Dharmakirti: Nyayabinduprakarana, with Vinitadeva's Nyayabindutikasisyahita and Dharmottara's Nyayabindutika. Based on the ed. by Swami Dwarikadas Shastri: NyÃyabindu Prakaraïa of ùcÃrya DharmakÅrti, with Commentary of ùrya VinÅtadeva and Dharmottara. Varanasi 1994 (Bauddha BhÃrati Series, 18). Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project. With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA (www.uwest.edu/sanskritcanon) Version: 2009-04-28 15:15:18 Proof Reader: Milan Shakya The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. {...} = ak«ara unclear ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ prathama÷ pratyak«apariccheda÷ ÃryavinÅtadevak­ti÷ nyÃyabinduvistaraÂÅkà (Ói«yahitÃ) yasya kulaprabhÃveïa viÓuddhanyÃyavartmani | siddhi prÃhu÷parÃæ, tasmai pravÃce munaye nama÷ || ÃcÃryedharmottarak­tà nyÃyabinduÂÅkà jayanti jÃtivyasanaprabandhaprasÆtihetorjagato vijetu÷ | rÃgÃdayarate÷ sugatasya vÃco manastamastÃnavamÃdadhÃnÃ÷ || ÃcÃryadharmottarak­tÃyà nyÃyabinduÂÅkÃyÃ÷ Ãj¤Ãtakartu÷ ÂippaïÅ sarva eva hi viÓi«Âo jana÷ ÓÃstrÃrambhe sve«ÂhadevatÃstutiæ k­tavÃn | tathÃyamapi Ãryadharmottara÷ sadÃcÃrÃnuv­ttimÃtmana÷ khyÃpayan, sve«ÂadevatÃstuteÓca puïyopacayam, tataÓca ÓÃstrasyÃbidhnena parisamÃptiæ vyÃkhyÃyÃ÷, Órot­ïÃæ stutipura÷sarayà prav­ttyà puïyÃtiÓayotpÃdanÃt pÃrÃrthya cÃlocya buddhasya bhagavata÷ stutimÃrabdhavÃn- jayantÅtyÃdi | anena Ólokena buddhasya bhagavata eva pÆjà stotrata÷, nÃnyepÃm nirdi«ÂaguïodbhavÃt | stotramapi sva- parÃrthasampattyai sambhÃvtÅti pÆrva svÃrthasampada bhagavatÅ darsahyati jayanti jÃtivyasanetyÃdinà sugataparyantena÷ manastamastÃnabetyÃdinà parÃrthasampadam | jayanti =jayaæ kurvanti | vÃca iti sambandha÷ | kasya vÃca÷? ityÃha- sugatasye ti | suÓabdo 'tra Óobhane, atiÓaye, apunarÃv­tau ca vartate÷ anekÃrthatvÃt nipÃtÃnÃm | tadavamayaæ÷-Óobhanaæ gata÷ sugata÷ sucaritavat | atiÓayena gata÷ sugata÷ suparipÆrïa 1 samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhiriti tad vyutpÃdayate || [nyÃ] atha nyÃyabindu÷ pratipadaæ vibhajyate- samyagiti | 'samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapru«Ãrthasiddhiriti tadvayutpÃdayate' iti prathamavÃkyenÃsya prakaraïasya sambandha-prayojana-abhiveyÃni, tathà prayojanasya prayojanamapyupadiÓyante | tathà hi sambandha prayojana abhidheyÃnÃmabhÃve prakaraïaÓÃstrarmadaæ prek«ÃpÆrva[dha] samyagj¤ÃnapÆrviketyÃdinà asya prakaraïasyÃbhidheya- prayojanamucyate | [Âi] ghaÂavat | apunarÃv­ttyà gata sugata÷, pradÅpavat | kiviÓi«Âasya tasya? ityÃha- rÃgÃdayarÃteriti | rÃgaÓaktirÃdau | sa Ãdirye«Ãæ dve«ÃdÅnÃæ te rÃgÃdayo bhavanti kleÓÃ÷ | te«ÃmarÃti÷ = Óatru÷ | yato bhagavatà sarvakleÓÃ÷ ni÷Óe«a nirdagdhÃ÷, yata eva rÃgÃdayarÃtirbhagavÃn, ata eva jagatastraidhÃtukajÅvalokasya vijetà | anena svÃrthasampat sopÃyà darÓità | kiæviÓi«Âasya jagato vijetu÷? ityÃha- jÃtivyasanetyÃdi | vyasanam= anarthasajananam | jÃtau vyasanamiti "saptamÅ' (pà sÆ 2 1 40) iti yogavibhÃgÃt samÃsa÷ | tatrÃbhilëa iti yÃvat | 'devÃhaæ syÃm', 'manu«yo 'haæ syÃm' ityabhilëa÷ | yadvÃ- vividhamanekaprakÃreïÃsyate ksipyate iti vyasanam | sÃmÃnyana kamasÃdhanam | paÓcÃjjÃtiÓabdasya viÓe«aïasamÃsa÷- jÃtireva vyasanam | jÃtyà vyasanaæ viÓi«yate | tena jÃtiÓabdasya viÓe«aïatvÃt pÆrvanipÃta÷ | jÃtivyasanasya prabandha÷=pravÃha÷, tasya prasÆti÷= prasava÷, utpatti÷ | tasyà hetu÷= kÃraïam, jagat tasya jagato vijeturiti | tatrÃyaæ samudÃyÃrtha÷- yasmÃccobhanÃdinà gato bhagavÃn, ataeva rÃgÃdayarÃti÷, yata eva nirdagdhakleÓo 'to jagato vijeteti | kiæviÓi«Âà vÃco jayanti? ityÃha- manastama ityÃd | manasa÷= vikalpavij¤Ãnasya | t­«ïà avidayà tama eva | tama iti k­tvà na gamatayà tamo 'ndhakÃrÅ dhaÂÃdipratibandhaæ karoti | tanorbhavastÃnavam | "igantÃcca laghupÆrvÃt" (pà sÆ 5 1 131) ityaï | manastamasi tÃnavam, «a«ÂhÅ- samÃso và vacana pramÃtho dra«Âavya÷ | manastamastÃnavamÃdadhÃnÃ÷=tanutvaæ kurvÃïÃ÷ sakalajanasya ÓruticintÃbhÃvanÃkrameïa sugatasya vÃca÷ sutra abhidharma vinayasvabhÃvÃ÷ jayanti | jaya÷ punastÃsà tÅrthikaÓÃstrÃbhibhavalak«aïa÷ | yasmÃd bhagavatpravacane pramÃïaparicinna upÃyo vimukti lak«aïaÓca upÃyo nirdiÓyate, te«Ãæ cÃgama upÃyopeyayo÷ pramÃïarahitatvÃt tato bhagavata eva vÃco jayanti, nÃnye«Ãmiti bhagavata÷ stuti÷ | samyagj¤ÃnetyÃdinà vinÅtadevavyÃkhyà dÆ«ayati | yato 'bhidheyasyaiva prayojanam, [nyÃ] gÃminÃmanumarta na syÃt | tataÓca kimiha vyÃkhyeyam?- ityÃÓaÇkÃnirÃsÃrtham abhidheyamuktam phalÃbhÃvaÓaÇkÃnirÃkaraïÃrtha prayojanamuktam | upÃyÃbhÃvaÓaÇkÃnirÃkaraïÃrtha sambandha ukta÷ | tena ÓrotrutsÃhavivardhanÃrtha sambandhÃdikamuktamiti | tatra tad vyutpÃdayate ityanena abhidheyaæ prayojanaæ ca sÃk«Ãdukte | sambandastu sÃmarthyÃt pratipÃdayate | etacca tatra sÃmarthyam- samyagj¤ÃnapratipÃdanÃrtha prakaraïÃrambhÃd arthÃd prakaraïamupÃya eveti darÓitam anyathà yadi upÃyo na syÃt, kimarthamÃrabhyeta | tasmÃt sambandho 'rthÃt pratipÃdayate | atra samyagj¤Ãnamityetadabhidheyam | samyagj¤Ãnavyutpattistu prayojanam | tacca vyutpattayÃtmakaæ samyagj¤ÃnapratipÃdanamanena kriyata iti prakaraïamidaæ tasyÃrthasya sÃdhanaæ bhavati | tena prakarana prayojanayo÷ sÃdhyasÃdhanalak«aïa÷ sambandha÷ | tathà ca- etatprakaraïaÓravaïÃt | samyagj¤ÃnasvarÆpamabhrÃntatayà j¤Ãyate | tena prakaraïaæ sÃdhanam, samyagj¤Ãna parij¤Ãnaæ ca upÃyasÃdhyamiti sthiti÷ | sa ca sÃdhya sÃdhanalak«aïa÷ sambandha÷ kÃryakÃraïalak«aïa eva | tathà ca prakaraïaæ sÃdhanaæ, phalaæ ca sÃdhyam÷ prakÃïaæ kÃraïam, phalaæ ca kÃryamiti | tasmÃt samyagj¤Ãnaparij¤ÃnahetoretatprakaraïÃrambha iti sthiti÷ || athaivaæ sthite 'pi, yadi kaÓcit p­cchati- ko 'rtha÷ samyagj¤ÃnabyutpÃdane? tadeva tÃvanni«prayojanamiti | etat kÃkadantÃprÅk«Ãkalpam | mà bhÆdupadeÓa÷, kimarthamayaæ Órama iti? tasmÃdÃha- samyagj¤ÃnapÆrvikÃæ sarvapuru«Ãrthasiddhiriti | tena prayojanasya prayojanamuktam | tatrÃyaæ vÃkyÃrtha÷- yasmÃt sarvapuru«Ãrtha dvividhaæ hi prakaraïaÓarÅram- Óabda÷ arthaÓca | tatra Óabdasya svÃbhidheyapratipÃdanameva prayojanam, nÃnyat | atastanna nirÆpyate | na samyagj¤Ãnavyutpatte÷ ÓÃstraprayojanasya prayojanam | sarvapuru«Ãrthasiddhirbyutpatte÷ samyagj¤Ãnaparij¤Ãnasyaiva prayojanam | sarvapuru«Ãrthasiddhi÷ prayojanaæ yena syÃt prayojana prayojanam, tena ca prayojana prayojanamÃkhyÃtamiti dÆ«itam sÃmarthyÃt | atha kasmÃt prakaraïasyÃbhidheyaprayojanamityuktam, na puna÷ prakaraïasya ÓarÅra prayojanam? ityÃha- dvividhaæ hÅtyÃdi | yato dvividhaæ prakaraïasya ÓarÅraæ prakaraïasya svabhÃva÷ | tasmÃt abhidheyeti viÓe«aïaæ k­tam | nanu yathÃbhidheyasya prayojanaæ cintyate, tathà ÓabdasyÃpi kimiti na cintyate? ityÃha- tatretyÃdi | tatpratipattaya iti | abhidheyapratipattaye | sabdarbho racanÃviÓe«a÷ | apiÓabdÃdarthasambandho 'pi g­hyate | [nyÃ] siddhau samyagj¤ÃnamÃvaÓyakam, tasmÃdanubaddhaæ puru«Ãrthasiddhayà | tacca vyutpÃddam | taddhi vyutpÃdanaæ prakaraïÃd bhavati | tena ÃvaÓyakasamyagj¤Ãnavyutpattiheto÷ prakaraïamidamÃrabdhamiti | e«a samÃsÃrtha÷ || avayavÃrthastu- samaygj¤ÃnapÆrvikà iti | atra avisaævÃdakaæ j¤Ãnaæ asmyagj¤Ãnam | arthakriyÃyÃæ yadavisaævÃdakaæ tadabhrÃntam, tadeva ca samyagj¤Ãnam | anyathà prakaraïena yogÃcÃranayanirÃsa÷ syÃt | i«ÂaÓca prakaraïÃrambha÷ sautrÃntika÷ yogÃcÃrobhayanayÃnu abhidheyaæ tu yadi nipprayojanaæ syÃt, tadà tatpratipattaye Óabdasandarbho 'pi nÃrambhaïÅya÷ syÃt | yathà kÃkadantaprayojanÃbhÃvÃt na tatparÅk«Ã ÃrambhaïÅyà prek«Ãvatà | tasmÃdasya prakaraïasyÃrambhaïÅyatvaæ darÓayatà abhidheyaprayojanamanenocyate | yasmÃt samyagj¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhi÷, tasmÃt tatpratipattaye idamÃrabhayate- ityayamatra vÃkyÃrtha÷ | atra ca prakaraïÃbhidheyasya samaygj¤Ãnasya sarvapuru«Ãrthasiddhihetutvaæ prayojanamuktam | asmiæmaÓcÃrtha ucyamÃne sambandhaprayojanÃbhidheyÃni uktÃni bhavanti | tathà hi- 'puru«Ãrthopayogi samyagj¤Ãnaæ vyutpÃdayitavyamanena prakaraïena' iti bruvatà samyagj¤Ãnamaraya Óabdasandarbhasya abhidheyam, tadvayutpÃdanaæ prayojanam, prakaraïaæ cedamupÃyo vyutpÃdanasya- ityukta bhavati | tasmÃdabhidheyabhÃgaprayojanÃbhidhÃnasÃmarthyÃt sambandhÃdÅni uktÃni bhavanti | na tvidamekaæ vÃkayaæ sambandham, abhidheyaæ, prayojanaæ ca vaktuæ sÃk«Ãt samartham | ekaæ tu vadat trayaæ sÃk«Ãt sÃmarthyÃd darÓayati | parÅk«eti | parÅk«yate 'nayeti parÅk«Ã, ÓÃstramucyate | aneneti | ÃdivÃkyena | yasmÃdityÃdinà samudÃyÃrtha darÓayati | atreti | ÃdivÃkye | nanu ca yatrÃbhidheyaprayojanaæ prek«ÃvatÃæ prav­ttÃvaÇga tathà samvandhÃdÅnyapi, atastÃni kimiti na kathyante? ityÃha- asminniti | asminnabhidheyaprayojane kathite tÃnyapi sÃmarthyÃt kathitÃni bhavantÅtyarhta÷ | abhidheya eva bhÃga÷= aæÓa÷, sambandhÃdirÃÓe÷ | tasya prayojanaæ kathayatÅtyartha÷ | tad darÓayati | abhidheyaprayojanameva sak«Ãd vÃcyatayà nirdiÓyate, abhidheyÃdÅni tu tadviÓe«aïatayà | codakena pradhÃnavÃcyatayÃbhidheyÃdÅnyapaÓyatà coditam | sÃmarthyÃpÃtatayà parih­taæ siddhÃntavÃdinà | na caikena vÃkyenÃrthatrayaæ sÃk«Ãchakyate darÓayitumiti darÓayati- na tvidamityÃdi | ekaæ tvittyÃdivÃkyaæ prÃdhÃnyenaikaæ vadadabhidheyavyutpattiprayojanasambandhÃrthatrayaæ pratipadayati tatra tadityÃdinà | apoddhÃreïÃvayavÃrtha darÓayati tatretyÃdivÃkye | nanu ca taddhÃavnÃrtham | tasmÃdubhayanayasaægrahÃdavisaævÃdaka j¤Ãnameva samyagj¤Ãnamiti bodhyam | samyagj¤Ãnaæ pÆrva yasyÃ÷ sà samyagj¤ÃnapÆrvikà | pÆrvaÓabdo 'yaæ kÃraïapara÷ | yasmÃt kÃraïaæ pÆrva kÃryasya, tasmÃt tat pÆrvamityucyate | samyagj¤Ãnakraïiketi Óe«a÷ | sarvapuru«Ãrthasiddhiriti | puru«asyÃrtha÷ puru«Ãrtha÷ | arthaÓabdena prayojanamukyate | puru«aprayojanamiti Óe«a÷ | sarvaÓcÃsau puru«ÃrthaÓceti sarvapru«Ãrtha÷ | sarva iti sannik­«Âaviprak­«Âa laukika lokottara heyopÃdeyopek«aïÅyÃ÷ | tatra samÅpadeÓavartÅ sannik­«Âa÷ | dÆradeÓavartÅ viprak­«Âa÷ | laukika÷ saæsÃramadhyaparyÃpanna÷ | lokottarastu du÷khÃtÅta÷ | heya÷ ani«Âa÷, ahi kaïÂaka vi«a ÓÆlÃdilak«aïa÷ | upÃdeya i«Âa÷, strak candana vasanÃÓana tatra tad ityÃbhidheyam, vyutpÃdyate iti prayojanapadam | prayojane cÃtra vaktu÷ prakaraïakaraïavyÃpÃrasya cintyate, ÓrotuÓca ÓravaïavyÃpÃrasya | tathà hi- sarve prek«Ãvanta÷ prav­ttiprayojanamanvi«ya pravartante | tataÓcÃcÃryeïa prakaraïe kimartha k­tam, Órot­bhiÓca kimartha ÓrÆyate?- iti saæÓaye vyutpÃdanaæ prayojanamabhidhauyate | samyagj¤Ãnaæ vyutpadyamÃnÃnÃmÃtmÃnaæ vyutpÃdakaæ kartu prakaraïamidaæ k­tam | Ói«yaiÓcÃcÃryaprayuktÃmÃtmano vyutpattimiccadbhi÷ prakaraïamidaæ ÓrÆyata iti prakaraïakaraïa Óravaïayo prayojanaæ vyutpÃdanam | sambandhapradarÓanapadaæ tu na bidyate | sÃmarthyÃdeva tu sa pratipattavya÷ | vyutpatti÷ kriyata ityevaæ yujyate vaktum kimiti atdvayutpÃdyate iti ïicà nirdeÓa iti | tatphalamÃha- prayojanaæ cÃtretyÃdi | atreti prakaraïe | vakturiti ÓÃstrakartu ÓrotuÓca prakaraïakaraïaÓravaïavyÃpÃrasya prayojanaæ vintyate | yasmÃd dvayorapi vakt­Órotrostatra prakaraïe prakaraïakaraïaÓravaïÃsyo vyÃpÃrau sta÷, kimiti punastayo÷ karaïaÓravaïayo÷ prayojanaæ cintyate? ityÃha- tathà hÅtyÃdi | tata ÃcÃryeïetyÃdinà dvayorvyÃpÃrasya prayojanaæ darÓayati | yasmÃdanena samyagj¤Ãnaæ vyutpÃdayate ityatra vÃkye vyutpattikriyÃni«pattau karaïaÓravaïakriyÃdvayakartavyatayà pravi«Âam | tacca vyutpattikaraïa ÓÃstrakÃrasyaiva nÃnyasyeti ïicà nidarÓitam | yasmÃt samyagj¤Ãnaæ vyutpÃdyamÃnÃn Ói«yÃn prerayati- vyutpÃditaæ samyagj¤Ãnaæ vyutpadyadhvam iti | ÃtmÃnaæ vyutpÃdakaæ kartumÃrabdhaæ prakaraïam | tasmÃd vaktureva karaïavyÃpÃrasya prayojana vyutpÃdanam, na bhÃjanÃdÅnÃm | yadyapi tairvinà vyutpÃdanaæ na bavati, tathÃpi na tÃni vyutpÃdakÃni÷ te«Ãæ Ói«yavi«aye prerakatvÃbhÃvÃt | Ói«yaiÓcetyÃdi | yasmÃchi«yà ÃcÃryaprayuktÃæ vyutpattimÃtmana÷ sambandhinÅ kartumichanti yataste pracidyÃ÷ | tasmÃt tat prakaraïaæ tai÷ ÓrÆyate iti Óravaïasya prayojanaæ vyutpÃdanam | etaccÃrthadvayaæïicà pratipÃditam | anyathà asÃdhÃraïavyÃpÃro vakturvyutpattau na darÓita÷ syÃt, Ói«yÃïÃæ ÓravaïavyÃpÃraÓca | yasmÃt sarva eva prayojakaparatantro pÃna ÓayyÃsanalak«aïa÷ | i«ÂÃni«Âayoro viparÅta÷ sa upek«aïauya÷ | sarasyaitasya uru«Ãrthasya kÃraïaæ samyagj¤Ãnam | tathÃhi- pratyak«Ãdij¤Ãnena virdhÃrya ÓÆla vi«a kaïÂha kÃdikaæ pariharati pu«pamÃlyÃdikamÃdatte, tadbhinnÃnanyÃÓcopek«ate | prek«Ãvatà hi samyagj¤ÃnavyutpÃdanÃya prakaraïamidamÃrabdhavatà ayamevipÃyo nÃnya iti darÓita evopÃyopeyabhÃva÷ prakaraïaprayojanayo÷ sambandha iti | nanu ca prakaraïaÓravaïÃt prÃguktÃnyapi abhidheyÃdÅni pramÃïÃbhÃvÃt prek«Ãvadbhirna g­hyante, tat kimetairÃrambhapradeÓa uktai÷? satyam aÓrute prakaraïe kathitÃnyapi na niÓcauyante | ukte«u tvapramÃïake«vapi abhidheyÃdi«u saæÓaya utpadyate, saæÓayÃcca pravartante | arthasaæÓayo 'pi hi prav­tyaÇga prek«ÃvatÃm | anarthasaæÓayo 'pi niv­ttyaÇgam | ataeva ÓÃstrakÃreïava sambandhÃdÅni yujyante vaktum | bhavati, asatiïici Óiyyà aprayojyÃ÷ | ye cÃprayojyÃste svatantrÃ÷ | svatantrÃïÃæ cÃcÃryaprayukta vyutpattimaniccatÃæ ÓravaïÃbhÃvÃt kathaæ ÓravaïavyÃpÃrasya prayojanaæ cintyate?- iti syitam | nanu ca yathÃbhidheyavyutpÃdanaprayojanayorapoddhÃreïa pratipÃdakapadaæ kathaæ sambandhasyÃpi kimÅt na kathitam? ityÃha- sambandhapradarÓanapadaæ tvityÃdi | ayameva prakaraïaviÓe«o laghÆpÃyatayà vak«yamÃïaya nÅtyopÃya÷ vyutpÃdanam= upeyam | upÃyopeyasambandhaÓca kÃryakÃraïasambandha eva, sa ca pratÅyata iti na padÃntareïa kathita÷ | tathà coktam- "ÓÃstraæ prayojanaæ caiva sambandhasyÃÓrayÃdubhau | taduktyantargatastena bhinno nokta÷ prayojanÃt" iti | evamÃdivÃkyenÃbhidheyaprayojanÃdau kathite sati prÃmÃïikÃnÃæ prab­ttau tadasaÇgata emveti manyamÃnaÓcodayati- nanvityÃdinà | evaæ manyate- yo hi prÃmÃïika÷, sa pramÃïe pravartate | na cÃdivÃkye prayojanÃdinà kathitena ÓÃstraÓravaïÃt prÃgvartate ÓÃstram, ÃdivÃkyasyÃprÃmÃïyÃt | aprÃmÃïyaæ cÃrthena sahÃsambandhÃccabdasya | etairiti | abhidheyÃdibhi÷ | ÃrambhapradeÓoktairiti prakaraïasyai kadeÓoktai÷, ÃdÃvuktai rityartha÷ | ukte«vityÃdi | evaæ manyate- yadyapyasyÃpramÃïaæ prayojanapratipÃdakamÃdivacanam, tathÃpi ÓÃstrÃdau pratipÃdanÅyam arthasaæÓayajananÃrtham | yo hi samaygj¤ÃnÃrthÅ sa tathÃbhutaæ ÓÃstrakartu rÃdivÃkyaæ ÓrutvÃtatra saæÓete, saæÓayÃcca pravartata iti tÃtparyam | ata eveti | yata evÃdivÃkye nÃrthasaæÓaya÷, saæÓayÃcca prav­ti÷, ataeva ÓÃstrakÃreïaiva sarvapuru«Ãrthasiddhiriti sarvapuru«ÃrthasÃdhakam | siddhiÓabdenÃtra sÃdhakamucyate | tena sarvapuru«Ãrthasiddhau niÓcitameva samyagj¤Ãnaæ kÃraïaæ bhavatÅti pradarÓitam | itiÓabda÷ vyÃkhyÃtaïÃæ hi vacana krŬÃdyarthamanyathÃpi sambhÃvyate | Óastrak­tÃæ tu prakaraïaprÃrambhe na viparÅtabhidheyÃdyabhidhÃne prayojanamutpaÓyÃma÷, nÃpi prav­ttim | ataste«u saæÓayo yukta÷ | anukte«u tu pratipatt­bhirni«prayojanamabhidheyaæ sambhÃvyetÃsya prakaraïasya, kÃkadantaparÅk«Ãyà iva | aÓakyÃnu«ÂhÃnaæ vÃ, jvaraharatak«akacƬÃratnÃlaÇkÃropadeÓavat | anabhimataæ và prayojanam÷ mÃt­vivÃhakramopadeÓavat, ato và prakaraïÃllaghutara upÃya÷ prayojanasya, anupÃya eva và prakaraïaæ sambhÃvyeta | etÃsu cÃnarthasambhÃvanÃsu ekasyÃmapyanarthasambhavanÃyÃm na prek«Ãvanta÷ pravartante | abhidheyÃdi«u tÆkte«vathasambhÃvanà anarthasambhÃvanÃviruddhà utpadyate, tathà prek«Ãvanta÷ pravartante | iti prek«ÃvatÃæ prav­ttyaÇgamarthasambhÃvanÃæ kartu sambandhÃdÅnyabhidhÅyanta iti sthitam | yujyate vaktum, nÃkhyÃnakartreti | tena yaduktaæ kenacid- 'vyÃkhyÃnakÃrà eva prayojanÃdÅni pratipÃdayaisaynti' iti, tat pratyuktam | utpaÓyÃma ityÃdinaitad darÓayati- yadyapi pramÃïaæ nÃsti, mahatà prabandhena ÓÃstrakaraïÃt sambhÃvyata ityartha÷ | nanu ca vÃdhakasÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt samyagj¤ÃnavyutpattyarthÅ vinÃpi Ãvidacanena saæÓayÃnastatra pravartate- iti kimÃdivÃkyena tatroktena? ityÃha- anukte«vityÃdi | evaæ manyate- yo hyamƬha÷, taæ prati na kartavyameva | yo hi kÃkadantaparÅk«ÃdiÓÃstraæ d­«Âvà prayojanÃdirahitam, atrÃpyaprayojanà dÅn sambhÃvayannanartha saæÓete, anarthasaæÓayÃcca pravarttate, taæ pratyetat kathanasya prayojanam | kathite ca vacane ÓÃstrakÃreïa tadanurodhÃd vacanÃdarthasaæÓayo jÃyate, tata÷ pravartata ityartha÷ | anarthasaæÓayo yai÷ kÃraïairbhavati tannidarÓayati- ni«prayojananityÃdinà | ato và prakaraïÃdanyasya prakaraïasya laghutaropÃyatÃæ sambhÃvyÃsya prakaraïasyasÃratayà anupÃyatà syÃdityartha÷ | evaæ samudÃyena vÃkyasya tÃtparya vyÃkhyÃyÃvayavÃrtha darÓayitumÃha- avisaævÃdakamityÃdi | 'avisaævÃdakaæ j¤Ãnaæ samyagj¤Ãnaæ' iti bruvatà ÂÅkÃk­tà arthÃvabodhakaæ j¤Ãnaæ mÅmÃæsakaparikalpitam, arthadarÓanaæ ca cÃrvÃkopakalpitam, athÃpi viparÅtaæ j¤Ãnaæ kaiÓcit parikalpitaæ samyaktvena, tannirastaæ sarvam, ete«Ãæ samyagj¤Ãnalak«aïÃbhÃvÃt | yathà na ca tÃni samyagj¤ÃnÃni, tathà svayaæ ÂÅkÃyÃmapahastitÃni | tasmÃdityarthe | yattado nityasaæbandhau | tena yasmÃt sarvapuru«Ãrthasiddhau samyagj¤Ãnaæ pÆrvabhÃvi, tasmÃdeva tad vyutpÃdyata ityukta bhavati | avisaævÃdakaæ j¤Ãnaæ samyagj¤Ãnam | loke ca pÆrvamupadarÓitamartha prÃpayat saævÃdakamucyate | pradarÓite cÃrthe pravartakatvameva prÃpakam, nÃnyat | tathà hi- na j¤Ãnaæ janayad artha prÃpayati, api tvarthe puru«aæ pravartayat prÃpayatyartham | pravartakatvamapi prav­ttivi«ayapradarÓakatvameva | na hi puru«aæ haÂhÃt pravartayituæ Óaknoti vij¤Ãnam | ata eva cÃrthÃdhigatireva pramÃïaphalam | adhigate cÃrthe pravartita÷ puru«a÷, prÃpitaÓcartha÷ | tathà ca sati arthÃdhigamÃt samÃpta÷ pramÃïavyÃpÃra÷ | ata eva ca anadhigatavi«ayaæ pramÃïam | yenaiva hi j¤Ãnena prathamamadhigato 'rtha÷, tenaiva pravartita pruru«a÷, prÃpitaÓcÃrtha÷ | tatreva ca arthe kimanyena j¤ÃnenÃdhikaæ kÃryam | ato 'dhigatavi«ayamapramÃïam | tatra yo 'rtho d­«Âatvena j¤Ãtta÷ sa pratyak«eïa prav­ttivi«ayÅk­ta÷ | yasmÃd yasminnarthe pratyak«asya sÃk«ÃtkÃritvavyÃpÃro vikalpenÃnugamyate, tasya ekasminnevÃrthe trayÃïÃæ j¤ÃnÃtÃæ pradarÓaka pravartaka prÃpakabhedena prÃmÃïyami«Âaæ pareïa, tannirÃkartu mÃha, pradarÓite cÃrtha ityÃdi | pradarÓite cÃrthe prathamena darÓakena j¤Ãnena yad dvitÅyaæ j¤Ãnaæ tatraivÃrthe puru«asya pravarttakam, t­tÅyamapi tatraivarthe prÃpakam, tato nÃdyÃdadhikaæ prÃpaïayogyÅkaraïeneti tadeva pramÃïam | amumevÃrtha samarthayati tathà hÅ tyÃdinà | na janayan notpÃdayadartham÷ svahetorevÃrthasyotpannatvÃt | anena pravartakÃt prÃpakasyÃbhedo darÓita÷ | pravartakasyÃpi pradarÓakÃdabhedaæ darÓayitumÃha-3 prav­ttÅtyÃdi | yat pradarÓakamÃdÃvutpannamarthe j¤Ãnaæ tadeva prav­ttivi«ayaæ karoti, prav­ttivi«ayayogyÅ karotÅtyartha÷, na tu dvitÅyaæ j¤Ãnam, Ãdayenaiva prav­ttivi«ayayogyÅk­tatvÃt | apiÓabda÷ pÆrvapek«a÷ | ata evetyÃdinà ÃcÃryagranthe svamataæ saævÃdayati | kuto 'yaæ labhyate yadà prathamaæ darÓayatyeva, na pravartayati na prÃpayati, dvitÅyamapi pravarttayatyeva, na prÃpayati | evaæ satyanyat pradarÓakapramÃïam÷ anyat pravartanÃdikaphalam? na caivam, tasmÃd yuktamuktam | nanu ca yadyapyarthÃdhigatireva pramÃïaphalaæ tathÃpi yÃvaduttare pravartaka-prÃpakaj¤ane na bhavata÷, tatrÃrthe tÃvanna pramÃïavyÃpÃraparisamÃptirityÃha- adhigata ityÃdi | evaæ manyate- adhigate cÃrthe samÃpta÷ pramÃïavyÃpÃra iti tayo÷ prÃmÃïye karttavye 'nupayogitvam, ato 'pramÃïe te | kathaæ samÃpta÷ pramÃïavyÃpÃra÷ ko vÃsau? ityÃha- ata eveti | svavyÃpÃra÷ svavi«ayaniÓcayajanakartva nÃma | sa ca niÓcaya÷ prathamayà cÃrthÃdhigatyà k­ta iti samÃpto tadvayutpÃdyata iti | atra taditi samyagj¤Ãnaæ yojanÅyam napusaækaliÇgena svarupanirdeÓÃt | natu avyavahità sarvapuru«Ãrthasiddhi÷, aprÃdhÃnyÃt || 1 || pradarÓakaæ pratyak«am tasmÃd d­«Âatayà j¤Ãta÷ pratyak«adarÓita÷ | anumÃnaæ tu liÇgadarÓanÃnniÓcinvat prav­ttidi«ayaæ darÓayati | tathà ca pratyak«aæ partibhÃsamÃnaæ niyatamarthadarÓayati | anumÃnaæ ca liÇgasambaddhaæ niyatamartha darÓayati | ata ete niyatasyÃrthasya pradarÓake | tena te pramÃe, nÃnyad vij¤Ãnam | prÃptuæ ÓakyamarthamÃdarÓayat prÃpakam | prÃpakatvÃcca pramÃïam | ÃbhyÃæ pramÃïÃbhyÃmanyena ca j¤Ãnena darÓito 'rtha÷ kaÓcid atyanta vipartyasta÷, yathÃ- marÅcikÃsu jalam÷ sa cÃsatvÃt prÃptumaÓakya÷ | kaÓcidaniyato bhÃvÃbhÃvayo÷, yathÃ- saæÓayÃrtha÷ | na ca bhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ yukto 'rtho jagatyasti÷ tata÷ prÃptumaÓakyastÃd­Óa÷ | vyÃpÃra÷ tavataiva puru«asya prav­tte÷ | ato dvitÅyÃdÅnÃmatraivÃrthe 'dhiko vyÃpÃro nÃstÅti | adhigatagant­tvÃdaprÃmÃïyamityartha÷ | pravartita÷ puru«a iti | pravartanayogyatvÃt pravartita ityucyate | prÃpaïayogyatvÃt prÃpita÷ | evam sÃmÃnyena saævÃdakaæ samyagj¤Ãnaæ pratipÃdya viÓe«eïa ca pratyak«ÃnumÃne svavyÃpÃraæ kurvatÅ samyagj¤Ãne bhavata iti darÓayannÃha- tatra yo 'rtha ityÃdinà | tatra tayormadhye pratyak«asya vyÃpÃraæ darÓayati | d­«Âatvena j¤Ãto d­«Âatvena niÓcita÷ | vikalpenÃnugamyata iti | tatp­«ÂhabhÃvinà vikalpe nÃvasÅyate | etaduktaæ bhavati- pratibhÃsamÃnÃrthavyavasÃyaæ kurvat pratyak«aæ pramÃïaæ samvÃdakanityartha÷ | anumÃnaæ tvityÃdinà anumÃnasya prav­ttivi«ayaæ darÓayati | liÇgadarÓanam=liÇgaj¤Ãnam | tacca vahnayavyabhivÃridhÆmaniÓcayanaæ sÃmÃnyena sÃdhyÃbinÃbhÃvi ca smaraïaj¤Ãnam | yathà dhÆmaæpratyak«eïa g­hÅtvà sarvatra ayaæ vahnija÷ iti smaraïam | tasmÃlliÇgaj¤ÃnÃnniÓcinvat prav­ttivi«ayaæ darÓayati | tadanumÃnaæ viÓi«Âasambandhena yadudeti j¤Ãnam, yathà atratyo dhÆmo vahnija÷ iti jÃnam | etaduktaæ bhavati- pratyak«asyasvavi«ayaniÓcayajananavyÃpÃro 'bhinna÷, anumÃnasya tuliÇgadarÓanÃt svavi«aye niÓcayÃtmanotpattireva niÓcayavyÃpÃra iti | tathà ce yÃdinà anayordaÓitaæ vyÃpÃraæ spa«Âayati | ata ete pramÃïe nÃnyadvij¤Ãnam ityevaæ bruvatà ete eva samyagj¤Ãne nÃnyÃni ÓabdÃdÅni | te«Ãæ niyatÃrthÃnupadarÓakatvà diti samyagj¤Ãnasya prav­ttirdaÓità | yathaite pramÃïe, saÓayÃdij¤Ãnaæ na tathà pramÃïam | prÃptu ÓakyamtyÃdinà darÓayati | etaduktaæ bhavati- yathà pratyak«ÃnumÃne svenasvena pramÃïenopadarÓitÃrthasya prÃpake, na tathà saæÓayaviparyayaj¤Ãne÷ tathabhÆtasyÃrthasyà bhÃvÃditi | sarveïa cÃliÇgajena vikalpena vinyÃmakamad­«Âvà prav­ttena bhavÃbhÃvayo raniyata evÃrtho darÓayitavya÷ | sa ca prÃptumaÓakya÷ | tasmÃdaÓakyaprÃpaïam- atyantaviparÅtam, bhÃvÃbhÃvÃniyataæ cÃrtha darÓa yat apramÃïam anyad vij¤Ãnam | arthakriyÃrthibhiÓca arthakriyÃsamarthavastuprÃptinimittaæ j¤Ãnaæ m­gyate | yacca tairm­gyate tadeva ÓÃstre vicÃryate | tato 'rthakriyÃvastupradarÓakaæ samyagj¤Ãnam | yacca tena pradarÓitaæ yadeva prÃpaïÅyam | arthÃdhigamÃtmakaæ hi prÃpakam- ityuktam | tatra pradarÓitÃdanyad vastu bhinnÃkÃram, bhinnakÃlam, bhinnadeÓaæ ca | viruddhadharmasaæsargÃddhi anyad vastu | deÓakÃlÃkÃrabhedasca viruddhadharmasaæsarga÷ | yasmÃdanyÃkÃravadvastugrÃhi nÃkÃrÃntaravati vastuni pramÃïam yathà prÅtaÓaÇkhagrÃhi Óukle ÓaÇkha | deÓÃntarasthagrÃhi ca na deÓÃntarasthe pramÃïam yathÃ- ku¤cikÃvivaradiÓasthÃyÃæ maïiprabhÃyÃæ maïigrÃhi j¤Ãnaæ nÃpavarakasye maïau | kÃlÃntarayyuktagrÃhi ca na kÃlÃntaravarti vastuni pramÃïam yathà ardharÃtre madhyÃhnakÃlavastugrÃhi svapnaj¤Ãnaæ ardharÃtrakÃle vastuni pramÃïam | nanu ca mà bhÆt saæÓaryÃvaparyaj¤anayo÷ prÃmÃïyam, tathÃbhÆtasyÃrthasyÃsattvÃditi÷ yat puna÷ iha kÆpe jalam iti j¤Ãnaæ tat pramÃïÃntaraæ kimiti na bhavati? na tÃvat pratyak«am, tatra jalasya parok«atvÃt nÃpyanumÃnam, liÇgÃbhÃvÃt nÃpi saæÓayarÆpam, ubhayÃæÓÃbhÃvÃt nÃpi viparÅtam, viparÅtÃrthÃbhÃvÃt? ityÃÓaÇkayÃha- sarveïa cÃliÇgajenetyÃdi | evaæ manyate- yadayapi sÃk«Ãt saæÓayaj¤Ãnaæ na pratÅyate, yastu saæÓayavikalpakasya j¤Ãnasya iha kÆpe jalam ityeva¤jÃtÅyasya÷ tathÃpi niyÃmakaæ liÇgamantareïa tadapramÃïam, niyatÃrthÃpariccedÃt | tataÓcÃyamartha÷- syÃt kadÃcit kÆpe jalam iti taccaivaæ svarÆpam, tat saæÓayaj¤ÃnamevetyapramÃïam | yat punastatra prav­ttena kadÃcijjalaæ labhayate tajj¤ÃnÃntarÃditi viniÓcayaÂÅkÃyÃæ pratipÃditam | nanu ca yadayapi saæÓayÃdÅnÃmupadarÓitasyÃrthasya prÃpakatvaæ nÃsti, kiæ tÃni na vyutpÃdayante? ityÃha- arthakriyÃrthibhiÓcetyÃdi | puru«ÃrthasiddhÃvanupayogagÃdityabhiprÃya÷ | nanu ca yadapyupadarÓitÃrthaprÃpaïÃt pramÃïaæ samyagj¤Ãnam, ÓuklaÓaÇkhe pÅtaj¤Ãnam, ku¤cikÃvivare maïiprabhÃyÃæ maïij¤Ãnam, ardharatre madhyÃhnakÃlavastugrÃhi svapnaj¤Ãnaæ nanu ca deÓaniyatam, ÃkÃraniyataæ ca prÃpayitu Óakyam yatkÃlaæ tu pariccinnaæ tatkÃlaæ na Óakyaæ prÃpayitum? nocyate- yasminneva kÃle pariccidayate tasminneva kÃle prÃpayitavyamiti, ayo hi darÓanakÃla÷, anyaÓca prÃptikÃla÷, kintu yatkÃlaæ pariccinnaæ tadeva tena prÃpaïÅyam | abhedÃdhyavasayÃcca santÃnagatamekatvaæ dra«Âavyamiti | samayagj¤Ãnaæ pÆrva kÃraïaæ yasyÃ÷sà yathoktà | kÃryÃt pÆrva bhavat kÃraïaæ pÆrvamuktam | kÃraïaÓabdopÃdÃne tu pru«Ãrthasiddha÷ sÃk«Ãt kÃraïaæ gamyeta | pÆrvaÓabde pÆrvamÃtram | dvividhaæ ca samyagj¤Ãnam, arthakriyÃnirbhÃsam, arthakriyÃasmarthe ca pravartakam | tayormadhye yat pravartakaæ tadiha parik«ayate | tacca pÆrvamÃtram, na tu sÃk«Ãt kÃraïam | samyagj¤Ãne hi sati pÆrvad­«Âasmaraïam, smaraïÃdabhilëa÷ abhilëÃt prav­tti÷, pravatteÓca prÃpti÷ | tato na sÃk«Ãd hetu÷ | ca pramÃïaæ prÃpnotÅtyebhirupadaÓitasyÃrthamÃtrasya prÃpte÷, tataÓca samyagj¤ÃnamityÃÓaÇkayÃha- arthÃdhigamÃtmakaæ hÅtyÃdi | evaæ manyate- ebhirupadarÓitasyÃrthasya pÅtÃkÃrasya ku¤jikÃvivarasthasya maïairniyatadeÓasya, niyatakÃlasya cardharÃtre 'prÃpaïÃt, deÓakÃlavyatiriktasyÃvayavÃderabhÃvÃt | ata eva tÃnyapramÃïÃnyeva, na samyagj¤ÃnÃnÅti | yadayapyetÃnyabhrÃntagrahaïasya vyÃvarttyÃni tatraivÃbhrÃntagrahaïaprastÃve darÓayitavyÃni, tathÃpÅha samyaj¤ÃnavyÃvartyaprastÃvÃt kathitÃnÅtyado«a÷ | nanu cetyÃdi | evaæ manyate codaka÷- deÓÃkrÃbhyÃæ niyatasya prÃptuæ ÓakyatvÃda bhavatvanyÃkÃrasyÃnyadeÓasya ca prÃptÃvapramÃïam, na tvanyakÃlasya, niyata kÃlasya cÃprÃpte÷ k«aïikatvÃda bhagavÃnÃm | tataÓca yathà satyanÅle nÅlaj¤ÃnasyÃnyo grÃhyakÃlo 'nyaÓca prÃpyakÃla÷, atha ca kÃlabhede 'pi prÃmÃïyam, tathà svapanaj¤ÃnasyÃrtharÃtropadarÓitaæ madhyÃhnakÃlaputraprÃpaïasya prÃmÃïyaæ bhavi«yatÅti | nocyate ityÃdinà siddhÃntavÃdÅ tvevaæ manyate- satyaæ k«aïabhedena vastuno bhedo 'styeva÷ kintu k«aïÃpek«ayà na prÃmÃnyalak«aïamucyate, api tu santÃnÃpek«ayà | tataÓca nÅlÃdo ya eva santÃna÷ pariccinno nÅlaj¤Ãnena, sa eva tena prÃpita÷ | tena pramÃïaæ nÅlaj¤Ãnam | na tathà sthÆlakÃlabhedena pradarÓitasya putrasya svaptnaj¤Ãnam | na prÃptikÃlabhedena÷, santÃnaikÃdhyavasÃyÃyogÃt | santÃnagatamekatvaæ dra«Âavyamityanena niÓcayaprav­ttyorhetuhetumadbhÃvaæ darÓayati | sa ca hetuhetusadbhÃva÷ kathaæ bhavati, yadi santÃnÃpek«ayà prÃmÃïyamavati«Âhate, na alk«aïÃpek«ayeti samyagj¤Ãnaæ pÆrvaæ kÃraïaæ yasyà iti | kathaæ pÆrvaÓabda÷ kÃraïe vartate? ityÃha- kÃryÃdityÃdi | kÃraïaÓabda eva kasmÃnnak­ta÷? ityÃha- kÃraïaÓabda ityÃdi | kima arthakriyÃnirbhÃsaæ tu yadyapi sÃk«ÃtprÃpti÷ tathÃpi tanna parÅk«yam | yatraiva hi prek«Ãvanto 'rthina÷ sÃÓaÇkÃ÷, yat parÅk«yate | arthakriyÃnirbhÃse ca j¤Ãte sati siddha÷ puru«Ãrtha÷, tena tatra na sÃÓaÇkà arthina÷ | atastanna parÅk«aïÅyam | tasmÃt parÅk«ÃrhamasÃk«Ãt kÃraïaæ samyagj¤ÃnamÃdarÓayituæ kÃraïaÓabdaæ parityajya pÆrvagrahaïaæ k­tam | puru«asyÃrtha÷ puru«Ãrtha÷ | arthyate iti artha÷, kÃmyate iti yÃvat | heyo 'rtha÷, upÃdeyo và | heyo hyartho hÃtumi«yate, upÃdeyo 'pi upÃdÃtum | na ca heyopÃdeyÃbhyÃmanyo rÃÓirasti | upek«aïÅyo hyanupÃdeyatvÃd heya nantakÃraïaæ j¤Ãnaæ bhavati, yadapek«ayà vyavahitasya grahaïÃrtha pÆrvaÓabdagrahaïa k­tam? ityÃha- dvividhÃnityÃdi | nanu kimucyate arthakriyÃnirbhÃsaæ j¤Ãnamanantaraæ kÃraïam, nahi tat kÃraïaj¤Ãnam, evaæm tuyujyate vaktum- yat sÃdhananirbhÃsyanantaraæ j¤ÃnamarthakriyÃnirbhÃsaj¤Ãnamupajanayati, tat sÃdhanaj¤ÃnamanantarakÃraïamityucyate, tadevÃtrÃbhipretamarthakriyÃnirbhÃsaÓabdena | katham? arthakriyÃyà nirbhÃsa÷= pratibimbanam, tadÃkÃraj¤ÃnotpattiryasmÃdanantaraj¤ÃnÃt tat sÃdhanaj¤Ãnam, tadarthakriyÃnirbhÃsaæ sÃdhanaj¤Ãnam | evamatrÃpi samÃsa÷ kartavya÷ | athavÃ- arthakriyÃj¤ÃnamevÃnantarakÃraïam, tat prÃpitaheyopÃdayÃnu«ÂhÃan vyavhÃrÃpek«ayà pravartakamiti vyavahitaæ sÃdhananirbhÃsaj¤Ãnam | yadyevama, anantarameva kimiti na parÅk«ayate? ityÃha- aytraiva hÅtyÃdi | yatraiva j¤Ãne 'rthakriyÃsamarthavastupravartaka puru«asya sandeha÷, tadeva parÅk«yate | na cÃnantarasÃdhanaj¤Ãne sandeha÷ tadanantaraæ sukha÷dukhapratibhÃsaj¤ÃnodayÃt | tayoranubhave sati sÃdhanaj¤ÃnÃt pravatituæ và yujyata iti na praik«Ãrham | yadvÃ- arthakriyÃnirbhÃsasyÃnayà yuktyà na parÅk«Ãrhatvamiti | arthyata ityÃdi | artha yÃc¤ÃyÃm ityasya karmaïi gha¤ | aryate ityapi dra«Âavyam | upalak«aïatvÃdasyÃrterauïÃdika÷ sthanpratyaya÷ | heyo 'rtha ityÃdinà vinÅtadevasya vyÃkhyà dÆ«ità | tena hya vaæ vyÃkayÃtam arthaÓabdena prayojanamucyate,puru«asya prayojanaæ dÃrupÃkÃdi, tasya siddhirni«patti÷ iti | taccÃyuktam yasmÃdarthasya dÃrupÃkÃderna samyagj¤ÃnÃnni«patti÷, kiæ tarhi? svahetoreva vahnayÃde÷ dharmottaravyÃkhyÃne tu heyopÃdeyÃrthavi«ayà yà siddhi÷= anu«Âhiti÷, sà samyagj¤ÃnapÆrviketi na do«a÷ | amumevÃrtha darÓayi«yati heyasya ca hÃnamanu«thÃnam iti | nanu ca heyopÃdeyÃgbhyÃmanyo 'pyupek«aïÅ'sti, tasya kimiti na kathanam? eva | tasy asiddhi÷- hÃnam, upÃdÃnaæ ca | hetunibandhanà hi siddhiutpattirucyate | j¤Ãnanibandhanà tu siddhiranu«thÃnam | heyasya ca hÃnamanu«ÂhÃnam, upÃdeyasya copÃdÃnam | tato heyopÃdeyayorhÃnopÃdÃnalak«aïÃnu«Âhiti÷ siddhirucyate | sarvà cÃsau puru«ÃrthasiddhiÓceti | sarvaÓabda iha dravyakÃrtsnye v­tta÷, na tu prakÃrakÃtsnrye | tato nÃyamartha÷- dviprakÃrÃpi siddhi÷ samyagj¤Ãnanibandhanaiveti | api tvayamartha÷- yà kÃcit siddhi÷ sà sarvà k­tsnaivÃsau samyagj¤Ãnanibandhaneti | mithyÃj¤ÃnÃddhi kÃkatÃlÅyÃpi nÃrstyarthasiddhi÷ | tathà hi yadi pradarÓitamartha prÃpayati, evaæ tato bhavatyarthasiddhi÷ | pradarÓitaæ ca prÃpayat samyagj¤Ãnameva | pradarÓitaæ cÃprÃpayat miethyaj¤Ãnam aprÃpakaæ ca kathamarthasiddhinibandhanaæ syÃt tasmÃd yanmithyÃj¤Ãnaæ na tato 'rthasiddhi÷ | yatasccÃrthasiddhistat samyagj¤Ãnameva | ata eva samyagj¤Ãnaæ yatnato vyutpÃdanÅyam yatastadeva puru«Ãrthasiddhinibandhanam | tato yÃvadÆ brÆyÃta-yà kÃcit puru«Ãrthasiddhi÷ sà samyagj¤Ãnanibandhanaiveti, tÃvaduktam- sarvà sà samyagj¤ÃnapÆrviketi | itiÓabda÷ tasmÃdityasminnartha yattadoÓca nityamabhisambandha÷ | tadayamartha÷- yasmÃt samyagityÃha- na ca heyetyÃdi | evaæ manyate- satyamasti, kintu tasyÃnupÃdeyatvÃd heyatvameveti na p­thakkathanam | tena yaduktaæ kaiÓcit- heyopÃdeyayo÷ puru«ÃrthopayogitvÃt kathanam, upek«aïÅyasya tadviparyamÃnna kathanam iti, tat pratyuktam | amymevÃrtha vyÃca«Âe uttareïa granthena | sarvaÓabda ityÃdinà ÂÅkÃk­tÃæ vyÃkhyÃæ dÆ«ayati | vinÅtadeva ÓÃntabhadrÃbhyÃmevamÃÓaÇkaya vyÃkhyÃtam | kathamÃÓaÇkitam? natu sarvà hÃnopÃdÃnÃrthasiddhi÷ samyag, j¤ÃnÃdeva, api tu mithyÃj¤ÃnÃdapiv kÃkatÃlÅyetyÃÓaÇkaya parihutam | satyamasti kintvevaæ vyÃkhyÃyate- sarvaÓabdho 'yaæ prakÃravÃcÅ | tenÃyamartha÷- sarvapuru«Ãrthasiddhi÷ dviprakÃrà hÃnopÃdÃnÃrthasiddhilak«aïÃ, laukikalokottarÃrthasiddhilak«aïà samyagj¤Ãnanibandhanà bÃhulyeneti | tad dÆ«itam yasmÃt sarvaÓabdo 'tra dra«Âavya÷, kÃtsnrye varatte, sarva brahmaïà s­«Âam iti, tenÃyamartha÷- yavattÅ k­tsnÃrthasiddhirhÃnopÃdÃnalak«aïÃ, sarvà samyagj¤ÃnÃdeva, na mithyÃj¤ÃnÃdaprÃrthaptyasiddheriti | amumevÃrthamanantareïa granthena darÓayati | dviprakÃrÃpÅtyÃdinà paravyÃkhyÃæ darÓayati | api tvayamartha ityÃdinÃtmÅyÃæ vyÃkhyÃm | tato yÃvad brÆyÃdityÃdinopasaæhÃravyÃjenevaÓabdena prayuktenÃvadhÃraïÃrthavÃcinà yÃvÃnarthastÃvÃneva sarvaÓabdena prayuktena k­tsnÃrthavÃcinà bhavatÅti darÓayati | 2 dvividhaæ samyagj¤Ãnam || tacca samyagj¤Ãnaæ vipratipatticatu«ÂayanirÃkaraïena yathÃrthato j¤Ãyate | vipratipatticatu«Âayaæ tu- 1 saækhyÃvipratipatti÷, 2 svarÆpavipratipatti÷, 3 vi«ayavipratipatti÷, 4 phalavipratipattiÓceti | tatra saækhyÃvipratipatti÷- ke«Ã¤cidekamiti, yathà bÃrhaspatyÃnÃm | ke«Ã¤cit trÅïoti, yathà sÃÇkhayÃnÃm | naiyÃyikÃnÃæ catvÃri | mÅmÃæsakÃnÃæ ca «a¬iti | j¤ÃnapÆrvikà sarvapuru«Ãrthasiddhi÷ tasmÃt tat samyagj¤Ãnaæ vyupÃdayate | yadayapi ca samÃse guïÅbhÆtaæ samyagj¤Ãnam, tathÃpÅha prakaraïe vyutpÃdayitavyatvÃt pradhÃnam, tatastasyaiva taccabdena sambandha÷ | vyutpÃdayate iti | vipratipattinirÃkaraïena pratipÃdayate || 1 || caturvidhà cÃtra vipratipatti÷ saækhyà lak«aïa gocara phalavi«ayà | tatra saækhyÃvipratipatti nirÃkartumÃha- dvividhamiti | dvau vidhau= prakÃrÃvasyeti dvividham | saækhyÃpradarÓanadvÃreïa ca vyaktibhedo darÓito bhavati | nan bahubrÅhiïà puru«Ãrthasiddhirucyate, tasyÃ÷ prÃdhÃnyÃt taccabdena sambandho yukto na samyagj¤anasya? ityÃha- yadayapÅtyÃdi | evaæ manyate- ÓabdÃrthÅ hi dvividha÷ ÓÃbda÷, pratipÃdayaÓca | ÓabdÃpek«ayà codayaæ pratipÃdayÃpek«ayà parih­tam, smyagj¤Ãnasyaiva vyutpÃdayatayà prastutatvÃditarasyÃ÷ siddhastadviparyayÃditi | nanu ca kimidaæ j¤Ãnasya vyutpÃdanam? ki j¤ÃnasyotpÃdanam, utado«Ãpanayanam, atha svarÆpakathanamiti? na tÃvadutpÃdnamanena prakaraïena kriyate, svahetorevotpatte÷ | nÃpi do«Ãpanayanam, na hayanena prakaraïena do«o 'panetu Óakyate, akÃrakatvÃdasya | nÃpi j¤Ãpayitum, avidayamÃnatvÃda do«Ãsya | nÃpi svarÆpakathanaæ yujyate, ni«prayojanatvÃt prakaraïasya? ityÃÓaÇkayÃha- vyutpÃdayata iti vipratipattinirÃkaraïeneti | evaæ manyate- vipratipattinirÃkaraïadvÃreïa samyagj¤ÃnasvarÆpaæ j¤Ãpyate 'nena prakaraïeneti || 1 || vak«yamÃïalak«aïayuktaæ samyagj¤Ãnaæ nÃnyalak«aïayuktam iti svarÆpakathanam | tÃmeva vipratipatti krameïa darÓayati- caturvidheti | catu÷prakÃrà saækhyÃlak«aïetyadinà | tatretyÃdinà saækhyÃpratipatttinirÃkaraïaæ darÓayati | anekaprakÃrà puna÷ samyagj¤Ãnasya vipratipatti÷ | tathÃhi- mÅmÃsakÃ÷ pratyak«ÃnumÃnaÓabdopamÃnÃrthÃpattyabhÃvalak«aïaæ padavyÃkhyÃyuktaæ samyagj¤Ãnaæ manyante | naiyÃyikÃÓcatu÷saækhyÃyuktaæ pratyak«ÃnumÃnaÓabdopamÃnalak«aïaæ manyante | cÃrvÃkÃstu kecit pratyak«amevaikamiti | tannirÃsena darÓayati- dvividhamiti | svarÆpavipratipattiryathÃ- ke«Ã¤cit pratyak«aæ savikalpakam | ke«Ã¤cit nirvikalpakamÅti | vi«ÃyavipratipattiryathÃ- kecidÃhu÷- pratyak«asya vi«aya÷ svalak«aïameva, anumÃnasya vi«aya÷ sÃmÃnyalak«aïameveti | anyaistu anye uktÃ÷ | phalavipratipattiryathÃ- kecit pramÃïapahalyobhedabhyupagaccanti, kecit punarabhedamabhyupagaccantÅti | tasmÃt tÃd­Óavipratipatticatu«ÂhayanirÃkaraïena srvathà abhÃntatayà samyagj¤anasvarÆpaæ pratipÃditaæ bhavati | tatra ca prathamameva saÇkhayÃvipratipattinirÃkaraïÃrthamuktam- dvividhaæ samyagj¤Ãnamiti | dve vidhe asya iti dvividham | saÇkhayÃÓabdakathanaæ tu dvividhameveti spa«ÂapratipÃdnÃrtham | tena trividhatvaikavidhatÃdÅnaæ nirÃsa÷ | saÇkhayÃyà dvaividhyamÃtraæ pratipÃditam || 2 || | dve eva samyagj¤ÃnavyaktÅ iti | vyaktibhede ca pradarÓite prativyaktiniyataæ samyagj¤Ãnalak«aïamÃkhyÃtuæ Óakyam | apradarÓite tu vyaktibhede sakalavyaktyanuyÃyi samyagj¤Ãnalak«aïamekaæ na Óakyaæ vaktum | tato lak«aïakathanÃÇgameva saækhyÃbhedakathanam | apradarÓite tu vyaktibhedÃtmake saækhyÃhede lak«aïabhedasya darÓayitumaÓakyatvÃt | lak«aïanirdeÓÃÇgatvÃdeva ca prathamaæ saækhyÃbhedakathanam || 2 || kiæ punastad dvaividhyam? ityÃha- pratyak«amiti | pratigatamÃÓcitam ak«am | " atyÃdya÷ krÃntÃdyarthe dvitÅyayÃ" iti samÃsa÷ | prÃptÃpannÃlaÇgatisamÃse«u paravalliÇgaprati«edhÃt abhidheyavalliÇge sati sarvaliÇga÷ pratyak«aÓabda÷ siddha÷ | nanu ca samyagj¤Ãnasya lak«aïe kathite sati paÓcÃt tadbheda÷ pradarÓayitu yujyate- ityambhutalak«aïaæ samyagj¤Ãnaæ dvividhamiti, tat kimityÃdÃveva pradarÓitam? ityÃha vyaktibhede cetyÃdi | evaæ manyate- satyamevameva, kintvatra saækhyÃbhede 'kathite samyagj¤Ãnasya lak«aïameva na Óakyate kathayitum, ata÷ pratyak«asyÃnyallak«aïaæ pratiniyataæ Óakyate kathayitumityato lak«aïÃÇgamevÃdau saækhyÃbhedakathanamiti | nanu ca pratyak«amanumÃnaæ ca iti nirdeÓÃd dvividhamiti labdham, kimartha dvividhagrahaïam? ucyate dvividhameva samyagj¤Ãnam ityavadhÃraïÃrtham, tenaikatricaturà saækhyà nirastà syÃt | asati dvitvakathane pratyak«ÃnumÃne tÃvat sambhavati'nyÃnyapi pramÃïÃni bhavi«yantÅti syÃdÃÓaÇkà || 2 || pratigatamak«amityÃdinà gatisamÃsaæ darÓayati | ak«amak«aæ prati pratyak«amityavyayÅbhÃvasamÃsa÷, kasmÃnna pradarÓyate 'yaæ samÃsa÷? yato 'vyayobhÃvaÓcennapusakaliægatà syÃt 3 pratyak«ama, anumÃnaæ ceti || kod­Óaæ ca dvaivivyam? kathaæ na và caturvidhaæ j¤Ãnamiti? ata÷ viÓe«eïoktam pratyak«am anumÃnaæ ceti | ak«e«u ÃÓritaæ pratyak«am | nipÃto 'yaæ j¤Ãnavi«ayasya pratyak«akÃrakatvaæ sÆcayita | yathÃ- gamanena gauriti | tatra gamanaæ gotvasyopalak«aïam, tasmÃd gotvÃÓcayapiï¬o goÓabdÃbhiveya ityupÃrÓyate | tathÃtrÃpi indriyÃÓritatvena j¤Ãnavi«ayasya pratyak«akÃrakatvasÆcanÃt pratyak«acatu«Âhayameva pratyak«atvenÃÓrÅyate | moyate 'neneti mÃnam | pariccedakamiti Óe«a÷ | anuÓabdaæ Ãnantaryabodhaka÷ | apÓcÃnmÃnam anumÃnam | pak«adharmagranapratibandhasmaraïapÆrvakaæ pravartamÃnamiti Óe«a÷ | ak«ÃÓritatvaæ ca vyutpattinimittaæ Óabdasya, na tu prav­ttinimittam | anena tvak«ÃÓritatvenaikÃrthasamavetamarthasÃk«ÃtkÃritvaæ lak«yate | tadeva Óabdasya prav­ttinimittam tataÓcayatki¤cidarÓasya sÃk«ÃtkÃri j¤Ãnaæ tat pratyak«amucyate | yadi tvak«ÃÓritatvameva prav­ttinimittaæ syÃt, indriyavij¤Ãnameva pratyak«amucyeta, na mÃnasÃdi | yathà gaccatoti gau÷ iti gamanakriyÃyÃæ vyutpÃdito 'pi goÓabdo gamanakriyopalak«itamekÃrthasamavetaæ gotvaæprav­ttinimittÅ karoti | yathà ca gaccatyagaccati ca gavi goÓabda÷ siddho bhavati | mÅyate 'neneti mÃnam | karaïasÃdhanena mÃna Óabdena sÃrÆpyalak«aïaæ pramÃïamabhidÅyate | liÇgagrahaïasambandhasymaraïasya paÓcÃt mÃnam anumÃnam | g­hote pak«adharma, sm­te ca sÃdhyasÃdhanasambandhe 'numÃnaæ pravartate iti paÓcÃtkÃlabhÃvi ucyate | pratyak«asy, tataÓva pratyak«Ã buddhi÷, pratyak«o ghaÂaiti na syÃt÷ idameva syÃtpratyak«Ãj¤Ãnam, pratyak«aæ kuï¬aæ ceti | gatisamÃse tu sarvaligatà bhavati | nanu ca pratigatamak«amityasyÃæ vyutpattÃvak«ÃÓritasyaividnriyaj¤anasya pratyak«aÓabdavÃcyatà syÃt, na yonij¤ÃnÃda÷, te«Ãbhak«ÃnÃÓrayÃt? ityÃÓaÇkayÃha- ak«ÃÓritatvaæ cetyÃdi | ekÃrthasamavetamityekasminnindriyaj¤Ãne samavetamak«ÃÓritatvamarthasÃk«ÃtkÃritvaæ ca sambaddhamityathaæ | sÃrÆpyalak«aïamityanenÃrthasÃrÆpyalak«itaæ j¤Ãnamevocyate, tanna sÃrÆpyamÃtram, anyathà virÆpÃlligÃdanumeye j¤Ãnamiti viruddhayeta | apapi paÓcÃnmÃnamanumÃnamityavyayÅbhÃvasamÃse pÆrvaccodayamudbhÃvya gatisamÃsa ÃÓrayitavya÷- anugataæ mÃnamanumÃnamiti | paÓcÃdityarthakathanaæ k­tam, na tasmin vÃkye samÃsa÷ | pratyak«ÃmanumÃnaæ ceti vibhaktibhedena nirvi«Âham | athadi vi«ayabhedo gamyate | yathà tayovibhaktibheda÷, tathà tayorvi«ayabedho 'pÅti Óe«a÷ | ca Óabda÷ samuccÃyÃrtha÷ | tena pratyaksÃnumÃnayo÷ samabalatvasaægraha÷ | yathà pratyak«Ãmarthenotpannaæ sad abhrÃntamiti pramÃïaæ bhavativ tathÃnumÃnamapi tÃdÃtmyadutpattibhyÃmarthapratibandhÃdabhrÃntamiti tat pramÃïaæ bhavati | etena yaduvata kaiÓcit- sarve«u pramÃïe«u mukhyaæ pratyak«am iti tannirastam | abhrÃntatvamubhayorapi samÃnameva | pratipÃditaæ hi kenacit pratyak«asya mukhyatvam || 3 || svarÆpavipratipattinirÃkaraïÃrtha tatra pratyak«aæ kalpanÃpo¬hamabhrÃntamityuktam | tatreti Óabda÷ nirdhÃraïÃrtha÷ | samyagj¤Ãnasya pratyak«amagholak«Ãïena nirdhÃyate | pratyk«amityanena lak«yamuktam kalpanÃpo¬hamabhrÃntamityanena lak«aïamuktam | tena kalpanÃpo¬hamabhrÃntaæ yad bhavati tadeva pratyak«aæ viditavyam ityartha ukto bhavati | cakÃra÷ pratyak«ÃnumÃnayostulyabalatvaæ samuccinoti | yathÃrthÃvinÃbhÃvitvÃdartha prÃpayat pratyak«aæ pramÃïam, tadvadarthÃvinÃbhÃvitvÃda anumÃnamapi pariccannamartha prÃpayat pramÃïamiti || 3 || tatreti saptamyarthe vartamÃno nirdhÃraïe vartate | tato 'yaæ vÃkyÃrtha÷- tatra tayo÷ pratyak«ÃnumÃnayoriti samudÃyanirdeÓa÷ | pratyak«amiti ekadeÓanirdeÓa÷ | cakÃra÷ pratyak«ÃnumÃnayostulyavalatvaæ samuccinotÅtyÃdinà yaduvataæ ÓabarasvÃmiprabh­tibhi÷- pratyak«aæ Óre«Âhaæ nÃnumÃnam, tathà coktaæ mÅsÃæsÃbhÃsye- pratyak«e valÅyasi kathamanumÃnam iti tat prayuktam yato dvayorapi svavyÃpÃre tulyabalatbam | amumevÃrtha darÓayati- yathÃrthÃvinÃbhÃvÅtyÃdinà | anena vinÅtadeva ÓÃntabhadrayovyÃkhyà ca dÆ«ità | tÃbhyÃmevaæ vyÃkhyÃtam- pratyak«amanumÃnaæ ca iti bhinnavibhaktinirdeÓo 'rthÃd vi«ayabhedaæ darÓayati | yathÃnayovribhaktibhinnÃ, evaæ vi«ayo 'pi bhinna÷ iti, etaccÃyuktam yasmÃd ekavibhaktinirdeÓe kriyamÃïe cakÃreïa tulyabalatvaæ na pradarÓitaæ syÃditi || 3 || pratyk«atvajÃtyeti | pratyak«ÃïÃæ bahutvÃt tajjÃtyà niryÃyate | pratyak«amanÆdbhayeti lak«ayanirdeÓa÷ | kalpanÃpo¬hatvamabhrÃntatvaæ ca vidhÅyata iti lak«aïanirdeÓa | anena lak«yalak«aïabhÃvaæ darÓayatà vinÅtadevavyÃkhyÃnaæ saæj¤Ãsaæj¤isambandharÆpaæ pratyuktam | na hi saæj¤Ã yathÃrtha sambhavati | yathÃrthakathanena hi vipratipattinirÃk­tà syÃt | yadayapyanvarthasaæj¤ayà kalpanÃpo¬haæ yadbhrÃntaæ ca tatpratyak«amiti Óakyate yathÃrtha kathayitum, tathÃpi na svarÆpaæ pratyak«asya kathitaæ syat, yato 'nyadapi pratyak«asya svarÆpamartha avayavÃrthastu- kalpanÃbhya apo¬hamiti kalpanÃpo¬ham | kalpanÃviyuktamiti Óe«a÷ | yaddhÃ- kalpanayà apo¬haæ kalpanÃpo¬ham | kalpanÃvivarjitamiti Óe«a÷ | na bhrÃntamabhrÃntam | prÃpakavi«aye 'visaævÃdakamiti Óe«a÷ | kasmÃd viÓe«aïadvayamuktamiti ced? ucyate, timiravato bhrÃntaj¤ÃnavyaccedÃrtham abhrÃntamityuktam | kalpanÃpo¬hamiti cÃnumÃnavyavaccedÃrthamuktam | evamabhrÃntatve tatra samudÃyÃt pratyak«atvajÃtyaikadeÓasya p­thakkaraïaæ nirdhÃraïam | pratyak«amanÆdaya kalpanÃpo¬hatvam, aÓrÃntatvaæ vidhÅyate | yat tad bhavatÃm asmÃkaæ cÃrthe«u sÃk«ÃtkÃri j¤Ãni prasiddham, tat kalpanÃpo¬hÃbhrÃntatvayuktaæ dra«Âavyam | na caitanmatavyam- kalpanÃpo¬hÃbhrÃntatvaæ cedaprasiddham, kimanyat pratyak«asya j¤Ãnasya rÆpamavaÓi«yate yat pratyak«aÓabdavÃcyaæ sad anÆdyeteti, yasmÃdindriyÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyyarthe«u sÃk«ÃtkÃri j¤Ãnaæ pratyak«aÓabda vÃcyaæ sarve«Ãæ prasiddham, tadanuvÃdena kalpanÃpo¬hÃbhrÃntatvavidhi÷ | sÃk«ÃtkÃrÃdikamastÅti | lak«yalak«aïetukathite yathÃrtha kathitaæ bhavati yat ki¤cit pratyak«aæ tat kalpanÃpo¬hÃbhrÃntamiti pratipattavyam | ata eva lak«aïakaraïaæ saæj¤Ãkaraïaæ bhavati, saæj¤ÃkaraïatvenÃpratÅtelak«aïakaraïasya | ÓabdamanÆdayÃnityatvaæ lak«aïaæ vidhÅyate, na cÃnityatvaæ saæj¤eti gamyata iti saæj¤Ã lak«aïakaraïayorbheda÷ | yastvamayo÷ pradeÓÃntarapradisÓayoranuvÃdaæ k­tvà pratyak«atvaæ vidadhÃti, tenÃpyatra lak«yalak«aïabhÃvo viparÅtamÃkhyÃtaæ bhaÇgayÃ÷ yato lak«aïavidhÃnakÃle lak«yamanÆdaya lak«aïavidhÅyate, na tu lak«aïamanÆdaya lak«yaæ vidhÅyate | siddhe tu lak«yalak«aïabhÃve sati lak«aïasanÆdaya lak«yaæ vidhÅyate, aythÃ- ya÷ ÓikhÃvÃn sa parivrÃjaka÷ iti | ÓikhÃlak«aïavidhÃnakÃle tu parivrÃjakÃnuvÃdena Óikhaiva vidhÅyate | viparÅtavidhÃnamityanyadapi asminmate dÆ«aïaæ dattvaæ viniÓcayaÂÅkÃyà ÂÅkÃk­tteti tatraiva dra«Âavyam | nanu ca lak«aïavidhipak«e pratyak«asyÃdyÃpyasiddhatvÃdanÆdyaæ na sambhavati, tataÓca kathaæ pratyak«alak«aïamanÆdya lak«aïaæ vij¤Ãpyate, aythÃ- Óikhayà parivrÃjaka÷ ityatra ÓikhÃlak«aïamanÆdya kalpanÃpo¬hÃdi vidhÅyate? ityÃÓaÇkyÃha- yat tad bavatÃmityÃdi | evaæ manyate- yadyapi kalpanÃpo¬hatvena pratyak«aæ na siddham, tathÃpi arthasÃk«ÃtkÃritvena sÃmÃnyaæ pratyak«Ãæ prasiddham, tato 'pyucyate- pratyak«amanÆdyeti | nanu ca tayoraprasiddhatvÃt pratyak«asyÃprasiddhireva, pratyasya tatsvabhÃvatvÃt? ityÃÓaÇkayÃha- na caitanmantavyamityÃdi | subodham | prÃpakavi«aye upÃdeyam, na tu Ãlambanavi«aye | yadyÃlambanavi«aye abhrÃntatvamabhyupagamyate, tahayatra yogÃcÃranayanirÃsa÷ syÃt | yogÃcÃrà hi sarvamÃlambanaj¤Ãnaæ bhrÃntaæ kalpanÃyÃ÷ apo¬ham apeta kalpanÃpo¬ham | kalpanÃsvabhÃvarahitamityartha÷ | abhrÃntam arthakriyÃk«ame ca vasturÆpe 'viparyastamucyate | arthakriyÃk«amaæ ca vasturÆpaæ sanniveÓopÃdhivarïÃtmakam | tatra yanna bhrÃmyati tadabhrÃntÃm | etacca lak«aïadvayaæ vipratipattinirÃsÃrtham, na tvanumÃnaniv­ttyartham÷ yata÷ kalpanÃpo¬hagrahaïenaivÃnumÃnaæ vivartitam | tatrÃsati abhrÃntagrahaïe gaccadv­k«adarÓanÃdi pratyak«aæ kalpanÃpo¬hatvÃt syÃt | tato hi prav­ttena v­k«amÃtramavÃpyate iti saævÃdakatvÃt samyagj¤Ãnam, kalpanÃpo¬hatvÃcca pratyak«amiti syÃdÃÓaÇkà | tanniv­ttyaryam abhrÃntagrahaïam | kalpanÃsvabhÃvarahitamiti | bhÃvapradhÃnÅ nirdeÓa÷ | kalpanÃtvasvabhÃvarahitamiryartha÷ | abhrÃntamarthakriyÃk«ame ca vasturÆpa ityÃdinÃvisaævÃdo 'rtho 'bhrÃntaÓabdasya na sambhavatÅti darÓayati | avisaævÃdÃrthe 'bhrÃntaÓabde g­hyamÃïa utaratra dÆ«aïa pratipÃdayati | sanniveÓopÃdhivarïÃtmakamityanenaitad darÓayati- varïÃdanyat saæsyÃnÃdikaæ paraparikalpitaæ nÃstÅti | etacca lak«aïadvayamityÃdinà padadvayena vipratipattinirÃsaæ darÓayatà vinÅtadevavyakhyà padadvayavyavacedakathanarÆpà dÆ«ità | tena tvevaæ vyÃkhyÃtam- abhrÃntamiti yad visaævÃdi na bhavati | evaæ satyanumÃsyÃpi pratyak«alak«aïaæ prÃpnotÅti kalpanÃpo¬hagrahaïaæ tanniv­ttyartham | yadyevaæ vyÃkhyÃyate, Ãlambane yanna bhrÃntaæ tadabhrÃntam ityevamucyamÃne sarva pratyak«aæ j¤ÃnamÃlambane bhrÃntamiti na kasyacit pratyak«atvaæ syÃt | tathà cÃha- sarvamÃlambane bhrÃntaæ muktvà tathÃgataj¤Ãnam, iti yogÃcÃramatena÷ tadapyatrÃcÃryeïa saæg­hÅtamiti tadayuktam, yata ÃcÃryeïa vipratipattinirÃsÃrtha padadvayaæ k­tam, na vyavaccedÃrtham | ata evÃcÃryamanumÃpayatà dharmotatreïa padadvayaæ vyÃkhyÃmiti | nanu ca bhavata÷ pak«e 'pi kimiti vyavaccedÃrtha na bhavati? ityÃha- etaccetyÃdi | evaæ manyate- bhrÃntaÓabdo 'yaæ nÃvisaævÃdÃrtho g­hyate, api tvarthakriyÃk«ame vasturÆpa Ãlamabane yanna bhrÃmyati tadabhrÃntaÓabdena g­hyate | nanÆkraæ yogÃcÃramatamasaæg­hÅtaæ syÃditi? ucyate bÃhyanayena sautÃntrikamatÃnusÃreïÃcÃryeïa lak«aïaæ k­tamityado«a÷ | yogÃcÃramatena tvabhrÃntagrahaïaæ na kartavyam÷ saævÃdakasya samyagj¤Ãnasya prastutatvÃt | anyavyÃvartyasyÃbhavÃt | tasmÃdabhrÃntagrahaïenÃnumÃne niraste kalpanÃpo¬hagrahaïamadhikaæ siddhivipratipatti nirÃkaroti | ata evÃha- na tvanumÃnaniv­ttyarthamiti | asti cÃtra manyante | tataÓca prakaraïÃrambhastannayanirÃkaraïÃrtha÷ syÃt | i«ÂaÓca prakaraïÃrambha÷ sÅtrÃntika- yogÃcÃrobhayamatÃnughÃvanÃrtham | prÃpakavi«aye 'visaævÃdakalak«aïama taddi bhrÃntatvÃnna pratyak«am | trirÆpaliÇgajatvÃbhÃvÃcca nÃnumÃnam | na ca pramÃïÃntaramasti | ato gaccad{bri}k«adarÓanÃdi mithyÃj¤Ãnam- ityuktaæ bhavati | yadi mithyÃj¤Ãnam, kathaæ tato v­k«ÃvÃpti÷? iti cet, na tato v­k«ÃvÃpti÷ | nÃnÃdeÓagÃmÅ hi v­k«astena pariccinna÷ | ekadeÓaniyataÓca v­k«o 'vÃpyate | tato yaddeÓo gaccad v­k«o d­«Âa÷ taddeÓo nÃvÃpyate | yaddeÓaÓcÃvÃpyate sa na d­«Âa iti tasmÃt kaÓcidartho 'vÃpyate | j¤ÃnÃnantarÃdeva tu v­k«Ãdirartho 'vÃpyate | ityevamabhrÃntagrahaïaæ vipratipattinirÃsÃrtham | vipratipatti÷ | tathà hi momÃæsakÃdaya evamÃhu÷ yathà nirvikalpakaæ j¤Ãnaæ samyagj¤Ãnaæ tathà jÃtyÃdiyojanÃj¤Ãnamapi samyagj¤Ãnamindriyajam÷ upadarÓitasyÃrthasya prÃpaïÃt | tathà cÃha- tata÷ paraæ punarvastudharmairjÃtyÃdibhiryayà | buddhayÃvasÅyate sÃpi pratyak«atvena sammatà | tathà ca vaiyÃkaraïà Ãhu÷- vÃgrÆpatà cedutkÃmedavabodhasya ÓÃÓvatÅ | na prakÃÓa÷ prakÃÓena sà hi pratyavamaÓinÅ || na so 'sti pratyayo loke ya÷ ÓabdÃnugamad­te | anubiddhamiva j¤Ãna sarva Óabdena bhÃsate || tathà naiyÃyikÃdÅnÃæ savikalpakaæ pratyak«amiti kalpanÃpo¬hagrahaïena nirÃkriyate | tathà kalpanÃpo¬hagrahaïena nirvikalpe siddhe 'grahaïamatiricyamÃna dvicandraj¤ÃnÃde÷samyagj¤ÃnÃdhikaraïa eva nirastatvÃd vipratipattinirÃsÃrthatvameva bhavati | tathÃcÃryaikadeÓÅyÃÓukle Óaækhe pÅtaj¤Ãnam, gaccadv­k«adarÓanaj¤Ãnaæ cÃlÃtacakraj¤ÃnamabhrÃntamapi samyagj¤Ãnamiccanti÷ vastuno 'bhrÃntatvÃt pÅtÃkÃrÃdeÓca bhrÃntatvÃda- ityasti vipratipatti, tannirÃkriyate 'brhÃntagrahaïeneti sthitaæ dvayorapi vipratipattinirÃsÃrthatvamiti | tathà sati abhrÃntagrahaïa ityÃdinÃbhrÃntavi«ayasya vipratipattivi«ayaæ darÓayati | na tato v­k«ÃvÃptirityupadarÓitasya gaccadv­k«asyÃprÃpterityaniprÃya÷ | j¤ÃnÃntarÃdeva tvati | pratyak«ÃntarÃt sthirav­k«asya prÃpte÷ | 5 abhilÃpasaæsagayogyapratibhÃsapratÅti÷ kalpanà || bhrÃntatvaæ cobhayÃtumatameva | evamanumÃnasyÃpi pratyak«atvaprasaÇga÷, tadapi hi avisaævÃdakamabhrÃntameve«Âam | ata÷ evÃnumÃnanirÃsÃrtha kalpanÃpo¬hamityuktam | tasmÃd viÓe«aïadvayamuktaprayojanakam || 4 || siddhÃnte prasiddhakalpanà nirastà | laukikakalpanopadeÓÃrtham abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsapratÅti÷ kalpanà ityuktam | abhilapyate 'neneti abhilÃpa÷=vÃcya÷ tathà abhrÃntagrahaïenÃpyanumÃne nivartite kalpanÃpo¬hagrahaïaæ vipratipattinirÃkaraïÃrtham | bhrÃntaæ hi anumÃnaæ svapratibhÃseanartha'dhyavasÃyena prav­ttatvÃt | pratyak«aæ tu grÃhya rÆpe na viparyastam | na tvavisaævÃdakamabhrÃntimiha grahÅtavyam yata÷ samyagj¤Ãnameva pratyak«am, nÃnyat | tatra samyagj¤ÃnatvÃdevÃvisaævÃdakatve labdhe punaravisaævÃdakagrahaïaæ ni«prayojanameva | evaæ hi vÃkyÃrtha÷ syÃt- pratyak«Ãkhyaæ yadavisaævÃdakaæ j¤Ãnaæ tat kalpanÃpo¬hamavisaævÃdakaæ ceti | na canena dviravisaævÃdakagrahaïena ki¤cit | tasmÃd grÃhya'rthakriyÃk«ame vasturÆpe yadaviparyastaæ tadabhrÃntamiha veditavyam | || 4 || kÅd­ÓÅ pana÷ kalpaneha g­hyate? ityÃha- abhilÃpetyÃdi | abhilapyate 'neneti abhilÃpa÷, vÃcaka÷ Óabda÷ | abhilÃpena saæsarga÷ abhilÃpasaæsarga÷= ekasmin j¤Ãne 'bhidheyÃkÃrasyÃbhidhÃnÃkÃreïa saha ghrÃhyÃkÃratayà milanam | tato yadaikasmin j¤Ãne 'bhidheyÃbhidhÃnayorÃkÃrau sannivi«Âau bhavata÷ tadà tathà bhrÃntagrahaïenetyÃdinà kalpanÃpo¬hagrahaïadya vipratipattinirÃsÃrthatvaæ darÓayati | vipratipattivi«ayaÓca ÂÅkÃk­tà na darÓita÷ atiprasiddhatvÃt | yaduktaæ prÃknÃvirsavÃdÃrtho 'bhrÃntÃrtha iti | tasyÃrthasma grahaïe do«aæ darÓayati- na tvavisaævÃdakamityÃdinà || 4 || kÅd­ÓÅ puna÷ kalpanetyÃdinà kalpanÃbahutvÃt kasyÃ÷ kalpanÃyà grahaïamiti kalpanÃviÓe«amajÃnan p­ccati | tathà hi- vaibhëikà indriyavij¤Ãnaæ vitarka vicÃra caitasikasamprayuktaæ kalpanÃmiccanti | yogÃcÃramatena ca tathÃgataj¤Ãnamadvayaæ muktvà sarvaj¤Ãnaæ grahyagrÃhakatvena vikalpitaæ kalpanà | jÃtyÃdisaæs­«Âaæ tu manoj¤Ãnaæ kalpanetyanye kathayanti | abhilÃpetyÃdinà Óabdasaæs­«Âasya vikalpasya grahaïaæ nÃgamaparipaÂhitÃnÃmiti darÓayati | te«Ãæ grahaïe satÅndriyavij¤Ãnasya pratyak«atvÃnupapatte÷ | abhilapyate 'neneti karaïasÃdhanena etad darÓayati- vÃcako 'bhilÃpaÓabdene«Âha÷, na tu vÃcyaæ ÓabdasÃmÃnyarÆpa÷ | abhilÃpena saæsarga iti abhilÃpasaæsarga÷ | saæsargastu sambandha÷ | abhilÃpasaæsargasya yogyamiti abhilÃpasaæsargayogyam | arthasÃmÃnyam | tadeva hi anvayavyatirekavattvÃd vyÃptatvÃd abhilÃpayituæ Óakyam | arthaviÓe«a÷ svalak«aïarÆpastu saæs­«Âe abhidhÃnÃbhidheye bhavata÷ | abhilÃpasaæsargasya yogyo 'bhidheyÃkÃrÃbhÃso yasyÃæ pratÅtau sà tathoktà | tatra kÃcit pratÅti÷ abhilÃpasaæs­«ÂÃbhÃsà bhavati, yathÃ- vyutpanna saæketasya ghaÂÃrthakalpanà ghaÂaÓabdasaæs­«ÂÃrthÃvabhÃsà bhavati | kÃcittu abhilÃpenÃsaæs­«ÂÃpi abhilÃpasaæsargayogyÃbhÃsà bhavati÷ yathÃ- bÃlakasyÃvyutpannasaæketasya kalpanà | tatra abhilÃpasaæs­«ÂÃbhÃsà kalpanà ityuktÃvavyutpannasaæketasya kalpanà na saæg­hyeta | yogyagrahaïe tu sÃpi saæg­hyate, yadayapi abhilÃpasaæs­«ÂÃbhÃsà na bhavati tadaharjÃtasya bÃlakasya kalpanÃ, abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsà tu bhavatyeva | yà cÃbhilÃpasaæs­«ÂÃ, sÃpi yogyà | tata ubhayorapi yogyagrahaïena saægraha÷ | sÃmÃnyadi tena vinÅtadevavyÃkhyà dÆ«itÃ- abhilapyata ityabhilÃpa÷= vÃcya÷ sÃmÃnyÃdi÷ ityevaærÆpà | evamevÃtrÃÓrayaïÅyam, anyathà yogyagrahaïena Óabdasaæsargayogyo na kathita÷ syÃditi | yadayevam, dharmottaravyÃkhyÃne jÃtyÃdervÃcakasya saæsargabhÃvo na pradarÓita÷ syÃt? satyamanena na pratipÃdita÷, vi«ayacintÃyÃæ sÃmÃnyÃdevi«ayabhÃvakathanena sÃmarthyÃt kathitaæ bhavatÅti nirodha÷ | ekasmin j¤Ãne vÃcya vÃcakÃkratayà saæghaÂarnÃmatyartha÷ | nanu ca yadayapi tasmin j¤Ãne ÃkÃrayormÅlanaæ tathapi ÓabdÃrthayo÷ saæsargo nÃsti? ityÃha- tato yadaikasminnityÃdi | ÓabdÃrthayo÷ sasargavij¤Ãne 'pi tayorÃkÃrayormÅlanaæ na sambhavatÅtyabhirpÃya÷ | tatra kÃcit pratÅtirityÃdinà yogyagrahaïasya vi«ayaæ darÓayati | vyutpannasaæketÃpak«ayÃkÃradvayapratibhÃsanam | nanu cÃvyutpannasaæketasya bÃlamÆkÃderanumato vij¤Ãne na Óabdasaæsarga iti tadayogyatvamapi nÃsti | kaÓca saæsargayogyapratibhÃsa÷? ya÷ ÓabdapratibhÃsa÷ | mÆkÃdij¤Ãne tu saæketÃbhÃve sati ÓabdaratibhÃso 'pi na sambhavatÅti sasargayogyatvamapi nÃsti | kimidaæ yogyatvaæ nÃma? abhidheyÃkÃrasya saæketakaraïayogyatvam | na cÃbhighÃnollekhÃbhÃve satyabhidheyapratibhÃsam, nÃpi yogyatvamiti | tathà ca kumÃrila÷ prÃha- asti hyÃlocanÃj¤Ãnaæ prathamaæ nirvikalpakam | bÃlamÆkÃdivij¤Ãnasad­Óa Óuddhavastujam || abhilÃpayituæ na Óakyate÷ tadvayÃptatvÃt | j¤Ãne 'bhilÃpasaæsargayogyo ya÷ pratibhÃsa÷ sa evÃbhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsa÷ | arthasÃmÃnyasyÃrthÃkÃra iti Óe«a÷ | yadvÃ- na abhilapyate iti abhilÃpa÷= abhidherya yadarthasÃmÃnyam | abhilÃpena saæsarga iti abhilÃpasaæsarga÷ | abhilÃpasaæsargasya yogyamiti abhilÃpasaæsargayogyam | ÓabdasÃmÃnyam | anvayavyatirekavaÓÃt tenÃrthÃbhidhÃnaæ Óakyam | ÓabdaviÓe«eïa tu na Óakyam÷ tasyÃsÃmÃnatvÃt | j¤Ãne 'bhilÃpasaæsargayogyo ya÷ pratibhÃsa÷ sa evÃbhilÃpa asatyabhilÃpasaæsarge kuto yogyatÃvasiti÷? iti cet÷ aniyatapratibhÃsatvÃt | aniyatapratibhÃsatvaæ ca pratibhÃsaniyamahetorabhÃvÃt | grahyo hyartho vij¤Ãnaæ janayan niyatapratibhÃsaæ kuryÃt | yathà rÆpaæ cak«urvij¤Ãnaæ janayanniyatapratibhÃsaæ janayati, vikalpavij¤Ãnaæ tvarthÃnnotpadayate | tata÷ pratibhÃsaniyamahetorabhÃvÃdaniyatapratibhÃsam | kuta÷ punaretad- vikalpo 'rthÃnnotpadayate iti? arthasannidhinirapek«atvÃt | bÃlo 'pi hi yÃvad d­ÓyamÃnaæ stanaæ sa evÃyam iti pÆrvadu«Âatvena na pratyavam­Óati tÃvannoparatarudito mukhamarpayati stane | pÆrvad­«ÂÃparad­«Âaæ cÃrthamekÅkurvada vij¤Ãnamasannihitavi«ayam, pÆrvad­«ÂasyÃsannihitatvÃt | asanninahitavi«ayaæ cÃrthanirapek«am | anapek«aæ ca pratibhÃsaniyamahetorabhÃvÃdaniyatapratibhÃsam | tÃd­Óaæ cÃbhilÃpasaæsargayogyam | tataÓca vyÃavarttyÃbhavÃda yogyagrahaïaæ na kartavyamityÃÓaÇkÃæ parasya darÓayati asatyabhilÃpetyÃdinà | aniyatapratibhÃsetyÃdinottaramÃha | evaæ manyate- Óabdasaæsargitvaæ kimucyate? vikalpaj¤ÃnasyÃniyatabhasatvameva | kutastat siddham? ityÃha- aniyatetyÃdi | arthÃdeva hyutpadayamÃnaæ niyatapratibhÃsaæ bhavati | tathà cak«urvij¤ÃnamityabhiprÃya÷ | nanu kalpanÃj¤ÃnamapyarthÃdutpadayamÃnaæ niyatÃkÃaræ bhavi«yati? ityÃha- vikalpavij¤ÃnamityÃdi | arthasannidhi vinà vikalpaj¤ÃnasyotpattirityabhiprÃya÷ |tenendriyaj¤Ãnameva niyatapratibhÃsam, vikalpaj¤Ãnaæ tvaniyatapratibhÃsamiti | tathà niyatapratibhÃsaæ vikalpaj¤Ãnaæ bÃlamÆkÃderapyastÅti darÓayati- bÃlo 'pi hÅtyÃdinà | nanu ca bÃlasya tÃlvÃdikaraïapÃÂavÃbhÃve sÃmÃnyaviÓe«aÓabdoccÃraïaæ nÃsti, tat kimucyate- sa evÃyamiti? satyaæ nÃsti÷ kintu sa evÃyam ityenena vikalpasyÃvasthocyate | sa evÃyam ityanena pÆrvad­«Âatvamevocyate | uparatarudita÷= apagatarudita÷ | etad darÓayati- bÃlasyÃpi pÆrvaparaparÃmarÓarÆpaæ vikalpakaæ vij¤Ãnamasti, niyatavi«aye prav­tte÷, yathà g­hÅtasaæketasya pÆrvÃparaparÃmaÓena prav­tiriti | yacca pÆrvÃparaparÃmarÓa tadaniyatapratibhÃsaæ pÆrvÃparayorà saæsargayogyapratibhÃsa÷, ÓabdasÃmÃnyÃkÃra iti Óe«a ityetaduktaæ bhavati | evaæ Óle«eïa vÃkyasya vyÃkhyÃnena ubhayorapi tadvikalpÃkÃra÷ abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsa ityuktaæ veditavyam | indriyavij¤Ãnaæ tu sannihitÃrthamÃtragrÃhitvÃdarthasÃpek«am | arthasya ca pratibhÃsaniyamahetutvÃnniyatapratibhÃsam | tato nÃbhilÃpasaæsargayogyam | ata eva svalak«aïasyÃi vÃcyavÃcakabhÃvamabhyupgamya etadavikalpakatvamucyate | yadayapi hi svalak«aïameva vÃcyaæ vÃcakaæ ca bhavet, tathÃpi abhilÃpasaæs­«ÂÃrtha vij¤Ãnaæ savikalpakam | na cendriyavij¤Ãnam arthena niyamitapratibhÃsatvÃt abhilÃpasaæsargayogyapratibhÃsaæ bhavatÅti nirvikalpakam | Órotravij¤Ãnaæ tarhi Óabdasvalak«aïagrÃhi, Óabdasvalak«aïaæ ca ki¤cit vÃcyaæ ki¤cid vÃcakam- ityabhilÃkasaæsargayogyapratibhÃsaæ syÃt, tathà ca savikalpakaæ syÃt? ropitatvÃditi saæsagaæyogyaæ bÃlamÆkÃdervij¤Ãnamiti tanniv­ttyarthaæ yogyagrahaïaæ kartavyamiti sthitam | indriyavij¤ÃnamityÃdinà kumarilena yadindriyavij¤ÃnasyÃlocanÃkhyasya bÃlamÆkÃdivij¤Ãnena sÃd­Óyaæ pratipÃditam, tad dÆ«ayitumukasæhÃravyÃjena vailak«aïyaæ darÓayati ata evetvÃdi | yadindriyavij¤ÃnamarthabalenotpadayamÃnaæ niyatapratibhÃsaæ tannirvikalpasam | ata eva svalak«aïasyÃpi ÓabdasyÃrthasya ca vÃcya vÃcakatvamamyupagamya nirvikalpakatvamindriyavij¤Ãnasya sÃdhyate | vikalpavij¤Ãnasya tu svalak«aïavÃcya vÃcakatvaæ pratibhÃsino 'pi savikalpakatvamiti sthitam | yadayapÅtyanena svalak«aïayorvÃcyavÃcakabhÃvÃbhyupagamaæ darÓayati | paramÃrthata÷ sÃmÃnyayoreva vÃcyavÃcakatvaæ nÃrthaÓabdaviÓe«asyetyÃdinà nyÃnena | avaÓyaæ ca svalak«aïayo÷ vÃcyavÃcakabhavo 'bhyupagamya | kuta÷? sÃmÃnyayorvi«ayacintÃyÃmeva nirasyamÃnatvÃditi nirvikalpakatvakathanaæ vyartha syÃdiha | tadapi hi vi«ayÃvi«ayacintÃdvÃreïa nirvikalpakavi«ayameveti | tena yad vinÅtadevena sÃmÃnyayorvÃcyavÃcakabhÃvamaÇgÅk­tya nirvikalpakatvamindriyÃvij¤Ãnasya pratipÃditam, tad dÆ«itaæ bhaÇgayà | Órotravij¤Ãnaæ tahÅætyÃdinà svalak«aïasya vÃcyavÃcakabhÃvapak«e 'tiprasaÇgamÃpÃdayati para÷ | ki¤cinnirvikalpakatvamindriyavij¤Ãnasya sÃdhanÅyam | na sÃmÃnyayorvÃcya vÃcakabhÃvamabhyupagamya Óabdasvalak«aïaæ vÃcyam | yadà ghaÂaÓabda÷ | ÓabdaÓabdo và Óabdaæ Óabdena pratipadayate, tadà ki¤cid vÃcyaæ Óabdasvalak«aïaæ ki¤cid vÃcakaæ Óabdasvalak«aïa 6| tayà rahitaæ timirÃÓubhramaïanauyÃnasaæk«obhÃdyanÃhitavibhramaæ j¤Ãnaæ pratyak«am || pratÅtiriti saævidanam | buddhariti Óe«a÷ || 5 || tayà rahitamiti kalpanayà rahitam | kalpanÃkalu«eïa rahitamiti Óe«a÷ | tena etaduktyà ÓabdÃrthasÃmÃnyÃkÃrarahitÃyà pratÅti÷ sà eva pratÅti÷, sà eva pratyak«apramÃïamityuktaæ bhavati | timirÃÓubhramaïa nauyÃna saæk«obhÃdyanÃhitavibhramamiti | atra timiramiti ak«ipŬà | ÃÓubhrramaïamiti alÃtacakrÃdi | nauyÃnamiti nÃvà yÃnam | saæk«oma nai«a do«a÷, satyapi svalak«aïasya vÃcyavÃcakabhÃve saæketakÃlad­«Âatvena g­hyamÃïaæ svalak«aïaæ vÃcyaæ vÃcakaæ ca g­hÅtaæ syÃt | na ca saæketakÃlabhÃvi darÓanavi«ayatvaæ vastuna÷ saæpratyamti | yathà hi- saæketakÃlabhÃvi darÓanamadya niruddham, tadvat tadvi«ayatvamapi arthasyÃdya nÃsti | tata÷ pÆrvakÃladda«ÂatvamapaÓyaccrotraj¤Ãnaæ ca vÃcyavÃcakabhÃvagrÃhi | anenaiva nyÃnena yogij¤Ãnamapi sakalaÓabdÃrthÃvabhÃsitve 'pi saæketakÃlad­«ÂatvÃgrahaïaïÃnnirvikalpakam || 5 || tayeti | tayà kalpanayà kalpanÃsvabhÃvena rahitaæ ÓÆnyaæ sahj¤Ãnaæ yadabhrÃntaæ tat pratyak«am iti pareïa sambandha÷ | kalpanÃpo¬hatvÃbhrÃntatve parasparasÃpek«e miti | tata÷ Óuddhayo÷ Óravaïe sati Óabdavij¤Ãne dvayorapi Óabdayo÷ pratibhÃsanÃccotrendriyaj¤ÃnamaniyatapratibhÃsitvÃt savikalpakaæ syÃdityÃkÆtam | satyapÅtyÃdi | evaæ manyate- yadyapi svalak«aïayorvÃcyavÃcakatvam, tathÃpi Órotravij¤Ãne na vÃcyavÃcakatayà tayo÷ pratibhÃsanam, api tu Óuddhayoreva pratibhÃsanam, yasmÃt Óabdasannidhibalena Órotravij¤Ãnamutpadyate | na ca sannihitayo÷ ÓabdayorvÃcya vÃcakatvamasti | yÃvat saæketakÃlabhÃvi Óabdasmaraïaæ na bhavati, tÃvat kuto vÃcyatvaæ vÃcakatvaæ và syÃt, etatpratyabhij¤ayà sa evÃyaæ vÃcako bhavi«yatotyÃha na ca saæketakÃletyÃdi | vi«ayabhedÃt tayo÷ pÆrvottarayorbheda÷ | kaÓca saæketavi«aya÷ Óabda÷? ya÷ saæketakÃlabhÃvinà j¤Ãnena vi«ayÅk­ta÷ | yaÓca pÆrva j¤Ãnena vi«ayÅk­ta÷ sa idÃnÅ nÃsti, pÆrvaj¤ÃnavinÃÓe pÆrvaj¤Ãnavi«ayatvasyÃbhÃvÃt | ata÷ pÆrvakÃlavi«ayatvamapaÓyat sannihite ÓrotravalenotpadyamÃnÃæ nirvikalpakameva | yogij¤Ãnena yadyekasmin kÃle manovij¤Ãnena ca yugapaccabdÃthau g­hyate, tathÃpi sannihitavastutayà tena g­hÅtavyÃviti darÓayati- yogij¤ÃnamityÃdinà || |5 || nanu kalpanÃj¤Ãnamapi parayà kalpanayà ÓÆnyam, tataÓca tasyÃpi nirvikalpakatvaæ prÃpnoti? ityÃÓaÇkayÃha- tathà kalpanayà kalpanÃsvabhÃvenetyÃdi | evaæ iti vÃtapittakaphaprakopeïa dhÃtukheda÷ | timiraæ ca ÃÓubhramaïaæ ca nauyÃnaæ ca saæk«obhaÓceti te Ãdayo ye«Ãæ te timirÃÓubhramaïanauyÃnasaæk«obhÃdaya÷ | ÃdiÓabdena na«Âad­«ÂipÅtad­«ÂayÃdÅnÃæ saægraha÷ | Ãhito vibhrabho yasmiæmastad Ãhitavibhramam, na ÃhitavibhramamityanÃhitavibhramam | timirÃÓubhramaïanauyÃnasaæk«obhairanÃhitavibhramamiti timirÃÓubhramaïanauyÃnasaæk«obhÃnÃhitavibhramam | tathà ca timirarogeïa dvicandradarÓanaæ bhavati | nauyÃnagatyà torataruÓcalan d­Óyate | vÃtapittÃdikopena vastu jvalitÃdikaæ d­Óyate | pratyak«alak«aïam, na pratyekam- iti darÓayituæ tayà rahitaæ yadabhrÃntaæ tat pratyak«amiti lak«aïayo÷ parasparasÃpek«ayo÷ pratyak«avi«ayatvaæ darÓitamiti | timiram {asïo}rviplava÷ | indriyagatamidaæ vibhramakÃraïam | ÃÓubhramaïam alÃtÃde÷ | mandaæ hi bhramyamÃïe 'lÃtÃdau n acakrabhrÃntirutpadyate | tadartham ÃÓugrahaïena viÓe«yate bhramaïam | etacca vi«ayagataæ vibhramakÃraïam | nÃvà gamanaæ nauyÃnam | gaccantyÃæ nÃvi sthitasya gaccadv­k«ÃdibhrÃntirutpadyate iti yaunagrahaïam | etacca bÃhyÃÓrayasthitaæ vibhramakÃraïam | saæk«Ãbho vÃtapittaÓle«maïÃm | vÃtÃdi«u hi k«obhaÇgate«u jvalitastambhÃvibhrÃntirutpadyate| etaccÃdhyÃtmagataæ vibhramakÃraïam | sarvareva ca vibhramakÃraïairindriyavi«ayabÃhyÃdhyÃtmikÃÓrayagatairindriya- manyate-dharmiïà kalpanÃj¤Ãnena dharmo 'tra kalpanÃtvaæ lak«yate | yathà vi«ÃïÅtyava vi«Ãïitvam÷ tataÓca kalpanÃtvena rahitaæ yajj¤Ãnaæ tannirvikalpakam | na ca kalpanÃj¤Ãnaæ kalpanÃtvarahitamityado«a÷ | kalpanÃpo¬hÃbhrÃntatvayolaæk«aïayo÷ parasparaæ viÓe«aïaviÓe«yatvam, na svÃtantryeïa p­thaglak«aïatvamiti darÓayitumante pratyak«aÓabdaæ g­hÅtvà tayorapi sambadhnÃti-tatpratyak«amiti pareïa sambandha ityanena | indriyagatamidaæ vibhramakÃraïamiti | indriyasya timireïÃkrÃntatvÃt | ÃÓubhramaïamiti | mandaæ bhramyamÃïa÷ iti viÓe«aïasya vyÃv­tti÷ | vi«ayagatamiti | vi«ayasyÃlÃtÃdeÓcakrÃkÃraæ prati nimittatvÃt | nauyÃnamiti | samudÃyapraÓna÷ | gaccatyÃæ nÃvÅtyÃdinà | prayojanaæ darÓayati bÃhyÃÓrayasthitamiti | bÃhyà nau÷ saivÃÓrayastatra sthitasyÃÓrayadvÃrako vibhrama uccate | saæk«obho vÃtÃdÅnÃæ vikÃrÃpattirÃdhyÃtmikavibhramakÃraïam | nanu cendriyagatameva vibhramakÃraïam pratyucyate÷ nÃnyairindriyagatairindriyaæ bikriyÃæ gatam? ityÃha- sarvairevetyÃdi | timirasya sÃk«ÃdalÃtÃde÷ pÃramparyeïeti | itacca viniÓcayaÂÅkÃyÃæ vistareïa prtipÃditamiti | saæk«obhapadena saha dvandvaæ k­tvà bahuvrÅhi- 7 taccaturvidham || j¤Ãnaæ prayak«amiti | sÆtre j¤Ãnaæ noktam | kathaæ tallamyate iti ced? kalpanà j¤Ãnenaiva pratibaddhÃ, bhrÃntirapi j¤Ãnadharma iti d­«Âam | tasmÃt kalpanÃrahitamabhrÃntaæ j¤Ãmameveti | yathà avatsà gaurÃnÅyatÃm ityanena kÃcit aÓvà nÃnÅyate ghenurevà noyate tasyà eva vatsambandhadarÓanÃt | tathà avÃpi bhrÃntikalpanayorj¤Ãnenaiva sambandho d­«Âa÷, nÃnyeneti j¤Ãnameva pratyak«ataye«yate || 6 || taccaturvidhamiti | pratyak«amiti yaduktaæ tat- 1 indriyajanyam, 2 mÃnasam, 3 Ãtmasaævedanam, 4 yogij¤Ãnaæ ceti caturvidhaæ j¤eyam | pravibhÃgo 'yaæ viprati- meva vikartavyam avik­te indriye indriyabhrÃntyayogÃt | ete sæk«obhaparyantà Ãdayo ye«Ãæ te tathoktÃ÷ | Ãdigrahaïena kÃcakÃmalÃdaya indriyasthà g­hyante, ÃÓunayanÃnayanÃdayo vi«ayasthÃ÷ | ÃÓunayanÃyane hi kÃryamÃïe 'lÃte 'gnivarïadaï¬ÃbhÃksà bhrÃntirbhavati | hastiyÃnÃdayo bÃhyÃÓrayasthÃ÷, gìhamarmaprahÃrÃdaya ÃdhyÃtmikÃÓrayasthà vhibhramahetavo g­hyante | tairanÃhito vibhrabho yasmistat tathÃvidhaæ j¤Ãnaæ pratyak«am || 6 || tadevaæ lak«aïamÃkhyÃya yairindrayameva dra«Âa kalpiatm, mÃnasapratyak«ariti darÓayati | viniÓcaro tu saæk«obhaÓabdena «a«ÂhÅsamÃsaæ k­tvÃdiÓabdena bahubrÅhisamÃsaæ darÓayata÷ ko 'bhirpÃya«ÂhÅkÃk­ta iti | vyutpattibhedakathanameva, nÃrthabheda iti | yadà saæk«obhaÓabdena «a«ÂhÅsamÃsastadÃÓrayagatasya vibhramakÃraïasya upalak«aïatvÃd vÃtapittÃdergrahaïaæ bhavatÅti nÃrthabheda÷ | atha kimarthamÃÓubhramaïagrahaïÃderupÃdÃnam, timirÃdÅtyeva kriyatÃm, Ãdigrahaïena sarve«Ãæ saægraho bhavi«yati? ucyate÷, asatyÃÓubhramaïÃdigrahaïe indriyagatamevÃdiÓabdena kÃcakÃmalÃdi g­hyata ityÃÓaækyeta | tasmÃdÃÓubhramaïÃdirupÃdÅyate | te«ÃmupÃdÃne, yadyÃdigrahaïaæ na kriyeta, tadà te«Ãæ svarÆpagrahaïameva syÃt, na prakÃropalak«aïamityÃdigrahaïam | tata ubhayopÃdÃne sati timirÃdÅmybhayakÃtsnrya labhyata iti sthitam | tat tathÃvidhaæ j¤Ãnamiti yadayapi sÆtre j¤Ãnagrahaïaæ nÃsti, tathÃpi bhrÃnte j¤ÃnadharmatvÃd tadvayudÃsena j¤Ãnameva pratyak«aæ g­hyata ityado«a÷ | vinÅtadevavyÃkhyÃyÃæ bhavati tu pratyk«asÆtresyÃrthakathanaæ j¤Ãnaæ pratyk«amiti, tasmÃt sthitaæ nirvikalpakaæ j¤Ãnaæ pratyak«amabhrÃntamiti || 6 || yairindriyameva dra«Âa parikalpatamiti | vaibhëikai÷- cak«u÷ paÓyati rÆpÃïi iti atiri«yate| mÃnase ca pratyak«e do«a udbhÃvita iti | dvÃbhyÃæ, bhik«avo, rÆpaæ d­Óyate cak«urvij¤Ãnena tadÃk­«Âena manovij¤Ãnena iti, tadÃmamasiddhaæ mano- 8 indriyajanyam || (1) pattinirÃsÃrthampadiÓyate | ke«Ã¤cit indriyameva darhsakartuæ i«Âam, tannirÃsÃrtha prathamam | indriyajanyaæ j¤Ãnæ hi pratyak«am, na tvindriyamiti | kaiÓcit mÃnasapratyak«e do«a udbhÃvita÷, taddopaparihÃratha dvitÅyam | kecit cittacaitÃnÃmÃtmasaævedanaæ nÃÇgokurvanti tannirÃsÃrtha t­tÅyam | kecid yogipratyak«aæ nÃnumanyante, tannirÃsÃrtha caturtha pratyak«amuktam || 7 || indriyajanyamiti | cak«urÃdÅni pa¤cendriyÃïyeva indriyatvene«yante | manastu indriyaæ na÷ mÃnasapratyak«asya p­thaÇ nirdeÓÃt | tasmÃt cak«urÃdÅndriye«u ÃÓritaæ j¤Ãnameva indriyajanya pratyak«am || 8 || lak«aïe ca do«a udbhÃvita÷, svasaævedanaæ ca nÃbhyupagatam, yogij¤Ãnaæ ca, te«Ãæ vipratipattinirÃkaraïÃrtha pratyak«asya prakÃrabhedaæ darÓayannÃha- taccaturvidhamiti || 7 || indriyaj¤Ãnamiti | indriyasya j¤Ãnam indriyaj¤Ãnam | indiryÃÓritaæ yat j¤Ãnaæ tat pratyak«am || 8 || vij¤ÃnamÃcÃryadiÇnÃgena pratyak«aæ daÓitam | tat parai÷ kumÃriloÃdibhilaæk«aïamajÃnadbhirdÆ«itam | tanmanoj¤Ãnaæ yadÅndriyavij¤Ãnavi«aye pravatate tadà g­hÅtagrÃhitayà pramÃïam athÃnyavi«aya pravartate, vyavahite pratyak«aæ bhavat ki tanmanovij¤Ãnamindriyasavyapek«aæ syÃt? nirapek«a vÃ? indriyasavyapek«atve satÅndriyavij¤Ãnameva, nirapek«atve vÃnindrisyÃpi manovij¤Ãnaæ pratyak«aæ syÃdityandhavadhirÃdyabhÃvacodayaæ k­tam | svasaævedanaæ ca nÃbhyupagatamiti | mÅmÃæsakai÷ parÅk«aæ vij¤ÃnamarthÃpatigamyaæ pratyak«o 'yaæ ipyate, naiyÃyikÃdibhistu j¤ÃnÃntaragamyaæ j¤Ãnami«yate, na svasaævedanaæsiddham svÃtmani kÃritvavirodhÃt | yogij¤Ãnaæ ca nÃbhyupagatamiti sambandha÷ | mÅmÃæsakÃdaya evamÃhu÷- yogina eva na santi samprati pramÃïÃbhÃvÃt, ki punaste«Ãæ j¤Ãnamiti || 7 || indriyÃÓritamiti | cak«urÃdÅndriyacatu«Âayaæ g­hyate, na manaindriyam, tasya svasaævedanapratyak«e pratipÃdayamÃnatvÃt | indriyÃÓritaæ vij¤Ãnaæ pratyak«am iti bruvatà vÃrttikak­tà na cak«u÷ pramÃïam iti kathitaæ bhavati yasmÃjj¤ÃnasyaivÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnÃd rÆpÃdidarÓane sÃmarthyam, na cak«u«a÷ | yattÆktam- j¤Ãnaæ cet paÓyati, vyavahitamapi ki na paÓyati? amÆrtasyÃvÃcakÃbhÃvÃt iti, tadayuktam yato yogyadeÓenaivÃrthena tajj¤Ãnaæ janyate, na vyavahitena vij¤ÃnÃdarÓanÃt || 8 || 9 svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃriïendriyaj¤Ãnena samanantarapratyayena janitaæ tanmanovij¤Ãnam || svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃriïà indriyaj¤Ãnena samanantarapratyena janitaæ manovij¤Ãnamiti | tatra svasya vi«aya iti svavi«aya÷ | svakauyamÃlambanamiti Óe«a÷ | svavi«ayeïÃnantara÷ svavi«ayÃnantara÷ | dvitÅyak«aïabhavÅ sarÆpaÓcÃnantaraÓabdenocyate| svavi«ayÃnantaraÓcÃsau vi«ayaÓceti svavisayÃnantaravi«aya÷, sa sahakÃriÅ yasya indriyaj¤Ãnasya taqt svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃri indriyaj¤Ãnam | samanantarapratyayabhÆtena indriyaj¤Ãnena janitaæ yat tadeva manomÃtrÃÓrayatvÃnmÃnasaæ pratyak«amiti | mÃnasapratyak«e parairyodo«a udbhÃvita÷, taæ nirÃkartu mÃnasapratyk«alak«aïamÃha- svavi«ayetyÃdi | sva ÃtmÅyo vi«aya indriyaj¤Ãnasya tasya anantara÷ | na vidyate 'ntaramasyeti anantara÷ | anantaraæ ca vyavadhÃnaæ viÓe«aÓcocyate | tataÓcÃntare prati«iddhe samÃnajÃtÅyo dvitÅyak«aïabhavyupadeyak«aïa indriyavij¤Ãnavi«ayasya g­hyate | tathà ca satÅndriyaj¤Ãnavi«ayak«aïÃduttarak«aïa ekasantÃnÃntarbhÆto g­hÅta÷ | sa sahakÃrÅ yasya indriyaj¤Ãnasya tattathoktam | dvividhaÓca sahakÃrÅ- parasparopakÃrÅ, ekakÃryakÃrÅ ca | iha ca k«aïike vastuni atiÓayÃdhÃnÃyogÃdekakÃyakÃritvena sahakÃrÅ g­hyate | vi«ayaviÃnÃbhyÃæ hi manovij¤Ãnamekaæ kriyate yata÷, tadanayo÷ paraspara sahakaritvam | svaÓabdasya vivaraïam- ÃtmÅya iti | indriyavij¤ÃnasyÃtmÅyo vi«ayak«aïa÷ | tasyanantara ityasya vivaraïam- na vidayata ityÃdi | antaraÓabdasya vivaraïaæ vyavadhÃnamityÃdi | samÃnajÃtÅya upÃdeyak«aïa indriyavij¤Ãnavi«ayasyÃvyavahita÷ samanajÃtÅyak«aïa ucyate | sa vipÃdeyak«aïo vi«aya÷ | vi«ayagrahaïenÃlokasyÃntarasya nirÃsa÷ | sa tathÃbhÆta÷ sahakÃrÅ yasyeti sambandha÷ | nanu ca kathaæ vi«ayak«aïasya sahakÃritvam, ekasmin k«aïe upakÃryopakÃrakabhavÃbhÃvÃt? ityÃha- dvividheÓcetyÃdi | evaæ manyate- nÃtropakÃraktvÃt sahakÃritvam, api tu ekakÃryakÃritvÃditi | tadeva darÓayati- vi«ayetyÃdinà | Åd­Óeneti | svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃriïendriyaj¤Ãnena | ÃlambanapratyayabhÆtenenti | yadà yogij¤Ãnaæ parasyairvavidhaj¤ÃnamÃlambate, tadÃlambanabhÆtena yogij¤Ãnaæ janyata iti | samaÓcÃsÃviti | anantarak«aïasyÃpi j¤ÃnatvÃt | smantara iti ca bhavati Óakan'vÃdi«u pÃÂhÃt «ararÆpatvam, yata÷ sa ceti iha svavi«ayÃnantaravi«aya it kathanaæ g­hÅtagrahaïÃdavabodhakaæ na bhavatÅti do«am, tathà asamÃnajÃtÅyavi«ayagrahaïado«aæ ca parihatu bodhyam | tathà hi mÃnasa pratyak«amindriyavij¤Ãnavi«ayÃnantaradvitÅyak«aïotpattikaæ yat tadvi«ayakami«Âam | tasmÃt kuto g­hÅtagrahaïam | Åd­Óenendriyavij¤Ãnena ÃlambanabhÆtenÃpi yogij¤Ãnaæ janyate, tannirÃsÃrtha samanantarapratyayagrahaïaæ k­tam | samaÓcÃso j¤Ãnatvena, anantaraÓcÃsau avyavahitatvena, sa cÃsau pratyayaÓca hetutvÃt samanantarapratyaya÷, tena janitam | tadanenaikasantÃnÃntarbhÆtayoreva indriyaj¤Ãna manovij¤ÃnayojanyajanakabhÃve manovij¤Ãnaæ pratyak«amiti uktaæ bhavati | tato yogij¤Ãnaæ parasantÃnavarti nirastam | yadà cendriyaj¤Ãnavi«ayÃdanyo vi«ayo manovij¤Ãnasya, tadà g­hÅtagrahaïÃdÃsa¤jito 'prÃmÃïyado«o nirasta÷ | samanantara÷ | hetutvÃditi | pratyayÃrthakathanametat | tena janitamityÃdinetat kathayati- indriyavij¤Ãnena svavi«ayÃntaravi«ayasahakÃriïopÃdÃnabhÆtena yajjanitaæ tadeva manovij¤Ãnaæ pratyak«am | na ÃlambanabhÆtena janitamityarthà | yadà cetyÃdinà dvayorekaæ vi«ayaæ g­hÅtvà yaccoditaæ pareïa tat parih­tam | pÆrvak«aïe indriyavij¤Ãnasya vi«ayo dvitÅyak«aïe manovij¤Ãnasya vi«aya ityag­hÅtagrÃhi manovij¤Ãnam | yadà cityÃdinà yaccodayaæ k­tam- yadi manovij¤Ãnamindriyasavyapek«am, na syÃnmanovij¤Ãnasyendriyavij¤Ãnavi«ayÃdanyo vi«Ãya÷, tadÃndhabadhirÃdayabhÃva÷ | vyavahitasya nÅlÃdergrahaïai bhavatu iti, tat parih­tam | yasmÃdindriyavij¤Ãnavi«ayasya dvitÅyopÃdeyabhÆtavi«ayak«aïo g­hÅto manovij¤Ãnavi«aya÷, tasmÃd vyavahitak«aïo vi«ayo na bhavatyasyÃndhavadhirÃdeÓcÃtÅndriyavij¤Ãnam | vij¤Ãnavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃrividayate | tena te«Ãæ na manovij¤Ãnaæ bhavatÅti parih­tam | svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃriïetyucyamÃne Óabdavi«ayaæ mÃnasaæ na prÃpnoti÷, Órotravij¤Ãnavi«ayÃccavdÃdaparasyopÃdeyak«aïasyÃnutpatte÷, ÓabdasyocceditvÃt | aparasya Óabdasya ÓabdÃdanutpatterityavaÓyaæ mÃnasaæ pratyak«aÓabdavi«ayame«Âavyam, anyathà pa¤ca bÃhyà vij¤eyÃ÷ ityasya vyaghÃta÷ syÃt | svavi«ayÃnantaravi«ayaÓabdena Órotravij¤Ãnavi«ayÃnantarayogyavi«ayo g­hyate, nopÃdeyak«aïa eva÷ tena vij¤Ãnavi«ayadeÓe 'paraÓbdo yadotpadyate tadà mÃnasaæ pratyk«aæ svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃriïà janitaæ bhavatÅtyado«a÷ | anantaraÓabdaÓca samÃnajÃtÅyapara tena asamÃnajÃtÅyavi«ayagrahaïaprasaÇgo và | kuta÷? indriyavij¤Ãnena samanantarapratyayena janitamityukterandhavadhirÃdayabhavayadà cidnriyavij¤Ãnavi«ayopÃdeyabhÆta÷ k«aïo g­hÅta÷, tadà indriyaj¤ÃnenÃg­hÅtasya vi«ayÃntarasya grahaïÃdandhavadhirÃdayabhÃvado«aprasaÇgo nirasta÷ | etacca manovij¤ÃnamuparatavyÃpÃre cak«u«i pratyak«ami«yate | cyapÃravati tu cak«u«i yad rÆpaj¤Ãnaæ tat sarva cak«uraÓritameva÷ itarathà cak«urÃÓritatvÃnu papatti÷ kasyacidapi vij¤Ãnasya | etacca siddhÃntaprasiddhaæ mÃnasaæ pratyak«am, na tvasya prasÃdhakamasti pramÃïam | eva¤jÃtÅyakaæ tad yadi syÃt na kaÓcid do«a÷ syÃd- iti vaktuæ lak«aïamÃkhyÃtamasyeti || 9 || etaccetyÃdinà manovij¤anasyotpattivi«ayaæ darÓayati | uparute cak«u«auti | yadà cak«uvi«ayamÃlocyoparataæ bhavati tadÃlocanÃvi«aye cak«urvij¤Ãnamutpannaæ sat punadvitÅye k«aïa ÃtmÅyavi«ayÃnantaravi«aye notpadayate÷ indriyÃïÃæ tatra vyÃpÃrÃbhÃvÃt | tataÓca tenendriyavij¤Ãnena svavi«ayÃnantaravi«ayasahakÃriïà pratyak«amutpadayate iti sthitam | nanvekasmin k«aïe tasyotpadake sati na tatra kÃcidarthakriyÃvÃpyate- iti puru«ÃrthÃnupayogitvÃt prÃmÃïyaæ prÃpnoti? ucyate÷ na mÃnasapratyak«eïÃsmadvighÃnÃmarthakriyÃvÃptirbhavati, api tu yogino vÅtarÃgÃde÷ | te ca tasmin k«aïe mÃnase copadarÓitaæ vi«ayaæ pratipadaya dharmadeÓanÃdikamarthakriyÃmÃsÃdayantÅtyanavadayam | atha vyÃpÃravati cak«u«i kimiti mÃnasotpattilupyate? ityÃha- vyÃpÃravatÅtyÃdi | sarvendriyÃÓritaæ j¤Ãnaæ cak«urvij¤Ãnameva, na mÃnasasyopattirastÅtyabhiprÃya÷ | nanu vyÃpÃravati cak«u«i prathame k«aïa indriyavij¤Ãnaæ bhavati, dvitÅye k«aïe mÃnasaæ bhavati, yadayapi samÃnajÃtÅyayoryugapadutpattirnÃsti? ityÃha- itarathetyÃdi | evaæ manyate- vyÃÃravati cak«u«i kimitÅndriyavij¤Ãnaæ notpadayate, dvitÅye k«aïe yogyakaraïe sati samÃnarÆpam, tena tayo÷ kathamindriyavij¤ÃnavyapdeÓo na syÃditi | nanu ca yadi mÃnasaæ pratyak«amindriyavij¤ÃnÃd bhitre pratyak«ÃdipramÃïasiddhaæ bhavet, tadà tasya lak«aïaæ yÃvatà pramÃïasiddhameva nÃsti? ityaha- etacce tyÃdi | eva¤jÃtÅyakamiti | indriyavij¤Ãnasad­Óam | tadetad dharmottareïÃgamasiddhaæ darÓayatÃmÃcÃryaj¤Ãnagarbhaprabh­tÅnÃæ mÃnasasiddhaye yat pramÃïamupanyastam vikalpodayÃt iti, tad bhaÇgayÃvadhÃraïÃdeva dÆ«itam | terevaæ vyakhyÃtam- vyÃpÃravati cak«u«i indriyaj¤Ãnamtpadayate, mÃnasaæ ca, na Óakyate 10 sarvacittacaittÃnÃmÃtmasaævedanan || (3) prasaÇgado«o nirasta÷ | andhavadhirayomanovij¤Ãne samanantarapratyaya indriyavij¤Ãnaæ nÃsti | tena yadÃhu÷ kecit- manovij¤Ãnena bÃhyÃvi«ayapratyak«amaÇgÅkriyate, evamandhababirÃdayabhÃvaprasaÇga iti, tadvacanamapÃstaæ veditavyam || 9 || sarvacittacaitÃnÃmÃtmasaævedanamiti | sarve ca te cittacaitÃÓceti sarvacitacaittÃ÷ | svasaævedanamÃkhyÃtumÃha- sarvacittetyÃdi | cittam arthamÃtragrÃhi | caittà viÓe«ÃvasthÃgrÃhiïa÷ sukhÃdaya÷ | sarve ca te cittcaittÃÓca sarvacitta vaktum- dvayoyugapadutpattirnÃstÅti÷ yata÷ samÃnendriyayornÃsti, na bhinnendriyayo÷, «aïïà yugapadutpatti÷ iti vacanÃt | tataÓca dvayorbhinnendriyayoyugapadutpatti÷ | na ca tatra bhedenÃnupalabhyamÃnaæ mÃnasa nÃstÅti Óakyate vaktum÷ samÃnajÃtÅyanÅlavikalpÅdayÃt | yadi ca tanna mÃnasaæ syÃt, tatp­«ÂhabhÃvÅ nÅlavikalpo na syÃdeva | samÃnÃddhi mÃnasÃtmano vikalpasyotpattirbhavati, na vijÃtÅyÃdindriyavij¤ÃnÃditi | yathÃ- devadattena nÅle g­hÅte na yaj¤adattasya nÅlaniÓcayo bhavati, tathendriyavij¤Ãnasantanayo bhinnatvÃt | na thà mÃnasamanovikalpasantÃnayorbhinnasantÃnatvam dvayorapyanindriyatvÃt, manovyapadeÓÃcca iti | atrocyate- yaduktaæ tÃvat samÃnajÃtÅyavikalpodayÃt iti, tatsaddhau yat sÃdhanaæ tadanekÃntikam÷ vijÃtÅyÃdapyutpattidarÓanÃdanvayavyatirekÃbhyÃm | na ca vyÃpÃravati cak«u«i mÃnasasyotpattirasti | na ca dvayonÅlavij¤Ãnayorutpattinirvikalpakayord­Óyate, anupalabhyamÃnatvÃt tayo÷ | tenendriyavij¤ÃnÃdeva vijÃtÅyÃd vikalpakasyotpattenaæ dikalpasyodayÃditi mÃnasasiddhau hetu÷ | na ca devadattayaj¤adattayoriva bhinnasantÃnavartitvaæ savikalpakanirvikalpakayo÷, yena bhinnasantÃnÃnnirvikalpakÃdutpattinaæ syÃd, ekasantÃnapÃtitvÃt tayo÷ | avaÓyaæ cÃÇgÅkartavyà vikalpasyotpatti÷, yena vÃrttikakÃra evamÃha- tad d­«ÂÃveva d­«Âe«u saævit sÃmarthyabhÃvina÷ | svavyÃpÃratvakaraïÃt smaraïÃt || () ityÃdi | saviccabdena indriyavij¤Ãnamevocyate, na mÃnasam | tataÓca tatsÃmarthyabhavi kathaæ vikalpavij¤Ãnaæ smaraïam? vijÃtÅyatvÃt | na ca tatra mÃnasaæ saæviducyate indriyavij¤Ãnasya vyavahÃreïa, prÃmÃïyasya cintyatvÃt ki¤ca indriyavij¤Ãnasya kathaæ prÃmÃnyam, yadi svavyÃpÃraæ karoti? svavyÃpÃrastu svavi«aye vikalpajanakatvaæ nÃma, tataÓca vijÃtÅyÃdapi vikalpasyodayÃditi yat ki¤cidetat || 9 || nanu cittacaità iti vaktavye sarvagrahaïasya vyÃvartyÃbhÃvÃdapÃrthakaæ tadgrahaïam? sarvetyuktyà bhramaj¤ÃnÃnyapi parig­hyante | te«Ã ca yat svarÆpaprakÃÓanaæ tadÃtmasaævedanam | sarve hi cittacaittÃ÷ pratÅtisvabhÃvatvÃt svarÆpaj¤Ãpakà bhavanti | yathà pradÅpa÷ prakÃÓasvabhÃvatvÃd Ãtmano 'pi prakÃÓako bhavati, svarÆpaprakÃÓe ca pradÅpÃntaraæ nÃpek«ate÷ caittÃ÷ | sukhÃdaya eva sphuÂÃnubhavatvÃt svasaæviditÃ÷, nÃnyà cittÃyasthÃ- itpetadÃÓaÇkÃniv­ttyartha sarvagrahaïaæ k­ttam | nÃsti sà kÃcit cittÃvasthÃ, yasyÃmÃtmana÷ saævedanaæ na pratyak«aæ syÃt | yena hi rÆpeïÃtmà vedayate tadrÆpamÃtmasavedanaæ pratyak«am | iha ca rÆpÃdau vastuni d­ÓyamÃne Ãntara÷ sukhÃdayÃkÃrastulyakÃlaæ saævedayate | na ca g­hayamÃïÃkÃro nÅlÃdi÷ sÃtarÆpo vedayate- iti vaktuæ Óakyam÷ yato nÅlÃdi÷ sÃtarÆpeïÃnubhÆyate iti ca niÓcÅyate | yadi hi sÃtarÆpo 'yaæ nÅlÃdiranubhÆyate iti niÓcÅyeta, syÃt tadà tasya sÃtÃdirupatvam | yasmin rÆpe pratyak«asya sÃk«ÃtkÃritvavyÃpÃro vikalpenÃnugamyate tat pratyk«am | ityÃha- sukhÃdaya evetyÃdi | na kevalaæ prasiddhÃ÷ sukha÷ dayaÓcittarcattÃ÷ svasaævedanà g­hyante÷ anye 'pi svasaævedanà iti tÃtparyam | amumevÃrtha darÓayati- nÃstÅtyÃdinà | Óuddhasya cittÃvasthÃrÆpasyÃsaæveditasyÃbhÃvamÃheti bhÃva÷ | evaæ brubatà ÂÅkÃk­tÃnena nirodhasamÃpattyasthÃyÃæ ÓuddhacittÃbhÃva evetyabhiprÃya÷ pradarÓita÷ | tasyÃmavasthÃyÃæ na kÃcit cittÃvasthà saævedayate yata÷ | nanu cittacaittÃnÃmÃtmasaævedarna nÃsti, svÃtmani kÃritvavirodhÃdityuktam? ityÃha- yena hÅtyÃdi | yasmÃdanena bodhasvarÆpeïÃtmasvarÆpaæ vedayate, tat pratyak«amÃtmasaævedanamucyate | evaæ manyate- yathà pradÅpa÷ prakÃÓatayà svarÆpaæ nivedayannÃtmaprakÃÓane na pradÅpÃntamapek«ate, tathà cittÃdikamapi saævidrÆpatayà svarÆpaæ nivedayadÃtmasaævedane na j¤ÃnÃntaramapek«ate | na ca svÃtmani kÃritvavirodha÷, yato vÃstavakÃrakatvÃbhÃva÷ | atrÃpi kalpanayà prakÃÓcyaprakÃÓakatvena karmakart­bhÃva÷ | tatrÃpi nÅlÃkÃrotpattireva prakÃÓakatvaæ j¤Ãnasya pradÅpasyÃpi prÃgbhÃvitvameva | prakÃÓatvaæ kalpanÃparo vyÃpÃra÷ | bodhasya tu bodharÆpatayotpattireva svaprakÃÓakatvam | tataÓca vij¤Ãnaæ bodharÆpatayà pratyak«eïÃnubhÆyamÃnaæ kathamapahnuyate bhavatà parok«aæ vij¤Ãnamiti | evaæ tÃvat mausÃæsakÃdÅn prati vij¤Ãnaæ saævedanapratyak«anirdi«Âam | yastu sÃækhyo 'pi bÃhyÃrÆpÃ÷ sukhÃdaya÷ iti manyate, taæ pratyÃha- iha ca 11 mÆtÃrthabhÃvanÃprakar«aparyantajaæ yogij¤Ãnaæ ceti || (4) tathà cittacaità api svarÆpÃvabodhe j¤ÃnÃntaraæ nÃpek«ante | tataÓca svasiddhabhÃvÃ÷ svayaæ pratyak«apramÃïaæ bhavanti || 10 || bhÆtÃrthabhÃvanÃprakar«aparyantajaæ yogij¤Ãnamiti | bhÆta÷= aviparÅta÷ artha iti bhÆtÃrtha÷ | yathà catvÃri ÃryasatyÃni | tasya bhÃvanà bhÆtÃrthabhÃvanà | bhÃvanà iti na ca nÅlasya sÃtarÆpatvamanugamyate | tasmÃdasÃtÃnnÅlÃdayarthÃdanyadeva sÃtamanubh­yate nÅlÃnubhavakÃle | tacca j¤Ãnameva | tato 'sti j¤ÃnÃnubhava÷ | tacca j¤ÃnarÆpadevadanamÃtmana÷ sÃk«ÃtkÃri nirvikalpakam, abhrÃntaæ ca | tata÷ pratyak«am || 10 || yogipratk«aæ vyÃkhyÃtukÃma Ãha- bhatÃrthetyÃdi | bhÆta÷ sadbhÆto 'rtha÷ | pramÃïena d­«ÂaÓca sadbhÆta÷ | yathÃ- catvÃryÃyasatyÃni | bhÆtasya bhÃvanà puna÷ punaÓcetasi viniveÓanam | bhÃvanÃyà prakar«a÷ bhÃvyamÃnÃrthabhÃsasya j¤Ãnasya sphuÂÃbhatvÃrambha÷ | prakar«asya paryanto yadà sphuÂÃbhatvamÅ«adasampÆrïa bhavati | yÃvaddhi sphuÂÃbhatvaparipÆrïa tÃvat tasya prakar«agamanam | rÆpÃdau d­ÓyamÃna ityÃdi | evaæ manyate- nÅlarÆpÃt sÃtÃdikamantaraæ saævedanaæ pratyak«eïÃnubhÆyamÃnaæ na bÃhayenÃbhinnarÆpaæ ja¬arÆpaæ ca Óakyate vktumiti | amumvÃrtha na ca g­hyamÃïÃkÃra ityÃdinà darÓayati | sÃk«ÃtkÃritvavyÃpÃra iti | pratyak«asya vyÃpÃra÷ | vikalpa÷ tatp­«ÂhabhÃvÅ | na ca nÅlasya sÃtarÆpatvamanugamyata iti | tatp­«ÂhabhÃvinà vikalpena sÃtarÆpo nÅlÃdinÃnugamyata ityartha÷ | tena nÅlÃdi÷ sÃtasvabhÃvo na pratyak«asiddha÷ iti sÃÇkhayaæ nirÃkurvatà grÃhyÃgrÃhakaæ sÃtÃdirÆpaæ bhinnaæ pratyak«aæ pradarÓitam | tena yuktamuktaæ kaiÓcit- grÃhayÃd bhinnaæ grÃhakaæ na pratyak«eïÃnubhÆyate iti | tena ki¤cinnÃma nÃpahvu taæ bhavatÅtyuktam | tasmÃt sarvÃïyetÃni cittacaitÃni svasaævedanapratyak«ÃïÅti | te«Ãæ lak«aïaæ yojayati- taccetyÃdinà | tatpratyak«aæ svasaævedanarÆpaæ nirvikalpakam tatra ÓabdÃdiyojanÃbhÃvÃt | kuta÷? Óabdena saæketÃbhÃvÃt | abhrÃntaæ ca tadvij¤Ãnaæ svarÆpe 'viparyastatvÃt, bÃdhakÃbhÃvÃcceti || 10 || bhÃvyamÃnÃrthÃbhÃsasyeti | k«aïikatvÃdigrÃhiïa÷ | sphuÂÃbhatvÃrambha ityÃdayatiÓayasyopakramÃt | tata÷ pareïÃtiÓayÃbhÃvÃd j¤Ãnasya | tataÓca k«aïikatvÃdigrÃhi manovij¤Ãnaæ bhÃvyamÃnamÅ«adasampÆrïamantak«aïa÷ prakar«aparyanta ucyate | tadeva darÓayati abhyÃsa÷ | tasyÃh prakar«o bhÆtÃrthabhÃvanÃprakar«a÷ | sm­tyupasthÃno«magatamÆrdhak«Ãntaya÷ | tasya paryanto bhÆtÃrthabhÃvanÃprakar«aparyanta÷ | paryantastu agradhamÃ÷ | tasmÃjjÃyata iti bhÆtÃrthabhÃvanÃprakar«aparyantajam | yoga÷= samÃdhi÷, sa ye«Ãmasti te yogina÷ | te«Ãæ j¤Ãna yogij¤Ãnam | tathà hi samÃdhivalaprabhavaæ bhÆta-bhÃvi-vartamÃnÃnÃæ yathÃyartha prakÃÓakaæ jyoti÷ avibhramamÃvirbhavati | yathà devÃdya«ÂhÃnaprabhÃveïa satyÃni svapnaj¤ÃnÃni bhÆta-bhÃvi- sampÆrïa tu yadÃ, tadà nÃsti prakar«agati÷ | tata÷ sampÆrïÃvasthÃyÃ÷ prÃktanÅ avasthà sphuÂÃbhatvaprakar«aparyanta ucyate | tasmÃt paryantÃt yajjÃtaæ bhÃvyamÃnasyÃthasya sannihitasyeva sphuÂatarÃkÃragrÃhi j¤Ãnaæ yogina÷ pratyak«am | tadiha sphuÂÃbhatvÃrambhÃvasthà bhÃvanÃprakar«a÷ | abhrakavyavahitamiva yadà bhÃvyÃmÃnaæ vastu paÓyati sà prakar«aparyantÃvasthà | karatalÃmalakavat bhÃvyamÃnasyÃrthasya yad darÓana tad yogina÷ pratyak«am | taddhi sphuÂÃbham | yadà sphuÂÃbhatvamityÃdinà | tadiha sphuÂÃbhatvÃrambhetyÃdinà upasaæhÃracyajena yogino manovij¤ÃnasyÃvasthÃtrayaæ darÓayati- bhÃvanÃprakar«ÃvasthaikÃ, prakar«aparyantÃvasthà dvitÅyÃ, bhÃvyamÃnasya karatalÃmalakavad darÓanaæ yoginast­tÅyÃvastheti | tadiha sphuÂÃbhamityÃdinà yogino manovij¤Ãnamapi sphuÂÃbhatvÃdevendriyavij¤Ãnavannivikalpakaæ darÓayati | nirvikalpÃnubaddhasya spa«ÂÃrtha÷ pratibhÃsate | iti nyÃyÃd yadayapi manovij¤Ãnena bhÃvanÃprakar«aparyantena ÓabdÃrtho yugapada g­hyate tathÃpi dvayo÷ svarÆpasya sannihitatayà g­hyamÃïatvÃt tadgrÃhi vij¤Ãnaæ nirvikalpakamiti | nanu ca manovij¤Ãnaæ bhÃvyamÃnaæ vÃcyavÃcakasaæs­«Âaæ pratibhÃsate yathÃ, tathaiva bhÃvyamÃnaæ prakar«aparyantarja manovij¤Ãnaæ vÃcyavÃcakapratirbhÃsi sphuÂÃbhaæ bhavati | tadà sphuÂÃbhatvÃnnirvikalako 'yamityanaikantiko heturiti yaccoditaæ pareïa, tat parihatu mupakramate- vikalpavij¤Ãnaæ hÅtyÃdinà | eva manyate- aydyapi manovij¤Ãnaæ vÃcya vÃcakasaæs­«ÂipratibhÃsi, tathÃpi sphuÂÃbhatvÃvasthÃyÃæ tadalÅkÃkÃraæ vÃcyavÃcakarÆpamapaiti | vittirÆpaæ tu tasya nijam | atastadeva cidrÆpaæ j¤Ãnaæ sphuÂaæ bhavati, na vÃcya vÃcakÃkÃratayÃ÷ tayorÃrapitarÆpatvÃt | ÃropitarÆpagrahaïasphuÂatvameva na syÃditi nÃnekÃntikatvaæ heto÷, sphuÂÃbhatvÃdityasya | yadà tu vikalpavij¤Ãnaæ Óabdasaæsargayogyavastu g­hïati, tadà saæketakÃlad­«Âatvena tadvastu g­hïÃti | tadasannihitam tadà vividhavastuvi«ayÃïi avibhramÃïyutpadyante, tathaiva yogabalena dhyeyÃnÃæ j¤ÃnamatÅtÃnÃgata dÆra sÃntara aïubhÆtavi«ayÃïà prakÃÓakaæ jyotÅrÆpamutpadyate | tasmÃt pratyak«apramÃïatvami«ayte | atra prayoga÷- yogÅÓvarÃïÃmekÃgracittÃnÃæ j¤Ãnaæ bhÆta bhÃvi vastuvi«ayakaæ pramÃïam ameyabhÆta bhÃvivastujÃtasya abhrÃntopadarÓanahetutvÃd, bhÆtagrahaviÓe«Ãvi«Âuj¤Ãnavat | yanna prÃmÃïikaæ tanna ameyabhÆtabhÃvi vastujÃtasyÃbhrÃntopadarÓanahetu, yathÃunmattaj¤Ãnam | aprÃpakasyÃpi ameya bhÆta bhÃvivastujÃtasya abhrÃntopadarÓanahetave 'yogyamapakÃrakamapi pramÃïaæ «yÃt | dambhamÃtreïÃmeyasya padÃrthasya abhrÃntopadarÓanaæ hi na sambhavati | tasya vyÃkhyÃnam- yathà grahaviÓe«ÃveÓe bhÆta bhÃvivastusamÆhÃnuÓÃsanam, tathà yogi«vapi bhÆtabhÃvi vastu anuÓÃsanamabhrÃntamupalabhyate | yathà harÅtakyÃdi bhÃviroganir{Ãa}raïasamarthamiti carakÃdiminÅnÃmabhrÃntamanuÓÃsanamupalabhyate | yathà và bhagavata ÓÃkyamunerupadeÓe bhÃvideÓanimitta satyopalabdhi mÃt­ceÂa kÃlak«aya rÃjÃÓokÃdi ÃÓÃvana kaÓmÅrÃdeÓÃgamà aviparÅtà upalabhyante || 11 || sphuÂÃbhatvÃdeva ca nirvikalpakam | vikalpavij¤Ãnaæ hi saæketakÃlad­«Âatvena vastu g­hïat Óabdasaæsargayogyaæ g­hïÅyÃt | saæketakÃlad­«Âatvaæ ca saæketakÃlotpannaj¤Ãnavi«ayatvam | yathà ca pÆrvotpannaæ vina«Âaæ j¤Ãnaæ samprati asat, tadvat pÆrvavina«Âaj¤Ãnamapi samprati nÃsti vastuna÷ | tadasadrÆpaæ vastuno g­hïad, asannihitÃrthagrÃhitvÃd asphuÂÃbhaæ vikalpakam | tata÷ sphuÂÃbhatvÃnni vikalpakam | pramÃïaÓuddhÃrthagrÃhitvÃcca saævÃdakam | ata÷ pratyak«am, itarapratyak«avat | yoga÷= samÃdhi÷, sa yasyÃstÅti yogÅ, tasya j¤Ãnaæ pratyak«am | iti Óabda÷ parisamÃptivacana÷ | iyadeva pratyak«amiti || 11 || tasya saæketÃbhÃvÃt | tacca pÆrvad­«Âaæ pÆrvavij¤Ãnasya vi«aya÷ | tacca pÆrvavij¤Ãnaæ saæprati ÓabdasaæsargayogyavastugrahaïakÃle nÃsti, k«aïikatvÃjj¤Ãnasya | tadvat pÆrvavij¤Ãnavi«aya tvamapi sampratinÃsti, vi«ayiïo j¤ÃnasyÃbhÃve vi«ayasyÃpyarthasya saæketakÃlabhÃvi no 'bhÃva ityasannihitaæ saæketakÃlabhÃvi tad vastvÃropya g­hïad vikalpavij¤ÃnamasphuÂaæ bhavatÅti | sphuÂatvaæ tato niv­ttaæ nirvikalpe 'vatti«Âhate iti vyÃpti÷ sidhyati | tata÷ sphuÂatvÃnnirvikalpakaæ yogij¤ÃnamabhrÃntaæ ca pramÃïena ÓuddhÃrthagrÃhitvÃt saævÃdakam | iyadeveti | indriyavij¤ÃnÃdÃrabhya yogij¤Ãnaparyantaæ naikamevendriyapratyak«amityartha÷ | nÃpyadhikam÷ adhikasyÃnupalabhyÃt || 11 || 12 tasya vi«aya÷ svalak«aïam || vi«ayavipratipattinirÃsÃrthamÃha- tasya vi«aya÷ svalak«aïamiti | pratyak«aæ pramÃïaæ yaduktam- tasya vi«aya÷ svalak«aïameva iti dra«Âavyam, na tu sÃmÃnyalak«aïam sÃmÃnyasyÃvastutvÃt, pratyak«eïa ca vastusvarÆpopalambhÃt || 12 || tadevaæ pratyak«asya kalpanÃpo¬hatvÃbhrÃntatvayuktasya prakÃrabhedaæ pratipÃdaya vi«ayavipratipatti nirÃkatukÃma Ãha- tasyetyÃdi | tasya catuvidhasya pratyak«asya vi«ayo boddhavya÷ svalak«aïam | svam= asÃdhÃraïaæ lak«aïaæ tattvaæ svalak«aïam | vastuno hyasÃdhÃraïaæ ca tattvamasti sÃmÃnyaæ ca | tatra yadasÃdhÃraïaæ tat pratyak«asya grÃhyam | dvividho hi vi«aya÷ pramÃïasya- grÃhyaÓca yadÃkÃramutpadyate, prÃpaïÅyaÓca yamadhyavasyati | anyo hi grÃhya÷, anyaÓcÃdhyavaseya÷ | pratyak«asya hi k«aïa eko grÃhya÷ | adhyavaseyastu pratyak«abalotpannenan niÓcayena santÃna eva | santÃna eva ca pratyak«asya prÃpaïÅya÷, k«aïasya prÃpayitumaÓakyatvÃt | tathÃnumÃnamapi svapratibhÃse 'narthe 'rthÃdhyavasÃyena prav­tteranarthagrÃhi | prakÃrabhedamiti | pratyak«aæ sÃmÃnyaæ nirvikalpakamabhrÃntÃm | tasya prakÃrabheda indriyaj¤ÃnÃdi÷ | taæ pratipÃdyetyartha÷ | vi«ayavipratipattimiti | iha kaiÓcinmÅmÃæsakÃbidhi÷ pratyak«asya sÃmÃnyaviÓe«o dvÃvapi vi«ayakalpitau | anumÃnasya sÃmÃnyameva vi«aya÷, na viÓe«a÷ | sÃÇkhayena dvayorapi viÓe«o vi«aya i«Âa÷ sÃmÃnyasyÃbhÃvÃt | vedÃntavÃdinà ca sÃmÃnyameva vi«ayo dvayo÷, ÃtmÃrdvatatayà sarvasyaikatvÃda viÓe«e bhrÃntatvÃda dvayoriti vipratipatti÷ pratyak«Ãdivi«aye | svalak«aïamiti | anene«Âaæ vi«Ãyaæ darÓayati | tattvamiti | arthakriyÃkÃri | anena lak«aïaÓabdo viv­ta÷ | lak«yate dÃhÃdyarthakriyà yena tatlak«aïam | etad darÓayati asÃdharaïameva tattvaæ vastuno rÆpam | sÃdhÃraïaæ tu tattvamÃropitaæ rÆpam pÆrvÃparak«aïà nÃmabhedÃvyavasÃyÃt | ato vastuno rÆpadvayam- asÃdhÃraïaæ, sÃmÃnyaæ ca | tatrà sÃdhÃraïatattvaæ pratyak«asya grÃhavi«aya iti darÓayati- yadasÃdhÃraïamityÃdinà | nanu kimucyate grÃhyavi«aya iti, yÃvatà kimanyo vi«ayo 'sti pratyak«asya? astÅtyÃha- dvividha ityÃdi | ymadhyavasyatÅti | yaæ santÃnarÆpeïa sthitamartha tat p­«Âha bhÃvina vikalpena vinÓcinoti | nanu ca kathaæ pratyak«asya santÃno vi«aya÷, yato vikalpasyÃsau vi«aya÷? ucyate upacÃrÃt | pratyak«avyÃpÃreïa vikalpenÃdhyavaseyatayà vi«ayÅk­tatvÃt pratyak«avi«aya ityucyate upacÃrÃdityado«a÷ | dvaividhyameva sphuÂayatianyo hÅtyÃdinà | 13 yasyÃrthasya sannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ j¤ÃnapratibhÃsabhedastat svalak«aïam || svalak«aïaæ ca kÅd­Óamavagantavyamiti cet? tatrÃha- yasyeti | sannidhÃnam= yogyadeÓe sthiti÷ | asanidhÃnam= ayogyadeÓe sthiti÷, sarvathà sarvatrÃbhÃvaÓca | sannidhÃnaæ ca asannidhÃnaæ ceti sannidhÃnÃsannidhÃne, tÃbhyÃæ hi j¤Ãne visphuÂatvÃsphuÂatvaviÓe«a÷ kriyate | sannidhÃne sphuÂapratibhÃsaæ j¤Ãnamutpadyate | asannidhÃne sa punarÃropito 'rtho g­hyamÃïa÷ svalak«aïetvenÃvasÅyate yata÷, tata÷ svalak«aïamavasitaæ prav­ttivi«ayo 'numÃnasya | anarthastu grÃhya÷ | tadatra pramÃïasya grÃhya vi«ayaæ darÓayatà pratyak«asya svalak«aïaæ vi«aya ukta÷ || 12 || ka÷ punarasau vi«ayo j¤Ãnasya ya÷ svalak«aïaæ pratipattavya÷? ityÃhayasyÃrthasyetyÃdi | arthaÓabdo vi«ayaparyÃya÷ | yasya j¤Ãnavi«ayasya | sannidhÃnam nikaÂadeÓÃvasthÃnam, asannidhÃnam dÆradeÓÃvasthÃnam, tasmÃt sannidhÃnÃdasannidhÃnÃcca j¤ÃnapratibhÃsasya grÃhyakÃrasya bheda÷ sphuÂatvÃsphuÂatvÃbhyÃm | tathÃnumÃnamityÃdinà prasaægenÃnumÃnasyÃpi vi«ayadvaividhya darÓayati | svalak«aïatvenÃvasÅyata iti | dÃhÃdyarthakriyÃsamarthatvenÃvasÅyata ityartha÷ | tadanetyÃdinà pramÃïacintÃyÃæ grÃhyÃvi«ayadarÓano 'yam, na prÃpyaæ vi«ayamiti darÓayati, grÃhya eva vi«aye sarve«Ãæ vipratipatte÷ || 12 || ka÷ punarasau vi«aya ityÃdi | evaæ manyate- nanu pratyak«asya svalak«aïaæ vi«aya÷ ityukte sÃmÃnyamapi tasya vi«aya iti tadap svalak«aïaæ prÃpnotÅti praÓna÷ | asannidhÃnaæ dÆradeÓÃvasthÃnamiti bruvatà vinÅtadeva sya vyÃkhyà dÆ«ità | tena hyevaivyÃkhyÃtam- sarveïa rÆpeïa vastuno 'bhÃvo 'sannidhÃnam iti | etadasaÇgatam yasmÃd vastunastatrÃbhÃve j¤Ãnameva ha bhavati | tataÓca j¤ÃnapratibhÃsabheda iti na ghaÂate | yo hÅtyÃdinetad darÓayati | arthakriyÃsamarthasyaiva sannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ sphuÂÃsphuÂapratibhÃsabheda÷, na sÃmÃnyasyeti | na sÃmÃnyaæ svalak«aïam ÃropitarÆpasya dÆrÃsannÃbhyÃæ sarvadavÃdphuÂatvÃditi | nanu sÃmÃnyameva dÆre g­hyamÃïamasphuÂapratibhÃsaæ na svalak«aïam? ityÃha- sarvÃïyevetyÃhi | sÃmÃnyasyÃvidyamÃnatvÃditi praÓna÷ | atastÃnyeva svalak«aïÃni sphuÂÃsphuÂapratibhÃsÅni,na sÃmÃnyam | nanu yadi dÆrÃsannÃbhyÃæ svalak«aïaæ spa«ÂÃspa«ÂapratibhÃsaæ rÆpadvayaæ tasya syÃt, tataÓca nikaÂasthitasya pratibhÃsadvayaæ syÃt na ca niyama÷- dÆre 'spa«Âam, nikaÂe spa«Âamiti? ucyate na hi nolaæ vastu spa«ÂarÆpamaspa«Âaæ ca, apitu nÅlaæ sÃdhyÃrthakriyÃsamartha 14 tadeva paramÃrthasat || ca asphuÂaæ j¤Ãnamutpadyate | j¤Ãne yo 'rtha÷ pratibhÃsavailak«aïyaæ karoti sa eva svalak«aïam || 13 || astu paramÃrthadeva vastu pratyak«asya vi«aya÷, kasmÃt svalak«aïaæ vi«aya iti cet? tatrÃha- tadeveti | paramaÓcÃsÃvarthaÓceti paramÃrtha÷ | parama iti ak­trima÷ | ÃropaÓÆnya iti Óe«a÷ | paramÃrtha÷ saditi paramÃrthasat | svalak«aïameva hi paramÃrthasat | tena na yathoktado«a÷ || 14 || yo hi j¤Ãnavi«aya÷ sannihita÷ san sphuÂÃbhÃsaæ j¤Ãnasya karoti, asannihitastu yogyadeÓastha evÃsphuÂaæ karoti, tat svalak«aïam | sarvÃïyeva hi vastÆni dÆrÃsphuÂÃni d­Óyante, samÅpe sphuÂÃni | tÃnyeva svalak«aïÃni || 13 || kasmÃt puna÷ pratyak«avi«aya eva svalak«aïam, tathÃhi vikalpavi«ayo 'pi vahnird­ÓyÃtmaka evÃvasÅyate? ityÃha- tadeva paramÃrthasaditi | paramo 'rtha÷ ak­trimamanÃropitaæ rÆpam, tenÃstÅti paramÃrthasat | ya evÃrtha÷ sannighÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ sphuÂamasphuÂaæ ca pratibhÃsaæ karoti paramÃrthasan sa eva | sa ca pratyak«asya vi«ayo yata÷, tasmÃt tadeva svalak«aïam || 14 || nÅlaparamÃïudvayam | spa«ÂÃspa«ÂÃkÃrau copÃdhik­tau | yadà dÆre nÅlaæ paÓyati tadÃlokaparamÃïÆnÃæ ca raja÷paramÃïubhirabhibhÆtatvÃt spa«ÂapratibhÃsaæ j¤Ãna bhavati | nikaÂe tu ÃlokaparamÃïÆnÃæ bahutvÃnna te raja÷paramÃïubhirabhibhÆtà iti spa«ÂapratibhÃsaæ j¤Ãnaæ jÃyate | j¤Ãnasya spa«ÂÃdvÃreïÃrthasya spa«ÂÃspa«ÂarÆpe bhavata÷, na paramÃrthata iti | sÃmÃnyasya tu j¤ÃnadvÃreïa na spa«ÂÃspa«ÂarÆpe, tena na tat svalak«aïam || 13 || nanu tasya vi«aya÷ svalak«aïam ityuktam, tatra yadi pratyak«asyaiva vi«ayo bhavati svalak«aïam, nÃnyasyeti, tadÃnumÃnÃdenaæ svalak«aïavi«aya÷, kintu pratyak«asyÃnyo vi«ayasyÃt | atha pratyak«asya svalak«aïaæ vi«ayo nÃnya÷, tadÃnumÃnasya svalak«aïaæ vi«ayo na vi«iddha iti svalak«aïavi«ayamanumÃnaæ syÃditi manyamÃna÷ p­cchati- kasmÃt punarityÃdinà | nÃnumÃnasya | vikalpasya vi«ayo vÃstavo na bhavati | kathaæ svalak«aïaæ bhavati? ityÃha- tathà hÅtyÃdi | yadyapi vikalpasya vi«ayo vastu na bhavati, tathÃpi sa eva svalak«aïam, dÃhÃdyarthakriyÃrÆpeïa vyavasÃyÃdityabhiprÃya÷ | tadeva paramÃrthasaditi | evaæ manyate- na hyÃropabalÃdavastu vastu bhavati, 15 arthakriya÷ sÃmarthyalak«aïatvÃd vastuna÷ || 16 anyat sÃmÃnyalak«aïam || kasmÃt svalak«aïameva paramÃrthasaditi cet? tatrÃha artheti | artha÷= prayojanam | kriyÃ= ni«patti÷ | arthasya kriyà arthakriyà | prayojana ni«pattiriti Óe«a÷ | tasyÃæ sÃmarthyam arthakriyÃsÃmarthyam | arthakriyÃsÃmarthya lak«aïaæ= svabhÃvo yasya vastunastad arthakriyÃsÃmarthyalak«aïam | tasya bhÃva÷ arthakriyÃsÃmarthya lak«aïatvam, tasmÃt arthakriyÃsÃmarthyalak«aïatvÃt | evaæ yadarthakriyÃsamartha tadeva vastu iti svalak«aïenaivÃrthakriyÃ- ityupadarÓitaæ bhavati | tasmÃt svalak«aïameva paramÃrthasat || 15 || kasmÃt punastadeva paramÃrthasat? ityÃha- arthetyÃdi | arthyata iti artha÷ heya upÃdeyaÓca | heyo hi hÃtumi«yate, upÃdeyaÓcopÃdÃtum | arthasya pratyojanasya, kriyà ni«patti÷, tasyÃæ sÃmarthya Óakti÷, tadeva lak«aïaæ rÆpaæ yasya vastuna÷, tad arthakriyÃsÃmarthyalak«aïam, tasya bhÃvastasmÃt | vastuÓabda÷ paramÃrthaparyÃya÷ | tadayamartha÷- yasmÃdarthakriyÃsamartha÷ paramÃrthasaducyate, sannidhÃnÃsannidhÃnÃbhyÃæ ca j¤ÃnapratibhÃsasya bhedako 'rtho 'rthakriyÃsamartha÷, tasmÃt sa eva paramÃrthasat | tata eva hi pratyak«avi«ayÃdartha kriyà prÃpyate, na vikalpavi«ayÃt | ata eva yadayapi vikalpavi«ayo d­Óya ivÃvasÅyate, tathÃpi na sa d­Óya eva tato 'rtahkriyÃyà abhÃvÃt, d­ÓyÃcca bhÃvÃt | atastadeva svalak«aïam, na vikalpavi«aya÷ || 15 || anyadityÃdi | etasmÃt svalak«aïÃt yadanyat-svalak«aïaæ yo na sarvasya ÓaÓavi«ÃïÃdervastutvaprasaÇgÃt | vastu tadavÃnupacaritasvarÆpam, atastadeva valak«aïam || 14 || nanu vikalpavi«ayo 'pyartha÷ paramÃrthasanneva | idameva paramÃrthasattvaæ yaduta j¤Ãne pratibhÃsanam | sÃmÃnyapi j¤Ãne pratibhÃsate, tadapi paramÃrthasaditi ma÷yamÃna÷ p­ccati- kasmÃt punastadeva paramÃrthasaditi | arthyata ityÃdinà arthakriyÃsÃmarthya lak«aïatvapadasyÃrtha viv­ïoti | tadayamatha ityÃdinà samudÃyasya padÃnÃæ tÃtparya darÓayati | evaæ manyate- yasmÃdarÓakriyÃsamartha paramÃrthasat, tasmÃnna sÃmÃnyaæ paramÃrthasat, dÃhÃdayarthakriyÃyÃmanupayogÃt | na ca pratibhÃsavalÃt tattvam asadrÆpasyà pyavidayÃbalapratibhÃsanÃt | na ca j¤ÃnajanakatvenÃrthakriyÃkÃritvam, tasya j¤Ãnasya vinÃpi sÃmÃnyena vÃsanÃbalÃt sÃmÃnyai«ayotpatteriti || 15 || etasmÃdityÃdinà anumÃnavi«ayaæ darÓayati | tathà hÅtyÃdinà pratyak«avi«akyeïa 17 so 'numÃnasya vi«aya÷ || anyat sÃmÃnyalak«aïamiti | uktasvalak«aïasvabhÃvÃd yadanyat prameyaæ tadeva sÃmÃnyalak«aïam | yasyÃryasya sannidhÃne 'pi ca j¤ÃnamekarÆameva bhavati iti || 16 || so 'numÃnasya vi«aya iti | sÃmÃnyalak«aïamanumannasyaiva vi«aya÷, anvayavyatirekavattvena vyÃptatvÃt | annÃnavasare 'pi vacanabÃhulyaæ syÃt? ityÃsahÇkayà sÃmÃnyalak«aïamuktam | tathà hi- anna svalak«aïÃbhidhÃnÃvasare avataraïena tadviparÅtalak«aïasya j¤Ãnaæ sukaramiti sÃmÃnyalak«aïamuktam | bhavati j¤Ãnavi«aya÷, tat sÃmÃnyalak«aïam | vikalpaj¤ÃnenÃvasÅyamÃno sannidhÃnÃsannidhÃbhyÃæ j¤ÃnapratibhÃsamÃtraæ na bhinatti | tathÃhi- ÃropyamÃïo vahnirÃropÃdasti | ÃropÃcca dÆrastho nikaÂasthaÓca | tasya samÃropitasya sannidhÃnÃdasannidhÃnÃcca j¤ÃnapratibhÃsasya na bheda÷ sphuÂatvena, asphuÂatvena và | tata÷ svalak«aïÃdanya ucyate | sÃmÃnyena lak«aïaæ sÃmÃnyalak«aïam | sÃdhÃraïaæ rÆpamityartha÷ | samÃropyamÃïaæ hi rÆpaæ sakalavahnisÃdhÃraïam | tata÷ sÃmÃnyalak«aïam || 16 || taccÃnumÃnasya grÃhyaæ darÓayitumÃha- so 'numÃnasyetyÃdi | so 'numÃnasya vi«ayo grÃhyarÆpa÷ | sarvanÃmno 'bhidheyavat liÇgaparigraha÷ | sÃmÃnyalak«aïamanumÃnasya vi«ayaæ vyakhyÃtukÃmenÃyaæ svalak«aïasvarÆpÃkhyÃnagrantha÷ ÃvatanÅya÷ syÃt | tato lÃghavÃrtha pratyak«aparicceda evÃnumÃnavi«aya ukta÷ || 17 || saha vikalpavi«ayasya sÃmÃnyasya visad­Óatvaæ darÓayati | kathaæ punarvikalpasya vi«ayo bhavati sÃmÃnyam? ityÃha- samÃropyamÃïamiti | sakalavahnisÃdhÃraïatayà sÃmÃnyÃkÃrasya saævedayatvÃdityabhirpÃya÷ || 16 || so 'numÃnasya vi«ayo grÃhyarÆpa iti | grÃhyaæ rÆpamasyeti bahuvÅhi÷ | atrÃpi grÃhyÃpek«ayà vi«ayo vyavasthÃpita÷, na prÃpyÃpek«ayà tatrÃviprattipatte÷ | nanu sÃmÃnyamiti npuæsakaliÇgaæ prastutya sa ityanena puællige parÃmarÓa÷ katham? ityÃha- sarvanÃmna ityÃdi | kasmÃt puna÷ pratyak«aparicceda anumÃnasya vi«ayavipratipattinirÃk­tà vÃrtikakÃreïa, nÃnumÃnapariccede? ityÃha- sÃmÃnyalak«aïamityÃdi | evaæ manyate- 18 tadeva ca pratyak«aæ j¤Ãnaæ pramÃïaphalam || so 'numÃnasya vi«aya iti hi svalpavacanenopanyÃsa÷ | anyathà anumÃnavi«aya pradarÓanÃrtha sarvasyÃpyetadvacanasyoccÃraïamÃvaÓyakaæ syÃt || 17 || phalavipratipattinirÃsÃrthamÃha- tadeva ceti | ayaæ cÃsya sambandha÷- yadi pratyak«asya pramÃïatvami«Âaæ tarhi rÆpÃdiprameyaparÅk«aïalak«aïena pramÃïaphalena bhavitavyam | yathà kuÂhÃrikayà v­k«Ãdicedane dvikhaï¬Åkaraïaæ phalaæ d­Óyate, ityata Ãha- tadeva pratyak«aj¤Ãnaæ pramÃïaphalamiti | tadeva pratyak«aj¤Ãnaæ pramÃïaphalam, pratyak«Ãt pratyak«aj¤ÃnÃdatirikataæ phalaæ nÃstÅti || 18 || vi«ayavipratipatti nirÃk­tya phalavipratipatti nirÃkartumÃha- tadeveti | yadevÃnantaramuktaæ pratyak«aæ j¤Ãnaæ tadeva pramÃïasya phalam || 18 || yadayanumÃnapariccede 'numÃnasya vi«ayo vyavasthÃpyeta tadà tatraivaæ grantha÷ kartavya÷ syÃt | ko 'sÃvanumÃnasya vi«aya÷? pratyak«avi«ayÃdanya÷ | pratyak«asyaiva ko 'sau vi«aya÷? yadatek«ayÃyamanya÷ | punarvaktavyaæ svalak«aïamityevamÃvattyamÃne gauravaæ syÃt | tato lÃghavÃrthamatraiva kathitamiti || 17 || phalavipratipatti nirÃkartumÃheti | kathaæ pramÃïasya phale vipratipatti÷ | tathà hi- pramÃïaæ kÃraïaæ pramitikriyÃæ vinà na bhavati, yathÃ- cittiæ vinà na paraÓu÷ | tataÓca pramÃïÃt kÃraïÃt p­thaka phalenÃrthasamprav­ttilak«aïena bhavitavyam svÃtmani kriyÃkaraïatvavirodhÃt | na hi paraÓureva cittiriti | ato mÅmÃæsakena indriyaæ pramÃïamindriyÃrthasannikar«a÷, mana indriyasannikar«a÷, Ãtmana sannikar«aÓce«Âa÷ | sarve sannikar«ÃÓceti | taduktam- yadvendriyaæ pramÃïaæ syÃt tasya cÃrthena saÇgati÷ | manaso vindriyairyoga Ãtmanà sarva eva và || ityarthÃvabodha÷ phalam, tatra vyÃpÃrÃcca pramÃïateti | tadà j¤Ãna phalaæ tatra vyÃpÃrÃcca pramÃïatà | vyÃpÃro na yadà te«Ãæ tadà notpadayate phalam || thà pÆrva pÆrva pramÃïam, uttaramuttaraæ phalamiti coktam | tatrÃpi buddhijanma pramÃïam, prav­tyÃdikaæ phalamiti || tathà naiyÃyikÃdayo pyevabhÆtameva pramÃïaphalabhiccanti, idaæ tvadhikam- viÓe«aïa 19 arthapratÅtirÆpatva t || pratyak«asyaiva phalarÆpatvaæ kasmÃt? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- arthapratÅtirÆpatvÃditi | pratÅti÷=niÓcaya÷ | rÆpam=svabhÃva÷ | tadasti yasya pratyak«asya tadeva arthapratÅtirÆpam, tasya bhÃva÷ arthapratÅtirÆpatvam, tasmÃt arthapratÅtirÆpatvÃt | kathaæ pramÃïaphalam? ityÃha- arthapratÅtÅtyÃdi | arthasya pratÅti÷ avagama÷, saiva rÆpa yasya pratyak«aj¤Ãnasya tadarthapratÅtirÆpam, tasya bhÃvastasmÃt | etaduktaæ bhavati- prÃpakaæ j¤Ãnaæ pramÃïam | prÃpaïaÓaktiÓca na kevalà darthÃvinÃbhÃvitvÃd bhavati÷ bÅjÃdayavinÃbhÃvino 'pyaækurÃdraprÃpakatvÃt | tasmÃt prÃpyÃdarthÃd utpattÃvapyasya j¤ÃnasyÃsti kaÓcidavaÓyakartavya÷ prÃpakavyÃpÃro yena k­tenÃrtha÷ prÃpito bhavati | sa eva ca pramÃïaphalam yadanu«ÂhÃnÃt prÃpakaæ bhavati j¤Ãnam | uktaæ ca purastÃt- prav­ttivi«ayapradarÓanameva prÃpakasya vyÃpÃro nÃma | j¤Ãnaæ pramÃïam, viÓe«yaj¤Ãnaæ phalamiti | yathoktaæ kumÃrilena- pramÃïaphalate buddhayorviÓe«aïaviÓe«yayo÷ | yadà tadÃpi pÆrviktà bhinnÃrthatvanivÃraïà || iti || tadevà vipratipatti÷, tÃæ nirÃkartumÃha- tadeveti || 18 || kathaæ punararthaparicittirÆpaæ pramÃïasya phalam, nÃrthapravartakÃdi vij¤Ãnam? ityÃha- arthasyetyÃdi | evaæ manyate- yena phalena ni«pannenÃnantareïa pramÃïasya karaïatvavyapadeÓo bhavati tadeva phalam, nÃnyat | arthapariccedakatvena vij¤Ãna utpanne svavi«ayaniÓcayajanakatve sati samÃpto j¤Ãnasya parmÃïavyÃpÃra iti | arthapariccittireva phalam, na pravartakÃdikam | amumevÃrtha darÓayati- etaduktamityÃdinà | pramÃïÃdarÓapariccittirÆpasya phalasya bhinnatvaæ darÓayituæ pramÃïaj¤Ãnasya svarÆpaæ prÃgdaÓitamapi punarapi darÓayati- prÃpakaæ j¤ÃnamityÃdinà | evaæ manyate- yasmÃt prÃpakaæ vij¤Ãnaæ pramÃïami«ÂamasmÃbhi÷, tasmÃt sà ca prÃpaïaÓaktirarthapariccittireva, nÃrthÃdutpattyÃdikamiti | etadeva darÓayati- prÃpaïaÓaktirityÃdinà | kasmÃdarthÃvinÃbhÃvitvameva prÃpaïaÓaktirna bhavati? ityÃha- bÅjÃdityÃdi | yato bÅjÃde÷ sakÃÓÃdakurasyÃrthÃvabhÃsitvotpattirasti, na ca bÅjÃdikaæ prÃpayati, khalabilÃntargatasyÃpi bÅjsyÃækurotpÃdaktvÃdityabhiprÃya÷ | tasmÃdityÃdinà j¤ÃnasyÃrthÃvasÃyÃt prÃpyÃdutpattÃvityuktam | 20 arthasÃrÆpyamasya pramÃïam || 21 tadvaÓÃdarÓapratÅtisiddheriti || tadevaæ pramÃïaprameyavyavahÃrÃrope 'rthaniÓcayalak«aïaæ phalaæ bhavati | j¤ÃnamarthaviniÓcayanasvabhÃvam | pratyak«ameva phalasvabhÃvami«Âam | tasmÃt pratyak«asyÃrthaniÓcayasvabhavatvÃt pratyak«ameva phalasvabhÃvaæ syÃditi veditavyamityuktaæ bhavati || 19 || yadi pratyak«ameva phalasvabhÃvam, tarhi pramÃïaæ nÃma kiæ veditavyam? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- arthetyÃdi | sÃrÆpyam= sÃd­Óyam | asyeti pratyak«asya | arthÃkÃraæ yat pratyak«aæ tadeva pramÃïamiti Óe«a÷ || 20 || arthasÃrÆpyameva kathaæ pramÃïam? ityÃÓaÇkayÃha- tadvaÓÃdartapratÅtisiddheriti | tadeva ca pratyak«am arthapratÅtirÆpam arthapradarÓanarÆpam | ataratadeva pramÃïaphalam || 19 || yadi tarhi j¤Ãnaæ pramitirÆpatvÃt pramÃïaphalam, ki tarhi pramÃïaphalam? ityÃha- arthetyÃdi | arthena saha yat sÃrÆpyaæ sÃd­Óyam asya j¤Ãnasya tat pramÃïam | iha yasmÃd vi«ayÃt vi«ayÃt vij¤Ãnamudeti tadvi«ayasad­Óaæ tad bhavati yathÃ- nÅlÃdutpadayamÃnaæ nÅlasad­Óam | tacca sÃrÆpyam= sÃd­Óyam, ÃkÃra iti, ÃbhÃsa ityapi vyapadiÓyate || 20 || nanu ca j¤ÃnÃdavyatiriktaæ sÃd­Óyam, tathà ca sati tadeva j¤Ãnaæ pramÃïaæ sa eveti | pramÃïavyÃpÃra÷ | yadyevam prÃpaïaÓakti÷ phalam, tarhi nÃrthapariccittirÆpaæ phalam, prÃpakatvÃd, arthapariccitteranyatvÃdityÃha- uktaæ ca purastÃdiyÃdi | yadeva prÃpakaæ j¤Ãnaæ tadeva pravartakam, arthapradarÓakaæ ca tadeveti purastÃt saævarïitaæ pramÃïasvarÆpacintÃyÃm | tataÓca arthapradaÓekameva prÃpakam, tasya ca prÃpaïaÓaktirarthapariccittireva tÃvatà parisamÃptatvÃt pramÃïavyÃpÃrasyeti sthitam | pramÃïasya phalamarthapariccittirÆpameva, nÃnyaditi || 19 || yadi j¤Ãnasya pramitirÆpaæ phalam, j¤ÃnÃt tarhi pramÃïena bhinnena bhavitavyamiti manyamÃna÷ p­ccati- yadi tarhÅtyÃdinà | arthasÃrÆpyamasya pramÃïamiti | etasya vivaraïam- arthena yat sÃrÆpyamityÃdi | evaæ manyate- arthasÃrÆpyaæ vij¤Ãnasya pramÃïam, naindriyÃdikamiti | vi«ayÃdutpadyamÃnaæ vi«ayasad­Óaæ bhavatÅti tadeva sÃrÆpyaæ sÃd­Óyamuktamiti darÓayati- iha yasmÃdityÃdinà || 20 || nanu cetyÃdi | evaæ manyate para÷- indriyÃdikaæ pramÃïamuktamasmÃbhi÷, tadeva kiæ yasmÃdarthamÃrÆpyavaÓÃd niÓcaya÷, tasmÃt tat sÃrÆpyameva pramÃïam | evaæ hi nÅlasya pratÅtiriyam na pÃtasya iti vyavasthÃpyate | tatra ca yo hetu÷ sa eva pramÃïatvene«Âha÷ | indriyasya tvetadvayavasthitikaraïe nÃsti sÃmarthyam | tathà hi taccendriyaæ sarvasyaiva j¤Ãnasya sÃdhÃraïaæ kÃraïamiti pratyekaniÓcayavyavasthitau kathaæ samartha syÃt | yadi tadeva ca pramÃïaphalam, na caikaæ vastu sÃdhyaæ sÃdhanaæ copapadyate, tat kathaæ sÃrÆpyaæ pramÃïam? ityÃha- tadvaÓÃditi | taditi sÃrÆpyam, tasya vasÃt sÃrÆpya samarthyÃt | arthasya pratÅti÷ avabodha÷, tasyÃ÷ siddhi÷ | tatsiddhe÷ kÃraïÃt | arthasya pratÅtirÆpaæ pratyak«aæ vij¤Ãnaæ sÃrÆpyavaÓÃt sidhyati, pratÅtaæ bhavatÅ tyartha÷ | nÅlÃnirbhÃsaæ hi vij¤Ãnaæ yata÷ tasmÃt nÅlasya pratÅtiravasÅyate | yebhyo hi cak«urÃdibhyo vij¤Ãnamutpadyate, na tadvaÓÃt tajj¤Ãnaæ naulasya saævedanaæ Óakyate 'vasthÃpayitum | nÅlasad­Óaæ tvanubhÆyamÃnaæ nÅlasya saævedanamavasthÃpyate | na cÃtra janyajanakabhÃvanibandhanah sÃdhyasÃdhanabhÃva÷, yenaikasmin vastuni virodha÷ syÃt | apitu vyavasthapya-vyavasthÃpakabhÃvena | tata ekasya vastuna÷ bauddhenÃpi ne«yate, yenÃrthasÃrÆpyaæ pramÃïamitipyate | ki¤ci- arthasÃrÆpye pramÃïe 'ÇgÅ kriyamÃïe pramÃïaphalayoraikyÃnnaikaæ karma karaïaæ bhavatÅti yaccoditaæ tat tadavasthameveti | tadvaÓÃdityÃdi | evaæ manyate- pramÃïaæ karaïaæ ca sÃdhakatamaæ kÃrakÃïÃm | prak­«ÂopakÃrakaæ j¤Ãnasya sÃrÆpyameva tadvaÓÃdarthÃdhigatisiddhe÷, nendriyÃdikam, arthasÃrÆpyÃbhÃve 'rthapratÅterabhÃvÃditi | amumevÃrtha darÓayati- arthasya pratÅtiravabodha ityÃdinà | nÅlanirbhÃsaæ hÅtyÃdinà | nÅlÃkÃraæ nÅlavij¤Ãnasya nÅlÃvagamavyavasthÃyà nimittaæ darÓayati | yasmÃnnÅlÃkÃre vij¤ÃnasyÃvagate nÅlapratÅtiarvagamyate, tasmÃdarthÃkÃra÷ pramÃïam karaïadharmatvÃdasyeti | nanu ca cak«urÃdibhyo vij¤Ãnamutpadyate viÓi«ÂÃrtha mavagaccatyeva tat kathamarthÃkÃrasya prak­«ÂopakÃrakatvam? ityÃha- yebhyo hÅtyÃdi | tat kathayati- cak«urÃdÅnÃmapi vij¤Ãnotpattau nimittÃbhÃvo 'sti, kintu te«Ãæ sarvaj¤Ãnotpatti prati nimittatvÃnna pratiniyatÃrthavyavasthÃpanasya nimittatvam | arthÃkÃrasya tvasÃdhÃraïatvÃt pratiniyatÃrthavyavasthÃpanaæ prati nimittatvamiti tadeva pramÃïam | yat tat pareïa coditam- pramÃïaphalayoraikyÃtra caikaæ sÃdhyaæ sÃdhana và syÃditi?tat pariharati- na cÃtra janyajanaketyÃdinà | dyÃdayamekasya virodho yadyayaæ janyajanakabhÃva÷ pramÃïaphalayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷, ki tarhi? vyavasthÃpyavyavasthÃpakabhÃva÷ | kuta÷? j¤ÃnÃdhikÃrÃt |yasmÃjj¤Ãne viÓi«Âa utpanne pratipattrà viÓi«Âho 'rtho j¤Ãpayte, atdindriyaæ nÅlaj¤Ãnasyaiva janakaæ syÃt, pÅtÃdij¤Ãnaæ ca na janayet tadaiva vyavasthÃya samartha syÃt | sannidhÃnamapi sÃdhÃraïatvÃdindriyavanna vyavasthitihetu÷ | ki¤cid rÆpaæ pramÃnam, ki¤cit pramaïaphalaæ na virudhyate | vyavasthÃpanaheturhi sÃrÆpyaæ tasya j¤Ãnasya | vyavasthÃpyaæ ca nÅlasaævedanam | vyavasthÃpya- vyavasthÃpakabhÃvo 'pi kathamekasya j¤Ãnasya iti cet? ucyate nÅlasad­ÓamanubhÆya tadvij¤Ãnaæ yato nÅlasya grÃhakamavasthÃpyate niÓcaya pratyayena, tasmÃt sÃrÆpyamanubhÆtaæ vyavasthÃpanahetu÷ | niÓcayapratyayena ca tajj¤Ãnaæ nÅlasaævedanamavasthÃpyamÃnaæ vyavasthÃpyam | tasmÃdasÃrÆpyavavyÃv­ttyà sÃrÆpyaæ j¤Ãnasya vyavasthÃpanahetu÷ | anÅlabodhav­ttyà ca nÅlabodharÆpatvaæ vyavasthÃpyam | vyavasthÃpakaÓca vikalpapratyaya÷ pratyak«abalotpanno dra«Âavya÷ | na tu nirvikalpakatvÃt pratyaksameva nÅlavodharÆpatvenÃtmÃnamavasthapayituæ Óaknoti | niÓcayapratyayenÃvyavasthÃpitaæ sadapi nÅlabodharÆpaæ vij¤Ãnamasatkalpameva | tasmÃnniÓcayena nÅlabodharÆpaæ vyavasthÃpitaæ vij¤Ãnaæ nÅlabodhÃtmanà sad bhavati | tasmÃdaÓyavasÃyaæ kurvadeva pratyak«aæ pramÃïaæ bhavati | ak­te tvadhyavasÃye nÅlabodharÆpatvenÃvyavasthÃpitaæ bhavati vij¤Ãnam | tathà ca pramÃïaphalamarthà na tvartha utpÃdyate | tathÃhi- nÅlÃkÃre vij¤Ãna utpanna viÓi«Âaj¤Ãnaæ vyavasthÃpayati, nÅlaj¤ÃnamanubhÆtamiti na j¤ÃnamutpÃdayati | ki¤cidityÃdinaikasyaiva vij¤ÃnasyÃæÓÃÓitayà vyavasthÃpyavyavasthÃpakatvaæ daÓayati | nanu ca nirvikalpakaæ j¤Ãnaæ viÓi«ÂÃkÃramutpannaæ kathaæ tasya samÃnakÃla evÃæÓÃæÓitayà vyavasthÃpya vyavasthÃpakabhÃvo bhavatÅti manyamÃna÷ p­ccati- vyavasthÃpyavyavasthÃpaketyÃdinà | sad­Óamiti | evaæ manyate- na vij¤Ãnameva nirvikalpakamÃtmÃnaæ vyavasthÃpayati, kintu pratyak«ap­«ÂhabhÃvinà niÓcayapratyayena vyavasthÃpyate | tatra cÃrthÃkÃrasya vyavasthÃpanahetutvamasÃrÆpyavyÃv­ttibhedenÃrthabodhatayà vyavasthÃpyasyotpÃdena vedanasya tu vyavasthÃpyatvam niÓcayapratyayatu vyavasthÃpaka iti | amumevÃrtha darÓayati- tasmÃdi tyÃdinà | nanu nÅlaj¤Ãnamtpanna svasaævedanapratyak«asiddhaæ yadi niÓcayavaÓÃt pramÃïavyavasthà labhyate, tadà yupyate vaktum- niÓcayapratyayena vyavasthÃpyate iti, yÃvatà niÓcayapratyayaæ vinÃpipramÃïaæ bhavatyeva? ityÃha- niÓcayapratyasenÃvyavasthÃpitamityÃdi sÃrÆpyaæ tu asÃdhÃraïatvÃt pratyekaniÓcayavyavasthitiheturbhavati | tathÃhi nÅlavij¤Ãnasya yo nÅlÃkÃra÷ sa pÅtÃdij¤Ãne nÃstÅti vyavasthà syÃt | yasmÃd nÅlÃkÃratvÃd ayaæ nÅla÷ ityayeva pratÅti÷ na tu pÅta÷ iti buddhi÷, tasmÃd arthasÃrÆpameva pramÃïamiti || 21 || iti nyÃyabinduvistaraÂÅkÃyÃæ Ói«yahitÃyÃæ prathama÷ pratyak«apariccheda÷ || dhigamarÆpamani«pannam | ata÷ sÃdhakatamatvÃbhÃvÃt pramÃïameva na syÃjj¤Ãnam | hanitena tvadhyavasÃyena sÃrÆpyavaÓÃnnÅlabodharÆpe j¤Ãne vyavasthÃpyamÃne sÃrÆpyavyavasthÃpanahetutvÃt pramÃïaæ siddhaæ bhavati | yadyavam, adhyavasÃyasahitameva pratyak«aæ pramÃïaæ syÃt, na kevalam- iti cet? naitadevam yasmÃt pratyak«abalotpannenÃdhyasÃyena d­ÓyatvenÃrtho 'vasÅyate, na utparek«itatvena | darÓanaæ ca arthasÃk«ÃtkaraïÃkhyaæ pratyak«avyÃpÃra÷ | utprek«aïaæ tu vikalpavyÃpÃra÷ | tathÃhi- parok«amartha vikalpayanta utprek«Ãmahe, na tu paÓyÃma iti utprek«Ãtmakaæ vikalpavyÃpÃramanubhavÃdÆ adhyavasyanti | tasmÃt svavyÃpÃraæ tirask­tya pratyak«avyÃpÃramÃdarÓayati- yatrÃrtha pratyak«apÆrvako 'dhyavasÃya÷, tatra pratyak«aæ kevalameva pramÃïamiti || 21 || ÃcÃryadharmottaraviracitÃyÃæ nyÃyabinduÂÅkÃyÃæ prathama÷ pratyak«apariccheda÷ samÃpta÷ || darÓayati | yÃvat pratyak«aæ svavi«aye svÃtmani niÓcayaæ nitpÃdayati, na tÃvat pramÃïaæ bhavati ÃtmavyÃpÃrÃnirvartanÃt | tataÓcÃdhyavasÃyaæ kurvadeva pramÃïamiti niÓcayamaprk«ate | nanu yadi niÓcayaæ vinà pramÃïameva na bhavati pratyak«aæ vikalpasahitam, tarhi pratyak«aæ pramÃïaæ syÃt, na kevalaæ tadanvayavyatirekÃditi manyamÃnaÓcodayati- yadayevamityÃdinà | naitadevam.............. dvitÅya÷ svÃrthÃnumÃnapariccheda÷ 1 anumÃnaæ dvidhà || 2 svÃrtha parÃrtha ca || 3 tatra svÃrtha trirÆpÃt liÇgÃd yadanumaye j¤Ãnaæ tadanumÃnam || pratyak«ÃnumÃnabhedena samyagj¤Ãnaæ dvividhamuktam | tatra pratyak«aæ saprapa¤caæ k­tavyÃkhyÃnam | anumÃnakathanÃnuj¤ÃrthamÃha- anumÃnaæ dvidheti | anumÃnasya prakÃrau dvau veditavyau | j¤ÃnÃbhidhÃnÃtmakayo÷ svaparÃrthÃnumÃnayo÷ sÃmÃnyalak«aïaæ kimapi nÃsti, kathaæ tÃvat pÆrvaæ na lak«aïamabhidÅyeta? vibhÃgena ca pratiniyataæ lak«aïaæ sukhena vaktu Óakyam | tasmÃt pÆrvaæ vibhÃga ukta÷ || 1 || svÃrthamiti | svÃrtha parÃrtah ceti viÓe«eïa dvaividhyamevopadarÓyate | atra artha iti prayohanam | svaprayojanaæ paraprayojanaæ ceti Óe«a÷ | yenÃtmana÷ pratÅtistat svÃrtham, yena cÃparasya pratipattistat parÃrthamavagantavyamiti || 2 || evaæ pratyak«aæ vyÃkhyÃya, anumÃnaæ vyÃkhyÃtukÃma Ãha- anu mÃnamiti || anumÃnaæ dvidhà dviprakÃram | athÃnumÃnalak«aïe vaktavye kimakasmÃt prakÃrabheda kathyate? ucyate parÃrthÃnumÃnaæ ÓabdÃtmakam, svÃrthÃnumÃnaæ tu j¤ÃnÃtmakam, tayoratyantabhedÃt naikaæ lak«aïamasti | tatastayo÷ pratiniyataæ lak«aïamÃkhyÃtu prakÃrabheda÷ kathyate | prakÃrabhedo hi vyaktibheda÷, vyaktibhede ca kathite prativyaktiniyataæ lak«aïaæ Óakyate vaktum nÃnyathà | tato lak«aïanirdeÓÃÇgameva prakÃrabhedakathanam | aÓakyatÃæ ca prakÃrabhedakathanamantareïa lak«aïanirdeÓasya j¤Ãtvà prÃk prakÃrabheda÷ kathyate iti || 1 || kiæ punastad dvaividhyam? ityÃha- svÃrthamiti | svasmÃyidaæ svartham | yena svayaæ pratipadayate tat svÃrtham | parasmÃyidaæ paramÃrtham | yena paraæ pratipÃdayati tat parÃrtham || 2 || tatreti | tatra tayo÷ svÃrtha- parÃrthÃnumÃnayormadhye svÃrtha j¤Ãnaæ kiævi«Âam? ityÃha- trirÆpÃditi | trÅïi rÆpÃïi yasya vak«yamÃïalak«aïÃni tat trirÆpam | liÇgayate= gamyate 'nenÃrtha iti liÇgam | tasmÃt trirÆpÃlliÇgÃt 4 pramÃïaphalavyavasthÃtrÃpi pratyak«avat || 5 trairÆpyaæ punaliægasya anumeye sattvameva, sapak«e eva sattvam, asapak«e cÃsattvameva niÓcitam || tatreti | trÅïi rÆpÃïyasya santÅti trirÆpam | artholiÇgayate 'neneti liÇgam | anumÅyate iti anumeya÷ | trilak«aïÃd hetoranumeye yajj¤Ãnamutpadayate tadeva dvÃrthÃnumÃnamiti | liÇgÃbhÃsÃd yajj¤Ãnamutpadayate tadapyanumÃnaæ syÃditi tannirÃsÃrthamanumeya ityuktam | j¤Ãnamiti kathanaæ tu liÇgameva vastuto 'numÃnaæ syÃditi tannirÃsÃrtham || 3 || yadayanumeyavi«ayaj¤Ãnameva pramÃïami«Âham, tarhi phalaæ nÃma kiæ syÃt? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- pramÃïetyÃdi | yathà pratyak«e tajjanyameva pramÃïaphalamabhihitam, tathÃtrÃpyanumitireva pramÃïaphalaæ syÃt arthaviniÓcayanasvabhÃvÃt | yathà pratyak«asyÃrthasÃrÆpyaæ pramÃïam, tathÃnumÃnasyÃpi arthasÃrÆpyameva pramÃïam tadvaÓÃd arthaviniÓcayasiddheriti || 4 || trirÆpÃlliÇgÃt, ityuktam | kÃni ca tÃni trÅïi rÆpÃïi?- ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- trairÆpyamiti | yat jÃtaæ j¤Ãnamiti | etad hetudvÃreïa viÓe«aïam | tat trirÆpÃcca liÇgÃt trirÆpaliÇgÃlambanamapyutpadayata iti viÓina«Âi- anumeya it | etacca vi«ayadvÃreïa viÓe«aïam | trirÆpÃlliÇgÃd yadutpannamanumeyÃlambanaæ j¤Ãnaæ tat svÃrthamanumÃnamiti || 3 || lak«aïavipratipatti nirÃk­tya phalavipratipattiæ nirÃkartumÃha- pramÃïatyÃdi | pramÃïÃsya yat phalaæ tasya yà vyavasthà sà atra anumÃne 'pi pratyak«a iva pratyak«avat veditavyà | yathà hi nÅlasarÆpaæ pratyak«amanubhÆyamÃnaæ nÅlabodharÆpamavasthÃpyate, tena nÅlasÃrÆpyaæ vyavasthÃpanahetu÷ pramÃïam, nÅlabodharÆpaæ tu vyavasthÃpyamÃnaæ pramÃïaphalam | tadvat anumÃnaæ nÅlÃkÃramutpadayamÃnaæ nÅlabodharÆpamatvasthÃpyate, tena nÅlasÃrÆpyamasya pramÃïam, nÅlavikalpanarÆpaæ tvasya pramÃïaphalam | sÃrÆpyavaÓÃddhi tannÅlapratÅtirÆpaæ sidhyati nÃnyatheti || 4 || evamiha saækhyà lak«aïa phalavipratipattaya÷, pratyak«apariccede tu gocara vipratipattinirÃk­tà | lak«aïanireÓaprasaÇgena tu trirÆpaæ liÇgaæ prastutam, tadevatrirÆpasya bhÃvastrairÆpyam | 1 anumeye sattvameveti | adhonirdi«ÂhÃnumeyalak«aïe sattvameva prathamaæ rÆpam | tatra sattvamiti uktvà cÃk«u«atvÃdityÃdikaæ nirastam | evetyadhikakathanena pÃk«ikadeÓÃsiddhayÃdikaæ nirastam | 2 sapak«e eva sattvamiti | samajÃtÅye sattvameva dvitÅyaæ rÆpam | atra sattvam ityuktvà asÃdhÃraïÃnaikÃntiko nirasta÷ | evetyadhikakathanena sÃdhÃraïÃnaikÃntiko nirasta÷ | ubhayakathanena viruddho nirasta÷ | 3 asapak«e cÃsattvameveti | asamajÃtÅye kvacidapi asattvaæ t­tÅyaæ rÆpam | atra asattvam ityuktvà sÃdhÃraïÃnaikÃntiko nirastau | evetyadhikakathanena vipark«akadeÓÃv­tte÷ parihÃra÷ | vyÃkhyÃtumÃha- trairÆpyamityÃdi | liÇgasya yat trairÆpyaæ yÃni trÅïi rÆpÃïi | tadidamucyata iti Óe«a÷ | kiæ punastat trairÆpyam? ityÃha-anumeya iti | 1 anumeyaæ vak«yamÃïalak«aïam, tasmin liÇgasya sattvameva niÓcitam-ekaæ rÆpam | yadayapi cÃtra niÓcitagrahaïaæ na k­tam, tathÃpi ante k­taæ prakrÃntayordvayorapi rÆpayorapek«aïÅyam | yato na yogyatayà liÇgaæ parok«aj¤Ãnasya nimittam; yathÃ- bÅjamaækurasya; ad­«ÂÃd dhÆmÃdagnerapratipatte÷ | nÃpi svavi«ayaj¤ÃnÃpek«aæ parok«ÃrthaprakÃÓanam, yathÃ- pradÅpo ghaÂÃde÷, d­«ÂÃdapyaniÓcitasambandhÃdapratipatte÷ | tasmÃt parok«ÃrthanÃntarÅya katayà niÓciyanameva liÇgasya parok«ÃrthapratipÃdanavyÃpÃra÷, nÃpara÷ kaÓcit | ato 'nvayavyatirekapak«adharmatvaniÓcayo liÇgavyÃpÃrÃtmakatvÃdavaÓyakartavya iti sarve«u rÆpe«u niÓcitagrahaïamapek«aïiyam | tatra sattvavacanenÃsiddhaæ cÃk«u«atvÃdi nirastam | evakÃreïa pak«aikadeÓÃsiddho nirasta÷ | yathà citanÃstarava÷, svÃpÃda iti pak«Åk­te«u taru«u patrasaÇkocalak«aïa÷ svÃpa ekadeÓe na siddha÷ | nahi sarve v­k«Ã rÃtrau patrasaÇkocabhÃja÷, kintu kecideva | sattvavacanasya paÓcÃtk­tenaiva kÃraïenÃsÃdhÃraïo dharmo nirasta÷ | yadi hi anumeya eva sattvam iti kuryÃt, ÓrÃvaïatvameva hetu÷ syÃt | niÓcitagrahaïena sandigdhÃsiddha÷ sarvo nirasta÷ | 2 sapak«o vak«yamÃïalak«aïa÷, tasminneva sattvaæ niÓcitamiti dvitÅyaæ rÆpam | ihÃpi sattvagrahaïena viruddho nirasta÷ | sa hi nÃsti sapak«e | evakÃreïa sÃdhÃraïÃnaikÃntika÷ | sa hi na sapak«a eva vartate, kintÆbhaya- 6 anumeyo 'tra jij¤ÃsitaviÓe«o dharmÅ || ante niÓcitam ityuktestri«veva niÓcitamiti veditavyam | tÃni ca trÅïi rÆpÃïi svayaæ yathÃyathaæ pramÃïairniÓcatÃnyeva grÃhayÃïÅ anyathÃnumeye pratyÃyanamaÓakyameveti || 5 || kaÓcÃnumeya? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- anumeya iti | trÃpi | sattvagrahaïÃt pÆrvÃvadhÃraïavacanena sapak«ÃvyÃpisattÃkasyÃpi prayatnÃntarauyakasya hetutvaæ kathitam | paÓcÃdavadhÃraïe tvayamartha÷ syÃt sapak«e sattvameva yasya sa heturiti prayatnÃnantarÅyakatvaæ na hetu÷ syÃt | niÓcitavacanena sandigdhÃnvayo 'naikÃntiko nirasta÷, yathÃ- sarvaj¤a÷ kaÓcit, vakt­tvÃt | vakt­tvaæ hi sapak«e sarvaj¤e sandigdham | 3 asapak«o vak«yamÃïalak«aïa÷, tasminnasattvameva niÓcitam- t­tÅyaæ rÆpam | tatrÃsattvagrahaïena viruddhasya nirÃsa÷ | viruddho hi sa vipak«e 'sti | evakÃreïa sÃdhÃraïÃya vipak«aikadeÓav­tternirÃsa÷ | prayatnÃntarÅyakatve sÃdhye hyanityatvaæ vipak«aikadeÓe vidyudÃdau asti, ÃkÃÓÃdau nÃsti | tato niyamenÃsya nirÃsa÷ | asattvaÓabdÃddhi pÆrvasminnavadhÃraïe 'yamartha÷ syÃt-vipak«a eva yo nÃsti sa hetu÷ | tathà ca prayatnÃnantaroyakatvaæ sapak«e 'pi sarvatra nÃsti, tato na hetu÷ syÃt | ata÷ pÆrva na k­tam | niÓcitagrahaïena sandigdhavipak«avyÃv­ttiko 'naikÃntiko nirasta÷ | nanu ca sapak«a eva sattvam ityukte, vipak«e 'sattvameva iti gamyata eva, tat kimartha punarubhayorupÃdÃnaæ k­tam? ucyate anvayo vyatireko và niyamavÃneva prayoktavyo nÃnyathà ti darÓayitu dvayorapyupÃdÃnaæ k­tam | aniyate hi dvayorapi prayoge 'yamartha÷ syÃt- sapak«e yo 'sti, vipak«e ca yo nÃsti ca heturiti | tathà ca sati sa ÓyÃma÷ tatputratvÃt, d­ÓyamÃna putravat iti tatputratve hetu÷ syÃt | tasmÃt niyamavatorevÃnyavyatirekayo÷ prayoga÷ kartavya÷, yena pratibandho gamyeta sÃdhanasya sÃdhyena | niyamavatoÓca prayoge 'vaÓyakartavye dvayoreka eva prayoktavyo na dvÃviti niyamavÃnevÃnvaya vyatireko và prayoktavya÷ iti Óik«aïÃrtha dvayorÆpÃdÃnamiti || 5 || trarÆpyakathanaprasaÇgenÃnumeya÷ sapak«o vipak«aÓcokta÷, te«Ãæ lak«aïaæ vaktavyam, tatra ko 'numeya÷? ityÃha- anumeyo 'tretyÃdi | atra hetulak«aïe niÓcetavye dharmÅ anumeya÷ anyatra tu sÃdhyapratipattikÃle samudÃyo 'numeya÷, vyÃptiniÓcayakÃle 7 sÃdhyadharmasÃmÃnyena samÃno 'rtha÷ sapak«a÷ || 8 na sapak«o 'sapak«a÷ || 9 tato 'nyastadviruddhastadabhÃvaÓceti || atreti | hetulak«aïe | jij¤Ãsita÷ pratyetumi«Âa÷ | viÓe«a iti | vilak«aïo dharma÷ | jij¤Ãsito viÓe«o yasmin sa jij¤ÃsitaviÓe«a÷ | dharmÃ÷ santi yasmin sa dharmÅ | tena yasya dharmiïa÷ kaÓcid viÓe«a÷ pratyenumi«Âa÷ so 'numeya ityartha÷ | sa ca hetulak«aïÃvasare eva bodhya ityuktaæ bhavati | anyatra tu dharmaviÓi«ÂadharmÅ anumeya iti || 6 || kastÃvat sapak«a÷? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- sÃdhyetyÃdi | samÃnaæ mÃnamasyeti samÃna÷ | samÃnaj¤Ãnapariccedya÷ | sad­Óa iti Óe«a÷ | yaÓca sad­Óo 'rtha÷ sa sapak«a÷ | kathamprakÃraæ sÃmÃnyamiti cet? tatraivamÃha- sÃdhyarmasÃmÃnyeneti | sÃdhyaÓcÃsau dharmaÓceti sÃdhayadharma÷ | tasya sÃmÃnyaæ sÃdhyadharmasÃmÃnyam | sÃdhyadharmasya hi viÓe«o bhavati, pratyarthaniyamÃt | tena ca samÃnatvÃd virodha÷ syÃditiæ sÃdhyadharma sÃmÃnyena ityuktamiti || 7 || | kaÓca asapak«a÷? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- na sapak«a iti | yaÓca sapak«o na bhavati sa sarva evÃsapak«a iti || 8 || tato 'nya iti | sapak«aviruddha÷ | yathÃ- u«ïasparÓe sÃdhye 'nu«ïÃÓÅtaæ dravyam | tu dharmo 'numeya÷- iti darÓayitum atra grahaïam | jij¤Ãsito j¤Ãtumi«Âo viÓa«o dharmo yasya dharmiïa÷ sa yathokta÷ || 6 || ka÷ sapak«a÷? ityÃha- sÃdhyadharmetyÃdi | samÃno 'rtha÷ sapak«a÷ | samÃna÷ sad­Óo yo 'rtha÷ pak«eïa sa sapak«a ukta÷, upacÃrÃt | samÃnaÓabdena viÓe«yate | samÃna÷ pak«a÷= sapak«a÷, samÃnasya ca sa ÓabdÃdeÓa÷ | syÃdetat | kiæ tat pak«asapak«ayo÷ sÃmÃnyam, yena samÃna÷ sapak«a÷ pak«eïa? ityÃha- sÃdhyadahrmasÃmÃnyeneti | sÃdhyaÓcÃsau asiddhatvÃt dharmaÓca parÃÓritatvÃt sÃdhyadharma÷ | na ca viÓe«a÷ sÃdhya÷, apitu sÃmÃnyam | ata iha sÃmÃnya sÃdhyamuktam | sÃdhyadahrmaÓcÃsau sÃmÃnyaæ ceti sÃdhyadharma sÃmÃnyena samÃna÷ pak«eïa sapak«a ityartha÷ || 7 || ko 'sapak«a÷? ityÃha- na sapak«o 'sapak«a÷ | sapak«o yo na bhavati so 'sapak«a÷ || 8 || kaÓca sapak«o na bhavati? ityÃha- tata iti | tata÷ sapak«Ãd anya÷, tena 10 triÆpÃïi ca trÅïyeva liÇgÃni || 11 anupalabdhi÷ svabhÃva÷ kÃrya ceti || 12 tatrÃnupalabdhiryathÃ- na pradeÓaviÓe«e kvacid ghaÂa÷, upalabdhilak«aïa prÃptasyÃnupalabdheriti || taddiruddha iti | sapak«aviruddha÷ | yathÃ- u«ïasparÓa eva sÃdhye ÓÅtaæ dravyam | tadbhÃva iti | sapak«ÃbhÃva÷ | yathÃ- sauvÃntikasya anityatve sÃdhye anityatvÃbhÃva evÃsapak«a÷, tannaye ÃkÃÓÃdi«vapi nityatvÃÇgÅkÃrÃt | trividha evÃrthe na sapak«a÷ asapak«a÷ iti bodhyam | abhÃvastu vastuta eva na sapak«a÷ | anyavirodhÅ ca apramparayà na sapak«Ãviti || 9 || yathoktahetuphalaïayukto hetu÷ katividha÷? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- trirÆpÃïÅti | yathoktaæ rÆpatrayaæ tri«veva sambhavati, nÃdhika ityadhikÃrÃrtha evakÃrÃrtha÷ | trayÃïÃæ liÇgÃnÃæ pratyekamapi trirÆpameva dra«Âavyam, ekarÆpaæ dvirÆpaæ và naiveti || 10 || kÃni ca trÅïi liÇgÃni? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- anupalabdhiriti | iha svanÃmnà trÅïi liÇgÃni nirdiÓyante || 11 || tatrÃnupalabdhiriti | anupalabdhisvarÆpamucyate | yatheti | upapradarÓanaÓabda÷ | pradeÓaviÓe«e kvacid ghaÂo neti sannihitadeÓavacanam | sambandhastu evam- pradeÓaviÓe«a ca viruddha÷ | tasya ca sapak«asya abhÃva÷ | sapak«Ãdanyatvaæ tadviruddhatvaæ ca na tÃvat pratyetuæ Óakyam, yÃvat sapak«asvabhÃvÃbhÃvo na vij¤Ãta÷ | tasmÃdanyatva viruddhatvapratÅtisÃmarthyÃt sapak«ÃbhÃvarÆpau pratÅtÃvanyaviruddhau | tato 'bhÃva÷ sÃk«Ãt sapak«ÃbhÃvarÆpa÷ pratÅyate | anyaviruddhau sÃmarthyÃdabhÃvarÆpÅ pratÅyete | tatastrayÃïÃmapi asapak«atvam || 9 || uktena trairÆpyeïa trirÆpÃïi ca trÅïyeva liÇgÃnÅti | cakÃrÅ vaktavyÃntarasamuccayÃrtha÷ | trairÆpyamÃdau p­«Âam, trirÆpÃni ca liÇgÃni pareïa | tatra trairÆpyamuktam, trirÆpÃïi cocyante- trÅïyeva trÅïyeva trirÆpÃïi liÇgÃni | trayastritrarÆpaliÇgaprakÃrà ityartha÷ || 10 || kÃni punastÃni? ityÃha- anupalabdhirityÃdi | prati«edhyasya sÃdhyasyÃnupalabdhistrirÆpà | bidheyasya sÃdhyasya svabhÃvaÓca trirÆpa÷ kÃrya ca || 11 || anupalabdhimudÃhartumÃha- tatretyÃdi | yathetyÃdi | yathetyupadarÓanÃrtham | yatheyamanupalabdhistathÃnyÃpi | na tviyamevetyartha÷ | pradeÓa ekadeÓa÷ | iÓi«yata 13 upalabdhilak«aïaprÃptirupalambhapratyayÃntarasÃkalpaæ svabhÃvaviÓe«aÓca || kvacid ghaÂo neti kvacidityanena dharmÅ nirdiÓyate | pradeÓaviÓe«a iti tasyaiva viÓe«a÷ kriyate | vÃdyabhimatadeÓe ghaÂo nityartha÷ | deÓa ityukte sarvasya pak«atve ghaÂÃbhÃvasiddhireva na syÃt | sa ca yogyo 'pi na bhavati | upalabdhilak«aïaprÃptasyeti | anena heturviÓe«aïamuktam | upalabdhiriti j¤Ãnamucyate | lak«yate iti lak«aïam | vi«aya iti Óe«a÷ | upalabdherlak«aïamiti upalabdhilak«aïam, taæ prÃpta iti upalabdhilak«aïaprÃpta÷ | yogyopalabdhivi«aya iti Óe«a÷ | anupalabdheriti | adarÓanÃdityartha÷ | ayamartha÷- pradeÓÃdau d­ÓyaghaÂÃdyadarÓanÃt | ghaÂaÓÆnyadeÓadarÓanÃditi Óe«a iti || 12 || nanu kà sà upalabdhilak«aïaprÃpti÷? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- upalabdhÅtyÃdi | iti viÓe«a÷ pratipattupratyak«a÷ | tÃd­ÓaÓca na sarva÷ pradeÓa÷ | tadÃha- kvaciditi | pratipatt­pratyak«e÷ kvacideva pradeÓe iti dharmÅ | na ghaÂa iti sÃdhyam | upalabdhirj¤Ãnam | tasyà lak«aïaæ janikà sÃmagrÅ | tayà hi upalabdhirlak«ayate | tatprÃpto 'rtho janakatvena sÃmagrayantarbhÃvÃt | upalabdhilak«aïaprÃpto d­Óya ityartha÷ | tasya ana palabdhe÷- ityayaæ hetu÷ | atha yo yatra nÃsti sa kathaæ tatra d­Óya÷? d­ÓyatvasamÃropÃdasannapi d­Óya ucyate | yaÓcaivaæ sambhÃvyate- yadyasÃvanna bhaved d­Óya eva bhavediti | sa tatra avidhyamÃno 'pi d­Óya÷ samÃropya÷ | kaÓcaivaæ sambhÃvya÷? yasya samagrÃïi svÃvalambanadarÓanakÃraïÃni bhavanti | kadà ca tÃni samagrÃïi gamyante? yadà ekaj¤Ãnavastvantaropalambha÷ | ekendriyaj¤ÃnagrÃhyaæ locanÃdipraïidhÃnÃbhimukhaæ vastudvayamanyonyÃpek«amekaj¤Ãnasaæsargi kathyate | tayorhi satornaika niyamatà bhavati pratipatti÷, yogyatÃyà dvayorapyaviÓi«ÂatvÃt | tasmÃdekaj¤Ãnasaæsargiïi d­ÓyamÃne satyekasmin itarat samagradarÓanasÃmagrÅkaæ yadi bhaved, d­Óyameva bhavediti sambhÃvitaæ d­ÓyatvamÃropyate | tasyÃnupalambho d­ÓyÃnupalambha÷ | tasmÃt sa eva ghaÂaviviktarpadeÓa÷, tadÃlambanaæ ca j¤Ãnaæ d­ÓyÃnupalambhaniÓcayahetutvÃd d­ÓyÃnupalambha ucyate | yÃvaddhi ekaj¤Ãnasaæsargi vastu na niÓcitam, tajj¤Ãanæ ca na tÃvad d­ÓyÃnupalambhaniÓcaya÷ | tato vastu anupalambha ucyate, tajj¤Ãnaæ ca | darÓananiv­ttimÃtraæ svayamaniÓcitatvÃdagamakam | tato d­ÓyaghaÂarahita÷ pradeÓa÷, tajj¤Ãnaæ ca vacanasÃmarthyÃdeva d­ÓyÃnupalambharÆpamuktaæ dra«Âavyam || 12 || kà punarÆpalabdhilak«aïaprÃpti÷? ityÃha- upalabdhÅtyÃdi | upalabdhi- 14 ya÷ svabhÃva satsvapyanye«Æpalambhapratyaye«u san pratyak«a eva bhavati sa svabhÃva viÓe«a÷ || 15 svabhÃva÷ svasattÃmÃtrabhÃvini sÃdhyadharme hetu÷ || upalambha iti | j¤Ãnam | tasya pratyayÃntarÃïi upalambhapratyayÃntarÃïi | upalambhapratyayastatra ghaÂa eva | tato 'nyÃni anantarapratyayÃdÅni | te«Ãæ sÃkalyam upalambhapratyayÃntarasÃkalyam | sÃkalyaÓabdena samÃveÓa ucyate | svabhÃvaÓca viÓe«aÓca iti svabhÃvaviÓe«a÷ | tad dvayam upalabdhilak«aïaprÃptiÓabdenocyate iti || 13 || nanu ko 'yaæ svabhÃvaviÓe«a÷? ityÃkÃÇk«ÃyÃmÃha- satsviti | ya÷ svabhÃva÷ san cak«urÃdisannidhÃne viprakar«aprakÃratrayeïa aviprak­«Âa÷ ÓakyadarÓana÷, sa evÃtra dvabhÃvaviÓe«a ucyate | tena cak«urÃdisannidhÃne 'pi pratyak«ayogyaghaÂÃnupalabdhe÷ atra ghaÂo nÃsti ityayamartha ukta iti || 14 || svabhÃvahetulak«aïanirdeÓÃrthamÃha- svabhÃva iti | lak«aïaprÃpti÷ ulabdhilak«aïaprÃptatvam, ghaÂasya upalambhapratyayÃntarasÃkalpamiti | j¤Ãnasya ghaÂo 'pi janaka÷, anye ca cak«urÃdaya÷ | ghaÂÃd d­ÓyÃdanye hetava÷ pratyayÃntarÃïi, te«Ãæ {sÃa}lyaæ sannidhi÷ | svabhÃva eva viÓi«yate tadanyasmÃdÅt viÓe«o viÓi«Âa ityartha÷ | tadayaæ viÓi«Âa÷ svabhÃva÷ pratyayÃntarasÃkalpaæ ca- etad dvayamupalabdhilak«aïaprÃptatvaæ ghaÂÃderdra«Âavyam || 13 || kÅd­Óa÷ svabhÃvaviÓe«a÷? ityÃha- ya÷ svabhÃva ityÃdi | satsvityÃdi | upalambhasya yÃni ghaÂÃd d­ÓyÃt pratyayÃntarÃïi te«u satsu vidyamÃne«u ya÷ svabhÃva÷ san pratyak«a eva bhavati sa svabhÃvaviÓe«a÷ | tadayamatrÃrtha÷- ekapratipattrapek«amidaæ pratyayalak«aïam | tathà ca sati dra«Âuæ prav­ttasyaikasya dra«ÂurddaÓayamÃna ubhayavÃn bhÃva÷ | ad­ÓyamÃnÃstu deÓakÃla svabhÃvaviprak­«ÂÃ÷ svabhÃvaviÓe«arahitÃ÷ pratyayasÃkalpavantastu | yairhi pratyayai÷ sa dra«Âà paÓyati te sannihitÃ÷ | ataÓca sannihità yad dra«Âuæ prav­tta÷ sa÷ | dra«Âumaprav­ttasya tu yogyadeÓasthà api dra«Âuæ te na ÓakyÃ÷ pratyayÃntaravaikalpavanta÷ svabhÃvaviÓe«ayuktÃstu | dÆrakeÓakÃlÃstu ubhayavikalÃ÷ | tadevaæ paÓyata÷ kasyacinna pratyayÃntaravikalo nÃma, svabhÃvaviÓe«avikalastu bhavet | apaÓyatastu dra«Âuæ Óakyo yogyadeÓastha÷ pratyayÃntaravikala÷, anye tÆbhayavikalà iti || 14 || anupalabdhimudÃh­tya svabhÃvamudÃhartumÃha- svabhÃva ityÃdi | svabhÃvo 16 yathÃ- v­k«o 'yam, ÓiÓapÃtvÃt iti || 17 kÃrya yathÃ- vahniratra dhÆmÃt iti || 18 atra dvau vastusÃdhanau, eka÷ prati«ehaheturiti || sattÃmÃtramiti | sÃdhanasattÃmÃtram | sattÃmÃtre bhavituæ ÓÅlaæ yasya sa sattÃmÃtrabhÃvÅ, tasmin sattÃmÃtrabhavini sÃdhyadharme svabhÃvaheturbodhya÷ || 15 || yathà v­k«a iti | atra v­k«asya ÓiÓapÃmÃtreïa sambandha÷ | tasmÃt tena sÃdhyate || 16 || kÃryaheturudÃhriyate | agninirbharotpattikatvÃd yatra dhÆmastatra vahni÷ ityavagamyate || 17 || atha kasmÃt ligaæ trividham iti vyavasthiti÷? ityÃÓaÇkÃyÃmÃha- atra dvÃviti | yasmÃdanumeyo bhÃvÃbhÃvarÆpo dvividha÷, tasmÃd heturapi 1 | bhÃvasÃdhana÷, 2 abhÃvasÃdhanaÓca dvividha eva | anumeyo 'pi bhÃvarÆpo dvividha÷- 1 bhinna÷, 2 abhinnaÓca | heturiti sambandha÷ | kÅd­Óo hetu÷ sÃdhyasya svabhÃva÷? ityÃha- svasya Ãtmana÷ sattÃ, saiva kevalà svasattÃmÃtram | tasmin sati bhavituæ ÓÅlaæ yasyeti | yo hetorÃtmana÷ sattÃmapek«ya vidyamÃno bhavati, na tu hetusatÃyà vyatiriktaæ ka¤cid hetumapek«ate sa svasattÃmÃtrabhÃvÅ sÃdhya÷ | tasmin sÃdhye yo hetu÷ sa svabhÃvastasya sÃdhyasya, nÃnya÷ || 15 || udÃharaïam- yatheti | ayamiti dharmÅ | v­k«a iti sÃdhyam | ÓiÓapÃtvÃditi hetu÷ | tadayamartha÷- v­k«avyavahÃrayogyo 'yam, ÓiÓapÃvyavahÃrayogyatvÃditi | tatra pracuraÓiÓape deÓe 'viditaÓiÓapÃvyavahÃro ja¬o yadà kenaciduccÃæ ÓiæÓapÃmupÃdarÓyocyate- ayaæ v­k«a iti, tadà asau jìayÃcciÓapÃyà uccatvamapi v­k«avyavahÃrasya nimittamavasyati | sa mƬha÷ ÓiÓapÃtvamÃtra nimitte v­k«avyavahÃre pravartyate, niccatvÃdi nimittÃntaramiha v­k«avyavahÃrasya, apitu ÓiÓapÃtvamÃtraæ nimittam | ÓiÓapÃgataÓÃkhÃdimatvaæ nimittamityartha÷ || 16 || | kÃryamudÃhartumÃha- kÃryamityÃdi | vahniriti sÃdhyam | atreti dharmÅ | dhÆmÃditi hetu÷ | kÃryakÃraïabhÃvo loke pratyak«Ãnupalambhanibandhana÷ pratÅta iti na svabhÃvasyeva kÃryasya lak«aïamuktam || 17 || nanu trirÆpatvÃdekameva liÇga yuktam, atra prakÃrabheda bheda÷, evaæ sati svabhÃvahetorekasyÃnantaprakÃratvÃt tritvamayuktam? ityÃha- atra dvÃviti | 19 svabhÃvapratibandhe hi satyartho 'rtha gamayet | 20 tadapartibaddhasya tadavyabhicÃraniyamÃbhÃvÃt || anumeyasya bhÃvarÆpasya dvaividhyena bhÃvasÃdhano 'pi dvividho bhavati | tathà hi- 1 sÃdhyahetvo÷ svarÆpabhede abhinnaæ sÃdhyaæ sÃdhayituæ na Óaknoti | 2 sÃdhyahetvo÷ svarÆpÃbhede ca bhinnaæ sÃdhyaæ sÃdhayituæ na Óaknoti | tatra sÃdhyasÃdhanayorabhede svabhÃvahetu÷ | sÃdhyasÃdharmayorbhede ca kÃryahetu÷ | anupalabdhistu abhÃvahetu÷ | etena yasmÃd dvÃbhyÃæ bhÃvasÃdhanam, ekena ca pratipedhasÃdhanam, tasmÃt liÇgaæ trividham- dve bhÃvasÃdhane, ekaæ ca prati«edhakÃraïamÅt darÓitamiti || 18 || atha kasmÃd dvÃveva vastusÃdhano iti cet? tatrÃha svabhÃva iti | svabhÃvena= svarÆpeïa pratibandha÷ svabhÃvapratibandha | tatsattve eva liÇgalak«aïÃrthena sÃdhyalak«aïÃrthasya pratyÃyanamiti Óe«a÷ || 19 || kasmÃt svabhÃvapratibandhasattva eva artho 'rtha gamayoditi cet? tatrÃha- tadapratÅtyÃdi | atreti | e«u tri«u hetu«u madhyedvau hetÆ vastusÃdhanau vidhe÷ sÃdhanau gamakau | eka÷ prati«edhasya heturgamaka÷ | prati«edha iti cÃbhÃvo 'bhÃvavyavahÃraÓcokto dra«Âavya÷ | tadayamartha÷- hetu÷ sÃdhyasiddhÃyrthatvÃt sÃdhyÃÇgam, sÃdhyÃæ pradhÃnam | ataÓca sÃdhyopakaraïasya heto÷ pradhÃnasÃdhyabhedÃd bheda÷, na svarÆpabhedÃt | sÃdhyaÓca kaÓcid vidhi÷, kaÓcit prati«edha÷ | vidhiprati«edhayoÓca parasparaparihÃreïÃnavasthÃnÃt tayorhetÆbhinnau | vidhirapi kaÓciddhetÅrbhinna÷, kaÓcidabhinna÷ | bhedÃdhedayorapyanyonyatyÃgenÃtmasthiterbhinnau hetÆ | tata÷ sÃdhyasya parasparavirodhÃt hetavo bhinnÃ÷, na tu svata eveti || 18 || kasmÃt punastrayÃïÃæ hetutvam, kasmÃccÃnye«Ãmahetutvam?- ityÃÓaÇkaya yathà trayÃïÃmeva hetutvam, anye«Ãæ cÃhetutvam, tadubhayaæ darÓayitumÃha- svabhÃvapratibandha iti | svabhÃvena pratibandha÷ svabhÃvapratibandha÷ | sÃdhane k­tà iti samÃsa÷ | svabhÃvapratibaddhatvaæ pratibaddhasvabhÃvatvamityartha÷ | kÃraïe svabhÃve ca sÃdhye svabhÃvena pratibandha÷ kÃryasvabhÃvayoraviÓi«Âa ityekena samÃsena dvayorapi saægraha÷ | hiryasmÃdarthe | yasmÃt svabhÃvapratibandhe sati sÃdhanÃrtha÷ sÃdhyaæ gamayet, tasmÃt trayÃïÃæ gamakatvam, anye«Ãmagamakatvam || 19 || kasmÃt puna÷ svabhÃvapratibandha eva sati gamyagamakabhÃva÷, nÃnyathÃ? 21 sa ca pratibandha sÃdhye 'rthe liÇgasya || yato yanna pratibaddham, tatrÃrthaniÓcayÃvyabhicÃri, tasmÃt pratibandhe satyeva gamyagamakabhÃvo veditavya÷, nÃnyatheti || 20 || sa ca tÃvat kasya pratibandha÷, kena rÆpeïa va pratibandha÷? it pradarÓanÃrthamÃha- sa ceti | yasmÃt paramÃrthato ligaæ kvacit sÃdhyÃrthasvabhÃvameva, tasmÃt tat tena pratibaddham || 21 || ityÃha- tadapatibaddhasyeti | taditi svabhÃva÷ ukta÷ | tena svabhavenÃprati baddha÷ tadapratibaddha÷ | yo yatra svabhavena pratibaddha÷ tasya tadapratibaddhasya | tadavyabhicÃraniyamÃbhÃvÃt | tasyÃpratibandhavi«ayasyÃvyabhivÃra÷ tadavyabhicÃra÷,tasya niyama tadavyabhicÃraniyama÷, tasyÃbhÃvÃt | tadayamartha÷- na hi yo yatra svabhÃvena na pratibaddha÷, sa tamapratibandhavi«aya mavaÓyameva na vyabhicÃratÅti nÃsti tayoravyabhicÃraniyama÷= avinÃbhÃvaniyama÷ | avyabhicÃraniyamÃcca gamya-gamakabhÃva÷ | na hi yogyatayà pradÅpavat parok«Ãrthapratipattinimittami«Âaæ liÇgam, api tu abyabhicÃritvena niÓcitam | tata÷ svabhÃvapratibandhe satyavinÃbhÃvitvaniÓcaya÷, tato gamya-gamakabhÃva÷ | tasmÃt svabhÃvapratibandhe satyartho 'rtha gamayet, nÃnyatheti Óthitam || || 20 || nanu ca parÃyattasya pratibandho 'parÃyatte, tadiha sÃdhyasÃdhanayo÷ kasya kva pratibandha÷? ityÃha- sa ceti | sa ca svabhÃvapratibandho liÇgasya sÃdhye 'rthe | liÇga parÃyattatvÃt pratibaddham | sÃdhyastvartho 'parÃyattatvÃt pratibandhavi«aya÷, na tu pratibaddha ityartha÷ | tatrÃyamartha÷- tÃdÃtmyaviÓe«e 'pi yat pratibaddhaæ tad gamakam | yat pratibandhavi«ayastad gamyam | yasya ca dharmasya yo niyata svabhÃva÷ sa tatprativaddha÷ | yathà prayatnÃnantarÅyakatvÃkhyo 'nityatve | yasya tu sa cÃnyaÓca svabhÃva÷ sa pratibandhavi«aya÷, na tu pratibaddha÷ | yathÃnityatvÃkhya÷ prayatnÃnantarÅyakatvÃkhye | niÓcayÃpek«o hi gamyagamyakabhÃva÷ | prayatnÃnantarÅyakatvameva cÃnityasvabhÃvaæ niÓcitam | atastadevÃnityatve pratibaddham | tasmÃnniyatavi«aya eva gamyagamyakabhÃva÷, nÃnyatheti || 21 || 22 sÃdhyÃrthatÃdÃtmyÃt sÃdhyÃrthÃdutpatteÓca || 23 atatsvabhÃvasyÃtadutpatte Óca tatrÃpratibaddhasvabhÃvatvÃt || sÃdhyÃrthatÃdÃtmyÃditi | yasmÃt liÇgaæ kvacit sÃdhyÃrthÃdevotpadayate, tasmÃt tat tena pratibaddhamiti || 22 || atha kathamucyate- sÃdhyÃrthatÃdÃtmyÃt sÃdhyÃrthÃdutpatteÓcaiva liÇgasya pratibandha iti cet? tatrÃha- atatsvabhÃvasyeti | yacca na sÃdhyaikasvabhÃvam, yadapi ca notpadayate sÃdhyÃrthÃt tasya tena pratibandha | kena prakÃreïÃbhidhÅyeta apratibaddhaæ ca na liÇgam, atiprasaÇgÃt | tasmÃt tÃdÃtmya tadutpattibhyÃmeva pratibandho vaktavya÷, nÃnyatheti || 23 || bhavatu tÃvat tathiva, tataÓca kimÃyÃtamiti cet? Ãha- te ceti | kasmÃt puna÷ svabhÃvapratibandho liÇgasya? ityÃha- vastuta ityÃdi | sa sÃdhyo 'rtha Ãtmà svabhÃvo yasya tat tadÃtmÃ, tasya bhÃvastÃdÃtmyam, tasmÃddheto÷ | yata÷ sÃdhyasvabhÃvaæ sÃdhanaæ tasmÃt | tatra svabhÃvapratibandha ityartha÷ | yadi sÃdhyasvabhÃvaæ sÃdhanam, sÃdhyasÃdhanayorabhedÃt pratij¤ÃrthaikadeÓo hetu÷ syÃt? ityÃha- vastuta iti | paramÃrthasattÃrÆpeïÃbhedastayo÷ | vikalpavi«ayastu yat samÃropita rÆpam, tadapek«a÷ sÃdhyasÃdhanabheda÷ | niÓcayÃpek«a eva hi gamyagamakabhÃva÷ | tato niÓcayÃrƬharÆpÃpek«a eva tayorbhedo yukta÷, vÃstavastvabheda iti | na kevalÃta tÃdÃtmyÃd, api tu tata÷ tadutpattaÓca sÃdhye 'rthe svabhÃvapratibandho liÇgasya || 22 || kasmÃnnimittadvayÃt svabhÃvapratibandho liÇgasya, nÃnyasmÃt? ityÃha- atatsvabhÃvasyetyÃdi | sa svabhÃvo 'sya so 'yaæ tatsvabhÃva÷ | na tatsvabhÃvo 'tatsvabhÃva÷ | tasmÃdutpatirasya so 'yaæ tadutpatti÷, na tathÃtadutpatti÷ | yo yatsvabhÃvo yadutpattiÓca na bhavati tasya atatsvabhÃvasya atadupatteÓca | atra atatsvabhÃve anutpÃdake cÃpratibaddha÷ sbabhÃvo 'syeti so 'yamapratibaddhasvabhÃva÷, tasya bhÃvo 'pratibaddhasvabhÃvatvam, tasmÃd apratibaddhasvabhÃvatvÃt | yadayatatsvabhÃve 'nutpÃdake ca kaÓcit pratibaddhasvabhÃvo bhaved, bhavedanyato 'pi nimittÃt svabhÃvapratibandha÷ | pratibadhasvabhÃvatvaæ hi svabhÃvapratibandha÷ | na cÃnya÷ kaÓcidÃyattasvabhÃva÷ | tasmÃt tÃdÃtmyatadutpattibhyÃmeva svabhÃvapratibandha÷ || 23 || bhavatu nÃma tÃdÃtmyadutpattibhyÃmeva svabhÃvapratibandha÷, kÃryasvabhÃva 24 te ca tÃdÃtmyatadutpattau svabhÃvakÃryayoreveti tÃbhyÃmeva vastusiddhi÷ || 25 prati«edhasiddhirapi yathoktÃyà evÃnupalabdhe÷ || 26 sati vastuni tasyà asambhavÃt || tÃdÃtmyaæ svabhÃvaheto÷ pratibandha÷ | tadutpatti÷ kÃryaheto÷ pratibandha÷ | ata eva tÃbhyÃmeva vastusiddhirityuktam | yasmÃt tÃdÃtmyatadutpattÅ svabhÃvakÃryayoreva, tasmÃt tÃbhyÃmeva vastusidhi÷ ÓakyÃ, na tvanyena apratibaddhena | tataÓca vastusiddhirdvÃbhyÃmeveti sthitam || 24 || ekaÓca prati«edhahetu÷ ityuktam, ko nÃmÃsau? ityÃha- prati«edhetyÃdi | upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhe÷ iti yaduktaæ prÃk, tad dvayameva prati«edhahetu÷ || 25 || kathamiti cet? Ãha- sati vastunÅti | tathà hi- vastuni vidayamÃne sà na sambhavati || 26 || yathoktà anupalabdhireva vastvabhÃvavyavahÃrasÃdhikà iti, etacca kasmÃditi cet? Ãha- anyatheti | yoreva tu gamakatvaæ katham? ityÃha- te ceti | iti÷ tasmÃdarthe | yasmÃt svabhÃve kÃrye eva ca tÃdÃtmyatadutpattÅ sthite, tannibandhanaÓca gamyagamakabhÃva÷, tasmÃt tÃbhyÃmeva kÃryasvabhÃvÃbhyÃæ vastuno vidhe÷ siddhi÷ || 24 || atha prati«edhasiddhirad­ÓyÃnupalambhÃdapi kasmÃnne«ÂÃ? ityÃha- prati«edhetyÃdi | prati«edhavyavahÃrasya siddhiryathoktà yà d­ÓyÃnupalabdhistata eva bhavati yatastasmÃdanyato noktà || 25 || tatastÃvat kasmÃd bhavati? ityÃha- satÅtyÃdi | sati tasmin prati«edhye vastuni, yasmÃd d­ÓyÃnupalabdhirna sambhavati tasmÃd asambhavÃt tata÷ prati«edhasiddhi÷ || 26 || atha tata eva kasmÃd? ityÃha- anyathà ceti | sati vastuni tasyà ad­ÓyÃnupalabdhe÷ sambhavÃd- tyanyathÃÓabdasyÃrtha÷ | etasmÃt nÃnyasyà anupalabdhe÷ prati«edhasiddhi÷ | kuta etat- satyapi vastuni tasyÃ÷ sambhava÷? ipyÃha- anupalabdhilak«aïaprÃpte«vityÃdi | iha pratyayÃntarasÃkalyÃt svabhÃvaviÓe«Ãcco 27 anyathà cÃnupalabdhilak«aïaprÃpte«u deÓa kÃla svabhÃvaviprak­«Âe«varthe«u Ãtmapratyak«aniv­tterabhÃvaniÓcayÃbhÃvÃt || 28 amƬhasm­tisaæskÃrasyÃtÅtasya vartamÃnasya ca pratipatt­pratyak«asya niv­ttirabhÃvavyavahÃrasÃdhano || yadi yathokto viÓe«o nÃÓrÅyate, tadà deÓa kÃlasvabhÃvairviprak­«Âà vyavahità ye 'rthà nopalabdhilak«aïaprÃptÃ÷ te«u ca yà pratipattupratyak«aniv­tti÷, tayà abhÃvaniÓcayo na Óakyate | ca iti | yasmÃdityarthe bodhyam | deÓaÓca kÃlaÓca svabhÃvaÓceti deÓakÃlasvabhÃvÃv taiviprak­«Âe«vityartha÷ | tatrÃparimeyadeÓena vyavahità deÓaviprak­«ÂÃ÷, aneka kalpane vyavahitÃ÷ kÃlaviprak­«ÂÃ÷, atÅtindriyÃÓca bhÃvÃ÷ svabhÃviprak­«Âà veditavyÃ÷ | tasmÃdiha anupalabdhilak«aïaprÃptà ityanenopalabdhipratyayasÃkalyÃbhÃva ukta÷ | deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«ÂÃ÷ ityanena svabhÃvaviÓe«eïa abhÃva upadarÓita÷ | tasmÃt yathoktà anupalabdhireva prati«edhasÃdhikà iti sthitam | evaæ kvacit kÃlaviÓe«e 'grahe 'pi yathoktà anupalabdhireva prati«eÓasÃdhikà bhavatÅtyucyate || 27 || idÃnÅmuktakÃlaviÓe«eïa siddhinirdeÓÃrthamÃha- amƬhetyÃdi | sm­tijanaka÷ saæskÃra÷ sm­tisaæskÃra÷ | sm­tibÅjaæmiti Óe«a÷ | amƬha÷ sm­ti palabdhilak«aïaprÃpto 'rtha ukta÷ | dvayorekaikasyÃpyabhÃve 'nupalabdhilak«aïaprÃpto 'rtha ucyate | tadiha anupalabdhilak«aïaprÃpte«u iti pratyayÃntaravaikalyavanta÷ uktÃ÷ | deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«Âe«u iti svabhÃvaviÓe«arahità uktÃ÷ | deÓaÓca kÃlaÓca svabhÃvaÓca tairviprak­«Âà iti bigraha÷ | te«vabhÃvaniÓcayasyÃbhÃvÃt satyapi vastuni tasyÃbhÃva i«Âa÷ | kasmÃnniÓcayÃbhÃva÷? ityÃha- te«u pratipattu rÃtmano yat pratyak«aæ tasya niv­tte÷ kÃraïÃt niÓcayÃbhÃva÷ | yasmÃdanupalabdhilak«aïaprÃpte«u Ãtmapratyak«aniv­tterabhÃvaniÓcayÃbhÃva÷, tasmÃt satyapi vastuni Ãtmapratyak«aniv­ttilak«aïÃyà ad­ÓyÃnupalabdhe÷ sambhava÷ | tato yathoktÃyà eva prati«edhasiddhi÷ || 27 || atheyaæ d­ÓyÃnupalabdhi÷ kasmin kÃle pramÃïam? kiæsvabhÃvÃ? kiævyÃpÃrà ca? ityÃha- amƬhetyÃdi | pratipattu÷ pratyak«o ghaÂÃdirartha÷, tasya niv­ttiranupalabdhi÷, tadabhÃvasvabhÃveti yÃvat | ata evÃbhÃvo na sÃdhya÷ svabhÃvÃnupalabdhe÷, siddhatvÃt | avidhyamÃno 'pi ca ghaÂÃdirekaj¤Ãnasaæsargiïi saæskÃro yasmin ghaÂÃdau sa tathoka÷ | atÅtasya vartamÃnasya ca pratipat­pratyak«asya niv­ttiriti | atÅtavartamÃnakÃlayorya÷ ÓÆnyapradeÓÃdirupalabdha÷ tatpradeÓÃdisamÃnayogyo yo ghaÂÃdi÷ sa evÃtÅtavartamÃnatvenocyate | anyathà pradeÓÃdau ghaÂÃdyabhÃve cÃtÅtatvaæ vartamÃnatvaæ ca kuta÷ syÃt | pratipattà ca devadattÃdi÷ | tasya pratyak«eïa pariccedyatvÃd ghaÂÃdi÷ pratyak«a÷ | atrÃpi pratyak«ÃpariccedyapradeÓÃdisamÃnayogyarÆpatvÃd ghaÂÃdi÷ pratyak«a ityucyate | paramÃrthatastatra ghaÂÃdyabhÃve kathaæ pratyak«atvaæ syÃt | evamuktaprakÃreïa pratipattu pratyak«asyÃtÅtasya vartamÃnasya ca niv­ttirabhÃvÃÓritatvÃdaparavastulak«aïà | ghaÂÃdiÓÆnyadeÓaviÓe«asvarÆpà bhavatÅti Óe«a÷ | abhÃvavyavahÃrastu iha ghaÂo nÃsti ityevamÃkÃraæ vij¤Ãnam, tadabhidhÃnam, ni÷ÓaÇka pardeÓÃdau gamanalak«aïa prav­ttiÓca | j¤ÃnÃbhidhÃnaprav­ttilak«aïo vyavahÃra÷ bhÆtale bhÃsamÃne samagrasÃmagrÅko j¤ÃyamÃno d­Óyatayà sambhÃvitatvÃt pratyak«a ukta÷ | ata evaj¤ÃnasaæsargÅ d­ÓyamÃno 'rthastajj¤Ãnaæ ca pratyak«aniv­ttirucyate | tato hi d­ÓyamÃnÃdarthÃt tadbuddheÓca samagradarÓanasÃmagrÅkatvena pratyak«atayà sambhÃvitasya niv­ttiravasÅyate | tasmÃdarthaj¤Ãne eva pratyak«asya ghaÂasyÃbhÃva ucyate | na tu niv­ttimÃtramihÃbhÃva÷, niv­ttimÃtrÃd d­Óyaniv­tya niÓcayÃt | nanu ca d­Óyaniv­ttiravasÅyate, d­ÓyÃnupalambhÃt?3 satyamevaitat kevalamekaj¤Ãnasaæsargiïi d­ÓyamÃne ghaÂo yadi bhaved d­Óya eva bhavediti d­Óay sambhÃvita÷ | tato d­ÓyÃnupalabdhirniÓcità | d­ÓyÃnupalabdhiniÓcayasÃmarthayà deva ca d­ÓyÃbhÃvo niÓcita÷ | yadi hi d­Óyastatra bhaved, d­ÓyÃnupalambho na bhavet | ato d­ÓyÃnupalambhaniÓcayÃd d­ÓyÃbhÃva÷ sÃmarthyÃdavasita÷, na vyavah­ta iti d­ÓyÃnupalambhena vyavahartavya÷ | tasmÃdarthÃntaram- ekaj¤Ãnasaæsargi d­ÓyamÃnam, tajj¤Ãnaæ ca pratyak«a niv­ttiniÓcayahetutvÃt pratyak«aniv­ttirityuktaæ dra«Âavyam | yathà caikaj¤Ãnasaæsargiïi pratyak«e ghaÂasya pratyak«atvamÃropitamasato 'pi, tathà tasminnekaj¤ÃnasaæsargiïyatÅte cÃmƬhasm­tisaæskÃre, vartamÃne ca ghaÂasya tattadrÆpamÃropitamasata iti dra«Âavyam | anena ca d­ÓyÃnupalabdhi÷ pratyak«a ghaÂaniv­ttisvabhÃvoktÃ, sà ca siddhà | tena na ghaÂÃbhÃva÷ sÃdhya÷, apitu abhÃvavyavahÃra ityuktam | sÃdhyate 'nayeti abhÃvavyavahÃrasÃdhanÅ | tadevamatÅta vartamÃnotpannavi«ayà anupalabdhireva abhÃvavyavahÃrasÃdhanÅ, bhÃvivi«ayà tu netyuktaæ bhavati | tathà hi bhÃvikÃlasya pradeÓÃdidharmÅ na pratyak«a |ÓÆnyapradeÓopalabdhilak«aïà anupalabdhirapi na sidhyati | atÅtakÃlasya tu dharmÅ pratyak«a÷ ghaÂaÓÆnyapradeÓaÓca smaryate | tadubhayahetoramƬhasm­tisaæskÃra ityuktam | tasmÃd vigatÃdidivasÅyaghaÂÃdiÓÆnyapradeÓÃdismaraïe abhÃvavyavahÃrasiddhirbhavati | vartamÃnakÃlasya ca dharmÅ ghaÂÃdiÓÆnyapradeÓÃdirapi pratyak«asiddha÷ | tasmÃt tatrÃbhÃvavyavahÃrasambandha÷ sulabha÷ | amƬhasm­tisaæskÃra ityuktvà hetvasiddhinirastà | anyathà ÓÆnyapradeÓÃdyasmaraïe 'nupalabdhireva na sidhyati | atÅta vartamÃna ityanenokta÷ kÃlaviÓe«o nirdi«Âha÷ | amƬho 'bhra«Âo darÓanÃhita÷ sm­tijananarÆpa÷ saæskÃro yasmin ghaÂÃdau sa tathokta÷ | tasyÃtÅtasya pratipattapratyak«asyeti sambandha÷ | vartamÃnasya ca pratipatt­pratyak«asyeti sambandha÷ | amƬhasm­tisaæskÃragrahaïaæ tu na vartamÃnaviÓe«aïam | yasmÃdatÅte ghaÂaviviktapradeÓadarÓane sm­tisaæskÃro mƬho d­ÓyaghaÂÃnupalambhe d­Óye ca ghaÂe 'mƬho bhavati | vartamÃne tu ghaÂarahitapradeÓadarÓane na sm­ti saæskÃramoha÷ | ata eva na ghaÂÃbhÃve nÃpi ghaÂÃnupalambhe ghaÂe moha÷ | tasmÃnna vartamÃnani«edhyaviÓe«aïamamƬhasm­tisaæskÃragrahaïam | sm­tisaæskÃravyabhicÃrÃbhÃvÃdvartamÃnasyÃrthasya | ata eva vartamÃnasya ceti | ca Óabda÷ k­to viÓe«aïarahitasya vartamÃnasya viÓe«aïavatÃtÅtena samuccayo yathà vij¤Ãyeteti | tadayamartha÷- atÅto 'nupalambha÷ sphuÂaæ smaryamÃïa÷ pramÃïaæ vartamÃnaÓca | tato nÃsÅdiha ghaÂo 'nupalabdhatvÃnnÃstyanupalabhyamÃnatvÃditi Óakyaæ j¤Ãtum | na tu n abhavi«yatyatra ghaÂo 'nupalapsyamÃnatvÃdi Óakyaæ j¤Ãtum | anÃgatÃyà anupalabdhe÷ sattvasandehÃditi kÃlaviÓe«o 'nupalabdhervyÃkhyÃta÷ | vyÃpÃraæ darÓayati- abhÃvasya vyavahÃra÷ nÃsti ityevamÃkÃrakaæ j¤Ãnam, ÓabdaÓcaivamÃkÃra÷, niÓÓaÇka gamanÃgamanalak«aïà ca prav­tti÷ kÃyiko 'bhÃvavyavahÃra÷ | ghaÂÃbhÃve hi j¤Ãte ni÷ÓaÇka gantumÃgantuæ ca pravartate | tadetasya trividhasyÃpi abhÃvavyavahÃrasya d­ÓyÃnupalabdhi÷ pravartanÅ sÃdhanÅ pravartikà | yadyapi ca nÃsti ghaÂa÷ iti j¤Ãnamanupalabdhereva bhavati | ayameva cÃbhÃvaniÓcaya÷, tathÃpi yasmÃt pratyak«eïa kevala÷ pradeÓa upalabdhastasmÃt iha ghaÂo nÃsti ityeva ca pratyak«avyÃpÃramanusaratyabhÃvaniÓcaya÷, tasmÃt pratyak«asya kevalapradeÓagrahaïavyÃpÃrÃnusÃryabhÃvaniÓcaya÷ pratyak«ak­ta | 29 tasyà evÃbhÃvaniÓcayÃt | || 30 sà ca prayogabhedÃdekÃdaÓaprakÃrà || pratipatta pratyak«a ityuktvà ca nikhilapratipatta pratyak«aæ nirastam | nikhilapratipattapratyak«okto hi heturasiddha eva syÃt | sakalapratipattapratyak«aniv­ttistu prativÃdyasiddhà iti || 28 || | anantaroktà anupalabdhirevÃbhÃvavyavahÃrasÃdhanÅ ityetadeva kasmÃt iti cet? Ãha- tasyà iti | anupahatasm­tibÅjasya pratipattaprayak«asyÃtÅtavartamÃnotpannavi«ayavastuno yà niv­ttistayaivÃbhÃvaniÓcaya÷ Óakyate, anyayà bhÃvivi«ayayà tu na || 29 || tadevaæ pÆrvoktahetunà anupalabdhisvarÆpaæ kÃlaveÓe«aÓcÃbhihita÷ | tasyà prayogabhedapradarÓanÃrthamÃha- sà caiti | prayoga iti trilak«aïasÃdhanasya ÓabdenÃbhidhÃnam | tadbhadÃdanupalabdhirekÃdaÓaprakÃrà bhavati || 30 || ki¤ca- d­ÓyÃnupalambhaniÓcayakaraïasÃmarthyÃdeva pÆrvoktayà nÅtyà pratyak«aïaivÃbhÃvo niÓcita÷ | kevalamad­«ÂÃnÃmapi sattvasambhavÃt, sattvaÓaÇkayà na Óaknotyasattvaæ vyavahartum | ato 'nupalambho 'bhÃvaæ vyavahÃrayati- d­Óyo yato 'nupalabdha÷, tasmÃnnÃsti iti | ato d­ÓyÃnupalambho 'bhÃvaj¤Ãnaæ k­ta pravartayati, na tvak­taæ karoti- ityabhÃvaniÓcayo 'nupalambhÃt prav­tto 'pi pratyak«eïa k­to 'nupalambhena pravartita ukta ityabhÃvavyavahÃrapravartanyanupalabdhi÷ || 28 || kasmÃt punaratÅte, vartamÃne cÃnupalabdhirgamikÃ? ityÃha- tasyà eva yathoktakÃlÃyà anupalabdhrabhÃvaniÓcayÃt | anÃgatà hyanupalabdhi÷ svayameva sandigdhasvabhÃvà | tasyà asiddhÃyà nÃbhÃvaniÓcaya÷, api tvatÅtavartamÃnÃyà iti || 29 || sampratyanupalabdhe÷ prakÃrabhedaæ darÓayitumÃha- sà cetyÃdi | sà ca e«Ãnupalabdhi÷ ekÃdaÓaprakÃrà ekÃdaÓa prakÃrà asya ityekÃdaÓaprakÃrà | kuta÷ prakÃrabheda÷? prayogabhedÃt | prayoga÷= prayukti÷, ÓabdasyÃbhidhÃvyÃpÃra ucyate | Óabdo hi sÃk«Ãt kvacidarthÃntarÃbhidhÃyÅ, kvacit prati«edhÃntarÃbhidhÃyo| sarvatraiva tu d­ÓyÃnupalabdhiraÓabdopÃttÃpi gamyata iti vÃcakavyÃpÃrabhedÃdanupalambhaprakÃrabheda÷, na tu svarÆpabhedÃditi yÃavt || 30 || 31 svabhÃvÃnupalabdhiryathÃ- nÃtra dhÆma÷ iti upalbdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhiriti || (1) 32 kÃryÃnupalabdhiryathÃ- nÃtrÃpratibaddhasÃmarthyÃni dhÆmakÃraïÃni santi, dhÆmÃbhÃvÃditi || (2) prakÃrabhedanirdeÓÃrthamÃha- svabhÃvÃnupalabdhiriti | svabhÃvasya vastusvarÆpasya anupalabdhirityartha÷ | d­«ÂÃntapradarÓanÃrthamÃha- yatheti | d­«ÂÃntaÓabda÷ | iha sarvatra tathà dra«Âavyam | atra iti | anena dharmoukta÷ | dhÆmo na iti | anena sÃdhyadharma ukta÷ | upalabdhipratyayÃntarasattve 'pi yogyasvabhÃvadhÆmÃnupalabdhiriti Óe«a÷ | || 31 || kÃryÃnupalabdhiriti | kÃryasya anupalabdhiriti | vigraha÷ | d­«ÂÃntamÃha- yathà nÃtra apratibaddhasÃmarthyÃni dhÆmakÃraïÃni santÅti | apratibaddhasÃmarthyÃni yÃni prakÃrabhedÃt Ãha- svabhÃvetyÃdi | prati«edhyasya ya÷ svabhÃvastasyÃnupalabdhiryatheti | atreti dharmÅ | na dhÆma÷ iti sÃdhyam | upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdheriti hetu÷ | ayaæ ca hetu÷ pÆrvavad vyÃkhyeya÷ || 31 || prati«edhyasya yat kÃryam, tasyÃnupalabdhirudÃhriyate- kÃryetyÃdi | yatheti | iheti dharmÅ | apratibaddham= anupahataæ dhÆmajananaæ prati sÃmarthya ye«Ãæ tÃnyapratibaddhasÃmarthyÃni | na santÅti sÃdhyam | dhÆmÃbhÃvÃditi hetu÷ | kÃraïÃni ca nÃvarÓyaæ kÃryavanti bhavantÅti kÃryÃdarÓanÃdapratibaddhasÃmarthyÃnÃmevÃbhÃva÷ sÃdhya÷, na tvanye«Ãm | apratibaddhaÓaktÅni cÃntyak«aïa bhÃvÅnyeva, anye«Ãæ partibandhasambhavÃt | kÃryÃnupalabdhiÓca yatra kÃraïad­Óyaæ tatra prayujyate | daÓye tu kÃraïe d­ÓyÃnupalabdhireva gamikà | tatra dhavalag­hoparisthito g­hÃÇgaïamapaÓyannapi catur«u pÃrÓva«vaÇgaïabhittiparyantaæ paÓyati | bhittiparyantasama cÃlokasaæj¤akamÃkÃÓadeÓe dhÆmaviviktaæ paÓyati÷, tatra dhÆmÃbhÃvaniÓcayÃt | yaddeÓasthena vahninà janyamÃno dhÆmastaddeÓa÷ syÃt | tasya ca vahnarepratibaddhasÃmarthyasyÃbhÃva÷ pratipattavya÷ | tadg­hÃÇgaïadeÓena ca vahninà janyamÃno dhÆmastaddeÓa÷ syÃt | tasmÃd taddeÓasya vahanarabhÃva÷ pratipattavya÷ | tad g­hÃÇgaïadeÓa bhittiparik«iptaæ bhittiparyantaparik«iptena cÃlokÃtmanà dhÆmaviviktenÃkÃÓadeÓena saha dharmiïaæ karoti | tasmÃd d­ÓyamÃnÃd­ÓaymÃnÃkÃÓadeÓÃvayava÷ pratyak«Ãpratyak«asamudÃyo vahnayabhÃvapratÅtisÃmarthyÃyÃto dharmÅ, na duÓyamÃna eva | atra iti tu pratyak«anirdeÓo d­ÓyamÃnabhÃgÃpek«a÷ | 33 vyÃpakanupalabdhiryathÃ- nÃtra ÓiÓapÃ, v­k«ÃbhÃvÃditi || (3) 34 svabhÃvaviruddhopalabdhiryathÃ- nÃtra ÓÅtasparÓa÷, agneriti || (4) dhÆmakÃraïÃni analegdhanÃdÅni tÃni tathoktÃni | atra ityanena dharmÅ ukta÷ | apratibaddhasÃmarthyÃni dhÆmakÃraïÃni na santÅtyanena sÃdhyadharma ukta÷ | dhumÃbhÃvÃditi | yasmÃdatra dhÆmasyaibhÃva÷, tasmÃditi Óe«a÷ | yadyatrÃpratibaddhasÃmarthyÃni dhÆmakÃraïÃni syu÷, tarhi dhÆmo 'pyutpadyamÃna÷ syÃdeva || 32 || vyÃpakÃnupalabdhiriti | vyÃpnotÅti vyÃpakam, tasyÃnupalabdhirityartha÷ | yathà nÃtra siÓapà v­k«tvÃditi | anena d­«ÂÃnta ukta÷ | v­k«astu ÓiÓapÃyà vyÃpaka÷, tasya niv­tau sÃpi nivartità bhavati | atreti | anena dharmÅ ukta÷ | v­k«ÃbhÃvÃditi | anena heturukta÷ | ÓiÓapà na iti | anena sÃdhyadharma ukta÷ || 33 || svabhÃvaviruddhopalabdhiriti | svabhÃvena viruddha÷ svabhÃvaviruddha÷, tasyopalabdhirityartha÷ | d­«ÂÃntamÃha- yathà nÃtra ÓÅtasparÓa÷, agneriti | atretyanena dharmÅ ukta÷ | na kevalamihaiva d­ÓyÃd­ÓyasamudÃyo dharmÅ, api tu anyatrÃpi | Óabdasya k«aïikatve sÃdhye kaÓcideva Óabda÷ pratyak«a÷, anyastu parok«a÷ | tadvadihÃpi | yathà cÃtra dharmÅ sÃdhyapratipattyadhikaraïabhÆto d­ÓyÃd­ÓyÃvayavo darÓita÷, tadvaduttare«vapi prayoge«u svayaæ partipattavya÷ || 32 || prati«edhyasya vyÃpyasya yo vyÃpako dharmaratasyÃnupalabdhirudÃhriyate- vyÃpavetyÃdi | yatheti | atreti dharmÅ | na ÓiÓapeti | ÓiÓapÃbhÃva÷ sÃdhya÷ | v­k«asya vyÃpakasya abhÃvÃditi hetu÷ | iyamapyanupalabdhirvyÃpyasya ÓiÓapÃtvasyad­ÓaysyÃbhÃve prayujyate | upalabdhilak«aïaprÃpte tu vyÃpye d­ÓyÃnupalabdhirgamikà | tatra yadà pÆrvÃparÃvupalipÂau samunnatau deÓau bhavata÷, tayorekaratarugahanopeta÷, aparaÓcaikaÓilÃghaÂito nirv­k«akak«aka÷ | dra«ÂÃpi tatsthÃn v­k«Ãn paÓyannapi ÓiÓapÃdibhedaæ yo na vivecayati, tasya v­k«atvaæ pratyak«am, apratyak«aæ tu ÓiÓapÃtvam | sa hi nirv­k«a ekaÓilÃghaÂite v­k«ÃbhÃvaæ d­ÓyatvÃd d­ÓyÃnualambhÃdavasyati | ÓiÓapÃtvÃbhÃvaæ tu vyÃpakasya v­k«atvasyÃbhÃvÃditi | tÃd­Óe vi«aye 'syà abhÃvasÃdhanÃya prayoga÷ || 33 || prati«edhyasya svabhÃvena viruddharayopalabdhiradÃhriyate- svabhÃvetyÃdi | yatheti | atrati dharmÅ | na ÓÅtaraparÓa iti ÓÅtasparÓaprati«edha÷ sÃdhya÷ | 35 viruddhakÃyapalabdhiryathÃ- nÃtra ÓÅtasparÓo dhÆmÃditi || (5) 36 viruddhavyÃptopalabdhiryathÃ- na dhruvabhÃvo bhÆtasyÃpi bhÃvasya vinÃÓo hetvantarÃpak«aïÃditi || agnerityanena heturukta÷ | na ÓÅtasparÓa ityanena sÃdhyadharma ukta÷ | tathà hi- agne÷ ÓÅtasparÓena virodhÃt tatsattve ÓÅtasparÓo nivÃryate || 34 || viruddhakÃryopalabdhiriti | viruddhasya kÃrya viruddhakÃryam, tasyopalabdhirityartha÷ | yathà nÃtra ÓÅtasparÓo dhÆmÃditi | anena sà abhidhÅyate | atreti dharmÅ | dhÆmÃditi hetu÷ | na ÓÅtasparÓa iti sÃdhyadharma÷ | ÓÅtasparÓaviruddho 'gni÷, tasya kÃrya dhÆma÷ | tasmÃd yatra dhÆmastatrÃgnirapi, tatrÃgnistatra ca kuta÷ ÓÅtasparÓa÷ || 35 || viruddhavyÃptopalabdhiriti | viruddhena vyÃptaæ viruddhavyÃptam | tasyopalabdhirityartha÷ | d­«ÂÃntamÃha- yathà na dhruvabhÃvo bhÆtasyÃpi bhÃvasya vinÃÓa iti | dhruvabhÃvÅti niÓcitabhavanadharmà iti Óe«a÷ | bhÆtasyapi bhÃvasyeti | jÃtasya bhÃvasyeti vahneriti hetu÷ | iyaæ cÃnupalabdhistatra prayoktavyà yatra ÓÅtasparÓo 'd­Óya÷, d­Óye d­ÓyÃnupalabdhiprayogÃt | tasmÃd yatre varïaviÓe«Ãd vahnirddaÓya÷, ÓÅtasparÓo dÆrasthatvÃt sannapyad­Óya÷, tatra prayoga÷ || 34 || prati«edhyena yad viruddhaæ tatkÃryasyopalabdhirgamikà | yatheti | atreti dharmÅ | na ÓÅtasparÓa iti ÓÅtasparÓÃbhÃva÷ sÃdhya÷ | dhÆmÃditi hetu÷ | yatra ÓÅtasparÓa÷ san d­Óya÷ syÃt, tatra d­ÓyÃnupalabdhirgamikà | yatra vahni÷ pratyak«a÷, tatra viruddhopalabdhirgamikà | dvayorapi tu parok«atve viruddhakÃryopalabdhi÷ prayujyate | tatra samastapavarakasthaæ ÓÅtaæ nivartayituæ samarthasyÃgneranumÃpakaæ yadà viÓi«Âaæ dhÆmakalÃpaæ niryÃntamapavarakÃt paÓyati, tadà viÓi«ÂÃd vahnaranumitÃd ÓÅtasparÓaniv­ttimanumimÅte | iha d­ÓyamÃnadvÃrapradeÓasahita÷ sarvo 'pavarakÃbhyantaradeÓo dharmÅ sÃdhyapratipattyanusaraïÃtpÆrvavad dra«Âavya iti || 35 || prati«edhasya yad viruddhaæ tena vyÃptasya dharmÃntarasya upalabdhirudÃhartavyà | yatheti | dhruvam= avaÓyam bhavatÅti dhruvabhÃvo | neti dhruvabhÃvitvani«edha÷ sÃdhya÷ | vinÃÓo dharmÅ | bhÆtasyÃpi bhavasyeti dharmiviÓe«aïam | bhÆtasya jÃtasyÃpi vinaÓvara÷ svabhÃvo nÃvaÓyambhÃvÅ, kimuta ajÃtasya iti apiÓabdÃrdha÷ | janakÃd hetoranyo hetu÷ hetvantaram mudgarÃdi | tadapek«ate 37 kÃryavirudhoalabdhiryathÃ- nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni ÓÅtakÃraïÃni santi, vahneriti || Óe«a | bhÆtasyÃpi bhÃvsya vinÃÓa÷ ityanena dharmÅ ukta÷ | na dhruvabhÃvÅ ityanena sÃdhyadharma ukta÷ | tena jÃtasyaiva bhÃvasya vinÃÓo na nitya ityamartha÷ paryavasita÷ | kathametaditi ced? Ãha- hetvantarÃpek«aïÃditi | evaæ hi hetvantarÃpek«Ã aÇgÅkriyate | ye«Ãæ hetvantarÃpek«Ã, te nÃvaÓyambhÃvina÷, yathà kÃr«Ãse raktatà | ihÃpi dhruvabhÃvitvamadhruvabhÃvitvena viruddham | tena hetvantarÃpek«aïaæ vyÃptam | tasmÃd yatra hetvanantarÃpek«Ã tatrÃdhrÆvabhÃvitvam | yatrÃdhruvabhÃvitvaæ tatra dhruvabhÃvitvaæ kuta÷ || 36 || kÃryaviruddhopalabdhiriti | kÃryeïa viruddhaæ kÃryaviruddham, tasyopalabdhiriti Óe«a÷ | vinaÓvara÷ | apek«aïÃditi hetu÷ | hetvantarÃpek«aïaæ nÃma adhruvabhÃvitvena vyÃptam | yathÃ- vÃsasi rÃgasya ra¤janÃdihetvantarÃpek«aïamadruvabhÃvitvena vyÃptam | dhruvabhÃvitvaviruddhaæ cÃdhruvabhÃvitvam | vinÃÓaÓca vinaÓcarasvabhÃvÃtmà hetvantarÃpek«a i«Âa÷ | tato viruddhavyÃptahetvantarÃpek«aïadarÓanÃt dhruvabhÃvitvani«edha÷ | iha dhruvabhÃvitvaæ nityatvam, adhruvabhÃvitvaæ cÃnityatvam | nityatvÃnityatvayoÓca parasparaparihÃreïÃvasthÃnÃdekatra virodha÷ | tathà ca sati parasparaparihÃravatordvayoryadaikaæ d­Óyate tatra dvitÅyasya tÃdÃtmyani«edha÷ kÃrya÷ | tÃdÃtmyani«edhaÓca d­ÓyatÃbhyupagatasya sambhavati | yata evaæ tÃdÃtmyani«edha÷ kriyate- yadayayaæ d­ÓyamÃno nityo bhavet, nityarÆpo d­Óyeta÷, na ca nityarÆpo d­Óyate, tasmÃnna nitya÷ | evaæ ca prati«edhasya nityatvasya d­ÓyamÃnÃtmakatvamabhyupagamya prati«edah÷ k­to bhavati | vastuno 'pyad­Óyasya piÓÃcÃderyadi d­ÓyaghaÂÃtmakatvani«edha÷ kriyate, d­ÓyÃtmakatvamabhyupagamya kartavya÷ | yadayayaæ ghaÂo d­ÓyamÃna÷ piÓÃcÃtmà bhavet piÓÃco d­«Âo bhavet, na ca d­«Âa÷, tasmÃnna piÓÃca iti | d­ÓyÃtmatvÃbhyupagamapÆrvako d­ÓyamÃne ghaÂÃdau vastuni vastuno 'vastuno và d­ÓyasyÃd­Óyasya ca tÃdÃtmyaprati«edha÷ | tathà ca sati yathà ghaÂasya d­Óyatvamabhyupagamya prati«edho d­ÓyÃnupalambhÃdeva, tadvat saravsya parasparaparihÃravato 'nyatra d­ÓyamÃne ni«edho d­ÓyÃnupalambhadeva | tathà cÃsyaiva¤jÃtÅyakasya prayogasya svabhÃvÃnupalabdhÃvantarbhÃva÷ || 36 || prati«edhyasya yat kÃrya tasya yadviruddhaæ tasyopalabdherudÃharaïam- yatheti | 38 vyÃpakaviruddhopalabdhiryathÃ- nÃtra tu«ÃrasparÓo vahnariti || 39 kÃraïÃnupalabdhiryathÃ- nÃtra dhÆmo 'gnyabhÃvÃditi || d­«ÂÃntamÃha- yathà nehÃpratibaddhasÃmarthyÃni ÓÅtakÃraïÃni satyagneriti | iheti dharmÅ | agneriti heturukta÷ | nÃprativaddhasÃmarthyÃni ÓÅtakÃraïÃni santÅti | sÃdhyadharma ukta÷ | atra ÓÅtakÃraïÃnÃæ kÃrya ÓÅtam | ÓÅtaæ cÃgninà viruddham | yatrÃgnistatra kuta÷ ÓÅtapraveÓa÷ | yatra ÓÅtasparÓastatrÃpratibaddhasÃmarthyÃni ÓÅtakÃraïÃni ca kathamapi na | yadi syustÃd­ÓÃni, tarhi avaÓyaæ ÓÅtasparÓo 'pi syÃt || 37 || vyÃpakaviruddhopalabdhiriti | vyÃpakena viruddhaæ vyÃpakaviruddham, tasyopalabdhirityartha÷ | d­«ÂÃntamÃha- yathà nÃtra tu«ÃrasparÓo 'gneriti | atreti | anena dharmÅ ukta÷ | agneriti | anena heturukta÷ | na tu«ÃrasparÓa iti | anena sÃdhyadharma ukta÷ | tu«ÃrasparÓa÷= himasparÓa÷ | tasya vyÃpaka÷ ÓÅtasparÓa, tadviruddho 'gni÷ | tasmÃd yatrÃgnistatra ÓÅtasparÓa÷ kuta÷ | yatrà ca ÓÅtasparÓastatra tu«ÃrasparÓo 'pi kathamapi na || 38 || kÃraïÃnupalabdhiriti | kÃraïasyÃnupalabdhi÷ kÃraïÃnupalabdhiriti vigraha÷ | iheti dharmÅ | apratibaddhaæ sÃmarthyaæye«Ãæ ÓÅtakÃraïÃnÃæ ÓÅtajananaæ prati, tÃni na santi- iti sÃdhyam | vahnariti hetu÷ | yatra ÓÅtakÃraïÃni ad­ÓyÃni, ÓÅtasparÓo 'pyad­Óya÷, tatrÃyaæ hetu÷ prayoktavya÷ | d­Óyatve tu ÓÅtasparÓasya tatkÃraïÃnÃæ và kÃryÃnupalabdhi÷, d­ÓyÃnupalabdharvà gamikà | tasmÃde«ÃpyabhÃvasÃdhanÅ | tato yasminnuddeÓe sadapi ÓÅtakÃraïamad­Óyaæ ÓÅtasparÓaÓca dÆrasthatvÃt, pratipattu rvahnirbhÃsvaravarïatvÃd dÆrÃdapi d­Óya tatrÃyaæ prayoga iti || 37 || prati«edhyasya yad vyÃpakaæ tena yad viruddhaæ tasyopalabdhirudÃhatavyà yatheti | atreti dharmÅ | tu«ÃrasparÓo neti sÃdhyam | vahnariti hetu÷ | yatra vyÃpyasta«ÃrasparÓo vyÃpakaÓca ÓÅtasparÓo na d­Óya÷, tatrÃyaæ hetu÷ | tayod­Óyatve svabhÃvasya vyÃpakasya cÃnupalabdhiryata÷ prayoktavyà | tathà ca satyabhÃvasÃdhanÅyam | dÆravartinaÓca pratipattustu«ÃrasparÓa÷ ÓÅtasparÓaviÓe«a÷ | ÓÅtamÃtraæ ca parok«am | vahnistu rÆpaviÓe«Ãd dÆrastho 'pi pratyak«a÷ | tato vahna÷ ÓÅtamÃtrÃbhÃva÷ | tata÷ ÓÅtaviÓe«atu«ÃrasparÓÃbhÃvaniÓcaya÷ | ÓÅtaviÓe«asya ÓÅtasÃmÃnyena vyÃptatvÃditi viÓi«Âavi«aye 'syÃ÷ prayoga÷ || 38 || prati«edhyasya yat kÃraïaæ tasyÃnupalabdherudÃharaïam- yatheti | atreti 40 kÃraïaviruddhopalabdhiryathÃ- nÃsya romahar«ÃdiviÓe«a÷, sannihitadahanaviÓe«ÃtvÃditi || d­«ÂÃntamÃha- yathà nÃtra dhÆmo 'gnyabhÃvÃditi | atreti, anena dharmÅ ukta÷ | agnyabhÃvÃdityanena ca nirdu«Âo hetu÷ kÅrtita÷ | na dhÆma iti | anena sÃdhyadharma ukta÷ | iha cÃgne÷ kÃrya dhÆma iti | yatrÃgnyabhÃvastatra dhÆmo 'pi kathamapi na || 39 || kÃraïaviruddhopalabdhiriti | kÃraïena viruddhaæ kÃraïaviruddham, tasyopalabdhirityartha÷ | d­«ÂÃntamÃha- yathà nÃsya romahar«ÃdiviÓe«Ã iti | asyati | anena dharmÅ ukta÷ | na romahar«ÃdiviÓe«a it | anena sÃdhyadharma ukta÷ | romahar«Ãstu romïÃmudbhade÷ | sa Ãdirye«Ãæ te romahar«ÃdayÃ÷ | ÃdiÓabdena dantasaÇghar«aïa- ÓarÅrakampÃdÅnÃæ parigraha÷ | te ca romahar«Ãdaya eva viÓe«Ã iti romahar«ÃdiviÓe«Ã÷ | bhaya- prÅtyÃdibhirapi romahar«ÃdirjÃyate | tasya vyavaccedÃrtha viÓe«a ityuktam | iha ca ÓÅtavÃyupŬitasya ye romahar«Ãste eva bodhyÃ÷ | sannihitadahanaviÓe«atvÃditi | atra dahanaviÓe«astvagniviÓe«a÷ | sannihita iti | samÅpavartÅ | sannihito dahanaviÓe«o yasya sa sannihitadahanaviÓe«a÷, tasya bhÃvastattvam, tasmÃt sannihitadahanaviÓe«atvÃt | yÃd­Óo 'gniviÓe«a÷ ÓÅtadharmÅ | na dhÆma iti sÃdhyam | vahnayabhÃvÃditi hetu÷ | yatra kÃrya sadapi ad­Óyaæ bhavati, tatrÃyaæ prayoga÷ | d­Óye tu kÃrye d­ÓyÃnupalabdhirgamikà | tato 'yamapyabhÃvasÃdhana÷ | ni«kampÃyatasalilapÆrite hnade hemantocitabëpodgame virale sandhyÃtamasi sati sannapi attra dhÆmo na d­Óyata iti kÃraïÃnupalabdhyà prati«edhyate | vahnistu yadi tasyÃmbhasa÷ upari «lavamÃno bhavet prajvalita÷, rÆpaviÓe«Ãdevopalabdho bhavet | ajvalitastu indhanamadhyanivi«Âo bhavet | tatrÃpi dahanÃdhikaraïanibandhanaæ pratyak«amiti svarÆpeïa, ÃdhÃrarÆpeïa và d­Óya eva vahniriti tatrÃsya prayoga iti || 39 || prati«edhyasya yat kÃraïaæ tasya yad viruddhaæ tasyopalabdherudÃharaïam- yatheti | asyeti dharmÅ | romïÃæ har«a udbhada÷, sa Ãdirye«Ãæ dantavÅïÃdÅnÃæ ÓÅtak­tÃnÃm te viÓi«yante tadanyebhyo bhayaÓraddhÃdik­tebhya iti romahar«ÃdiviÓa«Ã÷ | te na santÅti sÃdhyam | dahana eva viÓi«yate tadanyasmÃd dahanÃccÅtanivartanasÃmarthyaneti dahanaviÓa«a÷ | kaÓcid dahanah sannapi na ÓÅtanivartanak«ama÷, yathà pradÅpa÷ | tÃd­Óaniv­taye viÓe«agrahaïam | sannihito dahanaviÓe«o yasya sa tathokta÷ tasya bhÃvastasmÃditi hetu÷ | yatra ÓÅtasparÓa÷ sannapyad­Óya÷, roma- 41 kÃraïaviruddhakÃryopalabdhiryathÃ- na romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«avà yaæ pradeÓa÷ dhÆmÃditi || nirÃkaraïasamarthastÃd­Óasya siddhayartha viÓe«a ityuktam | tathÃhi- atra romahar«Ãdi viÓe«asya hetu÷ ÓÅtasparÓa÷, tadviruddho 'ni÷ | agnitÃpa÷ ÓÅtanivÃraka÷ | ÓÅtaviv­tau romahar«ÃdiviÓe«Ã÷ kathamapi na syu÷ || 40 || kÃraïaviurddhakÃryopalabdhiriti | kÃraïena viruddhaæ kÃraïaviruddham, tasya kÃrya kÃraïaviruddhakÃryam, tasyopalabdhi÷ | kÃraïaviruddhakÃryopalabdhi÷ | d­«ÂÃntamÃha- yathà na romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«avÃnayaæ pradeÓo dhÆmÃditi | ayaæ pradeÓa ityanena dharmÅ ukta÷ | dhÆmÃdityanena heturukta÷ | na romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«avÃnityanena sÃdhyadharma ukta÷ | romahar«ÃdiviÓe«eïa yukto romahar«ÃdiviÓe«ayukta÷ | romahar«ÃdiviÓe«ayuktaÓcÃsau puru«aÓceti romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«Ã÷, sa vidayate yasmin pradeÓe sa roma har«ÃdiviÓe«ayuktapuru«avÃn | iha romahar«ÃdiviÓe«asya kÃraïaæ ÓÅtasparÓa÷ | tadviruddho 'gni÷ | agnikÃrya dhÆma÷ | har«ÃdiviÓe«ÃÓcÃd­ÓyÃ÷v tatrÃyaæ prayoga÷ | romahar«ÃdiviÓe«asya d­Óyatve d­ÓyÃnupalbdhi÷ prayoktavyà | ÓÅtasparÓasya d­Óyatve kÃraïÃnupalabdhi÷ | tasmÃdbhavasÃdhano 'yam | rÆpaviÓe«ÃddhidÆrÃd dahanaæ paÓyati | ÓÅtasparÓastvad­Óyo romar«ÃdiviÓe«ÃÓca | te«Ãæ kÃraïaviruddhopalabdhyÃbhÃvaæ pratipadyata iti tatrÃsya prayoga iti || |40 || prati«edhyasya yat kÃraïaæ tasya yad viruddhaæ tasya yat kÃryaæ tasyopalabdhirudÃhartavyÃ- yatheti | ayaæ pradeÓa iti dharmÅ | yogo yuktam | romahar«ÃdiviÓe«Ãiyuktaæ romahar«ÃdiviÓe«ayuktam, tasya sambandhÅ puru«o romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«a÷, tadvÃn na bhavatÅti sÃdhyam | dhÆmÃditi hetu÷ | romahar«ÃdiviÓe«asya pratyak«atve d­ÓyÃnupalabdhi÷ | kÃraïasya ÓÅtasparÓasya pratyak«atve kÃraïÃnupalabdhi÷ | vahanstu pratyak«atve kÃraïaviruddhopalabdhi÷ prayoktavyÃ÷ | trayÃïÃmapyad­syatve 'yaæ prayoga÷ | tasmÃdabhÃvasÃdhano 'yam | tatra dÆrasthasya pratipatturdahanaÓÅtasparÓaromahar«ÃdiviÓe«Ã apratyak«Ã÷ santo 'pi, dhÆmastu pratyak«o yatra, tatraitat pramÃïam | dhÆmastu yaduÓastaddeÓe sthitaæ ÓÅtaæ nivartayituæ samarthasya vahnaranumÃpaka÷ sa iha grÃhya÷ | dhÆmamÃtreïa tu vahnimÃtre 'numite 'pi na ÓÅtasparÓaniv­ti÷, nÃpi roma 42 ime sarve kÃryÃnupalabdhyÃdayo daÓÃnupalabdhiprayogÃ÷ svabhÃvÃnupalabdho saægrahanupayÃntÅti || 43 pÃrampayeïÃrthÃntaravidhiprati«edhÃbhyÃæ prayogabhede 'pi || tasmÃd yatra dhÆmastatrÃgni÷ | yatrÃgnistatra na ÓÅtasparÓa÷ | yatra na ÓÅtasparÓastatra ÓÅtakÃryÃïi romahar«ÃdiviÓe«Ã÷ kathaæ syu÷ || 41 || pÆrvamupalabdhik«aïaprÃptasyÃnupalabdhireka÷ prati«edhaheturukta÷, atha kathaæ kÃryÃnupalabdhyÃdibhi÷ svabhÃvaviruddhopalabdhyÃdibhiÓca prati«edha iti cet? tatrÃha- ime iti | avyavahitoktÃ÷ | sarve iti nikhilà daÓasaÇkhayÃpariccinnÃ÷ | anupalabdhiprayogÃÓca svabhÃvÃnupalabdhÃvantabhavanti || 42 || svabhÃvÃnupalabdhiprayogaÓcÃnya÷, kÃryÃnupalabdhyÃdirapyanya÷ | tathà hi- kÃryÃnupalabdhyÃdi«u arthÃntaraprati«adha÷, svabhÃvaviruddhopalabdhyadi«u cÃrthÃntaravidhi÷ | kathaæ tarhi tasyÃmantarbhava iti cet? tatrÃha- arthÃntaretyÃdi | har«ÃdiviÓe«aniv­ttiravasÃtuæ Óakyeti na dhÆmamÃtraæ heturiti dra«Âavyamiti || 41 || yadi eka÷ prati«edhaheturukta÷, kathamekadaÓÃbhÃvahetava÷? ityÃha- ime sarve ityÃdi | ime anupalbdhiprayogÃ÷ | idamananaraprakrÃntà nirdi«ÂÃ÷ | tatra kiyatÃmapi grahaïe prasakta÷? Ãha- kÃryÃnupalabdhyÃdaya iti | kÃryÃnupalabdhyadÅnÃmai trayÃïÃæ caturïà và garahaïe prasakta÷? Ãha- daÓeti | tatra daÓÃnÃmapyudÃharaïamÃtrÃïÃæ grahaïaprasaÇga satyÃha- sarva iti | etaduktaæ bhavati- aprayuktà api prayuktodÃharaïasadaÓÃÓca | sarva eveti | daÓagrahaïamantarena sarvagrahaïe kriyamÃïe prayuktodÃharaïakÃtsnrya ramyeta | daÓagrahaïÃt tu udÃharaïakÃtsnrye 'vagate sarvagrahanÃmatiricyamÃnamudÃh­tasad­ÓakÃtsnryÃvagataye jÃyate | te svabhÃvÃnupalabdhau saægrahaæ tÃdÃtmyena gaccanti | svabhÃvÃnupalabdhisvabhÃvà ityartha÷ || 42 || nanu ca svabhÃvÃnupalabdhiprayogÃd bhidyante kÃryÃnupalbdhyÃdaya÷, tat kathamantarbhavanti? ityÃha- pÃramparyeïeti | prayogabhede 'pÅti | prayogasya ÓabdavyÃpÃrasya bhede 'pyantarbhavanti | kathaæ prayogabheda÷? ityÃha- arthÃntaravidhÅti | prati«edhyÃdarthÃdarthÃntarasya vidhirupalabdhi÷ svabhÃvaviruddhÃdayupalabdhiprayoge«u | prati«edha÷ kÃryÃnupalabdhyÃdi«u prayoge«u | arthÃntaravidhinÃ, arthÃntaraprati«edhena 44 prayogadarÓanÃbhyÃsÃt svayamapyevaæ vyavaccedapratÅtirbhavatÅti svÃrthe 'pyanumÃne 'syà prayoganirdeÓa÷ || yahyaparthÃntaravidhiprati«edhÃbhyà prayogabheda eva, tathÃpi paramparayà tasyà mantarbhÃvo 'bhipreta÷, na tu vastuta÷ | tathÃhi kvacit kÃryÃnupalbdhÅ dhÆmÃbhÃvena dhÆmahetorapratibaddhasÃmarthyasya abhÃve siddhe abhÃvapratÅtirbhavati | yatra yatra dhÆmÃbhÃvastatra tatropalabdhilak«aïÃprÃptasyaiva taddhetoranupalabdhiriti svabhÃvÃnupalabdhÃvantarbhavati | pratipattu ïÃæ cintÃbhedÃd bheda÷- kasyacit kÃryÃbhÃvadvÃreïa hetvabhÃvapratÅti÷, kasyacittu svabhÃvadvÃreïa | tathaiva vyÃpakÃnupalabdhe÷ kÃraïÃnupalabdheÓca paramparayà antarbhÃvo 'vagantavya÷ | svabhÃvaviruddhopalabdhÅ cÃgninà ÓotÃbhÃvapratÅti÷ | yatrÃgnistatropalabdhilak«aïaprÃptasya ÓÅtasparÓasyaivÃnupalabdhiriti svabhÃvÃnupalabdhÃvantarbhÃva÷ | viruddhavyÃptopalabdhÃvapi hetvantarÃpek«ayà sarvavarïe«u prakÃÓasvabhÃvo 'pi svabhÃvÃnupalabdhivadeva | tathà kÃraïaviruddhakÃryopalabdhÃvapi dhÆmenÃgnisiddhi÷ | ÓÅtaniv­tau ca tatra tadviparÅtasya romahar«ÃdiviÓe«ayuktapuru«asyÃbhÃvasiddhi÷ | sà ca tatropalabdhilak«aïaprÃptatÃ{dsi}hapuru«asyÃnupalabdhiriti svabhÃvÃnupalabdhÃvevÃntarbhavati | || 43 || ye ca kÃryakÃraïadvayavyÃptyabhedairbhedÃbhavenopacÃrÃt svabhÃvÃnupalabdho antarbhavanti ityÃhu÷, te«Ãæ tadupacÃreïantarbhÃva÷, paramÃrthatastu na pratij¤aikadeÓasyÃpi hetutve sati paramparÃrtho 'pi na ramya÷ | svabhÃvaviruddhopalabdhyÃdi«u ca vijÃtÅyapramÃïena niv­tyÃbhidhÃnamiti kiæ kena samÃnaæ syÃt | svÃrthÃnumÃne prayoge na sambhavati | tatrÃnupalabdhiprayogaprakÃraviÓe«Ã ekÃdaÓa iti kuta iti cet? tasmÃdÃha- prayogadarÓanetyÃdi | ca prayogÃ÷ bhidyante | yadi prayogÃntare«varthÃntaravidhiprati«edhau, kathaæ tarhi antarbhavanti? ityÃha- pÃramparyeïeti | praïÃlikayetyartha÷ | etaduktaæ bhavati- na sÃk«Ãdete prayogà d­ÓyÃnupalabdhimabhidadhati, d­ÓyÃnupalabhdyabhicÃriïastvarthÃntarasya vidhi ni«edhaæ vÃbhidadhati | tata÷ praïÃlikayÃmÅ«Ãæ svabhÃvÃnupalabdhau saægraha÷, na sÃk«Ãditi || 43 || yadi prayogabhedÃde«a bheda÷, parÃthÃnumÃne vaktavya e«a÷, Óabdabhedo hi prayogabheda÷, ÓabdaÓca parÃrthÃnumÃnam? ityÃÓaÇkayÃha- prayogadarÓanetyÃdi | prayogÃïÃæ ÓÃstraparipaÂhiÂÃnÃæ darÓanam= upalambha÷, tasya abhyÃsa÷= puna÷ punarÃvartanam, tasmÃnnimittÃt | svayamapÅti | pratipatturÃtmano 'pi | evam ityanantaroktena kameïa | vyavaccedasya pratÅtirbhavatÅti itiÓabdastasmÃdarthe | 45 sarvatra cÃsyÃmabhavavyavahrasÃdhanyÃmanupalabdhau ye«Ãæ svabhÃvaviruddhÃdÅnÃmupalabdhyà kÃraïÃdÅnÃmanupalabdhyà ca prati«edha ukta÷, te«Ãmupalabdhilak«aïaprÃptÃnÃmevo palabdhiranupalabdhiÓca veditavyà || prayogÃïÃæ darÓanam= pratÅti÷ | tasyÃ÷ pauna÷punyenÃvartanam= abhyÃsa÷ | tasmÃt prayoge«vabhyÃsÃtiÓayÃt svayamapi yadà kasyacit vyavaccedapratÅtirbhavati, tadà prayogarÆpeïaiva pratÅtirbhavati | ata eva svÃrthÃnumÃne 'pi anupalabdhiprayogasya viÓe«anirdeÓa÷ | vyavaccedapratÅti÷ prati«edhapratyÃyanamiti Óe«a÷ | yadvÃ- vyavaccedapratÅti÷ viÓe«apratipattiriti Óe«a÷ || 44 || svabhÃvÃnupalabdherviÓe«a ukta÷ | kÃryÃnupalabdhyÃdau tadbhÃvÃt kathamavyabhicÃritvamiti cet? tatrÃha- abhÃveti | abhÃvavyavahÃrasÃdhanyo bahuprakÃrà yà anupalabdhayo 'bhihitÃ÷, tÃ÷ sarvÃstadviÓetà eva dra«ÂavyÃ÷ | yadi kÃraïÃderupalabdhi- tadayamartha÷- yasmÃt svayamapyevamanenopÃyena pratipadyate, prayogÃbhyÃsÃt÷ tasmÃt svapratipattÃvapyupayujyamÃnasyÃsya prayogabhedasya svÃrthÃnumÃne nirdeÓa÷ | yat puna÷ parapratipattÃvevoyujyate, tat parÃrthÃnumÃna eva vaktavyamiti || 44 || nanu ca kÃryÃnupalabdhyÃdi«u kÃraïÃdÅnÃmad­ÓyÃnÃmeva ni«edha÷, d­Óyani«edhe svabhÃvÃnupalabdhiprayogaprasaÇgÃt tathà ca sati na te«Ãæ d­ÓyÃnupalabdheni«edha÷, tat kathame«Ãæ prayogÃïÃæ d­ÓyÃnupalabdhÃvantarbhÃva÷? ityÃha sarvatra cetyÃdi | abhavaÓca tadvayavahÃraÓca abhÃvavyavahÃrau | svabhÃvÃnupalabdhÃvabhÃvavyavahÃra÷ sÃdhya÷ | Ói«Âe«vabhÃva÷ | tayo÷ sÃdhanyÃmanupalabdhau | sarvatra ceti | ca Óabdo hiÓabdasyÃrthe | yasmÃt sarvatrÃnupalabdhau ye«Ãæ prati«edha uktaste«Ãmupalabdhilak«aïaprÃptÃnÃæ d­ÓyÃnÃmeva prati«edha÷ | tasmÃd d­ÓyÃnupalabdhÃvantarbhava÷ | kuta etad d­ÓyÃnÃmeva? ityÃha- svabhÃvetyÃdi | atrÃpi cakÃro hetvartha÷ | yasmÃt svabhÃvaviruddha Ãdirya«Ãæ tesÃmupalabdhyÃ, kÃraïamÃdirye«Ãæ te«Ãmanupalabdhyà prati«edha ukta÷, tasmÃd d­ÓyÃnÃmeva prati«edha ityartha÷ | yadi nÃma svabhÃvaviruddhÃdyupalabdhyà kÃraïÃdyanupalabdhyà ca prati«edha ukta÷, tathÃpi kathaæ d­ÓyÃnÃmeva prati«edha÷? ityÃha- upalabdhirityÃdi | atrÃpi cakÃro hetvartha÷ | yasmÃd ye virodhina÷ vyÃpya- vyÃpakabhÆtÃ÷ kÃryakÃraïabhÆtÃÓca j¤ÃtÃ÷, te«ÃmavaÓyamevopalabdhi÷, upalabdhipÆrvà cÃnupalabdhi- 46 anye«Ãæ virodha kÃrya kÃraïabhÃvÃbhÃvÃsiddhe÷ || lak«aïaprÃptasyÃnupalabdhi÷ syÃt, tadà kÃryÃde÷ prati«edhasiddhi÷ sambhavati, nÃnyatra || 45 || svabhÃvaviruddhÃdirapi yadi upalabdhilak«aïaprÃpta eva syÃt, tadà viparÅtaprati«edhe samartha÷, nÃnyathà | kathamiti cet? tatrÃha- anye«Ãmiti | virodhaÓca kÃryakÃraïabhÃvaÓca abhÃvaÓca virodhakÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃ÷, te«Ãmamasiddhirityuktam | tadevaæ ye nopalabdhilak«aïaprÃptÃste«Ãæ virodhÅ'siddha÷, virodhÃbhÃvo 'pyasiddha÷, kÃryakÃraïabhÃvo 'siddha÷, kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvo 'pyasiddha÷- ityetat pradarÓitaæ bhavati | veditavyÃ= j¤Ãtavyà | upalabdhyanupalabdhÅ ca dveye«Ãæ sta÷, te d­Óyà eva | tasmÃt svabhÃpraviruddhÃdyu palabdhyà kÃraïÃdyanupalabdhyà copalabdhyanupalabdhimatÃæ viruddhÃdÅnÃæ prati«edha÷ kriyamÃïo d­ÓyÃnÃmeva k­to dra«Âavya÷ | bahu«u codye«u prakrÃnte«u parihÃrasamuccayÃrthaÓcakÃro hetvartho bhavati | yasmÃdidaæ cedaæ ca samÃdhÃnamasti, tasmÃd tattaccodyamayuktamiti cakÃrÃrtha÷ || 45 || kasmÃt puna÷ prati«edhyÃnÃæ viruddhÃdÅnÃmupalabdhyanupalabdhÅ veditavye? ityÃha- anye«Ãmiti | upalabdhyanupalabdhimadbhayo 'nye 'nupalabdhà eva ye te«Ãæ virodhaÓca kÃryakÃraïabhÃvaÓca kenacit saha abhÃvaÓca vyÃpyasya vyÃpakasyÃbhÃve na sidhyati, yasmÃt tato virodhakÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃsiddhe kÃraïÃd upalabdhyanupalabdhimanta eva viruddhÃdayo ni«edhyÃ÷ | ubhayavatnaÓca d­Óyà eva | tasmÃd d­ÓyÃnÃmeva prati«edha÷ | tadayamartha÷- virodhaÓca kÃryakÃraïabhÃvaÓca vyÃpakÃbhÃve vyÃpyÃbhÃvaÓca d­ÓyÃnupalabdhereveti | ekasannidhÃvaparÃbhÃvapratÅto j¤Ãto virodha÷ | kÃraïÃbhimatÃbhÃve ca kÃryÃbhimatÃbhÃvapratyaye 'vasita÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ | vyÃpakÃbhimatÃbhÃve ca vyÃpyÃbhimatÃbhÃve niÓcite niÓcito vyÃpyavyÃpakabhÃva÷ | tatra vyÃpyavyÃpakabhÃvapratÅtenimittamabhÃva÷ pratipattavya÷ | iha g­hÅte v­k«ÃbhÃve hi ÓiÓapÃtvÃbhÃvapratÅtau pratÅto vyÃpyavyÃpakabhÃva÷ | abhÃvapratipattiÓca sarvatra d­ÓyÃnupalabdhereva | tasmÃdvirodham, kÃryakÃraïabhÃvam, vyÃpyavyÃpakabhÃvaæ ca smaratà virodha kÃryakÃarïabhÃva vyÃpyavyÃpakabhÃvavi«ayÃbhÃvapratipattinibandhanaæ d­ÓyÃnupalabdhi÷ smartavyà | d­ÓyÃnupalabdhyasmaraïe virodhÃdÅnà 47 viprak­«Âavi«ayà punaranupalabdhi÷ pratyak«ÃnumÃnaniv­ttilak«aïà saæÓayahetu÷ || tathÃhi- upalabdhilak«aïaprÃptasya niyatÃnu«aÇgÅïo ye d­«ÂÃstatsannidhÃne kasyacit tirobhÃve tena saha virodhasya pratyÃyanaæ Óakyam | yacca sannihitaæ tadapi tathaiva viruddham | tadupalabdhau tu virodhÃbhava iti niÓcÅyate | evamupalabdhilak«aïaprÃptasya yasya sattve upalabdhilak«aïaprÃptamad­«ÂapÆrva yadupalabhyate, tadabhÃve nopalabhyate | tattasmÃdutpadayate iti taddvayo÷ kÃryakÃraïabhÃvo niÓcÅyate | yadabhÃve 'pi yadupalabdhi÷, taddvayo÷ kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvo niÓcÅyate | evamapi abhÃvavyavahÃrasiddhirupalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhisamÃÓrità ityuktaæ bhavati || 46 || nanu tadanyenÃpi kvacit siddhiriti cet? ucyate- viprak­«ÂetyÃdi | viprak­«ÂÅ yo vi«aya÷ pratyak«ÃnumÃnaniv­ttisvabhÃva÷ sa saæÓayasya hetu÷, na svabhÃvavyavahÃrahetu÷ || 47 || masmaraïam | tathà ca sati na viruddhÃdividhiprati«edhÃbhyÃmitarÃbhÃvapratÅti÷ syÃt | virodhÃdigrahaïakÃlabhÃvinyÃæ ca d­ÓyÃnupalabdhÃvavaÓyasmartavyÃryà tata evÃbhÃvapratÅti÷ | tatra yadyapi sampratitanÅ nÃsti d­ÓyÃnupalabdhi÷, virodhÃdigrahaïakÃle tvÃsÅt | yà d­ÓyÃnupalabdhi÷ samprati smaryamÃïà saivÃbhÃvapratipattinibandhanam | tata÷ samprati nÃsti d­ÓyÃnupalabdhiprayogÃd bhidyante kÃryÃnupalabdhyÃdiprayogÃ÷ | viruddhavidhinà kÃraïÃdini«edhena ca yato d­ÓyÃnupalabdhirÃk«iptÃ, tato d­ÓyÃnupalabdhereva kÃlÃntarav­ttÃyÃ÷ sm­tivi«ayabhÆtÃyà abhÃvapratipatti÷ | amÅ«Ãæ ca prayogÃïÃæ d­ÓyÃnupalabdhÃvantarbhÃva÷ | tadanena sarveïa d­ÓyÃnupalabdhÃvantarbhÃvo daÓÃnÃmamanupalabdhiprayogÃïÃæ pÃramparyeïa darÓita ityavaseyam || 46 || uktà d­ÓyÃnupalabdhirabhÃve, abhÃvavyavahÃrasÃdhye ca pramÃïam, ad­ÓyÃnupalabdhistu kiæsvabhÃvÃ? kiævyÃpÃrÃ? ityÃha- viprak­«ÂetyÃdi | viprak­«ÂastribhirdeÓakÃlasvabhavaviprakar«airyasyà vi«aya÷ sa viprak­«Âavi«ayeti saæÓayahetu÷ | kisvabhÃvà sÃ? ityÃha- pratyak«ÃnumÃnaniv­ttirlak«Ãïaæ svabhÃvo yasyÃ÷ sà pratyak«ÃnumÃnaniv­ttilak«Ãïà | na j¤Ãnaj¤eyasvabhÃveti yÃvat || 47 || 48 pramÃïaniv­ttÃvapi arthÃbhÃvasiddheriti || tadeva kasmÃt? ityÃha- pramÃnetyÃdi | pramÃïaniv­ttilak«aïà viprak­«Âavi«ayÃnupalabdhi÷, pramÃnaniv­ttirapi arthÃbhÃvaæ na sÃdhyati | pramÃïaæ tu arthakÃryamiti pramÃïaniv­ttyà kÃraïamÃtraniv­ttinaæ sidhyatÅti || 48 || iti nyÃyavinduvistaraÂÅkÃyÃæ Ói«yahitÃyÃæ dvitÅya÷ paricceda÷ || nanu ca pramÃïÃt prameyasattÃvyavasthÃ, tata÷ pramÃïÃbhÃvÃt prameyÃbhÃvapratipattiryuktÃ? ityÃha- pramÃïaniv­ttÃvapÅtyÃdi | kÃraïaæ vyÃpakaæ ca nivartamÃnaæ kÃrya vyÃpyaæ ca nivartayet | na ca pramÃïaæ prameyasya karaïam, nÃpi vyÃpakam | ata÷ pramÃïayoniv­ttavapi arthasya prameyasya niv­ttinasidhyati | tato 'siddha÷ saæÓayaheturad­ÓyÃnupalabdhi÷, na niÓcayahetu÷ | yat punah pramÃïasattayà prameyasattà sidhyati, tadyuktam | prameyakÃrya hi pramÃïam | na ca kÃraïamantareïa kÃryamasti | na tu kÃraïÃnyavaÓyaæ kÃryavanti bhavanti | tasmÃt pramÃïÃt prameyasattà vyavasthÃpyÃ, na pramÃïÃbhÃvÃt prameyÃbhÃvavyavastheti || 48 || ÃcÃryadharmottarak­tÃyÃæ vyÃyabinduÂÅkÃyÃæ svÃrthÃnumÃnaæ nÃma dvitÅya÷ pariccheda÷ || t­tÅya÷ parÃrthÃnumÃnapariccheda÷ 1 trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ aprÃrthamanumÃnam || 2 kÃraïe kÃryopacÃrÃt || samyagj¤ÃnanirÆpaïaprasaÇgena svÃrthaparÃrthabhedena anumÃnaæ dvividhamaÇgÅk­tam | tatra svÃrtha saprapa¤caæ nirÆpitam | parÃrthÃnumÃnÃbhidhÃnÃrthamevamanujÃnÅte trirÆpetyÃdi | ÃkhyÃyate 'neneti ÃkhyÃnam | vacanamiti | trÅïi rÆpÃïi santi yasya tat trirÆpam | trirÆpaæ ca talliÇgaæ ceti trirÆpaliÇgam | tasya ÃkhyÃnamityartha÷ || 1 || anumÃnaæ ca samyagj¤Ãnamityuktam, kathamanumÃnaæ vacanamiti cet? tatrÃha- kÃraïa iti | svÃrtha- parÃrthÃnumÃnayo÷ svÃrtha vyÃkhyÃya, parÃrtha vyÃkhyÃtukÃma ÃhatrirÆpaliÇgÃkhyÃnamiti | trÅïi rÆpÃïi- anvaya vyatireka pak«adharmatvasaæj¤akÃni yasya tat trirÆpam | trirÆpaæ ca talliÇgaæ ca tasyÃkhyÃnam | ÃkhyÃyate= prakÃÓyate 'neneti trirÆpaæ liÇgamiti ÃkhyÃnam | kiæ punastat? vacanam | vacanena hi trirÆpaæ liÇgamÃkhyÃyate | parasmÃyidaæ parÃrtham || 1 || nanu ca samyagj¤ÃnÃtmakamanumÃnamuktam, tat kimartha samprati vacanÃtmakamanumÃnamucyate? ityÃha-kÃraïe kÃryopacÃrÃditi | trirÆpaliÇgÃbhidhÃnÃt trirÆpaliÇgasm­tirutpadayate, sm­teÓvÃnumÃnam | tasmÃdanumÃnasya paraæparayà trirÆpaliÇgÃbhidhÃnaæ kÃraïam | tasmin kÃraïe vacane kÃryasyÃnumÃnasya upacÃra÷ samÃropa÷ kriyate | tata÷ samÃropÃt kÃraïaæ vacanamanumÃnaÓabde nocyate | aupacÃrikaæ vacanamanumÃnam, na mukhyamityarthaÃ÷ | na yÃvat ki¤cit upacÃrÃdanumÃnaÓabdena vaktuæ Óakyaæ tÃvat sarva vyÃkhyeyam, kintvanumÃnaæ vyÃkhyÃtukÃmena anumÃnasvarÆpasya vyÃkhyeyatvÃnnimitaæ vyÃkhyeyam | nimittaæ ca trirÆpaæ liÇgam | tacca svayaæ và pratÅtamanumÃnasya nimittaæ bhavati, pareïa và pratipÃditaæ bhavati | tasmÃlliÇgasya svarÆpaæ ca vyÃkhyeyam, tatpratipÃdakaÓca Óabda÷ | tatra svarÆpaæ svÃrthÃnumÃne vyÃkhyÃtam | pratipÃdakaÓca Óabda 3 tad dvividham | 4 prayogabhedÃt || 5 sÃdharmyavad vaidharmyavacca || kÃraïaæ hi vacanam, kÃrya cÃnumÃnamiti vacane tasminnanumÃnÃropÃt tadvacanamevÃnumÃnamityabhidhÅyate | anumÃnakÃraïatvÃt anumÃnam ityucyate iti Óe«a÷ || 2 || taddvividhamiti | atra taditi parÃrthÃnumÃnam | trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ tat || 3 || kathaæ dvividhamiti cet? Ãha- prayogabhedÃditi | prayogastu Óabdata upasthÃnam | tasya bhedena dvaividhyamiti || 4 || kiæ tat prakÃraheyamiti Ãha? Ãha- sÃdharmyavaditi | samÃno dharmo yasya sa sadharmÃ, sadharmaïo bhÃva÷ sÃdharmyam, tadayasyÃsti tat sÃdharmyavat | visad­Óo dharmo yasya sa vidharmÃ, vidharmaïo bhÃvo vaidharmyam, tadayasyÃsti tad vaidharmyavat | anvayavat vyatirekavacceti Óe«a÷ || 5 || iha vyÃkhyeya÷ | tata÷ pratipÃdakaæ ÓabdamavaÓyaæ vaktavyaæ darÓayan anumÃnaÓabdenoktavÃnÃcÃrya iti paramÃrtha÷ || 2 || parÃrthÃnumÃnasya prakÃrabhedaæ darÓayitukÃma Ãha- tad dvividhamiti | taditi parÃrthanumÃnam | dvau vidhau= prakÃrau yasya tad dvividham || 3 || kuto dvividham? ityÃha- prayogasya ÓabdavyÃpÃrasya bhedÃt | prayukti÷= prayoga÷, arthÃbhidhÃnam | ÓabdasyÃrthÃbhidhÃnavyÃpÃrabhedÃd dvividhamanumÃnam || 4 || tadevÃbhidhÃnavyÃpÃranibandhanaæ dvaividhyaæ darÓayitumÃha- sÃdharmyavat vaidharmyavacceti | samÃno dharmo 'sya so 'yaæ sadharmÃ, tasya bhÃva÷ sÃdharmyam | visad­Óo dharmo 'sya vidharmÃ, vidharmÃïo bhÃvo vaidharmyam | d­«ÂÃntadharmiïà saha sÃdhyadharmiïa÷ sÃd­Óyaæ hetuk­taæ sÃdharmyamucyate | asÃd­Óyaæ ca hetuk­taæ vaidharmyamucyate | tatra yasya sÃdhanavÃkyasya sÃdharmyamabhidheyaæ tat sÃdharmyavat | yathà yat k­takaæ tadanityam, yathà ghaÂa÷, tathà ca k­taka÷ Óabda÷ ityatra k­takatvak­taæ d­«ÂÃnta sÃdhyadharmiïo÷ sÃduÓyabhidheyam | yasya tu vaidharmyamabhidheyaæ tad vaidharmyavat | yathÃ- yannityaæ tadak­takaæ d­«Âam, yathà ÃkÃÓam, Óabdastu k­taka÷ iti k­takatvÃk­takatvak­taæ ÓabdÃkÃÓayo÷ sÃdhya d­«ÂÃntadharmoïorasÃd­ÓyamihÃbhidheyam || 5 || 6 nÃnayorarthata÷ kaÓcid bheda÷ || 7 anyatra prayogabhedÃt || 8 tatra sÃdharmyavatprayoga÷- yadupalabdhilak«aïaprÃptaæ sannopalabhyate so 'dvayava hÃravi«aya÷ siddha÷, yathÃnyo d­«Âa÷ kaÓcid ÓaÓavi«ÃïÃdi÷ | nopalabhyate ca kvacit pradeÓaviÓa«e upalabdhilak«aïaprÃpto ghaÂa÷- ityanupalabdhiprayoga÷ || yadi sÃdharmyaprayogo 'nvayavÃn, vaidharmyaprayogaÓca vyatirekavÃn, tarhi arthato 'pi bheda÷ syÃt, tat kasmÃt prayogabhedena dvividhamityucyate iti cet? tatrÃha nÃnayoriti | sÃdharmyavÃnapi trirÆpÃpek«a÷, vaidharmyavÃnapi trirÆpÃpek«a÷ | tasmÃt sarvatra trirÆpasattvÃdarthato bhedaleÓo 'pi nÃsti |6 || anyatra prayogabhedÃditi | iha prayogasyaiva bheda÷, na tu sarvathÃpi | tathà hi- prathame vastuto 'nvayÃbhidhÃne 'pi vyatireka÷ sÃmarthyÃdavagamyate | dvitÅye ca vastuto vyatirekà bhidhÃne 'pi anvayo 'rthÃjj¤Ãyate || 7 || tatra sÃdharmyavata÷ prathamamupanyÃsa÷ | yadupalabdhilak«aïaprÃpta sannopalabhyate so 'sadvayaydyanayo÷ prayogayorabhidheyaæ bhinnam, kathaæ tarhi trirÆpaæ liÇgamabhinnaæ prakÃÓyam? ityÃha- nÃnayorarthata iti | artha÷ prayojanam | yat prayojanaæ prakÃÓayitavyaæ vastu uddiÓyÃnumÃne prayujyate, tata÷ prayojanÃdanayorna bheda÷ kaÓcit | trirÆpaæ hi liÇga prakÃÓayitavyam | taduddiÓya dve apyete prayujyete | dvÃbhyÃmapi trirÆpaæ liÇga prakÃÓyata eva | tata÷ prakÃÓayitavyaæ prayojanamanayorabhinnam | tathà ca na tato bheda÷ kaÓcit || 6 || abhidheyabhedo 'pi tarhi na syÃt? ityÃha- anyatra prayogabhedÃditi | prayoga÷ abhidhÃnam, vÃcakatvam | vÃcakatvabhedÃdanyo bheda÷ prayojanak­to nÃstÅtyartha÷ | etaduktaæ bhavati- anyadabhidheyamanyat prakÃÓyaæ prayojanam | tatrÃbhidheyÃpek«ayà vÃcakatvaæ bhedyate, prakÃÓyaæ tvabhinnam | anvaye hi kathite vak«yamÃïena nyÃyena vyatirekagatirbhavati | vyatireke cÃnvayagati÷ | tatastrirÆpaæ liÇgaæ prakÃÓyamabhinnam | na ca yatrÃbhidheyabheda÷, tatra sÃmarthyagamyo 'pyartho bhidyate | yasmÃt pÅno devadatto divà na bhuækte pÅno devadatto rÃtrau bhuækte ityanayovakyiyorabhidheyabhede 'pi gamyamÃnamekameva, tadvadihÃbhidheyabhede 'pi gamaymÃnaæ vastu ekameva || 7 || 9 tathà svabhÃvaheto÷ prayoga÷- yat sat tat sarvamanityam, yathà ghaÂÃdiriti Óuddhasya svabhÃvaheto÷ prayoga÷ || vahÃravi«aya÷ siddha iti | atrÃnupalabdheranvaya ukta÷ | yathà d­«Âa÷ kaÓcit ÓaÓavi«ÃïÃdiriti | asadvayavahÃrasya vi«ayo d­«Âa÷ | tasyodÃharaïam- ÓaÓavi«ÃïÃdi÷ d­«Âa iti siddha÷ | parÅk«ita iti Óe«a÷ | tena d­«ÂÃntakathanaæ nopalabhyate iti anena pak«adharma ukta÷ || 8 || svabhÃvaheto÷ prayoga iti | dvitÅyasya heto÷ sÃdharmyavÃn prayoga upadarÓyate yat tatreti | tayo÷ sÃdharmyavaidharmyavatoranumÃnayo÷ sÃdharmyavat tÃvadudÃharannanupalabdhimÃha- yadityÃdinà | yad d­Óyam | sannopalabhyate- ityanena d­ÓyÃnupalambho 'nudyate | so 'sadvayavahÃravÅ«aya÷ siddha÷ | tadasaditi vyavahartavyamityartha÷ | anenÃsadvayavahÃrayogyatvasya vidhi÷ k­ta÷ | tataÓcÃsdvayavahÃrayogyatve d­ÓyÃnupalambho niyata÷ kathita÷ | d­ÓyamanupalabdhamasadvayavahÃrayogyamevetyartha÷ | sÃdhanasya ca sÃdhye 'rthe niyatatvakathanaæ vyÃptikathanam | yathoktam- vyÃptirvyÃpakasya tatra bhÃva eva vyÃpyasya và tatraiva bhÃva÷ iti | vyÃptisÃdhanasya pramÃïasya vi«ayo d­«ÂÃnta÷ | tameva darÓayitumÃha- yathÃnya iti | sÃdhyadharmiïo 'nyo d­«ÂÃnta ityartha÷ | d­«Âa iti | pramÃïena niÓcita÷ | ÓaÓavisÃïaæ hi na cak«u«Ã vi«ayÅk­tam | api tu pramÃïena d­ÓyÃnupalambhenÃsadvayavahÃrayogyaæ vij¤Ãtam | ÓaÓavi«ÃïamÃdiryasya asadvayavahÃravi«ayasya sa tathokta÷ | ÓaÓavi«ÃïÃdau hi d­ÓyÃnupalambhamÃtranimitto 'sadvayavahÃra÷ pramÃïena siddha÷ | tata eva pramÃïÃdanena vÃkye nÃbhidhÅyamÃnà vyÃptirj¤Ãtavyà | samprati vyÃpti kathayitvà d­ÓyÃnupalambhasya pak«adharmatvaæ darÓayitumÃha nopalabhyate ceti | pradeÓa÷= ekadeÓa÷ p­thivyÃ÷ | sa eva viÓi«yte 'nyasmÃditi viÓe«a eka÷ | pradeÓaviÓa«a iti | ekasmin pradeÓe | kvaciditi | pratipatta÷ pratyak«a eko 'pi pradeÓa÷ | sa evÃbhÃvavyavahÃrÃdhikaraïaæ ya÷ pratipatta÷ pratyak«a÷, nÃnya÷ | upalabdhilak«aïaprÃpta iti | d­Óya÷ | yathà cÃsato 'pi ghaÂasya samÃropitamupalabdhilak«aïaprÃptatvaæ tathà vyÃkhyÃtam || 8 || svabhÃvaheto÷ sÃdharmyavantaæ prayogaæ darÓayitumÃha- tatheti | yathÃnupalabdhe÷, tathà svabhÃvaheto÷ sÃdharmyavÃn prayoga ityartha÷ | yat saditi sattvamanÆdya tat sarvamanityamityanityanityatvaæ vidhÅyate | sarvagrahaïaæ ca niyamÃrtham | 10 yadutpattimat tadanityamiti svabhÃvabhÆtadharmabhedena svabhÃvasya prayoga÷ || 11 yat k­takaæ tad anityamityupÃdhibhedena || sat tat sarvamanityam, yathà ghaÂÃdiriti | yaditi yogyaæ vastumÃtraæ sat, tat sarvamakhilamanityam | anena anvaya evokta÷ | Óuddhasya svabhÃvaheto÷ prayoga iti | nirviÓe«aïasya svabhÃvaheto÷ prayoga iti Óe«a÷ || 9 || yadutapttimat tadanityamiti vacanaæ svabhÃvahetodvitÅyasyÃnvaya÷ | svabhÃvabhÆtadharmabhedena svabhÃvasya prayoga iti | ÃtmabhÆtadharmasyaiva bhedaæ k­tvà svabhÃvaheto÷ prayoga÷ k­ta÷ | tathà hi- utpattirvastuno hanmalÃbha÷ | abheda eva utpattiryasyÃsti tadutpattimaditi bhedenokta÷ || 10 || yat k­takaæ tadanityamiti | anena svabhÃvahetost­tÅyasyÃnvaya ukta÷ | upÃdhi bhedeneti | atra upÃdhi÷= viÓe«aïam | anabhivyaktaviÓe«aïa÷ svabhÃvahetuprayoga iti Óe«a÷ || 11 || sarvamanityam | na ki¤cinnÃnityam | yat sat tadanityameva | anityatvÃdanyatra nityatve sattvaæ nÃstÅtyevaæ sattvamanityatve sÃdhye niyataæ khyÃpitaæ bhavati | tathà ca sati vyÃptipradarÓanavÃkyamidaæ | yathà ghaÂÃdiriti | vyÃptisÃdhakasya pramÃïasya vi«ayakathanametat | Óuddhasyeti | nirviÓe«aïasya svabhÃvasya prayoga÷ || 9 || saviÓe«aïaæ darÓayitumÃha- yadutpattimaditi | utpatti÷ svarÆpalÃbho yasyÃsti tad utpattimat | utpattimattvamanudya tadanityamityanityatvavidhi÷ | tathà ca sati utpattimattvamanityatve niyatamÃkhyÃtam | svabhÃvaæ bhÆta÷ tadÃtmako dhama÷, tasya bhedena | bhedaæ hetÆk­tya prayoga÷ | anutpannebhyo hi vyÃv­timÃÓrityotpanno bhÃva ityucyate | saiva vyÃv­ttiryadà vyÃv­ttyantaranirapek«Ã vaktumi«ayte, tadà vyatirekiïÅva nirdeÓyate- bhÃvasya utpattiriti | tathà ca vyatiriktamevotpattyà viÓi«Âa vastu utpattimaduktam | tena svabhÃvabhÆtena dharmeïa kalpitabhedena viÓi«Âa÷ svabhÃva÷ prayukto viditavya÷ || 10 || yat k­takamiti | k­takatvamanÆdyÃnityatvaæ vidhÅyate- iti anityatve niyataæ k­takatvamuktam | ato vyÃptiranityatvena k­takatvasya darÓità | upÃdhibhedena svabhÃvasya prayoga iti sambandha÷ | upÃdhirviÓe«aïam | tasya bhedena bhinnenopÃdhinà viÓi«Âa÷ svabhÃva÷ prayukta ityartha÷ | 12 apek«itaparavyÃpÃro hi bhÃva÷ svabhÃvani«pattau k­taka iti | 13 evaæ prayatnÃntarÅyakapratyayabhedabheditvÃdayo 'pi dra«ÂavyÃ÷ || kathamanabhivyaktaviÓe«Ãïaæ iti cet? tatrÃha- apek«itaparavyÃpÃro hi bhÃva÷ svabhÃvani«patau k­taka iti | apek«ita÷ parasya vyÃpÃro yeneti vigraha÷ | yaÓca bhÃva÷ svabhÃni«pattaye hetÆnÃæ vyÃpÃramapek«ate iti | yathà k­takamityuktam, tasmÃt anabhivyaktaviÓe«aïaæ svabhÃvahetvantarametat || 12 || evamiti | ete 'pi upÃdhibhedÃpek«itÃ÷ svabhÃvahetva eva dra«ÂavyÃ÷ | tathà hi prayatne= hetuvyÃpÃre sati yasya siddhi÷ sa prayatnÃntarÅyaka iti | tena anityaæ prayatnÃntaroyakatvÃda ityayanapi anabhivyaktaviÓe«aïa÷ svabhÃvahetureva | pratyayasya bheda÷ pratyayabheda÷ | pratyayabhedena bhettuæ ÓÅla yasya sa pratyayabhedabhedÅ, tasya bhÃva÷ pratyayabhedabheditvam | kÃraïabhedÃnukÆlarÆpavattvamiti Óe«a÷ | tathà hi- svalpakardamapiï¬Ãd ghaÂa÷ k«udro bhavati, mahatastu mahÃn bhavvati | nipuïaiha kadÃciccuddha evÃrtha ucyate, kadÃcidavyatiriktena viÓe«aïena viÓi«Âa÷, kadÃcid vyatiriktena | devadatta÷ iti Óuddha÷, lambakarïa÷ iti abhinnakarïadvayaviÓi«Âa÷, citraguriti vyatiriktacitragavÅviÓi«Âa÷ | tadvat Óuddham, utpattimatvamavyatiriktaviÓe«aïam, k­takatvaæ vyatiriktaviÓe«aïam || 11 || nanu ca citraguÓabde vyatiriktasya viÓe«aïasya vÃcakaÓcitraÓabdo goÓabdaÓvÃsti, k­takaÓabde tu nirviÓe«aïavÃcina÷ Óabdasya prayogo 'sti? ityÃÓaÇkayÃha- apek«iteti | pare«Ãæ kÃraïÃnÃæ vyÃpÃra÷ svabhÃvasya ni«pattau ni«patyarthamapek«ita÷ paravyÃpÃro yena sa tathokta÷ | hÅti yasmÃdarthe | yasmÃdapek«itaparavyÃpÃra÷ k­taka ucyate, tasmÃd vyatiriktena viÓe«aïena viÓi«Âa÷ svabhÃva ucyate | yadyapi vyatiriktaæ viÓe«aïapadaæ na prayuktam, tathÃpi k­taÓabdenaiva vyatiriktaæ viÓe«aïapadamantarbhÃvitam | ataeva saæj¤ÃprakÃro 'yaæ k­takaÓabda÷, yasmÃt saæj¤ÃyÃmayaæ kan pratyayo vihita÷ | yatra ca viÓe«aïamantarbhÃvyate, tatra viÓe«aïÃpdaæ na prayujyate | kvacittu prtÅyamÃnaæ viÓe«aïam, yathà k­ta ityukte hetubirityetat pratÅyate | tatra ca hetuÓabda÷ prayujyate, kadÃcinna và prayujyate || 12 || prayujyamÃnasvaÓabdaÓca yathà pratyayabhedabhediÓabde pratyayabhedaÓabda÷, yathà ca k­taÓabdo bhinnaviÓesaïasvabhavÃbhidhÃyo, evaæ pratyayabhedabheditvamÃdirye«Ãæ 14 sannutpattimÃn k­tako và Óabda iti pak«adharmopadarÓanam || 15 sarve ete sÃdhanadharmÃ÷ yathÃsvaæ pramÃïai÷ siddha sÃdhana dharmamÃtrÃnubandhe eva sÃdhyadharme 'vagantavyÃ÷ || kumbhakÃravyÃpÃre sati Óobhano bhavati,anipuïakumbhakÃravÃpÃre 'Óobhano bhavati | tasmÃd anityaæ pratyayabhedabheditvÃdityayamapi anabhivyaktaviÓe«aïa÷ svabhÃvahetureva || 13 || pÆrva trayÃïÃæ svabhÃvahetÆnÃmanvayamÃtramuktam, idÃnÅ tena kÃraïena pak«adharmà ucyante | san Óabda÷, utpattimÃn Óabda÷, k­taka÷ Óabda iti prayogabhedadarÓanÃthaæ và iti || 14 || tanmÃtrÃnubandhini sÃdhyadharme svabhÃvo hetu÷ iti pÆrva svabhÃvahetulak«aïaæ yadabhihitam, tatprayogÃrthamÃha- sarve ete sÃdhanadharmà iti | pÆrva ye«Ãæ trividhÃnÃæ svabhÃvahetÆnÃæ pak«adharmà uktÃ÷, te yathÃsvaæ pramÃïairiti | yasya yadÃtmÅyaæ pramÃïaæ tai÷ svapramÃïai÷ | prayatnÃnantarÅyakatvÃdÅnÃæ te 'pi svabhÃvaheto÷ prayogÃ÷ bhinnaviÓe«aïasvabhÃvÃbhidhÃyino dra«ÂavyÃ÷ | pratyayÃnÃm= kÃraïÃnÃm, bheda÷= viÓe«a÷, tena pratyayabhedena bhettuæ ÓÅlaæ yasya sa pratyayabhedo Óabda÷, tasya bhÃva÷ pratyayabhedabheditvam | tata÷ pratyayabhedabheditvÃccabdasya k­tatvaæ sÃdhyate | prayatnÃnantarÅyakatvÃnityatvam | tatra pratyayabhedaÓabdo vyatiriktaviÓe«aïÃbhidhÃyÅ pratyayabhedabhediÓabde prayukta÷ | prayatnÃnantarÅyakaÓabde ca prayatnaÓabda | tadevaæ trividha÷ svabhavahetuprayogo darÓita÷- 1 Óuddha÷, 2 avyatiriktaviÓe«aïa÷, 3 vyatiriktaviÓe«aïaÓca | evamartha caitadÃkhyÃtam- vÃcakabhedÃnmà bhÆt kasyacit svabhÃvahetÃvapi prayukte vyÃmoha iti || 13 || atha kimete svabhÃvahetava÷ siddhasambandhe svabhÃve sÃdhye prayoktavyÃ÷? Ãhosvit asiddhasambandhe? it sardhayitumÃha- sarve ete iti | gamakatvÃt sÃdhanÃni, parÃÓritatvÃcca dharmÃ÷, sÃdhanadharmà eva sÃdhanadharmamÃtram | matra ÓabdenÃdhikasyÃpek«aïÅyasya nirÃsa÷ | tasyÃnubandha÷= anugamanam, anvaya÷ | siddha÷ sÃdhanakarmamÃtrÃnubandho yasya sa tathokta÷ | kena siddha÷? ityÃha- 16 tasyaiva tatsvabhÃvatvÃt || siddhasÃdhanadahrmamÃtrÃnubandhe eva sÃdhyadharme 'vagantavyà iti | sÃdhanadharmasvarÆpameva sÃdhanadharmamÃtram | sÃdhanadharmamÃtreïa anubandha÷= sÃdhanadharmamÃtrÃnubandha÷ | anubandha÷= sambandha÷ | anvaya iti Óe«a | siddha÷ sÃdhanadharmÃmÃtrÃnubandho yasya sÃdhya dharmasya tasmin | yathÃsvaæ sÃdhyadharme sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhe sÃdhite eva te pak«adharmà hetutvenÃbhidheyà iti || 15 || kasmÃcca sÃdhyadharme sÃdhanadahrmamÃtrÃnubandha iti cet? tatrÃha- tasyaiveti | tathÃhi- paramÃrthato 'nityasvabhÃva eva k­taka÷ | anyaÓca k­taka÷, anyaÓca anitya iti tu na | kathamiti cet? hetupratyayairyat kriyate tad vinaÓyatsvabhÃvameveti || 16 || yathÃsvaæ pramÃïairiti | yasya sÃdhyadharmasya yadÃtmÅyaæ pramÃïaæ tenaiva pramÃïena siddha ityartha÷ | svabhÃvahetÆnÃæ ca bahubhedadatvÃt sambandhasÃdhanÃnyapi pramÃïÃni bahÆnÅti pramÃïairiti bahuvacana nirdeÓa÷ | gamayitavyatvÃt sÃdhya÷, parÃÓritatvÃcca dharma÷ sÃdhyadharma÷ | tadayaæ paramÃrtha÷- na hetu÷ pradÅpavat yogyatayà gamaka÷, apitu nÃntarÅyakatayà viniÓcita÷ | sÃdhyÃvinbhÃvitvaniÓcayanameva hi heto÷ sÃdhyapratipÃdanavyÃpÃra÷, nÃnya÷ kaÓcit | prathamaæ bÃdhakena pramÃïena sÃdhyapratibandho niÓcetavyo heto÷ | punaranumÃnakÃle sÃdhanaæ sÃdhyanÃntarÅyakaæ sÃmÃnyena smartavyam | k­takatvaæ nÃmÃnityasvabhÃvamiti sÃmÃnyena sm­tamarya punarviÓe«e yojayati- idamapi k­takatvaæ Óabde vartamÃnamanityasvabhÃvameveti | tatra sÃmÃnyasmaraïaæ liÇgaj¤Ãnam | viÓi«Âasya tu Óabdagatak­takatvasyÃnityatvasvabhÃvasya smaraïamanumÃnaj¤Ãnam | tathà ca satyavinÃbhÃvitvaj¤Ãnameva parok«ÃrthapratipÃdakatavaæ nÃma | tena niÓcitatanmÃtrÃnubandhe sÃdhyadharme svabhÃva hetava÷ prayoktavyÃ÷, nÃnyatretyuktam || 15 || yadyevaæ sambandho niÓcetavya÷ sÃÓyasya sÃdhanena saha, sÃhanadharmamÃtrÃnubandhastu sÃdhayasya kasmÃnniÓcito m­gyate? ityÃha- tasyaiveti | siddha sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhasya | tatsvabhÃvatvÃditi | sÃdhanadharmasvabhÃvatvÃt | yo hi sÃdhyadharma÷ sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhavÃn sa eva tasya sÃdhanadharmasya svabhÃva÷, nÃnya÷ || 16 || 17 svabhÃvasya ca hetutvÃt || 18 vastutastayostÃdÃtmyam || 19 tanni«pattÃvani«pannasya tatsvabhÃvatvÃbhÃvÃt || svabhÃvasyeti | atra sÃdhyasya svabhava eva heturukta÷, kathaæ sÃdhyÃnanubandhÅ syÃt tathà hi tanmÃtrÃnubandho svabhÃva eveti || 17 || tacca kasmÃt iti cet? tatrÃha- tanni«pattÃviti | yadi sÃdhanadharmasya k­takatvÃde÷ siddhau sÃdhyo 'nityatvÃdinaæ siddhayati, tadà k­takatvÃnityatve paramÃrthata ekasvabhÃve na syÃtÃm || 19 || bhavatu Åd­Óa eva svabhÃva÷, svabhÃva eva tu sÃdhye kasmÃd hetuprayoga÷? svabhÃvasya ca hetutvÃditi | svabhÃva eveha hetu÷ prakrÃnta÷ | tasmÃt sa eva sÃdhya÷ kartavyo÷ ya÷ sÃdhanasya svabhÃva÷ syÃt | sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhavÃÓca svabhÃva÷, nÃnya÷ || 17 || yadi sÃdhyadharma÷ sÃdhanasya svabhava÷ syÃt, pratij¤ÃrthaikadeÓastarhi hetu÷ syÃt? ityÃha- vastuta iti | vastuta÷ paramÃrthata÷ sÃdhyasÃdhanayostÃdÃtmyam | samÃropitastu sÃdhyasÃdhanabheda÷ | sÃdhyasÃdhanabhÃvo hi niÓcayÃrƬhe rÆpe | niÓcayÃrƬhaæ ca rÆpaæ samÃropitena bhedenetaretaravyÃv­ttikena bhinnamiti anyat sÃdhanam, anyat sÃdhyam | dÆrÃddhi ÓÃkhÃdimÃnartho v­k«a÷ iti niÓcÅyate na ÓiÓapeti | atha ca sa eva v­k«a÷, saiva ÓiÓapà | tasmÃdabhinnamapi vastu niÓcayo bhinnamÃdarÓayati vyÃv­tibhedena | tasmÃt niÓcayarƬharÆpÃpek«ayà anyat sÃdhanam, anyat sÃdhyam | ato na pratij¤ÃrthaikadeÓo hetu÷ | vÃstavaæ ca tÃdÃtmyamiti || 18 || kasmÃt puna÷ sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhyeva sÃdhya÷ svabhÃva÷, nÃnya÷? ityÃha- tanni«apttÃviti | yo hi yatrÃnubadhnÃti sa tanni«pattÃvani«panna÷, tasya tanni«pattÃvani«pannasya sÃdhanasvabhavatvamayuktam | yato ni«pattyani«apttÅ bhavÃbhÃvasvarÆpe | bhÃvÃbhÃvau ca aprasparaparihÃreïa sthitau | yadi ca pÆrva ni«pannasya, ani«pannasya caikyaæ bhavedÆ, ekasyaivÃrthasya bhÃvÃbhÃvo syÃtÃæ yugapat | na ca viruddhayorbhÃvÃbhÃvayoraikyaæ yujyate÷, viruddhadharmasaæsargÃtmaka katvÃdekatvÃbhavasya | ki¤ca, paÓcÃdutpadayamÃnaæ pÆrvani«pannÃd bhinnahetukam, hetubhedapÆrvakaÓca 20 vyabhicÃrasambhavÃcca || 21 kÃryaheto÷ prayoga÷- yatra dhÆmastatrÃgni÷, yathà mahÃnasÃdau | asti ceha dhÆma iti || 22 ihÃpi siddhe eva kÃryakÃraïabhÃve kÃraïe sÃdhye kÃryaheturvaktavya÷ || yadi k­tatvÃparini«pattÃvuttarakÃle daï¬ÃdikÃraïÃntareïÃnityatvaæ kriyate, tadà vyabhicÃra÷ syat, daï¬Ãderapi svapratyayasapek«atayotpannatvÃt | tadavaÓyamevÃnutpannasya kasyÃpi vinÃÓasyÃpi na sambhava iti || 20 || kÃryaheto÷ prayoga iti | sÃdhrmyavadanumÃnasya kÃryaheto÷ prayoga upadarÓyate | yatra dhumastatrÃgniriti | yatreti asmin pardeÓe dhÆmastatra sarvatrÃgnirityanvaya iti | yathà mahÃnasÃdÃviti | anena d­«ÂÃnto darÓita÷ | asti ca iha dhÆma iti | abhimatadeÓe ca dhÆmo d­Óyata iti pak«adharmo darÓita÷ || 21 || kÃryahetÃvapi pÆrva kÃryakÃraïabhÃva÷ sÃdhanÅya÷ anantaraæ ca kÃraïasÃdhanÃrtha kÃryaheturvaktavya÷ | tathà hi- svarÆpeïa niÓcitameva liÇga j¤eyam, na tu aniÓcitameveti || 22 || kÃryabheda÷, tato ni«pannÃni«pannayoviruddharmasaæsargÃtmako bhedo bhedahetuÓca kÃraïabheda iti kuta ekatvam | tasmÃt sÃdhanadharmamÃtrÃnubandhyeva sÃdhya÷ svabhÃva÷, nÃnya÷ || 19 || mà bhÆt paÓcÃnni«panna÷ pÆrvajasya svabhÃva÷, sÃdhyastu kasmÃnna bhavati? ityÃha- vyabhicaretyÃdi || pÆrvajena paÓcÃnni«pannasya vyabhicÃra÷= parityÃgo yastasya sambhavÃcca na pÆrvani«pannasya paÓcÃnni«panna÷ sÃdhya÷ | tasmÃt sÃdhana dharmamÃtrÃnubandhyeva svabhÃva÷ | sa eva ca sÃdhya÷ | tathà ca siddhasÃdhanadharma mÃtranubandha eva svabhÃve svabhavahetava÷ prayoktavyà iti sthitam || 20 || kÃryaheto÷ prayoga iti | sÃdharmyavÃniti prakaraïÃdapek«aïÅyam | yatra dhÆma iti dhÆmamanÆdya tatrÃgniriti agnevidhi÷ | tatha ca niyamÃrtha÷ pÆrvavadavagantavya÷ | tadanena kÃryakÃraïabhavanimittà vyÃptidarÓità | vyÃptisÃdhanapramÃïavi«ayaæ darÓayitumÃha- yathÃmahÃnasÃdÃviti | mahÃnasÃdau hi pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryakÃraïabhÃvÃtmÃvinÃbhÃvo niÓcita÷ | asti ceheti sÃdhyadharmiïi pak«adharmopasaæhÃra÷ || 21 || ihÃpÅti | na kevalaæ svabhÃvahetÅ, ihÃpi kÃryahetau | siddha eveti | niÓcite kÃryakÃraïatve | kÃryakÃraïabhÃvanÓcayo hyavaÓyaæ kartavya÷, yato na yogyatayà heturgamako 'pitu nÃntarÅkatvÃdityuktam || 22 || 23 vaidharmyavata÷ prayoga÷- yat sad upalabdhilaksÃïaprÃptaæ tadupalabhyata eva | yathà nÅlÃdiviÓe«a÷ | na caiva mihopalabdhilak«aïaprÃptasya sata upalabdhi÷ rghaÂasyeti anupalabdhiprayoga÷ || 24 asati anityatve, nÃsti sattvam utpattimattvaæ k­takatvaæ và | san ca Óabda utpattimÃn k­tako veti svabhÃvaheto÷ prayoga÷ || vaidharmyatyÃdi | yÃni ca vaidharmyavadanumÃnÃni, tÃni vaktavyÃni | yat sad upalabdhilak«aïaprÃptaæ tadupalabhyata eveti | sacca vastu kimapyupalabdhilak«aïaprÃptaæ yadi syÃt, tadà avaÓyamupalabhyeta | etena vyatireka ukta÷ | yathà nolÃdiviÓe«a iti | vaidharmad­«ÂÃnta÷ | na caivamihopalabdhilak«aïaprÃptasya ghaÂasyopalabdhiriti | upalabdhirityupalabdhilak«aïaprÃpto yÃd­Óo nÅlÃdiviÓe«a upalabhyate, tÃd­Óo ghaÂa iha nÃsti | iheti anenÃbhimata÷ pradeÓa ukta÷ | anupalabdhiprayoga iti | ayamanupalabdhervaidharmyavÃn || 23 || asati anityatve nÃsti sattvamutpattimattvaæ veti | anena trayÃïÃæ svabhÃvahetÆnÃæ vyatireka upadi«Âa÷ | san ca Óabda utpattimÃn, k­tako veti pak«adharmà uktÃ÷ | svabhÃvaheto÷ prayoga iti | ete ca svabhÃvahetorvaidharmyavanta÷ prayogà iti || 24 || sÃdharmyavÃn svabhÃvakÃryÃnupalambhÃnÃæ prayogo darÓita÷, vaidharmyavantaæ darÓayitumÃha- vaidharmyavata iti | yat sad upalabdhilak«aïaprÃptamiti | yat sad d­ÓyamityastitvÃnuvÃda÷ | tadupalabhyata iti upalambhavidhi÷ | tadanena d­Óyasya sattvaæ darÓanavi«ayatvena vyÃptaæ kathitam, asattvaniv­tiÓca | sattvam, anupalambhaniv­tiÓca upalambha÷ | tena sÃdhyaniv­ttyanuvÃdena sÃdhananiv­ttivihità | tathà ca sÃdhyaniv­tti÷ sÃdhananiv­tti niyatatvÃt sÃdhananiv­ttyà vyÃptà kathità | yadi ca dharmiïi sÃdhayadharmo na bhaved, heturapi na bhavet | hetvabhÃvena sÃdhyÃbhÃvasya vyÃptatvÃt | asti ca hetu÷ | ato vyÃpakasya sÃdhanÃbhÃvasyÃbhÃvÃd vyÃpyasya sÃdhyÃbhÃvasyÃbhÃva iti sÃdhyagatirbhavati | tato vaidharmyaprayoge sÃdhnÃbhÃve sÃdhyÃbhÃvo niyato darÓanÅya÷ sarvatreti nyÃya÷ || 23 || svabhÃvahetorvaidharmyaprayogamÃha- asatyanityatva iti | ihÃnityatvasya sÃdhyasyÃbhÃvo hetorabhÃve niyata ucyate | tena hetvabhÃvena sÃdhyÃbhÃvo 25 asatyagnau na bhavatyeva dhÆma÷ | atra cÃsti dhÆma iti kÃryaheto÷ prayoga÷ || 26 sÃdharmyeïÃpi hi prayoge 'rthÃd vaidharmyagatiriti || 27 asati tasmin sÃdhyena hetoranvayÃbhÃvÃt || asatyagnau na bhavatyeva dhÆma iti | anena vyatireka ukta÷ atra ca | astÅti anena pak«adharma ukta÷ | kÃryaheto÷ prayoga iti | karyahetorvaidharmyavÃn, prayoga upadarÓita iti || 25 || sÃdharmyavadanumÃne cÃnvaya÷, pak«adharmÅ vyatirekaÓceti trÅïi rÆpÃïi nÃbhivyaktÃni, kathaæ parÃrthÃnumÃnaæ tirÆpaliÇgÃkhyÃnamiti cet? tatrÃha- sÃdharmyeïeti | yasmÃt sÃmarthyadvÃreïa sÃdharmyavatprayoge 'pi vaidharmyasya pratÅti÷, tasmÃt yathoktaprasaÇgÅ nÃstÅti || 26 || sÃmarthya ca kÅd­ÓamÅt cet? Ãha- asatÅti | yadi vyatireko na syÃt, tadà sÃdhyena hetoranvayo 'pyasidha eva syÃditi || 27 || vyÃpta uktastri«vapi svabhÃvahetu«u | sannutpattimÃn k­tako và Óabda iti | trayÃïÃmapi pak«adharmatvakathanam | iha ca sÃdhanÃbhÃvasya vyÃpakasyÃbhÃva ukta÷ | tato vyÃpyo 'pi sÃdhyÃbhÃvo nivartata iti sÃdhyagati || 24 || kÃryahetorvaidharmyavatprayogamÃha- asatyagnÃviti | ihÃpi vahnayabhÃvo dhÆmÃbhÃvena vyÃpta ukta÷ | asti cÃtra dhÆma iti | vyÃpakasya dhÆmÃbhÃvasya bhÃva ukta÷ | tato vyÃpyasya vahnayabhÃvasyÃbhÃve sÃdhyagati÷ || 25 || nanu ca sÃdharmyavati vyatirekonokta÷, vaidharmyavati cÃnvaya÷, tat kathametat trirÆpÃliÇgÃkhyÃnÃm? ityÃha- sÃdharmyaiïeti | sÃdharmyaiïÃpyabhidheyena yukte prayoge kriyamÃïe arthÃt sÃmarthyÃt vaidharmyasya vyatirekasya gatirbhavatÅti | hÅti yasmÃt | tasmÃt trirÆpaliÇgÃkhyÃnametat | yadi nÃma vyatireko 'nvayavatà nokta÷, tathÃpi anvayavÃcaka÷ sÃmarthyà devÃvasÅyate || 26 || katham? asati tasmin vyatireke buddhayà vyavasite sÃdhyena hetoranvayasya buddhayÃÓyavasitasyÃbhÃvÃt | sÃdhye niyataæ sÃdhanamanvayavÃkyÃdavasyatà sÃdhyÃbhÃve sÃdhanaæ nÃÓaÇkanÅyam | itarathà sÃdhyaniyatameva na pratÅtaæ syÃt | sÃdhyÃbhÃve ca sÃdhanÃbhÃvagatirvyatirekagati÷ | ata÷ sÃdhyaniyatasya sÃdhanasyÃbhidhÃnasÃmarthyÃdanvayavÃkye 'vasito vyatireka÷ || 27 || 28 tathà vaidharmyeïÃpyanvayagati÷ || 29 asati tasmin sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvasyÃsiddhe÷ || 30 nahi svabhÃvapratibandhe 'satyekasya niv­ttÃvaparasya niyamena niv­tti÷ || 31 sa ca dviprakÃra÷ sarvasya tÃdÃtmyalak«aïa÷, tadutpattilak«aïaÓcetyuktama || vaidharmyavatprayoge 'pi sÃmarthyenÃnvayapratÅtirbhavatÅti || 28 || atha tacca sÃdharmya kÅd­Óamiti cet? Ãha- asatÅti | yadi sÃdhyena hetoranvayo na syÃt tadà sÃdhyÃbhÃve 'pi hetorabhÃva÷ katham syÃt || 29 || anvayÃbhÃve vyatireko 'siddha ityetat kasmÃditi cet? tatrÃha- nahÅtyÃdi | yadi svabhÃvapratibandha Ãtmà svarÆpeïa pratibandho na syÃt tadà ekaniv­ttÃvapi aparasya niv­ttirniyamena na syÃt | yathà kvacidaÓvÃbhÃve gavÃmapyabhÃvo neti || 30 || saca sarvasya dviprakÃra iti | sarvasyaiva padÃrthasya ya÷ ko 'pi pratibandho yogya÷ samupalabhyate sa sarva÷ prakÃradvaya evÃntarbhavati | tÃdÃtmyalak«aïastadutpattilak«aïaÓcetyukta- tatheti | yathà anvayavÃkye, tathà arthÃdeva vaidharmyeïa prayoge 'nvayasyÃbhidhÅyamÃnasyÃpi gati÷ || 28 || katham? asati tasmin anvaye buddhig­hÅte sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvasyÃsiddhe ranavasÃyÃt | hetvabhÃve sÃdhyÃbhÃvaæ niyataæ vyatirekavÃkyÃdavasyatà hetu÷ sambhave sÃdhyÃbhÃvo nÃÓaÇkanÅya÷, itarathà hetvabhÃve niyato na syÃt pratÅta÷ | hetumattve ca sÃdhyasattvagatiranvayagati÷ | ata÷ sÃdhanÃbhÃvaniyatasya sÃdhyÃbhÃvasyabhidhÃnasÃmarthyÃd vyatirekavÃkye 'nvayagati÷ || 29 || yadi nÃmÃkÃÓÃdau sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃva÷,tathÃpi kimÅt hetusambhave sÃdhyasambhava÷? ityÃha- nahÅti | svabhÃvena pratibandho yastsminnasatyekasya sÃdhyasya niv­ttyà nÃparasya sÃdhanasya niyamena yuktà niyamavatÅ niv­tti÷ || 30 || sa ca svabhÃvapratibandho dviprakÃra÷ sarvasya pratibaddhasya | tÃdÃtmyaæ lak«aïaæ nimittaæ yasya sa tathokta÷ | tadutpattirlak«aïaæ nimittaæ tasya sa tathokta÷ | yo yatra pratibaddhastasya sa pratibandhavi«ayo 'rtha÷ svabhÃva÷ kÃraïaæ vÃsyat anyasmin prasiddhatvÃnupapatte÷ | tasmÃd dviprakÃra÷ sa÷ ityuktam | sa ca sÃdhye 'rthe liÇgasya ityatrÃntare 'bhihita÷ || 31 || 32 tena hi niv­tti kathayatà pratibandho darÓanÅya÷ | yasmÃd niv­ttivacanamÃk«aptapratibandhopadarÓanameva bhavati | yacca pratibandhopadarÓanaæ tadevÃnvayavacanamiyekenÃpi vÃkyena anvayamukhena vyatirekamukhena và prayuktena sapak«Ãsapak«ayorliÇgasya sadasattvakhyÃpanaæ k­taæ bhavatÅti nÃvaÓyaæ vÃkyadvayaprayoga÷ || miti tasya Ãtmà tadÃtmÃ, tadÃtmano bhÃvastÃdÃtmyam, tÃdÃtmyaæ lak«aïaæ ya÷ sa tÃdÃtmyalak«aïa÷ | tasmÃdutpattistadutpatti÷, tadutpattirlak«aïaæ yasya sa tadutpattilak«aïa iti vigraha÷ | etacca pÆrvamuktameva || 31 || yasmÃt pratibandhe sati ekaniv­ttyà aparaniv­ttirbhavati, abhÃve na tena hetunà kasyacidekasya niv­tyà aparaniv­ttiramidhÅyate | etena nivarttyanivartakayo÷ pratibandha ukta iti | niv­ttivacanenaiva praibandha Ãk«ipyata iti | yadayavam syÃdeva, tataÓca kimÃyÃtam? iti cedÃha- yadeva pratibandhopadarÓanaæ tadevÃnvaya iti | tasmÃdekenÃpi vÃkyenÃnvayamukhena vyatirekamukena và prayuktena sapak«Ãsapak«ayorliÇgasya sadasattvakhyÃpanaæ k­ta bhavatÅti | yadayapi anvayamukhena hiryasmÃdarthe | yasmÃt svabhÃvapratibandhe nivartyanivartakabhÃva÷, tena sÃdhyasya niv­ttau sÃdhanasya niv­tti kathayatà pratibandho nivarttya nivartakayordarÓanÅya÷ | yadi hi sÃdhanaæ sÃdhye pratibaddham bhavet, evaæ sÃdhyaniv­tau tanniyamena nivarteta | yataÓca tasya pratibandho darÓanÅya÷, tasmÃt sÃdhyaniv­tau yat sÃdhana niv­ttivacanaæ tenÃk«iptaæ pratibandhopadarÓanam | yacca tadÃk«iptaæ pratibandhopadarÓana tadevÃnvayavacanam | pratibandhaÓcedavaÓyaæ darÓayitavya÷, na vaktavyastarhi anvaya÷ | yasmÃt d­«ÂÃnte pramÃïena pratibandho darÓyamÃna evÃnvaya÷, nÃpara÷ kaÓcit, tasmÃt nivartya nivartakayo÷ pratibandho j¤Ãtavya÷ | tathà ca anvaya eva j¤Ãto bhavati | itiÓabdo hetau | yasmÃdanvaye 'pi vyatirekagati÷ vyatireke cÃnvayagati÷, tasmÃdekenÃpi sapak«e cÃsapak«e ca sattvÃsattvayo÷ khyÃpanaæ k­tam | anvayo mukham= upÃyo 'bhidheyatvÃd yasya tad anvayamukhaæ vÃkyam | evaæ vyatireko mukhaæ yasyeti | iti heto | yasmÃdekenÃpi vÃkyena dvayagati÷, tasmÃd ekasmin sÃdhanavÃkye dvayoranvaya vyatirekayoravaÓyameva prayogau na na kartavyÃ÷ || 33 anupalabdhÃvapi yatsad upalabdhilak«aïaprÃptaæ tadupalabhyata evetyukte 'nupalabhyamÃnaæ tÃd­Óamasaditi pratÅteranvayadisÓi÷ || 34 dvayorapyanayo÷ prayogayornÃvaÓyaæ pak«anirdeÓa÷ || prayoga÷ kriyate ced vyatirekamukhena karaïamapi yuktameva, tathÃpi uktaprakÃreïa sapak«Ãsapak«ayo÷ sattvÃsattvayorabhidhÃnameva sattvÃsattvapradarÓanaæ bhavatÅti ubhayenÃpi liÇgena pratyekaæ kriyate | iti nÃvaÓyaæ vÃkyadvayaprayoga iti | tasmÃdekasminneva prayoge sÃdharmyavato vaidharmyavataÓca vÃkyadvayasya prayogo nÃvaÓyaæ kÃrya÷ || 32 || evaæ kÃrya svabhÃvahetvoranvaya vyatirekayo÷ parasparÃk«epo 'bhihita÷ | t­tÅyahetunirdeÓÃrthamÃha- anupalabdhÃvapÅti | kÃrya svabhÃvahetubhyÃmanadhigatasyeti Óe«ah | yadopalabdhilak«aïaprÃptaæ yadi syÃd, avaÓyamupalabhyeta iti vyatireka ucyate, tadopalabhdilak«aïaprÃptasyÃnupalambhe sÃmarthyÃtrÃstÅti pratÅtijayite | tasmÃdanvayasiddhirÃk«ipta eva | evamanvayÃk«epa ukta÷ | anupalabdhau vyatirekÃk«epastu svayaæ dra«Âavya iti || 33 || sÃdharmyavati vaidharmyavati cÃnumÃne ubhayatrÃi pak«anirdeÓo nÃsti | evaæ ca pak«ÃnirdheÓÃbhÃva eva kalpyata iti cet? tatrÃha- dvayorapÅti | avaÓyameva pak«o nidehsya÷ iti yo niyama÷, sa tu nÃsti || 34 || arthagatyartho hi Óabdaprayoga÷ | arthaÓcedavagata÷ ki Óabdaprayogeïa | ekamevÃnvayavÃkyaæ vyatirekavÃkyaæ và prayoktavyam || 32 || anupalabdhÃvapi vyatirekeïoktenÃnvayagati÷ | yat sad upalabdhilak«aïaprÃptamiti | sÃdhyasya asadvayavahÃrayogyatvasya niv­tti d­ÓyasattvarÆpÃmÃha | tadupalabhyata eveti | anupalambhasya niv­ttimupalambharÆpÃmÃha | tadanena sÃdhyaniv­tti÷ sÃdhananiv­tyà vyÃptà darÓità | yadi ca sÃdhanasambhave 'pi sÃdhyaniv­ttirbhavet na sÃdhanÃbhÃvena vyÃptà bhavet | ato vyÃptiæ pratipadyamÃnena sÃdhanasambhava÷ sÃdhyasambhavena vyÃpta÷ pratipattavya÷ | ata evÃha- anupalabhyamÃnaæ tÃd­Óamiti | d­Óayam | asaditi pratÅte÷ sampratyÃt anvayasiddhiriti || 33 || yataÓca sÃdhanaæ sÃdhyadharmapratibaddhaæ tÃdÃtmya tadutpattibhyÃæ pratipattavyaæ dvayorapi prayogayo÷, tasmÃt pak«o 'vaÓyameva na nirdheÓya÷ | yat sÃdhanaæ sÃdhyaniyataæ pratÅtaæ tata eva sÃdhyadharmiïi d­«ÂÃt sÃdhyapratÅti÷ | ato na ki¤cit sÃdhyanirdaÓaneti || 34 || 35 yasmÃt sÃdharmyavatprayoge 'pi yadupalabdhilak«aïaprÃptaæ tannopalabhyate so 'sadvayavahÃravi«aya÷ | nopalabhyate cÃtrÃpi upalabdhilak«aïaprÃpto ghaÂa iti sÃmarthyÃdeva iha ghaÂo nÃstÅti bhavati || 36 tathà vaidharmyavatprayoge 'pi ya÷ sadvayavahÃravi«aya upalabdhilaksÃïaprÃpta÷ sa upalabhyata eva | na tathÃtra tÃd­Óo ghaÂa upalabhyate ityukte sÃmarthyÃdeva neha sadvayavahÃravi«aya iti bhavati || upalabdhilak«aïarpÃpto yÃvÃnnopalabhyate sa sarvo 'sadvayavahÃravi«aya iti nikhilapadÃrthosaæhÃreïa anvaya÷ kÃrya iti | nikhilapadÃrthopasaæhÃreïÃnvayo yatra ca pak«adharma÷ ityetayonirdeÓa tacca sÃdhyaæ tatra sÃmarthyena siddhayatÅti pak«anirdeÓasya kiæ praojanam? || 35 || nikhilapadÃrthopasaæhÃreïa yo vyatirekanirdeÓa÷ pak«adharmaÓceti tadubhayasÃmarthyena pratij¤ÃpratÅtenaæ pratij¤ÃnirdeÓa÷ | anyathà yanna pratÅyate tannidiÓyeta | yadà sÃmarthyena pratij¤ÃrthapratÅtirjÃyate tadà pratij¤ÃvacanaÓravaïe uparodhenÃpi ka ÃgrahÅ syÃt | evaæ ca yadà sÃmarthyena vitarkavi«ayÃrthaviniÓcaya÷, pak«adharmavyÃptinirdeÓabalÃcca pratij¤ÃrthÃvagamastatra pak«anirdeÓena kim? etacca viniÓcayavacanÃbhidhÃne dra«Âavyam | prapa¤cà enamevÃrthamanupalabdhiprayoge darÓayati yasmÃditi | sÃdharmyavati prayoge 'pi sÃmarthyÃdeva neha pradeÓe ghaÂa÷ iti bhavati | ki punastatsÃmarthyam? ityÃha- yadupalabdhilak«aïaprÃptaæ sannopalabhyate iti anupalambhÃnuvÃda÷ so 'sadvayavahÃravi«aya iti | asadvayavaharayogyatvavidhi÷ |tathà ca sati d­ÓyÃnupalambho 'sadvayavahÃrayogyatvena vyÃpto darÓitah | nopalabhyate ca ityÃdinà sÃdhyadharmiïi sattvaæ liÇgasya darÓitam | yadi ca sÃdhyadharmastatra sÃdhyadharmiïi na bhavet, sÃdhanadharmo 'pi na bhavet | sÃdhyaniyatatvÃt tasya sÃdhanadharmasyeti sÃmarthyam || 35 || yathà sÃdharmyavatprayoge tathà vaidharmyavatprayoge 'pi neha sadvayavahÃravi«ayo 'sti ghaÂa iti bhavati | sÃmarthya darÓayitumÃha- ya÷ sadvayavahÃravi«aya iti | vidayamÃna÷ | upalabdhilak«aïaprÃpta iti | d­Óya itye«Ã sÃdhyaniv­tti÷ | sa upalabhyata eveti | sÃdhyaniv­ttiriti | anena ca sÃdhyaniv­ti÷ sÃdhananiv­ttyà vyÃptà darÓità | na tatheti | yathÃnyo d­Óya upalabhyate na tathÃtra pradeÓe tÃd­Óa iti | d­Óyo ghaÂa÷ | upalabhyate iti | anena sÃdhyaniv­ttervyÃpikà niv­ttirasatÅ sÃdhyadharmiïi darÓità | yadi ca sÃdhyadharma÷ sÃdhyadharmiïi na syÃt sÃdhana 37 kÅd­Óà puna÷ pak«a iti nirdeÓya÷ || 38 svarÆpeïaiva svayami«Âo 'nirÃk­to nirdeÓya÷ pak«a iti || 39 svarÆpeïeti sÃdhyatvene«Âa iti || 40 svarÆpeïaiveti sÃdhyatvenaive«Âo na sÃdhanatvenÃpi || bhidhÃnÃrthe pak«anirdeÓe ca do«a÷ ko 'pi nÃsti | ata eva niyamo netyuktam | yadi puna÷ sarvathà pak«anirdeÓaprati«edha evÃbhirpeta÷ syÃt, tarhi vacanametadavaÓyaæ nopadiÓyeta ityuktaæ bhavatÅti || 36 || yadi viniÓcayavacanÃbhidhÃne ca pak«anirdeÓa iti ucyate, yatra prapa¤cÃbhidhÃnaæ tatra nirdeÓa÷, tarhi kÅd­glak«aïaviÓi«Âa÷ pak«atvenÃbhidheya iti ced? Ãha- kÅd­Óa iti | yaÓcÃrtho vÃdayabhimatena vi«ayÅk­ta÷ sÃdhyarÆpeïaiva nirdiÓyate, tathà pratyak«Ãdinà ca na nirÃkriyate tÃd­Óo 'rtha÷ pak«a iti abhidheya÷ | eva samÃsÃrtha÷ || 38 || avayavÃrthastu- svarÆpeïeti | sÃdhyarÆpeïa vinà anyarÆpeïa na yujyate iti svarÆpeïoktameva sÃdhyatvenÃvagantavyamiti || 39 || anayoktyà kevalasÃdhyarÆpeïa nirdeÓyasyaiva pak«atvenÃbhidhÃnam | anyarÆpeïa nirdeÓyasya tu neti || 40 || dharmo 'pi na bhavet | asti ca sÃdhanadharma iti sÃmarthyam | ata÷ sÃmarthyÃt nÃstyatra ghaÂa iti pratÅtena pak«anirdeÓa÷ | evaæ kÃrya svabhÃvahetvorapi samarthyÃt sampratyaya iti na pak«anirdeÓa÷ || 36 || kÅd­Óa÷ punarartha÷ pak«a iti | anena Óabdena nirdeÓyo vaktavya÷?: iti || 37 || Ãpa-svarÆpeïaiveti | sÃdhyatvenaiva | svayamiti vÃdinà | i«Âa iti | nokta eva, api tvi«Âo 'pÅtyartha÷ | evambhÆta÷ san pratyak«Ãdibhi÷ anirÃk­to yo 'rtha÷ sa pak«a ityucyate | atha yadi pak«o na nirdeÓya÷, kathamanirdeÓyasya lak«aïamuktam? na sÃdhanavÃkyÃvayavatvÃdasya lak«aïamuktam, api tvasÃdhye kecit sÃdhyam, sÃdhyaæ cà sÃdhyamiti | kecit pratipannÃ÷, tatsÃdhyÃsÃdhyapratipattinirÃkaraïÃrtha pak«alak«aïamuktam || 38 || svarÆpeïe«Âa ityasya vivaraïam- svarÆpeïeti | sÃdhyatvene«Âa iti | pak«asya sÃdhyatvÃnnÃparamasti rÆpam | ata÷ svarÆpaæ sÃdhyatvamiti || 39 || evaÓabdaæ vivarÅtumÃha- svarÆpeïaiveti | nanu caivaÓabda÷ kevala eva 41 yathà ÓabdasyÃnityatve sÃdhye cÃk«u«atvaæ hetu÷, Óabde 'siddhatvÃt sÃdhyaæ bhavatÅti na puanratra sÃdhyatvenaive«Âam, sÃdhanatvenÃpyabhidhÃnÃt || 42 svayamiti vÃdinà || 43 yastadà sÃdhanamÃha || sÃdhyarÆpÃnyarÆpaviÓi«Âasya nirdeÓa÷ kÅd­Óa÷? iti cedÃha-yatheti | ya÷ Óabda÷ so 'nitya÷ ityucyamÃne tacca cÃk«u«atvaæ Óabde 'siddhamiti sÃdhyaæ bhavati | tasmÃt svarÆpeïaiveti nirdeÓÃbhÃve cÃk«u«attvanirdeÓasyÃpi pak«atvaprasaÇga÷ | yadi tasmin sÃdhyarÆpamastyeva, kasmÃnna pak«a iti ced? Ãha- atreti | cÃk«u«atve sÃdhyarÆpatà astyeva | tathÃpi hetutvena nirdeÓÃnna kevalaæ sÃdhyasvarÆpatvameva | sÃdhanarÆpatÃpyasti | tasmÃt sÃdhyatve 'pi atiriktasÃdhanarÆpasattvÃdadhikavacanasya pak«atvaæ nirastam || 41 || sÃdhanaæ kathayatà svayaæ nirdeÓyo yo 'rtha÷ sa eva pak«a÷, ÓÃstrakÃreïa nirdeÓyastu neti Óe«a÷ || 42 || pratyavamra«Âavya÷, tat kimartha svarÆpaÓabdena saha pratyavamu«Âa÷? ucyate÷ evaÓabdo nipÃto dayotaka÷ | padÃntarÃbhihitasyarthasya viÓe«a dayotayati- iti padÃntareïa viÓe«yavÃcinà saha nirdi«Âa÷ | na sÃdhanatvenÃpÅti | yat sÃdhanatvena nirdhi«Âaæ tat sÃdhanatvene«Âam | asiddhatvÃcca sÃdhyatvenÃpÅ«Âam | tasya niv­ttyartham evaÓabda÷ || 40 || tadudÃharati- yatheti | ÓabdayÃnityatve sÃdhye cÃk«u«atvaæ hetu÷ Óabde 'siddhatvÃt sÃdhyam ityanena sÃdhyatvene«ÂimÃha | tad iti cak«u«atvam | iheti Óabde | sÃdhyatvenaive«Âamiti | sÃdhyatvene«ÂiniyamÃbhÃvamÃha | sÃdhanatvenÃbhidhÃnÃditi | yata÷ sÃdhanatvenÃbhihitam, ata÷ sÃdhanatvenÃpÅ«Âam, na sÃdhyatvenaiveti || 41 || svayamityanena svayaæ Óabdaæ vyÃkhyeyamupak«ipya tasyÃrthamÃha- svayamiti | svayaæÓabdo nipÃta÷ Ãtmana÷ iti «a«Âhayantasya Ãtmanà iti ca t­tÅyÃntasyÃrthe vartate | tadiha svÃtmaÓabdasyÃrthe v­tta÷ svayaæ Óabda÷ | Ãtma ÓabdaÓca sambandhiÓabda÷ | vÃdÅ ca pratyÃsanna÷ | tato yasya vÃdina Ãtmà t­tÅyÃrtha yukta÷, sa eva t­tÅyÃrthayukto nirdi«Âo vÃdineti | na tu svayaæÓabdasya vÃdinà itye«a paryÃya÷ || 42 || ka÷ punarasau vÃdÅ? ityÃha- yastadeti | vÃdakÃle, sÃdhanamÃha | aneka 44 etena yadayapi kvacit ÓÃstre sthita÷ sÃdhanamaha, taccÃstrakÃreïa tasmin dharmiïyanekadharmÃbhyupagame 'pÅti yastadà tena vÃdinà dharma÷ svayaæ sÃdhayitumi«Âa÷ sa eva sÃdhyo netara ityuktaæ bhavati || 45 i«Âa iti yatrÃrthe vivÃdena sÃdhanamupanyastaæ tasya siddhimiccatà so 'nukto pi vacanena sÃdhyo bhavati || teneti vÃdinà nirdeÓya eva pak«a ucyate || 43 || kaÓcit kvacit ÓÃstre sthita÷ pak«e k­taniÓcaya eva | astu tÃd­Óo niÓcaya÷, tathÃpi yadi ÓÃstrÃduddh­tya pramÃïikriyate iti Óe«a÷ | vÃdÅ yasmin ÓÃstre sÃdhanaæ kathayati taccÃstrakÃreïa vitarkavi«ayadharmiïi yadi bahavo dharmà aÇgÅkriyante, tathÃpi ca | vÃdinaiva yo dharma sÃdhayitumi«Âa÷ sa eva sÃdhya÷ | ÓÃstrakÃrero«Âastu na yasmÃd vÃdinà nirdeÓyasya pak«atvamaÇgÅkriyate tasmÃd vÃdinà ÓÃstrÃÇgÅkÃradvÃreïopakÃrako yo dharma÷ pari«kartumi«yate sa eva sÃdhya÷, ÓÃstrakÃreïÃÇgÅk­tastu na- ityanena vacanenoktaæ bhavati || 44 || vÃdisambhave 'pi svayaæ ÓabdavÃcyasya, vÃdino viÓe«aïametat | yadayavam, vÃdina÷ i«Âa÷ sÃdhya÷ ityuktam, etena ca kimuktena? anena tadà vÃdakÃle tena vÃdinà svayaæ yo dharma÷ sÃdhayitumi«Âa÷, sa eva sÃdhya÷, netaro dharma÷- ityuktaæ bhavati | vÃdino 'ni«ÂadharmasÃdhyatvanivartanamasya vacanasya phalamiti yÃvat || 43 || atha kasmin sati anyadharmasÃdhyatvasya sambhava÷, yanniv­ttayartha tad vaktavyam? ityÃha- taccÃstrakÃreïeti | yaccÃstraæ tena vÃdinÃbhyupagataæ taccÃstrakÃreïa tasmin sÃdhyadharmiïi anekasya dharmasyÃbhyupagame sati anyadharmasÃdhyatvasambhava÷ | tathà hi- ÓÃstraæ yenÃbhyupagataæ tatsiddho dharma÷ sarva eva tena sÃdhya ityasti vipratipatti÷, anenÃpÃsyate | anekadharmÃbhyupagame 'pi sati sa eva sÃdhyo yo vÃdinà i«Âa÷, nÃnya iti | nanu ca ÓÃstrÃnapek«aæ vastuvalaprav­taæ liÇgam, ato 'napek«aïÅyatvÃnna ÓÃstra sthitvà vÃda÷ kartavya÷? satyam÷ Ãhopuru«ikayà tu yadayapi kvaciccÃstre sthita iti ki¤ciccÃstramabhyupagata÷ sÃdhanamÃha, tathÃpi ya eva tasye«Âa÷ sa eva sÃdhya÷ iti j¤ÃpanÃyedamuktam || 44 || i«ÂaÓabdamuk«ipya vyÃca«Âe- i«Âa iti | yatrÃrtha Ãtmani viruddho 46 tadadhikaraïatvÃd vivÃdasyeti || 47 yathà parÃrthÃÓcak«urÃdaya÷ saÇghÃtatvÃt ÓayanÃsanÃdayaÇgavaditi | atra ÃtmÃrthà ityanukte 'pi ÃtmÃrthataiva sÃdhyaæ bhavatÅti | tena noktamÃtrameva sÃdhyamityuktaæ bhavati || i«ÂaÓabdÃrtha ÃkhyÃyate | yasmin vastuni vivÃda utpanna÷, vivÃdÃdhikaraïaæ tad vastu sÃdhayitumiccatà sÃdhyatvenopanyasto 'rtha eve«Âa iti | yadi vitarkavi«ayÃrtho 'so vacanena nÃbhidhÅyate, tathÃpi sa eva sÃdhyo bhavati || 45 || tacca kasmÃd iti ced? Ãha- tadadhikaraïatvÃditi | tata eva yasmÃd vivÃda÷ kathamasau vivÃda eva sÃdhyo na syÃt || 46 || yacca vivÃdÃdhikaraïaæ tad vacanenÃnuktamapi sÃdhyameve«yata iti katham iti ced? tathÃha- yatheti | vÃda÷ prakrÃnta÷- nÃsti Ãtmà ityÃtmaprati«edhavÃda÷ ÃtmasattÃvÃdaviruddha÷, vidhiprati«edhayorvirodhÃt | tena vivÃdena hetunà sÃdhanamupanyastan, tasyÃtmÃrthasya siddhi niÓcayam iccatà vÃdinà so 'rtha÷ sÃdhya ityuktaæ bhavati- i«ÂaÓabdena | yat tad ityukta bhavati iti grahaïamante tadihÃpek«ya vÃkyaæ samÃpayitavyam | yadyapi parÃrthÃnumÃne ukta eva sÃdhyo yukta÷, anukto 'pi tu vacanena sÃdhya÷, sÃmarthyoktatvÃt tasya || 45 || kuta etad? ityÃha- taditi | so 'rtha÷ adhikaraïam= ÃÓrayo yasya sa tadadhikaraïo vivÃda÷, tasya bhÃvastattvam, tasmÃditi | etaduktaæ bhavati- yasmÃd vivÃdaæ nirÃkartumiccatà vÃdinà sÃdhanamupanyastam, tasmÃd yad adhikaraïaæ vivÃdasya tadeva sÃdhyam | yato viruddhaæ vÃdamapanetuæ sÃdhanamukpanyastaæ taccet na sÃdhyam, kimidÃnÅæ jÃtiniyataæ ki¤cit sÃdhyaæ syÃditi || 46 || anuktamapi parÃrthÃnumÃne sÃdhyami«Âam, tadudÃharati- parÃrthà iti | cak«urÃdirye«Ãæ ÓrotrÃdÅnÃæ te cak«urÃdaya iti dharmÅ | parasmÃyime parÃrthà iti sÃdhyaæ pÃrÃrthyam | saÇghÃtatvÃditi hetu÷ | vyÃptivi«ayapradarÓanaæ ca ÓayanÃsadÃdyaÇgavaditi | Óayanam Ãsanaæ ca te Ãdau yasya taccayanÃsanÃdi puru«opabhogÃÇgaæ saÇghÃtarÆpam | tadvadatra pramÃïe yadapyÃtmÃrthÃÓcak«urÃdaya ityÃtmÃrthatà noktà | anuktÃvapyÃtmÃrthatà sÃdhyà | 48 anirÃk­ta iti- etallak«aïayoge 'pi ya÷ sÃdhayitumi«Âo 'pyartha÷ pratyak«ÃnumÃnapratÅtisvacanairnirÃkriyate, na sa pak«a iti pradarÓanÃrtham || 49 tatra pratyak«anirÃk­to yathÃ- aÓrÃvaïa÷ Óabda÷ iti || yathà ÓayanÃsanÃdÅnyaÇgÃni saÇghÃtarÆpatvÃt parÃrthÃni d­«ÂÃni, tathà cak«urÃdayo 'pi saÇghÃtarÆpatvÃt parÃrthà eveti prayogÃrtha÷ || 47 || asmin prayoge yadayapi cak«urÃdaya ÃtmÃrthà iti noktam, tathÃpi ÃtmÃrthataiva sÃdhyate | anyathà parÃrthatvamÃtre sÃdhye siddhasÃdhanaæ syÃt | Ãtmani (ÃtmÃrthatÃyÃm) vipratipattyà sÃdhyatvena upasthÃpyate | tasmÃt tadeva sÃdhyaæ bhavati | yasmÃdevamanuyuktamapÅ«Âatvena vi«ayÅkaraïÃt sÃdhyatvenaiva«Âam, tasmÃt kevalamuktameva na sÃdhyaæ bhavati | kathamiti cet? yasmÃdi«Âatvena vi«ayÅk­tamapi sÃdhyameva || 48 || tathà hi sÃÇkhayanoktam- asti ÃtmÃ, tadviruddhaæ bauddhenoktam- nÃstyÃtmà iti, tata÷ sÃÇkhayena svavÃdaviruddhaæ bauddhavÃdaæ hetÆk­tya viruddhavÃdanirÃkaraïÃya svavÃdaprati«ÂhÃpanÃya ca sÃdhanamupanyastam | ato 'nuktÃvapyÃtmÃrthatà sÃdhyÃ, tadaÓikaraïatvÃd vivÃdasya | ÓayanÃsanÃdi«u hi puru«opabhogÃÇge«u ÃtmÃrthatvenÃvvayo na prasiddha÷ | saÇghÃtatvasya pÃrÃrthyamÃtreïa tu siddha÷ | tata÷ parÃrthà ityuktam | cak«urÃdaya iti | atrÃdigrahaïÃd vij¤Ãnamapi parÃrtha sÃdhayitumi«Âam | vij¤ÃnÃcca paraÃtmaiva syÃt | parasyÃrthakÃri vij¤Ãnaæ setsyatÅti sÃmarthyÃt ÃtmÃrthatvaæ sidhyati cak«urÃdÅnÃm- iti matvà parÃrthagrahaïaæ k­tam | tena i«ÂasÃdhyatvavacanena noktamÃtram, api tu prativÃdino vivÃdÃspadatvÃd vÃdina÷ sÃdhayitumi«Âam uktamanuktaæ và prakaraïagamyaæ sÃdhyam- ityuktaæ bhavati || 47 || anirÃk­ta iti | vyÃkhyeyam | etaditi | anantaraprakrÃntaæ yat pak«alak«aïamuktam- sÃdhyatvene«Âa÷ ityÃdi, etallak«aïena yoge 'pyartho na pak«a iti pradarÓanÃrtham pratipÃdanÃya anirÃk­tagrahaïaæ k­tam | kÅd­Óo 'rtho na pak«a÷ sÃdhayitumi«Âo 'pi? ityÃha- ya÷ sÃdhayitumi«Âo 'rtha÷ pratyak«aæ ca anumÃnaæ ca pratÅniÓca svavacanaæ ca- etairnirÃkriyate viparÅta÷ sÃdhyate, na sa pak«a iti || 48 || tatreti | te«u catur«u pratyak«ÃdinirÃk­te«u pratyak«anirÃk­ta÷ kÅd­Óa÷? yathiti | yathÃyaæ nirÃk­tastathÃnye 'pi dra«Âavyà iti yathÃÓabdasyÃrtha÷ | 50 anumÃnanirÃk­to yathÃ- nitya÷ Óabda iti || 51 pratÅtinirÃk­to yathÃ- acandra÷ ÓaÓÅ iti || yathoktalak«aïayukto 'pyartho yadi sÃdhanadaÓÃyÃæ pratyak«ÃnumÃnaprasiddhisvavacanairnirÃkriyate, tadà so 'rtha÷ pak«o na bhavatÅti pradarÓanÃrthamanirÃk­ta ityuktam || 48 || atra Óravaïam= Ãkarïanam | karïavij¤Ãnamiti Óe«a÷ | ÓrÃvaïapratÅrtirvà | Óravaïena grÃhya÷ ÓrÃvaïa÷ | na ÓrÃvaïa÷ aÓrÃvaïa÷ | karïavij¤Ãnena apratÅta iti Óe«a÷ | tathà cÃtra Óabdo dharmÅ | aÓrÃvaïatvai sÃdhyadharma÷ | aÓrÃvaïa÷ Óabda÷ iti partij¤Ã tu pratyak«eïa nirÃkriyate| tathà hi- karïavij¤Ãnasya ÓabdaprakÃÓakatvaæ prÃïÅbhi÷ sarvai÷ svayamavagamyate | tena Óabde ÓrÃvaïatvasya svakÅyaj¤Ãnena pratÅteraÓrÃvaïatvaæ nirÃkriyate || 49 || atra- ghaÂasya nityatvaæ pratij¤Ãtaæ k­tÃdyanumÃnena nirÃkriyate | tathà hi k­takamanityaæ d­«Âam, ghaÂo 'pi k­taka iti, tena kuto nityatvam || 50 || yadi kenacit ÓaÓÅ na candraÓabdabhidheya÷ iti pratij¤Ã kriyate, sa tu ÓaÓÅ candraÓabdÃbhidheya eva iti prasiddhayà nirÃkriyate | api ca sarve«varthe«u sarvasya Óabdasya vÃcyatayÃpi nirÃkriyate | ÓabdÃrthasambandhasya saÇketasÆcitatvÃt | yathà ghaÂasthÃpi candraÓabdÃbhidhÃnayogyatà || 51 || Óravaïena grÃhaya÷ ÓrÃvaïa÷, na ÓrÃvaïo 'ÓrÃvaïa÷ | Órotreïa na grÃhya iti pratij¤Ãrthe÷ | ÓrotrÃgrÃhyatvaæ Óabdasya pratyak«asiddhena ÓrotragrÃhyatvena bÃdhyate || 49 || anumÃnanirÃk­to yathÃ- nitya÷ Óabda iti | Óabdasya pratij¤Ãtaæ nityatvam anityatvenÃnumÃnasiddhena nirÃkriyate || 50 || pratÅtyà nirÃk­ta÷ acandra iti candraÓabdavÃcyo na bhavati | ÓaÓÅti pratij¤ÃtÃrtha÷ | ayaæ ca pratÅtyà nirÃk­ta÷ | pratÅto 'rtha ucyate vikalpavij¤Ãnavi«aya÷ | pratÅti÷ = pratÅtatvam, vikalpavij¤Ãnavi«ayatvamecyate | tena vikalpaj¤Ãnena pratÅtirÆpeïa ÓaÓinaÓcandraÓabdavÃcyatvaæ siddhameva | tathÃhi- yadvikalpavij¤ÃnagrÃhyaæ tat ÓabdÃkÃrasaæsargayogyam | yaccabdÃkÃrasaæsargayogyaæ tat sÃÇketikena Óabdena vaktuæ Óakyam | ata÷ pratÅtirÆpeïa vikalpavij¤Ãnavi«ayatvena siddhaæ candraÓabdavÃcyatvam, acandratvasya bÃdhakam | svabhÃvahetuÓca pratÅti÷ | yasmÃd vikalpavi«ayatvamÃtrÃnubandhanÅ sÃÇketikaÓabdavÃcyatÃ, tata÷ svabhÃvahetusiddhaæ candraÓabdavÃcyatvam avÃcyatvasya bÃdhakaæ dra«Âavyam || 51 || 52 svavacananirÃk­to yathÃ- nÃnumÃnaæ pramÃïam iti || kenacid anumÃnaæ pramÃïaæ na bhavati ityucyamÃne tat svavacanena viruddham | anumÃnaæ pramÃïameva yadi na syÃt, etat vacanamapi na vaktavyam | tathà hi vÃkyamapi anumÃnantabhÆrtameva | anumÃnaæ ca yadi pramÃïaæ na syÃt vÃkyaæ tÃvat kuta÷ pramÃïam | tad vÃkyamapramÃïaæ cet, kasmÃducyate iti svavacanena viruddham || 52 || svavacanaæ pratij¤ÃrthasyÃtmauyo vÃcaka÷ Óabda÷, tena nirÃk­ta÷ pratij¤Ãrtho na sÃdhya÷ | yathà nÃnumÃnaæ pramÃïamiti | atra anumÃnasya prÃmÃïyani«edha÷ partij¤Ãrtha÷ | sa nÃnumÃnaæ pramÃïam ityanena svavÃcakena vÃkyena bÃdhyate | vÃkyaæ hi etat prayujyamÃnaæ vaktu÷ ÓÃbdapratyayasya sadarthatvami«Âaæ sÆcayati | tathà hi- madvÃkyÃd yo 'rthasampratyayastavotpadyate so 'satyÃrtha÷ iti darÓayan vÃkyameva noccÃrayed vaktÃ, vacanÃrthaÓcedasatya÷ pareïa j¤Ãtavya÷, vavanamapÃrthakam | yo 'pi hi sarva mithyà bravÅmi iti vakti, so 'pyasya vÃkyasya satyÃrthatvamÃdarÓayanneva vÃkyamuccÃrayati | yadi etad vÃkyaæ satyÃrthatvamÃdarÓitam, evaæ vÃkyÃntarÃïyÃtmÃyÃnyasatyÃrthÃni darÓitÃni bhavanti | etadeva tu yadyasatyÃrtham, anyÃnyasatyÃrthÃni na darÓatÃni bhavanti | tataÓca na ki¤ciduccÃraïasya phalamiti noccÃrayet | tasmÃd vÃkyaprabhavavÃkyÃrthÃlambanaæ vij¤Ãnaæ satyÃrtha darÓayannev vaktà vÃkyamuccÃrayati | tathà ca sati vÃhyavastunÃntarÅyakaæ Óabdaæ darÓayatà Óabdajaæ vij¤Ãnaæ satyÃrtha darÓayitavyam | tato bÃhyÃrthakÃryÃccabdÃdutpannaæ vij¤Ãnaæ satyÃrthamÃdarÓayatà kÃryaliÇgajamanumÃnaæ pramÃïaæ ÓÃbdaæ darÓitaæ bhavati | tasmÃt nÃnumÃnaæ pramÃïam iti bruvatà ÓÃbdasya pratyayasyÃsatrÃrtho grÃhya ukta÷ | asadarthatvameva hyaprÃmÃïyamucyate, nÃnyat | ÓabdoccÃraïasÃmarthyÃcca athÃvinÃbhÃvÅ svaÓabdo darÓita÷ | tathà ca sannartho darÓita÷ | tata÷ kalpitÃdarÓakÃryÃccacabdÃccÃbdapratyayÃrthasyÃnumitaæ sattvaæ pratij¤ÃyamÃnamasattvaæ pratibadhnÃti | tadevaæ svavacnÃnumitena sattvenÃsattvaæ bÃdhyamÃnaæ svavacanena bÃdhitamuktamityayamatrÃrtha÷ | anye tvÃhu÷- abhiprÃyakÃryÃccabdÃjjÃtaæ j¤ÃnamabhiprÃyÃlambanam | sadarthamiccata÷ Óabdaprayoga÷ | tenÃprÃmÃïyaæ pratij¤Ãtaæ bÃdhyate iti | tadayuktam÷ yata iha pratÅte÷ svabhÃvahetutvam, svavacanasya ca kÃrya 53 iti catvÃrà pak«ÃbhÃsà nirÃk­tà bhvantÅti || 54 evaæ siddhasya, asiddhasyÃpi sÃdhanatvenÃbhimatasya, tadà svayaæ vÃdinà sÃdhayitumani«Âasya, uktamÃtrasya, nirÃk­tasya ca viparyayeïa sÃdhya iti | tenaiva svarÆpeïa vÃdina i«Âo 'nirÃk­ta÷ pak«a iti pak«alak«aïamana vadayaæ darÓitaæ bhavati || atrÃgamaviruddha svavacanaviruddhe 'ntabhÆta iti sarve pak«ÃbhÃsÃÓcatvÃra ityuktam | ki¤ca- Ãgamasya vastubalaprav­tte 'numÃne 'nÃÓrayaïÅyatayÃvirodhÃdapi uktam | iti iti | uktaprakÃreïa || 53 || atra viparÅtam iti pratyekaæ yojanÅyam | etena siddhasya viparÅtam asiddhasyÃpi viparÅtam, sÃdhanatvenÃbhimatasya viparÅtam, tadà vÃdinà svayaæ sÃdhayitumani«Âasya viparÅtam, uktamÃtrasya viparÅtam, nirÃk­tamÃtrasya ca viparÅtaæ pak«atvena dra«Âavyamityayamartha ukto bhavati | tathà ca vaiparÅtyamukhena pak«alak«aïakathanametat | hetutvaæ kalpitami«Âam, na vÃstavam | abhiprÃkÃryatvaæ ca vÃstavameva Óabdasya tatastadiha na g­hyate | ki¤ci- yathà anumÃnamican, vahnayavyabhicÃritvaæ dhÆmasya pratyeti, tathà ÓabdasyÃpyabhiprÃyÃvyabhicÃritvaæ na pratye«yati | bÃhyavastupratyÃyanÃya ca Óabda÷ prayujyate | tatra ÓabdasyÃbhiprÃyÃvinÃbhÃvitvÃbhyupagamapÆrvaka÷ Óabdaprayoga÷ | api ca, na svÃbhiprÃyanivedanÃya Óabda uccÃryate, api tu bÃhyasattvapratipÃdanÃya | tasmÃd bÃhyavastvavinÃbhÃvitvÃbhyupagamapÆrvaka÷ Óabdapratyoga÷ | tata÷ pÆrvakameva vyÃkhyÃtamanavadyam || 52 || evaæ ca sati anirÃk­tagrahaïena anantaroktÃÓcatvÃra÷ pak«avadavabhÃsanta iti pak«ÃbhÃsà nirastà bhavanti || 53 || samprati pak«alak«aïapadÃni ye«Ãæ vyavaccedakÃni te«Ãæ vyavaccedena yÃd­Óa÷ pak«Ãrtho labhyate, taæ darÓayituæ vyavaccedayÃna saæk«ipya darÓayati- evamiti | anantaroktakrameïa | siddhasya viparyayeïa viparÅtvena hetunà sÃdhyo dra«Âavya÷ | yasmÃdarthÃt siddho 'rtho viparÅta÷ sa sÃdhya ityartha÷ | siddhaÓca viparÅto 'siddhasya | yasmÃdasiddha÷ sÃdhya÷ | asiddho 'pi na sarva÷, api tu sÃdhanatvenoktasyÃsiddhasyÃpi viparyayeïa | svayaæ vÃdinà sÃdhayitumani«Âasya asiddhasya viparyayeïa | tathà uktamÃtrasya asiddhasyÃpi viparyayeïa | tathà nirÃk­tasyÃsiddhasyÃpi viparyayeïa sÃdhya÷ | 55 trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ parÃrthÃnumÃnamityuktam | tatra trayÃïÃæ rÆpÃïÃmekasyÃpi rÆpasyÃnuktau sÃdhanÃbhÃsa÷ || 56 uktÃvapyasiddhau sandehe và pratipÃdayapratipÃdakayo÷ || tenaiva rÆpeïeti | sÃdhyatvenaiveti Óe«a÷ | vÃdinà i«Âa iti | ÓÃstrakÃraspe«Âo nirasta÷ | i«Âa iti uktamÃtremeva neti pradarÓanÃrtham | anirÃk­ta iti aparihÃraïÅya iti Óe«a÷ | pak«a iti | sÃdhya iti Óe«a÷ | iti pak«alak«aïamanavadayaæ darÓitaæ bhavatÅti | eva pak«asya lak«aïaæ do«arahitamabhitamiti | tadevaæ yathÃrthalak«aïakamanumÃnaæ k­tavyÃkhyÃnam || 54 || anumÃnabhÃsÃbhidhÃnÃnuj¤ÃrthamÃha- uktamiti | uktvà hetvÃbhÃsÃsasya sambandha ucyate | tadà nyÆnamiti sÃdhanado«o bhavati || 55 || trayÃïÃæ rÆpÃïÃæ yogyamekamapi yadayuktamai vÃdiprativÃdinorasiddhaæ sandigdhaæ và syat, tadÃpi sÃdhanÃbhÃsa÷, syÃt | tadevaæ sÃdhanÃbhÃsayogo darÓita÷ || 56 || yaÓcÃyaæ pa¤cabhirvyavccedayai rahito 'rthosiddho 'sÃdhanaæ vÃdina÷ svayaæ sÃdhayitumi«Âa ukto 'nukto và pramÃïairanirÃk­ta÷ sÃdhya÷, sa evÃso svarÆpeïaiva svayami«Âo 'nirÃk­ta etai÷ padairukta ityartha÷ | yaÓcÃyaæ sÃdhay÷ sa pak«a iti ucyate | itiÓabda evamarthe | evaæ pak«alak«aïamanavadayamiti | avidyamÃnamavadayam= do«o yasya tad anavadayam | darÓitaæ kathitam || 54 || trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ parisamÃpayya, prasaÇgÃgataæ ca pak«alak«aïamabhidhÃya hetvÃbhÃsÃn vaktukÃmaste«Ãæ prastÃvaæ racayati- trirÆpetyÃdinà | etaduktaæ bhavati- trirÆpaliÇgaæ vaktukÃmena sphuÂaæ tad vaktavyam | evaæ ca tat sphuÂamuktaæ bhavati yadi tacca, tatpratirÆpakaæ cocyate | heyaj¤Ãne hi tadviviktamupÃdeyaæ suj¤Ãtaæ bhavatÅti | trirÆpaliÇgÃkhyÃnaæ parÃrthamaumÃnam iti prÃguktam | tatreti | tasmin sati | trirÆpaliÇgÃkhyÃne parÃrthÃnumÃne satÅtyartha÷ | trayÃïÃæ rÆpÃïÃæ madhye ekasyÃpyanuktau | apiÓabdÃd dvayorapi | sÃdhanasya ÃbhÃsa÷ sad­Óaæ sÃdhanasya, na sÃdhanamityartha÷ | trayÃïÃæ rÆpÃïÃæ nyÆnatà nÃma sÃdhanado«a÷ || 55 || na kevalamanuktÃvuktÃvapyasiddhau sandehe và | kasya? ityÃha- pratipÃvayasya prativÃdina÷ pratipÃdakasya ca vÃdino hetvÃbhÃsa÷ || 56 || 57 ekasya svarÆpasya dharmisambandhasyÃsiddhau sandehe vÃsiddho hetvÃbhÃsa÷ || 58 yathÃ- anitya÷ Óabda÷ iti sÃdhye cÃk«u«atvamubhayÃsiddham || 59 cetanÃstarava÷ iti sÃdhye sarvatvagapaharaïe maraïaæ prativÃdayasiddham | vij¤ÃnendriyÃyunirodhalak«aïasya maraïasyÃnenÃbhyupagamÃt | tasya ca taru«vasambhavÃt || viÓe«akathanÃrthamÃha- ekasyeti | dharmiïà sambandho dharmisambandha÷ | pak«adharma ityarthah | tasyÃsiddhau sandehe cÃsiddho nÃma hetvÃbhÃso bhavati || 57 || d­«ÂÃntanirdeÓarthamÃha- yatheti || Óabdasya cÃk«u«atvaæ hi vÃdi- prativÃdinorubhayorapyananumatam || 58 || yadi digambarairuktam-v­k«Ã÷ cetanÃ÷ sarvatvagapaharaïai maraïÃt iti bauddhai÷ prayogate, tarhi v­k«ÃïÃæ sarvatvagapaharaïe maraïaæ bauddhÃnÃmasiddham | kasmÃdasiddhamiti ced? Ãha- vij¤ÃnetyÃdi | atha kasyaikasya rÆpasyÃsiddhau sandehe và kisaæj¤ako hetvabhÃsa÷? ityÃha- ekasya rÆpasyeti | dharmiïà saha sambandha÷ dharmisambandha÷ | dharmiïi sattvaæ heto÷ tasya asiddhau sandehe và asiddhasaæj¤ako hetvÃbhÃsa÷ | asiddhatvÃdeva ca dharmiïyapratipattihetu÷ | na sÃdhyasya, na viruddhasya, na saæÓayasya hetu÷, api tvapratipattihetu÷ | na kasyacidata÷ pratipattiriti k­tvà | ayaæ cÃrtho 'siddhasaæj¤ÃkaraïÃdeva pratipattavya÷ || 57 || udÃharaïamÃha-yathetyÃdi | anitya÷ Óabda ityanityatvaviÓi«Âe Óabde sÃvye cÃk«u«atvaæ cak«urgrÃhyatvaæ Óabde dvayorapi vÃdiprativÃdinora siddham || 58 || cetanÃstarava iti | tarÆïÃæ caitanye sÃdhye | sarvà tvak sarvatvak tasyà apaharaïe sati maraïaæ digambarairÆpanyastaæ prativÃdino bauddhasya asiddham | kasmÃdasiddha? ityÃha- vij¤ÃnamityÃdi | vij¤Ãnaæ cendriyaæ cÃyuÓceti dvandva÷ tatra vij¤Ãnaæ cak«urÃdijanitam | rÆpÃdivij¤Ãnotpattyà yadanumitaæ kÃryÃntarbhÆtaæ cak«urgolakÃdisthitaæ rÆpaæ tad indriyam | Ãyuriti loke prÃïà ucyate | na cÃgamasiddhiriha yujyate vaktum | ata÷ prÃïasvabhÃvamÃyuriha | te«Ãæ nirodho niv­tti÷ | sa lak«aïaæ tattvaæ yasya tat tathoktam÷ tathÃbhÆtasya maraïasyÃnena bauddhena pratij¤ÃtatvÃt | 60 acetanÃ÷ sukhÃdaya÷ iti sÃdhye utpattimattvamanityatvaæ và sÃÇkhayasya svayaæ vÃdino 'siddham || vij¤Ãnaæ ca indriyÃïi ca ÃyuÓceti vigraha÷ | te«Ãæ virodho vij¤ÃnendriyÃyu nirodha÷ | sa eva lak«aïaæ yasya maraïasya tad vij¤ÃnendriyÃyunirodhalak«aïaæ maraïam | bauddhÃnÃæ tu tathÃvidhaæ maraïamanumatam | na tu Óo«amÃtram | tÃd­Óaæ hi maraïaæ v­k«e«u na sambhavatÅti || 59 || yadà sÃÇkhyairuktam- sukhÃdayo 'cetanÃ÷, utpattimattvÃdanityatvÃt iti bauddhai÷ pramÅyate, tadà sukhÃdi«Ætpattiranityatvaæ và sÃÇkhayÃnÃæ svayamevÃsiddham÷ tasya hi kimapi notpadyate, kimapi và na vinaÓyati || 60 || yadi nÃmaivam, tathÃpi kathamasiddham? ityÃha- tasya ca vij¤ÃnÃdinirodhÃtmakasya taru«vasambhavÃt | sattÃpÆrvako nirodha÷ | tataÓca yo vij¤Ãnanirodhaæ taru«viccet, sa kathaæ vij¤Ãnaæ neccet | tasmÃd vij¤ÃnÃni«Âernirodho 'pi ne«Âastaru«u | nanu ca Óo«o 'pi maraïamucyate, sa ca taru«u siddha÷? satyam÷ kevalaæ vij¤Ãnasattayà vyÃptaæ yat maraïaæ tadiha hetu÷ | vij¤ÃnanirodhaÓca tatsattayà vyÃpta÷, na Óo«amÃtram | tato yanmaraïaæ hetustat taru«vasiddham | yattu siddhaæ Óo«Ãtmakaæ tadahetu÷ | digambarastu sÃdhyena vyÃptavyÃptaæ và maraïamavivicya maraïamÃtraæ hetumÃha | tadasya vÃdino hetubhÆtaæ maraïaæ na j¤Ãtam | aj¤ÃnÃt siddhaæ Óo«arÆpam, Óo«arÆpasya maraïasya taru«u darÓanÃt prativÃdinastu j¤Ãtam, ato 'siddham | yadà tu vÃdino 'pi j¤Ãtam, tadà vÃdino 'pyasiddhaæ syÃditi nyÃya÷ || 59 || acetanÃ÷ sukhÃdaya iti | sukhamÃdirye«Ãæ du÷khÃdÅnÃæ te sukhÃdaya÷ | te«Ãmacaitanye sÃdhye utpattimattvam, anityatvaæ và liÇgamupanyastam | ya utpattimanto 'nityà và te na cetanÃ÷, yathà rÆpÃdaya÷ | tathà ca- utpatti manto 'nityà và sukhÃdaya÷ tasmÃdacetanÃ÷ | caitanyaæ tu puru«asya svarÆpam | atra cotpattimattvamanityatvaæ và paryÃyeïa hetu÷ na yugapat | tacca dvayamapi sÃækhyasya vÃdino na siddham | parÃrtho hi hetÆpanyÃsa÷ | tena ya÷ parasya siddha÷ sa heturvaktavya÷ | parasya cÃsata utpatimattvam, sataÓca niranvayo vinÃÓo 'nityatvaæ siddham | tÃd­Óaæ sÃækhyasyÃsiddham | ihÃpi anityatvotpatti- 61 tathà svayaæ tadÃÓrayaïasya và sandehe 'siddhi÷ || 62 yathà vëpÃdibhÃvena sandihyamÃno bhÆtasaÇghÃto 'gnisiddhÃvupadiÓyamÃna÷ sandigdhÃsiddha÷ || 63 yathÃ- iha niku¤je mayÆra÷,kekÃyitÃditi || yadà hetorÃtmanastadadhikaraïasya vÃs andeha÷, tadà asiddhaetvÃbhÃso bhavati || 61 || tatra d­«ÂÃnta÷- yatheti | vëpa Ãdiryasya sa vëpÃdi÷, te«Ãæ bhÃvo vëpÃdibhÃva÷ | vëpÃdisvarÆpamiti Óe«a | bhÆtÃnÃæ saÇghÃto bhÆasaÇghÃta÷ | agnisiddhau hetu÷ kriyate ced? asau vëpo và dhÆlirvà kuhelikà vÃ? iti vëpÃdibhÃvena sandihyamÃna÷ asiddhahetvÃbhÃso bhavati || 62 || tadÃÓraya- sandehanirdeÓÃrthamÃha- yatheti || mayÆradhvanipravÃha÷= kekÃyitamiti | niku¤ca÷= parvatapradeÓaviÓe«a÷ | yadi kenacit iha niku¤je mayuro 'sti, kekÃyitÃdu iti pramÅyate, tadà mayÆradhvanistatra tadabhimatÃniku¤je sandigdha eva || 63 || mattvasÃdhanÃj¤ÃnÃd vÃdino 'siddham | yadi tvanityatvotpattimattvayo÷ prÃmÃïyaæ vÃdinà j¤Ãtaæ syÃt, tadà vÃdino 'pi siddhaæ syÃt | tata÷ pramÃïÃpraij¤ÃnÃdidaæ vÃdino 'siddham || 60 || sandigdhÃsiddhaæ darÓayitumÃha- tatheti | svayamiti hetorÃtmana÷ sandehe 'siddhah | tadÃÓrayaïasya veti | tasya hetorÃÓrayaïam | ÃÓrÅyate 'smin heturityÃÓrayaïam, hetorvyatirikta ÃÓrayabhÆta÷ sadhyadharmÅ kathyate | tatra hi heturvartamÃno gamakatvenÃÓrÅyate tasyaÓrayaïasya sandehe sandigdha÷ || 61 || Ãtmanà sandihyamÃnamudÃhartumÃha- yatheti | vëpa Ãdiryasya sa vëpÃdi÷, tadbhÃvena vëpÃditvena sandihyamÃno bhÆtasaÇghÃta iti | bhÆtÃnÃæ p­thivyÃdÅnÃæ saæghÃta÷ samÆha÷ | agnisiddhau agnisiddhayarthamupÃdÅyamÃno 'siddha÷ | etaduktaæ bhavati- yadà dhÆmo 'pi vëpÃditvena sandigdho bhavati, tadÃsiddha÷, gamakarÆpÃniÓcayÃt | dhumatayà niÓcito vahnijanyatvÃd gamaka÷ | yadÃtu sandigdha÷, tadà na gamaka÷- ityasiddhatÃkhyo do«a÷ || 62 || ÃÓrayaïÃsiddhamudÃharati- yatheti | iha niku¤ja iti dharmÅ | parvato paribhÃgena tiryaÇnirgatena praccÃdito bhÆbhÃgo niku¤ja÷ | mayÆra iti sÃdhyam | kekÃyitÃditi hetu÷ | kekÃyitam= mayÆradhvani |63 || 64 tadÃpÃtadeÓavibhrame || 65 dhamyaæsiddhÃvapyasiddha÷- yathà sarvagata Ãtmà iti sadhye sarvatro palabhyamÃnaguïatvam || kathaæ sandigdha iti cet? Ãha- tadeti | mayÆradhvanyÃpÃtadeÓa÷ sandigdha eva | sa hi mayÆradhvani÷ kasmÃnniku¤japradeÓÃnni÷ saratÅtyatra saæÓaya eva | 64 || sarvagata÷ nikhilavyÃpÅ | vibhuriti Óe«a÷ | sarvatropalabhamÃnà guïà yasyeti vigraha÷ | tasya bhÃva÷ sarvatropalabhyamÃnaguïatvam | kaÓcit sarvatropalabhyamÃnaguïatvena sarvagatatvamÃtmana÷ sÃdhayati | tatrÃÓrayasiddho hetu÷ | tathÃhi- sarvatropalabhyamÃnaguïatvaæ yasya dharma ukta÷ sa Ãtmaiva nÃsti | ayaæ tu parasaævÃda÷ | sukhÃdaya Ãtmaguïà iti prasiddham | te ca sarvadeÓasya eva devadatta upalabhyante | kriyÃbhÃvÃdÃtmani gamanÃgamane na sta÷ | yasmÃttasya guïÃ÷ sarvatropalabhyante, tasmÃt nÆnamÃtmà sarvatra sthita iti || 65 || kathamayamÃÓrayaïÃsiddha÷? ityÃha tadÃpÃta iti | tasya kekÃyitasya ÃpÃta Ãgamanam, tasya deÓa÷ sa ucyate yasmÃd deÓÃdÃgaccati kekÃyitam | tasya vibhrame vyÃmohe satyayamÃÓrayaïÃsiddha÷ | nirantare«u bahu«u niku¤je«u satsu yadà kekÃyitÃpÃtaniku¤je vibhrama÷- kimasmÃnniku¤jÃt kekÃyitamÃgatam? Ãhosvid anyasmÃditi? tadÃyamÃÓrayaïÃsiddha iti || 64 || dharmmiï'sidhÃvapyasiddhatvamudÃharati- yatheti | sarvasmin gata÷ sthita÷ sarvagata÷ | vyÃpÅti yÃvat | vyÃpitva Ãtmana÷ sÃdhye sarvatropalabhyamÃnaguïatva liÇgam | sarvatra deÓe upalabhyamÃnÃ÷ sukhadu÷kheccÃrÃgadve«Ãdayo guïà yasyÃtmanastasya bhÃvastattvam | na guïà guïinamantareïa vartante, guïÃnÃæ guïini samavÃyÃt | ni«kriyaÓcÃtmà | tataÓca yadi vyÃpÅ na bhavet, kathaæ dark«iïÃpathe upalabdha÷ dukhÃdayo madhyadeÓe upalabhyeran tasmÃt sarvagata Ãtmà | tadiha bauddhasya Ãtmaiva na siddha÷, kimuta sarvatropalabhyamÃnaguïatvaæ sidhyet tasya ityasiddhau hetvÃbhÃsa÷ pÆrvamÃÓrayaïasandehena dharmiïi sandeha ukta÷ | samprati tvasiddho dharmyukta ityanayorviÓe«a÷ | tadevamekasya rÆpasya dharmisambandhasyÃsiddhÃvasiddho hetvÃbhÃsa÷ || 65 || 66 tathaikasya rÆpasyÃsapak«e satvasyÃsiddhÃvanaikÃntiko hetvÃbhÃsa÷ || 67 yathà ÓabdasyÃnityatvÃdike dharme sÃdhye prameyatvÃdiko dharma÷ sapak«avipak«ayo÷ sarvatraikadeÓe và vartamÃna÷ || vyatirekÃsiddhau anaikÃntiko hetvÃbhÃso pra«Âavyah || 66 || d­«ÂÃntanirdeÓÃrthamÃha- yatheti || nityatvamÃdiryasya dharmasya sa nitytvÃdika÷ | tathà prameyatvamÃdiryasya sa prameyatvÃdika÷ | Óabdo 'nitya÷ prameyatvÃt iti sÃdhye prameyatvaæ sapak«avipak«ayo÷ sarvatrÃsti | Óabdo na prayatnÃntarÅyaka÷ anityatvÃt iti sÃdhye, anityatyatvaæ sapak«asya ekadeÓe vipak«asya ca sarvatraivÃsti | Óabda÷ prayatnÃntarÅyaka÷, anityatvÃt iti tathà aparasyaikasya rÆpasya asapak«e 'sattvÃkhyasyÃsiddhÃvanaikÃntiko hetvÃbhÃsa÷ || eko 'nta ekÃnta÷= niÓcaya÷, sa prayojanamasyeti aikÃntika÷, naikÃntiko 'naikÃntika÷ | yasmÃnna sÃdhyasya na viparyayasya niÓcaya÷, api tu tadviparÅta÷ saæÓaya÷ | sÃdhyetarayo÷ saæÓayeheturanakÃntika ukta÷ || 66 || tamudÃharati- yathetyÃdinà | anityatvamÃdiryasyÃmÅ anityatvÃdiko dharma÷ | Ãdi ÓabdÃdaprayatnÃnantarÅyakatvaæ prayatnÃnantarÅyakatvaæ nityatvaæ ca parig­hyate | prameyatvamÃdiryasya sa prameyatvÃdika÷ | Ãdi ÓabdÃdanityatvam, punaranityatvam, amÆrtatvaæ ca g­hyate | Óabdasya dharmiïo 'nityatvÃdike dharme sÃdhye prametvÃdiko dharmo 'naikÃntika÷ | caturïÃmapi hi vipak«e 'sattvamasiddham | tathà hi- anitya÷ Óabda÷, prameyatvÃt, ghaÂavat ÃkÃÓavat- iti prameyatvaæ sapak«avipak«avyapi | aprayatnÃnantarÅyaka÷ Óabda÷, anityavÃda vidyudÃkÃÓavad ghaÂavacca ityanityatvaæ sapak«aikadeÓav­tti vidyudÃdÃvasti, nÃkÃÓÃdau÷ vipak«avyÃpi prayatnÃnatarÅyake sarvatra bhÃvÃt | anityatvÃt prayatnÃnantarÅyaka÷ Óabda÷ ghaÂavat, vidyudÃkÃÓavacca ityanityatvaæ vipak«aikadeÓav­tti | vidyudÃdÃvasti, nÃkÃÓÃdau÷, sapak«avyÃpi sarvatra prayatnÃntarÅyake bhÃvÃt | nitya÷ Óabda÷ amÆrtatvÃd, ÃkÃÓaparamÃïuvat, karmaghaÂavaccaæ- ityamÆrtatvamubhayaikadeÓav­tti, ubhayorekadeÓe ÃkÃÓe karmaïi ca vartate÷ paramÃïau tu 68 tathà asyaiva rÆpasya sandehe 'pyanaikÃntika eva | 69 yathà asarvaj¤a÷ kaÓcid vivak«ita÷ puru«o rÃgÃdimÃn veti sÃdhye vakt­tvÃdiko dharma÷ sandigdhavipak«avÃv­ttika÷ || sÃdhye, anityatvaæ upak«asya sarvatra vipak«asya caikadeÓe 'sti | Óabdo nitya÷, asparÓÃt iti sÃdhye, sparÓÃbhÃva÷ sapak«avipak«ayorubhayokadeÓe 'sti | etena sÃdhÃraïÃnaikÃntikaÓcaturvidha ukta÷ || 67 || vipak«e 'sattvameva yadà sandigdhastadÃpi anaikÃntika eva || 68 || d­«ÂÃntanidarÓanÃrthamÃha- yatheti | kenacid vivak«ita÷- kaÓcit puru«o na sarvaj¤o vakt­tvÃt tathà rÃgÃdimÃn và vakt­tvÃdeva iti ucyamÃne tasya vakt­tvÃdidharmo 'naikÃntika eva | sa cÃnaikÃntika÷ kinnÃmaka iti cet? Ãha- sandigdhetyÃdi | vipak«Ãd vyÃv­tti÷ sandigdhà asyeti sa sandigdhavipak«avyÃv­ttika÷ | sandigdhavyatireka iti Óe«a÷ | sarvaj¤a÷ kaÓcid vaktà na d­Óyate iti adarÓane 'pi vyatireka siddhirna bhavati || 69 || sapak«aikadeÓe ghaÂÃdau ca vipak«aikadeÓe na vartate÷, mÆrtatvÃd ghaÂaparamÃïuprabhatÅnÃm | nityÃstu paramÃïavo vaiÓe«ikairabhyupagamyante | tata÷ sapak«ÃntargatÃ÷ | asya caturvidhasya pak«adharmasyasattvamasiddhaæ vipak«e | tato 'naikÃnti katà || 67 || yathà cÃsya rÆpasyÃsiddhavanaikÃntika÷, tathà asyaiva vipak«e 'sattvÃkhyasya rÆpasya sandehe 'naikÃntika÷ || 68 || tamudÃharati- yatheti | asarvaj¤a iti | asarvaj¤atvaæ sÃdhyam | kaÓcid vivak«ita iti | vakturabhipreta÷ | puru«o dharmÅ | rÃga Ãdiryasya dve«Ãde÷ sa rÃgÃdi÷, sa yasyÃsti sa rÃgÃdimÃn iti dvitÅyaæ sÃdhyam | và grahaïaæ rÃgÃdimattvasya p­thaksÃdhyatvakhyÃpanÃrtham | tato 'sarvaj¤atve rÃgÃdimattve và sÃdhye prak­te vakt­tvam= vacanaÓakti÷, tadÃdiryasyonme«anime«Ãde÷ sa vakt­tvÃdiko dharmo 'naikÃntika÷ | sandigdhÃvipak«Ãd vyÃv­ttiryasya sa tathokta÷ | asarvaj¤atve sÃdhye sarvaj¤atvaæ vipak«a÷ | tatra vacanÃde÷ sattvamasattvaæ và sandigdham | ato na j¤Ãyateki vaktà sarvaj¤a÷? uta asarvaj¤a÷?- ityanaikÃntikaæ vakt­tvam || 69 || 70 sarvaj¤o vaktà nopalabhyate ityevamprakÃrasyÃnu palambhasyÃd­ÓyÃtmavi«ayatvena sandehahetutvÃt | tato 'sarvaj¤aviparyayÃdvakt­tvÃdervyÃv­ti÷ sandigdhà | 71 vakt­tvasarvaj¤atvayovirodhÃbhÃvÃcca ya÷ sarvaj¤a÷sa vaktà na bhavatÅtya darÓane 'pi vyatireko na siddhayati, sandehÃt || kathamayamanaikÃntika iti cet? tatrÃha- evamiti | sarvaj¤asa vakturdarÓane 'pi, ad­ÓyÃtmavi«ayeyamanupalabdhiriti ad­ÓyÃtmavi«ayatvÃt sandehetureva bhavati | vyatirekasiddhi nÃbhidhatte | ad­Óyavi«ayÃnupalambha÷ saæÓayasyaiva heturiti asarvaj¤aparyayÃt sarvaj¤Ãt vakt­tvalak«aïahetorniv­tti÷ sandigdhaiva || 70 || anupalabdhirad­ÓyÃtmavi«ayatvÃd vyatirekaæ mà sÃdhayatu, svabhÃvavirodhopalabdhyà siddhi÷, syÃditi cet? tatrÃha- vakt­tveti | vakt­tva- sarvaj¤ayostu virodho nÃsti | tasmÃt- sarvaj¤asya vakturadarÓane 'pi vakt­tvasarvaj¤atvayovirodhÃbhÃvÃd vakt­tvasya sarvaj¤atvÃd vyÃv­ttiriti na sidhyati sandehasattvÃt || 71 || nanu ca sarvaj¤o vaktà nopalabhyate, tat kathaæ vacanaæ sarvaj¤e sandigdham? ata eva sarvaj¤o vaktà nopalabhyate ityevamprakÃrasya eva¤jÃtÅyasya anupalambhasya sandehahetutvÃt | kuta÷? ityÃha- ad­Óya Ãtbhà vi«ayo yasya tasya bhÃvo 'd­ÓyÃtmavi«ayatvam | tena sandehahetutvam | yato 'd­Óyavi«ayo 'nupalambha÷ sandehahetu÷ na niÓcayahetu÷, tato 'sarvaj¤avipak«Ãt sarvaj¤Ãd vakt­tvÃdervyÃv­tti÷ sandigdhà || 70 || nÃnupalambhÃt sarvaj¤e vakt­tvamasad brÆma÷, apitu sarvaj¤atvena saha vakt­tvasya virodhÃt | etanna | sarvaj¤atvavakt­tvayorvirodho nÃsti | virodhÃbhÃvÃcca kÃraïÃt vyatireko na sidhyati- iti sambandha÷ | vyÃptimantaæ vyatirekaæ darÓayati- ya÷ sarvaj¤a iti | sadhyÃbhÃvarÆpaæ sarvaj¤atvamanÆdya sa vaktà na bhavati iti sÃdhanasya vakt­tvasyÃbhÃvo vidhÅyate | tena sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃve niyatatvÃt sÃdhanÃbhÃvena vyÃpta ukta iti | vyÃptimÃnÅd­Óo vyatireko virodhe sati vakt­tvasarvaj¤atvayo÷ sidhyet | na cÃsti virodha÷, tasmÃnna sidhyati | kuta÷? ityaha- sandehÃd | yato virodhahbÃva÷, tasmÃt sandeha÷ | sandehÃd vyatirekÃsiddhi÷ || 71 || 72 dvividho hi padÃrthÃnÃæ virodha÷ || 73 avikalakÃraïasya bhavato 'nyabhÃve 'bhavÃd virodhagati÷ || kathaæ tayorvirodhÃbhÃva iti cet? tatrÃha= dvividha iti | yatra ya÷ ko 'pi virodha upalabhyate sa sarva eva prakÃradvaye 'ntarbhavati | eko vÃstavavirodha÷, dvitÅyo lÃk«aïikavirodha÷ || 72 || vÃstavavirodhakathanÃrthamÃha- avikaleti | yadà bhÃvasya kÃraïasamÆhÃnÃmavaikalye kÃraïanivartyasyÃbhirbhÃva÷ | anyabhÃvaparini«pattau ca niv­ttistadà virodhapratÅti÷ || 73 || kathaæ virodhÃbhÃva÷? dvividha iti | hÅti | yasmÃd dvividha eva virodha÷, nÃnya÷, tasmÃnna vakt­tvasarvaj¤atvayovirodha÷ || 72 || ka÷ punarasau dvividho virodha÷? ityÃha- avikalakÃraïasyeti | avikalÃni samagrÃïi kÃraïÃni yasya sa tathokta÷ | yasya kÃraïavaikalyÃdabhÃva÷, na tasya kenacidapi virodhagati÷ | tadarthamavikalakÃraïam | nanu ca yasyÃpi kÃraïasÃkalpam, tasyÃpi niv­ttiraÓakyà kenacidapi kartum, tat kuto virodhagati÷? evaæ tarhi avikalakaraïasyÃpi yatk­tÃt kÃraïavaikalyÃdabhÃvastena virodhagati÷ | tathà ca sati, yo yasya viruddha÷ sa tasya ki¤citkara | eva tathÃhi- ÓÅtasparÓasya janako bhÆtvà ÓÅtasparÓÃntarajananaÓakti pratibadhnan ÓÅtasparÓasya nivartako viruddha÷ | tasmÃddhetuvaikalyakÃrÅ viruddho janaka eva nivatvasya | sahÃnavasthÃnavirodhaÓcÃyam | tato viruddhayorekasminnapi k«aïe sahÃvasthÃnaæ parih­tavyam | dÆrasthayorvirodhÃbhÃvÃcca nikaÂastahyoreva nivartyanivartakabhÃva÷ | tasmÃd yo yasya nivartaka÷ sa taæ yadi paraæ t­tÅyak«aïe nivartayati, prathame k«aïe sannipatannasamarthavasthÃdhanayogyo bhavati, dvitÅye viruddhamasamartha karoti, t­tÅye tvasamarthe niv­tte taddeÓamÃkrÃmati | tatrÃloko gatidharmà krameïa jalataraÇganyÃyena deÓamÃkrÃman yadÃndhakÃranirantaramÃlokak«aïaæ janayati, tadÃlokasamÅpavartinamandhakÃramasamartha janayti | tato 'sÃmarthya tasya yasya samÅpavarttyÃloka÷ | asamarthe niv­tte taddeÓe jÃyata Ãloka ityevaæ krameïÃlokenÃndhakÃro 'paneya÷ | tatho«ïa÷ sparÓena ÓÅtasparÓo nivartanÅya÷ | yadà tvÃlokastatraivÃndhakÃradeÓe janyate, tadà yata÷ k«aïÃdandhakÃradeÓasyà lokasya janaka÷ k«aïa utapdayate, tata evÃndhakÃro 'ndhakÃrÃntarajananÃsamartha 74 ÓÅto«ïasparÓavat || 75 parasparaparihÃrasthitalak«aïatayà và bhÃvÃbhÃvavat || yathà ÓÅto«ïasparÓayo÷ ÓÅtasyÃvikalakÃraïasya sato yadà u«ïatvÃparini«pattistada ÓÅtatvaniv­tti÷ | tayoÓca loke virodhapratÅti÷ || 74 || parasparaparihÃreïa sthitaæ lak«aïaæ ye«Ãæ tÃni parasparaparihÃrasthitalak«ÃïÃni, te«Ãæ bhÃva÷ parasparihÃraÓitalak«aïatÃ, tayà virodha÷ | yathà bhÃvÃbhÃvayo÷ bhÃvo 'bhÃvaparihÃreïa vyavasthita÷, abhÃvaÓca bhavaprihÃreïa vyavasthita÷ || 75 || utpanna÷ | tato 'samarthavasthÃjanakatvameva nivartakatvam | ataÓca yasmin k«aïe janaka÷, tatast­tÅye k«aïe niv­tto viruddho yadi ÓÅghraæ nivartate | janyajanakabhÃvÃcca santÃnayovirodha÷, na k«aïayo÷ | yadyapi ca na santÃno nÃma vastu, tathÃpi santÃnino vastubhÆtÃ÷ | tato 'yaæ paramÃrtha÷ na k«aïayovirodha÷, apitu bahÆnÃæ k«aïÃnÃm | yata÷ satsu dahanak«aïe«u prav­ttà api ÓÅtak«aïà niv­ttidharmÃïo bhavantÅti santÃnayornivartyanivartakatvanimitte ca virodhe sthite sarve«Ãæ paramÃïÆnÃæ satyapyekadeÓÃvasthÃnÃbhÃve na virodha÷, itaretarasantÃnÃnivartanÃt te«Ãm | gatidharmà cÃloko yÃæ diÓamÃkrÃmati, taddigvartino virodhisanÃnÃn nivartayati | tato 'pavarakaikadeÓasthà pradÅpaprabhÃndhakÃranikaÂavartinyapi nÃndhakÃraæ nivartayati÷ andhakÃrÃkrÃntÃyÃæ diÓyÃlokak«aïÃntarajananÃsÃmarthyat | kÃraïasÃmarthyahetutvak­taæ santÃnani«Âhameva virodhaæ darÓayatà bhavatà iti k­tam | bhavata÷ prabandhena pravartamÃnasya ÓÅtasparÓasantÃnasyÃbhÃvo 'nyasyo«ïasantÃnasya bhÃve satÅti | ye tvÃhu÷- na virodho vÃstava÷ iti, ta idaæ taktavyÃ÷- yathà na ni«panne kÃrye kaÓcijjanya janakabhÃvo nÃma dvi«Âho 'sti, kÃraïapÆrvikà tu kÃryav­tti÷ | ato vÃstava eva | tadvanna niv­tte vastuni kaÓcid dvi«Âho nÃma virodho 'sti | dahananimittaæ tu ÓÅtasparÓasya k«aïÃntarajananÃsÃmarthyam | ato virodho 'pi vÃstava eva | || 73 || udÃharaïabhÃha- ÓÅteti | ÓÅtaÓco«ïaÓca tÃveva ÓÅtasparÓau, tayoriva | ÓÅto«ïasparÓayorhi pÆrvavad virodho yojanÅya÷ || 74 || dvitÅyamapi virodhaæ darÓayitumÃha- parasparetyÃdi | parasparasya parihÃra÷= parityÃga÷, tena sthitaæ lak«aïam= rÆpaæ yayo÷v tadbhÃva÷ parasparaparihÃrasthitalak«aïatÃ, tayà | 76 sa ca dvividho 'pi virodho vakt­tvasarvaj¤atvayorna sambhavati || sa cobhayavidho 'pi virodho vakt­sarvaj¤ayorna sambhavati | vakt­tvasya hi iha yasmin pariccidyamÃne yad vyavaccidyate, tat pariccidyamÃnamaviccadyamÃnaparihÃreïa sthitarÆpaæ dra«Âavyam | nÅle ca pariccedyamÃne tÃdrÆpyapracyutiravaccidyate, tadavyavaccede nÅlÃpariccedaprasaÇgÃt | tasmÃd vastuno bhÃvÃbhÃvau parasparaparihÃreïa sthitarÆpau | nÅlÃttu yadanyadrÆpaæ tannÅlÃbhÃvà vyabhicÃri | nÅlasya d­Óyasya pÅtÃdÃvupalabhyamÃne 'nupalambhÃdabhÃvaniÓcayÃt | yathà ca nÅlaæ svabhÃvaæ pariharati, tadvad abhÃvÃvyabhicÃri pÅtÃdikamapÅti | tathà ca bhÃvÃbhavayo÷ sÃk«Ãd virodha÷, vastunostvanyonyà bhÃvÃvyabhicÃritvÃd virodha÷ | kasya cÃnyatrÃbhÃvÃvasÃya÷? yo niyatÃkÃro 'rtha÷, tasya | na tvaniyatÃkÃra÷ | k«aïikatvÃdivat | k«aïikatvaæ hi sarve«Ãæ nÅlÃdÅnÃæ svarÆpÃtmakam | ato na niyatÃkÃram yata÷ k«aïikatvaparihÃreïa na ki¤cid d­Óyate | yadyavam, abhÃvo 'pi na niyatÃkÃra÷ | kathamaniyatÃkÃro nÃma? yÃvatà vasturÆpaviviktÃkÃra÷ kalpito 'bhÃva÷ | tato d­sÂaæ kalpitaæ và niyataæ rÆpamanyatrÃsadityavasÅyate, nÃniyatam | evaæ nityatvapiÓÃcÃdirapi niyatÃkÃra÷ kalpito dra«Âavya÷ | ekÃtmatvavirodhascÃyam | yayorhi parasparaparihÃreïÃvasthÃnaæ tayorekatvÃbhÃva÷ | ata eva lÃk«aïiko 'yaæ virodha ucyate | lak«aïaæ rÆpam, vastÆnÃæ prayojanamasyeti k­tvà | virodhena hyanena vastutvaæ vibhaktaæ vyavasthÃpyate | ata eva d­ÓyamÃne rÆpe yanni«idhyate, tad d­ÓyamevÃbhyupagamya ni«idhyate | tathà hi- abhÃvo 'pi piÓÃco 'pi yadà pÅte ni«edbhÆmi«yate, tadà d­ÓyÃtmataya ni«edhya iti d­Óyatvamabhyupagamya d­ÓyÃnupalabdhereva ni«edha÷ | tathà ca sati rÆpe pariccidyamÃna ekasmistadabhÃvo d­Óyo vyavaccidyate | yacca tadabhÃvavanni yatÃkÃraæ rÆpam, tadapi d­Óyaæ vyavaccidyate | tata÷ dvapracyutivat pracyutimanto 'pi vyavaccinnà iti ye parasparaparihÃrasthitarÆpÃ÷ sarve te 'nena ni«iddhakatvÃditi | satyapi cÃsmin virodhe sahÃvasthÃnaæ syÃdapi | tato bhinnavyÃpÃro virodhau | ekena virodhena ÓÅto«ïasparÓayorekatvaæ vÃryate | anyena sahÃvasthÃnam, bhinnavi«Ãyau ca | sakale vastunyavastuni ca parasparaparihÃravirodha÷ | vastunyeva katipaye sahÃnavasthÃnavirodha÷ | tasmÃd bhinnavyÃparo | bhinnavi«ayau ca | tato nÃnayoranyonyÃntarbhÃva iti || 75 || sa cÃyaæ dvividho 'pi virodho vakt­tvaæ ca sarvaj¤atvaæ ca tayorna sambhavati | 77 na cÃviruddhavidheranupalabdhÃvapyabhÃvagati÷ || 78 rÃgÃdÅnÃæ vacanÃdeÓca kÃryakÃraïabhÃvasiddhe÷ || 79 arthÃntarasya cÃkÃraïasya niv­ttau na vacanÃdenirv­tti÷ || avikalakÃraïasya sata÷ sarvaj¤atvaparini«pattÃvapi niv­ttinaæ i«Âà | vakt­tvaparihÃreïÃpi sarvaj¤atvasya na vyavasthiti÷, nÃpi và sarvaj¤atvaparihÃreïa vakt­tvasya vyavasthiti÷ || 76 || virodhÃbhÃve ca aviruddhavadvakt­tvaæ sarvaj¤atvÃvaviparyayeïopalabhyata iti cet? tatrÃha- naceti | yatra viruddhatvena nÃbhidhÃnaæ tatra vastunoranupalabdhÃvapi nÃbhÃvaniÓcaya÷ sambhavati | asarvaj¤atve sÃdhye vakt­tvasya vyatirekastathaiva sandigdha÷ || 77 || rÃgÃdimattvena nirdeÓe 'pi vyatirekasandehakathanÃrthamÃha- rÃgÃdÅnÃmiti | rÃgÃdirvacanasya heturityetadasiddham || 78 || astu rÃgÃdivacanayo÷ kÃryakÃraïabhÃvo 'siddha÷, tata÷ kimiti cet? Ãha- na hyavikalakÃraïasya sarvaj¤atvasya vakt­tvabhÃvÃdabhÃvagati÷ | sarvaj¤atvaæ hyad­Óyam | ad­«Âasya cÃbhÃvo nÃvasÅyate÷, tato nÃnena virodhagatirbhavati | na ca vakt­tvaparihÃreïa sarvaj¤atvamavasthitam | këÂhÃdayo hi vakt­tvaparih­tÃ÷, te«Ãmapi sarvaj¤atvaprasaÇgÃt | nÃpi sarvaj¤atvaparihÃreïa vakt­tvam÷ këÂhÃdÅnÃmapi vakt­tvaprasaÇgÃt | tata evÃvirodhÃd vakt­tvavidherna sarvaj¤atvani«edha÷ || 76 || syÃdetat- yadi nÃstyeva virodho ghaÂapaÂayoriva, syÃdapi tayo÷ sahÃvasthitidarÓanam | sahÃvasthityadarÓanÃttu virodhagati÷, virodhÃccÃbhÃvagati÷? iyÃÓaÇkayÃha- na cÃviruddhavidheriti | anupalabdhÃvapi nÃyaæ viruddhavidhi÷ | yadayapi sahÃvasthÃnÃnupalambhastathÃpi na tayovirodha÷ | yasmÃnna sahÃnupalambhamÃtrÃd virodha÷, api tu dvayorupalabhyamÃnayonivartyanivartakabhÃvÃvasÃyÃt | tasmÃdanupalabdhÃvapi na vakt­tvavidheviruddhavidhi÷ | ato 'smÃnnÃnyasyÃbhÃvagati÷ || 77 || tathà na vakt­tvÃd rÃgÃdimattvagati÷ | yato yadi vacanÃdi rÃgÃdÅnÃæ kÃrya syÃd, vacanÃde÷ rÃgÃdigati÷ syÃt | rÃgÃdiniv­tto vacanÃdiniv­tti÷ syÃt, na ca kÃryam | kuta÷? rÃgÃdÅnÃæ vacanÃdeÓca kÃryakÃraïabhÃvasÃsiddhe÷ | kÃraïÃnna kÃryam | ato 'smÃnna gati÷ || 78 || mà bhÆd rÃgÃdikÃryam, vacanaæ sahacÃri tu bhavati | tato rÃgÃdau 80 iti sandigdhavyatireko 'naikÃntiko vacanÃdi÷ || 81 dvayo rÆpayorviparyasiddhau viruddha÷ || 82 kayordvayo÷? 83 sapak«e sattvasya, asapak«e vÃsattvasya | yathà k­takatvaæ prayatnÃnantaroyakatvaæ ca nityatve sÃdhye viruddho hetvÃbhÃsa÷ || arthÃntarasyeti | arthÃntaram rÃgÃdikam | akÃraïasya tasya niv­ttau kathaæ vacanÃderniv­tti÷ syÃt? || 79 || tathÃhi yasmÃd vakt­tvasarvaj¤atvayo÷ ko 'pi virodho nÃsti | rÃgÃdivacanayorvà na kÃryakÃraïabhÃva÷ | tatmÃt asarvaj¤aniv­ttyà rÃgÃdiniv­ttyà và vacananiv­tti÷ sandigdhà | tasmÃt, sandigdhavyatireko nÃmÃnaikÃntika÷ || 80 || yadi dvayo rÆpayorviparyayasiddhistadà viruddhahetvÃbhÃsa÷ syÃt || 81 || kayordvayo rÆpayorviparyapratÅtau viruddhahetvÃbhÃsa ucyate? || 82 || anvaya vyatirekÃviti Óe«a÷ | evaæ viruddhasya sÃmÃnyaæ lak«aïamuktam | viÓe«eïa kathanÃrthamÃha- k­takatvamityÃdi | sahacÃriïi niv­tte nivartate vacanam? ityÃÓaÇkayÃha- arthÃntarasya cÃkaraïasya niv­tau sahacÃritvadarÓanamÃtreïa nÃnyasya vacanÃdeniv­tti÷ | ato vakt­tvaæ bhaved rÃgÃdivirahaÓca || 79 || itiÓabdastasmÃdarthe | tasmÃdasarvaj¤atvaviparyayÃd vipak«Ãt sarvaj¤atvÃd rÃgÃdimattvaviparyayÃdarÃgÃdimattvÃt sandigdho vyatireko vacanÃde | ato 'naikÃntiko vacanÃdi÷ || 80 || evamekaikarÆpÃdisiddhisandehe hetudo«Ãn ÃkhyÃya, dvayordvayo rÆpayorasiddhisandehe hetudo«Ãn vaktukÃma Ãha- dvayordvayoriti | dvayo rÆpayoviparyayasiddhau satyÃæ viruddhah || 81 || trÅïi ca rÆpÃïi santi, tato viÓe«aj¤ÃpanÃrthamÃha- kayodvayoriti || 82 || viÓi«Âe rÆpe darÓayati- sapak«e sattvasya, asapak«e cÃsattvasya | viapryayasiddhÃviti sambandha÷ | k­takatvamiti svabhÃvahetu÷ | prayatnÃnantarÅyakatvaæ hi kÃryahetu÷ | prayatnÃntarÅyakaÓabdena hi prayatnÃnantaraæ janmaj¤Ãnaæ ca prayatnÃnantarÅyakamucyate | janma= jÃyamÃnasya svabhÃva÷ | j¤Ãnam = j¤eyasya kÃryam | tadiha prayatnÃnantaraæ j¤Ãnaæ g­hyate | tena kÃryahetu÷ | 84 anayo÷ sapak«e 'sattvam, asapak«e ca sattvamiti viparyasiddhi÷ || 85 etau ca sÃdhyaviparyayasÃdhanÃd viruddhau | 86 nanu ca t­Âyo 'pÅ«Â 87 yathà parÃrthÃcak«u rÃdaya÷ saæghÃtatvÃccayanÃsanÃdyaÇgavaditi || yadi k­takatvena prayatnÃntarÅyaktvena và nityatvaæ sÃdhyate, tarhi viruddho hetvÃbhÃsa÷ syÃt || 83 || kathamiha viparyayÃsiddhiriti ced? Ãha- anayoriti | vityatve sÃdhye sapak«a ÃkÃÓÃdi÷, tatra k­takatvaprayatnÃntarÅkatvayorubhayorevÃsambhava÷ | vipak«aÓcÃnityà ghaÂÃdi÷ | tatra tayorubhayoreva sattvam, tathà ca tayoviparyayasiddhi÷ || 84 || yasmÃd dvayo rÆpayorviparyayasiddhi÷, tasmÃt sÃdhyaviryayasidddhi÷ | sÃdhyaviparyayasÃdhanÃcca viruddho hetvÃbhÃsa÷ || 85 || i«Âasay vighÃta÷ kriyate 'neneti i«ÂavighÃtak­t | t­tÅyo hi viruddha÷ ÓÃstrakÃrairukta÷ || 86 || d­«ÂÃntakathanam- aytheti | tasyÃrthastu vyÃkhyÃta eva || 87 || etau hetÆ nityatve sÃdhye hetvÃbhÃsau || 83 || kasmÃt punaretau viruddhau? ityÃha- anayoriti | sapak«e hi nitye k­takatvaprayatnÃnantarÅyakatvayorasattvameva niÓcitam | anitye vipak«e eva sattvaæ niÓcitamiti viparyayasiddhi÷ || 84 || kasmÃt punarviparyasiddhavapyetau viruddhau? ityÃha- etau ca sÃdhyasya nityatvasya viparyayam anityatvaæ sÃdhayta÷ | tata÷ sÃdhyaviparyayasÃdhanÃd viruddhau || 85 || yadi sÃdhyaviparyayasÃdhanÃd viruddhaveto, uktaæ ca parÃrthÃnumÃne sÃdhyam, na tvanuktam, i«Âaæ cÃnuktam, ato 'nya i«ÂavighÃtak­dÃbhyÃmiti darÓannÃha- nanau ca t­tÅyo 'pi viruddha ukta÷ | uktaviparyayasÃdhanau dvau | t­tÅyo 'yami«Âasya ÓabdenÃnupÃttasya vighÃtaæ karoti viparyayasÃdhanÃditi i«ÂavighÃtak­t || 86 || tamudÃharati- yatheti | cak«urÃdaya iti dharmÅ | paro 'rtha÷ prayojanaæ parÃrtha÷ prayojaka÷ saæskÃrya upakartavyo ye«Ãæ te parÃrthà iti sÃdhyam | saÇghÃtatvÃt sa¤citarÆpatvÃditi hetu÷ | cak«urÃdayo hi paramÃïusa¤citirÆpÃ÷ | tata÷ saÇghÃtarÆpà ucyante | Óayanam, Ãsanaæ cÃdiryasya tat ÓayanÃsanÃdi | tadeva aÇgam puru«opabhogÃÇgatvat | ayaæ vyÃptipradarÓanavi«ayo d­«ÂÃnta÷ | atra hi 88 tadi«ÂÃsaæhatapÃrÃrthyaviparyasÃdhanÃd viruddha÷ || 89 sa iha kasmÃnnokta÷? 90 anayorevÃntarbhÃvÃt || 91 na hyamÃbhyÃæ sÃdhyaviparyayasÃdhanatvena bhidyate || viruddhaÓcÃrya kathamiti ced? Ãha- tadi«Âeti | parebhyo 'yamiti parÃrtha÷, tasya bhÃva÷ pÃrÃrthyam | asaæh­tasya pÃrÃrthyamiti asaæh­tapÃrÃrthyam | i«Âaæ ca tasya tad asaæh­tapÃrÃrthya ceti vigraha÷, tadviparyaya÷ asaæh­tapÃrÃrthyavi«aya÷ | tasya sÃdhana ityartha÷ | tasmÃt tadi«ÂÃsah­tapÃrÃryaviparyayasÃdhanÃdasau viruddha eva dra«Âavya÷ || 88 || ÓÃstrakÃreïÃnumatastathà viruddhalak«aïayukto 'pÅti bhÃva÷ || 89 || yacca viruddhadvayamuktaæ tayorevÃntarbhÃveïa p­thgnÃbhidhÃnam || 90 || antarbhÃvasyaiva pradarÓanÃrthamÃha- na hÅti | k­takatvaprayatnÃntarÅyakavalak«aïaæ hetunityatve sÃdhye sÃdhyaviparyayasÃdhanÃd viruddha ityuktam | ayamapi sÃdhyaviparyayasÃdhanÃt tÃbhyÃæ samÃna eva viruddhah || 91 || pÃrÃrthyenaæ saæhatatvaæ vyÃptam | yata÷ ÓayanÃsanÃdaya÷ saÇghÃtarÆpÃ÷ puru«asya bhogino bhavanti upakÃrakà iti parÃrthà ucyante || 87 || kathamayami«ÂavighÃtak­t? ityÃha- tadi«ÂÃsaæh­tapÃrÃrthyaviparyayasÃdhanÃditi | asaæh­te vi«aye pÃrÃrthyamasaæh­tapÃrÃrthyam | tasya sÃÇkhayasya vÃdina÷ i«Âamasaæh­tapÃrÃrthya tadi«ÂÃsaæh­tapÃrÃrthyam | tasya viparyaya÷ saæh­tapÃrÃrthya nÃma | tasya sÃdhanÃd viruddhah | Ãtmà asti iti bruvÃïa÷ sÃÇkhya÷ kuta etad iti paryanuyukto bauddhena, idamÃtmana÷ saÇkhye pramÃïamÃha | tasmÃd asaæh­tasyÃtmana÷ upakÃrakatvaæ sÃdhyaæ cak«urÃdÅnÃm | ayaæ tu heturviparyayavyÃpta÷ | yasmÃd yo yasyopakÃraka÷ sa tasya janaka÷ | janyamÃnaÓca yugapat krameïa và bhavati saæh­ta÷, tasmÃt parÃrthÃÓcak«urÃdaya÷ saæh­taparÃrthà iti siddham || 88 || ayaæ ca viruddha ÃcÃryadiÇnÃgenokta÷, sa kasmÃd vÃttikakÃreïa satà tvayà nokta÷ || 89 || itara Ãha- anayoreva sÃdhyaviparyayasÃdhanayorantarbhÃvÃt || 90 || nanu ca uktaviparyayaæ na sÃdhayati, tat kathamuktaviparyasadhanayorevÃntabhavti÷? ityÃha- na hyamiti | hÅti yasmÃdarthe | yasmÃd ayam i«ÂavighÃtak­d ÃbhyÃæ hetubhyÃæ sÃdhyaviparyasya sÃdhanatvena na bhidyate | yathà to sÃdhyaviparyayasadhanÅ, tathÃyamapÅti | uktaviparyayaæ tu sÃdhayatu và mà vÃ, kimuktaviparyayasÃdhanena tasmÃdanayoreghÃntarbhÃva÷ || 91 || 92 na hÅ«Âoktayo÷ sÃdhyatvena kaÓcidviÓe«a iti || 93 dvayo rÆpayorekasyÃsiddhÃvaparasya ca sandehe 'naikÃntika÷ || 94 yathà vÅtarÃga÷ kaÓcit sarvaj¤o và vakt­tvÃditi | vyatireko 'trÃsiddha÷ | sandigdho 'nvaya÷ || 95 sarvaj¤avÅtarÃgayorviprakar«Ãd vacanÃdestatra sattvamasattvaæ va saædigdham || pÆrvaæ Óabdenoktasyaiva sÃdhyasya viparyayasiddhi÷ | tatra ca ne«ÂÃrthaviparyayasiddhi÷ | tasmÃt kathamayaæ tÃbhyÃæ samÃna iti cet? tatrÃha- na hÅti | yacce«Âaæ yaccoktaæ taddvayo÷ sÃdhyatve viÓe«a÷ ko 'pi nÃstÅtyetaduktameva || 92 || anvayavyatirekayorevaikasyÃsiddhau aparasya ca sandehe hetoranaikÃntikatvam || 93 || d­«ÂÃntakathanam- yatheti | tasyÃthaæ ukta eva | atreti | asmin prayoge | vyatireko nÃsti | anvayastu sandigdha÷ | tathà hi sarvaj¤atve sÃdhye asarvaj¤o vipak«a÷ | asarvaj¤ebhyaÓca vacanaæ ca vyÃv­ttam || 94 || anvayasandehakathanÃrthamÃha- sarvaj¤eti | yasmÃt sarvaj¤atvaæ vÅtarÃgatvaæ cendriyasyÃvi«ayasyaiva, tasmÃt tayo÷ kutrÃpi vacanamasti nÃsti veti sandigdhameva | tathahi- d­«ÂÃntatvena ya÷ puru«a ukta÷ sa ki sarvaj¤a san vaktÃ, kimuta asarvaj¤a÷ san vaktÃ? ityatra niÓcayo nÃsti || 95 || nanu ca uktameva sÃdhyam, tat kathaæ sÃdhyaviparyayasÃdhanetvenÃbheda÷? ityÃha- na hÅti | yasmÃdi«Âoktayo÷ parasparasmÃt sÃdhyatvena na kaÓcid viÓe«o bheda iti | tasmÃdanayoreva antarbhÃva ityupasaæhÃra | prativÃdino hi yajjij¤Ãsitaæ tat prakaraïÃpannam | yacca prakaraïÃpannaæ tat sÃdhaneccayà vi«ayÅk­te sÃdhyami«Âamuktam, anuktaæ vÃ, na tÆktamÃtremeva sÃdhyam | tenÃviÓe«a iti || 92 || dvayo rÆpayorviparyayasiddhau viruddha÷ ukta÷ | tayostu dvayormadhye | ekasyÃsiddhau, aparasya ca saædehe cÃnaikÃntika÷ || 93 || kÅd­Óo 'sau? ityÃha- yatheti | vigato rÃgo yasya sa vÅtarÃga ityakaæ sÃdhyam | sarvaj¤o veti dvitÅyam | vakt­tvÃditi hetu÷ | vyatireko 'trÃsiddhaiti | svÃtmanyeva sarÃge ca asarvaj¤e ca vipak«e vakt­tvaæ d­«Âam | ato 'siddhovyatireka÷ sandigdho 'nvaya÷ || 94 || kuta÷? ityÃha- sapak«abhÆtayo÷ sarvaj¤avÅtarÃgayo÷ | viprakar«Ãditi atÅndriyatvÃd | vacanÃderatÅndriyagamyasyÃpi tatra atÅndriyayo÷ sarvaj¤avÅtarÃgayo÷ sattvamasattvaæ va sandigdham | tataÓca na j¤Ãyate kiæ vakt­tvÃt sarvaj¤a÷? uta na- ityanaikÃntika iti || 95 || 96 anayoreva dvayo rÆpayo÷ sandehe 'nikÃntika÷ || 97 yathà sÃtmakaæ jÅvaccarÅraæ prÃïÃdimattvÃditi || 98 na hi sÃtmakanirÃtmakÃbhyÃmanyo rÃÓirasti yatrÃyaæ prÃïÃdirvarteta || yadyanvayo vyatirekaÓca dvÃveva sandigdhau, tadÃpi anaikÃntikahetvÃbhÃsa÷ || 96 || d­«ÂÃntakathanÃrthayÃha- yatheti | prÃïa Ãdiryasya sa prÃïÃdi÷ | prÃïaÓabdena unme«anime«aprasÃraïasaÇkocÃdÅnÃæ parigraha÷ | sÃtmakamiti | Ãtmano bhogÃyatanabhÆtam | jÅvaccarÅramiti | anena m­taÓarÅrasya nirÃsa÷ || 97 || tatra ca vyatirekasandehakathanÃrthamÃha- nahÅti | dvividho hi rÃÓi÷- sÃtmaka÷, nirÃtmakaÓca | tatrÃntarbhÆto 'paro nÃsti | prÃïÃdimattvasya vastudharmatve tacca sÃtmakanirÃtmakÃbhyÃæ niv­tam || 98 || samprati dvayoreva sandehe 'naikÃntikaæ vaktumÃha- anayoreva anvayavyatirekayo÷ | sandehÃt saæÓayahetu÷ || 96 || udÃharaïam- yatheti | saha Ãtmanà vartate sÃtmakamiti sÃdhyam | ÓarÅramiti dharmÅ | jÅvadgrahaïaæ dharmiveÓe«aïam | m­te hyÃtmÃnaæ neccati | prÃïÃ÷= ÓvÃsÃdaya Ãdiryasyonme«anime«Ãde÷ prÃïidharmasya sa prÃïÃdi÷, sa yasyÃsti tat prÃïÃdimat jÅvaccarÅram, tasya bhÃvastattvam, tasmÃditye«a hetu÷ || 97 || ayamasÃdhÃraïa÷ saæÓaheturupapÃdayitavya÷ | pak«adharmasya ca dvÃbhyÃæ kÃraïÃbhyÃæ saæÓayahetutvam | saæÓayavi«ayau yÃvÃkÃrau, tÃbhyÃæ sarvasya vastunah saægrahÃt | tayoÓca vyÃpakayorÃkÃrayorakatrÃpi v­ttyaniÓcayÃt | yÃbhyÃæ hyÃkÃrÃbhyÃæ sarva vastu na saæg­hyate tayorÃkÃrayorna saæÓayah | prakÃrÃntarasambhave hi pak«adharmo dharmiïamaviyuktaæ dvayorekena dharmeïa darÓayituæ na ÓaknuyÃt, ato na saæÓayahetu÷ syÃt | dvayordharmayoraniyataæ bhÃvaæ darÓayan saæÓayahetu÷ | dvayostvaniyatamapi bhÃvaæ darÓayitumaÓakto 'pratipattihetu÷ | niyataæ tu bhÃvaæ darÓayan samyag hetuviruddho và syÃt | tasmÃd yabhyÃæ sarva vastu saæg­hyate, tayo÷ saæÓayahetu÷, yadi yatorekatrÃpi sadbhÃvaniÓcayo na syÃt | sadbhÃvaniÓcaye tu yadyekatra niyatasattÃniÓcayo heturivuddho và syÃt | aniyatasattÃniÓcaye tu sÃdhÃraïÃnaikÃntika÷, sandigdhavipak«avyav­ttika÷, saædigdhÃnvayo 'siddhavyatireko và syÃt | ekatrÃpi tu v­ttyaniÓcayÃdasÃdhÃraïÃnaikÃntiko bhavati | tato 'sÃdhÃraïÃnaikÃntikasyÃnaikÃntikatve hetudvayaæ darÓa- 99 Ãtmano v­ttivyavaccedÃbhyÃæ sarvasaægrahÃt || 100 nÃpyanayorekatra v­ttiniÓcaya÷ || 101 sÃtmakatvenÃnÃtmakatvena và prasiddhe pramÃïÃderasiddhe÷ || ti«Âhatvanyatra kutrÃpi, kathaæ t­tÅyarÃÓyasambhava iti ced? Ãha- Ãtmana iti | v­tiÓca vyavacedaÓca v­ttivyavaccedau | v­tti÷= sadbhÃva÷ | vyavacceda÷= abhÃva÷ | Ãtmano v­ttivyavaccedau Ãtmav­ttivyavaccedau | tÃbhyÃæ hi sakalavastusaægraha÷ | tathà hi- yasmin Ãtmano v­ttistat sÃtmakam | tatrÃnantabhÆtamanyat sarva nirÃtmakam | tasmÃt kutast­tÅyaraÓisambhava÷ | evaæ hi prÃïÃdimattvasya sÃtmakanirÃtmakÃbhyÃæ vyatireko 'siddha÷ || 99 || yadyapi tÃbhyÃæ vyatireko 'siddha÷ tathÃpi tatrÃnvaya evÃstviti ced? tatrÃha-nÃpÅti | prÃïÃdimattvasya sÃtmake nirÃtmake và sattvamiti niÓcayo na Óakyate kartum || 100 || tacca kasmÃditi ced? Ãha- sÃtmakatveneti | sÃtmakatvena niÓceti vastuni, nirÃtmakatvena và niÓcite vastuni prÃïÃdimattvamad­«Âam, tasmÃt kuto v­ttiniÓcaya÷? || 101 || yitumÃha- na hÅti | sahÃtmanà vartate sÃtmaka÷ | ni«krÃnta÷ Ãtmà yasmÃt sa nirÃtmaka÷ | tÃbhyÃæ yasmÃnnÃnyo rÃÓiarsti | kimbhÆta÷? yatrÃyaæ vastudharma÷ prÃïÃdirvarteta÷ | tasmÃyayaæ yatorbhavati saæÓayahetu÷ || 98 || kasmÃdanyarÃÓyabhÃva÷? ityÃha- Ãtmano v­tti÷= sadbhÃva÷, vyavacceda÷= abhÃva÷, tÃbhyÃæ savasya vastuna÷ saægrahÃt kro¬ÅkaraïÃt | yatra hyÃtmà asti tat sÃtsakam, anyannirÃtmakam | tato nÃnyo raÓirastoti saæÓayahetutvakÃraïam || 99 || prakÃrÃbhyÃæ sarvavastusaægrahaæ pratipÃdya dvitÅyamÃha- nÃpyanayo÷ sÃtmakÃnÃtmakayormadhya ekatra sÃtmake 'sÃtmake và v­tte sadbhÃvasya niÓcayo 'sti | dvÃvapi rÃÓÅ tyaktvà na vartate prÃïÃdi÷ vastudharmatvÃt | tataÓcÃnayoreva vartate ityetÃvadeva j¤Ãtam | viÓe«e tu v­ttiniÓcayo nÃstÅtyamartha÷ || 100 || tadÃha- sÃtmakatvenÃnÃtmakatvena và viÓe«eïa yukte prasiddhe niÓcite vastuni prÃïÃderdharmasya sarvavastuvyÃpino÷ prakÃrayorekatra niyatasadbhÃvasya asiddhe ranaikÃntika÷, aniÓcitatvÃt | tadevamasÃdhÃraïasya dharmasyÃnaikÃntikatve kÃraïadvayamabhihitam || 101 || 102 tasmÃjjÅvaccarÅrasambandhÅ ghrÃïÃdi÷ sÃtmakÃdanÃtmakÃcca sarvasmÃd vyÃv­ttatvenÃsidhestÃbhyÃæ na vyatiricyate || 103 na tatrÃnveti || 104 ekÃtmanyapyasiddhe÷ || 105 nÃpi sÃtmakÃdanÃtmakÃcca tasyÃnvayavyatirekayorabhÃvaniÓcaya÷ || upasaæhÃre pak«adharmo nirdiÓyate | jÅvaccarÅreïa sambandha iti vigraha÷ | sa yasyÃsti sa jÅvaÓarÅrasambandhÅ | pak«adharma iti Óe«a÷ | anenopasaæhÃreïa vyatirekÃbhÃvo darÓita÷ || 102 || anenopasaæhÃreïÃnvayÃbhÃvo darÓita÷ || 103 || evaæ cÃnvayavyatirekayordvayo÷ sattvamasiddham || 104 || nanu tayostatrÃbhÃvaniÓcaya eva syÃditi cet? tatrÃha- nÃpÅti | yathà sÃtmake 'nvayavyatirekayo÷ sattvamaniÓciyam, tathaivÃsattvamapi aniÓcitam | evameva nirÃtmakasyÃpi vaktavyam || 105 || pak«adharmaÓca bhavan sarva÷ sÃdhÃraïo 'sÃdhÃraïo và bhavatyanaikÃntika÷ | tasmÃdupasaæhÃravyÃjena pak«adharmatvaæ darÓayati- tasmÃdityÃdinà | jÅvaccarÅrasya saæbandhÅ pak«adharma ityartha÷ | yasmÃt tayorekatrÃpi na niv­ttiniÓcaya÷ tasmÃt tÃbhyÃæ na vyatiricyate | vastudharme hi sarvavastuvyÃpino÷ prakÃrayorekatraniyatasadbhÃvo niÓcita÷ prakÃrÃntarÃnnivarteta | ata evÃha- sÃtmakÃdanÃtmakatvÃcca sarvasmÃd vastuno vyav­ttatvenÃsiddhariti | prÃïÃdistÃvat kutaÓcit ghaÂÃderniv­tta eva | tata etÃvadavasÃtuæ Óakyam- sÃtmakÃdanÃtmakÃd và kiyato niv­tta÷ | sarvasmÃt tu niv­tto nÃvasÅyate | tato na kutaÓcid vyatireka÷ || 102 || yadayevam, anvayo 'stu tayorniÓcita÷? ityÃha- na tatra sÃtmake 'nÃtmake vÃrthe 'nveti anvayavÃn prÃïÃdi÷ || 103 || kuta÷? ityÃha- ekÃtmanyapÅti | ekÃtmani sÃtmake 'nÃtmake vÃsiddhe÷ kÃraïÃt | vastudharmatayà tayordvayorekatra và vartata ityavasita÷ prÃïÃdi÷ | na tu sÃtmaka eva nirÃtmaka eva và vartata iti kuto 'nvayaniÓcaya÷ || 104 || nanu ca prativÃdino na ki¤cit sÃtmakamasti, tato 'sya hetorna sÃtmake 'nvayo na vyatireka ityanvayavyatirekayorabhavaniÓcaya÷ sÃtmake, na tu sadbhÃva- 106 ekÃbhÃvaniÓcayasyaparabhÃvaniÓcayanÃntarÅyakatvÃt || 107 anvaya vyatirekayoranyonyavyavaccedarÆpatvÃt, tata evÃnvayavyatirekayo÷ sandehÃdanaikÃntika÷ || sattvaniÓcayÃbhÃve 'pi asattvaniÓcaya÷ kathaæ na syÃditi cet? tatrÃha- anvaya iti | anyonyavaccedarÆpeïa tau sthitÃvityucyate, tataÓca kimiti cet? Ãha- eketi | yadi tayo÷ parasparÃbhÃvarÆpeïa sthitistadà yatrÃnvayÃbhÃvaniÓcayastatra vyatirekasattvaniÓcayo 'vaÓyambhavÅ | tathà vyatirekÃbhavaniÓcaye 'pi anvatasattvaniÓcayo 'vaÓyambhÃvÅ | evaæ yatra prÃïÃdimattvasya sattvaæneti niÓcayastatrÃbhÃvaniÓcaya÷ | yatra ca tadasattvaæ neti niÓcayastatra bhÃvaniÓcaya÷ | yasmÃdevamanvayavyatirekayorekasyÃbhÃva- niÓcaya eva, aparasya sattvaniÓcayo 'vaÓyambhÃvÅ, tasmÃt sÃtmaka- nirÃtmakayo÷ prÃïÃdimattvÃbhÃvaniÓcayo 'pi nÃstyeva || 106 || sattvaniÓcayÃbhÃve 'pi asattvaniÓcaya÷ kathaæ na syÃditi cet? tatrÃ- anvayeti | anvayavyatireko hi parasparÃbhÃarÆpeïÃvasthitau | tathà hi yatrÃnvayÃbhÃvastatra vyatirekasattvam, yatra và vyatirekÃbhÃvastatrÃnvayasattvam | saæÓaya÷? ityÃÓaÇkayÃha- nÃpÅti | nÃpi sÃtmakÃd vastuna÷ tasya prÃïÃderanvayavyatirekayorabhÃvaniÓcaya÷ | nÃpi ca nirÃtmakÃt | sÃtmakÃdanÃtmakÃditi ca pa¤camÅ vyatirekaÓabdÃpek«ayà dra«Âavyà || 105 || kathamanvayavyatirekayornÃbhÃvaniÓcaya÷? ityÃha- eketi | ekasya anvayasya vyatirekasya và yo 'bhÃvaniÓcaya÷ so 'parasya dvitÅyasya bhÃvaniÓcayanÃntarÅyaka÷ bhÃvaniÓcayasyÃvyabhivÃrÅ, tasya bhÃvastatvaæ tasmÃt | yata ekÃbhÃvaniÓcayo 'parabhÃvaniÓcayanÃntarÅyaka÷, tasmÃnna dvayorekatrÃbhÃvaniÓcaya÷ || 106 || kasmÃt punarekasyÃbhÃvaniÓcayo 'parasadbhÃvaniÓcayÃvyabhicÃrÅ? ityÃha- anvayavyatirekayoranyonyavyavacedarÆpatvÃditi | anyonyayasya vyavacceda÷ abhÃva÷, sa eva rÆpaæ yayostayorbhÃvastattvam, tasmÃt kÃraïÃt | anvayavyatirekau bhÃvÃbhÃvau | bhavÃbhÃvau ca parasparavyavaccedarÆpau | yasya vyavaccedena yat pariccedayate tat tatparihÃreïa vyavasthitam | svabhÃvavyavaccedena ca bhÃva÷ pariccedayate | tasmÃt svabhÃvavyavaccedena bhavo vyavasthita÷ | abhÃvo hi nÅrÆpo yÃd­Óo vikalpena darÓita÷ | nÅrÆpatÃæ ca vyavaccdaya rÆpamÃkÃravat 108 sÃdhyetarayorato niÓcayÃbhÃvat || 109 evame«Ãæ trayÃïÃæ rÆpÃïÃmekaikasya dvayordvayorvà rÆpayorasiddhau sandehe và yathÃyogamasiddhaviruddhÃnaikÃntikÃstrayo hetvÃbhÃsÃ÷ || tasmÃdanvayavyatirekayo÷ sandehÃdasau anaikÃntika eva || 107 || anvaya vyatirekayo÷ sandehe satyapi kasmÃdanaikÃntikatvameva syÃditi cet? tatrÃha- sÃdhyetyÃdi | yasmÃt sÃdhya sÃdhyavipak«ayo÷ prÃïÃdimattvaniÓcayo nÃsti, tasmÃdanaikÃntika÷ || 108 || evamiti | uktaprakÃreïa | trayÃïÃæ rÆpÃïamiti | pak«adharma÷, anvaya÷, vyatirekaÓceti | ekaikasya dvayordvayorvà rÆpayorasiddhau sandehe ceti | kvacidekasya rÆpasyÃ- pariccidayate | tathà ca satyanvayÃbhÃvo vyatireka÷, vyatirekÃbhÃvaÓcÃnvaya÷ | tato 'nvayÃbhÃve niÓcite vyatireko niÓcito bhavati | vyatirekÃbhÃve ca niÓcite 'nvayo niÓcito bhavati | tasmÃd yadi nÃma sÃtmakamavastu, nirÃtmakaæ ca vastu÷ tathÃpi tayorna prÃïÃderanvayavyatirekayorabhÃvaniÓcaya÷ | ekatra vastuni ekasya vastuno yugapad bhÃvÃbhavavirodhÃt tayorabhÃvaniÓcayÃyogÃt | na ca prativÃdayanurodhÃt sÃtmakÃnÃtmake vastunÅ sadasatÅ, kintu pramÃïÃnurodhÃt | ityubhe sandigdhe | tatastayo÷ prÃïÃdimattvasya sadasattvasaæÓaya÷ || yata eva kvacidanvayavyatirekayorna bhÃvaniÓcaya÷, nÃpyabhÃvaniÓcaya÷, tata evÃnvayavyatirekayo÷ sandeha÷ | yadi tu kvacidapyanvayavyatirekayorekasyÃpyabhÃvaniÓcaya÷ syÃt, sa eva dvitÅyasya | bhÃvaniÓcaya ityanvayavyatirekasandeha eva na syÃt | yataÓca na kvacid bhÃvÃbhÃvaniÓcaya÷, tata evÃnvayavyatirekayo÷ sandeha÷ | sandehÃccÃtaikÃntika÷ || 107 || kasmÃdanaikÃntika÷? ityÃha- sÃdhyeti | sÃdhyasya itarasya ca viruddhasya, ata÷ sandigdhÃnvayavyatirekÃnniÓcayÃbhÃvÃt | sapak«avipaksayorhi sadasattvasandehe na sÃdhyasya na viruddhasya siddhi÷ | na ca sÃtmakÃnÃtmakÃbhyÃæ para÷ prakÃra÷ sambhavati | tata÷ prÃïÃdimattvÃd dharmiïÅ jÅvaccarÅre saæÓaya ÃtmabhÃvÃbhÃvayo÷- ityanaikÃntika÷ prÃïÃdiriti || 108 || trayÃïÃæ rÆpÃïÃmasiddhau sandehe ca hetudo«ÃnupapÃdyopasaæharannÃha- eva- 110 viruddhavyabhicÃryapi saæÓayaheturukta÷ | sa iha kasmÃnnokta÷? 111 anumÃnavi«aye 'sambhavÃt || 112 na hi sambhavo 'sti kÃryasvabhÃvayoruktalak«aïayoranupalambhasya ca viruddhatÃya÷ || siddhi÷ sandeho vÃ, kvacitu dvayo rÆpayo÷ | yathÃyogamiti prayogÃnurÆpam | amiddhaviruddhÃnaikÃntikÃstrayo hetvÃbhÃsà iti | asiddhaÓca viruddhaÓca anaikÃntikaÓceti vigraha÷ || 109 || viruddhenÃvyabhicÃro viruddhÃvyabhicÃra÷ | so 'trastÅti viruddhÃvyabhicÃrÅ | yadÃ- viruddhaÓcasau na vyabhicarituæ ÓÅlaæ cÃsyeti viruddhÃvyabhicÃrÅ | sa ca ÓÃstrakÃreïÃnaikÃntika ukta÷ | sa iheti | svayaæ na nirdi«Âa ityartha÷ || 110 || tacca kasmÃditi cet? Ãha- anumÃna iti | tathà hi- vastuvalaprav­tte tasyÃsambhava÷ || 111 || kathamasambhava iti cet? Ãha- na hÅti | kÃraïasattve kÃryasattvameva kÃryahetorlak«aïam | tanmÃtrÃnubandhihetutvameva svabhÃva miti anantaroktena krameïa | e«Ãæ madhya ekaikaæ rÆpaæ yadà asiddhaæ sandigdhaæ và bhavati, dve dvau vÃsiddhe sandigdhe và bhavata÷, tadÃsiddhaÓca viruddhaÓca anaikÃntikaÓca te hetvÃbhÃsÃ÷ | yathÃyogamiti | yasyÃsiddhau sandehe và yo hetvÃbhÃso yujyate sa tasyÃsiddhe÷ sandehÃcca vyavasthÃpyata iti yasya yasya yena yena yogo yathÃyogamiti || | 109 || nanu ca ÃcÃryeïa viruddhÃvyabhicÃryapi samÓayaheturukta÷ | hetvantarasÃdhitasya viruddhaæ yat tanna vyabhicaratÅti viruddhÃbhicÃrÅ | yadi và viruddhaÓcÃsau sÃdhanÃntarasiddhasya dharmasya viruddhasÃdhanÃt, avyabhicÃrÅ ca svasÃdhyavyabhicÃrÃd viruddhavyabhicÃrÅ? || 110 || satyam, ukta Ãcaryeïa, mayà tu nokta÷ | kasmÃt? ityÃha- anumÃneti | anumÃnasya vi«aya÷ pramÃïasiddhaæ trairÆpyam | yato hi anumÃnasambhava÷, so 'numÃnasya vi«aya÷ | pramÃïasiddhÃcca trairÆpyÃdanumÃnasambhava÷ | tasmÃt tadevÃnumÃnavi«aya÷ | tasmin prakrÃnte na viruddhÃvyabhicÃrisambhava÷ | pramÃïasiddhe hi trairÆpye prastute sa eva hetvÃbhÃsa÷ sambhavati yasya pramÃïasiddhaæ rÆpam | na ca viruddhÃvyabhicÃriïa÷ pramÃïasiddhamasti rÆpam | ato na sambhava÷ | tato 'sambhavÃnnokta÷ || 111 || kasmÃdasambhava÷? ityÃha- nahÅti | yasmÃnna sambhavo 'sti viruddhatÃyÃ÷ | kÃrya ca svabhÃvaÓca tayoruktalaksÃïayoriti | 113 na cÃnyo 'nyabhicÃrÅ | 114 tasmÃdavastudarÓanabalaprav­ttamÃgamÃÓrayamanumÃnamÃÓritya tadarthavicÃre«u viruddhÃvyabhicÃrÅ sÃdhanado«a ukta÷ || hetorlak«aïam | upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhiranupalabdherlak«aïam | viruddhaÓrcoktalak«aïaviÓi«Âe«u na sambhavati | tathà hi ÓiÓapayà v­k«asaæsiddhau vijÃtÅyav­k«asÃdhanaæ yathoktalak«aïasya dvitÅyasyasambhava÷ || 112 || yadyuktalak«aïe«u tri«u asambhava÷, astu tarhi aparatra sambhava iti cet? tatrÃha- na ceti | tri«u hetu«u anantabhÆtamavyabhicÃrihetvantaraæ nÃsti yasmin viruddhÃvyabhicÃrisambhava÷ || 113 || kasmÃttri«u asambhava iti ced? Ãha- tasmÃditi | yatra atibaddhena pramÃïena na nirïayastad avastudarÓanabalaprav­ttamiti | ÃgamÃÓrayamanumÃnamaÓrityeti | Ãgama ÃÓrayo 'syeti ÃgamÃÓrayam | yatra ÃgamadvÃreïa dharmipak«adharmÃdikamupasthÃpyate tad ÃgamÃÓrayamanumÃnamiti | tadarthavicÃre«viti | kÃryasya kÃraïÃjjanmalak«aïaæ tattvam | svabhÃvasya ca sÃdhyavyÃptatvaæ tattvam | yat kÃrya yaÓca svabhÃva÷, sa kathamÃtmakÃraïaæ vyÃpakaæ ca svabhÃvaæ parityajya bhaved, yena viruddhah syÃt | anupalambhasya ca uktalak«aïasyeti | d­ÓyÃnupalambhatvaæ cÃnupalambhalak«aïam | tasyÃpi vastvabhÃvÃvyabhicÃritvÃnna viruddhatvasambhava÷ || 112 || syÃdetat, etebhyo 'nyo bhavi«yati? ityÃha- na cÃnya etebhyo 'vyabhicÃrÅ tribhya÷ | ata evai«veva hetutvam || 113 || kva tarhyÃcÃryadiÇnagenÃyaæ hetudo«a ukta÷? ityÃha- tasmÃditi | yasmÃd vastubalaprav­tte 'numÃne na sambhavati tasmÃd ÃgamÃÓrayÃnumÃnamÃÓritya viruddhÃvyabhicÃyukta÷ | Ãgamasiddhaæ hi yasyÃnumÃnasya liÇgatrairÆpyaæ tasyÃgama ÃÓraya÷ | nanu cÃgamasiddhamapi trairÆpyaæ pramÃïasiddha÷? ityÃha- avastudarÓanabalaprav­ttamiti | avastuno darÓanaæ vikalpamÃtram, tasya balaæ sÃmarthyam, tata÷ prav­ttam apramÃïÃd vikalpamÃtrÃd vyavasthitaæ trairÆpyamÃgamasiddhamanumÃnasya, na tu pramÃïÃt | tat taharyanumÃnamÃgamasiddhatrairÆpyaæ kvÃdhik­tam? ityÃha- tadartheti | tasya Ãgamasya yo 'rtho 'tÅndriya÷ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃmavi«ayÅk­ta÷ sÃmÃnyà 115 ÓÃstrakÃrÃïÃmarthe«u bhrÃntyà viparÅtasvabhÃvopasaæhÃarsambhavÃt || 116 na hyasya sambhavo yathÃvasthitavastusthiti«vÃtmakÃryÃnupalambhe«u || 117 tatrodÃharaïam- yat sarvadeÓasthita÷ svasambandhibhiyugapadabhisambadhyate tat sarvagatam yathÃkÃÓam | abhisambadhyate ca sarvadeÓÃvasthita÷ svasambandhibhiyu gapat sÃmÃnyamiti || ÃgamÃrthavicÃre«u | viruddhÃvyabhicÃrÅ sÃdhanado«a ukta iti | sugamam || 114 || yadyayamayogya eva, tarhi ÃgamÃÓrayÃnumÃne 'pi tasya kathaæ sambhava iti ced? Ãha- ÓÃstreti | sarvaiÓca ÓÃstrakÃraistaddarÓanÃnutpannà api kecana arthÃ÷ svabhÃvaviparyayeïÃbhihità bavanti | tatastayà viruddhÃvyabhicÃrÅ bhavati || 115 || yadi tasyÃgamapratibaddhÃnumÃne sattvameve«yate, tarhi vastubalena prav­ttirapi kasmÃnne«yate iti cet/ tatrÃha- na hÅti | yathà vastuno 'vasthitistathaiva sthitirye«Ãæ te yathÃvasthitavastusthitaya÷ | sthiti÷= vyavasthà | Ãtmà ca kÃrya cÃnupalambhaÓceti vigraha÷ | Ãtmà svabhÃvo nÃma | yathà sadarthe vastuvyavasthÃ, tathà svabhÃva- kÃrya anupalambhahetavaste vyÃvsthità te«u viruddhÃvyabhicÃriïa÷ kuta÷ sambhava÷ || 116 || tatrodÃhÃrïamiti | ÃgamÃÓritapramÃïopadarÓanam | yat sarvadeÓÃvasthitai÷ distasya vicÃre«u prakrÃnte«u ÃgamÃÓrayamanumÃnaæ sambhavati | tadÃÓrayo viruddhÃvyabhicÃryukta ÃcÃryeïoti || 114 || kasmÃt punarÃgamÃÓraye 'pyanumÃne sambhava÷? ityÃha- ÓÃstrakÃrÃïÃmÅt | ÓÃstrak­tÃm | viparÅtasya vastuviruddhasya svabhÃvasa upasaæhÃro ¬haukanamarthe«u, tasya sambhavÃd viruddhÃvyabhicÃrisambhava÷ | bhrÃntyeti | viparyÃsena | viparyastà hi ÓÃstrakÃrÃ÷ santamasantaæ svabhÃvamÃropayantÅti || 115 || yadi ÓÃstrak­to 'pi bhrÃntÃ÷, punaranye«vapi puru«e«u ka ÃÓvÃsa÷? ityÃha- na hÅti | na hetu«u kalpanayà hetutvavyavasthÃ, api tu vastusthityà | tato yathÃvasthitavastusthiti«vÃtmakÃryÃnupalambhe«vasya sambhavo nÃsti | avasthitaæ paramÃrthasadvastu tadanatikrÃntà yathÃvasthità vastusthiti÷= vyavasthà ye«Ãæ te yathÃvasthidavastusthitaya÷ | te hi yathà vastu sthitaæ tathà sthitÃ÷, na kalpanayà | tataste«u na bhrÃnteravakÃÓo 'sti, yena viruddhÃvyabhicÃri sambhava÷ syÃt || 116 || 118 tatsambandhasvabhavamÃtrÃnubandhinÅ taddeÓasannihitasvabhÃvatà || svasambandhibhiryu pagapadabhisambaddhayate tat sarvagatamiti | sarvasmin deÓe 'vasthitÃ÷ sarvadeÓÃvasthitÃ÷ | ta eva svasya ca sambandhina÷ svasamtandhina÷ | yadapi vastu sarvadeÓÃvasthitasvasambandhibhiyu gapadabhisambadhyate tat sarvagatameva d­«Âam | yathà ÃkÃÓamiti | ÃkÃÓaæ hi sarvadeÓÃvasthitasvasambandhibhiryu gapadabhisambadhyate tacca sarvagatameve«Âam | etadvacanenÃnvayo darÓita÷ | sÃmÃnyamapi sarvadeÓÃvasthitai÷ svasambandhibhiryu gapadabhisambadhyate iti | sÃmÃnyasya sambandhino hi vyaktiviÓe«Ã÷ sarve«u vidyamÃnÃ÷ | taiÓca sÃmÃnyaæ yugapadabhisambaddhayate | anena pak«adharma ukta÷ || 117 || svabhÃvahetulaïatvaæ prayogasya darÓayitumÃha- tatsambandhoti | tasya sambandhita÷ tatsambandhina÷ | tatsambandhinÃæ svabhÃvamÃtramanubandhu ÓÅlaæ yasyà sà tatsambandhisvabhavamÃtrÃnubandhinÅ | te«Ãæ sambandhinÃæ deÓÃstaddeÓÃ÷ | tatdeÓe sannihitastaddeÓasannihita÷ | taddeÓannihita÷ svabhÃvo yasya sa taddeÓasanni hitasvabhÃva÷ | tasya bhÃva÷ taddeÓasannihitasvabhÃvatà | sambandhideÓe upasthitiriti Óe«a || 118 || tatra viruddhÃvyabhicÃryudÃharaïam- yaditi | yat sarvasmit deÓe 'vasthitai÷ svasambandhibhiryu gapadabhisambaddhayate iti sarvadeÓÃvasthitairabhisambadhyamÃnatvaæ sÃmÃnyasya anÆdaya sarvagatatvaæ vidhÅyate | tena yugapadabhisambadhyamÃnatvaæ sarvagatatve niyataæ tena vyÃptaæ kathyate | iha sÃmÃnyaæ kaïÃdamahar«iïà ni«kriyaæ d­Óyamekaæ coktam | yugapacca sarvai÷ svai÷ sambandhibhi÷ samavÃyena sambaddham | tatra pailukena kaïÃdaÓi«yeïa vyakti«u vyaktirahite«u ca deÓe«u sÃmÃnyaæ sthitaæ sÃdhayituæ pramÃïamidamupanyastam | yathà ÃkÃÓamiti | vyÃpti pradarÓanavi«ayo d­«ÂÃnta÷ | ÃkÃÓamapi hi sarvadeÓÃvasthitaiv­k«Ãdibhi÷ svasaæyogibhiryugapadabhisambadhyamÃnaæ sarvagataæ ca | abhisambadhyate ca sarvadeÓÃvasthitai÷ svasambandhibhiriti | heto÷ pak«adharmatvapradarÓanam || 117 || asya svabhÃvahetutvaæ yojayitumÃha- tatsambandhÅti | te«Ãæ sarvadeÓÃvasthitÃnÃæ dravyÃïÃæ sambandhÅ sÃmÃnyasya svabhÃva÷ sa eva tatsambandhisvabhÃvamÃtram, tadanubadhnÃtÅti tadanubandhinÅ | kÃsau? ityÃha- tadde ÓasannihitasdebhÃvatà | te«Ãæ sambandhinÃæ deÓa÷ taddeÓa÷ | taddeÓe sannihita÷ svabhÃvo yasya tat taddeÓannihitasva- 119 na hi yo yatra nÃsti sa taddÓamÃtmanà vyÃpnotÅti svabhÃvahetuprayoga iti | 120 dvitÅyo 'pi prayoga÷- yadupalabdhilak«aprÃptaæ sannipalamyate na tat tannÃsti | tadayathÃ- kvacidavidayamÃno ghaÂa÷ | nopalabhyate copalabhilak«aïaprÃptaæ sÃmÃnyaæ vyaktyantarÃle«viti | ayamanupalambhah svabhÃvaÓca parasparaviruddhÃsÃthanÃde katra saæÓayaæ janayata÷ || sarvagatatvenava hi sambandhino vyÃpyante ityetacca kasmÃditi cet? Ãha- ya iti | yaÓca yatra nÃsti tasya taddeÓavyÃpannaæ kathaæ Óakyam? taddeÓa iti | sa deÓo yasya sa taddeÓa iti yasmin deÓe sa nÃsti taddeÓasambandhinaæ sa na saknoti vyÃpayitumÅt Óe«a÷ | svabhÃvahetuprayoga iti | sugamam || 119 || atha kÃïÃdai÷ kaiÓcit sÃmÃnyasya sarvagatatvamuktam, aparaiÓca kÃïÃdai÷ sÃmÃbhÃvam, tasya hi ye«Ãæ sambandhÅ svabhÃva÷, tanniyamena te«Ãæ deÓe sannihitaæ bhavati | tatastatsambandhitvÃnubandhinÅ taddeÓasannihità sÃmÃnyasya || 118 || nanu ca gavÃæ sambandhÅ svÃmÅ, na ca godeÓe sannihitasvabhÃva÷, tat kathaæ tatsambandhitvÃt taddeÓatvam? ityÃha- na hÅti | yo yatra deÓe nÃsti sa deÓo yasya sa taddeÓa÷ taæ na vyÃpnotÅtyÃtmanà svarÆpeïa | iha sÃmÃnyasya tadvatÃæ ca samavÃyalak«aïa÷ sambandhah, sa cÃbhinnadeÓayoreva | tena yatra tay samavetaæ tat tadÃtmÅyena rÆpeïa kro¬Åkurvat samavÃyirÆpa deÓe svÃtmÃnaæ niveÓayati | taddeÓarÆpaniveÓanameva tatkro¬Åkaraïam | tatastatsamavÃya÷ | tasmÃd yat tatra samavetaæ tat tad dravyaæ vyÃpnuvadÃtmà taddeÓe sannihitaæ bhavati | tadayamarthah- taddeÓasthavastuvyÃpanaæ taddeÓasattayà vyÃptam | taddeÓasattÃbhÃve tadvayÃpanÃbhÃvÃt vyÃpanalak«aïa÷ samavÃyasambandho na syÃt | asti ca vyÃpanam | atastaddeÓe sannihitatvamiti yadayaæ svabhÃvahetu÷ || 119 || paiÂharaprayogaæ darÓayannÃha- dvitÅya'pÅti | yadupalabdherlak«aïatÃæ vi«ayatÃæ prÃptaæ d­Óyamityartha÷ | etena d­ÓyÃnupalabdhimanÆdaya na tat tatrÃsti ityasadvayavahÃryatvaæ vihitam | tato vyÃpyad­ÓyÃnupalabdhervyÃpakamasadvayavahÃryatvaæ darÓitam | tadayatheti kvacidasan ghaÂo d­«ÂÃnta÷ | 121 trirÆpÅ heturukta÷ | tÃvatà nÃrthapratÅtiriti na p­thagd­«ÂÃnto nÃma sÃdhanÃvayava÷ kaÓcit | tena nÃsya lak«aïaæ p­thagucyate gatÃrthatvÃt | nyasya kevalÃÓrayasarvagatatvamevÃÇgÅk­tam, tannayapradarÓanÃrthamÃha- dvitÅya iti | tacca sugamam | yadupalabdhÅti | atrÃnupalabdheranvaya÷ kathita÷ | vyakterantarÃlÃni vyaktyantarÃlÃni vyaktyantarÃïi | te«u upalabdhilak«aïa prÃptaæ sÃmÃnyaæ nopalabhyate | anena pak«adharma ukta÷ | tadvÃdinà ca kevalÃÓrayasarvagatatvamuktam || 119 || avyavahitoktyÃnupalabdhyà sÃmÃnyasya kevalÃÓrayasarvagatatvaæ sÃdhyate | prÃkca svabhÃvahetunà sarvasarvagatatvaæ sÃdhitamiti dvÃbhyÃæ parasparaviruddhÃrthasÃdhanÃt kiæ vyaktyantarÃle«u sÃmÃnyÃnupalabdhe÷ kevalÃÓrayasarvagatatvameva sarvadeÓÃvasthitasvasambandhi«u anubaddhatvÃt sarvasarvagatatvameva veti anubhavÃdekasminneva sÃmÃnye sandehÅ jÃyate | evamiyatà parÃrthÃnumÃnaæ tatsvarÆpairdarÓitam || 120 || nanun d­«ÂÃntalak«aïaæ kasmÃnnoktamiti cet? tatrÃha- trirÆpa iti | pÆrva hetorlak«aïatrayaæ yaduktaæ tenaiva rÆpatrayeïa sÃdhyÃrthasiddhirbhavati | tena d­«ÂÃnto nÃma p­thak sÃdhanÃvayavo nÃsti | tataÓca tallak«aïaæ p­thagnoktam | pak«adharmatvaæ darÓayitumÃha- nopalabhyate ceti | vyaktyantarÃlaæ vyaktyantaraæ ca vyaktiÓÆnyaæ cÃkÃÓam | d­Óyamapi kasyäcid vyaktÅ gosÃmÃnyamaÓvÃdi«u vyaktyantare«u vyaktiÓÆnye cÃkÃÓe nopalabhyate | tasmÃnna te«vastÅti gamyate | ayamanupalambha÷ pÆrvoktaÓca svabhÃva÷ parasya viruddhau yavathau tayo÷ sÃdhanÃt tÃvekasmin dharmiïi saæÓayaæ janayata÷ | na hyeko 'rtha÷ parasparaviruddhasvabhÃvo bhavitumarhati | ekena cÃtra vyaktyantare«u vyaktiÓÆnye cÃkÃÓe sattvam | apareïa cÃnupalambhena asattvaæ sÃdhyate | na caikasyaikasaikatra sattvamasattvaæ ca yuktam÷ tayovirodhÃt | tadÃgamasiddhasya sÃmÃnyasya sarvagatatvÃsarvagatatvayo÷ sÃdhyayoreto viruddhÃvyabhicÃriïÅ jÃtau | yata÷ sÃmÃnyasyaikasya yugapat sarvadeÓÃvasthitairabhisambandhitvaæ cÃbhyupagatam, d­Óyatvaæ ca tata÷ sarvasambandhitvÃt sarvagatatvam, d­ÓyatvÃdantarÃlÃdanupalambhÃdasarvagatatvam | tata÷ ÓÃstrakÃrreïaiva viruddhavyaptatvamapaÓyatà viruddhavyÃptÅ dharmÃvuktvà viruddhÃvyabhicÃryavakÃÓo datta iti | na ca vastunyasya sambahva÷ || 120 || ityuktà hetvÃbhÃsÃ÷ || nanu ca sÃdhanÃvayavatvÃd yathà hetava uktÃ÷, tatprasaÇgena ca hetvÃ- 122 heto÷ sapak«a eva sattvamasapak«Ãcca sarvato vyÃv­tto rÆpamuktamabhedena | punarviÓe«eïa kÃryasvabhÃvayoruktalak«aïayorjanmatanmÃtrÃnubandhÅ darÓanÅyÃvuktau | tacca darÓayatÃ- yatra dhÆmastatrÃgni÷, asatyagnau na kvacid dhÆma÷, yathà mahÃnasetarayo÷ | yatra k­takatvaæ tatrÃnityatvam, gatÃrthatvÃditi hetvarthenaiva d­«ÂÃntÃrthasyÃvagamÃt || 121 || kathamiti cedÃha- hetoriti | prayogamÃtra etadeva hetorlak«aïam- sapak«a eva sattvam ityevarÆpam | tathà sarvasmÃd vipak«Ãd vyÃv­ti÷ ityevaærÆpam ca | viÓe«eïa ca hetorlak«aïam- kÃryahetorjanma pradarÓanÅyam ityuktam, svabhÃvaheto stanmÃtrÃnubandha÷ kathanÅya ityuktam | sÃmÃnaylak«aïaæ viÓe«alak«aïaæ ca darÓayateti Óe«a÷ | kÃryahetorhi svakÅyak«aïaæ(viÓe«alak«aïaæ) tathà sÃmÃnaylak«aïaæ ca yogyam | evaæ ca darÓayatà viÓe«eïa kathayatà ityartha÷ | tathÃhi- atra sapak«asattvaæ pradarÓayatà bhÃsÃ÷, tathà sÃdhanÃvayatvÃd d­«ÂÃntà vaktavyÃ÷ tatprasaÇgena ca d­«ÂÃntà bhëÃ÷ tat kathaæ noktÃ÷? ityÃha- trirÆpo heturukta÷, tat ki d­«ÂÃntai÷? syÃdetat, tÃvatà nÃrthapratÅti÷? ityÃha- tÃvatà ceti | uktalak«aïenaiva hetunà bhavati sÃdhyapratÅti÷, ata÷ sa eva gamaka÷, tatastadvacanameva gamakam | na d­«ÂÃnto nÃma sÃdhanasyÃvayava÷ | yataÓcÃrya nÃvayava÷, tena nÃsya d­«ÂÃntasya lak«aïaæ hetulak«aïÃt p­thagucyate | kathaæ tarhi hetorvyÃptiniÓraya÷, yadyad­«ÂÃntako heturiti ced? nocyate heturad­«ÂÃntaka eva, api tu na heto÷ p­thagd­«ÂÃnto nÃma | hetvantarbhÆta eva d­«ÂÃnta÷ | ata evoktam- nÃsya p­thag lak«aïamucyate iti | na tvevamuktam nÃsya lak«aïamucyate iti | yadyevam, hetÆpayogino 'pi lak«aïaæ vaktavyameva? ityÃha- gatÃrthatvÃt | gato 'rtha÷ prayojanam, abhidheyaæ và yasya d­«ÂÃntalak«aïasya, tat tathà | tasya bhÃvastatvam, tasmÃt | d­«ÂÃntalak«aïaæ hyucyate d­«ÂÃntapratÅtiryathà syÃt | d­«ÂÃntaÓca hetulak«aïÃdevÃvasita÷, tato d­«ÂÃntalak«aïasya yat prayojanaæ d­«ÂÃntapratÅti÷, tad gatam= ni«pannam | abhidheyaæ va gatam= j¤Ãtaæ d­«ÂÃntÃkhyam || 121 || kathaæ gatÃrthatvam? ityÃha- heto÷ rÆpamuktamabhedena | sÃmÃnyena | sÃdhÃraïaæ kÃrya svabhÃva anupalambhanÃmetallak«aïamityartha÷ | kiæ punastat? anityatvÃbhÃve k­takatvÃsambhava÷, yathà ghaÂÃkÃÓayoriti darÓanÅyam | na hyanyathà sapak«a vipak«ayo÷ sadasattve yathoktaprakÃre Óakye darÓayitum | tatkÃryatÃniyama÷ kÃryaliÇgasya, svabhÃvaliÇgasya ca svabhÃvena avaÓyaæ yathà mahÃnasa÷ ityabhidheyam | anyathà sapak«asattvameva kathayitu na Óakyate | tathaiva vyÃv­tti kathayatÃpyavaÓyaæ yathà jalam ityÃbhidheyam | anyathà vyÃv­ttireva noktà syÃt | anena svabhÃvaheto÷ sÃmÃnyalak«aïaæ viÓe«alak«aïaæ ca yathà vaktavyaæ tathà darÓyate | iha yadi yathà ghaÂa÷ iti nocyate tadà sapak«asattvameva kathayituæ na Óakyate | yadi yathà ÃkÃÓam iti nocyate, tadà vyÃv­ttirapi kathayituæ na Óakyate | tanmÃtrÃnubandho 'pi tathaiva darÓayituæ na Óakyam | tathÃhi yadi yatra yatra k­takatvaæ tatra tatrÃvaÓyaæ nityatvam, yathà ghaÂe iti nirdiÓyate, tadà tanmÃtrÃnubandha evokto bhavati | sapak«a eva yat sattvam, vipak«Ãcca sarvasmÃd vyÃv­ttiryÃ- rÆpadvayametadabhedenoktam | naca sÃmÃnyamuktamapi Óakyaæ j¤Ãtum, atastadeva viÓe«ani«Âhaæ vaktavyam | ata÷ punarapi viÓe«eïa viÓe«avantau janmatanmÃtrÃnubandhau darÓanÅyÃvaktau | kÃryasya janma j¤Ãtavyamuktam | janmani hi j¤Ãte kÃryasya sapak«e eva sattvam, vipak«Ãcca sarvasmÃd vyÃv­ttirj¤Ãtà bhavati | svabhavasya tanmÃtrÃnubandho darÓanÅya ukta÷ | taditi sÃdhanam | tadeva tanmÃtram= sÃdhanamÃtram | tasyÃnubandha÷= anugamanam | sÃdhanamÃtrasya bhÃve bhÃva÷ sÃdhyasya | tanmÃtrabhÃvitvameva hi sÃdhyasya tÃdÃtmyam | sÃdhanasya yadà svabhÃvo j¤Ãto bhavati tadà svabhÃvaheto÷- sapak«e eva sattvam, vipak«Ãcca sarvasmÃd vyÃv­ttirj¤Ãtà bhavati | tadevaæ sÃmÃnyalak«aïaæ viÓe«Ãtmakaæ j¤Ãtavyam, nÃnaythà | tato viÓe«alaksÃïamuktam | kimato yadi nÃmaivam? ityÃha- tacceti | tacca sÃmÃnyalak«aïaæ darÓayitukÃmena viÓe«alak«aïaæ darÓayatà eva darÓanÅyam- iti sambandha÷ | yatra dhÆmastatrÃgniriti | kÃryahetorvyÃptidarÓità | vyÃptiÓca kÃryakaraïabhÃvasÃdhanÃt pramÃïÃnniÓcauyate | tato yathà mahÃnasa iti darÓanÅyam, asatyagnau na bhavatyeva dhÆma iti vyatireko darÓita÷ | sa ca yathetarasminniti darÓanÅya÷ | vahniniv­ttirhi dhÆmaniv­ttau niyatà darÓanÅyà | sà ca mahÃnasÃditaratreti darÓanÅyà | vyÃpti÷ | asmiÓcÃrthe darÓite eva d­«ÂÃnto bhavati | etÃvanmÃtrarÆpatvÃt tasyeti || sapak«atvaæ darÓayatà yadi yathà mahÃnasa÷ yathà ghaÂa÷ iti và nocyate, tadà sapak«asattvamevokta na syÃt | yadi ca vipak«Ãsattvaæ darÓayatà yathà jalam yathà ÃkÃÓam iti và nicyate, tadà vyÃv­ttireva noktà syÃt | evaæ sÃmÃnyalak«aïamuktvà aÓakyatvamuktam | viÓe«alak«aïena aÓakyatvakathanÃnantaramÃha- tatkÃryatetyÃdi | tasya kÃrya tatkÃryam, tasya bhÃvastatkÃryatÃ, tasyà niyama÷ tatkÃryatÃniyama÷ | kÃraïasattve kÃryasyÃpi sattvam itye«a niyama eva tatkÃryatÃniyama÷ | svarÆpeïa vyÃptireva svabhÃvena vyÃpti÷ | tanmÃtrÃnubandha iti Óe«a÷ | tadubhayamapi d­«ÂÃntamanuktvà vaktuæ na Óakyate | yadà yathoktanyÃyena kvacid dharmiïi hetu÷ sÃmÃnyalak«aïato viÓe«alak«aïataÓcocyate, tadà d­«ÂÃnto 'pyukta eva | tacca kasmÃditi ced? Ãha- etÃvadityÃdi | yatra k­takatvaæ tatra | nityatvamiti svabhÃvahetorvyÃptidarÓità | anityatvÃbhÃve na bhavatyena k­takatvamiti vyatireko darÓita÷ | vyÃptreÓca sÃdhakai pramÃïaæ sÃdharmyad­«ÂÃnte darÓanÅyam | prasiddhavyÃptikasya ca heto÷ sÃdhyani v­ttau niv­ttirniyatà darÓanÅyà | tadavaÓyaæ yathà ghaÂe, yathà ÃkÃÓe ceti darÓanÅyam | kasmÃdevam? ityÃha- na hoti | yasmÃdanyathà sÃmÃnya lak«aïarÆpe sapak«avipak«ayo÷ sadasattve yathoktaprakÃre iti niyate- sapak«e eva sattvam, vipak«a'sattvameveti niyamo yathoktaprakÃra÷ | te na Óakye darÓayitum | viÓe«alak«aïe hi darÓite yathoktaprakÃre sadasatve darÓite bhavata÷ | na ca viÓe«alak«aïamanyathà Óakyaæ darÓayitum | tasya sÃdhyasya kÃryadhÆma÷, tasya bhÃvastatkÃryatÃ, saiva niyamo yatastatkÃryatÃyà dhÆmo dahane niyata÷ | so 'yaæ tatkÃryatÃniyamo viÓe«alak«aïarÆpo 'nyathà darÓayitumaÓakya÷ | svabhÃvaliÇgasya ca svabhÃvena sÃdhyena vyÃpti viÓe«alak«aïarÆpà na Óakyà darÓayitum | yasmÃt kÃryakÃraïabhÃvastÃdÃtmyaæ ca mahÃnase ghaÂe ca jþÃtavyam, tasmÃd vyÃptisÃdhanaæ pramÃïaæ darÓayatà sÃdharmyad­«ÂÃnto darÓanÅya÷ vaidharmyad­«ÂÃntastu prasiddhe tatkÃryatve kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvapratipattyartham | tata eva nÃvaÓyaæ vastu bhavati | kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvo vastunyavstuni và bavati | tato vastvavastu và vaidharmya 123 etenaiva d­«ÂÃntado«Ã api nirastà bhavanti || 124 yathà nitya÷ Óabdo 'mÆrtatvÃt, karmavat paramÃïuvad ghaÂavaditi | ete d­«ÂÃntÃbhÃsÃ÷ sÃdhyasÃdhanadharmobhayavikalÃ÷ | tathÃhi tasya rÆpametÃvanmÃtremeva | yatra sÃdhyena hetoranvayo d­Óyate, sa sÃdharmyad­«ÂÃnta÷ | yatra ca sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvo nirdiÓyate sa vaidharmyad­«ÂÃnta÷ || 122 || yasmÃd yadà heto÷ sÃmÃnyaviÓe«alak«aïayonirdeÓa÷ kriyate sa nirdu«Âhad­ÂÃnta ityucyate tasmÃd yatra tallak«aïayornirdeÓo na sambhavati sa d­«ÂÃntÃbhÃso bhavatÅtyuktaæ bhavati || 123 || udÃhÃrïÃnyÃha- yatheti | sÃdhya- sÃdhanadharmobhayavikalà iti | Óabdo nitya÷, amÆrtatvat karmavat iti sÃdhaydharmavikala÷ | paramÃïuvat iti sÃdhanadharmavikala÷ | ghaÂavat ityubhayavikala÷ || 124 || d­«ÂÃnta i«yate | tasmÃd d­«ÂÃntamantareïa na hetoranvayo vyatireko và Óakyo darÓayitum | ato heturÆpÃkhyÃnÃdeva hetorvyÃptisÃdhanasya pramÃïasya darÓaka÷ sÃdharmyad­«ÂÃnta÷ | prasiddhavyÃptikasya sÃdhyÃbhave hetvabhÃvapradarÓanÃd vaidharmyad­«ÂÃnta upÃdeya iti ca darÓitaæ bhavati | asmiÓcÃrthe darÓite eva d­«ÂÃnto bhavati | yo 'yamartho vyÃpti prasÃdhanapramÃïapradarÓana÷ kaÓcidupÃdeyo niv­ttipradarÓanaÓca- ityasminnarthe darÓite darÓito d­«ÂÃnta ityÃha | etÃbandhamÃtraæ rÆpaæ yasya, tasya bhÃvastattvam, tasmÃditi | etÃvadeva hi rÆpaæ d­«ÂÃntasya, yaduta vyÃptisÃdhanapramÃïapradarÓakatvaæ nÃma sÃdharmyad­«ÂÃntasya, prasiddhavyÃptikasya ca sÃdhyaniv­tau sÃdhananiv­ttipradarÓakatvam- ityetad vaidharmyad­«ÂÃntasya | etacca hetÆpÃkhyÃnÃdevÃkhyÃtamiti kiæ d­«ÂÃntalak«aïena || 122 || etenaiva ca heturÆpÃkhyÃnÃd d­«ÂÃntatvapradarÓanena d­«ÂÃntado«Ã d­«ÂÃntabhÃsÃ÷ kathità bhavanti | tathà hi- pÆrviktisiddhaye ya upÃdÅyamÃno 'pi d­«ÂÃnto na samartha÷ svakÃrya sÃdhayituæ sa d­«ÂÃntado«a iti sÃmarthyÃduktaæ bhavati || 123 || d­«ÂÃntÃbhÃsÃnudÃharati- yathà nitya÷ Óabda iti | Óabdasya nityatve sÃdhye amÆrtatvÃditi hetu÷ | sÃdharmyeïa karmavat, paramÃïuvat, ghaÂavadityete d­«ÂÃntà upanyastÃ÷ | ete ca d­«ÂÃntado«Ã÷ | sÃdhyaæ ca sÃdhanaæ ca 125 tathà sandigdhasÃdhyadharmÃdayaÓca | yathÃ- rÃgÃdimÃnayaæ vacanÃd rathyÃpuru«avat | maraïadharmÃya puru«o rÃgÃdimattvÃd rathyÃpuru«avat | asarvaj¤o 'yaæ (puru«o) rÃgÃdimattvÃd rathyÃpuru«avaditi | 126 tathÃnanvayo 'pradarÓitÃnvayaÓca | yathÃ- yo vaktà sa rÃgÃdimÃn i«Âapuru«avat | anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃd ghaÂavaditi | sandigdha÷ sÃdhyadharmo 'sminniti vigraha÷ | sÃdhyadharma Ãdirye«Ãæ te tathoktÃ÷ | udÃharaïÃnyÃha- rÃgÃdimÃniti | ayaæ sandigdhasÃdhyadharma÷ | maraïadharmeti | ayaæ sandigdhasÃdhanadharma÷ | asavaj¤a iti | ayaæ sandhigdhobhayadharma÷ || 125 || ananvaya iti | yatrÃnvayo nÃstyeva | apradarÓitÃnvaya iti | yatrÃnvayo vidyamÃno 'pi na pradarÓita÷ | udÃharaïamÃha- yatheti | tatrÃnvayo nÃsti | tena tatra vacanarÃgÃdayorvyÃpyavyapakabhava÷ kÃrya kÃraïabhÃvo và naiva vidyate | anitya iti | ihÃnvayo vidyamÃno 'pi na pradarÓita÷ || 126 || ubhayaæ ceti ca tairvikalÃ÷ | 1 sÃdhyavikalaæ karma tasyÃniyatatvÃt | 2 sÃdhanavikala÷ paramÃïu÷, mÆrtatvÃt paramÃïÆnÃm | asarvagatÃdravyaparimÃïam =mÆrti÷ | asarvagataÓca dravyarÆpÃÓca paramÃïava÷ | nityÃstu vaiÓe«ikairi«yante | tato na sÃdhyavikala÷ | 3 ghaÂastÆbhayavikala÷, anityatvÃt mÆrtatvÃcca ghaÂasyeti || 124 || tathà sandigdha÷ sÃdhyadharmo yasmin sa sandigdhasÃdhyadharma÷ | sa Ãdirye«Ãæ te tathokta÷ | sandigdhasÃdhyadharma÷, sandigdhasÃdhanadharma÷, sandigdhibhaya÷ | udÃharaïam- rÃgÃdimaniti | rÃgÃdimattvaæ sÃdhyam | vacanÃditi hetu÷ | rathyÃpuru«avaditi d­«ÂÃnte rÃgÃdimattavæ sandigdham | maraïe dharmo 'syeti maraïadharmÃ, tasya bhÃvo maraïadharmatvaæ sÃdhyam | ayaæ puru«a iti dharmÅ | rÃgÃdimattvÃditi hetu÷ | tadubhayamapi rathyÃpuru«e d­«ÂÃnte sandigdham- asarvaj¤atvaæ rÃgÃdimatvaæ ceti || 125 || tathÃnanvaya iti | yasmin d­«ÂÃnte sÃdhyasÃdhanayorasambhavamÃtre d­Óyate, natu sÃdhyena vyÃpto hetu÷ so 'nanvaya÷ | apradarÓitÃnvayaÓca yasmin d­«ÂÃnte vidyamÃno 'pyanvayo na pradarÓito vaktrÃ, so 'pradarÓitÃnvaya÷ | ananvayamudÃharati- yatheti | yo vakteti | vakt­tvamanÆdya sa rÃgÃdimÃniti rÃgÃdimattvaæ vihitam | tato vakt­tvasya rÃgÃdimattve pratiniyama÷ | 127 tathà viparÅtÃnvaya÷- yadanityaæ tat k­takamiti || viparÅteti | anvayo viparÅto yasmin d­«ÂÃnte iti vigraha÷ | udÃharaïamÃha yadanityamiti | iha yat k­takaæ tadanityam iryÃmadheye yadanityaæ tatk­takam iti viparÅtÃbhidhÃnam || 127 || tena vyÃptiruktà | i«Âapuru«avaditi | i«ÂÃgrahaïena prativÃdhaypi saæg­hyate, vÃdyapi | tena vakt­tvarÃgÃdimattvayossattvamÃtremi«Âe puru«e siddham | vyaptistu na siddhà | tenÃnanvayo d­«ÂÃnta iti | anitya÷ Óabda iti | anityatvaæ sÃdhyam | k­takatvÃditi hetu÷ | ghaÂavaditi d­«ÂÃnte na pradarÓito 'nvaya÷ | iha yadyapi k­takatvena ghaÂasad­Óa÷ Óabda÷, tathÃpi nÃnityatvenÃpi sad­Óa÷ pratyetu Óakyate, atiprasaÇgÃt | yadi tu k­takatvamanityasvabhavaæ vij¤Ãtaæ bhavati, evaæ k­takatvÃdanityatvapratÅti÷ syÃt | tasmÃd yat k­takaæ tadani tyam iti k­takatvamanityatve niyatamabhidhÃya niyamasadhanÃyÃnvayavÃkyÃrthapratipattivi«ayo d­«ÂÃnta upÃdeya÷ | sa ca pradarÓitÃnvaya eva | anena tvanvayavÃkyamanuktvaiva d­«ÂÃnta upÃtta÷ | ÅddaÓaÓca sÃdharmyamÃÂreïaivopayogÅ, na ca sÃdharmyÃt sÃdhyasiddhirato 'nvayÃrtho d­«ÂÃntastadarthaÓcÃnena nopÃtta÷ | sÃdharmyÃrthaÓcopÃtto nirupayoga iti vakt­dosÃdayaæ d­«ÂÃntado«a÷ | vaktà hayatra para÷pratipadayotavya÷ | tato yadi nÃma na du«ÂÃæ vastu, tathÃpi vaktrà du«ÂÃæ darÓitatamiti du«Âameva || 126 || tathà viparÅto 'nvayo yasmin d­«ÂÃnte sa tathokta÷ | tamevodÃharati yadanitya tat k­takamiti | k­takatvamanityatvaniyataæ d­«ÂÃnte darÓanÅyam | evaæ k­takatvÃdanityÃvargati÷ syÃt | atra tvanityatvaæ k­takatve niyata darÓitam | k­takatvaæ tvaniyatamevÃnityatve | tato yÃd­Óamiha k­takatvamaniyata manityatve darÓitam, tÃd­ÓÃnnÃstyanityatvapratÅti÷ | tathÃhi- yadanityamityanityatvamanÆdaya tat k­takamiti k­takatvaæ vihitam | ato 'nityatvaæ niyatamuktaæ k­takatve, na tu k­takatvamanityatve | tato yathÃnityatvÃdaniyatÃt prayatnÃnantarÅyakatve na prayatnÃnantarÅyakatvapratÅti÷, tadvat k­takatvÃdanityatvapratipattirna syÃt, anityatve 'niyatatvÃt k­takatvasya | yadyapi ca k­takatvaæ vastusthityÃnityatve niyatam, tathÃpyaniyataæ vaktra darÓitam | ata÷ svayamadu«Âamapi vakt­do«Ãd d­«Âam | tasmÃd viparÅtÃnvayo 'pi vasturaparÃdhÃt, na vastuna÷ | parÃrthÃnumÃne ca vakturapi do«aÓcintyate iti || 127 || 128 sÃdharmyeïa d­«ÂÃntado«Ã÷ || 129 vaidharmyeïÃpi- paramÃïuvat karmavad ÃkaÓavaditi sÃdhyÃdayavyatirekiïa÷ || 130 tathà sandigdhasÃdhyavyatirekÃdaya÷ | yathà asarvaj¤Ã÷ kapilÃdayo 'nÃptà và avidayamÃnasarvaj¤atÃptatÃliÇgabhÆtapramÃïÃtiÓayaÓÃsana ete sarve sÃdharmyad­«ÂÃntÃbhÃsÃ÷ || 128 || vaidharmyad­«ÂÃntÃbhÃsà ucyante | sÃdhyamÃdirye«Ãæ tÃni sÃdhyÃdÅni, te«Ãmavyatireka÷ sÃdhyÃdyavyatireka÷ | te ca yatra santi te sÃdhyÃdyavaytirekiïah | tatra paramÃïuvaditi sÃdhyÃvyatirekÅ | nityatvÃt paramÃïÆnÃæ sÃdhyÃdyavyatireka÷ | karmavaditi sÃdhanÃvyatirekÅ | amÆrtatvÃt karmaïÃæ sÃdhanÃvyatireka÷ | ÃkaÓavaditi ubhayÃvyatirekÅ | ÃkÃÓasya cobhayÃvyatireka÷ || 129 || sandigdheti | sÃdhyasya vyatireka÷ sandigdho yasminniti vigraha÷ | sandigdhasÃdhyavyatireka Ãdirye«Ãmiti vigraha÷ | udÃharaïÃnyÃha- yatheti | pratij¤Ãdvayamupanyastam | sÃdharmyeïa nava d­«ÂÃntado«Ã uktÃ÷ || 128 || vaidharmyeïÃpi d­«ÂÃntado«Ãn vaktumÃha- vaidharmyeïÃpÅni | nityatve Óabdasya sÃdhye hetÃvamÆrtatve paramÃïuvaidharmye d­«ÂÃnta÷ sÃdhyÃvyatirekÅ nityatvÃt paramÃïÆnÃm karma sÃdhanÃvyatireki | amÅ«rtatvÃt karmaïa÷ | ÃkÃÓamubhayÃvyatireki nityatvÃd, amÅ«rtatvÃcca | sÃdhyamÃdirye«Ãæ tÃni sÃdhyÃdÅni sÃdhyasÃdhanobhayÃni | te«Ãmavyatireko niv­tyabhaa÷ | sa ye«Ãmasti te sÃdhyÃdayavyatirekiïa÷ | te codÃhutÃ÷ || 129 || aparÃnudÃhartumÃha- tatheti | sÃdhyasya vyatireka÷ sadhyavyatireka÷ | sandigdha÷ sÃdhyavyatireko yasmin sa sandigdhasÃdhyavyatireka÷, sa Ãdirye«Ãæ te tathoktÃ÷ | sandigdasÃdhyavyatirekamudÃrhartumÃha- yatheti | asarvaj¤Ã ityekaæ sÃdhyam, anÃptà ak«Åïado«Ã iti dvitÅyam | kapilÃdaya iti dharmÅ | avidyamÃnasarvaj¤atetyÃdihetu÷ | Ãptatà ca tayorliÇgabhÆta÷ pramÃïatiÓayo liÇgÃtmaka÷ pramÃïaviÓe«o 'vidayamÃna÷ sarvaj¤atÃptatÃliÇgabhÆta÷ pramÃïÃtiÓayo yasmin tathoktaæ ÓÃsanam | tÃd­Óaæ ÓÃsanaæ te«Ãæ te tathoktÃ÷ te«Ãæ bhÃvastattvam | tasmÃt pramÃïÃtiÓayo jyotirj¤ÃnopadeÓa ihÃbhipreta÷ | yadi tvÃditi | atra vaidharmyodaharaïam- ya÷ sarvaj¤a Ãpto và sa jyotirj¤ÃnÃdikamupadi«ÂavÃn | yathà ­«abhavardhamÃnÃdiriti | tatrÃsarvaj¤atÃnÃptatayo÷ sÃdhyadharmayo÷ sandigdho vyatireka÷ | 131 sandigdhasÃdhanavyatireko yathÃ- na trayÅvidà rÃmhaïena grÃhyavacana÷ kaÓcid vivak«ita÷ puru«o rÃgÃdimattvaditi | atra vaidharmyodÃha- sarvaj¤atva ca vÅtarÃgatvaæ sarvaj¤atvavÅtarÃgatve, tayoliÇgabhÆtaæ pramÃïÃtiÓayaÓÃsanamavidhyamÃnaæ ye«u te avidyamÃnasarvaj¤atvavÅtarÃgatvaliÇgabhÆtapramÃïÃtiÓayaÓÃsanÃ÷, te«Ãæ bhÃvastattavam| tasmÃd avidyamÃnasarvaj¤atvavÅtarÃgatvaliÇgabhÆtapramÃïÃtiÓayaÓÃsanatvÃt | parÅk«yate ityuparita÷ sambandha÷ | jyotirj¤Ãnam= nak«atraviparÅk«aïamiti hetu÷ | tacca sarvaj¤atva vÅtarÃgatvaliÇgabhÆtam­«abha- vardhamÃnÃdibhiranuÓi«ÂÃm | tasmÃt te sarvaj¤Ã vÅtarÃgà veti niÓcetuæ Óakyata iti | atra ­«abhamahÃvÅrÃdivaidharmyad­«ÂÃnta ukta, te«u ca asarvaj¤atvÃvÅtarÃgatvayorvyatirekaniÓcayo nÃsti || 130 || sandigdhetyadi | tadarthastu gata eva | udÃharaïam- yatheti | hi kapilÃdaya÷ sarvaj¤Ã Ãptà và syu÷, tadà jyotirj¤ÃnÃdikaæ kasmÃnno padi«ÂÃvanta÷? na copadi«ÂÃvanta÷, tasmÃnna sarvaj¤Ã Ãptà và | atra pramÃïe | vaidharmyodÃharaïam- ya÷ sarvaj¤a Ãpto và sa jyotirj¤ÃnÃdikaæ sarvaj¤atÃptataliÇgabhÆtamupadi«ÂÃvÃn | yathà ­«abho vardhamÃnaÓca tÃvÃdÅ yasya sa ­«abhvardhamÃnÃdirdigambarÃïÃæ ÓÃstà sarvaj¤aÓca ÃptaÓceti | tadiha vaidharmyodÃharaïam ­«abhÃderasarvaj¤atvasyanÃptatayÃÓca vyatireko vyÃv­tti÷ sandigdhà | yato jyotirj¤Ãnaæ copadiÓet, asarvaj¤aÓca bhaved anÃptà và | ko 'tra virodha÷? naimittikametajjj¤Ãnaæ vyabhicÃri na sarvaj¤atvamanumÃpayet || 130 || sandigdha÷ sÃdhanavyatireko yasmin sa tathokta÷? tamudÃharati- yatheti | ­ksÃmayajÆ«i trÅïi= trayÅ, tÃæ vettÅti trayÅvit | tena na grÃhyaæ vacanaæ yasyeti sÃdhyam | vivak«itaæ iti | kapilÃdidharmÅ | rÃgÃdisattvÃditi hetu÷ | atra pramÃïe vaidharmyodÃharaïam- sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃvena yatra vyÃpto darÓyate tad vaidharyodaharaïam | grÃhyaæ vacanaæ ye«Ãæ te grÃhyavacanà iti sÃdhyaniv­ttimanÆdaya na te rÃgÃdimanta iti sÃdhanÃbhavo vihita÷ | gauramaraïam- ye grÃhyavacanà na te rÃgÃdimanta÷, tadayathà gautamÃdayo dharmaÓÃstrÃïÃæ praïetÃra iti | gautamÃdibhyo rÃgÃdimattvasya sÃdhanadharmasya vyav­tti÷ sandigdhà || 132 sandigdhobhayavyatireko yatha- avÅtarÃgÃ÷ kapilÃdaya÷, aprigrahÃgrahayogÃditi | atra vaidharmyeïodÃharaïam- yo vÅtarÃgo na tasya parigrahÃgraha÷, yathar«abhÃderiti | ­«abhÃderavÅratÃgatvaparigrahÃgrahayogayo÷ sÃdhyasÃdhanadharmayo÷ sandigdho vyatireka÷ | ­gveda÷, yajurveda÷, sÃmavedaÓceti trayo vedÃ÷ | ta eva trayÅ Óabdenocyante | trayÅ vettÅti trayÅvit | grÃhyaæ vacanamasyeti grÃhyavacana÷ | prÃmÃïyavacana iti Óe«a÷ | tenatadukta bhavati- trayÅvid yo brÃmhaïastadabhimatapuru«avacanaæ nityapramÃïaæ nÃstÅti | atreti | tadarthastu gata eva | ye hi grÃhyavacanà na te rÃgÃdimanta÷ | tadyatheti | gautama vyÃsamuniprabh­ttibhiryÃni dharmaÓÃstrÃïi praïÅtÃniv tÃni hi trayÅvidÃæ prÃmÃïyavacanÃni | tebhyo hi rÃgÃdimattvasya vyav­tteniÓcayo nÃsti || 131 || sandigdha ubhayorvyatireko yasminniti samÃsa÷ | udÃharaïam- yatheti | praigraha÷= dravyasya svÅkaraïam | Ãgraha÷= svÅkÃrÃdÆrdhvamÃsakti÷ | parigrahaÓcÃgrahaÓceti praitgrahagrahau | tÃbhyÃæ yoga ityartha÷ | Ãdirye«Ãæ te tathoktà manbÃdayo dharmaÓÃstrÃïi= sm­tayaste«Ãæ kartÃra÷ | trayÅvidà hi brÃmhaïena grÃhyavacanà dharmaÓÃstrak­to vÅtarÃgÃÓca ta ÅtÅha dharmÅ vyatirekavi«ayo gautamÃdaya iti | gautamÃdibhyo rÃgÃdimattvasya sÃdhanasya niv­tti÷ sandigdhà | yadyapi te grÃhyavacanÃstrayÅvidÃ, tathapi ki sarÃgà uta vÅtarÃgÃ÷? iti sandeha÷ || 131 || sandigdha ubhayorvyatireko yasmin sa tathokta÷ | tamudÃharati- tatheti | avÅtarÃgà iti | rÃgÃdimattvaæ sÃdhyam | akapiladaya iti dharmÅ | parigraho labhyamÃnasya svÅkÃr÷ prathama÷ | svÅkÃrÃdÆrdhva yad gÃrdhya mÃtsarya sa Ãgraha÷ | parigrahaÓca ÃgrahaÓca tabhyÃæ yogÃt kapilÃdayo labhyamÃnaæ svÅkurvanti svÅk­taæ na mu¤canti- iti te rÃgÃdimanto gamyante | atra pramÃïe vaidharmyodÃharaïam- yatra sÃhdyÃbhÃva sÃdhanÃbhavo darÓayitavya÷ | yo vÅtarÃga iti | sÃdhyÃbhÃvamanÆdaya na tasya parigrahÃgrahÃviti sÃdhanÃbhavo vihita÷ | yathar«abhÃderiti d­«ÂÃnta÷ | etasmÃd ­«abhÃded­«ÂÃntÃd avÅtarÃgatvasya sÃdhyaparigrahÃgrahayogasya ca sÃdhanasya niv­tti÷ sandigdhà | ­«abhadÅnÃæ hi pari 133 avyatireko yathÃ- avÅtarÃgo 'yaæ vakt­tvÃt | vaidharmyeïodÃharaïam- yatrÃvÅtarÃgatvaæ nÃsti, na sa vaktà |yathà upalakhaï¬a iti | yadayapyupalakhaï¬Ãdubhayaæ vyÃv­taæ tathÃpi sarvo vÅtarÃgo na vakteti vyÃptyà vyatirekÃsiddheravyatireka÷ || 134 arpadarÓitavyatireko yathÃ- anitya Óabda÷, k­takatvÃdÃkÃÓavat iti vaidharmyeïa || ­«abhÃdayo hi svalpamatramapi vya¤janaæ na parig­hïanti | tasmÃt tesÃæ parigraho nÃsti | parigrahÃbhave cÃgrahÃbhÃva÷, tena ca vÅtarÃgÃ÷ | avÅtarÃgo rÃgÃdimÃnityartha÷ | parigrahaÓca manasà svÅkaraïam | ÃgrahaÓca t­«ïà | te ca sarve mÃnasattvÃt indriyagocarà na bhavanti | tasmÃt ­«abhÃdibhyo vyÃv­ttireveti niÓcetuæ na Óakyate || 132 || avyatireka iti | avidyamÃno vyatireko 'sminniti vigrahah | yatheti | tadarthastu gata eva | vaidharmyeti | vaidharmye d­«ÂÃnto 'yam | yadyapi upalakhaï¬asyÃcetanatvÃdrÃgÃdimattvaæ vakt­tvaæ và naiva, tathÃpi sarvo vÅtarÃgo na vakteti vyÃptirasiddhà | rÃgavattvavakt­tvayo÷ sambandhÃbhÃvÃd rÃgavattvavyÃv­tau vakt­tvaviniv­ttinaæ bhavati | tasmÃdanna vastuno vyatireko nÃsti || 133 || apradarÓita iti | yatra vyatireko vartamÃno 'pi nocyate | grahÃgrahayogo 'pi sandigdha÷ vÅtarÃgatvaæ ca | yadi nÃma tatsiddhÃnte vÅtarÃgÃÓca ni«parigrahÃÓca paÂhayante, tathÃpi sandeha eva || 132 || aparÃnapi trÅnudÃhartumÃha- avyatireka it avidyamÃno vyatireko yasmin so 'vyatireka÷ | avÅtarÃga iti | rÃgÃdimatvaæ sÃdhyam | vakt­tvÃditi hetu÷ | iti vyatirekamÃha- yatrÃvÅtarÃgatvaæ nÃstÅti | sÃdhyÃbhavÃnubÃda÷ | tatra vakr­tvamapi nÃstÅti sÃdhanÃbhÃvavidhi÷ | tena sadhanÃbhavena sÃdhyÃbhÃvo vyÃpta ukta÷ | d­«ÂÃnto yathopalakhaï¬a iti | kathamayamavyatireko yÃvatopalakhaï¬Ãd ubhayaæ niv­tam? kimata÷? yadyapi upalakhaï¬Ãdubhayaæ vyav­ttam- sarÃgatvaæ vÅtarÃgatvaæ ca tathÃpi vyaptyà vyatireko yastasyasiddhe÷ kÃraïÃdavyatireko 'yam | kÅd­ÓÅ punarvyÃpti÷? ityaha- sarvo vÅtarÃga iti | sÃdhyÃbhÃvÃnuvÃda÷ | na vakteti sÃdhanÃbhavavidhi÷ | tena sÃdhyabhÃva÷ sadhanÃbhavaniyata÷ khyÃpito bhavati | Åd­ÓÅ vyÃpti÷ | tayà vyatireko na siddha÷ | asya cÃrthasya prasiddhage d­«ÂÃnta÷ | tat svÅkÃryÃkaraïÃd du«Âa÷ || 133 || 135 viparÅtavyatireko yathÃ- yadak­takaæ tannityaæ bhavatÅti | udÃharaïamÃha- Óabdo 'nitya iti | kenacid vaidharmyad­«ÂÃntatvena Óabdo 'nitya k­takatvÃt, ÃkÃÓavat ityukta, tatra vyatireko vidyamÃno 'pyanukta eva bhavati | tathÃhi yadi ye ye ca apdÃrthà nityÃ÷ te sarva evÃk­takÃ÷ ityucyate, tadà vyatireko darÓito bhavati | na tu d­«ÂÃntamÃtreïa || 134 || apradarÓito vyatireko yasmin sa tathokta÷ | anitya÷ Óabda iti | anityatvaæ sÃdhkyam | k­takatvÃditi het | ÃkaÓavaditi vaidharmyeïa d­«ÂÃnta÷ | iha parÃthÃnumÃne parasmÃdartha÷ pratipattavya÷ | sa Óuddho 'pi svato yadi pareïÃÓuddha÷ khyÃpyate sa tÃvad yathà prakÃÓitastathà na yukta÷ | yathà yuktastathà na prakÃÓita÷ | parkÃÓitaÓca hetu÷ | ato vakturaparÃdhÃdapi parÃthÃnumÃne heturd­«ÂÃnto và du«ÂÃ÷ syÃdapi | na ca sÃd­ÓyÃdasÃd­ÓyÃdvà sÃdhyapratipatti÷, apitu sÃdhyaniyatÃddheto÷ | ata÷ sÃdhyaniyato heturanvayavÃkyena, vyatirekavÃkyena và vaktavya÷ | anyathà gamako nokta÷ syÃt | sa tathokto d­«ÂÃntena siddho darÓayitavya÷ | tasmÃd d­«ÂÃnto nÃmanvayavyatirekavÃkyÃrthapradarÓana÷ | na ceha vyatirekavÃkyaæ prayuktam, ato vaidharmyad­«ÂÃnta ihÃsÃd­ÓaymÃtreïa sÃdhaka upanyasta÷ | na ca tathà sÃdhaka÷ | vyatirekavi«ayatvena sa sÃdhaka÷ na ca tathopanyasta iti ayamapradarÓitavyatireko vakturaparÃdhÃd du«ÂÃ÷ || 134 || viparÅto vyatireko yasmin vaidharmyad­«ÂÃnte sa tathokta÷ | tamudÃharati- yathà yadak­takamityÃdi | iha anvayavyatirekÃbhyÃæ sÃdhyaniyato heturdaÓayitavya÷, yadà ca sÃdhyaniyato heturdarhsayitavya÷, tadà vyatirekavÃkye sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃve niyato darÓayitavya÷ | evaæ hi hetu÷ sÃdhyaniyato darÓita÷ syÃt | yadi tu sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanÃbhÃve niyato nÃkhyÃyate, sÃdhanasattÃyÃmapi sÃdhyÃbhva÷ sambhÃvyeta | tathà ca sÃdhanaæ sÃdhyaniyataæ na pratÅyeta | tasmÃt sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhyÃbhÃve niyato vaktavya÷ | viparÅtavyatireke ca sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhyÃbhÃve niyata ucyate, na sÃdhyÃbhÃva÷ sÃdhanà bhÃve | tathà hi- yadak­takamiti | sÃdhanÃbhÃvamanÆdaya | tannityamiti sÃdhyÃbhÃvavidhi÷ | tato 'yamartha÷- ak­tako nitya eva | tathà ca sati ak­takatvaæ nityatve sÃdhyÃbhÃve niyatamuktam, na nityatvaæ sÃdhanÃbhÃve | tato na sÃdhyaniyataæ 136 na hyebhird­«ÂÃntÃbhÃsairheto÷ sÃmÃnyalak«aïaæ sapak«a eva sattvaæ vipak«e ca sarvatrÃsattvameva niÓcayena Óakyaæ darÓayituæ viÓe«alak«aïaæ và | tadarthÃpattyai«Ãæ nirÃso dra«Âavya÷ || 137 dÆ«aïà nyÆnatÃdayukti÷ || viparÅto vyatireko 'sminniti vigraha÷ | udÃharaïamÃha- yatheti | iha yannityaæ tadak­takam ityabhidheye tadviparÅtamuktam || 135 || taiÓca d­«ÂÃntÃbhÃsairhetoyacca sÃmÃnyalak«aïaæ tadapi viÓe«alak«aïaæ tacca na Óakyate darÓayitum | tata eva te d­«ÂÃntÃbhÃsà iti d­«ÂÃntÃbhÃsÃ÷ | yasmÃd dvividhamapi hetirlak«aïaæ darÓayituæ na Óakyate, tasmÃdarthÃpattyà te«Ãæ nirÃso dra«Âavya÷ | iyatà samyagj¤Ãnaæ tatsvarÆpairvyÃkhyÃtam || 136 || idÃnÅ tatsahÃyakÃbhidhÃnamanuj¤ÃtumÃha- nyÆnatà Ãdirye«Ãæ te nyÆnatÃdaya÷ | te«ÃmuktinyÆnatÃdyukti÷ | tÃÓca pratyekaæ dÆ«aïÃ÷ || 137 || atra Ãdi- ityukterasiddhaviruddhÃnaikÃntikado«ÃïÃæ parigraha÷ | ucyate 'neti ukti÷= vacanam| yena vacanena dosà uddhriyante tad dÆ«aïamiti | hetu vyatirekavÃkyamÃha | tathà ca viparÅtavyatireko 'pi vakturaparÃdhÃd du«Âa÷ || 135 || d­«ÂÃntado«ÃnudÃh­tya du«Âatvanibandhanatvaæ darÓayitumÃha- na hayebhiriti | sÃdhyaniyatapradarÓanÃya hi d­«ÂÃntà vaktavyÃ÷ | ebhiÓca heto÷ sapak«a eva sattvaæ vipak«e ca sarvatrÃsattvameva yat sÃmÃnyalak«aïaæ tat niÓcayena na Óakyaæ darÓayitum | nanu ca sÃmÃnyalak«aïaæ viÓe«aniyatameva pratipattavyam, na svata eva? ityÃha- viÓe«alak«aïaæ và | yadi viÓe«alak«aïaæ pratipÃdayituæ Óakyeta, syÃdeva sÃmÃnyalak«aïapratipatti÷ | viÓe«alak«aïameva tu na Óakyamebhi÷ pratipÃdayitum | tasmÃdarthÃpattyà sÃmarthyena e«Ãæ nirÃkaraïaæ dra«Âavyam | sÃdhyaniyatasÃdhanapratÅtaye upÃtÃ÷ | tadasamarthà du«ÂÃ÷, svakÃryÃkaraïÃditi asÃmarthyam || 136 || iyatà sÃhanamuktam || dÆ«aïaæ vaktumÃha- du«aïeti | dÆ«aïà kà dra«ÂavyÃ? nyÆnatÃdonÃmukti÷ | ucyate 'nayetyukti÷= vacanam | nyÆnatÃdervacanam || 137 || 138 ye pÆrva nyÆnatÃdaya÷ sÃdhanado«Ã uktÃste«ÃmudbhÃvanaæ dÆ«aïam tena pare«ÂÃrthasiddhipratibandhÃt || 139 dÆ«aïÃbhÃsÃstu jÃtaya÷ | 140 abhÆtado«odbhÃvanÃni jÃtyuttarÃïÅti || tacca kasmÃditi cet? tatrÃha- teneti | yasmÃttena vacanena pÆrvapak«iïà sÃdhayitumi«ÂasyÃrthasya siddhi÷ pratibadhyate, tasmÃt tad dÆ«aïam | tadetÃni anudbhÆtadÆ«aïÃti || 138 || jÃtaya eva dÆ«aïÃbhÃsà viditavyÃ÷ || 139 || kÃÓca punastà jÃtaya iti? Ãha- abhÆteti | na bhÆto 'bhÆta÷, abhÆtà do«Ã abhÆtado«Ã÷ te«ÃmudbhavanÃni abhÆtado«odbhÃvanÃni | yaiÓca vacanai÷ sÃdhanado«Ã abidhyamÃnà api udbhÃvyante tÃni jÃtayo veditavyÃ÷ | samyagj¤ÃnanirÆpaïÃvasare kathaæ dÆ«aïa- tadÃbhÃsÃnÃmupadarÓanamiti cet? ucyate, dÆ«aïÃnÃæ tayà dÆ«aïÃbhÃsÃnÃæ ca nirÆpaïe samyagj¤Ãnamapi sasahÃyaæ nirÆpitaæ bhavatoti | tathà caità hyatra dÆ«aïà iti tÃsÃæ pariharo vidheya÷ | yadà và ete dÆ«aïÃbhÃsÃ÷, etebhya÷ ÓaÇkÃbhÃva eva veditavya ityabhidhÅyate, tadà samyagj¤Ãnameva sarvathà nirÆpitaæ bhavati | tasmÃd yathoktado«aprasaÇgo nÃsti || 140 || dÆ«aïaæ vivarÅtumÃha- ye pÆrva nyÆnatÃdayo 'siddhaviruddhÃnaikÃntikà uktÃ÷, te«ÃmudbhÃvakaæ yad vacanaæ tad dÆ«aïam | nanu ca nyÆnatÃdayo na viparyayasÃdhanÃ÷, tat kathaæ dÆ«aïam? ityÃha- tena nyÆnatÃdivacanena pare«Ãmi«ÂaÓcÃsÃvarthaÓca tasya siddhi÷ niÓcaya÷, tasyÃ÷ pratibandhÃt | nÃvaÓyaæ viparyayasÃdhanÃdeva dÆ«aïaæ viruddhavat, api tu parasyÃbhipretaniÓcayavibandhÃnniÓcayÃbhÃvo bhavati niÓcayaviparyaya ityastyeva viparyayasiddhiriti || 138 || uktà dÆ«aïà || dÆ«aïÃbhÃsà iti | dÆ«aïavadÃbhÃsanta iti dÆ«aïÃbhëà | ke te? jÃtaya iti | jÃtiÓabda÷ sÃd­Óyavacana÷ | uttarasad­ÓÃni jÃtyuttarÃïi | uttarasyÃprayuktatvÃd uttarasad­ÓÃni jÃtyuttarÃïi || 139 || tadevottarasÃd­ÓyamuttarasthÃnaprayuktatvena darÓayitumÃha- abhÆteti | abhÆtasya asatyasya do«asya udbhavanÃni | udbhÃvyata etairityaudbhÃvanÃni = vacanÃni | tÃni jÃtyuttarÃïi | jÃtyà sÃd­ÓyenottarÃïi jÃtyuttarÃïÅti || 140 || p­thu yaccÃjitaæ puïyaæ nyÃyabido÷ padaæ padam | vyÃkhyÃnena mayÃdyaiva tato labdhvÃm­taæ dhruvam || prÃïikulamaÓe«aæ hi yÃtu bhavaparik«ayam | yathocittena mÃrgeïa nirdeÓena n­pasya ca || iyaæ vinÅtadevena Ói«yakalyÃïasiddhaye | vistaro nÃma ÂÅkà hi nyÃyabindorvinirmittà || nyÃyabinduvistaraÂÅkÃyÃæ Ói«yahitÃyÃæ t­tÅya÷ pariccheda÷ samÃpta÷ || sahastramekaæ ÓlokÃnÃæ triÓacÓlokÃstathaiva ca | granthe vistaraÂÅkÃyÃminoktaæ paripiï¬itam | ÃcÃryavinÅtadevak­tirnyÃyabinduvistaraÂÅkà Ói«yahità samÃptà || dharmottaraÂÅkà katipayapadavastuvyÃkhyayà yanmayÃptam, kuÓalamamalamindoraæÓuvan nyÃyabindo÷ || padamajaramavÃpya j¤Ãnadharmottaraæ yad, jagadÆpak­timÃtravyÃp­ti÷ syÃmato 'ham || ÃcÃryadharmottaraviracittÃyÃæ nyÃyabinduÂÅkÃyÃæ t­tÅya÷ paricceda÷ samÃpta÷ || samÃptaæ ca nyÃyabinduprakaraïam || ye dharmà hetuprabhavà hetuæ te«Ãæ tathÃgato hayavadat | te«Ãæ ca yo nirodha evaævÃdÅ mahÃÓramaïa÷ ||