Durvekamisra (c. 1100):
Dharmottarapradipa (subcommentary on Dharmottara's Nyayabindutika
on Dharmakirti's Nyayabindu)
Based on the ed. by Dalsukhbai Malvania,
Patna : Kashiprasad Jayaswal Research Institute 1971
(Tibetan Sanskrit Works, 2)


Provided by Helmut Krasser, Wien



**************************************************************

#<...># = BOLD = Pratika of NBò in DhPr
%<...>% = ITALIC
*<...>* = SUPERSCRIPT
&<...>& = SUBSCRIPT
$<...>$ = UNDERLINE = Names of authorities / schools / texts


ABBREVATIONS

TS      Tattvasaïgrahaþ (G.O.S. No. 30,1926)
TSP     Tattvasaïgrahapa¤jikà
NYT     Nyàyabinduñãkàyà anuñãkà tàtparyanibandhanam aprakà÷itaü muni÷irpuõyavijayasatkam |

**************************************************************


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





Durvekasya Dharmottarapradãpaþ


#<àcàrya$<dharmakãrtti>$praõãto>#

#<$<nyàyabinduþ>$ |>#

#<prathamaþ pratyakùaparicchedaþ |>#



#<åü namo vãtaràgàya[1]>#


__________NOTES__________

[1] åü namaþ sarvaj¤àya -- BEHN | nàsti AP.
___________________________


#<samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhir iti tad vyutpàdyate I-1>#



#<àcàrya$<dharmottara>$viracità>#

#<$<nyàyabinduñãkà>$ |>#



#<jayanti jàtivyasanaprabandhaprasåtihetor jagato vijetuþ |>#

#<ràgàdyaràteþ sugatasya vàco manastamatànavam àdadhànàþ ||>#



#<àcàrya$<durvekami÷ra>$viracito>#



#<$<dharottarapradãpaþ>$ |>#



[1b][[2]såtrabhidharma]vinayàþ sugatasya vàco bàdhà vinà dbhutatayà satataü jayanti |


__________NOTES__________

[2] patram atra truñitam -- saü-
___________________________


àbhànti darpaõa iva pratibimbitàni tattvàni yatra sakalasya padàrtharà÷eþ ||

$<÷rãdharmakãrty>$abhimukhàni jagaddhitàni $<dharmottara>$sya vipulàni padàny amåni |

samyakprakà÷ya sukçtaü samupàrjayàmi tenàpi duþkhajaladher jagad uddharàmi ||

         màtsaryàdimalopetaiþ [[3]÷akyaü na guõadar÷anam |


__________NOTES__________

[3] patram atra truñitam -- saü-
___________________________


yato he]maparãkùàyàþ santo hi nikaùopalàþ ||

$<nyàyabinduñãkà>$ü cikãrùur eùa $<dharmottaro>$ bhagavatpåjàpuõyayoþ sàdhyasàdhanabhàvam atãndrayam ãdç÷i viùaye gatyantaravirahàd abhyupeyapràmàõyàd àgamàd avagamya, puõyasya càpuõyavirodhitvàd apuõyaphalavighnàdyabhàvo vyàpakaviruddhavidhinà sambhavã, tenàvighnena granthakaraõa[4][tatsamàptau


__________NOTES__________

[4] patram atra truñitam -- saü-
___________________________


#<[DhPr p.2]>#

tadadhyayane] ca bhagavadguõagaõa÷ravaõajanitàti÷ayavi÷eùàsàditapuõyasya tathaivàvighnena jij¤àsita÷àstràrthatattvàvagamo bhaviùyati, dçùña÷iùñàcàro 'py anupàlito bhaviùyatãty abhisandhàya vàgvijayàkhyànadvàràü bhagavataþ påjàü stutimayãm àrabhate |

syàd etat -- påjàyàþ puõyopajananamàtraprayoja[5][nasya sampàdakat]vàd àripsitàrambhàt pràk kàyamayãm eveùñadevatàpåjàm àracyya, kim iti na tadàrabhyate? athocyate -- tatpårvikàyàm api pravçttau `stutipåjaiva pravçttipuraþsarã kiü na kçtà' iti codyam àpadyeta | tathà cà÷okavanikàcodyasadç÷am idam iti nànuvàdyam api viduùàm iti | asad etat | evaü hi [kàyapåjàyàracane stuti]padàni prayu¤jànasyà 'tadvyàkhyànabhåtasyàsya ÷lokasyàprakçtasya karaõaü nàpadyeta | kàyapåjà tu sukhàsanopade÷anàdãtikartavyatàsthànãyatvàn nàprakçtakaraõacodyenopadråyata iti |


__________NOTES__________

[5] patram atra truñitam -- saü-
___________________________


atrocyate -- syàd evaitad yadi svàrtham uddi÷ya stutir ãdç÷ã påjà vidhãyate | kiü tarhi? ÷rotçjanà[rtham uddi÷yàpi] bhagavato guõakãrttane kçte ÷rotçbhir antataþ kàvyaguõajij¤àsayàpi ÷lokao 'va÷yaü j¤àtavyaþ | tajj¤ànàt tathàgataguõàs tàvat kàlaü tàvac chotçsantànam adhyàsate | tatra ye tàvad bhagavati pràgatiprasannamanasas teùàm evaüvidhaguõàti÷aya÷àlini `sthàna evàsmàkaü manaþ prasannam' iti ni÷cinvatàü sthe[6][mànam àsàdayate cittam |] ye ca madhyasthàs teùàm `evaübhåtaguõaratnàlaïkçte mahato mahãyasi cittam àvarjayitum ucitaü svahitàvahitaiþ, tad vayam iyantaü kàlaü pramàdyanta evodàsmahe sma' iti nirvidyamànànàü cittaü pratiùñhate
| ye 'py anatiprasannàs teùàm api --  `evaüvidhaguõaniketane kim asmàbhir akasmàd vidviùyate' iti mananàn manàgàvarjanaü màdhyasthyaü và[7][syàd ity atiprasannamadhyastha]yoþ puruùayo÷ cittaprasàdasthairyamanaþprasàdopajananàbhyàü puõyàti÷ayo jàyate | tçtãyasyàpi manàgàvarjanane 'pi puõyaprasavaþ | màdhyasthye tu bhagavadvidveùopacayopaneyanarakeùv anatipatanaü vidveùopa÷amàd bhavati | asatyàü tu stutimayapåjàyàm itthaü trividha÷rotçjanaprayojanaü yat tan na kçtaü syàt -- iti svaparàrtho[2a]dde÷ena stutimayã påjà vidhãyata iti sthitam |


__________NOTES__________

[6] patram atra truñitam -- saü-
[7] pratau duùkhàni ity evaü varttate -- saü- 
___________________________



tatrànena ÷lokena bhagavàn svàrthasampadà paràrthsampadupàyasampadà paràrthsampadà ca ståyate | tàsàü tisçõàm api sampadàm ava÷yavaktavyatvàt | tathà hi cirakàlàbhyàsasàtmyãkçtamahàkçpasya bhavataþ paràrthasampat pradhànaü prayojanam, itarad apradhànaü, ànuùaïgikaü tathàgatattvam apãti sà tàvad ava÷yàbhidheyà |

tad àha $<bhaññavaràhasvàmã>$ #<-->#

"sàkùàtkçtà÷eùajagatsvabhàvaü pràsaïgikaü yasya tathàgatatvam |" iti |

sà copàyasampadam antareõàsambhavinãti tad abhidhànam apy àva÷yakam | iya¤ cànadhigatasvàrthasampado na sidhyatãti tad abhidhànam api niyatam àpatitam | tad àha saiva --

"tãrõaþ svayaü yàti jagat samagraü màrgopade÷e 'dhikçto hi nàthaþ |" iti |

tatra svàrthasampannasya paràrthasampàdanopàyasampat tatsàdhyà ca paràrthasampàdanasampad iti prathamaü #<jàti>#tyàdinà #<sugatasye>#ty antena svàrthasampattir uktà | anupàyasya paràrthasampattir na sampadyata

#<[DhPr p.3]>#

iti tadanu#<vàca># ity anena paràrthopàyasampad uktà | `ãdç÷aü vastuno råpam, ida¤ cànuùñheyam' ityàdiråpeõa dharmade÷anaiva hi bhagavato jagaddhitàvagamanalakùaõaparàrthasampàdanopàyasampad vaidyavarasyeva vyàdhisvaråpapratãti÷aktibhaiùajyopade÷o rogopa÷amasampàdanopàyasampat | tad anantaraü tadupàyasampattisàdhyà paràrthasampad anyena padenoktà |

tatra #<vàco jayanti># -- iti sambandhaþ | avivakùitakarmatvàd akarmatvam | #<vàcaþ># såtràbhidharmavinayalakùaõàþ | #<jayanti >#utkçùyante prakçùñà bhavanti | utkarùa÷ ca sajàtãyàpekùayeti sàmarthyàd ã÷varàdivacanebhyaþ prakçùñà bhavantãty arthaþ | yad và #<jayanti >#abhibhavanti | abhibhava÷ ca pratiyogigocara iti | arthàt tãrthika÷àstràbhibhavaü kurvantãty arthaþ | pramàõopapannàrthapratipàdakatvàd àsàm | teùàü tu tadvaiparãtyàd iti buddhisiddhaü kçtvà kevalam etad atroktam | $<vini÷ciyañãkàyàü>$ punar anena `yuktiprabhàve'tyàdi hetubhàvena vi÷eùaõam upàttam |

kasya tà ity àkàïkùàyàm àha -- #<sugatasya >#iti | #<su>#÷abdo 'yam arthatrayavçttir draùñavyaþ | pra÷astaü gataþ sugataþ | pra÷astaü yathà bhavati tathà gataþ | saüsàràt prakràntaþ | kathaü tathà gamanaü tasya? nairàtmyadar÷anena saüsàràtikramàt | tasya ca praj¤àni÷rayàt | atha và gatyarthànàü j¤ànàrthatvàd api pra÷astaü gataþ j¤àtavàn ity arthaþ | pra÷asta¤ ca tat tattvaü nairàtmyalakùaõam | tattvaråpatva¤ ca tasya pramàõopapannatvàt | dçùña÷ càyaü su÷abdaþ pra÷astàrthavçttiþ | suråpà råpàjãvete yathà | apunaràvçttyà và gataþ sugataþ | gataþ
prayàtaþ saüsàràt | punaràvçtti÷abdavàcyayor janmadoùayor àtmadar÷anabãjopaghàtena bhagavatà samålaghàtaü nihatatvàt | etadarthe 'pi su÷abdo dçùñaþ | sunayo jvara iti yathà | niþ÷eùaü và gataþ sugataþ | niþ÷eùaü yàvad gantavyaü tàvad gataþ pràptaþ | akle÷anirjarakàyavàgbuddhivaiguõyalakùaõa÷eùalakùaõaprahàõena munes tatpadapràpteþ | evaüvçttir api su÷abdo dç÷yate | supårõo ghaña iti yathà |

tasya sugatasya kimbhutasyety àha -- #<vijetuþ >#abhibhavituþ | kasyàsau vijetety àha -- #<jagato >#jãvalokasya | vijaya÷ ca jagadapekùayà paramapadapràptyà tasya prakçùñatvaü draùñavyam | ata eva jagadabhibhåtaü bhavati | tasya tadvaiparãtyàt | na punà ràjavijaya iva ràjàntaràpekùayà kàyàditiraskàro 'bhibhavo 'vaseyaþ |

jagataþ kãdç÷asya? jàyate saüsaraty anayeti #<jàtiþ># tçùõà | vyasyate vividhena prakàreõetastato asyate(-to 'syate) kùipyate aneneti, asyatãti và #<vyasanaü >#| jàtir eva vyasanam ity antarnãtaniyamaþ samàsaþ kartavyaþ |  tçùyann eva hi pràõã tat tad àcarati yena saüsàre saüsarati | tatas tayaivàsau itastata utpàdadvàreõa vyastaþ kùipto bhavatãti saiva vyasanaü yuktam | atha và #<jàtau >#utpattau nikàyavi÷iùñàyàü #<vyasanam >#àsaktiþ `vidyàdharo 'haü bhåyàsaü'#<, `>#devo 'haü bhåyàsam' ityàdyàkàro 'bhiniveùaþ | yad và #<jàdyà>#÷ritàni vyasanàni dåþkhàni[8]roga÷okàdãõi
| pràktanavyàkhyàne tasya, antimavyakhyàne te÷àü #<prabandhaþ >#pravàhaþ | tad eva và prakçùño #<bandhaþ | >#pravàhapakùe #<prabandhena |># bandhapakùe #<prabandha>#sya | #<prasåteþ># kàraõasya | eva¤ ca #<prabandhaprasåti>#÷rutisahitaü #<hetu>#padam upàdadànaþ paramataniràkaraõa¤ càbhipraiti | tathà hy evamabhidhàne saty ayaü#<
[DhPr p.4]>#


__________NOTES__________

[8] pratau duùkhàni ity evaü varttate -- saü-
___________________________


tàtparyàrthaþ -- jadad evànanyasattvaneyaü svayam eva tathà tat tad àcarati yena tathà saüsàre saüsarati | na tu parapreritaü yathà 'nye manyante --

"aj¤o jantur anã÷o 'yam àtmanaþ sukhaduþkhayoþ |

ã÷varaprerito gacchet svarga và sva (÷va) bhram eva và ||" [mahàbhà- vana- 30,28] iti |

itarathà j#<àtivyasanà>#÷rayasyeti tadanyavi÷eùaõasahitam eva bråyàd iti |

kimbhåtasya sugatasya? #<ràgadã>#nàü ÷le÷ànàm #<aràteþ># ÷atroþ satkàyadçùñivigamena, tena teùàü svasantàne samålam unmålitatvàt | yata eva bhavavàn ràgàdyaràtiþ, jagac ca jàtivyasanaprabandhaprasåtihetuþ, ata evàsau tataþ prakçùño bhavati vijetà tasya | atha và ràgàdyaràter iti jagato vi÷eùaõam | ràgàdayo 'ràtayaþ pratipakùà nityam upaghàtakà yasyeti kçtvà | tadà tu tadvijetà bhavàn sugatatvàd eva boddhavyaþ | jagato ye ràgàdayas teùàm aràte ityàdivyàkhyànaü tu kliùñatvàt noktam |

kiüvi÷iùñà vàc ity àha -- #<mana># ityàdi | sadasadarthavivekavibandhakatvàt tama iva #<tamo># 'j¤àõam avidyà | tac ca manaso vikalpavij¤ànasya kayàcid vyapekùayà dharma iva bhinnaþ kathyate | vastutas tu kliùñam eva j¤ànam avidyà | yad và kliùñaü #<mana># eva tama iva #<tamaþ># pårvavat |

kecit tu #<manastama >#iti ÷abdasamudàyam aj¤ànàrthavàcakam àcakùate |

tasya #<tànavaü >#tanutvaü mandãbhavanam ity arthàt | tad #<àdadhànàþ># kurvàõàþ | tànavagraþaõena cedam àcaùñe -- na bhavato vàcaþ sarvathà jagadaj¤ànam upaghnanti, tacchravaõamàtreõa mohahànyà muktatvàt màrgabhàvanàvaiyarthyaprasaïgàt | kin tu tiyantaü kàlam àlocyamànàþ samudàcàrato mohasya màndyàpàdanena taü tanåkurvantãti |

atha và anyathà vyàkhyàyate -- tà #<vàcas tamo jayanti># abhibhavanti[9] ...................... ............... [3a]....................................mohapracàram #<àdadhànàþ># | ÷eùaü samànaü pårveõa |


__________NOTES__________

[9] lekho 'tra ghçùñaþ |
___________________________


yad và manasi tamo yasya sa #<manastamà >#måóha uktaþ | tasya bhàvo #<manastamastà >#| tasyà anavo niùñhà | tathà hi -- nåtir navaþ | tadviruddhena[10] ........................................................... tam #<àdadhànàþ >#måóhatva[11] ...................................................... pravarttanàt | ÷eùaü samànaü pårveõeti vyàkhyàtaþ ÷lokaþ |


__________NOTES__________

[10] lekho 'tra ghçùñaþ |
[11] lekho 'tra ghçùñaþ |
___________________________



kevalam idam àlocyatàm -- #<tathàgata>#m abhistuvatà $<dharmottareõà>$syaiva vijayo mukhyavçttyà kiü na kathitaþ? kiü punar dharmavi÷eùaõatvenànuùaïgataþ pratipàdita iti? atra samàdhãyate | àcàya÷rã$<dharmakãrttinà>$ bhagavatpravacanàrthasamarthana[12] ......................................................................................................prakçtatvàt vijayo mukhyataþ pratipàdyate |


__________NOTES__________

[12] lekho 'tra ghçùñaþ |
___________________________


yad và yasya vàca eva tathà jayanti tasya vijayo daõóàj jayanyàyenàti÷ayena pratipàditaþ | såcita÷ càsau #<vijetç>#padena |

#<
[DhPr p.5]>#

#<%<samyagj¤ànapårvike>%tyàdinàsya prakaraõasyàbhidheyaprayojanam ucyate |>#



atha và#<gamikànàü># matena nirupadhi÷eùe nirvàõadhàtau parinirvçto bhagavàn | parinirvçtasyàsya pravacanam ayam eva vapur vidyata iti #<àgamiko># vàgvijayam eva pratipàdayate smeti |

#<samyagj¤àne>#tyàdinà prakaraõasya yat prayojanaü samyagj¤ànavyutpattiþ, tasyà yat prayojanaü puruùàrthasiddharåpaü tad ucyate | na ca samyagj¤ànavyutpatteþ samyagj¤ànaparij¤ànaü prayojanaü na puruùàrthasiddhir iti ÷akyam abhidhàtum | vipratipattiniràkaraõena svaråpapratipattir iva(eva) hi samyagj¤ànasya vyutpattiþ | sà katham àtmana eva prayojanaü bhaved ity abhipràyeõa vyàkhyàtavantau $<vinãtadeva÷àntabhadrau>$ | tad vyàkhyànam avamanyamàno 'bhidheya #<prayojanam ucyate># iti vyàcaùñe | avaj¤àne càyam à÷ayaþ -- asyedaü prayojanam iti khalv anvyavyatirekàbhyàm avadhàryate | nànyathà | iya¤ ca svaråpà prasiddhiþ (puruùàrthasiddhiþ) samyagj¤ànavyutpattim
antareõàpi gopàlàïganàdãnàü bhavantã sati samyagj¤àni(-ne), satyàm api tadvyutpattau asti samyagj¤àõe manãùiõàm abhavantã na tadvyutpatter anvayavyatirekàv anuvidhatte | kiü tarhi? samyagj¤ànasyeti tasyaiva payojanaü bhavitum arhatãti |

#<samyagj¤ànetyàdinà >#vàkyena karaõena #<prakaraõàbhidheyasya >#samyagj¤ànalakùaõasya #<prayojanaü># dçùñaü puruùàrthasiddhilakùaõam #<ucyate vàrttika>#kçtà karttrety arthàt |

nanu ca yatràbhidhàvyàpàraþ samàpyate sa vàkyàrthaþ | na càsau puruùàrthasiddau vi÷ràmyati | kiü tarhi? ÷rotuþ samyagj¤ànavyutpattau | tat kathaü sà vàkyàrthatvenaocyate? ucyate | yady api ÷abdàbhidhàvyàpàràpekùayà tat samyagj¤ànaü vyutpàdyate ÷iùya iti ÷iùyasamyagj¤ànaviùayà vyutpattikriyà pràdhànyàd vàkyàrthaþ, tathàpy asya tàtparyàrthasambhave tanniråpaõenedam ucyate | tathà hi tadvyuptattim evàsau kim ati kàryate? yataþ samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhiþ[13] ......................................................m ucyate | yatra punar abhidhàviùaya evàrthaþ sambhavã na tu tàtparyàrtho [3b][14]...|s tatra sa eva vàkyàrthaþ kalpyate | dvitayasambhave tu
yat paraü vàkyaü tathà ca tasyàrtha ity àrthena nyàyenàbhidheyasya prayojanaü puruùàthasiddhir vàkyàrthatvenocyata iti vyàkhyàyata iti |


__________NOTES__________

[13] -pårvikà sarvetyàdinà -- APE
[14] lekho 'tra ghçùñaþ |
___________________________


kecit punar idaü $<dharmottarãyaü>$ vàkyam anyathà vyàcakùate | nàtra payojana÷abdena phalam abhipretaü kiü tu prayujyate pravarttyate 'neneti, prayojayatãti và prayojanam | tac ca puruùàrthasiddhihetutvam | abhidheyasya hi samyagj¤ànasya puruùàrthasiddhihetutvena prayuktaþ puruùaþ pravarttata iti | uttaratràpi prayojanam idam eva vivakùitam | ata eva -- #<atra ce>#tyàdivàkye #<sarvapuruùàrthasiddhihetutvaü prayojanaü >#pravarttakam #<uktam># iti spaùñãkaraõaü ghañata iti | tac ca nàti÷liùñam utpa÷yàmaþ | tathà hi #<atra ca prakaraõàbhidheyasya samyagj¤ànasya puruùàrthasiddhhihetutvaü prayojanam uktam >#iti vakùyamàõena
vyaktãkçtatvàd ihàpi #<abhidheya>#sya #<prayojanam># iti ùaùñãtatpuruùo 'va÷yakàryaþ | tathà càyam asamarthaþ padavidhir bhavet | tad dhi puruùàrthasiddhihetutvaü nàbhidheyasya samyagj¤ànasya pravarttakam api tu puruùasya | tat katham abhidheyapadena samasyeta prayojanapadam? na ca kenacid råpeõàbhidheyasambandhi--#<
[DhPr p.6]>#

tva 'sya samarthayor ekàrthãbhàvo bhavatãti | na hi yaj¤adattaputro bhçtyatvàdinà rupeõa devadattasambandhã bhavan devadattaputra iti ùaùñãsamàsasya viùayo bhavitum arhati |

atha bhàvapradhànatvàn nirde÷asya prayojanaü prayojakatvam ity athaþ | tac cà÷ritasya prayojakatayà abhavati sambandhãti samarthavidhiþ kalpyate |

nanu yadi samyagj¤ànagataü puruùàrthasiddhihetutvaü prayojanaü prayojakatvaü tarhi samyagj¤àõaü prayojanam ity àpannam | yato na prayojanatvam eva prayojanaü bhavitum arthati | na ca samyagj¤ànena prayuktaþ puruùaþ samyagj¤àne pravarttate, kiü tu puruùàrthasiddhihetutvena | tat kathaü proyojanaü bhavitum arhati? ki¤ ca vçddhavyavahàro hi ÷abdàrthavyavahàrabhåmiþ | na ca vçddhaiþ prayojakaþ saty api prayojayitçtve prayojaka iti samyagj¤ànavyutpatteþ prayojanam ucyeta | anyathà samyagj¤ànaü vyutpadyamànànàm àtmànaü karttuü pravarttamàna àcàryaþ prayojaka iti samyaj¤àõayutpatteþ
prayojanam ucyeta | yo 'pi kañaü kurvantaü karttuü prayuïkte so 'pi tat prayojanam ucyetety evaüvàdã na laukiko na praãkùaka ity upekùaõãya eva |

api ca kim etad anyathà nopapadyata eva yenaivaü mçtvà ÷ãrtvopapàdyeta | na caivam, anyathàpi såpapàdatvàt | prayojakatvam iti nirde÷e ca $<dharmottaraþ>$ kiü gauravaü pa÷yati yenaivam avàcakam àcakùãta? katha¤ ca #<prakaraõasye>#ti durupapàdaü prayu¤jãta? kiü ca yad ãpsa¤ jihàsan và puruùaþ pravarttate tad upàdànaparityàgàbhyàü pravarttito bhavati | yathàha $<akùapàdaþ>$ -- yam artham adhikçtya pravarttate tat prayojanam[NSå 1,1,28]iti | adhikçtya uddi÷yety arthaþ | na ca samyagj¤ànasya bhinnaü sad api puruùàrthasiddhihetutvam ãpsan jihàsan và pravarttate | kiü tarhi? hitàhitapràptiparihàràv uddi÷yeti tàv eva prayojane yukte | ki¤cid ajihàsor anupàditsor arthanirãha[4a]sya
saty api puruùàrthasiddhihetutve apravarttanàt | smaraõàd abhilàùeõa vyavahàraþ pravarttate ity alaü ÷abdamàtrasamarthanadçùñer arthatattvànavagàhino vacane 'ndhàdareõa |

athàbhidheyaprayojanaü pravarttakam iti samasyate | tato 'yam adoùa iti cet | tad avadyam | na hi puruùàrthasiddhihteutvena prayuktaþ puruùaþ samyagj¤ànalakùaõe abhidheye pravarttate kiü tu prakaraõe pravarttate -- grantha÷ravaõalakùaõàü pravçttim anutiùñhati |

atha granthasya ÷abdàrthasvabhàvatvàd | evam apy asau ÷abde 'bhidheye ca samudàye pravçtto bhavati | tad granthasya prakaraõasyeti ùaùñhã katham? atha punar ayam artho 'sya prakaraõasyàbhidheye 'rthàd abhidhànàbhidheyasamudàye prayojanaü pravarttakam iti | tathà ca prakaraõe pravarttakam ity asaïgatam uktaü syàt | yadi coktayà vyutpattyà prayojana÷abdena prayojakaü tathàbhåtam asya bubodhayiùitaü bhavet tadà #<samyagj¤ànapårvike>#tyàdinà abhidheyaprayojanam ucyata ity uktaü syàt | mukhya÷ ca sambandhã puruùaþ puruùasyeti dar÷itaþ syàt | na caivam, tasmàt prayojana÷abdena phalam evàsyàbhipretam atrottaratràpi |

#< >#athocyate | phalàrthã cet pratipattà phala eva kiü na pravarttate? kiü ÷ramaþ samyagj¤àna iti | heyopàdeyayor hànànopàdànalakùaõaphalàrthitaiva tannibandhanaü j¤ànaü mçgayate | anyathà visaüvàdanam àtmãyam à÷aïkamàna iti kà kùatiþ? phalapakùe tu puruùapravçtty upayogi càsyàbhidheyam iti tad dar÷itaü bhavati |

#<
[DhPr p.7]>#

#< dvividhaü hi prakaraõa÷arãram -- ÷abdaþ, artha÷ ca |>#

#< tatra ÷abdasya svàbhidheyapratipàdanam eva prayojanam | nànyat | atas tan na niråpyate |>#

#< abhidheyaü tu yadi niùprayojanaü syàt tadà tatpratipattaye ÷abdasandarbho 'pi nàrambhaõãyaþ syàt |>#

nanu ca nàyaü pratyastamitàvayavàrthaþ saüj¤à÷abdaþ | kiü tarhi? prayujyate 'nena iti, prayojayatãti và vyutpattyà phale 'pi varttate | tat katham etad vyàkhyàyata iti cet | satyam etat | kevalaü na puruùàrthasiddhihetutvaü samyagj¤ànasyàtmana eva prayojakaü kiü tu puruùasya | tatra coktà doùamàtrà | abhidheye prayojanam iti vigrahe ca bhåyàn doùo dar÷itaþ | tasmàt tathàbhåtavyutpattinàpi prayojana÷abdenàtra na tathàbhåtaü prayojakaü càvàdyam, api tu phalam eveti sarvam avadàtam |

nanu ca prakaraõe ÷rotén pravivarttayiùur ayam abhidheyaprayojanam abhidhatte tad anenàsyaiva tad àkhyàtum ucitam | tac ca yathàsvam abhidheyapratyàyanalakùaõam ity à÷aïkyàha -- #<dvividhaü hi >#ityàdi | #<hi>#r yàsmàd dviprakàraü prakaraõasya ÷arãraü svabhàvaþ | tad uktaü kàvyàlaïkàre #<">#÷abdàrthau sahitau kàvyaü"[15][kà 1,16] iti | tasmàd abhidheyaprayojanam ucyata iti |


__________NOTES__________

[15] kàvyàlaïkàravçttau -- "kàvya÷abdo 'yam guõàlaïkàrasaüskçtayaoþ ÷abdàrthayor varttate" 1 |1 | iti |
___________________________


kathaü dvaividhyam ity àha | #<÷abda># iti | #<ca>#þ ÷abdena sahàrthaü prakaraõa÷arãtatvena samuccinoti | etad uktaü bhavati -- ÷abdàrthayor avacchedyàvacchedakatvena sthitayoþ prakaraõatvaü nànyathety ubhayasvabhàvatvàt prakaraõasyàbhidheyaprayojanàbhidhàne prakaraõasyaivàbhihitaü bhavatãti |

yady evaü ÷arãratvàvi÷eùàt abhidheyasyevàbhidhànàtmano 'pi tat kiü nocyate? kiü ca, na niùkçùñaråpe 'bhidheye puruùaþ pravarttate kiü tu grantha eva ÷ravaõalakùanàü pravçttim àcarati abhidheyaj¤ànàya | tad asyaiva prayojanaü vàcyam iti pårvapakùadvitayaü pa÷yann àha -- #<tatreti># nirdhà[4b]raõe caitat | #<nànyad >#iti puruùapravçtty upayogi ayam asyà÷ayaþ -- na hi ÷abdasya svàrthapratyàyanalakùaõaü phalam astãti ÷abdasandarbha àrabhyate ÷råyate và, tasya kàkadantaprãkùàsàdhàraõatvenàgaõyamànatvàt | kiü tarhi? tad arthasya saprayojanatvena | ataþ kim anenoktenàpãti? tarhi abhidheyasyàpi tat kim ucyata
ity àha -- #<abhidheyaü tu >#ityàdi | #<tu>#r abhidhànàd abhidheyaü bhedavad dar÷ayati | #<api>#÷abdo #<nàrambhaõãya >#ity asmàt paro draùñavyaþ | tad ayam arthaþ -- #<tatpratipattaye ÷abdànàü sandarbho nàrambhaõãyo 'pi syàt, >#kiü punaþ ÷ravaõãya iti |#<
[DhPr p.8]>#

 #<yathà kàkadantaprayojanàbhàvàt na tatparãkùà àrambhaõãyà prekùàvatà |>#

#< tasmàd asya prakaraõasyàrambhaõãyatvaü dar÷ayatà abhidheyaprayojanam anenocyate | yasmàt samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhiþ, tasmàt tatpratipattaye idam àrabhyata ity ayam atra vàkyàrthaþ |>#

 #<atra ca prakaraõàbhidheyasya samyagj¤ànasya sarvapuruùàrthasiddhihetutvam prayojanam uktam |>#

#<yathe>#ti sàmànyenoktasyàrthasya viùayopadar÷ane | yathaitad dar÷itaü tadvat sarvaü draùñvyam iti yathà÷abdàrthaþ |

#<tatparãkùetã>#kùettham ittha¤ ceti karmopade÷aþ | padasaühatir iti ca buddhistham | parãkùaõaü và #<parãkùà># vimçùyàvadhàraõaü tàdarthyàt ÷àstram api tathà |

nanu niùprayojanàbhidheyaü màrambhi, vacanena tv anena kiü kriyata ity àha -- #<tasmàd >#ityàdi #<| >#yasmàn niùprayonanàbhidheyaü nàrabhyate #<tasmàd àrambhaõãyatvaü dar÷ayatà >#àrambhayogyam evedaü mayàrabhyata iti prakà÷ayatà, àrambhaõãyate ca dar÷ite ÷ravaõãyatvam api nimittasàmyàd dar÷itaü bhavatãti te pravarttità bhavanti |

nanu ca #<samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhir >#ity anenaikade÷enàbhidheyaprayojanam uktam, na samuditena | tat katham anena "vàkyenocyate" ity ucyate? ucyate | vàkyaü hi nàmaikasminn arthe pràdhànyena pratipàdye guõaguõibhàvam anubhavatàm arthadvàreõànyonyàpekùiõàü sambaddhànàü padànàü samåha ucyate | tatra yadi sarveùàü padàrthànàü pràdhànyaü syàt tadà parasparànupakàràt sambandha eva padànàü na syàd iti vàkyaråpataiva hãyeteti såktam aneneti | abhidheyaprayojanàbhidhànam evàsya #<samyagj¤àne>#tyàdipadasamåhàtmakasya yathà tathà #<yasmàd >#ityàdinà kaõñhoktaü karoti | #<tasya >#samyagj¤ànasya #<pratipattaye >#÷iùyasyety arthàt | etac ca #<tad vyutpàdyata >#ity asya
sàmarthyàvasthitàrthakathanaü draùñavyam | #<iti>#nà vàkyàrthasya svaråpam, #<idam>#à ca buddhisiddhatvena tad evàïgulãvyapade÷ayogyam iva dar÷ayati | anena ca puruùàrthasidder upeyatvàt pràdhànyam, pratipàdyamànasya ca samyagj¤ànasya tadupàyatvàd apràdhànyam | ata eva càrthena nyàyena puruùàrthasidder vàkyàrthatvam | ÷àbdyà tu vçttyà ÷iùyasamyagj¤ànaviùayà vyuptattikriyà vàkyàrtha iti dar÷itam |

nanu #<samyagj¤àne>#tyàdinà vàkyena samyagj¤ànasya purùàrthasiddhau hetubhàvaþ paraü pradar÷ito na punar idaü tasya prayojanam iti dar÷itam | tasyaiva prayojanam anenocyata iti coktam | tat kathaü yujyate? atha na (cai)tàvatàpi na j¤àyate kasya kiü tad abhidheyaü  kiü ca tasya prayojanam ity à÷aïkyàha -- #<atra ce>#tyàdi |

atha samyagj¤ànasya puruùàrthasiddhihetutvaü prayojanam ity avadyam | målavirodhàd yuktivirodhàc ca | tathà hi puruùàrthasiddhim ev#<àcàryãyaü samyagj¤àne>#tyàdivacanaü prayojanam anujànàti na tu puruùàrthasi[5a]ddhihetutvam | avayavàrthavyàkhyàne tasya tàm eva prayojanatayà vyaktãkaraùyati | na ca hetutvaü hator bhinnam iùyate yujyate và | tat katham asyaiva samyagj¤ànasya prayojanaü

#<
[DhPr p.9]>#

#< asmiü÷ càrtha ucyamàne sambandhaprayojanàbhidheyàni uktàni bhavanti |>#

bhaviùyati | na càtra prayojanaü prayojakaü vàcyam, uktanyàyàt | ihàpi pravçttisambandhina upàdànaprasaïgàc ca | na ca ràja÷àsanaü sàmànyaü ki¤cid asti yena bhàvapradhànaþ prayojana÷abdaþ kalpyeta | tadiùtau pårvoktaü dåùaõaü paràvartteteti |

satyam | na puruùàrthasiddhihetutvaü samyaj¤ànasya prayojanam abhipretam | kiü tarhi? puruùàrthasiddhir eva |

a÷àbdikà 'sau katham ucyatàm iti cet | #<ca>#÷abdo 'tra yasmàdarthe | tato yasmàt prakaraõàbhidheyasya samyagj¤ànasya puruùàrthasiddhihetutvam uktam, tasymàt prayojanam uktam iti dvir àvartanãyam | tac càtràrthàt puruùàrthasiddhir evàvatiùñhte | samyagj¤ànasya tàü prati hetutvoktau ca sà prayojanam ukteti kiü sàkùàd vàcakena padena kriyata iti bhàvaþ etàvataiva tàvad idaü sàdhãyate | bahavaþ punar atràyàsyanti |

sarvà puruùàrthasiddhir yato hetutvàt tat sarvapuruùàrthasiddhi, tathàvidhaü hetutvaü yatra prayojanaü tat tathà | tac ca puruùàrthasiddhir eveti | anayà vyutpattyà anena ÷abdena saivoktà |

kasya tàdç÷am ity apekùàyàm idam uktam -- #<prakaraõàbhidheyasya># samyagj¤ànasyeti #<kecit># pratipadyante | anye tv arùa(-÷a)[16]àditve prayojanam asyàstãti matvarthãyamataü vidhàya pradhànavan nirde÷aü vivakùitvà prayojanavattvam iti pratijànate | evaü càrtahü samarthayanti -- yata eva puruùàrthasiddhiþ samyagj¤ànasàdhyà tata eva sà prayojanam | tasyàpi yad eva tàm prati hetutvaü tad eva prayojanavattvam iti |


__________NOTES__________

[16] pàõini 5,2,127 |
___________________________


#<eka># tu yataþ samyagj¤àne sati puruùàrthasiddhihetutvaü vyavasthàpyate, tataþ pramàõaphalavad vyavasthàpy avyavasthàpanabhàvam à÷riyedam uktaü tato na ki¤cid avadyam iti mayante |

#<$<apare>$># tu #<ca>#÷abdaü bhinnakramaü kçtvà puruùàrthasiddhihetutvam uktam, prayojanaü coktam iti yojayanti |

#<$<itare>$># tu puruùàrthasiddhihetu÷abdena kàraõe kàryam upacarya puruùàrthasiddhim evàbhidadhati | ananyopàyasàdhyatàdar÷anàrthaü copacàrakaraõaü samàdadhate |

#<$<kecit>$># tu nibandhakçtaþ katha¤cid apãdaü samarthayitum anã÷ànàþ sahita÷abdapàtàt pramàdapàñhà eveti varõayanti |

atra sàràsàraü santa eva vivecayiùyanti |

syàd etat | yathà pravçtty aïgatayà abhidheyaprayojanam ucyate, tadvat sambadhàdikam api kiü nocyata ity àha -- #<asmiü÷ ce>#ti | #<co># yasmàdarthe |

#<
[DhPr p.10]>#

#< tathà hi prurùàrthopayogi samyagj¤ànaü vyutpàdayitavyam anena prakareõeti bruvatà samyagj¤ànam asya ÷abdasandarbhasya abhidheyam, tadvyutpàdanaü prayojanam, prakaraõam ca idam apàyo vyutpàdanasya ity uktam bhavati |>#

#< tasmàd abhidheyabhàgaprayojanàbhidhànasàmarthyàt sambandhàdãni uktàni bhavanti | na tv idam ekaü vàkyaü sambandham, abhidheyam, prayojanaü ca vaktuü sàkùàt samartham | ekaü tu vadat trayaü sàmarthyàt dar÷ayati | tatra>#

kathaü punar anyasyoktànyad uktaü bhavatãty àha -- #<tathà hi># iti | nipàtasamudàya÷ càyaü yasmàd ity asyàrthe sarvatra varttate |

#<puruùàrtho >#heyopàdeyahànopàdànalakùaõa #<upayogo># vyàpàraþ | so 'syàstãti tathà |

evaü sati kiü siddham ity àha -- #<tasmàd># iti | #<tac>#chabdenànantarokto vàkyàrthaþ pratyavadra(-mra)ùñavyaþ |

#<abhidheyabhàgo 'ïga># ekade÷aþ | sambandhàdibhàgàpekùayà |

#<sambandhàdã>#tiy #<àdi>#grahaõenàbhidheyaprayojanayoþ saügrahaþ | [5b] #<uktànã>#ti uktànãva #<uktàni># prakà÷itàni | na tu tatrà 'bhidhà 'sya sambhavinã |

athàbhidheyaprayojanaü yathà vàkyena sàkùàd ucyate, tathà sambandhàdãny api kiü nocyanta ity àha -- #<na tv >#iti | #<tu>#r avadhàrayati vi÷inaùñi và |

ayam à÷ayaþ -- yadi sarve padàrthàþ pràdhànyam a÷nuvãran, vàkyam eva tadà vi÷ãryetànyonyà 'vyapekùàbhàvenaikàrthàpratyàyanàt | tato vàkyam ekàrtham abhidheyatayà upàdàtuü kalpyate nànekam |

yadi sàkùàn na samartham, kathaü nàsamartham? athàsamartham eva | na sàkùàt samartham iti tarhi na vàcyam iti | àha -- #<ekaü t>#v iti | #<tur >#atràpivad gràhyaþ | sàkùàd vàcyatvena ekaü vyavacchinatti | #<dar÷ayati >#prakà÷ayati, tatra vàkyasyàbhidhàvyàpàràsaübhavàt | ata evoktànã viktànãti tathà 'samàbhir vyàkhyàtam, nayathà tad anena virudhyeta |

nanu yadi nàmàbhidheyàdikaü vàkyasya prakà÷yam, nàbhidheyam, tahàpi padàrthena tenàva÷yaü bhàvyam | tathà ca kasya kiü vàdakaü padam ity à÷aïky àha -- #<tatra># ityàdi -- te÷u abhidheyàdiùå |

#<
[DhPr p.11]>#

#<tad iti abhidheyapadam | vyutpàdyata iti prayojanapadam | prayojanaü ca atra vaktuþ prakaraõakaraõavyàpàrasya cintyate, ÷rotu÷ ca ÷ravaõavyàpàrasya |>#

#< tathà hi -- sarve prekùàvantaþ pravçttiprayojanam anviùya pravartante | tata÷a ca àcàryeõa prakaraõaü kim arthaü kçtam, ÷rotçbhi÷ ca kim artham ÷ruyata iti saü÷aye vyutpàdanaü prayojanàbhidhãyate | samyagj¤ànaü vyutpadyamànànàm àtmànaü vyutpàdakaü kartuü prakaraõam idam kçtam | ÷iùyai÷ ca àcàryaprayuktàm àtmano vyutpattim icchadbhiþ prakaraõam idaü ÷ruyata iti prakaraõakaraõa÷ravaõayoþ prayojanaü vyutpàdanam |>#

#<tad># iti dvitãyàntam etat | yato #<vyutpàdyata >#ity atra lakàraþ prayojyakarmaõi vihito na prayojyakriyàkarmaõãti | vàkye 'pi loke padyate gamyate 'nenàrtha iti vyutpattyà padaprayogo dç÷yate | tato #<vyutpàdyata iti prayojanapadam >#ity àha | anyathà padavçndam idaü na padam | yad và #<vyutpàdyata >#ity atreti draùñavyam |

nanåktam -- `prayojanaü puruùàrthasiddhiþ' | tat kiü puna÷ cintyate | kathaü ca tad anyatocyata ity àha -- #<prayojanaü càtra >#iti | #<co># vaktavyàntarasamuccye | tad ayam arthaþ -- noktaü prayojanam iti cintyate kiü tu guõabhåtàrthaprayojakapadasya vyutpàdyata ity asya prayojanam | tadvyutpattiþ kriyata iti õicaþ kiü prayojanam iti pra÷ne tasya prayojanaü cintyata iti yàvat |

#<atre>#ti guõabhåtàrthniråpaõe prakaraõakaraõam eva vyàpàraþ |

nanu kasmàd iyam à÷aïkà -- `vaktrà kimarthaü krityate, ÷rotçbhi÷ ca kimarthaü ÷råyata' iti | tau khalv evam eva pravartteyàtàm ity à÷aïkyàha -- #<tathà hã>#ti yasmàt |

atha katham ubhayor vyutpàdanaü prayojanam ucyatge? yady ato vyutpadyate tasya vyutpattiþ prayojanam | yas tu vyutpàdayati tasya vyutpàdanam iti | naitad asti | prayojakavyàpàravatã hi vyutpattiþ prayojanam iùñety ubhayor vyutpàdanam eva prajyojanam | kevalam eko 'nyathà pravarttate 'nya÷ cànyathà | kathaü nàma madvyàpàrava÷ena ÷rotçsantànavarttinã vyutpattir bhåyàd iti àcàryaþ pravarttate | ata eva svaprayojakavyàpàràdhiùñþità ÷rotçsantànavàrttinã vyutpattþ karttuþ prayojanam | evam evàsau vyutpàdako bhavati | ÷rotà tu kathaü nàmaitad àcàryavyàpàravasena(-÷ena) matsaütànavarttinã vyutpattir bhåyàd iti pravarttate |

ata evàcàryavyàpàràdhiùñþità vyatpattiþ ÷rotur api prayojanam | evam evàsau tadvyutpàdyo

#<
[DhPr p.12]>#

#< sambandhapradar÷anapadam tu na vidyate | sàmarthyàd eva tu sa pratipattavyaþ |>#

#< prekùàvatà hi samyagj¤ànàv avyutpàdanàya prakaraõam idam àrabdhavatà ayam eva upàyo na anyaþ iti dar÷ita eva upàyopeyabhàvaþ prakaraõaprayojanayoþ sambandha iti |>#

bhavati | tato vyutpàdanaü prayojakavyàpàrava÷avarttinã vyuptattir dvoyor api prayojanam iti #<iti>#÷abdaü hetupadaü kçtopasaüharann àha -- #<prakaraõakaraõa÷ravaõayoþ prayojanaü vyutpàdanam iti |>#

nanu ca õici kçte vyutpàdanaü katham ubhayoþ prayojanam, ittham iti [6a] pra÷navisarjane syàtàm | tenaiva tàvatà dar÷itena kiü prayojanam? samyagj¤ànavyutpattau katha¤cin nimittamàtràt dadhibhojanàder àcàryasyàsàdhàraõakàraõatàpratipattiþ prayojanam | ayam arthaþ -- asti paryojakavyàpàrapradar÷ane samyagj¤ànavyutpattàv upayogitvamàtreõa svàsthyàdinà sàmyam àcàryasya dar÷itaü syàt | asti càsya tadvyutpàttàv upade÷alakùaõo 'sàdhàraõo vyàpàraþ | sa kathàü nàma pratãyeteti õicà nirde÷aþ kçta iti |

atha bhojanàdes tadvyutpattau sàkùàd vyàpàrà 'sambhavàd àcàryavyàpàraþ pratipatsyata iti cet | naitat | evaü hi vyàkhyàtéõàm idaü pratipàdanakau÷alaü syàn na karttur iti nyàyyo õicà nirde÷aþ |

nanåktam -- abhidhànasya prayojanaü na niråpyata iti | tat kim idànãü tad eva vyàjàntareõa niråpyate? satyam | kevalaü vàkyàrthatvena na niråpyata ity abhisandhinà` `tan na niråpyate' ity uktam | na tu padàrthatvenàpãti kiü nirodhaþ?

#<samyagj¤ànaü vyutpadyamànàm >#ity asàdhur ayaü ÷abdaþ -- `vyutpattyarthasya pader akarmatvàd' iti #<bhàgavçttikàraþ >#| tan nàti÷liùñam, j¤ànàrthasya padeþ sakarmakasya `vyutpannaþ saïketaþ' ityàdau bahu÷aþ prayogadar÷anàt | yathà 'vàdi $<pramàõàvarttike vàrttikakçtà>$ #<-->#

mano 'vyu(-mano vyu)tpannasaükentam asti tena sa cen mata[PV II 143]iti |

yady abhidheyàdyaþ padàrthàþ, sambandhas tarhi kasya padasyàrtha ity àha -- #<sambandhe>#ityàdi |

#<sàmarthyàd >#iti nàbhidhàvyàpàreõa | #<eva>#kàreõa padasyàbhidhàm apohati | #<tu>#÷abdaþ kevalam ity asyàrthe |

kathaü sàmarthyàd ity àha -- #<prekùàvatà >#iti | #<upàyaþ># kàraõam | #<upeyà># samyagj¤ànavutpattiþ sàdhyà | tayor #<bhavaþ | >#yadva÷enopàyopeyaj¤ànàbhidhàne bhavataþ | #<eva>#kàra #<upàya>#÷abdàt paro draùñavyaþ | pratiyoginopàyàyogasyaiva ÷aïkitatvàt | tadanyayogasya ca ÷aïkiùyamàõatvàt | anarthà÷aïkopasthàpitànyayoganiràse tu karttavye sàmarthyagamyam avadhàraõàntaraü kàryam | na tv idam eva vàcyam | #<nànya >#iti ca nànya evety avaseyam |

#<[DhPr p.13]>#

 nanu ca prakaraõa÷ravaõàt pràg uktàny api abhidheyàdãni pramàõàbhàvàt prekùàvadbhir na grahyante |

#<tat kim etair àrambhaprade÷e uktaiþ |>#

#< satyam | a÷ruyate prakaraõe kathitàny api na ni÷cãyante | ukteùu tv apramànake÷v apy abhidheyàdi÷u saü÷aya utpadyate | saü÷ayàc ca pravartante | arthasaüsayo 'pi hi pravçttyaïgaü prekùàvatàm |>#

evaüråpasya sambandho vyutpàdyata iti prayojanàbhidhànàd eva dar÷atam | tad uktam --

"÷àstraü prayojanaü caiva sambdhasyà÷rayàd agatau |[17]


__________NOTES__________

[17] uktànyabhidhe- B
___________________________


taduktyantargatas tasmàd bhinno noktaþ prayojanàd ||" [÷lokavà- 1,18] iti

abhidheyàdiprakà÷anadvàreõàdivàkyaü pravarttakam iti asahamàna àha -- #<nanu ca># iti | nipàtasamudàya÷ càyaü `codayàmi', `abhimukho bhava' ity asyàrthasya dyotakaþ | ÷ravaõànantaraü teùàü pràk÷abdà÷rayeõa pravarttamànam anumànam anyad và ÷abdasyàrthanàntarãyatàyàü pravarttayitum arhati | asambandhanibandhanàyàþ parokùàrthapratipatteþ pràmàõyàyogàt | sà ca ÷abdasyàsambhavinã | àcàryasya càptabhàvo durbodho yenàptopade÷atayà ÷abdo 'rthatathàtvaü pratyàyayed iti | àrabhyata ity #<àrambhaþ># prakaraõam | tasya #<prade÷aþ >#ekade÷aþ | sàmarthyàt tadàdiþ |

saccodye #<satyam >#ity àha | yadi satyam idaü kimarthaü tarhi [6b] te kathyanta iti? #<ukteùu># iti | #<tu>#r anuktapakùàd uktapakùasya vi÷eùaü dar÷ayati | anenaitad àha -- sàdhakabàdhakapramàõàbhàve yena rte vyàhàràt pratiniyatàdhikaraõo yauktaþ saüayo bhavitum arhatãti | #<api># nyàyataþ sambhàvanàü dar÷ayati, ati÷ayaü và | anyathà kiü sapramàõakeùv api saü÷ayo jàyate yen#<àpi>#÷rutiþ samgacchet |

nanu pravçttiphalam àdivàkyaü, pravçtti÷ cen nàsti kiü saü÷ayenotpàditenàpãty àha -- #<÷aü÷ayàc ca >#iti | #<co >#yamàdarthe |

atha ye tàvan madàþ ÷raddhayà và ''càryam upasannàs te tadvacanàd arthaü ni÷cityaiva pravarttamànà na saü÷ayàt pravarttante | ye 'pi tadviparãtàþ saü÷erate teùàm api na ÷aü÷ayàt pravçttiþ | pravçttau và prekùàvattvahànir ity à÷aïkyàha -- #<arthasaü÷ayo 'pãti | >#na kevalam arthani÷ciya ity api÷abdenàha | ÷akyani÷caye hi ni÷cayam antareõa pravarttamànàþ prekùàvattàyà hãyeran | yatra tv arthasaü÷ayenàrthitayà pravarttamànàþ, nopàlambham arhantãti bhàvaþ | yadi ca yuktyà dvitãyàkàrànuprave÷ena saü÷ayànasya na kvacit pravçttiþ, tarhi na kasyacid vacanàt kvacit pravarttitavyam iti bhåyàn vyavahàro vilupyeta |

nanu nivçttir anarthani÷cayanibandhanà | anarthani÷caya÷ ca pramàõàt | tac ceha nàsti | nivçttãtaras tu pravçttivyatirekã prakàro nàsti | tato 'yatnasiddhà pravçttþ | tat kiü tadarthenàdi--#<
[DhPr p.14]>#

#<anarthasaü÷ayo 'pi nivçttyaïgam ata eva ÷àstrakàreõa eva pårvam sambandhàdãni yujyante vaktum |>#

#< vyàkhyàtéõàü hi vacanaü krãóàdyartham anyathà api sambhàvyate | ÷àstrakçtàü tu prakaraõapràrambhe na viparãtàbhidheyàdyabhidhàne prayojanam utpa÷yàmo na api pravçttim | atas teùu saü÷ayo yuktaþ | anukteùu tu pratipatçbhir niùprayojanam abhidheyaü sambhàvyeta asya prakaraõasya kàkadantaparãkùàyà iva, a÷akyànuùñhànaü và jvaraharatakùakacåóàratnàlaïkàropade÷avat, anabhimataü và prayojanaü màtçvivàhakramopade÷avat, ato và prakaraõàt laghutara upàyaþ prayojanasya, anupàya eva và prakaraõaü sambhàvyate |>#

vàkyenetiy àha -- #<anarthe>#ty àdi | na kevalam anarthani÷cayo 'pãty #<api >#÷abdaþ |

yady ava÷yaü vaktavyànyabhidheyàdãni tarhi vyàkhyàtàra eva tàni vakùyanti | tat kiü ÷àstrakçto vyàhàreõetiy àha -- #<÷àstrakàreõaiva >#na vyàkhyàtçbhiþ |

     athocyate -- pravçttyaïgatvàc ca vyàcakùate | abhidheyàdyanabhidhàne tu pravçtter evàsambhavàt kathaü sambhavino vyàkhyàtàro yenà÷aïkya teùàü vyàhàram ayaü nirasyatãti | atrocyate | na sarvathà 'bhidheyàdiprakà÷anaü kenacin na karttavyam eveti codyaü pravçttam, kin tv àdivàkyaü tadarthaü na karttavyam ity abhisandhinà | tatra ye tàvat sàkùàd àcàryopasannàs teùàü tadvacanàd eva tatpratãtau pravçttij¤ànayoþ sambhavàt sambhavi vyàkhyàtçtvam | tebhyo 'pi tad upasannànàm iti kim avadyam?

nanu ca na ÷àstrakçdvacanam api prasahya pravarttayati, kiü tarhi prayojanàdyabhidhànena pravçttiviùayopadar÷anàt | tac ca vyàkhyàtçvacane 'pi sambhavatãti kim ucyate ÷àstrakàreõaivety ata àha -- #<vyàkhyàtéõàü hi >#iti | #<hi>#r yasmàdarthe | ÷àstrakàreùv apãdaü samànam ity àha -- #<÷àstrakçtàm># iti | #<tu>#nà vyàkhyàtçbhyaþ ÷àstrakçtàü vaidharmyam àha | #<viparãtaü># ca tad #<abhidheyàdyabhidhànaü >#ceti vigraþ | atha và #<viparãtaü >#ca tadasatyatvàd #<abhidheya¤># càbhidheyatayà prakà÷anàt | tasy#<àbhidhànam># iti vigrahãtavyaü | #<utpa÷yàma >#utprekùàmahe | anenaitad àha -- teùàm api tathàbhidhàne kim asmàkaü bàdhakaü pramàõaü? kevalam
eùàü mahãyasà÷ayena ÷àstraü praõetum icchatàü paràrthapravçttànàü naitat sambhàvayàma iti |

#<prakaraõa>#sya #<pràrambha># àdau | etac ca prayojanàdyabhidhànaniyatasannidher yathàbhåtàrthacintàvidhànaviùayasya kàlasya nirde÷o na tu prakaraõasya [7a] madhe 'vasàne và tat sambhavati saprayojanaü ceti |

#<
[DhPr p.15]>#

 etàsu ca anarthasambhàvanàsv ekasyàm apy anarthasambhàvanàyàü na prekùàvantaþ pravartante |

atha yady evaüvidhà pravçttiþ ÷àstrakçtàü dç÷yate, tvayàpy asya kiü na sambhàvyata ity àha -- #<nàpi># iti | #<api>#r aprayojanàpekùayà samaü pravçttidar÷anaü samuccinoti | tad ev#<otpa÷àma >#iti sambhadhyamànam iha pa÷yàma ity asyàrthe sambaddha(-bandha)vyam | pa÷yàma iti và 'dhyàhàryam | anenaitad àha -- tathàpi sambhàvayàmo yadi teùàm ãdç÷ã pa÷yàmo na tv evam iti | #<ato># hetos #<teùv >#abhidheyàdiùu yad và #<teùu># ÷àstrakàreùu vaktçùu satsu tadukteùv abhidheyàdiùv iti prakaraõàt #<saü÷ayo># 'rthonmukha iti draùñavyam |

nanu saty apy arthasaü÷aye 'rthatvàbhàve pravçttir nàsti | tannimittà tu sà saü÷ayamàtràd api bhavati | tanmàtra¤ ca sàdhakabàdhakavirahàd apy arthe siddham | tat kiü tadutpàdàrthena vàkyenety àha -- #<anukteùu --># iti | #<tu>#r uktàvasthàyà anuktàvasthàü bhedavatãü dar÷ayati |

nirgataü prayojanaü yasmàn niùkàntaü và prayojanàt | #<kàkadantà hy abhidheyàþ >#| te ca na kvacit puruùàrtha upayujyante | saprajojanaü vàbhidheyam #<a÷akyànuùñþànaü># sambhàvyeta | kiüvad ity àha -- #<jvar>#etyàdi | jvaraü haratãti #<jvaraharaþ># | #<takùakà>#khyasya nàgaràjasya #<cåóà># ÷ikhà | tasyà #<ratnaü >#ratiü tanotãti vi÷iùñaü vastu | tenàlaïkaraõaü #<alaïkàraþ | >#jvarahara÷ càsàv eveübhåta÷ ceti vigrahaþ | sa upadi÷yate yena granthena tadvat |

sator và saprayojana÷akyànuùñhànatvayor asya prayojanam #<anabhimatam># evàstikànàü #<sambhàyeta># | màtur vivàhasya #<kramaþ >#paripàñir upadi÷yate yena pàrasãka÷àstreõa tadvat | pàrasãka÷àstreõa hi mçte pitari màtà prathamam agrajena putreõa pariõetavyà, tadanu tadanujenety upadi÷yate |

#<ato và prakaraõàl laghur >#alpagranthaþ #<prayojanasya># samyagj¤ànavyutpattilakùaõasya | #<anupàya># #<eva># animittam eva |

catvàro 'pi #<và>#÷abdàþ pårvapårvàpekùayà pakùàntaram avadyotayanti | sambhàvanà ca sarvà varõità 'narthonmukhà pratipattiþ yuktyà dvitãyàkàrànuprave÷àc ca saü÷ayapadàbhilàpyà pratyetavyà, sarvatraivàkàràntarasya pratiyoginaþ samudàcàrato 'dar÷anàt | tathàvidhà 'narthasambhàvanàyà÷ ca bãjam idam asatyàdivàkye -- yady asya prayojanàdikaü bhaved bahubhir anyair ivànenàpy àdàv uktaü bhavet | na cànena ki¤cid avàdãti matiþ |

kàmam amår anarthasambhàvanà bhavantu kà no hànir ity àha -- #<etàsv># iti | na kevalaü sarvà ity #<api>#÷abdenàha | prayojanàdyanabhidhàna iva yady abhidhàne 'pi bhavanti tàs tadà kim abhidheyàdibhir abhihitair apãty àha -- #<abhidheyà>#diùu iti | #<tu>#r #<ukteùu># ity asyànanataraü draùñavyaþ,  anuktapakùàc ca vi÷eùasya dyotakaþ |

atha katham anayor arthànarthasambhàvanayor virodho yataþ sambhàvanà saü÷aya ucyate | sa cobhayàü

#<
[DhPr p.16]>#

#< abhidheyàdiùu tu ukteùv arthasambhàvanà anarthasambhàvanàviruddhà utpadyate | tayà prekùàvantaþ pravartante iti prekùàvatàm pravçttyaïgam arthasambhàvanà kartuü sambandhàdãny abhidhãyanta iti sthitam |>#

÷àvalambana ity anyonyasyàm anyàkàro 'stãti kutaþ sahànavasthànam | ucyate | ekasyàm anarthàkàra udrikto 'nubhåyate, yuktes tu dvitãyàkàrànuprave÷aþ | itarasyàü nå(tå)drikto '[7b]rthàkàro 'nubhåyate, yuktes tv anathàkàrànuprave÷a ity ubhayor apy anyonyavaiparãtyenànubhavàd katham avirodhaþ |

bhavatv evam, tathàpi katham asyàbhidhàne 'narthà÷aïkà nirasteti cet, ucyate -- puruùàrthasiddhiråpàbhidheyaprayojanàbhidhànenà''dimà 'narthasambhàvanà nirastà | abhidheyatatprayojanayor upaniråpaõena ca dvitãyatçtãye niraste | antimà 'pi sàmarthyagatisambandhapratipàdanàn nirastà | turãyàü tu paramaviveka÷àlina àcàryasya prakaraõàrambhasàmarthyàn nirasyate | tathà hi na samàne 'py upàyàntare sambhavati mahato mahàn ayaü prekùàpårvakàrã prakaraõam ãdç÷am àrabhate, kim aïga punar laghånãti |

atha syàt -- samasamayasambhavã de÷àntaravartã ca ka÷cad etadagrato laghåpayàntarakàkaþ(-taragranthaþ?) syàt | tat kathaü tatpraõitalaghåpàyàntaraniràsaþ? atràpi tatprekùàvattaiva mahatã nibandhanam | prekùàpårvakàritvàd eva tathàbhåtàt tenàsmin nàryàvarte 'nyatra và loke nedànãntanenaitadarthaü prakaraõaü praõãtam iti bahudhà 'nusarttavyam | anusçtya dçùñvà tal laghur upàya iti ca ni÷cityedaü praõetum ucitaü nànyatheti | sarvatraiva prakaraõe saty àdivàkye laghåpàyàntaraniràse gatir iyam eva | na hi anyatràpy abhidheyatatprayojanàdiprakà÷anam antareõa laghåpàyàntaraniràsàbhidhànam astãti kiü nànumanyate?
yady evam itaràsàm apy anarthasambhàvanànàm evam evàstu niràsas tat kim àdivàkyena?  naitat | na hi såcãprave÷a ity eva måùa(måsa)laprave÷aþ | tathà hi -- asaty àdivàkye prekùàpårvakàriprayuktatvam eva prakaraõasya na ÷akyate kalpayitum, pratyutàprekùàpårvakàriprayuktatvam eva ÷akyakalpanam | dç÷yante hi prekùàpårvakàriõaþ prakaraõàdau sarvatra prayojanàdyabhidhàyakam àdivàkyaü
praõayante(-taþ) | na cànenàdivàkyaü tadartham akàri | tasmàn nàyaü prakaraõakàraþ prekùàpårvakàrãti saïkalpàd u(-n no)pàdadãti(-ta) |

nanu ca pravçttyartho 'yaü prayàsaþ | sà cen nàsti kiü tayotpannayàpãty àha #<tayà --># iti | yady arthasambhàvanà prakaraõe puruùasya pravarttayitrã tarhi kim abhidheyàdy abhidhãyata ity àha -- #<iti># -- iti | yasmàd arthasambhàvanayà pravarttante #<iti>#s tasmàd arthasambhàvanàü karttum | kimbhåtàü? #<pravçter aïgaü >#nimittam | aïgàdi÷abdànàm asati bahuvrãhau paraliïgàgrahaõàt svaliïgena nirde÷aþ | #<iti>#r evam arthe #<sthitaü># ni÷citam |



#<[DhPr p.17]>#

avisaüvàdakaü j¤ànaü #<samyagj¤àna>#m.

loke ca pårvam upadar÷itam arthaü pràpayan saüvàdaka ucyate. tadvaj j¤ànam api [svayaü][18]pradar÷itam arthaü pràpayat saüvàdakam ucyate. pradar÷ite càrthe pravartakatvam eva pràpakatvam, na anyat. tathà hi -- na


__________NOTES__________

[18] %<svayam>%o.E. T
___________________________


______________________________________________

evam anena prabandhena #<samyagj¤àne>#tyàdivàkyasya samudàyàrtha vyàkhyàyàvayavàrtham idànãü #<avisamvàdakam >#ityàdinà vyàcaùte |

atràyaü pårvapakùaþ | kim idaü samyaktvaü j¤ànasyàbhipretaü? yadyogàt samyagj¤ànam ucyate | yady evaü vastutattvagrahaõaü samyaktvaü, athàpi gçhãtavastupràpaõaü? ubhayathà 'pi anumànam avastugrahaõàd asamyagj¤ànam | agçhãtapràpaõàd và samyagj¤ànatve jalaj¤ànam apy upadar÷itamarãcikàþ pràpayatãti na ki¤cit samyajànaü na syàd iti |

siddhàntavàdy apy amãùàü pakùàõàm anabhyupagamena niràsaü manyamànaþ -- avisaüvàdakatvaü samyaktvaü vivakùitam iti [8a] dar÷ayati | #<avisaüvàdakaü >#saüvàdakam ucyate | #<vi>#÷abdo hi saüvàkapratiùedhe varttate | tatpratiùedhasya vidhiråpatvàt samvàdaka evàvatiùñþata iti saüvàdakàrtho 'visaüvàdaka÷abdaþ | tad ayam arthaþ -- avisaüvàdakaü pravçttiviùayavastupràpakü smyagj¤ànam iti |

syàd etat -- vçddhavyavahàro hi ÷abdàrthani÷cayabhåmiþ | tatra ca samvàüdaka÷abdo nopadar÷atàrthapràpake varttate | kiü tarhi? satyàdini | na ca j¤ànasya tàdråpyam asti | tat kutas tatra saüvàdaka÷abda ity àha -- #<loke ca># | #<ca># yasmàdarthe api÷abdàrthe và | #<loke >#vyavaharttari jane | ayam à÷ayo yathà loke satyàdi÷abdapravçttinimittasyopadar÷itàrthapràpaõasya puruùe sambhavàt saüvàdaka÷abdaþ pravarttate, tathà j¤àne 'pi tatsambhavàd iti |

athocyate nopadar÷itàrthapràpaõanimittakaþ puruùe saüvàda[ka]÷abdaþ kin tu pratij¤àtàrthapràpaõamittakaþ | tat kathaü iha nimittasambhava iti? tad avadyam | tatràpi pratij¤ayopadar÷anasyopalakùaõàt | tad eva tåpadar÷anaü kvacid vacanena, kvacid adhyavasàyenà[19] ............pi kvacid vastupratibhàsapårvakeõa kvacid anyathà vçtteneti vi÷eùaþ | saüvàda[ka]÷abdaþ (-bada)pravçttinimittaü tu sarvatra samànam iti |


__________NOTES__________

[19] pàñþo 'tra pa÷càd vardhito dç÷yate kin tu såkùmatvàt na pañþyate |
___________________________


#<pràpayan># iti[20]lakùaõahetvor iti hetau ÷aturvidhànàt pràpaõàd ity arthaþ | evam uttaratràpy avaseyam |


__________NOTES__________

[20] pàõini 3 |2 |126 |
___________________________


#<[DhPr p.18]>#

j¤ànaü janayad arthaü pràpayati, api tv arthe puruùaü pravartayat pràpayaty artham. pravartakatvam api pravçttiviùayapradar÷akatvam eva. na hi puruùaü hañhàt pravartayituü ÷aknoti vij¤ànam.

#<______________________________>#

nanåpadar÷itàrthapràpakaü saüvàdakam iti bruvatà j¤ànasyaikasyopadar÷akatvapràpakatve pratij¤àte | pravçttim antareõa pràpter anupapatter arthataþ pravarttakatvam api | na caikasyaite vyàpàràþ sambhavanti | yato 'nyat pradar÷ati yena jànãte, anyat pravarrttayati yad anantaraü pravçttim àcarati, anyac ca pràpayati yataþ pràptyàbhisambadhyate puruùa ity à÷aïkyàha -- #<pradar÷ite ca># -- iti | #<co># yasmàdarthe |

pravarttakatvam eva pràpakatvaü bruvato 'yam abhipràyaþ -- yady apy arthaü sàkùàtkçtyànuråpaü ni÷cayaü janayat pradar÷akaü ki¤cit, aparaü pradar÷ayad và bàhyàyàþ pravçtteþ kàraõàü bhavat pravarttakam, itarat pravarttanadvàreõa bàhyàyàþ pràpter nimittaü bhavat pràpakaü vyapadi÷yate, tathàpi sa eva bàhyapravçttikàraõabhàvaþ pravarttayitçtvàdiprayojakavyàpàraråpo j¤ànasya puruùapreraõenàrthajananena ca pravarttanapràpaõayor asambhavena pradar÷anàd anyo nopayujyata iti vastutaþ sarvasyaiva j¤ànasya ni÷cayànugatasyàdhigamàn nàparau pravarrtanapràpaõavyàpàrau | ata eva tatràdyam eva j¤ànaü pramàõaü vyavasthàpyate | tato vastutaþ
pradar÷akatvàdãnàm abhedaþ, vyàvçttinibandhanas tu bhedo 'sty eva | ata evaite pradar÷akapravarttakapràpaka÷abdàþ kçtakatvànityatvàdivan na paryàyà iti |

syàn matam -- kiü punaþ prayojanaü yena pravarttanàt nà'paraþ pràpaõavyàpàro j¤ànasya, adhigamàc ca nànyat pravarttana prayatnena sàdhyate? yady uttaraj¤ànasya pràmàõyaniùedhàrtham, tadà gçhãtagràhitaiva tan niùetsya[8b]tãti kiü tadarthena prayàseneti? atrocyate | yadi pravarttayitçtvaü pràpayitçtvaü ca pradar÷akatvàt paramàrthato 'nyat syàt, tadà gçhãtagràhitaiva na ÷akyate pratipàdayitum iti kena pràmàõyaü niùedhyeta? tathà hi -- na taj j¤ànaü gçhãtaü gçhõàti, api tu gçhãte pravarttayati | aparaü tu gçhãtaü pràpayati | tathàkàriõo÷ ca bhinnopayogatvàt pràmàõyaü katham apàkriyate? yadà tu pravarttanàn nàparaþ pràpaõavyàpàro j¤ànasya pradar÷anàc ca nànyat
pravarttanam, prathamenaiva ca pratyakùànumànakùaõenàrthakriyàsamartho vastusantànaþ pravçttiviùayãkarttuü ni÷acayàt ÷akyate, tadottareùàü tatsantànabhàvinàm abhinnayogakùematayà pràmàõyam apàsyata iti |

etena tad api pratyuktaü yat kenacid abhyadhàyi $<dharmottare>$ -- "yady upadar÷akatvam eva pràpakatvaü tarhi yad uktaü upadar÷itam arthaü pràpayat saüvàdakam iti tasyàyam arthaþ syàt -- upadar÷itam upadar÷ayad iti | na caitad yuktam arthabhedàbhàvàt | tathà hi yadi paramàrthato 'rthàbheda ucyate tadà na ki¤cid avadyam | atha tadàpi naivaü vaktayaþ | atyalpam idam ucyate | kçtakatvam anityatvaü pratipàdayatãty api na vaktavyam, arthàbhedàd ity api kiü nocyate? atha ÷abdapravçttyapekùayà 'rthàbheda ucyate tadà 'sàv asiddho vyàvçttibhedasya dar÷itatvàt | tenàyam arthaþ -- upadar÷itaü sàkùàtkçtya janitànuråpani÷cayam arthaü pravarttanadvàreõa bàhyàyàþ pràpteþ
sàkùàd yojyatayà và nimittatàü gacchat saüvàdakam iti | vàstavas tu pravarttakapràpakayoþ prameyàdhigatilakùaõàt pradar÷anavyàpàràd anyo vyàpàro nàstãti na pravarttayitçtvaü pàpayitçtvaü ca prayojakavyàpàro 'nayor bhinnaþ" iti |

#<  [DhPr p.19]>#

#<ata eva ca arthàdhigatir eva pramànaphalam. adhigate càrthe pravartitaþ puruùaþ pràpita÷ càrthaþ. tathà ca sati arthàdhigamàt samàptaþ pramàõavyàpàraþ.  ata eva cànadhigataviùayaü pramàõam. yena eva hi j¤ànena prathamam adhigato 'rthaþ, tena eva pravartitaþ puruùaþ pràpita÷ ca arthaþ. tatra eva ca atha kim anyena j¤ànena adhikaü kàryam? ato 'dhigataviùayam apramàõam.>#

#<___________________________________>#

syàn matam -- yady adhigatir evottare÷àm api phalaü syàt tadopayogàntaràbhàvàd bhaved apràmàõyaü yàvatà pravarttakasya pravçttiþ phalam, pràpakasya pràptir iti phalabhedaniùpatter bhinno vyàpàra ity àha -- #<ata eva># -- iti | yato nàrthajananadvàreõàrthapràpaõaü j¤ànasya, yata÷ ca na prasahya preraõena pravarttanam, #<ata evà>#smàd eva kàraõàd arthasyàdhigatiþ paricchittiþ #<phalam, >#na pravçttyàdi |

nanu tat pramàõasya phalaü vyavasthàpyate, yasmin sati tadvyàpàraþ parisamàpyate | na càdhigatàv api pravçttipràptyor abhàve sa parisamàpyata ity àha -- #<adhigate ca >#-- iti | #<co >#yasmàdarthe | yasmàd yenàrthaþ samyagj¤ànena dar÷itas tatra tenàpravarttito 'pi puruùaþ pravçttiyogyopadar÷anàt, tadgatasya ca vyàpàràntarasyàbhàvàt #<pravarttita >#ity ucyate | saty arthatve pravarttanam eva | j¤ànena tàvat pravçttiyogyaþ kçta iti yàvat |

astu puruùas tathà pravarttito 'rthas tu na pràpitaþ, tathà ca vyàpàràntaram anyà÷rãnam astãty àha -- #<pràpita># iti | #<ca>#þ pårvavat | artho 'py asàv apràpto 'pi ÷akyapràptiko dar÷ita iti #<pràpita >#ucyate | ata eva pràpaõa÷aktir eva j¤àõasya pràmàõyam | sà ca pràpyàd arthàd àtmalàbhanimitteti, yato [9a] yena pravarttate tad api pràpaõayojyam eva | ÷aktini÷cayas tv arthakriyànirbhàsasya sarvasyànumànasya ca svata eva | pravarttakàdhyakùasya ca kasyacit svata eva yad abhyàsena parito nirastavibhramà÷aïkam, yan nidràdyanupaplutaü sad àsannade÷am anà÷aïkya vya¤jakàdhãnà 'nyathàbhivyakti ca vastu gçhõàti | tadråpasaüvedanàd eva satyàrthaü ni÷cãyate | kasyacit tu parato 'rthakriyànirbhàsàtmakàt svataþ pramàõàd anyato và yataþ kuta÷cin nàntarãyakàrthadar÷anàn madhyakàlavarttibhrànti÷aïkàpanodena
ni÷cãyata iti | #<pràpita÷ càrtham >#iti kvacit pàñhaþ | sa tu yuktaråpaþ pravçttiyogyãkaraõàt pravarttitaþ pràpyàrthopadar÷anàt pràpito 'rtham ity ekavàkyatayopadar÷anàt | evam uttaratrà'py eùa eva pàñho 'vadàta iti | #<tathà ca sati >#tasmiü÷ ca prakàre sati | #<samàptaþ >#paryavasànaü gataþ | tasamàd adhigamasya phalatvaü yuktam iti bhàvaþ | yato 'dhigamàd anyat phalaü nopapadyate, jàte ca tasmin samàpyate vyàpàraþ, ato 'smàt kàraõàd #<anadhigato >#j¤ànàntareõàparicchinno #<viùayo># 'rtho yasya tat #<pramàõaü># bhavati |

nanu adhigataviùayam udãcãnaü j¤ànaü tatràrthe ki¤cid adhikam àdadhànaü pramàõaü bhaviùyati. na hi viùayabhedàd eva pramàõabhedo 'pi tåpayogabhedàd apãty àha -- #<yenaiva>#iti. #<hi>#r yasmàt. pårvàd yogyatayà pravarttitaþ pràpita iti coktaü tatraiva pårvaj¤ànàd adhigate #<kim adhikam >#atiriktaü #<kàryaü >#karttavyam?

#<[DhPr p.20]>#

#<tatra yo artho dçùñatvena j¤àtaþ, sa pratyakùeõa pravçttiviùayãkçtaþ. yasmàt yasminn arthe pratyakùasya sàkùàtkàritvavyàpàro vikalpena anugamyate, tasya pradar÷akaü pratyakùam, tasmàt dçùñatayà j¤àtaþ pratyakùadar÷itaþ. anumànaü tu liïgadar÷anàn ni÷cinvat pravçttiviùayaü dar÷ayati.>#

_______________________________

na ki¤cit | àdyenaiva karttavyasya kçtatvàd iti bhàvaþ | #<ato >#'smàd hetor #<adhigataviùayaü[21] >#tadadhigantçsajàtãyaü vijàtãyaü và na pramàõam | tena pramàõasamplavo nàma nàsty eveti prakà÷itam |


__________NOTES__________

[21] adhigata-em.: idhagata-
___________________________


nanu ca prabandhenànena pravçttiviùayopadar÷akaü samyagj¤ànam iti dar÷ãtam | vakùyamàõayà nãtyà pratyakùànumànanàmanã dve samyagj¤àne | tatra yadi samànam anayoþ pravçttiviùayopadar÷anaü tad idaü pratyakùaü satpramàõaü, idam anumànaü sad iti bhedo na syàt | atas tad anayor asamànaviùayatvam eva kathitavyam | evaü ca kasya kathaü tad iti vaktavyam ity àha -- #<tatra >#iti | tayoþ pratyakùànumànayor madhye #<dçùñatvena j¤àto># ni÷citaþ | yadi j¤àta ity eva kriyate tadà 'numeyo 'pi ni÷citaþ san pratyakùeõa pravçttiviùayãkçtaþ prasajyeteti #<dçùñatvene>#ti
kçtaü | atha yo dçùña iti kiü nocyate? nocyate | kùaõiktatvàder api dçùñatvena pratyakùaviùayatvàd anumànàvatàràbhàvaprasaïgàd iti |

nanu na pratyakùasya ni÷cayanàd prahaõam api tu pratibhàsàt | tat kim ucyate j¤àto ni÷cita ity à÷aïkyàha -- #<yasmàd >#iti | #<vikalpenànugamyate >#'nustriyate 'dhyavasãyate pa÷yàmãty àkàreõa | tasmàd #<dçùñvena j¤àta># ity ucyate | #<vikalpene>#ti tatpçùñhabhàvinà 'nuråpeõeti draùñavyam | ananuråpavikalpànugatavyàpàrasya tatràpràmàõyàt kùaõikatva iva | evaü bruvata÷ càyam abhipràyþ -- sàüvyavahàrikasya pramàõasyedaü lakùa[9b]õam ucyate | tato vastuvçttyà prakà÷amànam apy anuråpavikalpenàviùayãkçtaü sad apratibhàsamànaü nàti÷ete, vyavahàràyogyatvàt | evaü tad gràhakam api tathàvidhavikalpenànanugamyamànavyàpàraü vyavahàrayitum aparyàptaü sat tçõasyàpi
kubjãkaraõe 'samartham agràhakaü nàtivarttate | tena yad uktaü pradaç÷akatvam ekatvam eva pravarttakatvàdãti, yac coktam -- adhigatir eva phalam iti tad anuråpani÷cayànugatavyàpàram anuråpani÷cayànugatàv iti draùñavyam | evaü yatra yatrocyate pratyakùaü vaståpadar÷akaü vastugràhakam ityàdinà ÷abdena tatra sarvatrànuråpani÷cayànugatavyàpàram eva boddhavyam |

athaivaü sati vikalpasyàpi pràmàõyaü prasajyeteti cet | etat svayam eva $<dharmottareõà>$÷aïkya niràkariùyata iti nehocyate | yadi pratyakùam evaü pravçttiviùayam upadar÷ayati anumànam apy evaü tadà

#<
[DhPr p.21]>#

tathà ca pratyakùaü pratibhàsamànaü[22] niyatam arthaü dar÷ayati. anumànaü ca liïgasambaddhaü niyatam arthaü dar÷ayati. ata eva niyatasya arthasya pradar÷ake. tena te pramàõe, na anyad vij¤ànam.


__________NOTES__________

[22] pratibhàsamànaüem.(s. DhPr 21,14): pratibhàsanaü
___________________________


 pràptuü ÷akyam artham àdar÷ayat pràpakam. pràpakatvàc ca pramàõam.

#<_______________________________________>#

kathaü bhedavyavastheti? àha -- #<anumànaü tu >#iti | #<tu>#þ pratyakùàd anumànsya vaidharmyam àha | pratyakùaü na svayaü ni÷cinvat pravçttiviùayaü dar÷ayati kin tu ni÷càyayat | anumànaü tu svayam eva ni÷cinvad iti |

katham aprtibhàsamànaü ni÷cetum ãùñe tad ity àha -- #<liïgadar÷anàd >#iti | liïgasya sàdhyàvinàbhåtasya dhåmàder dar÷anàt | dar÷anaü ca svaråpagrahaõapårvakaü `sarvatredaü sàdhyàvinàbhåtam iti' j¤ànam, `sarvatra sàdhyàvinàbhåtam iti' smaraõapuraþsaraü và kvacit svaråpagrahaõam iha vivakùitam |

nanu ca pratyakùànumànaj¤ànavad anyasyàpi j¤ànasya yathà pravçttiviùayapradar÷anaü tathà kiü na pradar÷yate? athàpràmàõyàn nopadar÷yate | kathaü punar apràmàõyam anyasya? aniyatapravçttiviùayapradar÷akatvàd iti? cet | tarhi pratyakùànumànyor api tathàtvena pràmàõyaü na syàd ity àgårya j¤ànàntaràd[:-antarada] bhedam anyayor dar÷ayann àha -- #<tathà ca >#-- iti | tasmiü÷ ca pratyakùasya svavyàpàrànusàrivikalpopajananena ni÷cayanàt, pravçttiviùayapradar÷anaprakàre[23] ..................m anyadà liïgadar÷anàt svayaü ni÷cayena pravçttiviùayapradar÷anaprakàre | #<pratyakùaü># j¤ànaü #<pratibhàsamànaü >#svaråpeõa prakà÷amànaü #<niyatam># arthakriyàkùame
bhàvaråpa eva vyavasthitaü #<dar÷ayati># | tena nànarthaü nàpy aniyataü dar÷ayatãty àkåtam | #<anumànaü ca niyatam arthaü dar÷ayati >#| #<ca>#þ pratyakùeõa samam anumànaü niyatapradar÷akatvena samuccinoti | #<liïgasambaddham >#iti hetubhàvena vi÷eùaõam | tad ayam arthaþ -- yasmàl liïgaü vijàtãyavyàvçtte 'rthe 'rthakriyàkàriõi tàdàtmyena tadutpattyà và #<sambanddham># àyattaü tasmàt tatprabhavam apy anumànaü niyataü dar÷ayati adhyavasyatãti | tenànumànam api nànarthaü nyàpy aniyataü bhàvàtmany abhàvàtmani và dar÷ayatãti prakà÷itam | iyàüs tu vi÷eùo 'numànaü sambandhagrahaõakàladçùñasàdhàraõaü
råpam à÷rityodayamànaü svalakùaõam adhyavasyad api na santànàntaràsàdhàraõam adhyavastyatãti pravçttiviùàpekùam api sàmànyaviùayam eva | pratykùaü tu pravçttiviùayàpekùam apy asàdhàraõàviùayam eva | santànàntaràsàdhà[10a]aõenaiva råpeõa viùayasya ni÷càyanàd iti |


__________NOTES__________

[23] såkùmatvàt na pañþyate |
___________________________


idànãü yasyàyam à÷ayaþ -- `astu pratyakùaü niyatàrthadar÷akam, arthasya sàkùatkraõàt, aumànaü tu parokùàrthasyàsàkùàtkaraõàt kathaü niyataü dar÷ayati? tasmàn na dvayor niyatàrthapradar÷akatvam, api tu ekasyaiva' iti | taü sàmastyaniùedhavàdinaü pratyupasaüharann àha -- #<ata># iti | yasmàd vastuprakà÷àt pratyakùaü niyataü dar÷ayati | parokùasyàntarà sàkùàd anavabhàse 'pi tatsambaddhatayà cànumànaü kàryasvabhàvajam ekàntaniyataü bhàvam, anupalambhajam ekàntaniyatam abhàvaü tathàbhåtaü dar÷ayati | ato 'smàd hetor ete dve api tathàråpe | tato 'nena sàmastyaniùedhasya
niùedha upsaühçtaþ | anyathà vyàkhyàyamàne tu yato 'stu (-yat astu) niyatam arthaü pradar÷ayato 'ta ete niyatàrthopadar÷ake ity arthaþ syàt | etc ca parisphuñasyaiva sphuñãkaraõam anarthakam àpadyeteti

#<  [DhPr p.22]>#

 àbhyàü pramàõàbhyàm anyena ca dar÷ito 'rthaþ ka÷cid atyantaviparyastaþ, yathà marãcikàsu jalam. sa ca asattvàt pàptum a÷akyaþ. ka÷cid aniyato bhàvàbhàvayoþ, yathà saü÷ayàrthaþ. na ca bhàvàbhàvàbhyàü yukto 'rtho jagaty asti. tataþ pràptum a÷akyas tàdç÷aþ |

 sarveõa ca aliïgena vikalpena niyàmakam adçùñvà pravçttena bhàvàbhàvayor aniyata

#<_____________________________________>#

bhavatàm ete niyatàrthopadar÷ake, pramàõe tu katham ity àha -- #<tena># -- iti | #<tena >#niyatàrthapradar÷akatvena | niyatàrthapradar÷akatvàbhàvàt kilàpràmàõyam anayoþ ÷aïkitam | saty api tasmin kathaü tat syàd iti bhàvaþ | anayoþ prvçttiviùayapradar÷anaprakàropadar÷ane tadanyasya j¤àõasya ca tadapradar÷ane yad buddhistham àsãt, tad idànãü #<nànyad >#ity àdinà 'bhivyanakti | nànyad vij¤ànaü pramàõam iti vacanavipariõàmena sambandhaþ |

yady evaü j¤ànatvàvi÷eùàd amå api pramàõe mà bhåtàm ity àha -- #<pràptum># iti | #<àdar÷ayad >#iti hetau ÷atur vidhànàd dhetupadam etat | tenàyam arthaþ -- yataþ pràptuü ÷akyam artham àdar÷ayati tena prayakùàdikaü pràpakam iti | bhavatu pràpakam, pramàõaü tu kasmàd ity àha -- #<pràpakatvàd ca -- >#iti | #<co># 'vadhàraõe |

nanu àbhyàmanye nàpi dar÷ito 'rthaþ ÷akyapràpaõa eva tatas tadupadar÷akam api kiü na pràpakaü pràpakatvàc ca kiü na pramàõam ity àha -- #<pramàõàbhyàm >#iti | #<co># yasmàt | #<atyanta>#grahaõena saü÷ayaj¤ànaviùayàd vi÷eùa dar÷ayati | tathàvidho 'pi kiü na pràpyeta ity àha -- #<sa ca># iti | #<co># yasmàdarthe | niyatopadar÷akatve 'py anarthopadar÷akatvàd  apramàõyam asya dar÷itam | yadi ka÷cid ãdç÷as tadanyaj¤ànaviùayo 'nyàdç÷o bhaviùyati | tadupadar÷akaü ca pramàõaü bhaviùyatãty ata àha -- #<ka÷cid >#iti | #<÷aü÷ayàrthaþ># saü÷ayàlambanaþ | `sthàõur và puruùo và' iti hi pratyayaþ sthàõum ullikhya puruùo
vety àlambayaüs tadabhàvam ullikhati | tataþ sthàõvabhàvàvyabhicàriõaü puruùaü puruùa(-ùà)bhàvàvyabhivàriõaü ca sthàõum avasyann abhàve nàpy abhàva(ve) niyataü sthàõuü puruùaü và dar÷ayatãti bhàvàbhàvayor aniyataü dar÷ayati | yata evàyam ekàntaniyataü dar÷ayitum anã÷àno dolàyate, tata eva saü÷aya ity upapadyata iti |

atha viparyayàrtho 'sattvàn na pràpyatàm, ayaü tu kasmàn na pràpyata ity àha -- #<na ca># iti | #<co># yasmàdarthe |

nanu bhavatu saü÷ayaviparyayayor apràmàõyaü [10b] kiü na÷ cchinnam? etad atiriktaü pratyakùànumànàbhyàm anyat pramàõaü bhaviùyatãty à÷aïkyàha -- #<sarveõa ca># -- ityàdi | #<co >#yasmàt | sarvàntargatatvàd

#<
[DhPr p.23]>#

eva artho dar÷ayitavyaþ. sa ca pràptum a÷akyaþ. tasmàd a÷akyapràpaõam atyantaviparãtaü bhàvàbhàvàniyataü ca arthaü dar÷ayad apramàõam anyaj j¤ànam.

arthakriyàrthibhi÷ ca arthakriyàsamarthavastupràptinimittaü j¤ànam mçgyate. yac ca tair mçgyate, tad eva ÷astre vicàryate. tato 'rthakriyàsamarthavastupradar÷akaü #<samyagj¤àna>#m.#< >#

________________________________________________________________

anumànasyàpi tathàtvaü syàd ity àha -- #<aliïgena># -- iti | nàsya liïgam utpàdakatvena vidyata ity aliïgam | yady aliïgena sarveõa tat karaõãyaü tadà pratyakùapçùñþabhàvino 'pi vikalpasya tadà ''yàtam ity àha -- #<niyàmakaü># iti | viùayàdhãno hi niyatàrthaparigraho j¤ànasyety artho niyàmakaþ | tad adçùñvà |

nanu kiü pratyakùapçùñþabhàvy api niyàmakam arthaü dçùñvà pravarttate, yena tàdråpyavirahàd anyeùàü vikalpànàü tathàtvam à÷aïkyate | ucyate | #<pravattene>#ty atràntarbhåto õijartho draùñavyaþ | tato 'yam arthaþ niyàmakam adçùñvà pravarttiteneti | tathà ca sati pratyakùapçùñhabhàvã vikalpo niyàmakaü dçùñvaiva pratyakùeõa pratyayena pravarttyata iti tathàtvena parihçto bhavati | itare tv aliïgavikalpà yena pravarttyante jàyante na tena sàkùàn niyàmako dçùña iti #<teùàü># tathàtvànuùaïgaþ |

anye tu anumànanivçttyartham aliïgeti yojayitvà kathaü punar avasàyàtmakenàpy aliïgena tenaivaü karaõãyam ity à÷aïkya niyàmakam adçùñvety asya tu hetubhàvena vi÷eùaõatvàn niyàmakam adçùñvà pravçttatvàd ity arthaþ, iti vyàkhyàya tàtparyàrtham api dar÷ayanti | yady api ÷abdàdijanmàno vikalpà nobhayapakùasaüspar÷ena dolàyante, tathàpi te niyàmakànà÷rayeõa pravarttamànà na yaukti(-kta)saü÷ayaråpatàm ativarttanta iti | pårvavyàkhyàne 'py ayam evà÷ayaþ | sarvasya tasya samudàcarator viruddhayor àkàrayor abhàve 'pi yuktyà dvitãyàkàrànuprave÷àt saü÷ayaråpatvena bhàvàbhàvàniyatàrthopadar÷akatvam iti |

eke tu niyàmakaü vikalpayitavyaü vastunàntarãyakaü vastv adçùñvà pravçtteneti yojayanti | #<aliïgene>#ti càsyaivàrthasya hetubhàvena vi÷eùaõam àhuþ | ubhaye 'pi tu pratyakùapçùñhabhàvivikalpenàtiprasaïgam anadhigatàrthàdhigantur vikalpya(-lpa)sya pràmàõyacintà 'dhikàreõa niràkurvate | tenàyam arthaþ -- sarveõa tenànadhigatatvà(-gatàrthà)dhigantçtayà 'bhipretenaivam ava÷yakaraõãyam iti |

aniyatàrthapradar÷akam api tatpràpakaü syàd ity àha -- #<sa ca># iti | #<co># yasmàd arthe | #<a÷akya># ity asyànantaraü sa avadhàraõàrtho draùñavyaþ | #<so># 'niyato 'rtho na #<pràptuü ÷akyo >#'÷akyatvàd iti bhàvaþ |

nanu ca tàdç÷aü sarvaü mà bhåt pràpakam, pramàõaü tu kasmàn na bhavatãty à÷aïkya pårvoktam evopasaüharati #<tasmàd >#iti | yasmàt pràpakatvàd eva pramàõaü #<tasmàt># | arthasyà÷akyapràpaõatve 'tyantaviparãtatvànitya(-tvàniyata)tve hetå hetubhàvenànyayor vi÷eùaõatvàt | #<co># 'pràptikàrthasamuccaye | ka÷cid atyantaviparyastaþ, ka÷cid aniyata ityàder yathàkràmam upasaühàraþ -- #<anyaj j¤ànam >#iti #<nànyaj j¤ànam >#ity asya |

#<
[DhPr p.24]>#

yac ca tena pradar÷itam, tad eva pràpaõãyam. arthàdhigamàtmakaü hi pràpakam ity uktam.

#<____________________________>#

syàd etat -- ÷akyapràptikàrthopadar÷akam eva samyagj¤ànaü [11a] #<nànyad >#iti nirnimittam idam | tathà cànyad api kiü na parãkùyata ityàha -- #<arthakriyàrthabhiþ -- >#iti | #<co># yasmàt | #<artha>#sya dàhàdeþ, #<kriyà >#niùpattiþ | tàm arthyantãti tathà | etair arthakriyàyàü ÷aktasya vastunaþ #<pràpter >#yan #<nimittaü >#tan #<mçgyate >#'nviùyate | arthakriyàrthitvàd eva ca tad anveùaõam eùàm avaseyam | #<tai÷ >#ca prekùàvadbhir iti prakaraõàd draùñavyam | itarathàrthakriyàrthibhir apy prekùàvadbhir mithyàj¤ànam api nibhàlyata iti tatparãkùà 'py àpatet |

yadi nàma tais tan mçgyaü tathàpi tad itarad api j¤ànaü kiü na parãkùyata ity àha #<yac ca >#-- iti | #<co>#'vadhàraõe | #<vicàryate >#parãkùyate | ãdç÷aü #<tat># #<samyagj¤ànaü># pravarttakaü yad anusaranti bhavanta iti vibhajya pratipàdyate | ayam asyà÷ayaþ -- na vyasanitayà ''càryeõà j¤ànaü vicàryate | kin tarhi? arthakriyàrthijanànurodhena | te tathàbhåtam eva j¤ànaü mçgayante nànyad iti #<tad eva >#vicàryata iti | #<tad eve>#ti ca mukhyavçttyabhipràyeõoktam na tu mithyàj¤ànaü ÷àstre 'smin na vicàryate eva | prasaïgàt tu tasyàpi kalpanàprabhçtau vicàrasambhavàd iti |

nanu ÷akyapràpaõàrthopadar÷akam eva samyagj¤ànàrthopadar÷akam eva samyagj¤ànaü kuto vyavasthàpyate pra÷ne kim idam aprakçtam ucyata ityàha -- #<tata># iti | yato 'rthakriyàrthinàü prekùàvatàü nànyan mçgayaõãyam, tad anveùaõãyam eva vicàraõãyam, vyasanitayà vicàràsambhavàt | tato 'rthakriyàsamarthasya vastunaþ vastunaþ pradar÷akaü samyagj¤ànaü nànyad iti arthàt |

astu samyagj¤ànam ãdç÷am eva | tat punar anyad upadar÷ya anyat pràpayad api kiü na samyagj¤ànaü tat pramàõaü vyavahriyate? tathà ca pãtasaükhyà(-÷aïkhà)dij¤ànam api pràmàõyàn nàpaiti | àha -- #<yac ca># iti | #<co># 'vadhàraõe | anena pãta÷aü(-÷aï)khàdij¤ànam apy aü÷e saüvàdàt pramàõam iti yat kai÷cid iùñiü tad api samyagj¤ànavyavacchedyam iti dar÷ayati |

nanu cànuktasamam idaü pãta÷aïkhàdij¤àõenànupadar÷atasyàpi ÷ukla÷aïkhasya, jalaj¤àõenànupadar÷itasyàpi marãcikànicayasya pràpaõadar÷anàt | naitad asti | yato na tajj¤ànapårvikà sà pràptiþ, tasyà'j¤àtavastuviùayatvàt | na ca tena ÷ukla÷aïkhavastu marãcivastu và j¤àtam | yathà tu j¤ànàntaràd eva tathàvidhàrthapràptir na tatas tathà anenaiva #<$<pràmàõyaparãkùàyàü>$># nirloñhitam iti nehocyate |

#<[DhPr p.25]>#

tatra pradar÷itàd anyad vastu bhinnàkàram, bhinnade÷am, bhinnakàlaü ca. viruddhadharmasaüsargàd dhi adyad vastu. de÷akàlàkàrabheda÷ ca viruddhadharmasaüsargaþ.

tasmàt anyàkàravad vastu gràhi na àkàràntaravati vastuni pramàõam, yathà pãta÷aïkhagràhi ÷ukle ÷aïkhe. de÷àntarasthagràhi ca na de÷àntarasthe pramàõam, yathà ku¤cikàvivarade÷asthàyàü maõiprabhàyàü maõigràhi j¤ànaü na apavarakasthe maõau. kàlàntarayuktagràhi ca na kàlàntaravati vastuni pramàõam, yathà ardharàtre madhyàhnakàlavastugràhi svapnaj¤ànaü na ardharàtrakàle vastuni pramàõam.

__________________________________

tad eva tena pràpaõãyam iti kuta evad ity àha -- #<arthàdhigame>#ti | #<hi>#r yasmàt | #<uktam># iti pradar÷anàdãnàü vastuto 'bhedaü pratipàdya #<ato evàrthàdhigatir eva pramàõphalam iti >#anena prakà÷itatvàt, na tu sàkùàd abhihitam | yady anyad adhigamyànyat pràpayet, tadà pradar÷anapràpaõayor bheda eva syàt, abheda÷ ca pratipàdita iti bhàvaþ |

kathaü punar adhigatir eva phalam ity anena tathàtvam asyoktam? yataþ pràpakatvaü pràmàõyam, phalaü ca tadavyatiriktam iti | atha và #<pràptuü ÷akyam artham àdar÷ayat pràpakam >#ity anenaivam uktam | tathà hi tàdç÷am artham àdar÷ayad iti paricchindad ity arthaþ | pariccheda÷ ca pràpakatvàn na bhidyata iti |

bhavatåpadar÷atàrthapràpakatvam eva samyagj¤ànam | yat tu tad eva pràpya vastu ÷aïkhàdikaü pãtaråpatayà pradar÷ayati tatkatham asamyagj¤ànam ity àha -- #<tatra># iti | #<tatre>#ti vàkyopakùepe caitad | #<pradar÷atàd># råpàd #<bhinnàkàràdi># sad #<vastv anyad># ity anyatvaü vidheyam | àkàràdibhinnam api na tato 'nyat, tad evedam ity adhyavasàyàd ity àha -- #<viruddhe>#ti | #<hi>#r yasmàt | yadi viruddhadharmàdhyàsàd anyatvam, na tarhi de÷àdibhedàd ity àha | #<de÷e>#ti | #<co># yasmàt | bhavatv evaü tathàpy àkàràdibhinnagràhij¤ànam àkàrànntaràdiyogini vastuni kiü na pramàõam ity àha -- #<tasmàd >#iti | yasmàt samyagj¤ànena yad eva hi dar÷itaü tad eva pràpaõãyam, àkàràdibhinnaü ca tato 'nyat #<tasmàt># | kim iva kva na pramàõam ity àha -- #<yathe>#ti | bhinnade÷agràhiõaþ
kà vàrtety àha -- #<de÷àntare>#ti | kiüvan na pramàõam ity àha -- #<yathe>#ti | #<ava(-pa)varaka>#÷abdena de÷avi÷eùo layanodaràdi÷abdavàcya ucyate | #<apavaraka>#÷abdasyàpy etad arthasya bhàvàt | #<apavarakade÷astha># iti pàñhe 'pi na doùaþ |

bhinnakàlagràhiõaþ kà vyavasthà ity àha -- #<kàlàntare>#ti | upadar÷anakàlàd anyena #<kàlena># vyàvahàrikeõà #<yuktaü># sambaddhaü tad#<gràhi># bhinnakàlavastugràhãti yàvat | #<caþ >#pårvavat pårveõa sahedam apràmàõyena samuccinoti | tad udàharann àha -- #<yathe>#ti | ayam asyàrthaþ -- adharàtre nidràõasya madhyàhnakàlapratibhàsam anubhavato vaõijyàgatasutavastudar÷anahçùitaromõa eva jhañiti bodhe kàkatàlãyanyàyena ca saty api putropalambhe tajj¤àõaü na pramàõam | tat khalu paramàrthenàrdharàtrakàlasambanddhaü madhyàhnakàlàkalitaü ca pratãtam iti madhyàhnakàlatvenàvabhàsanàd eva ca madhyàhõakàlaü tad vaståktam |

#<
[DhPr p.26]>#

nanu ca de÷aniyatam àkàraniyataü ca pràpayituü ÷akyam, yatkàlaü tu paricchinnam, tatkàlaü na ÷akyaü pràpayitum. na ucyate -- yasminn eva kàle paricchidyate, tasminn eva kàle pràpayitavyam iti. anyo hi dar÷anakàlaþ, anya÷ ca pràptikàlaþ. kiü tu -- yatkàlaü paricchinnam, tad eva tena pràpaõãyam. abhedàdhyavasàyàc ca santànagatam ekatvaü draùñavyam iti. 

__________________________________

#<ardharàtraþ kàla >#àgamanakàlo yasya tasmin #<na pramàõam >#| atha và yo 'rdharàtre supto 'hno madhyam udgate savitari putram àgataü dçùñavà prabhàtàyàü ràtrau sampanne madhyandine tasminn eva ca de÷e tam eva suta(-taü) pràgataü prabuddho 'pi pa÷yati | tasya taj j¤ànaü saüvàdamàtrabhàg api na pramàõam, yato 'rdharàtre madhyàhnam, tadànãm anàgatam api putram àgataü, tenàvagatam | na càrdharàtre de÷akàlaniyatasya putrasya, tasya ca kàlasyàsti sadbhàvaþ | tadà tv ardharàtraþ paramàrthataþ pratibhàsakàlo yasya madhyàhnakàlayuktavastuna iti yojyam |

etena suptasya kenacit pañhyamànaü granthaü ÷çõvato j¤ànam asatyàrthaü vyàkhyàtam avaseyam | yasmàd de÷akàlabhinnàtmànaü ÷rotàraü granthaü ca ÷rotavyaü pa÷yati nidropahataþ | na ca tadde÷akàlasambaddhau staþ | yadde÷akàlau ca stas tathà na gçhõàtãti |

anayaiva ca di÷à vàjisvapno 'pi vyàkhyàto draùtavyaþ | yatas tatràpi ghoñakasvapne yatkàladar÷anavi[12a]ùayà bhàvà dç÷yante na tathà santi, yatkàlà÷ ca santi tatkàlà na dç÷yante | ardharàtràdiùu hi svapnadar÷anam, såryodayàdisambaddhà÷ ca te bhàvà dç÷yante | tasmàt svapne keùà¤cid anubhåtànàü atyantam abhàvàd arthakriyàyà nàsti sattvam | kecit tu arthakriyàkàritayà abhimatàh saty asvapne viùayà dçùñakàlabhedavyabhicàriõo na santy eveti prakaraõàrthaþ |

idam ãdçgvi÷iùñaü svapnaj¤ànam udàharato $<dharmottara>$syàyam à÷ayaþ -- evaüvidhasya svapnaj¤àõasya sadarthatvàbhimànaþ keùà¤cit $<satyasvapnavàdin>$àm astãti tad abhimàna÷amanàyedaü mayodàharaõãkçtam | na tv asmàd anyasya svapnaj¤ànasya ka÷icd vi÷eùaþ | sarvasyaiva svapnaj¤àõasya niràlambanatayà mithyàj¤ànatvàd iti |

idànãü `paricchidyamànasya yatkàlaü paricchedanaü tatkàlam eva pràpyamàõasya*< >*pràpaõaü abhimatam' -- evaü bruvata iti matvà 'syàrthasyànupapattiü codyati -- #<nanu ca >#-- iti | de÷e niyatam àkàre niyataü ca ÷akyaü pràpayitum ity abhidadhàno 'nayor avipratipattim àha | idaü tu na sambhàvyata ity àha -- #<yatkàlaü tu># -- iti | #<tu>#nà 'nantaroktàbhyàü vidhàbhyàü vaidharmyam àha | yaþ kàlo sya paricchedanasya tad yathà bhavati tathà paricchinnam | sa kàlo yasya pràpaõasya tad yathà bhavati | tathà na ÷akyaü pràpayitum |  yasmin kàle paricchinnam tasmin kàle na ÷akyate pràpayitum ity arthaþ | evaü ca bruvatà 'nena #<kàlàntaragràhã>#ti yad uktaü tad ayuktam
iti dar÷itam | sarvasyaiva j¤ànasya evaü÷ãlatvàd iti |

#<nocyata >#ityàdinà siddhàntavàdã codakasyànuktopàlambham àha | anenàpi na ki¤cit#<

[DhPr p.27]>#

#< samyagj¤ànam pårvaü kàraõaü yasyàþ sà tathà uktà | kàryàt pårvaü bhavat kàraõaü pårvam uktam | kàraõa÷abdopàdàne tu puruùàrthashiddhiþ sàkùàtkàraõaü gamyeta | pårva÷abde tu pårvamàtram |>#



kàraõam uktam | tat kiü tvayaivaü nocyata iti pàr÷vasthaü praty asyaivàbhipràyaü prakà÷ayati -- #<anyo hi># -- iti | #<þã>#ti yasmàt | yady evaü nocyate tarhi kiü nàmocyata ity àha -- #<kin tu># -- iti | nipàtànipàtasamudàyo 'yaü kevalam ity asyàrthe |

nanu asaïgatam idaü vàkyaü | na hi yad eva paricchinnam ity asti yenaivam ucyate | yatkàlaü tu prariccchinnaü tatkàlam iti tu yuktaü vaktum, na #<tad eve>#ti | sayam etat | kevalaü bodhe yatnaþ karaõãyaþ | #<yatkàlam >#ity anena hi takàlam iti pràptam, #<tad eve>#ti #<tac>#chabdena vastuviùayo #<yac>#chabda àkçùyate | tato 'yam arthaþ -- #<yatkàlaü paricchinnaü >#yad vastu takàlaü #<tad eva># vastu pràpanãyam iti | aho gaóuprave÷e 'kùatàrànirgamo jàtaþ | evaü khalu vàkyaü syàt samarthitam, pårvapakùàt punar asyàvi÷eùaþ pràptaþ | asti vi÷eùo mahàn, kevalaü bhavatà
na samãcãnaü niråpitaþ | tathà hi pårvapakùàvasthàyàü yatkàlaü tatkàlaü iti càtra bahuvrãhiõà paricchedanalakùaõà pràpaõalakùaõà ca kriyà 'bhidhãyate | idànãü  punar vastuto nàyam arthaþ | yad vastu yena kàlena sambaddhaü #<paricchinnaü tad eva tena># kàlena sambaddhaü svaråpeõa #<pràpaõãyaü># tadà 'nyadà và | paricchedasya yàdç÷aþ kàlas tasmin kàle yad vidyamànaü #<tad eva pràpaõãyam >#iti yàvat | tata÷ ca paricchedakà[12b]là 'sato yad gràhakaü tan na pramàõam ity avatiùñhate | #<nocyate yasmin kàla >#ityàdinà ca yad etad uktaü tad bàhyapràpaõàbhipràyeõa draùñavyam | paramàrthatas tu j¤ànasya pradar÷anàd
anyaþ prànapaõàvyàpàro nàstãti yasminn eva kàle paricchidyate 'rthas tasminn eva kàle pràpyata iti | etac cànantaram evànenaiva vistareõa pratipàditam iti svavacanavyàghàto 'nyathà 'sya syàd iti |

nanv evam api paricchedakàlavarttinaþ pràpaõaü na sambhavaty eva | sarvasyaiva viùayasya kùaõikatvàt | tathà copadar÷itàrthapràpakatvaü nàma kasyacid api j¤ànasya nàstãty asambhavitaiva samyagj¤ànatvalakùanasya syàd ity à÷aïkyàha -- #<abhede>#ti | #<abhedenai>#karåpatvena tad evedam ity àkàreõ#<àdhyavasàyàt >#| upàdànopàdeyakçtakùaõaprabandhaþ santànas tadà÷ritaþ |

ayam asya bhàvaþ -- sàüvyavahàrikasyeha pramàõasya lakùaõàm ucyate | tena naikàntena vastusthitir apekùyate | tatra yady api vastusthityà paricchinnapràpyayor nànàtvaü tathàpi vyavaharttàro nirantaràparàparotpatter avidyàva÷àc ca hetuphalaråpaü kùaõapracayaü tad evedam ity ekatvenàdhimu¤canti tataþ paricchedakàlabhàvinaþ pràpaõaü sambhavaty eva | #<iti>#þ samyagj¤ànapadavyàkhyànaparisamàptau |

tad anena prabandhena samayagj¤anapadaü vyàkhyàyàdhunà #<pårva>#÷abdaü vyàcikhyàsus tena sàdharmasya vigraham àha -- #<samyagj¤ànam >#iti |

#<
[DhPr p.28]>#

#< dvividhaü ca samyagj¤ànam arthakriyànirbhàsam, arthakriyàsamarthe ca pravartakam | tayor madhya yat pravartakam, tad iha parãkùyate. tac ca pårvamàtram. na tu sàkùàtkàraõam. samyagj¤àne hi sati pårvadçùñasmaraõam, smaraõàd abhilàùaþ, abhilàùàt pravçttiþ, pravçtte÷ ca pràptiþ. tato na sàkùàthetuþ.>#

#<___________________________________________________________________________>#

nanu puruùàrthasiddhiþ samyagj¤ànasya prayojanaü kàryatvena | tathà ca samyagj¤ànakàraõiketi vaktum ucitaü tatkim evam uktam ity àha -- #<kàryàd >#iti | anena vyavasthàvàcã sann eva pårva÷abdaþ kàraõe varttata iti dar÷ayati |

#<bhavad >#iti `lakùaõahetvoþ kriyàyàþ' [pàõini 3.2.126] iti hetau ÷atur vidhànàt hetupadam etat | yady evaü kàraõa÷abda eva kriyatàm ity àha -- #<kàraõe>#ti | ayaü bhàvaþ -- karotãti kàraõam ucyate, na tv akurvad råpam | akurvati punaþ kàraõavyapade÷aþ kàraõakàraõatvàd aupacàrikaþ | na ca mukhye sambhavati amukhye pratyayo yujyate | tato yad eva j¤ànam avyavadhànena puruùàrthasiddher nibandhanam, tad eva kàraõa÷abdena pratãyeteti. yadi pårvagrahaõe 'py evaü pratyayas tadà ko vi÷eùa ity àha -- #<pårva÷abda># iti | #<tu>#þ kàraõa÷abdàd vi÷eùam asyàha -- #<pårvamàtram >#iti sàkùàtkàraõam itara÷ ca |

nanåbhayoþ sambhave sàkùàtkàraõaparihàreõetaragrahaõàya pårva÷abdaþ ÷obhate | na caivam asti, sarvasyaiva puruùàrthasiddhiü prati sàkùàtkàraõatvàd ity àha -- #<dvividhaü ca -- >#iti | #<co># yasmàdarthe | kathaü dvaividhyam ity àha -- #<arthakriye>#ti. nirbhàsate 'sminn iti #<nirbhàsaþ.># arthakriyàyà nirbhàso yasmàt tat tathà. yataþ sàdhanaj¤ànàd anantaraü dàhàdipratibhàsaj¤àõam utpadyate, tad evam ucyate.

$<kecit>$ tu kùaõena kàryakàraõàvyavahàrasyàrvàgdar÷anena karttum a÷akyatvàd dàhàdipratibhàsam eva j¤ànam evaü bruvate | arthakriyàyà[13a]nirbhàso 'sminn iti kçtvà | aparam #<arthakriyàsamarthe ca pravarttakam >#| yat pravçttisamadhigamyàrthakriyàgocaraü tad evam uktam | #<co># 'rthakriyànirbhàsàpekùayà samuccaye | anyoþ kiü parãkùyata ity àha #<tayoþ># -- iti | pravarttakam api sàkùàtkàraõaü tat ko 'nyatra vidveùo yenedam eva vicàryate? kiü và pårva÷abdenety àha -- #<tac ca >#iti. #<co># yasmàt.

ayam à÷ayaþ -- yataþ pravarttante tat sarvam arthapràpter vyavahitaü kàraõam | ata÷ ca sambhavat pratibandhaü tat pravçttyaïgatvàt pårvamàtram, na tv anantaraü kàraõam iti | pårvamàtràbhidhànena sàntaram | amum eva draóhyann àha -- #<na tu># -- iti | #<tu>#r vi÷eùàrthaþ | kuta etad ity àha -- #<samyagj¤àna >#iti | #<hi>#r yasmàt | tasmin samyagj¤àne prakaraõàt sàdhananirbhàse #<sati># | smçtibãjopajananayogyaj¤ànaj¤àtasya dàhàdeþ #<smaraõam >#| tato #<'bhilàùaþ -- >#tatpràptãcchà | tataþ #<pravçttiþ># pravarttakaj¤ànopadar÷itam arthaü pràptukàmà vyàpàrasahàyà buddhiþ | tasyà÷ ca pràptir upàditsitalàbhaþ | yasmàt smaraõàdinà vyavadhànaü #<tataþ >#tasmàt
#<na sàkùàñ hetuþ pràpter># upàyaþ puruùàrthasidder iti prakaraõàt |

#<
[DhPr p.29]>#

arthakriyànirbhàsàü[24]tu yady api sàkùàtpràptiþ, tathà api tan na parãkùaõãyam. yatra eva hi prekùàvanto 'rthinaþ sà÷aïkàþ, tat parãkùyate. arthakriyànirbhàse ca j¤àne sati siddhaþ puruùàrthaþ. tena tatra na sà÷aïkà arthinaþ. atas tan na parãkùaõãyam. tasmàt parãkùàrham asàkùàtkàraõaü samyagj¤ànam àdar÷ayituü kàraõa÷abdaü parityajya #<pårva>#grahaõaü kçtam.


__________NOTES__________

[24] -nirbhàse tu ACPHN;-nirbhàsàt tu BED
___________________________


______________________________________________________



yadi paramparayà 'pi pràptihetuþ parãkùyate tarhi sàkùàt hetur atitaràü parãkùaõãya ity àha -- #<arthakriyànirbhàsam iti># | #<tu>#þ pravarttakàdhyakùàd arthakriyànirbhàsaü bhedavad  dar÷ayati |

yada #<pràptihetur># iti pàñhas tadà arthakriyànirbhàsam ity asyàntyavyàkhyànapakùe bhinnà santoùàdipràptir lokàdhyavasàyasiddhà yà tasyà hetuþ | #<pràpti>#pàñhe tu tadvyàkhyànànavadyatà | pårvavyàkhyàne tåpacàràt pràptihetuþ pràpti÷abdena vaktavyaþ | karaõàsàdhano và pràtpi÷abdo drùñavyaþ |

kasmàt tat na parãkùyata ity àha -- #<yatraiva hi># -- iti | #<hi>#r yasmàt | #<sà÷aïkàþ># sasandehàþ | à÷aïkàgrahaõasyopalakùaõatvàt saviparyàsà ity api draùñavyam |

evaü bruvata÷ càyam à÷ayaþ -- na vyasanam etac chàstrakçto yena j¤ànam aprãkùamàõaþ svàsthyam alabhamànaþ parãkùate | kin tarhi? vyutpàdyajanaprayojanodde÷enàyam asyàrambhaþ | saü÷ayaviparyàsàpasàraõaü ca vyutpàdyajanaprayojanam | tato yatraiva te tathàpravçttayas tad eva parãkùyata iti | arthakriyànirbhàse 'pi te tathàvçttaya ity àha -- #<arthakriye>#ti | #<ca>#÷abdas tu÷abdasyàrthe |

kuto na tathàvçttayaþ? yena sàkùàtkàraõe 'smin sati siddhaþ puruùàrtaþ, tenànantaram eva phalasyànubhåyamànatvàt, tad eva santoùàdigamanàd và | vyàkhyànadvaye 'pi arthakriyànirbhàsa÷abdavàcyadvaye sthite dvayam etat ÷aïkàyàþ kàraõam -- anantaraphalàdar÷anam, adhyavasàyasiddhabhinnapràptyabhàvo và | tadabhàbe tu kathaü ÷aïkerann iti bhàvaþ |

mà bhåvaüs tatra sà÷aïkàs tat kiü siddham ity àha-- #<ata># iti |

yadi vyavahitaü pravarttakaü puruùàrthasiddher na kàraõaü tarhi katham uktam -- #<`kàryàt pårvaü bhavat kàraõaü pårvam uktam' >#iti? asàkùàtkàraõe càkàraõe kàraõa[13b]vi÷eùaõaü sàkùàd iti nirarthakam ity à÷aïkyàha -- #<tasmàd >#iti | yasmàt sàkùàtkàraõam à÷aïkànàspadaü sad aparãkùaõãyaü #<tasmàd >#yad #<asàkùàtkàraõam ata># eva ca #<parãkùàrhaü># parãkùkùàyogyaü pravarttakaü #<samyagj¤ànam àdar÷ayitum >#àdar÷ayiùyàmi -- iti #<kàraõa÷abdaü># vihàya #<pårvagahaõaü kçtam >#$<àcàryeõe>$ty arthàt |

etad uktaü bhavati -- yo 'yaü kàraõa÷abdo vyavahite kàraõakàraõe varttate nàyaü tatràbhidhàyakatvena varttate #<karotãti kàraõam># iti vyutpatteþ | kin tarhi? tàdarthyàd upacàrata iti |#<
[DhPr p.30]>#

puruùasya arthaþ #<puruùàrtha>#þ. arthyata ity arthaþ kàmyata iti yàvat. heyo 'rtha upàdeyo và. heyo hy artho hàntum iùyate, upàdeyo 'pi upàdàtum. na ca heyopàdeyàbhyàm anyo rà÷ir asti. upekùaõãyo hy anupàdeyatvàt heya eva. tasya #<siddhiþ># hànam upàdànaü ca. hetunibandhanà hi siddhir utpattir ucyate, j¤ànanibandhanà tu siddhir anuùñhànam. heyasya ca hànam anuùñhànam, upàdeyasya ca upàdànam. tato heyopadeyayor hànopàdànalakùaõànuùñhitiþ #<siddhir># ity ucyate.

________________________________________________________________________

syàd etat -- saty api kàraõagrahaõe vicàràrham eva samyagj¤àõaü pratipatsyate | yatas #<tad vyutpàdyata >#ity arthaþ, sàdhyatvàt | pràtipadikàrthas tu kàrakatvàd guõaþ pradhànànuyàyã | tena pradhànànurodhàt #<tac>#chabdo varõitayà nãtyà mukhyasya kàraõasya samyagj¤ànasya vyutpattikarmatà'nupapattes tatparityàgena lakùaõayà tàdarthyabhåtayà pratyàsattyà 'rthakriyàsamarthapravarttaka eva pravarttiùyate | yathà ma¤càþ kro÷antãty atra pradhànànurodhàt ma¤ca÷abdaþ kro÷anakriyàkarttçtvànupapatteç mukhyam arthaü tyaktvà lakùaõayà tàtsthyabhåtayà pratyàsattyà puruùeùu varttata iti | satyam etat | kevalam evaü sati vyàkhyàtéõàm idaü kau÷alaü syàn na ÷àstrakçta iti sarvam anavadyam |

idànãü #<puruùàrthasiddi>#padaü vivariùuþ #<puruùa>#÷abdena sàrdham #<artha>#÷abdasya vigraham, #<arthasya ca >#svaråpaü #<puruùasye>#tyàdinà càùñe | arthyata ity àcakùàõo[25]`artha yàc¤àyàm' ity ato õijantàt karmaõyacaü dar÷ayati | #<arthyata># ity asyàrthaü spaùñayati -- #<kàmyata># iùyata ity anena yàvàn evàrthaü uktas tàvàn #<evàrthyata >#ity anenàpãti #<iti yàvad >#ity asyàrthaþ |


__________NOTES__________

[25] artha upayàc¤àyàm -- dhàtupàñha 10,373 | {Nach Ausgabe in B”thlingk ist es in 10,357}
___________________________


ko 'sàv arthaü ity àha -- #<heya >#iti | #<và>#÷abda÷ ca ÷abdasyàrthe | arthyamàna iùyamàõo 'rthaþ | na tarhi heyo 'rtha ity àha -- #<heya >#iti | #<hi>#r yasmàt | #<heyo hàtuü># tyaktum iùyate tasmàd arthaþ | ayam à÷ayaþ -- iùyamàõaþ khalv arthaþ | atra yady api svãkaraõecchà nàsti tathàpi parihàrecchà tàvad astãti | yadi hàtum iùyamàõo 'rthaþ katham upàdeyo 'rtha ity àha -- #<upàdeyo 'pã>#ùyate kevalam upàdàtum | na kevalaü heya iùyate ity #<api>#÷abdaþ |

nanu ca na heyopàdeyàv artho 'pi tv anyo 'pi | tataþ so 'pi kasmàn na pradar÷yata ity àha -- #<na ce>#ti | #<co '>#vadhàraõe yasmàd arthe và |

nanåpekùaõãyo 'pi rà÷ir asti | yatra na pravçttir yata÷ ca na nirvçttiþ | tat katham anubhavasiddhasyàpahnva ity àha -- #<upekùaõãya >#iti | #<hi>#r yasmàt |

atra $<ka÷cid>$ àha -- "yathà 'sàv anupàdeyas tathà 'heyo 'pi | tattra yady anupàdeyatvàd dheyas tadà 'heyatvàd upàdeyaþ kiü na bhavati" iti | sàdhåktaü tena $<bhadantena>$ kevalaü heya÷abdàrthavicàre mano na  

#<
[DhPr p.31]>#

#<sarv>#à càsau #<puruùàrthasiddhi÷ >#ceti. #<sarva>#÷abda iha dravyakàrtsnye vçttaþ, na tu prakàrakàrtsnye. tato na ayam arthaþ -- dviprakàrà api siddhiþ samyagj¤ànanibandhanà eva iti. api tv ayam arthaþ -- yà kàcit siddhiþ, sà sarvà kçtsnà eva asau samyagj¤ànanibandhanà iti. mithyàj¤ànàd dhi kàkatàlãyàpi nàsty arthasiddhiþ. tathà hi -- yadi pradar÷itam artham pràpayaty evam tato bhavaty arthasiddhiþ.

_____________________________________________________________

praõihitam | tathà hi | hãyate, tyajyate, na svãkriyate iti heyaþ | hàna¤ càsvãkaraõam | na tu gçhãtvà parityàgaþ | tena ahiviùakaõñakàdãnàm api hànaü tatrà [14a] 'pravçttir eva | sà copekùaõiye 'py asti | tathà ca yadi tasya svãkàro bhavet, tadà 'heyatvaü siddhim adhyàsãta | na ca tat svãkriyata iti vyaktam ayaü hetur asiddhas tasya | na tv asmàkam asiddhaþ | anupàdeyatvasya asvãkarttavyatvasya siddhatvàt |

athànubhavasiddhasya tçtãyarà÷er upekùaõiyasyàsvãkaraõamàtràd dheyena sàrdham aikyapratipàdanam ayuktam iti cet | priyam uktaü prayeõa | na hi vayam api prasiddhyor heyopekùaõiyayor arthayor ekasvabhàvatàm àtiùñhàmahe | kin tu kriyànimittena heya÷abdenaikàbhidhànam tathà 'svãkaraõàrthena hàna÷abdenopekùàyà abhidhànam iti kim avadyam? etac ca heyopàdeyatvam arhtayaikapuruùaikakàlàpekùayà pratyeyam |

adhunà #<siddhi>#÷abdasyàrthapadena vigrahaü bruvann artham àha -- #<tasya >#-- iti |

nanu loke siddhir niùpattir ucyate, yathaudanasya siddhir iti. tat katham evaü varõyata ity àha -- #<hetunibadhane>#ti. #<hetu>#þ kàraõaü nibaddhyate 'sminn iti #<nibandhanaü >#pratibandhaviùayaþ | hetur nibandhanam asyà iti vigçhya hetupratibaddhety artho vaktavyaþ |

yadi janakanibandhanà siddhir ãóç÷ã tarhi j¤ànanibandhanà kãdç÷ã bhaviùyatãty àha -- #<j¤àne>#ti | #<tu>#þ pårvasyàþ siddher asyà bhedaü dar÷ayati | evaü ca vyàcakùàõa #<artha>#padavyàkhyàne "arthaþ prayojanaü dàhàdi", siddhipadavyàkhyàne ca "tasya dàhàder niùpattiþ" iti yad $<vinãtadeva÷àntabhadrau>$ vyàcakùàtàü tad dvayam apy apàsyati | yataþ svahetor eva vahnyàder dàhàder niùpattir na tu j¤ànàt tasya tadakàrakatvàd iti |

nanu yadi siddhir anuùñhànam, tarhi hànam upàdànaü siddhir ity àha -- #<heyasya ca >#-- iti. #<co >#hetau, avadhàraõe và #<hànam># ity asmàt paro drañavyaþ. dvitãya÷ #<ca>#kàraþ samuccayàrthaþ | kim evaü sati siddham ity àha -- #<tata># iti | yato j¤ànanibandhanà siddhir ãdç÷ã #<tatas># tasmàt kàraõàt |

#<puruùàrthasiddhi>#÷abdànàü vigraham arthaü vyàkhyàya samprati #<sarva>#÷abdaü vyàkhyàtuü vigraham àha -- #<sarvà ca >#-- iti | evaü ca vigçhõan yad $<vinãtadevena>$ vyàkhyàtam -- "sarva÷ càsau laukiko lokottara÷ càsannade÷o dårade÷a÷ ca puruùàrtha÷ ceti, tathà tasya siddhiþ" iti, tad dåùayati. evaü hi 

#<
[DhPr p.32]>#

pradar÷itaü ca pràpayat samyagj¤ànam eva. pradar÷itaü ca apràpayat mithyàj¤ànam. apràpakaü ca katham arthasiddhinibandhanaü syàt. tasmàd yan mithyàj¤ànam, na tato arthasiddhiþ. yata÷ ca arthasiddhiþ, tat samyagj¤ànam eva. ata eva samyagj¤ànam yatnato vyutpàdanãyam. yatas tad eva puruùàrthasiddhinibandhanam,

____________________________________________________

vyàkhyàyamàne #<sarva>#÷abdena puruùàrthasiddher avi÷eùaõàd mithyàj¤ànàt kàkatàlãyàrthasiddhir nivàrità syàt | na ca sà sambhayinã | yathà ca sà na sambhavati, tathà 'nantaram eva pratipàdayiùyate |

_____________________________________________________________

yo 'pi $<÷àntabhadraþ>$ "sarva÷ càsau puruùàrtha÷ ca, sarveùàü và puruùàõàm arthas tasya siddhiþ" iti vyàcaùñe, so 'py anayaiva dvàrà niràkçtaþ |

nanu sarva÷abdasya prakàrakàtsnaryavçtter api dar÷anàn na j¤àyate kiü vçttir atràbhipreta ity àha -- #<sarva÷abda># iti. #<dravyasya># niþ÷eùatàyàü #<vçttaþ >#pravçtto vàcakabhàvena | yathà "sarvotpattimatàm ã÷varo nimittakàraõam" ity a[14b]tra | #<dravya>#÷abdena cedaü tad iti vyapade÷ayogyaü grahãtavyam | na tu $<vai÷eùika>$siddhàntaprasiddhaü pçthivyàdi | tad uktam --

         "vaståpalakùaõaü yatra sarvanàm prasajyate |

         dravyam ity ucyate so 'rtho bhedyatva vivakùitaþ" iti

puruùàrthasiddhir apãdaü tad iti vyapade÷ayogyà | tena sà 'pi dravyam | tathàvçtter asya grahaõàd anyavçttitayà prasiddhasyàpi pratiùedhaü kaõñhoktaü karoti | #<vçtta># iti varttate | yathà pårve vyàcakùate "sarvarasabhoktà 'yaü bhikùàkaþ" iti | yathà 'yam sarva÷abdaþ prakàrakàrtsnyavàcã tadvad atràpãti | prakàrakàrtsnyavçtter agrahaõe ko guõa ity àha -- #<tata># iti | tataþ prakàrakàrtsnyavçttasyàgrahaõat | tathàpi katham ayam artho bhavatãti cet | bhavati hi prakàrakàrtsnyavacane sarva÷abde saty ayam arthaþ -- na so 'sti puruùàrthasiddheþ prakàraþ phalalakùaõo và yo na samyagj¤ànanibandhana iti | sati caivaü dviprakàrà 'pi siddhiþ samyagj¤ànapårvikety
ayam artho bhavati |

nanu  càsminn apy arthe prakàradvitayasya saügçhãtatvàt kim asaügçhãtaü nàma yenàyam artho yatnena mahatà hãyata iti? kathaü na hãyatàü kasyà÷cit tatprakàràntaþpatitàyà hànavyakte[26].....................na hi ùaó api rasaprakàràn bhu¤jànaþ ka÷cin madhuràmlàdirasavyaktãþ sarvà eva bhuïkte | na ca tathà 'kurvan sarvarasabhoktà na bhavatãti |


__________NOTES__________

[26] samyak{-ï} na pañhyate |
___________________________


yady ayaü nàrthaþ kas tarhãty àha -- #<api># #<tu >#-- iti | nipàtasamudàyo 'yaü kin tvat yasyàrthe sarvatra varttate |

nanu #<kçtsnaivàsau samyagj¤ànanibandhane>#ty ucyamàne mithyàj¤ànàt kàkatàlãyà 'py artha#<siddhir >#nàstãti dar÷itaü syàt | na caitad yujyate | yato yady api mithyàj¤ànàn niyamavatã nàsty arthasiddhãh, tathàpi kàdàcitkã vidyate eva | yathà ka÷cit dahanoparivarttiü ma÷akavarttiü dhåmam avasàyàgnim anumàya yadi pravçttyà 'gnim àsàdayati | ata eva ca mithyàj¤ànasya kàdàcitkàrtha--

#<[DhPr p.33]>#

siddhinibandhanatvàt, samyagj¤ànasya tu niyamenàrthasiddhinibandhanahetutvàt samyagjànam eva yatnato vyutpàdyate | na tv etàvatà mithyaj¤ànàn nàsty evàrthasiddhiþ | prakàrakàrtsnyavçttagrahaõe tu nàyaü doùaþ | evaü hi samyagj¤ànàsàdhyaþ paraprakàro niràkriyate | na tu tatprakàràntaþpàtinyàþ kasyà÷cit siddhivyakter mithyàj¤ànasàdhyatvam | na ca hànopàdànavyaktayaþ pratyekaü prakàra÷abadavàcyàþ prakàrànantyaprasaïgàt | tasmàt sarva÷abadaþ prakàrkàrtsnyavçttir eva prahãtavyaþ -- iti $<purveùàü>$ matam à÷aïkyàha -- #<mithyeti >#| kàtatàlayoþ saüyoga ivàkasmakã #<kàkatàlãyà |># kuto nàstãty àha -- #<tathà hãt>#i | #<tata># iti mithyàj¤ànàt | tad
api pràpayaty evety àha -- #<pradar÷itam># iti | #<co># yasmàt |

pradar÷itaü pràpayad api mithyàj¤ànaü bhaviùyati | tataþ #<samyag¤ànam eve>#ty avadhàraõam ayuktam ity àha -- #<pradaç÷itam >#iti | #<co >#'vadhàraõe #<apràpayad >#ity ataþ paro draùñavyaþ | `lakùaõahetvoþ' [pàõini 3 |2 |126] iti hetau ÷atur vidhànàt | pradar÷itàrthàpràpaõàd eva mithyàj¤àna[15a]m ity arthaþ | mithyàj¤àõasya hãdam eva tattvaü yat pradar÷itàpràpatvaü nàma | pràpake tu mithyàjànavyapade÷aþ samàropitaþ syàd iti bhàvaþ | mà bhåta pràpakam, tad arthasiddhes tu bibandhanaü kiüna syàd ity àha #<apràpakam >#iti | #<co >#yasmàd arthe |

#<tasmàd >#ityàdinoktàrthopasaühàraü karoti | yasmàd upadar÷itàpràpakam eva mithyà¤àõam #<tasmàd># yat ki¤cn mithyà¤àõaü tataþ sarata eva nàrthasiddhiþ | yaþ punar akasmàd vahner upari ma÷akavarttiü dhåmam avasàya vahnim asvasyati, so 'py anumàkàlàt pårvaü yàvan ma÷akavarttyàdibhyo vyàvçttaü vahnikàryaü niyataü dhåmaråpaü niråpya vivecitaü tadànãm anumànakàle nànusarati, tadanusaraõe bhràntyayogàt, tàvad anivarttite saü÷ayahetau, tiùñhatu tàvan ma÷akarvarttidar÷anam, saty adhåmadar÷ane 'pi sandigdhavahnikàryatvàt kathaü niþ÷aïko nàma sacetanaþ | tasmàn ni÷citaniyataråpàd eva dhåmàd vahnini÷ciyaþ | anyasmàt
tv ekàü÷àvagraho 'py anivartita÷aïkàhetuþ saü÷aya eva | saü÷aya÷ ca bhàvàbhàvàniyatasyàrthasyà÷akyapràpaõasya dar÷ako nàrthasiddher nibandhanam | j¤àõàtaràd eva tu sà pràptir ity asyàbhipràyaþ | evam anyatràpi mithyàj¤àne yathà pràmàõyaü na yujyate, yathà ca j¤ànàntaràd eva sà pràptis tathà $<dharamottareõa>$iva $<vini÷cayañãkàyàü>$ vipa¤citam iti neha pratanyte |

kuta÷cid arthasiddhir api syàd ity àha -- #<yata÷ ca -- >#iti | #<co># 'nyasmàd bhedavad råpam upadar÷ayati | arthasiddhinibandhanaü mithyàj¤ànam $<àcàryasyà>$pi nàbhimatam iti sàmarthyàd dar÷ayati | yadà ''ha -- #<ata eve>#ti | yata eva mithyàj¤ànàd arthasiddhir nàsti, samyagj¤ànàc càsty eva | #<ato># 'smàd eva hetoþ | #<yatna>#grahaõam anuùaïgeõa mithyàj¤ànavyutpàdanaü dar÷ayati | mithyàj¤àõasyàpi kasyacid vyutpàdanàd ity uktapràyam | #<ata eve>#ty enena yad eva hetutvenàpekùitaü tad eva #<yata># ityàdinà sukhapratipattyarthaü kaõñhoktaü karoti | ayam à÷ayaþ -- yady $<àcàryo>$ mithyàj¤ànàd apy arthasiddhiü bhavitrãm abhipreyàtm tadà na samyagj¤ànam eva prastàreõa vyutpàdayet | tad eva ca tathà vyutpàditavàn | ato 'vasãyate naiva tasyedam
abhipretam iti.

nanu samyagj¤ànapårvikaivety avadhàraõe sati mithyàj¤ànàd arthasiddhir nàstãti labhyate. na copàttam avadhàraõam, tat katham ayam artho labhyata ity àha -- #<tata># iti | yataþ #<sarva>#÷abde darvyakàrtsnya--

 
#<[DhPr p.34]>#

tato yàvad bråyàt -- yà kàcit puruùàrthasiddhiþ, sà samyagj¤ànanibandhanà eva iti, tàvad uktaü sarvà sà #<samyagj¤ànapårvikà># iti. #<iti>#÷abdas tasmàd ity asminn arthe. yattado÷ ca nityam abhisambandhaþ. tad ayam arthaþ -- yasmàt samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhiþ, tasmàt tat samyagj¤ànaü vyutpàdyate.

 yady api ca samàse guõãbhåtam samyagj¤ànam, tathà api #<iha># prakaraõe vyutpàdayitavyatvàt pradhànam. tatas tasya eva #<tat>#÷abdena sambandhaþ.

 #<vyutpàdyata># iti vipratipattiniràkaraõena pratipàdyata iti.

#<____________________________________________________>#

vçttau sati sarvà kçtsnà puruùàrthasiddhiþ samyagj¤ànapårvikà, na tu kàcid vyaktir asti yà na tatpårvikety ayam artho labhyate, #<tataþ >#kàraõàt #<påruùàrthasiddhiþ samyagj¤ànanibandhanaiveti >#sàvadhàraõaü vàkyam | yat parimàõam abhidheyaü #<bråyàd># vaktuü ÷aknoti, #<tàvat># parimàõam uktam #<sarvà samyagj¤ànapårvike>#ty anena | varttatàm #<iti÷a÷abdas tasmàd >#ity asyàrthe | kva punar yat÷abdo 'sti yena vakùyamàõàrthasaïgatir ity àha -- #<yad ># iti | #<co >#[15b] vyaktam etad ity asminn arthe | ÷abdayoþ sàkùàd anyonyàpekùàbhàvàt #<yattad>#arthayor iti draùñavyam | #<abhisambandho >#vyapekùà | evaü sati kãdç÷o 'rtho vyavatiùñhata ity àha -- #<tad># iti
|

nanu bahuvrãhau guõãbhåtaü samyagj¤ànam, tat kathaü tasyàpradhànasya pradhànapratyavamar÷inà #<tac>#chabde paràmar÷aþ syàd ity àha -- #<yady api ce>#ti | #<yady api ce>#ti nipàtasamudàyo vi÷eùàbhidhànàrthàbhyupagame varttate | $<mahàbhàùye>$ càyaü pràyeõa dç÷yate | #<samàsa># iti samàsàrtha ity arthaþ | #<vyutpàdayitavyatvàt pradhànam >#ity abhidadhato 'yam à÷ayaþ -- dvedhà hi pràdhànyaü ÷abdato 'rthata÷ ca | tatra ÷àbdena nyàyenàsaty api pràdhànye samyagj¤ànasya vyutpàdayitavyatayà buddhyantareõopasthàpitasya svatantrasyà''rthena nyàyena pràdhànyaü ko 'pahastayed iti #<%<tac>%>#chabdena tasya paràmar÷o na viruddhyata ity evaü vyàcakùàõo $<vinãtadeva>$vyàkhyàü tiraskaroti | evaü
hy asau vyàcaùñe -- "#<%<tad>%># iti napuüsakaliïgena nirde÷àt samyagj¤ànaü paràmç÷yata" iti | samyagj¤ànasyàpràdhànyena paràmar÷ànupapattau talliïgaprahaõasyaivàyogàt katham asiddhena sàdhyatàm ity à÷ayaþ | tataþ pràdhànyàt tasyaiva samyagj¤ànasya

#<

[DhPr p.35]>#

caturvidhà ca atra vipratipattiþ saükhyàlakùaõagocaraphalaviùayà. tatra saükhyàvipratipattim niràkartum àha --

#<%< >%dvividhaü samyagj¤ànam | >#NB I 2

#<dvividham># iti -- dvau vidhau prakàràv asya iti dvividham. saükhyàpradar÷anadvàreõa ca vyaktibhedo dar÷ito bhavati.

#<________________________________________
tac>#chabdena sambandhanaü #<sambandhaþ># svãkàra iti yàvat | tato 'yam arthaþ -- tat samyagj¤ànaü karamabhåtaü #<vipratipattiniràkaraõena pratipàdyate >#bodhyate ÷iùyajana ity arthàt | ata eva #<%<tad>%># iti dvitãyàntam etad iti sopapattikam àha |[27]"samyaü sva(-smà)ryate paraþ"[PV IV 267]iti yathà | #<vipratipattiniràkaraõena pratipàdyata >#iti bruvatà lakùaõaü na virudhyate | "prasiddhàni pramàõàni" [cf. PSò Ms A 12b1; NA k.2; PVò 96a7f]ityàdi tad apahastitaü veditavyam |


__________NOTES__________

[27] "smàryate samayaü paraþ" PV IV 267 -- saü-
___________________________


nanu $<vàrttikà>$dinaiva samyagj¤ànasya vyutpàdanàt katham asya na vaiyarthyam iti cet saükùiptarucãn praj¤àn adhikçtyedaü prakaraõaü praõãtam ity adoùaþ |

atha kà 'tra vipratipattiþ yanniràkaraõenedaü pratipàdyata ity àha #<-- caturvidhe>#ti | #<co >#yasmàt | #<caturvidhà >#catuþprakàrà | #<atra># samyagj¤àne viruddhà pratipattir #<vipratipattiþ | >#kiüviùayà sety àha | #<saükhye>#ti | anena viùayabhedàc càturvidhyaü vipratipatter dar÷itam | tathà hi saükhyàvipratipattis tàvat pratyakùam evaikaü pramàõam iti $<lokàyatikànàm>$ | pratyakùànumànàptavacanàni trãõy eva pramàõànãti $<sàükhyànàm>$ | àrùasya j¤ànasya pratibhàpranàmnaþ kadàcid iha laukikànàm utpadyamànasya pratyakùànumànayor ekatràpy antarbhàvàpradar÷anàt pratyakùànumànàrùàõy eveti $<cirantanavai÷eùikàõàm>$
| pratyakùànumànopamàna÷abdà eveti $<naiyàyikànàm>$ | pratyakùànumànopamàna÷abdàrthàpattaya eveti $<prabhàkaràõàm>$ iti | pratyakùànumànopamàna÷abdàrthàpattyabhàvà eveti $<kaumàrilànàm>$ |

lakùaõavipratipattir api -- savikalpakam eva pratyakùam iti $<vaiyàkaraõabàrhaspatyàdãnàm>$ | savikalpakaü nirvikalpakaü ceti $<naiyàyika>$&<[16a]>&$<mãmàüsakàdãnàm>$ #<|># pãta÷aïkhàdij¤ànaü bhràntam api pratyakùam ity $<aü÷avàdavàdinàm>$ #<| >#ekalakùaõahetujam anumànam ity $<ahrãkàõàm>$ | ùaólakùaõahetujam iti $<pårvayaugànàm>$ | pa¤calakùaõahetujaü caturlakùaõahetujaü ce(ve)ti $<naiyàyikànàm>$ |

viùayavipratipattir api -- sàmànyaviùaye pratyakùànumàne iti $<naiyàyikamãmàsakàdãnàm>$ |

phalavipratipattir api -- sarveùàü pramàõà(-õa)vyatiriktam eva pramàõarå(pramàrå)paü phalam iti |

#<tatra># tàsu madhye saütkhyà tv ajàtyà nirdhàryate | tato nirdhàraõe yuktaü #<dvau vidhau prakàràv asye>#ti vigçhõan vidha÷abdo 'py asti prakàravàcãti dar÷ayati | tathà hi $<prakãrõavçtti>$kçda$<dharmapàlenà>$pi



#<[DhPr p.36]>#

dve eva samyagj¤ànavyaktã iti. vyaktibhede ca pradar÷ite prativyaktiniyataü samyagj¤ànalakùaõam àkhyàtuü ÷akyam. apradar÷ite tu vyaktibhede sakalavyaktyanuyàyi[28]samyagj¤ànalakùaõam ekam na ÷akyaü vaktum. tato lakùaõakathanàïgam eva saükhyàbhedakathanam. apradar÷ite tu vyaktibhedàtmake saükhyàbhede lakùaõabhedasya dar÷ayitum a÷akyatvàt. lakùaõanirde÷àïgatvàd eva ca prathamaü saükhyàbhedakathanam.


__________NOTES__________

[28] -vyakty-em.: -vyaktaty-DhPr
___________________________


#<_____________________________________________________>#

#<vidha>#÷abdaþ prakàravàcã pradar÷itaþ | na punar asyàyam abhipràhaþ -- vidhà(-dha)÷abdo jàtivàcitvàt prakàravàcã na bhavatãti | anekàrthatvàt tasya prakàravàcino 'pi prayogasya "catasçùu caiveüvidhàsu tattvaü parisamàpyate" [nyàyabhà- pç- 2] ityàdàv anena pràya÷o dçùñatvàt |

nanu kathaü nàma pramàõàd eva pravartteya nàpramàõàd iti pravarttitumanàþ pramàõasya lakùaõam eva jij¤àsate, na saïkhyàm. tato lakùaõam eva vyutpàdyaü na saïkhyà. tac ca lakùanaü yady ekasyaivàsti, tad ekam eva pramàõam. atha bahånàm, tadà pramàõabàhulyam anivàryam eva. atha tal lakùaõaü naikasyaivàsti nàpi bahånàm, tarhi lakùaõavyutpattau sàmarthyàt saükhyàvipratipattir niràkçtà bhavatãti kiü pçthak saükhyàvipratipattiniràkaraõenetiy àha -- #<saükhye>#ti. #<co >#yasmàdarthe. #<dvàra>#m upàyaþ.

kenàkàreõa dar÷ito bhavatãty àha -- #<dve># iti. #<iti>#nà vyaktibhedasya svaråpam àha. vyaktibhedenaiva dar÷itena kiü prayojanam ity àha -- #<vyaktibhede ce>#ti. #<co >#yasmàdarthe. yady adar÷ite 'pi vyaktibhede lakùaõàkhyànaü ÷akyam, tathàpi kiü dar÷itenety anvayamàtràd apratipatter vyatirekam api dar÷ayitum àha -- #<apradar÷ita># iti. #<tu>#þ pradar÷anapakùàd apradar÷anapakùasya bhedam àha. #<sakalavyaktyanuyàyã>#ti bruvato 'yaü bhàvaþ -- vyaktibhedànupadar÷ane prativyaktiniyatasya laùaõasyàkhyàtum a÷akyatvàt. lakùaõam ucyamànaü sakalavyaktyanuyàyi tad ekaü vaktavyam | na ca tad vaktuü ÷akyam, asambhavàd eveti.

nanu kim ucyate -- sakalavyaktyanuyàyi vaktum a÷akyam iti yàvatà 'visaüvàdij¤ànaü pramàõam ity asti lakùaõam ekaü suvacam apãti. satyam. kevalaü j¤ànànàü yat pràtisvikaü råpaü pravçttikàmànàü pravçttyupayogi, tad upalakùaõaü nàstãty abhipràyàd adoùaþ. yad và vipratipattiniràkaraõapravaõaü yatsàdhàraõaü lakùaõam, tan nàsti. yac càvisaüvàditvaü lakùaõam, na tena vipratipattir niràkçtà bhavati. $<anyatrà>$pi $<parair>$ avisaüvàditvasyeùñatvàd ity anenàbhipràyeõoktam -- #<na ÷akyam ekaü vaktum># iti vi÷eùapratiùedhasàmarthyàt ÷eùavidhisiddhau
ca tathàbhåtasya sàdhàraõasya sambhavàd eva #<sakala>#÷abdo 'yam upayuktakàrtsnye pravartta#<&<[16b]>&>#nãyaþ. tenàyam arthaþ -- pradar÷itavyaktibhedàtmakacaturvidhapratyakùànuyàyi kalapanà 'poóhàbhràntatvam, pradar÷itavyaktibhedàtmakadvividhànaumànànuyàyi triråpaliïgajatvaü ÷akyaü vaktum iti. yadi nàmaivam, tataþ kim ity àha -- #<tata >#iti. yato 'pradar÷ite na ÷akyam ekaü tathàvidhaü dar÷ayitum, #<tatas># tasmàt. #<lakùaõakathanàïgam >#iti prativyaktiniyatalakùaõakathanàïgam ity avaseyam.

#<

[DhPr p.37]>#

 kiü punas tad dvaividhyam ity àha --

 #<pratyakùam anumànaü ca iti ||>#NB I 3

#<%<______________________________________________________>%>#

atha tathàvidhaü lakùaõam ekaü vaktuü na ÷akyatàü nàma | kim ataþ? kevalam adar÷ite 'pi saükhyàbhede lakùaõabhedo dar÷ayituü ÷akyatàm | tat kasmàt tatkathanàïgaü saükhyàbhedakathanam ity à÷aïkyànvayamukhenoktam arthaü draóhayituü vyatirekamukheõàha -- #<lakùaõe>#ti | #<lakùaõa>#bhedasya prativyaktibhinnasya dçùñasya | kadà dar÷ayitum a÷akyatvaü yata evaü bhavatãty àkàïkùàyàm -- #<apradar÷ita># iti pa÷càd yojanãyam | #<tu>#r avadhàrayati, pradar÷itàd và bhinatti |

nanu ca na saükhyàbheda eva vyaktibhedaþ, tat kathaü #<vyaktibhedàtmka># ity ucyata iti cet. vastutaþ saükhyeyàd anyasyàþ saükhyàyà vàstavyà abhàvena saükhyàsaükhyeyayor ekatvavivakùayà caivam ucyate | pårvaü tu kalpanànirmitàtmanàü(-nà)bhinnàm avalambya #<saükhyàpradar÷anadvàreõe>#tyuktam | saükhyàsamkhyeyayor ekatvavivakùayaiva ca saükhyeyavipratipattir eva niràkçteti | atha và vastu(vyakti)bhedas tadàtmà tathàvidhaþ kalpanà÷ilpinirmito yasya saükhyàbhedasya sa tathoktaþ | paramàrthato bhinne hi vastuni saükhyàbhedaþ kalpyata iti vàstavaråpànuvàdam idam uktam iti kim avadyam? sarveõa
cànena nai(cànenai)tad uktam -- pravçttikàmànàm upayogitvàl lakùaõam eva vaktuü yuktaü tad etat tv anyathà na ÷akyam àkhyàtum iti saükhyàbhedapradar÷anam iti |

nanv asaty api #<dvividham >#iti saükhyàbhedapradar÷ane tat #<samyagj¤ànaü># cety ukte 'pi vyaktibhedo dar÷ito bhavaty eva | sati caivaü lakùaõàbhdedàkhyànam api sukaram iti kçtaü #<dvividha>#÷abdeneti cet | siddhe satãdaü vacanaü dvividham eveti niyamàrtham iti bråmaþ | itaratheha tàvad etàvadvyuptàdyatayà prastutam anyatra punar anyad apy asti vyutpattyaü samyagj¤ànam ity à÷aïkàhatya na niràkçtà syàd iti | yat punar uktam -- tarhi lakùaõavyutpattyaiva saükhyàviprtipattir niràkçtà bhavatãti tad atyantam asaïgatam | yato yadi vi÷eùalakùaõam abhipretyedam ucyate; tadà vyaktibhdedànupadar÷ane prativyaktiniyataü tad evà÷akyaü(-ya) kathanam ity uktam | na coktam iti tathà kartum ãùñe
| yatas tad ãdç÷aü pratyakùam anumàõaü cety etat kartuü ÷aknoti | na tv àbhyàm anyan na samyagj¤àõam iti | atha sàmànyalakùaõam | tad api tathàvidhaü sàdhàraõaü vaktum a÷aktyam iti kena tathà kriyatàm? na ca tenoktenàpi tàdç÷ã vipratipattir niràkriyata ity uktam | athàpi syàt -- dvividham ity ukte 'pi katha[17a]m àbhyàm anyasyàsamyagj¤ànatvavi(-tvàdhi)gamaþ? ucyate | ye tàvad $<àcàrya>$pramàõakà vyutpatsavas te tadvacanamàtreõaiva vivakùitam arthaü bodhyante | ye te yuktyanusàriõas tebhyo 'pi prakaraõàntareùåpapattir udàhçtà | praj¤ajanàdhikàreõa càsya prakaraõasya pràrambhàt svayam eva tair upapattir ukteti na saükhyàvacanam anupàdeyam iti | astu lakùaõanirde÷àïgam, àdau tu kasmàd ucyata ity àha -- #<lakùaõa>#
iti | #<ca>#s tulyopàyatvaü samuccinoti |

yathàkatha¤cid dvaividhyasambhave pçcchati -- #<kiü punar># iti | #<kim># iti sàmànyataþ, #<punar >#iti

#<

[DhPr p.38]>#

#<pratyakùam># iti pratigatam à÷ritam akùam. atyàdayaþ kràntàdyarthe dvitãyayà[Và 4 ad Pàõ 2.2.18]iti samàsaþ. pràptàpannàlaïgatisamàseùu paraval liïgaprati÷edhàd abhideyaval liïge sati sarvaliïgaþ pratyakùa÷abdaþ siddhaþ.[29]akùà÷ritatvaü ca vyutpattinimittaü ÷abdasya, na tu pravçttinimittam. anena tv akùà÷ritatvena ekàrthasamavetam arthasàkùàtkàritvam lakùyate. tad eva ÷abdasya pravçttinimittam. tata÷ ca yatki¤cid arthasya sàkùàtkàri j¤ànaü tat pratyakùam ucyate.


__________NOTES__________

[29] nanu càsyàü vyutpattau indriyaj¤ànasyaiva pratyakùa÷abavàcyatà syàd na yogij¤ànàder ity àha -- ñi-
___________________________


#<%< >%___________________________________________>#

vi÷eùata | abhimatam àha -- #<pratyakùaü># iti |#<%< >%pratyakùam >#ity atra kaþ samàsaþ, kena ca såtreõety à÷aïkya sukhapratipattyarthaü vipratipattiniràkaraõàrthaü càha #<pratigataü >#ityàdi |  #<akùam >#indriyaü #<gatam à÷ritaü >#janyatayà, na tv àdheyabhàvena | evaü ca vigçhõan[29*]akùam akùaü prati varttataA iti vyutpattiprakàreõàvyayãbhàvaü nirasyati | #<samàsa >#ekàrthãbhàvaþ |   sa càyaü samàsas tatpuruùasaüj¤ako j¤àtavyaþ | kena såtreõàyam ity àha -- #<atyàdaya >#iti | àhopuruùikayàyam prakàras tvayà dar÷ito na tv asya ka÷cid guõo 'stãty àha -- #<sarvalinga># iti
| avyayãbhàvapakùe pratyakùo vçkùaþ pratyakùà mçgà÷ ceti na syàt | pratyakùasyeti ÷ruti÷ ca na syàd ity abhipràyaþ | kathaü punaþ sarvaliïgatà 'syety àha -- #<abhidheyavad >#iti | abhidheyasyev#<àbhidheyavat># | abhidheyaval liïga yasya, tat tathà. tasmiü÷ ca saty ayaü pratyakùa÷abdaþ sarvaliïgaþ.

__________NOTES__________

[29*] A cf. NBh ...
___________________________

nanu ca paraval liïgaü dvandvatatpuruùayoþ[Pàõ 2.4.26]iti samastena pratyakùa÷abdena prati÷abdo(-bdà)pekùayà parasthànasthitasyàkùa÷abdasya liïgaparigrahàt katham asyàbhidheyaval liïgatety àha -- #<pràpte>#ti.

nanu kenàsya paraval liïganiùedhaþ? na tàvat pràptàpannàlaïgatisamàsena teùàü svaråpagrahaõàt tatra. atra ca tadabhàvàt. gatisamàsàd iti cet, tad apy asat, upasargàþ kriyàyoge[Pàõ 1.4.59]ity ataþ kriyàyoge varttamàne gati÷ ca[Pàõ 1.4.60]ity anena kriyàyoga eva gatisaüj¤àvidhànàt. na càyaü prati÷abdaþ kriyàyogã, na ca gamanakriyàyogo 'tràstãti vàcyam. #<prati>#÷abdasyaiva tatràrthe varttamànà(-natvà)t nàyaü doùaþ, gatigrahaõena tatra yeùàü gatisaüj¤à dçùñà teùàü arhaõàt | pratyàdãnàü sà dçùñeti teùàm api tathàtvena saïgraha iti |

yady evaü samàsas tarhi katham àcàrya$<dignàgena>$ akùam akùaü prati varttata iti prayakùam[NMu]ity uktam? tadarthamàtraü kathitam ity adoùaþ |

#<

[DhPr p.39]>#

 #<yadi tv akùà÷ritatvam eva pravçttinimittam syàd indriyavij¤ànam eva pratyakùam ucyeta, na mànàsàdi | yathà gacchati gauþ iti gamanakriyàyàm vyutpàdito 'pi go÷abdo gamanakriyopalakùitam ekàrthasamavetaü gotvaü pravçttinimittãkaroti | tathà ca gacchaty agacchati ca gavi go÷abdaþ siddho bhavati |>#

#< mãyate 'nena iti mànam | karaõasàdhanena màna÷abdena sàråpyalakùaõam pramàõam abhidhãyate | liïgagrahaõasambandhasmaraõasya pa÷càt mànam anumànam | gçhãte pakùadharme smçte ca sàdhyasàdhanasambandhe 'numànaü pravartata iti pa÷càtkàlabhàvy ucyate |>#

#<___________________________________>#

atha #<pratigatam à÷ritam akùam># ity asyàm api vyutpattau mànasasvasaüvedanayogipratyakùàõàü na syàt pratyakùa÷abdavàcyatety àha -- #<akùà÷ritatvam >#iti | #<co >#yasmàt | prakçtyàdivibhàgena ÷abdasya niùpattir vyutpattiþ | #<pravçttir># arthàbhidhànam #<÷abdasye>#ti prakçtasya pratyakùa÷abdasya | #<tu>#r avadhàraõe | kiü  tarhi pravçttinimittam ity àha -- #<anena># -- iti | #<tu>#nà vyutpattinimittàd asya bhedaü da&<[17b]>&r÷ayati. yattador nityam abhisambandhàt yad akùà÷ritatvenàrthasàkùàtkàritvam  arthàparokùãkaraõam upalakùyate tad eva tu pratyakùa÷abdasya pravçttinimittam | kathaü punar anyenàsambaddhenànyasyopalakùaõam? mà bhåd
i(a)tiprasaktir ity àha -- #<ekàrthasamavetam >#iti hetubhàvena vi÷eùaõàt | yata ekàrthasamavetaü tato lakùyata ity arthaþ | ekasminn arthe j¤ànalakùaõe 'rthasàkùàtkàritvam akùà÷ritatvena samaü samavetam | yady api paramàrthataþ samavàyasamavàyinau na staþ, tathàpi tadvyàvçttinibandhanayos tathàbhåtavastvà÷rayeõa kalpitayor akùà÷ritatvàrthasàkùàtkàritvayor ekàrthasamavàyasya ca kalpitasya sambhavàd evam abhidhàne ko virodhaþ? paraprasiddhyà và evam uktam iti kà kùatiþ? evam api kathaü pårvadoùàtivçttir iya àha -- #<tata÷ ce>#ti | sàkùàtkàritvasya pravçttinimittatvàt |  #<ca>#÷abda eva tasmàd idam ucyata ity arthaü dyotayati |

akùà÷ritatve pravçttinimitte ko doùa iti pàr÷vasthasyà÷rutacodakavàkyasya vacanam à÷aïkyàha -- #<yadi>#-- iti | #<tu>#nà bhedavad etad dar÷ayati |

athàbhidhãyate -- yad arthasàkùàtkaraõam akùà÷ritatvena samavetaü tad evànenopalakùàõãyam iti tadavasthe(-stho) mànasàder asaïgraha iti | na | akùajatvasyopalakùaõatvenàpràdhànyàd arthasàkùàkàritvam upalakùyamàõaü pradhànam upalakùyaiva nivçtter adoùa eva |  yathà kàkebhyo dadhi rakùyatàm ity atra | anyathà 'tràpi kàkatvenaikàrthasamavetasyopaghàtakatvasyopalakùaõàt, ÷vàdibhyo dadhirakùà na syàt | atha yad evopaghàtakaü(-katvaü) kàkeùu samavetaü tad evànyatràpi | tac copalakùitam iti tad anyato 'pi dadhirakùocyate | arthasàkùàtkàritve 'pi samànam iti kathaü na mànasàdeþ
pratyakùa÷abdàbhilàpyatvam iti | kiü dçùñam idaü yad anyatra vyutpàdito 'pi ÷abdo 'nyatra tatpravçttiviùayãkarotãtyàha -- #<yathe>#ti | sugamam etat, kevalam #<api>#r avadhàraõe #<gotvam>#(m ity a)smàt paro draùñavyaþ |

pratyakùamålatvàd anumànasyàdau pratyakùam upàttaü pratyeyam | yatra hi nimittàntaraü dar÷ayatum

#<

[DhPr p.40]>#

#<%< ca>%kàraþ pratyakùànumànayos tulyabalatvaü samuccinoti | yathà arthàvinàbhàvitvàd arthaü pràpayat pratyakùaü pramàõam, tadvad arthàvinàbhàvitvàd anumànam api paricchinnam arthaü pràpayat pramàõam iti |>#

#< tatra pratyakùaü kalpanàpodham abhràntam  I-4>#

 #<%<tatra>%># iti saptamy arthe vartamàno nirdhàraõe vartate | tato 'yam vàkyàrthaþ -- #<%<tatra>%># tayor pratyakùànumànayor iti samudàyanirde÷aþ | pratyakùam ity ekade÷anirde÷aþ | tatra samudàyàt pratyakùatvajàtyekade÷asya pçthakkaraõaü nirdhàraõam #<|># tatra pratyakùam anudya kalpanàpoóhatvam abhràntatvaü ca vidhãyate | yat tat bavatàm asmàkaü artheùu sàkùàtkàri j¤ànaü prasiddhaü tat kalpanàpoóhàbhràntatvayuktaü draùñavyam |



a÷akyaü tatra kramapravçttitvàd vàcaþ, kramasya nyàyapràptatvàd ity ucyate, na tu saty api nimittàntare yathodde÷am eva vyàkhyànaü yuktam iti |

pratyakùapadaü vyàkhyàyàdhunà 'numànapadaü vyàcikhyàsuþ #<màna>#÷abdasya tàvad artham àcaùñe #<mãyata># iti | evaü vyutpàditenànea ÷abdena kiü pratipàdyata iti? #<karaõe>#ti | #<karaõa>#syànumànalakùaõakriyàsiddhau sàdhakatamasya #<sàdhanena># vàcakena | #<sàråpya(-råpyaü) lakùaõaü># svabhàvo yasya tat tathà | hetubhàvena caitad vi÷eùaõam |

yady evaü kathaü tarhi kvacit "triråpàlliïgàd yad anumeye j¤ànaü tad anumànam" iti? sàråpyopalakùitaü j¤ànam eva tathà 'bhidhàsyata iti ko virodhaþ? evaü tàvan mànam | anumànaü tu katham ity àha -- #<pa÷càd># iti | anena pa÷càd arthavçttenànu÷abdasya màna÷abdena saha "gatipràdaya" ity anena tatpuruùasmàsaü dar÷ayati | na ca mànasya pa÷càd iti [18a] vivakùtiam, yenànurathàdivad avyayãbhàvo bhavet | atra hi mànam eva pakùadharmagrahaõàdeþ pa÷càdbhàvi vivakùitam | na mànasya pa÷càdbhàvi ki¤cid iti | ayayãbhàvapakùe tu na kevalaü vivakùitàrthakùatiþ, kin tv anu mànasyeti ùaùñhã ca na ÷råyeta
| kasya pa÷càd ity àha -- #<liïge>#ti | "ùaùthy atasarthapratyayena" [pàõini -- 2.3.30] ity anena pa÷càt ÷abdayoge ùaùñhãyam | katham etad dvayasya pa÷càdbhàvy anumànam ity àha -- #<gçhãta># iti | #<tulyabalatvaü >#tulyasàmarthyam | pràmàõyàsàdanàyeti prakaraõava÷àt | #<yathe>#tyàdinaitad eva samarthayate | anumànasya tv arthàvinàbhàvitvaü pàramparyeõà draùñavyam | na caivaü pràpaõe pràmàõyàvahe ka÷cid vi÷eùaþ | #<paricchinnam># ity adhyavasitam | evaü bruvataþ pratyakùam apy adhyavasitam eva santànaü pràpayat pramàõam | idam api tatheti katham asya na tathàtvam iti bhàvaþ | tulyabalapradar÷ane 'py ayam bhàvaþ | pratyakùasyàpi yad arthàvinàbhàvitvaü
tat tadutpattinimittakam eva | tac cànumànsyàpi samànam iti arthàvyabhicàreõàpi nimittinà samànena bhàvyam iti |

#<

[DhPr p.41]>#



#< na ca etan mantavyam -- kalpanàpoóhàbhràntatvam ced aprasiddham, kim anyat pratyakùaya j¤ànasya råpam ava÷iùyate yat pratyakùa÷abdavàcyaü sad anådyeteti | yasmàd indriyànvayavyatirekànuvidhàyyartheùu sàkùàtkàrij¤ànaü pratyakùa÷abdavàcyaü sarveùàü prasiddham, tad anuvàdena kalpanàpoóhàbhràntatvavidhiþ |>#

#< kalpanàyà apoóham apetaü kalpanàpoóhaü | kalpanàsvabhàvena rahitam ity arthaþ | abhràntam>#



anena "pratyakùam ekaü pramànam" iti bruvàõa÷ $<càrvàkaþ>$, "anumànàd arthani÷cayo durlabhaþ | kaniùñhaü ca tatpramàõam" ity àcakùàõo $<mãmàüsaka÷>$ ca nirastaþ | sarvatràyam #<iti>#r vàkyàrthaparisamàptau | yatra tv arthavi÷eùe varttate sa kathyata eva |

#<%<tatre>%>#tyàdi #<nirdhàraõam># ityantaü sugamam | kevalam indriyaj¤ànàdipratyakùànuyàyitvàt pratyakùatvàkhyà jàtir yà vyavahàrasiddhà tayeti draùñavyam |

#<%<tatre>%>#ty ayam evaü vyavasthite satãti vàkyopanyàse | evaü cànuvàdavidhikrameõa yad anyad anyena vyàkhyàtam "pratyakùam iti saüj¤à kalpanàpoóhatvàdi saüj¤y eva | tena saüj¤àsaüj¤isambandhaþ pratipàdyate" iti tad vipratipattiniràkaraõe prastute 'prastutam | tato 'pavyàkhyànam iti prakà÷ayati | yad apy apareõa vyàkhyàtaü "prade÷àntaraprasiddhayoþ kalpanàpoóhtvàbhràntatvayor anuvàdena pratyakùatvaü vidhãyate" iti tad api na caturasram iti pratipàdayate | yataþ prasiddhe lakùyalakùaõabhàve lakùaõànuvàdena lakùyaü vidheyam, aprasiddhe tu lakùaõavàkyena lakùaõam eva vidheyam, na làkùyam iti nyàya
iti | anyo÷ ca pakùayor yàvàn samarthanadåùaõaprakàras tàvàn anenaiva $<vini÷cayañãkàyàü>$ svayaü vivecita iti nehocyate | kathaü pratyakùatvànuvàdena kalpanàpoóhatvàdividhànam ity àha | #<pradiddham >#iti | anena pårva prasiddhasya pa÷càc chabdenàbhidhànam #<anuvàda># iti dar÷ayati | #<tad># evaü #<draùñavyam >#iti vidadhàno 'j¤àtasya ÷abdena j¤àpanaü vidhir iti dar÷ayati |

#<na caitad># ityàdãti÷abdàntaü subodham |

#<indriyànvayavyatirekànuvidhàyi>#grahaõaü mànasàdyasàdhàraõatayà 'nupanyàsàrham api pratyakùa÷abdapravçttinimittasyàrthasàkùàtkàritvasya yad upalùakaü tad upadar÷anàrtham upanyastam iti j¤àtavyam | paripàñyà prasiddhatvapradar÷anàrthaü và | tathà hi prathamaü yat tad indriyànvayavyatirekànuvidhàyitayà pratyakùaü prasiddham iti pratipàdyate | tadanu yadãdam indriyà÷ritaü j¤ànaü bhavatàü pratyakùaü prasiddhaü tatràpi pratyakùa÷a[18b]bdapravçttàv arthasàkùàtkàritvam eva nimittaü jànãte iti pratipàdate | #<tadanuvàdene>#ti |

yat kalpanayà 'poóhaü rahitaü tat kalpanàyà apoóham apagataü bhavatãty arthàbhedaü matvà #<kalpanàyà apoóham># iti karttari niùñhàm àha | na tu kalpanàpoóham iti karttari niùñhaiva | evaü hi tayà #<rahitam># ity $<àcàrya>$vivaraõavirodhaþ syàt |

#<

[DhPr p.42]>#

#<arthakriyàkùame vasturåpe 'viparyastam ucyate | arthakriyàkùamaü ca vasturåpaü sannive÷opàdhivarõàtmakam | tatra yan na bhràmyati tad abhràntam |>#



nanu kim ekasmin j¤àne j¤ànàntarasambhavo 'sti yenàyaü pratiùedhaþ ÷obheta? kalpanàj¤àne 'pi ca kalpanàntaraü nàstãti tad api kalpanàpoóhaü prasajyeteti vacanàvakà÷aü pa÷yan #<kalpanàsvabhàvene[30]>#tyàdinà 'sya vivikùitam arthaü sphuñyati |


__________NOTES__________

[30] dharmottare sarvatra pratiùu `kalpanàsvabhàvarahitam' ity eva pàñho labhyate na tu `kalpanàsvabhàvena rahitam' iti |
___________________________


eva¤ ca bruvan #<%<kalpanà'poóham>%># ity atr$<àcàrye>$ lakùaõavàkye bhàvapradhàno 'yaü kalpanà÷abdaþ, tena kalpanàtvena rahitam ity artha iti dar÷ayati | dharmaõà và klapanàkhyena dharmasyàbhilàpasaüsargayogyapratibhàsattvàkhyasya nirde÷aü dar÷ayati | ubhayathà 'pi  `#<kalpanàsvabhàvarahitam ity arthaþ>#' ity asya sphuñãkaraõasya ghañanàt | kalpanà ca cakùyamàõà gràhyà | evaü ca ÷abdàrthaü sphuñayatà 'nena yad àcàrya$<dignàgãya>$pratyakùalakùaõadåùaõàvasare -- "kalpanà nàmajàtyàdiyojanà | tena yan nàmnà nàbhidhãyate, jàtyàdinà ca na vyapadi÷yate viùayabhedànuvidhàyi yaj j¤ànaü  tatpratyakùam" [nyàyavà- pç- 41] ity arthaü parikalpya "atha pratyakùa÷abdena
ko 'rtho 'bhiddãyate | yadi pratyakùaü katham avàcyam? atha na pratyakùm avàcakas tarhi pratyakùa÷abdaþ | pratyakùatvasamànyàbhiddhàne 'pi yadi tadvyatireki; na pratyakùam uktam | athàvyatireki | kathaü noktam? kalpenàpoóha÷abdenàpi yadi tad ucyate kathaü na vyàghàtaþ? atha nocyate tasyoccàraõavaiyarthyam? pratyakùaü kalpanà'poóhm iti ca vyapadi÷yate, na càbhidheyam iti ko 'nyo $<bhadantàd>$ katum arhati" [nyàyavà- pç- 41] ityàdi yad avàdãd $<uddyotakaras>$ tat sarvaü kalpanàpoóha÷abdàrthà'parij¤ànavilasitaü tasya tapasvin iti såcitam

"ihàviùamvàdakatvam abhràntatvam abhipretam | tena dvicandràdij¤ànaü vyavacchinnam, $<yogàcàra>$matam api sagçhãtaü bhavatã"ti pårvayàkhyànam avamanyamàno 'bhrànta÷adasyàrtham àha -- #<abhràntam >#iti | #<abhràntam arthakriyàkùame 'viparyasyas taü >#yat tad #<ucyate | >#na tv avisaüvàdakam iha grahãtavyam iti buddhisthaü pa÷càd vyaktãkartavyam | anartho 'pi vastutayà 'dhyavasãyata ity #<arthakriyàkùama >#iti vi÷eùeùaõam | tarhy arthakriyàkùama ity evàstu | na | arthakriyàkùamasyaiva vastutvaj¤àpanàrthatvàt | kiü tad arthakriyàkùamam? kim avyavi? athànyad evety àha -- #<arthakriye>#ti | #<sannive÷a÷ >#caturasratvàdiþ pratibhàsadharmaþ | sa #<upàdhir >#vi÷eùaõam
yasya #<varõa>#sya vastu÷abdavàcyasya ÷uklàdiparamàõusaüghàtasya tathotpannasya sa tathà | sannive÷avi÷iùñasyaiva varõasyànvayavyatirekàbhyàm arthakriyàyàm upayogadar÷anàd etad àha |  sa evàtmà svabhàvo yasyeti tat tathà | etac ca càkùuùaj¤ànaviùayàbhipràyeõoktaü draùñavyam | anyathà bahvasama¤jasaü syàd iti | anena paramàõupracayamàtrasyaivàrthakri[19a]yàkàritvaü nàvayavinas tasyàsattvàd iti såcitam | #<na bhràmyati >#na viparyasyati -- anyathàgràhi na  bhavati |

syàt etat -- paramàõvartha eva bhavanmate bàhyaü vastu | sarvaü ca vij¤ànaü teùu paramasåkùmeùu#<
[DhPr p.43]>#

sthålàbhàsam àjàyate | tat kathaü ki¤cid abhràntaü nàmeti? atrocyate | ekasàmagrãjanmanàü paramàõunàü bhinnade÷asvabhàvanàü taddhetvabhàvatacchàyàlokaparamàõusvabhàvenàntareõa rahitatvàn nirantaratvena pratibhàsa eva de÷avitànàvabhàsàtmà sthaulyaü nàparaü ki¤cit | tatra tathàbhåtaparamàõusamudàyaniùñhaü nirvikalpakaü vij¤ànaü kathaü bhràntaü syàt? yady ekaikaü paramàõum anekade÷àvaùñambhena gçhõãyàn na punar anekam anekade÷àvaùñambhena gçhõat | ito 'pi viparyasyed yadi bhinnade÷àn paramàõån ekade÷àn gçõãyàt | na caitad asti, aõumàtrakapiõóapratibhàsàbhàvàt | ekade÷agrahaõe hi piõóo bhàseta aõumàtrako na tu vitatade÷aþ | na
cànekagraho bhramaþ | atasmiüs tad iti pratyayasya tàdàtmyàt | tad ayam arthaþ -- ekaj¤ànagràhyàs tathàvidhà bahavaþ paramàõavaþ sthåla iti | eko 'yaü sthåla iti tu tathàbhåtapratibhàsà÷rayeõa vyavasthàpyamànatvàt pratibhàsadharma ity ucyate | na vastudharmaþ, pratyekam aparisamàpter ity alam iha vistreõa |

nanu caivam apy anyonyam asaüsçùñasvabhàvàn pramàõån saüsçùñàn gçhõad vij¤ànaü katham ivàviparyastaü nàmeti | atràpy ucyate | kiü idam asaüùçùñatvam iùñaü bhavatà, yad viparyayagrahaõàd bhràntaü j¤ànam upavarõyate? kiü nànàrupatvam, atha nànàde÷atvam, uta råpeõaiva vijàtãyena vyavahitatvam, àhosvid indriyàntaragràhyeõàrthena vyavakãrõatvam? tatra yadi nànàråpatvam asaüsçùñatvam iùñaü tadà na ka÷cit saüsçùñagraho nàma sambhàvati yato 'saüsçùñà eva paramàõavaþ sarvadà gçhyante | vitatade÷asvabhàvànàm eva teùàm avabhàsanàt | yadi hy ekaråpà
bhàseran, aõumàtrakaþ piõóo bhàseta | na tu vitatade÷abhàsanaü syàt |

atha nànàde÷atvam asüsçùñatvam abhipretaü tad api nataràm saüsçùñagraho yato nànàde÷à nãlà paramàõavo nànàde÷à eva ca gçhyante | ekade÷atvabhàsane hi piõóo bhàsetàõumàtraka ity uktam |

atha råpeõaiva vijàtãyena vyavahitatvam asaüsçùñatvaü vivakùitam; tadà tu tad asambhavàd eva na tad viparãtagrahaþ | yato råpàntaravyavadhànarahità eva nirantarà nãlàþ paramàõàvaþ, bhàsante ca tathàbhåtà iti kathaü vibhramaþ | madhyavarttino vijàtãyasyàlokàdiparamàõor anutpatter apratibhàsanàc ca | atha cchàyàlokaparamàõur utpadyamànaþ kena pratibaddho yato notpadyate | na ca ÷akyaü vaktum -- madhye paramàõvor nàsti paramàõvantarasyàvakà÷a iti | yato niravayavaþ paramàõuþ sarvatra sàvakà÷a iti | satyam etat | kevalaü nàvakà÷àbhàvàt tad anutpattir api tu hetvabhàvàt | kasmàd hetur na bhavati? svahe[19b]tvabhàvàd ity aparyanuyoga eva |

atha bhinnendriyagràhyaspar÷àdivyavakãrõatvam asaüsçùñatvam abhimatam | tadà saüsçùñàn paramàõån gçhõàti vij¤ànam iti indriyàntaragràhya÷ånyàn gçhõàtãty uktaü bhavati | tathà ca na ki¤cid aniùñam | tathà hi yadi nàmendriyàntaragràhyaspar÷àdir na gçhyate tathàpi nãlaråpaü tàvat svade÷asvabhàvasthitaü gçhyata eva | na ca bhinnendriyagràhya÷ånyànàü svaråpaü gçhyamàõaü viparãtaü gçhãtaü bhavati | de÷akàlàkàràõàm ekasyàpy aviparyàsàt | na càgraho bhrama iti | nanu ca pramàõånàm antaràõyàkà÷àtmakàni santi | na ca te sàntaràþ pratibhàsante | tat katham aviparyàsa iti | atha kim idam àkà÷aü nàma | yadi råpàntaràtmakaü tan nàstãty uktam | athàpi spar÷àdyàtmakaü
tatràpy uktam | atha sapratighadravyàbhàvaþ | evam apy avastv àkà÷am | tata÷ càkà÷am antaram ity anyavastv antaraü na ki¤cid

  #<[DhPr p.44]>#

#< etac ca lakùaõadvayaü vipratipattiniràsàrtham, na tv anumànanivçttyartham | yataþ>#

antaram ity uktaü syàt | tathà nirantaràþ paramàõava ity uktaü bhavati |  tato nirantarà÷ ca paramàõavo nirantarà eva bhàsante | tat kim ucyate 'ntaram àkà÷am, na ca tat pratibhàsata iti? yat khalv atyantam asat ÷a÷aviùàõaprakhyaü tat kathaü bhàseta?

nanv àkà÷àtmano 'py antarasyàbhàve råpasaüsargaþ paramàõånàü prasajyeta | naiùa doùaþ | nàsmàbhir ucyate råpam ekaü paramàõånàü de÷o naika iti | api tu bhinnaråpade÷à utpannà madhyavarttivijàtãyaråparahitàs tathaiva bhàsanta iti tat kathaü råpasaüsargaprasaïgaþ?

nanu ca rasàdide÷e nãlaråpaü pratbhàsate | tata÷ càtad de÷aü tadde÷atayà gçhõad vij¤àõaü katham abhràntaü nàmeti? tatràpy ucyate | yadà de÷aþ pratibhàsate tadà tasmin de÷e pratibhàsamàne yaþ pratibhàsate 'rthaþ sa de÷avi÷iùña ucyate | yadi ca rasàdi÷ cakùurvij¤àõe pratibhàseta tadà tadde÷avyàpini nãle gçhyamàõe syàd bhràntaü vij¤ànam | na ca tatra rasàdiþ pratibhàsate, indriyàntaragràhyasyendriyàntaraj¤àne pratibhàsàyogàt | tat kutas tadde÷anãlagrahaõam? nãlam eva hi bhàsamànaü de÷aþ nàparo de÷aþ ka÷cid àbhàsate | indriyàntaragràhyàpratibhàse ca ÷uddharåpapratibhàsaþ | ÷uddharåpapratibhàsa eva ca nirantarapratibhàsaþ | tato nirantarà nãlàþ paramàõavo
gçhyante | tasmàt svade÷asthàyino nãlaparamàõavaþ svaråpeõaiva gçhyante | tato de÷akàlàkàràõàm ekasyàpy aparityàgàn nãlàbhàsaü vij¤ànam abhràntam eva | sarvaü caitad gràhyatattvaü $<vini÷caye>$ $<dharmottareõai>$va nistareõa niråpitam iti neha pratanyate |

nanv evam abhràntatve $<yogàcàra>$matam asaïgçhãtaü syàt | gràhyagràhakàkàratayà pravçtteþ sarvasyaivàsarvaj¤avij¤ànasyàlambane bhràntatvàt | tat kathaü pårvavyàkhyànàvaj¤à na kriyata iti cet | ucyate | na $<yogàcàranaye>$ lakùaõam idam, kin tu $<sautràntikanaya>$ eva | na ca sarvaü $<vij¤ànavàde>$ yojayi[20a]tuü ÷akyam | "tasya viùayaþ svalakùaõam" ityàder a÷akyayojanatvàt | tasmin kiü pratyakùalakùaõam iti cet | kalpanàpoóhatvam eva | dvicandràdiniràsaþ katham iti cet samyagj¤ànaü sad evam ity abhipràyàd adoùaþ | $<sautràntikanaye>$ 'pi kiü naivaü? tata÷ càbhràntagrahaõam atiricyata iti cet | satyam etat | kevalaü #<vipratipattiniràsàrthaü
>#varõayiùyata iti | "ihàbhràntapadaü taimirikàdij¤ànavyavacchedàrtham | kalpanà'poóhagranaõaü tu anumànaniràsàrtham iti" yat pårvakair vyakhyàtaü tad vyaktam evàpahastayann àha -- #<etac ca -- >#iti #<| co># 'vadhàraõe | #<vipratipattiniràsàrtham># ity ataþ paro draùñavyaþ | pårveùàm abhipretaü pratiùedhati | #<na tv># iti bhedàrthaþ | nanu kim ucyate #<na tv anumànanivçttyartham># iti? yàvataikaikenànumànanivarttanàd iti cet | ucyate | #<lakùaõadvayam >#iti dvayor upàdànaü vipratipattiniràkaraõàrtham, ekaikenànumànavyavacchedasiddher iti samuditaphalam etat | tato #<nànumànanivçttyartham >#iti nànumànanivçttyartham eveti sàvadhàraõaü niùidhyate | yadi tu vipratipattiniràcikãrùayà
kriyamàõam anumànaü vyavacchinatti na tadartham eva dvayam iti |

nanu nedaü lakùaõadvayam anumànavyavacchedàrthaü pårvakair vyàkhyàtam | kin tu #<%<kalpanà'poóha>%>#grahaõam eva | #<%<abhrànta>%>#grahaõaü tu dvicandràdij¤ànavyavacchedàrtham | tat kathaü `#<na tv anumànanivçttyartham>#' tatha 

#<
[DhPr p.45]>#

#<%<kalpanàpoóha>%grahaõena eva anumànaü nivartitam | tatra asaty %<abhrànta>%grahaõe gacchadvçkùadar÷anàdi pratyakùam kalpanàpoóhatvàt syàt | tato hi pravçttena vçkùamàtram avàpyate iti saüvàdakatvàt samyagj¤ànam, kalpanàpoóhatvàc ca pratyakùaü iti syàd à÷aïkà | tannivçttyartham %<abhrànta>%grahaõam | tad dhi bhràntatvàt na pratyakùam | triråpaliïgajatvàbhàvàc ca na anumànam | na ca pramàõàntaram asti | ato gacchadvçkùadar÷anàdi mithyàj¤ànam iti uktaü bhavati |>#

`yataþ #<%<kalapnàpoóha>%>#graõenaivànumànaü nirvarttitam' ity ucyata iti cet | satyam | kevalaü yady #<%<abhrànta>%>#grahaõaü vyavacchedàrtham eva tadànumànavyavacchedàrtham eva yujyate | na tu dvicandàdij¤ànaniràsàrtham, tasya samyagj¤ànàdhikàràd eva vyavacchedasiddheþ | tathà hi #<%<dvididhaü samyagj¤ànam>%># iti prastutya lakùaõam idaü vidhãyamànaü tad adhikàreõaiva vihitaü bhavati |

nanv evaü sati #<%<kalpanàpoóha>%>#graõenaiva nivçtte #<%<abhrànta>%>#grahaõam atiricyate | ayam aparas teùàü doùo 'sti | na tu dvicandràdij¤ànanivçttyartham idaü yujyata iti $<dharmottara>$syà÷ayaþ | yady etad artham #<%<abhrànta>%>#grahaõaü na bhavati tarhi kim anenety àha -- #<tatra -- >#iti |

nanu gacchadvçkùadar÷aõàdeþ kalpanàpoóhasyàpi visaüvàdakatvena samyagj¤ànatvàbhàvàd eva vyavacchede siddhe kim etad arthen#<%<àbhrànta>%>#padenety àha -- #<tato hi># -- iti | #<vçkùamàtram># iti gamanenà'navacchinnam | #<iti># hetau | astu samyagj¤ànam, pratyakùasambhàvanà tv asya katham? na hi yad eva samyagj¤ànam tad eva pratyakùam ity à÷aïkya pårvoktam eva prasaïgenàha -- #<kalpanà >#-- iti | #<caþ># saüvàdakatvàpekùayà samuccayàrthaþ | #<iti>#karaõà÷aïkàyàþ svaråpaü dar÷ayati | à÷aïkà ceyam ãdç÷ã yauktã draùñavyà | yad và #<co># yamàdarthe | .................... asaty #<%<abhrànta>%>#grahaõe syàd iyam à÷aïkà | yadi saty api syàt tadà kim anenety àha -- #<tannivçttyartham># iti ÷aïkànivçttyarthamàtram
| anena etad dar÷ati -- yady api paramàrthataþ samyagj¤ànàdhikàràd evamàdij¤ànaü vyavacchedyate | tathàpy $<aü÷asaüvàdavàdinàm>$ àhatya vipratipattiniràkaraõàrthaü ka[20b]rttavyam ev#<%<àbhrànta>%>#grahaõam iti |

syàd etat -- kim #<%<àbhrànta>%>#graõenàdhikaü kçtam | yenaitad vipratipattiniràkaraõàrthaü bhavatãty à÷aïkàyàü dårasthitam api #<gacchadvçkùadar÷anàdi mithyàj¤ànam ity uktaü bhavatã>#ti yojanãyam | #<iti>#nà uktenàkàraü kathayati | #<uktaü># prakà÷itaü #<bhavaty># #<%<abhrànta>%>#grahaõeneti prakaraõàt | kuto mithyàj¤àõaü tad uktam ity apekùàyàü prathamam uktaü #<tad >#iti yojanãyam | #<hi>#r yasmàt tato 'yam arthaþ -- yasmàt tad gacchadvçkùadar÷anàdibhràntatvàt na pratyakùam, ato mithyàj¤ànam ity #<%<abhrànta>%>#grahaõenoktaü bhavati | bhavatu bhràntatvàd apratyakùam, anumànaråpatve tv anirvarttate katham asya tathàtvam ity à÷aïkàyàü
yojyam, #<co >#yasmàn nànumànam | kathaü nànumànam? #<triråpaliïgajavàbhàvàt >#| yady evam anyat pramàõam bhaviùyati, tathàpi kathaü mithyàj¤ànam ity à÷aïkàyàü vàcyam | #<co># yasmàn #<nà>#bhyàü #<pramàõàntaram asti | ataþ># pratyakùatvàdisvàbhàvatvàbhàvàt | yad và #<'to># #<%<'bhrànta>%>#grahaõàd ity arthaþ |

nanv anumànàdiråpaniràkaraõe yady #<%<abhrànta>%>#grahaõasya vyàpàro bhavet, bhaved eva mithyàj¤ànatvàbhidhàne sàmarthyaü yàvato(-tà) yathà svayam upapattyaivànumànàdibhàvo vyudastas tat katham #<%<abhrànta>%>#

#< [DhPr p.46]>#

#< yadi mithyàj¤ànaü kathaü tato vçkùàvàptir iti cet, na tato vçkùàvàptiþ | nànàde÷agamã hi vçkùas tena paricchinaþ | ekade÷aniyata÷ ca vçkùo 'vàpyate | tato yaddç÷o gacchadvçkùo dçùñaþ, taddç÷o na avàpyate | yadde÷a÷ ca avàpyate sa na dçùña iti na tasmàt ka÷cid artho 'vàpyate | j¤ànàntaràd eva tu vçkùàdir artho 'vàpyate | ity evaü %<abhrànta>%grahaõam vipratipattiniràsàrtham |>#

 tathà %<#<abhrànta>%>#grahaõena apy anumàne nivartate #<%<kalpanàpoóha>%>#grahaõaü vipratipattiniràkaraõàrtham |

grahaõena tan mityàj¤ànam ity uktaü bhavatãy ucyate | satyam | kin tv anumànàdiråpatàniràkaraõahetunà dattasàhàyakena satà #<%<'bhranta>%>#grahaõena tan mithyàj¤ànam ity uktaü bhavatãty uktam iti boddhyavyam |

nanu pratyakùalakùaõa÷ånyasyàpratyakùataiva dar÷ayitavyà, tat kim anumànàdiråpatàniràkraõam aprakçtaü kçtam iti cet |  apratyakùatvapradar÷ane prasaïgena kçtam iti kà kùatiþ?

#<yadã>#tyàdi sugamam | kevalaü #<tata># iti gacchadvçkùadar÷anaråpàn mithyàj¤ànàt #<paricchinno># dçùñaþ | #<vçkùa># iti vçkùatvena prathanàd ucyate na tv asau tathà 'vabhàsamàno vçkùa eva | #<ekade÷aniyata># iti pràpyamàõaparamàrthavçkùàbhipràyeõoktam | #<co># hetau | #<tatas># tasmàd anantaroktàt kàraõàt |

nanu tato 'pi pravçttasyàsti cchàyàdyarthakriyàkàriråpasya pàdapasya pràptis tatkatham apahnåyata iti? àha -- #<j¤ànàntaràd># -- iti | tadde÷opasarpaõajanmanaþ sthitavçkùapratibhàsàtmano #<j¤ànàntaràt | >#tatra mithyàj¤ànam arthinaþ pravçttimàtrahetur na tu vçkùapràpakam iti saükùepàrthaþ | yadi mithyàj¤ànatvapratipàdanàrtham #<%<abhrànta>%>#grahaõaü na tarhi vipratipattiniràkaraõàrtham ity àha -- #<evam># iti | #<evam># ity anenànantaroktasyopapattiprakàrasyàkàro dar÷itaþ | tato 'yam arthaþ -- #<evam># anantaroktena yuktiprakàreõa | etàdç÷am api pratyakùam iti virudhàyàþ pratipatter niràsàrtham #<%<abhrànta>%>#graõàm iti | yady evaü %<#<abhrànta>%>#grahaõam eva vipratipattiniràkaraõàrtham | na
tu #<%<kalpanàpoóha>%>#grahaõaü | uktaü ca dvayam etat tanniràsàrtham ity à÷aïkyàha -- #<tathe>#ti | yathà #<%<'bhrànta>%>#padaü tathedam ity arthaþ |

#<vipratipattiniràkaraõàrtham >#iti pratyakùapçùñhabhàvino 'pi vikalpasya vyàvahàrikalokàdhyavasàyenàbhràntasya yat pratyakùatvaü kai÷cid iùñam, tanni[21a]ràkaraõàrtham iti draùñavyam | tatràsati #<%<kalpanàpoóh>%>#grahaõe ghaño 'yam ityàdij¤ànaü pratyakùam abhràntatvàt syàt | tato hi pravçttena ghañàdir arthaþ pràpyata iti saüvàdakatvàn samyagj¤ànam abhràntatvàc ca pratyakùaü syàdà[d ity à]÷aïkà | tannivçttyàrtham | kalpanàtmakatvàn na pratyakùam, triråpaliïgajatvàbhàvàc ca nànumànam |

#<

[DhPr p.47]>#

#<abhràntam hi anumànaü svapratibhàse 'narthe 'rthàdhyavasàyena pravçttatvàt [PVin II 2,8] | pratyakùam tu gràhye råpe na viparyastam |>#

#< na tv avisaüvàdakam abhràntam iha grahãtayam | yato samyagj¤ànam eva pratyakùam, na anyat | tatra samyagj¤ànatvàd eva avisaüvàdakatve labdhe punar avisaüvàdakagrahaõam niùprayojanam eva | evaü hi vàkyàrthaþ syàt -- pratyakùàkhyam yad avisaüvàdakaü j¤ànaü tat kalpanàpoóham avisaüvàdakaü ca iti | na ca anena dviravisaüvàdakagrahaõena ki¤cit | tasmàd gràhye 'rthakriyàkùame vasturåpe yad aviparyastam tad abhràntam iha veditavyam |>#

#< kãdç÷ã punaþ kalpanà iha gçhyate ity àha -->#

#< abhilàpasaüsargayogyapratibhàsà pratãtiþ kalpanà  I-5>#

[31]#<%<abhlàpa>% ityàdi | abhilàpyate 'nena ity %<abhilàpaþ>% vàcakaþ ÷abdaþ | abhilàpena saüsargaþ %<abhilàpasaüsargaþ>% ekasmin j¤àne 'bhidheyàkàrasya abhidhànàkàreõa saha gràhyàkàratayà>#


__________NOTES__________

[31] ahbilàpeti -- E.P. `abhilàpetyàdi' iti nàsti -- A.B.H.N.
___________________________




na ca pramàõàtaram asti | ato ghaño 'yam ityàdij¤ànam asamyagj¤ànaü bhavatãti pårvavad vacanãyaü yojanãyaü ca |

nanu ca saüvàdino 'sya katham asamyagj¤ànatvam? yadi nàma visaüvàdakatvalakùaõam asamyagj¤ànatvaü nàsti tathàpi gçhãtàrthagràhiõo 'syàpårvàdhigamàbhàvàt karaõàrthàbhàvaråpam asamyagj¤àntvaü smaraõàder iva kiü nànumanyate? jàtyàdivi÷iùñavastugràhiõo 'syàpåvàrthàdhigamo 'stãti cet | idam anyatra vistareõa nirastam ity àstàü tàvad iheti | #<svapratibhàs>#a ityàder granthasya tu satyam arthaü viùayavipratipattiniràkaraõavàkyavivaraõaü vivecayiùyanto vivecayiùyàmaþ | samprati yad doùadar÷anàt pårveùàü vyàkhyànam avamanyànyathà 'yam abhràntàrthaü vyàcaùñe taü kaõñhoktam karttuü teùàm
abhimatam abhràntàrthaü pårvaü sàmarthyàn niùiddham api sàkùàn niùedhann àha -- #<na tu># -- iti | #<tu>#r ati÷aye | #<yata># ityàdi #<veditavyam >#ity antaü subodham |

yadi jàtyàdiyojanàtmikà kalpanà | sà jàtyàdyabhàvàd eva na sambhavati | atha gràhyagràhakabhàvena pravarttamànaü j¤ànaü kalpanà tadà sarvam asarvaj¤aj¤àõaü tathà pravçttam iti kim ava÷iùyate yad avikalpakaü syàd ity abhipretya kalpanàyàþ svaråpaü pçcchati -- #<kãdç÷ã>#ti sàmàõyataþ pçcchati | #<punar >#iti vi÷eùataþ | #<ihe>#ti pratyakùalakùaõe |

#<abhilapyate># ucyate #<'nenety %<abhilàpo>% vàcakaþ ÷abdaþ># | sa ca saïkenta -- #<milanam |>#

#<

[DhPr p.48]>#

tato yadà ekasmi¤ j¤àne 'bhidheyàbhidhànayor àkàrau saüniviùñau bhavatas tadà saüsçùñe abhidhànàbhidheye bhavataþ | abhilàpasaüsargàya yogyo abhidheyàkàràbhàso yasyàü pratãtau sà tathà ukatà |

#<tatra kàcit pratãtir abhilàpasaüsçùñàbhàsà bhavati | yathà vyutpannasaïketasya ghañàrthakalpanà ghaña÷abdasaüsçùñàvabhàsà bhavati | kàcit tv abhilàpena asaüsçùñà api abhilàpasaüsargayogyàbhàsà bhavati | yadà bàlakasya avyutpannasaïketasya kalpanà | tatra abhilàpasaüsçùñàbhàsà kalpanà ity uktàv avyutpannasaïketasya kalpanà na saügçhyeta | yogyagrahaõe tu sà api saügçhyate | yady apy abhilàpasaüsçùñàbhàsà na bhavati tadaharjàtasya bàlakasya kalpanà, abhilàpasaüsargayogyapratibhàsà tu bhavaty eva | yà ca abhilàpasaüsçùñà sà api yogyà | tata ubhayor api %<yogya>%grahaõena saügrahaþ |>#



kàlena dçùñena råpeõaikyam àpàdito 'ntarjalpàkàras tathà pratibhàsamàno vàcyaþ | #<saüsarga>#padena sàrdham asya vigrahaü pràha -- #<abhilàpena >#-- iti | #<abhilàpena># vàdakena #<saüsargaþ >#sambandhaþ | "tçtãye"ti [pàõãni -- 2.1.30.] yogavibhàgàt samàsaþ | atha và 'rthakathanam idaü kçtam, sasàsas tu ùaùñhãtatpuruùaþ kàryaþ | kathaü punar vàcyavàcakayoþ saüsargaþ sambhavatãtyàha -- #<ekasimin >#iti | #<gràhyàkàratayà milanam >#ity ekaj¤ànagràhyàkàratayà 'vasthànam iti vàcyam | arthàkàra÷ ced vàcaka÷abdàkàreõa sahaikaj¤ànàråóho bhavati tadà vàcyavàcakayoþ saüsarga iti yàvat | bhavatv abhidhànàbhidheyàkàrayor
ekaj¤ànàrohaþ | kim etàvatà 'bhidhànàbhidheye vàcyavàcakatayà sambaddhe bhavataþ, yena tad gràhi vij¤ànaü savikalpakaü syàd ityà÷aïkyopasaühàravyàjenàha -- #<tata># iti | #<yadàkàrau saüniniviùñau># pratibhàsitau #<bhavatas tadà saüsçùñe >#tathàtayà sambaddhe #<bhavataþ | >#ekasmin j¤àne vi÷eùyavi÷eùaõatvenàkàrapratibhàsa evànayor vàcyavàcakatvagrahaõam iti bhàvaþ | #<abhilàpasaüsargàya yogya># ity arthakathanam idaü [21b] kçtam | samàsas tv abhilàpasaüsargasya yogya iti karttavyaþ | tàdarthyacaturthyàþ prakçtivikàra eva samàsàt |

yady evam abhilàpasaüsçùñapratibhàsety evàstu kiü yogyagrahaõenety upàlambhaü pa÷yan yathà 'sya sàphalyaü tathà dar÷ayitum upakramate -- #<tatre>#ti | vàkyopanyàse caitat | abhilàpasaüsçùña àbhàso yasyàþ sà tathà | kasyevety àha -- #<yathe>#ti | `idam asya vàcyam idam asya vàcakam' ity ubhayàü÷àvalambij¤ànaü

#<

[DhPr p.49]>#

#< asaty abhilàpasaüsarge kuto yogyatà avasitir iti ced | aniyatapratibhàsatvàt | aniyatapratibhàsatvaü ca pratibhàsaniyamahetor abhàvàt | gràhyo hy artho vij¤ànaü janayan niyatapratibhàsaü kuryàt | yathà råpaü cakùurvij¤ànaü janayad niyatapratibhàsaü janayati | vikalpavij¤ànaü tv arthàn na utpadyate | tataþ pratibhàsaniyamahetor abhàvàd aniyatapratibhàsaü |>#



#<saïketaþ>#, ÷abdàrthaprayogapratipattyoþ kàryakàraõabhàvaråpo và | vyutpanno j¤àtaþ saüketo yena sa #<vyutpannasaüketaþ># | tasya yadi sarvaiva tàdç÷ã tadà kàcid iti na vàcyam, #<yogya>#grahaõean ca na ki¤cid ity àha -- #<kàcid >#iti | #<tu>#þ vyutpannasaüketapratãter bàlapratãtiü bhedavatãm àha | kasya sadç÷ã sambhavatãty àha -- #<yathe>#ti | bàlaka ity alpàrthe kan | yady abhilàpasaüsçùñàbhàseti kçte 'pi tathàbhåtàyàþ pratãteþ saïgrahaþ, kçtaü tarhi #<yogya>#grhaõenety àha-- #<tatre>#ti | tayor madhye 'vyuptannasaüketasya yà sà na saïgçhyate | kadà tu saïgçhyatety àha -- #<abhilàpe>#ti | arthapradar÷anatvàd asy#<àbhilàpasaüsçùñàbhàsà >#pratãtiþ
#<kalpanety uktau># vacane satãty arthaþ | #<iti>#nokter àkàraþ kathitaþ | asati tàvad ayaü doùaþ | yadi saty api yogyagrahaõe tadasaügrahas tathàpi kiü tenety àha -- #<yogye>#ti | #<tu>#r akaraõàvasthàyà vi÷eùam àha | na kevalaü tatsaüsçùñàbhàsety #<api>#÷abdaþ #<| >#tathàvidhabàlasya ca kalpanà 'numànasiddhà | tena sà 'va÷yaü gràhyeti bhàvaþ | kathaü punar yogyagrahaõena tasyàþ saïgraha ity àha -- #<yady apã>#ti | nipàtasamudàyo 'yaü vi÷eùàbhidhànàrthàbhyupagame sarvatra | #<ahni jàtaü># janmàsyeti tathà | #<ahni># và #<jàta># utpanna iti tathà | aharjàtasy#<aitadaharjàtasye>#ti draùñavyam | yady
evaü vyutpannasaïketasya sà kathaü saïgçhyata ity àha -- #<yà ce>#ti | #<ca># pårvàpekùayà samuccaye | yadi sà tatsaüsargayogyà na syàt kathaü tatsaüsargam anubhaved iti bhàvaþ | yata evaü tasmàt |

nanu pratãtapratibhàsasya tatsaüsargànubhavànyathànupapattyà yogyatà kalpanãyà | na ca bàlakalpanàyà abhilàpasaüsargo 'sti, saüketàvyutpatteþ | tat kathaü yogyatà kalpyatàm ity abhisandhinà #<asatã>#tyàdinà pårvapakùam utthàpayati | evaü codayitvà 'numànataþ sà siddhyatãti manvànaþ sàdhanam àha -- #<aniyate>#ti | pratiniyatàkàratvàbhàvàd ity arthaþ | prakaraõàpanne sàdhye hetau càbhihite sukaraþ sàdhanaprayoga iti prayogaü na jagau | evam uttaratràpi hetumàtràbhidhàne 'syàyam abhipràyaþ pratyetavyaþ | prayogas tv evam iha karttavyaþ -- yo 'niyatapratibhàso vikalpaþ, sa ÷abdasaüsargayogyo yathàcchàtravikalpaþ | bàlasya vikalpa eva kutaþ
siddho yenedam uttaràõi caitadaïgàni sàdhanàni nà[22a]÷rayàsiddhàni syur iti? naiùa doùaþ | anumànasiddhaü vikalapaü dharmiõaü kçtvà 'mãùàm upàdànasyàbhipretatvàt | tat punar anumànam anena suj¤àtatvàn nopanyastam iti veditavyam | evaü tad draùñavyam -- yà niyamavatã pravçttiþ kvacit pràõinaþ, sà vikalpapårvikà | yathà vyutpannasaïketavyavahàrasyànnàdiviùayà pravçttiþ | niyamavatã ca taditaraparihàreõa stanàdau pravçttir bàlakasyeti kàryahetuþ | sà ca tàdç÷ã pravçttiþ pratyakùàdhigateti svasiddhau na pramàõàntaraü

#<[DhPr p.50]>#

 kutaþ punar #<etadvikalpo ># rthàn na utpadyata ity arthasannidhinirapekùatvàt | bàlo 'pi hi yàvad dç÷yamànaü stanaü sa eva ayam iti pårvadçùñatvena na pratyavamç÷ati tàvan na uparatarudito

#< >#

prayojayati | na punar anena #<bàlo 'pi hã>#tyàdinà vikalpasàdhanam upanyastam iti mantavyam, yathà 'nyair vyàkhyàtam, arthasannidhinirapekùatvasiddhipradar÷anonmukhatvàt tasya granthasyeti |

nanu ca parokùatvàt tasyàniyatapratibhàsatvasandehe sandigdhàsiddho 'yaü hetur iti | àha -- #<aniyatapratibhàsatvaü ca># -- iti | #<co># yasmàd ity asminn arthe | #<pratibhàsasya >#j¤ànàkàrasya #<niyamaþ >#-- arthàkàra evàyaü ÷abdàkàra eva và, råpàkàra evàyaü rasàkàra eva vetyàtmako và tasya #<hetur># janakaþ tasmàd | #<abhàvàd >#anutpàdàt | bhavanaü bhàva utpàdas tanniùedhàd abhàvo 'nutpàda eva | #<pratibhàsaniyamahetor abhàvàd># -- avidyamànatvàd iti vyàkhàne tu yathà÷ruti vyadhikaraõàsiddho hetuþ syàt | anyathà hetuvacane tu kriyamàõe tatràrthe hetur anabhihita eva syàt | sàdhanasvaråpamàtrakathane càtra $<dharmottara>$sya ÷ailã lakùyate | #<kutaþ punar etad vikalpo 'rthàn notpadyate># iti ca pårvapakùaþ
såtthàno na syàt | mçtvà ÷ãrtvà yathà katha¤cit sarvasyàsya samarthane ca vaktur akau÷alaü syàd iti |

nanu pratibhàsaniyamahetur yaþ ka÷cana sa ca tatra bhaviùyati | atha vi÷iùñaþ | vaktavyas tadà 'sau yataþ sakà÷àd anutpàdàt tathàtvaü j¤àtavyam ity àha -- #<gràhya># iti | yady artha ity eva kriyate tadendiryam apy artho j¤ànaü janayatãti tasyàpy àkàraniyàmakatvaü syàt | na càpoddhàradvàreõa tasyàkàravi÷eùahetutvaü vyavasthàpitam, api tu viùayagrahaõapratiniyamahetutvam iti #<gràhyagrahaõam># | #<gràhya># àlambanaþ | yady evaü gràhya ity evàstu | apohasyàpi gràhyatà 'sti | na cà'sau pratibhàsaniyamahetuþ | atas tannivçttyartham artho 'rthakriyàsamartha iti kçtam | #<kuryàt >#kartuü ÷aknoti | apoddhàreõa tatraiva tacchakter avadhçtatvàt | atra nidar÷anaü #<yathe>#ti | #<niyatapratibhàsam
>#iti ÷abdàkàraparihàreõàrthàkàradhàryeva rasàkàraparihàreõa råpàkàradhàryeva ceti | yady evaü bàlavikalpo 'pi arthàd evotpatsyate, tato niyatapratibhàso bhaviùyatãty à÷aïkya pårvoktam eva prasaïgena smàrayati -- #<vikalpe>#ti | #<tu>#r udàhçtàd vij¤àna bhinatti | evaü tu prayogaþ kàryaþ -- yad arthàn notpadyate j¤ànaü tanniyatapratibhàsaü na bhavati | yathà vyutpannavyavahàrasyàtãtàdismaraõam, råparasàdisaïkalanàj¤ànaü và | notpadyate cà[22b]rthàd bàlakasya vikalpa iti vyàpakànupalabdhiþ |

nanu bàlavikalpasya parokùatvàt tat utpattir anupattir và na ÷akyate ni÷cetum | ato 'yaü sandigdhàsiddho hetur ity abhipretya codayati #<kuta># iti sàmànyahetoþ pra÷naþ | #<punar >#iti vi÷eùasya | vidarbhyoktyà càyaü kùepe kimaþ prayogaþ | tena na kuta÷ciddhetor idam ity arthaþ | hetum àha #<arthe>#ti | evaü tu prayogaþ karaõãyaþ -- yaj j¤ànaü svotpattàv arthasannidhinirapekùaü tad arthàn notpadyate | yathà vyutpannasaüketasya ciranaùñavastuviùayaü vij¤ànam | arthasannidhinirapekùaü ca bàlavikalpavij¤ànam iti viruddhavyàptopalabdhiþ | asiddhim asyàþ parihattu bhåmikàü
racayann àha -- #<bàlo 'pi hi -- >#ityàdi |

#<
[DhPr p.51]>#

#<mukham arpayati stane | pårvadçùñàparadçùñaü ca artham ekãkurvad vij¤ànam asannihitaviùayam, pårvadçùñatvasyàsannihitatvàt | asannihitaviùayaü ca arthanirapekùam | anapekùaü ca pratibhàsaniyamahetor abhàvàd aniyatapratibhàsam | tàdç÷aü ca abhilàpasaüsargayogyaü |>#



na kevalaü vyutpanna ity #<api>#÷abdaþ | #<hi>#r yasmàt | #<yàvad >#iti nipàto 'vadhau | #<pårvadçùñatva>#ü pårvadar÷anaviùayatvam | tena yo mayà pårvaü kùutpratighàtahetutvena pratipannaþ sa evà'yam iti pratyavamarùasya råpam àcaùñe | #<na pratyavamç÷ati># pratyabhijànàti | #<tàvad >#ity apy avadhau | #<uparataü ruditaü >#yasmàt sa tathà san n#<àyarpati |># sarvair eva svasantatàv evamàdivyavahàrasya dçùñadç÷yamànayor ekãkaraõakàraõàtvenàvagatvàd evam ucyate | tasyaiva cànyatra loùñàdau óhaukite 'pi tathà 'dar÷anàc ca |

nanu bàlasya karaõànàm apàñavàt saüketàgrahaõàc ca nàntarjalpàkàro 'pi ÷abdaþ sambhavati | sambhave và yogyagrahaõànarthakyam | tat katham evaü #<yàvan na pratyavamç÷ati -- >#ity ucyate? ucyate | anyaiva hi bhaïgyà asti sà kàcid dçùñadç÷yamànayor ekãkaraõàvasthà yà tatra nimittam iti pratipàdyate | sà ca ÷abdena pratipàdyamànà abhyastenàmunà ÷abdena pratipàdyate | na punar evam evàsau pratyavamç÷atãty ucyate |

nanu dvitãyàdidar÷anakàle bhavatu pårvadçùñàparadçùñayor ekãkaraõena mukhàrpaõam, bhåmipàtànantaraü tu katham? na khalu stanam adràdùãd asau yena dçùñena dç÷yamànam ekãkçtyàrpayet | tadà tu janmàntarànubhavàd iti bråmaþ | tatràpi janmani janmàntarànubhavabalàt | na càdimàn saüsàra iti kà kùatiþ? ÷abdàkàro 'pi tatràsty eva | tat kim anena yogyagrahaõasaphalãkaraõaprayàseneti cet | astu tatra janmàntaràbhyàsàt mårcchitaþ ÷abdàkàraþ, mà ca bhåt sarvathà pa÷càd vyutpatsyamànena vi÷iùñena ÷abdena saüsçùñàrthapratibhàsaþ, na bhavati tasya vikalpapratyaya ity ucyate | #<`sa evàyam' iti pårvadçùñatvena># stanaü pratyavamç÷atu | kim ata ity àha --
#<pårvadçùñe>#ti | #<pårvadçùñaü càparadçùñàü># ceti dvandvaikavadbhàvaþ | #<co># 'vadhàraõe #<kurvad># ity asmàt paro draùñàvyaþ| hetau và ÷atçpratyayaþ |

tenàyam arthaþ -- yasmàt pårvadçùñam ekãkaroty eva tasmàd #<asannihitaviùayam >#iti | tathà kurvad api katham asnnihitaviùayam ity àha -- #<pårvadçùñatvasya>#[32] #<-- >#iti | ayam à÷ayaþ -- pårvadar÷anaviùayatvaü pårvadçùñatvam ucyate | nivçtte ca pårvadar÷ane pårvadar÷anaviùayatvaü vastuno nàsti | tad uttarakàlabhàvinà j¤ànena pårvaj¤ànaviùa[23a]yatvam asannihitam eva vatuno dç÷yata iti | bhavatv asannihitaviùayam, arthasannidhinirapekùaü tu kathaü siddham ity àha -- #<asannihite>#ti | #<co># yasmàt | #<asannihitaviùayam># arthasannidhinirapekùam | anenàrthasannidhinirapekùatve 'rthasannidhinirapekùatvaü
hetum àha | ãdç÷as tu prayogo j¤àtavyaþ -- yad asannihitaviùayaü j¤ànaü tad arthasannidhinirapekùam, yathà 'tãtànàgataviùayo 'smadàdivikalpaþ | pårvadçùñatvena pratyabhij¤ànàc ca bàlavij¤ànam asannihitaviùayam iti svabhàvaþ |


__________NOTES__________

[32] dharmottare sarvapratiùu `pårvadçùñasya' iti pàñhaþ | kin tv atra pradãpànusàrã pàñho gçhãtaþ | -- saü-
___________________________


samprati ÷iùyàõàü sukhapratipattyarthaü yathottarottarasya hetoþ siddhau pårvapårvasya hetoþ siddhir bhavati tathà dar÷ayati -- #<anapekùaü ca -- >#iti |

#<[DhPr p.52]>#
#< indriyavij¤ànaü tu sannihitàrthamàtragràhitvàd arthasàpekùam | arthasya ca pratibhàsaniyamahetutvàn niyatapratibhàsam | tato na abhilàpasaüsargayogyam |>#

#< ata eva svalakùaõasya api vàcyavàcakabhàvam abhyupagamya etad avikalpakatvam ucyate | yady api hi svalakùaõam eva vàcyaü vàcakaü ca bhàvet tathà apy abhilàpasaüsçùñàrthavij¤ànaü savikalpakam | na ca indriyavij¤ànam arthena niyamitapratibhàsatvàd abhilàpasaüsargayogyapratibhàsaü bhavati iti nirvikalpakam |>#

#< ÷rotraj¤ànaü tarhi ÷abdasvalakùaõagràhi ÷abdasvalakùaõaü ca kiõcid vàcyaü ki¤cid vàcakam ity abhilàpa>#

#<aüsargayogyapratibhàsaü syàt | tathà ca savikalpakaü syàt |>#

#< na eùa doùaþ | saty api svalakùaõasya vàcyavàcakabhàve saïketakàladçùñatvena grahyamàõaü>#



nanu kim aniyatapratibhàsatve sàdhye 'rthanirapekùatvaü hetur yena tathà sad #<aniyatapratibhàsam># ity ucyate | #<pratibhàsaniyamahetor># iti ca madhyavarttã ca granthaþ kathaü neyaþ? ucyate | nàyam #<anapekùam >#ityàdir ekavàkyatayà neyaþ | kiü tarhi? vàkyabhedo 'tra karttavyaþ | tatra #<co># yasmàt | #<anapekùam >#arthasannidhinirapekùaü satpratibhàsaniyamaheto anutpannam iti #<pratibhàsaniyamahetor abhàvàd># ity asya sàmarthyàd vàkyabhedaü kçtvà | tataþ #<pratibhàsaniyamahetor abhàvàd># anutpàdàd #<aniyatapratibhàsam >#iti yojanãyam | #<tàdç÷am >#ity apratibhàsam | #<co># vaktavyam ity etad ity asminn arthaþ | 

sarvam etad indriyaj¤àne 'pi praraþ kadàcid à÷aïkayed iti tanniràsàrtham àha -- #<indriye>#ti | #<tu>#r vikalpaj¤ànaü vi÷inaùñi | #<tato >#niyatapratibhàsatvàt |

iha $<påvavyàkhyàtçbhiþ>$ "asàmarthyavaiyarthyàbhyàü svalakùaõasya saüketayitum a÷akyatvàd avàcyavàcakatvam | avàcyàvàcakasvalaùaõagràhitvàc cendriyaj¤ànam avikalpakam iti" vyàkhyàtam | tac càvadyam, anyathà 'py avikalpatvasya susàdhatvàt kim anyàpohànayanenàprakçteneti manyàmàna àha -- #<ata eva -- >#iti | yasmàd indiryaj¤ànaü niyatapratibhàsam -- #<ata eva># asmàd eva hetoþ | #<svalakùaõaü >#vakùyamàõalakùaõam | #<api>#r avadhàraõe | vàcyagrahaõe katham avikalpakam ity àha -- #<yady api hi >#-- iti | #<yady api hã>#ti nipàtasamudàyo `yadi nàma'÷abdasyàrthe varttate | #<hi>#r vàkyàlaïkàro và | abhilàpasaüsçùñàrthaü sad vij¤ànaü vikalpakaü bhavati | evaü
bruvato 'yaü bhàvaþ -- koùñha÷uddhyà vàcyam astu svalakùaõaü tathàpi tadindriyaj¤àõaü kevalam eva svalakùaõam àtmany àdar÷ayati, na tu vàcakam apãti katham abhilàpasaüsçùñàrthapratibhàsatvaü vikalpakatvam àtmasàt kuryàd iti?   

#<
[DhPr p.53]>#

#<svalakùaõaü vàcyaü vàcakaü ca gçhãtaü syàt | na ca saïketakàlabhàvi dar÷anaviùayatvaü vastunaþ sampraty asti | yathà hi saïketakàlabhàvi dar÷anam adya viruddham, tadvad tadviùayatvam apy arthasya adya na asti | tataþ pårvakàladçùñatvam apa÷yac chrotraj¤ànaü na vàcakabhàvagràhi vàcyavàcakabhàvagràhi|>#

#< anena eva nyàyena yogij¤ànam api sakala÷abdàrthàvabhàsitve 'pi saïketakàlasçùñatvàgrahaõàn nirvikalpakam |>#



bhavatu råpàdyàlambanam indriyaj¤ànam, vàcakasyàpratibhàsàd vàcyasyaiva pratibhàsàd avikalpakam | yat punar etaddvayapratibhàsãndriyaj¤ànaü tad dvayapratibhàsàd vikalpakaü pràptam ity abhipretya codayati -- #<÷rotre>#ti | #<tarhi>#r akùamàyàm | sarvam indriyaj¤ànam avikalpakam iti na kùamyata etad ity arthaþ | #<÷rotraj¤àõam abhilàpasaüsargayogyapratibhàsaü syàd >#iti sambandhaþ | kim bhåtaü? #<÷abdasvalakùaõàgràhi >#| hetubhàvenàsya vi÷eùaõatvàt ÷abdasvalaùaõagràhitvàd ity arthaþ | ÷abdagràhiõo 'pi vàcyàgrahaõe kathaü tathàtvam ity àha -- #<÷abde>#ti [23b] | #<co># yasmàt | #<ki¤cid vàcakaü ki¤cid vàcyam >#| yathà `taraptamapau ghaþ' [pàõini -- 1.1.22] ityàdi
buddhistham | #<iti>#s tasmàt | astu tathàpratibhàsaü kim ata ity àha -- #<tathà ce>#ti | #<tathà ca># sati tasmiü÷ coktaprakàre sati | evaü caitad draùñavyam -- yadaikena taraptamapau saüj¤inàv uccàryete tadaiva ca katha¤cid anyena `ghaþ' iti saüj¤occàryate | tadà tad dvitayam ekena ÷rotraj¤ànena pratiyataþ puüsaþ ÷rotradhãr vikalpikà prasajyeteti |

kathaü tarhi #<naiùa doùa># ity àha -- #<saty apã>#ti | #<co># yasmàt tad evedaü yan mayà saüketakàlatvena gçhyamàõaü tathà gçhãtaü bhavati | yady evam astu saüketakàladçùñatvena grahaõam ity àha -- #<na ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe hetau và | #<dar÷anaviùayatvam >#iti bruvan pårvadçùñatva÷abdasyàrtham àha | kathaü nàstãty àha -- #<yathe>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe |

#<arthasye>#ti sampratidç÷yamànasya | tadbhàve nigaóàkarùaõanyàyena pràktanadar÷anasyàpi sthitiþ prasajyeteti bhàvaþ | mà grahãt saüketakàladçùñatvaü tayor gçhyamàõayoþ ÷abdayos tathàpi kathaü na vàcyavàcakabhàvagràhi tajj¤ànam ity à÷aïkyopasaüharann àha -- #<tata># iti | yataþ samketakàlatvena gçhyamàõaü vàcyaü vàcakaü ca gçhãtaü bhavati #<tataþ># kàraõàt ÷rotravij¤ànaü na vàcyavàcakabhàvagràhi | bhavatu tathàgçhyamàõasya svalakùaõàsya tathàvam | kim ataþ? etat punar enaü tathaiva grahãùyatãty àha -- #<pårve>#ti | hetau ÷aturvidhànàt pårvakàladçùñatvàgrahaõàd ity arthaþ
|

syàd etat -- saüketadçñàtvenàpi na grahãùyate 'rthaþ ÷abdo và | atha ca vi÷iùñavàcakavàcakatvena vi÷iùñàrthavàcakatvena ca grahãùyata iti | asad etat | evaü hi bruvatedam abhipratam -- yena j¤ànena yo arthaþ saüketakàlopalabdho yac chabdasaüsargiõà råpeõa naikãkriyate, na sa tena tadcchabdavàcyo gçhyate | tathà goj¤ànena saüketakàlopalabdhà÷va÷abdasaüsargiõà '÷varåpeõa sahaikatvenàpratãyamàno gaur nà÷va÷abdavàcyo gçhyate | ÷rotraj¤ànena saüketakàlopalabdha`gha'÷abdasaüsargiõà ca råpeõa naikãkriyete ca tadà taraptamapàv iti vyàpakànupalabdhiþ | tathà yena j¤ànena yaþ ÷abdaþ  

#<[DhPr p.54]>#

#<%<tayà rahitaü timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhàdyanàhitavibhramaü j¤ànaü pratyakùam >% I-6>#

#<%<tayà>% kalpanayà kalpanàsvabhàvena %<rahitaü >%÷ånyaü sajj¤ànaü yad abhràntaü tad %<pratyakùam >%iti pareõa sambandhaþ | kalpanàpoóhatvàbhràntatve parasparasàpekùe pratyakùalakùaõam, na pratyekam iti dar÷ayituü tayà rahitaü tat pratyakùam iti lakùaõayoþ parasparasàpekùayoþ pratyakùaviùayatvaü dar÷itam iti |>#



saüketakàladçùñayadarthasaüsargiõà råpeõa naikãkriyate, na tenàsau tadarthavàcako gçhyate | yathà go÷abdaj¤ànena saüketakàlopalabdhà÷vàrthasaüsargiõà÷va÷abdena sahaikatvenàpratãyamàno go÷abdo nà÷vàrthavàcako gçhyate | ÷rotraj¤ànena saüketadçùñataraptamabarthasaüsargiõà råpeõa naikãkriyate ca tadà `gha'÷abda iti saiva asiddhir anubhavena niràkçtà | vàstavasambandhaniràkaraõàc ca vyàptiþ siddheti | yadà tu pårvadçùñatvena graho 'sti tadà tajj¤ànam abhilàpasaüsçùñàrthapratibhàsaü sad vikalparåpam eveti sarvam avadàtam |

÷rotraj¤àõe yathà 'bhilàpasaüsargayogyapratibhàsatvaü coditaü tathà yogij¤àne 'pi codayituü ÷akyam iti tatràpy amum eva parihàram atidi÷ann àha -- #<anene>#ti | yaj j¤ànaü saketakàlaviùayatvaü gçhyamàõasya na gçhõàti, na tad vàcyavàcakabhàvagràhãty #<anena nyànena># yuktyà #<yogij¤ànaü >#vakùyamàõalakùaõàü #<sakala÷abdàrthàvabhàsitve># saty api #<nirvikalpakam >#|

nanu càyasya vàcyavàcakabhàvagràhiõo j¤ànasyàstu nirvikalpakatvam, asya tu sarva÷abdàrthagràhiõaþ kathaü tathàtvam ity àha -- #<saükete>#ti | tathà 'grahaõam uktena nyàyena yoginaü praty api pårvadar÷anaviùayatvasyàsattvàd iti bhàvaþ |

#<%<tayà rahitaü>% >#ity àcàryãyaü vivaraõaü vyàca[24a]ùñe -- #<%<taye>%>#ti |

nanu vikalpe 'pi vikalpàntaraü nàsti | tatas tasyàpi kalpanàpoóhatvaü kiü na bhavati? atha kapanayà rahitam iti yan na vikalpyate ity ucyate, tad api kalpanàpoóham ity anenaivàkàreõa vikalpyata iti katham etad ucyata iti pa÷yan #<kalpanayà rahitam># ity asya vivakùitam artham àha -- #<kalpanàsvabhàvene>#ti | kalpanàyàþ svabhàvo 'bhilàpasaüsargayogyapratibhàsatvam, tena | yathà viùàõã kakudmàn prànte vàladhir iti viùàõàdimatà(-to) viùàõdãny eva gotvaliïgàni vyapadi÷yante | tadvat kalpanàkhyena dharmiõà dharmo 'bhilàpasaüsargayogyapratibhàsatvàkhyo nirdiùña iti dar÷ayati | ata eva càcàrya$<dignàgãya>$pratyakùalakùaõe kalpaõàpoóhatvàkhye yad $<uddyotakara>$codyam ihaiva pårvam upadar÷itaü tat
khalu $<dharmakãrti>$codyasadç÷am iti sthitam | #<pareõe>#ti parade÷asthitena tad anàhitavibhramaü j¤ànaü #<%<pratyakùam >%>#ity anena | abhràntagrahaõasyaiva tad vivaraõaü iti #<%<abhrànta>%>#grahaõam iha | dårasthitena sambandhakaraõe kim prayojanam ity àha -- #<kalpanàpoóhe>#ti | militayor anayos tallakùaõatvàt #<pratyakùalakùaõam >#ity ekavacanena nirde÷aþ | #<iti>#nà dar÷anãyasya råpam àha #<| >#kathaü parasparasàpekùatety àha -- #<tayà rahitaü yad abhràntaü tat pratyakùam >#vyavahartavyam iti ÷eùaþ | #<itã>#tyàdinaiva copasaüharati | yasmàd evam #<iti>#s tasmàt | #<pratyakùaviùayatvaü dar÷itam >#ante pratyakùagrahaõasàmarthyàt
|

#<[DhPr p.55]>#

#<%< timiram>% akùanor viplavaþ | indriyagatam idaü vibhramakàraõam | %<à÷ubhramaõam>% alàtàdeþ | mandaü hi bhramyamàõe 'làtàdau na cakrabhràntir utpadyate | tadartham %<à÷u>%grahaõena vi÷eùyate bhramaõam | etac ca viùayagataü vibhramakàraõam | nàvà gamanaü %<nauyànam>% | gacchantyàü nàvi sthitasya gacchadvçkùàdibhràntir utpadyate iti %<yàna>%grahaõam | etac ca bàhyà÷rayasthitaüra vibhramakàraõam | %<saükùobho >%vàtapitta÷leùmaõàm | vàtàdiùu hi kùobhaü gateùu jvalitastambhàdibhràntir utpadyate etac ca adhyàtmagataü vibhramakàraõam |>#

#< sarvair eva ca vibhramakàraõair indriyaviùayabàhyàdhyàtmikà÷rayagatair indriyam eva vikartavyam | avikçte indriye indriyabhràntyayogàt | ete samkùobhaparyantà àdayo yeùàü te tathoktàþ | %<àdi>%grahaõena kàcakàmalàdaya indriyasthà gçhyante | à÷unayanànayanàdayo vi÷ayasthàþ | à÷unayanànayane hi kàryamàne 'làte 'gnivarõadaõóàbhàsà bhràntir bhavati | hastiyànàdayo bàhyà÷rayasthàþ, gàóamarmaprahàràdaya àdhyàtmikà÷rayasthà vibhramahetavo gçhyante |>#

#< tair anàhito vibhramo yasmiüs tathàvidhaü j¤ànaü pratyakùam |>#



#<%<timiram >%akùõor># viplavahetutvàd #<viplavaþ |># #<indriyagatam >#indriyà÷ritam | #<vibhrama>#sya bhràntatvasya #<kàraõaü >#sàkùàt kàraõatvena | #<alàtaü >#vidagdhakàùñham | #<%<à÷u>%>#grahaõasya phalam àha -- #<mandam >#iti | yady api mandaü bhramyamàõasyàlàtasya vibhramakàraõatvàdar÷anàd #<%<à÷ubhramaõaü>%># labhyate, tathàpi ÷à÷trakçtà svakãyavacanàkau÷alaparihàràrtham #<%<à÷u>%>#grahaõaü kçtam ity avaseyam | pårvasmàd etadbhedena katham uktam ity àha -- #<etad >#iti | #<co># yasmàdarthe | #<%<à÷u>%>#grahaõena nauyànam api vi÷eùaõãyam | mandaü hi gacchantyàü nàvi na gacchadvçkùàdidar÷anaü bhavatãty anubhvasiddham etat | #<iti>#r hetau | etat kasmàt
pçthag uktam ity àha #<etac ce>#ti | #<co># yasmàt | #<%<saükùobha>%># upacayaþ | prakopa iti yàvat | sa keùàm ity àkàïkùàyàm àha -- #<vàte>#ti | nàsau vibhramakàraõam ity à÷aïkàm apanudann àha -- #<vàtàdiùu --># iti | #<hi>#r yasmàt | #<kùobhaü >#prakopaü #<gateùu >#saükùubdheùv iti yàvat |

syàd etat -- astu timirasyendriyopaghàtahetukatvàd bhràntaj¤ànahetutvam | nauyànàdãnàü tu kathaü satsv api teùu tadavasthatvàd indriyasyety àha -- #<sarvair eve>#ti | indiryagatasya timiràder indriyavikàratvena sammatasyàpy upàdànaü dçùñàntàrtham | tenàyam arthaþ -- yathendriyagataü timiràdãndriyavikurvad vibhramahetuþ, tathà anyair api tadvikurvadbhir eva vibhramahetubhir bhàvyam iti |

kasmàt punar amãbhir indriyavikàro 'va÷yakartavya ity àha -- #<avikçta># ityàdi | etad uktaü bhavati | tadvikàravikàritvàd à÷rayà÷ cakùuràdya iti | prayoga[24b]s tv evaü kartavyaþ | yadi

#<
[DhPr p.56]>#



#< tad eva lakùaõam àkhyàya yair indriyam eva draùñç kalpitaü mànasaprayakùalakùaõe ca doùa udbhàvitaþ, svasaüvedanaü ca na abhyupagatam, yogij¤ànaü ca; teùàü vipratipattiniràkaraõàrtham prakàrabhedaü pratyakùasya dar÷ayann àha -->#

#<tat caturvidham   I-7>#

 #<tat caturvidham iti>#

#< indriyaj¤ànam  I-8>#

#<idriyasya j¤ànam indriyaj¤ànam | indriyà÷ritaü tat pratyakùàm |>#



indriyajabhramakàraõaü tad indriyaü vikaroty eva tathà timiràdi | indriyajabhramakàraõaü ca nauyànàdãti svabhàvahetuþ | evaüvidhasya j¤ànasya bhramaråpatvaü bàdhava÷àd avasitam indriyànvayavyatirekànuvidhànàc cendriyajatvam | tathàbhåtavibhramakàraõàtvaü ca nauyànàdeþ svànvayavyatirektànuvidhànàt siddham | upayuktakàrtsnye và 'yaü #<sarva>#÷abdaþ pravarttanãyaþ | #<eta># ityàdi #<vibhramahetavo gçhyanta># ity antaü subodham | kevalaü #<paryanto># 'nto vàcyaþ | #<kàco># 'kùivikàrahetå rogavi÷eùaþ | #<kàmalo ca (-lo 'tra) >#nayanavadanàdivikàrakàraõaü vyàdhivi÷eùa eveti draùñavyam |

#<tair anàhito vibhramo yasminn >#iti vigçhõaüs tripadaü bahuvrãhiü dar÷ayati | anàhitao vibhramo yasmiüs tattatheti prasàdhya teùàm #<%<anàhitavibhrama>%># iti ùaùñhãtatapuruùaþ kàryaþ | idan tv arthakathanam iti boddhavyam | yo hi tair anàhitavibhramaþ sa teùàü bhavatãti | j¤ànàdhikàreõa lakùaõavidhànàl labdhaü j¤ànam, tena #<j¤ànam >#ity uktam ||

sampraty $<àcàryasyà>$vàntarapratyakùabhedavyutpàdane nimittaü dar÷ayann àha -- #<tad evam >#iti | nipàtasamudàya÷ càyam uktena prakàreõetiy asyàrthe varttate | #<$<yair>$># iti pratyekaü yojanãyam | #<$<yaiþ>$># svayåthyair $<vaibhàùikaiþ>$ | yadi j¤ànaü draùñç syàt, tasyàpratighatvàd vyavahitam api gçhõãyàt | tataþ cakùuþ pa÷yati råpàõi abhidha- 1.42] ityàdi vàdibhir #<indriyam eva draùñç kalpitam># | #<$<yair>$># $<mãmàüsakair>$ àcàrya$<dignàgã>$ye #<mànasapratyakùalakùaõe># gçhãtagràhitvalakùaõo 'pràmàõyanimitto #<doùa udbhàvitaþ># | lakùaõagrahaõasyopalakùaõatvàn mànasapratyakùàbhyupagame
'pi yo doùo 'ndhabadhiràdyabhàvalakùaõaþ, so 'pi draùñavyaþ | #<$<yai÷>$># ca $<mãmàüsakaiþ>$ $<kumàrila>$matànusàribhir $<naiyàyikavai÷eùikai>$÷ ca svàtmani kriyàvirodhena #<svasaüvedanaü nàbhyupagatam># | #<$<yai÷>$># ca $<càrvàkamãmàüsakair>$ yogina eva na sambhavanti, kutas teùàü j¤ànam iti vàdibhir #<yogij¤ànaü ca nàbhyupagatam># iti vartate | trayo 'pi #<ca>#kàrà vaktavyàntaraü samuccivanti | #<teùàm >#amãùàü tatra tatra yà vimatis tan #<niràkaraõàrthaü># pratyakùasyoktalakùaõasya #<prakàro >#vi÷eùas tasya #<bhedaü >#nànàtvam, avàntarajàtibhedam
iti yàvat |

#<%<tad>% >#iti pratyakùaü #<%<caturvidhaü>%># caturùprakàram ||

tatraikaü tàvad indriyaj¤àõam uktaü vyàcakùàõa àha -- #<indiryasye>#ti | j¤àyate 'neneti #<j¤ànam>#,

 #<

[DhPr p.57]>#

#< mànasapratyakùe parair yo doùa udbhàvitas taü niràkartuü mànasapratyakùalakùaõam àha -->#

#<svaviùayànantaraviùayasahakàriõà indriyaj¤ànena>#

#<samanantarapratyayena janitaü tan manovij¤ànam   I-9>#



indriyaü ca tajj¤ànaü ceti kçtvà ÷akyam #<indriyaj¤ànam># iti vaktum, tat kathaü vipratipattir niràkçtety à÷aïkàm apàkartum #<indriyaj¤ànam># ity atr$<àcàryasy#<e>$ndriyasya># #<j¤ànam># iti ùaùñhãtatpuruùo vivakùita iti dar÷ayati -- #<indiryasya j¤ànam># iti | yad indiryeõa janyate tad indriyasya bhavatãti bhàvaþ |

nanu cendriyànumànam api kàryaprabhavaü bhavatãndriyasya j¤ànam | tatas tasyàpi pratyakùatvaü pràpatam ity àha -- #<indriyà÷ritam># iti | à÷ritaü janyatayà tasmin saty eva bhàvàt | na cendriyànu[25a]àmam indriyeõa sàkùàj janyate, yena tasya pratyakùatvaü syàd iti bhàvaþ | anekahetutve 'pi j¤ànasyendriyeõa vyapade÷o 'sàdhàraõatvàt tasyeti drùñavyam | indiryasya j¤ànaü pratyakùam iti kathayatà nendiryasya draùñçtvam iti dar÷itam | tato vipratipattir niràkçtà |

nanu indriyaj¤ànasya draùñçtve tasyàpratighatvàd vyavahitasyàpi grahaõaü prasajyeteti tair ukto doùaþ | sa kathaü parihçto yena vipratipattir niràkçteti cet | ayam à÷ayaþ -- na j¤ànaü gatvà gatvà 'rthaü gçhõàti, yena gamanavibandhàbhàvàt vyavahitam 'pi gçhõãyàt | kin tarhi? yadàkàram utpadyate tad gçhõàtãty ucyate | na càyogyade÷astho 'rthas tatsvaråpako 'nvayavyatirekàbhyàü vij¤àtaþ | tat kathaü tasya tena graha iti suj¤ànam etad iti kim atropapattyàbhihitayeti? #<indriyaj¤ànaü pratyakùam># indriyàdisàmagrãjanyaj¤ànaü pratyakùam, ekasya janakatvavirodhàt | nàj¤ànam ity arthàt |

evaü ca dar÷ayatà $<vàrttikakàreõa>$ yadvendriyaü pramàõaü syàt tasya vàrthena saïgatir[øV 4.60]ityàdi vacanàt tasyàpi yà pratyakùapramàõatà $<mãmàüsakà>$dibhir abhyupagatà sà nirastà veditavyà | tathà hi -- pràpakaü pramàõaü bhavet | nànyat | pràpakatvaü ca pravarttakartvenà[vyavadhànena nyànyathà] | pravarttakatvaü càdhigamàtmakatvena, nànyathà | na ca tasya tathàtvam asti | adhigamopagamena pravarttakatve ca naiva vyavadhãyate | yata÷ càvyavadhànena pravçttiþ sa eva pravarttakatvàt pramàõaü yuktam | tac ca j¤ànam eva | tad uktam -- dhãpramàõatà, pravçttes tatpradhànatvàd dheyopàdeyavastuni [pramàõavà- 1.5] iti |

yadvà pramàyàþ karaõàt pramàõam | pramà ca nãlasyeyaü na pãtasyeti vi÷iùñenaivàdhikaraõenàvacchinnà pratãyata iti tatkaraõaü bhavitum arhati | yata iyam avyavadhànà tàdråpyeõa vyavasthàü labhate | indriyàrthasannikarùàdi÷ ca nãlapãtàdi[33]................sya bhedavyavasthàïgam | svabhedena kriyàbhedanibandhanaü ca karaõaü tato j¤ànàtmakam eva sàråpyam adhigatikriyàbhedavyavasthàïgaü pramàõaü yujyata iti | dvayã ceyaü vidhà 'nyatr$<àcàryena>$ vipa¤citeti nehocyate, pràj¤ajanàdhikàreõàsya prakaraõasya pràrambhàt | diïmàtraü tåktam iti | 


__________NOTES__________

[33] asapaùñam -- saü-
___________________________


#<
[DhPr p.58]>#

#< %<sva>% àtmãyo %<viùaya>% indiryaj¤ànasya tasya %<anantara>%þ -- na vidyate 'ntaram asya iti | antaraü ca vyavadhànaü vi÷eùa÷ ca ucyate | tata÷ ca antare pratiùiddhe samànajàtãyo dvitãyakùaõabhàvyupàdeyakùaõa indriyavij¤ànaviùayasya gçhyate | sa sahakàrã yasya indriyaj¤ànasya tat tathoktam | dvividha÷ ca sahakàrã -- parasparopakàrã ekakàryopakàrã ca | iha ca kùaõike vastuny ati÷ayàdhànàyogàd ekakàryakàritvena sahakàrã gçhyate |>#



nanu caturvidhapratyakùàbhidhàne nimittam uktam eva $<dharmottareõa>$ tat kathaü tad eva #<mànase>#tyàdinà punar àcaùñe | ath$<àcàrya>$sya catuùñayàbhidhàne nimittaü yad àsãt buddhisthaü tat pràg uktam, tad eva tu yathàyogaü pratyakùavyaktivi÷eùàbhidhàne 'bhidhànãyam iti | tarhi #<yair indriyaü draùñç kalpitaü># tanniràkaraõàrtham àha -- #<%<indriyaj¤ànam>% >#iti tathà 'nyatràpi svasaüvedanàdau tattannimittam anena kinnoktam? tad atràpi mànasaü vyàkhyàtum àheti vaktuü yuktam iti | satyam etat | kevalaü mànasasya pratyakùasyà÷akyani÷cayatvenàvyavahàràïgatvàt praroktadoùaniràkaraõamàtram evàsya lakùaõàkhyàne
nimittaü nànyad iti pratipàdyitum uktam eva nimittam anåditam iti na ki¤cid avadyam | athendriyaj¤ànasyàpi lakùaõa[25b]m anyeùàm iva kiü noktam? noktam | tallakùaõavipratipattyabhàvàt | #<%<indiryaj¤ànam>%># iti nigadenaiva vyàkhàtatvàc ceti |

syàn matam | abhimataü  caturvidhaü pratyakùaü dar÷ayitavyam | tac caikadà vaktum a÷akyatvàt krameõa vacanãyam | krama÷ caivaüvidho 'stv anyàdç÷o và kim atràdareõeti indriyaj¤àõàdir ãdç÷aþ kramaþ kçtaþ, athànyad apy asya nimittam astãti? anyad apy astãty ucyate | tathà hi sarvasya sarvavyavahàràïgam indriyaj¤ànam iti tadàdito 'bhihitam | tenaivendriyaj¤ànena tathàbhåtena mànasaü janyata iti tadanu mànasaü vyàkhyàtam | tasya pa÷càt pratyàtmavedyatayà 'stivena ÷akyani÷cayatayà ca svasaüvedanam uditam | tataþ sarvaj¤aj¤ànasya sàmagrãmàtrapradar÷anataya'ntimapuruùàrthatayà cànte yogij¤ànam upadar÷itam iti |

#<%<sva>% >#ityàdinà #<%<svaviùaye>%>#tyàdilakùaõaü vyàcaùñe | tac ca #<tat tathoktam># ity etad antaü sugamam |

nanv anukàrakasya sahakàritve 'tiprasaïgàd upakàriõà sahakàriõà bhàvyam | samasamayayo÷ copakàryopakàrakabhàvàbhàvàt katham asau viùayakùaõas tasya sahakàrãty à÷akyàha -- #<dvividha÷ ce>#ti | #<para÷pare>#tyàdi | #<co># yasmàt | #<dvividho># dviprakàraþ sahakaraõa÷ãlo bhàvaþ | kathaü dvaividhyam ity àha -- #<paraspare>#tyàdi | parasparopakàritayà ca sahakàritvam ekatvàdhyavasàyàdhãnaü santànagatam amukhyam | mukhyaü tu ekàrthakriyàkàritvena | yadi dvaividhye 'pi pràktanasya grahaõaü tadà tadavastho doùa ity àha -- #<ihe>#ti | #<iha># mànasakriyàyàm | #<co># 'vadhàraõe | #<ekàrthakriyàkàritvene>#ty asmàt paro draùñavyaþ | #<sahakàrã># hi #<gçhyate># viùayakùaõa iti prakaraõàd avaseyam |
pårvaü kasmàn na gçhyata

#<
[DhPr p.59]>#

#< viùayavij¤ànàbhyàü hi manovij¤ànam ekaü kriyate yatas tan anayoþ parasparasahakàritvam |>#

#< ãdç÷ena indriyavij¤ànena àlambanabhåtena api yogij¤ànaü janyate. tan niràsàrthaü %<samanantarapratyaya>%grahaõaü kçtam. %<sama>%÷ ca asau j¤ànatvena, %<anantara>%÷ ca asau avyavahitatatvena, sa ca asau %<pratyaya>%÷ ca hetutvàt %<samanantarapratyaya>%þ, tena %<janitam>% |>#



ity àha -- #<kùaõika># iti | hetubhàvena vi÷eùaõam | atha yadi vastunaþ kùanikatvenàti÷ayàdhànàsambhavàt parasparopakàritvena na sahakàrã gçhyate #<dvividha÷ ca sahakàrã>#ty anantaram uditam anena vyàhanyeta | $<hetubindu÷>$ #<ca># virudhyeteti sarvam asama¤jasam | na | abhipràyàparij¤ànàt | tathà hi #<kùanike vastunã>#ti dhàrayà 'pravàhiõi sajàtãyàprasavadharmiõy antime mànasotpàdakatayà 'bhimata indriyaj¤ànanàmni nirodhonmukha ity abhipretam | na tv akùaõikavyàvçttyà kùaõãkapadàbhilàpye 'vastumàtravyàvçttyà ca vastumàtra iti

etad uktaü bhavati | yadãdaü mànasopajananonmukham indriyaj¤ànam ekajàtãyapravàhavàhi syàt tadà santànopakàradvàrakàti÷ayàdhàyakatve viùayo 'sya sahakàrãti kalpeyeta | kevalam idam apetasajàtãyaprasava÷aktikaü santànavarttãti katham asya viùayas tathà sahakàrã kalpyeteti | nanu kiü tad ekaü yat kurvator etayos tathàsahakàritvam ucyata ity àha #<viùaye>#ti | #<hi>#r avadhàreõe | #<yato >#yasmàd àbhyàm eva #<tad ekaü kiryate,># tasmàt | #<tad># ity ayaü tasmàd ity asminn arthe | anyonyasya #<sahakàritvam >#ekàrthakriyàkàritveneti prakaraõàt |

#<ãdç÷ene>#tyàdinà #<%<samanantarapratyaya>%>#grahaõasya vyavacchedaü dar÷ayati | #<ãdç÷ena >#svaviùayànantaraviùayagraha[26a]õasahakàriõà | àlambyata iti #<àlambanabhåtaü >#råpaü yasya tena gràhyasvabhàvena satà janyata ity arthaþ | tasya yogij¤ànasya #<niràsarthaü >#mànasatvaniràkaraõàrtham | eva¤ ca vyàcakùàõena "samanantarapratyayagrahaõam andhabadhiràdyabhàvaprasaïganiràkaraõàrtham iti" yad anyena vyàkhyàtam -- tad apahastitam | indriyaj¤ànagrahaõenaiva tatprasaïgasya niràkçtatvàd iti |

#<sama÷ ce>#tyàdinà #<%<samanantarapratyaya>%>#÷abdasya vigraham arthaü càha | hetv arthaþ #<%<pratyayà>%>#rthaþ | ÷akandhvàdipàñhàc ca na dãrghatvam | yadi nàmaivaü vyutpattis tathàpi pràktanam eva vij¤ànam upàdànabhåtam àgame tathà råóhaü nànyat | tad uktam $<abhidharmakoùe>$ -- "cittacaittà acaramà utpannàþ samanantaraþ" [2.6.2] iti | siddhàntaprasiddhayà càmuyà saüj¤ayà vyavaharatà $<''càryeõa>$ siddhàntaprasiddhatvam asya dar÷itam | #< >#

#<
[DhPr p.60]>#

#< tad anena ekasantànàntarbhåtayor eva indriyaj¤ànamanovij¤ànayor janyajanakabhàve manovij¤ànaü pratyakùam ity uktam bhavati | tato yogij¤ànaü parasantànavartim >#niràstam #<|>#



nanu kiü kçtaü #<%<samantarapratyaya>%>#grahaõena yena yogij¤ànasya tathàtvena niràsa ity àha -- #<tad >#iti | yasmàt samanantarapratyayaråpeõendriyaj¤ànena yaj janitaü tan mànasaü #<tat >#tasmàt kàraõàd #<anena># #<%<samanantarapratyaya>%>#grahaõen#<aikasantànàntarbhåtayor >#ekasantatipatitayor eva #<janyajanakabhàve >#sati #<manovij¤ànam >#iti | sàkùàd indriyàjanyatayà manomàtrà÷ritatvàn mànasam evoktam | àgame 'pi manaþ÷abdenaitad evocyata iti pradar÷anàrthaü caivam abhidhànaü mantavyam | tathàpi kathaü yogij¤ànaü tathàtvena nirastam ity àha -- #<tat >#iti | yasmàd upàdànopàdeyabhåtayor grahaõaü bhinnasantànavarttino÷ copàdànopàdeyabhàvàbhàvaþ, tasmàd #<yogij¤ànaü nirastaü
>#mànasatvena pratikùiptam | yadi punar #<indriyaj¤ànena># janitam ity etàvad ucyeta tadà #<''lambanabhåtenàpi># tenàdau janyata iti nirastaü na syàd iti bhàvaþ |

syàd etat -- yady etad arthaü #<%<samnanatarapratyaya>%>#grahaõaü tarhi nitaràü na karttavyam | #<%<svaviùayànantaraviùayakùaõasahakàriõe>%>#ty anenaiva yogij¤ànasya nirastatvàt | na hi tad indriyaj¤ànaü yogij¤àne karttavye #<%<svaviùayànantaraviùayakùaõasahakàrã>%>#ti | athocyate -- yadendriyaj¤ànaü yogij¤ànaü janayati tadà svopàdeyam api j¤ànaü janayaty eva | tataþ svasantatipatitajanyakùaõàpekùayà tad bhavati #<%<svaviùayànantaraviùayakùaõàsahakàrã>%>#ty asti tajjànitasya tasya mànasatvalakùaõam iti | aho ÷abdàrthavyavasthàpanakau÷alam? yad eva hi janyatayà prakçtaü tad apekùam
eva sahakàriõaþ sahakàritvaü cintanãyam | na tu yat ki¤cid apekùam | na ca tad eva yogij¤ànaü prati tat sahakàri tad indriyaj¤ànaü yena tathàtvam asyocyamànaü ÷obheta | atha tat sahakàri tadvastuvçttyà tad indriyaj¤ànaü | tat kim tadapekùayà cintayeti cet | yady evaü kçte 'pi #<%<samanantarapratyaya>%>#grahaõe yogij¤ànaü nirasitum a÷akyaü tathàpi yathà tad indriyaj¤ànaü svopàdeyaj¤ànàpekùaü svaviùayànantaraviùayasahakàri tathà tadevàpekùya samantarapratyayo 'py ado bha[26b]vaty eva | tatas tathàbhåtena tena janyamànasya yogij¤ànasya kathaü tathàtvena niràsaþ | nanu na tadapekùaü tasya samananataraprayayatvam
| hanta tat sahakàritvam api kim asya tadapekùam asti? atha samananataraprayayatvaü prakçtajanyàpekùaü gràhyam, na tu vàstavaü råpam upàdeyaü phalàbhàvena tasyànuvàdyatà'nupapatteþ | anyathà samastavàstavaråpànuvàdyatàprasaü[gà]d iti cet | samànam idaü svaviùayànanataraviùayakùaõasahakàrigrahaõe 'pi | na ca ràja÷àsanasamànaü ki¤cid utpa÷yàmo yena samanantarapratyayajanyatvam eva prakçtajanyàpekùam iha gràhyam, na tu svaviùayànantaraviùayakùaõasahakàritvam iti kalpanãyam iti |

atrocyate | yadà -- yogã indriyaj¤àõaü tatsahabhuvaü càrthakùaõaü ca kuta÷cit kàraõàd didçkùamàõo yogij¤ànena tad dvayam api pa÷yati tadà tenendiryaj¤ànena svaviùayànantaraviùayakùaõasahakàriõà tad yogi¤ànaü janyata iti asati #<%<samanantaranprayaya>%>#graþaõe mànasapratyakùaü samàsajyeta | tatas tannirvçttyarthaü karttayam eva #<%<samanantaraprayaya>%>#grahaõam | evaüvidham eva ca yogij¤ànam abhipratyety#<edç÷ene>#ty ebhihitaü $<dharmottareõe>$ti sarvam avadàtam |    

#<[DhPr p.61]>#

#< yadà ca indriyavij¤ànàd anyo viùayo manovij¤ànasya tadà gçhitagrahaõàt àsa¤jito 'pràmàõyadoùo nirastaþ |>#

#< yadà ca indriyaviùayopàdeyabhåtaþ kùaõo gçhãtaþ, tadà indriyaj¤ànena agçhãtasya viùayàntarasya grahaõàd andhabadhiràdyabhàvadoùaprasaïgo nirastaþ |>#



samprati yathà gçhãtagràhitvadvàrako doùaþ parasya parihriyate tathà dar÷ayann àha -- #<yadà ce>#ti | #<co># vyaktam etad ity asminn arthe | yadaivaü tadà nirastaþ | #<indriyaj¤àõa>#viùayàd #<anyo># 'sya #<viùaya># ity etad eva kuto yenàsau nirasto bhavati ity à÷ïkyàha -- #<yadà ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe | #<indriyavij¤ànaviùayopàdeyabhåta># ity asmàt paro draùñavyaþ | #<indriya>#j¤ànasya #<viùayo># yas tasy#<opàdeyabhåto># yaþ #<kùaõaþ># sa #<gçhãta># indryaj¤ànasya mànasopajanane sahakàrikàraõatvena svãkçtas tadetãhaiva cchedaþ karttavyaþ | evaü bruvatedam àkåtam -- janakavi÷eùasya viùayatvàn mànasapratyakùasya viùayeõa
bhavatà janakenàva÷yabhàvyam | janaka÷ cendryaj¤ànasahabhåþ kùaõas tasyeti | so 'syendriyaj¤ànaviùayàt pràktanàrthakùaõàd anyo viùaya iti | anena ca svaviùayànantaraviùayakùaõasahakàrigrahaõasyopayogo dar÷itaþ |

athetthaü gçhãtagràhitvàd apramàõyaprasaïgo niràkriyatàm | andhabadhiràdyàbhàvadoùaprasagïgas tu kathaïkàraü niràkriyetety à÷aïkyàha -- #<indriyaj¤ànene>#ti | amunà#<gçhãtasya viùyàntarasya grahaõàn >#mànaseneti prakaranàt | tasmàd hetor indriyaj¤ànenàgçthãtaü mànasena gçhyata iti dar÷ayatà cànena yasyaivendriyam asti tasyaiva tenendriyaj¤ànena sahabhåviùayakùaõasahakàriõà janitatvàn mànasaü pratyakùam | tenàgçhãtaü tatsahabhuvaþ viùayakùaõaü gçhõàti | yasya punaþ puüso 'rthaviùayam indriyaj¤àõam eva sàsti tasya kathaü màõasam utpadyate, gçhõãyàd và tam viùyakùaõam iti dar÷itam | ato
'ndhabadhiràdyabhàvadoùaprasaïgo nirasata iti | anenendriyaj¤àõagrahaõasya svaviùayànantaraviùayakùaõasahakàrisacivasyopayogo dar÷itaþ | kevale 'pi j¤àneneti grahaõe [sva][27a]viùayànantaraviùayakùaõasahakàriõeti vi÷eùaõabalàd yadi nàmendriyaj¤àneneti labhyate tathàpi pratipattigauravaparihàràrtham #<inderya>#grahaõam kçtam ity avaseyam | #<andhabadhiràdã>#ty atr#<àdi>#grahaõàt kàpti(kuùña)rogiõo grahaõam tasyàpi mànasena spar÷aj¤ànàt |

iha $<÷àntabhadreõa>$ $<sautràndikànàü>$ mataü dar÷ayatà "pårvaü cakùåråpe cakùurvij¤ànaü tatas tenendriyavij¤ànena sahajakùaõasakàriõà tçtãyasmin kùaõe mànsapratyakùaü janyate" iti vyàkhyàtaü |

#<
[DhPr p.62]>#

#< etac ca manovij¤ànam uparatavyàpàre cakùuùi pratyakùam iùyate | vyàpàravati tu cakùuùi yad råpaj¤ànaü tat sarvaü cakùurà÷ritam eva | itarathà cakùurà÷ritatvànupapattiþ kasyacid api vij¤ànasya |>#



tad avamanyamàna àha -- #<etac ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe | uparatavyàpàra ity asyànantaraü draùtavyaþ | cakùuùo vyàpriyamàõàvasthà praõidhànam eva | etan manovij¤ànaü pramàõaü pramàõatvenopagatam uparatavyàpàra eva cakùuùi bhavatãtãùyata iti samudàyàrtho draùñavaþ | yadi praõihite nayane manoj¤ànaü na janyate tarhi kiü nàma jàyata ity àha -- #<vyàpàre>#ti | #<tu>#r nirvyàpàràvasthàyà vyàpàravatãm avasthàm bhinatti | #<råpaj¤ànam >#iti vàstavànuvàdo na punar anyaj¤ànasambhavena tadvyavacchedàrtham | yad và #<råpa>#÷abdaþ svabhàvavacanas tene yat svabhàvaj¤ànam ity arthaþ | #<sarva>#gràhaõena vyàptim àha | #<cakùurà÷ritaü>#
cakùurjanyaü caksurvij¤ànam iti yàvat | upapattim àha #<itarathe>#ti |

nanu vyàpàravaty api cakùuùi mànasotpattau na cakùurà÷ritatvànupapattiràdim asyaiva j¤àõasya cakùurà÷ritatvopapatteþ | satyam | kevalam a[yam] abhipràyaþ -- yad api tad àdyaü cakùurvij¤ànaü tad api cakùuranvayavyatireke '(kà)nuvidhànàd eva tadà÷ritaü vyavasthàpanãyam | saty api tadanvayavyatikerkànuvidhàne yadi kasyacin mànasatvaü tadà cakùuranvyavyatitekau cakùurà÷ritatvavyavasthàyà anaïgam ity àdye 'pi tadvyavasthà na syàd iti sàdhãyàn prasaïgaþ |

syàd etat -- kim etan mànasaü cakùurvij¤ànenaiva råpaviùaye janyate kiü và rasàdij¤ànenàpi rasàdiviùaya iti? kiü càtaþ? yadi råpa eva tadà[34]"dvividhaj¤ànavij¤eyàh pa¤ca bàhyavisayàþ" ity àgamo viruddhyeta | atha samastaråpàdiviùayam iùyate tadà ÷abdaviùayatvena tasyàsambhavaþ | na hi rasàdir iva tàlvàdijanmà ÷abdaþ pravàhavàhã, yena ÷rotrendriyaj¤àõena svàviùayànantaraviùayakùaõasahakàriõà tatra mànasaü janyeteti | ucyate -- råpàdipa¤caviùayam etat, na tu råpamàtraviùayam | tad àh$<àcàryaþ>$ -- indriyaj¤ànena, na tu cakùurvij¤àneneti | yat punar avàdãd bhagavàn -- "dvàbhyàü bhikùvo
råpaü gçhyate, cakùurvij¤ànena tadàkçùñena ca manaseti" tad råpasya grahaõaprasaïgenoktam, na tu råpam eva dvidhà gçhyata iti vivakùitam |


__________NOTES__________

[34] draùñavyo 'bhidharmakoùaþ -- "pa¤ca bàhyà dvivij¤eyàþ" -- 1.48.
___________________________


nanåktaü na tasya ÷abdaviùayatvena sambhavas tat katham evam abhyupagamaþ? satyam etat | kevalaü yadàbhihanyamànaü ghaõñàñi raõati tadà taduktaþ(-tthaþ) ÷abdaþ kiyantaü kàlaü santànena pravahatãti ÷rotraj¤ànena svaviùayànantaraviùayakùaõasahakàriõà tadviùayaü mànasaü janyate | etàvatàpi dvividhaj¤ànavedyatvavacanaü caritàrtham | tad uktam abhidharmako÷e -- "råpàdijàtyabhisambandhivacanàd" iti | asyàrthaþ -- råpàdijàtyabhisandhinà tad uktaü bhagavatà, na tu sarvaråpàdivyaktyabhipràyeõeti |

iha $<pårvaiþ>$ -- "bàhyàrthàlambanam evaüvidhaü manovij¤ànam astãti kuto 'vaseyaü" ity à÷aïkya "tadabhàve tadbalotpannànàü vikalpànàm abhàvàd råpàdau viùaye vyavahàràbhàvaprasaïgaþ syàd" ity uktam | "cakùuràdivij¤ànenànubhåtatvàn na vikalpàbhàva" iti cà÷aïkyàbhihitaü -- "devadattenàpi

#<
[DhPr p.63]>#

#< etac ca siddhàntaprasiddhaü mànasaü pratyakùam | na tv asya prasàdhakam asti pramàõam | evaüjatãyakaü tad yadi syàt na ka÷cid doùaþ syàd iti vaktuü lakùaõam àkhyàtam asya iti |>#



dçùñe yaj¤adattasyàùi vikalpaprasaïgaþ |" "santànabhedà[n na] bhaviùyate" iti ca punar à÷aïkya "atràpi santànabhedàd eva vikalpo na pràpnoti, yata ihàpãndriyà÷rayabhedàd eva santànabhedo yugapat pravçtte÷ ca | dãrgha÷aùkulãbhakùaõàdau hi yugapaj j¤ànapravçttir dç÷yate | na ca santànasyaikye yugapat pravçttir nyàyyà | tasmàd råpàdivikalpàbhàvo mà bhåd ity ava÷yam avikalpakaü manovij¤ànam abhyupeyam | etena ni÷cayasmaraõàbhàvaprasaïgo 'pi óhaukanãyaþ | nirvikalpakaü manovij¤ànaü yadi nàsty eva tadà yogij¤ànàbhàvaprasaïgaþ | asty eva nirvikalpakaü manovij¤ànaü kin tv indriyaj¤ànapçùñabhàvi nàstãti cet | sati sambhave tasyàpy astitve ko virodhaþ | na hy atra bàdhakaü
pramàõaü dç÷yate, yena tan nàstãti syàt | astive coktaü pramàõam | tasmàd astãndriyaj¤ànapçùñabhàvi manoj¤ànaü nirvikalpakam" ity evamàdyabhihitam | tad etat tadãyaü kadalãgarbhaniþsàraü manyamànaþ pràha -- #<etac ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe | #<siddhàntaprasiddham >#ity ataþ paro draùvyaþ | etad eva vyatirekamukheõa draóhayati #<na tv asye>#ti | #<tu>#r avadhàrayati bhinatti và | pravàhànàrambhakasyàsya j¤ànàtmatayà svasaüvedanaråpatve 'py asaüviditakalpatvàd anubhavagamyam idaü yathà cakùuràdij¤ànam iti dar÷ayitum a÷akyatvàn #<nàsya prasàdhakaü># ni÷càyakaü #<pramàõam asti># |

nanu tair dar÷itam eva vikalpàbhàvaprasaïgaþ syàd ityàdinà prasaïgamukhena pramàõaü vikalpodayàd iti tat kim ucyate #<na tv asya prasàdhakam asti pramàõam># iti | ayam asyà÷ayaþ -- satyam uktam atàrkikãyaü tu tat | tathà hi yat tàvad uktam indriyà÷rayabhedàd yugapat pravçtte÷ ca santànabhedo 'sti | na ca santànabhede 'nyànubhåte 'nyavikalpo yukta iti | tad avàcyam | yadãndriyà÷rayabhedàd yugapat pravçtte÷ ca santànabhedas tadbhede ca na kàryakàraõabhàvaþ, tadà svàpàd utthitamàtrasya puüsa÷ cakùurvij¤ànaü ..................................................................... notpadyeta | tat khalåpajàyamànaü manoj¤ànàd và pràcãnàd utpadyeta, indryaj¤ànàd và | na tàvad indryaj¤àõàt tasya pårvam abhàvàt, nàpi jàgaràvasthàbhàvãndryaj¤ànàt | tasy ciraniruddhatvàt | na ca ciràtãtaü
kàraõam i÷yate | athaivaü bhinnasantànair eva vikalpitair vikalpodayo 'sty eva na tu nirvikalpàd vikalpodaya iti cet | santànabhede 'pi janyajanakabhàve nirvikalpàd api vikalpodayasya ko niùeddhà | na cendriyà÷rayabhedàd yugapat pravçtte÷ ca santànabhedo yujyate | parasparaparokùatàdiprasaïgàt | tasmàt prabhåtam alpaü và sadç÷àd eva kàraõàj jàyate | na tu prabhåtasyodayamàtreõa santànabhedo 'bhyupetavyaþ | yathàgnikaõikàyàþ [28a] prabhàpratànavatã pradãpa÷ikhà jàyamànà na santànabhedam àtmany àvahati | yat punar yogij¤àõasya tathàtve 'pãdànãü manoj¤ànaü nirvikalpakaü nàbhyupeyate tad yàdç÷àþ sàmagryàs tad udbhavo yadàkàra¤ ca tat tat sàmagryabhàvàt tad àkàrasya ca manovij¤ànasya nirvikalpasyàsaüvedanàd iti  kim atràdareõeti |

nanu ca yady asya prasàdhakaü pramànü nàsti kimarthaü tarhi pratyakùaprakaraõa upanyàsa ity à÷aïkyàha -- #<evam >#iti | #<evaüjàtãyakam># evamprakàravat | evam prakàralakùaõakathanasyaiva kim prayojanam iti cet | $<såtrakàra>$sya siddhàntaprasiddhamànasàbhyupagame prasaktacodyaniràkaraõam -- yady asti mànasaü pratyakùam evaü tasya lakùaõam iti |

#<
[DhPr p.64]>#

#< svasaüvedam àkhyàtum àha -->#

#<sarvacittacaittànàm àtmasaüvedanam   I-10>#

#<%<sarvacitte>%tyàdi | %<citta>%m arthamàtragràhi | %<caittà>% vi÷esàvasthàgràhiõaþ sukhàdayaþ | %<sarve>% ca te %<cittacaittà÷>% ca %<sarvacittacaittàþ>% | sukhàdaya eva sphuñànubhavatvàt svasaüviditàþ, na anyà cittàvasthà ity etad à÷aïkà nivçttyarthaü %<sarva>%grahaõam kçtam | na asti sà kàcit cittàvasthà yasyàm àtmanaþ saüvedanaü na pratyakùaü syàt |>#

#< yena hi råpeõa àtmà vedyate tadråpam àtmasamvedanaü pratyakùam |>#



$<vaibhàùika>$prakriyayà yad$<àcàryeõa>$ cittacaittau bhedenoktau tayor artham àha -- #<%<cittam>% arthamàtragràhi># vastumàtra gràhi | "tatràrthadçùñir vij¤ànam" iti vacanàt | #<caittà vi÷eùàvasthàgràhiõo># vi÷eùàvasthàsvãkarttàro vi÷eùàvasthàkàrà iti yàvat | tadvi÷eùe tu caitasà iti vacanàt | ka evaü råpà ity àha -- #<sukhàdaya >#ity | #<sarve ce>#ti | vigçhõan pårva cittàni ca caittà÷ ceti samasya pa÷càt #<sarva>#÷abdena samàsa iti dar÷ayati | #<sukhe>#tyàdinà sarva grahaõasya phalam àha -- #<sphuño># vyakto #<'nubhavaþ># prakà÷o yasya tasyabhàs tasmàt | #<sarva>#grahaõe sati kãdç÷o 'rtho bhavati, yenà÷aïkà nivarttyata ity àha -- #<nàstã>#ti | #<kàcid>#iti bhràntà và 'bhràntà vety arthaþ |

nanu j¤ànasya saüvedyàtmaþ kim anyad råpàntaraü yat svasaüvedanaü pratyakùaü syàd ity à÷aïkyàha -- #<yena hã>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe |

atha yad anubhåyate tad anyenaiva yathà ghañàdi | tat katham àtmanaivàtmanaþ saüvedanam iti cet | na, yogyatàyàs tathàvyavahàràt | asti j¤ànasya sà yogyatà jaóavyàvçttatà jyotãråpatà yayà svaprakà÷e prakà÷àntaraü nàpekùate | yathà pradãpaþ prakà÷asvàbhàvyàd àtmànaü svayam eva prakà÷ayte, na tu pradãpàntaram apekùata iti |

nanu kiü ghaóàdidçùñàntabalàt prakà÷àntaraprakà÷yatà j¤ànasyàstàm, àhosvit pradãpadçùñàntasàmarthyàt prakà÷àntaranirapekùatayà svaprakà÷atà? atrocyate | j¤ànasya svaprakà÷aråpatvàbhàve ghañàdeþ svaråpaprakà÷anànupapatteþ svaprakà÷ataiveùñavyà | atra ca prayogaþ -- yad avyaktavyaktikaü na tad vyaktam yathà ki¤cit kadàcit katha¤cid avyaktavyaktikam | avyaktavyaktika÷ càyaü ghañàdiþ j¤ànaparokùatva iti vyàpakànupalabdhiprasaïgaþ | j¤ànasya j¤ànàntareõa vyaktau hetur ayam asiddha iti cen na, nãlaj¤ànodayakàle 'siddhatvàd hetor nãlasya parokùatvaprasa¤janàt | na ca bhavatàm api mate sarvaü vij¤ànam ekàrthasamavàyinà j¤ànena j¤àyate | bubhutsàbhàve tadabhàvàt,
yathopekùaõãyaviùayà saüvit | tat upekùaõãyam eva tàvad avyaktavyaktikatvàd avyaktaü prasajyeta | na ceyam

#<
[DhPr p.65]>#

#< iha ca råpàdau vastuni dç÷yamàne àntaraþ sukhàdyàkàras tulyakàlaü saüvedyate | na ca gçhyamàõàkàro nãlàdiþ sàtaråpo vedyate iti ÷akyaü vaktum | yato nãlàdiþ sàtaråpeõa anubhåyata iti na ni÷cãyate |>#

#< yadi hi sàtaråpo 'yam nãlàdir anubhåyata iti ni÷cãyeta, syàt tadà tasya sàtàdiråpatvam | yasmin råpe pratyakùasya sàkùàtkàritvavyàpàro vikalpena anugamyate tat pratyakùam |>#



anupalabdhiþ sandigdhavipakùavyàvçttyànaikàntikã kãrttanãyà |[28b] tathà hi yady avyaktavyaktikam api vyaktavyavahàraviùayas tadà puruùàntaravarttij¤ànavyaktikam api vastu svaj¤ànodayakàlavat tathaiva vyaktaü vyavahriyeta | asvasaüvedanàtmatayà svaparasantànavarttinor j¤ànayor vi÷eùàbhàvàt | tatsantàne j¤ànasyàbhàvàt kathaü vastunas tathà vyavaþàra iti cet | bhàve 'pi tadaprakà÷e kathaü tathà vyavahàraþ? na hi tenàsya ki¤cit kriyate |[35]...... tadà tad api puruùàntarasya kin na tathà vyavahàragocara? tad ayaü vyaktavyavahàro vyaktavyaktikatvena vyàptaþ | siddhe ca vyàpyavyàpakabhàve vyàpakànupalabdhir nànaikàntikãti |


__________NOTES__________

[35] païktibàhyaü likhitaü samyak na pañhyate -- saü-
___________________________


nanu kiü tad råpàntaram, yenocyate -- yenàtmà saüvedyate, tad àtmasaüvedanaü pratyakùam iti? kevalam artha÷åyam etad ucyate ity à÷aïkyàha -- #<ihe>#tyàdi | antare bhava #<àntaro># 'dhyàtmaparispandã | ko 'sàv ãdç÷a ity àha -- #<sukhe>#ti |

nanu gçhyamàõa eva råpàdiþ sukhàyàko 'nubhåyate | na tu tato 'nyat sukhàdiråpaü yena tasya vedanaråpatà vyavasthàpy etety àha -- #<na ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe, yasmàdarthe và | gçhyamàõa àkàro yasya gràhyasvabhàva ity arthaþ | #<sàtaråpaþ >#sukhasvabhàvaþ | #<sàta>#grahaõasyopalakùaõatvàd duþkharåpa ity api drùñavyam | #<iti>#nà vacanasyàkàraü dar÷ayati | kuta evaü vaktuü na ÷akyata ity àha -- #<yata># iti | #<iti>#r ni÷cayaasya svaråpam àha | kiü tàdrupyena ni÷aye 'pi tàdråpyànubhavaþ siddhyati, yena tadà(da)bhàvàn naivaü ÷akyate vaktum ity ucyate ity àha -- #<yadã>#ti | #<hi>#r [ya]smàd iti | #<iti>#karaõena ni÷cayasvaråpam uktam | anena yad evànuråpavikalpena yathàtvena ni÷cãyate tad
eva tathàvavyavahàragocaro yathà nãlàdir ity àkåtam | nanu ca tatpratibhàsàd anubhavaþ pramàõam |

#<
[DhPr p.66]>#

#< na ca nãlasya sàtaråpatvam anugamyate | tasmàd sàtànãlàdyarthàd anyad eva sàtam anubhåyate nãlànubhavakàle | tac ca j¤ànam eva | tato 'sti j¤ànànubhavaþ |>#

#< tac ca j¤ànaråpavedanam àtmanaþ sàkùàtkàri nirvikalapakam abhràntaü ca | tataþ pratyakùam |>#



ni÷ayo bhavatu, mà và bhåt | tat kim evam ucyate it à÷aïkya pårvoktam eva smàrayati -- #<yasminn># iti | #<råpe># svabhàve | ÷eùaü pràg eva kçtavyàkhyànam | gçhãtaü nãlasya sàtaråpatvaü vikalpenànugamyata evety àha -- #<na ce>#ti | #<ca>#þ pårvavat | #<anugamyate># vikalpeneti varttate | #<tasmàd >#ityàdinoktam upasaüharati | yasmàd gçhymàõàkàro nãlàdir na tathà ni÷cãyate, asti ca harùàdyàkàrasaüvedanam, tasmàd |

bhavatu sàtàkàro 'nubhåtaþ | kevalam asàv aj¤ànàtmà bhaviùyati | tathà ca katham aj¤ànena j¤ànàtmasaüvedanam? kathaü càtmavedanaü pratyakùam ity àha -- #<tac ceti># | #<co># 'j¤àtmana evaü bhinatti | #<j¤ànam eve>#ty avadhàrayataþ prakà÷àtmana eva j¤ànatvam anyathà prakà÷àyogàd ity abhipràyaþ | yata evaü #<tato 'sti j¤ànànubhavaþ># | ity antarmukhasya sukhàdyàkàrasya gràhakàkàràkhyasyety arthaþ | na ca gràhyàkàràd anyad anubhåyamànaü sàtaü gràhakàkàràd apy anyad upapadyate | gçhyaü và prakà÷eta, gràhakaü và | na ca tad gràhyam ato gràhakam eva | atha j¤ànam astu tathànubhåtam | tat punar àtmasaüvedaü pratyakùaü
kuta ity àha -- #<tac ce>#ti | #<co># yasmàd | vedyate 'neneti #<vedanam># | #<j¤ànaråpa>#sya #<vedanam># iti vigraþ[29a] | yad và j¤ànaråpaü ca tad vedana¤ ceti tathà | #<sàkùàtkàri># aprokùatàkàri, skuñàvabhàsam iti yàvat, hetubhàvenàsya vi÷eùaõatvàt | ata eva ca nirvikalpakam | vikalpànubaddhasya spaùñàrthapratibhàsitvàyogàt | bhavatu nirvikalpakaü dvicanedràdij¤ànavad bhaviùyatãty àha -- #<abhràntaü ce>#ti | #<ca>#s tulyopàyatvaü samuccinoti | na hi tat svàtmani atasmiüs tad iti pravçttam, yena tatra bhràntir bhaviùyatãti bhàvaþ | bhavatàü nirvikalpakatvàbhràntatve tataþ kiü siddham ity àha -- #<tata >#iti | yata etad råpadvayayogi #<tatas >#tasmàt | etàvan màtralakùaõatvàt
pratykùasyeti bhàvaþ |

tatra ceyaü vyavasthà | àtmàtmayogyatà pramàõam, àtmasaüvit phalam iti draùñavyam | syàn matam -- ityam tasya vedanasya pratyakùatve vikalpàtmavedanasyàpi tattvaü syàt | na ca vikalpàtmà pratyakùaü yujyate | yujyate, svàtmani avikalapanàd abhràntatvàc ca | vikalpo hi bàhyaü vikalpayati na tv àtmànam | bhràmyati ca bràhye, nàtmani | tataþ kiü na pratyakùam? prayogaþ -- yad abhràntatve satyavikapaü tat pratyakùaü | yathendiryaj¤àõasya bàhyasaüvedanam sàråpyàkhyam | abhràntatve satyavikalpakaü càtmani vikalaparåpavedanam iti svabhàvaþ | yathà ca j¤ànàtmani samyàsambhavo yathà và samitaþ ÷abdasaüsçùño
na gçhyate tathà 'nyatra prapa¤citam iti nehocyata iti ||

#<
[DhPr p.67]>#

#< yogipratyakùaü vyàkhyàtum àha -->#

#<bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantajaü yogij¤ànaü ca iti   I-11>#

#<%<bhåtaþ>% sadbhåto 'rthaþ | pramàõena dçùña÷ ca sadbhåtaþ |>#

#< yathà catvàryàryasatyàni |>#

#<bhåtasya %<bhàvanà >%punaþ puna÷ cetasi vinive÷anam | bhàvanàyàþ %<prakarùo>% bhàvyamànàrthàbhàsasya j¤ànasya sphuñàbhatvàrambhaþ | prakarùasya %<paryanto>% yadà sphuñàbhatvam ãùadasampårõaü bhavati | yàvad dhi sphuñàbhatvam aparipårõaü tàvat tasya prakarùagamanam |>#



#<%<bhåta>%>#÷abdasya vivakùitam artham àha -- #<sadbhåta >#iti | #<%<artha>%># iti bruvàõo bhåta÷ càsàv artha÷ ceti karmadhàrayaü dar÷ayati | nanu sukhàdimayatvam apy arthasya $<sàükhya>$parikalpitaü sadbhåtam ity àha -- #<pramàõene>#ti | #<dçùño># ni÷citaþ | #<ca>#kàraþ sphuñam etad ity arthaü dyotayati |

kaþ punar ãdç÷o artho vivikùita ity àha -- #<yathe>#ti | anena #<%<bhåtàrtha>%>#÷abdenàtra satyacatuùñayaü vivakùitam iti dar÷itam | yathà caturàryasatyabhàvanàbalajaü j¤ànaü yoginaþ pratyakùam, tathà 'nyasadbhåtàrthaviùayam api draùñavyam iti #<yathà>#÷abdàrtho 'py asti | yad $<vini÷cayaþ>$ "[35*]caturàyasatyadar÷anavadB iti"Pvin I 74,4 | àràt pàpakebhyo dharmebhyo yàtà ity #<àryàþ | >#ata eva tàni satyatayà manyanta iti teùàü satyàni | catuùñvàc ca teùàü catvàrãty uktam |

__________NOTES__________

[35*] #<Ce>#Pvin I 74,4
___________________________


phalabhåtàþ pa¤ca sakle÷as kandhà duþkhàkhyaü satyam ekam | ta eva hetubhåtàs tçùõàsahàyàþ samudayàkhyaü satyaü dvitãyam | cittasya niùkle÷àvsthà nirodhàkhyaü satyaü tçñãyam | tadavasthàpràptihetunairàtmyàdyàkàra÷ cittavi÷eùo màrgàkhyaü satyaü caturtham iti |

#<bhàvanà>#÷abdena vigrahaü tasya càrtham àcaùñe #<bhåtasye>#ti | bhåtàrthasyeti draùñvyam | lakùyate ca #<bhåta>#÷abdasànnidhyàl lekhakena prathamapustake bhå÷abdaþ prakùiptaþ | #<tasye>#ti tu vacanaü saükùepeõa vigrahaü dar÷ayato $<dharmottara>$sya pàñho 'nyathà yathàbhåtaü vigrahaü dar÷ayitukàmen#<àrtha>#padopàdàne kim akùaragauravaü dçùñam, yena kevala#<bhåta>#÷abdopàdàne pratipattigauravaü likhanàkau÷ala¤ càviùkçtam iti | #<%<bhàvanà>%>#rtham àha -- #<punar># iti | #<punar># ity aprathamataþ | dvir vacanenàprathamapracàrasya pràcuryaü da÷ayati | tathànive÷ana¤ ca vijà[29b]tãyàvyavadhànena
draùñavyam | satyacatuùñayaviùayo vijàtãyàvyavahitaþ sadç÷acittapravàho bhàvaneti yàvat |

#<
[DhPr p.68]>#

#<sampårõaü tu yadà tadà na asti prakarùagatiþ | tataþ sampårõàvasthàyàþ pràktanyavasthà sphuñàbhatvaprakarùaparyanta ucyate | tasmàt paryantàd yaj jàtaü bhàvyamànasya arthasya sannihitasya iva sphuñataràkàragràhi j¤ànaü yoginaþ pratyakùam |>#

#< tad iha sphuñàbhatvàrambhàvasthà bhàvanàprakarùaþ | abhrakavyavahitam >#iva #< yadà bhàvyamànaü>#



yàdç÷o yoginàü bhàvanàkramo $<vini÷caye>$ "÷rutamaye"tyàdinàbhihito yathà bhàvanàprakarùavi÷adàbhatvayoþ kàryakàraõabhàvas tatraiva "kàma÷oke"tyàdinà dar÷itas tathehàpi draùñavyaþ | yàdç÷a÷ càkàras teùàü satyànàm anityatvàdike bhàvanãyo yàvat kàlàvadhikà ca bhàvanà 'nekajamaparamparànuyàtà, yac ca nibandhanaü bhàvanàyàþ karuõà bodhisattvànàm, tad anyeùàü saüsàrodvegas tad api sarvaü yathà $<pramàõavàrttike>$ nirõãtaü tathehàpy anugantavyam | iha tu yogij¤àõsya svråpamàtram upadar÷ayitum upakràntam iti |

#<%<prakarùa>%>#÷abdena saha vigrahaü tasya càryaü vivakùitam àha -- #<bhàvanàyà># iti | #<sphuñàbhatva>#sy#<àrambha >#upakramaþ | sa ca yatsphuñatvatadadhikasphuñatvàdinà råpeõa tajj¤ànasyodaya eva | #<%<paryanta>%>#÷abdena vigrahaü tasya càrtham àcaùñe #<prakarùasye>#ti | #<%<paryanto>%># 'vasànam | kadà ca tasyàvasànam ity àha -- #<yade>#ti | yasmin kàle sphuñàbhatvaü bhàvanàrthaü viùayasya j¤ànasyeti prakaraõàt | idaü le÷ato 'sampårõaü bhavati yad a[na]ntaraü yogipratyakùeõa bhavitavyaü tasmin kàle #<prakarùasya># #<%<paryanto>%># 'vasànaü j¤àtavyaþ | tatkàlopalakùitaü tathàbhåtaü
j¤ànaü #<%<paryanta>%># ity arthaþ |

nanu prakarùasya paryantaþ sa yujyate yasmin sati prakarùo nivarttate | tac ca sampårva(õa)m eva sphuñabhatvam, tat katham ucyate katha¤ ca paryantajaü yogij¤ànam, na tu tad eva paryanta ityà÷aïkyàha -- #<yàvad># iti | hir yasmàt |

sampårõe tu prakarùagamanaü nàstãti dar÷ayati -- #<sampårnam># iti | #<tu>#r imàm avasthàü bhedavatãm àha | #<prakarùa>#sya gatir #<gamanam># | evaü bruvato 'yam à÷ayaþ | prakarùaþ prakçùyamàõatà sàti÷ayaü råpam ucyate | paryanta÷ ca gatyarthàd àmarddhàtos tatpratyayena(?) parisamantàd anta iti pràdisamàsena niþ÷eùagamanam evocyate | tataþ sa paryanta ucyate yad anantaraü prakarùa(-kçùya)màõena na bhavitavyam | na tu yadarthaü yeùàü prakarùavatàm udaya iti | etad evopasaüharati #<tata># iti | #<pràktanã># vyavadhàna÷ånyà yadananataraü sphuñataraj¤ànodayaþ |
#<sampårõavasthàyàþ># sphuñatvasampårõàvasthàyàþ sphuñataràkàragrahaõàvasthàyà iti yàvat | #<sannihitasye>#ti | yathà 'nyasyàbhàvitasya nikañasthasya ghañagha(pa)ñàda(de)r anyaj¤ànaü sphuñataràkàragràhi pratyakùaü tadvad bhàvyamànàrthasphuñataràkàragràhi #<yajj¤ànaü tadyoginaþ pratyakùam |>#

uktam eva bhàvanàprakarùàrthaü tatparyantàrthaü tajj¤ànaü copasaühàravyàjena sukhapratipattyarthaü punar dar÷ayati #<tad># iti | #<tat># tasmàt | #<ihe>#ti yogipratyakùalakùaõapratãtikàle #<avasthà >#bhàvanàj¤àna--

#<
[DhPr p.69]>#

#<vastu pa÷yati sà prakarùaparyantàvasthà | karatalàmalakavad  bhàvyamànasya arthasya yad dar÷anaü tad yoginaþ pratyakùam | tad dhi sphuñàbham |>#

#< sphuñàbhatvàd eva ca nirvikalpakam | vikalpavij¤ànaü hi saïketakàladçùñatvena vastu gçhõac chabdasaüsargayogyaü gçhõãyàt | saïketakàladçùñatvaü ca saïketakàlotpannaj¤ànaviùayatvam | yathà ca pårvotpannaü vinaùñaü j¤ànaü sampratyasat tadvat pårvavinaùñaj¤ànaviùayatvam api samprati na asti vastunaþ | tad asadråpaü vastuno gçhõad asannihitàrthagràhivàd asphuñàbham vikalpakam | tataþ sphuñàbhatvàd nirvikalpakam |>#



syeti prakaraõàt | #<abhrake>#nàtisvacchatayà pà÷a(r÷va)to dvidhàkarttum a÷akyeneti prastàvàd vyavahitam àvçtaü tadiva | karasvaråpaü karatalaü sannihitasyevety anena yat pårvam uktaü [30a] tasyàyam upasaühàraþ |

astu tathàvidhaü yogij¤ànam, tat punaþ kathaü pratykùam ity à÷aïkàm apàkarttuü pratykùalakùaõena yogam asya dar÷ayann àha #<tad dhã>#ti | #<hi>#r yasmàt |

sphuñàbhaü bhavati, nirvikalpakaü tu kathaü yena pratyakùaü syàd ity àha -- #<sphuñàbhatvàd eve>#ti | #<co nirvikalpakam >#ity ataþ paraþ sphuñàbhatvàpekùaikaviùayatvaü nirvikalpakatvasya samuccinoti | ayam asyà÷ayaþ -- ÷abdàkàrasaüsargo hi sphuñàbhatvavirodhãti yady asàv abhaviùyat tadà sphuñàbham eva nàbhaviùyad iti | abhilàpasaüsargayogyapratibhàsam eva sphuñàbahü bhavaiùyati ko 'nayor virodha ity à÷aïkya #<vikalpe>#tyàdinà virodham eva dar÷yitum apakramate | #<hi>#r yasmàt | #<vastv># iti dç÷yamànaü yathà caitat tathà pårvam eva viveditaü #<gçõãyàd># grahãtum arhati | saïketakàladçùñatvena ca vastugràhitve
'sannihitaviùayaü syàd iti | #<co >#hetau | bhavatu saïketakàladçùñatvasya tathàtvam, kim ata ity àha -- #<yathà ce>#ti | #<co># vaktavyam etad ity asyàrthe |

bhavatv evaü tathàpi vàdakàkàrasaüsargino 'pi kathaü na sphuñàbhatvam ity àha -- #<tad># iti | yata evaü #<tat >#tasmàt | vikalpayatãti #<vikalpakaü >#vij¤ànam | asphuñàbhaü tu kutas tad ity àha -- #<asannnihitàrthagràhitvàd >#iti #<|># sannihitatayà hi bhàsamàno vi÷ado bhavet | pårvavçttadar÷ana viùayatayà ca bhåtapårvo bhàvo gçhyamàno na sannihitaråpo bhàsate | tenàvi÷adàbho vikalpaþ | tena ÷abdàkàrasaüsargo vikalpasya vi÷adàbhatvavirodhãty asyàbhipràyaþ | asannihitaviùayatvam eva tasya kuto 'vasãyata ity àha -- #<asadråpam># iti | yat pårvadçùñatvaü sampraty asad, asadråpaü vastuno gçhyamàõasya gçhõad iti hetau ÷atur vidhànàd asadråpagrahaõàd ity arthaþ |

#<sphuñàbhatvàd eve>#ti yad avocat, tad evopasaüharati #<tata># iti | yato vikalpasya spaùñàbhatvaü na yujyate, anantaroktena krameõa #<tatas># tasmàt #<sphuñàbhatvàd >#vi÷adàbatvàn #<nirvikalapakaü># yogij¤ànam iti prakaraõàt | prayogaþ -- yat saïketakàladçùñatayà vastusaüspar÷i j¤ànaü na tat sphuñàbham | yathà cira--

#<
[DhPr p.70]>#

#< pramàõa÷uddhàrthagràhitvàc ca saüvàdakam | ataþ pratyakùam | itarapratyakùavat |>#

#< yogaþ samàdhiþ | sa yasya asti sa %<yogã>% | tasya j¤ànaü %<pratyakùam>% | %<iti>%÷abdaþ parisamàptivacanaþ | iyad eva pratyakùam iti |>#

#< tad evaü pratyakùasya kalpanàpoóhatvàbhràntatvayuktasye prakàrabhedaü pratipàdya viùayavipratipattim niràkartum àha -->#



#< tasya viùayaþ svalakùaõam   I-12>#



#<%<tasya>%># #<ityàdi># | #<tasya># #<caturvidhasya># #<pratyakùasya># #<%<viùayo>% boddhavyaþ %<svalakùaõam>% | %<svam>% asàdhàraõaü %<lakùaõam>%>#

#<tattvaü %<svalakùaõam>% | vastuno hy àsàdhàraõaü ca tattvam asti sàmànyaü ca | tatra yad asàdhàraõam tat pratyakùasya gràhyam |>#



dçùñanaùñavastuvikalpaþ | saïketakàladçùñatayà ca dç÷yamànavastusaüspar÷ã vikalpaþ | sphåñàbhàsatvaü nàma sannihitaråpabhàsanam | asannihitaråpabhàsanena ca vastunaþ pårvadçùñatvagrahaõaü vyàptam | na hi pårvaj¤ànaviùayatvaü pårvamsin nivçtte vastuno 'sti | tad uttarakàlabhàvinà j¤àj¤ànena pårvaj¤ànaviùayatvam asannihitam eva vastunaþ spç÷yate | pårvaj¤ànaviùayatvagrahaõam eva ca saïketakàladçùña÷abdavi÷iùñatvagrahaõaü | tad idaü viruddhaü(-ddha)vyàptopalabdher bhavatu nirvikalpakam |

asaty abhràtatve tu kathaü pratyakùam ity àha -- #<pramàne>#ti | praüàõdhigato 'rthaþ #<pramàõa÷uddha >#ucyate | satyacatuùñayaü caivam àtmakam | tad eva ÷uddhatvena vivakùitam | #<caþ >#[30b] #<saüvàdakam># ity ataþ paro nirvikalpatvena saha saüvàdakatvena saüvàdakatvaü saucchinoti, tatrasthà e[va] và pårvahetvapekùayà hetantarasamuccayàrthaþ | #<ato >#'smàn nirvikalpakatvàd abhràntatvàc ca |

yogi÷abdasya vyutpatim àha #<yaga># iti | samàdhi÷ cittaikàgratà | iha $<dharmottareõa>$ lokaprasiddhir à÷rità | $<vini÷cayañãkàyàü>$ tu ÷àstrasthitis tenàvirodhaþ | yad và #<samàdhi>#grahaõasyopalakùaõatvàt praj¤à ca vivekakaraõaùa÷aktir draùñavyà | #<sa yasyàsti >#sa nityasamàhito vivekakaraõatatpara÷ ca #<yogã >#| #<iyad eva># catuþsaükhyàvacchinnam eva ||

#<tad evam >#ityàdy àheity etad antaü subodham | #<%<viùayo>% boddhavyaþ >#| ka ity àkàïkùàyàm àha -- #<%<svalakùaõam>% >#iti | #<sva>#÷abdasya #<lakùaõa>#÷abdasya càrtham àcakùàõo vigragam upalakùayati -- #<svam >#ityàdinà | #<svam># àtmãyam ucyate | yasya yat svaü tat tasyaiva nànyasyeti lakùaõayà sva÷abdenà sàdhàraõam uktam | #<lakùaõa>#÷abdena ca #<tattvaü >#svaråpaü vivakùitam | #<sva>#÷abdayor artham abhidhàya tayoþ samastaü padam àha -- #<svalakùaõaü># iti | anena #<svam># asàdhàraõaü ca tal#<lakùaõaü >#svaråpaü cet karmadhàryo dar÷itaþ |



#<
[DhPr p.71]>#

#< dvividho hi viùayaþ pramàõasya -- gràhya÷ ca yadàkàram utpadyate, pràpaõãya÷ ca yam adhyavasyati | anyo hi gràhyo 'nya÷ càdhyavaseyaþ | pratyakùasya hi kùaõa eko gràhyaþ | adhyavaseyas tu pratyakùabalotpannena ni÷cayena santàna eva | santàna eva ca pratyakùasya pràpaõãyaþ | kùaõasya pràpayitum a÷akyatvàt |>#

#< tathà anumànam api svapratibhàse 'narthe 'rthàdhyavasàyena pravçtter anarthagràhi |>#



nanu sambhave vyabhicàre ca vi÷eùaõam arthavat | atra ca sarvasyaiva svaråpasyàsàdhàraõatvàt sambhava eva, na vyabhicàra iti kiü sva÷abdena? evaü tu vaktavyam -- vasturåpaü tasya viùaya ity à÷aïkayàha -- #<vastuna># iti | #<hi>#r yasmàt | #<co >#vakùyamàõàpekùyaþ[kùaþ] samuccye | #<sàmànyaü >#sadhàraõaü råpaü saüvçtij¤ànaghañitam | #<ca>#þ pårvàpekùaþ samuccaye | sati caivaü dvairåpye kiü pårvaü råpam, atha paraü pratyakùaya viùaya iti sandehe -- #<yad asàdhàraõaü tat pratyakùasya gràhyam >#ucyata iti ÷eùaþ | gràhyam
iti bruvan #<%<viùaya>%>#÷abden$<àcàryasya>$ gràhyo viùayo 'bhipreta iti dar÷ayati |

syàd etat -- pravçttiviùaya eva pramàõasya viùayas tataþ pravçttiviùayas tasya viùaya iti vaktavyam | tat kiü #<gràhyam># ity ucyata ity àha -- #<dvividha># iti | anena bhedaþ pratij¤àtaþ | #<hi>#r yasmàt dviprakàro #<viùayaþ pramàõsye>#ti | jàtivivakùayaikavacanam | eko gràhyo 'nyaþ pràpaõãyaþ | bhedam upapàdayati -- #<yadàkàraü># yatpratibhàsaü j¤ànam utpadyate | so 'pi dvividhaþ -- paramàrtha àropita÷ ca | dvayor api svaj¤àne prakà÷anam asty eveti draùñavyam | #<pràpaõãyo yam adhyavasyati >#| tato j¤ànàd yatra pravarttata iti yàvat | #<ca>#kàrau pårvàparàpekùayà samuccayàrthau |

nanu gràhyàdhyavaseya÷abdayor eva bhedo na tv arthasya | yato yad eva prakà÷ate tad evàdhyavasãyate, tat kiü evaü uyata ity àha -- #<anyo hã>#ti | #<hi>#r yasmàd  arthe | #<co># 'vadhàraõe | kasya kãdç÷o gràhya itaro vety àha -- #<pratyakùasye>#ti | #<hi>#r avadhàraõe #<eka># ity asmàt paro draùñavyaþ | kas tarhy avaseya adhyavaseya iti [31a] | #<tu>#r gràhyàd adhyavaseyaü bhinatti | atha kiü pratyakùam avasàyàtmakaü yena tasyàsàv avaseya ity àha -- #<pratyakùe>#ti | pratyakùapçùñhabhàvino ni÷acayasya pratyakùagçhãta eva pravçttatayà 'nati÷ayàdhànena yat tenàdhyavasitaü tat pratyakùeõaivàvasitam iti bhàvaþ |

nanu gràhyàd anyaþ pràpaõãyo viùayaþ pratyakùasyoktaþ | idànãü punar avaseyaþ | tad ayaü tçtãyo viùayaþ pràpta ity àha -- #<santàna >#eveti | #<co># yasmàdarthaþe | upàdànopàdeyabhàvena vyavasthitaþ kùaõaprabandha ekatvenàdhimuktaþ santànaþ | gràhya eva kasmàn na tena pràpyata ity àha -- #<lakùàõàsye>#ti (ity àha -- #<kùaõasye>#ti) | yadàkaraü pratyakùam utpadyate tasya kùaõasyeti prastàvàt | eva¤ ca vivçõvato 'sya #<pramàõasye>#ty atra pratyakùàbhipràyeõa #<pramàõa>#÷abda indriyajàpratyakùavivakùayà draùñavyaþ | svasaüvedanàdinàü
viùayadvaividhyàsambhavàd iti |

 atha bhavatv ekaü pratyakùaü viùayadvaividhyavad, anumànaü tu kathaü tathàvidham? #<pramàõasye>#ti ca

#<
[DhPr p.72]>#

#< sa punar àropito 'rtho gçhyamàõaþ svalakùaõatvena avasãyate yataþ, tataþ svalakùaõam avasitaü pravçttiviùayo 'numànasya | anarthas tu gràhyaþ | tad atra pramàõasya gràhyaü viùayaü dar÷ayatà pratyakùasya svalakùaõaü viùaya uktaþ |>#



bruvatà tad api viùayadvaividhyavad abhyupagam eva ity à÷aïkyàha -- #<tathe>#ti | yena pratibhàsàdhyavasàyalakùaõena prakàreõa pratyakùam anyagràhy anyàdhyavasàyi tathà tena prakàreõeti #<tathà>#÷adàrthaþ | na kevalaü pratyakùam anyad gçhõàti, anyad adhyavasyati, kin tv anumànam apy anyagràhy anyàdhyavasàyãty #<api>#÷abdenàha | ihaiva cchedaþ karttavyo 'nyathà vyàkhyànam asama¤jasaü syàt | kiü gçhõàtãty àha -- #<anarthagràhã>#ti | #<anumànam >#iti prakçtatvàt | katham upapadyata ity à÷aïkyopapattim àha -- #<svapratibhàsa># iti | svasya pratibhàsa iva pratibhàsaþ | ÷aktidvayayogàt tathàropyabhàõaü råpam | tasminn anarthe 'bàhyaråpye(-råpe) #<'rthadhyavasàyena># bàhyàdhyavasàyena tadbhedànavabhàsanàtmakàbhdedàdhyavasànalakùàõena
#<pravçtteþ># pravarttanàt |

athànarthe svapratibhàse 'rthàdhyavasàyenànumànavikalpo 'nyo và pravarttaka iti kim uktaü bhavati? svaprtibhàsasyàropyamàõasya càrthasyàvasãyamànasya vivekaü na prtipadyata ity utkaü bhavati | na hi tenaiva vivekapratipattiþ, tena svapratibhàsasya tathàtvenàvikalpanàt | atra cànubhavaþ pramàõam | bàhyavahnyàdàv apravçttyàdiprasaïga÷ ca | nàpi vikalpàntareõa | tasyàpi tathà pravçttitayà pårvavikapapratibhàsàsaüspar÷àd ity alam iha vistareõa | yady evaü ko 'syàdhyavasãyamànaþ pràpaõãyo viùaya ity àha -- #<sa># iti | #<punar >#iti sarvato vi÷inaùñi | #<àropita >#iti svaråpànuvàdaþ | #<artha >#iti artha ivàrtho gçhyamàõaþ pratãyamànas tasmin j¤àne prakà÷amàna iti yàvat | anena svalakùaõam adhyavasyatãdam iti prakà÷itam
| tad anenànumàsya gràhyàdhyavaseyau bhedena sàdhyarthyàd abhidhàya sukhapratipattyarthaü tàv eva kaõñhokau karoti -- #<tata># iti | yataþ svalakùaõatvena tasyàvasàyas #<tataþ># [31b] #<svalakùaõam avasitaü pravçttiviùayo 'numànasya># | #<svalakùaõam avasitam># ity etad apy abhimànàd abhidhãyate | na punaþ svalakùaõam avasàyasya gocaraþ | tadviùayatve tasya niraü÷atvàt kùaõikatvàder apy avasitàv anumànànavatàraprasaïgàt | etac ca ki¤cid ihaivopariùñàt spaùñayiùyàmaþ | paràrthànumàne tu yathà 'vasaraü viùtareõa nirõeùyàmaþ |

pravçttiviùayasyaiva pràpaõãyatvàt pràpaõãya eva pravçttiviùaya÷adenoktaþ | #<tu>#þ pràpaõiyàd viùayàd gràhyaü bhedavantaü dar÷ayati | tasmin j¤àne prakà÷amàne prakà÷anàd anartho gràhya uktaþ |

syàd etat -- yady avasitaü svalakùaõaü pravçttiviùayo 'numànasya tadà katham eùa $<dharmottaro>$ $<vini÷acayañãkàyàü>$ avadãt "avasita÷ càkàro vikalpànàü gràhyaþ" iti | evaü hi svalakùaõam eva gràhyaü samarthitaü syàn nànartha iti | tato vyakto vyàghàtaþ | paramàrthadçùñyà tatra tathàbhidhànàn na doùaþ | tathà hi praramàrthato vikalpànàm àrotpitam eva råpam avaseyaü gràhyam tathàpi vyavaharttàra àropitam eva råpam avçkùavyàvçttam avasyanto bàhyasyàpi tathàtvàd bàhyaü vçkùam avasyàma ity abhimanyante, tayor vivekàpratipatteþ |

#<
[DhPr p.73]>#



tad anurodhàt svalakùaõam avasitam ity ucyate | tasyaiva tv àropitasya paramàrtho 'numeyasya pratibhàsamànaü kevalam àkàram à÷ritya gràhyatvam ucyate | tatas tatra vàstavàvasitaråpàbhipràyeõa tathàbhidhànàt ko virodhaþ?

#<tad># #<atre>#tyàdinopasaüharati | yasmàt pramàõasya dvididho viùayo gràhyàdhyavsasàyabhedena #<tat># tasmàt | #<atra># viùayavipratipattiniràkaraõàkàle #<gràhyaü viùayaü dar÷ayate>#ti bruvan #<viùaya>#÷abden$<àcàryasya>$ gràhyo viùayo 'bhipreta iti sphuñati |

syàd etat -- na vai gràhyaviùayàpekùaü pratyakùasya pràmàõyam upapadyate | yata ekaþ kùaõas tasya gràhyaþ | na ca tatpràpaõaü sambhavati | nàpy anumànasya  gràhyapekùaü pràmàõyam | anyartho hi tasya gràhyaþ | na ca tatpràptiþ | na ca yena yasyàpràpaõaü tasya tatra pràmàõyam abhyupeyate, atiprasaïgàpatteþ | athaikanãlakùaõàkàratayotpattir eva pratyakùasya tatpràpaõam, anumànsyàpi vahnyàdyadhyavasàyitayà tathotpattir eva tatpràpaõam ucyate | tarhi na ki¤cid ava÷eùitaü syàt | kasya nàma j¤ànasya savikalpasya nirvikalpakasya và tattadàkàratayotpattir nàsti yena tasya pràõàõyaü na syàt | tasmàn na dvididho viùayaþ
pramàõasyàbhidhànãyo 'pi tv eka eva pravçttiviùayàkhyo viùayaþ khyàpanãya iti |

atra ca samàdhãyate | j¤ànànàü tàvad gràhyàdhyavasà(se)yabhedena dvividho viùayo 'va÷yaiùitavyo 'nubhavasiddhatvàt | tatra pramàõyaü pravçttiviùayàpekùaü vyavasthàpyate | j¤ànatvaü tåbhayàpekùameva | aj¤ànasya ca pràmàõyàsambhavena j¤ànàntarbhåtaü pramàõaü viùayadvaividhyavad eva bhavati | kevalaü na gràhyàpe[32a]kùaü pràmàõyam api tu pravçttiviùayàpekùam iti pratipàdyate | gràhyàpekùayà tu pramànasyeti vacanaü svaråpànuvàdakam | yad và pramàõa÷abdena j¤ànam evàtra vivakùitam | yathà 'yaü $<vini÷cayañãkàyàü>$ svàrthàõumànavyàkhyànàvasare vyaktam àha -- "dvividho
j¤ànànàü viùayo gràhya÷ càdhyavaseya÷ ca" ityàdi | tato na ki¤cid avadyam |

athàpi syàt | yadi gràhyo viùayo na kadàcid api pratyakùasya pràpaõãyas tarhi tena dar÷itena kim prayojanaü yenocyate #<tad atra gràhyaü viùayaü dar÷atà pratyakùasya svalakùaõàü viùaya ukta >#iti | naiùa doùaþ | evam evàsya pravçttiviùayapradar÷anàt | yadi hi pratyakùaü kùaõam eka gçhõàti tatrànãlavyàvçttini÷cayopajane santànaü ni÷càyayat pravçttiviùayaü pradar÷ayet tatsantànabhàvinठca j¤ànànàm apramànàõyam àpàdayet, na tu ki¤cid agçhõat | tathà hi santànollekhena ni÷cayàbhàve 'py anãlavyàvçttis tàvad anàgatasarvakùaõasàdhàraõã pratyakùeõa gçhãtani÷cità | tanni÷caya eva
sarvànãlavyàvçttopàdànopàdeyabhàvasthitanãlakùaõani÷cayaþ tadabhinnayogakùematvàd uttaraprabandhasya | tathàni÷caya eva ca santàne ni÷caya ucyate | ata eva ca tad àdyaü j¤ànaü tathà 'nuùñhànaü tatsantànabhàvãni parà¤ci j¤ànàny anãlavyàvçttaü råpaü gçhãtam eva gçhõanty anãlavyàvçttini÷cayaü ca kçtam eva kurvanty anati÷ayàdhàyãni pracuràõy api pràmàõyàt pracyàvayat pràmàõyam àtmasàtkarotãti nyàyyaü gràhyapradar÷anam iti sarvam avadàtam ||

ih$<àcàrya>$sya -- svam asàdhàraõaü santànàntarasàdhàraõaü yan na bhavati, yad arthakriyàkùamam eva sarvato vyàvçttaü tattvaü tad eva svalakùaõam, na caitad viparãtam anumànaviùayo 'pãty abhipretam | #<svam asàdhàraõaü>#

#<
[DhPr p.74]>#

#< kaþ punar asau viùayo j¤ànasya yaþ svalakùaõaü pratipattavya  ity àha -->#

yasya arthasya saünidhànàsaünidhànàbhyàü j¤ànapratibhàsabhedas tat svalakùaõam   I-13

#<yasya arthasya ityàdi | artha÷abdo viùayaparyàyaþ | yasya j¤ànaviùayasya | saünidhànaü nikañade÷àvasthànam | asaünidhànaü dårade÷àvasthànam | tasmàt saünidhànàsaünidhànàc ca j¤ànapratibhàsasya gràhyàkàrasya bhedaþ sphuñatvàsphuñatvàbhyàm | yo hi j¤ànaviùayaþ saünihitaþ san sphuñàbhàsaü j¤ànasya karoti, asaünihitas tu yogyade÷astha eva asphuñaü karoti, tat svalakùaõam | sarvaõy eva hi vastuni dåràd asphuñàni dç÷yante, samãpe sphuñàni | tàny eva svalakùaõàni |>#



#<lakùaõaü tattvaü svalakùaõam >#iti vivçõvatà ca $<dharmottarena>$ tad eva dar÷itam | kevalaü na vyaktãkçtam atas #<tasya viùayaþ svalakùaõam># iti ÷abdamàtra÷ràviõo 'vidit$<àcàryà>$bhipràyasyàvibhàvita$<dharmottara>$vivaraõàrthasya yady asàdhàraõaü pararåpeõàmi÷raü råpaü svalaùaõaü tadà 'gnitvam api gotvàdisàmànyenàmi÷raü svalakùaõaü prasajyeteti vyàptiü manyamànasyàyaü #<kaþ punar># ityàdipra÷naþ | #<ka># ity anena sàmànyàkàreõa viùayaü pçcchati | #<punar >#ity anena vi÷eùàkàreõa | svalakùaõa÷abdasyàsati bahuvrãhàv ajahalliïgatvàt #<svalakùaõam
>#iti |

codakena viùayaü sampçùña $<àcàryaþ>$ kasmàd artham uttarãkarotãty à÷aïkyàha -- #<artheti># | j¤ànasya pratyàsannatvàj j¤ànaviùayo labdha ity abhipretya #<yasya j¤ànaviùaya>#syeti vivçõoti | %<#<sannidhànàsannidhàna>%>#÷abdau nikañadåràvasthànàrthau vyàcakùàõo yad anyair àkhyàtaü -- "asannidhànaü yogyade÷e sarvathà vastuno 'bhàvaþ" iti tad apàkaroti | aya¤ càsyàbhipràyo yatra vastu nàsti tatra j¤ànam eva na jàyate | na tu tatpratibhàsya bhedo nànàtvam astãti | #<tasmàd># ityàdinà #<%<sa>%>#[32b]#<%<nnidhànàsannidhànàbhyàm >%>#iti pa¤camã dvivacanàntam etad iti dar÷ayati | #<sphuñatvàbhyàm >#iti arthakriyàsàmarthyànugatàbhyàü iti draùñavyam |[36]itthambhåtalakùaõà ceyaü tçtãyà
|


__________NOTES__________

[36] pàõini 2.3.21.
___________________________


padàrthaü vyàkhyàya samudàyàrthaü vyàcaùñe | dvayã ceyaü ÷ailã vyàkhyàtçõàm | kvacit samudàyàrthaü vyàkhyàya pa÷càt padàrthaü vivçõvate | kvacit padàrthü vivçtya pa÷càt smudàyàrthaü vyàcakùata iti | #<hi>#r avadhàraõe | #<yogyade÷astha eva>#ty anena dårade÷asthaü nirasyati | dårastho hi j¤ànam eva na janayati kim aïga punar bhindyàd ity abhipràyaþ |

svalakùaõalakùaõasyàvyàpitvàsambhavitva÷aïkàm apàkurvann àha -- #<sarvàõã>#ti | | #<sarva>#÷abdo vyàptipradar÷anàrthaþ | anenàvyàpitvaü niràkçtam | #<hi>#r yasmàdarthe | #<dç÷yante># pratãyante | anenàsambhavitvaü nirastam | ativyàpitvam apahastayann àha -- #<tàny eve>#ti | yàny amåni pratyakùaviùayas tàny eva | nànumànaviùayo 'pãti prakaraõàt | #<dåràd asphuñàni dç÷yanta >#iti vadata÷ càyam à÷ayaþ -- dåre hi vastu gçhyamàõaü pracurarajonãhàràdisaüsçùñaü gçhyate | tato 'spaùñaü gçhyate| na tu   

#<
[DhPr p.75]>#



#< kasmàt punaþ pratyakùaviùaya eva svalakùaõam | tathà hi vikalpaviùayo 'pi vahnir dç÷yàtmaka eva avasãyata ity àha>#

#<tad eva paramàrthasat  I-14>#

#<%<tad eva paramàrthasad>% ityàdi | paramo 'rtho 'kçtrimam anàropitaü råpam | tena asti iti paramàrthasat | ya eva arthaþ sannidhànàsannidhànàbhyàü sphuñam asphuñaü ca pratibhàsaü karoti paramàrthasan sa eva | sa ca pratyakùasya viùayo yataþ, tasmàt tad eva svalakùaõam |>#



na gçhyata eva | tathàgçhãtasyàpi vçkùàsya cchàyàdyarthakriyàkàritvàt | na càdhikagrahaõaü bhrama iti |

idaü punar atra nirupyate | yadi ya evàrthaþ sannidhànàd asannidhàc ca j¤ànapratibhàsaü sphuñatvàsphuñatvàbhyàü bhinati sa eva svalakùaõaü tarhi spar÷arasau svalakùaõe na syàtàm | tau khalu asannihitau j¤ànam eva na janyataþ | kiü punar j¤ànapratibhàsaü sphuñatvàsphuñatvàbhyàü bhetsyataþ? ki¤ caitasmin svalakùaõe vij¤àõam asvalakùaõaü syàt | tasyà''stàü tàvad asannihitasyàsphuñaj¤ànajanakatvaü sannihitasyàpi sphuñaj¤ànajanakatvaü nàsti | na ca tasya dåràntikavarttitvam asty ade÷atvàt | tad ãdç÷ãü mahatãm avyàpitàm anàlocyedç÷aü svalakùaõaü praõayann $<àcàryaþ>$, $<dharmottaro>$
'py evaü prasabhaü vyàcakùàõaþ kathaü na pramàdyatãti? na | abhipràyàparij¤ànàt | yadi hãdaü lakùaõaü yathà÷ruti vyavatiùñheta, syàd evaitat | kevalaü sannidhànàsannidhànàbhyàü j¤ànapratibhàsabhedakatvena yad ekàrthasamavetam asàdhàraõyaü vyatyantaràsanuyàyitvaü tad upalakùitam | yato $<hetubinduþ>$ "#<tatra># tad àdyam asàdhàraõaviùayam" [pç-53] | ata #<eva -- ">#asàdhàraõaviùayaü svalakùaõaviùayam" iti [hetu-ñã-pç-25] #<bhañañàrcaño># vyàcaùñe | ata evànumànasyaitad viparyayeõa sàdhàraõaü råpa viùayo dar÷ayiùyate | tena nàvyàptir na cànyo
lakùàõadoùaþ | #<tasya viùayaþ svalakùaõam >#ity abhihite 'pi svalakùaõa÷abdasyànyathàpi nirvacanasambhavàt, nàyam abhimato 'rtho j¤àyeta pratipattçbhir iti tad abhimatàrtha ittham upalakùita iti ca dçùñavyam ||

#<tasya viùayaþ svalakùaõam >#ity atra yadi tasyaiva viùayaþ svalaùàõam ity avadhàryate tadà yata eva kàrakaraõaü tato 'nyatràvadhàraõam iti svalakùaõasya pratyakùe niyamàt pratyakùam anyaviùyam api syàt | atha svalakùaõam evety avadhàryate | tadà 'pi pratyakùasya svalakùaõe niyatatvàd [33a] aniyataü svalakùaõam anumànasyàpi viùayaþ syàd ity ubhayàvadhàraõàü kàryam | tasyaiva viùayaþ svalakùaõam eveti | etad asahamànaþ pårvapakùavàdy àha -- #<kasmàd >#iti | #<kasmàd >#iti sàmànyena kàraõaü pçcchati | #<punar># iti vi÷eùataþ
| yad và #<yasyàrthasye>#ty atra tatsvalakùaõam iti | #<%<tad eva>%># pratyakùaviùayaþ svalakùaõaü nànumànaviùaya ity abhipretaü tad asahamàna evam àha | #<kasmàt pratyakùaviùàya eve>#ti bruvato 'numànasyàpi viùayaþ kiü na svalakùaõam ity abhipràyaþ | sa eva kiü na tathety à÷aïkya pårvapakùavàdy evopapattim

#<
[DhPr p.76]>#



#<kasmàt punas tad eva paramàrthasad ity àha -->#

#<arthakriyàsàmarthyalakùaõatvàd vastunaþ    I-15>#

#< arthyata ity %<artha>%þ | heya upàdeya÷ ca | heyo hi hàtum iùyate upàdeya÷ ca upàdàtum | %<artha>%sya prayojanasya %<kriyà>% ni÷pattiþ | tasyàm %<sàmarthya>%ü ÷aktiþ | tad eva %<lakùaõa>%ü råpaü yasya %<vastunaþ>%>#


àha -- #<tathà hã>#ti | #<vikalpa>#÷abdaþ pramàõaviùayacintanàd anumànavikalpo draùñavyaþ | #<dç÷yàtmaka eva># svalakùaõàtmaka #<eva |>#

nanu `#<%<yasyàrthasya sannidhànàsannidhànàbhyàü j¤ànapratibhàsabhedas tat svalakùaõam>%>#' ity ukte kuto 'sya pra÷nasyàvakà÷aþ? na hi vikalpaviùayasya sannidhànàsannidhànàc ca j¤ànapratibhàsabhedo 'sti yato 'syotthànaü syàt | satyam | kevalam ayam asyà÷ayaþ -- yad etad bhavadbhir lakùaõaü svalakùaõasya pratãtaü tad asya lakùanaü eva na bhavati kin tu yad eva dç÷yatayà 'dhyavasãyate tad eva sva[lakùaõa]m itãdaü tasya lakùaõaü | sati caivam aumànavikalpaviùayasyàpi tathàtvam anivàritam eveti såtthànaþ pra÷naþ | etat pra÷naviùarjanam $<àcàryãyaü>$ dar÷ayann àha -- #<tad eve>#ti |

atha syàt yadi[37]............. ty ucyamànaü ÷obheta yàvatedam eva na siddhaü tat kuto 'yaü pra÷navisarjanaprakàra iti? ucyate | svalakùaõam iti svam asàdhàraõaü pàramàrthikaþ svabhàva ucyate | sa eva ca pàramàrthikaþ svabhàva ucyate, ya evàrthakriyàkùàmaþ | sa eva ca paramàrthasann iti yuktam idam uttaraü #<tad eve>#ti | #<parame 'rtha># iti dar÷ayam karmadhàyaü dar÷ayati | #<akçtrimam >#ityàdi #<%<parama>%>#÷abdasya vyàkhyànam | #<tenàstã>#ti sad ity asyàrthakathanam | tena råpeõa sad vidyamànam iti vigrahaþ | ÷atranta÷ càyam asiþ | "karttçkaraõe kçtà bahulam" [pàõini 2.1.32] iti ca samàsaþ | #<%<paramàrthasad>%># ity asyàrtham àkhyàya  #<tad eve>#ty etad vivçõoti #<ya eve>#ti | pratibhàsaü
j¤ànasyeti prakaraõàt | arthakriyàsamartho #<'rthaþ># | svalakùaõaü caivam àtmakam ity abhpràyeõa #<ya evàrthaþ sa eve>#ty àha | astu tàdç÷aþ #<%<paramàrthasan>%># | sa tu na tasya viùayo 'nyàpi và viùayo bhaviùyati | tathà ca vivakùitàrthàsiddhir ity àha #<sa ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe #<pratyakùasye>#ty ataþ paro draùñavyaþ | #<tad ete>#ti pratyakùaviùayatvena sthitaü vastv eva na tv anumànaviùayo 'pãti | anena #<kasmàt punaþ pratyakùaviùaya eva svalakùaõam >#ity etat pra÷navisarjanasyopasaühàraþ kçto veditavyaþ ||


__________NOTES__________

[37] païktibàhyaü likhitaü na pañhyate -- saü-
___________________________


idànãü svalakùaõasyaiva paramàrthasattvam asahamàna àha -- #<kasmàd># iti | yam asyà÷aþ -- sa eva khalu paramàrhtasann artho ya evàrthtvenàdhyavasãyate | anumànaviùayo 'pi ca vahnis tathà 'dhyavasãyata iti so 'pi kasmàn na paramà[33b]rthasann iti |

atra -- #<%<arthe>%>#tyàdi yad uttaraü tad #<arthyata># ityàdinà vyàcaùte | #<ca>#s tulyabalatvaü samuccinoti | heyaþ katham arthyata ity àha -- #<heya># iti | #<hi>#r yasmàt | yadi hàtum arthyamàno 'rtho na tarhy upàdeyo 'rtha ity àha -- #<upàdeya># iti | #<co># #<heyà>#pekùay#<opàdeya>#syàrthyamànatvaü samuccinoti | #<artha>#sya prayojanasya dàhàdeþ | evaü ca vyàcakùàõaþ sàdhyo dàhàdir eva mukhyavçttyopàdeyà heyo và | 

#<
[DhPr p.77]>#

#<tad arthakriyàsàmarthyalakùaõam | tasya bhàvaþ tasmàt | %<vastu>%÷abdaþ parmàrthaparyàyaþ | tad ayam arthaþ -- yasmàd arthakriyàsamarthaü parmàrthasad ucyate, sannidhànàsannidhànàbhyàü ca j¤ànapratibhàsasya bhedako 'rtho 'rthakriyàsamarthaþ, tasmàt sa eva paramàrthasan | tata eva hi pratyakùaviùayàd arthakriyà pràpyate na vikalpaviùayàt | ata eva yady api vikalpaviùayo dç÷ya iva avasãyate tathà api na sa dç÷ya eva tato 'rthakriyàya abhàvàt, dç÷yàc ca bhàvàt | atas tad eva svalakùaõaü na vikalpaviùayaþ |>#

#< anyat sàmànyalakùaõam   I-16>#

#<%<anyad>% ityàdi | etasmàt svalakùaõàd yad anyat ---- svalakùaõaü yo na bhavati j¤ànaviùayaþ ---- tat sàmànyalakùaõam, vikalpaj¤ànena avasãyamàno hy arthaþ sannidhànàsannidhànàbhyàü j¤ànapratibhàsaü na bhinatti | tathà hi àropyamàõo vahnir àropàd asti | àropàc ca dårastho nikañastha÷ ca | tasya samàropitasya sannidhànàsannidhànàc ca j¤ànapratibhàsasya na bhedaþ sphuñatvena asphuñatvena và | tataþ svalakùaõàd anya ucyate | sàmànyena lakùaõaü sàmànyalakùaõam | sàdhàraõaü råpam ity arthaþ |>#

#< samàropyamàõaü hi råpaü sakalavahnisàdhàraõam | tataþ tat sàmàõyalakùaõam |>#



tam evopàdàtuü hàtum và tatsàdhanasyopàdànaü hànaü và 'nyathà và ÷akyata iti tatsàdhanabhåto vahnyàdir upàdeyàdir upapadyata iti dar÷ayati | #<tasyàm >#ityàdi #<tasmàd >#ity antaü subodham | paramàrthasatas tattve pratipàdye kim iti vastunas tàdråpyam $<àcàryeõa>$ dar÷itam ity à÷aïkàm apàkurvann àha -- #<%<vastu>%÷abda># iti | #<tad ayam artha >#ityàdir #<na vikalpaviùaya># ity anto granthas tåktàrthopasaühàraþ | sa ca suj¤ànaþ ||

iha prastutasvalakùaõàpekùam anyatvam $<àcàryasyà>$bhipretam | svalakùaõa÷abdasya cànya÷abdayogàt pa¤camyà bhavitavyam ity abhipretya #<etasmàd >#ity àha | anyatvam abhivyanakti -- #<svalakùaõaü yo na bhavatã>#ti | ÷a÷aviùàõàdivyavacchedàrtham àha -- #<j¤ànaviùaya >#iti | pramàõaviùayacintàyàþ prastutatvàd vij¤ànaviùaya iti labdham | asiddhim asya tato 'nyatvam, asyàpi svalakùaõakàryakàritvàd ity àha -- #<vikalpe>#tyàdi | #<hi>#r yasmàd arthe |

pratibhàsàbhedakatvaü tasya kuto 'vasãyate sarvadà tasya sannihitaråpatvàd asannihitaråpatvàd eva vety àha -- #<tathà hã>#ti | #<àropya>#màõas tathà pratãyamànaþ | #<àropàt >#tathotpàdalakùaõàd adhyavasàyàd #<asti># vahniråpeõa | àstàm àropàt tathàbhåtas tathàpi tasya sannidhànàsannidhàna(ne) kuta ity àha -- #<àropàd># iti | #<co># vyaktam etad ity asyàrthe | dvitãya÷ #<ca>#kàro dårsthàtvàpekùayà nikañasthatvasyaikaviùayatvaü samuccinoti |

#<tasye>#tyàdy ucyata ity antaü spaùñàrtham |

#< 
[DhPr p.78]>#

#< tac ca anumànyasya gràhyaü dar÷ayitum àha -->#

#< so anumànasya viùayaþ   I-17>#

#<%<so anumànasya viùayaþ>% gràhyaråpaþ | sarvanàmno 'bhidheyaval liïgaparigrahaþ |>#

#< sàmànyalakùaõam anumànasya viùayaü vyàkhyàtukàmena ayaü svalakùaõasvaråpàkhyànagrantha àvartanãyaþ syàt | tato làghavàrthaü pratyakùapariccheda eva anumànaviùaya uktaþ |>#



#<sàmànya>#÷abdena #<lakùaõa>#÷abdasya vigrham àha -- #<sàmànyene>#ti | #<sàmànyena, >#[#<na>#] vi÷eùeõa santànàtarasàdhàraõaü svaråpam, sàdhanaü kçteti samàsaþ | tasya padasyàrthaü spaùñayati | #<sàdhàraõam >#iti |

vikalpaviùayasyàpy asàdhàraõatvàd asiddhaü vyakyantarasàdhàraõatvàd asiddhaü vyaktyantarasàdhàraõatvam ity àha -- #<sakala÷ >#càsau tàrõapàrõàdibhedabhinno #<vahni>#÷ ceti tathà | tat#<sàdhàraõaü># tathàvidhaliïgabalenànagnivyàvçttavastumàtrapratibhàsanàd iti bhàvaþ |

nanu ca tathàvidhaüsàmànyaü vikalpagocaro 'vastu | tad viùayatve 'numànasya kathaü bàhye pravarttakatvaü tatpràpakatva¤ ca, yataþ pramàõyam asya syàd iti ced | ucyate | vikalpàþ khalv ete 'nàdyavidyàva÷àt svapratibhàsam anagnivyàvçtta avasyanto bàhyo 'py anagnivyàvçtta iti tad adhyasànam eva bàhyo vahnir adhyavasita iti manyante | anagnivyàvçttatayà bàhyasadç÷avahnyadhyavasàya eva bàhyavagnyadhyavasàyaþ | tator vivekàpratipatteþ ata eva te vikalpà dç÷yavikalpyàv arthàv ekãkçtya bàhye lokaü pravarttayanti | dç÷yavikapyaikãkaraõam api teùàü tathà pravçttihetutayotpatter eva draùñavyam | [34a] bàhyasambaddhasambddhatvàc cànumànavikalpaþ saüvàdakaþ, adhyavaseyàpekùayà
ca pramàõam | tad àha $<nyàyavàdã>$ -- "bhràntir api sambandhataþ pramà" iti | eùa càrthaþ #<svapratibhàse 'narthe 'rthàdhyavasàyena pravçtter># ity atràpy apekùaõãyaþ | samàsatas tu tatràsmàbhiþ ki¤cid avàdãti | yata evaü #<tat >#tasmàd ity upasaühàraþ | #<tad >#iti tadàropyamàõam ||

#<tac ce>#tyàdinà so #<'numàne>#ty asyàvatàraü dar÷ayati | #<co># 'vadhàraõe | #<gràhyaü råpaü># svabhàvo 'syeti vigrahaþ | evaü vyàcakùàõo viùaya÷abdena gràhyo viùayo 'bhipreto 'tra pramàõavyàpàraviùayo 'dhyavaseyaþ svalakùaõasyaiva tad adhyavaseyatvena tathà vyavasthàpanàd iti dar÷ayati | tasya tu tatra svaråpeõàpratibhàsanàd agràhyatvam | prakà÷amànaü ca råpam à÷ritya gràhyatvam ucyata ity uktapràyam |

anumànasyàpi gràhyaviùayadar÷ane 'yam abhipràyo yadãdam anumànam anartham anagnivyàvçttimàtraü sàmànyaråpaü gçhõàti, tatra tatsàmànyaråpaü ki¤cid avabhàseta, tadà tatsvalakùaõatvenàvasyat svalakùaõaü pravçttiviùayãkuryàt | tathàkurvac ca vastuviùayaü pràmàõyam a÷nuvãta nànyatheti | #<%<sa>%>#

#<
[DhPr p.79]>#

#<viùayavipratipattim niràkçtya phalavipratipattiü niràkarum àha -->#

#< tad eva ca pratyakùaü j¤ànaü pramàõaphalam  I-18>#

#<tad eva iti | yad eva anantaram uktaü pratyakùaü j¤ànaü tad eva pramànasya phalaü |>#

#< kathaü pramàõaphalam ity àha -->#

#< arthapratãtiråpatvàt   I-19>#

#<%<arthasya pratãtir>% avagamaþ, sà eva %<råpaü >%yasya pratyakùaj¤ànasya tad %<arthapratãtiråpa>%m | tasya bhàvaþ tasmàt |>#

#<etad uktaü bhavati -- pràpakaü j¤ànam pramàõam | pràpaõa÷akti÷ ca na kevalàd arthàvinàbhavitvàd bhavati | bãjàdyavinàbhàvino 'py aïkuràder apràpakatvàt | tasmàt pràpyàd arthàd utpattàv apy asya j¤ànasya asti ka÷cid ava÷yakartavyaþ pràpakavyàpàro yena kçtena arthaþ pràpito bhavati |>#

#< sa eva ca pramàõaphalaü yadanuùñhànàt
pràpakaü bhavati j¤ànam | uktaü ca purastàt  pravçttiviùayapradar÷anam eva pràpakasya pràpakavyàpàro nàma |>#

#< tad eva ca pratyakùam arthapratãtiråpam arthapradar÷anaråpam | atas tad eva pramàõaphalam |>#



iti puülliïganirde÷asamarthanàrtham àha -- #<sarve>#ti | ivàrthe #<vati># | tadvalliïgasya parigraha [iti ùaùñhyantena] vigrahaþ | atràpi sàmànyalakùaõam evànumànasya viùaya ity avadhàraõãyaü na tv anumànasyaiveti pratyakùapçùñhabhàvino 'pi vikalpavi÷eùasya tadviùayatvàd anyathà liïgani÷cayàyogàd iti |

samprati pratyakùasya viùayavipratipattiniràkaraõe prakçte kim aprakçtam anumànasya viùayavipratipattiniràkaraõam àcaritam ity à÷aïkàm apàkarttuü #<sàmànye>#tyàdinopakramate | etac c#<okta># ity etad antaü suj¤ànam ||

#<viùaye>#tyàdi #<phalam># ity ed antaü suboddham | phalapradar÷ane càyaü #<vàrttikakàra>#syà÷ayaþ -- pramàkaraõaü khalu loke pramàõam ucyate | tataþ karaõasàdhyà phalaråpà pramitir ava÷yadar÷ayitavyeti ||

nanu yasmin viùaye kriyàsàdhanaü vyàpriyate[38]..... #<katham >#iti | kim anyat pramàõam iti punar ihopekùaitam anena | #<%<arthe>%>#tiyàdiprativacanaü vyàcaùñe #<arthasye>#ti | etac ca #<tasmàd># ity antaü sugamam |


__________NOTES__________

[38] atra païktibàhyaü ki¤cillakhitam asti | såkùmatvàt na pañhyate -- saü-
___________________________


nanu saüvàdakaü j¤ànaü pramàõam | saüvàda÷ ca tadutpattimàtràt | tat kim arthe pratãtis tat phalaü mçgyata ityà÷aïkyàha -- #<etad uktaü bhavatã>#ti |

#<
[DhPr p.80]>#

atha pràpakatvaü pràpaõa÷aktiyogàt | sà ca ÷aktis tata utpatte eva | tathà ca kathaü pårvapakùàtikrama ity àha -- #<pràpaõa÷akti÷ ce>#ti | #<co># yasmàt | na #<kevalàd >#ekàkino 'rthapradar÷anavinàkçtàt | vivakùitena vinà bhavatãti vinàbhàvã grahàditvàõ õiniþ, vyabhicàrãty arthaþ | arthena vinà bhàvãti "tçtãyà" [pà-2.1.30] iti yogavibhàgàt samàsaþ |  tasya bhàvas tasmàt | kathaü punar na kevalàd ity àha -- #<bãjàd >#iti | yata evaü tasmàt | yady api santàna eva pràpyo na ca tasmàt tasyotpattis tathàpi viùaye 'syaikatvam adhyavasàya #<pràpyàd arthàd uttpattàv apã>#ty uktam | #<pràpakasya j¤ànasyàva÷yakarttavyaþ># pratãtikriyàråpaþ | pràpito bhavatãti pårvavad yogyata[34b]yocyate | bhavatu tasya karttavyam anyat, tathàpi na tatphalam ity
àha -- #<sa eve>#ti | #<ca># sphuñam etad ity asimnn arthe |

bhavatu ava÷yakarttavyaþ pràpakavyàpàraþ | sa punar aj¤ànàtmko bhaviùyati | tathà ca kathaü pratãtiþ phalam ity àha #<uktam># iti | #<co># yamàdarthe | #<purastàt># pårvasmin | kenoktam etad iti cet #<pravarttakatvam api pravçttiviùayopadar÷akatvam eve>#tyàdinà | àstàm arthapratãtir ava÷yakarttavyà pramàõasya tathàpi kathaü tad eva pratyakùaj¤ànaü phalaü tasyàtadråpatvàd ityà÷aïkya yad arthapratãtiråpatvaü praj¤àtaü tad upapàdayann àha -- #<tadeve>#ti | #<co># yasmàd arthe |

nanv arthapradar÷anaü karttavyatayà pradar÷itam | tat katham arthapratãtyàm ekaü tat pradar÷yata ity àha -- #<arthapradar÷anaråpam >#iti | anayor arthàbheda ity abhipràyaþ | yata evam #<ato># 'smàt #<tad eva># pratyakùaü j¤ànam eva nàrthàntaram ity arthàt | pramàõàd anyaj¤ànam eva phalaü yadi syàt, kiü syàt? yena yatnena garãyasà pramàõàd abhedo 'sya sàdhyata iti cet | ucyate | "dhãpramàõatà, pravçttes tatpradhànatvàt" [pramàõavà-1.4] ity atràj¤àõàtmanas tàvat pràmàõyam apahastitam | j¤ànàtmana÷ ca pramàõasyà(sya) bhinne 'pi pramitiråpe phale 'va÷yam arthaparicchedàtmatà 'bhyupetavyà | anyathà j¤ànatvam eva tasya na syàt | pramàjanakatvena ca j¤ànatve cakùuràder api j¤ànatvaü syàt | bodharåpatvaü càsvasaüvedanatayà na niyàmakam
| svasaüvedanaråpatve và gràhyàkàrasaüvedanam evàrthavedanam iti kahtaü bhinnaü phalam? pratikarmavyavasthà 'nupapatte÷ ca na niràkàratvaü vij¤ànasyàbhyupeyam | j¤ànam evàrthasya prakà÷a iti ca sarvatantrasiddho 'yam arthaþ | tato na j¤ànasyàdhigamaråpatàyàü vipratipattavyaü kenacit | satyàü ca tadàtmatàyàü tad eva phalaü yujyate, tàvataiva pramàõavyàpàraparisamàpteþ |

api ca yadi j¤ànasya svayam artharåpaparicchedaråpatvenàrthaparicchedakatvaü na syàt, kin tu bhinnaparicchittijanakatvena; tadà 'rthasya paricchitter aparokùataiva vyavasthàpayituü na ÷akyeta | tathà hi tad àdyaü j¤ànam arthaü paricchinatty artham aparokùayatãti ko 'rtho 'rthaviùayàü paricchittiü janayatãti | sà 'pi yady artham aparokùayati tadà 'paràü pratãtiü janayatãti syàt | evam uttaratràpy evam eveti paricchittãnàm ànantyam, na tv arthasyàparokùatety àyàtam àndhyam a÷eùasya jagataþ |

atha tàsàm ekà svayam arthaparicchedaråpà arthàparokùatàråpopeyate; tadà na bhinnaparicchittijanakatvaü paricchedakatvam | kin tarhi? svayam arthaparicchedàtmatvam iti àdyasyàpi tathàtvam anivàritam | tathà ca kathaü pramàõàd vyatiriktaü phalam iti?

iha na kriyaiva karaõaü loke tayor bhedenàvasthiteþ | yà ceyaü j¤ànalakùaõà kriyà sà cet phalaü  

#<
[DhPr p.81]>#

#<yadi tarhi j¤ànaü pramitiråpatvàt pramànaphalam, kiü tarhi pramàõam ity àha -->#

#< arthasàråpyam asya pramàõam   I-20>#

#<arthena saha yat sàråpyaü sàdç÷yam asya j¤ànasya tat pramàõam | iha yasmàd viùayàd vij¤ànam udeti tadviùayasadç÷aü tad bhavati | yathà nãlàd utpadyamànaü nãlasadç÷am | tac ca sàråpyaü sàdç÷yam àkàra ity àbhàsa ity api vyapadi÷yate |>#

#< nanu ca j¤ànàd avyatiriktaü sàdç÷yaü | tathà ca sati tad eva j¤ànaü pramàõaü tad eva ca pramàõaphalam | na ca ekaü vastu sàdhyaü sàdhanaü ca upapadyate | tat kathaü sàråpyaü pramàõam ity àha -->#

#< tadva÷àd arthapratãtisiddher iti    I-21>#

#<|| pratyakùaparicchedaþ ||>#



 kim anyat pramàõaü bhaviùyati ity àgårya pårvapakùàvàdã #<yadã>#ty àha | #<yadã>#ti sambhàvayati | #<tarhi>#÷abdo 'kùamàyàm | tad eva pratyakùaü j¤ànam evam iti (eveti) na kùamyata etad ity arthaþ | #<pramàõa>#sya #<phalaü >#sàdhyam | #<tarhi># tasmin kàle #<kim pramàõam >#iti yojyam |

atr#<%<àrthasàråpyam>%># ity uttaraü vyàcaùñe -- #<a>#[35a]#<rthene>#ti | #<arthena># viùayeõa | viùayasàråpyaü ca j¤ànsya pratyakùàkhyasya viùayasamànàkàratayotpàdaþ | #<ihe>#tyàdinà sàråpyam evopapàdayati | etac ca #<nãlasadç÷am >#ity antam subodham | kevalam evaü vadato 'yam à÷ayaþ -- anekapràgbhàvenodayamànam api vij¤ànam arthasyaivàkàraü bibharti, nànyasyety anubavasiddham aparyanuyojyam, sadç÷atvani÷cayasya tàdråpyeõa satatam udayàt | yadi hi tadanyàkàro viùayaþ syàt tadà taditarasyàkàradhàri vij¤ànaü kadàcij janyet | yathà ÷uktiþ katha¤cid rajatàkàraj¤ànaprabandhodaye 'pi tadde÷opasçùñasya svàkàrànukàri j¤ànaü janayati | na càbhràntasya
nãlaj¤ànasya kadàcid apy anyàkàratvam asti | tasmàd artho 'py evam àkàra iti ni÷cãyate | bàhyàrthe 'rthasàråpyàvagame gatir iyam eveti |

nanu cànyatra viùayàbhàsaþ pramàõam uktas tathàviùayàkàraþ, iha tv arthasàråpyam | tat kathaü na vyàghàta ity à÷aïkyàha -- #<tac ceti |># #<co># yasmàd avadhàraõe và ity apy anenàpi ÷abdena | arthasàråpyam eva tena tena ÷abdenàbhihitam | tato na vyàghàta ity abhipràyaþ ||

#<kiü tarhi pramàõam># iti pçcchatà yac cetasi nihitam àsãt tad idànãü #<nanu ce>#tyàdinà kaõñhoktaü karoti | etac ca #<pramàõam >#ity etad antaü subodham |



#<
[DhPr p.82]>#

#<%<tadva÷àd >%iti | %<tad>% iti sàråpyam, tasya %<va÷àt>% sàråpyasàmarthyàt | arthasya pratãtiþ avabodhaþ | tasyàþ siddhiþ | tatsiddheþ kàraõàt | arthasya pratãtiråpaü pratyakùaü vij¤ànaü sàråpyava÷àt siddhyati pratãtaü bhavati ity arthaþ | nãlanirbhàsaü hi vij¤ànaü yataþ, tasmàt nãlasya pratãtir avasãyate | yebhyo hi cakùuràdibhyo vij¤ànam utpadyate na tadva÷àt tajj¤ànaü nãlasya saüvedanaü ÷akyate 'vasthàpayitum[39] | nãlasadç÷aü tu anubhåyamànaü nãlasya saüvedanam avasthàpyate |>#


__________NOTES__________

[39] sàdhàraõatvàc cakùuràdãnàm -- ò-
___________________________


#< na ca atra janyajanakabhàvanibandhanaþ, sàdhyasàdhanabhàvaþ, yena ekasmin vastuni virodhaþ syàt | api tu vyavasthàpyavyavasthàpanabhàvena | tata ekasya vastunaþ ki¤cid råpaü pramàõam ki¤cit pramàõaphalaü na virudhyate |>#



etasmin pårvapakùe #<%<tadva÷àd>% >#ityàdy uttaram àcàryãyaü vivçõoti #<%<tad>% >#iti | #<%<tac>%>#÷abdàrthaü #<%<va÷a>%>#÷abdàrthaü [ca] sphuñayati #<sàråpyeti | arthasye>#ti nãlapãtàdyàtmanà vi÷iùñasyeti draùñavyam | yataþ pramitir iyaü vi÷iùñenaiva karmaõà 'vacchinnà pratãyate | amum evàrtham -- #<arthasye>#tyàdinà spaùñayati | #<%<siddhi>%>#÷abdasyàrtham abhivyanakti #<pratãtam >#iti | #<pratãtaü># tannãlasyedaü j¤ànaü na pãtasyetyàdyàkàreõa ni÷citaü bhavtãty arthaþ | uktam arthaü #<nãle>#tyàdinopasaharati | #<hi>#r avadhàraõe | #<yata># evaü tat #<tasmàt nãlasya pratãtir># nãlasyaivedaü j¤ànam ity #<avasãyate >#|

nanu janakebhya eveyaü j¤ànasya vyavasthà bhaviùyati | te hi j¤àõaü janayituü ÷aktàþ kim aïga ni÷càyituü na ÷aknuyuþ? ata÷ ca na sàråpyàdhãno 'yaü pratãtiniyama ity à÷aïkyàha -- #<yebhya># iti | #<hi>#r yasmàt | evaü bruvato 'yaü bhàvaþ -- nendriyàlokau niyàmakau | tayoþ sarvaj¤ànasàdhàraõatvàt | arthagato 'pi vi÷eùo na niyàmakaþ | j¤ànàd eva hi sa pratyetavyaþ | tadavi÷eùe sa kathaü vi÷eùavyavasthàyà aïgaü bhaved iti | nãlasàråpye 'pi yady ayaü nyàyas tadà kathaü tasyàpi niyamakatvam ity àha -- #<nãle>#ti | #<tu>#r indriyàdibhyaþ sàråpyaü bhedavad dar÷ayati | #<nãlasadç÷am
anubhåyamànaü >#saüvedanaü j¤ànaü #<nãlasya >#nãlasyaiveti vyavasthàpyate |

ayam atra prakaraõàrthaþ -- yadi j¤ànam arthasaråpaü na syàt kin tu niràkàraü bodhaikaråpaü tadà 'nubhavaikaråpatayà tad avi÷iùñaü, paricchedyatayà karmasyànapràpte nãlapãtàdàv iti nãlasyaivedaü saüvedanam, idaü pãtasyaivety anubhavasiddhaþ pratikarmavibhàgo hãyeta | [35b] arthagata÷ càkàro j¤ànàdhãnapratipattitayà j¤ànasya vi÷iùñaråpatàsandehena sandigdhaþ | na ca tenaiva sandigdharåpeõa tad eva sandigdhaü råpaü ni÷cetuü ÷akyam | j¤ànagata÷ ca vi÷eùo 'rthakçtaþ sàråpyàd anyo nopapadyate | sann api na tàvad idaü tayà 'sau nirdeùñuü ÷akyaþ | na càniråpitena tadàtmakaþ karmaniyamani÷cayaþ
| yadråpa÷ ca ya÷ ca karmaniyamani÷ayo j¤ànasya tasminn niråpite kãdç÷ã tadråpatàvyavasthà? yathà

#<
[DhPr p.83]>#

 vyavasthàpanahetur hi sàråpyaü tasya j¤ànasya | vyavasthàpyaü ca nãlasaüvedanaråpam|

#< vyavasthàpyavyavasthàpakabhàvo 'pi katham ekasya j¤ànasya iti cet | ucyate | nãlasadç÷am anubhåya tad vij¤ànaü yato nãlasya gràhakam avasthàpyate ni÷cayapratyayena, tasmàt sàråpyam anubhåtaü vyavasthàpanahetuþ | ni÷cayapratyayena ca taj j¤ànaü nãlasaüvedanam avasthàpyamànaü vyavasthàpyam |>#

#<tasmàd asàråpyavyàvçttyà sàråpyaü j¤ànasya vyavasthàpanahetuþ | anãlabodhavyàvçttyà ca nãlabodharåpatvaü vyavasthàpyam |>#



nãlàdir aniråpite kùaõikatve tadråpo na niråpyata iti | tasmàd yata iyam adhigatir avyavadhànàt tattvaü pralabhate tad evànyenàvyavadhãyamànavyàpàraü svabhedena bhedakaü pramàkaraõaü pramàõam | na punar anenaiva vyavadhãyamànavyàpàram iti | tac cedç÷aü sàråpyam eveti | eùa ca vàdo 'smàbhir *<10>*vistareõa $<vi÷eùàkhyàne>$ 'bhihita iti tato 'py apekùitavya iti |

nanu caivam apy ekasyaiva j¤ànasya sàdhyatvaü sàdhanatva¤ ca katham upapadyate? na hi para÷ur eva chidà bhavati | tataþ pramàõaphalayor abhedo nàbhyupaitavya ity à÷aïkyàha -- #<na ce>#tyàdi | #<co># yasmàdarthe | #<atre>#ti pramàõaphalacintàyàü virodho 'nupapattiþ syàt | yady evam na bhavati #<kathaü># nàmety àha -- #<api tu># kin tu | #<vyavasthàpyaü># vi÷eùaråpeõa niyàmyam | vyavasthàpyate vi÷iùñenàtmanà niyamyate 'neneti vyavasthànimittam vyavasthàpanam abhipretam | #<vyavasthàpanabhàvene>#ty ayaü pàñho vakùyamàõavirodhã | yadà tu #<vyavasthàpakabhàvene>#ti pàñho dç÷yate tadà karaõe karttçbhàvavivakùayà tathà draùñavyam | sàdhv asi÷ cchinattãti yathà | tayor #<vyavasthàpyavyavasthàpanayor >#bhàvas
tathà j¤ànàbhidhànanimittaü råpaü tena | itthaübhåtalakùaõà ceyaü tçtãyà | yata evaü #<tatas># tasmàd #<ekasya vastunaþ >#pratyakùalakùaõasya j¤ànasya vastunaþ #<ki¤cid råpaü >#vyàvçttiparikalpitaü kçtakatvàdivat | tatreyaü bràhyàrthe pramàõàdivyavasthà | gràhyàkàro 'rthasàråpyàkhya àtmanaþ saüvidam arthasaüvidam àdar÷ayann arthe pramàõam | ata eva bàhyo 'rthaþ prameyaþ | vastutaþ svavid apãyam arthasambandhinã vyavasãyamànà 'rthasaüvittiþ phalm iti |

nanu kim atra vyavasthàpananimittam, ki¤ ca vyavasthàpyaü yenaitat syàd ity àha -- #<vyavasthàpane>#ti | #<vyavasthàpanaü >#vyavasthàkàraõam | vyavasthàyàü prayojakavyàpàra iti yàvat | tasya hetur nimttam | #<hi>#r yasmàt | #<tasya >#pratyakùaj¤ànasya | kin tarhi vyavasthàpyam iti? #<co >#vyavasthàpanahetor vyavasthàpyaü bhinatti | nãlasyedaü nànyasyety anenàkàreõa yan #<nãlasaüvedanaü># tad #<råpam |>#

etad asahamàno #<vyavasthàpye>#tyàdiy àha | na kevalam ekasya janyajanakabhàvo 'nupapanna ity #<api>#nà dar÷ayati | #<ucyata># ityàdinà pariharati | #<yato># yasmàn #<nilasadç÷am anubhåye>#ti vàstavaü råpam anåditam | na tu nãlasadç÷am anubhavàmãti ni÷cayo 'sti | api tu nãlam evànubhavàmãti #<nãlasya gràkam avasthàpyate >#|

#<
[DhPr p.84]>#

#< vyavasthàpaka÷ ca vikalpapratyayaþ pratyakùabalotpanno draùñavyaþ | na tu nirvikalpatvàt pratyakùam eva nãlabodharåpatvena àtmanam avasthàpayitum ÷aknoti | ni÷cayapratyayena avyavasthàpitaü sad api nãlabodharåpaü vij¤ànam asatkalpam eva | tasmàn ni÷cayena nãlabodharåpaü vyavasthàpitaü vij¤ànaü nãlabodhàtmanà sad bhavati |>#

#< tasmàd adhyavasàyaü kurvad eva pratyakùaü pramàõaü bhavati | akçte tv adhyavasàye nãlabodharåpatvenàvyavasthàpitaü bhavati vij¤ànam | tathà ca pramàõaphalam arthàdhigamaråpam aniùpannam | ataþ sàdhakatamatvàbhàvàt pramàõam eva na syàj j¤ànam |>#



nanu na tàvatà j¤ànam àtmanaivàtmànaü[40]tathà [36a]vyavasthàpayati, ani÷cayàtmakatvàt | na ca ni÷cayo 'py àtmànaü tathà 'vasthàpayituü paryavàpnoti, svàtmany avikalpakatvàt | tat kena tathà vyavasthàyata ity àha -- #<ni÷cayapratyayene>#ti | ni÷cayàtmakaj¤ànenottarakàlabhàvinà | tenàpy anuråpeõeti draùñavyam | #<tasmàt sàråpyam anubhåtaü >#svasaüvedanena pratãtaü #<vyavasthàpanahetur >#nãlasyedaü saüvedanam, na pãtasyeti niyamakaraõasya #<hetu>#r nimittam | idaü ca vyavasthàpanahetur hi #<sàrupyaü tasya j¤àõasye>#ty asya samarthanam | yadi j¤ànasya tasya sàrupyam evaü vyavasthàpanahetus tarhi kiü kãdç÷aü ca sad vyavasthàpyam ity àha -- #<ni÷caye>#ti #<| co '>#vadhàraõe | #<tad># ity asmàt
paro draùñavyaþ | yasyaiva nãlaj¤ànasya sàråpyaü tathoktaü tad eva j¤ànaü vyavasthàpyaü nãlasyaivetyàkàreõa niyàmyam ity arthaþ |


__________NOTES__________

[40] "itikaraõenàbhyupagamasya svaråpaü cety antenàbhyupagamaü dar÷ayati" | iti pàñho 'ùñamapaüktisambaddhatvena paüktibàhyabhàge likhitaþ pratau dç÷yate kin tu tasya kutra nive÷a iti na j¤àyate -- saü-
___________________________


kãdç÷aü sat tathà vyavasthàpyam ity àha -- #<nãle>#ti | pãtàdisaüvedanavyàvçttyà nãlasyedaü saüvedanaü j¤ànam ity #<avasthàpyamànaü >#ni÷cãyamànam | kenàvasthàpyamànam ity àkàïkùàyàü #<ni÷cayapratyayene>#ti yojanãyam | nanu kiü j¤ànàt sàråpyaü vyatiricyate yena sàråpyaü tathoktam, j¤ànaü tv evam ucyata ity à÷aïkyopasaühàravyàhenàha -- #<tasmàd >#iti | yasmàt sàråpyàd anyavyavasthàpanahetur na ghañate, sàråpyaü ca j¤ànàd anyaü nopapadyate #<tasmàt># kàraõàt | ayaü ca -- #<tata ekasya vastunaþ ki¤cid råpam># ityàder upapattyà prasàdhitasyopasaühàraþ |

ayaü prakaraõàrthaþ | ekasyaiva j¤ànasya vyàvçttikçtaü bhedam à÷rityàha vyavasthàpyavyasthàpanabhàvaþ | vàstavaü càbhedam upàdàya pramàõaphalayor abheda ucyate | na ca kàcit kùatir iti |

samprati #<ni÷cayapratyayene>#ti bruvatà yàdç÷o ni÷cayo vivakùitas taü #<vyavasthàpaka># ityàdinopasaühàravyàjena spaùñayati | vyavasthàpayatãti #<vyavasthàpakaþ | >#sa ca tadbalotpanno 'py anuråpo draùñavyaþ | ananuråpavikalpena vyavasthàpitayor api vyasvathàpyavyavasthàpanayor anupapatteþ | yathà marãcãr dçùñvà tadbalotpannena vikalpenàvasthàpyamànayor jalasàråpyaj¤ànayor na tathàbhàvaþ |

#<
[DhPr p.85]>#

#< janitena tv adhyavasàyena sàråpyava÷àn nãlabodharåpe j¤àne vyavasthàpyamàne sàråpyaü vyavasthàpanahetutvàt pramàõaü siddhaü bhavati |>#

#< yady evam adhyavasàyasahitam eva pratyakùaü pramàõam syàt na kevalam iti cet | na etat evam | yasmàt pratyakùabalotpannena adhyavasàyena dçùñatvena artho 'vasãyate, na utprekùitatvena | dar÷anठca arthasàkùàtkaraõàkhyaü pratyakùavyàpàraþ utprekùaõaü tu vikalpavyàpàraþ | tathà hi parokùam arthaü>#



yenàbhipràyeõa ni÷cayapratyayasya vyavasthàpakatvam uktaü tam abhivyanakti -- #<na tv >#iti | #<tu>#r ni÷cayàt pratyakùaü bhedavad dar÷ayati | avasthàpanà '÷aktau hetum àha -- #<nirvikalpakatvàd >#iti |

nanu paramàrthato yadi taj j¤ànaü nãlam eva råpatayà saråpaü tadà tathàni÷cayo bhavatu và mà và | svayam evàvikalpakatve 'pi tena råpeõa sadvyayvahàragocaro bhaviùyatãty à÷ïkyàha -- #<ni÷cayapratyayene>#tyàdi | ni÷ayapratyayenànuråpeõa | ananuråpeõàkùaõikavikalpenàvavasthàpitasyàpi kùaõikabodhasya sadvyavahàrasya yogyatvàt | ten#<àvyavasthàpitam asatkalpam >#asat tulyam svaviùaye vyavahàrayitum a÷aktatvàt[36b] | gacchattçõaj¤ànàdivat |

#<tasmàd >#ityàdinà 'mumarthamupasaüharati | yamàn ni÷cayena tathà 'vyavasthàpitam asatà sadç÷aü abhavati #<tasmàt># #<| nãlabodhàtmanà># nãlasyàyaü bodha ityàkàreõa #<sad bhavati >#sadvyavahàrayogyaü bhavati | yamàtsvasàmarthyotpannenànuråpeõa ni÷cayapratyayena vyavasthàpitaü tathà vahavati nànyathà #<tasmàt># kàraõàd #<adhyavasàyam># anuråpaü ni÷cayaü #<kurvat | eva>#kareõà 'kàreõà 'karaõàvasthàyàþ pramàõavyavahàraü nirasyati | amum evàrthaü vyatirekamukhena draóhyann àha -- #<akçte tv># iti | #<tu>#þ karaõàvasthàü bhedavatãm àha |

bhavatu tathà 'vyavasthàpitaü kim ata ity àha -- #<tathà ce>#ti | tasmiü÷ ca tenàtmanà 'vyavasthàpanaprakàre sati | tad aniùpattàv api kiü na pramàõam ity àha -- #<ata >#iti | #<ato># 'dhigatikriyàyàþ phalabhåtàyà aniùpatteþ | #<sàdhakatamatvàbhàva># iti vàkyabhedaþ | tasmàt #<sàdhakatamatvàbhàvàt | >#arthàdhigamalakùaõapramàõasiddhau hi sàdhakatamaü pramàõam ucyate | sà cen na niùpannà tarhi kim apekùya sàdhakatamatvam àtmasàtkuryàt, yena tajj¤ànaü pramàõyam a÷nuvãteti samudàryàrthaþ |

nanu avasàyàbhàve tàvad iyaü gatis tadbhàve 'pi yady eùaiva gatis tadà na pratyakùaü nàma pramàõam ity à÷aïkyànvayamukhenedànãm àha -- #<janitene>#ti | #<tu>#r ajananàvasthàyà jananàvasthàü bhedavatãü dar÷ayati | tena tathàvyavasthàpyamàne vyavasthàpakatve ca nimittam àha -- #<sàråpyava÷àd># iti | #<siddhaü >#pratãti bhavati |

yadi pratyakùaü kevalam asahàyaü pravarttayitum anã÷anaü niyamena ni÷cayam apekùate tarhi tat sahitam eva pramàõaü prasajyetety abhipràyavàn pràha -- #<yady eva>#m iti | #<evam># anantaroktaü #<yady># abhyupagamyate tadaivaü syàt | #<ced># iti paràbhyupagamaü dar÷ayati | #<ne>#ti pratiùedhati | evaü saty etan na bhavati | hetum àha --


#<[DhPr p.86]>#

#<vikalpayanta utprekùàmahe na tu pa÷yàma ity utprekùàtmakaü vikalpavyàpàram anubhavàd adhyavasyanti | tasmàt svavyàpàraü tiraskçtya pratyakùavyàpàram àdar÷ayati yatra arthe pratyakùapårvako 'dhyavasàyas tatra pratyakùaü kevalam eva pramàõam iti |>#

#<|| [41]àcàryadharmottaracitàyàü nyàyabinduñãkàyàü pratyakùaparicchedaþ prathamaþ ||>#


__________NOTES__________

[41] pramàõam iti $<nyàyabinduñãkàyàü >$prathamaþ paricchedaþ samàptaþ || maïgalam astu || A. || pramàõam iti àcàrya$<dharottara>$viracitàyàü $<nyàyabinduñãkàyàü>$ prathamaþ paricchedaþ samàptaþ || maïgalam astu || C.
___________________________




#<yasmàd># iti | #<dç÷yatvena># dar÷anavi÷iùñatvena | prakàràntaraü nirasyati #<ne>#ti | #<utprekùitatva>#ü sàkùàtkaraõàbhimàna÷ånyaj¤àtçtvam |

nanu vikalpavyàpàro dar÷anam | tataþ svavyàpàravi÷iùñàrthàdhyavasàne tasya kà kùatir ity à÷aïkyàha -- #<dar÷ana¤ ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | yady evaü kas tarhi vikalpavyàpàra ity àha -- #<utprekùaõam >#iti |

etad eva #<tathà hã>#tyàdinà 'vasyantãty anena (-ty antena) granthena samarthayati |

bhavatv evaü tathàpi kathaü pratyakùasya kevalasya pràmàõyaü na tu vikalpasyàpãty à÷aïkyopasaühàràpade÷enàha -- #<tasmàd >#iti | etac ca subodham |

evam abhidhàne càyam asyà÷ayo boddhavyaþ | syàt khalu vikalpasyàpi pràõaõyaü yady asau svavyàpàrayukta eva pratyakùasya sàhàyyaü bhajate | na càyaü tathà vyàpriyate | svãkçtapratyakùavyàpàrasyaiva pravçttidar÷anàt | sa ca dar#<÷>#analakùaõo vyàpàraþ pratyakùeõaiva sampàdita iti katham ayam api piùñapeùaõakàrã pràmàõyaü pratilabheta |

atha pratyakùaü tàvat svapràmàõyavyavahàràya tam apekùate | tataþ so 'pi pramàõam eveti matis tarhi pità pitçvyavahàràyàva÷yaü putram apekùata iti putro 'pi pità prasajyata iti kçtam atàrkikavacanavicàraõayeti
sarvam avadàtam ||

|| paõóita$<durveka>$viracita$<dharmottara>$nibandhasya $<dharmottarapradãpa>$saüj¤itasya prathamaþ paricchedaþ ||



#<
[DhPr p.87]># II  K A P I T E L

#<dvitãyaþ svàrthànumànaparicchedaþ |>#



#<evaü pratyakùaü vyàkhyàya anumànaü vyàkhyàtum àha -->#

#< anumànaü dvidhà     II-1>#

#<%<anumànaü dvidhà>% dviprakàram | atha anumànalakùaõe vaktavye kim akasmàt prakàrabhedaþ kathyate | ucyate | paràrthànumànaü ÷abdàtmakam, svàrthànumànaü tu j¤ànàtmakam | tayor atyantabhedàt na ekam lakùaõam asti | tatas tayoh pratiniyataü lakùaõam àkhyàtuü prakàrabhedaþ kathyate | prakàrabhedo hi vyaktibhedaþ | vyaktibhede ca kathite prativyaktiniyataü lakùaõaü ÷akyate vaktum | na anyathà | tato lakùaõanirde÷àïgam eva prakàrabhedakathanam | a÷akyatàü ca prakàrabhedakathanam antareõa lakùaõanirde÷asya j¤àtvà pràk prakàrabhedaþ kathyata iti |>#



pratyakùànumànabhedena dvaidhaü pramàõam uddiùñam | tatra vyàkhyàtaü pratyakùam | yathodde÷am adhunà 'numànaü vyàkhyàtum avasarapràptam ity abhisandhàyàha -- #<evam >#iti | evam anantaroktena caturvidhavipratipattiniràkaraõaprakàreõa | prakàre dhàpratyayo 'yam iti dar÷ayann àha -- #<dviprakàram># iti |

nanu cànumànasya lakùaõaü vaktukàmenàsya lakùaõam eva vaktavyam | tat kim idam aprastutàbhidhànam àsthãyata iti pårvapakùam -- #<arthe>#tyàdinotthàpayati | #<atha>#÷abdo 'tra pra÷ne | #<akasmàd >#iti nipàto nirnimittavacanaþ | #<ucyata># ityàdinà pariharati | #<tayor># j¤ànàbhidhànàtmanoþ | #<ekam># iti sàdhàraõam | yathà caturõàm api pratyakùàõàü j¤ànaråpatvàd ekaü kalpanàpoóhatvàdisàdhàraõaü lakùaõaü sambhavati, tathà yadi syàt pratyakùaval lakùaõam eva prathamam uktaü syàd iti bhàvaþ | #<pratiniyataü >#pràtisvikam | #<prakàra>#sya #<bhedo># nànàtvam |

nanu prativyaktiniyataü lakùaõaü vyaktivi÷eùopadar÷anaü vinà na ÷akyate dar÷ayitum iti vyaktibheda eva kathayitavyaþ | tat kiü prakàrabhedaþ kathyata ity àha -- #<prakàre>#ti | #<hi>#r yasmàt | yadi tasmin dar÷ite 'pi pratiniyatalakùaõàkhyànaü na ÷akyaü tarhi kiü tena kathitenety àha -- #<vyaktã>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<prati>#÷abdo 'tra niyatàrthavçttiþ, tena #<prati># vi÷iùñà #<vyakti>#s tatra #<niyatam># iti, 

#<
[DhPr p.88]>#

#<kim punas tad dvaividhyam ity àha -->#

#< svàrthaü paràrthaü ca     II-2>#

#<svasmày idaü %<svàrtham>% | yena svayam pratipadyate tat svàrtham | parasmày idaü %<paràrtham>% | yena param pratipàdayati tat praràrtham |>#



 sptamã [pàõini 2.1.40] iti yogavibhàgàt samàsaþ | yad và niyataü vi÷iùñaü lakùaõàü na ÷akyaü vaktum | kva ca niyatam ity à÷aïkyoktaü -- #<prativyaktã>#ti | vyaktau vyaktàv ity avyayãbhàvaþ | yasmàd anyathà pratiniyatalakùaõàkhyànasyà÷akyatvaü #<tatas >#tasmàt | #<lakùaõanirde÷àïgam >#eveti lakùaõanirde÷animittam eva |

etena yac codyate "lakùaõamàtre kathite vi÷iùñalakùaõam anumànam ekam anekaü và 'stu | kiü tasya prakàrabhedakathanena" iti tat parihçtam | yadi hi sàdhàraõaü lakùaõam abhipretyedam uyate tadà tan nàstãti kiü kathyeta | atha vi÷iùñaü lakùaõaü tad api vyaktibhedakathanam antareõa vaktuü yadi ÷akyeta kiü na kathyta | kevalam idam eva nàstãti | ata evàdàv eva tad abhidhànaü nyàyyam, na tu pa÷càd iti dar÷ayitum àha -- #<a÷akyatàm># iti | tad #<anyatareõa lakùaõanirde÷asyà÷akyatàü j¤àtvà | co># 'avadhàraõe | #<pràg >#lakùaõakathanàt pårvam |

 syàd etat -- svàrthànumànam evaülakùaõaü paràrthànumànam evaülakùaõam iti kiü vi÷iùñaü lakùaõaü na ÷akyate vaktum? evam api kim anumànadvaitaü nàveditaü bhavati yena sasaükhyeyà saükhyà -- #<anumànaü># #<dvidhà svàrthaü paràrthaü ce>#ty ucyata iti? satyam etat | kevalaü niyamàrtham etad vibhàgavacanam iti bråmaþ | #<anumànaü dvidhà >#-- dvidhaivaivam àtmakam iti kathaü nàma[37b] pratãyeteti | itaratheha tàvad etàvad eva vyutpàdyatayà prastutam, anyatra punar anyad apy anumànaü vyutpàdyam astãty à÷aïkà nàhatya niràkçtà syàd iti ||

pårvavaccheùavadàdiråpeõa anyathà 'pi dvaividhyasambhavàt saü÷ayànaþ pçcchati -- #<kiü punar >#iti | #<kim >#iti sàmànyàt pçcchati | #<punar >#iti vi÷eùataþ |

#<%<svàrtha>%>#÷abdasya vigrahaü dar÷ayati -- #<svasmày >#iti | #<artha>#÷abdena nityasamàsàd asya padavigraham àha | #<idam># ity anuüànan | #<svàrtham># iti samastapadanirde÷a eùaþ | asya càtmapratipattiþ prayojanam ity arthaþ | amum evàrthaü sphuñayann àha -- #<yene>#ti | #<yenà>#numànena karaõabhåtenànumàtà #<svayaü pratipadyate># parokùam artham iti ÷eùaþ, prakaraõalabhyaü và | tat svàrthaj¤ànam àtmapratipattiprayojanam iti yàvat |

ayam à÷ayaþ -- triråpaliïgasya j¤ànaü yasya santàna utpadyate tat tadartham eva | tenà 'nyasyàpratipatteþ | tataþ svàrtham ucyate | na tu ki¤cij j¤ànaü kvacit puüsi niyatam asti | yad apekùayàù svàrtham ucyeta | #<yena svayaü pratipadyata># iti bruvata÷ càyam abhipràyaþ | yady api pratipattir anumànaj¤ànàtmikà tathàpy ekasyàpi vyavasthàpyavyavasthàpanabhàvena kriyàkaraõabhedo dar÷ita iti sàråpyabhàgaþ karaõam anumànam, adhigamaråpà phalàvasthà pratipattir iti |

#<[DhPr p.89]>#

#< tatra svàrthaü triråpàl liïgàd yad anumeye j¤ànaü tad anumànam     II-3>#

#<%< tatra>% tayoþ svàrthaparàrthànumànayor madhye %<svàrthaü j¤ànaü >%kiü vi÷iùñam ity àha -- %<triråpàd>% iti | trãõi råpàõi yasya vakùyamàõalakùaõàni tat %<triråpam >%| liïgyate gamyate 'nena artham iti>#



paràrtham ity asya vigraham àha -- #<parasmày >#iti | pårvavad asya padavigrahaþ | #<%<pararàtham >%>#iti samastaü padam uktam | asya ca parapratipattþ prayojanam ity arthaþ | amum arthaü #<yene>#ti | #<yena># vàkyena karaõena #<paraü># prati vàcyaü #<pratipàdyati >#parokùam arthaü bodhayati #<tat># triråpalaiïgàkhyànaü vàkyaü #<paràrtham >#anumànam |

atràpy ayam asyàbhipràyaþ -- yady api abhidhànaråpam apy anumànaü na niyataü puüsi tathà 'pi tat paràrtham eva | tathà hi yad yad uddi÷ya pravarttate tat tad artham ucyate | param uddi÷ya pravarttate ca ÷abdo nàtmànam | ato nànavasthitapàràrthyaþ ÷abdaþ | prayoktçsamãhàviùyasyàrthasya para eva prayojako yasmàd iti | parokùàrthapratipattiphalatvena pàramparyeõàvi÷iùñaviùayatve 'pi svàrthàd asya pçthagvacanam, sàkùàd anayor vyàpàrabhedàd iti ca draùñavyam |

nanu ca paràrthànumànotpàdakavàkyavad asti ki¤cid vàkyaü yat parapratyakùopayogi | yathà `eùa kalabho dhàvati' vàkyam | ataþ paràrthànumànavat paràrthaü pratyakùaü kiü na vyutpàdyata iti? atrocdyate -- parokùàrthapratipatter yà sàmagrã -- liïgasya pakùadharmatà sàdhyavyàpti÷ ca -- tadàkhyànàd vàkyam upacàrataþ paràrthànumànam ucyate | na tu tatra kartha¤cid aïgabhàvamàtreõa, svàsthyàder api tathà prasaïgàt | idaü punaþ `ayaü kalabhaþ' ityàdivàkyaü na pratyakùotpatter yà sàmagrãndriyàlokàdi tadabhidhànàt tannimittaü bhavat tathà vyapade÷am a÷nute yena vyutpàdyatàm apy a÷nuvãta | kiü tarhi? kasyacid didçkùàmàtrajananena
| yathà katha¤cit parapratyakùotpattàv aïgabhàvamàtreõa tàdråpye netrotsave vastuni sannihite 'pi katha¤cit paràïmukhasya pareõa yad abhimukhãkaraõaü [38a]÷irasas tad api vacanàtmakaü paràrthapratyakùaü vyutpàdayitur vyutpàdyam àpadyeta | etac ca kaþ svasthàtmà manasi nive÷ayet | ki¤ ca bhavatu tathàvidhaü vacanaü paràrthaü pratyakùam | kiü na÷ chinnam? tasyàpi vyutpàdanàrthasyàvyutpàdanàt pramàda eva mahatã kùtir iti cet | na tathàråpasya vyutpàdanam, avipratipatteþ | vipratipattiniràkaraõena hi svaråpapratipàdanaü vyutpàdanam | na tu kecit tathàvidhe vacane paràrthapratyakùopayogini vipratipadyante | yena tad api vyutpàdyeta | paràrthànumàne[42]............... vastu pratipadyamànà api
taddharmavyàptivyatirekàbhyàü nigadanto dçùñàþ, avinàbhàvàvacanàt, upanayasàdhyatadàvçttivacanànठca prayogàd iti tad vyutpàdyate | yadi tu tatràpi na vipratipadyeran pare tadà tad api naiva vyutpàditaü syàd, ity alam ativistareõa ||


__________NOTES__________

[42] aspaùñam -- saü-
___________________________


iha yathaiva svayaü pratipannaþ parokùàrthas tathaiva parasmai partipàdyata iti svàrthàõumànapårvakatvàt praràrthànumànasya prathamaü svàrthànumànam uktam | yathodde÷am eva ca lakùaõapraõeyam iti svàrthànumànasyaivaü

#<
[DhPr p.90]>#

#<liïgam | tasmàt %<triråpàl liïgàt>% yat jàtaü j¤ànam iti | etad hetudvàreõa vi÷eùaõam | tat triråpàt ca liïgàt triråpaliïgàlambhanam apy utpadyata iti vi÷inaùñi -- %<anumeya >%iti | etac ca viùayadvàreõa vi÷eùaõam |>#

 triråpàl liïgàt yad utpannam anumeyàlambhanam j¤ànam tat svàrtham anumànam iti |

#< lakùaõaviprattim niràkçtya phalavipratipattiü niràkartum àha -->#

#<pramàõaphalavyavasthà atra api pratyakùavat     II-4>#

#<%<pramàõasya>%># yat #<%<phalaü>%># tasya và #<%<vyavasthà>%># sà #<%<atra>%># anumàne #<%<'pi>%># pratyakùa iva #<%<pratyakùavat>%># veditavyà |



lakùaõaü #<%<tatre>%>#tyàdinà ''dita upadiùñam àcàryeõa tad vyàcaùñe #<tatre>#ti | svàrthaparàrthànumànasamdàyàt svàrthànumànaü svàrthatvajàtyà nirdhàyate | #<tasmàt triråpàl liïgàd yaj jàtam># #<iti># vyàcakùàõo måle #<%<triråpàl liïgàd># >%iti yà pa¤camã sà gamyamànajanikriyàpekùayà "janikarttuþ prakçtiþ" [pàõini 1.4.30] ity anena labdhàpàdànasaüj¤akàd apàdàna eveti dar÷ayati | #<hetudvàreõa># janakamukhena | #<%<triråpàl liïgàd># >%iti càcakùàõen$<àcàryeõai>$kadvipadavyudàsena ùañpakùãü pratikùipya saptamapakùaparigraheõa liïgasya lakùaõam abhipretaü prakà÷itam iti | yathà caitat tathà bhaññ$<àrcaña>$nibandhanam
$<arcañàloka>$saüj¤itaü vidhàsyanto vistareõa spaùñayiùyàmaþ |

aumeyagrahaõasya vyàvarttyaü dar÷ayati -- #<triråpàc ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<iti>#r hetau | #<triråpaliïgàlambanam >#iti dhåmaü dçùñvà sarvatràyaü vahninàntarãyaka iti j¤ànaü vàcyam | tad dhi paramparayà triråpàl liïgàj jàtam iti | #<iti>#nà vi÷eùaõasya svaråpam uktam | vi÷eùitam eva j¤ànam | kim punar vi÷iùyata ity àha -- #<etac ce>#ti | #<co># yasmàt | #<viùayadvàreõà>#vasãyamànaviùayadvàreõa vi÷eùaõaü vyavacchedakam |

avayavàrthaü vyàkhyàya samudàyàrthaü #<triråpe>#tyàdinà vyàcaùñe | #<anumeyo >#dharmadharmisamudàyaþ àlambyata ity #<àlambanaü >#yasyeti vigrahaþ | #<iti>#r vàkyàrthaparisamàptau evam arthaþ san nàpareõa sambaddhyate -- evam uktena pakàreõà #<lakùaõavipratipattiü niràkçtye>#ti ||

nanu ca #<pramàõasya phalam># iti yady $<àcàryasya>$ vivakùitaü $<dharmottareõa>$ caivaü vyàkhyàyate tadà pramàõabhàgavyavasthàyàü kim uktam $<àcàryeõa>$#<, >#$<dharmottareõà>$pi `nãlasàråpyaü vyavasthàpanahetuþ pramàõam' ity upariùñàt [pç-91] kim iti dar÷ayiùyate iti cet | naiùa doùaþ | na hi #<pramànasye>#tyàdinà

#<
[DhPr p.91]>#

#< yathà hi nãlasaråpaü pratyakùam anubhåyamànaü nãlabodharåpam avasthàpyate, tena nãlasàråpyaü vyavasthàpanahetuþ pramàõam, nãlabodharåpaü tu vyavasthàpyamànaü pramàõaphalam; tadvad anumànaü nãlàkàram utpadyamànaü nãlabodharåpam avasthàpyate, tena nãlasàråpyam asya pramàõam, nãlavikalpanaråpaü tv asya pramàõaphalam | sàråpyavaùàd dhi tan nãlapratãtiråpam siddhyate | na anyathà iti |>#

#< evam hi saükhyàlakùaõaphalavipratipattayaþ | pratyakùaparicchede tu gocaravipratipattiü niràkçtà | lakùaõanirde÷aprasaïgena tu triråpaü liïgaü prastutam | tad eva vyàkhyàtum àha -->#

#<trairåpyaü punar liïgasya anumeye sattvam eva sapakùa eva sattvam, asapakùe ca asattvam eva ni÷citam     II-%<5>%>#

#<%<trairåpyam>% ityàdi | %<liïgasya >%yat trairåpyaü yàni trãõi råpàõi tat idam ucyate iti ÷eùaþ | kiü punas tat trairåpyam ity àha -- %<anumeyaü >%vakùyamàõalakùaõam | tasmin %<liïgasya sattvam eva >%ni÷citam -- ekaü råpam | yady api ca atra %<ni÷cita>%grahaõam na kçtaü tathà api ante kçtaü prakràntayor dvayor api råpayor apekùaõãyam | yato na yogyatayà liïgaü parokùaj¤ànasya nimittam | yathà>#



maulasya #<pramàõ>#÷abdasya #<phala>#÷abdena vigraho dar÷itaþ | kin tv [38b] arthapradar÷anaü kçtam | etac copalakùaõaü tena phalasya sàdhanaü ca yat tasyàpi yà vyavasthà sà 'pi gçhyate | måle tu dvandvasamàsa evàbhipreto $<vàrttikakàra>$sya | pårvanipàtavidhe÷ cànityatvàt na phala÷abdasya pårvanipàtaþ | ata eva $<ni÷cayaþ>$ -- "na parmàõaphalayor viùayabhdedaþ" iti |[43]..... lakùaõagocaraphalaviùaya | #<nãlasàråpyam># aspaùñanãlasàråpyam, anumànsyàparokùãkaraõàbhàvàt, vijàtãyamàtravyàvçttasyànumànena pratãteþ | #<nãlapratãtiråpaü >#nãlavikalpanaråpaü #<siddh>#yati ni÷cãyate ||


__________NOTES__________

[43] païktibàhyaü likhitaü na paùñhyate -- saü-
___________________________


nanu saïkhyàlakùaõaphalavipratipattaya evànumànasya niràkçtà, na tu viùayavipratipattir ity àha -- #<evam >#iti | #<evam># anantaroktena prakàreõa ihànumànaparicchede #<niràkçtà >#iti ÷eùaþ, vakùyamàõaü và #<nãràkçte>#ti padaü vacanavipariõàmena sambandhanãyam |

#<traipråyam># ityàdigranthasya yata utthànam, tat #<lakùaõe>#tyàdinà dar÷ayati | #<prasaïgena># prastàv ena #<yàni trãõi råpàõi >#tàny eva tathety àvedayati | #<tat idaü >#trairåpyam iti prakçtatvàt #<÷eùo># 'dhyàhàraþ #<| >#abàdhitaviùayatvàdyanekaråpasambhave pçcchati #<kiü punar># iti | #<kim iti># sàmànyataþ pçcchati | #<punar >#iti vi÷eùataþ | kasmàt punas tad apekùanãyam ity àha --#<yata># iti | parokùo yo 'rthas tasya yajj¤ànaü tasya | #<bãjaü># vaidharmyadçpñàntaþ | kasmàn na tathety àha -- #<adçùñàd >#iti | #<apratipatteþ >#parokùàrthasyeti prakaraõàt | yady aj¤àtaü | liïgaü na parokùaj¤ànanimittaü
tarhi pakùadharmatayà j¤àtam evàstu parokùaprakà÷anaü

#<
[DhPr p.92]>#

#<bãjam aïkursya | adçùñàd dhåmàd agner apratipatteþ | nàpi svaviùayaj¤ànàpekùaü parokùàrthaprakà÷anam | yathà pradãpo ghañàdeþ | dçùñàd apy ani÷citasambandhàd apratipatteþ | tasmàt parokùàrthanàntarãyakatayà ni÷cayanam eva liïgasya parokùàrthapratipàdanavyàpàraþ | na aparaþ ka÷cit | ato 'nvayavyatirekapakùadharmatvani÷cayo liïgavyàpàràtmakatvàd ava÷yakartavya iti sarveùu råpeùu %<ni÷cita>%grahaõam apekùaõãyam |>#

#< tatra %<sattva>%vacanena asiddhaü càkùuùatvàdi nirastam | %<eva>%kàreõa pakùaikade÷àsiddho nirastaþ | yathà cetanàs taravaþ svàpàd iti | pakùãkçteùu taruùu patrasaïkocalakùaõaþ svàpa ekade÷e na siddhaþ | na hi sarve vçkùà ràtrau patrasaïkocabhàjaþ kin tu kecid eva | %<sattva>%vacanasya>#



tat kim anvayavyatirekani÷cayena tasya? ity à÷akyàha -- #<nàpã>#ti | #<liïgam># iti sambadhyate | #<pradãpo 'pi dçùñà[d] ani÷citàd >#api | na kevalam adçùñàd ity #<api>#÷abdaþ | yata evaü #<tasmàd># hetoþ | #<antaraü >#vyavadhànam, na tathà #<nàntaram># | "nabhràó" [pàõini 6.3.71] ityàdisåtre neti yogavibhàgàn nalopàbhàvaþ | nàntare bhava iti gahàditvàc cha | tataþ svàrthikaþ kan | parokùasya vahnyàder nàntarãyako 'vinàbhàvãtasya bhàvas tattà #<tayà ni÷cayanam># -- sarvatràyam etad avinàbhàvãti vikalpanam | #<liïgasya># gamakasya vyàpçtaü råpaü #<vyàpàraþ># | tathà ni÷cayàråóhasyaiva råpasya liïgatvàt | #<eva>#kàreõa vyavacchinnam evànyasya tad vyàpàràraråpatvaü spaùñàrthaü
#<nàpara># ity anenànåditam | yat punar atràpy ayam etan nàntarãyaka iti j¤àõaü tad anumànaj¤ànam iti j¤eyam | pårvakaü tu liïgaj¤ànam iti | #<ataþ># sattvenàni÷citàl liïgàd ani÷citasambandhàc càpratipatteþ kàraõàd anvayàdini÷ciyo #<'va÷yakarttavyaþ># | tathàpi kathaü karttaya ity à÷aïkya vyatirekamukheõoktam eva hetum anvyayamukhenàpi dar÷ayann àha -- #<liïge>#ti | #<liïgavyàpàra>#sya parokùapratipàdane gamakavyàpàrasy#<àtmà># sa eva tatheti svàrthikaþ kan karttavyaþ | tasya bhàvas tasmàd iti hetupadaü kçñvà 'yam upasaühàraþ | #<sarveùv anumeyasattvàdiùu råpeùu >#lakùaõeùu | [39a]

sampraty ekaikasya råpasya yad vyàvarttyaü tat krameõa dar÷ayitum àha -- #<tatre>#ti | #<àdi>#grahaõàd vyadhikaraõàsiddhavi÷eùaõàsiddhavi÷eùyàsiddhànàü saïgrahaþ | amãùàm api svaråpàsiddha ekàntarbhàvàt |  yathà tu prabhedo yathà vàntarbhàvas tathopariùñàd vakùyàmaþ | #<kecid eva >#tintiïkàprabhçtayaþ |

athàpi syàt svàpavat dhåmo 'py ayam ekade÷àsiddha eva | tathà hi parvatàdir iha #<pakùas tatra >#ca kvacid eva de÷e siddho na sarvatra | na ca parvatàdir eko 'vayavyabhyupagataþ | athaivaüvidho 'pi pakùavyàpaka ucyate tarhi svàpena kim aparàddhaü yenàsàv evaiko na yukta iti | 

#<
[DhPr p.93]>#

#<pa÷càt kçtena %<eva>%kàreõa asàdhàraõo dharmo nirastaþ | yadi hi anumeya eva sattvam iti kuryàt ÷ràvaõatvam eva hetuþ syàt | %<ni÷cita>%grahaõena sandigdhàsiddhaþ sarvo nirastaþ |>#

#< sapakùo vakùyamàõalakùaõaþ | tasminn %<eva sattvam ni÷citam>% iti dvitãyaü råpam | iha api>#



atra kecid evaü pratividadhati | ji¤àsitadharmavi÷eùavattvena hi råpeõa pakùa ucyate | ya÷ càsau parvatàdis tatra na vahnir jij¤àsitaþ | kin tarhi? yatra tatrodde÷e | tatraikade÷asthadhåmadar÷ane 'py ekade÷avahnir jij¤àsito j¤àyata iti kiü sarvaparvatavyàpinà dhåmena kàryam? yadi punaþ sarvatraiva vahnimattvaü jij¤àsitaü syàt, syàd evàyaü pakùaikade÷àsiddhaþ | na caitad evam | tataþ katham asya tathàtvaü? atra punaþ sarveùàm eva taråõàü caitanyaü jij¤àsitam iti sakalapàdapavyàpinaiva svàpena prayojanam | yathà vedasya sarvasyaiva pauruùeyatve sàdhye sakalàmnàyavyàpakenaiva vàkyatvena paryojanam | na càyaü sarvàn vyàpnoti | tataþ
pakùaikade÷àsiddha ucyate |

eke tu -- lokàdhyavasàyasiddhaü mahãdharàder ekatvam avalambyàyaü vyavahàraþ, na ca sarveùàü taråõàü tathaikatvaü loko 'dhyavasyati, yena svàpasyàpi tathà siddhir bhavati, tataþ kim avadyaü nàmeti pratipannàþ |

athàbhidhãyate -- yadi ka÷cit tintiïkàprabhçtãn eva pàdapàn pakùayitvà svàpaü hetåkaroti, tadà 'yaü na pakùaikade÷àsiddha iti kiü na sàdhayec caitanyam iti |

asad etat -- vikalpànupapatteþ | yadi sarvajanaprasiddha indriyavyàpàravirodhyavasthàvi÷eùaþ svàpo nidràparanàmà hetur abhipretas tadà 'yaü teùv api taruùv asddha iti kathaü caitanyam anumàpayet?

atha yena kenacid upàdhinà svàpa÷abdamàtravàcyo 'rtho hetuþ; tathàvidhasya svàpasya caitanyena vyàptyasidheþ sandigdhavipakùavyàvçttikatayà 'naikàntikaþ |

 "ùaùñhy atasarthapratyeyana" [pàõini 2.3.30] ity anena #<pa÷càc>#chabdayoge #<%<sattva>%>#vacanàt ùaùñhã #<| asàdhàraõaþ># sapakùàsapakùasàdhàraõo yo na bhavati | pakùasyaiva yo dharma iti yàvat | #<nirasto># hetutvena pratikùiptaþ | pårvàvadhàraõe tu nàyaü niràkçtaþ syàd iti dar÷ayati #<yadã>#ti | #<hi>#r yasmàt | ayam asyà÷ayaþ -- yady anumeya eva sattvaü yasyeti lakùaõaü syàt tadà #<%<sapakùa eva sattvam>%># iti vacanam atiricyamànaü lakùaõàntaraü bhaviùyati | vyàghàta eva và bhaviùyatãti | #<%<ni÷cita>%>#grahaõasyehàpekùitasya vyavacchedyaü dar÷ayati
-- #<ni÷cite>#ti | sandigdha÷ càsàv asya hetutvena vi÷eùaõatvena càsiddho 'ni÷cita÷abdeti vigrahaþ | #<sandigha>#vi÷eùaõ#<àsiddhaþ>#, sandigdhavi÷eùyàsiddha÷ ca sandigdhàsiddha evànta[39b]rbhavatãti, so 'py anenaiva nirastaþ | yathà 'nayor bhedo yathà càntarbhàvas tathà parastàt pradar÷ayiùyàmaþ | ihà÷ritatvàdàrthena nyàyena hetusattvasya vi÷eùaõaråpatvàd anena sahoditi(ta) #<%<eva>%>#kàro dharmàyogasya vyavacchedako draùñavyaþ |

#<[DhPr p.94]>#

#<%<sattva>%grahaõena viruddho rirastaþ | na hi nàsti sapakùe | %<eva>%kàreõa sàdhàraõànaikàntikaþ | sa hi na sapakùa eva vartate kin tu ubhayatra api | %<sattva>%grahaõàt pårvàvadhàraõavacanena sapakùàvyàpisattàkasya api prayatnànantarãyakasya  hetutvaü kathitam | pa÷càdavadhàraõe tv ayam arthaþ syàt -- sapakùe sattvam eva yasya sa hetur iti prayatnànantarãyakatvaü na hetuþ syàt | %<ni÷cita>%grahaõena sandigdhànvayo 'naikàntiko nirastaþ | yathà sarvaj¤aþ ka÷cid vaktçtvàt | vaktçtvaü hi sapakùe sandighdam |>#

#< asapakùa vyakùyamàõalakùaõaþ | tasminn asattvam eva ni÷citam -- tçtãyaü råpam | tatra %<asattva>%grahaõena viruddhasya niràsaþ | viruddho hi vipakùe 'sti | %<eva>%kàreõa sàdhàraõasya vipakùaikade÷avçtter niràsaþ | prayatnànantarãyakatve sàdhye hy anityatvaü vipakùaikade÷e vidyudàdau asti, àkà÷àdau na asti | tato niyamena asya niràsaþ | asattva÷abdàd dhi pårvasminn avadhàraõe 'yam arthaþ syàt -- vipakùa eva yo na asti sa hetuþ | tathà ca prayatnànantarãyakatvaü sapakùe 'pi sarvatra>#



#<sàdhàraõa>#÷ càsau sapkùàsapakùavçttitvàd #<anaikàntika>#÷ caikasmin sàdhye viparyaye và 'vyavasthita÷ ceti tathà nirasta iti varttate | #<sapakùàvyàpinã >#sakalasapakùàvarttinã sattà yasyeti vigrahaþ | prayatnànantarãyakatvam apy anityatvasiddhau samartho hetur iti dar÷ayituü sakalasapakùàvyàpi prayatnànantarãyakatvam udàhçtam iti draùñavyam | vastutas tu sarva eva kàryahetur dhåmàdiþ sapakùaikade÷avçttir boddhavyaþ | #<iti>#r evam arthe | evaü sati prayatnànantarãyakatvam upalakùaõatvàd asya dhåmàdikam api na hetuþ syàt | #<sandigdho># yasya sa tathà | ihà÷rayatvàdàrthena nyàyena sapakùalakùaõasya dharmiõo vi÷eùyatvàd anena sahodito nipàtaþ
pakùe vçkùe vçttau labdhàyàü samuccãyamànàvadhàraõatvàd asapakùalakùaõadharmyanatarayogasya vyavacchedako draùñavyaþ |  

 tçtãyaü råpaü vyàkhyàtum àha -- #<asapakùa >#iti | #<vakùyamàõaü lakùaõam># asyeti vigrahaþ | katham asya niràsa ity àha -- #<viruddho hã>#ti | #<hi>#r yasmàt | #<sàdhàraõasya># sapakùàsapakùasàdhàraõasya | kasmin sàdhye kin tad ãdç÷am ity àha -- #<prayatne>#ti | #<prayatnaþ># puruùavyàpàraþ | #<niyamenà>#vadhàraõena

#<
[DhPr p.95]>#

#<na asti | tato na hetuþ syàt | tataþ pårvaü na kçtam | %<ni÷cita>%grahaõena sandigdhavipakùavyàvçttiko 'naikàntiko nirastaþ |>#

#< nanu ca sapakùa eva sattvam ity ukte vipakùe 'sattvam eva iti gamyata eva | tat kimarthaü punar ubhayor upàdànaü kçtam? ucyate | anvayo vyatireko và [prayujyamànaþ] niyamavàn eva prayoktavyo na anyathà iti dar÷ayituü dvayor apy upàdànaü kçtam | aniyate hi dvayor api prayoge 'yam arthaþ syàt -- sapakùe yo 'sti vipakùe ca yo na asti sa hetur iti | tathà ca sati sa ÷yàmaþ tatputratvàt dç÷yamànaputravad>#



evakàraõeti yàvat | asapakùa eveti kiü nàvadhàryata ity àha #<tathà ce>#ti | #<prayatnànantarãyaka>#grahaõaü pårvavad upalakùaõàm | #<ni÷icita>#grahaõasya vyàvçttyarthm àha -- #<ni÷cite>#ti | vipakùàd vyàvçttir #<vipakùavyàvçttiþ | >#sandigdhà vipakùàvyàvçttir yasya sa tathà |

nanu na sandigdhavipakùavyàvçttikatvaü nàmàyaü hetudoùaþ | tat kathaü nirasyate? tathà hi -- ya eva vipakùe vãkùito hetuþ sa eva prameyatvàdivad abhimataü na sàdhayet | yaþ punar mahatà 'pi prayatnena mçgyamàõo 'sapakùe nopalakùitaþ sa katham aïga sàdhyaü na sàdhayed iti? tad etad avadyam | yato yo 'pi vipakùe vãkùito hetuþ so 'pi iùño duùñaþ | kathaü? sàdhyaü vinà 'py upalabdher iti cet | nanu yadi nàmàsau sàdhyam antareõànyatra dçùñas tathàpi vivàdàdhyàsite dharmiõi sàdhyaü kiü na sàdhayati? na hi ayam atràpi sàdhyaü
vinaiva varrtata iti prasàdhakaü pramàõam asti | na caikatra yena vinà yo dçùñaþ sarvatràsau tena vinaiva varttate iti siddham | anyathà 'pi bahulaü dar÷anàt | atha sàdhyam antareõa yo vçttaþ sàdhye saty evàsau varttata iti niyamàbhàvàd vivàdàdhyàsite sandehahetur na samyag hetur bhavitum arhati | hanta tarhi vipakùe tasya sàdhyadharmiõi sàdhyavinàkçtàü vçttiü sambhàvayad hetum ani÷ciyahetåkarotãti àyàtam | sati caivaü sàdhyaviparyaye hetusattàbàdhakapramàõàdar÷anam api -- yady ayaü ca dharmo bhaviùyati, na ca tataþ sàdhyam ity evaü vidhàü vçttim asya -- sambhàvayati tadà kim ayaü ni÷cayahetur bhavitum arhati? tato vi[40a]pakùe dar÷anaü và tathà ÷aïkàbãjam
astu viparyaye và bàdhakapramàõàdar÷anaü veti ko vi÷eùaþ? tathà càha $<vàrttikakàraþ>$ #<-- >#"na tu  sapakùavipakùayoþ sattvam asattvaü và ni÷iyàpekùam | ni÷caye 'pi sandehamukhenaiva doùàt | so 'ni÷caye 'pi tulya iti tathàvidhodbhàvanam apy atra dåùaõam eva | tathà vipakùapracàrà÷aïkàvyavacchedena labhyaü gamakatvaü katham àtmasàtkuryàd" iti |

#<nanu ce>#tyàdinà lakùaõe codyam à÷aïkate | #<vipakùe 'sattvam eveti gamyata >#iti brubato 'yaü bhàvaþ | pakùe vçttau labdhàyàü sapakùa eva sattvaü ni÷citam iti khalu samuccãyamànàvadhàraõo 'yaü nirõayaþ | ayaü càsapakùe 'sattve 'ni÷cite sandigdhe và na ghañata iti ava÷yam asapakùe 'sattvam eva  

#<
[DhPr p.96]>#

#<iti tatputratvaü hetuþ syàt | tasmàn niyamavator eva anvayavyatirekayoþ prayogaþ kartavyo yena pratibandho gamyeta sàdhanasya sàdhyena | niyamavato÷ ca prayoge 'va÷yakartavye dvayor eka eva prayoktavyo na dvàv iti niyamavàn eva anvayo vyatireko và prayoktavya iti ÷ikùaõàrthaü dvayor upàdànam iti |>#

#< trairåpyakathanaprasaïgena anumeyaþ sapakùo vipakùa÷ ca uktaþ | teùàü lakùaõaü vaktavyam | tatra ko anumeya ity àha -->#

#<anumeyo 'tra jij¤àsitavi÷eùo dharmã     II-6>#



ni÷citam àkùipatãti | evam upalakùaõatvàd asy#<%<àsapakùe càsattvam eva ni÷citam>%># ity anena sapakùe vçttimàtraü labdham eva | tenaiva ca prayojanam iti kiü #<%<sapakùa eva sattvam>%># ity aneneti drùñavyam |

#<ucyata># iti parihàraþ | sàdhyenànvãyamànatvaü tayeva sàdhye bhavitçtvaü sàdhanasya svagato dharmo #<'nvayaþ >#| sàdhyàbhàve vyatiricyamànatvam abhavitçtvaü hetoþ savagato dharmo #<vyatirekaþ># | sa càsa÷ ca[44]#<prayujyamànaþ># ÷abdena pratipàdyamàõo #<niyamavàn >#avyabhicàravàn #<prayoktavyo># 'nyathà parokùapratãty aïga noktaü syàt | kathaü ca tathà prayukto bhavati? yadà 'nvayavàkye sàdhye niyataü sàdhanaü vyatirekavàkye ca sàdhanàbhàve niyataþ sàdhyàbhàvaþ | sàdhanànuvàdapårvasàdhyavidhànena sàdhyàbhàvànuvàdapårvasàdhanàbhàvavidhànena vãpsàpadayuktena sarva÷abdasaühitena #<eva>#kàropetena | anyathà na pratipàdyate |


__________NOTES__________

[44] `prayujyamànaþ' iti pàñþaþ måle nopalabhyate | pradãpànurodhàt tatra koùñþake sthàpitaþ |
___________________________


aniyamenàpi prayoge yady anvayavyatirekayos tàdç÷oþ pratãtir asti tadà kiü niyamavat prayogeõety àha -- #<aniyate hã>#ti | #<hi>#r yasmàd aniyate vivakùitaniyamàkhyàpake | àstàü tàvad ekasya prayoge dvayor apy ayam arthaþ syàd ity #<api>#÷abdaþ | #<iti>#r arthasyàkàraü dar÷ayati | astv ayam arthaþ | kà kùatir ity àha -- #<tathà ce>#ti | kàkatàlãyanyàyena cà÷yàmeùu nikañavarttiùu atatputreùu etad draùñavyam | anyathà hy aniyato 'pi vyatireko 'tra nokta iti vacanàvakà÷aþ syàt | yata evaü tasmàd yena niyamavatprayogeõa partibandhaþ pratibaddhatvam àyattatvam | kasyety àkàïkùàyàm àha -- #<sàdhanasye>#ti | kutrety apekùàyàm àha -- #<sàdhya>#
iti |

yady evam ekasminn eva sàdhanavàkye niyamavàn evànvayo vyatireka÷ ca prayujyatàm ity àha -- #<niyamavato÷ ce>#ti | #<co >#vaktavyàntarasamuccaye | ayam à÷ayaþ -- anvayavàkyenàpi tathàprayuktena sàmarthyàd vyatirekasya, vyatirekavàkyenàpi sàmarthyàd anvayasya prakà÷anàt kiü pratãtapratyàyakena dvitãyavàkyena kàryam iti? yata evam #<iti>#s tasmàd | dvitãya iti ÷ikùaõasya svaråpaü dar÷ayati | #<÷ikùaõa>#m aj¤am uddi÷yaj¤àpanam | tad#<arthaü># tannimittam | anena prayo[40b]gasamàsa eva dar÷ito na råpasamàsa iti dar÷itam | prayogadar÷anàbhyàsàt ka÷cit prayogabhaïgyaiva svayam api parokùam arthaü pratipadyata iti svàrthe 'py anumàne nirõãtam idaü lakùaõa#<kathanaprasaïgena># | tato na doùa iti draùñavyam | etac copariùñàn
nivedayiùyate ||   

#<
[DhPr p.97]>#

#<%<anumeyo>% %<'tre>%tyàdi | %<atra>% hetulakùaõe ni÷cetavye dharmã anumeyaþ | anyatra tu sàdhyapratipattikàle samudàyo 'numeyaþ | vyàptini÷cayakàle tu dharmo anumeya iti dar÷ayitum %<atra>%grahanam | %<jij¤àsito>% j¤àtum iùño %<vi÷eùo>% dharmo yasya dharmiõaþ sa tathà uktaþ |>#

#< kaþ sapakùaþ |>#

#<sàdhyadharmasàmànyena samàno 'rthaþ sapakùaþ     II-7>#

#<%<samàno 'rthaþ sapakùaþ | samànaþ>% sadç÷o yo 'rthaþ pakùeõa sa pakùa ukta upacàràt samàna÷abdena vi÷iùyate | samànaþ pakùaþ %<sapakùaþ>%, samànasya ca %<sa>%÷abdàde÷aþ |>#



nanu yadi dharmadharmisamudàyo mukhyo 'numeyo 'tra gçhyate tadà na kasyacit sàdhanasya taddharmatvaü grahãtuü ÷akyeta | grahaõe và vyaktam eva vaiyarthyam ity abhipràyavàn pçcchati -- #<tatra ka iti >#teùu madhye |

#<atre>#ty asya tàtparyàrtham #<atre>#tyàdinà niråpayati | dhamidharmyo÷ cànumeyatvam | tasmiü÷ tasmin kàle 'numeyaikade÷atvàd upacàrato draùñavyam | tad uktam --

"samudàyasya sàdhyatvàt dharmàtre ca dharmiõi |

amukhye 'py ekade÷atvàt sàdhyatvam upacaryate ||" iti ||

 atha yad saha pakùeõa varttate iti sapakùo 'bhipretas tadà 'rthàsaïgatiþ | athàpi samànaþ pakùeõeti mataü tadà pakùasamàna iti pràpnotãty abhipretya pçcchati #<ka># iti | #<samàno 'rtha># iti siddhàntã | #<samàna>#÷abdasyàrtham àha -- #<samànaþ sadç÷o 'rtha># iti | #<artha>#÷abdo 'tra pratãyamànàrtho 'rthate gamyata iti kçtvà | na tv artho 'rthakriyàsamartho vàcyaþ | kramàkramàyogenàkùaõikasya sàmarthyàbhàva(ve) sàdhye 'mbaràravindàder api sapakùatveneùñatvàt |

 nanu samàna÷ càsau pakùa÷ ceti kiü nàbhipretam? tatra pakùa evàsau dçùñàntadharmã kathaü yena samàna÷abdena vi÷iùyata ity àha -- #<pakùa># iti | katham anyàrthena tena ÷abdena sa tathocyatàm ity àha -- #<upacàràd >#iti | kvacit #<sapakùa ukta># iti pàñhaþ | tatra so 'rthaþ pakùa uktaþ iti yojyam | upacàre ca sàdhyadharmayogo nimittam | sa upacàràd yaþ pakùa uktaþ #<vi÷i(÷e)ùyate># vyavacchedyate tadasamànàt | yadi samàna÷abdo vi÷eùaõam asya tarhi #<sa>#÷abda÷rutiþ katham ity àha -- #<samànasye>#ti | #<samànasya >#samàna÷abdasya sthàne #<sa>#÷abdàde÷a÷ ca "samànasya" [pàõini 6.3.84] iti yogavibhàgàt | samànaþ pakùo
yasya sa tatheti bahuvrãhiþ kim iti $<dharmottareõa>$ nà÷rito yenaivam àtmà prayàsita iti cet | satyam | kevalaü $<vini÷cayà>$nurodhàd evam



#<
[DhPr p.98]>#



#<syàt etat -- kiü tat pakùasapakùayoþ sàmànyaü yena samànaþ sapakùaþ pakùena ity àha -- %<sàdhyadharmasàmànyena>% iti | sàdhya÷ ca asau asiddhatvàt, dharma÷ ca parà÷ritatvàt sàdhyadharmaþ | na ca vi÷eùaþ sàdhyaþ, api tu sàmànyaü | ata iha samànyaü sàdhyam uktam | sàdhyadharma÷ ca asau sàmànyaü ca iti %<sàdhyadharmasàmànyena>% samànaþ pakùeõa sapakùa iti arthaþ |>#

#< ko 'sapakùa ity àha -->#

#<na sapakùo 'sapakùaþ     II-8>#

#<%<na sapakùo 'sapakùaþ>% | sapakùo yo na bhavati so 'sapakùaþ ||>#

#<ka÷ ca sapakùo na bhavati |>#



àcaritam | $<vini÷caye>$ hi navapakùadharmapravedananirde÷aprakaraõe[44*]sàdhyadharmasàmànyena samànaþ pakùaþ sapakùas tad abhàvo 'sapakùaC ity uktam | ato $<vàrttikakàrasye>$va dçùñàntadharmã pakùo 'bhipreta upacàràd ity atràpy evam ayaü vyàcaùña ity adoùaþ |

__________NOTES__________

[44*] #<Ce'e >#PVin
___________________________


#<yena >#sàmànyena #<pakùeõa samànaþ sapakùa># #<ity àhe>#ti yojyam | #<sàdhya>#÷abdenopacàràd vahnyàdikam abhipretam | sàdhyatve hetum àha -- #<asiddhatvàt># tatràni÷citatvàt |

nanu sàdhyadharma÷ càsau sàmànyaü ceti karmadhàrayagarbhaþ karmadhàraya ity àbhipretaþ, vi÷eùa÷ ca sàdhyata iti kathaü sàmànya÷abdena sàdhyadharma÷abdasya samàsa ity à÷aïkyàha -- #<na ce>#tyàdi | #<co># yasmàdarthe avadhàraõe và | sàmànyam atadråpavyàvçttavastumàtram | tathàvidhenaiva hetoþ [41a] vyàpyatvàd ity abhipràyaþ | yata evam ato 'symàd dhetor hi sapakùalakùaõakàle | sàmànyasya sàdhyatàm uktvà sàdhyadharma÷abedena saha sàmànya÷abdasya vigrahaü dar÷ayati -- #<sàdhyeti | sàdhyadharmye(me)>#tyàdinopasaüharati | #<samàna># evety avadhàraõiyam na tu sàmànyenaiveti, anyenàpi vastutvàdinà sàdç÷yàt dçùñàntadharmiõaþ sapakùatvàbhàvaprasaïgàd iti |

yadi sapakùàd anyo 'sapakùo evànyadharmayogàd anya iti tatràsapakùe varttamàno hetuþ sarva evànaikàntikatvàd ahetuþ prasajyeta | atha viruddhe na¤o vidhànàt sapakùaviruddho 'sapakùaþ sahànavasthànalakùaõena virodhena viruddhas tadà 'gnilakùaõo hetur auùõyaü na gamayet | athàbhàve na¤ iùyate, tadà 'bhàve kasyacit sattvàsambhavàt sàdhàraõànaikàntiko na ka÷cit syàd iti manasi nive÷ya pçcchati -- #<ko 'sapakùa># iti | anãdç÷à÷ayasyàj¤asyaiva và pra÷naþ |

#<%<na sapakùa>%># ityàdy uttaram | #<sapakùo yo na># #<bhavatã>#ti sàdhyadharmavàn yo na bhavatãty arthaþ | eva¤ càcakùàõaþ prasajyapratiùedhavçttiü na¤aü dar÷ayati | yady evam, samàsaþ kathaü iti cet | gamakatvàd asåryampa÷yànãtyàdivat | apunarj¤eyàni sàmàni, alavaõabhojã, asåryampa÷àni mukhàni "suónapuüsakasya" [pàõnini 1.1.43] iti | prayogasaükhyàniyamas tu $<bhàùyakàrãyo>$ yathà 'nupapannas tathà càcàryeõaiva $<vini÷caye>$ "duþkhaü batàyaü tapasvã" ityàdy upahàsapårvakaü -- "yathà niketena pratipatteþ" ityàdinà pratipàdita iti nehocyate
|                                                                                                                                                                                                                                             



#<[DhPr p.99]>#

#<tato 'nyas tadviruddhas tadabhàva÷ ca iti     II-9>#

#<tataþ sapakùàd anyaþ, tena ca viruddhaþ, tasya ca sapaksaya abhàvaþ. sapakùàd anyatvaü tadviruddhatvaü ca na tàvat pratyetuü ÷akyam, yàvat sapakùasvabhàvàbhàvo na vij¤àtaþ. tasmàd anyatvaviruddhatvapratãtisàmarthyàt[45] sapakùàbhàvaråpau pratãtàv anyaviruddhau.>#


__________NOTES__________

[45] readanyatvaviruddhatve pratãti- ?
___________________________




 evaü saty anyaviruddhayor asapakùatvaü na syàd ity asapakùa÷abdena tadabhàvatadanyatadviruddhanàü trayàõàm api saïgrahaü dar÷ayituü #<ka÷ ce>#tyàdinà pra÷napårvam upakra[ma]te | #<ca>#kàraþ punaþ÷abdasyàrthe |

#<anya >#iti vivakùitadharmànàdhàraþ, anyaviùaye 'pi na¤i vibhàgena niyogavçtteþ | na hi sa eva bràhmaõas tajjàtiyogàd, abràhmaõa÷ ca dharmàntarasamàve÷àl loke pratãyata iti | #<viruddha >#iti sahasthitilakùaõenànyonyàtmaparihàrasthitilakùaõena ca virodhena viruddhaþ | #<co >#'nyàpekùayà viruddharmasapakùatvena samuccinoti | tasya càbhàvas tuccharåpaþ prasajyàtmà vyavavarttavyaikasvabhàvaþ |

ayam atra prakaraõàrthaþ -- sapakùàbhàvo 'sapakùaþ | sàdhyadharmavàn yo na bhavatãty arthaþ | sàdhyadharmàbhàvàrthatvàd asapakùa÷abdasya | na caivaü niùedhamàtram asapakùaþ | kin tarhi? sarvaþ pratiyogã niùedhaþ paryudata÷ ca, atattvalakùaõatvàd asapakùasya | tad vivakùite pratiyogini tulyaü, vyatirekagateþ  sarvatra tulyatvàt, sàkùàd arthàpattyà veti | #<ca>#þ pårvàpekùaþ samuccaye | anyaviruddhayor api vastusatoþ kalpitayo÷ càsapakùatvàt | tatra varttamànasya sàdhàraõànaikàntikatvàn na tadabhàvadoùaþ, anyaviruddhayo÷ ca svaråpakathanena
tadasapakùatvapakùokto doùo nirasta iti sarvam avadàtam |

nanu ca #<sapakùo yo na bhavatã>#ti vacanena yasya sapakùàbhàvasvabhàvatvaü tasyaivàsapakùatvaü [41b] pratipàdyate | na cànyaviruddhayos tadbhàvasvabhàvatà sambhava(vi)nã, vidhiråpatvàt | tat kathaü tayos tathàtvam ity à÷aïkyàha -- #<sapakùàd># iti | #<anyatvaü># tato bhidyamànatvaü pçthaktvam iti yàvat | tena ca viruddhatvaü tàvan na ÷akyaü j¤àtum, yàvat sapakùàbhàvasvabhàvo na vij¤àto bhavati | so 'nyo viruddha÷ cety arthàt |

ayam à÷ayaþ -- yadi tasyànyatvàbhimatasya yato 'nyatvaü vyavaharttavyaü tadråpatà cettasyàsiddhà sandigdhà và bhavet tadà 'nyatvam eva na syàt, tadàtmavat, dhåmasyeva và bàùpàdibhàvena sandihyamànasya na bàùpàder anyatvani÷cayaþ | yena ca viruddhaü yat tad råpaü cet siddhaü sandgidhaü và tàdråpyeõa, tadà tena saha tasyàvasthitaþ, tadàtmaparihàreõa và 'vasthànaü katham, kathaü ca ni÷cãyeta tadàtmavat pårvoktadhåmavat?

yata evaü #<tasmàt># | tayoþ sàdhyadharmvattvàbhàvàd ity arthaþ | yata evaü #<tato># hetoþ #<sàkùàd >#avyavadhànena | anena yady eka evàsapakùo vaktavyaþ tadà tadabhàva eveti såcitaü | #<tu>#r abhàvàd



#<[DhPr p.100]>#

#< tato 'bhàvaþ sàkùàt sapakùàbhàvaråpaþ pratãyate | anyaviruddhau tu sàmarthyàd abhàvaråpau pratãyete | tatas trayàõàm apy asapakùatvaü |>#

#< triråpàõi ca trãõy eva liïgàni  II-10>#

#<uktena trairåpyeõa %<triråpàõi ca trãõy eva liïgàni >%iti | %<ca>%kàro vyaktavyàntarasamuccayàrthaþ | trairåpyam àdau pçùñaü triråpàõi ca liïgàni pareõa | tatra trairåpyaü uktam | triråpàõi ca ucyante | -- %<triõy eva triråpàõi liïgàni >%| trayas triråpa liïgaprakàrà ity arthaþ |>#

#< kàni punas tàni ity àha>#

#< anupalabdhiþ svabhàvaþ kàryaü ca iti    II-11>#

#<pratiùedhyasya sàdhyasya anupalabdhis triråpà | vidheyasya sàdhyasya svabhàva÷ ca triråpaþ, kàrya ca |>#



anyaviruddhayor vaidharmyam àha | yato 'nyo niruddha÷ coktayà nãtyà sapakùàbhavaråpau tatas tasmàt | àstàm ekasya dvayor và trayàõàm apãty #<api>#÷abdaþ |

#<trairåpyeõa># triråpeõety arthaþ | trãõi råpàõi lakùaõàni yeùàm iti vigrahaþ | #<%<triõy eva>% >#trisaükhyàny eva | #<%<triyråpàõã>%>#ty anenàbàdhitaviùayatvàdiråpànatarayogena caturlakùaõatvaü ùaólakùaõatvaü và paràbhimataü hetoþ pratiùedhati, #<%<trãõy eve>%>#ty anena saüyogyàdibhedena bhåyiùthasaükhyatvam |

#<pçùña># iti pàñhe tv àcàrya iti ÷esaþ | yat trairåpyaü pçùño yad và yat trairåpyaü pçùñaü tat trairåpyam uktam uktena granthena | atha và yad yasmàt trairåpyaü pçùña àcàryaþ, pçùñaü và tat tasmàt trairåpyam uktam iti | #<ca>#s trairåpyeõa samaü triråpàõàm uktakaramtàü samuccinoti |

 nanu na tàvat parasyaitad dvitayapra÷navàkyaü ÷rutam | tat kathaü parasya dvedhà praõaþ saükãrttyata iti cet | ucyate | triråpàl liïgàd iti ÷rutavatà pårvapakùavàdinà 'va÷yaü kiü tat trairåpyaü kiyac ca triråpaü liïgam ityàkàïkùitavyam, tena pçùñam ity ucyate | etad eva katham avasãyata iti cet | trairåpyaü liïgasyaivam àtmakam ity abhidhànàd àcàryasya pårvapakùavàdina evaüråpa pra÷no 'vasãyate | #<%<triråpàõi ca trãõyeve>%>#ty abhidhànàc ca samkhyàpra÷naþ | tataþ sàdhåktaü #<trairåpyam àdàv># ityàdi | #<liïgaprakàrà># liïgasvaråpàõi ||

saüyogyàdibhedena tritvàsambhavàt pçcchati -- #<kànã>#ti | sàmànyavi÷eùàkàràbhyàü pra÷naþ | #<kàryaü># ca vidheyasyeti prakçtam | kevalaü #<vidheyasye>#ti pårvaü sàmarthyàd anarthàntarasya vidheyasya, adhunà tv arthàntarasya vidheyasyety avaseyam | vidheyasyàrthàntarasya kàryaü triråpam iti yojanãyam | #<ca>#kàrau pårvàpekùayà samuccayàrthau ||


#<[DhPr p.101]>#

#< anupalabdhim udàhartum àha -->#

#<tatra anupalabdhir yathà na prade÷avi÷eùe kvacid ghañaþ, upalabdhilakùaõapràptasya anupalabdher iti     II-12>#

#<%<yathà>% ityàdi | %<yathà>% ity upapradar÷anàrtham | yathà iyam anupalabdhis tathà anyà api | na tv iyam eva ity arthaþ | %<prade÷a>% ekade÷aþ | vi÷isyata iti %<vi÷eùaþ>% pratipattçpratyakùaþ | tàdç÷a÷ ca na sarvaþ prade÷aþ | tad àha -- %<kvacid>% iti | pratipattçpratyakùe kvacid eva prade÷a iti dharmã | %<na ghaña >%iti sàdhyam | %<upalabdhir>% j¤ànam | tasyà %<lakùaõaü >%janikà sàmagrã | tathà hi upalabdhir lakùyate | tatpràpto 'rtho janakatvena sàmagryantarbhàvàt | %<upalabdhilakùaõapràpto>% dç÷ya ity arthaþ | tasya %<anupalabhdeþ>% -- ity ayam hetuþ |>#

#<  atha yo yatra na asti sa kathaü tatra dç÷yaþ | dç÷yatvasamàropaó asann api dç÷ya ucyate | ya÷ ca evaü sambhàvyate -- yady asàv atra bhaved dç÷ya bhaved iti | sa tatra avidyamàno 'pi dç÷yaþ samàropyaþ | ka÷ ca evaü sambhàvyaþ? yasya samagràõi svàlambhanadar÷anakàraõàni bhavanti | kadà ca tàni samagràõi gamyate? yadaikaj¤ànasaüsargivastvantaropalambhaþ | ekaindriyaj¤ànagràhyaü locanàdipraõidhànàbhimukhaü vastudvayam anyonyàpekeùam ekaj¤ànasaüsargi kathyate | tayor hi>#



 #<na ghaña># iti ghañàbhàvavyavahàrayogyateti draùñavyam | ghañàbhàvasya pratyakùasiddhatvàt | etac ca parastàd abhidhàsyate | tayà #<lakùyata># iti bruvatà lakùyate 'neneti lakùaõam iti vyaktãkçtam | #<tad># ity upalabdhilakùaõam | kathaü tatpràpta ity àha #<janakatvena># | kiü tenaikena sà janyate yenaivam ucyata ity àha #<sàmagryantarbhàvàd># iti |

 samudàyàrthaü sphuñayati | #<dç÷yo># dar÷anayogyaþ | #<iti>#r evamarthe | evam abhidheyo yasyopalabdhilakùaõapràpta÷abdasya |

 yady avidyamànaþ samàropàd dç÷ya ucyate tadà bhinnendriyagràhyam api tatrànekam asti | tasyàpi tarhi tathàtvam àyàtam ity à÷aïkyàha #<ya÷ caivam># iti | #<co># 'vadhàraõe | sa tàdç÷o dç÷yatayà samàropyo na sarva ity arthàt | #<ka÷ caivaü sambhàvya># iti pçcchati | punaþ÷abdàrtha÷ #<ca>#kàraþ |

 #<yasy>#eti siddhàntã | #<yasy>#eti pratiùedhasya | #<svam># àtmànam àlambata ity #<àlambanaü># | yasya dar÷anasya | tasya #<kàraõàni># | tac cen nàsti kathaü taddar÷anakàraõasàmagryàvagatir ity à÷ayaþ pçcchati #<kade>#ti | #<ca># pårvavat | ekasmi¤ j¤àne saüsargaþ pratibhàsaþ sa yasyàsti | tac ca tadvastvantaraü ceti tathà tasyopalambho #<yade>#ty uktam |

#<
[DhPr p.102]>#

#<sator na ekaniyatà bhavati pratipattiþ | yogyatàyà dvayor apy vi÷iùñatvàt | tasmàd ekaj¤ànasaüsargiõi dç÷yamàne saty ekasminn itarat samagradar÷anasàmagrãkaü yadi bhaved dçùyam eva bhaved iti sambhàvitaü dç÷yatvam àropyate | tasya anupalambho dç÷yànupalambhaþ | tasmàt sa eva ghañaviviktaprade÷as tadàlambhanaü ca j¤ànam dç÷yànupalambhani÷cayahetutvàt dr÷yànupalambha ucyate |>#

 #<yàvad dhi ekaj¤ànasaüsargi vastu na ni÷citam tajj¤ànaü ca na tàvad dç÷yànupalambhani÷cayaþ | tato vastu anupalambha ucyate tajj¤ànaü ca | dar÷ananivçttimàtraü tu svayam ani÷citatvàd agamakam | tato dç÷yaghañarahitaþ prade÷aþ tajj¤ànaü ca vacanasàmarthyàd eva dç÷yànupalambharåpam uktaü draùñavyam |>#



tatra yadi niràkàraü vij¤ànam iti sthitis tadaika÷abdo dvayàdisaükhyàniràsàrthaþ | yadà tu sàkàram iti sthitis tadà pakùadvayam -- ekam eva vànekàkàram a÷akyavivecanaü citraü j¤ànam, prativastv anekam eva và tattadàkàrànukàri | pårvasmin pakùe pårvavad eka÷abdaþ | ÷eùapakùe tv ekacakùuràyatanaprabhavatvàd ekaråpàlambanatvàc caika÷abdo gauõaþ |

 nanu yadi tat pratiùidhyamànam anena bhåtalàdinà sahaikasmin j¤àne pratibhàseta tadapekùam idam ekaj¤ànasaüsargi kathyate | yàvatedam eva nàstãty à÷aïkya tathàtvam eva tayor #<ekendriye>#tyàdinà dar÷ayati | #<locanàdãnàü praõidhànaü># svaj¤ànopajanane yogyãbhavanaü tatr#<àbhimukham># anuguõam | #<anyonyàpekùam># iti ghañàdyapekùaü bhåtalàdi, tadapekùaü ca ghañàdãty arthaþ |

 yadi nàma dvayaü tatràvasthitaü tathàpy ekam eva tatràvabhàsiùyata ity àha -- #<tayor># iti | #<hi>#r yasmàt | upapattim àha -- #<yogyatàyà># iti | yata eva tayor ghañàdibhåtalàdyor ekaj¤ànasaüsargaþ sambhavã #<tasmàt># | ekasmin bhåtalàdike dç÷yamàne satãtarad ghañàdikaü paripårõadar÷anasàmagrãkaü j¤àtavyam | tathàsad avidyamànam api samàropàd dç÷yam ucyata iti dar÷ayati |

 #<bhaved># #<iti>#nà sambhàvanàyà àkàraþ kathitaþ | #<tasyai>#va sambhàvanàrhasy#<ànupalambhas >#tadaviviktànyopalambharåpaþ | yasmàt tasyaikaj¤ànasaüsargiõo bhåtalàder dar÷anàt tadanupalambho ni÷cãyate #<tasmàt># |

 nanu bhåtalàdij¤ànani÷caya eva tad#<anupalambhani÷cayahetutvàd># anupalambho 'stu bhåtalàdikaü tu katham ity àha -- #<yàvad># iti | #<hi>#r yasmàt | anena j¤ànavi÷iùñaü bhåtalàdi, bhåtalàdyavacchinna¤ ca j¤ànaü #<dç÷yasyànupalambham># upalambhàbhàvaü vyavaharttavyaikasvabhàvaü ni÷càyayatãti dar÷itam | #<vastv># iti bhåtalàdi | #<j¤ànam># iti tadgràhi | #<ca>#s tulyopàyatvaü samuccinoti |

#<
[DhPr p.103]>#

#< kà punar upalabdhilakùaõapràptir ity àha -->#

#<upalabdhilakùaõapràptir upalambhapratyayàntarasàkalyaü svabhàvavi÷eùa÷ ca     II-13>#

#<%<upalabdhilakùaõapràptiþ>% upalabdhilakùaõapràptavaü ghàtasya %<upalambhapratyayàntarasàkalyam >%iti. j¤ànasya ghaño 'pi janakaþ, anye ca cakùuràdayaþ. ghañàd dç÷yàd anye hetavaþ %<pratyayàntaràõi>%.># #<teùàü %<sàkalyam>% sanni>#dhiþ. %<svabhàva>% eva vi÷iùyate tad#<anyas>#m#<àd iti %<vi÷eùa>% vi÷iùta ity arthaþ. tad ayam %<vi÷iùñaþ svabhàvaþ pratyayàntarasàkalyaü>% ca etat dvayam upalabdhilakùanapràptatvaü ghañàder draùñavyam |>#



yady ekasmin j¤àne yayoþ saüsargo 'sti tayor ekataropalambhas taditarànupalambhani÷cayahetutvàd anupalambhas tasmàc ca tasyàbhàvavyahàras tadà nãlaj¤ànànubhave pãtaj¤ànàbhàvavyavahàro na syàt tayor ekaj¤ànasaüsargàbhàvàt | na hi $<bhavan>$mate j¤ànaü j¤ànàntareõa vedyate, svasaüvedanatvàbhàvaprasaïgàd iti cet | satyam etat | kevalam ekaj¤ànasaüsargi÷abdenànyonyàvyabhicaritopalambhatvam iha vivakùitam | tac ca j¤àne 'py asti | yadi hi tajj¤ànaü vidyamànaü syàt tadà nãlaj¤ànavat saüviditam eva bhavet | na ca saüvedyate | tasmàn nàstãti vyavahriyata iti kim avadyam | 

syàd etat | kiü punar j¤àtçj¤eyadharmopalabdhivyudàsena paryudàsavçttinà na¤à j¤àtçj¤eyadharmalakùaõà dvividhopalabdhiþ pratipàdyate ? na tåpalambhàbhàvamàtraü prasajyapratiùedhà÷rayeõocyate yath$<e÷varaseno>$ manyata ity à÷aïkyàha -- #<dar÷ana>#tyàdi | #<dar÷anam># upalabdhis tasya #<nivçttir >#abhàvas tuccharåpaþ saiva tan#<màtraü >#vastvantarasaüsargavirahaþ | #<tu>#þ pårvasmàd anupalambhàd vaidharmyam asya dyotayati | #<svayam ani÷citatvàd># iti bruvatànupalambhàt tatpratipattàv anavasthàdoùaprasaïgena tasya sàdhakàbhàvaþ såcitaþ | ani÷citatvàd ev#<àgamakaþ># | eva¤ ca vyàcakùàõena idaü såcitam -- tathàvidhànupalabdhiþ pramàõanivçttàv
apy arthàbhàvàbhàvàd abhàvavyavahàre sàdhye 'naikàntikãti | #<vacanasàmarthyàd># ity #<%<upalabdhilakùaõapràptasye>%>#tivacanasàmarthyàt, anyathaitad atiricyeteti bhàvaþ ||

 nanåpalabdhilakùaõapràptaþ sa ucyate yasyopalabdhilakùaõapràptir asti | yathà yasyàptir yathàrthadar÷anàdiråpàsti sa àpta ity ucyate | sà copalabdhilakùaõapràptir yady àtmamanaþsannikarùaþ, indriyamanaþsaüyogaþ, indriyàrthasannikarùaþ, viùayaprakà÷asaüyogaþ, anekadravyavattvam, råpaü codbhåtaü samàkhyàtaü tadà $<tvan>$mate 'mãùàm abhàvàd upalabdhilakùaõapràptir asambhavinãti manyamànaþ pçcchati #<kà punar># iti | sàmànyavi÷eùàkàràbhyàm ayaü pra÷naþ | $<àcàryasyà>$pi nàmåny #<%<upalabdhilakùaõapràpti>%>#÷abdena vivakùitàni
|

 kiü tarhãyam ityabhipràyeõa yad #<upalabdhilakùaõe>#tyàdiprativacanaü tad #<upalabdhãty>#àdinà vyàkhyàtum upakramate | vyàkhyeyam ev#<%<opalabdhilakùaõapràpti>%>#÷abdasàmànàrthen#<opalabdhilakùaõapràptatva>#÷abdenànuvadati | ayaü càsyà÷ayaþ yasyopalabdhilakùaõapràptis tasyàva÷yam upalabdhilakùaõapràptatvam astãti | ata evopalabdhilakùaõapràptir upalabdhilakùaõapràptatvam ity uktam | kasyety àkàïkùàyàm àha #<ghañasye>#ti |

 nanu sàkalyaü nàmànekadharmaþ | na ca j¤ànasya hetavo bahavaþ | ki¤ ca yadi pratiùedhyo 'pi j¤ànasya hetuþ syàt tadà tasmàt pratyayàd anye pratyayàþ pratyayàntaràõy ucyanta ity à÷aïkyàha #<j¤ànasye>#ti |

#<
[DhPr p.104]>#

#< kãdç÷aþ svabhàvavi÷eùa ity àha>#

#<yaþ svabhàvaþ satsv anyeùu upalambhapratyayeùu san pratyakùa eva bhavati sa svabhàvavi÷eùaþ     II-14>#

#<%<satsv>% ityàdi | %<upalambha>%sya yàni ghañàd dç÷yàd %<pratyayà>%ntaràni teùu %<satsu>% vidyamàneùu %<yaþ svabhàvaþ san pratyakùa eva bhavati sa svabhàvavi÷eùaþ >%| tad ayam atra arthaþ -- ekapratipattrapekùam idam pratyakùalakùaõam | tathà ca sati draùñuü pravçttasya ekasya draùñur dç÷yamàna ubhayavàn bhàvaþ | adç÷yamànàs tu de÷akàlasvabhàvaviprakçùñàþ svabhàvavi÷eùarahitàþ pratyayàntarasàkalyavantas tu | yair hi pratyayair sa draùñà pa÷yati te sannihitàþ | ata÷ ca sannihità yad draùñuü pravçttaþ saþ |>#



na kevalaü pratyayàntarasàkalyam upalabdhilakùaõapràptiþ kin tv anyad apãty àha -- #<svabhàve>#ti | #<ca>#s tulyabalatvaü samuccinoti | #<tadanyasmàt># pi÷àcàder #<vi÷iùyate >#| j¤ànajananayogyatayà vi÷eùaõatve py asya ràjadantàdipàñhàd #<%<vi÷eùa>%>#÷abdasya pårvanipàtàbhàvaþ | karmasàdhanasyaiva vi÷eùa÷abdasyàrtham #<vi÷iùña># iti |

 #<dvayam etan># militam evopalabdhilakùaõapràpti÷abdavàcyam upasaühàravyàjena #<tad >#ityàdinà dar÷ayati | yataþ pratyayàntarasàkalyaü svabhàvavi÷eùa÷ copalabdhilakùaõapràptir vivakùità #<tat># tasmàd upalabdhilakùaõapràpti÷abdavàcyam upalabdhilakùaõapràptatvaü #<ghañàdeþ># pratiùedhyasya || 

     atha kiü sthavãyàn svabhàvaþ svabhàvavi÷eùa utasvit pararåpàmi÷rasvalakùaõàtmaka ity abhipretya pçcchati #<kãdç÷a># iti | #<%<satsv>%># ityàdy uttaram #<upalambhasye>#tyàdinà vyàcaùñe | 

nanu kim asya sambhavo 'sti yad uta pratyayàntarasàkalye saty api svabhàvaþ pratyakùa eva bhavatãti | tathà hi saty api ghañasya tàdç÷e svabhàve vidåravarttinaþ puruùasya locanàdipraõidhàne pi nàsau pratyakùo bhavatãty à÷aïkyàha #<tad ayam># iti | yasmàd dvayam etad upalabdhilakùaõapràptim avocad àcàryas #<tat># tasmàd atra prastave #<'yam artho># vàcyo 'bhimataþ | ko 'sàv ity àha #<eke>#ti | #<eka÷ >#càsau vivakùitaþ #<pratipattà >#ceti tathà tad#<apekùam >#idaü #<pratyakùalakùaõam >#| #<%<yaþ svabhàvaþ satsv anyeùåpalambhapratyayàntareùu># #<san pratyakùa eva bhavatã>%>#ty evaü råpaü | eka÷ ca pratipattà
sa eva vàcyo yo 'vyavadhànàdide÷o #<draùñuü pravçtta÷># ca | tathàvidhe ca draùñari tathàvidho 'va÷yaü pratyakùa eva bhavatãti | tathàpi kathaü pårvapakùàtikrama ity àha #<tathà ceti># tasmiü÷ ca prakàre sati | #<dç÷yamàna># iti hetubhàvena vi÷eùaõam | #<ubhayavàn># svabhàvavi÷eùavàn pratyayàntarasàkalyavàü÷ ca | yady

#<
[DhPr p.105]>#

#<draùñum apraçttasya tu yogyade÷asthà api draùñuü te na ÷akyàþ pratyayàntaravaikalyavantaþ, svabhàvavi÷eùayuktàs tu | dårade÷akàlàs tu ubhayavikalàþ | tad evaü pa÷yataþ kasyacin na pratyayàntaravikalo nàma, svabhàvavi÷eùavikalas tu bhavet | apa÷yatas tu draùñuü ÷akyo yogyade÷asthaþ pratyayàntaravikalaþ | anye tu ubhayavikalà iti |>#



 adç÷yamànàpi svabhàvavi÷eùavantas tadà kiü svabhàvavi÷eùagrahaõenety àha #<adç÷yamànà># iti | #<tu>#r dç÷yamànebhyo 'dç÷yamànàn bhinatti | de÷àdiviprakçùñatvam adç÷yamànatve nibandhanam, hetubhàvena vi÷eùaõàt | te #<pratyayàntarasàkalyavantaþ >#| #<tu>#þ svabhàvavi÷eùavirahàt pratyayàntarasàkalyavattvena tàn vi÷inaùñi | #<draùñuü pravçttasye>#ty asyànuvçttàv idaü draùñavyam |

    ayam atra prakaraõàrthaþ ekapratipattrapekùayà yas tathàvidhaþ svabhàvaþ so 'pi yady upalabdhilakùaõapràptilakùaõatvena nopàdãyate, tadà teùàm api de÷àdiviprakarùiõàü pratyayàntarasàkalyam upalabdhilakùaõapràptir astãty upalabdhilakùaõapràptànàm anupalambhàd abhàvavyavahàraþ pravarttanãyaþ syàt | na caitad yujyate | tasmàd vi÷iùñapratipattrapekùam idaü svabhàvavi÷eùasya lakùaõam ity upalabdhilakùaõapràptilakùaõaü såktam iti |

 pratyayàntarasàkalyavattvam eva teùàü sàdhayann àha #<yair># iti | #<hi>#r yasmàdarthe | etad eva kutaþ siddhyatãty àha #<ata># iti | #<ata># ity ayaü nipàto vakùaymàõahetvarthaþ | #<co >#vaktavyam etad ity asminnarthe | #<sannihitàs >#te pratyayà #<yad >#yasmàd #<draùñuü pravçttas >#tadviviktaü draùñuü pravçtto yata ity arthaþ | yad và tad eva nirãkùituü pravçtto yata iti | tadà tu [43b] prekùàpårvakàrãti draùñavyam | dar÷anapravçttapuruùàpekùayà tàvad arthasyaivaüprakàravattvaü, draùñum apravçttasya tu sa kãdç÷a ity àha #<draùñum apravçttasye>#ti | #<tu>#nà draùñuü
pravçttàd apravçttasya bhedam àha | yàvaty eva de÷e sati tasmin pratyayàntare dç÷yante 'rthaþ sa eva #<yogyo de÷aþ># tatra#<sthàþ >#|

 tasmàd dç÷yàd anye ye cakùuràdayo hetavas tàni #<pratyayàntaràõi># | teùàü #<vaikalyam># abhàvas, tadvantaþ hetubhàvena vi÷eùaõàd | ata eva #<draùñuü te na ÷akyàþ >#| svabhàvavi÷eùas tu teùàm astãti dar÷ayann àha #<svabhàve>#ti | #<tu>#nà pratyayàntaravaikalyavattvàt svabhàvavi÷eùayuktatvena tàn vi÷inaùñi | tathàvidhapuruùàpekùayà de÷akàlaviprakçùñànàü tu kà vàrttety àha #<dåre>#ti | dårau de÷akàlau yeùàü te tathoktàþ | ye hi de÷ena viprakçùñàs te dårade÷à ye ca kàlena te dårakàlà bhavantãti bhàvaþ | #<tu>#þ pårvebhya imàn bhinatti | atràpi #<draùñum apravçttasye>#ty
anuvarttate | #<tad evam >#ityàdinoktam evopasaüharati |

     athavà #<ekapratipattrapekùam idam >#ity anyathà vyàkhyàyate -- ihopalabdhilakùaõapràptasyety anena de÷akàlasvabhàvaviprakçùñatayànupalabdhilakùaõapràptàþ kila vyàvartayitavyàþ | na ca te 'py anupalabdhilakùaõapràptàþ ÷akyà vaktuü yato vyavacchidyeran tathàpi pi÷àco 'pi sajàtãyair upalabhyate evaü de÷aviprakçùño 'pi tadde÷ãyaiþ | tathà kàlaviprakçùño 'pi tatkàlikair iti vyàvarttyàbhàvàd upa--

#<
[DhPr p.106]>#

#< anupalabdhim udàhçtya svabhàvam udàhartum àha -->#

#<svabhàvaþ svasattàmàtrabhàvini sàdhyadharme hetuþ     II-15>#

#<%<svabhàva>% ityàdi | %<svabhàvo hetur >%iti sambandhaþ | kãdç÷o hetuþ sàdhyasya svabhàva ity àha -- %<sva>%sya àtmanaþ %<sattà>% | sà eva kevalà %<svasattàmàtram>% | tasmin sati bhavituü ÷ãlaü yasya iti | yo hetor àtmanaþ sattàm apekùya vidyamàno bhavati, na tu heutsattàyà vyatiriktaü ka¤cid dhetum apekùate sa %<svasattàmàtrabhàvã sàdhyaþ>% | tasmin sàdhye yo hetuþ sa svabhàvaþ tasya sàdhyasya na anyaþ |>#

#<udàharaõam -->#

#<yathà vçkùo ayaü ÷iü÷apàtvàd iti     II-16>#

#<%<yathà >%iti | %<ayam >%iti dharmã | %<vçkùa>% iti sàdhyam | %<÷iü÷apàtvàd >%iti hetuþ | tad ayam arthaþ -- vçkùavyavahàrayogyo 'yam, ÷iü÷apàvyavahàrayogyatvàd iti | yatra pracura÷iü÷ape de÷e 'vidita÷iü÷apàvyavahàro jaóo yadà kenacid uccàü ÷iü÷apàü upàdar÷ya ucyate `ayaü vçkùaþ' iti tadàsau jàóyàc chiü÷apàyà uccatvam api vçkùavyavahàrasya nimittam avasyati tadà yàm eva anuccàm pa÷yati ÷iü÷apàü tàm eva avçkùam avasyati | sa muóaþ ÷iü÷apàmàtranimitte>#

____________________

labdhilakùaõapràptasyeti vi÷eùaõam anarthakam ity à÷aïkyàha #<tad ayam atràrtha># iti |

     tadà tu pratyakùa÷abdenopalabdhilakùaõapràptatvaü vàcyaü tasya lakùaõam idaü pårvoktam iti yojyam | #<ekapratipattrapekùam idaü pratyakùalakùaõam># upalabdhilakùaõam ity arthaþ | tathàpi kathaü codyàtikrama ity àha #<tathà ce>#ti | ÷eùaü pårvaü eva kçtavyàkhyànam ||

     samprati svabhàvahetuü vivaritum #<anupalabdhim># ityàdinopakramate | sàmànyavçttir apy ayaü #<svabhàva>#÷abdaþ sàdhyadharmasya ÷rutatvàt tasyaiva svabhàve vartate ity abhipràyeõa sàdhyasya #<svabhàva >#ity abhyavàdãt | hetoþ svaråpasya cintanàt #<sva>#÷abdena tasyaivàtmà vivakùitaþ | etad eva #<yo hetor># ityàdinà sphuñayati | tasmin sàdhye yo hetur gamakaþ ||

#<
[DhPr p.107]>#

#<vçkùavyavahàre pravartyate | na uccatvàdi nimittàntaram iha vçkùavyavahàrasya | api tu ÷iü÷apàtvamàtraü nimittaü -- ÷iü÷apàgata÷àkhàdimattvam nimittam ity arthaþ |>#

#<kàryam udàhartum àha -->#

#< kàryaü yathà vahnir atra dhåmàd iti     II-17>#

#<%<vahnir>% ity sàdhyam | %<atra>% iti dharmã | %<dhåmàd >%iti hetuþ | kàryakàraõabhàvo loke pratyakùànupalambhanibandhanaþ pratãta iti na svabhàvasyeva kàryasya lakùaõam uktam |>#



 #<udàharaõam >#asyàrthasyeti prakaraõàt | udàhriyate pradar÷yate svabhàvahetur anenety udàharaõaü svabhàvahetupratipàdakaü vàkyam | idaü ca svabhàvahetor arthakathanaü na tu tatprayogopadar÷anam | prayogas tu yaþ ÷iü÷apàtvavyavahàrayogyaþ sa vçkùatvavyavahàrayogyaþ | yathà pravartitavçkùatvavyavahàrà pårvàdhigatà ÷iü÷apà | ÷iü÷apàvyavahàrayogya÷ càyam iti |

nanu ca yaþ ÷iü÷apà pa÷yati sa vçkùaü jànàty eva | tat katham atra sàdhyasàdhanabhàva ity àha #<tad ayam >#iti | yasmàt ÷iü÷apà sàdhanatvenopanyastà, vçkùaþ sàdhyatvena | na caitad yathà÷ruti saïgacchate #<tat >#tasmàt vçkùo 'yaü #<vçkùavyavahàrayogyo 'yaü >#÷iü÷apàtvàt #<÷iü÷apàvyavahàrayogyatvàd >#ity ayam artho vàcyaþ #<%<vçkùo 'yaü ÷iü÷apàtvàd >%>#ity asya vàkyasyeti prakaraõàt | #<iti>#r vàkyàrthasyaiva svaråpaü dar÷ayati |

nanu yo viditavçkùavyavahàraþ sa svayaü pratyakùeõaiva taü vyavahàraü pravartayiùyati tat katham asyànumànasyàvatàra ity àha #<tatre>#ti vàkyopakùepe | #<nimittam >#ity antaü subodham |

anena ca prabandhena måóhaü praty etad vyavahàrasàdhanam anumànam iti dar÷itam | kevalam idam atra niråpaõãyam | [yadà ca] vçkùatvavyavahàravyutpattiü kàryamàõa evàropitoccatvàdinimittaþ, tadà kena dçùñàntena bodhayitavyaþ? àdita eva tena ÷àkhàdimattvamàtraü nimittaü na gçhãtam iti | satyam etat | kevalaü bodhe yatnaþ karaõãyaþ | tadàsau jàóyàd uccatvam api nimittam avasyatãtãdam etasmin måóhe pratipattari yojanãyam | yaþ prathamaü tàvat ÷iü÷apàgataü ÷àkhàdimattvamàtram eva nimittam avasàya vçkùavyavahàraü pràvartayat pa÷càj jàóyava÷àt tanmàtraü nimittaü vismçtyànyad eva vçkùavyavahàrakàle uccatvam
api nimittam àsãd iti vyàmuhya tadoccatvam api vçkùavyavahàranimittam avakalpayatãti | sa caivaübhåto jaóaþ ÷iü÷apàvyavahàrayogyatvena hetunà prathamaü pravartitatanmàtranimittavçkùavyavahàrayà tadànãü tathàsmàritayà ÷iü÷apayà dçùñàntena vçkùavyavahàrayogyatàü bodhayituü ÷akyata eva | yaþ punar àdita evàropitoccatvàdinimittas taü prati hetåpanyàsa eva na yujyate | kiü tarhi? vçkùavyavahàrasamayam evàsau gràhayitavya iti sarvam avadàtam |
#<
[DhPr p.108]>#

#< nanu triråpatvàd ekam eva liïgaþ yuktaü | atha prakàrabhedàd bhedaþ | evaü sati svabhàvahetor ekasyànantaprakàratvàt triråpam ayuktam ity àha -->#

#< atra dvau vastusàdhanau ekaþ pratiùedhahetuþ      II-18>#

#<%<atra dvau>% iti | %<atra>% ity eùu triùu madhye %<dvau>% hetå %<vastusàdhanau>% -- vidheþ sàdhanau gamakau | %<ekaþ pratiùedha>%sya %<hetu>%gamakaþ | pratiùedha iti ca abhàvo 'bhavavyavahàra÷ ca ukto draùñavyaþ |>#



idànãü kàryahetuü vivarãtum àha -- #<kàryam># iti | hetoþ prakçtatvàt #<kàryam># iti kàryahetum ity avaseyaü sukhapratipatty artham |

sàdhyàdisvaråpam àha #<vahnir># iti | etad api hetor arthakathanam | na tu prayogapradar÷anam | vyàpter dar÷ayitavyàyà apradar÷anàt | anirde÷yàyà÷ ca pratij¤àyà nirde÷àt | vyàptivediny api puüsi hetur anuvàdyenaiva råpeõa nirdi÷yamàna prathamànta eva nirde÷yaþ atra dhåma iti | na tu dhåmàd iti | na ca tathàvidhaü praty api pratij¤à anyathà ka enàm asàdhanàïga bråyàt | sàdhanàïgatve ca ÷atamukhã bàdhà $<vàdanyàya>$syàpadyeta |    

ãdç÷as tu prayogaþ karaõãyaþ -- yatra dhåmas tatra sarvatra vahnir yathà mahànase, dhåma÷ càtreti | svabhàvànupalabdhyor iva kàryahetor api kasmàl lakùaõam $<àcàryeõa>$ na praõãtam ity à÷aïkàm apàkurvann àha -- #<kàrye>#ti | #<loke >#vyavaharttari jane | #<pratãtaþ >#prasiddhaþ | #<iti>#r hetau | #<noktam># $<àcaryeõe>$ti ÷eùaþ | 

ayam abhipràyaþ anupalabdhau khalu bahavo vipratipannàþ | upalabdhyabhàvamàtram anupalabdhim $<ã÷varaseno>$ manyate | $<kumàrilas>$ tu vastvantarasyaikaj¤ànasaüsargitàm anapekùyaivànyamàtrasya j¤ànam anupalabdhim abhàvapramàõatayà varõayati | tathà, vivakùitaj¤ànànàdhàratàlakùaõam àtmano 'pariõàmaü svàpàdisàdhàraõam [44b] api tathàtvena varõayati | yad àha -- "sàtmano 'pariõàmo và vij¤ànaü vànyavastuni" iti |[46]


__________NOTES__________

[46] øV $<abhàvapariccheda>$ 11cdsàtmanaþ pariõàmo và vij¤ànaü vàkyavastuni |
___________________________


 tathà svabhàve 'pi hetau bahavo vipratipedire | kecid arthàntaràpekùiõy api dharme svabhàvaü hetum adhyavasitàþ | kecit tu vastuno dharmivi÷eùam à÷ritaü svabhàvam iti |

tadvipratipattiniràkaraõàrthaü tayor lakùaõam àkhyàtam | atra tu kàryatvaråpe na kecid vipratipadyanta iti nàsya lakùaõàm uktam iti | kàryakàraõabhàvena gamyagamakabhàve sarvathà gamyagamakabhàvaprasaïga ityàdikàyàü vipratipattàv api na kàryasya lakùaõe viprtipatti | kin tarhi? tasya gamakatve | sà cànyatra niràkçtà 'tràpi pràj¤aiþ svayam abhyåhyà pràj¤ajanàdhikàreõàsya pràrambhàd iti ||

samprati triråpàõi ca trãõy evety asahamànaþ pràha -- #<nanv># iti | #<nanu># pra÷naþ | #<atha>#÷abdo #<yadi>#÷abdasyàrthe | #<prakàrasya># svaråpasya #<bhedàd># vi÷eùàt #<bhedo># nànàtvam | #<evam># abhyupagame #<sati># | #<ekasye>#ti abhinnasya | abhinnatva¤ càsvabhàvahetutvavyàvçtteþ sarvatra bhàvàt | #<[DhPr p.109]>#

#< tad ayam arthaþ -- hetuþ sàdhyasiddyarthatvàt sàdhyàïgam, sàdhyaü pradhànam | ata÷ ca sàdhyopakaraõasya hetuþ pradhànasàdhyabhedàd bhedaþ, na svaråpabhedàt | sàdhya÷ ca ka÷cid vidhiþ, ka÷cit prati÷edhaþ | vidhipratiùedhayo÷ ca parasparaparihàreõa avasthànàt heyor hetå bhinnau | vidhir api ka÷cid dhetor bhinnaþ, ka÷cid abhinnaþ | bhedàbhedayor apy anyonyatyàgenàtmasthiter bhinnau hetå | tataþ sàdhyasya parasparavirodhàt hetavo bhinnàþ, na tu svata eveti ||>#

#< kasmàt punas trayàõàm hetutvam, kasmàt ca anyeùàm hetutvam ity à÷aïkya yathà trayàõàm eva hetutvam anyeùàü ca ahetutvaü tad ubhayaü dar÷ayitum àha -->#

 svabhàvapratibandhe hi saty artho arthaü gamayet     II-19



#<anantaprakàratvàd># iti bruvato 'yaü bhàvaþ -- savi÷eùaõanirvi÷eùaõavyatiriktàvyatiriktavi÷eùaõatvàdibhedenànantasvabhàvatvàd iti | #<gamakàv># iti vivçõvan sàdhayata iti #<sàdhanàv># iti kartari lyuñaü dar÷ayati | atra ca vastunaþ sàdhanàv evety avadhàraõãyaü na tu vastuna eveti | itaravyavacchedasyàpi tàbhyàü sàdhanàt | pratipattradhyavasàyànurodhàt tu vidhisàdhanatvam anayor ucyate | #<pratiùedhasya hetur># evety avadhàraõãyaü na tv ayam eveti pårvàbhyàm api sàmarthyàt pratiùedhasya sàdhanàt |

 nanu na dç÷yànupalambhenàbhàvaþ sàdhyate tasya pratyakùasiddhatvàt | kin tu vyavahàraþ | tat kathaü pratiùedho 'nupalambhasàdhyaþ | athàbhàvavyavahàraþ pratiùedha ucyate | tarhi vyàpakànupalambhàdinà vyàpyàdyabhàve sàdhye kenàbhàvaþ sàdhitaþ | tataþ kim atra pratiùedha÷abdena pratipattavyam ity à÷aïkyàha #<pratiùedha># iti | #<iti>#þ pratiùedha÷abdaü pratyavamç÷ati |

 tena #<pratiùedha >#ity anena ÷abden#<àbhàvo 'bhàvavyavahàra÷ cokto draùñavya >#ity arthaþ | ekasya pratiùedhena iti mukhyayà vçttyà saïgraho 'nyasya pratiùedhà÷rayatayà gauõyà vçttyeti bhàvaþ | nàstãti j¤ànaü nàstãtyabhidhànaü niþ÷aïkàtra gamanàgamanalakùaõà pravçttir vyavahàraþ | sa ca hañhàt pravarttayituü na ÷akyata iti tadyogyataiva sàdhyeti draùñavyam | evaü tu svabhàvahetàv antarbhàve 'py anupalambhasya tataþ pçthakkaraõaü pratipattradhyavasàyava÷àd ity avaseyam |

nanu vidhipratiùedhasàdhanatve 'py amãùàü triråpatvam avi÷eùñam | tattvàd eva càdheda÷  coditaþ | tat katham idam uttaraü pårvapakùam iti varttatàm ity à÷aïkyàha -- #<tad ayam># iti | yasmàd idam uttarãkçtam $<àcàryeõa>$ yathà÷ruti ca pårvapakùaü nàtikràmati #<tat >#tasmàd #<ayam artho >#vàkyasyàyaü tàtparyàrth ity arthaþ | etam evàrthaü #<hetur># ityàdinà #<na tu svata eve>#ty antena granthe pratipàdayati ||

atha katham anyo 'rtho 'nyam arthaü na vyabhicarati yenaite trayo hetavaþ? ya[45a]thà càmãùàü svasàdhyasàdhanàd gamakatvaü tathà 'nyeùàm apy akàryasvabhàvànupalambhàtmanàü kiü na bhavatãti manvànaþ pra÷nenopakramate -- #<kasmàd># iti | #<kasmàd># iti sàmànyato hetuü pçcchati #<punar># iti vi÷eùataþ | #<trayàõàm >#anupalabdhyàdãnàm | #<ca>#þ pårvanimittàpekùayà nimittàntarasamuccayàrthaþ | #<anyeùàm># anãdç÷àtmanàü saüyogyàdãnàm |

#<
[DhPr p.110]>#

#<%<svabhàvapratibandha>% ity | svabhàvena pratibandhaþ | "sàdhanaü kçtà" [vyà-mahà- 2.1.33.] iti samàsaþ | svabhàvapratibaddhatvaü pratibaddhasvabhàvam ity arthaþ | kàraõe svabhàve và sàdhye svabhàvena pratibandhaþ kàryasvabhàvayor avi÷iùña ity ekena samàsena dvayor api saügrahaþ | %<hi>%r yasmàdarthe | yasmàt %<svabhàvapratibandhe sati>% sàdhan%<àrthaþ>% sàdhy%<àrthaü gamayet >%tasmàt trayàõàü gamakatvam anyeùàm agamakatvam |>#

#< kasmàt punaþ svabhavapratibandha eva sati gamyagamakabhàvo na anyathety àha -->#

#< tadapratibaddhasya tadavyabhicàraniyamàbhàvàt    II-20>#

#<%<tadapratibaddhasye>%ty | %<tad>% iti svabhàva uktaþ | tena svabhàvena apratibaddhaþ -- %<tadaptratibaddhaþ>% | yo yatra svabhàvena na pratibaddhaþ tasya %<tadapratibaddhasya tadavyabhicàraniyamàbhàvàt>% | tasyàpratibhandaviùayasyàvyabhicàraþ %<tadavyabhicàraþ>% tasya niyamaþ %<tadavyabhicàraniyamaþ >%tasyàbhàvàt |>#

#< tad ayam arthaþ -- na hi yo yatra svabhàvena na pratibaddhaþ, sa tam apratibandhaviùayam ava÷yam eva na vyabhicàratãti nàsti tayor avyabhicàraniyamaþ -- avinàbhàvaniyamaþ | avyabhicàra-->#



#<svabhàvena >#svaråpeõa | "sàdhanaü kçtà" [vyà-mahà-2.1.33.] iti $<pàõinãyabhàùyakàrasye>$daü såtram | tena "karttçkaraõe kçtà bahulam" [pàõini 2.1.32] iti såtram apanãya galecopaka ityàdisiddhy artha "sàdhanaü kçtà" iti såtraü kçtam | vàrttikasåtrikàõàü tu "tçtãyà" [pàõini 2.1.30] iti yogavibhàgàt samàso 'vaseyaþ | anena ca tçtãyàsamàsenaiva kàryasvabhàvayoþ saügrahàd àvçttyà ùàùñhãsaptamãsamàsàbhyàü kàryasvabhàvayoþ saügraha iti yat pårvair vyàkhyàtaü tad apavyàkhyànam iti khyàpitam |

 samas tasya padasyàrtham àha-- #<svabhàve>#ti | anena pratibandha÷abdena #<pratibaddhatvam># àyattatvam ucyata iti dar÷ayati | asyaivàrthaü spaùñayati | #<pratibaddhe>#ti yaþ svaråpeõa kvacid àyattas tas tasya svabhàs tatra pratibaddha àyatta ity arthàbhedena #<pratibaddhasvabhàvatvam ity artha >#iti spaùñãkçtam |

nanu pårveùàm abhimatasamàsavyudàsena tçtãyàsamàsaü dar÷ayatà kiü svid ati yo labdhaþ? kevalam àhopuruùikà prakà÷itety à÷aïkya pårvaü buddhistham eva sphuñayitum àha -- #<kàraõa># iti | kasyàsau 

#<
[DhPr p.111]>#

#<niyamàc ca gamyagamakabhàvaþ | na hi yogyatayà pradãpavat parokùàrthapratipattinimittam iùñaü liïgam api tv avyabhicàritvena ni÷citam | tataþ svabhàvapratibandhe saty avinàbhàvitvani÷cayaþ, tato gamyagamakabhàvaþ | tasmàt svabhàvapratibandhe saty artho 'rthaü gamayen nànyathety sthitam |>#

#< nanu ca paràyattasya pratibandho 'paràyatte | tad iha sàdhyasàdhanayoþ kasya kva pratibandha ity àha -->#

#< sa ca pratibandhaþ sàdhye arthe liïgasya    II-21>#



#<pratibandha >#ity akàïkùàyàm àha -- #<kàryasvabhàvayos># tayor eva prakçtatvàt | #<avi÷iùñaþ># sàdhàraõaþ | #<dvayor api># kàryasvabhàvayor ati÷aye #<saïgrahaþ >#svãkàraþ | ayam evàti÷aya iti bhàvaþ | sàdhanalakùàõo 'rthaþ sàdhyalakùaõam arthaü #<gamayet># bodhayatuü ÷aknoti | yata evaü #<tasmàd anyesàü># tadvyatiriktànàm |teùàü svabhàvapratibandhàbhàvàt | tadabhàva÷ ca tàdàtmyatadutpattyabhàvàt | tadanyasya ca sambandhasyàbhàvàt | tàdàtmyatadutpattibhàve ca kàryasvabhàvayor evàntarbhàva iti bhàvaþ ||

#<tad >#ityàdinà samàsaü pradar÷ya #<tadapratibaddhasye>#ti yojayatà $<dharmottareõa>$ måle #<tadapatibaddhasye>#ti pàñho dar÷itaþ | dç÷yate ca bahu÷as #<tadapratibaddha>#svabhàva#<sye>#ti pàñhaþ | tatràpi pàñhe tadapratibaddhaþ sàdhyàprtibaddhaþ svabhàvaþ svaråpaü yasya liïgasyeti vigrahaþ kàryaþ | #<pratibandhaþ># pratibaddhatvam àyattatvaü yatsàdhanasya, #<tasya># #<viùayo 'vyabhicàras># tena vinà 'bhavitçtvam | tasya #<niyamo >#'vasya(÷ya)ntà |

nanu tad apratibaddhatve 'pi adyatana àdityodayo 'stamayam apratibandhaviùayaü na vyabhicaratãty à÷aïkyàha -- #<tad ayam artham># iti | yata evaü uktam #<tat># tasmàd #<ayaü># tàtparyàrthaþ | àdityodayo 'pi hi bhaviùyati | na ca tadaharastamayaþ, maharùiõà 'nyena và mahardhinà kenacit tasyàstamayavibandhasambhavàt | tasmàd àdityasya tasmàd astamayayogyataiva sàdhyà -- ayam àdityodayo 'stamayayogya udayatvàt | ÷vastanodayavad iti | sati caivaü svabhàvahetutvam asyàyàtam iti bhàvaþ |

nanu càvyabhicàramàtreõa prayojanam, tat kiü niyamenety àha | #<avyabhicàre>#ti | #<co># 'vadhàraõe hetau và | etad eva kuta ity àha -- #<na hã>#ti | [45b] #<hi>#r yasmàt | #<pradãpo># vaidharmyadçùñàntaþ | #<api># #<tu># kin tv #<vyabhicàritvena >#sàdhyasya prakçtatvàt sàdhyàvinàbhàvitvena #<ni÷citam># | niyamàbhàve ca kuto 'vyabhicàrani÷caya ity asya tàtparyàrthaþ | ni÷cãyatàü tad avyabhicàro 'nyeùàm api, pratibandhas tu kasmàn mçgyata ity àha -- #<tata># iti | yato 'va÷yam avyabhicàro ni÷cetavyas #<tatas># tasmàt | anyathà 'vyabhicàra eva na ÷akyate ni÷cetum ity arthàd anena dar÷itam | etàvatà 'pi kathaü gamakatvaü ity àha -- #<tata># iti #<tato># ni÷citàd avyabhicàràl liïgasya gamakatve siddhe sàdhyasyàpi gamaka(gamya)tvaü siddhyatãti dvayor upanyàsaþ
| uktam artham upasaüharann àha -- #<tasmàd># iti | #<artho># liïgalakùaõaþ, #<arthaü># liïgalakùaõam ||

#<tat >#tasmàd #<ihà>#numànànumeyacintàyàü svabhàvapratibandhacintàyàü và | 

#<
[DhPr p.112]>#

#<%<sa ce>%ti | %<sa ca>% svabhàva%<pratibandho liïgasya sàdhye 'rthe>% | liïgaü paràyattatvàt pratibaddham | sàdhyas tv artho 'paràyattatvàt pratibandhaviùayo  na tu pratibaddha ity arthaþ | tatràyam arthaþ -- tàdàtmyàvi÷eùe 'pi yat pratibaddhaü tad gamakam | yat pratibandhaviùayaþ tad gamyam | >#yasya #< ca dharmasya yo niyataþ svabhàvaþ sa tatpratibaddaþ | yathà prayatnànantarãyakatvàkhyo 'nityatve | yasya tu sa cànya÷ ca svabhàvaþ ca pratibandhaviùayaþ, na tu pratibaddhaþ | yathànityatvàkhyaþ prayatnànatarãyakatvàkhye | ni÷cayàpekùo hi gamyagamakabhàvaþ | prayatnàntarãyakatvam eva cànityatvasvabhàvaü ni÷citam | atas tad
eva anityatve pratibaddham | tasmàn niyataviùaya eva gamyagamakabhàvaþ nànyatheti |>#



nanu bhinnayor gamyagamakabhàve liïgaü tadutpattyà paràyattatvàt pratibaddham | sàdhyas tv aparàyattatvàt pratibandhaviùayaþ | tadà÷raya÷ ca sàdhyasàdhanabhàvaniyamaþ syàt | svabhàvayos tu tadbhàve hetos tàdàtmyapratibaddhatvam | tàdàtmyaü cobhayor avi÷iùñam | tataþ pratibaddhatvaü pratibandhaviùayatvaü và dvayor avi÷iùñam àyàti | tadà÷raya÷ ca niyataþ sàdhyasàdhanabhàvaþ prasakta ity àha -- #<tatràyam artha># iti | na kevalam arthàntaratva ity #<api># ÷abdaþ | #<yat pratibaddham >#iti yat sàdhyapratibaddhatayà tadàyattatayà ni÷citam iti draùñavyam | #<pratibandhaviùayo># 'pi  tattvena ni÷cito draùñavyaþ |

nanu tàdàtmyàvi÷eùàd ekas tatra pratibandhaviùayatayà na tu pratibaddhatayety ayam eva vibhàgaþ kuta ity àha -- #<yasye>#ti | yad và tàdàtmyànubhàvini dvaye kin tatra pratibaddhaü yad gamakaü ki¤ ca pratibandhaviùayo yad gamyam ity ajànantam praty àha -- #<ysye>#ti | #<co># hetau dvitãyapakùe 'vadhàraõe | #<yasya >#dharmasya vyàvçttikalpitasya #<yo niyataþ># pratiniyataþ sa eva #<svabhàvo >#na tad anyo 'pi | #<sa># iti #<yasye>#ti ùaùñhyantenoktaþ paràmçùñaþ | #<tad># iti #<ya># iti prathamàntenoktaþ pratyavamçùñas tasmin pratibaddha iti vigrahaþ | ni÷cãyata iti ÷eùaþ | prakaraõalabhyaü và | kaþ punarãdç÷a
ity àha -- #<yathe>#ti | #<praytnaþ >#puruùavyàpàras tasy#<ànantaram >#avyavadhànam | tatra bhava iti digàditvàd yat | tataþ svàrthe kan | tasya bhàvastattvam | tadàkhyà nàma yasya sa tathà | prayatnànantaryakatvasya hy anityatvam eva svabhàvo na tu nityatvam api | tato 'nityatve pratibaddhaü ni÷cãyate |

ãdç÷asya tàvad iyaü gatir anyasya tu kà vàrttetyàha -- #<yasye>#ti | #<dharmasye>#ty anuvçtter #<yasye>#ti #<dharmasya >#| #<tu>#r vi÷iùñaü dharmaü dar÷ayati | #<sa ca># so 'pi prayatnànantaryàkhyo 'nya÷ ca sa÷ ca(cà)prayatnànantarãyako vanakusumàdir api | sa #<pratibadha>#sya sàdhanagatapratibaddhatvasya #<viùayo># gocaraþ | etad eva vyatirekamukheõa draóhayati -- #<na tv >#iti | punar arthe #<tu>#÷abdaþ | ko 'sàv ãdç÷a ity àha -- #<yathe>#ti | anityatvàkhyaþ prayatnànantaryatvàkhyena pratibaddha iti yojyam | eva¤ càrthàt pratibandhaviùaye cety ava[46a]tiùñhate | etac cànityatvasya tad asatsvabhàvatvenàniyatasvabhàtvam anityatvasàmànyàbhipràyeõoktam | anyathà ghañàdigatànityatvasya prayatnànantarãyakatvam antareõa kuto 'vasthànam | yenànyasvabhàtayà
'syàniyatatvaü syàd iti |

 
#<[DhPr p.113]>#

#< kasmàt punaþ svabhàvapratibandho liïgasyety àha -->#

#< vastutas tàdàtmyàt tadutpatte÷ ca     II-22>#

#<%<vastuta >%ityàdi | >#sa #<sàdhyo 'rtha àtmà svabhàvo yasya tat tadàtmà | tasya bhàvas tàdàtmyam | tasmàt hetoþ | yataþ sàdhyasvabhàvaü sàdhanaü tasmàt tatra svabhàvapratibandha ity arthaþ |>#

#< yadi sàdhyasvabhàvaü sàdhanaü sàdhyasàdhanayor abhedàt pratij¤àrthaikade÷o hetuþ syàd ity àha -- %<vastuta>% iti | paramàrthasattà råpeõàbhedas tayoþ | vikalpaviùayas tu yat samàropitaü råpam | tadapekùaþ sàdhyasàdhanabhedaþ | ni÷cayàpekùa eva hi gamyagamakabhàvaþ | tato ni÷cayàruddharupàpekùa eva tayor bhedao yuktaþ vàstavas tv abheda iti | na kevalàt tàdàtmyàd api tu tataþ sàdhyàd arthàd utpattir liïgasya -- tadutpatte÷ ca sàdhye 'rthe svabhàvapratibandho liïgasya |>#



syàd etat tàdàtmyaü tàvat tayor asti | tat kiü pratibaddhatvaprtibandhaviùayatvani÷cayena gamyagamakatvavyavasthànibandhanãkçtenety àha -- #<ni÷caye>#ti | #<hã>#ti yasmàt | tad apekùàyàm api kim iti prayatnànantarãyakatvam eva gamakam ity àha -- #<prayatne>#ti | #<co># yasmàdarthe | yatas tatsvabhàvaü ni÷itam ato 'sto 'smàt tad evàvnityatve pratibaddham ucyata iti ÷eùaþ | yatas tàdàtmyàvi÷eùe 'pi yatpatibddhatayà ni÷citaü tad eva gamakam itarad gamyaü tasmàn #<niyataþ># patiniyataþ prayatnàntarãyakam eva gamakam, anityatva ca gamyam evety evaüråpo #<viùayo># yasya gamyagamakabhàvasya sa tathà | etad eva vyatirekamukhena draóhayati #<nànyathe>#ti ||

nanu ca ya ekasyànyatra pratibandhas tadàyattatvaü sa tàvan nàhetukaþ | ka÷ càsau hetur ity abhipretya pra÷nayati -- #<kasmàd >#iti | nimittapra÷na÷ caiùaþ | #<%<tàdàtmyàd># >%iti maulam uttara vyàkhyàtum àha -- #<yata># iti | #<tatra># sàdhye #<svabhàvena pratibandhaþ># pratibaddhatvaü liïgasyeti ÷eùaþ |

#<pratij¤à >#sàdhyanirde÷aþ | tasyà artho dharmadharmisamudàyaþ | atra ca sàdhyasàdhanayor aikàtmyasya pratutatvàt sàdhyalakùaõasya pratij¤àrthasya hetuvamàsaktam | tata÷ ca sàdhyadharmavatsàdhanadharmasyàpy asiddhiþ | siddhau và hetuvaiyarthyam iti bhàvaþ | yadi paramàrthato 'bhedaþ, kathaü tarhi bhedanibandhano gamyagamakabhàva ity àha -- #<vikalpe>#ti | #<tu>#þ pàramàrthikàd abhedàd vaidharmyam àha | ko 'sau vikalpaviùayaþ? yadi bàhyas tadà tadavastho doùa ity àha -- #<yad># iti | tam apekùata

#<
[DhPr p.114]>#

#<kasmàn nimittadvayàt svabhàvapratibandho liïgasya nànyasmàd ity àha -->#

#< atatsvabhàvasya atadutpatte÷ ca tatra apratibaddhasvabhàvatvàt     II-23>#

#<%<atatsvabhàvasye>%ti | sa svabhàvo asya so 'yaü %<tatsvabhàvaþ>% | na tatsvabhàvo %<'tatsvabhàvaþ>% | tasmàd utpatter asya so 'yam %<tadutpattiþ>% | yo yatsvabhàvo yadutpatti÷ ca na bhavati tasya %<atatsvabhàvasyàtadutpatte÷ ca>% | %<tatra>% atatsvabhàve anutpàdake càpratibaddaþ svabhàvo 'syeti so 'yam %<apratibaddhasvabhàvaþ>% | tasya bhàvo %<apratibaddhasvabhàvatvaü>% | tasmàd %<apratibaddhasvabhàvatvàt>% | yady atatsvabhàve 'nutpàdake ca ka÷cit pratibaddhasvabhàvo bhaved, bhaved anyato 'pi nimittàt svabhàvapratibandhaþ | pratibaddhasvabhàvatvaü hi svabhàvapratibandhaþ | na cànyaþ ka÷cid àyattasvabhàvaþ | tasmàt tàdàtmyatadutpattibhyàm eva svabhàvapratibandhaþ |>#



 iti #<tadapekùaþ># | idaü sàdhanam idaü sàdhyam iti sàdhyasàdhanaråpo bhedo nànàtvam ity arthaþ | yadi nàma kalpanànirmito bhedas tathàpi kathaü gamyagamakabhàva ity àha -- #<ni÷caye>#ti | #<hi>#r yasmàt | #<ni÷cayàpekùa >#iti ni÷cayaviùayãkçtaråpàpekùa ity arthaþ | yata evaü #<tatas >#tasyàt tayoþ sàdhyasàdhanayor #<bhedo># nànàtvaü yuktyà saïgato yuktaþ | vastuno 'kçtrimàd råpàd àgato #<vàstavaþ |>#

syàn matam -- bhedena kalpitayor na tàdàtmyaü gamyagamakabhàvanibandhanam asti | vàstavena ca råpeõaikatvàn na gamyagamakabhàva iti kathaü svabhàvahetor gamakatvam? nàhetutvam | yad dar÷anadvàràyàtàv etau dharmau tathàpratãyamànau tat tàvat paramàrthatas tadàtmakam ity ekasya dharmasya dharmàntaràvyabhicàraþ | vàstavaü tadàtmyagataü ca yasya gamakatvaü sa svabhàvahetur ucyata iti ko virodhaþ?

ayaü prakaraõàrthaþ -- na ni÷cayasthe samàropite råpe samàropitatvenàdhyavasãyamàne gamyagamake kin tu svalakùaõatvenàdhyavasãyamàne | tatra tàdàtmyam asti | etad uktaü bhavati -- àropyamàõaü råpamàropitabheda[46b]m | àropitasadç÷aü ca svalakùaõam | tenàropitena råpeõànugamyamànaü bhinnam adhyavasãyate | tad avadhyavasitabhedanibandhano gamyagamakabhàvas tasya svata÷ ca tàdàtmyam iti

dvitãyaü pratibandhakàraõaü vyàkhyàtum àha -- #<na kevalàd># iti | #<ca>#þ sàdhàraõaü nimittaü samuccanoti ||

nanu ca samavàyàdito 'pi nimittàt pratibandho nàsambhavã | tat kathaü tàdàtmyàt tadutpatter eva ca sa ucyate ity abhipràyavàn pçcchati -- #<kasmàd># iti | anyanimittasyànabhidhànàn #<nimittadvayàd >#ity àha |

#<atatsvabhàsye>#tyàdi bruvata÷càcàryasyàyamà÷ayaþ -- bhavedevànyataþ sambandhàt pratibandho

#<[DhPr p.115]>#

#<yadi >#samavàyàdir anyaþ sambandhaþ pramàõabàdhito na bhavet | na càsau na bàdhyate | tat kuto 'sàv asann asya nimittaü bhaveti |

samudàyàrthaü vyàcaùñe -- #<yo yatsvabhàva># iti | #<%<apratibaddhasvabhàvatvàd >%>#iti målasya bhàvapratyayaü tyaktvà vigraham àha -- #<apratibaddha># iti | #<tasya bhàvas >#tattvam | #<tasmàd >#iti tu yojyam | amum evàrthaü #<yadã>#tyàdinà sphuñayati | kasmàt punar anyato nimittàn na bhavatãy àha -- #<pratibaddhe>#ti | #<hi>#r yasmàt | pratibaddhasvabhàvatvam evànyasyànyatra bhvaviùyatãy àha -- #<na ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe hetau và | anyasya sambandhasyàbhàvàt tàdàtmyatadutpattyabhàve ceti prakaraõalabhyaü kçtvà #<na cànyaþ k÷cid àyattasvabhàva >#ity uktam |

nanu càsaty api tàdàtmye tadutpattau cànyatràsvabhàve 'nutpàdake cànyat pratibaddhaü yathà -- àtapo vçkùacchàyàyàm | tulàyà arvàgbhàganamanàvanamane parabhàgonnamanàvanamanayoþ | arvàgbhàgaþ parabhàge | raso råpe | pàõiþ pàdayoþ | apatajjalam àdhàre | balàkà salile | nadãpåra uparivçttàyàü vçùñau | candrodayaþ samudravçddhau kumudavikàse ca | kçttikodayo rohiõyudaye | pipilikotsaraõaü matsyavikàra÷ ca vçùñau | ÷aradi jalaprasàdo 'gastyodaye | vi÷iùto megho[da]yo varùakarmaõi | adyàdityodayo 'stamaye ÷vastanodaye ca | kuùmàõóaguóako 'ntaþ sthitabãje | parivràjako daõóe | santrasto nakulaþ sarpe | kiyad và ÷akyate nidar÷ayitum? etàvat tåcyate -- yad yenàvinàbhåtaü
dç÷yate tat tatra pratibaddham | tasya ca liïgam | ata eva trãõy eva liïgànãti saükhyàniyamo 'py ayuktaþ | kevalaü liïgasya råpàõy eva vaktavyàni | yad dar÷anàt hetutvam asãyata iti |

naiùa doùaþ | amãùàü madhye yeùàü pratibandho 'sti teùàü tàdàtmyatadutpattyor anyataram sambhavàd, yeùu ca tad abhàvas teùàm apratibandhàd agamakatvàt | tathà hi vçkùasya chàyàyàm ekasàmagryadhãnatayaiva pratibandhaþ | tatas tatpratipattiþ kàryaliïgajaiva | chàyà hi pratibhàsamànaråpasaüsthànavatã ÷aityàdyarthakriyàkàriõã vastv eva, na tv evàlokàbhàvaþ | sà ca pårvasmàd àlolopàdànàt pårvavçkùakùaõàd vçkùakùaõena sàrdham utpadyate | tathà 'rvàgbhàganamanàvanamane api tulàyàþ parabhàgonnamanàvanamanàbhyàm eva samaü puruùaprayatnàd eva tathàvidhàt tadupàdànasaha[47a]kàriõa
utpadyete | tathà 'rvàgbhàgaparabhàgayor asaråpayor apy ekasàmagryadhãnataiva | pàõis tv apratibaddha eva, vyaïgasyàpi sambhavàt | avyabhicàre caikasaüsargàdhãnataiva nibandhanam | tàdç÷aü ca jalamàdhàrasya kàryam eva, tàdç÷ã ca balàkà salikasya | nadãpåro 'pi tathàvidha uparivçùñeþ | dç÷yàdç÷yasamudàya÷ ca yathàyogaü sarvatra dharmã karttavyaþ | nadãpåre cànyo 'pi prakàro vaktuü ÷akyaþ | nadã dharmiõã | uparivçùñimad de÷asaübandhitvam asyàþ sàdhyam | tathàvidhapåratvamàtraü hetuþ | evaü candrodayasamudravçddhikumudavikà÷à(sà)nàm apy ekasàmagryadhãnataiva | ekasmàd eva mahàbhåtavi÷eùàt kàlavyavahàraviùayàd etad utpàdàpekùiõas teùàm
utpàdàt | tathà ya eva kçttikodayahetur mahàbhåtavi÷eùaþ kàlasaüj¤itaþ sa eva katipayakàlavyavadhànena rohiõyudayahetur iti tad dar÷anàd hetos tajjananayogyatàdharmo 'numãyate eva | tathà pipãlikotsaraõasya matsyavikàrasya ca yo hetuþ sa eva katipayakàlavyavadhànena varùakaraõayogyas tataþ pårvavad hetudharmànumànam, råparasayor ivaikasàmagryadhãnatayaiva và tat samakàlikavarùaõànumànam | tadà tv a÷ravaõãyabahiþsthita÷abdagarbhagçhàdivyavasthito 'numàtà pratyetavyaþ | tathà ÷aradàdijalaprasàdo 'gastyodayasya kàryam eva | atha jalaprasàdaü dçùñvodeùyatãty anumãyate, tadà tasmàd eva mahàbhåtàt kàlasaüj¤itàj jalaprasàdaþ | sa

#<
[DhPr p.116]>#

#< bhavatu nàma tàdàtmyatadutpattibhyàm eva svabhàvapratibandhaþ | kàryasvabhàvayor eva tu gamakatvaü>#

#<kathaü ity àha -->#

#<te ca tàdàtmyatadupattã svabhàvakàryayor eva iti tàbhyàm eva vastusiddhiþ    II-24>#

#<%<te ce>%ti | %<iti>%þ tasmàdarthe | yasmàt svabhàve kàrye eva ca %<tàdàtmyatadutpattã>% sthite tannibandhana÷ ca gamyagamakabhàvas tasmàt %<tàbhyàm eva >%kàryasvabhàvyàü %<vastuno >%vidheþ %<siddhiþ >%|>#

#< atha pratiùedhasiddhir dç÷yànupalambhàd api kasmàn neùñety àha -->#

#< pratiùedhasiddhir api yathoktà yà eva anupalabdheþ     II-25>#

#<%<pratiùedha>%vyavahàrasya %<siddhir>% %<yathoktà yà>% %<dç÷yànupalabdhis >%tata eva bhavati yatas tasmàd anyato noktà |>#

#< tatas tàvat kasmàd bhavatãty àha -->#

#< sati vastuni tasyà asambhavàt     II-26>#

#<%<sati >%tasmin pratiùdhye %<vastuni>% yasmàd dç÷yànupalabdhir na sambhavati tasmàd %<asambhavàt >%tataþ pratiùedhasiddhiþ ||>#



ca katipayakàlavyavadhànena tadudayanimittam iti pårvavad hetudharmànumànam | meghasyàpi tathàvidhasyàtyantàyogyatàvyàvçttyà vçùñakaraõàyogyatà 'numeyà | na tu bhàvivarùavyabhicàrasambhavàt | sà ca svabhàvabhåtaivànumãyata iti tàdàtmyam eva nibandhanam | àdityodayasya tu prabhàvàti÷ayavatà yogyàdinà vibandhasambhavàt nàsty evàvinàbhàvaþ | anyathàdya gardabhadar÷anasyàpy astamaya÷vastanodayayos tathàtvaü syàt | evaü tu yuktam -- ayam udetà astamaya÷vastanodayayogya iti | tathà codayatathàvidhayogyatayos tàdàtmyam eva nibandhanam | kuùmàõóasyàpi bãjenaikasàmagryadhãnataiva | parivràjakanakulau daõóasarpayor apratibaddhàv eva | anyathàpi sambhavàt | kiyad và ÷akyate pariharttum? etàvad ucyate -- asati tàdàmye taduptattau và kasyacit kvacit pratibandhe tàdråpyeõa ca gamakatve sarvaü
sarvatra pratibaddhaü tadgamakaü prasajyeteti ||

#<kàryasvabhàvayor eva tu gamakatvaü katham >#iti bruvataþ pårvapakùavàdino 'yam à÷ayaþ -- tàdàtmyatadupattã evànyasya bhaviùyataþ, tata÷ ca gamakatvam iti | kàryasvabhàvayor iti dvayo[r u]ccàraõe càyaü tasya bhàvaþ -- bhavadibhar evànuplalambho 'nayor antarbhàvita iti ||

........................................... nupalabdhir ity ukte kuto 'sya pårvapakùasyotthànam? satyam etat, kevalaü tad evà ......................................... m ity asyàpy anupalabdheþ

#<[DhPr p.117]>#

#< atha tata eva kasmàd ity àha -->#

#<anyathà ca anupalabdhilakùaõapràpteùu de÷akàlasvabhàvaviprakçùñeùv artheùv àtmapratyakùanivçtter abhàvani÷cayàbhàvàt      II-27>#

#<%<anyathà ce>%ti | sati vastuni tasyà adç÷yànupalabdheþ sambhavàd ity anyathà÷abdàrthaþ | etasmàt kàraõàt nànyasyà anupalabdheþ pratiùedhasiddhiþ |>#

#< kuta etad -- saty api vastuni tasyàþ sambhava ity àha -- %<anupalabdhilakùaõapràpteùv>% ityàdi | iha pratyayàntarasàkalyàt svabhàvavi÷eùàc copalabdhilakùaõapràpto 'rtha uktaþ | dvayor ekaikasyàpy abhàve 'nupalabdhilakùaõapràpto 'rtha ucyate |>#

#< tad ih%<ànupalabdhilakùaõapràpteùv>% iti pratyayàntaravaikalyavanta uktaþ | %<de÷akàlasvabhàva>%viprakçùñeùv iti svabhàvavi÷eùarahità uktàþ | de÷a÷ ca kàla÷ ca svabhàva÷ ca tair viprakçùñà iti vigrahaþ | teùv abhàvani÷cayasyàbhàvàt | saty api># #<vastuni tasyà bhàva iùñaþ >#|

#< kasmàn ni÷cayàbhàva ity àha -- teùu pratpattur %<àtmano>% yat %<pratyakùam >%tasya nivçtteþ kàraõàt %<ni÷cayàbhàvaþ >%| yasmàd anupalabdhilakùaõapràpteùu àtmapratyakùanivçtter abhàvani÷cayàbhàvaþ, tasmàt saty api vastuni àtmaprtyakùanivçttilakùaõàyà adç÷yànupalabdheþ sambhavaþ | tato yathoktàyà eva pratiùedhasiddhiþ |>#



pratiùedhasambhavàd ity abhipràyeõa pårvapakùapravçtter adoùa eùaþ | #<pratiùedha>#÷abdena vyavahàro 'bhipreta iti #<pratiùedhavyavahàra># iti vivçtam | måle tv #<api>#÷abdaþ sàdhyàntarasamuccaye | kàsau yathoktety àha #<ye>#ti |

 målasàmarthyasthitam abhivyanakti #<tasmàd anyato># 'dç÷yasyànupalabdher #<noktà># pratiùedhasiddhir iti prakçtena sambandhaþ | 

     yady adç÷yànupalabdher na bhavati tadànupalabdhitvàvi÷eùe vivakùitàyàpi mà bhåd ity abhipretyàha #<tatas tàvad># iti | tasmàd asambhavàt kàraõàt #<tata># iti tata eva dç÷yànupalabdher iti vivakùitam itarathà nyasyàpi pratiùedhasiddhikathanaprasaïgàt || 

nanu tato 'py asty anyato 'pi | kathaü punas #<tata eve>#ti niyamo labhyate ity abhipràyavàn àha #<athe>#ti | #<atha>#÷abdaþ pra÷ne | #<anyathà ce>#ty uttaraü vyàcakùàõa ihaiva cchedaü dar÷ayati #<ca>#÷abda¤ ca yasmàdarthe | dç÷yànupalabdher uktàt prakàràd adç÷yànupalabdher anyaprakàratvam anyathàtvaü vivakùitam $<àcàrya>$syeti

#<
[DhPr p.118]>#

#<atheyaü dç÷yànupalabdhiþ kasmàn kàle pramàõam, kiüsvabhàvà, kiüvyàpàrà cety àha -->#

amåóhasmçtisaüskàrasyàtãtasya varttamànasya ca pratipattçpratyakùasya nivçttir[47]abhàvavyavahàrapravarttanã[48]    II-28


__________NOTES__________

[47] nivçttir anupalabdhir CD
[48] -hàrasàdhanã BCDPHEN 
___________________________



#< %<amåóhetyàdi>%[49] | %<pratipattuþ pratyakùo>% ghañàdir arthaþ, tasya %<nivçttir>% anupalabdhiþ tadabhàvasvabhàveti yàvat | ata evàbhàvo na sàdhyaþ svabhàvànupalabdheþ siddhatvàt |[50]avidyamàno 'pi ca[51]ghañàdir ekaj¤ànasaüsargiõi bhåtale[52]bhàsamàne samagrasàmagrãko j¤àyamàno dç÷tayà[53]sambhàvitatvàt pratyakùa uktaþ | ata ekaj¤ànasaüsargã[54]dç÷yamàno 'rthas tajj¤ànaü ca pratyakùanivçttir ucyate | tato hi dç÷yamànàd arthàt tadbuddhe÷ ca samagradar÷anasàmagrãkatvena pratyakùatayà sambhàvitasya nivçttir avasãyate | tasmàd arthaj¤àne eva pratyakùasya ghañasyàbhàva ucyate | na tu nivçttimàtram ihàbhàvaþ nivçttimàtràd dç÷yanivçttyani÷cayàt |>#


__________NOTES__________

[49] amåóheti APE amåóhetyàdi; om. HN.
[50] yathà ca pratipattçpratyakùanivçttr anupalabdhiþ prade÷as tajj¤ànaü cocyate tathà avidyamàno 'pãtyàdinà dar÷ayàti -- ñi- 
[51] ca om. C 
[52] bhåtale om. AEP 
[53] dç÷yamànatayà BDHN 
[54] ekaj¤ànasaüsargàt -- B 
___________________________








dar÷ayann àha #<satã>#ti | etasmàt sati vastuni tatsambhavàt | måle tv #<anyathà cànupalabdhilakùaõapràpteùv># ity ekavàkyatayaivàrthaþ saïgacchate | nà ya÷abdàrthavyàkhyà, nàpy uttarapadavyàkhyàne pårvapakùavacanà(na)prayàsaþ ka÷cit | tathà tu na prakràntaü $<dharmottareõe>$ti kim atra kurmaþ? #<kuta etad># iti sàmànyenoktvà vi÷eùaniùñhaü karoti saty #<apã>#ti | etac ca vigraha ity antaü sugamam |

teùv anupalabdhilakùaõapràpteùv abhàvani÷cayàbhàvàt | saty api vastuni asyànupalabdher bhàva iùñaþ | anenaitad àha -- nàsmàkam atra pramàõam asti yat saty eva vastuni sà bhavatãti | kin tu tasyàü satyàm api yasmàt pratyayo dolàyate tasmàd evam ucyata iti | 

samprati ni÷cayàbhàvasyàvadhiü prayeùamàõa àha #<kasmàt >#sakà÷àd iti | parapratyakùanivçtter a÷akyani÷cayatve tannivçttyartham #<àtmapratyakùa>#grahaõam | nanu yady ayam apàdànapra÷no na tu hetupra÷nas tadà katham idam àha #<tasya nivçtteþ kàraõàn ni÷cayàbhàva># iti cet | na | anyàrthatvàt kàraõa÷abdasya | ni÷cayàbhàvasya ÷abdena nyàyena jàyamànasyaiùà prakçtiþ kàraõam | "janikartuþ prakçtiþ" [Pàõini 1.4.30] ity anena labdhàpàdànasaüj¤akàd asmàd ity arthasya vivakùitatvàt | anyathà tv asama¤jasaü syàt | #<yasmàd># ityàdinoktam artham upasaüharati | etac ca #<pratiùedhasiddhir># ity etad antaü sugamam || 

sampraty anupalabdher anumànaj¤ànahetutvàt pràmàõyaü svabhàvavi÷eùo vyàpàra÷ cokto 'pi kàlapuruùavi÷eùaparigrahaõena vaktum #<athe>#tyàdinà pra÷napårvam upakramate | #<atha>#÷abda àrambhe pårvavat |

#<
[DhPr p.119]>#

#<nanu ca dç÷yanivçttir avasãyate dç÷yànupalambhàt | satyam evaitat | kevalam ekaj¤ànasaüsargiõi dç÷yamàne ghaño yadi bhaved dç÷ya eva bhaved iti dç÷yaþ sambhàvitaþ | tato dç÷yànupalabdhir ni÷cità | dç÷yànupalabdhini÷cayasàmarthyàd[55]
eva ca[56]dç÷yàbhàvo ni÷citaþ | yadi hi dç÷yas tatra bhaved dç÷yànupalambho na bhavet | ato dç÷yànupalambhani÷cayàd dç÷yàbhàvaþ sàmarthyàd avasitaþ na[57]vyavahçta iti dç÷yànupalambhena vyavaharttavyaþ | tasmàd arthànatram ekaj¤ànasaüsargi dç÷yamànam tajj¤ànaü ca pratyakùanivçttini÷cayahetutvàt pratyakùanivçttir uktaü draùñavyam |>#


__________NOTES__________

[55] -anupalambha- CD
[56] ca om. E 
[57] na tu vyava- APHEN 
___________________________






pratyakùaparicchedyatvàt #<pratyakùo ghañàdiþ># | #<nivçtti>#÷abden$<àcàryasyà>$nupalabdhir vivakùiteti dar÷ayati #<tasya nivçttir anupalabdhir># iti | #<anupalabdhi÷abdenà>#pi vivakùitakartçkarmadharmopalabdhiparyudàsenànyad ekaj¤ànasaüsargi vastu tajj¤ànaü ca vivakùitam | etad eva spaùñayati #<tadabhàvasvabhàveti yàvad># iti | #<tasya># pratiùedhyasya ghañàder abhàvo vi÷iùño bhàvas tatsvabhàvà | #<tadabhàvasvabhàva÷abdena># yàvàn artha ukta tadanupalabdhi÷abdenàpãti iti yàvad ity asyàrthaþ | yato 'nyopalabdhir eva tadanupalabdhiþ | saiva ca tadabhàvo nànyo 'ta evàsmàd eva kàraõàd abhàvo ghañàder na sàdhyaþ | kuto na sàdhya iti #<svabhàvànupalabdher># liïgàt | kuto na sàdhya ity àha
#<siddhatvàt># ni÷citatvàd ghañàbhàvasyeti prakaraõàt | 

evaü manyate -- tadekajjànasaüsargi vastu tajj¤ànaü ca ghañàdyanupalabdhis tadabhàva÷ ca | tac cendriyajena pratyakùeõa svasaüvedanena ca siddham iti na liïgàd abhàvaþ sàdhyata iti | nanv avidyamàno ghañàdiþ kathaü pratyakùaþ ? atha pratyakùaþ, kathaü tadanupalabdhir ucyata ity àha #<avidyamàno 'pi ce>#ti | na kevalaü vidyamànaþ pratyakùa ucyate ity #<api>#÷abdaþ | [#<samagrà >#samastà #<sàmagrã>#] kàraõakalàpo yasyeti vigrahaþ | ÷eùàd vibhàùà [Pàõini 5.4.154] iti kap | na kapi [Pàõini 7.4.14] iti hrasvatvapratiùedhaþ | #<j¤àyamàno >#ni÷cãyamàno [ghañàdir ekaj¤àna]saüsargiõi
pra ... tadanupalabdher evety avadhàraõãyam | pratyakùanivçttir ghañàdyanupalabdhiþ | kasmàt tu dvayaü tathocyata ity àha #<tato hã>#ti | #<hã>#ti yasmàt | yasmàd amå eva dç÷yaghañàdituccharåpanivçttyavaseyahetå tasmàt karaõàt | #<artha># ekaj¤ànasaüsargivastvantaram, #<j¤ànaü >#ca tasyaiva | etad eva vyatirekamukheõa draóhayati #<na tv># iti | nivçttimàtram upalabdhyabhàvamàtram | tasya tathàtve ko doùa ity àha #<nivçttimàtràd># iti | #<dç÷yanivçttyani÷cayàd># dç÷yàbhàvani÷cayàt |

     iha nivçttimàtrasya prasajyapratiùedhàtmano ni÷cetum a÷akyatvàn na hetutvaü yujyata iti $<dharmottarasyà>$÷ayo nivçttimàtràd dç÷yanivçttyani÷cayàd iti bruvataþ | pårvapakùavàdinà tv evaü j¤àtam nivçttimàtràn nirvi÷eùaõàd ayam evaü pratiùedhati | tad ahaü savi÷eùaõaü nivçttimàtram eva dar÷ayàmãti pramodamàna àha #<nanu ce>#ti | #<dç÷yanivçttir># dç÷yàbhàvaþ | #<dç÷yànupalambhàd># ity atrànupalambha÷abdenopalambhàbhàvamàtraü vivakùitam itarathà pårvapakùavàdinaþ prakçtaü hãyeta | anena savi÷eùaõam evopalambhàbhàvamàtraü prasajyapratiùedharåpaü

#<
[DhPr p.120]>#

yathà caikaj¤ànasaüsargiõi pratyakùe ghañasya pratyakùatvam àropitam asato 'pi tathà tasminn ekaj¤ànasaüsargiõy atãte càmåóhasmçtisaüskàre varttamàne ca ghañasya[58]tattadråpam[59]àropitam asata iti draùñavyam | anena ca[60]dç÷yànupalabdhiþ pratyakùaghañanivçttisvabhàvoktà | sà ca siddhà | tena na[61]ghañàbhàvaþ sàdhyaþ api tu abhàvavyavahàra ity uktam |


__________NOTES__________

[58] atãte varttamàne càmåóhasmçtisaüskàre ca ghañasya
[59] tadråpam ABPHEN 
[60]   ca om. -- anena dç÷yà ABPHE 
[61] na om. -- tena ghañà --B 
___________________________







 liïgam astu, na tu na¤aþ paryudàsavçttyà tadekaj¤ànasaüsargi vastu, tajj¤ànaü ceti pårvapakùavàdã dar÷ayati | #<satyam >#ityàdinà pratividhatte | kin tv #<ekaj¤ànasaüsargiõi># bhåtalàdau #<dç÷yamàne># sati #<dç÷yaþ sambhàvita># àropitaþ sa pratiùedhya iti prakaraõàt | #<tato># dç÷yatvasamàropàt #<dç÷yànupalabdhir># dç÷yaj¤ànàbhàvas tuccharåpo vyavahartavyamàtraü #<ni÷cità># bhavati | ni÷cãyatàm upalabdhyabhàvo j¤eyàbhàvas tàvan na ni÷cita iti tanni÷cayàrthaü nivçttimàtraü vyàpariùyata ity àha  #<dç÷ye>#ti | dç÷yaj¤ànàbhàvani÷cayasàmarthyàd anyathànupapatteþ | #<co># hetau | dç÷yasya j¤eyasyàbhàvo vyavahartavyaikaråpaþ | sàmarthyam eva #<yadã>#tyàdinà dar÷ayati | #<hi>#r yasmàdarthe |
#<dç÷yànupalambha># iti dç÷yopalambhàbhàva ity arthaþ | #<ato >#'smàd #<dç÷yànupalambhani÷cayàt># | #<dç÷yasya># j¤eyasy#<àbhàva># uktàt #<sàmarthyàd avasitaþ># | dç÷yopalambhàbhàvani÷cayas tv ekaj¤ànasaüsargivastvantaropalambheneti draùñavyam |

 nanu yadi j¤eyàbhàvo 'py avasitas tarhi kathaü liïgena sàdhyata ity àha #<na vyavahçta># iti | adçùñànàm api sattva÷aïkayà na pratyakùaü vyavahàrayituü ÷aknotãti bhàvaþ | kena tarhi vyavahriyata ity àha #<dç÷yànupalambhena># liïgabhåtena | ......bhàvavyavahàra eva ........ #<j¤ànaü ce>#ti | #<ca>#kàras tulyakakùatàm dar÷ayati | dvayo÷ ca nivçttini÷cayahetutvam; j¤ànam antareõa yasmàd ayaü kevalaþ prade÷as tasmàt ghañàdir nàstãty adhyavasàtum a÷akyatvàt; tathà viùayam antareõa yasmàt kevalaprade÷àparokùãkaraõaü tasmàt tajj¤ànaü nàsti iti ni÷cetum a÷akyatvàd iti draùñavyam | #<pratyakùasya># ghañàder #<nivçttini÷cayahetutvàt># #<pratyakùanivçtti[r uktaü
dra÷tavyam>#] | 

     nanu ca pratiùedhyasya ghañàder asato 'pi tathàstu pratyakùatvam | yat punas tatra nàsãd eva tasya katham atãtatvam; yac ca tatra nàsty eva tasya kathaü varttamànatvam, kathaü ca tatrànupalabdher vyàpàra ity à÷aïkàm upàkurvann àha -- #<yatheti># | yena prakàreõa ghaño yadi bhaved dç÷ya eva bhaved ity evaüråpeõa | #<co># hetau | #<tasminn># #<ekaj¤ànasaüsargiõy atãte 'måóhasmçtisaüskàre># | #<co># vaktavyàntarasamuccaye | #<varttamàne ca># | samuccaye #<ca>#kàraþ | #<tathà># tena prakàreõa yadi tatra pårvaü ghañaþ sthito yadi syàt, upalabdhaþ syàt; na copalabhyate ity evam àtmanà ghañasyàropàt pratyakùasya tadànãm #<asatas tadråpam># atãtatvaü varttamànatva¤ c#<àropitam># àropasiddham itir evaü
draùñavyàkàraü dar÷ayati | #<draùñavyaü># j¤àtavyam iti yojanãyam idam |



#<
[DhPr p.121]>#

#<%<amåóho>% 'bhraùño dar÷anàhitaþ %<smçti>%jananaråpaþ %<saüskàro>% yasmin ghañàdau sa tathoktaþ | tasya %<atãtasya>% pratipattçpratyakùasyeti sambandhaþ | %<varttamànasya ca>% pratipattçpratyakùasyeti sambandhaþ | %<amåóhasmçtisaüskàra>%grahaõaü tu na varttamànavi÷eùaõam | yasmàd atãte ghañaviviktaprade÷adar÷ane smçtisaüskàro måóho dç÷yaghañànupalambhe dç÷ye ca ghañe måóho bhavati | varttamàne tu[62]ghañarahitaprade÷adar÷ane na smçtisaüskàramohaþ | ata eva na ghañàbhàve nàpi ghañànupalambhe mohaþ | tasmàn[63]na varttamànaniùedhyavi÷eùaõam amåóhasmçtisaüskàragrahaõam
smçtisaüskàravyabhicàràbhàvàd[64]varttamànasyàrthasya | ata eva %<varttamànasya ce>%ti %<ca>%÷abdaþ kçtaþ vi÷eùaõarahitasya varttamànasya vi÷eùaõavatàtãtena samuccayo yathà vij¤àyeteti[65]|>#


__________NOTES__________

[62] varttamàne ca ghaña ABPHEN
[63] ata eva na ghañànupalambhe nàpi ghañe mohaþ -- ACDPHEN. ata eva na ghañànupalambhe nàpi ghañe mohaþ -- B 
[64] -grahaõam vyabhicàra- -- C. 
[65] iti om. -- vij¤àyeteti | tad -- B. 
___________________________





#<tad ayam arthaþ atãto 'nupalambhaþ sphuñaþ[66]smaryamàõaþ pramàõam varttamàna÷ ca | tato `nàsãd iha ghañaþ anupalabdhatvàt' `nàsti anupalabhyamànatvàt' iti ÷akyaü j¤àtum | `na tu na bhaviùyaty atra ghañaþ anupalapsyamànatvàt' iti[67]÷akyaü j¤àtum[68]| anàgatàyà anupalabdheþ sattvasandehàd iti kàlavi÷eùo 'nupalabdher vyàkhyàtaþ |>#


__________NOTES__________

[66] sphuñaü -- BPHEN.
[67] anupalabhyamànatvàt -- A 
[68] j¤àtum ÷akyam -- C 
___________________________






nanu dç÷yànupalabdhiþ kasmiï kàle pramàõaü kiüsvabhàvà kiüvyàpàrà ceti tritayaü pçùña $<àcàryas>$ tatrànena kim àkhyàtam $<àcàryeõe>$ty à÷aïkàm apàkurvann àha #<anene>#ti | #<anena># #<%<pratipattçpratyakùasya nivçttir>%># iti vacanena | #<co># 'vadhàraõe | #<svabhàvasye># (-bhàve)ty asyànantaraü draùñavyaþ | #<pratyakùasya># ghañasya | prasajyapratiùedhalakùaõanivçttini÷cayahetutvàt pratyakùaghañanivçttiþ pratyakùaghañànupalabdhiþ | na¤aþ paryudàsavçttyà | tadekaj¤ànasaüsargi vastu tajj¤ànaü ca dvayaü #<svabhàvo># råpaü yasyà dç÷yànupalabdheþ sà tathoktà
vyàkhyàteti ÷eùaþ | 

     nanu dç÷yànupalabdhiråpaü liïgam astu paryudàsaråpam, sàdhyas tu prasajyapratiùedharåpaþ kiü na bhavatãty àha #<se>#ti | #<co># yasmàt | sà tathàvidhànupalabdhi .............. uktam àcàryeõa sà#<bhàvavyavahàrapravartanã>#ty anena ÷abdeneti bhàvaþ | dharmottareõa càta eva #<abhàvo na sàdhya># ity anena |

 ghañaviviktaprade÷a[49a]dar÷anen#<àhita># àropitaþ #<saüskàro># vi÷iùña÷aktiyuktavij¤ànàtmikà vàsanà, na tu paràbhimato bhàvanàkhyaþ | anuråpasmaraõaü janayitum anã÷àno måóha iti vyapadi÷yate | #<dç÷yaghañànupalambhe># dç÷yasya ghañasyopalabdhyabhàve tuccharåpe | ata eva ca #<dç÷ye ghañe># | #<amåóhasmçtisaüskàragrahaõaü># kasmàn #<na varttamànavi÷eùaõam># ity àha #<varttamàne tv># iti | #<tu>#r atãtàd vartamànasya vaidharmyam àha | ato mohàbhàvàn #<na ghañàbhàve># vyavahartavyaikaråpe | #<nàpi ghañànupalambhe># ghañopalabdhyabhàve tuccharåpe | pratyakùavad àropàd #<vartamànasyàrthasya># ghañàdeþ | ata eva vartamànagrahaõasya nirvi÷eùaõatvàd eva |

#<
[DhPr p.122]>#

#<vyàpàraü dar÷ayati | abhàvasya vyavahàraþ nàstãty evam àkàraü j¤ànam ÷abda÷ caivam àkàraþ niþ÷aïkaü gamanàgamanalakùaõà[69]ca pravçttiþ kàyiko 'bhàvavyavahàraþ | ghañàbhàve hi j¤àte niþ÷aïkaü gantum àgantuü ca pravartate |>#


__________NOTES__________

[69] niþ÷aïkagamanàgamalakùaõà -- DB; niþ÷àïkà gamanàgamanayo (?) lakùaõà -- C.
___________________________


#<tad etasya[70]trividhasyàpy %<abhàvavyavahàra>%sya[71]dç÷yànupalabdhiþ %<pravarttanã>%[72]sàdhanã pravarttikà |>#


__________NOTES__________

[70] tad evam asya-- CD; tad evam etasya, tad eva tasya -- B.
[71] apy abhàvasya vyavahàrasya] -- C. 
[72] [pravarttanã om. ABCDPHEN. 
___________________________




 #<yady api ca nàsti ghañaþ iti j¤ànam anupalabdher eva bhavati ayam eva càbhàvani÷cayaþ tathàpi yasmàt pratyakùeõa kevalaþ prade÷a upalabdhas tasmàt iha ghaño nàstãty evaü ca[73]pratyakùavyàpàram anusaraty abhàvani÷cayaþ tasmàt pratyakùasya kevalaprade÷agrahaõavyàpàrànusàryabhàvani÷cayaþ pratyakùakçtaþ |>#


__________NOTES__________

[73] ca om. -- C.
___________________________




nanu yathà vikalpena viùayãkriyamàõo 'tãto 'nupalambhaþ pramàõam ucyate tathà vikalpasyàvyàhataprasaratvàd anàgato 'py anupalambho vikalpyamànaþ kiü na tathà pramàõam ity àha #<tad ayam># iti | yasmàt kevalaprade÷adar÷anàhitaþ saüskàro 'tãte ghañàdàv amåóho gçhyate, vartamàne tu tasmin smçtisaüskàre moho na sambhavaty eva #<tat># tasmàd #<ayaü># tàtparyàrthaþ | anupalambhani÷cayahetutvàd anupalambhaþ kevalaprade÷àdiþ sphuño yathàsau kevalo 'nubhåtas tathà smçtvà viùayãkriyamàõaþ pramàõam | vartamàna÷ ca tàdçg anupalambhaþ sphuño 'bhràntena j¤ànena gçhyamàõa iti draùñavyam | yata ãdç÷o 'nupalambhaþ pramàõaü #<tatas >#tasmàt |
kuto na ÷akyate j¤àtum ity àh#<ànàgatàyà># iti | tathàtvena ni÷cito hi hetur gamako 'nyathà sandigdhàsiddhatà hetudoùaþ syàd ity abhipràyaþ | pratyakùanivçtti÷abdena tàvad dç÷yànupalabdheþ svabhàvo dar÷ito #<'måóhety>#àdinà tu kiü dar÷itam ity àha #<kàle>#ti | [itarevam arthete] naivaü #<kàlavi÷eùo 'nupalabdher vyàkhyàta >#iti | #<kàlavi÷eùo># 'tãto varttamàna÷ ca #<vyàkhyàtaþ># kathito neneti ÷eùaþ | etac càtãte varttamàne ca kàle 'nupalabdheþ pramàõàkhyànam asyopalakùaõaü draùñavyam, kàryasvabhàvahetvor api tayoþ kàlayoþ pràmàõyàt | tathà hy àsãd atra vahnir dhåmasyopalabdhatvàt | asti vahnir iha dhåmasyopalabhyamànatvàt | tathàsãd
iha pàdapaþ ÷iü÷apàyà upalabdhatvàt | astãha vçkùaþ ÷iü÷apàyà upalabhyamànatvàd ity api bhavaty eva | 

     nanu dç÷yànupalambhe bhavatu j¤ànàbhidhànalakùaõo vyavahàraþ | kàyikas tu katham ity àha #<ghañe>#ti | #<hi>#r yasmàt | #<pravartata># iti yogyatayocyate | pravçttiyogyas tàvad bhavatãti | ata eva càbhàvayogyatà sàdhyocyate | #<tadetasye>#ti lokoktir eùà | tac caitac ceti vigrahaþ kàryaþ | yadvà yato 'bhàvani÷cayo nupalabdhinimittakas #<tat># tasmàt | #<apir># ati÷aye | àstàm ekasya dvayor và pravartanã, trividhasya yàvat pravartanãty arthaþ | #<pravartanã>#ty asya dvayam etad vivaraõaü spaùñàrthaü #<sàdhanã pravarttiketi># pravartayatãti #<pravartanã>#ti yogyatayoktam | sàbhàvatritayam abhàvavyavahàraü pravartayituü yogyà tàvanmàtranimittakatvàt tasya | saty arthitve puruùas tàn vyavahàràn àcaratu mà và | ata evàbhàvavyavahàrayogyatà
prade÷àdeþ sàdhyate dç÷yànupalambheneti paramàrthaþ |

#<
[DhPr p.123]>#

#<ki¤ ca | dç÷yànupalambhani÷cayakaraõasàmarthyàd eva pårvoktayà nãtyà pratyakùeõaivàbhàvo ni÷citaþ | kevalam adçùñànàm api sattvasambhavàt sattva÷aïkayà na asattvaü[74]vyavaharttum | ato 'nupalambho 'bhàvaü[75]vyavahàrayati dç÷yo yato 'nupalambhaþ tasmàn nàstãti | ato dç÷yànupalambho o 'bhàvaj¤ànaü kçtaü pravarttayati na tu akçtaü karotãty[76]abhàvani÷cayo 'nupalambhàt pravçtto 'pi pratyakùeõa kçto 'nupalambhena pravarttita ukta ity abhàvavyavahàrapravarttany anupalabdhiþ[77]|| kasmàt punar atãte varttamàna cànupalabdhir gamikety àha>#


__________NOTES__________

[74] ÷aknoty abhàvaü -- C
[75] ['bhàvaü om. -- A 
[76] iti om. -- C. 
[77] abhàvavyavahàre pravarttany anupalabdhiþ -- C; pravarttany upalabdhiþ -- A; pravartiny upalabdhiþ -- PH.  pravartiny anupalabdhiþ -- B. 
___________________________





        #<tasyà evàbhàvani÷cayàt    II-29>#

#<%<tasyà eva>% yathoktakàlàyà anupalabdher %<abhàvani÷cayàt>% | anàgatà hy anupalabdhiþ svayam eva sandigdhasvabhàvà | tasyà asiddhàyà nà 'bhàvani÷cayo 'pi tv atãtavarttamànàyà iti ||>#



 nanu yadi nàstãty evam àkàraü j¤ànam anupalabdher liïgàd bhavati, kathaü tarhi pratyakùàvasito 'bhàva ukta ity àha -- #<yady api ce>#ti nipàtasamudàyo yady #<api>#÷abdavad vi÷eùàbhidhànanimittàbhyupagame varttate | abhàvani÷caya÷abdasàmànàdhikaraõyàd ayam eveti nirde÷aþ | #<ca>#÷abdo vaktavyam etad ity asyàrthe tra varttate |


     abhàvani÷cayasya tadà sthairyalàbhàd anupalambhàd evety uktaü draùñavyam | #<tathàpã>#ti laukikoktir iyaü nigadàbhidhànàrambhe | #<tasmàc>#chabdena #<yasmàc>#chabda àkùiptaþ | tenàyam arthaþ | yasmàt kevalaprade÷agrahaõalakùaõavyàpàrànusàrã ghaño nàstãty abhàvani÷cayaþ tasmàt pratyakùakçta ucyata iti ÷eùaþ | kasya vyàpàrànusàrãty àkàïkùàyàm uktam -- #<pratyakùasya># pramàõavi÷eùasyeti | 

     atha syàd -- yady ayaü pratyakùakçtas tadà pratyakùapravarttito 'pi | tat kiü dç÷yànupalambhena kriyata ity à÷aïkyàha -- #<ki¤ce>#ti vaktavyàntarasamuccaye | tadviviktaprade÷àdigràhiõà pratyakùeõàivàbhàvo niùedhyàbhàvaþ prasajyapratiùedhàtmà ni÷citaþ | kathaü? dç÷yasyànupalambha upalambhàbhàvas tuccharåpas tanni÷cayakaraõasàmarthyàd anyathànupapatteþ | #<pårvoktayà nãtyà># yuktyà yadi hi dç÷yas tatra bhavet, dç÷yànupalambho na bhaved ity evamàtmikayà | yadi pratyakùam itthaü pratiùedhyàbhàvaü ni÷càyayati, vyavahàrayitum api ÷aknoty evety àha -- #<kevalaü># kin tu #<na ÷aknoti vyavahartum># ity antarbhåtaõijàrthatvàn nirde÷asya vyavahàrayitum ity arthaþ
| kuto na ÷aknotãty àha -- #<sattva÷aïkaye>#ti pratiùedhyasattvasya svaråpasya sattva÷aïkayà sandehena hetunà | nanv adar÷ane 'pi kathaü sandeha ity àha -- #<adçùñe>#ti | tena pratyakùeõ#<àdçùñànàm># #<api># pi÷àcàdãnàü #<sattvasya># sadbhàvasya #<sambhavàt># sambhàvyamànatvàt nityaü ÷aïkyamànànupalambhavyabhicàro hy abhàva iti bhàvaþ | ataþ pratyakùasya tatrà÷aktatvàt sàpi kathaü vyavahàrayatãty àha -- #<dç÷ya># iti | #<ato># 'smàtkàraõàt #<kçtaü># pratyakùeõeti prakaraõàt | etad eva vyatirekamukheõa draóhayati -- #<na tv># iti | yasmàt pratyakùavyàpàrànusàryabhàvani÷caya #<itis># tasmàt | #<abhàvani÷cayo>#

#<
[DhPr p.124]>#

#<sampraty anupalabdheþ prakàrabhedaü dar÷ayitum àha -->#

    #<sà ca prayogabhedàd ekàda÷aprakàrà    II-30>#

#<%<sà ca >%eùànupalabdhiþ %<ekàda÷aprakàrà>% -- ekàda÷a prakàrà asyà[78]ity ekàda÷aprakàrà | kutah prakàrabhedaþ ? prayogabhedàt | prayogaþ prayuktiþ ÷abdasyàbhidhàvyàpàra[79]ucyate | ÷abdo hi sàkùàt kvacid arthàntaràbhidhàyã, kvacit pratiùedhàntaràbhidhàyã | sarvatraiva tu dç÷yànupalabdhir a÷abdopàttàpi gamyata iti vàcakavyàpàrabhedàd anupalambhaprakàrabhedo na tu svaråpabhedàd iti yàvat ||>#


__________NOTES__________

[78] -dhiþ %<ekàda÷aprakàrà>% asyà -- APE.
[79] abhidhànavyà- -- ABCDPHEN. 
___________________________



#< prakàrabhedàn àha -->#

#<  svabhàvànupalabdhir yathà -- nàtra dhåma upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdher iti    II-31>#

#<nupalambhàt pravçtto 'pi># dçóhãbhåto 'pi #<pratyakùeõa># kevalaprade÷àdivedinà sàmarthyàt #<kçta># utpàdito #<'nupalambhena># dç÷yànupalambhena #<pravartitaþ># sàdhita ukta #<àcàryeõà>#bhàvavyavahàrapravartanãty anena ÷abdeneti buddhistham | #<itã>#tyàdinopasaühàraþ | #<iti>#r evam uktena krameõànupalabdhir dç÷yànupalabdhis tasyà eva prakçtatvàt | 

     #<kasmàd >#ityàdi #<vartamànàyà># ity antaü sugamam | anàgatàyà apy anupalabdher abhàvani÷cayaþ kasmàn na bhavatãty àha -- #<anàgate>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe | #<tasyà># iti pa¤camyantam idam | ayam eva ca sàmarthyàvasito maulo[rtho 'nàgatà hi] ityàdinà dharmottareõa ....kàïkùopa÷amàrthaü purastàd uktaþ | syàd etat -- #<pratiùedhasiddhir># {NB II 25} ityàdinà #<ni÷cayàbhàvàd >#{NB II 27} ity antena granthenàsyàrthasya gatatvàt #<tasyà evàbhàvani÷cayàd># {NB II 29} ity ayam #<àcàryãyo># granthaþ punarukta iti | na punaruktaþ | yato yathàtãte 'pi kàle ghañàdes tatkàlavartidç÷yànupalabdher atãtàyàþ smçtyàråóhàyà sva(a)bhàvani÷cayas tathànagate 'pi kàle ghañàder abhàvani÷cayaþ kiü na bhavatãti kenàpàkçtaü yenàyaü
punaruktaþ syàd iti ||

 #<samprati >#[anupalabdheþ] #<prakàrasya >#svaråpasya #<bhedaü >#nànàtvaü.......prakàrabheda........draùñavyam | #<co >#vaktavyàntarasamuccaye | #<se>#ti målànuvàdaþ | #<eùe>#ti tasya vyàkhyànam | #<ekàda÷a>#grahaõaü c#<àcàryasyo>#palakùaõàrthaü yathà #<pramàõavàrttike>#...grahaõaü...... ùoóa÷arakàreti tu draùñavyam | etac ca kàraõaviruddhakàryopalabdhivyàkhyànàntaraü dar÷ayiùyàmaþ | vivakùitànyopalambhaikaråpatvàd dç÷yànupalabdheþ, katham ayaü bheda upapadyetety abhipretya pçcchati #<kuta >#iti |

#<
[DhPr p.125]>#

#<svabhàvetyàdi | pratiùedhyasya yaþ %<svabhàvas >%tasy%<ànupalabdhir yathe>%ti | %<atre>%ti dharmã | na dhåma iti sàdhyam, %<upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdher>% iti hetuþ, ayaü ca hetuþ pårvavad vyàkhyeyaþ || pratiùedhyasya yat kàryaü tasyànupalabdhir udàhriyate>#

#<kàryànupalabdhir yathà -- nehàpratibaddhasàmarthyàni dhåmakàraõàni santi, dhåmàbhàvàd iti[80]    II-32 >#


__________NOTES__________

[80] iti om.  -- BPHEN
___________________________


#<%<yathe>%ti | %<ihe>%ti dharmã | apratibaddham anupahataü dhåmajananaü prati %<sàmarthyaü >%yeùàü tàny apratibaddhasàmarthyàni %<na santãti>% sàdhyam | dhåmàbhàvàd iti hetuþ |>#



#<prayogabhedàd >#ity àcàryãyam uttaram anådya prayoga÷abdaü vyàcaùñe #<prayoga >#iti | prayuktyartham àha #<÷abde>#ti | #<÷abda>#÷abdena prakaraõàd vàcakaþ ÷abdo gçhyate | #<abhidhà >#arthaprakà÷anam | tatra #<vyàpàro >#vyàpattiþ pravçttir yadvàbhidhà arthaprakà÷anaü tallakùaõo vyàpàras tasya prayogasya bhedàd bhidyamànatvàd iti tu subodhatvàt dharmottareõa na vyàkhyàtam | 

     nanu ÷abdasyaivànupalambhavàcakasyànupalambha eva vàcyas tat kathaü prayogabhedo yenànupalambhasya prakàrabheda ucyata ity àha #<÷abdo hã>#ti | #<hir >#yasmàt | #<sàkùàd >#avyavadhànena | kvacid viruddhopalambhàdau pratiùedhyàc chãtaspar÷àder arthàntaram agnyàdyabhidhatte | kvacit vyàpakànupalabdhàdau vivakùitàt ÷iü÷apàdipratiùedhàt pratiùedhàntaraü vçkùàdipratiùedham abhidhatte | yady arthàntaravidhir arthàntarapratiùedha÷ ca kriyate tarhi ...................... dyata ity àha -- sarv#<atreti># | tur vi÷eùàrthaþ | #<a÷abdopàttà># svavàcakapadànupàttà | yathà ca ÷abdopàttàpi sà pratãyate tathà purastàd abhidhàsyate | #<apir># avadhàraõe ati÷aye và | #<iti>#s tasmàdarthe evamarthe...................ata evàrthã gatim
à÷rityoktaü na tu ÷àbdãm iti draùñavyam ||

 anupalambhasya prakçtatvàt prakàrabhedàn iti mantavyam | tasyànupalabdhiþ purvoktayà nãtyà tadviviktaþ prade÷as tajj¤ànaü càvaseyam | evaü kàryànupalabdhyàdiùu dviråpaivànupalabdhi ..................ti nidar÷anena |

 nanu kãdç÷yupalabdhilakùaõapràptiþ ? kathaü càvidyamàna.................#<aya¤ ce>#ti | pårvasminn anupalabdhilakùaõàkhyàna iva | #<co >#[50b] yasmàdarthe 'vadhàraõàrthe và #<pårvavad># ity asyànantaraü draùñavyaþ | etac ca svabhàvànupalambhasyàrthakathanaü kçtam àcàryeõa na prayogo dar÷itaþ, asàdhanàïgasya pratij¤àyà upàdànàt sàdhanàïgasya ca vyàpter apradar÷anàt heto÷ cànuvàdya råpasya prathamàntasyànirde÷àt | evam itaràsu sarvàsvenànupalabdhiùu boddhavyam |

 prayogaþ punar ãdç÷aþ -- yad yatropalabdhilakùaõapràptaü san nopalabhyate tat sarvaü tatràsadvyavahàrayogyam -- yathà -- turaïgamottamàïge ÷aïgam | nopalabhyate càtropalabdhilakùaõapràpto dhåma iti | anena sàmànyàdiniràkaraõe dç÷yànupalambhaþ prayoktavya iti dar÷itam #<àcàryeõa># tulyanyàyatvàd ity avaseyam |

#<
[DhPr p.126]>#

#<kàraõàni ca nàva÷yaü kàryavanti bhavantãti kàryàdar÷anàd apratibaddhasàmarthyànàm evàbhàvaþ sàdhyaþ[81]na tv anyeùàm | apratibaddha÷aktãti càntyakùaõabhàvãnyeva, anyeùàü pratibandhasambhavàt |>#


__________NOTES__________

[81] sàdhyate -- C.
___________________________


#<kàryànupalabdhi÷ ca yatra kàraõam adç÷yam tatra prayujyate | dç÷ye tu kàraõe dç÷yànupalabdhir eva gamikà | tatra dhavalagçhoparisthito[82]gçhàïgaõam apa÷yann api caturùu pàr÷veùv aïgaõabhittiparyantaü pa÷yati | bhittiparyantasamaü càlokasaüj¤akam àkà÷ade÷aü dhåmaviviktaü pa÷yati | tatra dhåmàbhàvani÷cayàt | yadde÷asthena vahninà janyamàno dhåmas tadde÷aþ syàt | tasya ca vahner apratibaddhasàmarthyasyàbhàvaþ pratipattavyaþ | tadgçhàïgaõade÷ena ca vahninà janyamàno dhåmas tadde÷aþ syàt | tasmàt tadde÷asya vahner abhàvaþ pratipattavyaþ | tadgçhàïgaõade÷aü bhittiparikùiptaü bhittiparyantaparikùiptena càlokàtmanà dhåmaviviktenàkà÷ade÷ena saha
dharmiõaü karoti |>#


__________NOTES__________

[82] dhavala- om. -- BCD
___________________________




iha -- nupalambhaþ kevalaprade÷àdir abhàvavyavahàrayogyatà ca sàdhyà dç÷yànupalambhasya tàdàtmyalakùaõa eva pratibandho gamyagamakabhàvanibandhanam iti keùà¤cin matam | kecit tu anupalambhàbhàvavyavahàrayogyatayor gamyagamakabhàve viparyayatàdàtmyalakùaõaþ pratibandho nimittam iti pratipadire | ata evànupalambhaþ kàryasvabhàvàbhyàü bhedena nirdiùñaþ, svasàdhye pratibandhànapekùaõàd, itarayo÷ ca tadvaiparãtyàd iti ca | evaü caitat samàdadhatãti | tathà hi upalabdhyavyabhicàràt tàdç÷ã anupalabdher eva sattà | tata upalabdhilakùaõapràptasattve tadupalambhayos tàdàtmyàd evànupalambhàsadvyavahàrayor gamyagamakabhàvaþ | yadi tu tadviviktaprade÷àdyupalambharåpasyànupalambhasya tadasadvyavahàrayogyatàyà÷
ca yat tàdàtmyaü tannimittam ucyeta, tadà tasya bhåtalàder anupalabdhilakùaõapràptàsadvyavahàrayogyatàpy àtmabhåtaiveti pi÷àcàdyabhàvavyavahàram apy anupalambhaþ sàdhayet tatpratibandhàd iti ||

     nanu kàryàbhàvàt kàraõàbhàvaþ sàdhyatàm | kim apratibaddhasàmarthasyeti sàdhyadharmavi÷eùaõenety àha #<kàraõànã>#ti | #<%<co >%>#yasmàd | #<%<itis >%>#tasmàt | #<%<sàdhyaþ >%>#sàdhayituü yujyata ity arthaþ | etad eva vyatirekamukheõa draóhayati #<na tv >#iti | #<%<tur >%>#vaidharmyàrthaü evakàràrtho và | nànyeùàü kàraõakàraõatayopacaritakurvad råpàõàm | 

     atha paripårõayàpi sàmagryà vidhàrakasambhavàt pratibandhaþ sambhàvyate | tad asambhavãdaü

#<
[DhPr p.127]>#

#<tasmàd dç÷yamànàdç÷yamànàkà÷ade÷àvayavaþ[83]pratyakùàpratyakùasamudàyo vahnyabhàvapratãtisàmarthyàyàto dharmã, na dç÷yamàna eva[84]| iha iti tu pratyakùanirde÷o dç÷yamànabhàvàpekùaþ | na kevalam ihaiva dç÷yàdç÷yasamudàyo dharmã, api tv anyatràpi | ÷abdasya kùaõikatve sàdhye ka÷cid eva ÷abdaþ pratyakùo 'nyas tu parokùas tadvad ihàpi | yathà càtra dharmã sàdhyapratipattyadhikaraõabhåto dç÷yàdç÷yàvayavo dar÷itas tadvad uttareùv api prayogeùu svayaü pratipattavyaþ ||>#


__________NOTES__________

[83] dç÷yamànàkà÷a- -- CA.
[84] iva -- C 
___________________________





vi÷eùaõam ity àha #<apratibaddhe>#ti #<%<ca>%>#÷abdas tu÷abdasyàrthe hetau và | kuta etad ity àha #<anyeùàm >#iti | antyakùaõapràptàni ca kàraõàni yoginàpi pratibaddhu(-bandhu)m a÷akyàni, itarathà tàdråpyam eva hãyeta | atas tathàvidhàni kàraõàni kàryàvyabhicàrãõi kàryeõa vyàpyante | tataþ kàryaü nivartamànaü kàraõàni tàdç÷àni nivarttayatãti draùñavyam |     

iha yady apy anenàntyakùaõenedaü kàryaü kçtam iti nàvagataü tathàpi vastunaþ kàcid avasthà kàryaü kurvato pratãtaiva yad anantaraü kàryam upalabdham | saiva càvasthàtràpi niùidhyate | ata evàyaü kùaõikàkùaõikasàdhàraõàvasthàti÷ayaniùedhaþ | 

nanu kàryasya tàvad dç÷yasyàtrànupalambho hetur upàdàtavyaþ | tat kim asya sambhavo 'sti yat kàryam eva dç÷yaü na tu kàraõaü yena kàryànupalabdhiþ prayujyata ity à÷aïkya viùayam asyà dar÷ayitum àha #<kàrye>#ti | ko 'sàv evaüvidho viùaya ity àha #<tatreti># vàkyopakùepe | yadi punar gçhàïgaõaü pa÷yet dç÷yànupalabdhir eva prayuktà syàd ity abhipràyeõàha #<gçhaïgaõam apa÷yann apã>#ti | #<api>#r avadhàraõe | aïgaõabhitteþ paryantam avasànaü | bhittiparyantena samaü tulyam | sautràntikànàm alokatamaþsvabhàva evàkà÷a iti | tanmayatyà(-tanmatyà) #<àlokasaüj¤akam >#ity uktam | atràkà÷e kiü pratyetavyam ity àha #<yadde÷e>#ti | yadà yadde÷e ceti pàñhas tadà yo de÷o 'syeti vigrahaþ
| yadà tu yadde÷astheneti tadà ya÷ càsau de÷a÷ ca tatra tiùñhatãti tadde÷astha iti | sa de÷o 'syeti vigrahaþ | etàvatàpi na j¤àyate kas tena pratipattrà dharmã kçta ity àha #<tadgçhe>#ti | sa càsau gçhàïgaõade÷a÷ ceti samàsaþ | aïgaõasya prakçtatvàd #<%<bhittiþ >%>#tasyaiva tayà #<parikùiptaü >#paricchinnaü dharmiõaü karotãti sambandhaþ | kim etàvad evety àha #<bhittã>#ti | #<bhittir >#aïgaõasyaiva | bhitte÷ ca prànto vàcyas tasyàþ paryanto 'vasànaü niùñhà tena #<parikùiptaü >#paricchinnaü tena | #<cas >#tulyabalatvasamuccayàrthaþ | 

     #<tasmàd># ityàdinopasaühàravyàjena lokàdhyavasàyasiddhaü dharmiõaü dar÷ayati | #<dç÷yàdç÷yasamudàyo># lokenaikatvenàkalitaþ | tàvàn de÷o dç÷yamànaþ kim àtmakaþ ? de÷àvayavo bhàgo yasya



#<
[DhPr p.128]>#

#<pratiùedhasya vyàpyasya yo vyàpako dharmas tasyànupalabdhir udàhriyate -->#



sa tathà | katham evaüvidho dharmãty àha -- #<vahnyabhàve>#ti | vahnir iti vi÷iùño dhåmajanane 'vyavadheya÷aktiþ | tasyàpy upalakùaõatvàd anyasya dhåmajanane 'pratibaddhasyàbhàvapratãtir grahãtavyà | ayam arthaþ -- lokas tàvat tathàvidhade÷e dhåmam anupalabhamànas tàvati de÷e tathàbhåtavahnyabhàvaü pratyeti | na caitad evaüvidhaü dharmiõam antareõa ghañata iti sàmarthyam anyathànupapattis tasmàd àyàta upasthitaþ | ata #<evàcàryeõà>#pi iùñaü viruddhakàrye 'pi de÷akàlàdyapekùaõam | (PV I 6=8) iti bruvataivaü dharmãùña eveti bhàvaþ |

 nanv apratyakùasyàpi dharmitve katham ihetãdam ??? ihapratyayàntarasya nirde÷a ity a÷aïkyàha -- #<ihe>#ti | #<tu>#÷abdo yasmàdarthe | #<itir># iha÷abdasya nirdiùñasyàkàraü pratyavamç÷ati | pratyakùavastupratipàdako nirde÷as tathoktaþ | nanu yadi dç÷yàdç÷yasamudàyo dharmã ghañate tadà kàryasvabhàvahetvor api kim ayaü na sambhavatãty àha -- #<na kevalam >#iti | #<ihaiva >#kàryànupalambha eva | #<api tu >#kin tv #<anyatràpi >#kàryavi÷eùe svabhàvavi÷eùe ca tatra tatra kàryahetor dhåmavàkyàd agnipauruùeyatvàd asiddhau tathàvidho dharmã suvyakta iti na tatra dar÷itas tulyatvà(-nyà)yatayà và draùñavyaþ |

 kathaü hetàv apy evaüvidhasya dharmiõaþ sambhava ity [verb. itth--] àha -- #<÷abdasye>#ti | #<ka÷cid eva >#÷råyamàõaþ #<pratyakùo 'nyas tv >#a÷råyamàõaþ #<parokùaþ >#| anenàva÷yaü dç÷yàdç÷ya÷abdasamudàyo 'tra dharmãti dar÷itam | dç÷yàdç÷yàtmanà ca ÷abdena dharmiõà bhàvyam iti pratipàdyajanasaü÷ayàropàbhyàm àyàtam | na hi pratipàdyaþ ÷abdasyànityatve saü÷ayàno viparyasyati, arthàt ghaña÷abda eva, ÷råyamàõa eva ca sandegdhi, viparyasyati và | kin tv ahe(ha)ghañapañàdi÷abde ÷råyamàõe ÷rute ÷roùyamàõe ca | tatas tadanurodhàt pratyakùàpratyakùa÷abdasamudàyo 'nityatve sàdhye dharmã prasahya patitaþ | tadvad ihàpi kàryànupalambhe | amum eva nyàyam anyatràpy
atidi÷ann àha -- #<yathà ce>#ti | #<co >#'vadhàraõe #<sàdhyapratipattyadhikaraõabhåta >#iti vi÷eùaõavyàjena dharmiõo lakùaõam uktam | kàryànupalabdhiprayogas tv evaü karttavyaþ | yatra yasya kàryam upalabdhilakùaõapràptaü nopalabhyate tat tu tajjananàpratibaddhasàmarthyaü nàsti | yathà kvacid dç÷yamàne 'ïkure tathàvidhaü bãjam | nopalabhyate càtropalabdhilakùaõapràpto dhåma iti | anena ca kàryànupalambhapradar÷anena yaj jalpitaü jalpamahodadhinà niþ÷abde de÷e ÷abdamàtràbhàve sàdhye kas tadekaj¤ànasaüsargivastvantaropalambho yena ÷abdàbhàvavyavahàro bauddhànàü bhaved iti tat pratyuktaü draùñavyam | tathà hi nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷rotraj¤ànakàraõàni santi | ÷rotraj¤ànàbhàvàd
iti kàryànupalabdhiþ sphuñaiva | ÷rotraj¤ànànupalambha÷ ca tadanyaj¤ànopalambharåpaþ saüvidito 'sty eva | ekaj¤ànasaüsargitvaü cànyonyàvyabhicaritopalambhatvam ity uktaü purastàt | prayogas tv anantaravad vij¤ànatvya iti ||

#<
[DhPr p.129]>#

#< vyàpakànupalabdhir yathà na atra ÷iü÷apà vçkùàbhàvàd iti    II-33>#

#<yatheti | atreti dharmã | na ÷iü÷apeti ÷iü÷apàbhàvaþ sàdhyaþ | vçkùasya vyàpakasyàbhàvàt iti hetuþ | iyam apy anupalabdhir vyàpyasya ÷iü÷apàtvasyàdç÷yasyàbhàve prayujyate | upalabdhilakùaõapràpte tu vyàpya dç÷yànupalabdhir gamikà | tatra yadà pårvàparàv upa÷liùñau de÷au bhavataþ, tayor ekas tarugahanopeto 'para÷ caika÷ilàghañitp nirvçkùakakùakaþ | draùñàpi tasthàn vçkùàn pa÷yann api ÷iü÷apàdibhedaü yo na vivecayati, tasya vçkùatvaü pratyakùaü apratyakùaü tu ÷iü÷apatvam | sa hi nirvçkùa eka÷ilàghañite vçkùàbhàvaü
dç÷yatvàd dç÷yànupalambhàd avasyati | ÷iü÷apàtvàbhàvaü tu vyàpakasya vçkùatvasyàbhàvàd iti | tàdç÷o viùaye 'syà abhàvasàdhanàya prayogaþ |>#

#< svabhàvaviruddhopalabdhir yathà na atra ÷ãtaspar÷o vahner iti    II-34>#

#<pratiùedhasya svabhàvena viruddhasyopaladhir udàhriyate yatheti | atreti dharmã | na ÷ãtaspar÷a iti ÷ãtaspar÷apratiùadhaþ sàdhyaþ | vahner iti hetuþ | iyaü cànupalabdhas tatra prayoktavyà yatra ÷ãtaspar÷o dç÷yaþ, dç÷ye dç÷yànupalabdhiprayogàt |>#



vyàpakànupalabdhiü vyàkhyàtum àha -- #<pratiùedhyasye>#ti | tàdàtmyàvi÷eùe 'pi yathà ka÷cid eva dharmã vyàpya itaro vyàpaka÷ ca tathà pràg eva dharmottareõa nirõãtam | #<dharma >#iti ca dharmyapekùayà vçkùatvàdi | #<na ÷iü÷apeti># na ÷iü÷apàtvam ity arthaþ | #<vçkùasye>#ti ca dharmiõà dharmasya vçkùatvasya nirde÷aþ | nanåpalabdhilakùaõapràptasya tàvad vçkùatvasyànupalabdhiþ prayoktavyà | tathà ca ÷iü÷apàtvam api dç÷yam eva niùedhyam iti dç÷yànupalabdhir eva prayogàrhaty àha -- #<iyam apã>#ti | na kevalaü pårvikà vi÷iùñe viùaye kin tv ayam apãty api÷abdaþ | #<÷iü÷apàtvasyàdç÷yasye>#ti --
yadi syàd dç÷yam eva syàd iti sambhàvanàm ativçttasyety arthaþ | evam uttaratràpy adç÷yatvam ãdç÷yam eva draùñavyam | tasyàbhàve sàdhya ity adhyàhàraþ |



#<
[DhPr p.130]>#

#<tasmàd yatra varõavi÷eùàd vahnir dç÷yaþ ÷ãtaspar÷o dårasthatvàt[85]sann apy adç÷yaþ tatràsyàþ prayogaþ ||>#


__________NOTES__________

[85] dåratvàt -- BD
___________________________


#<  viruddhakàryopalabdhir yathà nàtra ÷ãtaspar÷o dhåmàd iti    II-35>#

#<pratiùedhyena yad viruddhaü tatkàryasyopalabdhir gamikà yatheti | atreti dharmã | na ÷ãtaspar÷a iti ÷ãtaspar÷àbhàvaþ sàdhyaþ | dhåmàd iti hetuþ | yatra ÷ãtaspar÷aþ san dç÷yaþ>#



ko 'sàv evaüvidho viùaya ity àha -- t#<atreti># vàkyopanyàse | #<upa÷liùñau >#pratyàsannau samunnatàv uccau | #<taråõàü># #<gahaõaü >#gahvaraü tenopeto yuktaþ | dvitãya ekayà ÷ilayà ghañate nimitta eka÷ilàråpas tåpa iti yàvat | tattvenaiva ca #<nirvçkùakakùakaþ >#| #<kakùas >#tçõam | nirgatau vçkùakakùau yata iti vigrahaþ | bhavaty evaü tathàpi katham asyàþ prayoga ity àha #<draùñàpã>#ti | #<apir >#avadhàraõe #<na vivecayatã>#ty asyànantaraü draùñavyam (-vyaþ) | #<tasya >#tàdç÷asya draùñuþ | bhavatu draùñu[s] tàvad dårade÷asthàyitayà ÷iü÷apàyàvivekas tathàpi
yenaiva vçkùàbhàvaü pratipadyate tenaiva ÷iü÷apàbhàvam api kiü na pratipadyata ity àha #<sa hã>#ti | #<hir >#yasmàt | kathaü dç÷yànupalambhàd avasyatãty àha #<dç÷yatvàd vçkùatvasye>#ti prakaraõàt | kutas tarhi ÷iü÷apàtvàbhàvam avaitãty àha #<÷iü÷ape>#ti | #<tu>#÷abdo vaidharmye | #<itis >#tasmàdarthe |

     #<abhàva>#÷abdenàbhàvo 'bhàvavyavahàra÷ cokto draùñavyaþ | evam uttaratràpi pratyeyam | prayogaþ punar ãdç÷aþ kàryaþ yatra yasya vyàpakaü nàsti na tat tatràsti | yathàasati prameyatve pràmàõyam | nàsti ca vçkùatvaü ÷iü÷apàtvasya vyàpakam iti | anena vyàpakànupalambhasya vyàpyàbhàve gamakatvapratipàdanena nityànàm arthakriyàkàritvàbhàvaþ kramayaugapadyayo  vyàpakayor abhàvàd ityàdi dar÷itaü draùñavyam ||

 #<pratiùedhye>#tyàdinà svabhàvaviruddhopalabdhiü vyàcaùñe måle tådàhriyata ity adhyàhàra iti dar÷ayann àha #<udàhriyata># iti | sukhapratipattyarthaü maulaü dharmyàdipravibhàgaü dar÷ayann àha #<atreti># | etene÷vare 'py ekopàdànàdivikalpe sampradànàdivikalpàbhàvo viruddhopalabdhiprasaïgena dar÷itaþ | vikalpasya vikalpàntareõa sahàsthitilakùaõasya virodhasya svasantàne siddhatvàt | tata÷ ca tasyàniråpyakarttçtvam àyàtam | anyathà yugapad dçùñotpàdànàm anutpattiþ prasajyeta | aniråpyakarttçtve cadhipatyamàtreõa karttçtvaü syàt | tathà ca karmaõà siddhasàdhanatvam ã÷varasàdhanànàü kàryatvàdãnàm ityàdi dar÷itam || 

     viruddhakàryopalabdhiü vyàcakùàõa àha #<pratiùedhyene>#ti | målagamikà vivakùitàbhàvapratipàdaketi vivakùitam iti dar÷ayitum àha #<gamike>#ti | pårvavad dharmyàdikathanam |

#<
[DhPr p.131]>#

#<syàt tatra dç÷yànupalabdhir gamikà | yatra viruddho vahniþ pratyakùaþ tatra viruddhopalabdhir gamikà[86]| dvayor api tu parokùatve viruddhakàryopalabdhiþ[87]prayujyate | tatra[88]samastàpavarakasthaü ÷ãtaü nivartayituü samarthasyàgner anumàpakaü yadà vi÷iùñaü dhåmakalàpaü niryàntam apavarakàt pa÷yati tadà vi÷iùñàd vahner anumitàt ÷ãtaspar÷anivçttim anumimãte[89]| iha dç÷yamànadvàraprade÷asahitaþ sarvo 'pavarakàbhyantarade÷o[90]dharmã sàdhyapratipatty anusaraõàt pårvavad draùñavya iti[91]||>#


__________NOTES__________

[86] -upalabdhiþ -- ABPHEN
[87] virodhakàryopalabdhiþ -- A. 
[88] yatra -- A 
[89] -nivçttir anumãyate -- AC. 
[90] sarvàpavaraka- -- APHEN. 
[91] iti om. -- APHEN. 
___________________________







 #<viruddhavyàptopalabdhir yathà na dhruvabhàvã bhåtasyàpi bhàvasya vinà÷aþ hetvantaràpekùaõàd iti[92]II-36>#


__________NOTES__________

[92] iti om. -- E.
___________________________


#<pratiùedhyasya yad viruddhaü tena vyàptasya dharmàntarasya upalabdhir udàhartavyà | yatheti | dhruvam ava÷yaü bhavatãti[93]dhruvabhàvã neti dhruvabhàvitvaniùedhaþ[94]sàdhyaþ | vinà÷o dharmã |>#


__________NOTES__________

[93] iti om. -- BCD.
[94]  -pratiùedhaþ -- C. 
___________________________





tasminn iyaü prayoktavyety àha -- #<yatreti># | #<dvayor >#viruddha÷ãtaspar÷ayoþ | #<apir >#avadhàraõe | #<tu >#purvasmàd vaidharmye | kaþ punar ãdç÷o viùaya ity àha -- #<tatreti># | nanu ca pradãpa÷ikhàprabhàve(-bhave) dhåme 'pi na ÷ãtaspar÷àbhàvaþ, tat katham iyaü gamikety àha #<samaste>#ti | #<apavaraka>#grahaõaü ÷ãtasthànopalakùaõàrtham | #<apavarakàt niryàntaü># nirgacchantam | anyatra ca gamyamàno dhåmaþ katham anyatra ÷ãtàbhàvaü sàdhayatãty àha #<ihe>#ti | iha viruddhakàryopalabdhau | dç÷yamàna÷ càsau dvàrade÷a÷ ca tena sahitaþ | upapattim àha -- #<sàdhye>#ti | #<sàdhyasya >#÷ãtaspar÷àbhàvasya #<pratipattir># avabodhas tasya pratipatter #<anusaraõaü >#niråpaõaü tasmàt | #<pårvavad
>#iti yathàpårvaü kàryànupalambhe vahnyàdyabhàvapratãtisàmarthyàyàtas tàdç÷o dharmã tadvat | ayam asya bhàvaþ ÷ãtaspar÷àbhàvapratãtir eveyaü vimç÷yamàõàva÷yam evaüvidhadharmiõam àkarùatãti | prayogaþ punar asyà evaü karttavyaþ yatra dhåmavi÷eùas tatra ÷ãtaspar÷àbhàvaþ | yathà mahànasàdau | tathàvidha÷ càtra dhåma iti | etac càtyantàbhyàsàj jhagiti dhåmadar÷anàc chãtaspar÷àbhàvapratãtyudaye viruddhakàryopalambhajam ekam anumànam àcàryeõoktam iti draùñavyam | anabhyàsada÷ayà

#<
[DhPr p.132]>#

#<bhåtasyàpi bhàvasyeti dharmivi÷eùaõam | bhåtasya jàtasyàpi vina÷varaþ svabhàvo nàva÷yaübhàvã kim utàjàtasyeti api÷abdàrthaþ | janakàd[95]dhetor anyo hetuþ hetvantaraü mudgaràvi[96]| tad apekùate vina÷varaþ | tasyàpekùaõàd[97]iti hetuþ | hetvantaràpekùaõaü nàmàdhruvabhàvitvena[98]vyàptaü yathà vàsasi ràgasya ra¤janàdihetvantaràpekùaõam adhruvabhàvitvena vyàptam[99]| dhruvabhàvitvaviruddhaü càdhruvabhàvitvam | vinà÷a÷ ca vina÷varasvabhàvàtmà hetvantaràpekùa iùñaþ | tato viruddhavyàptahetvantaràpekùaõadar÷anàd dhruvabhàvitvaniùedhaþ |>#


__________NOTES__________

[95]  jananàd -- APHE.
[96]  mudgaràdiþ -- C. 
[97]  vina÷varasyàpekùaõàd -- A. 
[98]  nàdhruva- -- B. 
[99] tadvad -- C. 
___________________________






#<iha dhruvabhàvitvaü nityatvam adhruvabhàvitvaü cànityatvam[100]| nityatvànityatvayo÷ ca parasparaparihàreõàvasthànàd ekatra virodhaþ | tathà[101]ca sati parasparaparihàravator dvayor yadaikaü dç÷yate tatra dvitãyasya tàdàtmyaniùedhaþ kàryaþ | tàdàtmyaniùedha÷ ca dç÷yatayà[102]'bhyupagatasya saübhavati | yata evaü[103]tàdàtmyaniùedhaþ kriyate yady ayaü dç÷yamàno nityo bhavenn ity aråpa dç÷yeta | na ca nityaråpo dç÷yate | tasmàn na nityaþ | evaü ca pratiùedhyasya nityatvasya dç÷yamànàtmakatvam[104]abhyupagamya pratiùedhaþ kçto bhavati |[105]vastuno 'py adç÷yasya pi÷àcàder yadi[106]dç÷yaghañàtmakatvaniùedhaþ[107]>#


__________NOTES__________

[100] ca om. -- BD.
[101] svabhàvànupalabdhiråpatà syàt | svabhàvànupalabdhiråpà càbhyupetà pårvàcàryair ity àha --  ñi- 
[102]  tayà -- A. 
[103]  ya evaü -- A. 
[104]  dç÷yamànàtmatvam -- APHEN. 
[105] atha na vastv ekatvavirodho 'nayoþ paraü yo viùedho dhruvabhàvitvasya vidhãyate sa | yady ayà (?) dç÷yatve sati pårvànupalabdhiùv iva bhavet tadà nàsyànupalabdheþ | atha bhavatu nityatvasyàvastuna evaü niùedhaþ, pi÷àcàdãnàü tu satàü kathaü niùedha ity àha -- ñi- 
[106]  yadaiva -- B. 
[107]  -àtmatvaniùedhaþ -- APHEN. 
___________________________











punar aj¤àte 'numàne kàryaliïgajaviruddhopalambhaje bhavataþ | tathà hi yatra dhåmas tatra sarvatra vahnir yathà yaskàrakuñyàü dhåma÷ càtreti kàryaliïgajam ekam atra niyatapràgbhàvi, tadanu yatra vahnir na tatra ÷ãtaspar÷o yathà rasavatãprade÷e vahni÷ càtreti viruddhopalambhajaü dvitãyam iti ||

 #<pratiùedhyasye>#tyàdinà viruddhavyàptopalabdhiü [52b] vyàcaùñe | pårvavat sàdhyàdipradar÷anaü |

 #<kim ute>#ti nipàtasamudàyaþ kim punar ity asyàrthe varttate |

 nanu kim ajàtasyàpi vastuno nà÷am ava÷yaü bhàvinaü kecid icchanti yenàpi÷abdaþ samuccayo vyàkhyàta iti ? naiùa doùaþ | ajàtasya tàvad aniùñatvàd eva nàva÷yambhàvã vinà÷aþ, jàtasyàpi nàva÷yambhàvãtãtthaü måle %<'pi>%÷abdaþ | kevalaü #<kim utàjàtasye>#ti vyàcakùàõena dharmottareõàyam artho na vyaktãkçtaþ | tatràpi kim punar ajàtasya yasya vinà÷a eva neùña ity abhipràyeõa


#<[DhPr p.133]>#

#<kriyate dç÷yàtmakatvam[108]abhyupagama kartavyaþ | yady ayaü ghaño[109]dç÷yamànaþ pi÷àcàtmà bhavet pi÷àco dçùño bhavet | na ca dçùñaþ | tasmàt na pi÷àca iti | dç÷yàtmatvàbhyupagamapårvako dç÷yamàne ghañàdau vastuni[110]vastuno 'vastuno và dç÷yasyàdç÷yasya ca tàtàtmyapratiùedhaþ[111]| tathà ca sati yathà ghañasya dç÷yatvam abhyupagamya pratiùedho dç÷yànupalambhàd eva tadvat sarvasya parasparaparihàravato 'nyatra dç÷yamàne niùedho dç÷yànupalambhàd eva | tathà càsyaiva¤jàtãyakasya prayogasya svabhàvànupalabdhàv antarbhàvaþ ||>#


__________NOTES__________

[108]  -àtmatvam -- APHEN.
[109] ghaño om. -- APHEN. 
[110]   vastuni ghañàdau -- C. 
[111]  -niùedhaþ -- ABPEHN. 
___________________________







yojanãyaþ | yadvà pràgabhàvasyànàder ajàtasyàpi nà÷am ava÷yambhàvinaü kecid icchantãti tadapekùayà #<api>#÷abdaþ samuccaye | tanmudgaràdyapekùate vina÷varo vinaüùñum iti ÷eùaþ | #<tasya >#hetvantarasya | prayogaþ punar ãdç÷aþ karttavyaþ yadyadavasthàpràptau hetvantaram apekùate na tad ava÷yaü tadråpaü bhavati | yathà vastraü raktaråpatàpattau ràgadravyasaüyogàpekùaü nàva÷yaü raktaü bhavati | apekùate ca bhàvo vinaüùñuü hetvantaram iti viruddhavyàptopalabdhiprasaïga eùaþ | ata eva måle #<'pi>#÷abdaþ
prasaïgasàdhanatvaprasaïgàrtho lakùyate | svatantrasàdhanaü tu viruddhavyàptopalambhàkhyam evaü draùñavyam -- yo viruddhadharmasaüsargavàn nàsàv eko yathà dravakañhine | viruddhadharmasaüsargavàü÷ ca sàmànyàdir iti | nanu ca ko 'rthayor virodhaþ, ki¤ càsya virodhasya sàdhakaü pramàõam ity à÷aïkàm apakàrttum àha #<ihe>#ti | #<nityatva>#÷abdenàva÷yambhàvitvam #<anityatva>#÷abdenànava÷yambhàvitvam uktaü draùñavyaü | anyathà kena nityo vinà÷o 'bhyupeto yenàsyànityatàpi (pa)dyeta | yac ca pårvaü dhruvabhàvitva÷abdaü vivçõvatànena dhruvam ava÷yaü bhavatãti vivçtaü tac ca vyàhanyeta | samprati virodham upapàdayati #<nityànityayor >#iti | #<co >#hetau
| 

idànãü parasparaparihàrasthitalakùaõavirodhavyavasthàpakaü dç÷yànupalambhaü dar÷ayitum àha #<tathà ce>#ti | kathaü dç÷yatayàbhyupa[ga]tasya niùedha ity àha #<yata >#iti | evam vakùyamàõena prakàreõa | tam evàha #<yady ayam >#iti | #<na ca >#naivaü #<nityaråpa>#va÷yambhàvisvaråpo #<dç÷yate >#pratãyate | yady apy evaü tathàpi dç÷yàtmakàbhyupagama ity àha #<evam># iti | #<co >#yasmàt | evam anantaroktena krameõa dç÷yamànasyàdç÷yenàvastunànyonyaparihàrasthitalakùaõavirodhavyavasthàyàü tàvad evaü dç÷yànupalambha upàyaþ | vastunàpy adç÷yena tathàtvavyavasthàyàm evopàya iti dar÷ayituü #<vastuno 'pã>#tyàdinopakramate | na kevalaü kalpitasyàvastuna ity #<api>#÷abdaþ
| #<itir >#hetàv evamarthe và | #<dç÷yasye>#ti vastvapekùayà |

#<
[DhPr p.134]>#

kàryaviruddhopalabdhir yathà nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni santi vahner[112]iti    II-37


__________NOTES__________

[112]   agner -- BCPHEN.
___________________________


#<pratiùedhyasya yat kàryaü tasya yadivruddhaü tasyopalabdher udàharaõam yatheti | iheti dharmã | apratibaddhaü sàmarthyaü yeùàü ÷ãtakàraõànàü ÷ãtajananaü prati tàni na santãti[113]sàdhyam | vahner iti hetuþ |>#


__________NOTES__________

[113]   prati na tàni santãti -- APHEN.
___________________________


#<yatra ÷ãtakàraõàni adç÷yàni ÷ãtaspar÷o 'py adç÷yaþ tatràyaü hetuþ prayoktavyaþ | dç÷yatve tu ÷ãtaspar÷asya tatkàraõànàü và kàryànupalabdhir dç÷yànupalabdhir và gamikà | tasmàd eùàpy abhàvasàdhanã | tato yasmin udde÷e[114]sad api ÷ãtakaraõam adç÷yam ÷ãtaspar÷a÷ ca dårasthatvàt pratipattur vahnirbhàsvaravarõatvàd dåràd api dç÷yas tatràyaü prayoga iti[115]>#||


__________NOTES__________

[114]   de÷e -- ABCDPHEN.
[115] iti om. -- ABPHEN. 
___________________________





#<%<và>%>#÷abdàrtha÷ cakàra iti kecit | anye tu avastuno 'dç÷yatvasya siddhatvàt kiü tadanuvàdena kàryam ? tato dvayam apy etad vastvapekùayà yojyaü | vastuno dç÷yasya ghañàder adç÷yasya pi÷àcàdeþ | anyathà pi÷àcàdivastunas tathàtvaü noktaü syàt | prakçtaü ca tad eva iti pratipannàþ | bhavaty evaü tataþ kiü siddham ity àha -- #<tathà ca satã>#ti | #<%<tadvad >%>#ghañavat | anyatra anyasmin dç÷yamàne vastuni | nanu bhavatu dç÷yànupalambhàd dç÷yàmàneïgulyàdau sarvasya sumervàdes tàdàtmyaniùedhas tathàpy uktàsvanupalabdhiùu kutràyam antarbhavatãty à÷aïkàm apakàrttum upasaühàravyàjenàtide÷am apy àha #<evam >#iti | evaüjàtãyakasyaivam prakàravataþ | evam
prakàrasyety ukte vacanabhaü (vacanalabhyaü ?) syàt | tatràntarbhàvo dar÷ita eveti bhàvaþ | atha yadi dç÷yànupalambhàd anyatrànyasya dç÷yasyàdç÷yasya và tàdàtmyaniùedhaþ kathaü viruddhe(-ddha)vyàptopalabdher avatàra iti cet | na doùaþ | virodhapratipattikàle dç÷yànupalambhasya vyàpàràt | tadavagatavirodhena tu vyàptaü yatra dç÷yate viruddhavyàptopalambhàd eva vivakùitàbhàvapratãtir iti kim avadyaü || #<pratiùedhyasye>#tyàdinà kàryaviruddhopalabdhiü vivçõoti | påçvavad dharmyàdipradar÷anaü | #<vahner >#iti ÷ãtanivarttanakùamàd vi÷iùñàd iti draùñavyaü | anyathà prati(dã)pàdyàtmanaþ ÷ãtanivarttakatvenànaikàntikatàpatteþ
|

#<
[DhPr p.135]>#

#<vyàpakaviruddhopalabdhir yathà nàtra tuùàraspar÷o vahner[116]iti    II-38 >#


__________NOTES__________

[116]  agner -- BCPHEN.
___________________________


#<pratiùedhyasya yad vyàpakaü tena yad viruddhaü tasyopalabdhir udàhartavyà yatheti | atreti dharmã | tuùàraspar÷o neti sàdhyam | vahner[117]iti hetuþ | yatra vyàpyas tuùàraspar÷o[118]vyàpaka÷ ca[119]÷ãtaspar÷o na dç÷yas tatràyaü hetuþ | tayor dç÷yatve svabhàvasya vyàpakasya cànupalabdhir yataþ prayoktavyà | tathà ca[120]saty abhàvasàdhanãyam | dåravartina÷ ca pratipattus tuùàraspar÷aþ ÷ãtaspar÷avi÷eùaþ ÷ãtamàtraü ca[121]parokùam | vahnis tu råpavi÷eùàd dårastho 'pi pratyakùaþ | tato vahneþ ÷ãtamàtràbhàvaþ | tataþ ÷ãtavi÷eùatuùàraspar÷àbhàvani÷cayaþ | ÷ãtavi÷eùasya
÷ãtasàmànyena vyàptatvàd iti vi÷iùñaviùaye[122]'syàþ prayogaþ ||>#


__________NOTES__________

[117]  agner -- APHEN.
[118]  pratiùedhyatuùàraspar÷o -- C. 
[119]  vyàpakaü ca D. 
[120] ca om. BPE. 
[121]  ca om. -- B. 
[122]  vi÷iùñe viùaye -- B. 
___________________________







kàraõànupalabdhir yathà nàtra dhåmo vahnyabhàvàd[123]iti   II-39


__________NOTES__________

[123]   agnyabhàvàd -- BCPHNE.
___________________________


#<pratiùedhyasya yat kàraõaü tasyànupalabdher udàharaõaü yatheti | atreti dharmã | na dhåma>#

kãdç÷i viùaye 'syàþ prayoga ity àha #<yatreti># | na kevalaü pårvaü ity #<%<api>%>#÷abdaþ | abhàvo bhàvavyavahàra÷ c#<%<àbhàva>%>#÷abdenoktaþ | syàn mataü | kathaü punaþ ÷ãtaspar÷a÷ãtakàraõe 'dç÷ye vahnis tu dç÷yaþ sambhavati yenàsyàþ prayogo ghañata ity àha #<yasminn >#iti | #<%<udde÷e >%>#prade÷e #<pratipattur dårasthatvàd >#iti ÷ãtaspar÷a÷ãtakàraõayor adç÷yatve kàraõaü | #<bhàsvaravarõatvàd >#iti vahner dç÷yate nibandhanaü | #<%<bhàsvaro >%>#bhàsana÷ãlo #<%<varõo >%>#yasya tadbhàvas tasmàt | na kevalaü nikaña ity #<%<api>%>#÷abdaþ | #<%<tatra >%>#tasmin de÷e | prayogaþ punar evaü kàryaþ yatra vi÷iùño
vahnir na tatra ÷ãtopajananàpratibaddha÷aktãni ÷ãtakàraõàni | yathà kvacid anubhåte prade÷e | tathàbhåta÷ càtra vahnir iti | etac càbhyàsàj jhagiti vahnidar÷anena tathàbhåta÷ãtakàraõàbhàvapratãtijanmany ekaü kàryaviruddhopalambhajam anumànam uktam àcàryeõeti draùñavyaü | anyathà tu viruddhopalambhakàryànupalambhaje dve ete anumàne | tathà hi yatra vahnir na tatra ÷ãtaspar÷a iti svabhàvaviruddhopalambhajam ekam anumànaü | yatra ca yatkàryaü nàsti na tatra tatkàraõaü tajjananàpratibaddhasàmarthyam astãti kàryànupalambhajaü dvitãyam iti ||

#<
[DhPr p.136]>#

#<iti sàdhyam | vahnyabhàvàd iti hetuþ | yatra kàryaü sad api adç÷yaü[124]bhavati tatràyaü prayogaþ | dç÷ye tu kàrye dç÷yànupalabdhir gamikà | tato 'yam apy abhàvasàdhanaþ[125]| niùkampàyatasalilapårite hrade hemantocitabàùpayodgame virale sandhyàtamasi sati sann api tatra dhåmo na dç÷yata iti kàraõànupalabdhyà pratiùedhyate[126]| vahnis tu yadi tasyàsambhava upari plavamàno bhavet prajvalito[127]råpavi÷eùàd evopalabdho bhavet | ajvalitas tu indhanamadhyaniviùño bhavet | tatràpi dahanàdhikaraõam indhanaü pratyakùam iti svaråpeõa àdhàraråpeõa và dç÷ya[128]eva vahnir iti tatràsya[129]prayoga iti[130]|>#


__________NOTES__________

[124] na dç÷yaü, dç÷yaü na APHEN.
[125] -sàdhakaþ -- C. 
[126] pratiùidhyate -- B. 
[127] bhavej jvalito råpa- -- APHEN.[bhavej jvalitaråpa- -- E. 
[128] [dç÷yamànaråpa eva -- C. 
[129] asyàþ -- ABCDPHEN. 
[130] iti om. vl.] -- ABPHEN. 
___________________________








vyàpakaviruddhopalabdhiü vyàkhyàtum àha #<pratiùedhye>#tyàdi | pårvavad dharmyàdipradar÷anaü | atràpi vi÷iùñàd vahner iti draùñavyaü | asyàpi prayogaviùayam àha #<yatre>#ti | kathaü tayor adç÷yatvaü vahne÷ ca dç÷yatvaü kathaü ca na ÷ãtaspar÷a eva tuùàraspar÷a ity à÷aïkàtritayam apàkurvann àha #<dåre>#ti | #<co >#hetau niyame và | tayor bhedam upapàdayati #<tuùàre>#ti | #<÷ãtamàtram >#a÷ãtavyàvçttimàtraü | tataþ ÷ãtamàtràbhàvàt | ÷ãtavi÷eùa÷ càsau tuùàraspar÷a÷ ceti vigrahaþ | kathaü tadabhàvani÷caya ity àha #<÷ãtavi÷eùasye>#ti | eùa ca vàstavo nivçttikramaþ paràmar÷ada÷àyàü
dar÷ito na tu tatprayogakàlikaþ | tathàtve hi naikam anumànam idaü syàt | #<itã>#tyàdinopasaüharati | #<itir >#evamarthe | tasmàdarthe và | etena yad yatra niyatasahopalambhaü tat tato na bhidyate | yathaikasmàc candramaso dvitãya÷ candramà | niyamasahopalambhas tu nãlàdij¤ànenetyàdi dar÷itaü draùñavyaü || kàraõànupalabdhiü vivariùur àha #<pratiùedhye>#ti | nanu dvayor api tulyasvaj¤ànajananayogyatàråpatvàt tulyadç÷yatvam iti katham asyàþ prayoga ity à÷aïkya viùayam asyà dar÷ayituü #<yatre>#tyàdinopakramate | nanu manomodakopayogymàtram etat na punar ãdç÷o viùayo 'sti yatràgnir eva dç÷yo na dhåma iti kathaü pårvoktàtikrama ity àha #<niùkampe>#ti | #<hrado
>#jalàdhàravi÷eùaþ | nirgataþ #<kampa÷ >#calanaü yasmàt sa tathà sa càsàv #<àyato># mahàn iti tathà | sa càsau #<salilapårita÷ >#cety evaü vigrahaþ kàryaþ | #<àyata>#grahaõena hradasya mahattvàd #<vàùpe >#bhåyas tv amata eva dhåmasya tato bhedenànupalakùaõam iti dar÷ayati | punaþ kiü vi÷iùñe ? #<hemante># hemantasaüj¤ake kàle | #<ucito >#'dhikçta÷ càsau vàùpa÷ ceti

#<
[DhPr p.137]>#

#<kàraõaviruddhopalabdhir yathà -- nàsya romaharùàdivi÷eùàþ, sannihitadahanavi÷eùatvàd iti    II-40 >#

pratiùedhyasya yat kàraõaü tasya yad viruddhaü tasyopalabdher udàharaõaü yatheti | asyeti dharmã | romõàü harùa udbhedaþ | sa àdir yeùàü dantavãõàdãnàü ÷ãtakçtànàm, te vi÷iùyante[131]tad anyebhyo bhaya÷raddhàdikçtebhya iti romaharùàdivi÷eùàþ | te na santãti sàdhyam | dahana eva vi÷iùyate tadanyasmàd[132]dahanàc chãtanivartanasàmarthyeneti dahanavi÷eùaþ | ka÷cid dahanaþ sann api na ÷ãtanivartanakùamo yathà pradãpaþ | tàdç÷anivçttaye vi÷eùagrahaõam | sannihito dahanavi÷eùo yasya sa tathoktaþ | tasya bhàvas tasmàd iti hetuþ | yatra ÷ãtaspar÷aþ
sann apy adç÷yo dahanavi÷eùo yasya sa tathoktaþ | tasya bhàvas tasmàd iti hetuþ | yatra ÷ãtaspar÷aþ sann apy adç÷yo romaharùàdivi÷eùà÷ càdç÷yàþ, tatràyaü prayogaþ | romaharùàdivi÷eùasya dç÷yatve dç÷yànupalabdhiþ prayoktavyà | ÷ãtaspar÷asya dç÷yatve kàraõànupalabdhiþ | tasmàd abhàvasàdhano 'yam | råpavi÷eùàd dhi dåràd


__________NOTES__________

[131] vi÷eùyante -- B.
[132] vi÷eùyante 'nyasmàd -- B.;  vi÷iùyante 'nyasmàd -- C.D. 
___________________________



tathà tasy#<%<odgama >%>#årdhvaü gamanaü yasmin yasmàd và sa tathà | kàlavi÷eùe 'py asyàþ prayoga iti dar÷ayati #<virale># | sandhyàkàlocitaü tamaþ #<sandhyàtamaþ >#tasmin virale mandapracàre | kutra ? hrade tathàvidhe ca tamasi sati | #<itis >#tasmàd | vahner api tatreyaü gatir bhaviùyatãty àha -- #<vahnis tv># iti | #<tuþ >#pårvavat | #<ambhasa >#iti ùaùñhã punaþ ùaùñy atas arthetyàdinà (Pàõini 2.3.30) #<upari>#÷abdasyàtasarthapratyayàntaratvàt | tathà hi årdhvaü[rdhva]÷abdàd uparyupariùñhàd (Pàõini 5.3.39) itir itpratyayo nipàtitaþ | tenaiva såtreõordhva÷abdasyopàde÷o 'pi | #<plavamàno># 'vatiùñhamànaþ | anekàrthatvàd
dhàtor gacchann iti và | #<svaråpeõa># jvàlàråpeõ#<àdhàraråpeõ>#endhananiviùñena | #<itir >#hetau | #<tatra >#tasmin sthànavi÷eùe | asya kàraõànupalambhasya | tamisràyàm eva tu ràtrau niràdhàrake prade÷e kàraõànupalabdheþ prayogaþ sukaraþ tatra vahner dç÷yatvàd dhåmasya sato 'py adç÷yatvàt | anena punar evaüvidhaü viùayaü parityajyànyaü viùayam upapàdayatà kim ity àtmàyàsati iti na pratãmaþ | evaü tu prayogaþ kàryaþ -- yatra yasya kàraõaü nàsti na tat tatràsti | yathà bãjàbhàve ïkuraþ | nàsti càtra dhåmasya kàraõaü vahnir iti | etena yatra yatra vij¤ànasya kàraõaü vij¤ànaü nàsti na tatra vij¤ànam upapadyate
| yathopala÷akale | nàsti ca pràgbhavãyaü vij¤ànaü kalalàvasthàyàm iti kàraõànupalabdhiprasaïgaþ sucitas tulyanyàyàrthaþ || kàraõaviruddhopalabdhiü vyàkhyàtum àha #<pratiùedhyasye>#ti | pårvavad dharmyàdipradar÷anaü | #<udbhedaþ >#pulaka ity arthaþ | #<dantavãõà>#dharoparisthitadantapaïktibhyàü satvaram abhihanyamànàbhyàü kañakañakàraõaü | #<àdi>#÷abdena ÷arãrakampasya grahaõaü | sukhàd ity àdigraheõa harùavãrarasayor grahaõaü |

#<
[DhPr p.138]>#

#<vahanaü pa÷yati | ÷ãtaspar÷as tv adç÷yo romaharùàdiv÷eùà÷ ca | teùàü kàraõairuddhopalambdhyà 'bhàvaü[133] pratipadyata iti tatràsya prayoga[134] iti ||>#


__________NOTES__________

[133] bhàvaþ prati -- PHEN. bhàva prati -- A.
[134] tatràsyàþ prayoga -- ABCDPHEN. 
___________________________



kàraõaviruddhakàryopalandhar yathà -- na rosasarùàdivi÷eùayuktapuruùavànayaü prade÷aþ, dhåmàditi   II-41

 pratiùedhyasya yat %<kàraõaü >%tasya yad %<viruddhaü >%tasya yata kàryaü tasy%<opapabdhir>% udàrarttavyà -- %<yathe>%ti ayaü %<prade÷a>% iti[135]dharmã | yogo %<yuktam >% | yomaharùàdivi÷eùair yuktaü romaharùàdivi÷eùayuktam[136]| tasya sambandhã puruùo[137][138]%<romàharùàdivi÷eùayukta>%puruùaþ | tadvàn na vahbatãti sàdhyam | dhåmàditi hetuþ |


__________NOTES__________

[135] ayaü de÷a iti APHEN.
[136] -harùavi÷eùa- -- C. `romaharùàdivi÷eùayuktam' nàsti -- B. 
[137] `puruùo' nàsti -- C. 
[138] %<vi÷eùayukta -- B.>% 
___________________________





kiü ÷ãtanivarttanàkùamo 'py asti dahano yena tato vi÷iùyata ity àha -- #<ka÷cid># iti | sannihito dahanavi÷eùo yasyeti vigrþõan sannihita÷ càsau dahanavi÷eùa÷ ceti yad anyena vyàkhyatuü tadapahastayati | tadà hi vyadhikaraõàsiddho hetuþ syàd iti | kva punar asyàþ prayoga ity àha -- #<yatre>#ti | nanu ÷ãtaspar÷aromaharùavi÷eùàõàm adç÷yatve kathaü vahner dç÷yatvam ity àha -- #<råpe>#ti | #<hir >#yasmàt | #<itir >#evam anantaroktena nyàyena | #<tatra >#vi÷eùe 'sya kàraõaviruddhopalambhasya | eùa tu prayogo 'bhidhànãyaþ -- yatra yatkàraõaviruddham asti na tat tatràsti | yathà ÷leùmaviruddhe pitte na ÷laiùmiko vyàdhiþ | asti ca romaharùàdikàraõaviruddho
vahnir #<atre>#ti | etad apy atyantàbhyàsठjhag iti sannihitadahanavi÷eùatvàvagamamàtre romaharùàdivi÷eùàbhàvapratãtyudaye saty ekam àcàryeõoktaü | dharmottareõàpi tathà vyàkhyàta iti draùñavyaü | anyathà tu viruddhopalambhakàraõànupalambhasambhave dve ime anumàne | tathà hi -- yatra vahnir na tatra ÷ãtaspar÷a iti viruddhopalambhajam ekam anumànaü | yatra ÷ãtaspar÷àbhàvo na tatra tatkàryaromaharùàdãti kàraõànupalambhajaü dvitãyam iti || pratiùedhyasyetyàdinà kàraõaviruddhakàryopalabdhiü vyàcaùñe | pårvavad dharmyàdipradar÷anaü | romaharùàdivi÷eùair yukta÷ càsau puruùa÷ ceti karmadhàrayaü kçtvà sa vidyate yatra sa tadvàn iti ÷àntabhadrena
vyàkhyàtaü | tac càvadyaü | yataþ karmadhàrayamattvarthãyàd bahuvrãhir eva làghavena iti vacanàd romaharùàdivi÷eùayuktaþ puruùo yatrety evaü vi÷iùñe prade÷e 'vagate kiü matvarthãyeneti manyamàno mahàvaiyàkaraõo yaü dharmottaraþ pràha -- #<yogo yuktam >#iti bhàve niùñhà | yady evaü kçùõaþ sarpo





#<
[DhPr p.139]>#

romaharùàdivi÷eùasya[139]pratyakùatve dç÷yànupalabdhiþ | kàraõasya ÷ãtaspar÷asya pratyakùatve kàraõànupalabdhiþ | vahnes tu[140]pratyakùatve kàraõaviruddhopalabdhiþ prayoktavyà | taryàõàm apy adç÷yatve 'yaü prayogaþ | tasmàd abhàvasàdhano 'yam | tatra[141]dårasthasya pratipattur dahana÷ãtaspar÷aromaharùàdivi÷eùà apratyakùàþ santo 'pi, dhåmas tu pratyakùo yatra, tatraitat pramàõam | dhåmas tu yàdç÷as tadde÷e[142]sthitaü ÷ãtaü nivartayituü samarthasya vahner anumàpakaþ sa iha gràhyaþ | dhåmamàtreõa tu[143]vahnimàtre 'numite 'pi na ÷ãtaspar÷anivçttiþ, nàpi
romaharùàdivi÷eùanivçttir[144]avasàtuü ÷akyeti na dhåmamàtraü[145]hetur iti draùñavyam iti||


__________NOTES__________

[139] romaharùavi÷eùa -- DB.
[140] vahneþ -- CD. 
[141] yatra -- A. 
[142] tasmin de÷e -- ACPHEN. 
[143] tu om. -- A. 
[144] harùàdi- -- DB. 
[145] ÷akyata iti -- C.; ÷akyeti dhåma- -- A.; ÷akyete na dhåma- -- H. 
___________________________










yasmin valmãke lohitaþ ÷àlir yasmin gràme gauraþ kharo yasmin naraõya iti bahuvrãhiõà bhavitavyaü | tata÷ ca kçùõasarpavàn valmãko lohita÷àlimàn gràmo gaurakharavad araõyam iti na syàt | sàdhava÷ càmã prayogas tat katham anenaivaü vyàkhyàtam iti cet | naiùa doùaþ | yasmàt karmadhàrayamatvarthãyàd bahuvrãhir làghavena itãdaü vacanaü saüj¤à÷abdaü varjayitvà veditavyaü | saüj¤à÷abdà÷ caite kçùõasarpalohita÷àligaurakhara÷abdà iti sàdhåktaü #<yogo yuktam># iti | romaharùàdivi÷eùayuktam iti romaharùàdivi÷eùayoga ity arthaþ | tasya tadyuktasya tadyogasya sambandhã | sambandhãty anena
sambandhaùaùñhãyaü samasyata iti dar÷ayati | yato 'yaü romaharùàdivi÷eùayogaþ svàtmanà puruùaü vyavacchinatti | tato vyavacchedakaþ san puruùaü svasambandhinam upapàdayati | kadàyaü prayogo draùñavya ity àha -- #<trayàõàm># iti vahni÷ãtaspar÷aromaharùàdivi÷eùàõàü | #<apir >#avadhàraõe | kasmàd evam ity àha -- #<romaharùàdivi÷eùasye>#tyàdi | #<hi>#÷abdàrtha÷ càtràrthàd draùñavyaþ | yata evaü #<tasmàt >#| #<ayam >#ity ayam apãti draùñavyaü | kva punas trayàõàm apratyakùatvaü dhåmasya tu pratyakùatvam ity
àha -- #<tatre>#ti vàkyopekùepe | vidyamànà py #<apratyakùà >#yady abhaviùyan niyatam upàlapsyanteti sambhàvanàm ativçttàþ | #<dårasthasye>#ti hetubhàvena vi÷eùaõaü | tato 'yam arthaþ -- dårasthatvàt pratipattus te santo 'py apratyakùà iti | #<tatra >#sthàne | etat kàraõaviruddhakàryaråpaü sàdhanaü pramàõam ity anumànàkhyapramàõajanakavàt | adårasthatve tu pratipattuþ pràkàràdivyavahitodde÷e 'yaü prayogo draùñavyaþ | dhåma÷abdena vi÷iùño dhåmo vivakùita iti dar÷ayati -- #<dhåmas tv >#iti | #<tu>#÷abdo vi÷eùàrthaþ | etad eva vyatirekamukheõa draóhayann àha -- #<dhåmamàtreõe>#ti | #<tuþ >#pårvasmàd vaidharmyam àha
| #<itir >#hetau | dvitãya #<itir >#evam arthaþ |

#<
[DhPr p.140]>#

#<yady ekaþ pratiùedhahetur uktath katham ekàda÷à 'bhàvahetava ity àha>#

#<ime sarva kàryànupalabdhyàdayo da÷ànupalabdhiprayogàþ svabhàvànupalabdhau saïgraham upayànti    II- 42 >#

#<%<ime sarve >%ityàdi[146]| %<ime >%'nupalabdhiprayogàþ | idam ànantaraprakràntà nirdiùñàþ | tatra kiyatàm api grahaõe prasakta àha -- %<kàryànupalabdhyàdaya>% iti | kàryànupalabdhyàdãnàm api trayàõàü caturõàü và grahaõe prasakta àha[147]-- %<da÷eti>% | tatra[148]da÷ànàm apy udàhçtamàtràõàü grahaõaprasaïge saty àha[149]-- %<sarva>% iti | etad uktaü bhavati aprayuktà[150]api prayuktodàharaõasadç÷à÷ ca sarva eveti | da÷agrahaõam antareõa sarvagrahaõa kriyamàõe prayuktodàharaõakàrtsnyaü gamyeta[151]| daþagrahaõàt[152]tådàharaõakàrtsnye[153]'vagate sarvagrahaõam atiricyamànam udàhçtasadç÷akàrtsnyàvagataye[154]jàyate[155]|>#


__________NOTES__________

[146] ime sarve ityàdi om. -- HN. ima ityàdi -- ABDEP.
[147] prasakte satyàha -- PHEN.; prasaktety àha -- A. 
[148] tatra om. -- ABPHEN. 
[149] prasaïge àha -- PHEN. 
[150] bhavati | prayuktà -- C. 
[151] gamyate -- ABCDPHEN. 
[152] da÷agrahaõodàharaõa- -- B. 
[153] -grahaõàd àhçtakà- -- B. 
[154] -adhigataye] -- C. 
[155] jàtam -- E. 
___________________________













prayogaþ punar ãdç÷o vàcyaþ -- yatra yatkàraõaviruddhakàryam asti tatra tan nàsti | yathà ruditavi÷eùe sati na smitavi÷eùaþ | romaharùàdivi÷eùayuktapuruùavattvakàraõa÷ãtaspar÷aviruddhavahnikàrya¤ càtra dhåma iti | etad apy atyantàbhyàsठjhag iti dhåmadar÷anena romaharùàdiyuktapuruùavattvàbhàvapratãtyudaye sati kàraõaviruddhakàryopalabdhijam ekam anumànam uktam àcàryeõeti draùñavyaü | anyathà kàryahetuviruddhopalambhakàraõànupalambhasambhavàni trãõy amåny anumànàni | tathà hi -- tadeyaü paripàñiþ -- yatra dhåmas tatràgnir iti kàryahetujam ekam anumànaü | yatra vahnir na tatra ÷ãtaspar÷a iti viruddhopalambhajaü dvitãyaü | yatra ÷ãtaspar÷àbhàvo
na tatra tatkàryaromaharùàdivi÷eùayuktapuruùabhàva iti kàraõànupalambhajaü tçtãyam iti | ete ca prakàrà anupalabdher upalakùaõaü veditavyàþ | anyàsàm api vidhànasambhavàt | tathà hi vyàpakaviruddhakàryopalabdhir apy asti -- yathàtra tuùàraspar÷o dhåmàd iti | kàryaviruddhakàryopalabdhir apy asti -- yathà nàyaü nityaþ kadàcitkàryakàritvàd iti | pratiùedhyasya nityatvasya vyàpakaü nirati÷ayatvàt | tasya viruddhaü sàti÷ayatvaü | tena vyàptaü kadàcitkàryakàritvam iti | àsठca yathàsvaü yathàyogaü prayogàþ svayam åhyàþ |

 

#<[DhPr p.141]>#

#<te svabhàvànupalabdhau saïgrahaü tàdàtmyena gacchanti | svabhàvànupalabdhisvabhàvà ity arthaþ || nanu ca svabhàvànupalabdhiprayogàd bhidyante kàryànupalabdhyàdayaþ | tat katham antarbhavanti ity àha --[156]>#


__________NOTES__________

[156] antarbhàva ity àha -- C.
___________________________


#<pàramparyeõàrthàntaravidhipratiùedhàbhyàü prayogabhede 'pi    II- 43 >#

#<prayogabhede 'pi prayogasya ÷abdavyàpàrasya bhede 'pi antarbhavanti | kathaü prayogabheda ity àha arthàntaravidhãti[157]| pratiùedhyàd arthàd[158]arthàntarasya vidhir upalabdhiþ svabhàvaviruddhàdyupalabdhiprayogeùu | pratiùedhaþ kàryànupalabdhyàdiùu prayogeùu | arthàntaravidhinà, arthàntarapratiùedhena>#


__________NOTES__________

[157] vidhãtyàdi -- PHEH.
[158] arthàd om. -- B. 
___________________________





kecit tu nehàpratibaddhasàmarthyàni vahnikàraõàni santi tuùàraspar÷àd iti kàryaviruddhavyàptopalabdhim icchanti | nàtra dhåmas tuùàraspar÷àd iti kàraõaviruddhavyàptopalabdhim apãti || sà ca prayogabhedàd ekàda÷a prakàreti yad uktaü tadasahamàna÷ codayati yadãti | atra [NB II 17, editor] dvau vastusàdhanàv ekaþ pratiùedhahetur ity anenaikaþ pratiùedhahetur ukta iti codayitur à÷ayaþ | #<kàrye>#tyàdinà da÷agrahaõasya tàtparyàrthaü vyàcaùñe | #<api>#÷abdaþ ÷aïkàyàü | #<sarva>#grahaõasyàpi tàtparyàrtham àha -- #<tatre>#ti vàkyopanyàse | #<apiþ># pårvavat | udàhçta evodàhçtamàtràõi teùàü | anena dravyakàrtsnyavçttaþ sarva÷abdo gçhãta iti dar÷itaü | tarhi
sarvagrahaõam evàstu kiü da÷agrahaõenety àha -- #<da÷e>#ti | prayuktodàharaõakàrtsnyaü gamyeteti loke sarve padàtu(ta)yo 'tra yoddhàraþ ityàdau sarva÷abdasyopadar÷itakàrtsnyavçtasya dar÷anàd uktaü | yady evaü da÷agrahaõe 'py evaü kiü na syàd ity àha -- #<da÷agrahaõàd># iti | #<tur >#÷abdagrahaõarahitapakùàd vaidharmyam àha | #<atiricyamànam># adhikãbhavad gatàrthaü sad iti yàvat upadar÷itatulyàv abodhàya sampadyate | syàd etat -- ime sarve da÷ànupalabdhiprayogà ity etàvataiva kriyatàü grahaõaprasaïgo niràkçta eveti kathaü kàryànupalabdhyàdigrahaõam àcàryasya nàtiricyate kathaü ca dharmottarasyaiùà tàtparyàrthavyàkhyà -- tat#<kiyatàm api prasakta >#àhety aparyàlocitavyàkhyànaü [na] bhavatãti
cet | naiùa doùaþ | tathà hi -- pràktanaikàda÷agrahaõasyopalakùaõàrthatvenànyeùàm api vyàpakaviruddhavyàptopalabdhyàdiprayogàõàm abhimatatvàd àdyàï kàryànupalabdhyàdiprayogàn vihàya da÷asaükhyàpåraõaü kçtaü bhavaty eveti tadà÷aïkànivçttyarthaü kàryànupalabdhyàdigrahaõaü kçtam àcàryeõa | dharmottareõàpi tathà vyàkhyàtam iti | na tarhi da÷agrahaõaü karttavyam iti cet | na -- asyopalakùaõàrthatvàd adoùa eùaþ |

#<[DhPr p. 142]>#

#<ca prayogo bhidyante | yadi prayogàntareùv arthàntaravidhipratiùedhau kathaü tarhi[159]antarbhavanti ity àha pàramparyeõeti praõàlikayety arthaþ | etad uktaü bhavati na sàkùàd ete prayogà dç÷yànupalabdhim abhidadhati dç÷yànupalabdhyavyabhicàriõaü tv arthàntarasya vidhiü niùedhaü và 'bhidadhati | tataþ praõàlikayàmãùàü svabhàvànupalabdhau saïgraho na sàkùàd iti || yadi prayogabhedàd eùa bhedaþ[160]paràrthànumàne vaktavya eùaþ | ÷abdabhedo hi prayogabhedaþ | ÷abda÷ ca[161]paràrthànumànam ity à÷aïkyàha -->#


__________NOTES__________

[159] tarhi om. -- C.
[160]  prayogabhedena bhedaþ -- APHEN.; prayogabhedàd eva bhedaþ -- BC. 
[161]  tu -- BC. 
___________________________




prayogadar÷anàbhyàsàt svayam apy evaü vyavacchedapratãtir bhavatãti svàrthe 'py anumàne 'syàþ prayoganirde÷aþ[162]  II-44


__________NOTES__________

[162]   vyavacchedapratãtir iti svàrthànumàne 'py asyàþ prabhedanirde÷aþ -- C.
___________________________


#<prayogadar÷anety àdi | prayogàõàü ÷àstraparipañhitànàü[163]dar÷anam upalambhaþ | tasyàbhyàsaþ punaþ punar àvarttanam | tasmàn nimittàt | svayam apãti pratipattur àtmano 'pi | evam ity anantaroktena krameõa[164]| vyavacchedasya pratiùedhasya pratãtir bhavatãti[165]iti÷abdas tasmàd arthe |>#


__________NOTES__________

[163]  ÷àstraghañitànàm -- APHEN.; ÷àstraparighañitànàm -- B.; ÷àstragaditànàü pàñhàntaram, --ñi-
[164] prayogadar÷anàbhyàsakrameõa -- ñi- 
[165] iti om. -- CB. 
___________________________






kathaü saïgraham antarbhàvaü gacchantãty àha -- tàdàtmyeneti | tasyàþ svabhàvànupalabdher àtmà tadàtmà tasya bhàvas tena svabhàvànupalabdhitvena | anupalabdhisvabhàvà ity arthaþ -- itãdaü spaùñãkaraõam api svabhàvànupalabdhismàrakatvena tatsvabhàvà iti draùñavyaü || ...r eva kiü na ÷abdàkhyà yata iti cet na -- paramparyagrahaõavyàghàtaprasaïgàt, na sàkùàd eta ityàdivakùyamàõadharmottarãyavyàkhyànavyàghàtaprasaïgàc ceti | ÷abdasya vyàpàro 'bhighàtalakùaõaþ tasya bhede bhidyamànatve 'pi | svabhàvaviruddhàdãtyàdigrahaõena kàraõaviruddhàdãnàü grahaõaü | kàryànupalabdhyàdãtyàdigrahaõena vyàpakànupalabdhyàdãnàü grahaõaü |
arthàntaravidhipratiùedhàbhyàm iti måle kàraõatçtãyàd vivacanàntam etad iti dar÷ayann àha -- arthàntareti | cas tulyabalatvaü samuccinoti | bhidyante nànàråpà bhavanti | prayogàntareùv ity antara÷abdo 'nyavacanaþ svabhàvànupalabdhyapekùayà | paramparà paripàñiþ | saiva pàramparyam iti svàrthikaþ pratyayaþ | etad eva spaùñayati -- praõàlikayeti | nanu yady amãùàü dç÷yànupalabdhàv antarbhàvas tadà sàkùàt tadabhidhànaü tathàtve ca kathaü pàramparyeõety à÷aïkyàha -- etad uktaü bhavati | yadi nàbhidadhati tadà -- na sàkùàd iti na karttavyaü |

#<[DhPr p. 143]>#

#<tad ayam arthaþ yasmàt svayam apy evam anenopàyena[166]pratipadyate prayogàbhyàsàt tasmàt svapratipattàv apy upayujyamànasyàsya prayogabhedasya svàrthànumàne nirde÷aþ |[167]yat punaþ parapratipattàv evopayujyate tat paràrthànumàna eva vaktavyam iti ||>#


__________NOTES__________

[166]  anena meyena -- pàñhaþ -- ñi-
[167] yat punas triråpaü liïgàkhyànam -- ñi- 
___________________________





saïgraha÷ ca katham ity àha -- dç÷yeti | tur vi÷eùàrthe yasmàdarthe và | vidhim agnyàdeþ | niùedhaü vyàpakàdeþ | cakàro và÷abdàrthe | tatas tadavyabhicàrividhiniùedhàbhidhànàt | na sàkùàt nàvyavadhànena | arthàntaravidhipratiùedhayo÷ ca dç÷yànupalambhàvyabhicàritvaü kàryakàraõabhàvàdigrahaõakàlapravçttadç÷yànupalambhasmàrakàdi draùñavyaü | eùa bheda iti svabhàvànupalabdhyàdiråpaþ | kasmàt tatra vàcya ity àha ÷abdeti | hir yasmàt | ÷abdabhedas triråpaliïgavàkyanànàtvaü | yady apy evaü tathàpi kathaü tatra vaktavya ity àha -- ÷abda÷ ceti | co hetau | ÷àstraparipañhitànàm iti ÷àstraparipañhitaddvàreõa parij¤àtànàü svabhàvàdyanupalabdhyàdivàcakànàü
vàkyànàm iti draùñavyaü | upalambho dvividho vàcyaråpo vàcakaråpa÷ ca | ata evàvarttanam api dvedhà ÷abdaråpàvarttanam, arthàvarttanaü ca | tatràrthàvarttanaü punaþ puna÷ cetasi vive÷anaü | ÷abdàvarttanaü punaþ punar uccàraõaü | måle svayaü÷abda àtmana iti ùaùñyarthe varttamàno gçhãta ity à÷ayenàha -- pratipattur àtmana iti | svàrthànumànaprastàvàt pratipattç÷abdena yas triråpeõa liïgena parokùam arthaü pratipadyate sa gçhyate | api÷abdàt paro 'pi tasmàt pratipadyata iti sambandhanãyaü | måle tu na kevalaü parasyeti yojanãyaü | anantaroktena paripañhitasvabhàvànupalabdhyàdisåcitena svabhàvànupalabdhyàdiprayogakrameõa | yata iti÷abdas tasmàdarthe tatas
tasmàd ayaü vakùamàõo 'rthaþ | tasmàc chabdena yasmàc chabdasyànvayàd yasmàd ity uktaü | anena svabhàvànupalabdhyàdiprayogalakùaõenopàyena pratipadyata ity à÷aïkya pårvam eva smarayati prayogàbhyàsàd iti | syàn matam -- na svayam uccaritaþ ÷abdas tatpratipatter nimittaü | pratipanne ÷abdaprayogàt || anyathà pratiniyataprayogàyogàt | tat kathaü piùñapeùaõakàrã ÷abda upàyatvenocyata iti naitad asti | yato liïgadar÷anenànyato và nimittàt prabuddhavàsano mandapracàràrthasmaraõo 'tyanràbhyastaprayogas tathàvidhaprayogam uccàryaivaü tattvam avagàhamànas tadarthaü pratipadyate -- yathà ka÷cid abhyàsàt sati dharmiõi dharmàõàü loke cintà pravarttata ity uccàryaivàsyàrthaü pratipadyate, tadvat triråpàkhyànaü
vàkyam uccàryaiva ka÷cid abhyastaprayogaþ parokùam arthaü pratipadyate | tato 'yam upàyo bhavaty eva | tato parasyàpi pratãtyudayàt paràrthànumànam api syàd iti cet | bhavatu | kà kùatiþ ? svapratipattiprayojanaü satvsàrthànumànaü tadaiva ca tenànyaþ pratipadyata iti parapratipattiprayojanaü sat paràrthànumànaü | ata evam a÷abde 'pi ka÷cin niyato 'stãty avàcàmeti |

#<[DhPr p. 144]>#

#<nanu ca kàryànupalabdhyàdiùu kàraõàdinàm adç÷yànàm eva niùedhaþ[168]dç÷yaniùedhe svabhàvànupalabdhiprayogaprasaïgàt[169]| tathà ca sati[170]na teùàü dç÷yànupalabdhiniùedhaþ | tat katham eùàü prayogàõàü dç÷yànupalabdhàv antarbhàva ity àha -->#


__________NOTES__________

[168]  pratiùedhaþ -- APHEN.
[169]  svabhàvànupalambha- -- ABPHEN. 
[170] adç÷yànàü niùedhe sati -- ñi- 
___________________________




 sarvatra càsyàm abhàvavyavahàrasàdhanyàm[171]anupalabdhau yeùàü svabhàvaviruddhàdãnàm[172]upalabdhyà kàraõàdãnàm anupalabdhyà ca pratiùedha uktas teùàm upalabdhilakùaõapràptànàm evopalabdhir anupalabdhi÷ ca veditavyà    II- 45


__________NOTES__________

[171]   abhàvàbhàvavyavahàrasàdhanyàm -- E
[172]  -viruddhànàm -- C. 
___________________________



#<%<sarvatra ce>%ty àdi[173]| abhàva÷ ca tadvyavahàra÷ ca abhàvavyavahàrau[174]| svabhàvànupalabdhàv abhàvavyavahàraþ sàdhyaþ | ÷iùñeùv abhàvaþ | tayoþ sàdhanyàm anupalabdhau | sarvatra ceti ca÷abdo hi÷abdasyàrthe | yasmàt sarvatrànupalabdhau[175]yeùàü pratiùedha uktas teùàm upalabdhilakùaõapràptànàü dç÷yànàm[176]eva[177]pratiùedhas tasmàd dç÷yànupalabdhàv antarbhàvaþ |>#


__________NOTES__________

[173] sarvatra cety àdi om. -- HN
[174]   tasya ca vyavahàro 'bhàvavyavahàrau -- APHE 
[175] satyàü -- BHL 
[176]  dç÷yamànànàm -- B 
[177] sa -- APHEN 
___________________________






#<kuta etad dç÷yànàm evety àha svabhàvety àdi | atràpi cakàro hetvarthaþ | yasmàt svabhàvaviruddhàdir yeùàü teùàm upalabdhyà kàraõamàdir yeùàü teùàm anupalabdhyà pratiùedha uktas tasmàd dç÷yànàm eva pratiùedha ity arthaþ |>#

#<yadi nàma svabhàvaviruddhàdyupalabdhyà kàraõàdyanupalabdhyà[178]ca pratiùedha uktas tathàpi kathaü óç÷yànàm eva pratiùedha ity àha upalabdhir ity àdi | atràpi cakàro hetvarthaþ | yasmàd ye virodhinaþ vyàpyavyàpakabhåtàþ kàryakàraõabhåtà÷ ca j¤àtàs teùàm ava÷yam evopalabdhiþ upalabdhipårvà cànupalabdhir veditavyà j¤àtavyà[179]| upalabdhyanupalabdhã ca dve yeùàü stas te dç÷yà eva | tasmàt svabhàvaviruddhàdyupalabdhyà kàraõàdyanupalabdhyà copalabdhyanupalabdhimatàü viruddhàdãnàü pratiùedhaþ kriyamàõo dç÷yànàm eva kçto draùñavyaþ |>#


__________NOTES__________

[178]  kàraõànupalabdhyà -- C
[179] j¤àtavyà om. -- ABPHEN 
___________________________





 kecit punar evaü vyàkaùate -- svayam ityàdinà granthena vàrttikakçtedam uktam -- svabhàvàdãnàm anupalabdhyà viruddhàdãnठcopalabdhyà yathàyogam abhàvaü tadvyavahàraü ca prayoganirapekùa eva pratipattà pratyeti | na kevalaü prayogàbhyàsàt pratipattisamaya eva prayogam uccàrayati | na tu tato pårvam avagacchatãtarathà pratiniyata÷abdoccàraõaü na bhaved iti | anenopàyeneti copàya ihopàyas tathà÷abdoccàraõakramas teneti varõayanti | etena cànupalabdhiprayogasamarthananyàyena |



#<[DhPr p. 145]>#

#<bahuùu codyeùu prakrànteùu parihàrasamuccayàrtha÷ cakàro hetvartho bhavati | yasmàd idaü cedaü ca samàdhànam asti tasmàt tattaccodyam ayuktam iti cakàràrthaþ || kasmàt punaþ pratiùedhyànàü viruddhàdãnàm upalabdhyanupalabdhã veditavye ity àha>#

anyeùàü virodhakàryakàraõabhàvàbhàvàsiddheþ[180]   II-46


__________NOTES__________

[180]  -kàraõabhàvàsiddheþ  -- E; -kàraõabhàvàsiddhiþ -- BPH
___________________________


#<anyeùàm iti | upalabdhyanupalabdhimadbhayo 'nye 'nupalabdhà eva ye teùàü virodha÷ ca kàryakàraõabhàva÷ ca kenacit sahàbhàva÷ ca vyàpyasya vyàpakasyàbhàve[181]na sidhyati yasmàt tato virodhakàryakàraõabhàvàbhàvàsiddheþ[182]kàraõàd upalabdhyanupalabdhimanta evaü viruddhàdayo niùedhyàþ | ubhayavanta÷ ca dç÷yà eva | tasmàd dç÷yànàm eva pratiùedhaþ | tad ayam arthaþ | virodha÷ ca[183]kàryakàraõabhàva÷ ca vyàpakàbhàve vyàpyàbhàva÷ ca dç÷yànupalabdher eveti | ekasaünidhàv aparàbhàvapratãtau[184]j¤ato virodhaþ | kàraõàbhimatàbhàve ca kàryàbhimatàbhàvapratyaye 'vasitaþ kàryakàraõabhàvaþ[185]| vyàpakàbhimatàbhàve ca[186]vyàpyàbhimatàbhàve>#


__________NOTES__________

[181]  vyàpakàbhàve -- C
[182]  virodhikàrya- -- ABPEHN 
[183] ca om. -- APHEN 
[184]  ekasaünidhàne paràbhàvapratãtau -- C 
[185]  avasitakàryakàraõabhàvaþ -- APHE 
[186] ca om. -- ABCPHEN 
___________________________









anye punar anyathà vyavasthitàþ -- svayam apãtyàdikaü nàvirbhåtaprayogam adhikçtyoktam, kin tv antarjalpàkàrapravçttaü svapratipattikàlabhàvinam iti | atra ca sàdhv asàdhu và vyàkhyànaü sàdhubhir eva j¤àtavyam iti | syàd etat -- yathà prayogabhedaþ svàrthànumàne kathyate tathà ca na ki¤cid vàcyaü paràrthànumàne syàd ity à÷aïkyàha -- yat punar iti | parapratipattàv eva, na tu svapratipattàv apãty avadhàraõàrthaþ || samprati dç÷yànupalabdhàv antarbhàvaü sarvànupalabdhãnàm asahamàna àha -- nanu ceti | tathà ca sati kàraõàdãnàm adç÷yànàü niùedhaprakàre sati | ÷iùñeùu pari÷iùñeùu abhàva ity abhàvo 'pãti draùtavyaü | na tv abhàva eva vyavahàrasyàpi sàdhanàt | kàraõà[dy]anupalabdhyà
ca karaõabhåtayà | kàryakàraõabhàvàdigrahaõakàle yopalabdhir anupalabdhi÷ ca pårvam àsãt tadvatàü pratiùedhaþ kriyamàõo dç÷yànàm eva kçto draùñavyo j¤àtavyaþ | yathà arthavirodhàdigrahaõakàle 'va÷yaübhàvinã dç÷yànupalabdhis tathànantaram eva dharmottareõa prasàdhayiùyate | nanu ca kàraõàdãnàü cety anena pra(ca)kàraõenàva÷yaü samuccayàrthena bhàvyam, tat kathaü hetvarthe vyàkhyàyata ity à÷aïkya pårvaü buddhisthaü spaùñayann àha -- bahuùv iti | evam manyate -- samuccayàrthe varttamàna evàyaü hetvarthe varttate | na tv evaü samuccayàrtho niràkriyate, hetånàü parasparasamuccayasya pratãyamànatvàt | tathà sa na hetvartho bhavati | itir evaü
cakàrasyàrthaþ prayojanaü ||

#<[DhPr p. 146]>#

#<matàbhàve mi÷cite ni÷cato vyàpyavyàpakabhàvaþ | tatra[187] vyàpyavayàpakabhàvapratãter nimittamabhàvaþ pratipattavyaþ | iha gçhãte vçkùàbhàve hi ÷i÷apàtvàbhàvapratãtau [188]pratãto vyàpyavàpakabhàvaþ | abhàvapratipatti÷ ca sarvatra dç÷yànupalabdher eva | tasmàd virodham kàryakàraõabhàvam, vyàpyavyàpakabhàvaü ca smaratà virodha--kàryakàraõabhàva--vyàpyavyàpakabhàviviùayàbhàvapratipatti[189] nibandhanaü dç÷ànupalabdhiþ smartavyà | dç÷yànupalabdhyasmaraõe virodhàkãnàm asmaraõam | tathà ca sati na niruddhàdividhiplratùedhàbhyàmitaràbhàvapratãtiþ syàt | vcirodhàdigrahaõakàlabhàvinyàü ca dç÷ànupalabdhàvava÷yasmartavyàyàü tata evàbhàvapratãtiþ |>#


__________NOTES__________

[187] tat -- C.
[188] -bhàvapratãtau vyà- -- B. 
[189] de÷akàlasvabhàvaviprakçùñàþ pi÷àcàdyayas teùàü pi÷àcàdãnàü virodha÷ ca kenacid agninà saha na sidhyatãti sambandhaþ | tathà kàryakàraõabhàva÷ ca pi÷àcàdãnàü kenacid dhåmena sàrdhaü na sidhyati | -- ñi- 
___________________________




#<tatra yady api saüpratitanã[190] nàsti dç÷yànupalabdhir virodhàdigrahaõakàle tv àsãt | yà dç÷yànupalabdhiþ samprati smryamàõà saivàbhàvapratipattinibandhanam | tataþ samprati nàsti [191]dç÷yànupalabdhir ity abhàvasàdhanatvena dç÷yànupalabdhiprayogàd bhidyante kàryànupalabdhyàdiprayogàþ |>#


__________NOTES__________

[190] saüprati sàsti -- A.B.P.H.E.N.
[191] dç÷yopalabdha- -- A.B.P.H.E.N. 
___________________________





#<viruddha>#÷abdena pratiùedhyasya viruddhaü gràhyaü | àdi÷abdena viruddhakàryàdãnàü grahaõaü | yeùàm ekadopalabdhis tebhyo --nye --nupalabdhà eva | kadàcit kvacid aj¤àtà eva | vyàpakasyàbhàve 'bhàva÷ ca vyàpyasya na siddhyiti (?) yasmàt | ayam à÷ayaþ -- yadi pårvaü vyàpakàbhimatasyàbhàve vyàpyàbhimatàbhàvo ni÷cito bhavet tadà vyàpyavyàpakabhàvaþ siddhyet, tadà ca vyàpakànupalabdhir gamikà syàt, nànyadeti | ayam atra prakaraõàrthaþ -- prabandhena bhavato yadbhàve yasyàbhàvas tasya virodhagatir yat svabhàva÷ ca yenopalabhyate tena saha kàryakàraõabhàvo 'pi pa¤capratyakùànupalambham adhigamyaþ, vyàpyavyàpakabhàvo pi pratyakùànupalambhàvaseya iti katham adç÷yasya sidhyantãti | nanu bhavantu
te 'nyatra dç÷yàþ, tatra tàvad adç÷yà eva vaktavyàþ | dç÷yatve dç÷yànupalambhaprayogàt | tat kathaü dç÷yànupalabdhàvitaràsàm anupalabdhãnàm antarbhàva ity à÷aïkya tathà tatràntarbhàvas tathà dar÷ayitum àha -- tad iti | yasmàd anyatra dç÷yatve 'pi viruddhàdãnàü dç÷yànupalambhe 'ntarbhàvo na ghañate, sa càcàryeõoktas tat tasmàd ayam arthaþ -- sarvatra cetyàder vàkyasya tàtparyàrthaþ | kathaü dç÷yànupalabdher ity ayam amum arthaü tàvat prasàdhayati -- eketi | kàryakàraõabhàve kà vàrttety àha -- kàraõeti | yady evaü vyàpyavyàpakabhàvasya kà gatir ity àha -- vyàpaketi | nanu ca vyàpyavyàpakabhàvani÷caye tayor ekatvàt kim abhàvani÷cayenety àha -- tatra vyàpyavyàpakabhàvani÷caye karttavye | katham abhàvapratãtir vyàpyavyàpakabhàvapratãter nimittam ity àha -- #<ihe>#ti
|

#<[DhPr p. 147]>#

#<viruddhavidhinà, kàraõàdiniùedhena ca yato dç÷yànupalabdhir àkùiptà tato dç÷yànupalabdher eva[192]kàlàntaravçttàyàþ svçtiviùayabhåtàyà abhàvapratipattiþ | abhãùàü ca prayogàõàü dç÷yànupalabdhàvantarbhàvaþ | tad anena  sarveõa dç÷yànupalabdhàvantarbhàvo da÷ànàmanupalabhdhiprayogàõàü pàrabpryeõa dar÷ita iti veditavyam ||>#


__________NOTES__________

[192] -labdhir eva -- C
___________________________




 àstàü sarvatra virodhàdàv abhàvapratãtiþ, dç÷yànupalabdhis tu kvopayujyata ity àha -- abhàveti | co hetau | nanu yadi nàma virodhàdigrahaõakàle dç÷yànupalabdhir àsãt, tathàpi na sà viruddhopalabdhivyàpakànupalabdhyàdprayogaviùaye sampraty anuvarttate | tat kathaü viruddhopalabdhyàdãnàü tatràntarbhàva ity àha -- tasmàd iti | yato 'bhàvapratãtim antareõa na virodhàdisiddhiþ, abhàvasiddhi÷ ca dç÷yànupalabdhes tasmàd hetor virodhàdikaü smarateti viruddhopalambhavyàpakànupalambhàdiprayogakàla iti draùñavyaü | tadasmaraõe hi yato viruddhàdir ihàsti, yato 'yaü vyàpakàdir nàsti, tasmàt tat tannàstãty asyàþ pratãter ayogàt -- ity api draùñavyaü | smarateti ca tadànãü virodhàder grahaõàd gçhãtasyaiva
vikalpanàd uktaü | kutaþ punar ava÷yasmarttavyà sety àha -- dç÷yeti | atha syàt -- pràktanã dç÷yànupalabdhiþ sadà smaryatàm, tathàpi katham asau vivakùitàbhàvasiddhàv upayogaü bhajate, yenàtmanãtarà anupalabdhau(-bdhã)r antarbhàvayatãty àha -- virodheti | co yasmàt tasyàü niyatasmaraõàyàü satyàü | nanu viruddhopalabdhikàraõàdyanupalabdhiprayogaviùaye sà nàsti tat katham avidyamànà saivàbhàvapratãter nibandhanam ity àha -- t#<atreti># vàkyopanyàse | sampratãdànãü smaryamàõà saivàbhàvapratãter nibandhanaü viruddhàdyabhàvaj¤ànasya karaõaü | kathaü tarhi dç÷yànupalabdher viruddhopalabdhyàdãnàü bheda ity àha -- tata iti | tato virodhàdigrahaõakàlapravçttàyà dç÷yànupalabdheþ
smaryamàõatvàt, samprati sà nàsti | itis tadmàd atràbhàvaþ sàdhyate tenàbhàvasàdhanatvena tato bhidyante viruddhopalabdhyàdiprayogaþ | viruddhavidhinetyàdinoktam artham upasaüharati | viruddhavidhinety upalakùaõaü | viruddhakàryàdividhinàpi dç÷yànupalambhàkùepàt | anyathà tàsàü tatràntarbhàvo na syàt | nanu svàtantryeõa tvayà tasyà eva pràkpravçttàyà abhàvani÷cayo dar÷itas tatra cànupalabdhãnàm antarbhàvaþ, na tv àcàryasyàyam abhipreta ity à÷aïkyàcàryasyaivàyam abhipreto 'rtha iti dar÷ayann àha -- tadaneneti | anena ime sarva (NB II 42) ityàdinà vyàpakabhàvasiddher ity antena | ayam atra prakaraõàrthaþ -- dç÷yànupalambhasyàvaktavyatvena da÷ànàm apy anupalabdhãnàü tatràntarbhàvaþ, viruddhàdyabhàvapratãtàv anupayoga÷ ceti
|

#<[DhPr p. 148]>#

#<uktà dç÷yànupalabhdir abhàve, abhàvavyavahàre ca sàdhye pramàõam | adç÷yànupalabdhis tu[193] kiü svabhàvà, kiüvyàpàrà[194] cety àha-->#


__________NOTES__________

[193] labdhiþ kiü -- A.P.H.E.
[194] viùanyànupa--- BCHEN 
___________________________



viprakçùñaviùayà punar anupalabdhãþ pratyakùànumàõanivçttilakùaõà saü÷ayahetuþ    II-47

#<%<viprakùñe>%tyàdi | viprakçùñastribhir de÷akàlasvabhàvaviprakarùair yasyà viùayaþ sà viprakçùñaviùayeti %<saü÷ayahetuþ>% | kiüsvabhàvà sety àha -- pratyakùànumànanivçttir lakùaõaü svabhàvo ysyàþ sà pratyakùaõà | na j¤ànaj¤eyasvabhàveti yàvat ||>#



#<kecit># punar atraivaü bruvat -- ihaikaj¤ànasaüsargivastvantaropalambho 'nupalambhaþ | na ca ÷ãtasya niùedhe sàdhye dåratvàd vahner bhàsvararåpopalabdhiþ ÷ãtaspar÷ànupalabdhir yujyate | yenànupalabdhiþ siddhyet, råpaspar÷ayor ekaj¤ànasaüsargitvàbhàvàt | na ca virodhagrahaõakàlapravçttadç÷yànupalambhasmàrakatvena dç÷yànupalambhatvaü vàcyam, pràkpravçttapratyakùasmàrakatvenàpi pratyakùatvaprasaïgàt | ata eva virodhàdigrahaõakàlapravçttadç÷yànupalambhasmàrakatvenànupalabdhãnàü tatràntarbhàvo na yujyate | nàpi smçtàyàs tasyà evàbhàvani÷cayaþ, vyàptigràhakapramàõasmàrakatvena paràrthànumànasya tatpramàõàntarbhàvaprasaïgàt , tata eva smaryamàõàt pramàõàd vivakùitapratãtiprasaïgàc ca | tasmàt
sarvatraiva sampratitano dç÷yànupalambho dar÷anãyas tadbalenaivàbhàvani÷cayo vàcyaþ, na tu pràkpravçttàd dç÷yànupalambhàt smçtyà viùayãkçtàd abhàvani÷cayaþ | nàpi tatsmàrakatvenànupalabdhãnàü tathàtvam iti | yady evaü kathaïkàraü sa pradar÷yatàm iti cet | ucyate | dåràd vahne råpavi÷eùaü dçùñvà yatraivaüvidharåpavi÷eùas tatra tàvad de÷avyàpakas tuùàraspar÷avi÷eùo 'sti | yathà mahànasàdau tathàvidham evaråpam ity ànumànikã vi÷iùñoùõaspar÷apratãtiþ | saiva ca ÷ãtaspar÷ànupalabdhir uùõa÷ãtaspar÷ayor ekaj¤ànasaüsargitvàt | vivakùitopalambhàd anya upalambho 'nupalambhaþ | sa kvacit pratyakùàtmà
kvacid anumànàtmeti na ÷àstravirodho na yuktivirodhaþ | tata eva taddç÷yànupalambhàc chãtaspar÷àbhàvapratãtiþ | àhatyantaü (àhatya)dç÷yànupalabdher anudayàd dç÷yànupalabdher bhedena nirde÷aþ | ata eva cànumità numànam etat | kevalam atyantàbhyàsàg jhañiti tathàpratãtyudaye saty ekam anumànam uktaü | vastutas tv anekam anumànam etat | evaü vyàpakaviruddhakàryopalabdhyàdàv api sarvaü draùñavyaü | tathà ca vyàpakaviruddhopalabdhyàdiùv aparam anumànam ekaü plavamànam avaseyaü | yayo÷ ca parasparaparihàrasthitalakùaõo virodhas tatra dç÷yànupalabdhiþ sphuñaiva | tena viruddhavyàptopalabdhyàdiùu sampraty eva dç÷yànupalabdhir asti | bhedas tu pàramparyeõa tadudayàt
| evaü vyàpakakàraõànupalabdhàdiùv akàraõàvyàpakàder dharmasyaivànupalambhàd abhàve (siddhe tata eva sàmarthyàt kàryàder abhàvàv asàv itãdànãn tanasyaiva dç÷yànupalambhasyopayogo) na pràktanasya smçtyàdiviùayãkçtasya | dç÷yànupalambhasya ca sàkùàtkàraõe vyàpàràt pàryamparyeõa ca viruddhàdyabhàve bhàve vyàpàràt dç÷yànupalabdher bhedena kàraõànupalabdhyàdãnàü prayoga iti ||

#<[DhPr p. 149]>#

#<nanu ca pramàõàt prameyasattàvyavasthà | tataþ pramàõàbhàvàt prameyàbhàvapratittir yuktety àha |>#

pramàõanivçttàv apy arthàbhàvàsiddher iti     II-48

#<||[195]># #<svàrthànumànaparicchedo dvitãyaþ samàptaþ ||>#


__________NOTES__________

[195] ||dvitãyaparicchedaþ || -- DB; nyàyabinduprakaraõe dvitãyaþ paricchedaþ samàptaþ || -- E.
___________________________


#<***>#

 #<pramàõanivçttàv apãty àþa | kàraõaþ vyàkaü ca nivrttamànaü kàryaü vyàpyaü ca nivarttayet | na ca pramàõaü prameyasya kàraõaü nàpi vyàpakam | ataþ %<praõàõa>%yor %<nivçttàv api>% %<arthasya>% prameyasya nivçttir an sidhyati | tato %<asiddheþ >%saüxayahetur adç÷yànupalabdhiþ, na ni÷cayahetuþ | yat punaþ pramàõasattayà prameyasattà sidhyati tad yuktam | prameyakàryaü hi pramàõam | na ca kàraõam antareõa kàryam asti | na [196]tu kàraõànyava÷yaü kàryavanti bhavanti | tasmàt pramàõàt prameyasattà vyavasthàpyà, na pramàõàbhàvàt prameyàbhàvavyavastheti ||>#


__________NOTES__________

[196] na ca -- BD
___________________________


#<|| [197]àcàryadharmottarakçtàyàü nyàyabinduñãkàyàü svàrthànumàõo dvitãyaþ paricchedaþ |>#


__________NOTES__________

[197] || nyàyabinduñãkàyàü dvitãyaþ paricchedaþ samàptaþ || -- ABPHE; || nyàyabinduñãkàyàü paricchedaþ dvitãyaþ samàptaþ ||  -- D
___________________________




sampraty adç÷yànupalabdhim adhikçtyoktaü vyàcakùàõa àha -- ukteti | nanu yadi pratyakùànumànanivçttimàtraråpàdç÷yànupalabdhir abhàve sàdhye saü÷ayahetur anaikàntikã tarhi sà tata÷ ca hetvàbhàsàvasara eva vaktavyà | tat kim ihoccayata iti cet | naitam(-tad) asti | yato na sà vacanavyaktyànupalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhir asadvyavahàre sàdhye na pramàõam, ekàntikasadvyavahàraniùedhe tu pramàõam iti pradar÷anàt | na j¤ànaj¤eyasvabhàveti yàvad ity àrthaü nyàyam à÷rityoktaü na ÷àbdam iti draùñavyaü || yadi pramàõanivçttyà prameyànivçttis tarhi tatsattayàpi na prameyasattà siddhyed ity à÷aïkya tatropapattiü dar÷ayann àha -- yat punar iti | nanu kàraõam apy ava÷yaü kàryavad bhavati tata÷ ca sati j¤eye j¤ànenàpy ava÷yabhàvyaü
| tac cen nàsti j¤eyam api nàsty eva | tataþ siddhyaty evàdç÷yasyàpy abhàva ity à÷aïkyàha -- na tv iti | tunà kàryadharmàt kàraõadharmasya vaidharymyam àha | etac ca kàraõamàtràbhipràyeõoktam, tathà caittathà pràg eva nirõãtaü | tasmàd ityàdinàsyaiva prakçtasopasaühàra iti || $<paõóitajitàri>$÷iùya$<durvekami÷ra>$viracita$<dharmottara>$nibandhanasya $<dvitãyaþ paricchedaþ>$ ||

paõdita$<jitàri>$÷iùya$<durvekami÷ra>$viracita$<dharmottara>$nibandhasya dvitãyaþ paricchedaþ ||



#<[DhPr p. 150]># Kapitel III

#<tçtãyaþ paràrthàõumàõaparicchedaþ |>#

#<***>#

#<svàrthaparàrthànumànyoþ svàrthaü vyàkhyàya paràrthaü vyàkhyàtukàma àha --->#

#<triråpaliïgàkhyànaü[198]paràrtham anumànam     III-1>#


__________NOTES__________

[198] #<Paràrthànumànam --- BPHEN
_>#__________________________


#<%<triråpaliïgàkhyànam>% iti | trãõi råpàõi --- anvayavyatirekapakùadharmatvasaüj¤akàni yasya tat %<triråpam>% | %<triråpaü >%ca [199]%<talliïgaü >%ca tasy%<àkhyànam>% | àkhyàyate prakà÷yate 'neneti --- %<triråpam>% [200] iti %<àkhyànam >%| kiü punas tat? vacanam | vacanena hi triråpaü [201] liïgam àkhyàyate | parasmày idam %<paràrtham ||>%>#


__________NOTES__________

[199] ca liïga ca --- A
[200] triråpali- --- E 
[201] parasmày iti parà- --- E 
___________________________




#<nanu [202]ca samyagj¤ànàtmakam anumànam uktam | tat kimarthaü saüprati vacanàtmakam anumànam ukta ity àha ---                      >#


__________NOTES__________

[202] nanu samya- --- A
___________________________


#<kàraõe kàryopacàràt   III-2>#

 #<%<kàraõe kàryopacàràd>% iti | [203]triråpaliïgàbhidhànàt triråpaliïgasmçtir utpadyate[204] | smçte÷ cànumànam | tasmàd anumànasya paramparayà triråpaliïgàbhidhànaü kàraõam | tasmin %<kàraõe >%vacane kàryasya anumànasy%<opacàraþ>% samàropaþ kriyate | tataþ samàropàt kàraõaü vacanam>#


__________NOTES__________

[203] triråpaliïgàlambanà smçtiþ --- CDB
[204] ÷rotuþ --- ñi- 
___________________________





triråpaü liïgaü j¤àtam api vaktum aviduùo bàlasya vyutpàdanàrthaü triråpaliïgàkhyànalakùaõaü yat paràrtham anumànam uktaü tad vyàkhyàtuü svàrthetyàdinà prastauti | dvayo råpyor abhidhànàd ekasya gamyamànatvàd #<àkhyàyate prakà÷yate 'neneti triråpaü liïgam >#iti vivçtaü na tv abhidhãyate 'neneti | abhidheyasya gamyamànasya ca prakà÷yatvaü tulyam iti prakà÷yate ity anena dvayoþ saïgrahaþ | yenàrthakrameõàtmanaþ parokùàrthaj¤ànam utpannaü tenaiva krameõa parasantàne liïgij¤ànotpapàdayiùayà triråpasya liïgasya khyàpakaü yad vacanaü tatparàrtham anumànam iti draùtavyam ||

#<kàraõe># vacane #<kàryasya >#j¤ànasy#<opacàràt># samàropàt |

 kathaü punarvacanasyànumànahetutvam ity àha --- #<triråpe>#ti

#<[DhPr p. 151]>#

#<anumàna÷abdenocyate | aupacàrikaü[205] vacanam anumànam, na mukhyam ityarthaþ | na yàvat[206] kiücid upacàràd anumàna÷abdena vaktuü ÷akyaü tàvat sarvaü vyàkhyeyam | kin tv anumànaü vyàkhyàtukàmenànumànasvaråpasya[207] vyàkhyeyatvàn nimittaü vyàkhyeyam | nimittaü ca triråpaü liïgam | tac ca svayaü và pratãtam anumànsya nimittaü bhavati, pareõa và pratipàditaü bhavati[208] | tasmàl liïgasya svaråpaü ca [209]vyàkhyenyam,  tatpratipàdaka÷ ca ÷abdaþ | tatra svaråpaü svàrthànumàne vyàkhyàtam | pratipàdaka÷ ca[210] ÷abda iha vyàkhyeyaþ | tataþ pratipàdakaü ÷abdam av÷yaü vaktavyaü dar÷ayan
anumàna÷abdenoktavàn $<àcàrya>$ iti paramàrthaþ ||>#


__________NOTES__________

[205] aupacàrakaü --- A
[206] na ca yàvat --- ABDPHEN 
[207] svaråpasyaiva --- C
[208] bhavati  om. ACPEN
[209] ca om. ACPEN
[210] ca om. ACPEN
___________________________







#<paràrthànumànsya prakàrabhedaü dar÷ayitum àha --->#

#<tad dvividham   III-3                                          >#



nanu ca triråpaliïgàbhidhànàd avagate sati dharmiõi liïgaü j¤àyate | tasya tu vyàptiþ smaryate | tat kathaü `triråpaliïgavacanàt tatsmçtir utpadyate' ity ucyata iti cet | ucyate | gçhyamàõam api dhåmàdivastu na tàval liïgaü yàvad vahnyàdisàdhyàvinàbhåtatayà na j¤àyate | tathàtvaü ca tasya na tadà gràhyam api tu pårvagçhãtam eva smarttavyam iti såktaü #<triråpaliïgasmçtir utpadyata># iti | #<smçter># iti pakùadharmagrahaõasahitàyà iti draùñavyam |

ayam arthaþ --- vacanam api triråpaü liïgaü smarayat parokùàrthaj¤ànasya paramparayà kàraõaü bhavad upacàràd anumànam ucyata iti |

athàbàdhitatvàdy api liïgasya lakùaõam ity àcakùate kecid iti vipratipattidar÷anàt tadvyutpàdanaü yuktam, na tu tadvacanam, tasya vipratipattyabhàvàd iti cet | na atràpy avyàptivyatirekàbhyàü nigadanto vipratipannà ity asyàpi vyutpàdanaü nyàyyam |

athà'pi syàt, yadi paramparayà'numànahetutvena vacanam upacàràd anumànam iti vyutpàdyate tarhi jij¤àsàsvàsthyàdikam api paramparayà'numànahetutvàd anumàna÷abdena vaktuü ÷akyam iti tad api kiü nocyata ity àha --- #<na yàvad># iti |

nanu svàsthyàdikam api nimittam iti tadavastho doùaþ | na | #<nimittaü vyàkyeyam># ity avyahitam asàdhàraõaü nimittam àkhyeyam ity arthaþ |

nanu svayaü pratãtaü liïgam anumànasya nimittam | tatkiü tadvacanena vyàkhyàtenety àha --- #<tac ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<và>#÷abdo vikalpàrthaþ | yataþ pareõa pratipàditam api tal liïgam anumànsya nimittaü #<tatas># tasmàd #<ava÷yaü># #<vaktavyaü pratipàdakaü>#[58a] liïgapratipàdakaü vacanaü #<dar÷ayann anmumàn÷abdenoktavàn $<àcàryaþ>$ |>#

#<[DhPr p. 152]>#

#<%<tad dvividham >%iti | %<tad>% iti paràrthànumànam | dvau vidhau prakàrau yasya %<tad>% %<dvividham>% ||>#

#<kuto dvividham ity àha --->#

prayogabhedàt   III-4

#<prayogasya ÷abdavyàpàrasya bhedàt | prayuktaþ prayogorthàbhidhànavyàpàrabhedàd dvividham anumànam ||>#

#<tad evàbhidhànavyàpàranibandhanaü[211] dvaividhyaü dar÷ayitum àha --->#


__________NOTES__________

[211] a#<bhidhànasya vyàpàro nibandhanaü yasya --- ñi-
_>#__________________________


sàdharmyavad vaidharmyavac ceti[212]    III-5                                    


__________NOTES__________

[212] vac ca || --- C
___________________________


#<%<sàdharmyavad vaidharmmavac ceti >%| samàno dharmo 'sya[213] so 'yaü sadharmà | tasya bhàvaþ sàdharmyam | visadç÷o dharmo | vidharmaõo bhàvo vaidharmyam | dçùñàntadharmiõà saha sàdhyadharmiõaþ sàdç÷yaü hetukçtaü sàdharmyam ucyate | asàdç÷yaü ca hetukçtaü vaidharmyam ucyate | tatra yasya sàdhanavàkyasya sàdharmyam abhidheyaü tat %<sàdharmyavat>% | yathà --- yata kçtakaü tad anityaü yathà ghañaþ, tathà ca kçtakaþ ÷abda ity atra kçtaktvakçtaü dçùñàntasàdhyadharimiõoþ sàdç÷yam abhidheyam | yasya tu vaidharmyam abhidheyaü tad vaidharmyavat | yathà --- yan nityaü tad akçtakaü dçùñaü
yathàkà÷am | ÷abdas tu kçtaka iti kçtakatvà'kçtakatvakçtaü[214] ÷abdàkà÷ayoþ sàdhyadçùñàntadharmiõor asàdç÷yam ihàbhidheyam ||>#


__________NOTES__________

[213] dharmo yasya --- CAPHEN
[214] iti akçtakatvakçtam --- C 
___________________________



 #<yad anayayoþ prayogayor abhidheyaü bhinnaü kathaü tarhi triråpaü liïgam abhinnaü prakà÷yam ity àha --->#

#<nànayor arthataþ ka÷cid bhedaþ   III-6   >#

#<%<nànayor arthata>% iti %<arthaþ>% prayojanam | yat payojanaü prakà÷ayitavyaü vastu uddi÷yànumàne prayujyete, tataþ prayojanàd anayor na bhedaþ[215] ka÷cit | triråpaü hi liïgaü prakà÷ayitavyam | taduddi÷ya dve apy ete prayujyete | dvàbhyàm api triråpaü liïgaü prakà÷yate eva | tataþ prakà÷ayitavyaü prayojanam anayor abhinnam | tathà ca na tato bhedaþ ka÷cit ||>#


__________NOTES__________

[215] prayojanàn nànayor bhedaþ --- BD
___________________________




anenaitad àha --- na svàsthyàdi pratipannam api parokùàrthapratipàdakaü yena tad ucyeta | tad vacanam ava÷yaü dar÷ayitavyam #<anumàna÷abdenà>#bhilapyeta | svayam a÷aktam api tu hetuvacanaü parokùaprakà÷anavastusåcakatvàd anumàna÷abdenoktam iti | #<iti paramàrtha >#evam asyopacàrasya paramaþ prakçùño 'rthaþ prayojanam ||

#<vidha>#÷abdena ca vigçhõato 'bhipràyaþ pràg eva pradar÷itaþ ||

 #<abhidhànam >#arthaprakà÷anam #<||>#



#<[DhPr p. 153]>#

#<abhidheyabhdedo 'pi tarhi na syàd ity àha --->#

#<anyatra prayogabhedàt   III-7>#

#<%<anyatra prayogabhedàd>% iti | prayogo 'bhidhànaü vàcakatvam | vàcakatvabhedàd anyo bhedaþ prayojanakçto nàstãty arthaþ |>#

#<etad uktaü bhavati | anyad abhidheyam anyat prakà÷yaü prayojanaü | tatràbhidheyàpekùayà vàcakatvaü bhidyate | prakà÷yaü tv abhinnam | anvaye hi kathite vakùyamàõena nyànyena vyatirekagatir bhavati | vyatireke cànvayagatiþ | tatas triråpaü liïgaü prakà÷yam abhinnam | na ca yatràbhidheyabhdedas tatra sàmarthyagamyo 'py artho[216] bhidyate | yasmàt `pãno devadatto divà na bhuïkte' `pãno devadatto ràtrau bhuïkte' ity anyor vàkyayor abhidheyabhdedepi gamyamànam ekam eva[217] tadvad ihàbhidheyabhede 'pi gamyamànaü vastv ekam eva ||>#


__________NOTES__________

[216] prayojanam --- ñi-
[217] gamyaü divà bhojanàbhàvavi÷eùaü pãnatvaü ràtribhojanakàryam ekam eva --- ñi- 
___________________________





kena kasya kim kçtaü ca sàdharmyaü vaidharmyaü cety àha --- #<dçùñànte>#ti | #<sàdç÷yaü hetukçtam >#iti hetusadbhàvadvàrakam | #<asàdç÷yaü ca hetukçtam >#iti hetusadbhàvàsadbhàvadvàrakaü draùñavyam | vatubarthaü prayojayitum àha --- #<tatre>#ti vàkyopanyàse | #<yasya vàkyasya sàdharmyaü >#sàdç÷yam #<abhibheyam >#asti | etad evodàharaõena dar÷ayann àha --- #<yathe>#ti | #<yat kçtakam >#iti | yad yad kçtakam iti vãpsàrtho vivakùitaþ, #<tad >#ity atràpi | #<tathà ca kçtakaþ ÷abda >#iti pakùadharmatàkathanam idam | na tv evaü pakùadharmo dar÷anãyaþ | `kçtaka÷ ca ÷abadaþ' ity etàvataiva gatàrthatvena tathà÷abdasya vaiyarthyàt | tataþ
`kçtaka÷ ca ÷abdaþ' ity eva dar÷anãyaþ | itarathà pareùàm ivopanayaprayogaþ syàt | sa càyukta iti | #<yan nityam >#iti sàdhyàbhàvànuvàdas #<tad akçtakam># iti sàdhanàbhàvavidhiþ ||

#<abhidheyaü bhinnam >#iti brubato 'yam à÷ayaþ --- sàdharmyavat prayogasyànvayaþ pakùadharmatà càbhidheyà | #<abhinnaü >#sàdhàraõaü #<prakà÷yaü >#dvayoþ prayogayoþ |

#<arthaþ># prayojanavàcy$<àcàreõo>$kto nàbhidheyavàcãti dar÷ayati #<yad uddi÷ye>#ti spaùñayan prayujyate 'neneti #<prayojanaü >#sàdhanavàkyasya pravarttakaü liïgavaståktaü na phalaü prayojanam iti dar÷ayati | prakà÷ayitavyaü råpatrayayogiliïgaü tac c#<àbhinnaü># sàdhàraõaü dvayor api prayogayoþ, dvàbhyàm api tasyaiva pratipàdanàt | anumànahetutvàd anumàne sàdharmyavaidharmyavatã vàkye kathite | #<tata >#iti #<prayojana>#samànàdhikaraõaü na hetupadam etat ||

nanv abhidheyam eva prakà÷yaü ta tkathaü prakà÷yàbheda ityà÷aïkyàha --- #<etad uktaü bhavatã>#ti | #<anyat prakà÷yam >#iti sàmarthyagamyaü prakà÷yam | na tu tatràbhidhàvyàpàra ity àkåtam | #<tatre>#ti vàkyopakùepe |

yadi sàdharmyavadvàkye 'nvayo 'bhidheyas tarhi kathaü vyatirekaþ prakà÷yatàü gataþ? vaidharmyavàkye

#<[DhPr p. 154]>#

tatra sàdharmyavat prayogaþ[218]---  yad upalabdhilakùaõapràptaü san na upalabhyate so asadvyavahàraviùayaþ siddhaþ, yathà anyaþ ka÷cid dçùñaþ ÷a÷aviùàõaàdiþ | na upalabhyate ca kvacit prade÷avi÷eùa[219]upalabdhilakùaõapràpto ghaña[220]ity anupalabdhiprayogaþ   III-8


__________NOTES__________

[218] -vat yadupa-
[219] viùaye upa- 
[220] ghaña iti 
___________________________




#<%<tatre>%ti tayoþ sàhdarmyavaidharmyavator anumànayoþ %<sàdharmyavat [221]>%tàvad uhàrann anupalabbhim àha --- %<yad >%itiyàdinà | %<yad upalabdhdilakùaõapràptaü >% --- yad dç÷yaü %<san nopalabhyate >%ity anena dç÷yànupalambho 'nådyate | %<so 'sadvyavahàraviùayaþ[222]>% siddhaþ --- tad asad iti vyavahartavyam ity arthaþ | anenàsadvyahàrayogyatvasya vidhi[223] kçtaþ | tata÷ càsadvyvahàrayogyatve dç÷yànupalambho niyataþ kathitaþ | dç÷yam anupalabdham asadvyavahàrayogyam[224] evety arthaþ | sàdhanasya ca %<sàdhye 'rthe>% niyatatvakathanaü vyàptikathanam |>#


__________NOTES__________

[221] #<tàvad uhàram {udàharam} udàharttum anu-
[222] viùayas tad- 
[223] yogyatve didhi 
[224] -haraya yogya- 
___________________________



>#


ca yadi vyatireko 'bhidheyaþ, katham anvayaþ prakà÷yatàm àpanna ity àha --- #<anvaya># iti | #<hi>#r yasmàt |  #<vakùyamàõena >#"#<%<sàdharmyeõàpi hã>%>#" tyàdinà pratipàdayiùyamàõena #<nyàyena># yuktà |

syàn mataü --- yayor abhidheyaü bhinnaü tayoþ sàmarthyagamyam apy ava÷yaü bhidyate --- yathà gaïgàyàü ghoùaþ, kåpe gargakulam ity à÷aïkyàha --- #<na ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<arthaþ># prayojanaü yaduddi÷ya pravçttaü vàkyam |

upapattim àha --- #<yamàd># iti | ekasya vàkyasya divà bhojanàbhàvo 'bhidheyo 'nyasya ràtribhojanam ity anayor vàkyayor [58b] abhiddheyabhedo 'sti | tasmin saty api yathà bhojanavi÷iùñaü devadattasya pãnatvaü pratipàdyaü na bhidyate #<tadvad># atr#<àbhidheya>#syànvayapakùadharmatàlakùaõasya vyatirekapakùadharmatàlakùaõasya #<bhede 'pe gamyamànam ekam># abhinanam |

atha gamyayànaü sàmarthyàt pratãyamànam uckyate | tac ca dçùñàntadàntikayor bhidyata eva | tathà hi divà bhojananiùedhavàkyasya gamyamànaü ràtribhojanaü ràtribhojanavidhànavàkyasya tu gamyanànaü divà bhojananiùedhanam, tathà dàrùàntike 'pi #<sàdhana(sàdharmya)vad>#vàkye vyatireko gamyamàno #<vaidharmyavad>#vàkye cànvayo gamyamànaþ | yad ekasyàbhidheyaü tad ekasya gamyamànam, yad anyasya gamyanànaü tad itarasyàbhidheyam iti saükùepaþ | tataþ katham ucyate vàkyayor gamyamànam ekam iti | kin nocyate? gamyamàna÷abdasyehànyàrthasya vikùitatvàt | tathà hi gamyamàna÷abdenàtràbhidheyaü sàmarthyaprakà÷ya¤ ca | yat tu dvayaü
pratãyamànatàmàtreõopàdhinà vivakùitaü tac ca dçùñàntavàkyayor bhojananimittapãnatvalakùaõaü dàrùñàntikavàkyayo÷ cànvayavyatiriktapakùadharmatàtmakaråpatrayayogaliïgalakùaõam ekam abhinnam ity anvadyam etat ||

sàdharmyam abhidheyaü yasya vidyate tad udàhahraõena dar÷ayann #<anupalabdhim># àha | #<tàvac >#chabdaþ krame |

#<[DhPr p. 155]>#

yathoktam "vyàptir[225]vyàpakasya tatra bhàva eva, vyàpyasya[226]và tatraiva bhàvaþ" iti | [hetu- pç-53] vyàptisàdhanasya pramàõasya viùayo dçùñàntaþ | tam eva dar÷ayitum àha --- %<yathànya>% iti | sàdhyadharimiõo 'nyo dçùñànta ity arthaþ | %<dçùña >%iti pramàõena[227]ni÷citaþ | ÷a÷aviùàõaü hi na cakùuùà viùayãkçtam api tu pramàõe dç÷yànupalambhenàsadvyavahàrayogyaü vij¤àtaü | ÷a÷aviùàõàdir yasyàsadvyavahàraviùayasya sa tathoktaþ | ÷a÷aviùàõàdau hi dç÷yàõupalambhamàtranimitto 'sadvayavahàraþ pramàõena siddhaþ | tata eva pramàõàd anena vàkyenàbhidhãyamànà[228]vyàptir j¤àtavyà |


__________NOTES__________

[225] vàptivyà-
[226] sya ca 
[227] pratiyakùeõani÷cita iti na vyàkaravyam --- ñi- 
[228] [228]vyàptisàdhakena --- ñi- 
___________________________





#<saüprati vyàptiü kathayitvà dç÷yànupalambhasya pakùadharmatvaü dar÷ayitum àha --- %<nopalabhyate ce>%ti |>#



sa ca dviràvçttyà 'nupalabdhim ity atràpi draùtasvyaþ | tenàyam arthaþ --- sàdharmyavat tàvad udàharann anupalabdhim àha | pa÷càd vaidharmyavad udàharan vakùyati | tathà 'nupalabdhiü tàvad àha pa÷càt svabhàvakàrye vakùyatãti |

nanv $<àcàryeõai>$va sàdharmyavad vaidharmyavac codàhçtam atreti kim iti $<dharmottarena>$ --- yathà yat kçtakam ityàdinà sàdharmyavad vaidharmyavac codàhçtaü pràg iti cet | naiùa doùaþ | dçùñàntasàdhayadharmiõoþ sàdç÷yàkhyaü sàdharmyam, vaisadç÷yàkhyàü vaidharmyaü ca hetudvàrakam eva na tu sàmànyena, anyathà pratiyogyapekùayà 'pi sàdharmyaü vaidharmyaü ca kenacid àkàrenàstãti na tan niràkçtaü syàd iti dar÷ayituü tad udàhçtam, na tv $<àcàryeõa>$ nodàhçtam ity udàhçtam iti | tenàtràpy $<àcàryãye>$ nidar÷ane hetukçtam eva tat pratyetavyaü vyavasthitam |

#<asadvyavahàraþ --- >#asad iti j¤ànam asad ity abhidhànaü niþ÷aïkà ca gamàgamàdikà pravçttiþ | yato dç÷yànupalambho 'bhåd ato 'sadvyahàrayogyataü vihitam | #<tatas ># tasmàt | #<co># avadhàraõe |

 ayam à÷ayaþ --- yad anådyate tad vyàpyam | yad vidhãyate tad vyàpakam | vyàpyaü ca vyàpake niyataü bhavatãti | evam uttaratràpy anuvàdavidhikramo drùñavyaþ |

atha dvyavayave sàdhanavàkye dar÷itavye vyàptiþ pakùadharmatà ca dar÷anãyà | na càtra vyàptir upadar÷ità, kevalam anuvàdavidhikramo dar÷itaþ, pakùadharmatà ca dar÷ayiùyate | tat kathaü pariparõaü sàdhanavàkyam idaü bhaviùyatãty à÷aïkyàha --- #<sàdhanasye>#ti | #<co># hetau |

 nanu parokùàrthapratipattau sarvathà 'nupayogã dçùñàntas tat kiü tenàkhyàtenety àha #<vyàptã>#ti | vyàpyavàpakadharmalakùaõà [59a] vyàptiþ sàdhyate ni÷cãyate yena pramàõena tasya #<viùayo># yatra

#<[DhPr p. 156]>#

#<prade÷a ekade÷aþ pçthivyàþ | sa eva vi÷iùyate 'nyasmàd iti vi÷eùaþ ekaþ | %<prade÷avi÷eùa>% ity ekasmin prade÷e | %<kvacid >%iti># | #<pratipattuþ pratyakùa[229] eko 'pi prade÷aþ | sa evàbhàvavyavahàràdhikaraõaü yaþ pratipattuþ pratyakùo nànyaþ | %<upalabdhilakùaõapràpta >%iti dç÷yaþ | yathà càsato 'pi ghañasya samàropitam upalabdhilakùaõàpràptatvaü tathà vyàkhyàtam ||>#


__________NOTES__________

[229] pratiyakùe | eko
___________________________


 #<svabhàvahehoþ sàdharmyavantaü prayogaü dar÷ayitum àha --->#   

#<tathà svabhàvahetoþ prayogaþ ---  yat sat tat sarvam anityam, yathà ghañàdir iti ÷uddhasya[230] svabhàvahetoþ prayogaþ   III-9>#


__________NOTES__________

[230] ÷uddhasvabhàvasya prayogaþ
___________________________


#<%<tathe>%ti | yathà 'nulabdhes tathà %<svabhàvahetoþ>% sàdharmyavàn %<prayoga >%ity athaþ | %<yat>% %<sad>% iti>#



pravçttaü pramàõaü sàdhyasàdhanayor vyàptim avasyati | sa ca viùayo #<dçùño># ni÷citaþ sàdhyasàdhanayor #<anto >#'vasànaü yathàyogaü niyatatvaniyamaviùayatvanipuõo yasminn iti vyutpattyà dçùñànta÷abdo 'bhilapyaþ | tam eva khyàpayitum àh$<àcàryaþ>$ | anenaitad àkåtam --- vyàptisàdhakapramàõasyàdhikaraõatàü gacchan dçùñàntaþ sàdhanàvayavasya vyàpteþ pratipattyaïgam | na tu sàkùàt sàdhanasya | nàpi sàdhyasiddheþ | tadvacanam api tatsmàrakatvena sàdhanavàkya upayujyate | ata eva vacanasàdhanavàkyasyàvayavo 'tha ca prayoktavaya iti | kuto 'nya ity àha --- #<sàdhyadharmiõa># iti | ÷a÷aviùàõàde÷ ca vyàptisàdhakapramàõàdhikaraõatvena
dçùñàntaråpatvàd #<dçùñànta ity artha >#iti spaùñayati |


nanu dçùña÷ cakùuùà j¤àta iti kiü na vyàkhyàyate? kiü punar evaü vyàkhyàta ity àha--- #<÷a÷e>#ti | #<hã>#ti yasmàt | #<viùayãkçtaü># vij¤àtam iti càtãte niùñhàü prayu¤jànaþ pràgbhàvi vyàptigrahaõaü daç÷ayati | kathaü punaþ ÷a÷aviùàõàdi dçùñànto yena sà khyàpyata ity àha --- #<÷a÷e>#ti | #<hi>#r yasmàt | #<dç÷yànupalambha># eva #<tanmàtraü >#tan#<nimittaü># yasya sa tathà | anena vyàptisàdhakapramàõàdhikaraõatvàt tasya dçùñàntaråpatàm àha | kiü tat pramàõaü yena tatra pravçttena dç÷yànupalambhàbhàvavyavahàrayogyatvayor vyàptiþ sàdhyata iti cet | ucyate | $<vàdanyàyo>$ktena
nyàyena buddhivyapade÷àbhàvàder asadvyavahàrànimittatvena nimittàntaràbhàve dç÷yànupalambha evànyanirapekùo nimittam | yac ca yan màtranimittaü tatasmin sati bhavati | yathà bãjàdisàmagrãmàtranimitto 'ïkuraþ sati tasmin bhavati | dç÷yànupalambhamàtranimitta÷ càsadvyavahàra ity anumànaü tatra pravçttaü sàdhyasàdhanayor vyàpitim avasyatãti |

#<anena vàkyena >#yad upalabdhilakùaõapràptam ityàdinà #<'bhidhãyamànà># prakà÷yamànà | #<tata eva># pràkpravçttàd anantaroktàd anumànàtmanaþ #<pramàõàd># #<vyàptir j¤àtavyà |>#

etad uktaü bhavati tatpramàõasiddhaiva vyàptir anena vàkyena smaryata iti ||

#<svabhàve>#tyàdinà svabhàvahetoþ sàdharmyavat prayogaü vivaritum upakramate | #<sarva>#÷abdasyà '÷eùatà 'rthaþ | tayaiva pratipàditayà sàdhanasya sàdhyàyattatàkhyo yo niyamaþ sa pratipàdito



#<[DhPr p. 157]>#

#<sattvam anådya %<tat sarvam nityam ity>%># #<anityatvaü vidhãyate | %<sarva>%grahaõaü ca niyamàrtham | sarvam nityam | na ki¤cin nityam | yat sat tad aniyam eva | anityatvàd anyatra nityatve sattvaü nàstãty evaü sattvam aniytyatve sàdhye niyataü khyàpitaü bhavati | tathà ca sati vyàptipradar÷anavàkyam idam | yathà ghañàdir iti [231]vyàptisàdhakasya pramàõasya viùayakathanam etat | %<÷uddhasye>%ti nirvi÷eùaõasya svabhàvasya [232]prayogaþ |>#


__________NOTES__________

[231] vyàptisàdhakasya; nityakramayogapadyàbhyàm arthakriyàvirodhàd iti viparyayabàdhakaü pramàõam --- ñi-
[232] prayogasya vi÷eùaõaü dar÷a- 
___________________________



#<savi÷eùaõaü dar÷ayitum àha --->#

yad utpattimat tad anityam iti svabhàvabhåtadharmabhedena svabhàvasya prayogaþ   III-10

#<%<yad utpàttimad >%iti |[233] %<utapatti>%þ svaråpalàbho[234] yasyàsti tad %<utapattimat>% | utpattimattvam anådya tad anityam ity anityatvavidhiþ[235] | tathà ca saty utpattimattvam anityatve niyatam àkhyàtam |>#


__________NOTES__________

[233] yd utpattiþ; yad utpattimad iti utpattimattvam anå-
[234] làbhaþ sa yasmàsti 
[235] vidheþ 
___________________________




 #<%<svabhàvaü>%[236] %<bhåtaþ>% [237]tadàtmako %<dharmaþ>% | tasya %<bhedena >%| bhedaü hetåkçtya prayogaþ | [238]anutpannebhyo hi vyàvçttim à÷rityotpanno bhàva[239] ity ucyate | saiva vyàvçttir yadà vyàvçttyantaranirapekùà vaktum iùyate tadà vyatirekinãva nirdi÷yate --- bhàvasya utpattir iti | yathà ca vyatiriktayevotpattyà vi÷iùñaü[240] vastu utpattimad uktam | tena svabhàvabhåtena dharmeõa kalpitabhedena>#


__________NOTES__________

[236] agre svayaü $<durvekeõa>$ `svabhàvabhåtaþ svabhàvàtmkaþ' ityàdinà `svabhàvabhåtaþ' ity eva $<dharottara>$saümataþ pàñha iti gçhãtas tathàpi atra tenaiva `svahàvaü bhåtaþ' ity evüråpeõa gçhãto 'sti iti vyàkhyànurodhàd bhàvi --- saü- | svabhàvabhåtaþ --- ABCDPHEN
[237] svabhàvàtmko 
[238] nanu svabhàvabhåtasya kathaü bhada ity àha --- ñi- 
[239] bhàva ucyate 
[240] vi÷iùñaü ca vastu 
___________________________








bhavatãti #<niyamakhyàpanàrthaü %<sarva>%grahaõaü >#bhavati | anyathà niþ÷eùatvànupapatter iti | #<sarvam># ityàdy asyaiva spasñãkaraõam | #<tathà ca sati >#niyatatvaniyamaviùayatvakhyàpanaprakàre sati | #<idaü vàkyaü># yat sat tad anityam ity àtmakam | #<vyàptisàdhakasya pramàõasye>#ti yasya kramàkramà 'yogo na tasya kvacit sàmarthyaü yathàkà÷aku÷e÷ayasya | asti càkùaõike sa iti vyàpakànupalambhasambhabasyànumàõasyeti draùñavyam | etac ca bahuvàcyam anyatra vipa¤citam nehàprakçtatvàt pratanyate |

kathaü punar utpattir bhàvasya vi÷eùaõam ity àþa --- #<svabhàvam >#iti | #<svabhàvaü bhåtaþ># pràpta iti karttari niùñhà "dvitãyà" [pàõini 2.1.24.] iti yogavibhàgàt [59b] samàsaþ | asyaiva spaùñãkaraõa #<tadàtmaka ># iti | yadi svabhàvaþ kathaü vi÷eùaõam, bhedena tasya dar÷anàd ity àha ---

#<[DhPr p. 158]>#

#<vi÷iùtaþ svabhàvaþ prayukto draùñavaþ ||>#

#<yat kçtakaü tad anityam ity upàdhibhedena   III-11>#

#<%<yat kçtakam>%iti kçtaktvam anådya [241]anityatvaü vidhãyata iti anityatve niyataü kçtakatam uktam | ato vyàptir aniyatvena kçtakatvasya dar÷ità | %<upàdhibhenena >% svabhàvasya prayoga iti saübandhaþ | %<upàdhir>% vi÷eùaõam | tasya %<bhdedena >%bhinnopàdhinà vi÷iùñaþ svabhàvaþ prayukta ity arthaþ |>#


__________NOTES__________

[241] anityatatve
___________________________


#<[242]iha kadàcic chuddha evàrtha ucyate, kadàcid avyatiriktena vi÷eùaõena vi÷iùñaþ kadàcid vyatiriktena | devadatta iti ÷uddhaþ, lambakarõa ity abhinnakarõadvcyavi÷iùñaþ , citranuriti vyatiriktacitragavãni÷iùtaþ | tadvat sattvaü ÷uddham, utpattimattvam avyatiriktav÷eùaõam, kçtakatvaü vyatiriktavi÷eùaõam ||>#


__________NOTES__________

[242] paràrthànumàne --- ñi-
___________________________




 #<tasye>#ti | #<bhedena># vi÷eùyàvyatiriktatayà vi÷eùakatvalakùaõena vikalpasandar÷itena | svabhàvabhåtaþ svabhàtmako dharma iti ca paramàrthàbhipràyeõoktam | #<bhedene>#tãyaü tçtãyà hetàv iti dar÷ayann àha --- #<bhedam >#iti | vyavahàrasiddhaü #<bhedam># utpattuþ sakà÷àd anyatvaü #<hetåkçtya >#nibandhanãkçtya #<prayogaþ># savi÷eùaõasya svabhàvahetor iti prakaraõàt |

kalpanayà 'pi kathaü bhedo yenotpattyà vi÷iùñam utpattyà vi÷iùñam utpattimad ucyata ity àha --- #<anutpannebhya iti | hi>#r yasmàt | #<anutpannebhya># àkà÷àdibhyo #<vyàvçttiü >#vyavacchedam #<à÷ritya >#parikalpya | yadi vyàvçttyà÷rayeõotpanno bhàva ucyate tarhi katham utpattir asyeti prayoga ity àha --- #<saive>#ti #<|># #<vyàvçttyantaraü># mahattvàdi tan#<nirapekùà vaktum iùyate >#yadà #<tadà | tena >#paramàrthaþ svabhàvabhåtenotpattyàkhyena #<dhàrmeõa># #<kalpitaþ># samàropito #<bhedo># 'rthàntaratvaü yasya ye(te)na avyatiriktena vi÷eùaõena vi÷iùñasya svabhàvahetoþ prayoga ity arthaþ |

pårvam avyatiriktavi÷eùaõavi÷iùñasya svabhàvasya prayogaþ | adhunà tu bhinnavi÷eùaõa vi÷iùñasyeti bhedas tad àha --- #<bhinnene>#ti | yad và #<bhinnena># pårvasymàd anyàdç÷ena saïketava÷àd antarbhàvitena, na tu vidyamànasvavàcakena | ata evàyam anyato bhidyate prayogaþ |

#<ihe>#ti parapratipàdanàrthe ÷abdaprayoge | #<÷uddho># nirvi÷eùaõaþ | atha kim eko arthaþ ÷uddhaþ kadàcid avyatiriktopàdhinà vi÷iùñaþ; kadàcid vyatiriktavi÷eùaõavi÷iùño dçùñaþ ÷iùñaiþ prayujyamàno yenaivam ucyamànaü parabhàgaü puùõàtãy àha --- #<devadatta >#iti | vakùyamàõa#<tadvat>#÷abdàt yadvat÷abdo 'tra draùñavyaþ | #<citrà># càsau #<gau>#÷ ceti "gor ataddhitaluki" [pàõini 5.4.92] iti ñac, ñitvàï ïãp tayà vi÷iùñaþ | yathàkramam eva dçùñàntadàrùñàntikayojanà kàryà |

#<cittragu>#÷abdena kçtaka÷abdasya sàmyaü nàstãti manvànaþ para àha --- #<nanu ce>#ti | #<kàraõànàü vyàpàro >#niyatapràgbhàvas tadatirekiõo vyàpàrasyàbhàvàt | nanu ca kçtaka÷abde na vi÷eùaõavàci÷abdo 'stãti yad uktaü tat tadavadastham evety àha --- #<yady apã>#ti #<| antarbhàvitaü >#prakà÷itam | kathaü

#<[DhPr p. 159]>#

#<nanu ca citragu÷abde vyatirektasya vi÷eùaõasya vàcaka÷ citra÷abdo go÷abda÷ càsti | kçtaka÷abde tu nirvi÷eùaõavàcinaþ ÷abdasya prayogo 'stãty à÷aïkyàha ---                                   >#

#<apekùitaparavyàpàro hi bhàvaþ svabhàvaniùpattau kçtaka iti   III-12>#

#<%<apekùite>%ti | %<pareùàü >%kàraõànàü %<vyàpàraþ svabhàva>%sya %<niùpattau>% --- niùptatty artham apekùitaþ paravyàpàro yena sa tathoktaþ | %<hã>%ti yasyàdarthe | yasmàd apekùita paravyàpàraþ kçtaka ucyate tasmàd vyatiriktena vi÷eùaõena vi÷iùñaþ svabhàva ucyate | yady api vyartiriktaü vi÷eùaõapadaü [243]na prayuktaü tathàpi kçtaka÷abdenaiva vyatiriktaü [244]vi÷eùaõapadam antarbhàvitam | ata eva saüj¤àprakàro 'yaü kçtaka÷abdo yasmàt saüj¤àyàm ayaü kan pratyayo vihitaþ | yatra ca vi÷eùaõam antarbhàvyate tatra
vi÷eùaõapadaü na pryujyate |>#


__________NOTES__________

[243] na ca prayu-
[244] vi÷eùaõamanta- 
___________________________



 #<kvacit[245] tu pratãyamànaü vi÷eùaõaü yathà kçta ity ukte hetubhir ity etat pratãyate | tatra[246] ca hetu÷abdaþ prayujyate, kadàcin na và prayujyate ||>#


__________NOTES__________

[245] kvacit pra-
[246] tatra hetu 
___________________________



#<evaü pratyayabhedabheditvàdayo api[247] draùñavyàþ   III-13 >#


__________NOTES__________

[247] -dao dra-
___________________________


#<prayujyamànasva÷abda÷[248] ca yathà prayayabhedabhedi÷abde[249] prayayabheda÷abdaþ[250] | yathà ca kçtaka÷abdo bhinnavi÷eùaõasvabhàvàbhidhàyã %<evaü prayayabhedabheditvam àdir >%yeùàü prayatnànatarãyakatvàdãnàü te 'pi svabhàvahetoþ prayogà bhinnavi÷eùaõasvabhàvàbhidhàyino %<draùñàvyàþ >%|>#


__________NOTES__________

[248] #<sva>#÷abdo vi÷eùaõa÷abda --- ñi-
[249] pratyayabheda÷abde 
[250] prayayabhedaþ 
___________________________




#<%<prayayà>%nàü kàraõànàü %<bhedo>% vi÷eùas tena prayayakàlàbhedena bhettuü ÷ãlaü yasya sa %<prayayabhedabhedã>% ÷abdas tasya bhàvaþ %<prayayabhedabheditva>%m | tataþ prayayabhedabheditvàc chabdasya kçtaktvaü sàdhyate | prayatnànantarãyakatvàd anityatvam[251]| tatra prayayabhdeda÷abdo vyatiriktavi÷eùaõàbhidhàyã prayayabhedabhedi÷abde prayuktaþ | prayatnànantarãyaka÷abde ca prayatna÷abdaþ |>#


__________NOTES__________

[251] tvaü sàdhyate
___________________________




 #<punaþ >#kçtaka÷abdenàntarbhàvitam ity àha --- #<yasmàd >#iti | saüj¤àyàü nàmni #<kan pratyayo vihitas >#tasmàd antarbhàvitam iti | #<ata eva># saüj¤àyà kano vidhànbàd evàyaü #<kçtaka÷abdaþ saüj¤àprakàraþ># saüj¤àvi÷eùaþ saüj¤à÷abda iti yàvàt |

antarbhàve 'pi kathaü vi÷eùaõapadàprayoga ity àha --- #<yatre>#ti | #<co># yasmàdarthe | athàvasitasyàpy asti prayogo yathà kçtaka ity ukte hetuneti pratãtàv api hetu÷abdaprayoga ity àha ---  #<kvacid >#iti | #<tu>#þ pårvasmàd vaidharmyaü(-mye) | #<pratãyamànaü >#svata utpàdàyogàt sàmarthyàd avasãyamànam |

#< [DhPr p. 160]>#

#<tad evaü tirvidhaþ svabhàvahetuprayogo[252] dar÷itaþ ÷uddho 'vyatirktavi÷eùaõo vyatirktavi÷eùaõa÷ ca |>#


__________NOTES__________

[252] -hetuyogo
___________________________


#<[253]evamarthaü caitad àkhyàtaü --- vàcakabhedàn mà bhåt kasyacit svabhàvahetàv api  prayukte vyàmoha iti ||>#


__________NOTES__________

[253] etad artham
___________________________


#<[254]sann utpattimàn kçtako và ÷abda iti pakùadharmaupadar÷anam [255]  III-14       >#


__________NOTES__________

[254] annotpa-
[255] asmin såtre na kiücit kenacid vyàkhyàtam 
___________________________



#<atha kim ete svabhàvahetavaþ siddhasambandhe svabhàve sàdhye prayoktavyà àhosvid asiddhasambandha ity à÷aïkya siddhasambandhe prayoktavyà iti dar÷ayitum àha --->#

#<sarva ete sàdhanadharmà yathàsvaü pramàõaiþ siddhasàdhanadharmamàtrànubandha eva sàdhyadharme 'vagantavyàþ   III-15>#

 #<%<sarva eta >%iti | gamakatvàt sàdhanàni, parà÷ritatvàc ca dharmàþ, sàdhanadharmà eva>#



ayam asyà÷ayaþ --- na kçtaka÷abdena pratipàditasyàrthasya anyathànupapattyà hetuvyàpàro 'tra pratãyate yenàtaràpi vi÷eùaõapadasya [60a] prayogo vaktur icchàtaþ syàd và na và kin tu svotpattàv apekùitaparavyàpàrasyaivàrthasyedaü nàmeti kuto 'nayoþ sàmyam iti |

evaü tàvat ka÷cid vi÷eùaõabhåto 'rtho 'rthàt pratãyamànaþ sva÷abdenocyate na và vaktur icchàva÷àd iti pratipàdya ka÷cit punar vi÷eùaõabhåto 'rthaþ pratãyamàno 'py ava÷yaü sva÷abdopàdeya iti dar÷ayitum àha --- #<prayujyamàne>#ti | #<prayujyamàna># upàdãyamànaþ | #<sva÷abdaþ >#svavàcako yasya vi÷eùaõaråpasyàrthasya sa tathoktaþ | ko 'sàv ãdç÷a ity àha --- #<yathe>#ti | #<prayayabhedaþ># prayayabhedalakùaõo 'rtho vi÷eùaõàtmà 'va÷yaü svavàcakena prayayabheda÷abdenàbhidhãyate iti prakaraõàt |

#<bhettuü># bhidàü gantuü | kasimin sàdhye sàdhanam idam ity àha --- #<÷abdasye>#ti | etac ca $<mãmàsakàdinàü>$ prati draùñavyam | 

#<tad evam ># ityàdinopasahàraþ | svabhàvahetoþ sàdharmyavat prayogamàtre dar÷ayitavye kim anekasya svabhàvahetoþ prayogo dar÷ita ity à÷aïkya phalam asyopadar÷ayann àha --- #<evamarthaü caitad># iti | #<evaü >#vakùyamàõako 'rthaþ prayojanaü yasyeti vigrahaþ kàryaþ | #<co >#'vadhàraõe hetau và | #<etad >#iti traividhyam | #<evamarthaü caitat hetujàtam >#iti kvacit pàñhas tatra ca #<jàtaü># vçndaü draùñavyam | tam evàrthaü #<vàcake>#tyàdinà dar÷ayati | #<vàcake vyàmoho># bhramas tasmàt | kasyacit pratipattuþ svabhàvahetàv api prayukte vyàmoho `nàyaü svabhàvaþ' iti viparyayaj¤ànam |

etad uktaü bhavati --- yadi trayàõàm anyatama upàdãyate tadà kadàcid anyenànyathà prayukte svabhàvahetau ÷àstroktasvabhàvahetuvàcaka[bhinna]tvàt `nàyaü svabhàvavàcakaþ' iti vàcake

#<[DhPr p. 161]>#

#<%<sàdhanadharmamàtram | màtra>%÷abdenàdhikasyàpekùaõãyasya niràsaþ | tasy%<ànubandho>% 'nugamanam anvayaþ | %<siddhaþ sàdhanadharmamàtrànubandho>% yasya sa tathoktaþ | kena siddha ity àha --- %<yathàsvaü pramàõair>% iti[256] | yasya sàdhyadharmyasya yadàtmãyaü pramàõaü tenaiva pramàõena siddha ity arthaþ | svabhàvahetånàü ca bahubhedatvàt saübandhasàdhanàny api pramàõàni bahånãti %<pramàõair>% iti bahuvacananirde÷aþ | gamayitavyatvàt sàdhyaþ, parà÷ritatvàc ca dharmaþ %<sàdhyadharmaþ >%|>#


__________NOTES__________

[256] atha nàntarãyatvàni÷caye 'pi liïgasya parokùàrthapratipàdakatvaü syàd ity àha --- ñi-
___________________________


#<tad ayaü paramàrthaþ --- na hetuþ pradãpavad yogyatayà gamako 'pi tu nàntarãyakatayà vini÷citaþ[257] | sàdhyàvinàbhàvitvani÷ciyanam eva[258] hi hetoþ sàdhyapratipàdanavyàpàro nàyaþ ka÷cit |>#


__________NOTES__________

[257] pramàõair yasya sàdhanadharmasya yadàtmãyaü; pramàõair yadàtmãyaü
[258] eva hetoþ 
___________________________





vyàmuhya `nàyaü svabhàvaþ' iti sàdhane 'pi vyàmuhyeta | sa vyàmoho mà bhåd ity etad arthaü trividhaþ svabhàvahetur uktaþ |

#<athe>#ti sambodhane | #<siddho># ni÷citaþ #<sambandhas >#tàdàtmyalakùaõo yasya tasmin | #<yasya sàdhyadharmasya yadàtnmãyam >#iti yena pramàõena yasya sàdhyasya sàdhanavyàpa[ka]taü ni÷cãyate | tad eva tasyety abhiprayeõoktam | vyaktibhedavivakùayà #<bahånãt>#y uktam |

sàdhyasàdhanayoþ sambandho vàstavo 'stu | kiü tanni÷cayenety àha --- #<tad ayam># iti | yata evaü #<tat># tasmàd #<ayam >#abhidhàsyamànas tàtparyàrthaþ sarva ityàder vàkyasya | #<pradãpo >#vaidharmyadçùñàntaþ | #<yogyatayà >#tathà÷aktyatayà |

nanu parokùàrthapratipàdanavyàpàrasamàve÷àd hetur gamakaþ tat kiü sàdhyanàntarãyakatvani÷cayenety àha --- #<sàdhye>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe | #<sàdhyàvinàbhàvitvani÷cayanam># atràpãdam etat svabhàvam iti ni÷cayaþ | tad eva #<hetoþ pratipàdanavyàpàraþ >#parokùàrthapratipàdanalakùaõo vyàpàraþ parokùàrthapratipàdakatam ity arthaþ | yady evam ani÷catasambanbhe 'pi sàdhyadharme sàdhanadharmas tannàntarãyakatayà ni÷cetuü ÷akya iti kiü siddhasambandhena sàdhyenànusçtenety àha --- #<prathamam># iti | #<prathamaü >#hetuprayogàt pràk, bàdhakene sàdhyaviparyayo heto
[60b][259].......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... .................................................................................................. ................. [61] sàdhyasàdhanabhàva iti cet | yad dar÷anadvàràyàtàv etau kçtakatvànityatvavikalpau vyàvçttiniùñhau paramàrthatas tasya tàdàtmyàd ity uktapràyam ity doùaþ | tàdàtmyàvasàyaþ kuta iti cet viparyaye vàdhakapramàõava÷àt | tata eva tarhi sàdhyaü siddham iti kiü sàdhyata iti cet | na tato dharmyanavacchedena plavamànàkàràyàþ pratãter apravçttyaïgasyodayàt | yat punar iyaü gharmakàlavi÷eùànavacchedena


__________NOTES__________

[259] naitatpatraü pratibimbitam --- saü-
___________________________


#<[DhPr p. 162]>#

#<[260]prathamaü bàdhakena pramàõena sàdhyapratibandho ni÷cetavyo hetoþ | punar anumànakàle[261] sàdhanaü sàdhyanàntarãyakaü[262]  sàmànyena smartavyam | kçtakatvaü nàmàõityasvabhàvam[263] iti sàmànyena smçtam arthaü[264] punar vi÷eùe yojayati --- idam api kçtakatvaü ÷abde vartamànam anityasvabhàvam[265] eveti |>#


__________NOTES__________

[260] pràg anumànàt --- ñi-
[261] -kàlena sàdhanaü 
[262] sàdhyànantarãkaü 
[263] -tyatvasva- 
[264] smçtam arthàya 
[265] -tyatvasva- 
___________________________







#<tatra sàmànyasmaraõaü liïgaj¤ànam[266] | vi÷iùñasya tu ÷abdagatakçtakatvasyà [267]'nityatvasvabhàsya smaraõam anumànaj¤ànam[268] | tathà ca saty avinàbhàvitvaj¤ànam eva parokùàrthapratipàdakatvaü nàma | tena ni÷citatanmàtrànubandhe sàdhyadharme sàdhyadharmne svabhàvahetavaþ prayoktavyà nànyatrety uktam ||>#


__________NOTES__________

[266] liïgani÷càyakaü j¤ànam --- ñi-
[267] kçtakasyà 
[268] mànaü j¤ànaü 
___________________________




#<yady evaü sambandho ni÷cetavyaþ sàdhyasya sàdhanena saha | sàdhanadharmamàtrànubandhas tu sàdhyasya kasmàn ni÷cito mçgyata ity àha --->#

 #<[269]tasya eva tatsvabhàvatvàt  III-16>#


__________NOTES__________

[269] tasyaiva --- om.
___________________________


#<%<tasyaive>%ti siddhasàdhanadharmamàtrànubandhasya | %<tatsvabhàvatvàd >%iti sàdhanadharmasvabhàvatvàt | yo hi sàdhayadharmaþ sàdhanadharmamàtrànubandhavàn sa eva tasya sàdhanadharmasy svabhàvo nànyaþ ||>#

#<bhavatu ãdç÷a eva svabhàvaþ | svabhàva eva tu sàdhye kasmàd dhetuprayogaþ?                                                            >#

#<svabhàvasya ca[270] hetutvàt  III-17>#


__________NOTES__________

[270] -sya hetu-
___________________________


 #<%<svabhàsasya ca[271] hetutvàt |>% svabhàva eva[272] iha hetuþ prakràntaþ |># #<tasmàt sa eva sàdhyaþ kartavyaþ yaþ sàdhanasya svabhàvaþ syàt | sàdhanadharmamàtrànubandhavàü÷[273] ca svabhàvo nyàyaþ ||>#


__________NOTES__________

[271] -sya hetu-
[272] svabhàva eva hetu; svabhàva iha 
[273] -ndha÷ ca sva- 
___________________________




#<yadi sàdhyadharmaþ sàdhanasya svabhàvaþ[274] syàt pratij¤àrthaikade÷as tarhi hetuþ syàd ity àha --->#                                                       


__________NOTES__________

[274] svabhàvaþ prati-
___________________________


#<vastutas tayos tàdàtmyam[275]   III-18             >#


__________NOTES__________

[275] -àtmyàt
___________________________


#<%<vastuta >%iti | %<vastutaþ >%paramàrthataþ sàdhyasàdhanayos %<tàdàtmyam>% | samàroptitas tu sàdhyasàdhanabhedaþ[276] | sàdhyasàdhanabhàvo hi ni÷cayàråóhe råpe | ni÷cayàråóhaü ca råpaü samàropitena>#             


__________NOTES__________

[276] -sàdhanayor bhedaþ
___________________________




tadàtmatàpratãtiþ pravçttyaïgam iyam asmàd eva liïgàd iti kim avadyam? evaü sattvahetàv api draùñavyam | etac coktam api svàrthànumàne 'dhikàbhidhànàrthaü punar uktam iheti draùñavyam ||

#<[DhPr p. 163]>#

bhedenetaretaravyàvçttikçtena bhinnam iti anyat sàdhanam, anyat sàdhyam | dåràd dhi ÷àkhàdimàn artho vçkùa iti ni÷cãyate na ÷iü÷apeti | atha ca sa eva vçkùaþ saiva ÷iü÷apà |  tasmàd abhinnam api vastu ni÷cayo bhinnam àdar÷ayati
vyàvçttibhedena | tasmàn ni÷cayàråóharåpàpekùayà anyat sàdhanam anyat sàdhyam | ato na pratij¤àrthaikade÷o hetuþ | vàstavaü ca tàdàtmyam iti ||

 #<kasmàt punaþ sàdhanadharmamàtranubandhyeva[277] sàdhyaþ svabhàvo nànya ity àha --->#


__________NOTES__________

[277] -bandhe ca sàdhyaþ
___________________________


#<tanniùpattàv aniùpannasya tatsvabhàvatvaabhàvàt[278]  III-19>#


__________NOTES__________

[278] sa tanniùpattàv aniùpannasya sàdhana
___________________________


#<%<tan niùpattàv >%iti | yo hi yan nànubadhyàti sa[279] tanniùpattàv aniùpannaþ | tasya tanniùpattàv aniùpannasya sàdhanasvabhàvatvam ayuktam | yato niùpattyaniùpattã bhàvàbhàvaråpe | bhàvàbhàvã ca parasparaparihàreõa sthitau | yadi ca pårvaniùpannasya, aniùpannasya cakyaü bhaved ekasyaivàrthasya bhàvàbhàvau syàtàü yugapat | na ca viruddhayor bhàvàbhàvayor aikyaü yujyate, viruddhadharmasaüsargàtmakatvàd ekatvàbhàvasya [280]|>#


__________NOTES__________

[279] ayam eva bhedobhàvanàü viruddhadharmàdhyàsaþ, kàraõabheda÷ ca --- ñi-
[280] vyabhicàretyàdi --- om. 
___________________________



#<ki¤ ca pa÷càd utpadyamànaü pårvaniùpannàd bhinnahetukam | hetubhedapårvaka÷ ca kàryabhedaþ | tato niùpannàniùpannyor niruddhadharmasaüsargàtmko bhedo bhedahetu÷ ca kàraõabheda iti kuta ekatvam? tamàt sàdhadharmamàtrànubandhy eva sàdhyaþ svabhàvo nàyaþ ||>#

 #<mà bhåt pa÷càn niùpannaþ pårvajasya svabhàvaþ | sàdhyas tu kasmàn na bhavatãty àha                         >#

#<vyabhicàrasambhavàc ca  III-20>#

#<%<vyabhicàretyàdi>% | pårvajena pa÷càn niùpannasya vyabhicàraþ parityàgo yas tasya sa bhavàc ca>#



nanu kim asya sambhavo 'sti yad uttaikàtmana evaikà vyàvçttir ni÷cãyate netarety àha --- #<dåràd >#iti | #<hi>#r yasmàt | #<atha ce>#ti nipàtasamudàyaþ pratipipàdayiùitaparamàrthadyotakaþ | #<vçkùaþ ÷iü÷ap>#eti copalakùaõam etat |

#<tasmàd >#ityàdinopasaühàraþ | #<vàstavaü >#vastusvaråpàd àgatam asamàropitam ity arthaþ | tu÷abdàrtha÷ #<ca>#kàraþ ||

#<yaþ >#sàdhyadharmo #<yaü >#sàdhanadharmaü #<nànubadhyàti>#, nànugacchati, tasmin sati niyamena nopatiùñhata iti yàvat | kasmàt tatsvabhàvatvam ayuktam ity àha --- #<yata >#iti | bhavatàü bhàvàbhàvaråpe tathà 'pi kiü tayos tatsvabhàvatvam ity àha --- #<bhàve>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<yad iccha (yadi ce)>#ti #<ca>#÷abdo vaktavyàntarasamuccaye |

#< [DhPr p. 164]>#

#<na pårvaniùpannasya pa÷càn niùpannaþ sàdhyaþ | tasmàt sàdhanadharmamàtrànubandhy[281] eva svabhàvaþ | sa eva ca sàdhyaþ | tathà ca siddhasàdhanadharmamàtrànubandha eva svabhàve svabhàhetavaþ prayoktavyà iti sthitam ||                                                 >#

__________NOTES__________

[281] -bandhy eva yaþ svabhàvaþ
___________________________


#<kàryahetoþ[282] prayogaþ--- yatra dhåmas tatràgniþ, yathà mahànasàdau |  asti ca iha dhåma iti   III-21   >#


__________NOTES__________

[282] kàryahetuprayogaþ; kàryahetor api prayogaþ
___________________________


#<%<kàryahetoþ prayogaþ >%| sàdharmyavàn iti prakaraõàd apekùãyam | %<yatra dhåma >%iti dhåmam anådya %<tatràgnir>% ity agner[283] vidhiþ | tathà ca[284] niyamàrthaþ pårvavad avagantavyaþ | tad anena kàryakàraõabhàvanimittà vyàptir dar÷ità |>#


__________NOTES__________

[283] ity agnividhaþ
[284] vyàptir vyàpakasya tatra bhàva evetyàdikaþ --- ñi- 
___________________________



#<vyàptisàdhanapramàõaviùayaü dar÷ayitum àha --- %<yathà mahànasaàdau |>% mahànasàdau hi pratyakùànupalambhàbhyàü kàryakàraõabhàvàtmàvinàbhàvo ni÷citaþ |>#

#<%< asti ca ihe>%ti sàdhyadharmiõi pakùadharmopasaühàraþ ||>#

iha api siddha eva kàryakàraõabhàve kàraõe sàdhye[285]kàryahetur vaktavyaþ   III-22


__________NOTES__________

[285] kàryaü hetu-
___________________________


#<%<iha apã>%ti | na kevalaü svabhàvahetàv ihàpi kàryahetau[286] | %<siddha eve>%ti ni÷cate kàryakàraõatve | kàryakàraõabhàva[287] ni÷ayo hy ava÷yaü karyavyaþ | yato na yogyatayà hetur gamako 'pi tu nàntarãyakatvàd ity uktam ||>#


__________NOTES__________

[286] kàryahetoþ
[287] kàryakàraõatvani÷ciyo; kàryakàraõani÷ciyo 
___________________________





evaü niruddhadharmasaüsargàtmakabhedaü pratipàdya tasya hetuü kàraõabhedaü pratipàdyitum àha --- #<ki¤ ce>#ti nipàtasamudàyo vaktavyàntarasamuccaye | pårvaniùpannavastuhetukatve tadaivotpattiprasaïena pa÷càd upàdàyogàd iti bhàvo #<bhinnhetukam >#iti bruvataþ | bhinnahetukatve 'pi kathaü bheda ity àha --- #<hetubhede>#ti | #<co># hetau | #<tata># ityàdino 'pasaühàraþ | #<tasmàd >#ityàdinà ''dyasyopasaühàraþ ||

pårvasmin kàle jàtaþ #<pårvajaþ># | #<vyabhicàras >#tad antareõà 'pi kevalasya sthitiþ | #<co># 'svabhàvatàpekùayà 'sàdhyatàü samuccinoti | #<tasmàd >#ityàdinà sàdhanadharmamàtrànubandhinas tat svabhàvatvaü sàdhanasvabhàvtva¤ copasaüharati | #<ca>#÷abdaþ #<sàdhya >#ityasyànantaraü tatsvabhàvatvàpekùayà sàdhyatvaü samuccinoti | #<tathà ca># tanniùpattàv eva niùpannsasya tàdàtmye tanmàtrànubandhina eva ca sàdhyatve sati ||

#<[DhPr p. 165]>#

#<sàdharmyavàn svabhàvakàryànupalambhànàü prayogo dar÷itaþ | vaidharmyavantaü dar÷ayitum àha --->#

vaidharmyavataþ[288]prayogaþ --- yat sad upalabdhilakùaõapràptaü tad upalabhyata eva, yathà nãlàdivi÷eùaþ | na ca evam iha upalabdhilakùaõapràptasya sata upalabdhir ghañasya ity anupalabdhiprayogaþ   III-23


__________NOTES__________

[288] vaidharmavataþ
___________________________


#<%<vaidharmyavata[289]>% iti %<yat sad upalabdhilakùaõapràptam >%iti yat sat dç÷ya ity astitvànuvàdaþ | %<tad upalabhyata >%ity upalambhavidhiþ | [290]tad anena dç÷yasya sattvaü dar÷anaviùayatvena vyàptaü kathitam, asattvanivçtti÷ ca sattvam, anupalambhanivçtti÷ ca upalabhaþ | tena sàdhyanivçttyanuvàdena sàdhananivçttir ahità | tathà ca [291]sàdhyanivçttiþ sàdhananivçttau niyatatvàt sàdhananivçttyà vyàptà kathità | yadi ca dharmaõi sàdhyadharmo na bhaved [292]hetur api na bhavet | [293]hetvabhàvena  [294]sàddhyàbhàvasya vyàptatvàt | asti ca hetuþ[295] | ato vyàpakasya sàdhanàbhàvasyàbhàvàd[296] vyàpyasya[297] sàdhyàbhàvasyàbhàva iti sàdhyagatir[298] bhavati | tato vaidharmyaprayoge sàdhanàbhàve sàdhyàbhàvo[299] niyato dar÷anãyaþ sarvatreti nyàyaþ
||>#


__________NOTES__________

[289] vaidharmyavataþ yat sad iti
[290] tasmàt --- ñi- 
[291] sattvaü--- ñi- 
[292] hetur api | hetva-; hetur api na syàt 
[293] upalambhaþ --- ñi- 
[294] sattvasya --- ñi- 
[295] anupalabhyamànaþ --- ñi- 
[296] uplambhaþ --- ñi- 
[297] sattvasya --- ñi- 
[298] sàdhyani÷cayo bhavati 
[299] niyamaþ 
___________________________














#<prakaraõàt >#sàdharmyavat prayogadar÷anaprastàvàt | #<tathà ce>#ti dhåmànuvàdenàgnividhàne satãty arthaþ | #<niyamo >#'vyabhicàraþ, tallakùaõo 'rthaþ pratipàdyatayà 'bhidheyaþ prayojanaü và 'sya --- #<yatra dhåma >#ityàdeþ prayogasyeti prastàvàt, so #<'nugantavyaþ># pratyetavyaþ | #<pårvavad># anupalabdhyàdivat |

etad eva vyanakti #<tad># iti yata evaü #<tat># tasmàt | #<vyàptir >#avinàbhàvaþ, sàdhyaniyatatvaü sàdhanasyeti yàvat | #<dar÷ità >#pradar÷ità | kiü nimittà sety àha --- #<kàrye>#ti |

ayam à÷ayaþ --- vyàptiþ khaluþ pratibandhaþ sàdhyàyattatvam | tac càrthàntarasyàrthàntare pratibaddhatvaü kàryakàraõabhàvava÷àd iti sa eva #<nimittaü >#tasya, anarthàntarasya tu tàdàtmyam [61b] |

#<mahànasaþ># såpakàra÷àlà | #<àdi>#÷abdenàyaskàrakuñyàder grahaõam | kiü tatra vyàptisàdhakaü pramàõaü yad apekùayà tasya viùayatvam ity àha --- #<pratyakùe>#ti | #<hi>#r yasmàt | pratyakùànupalambhànàü pratyekaü jàtyekatvavivakùayà #<pratyakùànupalambhyàm >#ity avaseyam | #<kàryakàraõbhàvàd àtmà># ni÷cayàråóhaþ svabhàvo yasyeti vigrahaþ kàryo 'nyathà yuktivirodhaþ svavacanavirodha÷ cà 'sya syàt | #<avinàbhàvo >#'vyabhicàraþ sàdhyàyattatà sàdhanasyeti yàvat |

#<pakùadharmasyopasaühàro >#óhaukanaü tatra sattvapradar÷anam ity arthaþ ||  

#< [DhPr p. 166]>#

#<svabhàvahetor vaidharmyaprayogam àha --->#                                          

#<asaty anityatve na asty eva[300] sattvam utpattimattvaü kçtakatvaü và |[301]  saü÷ ca ÷abda utpattimàn kçtako và iti svabhàvahetoþ prayogaþ  III-24>#


__________NOTES__________

[300] nàsti sattvam
[301] asaü÷ ca 
___________________________



#<%<asaty anityatva >%iti | ihànityatvasya sàdhyasyàbhàvo hetor abhàve niyata[302] ucyate | tena hetvabhàvena[303] sàdhyàbhàvo vyàpta[304] uktas triùv api svabhàvahetuùu | %<sann utpattimàn kçtako và ÷abda >%iti trayàõàm api pakùadharmatvapradar÷anam | iha[305] ca sàdhanàbhàvasya vyàpakasyàbhàva uktaþ | tato vyàpyo 'pi sàdhyàbhàvo nirvartata[306] iti sàdhyagatiþ ||>#


__________NOTES__________

[302] niyamaþ
[303] sattvena --- ñi- 
[304] nityatvam --- ñi- 
[305] ÷abde dharmiõã --- ñi- 
[306] buvçtta iti 
___________________________






#<kàryahetor[307] vaidharmyavat prayogam àha ---                               >#


__________NOTES__________

[307] vaidharmyaprayo-
___________________________


#<asaty agnau na bhavaty eva dhåmaþ[308] | atra ca asti dhåma iti kàryahetoþ prayogaþ   III-25 >#


__________NOTES__________

[308] atra càstãti kàrya
___________________________


#<%<asaty agnàv>% iti | ihàpi[309] vahnyabhàvo dhåmàbhàvena vyàpta uktaþ | %<[310]asti dhåma atra iti >%vyàpakasya dhåmàbhàsyàbhàva uktaþ | tato vyàpyasya vahnyabhàve sàdhyagatiþ ||>#


__________NOTES__________

[309] ihàpi ca
[310] atra càsti dhåma iti 
___________________________



#<nanu ca sàdharmyavati[311] vyatireko noktaþ | vaidharyavati cànvayaþ | tat katham etat triråpaliïgàkhyànam ity àha --->#


__________NOTES__________

[311] sàdharmyavyatireko
___________________________




dçùñàntadàrùñàntikayor hetusadbhàvàsadbhàvadvàrakaü #<vaidharmyaü >#vidyate pratipàdyatayà yasya taü #<dar÷ayitum àha >#$<vàrtikakàraþ>$ |

#<tathà ce>#ti sàdhyanivçttyanuvàdena sàdhananivçttiprakàre satãty arthaþ | #<sàdhyanivçttir># abhàvaþ #<sàdhana>#sya #<nivçttyà >#'bhàvena vyàptà àtmaniyatãkçtà #<kathità># prakà÷ità | kuta ity àha ---  #<sàdhana>#sya #<nivçttàv># abhàve niyatatvàd avyabhicàritvàt sàdhyanivçtter iti prakramàt | yato yatra sàdhyàbhàvas tan niyatatvam asya | imàn eva vyàpti vyanakti #<yadã>#ti | #<co># hetau | #<dharmaõã>#ty anena dharmamàtram upadar÷ayan sarvopasaühàravatãü vyàptim àha | kutaþ punaþ sàdhyàbhàve sàdhanàbhàva ity àha ---  #<hetvabhàvene>#ti | #<asti hetur >#dç÷yànupalambhaþ | anena vyàpakasya sàdhanàbhàvalakùaõasyàbhàvo dar÷itaþ | ato vyàpakàbhàvàt sàdhyàbhàvaþ sadvyavahàrayogyatvalakùaõo vyàpyo nivarttate | yata evam

#< [DhPr 167]>#

#<sàdharmyeõa api hi prayoge arthàd vaidharmyagatir iti[312]   III-26>#


__________NOTES__________

[312] gatiþ |
___________________________


#<%<sàdhamyeõe>%ti | %<sàdharmyaõàpi >%abhidheyena ukte %<prayoge >%kriyamàõe %<arthàt[313]>% sàmarthyàt vaidharyasya vyatirekasya gatir bhavatãti[314] | %<hã>%ti yasmàt | tasmàt triråpaliïgàkhyànam etat[315] |>#


__________NOTES__________

[313] arthàd iti
[314] bhavati | hã 
[315] àkhyànam- eva tat 
___________________________




#<yadi nàma vyatireko 'nvayavatà[316] noktas tathàpi anvyavacanasàmarthyàd evàvasãyate ||>#


__________NOTES__________

[316] -vati nokto 'nvaya-
___________________________


#<katham?                    >#

#<asati tasmin sàdhyena hetor anvayàbhàvàt   III-27>#

#<%<asati tasmin >%vyatireke[317] buddhyàdhyavasite %<sàdhyena hetor anvyasya [318]>%buddhyàdhyavasitasyàbhvàt[319] | [320]sàdhye niyataü sàdhanam anvayavàkyàd avasyatà sàdhyàbhàve sàdhanaü nà÷aïkanãyam |>#


__________NOTES__________

[317] vyatirekabu-
[318] buddhyadhyavasite; buddhyadhyavasitasya 
[319] -sitatvàbhàvàt 
[320] sàdhye niyatam ityàdinà 'nvayabà(bo)dhasàmarthyàt vyatirekaü dar÷ayati --- ñi- 
___________________________







#<iti>#s tasmàt | sàdhyasyàsadvyavahàrayogyatvasya #<gatir># avasàyo bhavati, #<sarvatra># hetutrayavaidhrmyaprayoge ||

svabhàvahetum adhikçtyàha --- #<svabhàve>#ti | vaidharmyapratipàdakaþ prayogas tathoktaþ | kathaü punas atra sàdhyani÷cayo jàyata ity àha --- #<ihe>#ti svabhàvahetuprayogatraye | #<co># yasmàt #<sàdhanàbhàsya># sattvàdinivçtte #<abhàvaþ># sattvàdividhir #<uktaþ># | #<tatas># tasmàt | #<vyàpyo api >#kùaõikatv#<àbhàvo># 'pi | #<api>#þ sàdhanàbhàvanivçttyapekùayà sàdhyàbhàvanivçttiü samuccinoti | yata evam #<itas># tasmàt | #<sàdhyasya >#kùaõikatvasya #<gati>#r ni÷ciya iti ||

kàryahetum uddi÷yàha #<kàrye>#ti | na kevalaü pårvayor ity #<api>#÷abdaþ | #<dhåmàbhàvasyàbhàvo >#dhåmasattaiva pratiùedhapratiùedhasya vidhiråpatvàd evaü pårvatràpi vij¤eyam | tato vyàpakasya dhåmàbhàvasyàbhàvàt vyàpyasya #<vahnyabhàvasyàbhàva(ve)># nyàyasiddhe sati ||

na kevalaü vyatirekeõàbhidheyena yukta ity #<api>#÷abdaþ | #<abhidheyena >#sàkùàd abhidhàvi÷ràmavi÷ayeõa | #<sàmarthyàd >#anyathà 'nupapatteþ |

etad iha j¤àtavyam --- anvayavyatirekaor bhedasya vyàvçttinibandhanbatvàd vastutas tàdàtmyàt svabhàvahetujànumànabalàd itarapratãtir na tv anyathà 'nupapattilakùaõàrthàpattir anenocyata iti |

#<[DhPr 168]>#

#<itarathà [321]sàhdyaniyatam eva na pratãtaü syàt | sàdhyàbhàve ca sàdhanàbhàvagatir vyatirekagatiþ | ataþ sàdhyaniyatasya sàdhanasyàbhidhànasàmarthyàd anvyavàkye 'vasito vyatirekaþ ||>#


__________NOTES__________

[321] sàdhye niyata-
___________________________


#<tathà vaidharmyeõa apy anvayagatiþ   III-28     >#

#<%<tathe>%ti | yathà 'nvayavàkye %<tathà>% 'rthàd eva vaidharmyeõa prayoge 'nvayasyànabhidhãyamànasyàpi %<gatiþ>% ||>#

#<katham?>#

#<asati tasmin sàdhyàbhàve hetvabhàvasya asiddheþ   III-29>#

#<%<asati tasmin >%anvaye buddhigçhãte [322]%<sàdhyàbhàve hetvabhàvasyàsiddher >%anavasàyàt | %<hetv>%abhve sàdhyàbhàvaü niyataü vyatirekavàkyàd avasyatà hetusaübhave sàdhyàbhàvo nà÷aïkanãyaþ | itarathà hetvabhàve[323] niyato[324] na syàt pratãtaþ | hetusattve ca sàdhyasattvagatir[325] anvayagatiþ | ataþ sàdhanàbhàvaniyatasya[326] sàdhyàbhasyàbhidhànasàmarthyàd vyatirekye 'nvayagatiþ ||>#


__________NOTES__________

[322] gçhãte te sàdhyà
[323] sàdhyàbhàro(vo) 'nagniþ --- ñi- 
[324] niyataþ sàdhyàbhàvo na syàt 
[325] sàdhyasattvaü gatiþ 
[326] sàdhanàbhàve niyatasya 
___________________________








etad eva dar÷ayitum --- #<yadi nàme>#ti | vi÷eùàbhidhànanimittàbhyupagame càyaü nipàtasamudàyaþ | #<anvayavatà >#'nvayenàbhidheyena yukte prayogeõeti prastàvàt | #<anvayavacanasàmrthyàd >#[62a]#<anvayà>#bhidhànabalàt ||

abhipràyam ajànànaþ para àha --- #<katham >#iti |

#<asatã>#tyàdi siddhàntavàdã | abhidheyatayà sthita ity à÷aïkàm apàkçttum àha --- #<buddhye>#ti #<| >#tàdàtmyatadutpattinibandhane pratibandhena pratibandhena pratibaddhatvàt sàdhanam idaü sàdhyàbhve na bhavaty eveti #<buddhyà 'dhyavasite># viùayãkçte #<'sati |># #<sàdhyena hetor anvayasya --- >#anvãyamànatvasya --- yatra sàdhanaü tatra sarvatràva÷yaü sàdhyam ity evaüråpasya #<buddhyà 'dhyavasitasye>#ty etad anvayavàkyopasthàpitayà buddhyà gçhãtasy#<àbhàvàd># abàvaprasaïgàd ity arthaþ |

etad uktaü bhavati | yadi sàdhyàbhàve 'pi sàdhanaü syàt tadà yatraivàdaþ sàdhyàbhàve 'pi vçttam iùyate tatraiva tat sàdhanam apy asti na ca sàdhyam iti kathaü yatra yatra sàdhanadharmas tatra tatra sàdhyadharma iti sarvopasaühàreõànvaya uktaþ syàd iti | tasmàd hetor anvyàbhàvàd hetoþ #<sàdhye niyataü >#sàdhyàvinàbhàvisàdhanam #<anvayavàkvàdivàsyatà (anvayavàkyàd avayatà>#) pratiyatà #<sàdhyàbhàve sàdhanaü nà÷aïkanãyaü># na sandehanãyam | à÷aïkàniùedhena ca viparyayo 'tyantaü niùiddhaþ |

kathaü punas tenaivaü nà÷aïkanãyam ity àha --- #<itarathe>#ti --- ato 'nyena prakàreõa | astu sàdhyàbhàve sàdhanàbhàvàvasàyo vyatirekas tu kathaü pratãyata ity àha ---  #<sàdhyeti | co >#yasmàd | yata

#<[DhPr 169]>#

#<yadi nàmàkà÷àdau sàdhyàbhàve sàdhanàbhàvas tathàpi kim iti hetusambhave sàdhyasaübhava ity àha --->#

na hi svabhàvapratibandhe asaty ekasya nivçttàv aparasya niyamena nivçttiþ    III-30

#<%<na hã>%ti | [327]svabhàvena %<pratibandho>% yas tasminn %<asty ekasya>% sàdhayasya nivçttyà nàparasya sàdhanasya %<niyamena >%yuktà niyamavatã %<nivçttiþ>% ||>#


__________NOTES__________

[327] bhàvaþ --- utpàdaþ, sattà và --- ñi-
___________________________


sa ca dviprakàraþ sarvasya | tàdàtmyalakùaõas tadutpattilakùaõa÷ ca ity uktam    III-31



evam #<ato >#hetor ityàdinopasaühàraþ | asti vyatireke pratibandhànàkùepàd anvayasyaivàsattvàd asata÷ ca sattvena tatpratipàdanàyogàt prekùàvatàm anvayavacanam eva na prayuktaü syàd iti samudàryàrthaþ ||

#<vaidharmyenà>#bhidheyena yukta ity adhyàhàraþ | #<prayoge >#sàdhanavàcaka÷abdasamåhe ||

#<katham >#iti paraþ |

#<asatã>#tyàdi siddhàntavàdã | #<buddhigçhãta >#iti buddhyantaragçhãta iti gràhyam | etad eva pratipàdayann àha --- #<hetvabhàva >#iti | #<itarathà># hetusadbhàve sàdhyàbhàvasambhavaprakàre sati #<niyato na syàt pratãtaþ >#sàdhyàbhàva iti ÷eùaþ |

mà bhån niyato 'nugataþ kiü na÷ cchinnam ity àha --- #< hetusattve># iti | #<ca>#þ samuccaye |

ayam à÷ayaþ --- sati sàdhane 'va÷yaü sàdhyam ity evaülakùaõo 'nvayo 'sty eva | kevalaü vyatirekavàkyàn na pratãyata ity ucyate pårvapakùavàdinà | yadà ca hetvabhàve na niyataþ sàdhyàbhàvaþ sambhàvyata iti kuto yatra yatra sàdhanaü tatra tatra sàdhyam ity evaüråpo 'nvayaþ siddhyeta | tatraivaüsambhàvanàviùaye hetubhàve 'pi sàdhyàbhàvàd iti |

yata evam #<ato># 'smàd hetor ityàdinopasaühàraþ | atràpy ayam à÷ayaþ --- yadi yatra sàdhanaü tatràva÷yaü sàhdyam iti na syàt tadà tatraiva tàvad asaty api sàdhye sàdhanaü vçttam iti kutaþ sàdhyàbhve sàdhanaü na varttata ity evaüråpo vyatirekaþ siddhyed iti ||

atràbhipràyam aparij¤àyamànaþ (-jànànàþ) pràha --- #<yadi nàme>#ti |

#<na hã>#tyàdi pratividhànam $<àcàryãyaü>$ #<na hã>#tyàdinà vyàcaùte | ayaü ca maulo #<%<hi>%>#÷abdaþ pa÷càd vyàkhàsyate | #<niyamenà>#va÷yaütayà | yà càva÷aü #<bhàvinã># nivçttiþ sà niyam eva uktà bhavatãty arthakathanam etat ||

#<[DhPr 170]>#

#<sa ca svabhàvapratibandho dviprakàraþ sarvasya [328]pratibaddhasya | %<tàdàtmyaü lakùanaü >%nimittaü yasya sa tathoktaþ | %<tadutpattir lakùaõaü>% nimittaü yasya sa tathoktaþ | yo yatra pratibaddhas tasya sa pratibandhaviùayo 'rthaþ svabhàvaþ kàraõaü và syàt | anyasimin pratibaddhatvànupapatteþ | tasmàd %<dviprakàraþ>% sa ity uktam | `sa ca sàdhye `rthe liïgasya' ity >#éNB #<II-21># #<atràntare 'bhihitaþ ||>#


__________NOTES__________

[328] hetoþ --- ñi-; pratibaddhasya iti om.
___________________________


tena  hi nivçttiü kathayatà pratibandho dar÷anãyaþ | tasmàt nivçttivacanam àkùiptapratibandhopadar÷anam eva bhavati | yac ca pratibandhopadar÷anaü[329]tad eva anvayavacanam ity ekena api vàkyena anvayamukhena vyatirekamukhena và prayuktena sapakùàsapakùayor liïgasya sadasattvakhyàpanaü[330]kçtaü bhavati iti na ava÷yaü vàkyadvayaprayogaþ   III-32


__________NOTES__________

[329] tad anvaya-
[330] sadasattvàkhyàpanaü 
___________________________



#<%<[331]hi>%r yasmàdarthe | yasmàt svabhàvapartibandhe nirvartyanivartakabhàvas %<tena[332]>% sàdhyasya nivçttau sàdhanasya[333] %<nivçttiü kàthayatà pratibandho>% nivartyanivartakayor %<dar÷anãyaþ>% | yadi hi sàdhanaü sàdhye pratibaddhaü bhaved evaü sàdhyanivçttau[334]tan niyamena nivarteta | yata÷ ca tasya pratibandho dar÷anãyaþ %<tàsmàt >%sàdhyanivçttau yat sàdhana%<nivçttivacanaü[335]>% ten%<àkùiptaü>% %<pratibandhopadar÷anam>% | %<yac ca>% tadàkùiptaü[336] %<pratibandhopadar÷anaü tad evànvayavacanam>% | partibandha÷ ced ava÷yaü dar÷ayitavyo na vaktavyas tarhy anvayaþ | yasmàd dçùñànte pramàõe pratibandho[337] dar÷yamàna evànvayo nàparaþ
ka÷icit,>#


__________NOTES__________

[331] pårvasåtroktaþ --- ñi-
[332] tenety upasaüharati --- ñi- 
[333] sàdhananivçttiü 
[334] nivçttau niyamena 
[335] antarbhàvitam --- ñi-; tenàkùipta pratibandhopadar÷anaü tad evànvaya 
[336] kùiptaprati 
[337] vacanaråpo yatra yatra dhåmas tatràgnir ity evaü na vaktavyas tarhy anvayaþ pratibandha÷ånyaþ | sàdhyahetvos tàdàtmyatadupattiråpapratibandhe sthite siddha evànvaya iti bhàvaþ --- ñi- 
___________________________










atha svabhàvapratibandha÷ ced ekanivçttàv aparanivçttinibandhanaü tadà kàryahetor eva vyatireko na svabhàvahetor [62b] iti[338]............. tasyàsau na tarhi kàryaü hetàv ity àha --- #<sa ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<svabhàvena pratibandhaþ >#pratibaddhatvaü sàdhyàyattatvam | kasyàsàv ity à÷aïkàyàm àha --- #<pratibaddhasya >#sàdhanasya | #<sarvasye>#ty anena vyàptiü dar÷ayati | tatra saüyogàdinimitta÷aïkàvyudàsàyàbhimataü dvitaü (dvaitaü) dar÷ayann àha --- #<tàdàtmyam># ityàdi | lakùyate 'neneti lakùaõam | ata evàha #<nimittam >#iti kim punas tena svabhàvena[339].......m ity àha --- #<anyasminn >#asvabhàve 'kàraõe ca | saüyogasamavàyayoþ pramàõabàdhitatvena nimittatvànupapatter iti bhàvaþ | yata
evaü #<tasmàd >#hetoþ | #<sa># iti pratibandhaþ ||


__________NOTES__________

[338] pàñho 'tra ghçùñaþ |
[339] pàñho 'tra ghçùñaþ |
___________________________



pårvakaü #<hi>#÷abdam idànãü yathàyogaü vyàcaùñe --- #<hi>#r iti yasmàd arthavçtti #<hi>#÷abdam | asya

#<[DhPr 171]>#

#<tasmàn nivartyanirvatakayoþ[340] pratibandho j¤àtavyaþ | tathà cànvaya eva j¤àto bhavati | %<iti>%÷abdo hetau | yasmàd anvaye 'pi[341] vyatirekagatiþ vyatireke cànvayagatiþ, tasmàd %<ekenàpi sapakùe càsapakùe >%ca %<sattvàsattayþ khyàpanaü kçtam |>%>#


__________NOTES__________

[340] -vartakaprati-
[341] anvaye vya- 
___________________________



#<anvayo mukham upàyo 'bhidheyatvàd yasya tad %<anvayamukhaü vàkyam >%| evaü vyatireko mukhaü [342]yasyeti | %<it[343]i>% hetau | yasmàd ekenàpi vàkyena dvayagatis tasmàd ekasmin sàdhanavàkye dvayor anvayavyatirekavàkyayor %<ava÷yam>% eva %<prayogo na >%karttavyaþ |>#


__________NOTES__________

[342] mukham asya
[343] #<iti>#karaõo hetau 
___________________________



#<arthagatyartho hi ÷abdaprayogaþ | artha÷ ced avagataþ, kiü ÷abdaprayogeõa? [344]ekam evànvyavàkyaü vyatirekavàkyaü và prayoktavyam ||>#


__________NOTES__________

[344] ekam eva tv anvaya-
___________________________


anupalabdhàv api --- yat sad upalabdhilakùaõapràptaü tad upalabhyata eva ity ukte --- anupalabhyamànaü tàdç÷am asad iti pratãter anvayasiddheþanupalabhyamànaü tàdç÷am asad iti pratãter anvayasiddheþ   III-33        



#<hi>#÷abda#<sy>#a arthaü kçtvà ÷abdapadàrthakasyà[345]............................. evam ukte vakùyamàõe ca sarvatra draùñavyam | amum eva yasmàd artham apekùya teneti yojayitum iti dar÷ayitum àha --- #<yasmàd >#iti | etac ca #<na hã>#tyàdivàkyasya prakà÷yam arthaü gçhãtvoktaü na tv abhidheyam, nivçttiniùedhasyaiva tatràbhidheyatvàt |


__________NOTES__________

[345] pàñho 'tra ghçùñaþ |
___________________________


nanu pratibandhaþ pratibaddhatvam | sa ca nivarttamànasyaiva na nivarttakasya | #<yadi hã>#tyàdina ca[346]................... dar÷ayiùyati |  tat katham iha nivartyanivarttakayor ity uktam | satyam | kevalam atra pratibadha÷abadena pratibaddhatvaü pratibandhaviùayatvaü ca vivakùitam |


__________NOTES__________

[346] pàñho 'tra ghçùñaþ |
___________________________


tenàyam arthaþ | pratibandhaviùaye pratibaddhatvaü dar÷anãyam | tathà ca na ka÷cid doùaþ |

kasmàt punaþ pratibandho | dar÷anãya ity à÷aïkyàha --- #<yadã>#ti | #<hã>#ti yasmàt | #<tena># vyatirekavacanen#<àkùiptaü># prakà÷itaü | pratibadndhas tàdàtmyataduptattinibandhanaü dar÷ayayite prakà÷yate 'neneti tathà | pratibandho 'va÷yadar÷ayitavyo 'nyathà vyatirekasyaivàsiddher iti bhàvaþ | bhavatu tat tathà --- #<yad >#iti | #<co >#'vadhàraõe | tad ayam arthaþ --- yad evàkùiptapratibandhopadar÷anaü tad evànvayavacanam anvayaprakà÷anam |

nanåpadar÷yatàü pratibadho[347].................. sa kathaü tenokto bhavatãty àha --- #<pratibandha># iti | yady #<ava÷yaü># #<dar÷ayitavyo >#niyamena khyàpanãyas #<tarhi na vaktavyaþ># pratipàdayitavyo #<'anvayaþ># |


__________NOTES__________

[347] pàñho 'tra ghçùñaþ |
___________________________


 nanu ca dçùñàntena pratibandhasàdhanakena pramàõena kevalaü pratibandhaþ pradar÷yate, na tv anvayaþ | tat kathaü vaktavyas tena vàkyenety àha --- #<yasmàd >#iti | tasya tàdàtmyanibandhanasya tadutpattinibandhanasya và 'nvayàtmakatvàd iti bhàvaþ ||

#<[DhPr 172]>#

#<%<anupalabdhàv api>%># #<vyatirekeõoktenànvayagatiþ[348] | %<yat sad upalabdhilakùaõapràptam >%iti># #<sàdhyasya --- asadvyavahàrayogyatvasya nivçttiü dç÷yasattvaråpàm[349] àha># | #<%<tadupalabhyatae eve>%ti anupalambhasya nivçttim upalambharåpàm àha | tad anena sàdhyanivçttiþ sàdhananivçttyà vyàptà dar÷atà | yadi ca sàdhanasaübhave 'pi [350]sàdhyanivçttir bhavet na sàdhanàbhàvena[351] vyàptà bhavet | ato vyàptiü[352] pratipadyamànena sàdhanasaübhavaþ sàdhyasambhavena vyàptaþ pratipattavyaþ | ata evàha --- %<anupalabhyamànaü tàdç÷am>% iti dç÷yam %<asad>% iti %<pratãteþ[353] >%saüpratyayàd %<anvayasiddhir >%iti ||>#


__________NOTES__________

[348] keõa yuktena
[349] sattvasvaråpàm àha 
[350] sattvaü --- ñi- 
[351] upalambhena --- ñi- 
[352] vyàptiprati 
[353] pratãtiþ --- om. 
___________________________







dvayor apy anayoþ prayogayor[354]na ava÷yaü pakùanirde÷aþ   III-34    


__________NOTES__________

[354] prayoge 'va÷yaü; prayoge nàva÷yaü
___________________________


#<yata÷ ca sàdhanaü sàdhyadharmapratibaddhaü tàdàtmyatadutpattibhyàü pratipattavyaü %<dvayor api parayogayoþ >%tasmàt %<pakùo 'va÷yam >%eva %<na>% %<nirde÷yaþ >%| yat sàdhanaü sàdhyaniyataü pratãtaü tata eva sàdhyadharmiõi dçùñàt[355] sàdhyapratitaþ | ato na kiücit sàdhyanirde÷eneti ||>#


__________NOTES__________

[355] dçùñvà
___________________________




#<nivçttivacanaü >#caitad upalakùaõaü draùñavyam | tenànvyavacane 'pi sarvaü yathàyogaü draùñavyam |

yasmàd evam anuvàdavidhikramas #<tat >#tasmàd #<anena >#vàkyena #<dar÷ità >#prakà÷ità | bhavatvabhàvayor vyàpyavyapàkabhàvas tathàpy anvayaþ kathaü siddhyatãty àha --- #<yadã>#ti | #<co># hetau | #<na vyàptà bhavet sàdhyanivçttir >#iti prakçtatvàt ||

 #<tasmàt pakùo 'va÷yam eva na nirde÷ya >#ity anena #<nàva÷yaü pakùanirde÷a >#ity asyàrthaþ kathitaþ |

eva¤ ca vyàcakùàõena yat kai÷cit $<svayåthyair>$ vidvasyamànaiþ#<  >#"ava÷yaü pakùanirde÷o na; kin tarhi? kadàcin nirde÷aþ, kadàcin na" iti vyàkhyàtaü tad apahastitaü draùñavyam | kadàcid api tasya prayogàrhatve pratij¤àyàþ sàdhanàïgatvaprasaïgàt | tathàtve ca $<vàdanyàya>$sya [63a][356][virodhaþ syàt] |


__________NOTES__________

[356] asmin patre adhikaü ghçùñaü vartate | ata eva samyak na pañhayate --- saü-
___________________________


nanv asati sàdhyanirde÷e kutas tad avagatir yena tadanirde÷a ity à÷aïkyàha --- #<yad># iti | #<sàdhyaniyataü >#sàdhyanàntarãyakam | pratibandhasàdhakena pramàõeneti buddhistam | #<tata eva># sàdhanàt #<dharmiõi >#vivàdàspadãbhåte #<dçùñàt># pramàõenàvagatàt #<sàdhya>#sya dharmadharmisamudàyasya #<pratãtir >#bhavati |

etad uktaü bhavati .........pratitàrthapratipàdakena karttavyam iti | $<÷aïkaràcàrya>$ .. ã÷varakàraõe ................vi÷eùaþ pratãyetetyàdinà vàkyaprabandhena viruddha÷aïkàvyavacchedàrthaü sàdhyavacanam iti saüàdhànàt | tathà hi tasya prabandhasyàyam arthaþ --- asati sàdhyavacane yat kçtakaü tad sarvam anityaü

#<[DhPr 173]>#

yathà .................. kuta÷cid bhràntinimittàd ãdç÷aü vyàptivacanaü saübhàvyate | atha tathàvidhàbhipràyo vaktà kçtakatvaü prayu¤jànaþ tasya nityatena vyàptiü bråyàt | tad ayuktam | yats tayor vyàpti bruvàõo ............... kathayet ................ cet sàdhana ............................ sàdhanavikalaþ ùadhyavikalo và mà bhåd dçùñànta iti yat kçtakaü tad anityam iti prayogo 'pi viruddhavàdy eva draùñavyaþ | .......... tad etad bhau[tàkhyànaü] kim atra bråmaþ tathà hi kaþ khalu prekùàvàn sàdhanavikalaü vihàyasaü sàdhyavikalaü ca kumbham àlocayitum ã÷àno 'bhipretanityatvaviruddhenànityatvena sàdhye(dhya)vikalatayà kumbhasannibha eva ghañe vyàptiü
dar÷ayet | bhràntyà cet | sàdhanavaikalyam àkà÷asya ..................................... và 'bhipretena nityatvena kçtakatvasya vyàptiü na pradar÷ayet | tatra sàdhanavaikalyam, kumbhe ca sàdhyavaikalya ...................... kumbhatulye 'pi ghañe vyàmuhyati, bhràter niyatanimittatvàd iti cet | evaü tarhi pakùavacane 'pi kathaü ....................... saübhàvyatvàt | .................... samàno 'pi visaüvàdanàbhipràyo na ............. | na càpyutattau na cànyadàsyànyàdç÷aü vacanam idànãü tu drutàdibhedabhinnam ityàdinà prakàreõa vacanavi÷eùeõa j¤ànena kàryabhåtenàviparãto 'bhipràyo 'vadhàryate | tena ............................. tad anityam abhidhàtari ........... vi÷eùaþ | vacanasàükaryàn naivaü tatra ni÷caya iti cet | etat pakùavacane 'pi samànam | evaü
ni÷cetuü ÷akyeti tasya tatra tathàvàvagamo bhaviùyatãti cet sarvaü samànamanyatrà 'vi÷eùàt | ki¤ ca sa evaü vàdã tapasvã ............ [63b] svayam eva tàvad duùyati | na hi ka÷it sàdhanavàdã pratij¤àhetådàharaõàny evàbhidhàyoparamate | kin tarhi? nigamanam apy upàdatte --- tasmàd anityaþ ÷abda iti | evam ukte ca kuto nityatva÷aïkà, yataþ kçtakatvasya viruddhatà bhavet? tata÷ ca nigamanenaiva viruddha÷aïkàvyavacchedasya kçtatvàt pakàsvacanam apàrthakam | yad àh$<àkùapàdaþ>$[357]--- "sàdhye viparãta÷aïkàvyavacchedàrthaü nigamanam iti" | tathà hetuvacanasyàpy anutthànam àyàtam | nigamane 'nà÷vàsa iti ced | hanta pratij¤àvacane 'py anà÷vàsas tulyaþ | yat tatra samàdhànaü tan nigamane 'pi bhaviùyati
| tasmàt tanmate 'pi nigamanàd evàbhipretasàdhyapratãter na viruddhà÷aïkàniràsàrthaü apekùàvacanaü karaõiyam | tad ayam yathà nàma ka÷cit svàïgulijvàlayà paraü didhakùuþ sa praraü dahed và na và, svàïgulidàham eva tàvad anubhavatãti vçttànto jàtaþ |


__________NOTES__________

[357] atra $<akùapàda>$vacanatvena yad uddhçtaü tan nàsti $<nyàyasåtre>$ kin tu vàrtike --- "sàdhyaviparãtaprasaïgapratiùedhàrthaü yat punar abhidhànaü tat nigamanam" iti vartate --- 1.1.39.
___________________________


 yady evaü nigamanam apy apàrthakam àpadyata iti cet | ayam aparo 'stu doùaþ | kathaü nàma tàthàgatà jayanti? kevalaü sati nigamane viruddha÷aïkàvyavacchedàrtahü pakùàvacanaü na kàryam | nigamanenaiva tadà÷aïkàvyavaacchedasya kçtatvàd ity ucyata iti |

$<trilocacaþ>$ punar $<nyàyabhàùyañãkàyàm>$ idam avàdãt --- "sàdhyavacanam asàdhanàïgavacanaü na bhavati, yato vivàdeùu parapratipattim adhikçtya na prayoganiyamaþ ÷akyaþ | pañumandàdibhàvena parapatipattãnàm anavasthànàt | tathà hi hetuvacanàd eva ka÷cit prateti | ka÷cit punar antareõàpi hetuvacanaü vaktçsvaråpapari÷ãlanàt pràg eva ÷abdaniùpatter oùñhàdisthànavyàpàropalabdher vaktur abhipretam anveti | tasmàd anapekùitaparapratipattir evàyaü j¤àtà j¤ànastham arthaü pratipàdayantaü tasya svapratipattyà ''råóhasyàrthasya



#<[DhPr 174]>#

#<[358]evam evàrtham anupalabdhiprayoge dar÷ayati --->#


__________NOTES__________

[358] etam
___________________________


#<yasmàt sàdharmyavatprayoge api yad upalabdhilakùaõapràptaü san na upalabhyate so asadvyavahàraviùayaþ[359]| na upalabhyate ca atra upalabdhilakùaõapràpto ghaña ity ukte sàmarthyàd eva neha ghaña iti bhavati   III-35>#


__________NOTES__________

[359] viùayaþ siddhaþ
___________________________


#<%<sàdharmyavati prayoge 'pi sàmarthyàd eva neha >%prade÷e[360] %<ghaña iti bhavati>% |>#


__________NOTES__________

[360] neha ghaña
___________________________


#<kiü punas tat sàmarthyam ity àha --- %<yad upalabdhilakùaõàpràptaü[361] san nopalabhyate >%--- ity anupalambhànuvàdaþ | %<so 'sadvyavahàraviùayaþ >%--- ity asadvyavahàrayogyatvavidhiþ | tathà ca sati dç÷yànuplambhopalambho>#


__________NOTES__________

[361] pràptam iti | anu-
___________________________




vàcakaü ÷abdaü prayoktum arhati | svapratipatti÷ ca liïgajà j¤àpanãyadharmavi÷iùñaü dharmiõam abhinivi÷ate | tasmàt prarasya vivàdayitrà j¤ànastham arthaü paro boddhavya iti sa eva paraü praty upàya iti |"

tad etat $<kàrpañikakarõàña>$rañitam a÷raddheyaü dhãmatàm | tathà hi --- satyam, svapratipattyà ''råóha evàrthaþ parasmai pratipàdyate | kevalam idam àlocyatàm --- kiü pakùadharmavacanàd vyàptivacanasahitàt so 'rthaþ pratipàdito bhavati na veti | pratipàdane kiü pratãtapratyàyakena tadvacanena kàryam? tàvato vacanàt tatpratipattim apahnavàn eva (-hnavànena) tu nàpahanutaü  nàma ki¤cid | ava÷yaü caitad anythà svàrthànumànakàle pratij¤àvacanam antareõa kathaü pratipattiþ syàt? svapratipattikàle ca yàvato 'rthàt sàdhyapratãtir àsãt paràrthànumànakàle 'pi tàvat eva vacanam upàdeyam | tatra ca na praj¤àpanãyadharmavi÷iùñadharmidar÷anapårvakàdisàdhanàdidar÷anàt sàdhyapratãtir àsãt | kin tarhi? pakùadharmadar÷anàt tad avinàbhàvasmaraõasahitàd
iti tàvat eva vacanaü nyàyyam |

athoktaü pañumandàdibhàvena parapratãtãnàm anavasthànàn na ÷akyte prayoganiyamaþ karttum iti | satyam uktam [64a] kevalaü svavadhàya kçtyotthàpanapràyaü tat | yataþ pañumandàdibhedena pratipatçõàm anekaprakàratvàt syàd api ka÷cid yaþ pa¤càvayave 'pi vàkye prayukte pårvaü saü÷ayajij¤àsàdivacanam antareõa na buddhyate bodhayitavyam iti tadvacanasyàpy ava÷yaprayojyatvàd avayavatvàd avagata( apagataü) pa¤càvayavatvaü sàdhanavàkyasya | abhyupagame ca $<gauóakà÷mãra>$puruùavidhàyo(-viùayo)pàkhyànaü kutåhalàspadam avatarate | pratij¤àhetådàharaõopanayanigamanàny avàvayavà iti ÷àstrasthiter apasiddhànto 'pi dãptàj¤aþ pàrthiva iva nigçhõàti |

atha kim asya sambhavo 'sti yo nirdiùñe hi sàdhye sàdhane và 'bhihite nirda÷ite codàharaõe kçte 'py upanaye nigamite ca sarvàvayavavyàpàre sàdhyaü na budhyata iti? nanu asyàpi pratipattuþ kim asti sambhavo yatra dharmiõi sàdhanaü bodhitaþ, tasya sàdhyàvinàbhàvitàü smarito 'pi yas tatra sàdhyaü nàvabudhyata iti? sambhavati buddhimàndyàd iti cet | sarvaü samànam idam anyatràbhinive÷àd ity alaü vistareõa |

#<[DhPr 175]>#

#<'sadvyavahàrayogyatvena vyàpto dar÷itaþ | %<nopalabhyate>% %<ca[362]>% ityàdinà sàdhyadharmiõi tattvaü liïgasya dar÷itam | yadi ca sàdhyadharamas tatra sàdhyadharmiõi na bhavet sàdhanadharmo 'pi na bhavet | sàdhyaniyatatvàt tasya sàdhanadharmasyeti sàmarthyam ||>#


__________NOTES__________

[362] ca --- om.
___________________________


#<tathà vaidharmyavatprayoge api --- yaþ sadvyavahàraviùaya upalabdhilakùaõapràptaþ, sa upalabhyata eva |  na[363]tathà atra tàdç÷o ghaña upalabhyata ity ukte sàmarthyàd eva neha sadvyavahàraviùaya iti bhavati III-36>#


__________NOTES__________

[363] na ca
___________________________


#<yathà sàdharmyavatprayoge %<tathà vaidharmyavatprayoge 'pi sàmarthyàd eva neha savyavahàraviùayo[364] >%'sti ghaña iti bhavati |>#


__________NOTES__________

[364] -vyavahàrasya viùayo
___________________________


#<sàmarthyaü dar÷ayitum àha--- %<yaþ sadvyavahàraviùaya >%iti vidyamànaþ | %<upalabdhilakùaõapràpta>% iti dç÷yaþ ity eùà sàdhyanivçttiþ | [365]%<sa upalabhyata eve>%ti sàdhananivçttir iti | anena ca[366] sàdhyanivçttiþ sàdhananivçttyà vyàptà dar÷ità | %<na tathe>%ti --- yathà 'nyo dç÷ya upalabhyate na %<tathàtra>% prade÷e %<tàdç÷a >%iti dç÷yo %<ghaña upalabhyata >%iti | anena sàdhyanivçtter vyàpikà nivçttir asatã sàdhyadharmiõi dar÷ità | yadi ca[367] sàdhyadharmaþ sàdhyadharmiõi na syàt sàdhanadharmo 'pi na bhavet[368] |>#


__________NOTES__________

[365] sa --- om.
[366] ca --- om.; anena na 
[367] ca na sàdhya- 
[368] -dharmiõi bhavet sàdhana- 
___________________________







tad api (yad api) $<nyàyabhàùyañãkàvàrtikayor>$ $<vi÷varåpodyotakraràv>$ àhatuþ "purà viùayaniråpaõapårvakam eva hi karaõavyàparaõaü dçùñam | karaõaü ca sàdhana(naü) vyàpàrayitavyam | ato viùayaniråpaõaü sàdhyavacanena kriyate, anyathà karaõapravarttanasyà÷akyatvàd iti |"[369]tad api na caturasram |  yato yadi hetuü prayu¤jànena viùayaþ sisàdhayiùito 'rtho niråpayitavyo buddhau nive÷anãya ity abhimatam, tadà 'bhyupagama evottaram | na hi ka÷cit sàdhyam ani÷cityaiva parapratipattaye sàdhanavàkyam abhidhatte | atha vacanena karaõasya hetoþ sa viùayo dar÷ayitavya iti matiþ, tadà tenaiva tàvad dar÷itena ko 'rthaþ? yadi parasya pratãtir anyathà na syàt sarvaü
÷obhetety uttaram iti kiü kùuõõakùodãkaraõena?


__________NOTES__________

[369] nopalabhyate nyàyavàrtike --- saü-
___________________________


$<adhyayanaþ>$ punà $<ruciñãkàyàm>$ idam avocat "dharmavi÷iùñasya dharmiõo nirde÷aþ kriyate ÷rotur à÷vàsanàrtham | na tv àdau dharmavi÷iùñasya dharmiõo nirde÷o yuktaþ | ayuktatàü(tà) tasya pratipattàv adçùñatvàt | tatra prade÷amàtram upalabhate, tatsthaü ca dharamam | tato 'vinàbhàvaü smarati tadanantaraü tad evedam iti paràmç÷ati | tato vi÷iùñatàü prade÷asya pratipadyate, na tvàd eva (tv àdàv eva) | paràmar÷asya ca svàrthapårvakatvam | na ca svàrthe dharmavi÷iùñasya dharmiõo dar÷anam asti | tena pratipattàv api na kàryam | àdau tu kriyate, pratipàdyasyàsthotpàdanàrtham iti |"

#<[DhPr 176]>#

#<asti ca sàdhanadharma iti sàmarthyam[370] | ataþ %<sàmarthyàt>% nàsty atra ghaña iti pratãter na pakùànirde÷aþ | evaü kàryasvabhàvahetvor api sàmarthyàt saüprayaya iti na [371]pakùanirde÷aþ>#


__________NOTES__________

[370] sàmarthyàt tataþ
[371] pakùo nirde÷yaþ 
___________________________



kãdç÷aþ punaþ[372]pakùa iti nirde÷yaþ   III-37     


__________NOTES__________

[372] pakùaþ nirde÷aþ
___________________________


#<%<kãdç÷aþ punar >%arthaþ %<pakùa iti >%--- anena ÷abdena %<nidde÷o >%vaktavyaþ?ity àha --->#                                           

 svaråpeõaiva svayam iùño[373]'niràkçtaþ pakùa iti[374]   III-38      


__________NOTES__________

[373] iùño nir-
[374] iti nirde÷yaþ 
___________________________



 #<%<svaråpeõaive>%ti sàdhyatvenaiva | %< svayam>% iti vàdinà | %<iùña >%iti --- nokta evàpi tv iùño 'pãty arthaþ | evaübhåtaþ san pratykùàdibhiþ %<aniràkçto
[375]>%yo 'rthaþ sa %<pakùa >%ity ucyate |>#


__________NOTES__________

[375] -kçto 'rtho yaþ sa
___________________________


#<atha yadi [376]pakùo na nirde÷yaþ, katham anirde÷yasya lakùaõam uktam? na sàdhanavàkyàvayavatvàd asya lakùaõam uktam api tv asàdhyaü [377]kecit sàdhyam, sàdhyaü càsàdhyaü [378]kecit pratipanàþ | tat sàdhyàsàdhyavipratipattinikàraõàrthaü pakùalakùan uktam ||>#


__________NOTES__________

[376] atha yadi na pakùo
[377] ki¤cit 
[378] ki¤cit --- om. 
___________________________




#<%<svaråpeõeùña>% ity asya vivaraõam --- >#                           

#<svaråpeõa iti sàdhyatvena iùñaþ III-39>#

#<%<sàdhyatveneùña >%iti | pakùasya sàdhyatvàn nàpàram asti råpam | ataþ svaråpaü sàdhyatvam iti>#

#<%<eva>%÷abdaü vivaritum àha ---%<                                               >%>#

#<svaråpeõaiva iti sàdhyatvena eva iùño[379]na sàdhanatvena api III-40>#


__________NOTES__________

[379] -tveneùño
___________________________


 #<%<svaråpeõaive>%ti | nanu caiva÷abdaþ kevala eva pratyavamarùñavyas tat[380] kimarthaü svaråpa÷abdena>#


__________NOTES__________

[380] tat katham
___________________________




tena tu tapasvinà bahåktaü sama¤jasaü | kevalaü pratipattur à÷vàsenaivotpàditena kiü prayojanam? kathaü càsau sandgidhàrthàbhidhàyinaþ pratij¤àvacanàd àsthàm utpàdayatãti samãcãnaü niråpitam | àsthà khalu idam eva manye 'rthety abhisampratayayaþ | sà kathaü vacanamàtràj jàyeta? jàtau và sàdhanàdyabhidhànaü na kathaü vaiyartham a÷nuvãtety alaü bahunà ||

atra sàmarthyàt #<svayaü>#÷abdasya #<vàdine>#ti vivçtiþ kçtà na tu #<svayam>#÷abdasya #<vàdine>#ty arthaþ | etac cànantaram eva dar÷ayiùyate ||



#<[DhPr 177]>#

#<saha pratyavamçùñaþ? ucyate | %<eva>%÷abdo nipàto dyotakaþ | padàntaràbhihitasyàrthasya vi÷eùaü dyotayati iti padàntareõa vi÷eùyavàcinà saha nirdiùñaþ | %<na sàdhanatvenàpãti >%| yat sàdhanatvena nirdiùñaü tat sàdhanatveneùñam | asiddhatvàc ca[381] sàdhyatvenàpãùñam | tasya nivçttyartha[382] %<eva>%÷abdaþ ||>#


__________NOTES__________

[381] -tvàt sàdhya-
[382] -artham 
___________________________



 tadudàharati ---

yathà ÷abdasya anityatve sàdhye càkùuùatvaü hetuþ, ÷abde asiddhatvàt sàdhyam |  na punas tad iha sàdhyatvena eva iùñam[383], sàdhanatvena abhidhànàt[384]   III-41       


__________NOTES__________

[383] sàdhyatveneùñam
[384] -tvenàpyabhidhànàt 
___________________________



#<%<[385]yathe>%ti | %<÷abdasya anityatve sàdhye càkùuùatvaü hetuþ ÷abde asiddhatvàt sàdhyam >%--- ity anena sàdhyatveneùñam àha |>#


__________NOTES__________

[385] yathà --- om.
___________________________


#<%<tad>% iti càkùuùatvam | %<ihe>%ti ÷abde | %<sàdhyatvenaiveùñam --- >%iti sàdhayatveneùñaniyamàbhàvam àha | %< sàdhanatvena abhidhànàd >%iti --- yataþ sàdhanatvenàbhihitam, ataþ sàdhanatvenàpãùtam | na sàdhyatvenaiveti ||>#

#<%<svayam>% ity anena %<svayaü>%÷abdaü vyàkhyeyam upakùitya tasyàrtham àha --->#

 svayam iti vàdinà   III-42                                                               

#<%<vàdine>%ti | %<svayaü>%÷abdo nipàta àtmana iti [386]ùaùñhyantasyàtmaneti ca tçtãyàntasyàtha[387] varttate | tad iha tçtãyàntasyàtma÷abdasyàrthe vçttaþ %<svayaü>%÷abdaþ | àtma÷abda÷ ca sambandhi÷abdaþ | %<vàdã>% ca pratyàsannaþ[388] | tato yasya vàdina àtmà tçtãyàrthayuktaþ[389] sa eva[390] tçtãyàrthayukto nirdiùño %<vàdine>%ti | na[391] tu %<svayaü>%÷abdasya %<vàdine>%tyeùa paryàyaþ ||>#


__________NOTES__________

[386] nà÷aü svayam icchatãtyàdau àtmano nà÷am icchatãty arthaþ --- ñi-
[387] -syàrthena yuktaþ 
[388] pratyàsannabhåtaþ yasya 
[389] tçtãyàrthena yuktaþ 
[390] eva --- om. 
[391] nanu 
___________________________









#<pakùasyà>#numeyasya #<||>#

#<svaråpa÷abdene>#ti sahàrthe tçtãyà |

[64b] #<ucyate >#iti siddhàntavàdã ||

yat sàdhanatveneùñaü tat kathaü sàdhyatvenàpãùñaü bhavatãty àha --- #<asiddha[tvà]d iti | co >#yasmàd | sàdhyatveneùño 'pi yadà sàdhanatvenoktas tadà 'pakùa ity evam artha #<eva>#÷abda iti samudàyàrthaþ ||

#<[DhPr 178]>#

#<kaþ punar asau vàdãty àha --->#

#<yas tadà sàdhanam àha   III-43>#

#<%<yas tadà --- >%iti vàdakàle %<sàdhanam àha>% | anekavàdisambhave 'pi[392] %<svayaü>%÷abdavàcyasya vàdino vi÷eùaõam etat |>#


__________NOTES__________

[392] -sambhave svayaü
___________________________


 #<yady evaü[393] vàdinà iùñaþ sàdhyaþ --- ity uktam | etena ca kim uktena? anena[394] tadà vàdakàle tena vàdinà svayaü yo dharmaþ sàdhayitum iùñaþ sa eva sàdhyo[395] netaro [396]dharma ity uktaü bhavati | vàdino 'niùñadharmasàdhyatvanivarttanam asya vacanasya phalam iti yàvat ||>#


__________NOTES__________

[393] yady eva
[394] anena ca 
[395] sàdhyo dharmo netara ity uktaü 
[396] dharma --- om. 
___________________________





#<atha kasmin saty anyadharmasàdhyatvasya sambhavo yannivçttyarhaü [397]tad vaktavyam ity àha --->#                                                         


__________NOTES__________

[397] -arthaü cedaü
___________________________


etena yady api kvacic ÷àstre sthitaþ sàdhanam àha,  tacchàstrakàreõa tasmin dharmiõy anekadharmàbhyupagame 'pi yas tadà tena vàdinà[398]dharmaþ svayaü sàdhayitum


__________NOTES__________

[398] tena svayaü vàdinà dharmaþ sàdha-
___________________________




#<tat >#tasmàd arthadvayavçttitvàt | #<iha># pakùalakùaõe #<svayaü÷abdo >#gçhãta iti ÷eùaþ | tçtãyàpratipàdyo 'rtho 'traiùaõakarttçtvam | #<àtmanà >#iùña ity atra tçtãyàyàþ karttari vidhànàt ||

#<anekavàdisambhave 'pi >#÷abdagatàkà÷aguõatvàdivàdibhåyastve 'pi | bàditvaü ca yogyatayà | na tu tadà svparapakùasiddhyasiddhyarthavacxanalakùaõavàdapraõetàraþ | #<vi÷eùaõaü >#vyavacchedakam #<etad yastadàsàdhanam >#ahet vacanam |

#<yady evam >#iti praraþ | ayaü ca nipàtasamudàyo 'niùñàpàdanapràrambhe varttate | #<ityktam >#anena vàkyeneti ÷eùaþ |

ucyatàm evaü ko doùa ity àha --- #<etene>#ti | #<ca>#÷abdo 'pi ÷adasyàrthe | ÷àstrakàreùñam api vàdãùñaü bhavati | tat ko 'ti÷ayo 'nena pratipàditia iti cedayitur à÷ayaþ | #<anene>#ti siddhàntaàdã | #<anena >#yas tadà sàdhanam àheti vi÷eùaõàvacchinnena svayaü÷abdena |

etad uktaü bhavati | yacchàstràbhyupagam etnàpi vàdã kvacitsàdhanam abhidhatte, tacchàstrakàreõa tatra yàvad iùñaü tàvaccettasyasàdhyatveneùñaü tadùñam ity eva kçtaü syàt, na tu svayam iti | #<netara># iti tacchàstrakàreùño 'mbaraguõatvàd iti buddhistham | #<vàdina># iti àdyasyaiva vyaktãkaraõam ||



#<[DhPr 179]>#

iùñaþ, sa eva sàdhyo na itara ity uktaü bhavati   III-44                           

#<%<tacchàstrakàreõe>%ti | yacchàstraü tena vàdinà 'bhyuagataü tacchàstrakàreõa %<tasmin sàdhyadharmiõi anekasya [399]dharmasyàbhyupagame >%sati anyadharamasàdhyatvasambhavaþ | tathà hi --- ÷àstraü yenàbhyupagataü [400]tatsiddho dharamaþ sarva eva tena sàdhyaty ity asti vipratipattiþ | anenàpàsyate | anekadharmàbhuypagame 'pi sati %<sa eva sàdhye yo >%vàdina iùño nànya iti |>#


__________NOTES__________

[399] anekadharma-
[400] tasmin siddho 
___________________________



#<nanu ca ÷àstrànapekùaü [401]vastubalapravçttaü liïgam | ato 'napekùaõãyatvàn na ÷àstre sthitvà vàdaþ karttavyaþ | satyam | àhopuruùikayà tu %<yady api kvacicchàùtre sthita >%iti ki¤cicchàstram abhyupagataþ %<sàdhanam àha,>% tathàpi ya eva tasyeùñaþ %<sa eva[402] sàdhya[403] >%iti j¤àpanàyedam uktam ||>#


__________NOTES__________

[401] tàdàtmyatadutptteþ --- ñi-  
[402] sa eva tasya 
[403] sàdhyata iti 
___________________________




 #<%<iùña >%it%<ãùña>%÷abdam upakùipya vyàcaùñe --->#

#<iùña iti yatràrthe vivàdena sàdhanam upanyastaü tasya siddhim icchatà so [404]anukto api vacanena sàdhyaþ III-45>#


__________NOTES__________

[404] so 'rtho 'nu-
___________________________


#<%<yatràrtha>% àtmani viruddho vàdaþprakràntaþ --- `nàsti àtmà' --- ity àtmapratiùedhavàda àtmasattàvàdaviruddhaþ, vidhipratiùedhayor virodhàt | tena %<vivàdena>% hetunà %<sàdhanam upanyastaü tasyà>%tàmàrthasya %<siddhiü >%ni÷cayam %<icchatà >%vàdinà so 'rthaþ %<sàdhya>% ity uktaü bhavati %<iùña>%÷abdena | yat tad `%<ity uktaü bhavati>%' iti grahaõam ante tad ihàpekùya vàkyaü [405]samàpayitavyam |>#


__________NOTES__________

[405] vàkyaü parisamà-
___________________________


#<yady api paràrthànumàna ukta eva sàdhyo uktaþ, anukto 'pi [406]tu vacanena sàdhyaþ, sàmarthyoktatvàt tasya ||>#


__________NOTES__________

[406] #<tu>#÷abdas tathàpãty arthe --- ñi-
___________________________




#<ity asti vipratipattir >#nyàyaviruddhà pratipattiþ keùà¤cit | #<anenà>#tmavi÷eùaõenàpàsyate | #<aneke>#tiyàdinopasaüharati | #<anekadharmàbhyupagame 'pi >#÷àstrakàrasya tatra dharmiõy anekadharmopagame saty api | #<vàdina >#ity àtmana iti ùaùñhyantasyàrthe vçttaü svayaü÷abdam u[pà]dàya |

#<àhopuruùikayà 'bhyupagata >#iti karttarãyaü niùñþà ||

#<viruddhaþ >#parasya càbhipretaviparãtàrthopasyàpako vàdaþ svaparapakùayoþ siddhyasiddhyarthaü vacanam | #<prakràntaþ >#pravçttaþ | #<ity uktaü bhavatã>#ti nàtra ÷råyate tat katham evaü vyàkhyàyata ity àha --- #<yat tad># iti | lokokti÷ caiùà | #<ihe>#ùñapadavivaraõe | #<samàpayitavyaü >#saïgatàrthaü karttavyam |

#<[DhPr 180]>#

#<kuta etad ity àha --->#

#<tad adhikaraõatvàd vivàdasya III-46>#

#<%<[407]tad>% iti so 'rtho %<'dhikaraõam>% à÷rayo yasya sa tad adhikaraõo vivàdaþ | tasya bhàvas tattvam | tasmàd iti |>#


__________NOTES__________

[407] #<tad># ityàdi #<tad># iti
___________________________


 #<etad ukataü bhavati --- yasmàd vivàdaü niràkarttum icchatà vàdinà sàdhanam upanyastaü tasmàd yadadhikaraõaü vivàdasya tad eva sàdhyam | yato viruddhaü vàdam apanetuü sàdhanam upanyastaü tac cet na sàdhyaü kim idànãü [408]jàtiniyataü kiücit sàdhyaü syàd iti ||>#


__________NOTES__________

[408] jagati niyatam
___________________________


#<anuktam api paràrthànumàne sàdhyam iùñam | [409]tad udàharati --->#


__________NOTES__________

[409] -iùñam udàrati; sàdhyaü dçùñam udàha-
___________________________


yathà paràrthà÷ cakùuràdayaþ saüghàtatvàc chayanàsanàdyaïgavad iti | [410]atràtmàrthà ity anuktàv apy àtmàrthatà sàdhyà | [411]tena noktamàtram eva sàdhyam ity uktaü bhavati   III-47                                                 


__________NOTES__________

[410] iti | àtmàrthà ity anutthà(ktà)pyàtmàrthatà sàdhyate tena
[411] sàdhyà | anena 
___________________________



#<%< paràthà >%iti | cakùur%<àdir >%yeùàü ÷rotràdãnàü te[412] cakùuràdaya iti dharmã | parasmàyime %<paràrthà >%iti sàdhyaü pàràrthyam | %<saïghàtatvàd iti>% hetuþ | vyàptiviùayapradar÷anaü [413]ca %<÷ayanàsanàdyaïgavad >%iti | ÷ayanam àsanaü ca te àdã[414] yasya tacchayanàdi puruùopabhogàïga saüghàtaråpam | tadvad atra [415]pramàõe yad apy àtmàrthà÷ cakùuràdaya ity %<àtmàrthatà>% noktà [416]%<anuktàv>% apy %<àtmàrthatà sàdhyà>% |>#


__________NOTES__________

[412] te --- om.
[413] ca --- om. 
[414] àdir yasya 
[415] tadvad atra yat pramàõe 
[416] noktàpyà-; anuktàpyà 
___________________________








#<anukto 'pi tu vacanena | vacanena >#sàkùàd abhidhàvyàpàraviùayatvam anàpàdito #<'pi># | #<tu>#r vi÷eùadãpane | #<sàdhyaþ >#sàdhya eva | kuta ity àha --- #<sàmarthyoktatvàt tasya >#buddhisthasyàtmàdeþ |

etad uktaü bhavati --- paràrthànumàne ukto 'rthaþ sàdhyaþ | ukta÷ ca prakà÷ita ucyate | prakà÷yamànatà ca sàkùàd abhidhàvyàpàraviùayatayà ca sàmarthyamyatayà ca | uktam (uktatà) tu prakà÷itatàkhyà dvayor apy avi÷iùñeti ||

#<kuta etad >#iti sàmarthyoktatvam iti hetor àha $<vàrttakakàraþ>$ |

#<[DhPr 181]>#

#<tathà hi --- $<sàükhyeno>$ktam --- asti àtmà | tad viruddhaü bauddhenoktaü --- nàstyàtmeti | tataþ $<sàïkhyena>$ svavàdaviruddhaü bauddhavàda hetåkçtya viråddhavàdaniràkraõàya svavàdapratiùñhàpanàya ca sàdhanam upanyastam | ato 'nuktàv apy àtmàrthatà[417] sàdhyà, tad [418]adhikaraõatvàd vivàdasya |[419] ÷ayanàsanàdiùu hi puruùopabhogàïgeùv àtmàrthatvenànvayo[420] na prasiddhaþ | %<saïghàta>%tvasya [421]pàràrthyamàtreõa tu siddhaþ | tataþ %<paràrthà >% ity uktam |>#


__________NOTES__________

[417] -nuktàpyà-
[418] ya àtmapratiùedhavàdo 'dhikaraõaü yasya --- ñi- 
[419] ÷ayanàdiùu 
[420] -arthatvena prasiddhaþ 
[421] paràrthamà-; paràrthàdiùu 
___________________________






#<%<cakùuràdaya>% ityàdigrahaõàdivij¤ànam api[422] paràrthaü sàdhayitum iùñam | vij¤ànàc ca para àtmaiva syàt |>#


__________NOTES__________

[422] $<bauddhànàü>$ mate paramàõuråpaü j¤àõamataþ sàïghàtaråpatvam --- ñi-
___________________________


#<[423]parasyàrthakàri vij¤ànaü setsyatãti sàmarthyàd àtmàrthatvaü sidhyate cakùuràdãnàm iti matvà >#paràtha#<grahaõaü kçtam | [424]teneùñasàdhyatvacancana noktamàtram, api tu prativàdino vivàdàspadatvàd vàdinaþ[425] sàdhayitum iùñam --- uktam, anuktaü và prakaraõagamyaü %<sàdhyam ity uktaü bhavati>%>#||


__________NOTES__________

[423] parasya --- om.
[424] sàdhyavaca- 
[425] vàdinà 
___________________________






yady api tanmålo vivàdas tathàpi abhidhàvyàpàravi÷ràmabhåmir evàrthaþ ùadhyaþ | na càtmàdir vivàdàdhikaraõam | tathàbhåtas tat kathaü sàdhya ity à÷aïkyàha --- #<etad uktaü># #<bhavatã>#ti | #<yad >#àtmàdi #<adhirakaõam >#àspadaü #<vivàdasya ># --- astãdaü nàstãdam ity àtmakasya prarasparaviruddhasya #<vàdasya | >#atropapa[65a]ttim àha --- #<yata># iti | viruddhaü svapakùapratyanãkaü nàstãdam iti vàdam | #<tad >#viruddhavàdàpanetçhetåpanyàsaviùayaü #<ced># yadi #<na sàdhyaü >#na jij¤àpayiùitam #<idànãm >#etasminn abhyupagame kiü #<jàtiniyataü># sàdhyatvajàtiniyataü jàtiva÷aü #<ki¤cid># vastu #<sàdhyaü >#syàd
bhavitum arhati | kùepe #<kim>#aþprayogàn na ki¤cid ity artho 'vatiùñhate ||

#<anuktam api >#sàkùàd abhidhàvyàpàràviùayo 'pi | #<saühà(ghà)tatvàd># anekaråpatvàt | kàlavi÷eùànapekùaü caitad draùñavyam | tena krameõa yugapad và saühataü tad iti saühataråpaü vij¤ànam api krameõànekaråpam atas tatràpi saühà(ghà)tatvaü siddhim iti tad apy #<àdi>#÷abdena saïgçhãtaü dharmi karttavyam | ata evànantaram `#<atr%<àdi>%÷abdàd vij¤ànam api>#' iti vakùyate | anyathà tu cakùuràdãnàü vij¤ànalakùaõaparàrthatàsidhàv à(a)pi nàbhipretaü $<sàükhya>$sya siddhyet | #<anuktàv apy >#anabhidhàne 'pi tasyet arthàt | kvacit punar #<anuktàpy àtmàrthate>#ti pàñhaþ | tatràrjavenai[va] sambandhaþ
| sàdhanopanyàsà÷ratvena prakçtatvàt tasyà iti bhàvaþ |

#<tathà hã>#tyàdinaitad eva pratipàdayati | #<hetåkçtya># nimittãkçtya | #<ca>#þ phalasamuccaye #<anuktàv apã>#ti pårvavadvàcyam | yady ayü tasyàbhipràyas tadà ''tmàrthà ity eva kiü na bravãtãty à÷aïkya yenàbhipràyeõaivam avàdãttaü dar÷ayitum àha --- #<÷ayane>#ti #<| hã>#r yasmàdarthaþ |

#<[DhPr 182]>#

aniràkçta iti --- etallakùaõayoge api yaþ sàdhayitum iùño apy arthaþ pratyakùànumànapratãtisvavacanair niràkriyate, na sa pakùa[426]iti pradar÷anàrtham  III-48


__________NOTES__________

[426] pakùaþ dar÷ana-
___________________________


#<%<aniràkçta iti>% vyàkhyeyam | %<etad iti >%anantaraprakàntaü ya pakùaõam utkaü sàdhyateneùñetyàdi[427] --- %<etallakùaõe>%na %<yoge 'pi apy artho na pakùa iti pradar÷anàrtham [428]>%pratipàdanàya %<aniràkçta>%graõaü kçtam |>#


__________NOTES__________

[427] sàdhyatveneùñatvàdi
[428] pradar÷anàya 
___________________________



#<kãdç÷o 'rtho na pakùaþ sàdhaytum iùño 'pãty àha --- %<yaþ sàdhayitum iùño 'rtho --- pratyakùaü cànumànaü ca pratãti÷ ca svavacanaü ca --- [429]>%etair niràkriyate --- viparãtaþ sàdhyate [430]na sa pakùa iti ||>#


__________NOTES__________

[429] tair nir-
[430] sàdhyate sa na pakùa 
___________________________



#<tatra pratyakùaniràkçto yathà, a÷ràvaõaþ ÷abda iti III-49>#

#<%<tatre>%ti | teùu caturùu pratakùàdiniràrkçteùu[431] prakùanirràkçtaþ kãdç÷aþ? %<yathe>%ti | yathà 'yaü pratyakùaniràkçtas tathà'ye 'pi drañavyà iti %<yathà>%÷abdàrthaþ |>#


__________NOTES__________

[431] -kçteùu nir-
___________________________


#<÷ravaõena gràhyaþ ÷ràvaõaþ | na ÷ràvaõo %<'÷ràvaõaþ>% | ÷rotreõa na gràhya iti pratij¤àrthaþ | ÷rotràgràhyatvaü ÷abdasya pratyakùasiddhena [432]÷rotragràhyatvena badhyate ||>#


__________NOTES__________

[432] ÷rotraj¤ànagràhya- --- ñi-
___________________________




nanu cakùuràdãnàü vij¤ànalakùaõapraràrthatà setsyati | tat katham àtmàrthatàsiddhir ity àha #<cakùuràdaya ity atre>#ti | tathàpi kutas tatsiddhir ity àha #<vij¤ànàc ce>#ti | #<co># yasmàt | atha vij¤ànsyàpi dharmitve katham àtmàrthatàsiddhir ity à÷aïkya spaùñayitum àha --- #<parasye>#ti | #<sàmarthyàd
àtmàrthatvaü siddhyàt cakùaràdãnàm ity evaü matvà paràrthagrahaõaü kçtaü sàükhyene>#ti prastàvàt, adhyàhàre và, teùàü vij¤ànàrthatàyà api sambhàvyatvàt | tat siddhaikaü sàmarthyam ity à÷aïkya #<parasye>#ti yojyam |

#<arthakàri >#prayojanakàri #<vij¤ànam >#apãti draùñavyam | #<setsyatã>#ti bruvato 'yaü bhàvaþ | #<àdi>#÷abdàd vij¤àsyàpi tathàtve sàdhye vij¤ànaü paràrthakàri setsyatãti | #<iti>#r hetau | anena sàmarthyaü cakùuràdãnàm àtmàrthatàsiddhau dar÷itam |

#<tene>#ty asya målasya vyàkhyànam #<iùñasàdhana(sàdhyatva)vacaneneti vàdinaþ sàdhayitum >#icchayà viùayãkçtam |

tac ca dvavidham iti dar÷ayann àha --- #<uktam >#ityàdi | #<uktaü >#sàkùàd abhidhàviùayãkçtam | tad viparãtam #<anuktam >#| kathaü tarhi tatsàdhyam ity àha --- #<prakaraõe>#ti | #<prakaraõe>#na sàdhyopanyàsà÷rayatayà prakçtatvena #<gamyaü >#prakà÷yaü sàdhyaü sàdhyam evety #<uktaü bhavati ||>#

 #<[DhPr 183]>#

anumànaniràkçto yathà --- nityaþ ÷abda iti    III-50

#<%<[433]anumànaniràkçto yathà[434] nityaþ ÷abada iti>% | ÷abdasya pratij¤àtaü nityatvam anityatvenànumànasiddhena niràkriyate ||>#                                      


__________NOTES__________

[433] ÷ravaõendirya prabhavaj¤ànenety arthaþ --- ñi-
[434] yathà --- om. 
___________________________



pratãtiniràkçto yathà --- acandraþ ÷a÷ã iti   III-51                                      

#<%<pratãtyà niràkçtaþ acandra iti>% candra÷abdavàcyo na bhavati %<÷a÷ã>%ti pratij¤àtàrthaþ[435] | ayaü ca pratãyà niràkçtaþ | patãto 'rtha ucyate vikalpavij¤ànaviùayaþ | pratãtiþ pratãtatvaü>#


__________NOTES__________

[435] partij¤àrthaþ
___________________________




#<etallakùaõayoge 'pã>#ty asyàrthakathanam idam #<etallakùaõena yoge 'py artha># iti |

nanu ca pratyakùàdibhir niràkriyate 'pasàryate iti kila matam | na càkùà(rthà)pasàraõaü pratyakùàdidharmo 'pi tu vastuvyavasthàpanam ity àha --- #<viparãta >#iti ||

÷råyate 'neneti #<÷ravaõaü># ÷rotrendrayaü tena #<gràhyaþ >#upalabdhaþ | tajj¤àõagràhyatvàc ca tadgràhyatvam uktam | na¤à samàsam àha --- #<ne>#ti | samastasyàrtham àha --- #<÷rotre>#ti | ayam asyà÷ayaþ --- a÷ràvaõaþ ÷abdaþ --- ÷rotraje [65b] na j¤ànena nànubhåyata iti yaþ pratijànãte tasya sà pratij¤à ÷ravaõendriyajena pratyakùeõa ÷abdàlambanena bàdhyate ÷abdagatà 'pratibhàsanaviparãtasya tatpratibhàsanasya tenopasthàpanàd iti |

etena tan nirkçtam, yad $<uddyotakareõo>$ktam[436]--- `a÷ràvaõaþ ÷abda iti pratyakùaviruddhodàharaõa varõayati | na pratyakùasya viùayo j¤àto nànumànasya | kiü kàraõam? indriyavçttãnàm atãndriyatvàt | ÷ràvaõatva¤ cendriyavçttiþ | sà kathaü pratyakùà bhaviùyati? tasmàd anumànaviruddhasyodàharaõam idam | anuùõo vahniþ kçtaktàd iti pratyakùaviruddhasyeti |'


__________NOTES__________

[436] nyàyavàrttikaü draùñavyam --- 1,1,33, p. 113.
___________________________


na hy a÷ràvaõa÷abdena ÷abdàkhye viùaye j¤ànotpattau ÷rotrendriyasya vçtter abhàvo 'bhimato yasya vàdinas tam prati ÷abdaviùaya÷ravaõendriyavçtteþ pratyakùaviruddhatvàt pratyakùaniràkçtam idam àcàryenoktam, yenocyate 'tãndriyendriyavavçttiþ kathaü pratyakùà yenedam udàharaõaü saügaccheteti | kin tarhi? yaþ ka÷cid vyàmohamàhàtmyàd yad etac chrotragràhyaü råpam advayaü tan nàstãti pratãjànãte taü vàdivi÷eùaü pratãti kathaü na pratyakùaviruddhodàharaõam idam iti |

etad uktaü bhavati | ÷abdo nàstãty evaü bruvàõasyàsti pratyakùabàdhà | kevalaü viùayo niùedho 'nekamàrgaþ | ÷abdo nàsti vyàpitayà nityatayetyàdi | tatràsati ÷ràvaõa÷abde sarvasyaiva niùedhe pratyakùabàdhà ÷aïkyeta | ÷ràvaõa÷abdena tu ÷rutimàtragràhyam eva yadråpaü tanniùedhe pratyakùabàdhà na tu sàmànyadharmaniùedha iti khyàpyata iti ||

#<[DhPr 184]>#

#<vikalpavij¤ànaviùayatvam ucyate | tena vikalpaj¤ànena[437] pratãtiråpeõa ÷a÷ana÷ canadra÷abdavàcyatvaü siddham eva | tathà hi --- yad vikalpavij¤ànagràhyaü[438] tac chabdàkàrasaüsargayogyam | yac cha÷adàkàrasaüsargayogyaü tat sàïketikena ÷abdena vaktuü ÷akyam | ataþ praãtiråpeõa vikalpavij¤ànaviùayatvena siddhaü candra÷abdavàcyatvam acandratvasya bàdhakam | svabhàvahetu÷ ca pratãtiþ | yasmàd vikalpaviùayatvamàtrànubandhinã sàïketika÷abdavàcyatà, tataþ svabhàvahetusiddhaü candra÷abdavàcyatvam vàcyatvasya bàdhakaü drañavyam ||>#


__________NOTES__________

[437] vikalpavij¤ànaviùayatvena; vikalpaj¤ànaviùaytvena; vikalpavij¤ànena
[438] yad vikalpaj¤àna-; yaj j¤ànagràhyaü 
___________________________





#<pratãtyà >#vikalpavij¤ànaråpeõa viùayiõà viùayasya nirde÷àt | etad eva dar÷ayati #<pratãta >#iti | #<pratita ucyate >#vyavahriyate, sàkùàt kçtasyàpy ajàtàdhyavasàyasya tathàvyavahàràbhàvàd iti bhàvaþ | viùayiõà viùayagato dharma ukta iti sphuñayate #<pratãtiþ># pratãtatvaråpeõa #<patãtatvam >#iti | tena #<vikalpaj¤àneneti ># vikalpavij¤ànaviùayatveneti j¤eyaü #<pratãtaråpeõa | >#tathà hãty anenaitad evopapàdayati |

bhavatu ÷abdàkàrasaüsargayogyatvam | tacchabdavàcyatà tu katham ity àha --- #<yad iti | ata >#ityàdinà patãter bàdhakatvaü dar÷ayati | #<acandratvasyà>#candra÷abdavavàcyatvasya | kiü sàdhanasiddhim idaü candra÷abdavàcyatvam ity àha --- #<svabhàve>#ti | svabhàvahetulakùaõaü yojayann àha --- #<yasmàd >#iti | #<tata >#ityàdinopasaühàraþ |

evaü tu prayogo draùñavyaþ --- yo 'rtho vikalpavij¤ànaviùayaþ sa sàïketikena ÷abdena vaktuü ÷akyaþ | yathà ÷àkhàdimàn artho vçkùa÷abena | vikalpavij¤ànaviùaya÷ ca ÷a÷ãti |

iha kenacic chabdena kasyacid abhidhàtum a÷akyatvaü vàstave pratiniyatàrtha÷abdasambandhe sati syàt | sa cànyatra pratiùiddhaþ | pàri÷eùyàj j¤ànàtmany àråóhasyàrthasya ÷abdasambandhaþ karttuü kasya ÷akyo yas tena ÷abdàkàreõa saha naikasmin j¤ànena saüsçjuyate | aniyatàrthaü ca vij¤ànam iti tadàråóho 'rthas tadabhidhànàkàrasaüsargayogya eva | tasmàt tena ÷abdenàbhidhàtum a÷akyatvam atadàkàrasaüsargayogatvena vyàptam | vyà[66a]pakaviruddhaü ca tadabhidhànàkàrasaüsargayogyatvam | tena ca vikalpavij¤ànaviùayatvaü vyàptam | tad evaü vikalpavij¤ànaviùayatvaü tadvyàpakaviråddhavyàptatvàt tenàpi viruddhyate | tata÷ ca tadviruddhena ÷akyatvena vyàpta iti
svabhàvahetuþ | tasmàd vikalpavij¤ànaviùayatvam eva pratãtiþ prasiddhir vyavahàra÷ cocyate | anayà patãtyà yat sàdhitaü ÷a÷ina÷ candra÷abdavàcyatvaü tat svaviruddhasya tadanabhidheyatvasya bàdhakaü bahvati | tena pratãter vikalpavij¤ànalakùaõàyà jàto dharma iùña÷abdàbhidheyatvalakùaõas tenànabhidheyatvasya bàdhanàt pratãtibàdhocyata iti paramàrthaþ |

yad và pratãtes tathàråpàyà jàta eveùña÷abdàbhidheyatvalakùaõo dharmaþ pratãti÷abdenoktaþ,

#<[DhPr 185]>#

#<svavacananiràkçto yathà --- nànumànaü pramàõam III-52>#

#<svavacanaü pratij¤àrthasyàtmãyo vàcakaþ ÷abdaþ | tena niràkçtaþ pratij¤àrtho na sàdhyaþ | %<yathà nànumànaü pramàõam>% --- ity atra[439] anumànsya pràmàõyaniùedhaþ pratij¤àrthaþ | sa[440] nànumànaü pramàõam --- ity anena svavàcakena vàkyena bàdhyate | vàkyaü hi etat prayujyamànaü vaktuþ [441]÷àbdapratyayasya sadarthatvam iùñaü såcayate | tathà hi --- madvàkyàd yo 'rthasampratyayas tavotpadyate so 'satyàrtha iti dar÷ayan vàkyam eva noccàrayed vaktà, vacanàrtha÷ ced astyaþ pareõa j¤àtvyo vacanam apàrthakam | yo 'pi hi sarvaü mithyà bravãmãti[442] vakti so 'py asya vàkyasya satyàrthatvam àdar÷ayann eva vàkyam uccàrayati | yady etad vàkyaü
satyàrtham àdar÷itam, evaü vàkyàntaràõy àtmãyàny asatyàrthàni dar÷itàni bhavanti | [443]etad eva tu yady astyàrtham, anyànyasatyàrthàni na dar÷itàni bhavanti | tata÷ ca na ki¤cid uccàraõasya phalam iti noccàrayet | tasmàd vàkyaprabhavaü vàkyàrthàlambanaü vij¤ànaü satyàrthaü dar÷ayann eva vaktà [444]vàkyam uccàrayati | tathà[445] ca sati bàhyavastunàntarãyakaü ÷abdaü dar÷ayatà ÷abdajaü vij¤ànaü satyàrthaü dar÷ayitavyam | tato bàhyàrthakàryàc chabdàd utpannaü vij¤ànaü satyàrtham àdr÷ayatà [446]kàryaliïgajam anumànaü pramàõaü ÷àbdaü dar÷itaü bhavati |>#


__________NOTES__________

[439] pramàõam | atra
[440] sa cànumà- 
[441] ֈbdasya praty- 
[442] bravãti vakti 
[443] `etad eva' ityàdi `bhavanti' ity antaü såtratvena mudritam | kin tu nàsty etat såtram --- saü- 
[444] anumànaprààõyaniùedhalakùaõam --- ñi- 
[445] yathà 
[446] àdar÷ayità 
___________________________










pratãtimàtràd eva sidho yo 'rthaþ sa iha bàdhaka iti dar÷ayitum | etac ca svabhàvahetutvaü kalpitam iùñam, na vàstavam, ÷a÷ino vikalpavij¤ànaviùayatvasyà ''dhyavasànikatvàt | anyathà 'numànaniràkçtàn nàsya pçthaïnirde÷aþ syàd iti ||

#<sva>#÷abdenàtmavacanena prakçtatvàt sàdhyasyàtmà gçhyata iti abhipràyeõàha --- #<pratij¤àrthasyàtmãya >#iti | #<tena niràkçta >#iti tadupasthàpi tenànumànapràõàõyena niràkçta iti draùñavyam | kathaü niràkriyata ity àha --- #<vàkyam >#iti #<| >#yasmàd #<etad vàkyaü prayujyamànaü >#sad #<vaktuþ ÷àbdapratyayasya >#÷abdaprabhavasya j¤ànasya #<sadarthatvaü >#satyàrthvam #<iùñaü såcayati >#prakà÷ayati |

pratyuktam api kathaü tathàkarotãy àha --- #<tathà hã>#ti #<| noccàrayed >#uccàraytuü nàrhati, apàrthakatvàd iti buddhistham | #<vacane>#tyàdinà tv etad eva vyanakti --- na sarvaü vacanaü prayujyamànaü tathàkàri yathà sarvaü mithyà bravãmãti vacanam ity àha --- #<yo 'pã>#ti #<| hi>#r yasmàt | #<yady etad >#ityàdi | bhavatu vàkyaprabhavaü vàkyàrthalambanaü j¤ànaü satyàrtham, tathàpi katham anumànapramàõyaü vacanenopasthàpyate yenànumànapràmàõyapratiùedhas tadvacanopasthàpitànumànapramàõyena

#<[DhPr 186]>#

#<tasmàt `nànumànaü pramàõam' --- iti bruvatà ÷àbdasya pratyayasyàsann artho[447] gràhya utkaþ | asadarthatvam eva hy apràmàõyam ucyate, nànyat | ÷abdoccàraõasàmarthyàc càrthàvinàbhàvã sva÷abdo dar÷itaþ | tathà ca [448]sann artho dar÷itaþ | [449]tataþ [450]kalpitàd arthakàryàc chabdàc [451]chàbdaprayayàrthasyànumitaü sattvaü pratij¤àyamànasattvaü pratibadhnàti |>#


__________NOTES__________

[447] -syàsan gràhya ukto
[448] san nartho 
[449] `nànumànaü pramàõaü' ity asmàc chabàdyo 'tho budhyate tena janito `nànumàna' ityàdikaþ ÷abdaþ na pratyeùyati nàsitko vyabhicàràt --- ñi- 
[450] adhyàropita- --- ñi- 
[451] -chabdapra- 
___________________________






#< tad evaü svavacanànumitena sattvenàsattvaü[452] %<bàdhyamànaü >% svavacanena bàdhitam uktam ity ayam atràrthaþ |>#


__________NOTES__________

[452] vàcyamànaü
___________________________


#<anye tv àhuþ --- abhipràyakàryàc chabdàj jàtaü j¤ànam abhipràyàlambanam | sadartham icchataþ ÷abdaprayogaþ | tenàpràmàõyaü pratij¤àtaü bàdhyata iti |>#



niràkriyamàõaþ svavacananiràkçto bhavatãtyà÷aïkyàha --- #<tathà ca satã>#ti --- ÷àbdaj¤ànasya satyàrthatvapratipàdanàbhipràyeõa vàkyoccàraõaprakàre sati | #<bàhyavastunànatarãyakaü >#tadavinàbhàvinaü #<dar÷ayatà># #<satyàrthaü dar÷ayitavyaü >#dar÷ayituü yujyate ÷akyata ity arthaþ | yata evaü #<tatas># tasmàt | #<bàhyàrthakàryàd >#iti sati bhede tadutpattyaiva nàntarãkatvasambhavàd iti bhàvaþ | #<÷àbdam >#iti prakçtatvàj j¤ànaü #<kàryaliïgajaü># ÷abdaråpakàryaliïgajam iti hetubhàvena vi÷eùaõam #<anumànaü pramàõaü dar÷itaü prakà÷itaü bhavati |>#

#<tasmàd >#ityàdinopasaharati |

 nanv anumànasyà'san gràhya iti yujyate vaktum | tat kiü #<÷àbdasya pratyayasyety uktam># iti cet | naiùa doùaþ | ÷àbdasyàpi prayayasyoktena nyyàyenànumànatvàt | sarvànumànapràmàõyapratiùedhe càsyàpi pratiùiddhatvàt | asyaiva cànumànasyànumànapràmàõyapratiùedhalakùaõapratij¤àrthabàdhakatvàd upanyàso yuktaråpaþ |

yady evam apràmàõyam uktam tac ca bàdhya[66b]ta iti vaktuü yujyate | tat kim evam uktam ity àha --- #<asadarthatvam >#iti | #<hã>#ti yasmàt | àstàm asan gràhyo 'bhitaþ kim ata ity àha --- #<÷abde>#ti | #<co># hetàv avadhàraõe và | ÷abdo 'py atas tathà dar÷itas tathàpi kim àyàtam ity àha --- #<tathà ce>#ti ÷abdasya bàhyàrthàvinàbhàvipradar÷anaprakàre sati #<sann artho >#'dhyavaseyo #<dar÷itaþ | >#sadarthatvaü pràmàõyalakùaõaü dar÷itam iti yàvat | tasya sadarthatvaõ pradar÷yatàü bàdhà tu katham ity àha --- #<tata># iti | #<÷àbdapratyayasya >#yo 'rtho j¤àpyo 'numànapràmàõyalakùaõas tasyànenaiva ÷abdaliïgenànumànenànumitaü sattvaü karttç #<pratij¤àyamànam >#asadartham apràmàõyalakùaõaü karmabhåtaü #<patibadhnàti
| >#niràkarotãti vaktvye #<pratibadhnàtã>#ti #<bruvàõaþ># paramàrthato 'syàvàstavatvàn na bàdhà kin tv etadupasthàpitetarayoþ parasparapratibandha iti såcayati | #< >#   

#<[DhPr 187]>#

#<tad ayuktam | yata iha pratãteþ svabhàvahetutvam, svavacanasya ca kàryahetutvaü kalpitam iùñam | na vàstavam[453] | abhipràyakàryatvaü ca vàstavam eva ÷abdasya | tatas tad iha na gçhyate |>#


__________NOTES__________

[453] vàstavam iti
___________________________


#<ki¤ ca | yathà --- anumànam anicchan[454] vahnyavyabhicàritvaü dhåmasya na pratyeti, tathà ÷abdasyàpy abhipràyavyabhicàritvaü na pratyeùyati | bàhyavastupratyàyanàya ca ÷abdaþ prayujyate | tan na ÷abdasyàbhipràyàvinàbhàvitvàbhyupagamapårvakaþ ÷abdaprayogaþ | [455]api ca, na svàbhipràyanivedanàya ÷abda uccàryate, api tu [456]bàhyasattvapratipàdanàya, tasmàd bàhyavastvavinàbhàvitvàbhyupagamapårvakaþ ÷abdaprayogaþ | tataþ pårvakam eva[457] vyàkhyàtam anavadyam[458] ||>#


__________NOTES__________

[454] agnyavya-
[455] `api ca' iti yasmàdarthe 'vyayam --- ñi- | `api ca' ity àrabhya `÷abdaprayogaþ' ity antaþ pàñho nàsti |
[456] bàhyavastusattva- 
[457] pårvam eva 
[458] vyàkhyànam- 
___________________________






iti catvàraþ pakùàbhàsà niràkçtà bhavanti   III-53     

#<evaü[459] ca sati --- %<aniràkçta>%grahaõenàntaroktà÷ catvàraþ pakùavadàbhàsanta iti %<pakùàbhàsà >%nirastà bhavanti ||>#


__________NOTES__________

[459] evaü sati
___________________________


#<sampati pakùalakùaõapadàni yeùàü vyavacchedakàni teùàü vyavachedena yàdç÷aþ [460]pakùàrtho labhyate taü dar÷ayituü vyavacchedyàn saükùipya dar÷ayati --->#


__________NOTES__________

[460] pakùo
___________________________




nanv anumànapràmàõyam asattvaü bàdhate na tu svavacanaü tat kathaü svavacananiràkçtodàharaõam idam uktam ity à÷aïkya svavacananiràrkçta ity atra yàdç÷o 'rtho vivakùitas taü dar÷ayati #<tad evam >#iti | #<atre>#ti svavacananiràkçte | yathànumànaü na pramàõam ity atra |

svàbhipràyeõaiva vyàkhyàya #<anye tv >#ityàdinà pårvavyàkhyànaü dåùàyitum àha | #<tu>#nà svavyàkhyànàd vaisadç÷yam àha |

#<na vàstavam >#iti bruvato yadãdaü vàstavam anumànaü syàt tadànumànaniràkçtodàharaõànana pçthag ucyateiti | #<ki¤ ce>#ti vaktavyànataràbhyuccaye | #<bàhyavastupratyàyanàya ce>#ti #<ca>#kàro 'pi vaktavyàntarasamuccaye | yata evaü #<tat >#tasmàt | #<sva>#syoccàrayitum #<abhipràyo># vaktum kàmatà, tad avyabhicàritv#<àbhyupagamaþ pårvo >#yasya tathà na bhavati | pårvaü #<bàhyavastupratyàyanàye>#ty anena sàmarthyàn na svàbhipràyapratyàyanàyety ukam api sphuñaü dar÷ayitum #<tan na ÷abdasyàbhipràyàvinàbhàvitvàbhyupagamapårvakaþ ÷abdapryoga >#ity anena sàmarthyàd bàhyavastvavinàbhàvitvàbhyupagamapårvaka iti dar÷itam api sàkùàd dar÷ayitum #<api ce>#ti pårvoktasya vaktavyàntara dyotakasya spaùñãkaraõam | yatràpy asattvapratipàdanàya ÷adaþ
prayujyate tatràpi vivakùitasattvaviviktasyànyasattvasya pratipàdanàd #<bàhyasattvapratipàdanàye>#ty uktam | yad và #<sattva>#graõasyopalakùaõatvàd

#<[DhPr 188]>#  #<                              >#

#<[461]evaü siddhasya, asiddhasyàpi sàdhanatvena abhimatasya, svayaü vàdinà tadà sàdhayitum aniùñasya, uktamàtrasya niràkçtasyàca viparyayeõa sàdhyaþ |  tena eva svaråpeõàbhimato vàdina iùño aniràkçtaþ pakùa iti pakùalakùaõam anavadyaü[462]dar÷itaü bhavati  III-54>#


__________NOTES__________

[461] evaü --- om.
[462] lakùaõam avadyaü 
___________________________



 #<%<evam --- >%ity anantaroktakrameõa[463] | %<siddhasya>% vipariyeõa viparãtatvena hetunà %<sàdhyo >%draùñavyaþ | yasmàd arthàt siddho 'rtho viparãtaþ, sa sàdhya ity àrthaþ | siddha÷ ca viparãto 'siddhasya tasmàd asiddhaþ sàdhyaþ | asiddho 'pi na sarvo 'pi tu %<sàdhanatveno>%ktasy%<àsiddhasyàpi viparyayeõa >%| %<svayaü vàdinà sàdhayitum aniùñasya asiddhasya viparyayeõa | >%tathà %<uktamàtrasya>% asiddhasyàpi viparyayeõa | tathà %<niràkçtasyà>%siddhayàpi viparyayeõa sàdhyaþ |>#


__________NOTES__________

[463] -roktena
___________________________


 #<ya÷ càyaü pa¤cabhir vyavacchedyai rahito 'rtha 'siddho[464] 'sàdhanaü vàdinaþ svayaü sàdhayitum iùña ukto 'nukto và pramàõair aniràkçtaþ sàdhyaþ, sa evàsau svaråpeõaiva svayam iùño 'niràkçta etaiþ padair ukta ity arthaþ | ya÷ càyaü sàdhyaþ sa pakùa [465]iti ucyate | %<iti>%÷abda evam arthe | evaü %<pakùalakùaõam anavadyam >%iti | avidyamànam avadyaü doùo yasya tad %<anavadyam>% | %<dar÷itaü>% kathitam |>#


__________NOTES__________

[464] `asiddho' ityàdipadànantaraü  saükhyàïkàþ dattà varttante --- saü-
[465] `iti' --- om. 
___________________________



#<triråpaliïgàkhyànaü parisamàpayya[466] prasaïgàgataü ca pakùalakùaõam abhidhàya hetvàbhàsàn vaktukàmas teùàü prastàvaü racayati %<triråpe>%tyàdinà--->#


__________NOTES__________

[466] samàpya
___________________________


#<triråpaliïgàkhyànaü paràrthànumànam ity uktam |  tatra trayàõàü råpàõàm ekasya api råpasya anuktau sàdhanàbhàsaþ   III-55>#

#<etad uktaü bhavati --- triråpaliïgaü[467] vaktukàmena sphuñaü tad vaktavyam | evaü ca tat sphuñam uktaü>#


__________NOTES__________

[467] liïgàkhyànaü vaktu-
___________________________




#<bàhyasattvapraitpàdanàye>#ty api draùñavyam | sarvathà na svàbhipràyasya sattvam asattvaü và pratpàdayituü ÷abdaprayogta ity ane[na] hetum | yata evaü #<tatas># tasmàt #<pårvakam eva >#yan mayà #<vyàkhyàtam anavadyam >#apagatadoùam ||

#<iti catvàraþ pakùàbhàsà niràkçtà bhavantã>#ti målaü vyàcakùàõa àha --- #<evam >#iti |

#<nirastà bhavanti >#pakùatveneti prastàvàt ||

#<pakùa ity ucyate >#vyakatãkriyata iti vyutpattyeti bhàvaþ ||

 nanu triråpaliïgàkhyànaü prakçtam uktam eva | tat kiü hetvàbhàsàkhyànam aprakçtaü kriyata

#<[DhPr 189]>#

#<bhavati yadi tac ca, tatpratiråpakaü[468] cocyate |># #<heyaj¤àne[469] hi tadviviktam upàdeyaü suj¤àtaü bhavatãti | %<triråpaliïgàkhyànaü [470]paràrtham>% %<anumànam>%' [3.1.] iti pràg uktam |>#


__________NOTES__________

[468] pratiråpaü bodhyate; liïgàbhàsam --- ñi-
[469] heyaj¤àte 
[470] paràrthànu 
___________________________




#<%<tatre>%ti tasmin sati | triråpalaïgàkhyàne[471] paràrthànumàne stãty arthaþ | trayàõàm råpàõàü madhya %<ekasyàpy anuktau >%| %<api>%÷abdàd dvayor api | %<sàdhana>%sya %<àbhàsa>% sadç÷aü sàdhanasy, na sàdhanam ity arthaþ | trayàõàü råpàõàü nyånatà nàma sàdhanadoùaþ ||>#                          


__________NOTES__________

[471] paràrthe 'numàne
___________________________


uktàv apy asiddhau sandehe và pratipàdyapratipàdakayoþ   III-56                       

#<na kevalam anuktvàv %<uktàv apy asiddhau sandene và >%| kasyety àha --- %<pratipàdyasya >% prativàdinaþ, %<pratipàdaka>%sya cavàdino hetvàbhàsaþ ||>#

#<atha [472]kasyaikasyàråpasyàsiddhau sandehe[473] và kiü saüj¤ako hetvàbhàsa ity àha --->#


__________NOTES__________

[472] kasya råpa-; hetvàbhàso 'py ekasya råpa-
[473] sandehe vàkyaü saü- 
___________________________



 ekasya råpasya dharmisambandhasya asiddhau sandehe[474]và asiddho hetvàbhàsàþ    III-57  


__________NOTES__________

[474] sandehe càsiddho
___________________________




ity à÷aïky àha --- #<etad uktaü bhavatã>#ti | triråpaliïgàkhyànasya sphuñàbhidhànàrthatvaü copalakùaõaü tena vipratipattiniràkaraõàrthaü ceti draùñavyam, sandigdhavipakùavyàvçttikatvàdoùa(diùu) viparatipattidar÷anàt |

#<sadç[67a]÷aü sàdhanasye>#tiy arthakathanam etad | vyutpattis tv àbhàsanam #<àbhàsaþ># pratibhàsaþ, sàdhanasyevàbhàsaþ pratibhàso 'syeti tathà | #<nyunatà># ånatvam apårõatà | kasyety àkàïkùàyàm àha --- #<trayàõàm >#iti | yasmàd ekasya dvayor và 'nuktau trãõi paripårõaü pratipàditàni na bhavanti tasmàt trayàõàm nyånatety arthaþ |

nanu hãnàïgatvaü na sàdhanadoùaþ | vidyamàne 'pi hi råpatraye dvayor ekasya và vaktrà 'nabhidhàne sati nyanatàyàþ sambhavàt | tat kathaü vaktçdoùaþ sàdhanadoùa ity ucyata iti cet | satyam; kevalaü nàtra sàdhana÷abdena liïgam abhipretam | kiü tarhi? tatpratipàdakaü vàkyaü tasya càparipårõatà doùo bhavaty eva | vaktçdoùas tu nimitta[m] paripårõatàyà iti kim avadyam?

evam upalakùaõàrthatvàd asya yathà 'nyatam evàpi råpeõà hãnatvàn nyånatà sàdhanadoùas tathà hetåvacanàd vàdinà nigraho vivakùita ity apãti ||

 #<pratipàdyasye>#tàdinà #<pratipàdyapratipàdaka>#÷abdayor evàrthaü vyàcaùñe |

$<àcàrya>$syas tu pratipàdyasya pratipàdakasya ca pratipàdyaprapàdakayo÷ ceti vyastasamastanirde÷o 'bhipretaþ |

#<[DhPr 190]>#

#<%<ekasya råpasye>%ti | %<dharmiõ>%à saha %<sambandhaþ dharminsambandhaþ>% | dharmiõi sattvaü hetoþ | tasya asiddhau sandehe và %<asiddha>%sasa¤j¤ako %<hetvàbhàsaþ >%| asiddhatvàd eva ca dharmiõy apratipattihetuþ | na sàdhyasya, na viruddhasya, na saü÷ayasya hetur api tv apratipattihetuþ | na kasycid ataþ pratipattir iti kçtvà | ayaü càrtho %<'siddha>%samj¤àkaraõàd eva pratipattavyaþ ||>#

 #<udàharaõàm àha --->#

yathà, anityaþ ÷abda iti sàdhye càkùuùatvam ubhayàsiddham   III-58                     

#<%<yathe>%tyàdi | [475]%<anityaþ ÷abda ity>% anityatvavi÷iùñe ÷abde %<sàdhye càkùuùatvaü >%cakùurgràhyatvaü ÷abde [476]dvayor api vàdiprativàdinor %<asiddham >%||>#


__________NOTES__________

[475] nityaþ
[476] dvayor dvayor api 
___________________________



#<cetanàs tarava iti sàdhye sarvatvagapaharaõe maraõaü[477]prativàdyasiddham, vij¤ànendriyàyur nirodhalakùaõasya maraõasya[478]anena abhyupagamàt, tasya ca taruùv asambhavàt   III-59>#


__________NOTES__________

[477] maraõàd iti prati-
[478] -syànena maraõasyàbhyu- 
___________________________



#<%<cetanàs tarava iti >%taråõàü caitanye %<sàdhye>% | sarvà tvak %<sarvatvak >%| tasya %<apaharaõe >%sati maraõaü $<digambarair>$ upanyastaü pratibàdino $<bauddhasyà>$siddham |>#

#<kasmàd asiddha ity àha ---%<vij¤ànaü >%ca %<indriyaü >%c%<àyu÷ >%ceti dvadvaþ[479] | tatra %<vij¤ànaü[480]>% cakùuràdijanitam[481] | råpàdivij¤ànotpattyà yad anumitaü [482]kàyàntarbhåtaü cakùurgolakàdisthitaü[483] råpaü>#


__________NOTES__________

[479] càyu÷ ca råpà-; càyu÷ ca tatra;
[480] vij¤ànacakùu- 
[481] jayita; cakùuràdivij¤ànaü råpà-; cakùuràdij¤ànam råpà- 
[482] kàryànta 
[483] sthitaråpam 
___________________________








 ayaü hetvàbhàsaþ kãdç÷ãü pratipattiü prasåta ity àha --- #<asiddhatvàd eve>#ti | #<tu>#÷abdàrtha÷ #<ca>#kàraþ | katham etat pràpyata ity àha --- #<aya¤ ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | kasyà÷cid api pratipatter hetutayà na siddha iti #<asiddha># ukta ity abhipràyaþ ||


#<dvayor api vàdiprativàdinor asiddham># ani÷catam | anena vyadhikaraõàsiddho 'py ukto draùñavyaþ | yathà ràj¤o 'yaü pràsàdaþ, kàkasya kàrùõyàd iti | tasyàpi kàrùõyasya pràsàde dharmiõi ubhayor asiddhatvàt, kevalaü tatràsiddho 'py arthadharmigatatvenopàdànàt tathà vyapadi÷yate |

nanu vyadhikaraõam api liïgaü gamakaü dçùñam | yathà pratyagra÷aràvadar÷anaü bhràntima[t]pratyagra÷aràvatvasya bhràntimaccakravattve | asya ca hetutvàd | de÷a eva hi dharmã avidårakulàlasambandhitvaü sàdhyam tasya ca dharmiõaþ pratygra÷aràvasambandhitvaü bhrànimaccakrasambandhitva¤ ca dharmo bhavaty eva | na tv atra kulàlasya dharmiõaþ sadbhàvaþ sàdhyate, yenaiva tad ucyeteti |

tathà, vi÷eùaõàsiddhavi÷eùyàsiddhàv apy anenaivoktau draùñavyau | yathà'nityaþ ÷abdo 'nabhidheyatve

#<[DhPr 191]>#

#<tad %<indriyam>% | %<àyur>% iti loke pràõà [484]ucyante | na càgamasiddham iha yujyate vaktum | ataþ [485]pràõasvabhàvam àyur iha | teùàü %<nirodho >%nivçttiþ | sa %<lakùaõaü>% tattvaü yasya tat tathoktam | tathàbhåtasya %<maraõasya anena>% bauddhena partij¤àtatvàt |>#


__________NOTES__________

[484] ucyate
[485] pramàõasva- 
___________________________



#<yadi nàmaivaü tathàpi katham asiddham ity àha --- %<tasya ca>% vij¤ànàdinirodhàtmakasya [486]%<taruùv asambhaàt>% | sattàpårvako nirodhaþ | tata÷ ca yo vij¤ànanirodhaü taruùv icchet sa kathaü vij¤ànaü necchet | tasmàd vij¤ànàniùñer nirodho 'pi neùñs taruùu |>#


__________NOTES__________

[486] taruùvabhàvàt
___________________________


#<nanu ca ÷oùo 'pi maraõam ucyate | sa ca taruùu siddhaþ | satyam | kevalaü vij¤ànasattayà [487]vyàptaü yat maraõaü tad iha hetuþ | vij¤ànanirodha÷ ca tatsattayà vyàptaþ, na ÷oùamàtram | tato[488] yan maraõaü[489] %<hetus tat >%taruùv asiddham | yat tu[490] siddhaü ÷oùàtmakaü tad ahetuþ |>#


__________NOTES__________

[487] sattàyà
[488] tatra 
[489] maraõahetuþ 
[490] yac ca 
___________________________





 #<$<digambara>$s tu sàdhyena [491]vyàptam avyàptaü[492] và maraõàm avivicya maraõamàtraü hetum àha | tad asya vàdino hetubhåtaü[493] maraõaü na j¤àtam | aj¤ànàt siddhaü ÷oùaråpam, ÷oùaråpasya maraõasya taruùu dar÷anàt | prativàdinas tu j¤àtam ato 'siddham | yadà tu vàdino 'pi j¤àtaü tadà vàdino 'py asiddhaü syàd iti nyàyaþ ||>#


__________NOTES__________

[491] vij¤ànendriyàyur nirodhalakùaõam --- ñi-
[492] ÷oùalakùaõam 
[493] hetuj¤àttatam; vij¤ànendriyàyur nirodhalakùaõam --- ñi- 
___________________________






sati prameyatvàt | anityaþ ÷abdaþ prameyatve sati anabhidheyatvàd iti vi÷eùaõavi÷iùñasya råpasya tatra dharmiõi dvayor api vàdiprativàdinor asiddhatvàt | kevalaü tatràsiddho vi÷eùaõavi÷iùñatayopàttasya råpasya tathà 'siddhes tathà tathà vyapadi÷yata iti ||

#<cetanà># iti | cetayanta iti #<cetanàþ># | di÷a evàmvaraü yeùàm iti vyuptattyà $<digambaràþ>$ kùapaõakà ucyante | taiþ kim pramàõasamadhigatam indriyam ity àha --- #<råpàdã>#ti | satsv anyeùu kàraõeùv avyàpçte cakùuràdau råpàdij¤ànam anutpadyamànaü svotpattau kàraõà[67b]ntaram apekùaõãyaü såcayati | praõihite tu cakùuràdau jàyamànaü tatrasthaü tat kim api kàraõam astãti khyàpayati | ata evàha --- #<kàyàntarbhåtaü >#kàyà÷ritam | sàmànyenoktaü kàyà÷ritatvam | vi÷iùñaj¤ànàbhipràyenoktaü vi÷iùñà÷rayà÷ritatvaü dar÷ayati #<cakùur># iti | #<àdi>#÷abdena rasanàdiparigrahaþ
| prasannàrthàder api sadbhàvàn na golakàdir evendriyam iti bhàvaþ | kim àyur ity àha --- #<àyur># iti àyuþ÷abdenety arthaþ | #<loke>#  vyavaharttari jane pràõo 'ntaraþ ÷arãre rasamaladhàtånàü preraõàdihetur ekaþ san kriyàbhedod(-bhedàd) apànàdisamj¤àü labhata iti tat tad avasthàvivakùayà #<praõà ># iti bahuvacanam |

nanv àgame jãvitendriyam àyur ity uktam | tat kim evaü vyàkhyàyata ity àha --- #<na ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe hetau và | yata evam #<ataþ># kàraõàt | iha pramàõasiddhavaståpadar÷anaprastàve tathà

#<[DhPr 192] >#

acetanàþ sukhàdaya iti sàdhye utpattimatvaü anityatvaü[494]và $<sàükhya>$sya svayaü vàdino asiddham   III-60  


__________NOTES__________

[494] anityaü
___________________________


#<%<acetanàþ sukhàdaya iti --- sukham>% àdir yeùàü duþkhàdãnàü te sudhàdayaþ | teùàm acaitanye %<sàdhye utpattimatvaü,>% %<anityatvaü và>% liïgam upanyastam | ya utpattimanto 'nityà và te na cetanàþ | yathà råpàdayaþ | tathà cotpattimanto 'nityà và sukhàdyas tasmàd acetanàþ | caitanyaü tu puruùasya [495]svaråpam | atra cotpattimattvam anityatvaü và paryàyeõa hetur na yugapat | tac ca dvayam api %<$<sàükhya>$sya vàdino>% na %< >%siddham | paràrtho[496] hi hetåpanyàsaþ | tena yaþ parasya siddhaþ sa hetur vaktayaþ | parasya càsata utpàda %<utpàttimattvam>%, sata÷ ca niranvayo vinà÷o %<'nityatvaü>%
siddham | tàdç÷aü ca dvayam api %<$<sàükhya>$syàsiddham >%| ihàpy anityatvotpattimattvasàdhanàd %<vàdino 'siddham>% | yadi tv anityatvotpattimattvayoþ [497]pramàõyaü vàdino [498]j¤àtaü syàd [499]tadà vàdino 'pi siddhaü syàt | tataþ pramàõàparij¤ànàd idaü vàdino 'siddham ||>#


__________NOTES__________

[495] svaü råpam
[496] paràrthàdihe- 
[497] pramàõaü 
[498] vij¤ànaü 
[499] tadà --- om. 
___________________________






#<saüdigdhàsiddhaü dar÷ayitum àha --->#

tathà svayaü tadà÷rayaõasya và sandehe asiddhaþ   III-61

 #<%<svayam iti>% hetor àtmanaþ %<sandehe>% 'siddhaþ | %<tadàrayaõasya [500]ve>%ti --- tasya hetor à÷rayaõam --- à÷rãyate 'simin hetur ity à÷rayaõaü hetor vyatirikta à÷rayabhåtaþ[501] sàdhyadharmã kathyate | tatra hi>#


__________NOTES__________

[500] -sya ceti
[501] à÷rayabhåtasà- 
___________________________





tasyaiva råpasya | #<vij¤ànasattayà vyàptaü yad >#iti yasmin maraõe 'va÷yaü pràgàsãd vij¤ànam, tad vij¤ànsattayà vyàptam uktam | tac ca ÷vàsoùmaparispandàdivigamalakùaõam | $<digambara>$syàpi kathaü siddham ity àha --- #<aj¤ànàd># iti | caitanyàvyabhicàriõo maraõasy#<àj¤ànàt># | anenaitad àha --- yadi tena sàdhyavyàptaü maraõaü maraõa÷abdamàtrasamatàü bibhrataþ ÷oùamàtràd bhedena vivekitaü syàt kevalam aj¤ànàt tatsiddham ucyata iti |

etad evàha --- #<yadà tv># iti | evam uttaratràpi draùñvyam |

sukham anukålavedanãyam | #<àdi>#÷abdàd icchàdveùàdiparigrahaþ | puruùasya $<sàükhya>$parikalpitasyàtmahaõ | `puruùa÷ cetayate buddhir adhyavasyàtãti' siddhàntàt | $<sàükhya>$sya saükhyayà pa¤cavi÷atitattvànãtyanyà vyavaharatãti $<sàükhyo>$ yogaråóhi÷ caiùà, #<kapita >#evatathocyate |

nanåtpattimattvaü kçtakatvam và svasiddham eva tenopanyasanãyam upanyastaü ca | tat kathaü vàdyasiddhateti àha --- paràrtho hãti | hir yasmàt | paràrthaþ parapratipattiprayojanaþ | niranvayaþ sarvathocchedaþ |

#<[DhPr 193]>#

#<hetur varttamàno gamakatvenàr÷rãyate | tasyà÷rayaõasya sandehe sandigdhaþ ||>#

#<[502]àtmanà sandihyamànam udàharttum àha ---                             >#


__________NOTES__________

[502] svàtmanà
___________________________


yathà bàùpàdibhàvena sandihyamàno bhåtasaüghàto agnisiddhàv upadi÷yamànaþ[503]sandigdhàsiddhaþ III-62


__________NOTES__________

[503] saüdigdhàsiddaþ --- om.
___________________________


 #<%<yathe>%ti | bàùpa àdir yasya sa %<bàspàdiþ >%| tadbhàvena %<bàùpàditvena sadihyàmàno bhåtasaüghàta >%iti bhåtànàü pçthivyàdãnàü saüghàtaþm samåhaþ | %<agnisiddhau>% --- agnisiddhyarthaü %<upàdãyamàno>% 'siddhaþ |>#

#<etad uktaü bhavati --- yadà dhåmo 'pi bàùpàditvena saüdigdho bhavati tadà 'siddhaþ, gamakaråpàni÷cayàt | dhåmatayà ni÷cito [504]vahnijanyatvàd gamakaþ | yadà tu saüdigdhas tadà na gamaka ity asiddhatàkhyo doùaþ ||>#


__________NOTES__________

[504] vahnikàryatvàd gamakaþ
___________________________


#<à÷rayaõàsiddham udàharati --->#

yathà iha niku¤je[505]mayåraþ kekàyitàd iti   III-63


__________NOTES__________

[505] nigu¤je
___________________________


#<%<yathe>%ti | %<iha niku¤ja >%iti dharmã | parvatoparibhàgena tiryaïnirgatena pracchàdito bhåmàgo %<niku¤jaþ>% | %<mayåra>% iti sàdhyam | %<kekàyitàd iti >%hetuþ | kekàyitaü --- mayåradhyaniþ ||>#



 na tu vinaùñasyàpi sattvarajastamoråpeõànugama iùñaþ | na kevalaü pårvam evety #<api>#÷abdaþ | #<anityatvotpattimattva>#yor yat #<sàdhanaü >#pramàõaü tasya(syà #<')j¤ànàd># anityàt yadãtyàdinaitad eva draóhayati ||

%<svayam>% ityàtmana iti ùaùñhyantasyànuvarttate | heto÷ ca prakçtatvàd hetor iti vivçõoti |à÷rãyate sàdhanatvenopàdãyate #<asminn># iti ||

yasyàtmanaþ sandehaþ sa àtmanà sandihyamàno bhavatãty abhipràyeõàha --- #<àtmanà sandihyamànam >#iti | #<àdi>#÷abdena nãhàràdiparigrahaþ |

nanu yady asau paramàrthato dhåmas tadà sandehe 'pi kiü na gamaka ity àha --- #<etad uktaü bhavatã>#ti | kiü tad gamakaü råpaü yenàni÷cita ity àha --- vahnãti | yadà tv ityàdinoktam eva spaùñayati | #<tadà na gamaka># iti bruvata÷ càyam à÷ayo vihnijanyatvasyaiva gamakatvanibandhanasya tadà 'ni÷citatvàt |

etena sandigdhavi÷eùaõàsiddhaþ sandigdhavi÷eùyàsiddha÷ cokto draùñavyaþ [68a] yathà ùaójàdisattvasandehe mayåra÷abdo 'yam ùaójàdimattve sati avarõàtmakatvàt | avarõàtmakatve sati

#<[DhPr 194]>#

#<[506]katham ayam à÷rayaõàsiddha ity àha --->#


__________NOTES__________

[506] kathamà÷ra-
___________________________


tadàpàtade÷avibhrame   III-64

#<%<tadàpàta[507] >%iti | %<tasya >%kekàyitasy%<àpàta>% [508]àgamanaü tasya %<de÷aþ>% sa ucyate yasmàd de÷àd àgacchati kekàyitam | tasya %<vibhrame>% vyàmohe saty ayam à÷rayaõàsiddhaþ | nirantareùç bahuùu niku¤jeùu satsu yadà kekàyitàpàtaniku¤je[509] vibhramaþ --- kim asmàn nikuj¤àt kekàyitamàgatam | àhosvid anyasmàd iti[510], [511]tadàyam à÷rayaõàsiddha iti ||>#


__________NOTES__________

[507] tadaghàta
[508] àgamaþ 
[509] kekàyitàpàtavibhramaþ 
[510] àhosvid asmàd iti 
[511] tàdà÷raya- 
___________________________






#<dharmiõo 'siddhàv apy asiddhatvam udàharati ---                                                        >#

dharmyasiddhàv apy asiddhaþ, yathà sarvagata àtmà iti sàdhye sarvatropalambhamànaguõatvam   III-65     

 #<%<yathe>%ti | sarvasimin gataþ sthitaþ %<sarvagato>% vyàpãti yàvat | vyàpitva %<àtmanaþ>% %<sàdhye>% %<sarvatropalabhyamànaguõatvaü >%liïgam | sarvatrade÷a upalabhyamànàþ sukhaduþkhecchàdveùàdayo guõà yasyàtmanas tasya bhàvas tat%<tvam>% | na guõà guõinam antareõa varttante | guõàõàü guõãni samavyàyàt | niùkriya÷ càtmà | tata÷ ca yadi vyàpã na bhavet kathaü dàkùiõàpatha upalabdhàþ sukhàdayo madhyade÷a uplabhyeran | tasmàt sarvagata àtmà |>#

 #<tad iha $<bauddha>$syàtmaiva na siddhaþ, kim uta sarvatropalabhyamànaguõatvaü sidhyet tasyety asiddhau[512] hetvàbhàsaþ | pårvam à÷rayaõasaüdehena dharmiõi saüdeha uktaþ | saüprati tv asiddho dharmy ukta ity ananayor vi÷eùaþ |>#


__________NOTES__________

[512] dharmiti(õi) hetoþ sambandhasya sattvasyety asiddhau --- ñi-
___________________________




ùaójàdimattvàd iti | ubhayatràpi vi÷eùaõavi÷iùñasya råpasya vàdiprativàdinor dvayor apy ani÷citatvàt kevalaü vi÷eùaõasandehena ca vi÷eùaõavi÷iùñena råpeõàsiddha iti tathà vyapadi÷yata iti ||

 #<parvatoparibhàgena tiryagnirgatene>#ti ca bhåbhàga iti copalakùaõaü draùñavyam | na tu tatthàvidha eva niku¤jaþ, parvatagahvarade÷asyaiva niku¤ja÷abdàbhilapyatvàt ||

#<yasmàd de÷àd àgacchatã>#ti vacanavyaktyà cotpannaþ ÷abda÷ caturdikkaü ÷abdasantànaü janayati, sa ca jalataraïganyàyena ÷rotrade÷am àgato gçhãta iti dar÷ayati ||

#<dveùàdã>#ty atr#<àdi>#grahaõena buddhiprayatnàdãnàü grahaõàm | "sàmànyavàn guõaþ saüyogavibhàgayor anapekùo na kàraõaü" iti guõalakùaõayogàd #<guõàþ | samayàyàt># samavetatvàt | pratiùiddhànàü

#<[DhPr 195]>#

#<tad evam ekasya[513] råpasya [514]dharmisambaddhasyàsiddhàv asiddho hetvàbhàsaþ ||                                                         >#


__________NOTES__________

[513] sarveùv api asiddheùu ekaü råpaü pakùadharmatvam asiddham --- ñi-
[514] dharmibaddha- 
___________________________



#<tathà ekasya råpasya asapakùe asattvasya asiddhàv anaikàntiko hetvàbhàsaþ  III-66>#

#<%<[515]tathà >%aprasy%<aikasya råpasya &<--->&[516]asapakùe 'sattvà>%khyasy%<àsiddhàv anaikàntiko hetvàbhàsaþ>% |>#


__________NOTES__________

[515] tathà para-
[516] vipakùe --- ñi- 
___________________________



#<eko 'nta ekànto ni÷cayaþ | sa prayojanam asyetaikàntikaþ[517] | naikàntiko 'naikàntikaþ | ayasmàn na sàdhyasya na viparyayasya ni÷cayo 'pi tu tadviparãtaþ saü÷ayaþ | sàdhyetarayoþ saü÷ayahetur anaikàntika uktaþ ||>#


__________NOTES__________

[517] -ayaikàntikaþ
___________________________




ca na samavàya iti | #<niùkriyatvaü># ca kriyàyà mårttadravyavçttitvàt, àtmana÷ càmarttatvàd iti siddhàntasthiteþ ||

#<kim ute>#ti nipàtaþ kim punar ity asyàrthe varttate ||

 à÷rayaõàsiddhadharmyasiddhayoþ kiyàn bheda ity à÷aïkya bhedam upapàdayann àha --- #<pårvam># iti | ayam arthaþ --- pårvaü paramàrthato vidyamàno 'pi hetvàdhàraråpatayà sandehàd ani÷cita iti tad dharmyasiddha uktaþ | #<samprati tu># sarvathtaivàsau dharmitvenàsiddha ucyata iti | dharmyasiddha evà÷rayàsiddha ucyate iti | tena nà÷rayàsiddho nàma anyaþ prabhedaþ |

anyathàsiddhas tv asiddha eva na bhavatãti na tasyàntarbhàva÷ cintyate | tathà hy anyathàsiddha iti ko arthaþ? kim anyathaiva siddha àhosvit anyathà 'pi siddhaþ? nanu yady anyathaiva, tadà jij¤àpayiùitaviparyayeõaiva siddha upapanno nànena prakàreõeti viruddha eva | athànyathà 'pi siddhaþ, tadaitasmàd anyenàpi prakàreõa siddho 'yam ity ayam api bhaviùyati | na ca sàdhyam iti sandigdhavipakùavyàvçttir anaikàntika eveti ||

anaikàntika÷abdasya vyuptattim àha --- #<eka >#iti | #<eka >#iti bruvann ekas tàsau (eka÷càsau) sàdhyalakùaõaikàrthaviùayatvàd anta÷ca kathàvasànahetutvàd àkàïkùopa÷amahetutvàd veti dar÷ayati | samastaü padam artha¤ càha --- #<ekànto ni÷caya># iti | sàdhyetarayor ekatarani÷cayaphala ity arthaþ | tadviruddhe càyaü na¤ draùñavyaþ | #<yasmàd># ityàdinaitad eva sphuñayati | #<yasmàd># dhetor ity apàdàne ceyaü pa¤camã | kin tu #<tadviparãto># ni÷cayaviparãtaþ yattador nityam abhisambandhàt sa iti draùñavyam | kva sam÷aya ity àha --- #<sàdhye>#ti |

 yad và katham anaikàntiko bhavatãty àha --- #<yasmàd># iti hetupa¤camã | aikàntikapratiùedhenànyaþ pratipattihetur ukto na¤ety abhipràyeõàha --- #<saü÷ayahetur># iti | tena nàsiddhasya tathàtvaprasaïgaþ | atha vaikàntaniyatatvàd eka ity anta iti ca ni÷cayaþ proktaþ | tathà hi sarvo 'yaü padàrthabheda

#<[DhPr 196]>#

#<tam udàrahati --->#

yathà ÷abdasya anityatvàdike dharme sàdhye prameyatvàdiko dharmaþ sapakùavipakùayoþ sarvatra ekade÷e và vartamànaþ   III-67                                     

#<%<yathe>%tyàdinà | %<anityatvam >%àdir yasyà 'sau[518] %<anityatvàdike dharm>%aþ | %<àdi>%÷abdàd aprayatnànantarãyakatvaü prayatnàntarãyakatvaü [519]nityatvaü ca parigçhyate | %<prameyatvam àdir>% yasya sa %<prameyatvàdikaþ >%| %<àdi>%÷badàd anityatvam, punar anityatam, amårttatvaü ca [520]gçhyate | %<÷abdasya>% dharmiõo %<'nityatvàdike dharme sàdhye prameyatvàdiko dharmo >%'naikàntikaþ | caturõàm api [521]hi vipakùe 'sattvam asiddham |>#


__________NOTES__________

[518] yasya so 'nitya-
[519] nityatvaü --- om. 
[520] gçhyante 
[521] hi --- om. 
___________________________





#<tathà hi --- anityaþ ÷abdaþ prameyatvàt [522]ghañavad àkà÷avad iti prameyatvü sapakùavipakùavyàpi |>#


__________NOTES__________

[522] prameyatvàt, àkà÷à÷avat ghañavad iti
___________________________


#<apraytnànantarãyakaþ ÷abdo 'nityatvàt, vidyudàkà÷avad [523]ghañvac ca --- ity anityatvaü sapakùaikade÷avçtti --- vidyudàdàv asti, nàkà÷àdau; [524]vipakùayàpi --- [525]prayatnànantarãke sarvatra bhàvàt[526] |>#


__________NOTES__________

[523] kà÷aghañava-
[524] ita àrambha `nàkà÷àdau' paryantaþ pàñho nàsti 
[525] -vyàpi sarvatra prayatnànantarãyake bhàvàt  
[526] anityatvasya --- ñi- 
___________________________





#<anityatvàt prayatnànantarãyakaþ ÷ado ghañvad vidyudàkà÷avac ca --- ity anityatvaü vipakùaikade÷avartti --- vidyudàdàv asti nàkà÷àdau | sapakùavyàpi[527] sarvatra prayantànantarãyake bhàvàt[528] |>#


__________NOTES__________

[527] -vyàpi sapakùe sarvatra
[528] sàdhyaiþ saha kramàt yojyate --- ñi- 
___________________________



#<nityaþ ÷abdo 'mårttatvàd àkà÷aparamàõuvat[529], karmaghañavac ca | ity amårtatvam ubhayaikade÷avçtti --- ubhayor ekade÷a àkà÷e karmaõi ca vartate | paramàõau tu sapakùaikade÷e ghañàdau ca vipakùaikade÷e na vartate | mårttatvàt ghañapramàõuprabhçtãnàm |>#


__________NOTES__________

[529] nityatvasya --- ñi-
___________________________


#<nityàs tu paramàõvo[530] vai÷eùikair abhyupagamyante | tataþ sapakùàntargatàþ |>#


__________NOTES__________

[530] $<vai÷eùikair>$ apy abhyupa-
___________________________




ekasminnà(nna)nte 'vatiùñhate --- nityo và 'nityo vetyàdiråeõa | sa prayojanam asya sa tathà | na tathà #<'naikàntikaþ># ||

#<vipakùe 'sattvam asiddhaü sarvatre>#ti draùñavyam | [68b] "sad akàraõavan nityam" [vai-så-4.1.1.] iti nityalakùaõayogàn nityà iùñàþ #<paramàõavaþ >#||

#<[DhPr 197]>#

#<asya caturvidhasya pakùadharmasyàsattvam asiddhaü vipakùe | tato 'naikàntikatà ||>#

tathà --- asya eva råpasya sandehe apy anaikàntika eva   III-68  

#<yathà càsya råpasyàsiddhàv anaikàntikas tathà %<asyaiva>% vipakùe 'sattvàkhyasya[531] %<råpasya>% saüdehe %<'naikàntikaþ >%||                          >#


__________NOTES__________

[531] -khyaråpasya
___________________________


yathà asarvaj¤aþ ka÷cid vivakùitaþ puruùo ràgàdimàn veti sàdhye vaktçtvàdiko dharmaþ sandigdhavipakùavyàvçttikaþ   III-69                                      

#<%<yathe>%ti | %<asarvaj¤a>% ity asarvaj¤atvaü sàdhyam | %<ka÷iad vivakùita >%iti vaktur abhiprataþ %<puruùo >%dharmã | ràgà àdir yasya dveùàdeþ sa ràgàdiþ | sa yasyàsti sa %<ràgàdimàn >%iti dvitãyaü sàdhyam | [532]%<và>%grahaõaü ràgàdimattvasya pçthak sàdhyatvakhyàpanàrtham | tato 'sarvaj¤atve ràgàdimattve và[533] %<sàdhye >%prakçte vakñrtvaü --- vacana÷aktis tadàdir yasyonmeùanimeùàdeþ sa %<vaktçtvàdiko >%dharmo 'naikàntikaþ |>#


__________NOTES__________

[532] veti graha-
[533] -mattve ca sàdhye 
___________________________



#<%<sandigdhà[534] vipakùà vyàvçttir >%yasya sa tathoktaþ | asarvaj¤atve sàdhye sarvaj¤atvaü vipakùaþ | tatra vacanàdeþ sattvam asattvaü và sandigdham | ato na j¤àyate kiü[535] vaktà sarvaj¤a utàsarvaj¤a ity anaikàntikaü vaktçtvam |>#


__________NOTES__________

[534] saüdigdhavi-
[535] kiü --- om. 
___________________________



#<nanu ca sarvaj¤o vaktà nolpalabhyate tat kathaü vacanaü sarvaj¤e sandigdham? ata eva>#

#<[536]`sarvaj¤o vaktà na upalabhyate' ity evaüprakàrasya anupalambhasya adç÷yàtmaviùayatvena[537]sandehahetutvàt |[538]  tato asarvaj¤aviparyayàd vaktçtvàder vyàvçttiþ sandigdhà   III-70>#


__________NOTES__________

[536] sarvatraikade÷ và sarvaj¤o
[537] saüdehe hetu- 
[538] -tvàd asarva- 
___________________________




#<%<`sarvaj¤o vaktà na upalabhyate' >%ity evaü prakàrasya --- [539]evaüjàtãyasyànupalambhasya saüdehahetutvàt | kuta ity àha --- adç÷ya[540] àtmà viùayo yasya tasya bhàvo %<'dç÷yàtmaviùayatvaü >%tena sandehahetutvam |>#


__________NOTES__________

[539] -jàtãyakasya
[540] -adç÷yàtmà 
___________________________





#<dveùàder># ityàdigrahaõena mohàder grahaõam ||

#<ata evà>#nupalambhamàtràd eveti siddhàntã | amum evàrthaü målena saüsyandayann àha --- #<sarvaj¤a >#iti | #<tenàdç÷yaviùayatvena hetunà sandehahetutvaü># sandehahetutvàd iti | hetupa¤camãm idànãü vyàcaùñe --- yata iti ||

#< [DhPr 198]>#

#<yato 'dç÷yavi÷eùayo 'nupalambhaþ saüdehahetur[541] na ni÷cayahetus tato 'sarvaj¤avipakùàt sarvaj¤àd vaktçtvàder vyàvçttiþ saüdigdhà ||>#


__________NOTES__________
[541]  saü÷ayahetur
___________________________


#<nànupalambhàt [542]sarj¤e vaktçtvam asad bråmaþ | api tu sarvaj¤atvena saha vaktçtvasya virodhàt | etan na[543] |>#


__________NOTES__________

[542] -bhàt saüdigdhe vaktç-
[543] etan na --- om. 
___________________________



#<vaktçtvasarvaj¤atvayor virodhàbhàvàc ca yaþ sarvaj¤aþ sa vaktà na bhavatãty adar÷ane 'pi vyatireko na sidhyati, saüdehàt    71>#

#< %<vaktçtvasarvaj¤atvayor >%virodho nàsiti | %<virodhàbhàvàc ca>% kàraõàd %<vyatireko na sidhyati >%--- iti saübandhaþ |>#

#<vyàptimantaü vyatirekaü dar÷yati --- %<yaþ sarvaj¤aþ>% iti | sàdhyabhàvaråpaü sarvaj¤atvam anådya >#[544] #<`%<sa vaktà na bhavati>%' iti sàdhanasya vakçtvasyàbhàvo vidhãyate | tena sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàve niyatatvàt [545]sàdhanàbhàvena vpyàta ukta iti | vyàptimànãdç÷o vyatireko virodhe sati vaktçtvasarvaj¤atvayoþ sidhyet | na càsti virodhaþ | tasmàn na %<sidhyatãti[546]>% | kuta ity àha --- %<saüdehàt >%| yato virodhàbhàvaþ, tasmàt saüdehaþ | sandehàd vyatirekàsiddhaþ ||>#


__________NOTES__________

[544] na sa vaktà bhavati
[545] sàdharmyabhàvena 
[546] sidhyati | kutaþ 
___________________________




#<kathaü virodhàbhàvaþ?>#

 #<dvividho hi padàrthànàü virodhaþ   III-72  >#

#<%<[547]hã>%ti yamàd %<dvividha >%eva %<virodho>% nànyaþ, tasmàn na vaktçtvasarvaj¤atvayor virodhaþ ||>#


__________NOTES__________

[547] hir yasmàdarthedvivi-; hir yasmàt
___________________________


#<kaþ punar asau dvividho virodha ity àha --->#

#<avikalakàraõasya bhavato anyabhàve abhàvàd[548][549]virodhagatiþ   III-73>#


__________NOTES__________

[548] bhàvaþ | abhà-
[549] gatir iti 
___________________________



#<%<avikalakàraõasye>%ti | avikalàni samagràõi kàraõàni yasya sa tathoktaþ | yasya kàraõavaikalyàd abhàvo na tasya kenacid api virodhagatiþ | tadartham %<avikalakàraõa>%grahaõam|>#

#<nanu ca yasyàpi kàraõasàkalyaü tasyàpi nivçttir a÷akyà kenacid api karttum | tat kuto virodhagatiþ? evaü tarhi avikalakàraõasyàpi yatkçtàt kàraõavaikalyàd abhàvas tena virodhagatiþ |>#



 yasyetyadinàvikàlakàraõasya phalaü varõayati | #<evaü tarhã>#ty uttaram | #<tarhi># tasmin kàle | evaü boddhavyam ity arthaþ | #<api># sambhàvanàyàm | nyàyabalàd evaü sambhàvayàma ity àrthaþ | #<virodhasya gatiþ># pratipattiþ |

#< [DhPr 199].>#

#<tathà ca sati yo yasya viruddhaþ sa tasya ki¤cit kara eva | tathà hi --- ÷ãtaspar÷asya janako bhåtvà ÷itaspar÷àntarajanana÷aktiü pratibadhnan ÷ãtaspar÷asya nivarttako viruddhaþ | tasmàd dhetuvaikalyakàrã viruddho janaka eka nivartty asya | sahànavasthànavirodha÷ càyam | tato viruddhayor ekasminn api  kùaõe sahàvasthànaü pariharttavyam | dårasthayor virodhàbhàvàc ca nikañsthayor eva nivarttyanivarttakabhàvaþ |>#

#<tasmàd yo yasya nirvarttakaþ sa taü yadi paraü tçtãye kùaõe nivarttayati | prathame kùaõe sannipatann asamarthavasthàdhànayogyo[550] bhavati | dvitãye  viruddham
asamarthaü karoti | tçtãye tv asamarthe nivçtte tadde÷am àkràmati |>#


__________NOTES__________

[550] sthàdhàne yogyo; -sthànayogyo
___________________________


#<tatràloko gatidharmà krameõa jalataraïganyàyena [551]de÷am [552]àkràman yadà 'ndhakàranirantaram[553] àlokakùaõaü janayati tadà ''lokasamãpavarttinam andhakàram asamarthaü janayati | tato 'sàmarthyaü tasya yasya samãpavarttyàlokaþ | [554]asamarthe nivçtte [555]tadde÷o jàyata àloka ity evaü krameõà ''lokenàndhakàro 'paneyaþ | tathoùõaspar÷ena ÷ãtaspar÷o nivarttanãyaþ |>#


__________NOTES__________

[551] tadde÷amà-
[552] àkràmayan 
[553] kàre nir- 
[554] asamarthye, asàmarthye 
[555] tàdç÷o 
___________________________








 kim ataþ siddham ity àha #<tathà ce>#ti kàraõavaikalyakàriõo virodhàvagamaprakàre sati | #<ki¤citkaratvam># eva #<tathà hã>#tyàdinà dar÷ayati | yathà càsya #<janakatvaü># tathànantaram eva vyaktãkariùyate |

 nanu kiü katipayakùaõasahitayoþ pa÷càn nivarttyanivarttakabhàvena virodho 'tha vànyathety à÷aïkyàha #<sahe>#ti | #<co >#yasmàt #<tatas># tasmàt | na kevalaü bahuùu kùaõeùv ity api÷abdaþ | #<sahàvasthànam >#ekatra sthitiþ | nikañàvasthànaü tu na pariharttavyam iti buddhistham | pariharttavyaü nàïgãkarttavyam | tayor ekasminn api kùaõe sahasthityabhàvàt katham evam aïgãkriyate ? ata eva | na sahasthitayoþ pa÷càd virodha iti và kçtam anena |

yady evaü kvacit prade÷e varttamàna àlokas trilokãvyavasthitàni tamàüsy anenaiva krameõàpanayed iti na kvacit tamàüsy avatiùñherann ity àha --- #<nikañasthayor># iti yayor #<nivarttyanivarttakabhàvo >#dçùñas #<tayor nikañasthayor eva># na tu nikañasthayor ava÷yaü nivarttyanivarttakabhàva ity asyàrtho draùñavyaþ | tayor eva kathaü tathàbhàva ity à÷aïkàyàü #<dårasthayor># iti yojyam | #<co >#'vadhàraõe | yataþ ki¤citkarasyaiva nivarttakatvaütasmàd hetoþ paraüprakçùñaü yathà bhavati | etad evopapàdayann àha --- #<prathama># iti sanniyatan nikañãbhavan nivarttaka iti prakaraõàt | #<asamarthà >#copàdeyakùaõanirmàõe a÷akt#<àvasthà># yasyàndhakàrakùaõasya
tasyà#<dhànam >#utpàdanam, tatra #<yogyaþ># samartho bhavati | dvitãye kùaõe ity anuvarttate | #<viruddham andhakàrasamarthaü># sajàtãyakùaõàntarajananàkùamaü #<karoti># | tçtãye kùaõe #<'samarthe># tasmin

#<[DhPr 200]>#

#<yadà tv àlokas tatraivàndhakàrade÷e janyate tadà yataþ kùaõàd andhakàrade÷asyàlokasya janakaþ[556] kùaõaþ utpadyate tata evàndhakàro 'ndhakàràntarajananàsamartha[557] utpannaþ | [558]tato 'samarthàvasthàjanakatvam eva nivarttakatvam |>#


__________NOTES__________

[556] janakakùaõaþ
[557] andhakàràntaràsarthaþ; andhakàràntaràjananàsarthaþ 
[558] tato 'sàmarthyàva-  
___________________________




#<ata÷ ca yasmin kùaõe janakas tatas tçtãye kùaõe nivçtto viruddho yadi ÷ãghraü nivarttate |>#

#<janyajakabhàvàc ca [559]santànyor virodho na kùaõayoþ | yady api ca na santàno nàma vastu tathàpi santànino vastubhåtàþ | tato 'yaü paramàrthaþ na kùaõayor virodhaþ | api tu bahånàü>#


__________NOTES__________

[559] santanayoþ
___________________________




 vandhyakùaõe #<nivçtte># svarasato niruddhe tadde÷aü tasyàsamarthakùaõasya de÷aü sthànam àkràmati, tadde÷o bhavati nivarttaka ity arthàt |

iha ka÷cin nivarttaka àloko yàm eva di÷am àkràmati taddigvarttinam eva svaviruddhaü gatikrameõaiva nivarttayati | ka÷cit punar viruddhàvaùñabdha eva de÷e samutpannamàtra evànekadigvarttinaü viruddhaü jhañiti nivarttayati | tatra na j¤àyate kasya kathaü ki¤citkaratayà nivarttakatvam ity àha tatreti vàkyopakùepe | de÷am abhimataü sthànam àkràmaüs tadde÷o bhavann àloka ity arthaþ | #<andhakàranirantaram># andhakàràvyavahitam | #<àlokasamãpavarttinam># iti tajjanyamànàlokasamãpavarttinam | #<asamartham># andhakàràntarajananà÷aktaü janayati| yata evaü tatas tasya janakatvam | #<tatas># tasmàt #<samãpavarttyàloka># iti gatidharmeti draùñavyam | asàmarthyaü copàdeyakùaõopajananaü
pratãti prastàvàd avaseyam | #<asamarthe >#tasminn andhakàre #<nivçtte># svarasato viruddhe (niruddhe) sati | so 'samarthàndhakàrakùaõade÷o #<de÷o># yasya sa tathà #<jàyate >#àlokaþ | #<iti>#s tasmàt | #<evam >#anantaroktena #<krameõa># paripàñyà #<gatidharmà>#lokas tadde÷àkramaõàya sannipatann asamarthàvasthàdhànayogyo bhavati | dvitãye kùaõe 'samarthaü janayati | tçtãye tadde÷o jàyata ity anantaroktaþ kramo vibhajya yojanãyaþ |

 amum eva kramam anyatràdi÷ann àha --- #<tathe>#ti | yathà àlokàndhakàrayor nivarttyanivarttakabhàvas tena prakàreõa uùõaspar÷ena gatidharmeõa dçùñàntava÷àd draùñavyam |

gatidharmaõas tàvad àlokasyàyaü kramaþ | viruddhàkràntade÷amadhyotpannasya kãdç÷a ity àha #<yade>#ti | #<tu>#r vi÷eùaõàrthaþ | #<yataþ kùaõàd àlokasya janakaþ kùaõa utpadyate># | kãdç÷asyàlokakaõasyety àha #<andhakàre>#ti | andhakàrade÷asya nivarttyàndhakàrasambandhã de÷o yasya sa tathà tata eva tamode÷àlokotpàdakùaõayor ekasàmagryadhãnatàm àha | yato 'ndhakàrade÷àlokahetåtpàdakasya kùaõasya vandhyàndhakàràdhàyakatvato hetor avidyamànaü sajàtãyajanmani sàmarthyaü yasyà avasthàyà andhakàrasambandhinyàþ sà tathà | tajjanakatvam evàlokasyeti prakaraõàt |

 atràpi tçtãye kùaõe paraü nivarttakatvam iti dar÷ayann àha #<ata÷ ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe | atràpi prathame kùaõe 'ndhakàrade÷àlokahetåtpàdakaþ kùaõaþ samudbhavann evàndhakàràsamarthàvasthàtadde÷àlokahetujananayogyo

#<[DhPr 201]>#

#<kùanànàm | yataþ satsu dahanakùaõeùu pravçttà api ÷ãtakùaõà nivçttidharmàõo bhavantãti santànayor nivarttyanivarttakatvanimitte ca virodhe sthite sarveùàü paramàõånàü saty apy ekade÷àvasthànàbhàve na virodhaþ, itaretarasantànànivarttanàt teùàm | gatidharmà càloko [560]yàü di÷am àkràmati [561]taddigvarttino virodhisantànàn nivarttayati | tato 'pavarakaikade÷asthà pradãpaprabhà [562]'ndhkàranikañavarttiny apinàndhakàraünivarttayati andhakàràkràntàyàüdi÷y àlokakùaõàntarajananàsàmarthyàt | kàraõàsàmarthyahetutvakçtaü[563] santànaniùñham eva virodhaü dar÷ayatà [564]%<bhavata >%iti kçtam | bhavataþ prabandhena[565] pravattamànasya [566]÷ãtaspar÷asantànasyàbhàvo
'nyasyoùõasantànasya bhàve satãti |>#


__________NOTES__________

[560] di÷aü kràma-
[561] tad vivarttinaþ 
[562] andhakàràyàkràntàyàü 
[563] hetukçtaü  
[564] bhavateti 
[565] -ndhena vartta- 
[566] -sya santàna- 
___________________________










 bhavati | dvitãye 'ndhakàrade÷àlokotpàdakakùaõaviruddhàn andhakàràn asamarthàn janayati | tçtãye tv asamartheùu nivçtteùu tadde÷a àloko jàyata iti pratyetavyam | tathà ÷ãtàkràntade÷amadhyotpannenoùõaspar÷ena sthitadharmaõà tathaiva ÷ãtaspar÷o nivarttanãya ity api draùñavyam |

 nanu ca yenàlokakùaõena sannipati(pata)tàndhakàrakùaõo 'samartho na tena tadde÷a àkramyate | yena càkramyate na tenàsamartho janyate | tathà yo 'ndhakàras tatsannipatanakàlabhàvã nàsau tadviruddhaþ | ya÷ càsamarthas tajjanmà so 'pi tajjanyatvàd avirodhã | ye cànutpattidharmàõas te 'py asattvàt kathaü tair viruddhà ity à÷aïkyàha #<janyajanakabhàvàd># iti | #<co >#'vadhàraõe santànayor ity asyànantaraü draùñavyaþ |

 ayam à÷ayaþ --- janyajanakabhàvavi÷eùa evàyaü nivarttyanivarttakabhàvaþ arvàgdar÷ã ca na kùaõayoþ kàryakàraõabhàvaü vibhàvayituü vibhavati | api tu santànayos tato 'ndhakàrakùaõaprabandham ekatvenàvasàya nivarttyaü viruddham adhyavasy àlokakùaõaprabandhaü caikatvenàdhimacya tad virodhinam adhimu¤catãti |

  paramàrthadçùñyà cedaü kùaõollekhenàkhyàyate | na tu lokasthityà÷rayeõa | na tarhi paramàrthato virodha iti cet | kiü vai kàryakàraõabhàvavi÷eùa evaivaüvidho na vidyate, yenaivaü vaktum adhyavasito bhavàn iti ? etac cànantaram eva niråpayiùyate |

 nanu na santànivyatirekeõa santàno nàmànyaþ sambhavã | tat kathaü dvayoþ santànayor virodha ucyata ity àha #<yady apã>#ty anumatau | yataþ santànino vastubhåtàþ santi tato hetor ayaü vakùyamàõakaþ | upapattim àha #<yata># iti | yasmàd ga(÷ã)takùaõaprabandhasyàbhàvàn nivçttidharmakatvam | tathà yataþ satsv àloke(ka)kùaõeùu pravçttàpy andhakàrakùaõàn(-õà) nivçttidharmàõo bhavantãti draùñavyam | andhakàràdikùaõaprabandhasya[567](àlokàdikùaõaprabandhasya) àlokàdikùaõaprabandhena saha virodha iti prakaraõàrthaþ |


__________NOTES__________

[567] koùñhakàntargataþ pàñhaþ vyarthaþ --- saü-
___________________________


#<[DhPr 202]>#

#<ye tv àhur na virodho vàstava iti ta idaü vaktavyàþ --- yathà na niùpanne kàrye ka÷cij janyajanakabhàvo>#



 yadi yena saha yasyaikade÷àsthitinaü bhavati tena tasya sahànavasthànalakùaõo virodhas tarhi sarva eva paramàõavaþ sapratighatvàd anyonyade÷aparihàreõa varttanta iti sarveùàm eva paramàõånàm ayaü virodhaþ kin na vyavasthàpyata ity à÷aïkyàha --- santànayor iti | co 'vadhàraõe | hetum àha --- itaretareti | yataþ satsv api teùu sarva eva santànena pravahanti tataþ santànànivarttanaü teùàm |

 nanu yady àlokàndhakàrayor nivarttyanivarttakabhàvena virodhas tarhi pradãpamallikàtalavartty eva varakàtmàõa nivarttã (?) andhakàras tatsamãpavarttinàlokena kin na nivarttyata ity à÷aïkyàha --- gatidharmeti | co yasmàdarthe | taddigvarttina evetyarthàd draùñavyaþ | yato yaddigabhimukhagatir àlokas tadàkramyamàõadigvarttina eva virodhisantànàn nivarttayati | tatas tasmàt kàraõàt |

 kuto na nivarttayatãty àha andhakàreti | andhakàràkràntàyàm ity anena di÷o 'nta(ndha)kàràkràntatvam àlokakùaõàntaràjananàsàmarthyakàraõaü noktam | kin tarhi? vàstavànuvàdaþ kçtaþ | yà sà dig andhakàràkràntà dç÷yate tatra tasya tajjananàsàmarthyàd ity arthaþ | anyathàndhakàràkràntatvam eva tasya na syàt | àlokena samãpavarttinàndhakàràpanayàsambhavàd iti katham enaü saügaccheta |

 ayam atra paramàrthaþ --- dç÷yate tàvat kàcid andhakàramàtrà nikañasthitenàpy àlokenànivarttità | dç÷ya÷ cànyasyàvavarakavarttino 'ndhakàrapracayasyocchedaþ | tasmàd àlokasyàlokàntarajananàsàmarthyam anyatra tu sàmarthaü tattvacintakair acintyatvàt pratãtyasamutpàdasya kalpyata iti | ata eva yayor janyajanakabhàvena nivarttyanivarttakabhàvo nàsti tayoþ pradãpamallikàditalavarttyandhakàratadàsannàlokayor virodhaþ | pràyovçttyà tu tau virodhenàvabuddhyete | ata eva pårvaü dårasthayor virodhàbhàvàc ca nikañasthayor eva nivarttyanivarttakabhàvaþ ity uktam, na tu nikañasthayor nivarttyanivarttakabhàva eva iti | sati nivarttyanivarttakatve nikañasthayor eva na tu nikañasthayor ava÷yaü nivarttyanivarttakabhàvaþ iti ca vyàkhyàtam eva |

 samprati janyajanakabhàvanibandhanaü santànagatam eva ca virodhaü svayaü pratipàditam $<àcàrya>$syàpy abhipretam etad iti dar÷ayann àha #<kàraõair># iti (#<kàraõe>#ti) | #<kàraõasya># nivarttayitavyasya ÷ãtaspar÷àder #<asàmarthyaü >#sajàtãyakùaõanirmàõe '÷aktatvaü tatra yad #<dhetutva>#ü nivarttakasya tat#<kçtaü># tat prayuktam | ata eva #<santànaniùñhaü># #<santàne># kùaõaprabandhe #<niùñhà># vyavasthàpyatayà paryavasànaü yasya taü #<dar÷ayatà># prakà÷ayatà$<càryeõe>$ty arthàt |

 ye punaþ $<÷àntabhadràdayaþ>$ "na tàvad àlokàder utpannenàndhakàràdinà virodhaþ, tasyàtãtatvenàsattvàt | na cotpitsunà saha tasyàpy anàgatatayàsattvàt | nàpi varttamànena tasyàpi tajjanmatayàvirodhitvàt | tasmàn na virodho nàma dviùñhaþ sambandho 'sti | kin tu kàlpanika eva | ata ev$<àcàryeõa>$ #<virodhagatir># ity abhidhàyi | na tu virodha" iti | iti vyàkhyàtavantas tàn vacanabhaïgyà niràcikãçùur àha #<ye tv># iti |

#<[DhPr 203]>#

#<nàma [568]dviùñho 'sti | kàraõapårvikà tu kàryavçttiþ[569] | ato vàstava eva | tadvat na nivçtte vastuni ka÷cit [570]dviùñho nàma virodho 'sti | dahananimittaü tu ÷ãtaspar÷asya [571]kùàõàtarajananàsàmarthyam | ato[572] virodho 'pi vàstava eva ||>#


__________NOTES__________

[568] dçùño 'sti
[569] kàryapravçttiþ 
[570] ka÷cid iùño; ka÷cid dçùño 
[571] kùaõàntaràsàma- 
[572] tato 
___________________________






#<udàharaõam àha --->#

÷ãtauùõaspar÷avat   III-74      

#<%<[573]÷ãta÷ >%c%<oùõa÷a÷ >%catàv eva %<spar÷au >%tayor iva | ÷itoùõaspar÷ayor hi pårvavad virodho yojanãyaþ ||>#


__________NOTES__________

[573] ÷ãta¤ co-
___________________________


#<dvtãyam api virodhaü dar÷ayitum àha ---                                                      >#

parasparaparihàrasthitalakùaõatayà[574]và[575]bhàvàbhàvavat   III-75     


__________NOTES__________

[574] và--- om.
[575] và bhàvavat 
___________________________



#<parasparasya[576] %<parihàraþ >%parityàgs tena %<sthitaü lakùaõaü >%råpaü yayos tadbhàvaþ %<paraparaprihàrasthitalakùõatà>% tayà[577] |>#


__________NOTES__________

[576] parasparaü; parasparapari
[577] tayà --- om. 
___________________________



#<iha yasmin paricchidyamàne yad vyavacchidyate tat paricchidyamànam avacchidyamànaparihàreõa sthitaråpaü draùñavyam | nãle ca paricchidyamàne tàdråpyapracyutir avacchidyate, tadavyavacchede nãlàparicchedaprasaïgàt | tasmàd vastuno bhàvàbhàvau parasparihàreõa sthitaråapau | nãlàt tu yad anyad rupaü tan nãlàbhàvyabhicàri | nãlasya dç÷yasya pãtàdàv upalabhyamàne 'nupalambhàd                  >#



 #<kàraõapårvikà># kàraõatvenàbhimatapadàrthasattàpårvikà #<kàrya>#sya kàryatvenàbhimatasya #<vçttiþ># pravçttir bhàva iti yàvat | #<tu>#r vi÷eùaõàrthaþ | yata evam #<ato >#hetor #<vàstavaþ># pàramàrthikaþ | anyathà kàryakàraõabhàvo 'py avàstavo 'stv iti bhàvaþ |

 nanu kiü kàryakàraõabhàvo 'pi dviùñhaþ sambandhaþ ka÷cid iùño yenaivam ucyata iti cet | na | kàraõapårvikàyàþ kàryavçtter vàstavatvàt | ihàpi tarhi dahanàdinimittaü ÷ãtaspar÷àder jananàsàmarthyaü vàstavam astu | na tu virodhaþ sambandha iti cet | na | etàvato 'nyasmàt kàryakàraõabhàvàd asya kàryakàraõabhàvasya vi÷eùaråpatvàbhyupagamàt | asmàbhir apãdç÷a eva kàryakàraõabhàvavi÷eùo virodha ity ucyata iti katham ayam avàstavaþ syàd iti |

 #<pårvavat >#pårvopadar÷itavat |



#<[DhPr 204]>#

#<abhàvani÷ciyàt | yathà ca nãlaü[578] svàbhàvaü pariharati, [579]tadvad abhàvàvyabhicàri pãtàdikam apãti[580] | tathà ca bhàvàbhàvayoþ sàkùàd virodhaþ[581], vastunos tv anyonyàbhàvàvyabhicàritvàd virodhaþ |>#


__________NOTES__________

[578] nãlam abhàvaü
[579] tam iva abhàvavat --- ñi- 
[580] api | tathà 
[581] virodhau; sàkùàdvirodhaþ kaþ kasya 
___________________________





#<kasya cànyatràbhàvàvasàyaþ? yo niyatàkàro 'rthaþ[582], tasya | na tv aniyatàkàraþ[583], kùaõãkatvàdivat | kùaõãkatvaü hi sarvaùàü nãlàdãnàü svaråpàtmakam | ato na niyatàkàram | [584]yataþ kùaõikastvaparihàreõa na ki¤cid dç÷yate |>#


__________NOTES__________

[582] arthaþ, na tu
[583] -kàrp 'rthaþ kùa- 
[584] ataþ; `pratyantare yataþ iti' iti ñippaõaü varttate 
___________________________




#< >#

 nanu sarvam eva vastu sattvarajastamoråpeõaikam iti katham anyonyaråpaparityàga ity àha #<ihe>#ti | #<yad vyavacchidyate >#yatra paricchidyate | aparicchedasyaiva vyavacchedaråpatvàt | #<avacchidyamànaparihàreõa># vyavacchidyamànaparihàreõa #<sthitaü >#vyavasthitaü #<råpaü># svaråpaü yasya tat tathà | kim punar idaü prasiddham ity àha #<nãlam >#iti | #<co >#yasmàt | tad eva råpam tadråpam, tadråpam eva #<tàdråpyam># tasya #<pracyutir># abhàvo vyavaharttavyaikaråpaþ prasajyapratiùedhàtmà tuccharåpaþ | upapattim àha ---  #<tadvyavaccheda >#iti | yata evaü #<tasmàt># kàraõàt | yadi bhàvàbhàvayor virodhaþ, na tarhi nãlapãtayoþ sa syàd ity àha #<nãlàd >#iti | #<tur >#vi÷eùadyotakaþ | abhàvàvyabhicàritvam eva
sàdhayann àha --- #<nãlasye>#ti | bhavaty evaü nãlasya pãtàdàv abhàvaþ, na tu tatparihàreõa tad vyavasthitam ity àha #<yathe>#ti | #<co >#yasmàdarthe | #<nãlaü >#kartç #<svàbhàvaü >#svabhàvaü (?) sa ca mànabhàva÷ ca (?) taü na #<vyabhicaratã>#ti tathà | evaü sati kiü vyavasthitam ity àha #<tathà ce>#ti nãlasya #<sàkùàt >#svàbhàvaparihàraprakàre tad#<avyabhicàritvàd >#arthàntaraparihàraprakàre ca sati |

 na tu (nanu) yad yadabhàvàvyabhicàri yat (tat) tat tena virudhyate | tasya na tadàtmakatvenàbhàvàvasàyas tàdàtmyàbhàva(à)vasàyaphalatvàd anyasya virodhasya | tarhi kùaõikatvam api nãlàbhàvàvyabhicàritvàn nãlena viruddhyamànaü na nãlàtmakaü syàt | tad api nãlàbhàvavad eva anyathà kùaõikatvaü nãlàtmataiva syàt | tathà ca yàvat kùaõikaü tàvan nãlam iti kçtsnà trilokã nãlaiva syàd iti manasi nidhàyàha #<kasya ce>#ti | tu÷abdàrtha÷ #<ca>#kàraþ |

 paramukhena pra÷naü kçtvà pra÷navisarjanam àha #<ya >#iti | #<niyatasya >#pratiniyatasya vastuna #<àkàraþ >#svaråpam iti vigrahãtavyam | etad eva vyatirekamukheõàha #<na tv >#iti | na punar aniyatasya sarvavastusvaråpàtmakasya | tad eva dar÷ayati #<kùaõikatvàdivad >#iti | #<àdi>#÷abdàt paramàõumayatvàdiparigrahaþ | anenaitad àha --- abhàvàvyabhicàritve 'pi niyatàkàreõa tena sama(m a)sya virodho nàniyatàkàreõeti |

aniyatàkàratvam asyopapàdayann àha #<kùaõikatvaü hã>#ti | #<hir >#yasmàdarthe | sanmàtrànubandhitvàt kùaõikasyety abhipràyaþ | yata evam #<ataþ >#kàraõàt | na tv ayam arthaþ --- #<niyataþ># pratiniyata

#<[DhPr 205]>#

#<yady  evam abhàvo 'pi na niyatàkàraþ | [585]katham niyatàkàro nàma? yàvatà vasturåpaviviktàkàraþ kalpito 'bhàvaþ | tato dçùñaü kalpitaü và niyataü råpam anyatràsad ity avasãyate[586] | nàniyatam | evaü [587]nityatvapi÷àcàdir api  niyatàkàraþ kalpito dçùñavyaþ | ekàtmatvavirodha÷[588] càyam | yayor hi [589]parasparaparihàeõàvasthànaü tayor ekatvàbhàvaþ |>#


__________NOTES__________

[585] kathaü na niya-
[586] -trà 'sadavasãyate 
[587] nityatve piֈca- 
[588] ekàtmakatva- 
[589] paraspareõàva- 
___________________________






#< >#

 #<àkàro># yasyeti | evaü hi kùaõikatvàder api niyatàkàratvaü syàt | tathà hi paramasaïkucitakàlavarttiråpatvena niyatàkàratvàt | $<dharmottaro>$ 'pi #<kùaõikatvaü hi sarveùàü nãlàdãnàü svaråpàtmakam >#iti bruvàõo niyatàkàra ity atra ùaùñhãtatpuruùam abhivyanakti itarathà kùaõikatvasya hi sarvo nãlàdiþ svaråpam ity abhidadhyàd iti | eva¤ cà (ca) kùaõikasyàpi na nãle 'bhàvàvasàyas tasya sarvanãlàdivastvàtmakatvenàniyatàkàratvàt | yena ca kùaõikaü kalpitaü na tena pratiniyatavastvàtmaka (kaü) kalpitam ata eva nãlagràhi pratyakùaü kùaõikatvàkùaõikatvayor udàsãnaü nãlamàtre
pramàõam | tathà ca nãlasyàkùaõikatvaparihàreõàvasthànaü kùaõikatvasiddheþ pràï ni÷cetum a÷akyam iti nyàyabalàt pràptam |

 eva¤ càvirodharåpavivecake $<dharmottare>$ saty api ye kecid dviùyamànajalpamahodadhiprabhçtayo virodhacodyaparijihãrùayà parasparaparihàrasthitalakùaõaü virodhaü parihàrãkurvanti tair ayaü #<kasya cànyatràbhàvàvasà[yaþ># |] yo niyatàkàro na tv aniyatàkàraþ kùaõikatvàdir iti $<dharmottara>$sya grantho na dçùño na càrthasya samãcãnidhisa (?) j¤àta iti lakùyate |

 yady ayam aparihàraþ, kas tatra parihàra iti cet | yathaitat parihriyate tathà $<vi÷eùàkhyàna>$ evàsmàbhir abhyadhàyãti tata evàpekùitavyam | iha punar aprakçtatvàn nocyata iti |

 yadi niyatàkàraü vastu pariharati nàniyatàkàram, tarhi bhàvo nàbhàvaü parihçtya tiùñhet tasyàniyatàkàratvàd ity à÷aïkamàna àha #<yady evam >#iti | eva¤ ced abhyupagamyate tadety arthàt | na kevalaü kùaõikatvàdãty #<api>#÷abdaþ | #<katham >#iti siddhàntã |

 #<yàvate>#ti tçtãyàntapratiniråpako nipàto 'tra yasmàd ity asyàrtho varttate | #<vasturåpavivikto># dç÷yanãlàdisvabhàvarahita àkàro yasyeti vigrahaþ |

#<kalpita>#grahaõenaitad àha nàbhàvo nàma ka÷cit pramàõasiddho 'sti | kevalaü kalpikayà buddhyà tathà samàropita iti | yata evaü tasmàd #<dçùñaü># pramàõàvagataü #<kalpitam >#àgamà÷rayeõànyathà và samàropitam | #<anyatra># tato 'nyasmin nãlàdau vàniyatam, na nãlàdyàtmakaü sat tatraivà#<sa>#[#<d># i]ty avasãyate | amum eva nyàyam anyatràdi÷ann àha #<evam >#iti | yathàbhàvo niyatàkàra eva kalpito nàniyatàkàra evaü nityatvam api sarvakàlàvasthàyitvalakùaõaü niyatàkàram eva

#<[DhPr 206]>#

#<ata eva làkùaõiko 'yaü virodha ucyate | lakùaõaü råpaü vastånàü prayojanam asyeti kçñvà | virodhena hy anena vastutattvaü vihbaktaü vyavasthàpyate | ata eva dç÷yamàne råpe yan niùidhyate tad dç÷yam evàbhyupaghamya niùidhyate tathà hi --- abhàvo 'pi pi÷àco 'pi yadà pãte niùeddhum iùyate tadà dç÷yàtmatayà niùedhya iti dç÷yatvam abhyupagamya dç÷yànupalabdher eva niùedhaþ | tathà ca sati råpe paricchidyamàna ekasmiüs tadabhàvo dç÷yo vyavacchidyate | [590]yac ca tadabhàvavan niyatàkàraü>#


__________NOTES__________

[590] atha yattadabhàvavat pà(pã)tàd tat kathaü vyavacchidyate ity àha --- ñi-
___________________________




 kalpitam, na tu sarvasya nãlàdeþ | akùaõikatvaü tu sarvasya nãlàdeþ svaråpàtmakaü sarvasyaivànekakùaõasthàyitvàt | na càkùaõika eva nityaþ, sato 'kàraõasyàkà÷àdeþ kiyata eva tathàtvàt | tathà #<pi÷àca>#tvam apy asthisnàyumayasåcãvaktràdiråpasyaiva svaråpaü kalpitam iti | tasyàpi nãlàkàratvàn nãlàdinà (tà) | #<ayaü >#virodhaþ | yad và niyataþ pratiniyata àkàraþ svabhàvo yasya sa tathà niùedhen#<àniyatàkàraþ># | tadà tu sarvanãlàdyanàtmakatvasarvanãlàdyàtmakatve niyatàkàratvàniyatàkàratve vàcye | tena na kùaõikatvàdau niyatàkàratvasya prasaïgaþ | #<sarveùàü svaråpàtmakam >#iti ca vivaraõam arthabhedena neyam
iti |

 nanu cànenàpi virodhena virodhinoþ sahàvasthànaü niùidhyate | pårveõàpi parasparaparihàravasthànaü pratipàdyata iti katham anyonyànyàntarbhàva ity à÷aïkyàha #<ekàtmatve>#ti | #<co># yasmàdarthe | viruddhayor ekàtmaniùedhako virodha #<ekàtmavirodha># uktaþ | katham asya tathàtvam ity àha --- #<yayor># iti | #<hi>#r yasmàdarthe |

 yata etena virodhena viruddhayor ekàtmatvaü niùidhyate #<ata evà>#smàd eva kàraõàt | katham ãdç÷o virodho bhavatà #<làkùaõika>#÷abdenàbhidhãyate ity àha #<lakùaõam >#iti | vibhaktasvaråpaü prayojanaü vyavasthàpyatayà sàdhyam, prayujyate anena iti và prayojanaü prayojakasya | #<iti kçtvà >#evaü vyutpàdya ãdç÷yà vyuttpattyeti yàvat |

  katham etat prayojanam ity àha #<virodhene>#ti | #<hã>#ti yasmàt | vibhaktam #<anyena vibhaktaü >#yato #<'nene>#ti virodhena nãlàder vibhaktaråpavyavasthàpanàd anyena sahaikàtmyaü niùidhyate | #<ata evà>#smàd eva kàraõàt | #<dç÷yamàne råpe># pratãyamàne vastusvaråpe #<yan niùidhyate># dç÷yamànàtmakatvena pratiùidhyate |

 nanu dç÷ye vastuni dç÷yàntarasya dç÷yatvàbhyupagamapårvako niùedho yukto na tv adç÷yasyety à÷aïkyàha #<tathà hã>#ti | na kevalaü bhàva ity #<api>#÷abdaþ | na kevalam abhàva ity #<api>#÷abdaþ | #<dç÷yàtmatayà># dç÷yapãtàtmatayà #<niùedhyo >#niùedhàrhaþ, nàyaü dç÷yamànaþ pãtaþ, abhàvaþ pi÷àco và tàdråpyeõàpratibhàsanàd ity evaü niùedhàd ity abhipràyaþ | #<itir >#hetau | dç÷yànupalabdher evànyasya tàdàtmyenànyasmin niùedhaþ |

atha syàt pratyakùam evàtra nãlasya pãtàtmatàbhàvavyavahàraü karoti | tat kim evam ucyate ? athoktam etad adçùñànàm api sattvasaüj¤ayà na ÷akto vyavahàrayitum iti cet | na | iha tàdàtmyaniùedhàt |

#<[DhPr 207]>#

#<råpaü tad api dç÷yaü vyavacchidyate | tataþ svapracyutivat pracyutimanto 'pi vyavacchinnà iti ye parasparaihàrasthitaråpàþ sarve te 'nena niùddhaikatvà iti | saty api càsmin virodhe sahàvasthànaü syàd api |>#

#<tato bbinnavyàpàrau virodhau | ekena virodhena ÷ãtoùõaspar÷ayor ekatvaü vàryate | anyena sahàvasthànam | binnaviùyau[591] ca | sakale vastuny avastuni ca parasparaparihàravirodhaþ | vastuny eva katipaye [592]sahànavasthànavirodhaþ | tasmàd bhinnavyàpàrau bhinnaviùayau ca | tato nànayor anyonyàntarbhàva iti ||>#


__________NOTES__________

[591] bhinnapravçttivaiùayau
[592] sahàvasthàna- 
___________________________



sa ca dvividho api virodho vaktçtvasarvaj¤atvayor na sambhavati   III-76                  

 àdheyaniùedhe hy ayaü nyàyo na tu dç÷yamànàtmatàniùedha iti | satyam etat | kevalam atyantavimåóham praty etad uktam ity adoùaþ | kim evaü sati siddhim ity àha #<tathà ca tati>#  ekàtmyaniùedhe sarvasya dç÷yàtmatayà niùedhaprakàre sati | #<tadabhàvas># tasya paricchidyamànasya svaråpasya nãlàder abhàvas #<tadabhàvo dç÷yo># dç÷yàtmakaþ [71b] san vyavacchidyate tàdàtmyena niùidhyate | ayaü dç÷yàtmano nãlo nàbhàvaþ tuccharåpeõa abhàvaråpeõàpratibhàsanàd iti kçtvà dç÷yamànaråpàtmatayà niùedhàd iti bhàvaþ |

 bhavatu paricchidyamànàbhàvasya dç÷yasya vyavacchedas tadavyabhicàriõas tu niùedhe kà vàrttety àha #<yac ce>#ti | api÷abdàrtha÷ #<ca>#kàraþ | tadabhàvo vidyate 'syeti tathà |

 yati tadabhàvavàüs tàdàtmyena pratiùidhyate tarhi kùaõikatvam api pårvokteõa nyàyena nãlàbhàvavad iti tad api tàdàmyatayà vyavacchedyaü syàd ity àha #<niyatàkàram >#iti | etac ca pårvam eva kçtavyàkhyànam | yato dvayor apy abhàvatadvator dç÷yamànàtmatayà niùedhàd dç÷yayor eva niùedhas #<tatas># tasmàt #<svapracyutir >#iva svàbhàva iva #<vyavacchinnà >#niùiddhatàdàtmyàþ | #<itis >#tasmàt | #<sarva>#grahaõaü kàrtsnyapratipàdanàrtham | aneneti virodhena #<niùiddham># #<ekatvaü >#yeùàm iti vigrahaþ | #<virodhe># parasparaparihàrasthitàtmalakùaõe #<sahai>#katra lokapratãtisiddhe de÷e #<'vasthànaü># sthitiþ #<syàt># | #<apiþ># sambhàvanàyàm
| yasmàd anena virodhena naikatràvasthànaü niùiddhyate kin tv ekàtmakatvam | pårveõa caikatràvasthànaü na tv ekàtmakatvam |

 #<tataþ >#kàraõàd #<bhinnau >#nàmabhåtau #<vyàpàrau >#yayos tau tathoktau | bhinnavyàpàratvam evàõayor #<eke>#tyàdinà sphuñayati | na kevalaü vyàpàrabhedàd anayor bhedenopanyàsaþ | kin tu viùayabhedàd apãty àha #<bhinnaviùayau ce>#ti | na kevalaü bhinnavyàpàrau bhinnaviùayàv apãty api÷abdàrtha÷ #<ca>#kàraþ | bhinnaviùayatvam eva dar÷ayann àha #<sakala >#iti ||

 bhavatåktalakùaõo dvividha eva virodhaþ | tathàpy anayor anyatara eva virodho vaktçtvasarvaj¤atvayor bhaviùyatãty àha #<sa ce>#ti | #<co >#yasmàt so 'yam anantarokto dvividho nàsti | #<apir >#ati÷aye |

#<[DhPr 208]>#

#<%<sa cà>%yaü %<dvividho 'pi virodho vaktçtva>%ü ca %<sarvaj¤atva>%ü ca tayor na %<sambhavati>% | na hy avikalkàraõàsya sarvaj¤atvasya vaktçtvabhàvàd abhàvagatiþ[593] | sarvaj¤atvaü hy adç÷yam | adçùñasya càbhàvo nàvasãyate | tato nànena virodhagatir bhavati |>#


__________NOTES__________

[593] gatir iti
___________________________


#<na ca vaktçtvaparihàreõa sarvaj¤atvam avasthitam | kàùñhàdayo hi[594] vaktçtvaparihçtàþ | teùàm api sarvaj¤atvaprasaïgàt | nàpi sarvaj¤atvaparihàreõa vaktçtvam | kàùñhàdãnàm api vaktçtvaprasaïgàt | tata evàvirodhàd [595]vaktçtvavidher na sarvaj¤aniùedhaþ ||>#


__________NOTES__________

[594] -dayo 'pi vaktç; -dayo 'pi hi vaktç
[595] vidhàne na sarva- 
___________________________



#<syàd etat --- yadi nàsty eva virodho ghañapañayor iva syàd api tayoþ sahàv asthitadar÷anam[596] | sahàvasthityadar÷anàt tu virodhagatiþ | virodhàc[597] càbhàvagatir ityà÷aïkyàha --->#


__________NOTES__________

[596] -dar÷anam | adar÷anàt tu
[597] virodhàdabhà 
___________________________



na ca[598]aviruddhavidher anupalabdhàv apy abhàvagatiþ   III-77                            


__________NOTES__________

[598] na ca viruddha-
___________________________




 tatràdyasya tàvad abhàvaü #<na hã>#tyàdinà dar÷ayati | #<hã>#ti yasmàt | kuto nàbhàvagatir ity àha #<sarvaj¤atvaü hã>#ti | #<hir >#yasmàt | adç÷yasyàpi kiü nàbhàvagatir ity àha #<adçùñasye>#ti | #<co >#yasmàdarthe | yata evaü #<tatas># tasmàt | #<anena >#vaktçtvena #<virodhagatir >#nàsti tasya sarvaj¤atvasyety arthàt |

 dvitãyasya virodhasya [abhàvaü] pratipàdayann àha #<na ce>#ti | #<caþ >#pratiùedhasamuccaye | upapattim àha #<kàùñhe>#ti | #<hir >#yasmàt | kuto #<vaktçtvaparihàreõa sarvaj¤atvaü nàvasthitam >#ity àha #<teùàm api># kàùñhàdãnàü #<sarvaj¤atvasya prasaïgàt >#prasakteþ | kutas teùàü tathàtvaprasaïga ity à÷aïkya yojanãyaü #<kàùñhàdaya >#iti | #<hir >#yasmàt | #<kàùñhàdayo vaktçtvena >#vacana÷aktyà #<parihçtàs >#tyaktàþ | vaktçtvam eva sarvaj¤atvaparihàreõa vyavasthitaü bhaviùyatãty àha #<nàpã>#ti | #<apiþ >#pratiùedhasamuccaye | atràpi tàm evopapattim àha #<kàùñhe>#ti | ihàpi kàùñhàdayo hi
sarvaj¤atvena parihçtà iti draùñavyam |

 syàd etat vaktçtvasarvaj¤atvayoþ parasparaparihàrasthitalakùaõatvàvirodhe 'pi kà kùatir yena tanniùedhaþ kçtaþ | tathà hy anyonyaparihàreõàvasthàne 'pi yad vaktçtvaü tat sarvaj¤atvaü mà bhåt, sarvaj¤atvaü và vaktçtvam | tayos tv ekatrasthitir aviruddhaiva | tad anantaram evoktam $<dharmottareõa>$ #<saty api càsmin virodhe sahàvasthànaü syàd apã>#ti |

 tad etad asat | yeùàü hi vaktçtvasarvaj¤atvalakùaõau dharmiõo bhinnàv eva dharmau teùàm idaü ÷obhate na tu tathàgatànàü dharmadharmiõor vàstavam abhedam icchatàm | tathà hi yadi vaktçtvaü sarvaj¤atvaparihçtaü

#< [DhPr 209]>#

#<%<na càviruddhavidher>% iti %<anupalabdhàv apy >%nàyaü viruddhavidhiþ yady api[599] sahàvasthànànupalambhas tathàpi na tayor virodhaþ | yasmàn na sahànupalambhamàtràd virodho 'pi tu dvayor upalabhyamànayor [600]nivartyanivartakabhàvàvasàyàt | tasmàd anupalamdhàv api na vaktçtvavidhe viruddhavidhiþ[601] | ato 'smàn nànyasyàbhàvagatiþ ||>#


__________NOTES__________

[599] yady api ca
[600] nirvatya- 
[601] vaktçtvavirodhiviruddhavidhiþ 
___________________________




 #<tathà na vaktçtvàd ràgàdimattvagatiþ | yato yadi vacanàdi ràgàdãnàü kàryaü syàd vacanàde ràgàdigatiþ syàt | ràgàdinivçttau vacanàdinivçttiþ[602] syàt | na ca kàryaü | kutaþ --->#


__________NOTES__________

[602] vacananivçttiþ
___________________________


ràgàdãnàü vacanàde÷ ca kàryakàraõabhàvàsiddheþ   III-78

%<ràgàdãnàü vacanàde÷ ca kàryakàraõabhàvàsiddheþ>% kàraõàn na kàryam |ato 'smàn na gatiþ ||

mà bhåd ràgàdikàrya vacanaü sahacàri tu bhavati | tato ràgàdau sahacàriõi nivçtte nivarttate[603]vacanam ity à÷aïkyàha ---


__________NOTES__________

[603] nivarttiùyate
___________________________

arthàntarasya[604]càkàraõasya nivçttau na vacanàder nivçttiþ   III-79     


__________NOTES__________

[604] và kàraõa-; và 'kàraõa-
___________________________


#<%<arthàntarasya [605]càkàraõasya nivçttau >%sahacàritvadar÷anamàteõa nànyasya vacanàder nivçttiþ | ato vaktçtvaü bhaved ràgàdiviraha÷ ca ||>#


__________NOTES__________

[605] và kàraõa-; và 'kàraõa-
___________________________


iti sandigdhavyatireko[606]anaikàntiko vacanàdiþ   III-80                                 


__________NOTES__________

[606] sandigdhavyàvçtte(tti) kà 'nai-
___________________________




 syàt tadà vaktçtvasya vaktur abhedàt sarvaj¤atvasya ca sarvaj¤àd, vaktaiva savaj¤o na syàt, sarvaj¤a eva và vakteti yuktam anayoþ parasparaparihàrasthitalakùaõatàbhàvapratipàdanam iti |

 #<yadi nàsty eva virodhaþ># sahànavasthàõalakùaõa iti draùñavyam | anyathà #<ghañapañayor >#dçùñàntatà na syàt | upasaühàre càyam artho vyaktãkariùyate | uktaü viruddhatve sahàvasthànàdar÷anaü kàraõam, tat kim evam ucyata ity à÷aïkyàha #<yady apã>#ti | #<tathàpi >#tenàpi prakàreõa | #<ato >#hetor asmàd vaktçtvàd #<anyasya >#sarvaj¤atvasya #<nàbhàva>#patipattiþ ||

 yathà vaktçtvàd asarvaj¤atvagatir nàsti tathà vaktçtvàd ràgàdimattvasyàpi gatir nàstãti jij¤àpayiùur àha #<tathe>#ti | #<àdi>#grahaõàd dveùàdiparigrahaþ |

 #<ràgàdi>#÷abdasannidhànàd ràgàdi #<sahacàrã>#ti boddhavyam | yathà sandigdhavipakùavyàvçttikasàdhanadoùas tathà pràg evàbhihitam iti na punar ucyate ||

#<[DhPr 210]>#

#<%<iti>%÷abdas tasmyàdarthe | [607]tasmàd asarvaj¤atvaviparyayàd vipakùàt sarvaj¤atvàd, ràgàdimattvaviparyayàd aràgàdimattvàt sandigdho vyatireko vacanàdeþ |[608] ato 'naikàntiko vacanàdiþ ||>#


__________NOTES__________

[607] tasmàd asarvaj¤atvàvãtaràgatvaviparyayàd vipakùàt sarvaj¤atvà(tva)vãtaràgàdimattvàt sandigdho; tasmàd asarvaj¤aràgàdimattvaviparyayàt vipakùàt sarvaj¤atvàd aràgàdimattvàc ca sandigdho
[608] vacanàdiþ 
___________________________



#<evam ekaikaråpàdisiddhasandehe hetudoùàn àkhyàya dvayor dvayo råpayor asiddhisandehe hetudoùàn vaktumàma[609] àha --->#


__________NOTES__________

[609] kàmà
___________________________


 dvayo råpayor viparyayasiddhau viruddhaþ   III-81

%<dvayor[610] >%iti | %<dvayo råpayor viparyayasiddhau>% sattyàü %<viruddhaþ >%||


__________NOTES__________

[610] dvayo
___________________________


trãõiü ca råpàõi santi | tato vi÷eùaj¤àpanàrtham[611]àha ||


__________NOTES__________

[611] j¤ànàrtha-
___________________________


kayor dvayoþ   III-82

#<%<kayor dvayor>% iti ||>#

 #<vi÷iùñe råpe dar÷ayati --->#                                                                 

sapakùe sattvasya, asapakùe ca asattvasya, yathà kçtakatvaü prayatnànantarãyakatvaü ca nityatve sàdhye viruddho hetvàbhàsaþ    III-83  

#<%<sapakùe sattvasya, asapakùe ca asattvasya viparyayasiddhàv>% iti[612] sambandhaþ | %<kçtakatvam>% iti svabhàvahetuþ | %<prayatnànantarãyakatvam >%iti kàryahetuþ[613] | %<prayatnànantarãyaka>%÷abdena[614] hi prayatnànantaraü janma j¤ànaü ca prayatnànantarãyakam ucyate | janma jàyamànasya svabhàvaþ | j¤ànaü j¤eyasya kàryam | tad iha prayatnànantaraü j¤ànaü[615] gçhyate | [616]tena kàryahetuþ |>#


__________NOTES__________

[612] siddhir iti
[613] kàryahetoþ 
[614] -katva÷a- 
[615] prayatnànantarãyakatvagràhakam --- ñi- 
[616] tataþ kà- 
___________________________








sarvàn aikànitikapràràn uktvà viruddhatvàkhyaü hetudoùam abhidadhàno $<vàrtikakàra>$syàbhipàryam #<evam >#ityàdinà dar÷ayati |

vyaktibhedavivakùayà #<hetudoùàn >#iti bahuvacanenàha ||

 #<vi÷iùñe >#råpe dve #<dar÷ayati | >#yadi dvàv api svabhàvahetå tadà kiü dvayàbhidhànena? ekenàpi svabhàvahetunà viruddhatvasya dar÷ãtatvàd ityà÷aïkya samarthanam àha --- #<kçñakatvam >#iti | nanu svabhàvahetutvena prayatnànantarãyakatvam anyatra dar÷itam | tat katham anenaivam ucyata ity àha --- #<prayatne>#ti | #<hi>#r yasmàt | #<prayatna>#sya puruùavyàpàrasy#<ànantaram >#avyavahitaü #<janma j¤ànaü ca >#tad viùayam ucyate |

#<[DhPr 211]>#

#<etau hetå nityatvae sàdhye viruddhau hetvàbhàsau ||>#

#<kasmàt punar etau viruddhàv ity àha --->#

anayoþ sapakùe asattvam, asapakùe ca sattvam iti viparyayasiddhiþ[617]   III-84                 


__________NOTES__________

[617] -ddhir iti
___________________________


#<%<anayor>% iti | %<sapakùe >%hi[618] nitye kçtakatvaprayatnànantarãyakatvayor asattvam eva ni÷citam | anitye vipakùe eva %<sattvaü>% ni÷citam iti viparyayasiddhiþ ||>#


__________NOTES__________

[618] hi --- om.
___________________________


#<kasmàt punar viparyayasiddhàv apy etau viruddhàv ity àha --->#

#<etau ca sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddhau III-85>#

#<%<etau ca sàdhya>%sya nityatvasya %<viparyayam --- >%anityatvaü sàdhayataþ | tataþ[619] %<sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddhau >%||>#


__________NOTES__________

[619] tataþ --- om.
___________________________


 #<yadi sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddhàv etau, uktaü ca paràrthànumàne sàdhyam, na tv anuktam; iùñam ca anuktam | ato 'nya iùñavighàtakçd àbhyàm iti dar÷ayann àha --->#

[620]nanu ca tçtãyo api iùñavighàtakçd viruddhaþ III-86


__________NOTES__________

[620] tatra ca
___________________________


%<nanu ca tçtãyo api>% viruddha utkaþ[621]| uktaviparayayasàdhanau dvau | tçtãyo 'yam iùñasya ÷abdenànuàttasya[622]vighàtaü karoti viparyayasàdhanàd iti %<iùñavighàtakçd>% ||


__________NOTES__________

[621] $<pramàõavini÷cayà>$dau --- ñi-
[622] vidhànaü 
___________________________



 #<tam udàharati --->#

#<yathà paràrthà÷ cakùuràdayaþ saüghàtatvàc chayanàsanàdyaïgavad iti  III-87>#



nanu #<prayatnànantarãyaka[tva]>#÷abda upàttas tat kiü #<prayatnànànantarãyaka>#÷abdasyàrtha ucyate ity àha --- #<prayatnànatarãyakatvam >#iti prayatnànantarãyakatva÷abdenàpi tad evoktaü vastuta ity arthaþ | #<tena >#÷abdena dvayasyàbhidhàne kadà svabhàvasyàbhidhànaü kadà kàryasyety à÷aïkya #<janme>#tyàdinà vibhajate | yato j¤ànasyàpy abhidhànaü #<tat >#tasmàd #<iha># viruddhodàharaõaprakrame |

anupalambhas tv anyor evàntarbhåtatvàn na pçthag upadar÷itaþ | etayor udàhçtayor eva so 'pi suj¤àna iti bhàva unneyaþ |

lakùyate càyam $<àcàya>$syà÷ayaþ --- sapakùàvçttau satyàü vyàptyà'vyàptyà và vipakùavçtto viruddha eveti dar÷ayitum ubhayopàdànam | anyathà kçtakatvamàtre pradar÷ite sapakùàvçttau vipakùavyàpaka eva yaþ sa viruddho na tu praytnànantarãyakavad yo vipakùavyàpãti ÷aïkà syàt | tathà

























































#<[DhPr 212]>#

#<%<yathe>%ti | %<cakùuràdaya >%iti dharmã | paro 'rthaþ prayojanaü [623]paràrthaþ prayajakaþ saüskàrya upakarttavyo yeùàm te %<paràrthàþ --- >%iti sàdhyam | %<samghàtatvàt >%sa¤citaråpatvàd iti hetuþ | cakùuràdayo hi pramàõusa¤citiråpàþ[624] | tataþ saüghàtaråpà ucyante | ÷ayanam àsanaü càdir yasya tac%<chayanàsanàdi >%| tad evàïgaü puruùopabhogàgatvàt | ayaü vyàptipradar÷anaviùayo dçùñàntaþ | atra hi pàràrthyena saühatatvaü[625] vyàptam | yataþ [626]÷ayanàsanàdayaþ saüghàtaråpàþ puruùasya bhogino bhavanty
upakàrakà iti paràrthà ucyante ||>#

__________NOTES__________

[623] paro 'rthaþ prayojanaü saü-
[624] -saücayaråpàþ 
[625] saüghàtatvaü 
[626] ÷ayanàdayaþ 
___________________________





#<katham ayam iùñaighàtakçd ity àha --- >#

#<tadiùñàsaühatapàràrthyaviparyayasàdhanàd viruddhaþ   III-88>#

#<%<tadiùñàsahatapàràrthayaviparyayasàdhanàd>% iti asaühate viùaye pàràrthyam asaühatapàràrthyam[627] | %<tasya >%$<sàkhyasya>$ vàdina iùñam asaühatapàràrthya %<tadiùñàsaühatapàràrtham>% | tasya %<viparyayaþ >%saühatapàràrthyaü nàma | tasya %<sàdhanàd viruddhaþ >%|>#


__________NOTES__________

[627] -rthyam | iùñàsaühatapàràrthyaü tasya $<sàükhya>$sya vàdina iùñàsaühata pàràrthyam
___________________________


#<`àtmà asti' iti bruvàõaþ $<sàükhyaþ>$ `kuta etad' iti paryanuyukto $<bauddhene>$dam àtmanaþ siddhaye pramàõam àha | tasmàd asaühatasyàtmana upakàrakatvaü sàdhyaü cakùuràdãnàm | ayaü tu hetur viparyayavyàptaþ | yasmàd yo yasyopakàrakaþ sa tasya janakaþ | janyamàna÷ ca yugapat krameõa và bhavati[628] saühataþ | tasmàt paràrtha÷ vakùuràdayaþ [629]saühataparàrthà iti siddham ||>#


__________NOTES__________

[628] -bhavatãti
[629] cakùuràdaya iti saühata- 
___________________________





prayatnànantarãyakatvamàtre pradar÷ite sapakùàvçttàv avyàptyaiva yo vipakùe varttate sa eva viruddho nànya iti ÷aïkà syàt, etàvatàpi [72b] viparyayasiddher upapatteþ | yadi tu kàryahetur udàhçta ity ucyate, tadànupalabdhir apy udàharttavyà syàt | na ca tasyàs tatràntarbhàvàn nodàharaõam iti yuktam, anvayàdipradar÷ane 'pi anudàharaõaprasaïgàt | evaü $<dharmottareõa>$ kathaü na vyàkhyàtam iti na pratãmaþ ||

 #<artha>#÷abdaþ prayojane vçttas tasya ca prayojayatãti vyutpattyà prayojaka÷abdàbhilapyatvam ity abhipetya #<paràrthaþ prayojaka >#ity uktaþ | parasminn arthaþ prayojanaü yeùàm iti gamakatvàd vyadhikaraõabahuvrãhau tu sarvaü sama¤jasaü kevalam anena tathà na vyàkhyàtam iti na vidmaþ | #<aïgaü >#nimittam | kasya tad aïgam ity ucyata ity àha --- #<puruùe>#ti ||

krameõa yugapad và 'pi dvedhàpy #<asaühataü># draùñavyam |

 kutaþ punar asaühataviùayaü pàràrthyam iùñaü $<sàükhyà>$syàkhyata  ity à÷aïkyàha #<àtme>#ti | asaühatopakàrakatvaü tàvac cakùuràdãnàü tenaiùitavyam anyathà ''tmà 'siddheþ | yac ca tad asaühataråpaü sa evàtmety abhipràyeõoktam #<asaühatasyàtmana># iti ||

#<DhPr 213]>#

#<ayaü ca viruddha àcàrya$<diïnàgeno>$ktaþ ---         >#                  

#<sa[630] iha kasmàn na uktaþ   III-89>#


__________NOTES__________

[630] iha --- om.
___________________________


#<%<sa kasmàd >%$<vàrttikakàreõa>$ satà tvayà %<na uktaþ>%? itara[631] àha --->#


__________NOTES__________

[631] vàrttikakàra --- ñi-
___________________________


#<anayor antarbhàvàt   III-90>#

 #<anayor eva sàdhyaviparyayasàdhanayor antarbhàvàt |>#

#<nanu coktaviparyayaü na sàdhayati | tat katham uktavipayayasàdhanayor evàntabhàva ity àha --->#                                                            

na hy ayam àbhyàü sàdhyaviparyayasàdhanatvena bhidyate   III-91  

#<%<na hy ayam>% iti | %<hã>%ti yasmàdarthe | yasmàd %<ayam iùña>%vidhatakçdàbhyàü hetubhyàü sàdhyaviparyayasya[632] %<sàdhanatvena bhidyate >%| yathà tau sàdhyaviparyayasàdhanau tathà 'yam apãti | uktaviparyayaü tu sàdhayatu[633] và mà và kim uktaviparyayasàdhanena | tasmàd anyor evàntarbhàvaþ ||>#


__________NOTES__________

[632] viparyayasàdha-
[633] sàdhyatu mà và 
___________________________



#<nanu coktam eva sàdhyaü[634] tat kathaü sàdhyaviparyayasàdhanatvenàbheda ity àha --->#


__________NOTES__________

[634] sàdhye
___________________________


na hi iùñauktayoþ sàdhyatvena ka÷cid vi÷eùa iti   III-92                                 

#<%<na hã>%ti yasmàd %<iùñauktayoþ>% [635]parasparasmàt %<sàdhyatvena na ka÷cid vi÷eùa>% bheda iti | tadmàd anyor evàntarbhàva ity upasaüsàraþ |>#


__________NOTES__________

[635] parasparasya
___________________________


 #<pravàdino hi yaj jij¤àsitaü tat prakaraõàpannam | yac ca prakaraõàpannaü tat sàdhanecchayà viùayãkçtaü sàdhyam iùñam uktam uktaü và, na tåktamàtram eva sàdhyam | tenàvi÷eùa iti ||>#

dvayo råpayor ekasya asiddhàv aparasya ca sandehe anaikàntikaþ   III-93

#<dvayo råpayor[636] viparyayasiddhau virurddha uktaþ | [637]tayos tu dvayor madhya ekasyàsiddhau, aparasya ca sandete 'naikàntikaþ ||>#


__________NOTES__________

[636] råpayor asiddhau viruddhaþ
[637] anayos tu dvyayor; anayor dvayor 
___________________________





 #<itara># iti codakàdanyo $<vàrtikakàra>$ ity arthàt |

na hy aktaviparyayasàdhakatvena viruddha ucyate | kin tarhi? sàdhyaviparyayasàdhaktatvena | tàsmàt #<kim uktaviparyayasàdhanene>#ty uktam ||

tam eva sàdhyatenàbhedaü sàdhayann àha --- #<prativàdino hã>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe | #<tena >#sàdhyecchayà viùayãkçtamàtrasya sàdhyatven#<àvi÷eùo >#'bhedaþ ||

#<[DhPr 214]>#

#<kãdç÷o 'sàv ity àha ---># 

#<yathà vãtaràgaþ[638]ka÷cit sarvaj¤o và, vaktçtvàd iti[639]|  vyatireko atra asiddhaþ, sandigdho anvayaþ III-94>#


__________NOTES__________

[638] ka÷cit --- om.
[639] vakçtvàt | vya- 
___________________________



#<%<yath>%eti | vigato ràgo yasya sa %<vãtaràgaþ >%ity ekaü sàdhyam | %<sarvaj¤o ve>%ti dvitãyam | %<vaktçtvàd iti >%hetuþ |%<  vyatireko >%atr%<àsiddha>% iti | svàtmany eva saràge càsarvaj¤e ca vipakùe vaktçtvaü dçùñam | ato 'siddho vyatekaþ | sandigdho anvayaþ ||>#

#<kuta ity àha --->#

sarvaj¤avãtaràgayor viprakarùàd vacanàdes tatra sattvam asattvaü và sandigdham    III-95  

#<sapakùabhåtayoþ %<sarvaj¤avãtaràgayor viprakarùàd >%ity atãndriyatvàd %<vacanàder>% indriyagamyasyàpi %<tatra >%atãndriyayoþ sarvaj¤atvavã(j¤avã)taràgayoþ %<sattvam asattvaü và sandigdham>% | tata÷ ca na j¤àyate kiü vaktçtvàt sarvaj¤a uta nety anaikàntikam iti ||>#

#<samprati dvayor eva sandehe 'naikàntikaü vaktum àha --->#

#<anayor eva dvayo råpayoþ sandehe anaikàntikaþ III-96>#

#<%<anayor eva>% --- anvayavyatirekaråpayoþ sandehàt saü÷ayahetuþ |>#

 #<udàharaõam[640] --->#


__________NOTES__________

[640] udàharaõaü yathà; udàharaõaü ca
___________________________



#<yathà[641]sàtmakaü jãvaccharãraü pràõàdimattvàd iti[642]III-97>#


__________NOTES__________

[641] yathà --- om.
[642] matvàt |
___________________________



#<%<yathe>%ti[643]># | #<sahàtmanà varttate %<sàtmakam>% iti sàdhyam | %<÷arãram>% iti dharmã | %<jãvad>% grahaõaü dharmivi÷eùaõam | mçte hy àtmànaü necchati |>#


__________NOTES__________

[643] yatheti --- om.
___________________________


#<%<pràõàþ [644]>%÷vàsàdaya %<àdi>%r yasyonmeùanimeùàdeþ pràõidharmasya sa %<pràõàdiþ >% | sa yasyàsti tat pràõàdimat jãvaccharãram | tasya bhàvas tattvam | tasmàd ity eùa hetuþ | ayam asàdhàraõaþ saü÷ayahetur upapàdayitavyaþ ||>#


__________NOTES__________

[644] pràõà à÷và-
___________________________




#<jãvat># pràõàn dhàrayac ca tac charãraü ceti vigrahaþ | unmeùa÷ cakùur vikà÷a àdir yasya #<nimeùàdes >#tasya #<pràõidharmasya >#jãvadharmasya | #<asàdhàraõaþ >#sapakùavipakùàvçtteþ | vivàdàdhyàsitasyaiva dharimiõo dharma ity arthaþ | asàdhàraõatvàd eva #<saü÷ayahetur >#iti hetubhàvena vi÷eùaõam ||

#<[DhPr 215]>#

#<pakùadharmasya ca dvàbhyàü kàraõàbhyàü saü÷ayahetutvam | saü÷ayaviùayau yàv àkàrau tàbhyàü sarvasya vastunaþ saügrahàt | tayo÷ ca vyàpakayor àkàrayor ekatràpi vçttyani÷cayàt | [645]yàbhyàü hy àkàràbhyàü sarvaü vastu na saïgçhyate tayor àkàrayo na saü÷ayaþ | prakàràntarasambhave hi pakùadharmo dharmiõam aviyuktaü dvayor ekena dharmeõa dar÷aytuü na ÷aknuyàt | ato na ÷aü÷ayahetuþ syàt | dvayor dharmayor aniyataü bhàvaü dar÷ayan saü÷ayahehuþ | dvayos tv aniyatam api bhàvaü dar÷ayitum a÷akto[646] 'pratipattihetuþ | niyataü
tu[647] bhàvaü dar÷ayan [648]samyag hetur viruddho và syàt | tasmàd [649]yàbhyàü sarvaü vastu saügçhyate tayoþ[650] saü÷ayahetur yadi tayor ekatràpi sambhàvani÷cayo na syàt | sadbhàvani÷caye tu yady ekatra niyatasattàni÷cayo hetur[651] viruddho và syàt | aniyatasattàni÷caye tu sàdhàraõànaikàntika, sandigdhavipakùavyàvçttikaþ, sandigdhànavayo 'siddhavyatireko và syàt | ekatràpi tu>#


__________NOTES__________

[645] yakàbhyàü
[646] ÷a÷aviùàõàdi --- ñi- 
[647] tu --- om. 
[648] samyag --- om. 
[649] yakàbhyàü 
[650] tayor àkàrayoþ saü 
[651] -yor viruddho hetur và syàt 
___________________________










 kathaü punar ayaü saü÷ayahetur utpàdayituü ÷akyate yàvatà nàsmàt sàtmakatvasyànàtmakatvasya và pratipattir jàyate | tato 'praitpattir evàsàdhàraõa ity $<uddyotakara>$matam à÷aïkya #<yatra (yat na) hã>#ty uktaü $<vàrtikakçtà>$ tad avatàrayitum bhåmikàm racayann àha --- #<pakùadharmasye>#ti | #<co># yasmàdarthe | pakùasya dharmaya sato #<dvàbhyàü kàraõàbhyàü >#nimittàbhyàm | #<sarvasya >#niþ÷eùasya #<saügrahàj >#j¤àpanàt | #<tayor vyàpakayor àkàrayoþ >#sàtmakatvànàtmakatvàkhyayor viùayabhåtayo #<ekatràpi># viùaye #<'ni÷cayàt >#tasya pakùàdharmasyety arthàt |#<                       >#

nanu saü÷ayyamànayor àkàrayoþ sarvavastuvyàpanena kiü? yena tathàtvaü tayo upavarõyata ity àha --- #<yàbhyàm >#iti | #<hã>#ti yasmàt | kathaü punas tayor àkàrayo na saü÷aya ity àha --- #<pràkàràntare>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe | #<pakùadharmaþ >#san #<dharmiõaü >#taü pakùaü #<dvayor ekena dharmeõa >#sàtmakatvàkhyena anàtmtvàkhyena và | #<anviyuktaü >#yuktaü sambaddham iti yàvat | #<na ÷aknoti dar÷ayituü >#prakàràntareõa sambandhasya tasya sambhavàt | yata evam #<ataþ># sa pakùadharmo #<na saü÷ayahetuþ syàt | tayor >#àkàrayor iti sàmarthyàt |

atha kathaü sàtmakatvànàtmakatve dvau dharmau dar÷ayann api saü÷ayatehtur ucyata ity àha --- #<dvayor >#iti | #<dar÷ayann>#[73a] iti hetau ÷atur vidhànàd aniyatabhàvapradar÷anàd ity artho boddhavyaþ |

nanu niyatàbhàvam adar÷ayann apratipattihetur evàyàyaü yujyata ity àha --- #<dvayos tv >#iti | #<tu>#÷abdo yasmàdarthe | niyatapradar÷akasyàpi kiü na tathàtvam ity àha --- #<niyatatvaü(yataü) tv >#iti | #<tu>#þ pårvavad vi÷eùaõàrtho và | yasmàd evaü #<tasmàd ># hetoþ |

#<niyato >#'nyatrànanugàmã #<sattàni÷cayo >#yasya sa tathà | viruddho 'pi viparyaye samyaghetur evety ekatra sattàni÷caye #<viruddho và syàd >#ity uktam |

#<[DhPr 216]>#

#<vçttyani÷càyàd asàdhàraõànaikàntiko bhavati | tato 'sàdhàraõànaikàntikasyànaikàntikatve hetudvayaü dar÷ayitum àha --->#

na hi[652]sàtmakaniràtmakàbhyàm anyo rà÷ir asti yatràyaü[653]pràõàdir vartate (varteta)III-98


__________NOTES__________

[652] sàtmakànàtmakà-
[653] yatra pràõà; pràõàdir vartteta 
___________________________



 #<%<na hã>%ti | sahàtmanà varttate %<sàtmakaþ>% | niùkràtànta àtmà yasmàt sa %<niràtmakaþ>% | [654]tàbhyàm yasmàn nànyo %<rà÷irasti >%| kiübhåtaþ? %<yatràyaü >%vastudharmaþ %<pràõàdir vartteta>%, tasmàd ayaü [655]tayor bhavati saü÷ayahetuþ ||>#


__________NOTES__________

[654] àbhyàü
[655] -dayaü dvayor bhavati 
___________________________



#<kasmàd anyarà÷yabhàva ity àha --->#

#<àtmano[656]vçttivyavacchedàbhyàü[657]sarvasaügrahàd III-99>#


__________NOTES__________

[656] àtmavçtti-
[657] sarvasya saü- 
___________________________



 #<%<àtmano vçttiþ >%sadbhàvo %<vyavacchedo 'bhàvaþ | >%tàbhyàü %<sarvasya>% vastunaþ %<saügrahàt>% kroóã karaõàt | yatra hy àtmà asti tat sàtmakam | [658]anyan niràtmakam | tato nànyo rà÷irasti --- [659]iti saü÷ayahetutvakàraõam ||>#


__________NOTES__________

[658] tad anyan ni-
[659] iti --- om. 
___________________________





yadaikatraiva sattàni÷cayo #<viruddho và syàd >#ity uktam, yadaikatraiva sattàni÷cayo nàsti tadà kà vàrttety àha --- #<aniyate>#ti | #<tu>#r vi÷eùàrthaþ | #<aniyato >#'traivàyaü varttata ity evaü råpaniyama÷ånyo yaþ #<sattàni÷cayas >#tasmin sati | yadobhayatra sattàni÷cayas tadà sapakùàvipakùasàdhàraõatvàt sàdhàraõaþ, yadà tu vipakùavçttisambhàvanàyàm ani÷caya(aniyata)sattàni÷cayas tadà sandigdhavipakùavyàvçttikaþ | yadà punaþ sapakùe vçttisandehàniyatasattàni÷cayas tadà sandhgadhànvayàsiddhavyatirekaþ | yadà tu sapakùàsapakùayor ekatràpi sattàni÷cayo nàsti tadà sapakùàsapakùàvçtter asàdhàraõaþ | etad evàha --- #<ekatràpãti |>#
yataþ pakùàdharmas yoktàbhyàü kàraõàbhyàü saü÷ayahetutvaü #<tatas># tasmàt #<dar÷ayituü >#dar÷ayiùyàmãti mattvà |

#<rà÷iþ># prakàraþ | vastudharmatvaü ca pràõàder avastuni ÷a÷aviùàõàd àvavçtteþ | yato rà÷yantaràbhàvas #<tasmàt >#kàraõàd #<ayaü >#pràõàdimattvàkhyo hetuþ | #<tayoþ >#sàtmakniràtmakayoþ |

sàdhàraõasya dharmasya saü÷ayahetutve dve kàraõe | tatràmunà #<nahã>#tyàdinà målena saü÷ayaviùayàbhyàm àkàràbhyàü sarvavastusaügraha ekaü kàraõam uktam | #<nàpy anayor >#ityàdinà tu tayor ekatràpi vçttyani÷cayo dvitãyaü kàraõam uktam iti dar÷ayitum àha --- #<saü÷aye>#ti |

#<[DhPr 217]>#

#<prakàràbhyàü [660]sarvavastusaïgrahaü pratipàdya dvitãyam àha ---># 


__________NOTES__________

[660] sarvasaügrahaü
___________________________


#<nàpy anayor ekatra vçttini÷cayaþ III-100>#

#<%<nàpy anayor >%sàtmakànàtmakayor madhya %<ekatra>% sàtmake 'nàtmake[661] và %< >%vçtter sadbhàvasya %<ni÷cayo>% 'sti | dvàv api rà÷ã tyaktvà na varttate pràõàdiþ, vastudharmatvàt | tata÷ cànayor eva varttate[662] ity etàvad eva j¤àtam | vi÷eùe tu vçttini÷cayo nàstãy ayam arthaþ[663] ||>#


__________NOTES__________

[661] -ke niràtmake
[662] varttate etàvad 
[663] nàstãty arthaþ 
___________________________




#<tad àha --->#

[664]sàtmakatvena anàtmakatvena và prasiddhe pràõàder asiddheþ[665]   III-101


__________NOTES__________

[664] sàtmakatvena niràtmaka-
[665] asiddhis tàbhyàü na vyatiricyate 
___________________________



#<%<[666]sàtmakatvena anàtmakatvena và >%vi÷eùeõa yukte %<prasiddhe >%ni÷cite vastuni %<pràõàder>% dharmasya[667] sarvavastuvyàpinoþ prakàrayor ekatra niyatasadbhàvasy%<àsiddher>% anaikàntikaþ, ani÷catatvàt |>#


__________NOTES__________

[666] sàtmakatvena niràtmaka-
[667] dharmasyàsiddher anaikàntiko 'ni÷catatvàt 
___________________________



 #<tad evam asàdhàraõasya dharamasyànaikàntikatva kàraõadvayam abhihitam ||>#



#<prakàràbhyàm >#àtmavyavacchedaråpàbhyàm àkàràbhyàm #<| vçttiþ >#pravçttir arthàt bhàva evàvatiùñhata ity abhipràyeõàha --- #<vçtteþ sàdbhàvasye>#ti |

yady evaü tayor na varttata ity eva kiü na syàt? tathà ca kathaü saü÷ayahetur ity à÷aïkya yàdç÷o 'syàrtho 'bhipretas taü sphuñayitum àha --- #<dvàvapãti | >#kuto na varttata ity àha --- #<vatudharmatvàd >#iti | pràyàder (pràõàder) iti vibhaktivipariõàmena sambandhanãyaü | vastunà và 'va÷yaü sàtmakenà 'nàtmakena và bhàvyam iti bhàvaþ |

#<tato># vastusattvena siddhaparityàgenànyatràvçtteþ kàraõàt | #<anayoþ >#sàtmakànàtmakayoþ #<| eva >#kàreõàõyatrà(tra) vçttiniùedhaü spaùñayate | #<iti>#r etàvataþ svaråpaü dar÷ayati | yad idam anantaroktam etat parimàõaü yasya prameyasya tad #<etàvad >#vastutattvaü ni÷citam | kutas tarhi nàsya vçttini÷caya ity àha --- #<vi÷eùe tv >#iti | #<vi÷eùe >#vi÷iùñe prakàre | #<tu>#r imàm avasthàü bhedavatãm àha | tena sàtmaktva(sàtmaka) evànàtmaka evety arthaþ | vçtteþ svabhàsya pràõder iti prakaraõàt | #<iti>#r evamarthe | #<artho '>#bhidheyo yasya "#<nàpy anayor ekatra vçttini÷cayaþ>#" ity asya maulasya vàkyasyety arthàt ||

yasmàd evam etad vaktuü yujyate, nànyathà tattasmàd [73b] àha $<vàrttikakàraþ>$ | kim àhety àha #<sàtme>#ti | #<tad evam >#ityàdinopasaüharati | evaü ca vyàcakùàõena [na] maya svàtantryeõa #<pakùadharmasye>#tyàdinà

#<[DhPr 218]>#

#<pakùadharma÷ ca bhavan[668] sarvaþ sàdhàraõo 'sàdhàraõo va bhavaty anaikàntikaþ | tasmàd upasaühàravyàjena pakùadharmatvaü dar÷ayati --->#


__________NOTES__________

[668] bhavat sarvaþ
___________________________


tasmàj jãvaccharãrasambandhã pràõàdiþ sàtmakàd anàtmakàc ca sarvasmàd vyàvçttatvena asiddhes tàbhyàü[669]na vyatiricyate   III-102  


__________NOTES__________

[669] nàsiddhiþ ||; "tàbhyàm" ityàdi --- om
___________________________


 #<%<tasmàd>% ityàdinà | %<jãvaccharãra>%sya %<saübandhã >%pakùadharma ity arthaþ | yasmàt tayor ekatràpi na nivçttini÷cayas tasmàt %<tàbhyàü na vyatiricyate >%|>#

#<vastudharme hi sarvastuvyàpinoþ prakàrayor ekatraniyatasadbhàvo ni÷cataþ prakàràntaràn nivarttete | ata evàha[670] --- %<sàtmakàd anàtmakàc ca sarvasmàd >%vastuno %<vyàvçttatvena asiddher>% iti | %<pràõàdiþ >%tàvat kuta÷cid ghañader nivçtta eva | tata etàvad avasàtuü ÷akyam --- sàtmakàd anàtmakàd và kiyato nivçttaþ | sarvasmàt [671]tu nivçtto nàvasãyate | tato na kuta÷cid vyatirekaþ ||>#


__________NOTES__________

[670] -kàràntaràn nivarttate | tata evàha; -kàràntaràn nivartteta | tata evàha
[671] tu --- om. 
___________________________





'sàdhàraõasya saü÷ayahetutvanimittadvayam àdito dar÷itam | kiü tarhi? $<vàrttikakàreõai>$vaitadabhihitam iti dar÷itam ||

nanu càsàdhàraõasya pràõàder anaikàntikatvakàraõadvayamanantaroktam abhidhãyatàm | #<tasmàd >#ityàdinà tu ÷arãrasambandhitvam asya kasmàd $<àcàryo>$ dar÷ayatãtyà÷aïkàü niràcikãrùuþ #<pakùadharma÷ ce># tyàdinopakramate | #<co># yasmàdarthe | apakùadharmastvasiddhtvàkhyàm anyàm eva doùajàtim anu÷nuta iti bhàvaþ pakùadharmatvaü pradar÷ayato $<vàrtikakàra>$syonneyaþ | #<và>#÷abdenàniyataprabhede 'nàsthàü dar÷ayati | na tvasàdhàraõatvàkhyaü pakùàntaram, sandigdhavipakùavyàvçttikàder asaïgrahaprasaïgàt | yasmàd apkùadharmo nànaikàntika upavarõatenàbhipàryeõa #<tasmàt># kàraõàt | #<dar÷ayati >#prakà÷ayati |

kena dar÷ayatãtyàkàïkàyàm àha --- #<tasmàd ityàdine>#ti | pakùadharmatvapradar÷anaü tu #<jãvaccharãrasambandhã>#ti vacanaü draùñavyam | #<tasmàd >#ity anena yasmàdityàdkùiptaü dar÷ayann àha --- #<yasmàd >#iti | #<ekatràpi na vçttini÷cayas >#tasya pràõàder ity arthàt | #<tasmàt >#kàraõàt #<tàbhyàü >#sàtmakatvànàtmakatvàbhyàü #<na vyatiricyate >#na nivarttate, tadasaüspar÷ã na bhavatãti yàvat |

tayor ekatra vçttyani÷caye 'pi kathaü tàbhyàü na vyatiricyata ity àha --- #<vastv iti | hã>#ti yasmàdarthe | #<prakàrayos >#tadvçttivyavacchedaråpayoþ svaråpayoràkàrayor iti yàvat | tayor dharma #<ekatraniyataþ >#`atraivàyaü varttata iti niyamavàn' #<sadbhàvaþ >#sattvaü yasya sa tathà | #<prakàràntaràn >#niyatasadbhàvaviùayàd anyasamàdàkàràt | #<nivarttete >#nivartitumn arthati, tan na saüxpç÷etiti yàvat | ekatra vçttyani÷cayàc ca nàyaü tathety abhipràyaþ |

yata evam etad bhavati, na càyaü pràõàdis tathà, #<ata evà>#hàcàryaþ | kim àhety àha --- #<sàtmakàd >#ityàdi | #<sarvasmàd >#iti pratyekaü sambabaddha(nddha)vyam |

#<[DhPr 219]>#

#<yady evam anvayo 'stu tayor ni÷icta ity àha ---># 

#<na[672]tatrànveti III-103>#


__________NOTES__________

[672] na ca tatrà-
___________________________


 #<%<na[673] tatra >%sàtmake 'nàtmake và 'rthe %<'nveti>% --- anvayavàn ||>#


__________NOTES__________

[673] na ca tatra
___________________________


#<kuta ity àha --->#

ekàtmany apy asiddheþ   III-104  

#<%<[674]ekàtmany apã>%ti | %<ekàtmani >%sàtmke 'nàtmake và 'siddheþ kàraõàt | vastudharmatayà tayor dvayor ektatra[675] và varttata ity avasitaþ pràõàdiþ | na tu sàtmaka eva niràtmaka eva và varttata iti kuto 'nvayani÷cayaþ ||>#


__________NOTES__________

[674] ekàtmany apãti --- om.
[675] dvayor apy ekatra; ekatra tàvat varttata 
___________________________



#<nanu ca prativàdino na ki¤cit sàtmakam asti | tato 'sya hetor na sàtmake 'nvayo[676] na vyatirka[677] ity anvayavyatirkayor abhàvani÷cayaþ sàtmake, na tu sadbhàvasaü÷aya ityà÷aïkyàha --->#                                                         


__________NOTES__________

[676] anugamanaü sadbhàva ity arthaþ --- ñi-
[677] vyàvçttiþ abhàva ity arthaþ --- ñi- 
___________________________



#<na api[678]sàtmakàd anàtmakàc ca tasya anvayavyatirekayor abhàvani÷cayaþ  III-105>#


__________NOTES__________

[678] sàtmakàn niràtmakàc
___________________________




nanu ghàñapañàder anekasmàt pràõàdinirvarttamàno dçùñas tat kathaü tasya vyàvçttatvenàsiddhir ity àha --- #<pràõàdir >#iti #<| >#tataþ sarvasmàt sàtmakàd anàtmakàc ca nivçttyanavasàyàt | kutaþ? sàtmakàd anàtmakàc ca pratibandhàsiddher iti càtra sarvatràbhipràyaþ |

 nanu kim ucyate #<na kuta÷cid >#iti? yàvatà niràtmakàd eva vyatireko 'syàvasàtuü ÷akyaþ, $<bauddhena>$ ghañàder niràtmakatveneùñatvàd iti cet | yady evaü jãvaccharãram api $<bauddhena>$ tathàtveneùñam iti tasyàpi tathàtvaü kin na bhavet | abhyupagamena ca sàtmakànàtmake vibhajya hetuü kathayatà gamikatvam iti yat ki¤cid etat ||

#<tayor >#iti viùayasaptamã | tasya pràõàder iti ca ÷esaþ ||

 nanu vastudharmeõa tenàva÷yaü kvàpi niyatena bhàvyam | tat katham anvayàbhàva ity àha --- #<vastudharmataye>#ti | na càniyatavçttini÷cayo 'nvayo nàmeti bhàvaþ |

nanu càsàdhàraõatvàn niràtmake 'nvayani÷cayo mà bhåd | vyatirekani÷cayas tv astu, niràtmake ghañàdau pràõàder adar÷aõàd iti cet | na | tasyaiva [74a] ÷arãrasya niràtmakatvasambhàvanàyàü sarvasmàn niràtmakàn nirvçttini÷ayàbhàvàt | na ca tathàni÷cayanimittaü pratibandhani÷cayo ''stãti ||

#<[DhPr 220]>#

#<%<n>#à#<pi sàtmakàd >%vastunaþ %<tasya>% pràõàder %<anvayavyatirekayor abhàvavi÷cayaþ>% | nàpi ca niràtmakàt | sàtmakàd anàtmakàd iti ca pa¤camã vyatireka÷abdàpekùayà draùñavyà ||>#

#<katham anvayavyatirekayor nàbhàvani÷caya ity àha --->#

#<[679]ekàbhàvani÷cayasya[680]aparabhàvani÷cayanàntarãyakatvàt III-106>#


__________NOTES__________

[679] ekasyàbhàva-
[680] -syàparàbhàvanànta- -syàparabhàvanàntarãka- 
___________________________



 #<%<eka>%syànvayasya vyatirekasya và yo %<abhàvani÷cayaþ [681]>%so parasya dvitãyasya %<bhàvani÷cayanàntarãyakaþ [682]>%bhàvani÷cayasyàvyabhicàrã | tasya bhàvas tattvaü tasmàt | yata ekàbhàvani÷cayo 'parabhàvani÷caya [683]nàntarãyakaþ, tasmàn na dvayor ekatràbhàvani÷cayaþ ||>#


__________NOTES__________

[681] sa evàparasya
[682] bhàve ni÷ca- 
[683] -rãyakaþ bhavati ni÷caya- 
___________________________




#<kasmàt punar ekasyàbhàvani÷cayo 'parasadbhàvani÷cayà'vyabhicàrãty àha --->#

#<[684]anvayavyatirekayor anyonyavyavacchedaråpatvàt | [685]tata eva anvayavyatirekayoþ sandehàd anaikàntikàþ III-107>#


__________NOTES__________

[684] ata evànvaya-
[685] ata eba 
___________________________



#<%<anvayavyatirekayor anyonyavyavacchedaråpatvàd>% iti | anyonyasya vyavacchedo 'bhàvaþ, sa eva råpaü yayos tator bhàvas tattvaü tasmàt kàraõàt |>#

#<anvayavyatirekau bhàvàbhàvau | bhàvàbhàvau ca prasparavyavacchedaråpau | yasya vyavacchedena yat paricchidyate tat tatparihàrõa vyavasthitam | svàbhàvavyavacchedna ca bhàvaþ paricchidyate |>#

#<tasmàt svàbhàvavyacchedena bhàvo vyavasthitaþ | abhàvo hi nãråpo yàdç÷o vikalpena dar÷itaþ | nãråpatàü ca vyavacchidya råpam àkàravat paricchidyate | tathà ca saty anvayàbhàvo vyatirekaþ, vyatirekàbhàva÷ cànvayaþ |>#

#<tato 'nvayàbhàve ni÷cite vyatireko ni÷cito bhavati | vyatirekàbhàve ca ni÷cite 'nvayo ni÷cito bhavati |>#



#<nanu ce>#tiyàdi #<tasmàt kàraõàd >#ity etad antaü spaùñàrtha tena na vyàkhyàyate |

anyonyavyavacchedaråpatvam evànvayavyatirekayoþ katham ity à÷ïkyàha --- #<anvayavyatirekàv >#iti | abhàvaråpatva¤ ca vyatirekasya pratãtisiddhasya boddhavyam | bhavatàü tau tathàråpau kim ata ity àha --- #<bhàvàbhàv >#iti | #<co># yasmàd | bhavatv evaü tathàpi kathaü tayor anonyaparihàreõàvasthànam ity àha --- #<yasye>#ti |

nanv atra kasya vyavacchedena kiü paricchidyate yena tat parihàrehaõa tad vyavatiùñhata ity àha ---#<  svàbhàve>#ti | hetvartha÷ #<ca>#kàraþ | tàvat kà sà (ko 'sàv) abhàvo nàma yadvyavacchedena bhàvaþ

#<[DhPr 221]>#

#<tasmàd yadi nàma sàtmakam avastu niràtmakaü ca vastu, tathàpi [686]tayor na pràõàder anvayavyatirekayo abhàvavni÷cayaþ | ekatra[687] vastuny ekasya[688] vastuno yugapad bhàvàbhàvavirodhàt tayor abhàvani÷cayàyogàt[689] |>#


__________NOTES__________

[686] tathàpi na tayoþ
[687] ekavastu- 
[688] ekavastu- 
[689] ni÷cayayogàt 
___________________________





#<na ca prativàdyanurodhàt sàtmakànàtmake vastuno vastusato | kin tu pramàõànurodhàd | ity ubhe sandigdhe | tatas tayoþ pràõàdimattvasya sadasattvasaü÷ayaþ |[690]>#


__________NOTES__________

[690] sadasattvàni÷cayaþ
___________________________


#<eta eva kvacid anvayavyatirekayor na bhàvani÷cayo [691]nàpy abhàvani÷ayaþ, %<tata evànvayavyatirekayoþ>% sandehaþ |>#


__________NOTES__________

[691] nàbhàvani-
___________________________


#<yadi tu kvacid apy[692] anvayavyatirekayor ekasyàpy abhàvani÷cayaþ syàt, sa eva dvitãyasya bhàvani÷caya ity anvayavyatirekasandeha eva na syàt | yata÷ ca[693] na kvacid bhàvàbhàvani÷cayas tata %<evànvayavyatirekayoþ >%sandehaþ | %<sandehàc cànaikàntikaþ[694] >%||>#


__________NOTES__________

[692] kvacid anvaya-
[693] yats tu 
[694] -kàntika ity àha |
___________________________






paricchidyata ity àha --- #<tathà ce>#ti nãråpatàvyavacchedena råpasya pratiùñhatàkàravataþ paricchedaprakàre sati | tato 'nyonyàbhàvaråpatvàd anayoþ |

nanu $<bauddhànàü>$ sàtmakaü nàma nàsty evety avastu | san màtraü tu niràtmakamato vastu | tatra vastu[ni] niràtmako[ke] hetor anvayavyatirekayor abhàvani÷cayo mà bhåt sàtmake tv avastuni sa kathaü na syàd ity à÷aïkyopasaühàravyàjenàha #<tasmàd >#iti | yasmàd vidhipratiùedhayor ekapratiùedho 'paravidhinàntarãyakas tasmàt | kathaü na bhàvani÷cayas tator ity à÷aïkyopapattim àha --- #<ekatre>#ti | tayor anvayavyatirekayor bhàvàbhàvàtmanor #<abhàvani÷caya>#sy#<àyogàd >#anupapattiþ | katham ayoga ity àha --- #<ekasye>#ti | kàlabhede kiü na yujyate ity àha --- #<yugapad >#iti |

idaü ca prativàdyabhyupagamabalàt sàtmakànàtmakayoþ | sadasattvam abhyupagamyoktam | tad eva tu na yujyate iti dar÷ayann àha --- #<na ce>#ti | #<co >#vaktavyàntarasamuccaye | prakaraõàd iha #<prativàdã >#$<bauddhas>$ tad #<anurodha>#va÷àd iùñyaniùñiva÷àt #<sàtmakam asanniràtmakaü sad># iti yathàyogaü yojanãyam | evaü hy avàstavam anumànaü syàt na vastubalapravçttam iti bhàvaþ | yady evaü te sadasatã na bhavataþ kathaü nàmety àha --- #<kin tv># iti | pramàõaü cedaü niyataü varttate | àtmany eva ca vivàdavçtter anyà 'pi (nyatràpi?) sàtmakatvam anàtmakatvena (katvaü và na?) vyavatiùñhata iti bhàvaþ | #<iti>#s tasmàt | #<ubhe >#sàtmakatvànàtmakatve
| yata evaü #<tataþ >#kàraõàt sàtmakànàtmakayoþ #<sadasattvayoþ saü÷ayaþ | >#kasyety àkàïkùàyàm uktam --- #<praõàdimattvasye>#ti |

#<[DhPr 222]>#

#<kasmàd anaikàntika ity àha[695]
--->#


__________NOTES__________

[695] ity àha --- om.
___________________________


sàdhyetarayor ato ni÷cayàbhàvàt   III-108         %<                                    >%

#<%<sàdhya>%sya%<, itara>%sya ca viruddhasya %<ataþ>% --- sandigdhànvayayatirekàn %<ni÷cayàbhàvàt>% | sapakùavipakùayor hi sadasattvasandehe na sàdhyasya na viruddhasya siddhiþ[696] | na ca sàtmakànàtmakàbhyàü[697] paraþ prakàraþ saübhavati | tataþ pràõàdimattvàd dharmiõi jãvaccarãre saü÷aya àtmabhàvàbhàvayor ity anaikàntikaþ pràõàdir iti ||>#


__________NOTES__________

[696] asiddhiþ
[697] -bhyàü ca paraþ 
___________________________





astu sasattvasaü÷ayo 'nvayavyatirekani÷cayas tu kin na bhavatãty àha --- #<yata >#iti | #<na bhàvani÷cayo nàbhàvani÷caya># ity ekatra sàtmake 'nàtamake veti draùñavyam | sàtmake 'nàtmake và pràõàdeþ sadasattvani÷cayàbhàvàd evànvayavyatirekayoþ sandeho nànyatheti pratipàdayitum àha --- #<yadi tv >#iti | #<tu>#r imàm avasthàü bhedavatãm àha |

uktam evopasaüharann àha --- #<yata÷ ce>#ti | #<co >#'vadhàraõe | tasmàt #<sandehàt anaikàntikaþ >#pràõàdimattvàkhyo hetur iti prakaraõàt ||

#<sandigdhàvanvayavyatirekau >#yasya tattathà, tasmàt #<sàdhya>#sya #<viruddhasya >#và #<ni÷cayàbhàvàt># | #<sapakùe>#tyàdi [74b] naitad eva samarthayate | #<hi>#r yasmàt | #<sapakùavipakùayor >#viùayabhåtayor hetoþ #<sadasattvasandehe na sàdhyasyà>#numitsitasya #<viruddhasya >#viparayayasya #<siddhir ni÷cayaþ | >#viruddho 'pi viparyaye samyaghetur ity abhipràyeõedam uktam |

#<na ce>#tyàdi #<pràõàdir >#ity antaü sugamam |

ãdç÷a eva càsàdhàraõo hetuþ kai÷cin $<naiyàyikair>$ anupalasaühàrya ity uktam | tato 'nupasaühàryo 'yaü hetvàbhàsa iti ÷abda÷ravaõàrtha........sàhaþ karaõãyaþ |

 $<uddyotakaras>$ tu ÷ràvaõatvàkhye 'sàdhàraõahetàv àcàrya$<dignàgena >$dar÷ita idam avàdãt --- "yady etac chràvaõatvaü nityànityayor dçùñaü syàj janayettayoþ saü÷ayam årdhvatvam iva sthàõupuruùayoþ | na ca dçùñam | tasmàn nàyaü saü÷ayahetur api tv apratipattihetur eva | atha ÷ràvaõatvaü vastudharmaþ | vastunà nityena bhàvyam anityena và prakàràntaràbhàvàt | na ca tayor ekatràpi dçùñam | atas tayoþ saü÷ayaü karoti | tarhi vastudharmatvàt saü÷ayo na ÷ràvaõatvàd iti |" tulyanyàyatayà 'tràpy asàdhàraõe tad ãyam idam ãdç÷aü carcitam àsajyata eveti "katham ayaü saü÷ayaü saü÷ayahetur upapàdayitavyaþ"
iti sàdhåktam tena | kevalaü gamakaråpavivedane samãcãnamano na prahitam | yato vastudharmatvaü ÷ràvaõatvasya nityàkàrasaüspar÷ij¤ànajanane nibandhanam | na tu tasmàd eva vastudharmàd ubhayàkàrasaüspar÷ã pratyayo dolàyate na ca yady asyapratipattikàraõe kàraõam tata eva sà pratipattiþ, na tu tasmàd iti ÷akyate vaktum | tad utpatter agnipratipattir na dhåmàd ity asyàbhidhànaprasaïgàt |

#<[DhPr 223]>#

ki¤caivaü prameyatvàder api na saü÷ayaþ syàt | ÷akyate hi tatràpi vaktum ubhayatra dar÷anàt saü÷ayo na prameyatvàd iti | atha tasya tàvad ubhayatra dar÷anaü tena tasmàd ucyate | yady evaü vastudharmatvam api ÷ràvaõatvasyaiveti kathaü na tasmàd asau | api cordhvatvam api yady api sthàõupuruùayor api dçùñaü tathàpi tàvat tatràntareõàtraiva bhaviùyatãti paryanuyoge satãdam eva vàcyam --- yad utordhvatvaü nàma vastudharmaþ | vastunà caivaüvidhiþ --- sthàõunà puruùeõa và 'va÷yaü bhàvyam iti | tathà ca vastudharmàd eva saü÷ayo nordhvatvàd ity aniùñàpàdanaü --- kena niràkriyetety alaü viùtareõa
|

sàdhansasya siddher yan nàïgam asiddho viruddho 'naikàntiko hetvàbhàsaþ | tasyàpi vacanaü vàdino nigrahasthànam asamarthopàdànàt | tsmàd evaüvidho hetvàbhàsaþ dvayam aprayojyaþ paraprayukta÷ càva÷yam udbhàvayitavya iti hetvàbhàsavyutpàdane $<vàrttikakàrasyà>$bhipràyo boddhavyaþ |

 syàd etat --- asamarthaü vi÷eùaõo 'samarthavi÷eùya÷ càsti prabhedaþ | yathà 'nityaþ prameyatve sati kçtakatvàt | atra kçñakatvaü vi÷eùyam eva sàdhyasiddhau samartham, na tu prameyatvaü vi÷eùaõam ity asamarthaü vi÷eùaõam, yatra vi÷eùyam eva samratham iti kçtvà bhavaty asamarthavi÷eùaõo hetuþ | ya¤ ca (yac cà)nityaþ ÷abdaþ kçtakatve sati prameyatvàd iti | atra hi kçtakatvaü vi÷eùaõam eva sàdhyasiddhau samartham, na tu prameyatvaü vi÷eùyam ity asamarthaü vi÷eùyam | yatra hi vi÷eùaõam [75a] eva samartham iti kçñvà bhavaty ayam asarthavi÷eùyo hetuþ
| ÷eùam ubhayãvidhàsv antarbhàvyatàm | na tàvad siddhe, dvayor api dharmiõi siddheþ | na ca viruddhe, viparyayavyàptyabhàvàt | nàpy anaikàntike kçtakatvani÷iùñaprameyatvasya prameyatvavi÷iùñakçtakatvasya ca sàdhyà 'vyabhicàràt | tasmàd asiddhatvàder anya evàyaü hetudoùaprakàraþ pràpta iti |

tad etad avadyam, hetvadoùàt | yadi hy evam ayaü prayukto hetur dviùyet(ta) tadà 'syàmãùu heturà÷iùv antarbhàva÷ cintyeta, anyo và hetu doùo 'bhyupagamyeta | yàvatà naivam ayaü prayukto 'nyatheti sàdhyasàdhanàd iti | na tarhy evaü vàdã nigçhyata iti cet | kiü na nigçhyate, asàdhanàïgavacanàt? ubhayatràpi sàdhyasiddhyanaïgasya prameyatvasyàsamarthasyàbhidhànàt | yathà ca sàdhyasiddhyanaïgasya vacane nigraho 'va÷yam bhàvã, anigrahe va doùaþ, tathà $<vàdanyàye>$ 'vàdãn $<nyàyavàdã>$ti tatas tad apekùitavyaþ tato 'yam artho vaktçdoùa eva na hetudoùaþ | tenànatarbhàve 'pi na hetvàbhàsànuùaïga iti |

bhavatu tàvad atreyaü gatiþ | siddhasàdhane tu sàdhane kiü bhaviùyati? na tàvat siddhasàdhanaü sàdhana[m a]siddhatvàdyanyatamadoùadåùitaü sàdhyasàdhanasàmarthyàpracyuter iti |

atrocyate --- iha hetur dvadhà duùyati | ka÷cid asàmarthyàt, aparo vaiyarthyàt |  tatràsàmarthya eva doùo $<vàrttikakàreõà>$ 'nantaroktena krameõa tridhà dar÷itaþ | na tu vaiyarthyalakùaõaþ | siddhasàdhànaü tu vaiyarthyalakùaõo 'nya evàyaü hetoþ svagatoþ svagato doùa iti kasmàd asyàntarbhàva÷ cintanãyaþ? yadàh$<àcàryaþ>$ --- "anyathàniùñhaü(ùñaü) bhaved viphalam eva và | tathà na sàdhyatve vaikalyàd" ityàdãti |

vaktçdoùa evaiùa ity api vàrttà, yathàyogaü paripårõasàdhanaråpàbhidhànàd anupayuktànabhidhànàc ca vaktur aduùñatvàt | vaktà 'yaü hetuni÷cito(tà) 'rya prayukto vaiyarthyam anubhavati | na tu

#<[DhPr 224]>#

#<trayàõàü råpàõàm asiddhau[698] sandehe ca[699] hetudoùànupapàdyopasaüharann àha --->#


__________NOTES__________

[698] -asiddhisaüdehe hetu-
[699] và 
___________________________



[700]evam eùàü trayàõàü råpàõàm ekaikasya dvayor dvayor và råpayor asiddhau sandehe và[701]yathàyogam asiddhaviruddhànaikàntikàs trayo hetvàbhàsàþ    III-109  


__________NOTES__________

[700] evaõ tra-
[701] ca 
___________________________



#<%<evam>% ity anantaroktena krameõa | %<eùàü >%madhya %<ekaikaü råpaü [702]>%yadà 'siddhaü sandigdhaü và[703] bhavati, %<dve dve và>%[704] 'siddhe saüdigdhe và bhavataþ, tad%<àsiddha÷>% ca %<viruddha÷>% c%<ànaikàntika÷>% ca te %<hetvàbhàsàþ>% | %<yathàyogam>% iti yasyàsiddhau saüdehe và yo hetvàbhàso yujyate sa tsyà 'siddheþ saüdehàc ca vyavasthàpyata iti yasya yasya yena [705]yena yogo %<yathàyogam>% iti ||>#


__________NOTES__________

[702] yad asiddhaü
[703] và --- om. 
[704] và --- om. 
[705] yena --- om. 
___________________________





viruddhàvyabhicàry api saü÷ayahetur uktaþ |  sa iha kasmàn na uktaþ   III-110  

#<nanu cà $<''càryeõa>$ %<viruddhàvyabhicàry api saü÷ayahetur uktaþ >%| hetvantarasàdhitasya [706]viruddhaü yat tan na vyabhicaratãti [707]%<viruddhàvyabhicàrã >%| yadi và viruddha÷ càsau sàdhanàntarasiddhasya dharmasya viruddhasàdhanàt, avyabhicàrã ca svasàdhyàvyabhicàràd %<viruddhàvyabhicàrã>% ||>#


__________NOTES__________

[706] -sya yad viruddhaü tan na
[707] -carati sa viru- 
___________________________





svato '(to) duùñs tato vaktçdoùo yujyata eveti cet | tarhi viruddhatvam api vaktçdoùo 'stu nyàyasyasamànatvàt | ÷akyate hi tatràpy evam abhidhàtum --- vaktà 'yam ananuråpe sàdhye prayukte viparyayasàdhànàd viruddhatàm anubhavati na tv ayaü svato duùño nàmeti | vivakùitàrthasàdhanàsàmarthyaü svato 'stãti kathaü na vaiyarthyaü tasya doùa iti cintyatàm iti |

nigrahas tv evaü vàdino 'sàdhanàïgavacanàd boddhavyaþ | siddhi[þ] sàdhànaü tad aïgaü dharmo yasyàrthasya vivàdà÷rayasya vàdaprastàvàd hetoþ | sa sàdhanàïgaþ | tathà yo na bhavati tasyàprastutasyàbhidhànàd iti kçtveti sarvam evàvadàtam |

 $<kecit>$ punar evam asiddhe 'ntarbhàviyituü prayatante |$< anye>$ tu viruddhe | yathà ca teùàü prayatir yathà tad abhajamànam abhidhànaü tathà $<svayuthyavicàra>$ evàbhihita iti tata evàpekùitavya iti ||

#<trayàõàm >#ityàdi #<vyavasthàpyata >#ity etad antaü subodham |

#<yasye>#ti hetvàbhàsasya | sarvahetvàbhàsasaïgrahaõàrthaü #<yasye>#ti dviruktaü #<yena [75b] yena >#doùena #<yogaþ># sambandhaþ | etac càrthakathanam | yogànatikrameõeti vigrahaþ kàryaþ ||

#<nanu ce>#tyàdãty #<àhe>#ty etad antaü sugamam | 

#<[DhPr 225]>#

#<satyam | ukta $<àcàryeõa>$ | mayà tv iha noktaþ | kasmàd ity àha --->#

#<anumànaviùaye[708]'sambhavàt III-111>#


__________NOTES__________

[708] -viùaye tasyàsaü-
___________________________


#<%<anumàna>%sya %<viùayaþ>% pramànasiddhaü trairåpyam | yato hi anumànasambhavaþ[709] so 'naumànasya viùayaþ | pramàõasiddhàc ca trairåpyàd anumànasambhavaþ[710] | tasmàt tad evànumànaviùayaþ | tasmin prakrànte na viruddhàvyabhicàrisambhavaþ | pràmàõasiddhe hi trairåpye prastute sa eva hetvàbhàsaþ sambhavati yasya pramàõasiddhaü råpam | na ca viruddhàvyabhicàriõaþ pramàõasiddham asti råpam | ato na sambhavaþ | tato %<asambhavàt[711]>% noktaþ ||>#


__________NOTES__________

[709] anumànasadbhàvaþ; anumànasya sambhavaþ
[710] anumànasadbhàvaþ 
[711] tato 'sambhavo noktaþ 
___________________________




#<kasmàd asaübhava ity àha --- %< >%>#

#<na hi sambhavo 'sti kàryasvabhàvayor uktalakùaõayor anupalambhasya ca[712]viruddhatàyàþ   III-112>#


__________NOTES__________

[712] và
___________________________


#<%<na hã>%ti | yasmàn na %<sambhavo 'sti viruddhatàyàþ >%| %<kàryaü >%ca %<svabhàva÷ >%ca tayor %<uktalakùaõayor >%iti |>#



#<anumànasya >#trairåpyàl liïgasambandhino 'nyasmàt #<trairåpyaü viùayaþ># | yathà matsyànàü viùayo jalam iti | etad evàha --- #<yata >#iti | #<hi>#r yasmàdarthe | #<prakrànte >#prastute anumànaviùayo(ye) vai(trai)råpye sati |

kamsàt tatra viruddhàvyabhicàriõo 'sambhava ity àha --- #<pramàõe>#ti | #<hã>#ti yasmàt | #<sa >#eva hetvàbhàso viruddhàvyabhicàràryàkhyaþ #<sambhvati yasya pramàõena siddhaü råpaü >#pakùadharmànvayavyatirekàtmakam iti vivakùitam |

ayam à÷ayaþ --- yadi tad ekena dvàbhyàm và råpàbhyàü hãnaü syàt tad eùv eva hetvàbhàseùv antarbhavet | na tv etad atirikto viruddhàvyabhicàrã nàma hetvàbhàso bhavet | bhavatà tv anena pramàõasiddhatrairåpyeõaiva bhàvyam iti |

astu tasya tathàtvam ity àha --- #<na ce>#ti | #<co >#avadhàraõe, vyaktam etad ity asminn arthe và |

evaü bruvata÷ càsyàyam abhipràyaþ --- vastunaþ parasparaviruddharåpadvaråpadvayàsambhavàd ava÷yam anayor ekam asampårõàïgam iti ||

 kutaþ punar anumànviùaye 'syàsambhavo 'vasãyata ity abhipretya pçdcchati paraþ --- #<kasmàd >#iti

#<[DhPr 226]>#

#<kàryasya kàraõàj janmalakùaõaü tattvam | svamàvasya ca sàdhyavyàptatvaü tattvam | yat kàryam, ya÷ ca svabhàvaþ, sa katham àtmavàraõaü vyàpakaü ca svabhàvaü parityajya bhaved yena viruddhaþ syàt | [713]%<anulambhasya ca uktalakùàõasye>%ti | dç÷yànaupalambhatvaü cànupalambhalakùaõam | tasyàpi[714] vastv abhàvàvyabhicàritvàn na viruddhatvasambhavaþ[715] ||>#


__________NOTES__________

[713] -tvam anupa-
[714] tasyàpi ca svabhàbvà- 
[715] sambhavaþ syàt | ete-; -sambhavaþ syàd eti(?) tat ete- 
___________________________




 #<syàd etat --- etebhyo 'nyo bhaviùyatãty àha --->#

#<na ca anyo avyabhicàrã III-113>#

#<%<na cànya >%etebhyo %<'vyabhicàrã>%># #<tribhyaþ | ata [716]evaiùv eva hetutvam ||>#


__________NOTES__________

[716] ata eva teùv eva; ata evaiteùv eva
___________________________


#<kva tarhy àcàrya$<dignàgenà>$yaü hetudoùa ukta ity àha --->#                                                        

#<tasmàd avastudar÷anabalapravçttam àgamà÷rayam anumànam à÷ritya tadarthavicàreùu viruddhàvyabhicàrã sàdhanadoùa uktaþ III-114>#

#<yasmàd vastubalapravçtte 'numàne na sambhavati %<tasmàd àgamà÷rayam anumànam à÷rityavyabhicàryuktaþ >%iti | àgamasiddhaü hi yasyànumànasya liïgatairåpyaü tasyàgama à÷rayaþ |>#

#<nanu càgam asiddham api trairåpyaü pramàõasiddham ity àha --- %<avastudar÷anabalapravçttam>% iti |avastuno dar÷anaü vikalpamàtram tasya balaü sàmarthyam | tataþ pravçttam --- apramàõàd vikalpamàtràd vyasthitaü trairåpyam àgamasiddham anumànasya | na tu pramàõàt | ># 



#<na hã>#tiy atrasthasya #<hi>#÷abdasyàrtho #<yasmàd >#ity anenoktaþ | #<viruddhatàyàþ ># ekasàdhanasàdhitasyàrthasya pratyanãkapakùasàdhanaråpatàyàþ |

etad uktaü bhavati --- svasàdhyàvyabhicàriõà hi bhavatà kàryeõa svabhàvena và bhàvyam | #<na ca >#vastunas tadatatsvabhàvau sto yena tadatatsvabhàvàvyabhicàriõau dvau hetå sannipatantau viruddhàvyabhicàriõau syàtàm iti | yena kàryasvabhàvayoþ kàraõavyàpakavidhinà kçsatadbhàvena viruddhaü tatraiva dharmiõi hetvantarasàdhitàrthaü viruddhasàdhanaü bhavet |

yady evam anupalambhe tatsambhaviùyatãty àha --- #<anupalambhasye>#ti | #<ca>#þ pårvàpakùaþ samuccaye ||

#<yata># etad atirikto 'vyabhicàrã [na] sammata [#<ata>#] #<evà>#smàd eva kàraõàt | #<eùv eva >#kàryasvabhàvànupalambheùv eva ||

 katham àgamà÷rayatvam anumàsyety àha --- #<àgamasiddham >#iti | #<hi>#r yasmàdarthe | sati tasminn àgame 'numànasya pravçtter asàv à÷rayas #<tasya># ||

#<[DhPr 227]>#

#<tat tarhy anumànam [717]àgamasiddhatrairåpyaü[718] kvàdhikçtam ity àha ---[719] %<tad arthe>%ti | tasyàgamasya yo 'rtho 'tãndiryaþ pratyakùàõumànàbhyàm aviùayãkçtaþ sàmànyàdis tasya vicàreùu prakrànteùu àgamà÷ryam anumànaü sambhavati | tadà÷rayo viruddhàvyabhicàry %<ukta>% $<àcàryeõa>$ti>#


__________NOTES__________

[717] anumànenàgama-
[718] siddhaü trairåpa- 
[719] -ity àha tasyàgama- 
___________________________




#<kasmàt punar àgamà÷raye 'py[720] anumàne sambhava ity àha --- >#


__________NOTES__________

[720] -÷rayo 'py
___________________________


 ÷àstrakàràõàm artheùu bhràntyà[721]viparãtasvabhàvopasaühàrasambhavàt[722]  III-115


__________NOTES__________

[721] viparãtasya svabhà-
[722] bhàsyopasaü- 
___________________________



#<÷àstrakçtàü %<viparãta>%sya vastuviruddhasya %<svabhàva>%sya %<upasaühàro>% óhaukanam># %<#<artheùu>%># | #<tasya %<saübhàvàd >%viruddhàvyabhicàrisambhavaþ | %<bhràntye>%ti viparyàsena | viparyastà hi ÷àstrakàràþ[723] santam asantaü svabhàvam àropayantãti ||>#


__________NOTES__________

[723] -kàràs taü tam asantaü svabhà-
___________________________


#<yadi ÷àstrakçto 'pi %<bhràntàþ>%, anyeùv api puruùeùu ka à÷vàsa ity àha ---># 

 #<na hy asya sambhavo[724]yathà avasthitavastusthitiùv àtmakàryànupalambheùu[725]  III-116>#


__________NOTES__________

[724] sambhavo 'sti yathà
[725] -ùv àtmakàryeùåpalambheùu 
___________________________



#<%< na hã>%ti | na hetuùu kalpanayà hetutvavyavasthà | api tu vastusthityà | tato %<yathà avasthitavastusthitiùv àtmakàryànupalambheùv asya sambhavo>%  nàsti |>#

#<avasthitaü paramàrthasadvas tu tadantikràntà %<yathàvasthità [726]vastusthitir>% vyavasthà[727] yeùàü te %<yathàvasthitavastusthitayaþ | >%te hi yathà vastu sthitaü tathà sthità[728] | na kalpanayà | [729]tatas teùu na bhrànter avakà÷o 'sti yena viruddhàvyabhicàrisambhavaþ syàt || tatra viruddhàvyabhicàriõy udàharaõam --->#


__________NOTES__________

[726] -sthitavastu-
[727] -sthitivyava- 
[728] tathà sthàpità na 
[729] ataþ 
___________________________







#<nanu cetyàdi viparyastà hã>#ty etad antaü sugamam | #<÷àstrakàrà >#iti tãrthika÷àstrapraõetàra iti draùñavyam, tadvacanasyaiva pramàõabàdhitatvena teùàm eva viparyastatvàt ||

#<anyeùv apã>#ti kàryàdihetuprayoktçùu |

 #<yathàvasthitavastusthatiùv >#iti #<---># asya tàtparyàrtham àha --- #<na hetuùv># iti | tataþ kàlpanayà hetutvàdy(tvavya)vasthàyàþ | arthakriyàsamarthatvaü(-tvan tu) #<paramàrthasat | ># kathaü te tathàråpàity àha --- #<te hã>#ti | te kàryàdayo #<hi>#r yasmàdarthe | hetubhàve caitad avi÷eùaõam | yatas te yathàvasthitayas tatas teùv a(ùu)sambhavo nàstãty arthaþ | satyàü sthitau kiü na sambhava ity àha --- #<tata >#iti |

#<[DhPr 228]>#

#<[730]tatra udàharaõam --- yat[731]sarvade÷àvasthitaiþ svasambandhibhir yugapad abhisambadhyate tat sarvagatam, yathà àkà÷am |[732]abhisambadhyate ca[733]sarvade÷àvasthitaiþ svasambandhibhir yugapat sàmànyam iti   III-117>#


__________NOTES__________

[730] atrodà-
[731] -taiþ sambandhibhiþ sambandhi- 
[732] -kà÷am iti 
[733] ca --- om. 
___________________________





#<%<yat sarva>%smin %<de÷àvasthitaiþ svasambandhibhir yugapad abhisambadhyate>% [734]iti sarvade÷àvasthitar abhisambadhyamànatvaü sàmànyasya anådya sarvagatatvaü vidhãyate | tena yugapad abhisambadhyamànatvaü sarvagatatve niyataü tena vyàptaü kathyate |>#


__________NOTES__________

[734] -dhyate tatsarvaþ
___________________________


#<iha sàmànyaü $<kaõàda>$maharùiõà niùkrayaü dç÷yam ekaü[735] coktam | yugapac ca sarvaiþ svaiþ [736]sambandhibhiþ samavàyena saübaddham | tatra $<pailukena>#>$ #<$<kaõàda>$÷iùyeõa vyaktaùu vyaktarahiteùu ca>#


__________NOTES__________

[735] dç÷yam evoktam
[736] sarvaiþ svaiþ svaiþ sambandhi-; sarvaiþ svaiþ svaiþ svasambandhi- 
___________________________





yatas te kalpanayà na sthàpitàs #<tataþ># kàraõàt | bhrànter viparyàsasyàvasaro #<'vakà÷aþ># | yena bhràntyavakà÷ena ||

kasyànuvàdenàtra kasya vidhir ity [76a] àha --- #<sarve>#ti | sarvade÷àvasthitaiþ --- svasambandhibhir ity arthàt | yata evam anuvàdavidhikramas tena hetunà |

nanu sarvaiþ svasambandhibhir yugapadabhisambandho nàma sàmànyasya yugapat sarvasambandhisamavàya eva | sarvagatatvam apãdam evàsyeti |

katham anayor vyàvçttito 'pi bhedasambandhabhàvato gamyagamakabhàva iti cet | naiùa doùaþ | nànàde÷asthaiþ svasambandhibhiþ ÷àvaleyàdibhir yugapad abhisambandho hetuþ | sambandhide÷atad antaràlavyàpitvaü tu sàdhyam iti gamyagamakabhàvo na virudhyate | sarvasambandhibhir yugapad abhisambadndha÷ càgatvà 'nàgacchadbhir iti draùñavyam |

 atha kena viruddho(ddhà)vyabhicàriprasavabãjaü dharmadvayayoþ kim abhyupagataü yena tayoþ sannipàtàd viruddha(ddhà)vyabhicàrisambhava ity àha --- #<ihe>#ti | #<iha># sàmànyapadàrthavicàraprakrame | kaõamattãti #<$<kaõàdaþ>$># | råóhãva÷àc càyaü ÷abdaþ $<kà÷yape>$ munau varttate | #<sa >#càsau #<maharùi÷ >#ceti | hetubhàvenàsya vi÷eùaõatvàt $<kaõàda>$tvàd eva maharùiþ | evaü tasya hi kàùñhàgatà niþspçhatà yato 'nyaravo(?) svabhojyàdikam api parityajya kaõamàtraü bhuktvà dhyànàdikam àcarati | atho 'sàv anyebhyaþ sàti÷ayavàn bhavtãiti | #<niùkriyaü >#kriyà÷ånyam amårttatvàt | #<ekam># anànàråpam, pratyekaü
svà÷rayeùu lakùaõàvi÷eùàd, vi÷eùalakùàõàbhàc ca | na tu samvàyàd ekaü trilokyàü sàmànyam, pratyayabhedàt parasparato 'nyatvàt | gotvàdãnठca niùkriyatvena sahà 'syaikatvaü samuccinoti |

#< [DhPr 229]>#

#<de÷eùu sàmànyaü sthitaü sàdhayituü [737]pramàõam idaü upanyastam %<yathà àkà÷am >%iti --- vyàptipradar÷anaviùayo dçùñàntaþ | àkà÷am api hi sarvade÷àvasthitair vçkùàdibhiþ svasaüyogibhir yugapad abhisambadhyamànaü sarvagataü ca | %<abhisambadhyate ca[738] sarvade÷àvasthitaiþ svasambandhibhir>% iti hetoþ pakùadharmatvapradar÷anam ||>#


__________NOTES__________

[737] pramàõam upa-
[738] prayojayitum àha; yojann àha 
___________________________



#<asya svabhàvahetutvaü [739]yojayitm àha --->#


__________NOTES__________

[739] svabhàvaþ
___________________________


 tatsambandhisvabhàvamàtrànubandhinã tadde÷asannihitasvabhàvatà    III-118  

#<%<tatsambandhã>%ti | teùàü sarvade÷àvasthitànàü dravyàõàü sàmànyasya svabhàvaþ sa eva %<tatsambandhisvabhàvamàtram >%| tadanubadhnàtãti tad%<anubandhinã >%|>#

#<kàsàv ity àha --- %<tadde÷asaünihitasvabhàvatà>% | teùàü sambandhinàü de÷as %<tadde÷aþ>% | tadde÷e saünihitaþ svabhàvo yasya tat %<tadde÷asaünihitasvabhàvam[740] >%| tasya bhàvas tattà | yasya hi yeùàü sambandhã svabhàvaþ tanniyamena teùàü de÷e sannihitaü bhavati | tatas tatsambandhitvànubandhinã tadde÷a÷aünihitatà sàmànyasya ||>#

__________NOTES__________

[740] atra måle `#<tasya bhàvaþ | tasmàt>#' iti pàñhaþ kalpyaþ --- saü-
___________________________




#<yugapad >#ekakàlam | #<ca>#þ pårvàpekùayà samucyaye #<samavàyena >#sambandhena sambaddhatvam | evam abhihite $<kaõàdena>$ tacchiùyeõa #<$<pailukenaþ>$ >#| pãlavaþ paramàõavaþ | pãlupàke càyam pãlu÷abda upacàràsatàsttyena (upacàrito 'sti | tena) nimittena vavaharatãti #<pailuka># | tenàvivakùità ''ntarabhedasya yugapat sarvasambandhamàtra hetutvàd àkàra÷asya dçùñàntaråpatà draùñavyà | na tu sàmànyasyevàsya sambandhiþ samavàyena sambandhaþ | saüyogalakùaõenàsya sambandhena sambandhàt |

etad evàbhiprety --- #<àkà÷am apã>#ti #<| hã>#ti yasmàt | #<svasaüyogibhir># iti vàstvànuvàdaþ | #<na># éi›ty etat prakçtàïgam | dàrùñàntike 'syànupapatteþ | #<co >#'bhisambandha(ndhya)mànatvena saha sarvagatatvasyaikaviùayatàü samuccinoti ||

#<dravyàõàü># gavàdãnàm | etac ca gotvàdisamànyavivakùayoktam | upalakùaõaü dravyagrahaõaü karttavyam, itarathotkùepaõatvàdisàmànyasyàsaïgrahaþ syàt |

etac ca #<tasya bhàva >#ity ed antaü sugamam |

#<[741]tasmàd >#ity enenàrthàgataü svabhàvahetutvanimittaü dar÷ayati | na tu tad dhitapratyayànte pa¤camy asti yàü vyàcakùãta | ayaü tv asyàrthaþ --- yasmàd yugapat sarvade÷àvasthitasambandhisambandhaþ svasattàmàtrànubandhini sàdhye hetuþ, tasmàt svabhàva hetutvam asyeti |


__________NOTES__________

[741] -te vàsarva-
___________________________


nanu tatsambandhino 'pi tadde÷asannihitasvabhàvataiva kutao yenaivaü bhavatãty àha --- #<yasye>#ti | #<hi>#r yasmàt | yato 'yaü
sàmànyanyàyaþ #<tatas >#tasmàt [76b] | yad và sarvasambandhitve 'pi kasmàt

#<[DhPr 230]>#

#<nanu ca gavàü sambandhã svàmã | [742]na ca gode÷e sannihitasvabhàvaþ | [743]tat kathaü [744]tatsambandhitvàt tadde÷atvam ity àha --->#


__________NOTES__________

[742] na ca tadde÷e sanni-; na ca tadde÷asünni- N.
[743] -bhàvaþ svàmã 
[744] tat kathaü saübaü- 
___________________________




na hi yo yatra na asti tadde÷am àtmanà vyàpnoti iti svabhàvahetuprayogaþ    III-119

#<%<na hã>%ti | yo yatra de÷e %<nàsti sa >%de÷o yasya %<sa tadde÷aþ >%taü %<na vyàpnotyàtmanà >%svaråpeõa |>#

 #<iha sàmànyasya tadvatàü ca samavàyalakùaõaþ [745]sambandhaþ | sa càbhinnade÷ayo eva | [746]tena yatra yat samavetaü [747]tat [748]tadàtmã na råpeõa kroóãkurvat [749]samavàyiråpade÷e svàtmànaü ni÷e÷ayati |>#


__________NOTES__________

[745] lakùaõasamba-
[746] anena 
[747] karttç --- ñi- 
[748] samavàyaråpa- 
[749] samavàyaråpa-. 
___________________________








tadde÷asannihitasvabhàvatety àha --- #<tasmàd >#iti | #<tasmàt >#tatsambandhimàtrànubandhinãti | tadde÷asannihitasvabhàvatà ''kà÷asya dçùña #<tasmàt >#kàraõàt | #<yasya >#vastunas teùàü (-no yeùàü) #<sambandhã svabhàvaþ | hi>#r avadhàraõe #<sambandhã>#ty asmàt paro draùñavyaþ | #<tad >#vastu #<niyamenà>#va÷yaütayà teùàü sambandhãnàü #<de÷e sannihitaü bhavati | >#yata evaü sàmànyayàyas #<tatas | tasmàd >#iti pàñhe bhàvagatiþ |[750]#<kasmàd >#iti tu kvacit pustake pàñhaþ | sa tu yuktaråpaþ | tatsambandhisvabhàvamàvamàtrànubandhinã tadde÷asannihitasvabhàvateti svàkhyà | #<kasmàd etad >#iti | kàraõàkàïkùàsambandhàt | tadanantaraü
ca #<yasya hã>#tyàdeþ sàmànyottarasya, #<tata >#ityàde÷ copasaühàravyapade÷ena vi÷eùottarasya sumo(yo)jyatvàd iti |


__________NOTES__________

[750] atra måle `tasya bhàvaþ | kasmàt?' iti pàñhaþ kapyaþ --- saü-
___________________________


 yatra tu #<tasya bhàvas tatte>#ti pàñhaþ tatra sarvam avadàtam ||

nanu caikade÷astham eva sàmànyaü yugapat sarvaiþ sambandhibhir abhisambantsyate | tat kiü tasya vyàpàràsambhavenàveditenety àha --- #<ihe>#ti |

#<sa >#iti samavàyaþ | #<ca>#kàraþ punaþ ÷abdasyàrthe | #<abhinnade÷ayor >#iti lokaprasiddhade÷àpekùayoktam na tu ÷àstraprasiddhade÷àpeùayeti draùñavyam | anyathà yadà (thà paña)tantånàü samavàyo na syàt | pañasya tannathà(tantavo)de÷aþ | tantånàü punar aü÷avaþ | sàmànyatadvato÷ ca na syàt | gotvasàmànyasya gaur de÷aþ | go÷ ca sàsnàdayo 'vayavà iti |

atha và sàmànyalakùaõayugà(yogà)pekùayà abhinnade÷atvaü vivakùitam | na tu pratyekàpekùam | tenàyam arthaþ --- kuõóabadaravad yatra dvàv api sambandhinau bhinnade÷au na tayoþ samavàyaþ | yayos tv ekatarasyànyataro de÷as tayo samavàya iti | eva¤ ca pañatantånàü sàmànyatadvato÷ ca nàsaïgraha iti | yena kàraõenàbhinnade÷ayor eva samvàyas tena prathamavyàkhyàne #<samavàyiråpasya >#samavàyisvabhàvasya de÷a iti | dvitãyavyàkhàne #<samavàyiråpam># eva samavàyisvabhàva eva #<de÷a >#iti vigçhya tasminn iti

#<[DhPr 231]>#

#<[751]tadde÷aråpanive÷anam eva tatkroóãkaraõam | tatas tatsamavàyaþ |>#


__________NOTES__________

[751] tadde÷e råpa
___________________________


#<tasmàd yad yatra samavetaü [752]tat taddravyaü vyàpnuvadàtmanà tadde÷e saünnihitaü bhavati |>#


__________NOTES__________

[752] tat tatra dra-
___________________________


#<tad ayam arthaþ --- tadde÷asthavastuvyàpanaü tadde÷asattayà vyàptam | tadde÷attà 'bhàve[753] tadvyàpanàbhàvàd vyàpanalakùaõaþ samavàyasambandho na syàt | asti ca vyàpanam | tatas tadde÷e sannihitatvam iti | tad ayaü svabhàvahetuh ||>#


__________NOTES__________

[753] tadde÷aattàyà àbhàve
___________________________


#<paiñharaprayogaü darùayann àha --->#

dvitãyo api prayogaþ --- yad upalabdhilakùaõapràptaü san na upalabhyate na tat tatra asti |  tad yathà --- kvacid avidyamàno ghañaþ[754]|  nopalabhyate copalabdhilakùaõapràptaü sàmànyaü vyaktyantaràleùv iti | ayam anupalambhaþ[755]svabhàva÷ ca parasparaviruddhàrthasàdhanàd ekatra saü÷ayaü janayataþ   III-120


__________NOTES__________

[754] ghaña iti
[755] lambhaprayogaþ sva- 
___________________________



#<%<dvitãyo api --- >%iti | %<yad upalabdhilakùaõapràptaü >%viùayatàü %<pràptaü >%dç÷yam ity arthaþ | etena dç÷yànupalabdhim anådya `%<na >%[756]%<tat tatràsti>%' ity asad vyavahàryatvaü vihitam[757] | tato vyàpyadç÷yànupalabdher vyapakam asadvyavahàryatvaü dar÷itam | %<tad yathà, kvacid avidyamàno ghañaþ >%dçùñàntaþ |>#


__________NOTES__________

[756] -nådya tat tatra; -nådya ta(na) tat tatra; -nådya tat tat tatra
[757] vyavahàrytaü vihitam 
___________________________





yojyam | ubhayatràpi tu #<samavàya(yi)>#÷abdenàdhàro 'bhipretaþ | #<svàtmànaü nive÷ayaty># upanayati |

 nanu tadvyàpanaü tatkroóãkaraõam abhipretam | tat kathaü sambandhini svàtmani nive÷anaü vyàkhyàyata ity àha --- #<tadde÷a># iti | sa càsau de÷a÷ ca tatra råpasya svaråpasya #<nive÷anam># upanayanam | #<tatas >#tasmàd tadde÷aråpanive÷anàt tasyaþ | sambandhinaþ samavàyaþ | #<tasmàd >#ityàdinopasaühàraþ |

nanu tadvyàpanam api bhaviùyati, na ca tadde÷asannihitasvabhàvatety à÷aïkyàha --- #<tad ayam >#iti | yata àtamanà tadvyàpanalakùaõena sambandhena tadvyàpyamànade÷asannidhànam ukataü #<tat >#tasmàd ayaü tàtparyàrthaþ | sa càsau de÷a÷ ca tatrastha#<vastuvyàpanaü >#lokaprasiddhadeùàpekùayà tasya de÷as #<tadde÷as >#tatra yà #<sattà >#vidyamànatà tayà #<vyàptam | >#anyathà tu svaråpeõa vyàpanàsambhavàd ity abhipràyaþ |

tad eva vyatirekamukheõopapàdayann àha [77a] --- #<tadde÷e>#ti | nàsty evàyaü sambandha iti [ced àha ---] #<asti ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe | yata uktena krameõa svabhàvalakùaõayogo 'syàsti | #<tat tasmàd ayaü >#yugapat sarvasambandhyabhisambandhalakùàõo hetuþ #<svabhàvaþ ||># 

#< [DhPr 232]>#

#<pakùadharmatvaü dar÷ayitum àha --- %<na upalabhyate ce>%ti | %<vyaktyantaràlam[758] --->%vyaktyantaraü ca vyakti÷ånyam càkà÷am | dç÷yam api kasyàücid vyaktau gosàmànyam a÷vàdiùu vyakty antareùu vyakti÷ånye[759] càkà÷e [760]nopalabhyate | tasmàn na teùv astãti gamyate |>#


__________NOTES__________

[758] vyaktyer antaràlam
[759] -reùu ÷ånye càkà- 
[760] copalabhya- 
___________________________




#<%< ayam anupalambhaþ>% pårvokta÷ ca %<svabhàva÷ [761]paraspara>%sya %<viruddhau >%yàv arthau tayoþ %<sàdhanàd >%tàv [762]ekasmin dharmaõi %<saü÷ayaü janayataþ >%| na hy eko 'rthaþ parasparaviruddhasvabhàvo bhavitum arhati | ekena càtra [763]vyakty antareùu vyakti÷ånye càkà÷e sattvam, apareõa cànupalambhenàsattvaü sàdhyate | na>#


__________NOTES__________

[761] parasparaviru-
[762] svabhàvena --- ñi- 
[763] vyakty antareùu --- om. 
___________________________






$<kaõàda>$syaivàparaþ ÷iùyaþ #<paiñharas># tasya #<prayogam | >#piñharo 'vayavidravyam | påvavad upcàràti piñhara÷abdas tena vyavaharatãti tathoktaþ |

#<asadavyavahàryatvam >#asad iti vyavahàraõiyatvaü #<vihitam | kasyà¤cit >#sàsnàdimatyàü vyàptau(vyktau) vyajyate sàmànyam anayeti #<vyaktiþ |>#

pràg uktas tàvat svabhàvaþ, ayaü tu kiüsaüj¤ako hetur ity àha --- #<ayam >#iti | pràg uktaü smàrayati #<pårve>#ti | #<tu>#÷abda÷ ca÷abdasyàrthe | #<tàv># etau hetå #<dharmiõy ekasmin >#sàmànyàkhye | #<saü÷ayaü >#prakçtayoþ sàdhyayor ity arthàt kathaü saü÷ayaü janayata ity àha | ekasyaiva tau vivakùitasarvagatatvàsarvaügatatvalakùaõau svabhàvau bhaviùyata ity àha --- #<na hã>#ti | #<hi>#r yasmàt | #<parasparaviruddhau svabhàvau >#yasyeti tathà |

nanu càtra viruddhàv eva dharmàv ekasya sàmànyasya dvàbhyàm etàbhyàü siddhyete iti | tat kim etad ucyata ity àha ---  #<kene>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<ekena>#tipràg uktena svabhàvena | #<apareõe>#ti vyaktyantaràle sàmànyasya sattvam asattvaü ca etau hetå kà kùatir iha --- ity àha --- #<na ce>#ti | #<co >#'vadhàraõe | sattvam asattvaü ca dvayor dvàbhyàü sàdhane kim anupannam ity à÷aïkyàha --- #<ekasyàpi | >#kàlabhede kin naivaü sambhàvatãty à÷aïkyàha --- #<ekadaive>#ti | kasyàpy ekadaivàdhikaraõabhede 'py etad ity à÷aïkyàha --- #<ekatre>#ti | katham ayukatam ity àha --- #<tayo>#r iti | tayoþ sattvàsattvayoþ | #<virodhàt >#parasparaparihàravyavasthitaråpatvàt |

kathaü punar àgamà÷rayànumànà÷rayatvaü niruddhàvyabhicàri[õã]ty à÷aïkyopasaühàravyàjena yathà 'nayos tathàtvaü tathà dar÷ayann àha --- #<tad >#iti | yata evaü tattadvadekaü sàmànyaü $<kaõadena>$ uktam, tadråpavicàre taccchiùyàbhàm evaü prakràntaü #<tat># tasmàd #<àgama>#siddhasyàgamapratipàditasyànupalambhenàpi vyaktatyantaràlàsattvapratipàdanadvàram(dvàrà ')sarvagatatvasya sàdhanàt | sarvagatatvàsarvagatatvayoþ sàdhyayor #<etàv># ity àha | evàvantaü (?) tathoktau hetå |

viruddhàvyabhicàritvam evànayor upadar÷ann àha --- #<yata ># iti | #<ca>#kàraþ pårvàpekùayà samuccaye |

#<[DhPr 233]>#

#<caikasyaivakadaikatra sattva, asattvaü ca[764] yuktam, tayor virodhàt | [765]tadàgamasiddhasya sàmàyasya sarvagatatvàsarvagatatvayoþ sàdhyayo etau viruddhàvyabhicàriõau jàtau | [766]yataþ sàmànyasyaikasya yugapat sarvade÷àvasthitair abhisambandhitvaü càbhyupagatam, dç÷yatvaü[767] ca | tataþ sarvasambandhitvàt sarvagatatvam, [768]dç÷yatvàd antaràlàd anupalaambhàd asarvagatatvam | tataþ [769]÷àstrakàreõaiva viruddhavyàptatvam apa÷yatà viruddhavyàptau dharmàv uktvà[770] viruddhàvyabhicàryavakà÷o datta iti | na ca[771] vastuny asya [772]sambhavaþ | ity uktà hetvàbhàsà>#þ ||


__________NOTES__________

[764] và
[765] tasmàd àgama- 
[766] atha parasparaviruddhàvyabhicàrihetudoùaþ kaõàda÷iùyayor evàyam, $<kaõàda>$syety àha --- ñi- 
[767] -bhisambaddhatvam; -bhisambandhatvam 
[768] dç÷yatvàd antaràlànupala- 
[769] $<kaõàda>$dvàreõa --- ñi- 
[770] dharmàv uktau | iha viruddhà-; dharmàv uktau viru- 
[771] ca --- om. 
[772] -sya hetoþ sambhavaþ; viruddhànyabhicàriõaþ --- ñi- 
___________________________










#<nanu ca sàdhanàvayavatvàd yathà hetava uktàs tatprasaïgena [773]ca hetvàbhàsàþ, tathà bhàsàþ, tathà sàdhanàvayavatvàd dçùñàntà vaktavyàs tatprasaïgena ca dçùñàntàbhàsàþ | tat kathaü noktàity àha --->#


__________NOTES__________

[773] ca --- om.
___________________________




#<tato >#'bhyupagatàt sarvasambandhinaþ sarvasambandhitvàt | sarvagatatvam antareõa tadasambhavàd iti bhàvaþ | anupalambhe 'pi katham asarvagatatvaü ni÷cetuü ÷akyata ity àha --- #<dç÷yatvàt >#tata ity anuvarttate |

nanu càntaràle 'nupalambhàd iti yujyate vaktum | tat kim uktam #<antaràlàd># iti | satyam etat | kevalam #<anupalambhàd >#anupalambhavyavahàràd ity arthavivakùitatvàd adoùaþ | kvacit punar #<antaràlànupalambhàd >#iti pàñhaþ | tatra ca yathàyogaü samàsaþ |

nanu yad ÷àstràtmakà ''gamakàreõàsya parasparaviruddhasvabhàvàvahaü ki¤cid dvayam uktaü bhavet, viruddhàvyabhicàryavakà÷aþ | yàvatedam eva nàstãty à÷aïkàpanodavyàjenopasaüharann àha --- #<tata >#iti | [77b] yata evaü ÷àstrakàreõaiveda¤ ceda¤ càbhyupagataü #<tatas >#tasmàt #<÷àstrakàeõaiva >#prakaraõàt $<kaõàdena>$ #<viruddhàvyabhicàriõo 'vakà÷o dattaþ | >#kiü kçtvà tena tadavakà÷o datta ity àha --- #<viruddhe>#ti | parasparasàdhyaviruddhatvavyàptidharmau prakaraõàd yugapat sarvasambandhisambandhadç÷yatvàkhyà (khyau) vaktur(?)dç÷yatvaviùayasyànupalambhasya viruddhavyàptatvàd dç÷yatvaü viruddhavyàptatvàd dç÷yatvaü viruddhavàptam iti tu draùñavyam |

 kathaü punas tayor dharamayoþ parasparaviruddhàrthavyàptatvaü viduùà tenaivam ucyeta yena tadavakà÷adànaü tasya kalpyata ity àha --- #<viruddhavyàptatvam >#iti | parasparaviruddhasarvagatatvàsarvagatatvalakùaõàrthavyàptatvaü tayor dharmayor ity arthàt | #<apa÷yatà >#anàlocayatà bhràntyà tàvad abhidhàyeti yàvat | #<iti>#r evam arthe | tenàyam arthaþ --- evam uktena prakàreõ#<oktàþ># kathità hetv#<àbhàsàþ>#, kuta÷cit sàmyàd hetuvad àbhàsàþ ||

 sàmprataü hetau tadàbhàse ca kathite tulyanyàyatayà 'param api svàbhàsasahitaü kiü notam iti

#<[DhPr 234]>#

triråpo[774]hetur uktaþ |  tàvatà[775]ca arthapratãtir iti na pçthag dçùñànto nàma sàdhanàvayavaþ ka÷cid |  tena na asya lakùaõaü pçthag ucyate gatàrthatvàt   III-121   


__________NOTES__________
[774] trilakùaõo hetu-
[775] tàvataivàrtha-; tàvatà và (cà)rthapratãtisiddher iti 
___________________________



#<%< triråpo hetur uktaþ>%, tat kim dç÷ñàntaiþ?>#

#<syàd etat --- tàvatà nàrthapatãtir ity àha --- %<tàvatà [776]ce>%ti | uktalakùaõenaiva hetunà bhavati sàdhyapratãtiþ | ataþ sa eva gamakaþ | [777]tatas tadvacanam eva sàdhanam | %<na pçthag dçùñànto nàma sàdhanàvayavaþ>% | yata÷ càyaü nàvayavaþ, %<tena na asya>% dùñàntasya %<lakùaõaü >%hetulakùanàt %<pçthag ucyate >%|>#


__________NOTES__________

[776] tataþ
[777] tataþ --- om. 
___________________________



#<kathaü tarhi hetor vyàptini÷cayo yady adçñàntako hetur iti cet | nocyate hetur adç÷àñàntaka eva | api tu na hetoþ pçthag dçùñànto nàma hetvantarbhåta eva dçùñàntaþ | ata evoktaü %<na asya lakùaõaü pçthag ucyate>% [778]iti | na tv evam uktam --- nàsya lakùaõàm ucyata iti[779] |>#


__________NOTES__________

[778] iti --- om.
[779] iti --- om. 
___________________________





codayann àha --- #<nanu ce>#ti | atha kathaü sàdhanàvayavatvaü hetånàü yena #<sàdhanàvayatvàd yathà hetava uktà >#ity ucyate? tathà hi sàdhyate ni÷cãyate sàdhyam aneneti #<sàdhanam | >#pakùadharmànvayavyatirekaval liïgam ucyate | tadàkhyànàd eva ca vàkyam api #<sàdhanam >#ucyate | na tu vàkyàt sàdhyasiddhyupayogitayà hetur api tad eva tad vacanam apãti | dvedhà 'pi taü samudàyam apekùyàsyàvayavatvaü yenaivam ucyate iti | na | abhipràyàparij¤ànàt | ihaivaü pårvapakùavàdã manyate | parokùo 'rtho ni÷cãyamàno hetudçùñàntàbhyàü ni÷cãyate | na tu hetunaiva | adçùñàntakasya hetoþ sàdhyasàdhanà÷akteþ | tata÷ ca hetudçùñàntasamudàyaþ sàdhyasya
sàdhanam | tatra yathà samudàyàpekùayà heturåpo 'vayava uktas tadàbhàsa÷ ca tathà sàdhanàvayavatvàvi÷eùatvàd dçùñàntaråpo 'paro 'yam avayavaþ sapratipakùaþ kin nokta iti | eva¤ codayann ayam eva sàdhanàvayavatvàdyabhidhànam iti | #<tatprasaïgena ># tatprastàvena |

#<uktaü >#pakùadharmànvayavyatirekàtmakaü #<lakùàõaü># yasya tena | #<eva>#kàreõa dçùñàntasya sàkùàt siddhyupayogitàü nirsasyati | yata evam #<ato># hetoþ, sa iti hetuþ | niyamena dç÷ñàntasya gamakaråpavirahaü draóhayati | yataþ sàkùàt siddhir upajàyate, #<sa eva >#gamayati pratyàyati sàdhyam iti kçtvà ucyate, nànya iti bhàvaþ | yasmàd hetor eva gamakatvaü #<tatas >#tasmàt #<tasya># hetos triråpasya #<vacanaü sàdhanaü >#sàdhanàbhidhànaü na dçùñàntasyety arthàt | #<tàvatà càrthapratãtir >#iti maulam #<iti>#÷abdam apekùya #<na pçthag dçùñànto nàma sàdhanàvayava >#iti målaü vyàcaùñe
#<na dçùñàta >#iti | artharåpo dùñàntas tad vacanaü và, #<na sàdhanasyà>#rtharåpasya vacanasya và | #<nàvayavo >#naikade÷aþ | hetv antarar bhåtatvaü ca vyàptigràhakapramàõàdhikaraõatayà hetàv upayogàt | na tasya svaråpeõa [78a]

#<[DhPr 235]>#

#<yady evaü hetåpayogino 'pi lakùaõaü vaktavyam evety àha --- %<gatàrthatvàt--->% gato 'rthaþ prayojanam abhidheyaü và yasya dçùñàntalakùaõasya | [780]tat tathà | tasya bhàvas tattvaü | tasmàt | dçùñàntalakùàõaü hy acyate dçùñàntapratãtir yathà syàt | dçùñànta÷ ca hetulakùaõàd evàvasitaþ | tato dçùñàntalakùaõasya yat prayojanam --- dçùñàntapratãtis tad gataü niùpannam | abhidheyaü và gataü j¤àtaü[781] dçùñàntàkhyam ||>#


__________NOTES__________

[780] tat --- om.
[781] j¤ànaü; gataü dçùñà- 
___________________________



#<kathaü[782] gatàrthatvam ity àha ---># 


__________NOTES__________

[782] gatàrtham
___________________________


hetoþ sapakùa eva sattvam asapakùàc ca sarvato vyàvçttã[783]råpam uktam abhedena |  punar vi÷eùeõa[784]kàryasvabhàvayor uktalakùaõayor janmatanmàtrànubandhau dar÷anãyàv aktau | tac ca dar÷ayatà, yatra dhåmas tatra agniþ, asaty agnau na kvacid dhåmo yathà mahànasetarayoþ, yatra kçtakatvaü tatra anityatvam, anityatvàbhàvo kçtakatvàsambhavo[785]yathà ghañàkà÷ayoþ --- iti dar÷anãyam | na hy anyathà sapakùavipakùayoþ sadasattve yathoktaprakàre ÷akye dar÷ayitum | tat kàryatàniyamaþ[786]kàryaliïgasya svabhàvaliïgasya[787]ca svabhàvena[788]vyàptiþ | [789]asmiü÷ ca arthe dar÷ite dar÷ita eva dçùñànto bhavati |  etàvàn màtraråpatvàt tasya iti[790]   III-122


__________NOTES__________

[783] vyàvçttaråpa-; vyàvçttau råpa-
[784] -svabhàvayor janma-; 
[785] sambhavo 'sti 
[786] niyamaü 
[787] và 
[788] svabhàvavyàptir iti 
[789] asminn arthe 
[790] iti --- om. 
___________________________









#<%<hetoþ [791]råpam uktam abhedena >%sàmànyena | sàdhàraõaü kàryasvabhàvànupalambhànàm etal lakùaõàm ity arthaþ | kiü punas tat? %<sapakùa eva [792]>%yat %<sattvam>%, vipakùàc ca %<sarva>%smàt %<vyàvçttir>% yà | råpadvayam etad abhedenoktam |>#


__________NOTES__________

[791] råpamabhedenoktaü sà-
[792] yat --- om. 
___________________________



#<na ca sàmànyam uktam api ÷aktyaü j¤àtum | atas tad eva vi÷eùaniùñhaü vaktavyam | ataþ %<punar vi÷eùeõa >%vi÷eùavantau %<janmatanmàtrànubandhau dar÷anãyàvaktau | kàryasya janm >%j¤àtavyam uktam | janmni hi [793]j¤àte kàryasya sapakùà eva sattvaü vipakùàc ca sarvasmàd vyàvçttir j¤àtà>#


__________NOTES__________

[793] vij¤àte
___________________________




hetàv antarbhàvaþ, sàkùàt sàdhyasiddhyupayogitàprasaïgàt | na ca sà 'sya sambhavinãti | anekàrthatvàd và hetor (dhàtor) #<gataü niùpannam >#iti vivçtam | gatyarthànàü j¤ànàrthatvàd api #<gataü j¤àtam >#ity api coktam ||

nanu ca hetuþ sapakùavçttinà vipakùa(kùà)vçttenaiva ca råpeõa gamakaþ | tac cet kathitaü kiü vi÷eùalakùàõakathanenety àha --- #<na ce># ti | #<co >#'vadhàraõe hetau và #<| sàmànyaü >#sàdhàraõaü prakaraõàl

#<[DhPr 236]>#

#<bhavati | %<svabhàva>%sya %<tanmàtrànubandho >%dar÷anãya uktaþ %<| >%tad iti sàdhanam | tad eva %<tanmàtra >%sàdhanamàtram[794] | tasynubandho 'nugamganam --- sàdhanamàtrasya[795] bhàve bhàvaþ sàdhyasya | [796]tanmàtrabhàvitvam eva hi sàdhyasya tàdàtmyam | sàdhanasya [797]yadà dvabhàvo j¤àto bhavati, tadà svabhàvahetoþ --- sapakùà eva sattvam, vipakùàc ca sarvasmàd vyàvçttir j¤àtà bhavati |>#


__________NOTES__________

[794] màtrasyànu-; sàdhanamàtram | sàdhanamàtrasyànuba-
[795] màtrabhàve 
[796] atha sàdhanadharmamàtrànubandhaþ sàdhyasya tathàpi tàdàtmyaü na syàd ity àha --- ñi- 
[797] yadà sàdhanasya ca sva- 
___________________________





 #<tad evaü[798] sàmànyalakùaõam vi÷eùàtmakaü j¤àtvyaü nànyathà | tato vi÷eùalakùaõam uktam |>#


__________NOTES__________

[798] tad eva
___________________________


#<kim ato[799] yadi nàmaiva[800] ity àha --- %<tac ca[801]>% sàmànyalakùàõaü dar÷ayitukàmena vi÷eùalakùaõaü %<dar÷ayatai>%vam[802]%<, dar÷anãyam --- >%iti sambandhaþ | %<yatra dhåmas tatra agniþ >%iti kàryahetovyàptir dar÷ità | vyàpti÷ ca kàryakàraõabhàvasàdhanàt[803] pramàõàn ni÷cãyate | tato %<yathà mahànasa >%iti dar÷anãyam |>#


__________NOTES__________

[799] vi÷eùalakùaõàt --- ñi-
[800] nàmaiva tad ity àha; pràg uktanyàyena --- ñi- 
[801] tatra 
[802] -taivaü ca dar÷a- 
[803] pratyakùànupalambhàbhyàm --- ñi- 
___________________________








lakùaõaü #<na ÷akyaü j¤àtum >#iti pravçttyupayogitayà na ÷ayam iti  mantavyam | na tu sàmànyalakùaõasya vàkyàt pratãtir na bhavaty eva | #<vi÷eùavantau >#ca vi÷iùñàv ity arthaþ | etad eva vibhajyamàna àcàrye(àha --- #<kàryasye>#)tyàdi |

nanåkte 'py asmin yadi sàmànyalakùaõapratãtir nàsti kim anenoktenàpãti | àha --- #<janme>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe | nanu  svabhàvahetau sàdhanasvabhàvatà sàdhyasya dar÷ayituü yujyate, tat kiü tanmàtrànubandho dar÷anãya ukta ity àha --- #<tanmàtre>#ti | #<hi>#r yasmàt | atha tanmàtrànubandhe dar÷ite 'pi kathaü sàmànyalaùaõapratipattir ity àha --- #<sàdhanasye>#ti | #<tad evam >#ityàdinopasaühàraþ |

anupalabdhe÷ cànayor evàntarbhàvàn na pçthag vi÷iùñalakùaõàbhidhànam ity avaseyam |

atha kiü hetor anvayavyatirekàv eva lakùaõaü yenaitad dvayam eva lakùaõàtayà smaryate | na caitat pakùadharmatàyà api lakùaõatvàd abhihitatvàc ceti cet | satyam | kevalaü na hetoþ sarvaråpam iha prakràntam | kin tu yad råpapradar÷anena dçùñàntapradar÷anaü kçtaü bhavati tatprakçtam iti |

 yady apy #<evaü yadi nàma >#sàmàyavi÷eùalakùaõà 'bhidhànam #<ato >#'bhidhànàt #<kiü >#bhavati? kimaþ kùepe prayogàt, na ki¤cid bhavatãty arthaþ | #<yad (tad) ity uttaram | co >#yasmàd | vyàptipradar÷ane 'pi kathaü dçùñàntàkhyànam avataratãty àha --- #<vyàpti÷ ce>#ti | hetv artha÷ #<ca>#kàraþ | kàryakàraõabhàvasàdhaõàt pramàõàn ni÷cãyatàü vyàptis
tathàpi dçùñàntaþ kathaü prakçto #<bhavatã>#ty àha --- #<tata >#iti | dçùñàntam antareõa tad eva pramàõaü na pravartteta | tad apravçttau ca sàmànyalakùaõam eva na j¤àyeteti bhàvaþ |

#<[DhPr 237]>#

#<%<asaty agnau na >%bhavaty eva dhåma iti vyatireko dar÷itaþ | sa ca yathetarasminn iti dar÷anãyaþ | vahninivçttir hi dhåmanivçttau niyatà dar÷aõãyà | sà ca mànasàd itaratreti dar÷aõãyà |>#

#<%<yatra kçtakatvaü tatra anityatvam>% iti svabhàvahetor vyàptir dar÷ità | %<anityatvàbhàve>% na bhavaty eva kçtakatvam iti vyatireko dar÷itaþ | vyàpte÷ ca sàdhakaü pramàõaü [804]sàdharmyadçùñànte dar÷anãyam | prasiddhavàptikasya ca hetoþ sàdhyanivçttau nivçttir niyatà[805] dar÷aõãyà | tad ava÷yaü %<yathà ghañe>%, yathà %<àkà÷e >%ceti %<dar÷aõãyaü >%|>#


__________NOTES__________

[804] sàdharmyam dç-
[805] nivçttir dar÷anãyà 
___________________________



#<kasmàd evam ity àha --- %<na hã>%ti | yasmàd %<anyathà>% sàmànyalakùaõaråpe %<sapakùavipakùayoþ sadasattve yathoktaprakàre >%iti niyate --- sapakùa eva sattvam, vipakùe 'sattvam eveti niyamo yathoktaprakàraþ --- te %<na ÷akye dar÷yitum >%| vi÷eùalakùaõe hi dar÷ite yathoktaprakàre[806] sadasattve dar÷ite bhavataþ | na ca vi÷eùalaùaõam anyathà ÷akyaü dar÷ayitum |>#


__________NOTES__________

[806] yathoktalakùaõe sad-
___________________________


#<tasya sàdhyasya kàryam --- tatkàryaü dhåmaþ | tasya bhàvas %<tatkàryatà >% saiva %<niyamo>%>#



anvayapradar÷anena sàdharmyadçùñàntàkhyànam àkhyàya vyatirekoktyà 'pi vaidharmyadçùñàntau kiü (dçùñàntoktiü) dar÷ayitum àha --- #<asaty agnàv iti | >#vyatirekapradar÷aõe 'pi kathaü dçùñàtà ''patanam iti à÷aïkyàha --- #<sa ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<itarasminn >#agnimatprade÷àd anyasmin mahàhnadàdau | yatra kayo÷cid vyàpyavyàpakabhàvo dar÷ayitavyas tatràs tu dçùñàntopanipàtaþ, vyatirekopadar÷ane kiü tenety àha --- #<vahnã>#ti | #<hã>#ti yasmàt | atràpi vidhyor viparyayeõa vyàpyavyàpakabhàvo dar÷ayitavya ity arthaþ | etac ca vyatirekàkhyànaü dçùñàntopadar÷anam uddiùñaviùayaü prayogam adhikçtyoktam ity adhigantavyam |

#<yatre>#tyàdinà svabhàvahetum adhikçtya dçùñàntasya gatàrthatvaü dar÷ayitum upakramate | evaü pradar÷ayatàü vyàptiþ, dçùñàntàvatàrakas tu (-taras tu) katham ity àha --- #<vyàpte÷ ce>#ti | #<co># yasmàt | pramàõà'pradar÷ane vyàpter asiddheþ | tac ca pramàõam, antareõàdhikaraõaü na pramàõam, antareõàdhikaraõaü na sambhavatãti bhàvaþ | yady evaü vyatireka [78b] pradar÷ane kçñe dçùñàntenety àha --- #<prasiddheti |># dar÷yatàm eva, tathàpi dçùñànopanipàtaþ katham ity àha --- #<tad >#iti | yasmàd eva dar÷anãyaü #<tat >#tasmàt | sac càsac ca sadasattã tayor bhàvas te pradar÷anakriyàpekùayà ca dvitãyàdvivacanàntam etat | yàdç÷a ukto #<yathoktaþ prakàraþ
>#svaråpaü yayos te tathokte | asyaivàrtham àha --- #<niyate >#iti | sapakùàsapakùasasattvayor uktam eva prakàraü spaùñayann àha --- #<sapakùa >#iti | #<iti>#r niyamasyàkàraü dar÷ayati | te yathoktaprakàre sadasattve | kathaü te na ÷akye dar÷ayitum ity àha --- #<vi÷eùe>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe | dar÷yatàü tarhi vi÷eùalakùaõam | dçùñàntasya tu kim àyàtam ity àha --- #<na ce>#ti | #<hi>#r yasmàdarthe | dar÷yatàü tarhi vi÷eùalakùaõam | dçùñàntasya tu kim ayàtam ity àha --- #<na ce>#ti | #<co># yasmàdarthe 'vadhàraõe và | yad vi÷eùalakùaõaü dçùñàntam antareõà÷akyapradar÷anaü tat svaråpàkhyànam
| målaü vyàkhyàtum àha --- #<tasye>#tyàdi | vi÷eùa-

#<[DhPr 238]>#

#<yatas tatkàryatayà dhåmo niyataþ | so 'yaü tatkàryatàniyamo vi÷eùalakùaõaråpo 'nyathà dar÷ayitum a÷akyaþ | %<svabhàvaliïgasya ca svabhàvena >% sàdhyena %< vyàptir >%vi÷eùalakùaõaråpà na ÷akyà dar÷ayitum | yasmàt kàryakàraõabhàs tàdàtmyaü ca mahànase ghañe ca j¤àtavyam, tasmàd vyàptisàdhanaü pramàõaü dar÷ayatà [807]sàdharmyadçùñànto dar÷aõiyaþ | vaidharmyadçùñàntas tu prasiddhe tatkàryatve kàraõàbhàve kàryàbhàvapratipatty artham[808] | tata eva nàva÷yaü vastu bhavati | kàraõàbhàve kàryàbhàvo vastuny avastuni và bhavati | tato vastv astu và vaidharmyadçùñànta iùyate |>#


__________NOTES__________

[807] sàdhyadçùñà-
[808] -ttyarthaþ 
___________________________



#<tasmàd dçùñàntam antareõa[809] na hetor 'nvayo vyatireko và[810] ÷akyo dar÷ayitum ato heturåpàkhyànàd eva hetor vyàptisàdhanasya[811] pramàõasya dar÷akaþ ùàdharmyadçùñàntaþ>#|


__________NOTES__________

[809] dçùñànavyatirekeõa þetor
[810] và na ÷akyo 
[811] -sàdhakasya 
___________________________




#<prasiddhavyàptikasya sàdhyàbhàve [812]hetvabhàvapradar÷anàd vaidharmyadçùñànta upàdeya iti ca[813] dar÷itaü bhavati |>#


__________NOTES__________

[812] -bhàvadar÷a-
[813] `ca' evàrthe --- ñi- 
___________________________





lakùaõàsya svaråpam àkhyàyàkhyàn yathàpradar÷anà÷akyatvaü dar÷ayann àha --- #<so 'yam >#iti |

vaidharmyadçùñàntas tarhi na pradar÷anãya ity àha --- #<vaidharmye>#ti | #<tu>#þ sàdharmyadçùñàntàd vaidharmyadçùñàntaü bhedavantaü dar÷ayati | etac ca yadà vyatirekamukheõa prayogaþ kriyate, tatkàlàbhipràyeõocyata iti draùñavyam | na tv ekasmin prayoge dvayopanyàsaþ sambhavã | etac ca pràg eva nirloñhitam | yataþ #<prasiddhe tatkàryatve kàraõàbhàve kàryabhàvapratipattyarthaü >#dar÷anãyo vaidharmyadçùñàntas #<tata >#eva tasmàd eva kàraõàt | #<nàva÷yaü niyame [na] vastu bhavati | >#vastv api vaidharmyadùñànto bhavatãty arthaþ | yadi hi kasyacid vidhinà kasyacid vidhir dar÷ayitavyaþ syàt, tadà gama(gaganà)dir asan kathaü kasyacid àdhàraþ
syàd iti, na sidhyate tadupadar÷anam | yadà tv ekasya vyàpyasyàbhàve  aparasya vyàpakasyàbhàvo dar÷ayitavyas tadà vyàpakasyà 'bhàve 'vastuni suùñhu sambhavati | itarathà 'bhàve 'pi asya bhàvo vihito bhavet | so 'pi neti cet, ayam evàbhàva ity abhipràyaþ | vaidharmyadçùñàntagrahaõaü caitad ekadharmàbhàvenàparadharmàbhàvopadar÷anaviùayopalakùaõaü draùñavyan anyathà sàdharmyadçùñànte tv ava÷yaü vastu sa à÷raya iùña iti syàt | tathà ca sati bahvasama¤jasaü syàd iti | yataþ kàraõàbhàvàt kàryàbhàvo vastuny avastuni ca bhavati #<tataþ >#kàraõàd #<vastu >#mahàhradàdi | #<avastu >#àkà÷àdi | #<và>#÷abdas tulyabalatvaü samuccinoti |

 #<tasmàd >#ityàdinà prakçtam upasaüharati | vàptisàdhakapramàõàdhikaraõatvàd dar÷ayatãti #<dar÷akaþ >#| yady evaü sàdhyasàdhakavyàptiprasàdhakapramàõapradar÷akatvàt sàdharmyadçùñànta evopàdeyo na vaidharyadçùñàta ity àha --- #<prasiddhe>#ti | #<vaidharmyadçùñànta upàdeya >#iti yojayitvà kuta upàdeya ity à÷aïkàyàü #<prasiddhe>#tyàdihetupadaü yojyam | #<sàdhyàbhàve hetvabhàvapradar÷anàt >#| tatreti buddhistham | yad và pradar÷yate 'sminn iti pradar÷ayatãti và #<pradar÷ano hetvabhàvasya pradar÷ana >#iti tathà | bhàvapradhànatvàn nirde÷asya hatvabhàvapradar÷anatvàd ity arthaþ |

#<[DhPr 239]>#

#<%<asmiü÷ càrthe dar÷ite>% dar÷ita eva dçùñàànto bhavati | yo 'yam artho vyàptisàdhanapramàõapradar÷anaþ[814] ka÷cid upàdeyo nivçttipradar÷ana÷[815] ca --- ity %<asminn arthe [816]dar÷ite dar÷ito dçùñànta>% [817]ity àha --- %<etàvanmàtraü råpaü >%yasya tasya bhàvas tat%<tva>%m, tasmàd iti |  etavàvad eva hi råpaü dçùñàntasya, yad uta vyàptisàdhanapramànõapradar÷akatvaü[818] nàma sàdharmyadçùñàntasya, ca[819] sàdhyanivçttau sàdhananivçttipradar÷akatvam ity [820]etadvaidharmyadçùñàntasya | [821]etac ca heturåpàkhyànàd evàkhyàtam iti kiü dçùñàntalakùaõena?>#


__________NOTES__________

[814] pramàõadar÷inaþ
[815] nivçttipadar÷aka÷ ca 
[816] pradar÷ite 
[817] dçùñàntaþ | kasmàd ity àha 
[818] -pramàõadar÷anatvaü 
[819] và 
[820] `vaidharmyadçùñàntasya etat' om.; `vaidharmyadçùñàntasya' om. 
[821] tat; prag uktavyàyena --- ñi- 
___________________________









etena eva dçùñàntadoùà api nirastà bhavanti   III-123                                   

#<%<etena eva>% ca heturåpàkhyànàd dçùñàntatvapradar÷anena %<dçùñàntadoùà[822] >%kathità [823]%<bhavanti>% | tathàhi --- pårvoktasiddhaye ya upàdãyamàno 'pi[824] dçùñànto na samarthaþ svakàryaü sàdhayituü sa dçùñàntadoùa iti sàmyarthyàd uktaü[825] bhavati ||>#


__________NOTES__________

[822] dçùñàntasya doùàþ
[823] nirasanadvàrà kathitàþ --- ñi- 
[824] 'pi na samarthaþ 
[825] -arthyàd ity etad uktaü 
___________________________







#<asmiü÷ ce># tyàdi målam anådya vyàcaùñe #<yo 'yam >#iti | pårvavatpradar÷ana÷abdasya vyutpattiþ, samàsa÷ ca karttavyaþ | prasiddhàyàü vyàptau sàdhyàbhàve [79a] hetor nivçttipradar÷aþ ity artho draùñavyaþ | #<etàvad evai>#tàvanmàtram | anyad apy asya råpam astãty àha --- #<etàvad eve>#ti | #<hi>#r yasmàd etat parimàõam asyeti tathà | #<eva>#kàreõànyasya tàdråpyaniràso dçóhãkçtaþ | kiü tad råpam ity àha ---#<  yad ute>#ti | nipàtasamudàya÷ càyaü yad etad ity asyàrthe ||

yeùu dçùñàntatvenopàtteùu svakàryakà(ka)raõàsàmarthye doùaþ sambhavati te kuta÷cit sàmànyàd dçùñàntavadàbhàsamànà dçùñàntàbhàsà bhavantãti arthaü nyàyam à÷rityàha --- #<dçùñàntadoùà dçùñàntàbhàsàþ kathità bhavantã>#ti | yasmàt te dçùñàntàbhàsatve[na] katità bhavanty ata eva dùñàntatvena #<nirastà bhavatã>#ty ata eva målam arthato vyàkhyàtam ity avagantavyam | dçùñàntatattvapradaç÷anena yathà dçùñàntàbhàsà(sa)kathanaü kçñaü bhavati tathà dar÷ayituü #<tathà hã>#tyàdinopakramate | #<pårvokta>#sya janmatanmàtrànubandhasya #<siddhaye >#ni÷ciayàya | #<svakàrya >#sàdhanasambhave sàdhyaprakar÷anasambhavalakùaõam,
siddhavyàptikasya ca hetoþ sàdhyàbhàve sàdhananivçttipradar÷analakùaõaü ca #<sàdhayituü ya upàdãyamàno 'pi na samarthaþ, sa dçùñàntadoùo >#duùño dçùñàntaþ, dçùñàntàbhàsa iti yàvat | #<sàmarthyàt >#svakàryàkàraõalakùaõàt ||

#<[DhPr 240]>#

#<dçùñàntàbhàsàm (-bhàsàn) udàharati --->#

yathà nityaþ ÷abdo amårtatvàt | karmavat paramàõuvad ghañavad iti | ete dçùñàntàbhàsàþ sàdhyasàdhanadharmobhayavikalàþ   III-124                        

#<%<yathà [826]nityaþ ÷abdo >%iti [827]÷abdasya nitytve sàdhye %<'mårtatvàd >%iti hetuþ| sàdharmyeõa %<karmavat paramàõuvad ghañavad it>%y ete dçùñàtà upànyastàþ | ete ca dçùñàntadoùàþ | %<sàdhyaü >%ca %<sàdhanaü >%c%<obhaya>% ceti[828] | tair %<vikalàþ>% | sàdhyavikalaü karma, tasyà 'nityatvàt | sàdhanavikalaþ praramàõuþ, mårtttvàt paramàõånàm | [829]asarvagatadravyaparimàõaü mårttiþ | asarvagatà÷ ca dravyaråpà÷ ca paramànavaþ | nityàs tu $<vai÷eùikair>$ iùyante | tato na sàdhyavikalaþ[830] | ghañàs tåbhayavikalaþ, anityatvànmårttatvàc ca ghañasyeti[831] ||>#


__________NOTES__________

[826] yatheti nityaþ
[827] iti nityatve sàdhye ÷abdasyàmårta- 
[828] ca | tair vi- 
[829] asarvagataü dra- 
[830] sàdhyavikalàþ 
[831] ghañasya 
___________________________







tathà sandigdhasàdhyadharmàdaya÷ ca | yathà --- ràgàdimàn ayaü vacanàd rathyàpuruùavat | maraõadharmo ayaü puruùo ràgàdimattvàd rathyàpuruùavat |  asarvaj¤o ayaü ràgàdimatvàd rathyàpuruùavad iti   III-125   

#<%<tathà[832] >%sandigdhaþ sàdhyadharmo yasmin sa %<sandigdhasàdhyadharmaþ >%| sa àdir yeùàü te tathoktàþ | sandigdhasàdhyadharmaþ | sandigdhasàdhyadharmaþ sandigdhobhayaþ[833] |>#


__________NOTES__________

[832] tatheti
[833] -bhayadharmaþ 
___________________________





#<dçùàntàbhàsàn >#ityàdi #<paramàõånàm >#ity etad antaü sugamam |

kathaü paramàõavaþ sàdhanavikalà na sàdhyavikalà ity àha --- #<asarve>#ti | #<parimàõaü ># mànavyavahàrakàraõam | tac ca guõatvàd dravyà÷rayãti | #<dravya>#grahaõena vàstavaü råpam anåditam | tatra yadi dravyaparimàõaü mårttir ity eva tàvad ucyate tadà ''kà÷àder api dravyasya paramamahattvanàm adheyaü parimàõam astãti mårttatvaü prasajyeta | atas tannivçttyarthaü dravye vi÷eùaõam #<asarvagata>#grahaõam | tatra paramàõoþ paramàõaü bhavaty asarvagatasya dravyasyeti dar÷ayann àha --- #<asarvagatà÷ ce>#ti | samavàyikàraõaü dravyaü guõavad veti dravyalakùõayogàd dravyaråpaþ | #<ca>#kàrau pårvàpekùayà ekaviùayatvam anayoþ samuccinutaþ
| tat punaþ paramàõoþ parimàõaü pàrimàõóalasaüj¤akaü j¤àtavyam | iyatà sàdhanavaikalyaü dar÷itam |

sàdhyàvaikalyaü dar÷ayann àha --- #<nityàs tv >#iti | #<tu>#nenàrtham àntareõa(?)vi÷inaùñi | dravyaguõakarmasàmànyavi÷eùasamavàyàtmakaiþ padàrthavi÷eùair vyavaharantãti $<vai÷eùikàþ>$#<, >#råóha(óhe)÷ càbhyupagata$<kaõàda÷àstrà>$ evocyate | atha [và] ùañpadàrthãpratipàdakatayà vi÷iùyate tad anyasmàc chàstràd iti vi÷eùaþ $<kàõàdaü>$ $<÷àstraü>$ vivakùitam |[834]"tad vidanty adhãyate và" iti $<vai÷eùikàs>$ #<tair iùyanta># iti vacanavyaktyà ceùñimàtram etan na punar atra pramàõam astãti såcayati |


__________NOTES__________

[834] tulanà --- "tad adhãte tadveda" pàõini 4,2,59.
___________________________






#<[DhPr 241]>#

#<udàharaõam --- %<ràgàdimàn>% iti ràgàdimattvaü sàdhyam | %<vacanàd>% iti hetuþ | %< rathyàpuruùavat>% iti dçùñànte[835] | ràgàdimattvaü sandigdham | maraõaü dharmo 'syeti %<maraõadharmà >%| tasya bhàvo maraõadharmatvaü sàdhyam | %<ayaü puruùa>% iti dharmã | %<ràdimattvàd>% iti hetuþ | %<rathyàpuruùe >%dçùñànte sandigdhaü sàdhanam | sàdhyaü tu ni÷citaü maraõadharmatvam iti |%<  asarvaj¤o >%iti | asarvaj¤o sàdhyam | %<ràgàdimatvàd>% iti hetuþ | tadubhayam api %<rathyàpuruùe>% dçùñànte sandigdham | asarmaj¤atvaü ràgàdimattvaü ceti ||>#


__________NOTES__________

[835] dçùñàntaþ ràgàdi-
___________________________


[836]tathà 'nanvayo apradar÷itànvaya÷ ca | yathà yo uktà sa ràgàdimàn, iùñapuruùavat |  anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavad iti   III-126              


__________NOTES__________

[836] tathà --- om.
___________________________


 #<%<tathà 'nanvayo>% iti | yasmin dçùñànte dçùñànte sàdhyasàdhanayoþ sambhavamàtraü dç÷yate, na tu sàdhyena vyàpto hetuþ, so 'nanvayaþ | %< apradar÷itànvaya÷ ca>% --- yasmin dçùñànte vidyamàno 'py anvayo na pradar÷ito vaktrà so 'pradar÷itànvayaþ |>#

#<ananvayam udàrarati --- %<yathe>%ti | %<yo ukte>%ti vaktçtvam anådya %<sa ràgàdimàn>% iti ràgàdimattvaü[837] vihitam | tato vaktçtvasya ràgàdimattvaü(ve) pratiniyamaþ | tena vyàptir uktà | %<iùñapuruùavad>% iti | %<iùña>%grahaõena prativàdy api [838]saügçhyate vàdy api | tena vaktçtvaràgàdimattvayoþ sattvamàtram iùñe puruùe siddham | vyàptis tu na siddhà | tenà 'nanvayo dçùñànta iti |>#


__________NOTES__________

[837] -mattve vihitam
[838] gçhyate 
___________________________



#<%<anityaþ ÷abda>% ity anityatvaü sàdhyam | %<kçtakatvàd>% iti hetuþ | %<ghañavad>% iti[839] dçùñànte na pradar÷ito 'nvayaþ |>#


__________NOTES__________

[839] -ity atra dç-
___________________________




#<tata >#ityàdi #<maraõadharmatvam >#ity etad antaü suj¤ànam#<|>#

 nanu maraõadharmatvam apy asya kathaü ni÷ciütaü yena hetur eva sandigdha ucyate iti cet | satyam | kevalaü prasiddhisamà÷rayeõaivam uktam ity avaseyam | anvãyamànatvaü sàdhanasya sàdhyenànvayaþ | sa ca pratibandhasàdhakapramàõàkùepàt prasiddhyati | yatra tu tan nàsti kevalaü sambhavamàtraü sàhacaryamàtraü dç÷yata ity abhipràyaþ ||

#<vaktçtvasya >#heto #<ràgàdimattve [79b] >#sàdhye #<pratiniyamaþ >#pratiniyatatvam uktam iti ÷eùaþ | #<tena >#sàdhyaniyatatvena vyàptir anayor uktà pradar÷ità | evaüvidhànuvàdavidhyupakar÷ane tathà pratãter àhatyodayàd vyàptir uktety uktam | na tv asàv anayor vàkyato 'sti | yato dvayor api vàdiprativàdinor dçùñàtatvena saïgrahaþ #<tena >#hetunà #<sattvamàtraü >#sambhavamàtraü sàhacaryamàtram iti yàvat | asti ceùñiþ sahamàtropakar÷anam adoùàvaham ity àha --- #<vyàptis tv >#iti | #<tu>#þ sattvamàtràd vyàptiü bhinnatti | na siddhà na pramàõani÷cità | anaor vyàtisàdhakapramàõàbhàvàd iti bhàvaþ |

 pradar÷itànvayam udàhàrann àha --- #<anitya >#iti |



#<[DhPr 242]>#

#<iha yady api kçñaktvena ghañasadç÷aþ ÷abdas tathàpi nànityatvenàpi sadç÷aþ pratyetuü ÷akyate[840] 'tiprasaïgàt[841] | yadi tu kçñakatvam [842]anityasvabhàvaü [843]vij¤àtaü bhavaty [844]evaü kçtakatvàd anityatvapratãtiþ syàt | tasmàd yat kçtakaü tad anityam iti kçtakatvam anityatve[845] niyatam abhidhàya niyamasàdhanàyànvayavàkyàrthapratipattiviùayo dçùñànta upàdeyaþ | sa ca pradar÷itànvaya eva | anena tv anvayavàkyam anuktvaiva dçùñànta upàttaþ | ãdç÷a÷ ca sàdharmyamàtreõaivoprayogã | na ca sàdharmyàt sàdhyasiddhiþ | ato 'nvayàrtho dçùñàntas tadartha÷ cànena nopàttaþ | sàdharmyàrtha÷ copàtto nirupayoga>#


__________NOTES__________

[840] ÷akyo 'ti-
[841] pàkyo 'pi pràptaþ --- ñi- 
[842] anityatva 
[843] j¤àtaü 
[844] -ty eva kç 
[845] -anityatvaniyatam 
___________________________









nanu ghañopadar÷anena kçtakatvena tàd ghañasadç÷aþ ÷abdo dar÷itaþ | tathà cànityatvenàpi sadç÷o dar÷itas tata÷ ca vyàptir dar÷itaivety àha --- #<ihe>#ti | ihànityatvasiddhiprastàve | kutas tathà #<pratyetum a÷akya># ity àha --- #<atiprasaïgàd iti | >#mårttatvàd(de)r api sàdç÷yàgama(sàdç÷yàvagamàt) #<prasaktir(-kter) iùñaü dharmam >#atikriyàntaþ #<parsaïgo 'tiprasaïgaþ >#tasmàt | na tarhi kçtakatvàd anityatvaü kadàcid api pratyetavyam ity àha --- #<yadi tv >#iti | #<tu>#r imàm avasthàü vi÷eùavatãü dar÷ayati | yadi kçtakatvànuvàdapårvikà(-pårvaka)vidhànenàrthàntaratve sati na nityatvasvabhàvaü kçtakatvaü pratãtaü #<bhavaty evaü># tatsvàbhàvyena pratipattau #<kçtakatvàd anityatvapratãtiþ
syàt >#| yataþ kçtakatvasyànityatvasvabhàvàvagamàt tatas tatpratãtir nànyathà #<tasmàd >#hetoþ | #<anvayavàkya>#sya sàdhyaniyatatvaü sàdhanasyàrtho 'bhidheyaþ, #<tatpratipattiviùaya>#s tatpradar÷ana ity arthaþ | anvayavàkyàrthapratipattiviùayo 'pi dçùñànto yady apradar÷itànvayas tadà so 'pi nirupayogaþ kim ity upàdeya ity àha --- #<sa ce>#ti | #<co >#'vadhàraõe yasmàdarthe và | anena kathaü nàmàyam upàtto yenaivam abhidhãyata ity àha --- #<anene>#ti | #<anenna >#vàdinà | #<tu>#r vi÷eùàrthaþ | anvayapratipàdakaü #<vàkyam anvayavàkyam | >#tad anuktvaiva | athaivam upàtto 'pi yady upayujyate tadà kà kùatir ity àha --- #<ãdç÷a÷ ce>#ti | #<ca>#kàro 'syemàm avasthàü bhedavatãm àha |
samànaþ prakaraõàd ghañena sadç÷o dharmo yasyàsau #<sadharmà |  >#tasya bhàvaþ #<sàdharmyam | >#tad eva tan#<màtram | màtra>#grahaõena vi÷iùñaü sàdharmyam apàkaroti | ten#<aiva>#kàreõa niràkçtaniràsam eva draóhayati | sàdharmyapradar÷anamàtreõaivàyam upayogavàn ity arthaþ | athaitat padadar÷itàt sàdharmyàd api yadi sàdhyam siddhyate tadà katham ayam anupayukta ity àha --- #<na ce>#ti | #<co >#'vadhàraõe yasmàdarthe và |

evaü bruvato 'yaü bhàvaþ --- anena khalu sàdharmyaü pradar÷anãyam | kçtakatvenaiva ca sàdharmyaü pradar÷yàya¤ caritàrtho bhaviùyati | na ca kçtakatvena ghañasàdharmye ÷abdasyàvagate 'py anityatvenàpi tatsàdharmyàvagamo 'va÷yambhàvãti ÷akyam abhidhàtum | mårttatvàdinàpi sàdç÷yàvagame 'syànivàryatvaprasaïgàd iti | yataþ sàdharmyamàtràn na sàdhyasiddhir ataþ kàraõàt | #<anvayo 'nvãyamànatvaü sàdhanasya sàdhyena so 'rthaþ >#prayojanaü [80a] yasya sa tathà na sàdharmyamàtrapradar÷anàrtha ity arthàt | anenàpy anvayàrtha evàyam upàtta ity àha --- #<tadartha÷ ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | so 'nvayo 'rtho yasya sa tathà | #<anena># vàdinà | kim arthas tarhy anenàyam upàtta ity àha --- #<sàdharmye>#ti | #<co># yasmàdarthe |

#<[DhPr 243]>#

#<iti vaktçdoùàd ayaü dçùñàntadoùaþ | vaktrà hy atra paraþ patipàdayitavyaþ | tato yadi nàma na duùñaü vastu tathàpi vaktrà duùñaü dar÷atam iti duùtam eva ||>#

tathà viparãtànvayaþ --- yad anityaü tat kçtakam iti   III-127                              

#<%<tathà viparãtànvayo >%yasmin dçùñàte sa tathoktaþ | tam evodàrati --- %<yad anityaü tat kçtakam iti >%| kçtakatvam anityatvaniyataü dçùñànte[846] dar÷anãyam | evaü kçtakatvàd anityatvagatiþ syàt | atra tv anityatvaü kçtakatve[847] niyataü dar÷itam | kçtakatvaü[848] tv aniyatam evànityatve |[849] tato yàdç÷am iha kçtatvam aniyatam anityatve [850]dar÷itaü tàdç÷àn nàsty anityatvapratãtiþ | tathà hi --- %<yad anityam >%ity anityatvam anådya tat %<kçtakam >%iti kçtakatvam vihitam | ato 'nityatvaü niyatam uktaü kçtakatve, na tu kçtakatvaü anityatve | tato yathà 'nityatvàd aniyatàt prayatnànantarãyakatve na prayatnàntarãyakatvapratãti, tadvat kçtaktvàd anityatvapratipattir na syàd, anityatve 'niyatatvàt kçtakatvasya
|>#


__________NOTES__________

[846] dçùñàntena
[847] -katvaniyataü 
[848] tv anityatam evoktam anityatve 
[849] atra `tataþ kçtakatvam anityatve niyatam eva' ity adhikaþ pàñho 'sti | 
[850] pradar÷itam 
___________________________








#<sàdharmyàrthaþ >#sàdharmyapratipàdanaprayojana #<upàttas >#tasmàn #<nirupayogaþ >#sa | tasmàdarthe và | ayaü #<ca>#÷abdàt paro draùñavyaþ | nanu kçtakatvànityatvayos tàvad vastuto 'nvayo 'sty eva | tat kathaü vidyamàne 'pi tasmin tathà 'pradar÷anamàtreõàsau dçùñànto duùyatãty àha --- #<vaktçdoùàd >#iti | #<vaktà hã>#tyàdinaitad eva samarthayate |  nanu vaktaivàsau tathà pradar÷ayann aparàdhyatu, anyasya dçùñàntatapasvinaþ ko 'paràdha iti cet | svakàryà 'karaõam eva doùaþ | tadakaraõaü tasya svata eva (evà')sàmarthyàd, anyenànyathà pradar÷anàd và 'stu | kim etàvatà tad akaraõaü tasya nàsty eveti såktaü vaktçdoùàd ayamõ dçùñàntadoùa
iti |

#<viparãto 'nvaya># iti vaiparãtyena pradar÷anàd viparãta ukto na tu viparãto 'nvayo 'sty eva | kãdç÷o 'viparãto 'nvayo yasmàd ayaü viparãta ity àha --- #<kçtakatvam >#iti | evaü pradar÷ane ko guõa ity àha --- #<evam >#iti #<| >#evaü kçtakatvasyànityatve niyatatvapradar÷ane sati | atra punaþ kutra kiü niyatam ity àha --- #<atre>#ti | #<tu>#r imàm avasthàü vi÷eùavatãü dar÷ayati | anityatvànuvàdena kçtaktvasya vidhànàd vidhãyamànasya vyàpakatayà niyamaviùayatvàd ity abhisandhiþ kçtakatvaü punaþ kãdç÷aü dar÷itam ity àha ---[#<kçtakatvam >#iti] | #<tu>#r anityatvàt kçtakatvaü bhinatti | #<anityatve >#niyatàd api kçtaktavàdi(-vàda)nityatvaü pratipa÷yeta ity àha --- #<tata># iti | yata evam anuvàdavidhikrame
kçtakatvam anityatvàniyataü dar÷ataü bhavati, #<tatas># tasmàd #<iha># prayoge | #<yàdç÷am >#iti vidhãyamànam | pårvam evaü vàdinà '#<nityatvaü kçtakatve >#niyataü #<dar÷itam, >#na kçtakatvam nityatve ceti pratij¤àmàtreõoktam adhunà tu yena prakàreõa tasyaiva pradar÷anam àyàtaü #<tathà hã>#tyàdinà tad dar÷ayati | anityatvaü prayatnànantarãyakatvam

#<[DhPr 244]>#

#<yady api ca kçtakatvaü vastusthityà 'nityatve niyataü [851]tathàpy anityataü vaktrà [852]dar÷itam | ataþ [853]svayam aduùñam api [854]vaktçdoùàd duùñam |>#


__________NOTES__________

[851] `tathàpy aniyataü' om.
[852] pradar÷itam 
[853] atas tat svayaü na duùña- 
[854] vaktur doùàt 
___________________________





#<tasmàd viparãtànvayo 'pi vaktur aparàdhàt, na vastuta (na) | paràrthànumàne ca[855] vaktur api [856]doùa÷ cintyata iti ||>#


__________NOTES__________

[855] ca --- nàsti
[856] na kevalaü hetoþ --- ñi- 
___________________________



sàdharmyeõa dçùñàntadoùàþ[857]   III-128                                                     

__________NOTES__________

[857] dçùñàntadoùàþ --- om.
___________________________


#<%<sàdharmyeõa[858]>% nava %<dçùñàntadoùàþ >%||>#


__________NOTES__________

[858] -yena taddç
___________________________


#<vaidharmeõàpi[859] dçùñàntadoùàn [860]vaktum àha --->#


__________NOTES__________

[859] -pi nava dç-
[860] vaktukàma àha 
___________________________



vaidharmyeõa api --- paramàõuvat karmavat àkà÷avad iti sàdhyàdyavyatirekiõaþ    III-129

#<nityatve ÷abdasya sàdhye hetàv amåttatve [861]paramàõur vaidharmyadçùñàntaþ sàdhyàvyatirekã | nityatvàt paramàõånàm | karma sàdhanàvyatireki, amårttatvàt karmaõaþ àkà÷am ubhayàvyatireki, nityatvàd amårttatvàc ca | >#


__________NOTES__________

[861] paramàõuvad vadha-{vaidha-}; paramàõur vaidharyeõa
___________________________




antareõàciraprabhàdau dç÷yamànam anityataü tatra | tatra yathà 'nityatvàt prayatnànantarãyakatvàpratãtis tadvat kçtakatvàd apy anitya[tva]nityatvapratãtir bhavitum arhati |

nanu bhavatu anityatvàt prayatnànantarãyakatvàpratãtir vastutas tasya tatràniyatatvàt kçtakatvaü tu paramàrthato niyatam nityatve | tat kutas tasmàt tasyàpratãtir ity àha --- #<yady apã>#tyàdi | evaü bruvato 'yaü bhàvaþ --- vastuta÷ chedanasvabhàvo 'pi para÷ur yadàcchedakena bhràntyà 'nyathà và udvarttya bàhum udyamya dvaidhãbhàvàrthaü dhavàdau nipàtyate, tadà tena svayam aduùñenàpi yathà chidà na sampàdyate, tadvad anenàpi parokùàrthapratãtir na sampàdyate, svayam aduùñenàpãti |

yasmàd evaü #<tasmàd># [80b] hetor #<vaktur># anumàpayitur #<aparàdhàd >#doùàd #<viparãtànvayo 'pi >#dçùñàntadoùa iti doùaþ | na kevalam apradàr÷itànvaya ity àha --- #<paràrthe>#ti | na kevalaü sàdhanasya doùa÷ cintyata ity api ÷abdàt ||

yato 'lpãyo nàsti sa #<paramàõuþ >#vaidharmyapratipàda [na] viùayopàttatvàn vaidharmyadçùñànta uktaþ | sàdhyasyàvyatireko nivçttyabhàvaþ so 'syàstãti tathoktaþ



#<[DhPr 245]>#

#<sàdhyam àdir yeùàm tàni sàdhyàdãni sàdhyasàdhanobhayàni | teùàm avyatireko[862] nivçttyabhàvaþ | sa yeùàm asti te %<sàdhyàdyavyatirekiõaþ >% | te codàhçtàþ ||>#


__________NOTES__________

[862] -reko vçttya-; reko nivçttà (ttya) bhàvaþ
___________________________


#<aparànudàharttum àha --->#

tathà sandigdhasàdhyavyatirekàdayaþ, yathà asarvaj¤àþ $<kapilà>$dayo anàptà và avidyamànasarvaj¤atàptatàliïgabhåtapramàõàti÷aya÷àsanatvàd iti |  atra[863]vaidharmyodàharaõam --- yaþ sarvaj¤a àpto và sa jyotirj¤ànàdikam upadiùñavàn,[864]yathà ---[865]$<çùabhavardhamànà>$dir iti | [866]tatràsarvaj¤atànàptayoþ sàdhyadharmayoþ sandigdho vyatirekaþ   III-130                                   


__________NOTES__________

[863] vaidharmyeõodà-
[864] tad yathà 
[865] vçùabhà 
[866] iti vaidharmyodàharaõàd asarva- 
___________________________





#<%<tathe>%ti | sàdhyasya vyatirekaþ sàdhyavatirekaþ | saüdigdhaþ sàdhyavyatireko yasmin sa %<saüdigdhasàdhyavyatirekaþ>% | sa àdir yeùàü te tathoktàþ |>#

#<saüdigdhasàdhyavyatirekam udàharttum àha --- %<yathe>%ti | %<asarvaj¤à>% ity eakü sàdhyam | %<anàptà >%akùãõadoùà iti dvitãyam | %<$<kapilà>$daya>% iti dharmã | %<avidyamànasarvaj¤ate>%tyàdi hetuþ | %<sarmvaj¤àtà>% ca %< àptatà >% ca tayor %<liïgabhåtaþ pramàõàti÷ayo>% liïgàtmakaþ pramàõavi÷eùaþ | %<avidyamànaþ sarvaj¤àtàptatàliïgabhåtaþ pramàõàti÷o>% yasmin tat tathoktaü %<÷àsanam>% | tàdç÷aü ÷àsanam yeùàü te[867] tathoktàþ | teùàü bhàvas tattvam | tasmàt | %<pramàõàti÷ayo >%jyotirj¤ànopade÷a ihàbhipretaþ | yadi hi $<kapilà>$dayaþ %<sarvaj¤à àpto và>% syus tadà %<jyotirj¤ànàdikam
>%kamàn nopadiùñavntaþ? na copadiùñavantaþ | tasmàn na sarvaj¤à àptà và |>#


__________NOTES__________

[867] $<kapilàdayaþ>$ --- ñi-
___________________________


#<atra praüàõe %<vaidharmyodàharaõam | yaþ sarvaj¤a àpto và sa jyotirj¤ànàdikaü >%sarvaj¤atàptatà liïgabhåtam uapadiùñavàn | %<yathà çùabho vardhamàna÷ ca>% tàv àdã yasya sa %<$<çùabhavardhamànà>$dir >%digambaràõàü>#



prakaraõàt kùãõadoùatvam àptatvakùaõamasya vivakùitam iti tat và #<anàptà akùãõadoùà >#iti vyàcaùñe | $<kapilaþ>$ $<sàükhya>$dar÷anakàro muniþ | #<àdi>#÷abdo $<gautamà>$deþ saïgrahaþ | #<÷àsanaü >#màrgas tatpraõãta÷àstram iti yàvat |

nanu teùàm api ÷àsane liïgàtmakaþ pramàõàti÷ayo 'neko 'sty eva | tat kathaü hetur ayam asiddho na bhavatãty àha --- #<pramàõàti÷aya >#iti | #<jyotiùàü >#grahanakùatràõàü j¤ànaü tasy#<opade÷aþ | >#jyotirj¤ànasyopalakùaõatvàj jyotirj¤ànàdyupade÷a ity avagantavyam | tad ayaü samudàyàrthaþ --- yasmàt tair jyotirj¤ànam anyàtãndriyaj¤ànaü ca sva÷àsane nopadiùñaü tasmàt te na tathàråpà iti | #<yadi hã>#tyàdinaitad eva dar÷ayati

#<[DhPr 246]>#

#<÷àstà[868] sarvaj¤a÷[869] ca àpta÷ ceti | tad iha vaidharmyodàharaõàd ç÷abhàder asarvaj¤atvasyànàptatàyà÷ ca vyatireko vyàvçttiþ saüdigdhà | yato jyotirj¤ànaü copadai÷ed asarvaj¤à÷ ca bhaved anàptà và | ko 'tra virodhaþ? naimattikam etaj j¤ànaü vyabhdicàri na sarvaj¤atvam anumàpayet ||>#


__________NOTES__________

[868] ÷àstà sàdhyayatirekaþ sarva-
[869] ca --- om. 
___________________________





àdi÷abdenànyàtãndriyaj¤ànaü saügçhyate | #<$<çùabhavardhamàna>$nàm># adheyàvahnãkàõàm iùñadevau | #<àdi>#÷abdena $<pàr÷vanàthàriùñanemi>$prabhçteþ saïgrahaþ | ÷àstà svadçùñam anyopadeùñà | #<sarvaj¤a÷ càpta÷ ce>#ty anena dvayasyàpi sàdhyasyàbhàvaü dar÷ayati | yad àha --- $<akalaïkaþ>$ #<--- ">#yadi såkùme vyavahite và vastuni buddhir atyantaparokùe na syàt kathaü tarhi jyotirj¤ànàvisaüvàdaþ? jyotirj¤ànam api hi sarvaj¤apravarttitam eva, etasmàd avisaüvàdino jyotirj¤ànàtsarvaj¤asiddhiþ | tad uktam ---

dhãr atyantaparokùe 'rthe na cet puüsàü kuta punaþ |

jyotirj¤ànàvisaüvàdaþ ÷rutatvàc cet sàdhanàntaram ||" [siddhivi- pç-413] iti |

kathaü punaþ saty api jyotirj¤ànàdy uapade÷e vipakùàd çùabhàder asarvaj¤atvàder vyàvçttiþ sandigdhety àha --- #<yata># iti | atra sarvaj¤atàyàm aniùñàyàü satyàm api jyotirj¤ànày uapde÷e #<ko virodho >#'nupapattiþ? kùepe #<kimaþ># prayogàn na ka÷dcid ity arthaþ |

athàsarvaj¤atve tasyaitasmàd idaü grahoparàgàdi bhàvi tata÷ caivaü bhàvãti j¤ànaü kathaü vçttaü yena samvàdi tathopadi÷et | tasmàt sarvaj¤a evàsàv iti ni÷caya ity à÷aïkyàha --- #<naimittakam etad >#iti | etaj jyotirjànàdikaü nimittàt paramparayà kàraõàd | viùayeõa ca viùayiõo nirde÷ànnimittadar÷anàd àgataü #<naimittakam, >#ata eva tad upadeùñuþ saraj¤atà vyabhicaratãti | tathà sarvaj¤atàm antareõàpi bhavatãdànãntanajyotiùikàõàm ivà'tãndriyoparàgàdij¤ànam ity abhipràyaþ | tathàbhåtaü #<j¤ànaü na sarvaj¤atàm anumàpayed># anumàpayituü ÷aknoti |

 nanu ca tathàbhåtena bhàvivastunà saha kasyacit kàryakàraõabhàva eva tena ka÷cid j¤àtaþ | yady [81a] asàv asarvaj¤o bhaved asarvaj¤a÷ ca katham upadi÷ed iti cet | na | etad anyato 'pi j¤àtvà tadupade÷óasambhavàt | tasyànyatas tathàvidhàt | na càdimàn saüsàraþ | yena sa evàdyas tathà j¤ànã sarvaj¤aþ, sa càsmàkam çùabhàdir ity apy ucyeta | atha và --- yady asau asarvaj¤as tadà tasya tathàbhåtasya sàdhyasàdhanabhàvasyàviduùa upade÷àd asmàd àdãnàm atãndriyoparàgàdij¤ànaü saüvàdi ca kathaü bhaved ity à÷aïky àha --- #<naimittakam >#iti |

ayam arthaþ --- kàraõadar÷anasvabhàvakàryaj¤ànam etat, etac ca bhàvivastuvyatirkeõa bhaved api, nàva÷yaü kàraõàni kàryavanti bhavantãti nyàyàt | etac ca vyabhicàri j¤ànam upadi÷yamànaü nopadeùñuþ sarvaj¤atàm anumàpayituü kalpyate |

atha tad eva tasya tathà bhåtasya kàraõavastunas tat tad bhàvivastu pratikàraõàtvaü kathaü jànãyàt kathaü copadi÷ed yady asàv asarvaj¤a iti cet | anyatas tad dhi j¤àtvà j¤àtaü(-naü) copade÷a÷ ca tasyopapadyate |

#<[DhPr 247] ># 

sandigdhasàdhanavyatireko yathà, na trayãvidà bràhmaõena gràhyavacanaþ ka÷cid[870]vivakùitaþ puruùo ràgàdimattvàd iti | atra vaidharmyodàharaõam --- ye gràhyavacanà na te ràgàdimantaþ | tad yathà[871]$<gautamà>$dayo dharma÷àstràõàü[872]praõetàra iti |  $<gautamà>$dibhyo ràgàdimattvasya sàdhanadharmasya vyàvçttiþ sandigdhà   III-131


__________NOTES__________

[870] ka÷cit puruùo
[871] $<gotamà>$ 
[872] dharma÷àstrapraõe- 
___________________________




#<%<sandigdhasàdhanavyatireko>% yasmin sa tathoktaþ | tam udàrati --- %<yathe>%ti | çksàmayajåüùi triõi trayã tàm vetãti[873] %<trayãvid>% | tena na gràhaü vacanaü yasyeti sàdhyam | %<vivakùita >%iti $<kapilàdir>$ dharmã | %<ràgàdimattvàd >%iti hetu |>#


__________NOTES__________

[873] vetti trayã-
___________________________


#<  %<atra>% pramàõe %<vaidharmyodàharaõam --- >%sàdhayàbhàvaþ sàdhanàbhàvena [874]yatra vyàpto dar÷yate tad vaidharmodàharaõam | gràhyaü vacanaü yeùàü te %<gràhyavacanà >% iti sàdhyanivçttim anådya %<na te ràgàdimanta>% iti sàdhanàbhàvo vihitaþ | %<$<gautamà>$dayo>% %<àdir>% yeùàü te tathoktà manvàdayo dharma÷àstràõi smçtayas teùàü karttàraþ trayãvidà hi bràhmyaõena gràhyavacanà dharma÷àstrakçto vãtaràgà÷ ca ta itãha [875]dharmã vyatirekaviùayo $<gotamà>$daya iti | $<gautamàdi>$bhyo ràgàdimattvasya sàdhanasya nivçttiþ sandigdhà | yady api te gràhyavacanàs trayãvidas tathàpi [876]kiü saràgà uta vãtaràgà iti sandehaþ || %< >%>#


__________NOTES__________

[874] -bhàvena vyàpto yatra dar÷yate
[875] itãha dharmivya-; iti dharmã; iti dharmivya- 
[876] vidà tathàpi 
___________________________




sandigdhobhayavyatireko yathà --- avãtaràgàþ $<kapilà>$dayaþ, parigrahàgrahayogàd iti | atra vaidharmyeõa udàharaõam --- yo vãtaràgo na tasya parigrahàgrahaþ |



tasyàpy anyasmàd | anàdi÷ ca saüsàra iti  katham etàvanmàtreõa vardhamànàheþ  sarvaj¤atvasiddhir iti ||

trayo 'vayavà yasyàþ saühater iti #<trayã>#ty adantàt ïãp | kim atra sàdhyà [bhàvà]nuvàdena sàdhanà bhào vihito  yenaitad vaidharmyodàharaõaü bhavatãty à÷aïkyàha --- #<sàdhye>#ti | #<$<gautamo>$ >#$<'kùapàdà>$paranàmà $<nyàyasåtra>$syàpi praõetà muniþ | #<munir >#iti smçtikàro muniþ | #<àdi>#÷abdàd $<vi÷varåpayàj¤avalkyasaüvçttà>$deþ saïgrahaþ | #<itis >#tasmàt | dharmitvamàtrajij¤àpiùayà #<dharmivyatirekaviùaya >#iti abhidhàya tasyeiva vi÷eùaniùñhpratipàdanecchayà #<$<gautamà>$daya >#ity uktam | indriyamanaskàra[ja]m etad ràjà(m etaj j¤à)nam ity àdivat tasmàd vaidharmã dçùñànto $<gautamà>$dir iti vàkyàrthaþ | tathàtvaü ca teùàü
tathàtvenopàdànànna tu paramàrthata ity avaseyam | gràhyavacanatve 'pi teùàü kathaü tàdråpyasandeha ity àha --- #<yady apã>#ti | #<ute>#ti pakùàntaram udddyotayati ||

#<[DhPr 248]>#

yathà çùabhàder iti[877]| çùabhàder avãtaràgatvaparigrahàgrahayogayoþ sàdhyasàdhanadharmayoþ sandigdho vyatirekaþ   III-132 


__________NOTES__________

[877] bhàdeþ | çùa-
___________________________


#<%<sandigdhaubhayavyatireko >%yasmin sa tathoktaþ | tam udàharati %<yathe>%ti | %< avãtaràgà>% iti ràgàdimattvaü sàdhyam | %<$<kapilà>$daya>% iti dharmã | %<parigraho >%labhyamànasya svãkàraþ prathamaþ | svãkàràd årdhvaü yad gàrdhyaü màtsaryaü sa %<àgrahaþ >%| %<parigraha÷>% ca %<àgraha÷ >%ca tàbhyàü yogàt | $<kapilàda>$yo labhyamànaü svãkrvanti svãkçtaü na mu¤canti --- iti te ràgàdimanto gamyante | atra pramàõe vaidharmyodàharaõam --- yatra sàdhyàbhàve sàdhanàbhào dar÷ayitavyaþ | %<yo vãtaràga>% iti sàdhyàbhàvam anådya, %<na tasya parigrahàgrahàv >%iti sàdhanàbhào vihitaþ | %<yathà çùabhàder>% iti dçùñàntaþ | etasmàd %<çùabhàder
>%dçùñàntàd %<avãtaràgatva>%sya sàdhyasya parigrahàgrahayogasya[878] ca sàdhanasya [879]nivçttiþ sandigdhà | %<çùabhà>%dãnàü hi parigrahàgrahayogo 'pi sandigho vãtaràgatvaü ca | yadi nàma tatsiddhànte vãtaràgà÷ ca niùparigrahà÷ ca [880]pañhyante tathàpi sandeha eva ||>#


__________NOTES__________

[878] yogatvasya
[879] vyàvçttiþ 
[880] paripañhyante 
___________________________




#<apràn api [881]trãn udàharttum àha --->#


__________NOTES__________

[881] aparàõy api trãõy udà-
___________________________


avyatireko yathà, avãtaràgo 'yaü[882]vaktçtvàt | [883]vaidharmyeõa udàharaõam ---[884]yatra avãtaràgatvaü na asti[885]na sa vaktà, yathà upalakhaõóa iti |  yady apy upalakhaõóàd ubhayaü vyàvçttaü[886]tathà api sarvo vãtaràgo na vaktà iti vyàptyà vyatirekàsiddher avyatirekaþ   III-133


__________NOTES__________

[882] -ràgo vaktç
[883] vaidharmyodàharaõam; -tvàt | yatràvã- 
[884] yatra vãta- 
[885] nàsti sa vaktà; nàsti sa na vaktà 
[886] vyàvçttayà sarvo; vyàvçttaü yo sarvo; -vçttaü tathà sarvo- 
___________________________








ubhaya÷a(ubha÷a)bdasya dvivacanàntasya prayogadar÷anàdubhayor ity ubha÷abdenàrtham àha | labdham idaü vastu matto 'nyatra naràmadi (màgàdi)ti tu vi÷eùo 'tra #<màtsaryam >#abhipreta #<àgrahaþ | >#na mu¤cati(nti) nanysmai dadati | anenaiva råpeõa vaidharmyodàharaõaü bhavati | nànyatheti draóhayitum uktam api smàrayann àha --- #<yatre>#ti | #<çùabhàvãnàm >#ity anena vaidharmyodàharaõàd #<çùabhàveþ># sàdhyasàdhanayor vyàvçttisandehaü dar÷ayati |

nanvasmadàgame tadguõadvayayoginas te kathitàs tatkatham anyos tato vyàvçttiþ sagdhyata ity àha --- #<yadi nàme>#ti | #<pañhyata >#iti ca vacanavyaktyà ca pàñhamàtreõa teùàü tadguõayogaþ siddhaþ na tu pramàõeneti dar÷ayati | ata evàha --- #<tathàpã>#ti ||

#<trãn >#iti dçùñàntadoùàn |

#<[DhPr 249]>#

#<avidyamàno vyatireko yasmin so %<avyatirekaþ>% | %<avãtaràga>% iti ràgàdimattvaü sàdhyam | %<vaktçtvàd>% iti hetuþ | iha vyatirekam àha --- %<yatra avãtaràgatvaü nàstã>%ti sàdhyàbhàvànuvàdaþ | tatra vakçtvam api nàsti --- iti sàdhanaàbhàvavidhiþ | tena sàdhanàbhàvena sàdhyabhàvo vyàpta uktaþ | [887]dçùñànto %<yathà upalakhaõóa [888]>%iti |>#


__________NOTES__________

[887] atra dçùñà-
[888] -khaõóeti- 
___________________________


#<katham ayam avyatireko yàvatopalakhaõóàdubhayaü[889] nivçttam? kim ataþ? %<  >%[890]%<yady apy upalakhaõóàd ubhayaü vyàvçttaü>% saràgatvaü ca vaktçtvaü ca[891], %<tathà api vyàptyà[892] vyatireko >%yas tasyà %<asiddheþ >%kàraõàd %<avyatireko>% ayam |>#


__________NOTES__________

[889] -bhayam api ni-
[890] yady upala- 
[891] yatra vãtaràgatvaü tatra vaktçtvaü nàsti --- ñi- 
[892] vyàpto vya- 
___________________________





#<kãdç÷ã punar vyàptir ity àha ---  %<sarvo vãtaràga >%iti sàdhyàbhàvànuàdaþ | %< navkte>%ti sàdhanàbhàvavidhiþ | tena sàdhyàbhàvaþ [893]sàdhanàbhàvaniyataþ [894]khyàpito bhavatãti[895] | idç÷ã vyàtiþ | tayà vyatireko na siddhaþ |asya càrthasya rpasiddhaye dçùñàntaþ | tat svakàryà 'karaõàd duùñaþ ||>#


__________NOTES__________

[893] sàdhanàbhàve ni-; sàdhanàbhàvo ni-
[894] sthàpito 
[895] bhavati | ã-
___________________________




apradar÷itavyatireko yathà, anityaþ ÷abdaþ, kçtakatvàd àkà÷avad iti vaidharmyeõa[896]   III-134


__________NOTES__________

[896] vaidharmyeõa --- om.; vaidharmyeõàpi; na målatvenàpi tu ñãkàsthaü gçhãtaü
___________________________




yenaàyam anuvàdanidhikramas tena hetunà | #<yàvate>#ti tçtãyàntapratiråpako yasmàd ity asyàthe varttamàno 'tra gçhãtaþ | [81b] #<upalakhaïóàc >#chilà÷akalàt | #<ubhayaü >#sàdhyasàdhanam | #<kim ata># iti siddhàntã | ata ubhayanivçtte kiü bhavati? na ki¤cid ity arthaþ | nanåpalakhaõóàttàvad vaidhrmãdçùñàntàntàdubhayaü nivçttaü dar÷itaü yena tat kim evam ucyata ity àha --- #<yady apã>#ti | #<vyàptyà >#sarvaràgitvajanyatàsvãkàreõa | tasya vyàptim ato vyatirekasyà'siddher ani÷cayàt | #<kãdç÷ã>#ti sàmànyataþ pçcchati | #<punar >#iti vi÷eùataþ | #<itir >#anantaroktaü ÷abdaü paràmç÷ati | #<tenànena >#÷abdenety arthaþ | na vaktavyety atràpãti pårvavat | yenaivam anuvàdavidhikramas #<tena >#| #<itr >#ãdç÷yà
vyàpteþ svaråpaü prakà÷ayati yasmàd arthe và | tat pratãtythaübhåtalakùaõatayeyaü tçtãyà, sàdhanàùbhàvena sàdhyàbhàvanyàyena lakùaõà vyàptir ãkç÷ãty arthaþ | ãdç÷aü vyàtpim antaü vyatirekaü prasàdhayitum asarmarto 'yaü katham ayaü dç÷ñàno treùña ity àha --- #<asya ce>#ti | #<asya >#sàdhanàhbàve sàdhyà 'bhàvaniyatalakùaõasy#<àrthasya >#| #<co >#yasmàd arthe 'vadhàraõe và | #<prasiddhaye >#ni÷cayàrthaü dçùñànta upàdãyata iti ÷eùaþ, prakaraõàlabhyaü và, na càyaü tathàpradar÷anba ity amum arthaü prakaraõagamyaü kçtvà | #<tat >#tasmàt #<svakàryakaraõàd duùña
>#ity uktam | yad và bhavatv asyàrthasya prasiddhaye

#<[DhPr 250]>#

#<%<apradar÷ito vyatireko >%yasmin sa tathoktaþ | %<anityaþ ÷abdaþ>% ity anityatvaü sàdhyam | %<kçtakatvàd >%iti hetuþ | %<àkà÷avad >%iti %<vaidharmyeõa>% dçùñàntaþ |>#

#<iha paràrthànumàne parasmàdarthaþ pratipattavyaþ | sa ÷uddho 'pi svato yadi pareõà÷uddhaþ khyàpyate sa tàv adyathà prakà÷itas tathà na yuktaþ | yathà yuktas tathà na prakà÷itaþ | prakà÷ita÷ ca hetuþ | ato vatur apràdhàd api paràthànumàne hetur dçùñànto và duùñaþ syàd api | na ca sàdç÷yàvasàdç÷yàd và sàdhyapratipattiþ, api tu sàdhyaniyatàd dhetoþ | ataþ sàdhyaniyato heturanvayavàkyena vyatirekavàkyena và [897]vaktavyaþ | anyathà gamako noktaþ syàt | sa tathokto dçùñàntena[898]>#


__________NOTES__________

[897] ca vakta-
[898] dçùñàntenàsiddho 
___________________________





dçùñàntas tathàpy ayaü kathaü duùña ity àha --- #<tat svakàrye>#ti | #<tac >#ca #<tatsvakàryaü >#ca | sàdhanàbhàve sàdhyàbhàvaniyatakhyàpanalakùaõaü cet | tathà tasy#<àkàraõàd >#asampàdanàd #<duùña >#iti ||

 atha paramàrthatas tàvad dçùñànte nahbasi sàdhyàbhàvo 'py asti, sàdhanàbhàva÷ ca | tatkatham apradar÷itavyatireko dçùñànt duùñ ity àha --- #<ihe>#ti | #<parasmàt >#sàdhanavàdinaþ | #<artho >#hetulakùaõaþ | prakaraõàt sàdhyàbhàve sàdhanàbhàvalakùaõa÷ ca | #<sa svataþ ÷uddho >#vastuvçttyà pari÷uddhaþ | tathàtvena vidyàmànana iti yàvat | na kevalam a÷uddhaþ --- ity #<api>#÷abdàt | #<pareõa >#sàdhanaprayoktrà | #<yathà prakà÷ito >#vyatirekamàtravàn prakà÷ito vyàpti÷ånya÷ ca prakà÷itaþ | #<tathà na yukto >#nopayuktaþ sàdhyasiddhau | yadi hi sàdhyàbhàvànuàdena sàdhyà (dhana) bhàvo vidhãyate dçùñànte pradar÷yetaivam asau hetuþ sàdhyasiddhyaïgavytirekavàn siddhyet | evam eva cà 'sau
vyàtimadvyatirekaþ prasiddhyet | tatrpadar÷ana÷ ca dçùñànto 'duùño bhaved ity abhipràyaþ |

yadi nàma tathà na prakà÷itas tathàpi tadupayogã hetur dçùñànto và tathà kiü na pratipadyata ity àha --- #<prakà÷ita÷ ce>#ti | #<co># yasmàdarthe | #<hetur># ity upalakùaõam | tena dçùñànto 'pi draùñavyaþ | a(ya)ta evam #<ato >#asmàd hetoþ | na kevalaü vacovyavasthitàd doùàd ity #<api>#÷abdenàha | yady api dçùñànta eva prakçtas tathàpi hetur apy evaüvidhaþ svato 'duùño 'pi vaktçdoùàd eva duùyatãti tulyanbyàyatayà prasaïgana dar÷itam | yad và yathaivaüviddho hetur vaktçdoùàd duùño bhavati tadvad dçùñànto 'pãti dçùñàntàrthaü hetoþ vaktraparàdhenà(na) duùñatvakhyàpanaü
kçtam iti sarvam avadàtam |

[82] nanu ca yathà kçtakatvenàkà÷avidharmà ÷abdaþ pratãyate tathà 'nityatvenàpi tadvidharmà bhaviùyati tat katham anupayukta ity àha --- #<na ce>#ti | #<co >#'vadhàraõe hetau và | evaüvadato 'yam à÷ayaþ --- yady ekena dharmeõa vaidharmya(mye) pratãte 'pareõàpi tadvaidhamyarpatãtir ava÷yambhàvinã, tadà mårttatvenàpi ÷abdasya tadvaidharmyapratãtiþ prasajyeteti | tulyanyàyatayà 'nvayavàkyam abhikçtya #<sàdç÷yàd># ity uktam | sàdç÷yàd asàdç÷yàd veti sàdharmyavaidharmyadçùñàntapratipàditàd iti prakàraõàt |

vyatirekavàkyenàpi sàdhanàbhàvenàpi niyamakhyàpanadvàrà sàdhya eva hetor niyatatvakhyàpanàd #<vyatirekavàyena ce>#ty uktam |

#<[DhPr 251]>#

#<siddho dar÷ayitavyaþ | tasmàd dçùñànto nàmànvayavyatirekavàkyàrthapradar÷anaþ[899] | na ceha vyatirekavàkyaü prayuktam | ato vaidharmyadçùñànta ihàsàdç÷yamàtreõa[900] sàdhaka upanyas taþ | na ca tathà sàdhakaþ | vyatirekaviùayatvena sa sàdhakaþ | ca na tathopanyas ta iti[901] ayam apradar÷itavyatireko vaktur apràdhàd dçñaþ ||>#


__________NOTES__________

[899] pradar÷anàrthe |
[900] sàdç÷yabhàvena sàdha- 
[901] iti | ato 'pra-; iti | apra- 
___________________________




viparãtavyatireko[902]yathà --- yad akçtakaü tan nityaü bhavati iti   III-135


__________NOTES__________

[902] yathà --- om.
___________________________


#<%<[903]viparãto vyatireko >%yasmin vaidharmyadçùñàànte sa tathoktaþ | tam udàharati ---[904]%<yathà yad>%>#


__________NOTES__________

[903] `viparãto' ity àrabhya `tam udàharati' paryantaþ pàñho durvekasamãpasthaikasminn àdar÷e nàsãd iti vyàkhyànurodhàt j¤àyate --- saü-
[904] yathà --- om. 
___________________________





anvayavàkye sàdhanam anådya sàdhyaü vidhàtavayam | vyatirekavàkye ca sàdhyàbhàvam anådya sàdhanàbhàvo vidhàtavyaþ | tathaiva hetoþ sàdhyaniyatatvàbhidhànàd ity asyàrthaþ |

kasmàd asau vàkyadvayenàpy eva vaktavya ity àha --- #<anyathe>#ti | asmàd anyena prakàreõa #<gamakaþ >#parokùàrthaprakà÷ako #<noktaþ syàt |>#

kàmam asàv evam ucyatàm | dç÷ñàntas tu katham atràdikriyata ity àha --- #<sa >#iti | #<sa >#hetus #<tathoktaþ># sàdhyaniyata uktaþ | #<dçùñàntena># sàdharmyavatà vaidharmyavatà ca karaõena #<siddho ni÷cito dar÷ayitavyaþ |>#

nanv evam api na j¤àyate kiüvyàpàro dçùñànta ihopayujyate ity à÷aïkyopasaühàravyàhenàha --- #<tasmàd># iti | #<nàma>#÷abdaþ prasiddhàv iha | #<anvayavyatirekavàkya>#yor arthà(artho ')bhidheyaþ --- #<uktena >#prakàreõa hetoþ sàdhyaniyatatvam --- pradar÷yaþ | taü prasar÷ayatãti tathà | yad và pradar÷yate 'neneti pradar÷yate 'sminn iti #<pradar÷anaþ | >#tasya #<pradar÷ana >#iti vigrahaþ |

yady evam ayam api vaidharyadçùñàntàntas tathàkàryevàtropayojyata ity àha --- #<na ce>#ti | #<co >#yasmàdarthe | #<iha># prayoge | #<vyatireka>#khyàpakaü sàedhyàbh#<àvànuvàdena sà>#dhanàbhàvavidhàyakam #<vàkyam >#ity arthaþ | atas tathàbhåtavàkyaprayogàda vaidharmyadçùñànta àkà÷aþ | #<ihà>#nityatvasàdhanaprayoge sàdhyadharmiõo #<'sàdç÷yaü># kevalaü yattan#<màtreõa># tanmàtrapradar÷anena, viùayeõa viùayiõo nirde÷àt | #<sàdhako >#ni÷càyako hetoþ sàdhyaniyatatvasyeti prakaraõàt |

yadi tanmàtreõàpi sàdhakas tadà kà kùatir ity àha --- #<na ce>#ti | #<tathe>#ti asàdç÷yamàtreõa | vàdy uktena dharmeõa sàdhyadharmiõo 'sàdç÷yàvagame dharmàntareõàpy asàdç÷yàvagamo 'va÷yambhàvãti yujyate 'tiprasaïgàd ity abhipràyaþ | 



#<[DhPr 252]>#

#<%<akçtakam>% ityàdi | [905]ihànvayavyatirekàbhàvyàü sàdhyaniyato hetur dar÷ayitavyaþ | yadà ca sàdhyaniyato hetur dar÷ayitavyas tadà vyatrirekavàkye sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàve niyato dar÷ayitavyaþ | evaü hi hetuþ sàdhyaniyato dar÷itaþ syàt | yadi tu sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàve niyato nàkhyàyate sàdhànasattyàyàm api sàdhyàbhàvaþ sambhàvyeta[906] | tahthà ca sàdhananaü sàdhyaniyataü na pratãyeta[907] | tasmàt sàdhyàbhàvaþ sàdhanaàbhàve niyato vatavyaþ viparãtavyatireke ca sàdhanàbhàvaþ sàdhyàbhàve niyata ucyate | na sàdhyàbhàùvaþ sàdhanàbhàve | tathà hi --- %< yad akçtakam >%iti sàdhanàbhàvam anådya %<tan nityaü bhavatã>%ti sàdhyabhàvavidhiþ
|>#


__________NOTES__________

[905] vyatirekavàkyàbhyàü
[906] sambhàvyate 
[907] pratãyate 
___________________________




#<tato 'yam arthaþ --- akçñako nitya eva | tathà ca sati akçtakatvaü nityatve sàdhyàbhàve niyatvaü sàdhanàbhàve | tato na sàdhyaniyataü hetuü vytirekavàdkyamàha | tathà ca niparãtavyatireko 'pi vaktur aparàdhàd duùñaþ ||>#



yady evam asàdhakaþ kathaü nàma sàdhaka ity àha --- #<vyatireke>#ti | #<vyatirekaviùayatvene>#ti vyatirekapratipattiviùayatvena | #<co >#yasmàdarthe, vyaktam etad ity asminn arthe và | anenàpi tathaivopanyas ta ity àha --- #<na ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe | vyatirekavàkyam anuktvaiva tasyopàdànàd ity abhipràyaþ | #<iti>#s tamàdarthe eva arthea và ||

viparãtavyatirekaü vyàcakùàõa àha --- #<yadà ce>#ti | viparãtànvaya÷abdasya [82b] vyatpattau dar÷itàyàü viparãtavyatireka÷abdaswyàpi --- #<viparãto >#vaiparãty ena pradar÷anàd #<vyatireko yasmin dç÷ànte sa tathokta >#iti --- vyutpattir dar÷ità bhavaty eveti càbhipràyeõa noktà | #<tam udàharatã>#ti suj¤ànatvànnoktam iti pratipattavyam | yatra tu pustake #<viparãtavyatireko yathe>#ty asya målasya vyàkhànagrantho 'sti tatra sarvam avadàtam | astãyaü gatir asmàbhir dar÷ità |

nanu kiü nàma vyatirekavàkyena dar÷anãyam? yad vaiparãtyena dar÷anàdayaü viparãtavyatireka ucyata ity àha --- #<yadà ce>#ti | #<co># 'vadhàraõe | #<sàdhyaniyata >#ity asmàt paraþ rpatipattavyaþ | #<yadà >#yasmin kàle rpatipàdanakàla ity arthàt | kàlàntare tathàpradar÷anànupapatteþ | hetoþ sàdhye niyatatvapradara¤càva÷yakàryamanyathà gamako nokta¤ syàd ity abhipràyaþ | #<tadà >#tasmin kàle | sàdhyàbhàvànuvàdena sàdhanàbhàvo 'bhidhàtavya ity asyàrthaþ #<|># kasmàt punar evaü dar÷ayitavya ity àha --- #<evaü hã>#ti | #<hã>#ti yasmàt | #<evaü>#sàdhyàbhàvasya sàdhanàbhàve niyatatvapradar÷anaprakàre sati |

athànyathàpradar÷ane 'pi yadi sàdhanaü sàdhyaniyataü pratãyate tadà tathàpradar÷anenaiva kiü prayojanam ity àha --- #<yadi tv >#iti | tus tathà 'nàkhyànàvasthàü bhedavatãü dar÷ayati | #<tathà ca >#sàdhanasattàyàm api sàdhyàbhàvasmbhàvanàprakàre sati | yasmàd evaü #<tasmàd >#ity upasaühàraþ | asimin rpayoge kiü mànocyata ity àha --- #<viparãte>#ti | tu÷abdàrhta÷ #<ca>#kàraþ | #<tathà hã>#tyàdinaitad eva pratipàdayati yata evam anuvàdavidhis #<atataþ | tathà># #<cà>#kçtakasya nityavoktiprakàre sati |

#<[DhPr 253]>#

#<dçùñàntadoùànudàhçtya duùñatvanibandhanatvaü dar÷ayitum àha --->#

na hy ebhir dçùñàntàbhàsàir hetoþ sàmànyalakùaõaü sapakùa eva sattvaü vipakùe ca sarvatra asattvam eva ni÷cayena ÷akyaü dar÷ayituü vi÷eùalakùaõaü và |  tad arthàpattyà eùàü niràso[908]draùñavyaþ   III-136


__________NOTES__________

[908] niràso veditavyaþ
___________________________


 #<%<na hy ebhir>% iti | sàdhyaniatahetupradar÷anàya hi dçùñàntà vaktavyàþ | ebhi÷ ca hetoþ sapakùa eva sattvaü vipakùe ca %<sarvatra asattvam eva>% yat %<sàmànyalakùaõaü>% tat %<ni÷cayena ÷akyaü dar÷ayitum>% |>#

#<nanu ca sàmànyalakùaõaü vi÷eùaniùñham eva pratipattavyaü na savata evety àha --- %<vi÷eùalakùaõaü và>% | yadi vi÷eùalakùaõaü pratipàdayituü ÷akyeta syàd eva sàmànyalakùaõapratipattiþ | vi÷eùalakùaõam eva tu na ÷akyaem ebhiþ prapàdayitum | tasmàd %<arthàpattyà >%sàmarthyena[909] %<eùàü>% niràkraõaü %<dçùñayam >%| sàdhyaniyataàdhanapratãtaye[910] upàttàþ | tadasamarthà duùñàþ, [911]svakàryàkaraõàd iti [912]asàmarthyam | iyatà sàdhanam uktam ||>#


__________NOTES__________

[909] sàmarthyeneti na teùàü; sàmarthyeneti teùàü; sàmarthyena teùàü
[910] pratipattaye upà 
[911] svakàryakaraõàt 
[912] iti sàmarthyam |
___________________________







#<akçtatatvaü >#kçtakatvasya sàdhanasyàbhàvaþ | #<nityateve >#'nityatvalakùaõàsàdhyàbhàve | #<na nityatvaü >#sàdhyàbhàvalakùaõaü #<sàdhanàbhàve >#kçtakatvalakùaõasàdhanàbhàve 'kçtakatva ity arthàt | yata evaü #<tato >#tehor #<vyatirekavàkyaü >#karttç #<hetuü >#karmabhåtaü #<na sàdhyaniyatam >#àha | uktayà nãtyà sàdhanàbhàbvaþ sàdhyàbhàve niytatvàttam antareõa na bhavet | na tu tayatra sàdhyàbhàvas tatràva÷yaü sàhdanàbhàva iti sàdhyam antareõàpi sàdhanaü bhavet | tata÷ ca sàdhyàniyataü sàdhanam ity abhipràyaþ | #<tathà ca >#sàdhyaniyatahetvapradar÷anaprakàre sati #<vaktur >#evaüvàkyaprayoktuþ ||

#<ni÷cayeàva÷ >#yantayà | #<vi÷eùaniùñham eva prayetavyam >#iti bruvato 'yaü bhàvaþ --- yadi nàmàbhãbhiþ sapakùa eva sattvaü nipakùe sarcatràsattvaü ni÷ayena ÷akyate dar÷ayitum, tathàpy ete vi÷eùalakùaõaü sànànyalakùaõapratipattyaïgaü pratipàdayanta upayokùyanta iti | atra #<vi÷eùalakùaõa÷ ce>#ty uttaraü #<yadãty >#àkàraõàt | #<arthàpattye>#ty asya vyàkhyànam #<sàmarthyena >#sàmànyavi÷eùalakùaõàpratipàdanalakùaõana | #<eùàü >#dçùñàtàbhàsànàü #<niràkaraõaü >#dçùñàtaråpatvenety arthàt |

 katham amã duùñà yena tathàtvena niràkraõam eùàm ityà÷aïkyopasaüharan àha --- #<sàdhye>#ti | #<tadasamarthàs >#tadapra(tatpra)tãtikàraõà÷tàþ | asàmarthyam eva kathaü yenàsàmarthyàd [82a] duùñà ucyanta ity àha --- #<svakàrya>#sya hetoþ sàdhyaniyatatvapradar÷analakùaõasy#<àkaraõàt | >#nanu tadakaraõam evàsàmarthyam utam iti cet | satyam | kevalam asàmarthyavavahàràpekùayaivam utam ity avaseyam | #<iti>#s tasmàdarthe, evamarthe và | #<asàmarthyameùàm >#ity arthàt | sàdhyàd ivikasyànanvayàpradar÷itànyayàder



#<[DhPr 254]>#

#<dåùaõaü vatum àha --->#

dåùaõà[913]nyånatàdyuktiþ   III-137


__________NOTES__________

[913] nyånatàyuktiþ; dåùaõàni nyå-
___________________________


#<[914]dåùaõà kà draùñavyà? %<nyånatàdã>%nàm uktaü | ucyate 'nayety %<uktir>% vacanam nyånatàder[915] vacanam ||>#


__________NOTES__________

[914] dåùaõàni kàni draùñavyàni
[915] nyånatàdir vacanam; nyånatàdivacanam 
___________________________



 #<dåùàõaü vivarãtum àha ---  %< >%>#

ye pårvaü nyånatàdayaþ sàdhanadoùà uktàs teùàm udbhàvanaü dåùaõam |  tena paraiùñàrthasiddhipratibandhàt   III-138

#<%<ye pårvaü nyånatààdayaþ >%asiddhaviruddhànaikàntikà %<uktàs teùàm udbhàva>%kaü yadvacanaü tad %<dåùaõam>% |>#

#<nanu ca nyånatàdayo na viparyayasàdhanbàþ | tat kathaü dåùaõam ity àha ---  %<tena >%nyånatàdivacanena %<pare>%ùàm %<iùñàrtha÷ >%ca tasya %<siddhiþ >%ni÷cayas tasyàþ %<pratibandhàt >%| nàva÷yaü niparyaya sàdhanàd eva dåùaõaü viruddhaat | api tu parasyàbhipretani÷cayavibandhàn[916] ni÷cayàbhàvo bhavati ni÷cayaviparyaya ity asty eva[917] viparyayasiddhir iti | [918]uktà [919]dåùaõà ||>#


__________NOTES__________

[916] -ni÷cayanibandha-; ni÷cayapratibandha-
[917] ity asti vipa- 
[918] uktaü dåùaõam 
[919] dåùaõà --- om. 
___________________________







api dçùñàntàbhàsasyàsàdhanàïgavacanàd vàdino nigraho àdino nigraho 'sàmarthyopàdànànnyàyapràtaþ | paropàttà÷ ca codanãyà iti dçùñàntàbhàsavyupàdane vàrttikakçto 'bhipràyaþ pratyavya iti |
samprati sudhagrahaõàrtham ukaprabandhasyàcàryãyasya pratpàditamavacchindannàha --- #<iyate>#ti #<triråpaliïgàkhyànam >#ity àdinaitadntena, idaü parimàõam asye#<tãtyat >#tene#<yatà >#mahàvàkyena #<sàdhanam uktam >#àcàryeõeti ÷eùaþ | prasaïgàgatasyànekasyàpi tad abhidhànam ativçttam, tad api tasyaiva sphuñàvagamàrthaü tatvaivopayuktam ati manyamànenoktam #<iyatà sàdhanam uktam >#iti |

iti bhåtadåùaõodbhàvanà #<dåùaõà >#| duùeõijantàd yucaükçtvà ñàpkarttavyaþ | etac ca tad dåùaõam ity antaü subodham |

viparãtasàdhanasyaiva dåùaõatvàtkathaü nyånatàdy ukti(kter)dåùaõatvam ity abhipretyàha --- #<nanu ce>#ti | atra #<tene>#tyàdy uttaraü vyàcakùàõa àha --- #<tene>#tyàdi | 

 
#<[DhPr 255]>#

dåùaõàbhàsàs tu jàtayaþ   III-139                                                      

 #<%<dåùaõàbhàsà >%iti [920]dåùaõavadàbhàsanta iti %<dåùaõàbhàsàþ >%| ke te? %<jàtayaþ>% [921]iti | jàti÷abhdaþ sàdç÷yavacanaþ | uttarasadç÷àni jàty uttaràõi[922] | uattarasthànaprayuktatvàd uattarasadç÷àni jàty uttaràõi ||>#


__________NOTES__________

[920] dåùaõàvat
[921] iti --- om. 
[922] ràõãti 
___________________________




#<tad evottarasàdç÷yam uttarasthànaprayuktvena dar÷ayitum àha --->#

[923]abhåtadoùaudbhàvanàni jàtyuttaràõi iti   III-140   


__________NOTES__________

[923] anubhåta
___________________________


#<|| [924]tçtãyaparicchedaþ samàptaþ ||>#


__________NOTES__________

[924] dçtãyaparichedaþ samàptaþ --- om.
___________________________


#<|| $<nyàyabudindu>$þ samàptaþ || laghu$<dharmottara>$såtraü samàptam iti ||>#



nanåktaü viparãtasàdhanaü dåùaõam | tatkathaü pareùtàrthasiddhapratibandhakasyàpi nyånatàdivacanasya tathàtvam ucyata ity à÷aïkàmapàkurvannàha --- #<nàva÷yaam >#iti | kin tv aparasya sisàdhayiùitàrtha#<ni÷cayavibadhàd >#apy atràrthàd draùñavyam | anyathà #<'va÷yaü >#grahaõamavadhàraõaü #<viruddhavad >#ity api duryojaü syàt | mçtvà ÷ãrtvà ca tadyojane vaktur akau÷alaü syàd iti |

yadi tv ava÷yaü viparyayasàdhanatvasyaiva dåùaõatvam iti nirvandhas tadà tad apy asya nyånatàdivacanasyàstãti dar÷ayann àha --- #<ni÷caye>#ti | và÷abdaþ pakùàntaram avadyotayati | #<itis># tasmàd #<asty eva ||>#

sàdç÷yàrthavçtter api jàti÷abdasya dar÷anàj #<jàti÷abdaþ sàdç÷yavacana >#ity àha |

nanu jàti÷abdaþ sàdç÷yavacanatvàd astv ayam arthaþ --- jàtayaþ sadç÷à iti | kàni punas tàni kena ca sadç÷ànãti na j¤àyata ity à÷aïkàm apàrkuvannàha --- #<uttare>#ti | etaccàcàryeõaiva vivaraõe spaùñãkçtam iti manyate | tad ayam arthaþ --- jàti÷abdena jàtyuttaram evàtra #<varttikakàra>#sya vivakùitam iti |

kathaü punar dåùaõàbhàsànàü jàty uttara÷abdavàkyatvam ity à÷aïkyàha --- #<uttare>#ti | lakùyate càyamàcàryasyà÷ayo yadutottarasthàne jayàta iti | vivaraõe 'py uttarasthàne jàyamànatvàj jàyata uttaratvenàbhàsanàd #<uttaràõã>#ti | evam anena[na]vyàkhyàtam iti na pratãmaþ #<||>#

#<jàtyuttara>#÷bdasya vigrahaü dar÷ayann àha --- #<jàtye>#ti | #<abhåtadoùodbhàvanàni jàtyuttaràõã>#ti bruvatà #<vàrttikakçtà >#bhåtadoùodbhàvanaü tu yad dåùaõàkhyaü tad evottãryate aniùñapakùàd anenottàrayatim, nirvàhayati và svapakùam iti | [83b] ..... m iti | etac ca jàty uttaravyutpàdanam àcàyasya hetvàbhàsavan na prayogàrtham | yathà $<naiyàyikà>$ mànyante --- atyantaparàjãyamànàvasthàyàü

#<[DhPr 256]>#

#<abhåtasyàsaty asya doùasya udbhàvanàni | udbhàvyata [925]etatair ity udbhàvanàni vacanàni | tàni jàty uttaràõi | jàtyà sàdç÷yenottaràõi jàty uttaràõãti ||>#


__________NOTES__________

[925] etair udbhà
___________________________


#<katipayapadavastuvyàkhyayà yanmayàptaü ku÷alamamalam itndoraü÷uvannyàyavindoþ |>#

#<padamajaramvàpy j¤àna$<dharmottaraü>$ yaj jagadupakçtimàtravyàpçtiþ[926] syàmato 'ham ||>#


__________NOTES__________

[926] vyàpçtaþ
___________________________


#<àcàrya$<dharmottara>$viracitàyàü[927] nyàyàü nyàyavinduñãkàyàü tçtãyaþ paricchedaþ samàptaþ ||[928]>#


__________NOTES__________

[927] samàpteyaü nyàyavinduñãkà kçtir àcàrya$<dharmottara>$sya ||; pàdaviravitàyàü
[928] sahasram eakü ÷lokànàü tathà ÷racatuùñayam | saptasaptatisaüyuktaü nipuõaü paripiõditam ||; - paripiõditam ||146|| maügalaü mahà ÷rã || samàptam iti || saüvat 1490 varùe màrga÷ira sudi 3 ravau ÷rã kharataragacche ÷rã jinaràjasåripaññe, ÷rã ÷rã jinabhadrasåriràjye arãkùagårjarasutadharaõàkena lidhàpitaü || ÷ubhaü bhavatu || kalyàõam astu || $<nyàvabindusåtravçtti>$ ... purohitaharãyàkena likhitam ||
___________________________





jàtir hetvàbhàsa÷ ca rpyktavya iti | ki¤ ca dåùaõasvaråpasya sphuñàrthabodhanàrtham | heyaj¤àne hi tad viviktamuàdeyaüsuj¤àtaü bhavatãti jàti(teþ) hetv àbhàsànठca sphuñasvaråpaparaij¤ànasya prayojanam svavàkye parivarjanaü paraprayuktànàm api doùabhàvanam itarathà vyàmohaþ syàd ity uktapràyam |

tatra jàtyuttarasyohàraõaü yathà --- anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavad ity utke kim idaü kçtatatvaü ÷abdagataü hetutvenopanãtam àhosvid ghañagatam | yadi ÷abdagataü tasya ghaño dçùñàto 'sambhavàd avyàter anaikàntiko ................................. pratyavasthànàtmikà jàti ........................................ Sàdharmyàd iti $<naiyàyika>$ ............. $<âcàrya>$sya tv ayam à÷ayo .................................................... ........................................ Tathàhi $<naikàyikà>$  ...................................... pratij¤àpadayo ..............................virodhamàhus tathà --- prayatnànantarãyakaþ ÷abdaþ  ...................................... prayatnantarãyakatvàdi ............................... Hetum àcakùate | tayaiva dåùaõà ............................................. ÷abdasya dharmitvàt | na ceyaü jàti ....................................... bhavati | tata÷ ca yasyaiva
.................................................................................................................................. jàtyuttaràõãty atreti÷abdo màhàvàkyaparisamàtau ||

#<[DhPr 257]>#

àcàrya÷rã$<dharmakãttã>$viracitasyàsya prakaraõasya $<nyàyabindu>$saüj¤akasya  yathàvadarthaprakà÷ikàü mahàpañãyasãmãdç÷ãü [vyàkhyàü] [viraca]yatà mayà .................... kim api puùyam uàrjitaü tad anena tàdç÷ãmavasthàüpràpya sakalasattvopakàraü .............. m ity adhyà÷ayo me ............. kriyàyogàtsàt sàtmãkçtaparàrthakaraõo 'yaü $<dharmottaraþ>$ katipayetyàdinà ............................. ÷lokam àha |

asyàyaü samudàyàrthaþ | $<nyàyabindoþ>$ kiyat .............................. ku÷alamàptamataþ ku÷alàdajaraü j¤àna$<dharmottaraü>$ ca padaü tad avàya jagañupakçti#<màtra># [vyàpçtiþ] syàmiti | ..................................................... buddhyate | padyante gamyante 'rthà ebhir iti padàni vàkyàni teùàü vastupratipàdyatayàsti tam abhidheyaråpaü .......... ÷eùo j¤eyaþ | #<àptaü >#pràptaü ku÷alaü sukçtam | kiü #<kurvatà>#? [84a] ............  bhavati puõyam api ku÷ala¤ ca | yathà para ........................ parodbhavàpi | tato vyabhicàrasaübhavàd vi÷eùaõam | kiüvanirmalam? #<Indoraü÷uvad># iti | #<indo÷ >#candram aso #<'÷avaþ >#kiraõàsta
iva | evaü vidhavidhànena yat puõyate tad ava÷yamamalatayaitattulyaü bhavatãti bhàvaþ | #<padaü># pratiùñhàm avasthàm iti yàvat | kiü ............... dyate ... yatra tattathà | jaràgraõasyopalakùaõatvàt mçtyor api saïgraho j¤àtavyaþ | tenàyam arthaþ --- ajaramamrtyaü ceti | atha và jarànirde÷enaiva daõóàpåpanyàyena sàbhyupàyasyàvabodho nivakùitaþ | #<dharma÷ >#ca sarvopakaraõanivarttako 'dçùñaþ | tàvenottaràvadhikau yatra pade tattathà | tàbhyàü cottaraü ÷reùñam | yattado÷ ca nityam abhisambadhena tacchabdasya labdhatvàt tadavàpyety artho 'vatiùñþate | #<jagato >#jãvalokasya #<upakçtir >#upakàraþ | saiva tan#<màtram >#|
tad#<vyàpçtir># vyàpàro vyàpriyamàõatà yasya mama yo 'haü tathà |

na vàr÷asàviùaye 'sminn à÷ãr liïgà bhåyàsam iti ÷abdasiddher[naivam]nena vaktavyam tat kim evam avàdãd iti cet | na | à÷aüsàviùayatvàbhàvàt | yata evaüvidhànuùñhànajanmanà puùyàti÷ayena evambhåtapadapràptes tato 'pi mamaivaüvidhakriyasyamànatvàd eva ......................... yam etad ity abhipràyàt sarvam avadàtam iti ||

guror jitàrer abhigamya dhãdhanaü mayà hi ñãkà vivçtà pañãyasã |

kutåhalenàpi tad atra yujyate nirãkùaõaü sàdhu vivecakànàm ||

aj¤o janasty ajati labdham apãha ratnaü kàcena tuyam iti calàyateti(m iti cacalamànaso 'pi) |

etàvataiva tad alaïkaraõaü na kiü syàt kiü và ''dareõa tadupàdadate na dhanvàþ ||

imaü nibandham vidhivadvidhàya [mayà hy]vàptaü suükçtaüthaka¤cit |

ihaiva janmanyathà tena sattvà anantasaübodhimavàptnuvantu ||

|| #<paõóita$<durveka>$mi÷raviracita$<dharmottarapratãpo>$ nàma nibandhaþ samàptaþ ||>#

 



_____________________________________________________________________________



 || ñippaõàni ||



Abbreviations:

TS Tattvasaïgraha:(G.O.S. 30, 1926).

TSP Tattvasaïgrahapa¤jikà: s. TS

TP (tàtparya-) nyàyabindutãkàyà anutãkà tàtparyanibandhanam aprakà÷itaümuni÷rãpuõyavijayasatkam |

NBòò (nyàya-ñi-) %<Nyàyabinduñãkàñãppaõã >%(%<Bibliltheca Buddhica>% Petrograd Vol. XI)

NBòT (nyàya-tà-)%< Nyàyabinduñãkàtàtparyañãkà >%(Vizianagaram Sanskrit Series, No. 15. 1898)

NBòòM (nyàya-ma-ñi-) %<Nyàyabinduñãkàñãppaõã mallvàdikçtà aprakà÷ità muni÷rãpuõyavijayasatkà |>%

NP Nayaprade÷a (G.O.S. 38, 1930)

NM (nyàyama-)Nyàyama¤jarã(Vizianagaram Sanskrit Series, No. 10. 1895)

NBâ Nyàyàvatàraþ (Nyàyàvatàraþvàrtikavçttyantargataþ) (Siüdhã jaina granthamàlànaü- 20, 1949)

NV Nyàyavàrttika (caukhambà saüskçtasãrãja, 1916)

NBh Nyàyamahàbhàùyam

Pàõ Pàõinikçtàùñàdhyàyã

PM pramàõamãmàüsà (Siüdhã jaina granthamàlànaü- 9, 1939)

PV Pramàõavàrttikam àcàryamanorathanandikçtavçttisahitam | (J.B.O.R.S 1937) [Die Ordnung des Kapitels bleibt unver„ndert, d.h. sie entsprecht unserer Ordnung.]

PVin Pramàõavini÷cayaþ (aprakà÷itaþ)

PVinò Pramàõavini÷cayañãkà (aprakà÷itaþ)

PK Prameyakamalamàrtaõóaþ (nirõayasàgara presa, 1941)

PVSV(pra-svo-)Pramàõavàrttikasvopaj¤añãkà (kitàba mahala, ilàhàbàda, 1943)

PVò Manorathanandikçtà Pramàõavàrtikañãkà (J.B.O.R.S 1937)

MV Mahàbhàrata Vanaparva

VN Vàdanyàya (Mahàbodhi, Sosàyañã banàrasa, 1936)

VSå Vai÷eùika Såtra

øV ølokavàrttika Kumàrilakçtam (Madras University, 1940)

SV Siddhivini÷cayaþ (aprakà÷itaþ paü- sukhalàlajãsaüghavãsatkaþ)

HB Hetubinduþ (G.O.S. No. 113, 1949)

HBòâ Hetubinduñãkàloka





#<ñippaõàni |>#



2,4. #<syàd etat># --- namaskàra÷ lokakaraõe ca àkùepaparihàrau dharmottarapradãpoditanãttidi÷à anugantavyau | ity anena hetubindutãkàloke (pç- 233) ayam evà÷o nirdiùñaþ |

5,8. #<vinãtadeva÷àntabhadrau># --- samyagj¤ànetyàdivàkyena prayojanaprayojanam adhihitam ity anyavàkhyàü bhaïgyà dåùayitum àha --- samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhir iti |" --- TP 2; "samyagj¤ànetyàdinà vinãtadevavyàkhyàü dåùayati" --- NBò3.

12,12. #<atha bhojanàdeþ --- >#tulanà --- TP 5.

14,5. #<jvarahara >#tulanà --- NT 3.

16,1. #<avisaüvàdakaü --- >#avisaüvàdanàrtho 'tra samyagj¤ànàrthaþ | na tu yadaviparãtaü tatsamyagj¤ànam iti | evaü hi yogàcàramataniràkaraõena prakaraõaü pravçttaü syàt | tanmatena tu `sarvam àlambane bhràntaü muktvà tàthàgata j¤ànam' | sautràntikapakùe 'pi pratyakùam evaikaü samyagj¤ànaü syàt, nànumànam, svarpatibhàse 'rtha 'thàdhyavasàyena pravçtteþ | " --- TP 8 | pramàõalakùaõe naiyàyikànàn anupapatty arthaü drùñavyà NM 23.

16, 1. "#<j¤àna>#" --- atra naiyàyikànàm anupapattir yathà --- "ye tu bodhasyaivapramàõatvamàcakùate lakùaõavicàrataþ ||" --- PV 1.8. "tasmàt `anadhitàrthaviùayaüpramàõam' ity api `andhigate svalakùaõe' iti vi÷eùaõãyam |" --- HB 53. atra $<vàcaspatiþ>$ --- "anadhigatàrthagantçtvaü ca dhàràvàhikavij¤ànànàm adhigatàrthagocaràõàü lokasiddhapramàõabhàvànàü pramàõyaü vihantãti nàdriyàmàhe |" ity àdi --- NBT 15.

19,4. "#<anadhigataviùayam>#" --- "gçhãtagrahaõànnoùñaü sàüvçtaü |" --- PV I,5.

20,17. `#<sàüvyavahàrolasya>#'--- "pramàõyaü vyavahàreõa |" --- PV I,7. "sàüvyavahàrikasya pramàõasya lakùaõam saüvyavahàra÷ ca bhàvibhåtaråpàdikùaõànàm ekatvena saüvàdaviùayo 'navagãtaþ sarvasya |  sàdhyasàdhanayor ekavyaktadar÷ane samastatajjàtãyatathàtvavyavasthànaü samvàdam avadhàrayanti vyavahartàraþ | tad anurodhàt pràmàõyaü vyavasthàpyate | tattvatastu svasaüvedanamàtramapravçttinivçttikam |" --- PVV, 1,7.

23,2. `#<arthakriyàrthabhiþ>#' --- svalakùaõavicàrataþ | PV 1,8. "arthakiryàyogyaiùayatvàt tadarthinàü pravçtteþ |" HB 53.

24,1. #<uktam --- >#draùñavyaü --- 19,1.

24,20. #<anena --- >#÷ukle ÷aïkhe pãtaj¤ànaü maõiprabhàyàü ca maõij¤ànaü gacchad vçkùàdij¤ànaü ca sarvaü÷e pramàõam iùñaü kai÷icit --- etat saraü samyagj¤àngrahasyaiva vyavacchedyam iti dar÷ayati --- TP 11. tathà [cà]càryaikade÷ãyàþ ÷ukla÷aïkhe pãtaj¤ànaü bhràntam api samyagj¤ànam icchanti | NBòò  20.

28,1. #<arthakriyànirbhàsam --- >#etad anyo 'nyathà vyàcaùñe --- arhtàrahkiryànirbhàsasya kàraõagrahaõekathaü grahaõamà÷akitam? yàvatà na tat kàraõam arthàvàpter api tu tad råpam eva arthakriyà nirbhàsate yasmàt --- ity api vivektum a÷akyatvàd asamàdhànam eva |" TP 13.

29,8. #<pràptipàñhe --- >#sàkùàtpràptir iti kvacit pàñhaþ | sàkùàd vyavadhànena pràptyate 'rthakriyà yasmàt tasmàd arthàt taddhetutvàd arthakriyànirbhàsam api j¤ànaü pràptir uktam upacàràt | TP 13.

30,1 #<arthaþ ---># arthàt `artha÷abdaþ prayojanavacanaþ puruùasya arthaþ prayojanam' ity anyavyàkhyà nirastà | TP 14

30,3 #<upekùaõãyaþ --- >#na copekùà 'nupàdànatayà hànapakùe niþkùiptà | ahànatayodànapakùaniþkùepaprasaïgàt | upàdànaprayatnàprasavahetutayà nopàdànam iti cet | kim ayaü hànprayatnam api prasåte yato hànaü syàt | tasmàt yà nobhayaprayatnaprasavahetuþ "sopekùàbuddhis tçtãyà lokaprasiddheti siddham"NBòT 67.

31, 20. #<arthaþ prayojanaü ---># heyo 'rtha ityàdinà vinãtad evasya vyàkhyà dåùità | tena hi evaü vyàkhyàtam --- artha÷abdena prayojanam ucyate --- NBòò 13.

31, 27. #<vinãtadevena --- >#anena vinãtadevavyàkhyànaü dåùayati | --- NBòT 15.

34,6. #<pårveùàm --- >#pareùàü ñãkàkçtàü matapàkartum àha mithyetyàdi | NBòT 15

34, 29. NBòT 16.

35,9. #<prasiddhàni --- >#pasiddhàni pramàõàni vyavahàra÷ ca tatkçtaþ | pramàõalakùaõàsyoktau j¤àyate na prayojanam || NA 2.

 35,3. NB 2. "mànaü dvividhaü viùayadvaividhyàt |" PV 2,1. "na pratyakùaparokùàbhà"

 36; NT 12 ca |

38, 1. #<samàsaþ># --- tulanà --- NBòT 65.

38,26. #<akùamakùam># --- tatràyaü $<nyàyamukha>$granthaþ --- yat j¤ànam artharåpàdau vi÷eùaõàbhidhàyakàbhedopacàreõàvikalpakaü tad akùam akùaü prati varttata iti pratyakùam --- TSP ad TS 1237.

40, 3. #<yathàrtha-># --- anena $<vinãtadeva>$ $<÷àntabhadra>$yor vyàkhyà dåùità | --- NBòò 16

40,4. NB 4 --- "pratyakùaü kalanànoóhaü pratyakùeõaiva sidhyati | --- PV 2,123; 2, 174. vastu÷akyaiva netradhãþ |" --- PV 2,185; TS 1214 taþ | "såtre anupàttaü j¤ànaü lahbyate kuta iti ceducate | kalpanayà j¤ànasyaiva saübandho dçùñaþ, bhrànti÷ ca j¤ànadharmaþ | tasmàt kalpanàrahitam abhràntaü ca j¤ànam evocyate | tad yathà savatsà dhenuràãyatàm ity ukte na vaóavà''nãyate kin tu godhenuþ | evam ihàpi kalpanayà bhràntyà ca j¤ànasyaiva saübandho dçùña iti j¤ànam eva pratyakùam iùyate iti $<vinãtadeva>$vyàkhyànaü sacoparihàram asaügatam | --- TP 25; asya lakùaõasya niràsaþ jayantena nyàyam a¤jaryàü
kçtaþ |" NM 92; NBòT 88, 102.

41,11. #<anyena># --- pratyakùatvam anådyetyàdi idhãyate ity àdi vàlya- brivatà pratyakùaü saüj¤à, kalpnàpoóhetyàdi saüj¤ãti --- aprasatutàbhidhànaü vipratipattiniràkaraõe prakçte svecchayà saüj¤àkaraõe sati pratyakùa÷abdavàcye vastuni parasyàbhimate vipratipattir na niràkçtà syàt | --- TP 19. anena lakùyalakùaõabhàvaü dar÷ayatà $<vinitadeva>$vyàkhyàna samj¤àsaüj¤isaübaüdharåpaü pratyuktam | --- NBòò 17.

41,13. #<apareõa >#--- yasvanayoþ prade÷àntarasiddhayor anuvàdaü kçtvà pratyakùatvaü vidhatte tenàpi viparãtaü lakùyalakùaõavidhàvàkyamà÷irtaü syàt | prasiddhaü hi lakùaõam anådya lakùyam abhidhãyate | ythà ÷idhayà parivràjakateti | iha tu lakùyasyàrthasàkùàtkàritvasyàprasiddhatvàt tad anuvàdenàprasiddhaü lakùaõam eva vidhãyate | yathà parivràjaka÷idhàliïgam iti | kiü ca prade÷àntaràsiddhe 'pratyakùàdhàre katham anudyeyàtàm? Pratyakùàdhàratve ca siddhe kiü punar ihàpårvaü vidheyam iti avadhãritam | --- TP 19.

42, 9. #<sannive÷opàdhi >#--- sa¤citaþ samudàyaþ sa sàmànyaü tatra càkùadhãþ | sàmànyabuddhi÷ càva÷yaü vikalpenànubadhyate --- ityàdi --- PV 2, 194 taþ |

42, 19. #<pårvavyàkhyà># --- "kim arthaü vi÷eùaõadvayopàdànam? ucyate | taimirikaj¤ànavyavacchedàrtham abhràntapadam, anumànaniràsàrtham itarat | na tvàlambananiùaye 'nyathà yogàcàramatam amataü syàt | tanmatena sarveùàü svàlambena bhràntatvàt | iùyate ca sautràntikayogàdàramatànusàreõa prakaraõàrambho yataþ pràmàõyaviùaye 'visaüvàdakatvalakùaõam abhràntatvaü dvàbhyàm abhyupagamyate | saty evam ànasyàpi pratyakùatva prasaïgaþ | tad api hi avisaüvàdakatvàd abhràntam iùyate | ataþ tanniràkaraõàrthaü kalpanàpoóhagrahaõam iti anyavyàkhyàü niràcikãrùur àha --- abhràntam ityàdi |" --- TP 19. "nanu
yad etat bhràntagrahaõaü vipratipattiniràkaraõàrtham uktaü tad ayukatam | samyagj¤ànatvàd eva gacchad vçkùadara÷anàdi pramàõaü na bhaviùyati | na hi ya eva vçkùàdir dç÷yate sa eva pràpyate iti visaüvàda eva | ataþ kim abhràntagrahaõena etan nivçtty arthena? satyam etat | param etasminn abhràntagrahaõe sati vi÷iùñasaüvàdànaü pratyakùam iti gamyate anyathà yathànumànaü saüvàdamàtreõaivaq pramàõam, evaü pratyakùam api | ata eva vçttikàreõoktaü tato hi pravçttena vçkùamàtramavàpyate iti saüvàdakatvàt samyagj¤ànaü syàd iti | iha và sàrthakam abhràntagrahaõam | kecid $<àcàryai>$kade÷ãyàþ ---
`dvicandràdivij¤ànàõàü mànasã bhràntiþ nendriyajeti | tasyà÷ ca kalpanàpoóhagraõenaiva niràsaþ | tathà ca $<dignàga>$nàmn$<àcàryeõa>$ `kalpanàpoóhaü pratyakùam' iti lakùaõe 'bhràntagrahaõana kçtam iti' --- pratipannàþ | teùàü vipratipattiniràkaraõàya indriyajàü bhràntiü lakùayan abhràntavi÷eùaõam àha $<dharmakãrtti>$r ity anvadyam abhràntagrahaõamm |" --- NBòòM 15. "ke÷oõókàdivij¤ànanivçttyartham idam kçtam | abhràntagrahaõaü tad dhi bhràntatvàn neùyate pramà || mànasa tad apãty eke naitad indriyabhàvataþ | bhàvàt tadvikçtàvasya vikçte÷ copalambhataþ ||  sarpàdibhràntivac cedam anaùñepyakùaviplave | nivartteta manobhrànteþ
spaùñaü ca pratibhàsanam ||" --- TS 1392-1394 || "abhràntamtràviùamvàditvena draùtavyam | na tu yathàvasthitàlambanàkàratayà | anyathà hi yogàcamatenàlambanàsiddher ubhayanayasamà÷rayeõeùñasya pratyakùalakùaõasyàvyàptà syàt ||" --- TSP ad TS 1392.

43.8. #<bahavaþ># --- "kà và virodho bahavaþ saüjàtàto÷ayàþ pçthak | bhaveyuþ kàraõaü buddher yadi nàmendriyàdivat ||" PV 2.223.

44.17. #<nanv evam># --- "yady evam abhràntatvaü tadà $<yogàcàra>$matàbhàvaþ | na | vastutvenàbhràntatvaü lakùaõaü nàsty eva | kathaü tarhi dvicandràdãnàü pratyakùatà 'pàkroyate 'nena? ucyate | samyagj¤ànavi÷eùaõaviùñaü pratyakùa÷abdavàcyam artham anådya kalpanàpoóhatvaü vidhãyate | na ca dvicandràdij¤ànànàm avisaüvàdakatvam stãti niràsas teùàm | $<sautràntika>$pakùe tu abhràntapadasya kim phalam? ucyate | $<àcàrya>$de÷ãyà hi --- dvicandràder bhràntir mànasã | tasyà÷ ca kalpanàpoóhpadenaiva niràsaþ | ata ev$<àcàryeõa>$  `kalpanàpoóhaü pratyakùaü pratyakùeõaiva sidhyati [PV 1,123]' iti lakùaõen
'bhràntapadaü nopàttim iti --- pratipannàþ | tàn prati imàü vipratipattiü niràkartum abhràntagrahaõaü lakùaõa÷eùam àha $<kãrttiþ>$ | ata eva ñãkàkàro 'pi kãrttyabhipràyaü paripàlayan vipratipattiniràsàrtham evàbhràntapadam àha | katham abhipràyaü pàlayan | ucyate | evaü hi dvicandràdibhràntiniràsàrthaü bhaved abhràntapadaü yadi dvicandràdibhràntir indryajà bhavati nànyathà" --- TP 20. "etac ca lakùaõadvayam ityàdinà padadvayena vipratipattiniràsaü dar÷ayatà $<vinãtadeva>$vyàkhyà padadvayakathanaråpà dåùità |"  NBòò 15. nanåktaü yogacàramatam asaügçhãtaü syàd iti | ucyate | $<bàhyanayena>$ $<sautàntikà>$nusàreõa lakùaõaü
kçtam iti adoùaþ | $<yogacàra>$matena tv abhràntagrahaõaü na karttavyaü saüvàdakasya samyagj¤ànasya prastutatvàt ||" NBòò 19.

47, 9. NB 5 --- "jàyante kalpanàstra yatra ÷abdo nice÷itaþ | tenecchàtaþ pravartteran nekùeran bàhyamakùajàþ ||" PV 2.176.

47, 10. #<anena># --- "tena yad $<vinãtadeva>$vyàkhyà dåùità |" --- NBòò 21.

47, 18. #<vicecayiùyàmaþ >#--- draùñavyaü DhPr 71,5.

47, 24. #<kãdç÷ãti># --- "kãdç÷ãti svaråpaparij¤àna÷ånyasyedaü bhàùitam | yad và sambhàvayan pçcchati kalpanàü yato bhavyaþ kalpanàþ santi | tathà hi --- indriyavij¤ànànàü vitarkavicàracaitasikasamprayuktànàm audàryasåkùmatayà svaviùaye pravçttir iti $<vaibhàùikã>$ kalpanà, vitarkavicàràd audàryasåkùmate .. $<yogàcàràõàm>$" --- TP 29. "tathà hi $<vaibhàùikà>$ indriyavij¤ànaü vitarkavicàracaitasikasamprayuktaü kalpanàm icchanti | $<yogàcàra>$matena ca tathàgataj¤ànamadvayaü muktvà sarvaj¤ànaü gràhyagràhakatvena vikalpitaü kalpanà | jàtyàdisaüsçùñaü tu manoj¤ànaü kapanety anye kalpayanti |" = NBòò 21.

50, 1. #<arthasannidhinirapekùatvàt >#--- "anapekùitabàhyàrthà yojanà samayasmçteþ |" PV 2.185.

50, 1. #<bàlo 'pi># --- "utpannamàtrasya hi bàlakasya stanaü dçùñvà pràgbhavãyas tajjàtãyàpekùitànubhavajanitaþ saüskàra àvirasti | tata÷ ca smaraõaü tato 'pekùitopàyatànumànaü tataþ pravçttis tataþ tasyàþ sàmrthyaü ||" ---NBòT 9.

51, 1. #<pårvadçùñàparadçùñam >#--- "pårvànubhåtasmaraõàt taddharmàropaõàd vinà | sa evàyam iti j¤ànaü nàsti tac càkùate kutaþ ||" PV 2, 506.

52, 3. #<yady api># --- "tena ya $<vinãtadevena>$ sàmànyayor vàcyavàcakabhàvamaïgãkçtya nirvikalpakatvam indriyayavij¤ànasya pratipàditaü tad dåùitam |" --- NBòò 23.

54, 1. DhPr 6 --- "trividhaü kalpanàj¤ànam à÷rayopaplavodbhavam |" PV 2, 288.

54, 26. #<pårvam># --- draùñavyaü 42.

55, 17. #<svakãyavacanàkau÷alam># --- "nanv evam apy anarthakam yato 'nyathà na vibhramahetur ataþ sàmarthàd à÷ubhramaõaü labhate | satyam | vyàkhyàtur ayam yatnaþ syàt na ÷àstrakàrasya | ato 'kau÷alam eva ÷àstrakçtaþ syàt |" --- TP 24.

56, 21. #<cakùuþ pa÷yati># --- "cakùuþ pa÷yati råpàõi sabhàgaü na tad à÷ritaü | vij¤ànaü dç÷yate råpaü na kilàntaritaü yataþ |" --- AK 1, 43. TP 26; NBòòM 19.

57, 2 DhPr 9 --- "tasmàd indriyavij¤ànànantarapratyayodbhavaþ | manonyam eva gçhõàti viùayaü nàndhadçk tataþ ||" PV 2, 243.

58, 5. #<ekakàryakàritvena># --- apratirodha÷aktikeùu anàdheyavi÷eùeùu kùaõikeùu pratyayeùu parasparaü kaþ sahakàràrthaþ? na vai sarvatràti ÷ayotpàdanaü sahakriyà | kà tarhi? Ekàrthakaraõaü yad bahånàm api |" HB 58.

59, 20.#<yad anyena># --- "iti bruvatàvyàkhyànam idaü --- indriyaj¤ànena samanatarapratyajanitam ity anena vàkyenàndhabadhiràdyabhàvadoùaþ paraihçta ity api nirastam |" TP 27.

61, 1. #<gçhãtagrahaõàt># --- pårvànubhåtagraheõe mànasasyàpramàõatà | adçùñagrahaõendhàder api syàd arthanam ||" --- PV 2, 239.

62, 16. #<dvividha># --- pa¤ca bàhyà dvivij¤eyàþ |" --- AK 1, 48.

62, 29. #<iha pårvaiþ >#--- tad astãti kuto 'dhigatam ityà÷aïkya vikalpodayàd iti sàdhanam àcàryaj¤ànagarbheõoktam | apareõedaü nãlàdir iti pravarttakam adhimuktilakùaõam | tad anyeõàgamoktaü sambhàvyate --- ity uktaü tad eùàü pårvapakùasamàdhir abhidhãyate ||" TP 27. "tad etad $<dharmottareõa>$ àgamasiddhaü dar÷ayatà àcàryaj¤ànagarbhaprabhçtãnàü mànasasidhaye yat pramàõam upanyastaü vikalpodayàd iti tad bhaïgyàvadhàraõàd eva dåùitam |" NBòò 30.

64, 2. DhPr 10. --- "a÷akyasam ayo hy àtmà ràgàdãnàm ananyabhàk | teùàm ataþ svasaü vitir nàbhijalpànuùaïgiõã ||" PV 2, 249. "athàtmaråpaü no vetti pararåpasya vit katham?" PV 2, 444.

68, 5. #<nàsti># --- "$<sautràntika>$syàlayavij¤ànàbhàvo 'bhimata ity àha nàstãti |" --- TP 39.

68, 9. #<$<pramàõavàrttike>$># --- PV 1, 34, 36, 122-287.

68, 3. #<vikalpa># --- "na viklpànubaddhasyàsti sphuñàrthàv abhàsità ||" PV 2, 283.

70, 6. #<viùaya># --- mànaü dvividhaü viùayad vaividhyàt ÷akty a÷aktitataþ | arthakriyàyàü ke÷àdinàrtho 'narthàdhimo || sadç÷àsadç÷atvàc ca viùayàviùayatvataþ | ÷abdasyànyanimittànàü bhàve dhã sadasattvataþ || arthakriyàsarmarthaü yat tad atra paramàrthasat | anyat samvçtisat proktaü te svasàmànyalakùaõe ||" PV 2, 1 --- 3; NBòT 12-13.

71, 1. #<gràhyaþ >#--- "bhinnakàlaü kathaü gràhyam iti ced gràhyatàü viduþ | hetutvam eva yuktij¤à j¤ànàkàràrpaõakùamam || kàryaü hy anekahetutve 'py anukurvad udeti yat | tat tenàpy atra tadråpaü gçhãtam iti cocyate ||" PV 2, 247-248; "hetubhàvàd çte nànyà gràhyatà nàma kàcana | tatra buddhir yadàkàrà tasyàs tad gràhyam ucyate ||" PV 2, 224.

74, 2. NB 13 --- "yathoktaviparãtaü yat tat svalakùaõam iùyate |" --- PV 2, 51. "idaü ca vaiparãtyam --- anabhidheyatvam, tattvànyatvàbhyàü vàcyatvam, asadarthapratyayàvi÷iùñapratibhàsaviùayatvam, asàdhàraõatvam, asàdhàraõatvam, saïketasmaraõànapekùapratipattikatvam, anyaråpaviviktasvaråpratibhàsavattvaü, arthakriyàkùamatvaü ca |" PVò 1, 51. "buddhir yatràrthasàmarthyàd anvayavyatirekiõã | tasya svatantraü grahaõamato 'nyad vastvatãndriyam ||" PV 2, 59.

74, 17. #<anyair àkhyàtam># --- "sarveõa råpeõa vastuno 'bhàvo'sannidhànam iti --- anyavyàkhyà apàstà |" "yat punar yogyade÷e bhàvàbhàbhàbhyàm --- iti $<÷àntabhadra>$vyàkhyànaü tad bhadrakam eva |" --- TP 35.

75, 3. NB 14-15 --- "arthakriyàsamarthaü yat tad atra paràrthasat | anyat saüvçtisat proktaü te svasàmànyalakùaõe ||" --- PV 2, 3. "sa pàramàrthiko bhàvo ya evàrthakriyàkùamaþ ||" --- PV 3, 165 | "meyaü tv ekaü svalakùaõam || tasmàd arthakriyàsiddheþ sadasattàvicàraõàt | tasya svapararåpàbhyàü gater meyadvayaü matam ||" PV 2, 53-54.

77, 7. NB 16 --- "sarvatra samråpatvàt tadvyàvçttisamàr÷rayàt || na tadastv abhidheyatvàt sàphalyà akùasaühateþ |" --- PV 2, 10-11.

78, 20. #<nyàyavàdã># --- "abhipràyàvisaüvàdàd api bhrànteþ pramàõatà | gatir apy anyathà dçùñà pakùa÷ càyaü kçtottaraþ || maõipratãpaprabhayormaõibuddhyàbhidhàvatoþ | mithyàj¤ànàvi÷eùe 'pi vi÷eùo 'rthakriyàü prati || yathà tathà 'yathàrthatvepy anumànatadàbhayoþ | arthakriyànurodhena pramàõatvayavasthitam ||" --- PV 2, 56-58.

78, 21. `ity atràpi' --- draùñavyaü DhPr 51, 1.

79, 2. NB 18 --- "pramàõaphalayor abhedaü niràkurvato naiyàyikasya yuktyarthaü draùñavyà --- " NM 70.

79, 11. #<`purastàt'># --- draùñavyaü 17-18.

81, 2. NB 20 --- "viùayàkàrabhedàc ca dhiyo 'dhigamabhedataþ | bhàvàd evàsya tadbhàve svaråpasya svato gatiþ ||" PV 1, 6. "tatrànubhavamàtreõa j¤ànasya sadç÷àtmanaþ | bhàvyantenàtmanà yena pratikarma vibhajyate || arthena ghañayatyenàü na hi muktvàrtharåpatàm | anyaþ svabhedàj j¤ànasya bhedako 'pi katha¤cana || tasmàt prameyàdhigateþ sàdhanaü meyaråpatà | sàdhane 'nyatra tatkarma asambandho na prasidhyati || sà ca tasyàtmabhåtaiva tena nàrthàntaraü phalam | dadhànaü tac ca tàmàtmanyarthàdhigamanàtmanà ||" --- PV 2, 302, 305, 306, 307.

81, 8. NB 21 --- tasmàd yato asya àtma-bhedo asya adhigatir ity ayam | kriyàyàþ karma-niyamaþ siddhà sà tat-prasàdhanà  PV 3, 304.

82, 4. #<cakùuràdibhyaþ >#--- sarvasàmànyahetutvàd akùàõàm asti na ãdç÷am | tadbhede api hy abhinnasya tasya idam iti tat kutaþ || PV 3, 312. sarvam eva hi vij¤ànaü viùayebhyaþ samudbhavat | tadanyasya api hetutve kathaü syàd viùayaàkçtiþ ||  yathà eva àhàrakàlaàder hetutve apatyajanmani | pitros tad ekasya àkàraü dhatte na anyasya kasyacit || PV 3, 368-369.

82, 8. #<vyavasthàpy >#---dhiyo aü÷ayoþ | tad-vyavasthà-à÷rayatvena sàdhya-sàdhana-saüsthitiþ ||PV 215 . kriyà-karaõayor aikya-virodha iti ced asat | dharma-bheda-abhyupagamàd vastv-abhinnam iti iùyate || || PV 218 .

87, 3. NB 1-3 "--- svaparàrthavibhàgena tv anmànaü dvidhaùyate | svàrthaü triråpato liïgàdanam eyàrthadar÷anam ||" TS 1362.

89, 1. NB 3 --- "tasya adçùña-àtma-råpasya gater anyo artha-à÷rayaþ | tad-à÷rayeõa sambandhã yadi syàd gamakas tadà || gamaka-anuga-sàmànya-råpeõa eva tadà gatiþ |  tasmàt sarvaþ parokùo artho vi÷eùeõa na gamyate || yà ca sambandhino dharmàd gatir dharmiõi jàyate | sà anumànaü parokùàõàm ekaü tena eva sàdhanam ||" PV 60-62.

89, 13. #<nanu ca># --- "nanv evaü pratyakùasyàpi dvaividhyaü kiü na kathyate? Ucyate | tad adhigatasya svalakùaõasya nirdeùñum a÷akyatvàt ||" TP 13.

89, 14. #<paràrthaü pratyakùam># --- NV 11, 12.

90, 16. #<spaùñayiùyàmaþ># ---HBòâ 258-259.

90, 24. #<nanu># --- "nanu kim anayà kaùñakalpanayà pramàõaü ca phalaü ca pramàõaphale tayor vyavasthety evaü vigrahaþ kin na kriyate | udyate | phala÷abdasyàlpàctratvàt pårvanipàtaþ syàt |" TP 14.

91, 7. NB 5 --- anvayo vyatireko và sattvaü và sàdhyadharmiõi | tanni÷cayaphalair j¤ànaiþ sidhyanti yadi sàdhanam || PV 3, 290.

91, 24. #<abàdhitaviùaytvàdi># --- naiyàyikasammataü hetoþ pa¤calakùaõànàü vivaraõaü --- NM 110 àdi÷u draùñavyam |

92, 29. #<pradar÷ayiùyàmaþ >#--- draùñavyam DhPr 193.

96, 6. NB 6 --- "pakùo dharmã, avayave samudàyopacàràt ||" HB 52,PVSV 12.

96, 30. #<nidedayiùyate># --- DhPr 142.

97, 1. #<atra >#--- "na tu yathoktaü ÷àntabhadreõa --- `atra sàdhyasàdhanacintàyàm, àcàryãye và dar÷anen dharmã naumeyaþ' iti | yato 'tra sàdhyasàdhanacintàyàm dharmyanumeya iti na i¤canàryaü puùõàti | dvitãye 'pi pakùe na hi àcàryãye eva dar÷ane dharmã anumeyo vyavasthitaþ, yato 'nyatràpi dar÷ane dharmyanumeyaþ |" TP 53.

100, 3. NB 10-11 --- pakùadharmas tadaü÷ena vyàpto hetus tridhà eva saþ | avinàbhàvaniyamàd hetvàbhàsàs tato apare || PVSV 3, 1.HB 52. etal-lakùaõas tridhà eva so hetus triprakàra eva | svabhàvaþ, kàryam anupalabdhi÷ ca iti | HB 54. VN 3, PVSV 20.

100, 15. #<saüyogyàdi ---># saüyogy-àdiùu yeùv asti pratibandho na tàdç÷am | na te hetava ity uktaü vyabhicàrasya sambhavàt || PV 4, 203.

101, 2. NB 12. --- dç÷yasya dar÷anàbhàvakàraõàsaübhave sati | bhàvasya anupalabdhasya bhàvàbhàvaþ pratãyate || PV 3, 202-203. "abhàve ca upalabdhilakùaõapràptasya anupalabdhir ity" HB 54. upalabdhilakùaõapràptasya anupalabdhir abhàvasya abhàvavyavahàrasya và hetuþ --- HB. 64.

101, 13. #<ekaj¤ànasaüsargi --- ">#yatra yasminn upalabhyamàne niyamena yasyopalabdhiþ sa tatsaüsçùñaþ, ekaj¤ànasaüsargàt | tayoþ sator naikaråpaniyatà pratipattiþ, asambhavàt |" HB 65.

101, 16. #<parastàt --- >#draùñavyaü DhPr 119, 16.

102, 6 #<anupalambhaþ --- ">#uktam atra yathà paryudàsavçttyà apekùàto tadvivikto 'rthasytaj j¤ànaü và 'bhàvo 'nupalabdhi÷ cocyata iti | na pratiùedhamàtram, tasya sàdhanaasiddher abhàvavyavahàraasiddhi prasaïgàt |" HB 65.

103, 2. NB 13 --- "svabhàve svanimitte và dç÷ye dar÷anahetuùu | anyeùu satsvadç÷ye ca sattà và tadvataþ katham ||" PV 2, 72.

103,15. #<$<ã÷varasena>$># --- svabhàve svanimitte và dç÷ye dar÷anahetuùu | anyeùu satsvadç÷ye ca sattà và tadvataþ katham || HB 65.

103, 3. NB 15-17. --- "yataþ kadàcit siddhà asya pratãtir vastunaþ kvacit | tad ava÷yaü tato jàtaü tat svabhàvo api và bhavet || svanimittaü svabhàvaü và vinà na arthasya sambhavaþ | yac ca råpaü tayor dçùñaü tad eva anyatra lakùaõam ||" PV 2,70-71."tatra sàdhana-dharma-bhàva-màtra-anvayini sàdhya-dharme svabhàvo hetuþ." --- HB 55. "arthàntare gamye kàryaü hetuþ" --- HB 63.

108, 3. #<pratiùedhahetuþ --- ">#pratiùedhas tu sarvatra sàdhyate anupalambhataþ | siddhiü pramàõair vadatàm arthàd eva viparyayàt"  PV 3, 85; PVSV 22.

108, 12. #<$<vàdanyàya>$sya --- >#VN 65.

108, 17. #<$<kumàrila>$s tu --- >#pramàõapa¤cakaü yatra vasturåpe na jàyate | vastusattàvabodhàrthaü tatràbhàvapramàõatà || vastvasaïkarasiddhi÷ ca tatpràmàõyasamà÷rayà | kùãre dadhyàdi yan nàsti pràgabhàvaþ sa ucyate || pratyakùàder anutpattiþ pramàõàbhàva ucyate | sàtmanaþ pariõàmo và vij¤ànaü vàkyavastuni || øV abhàva- 1, 2, 11.

108, 25. #<vipratipattàv api --- >#drùñavyaü $<hetubinduñãkà>$gataü $<hetubindu>$prakaraõam, 63, 16.

109, 8. NB 19. --- "tasmàt svabhàvapratibandhàd eva hetuþ sàdhyaü gamayati | sa ca taddhàvalaùaõas tad utpattilakùaõo và avinàbhàvàkhyaþ |" PVSV 76.

110, 23. #<pårveùàm --- ">#atra svabhàvasya pratibandha iti ùaùñhãsamàsena svabhàvahetoþ saïgrahaþ | svabhàvae pratibandha iti naenàpi saptamãsamàsena kàryahetor ity anyavyàkhànam asaïgatam àlocyàha kàraõa ityàdi |#<" >#TP 66.

111, 6. NB 21 --- "pakùadharmas tadaü÷ena vyàpto hetoþ |" PV 2. 1.

113, 2. NB 22 --- "kàryakàraõabhàvàd và svabhàvàd và niyàmakàt | avinàbhàvaniyamo 'dar÷anànn na dar÷anàt ||" PV 33, 30; 2, 70. "asya matasya niràkaraõàrthaü" draùñavyàNBòT 105 ca.

113, 6. #<pratij¤àrthaikade÷aþ --- >#PVSV, 348.

115, 8. #<nanu --- >#draùñavyà NM 117.

115, 24. #<ekasàmagryadhãnatà --- >#ekasàmagryadhãnasya råpàder asato gatiþ |hetudharmànumànena dhåmendhanavikàravat || PV 3, 8.

115, 32 #<papãlikotsaraõa># --- "etena pipãlikotsaraõamatsyodvarttanàdinà varùady anumànam apy uktam |" PVSV 50.

116, 3. NB 24. --- "yà kàcidbhàvaviùayà 'numitir dvividhaiva sà || svasàdhye kàryabhàvàbhyàm |" PV 3, 196, 197.

117, 2. NB 27. --- "÷àstràdhikàràsaübaddhà bahavo arthà atãndriyàþ | aliïgà÷ ca kathaü teùàm abhàvo anupalabdhitaþ ||" PV 3, 198-199.

119, 5. #<vyavahartavyaþ ---># tasmàd anupalambho ayaü svayaü pratyakùato gataþ | sva-màtra-vçtter gamakas tad-abhàva-vyavasthiteþ || PV 4, 274.

123, 4. #<dç÷yànupalambhaþ># --- so 'nyabhàvaþ pratyakùalakùaõena anupalambhena siddho måóha-pratipattàv abhàvavyavahàraü sàdhayed ity sucarcitam eva | ---  HB 68.

124, 2. #<ekàda÷aprakàrà --- >#"seyam anupalabdhis tridhà --- siddhe kàryakàraõabhàve  bhàvasya kàraõasya anupalabdhir vyàpyavyàpakabhàva-siddhau siddhàbhàvasya vyàpakasya anupalabdhiþ svabhàvànupalabdhi÷ ca |" --- HB 68;viruddhakàryayoþ siddhir asiddhir hetubhàvayoþ |     dç÷yàtmanor abhàvàrthànupalabdhi÷ caturvidhà || --- PV 3, 3;20.7   iti iyaü trividhà apy uktànupalabdhir anekadhà |

20.8    tat tadviruddhàdyagatigatibhedaprayogataþ || --- PV   3, 29.

124, 9. NB 39 --- PV 3, 202. svabhàvàsidhyà yathà nàtra dhåmo 'nupalabdher iti --- PVSV 40.

124, 24. #<ùoóa÷aprakàreti># --- TBh 16.

125, 17. #<abhidhàsyate >#draùñagye NB 2, 42-43.

128, 6. #<iùñam --- ># iùñaü viruddhakàrye api de÷akàlàdyapekùaõam | anyathà vyabhicàri syàd bhasmà iva a÷ãtasàdhane || PV 3, 5.

129, 1. NB 33 --- etena vyàpakasvabhàvàsiddhir uktà yathà nàtra ÷iü÷apàvçkùàbhàvàt || --- PVSV 40.

129, 10. NB 34 --- viruddhasya ca bhàvasya bhàve tadbhàvabàdhanàt | tadviruddhopalabdhau syàd asattàyà vini÷cayaþ ||  PV 3, 203-4, PVSV 39.

129, 15. #<dharmottarena --- >#draùñavyam DhPr 112, 3.

130, 3. NB 35 --- viruddhakàryasiddhyà hi yathà na ÷ãtasypar÷o dhåmàt | --- PVSV 39.

131, 7. NB 36 --- sàpekùàõàü hi bhàbànàü nàva÷yambhàvatekùyate | --- PV 3, 193.

135, 1. NB 38 --- etena vyàpakavirddhasiddhir uktà veditavyà --- yathà --- nàtra tuùàraspar÷aþ vahneþ | PVSV 39.

135, 9. NB 39 --- hetvasiddhyà yathà nàtra dhåmo vahanyabhàvàd iti | --- PVSV 40.

137, 1. NB 40 --- nimittayor virodhe gamikà ca kàraõànupalabdhiþ yathà nàsya puüso romaharùàdivi÷eùàþ, saünihitadahanavi÷eùatvàt | PVSV 41.

138, 24. #<÷àntabhadreõa --- >#TP 57.

141, 5. NB 43 --- etena tad-viruddha-artha-kàrya-uktir upavarõità | prayogaþ kevalaü bhinnaþ sarvatra artho na bhidyate || PV 2,90.

144, 4. NB 45 --- sarvatràpi abhàvasàdhanyàmanupalabdheþ dç÷yàtmanàü teùàü --- PVSV 40.

145, 22. `pràg eva' draùñavyam S. 126, 1.

150, 2. NB 1 --- ÷aktasya såcakaü hetuvaco '÷aktam api svayam || PV 4, 17.

151, 9. NB  3. --- dvividho hi prayogaþ sàdharmyàn eva vaidharmyàn ca | yad anye anvayã vyatirekã ca ity àhuþ | nànayor anyatra prayogabhedàd arthataþ ka÷cid api bhedo | sàdharmyeõàpi prayoge 'rthàd vaidharmyagatiþ, asati tasmin sàdhyatetvor anayàbhàvàt | --- PVSV 358.

151, 17. #<abàdhitatvàdy api --- >#HBòâ 205.

152, 16. NB 6-7 ---tasmàd anvaya-vyatirekayor yathà-lakùaõam eko api prayukto dvitãyam àkùipati iti nànayor arthataþ ka÷cid bhedo 'nyatra prayogàt | --- HB 56.

153, 6. #<vakùyamàõena --- >#draùñavyam S. 159.

156, 6. NB 9. yathà xyat sat tat sarvaü kùõikam, yathà ghañàdayaþ | saü÷ ca ÷abdaþ | HB 55.

156, 21. #<$<vàdayàya>$># ---VN 21ff.

157, 6. NB 10. --- kvacit svabhàvabhåtadarmaparigrahadvàreõa yathà tatraivotpattiþ --- PVSV 149.

158, 2,. NB 11. --- upàdhibhedàpekùo và svabhàvaþ kevalo athavà | ucyate sàdhyasiddhyarthaü nà÷e kàryatvasattvavat || PV 3, 185-186.

159, 3. NB 12. --- svabhàvaniùpattau apekùita vyàpàrabhàvo hi kçtakaþ | teneyaü kçtaka÷rutiþ svabhàvàbhidhàyiny api paropàdhim enam àkùipati || PVSV 348.

159, 12. NB 13. --- etena pratyayabhedabheditvàdayo vyàkhyàtàþ | PVSV 348.

160, 8. NB 15. --- sidhiþ svabhàvo gamako vyàpakas tasya ni÷citaþ | siddhaþ svabhàvaniyataþ svanivçttau nivartaakaþ || PV 3, 191-2, PVSV 357.

161, 22. atra luptañãkà÷÷o $<tàtparya>$nibandhanato j¤eyaþ | tad yathà --- "amum evàrthaü #<prathamam># ityàdinà vi÷adayati | #<tatre>#ti sàmànyena smçtasyàrthasya vi÷eùe yojane sati | #<tathà ca satã>#ti sàmànyasmaraõasya liïgaj¤àne vi÷iùñasmaraõasya ca naumànaj¤àne sati #<avinàbhàvitvaj¤ànam eva praokùàrthapratipàdakatvaü nàma >#uktyà sambhàvyata ity àha | ki¤ ca ni÷cayasmaraõaj¤àne ÷abdànàm ekàrthatà 'vaseyà j¤ànopàdhiliïgadharmàpekùayà liïgadharmo j¤ànopàdhir yasmàd etaiþ pratipàdyanta iti | #<tene>#ti | #<yena># kàraõena sàdhyàvinàbhàvitvani÷cayanam eva pratipàdakatvatvavyàpàraþ #<tena >#hetunà | #<nà yatre>#ti anyasmin sàdhyadharma ity #<uktam >#iti vàrttikakçtà målàcàryeõa và ni÷citapadaü kurvatà | yad và evam uktaü
bhavatãti ÷eùaþ | kasmàd asmàropita eva dharmiõo bhede 'pi dharmayor bhedo na syàt --- ity àha --- #<sàdhye>#ti | yasmàn ni÷ciyàråóhe ni÷iùñavikalpaj¤ànapratibhàsini råpe sàdhyasàdhanayornànàtvam | yadi nàmaivaü syàt tathàpi samàropito bhedaþ katham ity àha --- #<ni÷cayà råóhaü ce>#ti | #<itara>#smàd #<itara>#smàc ca vijàtãyàd #<vyàvçttir># vyavacchedaþ, tat #<kçtena >#bhedena #<bhinnam iti># | atra #<iti>#þ tasmàdarthe | tasmàd #<anyat sàdhanaü >#tathà #<sàdhyam># api | etad uktaü bhavati --- yadi kçtakatvànityatvàdãnàü tàdàtmyasambandho neùyate tadà taddhruvabhàvitvaü nà÷asya na syàt dharmiõo 'bhinnatve mitho 'py abhinnatvaü dharmayoþ | na ca dharmiõaþ
sakà÷àd bheda ityàdikam anyatra pratipàditam iti neha pratanyate |" TP 101.

169, 3. NB 30. --- "na hi atatsvabhàvasya bhàve ekàntenànyasya bhàvaþ, tannivçttau và nivçttiþ | " HB 56.

172, 6. NB 34. --- "pakùadharmasambandhavacanamàtrasàmarthyàd eva pratij¤àrthasya pratãteþ na pratij¤àyàþ prayoga upadar÷itaþ |" ityàdi HB 55. "tat pakùa-vacanaü vaktur abhipràya-nivedane | pramàõaü saü÷aya-utpatteþ tataþ sàkùàn na sàdhanam || sàdhyasya eva abhidhànena pàraüparyeõa na apy alam |" PV 4, 16-17ab. | prakùaprayogasamarthanàrthaü draù$<ñ>$avyà NM 571.

172, 16. #<svayåthaiþ ---># "ava÷yam eva na nirdi÷ya iti bhaõatà na hy ayaü niyamo yad ava÷yaü pakùo nirdi÷yaþ ity anyavyàkhyopahasiteti yato 'smin vyàkhyàne pàkùitaþ pakùanirde÷o 'numata evga | sa càyukta ity uktaü vakùyati ca" TP 106.

178, 18. #<$<vàdayàya>$># --- VN 65.

176, 8. #<artha --- >#"gamyàrthatve 'pi sàdhyokterasaümohàya lakùaõam |" --- PV 4, 28.

176, 10. #<vipratipattiniràkaraõa --- >#"vipratipattiniràkaraõàrtham iti bruvatà'nyavyàkhyà --- `etac ca niyatapadàrthakathàyàü draùñavyam, prapa¤cakathàyàü tu pakùanirdde÷e 'pi na ka÷icd doùaþ' ity àdyapàstà |" TP 107.

176, 12. NB 39. #<--- >#asiddhàsàdhanàrthoktavàdyabhyupagamagrahaþ | anukto api icchayà vyàptaþ sàdhya àtmàrthavan mataþ || PV 4, 29.

178, 9. NB 44. --- ekasya dharmiõaþ ÷àstre nànàdharmasthitàv api | sàdhyaþ syàd àtmanà eva iùña ity upàttà svayaü÷rutiþ || PV 4, 44.

179, 4. #<vpratipattiþ># --- uktayoþ sàdhanatvena no ced ãpsita-vàdataþ | nyàya-pràptaü na sàdhyatvaü vacanàd vinivartate || PV 4, 70.

179, 11. NB 45 --- vi÷eùas tadvyapekùàtaþ kathito dharmadharmiõoþ | anuktàv api và¤chàyà bhavet prakaraõàd gatiþ || PV 4, 39; 29.

182, 1. NB 48. --- aniùiddhaþ pramàõàbhyàü sa ca upagama iùyate | sandigdhe hetu-vacanàd vyasto hetor anà÷rayaþ || PV 4, 91; anumànasya bhedena sà bàdhà uktà caturvidhà | tatra abhyupàyaþ kàrya-aïgaü svabhàva-aïgaü jagat sthitiþ || PV 4, 91; NP 2. "ye caite pakùaviruddhatàdàyaþ pakùadoùà ye ca vakùyamàõàþ sàdhanavikalatvàdayo dçùñàntadoùàs te vastushtityà sarve hetudoùà eva | prapa¤camàtraü tu pakùadçùñàntadoùavarõanam | ddçùñàntaduùñatyayà ca hetor eva lakùaõamanvayavyatirekayor anyatarad hãyata iti sarve ca te hetudoùà
eva --- ata eva ca ÷àstre 'smin muninà tattvadar÷inà | pakùàbhàsàdayo noktà hetv àbhàs tu dar÷itàþ |" NM 572.

183, 4. NB 59. --- artheùv apratiùiddhatvàt puruùa-icchà-anurodhinaþ | iùña-÷abda-abhidheyatvasya àpto atra akùata-vàg janaþ || uktaþ prasiddha-÷abdena dharmas tad vyavahàrajaþ | pratyakùa-àdim iti màna-÷ruty-àropeõa såcitaþ || PV 4, 109-110;  candratàü ÷a÷ino anicchan kàü pratãtiü sa và¤chati | iti taü praty adçùñàntaü tad-asàdhàraõaü matam || PV 120.

186, 6. #<anye --- >#anye tv iti $<÷àntabhadrà>$dayaþ --- TP 111.

188, 16. #<sàdhanàbhàsaþ ---># NP 3.

197, 6. NB 69. ---vipakùe adçùñimàtreõa kàryasàmànyadar÷anàt | hetuj¤ànaü pramàõàbhaü vacanàd ràgitàdivat || PV 3, 11.

198, 3. NB 71. --- na ca adar÷anamàtreõa vipakùe avyabhicàrità |saübhàvyavyabhicàratvàt sthàlãtaõóulapàkavat || yasya adar÷anamàtreõa vyatirekaþ pradar÷yate | tasya saü÷ayahetutvàc ÷eùavat tad udàhçtam || PV 3, 12-13.

198, 17. NB 73. --- "aparyantakàraõasya bhavato 'nyabhàve 'bhàvàd virodhagatiþ |" --- PVSV 35.

202, 1. #<ye tv àhu --- >#"atraivaü manyante $<÷àntabhadrà>$dayaþ --- vàtàdi÷ãtakùaõànàmasatàü satàü và virodhaþ syàt | na tàvadasato 'nutpattikena saha virodhagatiþ | .. nàpi yeùàü sattvaü teùàü kùaõikatvenaiva nivçtteþ nirvatakàbhàt | kiü càyaü virodha dviùñha iùyate | sa kathaü ghañate | viruddhayor ekasmibn api kùaõe sahasthite sasthàne và 'viruddhataiva ghañapañayor iva syàt | ity avàstava evàyam ata evàha virodhagatir iti virodhavyabahàra iti |" TP 118.

203, 7. NB 75. --- "anyonyopalambhiparihàreõa sthitilakùàõatà và virodho nityànityavad |" PVSV 36.

207, 8. NB 76. --- ukty-àdeþ sarvavit pretya-bhàva-àdi-pratiùedha-vat | atãndriyàõàm arthànàü virodhasya aprasiddhitaþ || PV 2, 92.

209, 8. NB 78. "na hi calanacanàdi ràgàdikàryam, vaktukàmatà | saiva ràga it cet | iùñatvàn na kiücid bàdhitaü | ràgaü hi nityasukhàtmàtmãyadar÷anàbhiniveùàkùiptaü sàsravadharmaviùayaü àhuþ |  na evaü karuõàdayaþ | anyàpi saübhavàd --- iti nivedayiùyàmaþ | yathà rakto bravãti tathà virakto api | evaü na vacanamàtràt na api vi÷eùàt pratipattiþ | abhipràyasya durbodhatvàt |  vyavahàrasaükareõa sarveùàü vyabhicàràt | prayojanàbhàve avacanam iti cet | na | paràrthatvàt vyavahàrasya | na yukto vãtaràgatvàd iti cet | na | karuõà api vçtteþ | saiva karåõà ràga iti cet |  iùñam |  aviparyàsasamudbhavàd
adoùaþ karuõà asaty apy àtmagrahe duþkhavi÷eùadar÷anamàtreõa abhyàsabalotpàdità | tathà hi | maitryàdayaþ sattvadharmàdyàlambanà  iùyante | età÷ ca sajàtãyàbhyàsavçttayo na ràgàpekùiõyaþ | naivaü ràgàdayaþ, viparyàsàbhàve abhàvàt | kàruõikasya niùphala àrambho aviparyàsàd iti
cet | na |  paràrthasyaiva phalatvena iùñatvàt | sarvathà abhåtàsamàropàn nirdoùaþ | tadanyena vãtaràgasya doùavattvasàdhane na kiücid aniùñam |  vaktary àtmani ràgàdidar÷anàd --- anyatra tadanumàne hi atiprasaïgaþ | vyabhicàràt |  ananyànumàne ihàvyabhicàra iti ko ni÷cayaþ?  PVSV 51.

211, 12. NB 86. "ananvayo 'pi dçùñànte doùas tasya yathoditam | àtmà para÷cet so 'siddha iti tatreùñaghàtavat ||" PV 4, 32; "yathoditam àcàrya#<vasubandhunà># --- paràrthà÷ cakùuràdaya ity atra para÷ ced àtmà vivakùitaþ so 'siddhau dçùñànta iti | tatrànvaye sati iùñavighàtavat sàdhanam, iùñàtmàrthatvaviparyayeõànvayàt tatsàdhakatvàt |"PVò 4, 32.

214, 8. NB 95. ---ayam evaü na và ity anyadoùànirdoùatà api và |durlabhatvàt pramàõànàü durbodhà ity apare viduþ || PV 3, 219.

214, 16. NB 97. --- "pràõa-àdy-abhàvo nairàtmya-vyàptã iti vinivartane | àtmano vinivarteta pràõa-àdir yadi tac ca na ||" PV 4, 208.

228, 8. #<$<pailukena>$ --- ">#$<pailukene>$ti $<vai÷eùikeõa>$ kilàyaü pàkaþ pãlånàü paramàõånàm iti manyate ataþ pãluka uktaþ |"

254, 2. NB 137-138 --- asàdhanàïgavacanam adoùodbhàva naü dvayoþ | nigrahasthànam anyat tu na yuktam iti neùyate || VN 2; NBòT 492; NM 639; PM 671.