ niyatam ity Ãha --- ##ti | ##r imÃm avasthÃæ viÓe«avatÅæ darÓayati | anityatvÃnuvÃdena k­taktvasya vidhÃnÃd vidhÅyamÃnasya vyÃpakatayà niyamavi«ayatvÃd ity abhisandhi÷ k­takatvaæ puna÷ kÅd­Óaæ darÓitam ity Ãha ---[##iti] | ##r anityatvÃt k­takatvaæ bhinatti | ##niyatÃd api k­taktavÃdi(-vÃda)nityatvaæ pratipaÓyeta ity Ãha --- ## iti | yata evam anuvÃdavidhikrame k­takatvam anityatvÃniyataæ darÓataæ bhavati, ## tasmÃd ## prayoge | ##iti vidhÅyamÃnam | pÆrvam evaæ vÃdinà '##niyataæ ##na k­takatvam nityatve ceti pratij¤ÃmÃtreïoktam adhunà tu yena prakÃreïa tasyaiva pradarÓanam ÃyÃtaæ ##tyÃdinà tad darÓayati | anityatvaæ prayatnÃnantarÅyakatvam #<[DhPr 244]># ## __________NOTES__________ [851] `tathÃpy aniyataæ' om. [852] pradarÓitam [853] atas tat svayaæ na du«Âa- [854] vaktur do«Ãt ___________________________ ## __________NOTES__________ [855] ca --- nÃsti [856] na kevalaæ heto÷ --- Âi- ___________________________ sÃdharmyeïa d­«ÂÃntado«Ã÷[857] III-128 __________NOTES__________ [857] d­«ÂÃntado«Ã÷ --- om. ___________________________ #<%% nava %%||># __________NOTES__________ [858] -yena tadd­ ___________________________ ## __________NOTES__________ [859] -pi nava d­- [860] vaktukÃma Ãha ___________________________ vaidharmyeïa api --- paramÃïuvat karmavat ÃkÃÓavad iti sÃdhyÃdyavyatirekiïa÷ III-129 ## __________NOTES__________ [861] paramÃïuvad vadha-{vaidha-}; paramÃïur vaidharyeïa ___________________________ antareïÃciraprabhÃdau d­ÓyamÃnam anityataæ tatra | tatra yathà 'nityatvÃt prayatnÃnantarÅyakatvÃpratÅtis tadvat k­takatvÃd apy anitya[tva]nityatvapratÅtir bhavitum arhati | nanu bhavatu anityatvÃt prayatnÃnantarÅyakatvÃpratÅtir vastutas tasya tatrÃniyatatvÃt k­takatvaæ tu paramÃrthato niyatam nityatve | tat kutas tasmÃt tasyÃpratÅtir ity Ãha --- ##tyÃdi | evaæ bruvato 'yaæ bhÃva÷ --- vastutaÓ chedanasvabhÃvo 'pi paraÓur yadÃcchedakena bhrÃntyà 'nyathà và udvarttya bÃhum udyamya dvaidhÅbhÃvÃrthaæ dhavÃdau nipÃtyate, tadà tena svayam adu«ÂenÃpi yathà chidà na sampÃdyate, tadvad anenÃpi parok«ÃrthapratÅtir na sampÃdyate, svayam adu«ÂenÃpÅti | yasmÃd evaæ ## [80b] hetor ## anumÃpayitur ##do«Ãd ##d­«ÂÃntado«a iti do«a÷ | na kevalam apradÃrÓitÃnvaya ity Ãha --- ##ti | na kevalaæ sÃdhanasya do«aÓ cintyata ity api ÓabdÃt || yato 'lpÅyo nÃsti sa ##vaidharmyapratipÃda [na] vi«ayopÃttatvÃn vaidharmyad­«ÂÃnta ukta÷ | sÃdhyasyÃvyatireko niv­ttyabhÃva÷ so 'syÃstÅti tathokta÷ #<[DhPr 245]># #% | te codÃh­tÃ÷ ||># __________NOTES__________ [862] -reko v­ttya-; reko niv­ttà (ttya) bhÃva÷ ___________________________ ## tathà sandigdhasÃdhyavyatirekÃdaya÷, yathà asarvaj¤Ã÷ $$dayo anÃptà và avidyamÃnasarvaj¤atÃptatÃliÇgabhÆtapramÃïÃtiÓayaÓÃsanatvÃd iti | atra[863]vaidharmyodÃharaïam --- ya÷ sarvaj¤a Ãpto và sa jyotirj¤ÃnÃdikam upadi«ÂavÃn,[864]yathà ---[865]$<­«abhavardhamÃnÃ>$dir iti | [866]tatrÃsarvaj¤atÃnÃptayo÷ sÃdhyadharmayo÷ sandigdho vyatireka÷ III-130 __________NOTES__________ [863] vaidharmyeïodÃ- [864] tad yathà [865] v­«abhà [866] iti vaidharmyodÃharaïÃd asarva- ___________________________ #<%%ti | sÃdhyasya vyatireka÷ sÃdhyavatireka÷ | saædigdha÷ sÃdhyavyatireko yasmin sa %% | sa Ãdir ye«Ãæ te tathoktÃ÷ |># #%ti | %% ity eakæ sÃdhyam | %%ak«Åïado«Ã iti dvitÅyam | %<$$daya>% iti dharmÅ | %%tyÃdi hetu÷ | %% ca %< Ãptatà >% ca tayor %% liÇgÃtmaka÷ pramÃïaviÓe«a÷ | %% yasmin tat tathoktaæ %<ÓÃsanam>% | tÃd­Óaæ ÓÃsanam ye«Ãæ te[867] tathoktÃ÷ | te«Ãæ bhÃvas tattvam | tasmÃt | %%jyotirj¤ÃnopadeÓa ihÃbhipreta÷ | yadi hi $$daya÷ %% syus tadà %%kamÃn nopadi«Âavnta÷? na copadi«Âavanta÷ | tasmÃn na sarvaj¤Ã Ãptà và |># __________NOTES__________ [867] $$ --- Âi- ___________________________ #%sarvaj¤atÃptatà liÇgabhÆtam uapadi«ÂavÃn | %% tÃv ÃdÅ yasya sa %<$<­«abhavardhamÃnÃ>$dir >%digambarÃïÃæ># prakaraïÃt k«Åïado«atvam Ãptatvak«aïamasya vivak«itam iti tat và ##iti vyÃca«Âe | $$ $$darÓanakÃro muni÷ | #<Ãdi>#Óabdo $$de÷ saÇgraha÷ | #<ÓÃsanaæ >#mÃrgas tatpraïÅtaÓÃstram iti yÃvat | nanu te«Ãm api ÓÃsane liÇgÃtmaka÷ pramÃïÃtiÓayo 'neko 'sty eva | tat kathaæ hetur ayam asiddho na bhavatÅty Ãha --- ##iti | ##grahanak«atrÃïÃæ j¤Ãnaæ tasy##jyotirj¤Ãnasyopalak«aïatvÃj jyotirj¤ÃnÃdyupadeÓa ity avagantavyam | tad ayaæ samudÃyÃrtha÷ --- yasmÃt tair jyotirj¤Ãnam anyÃtÅndriyaj¤Ãnaæ ca svaÓÃsane nopadi«Âaæ tasmÃt te na tathÃrÆpà iti | ##tyÃdinaitad eva darÓayati #<[DhPr 246]># #<ÓÃstÃ[868] sarvaj¤aÓ[869] ca ÃptaÓ ceti | tad iha vaidharmyodÃharaïÃd ­ÓabhÃder asarvaj¤atvasyÃnÃptatÃyÃÓ ca vyatireko vyÃv­tti÷ saædigdhà | yato jyotirj¤Ãnaæ copadaiÓed asarvaj¤ÃÓ ca bhaved anÃptà và | ko 'tra virodha÷? naimattikam etaj j¤Ãnaæ vyabhdicÃri na sarvaj¤atvam anumÃpayet ||># __________NOTES__________ [868] ÓÃstà sÃdhyayatireka÷ sarva- [869] ca --- om. ___________________________ ÃdiÓabdenÃnyÃtÅndriyaj¤Ãnaæ saæg­hyate | #<$<­«abhavardhamÃna>$nÃm># adheyÃvahnÅkÃïÃm i«Âadevau | #<Ãdi>#Óabdena $$prabh­te÷ saÇgraha÷ | ÓÃstà svad­«Âam anyopade«Âà | ##ty anena dvayasyÃpi sÃdhyasyÃbhÃvaæ darÓayati | yad Ãha --- $$ #<--- ">#yadi sÆk«me vyavahite và vastuni buddhir atyantaparok«e na syÃt kathaæ tarhi jyotirj¤ÃnÃvisaævÃda÷? jyotirj¤Ãnam api hi sarvaj¤apravarttitam eva, etasmÃd avisaævÃdino jyotirj¤ÃnÃtsarvaj¤asiddhi÷ | tad uktam --- dhÅr atyantaparok«e 'rthe na cet puæsÃæ kuta puna÷ | jyotirj¤ÃnÃvisaævÃda÷ ÓrutatvÃc cet sÃdhanÃntaram ||" [siddhivi- p­-413] iti | kathaæ puna÷ saty api jyotirj¤ÃnÃdy uapadeÓe vipak«Ãd ­«abhÃder asarvaj¤atvÃder vyÃv­tti÷ sandigdhety Ãha --- ## iti | atra sarvaj¤atÃyÃm ani«ÂÃyÃæ satyÃm api jyotirj¤ÃnÃy uapdeÓe ##'nupapatti÷? k«epe ## prayogÃn na kaÓdcid ity artha÷ | athÃsarvaj¤atve tasyaitasmÃd idaæ grahoparÃgÃdi bhÃvi tataÓ caivaæ bhÃvÅti j¤Ãnaæ kathaæ v­ttaæ yena samvÃdi tathopadiÓet | tasmÃt sarvaj¤a evÃsÃv iti niÓcaya ity ÃÓaÇkyÃha --- ##iti | etaj jyotirjÃnÃdikaæ nimittÃt paramparayà kÃraïÃd | vi«ayeïa ca vi«ayiïo nirdeÓÃnnimittadarÓanÃd Ãgataæ ##ata eva tad upade«Âu÷ saraj¤atà vyabhicaratÅti | tathà sarvaj¤atÃm antareïÃpi bhavatÅdÃnÅntanajyoti«ikÃïÃm ivÃ'tÅndriyoparÃgÃdij¤Ãnam ity abhiprÃya÷ | tathÃbhÆtaæ ## anumÃpayituæ Óaknoti | nanu ca tathÃbhÆtena bhÃvivastunà saha kasyacit kÃryakÃraïabhÃva eva tena kaÓcid j¤Ãta÷ | yady [81a] asÃv asarvaj¤o bhaved asarvaj¤aÓ ca katham upadiÓed iti cet | na | etad anyato 'pi j¤Ãtvà tadupadeÓ¬asambhavÃt | tasyÃnyatas tathÃvidhÃt | na cÃdimÃn saæsÃra÷ | yena sa evÃdyas tathà j¤ÃnÅ sarvaj¤a÷, sa cÃsmÃkam ­«abhÃdir ity apy ucyeta | atha và --- yady asau asarvaj¤as tadà tasya tathÃbhÆtasya sÃdhyasÃdhanabhÃvasyÃvidu«a upadeÓÃd asmÃd ÃdÅnÃm atÅndriyoparÃgÃdij¤Ãnaæ saævÃdi ca kathaæ bhaved ity ÃÓaÇky Ãha --- ##iti | ayam artha÷ --- kÃraïadarÓanasvabhÃvakÃryaj¤Ãnam etat, etac ca bhÃvivastuvyatirkeïa bhaved api, nÃvaÓyaæ kÃraïÃni kÃryavanti bhavantÅti nyÃyÃt | etac ca vyabhicÃri j¤Ãnam upadiÓyamÃnaæ nopade«Âu÷ sarvaj¤atÃm anumÃpayituæ kalpyate | atha tad eva tasya tathà bhÆtasya kÃraïavastunas tat tad bhÃvivastu pratikÃraïÃtvaæ kathaæ jÃnÅyÃt kathaæ copadiÓed yady asÃv asarvaj¤a iti cet | anyatas tad dhi j¤Ãtvà j¤Ãtaæ(-naæ) copadeÓaÓ ca tasyopapadyate | #<[DhPr 247] ># sandigdhasÃdhanavyatireko yathÃ, na trayÅvidà brÃhmaïena grÃhyavacana÷ kaÓcid[870]vivak«ita÷ puru«o rÃgÃdimattvÃd iti | atra vaidharmyodÃharaïam --- ye grÃhyavacanà na te rÃgÃdimanta÷ | tad yathÃ[871]$$dayo dharmaÓÃstrÃïÃæ[872]praïetÃra iti | $$dibhyo rÃgÃdimattvasya sÃdhanadharmasya vyÃv­tti÷ sandigdhà III-131 __________NOTES__________ [870] kaÓcit puru«o [871] $$ [872] dharmaÓÃstrapraïe- ___________________________ #<%% yasmin sa tathokta÷ | tam udÃrati --- %%ti | ­ksÃmayajÆæ«i triïi trayÅ tÃm vetÅti[873] %% | tena na grÃhaæ vacanaæ yasyeti sÃdhyam | %%iti $$ dharmÅ | %%iti hetu |># __________NOTES__________ [873] vetti trayÅ- ___________________________ #< %% pramÃïe %%sÃdhayÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃvena [874]yatra vyÃpto darÓyate tad vaidharmodÃharaïam | grÃhyaæ vacanaæ ye«Ãæ te %% iti sÃdhyaniv­ttim anÆdya %% iti sÃdhanÃbhÃvo vihita÷ | %<$$dayo>% %<Ãdir>% ye«Ãæ te tathoktà manvÃdayo dharmaÓÃstrÃïi sm­tayas te«Ãæ karttÃra÷ trayÅvidà hi brÃhmyaïena grÃhyavacanà dharmaÓÃstrak­to vÅtarÃgÃÓ ca ta itÅha [875]dharmÅ vyatirekavi«ayo $$daya iti | $$bhyo rÃgÃdimattvasya sÃdhanasya niv­tti÷ sandigdhà | yady api te grÃhyavacanÃs trayÅvidas tathÃpi [876]kiæ sarÃgà uta vÅtarÃgà iti sandeha÷ || %< >%># __________NOTES__________ [874] -bhÃvena vyÃpto yatra darÓyate [875] itÅha dharmivya-; iti dharmÅ; iti dharmivya- [876] vidà tathÃpi ___________________________ sandigdhobhayavyatireko yathà --- avÅtarÃgÃ÷ $$daya÷, parigrahÃgrahayogÃd iti | atra vaidharmyeïa udÃharaïam --- yo vÅtarÃgo na tasya parigrahÃgraha÷ | tasyÃpy anyasmÃd | anÃdiÓ ca saæsÃra iti katham etÃvanmÃtreïa vardhamÃnÃhe÷ sarvaj¤atvasiddhir iti || trayo 'vayavà yasyÃ÷ saæhater iti ##ty adantÃt ÇÅp | kim atra sÃdhyà [bhÃvÃ]nuvÃdena sÃdhanà bhÃo vihito yenaitad vaidharmyodÃharaïaæ bhavatÅty ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | #<$$ >#$<'k«apÃdÃ>$paranÃmà $$syÃpi praïetà muni÷ | ##iti sm­tikÃro muni÷ | #<Ãdi>#ÓabdÃd $$de÷ saÇgraha÷ | ##tasmÃt | dharmitvamÃtrajij¤Ãpi«ayà ##iti abhidhÃya tasyeiva viÓe«ani«ÂhpratipÃdanecchayà #<$$daya >#ity uktam | indriyamanaskÃra[ja]m etad rÃjÃ(m etaj j¤Ã)nam ity Ãdivat tasmÃd vaidharmÅ d­«ÂÃnto $$dir iti vÃkyÃrtha÷ | tathÃtvaæ ca te«Ãæ tathÃtvenopÃdÃnÃnna tu paramÃrthata ity avaseyam | grÃhyavacanatve 'pi te«Ãæ kathaæ tÃdrÆpyasandeha ity Ãha --- ##ti | ##ti pak«Ãntaram udddyotayati || #<[DhPr 248]># yathà ­«abhÃder iti[877]| ­«abhÃder avÅtarÃgatvaparigrahÃgrahayogayo÷ sÃdhyasÃdhanadharmayo÷ sandigdho vyatireka÷ III-132 __________NOTES__________ [877] bhÃde÷ | ­«a- ___________________________ #<%%yasmin sa tathokta÷ | tam udÃharati %%ti | %< avÅtarÃgÃ>% iti rÃgÃdimattvaæ sÃdhyam | %<$$daya>% iti dharmÅ | %%labhyamÃnasya svÅkÃra÷ prathama÷ | svÅkÃrÃd Ærdhvaæ yad gÃrdhyaæ mÃtsaryaæ sa %<Ãgraha÷ >%| %% ca %<ÃgrahaÓ >%ca tÃbhyÃæ yogÃt | $$yo labhyamÃnaæ svÅkrvanti svÅk­taæ na mu¤canti --- iti te rÃgÃdimanto gamyante | atra pramÃïe vaidharmyodÃharaïam --- yatra sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃo darÓayitavya÷ | %% iti sÃdhyÃbhÃvam anÆdya, %%iti sÃdhanÃbhÃo vihita÷ | %% iti d­«ÂÃnta÷ | etasmÃd %<­«abhÃder >%d­«ÂÃntÃd %%sya sÃdhyasya parigrahÃgrahayogasya[878] ca sÃdhanasya [879]niv­tti÷ sandigdhà | %<­«abhÃ>%dÅnÃæ hi parigrahÃgrahayogo 'pi sandigho vÅtarÃgatvaæ ca | yadi nÃma tatsiddhÃnte vÅtarÃgÃÓ ca ni«parigrahÃÓ ca [880]paÂhyante tathÃpi sandeha eva ||># __________NOTES__________ [878] yogatvasya [879] vyÃv­tti÷ [880] paripaÂhyante ___________________________ ## __________NOTES__________ [881] aparÃïy api trÅïy udÃ- ___________________________ avyatireko yathÃ, avÅtarÃgo 'yaæ[882]vakt­tvÃt | [883]vaidharmyeïa udÃharaïam ---[884]yatra avÅtarÃgatvaæ na asti[885]na sa vaktÃ, yathà upalakhaï¬a iti | yady apy upalakhaï¬Ãd ubhayaæ vyÃv­ttaæ[886]tathà api sarvo vÅtarÃgo na vaktà iti vyÃptyà vyatirekÃsiddher avyatireka÷ III-133 __________NOTES__________ [882] -rÃgo vakt­ [883] vaidharmyodÃharaïam; -tvÃt | yatrÃvÅ- [884] yatra vÅta- [885] nÃsti sa vaktÃ; nÃsti sa na vaktà [886] vyÃv­ttayà sarvo; vyÃv­ttaæ yo sarvo; -v­ttaæ tathà sarvo- ___________________________ ubhayaÓa(ubhaÓa)bdasya dvivacanÃntasya prayogadarÓanÃdubhayor ity ubhaÓabdenÃrtham Ãha | labdham idaæ vastu matto 'nyatra narÃmadi (mÃgÃdi)ti tu viÓe«o 'tra ##abhipreta #<Ãgraha÷ | >#na mu¤cati(nti) nanysmai dadati | anenaiva rÆpeïa vaidharmyodÃharaïaæ bhavati | nÃnyatheti dra¬hayitum uktam api smÃrayann Ãha --- ##ti | #<­«abhÃvÅnÃm >#ity anena vaidharmyodÃharaïÃd #<­«abhÃve÷># sÃdhyasÃdhanayor vyÃv­ttisandehaæ darÓayati | nanvasmadÃgame tadguïadvayayoginas te kathitÃs tatkatham anyos tato vyÃv­tti÷ sagdhyata ity Ãha --- ##ti | ##iti ca vacanavyaktyà ca pÃÂhamÃtreïa te«Ãæ tadguïayoga÷ siddha÷ na tu pramÃïeneti darÓayati | ata evÃha --- ##ti || ##iti d­«ÂÃntado«Ãn | #<[DhPr 249]># #% | %% iti rÃgÃdimattvaæ sÃdhyam | %% iti hetu÷ | iha vyatirekam Ãha --- %%ti sÃdhyÃbhÃvÃnuvÃda÷ | tatra vak­tvam api nÃsti --- iti sÃdhanaÃbhÃvavidhi÷ | tena sÃdhanÃbhÃvena sÃdhyabhÃvo vyÃpta ukta÷ | [887]d­«ÂÃnto %%iti |># __________NOTES__________ [887] atra d­«ÂÃ- [888] -khaï¬eti- ___________________________ #%[890]%% sarÃgatvaæ ca vakt­tvaæ ca[891], %%yas tasyà %%kÃraïÃd %% ayam |># __________NOTES__________ [889] -bhayam api ni- [890] yady upala- [891] yatra vÅtarÃgatvaæ tatra vakt­tvaæ nÃsti --- Âi- [892] vyÃpto vya- ___________________________ #%iti sÃdhyÃbhÃvÃnuÃda÷ | %< navkte>%ti sÃdhanÃbhÃvavidhi÷ | tena sÃdhyÃbhÃva÷ [893]sÃdhanÃbhÃvaniyata÷ [894]khyÃpito bhavatÅti[895] | id­ÓÅ vyÃti÷ | tayà vyatireko na siddha÷ |asya cÃrthasya rpasiddhaye d­«ÂÃnta÷ | tat svakÃryà 'karaïÃd du«Âa÷ ||># __________NOTES__________ [893] sÃdhanÃbhÃve ni-; sÃdhanÃbhÃvo ni- [894] sthÃpito [895] bhavati | Å- ___________________________ apradarÓitavyatireko yathÃ, anitya÷ Óabda÷, k­takatvÃd ÃkÃÓavad iti vaidharmyeïa[896] III-134 __________NOTES__________ [896] vaidharmyeïa --- om.; vaidharmyeïÃpi; na mÆlatvenÃpi tu ÂÅkÃsthaæ g­hÅtaæ ___________________________ yenaÃyam anuvÃdanidhikramas tena hetunà | ##ti t­tÅyÃntapratirÆpako yasmÃd ity asyÃthe varttamÃno 'tra g­hÅta÷ | [81b] ##chilÃÓakalÃt | ##sÃdhyasÃdhanam | ## iti siddhÃntÅ | ata ubhayaniv­tte kiæ bhavati? na ki¤cid ity artha÷ | nanÆpalakhaï¬ÃttÃvad vaidhrmÅd­«ÂÃntÃntÃdubhayaæ niv­ttaæ darÓitaæ yena tat kim evam ucyata ity Ãha --- ##ti | ##sarvarÃgitvajanyatÃsvÅkÃreïa | tasya vyÃptim ato vyatirekasyÃ'siddher aniÓcayÃt | ##ti sÃmÃnyata÷ p­cchati | ##iti viÓe«ata÷ | ##anantaroktaæ Óabdaæ parÃm­Óati | ##Óabdenety artha÷ | na vaktavyety atrÃpÅti pÆrvavat | yenaivam anuvÃdavidhikramas ##| ##Åd­Óyà vyÃpte÷ svarÆpaæ prakÃÓayati yasmÃd arthe và | tat pratÅtythaæbhÆtalak«aïatayeyaæ t­tÅyÃ, sÃdhanëbhÃvena sÃdhyÃbhÃvanyÃyena lak«aïà vyÃptir Åk­ÓÅty artha÷ | Åd­Óaæ vyÃtpim antaæ vyatirekaæ prasÃdhayitum asarmarto 'yaæ katham ayaæ d­ÓÂÃno tre«Âa ity Ãha --- ##ti | ##sÃdhanÃhbÃve sÃdhyà 'bhÃvaniyatalak«aïasy#<Ãrthasya >#| ##yasmÃd arthe 'vadhÃraïe và | ##niÓcayÃrthaæ d­«ÂÃnta upÃdÅyata iti Óe«a÷, prakaraïÃlabhyaæ vÃ, na cÃyaæ tathÃpradarÓanba ity amum arthaæ prakaraïagamyaæ k­tvà | ##tasmÃt ##ity uktam | yad và bhavatv asyÃrthasya prasiddhaye #<[DhPr 250]># #<%%yasmin sa tathokta÷ | %% ity anityatvaæ sÃdhyam | %%iti hetu÷ | %<ÃkÃÓavad >%iti %% d­«ÂÃnta÷ |># ## __________NOTES__________ [897] ca vakta- [898] d­«ÂÃntenÃsiddho ___________________________ d­«ÂÃntas tathÃpy ayaæ kathaæ du«Âa ity Ãha --- ##ti | ##ca ##ca | sÃdhanÃbhÃve sÃdhyÃbhÃvaniyatakhyÃpanalak«aïaæ cet | tathà tasy#<ÃkÃraïÃd >#asampÃdanÃd ##iti || atha paramÃrthatas tÃvad d­«ÂÃnte nahbasi sÃdhyÃbhÃvo 'py asti, sÃdhanÃbhÃvaÓ ca | tatkatham apradarÓitavyatireko d­«ÂÃnt du«Â ity Ãha --- ##ti | ##sÃdhanavÃdina÷ | ##hetulak«aïa÷ | prakaraïÃt sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃvalak«aïaÓ ca | ##vastuv­ttyà pariÓuddha÷ | tathÃtvena vidyÃmÃnana iti yÃvat | na kevalam aÓuddha÷ --- ity ##ÓabdÃt | ##sÃdhanaprayoktrà | ##vyatirekamÃtravÃn prakÃÓito vyÃptiÓÆnyaÓ ca prakÃÓita÷ | ##nopayukta÷ sÃdhyasiddhau | yadi hi sÃdhyÃbhÃvÃnuÃdena sÃdhyà (dhana) bhÃvo vidhÅyate d­«ÂÃnte pradarÓyetaivam asau hetu÷ sÃdhyasiddhyaÇgavytirekavÃn siddhyet | evam eva cà 'sau vyÃtimadvyatireka÷ prasiddhyet | tatrpadarÓanaÓ ca d­«ÂÃnto 'du«Âo bhaved ity abhiprÃya÷ | yadi nÃma tathà na prakÃÓitas tathÃpi tadupayogÅ hetur d­«ÂÃnto và tathà kiæ na pratipadyata ity Ãha --- ##ti | ## yasmÃdarthe | ## ity upalak«aïam | tena d­«ÂÃnto 'pi dra«Âavya÷ | a(ya)ta evam ##asmÃd heto÷ | na kevalaæ vacovyavasthitÃd do«Ãd ity ##ÓabdenÃha | yady api d­«ÂÃnta eva prak­tas tathÃpi hetur apy evaævidha÷ svato 'du«Âo 'pi vakt­do«Ãd eva du«yatÅti tulyanbyÃyatayà prasaÇgana darÓitam | yad và yathaivaæviddho hetur vakt­do«Ãd du«Âo bhavati tadvad d­«ÂÃnto 'pÅti d­«ÂÃntÃrthaæ heto÷ vaktraparÃdhenÃ(na) du«ÂatvakhyÃpanaæ k­tam iti sarvam avadÃtam | [82] nanu ca yathà k­takatvenÃkÃÓavidharmà Óabda÷ pratÅyate tathà 'nityatvenÃpi tadvidharmà bhavi«yati tat katham anupayukta ity Ãha --- ##ti | ##'vadhÃraïe hetau và | evaævadato 'yam ÃÓaya÷ --- yady ekena dharmeïa vaidharmya(mye) pratÅte 'pareïÃpi tadvaidhamyarpatÅtir avaÓyambhÃvinÅ, tadà mÆrttatvenÃpi Óabdasya tadvaidharmyapratÅti÷ prasajyeteti | tulyanyÃyatayà 'nvayavÃkyam abhik­tya ## ity uktam | sÃd­ÓyÃd asÃd­ÓyÃd veti sÃdharmyavaidharmyad­«ÂÃntapratipÃditÃd iti prakÃraïÃt | vyatirekavÃkyenÃpi sÃdhanÃbhÃvenÃpi niyamakhyÃpanadvÃrà sÃdhya eva hetor niyatatvakhyÃpanÃd ##ty uktam | #<[DhPr 251]># ## __________NOTES__________ [899] pradarÓanÃrthe | [900] sÃd­ÓyabhÃvena sÃdha- [901] iti | ato 'pra-; iti | apra- ___________________________ viparÅtavyatireko[902]yathà --- yad ak­takaæ tan nityaæ bhavati iti III-135 __________NOTES__________ [902] yathà --- om. ___________________________ #<%<[903]viparÅto vyatireko >%yasmin vaidharmyad­«ÂÃÃnte sa tathokta÷ | tam udÃharati ---[904]%%># __________NOTES__________ [903] `viparÅto' ity Ãrabhya `tam udÃharati' paryanta÷ pÃÂho durvekasamÅpasthaikasminn ÃdarÓe nÃsÅd iti vyÃkhyÃnurodhÃt j¤Ãyate --- saæ- [904] yathà --- om. ___________________________ anvayavÃkye sÃdhanam anÆdya sÃdhyaæ vidhÃtavayam | vyatirekavÃkye ca sÃdhyÃbhÃvam anÆdya sÃdhanÃbhÃvo vidhÃtavya÷ | tathaiva heto÷ sÃdhyaniyatatvÃbhidhÃnÃd ity asyÃrtha÷ | kasmÃd asau vÃkyadvayenÃpy eva vaktavya ity Ãha --- ##ti | asmÃd anyena prakÃreïa ##parok«ÃrthaprakÃÓako ## kÃmam asÃv evam ucyatÃm | d­ÓÂÃntas tu katham atrÃdikriyata ity Ãha --- ##iti | ##hetus ## sÃdhyaniyata ukta÷ | ## sÃdharmyavatà vaidharmyavatà ca karaïena ## nanv evam api na j¤Ãyate kiævyÃpÃro d­«ÂÃnta ihopayujyate ity ÃÓaÇkyopasaæhÃravyÃhenÃha --- ## iti | ##Óabda÷ prasiddhÃv iha | ##yor arthÃ(artho ')bhidheya÷ --- ##prakÃreïa heto÷ sÃdhyaniyatatvam --- pradarÓya÷ | taæ prasarÓayatÅti tathà | yad và pradarÓyate 'neneti pradarÓyate 'sminn iti ##tasya ##iti vigraha÷ | yady evam ayam api vaidharyad­«ÂÃntÃntas tathÃkÃryevÃtropayojyata ity Ãha --- ##ti | ##yasmÃdarthe | ## prayoge | ##khyÃpakaæ sÃedhyÃbh#<ÃvÃnuvÃdena sÃ>#dhanÃbhÃvavidhÃyakam ##ity artha÷ | atas tathÃbhÆtavÃkyaprayogÃda vaidharmyad­«ÂÃnta ÃkÃÓa÷ | ##nityatvasÃdhanaprayoge sÃdhyadharmiïo #<'sÃd­Óyaæ># kevalaæ yattan## tanmÃtrapradarÓanena, vi«ayeïa vi«ayiïo nirdeÓÃt | ##niÓcÃyako heto÷ sÃdhyaniyatatvasyeti prakaraïÃt | yadi tanmÃtreïÃpi sÃdhakas tadà kà k«atir ity Ãha --- ##ti | ##ti asÃd­ÓyamÃtreïa | vÃdy uktena dharmeïa sÃdhyadharmiïo 'sÃd­ÓyÃvagame dharmÃntareïÃpy asÃd­ÓyÃvagamo 'vaÓyambhÃvÅti yujyate 'tiprasaÇgÃd ity abhiprÃya÷ | #<[DhPr 252]># #<%% ityÃdi | [905]ihÃnvayavyatirekÃbhÃvyÃæ sÃdhyaniyato hetur darÓayitavya÷ | yadà ca sÃdhyaniyato hetur darÓayitavyas tadà vyatrirekavÃkye sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃve niyato darÓayitavya÷ | evaæ hi hetu÷ sÃdhyaniyato darÓita÷ syÃt | yadi tu sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃve niyato nÃkhyÃyate sÃdhÃnasattyÃyÃm api sÃdhyÃbhÃva÷ sambhÃvyeta[906] | tahthà ca sÃdhananaæ sÃdhyaniyataæ na pratÅyeta[907] | tasmÃt sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanaÃbhÃve niyato vatavya÷ viparÅtavyatireke ca sÃdhanÃbhÃva÷ sÃdhyÃbhÃve niyata ucyate | na sÃdhyÃbhëva÷ sÃdhanÃbhÃve | tathà hi --- %< yad ak­takam >%iti sÃdhanÃbhÃvam anÆdya %%ti sÃdhyabhÃvavidhi÷ |># __________NOTES__________ [905] vyatirekavÃkyÃbhyÃæ [906] sambhÃvyate [907] pratÅyate ___________________________ ## yady evam asÃdhaka÷ kathaæ nÃma sÃdhaka ity Ãha --- ##ti | ##ti vyatirekapratipattivi«ayatvena | ##yasmÃdarthe, vyaktam etad ity asminn arthe và | anenÃpi tathaivopanyas ta ity Ãha --- ##ti | ## 'vadhÃraïe | vyatirekavÃkyam anuktvaiva tasyopÃdÃnÃd ity abhiprÃya÷ | ##s tamÃdarthe eva arthea và || viparÅtavyatirekaæ vyÃcak«Ãïa Ãha --- ##ti | viparÅtÃnvayaÓabdasya [82b] vyatpattau darÓitÃyÃæ viparÅtavyatirekaÓabdaswyÃpi --- ##vaiparÅty ena pradarÓanÃd ##iti --- vyutpattir darÓità bhavaty eveti cÃbhiprÃyeïa noktà | ##ti suj¤ÃnatvÃnnoktam iti pratipattavyam | yatra tu pustake ##ty asya mÆlasya vyÃkhÃnagrantho 'sti tatra sarvam avadÃtam | astÅyaæ gatir asmÃbhir darÓità | nanu kiæ nÃma vyatirekavÃkyena darÓanÅyam? yad vaiparÅtyena darÓanÃdayaæ viparÅtavyatireka ucyata ity Ãha --- ##ti | ## 'vadhÃraïe | ##ity asmÃt para÷ rpatipattavya÷ | ##yasmin kÃle rpatipÃdanakÃla ity arthÃt | kÃlÃntare tathÃpradarÓanÃnupapatte÷ | heto÷ sÃdhye niyatatvapradara¤cÃvaÓyakÃryamanyathà gamako nokta¤ syÃd ity abhiprÃya÷ | ##tasmin kÃle | sÃdhyÃbhÃvÃnuvÃdena sÃdhanÃbhÃvo 'bhidhÃtavya ity asyÃrtha÷ #<|># kasmÃt punar evaæ darÓayitavya ity Ãha --- ##ti | ##ti yasmÃt | ##sÃdhyÃbhÃvasya sÃdhanÃbhÃve niyatatvapradarÓanaprakÃre sati | athÃnyathÃpradarÓane 'pi yadi sÃdhanaæ sÃdhyaniyataæ pratÅyate tadà tathÃpradarÓanenaiva kiæ prayojanam ity Ãha --- ##iti | tus tathà 'nÃkhyÃnÃvasthÃæ bhedavatÅæ darÓayati | ##sÃdhanasattÃyÃm api sÃdhyÃbhÃvasmbhÃvanÃprakÃre sati | yasmÃd evaæ ##ity upasaæhÃra÷ | asimin rpayoge kiæ mÃnocyata ity Ãha --- ##ti | tuÓabdÃrhtaÓ ##kÃra÷ | ##tyÃdinaitad eva pratipÃdayati yata evam anuvÃdavidhis ## ##k­takasya nityavoktiprakÃre sati | #<[DhPr 253]># ## na hy ebhir d­«ÂÃntÃbhÃsÃir heto÷ sÃmÃnyalak«aïaæ sapak«a eva sattvaæ vipak«e ca sarvatra asattvam eva niÓcayena Óakyaæ darÓayituæ viÓe«alak«aïaæ và | tad arthÃpattyà e«Ãæ nirÃso[908]dra«Âavya÷ III-136 __________NOTES__________ [908] nirÃso veditavya÷ ___________________________ #<%% iti | sÃdhyaniatahetupradarÓanÃya hi d­«ÂÃntà vaktavyÃ÷ | ebhiÓ ca heto÷ sapak«a eva sattvaæ vipak«e ca %% yat %% tat %% |># #% | yadi viÓe«alak«aïaæ pratipÃdayituæ Óakyeta syÃd eva sÃmÃnyalak«aïapratipatti÷ | viÓe«alak«aïam eva tu na Óakyaem ebhi÷ prapÃdayitum | tasmÃd %%sÃmarthyena[909] %% nirÃkraïaæ %%| sÃdhyaniyataÃdhanapratÅtaye[910] upÃttÃ÷ | tadasamarthà du«ÂÃ÷, [911]svakÃryÃkaraïÃd iti [912]asÃmarthyam | iyatà sÃdhanam uktam ||># __________NOTES__________ [909] sÃmarthyeneti na te«Ãæ; sÃmarthyeneti te«Ãæ; sÃmarthyena te«Ãæ [910] pratipattaye upà [911] svakÃryakaraïÃt [912] iti sÃmarthyam | ___________________________ ##k­takatvasya sÃdhanasyÃbhÃva÷ | ##'nityatvalak«aïÃsÃdhyÃbhÃve | ##sÃdhyÃbhÃvalak«aïaæ ##k­takatvalak«aïasÃdhanÃbhÃve 'k­takatva ity arthÃt | yata evaæ ##tehor ##kartt­ ##karmabhÆtaæ ##Ãha | uktayà nÅtyà sÃdhanÃbhÃbva÷ sÃdhyÃbhÃve niytatvÃttam antareïa na bhavet | na tu tayatra sÃdhyÃbhÃvas tatrÃvaÓyaæ sÃhdanÃbhÃva iti sÃdhyam antareïÃpi sÃdhanaæ bhavet | tataÓ ca sÃdhyÃniyataæ sÃdhanam ity abhiprÃya÷ | ##sÃdhyaniyatahetvapradarÓanaprakÃre sati ##evaævÃkyaprayoktu÷ || ##yantayà | ##iti bruvato 'yaæ bhÃva÷ --- yadi nÃmÃbhÅbhi÷ sapak«a eva sattvaæ nipak«e sarcatrÃsattvaæ niÓayena Óakyate darÓayitum, tathÃpy ete viÓe«alak«aïaæ sÃnÃnyalak«aïapratipattyaÇgaæ pratipÃdayanta upayok«yanta iti | atra ##ty uttaraæ ##ÃkÃraïÃt | ##ty asya vyÃkhyÃnam ##sÃmÃnyaviÓe«alak«aïÃpratipÃdanalak«aïana | ##d­«ÂÃtÃbhÃsÃnÃæ ##d­«ÂÃtarÆpatvenety arthÃt | katham amÅ du«Âà yena tathÃtvena nirÃkraïam e«Ãm ityÃÓaÇkyopasaæharan Ãha --- ##ti | ##tadapra(tatpra)tÅtikÃraïÃÓtÃ÷ | asÃmarthyam eva kathaæ yenÃsÃmarthyÃd [82a] du«Âà ucyanta ity Ãha --- ##sya heto÷ sÃdhyaniyatatvapradarÓanalak«aïasy#<ÃkaraïÃt | >#nanu tadakaraïam evÃsÃmarthyam utam iti cet | satyam | kevalam asÃmarthyavavahÃrÃpek«ayaivam utam ity avaseyam | ##s tasmÃdarthe, evamarthe và | ##ity arthÃt | sÃdhyÃd ivikasyÃnanvayÃpradarÓitÃnyayÃder #<[DhPr 254]># ## dÆ«aïÃ[913]nyÆnatÃdyukti÷ III-137 __________NOTES__________ [913] nyÆnatÃyukti÷; dÆ«aïÃni nyÆ- ___________________________ #<[914]dÆ«aïà kà dra«ÂavyÃ? %%nÃm uktaæ | ucyate 'nayety %% vacanam nyÆnatÃder[915] vacanam ||># __________NOTES__________ [914] dÆ«aïÃni kÃni dra«ÂavyÃni [915] nyÆnatÃdir vacanam; nyÆnatÃdivacanam ___________________________ #%># ye pÆrvaæ nyÆnatÃdaya÷ sÃdhanado«Ã uktÃs te«Ãm udbhÃvanaæ dÆ«aïam | tena parai«ÂÃrthasiddhipratibandhÃt III-138 #<%%asiddhaviruddhÃnaikÃntikà %%kaæ yadvacanaæ tad %% |># #%nyÆnatÃdivacanena %%«Ãm %%ca tasya %%niÓcayas tasyÃ÷ %%| nÃvaÓyaæ niparyaya sÃdhanÃd eva dÆ«aïaæ viruddhaat | api tu parasyÃbhipretaniÓcayavibandhÃn[916] niÓcayÃbhÃvo bhavati niÓcayaviparyaya ity asty eva[917] viparyayasiddhir iti | [918]uktà [919]dÆ«aïà ||># __________NOTES__________ [916] -niÓcayanibandha-; niÓcayapratibandha- [917] ity asti vipa- [918] uktaæ dÆ«aïam [919] dÆ«aïà --- om. ___________________________ api d­«ÂÃntÃbhÃsasyÃsÃdhanÃÇgavacanÃd vÃdino nigraho Ãdino nigraho 'sÃmarthyopÃdÃnÃnnyÃyaprÃta÷ | paropÃttÃÓ ca codanÅyà iti d­«ÂÃntÃbhÃsavyupÃdane vÃrttikak­to 'bhiprÃya÷ pratyavya iti | samprati sudhagrahaïÃrtham ukaprabandhasyÃcÃryÅyasya pratpÃditamavacchindannÃha --- ##ti ##ity Ãdinaitadntena, idaæ parimÃïam asye##tene##mahÃvÃkyena ##ÃcÃryeïeti Óe«a÷ | prasaÇgÃgatasyÃnekasyÃpi tad abhidhÃnam ativ­ttam, tad api tasyaiva sphuÂÃvagamÃrthaæ tatvaivopayuktam ati manyamÃnenoktam ##iti | iti bhÆtadÆ«aïodbhÃvanà ##| du«eïijantÃd yucaæk­tvà ÂÃpkarttavya÷ | etac ca tad dÆ«aïam ity antaæ subodham | viparÅtasÃdhanasyaiva dÆ«aïatvÃtkathaæ nyÆnatÃdy ukti(kter)dÆ«aïatvam ity abhipretyÃha --- ##ti | atra ##tyÃdy uttaraæ vyÃcak«Ãïa Ãha --- ##tyÃdi | #<[DhPr 255]># dÆ«aïÃbhÃsÃs tu jÃtaya÷ III-139 #<%%iti [920]dÆ«aïavadÃbhÃsanta iti %%| ke te? %% [921]iti | jÃtiÓabhda÷ sÃd­Óyavacana÷ | uttarasad­ÓÃni jÃty uttarÃïi[922] | uattarasthÃnaprayuktatvÃd uattarasad­ÓÃni jÃty uttarÃïi ||># __________NOTES__________ [920] dÆ«aïÃvat [921] iti --- om. [922] rÃïÅti ___________________________ ## [923]abhÆtado«audbhÃvanÃni jÃtyuttarÃïi iti III-140 __________NOTES__________ [923] anubhÆta ___________________________ #<|| [924]t­tÅyapariccheda÷ samÃpta÷ ||># __________NOTES__________ [924] d­tÅyaparicheda÷ samÃpta÷ --- om. ___________________________ #<|| $$÷ samÃpta÷ || laghu$$sÆtraæ samÃptam iti ||># nanÆktaæ viparÅtasÃdhanaæ dÆ«aïam | tatkathaæ pare«tÃrthasiddhapratibandhakasyÃpi nyÆnatÃdivacanasya tathÃtvam ucyata ity ÃÓaÇkÃmapÃkurvannÃha --- ##iti | kin tv aparasya sisÃdhayi«itÃrtha##apy atrÃrthÃd dra«Âavyam | anyathà #<'vaÓyaæ >#grahaïamavadhÃraïaæ ##ity api duryojaæ syÃt | m­tvà ÓÅrtvà ca tadyojane vaktur akauÓalaæ syÃd iti | yadi tv avaÓyaæ viparyayasÃdhanatvasyaiva dÆ«aïatvam iti nirvandhas tadà tad apy asya nyÆnatÃdivacanasyÃstÅti darÓayann Ãha --- ##ti | vÃÓabda÷ pak«Ãntaram avadyotayati | ## tasmÃd ## sÃd­ÓyÃrthav­tter api jÃtiÓabdasya darÓanÃj ##ity Ãha | nanu jÃtiÓabda÷ sÃd­ÓyavacanatvÃd astv ayam artha÷ --- jÃtaya÷ sad­Óà iti | kÃni punas tÃni kena ca sad­ÓÃnÅti na j¤Ãyata ity ÃÓaÇkÃm apÃrkuvannÃha --- ##ti | etaccÃcÃryeïaiva vivaraïe spa«ÂÅk­tam iti manyate | tad ayam artha÷ --- jÃtiÓabdena jÃtyuttaram evÃtra ##sya vivak«itam iti | kathaæ punar dÆ«aïÃbhÃsÃnÃæ jÃty uttaraÓabdavÃkyatvam ity ÃÓaÇkyÃha --- ##ti | lak«yate cÃyamÃcÃryasyÃÓayo yadutottarasthÃne jayÃta iti | vivaraïe 'py uttarasthÃne jÃyamÃnatvÃj jÃyata uttaratvenÃbhÃsanÃd ##ti | evam anena[na]vyÃkhyÃtam iti na pratÅma÷ #<||># ##Óbdasya vigrahaæ darÓayann Ãha --- ##ti | ##ti bruvatà ##bhÆtado«odbhÃvanaæ tu yad dÆ«aïÃkhyaæ tad evottÅryate ani«Âapak«Ãd anenottÃrayatim, nirvÃhayati và svapak«am iti | [83b] ..... m iti | etac ca jÃty uttaravyutpÃdanam ÃcÃyasya hetvÃbhÃsavan na prayogÃrtham | yathà $$ mÃnyante --- atyantaparÃjÅyamÃnÃvasthÃyÃæ #<[DhPr 256]># ## __________NOTES__________ [925] etair udbhà ___________________________ ## #$ yaj jagadupak­timÃtravyÃp­ti÷[926] syÃmato 'ham ||># __________NOTES__________ [926] vyÃp­ta÷ ___________________________ #<ÃcÃrya$$viracitÃyÃæ[927] nyÃyÃæ nyÃyavinduÂÅkÃyÃæ t­tÅya÷ pariccheda÷ samÃpta÷ ||[928]># __________NOTES__________ [927] samÃpteyaæ nyÃyavinduÂÅkà k­tir ÃcÃrya$$sya ||; pÃdaviravitÃyÃæ [928] sahasram eakæ ÓlokÃnÃæ tathà Óracatu«Âayam | saptasaptatisaæyuktaæ nipuïaæ paripiïditam ||; - paripiïditam ||146|| maægalaæ mahà ÓrÅ || samÃptam iti || saævat 1490 var«e mÃrgaÓira sudi 3 ravau ÓrÅ kharataragacche ÓrÅ jinarÃjasÆripaÂÂe, ÓrÅ ÓrÅ jinabhadrasÆrirÃjye arÅk«agÆrjarasutadharaïÃkena lidhÃpitaæ || Óubhaæ bhavatu || kalyÃïam astu || $$ ... purohitaharÅyÃkena likhitam || ___________________________ jÃtir hetvÃbhÃsaÓ ca rpyktavya iti | ki¤ ca dÆ«aïasvarÆpasya sphuÂÃrthabodhanÃrtham | heyaj¤Ãne hi tad viviktamuÃdeyaæsuj¤Ãtaæ bhavatÅti jÃti(te÷) hetv ÃbhÃsÃnä ca sphuÂasvarÆpaparaij¤Ãnasya prayojanam svavÃkye parivarjanaæ paraprayuktÃnÃm api do«abhÃvanam itarathà vyÃmoha÷ syÃd ity uktaprÃyam | tatra jÃtyuttarasyohÃraïaæ yathà --- anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂavad ity utke kim idaæ k­tatatvaæ Óabdagataæ hetutvenopanÅtam Ãhosvid ghaÂagatam | yadi Óabdagataæ tasya ghaÂo d­«ÂÃto 'sambhavÃd avyÃter anaikÃntiko ................................. pratyavasthÃnÃtmikà jÃti ........................................ SÃdharmyÃd iti $$ ............. $<ùcÃrya>$sya tv ayam ÃÓayo .................................................... ........................................ TathÃhi $$ ...................................... pratij¤Ãpadayo ..............................virodhamÃhus tathà --- prayatnÃnantarÅyaka÷ Óabda÷ ...................................... prayatnantarÅyakatvÃdi ............................... Hetum Ãcak«ate | tayaiva dÆ«aïà ............................................. Óabdasya dharmitvÃt | na ceyaæ jÃti ....................................... bhavati | tataÓ ca yasyaiva .................................................................................................................................. jÃtyuttarÃïÅty atretiÓabdo mÃhÃvÃkyaparisamÃtau || #<[DhPr 257]># ÃcÃryaÓrÅ$$viracitasyÃsya prakaraïasya $$saæj¤akasya yathÃvadarthaprakÃÓikÃæ mahÃpaÂÅyasÅmÅd­ÓÅæ [vyÃkhyÃæ] [viraca]yatà mayà .................... kim api pu«yam uÃrjitaæ tad anena tÃd­ÓÅmavasthÃæprÃpya sakalasattvopakÃraæ .............. m ity adhyÃÓayo me ............. kriyÃyogÃtsÃt sÃtmÅk­taparÃrthakaraïo 'yaæ $$ katipayetyÃdinà ............................. Ólokam Ãha | asyÃyaæ samudÃyÃrtha÷ | $$ kiyat .............................. kuÓalamÃptamata÷ kuÓalÃdajaraæ j¤Ãna$$ ca padaæ tad avÃya jagaÂupak­ti## [vyÃp­ti÷] syÃmiti | ..................................................... buddhyate | padyante gamyante 'rthà ebhir iti padÃni vÃkyÃni te«Ãæ vastupratipÃdyatayÃsti tam abhidheyarÆpaæ .......... Óe«o j¤eya÷ | #<Ãptaæ >#prÃptaæ kuÓalaæ suk­tam | kiæ ##? [84a] ............ bhavati puïyam api kuÓala¤ ca | yathà para ........................ parodbhavÃpi | tato vyabhicÃrasaæbhavÃd viÓe«aïam | kiævanirmalam? ## iti | ##candram aso #<'Óava÷ >#kiraïÃsta iva | evaæ vidhavidhÃnena yat puïyate tad avaÓyamamalatayaitattulyaæ bhavatÅti bhÃva÷ | ## prati«ÂhÃm avasthÃm iti yÃvat | kiæ ............... dyate ... yatra tattathà | jarÃgraïasyopalak«aïatvÃt m­tyor api saÇgraho j¤Ãtavya÷ | tenÃyam artha÷ --- ajaramamrtyaæ ceti | atha và jarÃnirdeÓenaiva daï¬ÃpÆpanyÃyena sÃbhyupÃyasyÃvabodho nivak«ita÷ | ##ca sarvopakaraïanivarttako 'd­«Âa÷ | tÃvenottarÃvadhikau yatra pade tattathà | tÃbhyÃæ cottaraæ Óre«Âam | yattadoÓ ca nityam abhisambadhena tacchabdasya labdhatvÃt tadavÃpyety artho 'vati«Â÷ate | ##jÅvalokasya ##upakÃra÷ | saiva tan##| tad## vyÃpÃro vyÃpriyamÃïatà yasya mama yo 'haæ tathà | na vÃrÓasÃvi«aye 'sminn ÃÓÅr liÇgà bhÆyÃsam iti Óabdasiddher[naivam]nena vaktavyam tat kim evam avÃdÅd iti cet | na | ÃÓaæsÃvi«ayatvÃbhÃvÃt | yata evaævidhÃnu«ÂhÃnajanmanà pu«yÃtiÓayena evambhÆtapadaprÃptes tato 'pi mamaivaævidhakriyasyamÃnatvÃd eva ......................... yam etad ity abhiprÃyÃt sarvam avadÃtam iti || guror jitÃrer abhigamya dhÅdhanaæ mayà hi ÂÅkà viv­tà paÂÅyasÅ | kutÆhalenÃpi tad atra yujyate nirÅk«aïaæ sÃdhu vivecakÃnÃm || aj¤o janasty ajati labdham apÅha ratnaæ kÃcena tuyam iti calÃyateti(m iti cacalamÃnaso 'pi) | etÃvataiva tad alaÇkaraïaæ na kiæ syÃt kiæ và ''dareïa tadupÃdadate na dhanvÃ÷ || imaæ nibandham vidhivadvidhÃya [mayà hy]vÃptaæ suæk­taæthaka¤cit | ihaiva janmanyathà tena sattvà anantasaæbodhimavÃptnuvantu || || #$miÓraviracita$$ nÃma nibandha÷ samÃpta÷ ||># _____________________________________________________________________________ || ÂippaïÃni || Abbreviations: TS TattvasaÇgraha:(G.O.S. 30, 1926). TSP TattvasaÇgrahapa¤jikÃ: s. TS TP (tÃtparya-) nyÃyabindutÅkÃyà anutÅkà tÃtparyanibandhanam aprakÃÓitaæmuniÓrÅpuïyavijayasatkam | NBèè (nyÃya-Âi-) %%(%% Petrograd Vol. XI) NBèT (nyÃya-tÃ-)%< NyÃyabinduÂÅkÃtÃtparyaÂÅkà >%(Vizianagaram Sanskrit Series, No. 15. 1898) NBèèM (nyÃya-ma-Âi-) %% NP NayapradeÓa (G.O.S. 38, 1930) NM (nyÃyama-)NyÃyama¤jarÅ(Vizianagaram Sanskrit Series, No. 10. 1895) NBù NyÃyÃvatÃra÷ (NyÃyÃvatÃra÷vÃrtikav­ttyantargata÷) (SiædhÅ jaina granthamÃlÃnaæ- 20, 1949) NV NyÃyavÃrttika (caukhambà saæsk­tasÅrÅja, 1916) NBh NyÃyamahÃbhëyam PÃï PÃïinik­tëÂÃdhyÃyÅ PM pramÃïamÅmÃæsà (SiædhÅ jaina granthamÃlÃnaæ- 9, 1939) PV PramÃïavÃrttikam ÃcÃryamanorathanandik­tav­ttisahitam | (J.B.O.R.S 1937) [Die Ordnung des Kapitels bleibt unver„ndert, d.h. sie entsprecht unserer Ordnung.] PVin PramÃïaviniÓcaya÷ (aprakÃÓita÷) PVinè PramÃïaviniÓcayaÂÅkà (aprakÃÓita÷) PK PrameyakamalamÃrtaï¬a÷ (nirïayasÃgara presa, 1941) PVSV(pra-svo-)PramÃïavÃrttikasvopaj¤aÂÅkà (kitÃba mahala, ilÃhÃbÃda, 1943) PVè Manorathanandik­tà PramÃïavÃrtikaÂÅkà (J.B.O.R.S 1937) MV MahÃbhÃrata Vanaparva VN VÃdanyÃya (MahÃbodhi, SosÃyaÂÅ banÃrasa, 1936) VSÆ VaiÓe«ika SÆtra ÁV ÁlokavÃrttika KumÃrilak­tam (Madras University, 1940) SV SiddhiviniÓcaya÷ (aprakÃÓita÷ paæ- sukhalÃlajÅsaæghavÅsatka÷) HB Hetubindu÷ (G.O.S. No. 113, 1949) HBèù HetubinduÂÅkÃloka #<ÂippaïÃni |># 2,4. ## --- namaskÃraÓ lokakaraïe ca Ãk«epaparihÃrau dharmottarapradÅpoditanÅttidiÓà anugantavyau | ity anena hetubindutÅkÃloke (p­- 233) ayam evÃÓo nirdi«Âa÷ | 5,8. ## --- samyagj¤ÃnetyÃdivÃkyena prayojanaprayojanam adhihitam ity anyavÃkhyÃæ bhaÇgyà dÆ«ayitum Ãha --- samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhir iti |" --- TP 2; "samyagj¤ÃnetyÃdinà vinÅtadevavyÃkhyÃæ dÆ«ayati" --- NBè3. 12,12. ##tulanà --- TP 5. 14,5. ##tulanà --- NT 3. 16,1. ##avisaævÃdanÃrtho 'tra samyagj¤ÃnÃrtha÷ | na tu yadaviparÅtaæ tatsamyagj¤Ãnam iti | evaæ hi yogÃcÃramatanirÃkaraïena prakaraïaæ prav­ttaæ syÃt | tanmatena tu `sarvam Ãlambane bhrÃntaæ muktvà tÃthÃgata j¤Ãnam' | sautrÃntikapak«e 'pi pratyak«am evaikaæ samyagj¤Ãnaæ syÃt, nÃnumÃnam, svarpatibhÃse 'rtha 'thÃdhyavasÃyena prav­tte÷ | " --- TP 8 | pramÃïalak«aïe naiyÃyikÃnÃn anupapatty arthaæ dr«Âavyà NM 23. 16, 1. "##" --- atra naiyÃyikÃnÃm anupapattir yathà --- "ye tu bodhasyaivapramÃïatvamÃcak«ate lak«aïavicÃrata÷ ||" --- PV 1.8. "tasmÃt `anadhitÃrthavi«ayaæpramÃïam' ity api `andhigate svalak«aïe' iti viÓe«aïÅyam |" --- HB 53. atra $$ --- "anadhigatÃrthagant­tvaæ ca dhÃrÃvÃhikavij¤ÃnÃnÃm adhigatÃrthagocarÃïÃæ lokasiddhapramÃïabhÃvÃnÃæ pramÃïyaæ vihantÅti nÃdriyÃmÃhe |" ity Ãdi --- NBT 15. 19,4. "##" --- "g­hÅtagrahaïÃnno«Âaæ sÃæv­taæ |" --- PV I,5. 20,17. `##'--- "pramÃïyaæ vyavahÃreïa |" --- PV I,7. "sÃævyavahÃrikasya pramÃïasya lak«aïam saævyavahÃraÓ ca bhÃvibhÆtarÆpÃdik«aïÃnÃm ekatvena saævÃdavi«ayo 'navagÅta÷ sarvasya | sÃdhyasÃdhanayor ekavyaktadarÓane samastatajjÃtÅyatathÃtvavyavasthÃnaæ samvÃdam avadhÃrayanti vyavahartÃra÷ | tad anurodhÃt prÃmÃïyaæ vyavasthÃpyate | tattvatastu svasaævedanamÃtramaprav­ttiniv­ttikam |" --- PVV, 1,7. 23,2. `##' --- svalak«aïavicÃrata÷ | PV 1,8. "arthakiryÃyogyai«ayatvÃt tadarthinÃæ prav­tte÷ |" HB 53. 24,1. ##dra«Âavyaæ --- 19,1. 24,20. ##Óukle ÓaÇkhe pÅtaj¤Ãnaæ maïiprabhÃyÃæ ca maïij¤Ãnaæ gacchad v­k«Ãdij¤Ãnaæ ca sarvaæÓe pramÃïam i«Âaæ kaiÓicit --- etat saraæ samyagj¤Ãngrahasyaiva vyavacchedyam iti darÓayati --- TP 11. tathà [cÃ]cÃryaikadeÓÅyÃ÷ ÓuklaÓaÇkhe pÅtaj¤Ãnaæ bhrÃntam api samyagj¤Ãnam icchanti | NBèè 20. 28,1. ##etad anyo 'nyathà vyÃca«Âe --- arhtÃrahkiryÃnirbhÃsasya kÃraïagrahaïekathaæ grahaïamÃÓakitam? yÃvatà na tat kÃraïam arthÃvÃpter api tu tad rÆpam eva arthakriyà nirbhÃsate yasmÃt --- ity api vivektum aÓakyatvÃd asamÃdhÃnam eva |" TP 13. 29,8. ##sÃk«ÃtprÃptir iti kvacit pÃÂha÷ | sÃk«Ãd vyavadhÃnena prÃptyate 'rthakriyà yasmÃt tasmÃd arthÃt taddhetutvÃd arthakriyÃnirbhÃsam api j¤Ãnaæ prÃptir uktam upacÃrÃt | TP 13. 30,1 ## arthÃt `arthaÓabda÷ prayojanavacana÷ puru«asya artha÷ prayojanam' ity anyavyÃkhyà nirastà | TP 14 30,3 ##na copek«Ã 'nupÃdÃnatayà hÃnapak«e ni÷k«iptà | ahÃnatayodÃnapak«ani÷k«epaprasaÇgÃt | upÃdÃnaprayatnÃprasavahetutayà nopÃdÃnam iti cet | kim ayaæ hÃnprayatnam api prasÆte yato hÃnaæ syÃt | tasmÃt yà nobhayaprayatnaprasavahetu÷ "sopek«Ãbuddhis t­tÅyà lokaprasiddheti siddham"NBèT 67. 31, 20. ## heyo 'rtha ityÃdinà vinÅtad evasya vyÃkhyà dÆ«ità | tena hi evaæ vyÃkhyÃtam --- arthaÓabdena prayojanam ucyate --- NBèè 13. 31, 27. ##anena vinÅtadevavyÃkhyÃnaæ dÆ«ayati | --- NBèT 15. 34,6. ##pare«Ãæ ÂÅkÃk­tÃæ matapÃkartum Ãha mithyetyÃdi | NBèT 15 34, 29. NBèT 16. 35,9. ##pasiddhÃni pramÃïÃni vyavahÃraÓ ca tatk­ta÷ | pramÃïalak«aïÃsyoktau j¤Ãyate na prayojanam || NA 2. 35,3. NB 2. "mÃnaæ dvividhaæ vi«ayadvaividhyÃt |" PV 2,1. "na pratyak«aparok«ÃbhÃ" 36; NT 12 ca | 38, 1. ## --- tulanà --- NBèT 65. 38,26. ## --- tatrÃyaæ $$grantha÷ --- yat j¤Ãnam artharÆpÃdau viÓe«aïÃbhidhÃyakÃbhedopacÃreïÃvikalpakaæ tad ak«am ak«aæ prati varttata iti pratyak«am --- TSP ad TS 1237. 40, 3. ## --- anena $$ $<ÓÃntabhadra>$yor vyÃkhyà dÆ«ità | --- NBèè 16 40,4. NB 4 --- "pratyak«aæ kalanÃno¬haæ pratyak«eïaiva sidhyati | --- PV 2,123; 2, 174. vastuÓakyaiva netradhÅ÷ |" --- PV 2,185; TS 1214 ta÷ | "sÆtre anupÃttaæ j¤Ãnaæ lahbyate kuta iti ceducate | kalpanayà j¤Ãnasyaiva saæbandho d­«Âa÷, bhrÃntiÓ ca j¤Ãnadharma÷ | tasmÃt kalpanÃrahitam abhrÃntaæ ca j¤Ãnam evocyate | tad yathà savatsà dhenurÃÅyatÃm ity ukte na va¬avÃ''nÅyate kin tu godhenu÷ | evam ihÃpi kalpanayà bhrÃntyà ca j¤Ãnasyaiva saæbandho d­«Âa iti j¤Ãnam eva pratyak«am i«yate iti $$vyÃkhyÃnaæ sacoparihÃram asaægatam | --- TP 25; asya lak«aïasya nirÃsa÷ jayantena nyÃyam a¤jaryÃæ k­ta÷ |" NM 92; NBèT 88, 102. 41,11. ## --- pratyak«atvam anÆdyetyÃdi idhÅyate ity Ãdi vÃlya- brivatà pratyak«aæ saæj¤Ã, kalpnÃpo¬hetyÃdi saæj¤Åti --- aprasatutÃbhidhÃnaæ vipratipattinirÃkaraïe prak­te svecchayà saæj¤Ãkaraïe sati pratyak«aÓabdavÃcye vastuni parasyÃbhimate vipratipattir na nirÃk­tà syÃt | --- TP 19. anena lak«yalak«aïabhÃvaæ darÓayatà $$vyÃkhyÃna samj¤Ãsaæj¤isaæbaædharÆpaæ pratyuktam | --- NBèè 17. 41,13. ##--- yasvanayo÷ pradeÓÃntarasiddhayor anuvÃdaæ k­tvà pratyak«atvaæ vidhatte tenÃpi viparÅtaæ lak«yalak«aïavidhÃvÃkyamÃÓirtaæ syÃt | prasiddhaæ hi lak«aïam anÆdya lak«yam abhidhÅyate | ythà Óidhayà parivrÃjakateti | iha tu lak«yasyÃrthasÃk«ÃtkÃritvasyÃprasiddhatvÃt tad anuvÃdenÃprasiddhaæ lak«aïam eva vidhÅyate | yathà parivrÃjakaÓidhÃliÇgam iti | kiæ ca pradeÓÃntarÃsiddhe 'pratyak«ÃdhÃre katham anudyeyÃtÃm? Pratyak«ÃdhÃratve ca siddhe kiæ punar ihÃpÆrvaæ vidheyam iti avadhÅritam | --- TP 19. 42, 9. ##--- sa¤cita÷ samudÃya÷ sa sÃmÃnyaæ tatra cÃk«adhÅ÷ | sÃmÃnyabuddhiÓ cÃvaÓyaæ vikalpenÃnubadhyate --- ityÃdi --- PV 2, 194 ta÷ | 42, 19. ## --- "kim arthaæ viÓe«aïadvayopÃdÃnam? ucyate | taimirikaj¤ÃnavyavacchedÃrtham abhrÃntapadam, anumÃnanirÃsÃrtham itarat | na tvÃlambanani«aye 'nyathà yogÃcÃramatam amataæ syÃt | tanmatena sarve«Ãæ svÃlambena bhrÃntatvÃt | i«yate ca sautrÃntikayogÃdÃramatÃnusÃreïa prakaraïÃrambho yata÷ prÃmÃïyavi«aye 'visaævÃdakatvalak«aïam abhrÃntatvaæ dvÃbhyÃm abhyupagamyate | saty evam ÃnasyÃpi pratyak«atva prasaÇga÷ | tad api hi avisaævÃdakatvÃd abhrÃntam i«yate | ata÷ tannirÃkaraïÃrthaæ kalpanÃpo¬hagrahaïam iti anyavyÃkhyÃæ nirÃcikÅr«ur Ãha --- abhrÃntam ityÃdi |" --- TP 19. "nanu yad etat bhrÃntagrahaïaæ vipratipattinirÃkaraïÃrtham uktaæ tad ayukatam | samyagj¤ÃnatvÃd eva gacchad v­k«adaraÓanÃdi pramÃïaæ na bhavi«yati | na hi ya eva v­k«Ãdir d­Óyate sa eva prÃpyate iti visaævÃda eva | ata÷ kim abhrÃntagrahaïena etan niv­tty arthena? satyam etat | param etasminn abhrÃntagrahaïe sati viÓi«ÂasaævÃdÃnaæ pratyak«am iti gamyate anyathà yathÃnumÃnaæ saævÃdamÃtreïaivaq pramÃïam, evaæ pratyak«am api | ata eva v­ttikÃreïoktaæ tato hi prav­ttena v­k«amÃtramavÃpyate iti saævÃdakatvÃt samyagj¤Ãnaæ syÃd iti | iha và sÃrthakam abhrÃntagrahaïam | kecid $<ÃcÃryai>$kadeÓÅyÃ÷ --- `dvicandrÃdivij¤ÃnÃïÃæ mÃnasÅ bhrÃnti÷ nendriyajeti | tasyÃÓ ca kalpanÃpo¬hagraïenaiva nirÃsa÷ | tathà ca $$nÃmn$<ÃcÃryeïa>$ `kalpanÃpo¬haæ pratyak«am' iti lak«aïe 'bhrÃntagrahaïana k­tam iti' --- pratipannÃ÷ | te«Ãæ vipratipattinirÃkaraïÃya indriyajÃæ bhrÃntiæ lak«ayan abhrÃntaviÓe«aïam Ãha $$r ity anvadyam abhrÃntagrahaïamm |" --- NBèèM 15. "keÓoï¬kÃdivij¤Ãnaniv­ttyartham idam k­tam | abhrÃntagrahaïaæ tad dhi bhrÃntatvÃn ne«yate pramà || mÃnasa tad apÅty eke naitad indriyabhÃvata÷ | bhÃvÃt tadvik­tÃvasya vik­teÓ copalambhata÷ || sarpÃdibhrÃntivac cedam ana«Âepyak«aviplave | nivartteta manobhrÃnte÷ spa«Âaæ ca pratibhÃsanam ||" --- TS 1392-1394 || "abhrÃntamtrÃvi«amvÃditvena dra«tavyam | na tu yathÃvasthitÃlambanÃkÃratayà | anyathà hi yogÃcamatenÃlambanÃsiddher ubhayanayasamÃÓrayeïe«Âasya pratyak«alak«aïasyÃvyÃptà syÃt ||" --- TSP ad TS 1392. 43.8. ## --- "kà và virodho bahava÷ saæjÃtÃtoÓayÃ÷ p­thak | bhaveyu÷ kÃraïaæ buddher yadi nÃmendriyÃdivat ||" PV 2.223. 44.17. ## --- "yady evam abhrÃntatvaæ tadà $$matÃbhÃva÷ | na | vastutvenÃbhrÃntatvaæ lak«aïaæ nÃsty eva | kathaæ tarhi dvicandrÃdÅnÃæ pratyak«atà 'pÃkroyate 'nena? ucyate | samyagj¤ÃnaviÓe«aïavi«Âaæ pratyak«aÓabdavÃcyam artham anÆdya kalpanÃpo¬hatvaæ vidhÅyate | na ca dvicandrÃdij¤ÃnÃnÃm avisaævÃdakatvam stÅti nirÃsas te«Ãm | $$pak«e tu abhrÃntapadasya kim phalam? ucyate | $<ÃcÃrya>$deÓÅyà hi --- dvicandrÃder bhrÃntir mÃnasÅ | tasyÃÓ ca kalpanÃpo¬hpadenaiva nirÃsa÷ | ata ev$<ÃcÃryeïa>$ `kalpanÃpo¬haæ pratyak«aæ pratyak«eïaiva sidhyati [PV 1,123]' iti lak«aïen 'bhrÃntapadaæ nopÃttim iti --- pratipannÃ÷ | tÃn prati imÃæ vipratipattiæ nirÃkartum abhrÃntagrahaïaæ lak«aïaÓe«am Ãha $$ | ata eva ÂÅkÃkÃro 'pi kÅrttyabhiprÃyaæ paripÃlayan vipratipattinirÃsÃrtham evÃbhrÃntapadam Ãha | katham abhiprÃyaæ pÃlayan | ucyate | evaæ hi dvicandrÃdibhrÃntinirÃsÃrthaæ bhaved abhrÃntapadaæ yadi dvicandrÃdibhrÃntir indryajà bhavati nÃnyathÃ" --- TP 20. "etac ca lak«aïadvayam ityÃdinà padadvayena vipratipattinirÃsaæ darÓayatà $$vyÃkhyà padadvayakathanarÆpà dÆ«ità |" NBèè 15. nanÆktaæ yogacÃramatam asaæg­hÅtaæ syÃd iti | ucyate | $$ $$nusÃreïa lak«aïaæ k­tam iti ado«a÷ | $$matena tv abhrÃntagrahaïaæ na karttavyaæ saævÃdakasya samyagj¤Ãnasya prastutatvÃt ||" NBèè 19. 47, 9. NB 5 --- "jÃyante kalpanÃstra yatra Óabdo niceÓita÷ | tenecchÃta÷ pravartteran nek«eran bÃhyamak«ajÃ÷ ||" PV 2.176. 47, 10. ## --- "tena yad $$vyÃkhyà dÆ«ità |" --- NBèè 21. 47, 18. ##--- dra«Âavyaæ DhPr 71,5. 47, 24. ## --- "kÅd­ÓÅti svarÆpaparij¤ÃnaÓÆnyasyedaæ bhëitam | yad và sambhÃvayan p­cchati kalpanÃæ yato bhavya÷ kalpanÃ÷ santi | tathà hi --- indriyavij¤ÃnÃnÃæ vitarkavicÃracaitasikasamprayuktÃnÃm audÃryasÆk«matayà svavi«aye prav­ttir iti $$ kalpanÃ, vitarkavicÃrÃd audÃryasÆk«mate .. $$" --- TP 29. "tathà hi $$ indriyavij¤Ãnaæ vitarkavicÃracaitasikasamprayuktaæ kalpanÃm icchanti | $$matena ca tathÃgataj¤Ãnamadvayaæ muktvà sarvaj¤Ãnaæ grÃhyagrÃhakatvena vikalpitaæ kalpanà | jÃtyÃdisaæs­«Âaæ tu manoj¤Ãnaæ kapanety anye kalpayanti |" = NBèè 21. 50, 1. ##--- "anapek«itabÃhyÃrthà yojanà samayasm­te÷ |" PV 2.185. 50, 1. ## --- "utpannamÃtrasya hi bÃlakasya stanaæ d­«Âvà prÃgbhavÅyas tajjÃtÅyÃpek«itÃnubhavajanita÷ saæskÃra Ãvirasti | tataÓ ca smaraïaæ tato 'pek«itopÃyatÃnumÃnaæ tata÷ prav­ttis tata÷ tasyÃ÷ sÃmrthyaæ ||" ---NBèT 9. 51, 1. ##--- "pÆrvÃnubhÆtasmaraïÃt taddharmÃropaïÃd vinà | sa evÃyam iti j¤Ãnaæ nÃsti tac cÃk«ate kuta÷ ||" PV 2, 506. 52, 3. ## --- "tena ya $$ sÃmÃnyayor vÃcyavÃcakabhÃvamaÇgÅk­tya nirvikalpakatvam indriyayavij¤Ãnasya pratipÃditaæ tad dÆ«itam |" --- NBèè 23. 54, 1. DhPr 6 --- "trividhaæ kalpanÃj¤Ãnam ÃÓrayopaplavodbhavam |" PV 2, 288. 54, 26. ## --- dra«Âavyaæ 42. 55, 17. ## --- "nanv evam apy anarthakam yato 'nyathà na vibhramahetur ata÷ sÃmarthÃd ÃÓubhramaïaæ labhate | satyam | vyÃkhyÃtur ayam yatna÷ syÃt na ÓÃstrakÃrasya | ato 'kauÓalam eva ÓÃstrak­ta÷ syÃt |" --- TP 24. 56, 21. ## --- "cak«u÷ paÓyati rÆpÃïi sabhÃgaæ na tad ÃÓritaæ | vij¤Ãnaæ d­Óyate rÆpaæ na kilÃntaritaæ yata÷ |" --- AK 1, 43. TP 26; NBèèM 19. 57, 2 DhPr 9 --- "tasmÃd indriyavij¤ÃnÃnantarapratyayodbhava÷ | manonyam eva g­hïÃti vi«ayaæ nÃndhad­k tata÷ ||" PV 2, 243. 58, 5. ## --- apratirodhaÓaktike«u anÃdheyaviÓe«e«u k«aïike«u pratyaye«u parasparaæ ka÷ sahakÃrÃrtha÷? na vai sarvatrÃti ÓayotpÃdanaæ sahakriyà | kà tarhi? EkÃrthakaraïaæ yad bahÆnÃm api |" HB 58. 59, 20.## --- "iti bruvatÃvyÃkhyÃnam idaæ --- indriyaj¤Ãnena samanatarapratyajanitam ity anena vÃkyenÃndhabadhirÃdyabhÃvado«a÷ paraih­ta ity api nirastam |" TP 27. 61, 1. ## --- pÆrvÃnubhÆtagraheïe mÃnasasyÃpramÃïatà | ad­«ÂagrahaïendhÃder api syÃd arthanam ||" --- PV 2, 239. 62, 16. ## --- pa¤ca bÃhyà dvivij¤eyÃ÷ |" --- AK 1, 48. 62, 29. ##--- tad astÅti kuto 'dhigatam ityÃÓaÇkya vikalpodayÃd iti sÃdhanam ÃcÃryaj¤Ãnagarbheïoktam | apareïedaæ nÅlÃdir iti pravarttakam adhimuktilak«aïam | tad anyeïÃgamoktaæ sambhÃvyate --- ity uktaæ tad e«Ãæ pÆrvapak«asamÃdhir abhidhÅyate ||" TP 27. "tad etad $$ Ãgamasiddhaæ darÓayatà ÃcÃryaj¤Ãnagarbhaprabh­tÅnÃæ mÃnasasidhaye yat pramÃïam upanyastaæ vikalpodayÃd iti tad bhaÇgyÃvadhÃraïÃd eva dÆ«itam |" NBèè 30. 64, 2. DhPr 10. --- "aÓakyasam ayo hy Ãtmà rÃgÃdÅnÃm ananyabhÃk | te«Ãm ata÷ svasaæ vitir nÃbhijalpÃnu«aÇgiïÅ ||" PV 2, 249. "athÃtmarÆpaæ no vetti pararÆpasya vit katham?" PV 2, 444. 68, 5. ## --- "$$syÃlayavij¤ÃnÃbhÃvo 'bhimata ity Ãha nÃstÅti |" --- TP 39. 68, 9. #<$$># --- PV 1, 34, 36, 122-287. 68, 3. ## --- "na viklpÃnubaddhasyÃsti sphuÂÃrthÃv abhÃsità ||" PV 2, 283. 70, 6. ## --- mÃnaæ dvividhaæ vi«ayad vaividhyÃt Óakty aÓaktitata÷ | arthakriyÃyÃæ keÓÃdinÃrtho 'narthÃdhimo || sad­ÓÃsad­ÓatvÃc ca vi«ayÃvi«ayatvata÷ | ÓabdasyÃnyanimittÃnÃæ bhÃve dhÅ sadasattvata÷ || arthakriyÃsarmarthaæ yat tad atra paramÃrthasat | anyat samv­tisat proktaæ te svasÃmÃnyalak«aïe ||" PV 2, 1 --- 3; NBèT 12-13. 71, 1. ##--- "bhinnakÃlaæ kathaæ grÃhyam iti ced grÃhyatÃæ vidu÷ | hetutvam eva yuktij¤Ã j¤ÃnÃkÃrÃrpaïak«amam || kÃryaæ hy anekahetutve 'py anukurvad udeti yat | tat tenÃpy atra tadrÆpaæ g­hÅtam iti cocyate ||" PV 2, 247-248; "hetubhÃvÃd ­te nÃnyà grÃhyatà nÃma kÃcana | tatra buddhir yadÃkÃrà tasyÃs tad grÃhyam ucyate ||" PV 2, 224. 74, 2. NB 13 --- "yathoktaviparÅtaæ yat tat svalak«aïam i«yate |" --- PV 2, 51. "idaæ ca vaiparÅtyam --- anabhidheyatvam, tattvÃnyatvÃbhyÃæ vÃcyatvam, asadarthapratyayÃviÓi«ÂapratibhÃsavi«ayatvam, asÃdhÃraïatvam, asÃdhÃraïatvam, saÇketasmaraïÃnapek«apratipattikatvam, anyarÆpaviviktasvarÆpratibhÃsavattvaæ, arthakriyÃk«amatvaæ ca |" PVè 1, 51. "buddhir yatrÃrthasÃmarthyÃd anvayavyatirekiïÅ | tasya svatantraæ grahaïamato 'nyad vastvatÅndriyam ||" PV 2, 59. 74, 17. ## --- "sarveïa rÆpeïa vastuno 'bhÃvo'sannidhÃnam iti --- anyavyÃkhyà apÃstà |" "yat punar yogyadeÓe bhÃvÃbhÃbhÃbhyÃm --- iti $<ÓÃntabhadra>$vyÃkhyÃnaæ tad bhadrakam eva |" --- TP 35. 75, 3. NB 14-15 --- "arthakriyÃsamarthaæ yat tad atra parÃrthasat | anyat saæv­tisat proktaæ te svasÃmÃnyalak«aïe ||" --- PV 2, 3. "sa pÃramÃrthiko bhÃvo ya evÃrthakriyÃk«ama÷ ||" --- PV 3, 165 | "meyaæ tv ekaæ svalak«aïam || tasmÃd arthakriyÃsiddhe÷ sadasattÃvicÃraïÃt | tasya svapararÆpÃbhyÃæ gater meyadvayaæ matam ||" PV 2, 53-54. 77, 7. NB 16 --- "sarvatra samrÆpatvÃt tadvyÃv­ttisamÃrÓrayÃt || na tadastv abhidheyatvÃt sÃphalyà ak«asaæhate÷ |" --- PV 2, 10-11. 78, 20. ## --- "abhiprÃyÃvisaævÃdÃd api bhrÃnte÷ pramÃïatà | gatir apy anyathà d­«Âà pak«aÓ cÃyaæ k­tottara÷ || maïipratÅpaprabhayormaïibuddhyÃbhidhÃvato÷ | mithyÃj¤ÃnÃviÓe«e 'pi viÓe«o 'rthakriyÃæ prati || yathà tathà 'yathÃrthatvepy anumÃnatadÃbhayo÷ | arthakriyÃnurodhena pramÃïatvayavasthitam ||" --- PV 2, 56-58. 78, 21. `ity atrÃpi' --- dra«Âavyaæ DhPr 51, 1. 79, 2. NB 18 --- "pramÃïaphalayor abhedaæ nirÃkurvato naiyÃyikasya yuktyarthaæ dra«Âavyà --- " NM 70. 79, 11. #<`purastÃt'># --- dra«Âavyaæ 17-18. 81, 2. NB 20 --- "vi«ayÃkÃrabhedÃc ca dhiyo 'dhigamabhedata÷ | bhÃvÃd evÃsya tadbhÃve svarÆpasya svato gati÷ ||" PV 1, 6. "tatrÃnubhavamÃtreïa j¤Ãnasya sad­ÓÃtmana÷ | bhÃvyantenÃtmanà yena pratikarma vibhajyate || arthena ghaÂayatyenÃæ na hi muktvÃrtharÆpatÃm | anya÷ svabhedÃj j¤Ãnasya bhedako 'pi katha¤cana || tasmÃt prameyÃdhigate÷ sÃdhanaæ meyarÆpatà | sÃdhane 'nyatra tatkarma asambandho na prasidhyati || sà ca tasyÃtmabhÆtaiva tena nÃrthÃntaraæ phalam | dadhÃnaæ tac ca tÃmÃtmanyarthÃdhigamanÃtmanà ||" --- PV 2, 302, 305, 306, 307. 81, 8. NB 21 --- tasmÃd yato asya Ãtma-bhedo asya adhigatir ity ayam | kriyÃyÃ÷ karma-niyama÷ siddhà sà tat-prasÃdhanà PV 3, 304. 82, 4. ##--- sarvasÃmÃnyahetutvÃd ak«ÃïÃm asti na Åd­Óam | tadbhede api hy abhinnasya tasya idam iti tat kuta÷ || PV 3, 312. sarvam eva hi vij¤Ãnaæ vi«ayebhya÷ samudbhavat | tadanyasya api hetutve kathaæ syÃd vi«ayaÃk­ti÷ || yathà eva ÃhÃrakÃlaÃder hetutve apatyajanmani | pitros tad ekasya ÃkÃraæ dhatte na anyasya kasyacit || PV 3, 368-369. 82, 8. ##---dhiyo aæÓayo÷ | tad-vyavasthÃ-ÃÓrayatvena sÃdhya-sÃdhana-saæsthiti÷ ||PV 215 . kriyÃ-karaïayor aikya-virodha iti ced asat | dharma-bheda-abhyupagamÃd vastv-abhinnam iti i«yate || || PV 218 . 87, 3. NB 1-3 "--- svaparÃrthavibhÃgena tv anmÃnaæ dvidha«yate | svÃrthaæ trirÆpato liÇgÃdanam eyÃrthadarÓanam ||" TS 1362. 89, 1. NB 3 --- "tasya ad­«Âa-Ãtma-rÆpasya gater anyo artha-ÃÓraya÷ | tad-ÃÓrayeïa sambandhÅ yadi syÃd gamakas tadà || gamaka-anuga-sÃmÃnya-rÆpeïa eva tadà gati÷ | tasmÃt sarva÷ parok«o artho viÓe«eïa na gamyate || yà ca sambandhino dharmÃd gatir dharmiïi jÃyate | sà anumÃnaæ parok«ÃïÃm ekaæ tena eva sÃdhanam ||" PV 60-62. 89, 13. ## --- "nanv evaæ pratyak«asyÃpi dvaividhyaæ kiæ na kathyate? Ucyate | tad adhigatasya svalak«aïasya nirde«Âum aÓakyatvÃt ||" TP 13. 89, 14. ## --- NV 11, 12. 90, 16. ## ---HBèù 258-259. 90, 24. ## --- "nanu kim anayà ka«Âakalpanayà pramÃïaæ ca phalaæ ca pramÃïaphale tayor vyavasthety evaæ vigraha÷ kin na kriyate | udyate | phalaÓabdasyÃlpÃctratvÃt pÆrvanipÃta÷ syÃt |" TP 14. 91, 7. NB 5 --- anvayo vyatireko và sattvaæ và sÃdhyadharmiïi | tanniÓcayaphalair j¤Ãnai÷ sidhyanti yadi sÃdhanam || PV 3, 290. 91, 24. ## --- naiyÃyikasammataæ heto÷ pa¤calak«aïÃnÃæ vivaraïaæ --- NM 110 ÃdiÓu dra«Âavyam | 92, 29. ##--- dra«Âavyam DhPr 193. 96, 6. NB 6 --- "pak«o dharmÅ, avayave samudÃyopacÃrÃt ||" HB 52,PVSV 12. 96, 30. ## --- DhPr 142. 97, 1. ##--- "na tu yathoktaæ ÓÃntabhadreïa --- `atra sÃdhyasÃdhanacintÃyÃm, ÃcÃryÅye và darÓanen dharmÅ naumeya÷' iti | yato 'tra sÃdhyasÃdhanacintÃyÃm dharmyanumeya iti na i¤canÃryaæ pu«ïÃti | dvitÅye 'pi pak«e na hi ÃcÃryÅye eva darÓane dharmÅ anumeyo vyavasthita÷, yato 'nyatrÃpi darÓane dharmyanumeya÷ |" TP 53. 100, 3. NB 10-11 --- pak«adharmas tadaæÓena vyÃpto hetus tridhà eva sa÷ | avinÃbhÃvaniyamÃd hetvÃbhÃsÃs tato apare || PVSV 3, 1.HB 52. etal-lak«aïas tridhà eva so hetus triprakÃra eva | svabhÃva÷, kÃryam anupalabdhiÓ ca iti | HB 54. VN 3, PVSV 20. 100, 15. ## saæyogy-Ãdi«u ye«v asti pratibandho na tÃd­Óam | na te hetava ity uktaæ vyabhicÃrasya sambhavÃt || PV 4, 203. 101, 2. NB 12. --- d­Óyasya darÓanÃbhÃvakÃraïÃsaæbhave sati | bhÃvasya anupalabdhasya bhÃvÃbhÃva÷ pratÅyate || PV 3, 202-203. "abhÃve ca upalabdhilak«aïaprÃptasya anupalabdhir ity" HB 54. upalabdhilak«aïaprÃptasya anupalabdhir abhÃvasya abhÃvavyavahÃrasya và hetu÷ --- HB. 64. 101, 13. ##yatra yasminn upalabhyamÃne niyamena yasyopalabdhi÷ sa tatsaæs­«Âa÷, ekaj¤ÃnasaæsargÃt | tayo÷ sator naikarÆpaniyatà pratipatti÷, asambhavÃt |" HB 65. 101, 16. ##dra«Âavyaæ DhPr 119, 16. 102, 6 ##uktam atra yathà paryudÃsav­ttyà apek«Ãto tadvivikto 'rthasytaj j¤Ãnaæ và 'bhÃvo 'nupalabdhiÓ cocyata iti | na prati«edhamÃtram, tasya sÃdhanaasiddher abhÃvavyavahÃraasiddhi prasaÇgÃt |" HB 65. 103, 2. NB 13 --- "svabhÃve svanimitte và d­Óye darÓanahetu«u | anye«u satsvad­Óye ca sattà và tadvata÷ katham ||" PV 2, 72. 103,15. #<$<ÅÓvarasena>$># --- svabhÃve svanimitte và d­Óye darÓanahetu«u | anye«u satsvad­Óye ca sattà và tadvata÷ katham || HB 65. 103, 3. NB 15-17. --- "yata÷ kadÃcit siddhà asya pratÅtir vastuna÷ kvacit | tad avaÓyaæ tato jÃtaæ tat svabhÃvo api và bhavet || svanimittaæ svabhÃvaæ và vinà na arthasya sambhava÷ | yac ca rÆpaæ tayor d­«Âaæ tad eva anyatra lak«aïam ||" PV 2,70-71."tatra sÃdhana-dharma-bhÃva-mÃtra-anvayini sÃdhya-dharme svabhÃvo hetu÷." --- HB 55. "arthÃntare gamye kÃryaæ hetu÷" --- HB 63. 108, 3. ##prati«edhas tu sarvatra sÃdhyate anupalambhata÷ | siddhiæ pramÃïair vadatÃm arthÃd eva viparyayÃt" PV 3, 85; PVSV 22. 108, 12. #<$$sya --- >#VN 65. 108, 17. #<$$s tu --- >#pramÃïapa¤cakaæ yatra vasturÆpe na jÃyate | vastusattÃvabodhÃrthaæ tatrÃbhÃvapramÃïatà || vastvasaÇkarasiddhiÓ ca tatprÃmÃïyasamÃÓrayà | k«Åre dadhyÃdi yan nÃsti prÃgabhÃva÷ sa ucyate || pratyak«Ãder anutpatti÷ pramÃïÃbhÃva ucyate | sÃtmana÷ pariïÃmo và vij¤Ãnaæ vÃkyavastuni || ÁV abhÃva- 1, 2, 11. 108, 25. ##dr«Âavyaæ $$gataæ $$prakaraïam, 63, 16. 109, 8. NB 19. --- "tasmÃt svabhÃvapratibandhÃd eva hetu÷ sÃdhyaæ gamayati | sa ca taddhÃvala«aïas tad utpattilak«aïo và avinÃbhÃvÃkhya÷ |" PVSV 76. 110, 23. ##atra svabhÃvasya pratibandha iti «a«ÂhÅsamÃsena svabhÃvaheto÷ saÇgraha÷ | svabhÃvae pratibandha iti naenÃpi saptamÅsamÃsena kÃryahetor ity anyavyÃkhÃnam asaÇgatam ÃlocyÃha kÃraïa ityÃdi |#<" >#TP 66. 111, 6. NB 21 --- "pak«adharmas tadaæÓena vyÃpto heto÷ |" PV 2. 1. 113, 2. NB 22 --- "kÃryakÃraïabhÃvÃd và svabhÃvÃd và niyÃmakÃt | avinÃbhÃvaniyamo 'darÓanÃnn na darÓanÃt ||" PV 33, 30; 2, 70. "asya matasya nirÃkaraïÃrthaæ" dra«ÂavyÃNBèT 105 ca. 113, 6. ##PVSV, 348. 115, 8. ##dra«Âavyà NM 117. 115, 24. ##ekasÃmagryadhÅnasya rÆpÃder asato gati÷ |hetudharmÃnumÃnena dhÆmendhanavikÃravat || PV 3, 8. 115, 32 ## --- "etena pipÅlikotsaraïamatsyodvarttanÃdinà var«ady anumÃnam apy uktam |" PVSV 50. 116, 3. NB 24. --- "yà kÃcidbhÃvavi«ayà 'numitir dvividhaiva sà || svasÃdhye kÃryabhÃvÃbhyÃm |" PV 3, 196, 197. 117, 2. NB 27. --- "ÓÃstrÃdhikÃrÃsaæbaddhà bahavo arthà atÅndriyÃ÷ | aliÇgÃÓ ca kathaæ te«Ãm abhÃvo anupalabdhita÷ ||" PV 3, 198-199. 119, 5. ## tasmÃd anupalambho ayaæ svayaæ pratyak«ato gata÷ | sva-mÃtra-v­tter gamakas tad-abhÃva-vyavasthite÷ || PV 4, 274. 123, 4. ## --- so 'nyabhÃva÷ pratyak«alak«aïena anupalambhena siddho mƬha-pratipattÃv abhÃvavyavahÃraæ sÃdhayed ity sucarcitam eva | --- HB 68. 124, 2. ##"seyam anupalabdhis tridhà --- siddhe kÃryakÃraïabhÃve bhÃvasya kÃraïasya anupalabdhir vyÃpyavyÃpakabhÃva-siddhau siddhÃbhÃvasya vyÃpakasya anupalabdhi÷ svabhÃvÃnupalabdhiÓ ca |" --- HB 68;viruddhakÃryayo÷ siddhir asiddhir hetubhÃvayo÷ | d­ÓyÃtmanor abhÃvÃrthÃnupalabdhiÓ caturvidhà || --- PV 3, 3;20.7 iti iyaæ trividhà apy uktÃnupalabdhir anekadhà | 20.8 tat tadviruddhÃdyagatigatibhedaprayogata÷ || --- PV 3, 29. 124, 9. NB 39 --- PV 3, 202. svabhÃvÃsidhyà yathà nÃtra dhÆmo 'nupalabdher iti --- PVSV 40. 124, 24. #<«o¬aÓaprakÃreti># --- TBh 16. 125, 17. ##dra«Âagye NB 2, 42-43. 128, 6. ## i«Âaæ viruddhakÃrye api deÓakÃlÃdyapek«aïam | anyathà vyabhicÃri syÃd bhasmà iva aÓÅtasÃdhane || PV 3, 5. 129, 1. NB 33 --- etena vyÃpakasvabhÃvÃsiddhir uktà yathà nÃtra ÓiæÓapÃv­k«ÃbhÃvÃt || --- PVSV 40. 129, 10. NB 34 --- viruddhasya ca bhÃvasya bhÃve tadbhÃvabÃdhanÃt | tadviruddhopalabdhau syÃd asattÃyà viniÓcaya÷ || PV 3, 203-4, PVSV 39. 129, 15. ##dra«Âavyam DhPr 112, 3. 130, 3. NB 35 --- viruddhakÃryasiddhyà hi yathà na ÓÅtasyparÓo dhÆmÃt | --- PVSV 39. 131, 7. NB 36 --- sÃpek«ÃïÃæ hi bhÃbÃnÃæ nÃvaÓyambhÃvatek«yate | --- PV 3, 193. 135, 1. NB 38 --- etena vyÃpakavirddhasiddhir uktà veditavyà --- yathà --- nÃtra tu«ÃrasparÓa÷ vahne÷ | PVSV 39. 135, 9. NB 39 --- hetvasiddhyà yathà nÃtra dhÆmo vahanyabhÃvÃd iti | --- PVSV 40. 137, 1. NB 40 --- nimittayor virodhe gamikà ca kÃraïÃnupalabdhi÷ yathà nÃsya puæso romahar«ÃdiviÓe«Ã÷, saænihitadahanaviÓe«atvÃt | PVSV 41. 138, 24. #<ÓÃntabhadreïa --- >#TP 57. 141, 5. NB 43 --- etena tad-viruddha-artha-kÃrya-uktir upavarïità | prayoga÷ kevalaæ bhinna÷ sarvatra artho na bhidyate || PV 2,90. 144, 4. NB 45 --- sarvatrÃpi abhÃvasÃdhanyÃmanupalabdhe÷ d­ÓyÃtmanÃæ te«Ãæ --- PVSV 40. 145, 22. `prÃg eva' dra«Âavyam S. 126, 1. 150, 2. NB 1 --- Óaktasya sÆcakaæ hetuvaco 'Óaktam api svayam || PV 4, 17. 151, 9. NB 3. --- dvividho hi prayoga÷ sÃdharmyÃn eva vaidharmyÃn ca | yad anye anvayÅ vyatirekÅ ca ity Ãhu÷ | nÃnayor anyatra prayogabhedÃd arthata÷ kaÓcid api bhedo | sÃdharmyeïÃpi prayoge 'rthÃd vaidharmyagati÷, asati tasmin sÃdhyatetvor anayÃbhÃvÃt | --- PVSV 358. 151, 17. ##HBèù 205. 152, 16. NB 6-7 ---tasmÃd anvaya-vyatirekayor yathÃ-lak«aïam eko api prayukto dvitÅyam Ãk«ipati iti nÃnayor arthata÷ kaÓcid bhedo 'nyatra prayogÃt | --- HB 56. 153, 6. ##dra«Âavyam S. 159. 156, 6. NB 9. yathà xyat sat tat sarvaæ k«ïikam, yathà ghaÂÃdaya÷ | saæÓ ca Óabda÷ | HB 55. 156, 21. #<$$># ---VN 21ff. 157, 6. NB 10. --- kvacit svabhÃvabhÆtadarmaparigrahadvÃreïa yathà tatraivotpatti÷ --- PVSV 149. 158, 2,. NB 11. --- upÃdhibhedÃpek«o và svabhÃva÷ kevalo athavà | ucyate sÃdhyasiddhyarthaæ nÃÓe kÃryatvasattvavat || PV 3, 185-186. 159, 3. NB 12. --- svabhÃvani«pattau apek«ita vyÃpÃrabhÃvo hi k­taka÷ | teneyaæ k­takaÓruti÷ svabhÃvÃbhidhÃyiny api paropÃdhim enam Ãk«ipati || PVSV 348. 159, 12. NB 13. --- etena pratyayabhedabheditvÃdayo vyÃkhyÃtÃ÷ | PVSV 348. 160, 8. NB 15. --- sidhi÷ svabhÃvo gamako vyÃpakas tasya niÓcita÷ | siddha÷ svabhÃvaniyata÷ svaniv­ttau nivartaaka÷ || PV 3, 191-2, PVSV 357. 161, 22. atra luptaÂÅkÃÓÓo $$nibandhanato j¤eya÷ | tad yathà --- "amum evÃrthaæ ## ityÃdinà viÓadayati | ##ti sÃmÃnyena sm­tasyÃrthasya viÓe«e yojane sati | ##ti sÃmÃnyasmaraïasya liÇgaj¤Ãne viÓi«Âasmaraïasya ca naumÃnaj¤Ãne sati ##uktyà sambhÃvyata ity Ãha | ki¤ ca niÓcayasmaraïaj¤Ãne ÓabdÃnÃm ekÃrthatà 'vaseyà j¤ÃnopÃdhiliÇgadharmÃpek«ayà liÇgadharmo j¤ÃnopÃdhir yasmÃd etai÷ pratipÃdyanta iti | ##ti | ## kÃraïena sÃdhyÃvinÃbhÃvitvaniÓcayanam eva pratipÃdakatvatvavyÃpÃra÷ ##hetunà | ##ti anyasmin sÃdhyadharma ity ##iti vÃrttikak­tà mÆlÃcÃryeïa và niÓcitapadaæ kurvatà | yad và evam uktaæ bhavatÅti Óe«a÷ | kasmÃd asmÃropita eva dharmiïo bhede 'pi dharmayor bhedo na syÃt --- ity Ãha --- ##ti | yasmÃn niÓciyÃrƬhe niÓi«Âavikalpaj¤ÃnapratibhÃsini rÆpe sÃdhyasÃdhanayornÃnÃtvam | yadi nÃmaivaæ syÃt tathÃpi samÃropito bheda÷ katham ity Ãha --- ##ti | ##smÃd ##smÃc ca vijÃtÅyÃd ## vyavaccheda÷, tat ##bhedena ## | atra ##÷ tasmÃdarthe | tasmÃd ##tathà ## api | etad uktaæ bhavati --- yadi k­takatvÃnityatvÃdÅnÃæ tÃdÃtmyasambandho ne«yate tadà taddhruvabhÃvitvaæ nÃÓasya na syÃt dharmiïo 'bhinnatve mitho 'py abhinnatvaæ dharmayo÷ | na ca dharmiïa÷ sakÃÓÃd bheda ityÃdikam anyatra pratipÃditam iti neha pratanyate |" TP 101. 169, 3. NB 30. --- "na hi atatsvabhÃvasya bhÃve ekÃntenÃnyasya bhÃva÷, tanniv­ttau và niv­tti÷ | " HB 56. 172, 6. NB 34. --- "pak«adharmasambandhavacanamÃtrasÃmarthyÃd eva pratij¤Ãrthasya pratÅte÷ na pratij¤ÃyÃ÷ prayoga upadarÓita÷ |" ityÃdi HB 55. "tat pak«a-vacanaæ vaktur abhiprÃya-nivedane | pramÃïaæ saæÓaya-utpatte÷ tata÷ sÃk«Ãn na sÃdhanam || sÃdhyasya eva abhidhÃnena pÃraæparyeïa na apy alam |" PV 4, 16-17ab. | prak«aprayogasamarthanÃrthaæ dra«$<Â>$avyà NM 571. 172, 16. ## "avaÓyam eva na nirdiÓya iti bhaïatà na hy ayaæ niyamo yad avaÓyaæ pak«o nirdiÓya÷ ity anyavyÃkhyopahasiteti yato 'smin vyÃkhyÃne pÃk«ita÷ pak«anirdeÓo 'numata evga | sa cÃyukta ity uktaæ vak«yati ca" TP 106. 178, 18. #<$$># --- VN 65. 176, 8. ##"gamyÃrthatve 'pi sÃdhyokterasaæmohÃya lak«aïam |" --- PV 4, 28. 176, 10. ##"vipratipattinirÃkaraïÃrtham iti bruvatÃ'nyavyÃkhyà --- `etac ca niyatapadÃrthakathÃyÃæ dra«Âavyam, prapa¤cakathÃyÃæ tu pak«anirddeÓe 'pi na kaÓicd do«a÷' ity ÃdyapÃstà |" TP 107. 176, 12. NB 39. #<--- >#asiddhÃsÃdhanÃrthoktavÃdyabhyupagamagraha÷ | anukto api icchayà vyÃpta÷ sÃdhya ÃtmÃrthavan mata÷ || PV 4, 29. 178, 9. NB 44. --- ekasya dharmiïa÷ ÓÃstre nÃnÃdharmasthitÃv api | sÃdhya÷ syÃd Ãtmanà eva i«Âa ity upÃttà svayaæÓruti÷ || PV 4, 44. 179, 4. ## --- uktayo÷ sÃdhanatvena no ced Åpsita-vÃdata÷ | nyÃya-prÃptaæ na sÃdhyatvaæ vacanÃd vinivartate || PV 4, 70. 179, 11. NB 45 --- viÓe«as tadvyapek«Ãta÷ kathito dharmadharmiïo÷ | anuktÃv api vächÃyà bhavet prakaraïÃd gati÷ || PV 4, 39; 29. 182, 1. NB 48. --- ani«iddha÷ pramÃïÃbhyÃæ sa ca upagama i«yate | sandigdhe hetu-vacanÃd vyasto hetor anÃÓraya÷ || PV 4, 91; anumÃnasya bhedena sà bÃdhà uktà caturvidhà | tatra abhyupÃya÷ kÃrya-aÇgaæ svabhÃva-aÇgaæ jagat sthiti÷ || PV 4, 91; NP 2. "ye caite pak«aviruddhatÃdÃya÷ pak«ado«Ã ye ca vak«yamÃïÃ÷ sÃdhanavikalatvÃdayo d­«ÂÃntado«Ãs te vastushtityà sarve hetudo«Ã eva | prapa¤camÃtraæ tu pak«ad­«ÂÃntado«avarïanam | dd­«ÂÃntadu«Âatyayà ca hetor eva lak«aïamanvayavyatirekayor anyatarad hÅyata iti sarve ca te hetudo«Ã eva --- ata eva ca ÓÃstre 'smin muninà tattvadarÓinà | pak«ÃbhÃsÃdayo noktà hetv ÃbhÃs tu darÓitÃ÷ |" NM 572. 183, 4. NB 59. --- arthe«v aprati«iddhatvÃt puru«a-icchÃ-anurodhina÷ | i«Âa-Óabda-abhidheyatvasya Ãpto atra ak«ata-vÃg jana÷ || ukta÷ prasiddha-Óabdena dharmas tad vyavahÃraja÷ | pratyak«a-Ãdim iti mÃna-Óruty-Ãropeïa sÆcita÷ || PV 4, 109-110; candratÃæ ÓaÓino anicchan kÃæ pratÅtiæ sa vächati | iti taæ praty ad­«ÂÃntaæ tad-asÃdhÃraïaæ matam || PV 120. 186, 6. ##anye tv iti $<ÓÃntabhadrÃ>$daya÷ --- TP 111. 188, 16. ## NP 3. 197, 6. NB 69. ---vipak«e ad­«ÂimÃtreïa kÃryasÃmÃnyadarÓanÃt | hetuj¤Ãnaæ pramÃïÃbhaæ vacanÃd rÃgitÃdivat || PV 3, 11. 198, 3. NB 71. --- na ca adarÓanamÃtreïa vipak«e avyabhicÃrità |saæbhÃvyavyabhicÃratvÃt sthÃlÅtaï¬ulapÃkavat || yasya adarÓanamÃtreïa vyatireka÷ pradarÓyate | tasya saæÓayahetutvÃc Óe«avat tad udÃh­tam || PV 3, 12-13. 198, 17. NB 73. --- "aparyantakÃraïasya bhavato 'nyabhÃve 'bhÃvÃd virodhagati÷ |" --- PVSV 35. 202, 1. ##"atraivaæ manyante $<ÓÃntabhadrÃ>$daya÷ --- vÃtÃdiÓÅtak«aïÃnÃmasatÃæ satÃæ và virodha÷ syÃt | na tÃvadasato 'nutpattikena saha virodhagati÷ | .. nÃpi ye«Ãæ sattvaæ te«Ãæ k«aïikatvenaiva niv­tte÷ nirvatakÃbhÃt | kiæ cÃyaæ virodha dvi«Âha i«yate | sa kathaæ ghaÂate | viruddhayor ekasmibn api k«aïe sahasthite sasthÃne và 'viruddhataiva ghaÂapaÂayor iva syÃt | ity avÃstava evÃyam ata evÃha virodhagatir iti virodhavyabahÃra iti |" TP 118. 203, 7. NB 75. --- "anyonyopalambhiparihÃreïa sthitilak«Ãïatà và virodho nityÃnityavad |" PVSV 36. 207, 8. NB 76. --- ukty-Ãde÷ sarvavit pretya-bhÃva-Ãdi-prati«edha-vat | atÅndriyÃïÃm arthÃnÃæ virodhasya aprasiddhita÷ || PV 2, 92. 209, 8. NB 78. "na hi calanacanÃdi rÃgÃdikÃryam, vaktukÃmatà | saiva rÃga it cet | i«ÂatvÃn na kiæcid bÃdhitaæ | rÃgaæ hi nityasukhÃtmÃtmÅyadarÓanÃbhinive«Ãk«iptaæ sÃsravadharmavi«ayaæ Ãhu÷ | na evaæ karuïÃdaya÷ | anyÃpi saæbhavÃd --- iti nivedayi«yÃma÷ | yathà rakto bravÅti tathà virakto api | evaæ na vacanamÃtrÃt na api viÓe«Ãt pratipatti÷ | abhiprÃyasya durbodhatvÃt | vyavahÃrasaækareïa sarve«Ãæ vyabhicÃrÃt | prayojanÃbhÃve avacanam iti cet | na | parÃrthatvÃt vyavahÃrasya | na yukto vÅtarÃgatvÃd iti cet | na | karuïà api v­tte÷ | saiva karÆïà rÃga iti cet | i«Âam | aviparyÃsasamudbhavÃd ado«a÷ karuïà asaty apy Ãtmagrahe du÷khaviÓe«adarÓanamÃtreïa abhyÃsabalotpÃdità | tathà hi | maitryÃdaya÷ sattvadharmÃdyÃlambanà i«yante | etÃÓ ca sajÃtÅyÃbhyÃsav­ttayo na rÃgÃpek«iïya÷ | naivaæ rÃgÃdaya÷, viparyÃsÃbhÃve abhÃvÃt | kÃruïikasya ni«phala Ãrambho aviparyÃsÃd iti cet | na | parÃrthasyaiva phalatvena i«ÂatvÃt | sarvathà abhÆtÃsamÃropÃn nirdo«a÷ | tadanyena vÅtarÃgasya do«avattvasÃdhane na kiæcid ani«Âam | vaktary Ãtmani rÃgÃdidarÓanÃd --- anyatra tadanumÃne hi atiprasaÇga÷ | vyabhicÃrÃt | ananyÃnumÃne ihÃvyabhicÃra iti ko niÓcaya÷? PVSV 51. 211, 12. NB 86. "ananvayo 'pi d­«ÂÃnte do«as tasya yathoditam | Ãtmà paraÓcet so 'siddha iti tatre«ÂaghÃtavat ||" PV 4, 32; "yathoditam ÃcÃrya## --- parÃrthÃÓ cak«urÃdaya ity atra paraÓ ced Ãtmà vivak«ita÷ so 'siddhau d­«ÂÃnta iti | tatrÃnvaye sati i«ÂavighÃtavat sÃdhanam, i«ÂÃtmÃrthatvaviparyayeïÃnvayÃt tatsÃdhakatvÃt |"PVè 4, 32. 214, 8. NB 95. ---ayam evaæ na và ity anyado«Ãnirdo«atà api và |durlabhatvÃt pramÃïÃnÃæ durbodhà ity apare vidu÷ || PV 3, 219. 214, 16. NB 97. --- "prÃïa-Ãdy-abhÃvo nairÃtmya-vyÃptÅ iti vinivartane | Ãtmano vinivarteta prÃïa-Ãdir yadi tac ca na ||" PV 4, 208. 228, 8. #<$$ --- ">#$$ti $$ kilÃyaæ pÃka÷ pÅlÆnÃæ paramÃïÆnÃm iti manyate ata÷ pÅluka ukta÷ |" 254, 2. NB 137-138 --- asÃdhanÃÇgavacanam ado«odbhÃva naæ dvayo÷ | nigrahasthÃnam anyat tu na yuktam iti ne«yate || VN 2; NBèT 492; NM 639; PM 671.