Dharmakirti: Nyayabinduprakarana,
with Vinitadeva's Nyayabindutikasisyahita and Dharmottara's Nyayabindutika.
Based on the ed. by Swami Dwarikadas Shastri: Nyàyabindu Prakaraõa of âcàrya Dharmakãrti,
with Commentary of ârya Vinãtadeva and Dharmottara. Varanasi 1994 (Bauddha Bhàrati Series, 18).



Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project.
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)
Version: 2009-04-28 15:15:18
Proof Reader: Milan Shakya



The transliteration emulates the conventions of Nagari script.
Therefore, many word boundaries are not marked by blanks.




{...} = akùara unclear



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





prathamaþ pratyakùaparicchedaþ

àryavinãtadevakçtiþ
nyàyabinduvistarañãkà
(÷iùyahità)

yasya kulaprabhàveõa vi÷uddhanyàyavartmani |
siddhi pràhuþparàü, tasmai pravàce munaye namaþ ||

àcàryedharmottarakçtà

nyàyabinduñãkà

jayanti jàtivyasanaprabandhaprasåtihetorjagato vijetuþ |
ràgàdayarateþ sugatasya vàco manastamastànavamàdadhànàþ ||

àcàryadharmottarakçtàyà nyàyabinduñãkàyàþ
àj¤àtakartuþ ñippaõã

sarva eva hi vi÷iùño janaþ ÷àstràrambhe sveùñhadevatàstutiü kçtavàn | tathàyamapi àryadharmottaraþ sadàcàrànuvçttimàtmanaþ khyàpayan, sveùñadevatàstute÷ca puõyopacayam, tata÷ca ÷àstrasyàbidhnena parisamàptiü vyàkhyàyàþ, ÷rotçõàü stutipuraþsarayà pravçttyà puõyàti÷ayotpàdanàt pàràrthya càlocya buddhasya bhagavataþ stutimàrabdhavàn- jayantãtyàdi | anena ÷lokena buddhasya bhagavata eva påjà stotrataþ, nànyepàm nirdiùñaguõodbhavàt |

stotramapi sva- paràrthasampattyai sambhàvtãti pårva svàrthasampada bhagavatã darsahyati jayanti jàtivyasanetyàdinà sugataparyantenaþ manastamastànabetyàdinà paràrthasampadam |
jayanti =jayaü kurvanti | vàca iti sambandhaþ | kasya vàcaþ? ityàha- sugatasye ti | su÷abdo 'tra ÷obhane, ati÷aye, apunaràvçtau ca vartateþ anekàrthatvàt nipàtànàm | tadavamayaüþ-÷obhanaü gataþ sugataþ sucaritavat | ati÷ayena gataþ sugataþ suparipårõa

1 samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhiriti tad vyutpàdayate ||
[nyà] atha nyàyabinduþ pratipadaü vibhajyate- samyagiti |

'samyagj¤ànapårvikà sarvapruùàrthasiddhiriti tadvayutpàdayate' iti prathamavàkyenàsya prakaraõasya sambandha-prayojana-abhiveyàni, tathà prayojanasya prayojanamapyupadi÷yante | tathà hi sambandha prayojana abhidheyànàmabhàve prakaraõa÷àstrarmadaü prekùàpårva[dha] samyagj¤ànapårviketyàdinà asya prakaraõasyàbhidheya- prayojanamucyate |

[ñi] ghañavat | apunaràvçttyà gata sugataþ, pradãpavat | kivi÷iùñasya tasya? ityàha- ràgàdayaràteriti | ràga÷aktiràdau | sa àdiryeùàü dveùàdãnàü te ràgàdayo bhavanti kle÷àþ | teùàmaràtiþ = ÷atruþ | yato bhagavatà sarvakle÷àþ niþ÷eùa nirdagdhàþ, yata eva ràgàdayaràtirbhagavàn, ata eva jagatastraidhàtukajãvalokasya vijetà | anena svàrthasampat sopàyà dar÷ità |

kiüvi÷iùñasya jagato vijetuþ? ityàha- jàtivyasanetyàdi | vyasanam= anarthasajananam | jàtau vyasanamiti "saptamã' (pà så 2 1 40) iti yogavibhàgàt samàsaþ | tatràbhilàùa iti yàvat | 'devàhaü syàm', 'manuùyo 'haü syàm' ityabhilàùaþ | yadvà- vividhamanekaprakàreõàsyate ksipyate iti vyasanam | sàmànyana kamasàdhanam | pa÷càjjàti÷abdasya vi÷eùaõasamàsaþ- jàtireva vyasanam | jàtyà vyasanaü vi÷iùyate | tena jàti÷abdasya vi÷eùaõatvàt pårvanipàtaþ | jàtivyasanasya prabandhaþ=pravàhaþ, tasya prasåtiþ= prasavaþ, utpattiþ | tasyà hetuþ= kàraõam, jagat tasya jagato vijeturiti | tatràyaü samudàyàrthaþ- yasmàccobhanàdinà gato bhagavàn, ataeva ràgàdayaràtiþ, yata eva nirdagdhakle÷o 'to jagato vijeteti |

kiüvi÷iùñà vàco jayanti? ityàha- manastama ityàd | manasaþ= vikalpavij¤ànasya | tçùõà avidayà tama eva | tama iti kçtvà na gamatayà tamo 'ndhakàrã dhañàdipratibandhaü karoti | tanorbhavastànavam | "igantàcca laghupårvàt" (pà så 5 1 131) ityaõ | manastamasi tànavam, ùaùñhã- samàso và vacana pramàtho draùñavyaþ | manastamastànavamàdadhànàþ=tanutvaü kurvàõàþ sakalajanasya ÷ruticintàbhàvanàkrameõa sugatasya vàcaþ sutra abhidharma vinayasvabhàvàþ jayanti | jayaþ punastàsà tãrthika÷àstràbhibhavalakùaõaþ | yasmàd bhagavatpravacane pramàõaparicinna upàyo vimukti lakùaõa÷ca upàyo nirdi÷yate, teùàü càgama upàyopeyayoþ pramàõarahitatvàt tato bhagavata eva vàco jayanti, nànyeùàmiti bhagavataþ stutiþ |

samyagj¤ànetyàdinà vinãtadevavyàkhyà dåùayati | yato 'bhidheyasyaiva prayojanam, [nyà] gàminàmanumarta na syàt | tata÷ca kimiha vyàkhyeyam?- ityà÷aïkàniràsàrtham abhidheyamuktam phalàbhàva÷aïkàniràkaraõàrtha prayojanamuktam | upàyàbhàva÷aïkàniràkaraõàrtha sambandha uktaþ | tena ÷rotrutsàhavivardhanàrtha sambandhàdikamuktamiti |

tatra tad vyutpàdayate ityanena abhidheyaü prayojanaü ca sàkùàdukte | sambandastu sàmarthyàt pratipàdayate | etacca tatra sàmarthyam- samyagj¤ànapratipàdanàrtha prakaraõàrambhàd arthàd prakaraõamupàya eveti dar÷itam anyathà yadi upàyo na syàt, kimarthamàrabhyeta | tasmàt sambandho 'rthàt pratipàdayate |

atra samyagj¤ànamityetadabhidheyam | samyagj¤ànavyutpattistu prayojanam | tacca vyutpattayàtmakaü samyagj¤ànapratipàdanamanena kriyata iti prakaraõamidaü tasyàrthasya sàdhanaü bhavati | tena prakarana prayojanayoþ sàdhyasàdhanalakùaõaþ sambandhaþ | tathà ca- etatprakaraõa÷ravaõàt | samyagj¤ànasvaråpamabhràntatayà j¤àyate | tena prakaraõaü sàdhanam, samyagj¤àna parij¤ànaü ca upàyasàdhyamiti sthitiþ | sa ca sàdhya sàdhanalakùaõaþ sambandhaþ kàryakàraõalakùaõa eva | tathà ca prakaraõaü sàdhanaü, phalaü ca sàdhyamþ prakàõaü kàraõam, phalaü ca kàryamiti | tasmàt samyagj¤ànaparij¤ànahetoretatprakaraõàrambha iti sthitiþ ||

athaivaü sthite 'pi, yadi ka÷cit pçcchati- ko 'rthaþ samyagj¤ànabyutpàdane? tadeva tàvanniùprayojanamiti | etat kàkadantàprãkùàkalpam |

mà bhådupade÷aþ, kimarthamayaü ÷rama iti? tasmàdàha- samyagj¤ànapårvikàü sarvapuruùàrthasiddhiriti | tena prayojanasya prayojanamuktam | tatràyaü vàkyàrthaþ- yasmàt sarvapuruùàrtha dvividhaü hi prakaraõa÷arãram- ÷abdaþ artha÷ca |

tatra ÷abdasya svàbhidheyapratipàdanameva prayojanam, nànyat | atastanna niråpyate |

na samyagj¤ànavyutpatteþ ÷àstraprayojanasya prayojanam | sarvapuruùàrthasiddhirbyutpatteþ samyagj¤ànaparij¤ànasyaiva prayojanam | sarvapuruùàrthasiddhiþ prayojanaü yena syàt prayojana prayojanam, tena ca prayojana prayojanamàkhyàtamiti dåùitam sàmarthyàt |

atha kasmàt prakaraõasyàbhidheyaprayojanamityuktam, na punaþ prakaraõasya ÷arãra prayojanam? ityàha- dvividhaü hãtyàdi | yato dvividhaü prakaraõasya ÷arãraü prakaraõasya svabhàvaþ | tasmàt abhidheyeti vi÷eùaõaü kçtam |

nanu yathàbhidheyasya prayojanaü cintyate, tathà ÷abdasyàpi kimiti na cintyate? ityàha- tatretyàdi |

tatpratipattaya iti | abhidheyapratipattaye | sabdarbho racanàvi÷eùaþ | api÷abdàdarthasambandho 'pi gçhyate | [nyà] siddhau samyagj¤ànamàva÷yakam, tasmàdanubaddhaü puruùàrthasiddhayà | tacca vyutpàddam | taddhi vyutpàdanaü prakaraõàd bhavati | tena àva÷yakasamyagj¤ànavyutpattihetoþ prakaraõamidamàrabdhamiti | eùa samàsàrthaþ ||

avayavàrthastu- samaygj¤ànapårvikà iti | atra avisaüvàdakaü j¤ànaü asmyagj¤ànam | arthakriyàyàü yadavisaüvàdakaü tadabhràntam, tadeva ca samyagj¤ànam | anyathà prakaraõena yogàcàranayaniràsaþ syàt | iùña÷ca prakaraõàrambhaþ sautràntikaþ yogàcàrobhayanayànu abhidheyaü tu yadi nipprayojanaü syàt, tadà tatpratipattaye ÷abdasandarbho 'pi nàrambhaõãyaþ syàt | yathà kàkadantaprayojanàbhàvàt na tatparãkùà àrambhaõãyà prekùàvatà |

tasmàdasya prakaraõasyàrambhaõãyatvaü dar÷ayatà abhidheyaprayojanamanenocyate | yasmàt samyagj¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhiþ, tasmàt tatpratipattaye idamàrabhayate- ityayamatra vàkyàrthaþ |

atra ca prakaraõàbhidheyasya samaygj¤ànasya sarvapuruùàrthasiddhihetutvaü prayojanamuktam |

asmiüma÷càrtha ucyamàne sambandhaprayojanàbhidheyàni uktàni bhavanti |

tathà hi- 'puruùàrthopayogi samyagj¤ànaü vyutpàdayitavyamanena prakaraõena' iti bruvatà samyagj¤ànamaraya ÷abdasandarbhasya abhidheyam, tadvayutpàdanaü prayojanam, prakaraõaü cedamupàyo vyutpàdanasya- ityukta bhavati |

tasmàdabhidheyabhàgaprayojanàbhidhànasàmarthyàt sambandhàdãni uktàni bhavanti | na tvidamekaü vàkayaü sambandham, abhidheyaü, prayojanaü ca vaktuü sàkùàt samartham | ekaü tu vadat trayaü sàkùàt sàmarthyàd dar÷ayati |

parãkùeti | parãkùyate 'nayeti parãkùà, ÷àstramucyate | aneneti | àdivàkyena | yasmàdityàdinà samudàyàrtha dar÷ayati | atreti | àdivàkye |

nanu ca yatràbhidheyaprayojanaü prekùàvatàü pravçttàvaïga tathà samvandhàdãnyapi, atastàni kimiti na kathyante? ityàha- asminniti | asminnabhidheyaprayojane kathite tànyapi sàmarthyàt kathitàni bhavantãtyarhtaþ | abhidheya eva bhàgaþ= aü÷aþ, sambandhàdirà÷eþ | tasya prayojanaü kathayatãtyarthaþ | tad dar÷ayati | abhidheyaprayojanameva sakùàd vàcyatayà nirdi÷yate, abhidheyàdãni tu tadvi÷eùaõatayà | codakena pradhànavàcyatayàbhidheyàdãnyapa÷yatà coditam | sàmarthyàpàtatayà parihçtaü siddhàntavàdinà |

na caikena vàkyenàrthatrayaü sàkùàchakyate dar÷ayitumiti dar÷ayati- na tvidamityàdi |

ekaü tvittyàdivàkyaü pràdhànyenaikaü vadadabhidheyavyutpattiprayojanasambandhàrthatrayaü pratipadayati tatra tadityàdinà | apoddhàreõàvayavàrtha dar÷ayati tatretyàdivàkye | nanu ca taddhàavnàrtham | tasmàdubhayanayasaügrahàdavisaüvàdaka j¤ànameva samyagj¤ànamiti bodhyam |

samyagj¤ànaü pårva yasyàþ sà samyagj¤ànapårvikà | pårva÷abdo 'yaü kàraõaparaþ | yasmàt kàraõaü pårva kàryasya, tasmàt tat pårvamityucyate | samyagj¤ànakraõiketi ÷eùaþ |

sarvapuruùàrthasiddhiriti | puruùasyàrthaþ puruùàrthaþ | artha÷abdena prayojanamukyate | puruùaprayojanamiti ÷eùaþ | sarva÷càsau puruùàrtha÷ceti sarvapruùàrthaþ | sarva iti sannikçùñaviprakçùña laukika lokottara heyopàdeyopekùaõãyàþ | tatra samãpade÷avartã sannikçùñaþ | dårade÷avartã viprakçùñaþ | laukikaþ saüsàramadhyaparyàpannaþ | lokottarastu duþkhàtãtaþ | heyaþ aniùñaþ, ahi kaõñaka viùa ÷ålàdilakùaõaþ | upàdeya iùñaþ, strak candana vasanà÷ana tatra tad ityàbhidheyam, vyutpàdyate iti prayojanapadam | prayojane càtra vaktuþ prakaraõakaraõavyàpàrasya cintyate, ÷rotu÷ca ÷ravaõavyàpàrasya |

tathà hi- sarve prekùàvantaþ pravçttiprayojanamanviùya pravartante | tata÷càcàryeõa prakaraõe kimartha kçtam, ÷rotçbhi÷ca kimartha ÷råyate?- iti saü÷aye vyutpàdanaü prayojanamabhidhauyate | samyagj¤ànaü vyutpadyamànànàmàtmànaü vyutpàdakaü kartu prakaraõamidaü kçtam | ÷iùyai÷càcàryaprayuktàmàtmano vyutpattimiccadbhiþ prakaraõamidaü ÷råyata iti prakaraõakaraõa ÷ravaõayo prayojanaü vyutpàdanam |

sambandhapradar÷anapadaü tu na bidyate | sàmarthyàdeva tu sa pratipattavyaþ |

vyutpattiþ kriyata ityevaü yujyate vaktum kimiti atdvayutpàdyate iti õicà nirde÷a iti | tatphalamàha- prayojanaü càtretyàdi | atreti prakaraõe | vakturiti ÷àstrakartu ÷rotu÷ca prakaraõakaraõa÷ravaõavyàpàrasya prayojanaü vintyate |

yasmàd dvayorapi vaktç÷rotrostatra prakaraõe prakaraõakaraõa÷ravaõàsyo vyàpàrau staþ, kimiti punastayoþ karaõa÷ravaõayoþ prayojanaü cintyate? ityàha- tathà hãtyàdi | tata àcàryeõetyàdinà dvayorvyàpàrasya prayojanaü dar÷ayati | yasmàdanena samyagj¤ànaü vyutpàdayate ityatra vàkye vyutpattikriyàniùpattau karaõa÷ravaõakriyàdvayakartavyatayà praviùñam | tacca vyutpattikaraõa ÷àstrakàrasyaiva nànyasyeti õicà nidar÷itam | yasmàt samyagj¤ànaü vyutpàdyamànàn ÷iùyàn prerayati- vyutpàditaü samyagj¤ànaü vyutpadyadhvam iti | àtmànaü vyutpàdakaü kartumàrabdhaü prakaraõam | tasmàd vaktureva karaõavyàpàrasya prayojana vyutpàdanam, na bhàjanàdãnàm | yadyapi tairvinà vyutpàdanaü na bavati, tathàpi na tàni vyutpàdakàniþ teùàü ÷iùyaviùaye prerakatvàbhàvàt | ÷iùyai÷cetyàdi | yasmàchiùyà àcàryaprayuktàü vyutpattimàtmanaþ sambandhinã kartumichanti yataste pracidyàþ | tasmàt tat prakaraõaü taiþ ÷råyate iti ÷ravaõasya prayojanaü vyutpàdanam | etaccàrthadvayaüõicà pratipàditam | anyathà asàdhàraõavyàpàro vakturvyutpattau na dar÷itaþ syàt, ÷iùyàõàü ÷ravaõavyàpàra÷ca | yasmàt sarva eva prayojakaparatantro pàna ÷ayyàsanalakùaõaþ | iùñàniùñayoro viparãtaþ sa upekùaõauyaþ | sarasyaitasya uruùàrthasya kàraõaü samyagj¤ànam | tathàhi- pratyakùàdij¤ànena virdhàrya ÷åla viùa kaõñha kàdikaü pariharati puùpamàlyàdikamàdatte, tadbhinnànanyà÷copekùate |

prekùàvatà hi samyagj¤ànavyutpàdanàya prakaraõamidamàrabdhavatà ayamevipàyo nànya iti dar÷ita evopàyopeyabhàvaþ prakaraõaprayojanayoþ sambandha iti |

nanu ca prakaraõa÷ravaõàt pràguktànyapi abhidheyàdãni pramàõàbhàvàt prekùàvadbhirna gçhyante, tat kimetairàrambhaprade÷a uktaiþ?

satyam a÷rute prakaraõe kathitànyapi na ni÷cauyante | ukteùu tvapramàõakeùvapi abhidheyàdiùu saü÷aya utpadyate, saü÷ayàcca pravartante | arthasaü÷ayo 'pi hi pravçtyaïga prekùàvatàm | anarthasaü÷ayo 'pi nivçttyaïgam | ataeva ÷àstrakàreõava sambandhàdãni yujyante vaktum |

bhavati, asatiõici ÷iyyà aprayojyàþ | ye càprayojyàste svatantràþ | svatantràõàü càcàryaprayukta vyutpattimaniccatàü ÷ravaõàbhàvàt kathaü ÷ravaõavyàpàrasya prayojanaü cintyate?- iti syitam | nanu ca yathàbhidheyavyutpàdanaprayojanayorapoddhàreõa pratipàdakapadaü kathaü sambandhasyàpi kimãt na kathitam? ityàha- sambandhapradar÷anapadaü tvityàdi | ayameva prakaraõavi÷eùo laghåpàyatayà vakùyamàõaya nãtyopàyaþ vyutpàdanam= upeyam | upàyopeyasambandha÷ca kàryakàraõasambandha eva, sa ca pratãyata iti na padàntareõa kathitaþ | tathà coktam-

"÷àstraü prayojanaü caiva sambandhasyà÷rayàdubhau |
taduktyantargatastena bhinno noktaþ prayojanàt" iti |

evamàdivàkyenàbhidheyaprayojanàdau kathite sati pràmàõikànàü prabçttau tadasaïgata emveti manyamàna÷codayati- nanvityàdinà | evaü manyate- yo hi pràmàõikaþ, sa pramàõe pravartate | na càdivàkye prayojanàdinà kathitena ÷àstra÷ravaõàt pràgvartate ÷àstram, àdivàkyasyàpràmàõyàt | apràmàõyaü càrthena sahàsambandhàccabdasya | etairiti | abhidheyàdibhiþ | àrambhaprade÷oktairiti prakaraõasyai kade÷oktaiþ, àdàvuktai rityarthaþ |

ukteùvityàdi | evaü manyate- yadyapyasyàpramàõaü prayojanapratipàdakamàdivacanam, tathàpi ÷àstràdau pratipàdanãyam arthasaü÷ayajananàrtham | yo hi samaygj¤ànàrthã sa tathàbhutaü ÷àstrakartu ràdivàkyaü ÷rutvàtatra saü÷ete, saü÷ayàcca pravartata iti tàtparyam | ata eveti | yata evàdivàkye nàrthasaü÷ayaþ, saü÷ayàcca pravçtiþ, ataeva ÷àstrakàreõaiva sarvapuruùàrthasiddhiriti sarvapuruùàrthasàdhakam | siddhi÷abdenàtra sàdhakamucyate | tena sarvapuruùàrthasiddhau ni÷citameva samyagj¤ànaü kàraõaü bhavatãti pradar÷itam | iti÷abdaþ vyàkhyàtaõàü hi vacana krãóàdyarthamanyathàpi sambhàvyate | ÷astrakçtàü tu prakaraõapràrambhe na viparãtabhidheyàdyabhidhàne prayojanamutpa÷yàmaþ, nàpi pravçttim | atasteùu saü÷ayo yuktaþ | anukteùu tu pratipattçbhirniùprayojanamabhidheyaü sambhàvyetàsya prakaraõasya, kàkadantaparãkùàyà iva | a÷akyànuùñhànaü và, jvaraharatakùakacåóàratnàlaïkàropade÷avat | anabhimataü và prayojanamþ màtçvivàhakramopade÷avat, ato và prakaraõàllaghutara upàyaþ prayojanasya, anupàya eva và prakaraõaü sambhàvyeta |

etàsu cànarthasambhàvanàsu ekasyàmapyanarthasambhavanàyàm na prekùàvantaþ pravartante | abhidheyàdiùu tåkteùvathasambhàvanà anarthasambhàvanàviruddhà utpadyate, tathà prekùàvantaþ pravartante | iti prekùàvatàü pravçttyaïgamarthasambhàvanàü kartu sambandhàdãnyabhidhãyanta iti sthitam |

yujyate vaktum, nàkhyànakartreti | tena yaduktaü kenacid- 'vyàkhyànakàrà eva prayojanàdãni pratipàdayaisaynti' iti, tat pratyuktam |

utpa÷yàma ityàdinaitad dar÷ayati- yadyapi pramàõaü nàsti, mahatà prabandhena ÷àstrakaraõàt sambhàvyata ityarthaþ | nanu ca vàdhakasàdhakapramàõàbhàvàt samyagj¤ànavyutpattyarthã vinàpi àvidacanena saü÷ayànastatra pravartate- iti kimàdivàkyena tatroktena? ityàha- anukteùvityàdi | evaü manyate- yo hyamåóhaþ, taü prati na kartavyameva | yo hi kàkadantaparãkùàdi÷àstraü dçùñvà prayojanàdirahitam, atràpyaprayojanà dãn sambhàvayannanartha saü÷ete, anarthasaü÷ayàcca pravarttate, taü pratyetat kathanasya prayojanam | kathite ca vacane ÷àstrakàreõa tadanurodhàd vacanàdarthasaü÷ayo jàyate, tataþ pravartata ityarthaþ |

anarthasaü÷ayo yaiþ kàraõairbhavati tannidar÷ayati- niùprayojananityàdinà | ato và prakaraõàdanyasya prakaraõasya laghutaropàyatàü sambhàvyàsya prakaraõasyasàratayà anupàyatà syàdityarthaþ |

evaü samudàyena vàkyasya tàtparya vyàkhyàyàvayavàrtha dar÷ayitumàha- avisaüvàdakamityàdi | 'avisaüvàdakaü j¤ànaü samyagj¤ànaü' iti bruvatà ñãkàkçtà arthàvabodhakaü j¤ànaü mãmàüsakaparikalpitam, arthadar÷anaü ca càrvàkopakalpitam, athàpi viparãtaü j¤ànaü kai÷cit parikalpitaü samyaktvena, tannirastaü sarvam, eteùàü samyagj¤ànalakùaõàbhàvàt | yathà na ca tàni samyagj¤ànàni, tathà svayaü ñãkàyàmapahastitàni |

tasmàdityarthe | yattado nityasaübandhau | tena yasmàt sarvapuruùàrthasiddhau samyagj¤ànaü pårvabhàvi, tasmàdeva tad vyutpàdyata ityukta bhavati |

avisaüvàdakaü j¤ànaü samyagj¤ànam |

loke ca pårvamupadar÷itamartha pràpayat saüvàdakamucyate | pradar÷ite càrthe pravartakatvameva pràpakam, nànyat | tathà hi- na j¤ànaü janayad artha pràpayati, api tvarthe puruùaü pravartayat pràpayatyartham | pravartakatvamapi pravçttiviùayapradar÷akatvameva | na hi puruùaü hañhàt pravartayituü ÷aknoti vij¤ànam |

ata eva càrthàdhigatireva pramàõaphalam | adhigate càrthe pravartitaþ puruùaþ, pràpita÷carthaþ | tathà ca sati arthàdhigamàt samàptaþ pramàõavyàpàraþ | ata eva ca anadhigataviùayaü pramàõam | yenaiva hi j¤ànena prathamamadhigato 'rthaþ, tenaiva pravartita pruruùaþ, pràpita÷càrthaþ | tatreva ca arthe kimanyena j¤ànenàdhikaü kàryam | ato 'dhigataviùayamapramàõam |

tatra yo 'rtho dçùñatvena j¤àttaþ sa pratyakùeõa pravçttiviùayãkçtaþ | yasmàd yasminnarthe pratyakùasya sàkùàtkàritvavyàpàro vikalpenànugamyate, tasya ekasminnevàrthe trayàõàü j¤ànàtàü pradar÷aka pravartaka pràpakabhedena pràmàõyamiùñaü pareõa, tanniràkartu màha, pradar÷ite càrtha ityàdi | pradar÷ite càrthe prathamena dar÷akena j¤ànena yad dvitãyaü j¤ànaü tatraivàrthe puruùasya pravarttakam, tçtãyamapi tatraivarthe pràpakam, tato nàdyàdadhikaü pràpaõayogyãkaraõeneti tadeva pramàõam | amumevàrtha samarthayati tathà hã tyàdinà | na janayan notpàdayadarthamþ svahetorevàrthasyotpannatvàt | anena pravartakàt pràpakasyàbhedo dar÷itaþ | pravartakasyàpi pradar÷akàdabhedaü dar÷ayitumàha-3 pravçttãtyàdi | yat pradar÷akamàdàvutpannamarthe j¤ànaü tadeva pravçttiviùayaü karoti, pravçttiviùayayogyã karotãtyarthaþ, na tu dvitãyaü j¤ànam, àdayenaiva pravçttiviùayayogyãkçtatvàt | api÷abdaþ pårvapekùaþ |

ata evetyàdinà àcàryagranthe svamataü saüvàdayati | kuto 'yaü labhyate yadà prathamaü dar÷ayatyeva, na pravartayati na pràpayati, dvitãyamapi pravarttayatyeva, na pràpayati | evaü satyanyat pradar÷akapramàõamþ anyat pravartanàdikaphalam? na caivam, tasmàd yuktamuktam |

nanu ca yadyapyarthàdhigatireva pramàõaphalaü tathàpi yàvaduttare pravartaka-pràpakaj¤ane na bhavataþ, tatràrthe tàvanna pramàõavyàpàraparisamàptirityàha- adhigata ityàdi | evaü manyate- adhigate càrthe samàptaþ pramàõavyàpàra iti tayoþ pràmàõye karttavye 'nupayogitvam, ato 'pramàõe te |

kathaü samàptaþ pramàõavyàpàraþ ko vàsau? ityàha- ata eveti | svavyàpàraþ svaviùayani÷cayajanakartva nàma | sa ca ni÷cayaþ prathamayà càrthàdhigatyà kçta iti samàpto tadvayutpàdyata iti | atra taditi samyagj¤ànaü yojanãyam napusaükaliïgena svarupanirde÷àt | natu avyavahità sarvapuruùàrthasiddhiþ, apràdhànyàt || 1 ||

pradar÷akaü pratyakùam tasmàd dçùñatayà j¤àtaþ pratyakùadar÷itaþ | anumànaü tu liïgadar÷anànni÷cinvat pravçttidiùayaü dar÷ayati |

tathà ca pratyakùaü partibhàsamànaü niyatamarthadar÷ayati | anumànaü ca liïgasambaddhaü niyatamartha dar÷ayati | ata ete niyatasyàrthasya pradar÷ake | tena te pramàe, nànyad vij¤ànam |

pràptuü ÷akyamarthamàdar÷ayat pràpakam | pràpakatvàcca pramàõam |

àbhyàü pramàõàbhyàmanyena ca j¤ànena dar÷ito 'rthaþ ka÷cid atyanta vipartyastaþ, yathà- marãcikàsu jalamþ sa càsatvàt pràptuma÷akyaþ | ka÷cidaniyato bhàvàbhàvayoþ, yathà- saü÷ayàrthaþ | na ca bhàvàbhàvàbhyàü yukto 'rtho jagatyastiþ tataþ pràptuma÷akyastàdç÷aþ |

vyàpàraþ tavataiva puruùasya pravçtteþ | ato dvitãyàdãnàmatraivàrthe 'dhiko vyàpàro nàstãti | adhigatagantçtvàdapràmàõyamityarthaþ | pravartitaþ puruùa iti | pravartanayogyatvàt pravartita ityucyate | pràpaõayogyatvàt pràpitaþ | evam sàmànyena saüvàdakaü samyagj¤ànaü pratipàdya vi÷eùeõa ca pratyakùànumàne svavyàpàraü kurvatã samyagj¤àne bhavata iti dar÷ayannàha- tatra yo 'rtha ityàdinà | tatra tayormadhye pratyakùasya vyàpàraü dar÷ayati | dçùñatvena j¤àto dçùñatvena ni÷citaþ | vikalpenànugamyata iti | tatpçùñhabhàvinà vikalpe nàvasãyate | etaduktaü bhavati- pratibhàsamànàrthavyavasàyaü kurvat pratyakùaü pramàõaü samvàdakanityarthaþ | anumànaü tvityàdinà anumànasya pravçttiviùayaü dar÷ayati | liïgadar÷anam=liïgaj¤ànam | tacca vahnayavyabhivàridhåmani÷cayanaü sàmànyena sàdhyàbinàbhàvi ca smaraõaj¤ànam | yathà dhåmaüpratyakùeõa gçhãtvà sarvatra ayaü vahnijaþ iti smaraõam | tasmàlliïgaj¤ànànni÷cinvat pravçttiviùayaü dar÷ayati | tadanumànaü vi÷iùñasambandhena yadudeti j¤ànam, yathà atratyo dhåmo vahnijaþ iti jànam | etaduktaü bhavati- pratyakùasyasvaviùayani÷cayajananavyàpàro 'bhinnaþ, anumànasya tuliïgadar÷anàt svaviùaye ni÷cayàtmanotpattireva ni÷cayavyàpàra iti |

tathà ce yàdinà anayorda÷itaü vyàpàraü spaùñayati | ata ete pramàõe nànyadvij¤ànam ityevaü bruvatà ete eva samyagj¤àne nànyàni ÷abdàdãni | teùàü niyatàrthànupadar÷akatvà diti samyagj¤ànasya pravçttirda÷ità | yathaite pramàõe, sa÷ayàdij¤ànaü na tathà pramàõam |

pràptu ÷akyamtyàdinà dar÷ayati | etaduktaü bhavati- yathà pratyakùànumàne svenasvena pramàõenopadar÷itàrthasya pràpake, na tathà saü÷ayaviparyayaj¤àneþ tathabhåtasyàrthasyà bhàvàditi | sarveõa càliïgajena vikalpena vinyàmakamadçùñvà pravçttena bhavàbhàvayo raniyata evàrtho dar÷ayitavyaþ | sa ca pràptuma÷akyaþ |

tasmàda÷akyapràpaõam- atyantaviparãtam, bhàvàbhàvàniyataü càrtha dar÷a yat apramàõam anyad vij¤ànam |

arthakriyàrthibhi÷ca arthakriyàsamarthavastupràptinimittaü j¤ànaü mçgyate | yacca tairmçgyate tadeva ÷àstre vicàryate | tato 'rthakriyàvastupradar÷akaü samyagj¤ànam |

yacca tena pradar÷itaü yadeva pràpaõãyam | arthàdhigamàtmakaü hi pràpakam- ityuktam | tatra pradar÷itàdanyad vastu bhinnàkàram, bhinnakàlam, bhinnade÷aü ca | viruddhadharmasaüsargàddhi anyad vastu | de÷akàlàkàrabhedasca viruddhadharmasaüsargaþ |

yasmàdanyàkàravadvastugràhi nàkàràntaravati vastuni pramàõam yathà prãta÷aïkhagràhi ÷ukle ÷aïkha | de÷àntarasthagràhi ca na de÷àntarasthe pramàõam yathà- ku¤cikàvivaradi÷asthàyàü maõiprabhàyàü maõigràhi j¤ànaü nàpavarakasye maõau | kàlàntarayyuktagràhi ca na kàlàntaravarti vastuni pramàõam yathà ardharàtre madhyàhnakàlavastugràhi svapnaj¤ànaü ardharàtrakàle vastuni pramàõam |

nanu ca mà bhåt saü÷aryàvaparyaj¤anayoþ pràmàõyam, tathàbhåtasyàrthasyàsattvàditiþ yat punaþ iha kåpe jalam iti j¤ànaü tat pramàõàntaraü kimiti na bhavati? na tàvat pratyakùam, tatra jalasya parokùatvàt nàpyanumànam, liïgàbhàvàt nàpi saü÷ayaråpam, ubhayàü÷àbhàvàt nàpi viparãtam, viparãtàrthàbhàvàt? ityà÷aïkayàha- sarveõa càliïgajenetyàdi |

evaü manyate- yadayapi sàkùàt saü÷ayaj¤ànaü na pratãyate, yastu saü÷ayavikalpakasya j¤ànasya iha kåpe jalam ityeva¤jàtãyasyaþ tathàpi niyàmakaü liïgamantareõa tadapramàõam, niyatàrthàpariccedàt | tata÷càyamarthaþ- syàt kadàcit kåpe jalam iti taccaivaü svaråpam, tat saü÷ayaj¤ànamevetyapramàõam | yat punastatra pravçttena kadàcijjalaü labhayate tajj¤ànàntaràditi vini÷cayañãkàyàü pratipàditam |

nanu ca yadayapi saü÷ayàdãnàmupadar÷itasyàrthasya pràpakatvaü nàsti, kiü tàni na vyutpàdayante? ityàha- arthakriyàrthibhi÷cetyàdi | puruùàrthasiddhàvanupayogagàdityabhipràyaþ |

nanu ca yadapyupadar÷itàrthapràpaõàt pramàõaü samyagj¤ànam, ÷ukla÷aïkhe pãtaj¤ànam, ku¤cikàvivare maõiprabhàyàü maõij¤ànam, ardharatre madhyàhnakàlavastugràhi svapnaj¤ànaü

nanu ca de÷aniyatam, àkàraniyataü ca pràpayitu ÷akyam yatkàlaü tu pariccinnaü tatkàlaü na ÷akyaü pràpayitum? nocyate- yasminneva kàle pariccidayate tasminneva kàle pràpayitavyamiti, ayo hi dar÷anakàlaþ, anya÷ca pràptikàlaþ, kintu yatkàlaü pariccinnaü tadeva tena pràpaõãyam | abhedàdhyavasayàcca santànagatamekatvaü draùñavyamiti |

samayagj¤ànaü pårva kàraõaü yasyàþsà yathoktà | kàryàt pårva bhavat kàraõaü pårvamuktam | kàraõa÷abdopàdàne tu pruùàrthasiddhaþ sàkùàt kàraõaü gamyeta | pårva÷abde pårvamàtram |

dvividhaü ca samyagj¤ànam, arthakriyànirbhàsam, arthakriyàasmarthe ca pravartakam | tayormadhye yat pravartakaü tadiha parikùayate | tacca pårvamàtram, na tu sàkùàt kàraõam | samyagj¤àne hi sati pårvadçùñasmaraõam, smaraõàdabhilàùaþ abhilàùàt pravçttiþ, pravatte÷ca pràptiþ | tato na sàkùàd hetuþ |

ca pramàõaü pràpnotãtyebhirupada÷itasyàrthamàtrasya pràpteþ, tata÷ca samyagj¤ànamityà÷aïkayàha- arthàdhigamàtmakaü hãtyàdi | evaü manyate- ebhirupadar÷itasyàrthasya pãtàkàrasya ku¤jikàvivarasthasya maõairniyatade÷asya, niyatakàlasya cardharàtre 'pràpaõàt, de÷akàlavyatiriktasyàvayavàderabhàvàt | ata eva tànyapramàõànyeva, na samyagj¤ànànãti | yadayapyetànyabhràntagrahaõasya vyàvarttyàni tatraivàbhràntagrahaõaprastàve dar÷ayitavyàni, tathàpãha samyaj¤ànavyàvartyaprastàvàt kathitànãtyadoùaþ |

nanu cetyàdi | evaü manyate codakaþ- de÷àkràbhyàü niyatasya pràptuü ÷akyatvàda bhavatvanyàkàrasyànyade÷asya ca pràptàvapramàõam, na tvanyakàlasya, niyata kàlasya càpràpteþ kùaõikatvàda bhagavànàm | tata÷ca yathà satyanãle nãlaj¤ànasyànyo gràhyakàlo 'nya÷ca pràpyakàlaþ, atha ca kàlabhede 'pi pràmàõyam, tathà svapanaj¤ànasyàrtharàtropadar÷itaü madhyàhnakàlaputrapràpaõasya pràmàõyaü bhaviùyatãti |

nocyate ityàdinà siddhàntavàdã tvevaü manyate- satyaü kùaõabhedena vastuno bhedo 'styevaþ kintu kùaõàpekùayà na pràmànyalakùaõamucyate, api tu santànàpekùayà | tata÷ca nãlàdo ya eva santànaþ pariccinno nãlaj¤ànena, sa eva tena pràpitaþ | tena pramàõaü nãlaj¤ànam | na tathà sthålakàlabhedena pradar÷itasya putrasya svaptnaj¤ànam | na pràptikàlabhedenaþ, santànaikàdhyavasàyàyogàt | santànagatamekatvaü draùñavyamityanena ni÷cayapravçttyorhetuhetumadbhàvaü dar÷ayati | sa ca hetuhetusadbhàvaþ kathaü bhavati, yadi santànàpekùayà pràmàõyamavatiùñhate, na alkùaõàpekùayeti

samyagj¤ànaü pårvaü kàraõaü yasyà iti | kathaü pårva÷abdaþ kàraõe vartate? ityàha- kàryàdityàdi | kàraõa÷abda eva kasmànnakçtaþ? ityàha- kàraõa÷abda ityàdi | kima arthakriyànirbhàsaü tu yadyapi sàkùàtpràptiþ tathàpi tanna parãkùyam | yatraiva hi prekùàvanto 'rthinaþ sà÷aïkàþ, yat parãkùyate | arthakriyànirbhàse ca j¤àte sati siddhaþ puruùàrthaþ, tena tatra na sà÷aïkà arthinaþ | atastanna parãkùaõãyam | tasmàt parãkùàrhamasàkùàt kàraõaü samyagj¤ànamàdar÷ayituü kàraõa÷abdaü parityajya pårvagrahaõaü kçtam |

puruùasyàrthaþ puruùàrthaþ | arthyate iti arthaþ, kàmyate iti yàvat | heyo 'rthaþ, upàdeyo và | heyo hyartho hàtumiùyate, upàdeyo 'pi upàdàtum | na ca heyopàdeyàbhyàmanyo rà÷irasti | upekùaõãyo hyanupàdeyatvàd heya nantakàraõaü j¤ànaü bhavati, yadapekùayà vyavahitasya grahaõàrtha pårva÷abdagrahaõa kçtam? ityàha- dvividhànityàdi |

nanu kimucyate arthakriyànirbhàsaü j¤ànamanantaraü kàraõam, nahi tat kàraõaj¤ànam, evaüm tuyujyate vaktum- yat sàdhananirbhàsyanantaraü j¤ànamarthakriyànirbhàsaj¤ànamupajanayati, tat sàdhanaj¤ànamanantarakàraõamityucyate, tadevàtràbhipretamarthakriyànirbhàsa÷abdena | katham? arthakriyàyà nirbhàsaþ= pratibimbanam, tadàkàraj¤ànotpattiryasmàdanantaraj¤ànàt tat sàdhanaj¤ànam, tadarthakriyànirbhàsaü sàdhanaj¤ànam | evamatràpi samàsaþ kartavyaþ | athavà- arthakriyàj¤ànamevànantarakàraõam, tat pràpitaheyopàdayànuùñhàan vyavhàràpekùayà pravartakamiti vyavahitaü sàdhananirbhàsaj¤ànam |

yadyevama, anantarameva kimiti na parãkùayate? ityàha- aytraiva hãtyàdi | yatraiva j¤àne 'rthakriyàsamarthavastupravartaka puruùasya sandehaþ, tadeva parãkùyate | na cànantarasàdhanaj¤àne sandehaþ tadanantaraü sukhaþdukhapratibhàsaj¤ànodayàt | tayoranubhave sati sàdhanaj¤ànàt pravatituü và yujyata iti na praikùàrham | yadvà- arthakriyànirbhàsasyànayà yuktyà na parãkùàrhatvamiti |

arthyata ityàdi | artha yàc¤àyàm ityasya karmaõi gha¤ | aryate ityapi draùñavyam | upalakùaõatvàdasyàrterauõàdikaþ sthanpratyayaþ |

heyo 'rtha ityàdinà vinãtadevasya vyàkhyà dåùità | tena hya vaü vyàkayàtam artha÷abdena prayojanamucyate,puruùasya prayojanaü dàrupàkàdi, tasya siddhirniùpattiþ iti | taccàyuktam yasmàdarthasya dàrupàkàderna samyagj¤ànànniùpattiþ, kiü tarhi? svahetoreva vahnayàdeþ dharmottaravyàkhyàne tu heyopàdeyàrthaviùayà yà siddhiþ= anuùñhitiþ, sà samyagj¤ànapårviketi na doùaþ | amumevàrtha dar÷ayiùyati heyasya ca hànamanuùthànam iti |

nanu ca heyopàdeyàgbhyàmanyo 'pyupekùaõã'sti, tasya kimiti na kathanam? eva | tasy asiddhiþ- hànam, upàdànaü ca | hetunibandhanà hi siddhiutpattirucyate | j¤ànanibandhanà tu siddhiranuùthànam | heyasya ca hànamanuùñhànam, upàdeyasya copàdànam | tato heyopàdeyayorhànopàdànalakùaõànuùñhitiþ siddhirucyate |

sarvà càsau puruùàrthasiddhi÷ceti | sarva÷abda iha dravyakàrtsnye vçttaþ, na tu prakàrakàtsnrye | tato nàyamarthaþ- dviprakàràpi siddhiþ samyagj¤ànanibandhanaiveti | api tvayamarthaþ- yà kàcit siddhiþ sà sarvà kçtsnaivàsau samyagj¤ànanibandhaneti | mithyàj¤ànàddhi kàkatàlãyàpi nàrstyarthasiddhiþ | tathà hi yadi pradar÷itamartha pràpayati, evaü tato bhavatyarthasiddhiþ | pradar÷itaü ca pràpayat samyagj¤ànameva | pradar÷itaü càpràpayat miethyaj¤ànam apràpakaü ca kathamarthasiddhinibandhanaü syàt tasmàd yanmithyàj¤ànaü na tato 'rthasiddhiþ | yatasccàrthasiddhistat samyagj¤ànameva | ata eva samyagj¤ànaü yatnato vyutpàdanãyam yatastadeva puruùàrthasiddhinibandhanam |

tato yàvadå bråyàta-yà kàcit puruùàrthasiddhiþ sà samyagj¤ànanibandhanaiveti, tàvaduktam- sarvà sà samyagj¤ànapårviketi | iti÷abdaþ tasmàdityasminnartha yattado÷ca nityamabhisambandhaþ | tadayamarthaþ- yasmàt samyagityàha- na ca heyetyàdi | evaü manyate- satyamasti, kintu tasyànupàdeyatvàd heyatvameveti na pçthakkathanam | tena yaduktaü kai÷cit- heyopàdeyayoþ puruùàrthopayogitvàt kathanam, upekùaõãyasya tadviparyamànna kathanam iti, tat pratyuktam | amymevàrtha vyàcaùñe uttareõa granthena |

sarva÷abda ityàdinà ñãkàkçtàü vyàkhyàü dåùayati | vinãtadeva ÷àntabhadràbhyàmevamà÷aïkaya vyàkhyàtam | kathamà÷aïkitam? natu sarvà hànopàdànàrthasiddhiþ samyag, j¤ànàdeva, api tu mithyàj¤ànàdapiv kàkatàlãyetyà÷aïkaya parihutam | satyamasti kintvevaü vyàkhyàyate- sarva÷abdho 'yaü prakàravàcã | tenàyamarthaþ- sarvapuruùàrthasiddhiþ dviprakàrà hànopàdànàrthasiddhilakùaõà, laukikalokottaràrthasiddhilakùaõà samyagj¤ànanibandhanà bàhulyeneti | tad dåùitam yasmàt sarva÷abdo 'tra draùñavyaþ, kàtsnrye varatte, sarva brahmaõà sçùñam iti, tenàyamarthaþ- yavattã kçtsnàrthasiddhirhànopàdànalakùaõà, sarvà samyagj¤ànàdeva, na mithyàj¤ànàdapràrthaptyasiddheriti |

amumevàrthamanantareõa granthena dar÷ayati | dviprakàràpãtyàdinà paravyàkhyàü dar÷ayati | api tvayamartha ityàdinàtmãyàü vyàkhyàm |

tato yàvad bråyàdityàdinopasaühàravyàjeneva÷abdena prayuktenàvadhàraõàrthavàcinà yàvànarthastàvàneva sarva÷abdena prayuktena kçtsnàrthavàcinà bhavatãti dar÷ayati |

2 dvividhaü samyagj¤ànam ||

tacca samyagj¤ànaü vipratipatticatuùñayaniràkaraõena yathàrthato j¤àyate | vipratipatticatuùñayaü tu- 1 saükhyàvipratipattiþ, 2 svaråpavipratipattiþ, 3 viùayavipratipattiþ, 4 phalavipratipatti÷ceti |

tatra saükhyàvipratipattiþ- keùà¤cidekamiti, yathà bàrhaspatyànàm | keùà¤cit trãõoti, yathà sàïkhayànàm | naiyàyikànàü catvàri | mãmàüsakànàü ca ùaóiti |

j¤ànapårvikà sarvapuruùàrthasiddhiþ tasmàt tat samyagj¤ànaü vyupàdayate |

yadayapi ca samàse guõãbhåtaü samyagj¤ànam, tathàpãha prakaraõe vyutpàdayitavyatvàt pradhànam, tatastasyaiva taccabdena sambandhaþ |

vyutpàdayate iti | vipratipattiniràkaraõena pratipàdayate || 1 ||

caturvidhà càtra vipratipattiþ saükhyà lakùaõa gocara phalaviùayà | tatra saükhyàvipratipatti niràkartumàha- dvividhamiti | dvau vidhau= prakàràvasyeti dvividham | saükhyàpradar÷anadvàreõa ca vyaktibhedo dar÷ito bhavati |

nan bahubrãhiõà puruùàrthasiddhirucyate, tasyàþ pràdhànyàt taccabdena sambandho yukto na samyagj¤anasya? ityàha- yadayapãtyàdi | evaü manyate- ÷abdàrthã hi dvividhaþ ÷àbdaþ, pratipàdaya÷ca | ÷abdàpekùayà codayaü pratipàdayàpekùayà parihçtam, smyagj¤ànasyaiva vyutpàdayatayà prastutatvàditarasyàþ siddhastadviparyayàditi | nanu ca kimidaü j¤ànasya vyutpàdanam? ki j¤ànasyotpàdanam, utadoùàpanayanam, atha svaråpakathanamiti? na tàvadutpàdnamanena prakaraõena kriyate, svahetorevotpatteþ | nàpi doùàpanayanam, na hayanena prakaraõena doùo 'panetu ÷akyate, akàrakatvàdasya | nàpi j¤àpayitum, avidayamànatvàda doùàsya | nàpi svaråpakathanaü yujyate, niùprayojanatvàt prakaraõasya? ityà÷aïkayàha- vyutpàdayata iti vipratipattiniràkaraõeneti |

evaü manyate- vipratipattiniràkaraõadvàreõa samyagj¤ànasvaråpaü j¤àpyate 'nena prakaraõeneti || 1 ||

vakùyamàõalakùaõayuktaü samyagj¤ànaü nànyalakùaõayuktam iti svaråpakathanam | tàmeva vipratipatti krameõa dar÷ayati- caturvidheti | catuþprakàrà saükhyàlakùaõetyadinà | tatretyàdinà saükhyàpratipatttiniràkaraõaü dar÷ayati | anekaprakàrà punaþ samyagj¤ànasya vipratipattiþ |

tathàhi- mãmàsakàþ pratyakùànumàna÷abdopamànàrthàpattyabhàvalakùaõaü padavyàkhyàyuktaü samyagj¤ànaü manyante | naiyàyikà÷catuþsaükhyàyuktaü pratyakùànumàna÷abdopamànalakùaõaü manyante | càrvàkàstu kecit pratyakùamevaikamiti | tanniràsena dar÷ayati- dvividhamiti |

svaråpavipratipattiryathà- keùà¤cit pratyakùaü savikalpakam | keùà¤cit nirvikalpakamãti |

viùàyavipratipattiryathà- kecidàhuþ- pratyakùasya viùayaþ svalakùaõameva, anumànasya viùayaþ sàmànyalakùaõameveti | anyaistu anye uktàþ |

phalavipratipattiryathà- kecit pramàõapahalyobhedabhyupagaccanti, kecit punarabhedamabhyupagaccantãti | tasmàt tàdç÷avipratipatticatuùñhayaniràkaraõena srvathà abhàntatayà samyagj¤anasvaråpaü pratipàditaü bhavati |

tatra ca prathamameva saïkhayàvipratipattiniràkaraõàrthamuktam- dvividhaü samyagj¤ànamiti | dve vidhe asya iti dvividham | saïkhayà÷abdakathanaü tu dvividhameveti spaùñapratipàdnàrtham | tena trividhatvaikavidhatàdãnaü niràsaþ | saïkhayàyà dvaividhyamàtraü pratipàditam || 2 || |

dve eva samyagj¤ànavyaktã iti | vyaktibhede ca pradar÷ite prativyaktiniyataü samyagj¤ànalakùaõamàkhyàtuü ÷akyam | apradar÷ite tu vyaktibhede sakalavyaktyanuyàyi samyagj¤ànalakùaõamekaü na ÷akyaü vaktum | tato lakùaõakathanàïgameva saükhyàbhedakathanam | apradar÷ite tu vyaktibhedàtmake saükhyàhede lakùaõabhedasya dar÷ayituma÷akyatvàt | lakùaõanirde÷àïgatvàdeva ca prathamaü saükhyàbhedakathanam || 2 ||

kiü punastad dvaividhyam? ityàha- pratyakùamiti | pratigatamà÷citam akùam | " atyàdyaþ kràntàdyarthe dvitãyayà" iti samàsaþ | pràptàpannàlaïgatisamàseùu paravalliïgapratiùedhàt abhidheyavalliïge sati sarvaliïgaþ pratyakùa÷abdaþ siddhaþ |

nanu ca samyagj¤ànasya lakùaõe kathite sati pa÷càt tadbhedaþ pradar÷ayitu yujyate- ityambhutalakùaõaü samyagj¤ànaü dvividhamiti, tat kimityàdàveva pradar÷itam? ityàha vyaktibhede cetyàdi | evaü manyate- satyamevameva, kintvatra saükhyàbhede 'kathite samyagj¤ànasya lakùaõameva na ÷akyate kathayitum, ataþ pratyakùasyànyallakùaõaü pratiniyataü ÷akyate kathayitumityato lakùaõàïgamevàdau saükhyàbhedakathanamiti | nanu ca pratyakùamanumànaü ca iti nirde÷àd dvividhamiti labdham, kimartha dvividhagrahaõam? ucyate dvividhameva samyagj¤ànam ityavadhàraõàrtham, tenaikatricaturà saükhyà nirastà syàt |

asati dvitvakathane pratyakùànumàne tàvat sambhavati'nyànyapi pramàõàni bhaviùyantãti syàdà÷aïkà || 2 ||

pratigatamakùamityàdinà gatisamàsaü dar÷ayati | akùamakùaü prati pratyakùamityavyayãbhàvasamàsaþ, kasmànna pradar÷yate 'yaü samàsaþ? yato 'vyayobhàva÷cennapusakaliügatà syàt

3 pratyakùama, anumànaü ceti ||

kodç÷aü ca dvaivivyam? kathaü na và caturvidhaü j¤ànamiti? ataþ vi÷eùeõoktam pratyakùam anumànaü ceti |
akùeùu à÷ritaü pratyakùam | nipàto 'yaü j¤ànaviùayasya pratyakùakàrakatvaü såcayita | yathà- gamanena gauriti | tatra gamanaü gotvasyopalakùaõam, tasmàd gotvà÷cayapiõóo go÷abdàbhiveya ityupàr÷yate | tathàtràpi indriyà÷ritatvena j¤ànaviùayasya pratyakùakàrakatvasåcanàt pratyakùacatuùñhayameva pratyakùatvenà÷rãyate |

moyate 'neneti mànam | pariccedakamiti ÷eùaþ | anu÷abdaü ànantaryabodhakaþ | ap÷cànmànam anumànam | pakùadharmagranapratibandhasmaraõapårvakaü pravartamànamiti ÷eùaþ |

akùà÷ritatvaü ca vyutpattinimittaü ÷abdasya, na tu pravçttinimittam | anena tvakùà÷ritatvenaikàrthasamavetamarthasàkùàtkàritvaü lakùyate | tadeva ÷abdasya pravçttinimittam tata÷cayatki¤cidar÷asya sàkùàtkàri j¤ànaü tat pratyakùamucyate |

yadi tvakùà÷ritatvameva pravçttinimittaü syàt, indriyavij¤ànameva pratyakùamucyeta, na mànasàdi | yathà gaccatoti gauþ iti gamanakriyàyàü vyutpàdito 'pi go÷abdo gamanakriyopalakùitamekàrthasamavetaü gotvaüpravçttinimittã karoti | yathà ca gaccatyagaccati ca gavi go÷abdaþ siddho bhavati |

mãyate 'neneti mànam | karaõasàdhanena màna ÷abdena sàråpyalakùaõaü pramàõamabhidãyate | liïgagrahaõasambandhasymaraõasya pa÷càt mànam anumànam | gçhote pakùadharma, smçte ca sàdhyasàdhanasambandhe 'numànaü pravartate iti pa÷càtkàlabhàvi ucyate |

pratyakùasy, tata÷va pratyakùà buddhiþ, pratyakùo ghañaiti na syàtþ idameva syàtpratyakùàj¤ànam, pratyakùaü kuõóaü ceti | gatisamàse tu sarvaligatà bhavati | nanu ca pratigatamakùamityasyàü vyutpattàvakùà÷ritasyaividnriyaj¤anasya pratyakùa÷abdavàcyatà syàt, na yonij¤ànàdaþ, teùàbhakùànà÷rayàt? ityà÷aïkayàha- akùà÷ritatvaü cetyàdi | ekàrthasamavetamityekasminnindriyaj¤àne samavetamakùà÷ritatvamarthasàkùàtkàritvaü ca sambaddhamityathaü |

sàråpyalakùaõamityanenàrthasàråpyalakùitaü j¤ànamevocyate, tanna sàråpyamàtram, anyathà viråpàlligàdanumeye j¤ànamiti viruddhayeta | apapi pa÷cànmànamanumànamityavyayãbhàvasamàse pårvaccodayamudbhàvya gatisamàsa à÷rayitavyaþ- anugataü mànamanumànamiti | pa÷càdityarthakathanaü kçtam, na tasmin vàkye samàsaþ |

pratyakùàmanumànaü ceti vibhaktibhedena nirviùñham | athadi viùayabhedo gamyate | yathà tayovibhaktibhedaþ, tathà tayorviùayabedho 'pãti ÷eùaþ |

ca ÷abdaþ samuccàyàrthaþ | tena pratyaksànumànayoþ samabalatvasaügrahaþ | yathà pratyakùàmarthenotpannaü sad abhràntamiti pramàõaü bhavativ tathànumànamapi tàdàtmyadutpattibhyàmarthapratibandhàdabhràntamiti tat pramàõaü bhavati | etena yaduvata kai÷cit- sarveùu pramàõeùu mukhyaü pratyakùam iti tannirastam |

abhràntatvamubhayorapi samànameva | pratipàditaü hi kenacit pratyakùasya mukhyatvam || 3 ||

svaråpavipratipattiniràkaraõàrtha tatra pratyakùaü kalpanàpoóhamabhràntamityuktam | tatreti ÷abdaþ nirdhàraõàrthaþ | samyagj¤ànasya pratyakùamagholakùàõena nirdhàyate | pratykùamityanena lakùyamuktam kalpanàpoóhamabhràntamityanena lakùaõamuktam | tena kalpanàpoóhamabhràntaü yad bhavati tadeva pratyakùaü viditavyam ityartha ukto bhavati |

cakàraþ pratyakùànumànayostulyabalatvaü samuccinoti | yathàrthàvinàbhàvitvàdartha pràpayat pratyakùaü pramàõam, tadvadarthàvinàbhàvitvàda anumànamapi pariccannamartha pràpayat pramàõamiti || 3 ||

tatreti saptamyarthe vartamàno nirdhàraõe vartate | tato 'yaü vàkyàrthaþ- tatra tayoþ pratyakùànumànayoriti samudàyanirde÷aþ | pratyakùamiti ekade÷anirde÷aþ | cakàraþ pratyakùànumànayostulyavalatvaü samuccinotãtyàdinà yaduvataü ÷abarasvàmiprabhçtibhiþ- pratyakùaü ÷reùñhaü nànumànam, tathà coktaü mãsàüsàbhàsye- pratyakùe valãyasi kathamanumànam iti tat prayuktam yato dvayorapi svavyàpàre tulyabalatbam | amumevàrtha dar÷ayati- yathàrthàvinàbhàvãtyàdinà | anena vinãtadeva ÷àntabhadrayovyàkhyà ca dåùità | tàbhyàmevaü vyàkhyàtam- pratyakùamanumànaü ca iti bhinnavibhaktinirde÷o 'rthàd viùayabhedaü dar÷ayati | yathànayovribhaktibhinnà, evaü viùayo 'pi bhinnaþ iti, etaccàyuktam yasmàd ekavibhaktinirde÷e kriyamàõe cakàreõa tulyabalatvaü na pradar÷itaü syàditi || 3 ||

pratykùatvajàtyeti | pratyakùàõàü bahutvàt tajjàtyà niryàyate |

pratyakùamanådbhayeti lakùayanirde÷aþ | kalpanàpoóhatvamabhràntatvaü ca vidhãyata iti lakùaõanirde÷a | anena lakùyalakùaõabhàvaü dar÷ayatà vinãtadevavyàkhyànaü saüj¤àsaüj¤isambandharåpaü pratyuktam | na hi saüj¤à yathàrtha sambhavati | yathàrthakathanena hi vipratipattiniràkçtà syàt | yadayapyanvarthasaüj¤ayà kalpanàpoóhaü yadbhràntaü ca tatpratyakùamiti ÷akyate yathàrtha kathayitum, tathàpi na svaråpaü pratyakùasya kathitaü syat, yato 'nyadapi pratyakùasya svaråpamartha avayavàrthastu- kalpanàbhya apoóhamiti kalpanàpoóham | kalpanàviyuktamiti ÷eùaþ | yaddhà- kalpanayà apoóhaü kalpanàpoóham | kalpanàvivarjitamiti ÷eùaþ | na bhràntamabhràntam | pràpakaviùaye 'visaüvàdakamiti ÷eùaþ |

kasmàd vi÷eùaõadvayamuktamiti ced? ucyate, timiravato bhràntaj¤ànavyaccedàrtham abhràntamityuktam | kalpanàpoóhamiti cànumànavyavaccedàrthamuktam | evamabhràntatve

tatra samudàyàt pratyakùatvajàtyaikade÷asya pçthakkaraõaü nirdhàraõam | pratyakùamanådaya kalpanàpoóhatvam, a÷ràntatvaü vidhãyate | yat tad bhavatàm asmàkaü càrtheùu sàkùàtkàri j¤àni prasiddham, tat kalpanàpoóhàbhràntatvayuktaü draùñavyam |

na caitanmatavyam- kalpanàpoóhàbhràntatvaü cedaprasiddham, kimanyat pratyakùasya j¤ànasya råpamava÷iùyate yat pratyakùa÷abdavàcyaü sad anådyeteti, yasmàdindriyànvayavyatirekànuvidhàyyartheùu sàkùàtkàri j¤ànaü pratyakùa÷abda vàcyaü sarveùàü prasiddham, tadanuvàdena kalpanàpoóhàbhràntatvavidhiþ |

sàkùàtkàràdikamastãti | lakùyalakùaõetukathite yathàrtha kathitaü bhavati yat ki¤cit pratyakùaü tat kalpanàpoóhàbhràntamiti pratipattavyam | ata eva lakùaõakaraõaü saüj¤àkaraõaü bhavati, saüj¤àkaraõatvenàpratãtelakùaõakaraõasya | ÷abdamanådayànityatvaü lakùaõaü vidhãyate, na cànityatvaü saüj¤eti gamyata iti saüj¤à lakùaõakaraõayorbhedaþ |

yastvamayoþ prade÷àntarapradis÷ayoranuvàdaü kçtvà pratyakùatvaü vidadhàti, tenàpyatra lakùyalakùaõabhàvo viparãtamàkhyàtaü bhaïgayàþ yato lakùaõavidhànakàle lakùyamanådaya lakùaõavidhãyate, na tu lakùaõamanådaya lakùyaü vidhãyate | siddhe tu lakùyalakùaõabhàve sati lakùaõasanådaya lakùyaü vidhãyate, aythà- yaþ ÷ikhàvàn sa parivràjakaþ iti | ÷ikhàlakùaõavidhànakàle tu parivràjakànuvàdena ÷ikhaiva vidhãyate | viparãtavidhànamityanyadapi asminmate dåùaõaü dattvaü vini÷cayañãkàyà ñãkàkçtteti tatraiva draùñavyam |

nanu ca lakùaõavidhipakùe pratyakùasyàdyàpyasiddhatvàdanådyaü na sambhavati, tata÷ca kathaü pratyakùalakùaõamanådya lakùaõaü vij¤àpyate, aythà- ÷ikhayà parivràjakaþ ityatra ÷ikhàlakùaõamanådya kalpanàpoóhàdi vidhãyate? ityà÷aïkyàha- yat tad bavatàmityàdi | evaü manyate- yadyapi kalpanàpoóhatvena pratyakùaü na siddham, tathàpi arthasàkùàtkàritvena sàmànyaü pratyakùàü prasiddham, tato 'pyucyate- pratyakùamanådyeti |

nanu ca tayoraprasiddhatvàt pratyakùasyàprasiddhireva, pratyasya tatsvabhàvatvàt? ityà÷aïkayàha- na caitanmantavyamityàdi | subodham |

pràpakaviùaye upàdeyam, na tu àlambanaviùaye | yadyàlambanaviùaye abhràntatvamabhyupagamyate, tahayatra yogàcàranayaniràsaþ syàt | yogàcàrà hi sarvamàlambanaj¤ànaü bhràntaü kalpanàyàþ apoóham apeta kalpanàpoóham | kalpanàsvabhàvarahitamityarthaþ | abhràntam arthakriyàkùame ca vasturåpe 'viparyastamucyate | arthakriyàkùamaü ca vasturåpaü sannive÷opàdhivarõàtmakam | tatra yanna bhràmyati tadabhràntàm |

etacca lakùaõadvayaü vipratipattiniràsàrtham, na tvanumànanivçttyarthamþ yataþ kalpanàpoóhagrahaõenaivànumànaü vivartitam |

tatràsati abhràntagrahaõe gaccadvçkùadar÷anàdi pratyakùaü kalpanàpoóhatvàt syàt | tato hi pravçttena vçkùamàtramavàpyate iti saüvàdakatvàt samyagj¤ànam, kalpanàpoóhatvàcca pratyakùamiti syàdà÷aïkà | tannivçttyaryam abhràntagrahaõam |

kalpanàsvabhàvarahitamiti | bhàvapradhànã nirde÷aþ | kalpanàtvasvabhàvarahitamiryarthaþ | abhràntamarthakriyàkùame ca vasturåpa ityàdinàvisaüvàdo 'rtho 'bhrànta÷abdasya na sambhavatãti dar÷ayati | avisaüvàdàrthe 'bhrànta÷abde gçhyamàõa utaratra dåùaõa pratipàdayati | sannive÷opàdhivarõàtmakamityanenaitad dar÷ayati- varõàdanyat saüsyànàdikaü paraparikalpitaü nàstãti |

etacca lakùaõadvayamityàdinà padadvayena vipratipattiniràsaü dar÷ayatà vinãtadevavyakhyà padadvayavyavacedakathanaråpà dåùità | tena tvevaü vyàkhyàtam- abhràntamiti yad visaüvàdi na bhavati | evaü satyanumàsyàpi pratyakùalakùaõaü pràpnotãti kalpanàpoóhagrahaõaü tannivçttyartham | yadyevaü vyàkhyàyate, àlambane yanna bhràntaü tadabhràntam ityevamucyamàne sarva pratyakùaü j¤ànamàlambane bhràntamiti na kasyacit pratyakùatvaü syàt |

tathà càha- sarvamàlambane bhràntaü muktvà tathàgataj¤ànam, iti yogàcàramatenaþ tadapyatràcàryeõa saügçhãtamiti tadayuktam, yata àcàryeõa vipratipattiniràsàrtha padadvayaü kçtam, na vyavaccedàrtham | ata evàcàryamanumàpayatà dharmotatreõa padadvayaü vyàkhyàmiti |

nanu ca bhavataþ pakùe 'pi kimiti vyavaccedàrtha na bhavati? ityàha- etaccetyàdi | evaü manyate- bhrànta÷abdo 'yaü nàvisaüvàdàrtho gçhyate, api tvarthakriyàkùame vasturåpa àlamabane yanna bhràmyati tadabhrànta÷abdena gçhyate | nanåkraü yogàcàramatamasaügçhãtaü syàditi? ucyate bàhyanayena sautàntrikamatànusàreõàcàryeõa lakùaõaü kçtamityadoùaþ | yogàcàramatena tvabhràntagrahaõaü na kartavyamþ saüvàdakasya samyagj¤ànasya prastutatvàt | anyavyàvartyasyàbhavàt | tasmàdabhràntagrahaõenànumàne niraste kalpanàpoóhagrahaõamadhikaü siddhivipratipatti niràkaroti | ata evàha- na tvanumànanivçttyarthamiti | asti càtra manyante | tata÷ca prakaraõàrambhastannayaniràkaraõàrthaþ syàt | iùña÷ca prakaraõàrambhaþ sãtràntika- yogàcàrobhayamatànughàvanàrtham | pràpakaviùaye 'visaüvàdakalakùaõama taddi bhràntatvànna pratyakùam | triråpaliïgajatvàbhàvàcca nànumànam | na ca pramàõàntaramasti | ato gaccad{bri}kùadar÷anàdi mithyàj¤ànam- ityuktaü bhavati | yadi mithyàj¤ànam, kathaü tato vçkùàvàptiþ? iti cet, na tato vçkùàvàptiþ | nànàde÷agàmã hi vçkùastena pariccinnaþ | ekade÷aniyata÷ca vçkùo 'vàpyate | tato yadde÷o gaccad vçkùo dçùñaþ tadde÷o nàvàpyate | yadde÷a÷càvàpyate sa na dçùña iti tasmàt ka÷cidartho 'vàpyate | j¤ànànantaràdeva tu vçkùàdirartho 'vàpyate | ityevamabhràntagrahaõaü vipratipattiniràsàrtham |

vipratipattiþ | tathà hi momàüsakàdaya evamàhuþ yathà nirvikalpakaü j¤ànaü samyagj¤ànaü tathà jàtyàdiyojanàj¤ànamapi samyagj¤ànamindriyajamþ upadar÷itasyàrthasya pràpaõàt | tathà càha-

tataþ paraü punarvastudharmairjàtyàdibhiryayà |
buddhayàvasãyate sàpi pratyakùatvena sammatà |

tathà ca vaiyàkaraõà àhuþ-

vàgråpatà cedutkàmedavabodhasya ÷à÷vatã |
na prakà÷aþ prakà÷ena sà hi pratyavama÷inã ||
na so 'sti pratyayo loke yaþ ÷abdànugamadçte |
anubiddhamiva j¤àna sarva ÷abdena bhàsate ||

tathà naiyàyikàdãnàü savikalpakaü pratyakùamiti kalpanàpoóhagrahaõena niràkriyate | tathà kalpanàpoóhagrahaõena nirvikalpe siddhe 'grahaõamatiricyamàna dvicandraj¤ànàdeþsamyagj¤ànàdhikaraõa eva nirastatvàd vipratipattiniràsàrthatvameva bhavati | tathàcàryaikade÷ãyà÷ukle ÷aükhe pãtaj¤ànam, gaccadvçkùadar÷anaj¤ànaü càlàtacakraj¤ànamabhràntamapi samyagj¤ànamiccantiþ vastuno 'bhràntatvàt pãtàkàràde÷ca bhràntatvàda- ityasti vipratipatti, tanniràkriyate 'brhàntagrahaõeneti sthitaü dvayorapi vipratipattiniràsàrthatvamiti | tathà sati abhràntagrahaõa ityàdinàbhràntaviùayasya vipratipattiviùayaü dar÷ayati | na tato vçkùàvàptirityupadar÷itasya gaccadvçkùasyàpràpterityanipràyaþ | j¤ànàntaràdeva tvati | pratyakùàntaràt sthiravçkùasya pràpteþ |

5 abhilàpasaüsagayogyapratibhàsapratãtiþ kalpanà ||

bhràntatvaü cobhayàtumatameva | evamanumànasyàpi pratyakùatvaprasaïgaþ, tadapi hi avisaüvàdakamabhràntameveùñam | ataþ evànumànaniràsàrtha kalpanàpoóhamityuktam | tasmàd vi÷eùaõadvayamuktaprayojanakam || 4 ||

siddhànte prasiddhakalpanà nirastà | laukikakalpanopade÷àrtham abhilàpasaüsargayogyapratibhàsapratãtiþ kalpanà ityuktam | abhilapyate 'neneti abhilàpaþ=vàcyaþ tathà abhràntagrahaõenàpyanumàne nivartite kalpanàpoóhagrahaõaü vipratipattiniràkaraõàrtham | bhràntaü hi anumànaü svapratibhàseanartha'dhyavasàyena pravçttatvàt | pratyakùaü tu gràhya råpe na viparyastam |

na tvavisaüvàdakamabhràntimiha grahãtavyam yataþ samyagj¤ànameva pratyakùam, nànyat | tatra samyagj¤ànatvàdevàvisaüvàdakatve labdhe punaravisaüvàdakagrahaõaü niùprayojanameva | evaü hi vàkyàrthaþ syàt- pratyakùàkhyaü yadavisaüvàdakaü j¤ànaü tat kalpanàpoóhamavisaüvàdakaü ceti | na canena dviravisaüvàdakagrahaõena ki¤cit | tasmàd gràhya'rthakriyàkùame vasturåpe yadaviparyastaü tadabhràntamiha veditavyam | || 4 ||

kãdç÷ã panaþ kalpaneha gçhyate? ityàha- abhilàpetyàdi | abhilapyate 'neneti abhilàpaþ, vàcakaþ ÷abdaþ | abhilàpena saüsargaþ abhilàpasaüsargaþ= ekasmin j¤àne 'bhidheyàkàrasyàbhidhànàkàreõa saha ghràhyàkàratayà milanam | tato yadaikasmin j¤àne 'bhidheyàbhidhànayoràkàrau sanniviùñau bhavataþ tadà tathà bhràntagrahaõenetyàdinà kalpanàpoóhagrahaõadya vipratipattiniràsàrthatvaü dar÷ayati | vipratipattiviùaya÷ca ñãkàkçtà na dar÷itaþ atiprasiddhatvàt | yaduktaü pràknàvirsavàdàrtho 'bhràntàrtha iti | tasyàrthasma grahaõe doùaü dar÷ayati- na tvavisaüvàdakamityàdinà || 4 ||

kãdç÷ã punaþ kalpanetyàdinà kalpanàbahutvàt kasyàþ kalpanàyà grahaõamiti kalpanàvi÷eùamajànan pçccati | tathà hi- vaibhàùikà indriyavij¤ànaü vitarka vicàra caitasikasamprayuktaü kalpanàmiccanti | yogàcàramatena ca tathàgataj¤ànamadvayaü muktvà sarvaj¤ànaü grahyagràhakatvena vikalpitaü kalpanà | jàtyàdisaüsçùñaü tu manoj¤ànaü kalpanetyanye kathayanti | abhilàpetyàdinà ÷abdasaüsçùñasya vikalpasya grahaõaü nàgamaparipañhitànàmiti dar÷ayati | teùàü grahaõe satãndriyavij¤ànasya pratyakùatvànupapatteþ | abhilapyate 'neneti karaõasàdhanena etad dar÷ayati- vàcako 'bhilàpa÷abdeneùñhaþ, na tu vàcyaü ÷abdasàmànyaråpaþ | abhilàpena saüsarga iti abhilàpasaüsargaþ | saüsargastu sambandhaþ | abhilàpasaüsargasya yogyamiti abhilàpasaüsargayogyam | arthasàmànyam | tadeva hi anvayavyatirekavattvàd vyàptatvàd abhilàpayituü ÷akyam | arthavi÷eùaþ svalakùaõaråpastu saüsçùñe abhidhànàbhidheye bhavataþ | abhilàpasaüsargasya yogyo 'bhidheyàkàràbhàso yasyàü pratãtau sà tathoktà |

tatra kàcit pratãtiþ abhilàpasaüsçùñàbhàsà bhavati, yathà- vyutpanna saüketasya ghañàrthakalpanà ghaña÷abdasaüsçùñàrthàvabhàsà bhavati | kàcittu abhilàpenàsaüsçùñàpi abhilàpasaüsargayogyàbhàsà bhavatiþ yathà- bàlakasyàvyutpannasaüketasya kalpanà | tatra abhilàpasaüsçùñàbhàsà kalpanà ityuktàvavyutpannasaüketasya kalpanà na saügçhyeta | yogyagrahaõe tu sàpi saügçhyate, yadayapi abhilàpasaüsçùñàbhàsà na bhavati tadaharjàtasya bàlakasya kalpanà, abhilàpasaüsargayogyapratibhàsà tu bhavatyeva | yà càbhilàpasaüsçùñà, sàpi yogyà | tata ubhayorapi yogyagrahaõena saügrahaþ |

sàmànyadi tena vinãtadevavyàkhyà dåùità- abhilapyata ityabhilàpaþ= vàcyaþ sàmànyàdiþ ityevaüråpà | evamevàtrà÷rayaõãyam, anyathà yogyagrahaõena ÷abdasaüsargayogyo na kathitaþ syàditi | yadayevam, dharmottaravyàkhyàne jàtyàdervàcakasya saüsargabhàvo na pradar÷itaþ syàt? satyamanena na pratipàditaþ, viùayacintàyàü sàmànyàdeviùayabhàvakathanena sàmarthyàt kathitaü bhavatãti nirodhaþ | ekasmin j¤àne vàcya vàcakàkratayà saüghañarnàmatyarthaþ | nanu ca yadayapi tasmin j¤àne àkàrayormãlanaü tathapi ÷abdàrthayoþ saüsargo nàsti? ityàha- tato yadaikasminnityàdi | ÷abdàrthayoþ sasargavij¤àne 'pi tayoràkàrayormãlanaü na sambhavatãtyabhirpàyaþ |

tatra kàcit pratãtirityàdinà yogyagrahaõasya viùayaü dar÷ayati | vyutpannasaüketàpakùayàkàradvayapratibhàsanam | nanu càvyutpannasaüketasya bàlamåkàderanumato vij¤àne na ÷abdasaüsarga iti tadayogyatvamapi nàsti | ka÷ca saüsargayogyapratibhàsaþ? yaþ ÷abdapratibhàsaþ | måkàdij¤àne tu saüketàbhàve sati ÷abdaratibhàso 'pi na sambhavatãti sasargayogyatvamapi nàsti | kimidaü yogyatvaü nàma? abhidheyàkàrasya saüketakaraõayogyatvam | na càbhighànollekhàbhàve satyabhidheyapratibhàsam, nàpi yogyatvamiti | tathà ca kumàrilaþ pràha-

asti hyàlocanàj¤ànaü prathamaü nirvikalpakam |
bàlamåkàdivij¤ànasadç÷a ÷uddhavastujam ||

abhilàpayituü na ÷akyateþ tadvayàptatvàt | j¤àne 'bhilàpasaüsargayogyo yaþ pratibhàsaþ sa evàbhilàpasaüsargayogyapratibhàsaþ | arthasàmànyasyàrthàkàra iti ÷eùaþ |

yadvà- na abhilapyate iti abhilàpaþ= abhidherya yadarthasàmànyam | abhilàpena saüsarga iti abhilàpasaüsargaþ | abhilàpasaüsargasya yogyamiti abhilàpasaüsargayogyam | ÷abdasàmànyam | anvayavyatirekava÷àt tenàrthàbhidhànaü ÷akyam | ÷abdavi÷eùeõa tu na ÷akyamþ tasyàsàmànatvàt | j¤àne 'bhilàpasaüsargayogyo yaþ pratibhàsaþ sa evàbhilàpa asatyabhilàpasaüsarge kuto yogyatàvasitiþ? iti cetþ aniyatapratibhàsatvàt | aniyatapratibhàsatvaü ca pratibhàsaniyamahetorabhàvàt | grahyo hyartho vij¤ànaü janayan niyatapratibhàsaü kuryàt | yathà råpaü cakùurvij¤ànaü janayanniyatapratibhàsaü janayati, vikalpavij¤ànaü tvarthànnotpadayate | tataþ pratibhàsaniyamahetorabhàvàdaniyatapratibhàsam |

kutaþ punaretad- vikalpo 'rthànnotpadayate iti? arthasannidhinirapekùatvàt | bàlo 'pi hi yàvad dç÷yamànaü stanaü sa evàyam iti pårvaduùñatvena na pratyavamç÷ati tàvannoparatarudito mukhamarpayati stane | pårvadçùñàparadçùñaü càrthamekãkurvada vij¤ànamasannihitaviùayam, pårvadçùñasyàsannihitatvàt | asanninahitaviùayaü càrthanirapekùam | anapekùaü ca pratibhàsaniyamahetorabhàvàdaniyatapratibhàsam | tàdç÷aü càbhilàpasaüsargayogyam |

tata÷ca vyàavarttyàbhavàda yogyagrahaõaü na kartavyamityà÷aïkàü parasya dar÷ayati asatyabhilàpetyàdinà | aniyatapratibhàsetyàdinottaramàha | evaü manyate- ÷abdasaüsargitvaü kimucyate? vikalpaj¤ànasyàniyatabhasatvameva | kutastat siddham? ityàha- aniyatetyàdi | arthàdeva hyutpadayamànaü niyatapratibhàsaü bhavati | tathà cakùurvij¤ànamityabhipràyaþ | nanu kalpanàj¤ànamapyarthàdutpadayamànaü niyatàkàarü bhaviùyati? ityàha- vikalpavij¤ànamityàdi | arthasannidhi vinà vikalpaj¤ànasyotpattirityabhipràyaþ |tenendriyaj¤ànameva niyatapratibhàsam, vikalpaj¤ànaü tvaniyatapratibhàsamiti | tathà niyatapratibhàsaü vikalpaj¤ànaü bàlamåkàderapyastãti dar÷ayati- bàlo 'pi hãtyàdinà | nanu ca bàlasya tàlvàdikaraõapàñavàbhàve sàmànyavi÷eùa÷abdoccàraõaü nàsti, tat kimucyate- sa evàyamiti? satyaü nàstiþ kintu sa evàyam ityenena vikalpasyàvasthocyate | sa evàyam ityanena pårvadçùñatvamevocyate | uparataruditaþ= apagataruditaþ | etad dar÷ayati- bàlasyàpi pårvaparaparàmar÷aråpaü vikalpakaü vij¤ànamasti, niyataviùaye pravçtteþ, yathà gçhãtasaüketasya pårvàparaparàma÷ena pravçtiriti | yacca pårvàparaparàmar÷a tadaniyatapratibhàsaü pårvàparayorà saüsargayogyapratibhàsaþ, ÷abdasàmànyàkàra iti ÷eùa ityetaduktaü bhavati |

evaü ÷leùeõa vàkyasya vyàkhyànena ubhayorapi tadvikalpàkàraþ abhilàpasaüsargayogyapratibhàsa ityuktaü veditavyam |

indriyavij¤ànaü tu sannihitàrthamàtragràhitvàdarthasàpekùam | arthasya ca pratibhàsaniyamahetutvànniyatapratibhàsam | tato nàbhilàpasaüsargayogyam |

ata eva svalakùaõasyài vàcyavàcakabhàvamabhyupgamya etadavikalpakatvamucyate | yadayapi hi svalakùaõameva vàcyaü vàcakaü ca bhavet, tathàpi abhilàpasaüsçùñàrtha vij¤ànaü savikalpakam | na cendriyavij¤ànam arthena niyamitapratibhàsatvàt abhilàpasaüsargayogyapratibhàsaü bhavatãti nirvikalpakam |

÷rotravij¤ànaü tarhi ÷abdasvalakùaõagràhi, ÷abdasvalakùaõaü ca ki¤cit vàcyaü ki¤cid vàcakam- ityabhilàkasaüsargayogyapratibhàsaü syàt, tathà ca savikalpakaü syàt?

ropitatvàditi saüsagaüyogyaü bàlamåkàdervij¤ànamiti tannivçttyarthaü yogyagrahaõaü kartavyamiti sthitam |

indriyavij¤ànamityàdinà kumarilena yadindriyavij¤ànasyàlocanàkhyasya bàlamåkàdivij¤ànena sàdç÷yaü pratipàditam, tad dåùayitumukasühàravyàjena vailakùaõyaü dar÷ayati ata evetvàdi | yadindriyavij¤ànamarthabalenotpadayamànaü niyatapratibhàsaü tannirvikalpasam | ata eva svalakùaõasyàpi ÷abdasyàrthasya ca vàcya vàcakatvamamyupagamya nirvikalpakatvamindriyavij¤ànasya sàdhyate | vikalpavij¤ànasya tu svalakùaõavàcya vàcakatvaü pratibhàsino 'pi savikalpakatvamiti sthitam | yadayapãtyanena svalakùaõayorvàcyavàcakabhàvàbhyupagamaü dar÷ayati | paramàrthataþ sàmànyayoreva vàcyavàcakatvaü nàrtha÷abdavi÷eùasyetyàdinà nyànena | ava÷yaü ca svalakùaõayoþ vàcyavàcakabhavo 'bhyupagamya | kutaþ? sàmànyayorviùayacintàyàmeva nirasyamànatvàditi nirvikalpakatvakathanaü vyartha syàdiha | tadapi hi viùayàviùayacintàdvàreõa nirvikalpakaviùayameveti | tena yad vinãtadevena sàmànyayorvàcyavàcakabhàvamaïgãkçtya nirvikalpakatvamindriyàvij¤ànasya pratipàditam, tad dåùitaü bhaïgayà |

÷rotravij¤ànaü tahãütyàdinà svalakùaõasya vàcyavàcakabhàvapakùe 'tiprasaïgamàpàdayati paraþ | ki¤cinnirvikalpakatvamindriyavij¤ànasya sàdhanãyam | na sàmànyayorvàcya vàcakabhàvamabhyupagamya ÷abdasvalakùaõaü vàcyam | yadà ghaña÷abdaþ | ÷abda÷abdo và ÷abdaü ÷abdena pratipadayate, tadà ki¤cid vàcyaü ÷abdasvalakùaõaü ki¤cid vàcakaü ÷abdasvalakùaõa

6| tayà rahitaü timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhàdyanàhitavibhramaü j¤ànaü pratyakùam ||

pratãtiriti saüvidanam | buddhariti ÷eùaþ || 5 ||

tayà rahitamiti kalpanayà rahitam | kalpanàkaluùeõa rahitamiti ÷eùaþ | tena etaduktyà ÷abdàrthasàmànyàkàrarahitàyà pratãtiþ sà eva pratãtiþ, sà eva pratyakùapramàõamityuktaü bhavati |

timirà÷ubhramaõa nauyàna saükùobhàdyanàhitavibhramamiti | atra timiramiti akùipãóà | à÷ubhrramaõamiti alàtacakràdi | nauyànamiti nàvà yànam | saükùoma naiùa doùaþ, satyapi svalakùaõasya vàcyavàcakabhàve saüketakàladçùñatvena gçhyamàõaü svalakùaõaü vàcyaü vàcakaü ca gçhãtaü syàt | na ca saüketakàlabhàvi dar÷anaviùayatvaü vastunaþ saüpratyamti | yathà hi- saüketakàlabhàvi dar÷anamadya niruddham, tadvat tadviùayatvamapi arthasyàdya nàsti | tataþ pårvakàladdaùñatvamapa÷yaccrotraj¤ànaü ca vàcyavàcakabhàvagràhi |

anenaiva nyànena yogij¤ànamapi sakala÷abdàrthàvabhàsitve 'pi saüketakàladçùñatvàgrahaõaõànnirvikalpakam || 5 ||

tayeti | tayà kalpanayà kalpanàsvabhàvena rahitaü ÷ånyaü sahj¤ànaü yadabhràntaü tat pratyakùam iti pareõa sambandhaþ | kalpanàpoóhatvàbhràntatve parasparasàpekùe miti | tataþ ÷uddhayoþ ÷ravaõe sati ÷abdavij¤àne dvayorapi ÷abdayoþ pratibhàsanàccotrendriyaj¤ànamaniyatapratibhàsitvàt savikalpakaü syàdityàkåtam |

satyapãtyàdi | evaü manyate- yadyapi svalakùaõayorvàcyavàcakatvam, tathàpi ÷rotravij¤àne na vàcyavàcakatayà tayoþ pratibhàsanam, api tu ÷uddhayoreva pratibhàsanam, yasmàt ÷abdasannidhibalena ÷rotravij¤ànamutpadyate | na ca sannihitayoþ ÷abdayorvàcya vàcakatvamasti | yàvat saüketakàlabhàvi ÷abdasmaraõaü na bhavati, tàvat kuto vàcyatvaü vàcakatvaü và syàt, etatpratyabhij¤ayà sa evàyaü vàcako bhaviùyatotyàha na ca saüketakàletyàdi | viùayabhedàt tayoþ pårvottarayorbhedaþ | ka÷ca saüketaviùayaþ ÷abdaþ? yaþ saüketakàlabhàvinà j¤ànena viùayãkçtaþ | ya÷ca pårva j¤ànena viùayãkçtaþ sa idànã nàsti, pårvaj¤ànavinà÷e pårvaj¤ànaviùayatvasyàbhàvàt | ataþ pårvakàlaviùayatvamapa÷yat sannihite ÷rotravalenotpadyamànàü nirvikalpakameva |

yogij¤ànena yadyekasmin kàle manovij¤ànena ca yugapaccabdàthau gçhyate, tathàpi sannihitavastutayà tena gçhãtavyàviti dar÷ayati- yogij¤ànamityàdinà || |5 ||

nanu kalpanàj¤ànamapi parayà kalpanayà ÷ånyam, tata÷ca tasyàpi nirvikalpakatvaü pràpnoti? ityà÷aïkayàha- tathà kalpanayà kalpanàsvabhàvenetyàdi | evaü iti vàtapittakaphaprakopeõa dhàtukhedaþ | timiraü ca à÷ubhramaõaü ca nauyànaü ca saükùobha÷ceti te àdayo yeùàü te timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhàdayaþ | àdi÷abdena naùñadçùñipãtadçùñayàdãnàü saügrahaþ | àhito vibhrabho yasmiümastad àhitavibhramam, na àhitavibhramamityanàhitavibhramam | timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhairanàhitavibhramamiti timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhànàhitavibhramam | tathà ca timirarogeõa dvicandradar÷anaü bhavati | nauyànagatyà torataru÷calan dç÷yate | vàtapittàdikopena vastu jvalitàdikaü dç÷yate |

pratyakùalakùaõam, na pratyekam- iti dar÷ayituü tayà rahitaü yadabhràntaü tat pratyakùamiti lakùaõayoþ parasparasàpekùayoþ pratyakùaviùayatvaü dar÷itamiti |

timiram {asõo}rviplavaþ | indriyagatamidaü vibhramakàraõam | à÷ubhramaõam alàtàdeþ | mandaü hi bhramyamàõe 'làtàdau n acakrabhràntirutpadyate | tadartham à÷ugrahaõena vi÷eùyate bhramaõam | etacca viùayagataü vibhramakàraõam | nàvà gamanaü nauyànam | gaccantyàü nàvi sthitasya gaccadvçkùàdibhràntirutpadyate iti yaunagrahaõam | etacca bàhyà÷rayasthitaü vibhramakàraõam | saükùàbho vàtapitta÷leùmaõàm | vàtàdiùu hi kùobhaïgateùu jvalitastambhàvibhràntirutpadyate| etaccàdhyàtmagataü vibhramakàraõam |

sarvareva ca vibhramakàraõairindriyaviùayabàhyàdhyàtmikà÷rayagatairindriya- manyate-dharmiõà kalpanàj¤ànena dharmo 'tra kalpanàtvaü lakùyate | yathà viùàõãtyava viùàõitvamþ tata÷ca kalpanàtvena rahitaü yajj¤ànaü tannirvikalpakam | na ca kalpanàj¤ànaü kalpanàtvarahitamityadoùaþ |

kalpanàpoóhàbhràntatvayolaükùaõayoþ parasparaü vi÷eùaõavi÷eùyatvam, na svàtantryeõa pçthaglakùaõatvamiti dar÷ayitumante pratyakùa÷abdaü gçhãtvà tayorapi sambadhnàti-tatpratyakùamiti pareõa sambandha ityanena | indriyagatamidaü vibhramakàraõamiti | indriyasya timireõàkràntatvàt | à÷ubhramaõamiti | mandaü bhramyamàõaþ iti vi÷eùaõasya vyàvçttiþ | viùayagatamiti | viùayasyàlàtàde÷cakràkàraü prati nimittatvàt | nauyànamiti | samudàyapra÷naþ | gaccatyàü nàvãtyàdinà | prayojanaü dar÷ayati bàhyà÷rayasthitamiti | bàhyà nauþ saivà÷rayastatra sthitasyà÷rayadvàrako vibhrama uccate | saükùobho vàtàdãnàü vikàràpattiràdhyàtmikavibhramakàraõam |

nanu cendriyagatameva vibhramakàraõam pratyucyateþ nànyairindriyagatairindriyaü bikriyàü gatam? ityàha- sarvairevetyàdi | timirasya sàkùàdalàtàdeþ pàramparyeõeti | itacca vini÷cayañãkàyàü vistareõa prtipàditamiti | saükùobhapadena saha dvandvaü kçtvà bahuvrãhi-

7 taccaturvidham ||

j¤ànaü prayakùamiti | såtre j¤ànaü noktam | kathaü tallamyate iti ced? kalpanà j¤ànenaiva pratibaddhà, bhràntirapi j¤ànadharma iti dçùñam | tasmàt kalpanàrahitamabhràntaü j¤àmameveti | yathà avatsà gaurànãyatàm ityanena kàcit a÷và nànãyate ghenurevà noyate tasyà eva vatsambandhadar÷anàt | tathà avàpi bhràntikalpanayorj¤ànenaiva sambandho dçùñaþ, nànyeneti j¤ànameva pratyakùatayeùyate || 6 ||

taccaturvidhamiti | pratyakùamiti yaduktaü tat- 1 indriyajanyam, 2 mànasam, 3 àtmasaüvedanam, 4 yogij¤ànaü ceti caturvidhaü j¤eyam | pravibhàgo 'yaü viprati- meva vikartavyam avikçte indriye indriyabhràntyayogàt | ete sükùobhaparyantà àdayo yeùàü te tathoktàþ | àdigrahaõena kàcakàmalàdaya indriyasthà gçhyante, à÷unayanànayanàdayo viùayasthàþ | à÷unayanàyane hi kàryamàõe 'làte 'gnivarõadaõóàbhàksà bhràntirbhavati | hastiyànàdayo bàhyà÷rayasthàþ, gàóhamarmaprahàràdaya àdhyàtmikà÷rayasthà vhibhramahetavo gçhyante |

tairanàhito vibhrabho yasmistat tathàvidhaü j¤ànaü pratyakùam || 6 ||

tadevaü lakùaõamàkhyàya yairindrayameva draùña kalpiatm, mànasapratyakùariti dar÷ayati | vini÷caro tu saükùobha÷abdena ùaùñhãsamàsaü kçtvàdi÷abdena bahubrãhisamàsaü dar÷ayataþ ko 'bhirpàyaùñhãkàkçta iti | vyutpattibhedakathanameva, nàrthabheda iti | yadà saükùobha÷abdena ùaùñhãsamàsastadà÷rayagatasya vibhramakàraõasya upalakùaõatvàd vàtapittàdergrahaõaü bhavatãti nàrthabhedaþ | atha kimarthamà÷ubhramaõagrahaõàderupàdànam, timiràdãtyeva kriyatàm, àdigrahaõena sarveùàü saügraho bhaviùyati? ucyateþ, asatyà÷ubhramaõàdigrahaõe indriyagatamevàdi÷abdena kàcakàmalàdi gçhyata ityà÷aükyeta | tasmàdà÷ubhramaõàdirupàdãyate | teùàmupàdàne, yadyàdigrahaõaü na kriyeta, tadà teùàü svaråpagrahaõameva syàt, na prakàropalakùaõamityàdigrahaõam | tata ubhayopàdàne sati timiràdãmybhayakàtsnrya labhyata iti sthitam | tat tathàvidhaü j¤ànamiti yadayapi såtre j¤ànagrahaõaü nàsti, tathàpi bhrànte j¤ànadharmatvàd tadvayudàsena j¤ànameva pratyakùaü gçhyata ityadoùaþ | vinãtadevavyàkhyàyàü bhavati tu pratykùasåtresyàrthakathanaü j¤ànaü pratykùamiti, tasmàt sthitaü nirvikalpakaü j¤ànaü pratyakùamabhràntamiti || 6 ||

yairindriyameva draùña parikalpatamiti | vaibhàùikaiþ- cakùuþ pa÷yati råpàõi iti atiriùyate| mànase ca pratyakùe doùa udbhàvita iti | dvàbhyàü, bhikùavo, råpaü dç÷yate cakùurvij¤ànena tadàkçùñena manovij¤ànena iti, tadàmamasiddhaü mano-

8 indriyajanyam || (1)

pattiniràsàrthampadi÷yate | keùà¤cit indriyameva darhsakartuü iùñam, tanniràsàrtha prathamam | indriyajanyaü j¤ànü hi pratyakùam, na tvindriyamiti | kai÷cit mànasapratyakùe doùa udbhàvitaþ, taddopaparihàratha dvitãyam | kecit cittacaitànàmàtmasaüvedanaü nàïgokurvanti tanniràsàrtha tçtãyam | kecid yogipratyakùaü nànumanyante, tanniràsàrtha caturtha pratyakùamuktam || 7 ||

indriyajanyamiti | cakùuràdãni pa¤cendriyàõyeva indriyatveneùyante | manastu indriyaü naþ mànasapratyakùasya pçthaï nirde÷àt | tasmàt cakùuràdãndriyeùu à÷ritaü j¤ànameva indriyajanya pratyakùam || 8 ||

lakùaõe ca doùa udbhàvitaþ, svasaüvedanaü ca nàbhyupagatam, yogij¤ànaü ca, teùàü vipratipattiniràkaraõàrtha pratyakùasya prakàrabhedaü dar÷ayannàha- taccaturvidhamiti || 7 ||

indriyaj¤ànamiti | indriyasya j¤ànam indriyaj¤ànam | indiryà÷ritaü yat j¤ànaü tat pratyakùam || 8 ||

vij¤ànamàcàryadiïnàgena pratyakùaü da÷itam | tat paraiþ kumàriloàdibhilaükùaõamajànadbhirdåùitam | tanmanoj¤ànaü yadãndriyavij¤ànaviùaye pravatate tadà gçhãtagràhitayà pramàõam athànyaviùaya pravartate, vyavahite pratyakùaü bhavat ki tanmanovij¤ànamindriyasavyapekùaü syàt? nirapekùa và? indriyasavyapekùatve satãndriyavij¤ànameva, nirapekùatve vànindrisyàpi manovij¤ànaü pratyakùaü syàdityandhavadhiràdyabhàvacodayaü kçtam |

svasaüvedanaü ca nàbhyupagatamiti | mãmàüsakaiþ parãkùaü vij¤ànamarthàpatigamyaü pratyakùo 'yaü ipyate, naiyàyikàdibhistu j¤ànàntaragamyaü j¤ànamiùyate, na svasaüvedanaüsiddham svàtmani kàritvavirodhàt | yogij¤ànaü ca nàbhyupagatamiti sambandhaþ | mãmàüsakàdaya evamàhuþ- yogina eva na santi samprati pramàõàbhàvàt, ki punasteùàü j¤ànamiti || 7 ||

indriyà÷ritamiti | cakùuràdãndriyacatuùñayaü gçhyate, na manaindriyam, tasya svasaüvedanapratyakùe pratipàdayamànatvàt | indriyà÷ritaü vij¤ànaü pratyakùam iti bruvatà vàrttikakçtà na cakùuþ pramàõam iti kathitaü bhavati yasmàjj¤ànasyaivànvayavyatirekànuvidhànàd råpàdidar÷ane sàmarthyam, na cakùuùaþ | yattåktam- j¤ànaü cet pa÷yati, vyavahitamapi ki na pa÷yati? amårtasyàvàcakàbhàvàt iti, tadayuktam yato yogyade÷enaivàrthena tajj¤ànaü janyate, na vyavahitena vij¤ànàdar÷anàt || 8 ||

9 svaviùayànantaraviùayasahakàriõendriyaj¤ànena samanantarapratyayena janitaü tanmanovij¤ànam ||

svaviùayànantaraviùayasahakàriõà indriyaj¤ànena samanantarapratyena janitaü manovij¤ànamiti | tatra svasya viùaya iti svaviùayaþ | svakauyamàlambanamiti ÷eùaþ | svaviùayeõànantaraþ svaviùayànantaraþ | dvitãyakùaõabhavã saråpa÷cànantara÷abdenocyate| svaviùayànantara÷càsau viùaya÷ceti svavisayànantaraviùayaþ, sa sahakàriã yasya indriyaj¤ànasya taqt svaviùayànantaraviùayasahakàri indriyaj¤ànam | samanantarapratyayabhåtena indriyaj¤ànena janitaü yat tadeva manomàtrà÷rayatvànmànasaü pratyakùamiti |

mànasapratyakùe parairyodoùa udbhàvitaþ, taü niràkartu mànasapratykùalakùaõamàha- svaviùayetyàdi | sva àtmãyo viùaya indriyaj¤ànasya tasya anantaraþ | na vidyate 'ntaramasyeti anantaraþ | anantaraü ca vyavadhànaü vi÷eùa÷cocyate | tata÷càntare pratiùiddhe samànajàtãyo dvitãyakùaõabhavyupadeyakùaõa indriyavij¤ànaviùayasya gçhyate | tathà ca satãndriyaj¤ànaviùayakùaõàduttarakùaõa ekasantànàntarbhåto gçhãtaþ | sa sahakàrã yasya indriyaj¤ànasya tattathoktam |

dvividha÷ca sahakàrã- parasparopakàrã, ekakàryakàrã ca | iha ca kùaõike vastuni ati÷ayàdhànàyogàdekakàyakàritvena sahakàrã gçhyate | viùayaviànàbhyàü hi manovij¤ànamekaü kriyate yataþ, tadanayoþ paraspara sahakaritvam |

sva÷abdasya vivaraõam- àtmãya iti | indriyavij¤ànasyàtmãyo viùayakùaõaþ | tasyanantara ityasya vivaraõam- na vidayata ityàdi | antara÷abdasya vivaraõaü vyavadhànamityàdi | samànajàtãya upàdeyakùaõa indriyavij¤ànaviùayasyàvyavahitaþ samanajàtãyakùaõa ucyate | sa vipàdeyakùaõo viùayaþ | viùayagrahaõenàlokasyàntarasya niràsaþ | sa tathàbhåtaþ sahakàrã yasyeti sambandhaþ |

nanu ca kathaü viùayakùaõasya sahakàritvam, ekasmin kùaõe upakàryopakàrakabhavàbhàvàt? ityàha- dvividhe÷cetyàdi | evaü manyate- nàtropakàraktvàt sahakàritvam, api tu ekakàryakàritvàditi | tadeva dar÷ayati- viùayetyàdinà | ãdç÷eneti | svaviùayànantaraviùayasahakàriõendriyaj¤ànena | àlambanapratyayabhåtenenti | yadà yogij¤ànaü parasyairvavidhaj¤ànamàlambate, tadàlambanabhåtena yogij¤ànaü janyata iti | sama÷càsàviti | anantarakùaõasyàpi j¤ànatvàt | smantara iti ca bhavati ÷akan'vàdiùu pàñhàt ùararåpatvam, yataþ sa ceti iha svaviùayànantaraviùaya it kathanaü gçhãtagrahaõàdavabodhakaü na bhavatãti doùam, tathà asamànajàtãyaviùayagrahaõadoùaü ca parihatu bodhyam | tathà hi mànasa pratyakùamindriyavij¤ànaviùayànantaradvitãyakùaõotpattikaü yat tadviùayakamiùñam | tasmàt kuto gçhãtagrahaõam |

ãdç÷enendriyavij¤ànena àlambanabhåtenàpi yogij¤ànaü janyate, tanniràsàrtha samanantarapratyayagrahaõaü kçtam | sama÷càso j¤ànatvena, anantara÷càsau avyavahitatvena, sa càsau pratyaya÷ca hetutvàt samanantarapratyayaþ, tena janitam |

tadanenaikasantànàntarbhåtayoreva indriyaj¤àna manovij¤ànayojanyajanakabhàve manovij¤ànaü pratyakùamiti uktaü bhavati | tato yogij¤ànaü parasantànavarti nirastam |

yadà cendriyaj¤ànaviùayàdanyo viùayo manovij¤ànasya, tadà gçhãtagrahaõàdàsa¤jito 'pràmàõyadoùo nirastaþ |

samanantaraþ | hetutvàditi | pratyayàrthakathanametat | tena janitamityàdinetat kathayati- indriyavij¤ànena svaviùayàntaraviùayasahakàriõopàdànabhåtena yajjanitaü tadeva manovij¤ànaü pratyakùam | na àlambanabhåtena janitamityarthà |

yadà cetyàdinà dvayorekaü viùayaü gçhãtvà yaccoditaü pareõa tat parihçtam | pårvakùaõe indriyavij¤ànasya viùayo dvitãyakùaõe manovij¤ànasya viùaya ityagçhãtagràhi manovij¤ànam |

yadà cityàdinà yaccodayaü kçtam- yadi manovij¤ànamindriyasavyapekùam, na syànmanovij¤ànasyendriyavij¤ànaviùayàdanyo viùàyaþ, tadàndhabadhiràdayabhàvaþ | vyavahitasya nãlàdergrahaõai bhavatu iti, tat parihçtam | yasmàdindriyavij¤ànaviùayasya dvitãyopàdeyabhåtaviùayakùaõo gçhãto manovij¤ànaviùayaþ, tasmàd vyavahitakùaõo viùayo na bhavatyasyàndhavadhiràde÷càtãndriyavij¤ànam | vij¤ànaviùayànantaraviùayasahakàrividayate | tena teùàü na manovij¤ànaü bhavatãti parihçtam |

svaviùayànantaraviùayasahakàriõetyucyamàne ÷abdaviùayaü mànasaü na pràpnotiþ, ÷rotravij¤ànaviùayàccavdàdaparasyopàdeyakùaõasyànutpatteþ, ÷abdasyocceditvàt | aparasya ÷abdasya ÷abdàdanutpatterityava÷yaü mànasaü pratyakùa÷abdaviùayameùñavyam, anyathà pa¤ca bàhyà vij¤eyàþ ityasya vyaghàtaþ syàt | svaviùayànantaraviùaya÷abdena ÷rotravij¤ànaviùayànantarayogyaviùayo gçhyate, nopàdeyakùaõa evaþ tena vij¤ànaviùayade÷e 'para÷bdo yadotpadyate tadà mànasaü pratykùaü svaviùayànantaraviùayasahakàriõà janitaü bhavatãtyadoùaþ |

anantara÷abda÷ca samànajàtãyapara tena asamànajàtãyaviùayagrahaõaprasaïgo và | kutaþ? indriyavij¤ànena samanantarapratyayena janitamityukterandhavadhiràdayabhavayadà cidnriyavij¤ànaviùayopàdeyabhåtaþ kùaõo gçhãtaþ, tadà indriyaj¤ànenàgçhãtasya viùayàntarasya grahaõàdandhavadhiràdayabhàvadoùaprasaïgo nirastaþ |

etacca manovij¤ànamuparatavyàpàre cakùuùi pratyakùamiùyate | cyapàravati tu cakùuùi yad råpaj¤ànaü tat sarva cakùura÷ritamevaþ itarathà cakùurà÷ritatvànu papattiþ kasyacidapi vij¤ànasya |

etacca siddhàntaprasiddhaü mànasaü pratyakùam, na tvasya prasàdhakamasti pramàõam | eva¤jàtãyakaü tad yadi syàt na ka÷cid doùaþ syàd- iti vaktuü lakùaõamàkhyàtamasyeti || 9 ||

etaccetyàdinà manovij¤anasyotpattiviùayaü dar÷ayati | uparute cakùuùauti | yadà cakùuviùayamàlocyoparataü bhavati tadàlocanàviùaye cakùurvij¤ànamutpannaü sat punadvitãye kùaõa àtmãyaviùayànantaraviùaye notpadayateþ indriyàõàü tatra vyàpàràbhàvàt | tata÷ca tenendriyavij¤ànena svaviùayànantaraviùayasahakàriõà pratyakùamutpadayate iti sthitam | nanvekasmin kùaõe tasyotpadake sati na tatra kàcidarthakriyàvàpyate- iti puruùàrthànupayogitvàt pràmàõyaü pràpnoti? ucyateþ na mànasapratyakùeõàsmadvighànàmarthakriyàvàptirbhavati, api tu yogino vãtaràgàdeþ | te ca tasmin kùaõe mànase copadar÷itaü viùayaü pratipadaya dharmade÷anàdikamarthakriyàmàsàdayantãtyanavadayam |

atha vyàpàravati cakùuùi kimiti mànasotpattilupyate? ityàha- vyàpàravatãtyàdi | sarvendriyà÷ritaü j¤ànaü cakùurvij¤ànameva, na mànasasyopattirastãtyabhipràyaþ | nanu vyàpàravati cakùuùi prathame kùaõa indriyavij¤ànaü bhavati, dvitãye kùaõe mànasaü bhavati, yadayapi samànajàtãyayoryugapadutpattirnàsti? ityàha- itarathetyàdi | evaü manyate- vyààravati cakùuùi kimitãndriyavij¤ànaü notpadayate, dvitãye kùaõe yogyakaraõe sati samànaråpam, tena tayoþ kathamindriyavij¤ànavyapde÷o na syàditi | nanu ca yadi mànasaü pratyakùamindriyavij¤ànàd bhitre pratyakùàdipramàõasiddhaü bhavet, tadà tasya lakùaõaü yàvatà pramàõasiddhameva nàsti? ityaha- etacce tyàdi | eva¤jàtãyakamiti | indriyavij¤ànasadç÷am | tadetad dharmottareõàgamasiddhaü dar÷ayatàmàcàryaj¤ànagarbhaprabhçtãnàü mànasasiddhaye yat pramàõamupanyastam vikalpodayàt iti, tad bhaïgayàvadhàraõàdeva dåùitam |

terevaü vyakhyàtam- vyàpàravati cakùuùi indriyaj¤ànamtpadayate, mànasaü ca, na ÷akyate

10 sarvacittacaittànàmàtmasaüvedanan || (3)

prasaïgadoùo nirastaþ | andhavadhirayomanovij¤àne samanantarapratyaya indriyavij¤ànaü nàsti | tena yadàhuþ kecit- manovij¤ànena bàhyàviùayapratyakùamaïgãkriyate, evamandhababiràdayabhàvaprasaïga iti, tadvacanamapàstaü veditavyam || 9 ||

sarvacittacaitànàmàtmasaüvedanamiti | sarve ca te cittacaità÷ceti sarvacitacaittàþ | svasaüvedanamàkhyàtumàha- sarvacittetyàdi | cittam arthamàtragràhi | caittà vi÷eùàvasthàgràhiõaþ sukhàdayaþ | sarve ca te cittcaittà÷ca sarvacitta vaktum- dvayoyugapadutpattirnàstãtiþ yataþ samànendriyayornàsti, na bhinnendriyayoþ, ùaõõà yugapadutpattiþ iti vacanàt | tata÷ca dvayorbhinnendriyayoyugapadutpattiþ | na ca tatra bhedenànupalabhyamànaü mànasa nàstãti ÷akyate vaktumþ samànajàtãyanãlavikalpãdayàt | yadi ca tanna mànasaü syàt, tatpçùñhabhàvã nãlavikalpo na syàdeva | samànàddhi mànasàtmano vikalpasyotpattirbhavati, na vijàtãyàdindriyavij¤ànàditi | yathà- devadattena nãle gçhãte na yaj¤adattasya nãlani÷cayo bhavati, tathendriyavij¤ànasantanayo bhinnatvàt | na thà mànasamanovikalpasantànayorbhinnasantànatvam dvayorapyanindriyatvàt, manovyapade÷àcca iti |

atrocyate- yaduktaü tàvat samànajàtãyavikalpodayàt iti, tatsaddhau yat sàdhanaü tadanekàntikamþ vijàtãyàdapyutpattidar÷anàdanvayavyatirekàbhyàm | na ca vyàpàravati cakùuùi mànasasyotpattirasti | na ca dvayonãlavij¤ànayorutpattinirvikalpakayordç÷yate, anupalabhyamànatvàt tayoþ | tenendriyavij¤ànàdeva vijàtãyàd vikalpakasyotpattenaü dikalpasyodayàditi mànasasiddhau hetuþ | na ca devadattayaj¤adattayoriva bhinnasantànavartitvaü savikalpakanirvikalpakayoþ, yena bhinnasantànànnirvikalpakàdutpattinaü syàd, ekasantànapàtitvàt tayoþ | ava÷yaü càïgãkartavyà vikalpasyotpattiþ, yena vàrttikakàra evamàha-

tad dçùñàveva dçùñeùu saüvit sàmarthyabhàvinaþ |

svavyàpàratvakaraõàt smaraõàt || () ityàdi |

saviccabdena indriyavij¤ànamevocyate, na mànasam | tata÷ca tatsàmarthyabhavi kathaü vikalpavij¤ànaü smaraõam? vijàtãyatvàt | na ca tatra mànasaü saüviducyate indriyavij¤ànasya vyavahàreõa, pràmàõyasya cintyatvàt ki¤ca indriyavij¤ànasya kathaü pràmànyam, yadi svavyàpàraü karoti? svavyàpàrastu svaviùaye vikalpajanakatvaü nàma, tata÷ca vijàtãyàdapi vikalpasyodayàditi yat ki¤cidetat || 9 ||

nanu cittacaità iti vaktavye sarvagrahaõasya vyàvartyàbhàvàdapàrthakaü tadgrahaõam? sarvetyuktyà bhramaj¤ànànyapi parigçhyante | teùà ca yat svaråpaprakà÷anaü tadàtmasaüvedanam |

sarve hi cittacaittàþ pratãtisvabhàvatvàt svaråpaj¤àpakà bhavanti | yathà pradãpaþ prakà÷asvabhàvatvàd àtmano 'pi prakà÷ako bhavati, svaråpaprakà÷e ca pradãpàntaraü nàpekùateþ caittàþ | sukhàdaya eva sphuñànubhavatvàt svasaüviditàþ, nànyà cittàyasthà- itpetadà÷aïkànivçttyartha sarvagrahaõaü kçttam | nàsti sà kàcit cittàvasthà, yasyàmàtmanaþ saüvedanaü na pratyakùaü syàt |

yena hi råpeõàtmà vedayate tadråpamàtmasavedanaü pratyakùam |

iha ca råpàdau vastuni dç÷yamàne àntaraþ sukhàdayàkàrastulyakàlaü saüvedayate | na ca gçhayamàõàkàro nãlàdiþ sàtaråpo vedayate- iti vaktuü ÷akyamþ yato nãlàdiþ sàtaråpeõànubhåyate iti ca ni÷cãyate |

yadi hi sàtaråpo 'yaü nãlàdiranubhåyate iti ni÷cãyeta, syàt tadà tasya sàtàdirupatvam | yasmin råpe pratyakùasya sàkùàtkàritvavyàpàro vikalpenànugamyate tat pratykùam |

ityàha- sukhàdaya evetyàdi | na kevalaü prasiddhàþ sukhaþ daya÷cittarcattàþ svasaüvedanà gçhyanteþ anye 'pi svasaüvedanà iti tàtparyam | amumevàrtha dar÷ayati- nàstãtyàdinà | ÷uddhasya cittàvasthàråpasyàsaüveditasyàbhàvamàheti bhàvaþ | evaü brubatà ñãkàkçtànena nirodhasamàpattyasthàyàü ÷uddhacittàbhàva evetyabhipràyaþ pradar÷itaþ | tasyàmavasthàyàü na kàcit cittàvasthà saüvedayate yataþ |

nanu cittacaittànàmàtmasaüvedarna nàsti, svàtmani kàritvavirodhàdityuktam? ityàha- yena hãtyàdi | yasmàdanena bodhasvaråpeõàtmasvaråpaü vedayate, tat pratyakùamàtmasaüvedanamucyate | evaü manyate- yathà pradãpaþ prakà÷atayà svaråpaü nivedayannàtmaprakà÷ane na pradãpàntamapekùate, tathà cittàdikamapi saüvidråpatayà svaråpaü nivedayadàtmasaüvedane na j¤ànàntaramapekùate | na ca svàtmani kàritvavirodhaþ, yato vàstavakàrakatvàbhàvaþ | atràpi kalpanayà prakà÷cyaprakà÷akatvena karmakartçbhàvaþ | tatràpi nãlàkàrotpattireva prakà÷akatvaü j¤ànasya pradãpasyàpi pràgbhàvitvameva | prakà÷atvaü kalpanàparo vyàpàraþ | bodhasya tu bodharåpatayotpattireva svaprakà÷akatvam | tata÷ca vij¤ànaü bodharåpatayà pratyakùeõànubhåyamànaü kathamapahnuyate bhavatà parokùaü vij¤ànamiti | evaü tàvat mausàüsakàdãn prati vij¤ànaü saüvedanapratyakùanirdiùñam |

yastu sàükhyo 'pi bàhyàråpàþ sukhàdayaþ iti manyate, taü pratyàha- iha ca

11 måtàrthabhàvanàprakarùaparyantajaü yogij¤ànaü ceti || (4)

tathà cittacaità api svaråpàvabodhe j¤ànàntaraü nàpekùante | tata÷ca svasiddhabhàvàþ svayaü pratyakùapramàõaü bhavanti || 10 ||

bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantajaü yogij¤ànamiti | bhåtaþ= aviparãtaþ artha iti bhåtàrthaþ | yathà catvàri àryasatyàni | tasya bhàvanà bhåtàrthabhàvanà | bhàvanà iti na ca nãlasya sàtaråpatvamanugamyate | tasmàdasàtànnãlàdayarthàdanyadeva sàtamanubhçyate nãlànubhavakàle | tacca j¤ànameva | tato 'sti j¤ànànubhavaþ | tacca j¤ànaråpadevadanamàtmanaþ sàkùàtkàri nirvikalpakam, abhràntaü ca | tataþ pratyakùam || 10 ||

yogipratkùaü vyàkhyàtukàma àha- bhatàrthetyàdi | bhåtaþ sadbhåto 'rthaþ | pramàõena dçùña÷ca sadbhåtaþ | yathà- catvàryàyasatyàni |

bhåtasya bhàvanà punaþ puna÷cetasi vinive÷anam | bhàvanàyà prakarùaþ bhàvyamànàrthabhàsasya j¤ànasya sphuñàbhatvàrambhaþ | prakarùasya paryanto yadà sphuñàbhatvamãùadasampårõa bhavati | yàvaddhi sphuñàbhatvaparipårõa tàvat tasya prakarùagamanam |

råpàdau dç÷yamàna ityàdi | evaü manyate- nãlaråpàt sàtàdikamantaraü saüvedanaü pratyakùeõànubhåyamànaü na bàhayenàbhinnaråpaü jaóaråpaü ca ÷akyate vktumiti |

amumvàrtha na ca gçhyamàõàkàra ityàdinà dar÷ayati |

sàkùàtkàritvavyàpàra iti | pratyakùasya vyàpàraþ | vikalpaþ tatpçùñhabhàvã |

na ca nãlasya sàtaråpatvamanugamyata iti | tatpçùñhabhàvinà vikalpena sàtaråpo nãlàdinànugamyata ityarthaþ | tena nãlàdiþ sàtasvabhàvo na pratyakùasiddhaþ iti sàïkhayaü niràkurvatà gràhyàgràhakaü sàtàdiråpaü bhinnaü pratyakùaü pradar÷itam | tena yuktamuktaü kai÷cit- gràhayàd bhinnaü gràhakaü na pratyakùeõànubhåyate iti | tena ki¤cinnàma nàpahvu taü bhavatãtyuktam | tasmàt sarvàõyetàni cittacaitàni svasaüvedanapratyakùàõãti |

teùàü lakùaõaü yojayati- taccetyàdinà | tatpratyakùaü svasaüvedanaråpaü nirvikalpakam tatra ÷abdàdiyojanàbhàvàt | kutaþ? ÷abdena saüketàbhàvàt | abhràntaü ca tadvij¤ànaü svaråpe 'viparyastatvàt, bàdhakàbhàvàcceti || 10 ||

bhàvyamànàrthàbhàsasyeti | kùaõikatvàdigràhiõaþ | sphuñàbhatvàrambha ityàdayati÷ayasyopakramàt | tataþ pareõàti÷ayàbhàvàd j¤ànasya | tata÷ca kùaõikatvàdigràhi manovij¤ànaü bhàvyamànamãùadasampårõamantakùaõaþ prakarùaparyanta ucyate | tadeva dar÷ayati abhyàsaþ | tasyàh prakarùo bhåtàrthabhàvanàprakarùaþ | smçtyupasthànoùmagatamårdhakùàntayaþ | tasya paryanto bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantaþ | paryantastu agradhamàþ | tasmàjjàyata iti bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantajam | yogaþ= samàdhiþ, sa yeùàmasti te yoginaþ | teùàü j¤àna yogij¤ànam |

tathà hi samàdhivalaprabhavaü bhåta-bhàvi-vartamànànàü yathàyartha prakà÷akaü jyotiþ avibhramamàvirbhavati | yathà devàdyaùñhànaprabhàveõa satyàni svapnaj¤ànàni bhåta-bhàvi- sampårõa tu yadà, tadà nàsti prakarùagatiþ | tataþ sampårõàvasthàyàþ pràktanã avasthà sphuñàbhatvaprakarùaparyanta ucyate | tasmàt paryantàt yajjàtaü bhàvyamànasyàthasya sannihitasyeva sphuñataràkàragràhi j¤ànaü yoginaþ pratyakùam |

tadiha sphuñàbhatvàrambhàvasthà bhàvanàprakarùaþ | abhrakavyavahitamiva yadà bhàvyàmànaü vastu pa÷yati sà prakarùaparyantàvasthà | karatalàmalakavat bhàvyamànasyàrthasya yad dar÷ana tad yoginaþ pratyakùam | taddhi sphuñàbham |

yadà sphuñàbhatvamityàdinà | tadiha sphuñàbhatvàrambhetyàdinà upasaühàracyajena yogino manovij¤ànasyàvasthàtrayaü dar÷ayati- bhàvanàprakarùàvasthaikà, prakarùaparyantàvasthà dvitãyà, bhàvyamànasya karatalàmalakavad dar÷anaü yoginastçtãyàvastheti |
tadiha sphuñàbhamityàdinà yogino manovij¤ànamapi sphuñàbhatvàdevendriyavij¤ànavannivikalpakaü dar÷ayati |

nirvikalpànubaddhasya spaùñàrthaþ pratibhàsate |

iti nyàyàd yadayapi manovij¤ànena bhàvanàprakarùaparyantena ÷abdàrtho yugapada gçhyate tathàpi dvayoþ svaråpasya sannihitatayà gçhyamàõatvàt tadgràhi vij¤ànaü nirvikalpakamiti |

nanu ca manovij¤ànaü bhàvyamànaü vàcyavàcakasaüsçùñaü pratibhàsate yathà, tathaiva bhàvyamànaü prakarùaparyantarja manovij¤ànaü vàcyavàcakapratirbhàsi sphuñàbhaü bhavati | tadà sphuñàbhatvànnirvikalako 'yamityanaikantiko heturiti yaccoditaü pareõa, tat parihatu mupakramate- vikalpavij¤ànaü hãtyàdinà | eva manyate- aydyapi manovij¤ànaü vàcya vàcakasaüsçùñipratibhàsi, tathàpi sphuñàbhatvàvasthàyàü tadalãkàkàraü vàcyavàcakaråpamapaiti | vittiråpaü tu tasya nijam | atastadeva cidråpaü j¤ànaü sphuñaü bhavati, na vàcya vàcakàkàratayàþ tayoràrapitaråpatvàt | àropitaråpagrahaõasphuñatvameva na syàditi nànekàntikatvaü hetoþ, sphuñàbhatvàdityasya | yadà tu vikalpavij¤ànaü ÷abdasaüsargayogyavastu gçhõati, tadà saüketakàladçùñatvena tadvastu gçhõàti | tadasannihitam tadà vividhavastuviùayàõi avibhramàõyutpadyante, tathaiva yogabalena dhyeyànàü j¤ànamatãtànàgata dåra sàntara aõubhåtaviùayàõà prakà÷akaü jyotãråpamutpadyate | tasmàt pratyakùapramàõatvamiùayte |

atra prayogaþ- yogã÷varàõàmekàgracittànàü j¤ànaü bhåta bhàvi vastuviùayakaü pramàõam ameyabhåta bhàvivastujàtasya abhràntopadar÷anahetutvàd, bhåtagrahavi÷eùàviùñuj¤ànavat | yanna pràmàõikaü tanna ameyabhåtabhàvi vastujàtasyàbhràntopadar÷anahetu, yathàunmattaj¤ànam | apràpakasyàpi ameya bhåta bhàvivastujàtasya abhràntopadar÷anahetave 'yogyamapakàrakamapi pramàõaü ùyàt | dambhamàtreõàmeyasya padàrthasya abhràntopadar÷anaü hi na sambhavati |

tasya vyàkhyànam- yathà grahavi÷eùàve÷e bhåta bhàvivastusamåhànu÷àsanam, tathà yogiùvapi bhåtabhàvi vastu anu÷àsanamabhràntamupalabhyate | yathà harãtakyàdi bhàviroganir{àa}raõasamarthamiti carakàdiminãnàmabhràntamanu÷àsanamupalabhyate | yathà và bhagavata ÷àkyamunerupade÷e bhàvide÷animitta satyopalabdhi màtçceña kàlakùaya ràjà÷okàdi à÷àvana ka÷mãràde÷àgamà aviparãtà upalabhyante || 11 ||

sphuñàbhatvàdeva ca nirvikalpakam | vikalpavij¤ànaü hi saüketakàladçùñatvena vastu gçhõat ÷abdasaüsargayogyaü gçhõãyàt | saüketakàladçùñatvaü ca saüketakàlotpannaj¤ànaviùayatvam | yathà ca pårvotpannaü vinaùñaü j¤ànaü samprati asat, tadvat pårvavinaùñaj¤ànamapi samprati nàsti vastunaþ | tadasadråpaü vastuno gçhõad, asannihitàrthagràhitvàd asphuñàbhaü vikalpakam | tataþ sphuñàbhatvànni vikalpakam |

pramàõa÷uddhàrthagràhitvàcca saüvàdakam | ataþ pratyakùam, itarapratyakùavat |

yogaþ= samàdhiþ, sa yasyàstãti yogã, tasya j¤ànaü pratyakùam | iti ÷abdaþ parisamàptivacanaþ | iyadeva pratyakùamiti || 11 ||

tasya saüketàbhàvàt | tacca pårvadçùñaü pårvavij¤ànasya viùayaþ | tacca pårvavij¤ànaü saüprati ÷abdasaüsargayogyavastugrahaõakàle nàsti, kùaõikatvàjj¤ànasya | tadvat pårvavij¤ànaviùaya tvamapi sampratinàsti, viùayiõo j¤ànasyàbhàve viùayasyàpyarthasya saüketakàlabhàvi no 'bhàva ityasannihitaü saüketakàlabhàvi tad vastvàropya gçhõad vikalpavij¤ànamasphuñaü bhavatãti | sphuñatvaü tato nivçttaü nirvikalpe 'vattiùñhate iti vyàptiþ sidhyati | tataþ sphuñatvànnirvikalpakaü yogij¤ànamabhràntaü ca pramàõena ÷uddhàrthagràhitvàt saüvàdakam |

iyadeveti | indriyavij¤ànàdàrabhya yogij¤ànaparyantaü naikamevendriyapratyakùamityarthaþ | nàpyadhikamþ adhikasyànupalabhyàt || 11 ||

12 tasya viùayaþ svalakùaõam ||

viùayavipratipattiniràsàrthamàha- tasya viùayaþ svalakùaõamiti | pratyakùaü pramàõaü yaduktam- tasya viùayaþ svalakùaõameva iti draùñavyam, na tu sàmànyalakùaõam sàmànyasyàvastutvàt, pratyakùeõa ca vastusvaråpopalambhàt || 12 ||

tadevaü pratyakùasya kalpanàpoóhatvàbhràntatvayuktasya prakàrabhedaü pratipàdaya viùayavipratipatti niràkatukàma àha- tasyetyàdi |

tasya catuvidhasya pratyakùasya viùayo boddhavyaþ svalakùaõam | svam= asàdhàraõaü lakùaõaü tattvaü svalakùaõam | vastuno hyasàdhàraõaü ca tattvamasti sàmànyaü ca | tatra yadasàdhàraõaü tat pratyakùasya gràhyam |

dvividho hi viùayaþ pramàõasya- gràhya÷ca yadàkàramutpadyate, pràpaõãya÷ca yamadhyavasyati | anyo hi gràhyaþ, anya÷càdhyavaseyaþ | pratyakùasya hi kùaõa eko gràhyaþ | adhyavaseyastu pratyakùabalotpannenan ni÷cayena santàna eva |

santàna eva ca pratyakùasya pràpaõãyaþ, kùaõasya pràpayituma÷akyatvàt |

tathànumànamapi svapratibhàse 'narthe 'rthàdhyavasàyena pravçtteranarthagràhi |

prakàrabhedamiti | pratyakùaü sàmànyaü nirvikalpakamabhràntàm | tasya prakàrabheda indriyaj¤ànàdiþ | taü pratipàdyetyarthaþ | viùayavipratipattimiti | iha kai÷cinmãmàüsakàbidhiþ pratyakùasya sàmànyavi÷eùo dvàvapi viùayakalpitau | anumànasya sàmànyameva viùayaþ, na vi÷eùaþ | sàïkhayena dvayorapi vi÷eùo viùaya iùñaþ sàmànyasyàbhàvàt | vedàntavàdinà ca sàmànyameva viùayo dvayoþ, àtmàrdvatatayà sarvasyaikatvàda vi÷eùe bhràntatvàda dvayoriti vipratipattiþ pratyakùàdiviùaye |

svalakùaõamiti | aneneùñaü viùàyaü dar÷ayati | tattvamiti | arthakriyàkàri | anena lakùaõa÷abdo vivçtaþ | lakùyate dàhàdyarthakriyà yena tatlakùaõam | etad dar÷ayati asàdharaõameva tattvaü vastuno råpam | sàdhàraõaü tu tattvamàropitaü råpam pårvàparakùaõà nàmabhedàvyavasàyàt | ato vastuno råpadvayam- asàdhàraõaü, sàmànyaü ca | tatrà sàdhàraõatattvaü pratyakùasya gràhaviùaya iti dar÷ayati- yadasàdhàraõamityàdinà | nanu kimucyate gràhyaviùaya iti, yàvatà kimanyo viùayo 'sti pratyakùasya? astãtyàha- dvividha ityàdi | ymadhyavasyatãti | yaü santànaråpeõa sthitamartha tat pçùñha bhàvina vikalpena vin÷cinoti | nanu ca kathaü pratyakùasya santàno viùayaþ, yato vikalpasyàsau viùayaþ? ucyate upacàràt | pratyakùavyàpàreõa vikalpenàdhyavaseyatayà viùayãkçtatvàt pratyakùaviùaya ityucyate upacàràdityadoùaþ | dvaividhyameva sphuñayatianyo hãtyàdinà |

13 yasyàrthasya sannidhànàsannidhànàbhyàü j¤ànapratibhàsabhedastat svalakùaõam ||

svalakùaõaü ca kãdç÷amavagantavyamiti cet? tatràha- yasyeti |

sannidhànam= yogyade÷e sthitiþ | asanidhànam= ayogyade÷e sthitiþ, sarvathà sarvatràbhàva÷ca | sannidhànaü ca asannidhànaü ceti sannidhànàsannidhàne, tàbhyàü hi j¤àne visphuñatvàsphuñatvavi÷eùaþ kriyate | sannidhàne sphuñapratibhàsaü j¤ànamutpadyate | asannidhàne sa punaràropito 'rtho gçhyamàõaþ svalakùaõetvenàvasãyate yataþ, tataþ svalakùaõamavasitaü pravçttiviùayo 'numànasya | anarthastu gràhyaþ | tadatra pramàõasya gràhya viùayaü dar÷ayatà pratyakùasya svalakùaõaü viùaya uktaþ || 12 ||

kaþ punarasau viùayo j¤ànasya yaþ svalakùaõaü pratipattavyaþ? ityàhayasyàrthasyetyàdi | artha÷abdo viùayaparyàyaþ | yasya j¤ànaviùayasya | sannidhànam nikañade÷àvasthànam, asannidhànam dårade÷àvasthànam, tasmàt sannidhànàdasannidhànàcca j¤ànapratibhàsasya gràhyakàrasya bhedaþ sphuñatvàsphuñatvàbhyàm |

tathànumànamityàdinà prasaügenànumànasyàpi viùayadvaividhya dar÷ayati |

svalakùaõatvenàvasãyata iti | dàhàdyarthakriyàsamarthatvenàvasãyata ityarthaþ | tadanetyàdinà pramàõacintàyàü gràhyàviùayadar÷ano 'yam, na pràpyaü viùayamiti dar÷ayati, gràhya eva viùaye sarveùàü vipratipatteþ || 12 ||

kaþ punarasau viùaya ityàdi | evaü manyate- nanu pratyakùasya svalakùaõaü viùayaþ ityukte sàmànyamapi tasya viùaya iti tadap svalakùaõaü pràpnotãti pra÷naþ | asannidhànaü dårade÷àvasthànamiti bruvatà vinãtadeva sya vyàkhyà dåùità | tena hyevaivyàkhyàtam- sarveõa råpeõa vastuno 'bhàvo 'sannidhànam iti | etadasaïgatam yasmàd vastunastatràbhàve j¤ànameva ha bhavati | tata÷ca j¤ànapratibhàsabheda iti na ghañate |

yo hãtyàdinetad dar÷ayati | arthakriyàsamarthasyaiva sannidhànàsannidhànàbhyàü sphuñàsphuñapratibhàsabhedaþ, na sàmànyasyeti | na sàmànyaü svalakùaõam àropitaråpasya dåràsannàbhyàü sarvadavàdphuñatvàditi | nanu sàmànyameva dåre gçhyamàõamasphuñapratibhàsaü na svalakùaõam? ityàha- sarvàõyevetyàhi | sàmànyasyàvidyamànatvàditi pra÷naþ | atastànyeva svalakùaõàni sphuñàsphuñapratibhàsãni,na sàmànyam |

nanu yadi dåràsannàbhyàü svalakùaõaü spaùñàspaùñapratibhàsaü råpadvayaü tasya syàt, tata÷ca nikañasthitasya pratibhàsadvayaü syàt na ca niyamaþ- dåre 'spaùñam, nikañe spaùñamiti? ucyate na hi nolaü vastu spaùñaråpamaspaùñaü ca, apitu nãlaü sàdhyàrthakriyàsamartha

14 tadeva paramàrthasat ||

ca asphuñaü j¤ànamutpadyate | j¤àne yo 'rthaþ pratibhàsavailakùaõyaü karoti sa eva svalakùaõam || 13 ||

astu paramàrthadeva vastu pratyakùasya viùayaþ, kasmàt svalakùaõaü viùaya iti cet? tatràha- tadeveti |

parama÷càsàvartha÷ceti paramàrthaþ | parama iti akçtrimaþ | àropa÷ånya iti ÷eùaþ | paramàrthaþ saditi paramàrthasat | svalakùaõameva hi paramàrthasat | tena na yathoktadoùaþ || 14 ||

yo hi j¤ànaviùayaþ sannihitaþ san sphuñàbhàsaü j¤ànasya karoti, asannihitastu yogyade÷astha evàsphuñaü karoti, tat svalakùaõam | sarvàõyeva hi vaståni dåràsphuñàni dç÷yante, samãpe sphuñàni | tànyeva svalakùaõàni || 13 ||

kasmàt punaþ pratyakùaviùaya eva svalakùaõam, tathàhi vikalpaviùayo 'pi vahnirdç÷yàtmaka evàvasãyate? ityàha- tadeva paramàrthasaditi | paramo 'rthaþ akçtrimamanàropitaü råpam, tenàstãti paramàrthasat | ya evàrthaþ sannighànàsannidhànàbhyàü sphuñamasphuñaü ca pratibhàsaü karoti paramàrthasan sa eva | sa ca pratyakùasya viùayo yataþ, tasmàt tadeva svalakùaõam || 14 ||

nãlaparamàõudvayam | spaùñàspaùñàkàrau copàdhikçtau | yadà dåre nãlaü pa÷yati tadàlokaparamàõånàü ca rajaþparamàõubhirabhibhåtatvàt spaùñapratibhàsaü j¤àna bhavati | nikañe tu àlokaparamàõånàü bahutvànna te rajaþparamàõubhirabhibhåtà iti spaùñapratibhàsaü j¤ànaü jàyate | j¤ànasya spaùñàdvàreõàrthasya spaùñàspaùñaråpe bhavataþ, na paramàrthata iti | sàmànyasya tu j¤ànadvàreõa na spaùñàspaùñaråpe, tena na tat svalakùaõam || 13 ||

nanu tasya viùayaþ svalakùaõam ityuktam, tatra yadi pratyakùasyaiva viùayo bhavati svalakùaõam, nànyasyeti, tadànumànàdenaü svalakùaõaviùayaþ, kintu pratyakùasyànyo viùayasyàt | atha pratyakùasya svalakùaõaü viùayo nànyaþ, tadànumànasya svalakùaõaü viùayo na viùiddha iti svalakùaõaviùayamanumànaü syàditi manyamànaþ pçcchati- kasmàt punarityàdinà | nànumànasya | vikalpasya viùayo vàstavo na bhavati | kathaü svalakùaõaü bhavati? ityàha- tathà hãtyàdi | yadyapi vikalpasya viùayo vastu na bhavati, tathàpi sa eva svalakùaõam, dàhàdyarthakriyàråpeõa vyavasàyàdityabhipràyaþ |

tadeva paramàrthasaditi | evaü manyate- na hyàropabalàdavastu vastu bhavati,

15 arthakriyaþ sàmarthyalakùaõatvàd vastunaþ ||

16 anyat sàmànyalakùaõam ||

kasmàt svalakùaõameva paramàrthasaditi cet? tatràha artheti |

arthaþ= prayojanam | kriyà= niùpattiþ | arthasya kriyà arthakriyà | prayojana niùpattiriti ÷eùaþ | tasyàü sàmarthyam arthakriyàsàmarthyam | arthakriyàsàmarthya lakùaõaü= svabhàvo yasya vastunastad arthakriyàsàmarthyalakùaõam | tasya bhàvaþ arthakriyàsàmarthya lakùaõatvam, tasmàt arthakriyàsàmarthyalakùaõatvàt |

evaü yadarthakriyàsamartha tadeva vastu iti svalakùaõenaivàrthakriyà- ityupadar÷itaü bhavati | tasmàt svalakùaõameva paramàrthasat || 15 ||

kasmàt punastadeva paramàrthasat? ityàha- arthetyàdi | arthyata iti arthaþ heya upàdeya÷ca | heyo hi hàtumiùyate, upàdeya÷copàdàtum | arthasya pratyojanasya, kriyà niùpattiþ, tasyàü sàmarthya ÷aktiþ, tadeva lakùaõaü råpaü yasya vastunaþ, tad arthakriyàsàmarthyalakùaõam, tasya bhàvastasmàt |

vastu÷abdaþ paramàrthaparyàyaþ | tadayamarthaþ- yasmàdarthakriyàsamarthaþ paramàrthasaducyate, sannidhànàsannidhànàbhyàü ca j¤ànapratibhàsasya bhedako 'rtho 'rthakriyàsamarthaþ, tasmàt sa eva paramàrthasat | tata eva hi pratyakùaviùayàdartha kriyà pràpyate, na vikalpaviùayàt | ata eva yadayapi vikalpaviùayo dç÷ya ivàvasãyate, tathàpi na sa dç÷ya eva tato 'rtahkriyàyà abhàvàt, dç÷yàcca bhàvàt | atastadeva svalakùaõam, na vikalpaviùayaþ || 15 ||

anyadityàdi | etasmàt svalakùaõàt yadanyat-svalakùaõaü yo na sarvasya ÷a÷aviùàõàdervastutvaprasaïgàt | vastu tadavànupacaritasvaråpam, atastadeva valakùaõam || 14 ||

nanu vikalpaviùayo 'pyarthaþ paramàrthasanneva | idameva paramàrthasattvaü yaduta j¤àne pratibhàsanam | sàmànyapi j¤àne pratibhàsate, tadapi paramàrthasaditi maþyamànaþ pçccati- kasmàt punastadeva paramàrthasaditi | arthyata ityàdinà arthakriyàsàmarthya lakùaõatvapadasyàrtha vivçõoti | tadayamatha ityàdinà samudàyasya padànàü tàtparya dar÷ayati | evaü manyate- yasmàdar÷akriyàsamartha paramàrthasat, tasmànna sàmànyaü paramàrthasat, dàhàdayarthakriyàyàmanupayogàt | na ca pratibhàsavalàt tattvam asadråpasyà pyavidayàbalapratibhàsanàt | na ca j¤ànajanakatvenàrthakriyàkàritvam, tasya j¤ànasya vinàpi sàmànyena vàsanàbalàt sàmànyaiùayotpatteriti || 15 ||

etasmàdityàdinà anumànaviùayaü dar÷ayati | tathà hãtyàdinà pratyakùaviùakyeõa

17 so 'numànasya viùayaþ ||

anyat sàmànyalakùaõamiti | uktasvalakùaõasvabhàvàd yadanyat prameyaü tadeva sàmànyalakùaõam | yasyàryasya sannidhàne 'pi ca j¤ànamekaråameva bhavati iti || 16 ||

so 'numànasya viùaya iti | sàmànyalakùaõamanumannasyaiva viùayaþ, anvayavyatirekavattvena vyàptatvàt |

annànavasare 'pi vacanabàhulyaü syàt? ityàsahïkayà sàmànyalakùaõamuktam | tathà hi- anna svalakùaõàbhidhànàvasare avataraõena tadviparãtalakùaõasya j¤ànaü sukaramiti sàmànyalakùaõamuktam |

bhavati j¤ànaviùayaþ, tat sàmànyalakùaõam | vikalpaj¤ànenàvasãyamàno sannidhànàsannidhàbhyàü j¤ànapratibhàsamàtraü na bhinatti | tathàhi- àropyamàõo vahniràropàdasti | àropàcca dårastho nikañastha÷ca | tasya samàropitasya sannidhànàdasannidhànàcca j¤ànapratibhàsasya na bhedaþ sphuñatvena, asphuñatvena và | tataþ svalakùaõàdanya ucyate | sàmànyena lakùaõaü sàmànyalakùaõam | sàdhàraõaü råpamityarthaþ | samàropyamàõaü hi råpaü sakalavahnisàdhàraõam | tataþ sàmànyalakùaõam || 16 ||

taccànumànasya gràhyaü dar÷ayitumàha- so 'numànasyetyàdi | so 'numànasya viùayo gràhyaråpaþ | sarvanàmno 'bhidheyavat liïgaparigrahaþ |

sàmànyalakùaõamanumànasya viùayaü vyakhyàtukàmenàyaü svalakùaõasvaråpàkhyànagranthaþ àvatanãyaþ syàt | tato làghavàrtha pratyakùaparicceda evànumànaviùaya uktaþ || 17 ||

saha vikalpaviùayasya sàmànyasya visadç÷atvaü dar÷ayati | kathaü punarvikalpasya viùayo bhavati sàmànyam? ityàha- samàropyamàõamiti | sakalavahnisàdhàraõatayà sàmànyàkàrasya saüvedayatvàdityabhirpàyaþ || 16 ||

so 'numànasya viùayo gràhyaråpa iti | gràhyaü råpamasyeti bahuvãhiþ | atràpi gràhyàpekùayà viùayo vyavasthàpitaþ, na pràpyàpekùayà tatràviprattipatteþ | nanu sàmànyamiti npuüsakaliïgaü prastutya sa ityanena puüllige paràmar÷aþ katham? ityàha- sarvanàmna ityàdi |

kasmàt punaþ pratyakùaparicceda anumànasya viùayavipratipattiniràkçtà vàrtikakàreõa, nànumànapariccede? ityàha- sàmànyalakùaõamityàdi | evaü manyate-

18 tadeva ca pratyakùaü j¤ànaü pramàõaphalam ||

so 'numànasya viùaya iti hi svalpavacanenopanyàsaþ | anyathà anumànaviùaya pradar÷anàrtha sarvasyàpyetadvacanasyoccàraõamàva÷yakaü syàt || 17 ||

phalavipratipattiniràsàrthamàha- tadeva ceti |

ayaü càsya sambandhaþ- yadi pratyakùasya pramàõatvamiùñaü tarhi råpàdiprameyaparãkùaõalakùaõena pramàõaphalena bhavitavyam | yathà kuñhàrikayà vçkùàdicedane dvikhaõóãkaraõaü phalaü dç÷yate, ityata àha- tadeva pratyakùaj¤ànaü pramàõaphalamiti | tadeva pratyakùaj¤ànaü pramàõaphalam, pratyakùàt pratyakùaj¤ànàdatirikataü phalaü nàstãti || 18 ||

viùayavipratipatti niràkçtya phalavipratipatti niràkartumàha- tadeveti | yadevànantaramuktaü pratyakùaü j¤ànaü tadeva pramàõasya phalam || 18 ||

yadayanumànapariccede 'numànasya viùayo vyavasthàpyeta tadà tatraivaü granthaþ kartavyaþ syàt | ko 'sàvanumànasya viùayaþ? pratyakùaviùayàdanyaþ | pratyakùasyaiva ko 'sau viùayaþ? yadatekùayàyamanyaþ | punarvaktavyaü svalakùaõamityevamàvattyamàne gauravaü syàt | tato làghavàrthamatraiva kathitamiti || 17 ||

phalavipratipatti niràkartumàheti | kathaü pramàõasya phale vipratipattiþ | tathà hi- pramàõaü kàraõaü pramitikriyàü vinà na bhavati, yathà- cittiü vinà na para÷uþ | tata÷ca pramàõàt kàraõàt pçthaka phalenàrthasampravçttilakùaõena bhavitavyam svàtmani kriyàkaraõatvavirodhàt | na hi para÷ureva cittiriti | ato mãmàüsakena indriyaü pramàõamindriyàrthasannikarùaþ, mana indriyasannikarùaþ, àtmana sannikarùa÷ceùñaþ | sarve sannikarùà÷ceti | taduktam-

yadvendriyaü pramàõaü syàt tasya càrthena saïgatiþ |
manaso vindriyairyoga àtmanà sarva eva và ||

ityarthàvabodhaþ phalam, tatra vyàpàràcca pramàõateti |
tadà j¤àna phalaü tatra vyàpàràcca pramàõatà |
vyàpàro na yadà teùàü tadà notpadayate phalam ||

thà pårva pårva pramàõam, uttaramuttaraü phalamiti coktam |
tatràpi buddhijanma pramàõam, pravçtyàdikaü phalamiti ||
tathà naiyàyikàdayo pyevabhåtameva pramàõaphalabhiccanti, idaü tvadhikam- vi÷eùaõa

19 arthapratãtiråpatva t ||

pratyakùasyaiva phalaråpatvaü kasmàt? ityà÷aïkàyàmàha- arthapratãtiråpatvàditi | pratãtiþ=ni÷cayaþ | råpam=svabhàvaþ | tadasti yasya pratyakùasya tadeva arthapratãtiråpam, tasya bhàvaþ arthapratãtiråpatvam, tasmàt arthapratãtiråpatvàt |

kathaü pramàõaphalam? ityàha- arthapratãtãtyàdi | arthasya pratãtiþ avagamaþ, saiva råpa yasya pratyakùaj¤ànasya tadarthapratãtiråpam, tasya bhàvastasmàt |

etaduktaü bhavati- pràpakaü j¤ànaü pramàõam | pràpaõa÷akti÷ca na kevalà darthàvinàbhàvitvàd bhavatiþ bãjàdayavinàbhàvino 'pyaükuràdrapràpakatvàt |

tasmàt pràpyàdarthàd utpattàvapyasya j¤ànasyàsti ka÷cidava÷yakartavyaþ pràpakavyàpàro yena kçtenàrthaþ pràpito bhavati |

sa eva ca pramàõaphalam yadanuùñhànàt pràpakaü bhavati j¤ànam | uktaü ca purastàt- pravçttiviùayapradar÷anameva pràpakasya vyàpàro nàma |

j¤ànaü pramàõam, vi÷eùyaj¤ànaü phalamiti | yathoktaü kumàrilena-

pramàõaphalate buddhayorvi÷eùaõavi÷eùyayoþ |
yadà tadàpi pårviktà bhinnàrthatvanivàraõà || iti ||

tadevà vipratipattiþ, tàü niràkartumàha- tadeveti || 18 ||

kathaü punararthaparicittiråpaü pramàõasya phalam, nàrthapravartakàdi vij¤ànam? ityàha- arthasyetyàdi | evaü manyate- yena phalena niùpannenànantareõa pramàõasya karaõatvavyapade÷o bhavati tadeva phalam, nànyat | arthapariccedakatvena vij¤àna utpanne svaviùayani÷cayajanakatve sati samàpto j¤ànasya parmàõavyàpàra iti | arthapariccittireva phalam, na pravartakàdikam | amumevàrtha dar÷ayati- etaduktamityàdinà |

pramàõàdar÷apariccittiråpasya phalasya bhinnatvaü dar÷ayituü pramàõaj¤ànasya svaråpaü pràgda÷itamapi punarapi dar÷ayati- pràpakaü j¤ànamityàdinà | evaü manyate- yasmàt pràpakaü vij¤ànaü pramàõamiùñamasmàbhiþ, tasmàt sà ca pràpaõa÷aktirarthapariccittireva, nàrthàdutpattyàdikamiti | etadeva dar÷ayati- pràpaõa÷aktirityàdinà | kasmàdarthàvinàbhàvitvameva pràpaõa÷aktirna bhavati? ityàha- bãjàdityàdi | yato bãjàdeþ sakà÷àdakurasyàrthàvabhàsitvotpattirasti, na ca bãjàdikaü pràpayati, khalabilàntargatasyàpi bãjsyàükurotpàdaktvàdityabhipràyaþ | tasmàdityàdinà j¤ànasyàrthàvasàyàt pràpyàdutpattàvityuktam |

20 arthasàråpyamasya pramàõam ||

21 tadva÷àdar÷apratãtisiddheriti ||

tadevaü pramàõaprameyavyavahàràrope 'rthani÷cayalakùaõaü phalaü bhavati | j¤ànamarthavini÷cayanasvabhàvam | pratyakùameva phalasvabhàvamiùñam | tasmàt pratyakùasyàrthani÷cayasvabhavatvàt pratyakùameva phalasvabhàvaü syàditi veditavyamityuktaü bhavati || 19 ||

yadi pratyakùameva phalasvabhàvam, tarhi pramàõaü nàma kiü veditavyam? ityà÷aïkàyàmàha- arthetyàdi |

sàråpyam= sàdç÷yam | asyeti pratyakùasya | arthàkàraü yat pratyakùaü tadeva pramàõamiti ÷eùaþ || 20 ||

arthasàråpyameva kathaü pramàõam? ityà÷aïkayàha- tadva÷àdartapratãtisiddheriti |

tadeva ca pratyakùam arthapratãtiråpam arthapradar÷anaråpam | ataratadeva pramàõaphalam || 19 ||

yadi tarhi j¤ànaü pramitiråpatvàt pramàõaphalam, ki tarhi pramàõaphalam? ityàha- arthetyàdi | arthena saha yat sàråpyaü sàdç÷yam asya j¤ànasya tat pramàõam | iha yasmàd viùayàt viùayàt vij¤ànamudeti tadviùayasadç÷aü tad bhavati yathà- nãlàdutpadayamànaü nãlasadç÷am | tacca sàråpyam= sàdç÷yam, àkàra iti, àbhàsa ityapi vyapadi÷yate || 20 ||

nanu ca j¤ànàdavyatiriktaü sàdç÷yam, tathà ca sati tadeva j¤ànaü pramàõaü sa eveti | pramàõavyàpàraþ | yadyevam pràpaõa÷aktiþ phalam, tarhi nàrthapariccittiråpaü phalam, pràpakatvàd, arthapariccitteranyatvàdityàha- uktaü ca purastàdiyàdi | yadeva pràpakaü j¤ànaü tadeva pravartakam, arthapradar÷akaü ca tadeveti purastàt saüvarõitaü pramàõasvaråpacintàyàm | tata÷ca arthaprada÷ekameva pràpakam, tasya ca pràpaõa÷aktirarthapariccittireva tàvatà parisamàptatvàt pramàõavyàpàrasyeti sthitam | pramàõasya phalamarthapariccittiråpameva, nànyaditi || 19 ||

yadi j¤ànasya pramitiråpaü phalam, j¤ànàt tarhi pramàõena bhinnena bhavitavyamiti manyamànaþ pçccati- yadi tarhãtyàdinà | arthasàråpyamasya pramàõamiti | etasya vivaraõam- arthena yat sàråpyamityàdi | evaü manyate- arthasàråpyaü vij¤ànasya pramàõam, naindriyàdikamiti | viùayàdutpadyamànaü viùayasadç÷aü bhavatãti tadeva sàråpyaü sàdç÷yamuktamiti dar÷ayati- iha yasmàdityàdinà || 20 ||

nanu cetyàdi | evaü manyate paraþ- indriyàdikaü pramàõamuktamasmàbhiþ, tadeva kiü yasmàdarthamàråpyava÷àd ni÷cayaþ, tasmàt tat sàråpyameva pramàõam | evaü hi nãlasya pratãtiriyam na pàtasya iti vyavasthàpyate | tatra ca yo hetuþ sa eva pramàõatveneùñhaþ |

indriyasya tvetadvayavasthitikaraõe nàsti sàmarthyam | tathà hi taccendriyaü sarvasyaiva j¤ànasya sàdhàraõaü kàraõamiti pratyekani÷cayavyavasthitau kathaü samartha syàt | yadi tadeva ca pramàõaphalam, na caikaü vastu sàdhyaü sàdhanaü copapadyate, tat kathaü sàråpyaü pramàõam? ityàha- tadva÷àditi | taditi sàråpyam, tasya vasàt sàråpya samarthyàt | arthasya pratãtiþ avabodhaþ, tasyàþ siddhiþ | tatsiddheþ kàraõàt | arthasya pratãtiråpaü pratyakùaü vij¤ànaü sàråpyava÷àt sidhyati, pratãtaü bhavatã tyarthaþ | nãlànirbhàsaü hi vij¤ànaü yataþ tasmàt nãlasya pratãtiravasãyate | yebhyo hi cakùuràdibhyo vij¤ànamutpadyate, na tadva÷àt tajj¤ànaü naulasya saüvedanaü ÷akyate 'vasthàpayitum | nãlasadç÷aü tvanubhåyamànaü nãlasya saüvedanamavasthàpyate |

na càtra janyajanakabhàvanibandhanah sàdhyasàdhanabhàvaþ, yenaikasmin vastuni virodhaþ syàt | apitu vyavasthapya-vyavasthàpakabhàvena | tata ekasya vastunaþ bauddhenàpi neùyate, yenàrthasàråpyaü pramàõamitipyate | ki¤ci- arthasàråpye pramàõe 'ïgã kriyamàõe pramàõaphalayoraikyànnaikaü karma karaõaü bhavatãti yaccoditaü tat tadavasthameveti | tadva÷àdityàdi | evaü manyate- pramàõaü karaõaü ca sàdhakatamaü kàrakàõàm | prakçùñopakàrakaü j¤ànasya sàråpyameva tadva÷àdarthàdhigatisiddheþ, nendriyàdikam, arthasàråpyàbhàve 'rthapratãterabhàvàditi | amumevàrtha dar÷ayati- arthasya pratãtiravabodha ityàdinà | nãlanirbhàsaü hãtyàdinà | nãlàkàraü nãlavij¤ànasya nãlàvagamavyavasthàyà nimittaü dar÷ayati | yasmànnãlàkàre vij¤ànasyàvagate nãlapratãtiarvagamyate, tasmàdarthàkàraþ pramàõam karaõadharmatvàdasyeti | nanu ca cakùuràdibhyo vij¤ànamutpadyate vi÷iùñàrtha mavagaccatyeva tat kathamarthàkàrasya prakçùñopakàrakatvam? ityàha- yebhyo hãtyàdi | tat kathayati- cakùuràdãnàmapi vij¤ànotpattau nimittàbhàvo 'sti, kintu teùàü sarvaj¤ànotpatti prati nimittatvànna pratiniyatàrthavyavasthàpanasya nimittatvam | arthàkàrasya tvasàdhàraõatvàt pratiniyatàrthavyavasthàpanaü prati nimittatvamiti tadeva pramàõam |

yat tat pareõa coditam- pramàõaphalayoraikyàtra caikaü sàdhyaü sàdhana và syàditi?tat pariharati- na càtra janyajanaketyàdinà | dyàdayamekasya virodho yadyayaü janyajanakabhàvaþ pramàõaphalayoþ sàdhyasàdhanabhàvaþ, ki tarhi? vyavasthàpyavyavasthàpakabhàvaþ | kutaþ? j¤ànàdhikàràt |yasmàjj¤àne vi÷iùña utpanne pratipattrà vi÷iùñho 'rtho j¤àpayte,

atdindriyaü nãlaj¤ànasyaiva janakaü syàt, pãtàdij¤ànaü ca na janayet tadaiva vyavasthàya samartha syàt | sannidhànamapi sàdhàraõatvàdindriyavanna vyavasthitihetuþ |

ki¤cid råpaü pramànam, ki¤cit pramaõaphalaü na virudhyate |

vyavasthàpanaheturhi sàråpyaü tasya j¤ànasya | vyavasthàpyaü ca nãlasaüvedanam |

vyavasthàpya- vyavasthàpakabhàvo 'pi kathamekasya j¤ànasya iti cet? ucyate nãlasadç÷amanubhåya tadvij¤ànaü yato nãlasya gràhakamavasthàpyate ni÷caya pratyayena, tasmàt sàråpyamanubhåtaü vyavasthàpanahetuþ | ni÷cayapratyayena ca tajj¤ànaü nãlasaüvedanamavasthàpyamànaü vyavasthàpyam | tasmàdasàråpyavavyàvçttyà sàråpyaü j¤ànasya vyavasthàpanahetuþ | anãlabodhavçttyà ca nãlabodharåpatvaü vyavasthàpyam |

vyavasthàpaka÷ca vikalpapratyayaþ pratyakùabalotpanno draùñavyaþ | na tu nirvikalpakatvàt pratyaksameva nãlavodharåpatvenàtmànamavasthapayituü ÷aknoti | ni÷cayapratyayenàvyavasthàpitaü sadapi nãlabodharåpaü vij¤ànamasatkalpameva | tasmànni÷cayena nãlabodharåpaü vyavasthàpitaü vij¤ànaü nãlabodhàtmanà sad bhavati |

tasmàda÷yavasàyaü kurvadeva pratyakùaü pramàõaü bhavati | akçte tvadhyavasàye nãlabodharåpatvenàvyavasthàpitaü bhavati vij¤ànam | tathà ca pramàõaphalamarthà na tvartha utpàdyate | tathàhi- nãlàkàre vij¤àna utpanna vi÷iùñaj¤ànaü vyavasthàpayati, nãlaj¤ànamanubhåtamiti na j¤ànamutpàdayati | ki¤cidityàdinaikasyaiva vij¤ànasyàü÷à÷itayà vyavasthàpyavyavasthàpakatvaü da÷ayati |

nanu ca nirvikalpakaü j¤ànaü vi÷iùñàkàramutpannaü kathaü tasya samànakàla evàü÷àü÷itayà vyavasthàpya vyavasthàpakabhàvo bhavatãti manyamànaþ pçccati- vyavasthàpyavyavasthàpaketyàdinà | sadç÷amiti | evaü manyate- na vij¤ànameva nirvikalpakamàtmànaü vyavasthàpayati, kintu pratyakùapçùñhabhàvinà ni÷cayapratyayena vyavasthàpyate | tatra càrthàkàrasya vyavasthàpanahetutvamasàråpyavyàvçttibhedenàrthabodhatayà vyavasthàpyasyotpàdena vedanasya tu vyavasthàpyatvam ni÷cayapratyayatu vyavasthàpaka iti | amumevàrtha dar÷ayati- tasmàdi tyàdinà | nanu nãlaj¤ànamtpanna svasaüvedanapratyakùasiddhaü yadi ni÷cayava÷àt pramàõavyavasthà labhyate, tadà yupyate vaktum- ni÷cayapratyayena vyavasthàpyate iti, yàvatà ni÷cayapratyayaü vinàpipramàõaü bhavatyeva? ityàha- ni÷cayapratyasenàvyavasthàpitamityàdi sàråpyaü tu asàdhàraõatvàt pratyekani÷cayavyavasthitiheturbhavati | tathàhi nãlavij¤ànasya yo nãlàkàraþ sa pãtàdij¤àne nàstãti vyavasthà syàt | yasmàd nãlàkàratvàd ayaü nãlaþ ityayeva pratãtiþ na tu pãtaþ iti buddhiþ, tasmàd arthasàråpameva pramàõamiti || 21 ||

iti nyàyabinduvistarañãkàyàü ÷iùyahitàyàü prathamaþ pratyakùaparicchedaþ ||

dhigamaråpamaniùpannam | ataþ sàdhakatamatvàbhàvàt pramàõameva na syàjj¤ànam |

hanitena tvadhyavasàyena sàråpyava÷ànnãlabodharåpe j¤àne vyavasthàpyamàne sàråpyavyavasthàpanahetutvàt pramàõaü siddhaü bhavati |

yadyavam, adhyavasàyasahitameva pratyakùaü pramàõaü syàt, na kevalam- iti cet? naitadevam yasmàt pratyakùabalotpannenàdhyasàyena dç÷yatvenàrtho 'vasãyate, na utparekùitatvena | dar÷anaü ca arthasàkùàtkaraõàkhyaü pratyakùavyàpàraþ | utprekùaõaü tu vikalpavyàpàraþ | tathàhi- parokùamartha vikalpayanta utprekùàmahe, na tu pa÷yàma iti utprekùàtmakaü vikalpavyàpàramanubhavàdå adhyavasyanti | tasmàt svavyàpàraü tiraskçtya pratyakùavyàpàramàdar÷ayati- yatràrtha pratyakùapårvako 'dhyavasàyaþ, tatra pratyakùaü kevalameva pramàõamiti || 21 ||

àcàryadharmottaraviracitàyàü nyàyabinduñãkàyàü prathamaþ pratyakùaparicchedaþ samàptaþ ||


dar÷ayati | yàvat pratyakùaü svaviùaye svàtmani ni÷cayaü nitpàdayati, na tàvat pramàõaü bhavati àtmavyàpàrànirvartanàt | tata÷càdhyavasàyaü kurvadeva pramàõamiti ni÷cayamaprkùate | nanu yadi ni÷cayaü vinà pramàõameva na bhavati pratyakùaü vikalpasahitam, tarhi pratyakùaü pramàõaü syàt, na kevalaü tadanvayavyatirekàditi manyamàna÷codayati- yadayevamityàdinà | naitadevam..............


dvitãyaþ svàrthànumànaparicchedaþ

1 anumànaü dvidhà ||

2 svàrtha paràrtha ca ||

3 tatra svàrtha triråpàt liïgàd yadanumaye j¤ànaü tadanumànam ||

pratyakùànumànabhedena samyagj¤ànaü dvividhamuktam | tatra pratyakùaü saprapa¤caü kçtavyàkhyànam | anumànakathanànuj¤àrthamàha- anumànaü dvidheti | anumànasya prakàrau dvau veditavyau | j¤ànàbhidhànàtmakayoþ svaparàrthànumànayoþ sàmànyalakùaõaü kimapi nàsti, kathaü tàvat pårvaü na lakùaõamabhidãyeta? vibhàgena ca pratiniyataü lakùaõaü sukhena vaktu ÷akyam | tasmàt pårvaü vibhàga uktaþ || 1 ||

svàrthamiti | svàrtha paràrtah ceti vi÷eùeõa dvaividhyamevopadar÷yate | atra artha iti prayohanam | svaprayojanaü paraprayojanaü ceti ÷eùaþ | yenàtmanaþ pratãtistat svàrtham, yena càparasya pratipattistat paràrthamavagantavyamiti || 2 ||

evaü pratyakùaü vyàkhyàya, anumànaü vyàkhyàtukàma àha- anu mànamiti || anumànaü dvidhà dviprakàram | athànumànalakùaõe vaktavye kimakasmàt prakàrabheda kathyate? ucyate paràrthànumànaü ÷abdàtmakam, svàrthànumànaü tu j¤ànàtmakam, tayoratyantabhedàt naikaü lakùaõamasti | tatastayoþ pratiniyataü lakùaõamàkhyàtu prakàrabhedaþ kathyate | prakàrabhedo hi vyaktibhedaþ, vyaktibhede ca kathite prativyaktiniyataü lakùaõaü ÷akyate vaktum nànyathà | tato lakùaõanirde÷àïgameva prakàrabhedakathanam | a÷akyatàü ca prakàrabhedakathanamantareõa lakùaõanirde÷asya j¤àtvà pràk prakàrabhedaþ kathyate iti || 1 ||

kiü punastad dvaividhyam? ityàha- svàrthamiti | svasmàyidaü svartham | yena svayaü pratipadayate tat svàrtham | parasmàyidaü paramàrtham | yena paraü pratipàdayati tat paràrtham || 2 ||

tatreti | tatra tayoþ svàrtha- paràrthànumànayormadhye svàrtha j¤ànaü kiüviùñam? ityàha- triråpàditi | trãõi råpàõi yasya vakùyamàõalakùaõàni tat triråpam | liïgayate= gamyate 'nenàrtha iti liïgam | tasmàt triråpàlliïgàt

4 pramàõaphalavyavasthàtràpi pratyakùavat ||

5 trairåpyaü punaliügasya anumeye sattvameva, sapakùe eva sattvam, asapakùe càsattvameva ni÷citam ||

tatreti | trãõi råpàõyasya santãti triråpam | artholiïgayate 'neneti liïgam | anumãyate iti anumeyaþ | trilakùaõàd hetoranumeye yajj¤ànamutpadayate tadeva dvàrthànumànamiti | liïgàbhàsàd yajj¤ànamutpadayate tadapyanumànaü syàditi tanniràsàrthamanumeya ityuktam | j¤ànamiti kathanaü tu liïgameva vastuto 'numànaü syàditi tanniràsàrtham || 3 ||

yadayanumeyaviùayaj¤ànameva pramàõamiùñham, tarhi phalaü nàma kiü syàt? ityà÷aïkàyàmàha- pramàõetyàdi |

yathà pratyakùe tajjanyameva pramàõaphalamabhihitam, tathàtràpyanumitireva pramàõaphalaü syàt arthavini÷cayanasvabhàvàt | yathà pratyakùasyàrthasàråpyaü pramàõam, tathànumànasyàpi arthasàråpyameva pramàõam tadva÷àd arthavini÷cayasiddheriti || 4 ||

triråpàlliïgàt, ityuktam | kàni ca tàni trãõi råpàõi?- ityà÷aïkàyàmàha- trairåpyamiti |

yat jàtaü j¤ànamiti | etad hetudvàreõa vi÷eùaõam | tat triråpàcca liïgàt triråpaliïgàlambanamapyutpadayata iti vi÷inaùñi- anumeya it | etacca viùayadvàreõa vi÷eùaõam |

triråpàlliïgàd yadutpannamanumeyàlambanaü j¤ànaü tat svàrthamanumànamiti || 3 ||

lakùaõavipratipatti niràkçtya phalavipratipattiü niràkartumàha- pramàõatyàdi | pramàõàsya yat phalaü tasya yà vyavasthà sà atra anumàne 'pi pratyakùa iva pratyakùavat veditavyà |

yathà hi nãlasaråpaü pratyakùamanubhåyamànaü nãlabodharåpamavasthàpyate, tena nãlasàråpyaü vyavasthàpanahetuþ pramàõam, nãlabodharåpaü tu vyavasthàpyamànaü pramàõaphalam | tadvat anumànaü nãlàkàramutpadayamànaü nãlabodharåpamatvasthàpyate, tena nãlasàråpyamasya pramàõam, nãlavikalpanaråpaü tvasya pramàõaphalam | sàråpyava÷àddhi tannãlapratãtiråpaü sidhyati nànyatheti || 4 ||

evamiha saükhyà lakùaõa phalavipratipattayaþ, pratyakùapariccede tu gocara vipratipattiniràkçtà | lakùaõanire÷aprasaïgena tu triråpaü liïgaü prastutam, tadevatriråpasya bhàvastrairåpyam | 1 anumeye sattvameveti | adhonirdiùñhànumeyalakùaõe sattvameva prathamaü råpam | tatra sattvamiti uktvà càkùuùatvàdityàdikaü nirastam | evetyadhikakathanena pàkùikade÷àsiddhayàdikaü nirastam |

2 sapakùe eva sattvamiti | samajàtãye sattvameva dvitãyaü råpam | atra sattvam ityuktvà asàdhàraõànaikàntiko nirastaþ | evetyadhikakathanena sàdhàraõànaikàntiko nirastaþ | ubhayakathanena viruddho nirastaþ |

3 asapakùe càsattvameveti | asamajàtãye kvacidapi asattvaü tçtãyaü råpam | atra asattvam ityuktvà sàdhàraõànaikàntiko nirastau | evetyadhikakathanena viparkùakade÷àvçtteþ parihàraþ |

vyàkhyàtumàha- trairåpyamityàdi | liïgasya yat trairåpyaü yàni trãõi råpàõi | tadidamucyata iti ÷eùaþ |

kiü punastat trairåpyam? ityàha-anumeya iti |

1 anumeyaü vakùyamàõalakùaõam, tasmin liïgasya sattvameva ni÷citam-ekaü råpam | yadayapi càtra ni÷citagrahaõaü na kçtam, tathàpi ante kçtaü prakràntayordvayorapi råpayorapekùaõãyam | yato na yogyatayà liïgaü parokùaj¤ànasya nimittam; yathà- bãjamaükurasya; adçùñàd dhåmàdagnerapratipatteþ | nàpi svaviùayaj¤ànàpekùaü parokùàrthaprakà÷anam, yathà- pradãpo ghañàdeþ, dçùñàdapyani÷citasambandhàdapratipatteþ | tasmàt parokùàrthanàntarãya katayà ni÷ciyanameva liïgasya parokùàrthapratipàdanavyàpàraþ, nàparaþ ka÷cit | ato 'nvayavyatirekapakùadharmatvani÷cayo liïgavyàpàràtmakatvàdava÷yakartavya iti sarveùu råpeùu ni÷citagrahaõamapekùaõiyam |

tatra sattvavacanenàsiddhaü càkùuùatvàdi nirastam | evakàreõa pakùaikade÷àsiddho nirastaþ | yathà citanàstaravaþ, svàpàda iti pakùãkçteùu taruùu patrasaïkocalakùaõaþ svàpa ekade÷e na siddhaþ | nahi sarve vçkùà ràtrau patrasaïkocabhàjaþ, kintu kecideva | sattvavacanasya pa÷càtkçtenaiva kàraõenàsàdhàraõo dharmo nirastaþ | yadi hi anumeya eva sattvam iti kuryàt, ÷ràvaõatvameva hetuþ syàt | ni÷citagrahaõena sandigdhàsiddhaþ sarvo nirastaþ |

2 sapakùo vakùyamàõalakùaõaþ, tasminneva sattvaü ni÷citamiti dvitãyaü råpam | ihàpi sattvagrahaõena viruddho nirastaþ | sa hi nàsti sapakùe | evakàreõa sàdhàraõànaikàntikaþ | sa hi na sapakùa eva vartate, kintåbhaya-

6 anumeyo 'tra jij¤àsitavi÷eùo dharmã ||

ante ni÷citam ityuktestriùveva ni÷citamiti veditavyam | tàni ca trãõi råpàõi svayaü yathàyathaü pramàõairni÷catànyeva gràhayàõã anyathànumeye pratyàyanama÷akyameveti || 5 ||

ka÷cànumeya? ityà÷aïkàyàmàha- anumeya iti |

tràpi | sattvagrahaõàt pårvàvadhàraõavacanena sapakùàvyàpisattàkasyàpi prayatnàntarauyakasya hetutvaü kathitam | pa÷càdavadhàraõe tvayamarthaþ syàt sapakùe sattvameva yasya sa heturiti prayatnànantarãyakatvaü na hetuþ syàt | ni÷citavacanena sandigdhànvayo 'naikàntiko nirastaþ, yathà- sarvaj¤aþ ka÷cit, vaktçtvàt | vaktçtvaü hi sapakùe sarvaj¤e sandigdham |

3 asapakùo vakùyamàõalakùaõaþ, tasminnasattvameva ni÷citam- tçtãyaü råpam | tatràsattvagrahaõena viruddhasya niràsaþ | viruddho hi sa vipakùe 'sti | evakàreõa sàdhàraõàya vipakùaikade÷avçtterniràsaþ |

prayatnàntarãyakatve sàdhye hyanityatvaü vipakùaikade÷e vidyudàdau asti, àkà÷àdau nàsti | tato niyamenàsya niràsaþ | asattva÷abdàddhi pårvasminnavadhàraõe 'yamarthaþ syàt-vipakùa eva yo nàsti sa hetuþ | tathà ca prayatnànantaroyakatvaü sapakùe 'pi sarvatra nàsti, tato na hetuþ syàt | ataþ pårva na kçtam | ni÷citagrahaõena sandigdhavipakùavyàvçttiko 'naikàntiko nirastaþ |

nanu ca sapakùa eva sattvam ityukte, vipakùe 'sattvameva iti gamyata eva, tat kimartha punarubhayorupàdànaü kçtam? ucyate anvayo vyatireko và niyamavàneva prayoktavyo nànyathà ti dar÷ayitu dvayorapyupàdànaü kçtam | aniyate hi dvayorapi prayoge 'yamarthaþ syàt- sapakùe yo 'sti, vipakùe ca yo nàsti ca heturiti | tathà ca sati sa ÷yàmaþ tatputratvàt, dç÷yamàna putravat iti tatputratve hetuþ syàt | tasmàt niyamavatorevànyavyatirekayoþ prayogaþ kartavyaþ, yena pratibandho gamyeta sàdhanasya sàdhyena | niyamavato÷ca prayoge 'va÷yakartavye dvayoreka eva prayoktavyo na dvàviti niyamavànevànvaya vyatireko và prayoktavyaþ iti ÷ikùaõàrtha dvayoråpàdànamiti || 5 ||

traråpyakathanaprasaïgenànumeyaþ sapakùo vipakùa÷coktaþ, teùàü lakùaõaü vaktavyam, tatra ko 'numeyaþ? ityàha- anumeyo 'tretyàdi | atra hetulakùaõe ni÷cetavye dharmã anumeyaþ anyatra tu sàdhyapratipattikàle samudàyo 'numeyaþ, vyàptini÷cayakàle

7 sàdhyadharmasàmànyena samàno 'rthaþ sapakùaþ ||

8 na sapakùo 'sapakùaþ ||

9 tato 'nyastadviruddhastadabhàva÷ceti ||

atreti | hetulakùaõe | jij¤àsitaþ pratyetumiùñaþ | vi÷eùa iti | vilakùaõo dharmaþ | jij¤àsito vi÷eùo yasmin sa jij¤àsitavi÷eùaþ | dharmàþ santi yasmin sa dharmã | tena yasya dharmiõaþ ka÷cid vi÷eùaþ pratyenumiùñaþ so 'numeya ityarthaþ | sa ca hetulakùaõàvasare eva bodhya ityuktaü bhavati | anyatra tu dharmavi÷iùñadharmã anumeya iti || 6 ||

kastàvat sapakùaþ? ityà÷aïkàyàmàha- sàdhyetyàdi |

samànaü mànamasyeti samànaþ | samànaj¤ànapariccedyaþ | sadç÷a iti ÷eùaþ | ya÷ca sadç÷o 'rthaþ sa sapakùaþ |

kathamprakàraü sàmànyamiti cet? tatraivamàha- sàdhyarmasàmànyeneti | sàdhya÷càsau dharma÷ceti sàdhayadharmaþ | tasya sàmànyaü sàdhyadharmasàmànyam | sàdhyadharmasya hi vi÷eùo bhavati, pratyarthaniyamàt | tena ca samànatvàd virodhaþ syàditiü sàdhyadharma sàmànyena ityuktamiti || 7 || |

ka÷ca asapakùaþ? ityà÷aïkàyàmàha- na sapakùa iti |
ya÷ca sapakùo na bhavati sa sarva evàsapakùa iti || 8 ||

tato 'nya iti | sapakùaviruddhaþ | yathà- uùõaspar÷e sàdhye 'nuùõà÷ãtaü dravyam | tu dharmo 'numeyaþ- iti dar÷ayitum atra grahaõam | jij¤àsito j¤àtumiùño vi÷aùo dharmo yasya dharmiõaþ sa yathoktaþ || 6 ||

kaþ sapakùaþ? ityàha- sàdhyadharmetyàdi | samàno 'rthaþ sapakùaþ | samànaþ sadç÷o yo 'rthaþ pakùeõa sa sapakùa uktaþ, upacàràt | samàna÷abdena vi÷eùyate | samànaþ pakùaþ= sapakùaþ, samànasya ca sa ÷abdàde÷aþ |

syàdetat | kiü tat pakùasapakùayoþ sàmànyam, yena samànaþ sapakùaþ pakùeõa? ityàha- sàdhyadahrmasàmànyeneti | sàdhya÷càsau asiddhatvàt dharma÷ca parà÷ritatvàt sàdhyadharmaþ | na ca vi÷eùaþ sàdhyaþ, apitu sàmànyam | ata iha sàmànya sàdhyamuktam | sàdhyadahrma÷càsau sàmànyaü ceti sàdhyadharma sàmànyena samànaþ pakùeõa sapakùa ityarthaþ || 7 ||

ko 'sapakùaþ? ityàha- na sapakùo 'sapakùaþ | sapakùo yo na bhavati so 'sapakùaþ || 8 ||

ka÷ca sapakùo na bhavati? ityàha- tata iti | tataþ sapakùàd anyaþ, tena

10 triåpàõi ca trãõyeva liïgàni ||

11 anupalabdhiþ svabhàvaþ kàrya ceti ||

12 tatrànupalabdhiryathà- na prade÷avi÷eùe kvacid ghañaþ, upalabdhilakùaõa pràptasyànupalabdheriti ||

taddiruddha iti | sapakùaviruddhaþ | yathà- uùõaspar÷a eva sàdhye ÷ãtaü dravyam | tadbhàva iti | sapakùàbhàvaþ | yathà- sauvàntikasya anityatve sàdhye anityatvàbhàva evàsapakùaþ, tannaye àkà÷àdiùvapi nityatvàïgãkàràt |

trividha evàrthe na sapakùaþ asapakùaþ iti bodhyam | abhàvastu vastuta eva na sapakùaþ | anyavirodhã ca apramparayà na sapakùàviti || 9 ||

yathoktahetuphalaõayukto hetuþ katividhaþ? ityà÷aïkàyàmàha- triråpàõãti | yathoktaü råpatrayaü triùveva sambhavati, nàdhika ityadhikàràrtha evakàràrthaþ | trayàõàü liïgànàü pratyekamapi triråpameva draùñavyam, ekaråpaü dviråpaü và naiveti || 10 ||

kàni ca trãõi liïgàni? ityà÷aïkàyàmàha- anupalabdhiriti |

iha svanàmnà trãõi liïgàni nirdi÷yante || 11 ||

tatrànupalabdhiriti | anupalabdhisvaråpamucyate | yatheti | upapradar÷ana÷abdaþ | prade÷avi÷eùe kvacid ghaño neti sannihitade÷avacanam | sambandhastu evam- prade÷avi÷eùa

ca viruddhaþ | tasya ca sapakùasya abhàvaþ | sapakùàdanyatvaü tadviruddhatvaü ca na tàvat pratyetuü ÷akyam, yàvat sapakùasvabhàvàbhàvo na vij¤àtaþ | tasmàdanyatva viruddhatvapratãtisàmarthyàt sapakùàbhàvaråpau pratãtàvanyaviruddhau |

tato 'bhàvaþ sàkùàt sapakùàbhàvaråpaþ pratãyate | anyaviruddhau sàmarthyàdabhàvaråpã pratãyete | tatastrayàõàmapi asapakùatvam || 9 ||

uktena trairåpyeõa triråpàõi ca trãõyeva liïgànãti | cakàrã vaktavyàntarasamuccayàrthaþ | trairåpyamàdau pçùñam, triråpàni ca liïgàni pareõa | tatra trairåpyamuktam, triråpàõi cocyante- trãõyeva trãõyeva triråpàõi liïgàni | trayastritraråpaliïgaprakàrà ityarthaþ || 10 ||

kàni punastàni? ityàha- anupalabdhirityàdi | pratiùedhyasya sàdhyasyànupalabdhistriråpà | bidheyasya sàdhyasya svabhàva÷ca triråpaþ kàrya ca || 11 ||

anupalabdhimudàhartumàha- tatretyàdi | yathetyàdi | yathetyupadar÷anàrtham | yatheyamanupalabdhistathànyàpi | na tviyamevetyarthaþ | prade÷a ekade÷aþ | i÷iùyata

13 upalabdhilakùaõapràptirupalambhapratyayàntarasàkalpaü svabhàvavi÷eùa÷ca ||

kvacid ghaño neti kvacidityanena dharmã nirdi÷yate | prade÷avi÷eùa iti tasyaiva vi÷eùaþ kriyate | vàdyabhimatade÷e ghaño nityarthaþ | de÷a ityukte sarvasya pakùatve ghañàbhàvasiddhireva na syàt | sa ca yogyo 'pi na bhavati |

upalabdhilakùaõapràptasyeti | anena heturvi÷eùaõamuktam | upalabdhiriti j¤ànamucyate | lakùyate iti lakùaõam | viùaya iti ÷eùaþ | upalabdherlakùaõamiti upalabdhilakùaõam, taü pràpta iti upalabdhilakùaõapràptaþ | yogyopalabdhiviùaya iti ÷eùaþ |

anupalabdheriti | adar÷anàdityarthaþ | ayamarthaþ- prade÷àdau dç÷yaghañàdyadar÷anàt | ghaña÷ånyade÷adar÷anàditi ÷eùa iti || 12 ||

nanu kà sà upalabdhilakùaõapràptiþ? ityà÷aïkàyàmàha- upalabdhãtyàdi |

iti vi÷eùaþ pratipattupratyakùaþ | tàdç÷a÷ca na sarvaþ prade÷aþ | tadàha- kvaciditi | pratipattçpratyakùeþ kvacideva prade÷e iti dharmã | na ghaña iti sàdhyam | upalabdhirj¤ànam | tasyà lakùaõaü janikà sàmagrã | tayà hi upalabdhirlakùayate | tatpràpto 'rtho janakatvena sàmagrayantarbhàvàt | upalabdhilakùaõapràpto dç÷ya ityarthaþ | tasya ana palabdheþ- ityayaü hetuþ |

atha yo yatra nàsti sa kathaü tatra dç÷yaþ? dç÷yatvasamàropàdasannapi dç÷ya ucyate | ya÷caivaü sambhàvyate- yadyasàvanna bhaved dç÷ya eva bhavediti | sa tatra avidhyamàno 'pi dç÷yaþ samàropyaþ | ka÷caivaü sambhàvyaþ? yasya samagràõi svàvalambanadar÷anakàraõàni bhavanti | kadà ca tàni samagràõi gamyante? yadà ekaj¤ànavastvantaropalambhaþ | ekendriyaj¤ànagràhyaü locanàdipraõidhànàbhimukhaü vastudvayamanyonyàpekùamekaj¤ànasaüsargi kathyate | tayorhi satornaika niyamatà bhavati pratipattiþ, yogyatàyà dvayorapyavi÷iùñatvàt | tasmàdekaj¤ànasaüsargiõi dç÷yamàne satyekasmin itarat samagradar÷anasàmagrãkaü yadi bhaved, dç÷yameva bhavediti sambhàvitaü dç÷yatvamàropyate | tasyànupalambho dç÷yànupalambhaþ | tasmàt sa eva ghañaviviktarpade÷aþ, tadàlambanaü ca j¤ànaü dç÷yànupalambhani÷cayahetutvàd dç÷yànupalambha ucyate |

yàvaddhi ekaj¤ànasaüsargi vastu na ni÷citam, tajj¤àanü ca na tàvad dç÷yànupalambhani÷cayaþ | tato vastu anupalambha ucyate, tajj¤ànaü ca | dar÷ananivçttimàtraü svayamani÷citatvàdagamakam | tato dç÷yaghañarahitaþ prade÷aþ, tajj¤ànaü ca vacanasàmarthyàdeva dç÷yànupalambharåpamuktaü draùñavyam || 12 ||

kà punaråpalabdhilakùaõapràptiþ? ityàha- upalabdhãtyàdi | upalabdhi-

14 yaþ svabhàva satsvapyanyeùåpalambhapratyayeùu san pratyakùa eva bhavati sa svabhàva vi÷eùaþ ||

15 svabhàvaþ svasattàmàtrabhàvini sàdhyadharme hetuþ ||

upalambha iti | j¤ànam | tasya pratyayàntaràõi upalambhapratyayàntaràõi | upalambhapratyayastatra ghaña eva | tato 'nyàni anantarapratyayàdãni | teùàü sàkalyam upalambhapratyayàntarasàkalyam | sàkalya÷abdena samàve÷a ucyate | svabhàva÷ca vi÷eùa÷ca iti svabhàvavi÷eùaþ | tad dvayam upalabdhilakùaõapràpti÷abdenocyate iti || 13 ||

nanu ko 'yaü svabhàvavi÷eùaþ? ityàkàïkùàyàmàha- satsviti |

yaþ svabhàvaþ san cakùuràdisannidhàne viprakarùaprakàratrayeõa aviprakçùñaþ ÷akyadar÷anaþ, sa evàtra dvabhàvavi÷eùa ucyate | tena cakùuràdisannidhàne 'pi pratyakùayogyaghañànupalabdheþ atra ghaño nàsti ityayamartha ukta iti || 14 ||

svabhàvahetulakùaõanirde÷àrthamàha- svabhàva iti |

lakùaõapràptiþ ulabdhilakùaõapràptatvam, ghañasya upalambhapratyayàntarasàkalpamiti | j¤ànasya ghaño 'pi janakaþ, anye ca cakùuràdayaþ | ghañàd dç÷yàdanye hetavaþ pratyayàntaràõi, teùàü {sàa}lyaü sannidhiþ | svabhàva eva vi÷iùyate tadanyasmàdãt vi÷eùo vi÷iùña ityarthaþ | tadayaü vi÷iùñaþ svabhàvaþ pratyayàntarasàkalpaü ca- etad dvayamupalabdhilakùaõapràptatvaü ghañàderdraùñavyam || 13 ||

kãdç÷aþ svabhàvavi÷eùaþ? ityàha- yaþ svabhàva ityàdi |

satsvityàdi | upalambhasya yàni ghañàd dç÷yàt pratyayàntaràõi teùu satsu vidyamàneùu yaþ svabhàvaþ san pratyakùa eva bhavati sa svabhàvavi÷eùaþ |

tadayamatràrthaþ- ekapratipattrapekùamidaü pratyayalakùaõam | tathà ca sati draùñuü pravçttasyaikasya draùñurdda÷ayamàna ubhayavàn bhàvaþ | adç÷yamànàstu de÷akàla svabhàvaviprakçùñàþ svabhàvavi÷eùarahitàþ pratyayasàkalpavantastu | yairhi pratyayaiþ sa draùñà pa÷yati te sannihitàþ | ata÷ca sannihità yad draùñuü pravçttaþ saþ | draùñumapravçttasya tu yogyade÷asthà api draùñuü te na ÷akyàþ pratyayàntaravaikalpavantaþ svabhàvavi÷eùayuktàstu | dårake÷akàlàstu ubhayavikalàþ | tadevaü pa÷yataþ kasyacinna pratyayàntaravikalo nàma, svabhàvavi÷eùavikalastu bhavet | apa÷yatastu draùñuü ÷akyo yogyade÷asthaþ pratyayàntaravikalaþ, anye tåbhayavikalà iti || 14 ||

anupalabdhimudàhçtya svabhàvamudàhartumàha- svabhàva ityàdi | svabhàvo

16 yathà- vçkùo 'yam, ÷i÷apàtvàt iti ||

17 kàrya yathà- vahniratra dhåmàt iti ||

18 atra dvau vastusàdhanau, ekaþ pratiùehaheturiti ||

sattàmàtramiti | sàdhanasattàmàtram | sattàmàtre bhavituü ÷ãlaü yasya sa sattàmàtrabhàvã, tasmin sattàmàtrabhavini sàdhyadharme svabhàvaheturbodhyaþ || 15 ||

yathà vçkùa iti | atra vçkùasya ÷i÷apàmàtreõa sambandhaþ | tasmàt tena sàdhyate || 16 ||

kàryaheturudàhriyate | agninirbharotpattikatvàd yatra dhåmastatra vahniþ ityavagamyate || 17 ||

atha kasmàt ligaü trividham iti vyavasthitiþ? ityà÷aïkàyàmàha- atra dvàviti |

yasmàdanumeyo bhàvàbhàvaråpo dvividhaþ, tasmàd heturapi 1 | bhàvasàdhanaþ, 2 abhàvasàdhana÷ca dvividha eva | anumeyo 'pi bhàvaråpo dvividhaþ- 1 bhinnaþ, 2 abhinna÷ca |

heturiti sambandhaþ | kãdç÷o hetuþ sàdhyasya svabhàvaþ? ityàha- svasya àtmanaþ sattà, saiva kevalà svasattàmàtram | tasmin sati bhavituü ÷ãlaü yasyeti | yo hetoràtmanaþ sattàmapekùya vidyamàno bhavati, na tu hetusatàyà vyatiriktaü ka¤cid hetumapekùate sa svasattàmàtrabhàvã sàdhyaþ | tasmin sàdhye yo hetuþ sa svabhàvastasya sàdhyasya, nànyaþ || 15 ||

udàharaõam- yatheti | ayamiti dharmã | vçkùa iti sàdhyam | ÷i÷apàtvàditi hetuþ | tadayamarthaþ- vçkùavyavahàrayogyo 'yam, ÷i÷apàvyavahàrayogyatvàditi | tatra pracura÷i÷ape de÷e 'vidita÷i÷apàvyavahàro jaóo yadà kenaciduccàü ÷iü÷apàmupàdar÷yocyate- ayaü vçkùa iti, tadà asau jàóayàcci÷apàyà uccatvamapi vçkùavyavahàrasya nimittamavasyati | sa måóhaþ ÷i÷apàtvamàtra nimitte vçkùavyavahàre pravartyate, niccatvàdi nimittàntaramiha vçkùavyavahàrasya, apitu ÷i÷apàtvamàtraü nimittam | ÷i÷apàgata÷àkhàdimatvaü nimittamityarthaþ || 16 || |

kàryamudàhartumàha- kàryamityàdi | vahniriti sàdhyam | atreti dharmã | dhåmàditi hetuþ | kàryakàraõabhàvo loke pratyakùànupalambhanibandhanaþ pratãta iti na svabhàvasyeva kàryasya lakùaõamuktam || 17 ||

nanu triråpatvàdekameva liïga yuktam, atra prakàrabheda bhedaþ, evaü sati svabhàvahetorekasyànantaprakàratvàt tritvamayuktam? ityàha- atra dvàviti |

19 svabhàvapratibandhe hi satyartho 'rtha gamayet |

20 tadapartibaddhasya tadavyabhicàraniyamàbhàvàt ||

anumeyasya bhàvaråpasya dvaividhyena bhàvasàdhano 'pi dvividho bhavati | tathà hi- 1 sàdhyahetvoþ svaråpabhede abhinnaü sàdhyaü sàdhayituü na ÷aknoti | 2 sàdhyahetvoþ svaråpàbhede ca bhinnaü sàdhyaü sàdhayituü na ÷aknoti |

tatra sàdhyasàdhanayorabhede svabhàvahetuþ | sàdhyasàdharmayorbhede ca kàryahetuþ | anupalabdhistu abhàvahetuþ | etena yasmàd dvàbhyàü bhàvasàdhanam, ekena ca pratipedhasàdhanam, tasmàt liïgaü trividham- dve bhàvasàdhane, ekaü ca pratiùedhakàraõamãt dar÷itamiti || 18 ||

atha kasmàd dvàveva vastusàdhano iti cet? tatràha svabhàva iti | svabhàvena= svaråpeõa pratibandhaþ svabhàvapratibandha | tatsattve eva liïgalakùaõàrthena sàdhyalakùaõàrthasya pratyàyanamiti ÷eùaþ || 19 ||

kasmàt svabhàvapratibandhasattva eva artho 'rtha gamayoditi cet? tatràha- tadapratãtyàdi |

atreti | eùu triùu hetuùu madhyedvau hetå vastusàdhanau vidheþ sàdhanau gamakau | ekaþ pratiùedhasya heturgamakaþ | pratiùedha iti càbhàvo 'bhàvavyavahàra÷cokto draùñavyaþ |

tadayamarthaþ- hetuþ sàdhyasiddhàyrthatvàt sàdhyàïgam, sàdhyàü pradhànam | ata÷ca sàdhyopakaraõasya hetoþ pradhànasàdhyabhedàd bhedaþ, na svaråpabhedàt | sàdhya÷ca ka÷cid vidhiþ, ka÷cit pratiùedhaþ | vidhipratiùedhayo÷ca parasparaparihàreõànavasthànàt tayorhetåbhinnau | vidhirapi ka÷ciddhetãrbhinnaþ, ka÷cidabhinnaþ | bhedàdhedayorapyanyonyatyàgenàtmasthiterbhinnau hetå | tataþ sàdhyasya parasparavirodhàt hetavo bhinnàþ, na tu svata eveti || 18 ||

kasmàt punastrayàõàü hetutvam, kasmàccànyeùàmahetutvam?- ityà÷aïkaya yathà trayàõàmeva hetutvam, anyeùàü càhetutvam, tadubhayaü dar÷ayitumàha- svabhàvapratibandha iti | svabhàvena pratibandhaþ svabhàvapratibandhaþ | sàdhane kçtà iti samàsaþ | svabhàvapratibaddhatvaü pratibaddhasvabhàvatvamityarthaþ | kàraõe svabhàve ca sàdhye svabhàvena pratibandhaþ kàryasvabhàvayoravi÷iùña ityekena samàsena dvayorapi saügrahaþ | hiryasmàdarthe | yasmàt svabhàvapratibandhe sati sàdhanàrthaþ sàdhyaü gamayet, tasmàt trayàõàü gamakatvam, anyeùàmagamakatvam || 19 ||

kasmàt punaþ svabhàvapratibandha eva sati gamyagamakabhàvaþ, nànyathà?

21 sa ca pratibandha sàdhye 'rthe liïgasya ||

yato yanna pratibaddham, tatràrthani÷cayàvyabhicàri, tasmàt pratibandhe satyeva gamyagamakabhàvo veditavyaþ, nànyatheti || 20 ||

sa ca tàvat kasya pratibandhaþ, kena råpeõa va pratibandhaþ? it pradar÷anàrthamàha- sa ceti |

yasmàt paramàrthato ligaü kvacit sàdhyàrthasvabhàvameva, tasmàt tat tena pratibaddham || 21 ||

ityàha- tadapatibaddhasyeti | taditi svabhàvaþ uktaþ | tena svabhavenàprati baddhaþ tadapratibaddhaþ | yo yatra svabhavena pratibaddhaþ tasya tadapratibaddhasya | tadavyabhicàraniyamàbhàvàt | tasyàpratibandhaviùayasyàvyabhivàraþ tadavyabhicàraþ,tasya niyama tadavyabhicàraniyamaþ, tasyàbhàvàt |

tadayamarthaþ- na hi yo yatra svabhàvena na pratibaddhaþ, sa tamapratibandhaviùaya mava÷yameva na vyabhicàratãti nàsti tayoravyabhicàraniyamaþ= avinàbhàvaniyamaþ | avyabhicàraniyamàcca gamya-gamakabhàvaþ | na hi yogyatayà pradãpavat parokùàrthapratipattinimittamiùñaü liïgam, api tu abyabhicàritvena ni÷citam | tataþ svabhàvapratibandhe satyavinàbhàvitvani÷cayaþ, tato gamya-gamakabhàvaþ | tasmàt svabhàvapratibandhe satyartho 'rtha gamayet, nànyatheti ÷thitam ||  || 20 ||

nanu ca paràyattasya pratibandho 'paràyatte, tadiha sàdhyasàdhanayoþ kasya kva pratibandhaþ? ityàha- sa ceti | sa ca svabhàvapratibandho liïgasya sàdhye 'rthe | liïga paràyattatvàt pratibaddham | sàdhyastvartho 'paràyattatvàt pratibandhaviùayaþ, na tu pratibaddha ityarthaþ | tatràyamarthaþ- tàdàtmyavi÷eùe 'pi yat pratibaddhaü tad gamakam | yat pratibandhaviùayastad gamyam | yasya ca dharmasya yo niyata svabhàvaþ sa tatprativaddhaþ | yathà prayatnànantarãyakatvàkhyo 'nityatve | yasya tu sa cànya÷ca svabhàvaþ sa pratibandhaviùayaþ, na tu pratibaddhaþ | yathànityatvàkhyaþ prayatnànantarãyakatvàkhye | ni÷cayàpekùo hi gamyagamyakabhàvaþ | prayatnànantarãyakatvameva cànityasvabhàvaü ni÷citam | atastadevànityatve pratibaddham | tasmànniyataviùaya eva gamyagamyakabhàvaþ, nànyatheti || 21 ||

22 sàdhyàrthatàdàtmyàt sàdhyàrthàdutpatte÷ca ||

23 atatsvabhàvasyàtadutpatte ÷ca tatràpratibaddhasvabhàvatvàt ||

sàdhyàrthatàdàtmyàditi | yasmàt liïgaü kvacit sàdhyàrthàdevotpadayate, tasmàt tat tena pratibaddhamiti || 22 ||

atha kathamucyate- sàdhyàrthatàdàtmyàt sàdhyàrthàdutpatte÷caiva liïgasya pratibandha iti cet? tatràha- atatsvabhàvasyeti |

yacca na sàdhyaikasvabhàvam, yadapi ca notpadayate sàdhyàrthàt tasya tena pratibandha | kena prakàreõàbhidhãyeta apratibaddhaü ca na liïgam, atiprasaïgàt | tasmàt tàdàtmya tadutpattibhyàmeva pratibandho vaktavyaþ, nànyatheti || 23 ||

bhavatu tàvat tathiva, tata÷ca kimàyàtamiti cet? àha- te ceti |

kasmàt punaþ svabhàvapratibandho liïgasya? ityàha- vastuta ityàdi | sa sàdhyo 'rtha àtmà svabhàvo yasya tat tadàtmà, tasya bhàvastàdàtmyam, tasmàddhetoþ | yataþ sàdhyasvabhàvaü sàdhanaü tasmàt | tatra svabhàvapratibandha ityarthaþ |

yadi sàdhyasvabhàvaü sàdhanam, sàdhyasàdhanayorabhedàt pratij¤àrthaikade÷o hetuþ syàt? ityàha- vastuta iti | paramàrthasattàråpeõàbhedastayoþ | vikalpaviùayastu yat samàropita råpam, tadapekùaþ sàdhyasàdhanabhedaþ | ni÷cayàpekùa eva hi gamyagamakabhàvaþ | tato ni÷cayàråóharåpàpekùa eva tayorbhedo yuktaþ, vàstavastvabheda iti | na kevalàta tàdàtmyàd, api tu tataþ tadutpatta÷ca sàdhye 'rthe svabhàvapratibandho liïgasya || 22 ||

kasmànnimittadvayàt svabhàvapratibandho liïgasya, nànyasmàt? ityàha- atatsvabhàvasyetyàdi | sa svabhàvo 'sya so 'yaü tatsvabhàvaþ | na tatsvabhàvo 'tatsvabhàvaþ | tasmàdutpatirasya so 'yaü tadutpattiþ, na tathàtadutpattiþ | yo yatsvabhàvo yadutpatti÷ca na bhavati tasya atatsvabhàvasya atadupatte÷ca | atra atatsvabhàve anutpàdake càpratibaddhaþ sbabhàvo 'syeti so 'yamapratibaddhasvabhàvaþ, tasya bhàvo 'pratibaddhasvabhàvatvam, tasmàd apratibaddhasvabhàvatvàt |

yadayatatsvabhàve 'nutpàdake ca ka÷cit pratibaddhasvabhàvo bhaved, bhavedanyato 'pi nimittàt svabhàvapratibandhaþ | pratibadhasvabhàvatvaü hi svabhàvapratibandhaþ | na cànyaþ ka÷cidàyattasvabhàvaþ | tasmàt tàdàtmyatadutpattibhyàmeva svabhàvapratibandhaþ || 23 ||

bhavatu nàma tàdàtmyadutpattibhyàmeva svabhàvapratibandhaþ, kàryasvabhàva

24 te ca tàdàtmyatadutpattau svabhàvakàryayoreveti tàbhyàmeva vastusiddhiþ ||

25 pratiùedhasiddhirapi yathoktàyà evànupalabdheþ ||

26 sati vastuni tasyà asambhavàt ||

tàdàtmyaü svabhàvahetoþ pratibandhaþ | tadutpattiþ kàryahetoþ pratibandhaþ | ata eva tàbhyàmeva vastusiddhirityuktam | yasmàt tàdàtmyatadutpattã svabhàvakàryayoreva, tasmàt tàbhyàmeva vastusidhiþ ÷akyà, na tvanyena apratibaddhena | tata÷ca vastusiddhirdvàbhyàmeveti sthitam || 24 ||

eka÷ca pratiùedhahetuþ ityuktam, ko nàmàsau? ityàha- pratiùedhetyàdi |

upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdheþ iti yaduktaü pràk, tad dvayameva pratiùedhahetuþ || 25 ||

kathamiti cet? àha- sati vastunãti |

tathà hi- vastuni vidayamàne sà na sambhavati || 26 ||

yathoktà anupalabdhireva vastvabhàvavyavahàrasàdhikà iti, etacca kasmàditi cet? àha- anyatheti |

yoreva tu gamakatvaü katham? ityàha- te ceti | itiþ tasmàdarthe | yasmàt svabhàve kàrye eva ca tàdàtmyatadutpattã sthite, tannibandhana÷ca gamyagamakabhàvaþ, tasmàt tàbhyàmeva kàryasvabhàvàbhyàü vastuno vidheþ siddhiþ || 24 ||

atha pratiùedhasiddhiradç÷yànupalambhàdapi kasmànneùñà? ityàha- pratiùedhetyàdi | pratiùedhavyavahàrasya siddhiryathoktà yà dç÷yànupalabdhistata eva bhavati yatastasmàdanyato noktà || 25 ||

tatastàvat kasmàd bhavati? ityàha- satãtyàdi | sati tasmin pratiùedhye vastuni, yasmàd dç÷yànupalabdhirna sambhavati tasmàd asambhavàt tataþ pratiùedhasiddhiþ || 26 ||

atha tata eva kasmàd? ityàha- anyathà ceti | sati vastuni tasyà adç÷yànupalabdheþ sambhavàd- tyanyathà÷abdasyàrthaþ | etasmàt nànyasyà anupalabdheþ pratiùedhasiddhiþ |

kuta etat- satyapi vastuni tasyàþ sambhavaþ? ipyàha- anupalabdhilakùaõapràpteùvityàdi | iha pratyayàntarasàkalyàt svabhàvavi÷eùàcco

27 anyathà cànupalabdhilakùaõapràpteùu de÷a kàla svabhàvaviprakçùñeùvartheùu àtmapratyakùanivçtterabhàvani÷cayàbhàvàt ||

28 amåóhasmçtisaüskàrasyàtãtasya vartamànasya ca pratipattçpratyakùasya nivçttirabhàvavyavahàrasàdhano ||

yadi yathokto vi÷eùo nà÷rãyate, tadà de÷a kàlasvabhàvairviprakçùñà vyavahità ye 'rthà nopalabdhilakùaõapràptàþ teùu ca yà pratipattupratyakùanivçttiþ, tayà abhàvani÷cayo na ÷akyate | ca iti | yasmàdityarthe bodhyam | de÷a÷ca kàla÷ca svabhàva÷ceti de÷akàlasvabhàvàv taiviprakçùñeùvityarthaþ | tatràparimeyade÷ena vyavahità de÷aviprakçùñàþ, aneka kalpane vyavahitàþ kàlaviprakçùñàþ, atãtindriyà÷ca bhàvàþ svabhàviprakçùñà veditavyàþ |

tasmàdiha anupalabdhilakùaõapràptà ityanenopalabdhipratyayasàkalyàbhàva uktaþ | de÷akàlasvabhàvaviprakçùñàþ ityanena svabhàvavi÷eùeõa abhàva upadar÷itaþ | tasmàt yathoktà anupalabdhireva pratiùedhasàdhikà iti sthitam | evaü kvacit kàlavi÷eùe 'grahe 'pi yathoktà anupalabdhireva pratiùe÷asàdhikà bhavatãtyucyate || 27 ||

idànãmuktakàlavi÷eùeõa siddhinirde÷àrthamàha- amåóhetyàdi |

smçtijanakaþ saüskàraþ smçtisaüskàraþ | smçtibãjaümiti ÷eùaþ | amåóhaþ smçti palabdhilakùaõapràpto 'rtha uktaþ | dvayorekaikasyàpyabhàve 'nupalabdhilakùaõapràpto 'rtha ucyate |

tadiha anupalabdhilakùaõapràpteùu iti pratyayàntaravaikalyavantaþ uktàþ | de÷akàlasvabhàvaviprakçùñeùu iti svabhàvavi÷eùarahità uktàþ | de÷a÷ca kàla÷ca svabhàva÷ca tairviprakçùñà iti bigrahaþ | teùvabhàvani÷cayasyàbhàvàt satyapi vastuni tasyàbhàva iùñaþ |

kasmànni÷cayàbhàvaþ? ityàha- teùu pratipattu ràtmano yat pratyakùaü tasya nivçtteþ kàraõàt ni÷cayàbhàvaþ | yasmàdanupalabdhilakùaõapràpteùu àtmapratyakùanivçtterabhàvani÷cayàbhàvaþ, tasmàt satyapi vastuni àtmapratyakùanivçttilakùaõàyà adç÷yànupalabdheþ sambhavaþ | tato yathoktàyà eva pratiùedhasiddhiþ || 27 ||

atheyaü dç÷yànupalabdhiþ kasmin kàle pramàõam? kiüsvabhàvà? kiüvyàpàrà ca? ityàha- amåóhetyàdi | pratipattuþ pratyakùo ghañàdirarthaþ, tasya nivçttiranupalabdhiþ, tadabhàvasvabhàveti yàvat | ata evàbhàvo na sàdhyaþ svabhàvànupalabdheþ, siddhatvàt | avidhyamàno 'pi ca ghañàdirekaj¤ànasaüsargiõi saüskàro yasmin ghañàdau sa tathokaþ | atãtasya vartamànasya ca pratipatçpratyakùasya nivçttiriti | atãtavartamànakàlayoryaþ ÷ånyaprade÷àdirupalabdhaþ tatprade÷àdisamànayogyo yo ghañàdiþ sa evàtãtavartamànatvenocyate | anyathà prade÷àdau ghañàdyabhàve càtãtatvaü vartamànatvaü ca kutaþ syàt |

pratipattà ca devadattàdiþ | tasya pratyakùeõa pariccedyatvàd ghañàdiþ pratyakùaþ | atràpi pratyakùàpariccedyaprade÷àdisamànayogyaråpatvàd ghañàdiþ pratyakùa ityucyate | paramàrthatastatra ghañàdyabhàve kathaü pratyakùatvaü syàt | evamuktaprakàreõa pratipattu pratyakùasyàtãtasya vartamànasya ca nivçttirabhàvà÷ritatvàdaparavastulakùaõà | ghañàdi÷ånyade÷avi÷eùasvaråpà bhavatãti ÷eùaþ |

abhàvavyavahàrastu iha ghaño nàsti ityevamàkàraü vij¤ànam, tadabhidhànam, niþ÷aïka parde÷àdau gamanalakùaõa pravçtti÷ca | j¤ànàbhidhànapravçttilakùaõo vyavahàraþ bhåtale bhàsamàne samagrasàmagrãko j¤àyamàno dç÷yatayà sambhàvitatvàt pratyakùa uktaþ | ata evaj¤ànasaüsargã dç÷yamàno 'rthastajj¤ànaü ca pratyakùanivçttirucyate | tato hi dç÷yamànàdarthàt tadbuddhe÷ca samagradar÷anasàmagrãkatvena pratyakùatayà sambhàvitasya nivçttiravasãyate | tasmàdarthaj¤àne eva pratyakùasya ghañasyàbhàva ucyate | na tu nivçttimàtramihàbhàvaþ, nivçttimàtràd dç÷yanivçtya ni÷cayàt |

nanu ca dç÷yanivçttiravasãyate, dç÷yànupalambhàt?3 satyamevaitat kevalamekaj¤ànasaüsargiõi dç÷yamàne ghaño yadi bhaved dç÷ya eva bhavediti dç÷ay sambhàvitaþ | tato dç÷yànupalabdhirni÷cità | dç÷yànupalabdhini÷cayasàmarthayà deva ca dç÷yàbhàvo ni÷citaþ | yadi hi dç÷yastatra bhaved, dç÷yànupalambho na bhavet | ato dç÷yànupalambhani÷cayàd dç÷yàbhàvaþ sàmarthyàdavasitaþ, na vyavahçta iti dç÷yànupalambhena vyavahartavyaþ |

tasmàdarthàntaram- ekaj¤ànasaüsargi dç÷yamànam, tajj¤ànaü ca pratyakùa nivçttini÷cayahetutvàt pratyakùanivçttirityuktaü draùñavyam |

yathà caikaj¤ànasaüsargiõi pratyakùe ghañasya pratyakùatvamàropitamasato 'pi, tathà tasminnekaj¤ànasaüsargiõyatãte càmåóhasmçtisaüskàre, vartamàne ca ghañasya tattadråpamàropitamasata iti draùñavyam | anena ca dç÷yànupalabdhiþ pratyakùa ghañanivçttisvabhàvoktà, sà ca siddhà | tena na ghañàbhàvaþ sàdhyaþ, apitu abhàvavyavahàra ityuktam |

sàdhyate 'nayeti abhàvavyavahàrasàdhanã | tadevamatãta vartamànotpannaviùayà anupalabdhireva abhàvavyavahàrasàdhanã, bhàviviùayà tu netyuktaü bhavati | tathà hi bhàvikàlasya prade÷àdidharmã na pratyakùa |÷ånyaprade÷opalabdhilakùaõà anupalabdhirapi na sidhyati | atãtakàlasya tu dharmã pratyakùaþ ghaña÷ånyaprade÷a÷ca smaryate | tadubhayahetoramåóhasmçtisaüskàra ityuktam | tasmàd vigatàdidivasãyaghañàdi÷ånyaprade÷àdismaraõe abhàvavyavahàrasiddhirbhavati | vartamànakàlasya ca dharmã ghañàdi÷ånyaprade÷àdirapi pratyakùasiddhaþ | tasmàt tatràbhàvavyavahàrasambandhaþ sulabhaþ |

amåóhasmçtisaüskàra ityuktvà hetvasiddhinirastà | anyathà ÷ånyaprade÷àdyasmaraõe 'nupalabdhireva na sidhyati | atãta vartamàna ityanenoktaþ kàlavi÷eùo nirdiùñhaþ |

amåóho 'bhraùño dar÷anàhitaþ smçtijananaråpaþ saüskàro yasmin ghañàdau sa tathoktaþ | tasyàtãtasya pratipattapratyakùasyeti sambandhaþ | vartamànasya ca pratipattçpratyakùasyeti sambandhaþ | amåóhasmçtisaüskàragrahaõaü tu na vartamànavi÷eùaõam | yasmàdatãte ghañaviviktaprade÷adar÷ane smçtisaüskàro måóho dç÷yaghañànupalambhe dç÷ye ca ghañe 'måóho bhavati | vartamàne tu ghañarahitaprade÷adar÷ane na smçti saüskàramohaþ | ata eva na ghañàbhàve nàpi ghañànupalambhe ghañe mohaþ | tasmànna vartamànaniùedhyavi÷eùaõamamåóhasmçtisaüskàragrahaõam | smçtisaüskàravyabhicàràbhàvàdvartamànasyàrthasya | ata eva vartamànasya ceti | ca ÷abdaþ kçto vi÷eùaõarahitasya vartamànasya vi÷eùaõavatàtãtena samuccayo yathà vij¤àyeteti |

tadayamarthaþ- atãto 'nupalambhaþ sphuñaü smaryamàõaþ pramàõaü vartamàna÷ca | tato nàsãdiha ghaño 'nupalabdhatvànnàstyanupalabhyamànatvàditi ÷akyaü j¤àtum | na tu n abhaviùyatyatra ghaño 'nupalapsyamànatvàdi ÷akyaü j¤àtum | anàgatàyà anupalabdheþ sattvasandehàditi kàlavi÷eùo 'nupalabdhervyàkhyàtaþ |

vyàpàraü dar÷ayati- abhàvasya vyavahàraþ nàsti ityevamàkàrakaü j¤ànam, ÷abda÷caivamàkàraþ, ni÷÷aïka gamanàgamanalakùaõà ca pravçttiþ kàyiko 'bhàvavyavahàraþ | ghañàbhàve hi j¤àte niþ÷aïka gantumàgantuü ca pravartate |

tadetasya trividhasyàpi abhàvavyavahàrasya dç÷yànupalabdhiþ pravartanã sàdhanã pravartikà |
yadyapi ca nàsti ghañaþ iti j¤ànamanupalabdhereva bhavati | ayameva càbhàvani÷cayaþ, tathàpi yasmàt pratyakùeõa kevalaþ prade÷a upalabdhastasmàt iha ghaño nàsti ityeva ca pratyakùavyàpàramanusaratyabhàvani÷cayaþ, tasmàt pratyakùasya kevalaprade÷agrahaõavyàpàrànusàryabhàvani÷cayaþ pratyakùakçta |

29 tasyà evàbhàvani÷cayàt | ||

30 sà ca prayogabhedàdekàda÷aprakàrà ||

pratipatta pratyakùa ityuktvà ca nikhilapratipatta pratyakùaü nirastam | nikhilapratipattapratyakùokto hi heturasiddha eva syàt | sakalapratipattapratyakùanivçttistu prativàdyasiddhà iti || 28 || |

anantaroktà anupalabdhirevàbhàvavyavahàrasàdhanã ityetadeva kasmàt iti cet? àha- tasyà iti |

anupahatasmçtibãjasya pratipattaprayakùasyàtãtavartamànotpannaviùayavastuno yà nivçttistayaivàbhàvani÷cayaþ ÷akyate, anyayà bhàviviùayayà tu na || 29 ||

tadevaü pårvoktahetunà anupalabdhisvaråpaü kàlave÷eùa÷càbhihitaþ | tasyà prayogabhedapradar÷anàrthamàha- sà caiti |

prayoga iti trilakùaõasàdhanasya ÷abdenàbhidhànam | tadbhadàdanupalabdhirekàda÷aprakàrà bhavati || 30 ||

ki¤ca- dç÷yànupalambhani÷cayakaraõasàmarthyàdeva pårvoktayà nãtyà pratyakùaõaivàbhàvo ni÷citaþ | kevalamadçùñànàmapi sattvasambhavàt, sattva÷aïkayà na ÷aknotyasattvaü vyavahartum | ato 'nupalambho 'bhàvaü vyavahàrayati- dç÷yo yato 'nupalabdhaþ, tasmànnàsti iti | ato dç÷yànupalambho 'bhàvaj¤ànaü kçta pravartayati, na tvakçtaü karoti- ityabhàvani÷cayo 'nupalambhàt pravçtto 'pi pratyakùeõa kçto 'nupalambhena pravartita ukta ityabhàvavyavahàrapravartanyanupalabdhiþ || 28 ||

kasmàt punaratãte, vartamàne cànupalabdhirgamikà? ityàha- tasyà eva yathoktakàlàyà anupalabdhrabhàvani÷cayàt | anàgatà hyanupalabdhiþ svayameva sandigdhasvabhàvà | tasyà asiddhàyà nàbhàvani÷cayaþ, api tvatãtavartamànàyà iti || 29 ||

sampratyanupalabdheþ prakàrabhedaü dar÷ayitumàha- sà cetyàdi | sà ca eùànupalabdhiþ ekàda÷aprakàrà ekàda÷a prakàrà asya ityekàda÷aprakàrà |

kutaþ prakàrabhedaþ? prayogabhedàt | prayogaþ= prayuktiþ, ÷abdasyàbhidhàvyàpàra ucyate | ÷abdo hi sàkùàt kvacidarthàntaràbhidhàyã, kvacit pratiùedhàntaràbhidhàyo| sarvatraiva tu dç÷yànupalabdhira÷abdopàttàpi gamyata iti vàcakavyàpàrabhedàdanupalambhaprakàrabhedaþ, na tu svaråpabhedàditi yàavt || 30 ||

31 svabhàvànupalabdhiryathà- nàtra dhåmaþ iti upalbdhilakùaõapràptasyànupalabdhiriti || (1)

32 kàryànupalabdhiryathà- nàtràpratibaddhasàmarthyàni dhåmakàraõàni santi, dhåmàbhàvàditi || (2)

prakàrabhedanirde÷àrthamàha- svabhàvànupalabdhiriti |

svabhàvasya vastusvaråpasya anupalabdhirityarthaþ | dçùñàntapradar÷anàrthamàha- yatheti | dçùñànta÷abdaþ | iha sarvatra tathà draùñavyam | atra iti | anena dharmouktaþ | dhåmo na iti | anena sàdhyadharma uktaþ |

upalabdhipratyayàntarasattve 'pi yogyasvabhàvadhåmànupalabdhiriti ÷eùaþ | || 31 ||

kàryànupalabdhiriti | kàryasya anupalabdhiriti | vigrahaþ | dçùñàntamàha- yathà nàtra apratibaddhasàmarthyàni dhåmakàraõàni santãti | apratibaddhasàmarthyàni yàni prakàrabhedàt àha- svabhàvetyàdi | pratiùedhyasya yaþ svabhàvastasyànupalabdhiryatheti | atreti dharmã | na dhåmaþ iti sàdhyam | upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdheriti hetuþ | ayaü ca hetuþ pårvavad vyàkhyeyaþ || 31 ||

pratiùedhyasya yat kàryam, tasyànupalabdhirudàhriyate- kàryetyàdi | yatheti | iheti dharmã | apratibaddham= anupahataü dhåmajananaü prati sàmarthya yeùàü tànyapratibaddhasàmarthyàni | na santãti sàdhyam | dhåmàbhàvàditi hetuþ | kàraõàni ca nàvar÷yaü kàryavanti bhavantãti kàryàdar÷anàdapratibaddhasàmarthyànàmevàbhàvaþ sàdhyaþ, na tvanyeùàm | apratibaddha÷aktãni càntyakùaõa bhàvãnyeva, anyeùàü partibandhasambhavàt |

kàryànupalabdhi÷ca yatra kàraõadç÷yaü tatra prayujyate | da÷ye tu kàraõe dç÷yànupalabdhireva gamikà |

tatra dhavalagçhoparisthito gçhàïgaõamapa÷yannapi caturùu pàr÷vaùvaïgaõabhittiparyantaü pa÷yati | bhittiparyantasama càlokasaüj¤akamàkà÷ade÷e dhåmaviviktaü pa÷yatiþ, tatra dhåmàbhàvani÷cayàt | yadde÷asthena vahninà janyamàno dhåmastadde÷aþ syàt | tasya ca vahnarepratibaddhasàmarthyasyàbhàvaþ pratipattavyaþ | tadgçhàïgaõade÷ena ca vahninà janyamàno dhåmastadde÷aþ syàt | tasmàd tadde÷asya vahanarabhàvaþ pratipattavyaþ | tad gçhàïgaõade÷a bhittiparikùiptaü bhittiparyantaparikùiptena càlokàtmanà dhåmaviviktenàkà÷ade÷ena saha dharmiõaü karoti | tasmàd dç÷yamànàdç÷aymànàkà÷ade÷àvayavaþ pratyakùàpratyakùasamudàyo vahnayabhàvapratãtisàmarthyàyàto dharmã, na du÷yamàna eva | atra iti tu pratyakùanirde÷o dç÷yamànabhàgàpekùaþ |

33 vyàpakanupalabdhiryathà- nàtra ÷i÷apà, vçkùàbhàvàditi || (3)

34 svabhàvaviruddhopalabdhiryathà- nàtra ÷ãtaspar÷aþ, agneriti || (4)
dhåmakàraõàni analegdhanàdãni tàni tathoktàni | atra ityanena dharmã uktaþ | apratibaddhasàmarthyàni dhåmakàraõàni na santãtyanena sàdhyadharma uktaþ | dhumàbhàvàditi | yasmàdatra dhåmasyaibhàvaþ, tasmàditi ÷eùaþ | yadyatràpratibaddhasàmarthyàni dhåmakàraõàni syuþ, tarhi dhåmo 'pyutpadyamànaþ syàdeva || 32 ||

vyàpakànupalabdhiriti | vyàpnotãti vyàpakam, tasyànupalabdhirityarthaþ | yathà nàtra si÷apà vçkùtvàditi | anena dçùñànta uktaþ | vçkùastu ÷i÷apàyà vyàpakaþ, tasya nivçtau sàpi nivartità bhavati | atreti | anena dharmã uktaþ | vçkùàbhàvàditi | anena heturuktaþ | ÷i÷apà na iti | anena sàdhyadharma uktaþ || 33 ||

svabhàvaviruddhopalabdhiriti | svabhàvena viruddhaþ svabhàvaviruddhaþ, tasyopalabdhirityarthaþ | dçùñàntamàha- yathà nàtra ÷ãtaspar÷aþ, agneriti | atretyanena dharmã uktaþ | na kevalamihaiva dç÷yàdç÷yasamudàyo dharmã, api tu anyatràpi | ÷abdasya kùaõikatve sàdhye ka÷cideva ÷abdaþ pratyakùaþ, anyastu parokùaþ | tadvadihàpi | yathà càtra dharmã sàdhyapratipattyadhikaraõabhåto dç÷yàdç÷yàvayavo dar÷itaþ, tadvaduttareùvapi prayogeùu svayaü partipattavyaþ || 32 ||

pratiùedhyasya vyàpyasya yo vyàpako dharmaratasyànupalabdhirudàhriyate- vyàpavetyàdi | yatheti | atreti dharmã | na ÷i÷apeti | ÷i÷apàbhàvaþ sàdhyaþ | vçkùasya vyàpakasya abhàvàditi hetuþ | iyamapyanupalabdhirvyàpyasya ÷i÷apàtvasyadç÷aysyàbhàve prayujyate | upalabdhilakùaõapràpte tu vyàpye dç÷yànupalabdhirgamikà | tatra yadà pårvàparàvupalipñau samunnatau de÷au bhavataþ, tayorekaratarugahanopetaþ, apara÷caika÷ilàghañito nirvçkùakakùakaþ | draùñàpi tatsthàn vçkùàn pa÷yannapi ÷i÷apàdibhedaü yo na vivecayati, tasya vçkùatvaü pratyakùam, apratyakùaü tu ÷i÷apàtvam | sa hi nirvçkùa eka÷ilàghañite vçkùàbhàvaü dç÷yatvàd dç÷yànualambhàdavasyati | ÷i÷apàtvàbhàvaü tu vyàpakasya vçkùatvasyàbhàvàditi | tàdç÷e viùaye 'syà abhàvasàdhanàya prayogaþ || 33 ||

pratiùedhyasya svabhàvena viruddharayopalabdhiradàhriyate- svabhàvetyàdi | yatheti | atrati dharmã | na ÷ãtarapar÷a iti ÷ãtaspar÷apratiùedhaþ sàdhyaþ |

35 viruddhakàyapalabdhiryathà- nàtra ÷ãtaspar÷o dhåmàditi || (5)

36 viruddhavyàptopalabdhiryathà- na dhruvabhàvo bhåtasyàpi bhàvasya vinà÷o hetvantaràpakùaõàditi ||

agnerityanena heturuktaþ | na ÷ãtaspar÷a ityanena sàdhyadharma uktaþ | tathà hi- agneþ ÷ãtaspar÷ena virodhàt tatsattve ÷ãtaspar÷o nivàryate || 34 ||

viruddhakàryopalabdhiriti | viruddhasya kàrya viruddhakàryam, tasyopalabdhirityarthaþ | yathà nàtra ÷ãtaspar÷o dhåmàditi | anena sà abhidhãyate | atreti dharmã | dhåmàditi hetuþ | na ÷ãtaspar÷a iti sàdhyadharmaþ | ÷ãtaspar÷aviruddho 'gniþ, tasya kàrya dhåmaþ | tasmàd yatra dhåmastatràgnirapi, tatràgnistatra ca kutaþ ÷ãtaspar÷aþ || 35 ||

viruddhavyàptopalabdhiriti | viruddhena vyàptaü viruddhavyàptam | tasyopalabdhirityarthaþ | dçùñàntamàha- yathà na dhruvabhàvo bhåtasyàpi bhàvasya vinà÷a iti | dhruvabhàvãti ni÷citabhavanadharmà iti ÷eùaþ | bhåtasyapi bhàvasyeti | jàtasya bhàvasyeti vahneriti hetuþ | iyaü cànupalabdhistatra prayoktavyà yatra ÷ãtaspar÷o 'dç÷yaþ, dç÷ye dç÷yànupalabdhiprayogàt |

tasmàd yatre varõavi÷eùàd vahnirdda÷yaþ, ÷ãtaspar÷o dårasthatvàt sannapyadç÷yaþ, tatra prayogaþ || 34 ||

pratiùedhyena yad viruddhaü tatkàryasyopalabdhirgamikà | yatheti | atreti dharmã | na ÷ãtaspar÷a iti ÷ãtaspar÷àbhàvaþ sàdhyaþ | dhåmàditi hetuþ | yatra ÷ãtaspar÷aþ san dç÷yaþ syàt, tatra dç÷yànupalabdhirgamikà | yatra vahniþ pratyakùaþ, tatra viruddhopalabdhirgamikà | dvayorapi tu parokùatve viruddhakàryopalabdhiþ prayujyate |

tatra samastapavarakasthaü ÷ãtaü nivartayituü samarthasyàgneranumàpakaü yadà vi÷iùñaü dhåmakalàpaü niryàntamapavarakàt pa÷yati, tadà vi÷iùñàd vahnaranumitàd ÷ãtaspar÷anivçttimanumimãte | iha dç÷yamànadvàraprade÷asahitaþ sarvo 'pavarakàbhyantarade÷o dharmã sàdhyapratipattyanusaraõàtpårvavad draùñavya iti || 35 ||

pratiùedhasya yad viruddhaü tena vyàptasya dharmàntarasya upalabdhirudàhartavyà | yatheti | dhruvam= ava÷yam bhavatãti dhruvabhàvo | neti dhruvabhàvitvaniùedhaþ sàdhyaþ | vinà÷o dharmã | bhåtasyàpi bhavasyeti dharmivi÷eùaõam | bhåtasya jàtasyàpi vina÷varaþ svabhàvo nàva÷yambhàvã, kimuta ajàtasya iti api÷abdàrdhaþ | janakàd hetoranyo hetuþ hetvantaram mudgaràdi | tadapekùate

37 kàryavirudhoalabdhiryathà- nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni santi, vahneriti ||

÷eùa | bhåtasyàpi bhàvsya vinà÷aþ ityanena dharmã uktaþ | na dhruvabhàvã ityanena sàdhyadharma uktaþ | tena jàtasyaiva bhàvasya vinà÷o na nitya ityamarthaþ paryavasitaþ |

kathametaditi ced? àha- hetvantaràpekùaõàditi |

evaü hi hetvantaràpekùà aïgãkriyate | yeùàü hetvantaràpekùà, te nàva÷yambhàvinaþ, yathà kàrùàse raktatà | ihàpi dhruvabhàvitvamadhruvabhàvitvena viruddham | tena hetvantaràpekùaõaü vyàptam | tasmàd yatra hetvanantaràpekùà tatràdhråvabhàvitvam | yatràdhruvabhàvitvaü tatra dhruvabhàvitvaü kutaþ || 36 ||

kàryaviruddhopalabdhiriti | kàryeõa viruddhaü kàryaviruddham, tasyopalabdhiriti ÷eùaþ | vina÷varaþ | apekùaõàditi hetuþ | hetvantaràpekùaõaü nàma adhruvabhàvitvena vyàptam | yathà- vàsasi ràgasya ra¤janàdihetvantaràpekùaõamadruvabhàvitvena vyàptam | dhruvabhàvitvaviruddhaü càdhruvabhàvitvam | vinà÷a÷ca vina÷carasvabhàvàtmà hetvantaràpekùa iùñaþ | tato viruddhavyàptahetvantaràpekùaõadar÷anàt dhruvabhàvitvaniùedhaþ |

iha dhruvabhàvitvaü nityatvam, adhruvabhàvitvaü cànityatvam | nityatvànityatvayo÷ca parasparaparihàreõàvasthànàdekatra virodhaþ | tathà ca sati parasparaparihàravatordvayoryadaikaü dç÷yate tatra dvitãyasya tàdàtmyaniùedhaþ kàryaþ | tàdàtmyaniùedha÷ca dç÷yatàbhyupagatasya sambhavati | yata evaü tàdàtmyaniùedhaþ kriyate- yadayayaü dç÷yamàno nityo bhavet, nityaråpo dç÷yetaþ, na ca nityaråpo dç÷yate, tasmànna nityaþ | evaü ca pratiùedhasya nityatvasya dç÷yamànàtmakatvamabhyupagamya pratiùedahþ kçto bhavati | vastuno 'pyadç÷yasya pi÷àcàderyadi dç÷yaghañàtmakatvaniùedhaþ kriyate, dç÷yàtmakatvamabhyupagamya kartavyaþ | yadayayaü ghaño dç÷yamànaþ pi÷àcàtmà bhavet pi÷àco dçùño bhavet, na ca dçùñaþ, tasmànna pi÷àca iti | dç÷yàtmatvàbhyupagamapårvako dç÷yamàne ghañàdau vastuni vastuno 'vastuno và dç÷yasyàdç÷yasya ca tàdàtmyapratiùedhaþ | tathà ca sati yathà ghañasya dç÷yatvamabhyupagamya pratiùedho dç÷yànupalambhàdeva, tadvat saravsya parasparaparihàravato 'nyatra dç÷yamàne niùedho dç÷yànupalambhadeva | tathà càsyaiva¤jàtãyakasya prayogasya svabhàvànupalabdhàvantarbhàvaþ || 36 ||

pratiùedhyasya yat kàrya tasya yadviruddhaü tasyopalabdherudàharaõam- yatheti |

38 vyàpakaviruddhopalabdhiryathà- nàtra tuùàraspar÷o vahnariti ||

39 kàraõànupalabdhiryathà- nàtra dhåmo 'gnyabhàvàditi ||

dçùñàntamàha- yathà nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni satyagneriti | iheti dharmã | agneriti heturuktaþ | nàprativaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni santãti | sàdhyadharma uktaþ |

atra ÷ãtakàraõànàü kàrya ÷ãtam | ÷ãtaü càgninà viruddham | yatràgnistatra kutaþ ÷ãtaprave÷aþ | yatra ÷ãtaspar÷astatràpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni ca kathamapi na | yadi syustàdç÷àni, tarhi ava÷yaü ÷ãtaspar÷o 'pi syàt || 37 ||

vyàpakaviruddhopalabdhiriti | vyàpakena viruddhaü vyàpakaviruddham, tasyopalabdhirityarthaþ | dçùñàntamàha- yathà nàtra tuùàraspar÷o 'gneriti | atreti | anena dharmã uktaþ | agneriti | anena heturuktaþ | na tuùàraspar÷a iti | anena sàdhyadharma uktaþ | tuùàraspar÷aþ= himaspar÷aþ | tasya vyàpakaþ ÷ãtaspar÷a, tadviruddho 'gniþ | tasmàd yatràgnistatra ÷ãtaspar÷aþ kutaþ | yatrà ca ÷ãtaspar÷astatra tuùàraspar÷o 'pi kathamapi na || 38 ||

kàraõànupalabdhiriti | kàraõasyànupalabdhiþ kàraõànupalabdhiriti vigrahaþ | iheti dharmã | apratibaddhaü sàmarthyaüyeùàü ÷ãtakàraõànàü ÷ãtajananaü prati, tàni na santi- iti sàdhyam | vahnariti hetuþ |

yatra ÷ãtakàraõàni adç÷yàni, ÷ãtaspar÷o 'pyadç÷yaþ, tatràyaü hetuþ prayoktavyaþ | dç÷yatve tu ÷ãtaspar÷asya tatkàraõànàü và kàryànupalabdhiþ, dç÷yànupalabdharvà gamikà | tasmàdeùàpyabhàvasàdhanã | tato yasminnudde÷e sadapi ÷ãtakàraõamadç÷yaü ÷ãtaspar÷a÷ca dårasthatvàt, pratipattu rvahnirbhàsvaravarõatvàd dåràdapi dç÷ya tatràyaü prayoga iti || 37 ||

pratiùedhyasya yad vyàpakaü tena yad viruddhaü tasyopalabdhirudàhatavyà yatheti | atreti dharmã | tuùàraspar÷o neti sàdhyam | vahnariti hetuþ |

yatra vyàpyastaùàraspar÷o vyàpaka÷ca ÷ãtaspar÷o na dç÷yaþ, tatràyaü hetuþ | tayodç÷yatve svabhàvasya vyàpakasya cànupalabdhiryataþ prayoktavyà | tathà ca satyabhàvasàdhanãyam | dåravartina÷ca pratipattustuùàraspar÷aþ ÷ãtaspar÷avi÷eùaþ | ÷ãtamàtraü ca parokùam | vahnistu råpavi÷eùàd dårastho 'pi pratyakùaþ | tato vahnaþ ÷ãtamàtràbhàvaþ | tataþ ÷ãtavi÷eùatuùàraspar÷àbhàvani÷cayaþ | ÷ãtavi÷eùasya ÷ãtasàmànyena vyàptatvàditi vi÷iùñaviùaye 'syàþ prayogaþ || 38 ||

pratiùedhyasya yat kàraõaü tasyànupalabdherudàharaõam- yatheti | atreti

40 kàraõaviruddhopalabdhiryathà- nàsya romaharùàdivi÷eùaþ, sannihitadahanavi÷eùàtvàditi ||

dçùñàntamàha- yathà nàtra dhåmo 'gnyabhàvàditi | atreti, anena dharmã uktaþ | agnyabhàvàdityanena ca nirduùño hetuþ kãrtitaþ | na dhåma iti | anena sàdhyadharma uktaþ | iha càgneþ kàrya dhåma iti | yatràgnyabhàvastatra dhåmo 'pi kathamapi na || 39 ||

kàraõaviruddhopalabdhiriti | kàraõena viruddhaü kàraõaviruddham, tasyopalabdhirityarthaþ | dçùñàntamàha- yathà nàsya romaharùàdivi÷eùà iti | asyati | anena dharmã uktaþ | na romaharùàdivi÷eùa it | anena sàdhyadharma uktaþ | romaharùàstu romõàmudbhadeþ | sa àdiryeùàü te romaharùàdayàþ | àdi÷abdena dantasaïgharùaõa- ÷arãrakampàdãnàü parigrahaþ | te ca romaharùàdaya eva vi÷eùà iti romaharùàdivi÷eùàþ | bhaya- prãtyàdibhirapi romaharùàdirjàyate | tasya vyavaccedàrtha vi÷eùa ityuktam | iha ca ÷ãtavàyupãóitasya ye romaharùàste eva bodhyàþ |

sannihitadahanavi÷eùatvàditi | atra dahanavi÷eùastvagnivi÷eùaþ | sannihita iti | samãpavartã | sannihito dahanavi÷eùo yasya sa sannihitadahanavi÷eùaþ, tasya bhàvastattvam, tasmàt sannihitadahanavi÷eùatvàt | yàdç÷o 'gnivi÷eùaþ ÷ãtadharmã | na dhåma iti sàdhyam | vahnayabhàvàditi hetuþ | yatra kàrya sadapi adç÷yaü bhavati, tatràyaü prayogaþ | dç÷ye tu kàrye dç÷yànupalabdhirgamikà | tato 'yamapyabhàvasàdhanaþ | niùkampàyatasalilapårite hnade hemantocitabàùpodgame virale sandhyàtamasi sati sannapi attra dhåmo na dç÷yata iti kàraõànupalabdhyà pratiùedhyate | vahnistu yadi tasyàmbhasaþ upari ùlavamàno bhavet prajvalitaþ, råpavi÷eùàdevopalabdho bhavet | ajvalitastu indhanamadhyaniviùño bhavet | tatràpi dahanàdhikaraõanibandhanaü pratyakùamiti svaråpeõa, àdhàraråpeõa và dç÷ya eva vahniriti tatràsya prayoga iti || 39 ||

pratiùedhyasya yat kàraõaü tasya yad viruddhaü tasyopalabdherudàharaõam- yatheti | asyeti dharmã | romõàü harùa udbhadaþ, sa àdiryeùàü dantavãõàdãnàü ÷ãtakçtànàm te vi÷iùyante tadanyebhyo bhaya÷raddhàdikçtebhya iti romaharùàdivi÷aùàþ | te na santãti sàdhyam | dahana eva vi÷iùyate tadanyasmàd dahanàccãtanivartanasàmarthyaneti dahanavi÷aùaþ | ka÷cid dahanah sannapi na ÷ãtanivartanakùamaþ, yathà pradãpaþ | tàdç÷anivçtaye vi÷eùagrahaõam | sannihito dahanavi÷eùo yasya sa tathoktaþ tasya bhàvastasmàditi hetuþ | yatra ÷ãtaspar÷aþ sannapyadç÷yaþ, roma-

41 kàraõaviruddhakàryopalabdhiryathà- na romaharùàdivi÷eùayuktapuruùavà yaü prade÷aþ dhåmàditi ||

niràkaraõasamarthastàdç÷asya siddhayartha vi÷eùa ityuktam | tathàhi- atra romaharùàdi vi÷eùasya hetuþ ÷ãtaspar÷aþ, tadviruddho 'niþ | agnitàpaþ ÷ãtanivàrakaþ | ÷ãtavivçtau romaharùàdivi÷eùàþ kathamapi na syuþ || 40 ||

kàraõaviurddhakàryopalabdhiriti | kàraõena viruddhaü kàraõaviruddham, tasya kàrya kàraõaviruddhakàryam, tasyopalabdhiþ | kàraõaviruddhakàryopalabdhiþ | dçùñàntamàha- yathà na romaharùàdivi÷eùayuktapuruùavànayaü prade÷o dhåmàditi | ayaü prade÷a ityanena dharmã uktaþ | dhåmàdityanena heturuktaþ | na romaharùàdivi÷eùayuktapuruùavànityanena sàdhyadharma uktaþ |

romaharùàdivi÷eùeõa yukto romaharùàdivi÷eùayuktaþ | romaharùàdivi÷eùayukta÷càsau puruùa÷ceti romaharùàdivi÷eùayuktapuruùàþ, sa vidayate yasmin prade÷e sa roma harùàdivi÷eùayuktapuruùavàn |

iha romaharùàdivi÷eùasya kàraõaü ÷ãtaspar÷aþ | tadviruddho 'gniþ | agnikàrya dhåmaþ |

harùàdivi÷eùà÷càdç÷yàþv tatràyaü prayogaþ | romaharùàdivi÷eùasya dç÷yatve dç÷yànupalbdhiþ prayoktavyà | ÷ãtaspar÷asya dç÷yatve kàraõànupalabdhiþ | tasmàdbhavasàdhano 'yam | råpavi÷eùàddhidåràd dahanaü pa÷yati | ÷ãtaspar÷astvadç÷yo romarùàdivi÷eùà÷ca | teùàü kàraõaviruddhopalabdhyàbhàvaü pratipadyata iti tatràsya prayoga iti || |40 ||

pratiùedhyasya yat kàraõaü tasya yad viruddhaü tasya yat kàryaü tasyopalabdhirudàhartavyà- yatheti | ayaü prade÷a iti dharmã | yogo yuktam | romaharùàdivi÷eùàiyuktaü romaharùàdivi÷eùayuktam, tasya sambandhã puruùo romaharùàdivi÷eùayuktapuruùaþ, tadvàn na bhavatãti sàdhyam | dhåmàditi hetuþ |

romaharùàdivi÷eùasya pratyakùatve dç÷yànupalabdhiþ | kàraõasya ÷ãtaspar÷asya pratyakùatve kàraõànupalabdhiþ | vahanstu pratyakùatve kàraõaviruddhopalabdhiþ prayoktavyàþ | trayàõàmapyadçsyatve 'yaü prayogaþ | tasmàdabhàvasàdhano 'yam | tatra dårasthasya pratipatturdahana÷ãtaspar÷aromaharùàdivi÷eùà apratyakùàþ santo 'pi, dhåmastu pratyakùo yatra, tatraitat pramàõam | dhåmastu yadu÷astadde÷e sthitaü ÷ãtaü nivartayituü samarthasya vahnaranumàpakaþ sa iha gràhyaþ |

dhåmamàtreõa tu vahnimàtre 'numite 'pi na ÷ãtaspar÷anivçtiþ, nàpi roma

42 ime sarve kàryànupalabdhyàdayo da÷ànupalabdhiprayogàþ svabhàvànupalabdho saügrahanupayàntãti ||

43 pàrampayeõàrthàntaravidhipratiùedhàbhyàü prayogabhede 'pi ||

tasmàd yatra dhåmastatràgniþ | yatràgnistatra na ÷ãtaspar÷aþ | yatra na ÷ãtaspar÷astatra ÷ãtakàryàõi romaharùàdivi÷eùàþ kathaü syuþ || 41 ||

pårvamupalabdhikùaõapràptasyànupalabdhirekaþ pratiùedhaheturuktaþ, atha kathaü kàryànupalabdhyàdibhiþ svabhàvaviruddhopalabdhyàdibhi÷ca pratiùedha iti cet? tatràha-

ime iti | avyavahitoktàþ | sarve iti nikhilà da÷asaïkhayàpariccinnàþ | anupalabdhiprayogà÷ca svabhàvànupalabdhàvantabhavanti || 42 ||

svabhàvànupalabdhiprayoga÷cànyaþ, kàryànupalabdhyàdirapyanyaþ | tathà hi- kàryànupalabdhyàdiùu arthàntarapratiùadhaþ, svabhàvaviruddhopalabdhyadiùu càrthàntaravidhiþ | kathaü tarhi tasyàmantarbhava iti cet? tatràha- arthàntaretyàdi |

harùàdivi÷eùanivçttiravasàtuü ÷akyeti na dhåmamàtraü heturiti draùñavyamiti || 41 ||

yadi ekaþ pratiùedhaheturuktaþ, kathamekada÷àbhàvahetavaþ? ityàha- ime sarve ityàdi | ime anupalbdhiprayogàþ | idamananaraprakràntà nirdiùñàþ | tatra kiyatàmapi grahaõe prasaktaþ? àha- kàryànupalabdhyàdaya iti | kàryànupalabdhyadãnàmai trayàõàü caturõà và garahaõe prasaktaþ? àha- da÷eti | tatra da÷ànàmapyudàharaõamàtràõàü grahaõaprasaïga satyàha- sarva iti |

etaduktaü bhavati- aprayuktà api prayuktodàharaõasada÷à÷ca | sarva eveti | da÷agrahaõamantarena sarvagrahaõe kriyamàõe prayuktodàharaõakàtsnrya ramyeta | da÷agrahaõàt tu udàharaõakàtsnrye 'vagate sarvagrahanàmatiricyamànamudàhçtasadç÷akàtsnryàvagataye jàyate |

te svabhàvànupalabdhau saügrahaü tàdàtmyena gaccanti | svabhàvànupalabdhisvabhàvà ityarthaþ || 42 ||

nanu ca svabhàvànupalabdhiprayogàd bhidyante kàryànupalbdhyàdayaþ, tat kathamantarbhavanti? ityàha- pàramparyeõeti | prayogabhede 'pãti | prayogasya ÷abdavyàpàrasya bhede 'pyantarbhavanti | kathaü prayogabhedaþ? ityàha- arthàntaravidhãti | pratiùedhyàdarthàdarthàntarasya vidhirupalabdhiþ svabhàvaviruddhàdayupalabdhiprayogeùu | pratiùedhaþ kàryànupalabdhyàdiùu prayogeùu | arthàntaravidhinà, arthàntarapratiùedhena

44 prayogadar÷anàbhyàsàt svayamapyevaü vyavaccedapratãtirbhavatãti svàrthe 'pyanumàne 'syà prayoganirde÷aþ ||

yahyaparthàntaravidhipratiùedhàbhyà prayogabheda eva, tathàpi paramparayà tasyà mantarbhàvo 'bhipretaþ, na tu vastutaþ | tathàhi kvacit kàryànupalbdhã dhåmàbhàvena dhåmahetorapratibaddhasàmarthyasya abhàve siddhe abhàvapratãtirbhavati | yatra yatra dhåmàbhàvastatra tatropalabdhilakùaõàpràptasyaiva taddhetoranupalabdhiriti svabhàvànupalabdhàvantarbhavati |

pratipattu õàü cintàbhedàd bhedaþ- kasyacit kàryàbhàvadvàreõa hetvabhàvapratãtiþ, kasyacittu svabhàvadvàreõa | tathaiva vyàpakànupalabdheþ kàraõànupalabdhe÷ca paramparayà antarbhàvo 'vagantavyaþ | svabhàvaviruddhopalabdhã càgninà ÷otàbhàvapratãtiþ | yatràgnistatropalabdhilakùaõapràptasya ÷ãtaspar÷asyaivànupalabdhiriti svabhàvànupalabdhàvantarbhàvaþ |

viruddhavyàptopalabdhàvapi hetvantaràpekùayà sarvavarõeùu prakà÷asvabhàvo 'pi svabhàvànupalabdhivadeva | tathà kàraõaviruddhakàryopalabdhàvapi dhåmenàgnisiddhiþ | ÷ãtanivçtau ca tatra tadviparãtasya romaharùàdivi÷eùayuktapuruùasyàbhàvasiddhiþ | sà ca tatropalabdhilakùaõapràptatà{dsi}hapuruùasyànupalabdhiriti svabhàvànupalabdhàvevàntarbhavati | || 43 ||

ye ca kàryakàraõadvayavyàptyabhedairbhedàbhavenopacàràt svabhàvànupalabdho antarbhavanti ityàhuþ, teùàü tadupacàreõantarbhàvaþ, paramàrthatastu na pratij¤aikade÷asyàpi hetutve sati paramparàrtho 'pi na ramyaþ |

svabhàvaviruddhopalabdhyàdiùu ca vijàtãyapramàõena nivçtyàbhidhànamiti kiü kena samànaü syàt | svàrthànumàne prayoge na sambhavati | tatrànupalabdhiprayogaprakàravi÷eùà ekàda÷a iti kuta iti cet? tasmàdàha- prayogadar÷anetyàdi |

ca prayogàþ bhidyante | yadi prayogàntareùvarthàntaravidhipratiùedhau, kathaü tarhi antarbhavanti? ityàha- pàramparyeõeti | praõàlikayetyarthaþ |

etaduktaü bhavati- na sàkùàdete prayogà dç÷yànupalabdhimabhidadhati, dç÷yànupalabhdyabhicàriõastvarthàntarasya vidhi niùedhaü vàbhidadhati | tataþ praõàlikayàmãùàü svabhàvànupalabdhau saügrahaþ, na sàkùàditi || 43 ||

yadi prayogabhedàdeùa bhedaþ, paràthànumàne vaktavya eùaþ, ÷abdabhedo hi prayogabhedaþ, ÷abda÷ca paràrthànumànam? ityà÷aïkayàha- prayogadar÷anetyàdi | prayogàõàü ÷àstraparipañhiñànàü dar÷anam= upalambhaþ, tasya abhyàsaþ= punaþ punaràvartanam, tasmànnimittàt |

svayamapãti | pratipatturàtmano 'pi | evam ityanantaroktena kameõa | vyavaccedasya pratãtirbhavatãti iti÷abdastasmàdarthe |

45 sarvatra càsyàmabhavavyavahrasàdhanyàmanupalabdhau yeùàü svabhàvaviruddhàdãnàmupalabdhyà kàraõàdãnàmanupalabdhyà ca pratiùedha uktaþ, teùàmupalabdhilakùaõapràptànàmevo palabdhiranupalabdhi÷ca veditavyà ||

prayogàõàü dar÷anam= pratãtiþ | tasyàþ paunaþpunyenàvartanam= abhyàsaþ | tasmàt prayogeùvabhyàsàti÷ayàt svayamapi yadà kasyacit vyavaccedapratãtirbhavati, tadà prayogaråpeõaiva pratãtirbhavati | ata eva svàrthànumàne 'pi anupalabdhiprayogasya vi÷eùanirde÷aþ | vyavaccedapratãtiþ pratiùedhapratyàyanamiti ÷eùaþ | yadvà- vyavaccedapratãtiþ vi÷eùapratipattiriti ÷eùaþ || 44 ||

svabhàvànupalabdhervi÷eùa uktaþ | kàryànupalabdhyàdau tadbhàvàt kathamavyabhicàritvamiti cet? tatràha- abhàveti | abhàvavyavahàrasàdhanyo bahuprakàrà yà anupalabdhayo 'bhihitàþ, tàþ sarvàstadvi÷età eva draùñavyàþ | yadi kàraõàderupalabdhi-

tadayamarthaþ- yasmàt svayamapyevamanenopàyena pratipadyate, prayogàbhyàsàtþ tasmàt svapratipattàvapyupayujyamànasyàsya prayogabhedasya svàrthànumàne nirde÷aþ | yat punaþ parapratipattàvevoyujyate, tat paràrthànumàna eva vaktavyamiti || 44 ||

nanu ca kàryànupalabdhyàdiùu kàraõàdãnàmadç÷yànàmeva niùedhaþ, dç÷yaniùedhe svabhàvànupalabdhiprayogaprasaïgàt tathà ca sati na teùàü dç÷yànupalabdheniùedhaþ, tat kathameùàü prayogàõàü dç÷yànupalabdhàvantarbhàvaþ? ityàha sarvatra cetyàdi | abhava÷ca tadvayavahàra÷ca abhàvavyavahàrau | svabhàvànupalabdhàvabhàvavyavahàraþ sàdhyaþ | ÷iùñeùvabhàvaþ | tayoþ sàdhanyàmanupalabdhau | sarvatra ceti | ca ÷abdo hi÷abdasyàrthe | yasmàt sarvatrànupalabdhau yeùàü pratiùedha uktasteùàmupalabdhilakùaõapràptànàü dç÷yànàmeva pratiùedhaþ | tasmàd dç÷yànupalabdhàvantarbhavaþ |

kuta etad dç÷yànàmeva? ityàha- svabhàvetyàdi | atràpi cakàro hetvarthaþ | yasmàt svabhàvaviruddha àdiryaùàü tesàmupalabdhyà, kàraõamàdiryeùàü teùàmanupalabdhyà pratiùedha uktaþ, tasmàd dç÷yànàmeva pratiùedha ityarthaþ |

yadi nàma svabhàvaviruddhàdyupalabdhyà kàraõàdyanupalabdhyà ca pratiùedha uktaþ, tathàpi kathaü dç÷yànàmeva pratiùedhaþ? ityàha- upalabdhirityàdi | atràpi cakàro hetvarthaþ | yasmàd ye virodhinaþ vyàpya- vyàpakabhåtàþ kàryakàraõabhåtà÷ca j¤àtàþ, teùàmava÷yamevopalabdhiþ, upalabdhipårvà cànupalabdhi-

46 anyeùàü virodha kàrya kàraõabhàvàbhàvàsiddheþ ||

lakùaõapràptasyànupalabdhiþ syàt, tadà kàryàdeþ pratiùedhasiddhiþ sambhavati, nànyatra || 45 ||

svabhàvaviruddhàdirapi yadi upalabdhilakùaõapràpta eva syàt, tadà viparãtapratiùedhe samarthaþ, nànyathà | kathamiti cet? tatràha- anyeùàmiti |

virodha÷ca kàryakàraõabhàva÷ca abhàva÷ca virodhakàryakàraõabhàvàbhàvàþ, teùàmamasiddhirityuktam | tadevaü ye nopalabdhilakùaõapràptàsteùàü virodhã'siddhaþ, virodhàbhàvo 'pyasiddhaþ, kàryakàraõabhàvo 'siddhaþ, kàryakàraõabhàvàbhàvo 'pyasiddhaþ- ityetat pradar÷itaü bhavati |

veditavyà= j¤àtavyà | upalabdhyanupalabdhã ca dveyeùàü staþ, te dç÷yà eva | tasmàt svabhàpraviruddhàdyu palabdhyà kàraõàdyanupalabdhyà copalabdhyanupalabdhimatàü viruddhàdãnàü pratiùedhaþ kriyamàõo dç÷yànàmeva kçto draùñavyaþ |

bahuùu codyeùu prakrànteùu parihàrasamuccayàrtha÷cakàro hetvartho bhavati | yasmàdidaü cedaü ca samàdhànamasti, tasmàd tattaccodyamayuktamiti cakàràrthaþ || 45 ||

kasmàt punaþ pratiùedhyànàü viruddhàdãnàmupalabdhyanupalabdhã veditavye? ityàha- anyeùàmiti | upalabdhyanupalabdhimadbhayo 'nye 'nupalabdhà eva ye teùàü virodha÷ca kàryakàraõabhàva÷ca kenacit saha abhàva÷ca vyàpyasya vyàpakasyàbhàve na sidhyati, yasmàt tato virodhakàryakàraõabhàvàbhàvàsiddhe kàraõàd upalabdhyanupalabdhimanta eva viruddhàdayo niùedhyàþ | ubhayavatna÷ca dç÷yà eva | tasmàd dç÷yànàmeva pratiùedhaþ |

tadayamarthaþ- virodha÷ca kàryakàraõabhàva÷ca vyàpakàbhàve vyàpyàbhàva÷ca dç÷yànupalabdhereveti | ekasannidhàvaparàbhàvapratãto j¤àto virodhaþ | kàraõàbhimatàbhàve ca kàryàbhimatàbhàvapratyaye 'vasitaþ kàryakàraõabhàvaþ | vyàpakàbhimatàbhàve ca vyàpyàbhimatàbhàve ni÷cite ni÷cito vyàpyavyàpakabhàvaþ | tatra vyàpyavyàpakabhàvapratãtenimittamabhàvaþ pratipattavyaþ | iha gçhãte vçkùàbhàve hi ÷i÷apàtvàbhàvapratãtau pratãto vyàpyavyàpakabhàvaþ | abhàvapratipatti÷ca sarvatra dç÷yànupalabdhereva | tasmàdvirodham, kàryakàraõabhàvam, vyàpyavyàpakabhàvaü ca smaratà virodha kàryakàarõabhàva vyàpyavyàpakabhàvaviùayàbhàvapratipattinibandhanaü dç÷yànupalabdhiþ smartavyà | dç÷yànupalabdhyasmaraõe virodhàdãnà

47 viprakçùñaviùayà punaranupalabdhiþ pratyakùànumànanivçttilakùaõà saü÷ayahetuþ ||

tathàhi- upalabdhilakùaõapràptasya niyatànuùaïgãõo ye dçùñàstatsannidhàne kasyacit tirobhàve tena saha virodhasya pratyàyanaü ÷akyam | yacca sannihitaü tadapi tathaiva viruddham | tadupalabdhau tu virodhàbhava iti ni÷cãyate |

evamupalabdhilakùaõapràptasya yasya sattve upalabdhilakùaõapràptamadçùñapårva yadupalabhyate, tadabhàve nopalabhyate | tattasmàdutpadayate iti taddvayoþ kàryakàraõabhàvo ni÷cãyate | yadabhàve 'pi yadupalabdhiþ, taddvayoþ kàryakàraõabhàvàbhàvo ni÷cãyate | evamapi abhàvavyavahàrasiddhirupalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhisamà÷rità ityuktaü bhavati || 46 ||

nanu tadanyenàpi kvacit siddhiriti cet? ucyate- viprakçùñetyàdi | viprakçùñã yo viùayaþ pratyakùànumànanivçttisvabhàvaþ sa saü÷ayasya hetuþ, na svabhàvavyavahàrahetuþ || 47 ||

masmaraõam | tathà ca sati na viruddhàdividhipratiùedhàbhyàmitaràbhàvapratãtiþ syàt | virodhàdigrahaõakàlabhàvinyàü ca dç÷yànupalabdhàvava÷yasmartavyàryà tata evàbhàvapratãtiþ |

tatra yadyapi sampratitanã nàsti dç÷yànupalabdhiþ, virodhàdigrahaõakàle tvàsãt | yà dç÷yànupalabdhiþ samprati smaryamàõà saivàbhàvapratipattinibandhanam | tataþ samprati nàsti dç÷yànupalabdhiprayogàd bhidyante kàryànupalabdhyàdiprayogàþ |

viruddhavidhinà kàraõàdiniùedhena ca yato dç÷yànupalabdhiràkùiptà, tato dç÷yànupalabdhereva kàlàntaravçttàyàþ smçtiviùayabhåtàyà abhàvapratipattiþ | amãùàü ca prayogàõàü dç÷yànupalabdhàvantarbhàvaþ | tadanena sarveõa dç÷yànupalabdhàvantarbhàvo da÷ànàmamanupalabdhiprayogàõàü pàramparyeõa dar÷ita ityavaseyam || 46 ||

uktà dç÷yànupalabdhirabhàve, abhàvavyavahàrasàdhye ca pramàõam, adç÷yànupalabdhistu kiüsvabhàvà? kiüvyàpàrà? ityàha- viprakçùñetyàdi | viprakçùñastribhirde÷akàlasvabhavaviprakarùairyasyà viùayaþ sa viprakçùñaviùayeti saü÷ayahetuþ | kisvabhàvà sà? ityàha- pratyakùànumànanivçttirlakùàõaü svabhàvo yasyàþ sà pratyakùànumànanivçttilakùàõà | na j¤ànaj¤eyasvabhàveti yàvat || 47 ||

48 pramàõanivçttàvapi arthàbhàvasiddheriti ||

tadeva kasmàt? ityàha- pramànetyàdi |

pramàõanivçttilakùaõà viprakçùñaviùayànupalabdhiþ, pramànanivçttirapi arthàbhàvaü na sàdhyati | pramàõaü tu arthakàryamiti pramàõanivçttyà kàraõamàtranivçttinaü sidhyatãti || 48 ||

iti nyàyavinduvistarañãkàyàü ÷iùyahitàyàü dvitãyaþ pariccedaþ ||


nanu ca pramàõàt prameyasattàvyavasthà, tataþ pramàõàbhàvàt prameyàbhàvapratipattiryuktà? ityàha- pramàõanivçttàvapãtyàdi | kàraõaü vyàpakaü ca nivartamànaü kàrya vyàpyaü ca nivartayet | na ca pramàõaü prameyasya karaõam, nàpi vyàpakam | ataþ pramàõayonivçttavapi arthasya prameyasya nivçttinasidhyati | tato 'siddhaþ saü÷ayaheturadç÷yànupalabdhiþ, na ni÷cayahetuþ | yat punah pramàõasattayà prameyasattà sidhyati, tadyuktam | prameyakàrya hi pramàõam | na ca kàraõamantareõa kàryamasti | na tu kàraõànyava÷yaü kàryavanti bhavanti | tasmàt pramàõàt prameyasattà vyavasthàpyà, na pramàõàbhàvàt prameyàbhàvavyavastheti || 48 ||

àcàryadharmottarakçtàyàü vyàyabinduñãkàyàü svàrthànumànaü nàma dvitãyaþ paricchedaþ || 


tçtãyaþ paràrthànumànaparicchedaþ

1 triråpaliïgàkhyànaü apràrthamanumànam ||

2 kàraõe kàryopacàràt ||

samyagj¤ànaniråpaõaprasaïgena svàrthaparàrthabhedena anumànaü dvividhamaïgãkçtam | tatra svàrtha saprapa¤caü niråpitam | paràrthànumànàbhidhànàrthamevamanujànãte triråpetyàdi |

àkhyàyate 'neneti àkhyànam | vacanamiti | trãõi råpàõi santi yasya tat triråpam | triråpaü ca talliïgaü ceti triråpaliïgam | tasya àkhyànamityarthaþ || 1 ||

anumànaü ca samyagj¤ànamityuktam, kathamanumànaü vacanamiti cet? tatràha- kàraõa iti |

svàrtha- paràrthànumànayoþ svàrtha vyàkhyàya, paràrtha vyàkhyàtukàma àhatriråpaliïgàkhyànamiti | trãõi råpàõi- anvaya vyatireka pakùadharmatvasaüj¤akàni yasya tat triråpam | triråpaü ca talliïgaü ca tasyàkhyànam | àkhyàyate= prakà÷yate 'neneti triråpaü liïgamiti àkhyànam | kiü punastat? vacanam | vacanena hi triråpaü liïgamàkhyàyate | parasmàyidaü paràrtham || 1 ||

nanu ca samyagj¤ànàtmakamanumànamuktam, tat kimartha samprati vacanàtmakamanumànamucyate? ityàha-kàraõe kàryopacàràditi | triråpaliïgàbhidhànàt triråpaliïgasmçtirutpadayate, smçte÷vànumànam | tasmàdanumànasya paraüparayà triråpaliïgàbhidhànaü kàraõam | tasmin kàraõe vacane kàryasyànumànasya upacàraþ samàropaþ kriyate | tataþ samàropàt kàraõaü vacanamanumàna÷abde nocyate | aupacàrikaü vacanamanumànam, na mukhyamityarthaàþ | na yàvat ki¤cit upacàràdanumàna÷abdena vaktuü ÷akyaü tàvat sarva vyàkhyeyam, kintvanumànaü vyàkhyàtukàmena anumànasvaråpasya vyàkhyeyatvànnimitaü vyàkhyeyam | nimittaü ca triråpaü liïgam | tacca svayaü và pratãtamanumànasya nimittaü bhavati, pareõa và pratipàditaü bhavati | tasmàlliïgasya svaråpaü ca vyàkhyeyam, tatpratipàdaka÷ca ÷abdaþ | tatra svaråpaü svàrthànumàne vyàkhyàtam | pratipàdaka÷ca ÷abda

3 tad dvividham |

4 prayogabhedàt ||

5 sàdharmyavad vaidharmyavacca ||

kàraõaü hi vacanam, kàrya cànumànamiti vacane tasminnanumànàropàt tadvacanamevànumànamityabhidhãyate | anumànakàraõatvàt anumànam ityucyate iti ÷eùaþ || 2 ||

taddvividhamiti | atra taditi paràrthànumànam | triråpaliïgàkhyànaü tat || 3 ||

kathaü dvividhamiti cet? àha- prayogabhedàditi | prayogastu ÷abdata upasthànam | tasya bhedena dvaividhyamiti || 4 ||

kiü tat prakàraheyamiti àha? àha- sàdharmyavaditi |
samàno dharmo yasya sa sadharmà, sadharmaõo bhàvaþ sàdharmyam, tadayasyàsti tat sàdharmyavat | visadç÷o dharmo yasya sa vidharmà, vidharmaõo bhàvo vaidharmyam, tadayasyàsti tad vaidharmyavat | anvayavat vyatirekavacceti ÷eùaþ || 5 ||

iha vyàkhyeyaþ | tataþ pratipàdakaü ÷abdamava÷yaü vaktavyaü dar÷ayan anumàna÷abdenoktavànàcàrya iti paramàrthaþ || 2 ||

paràrthànumànasya prakàrabhedaü dar÷ayitukàma àha- tad dvividhamiti | taditi paràrthanumànam | dvau vidhau= prakàrau yasya tad dvividham || 3 ||

kuto dvividham? ityàha- prayogasya ÷abdavyàpàrasya bhedàt | prayuktiþ= prayogaþ, arthàbhidhànam | ÷abdasyàrthàbhidhànavyàpàrabhedàd dvividhamanumànam || 4 ||

tadevàbhidhànavyàpàranibandhanaü dvaividhyaü dar÷ayitumàha- sàdharmyavat vaidharmyavacceti | samàno dharmo 'sya so 'yaü sadharmà, tasya bhàvaþ sàdharmyam | visadç÷o dharmo 'sya vidharmà, vidharmàõo bhàvo vaidharmyam | dçùñàntadharmiõà saha sàdhyadharmiõaþ sàdç÷yaü hetukçtaü sàdharmyamucyate | asàdç÷yaü ca hetukçtaü vaidharmyamucyate | tatra yasya sàdhanavàkyasya sàdharmyamabhidheyaü tat sàdharmyavat | yathà yat kçtakaü tadanityam, yathà ghañaþ, tathà ca kçtakaþ ÷abdaþ ityatra kçtakatvakçtaü dçùñànta sàdhyadharmiõoþ sàdu÷yabhidheyam | yasya tu vaidharmyamabhidheyaü tad vaidharmyavat | yathà- yannityaü tadakçtakaü dçùñam, yathà àkà÷am, ÷abdastu kçtakaþ iti kçtakatvàkçtakatvakçtaü ÷abdàkà÷ayoþ sàdhya dçùñàntadharmoõorasàdç÷yamihàbhidheyam || 5 ||

6 nànayorarthataþ ka÷cid bhedaþ ||

7 anyatra prayogabhedàt ||

8 tatra sàdharmyavatprayogaþ- yadupalabdhilakùaõapràptaü sannopalabhyate so 'dvayava hàraviùayaþ siddhaþ, yathànyo dçùñaþ ka÷cid ÷a÷aviùàõàdiþ | nopalabhyate ca kvacit prade÷avi÷aùe upalabdhilakùaõapràpto ghañaþ- ityanupalabdhiprayogaþ ||

yadi sàdharmyaprayogo 'nvayavàn, vaidharmyaprayoga÷ca vyatirekavàn, tarhi arthato 'pi bhedaþ syàt, tat kasmàt prayogabhedena dvividhamityucyate iti cet? tatràha nànayoriti |

sàdharmyavànapi triråpàpekùaþ, vaidharmyavànapi triråpàpekùaþ | tasmàt sarvatra triråpasattvàdarthato bhedale÷o 'pi nàsti |6 ||

anyatra prayogabhedàditi | iha prayogasyaiva bhedaþ, na tu sarvathàpi | tathà hi- prathame vastuto 'nvayàbhidhàne 'pi vyatirekaþ sàmarthyàdavagamyate | dvitãye ca vastuto vyatirekà bhidhàne 'pi anvayo 'rthàjj¤àyate || 7 ||

tatra sàdharmyavataþ prathamamupanyàsaþ | yadupalabdhilakùaõapràpta sannopalabhyate so 'sadvayaydyanayoþ prayogayorabhidheyaü bhinnam, kathaü tarhi triråpaü liïgamabhinnaü prakà÷yam? ityàha- nànayorarthata iti | arthaþ prayojanam | yat prayojanaü prakà÷ayitavyaü vastu uddi÷yànumàne prayujyate, tataþ prayojanàdanayorna bhedaþ ka÷cit | triråpaü hi liïga prakà÷ayitavyam | taduddi÷ya dve apyete prayujyete | dvàbhyàmapi triråpaü liïga prakà÷yata eva | tataþ prakà÷ayitavyaü prayojanamanayorabhinnam | tathà ca na tato bhedaþ ka÷cit || 6 ||

abhidheyabhedo 'pi tarhi na syàt? ityàha- anyatra prayogabhedàditi | prayogaþ abhidhànam, vàcakatvam | vàcakatvabhedàdanyo bhedaþ prayojanakçto nàstãtyarthaþ |

etaduktaü bhavati- anyadabhidheyamanyat prakà÷yaü prayojanam | tatràbhidheyàpekùayà vàcakatvaü bhedyate, prakà÷yaü tvabhinnam | anvaye hi kathite vakùyamàõena nyàyena vyatirekagatirbhavati | vyatireke cànvayagatiþ | tatastriråpaü liïgaü prakà÷yamabhinnam | na ca yatràbhidheyabhedaþ, tatra sàmarthyagamyo 'pyartho bhidyate | yasmàt pãno devadatto divà na bhuükte pãno devadatto ràtrau bhuükte ityanayovakyiyorabhidheyabhede 'pi gamyamànamekameva, tadvadihàbhidheyabhede 'pi gamaymànaü vastu ekameva || 7 ||

9 tathà svabhàvahetoþ prayogaþ- yat sat tat sarvamanityam, yathà ghañàdiriti ÷uddhasya svabhàvahetoþ prayogaþ ||

vahàraviùayaþ siddha iti | atrànupalabdheranvaya uktaþ | yathà dçùñaþ ka÷cit ÷a÷aviùàõàdiriti | asadvayavahàrasya viùayo dçùñaþ | tasyodàharaõam- ÷a÷aviùàõàdiþ dçùña iti siddhaþ | parãkùita iti ÷eùaþ | tena dçùñàntakathanaü nopalabhyate iti anena pakùadharma uktaþ || 8 ||

svabhàvahetoþ prayoga iti | dvitãyasya hetoþ sàdharmyavàn prayoga upadar÷yate yat tatreti | tayoþ sàdharmyavaidharmyavatoranumànayoþ sàdharmyavat tàvadudàharannanupalabdhimàha- yadityàdinà | yad dç÷yam | sannopalabhyate- ityanena dç÷yànupalambho 'nudyate | so 'sadvayavahàravãùayaþ siddhaþ | tadasaditi vyavahartavyamityarthaþ | anenàsadvayavahàrayogyatvasya vidhiþ kçtaþ | tata÷càsdvayavahàrayogyatve dç÷yànupalambho niyataþ kathitaþ | dç÷yamanupalabdhamasadvayavahàrayogyamevetyarthaþ | sàdhanasya ca sàdhye 'rthe niyatatvakathanaü vyàptikathanam | yathoktam- vyàptirvyàpakasya tatra bhàva eva vyàpyasya và tatraiva bhàvaþ iti | vyàptisàdhanasya pramàõasya viùayo dçùñàntaþ | tameva dar÷ayitumàha- yathànya iti | sàdhyadharmiõo 'nyo dçùñànta ityarthaþ | dçùña iti | pramàõena ni÷citaþ | ÷a÷avisàõaü hi na cakùuùà viùayãkçtam | api tu pramàõena dç÷yànupalambhenàsadvayavahàrayogyaü vij¤àtam | ÷a÷aviùàõamàdiryasya asadvayavahàraviùayasya sa tathoktaþ | ÷a÷aviùàõàdau hi dç÷yànupalambhamàtranimitto 'sadvayavahàraþ pramàõena siddhaþ | tata eva pramàõàdanena vàkye nàbhidhãyamànà vyàptirj¤àtavyà |

samprati vyàpti kathayitvà dç÷yànupalambhasya pakùadharmatvaü dar÷ayitumàha nopalabhyate ceti | prade÷aþ= ekade÷aþ pçthivyàþ | sa eva vi÷iùyte 'nyasmàditi vi÷eùa ekaþ | prade÷avi÷aùa iti | ekasmin prade÷e | kvaciditi | pratipattaþ pratyakùa eko 'pi prade÷aþ | sa evàbhàvavyavahàràdhikaraõaü yaþ pratipattaþ pratyakùaþ, nànyaþ | upalabdhilakùaõapràpta iti | dç÷yaþ | yathà càsato 'pi ghañasya samàropitamupalabdhilakùaõapràptatvaü tathà vyàkhyàtam || 8 ||

svabhàvahetoþ sàdharmyavantaü prayogaü dar÷ayitumàha- tatheti | yathànupalabdheþ, tathà svabhàvahetoþ sàdharmyavàn prayoga ityarthaþ | yat saditi sattvamanådya tat sarvamanityamityanityanityatvaü vidhãyate | sarvagrahaõaü ca niyamàrtham |

10 yadutpattimat tadanityamiti svabhàvabhåtadharmabhedena svabhàvasya prayogaþ ||

11 yat kçtakaü tad anityamityupàdhibhedena ||

sat tat sarvamanityam, yathà ghañàdiriti | yaditi yogyaü vastumàtraü sat, tat sarvamakhilamanityam | anena anvaya evoktaþ |

÷uddhasya svabhàvahetoþ prayoga iti | nirvi÷eùaõasya svabhàvahetoþ prayoga iti ÷eùaþ || 9 ||

yadutapttimat tadanityamiti vacanaü svabhàvahetodvitãyasyànvayaþ |

svabhàvabhåtadharmabhedena svabhàvasya prayoga iti | àtmabhåtadharmasyaiva bhedaü kçtvà svabhàvahetoþ prayogaþ kçtaþ | tathà hi- utpattirvastuno hanmalàbhaþ | abheda eva utpattiryasyàsti tadutpattimaditi bhedenoktaþ || 10 ||

yat kçtakaü tadanityamiti | anena svabhàvahetostçtãyasyànvaya uktaþ | upàdhi bhedeneti | atra upàdhiþ= vi÷eùaõam | anabhivyaktavi÷eùaõaþ svabhàvahetuprayoga iti ÷eùaþ || 11 ||

sarvamanityam | na ki¤cinnànityam | yat sat tadanityameva | anityatvàdanyatra nityatve sattvaü nàstãtyevaü sattvamanityatve sàdhye niyataü khyàpitaü bhavati | tathà ca sati vyàptipradar÷anavàkyamidaü | yathà ghañàdiriti | vyàptisàdhakasya pramàõasya viùayakathanametat | ÷uddhasyeti | nirvi÷eùaõasya svabhàvasya prayogaþ || 9 ||

savi÷eùaõaü dar÷ayitumàha- yadutpattimaditi | utpattiþ svaråpalàbho yasyàsti tad utpattimat | utpattimattvamanudya tadanityamityanityatvavidhiþ | tathà ca sati utpattimattvamanityatve niyatamàkhyàtam |

svabhàvaü bhåtaþ tadàtmako dhamaþ, tasya bhedena | bhedaü hetåkçtya prayogaþ | anutpannebhyo hi vyàvçtimà÷rityotpanno bhàva ityucyate | saiva vyàvçttiryadà vyàvçttyantaranirapekùà vaktumiùayte, tadà vyatirekiõãva nirde÷yate- bhàvasya utpattiriti | tathà ca vyatiriktamevotpattyà vi÷iùña vastu utpattimaduktam | tena svabhàvabhåtena dharmeõa kalpitabhedena vi÷iùñaþ svabhàvaþ prayukto viditavyaþ || 10 ||

yat kçtakamiti | kçtakatvamanådyànityatvaü vidhãyate- iti anityatve niyataü kçtakatvamuktam | ato vyàptiranityatvena kçtakatvasya dar÷ità | upàdhibhedena svabhàvasya prayoga iti sambandhaþ | upàdhirvi÷eùaõam | tasya bhedena bhinnenopàdhinà vi÷iùñaþ svabhàvaþ prayukta ityarthaþ |

12 apekùitaparavyàpàro hi bhàvaþ svabhàvaniùpattau kçtaka iti |

13 evaü prayatnàntarãyakapratyayabhedabheditvàdayo 'pi draùñavyàþ ||

kathamanabhivyaktavi÷eùàõaü iti cet? tatràha- apekùitaparavyàpàro hi bhàvaþ svabhàvaniùpatau kçtaka iti | apekùitaþ parasya vyàpàro yeneti vigrahaþ | ya÷ca bhàvaþ svabhàniùpattaye hetånàü vyàpàramapekùate iti | yathà kçtakamityuktam, tasmàt anabhivyaktavi÷eùaõaü svabhàvahetvantarametat || 12 ||

evamiti | ete 'pi upàdhibhedàpekùitàþ svabhàvahetva eva draùñavyàþ | tathà hi prayatne= hetuvyàpàre sati yasya siddhiþ sa prayatnàntarãyaka iti | tena anityaü prayatnàntaroyakatvàda ityayanapi anabhivyaktavi÷eùaõaþ svabhàvahetureva | pratyayasya bhedaþ pratyayabhedaþ | pratyayabhedena bhettuü ÷ãla yasya sa pratyayabhedabhedã, tasya bhàvaþ pratyayabhedabheditvam | kàraõabhedànukålaråpavattvamiti ÷eùaþ |

tathà hi- svalpakardamapiõóàd ghañaþ kùudro bhavati, mahatastu mahàn bhavvati | nipuõaiha kadàciccuddha evàrtha ucyate, kadàcidavyatiriktena vi÷eùaõena vi÷iùñaþ, kadàcid vyatiriktena | devadattaþ iti ÷uddhaþ, lambakarõaþ iti abhinnakarõadvayavi÷iùñaþ, citraguriti vyatiriktacitragavãvi÷iùñaþ | tadvat ÷uddham, utpattimatvamavyatiriktavi÷eùaõam, kçtakatvaü vyatiriktavi÷eùaõam || 11 ||

nanu ca citragu÷abde vyatiriktasya vi÷eùaõasya vàcaka÷citra÷abdo go÷abda÷vàsti, kçtaka÷abde tu nirvi÷eùaõavàcinaþ ÷abdasya prayogo 'sti? ityà÷aïkayàha- apekùiteti | pareùàü kàraõànàü vyàpàraþ svabhàvasya niùpattau niùpatyarthamapekùitaþ paravyàpàro yena sa tathoktaþ | hãti yasmàdarthe | yasmàdapekùitaparavyàpàraþ kçtaka ucyate, tasmàd vyatiriktena vi÷eùaõena vi÷iùñaþ svabhàva ucyate | yadyapi vyatiriktaü vi÷eùaõapadaü na prayuktam, tathàpi kçta÷abdenaiva vyatiriktaü vi÷eùaõapadamantarbhàvitam | ataeva saüj¤àprakàro 'yaü kçtaka÷abdaþ, yasmàt saüj¤àyàmayaü kan pratyayo vihitaþ | yatra ca vi÷eùaõamantarbhàvyate, tatra vi÷eùaõàpdaü na prayujyate |

kvacittu prtãyamànaü vi÷eùaõam, yathà kçta ityukte hetubirityetat pratãyate | tatra ca hetu÷abdaþ prayujyate, kadàcinna và prayujyate || 12 ||

prayujyamànasva÷abda÷ca yathà pratyayabhedabhedi÷abde pratyayabheda÷abdaþ, yathà ca kçta÷abdo bhinnavi÷esaõasvabhavàbhidhàyo, evaü pratyayabhedabheditvamàdiryeùàü

14 sannutpattimàn kçtako và ÷abda iti pakùadharmopadar÷anam ||

15 sarve ete sàdhanadharmàþ yathàsvaü pramàõaiþ siddha sàdhana dharmamàtrànubandhe eva sàdhyadharme 'vagantavyàþ ||

kumbhakàravyàpàre sati ÷obhano bhavati,anipuõakumbhakàravàpàre '÷obhano bhavati | tasmàd anityaü pratyayabhedabheditvàdityayamapi anabhivyaktavi÷eùaõaþ svabhàvahetureva || 13 ||

pårva trayàõàü svabhàvahetånàmanvayamàtramuktam, idànã tena kàraõena pakùadharmà ucyante | san ÷abdaþ, utpattimàn ÷abdaþ, kçtakaþ ÷abda iti prayogabhedadar÷anàthaü và iti || 14 ||

tanmàtrànubandhini sàdhyadharme svabhàvo hetuþ iti pårva svabhàvahetulakùaõaü yadabhihitam, tatprayogàrthamàha- sarve ete sàdhanadharmà iti | pårva yeùàü trividhànàü svabhàvahetånàü pakùadharmà uktàþ, te yathàsvaü pramàõairiti | yasya yadàtmãyaü pramàõaü taiþ svapramàõaiþ |

prayatnànantarãyakatvàdãnàü te 'pi svabhàvahetoþ prayogàþ bhinnavi÷eùaõasvabhàvàbhidhàyino draùñavyàþ |

pratyayànàm= kàraõànàm, bhedaþ= vi÷eùaþ, tena pratyayabhedena bhettuü ÷ãlaü yasya sa pratyayabhedo ÷abdaþ, tasya bhàvaþ pratyayabhedabheditvam | tataþ pratyayabhedabheditvàccabdasya kçtatvaü sàdhyate | prayatnànantarãyakatvànityatvam | tatra pratyayabheda÷abdo vyatiriktavi÷eùaõàbhidhàyã pratyayabhedabhedi÷abde prayuktaþ | prayatnànantarãyaka÷abde ca prayatna÷abda |

tadevaü trividhaþ svabhavahetuprayogo dar÷itaþ- 1 ÷uddhaþ, 2 avyatiriktavi÷eùaõaþ, 3 vyatiriktavi÷eùaõa÷ca | evamartha caitadàkhyàtam- vàcakabhedànmà bhåt kasyacit svabhàvahetàvapi prayukte vyàmoha iti || 13 ||

atha kimete svabhàvahetavaþ siddhasambandhe svabhàve sàdhye prayoktavyàþ? àhosvit asiddhasambandhe? it sardhayitumàha- sarve ete iti | gamakatvàt sàdhanàni, parà÷ritatvàcca dharmàþ, sàdhanadharmà eva sàdhanadharmamàtram | matra ÷abdenàdhikasyàpekùaõãyasya niràsaþ | tasyànubandhaþ= anugamanam, anvayaþ | siddhaþ sàdhanakarmamàtrànubandho yasya sa tathoktaþ | kena siddhaþ? ityàha-

16 tasyaiva tatsvabhàvatvàt ||

siddhasàdhanadahrmamàtrànubandhe eva sàdhyadharme 'vagantavyà iti | sàdhanadharmasvaråpameva sàdhanadharmamàtram | sàdhanadharmamàtreõa anubandhaþ= sàdhanadharmamàtrànubandhaþ | anubandhaþ= sambandhaþ | anvaya iti ÷eùa | siddhaþ sàdhanadharmàmàtrànubandho yasya sàdhya dharmasya tasmin |

yathàsvaü sàdhyadharme sàdhanadharmamàtrànubandhe sàdhite eva te pakùadharmà hetutvenàbhidheyà iti || 15 ||

kasmàcca sàdhyadharme sàdhanadahrmamàtrànubandha iti cet? tatràha- tasyaiveti | tathàhi- paramàrthato 'nityasvabhàva eva kçtakaþ | anya÷ca kçtakaþ, anya÷ca anitya iti tu na | kathamiti cet? hetupratyayairyat kriyate tad vina÷yatsvabhàvameveti || 16 ||

yathàsvaü pramàõairiti | yasya sàdhyadharmasya yadàtmãyaü pramàõaü tenaiva pramàõena siddha ityarthaþ | svabhàvahetånàü ca bahubhedadatvàt sambandhasàdhanànyapi pramàõàni bahånãti pramàõairiti bahuvacana nirde÷aþ | gamayitavyatvàt sàdhyaþ, parà÷ritatvàcca dharmaþ sàdhyadharmaþ |

tadayaü paramàrthaþ- na hetuþ pradãpavat yogyatayà gamakaþ, apitu nàntarãyakatayà vini÷citaþ | sàdhyàvinbhàvitvani÷cayanameva hi hetoþ sàdhyapratipàdanavyàpàraþ, nànyaþ ka÷cit |

prathamaü bàdhakena pramàõena sàdhyapratibandho ni÷cetavyo hetoþ | punaranumànakàle sàdhanaü sàdhyanàntarãyakaü sàmànyena smartavyam | kçtakatvaü nàmànityasvabhàvamiti sàmànyena smçtamarya punarvi÷eùe yojayati- idamapi kçtakatvaü ÷abde vartamànamanityasvabhàvameveti |

tatra sàmànyasmaraõaü liïgaj¤ànam | vi÷iùñasya tu ÷abdagatakçtakatvasyànityatvasvabhàvasya smaraõamanumànaj¤ànam | tathà ca satyavinàbhàvitvaj¤ànameva parokùàrthapratipàdakatavaü nàma | tena ni÷citatanmàtrànubandhe sàdhyadharme svabhàva hetavaþ prayoktavyàþ, nànyatretyuktam || 15 ||

yadyevaü sambandho ni÷cetavyaþ sà÷yasya sàdhanena saha, sàhanadharmamàtrànubandhastu sàdhayasya kasmànni÷cito mçgyate? ityàha- tasyaiveti | siddha sàdhanadharmamàtrànubandhasya | tatsvabhàvatvàditi | sàdhanadharmasvabhàvatvàt | yo hi sàdhyadharmaþ sàdhanadharmamàtrànubandhavàn sa eva tasya sàdhanadharmasya svabhàvaþ, nànyaþ || 16 ||

17 svabhàvasya ca hetutvàt ||

18 vastutastayostàdàtmyam ||

19 tanniùpattàvaniùpannasya tatsvabhàvatvàbhàvàt ||

svabhàvasyeti | atra sàdhyasya svabhava eva heturuktaþ, kathaü sàdhyànanubandhã syàt tathà hi tanmàtrànubandho svabhàva eveti || 17 ||

tacca kasmàt iti cet? tatràha- tanniùpattàviti |

yadi sàdhanadharmasya kçtakatvàdeþ siddhau sàdhyo 'nityatvàdinaü siddhayati, tadà kçtakatvànityatve paramàrthata ekasvabhàve na syàtàm || 19 ||

bhavatu ãdç÷a eva svabhàvaþ, svabhàva eva tu sàdhye kasmàd hetuprayogaþ? svabhàvasya ca hetutvàditi | svabhàva eveha hetuþ prakràntaþ | tasmàt sa eva sàdhyaþ kartavyoþ yaþ sàdhanasya svabhàvaþ syàt | sàdhanadharmamàtrànubandhavà÷ca svabhàvaþ, nànyaþ || 17 ||

yadi sàdhyadharmaþ sàdhanasya svabhavaþ syàt, pratij¤àrthaikade÷astarhi hetuþ syàt? ityàha- vastuta iti | vastutaþ paramàrthataþ sàdhyasàdhanayostàdàtmyam | samàropitastu sàdhyasàdhanabhedaþ | sàdhyasàdhanabhàvo hi ni÷cayàråóhe råpe | ni÷cayàråóhaü ca råpaü samàropitena bhedenetaretaravyàvçttikena bhinnamiti anyat sàdhanam, anyat sàdhyam | dåràddhi ÷àkhàdimànartho vçkùaþ iti ni÷cãyate na ÷i÷apeti | atha ca sa eva vçkùaþ, saiva ÷i÷apà | tasmàdabhinnamapi vastu ni÷cayo bhinnamàdar÷ayati vyàvçtibhedena | tasmàt ni÷cayaråóharåpàpekùayà anyat sàdhanam, anyat sàdhyam | ato na pratij¤àrthaikade÷o hetuþ | vàstavaü ca tàdàtmyamiti || 18 ||

kasmàt punaþ sàdhanadharmamàtrànubandhyeva sàdhyaþ svabhàvaþ, nànyaþ? ityàha- tanniùapttàviti | yo hi yatrànubadhnàti sa tanniùpattàvaniùpannaþ, tasya tanniùpattàvaniùpannasya sàdhanasvabhavatvamayuktam | yato niùpattyaniùapttã bhavàbhàvasvaråpe | bhàvàbhàvau ca aprasparaparihàreõa sthitau | yadi ca pårva niùpannasya, aniùpannasya caikyaü bhavedå, ekasyaivàrthasya bhàvàbhàvo syàtàü yugapat | na ca viruddhayorbhàvàbhàvayoraikyaü yujyateþ, viruddhadharmasaüsargàtmaka katvàdekatvàbhavasya |

ki¤ca, pa÷càdutpadayamànaü pårvaniùpannàd bhinnahetukam, hetubhedapårvaka÷ca

20 vyabhicàrasambhavàcca ||

21 kàryahetoþ prayogaþ- yatra dhåmastatràgniþ, yathà mahànasàdau | asti ceha dhåma iti ||

22 ihàpi siddhe eva kàryakàraõabhàve kàraõe sàdhye kàryaheturvaktavyaþ ||

yadi kçtatvàpariniùpattàvuttarakàle daõóàdikàraõàntareõànityatvaü kriyate, tadà vyabhicàraþ syat, daõóàderapi svapratyayasapekùatayotpannatvàt | tadava÷yamevànutpannasya kasyàpi vinà÷asyàpi na sambhava iti || 20 ||

kàryahetoþ prayoga iti | sàdhrmyavadanumànasya kàryahetoþ prayoga upadar÷yate | yatra dhumastatràgniriti | yatreti asmin parde÷e dhåmastatra sarvatràgnirityanvaya iti | yathà mahànasàdàviti | anena dçùñànto dar÷itaþ | asti ca iha dhåma iti | abhimatade÷e ca dhåmo dç÷yata iti pakùadharmo dar÷itaþ || 21 ||

kàryahetàvapi pårva kàryakàraõabhàvaþ sàdhanãyaþ anantaraü ca kàraõasàdhanàrtha kàryaheturvaktavyaþ | tathà hi- svaråpeõa ni÷citameva liïga j¤eyam, na tu ani÷citameveti || 22 ||

kàryabhedaþ, tato niùpannàniùpannayoviruddharmasaüsargàtmako bhedo bhedahetu÷ca kàraõabheda iti kuta ekatvam | tasmàt sàdhanadharmamàtrànubandhyeva sàdhyaþ svabhàvaþ, nànyaþ || 19 ||

mà bhåt pa÷cànniùpannaþ pårvajasya svabhàvaþ, sàdhyastu kasmànna bhavati? ityàha- vyabhicaretyàdi || pårvajena pa÷cànniùpannasya vyabhicàraþ= parityàgo yastasya sambhavàcca na pårvaniùpannasya pa÷cànniùpannaþ sàdhyaþ | tasmàt sàdhana dharmamàtrànubandhyeva svabhàvaþ | sa eva ca sàdhyaþ | tathà ca siddhasàdhanadharma màtranubandha eva svabhàve svabhavahetavaþ prayoktavyà iti sthitam || 20 ||

kàryahetoþ prayoga iti | sàdharmyavàniti prakaraõàdapekùaõãyam | yatra dhåma iti dhåmamanådya tatràgniriti agnevidhiþ | tatha ca niyamàrthaþ pårvavadavagantavyaþ | tadanena kàryakàraõabhavanimittà vyàptidar÷ità |

vyàptisàdhanapramàõaviùayaü dar÷ayitumàha- yathàmahànasàdàviti | mahànasàdau hi pratyakùànupalambhàbhyàü kàryakàraõabhàvàtmàvinàbhàvo ni÷citaþ | asti ceheti sàdhyadharmiõi pakùadharmopasaühàraþ || 21 ||

ihàpãti | na kevalaü svabhàvahetã, ihàpi kàryahetau | siddha eveti | ni÷cite kàryakàraõatve | kàryakàraõabhàvan÷cayo hyava÷yaü kartavyaþ, yato na yogyatayà heturgamako 'pitu nàntarãkatvàdityuktam || 22 ||

23 vaidharmyavataþ prayogaþ- yat sad upalabdhilaksàõapràptaü tadupalabhyata eva | yathà nãlàdivi÷eùaþ | na caiva mihopalabdhilakùaõapràptasya sata upalabdhiþ rghañasyeti anupalabdhiprayogaþ ||

24 asati anityatve, nàsti sattvam utpattimattvaü kçtakatvaü và | san ca ÷abda utpattimàn kçtako veti svabhàvahetoþ prayogaþ ||

vaidharmyatyàdi | yàni ca vaidharmyavadanumànàni, tàni vaktavyàni |

yat sad upalabdhilakùaõapràptaü tadupalabhyata eveti | sacca vastu kimapyupalabdhilakùaõapràptaü yadi syàt, tadà ava÷yamupalabhyeta | etena vyatireka uktaþ | yathà nolàdivi÷eùa iti | vaidharmadçùñàntaþ |

na caivamihopalabdhilakùaõapràptasya ghañasyopalabdhiriti | upalabdhirityupalabdhilakùaõapràpto yàdç÷o nãlàdivi÷eùa upalabhyate, tàdç÷o ghaña iha nàsti | iheti anenàbhimataþ prade÷a uktaþ | anupalabdhiprayoga iti | ayamanupalabdhervaidharmyavàn || 23 ||

asati anityatve nàsti sattvamutpattimattvaü veti | anena trayàõàü svabhàvahetånàü vyatireka upadiùñaþ | san ca ÷abda utpattimàn, kçtako veti pakùadharmà uktàþ | svabhàvahetoþ prayoga iti | ete ca svabhàvahetorvaidharmyavantaþ prayogà iti || 24 ||

sàdharmyavàn svabhàvakàryànupalambhànàü prayogo dar÷itaþ, vaidharmyavantaü dar÷ayitumàha- vaidharmyavata iti | yat sad upalabdhilakùaõapràptamiti | yat sad dç÷yamityastitvànuvàdaþ | tadupalabhyata iti upalambhavidhiþ | tadanena dç÷yasya sattvaü dar÷anaviùayatvena vyàptaü kathitam, asattvanivçti÷ca | sattvam, anupalambhanivçti÷ca upalambhaþ | tena sàdhyanivçttyanuvàdena sàdhananivçttivihità | tathà ca sàdhyanivçttiþ sàdhananivçtti niyatatvàt sàdhananivçttyà vyàptà kathità | yadi ca dharmiõi sàdhayadharmo na bhaved, heturapi na bhavet | hetvabhàvena sàdhyàbhàvasya vyàptatvàt | asti ca hetuþ | ato vyàpakasya sàdhanàbhàvasyàbhàvàd vyàpyasya sàdhyàbhàvasyàbhàva iti sàdhyagatirbhavati | tato vaidharmyaprayoge sàdhnàbhàve sàdhyàbhàvo niyato dar÷anãyaþ sarvatreti nyàyaþ || 23 ||

svabhàvahetorvaidharmyaprayogamàha- asatyanityatva iti | ihànityatvasya sàdhyasyàbhàvo hetorabhàve niyata ucyate | tena hetvabhàvena sàdhyàbhàvo

25 asatyagnau na bhavatyeva dhåmaþ | atra càsti dhåma iti kàryahetoþ prayogaþ ||

26 sàdharmyeõàpi hi prayoge 'rthàd vaidharmyagatiriti ||

27 asati tasmin sàdhyena hetoranvayàbhàvàt ||

asatyagnau na bhavatyeva dhåma iti | anena vyatireka uktaþ atra ca | astãti anena pakùadharma uktaþ | kàryahetoþ prayoga iti | karyahetorvaidharmyavàn, prayoga upadar÷ita iti || 25 ||

sàdharmyavadanumàne cànvayaþ, pakùadharmã vyatireka÷ceti trãõi råpàõi nàbhivyaktàni, kathaü paràrthànumànaü tiråpaliïgàkhyànamiti cet? tatràha- sàdharmyeõeti | yasmàt sàmarthyadvàreõa sàdharmyavatprayoge 'pi vaidharmyasya pratãtiþ, tasmàt yathoktaprasaïgã nàstãti || 26 ||

sàmarthya ca kãdç÷amãt cet? àha- asatãti |

yadi vyatireko na syàt, tadà sàdhyena hetoranvayo 'pyasidha eva syàditi || 27 ||

vyàpta uktastriùvapi svabhàvahetuùu | sannutpattimàn kçtako và ÷abda iti | trayàõàmapi pakùadharmatvakathanam | iha ca sàdhanàbhàvasya vyàpakasyàbhàva uktaþ | tato vyàpyo 'pi sàdhyàbhàvo nivartata iti sàdhyagati || 24 ||

kàryahetorvaidharmyavatprayogamàha- asatyagnàviti | ihàpi vahnayabhàvo dhåmàbhàvena vyàpta uktaþ | asti càtra dhåma iti | vyàpakasya dhåmàbhàvasya bhàva uktaþ | tato vyàpyasya vahnayabhàvasyàbhàve sàdhyagatiþ || 25 ||

nanu ca sàdharmyavati vyatirekonoktaþ, vaidharmyavati cànvayaþ, tat kathametat triråpàliïgàkhyànàm? ityàha- sàdharmyaiõeti | sàdharmyaiõàpyabhidheyena yukte prayoge kriyamàõe arthàt sàmarthyàt vaidharmyasya vyatirekasya gatirbhavatãti | hãti yasmàt | tasmàt triråpaliïgàkhyànametat |

yadi nàma vyatireko 'nvayavatà noktaþ, tathàpi anvayavàcakaþ sàmarthyà devàvasãyate || 26 ||

katham? asati tasmin vyatireke buddhayà vyavasite sàdhyena hetoranvayasya buddhayà÷yavasitasyàbhàvàt | sàdhye niyataü sàdhanamanvayavàkyàdavasyatà sàdhyàbhàve sàdhanaü nà÷aïkanãyam | itarathà sàdhyaniyatameva na pratãtaü syàt | sàdhyàbhàve ca sàdhanàbhàvagatirvyatirekagatiþ | ataþ sàdhyaniyatasya sàdhanasyàbhidhànasàmarthyàdanvayavàkye 'vasito vyatirekaþ || 27 ||

28 tathà vaidharmyeõàpyanvayagatiþ ||

29 asati tasmin sàdhyàbhàve hetvabhàvasyàsiddheþ ||

30 nahi svabhàvapratibandhe 'satyekasya nivçttàvaparasya niyamena nivçttiþ ||

31 sa ca dviprakàraþ sarvasya tàdàtmyalakùaõaþ, tadutpattilakùaõa÷cetyuktama ||

vaidharmyavatprayoge 'pi sàmarthyenànvayapratãtirbhavatãti || 28 ||

atha tacca sàdharmya kãdç÷amiti cet? àha- asatãti |

yadi sàdhyena hetoranvayo na syàt tadà sàdhyàbhàve 'pi hetorabhàvaþ katham syàt || 29 ||

anvayàbhàve vyatireko 'siddha ityetat kasmàditi cet? tatràha- nahãtyàdi | yadi svabhàvapratibandha àtmà svaråpeõa pratibandho na syàt tadà ekanivçttàvapi aparasya nivçttirniyamena na syàt | yathà kvacida÷vàbhàve gavàmapyabhàvo neti || 30 ||

saca sarvasya dviprakàra iti | sarvasyaiva padàrthasya yaþ ko 'pi pratibandho yogyaþ samupalabhyate sa sarvaþ prakàradvaya evàntarbhavati | tàdàtmyalakùaõastadutpattilakùaõa÷cetyukta-

tatheti | yathà anvayavàkye, tathà arthàdeva vaidharmyeõa prayoge 'nvayasyàbhidhãyamànasyàpi gatiþ || 28 ||

katham? asati tasmin anvaye buddhigçhãte sàdhyàbhàve hetvabhàvasyàsiddhe ranavasàyàt | hetvabhàve sàdhyàbhàvaü niyataü vyatirekavàkyàdavasyatà hetuþ sambhave sàdhyàbhàvo nà÷aïkanãyaþ, itarathà hetvabhàve niyato na syàt pratãtaþ | hetumattve ca sàdhyasattvagatiranvayagatiþ | ataþ sàdhanàbhàvaniyatasya sàdhyàbhàvasyabhidhànasàmarthyàd vyatirekavàkye 'nvayagatiþ || 29 ||

yadi nàmàkà÷àdau sàdhyàbhàve sàdhanàbhàvaþ,tathàpi kimãt hetusambhave sàdhyasambhavaþ? ityàha- nahãti | svabhàvena pratibandho yastsminnasatyekasya sàdhyasya nivçttyà nàparasya sàdhanasya niyamena yuktà niyamavatã nivçttiþ || 30 ||

sa ca svabhàvapratibandho dviprakàraþ sarvasya pratibaddhasya | tàdàtmyaü lakùaõaü nimittaü yasya sa tathoktaþ | tadutpattirlakùaõaü nimittaü tasya sa tathoktaþ | yo yatra pratibaddhastasya sa pratibandhaviùayo 'rthaþ svabhàvaþ kàraõaü vàsyat anyasmin prasiddhatvànupapatteþ | tasmàd dviprakàraþ saþ ityuktam | sa ca sàdhye 'rthe liïgasya ityatràntare 'bhihitaþ || 31 ||

32 tena hi nivçtti kathayatà pratibandho dar÷anãyaþ | yasmàd nivçttivacanamàkùaptapratibandhopadar÷anameva bhavati | yacca pratibandhopadar÷anaü tadevànvayavacanamiyekenàpi vàkyena anvayamukhena vyatirekamukhena và prayuktena sapakùàsapakùayorliïgasya sadasattvakhyàpanaü kçtaü bhavatãti nàva÷yaü vàkyadvayaprayogaþ ||

miti tasya àtmà tadàtmà, tadàtmano bhàvastàdàtmyam, tàdàtmyaü lakùaõaü yaþ sa tàdàtmyalakùaõaþ | tasmàdutpattistadutpattiþ, tadutpattirlakùaõaü yasya sa tadutpattilakùaõa iti vigrahaþ | etacca pårvamuktameva || 31 ||

yasmàt pratibandhe sati ekanivçttyà aparanivçttirbhavati, abhàve na tena hetunà kasyacidekasya nivçtyà aparanivçttiramidhãyate | etena nivarttyanivartakayoþ pratibandha ukta iti | nivçttivacanenaiva praibandha àkùipyata iti |

yadayavam syàdeva, tata÷ca kimàyàtam? iti cedàha- yadeva pratibandhopadar÷anaü tadevànvaya iti | tasmàdekenàpi vàkyenànvayamukhena vyatirekamukena và prayuktena sapakùàsapakùayorliïgasya sadasattvakhyàpanaü kçta bhavatãti | yadayapi anvayamukhena

hiryasmàdarthe | yasmàt svabhàvapratibandhe nivartyanivartakabhàvaþ, tena sàdhyasya nivçttau sàdhanasya nivçtti kathayatà pratibandho nivarttya nivartakayordar÷anãyaþ | yadi hi sàdhanaü sàdhye pratibaddham bhavet, evaü sàdhyanivçtau tanniyamena nivarteta | yata÷ca tasya pratibandho dar÷anãyaþ, tasmàt sàdhyanivçtau yat sàdhana nivçttivacanaü tenàkùiptaü pratibandhopadar÷anam | yacca tadàkùiptaü pratibandhopadar÷ana tadevànvayavacanam | pratibandha÷cedava÷yaü dar÷ayitavyaþ, na vaktavyastarhi anvayaþ | yasmàt dçùñànte pramàõena pratibandho dar÷yamàna evànvayaþ, nàparaþ ka÷cit, tasmàt nivartya nivartakayoþ pratibandho j¤àtavyaþ | tathà ca anvaya eva j¤àto bhavati | iti÷abdo hetau | yasmàdanvaye 'pi vyatirekagatiþ vyatireke cànvayagatiþ, tasmàdekenàpi sapakùe càsapakùe ca sattvàsattvayoþ khyàpanaü kçtam |

anvayo mukham= upàyo 'bhidheyatvàd yasya tad anvayamukhaü vàkyam | evaü vyatireko mukhaü yasyeti | iti heto | yasmàdekenàpi vàkyena dvayagatiþ, tasmàd ekasmin sàdhanavàkye dvayoranvaya vyatirekayorava÷yameva prayogau na na kartavyàþ ||

33 anupalabdhàvapi yatsad upalabdhilakùaõapràptaü tadupalabhyata evetyukte 'nupalabhyamànaü tàdç÷amasaditi pratãteranvayadis÷iþ ||

34 dvayorapyanayoþ prayogayornàva÷yaü pakùanirde÷aþ ||

prayogaþ kriyate ced vyatirekamukhena karaõamapi yuktameva, tathàpi uktaprakàreõa sapakùàsapakùayoþ sattvàsattvayorabhidhànameva sattvàsattvapradar÷anaü bhavatãti ubhayenàpi liïgena pratyekaü kriyate |

iti nàva÷yaü vàkyadvayaprayoga iti | tasmàdekasminneva prayoge sàdharmyavato vaidharmyavata÷ca vàkyadvayasya prayogo nàva÷yaü kàryaþ || 32 ||

evaü kàrya svabhàvahetvoranvaya vyatirekayoþ parasparàkùepo 'bhihitaþ | tçtãyahetunirde÷àrthamàha- anupalabdhàvapãti |

kàrya svabhàvahetubhyàmanadhigatasyeti ÷eùah | yadopalabdhilakùaõapràptaü yadi syàd, ava÷yamupalabhyeta iti vyatireka ucyate, tadopalabhdilakùaõapràptasyànupalambhe sàmarthyàtràstãti pratãtijayite | tasmàdanvayasiddhiràkùipta eva | evamanvayàkùepa uktaþ | anupalabdhau vyatirekàkùepastu svayaü draùñavya iti || 33 ||

sàdharmyavati vaidharmyavati cànumàne ubhayatrài pakùanirde÷o nàsti | evaü ca pakùànirdhe÷àbhàva eva kalpyata iti cet? tatràha- dvayorapãti |

ava÷yameva pakùo nidehsyaþ iti yo niyamaþ, sa tu nàsti || 34 ||

arthagatyartho hi ÷abdaprayogaþ | artha÷cedavagataþ ki ÷abdaprayogeõa | ekamevànvayavàkyaü vyatirekavàkyaü và prayoktavyam || 32 ||

anupalabdhàvapi vyatirekeõoktenànvayagatiþ | yat sad upalabdhilakùaõapràptamiti | sàdhyasya asadvayavahàrayogyatvasya nivçtti dç÷yasattvaråpàmàha | tadupalabhyata eveti | anupalambhasya nivçttimupalambharåpàmàha | tadanena sàdhyanivçttiþ sàdhananivçtyà vyàptà dar÷ità | yadi ca sàdhanasambhave 'pi sàdhyanivçttirbhavet na sàdhanàbhàvena vyàptà bhavet | ato vyàptiü pratipadyamànena sàdhanasambhavaþ sàdhyasambhavena vyàptaþ pratipattavyaþ | ata evàha- anupalabhyamànaü tàdç÷amiti | dç÷ayam | asaditi pratãteþ sampratyàt anvayasiddhiriti || 33 ||

yata÷ca sàdhanaü sàdhyadharmapratibaddhaü tàdàtmya tadutpattibhyàü pratipattavyaü dvayorapi prayogayoþ, tasmàt pakùo 'va÷yameva na nirdhe÷yaþ | yat sàdhanaü sàdhyaniyataü pratãtaü tata eva sàdhyadharmiõi dçùñàt sàdhyapratãtiþ | ato na ki¤cit sàdhyanirda÷aneti || 34 ||

35 yasmàt sàdharmyavatprayoge 'pi yadupalabdhilakùaõapràptaü tannopalabhyate so 'sadvayavahàraviùayaþ | nopalabhyate càtràpi upalabdhilakùaõapràpto ghaña iti sàmarthyàdeva iha ghaño nàstãti bhavati ||

36 tathà vaidharmyavatprayoge 'pi yaþ sadvayavahàraviùaya upalabdhilaksàõapràptaþ sa upalabhyata eva | na tathàtra tàdç÷o ghaña upalabhyate ityukte sàmarthyàdeva neha sadvayavahàraviùaya iti bhavati ||

upalabdhilakùaõarpàpto yàvànnopalabhyate sa sarvo 'sadvayavahàraviùaya iti nikhilapadàrthosaühàreõa anvayaþ kàrya iti | nikhilapadàrthopasaühàreõànvayo yatra ca pakùadharmaþ ityetayonirde÷a tacca sàdhyaü tatra sàmarthyena siddhayatãti pakùanirde÷asya kiü praojanam? || 35 ||

nikhilapadàrthopasaühàreõa yo vyatirekanirde÷aþ pakùadharma÷ceti tadubhayasàmarthyena pratij¤àpratãtenaü pratij¤ànirde÷aþ | anyathà yanna pratãyate tannidi÷yeta | yadà sàmarthyena pratij¤àrthapratãtirjàyate tadà pratij¤àvacana÷ravaõe uparodhenàpi ka àgrahã syàt | evaü ca yadà sàmarthyena vitarkaviùayàrthavini÷cayaþ, pakùadharmavyàptinirde÷abalàcca pratij¤àrthàvagamastatra pakùanirde÷ena kim? etacca vini÷cayavacanàbhidhàne draùñavyam | prapa¤cà enamevàrthamanupalabdhiprayoge dar÷ayati yasmàditi | sàdharmyavati prayoge 'pi sàmarthyàdeva neha prade÷e ghañaþ iti bhavati |

ki punastatsàmarthyam? ityàha- yadupalabdhilakùaõapràptaü sannopalabhyate iti anupalambhànuvàdaþ so 'sadvayavahàraviùaya iti | asadvayavaharayogyatvavidhiþ |tathà ca sati dç÷yànupalambho 'sadvayavahàrayogyatvena vyàpto dar÷itah | nopalabhyate ca ityàdinà sàdhyadharmiõi sattvaü liïgasya dar÷itam | yadi ca sàdhyadharmastatra sàdhyadharmiõi na bhavet, sàdhanadharmo 'pi na bhavet | sàdhyaniyatatvàt tasya sàdhanadharmasyeti sàmarthyam || 35 ||

yathà sàdharmyavatprayoge tathà vaidharmyavatprayoge 'pi neha sadvayavahàraviùayo 'sti ghaña iti bhavati |

sàmarthya dar÷ayitumàha- yaþ sadvayavahàraviùaya iti | vidayamànaþ | upalabdhilakùaõapràpta iti | dç÷ya ityeùà sàdhyanivçttiþ | sa upalabhyata eveti | sàdhyanivçttiriti | anena ca sàdhyanivçtiþ sàdhananivçttyà vyàptà dar÷ità | na tatheti | yathànyo dç÷ya upalabhyate na tathàtra prade÷e tàdç÷a iti | dç÷yo ghañaþ | upalabhyate iti | anena sàdhyanivçttervyàpikà nivçttirasatã sàdhyadharmiõi dar÷ità | yadi ca sàdhyadharmaþ sàdhyadharmiõi na syàt sàdhana

37 kãdç÷à punaþ pakùa iti nirde÷yaþ ||

38 svaråpeõaiva svayamiùño 'niràkçto nirde÷yaþ pakùa iti ||

39 svaråpeõeti sàdhyatveneùña iti ||

40 svaråpeõaiveti sàdhyatvenaiveùño na sàdhanatvenàpi ||

bhidhànàrthe pakùanirde÷e ca doùaþ ko 'pi nàsti | ata eva niyamo netyuktam | yadi punaþ sarvathà pakùanirde÷apratiùedha evàbhirpetaþ syàt, tarhi vacanametadava÷yaü nopadi÷yeta ityuktaü bhavatãti || 36 ||

yadi vini÷cayavacanàbhidhàne ca pakùanirde÷a iti ucyate, yatra prapa¤càbhidhànaü tatra nirde÷aþ, tarhi kãdçglakùaõavi÷iùñaþ pakùatvenàbhidheya iti ced? àha- kãdç÷a iti |

ya÷càrtho vàdayabhimatena viùayãkçtaþ sàdhyaråpeõaiva nirdi÷yate, tathà pratyakùàdinà ca na niràkriyate tàdç÷o 'rthaþ pakùa iti abhidheyaþ | eva samàsàrthaþ || 38 ||

avayavàrthastu- svaråpeõeti |

sàdhyaråpeõa vinà anyaråpeõa na yujyate iti svaråpeõoktameva sàdhyatvenàvagantavyamiti || 39 ||

anayoktyà kevalasàdhyaråpeõa nirde÷yasyaiva pakùatvenàbhidhànam | anyaråpeõa nirde÷yasya tu neti || 40 ||

dharmo 'pi na bhavet | asti ca sàdhanadharma iti sàmarthyam | ataþ sàmarthyàt nàstyatra ghaña iti pratãtena pakùanirde÷aþ | evaü kàrya svabhàvahetvorapi samarthyàt sampratyaya iti na pakùanirde÷aþ || 36 ||

kãdç÷aþ punararthaþ pakùa iti | anena ÷abdena nirde÷yo vaktavyaþ?: iti || 37 ||

àpa-svaråpeõaiveti | sàdhyatvenaiva | svayamiti vàdinà | iùña iti | nokta eva, api tviùño 'pãtyarthaþ | evambhåtaþ san pratyakùàdibhiþ aniràkçto yo 'rthaþ sa pakùa ityucyate |

atha yadi pakùo na nirde÷yaþ, kathamanirde÷yasya lakùaõamuktam? na sàdhanavàkyàvayavatvàdasya lakùaõamuktam, api tvasàdhye kecit sàdhyam, sàdhyaü cà sàdhyamiti | kecit pratipannàþ, tatsàdhyàsàdhyapratipattiniràkaraõàrtha pakùalakùaõamuktam || 38 ||

svaråpeõeùña ityasya vivaraõam- svaråpeõeti | sàdhyatveneùña iti | pakùasya sàdhyatvànnàparamasti råpam | ataþ svaråpaü sàdhyatvamiti || 39 ||

eva÷abdaü vivarãtumàha- svaråpeõaiveti | nanu caiva÷abdaþ kevala eva

41 yathà ÷abdasyànityatve sàdhye càkùuùatvaü hetuþ, ÷abde 'siddhatvàt sàdhyaü bhavatãti na puanratra sàdhyatvenaiveùñam, sàdhanatvenàpyabhidhànàt ||

42 svayamiti vàdinà ||

43 yastadà sàdhanamàha ||

sàdhyaråpànyaråpavi÷iùñasya nirde÷aþ kãdç÷aþ? iti cedàha-yatheti |

yaþ ÷abdaþ so 'nityaþ ityucyamàne tacca càkùuùatvaü ÷abde 'siddhamiti sàdhyaü bhavati | tasmàt svaråpeõaiveti nirde÷àbhàve càkùuùattvanirde÷asyàpi pakùatvaprasaïgaþ |

yadi tasmin sàdhyaråpamastyeva, kasmànna pakùa iti ced? àha- atreti |

càkùuùatve sàdhyaråpatà astyeva | tathàpi hetutvena nirde÷ànna kevalaü sàdhyasvaråpatvameva | sàdhanaråpatàpyasti | tasmàt sàdhyatve 'pi atiriktasàdhanaråpasattvàdadhikavacanasya pakùatvaü nirastam || 41 ||

sàdhanaü kathayatà svayaü nirde÷yo yo 'rthaþ sa eva pakùaþ, ÷àstrakàreõa nirde÷yastu neti ÷eùaþ || 42 ||

pratyavamraùñavyaþ, tat kimartha svaråpa÷abdena saha pratyavamuùñaþ? ucyateþ eva÷abdo nipàto dayotakaþ | padàntaràbhihitasyarthasya vi÷eùa dayotayati- iti padàntareõa vi÷eùyavàcinà saha nirdiùñaþ | na sàdhanatvenàpãti | yat sàdhanatvena nirdhiùñaü tat sàdhanatveneùñam | asiddhatvàcca sàdhyatvenàpãùñam | tasya nivçttyartham eva÷abdaþ || 40 ||

tadudàharati- yatheti | ÷abdayànityatve sàdhye càkùuùatvaü hetuþ ÷abde 'siddhatvàt sàdhyam ityanena sàdhyatveneùñimàha | tad iti cakùuùatvam | iheti ÷abde | sàdhyatvenaiveùñamiti | sàdhyatveneùñiniyamàbhàvamàha | sàdhanatvenàbhidhànàditi | yataþ sàdhanatvenàbhihitam, ataþ sàdhanatvenàpãùñam, na sàdhyatvenaiveti || 41 ||

svayamityanena svayaü ÷abdaü vyàkhyeyamupakùipya tasyàrthamàha- svayamiti | svayaü÷abdo nipàtaþ àtmanaþ iti ùaùñhayantasya àtmanà iti ca tçtãyàntasyàrthe vartate | tadiha svàtma÷abdasyàrthe vçttaþ svayaü ÷abdaþ | àtma ÷abda÷ca sambandhi÷abdaþ | vàdã ca pratyàsannaþ | tato yasya vàdina àtmà tçtãyàrtha yuktaþ, sa eva tçtãyàrthayukto nirdiùño vàdineti | na tu svayaü÷abdasya vàdinà ityeùa paryàyaþ || 42 ||

kaþ punarasau vàdã? ityàha- yastadeti | vàdakàle, sàdhanamàha | aneka

44 etena yadayapi kvacit ÷àstre sthitaþ sàdhanamaha, taccàstrakàreõa tasmin dharmiõyanekadharmàbhyupagame 'pãti yastadà tena vàdinà dharmaþ svayaü sàdhayitumiùñaþ sa eva sàdhyo netara ityuktaü bhavati ||

45 iùña iti yatràrthe vivàdena sàdhanamupanyastaü tasya siddhimiccatà so 'nukto pi vacanena sàdhyo bhavati ||

teneti vàdinà nirde÷ya eva pakùa ucyate || 43 ||

ka÷cit kvacit ÷àstre sthitaþ pakùe kçtani÷caya eva | astu tàdç÷o ni÷cayaþ, tathàpi yadi ÷àstràduddhçtya pramàõikriyate iti ÷eùaþ |

vàdã yasmin ÷àstre sàdhanaü kathayati taccàstrakàreõa vitarkaviùayadharmiõi yadi bahavo dharmà aïgãkriyante, tathàpi ca | vàdinaiva yo dharma sàdhayitumiùñaþ sa eva sàdhyaþ | ÷àstrakàreroùñastu na yasmàd vàdinà nirde÷yasya pakùatvamaïgãkriyate tasmàd vàdinà ÷àstràïgãkàradvàreõopakàrako yo dharmaþ pariùkartumiùyate sa eva sàdhyaþ, ÷àstrakàreõàïgãkçtastu na- ityanena vacanenoktaü bhavati || 44 ||

vàdisambhave 'pi svayaü ÷abdavàcyasya, vàdino vi÷eùaõametat | yadayavam, vàdinaþ iùñaþ sàdhyaþ ityuktam, etena ca kimuktena? anena tadà vàdakàle tena vàdinà svayaü yo dharmaþ sàdhayitumiùñaþ, sa eva sàdhyaþ, netaro dharmaþ- ityuktaü bhavati | vàdino 'niùñadharmasàdhyatvanivartanamasya vacanasya phalamiti yàvat || 43 ||

atha kasmin sati anyadharmasàdhyatvasya sambhavaþ, yannivçttayartha tad vaktavyam? ityàha- taccàstrakàreõeti | yaccàstraü tena vàdinàbhyupagataü taccàstrakàreõa tasmin sàdhyadharmiõi anekasya dharmasyàbhyupagame sati anyadharmasàdhyatvasambhavaþ | tathà hi- ÷àstraü yenàbhyupagataü tatsiddho dharmaþ sarva eva tena sàdhya ityasti vipratipattiþ, anenàpàsyate | anekadharmàbhyupagame 'pi sati sa eva sàdhyo yo vàdinà iùñaþ, nànya iti |

nanu ca ÷àstrànapekùaü vastuvalapravçtaü liïgam, ato 'napekùaõãyatvànna ÷àstra sthitvà vàdaþ kartavyaþ? satyamþ àhopuruùikayà tu yadayapi kvaciccàstre sthita iti ki¤ciccàstramabhyupagataþ sàdhanamàha, tathàpi ya eva tasyeùñaþ sa eva sàdhyaþ iti j¤àpanàyedamuktam || 44 ||

iùña÷abdamukùipya vyàcaùñe- iùña iti | yatràrtha àtmani viruddho

46 tadadhikaraõatvàd vivàdasyeti ||

47 yathà paràrthà÷cakùuràdayaþ saïghàtatvàt ÷ayanàsanàdayaïgavaditi |

atra àtmàrthà ityanukte 'pi àtmàrthataiva sàdhyaü bhavatãti | tena noktamàtrameva sàdhyamityuktaü bhavati ||

iùña÷abdàrtha àkhyàyate | yasmin vastuni vivàda utpannaþ, vivàdàdhikaraõaü tad vastu sàdhayitumiccatà sàdhyatvenopanyasto 'rtha eveùña iti |

yadi vitarkaviùayàrtho 'so vacanena nàbhidhãyate, tathàpi sa eva sàdhyo bhavati || 45 ||

tacca kasmàd iti ced? àha- tadadhikaraõatvàditi |

tata eva yasmàd vivàdaþ kathamasau vivàda eva sàdhyo na syàt || 46 ||

yacca vivàdàdhikaraõaü tad vacanenànuktamapi sàdhyameveùyata iti katham iti ced? tathàha- yatheti |

vàdaþ prakràntaþ- nàsti àtmà ityàtmapratiùedhavàdaþ àtmasattàvàdaviruddhaþ, vidhipratiùedhayorvirodhàt | tena vivàdena hetunà sàdhanamupanyastan, tasyàtmàrthasya siddhi ni÷cayam iccatà vàdinà so 'rthaþ sàdhya ityuktaü bhavati- iùña÷abdena | yat tad ityukta bhavati iti grahaõamante tadihàpekùya vàkyaü samàpayitavyam |

yadyapi paràrthànumàne ukta eva sàdhyo yuktaþ, anukto 'pi tu vacanena sàdhyaþ, sàmarthyoktatvàt tasya || 45 ||

kuta etad? ityàha- taditi | so 'rthaþ adhikaraõam= à÷rayo yasya sa tadadhikaraõo vivàdaþ, tasya bhàvastattvam, tasmàditi |

etaduktaü bhavati- yasmàd vivàdaü niràkartumiccatà vàdinà sàdhanamupanyastam, tasmàd yad adhikaraõaü vivàdasya tadeva sàdhyam | yato viruddhaü vàdamapanetuü sàdhanamukpanyastaü taccet na sàdhyam, kimidànãü jàtiniyataü ki¤cit sàdhyaü syàditi || 46 ||

anuktamapi paràrthànumàne sàdhyamiùñam, tadudàharati- paràrthà iti | cakùuràdiryeùàü ÷rotràdãnàü te cakùuràdaya iti dharmã | parasmàyime paràrthà iti sàdhyaü pàràrthyam | saïghàtatvàditi hetuþ | vyàptiviùayapradar÷anaü ca ÷ayanàsadàdyaïgavaditi | ÷ayanam àsanaü ca te àdau yasya taccayanàsanàdi puruùopabhogàïgaü saïghàtaråpam | tadvadatra pramàõe yadapyàtmàrthà÷cakùuràdaya ityàtmàrthatà noktà | anuktàvapyàtmàrthatà sàdhyà |

48 aniràkçta iti- etallakùaõayoge 'pi yaþ sàdhayitumiùño 'pyarthaþ pratyakùànumànapratãtisvacanairniràkriyate, na sa pakùa iti pradar÷anàrtham ||

49 tatra pratyakùaniràkçto yathà- a÷ràvaõaþ ÷abdaþ iti ||

yathà ÷ayanàsanàdãnyaïgàni saïghàtaråpatvàt paràrthàni dçùñàni, tathà cakùuràdayo 'pi saïghàtaråpatvàt paràrthà eveti prayogàrthaþ || 47 ||

asmin prayoge yadayapi cakùuràdaya àtmàrthà iti noktam, tathàpi àtmàrthataiva sàdhyate | anyathà paràrthatvamàtre sàdhye siddhasàdhanaü syàt | àtmani (àtmàrthatàyàm) vipratipattyà sàdhyatvena upasthàpyate | tasmàt tadeva sàdhyaü bhavati |

yasmàdevamanuyuktamapãùñatvena viùayãkaraõàt sàdhyatvenaivaùñam, tasmàt kevalamuktameva na sàdhyaü bhavati | kathamiti cet? yasmàdiùñatvena viùayãkçtamapi sàdhyameva || 48 ||

tathà hi sàïkhayanoktam- asti àtmà, tadviruddhaü bauddhenoktam- nàstyàtmà iti, tataþ sàïkhayena svavàdaviruddhaü bauddhavàdaü hetåkçtya viruddhavàdaniràkaraõàya svavàdapratiùñhàpanàya ca sàdhanamupanyastam | ato 'nuktàvapyàtmàrthatà sàdhyà, tada÷ikaraõatvàd vivàdasya | ÷ayanàsanàdiùu hi puruùopabhogàïgeùu àtmàrthatvenàvvayo na prasiddhaþ | saïghàtatvasya pàràrthyamàtreõa tu siddhaþ | tataþ paràrthà ityuktam |

cakùuràdaya iti | atràdigrahaõàd vij¤ànamapi paràrtha sàdhayitumiùñam | vij¤ànàcca paraàtmaiva syàt |

parasyàrthakàri vij¤ànaü setsyatãti sàmarthyàt àtmàrthatvaü sidhyati cakùuràdãnàm- iti matvà paràrthagrahaõaü kçtam | tena iùñasàdhyatvavacanena noktamàtram, api tu prativàdino vivàdàspadatvàd vàdinaþ sàdhayitumiùñam uktamanuktaü và prakaraõagamyaü sàdhyam- ityuktaü bhavati || 47 ||

aniràkçta iti | vyàkhyeyam | etaditi | anantaraprakràntaü yat pakùalakùaõamuktam- sàdhyatveneùñaþ ityàdi, etallakùaõena yoge 'pyartho na pakùa iti pradar÷anàrtham pratipàdanàya aniràkçtagrahaõaü kçtam |

kãdç÷o 'rtho na pakùaþ sàdhayitumiùño 'pi? ityàha- yaþ sàdhayitumiùño 'rthaþ pratyakùaü ca anumànaü ca pratãni÷ca svavacanaü ca- etairniràkriyate viparãtaþ sàdhyate, na sa pakùa iti || 48 ||

tatreti | teùu caturùu pratyakùàdiniràkçteùu pratyakùaniràkçtaþ kãdç÷aþ? yathiti | yathàyaü niràkçtastathànye 'pi draùñavyà iti yathà÷abdasyàrthaþ |

50 anumànaniràkçto yathà- nityaþ ÷abda iti ||

51 pratãtiniràkçto yathà- acandraþ ÷a÷ã iti ||

yathoktalakùaõayukto 'pyartho yadi sàdhanada÷àyàü pratyakùànumànaprasiddhisvavacanairniràkriyate, tadà so 'rthaþ pakùo na bhavatãti pradar÷anàrthamaniràkçta ityuktam || 48 ||

atra ÷ravaõam= àkarõanam | karõavij¤ànamiti ÷eùaþ | ÷ràvaõapratãrtirvà | ÷ravaõena gràhyaþ ÷ràvaõaþ | na ÷ràvaõaþ a÷ràvaõaþ | karõavij¤ànena apratãta iti ÷eùaþ | tathà càtra ÷abdo dharmã | a÷ràvaõatvai sàdhyadharmaþ | a÷ràvaõaþ ÷abdaþ iti partij¤à tu pratyakùeõa niràkriyate| tathà hi- karõavij¤ànasya ÷abdaprakà÷akatvaü pràõãbhiþ sarvaiþ svayamavagamyate | tena ÷abde ÷ràvaõatvasya svakãyaj¤ànena pratãtera÷ràvaõatvaü niràkriyate || 49 ||

atra- ghañasya nityatvaü pratij¤àtaü kçtàdyanumànena niràkriyate | tathà hi kçtakamanityaü dçùñam, ghaño 'pi kçtaka iti, tena kuto nityatvam || 50 ||

yadi kenacit ÷a÷ã na candra÷abdabhidheyaþ iti pratij¤à kriyate, sa tu ÷a÷ã candra÷abdàbhidheya eva iti prasiddhayà niràkriyate | api ca sarveùvartheùu sarvasya ÷abdasya vàcyatayàpi niràkriyate | ÷abdàrthasambandhasya saïketasåcitatvàt | yathà ghañasthàpi candra÷abdàbhidhànayogyatà || 51 ||

÷ravaõena gràhayaþ ÷ràvaõaþ, na ÷ràvaõo '÷ràvaõaþ | ÷rotreõa na gràhya iti pratij¤àrtheþ | ÷rotràgràhyatvaü ÷abdasya pratyakùasiddhena ÷rotragràhyatvena bàdhyate || 49 ||

anumànaniràkçto yathà- nityaþ ÷abda iti | ÷abdasya pratij¤àtaü nityatvam anityatvenànumànasiddhena niràkriyate || 50 ||

pratãtyà niràkçtaþ acandra iti candra÷abdavàcyo na bhavati | ÷a÷ãti pratij¤àtàrthaþ | ayaü ca pratãtyà niràkçtaþ | pratãto 'rtha ucyate vikalpavij¤ànaviùayaþ | pratãtiþ = pratãtatvam, vikalpavij¤ànaviùayatvamecyate | tena vikalpaj¤ànena pratãtiråpeõa ÷a÷ina÷candra÷abdavàcyatvaü siddhameva | tathàhi-

yadvikalpavij¤ànagràhyaü tat ÷abdàkàrasaüsargayogyam | yaccabdàkàrasaüsargayogyaü tat sàïketikena ÷abdena vaktuü ÷akyam | ataþ pratãtiråpeõa vikalpavij¤ànaviùayatvena siddhaü candra÷abdavàcyatvam, acandratvasya bàdhakam | svabhàvahetu÷ca pratãtiþ | yasmàd vikalpaviùayatvamàtrànubandhanã sàïketika÷abdavàcyatà, tataþ svabhàvahetusiddhaü candra÷abdavàcyatvam avàcyatvasya bàdhakaü draùñavyam || 51 ||

52 svavacananiràkçto yathà- nànumànaü pramàõam iti ||

kenacid anumànaü pramàõaü na bhavati ityucyamàne tat svavacanena viruddham | anumànaü pramàõameva yadi na syàt, etat vacanamapi na vaktavyam | tathà hi vàkyamapi anumànantabhårtameva | anumànaü ca yadi pramàõaü na syàt vàkyaü tàvat kutaþ pramàõam | tad vàkyamapramàõaü cet, kasmàducyate iti svavacanena viruddham || 52 ||

svavacanaü pratij¤àrthasyàtmauyo vàcakaþ ÷abdaþ, tena niràkçtaþ pratij¤àrtho na sàdhyaþ | yathà nànumànaü pramàõamiti | atra anumànasya pràmàõyaniùedhaþ partij¤àrthaþ | sa nànumànaü pramàõam ityanena svavàcakena vàkyena bàdhyate | vàkyaü hi etat prayujyamànaü vaktuþ ÷àbdapratyayasya sadarthatvamiùñaü såcayati | tathà hi- madvàkyàd yo 'rthasampratyayastavotpadyate so 'satyàrthaþ iti dar÷ayan vàkyameva noccàrayed vaktà, vacanàrtha÷cedasatyaþ pareõa j¤àtavyaþ, vavanamapàrthakam | yo 'pi hi sarva mithyà bravãmi iti vakti, so 'pyasya vàkyasya satyàrthatvamàdar÷ayanneva vàkyamuccàrayati | yadi etad vàkyaü satyàrthatvamàdar÷itam, evaü vàkyàntaràõyàtmàyànyasatyàrthàni dar÷itàni bhavanti | etadeva tu yadyasatyàrtham, anyànyasatyàrthàni na dar÷atàni bhavanti | tata÷ca na ki¤ciduccàraõasya phalamiti noccàrayet | tasmàd vàkyaprabhavavàkyàrthàlambanaü vij¤ànaü satyàrtha dar÷ayannev vaktà vàkyamuccàrayati | tathà ca sati vàhyavastunàntarãyakaü ÷abdaü dar÷ayatà ÷abdajaü vij¤ànaü satyàrtha dar÷ayitavyam | tato bàhyàrthakàryàccabdàdutpannaü vij¤ànaü satyàrthamàdar÷ayatà kàryaliïgajamanumànaü pramàõaü ÷àbdaü dar÷itaü bhavati |

tasmàt nànumànaü pramàõam iti bruvatà ÷àbdasya pratyayasyàsatràrtho gràhya uktaþ | asadarthatvameva hyapràmàõyamucyate, nànyat | ÷abdoccàraõasàmarthyàcca athàvinàbhàvã sva÷abdo dar÷itaþ | tathà ca sannartho dar÷itaþ | tataþ kalpitàdar÷akàryàccacabdàccàbdapratyayàrthasyànumitaü sattvaü pratij¤àyamànamasattvaü pratibadhnàti |

tadevaü svavacnànumitena sattvenàsattvaü bàdhyamànaü svavacanena bàdhitamuktamityayamatràrthaþ | anye tvàhuþ- abhipràyakàryàccabdàjjàtaü j¤ànamabhipràyàlambanam | sadarthamiccataþ ÷abdaprayogaþ | tenàpràmàõyaü pratij¤àtaü bàdhyate iti |

tadayuktamþ yata iha pratãteþ svabhàvahetutvam, svavacanasya ca kàrya

53 iti catvàrà pakùàbhàsà niràkçtà bhvantãti ||

54 evaü siddhasya, asiddhasyàpi sàdhanatvenàbhimatasya, tadà svayaü vàdinà sàdhayitumaniùñasya, uktamàtrasya, niràkçtasya ca viparyayeõa sàdhya iti | tenaiva svaråpeõa vàdina iùño 'niràkçtaþ pakùa iti pakùalakùaõamana vadayaü dar÷itaü bhavati ||

atràgamaviruddha svavacanaviruddhe 'ntabhåta iti sarve pakùàbhàsà÷catvàra ityuktam | ki¤ca- àgamasya vastubalapravçtte 'numàne 'nà÷rayaõãyatayàvirodhàdapi uktam | iti iti | uktaprakàreõa || 53 ||

atra viparãtam iti pratyekaü yojanãyam | etena siddhasya viparãtam asiddhasyàpi viparãtam, sàdhanatvenàbhimatasya viparãtam, tadà vàdinà svayaü sàdhayitumaniùñasya viparãtam, uktamàtrasya viparãtam, niràkçtamàtrasya ca viparãtaü pakùatvena draùñavyamityayamartha ukto bhavati | tathà ca vaiparãtyamukhena pakùalakùaõakathanametat |

hetutvaü kalpitamiùñam, na vàstavam | abhipràkàryatvaü ca vàstavameva ÷abdasya tatastadiha na gçhyate |

ki¤ci- yathà anumànamican, vahnayavyabhicàritvaü dhåmasya pratyeti, tathà ÷abdasyàpyabhipràyàvyabhicàritvaü na pratyeùyati | bàhyavastupratyàyanàya ca ÷abdaþ prayujyate | tatra ÷abdasyàbhipràyàvinàbhàvitvàbhyupagamapårvakaþ ÷abdaprayogaþ | api ca, na svàbhipràyanivedanàya ÷abda uccàryate, api tu bàhyasattvapratipàdanàya | tasmàd bàhyavastvavinàbhàvitvàbhyupagamapårvakaþ ÷abdapratyogaþ | tataþ pårvakameva vyàkhyàtamanavadyam || 52 ||

evaü ca sati aniràkçtagrahaõena anantaroktà÷catvàraþ pakùavadavabhàsanta iti pakùàbhàsà nirastà bhavanti || 53 ||

samprati pakùalakùaõapadàni yeùàü vyavaccedakàni teùàü vyavaccedena yàdç÷aþ pakùàrtho labhyate, taü dar÷ayituü vyavaccedayàna saükùipya dar÷ayati- evamiti | anantaroktakrameõa | siddhasya viparyayeõa viparãtvena hetunà sàdhyo draùñavyaþ | yasmàdarthàt siddho 'rtho viparãtaþ sa sàdhya ityarthaþ | siddha÷ca viparãto 'siddhasya | yasmàdasiddhaþ sàdhyaþ | asiddho 'pi na sarvaþ, api tu sàdhanatvenoktasyàsiddhasyàpi viparyayeõa | svayaü vàdinà sàdhayitumaniùñasya asiddhasya viparyayeõa | tathà uktamàtrasya asiddhasyàpi viparyayeõa | tathà niràkçtasyàsiddhasyàpi viparyayeõa sàdhyaþ |

55 triråpaliïgàkhyànaü paràrthànumànamityuktam | tatra trayàõàü råpàõàmekasyàpi råpasyànuktau sàdhanàbhàsaþ ||

56 uktàvapyasiddhau sandehe và pratipàdayapratipàdakayoþ ||

tenaiva råpeõeti | sàdhyatvenaiveti ÷eùaþ | vàdinà iùña iti | ÷àstrakàraspeùño nirastaþ | iùña iti uktamàtremeva neti pradar÷anàrtham | aniràkçta iti aparihàraõãya iti ÷eùaþ | pakùa iti | sàdhya iti ÷eùaþ | iti pakùalakùaõamanavadayaü dar÷itaü bhavatãti | eva pakùasya lakùaõaü doùarahitamabhitamiti |

tadevaü yathàrthalakùaõakamanumànaü kçtavyàkhyànam || 54 ||

anumànabhàsàbhidhànànuj¤àrthamàha- uktamiti |

uktvà hetvàbhàsàsasya sambandha ucyate | tadà nyånamiti sàdhanadoùo bhavati || 55 ||

trayàõàü råpàõàü yogyamekamapi yadayuktamai vàdiprativàdinorasiddhaü sandigdhaü và syat, tadàpi sàdhanàbhàsaþ, syàt | tadevaü sàdhanàbhàsayogo dar÷itaþ || 56 ||

ya÷càyaü pa¤cabhirvyavccedayai rahito 'rthosiddho 'sàdhanaü vàdinaþ svayaü sàdhayitumiùña ukto 'nukto và pramàõairaniràkçtaþ sàdhyaþ, sa evàso svaråpeõaiva svayamiùño 'niràkçta etaiþ padairukta ityarthaþ | ya÷càyaü sàdhayþ sa pakùa iti ucyate | iti÷abda evamarthe | evaü pakùalakùaõamanavadayamiti | avidyamànamavadayam= doùo yasya tad anavadayam | dar÷itaü kathitam || 54 ||

triråpaliïgàkhyànaü parisamàpayya, prasaïgàgataü ca pakùalakùaõamabhidhàya hetvàbhàsàn vaktukàmasteùàü prastàvaü racayati- triråpetyàdinà |

etaduktaü bhavati- triråpaliïgaü vaktukàmena sphuñaü tad vaktavyam | evaü ca tat sphuñamuktaü bhavati yadi tacca, tatpratiråpakaü cocyate | heyaj¤àne hi tadviviktamupàdeyaü suj¤àtaü bhavatãti | triråpaliïgàkhyànaü paràrthamaumànam iti pràguktam |

tatreti | tasmin sati | triråpaliïgàkhyàne paràrthànumàne satãtyarthaþ | trayàõàü råpàõàü madhye ekasyàpyanuktau | api÷abdàd dvayorapi | sàdhanasya àbhàsaþ sadç÷aü sàdhanasya, na sàdhanamityarthaþ | trayàõàü råpàõàü nyånatà nàma sàdhanadoùaþ || 55 ||

na kevalamanuktàvuktàvapyasiddhau sandehe và | kasya? ityàha- pratipàvayasya prativàdinaþ pratipàdakasya ca vàdino hetvàbhàsaþ || 56 ||

57 ekasya svaråpasya dharmisambandhasyàsiddhau sandehe vàsiddho hetvàbhàsaþ ||

58 yathà- anityaþ ÷abdaþ iti sàdhye càkùuùatvamubhayàsiddham ||

59 cetanàstaravaþ iti sàdhye sarvatvagapaharaõe maraõaü prativàdayasiddham | vij¤ànendriyàyunirodhalakùaõasya maraõasyànenàbhyupagamàt | tasya ca taruùvasambhavàt ||

vi÷eùakathanàrthamàha- ekasyeti |

dharmiõà sambandho dharmisambandhaþ | pakùadharma ityarthah | tasyàsiddhau sandehe càsiddho nàma hetvàbhàso bhavati || 57 ||

dçùñàntanirde÷arthamàha- yatheti ||

÷abdasya càkùuùatvaü hi vàdi- prativàdinorubhayorapyananumatam || 58 ||

yadi digambarairuktam-vçkùàþ cetanàþ sarvatvagapaharaõai maraõàt iti bauddhaiþ prayogate, tarhi vçkùàõàü sarvatvagapaharaõe maraõaü bauddhànàmasiddham | kasmàdasiddhamiti ced? àha- vij¤ànetyàdi |

atha kasyaikasya råpasyàsiddhau sandehe và kisaüj¤ako hetvabhàsaþ?

ityàha- ekasya råpasyeti | dharmiõà saha sambandhaþ dharmisambandhaþ | dharmiõi sattvaü hetoþ tasya asiddhau sandehe và asiddhasaüj¤ako hetvàbhàsaþ | asiddhatvàdeva ca dharmiõyapratipattihetuþ | na sàdhyasya, na viruddhasya, na saü÷ayasya hetuþ, api tvapratipattihetuþ | na kasyacidataþ pratipattiriti kçtvà | ayaü càrtho 'siddhasaüj¤àkaraõàdeva pratipattavyaþ || 57 ||

udàharaõamàha-yathetyàdi | anityaþ ÷abda ityanityatvavi÷iùñe ÷abde sàvye càkùuùatvaü cakùurgràhyatvaü ÷abde dvayorapi vàdiprativàdinora siddham || 58 ||

cetanàstarava iti | taråõàü caitanye sàdhye | sarvà tvak sarvatvak tasyà apaharaõe sati maraõaü digambarairåpanyastaü prativàdino bauddhasya asiddham |

kasmàdasiddha? ityàha- vij¤ànamityàdi | vij¤ànaü cendriyaü càyu÷ceti dvandvaþ tatra vij¤ànaü cakùuràdijanitam | råpàdivij¤ànotpattyà yadanumitaü kàryàntarbhåtaü cakùurgolakàdisthitaü råpaü tad indriyam | àyuriti loke pràõà ucyate | na càgamasiddhiriha yujyate vaktum | ataþ pràõasvabhàvamàyuriha | teùàü nirodho nivçttiþ | sa lakùaõaü tattvaü yasya tat tathoktamþ tathàbhåtasya maraõasyànena bauddhena pratij¤àtatvàt |

60 acetanàþ sukhàdayaþ iti sàdhye utpattimattvamanityatvaü và sàïkhayasya svayaü vàdino 'siddham ||

vij¤ànaü ca indriyàõi ca àyu÷ceti vigrahaþ | teùàü virodho vij¤ànendriyàyu nirodhaþ | sa eva lakùaõaü yasya maraõasya tad vij¤ànendriyàyunirodhalakùaõaü maraõam | bauddhànàü tu tathàvidhaü maraõamanumatam | na tu ÷oùamàtram | tàdç÷aü hi maraõaü vçkùeùu na sambhavatãti || 59 ||

yadà sàïkhyairuktam- sukhàdayo 'cetanàþ, utpattimattvàdanityatvàt iti bauddhaiþ pramãyate, tadà sukhàdiùåtpattiranityatvaü và sàïkhayànàü svayamevàsiddhamþ tasya hi kimapi notpadyate, kimapi và na vina÷yati || 60 ||

yadi nàmaivam, tathàpi kathamasiddham? ityàha- tasya ca vij¤ànàdinirodhàtmakasya taruùvasambhavàt | sattàpårvako nirodhaþ | tata÷ca yo vij¤ànanirodhaü taruùviccet, sa kathaü vij¤ànaü neccet | tasmàd vij¤ànàniùñernirodho 'pi neùñastaruùu |

nanu ca ÷oùo 'pi maraõamucyate, sa ca taruùu siddhaþ? satyamþ kevalaü vij¤ànasattayà vyàptaü yat maraõaü tadiha hetuþ | vij¤ànanirodha÷ca tatsattayà vyàptaþ, na ÷oùamàtram | tato yanmaraõaü hetustat taruùvasiddham | yattu siddhaü ÷oùàtmakaü tadahetuþ |

digambarastu sàdhyena vyàptavyàptaü và maraõamavivicya maraõamàtraü hetumàha | tadasya vàdino hetubhåtaü maraõaü na j¤àtam | aj¤ànàt siddhaü ÷oùaråpam, ÷oùaråpasya maraõasya taruùu dar÷anàt prativàdinastu j¤àtam, ato 'siddham | yadà tu vàdino 'pi j¤àtam, tadà vàdino 'pyasiddhaü syàditi nyàyaþ || 59 ||

acetanàþ sukhàdaya iti | sukhamàdiryeùàü duþkhàdãnàü te sukhàdayaþ | teùàmacaitanye sàdhye utpattimattvam, anityatvaü và liïgamupanyastam | ya utpattimanto 'nityà và te na cetanàþ, yathà råpàdayaþ | tathà ca- utpatti manto 'nityà và sukhàdayaþ tasmàdacetanàþ | caitanyaü tu puruùasya svaråpam | atra cotpattimattvamanityatvaü và paryàyeõa hetuþ na yugapat | tacca dvayamapi sàükhyasya vàdino na siddham | paràrtho hi hetåpanyàsaþ | tena yaþ parasya siddhaþ sa heturvaktavyaþ | parasya càsata utpatimattvam, sata÷ca niranvayo vinà÷o 'nityatvaü siddham | tàdç÷aü sàükhyasyàsiddham | ihàpi anityatvotpatti-

61 tathà svayaü tadà÷rayaõasya và sandehe 'siddhiþ ||

62 yathà vàùpàdibhàvena sandihyamàno bhåtasaïghàto 'gnisiddhàvupadi÷yamànaþ sandigdhàsiddhaþ ||

63 yathà- iha niku¤je mayåraþ,kekàyitàditi ||

yadà hetoràtmanastadadhikaraõasya vàs andehaþ, tadà asiddhaetvàbhàso bhavati || 61 ||

tatra dçùñàntaþ- yatheti |

vàùpa àdiryasya sa vàùpàdiþ, teùàü bhàvo vàùpàdibhàvaþ | vàùpàdisvaråpamiti ÷eùa | bhåtànàü saïghàto bhåasaïghàtaþ | agnisiddhau hetuþ kriyate ced? asau vàùpo và dhålirvà kuhelikà và? iti vàùpàdibhàvena sandihyamànaþ asiddhahetvàbhàso bhavati || 62 ||

tadà÷raya- sandehanirde÷àrthamàha- yatheti ||

mayåradhvanipravàhaþ= kekàyitamiti | niku¤caþ= parvataprade÷avi÷eùaþ | yadi kenacit iha niku¤je mayuro 'sti, kekàyitàdu iti pramãyate, tadà mayåradhvanistatra tadabhimatàniku¤je sandigdha eva || 63 ||

mattvasàdhanàj¤ànàd vàdino 'siddham | yadi tvanityatvotpattimattvayoþ pràmàõyaü vàdinà j¤àtaü syàt, tadà vàdino 'pi siddhaü syàt | tataþ pramàõàpraij¤ànàdidaü vàdino 'siddham || 60 ||

sandigdhàsiddhaü dar÷ayitumàha- tatheti | svayamiti hetoràtmanaþ sandehe 'siddhah | tadà÷rayaõasya veti | tasya hetorà÷rayaõam | à÷rãyate 'smin heturityà÷rayaõam, hetorvyatirikta à÷rayabhåtaþ sadhyadharmã kathyate | tatra hi heturvartamàno gamakatvenà÷rãyate tasya÷rayaõasya sandehe sandigdhaþ || 61 ||

àtmanà sandihyamànamudàhartumàha- yatheti | vàùpa àdiryasya sa vàùpàdiþ, tadbhàvena vàùpàditvena sandihyamàno bhåtasaïghàta iti | bhåtànàü pçthivyàdãnàü saüghàtaþ samåhaþ | agnisiddhau agnisiddhayarthamupàdãyamàno 'siddhaþ |

etaduktaü bhavati- yadà dhåmo 'pi vàùpàditvena sandigdho bhavati, tadàsiddhaþ, gamakaråpàni÷cayàt | dhumatayà ni÷cito vahnijanyatvàd gamakaþ | yadàtu sandigdhaþ, tadà na gamakaþ- ityasiddhatàkhyo doùaþ || 62 ||

à÷rayaõàsiddhamudàharati- yatheti | iha niku¤ja iti dharmã | parvato paribhàgena tiryaïnirgatena praccàdito bhåbhàgo niku¤jaþ | mayåra iti sàdhyam | kekàyitàditi hetuþ | kekàyitam= mayåradhvani |63 ||

64 tadàpàtade÷avibhrame ||

65 dhamyaüsiddhàvapyasiddhaþ- yathà sarvagata àtmà iti sadhye sarvatro palabhyamànaguõatvam ||

kathaü sandigdha iti cet? àha- tadeti |

mayåradhvanyàpàtade÷aþ sandigdha eva | sa hi mayåradhvaniþ kasmànniku¤japrade÷ànniþ saratãtyatra saü÷aya eva | 64 ||

sarvagataþ nikhilavyàpã | vibhuriti ÷eùaþ | sarvatropalabhamànà guõà yasyeti vigrahaþ | tasya bhàvaþ sarvatropalabhyamànaguõatvam | ka÷cit sarvatropalabhyamànaguõatvena sarvagatatvamàtmanaþ sàdhayati | tatrà÷rayasiddho hetuþ | tathàhi- sarvatropalabhyamànaguõatvaü yasya dharma uktaþ sa àtmaiva nàsti |

ayaü tu parasaüvàdaþ | sukhàdaya àtmaguõà iti prasiddham | te ca sarvade÷asya eva devadatta upalabhyante | kriyàbhàvàdàtmani gamanàgamane na staþ | yasmàttasya guõàþ sarvatropalabhyante, tasmàt nånamàtmà sarvatra sthita iti || 65 ||

kathamayamà÷rayaõàsiddhaþ? ityàha tadàpàta iti | tasya kekàyitasya àpàta àgamanam, tasya de÷aþ sa ucyate yasmàd de÷àdàgaccati kekàyitam | tasya vibhrame vyàmohe satyayamà÷rayaõàsiddhaþ | nirantareùu bahuùu niku¤jeùu satsu yadà kekàyitàpàtaniku¤je vibhramaþ- kimasmànniku¤jàt kekàyitamàgatam? àhosvid anyasmàditi? tadàyamà÷rayaõàsiddha iti || 64 ||

dharmmiõ'sidhàvapyasiddhatvamudàharati- yatheti | sarvasmin gataþ sthitaþ sarvagataþ | vyàpãti yàvat | vyàpitva àtmanaþ sàdhye sarvatropalabhyamànaguõatva liïgam | sarvatra de÷e upalabhyamànàþ sukhaduþkheccàràgadveùàdayo guõà yasyàtmanastasya bhàvastattvam | na guõà guõinamantareõa vartante, guõànàü guõini samavàyàt | niùkriya÷càtmà | tata÷ca yadi vyàpã na bhavet, kathaü darkùiõàpathe upalabdhaþ dukhàdayo madhyade÷e upalabhyeran tasmàt sarvagata àtmà |

tadiha bauddhasya àtmaiva na siddhaþ, kimuta sarvatropalabhyamànaguõatvaü sidhyet tasya ityasiddhau hetvàbhàsaþ pårvamà÷rayaõasandehena dharmiõi sandeha uktaþ | samprati tvasiddho dharmyukta ityanayorvi÷eùaþ |

tadevamekasya råpasya dharmisambandhasyàsiddhàvasiddho hetvàbhàsaþ || 65 ||

66 tathaikasya råpasyàsapakùe satvasyàsiddhàvanaikàntiko hetvàbhàsaþ ||

67 yathà ÷abdasyànityatvàdike dharme sàdhye prameyatvàdiko dharmaþ sapakùavipakùayoþ sarvatraikade÷e và vartamànaþ ||

vyatirekàsiddhau anaikàntiko hetvàbhàso praùñavyah || 66 ||

dçùñàntanirde÷àrthamàha- yatheti ||

nityatvamàdiryasya dharmasya sa nitytvàdikaþ | tathà prameyatvamàdiryasya sa prameyatvàdikaþ | ÷abdo 'nityaþ prameyatvàt iti sàdhye prameyatvaü sapakùavipakùayoþ sarvatràsti | ÷abdo na prayatnàntarãyakaþ anityatvàt iti sàdhye, anityatyatvaü sapakùasya ekade÷e vipakùasya ca sarvatraivàsti | ÷abdaþ prayatnàntarãyakaþ, anityatvàt iti

tathà aparasyaikasya råpasya asapakùe 'sattvàkhyasyàsiddhàvanaikàntiko hetvàbhàsaþ ||

eko 'nta ekàntaþ= ni÷cayaþ, sa prayojanamasyeti aikàntikaþ, naikàntiko 'naikàntikaþ | yasmànna sàdhyasya na viparyayasya ni÷cayaþ, api tu tadviparãtaþ saü÷ayaþ | sàdhyetarayoþ saü÷ayeheturanakàntika uktaþ || 66 ||

tamudàharati- yathetyàdinà | anityatvamàdiryasyàmã anityatvàdiko dharmaþ | àdi ÷abdàdaprayatnànantarãyakatvaü prayatnànantarãyakatvaü nityatvaü ca parigçhyate | prameyatvamàdiryasya sa prameyatvàdikaþ | àdi ÷abdàdanityatvam, punaranityatvam, amårtatvaü ca gçhyate | ÷abdasya dharmiõo 'nityatvàdike dharme sàdhye prametvàdiko dharmo 'naikàntikaþ | caturõàmapi hi vipakùe 'sattvamasiddham |

tathà hi- anityaþ ÷abdaþ, prameyatvàt, ghañavat àkà÷avat- iti prameyatvaü sapakùavipakùavyapi |

aprayatnànantarãyakaþ ÷abdaþ, anityavàda vidyudàkà÷avad ghañavacca ityanityatvaü sapakùaikade÷avçtti vidyudàdàvasti, nàkà÷àdauþ vipakùavyàpi prayatnànatarãyake sarvatra bhàvàt |

anityatvàt prayatnànantarãyakaþ ÷abdaþ ghañavat, vidyudàkà÷avacca ityanityatvaü vipakùaikade÷avçtti | vidyudàdàvasti, nàkà÷àdauþ, sapakùavyàpi sarvatra prayatnàntarãyake bhàvàt |

nityaþ ÷abdaþ amårtatvàd, àkà÷aparamàõuvat, karmaghañavaccaü- ityamårtatvamubhayaikade÷avçtti, ubhayorekade÷e àkà÷e karmaõi ca vartateþ paramàõau tu

68 tathà asyaiva råpasya sandehe 'pyanaikàntika eva |

69 yathà asarvaj¤aþ ka÷cid vivakùitaþ puruùo ràgàdimàn veti sàdhye vaktçtvàdiko dharmaþ sandigdhavipakùavàvçttikaþ ||

sàdhye, anityatvaü upakùasya sarvatra vipakùasya caikade÷e 'sti | ÷abdo nityaþ, aspar÷àt iti sàdhye, spar÷àbhàvaþ sapakùavipakùayorubhayokade÷e 'sti | etena sàdhàraõànaikàntika÷caturvidha uktaþ || 67 ||

vipakùe 'sattvameva yadà sandigdhastadàpi anaikàntika eva || 68 ||

dçùñàntanidar÷anàrthamàha- yatheti |

kenacid vivakùitaþ- ka÷cit puruùo na sarvaj¤o vaktçtvàt tathà ràgàdimàn và vaktçtvàdeva iti ucyamàne tasya vaktçtvàdidharmo 'naikàntika eva |

sa cànaikàntikaþ kinnàmaka iti cet? àha- sandigdhetyàdi | vipakùàd vyàvçttiþ sandigdhà asyeti sa sandigdhavipakùavyàvçttikaþ | sandigdhavyatireka iti ÷eùaþ | sarvaj¤aþ ka÷cid vaktà na dç÷yate iti adar÷ane 'pi vyatireka siddhirna bhavati || 69 ||

sapakùaikade÷e ghañàdau ca vipakùaikade÷e na vartateþ, mårtatvàd ghañaparamàõuprabhatãnàm |

nityàstu paramàõavo vai÷eùikairabhyupagamyante | tataþ sapakùàntargatàþ |
asya caturvidhasya pakùadharmasyasattvamasiddhaü vipakùe | tato 'naikànti katà || 67 ||

yathà càsya råpasyàsiddhavanaikàntikaþ, tathà asyaiva vipakùe 'sattvàkhyasya råpasya sandehe 'naikàntikaþ || 68 ||

tamudàharati- yatheti | asarvaj¤a iti | asarvaj¤atvaü sàdhyam | ka÷cid vivakùita iti | vakturabhipretaþ | puruùo dharmã | ràga àdiryasya dveùàdeþ sa ràgàdiþ, sa yasyàsti sa ràgàdimàn iti dvitãyaü sàdhyam | và grahaõaü ràgàdimattvasya pçthaksàdhyatvakhyàpanàrtham | tato 'sarvaj¤atve ràgàdimattve và sàdhye prakçte vaktçtvam= vacana÷aktiþ, tadàdiryasyonmeùanimeùàdeþ sa vaktçtvàdiko dharmo 'naikàntikaþ |

sandigdhàvipakùàd vyàvçttiryasya sa tathoktaþ | asarvaj¤atve sàdhye sarvaj¤atvaü vipakùaþ | tatra vacanàdeþ sattvamasattvaü và sandigdham | ato na j¤àyateki vaktà sarvaj¤aþ? uta asarvaj¤aþ?- ityanaikàntikaü vaktçtvam || 69 ||

70 sarvaj¤o vaktà nopalabhyate ityevamprakàrasyànu palambhasyàdç÷yàtmaviùayatvena sandehahetutvàt | tato 'sarvaj¤aviparyayàdvaktçtvàdervyàvçtiþ sandigdhà |

71 vaktçtvasarvaj¤atvayovirodhàbhàvàcca yaþ sarvaj¤aþsa vaktà na bhavatãtya dar÷ane 'pi vyatireko na siddhayati, sandehàt ||

kathamayamanaikàntika iti cet? tatràha- evamiti |

sarvaj¤asa vakturdar÷ane 'pi, adç÷yàtmaviùayeyamanupalabdhiriti adç÷yàtmaviùayatvàt sandehetureva bhavati | vyatirekasiddhi nàbhidhatte |

adç÷yaviùayànupalambhaþ saü÷ayasyaiva heturiti asarvaj¤aparyayàt sarvaj¤àt vaktçtvalakùaõahetornivçttiþ sandigdhaiva || 70 ||

anupalabdhiradç÷yàtmaviùayatvàd vyatirekaü mà sàdhayatu, svabhàvavirodhopalabdhyà siddhiþ, syàditi cet? tatràha- vaktçtveti |

vaktçtva- sarvaj¤ayostu virodho nàsti | tasmàt- sarvaj¤asya vakturadar÷ane 'pi vaktçtvasarvaj¤atvayovirodhàbhàvàd vaktçtvasya sarvaj¤atvàd vyàvçttiriti na sidhyati sandehasattvàt || 71 ||

nanu ca sarvaj¤o vaktà nopalabhyate, tat kathaü vacanaü sarvaj¤e sandigdham? ata eva sarvaj¤o vaktà nopalabhyate ityevamprakàrasya eva¤jàtãyasya anupalambhasya sandehahetutvàt | kutaþ? ityàha- adç÷ya àtbhà viùayo yasya tasya bhàvo 'dç÷yàtmaviùayatvam | tena sandehahetutvam | yato 'dç÷yaviùayo 'nupalambhaþ sandehahetuþ na ni÷cayahetuþ, tato 'sarvaj¤avipakùàt sarvaj¤àd vaktçtvàdervyàvçttiþ sandigdhà || 70 ||

nànupalambhàt sarvaj¤e vaktçtvamasad bråmaþ, apitu sarvaj¤atvena saha vaktçtvasya virodhàt | etanna | sarvaj¤atvavaktçtvayorvirodho nàsti | virodhàbhàvàcca kàraõàt vyatireko na sidhyati- iti sambandhaþ |

vyàptimantaü vyatirekaü dar÷ayati- yaþ sarvaj¤a iti | sadhyàbhàvaråpaü sarvaj¤atvamanådya sa vaktà na bhavati iti sàdhanasya vaktçtvasyàbhàvo vidhãyate | tena sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàve niyatatvàt sàdhanàbhàvena vyàpta ukta iti | vyàptimànãdç÷o vyatireko virodhe sati vaktçtvasarvaj¤atvayoþ sidhyet | na càsti virodhaþ, tasmànna sidhyati | kutaþ? ityaha- sandehàd | yato virodhahbàvaþ, tasmàt sandehaþ | sandehàd vyatirekàsiddhiþ || 71 ||

72 dvividho hi padàrthànàü virodhaþ ||

73 avikalakàraõasya bhavato 'nyabhàve 'bhavàd virodhagatiþ ||

kathaü tayorvirodhàbhàva iti cet? tatràha= dvividha iti |

yatra yaþ ko 'pi virodha upalabhyate sa sarva eva prakàradvaye 'ntarbhavati | eko vàstavavirodhaþ, dvitãyo làkùaõikavirodhaþ || 72 ||

vàstavavirodhakathanàrthamàha- avikaleti |

yadà bhàvasya kàraõasamåhànàmavaikalye kàraõanivartyasyàbhirbhàvaþ | anyabhàvapariniùpattau ca nivçttistadà virodhapratãtiþ || 73 ||

kathaü virodhàbhàvaþ? dvividha iti | hãti | yasmàd dvividha eva virodhaþ, nànyaþ, tasmànna vaktçtvasarvaj¤atvayovirodhaþ || 72 ||

kaþ punarasau dvividho virodhaþ? ityàha- avikalakàraõasyeti | avikalàni samagràõi kàraõàni yasya sa tathoktaþ | yasya kàraõavaikalyàdabhàvaþ, na tasya kenacidapi virodhagatiþ | tadarthamavikalakàraõam |

nanu ca yasyàpi kàraõasàkalpam, tasyàpi nivçttira÷akyà kenacidapi kartum, tat kuto virodhagatiþ? evaü tarhi avikalakaraõasyàpi yatkçtàt kàraõavaikalyàdabhàvastena virodhagatiþ |

tathà ca sati, yo yasya viruddhaþ sa tasya ki¤citkara | eva tathàhi- ÷ãtaspar÷asya janako bhåtvà ÷ãtaspar÷àntarajanana÷akti pratibadhnan ÷ãtaspar÷asya nivartako viruddhaþ | tasmàddhetuvaikalyakàrã viruddho janaka eva nivatvasya | sahànavasthànavirodha÷càyam | tato viruddhayorekasminnapi kùaõe sahàvasthànaü parihçtavyam | dårasthayorvirodhàbhàvàcca nikañastahyoreva nivartyanivartakabhàvaþ |

tasmàd yo yasya nivartakaþ sa taü yadi paraü tçtãyakùaõe nivartayati, prathame kùaõe sannipatannasamarthavasthàdhanayogyo bhavati, dvitãye viruddhamasamartha karoti, tçtãye tvasamarthe nivçtte tadde÷amàkràmati |

tatràloko gatidharmà krameõa jalataraïganyàyena de÷amàkràman yadàndhakàranirantaramàlokakùaõaü janayati, tadàlokasamãpavartinamandhakàramasamartha janayti | tato 'sàmarthya tasya yasya samãpavarttyàlokaþ | asamarthe nivçtte tadde÷e jàyata àloka ityevaü krameõàlokenàndhakàro 'paneyaþ | tathoùõaþ spar÷ena ÷ãtaspar÷o nivartanãyaþ |

yadà tvàlokastatraivàndhakàrade÷e janyate, tadà yataþ kùaõàdandhakàrade÷asyà lokasya janakaþ kùaõa utapdayate, tata evàndhakàro 'ndhakàràntarajananàsamartha

74 ÷ãtoùõaspar÷avat ||

75 parasparaparihàrasthitalakùaõatayà và bhàvàbhàvavat ||

yathà ÷ãtoùõaspar÷ayoþ ÷ãtasyàvikalakàraõasya sato yadà uùõatvàpariniùpattistada ÷ãtatvanivçttiþ | tayo÷ca loke virodhapratãtiþ || 74 ||

parasparaparihàreõa sthitaü lakùaõaü yeùàü tàni parasparaparihàrasthitalakùàõàni, teùàü bhàvaþ parasparihàra÷italakùaõatà, tayà virodhaþ | yathà bhàvàbhàvayoþ bhàvo 'bhàvaparihàreõa vyavasthitaþ, abhàva÷ca bhavaprihàreõa vyavasthitaþ || 75 ||

utpannaþ | tato 'samarthavasthàjanakatvameva nivartakatvam | ata÷ca yasmin kùaõe janakaþ, tatastçtãye kùaõe nivçtto viruddho yadi ÷ãghraü nivartate |

janyajanakabhàvàcca santànayovirodhaþ, na kùaõayoþ | yadyapi ca na santàno nàma vastu, tathàpi santànino vastubhåtàþ | tato 'yaü paramàrthaþ na kùaõayovirodhaþ, apitu bahånàü kùaõànàm | yataþ satsu dahanakùaõeùu pravçttà api ÷ãtakùaõà nivçttidharmàõo bhavantãti santànayornivartyanivartakatvanimitte ca virodhe sthite sarveùàü paramàõånàü satyapyekade÷àvasthànàbhàve na virodhaþ, itaretarasantànànivartanàt teùàm | gatidharmà càloko yàü di÷amàkràmati, taddigvartino virodhisanànàn nivartayati | tato 'pavarakaikade÷asthà pradãpaprabhàndhakàranikañavartinyapi nàndhakàraü nivartayatiþ andhakàràkràntàyàü di÷yàlokakùaõàntarajananàsàmarthyat | kàraõasàmarthyahetutvakçtaü santànaniùñhameva virodhaü dar÷ayatà bhavatà iti kçtam | bhavataþ prabandhena pravartamànasya ÷ãtaspar÷asantànasyàbhàvo 'nyasyoùõasantànasya bhàve satãti |

ye tvàhuþ- na virodho vàstavaþ iti, ta idaü taktavyàþ- yathà na niùpanne kàrye ka÷cijjanya janakabhàvo nàma dviùñho 'sti, kàraõapårvikà tu kàryavçttiþ | ato vàstava eva | tadvanna nivçtte vastuni ka÷cid dviùñho nàma virodho 'sti | dahananimittaü tu ÷ãtaspar÷asya kùaõàntarajananàsàmarthyam | ato virodho 'pi vàstava eva | || 73 ||

udàharaõabhàha- ÷ãteti | ÷ãta÷coùõa÷ca tàveva ÷ãtaspar÷au, tayoriva | ÷ãtoùõaspar÷ayorhi pårvavad virodho yojanãyaþ || 74 ||

dvitãyamapi virodhaü dar÷ayitumàha- parasparetyàdi | parasparasya parihàraþ= parityàgaþ, tena sthitaü lakùaõam= råpaü yayoþv tadbhàvaþ parasparaparihàrasthitalakùaõatà, tayà |

76 sa ca dvividho 'pi virodho vaktçtvasarvaj¤atvayorna sambhavati ||

sa cobhayavidho 'pi virodho vaktçsarvaj¤ayorna sambhavati | vaktçtvasya hi iha yasmin pariccidyamàne yad vyavaccidyate, tat pariccidyamànamaviccadyamànaparihàreõa sthitaråpaü draùñavyam | nãle ca pariccedyamàne tàdråpyapracyutiravaccidyate, tadavyavaccede nãlàpariccedaprasaïgàt | tasmàd vastuno bhàvàbhàvau parasparaparihàreõa sthitaråpau | nãlàttu yadanyadråpaü tannãlàbhàvà vyabhicàri | nãlasya dç÷yasya pãtàdàvupalabhyamàne 'nupalambhàdabhàvani÷cayàt | yathà ca nãlaü svabhàvaü pariharati, tadvad abhàvàvyabhicàri pãtàdikamapãti | tathà ca bhàvàbhavayoþ sàkùàd virodhaþ, vastunostvanyonyà bhàvàvyabhicàritvàd virodhaþ |

kasya cànyatràbhàvàvasàyaþ? yo niyatàkàro 'rthaþ, tasya | na tvaniyatàkàraþ | kùaõikatvàdivat | kùaõikatvaü hi sarveùàü nãlàdãnàü svaråpàtmakam | ato na niyatàkàram yataþ kùaõikatvaparihàreõa na ki¤cid dç÷yate |

yadyavam, abhàvo 'pi na niyatàkàraþ | kathamaniyatàkàro nàma? yàvatà vasturåpaviviktàkàraþ kalpito 'bhàvaþ | tato dçsñaü kalpitaü và niyataü råpamanyatràsadityavasãyate, nàniyatam | evaü nityatvapi÷àcàdirapi niyatàkàraþ kalpito draùñavyaþ | ekàtmatvavirodhascàyam | yayorhi parasparaparihàreõàvasthànaü tayorekatvàbhàvaþ |

ata eva làkùaõiko 'yaü virodha ucyate | lakùaõaü råpam, vastånàü prayojanamasyeti kçtvà | virodhena hyanena vastutvaü vibhaktaü vyavasthàpyate | ata eva dç÷yamàne råpe yanniùidhyate, tad dç÷yamevàbhyupagamya niùidhyate | tathà hi- abhàvo 'pi pi÷àco 'pi yadà pãte niùedbhåmiùyate, tadà dç÷yàtmataya niùedhya iti dç÷yatvamabhyupagamya dç÷yànupalabdhereva niùedhaþ | tathà ca sati råpe pariccidyamàna ekasmistadabhàvo dç÷yo vyavaccidyate | yacca tadabhàvavanni yatàkàraü råpam, tadapi dç÷yaü vyavaccidyate | tataþ dvapracyutivat pracyutimanto 'pi vyavaccinnà iti ye parasparaparihàrasthitaråpàþ sarve te 'nena niùiddhakatvàditi | satyapi càsmin virodhe sahàvasthànaü syàdapi |

tato bhinnavyàpàro virodhau | ekena virodhena ÷ãtoùõaspar÷ayorekatvaü vàryate | anyena sahàvasthànam, bhinnaviùàyau ca | sakale vastunyavastuni ca parasparaparihàravirodhaþ | vastunyeva katipaye sahànavasthànavirodhaþ | tasmàd bhinnavyàparo | bhinnaviùayau ca | tato nànayoranyonyàntarbhàva iti || 75 ||

sa càyaü dvividho 'pi virodho vaktçtvaü ca sarvaj¤atvaü ca tayorna sambhavati |

77 na càviruddhavidheranupalabdhàvapyabhàvagatiþ ||

78 ràgàdãnàü vacanàde÷ca kàryakàraõabhàvasiddheþ ||

79 arthàntarasya càkàraõasya nivçttau na vacanàdenirvçttiþ ||

avikalakàraõasya sataþ sarvaj¤atvapariniùpattàvapi nivçttinaü iùñà | vaktçtvaparihàreõàpi sarvaj¤atvasya na vyavasthitiþ, nàpi và sarvaj¤atvaparihàreõa vaktçtvasya vyavasthitiþ || 76 ||

virodhàbhàve ca aviruddhavadvaktçtvaü sarvaj¤atvàvaviparyayeõopalabhyata iti cet? tatràha- naceti |

yatra viruddhatvena nàbhidhànaü tatra vastunoranupalabdhàvapi nàbhàvani÷cayaþ sambhavati | asarvaj¤atve sàdhye vaktçtvasya vyatirekastathaiva sandigdhaþ || 77 ||

ràgàdimattvena nirde÷e 'pi vyatirekasandehakathanàrthamàha- ràgàdãnàmiti |

ràgàdirvacanasya heturityetadasiddham || 78 ||

astu ràgàdivacanayoþ kàryakàraõabhàvo 'siddhaþ, tataþ kimiti cet? àha-

na hyavikalakàraõasya sarvaj¤atvasya vaktçtvabhàvàdabhàvagatiþ | sarvaj¤atvaü hyadç÷yam | adçùñasya càbhàvo nàvasãyateþ, tato nànena virodhagatirbhavati |

na ca vaktçtvaparihàreõa sarvaj¤atvamavasthitam | kàùñhàdayo hi vaktçtvaparihçtàþ, teùàmapi sarvaj¤atvaprasaïgàt | nàpi sarvaj¤atvaparihàreõa vaktçtvamþ kàùñhàdãnàmapi vaktçtvaprasaïgàt | tata evàvirodhàd vaktçtvavidherna sarvaj¤atvaniùedhaþ || 76 ||

syàdetat- yadi nàstyeva virodho ghañapañayoriva, syàdapi tayoþ sahàvasthitidar÷anam | sahàvasthityadar÷anàttu virodhagatiþ, virodhàccàbhàvagatiþ? iyà÷aïkayàha- na càviruddhavidheriti | anupalabdhàvapi nàyaü viruddhavidhiþ | yadayapi sahàvasthànànupalambhastathàpi na tayovirodhaþ | yasmànna sahànupalambhamàtràd virodhaþ, api tu dvayorupalabhyamànayonivartyanivartakabhàvàvasàyàt | tasmàdanupalabdhàvapi na vaktçtvavidheviruddhavidhiþ | ato 'smànnànyasyàbhàvagatiþ || 77 ||

tathà na vaktçtvàd ràgàdimattvagatiþ | yato yadi vacanàdi ràgàdãnàü kàrya syàd, vacanàdeþ ràgàdigatiþ syàt | ràgàdinivçtto vacanàdinivçttiþ syàt, na ca kàryam | kutaþ? ràgàdãnàü vacanàde÷ca kàryakàraõabhàvasàsiddheþ | kàraõànna kàryam | ato 'smànna gatiþ || 78 ||

mà bhåd ràgàdikàryam, vacanaü sahacàri tu bhavati | tato ràgàdau

80 iti sandigdhavyatireko 'naikàntiko vacanàdiþ ||

81 dvayo råpayorviparyasiddhau viruddhaþ ||

82 kayordvayoþ?

83 sapakùe sattvasya, asapakùe vàsattvasya | yathà kçtakatvaü prayatnànantaroyakatvaü ca nityatve sàdhye viruddho hetvàbhàsaþ ||

arthàntarasyeti | arthàntaram ràgàdikam | akàraõasya tasya nivçttau kathaü vacanàdernivçttiþ syàt? || 79 ||

tathàhi yasmàd vaktçtvasarvaj¤atvayoþ ko 'pi virodho nàsti | ràgàdivacanayorvà na kàryakàraõabhàvaþ | tatmàt asarvaj¤anivçttyà ràgàdinivçttyà và vacananivçttiþ sandigdhà | tasmàt, sandigdhavyatireko nàmànaikàntikaþ || 80 ||

yadi dvayo råpayorviparyayasiddhistadà viruddhahetvàbhàsaþ syàt || 81 ||

kayordvayo råpayorviparyapratãtau viruddhahetvàbhàsa ucyate? || 82 ||

anvaya vyatirekàviti ÷eùaþ | evaü viruddhasya sàmànyaü lakùaõamuktam |

vi÷eùeõa kathanàrthamàha- kçtakatvamityàdi |

sahacàriõi nivçtte nivartate vacanam? ityà÷aïkayàha- arthàntarasya càkaraõasya nivçtau sahacàritvadar÷anamàtreõa nànyasya vacanàdenivçttiþ | ato vaktçtvaü bhaved ràgàdiviraha÷ca || 79 ||

iti÷abdastasmàdarthe | tasmàdasarvaj¤atvaviparyayàd vipakùàt sarvaj¤atvàd ràgàdimattvaviparyayàdaràgàdimattvàt sandigdho vyatireko vacanàde | ato 'naikàntiko vacanàdiþ || 80 ||

evamekaikaråpàdisiddhisandehe hetudoùàn àkhyàya, dvayordvayo råpayorasiddhisandehe hetudoùàn vaktukàma àha- dvayordvayoriti | dvayo råpayoviparyayasiddhau satyàü viruddhah || 81 ||

trãõi ca råpàõi santi, tato vi÷eùaj¤àpanàrthamàha- kayodvayoriti || 82 ||

vi÷iùñe råpe dar÷ayati- sapakùe sattvasya, asapakùe càsattvasya | viapryayasiddhàviti sambandhaþ | kçtakatvamiti svabhàvahetuþ | prayatnànantarãyakatvaü hi kàryahetuþ | prayatnàntarãyaka÷abdena hi prayatnànantaraü janmaj¤ànaü ca prayatnànantarãyakamucyate | janma= jàyamànasya svabhàvaþ | j¤ànam = j¤eyasya kàryam | tadiha prayatnànantaraü j¤ànaü gçhyate | tena kàryahetuþ |

84 anayoþ sapakùe 'sattvam, asapakùe ca sattvamiti viparyasiddhiþ ||

85 etau ca sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddhau |

86 nanu ca tçñyo 'pãùñ

87 yathà paràrthàcakùu ràdayaþ saüghàtatvàccayanàsanàdyaïgavaditi ||

yadi kçtakatvena prayatnàntarãyaktvena và nityatvaü sàdhyate, tarhi viruddho hetvàbhàsaþ syàt || 83 ||

kathamiha viparyayàsiddhiriti ced? àha- anayoriti |

vityatve sàdhye sapakùa àkà÷àdiþ, tatra kçtakatvaprayatnàntarãkatvayorubhayorevàsambhavaþ | vipakùa÷cànityà ghañàdiþ | tatra tayorubhayoreva sattvam, tathà ca tayoviparyayasiddhiþ || 84 ||

yasmàd dvayo råpayorviparyayasiddhiþ, tasmàt sàdhyaviryayasidddhiþ | sàdhyaviparyayasàdhanàcca viruddho hetvàbhàsaþ || 85 ||

iùñasay vighàtaþ kriyate 'neneti iùñavighàtakçt | tçtãyo hi viruddhaþ ÷àstrakàrairuktaþ || 86 ||

dçùñàntakathanam- aytheti | tasyàrthastu vyàkhyàta eva || 87 ||

etau hetå nityatve sàdhye hetvàbhàsau || 83 ||

kasmàt punaretau viruddhau? ityàha- anayoriti | sapakùe hi nitye kçtakatvaprayatnànantarãyakatvayorasattvameva ni÷citam | anitye vipakùe eva sattvaü ni÷citamiti viparyayasiddhiþ || 84 ||

kasmàt punarviparyasiddhavapyetau viruddhau? ityàha- etau ca sàdhyasya nityatvasya viparyayam anityatvaü sàdhaytaþ | tataþ sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddhau || 85 ||

yadi sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddhaveto, uktaü ca paràrthànumàne sàdhyam, na tvanuktam, iùñaü cànuktam, ato 'nya iùñavighàtakçdàbhyàmiti dar÷annàha- nanau ca tçtãyo 'pi viruddha uktaþ | uktaviparyayasàdhanau dvau | tçtãyo 'yamiùñasya ÷abdenànupàttasya vighàtaü karoti viparyayasàdhanàditi iùñavighàtakçt || 86 ||

tamudàharati- yatheti | cakùuràdaya iti dharmã | paro 'rthaþ prayojanaü paràrthaþ prayojakaþ saüskàrya upakartavyo yeùàü te paràrthà iti sàdhyam | saïghàtatvàt sa¤citaråpatvàditi hetuþ | cakùuràdayo hi paramàõusa¤citiråpàþ | tataþ saïghàtaråpà ucyante | ÷ayanam, àsanaü càdiryasya tat ÷ayanàsanàdi | tadeva aïgam puruùopabhogàïgatvat | ayaü vyàptipradar÷anaviùayo dçùñàntaþ | atra hi

88 tadiùñàsaühatapàràrthyaviparyasàdhanàd viruddhaþ ||

89 sa iha kasmànnoktaþ?

90 anayorevàntarbhàvàt ||

91 na hyamàbhyàü sàdhyaviparyayasàdhanatvena bhidyate ||

viruddha÷càrya kathamiti ced? àha- tadiùñeti | parebhyo 'yamiti paràrthaþ, tasya bhàvaþ pàràrthyam | asaühçtasya pàràrthyamiti asaühçtapàràrthyam | iùñaü ca tasya tad asaühçtapàràrthya ceti vigrahaþ, tadviparyayaþ asaühçtapàràrthyaviùayaþ | tasya sàdhana ityarthaþ | tasmàt tadiùñàsahçtapàràryaviparyayasàdhanàdasau viruddha eva draùñavyaþ || 88 ||

÷àstrakàreõànumatastathà viruddhalakùaõayukto 'pãti bhàvaþ || 89 ||

yacca viruddhadvayamuktaü tayorevàntarbhàveõa pçthgnàbhidhànam || 90 ||

antarbhàvasyaiva pradar÷anàrthamàha- na hãti |

kçtakatvaprayatnàntarãyakavalakùaõaü hetunityatve sàdhye sàdhyaviparyayasàdhanàd viruddha ityuktam | ayamapi sàdhyaviparyayasàdhanàt tàbhyàü samàna eva viruddhah || 91 ||

pàràrthyenaü saühatatvaü vyàptam | yataþ ÷ayanàsanàdayaþ saïghàtaråpàþ puruùasya bhogino bhavanti upakàrakà iti paràrthà ucyante || 87 ||

kathamayamiùñavighàtakçt? ityàha- tadiùñàsaühçtapàràrthyaviparyayasàdhanàditi | asaühçte viùaye pàràrthyamasaühçtapàràrthyam | tasya sàïkhayasya vàdinaþ iùñamasaühçtapàràrthya tadiùñàsaühçtapàràrthyam | tasya viparyayaþ saühçtapàràrthya nàma | tasya sàdhanàd viruddhah |

àtmà asti iti bruvàõaþ sàïkhyaþ kuta etad iti paryanuyukto bauddhena, idamàtmanaþ saïkhye pramàõamàha | tasmàd asaühçtasyàtmanaþ upakàrakatvaü sàdhyaü cakùuràdãnàm | ayaü tu heturviparyayavyàptaþ | yasmàd yo yasyopakàrakaþ sa tasya janakaþ | janyamàna÷ca yugapat krameõa và bhavati saühçtaþ, tasmàt paràrthà÷cakùuràdayaþ saühçtaparàrthà iti siddham || 88 ||

ayaü ca viruddha àcàryadiïnàgenoktaþ, sa kasmàd vàttikakàreõa satà tvayà noktaþ || 89 ||

itara àha- anayoreva sàdhyaviparyayasàdhanayorantarbhàvàt || 90 ||

nanu ca uktaviparyayaü na sàdhayati, tat kathamuktaviparyasadhanayorevàntabhavtiþ? ityàha- na hyamiti | hãti yasmàdarthe | yasmàd ayam iùñavighàtakçd àbhyàü hetubhyàü sàdhyaviparyasya sàdhanatvena na bhidyate | yathà to sàdhyaviparyayasadhanã, tathàyamapãti | uktaviparyayaü tu sàdhayatu và mà và, kimuktaviparyayasàdhanena tasmàdanayoreghàntarbhàvaþ || 91 ||

92 na hãùñoktayoþ sàdhyatvena ka÷cidvi÷eùa iti ||

93 dvayo råpayorekasyàsiddhàvaparasya ca sandehe 'naikàntikaþ ||

94 yathà vãtaràgaþ ka÷cit sarvaj¤o và vaktçtvàditi | vyatireko 'tràsiddhaþ | sandigdho 'nvayaþ ||
95 sarvaj¤avãtaràgayorviprakarùàd vacanàdestatra sattvamasattvaü va saüdigdham ||

pårvaü ÷abdenoktasyaiva sàdhyasya viparyayasiddhiþ | tatra ca neùñàrthaviparyayasiddhiþ | tasmàt kathamayaü tàbhyàü samàna iti cet? tatràha- na hãti |

yacceùñaü yaccoktaü taddvayoþ sàdhyatve vi÷eùaþ ko 'pi nàstãtyetaduktameva || 92 ||

anvayavyatirekayorevaikasyàsiddhau aparasya ca sandehe hetoranaikàntikatvam || 93 ||

dçùñàntakathanam- yatheti | tasyàthaü ukta eva |

atreti | asmin prayoge | vyatireko nàsti | anvayastu sandigdhaþ | tathà hi sarvaj¤atve sàdhye asarvaj¤o vipakùaþ | asarvaj¤ebhya÷ca vacanaü ca vyàvçttam || 94 ||

anvayasandehakathanàrthamàha- sarvaj¤eti |

yasmàt sarvaj¤atvaü vãtaràgatvaü cendriyasyàviùayasyaiva, tasmàt tayoþ kutràpi vacanamasti nàsti veti sandigdhameva | tathahi- dçùñàntatvena yaþ puruùa uktaþ sa ki sarvaj¤a san vaktà, kimuta asarvaj¤aþ san vaktà? ityatra ni÷cayo nàsti || 95 ||

nanu ca uktameva sàdhyam, tat kathaü sàdhyaviparyayasàdhanetvenàbhedaþ? ityàha- na hãti | yasmàdiùñoktayoþ parasparasmàt sàdhyatvena na ka÷cid vi÷eùo bheda iti | tasmàdanayoreva antarbhàva ityupasaühàra |

prativàdino hi yajjij¤àsitaü tat prakaraõàpannam | yacca prakaraõàpannaü tat sàdhaneccayà viùayãkçte sàdhyamiùñamuktam, anuktaü và, na tåktamàtremeva sàdhyam | tenàvi÷eùa iti || 92 ||

dvayo råpayorviparyayasiddhau viruddhaþ uktaþ | tayostu dvayormadhye | ekasyàsiddhau, aparasya ca saüdehe cànaikàntikaþ || 93 ||

kãdç÷o 'sau? ityàha- yatheti | vigato ràgo yasya sa vãtaràga ityakaü sàdhyam | sarvaj¤o veti dvitãyam | vaktçtvàditi hetuþ | vyatireko 'tràsiddhaiti | svàtmanyeva saràge ca asarvaj¤e ca vipakùe vaktçtvaü dçùñam | ato 'siddhovyatirekaþ sandigdho 'nvayaþ || 94 ||

kutaþ? ityàha- sapakùabhåtayoþ sarvaj¤avãtaràgayoþ | viprakarùàditi atãndriyatvàd | vacanàderatãndriyagamyasyàpi tatra atãndriyayoþ sarvaj¤avãtaràgayoþ sattvamasattvaü va sandigdham | tata÷ca na j¤àyate kiü vaktçtvàt sarvaj¤aþ? uta na- ityanaikàntika iti || 95 ||

96 anayoreva dvayo råpayoþ sandehe 'nikàntikaþ ||

97 yathà sàtmakaü jãvaccarãraü pràõàdimattvàditi ||

98 na hi sàtmakaniràtmakàbhyàmanyo rà÷irasti yatràyaü pràõàdirvarteta ||

yadyanvayo vyatireka÷ca dvàveva sandigdhau, tadàpi anaikàntikahetvàbhàsaþ || 96 ||

dçùñàntakathanàrthayàha- yatheti | pràõa àdiryasya sa pràõàdiþ | pràõa÷abdena unmeùanimeùaprasàraõasaïkocàdãnàü parigrahaþ | sàtmakamiti | àtmano bhogàyatanabhåtam | jãvaccarãramiti | anena mçta÷arãrasya niràsaþ || 97 ||

tatra ca vyatirekasandehakathanàrthamàha- nahãti |

dvividho hi rà÷iþ- sàtmakaþ, niràtmaka÷ca | tatràntarbhåto 'paro nàsti |

pràõàdimattvasya vastudharmatve tacca sàtmakaniràtmakàbhyàü nivçtam || 98 ||

samprati dvayoreva sandehe 'naikàntikaü vaktumàha- anayoreva anvayavyatirekayoþ | sandehàt saü÷ayahetuþ || 96 ||

udàharaõam- yatheti | saha àtmanà vartate sàtmakamiti sàdhyam | ÷arãramiti dharmã | jãvadgrahaõaü dharmive÷eùaõam | mçte hyàtmànaü neccati |

pràõàþ= ÷vàsàdaya àdiryasyonmeùanimeùàdeþ pràõidharmasya sa pràõàdiþ, sa yasyàsti tat pràõàdimat jãvaccarãram, tasya bhàvastattvam, tasmàdityeùa hetuþ || 97 ||

ayamasàdhàraõaþ saü÷aheturupapàdayitavyaþ | pakùadharmasya ca dvàbhyàü kàraõàbhyàü saü÷ayahetutvam | saü÷ayaviùayau yàvàkàrau, tàbhyàü sarvasya vastunah saügrahàt | tayo÷ca vyàpakayoràkàrayorakatràpi vçttyani÷cayàt | yàbhyàü hyàkàràbhyàü sarva vastu na saügçhyate tayoràkàrayorna saü÷ayah | prakàràntarasambhave hi pakùadharmo dharmiõamaviyuktaü dvayorekena dharmeõa dar÷ayituü na ÷aknuyàt, ato na saü÷ayahetuþ syàt | dvayordharmayoraniyataü bhàvaü dar÷ayan saü÷ayahetuþ | dvayostvaniyatamapi bhàvaü dar÷ayituma÷akto 'pratipattihetuþ | niyataü tu bhàvaü dar÷ayan samyag hetuviruddho và syàt | tasmàd yabhyàü sarva vastu saügçhyate, tayoþ saü÷ayahetuþ, yadi yatorekatràpi sadbhàvani÷cayo na syàt | sadbhàvani÷caye tu yadyekatra niyatasattàni÷cayo heturivuddho và syàt | aniyatasattàni÷caye tu sàdhàraõànaikàntikaþ, sandigdhavipakùavyavçttikaþ, saüdigdhànvayo 'siddhavyatireko và syàt | ekatràpi tu vçttyani÷cayàdasàdhàraõànaikàntiko bhavati | tato 'sàdhàraõànaikàntikasyànaikàntikatve hetudvayaü dar÷a-

99 àtmano vçttivyavaccedàbhyàü sarvasaügrahàt ||

100 nàpyanayorekatra vçttini÷cayaþ ||

101 sàtmakatvenànàtmakatvena và prasiddhe pramàõàderasiddheþ ||

tiùñhatvanyatra kutràpi, kathaü tçtãyarà÷yasambhava iti ced? àha- àtmana iti | vçti÷ca vyavaceda÷ca vçttivyavaccedau | vçttiþ= sadbhàvaþ | vyavaccedaþ= abhàvaþ | àtmano vçttivyavaccedau àtmavçttivyavaccedau | tàbhyàü hi sakalavastusaügrahaþ | tathà hi- yasmin àtmano vçttistat sàtmakam | tatrànantabhåtamanyat sarva niràtmakam | tasmàt kutastçtãyara÷isambhavaþ | evaü hi pràõàdimattvasya sàtmakaniràtmakàbhyàü vyatireko 'siddhaþ || 99 ||

yadyapi tàbhyàü vyatireko 'siddhaþ tathàpi tatrànvaya evàstviti ced? tatràha-nàpãti | pràõàdimattvasya sàtmake niràtmake và sattvamiti ni÷cayo na ÷akyate kartum || 100 ||

tacca kasmàditi ced? àha- sàtmakatveneti |

sàtmakatvena ni÷ceti vastuni, niràtmakatvena và ni÷cite vastuni pràõàdimattvamadçùñam, tasmàt kuto vçttini÷cayaþ? || 101 ||

yitumàha- na hãti | sahàtmanà vartate sàtmakaþ | niùkràntaþ àtmà yasmàt sa niràtmakaþ | tàbhyàü yasmànnànyo rà÷iarsti | kimbhåtaþ? yatràyaü vastudharmaþ pràõàdirvartetaþ | tasmàyayaü yatorbhavati saü÷ayahetuþ || 98 ||

kasmàdanyarà÷yabhàvaþ? ityàha- àtmano vçttiþ= sadbhàvaþ, vyavaccedaþ= abhàvaþ, tàbhyàü savasya vastunaþ saügrahàt kroóãkaraõàt | yatra hyàtmà asti tat sàtsakam, anyanniràtmakam | tato nànyo ra÷irastoti saü÷ayahetutvakàraõam || 99 ||

prakàràbhyàü sarvavastusaügrahaü pratipàdya dvitãyamàha- nàpyanayoþ sàtmakànàtmakayormadhya ekatra sàtmake 'sàtmake và vçtte sadbhàvasya ni÷cayo 'sti | dvàvapi rà÷ã tyaktvà na vartate pràõàdiþ vastudharmatvàt | tata÷cànayoreva vartate ityetàvadeva j¤àtam | vi÷eùe tu vçttini÷cayo nàstãtyamarthaþ || 100 ||

tadàha- sàtmakatvenànàtmakatvena và vi÷eùeõa yukte prasiddhe ni÷cite vastuni pràõàderdharmasya sarvavastuvyàpinoþ prakàrayorekatra niyatasadbhàvasya asiddhe ranaikàntikaþ, ani÷citatvàt |

tadevamasàdhàraõasya dharmasyànaikàntikatve kàraõadvayamabhihitam || 101 ||

102 tasmàjjãvaccarãrasambandhã ghràõàdiþ sàtmakàdanàtmakàcca sarvasmàd vyàvçttatvenàsidhestàbhyàü na vyatiricyate ||

103 na tatrànveti ||

104 ekàtmanyapyasiddheþ ||

105 nàpi sàtmakàdanàtmakàcca tasyànvayavyatirekayorabhàvani÷cayaþ ||

upasaühàre pakùadharmo nirdi÷yate | jãvaccarãreõa sambandha iti vigrahaþ | sa yasyàsti sa jãva÷arãrasambandhã | pakùadharma iti ÷eùaþ | anenopasaühàreõa vyatirekàbhàvo dar÷itaþ || 102 ||

anenopasaühàreõànvayàbhàvo dar÷itaþ || 103 ||

evaü cànvayavyatirekayordvayoþ sattvamasiddham || 104 ||

nanu tayostatràbhàvani÷caya eva syàditi cet? tatràha- nàpãti |

yathà sàtmake 'nvayavyatirekayoþ sattvamani÷ciyam, tathaivàsattvamapi ani÷citam |

evameva niràtmakasyàpi vaktavyam || 105 ||

pakùadharma÷ca bhavan sarvaþ sàdhàraõo 'sàdhàraõo và bhavatyanaikàntikaþ | tasmàdupasaühàravyàjena pakùadharmatvaü dar÷ayati- tasmàdityàdinà | jãvaccarãrasya saübandhã pakùadharma ityarthaþ | yasmàt tayorekatràpi na nivçttini÷cayaþ tasmàt tàbhyàü na vyatiricyate |

vastudharme hi sarvavastuvyàpinoþ prakàrayorekatraniyatasadbhàvo ni÷citaþ prakàràntarànnivarteta | ata evàha- sàtmakàdanàtmakatvàcca sarvasmàd vastuno vyavçttatvenàsiddhariti | pràõàdistàvat kuta÷cit ghañàdernivçtta eva | tata etàvadavasàtuü ÷akyam- sàtmakàdanàtmakàd và kiyato nivçttaþ | sarvasmàt tu nivçtto nàvasãyate | tato na kuta÷cid vyatirekaþ || 102 ||

yadayevam, anvayo 'stu tayorni÷citaþ? ityàha- na tatra sàtmake 'nàtmake vàrthe 'nveti anvayavàn pràõàdiþ || 103 ||

kutaþ? ityàha- ekàtmanyapãti | ekàtmani sàtmake 'nàtmake vàsiddheþ kàraõàt | vastudharmatayà tayordvayorekatra và vartata ityavasitaþ pràõàdiþ | na tu sàtmaka eva niràtmaka eva và vartata iti kuto 'nvayani÷cayaþ || 104 ||

nanu ca prativàdino na ki¤cit sàtmakamasti, tato 'sya hetorna sàtmake 'nvayo na vyatireka ityanvayavyatirekayorabhavani÷cayaþ sàtmake, na tu sadbhàva-

106 ekàbhàvani÷cayasyaparabhàvani÷cayanàntarãyakatvàt ||

107 anvaya vyatirekayoranyonyavyavaccedaråpatvàt, tata evànvayavyatirekayoþ sandehàdanaikàntikaþ ||

sattvani÷cayàbhàve 'pi asattvani÷cayaþ kathaü na syàditi cet? tatràha- anvaya iti |

anyonyavaccedaråpeõa tau sthitàvityucyate, tata÷ca kimiti cet? àha- eketi |

yadi tayoþ parasparàbhàvaråpeõa sthitistadà yatrànvayàbhàvani÷cayastatra vyatirekasattvani÷cayo 'va÷yambhavã | tathà vyatirekàbhavani÷caye 'pi anvatasattvani÷cayo 'va÷yambhàvã | evaü yatra pràõàdimattvasya sattvaüneti ni÷cayastatràbhàvani÷cayaþ | yatra ca tadasattvaü neti ni÷cayastatra bhàvani÷cayaþ | yasmàdevamanvayavyatirekayorekasyàbhàva- ni÷caya eva, aparasya sattvani÷cayo 'va÷yambhàvã, tasmàt sàtmaka- niràtmakayoþ pràõàdimattvàbhàvani÷cayo 'pi nàstyeva || 106 ||

sattvani÷cayàbhàve 'pi asattvani÷cayaþ kathaü na syàditi cet? tatrà- anvayeti | anvayavyatireko hi parasparàbhàaråpeõàvasthitau | tathà hi yatrànvayàbhàvastatra vyatirekasattvam, yatra và vyatirekàbhàvastatrànvayasattvam |

saü÷ayaþ? ityà÷aïkayàha- nàpãti | nàpi sàtmakàd vastunaþ tasya pràõàderanvayavyatirekayorabhàvani÷cayaþ | nàpi ca niràtmakàt | sàtmakàdanàtmakàditi ca pa¤camã vyatireka÷abdàpekùayà draùñavyà || 105 ||

kathamanvayavyatirekayornàbhàvani÷cayaþ? ityàha- eketi | ekasya anvayasya vyatirekasya và yo 'bhàvani÷cayaþ so 'parasya dvitãyasya bhàvani÷cayanàntarãyakaþ bhàvani÷cayasyàvyabhivàrã, tasya bhàvastatvaü tasmàt | yata ekàbhàvani÷cayo 'parabhàvani÷cayanàntarãyakaþ, tasmànna dvayorekatràbhàvani÷cayaþ || 106 ||

kasmàt punarekasyàbhàvani÷cayo 'parasadbhàvani÷cayàvyabhicàrã? ityàha- anvayavyatirekayoranyonyavyavacedaråpatvàditi | anyonyayasya vyavaccedaþ abhàvaþ, sa eva råpaü yayostayorbhàvastattvam, tasmàt kàraõàt |

anvayavyatirekau bhàvàbhàvau | bhavàbhàvau ca parasparavyavaccedaråpau | yasya vyavaccedena yat pariccedayate tat tatparihàreõa vyavasthitam | svabhàvavyavaccedena ca bhàvaþ pariccedayate |

tasmàt svabhàvavyavaccedena bhavo vyavasthitaþ | abhàvo hi nãråpo yàdç÷o vikalpena dar÷itaþ | nãråpatàü ca vyavaccdaya råpamàkàravat

108 sàdhyetarayorato ni÷cayàbhàvat ||

109 evameùàü trayàõàü råpàõàmekaikasya dvayordvayorvà råpayorasiddhau sandehe và yathàyogamasiddhaviruddhànaikàntikàstrayo hetvàbhàsàþ ||

tasmàdanvayavyatirekayoþ sandehàdasau anaikàntika eva || 107 ||

anvaya vyatirekayoþ sandehe satyapi kasmàdanaikàntikatvameva syàditi cet?

tatràha- sàdhyetyàdi | yasmàt sàdhya sàdhyavipakùayoþ pràõàdimattvani÷cayo nàsti, tasmàdanaikàntikaþ || 108 ||

evamiti | uktaprakàreõa | trayàõàü råpàõamiti | pakùadharmaþ, anvayaþ, vyatireka÷ceti | ekaikasya dvayordvayorvà råpayorasiddhau sandehe ceti | kvacidekasya råpasyà-

pariccidayate | tathà ca satyanvayàbhàvo vyatirekaþ, vyatirekàbhàva÷cànvayaþ |

tato 'nvayàbhàve ni÷cite vyatireko ni÷cito bhavati | vyatirekàbhàve ca ni÷cite 'nvayo ni÷cito bhavati | tasmàd yadi nàma sàtmakamavastu, niràtmakaü ca vastuþ tathàpi tayorna pràõàderanvayavyatirekayorabhàvani÷cayaþ | ekatra vastuni ekasya vastuno yugapad bhàvàbhavavirodhàt tayorabhàvani÷cayàyogàt |

na ca prativàdayanurodhàt sàtmakànàtmake vastunã sadasatã, kintu pramàõànurodhàt | ityubhe sandigdhe | tatastayoþ pràõàdimattvasya sadasattvasaü÷ayaþ ||

yata eva kvacidanvayavyatirekayorna bhàvani÷cayaþ, nàpyabhàvani÷cayaþ, tata evànvayavyatirekayoþ sandehaþ |

yadi tu kvacidapyanvayavyatirekayorekasyàpyabhàvani÷cayaþ syàt, sa eva dvitãyasya | bhàvani÷caya ityanvayavyatirekasandeha eva na syàt | yata÷ca na kvacid bhàvàbhàvani÷cayaþ, tata evànvayavyatirekayoþ sandehaþ | sandehàccàtaikàntikaþ || 107 ||

kasmàdanaikàntikaþ? ityàha- sàdhyeti | sàdhyasya itarasya ca viruddhasya, ataþ sandigdhànvayavyatirekànni÷cayàbhàvàt | sapakùavipaksayorhi sadasattvasandehe na sàdhyasya na viruddhasya siddhiþ | na ca sàtmakànàtmakàbhyàü paraþ prakàraþ sambhavati | tataþ pràõàdimattvàd dharmiõã jãvaccarãre saü÷aya àtmabhàvàbhàvayoþ- ityanaikàntikaþ pràõàdiriti || 108 ||

trayàõàü råpàõàmasiddhau sandehe ca hetudoùànupapàdyopasaüharannàha- eva-

110 viruddhavyabhicàryapi saü÷ayaheturuktaþ | sa iha kasmànnoktaþ?

111 anumànaviùaye 'sambhavàt ||

112 na hi sambhavo 'sti kàryasvabhàvayoruktalakùaõayoranupalambhasya ca viruddhatàyaþ ||

siddhiþ sandeho và, kvacitu dvayo råpayoþ | yathàyogamiti prayogànuråpam | amiddhaviruddhànaikàntikàstrayo hetvàbhàsà iti | asiddha÷ca viruddha÷ca anaikàntika÷ceti vigrahaþ || 109 ||

viruddhenàvyabhicàro viruddhàvyabhicàraþ | so 'trastãti viruddhàvyabhicàrã | yadà- viruddha÷casau na vyabhicarituü ÷ãlaü càsyeti viruddhàvyabhicàrã | sa ca ÷àstrakàreõànaikàntika uktaþ | sa iheti | svayaü na nirdiùña ityarthaþ || 110 ||

tacca kasmàditi cet? àha- anumàna iti |

tathà hi- vastuvalapravçtte tasyàsambhavaþ || 111 ||

kathamasambhava iti cet? àha- na hãti |

kàraõasattve kàryasattvameva kàryahetorlakùaõam | tanmàtrànubandhihetutvameva svabhàva miti anantaroktena krameõa | eùàü madhya ekaikaü råpaü yadà asiddhaü sandigdhaü và bhavati, dve dvau vàsiddhe sandigdhe và bhavataþ, tadàsiddha÷ca viruddha÷ca anaikàntika÷ca te hetvàbhàsàþ | yathàyogamiti | yasyàsiddhau sandehe và yo hetvàbhàso yujyate sa tasyàsiddheþ sandehàcca vyavasthàpyata iti yasya yasya yena yena yogo yathàyogamiti || | 109 ||

nanu ca àcàryeõa viruddhàvyabhicàryapi sam÷ayaheturuktaþ | hetvantarasàdhitasya viruddhaü yat tanna vyabhicaratãti viruddhàbhicàrã | yadi và viruddha÷càsau sàdhanàntarasiddhasya dharmasya viruddhasàdhanàt, avyabhicàrã ca svasàdhyavyabhicàràd viruddhavyabhicàrã? || 110 ||

satyam, ukta àcaryeõa, mayà tu noktaþ | kasmàt? ityàha- anumàneti | anumànasya viùayaþ pramàõasiddhaü trairåpyam | yato hi anumànasambhavaþ, so 'numànasya viùayaþ | pramàõasiddhàcca trairåpyàdanumànasambhavaþ | tasmàt tadevànumànaviùayaþ | tasmin prakrànte na viruddhàvyabhicàrisambhavaþ | pramàõasiddhe hi trairåpye prastute sa eva hetvàbhàsaþ sambhavati yasya pramàõasiddhaü råpam | na ca viruddhàvyabhicàriõaþ pramàõasiddhamasti råpam | ato na sambhavaþ | tato 'sambhavànnoktaþ || 111 ||

kasmàdasambhavaþ? ityàha- nahãti | yasmànna sambhavo 'sti viruddhatàyàþ | kàrya ca svabhàva÷ca tayoruktalaksàõayoriti |

113 na cànyo 'nyabhicàrã |

114 tasmàdavastudar÷anabalapravçttamàgamà÷rayamanumànamà÷ritya tadarthavicàreùu viruddhàvyabhicàrã sàdhanadoùa uktaþ ||

hetorlakùaõam | upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiranupalabdherlakùaõam | viruddha÷rcoktalakùaõavi÷iùñeùu na sambhavati | tathà hi ÷i÷apayà vçkùasaüsiddhau vijàtãyavçkùasàdhanaü yathoktalakùaõasya dvitãyasyasambhavaþ || 112 ||

yadyuktalakùaõeùu triùu asambhavaþ, astu tarhi aparatra sambhava iti cet? tatràha- na ceti | triùu hetuùu anantabhåtamavyabhicàrihetvantaraü nàsti yasmin viruddhàvyabhicàrisambhavaþ || 113 ||

kasmàttriùu asambhava iti ced? àha- tasmàditi |

yatra atibaddhena pramàõena na nirõayastad avastudar÷anabalapravçttamiti | àgamà÷rayamanumànama÷rityeti | àgama à÷rayo 'syeti àgamà÷rayam | yatra àgamadvàreõa dharmipakùadharmàdikamupasthàpyate tad àgamà÷rayamanumànamiti | tadarthavicàreùviti |

kàryasya kàraõàjjanmalakùaõaü tattvam | svabhàvasya ca sàdhyavyàptatvaü tattvam | yat kàrya ya÷ca svabhàvaþ, sa kathamàtmakàraõaü vyàpakaü ca svabhàvaü parityajya bhaved, yena viruddhah syàt | anupalambhasya ca uktalakùaõasyeti | dç÷yànupalambhatvaü cànupalambhalakùaõam | tasyàpi vastvabhàvàvyabhicàritvànna viruddhatvasambhavaþ || 112 ||

syàdetat, etebhyo 'nyo bhaviùyati? ityàha- na cànya etebhyo 'vyabhicàrã tribhyaþ | ata evaiùveva hetutvam || 113 ||

kva tarhyàcàryadiïnagenàyaü hetudoùa uktaþ? ityàha- tasmàditi | yasmàd vastubalapravçtte 'numàne na sambhavati tasmàd àgamà÷rayànumànamà÷ritya viruddhàvyabhicàyuktaþ | àgamasiddhaü hi yasyànumànasya liïgatrairåpyaü tasyàgama à÷rayaþ |

nanu càgamasiddhamapi trairåpyaü pramàõasiddhaþ? ityàha- avastudar÷anabalapravçttamiti | avastuno dar÷anaü vikalpamàtram, tasya balaü sàmarthyam, tataþ pravçttam apramàõàd vikalpamàtràd vyavasthitaü trairåpyamàgamasiddhamanumànasya, na tu pramàõàt |

tat taharyanumànamàgamasiddhatrairåpyaü kvàdhikçtam? ityàha- tadartheti | tasya àgamasya yo 'rtho 'tãndriyaþ pratyakùànumànàbhyàmaviùayãkçtaþ sàmànyà

115 ÷àstrakàràõàmartheùu bhràntyà viparãtasvabhàvopasaühàarsambhavàt ||

116 na hyasya sambhavo yathàvasthitavastusthitiùvàtmakàryànupalambheùu ||

117 tatrodàharaõam- yat sarvade÷asthitaþ svasambandhibhiyugapadabhisambadhyate tat sarvagatam yathàkà÷am | abhisambadhyate ca sarvade÷àvasthitaþ svasambandhibhiyu gapat sàmànyamiti ||

àgamàrthavicàreùu | viruddhàvyabhicàrã sàdhanadoùa ukta iti | sugamam || 114 ||

yadyayamayogya eva, tarhi àgamà÷rayànumàne 'pi tasya kathaü sambhava iti ced? àha- ÷àstreti |

sarvai÷ca ÷àstrakàraistaddar÷anànutpannà api kecana arthàþ svabhàvaviparyayeõàbhihità bavanti | tatastayà viruddhàvyabhicàrã bhavati || 115 ||

yadi tasyàgamapratibaddhànumàne sattvameveùyate, tarhi vastubalena pravçttirapi kasmànneùyate iti cet/ tatràha- na hãti |

yathà vastuno 'vasthitistathaiva sthitiryeùàü te yathàvasthitavastusthitayaþ | sthitiþ= vyavasthà | àtmà ca kàrya cànupalambha÷ceti vigrahaþ | àtmà svabhàvo nàma | yathà sadarthe vastuvyavasthà, tathà svabhàva- kàrya anupalambhahetavaste vyàvsthità teùu viruddhàvyabhicàriõaþ kutaþ sambhavaþ || 116 ||

tatrodàhàrõamiti | àgamà÷ritapramàõopadar÷anam | yat sarvade÷àvasthitaiþ distasya vicàreùu prakrànteùu àgamà÷rayamanumànaü sambhavati | tadà÷rayo viruddhàvyabhicàryukta àcàryeõoti || 114 ||

kasmàt punaràgamà÷raye 'pyanumàne sambhavaþ? ityàha- ÷àstrakàràõàmãt | ÷àstrakçtàm | viparãtasya vastuviruddhasya svabhàvasa upasaühàro óhaukanamartheùu, tasya sambhavàd viruddhàvyabhicàrisambhavaþ | bhràntyeti | viparyàsena | viparyastà hi ÷àstrakàràþ santamasantaü svabhàvamàropayantãti || 115 ||

yadi ÷àstrakçto 'pi bhràntàþ, punaranyeùvapi puruùeùu ka à÷vàsaþ? ityàha- na hãti | na hetuùu kalpanayà hetutvavyavasthà, api tu vastusthityà | tato yathàvasthitavastusthitiùvàtmakàryànupalambheùvasya sambhavo nàsti |

avasthitaü paramàrthasadvastu tadanatikràntà yathàvasthità vastusthitiþ= vyavasthà yeùàü te yathàvasthidavastusthitayaþ | te hi yathà vastu sthitaü tathà sthitàþ, na kalpanayà | tatasteùu na bhrànteravakà÷o 'sti, yena viruddhàvyabhicàri sambhavaþ syàt || 116 ||

118 tatsambandhasvabhavamàtrànubandhinã tadde÷asannihitasvabhàvatà ||

svasambandhibhiryu pagapadabhisambaddhayate tat sarvagatamiti | sarvasmin de÷e 'vasthitàþ sarvade÷àvasthitàþ | ta eva svasya ca sambandhinaþ svasamtandhinaþ | yadapi vastu sarvade÷àvasthitasvasambandhibhiyu gapadabhisambadhyate tat sarvagatameva dçùñam | yathà àkà÷amiti | àkà÷aü hi sarvade÷àvasthitasvasambandhibhiryu gapadabhisambadhyate tacca sarvagatameveùñam | etadvacanenànvayo dar÷itaþ |

sàmànyamapi sarvade÷àvasthitaiþ svasambandhibhiryu gapadabhisambadhyate iti | sàmànyasya sambandhino hi vyaktivi÷eùàþ sarveùu vidyamànàþ | tai÷ca sàmànyaü yugapadabhisambaddhayate | anena pakùadharma uktaþ || 117 ||

svabhàvahetulaõatvaü prayogasya dar÷ayitumàha- tatsambandhoti |

tasya sambandhitaþ tatsambandhinaþ | tatsambandhinàü svabhàvamàtramanubandhu ÷ãlaü yasyà sà tatsambandhisvabhavamàtrànubandhinã | teùàü sambandhinàü de÷àstadde÷àþ | tatde÷e sannihitastadde÷asannihitaþ | tadde÷annihitaþ svabhàvo yasya sa tadde÷asanni hitasvabhàvaþ | tasya bhàvaþ tadde÷asannihitasvabhàvatà | sambandhide÷e upasthitiriti ÷eùa || 118 ||

tatra viruddhàvyabhicàryudàharaõam- yaditi | yat sarvasmit de÷e 'vasthitaiþ svasambandhibhiryu gapadabhisambaddhayate iti sarvade÷àvasthitairabhisambadhyamànatvaü sàmànyasya anådaya sarvagatatvaü vidhãyate | tena yugapadabhisambadhyamànatvaü sarvagatatve niyataü tena vyàptaü kathyate |

iha sàmànyaü kaõàdamaharùiõà niùkriyaü dç÷yamekaü coktam | yugapacca sarvaiþ svaiþ sambandhibhiþ samavàyena sambaddham | tatra pailukena kaõàda÷iùyeõa vyaktiùu vyaktirahiteùu ca de÷eùu sàmànyaü sthitaü sàdhayituü pramàõamidamupanyastam | yathà àkà÷amiti | vyàpti pradar÷anaviùayo dçùñàntaþ | àkà÷amapi hi sarvade÷àvasthitaivçkùàdibhiþ svasaüyogibhiryugapadabhisambadhyamànaü sarvagataü ca | abhisambadhyate ca sarvade÷àvasthitaiþ svasambandhibhiriti | hetoþ pakùadharmatvapradar÷anam || 117 ||

asya svabhàvahetutvaü yojayitumàha- tatsambandhãti | teùàü sarvade÷àvasthitànàü dravyàõàü sambandhã sàmànyasya svabhàvaþ sa eva tatsambandhisvabhàvamàtram, tadanubadhnàtãti tadanubandhinã |

kàsau? ityàha- tadde ÷asannihitasdebhàvatà | teùàü sambandhinàü de÷aþ tadde÷aþ | tadde÷e sannihitaþ svabhàvo yasya tat tadde÷annihitasva-

119 na hi yo yatra nàsti sa tadd÷amàtmanà vyàpnotãti svabhàvahetuprayoga iti |

120 dvitãyo 'pi prayogaþ- yadupalabdhilakùapràptaü sannipalamyate na tat tannàsti | tadayathà- kvacidavidayamàno ghañaþ | nopalabhyate copalabhilakùaõapràptaü sàmànyaü vyaktyantaràleùviti | ayamanupalambhah svabhàva÷ca parasparaviruddhàsàthanàde katra saü÷ayaü janayataþ ||

sarvagatatvenava hi sambandhino vyàpyante ityetacca kasmàditi cet? àha- ya iti |

ya÷ca yatra nàsti tasya tadde÷avyàpannaü kathaü ÷akyam? tadde÷a iti | sa de÷o yasya sa tadde÷a iti yasmin de÷e sa nàsti tadde÷asambandhinaü sa na saknoti vyàpayitumãt ÷eùaþ | svabhàvahetuprayoga iti | sugamam || 119 ||

atha kàõàdaiþ kai÷cit sàmànyasya sarvagatatvamuktam, aparai÷ca kàõàdaiþ sàmàbhàvam, tasya hi yeùàü sambandhã svabhàvaþ, tanniyamena teùàü de÷e sannihitaü bhavati | tatastatsambandhitvànubandhinã tadde÷asannihità sàmànyasya || 118 ||

nanu ca gavàü sambandhã svàmã, na ca gode÷e sannihitasvabhàvaþ, tat kathaü tatsambandhitvàt tadde÷atvam? ityàha- na hãti | yo yatra de÷e nàsti sa de÷o yasya sa tadde÷aþ taü na vyàpnotãtyàtmanà svaråpeõa | iha sàmànyasya tadvatàü ca samavàyalakùaõaþ sambandhah, sa càbhinnade÷ayoreva | tena yatra tay samavetaü tat tadàtmãyena råpeõa kroóãkurvat samavàyiråpa de÷e svàtmànaü nive÷ayati |

tadde÷aråpanive÷anameva tatkroóãkaraõam | tatastatsamavàyaþ |

tasmàd yat tatra samavetaü tat tad dravyaü vyàpnuvadàtmà tadde÷e sannihitaü bhavati |

tadayamarthah- tadde÷asthavastuvyàpanaü tadde÷asattayà vyàptam | tadde÷asattàbhàve tadvayàpanàbhàvàt vyàpanalakùaõaþ samavàyasambandho na syàt | asti ca vyàpanam | atastadde÷e sannihitatvamiti yadayaü svabhàvahetuþ || 119 ||

paiñharaprayogaü dar÷ayannàha- dvitãya'pãti | yadupalabdherlakùaõatàü viùayatàü pràptaü dç÷yamityarthaþ | etena dç÷yànupalabdhimanådaya na tat tatràsti ityasadvayavahàryatvaü vihitam | tato vyàpyadç÷yànupalabdhervyàpakamasadvayavahàryatvaü dar÷itam | tadayatheti kvacidasan ghaño dçùñàntaþ |

121 triråpã heturuktaþ | tàvatà nàrthapratãtiriti na pçthagdçùñànto nàma sàdhanàvayavaþ ka÷cit | tena nàsya lakùaõaü pçthagucyate gatàrthatvàt |

nyasya kevalà÷rayasarvagatatvamevàïgãkçtam, tannayapradar÷anàrthamàha- dvitãya iti | tacca sugamam |

yadupalabdhãti | atrànupalabdheranvayaþ kathitaþ |

vyakterantaràlàni vyaktyantaràlàni vyaktyantaràõi | teùu upalabdhilakùaõa pràptaü sàmànyaü nopalabhyate | anena pakùadharma uktaþ | tadvàdinà ca kevalà÷rayasarvagatatvamuktam || 119 ||

avyavahitoktyànupalabdhyà sàmànyasya kevalà÷rayasarvagatatvaü sàdhyate | pràkca svabhàvahetunà sarvasarvagatatvaü sàdhitamiti dvàbhyàü parasparaviruddhàrthasàdhanàt kiü vyaktyantaràleùu sàmànyànupalabdheþ kevalà÷rayasarvagatatvameva sarvade÷àvasthitasvasambandhiùu anubaddhatvàt sarvasarvagatatvameva veti anubhavàdekasminneva sàmànye sandehã jàyate | evamiyatà paràrthànumànaü tatsvaråpairdar÷itam || 120 ||

nanun dçùñàntalakùaõaü kasmànnoktamiti cet? tatràha- triråpa iti |

pårva hetorlakùaõatrayaü yaduktaü tenaiva råpatrayeõa sàdhyàrthasiddhirbhavati | tena dçùñànto nàma pçthak sàdhanàvayavo nàsti | tata÷ca tallakùaõaü pçthagnoktam |

pakùadharmatvaü dar÷ayitumàha- nopalabhyate ceti | vyaktyantaràlaü vyaktyantaraü ca vyakti÷ånyaü càkà÷am | dç÷yamapi kasyà¤cid vyaktã gosàmànyama÷vàdiùu vyaktyantareùu vyakti÷ånye càkà÷e nopalabhyate | tasmànna teùvastãti gamyate |

ayamanupalambhaþ pårvokta÷ca svabhàvaþ parasya viruddhau yavathau tayoþ sàdhanàt tàvekasmin dharmiõi saü÷ayaü janayataþ | na hyeko 'rthaþ parasparaviruddhasvabhàvo bhavitumarhati | ekena càtra vyaktyantareùu vyakti÷ånye càkà÷e sattvam | apareõa cànupalambhena asattvaü sàdhyate | na caikasyaikasaikatra sattvamasattvaü ca yuktamþ tayovirodhàt | tadàgamasiddhasya sàmànyasya sarvagatatvàsarvagatatvayoþ sàdhyayoreto viruddhàvyabhicàriõã jàtau | yataþ sàmànyasyaikasya yugapat sarvade÷àvasthitairabhisambandhitvaü càbhyupagatam, dç÷yatvaü ca tataþ sarvasambandhitvàt sarvagatatvam, dç÷yatvàdantaràlàdanupalambhàdasarvagatatvam | tataþ ÷àstrakàrreõaiva viruddhavyaptatvamapa÷yatà viruddhavyàptã dharmàvuktvà viruddhàvyabhicàryavakà÷o datta iti | na ca vastunyasya sambahvaþ || 120 ||

ityuktà hetvàbhàsàþ ||

nanu ca sàdhanàvayavatvàd yathà hetava uktàþ, tatprasaïgena ca hetvà-

122 hetoþ sapakùa eva sattvamasapakùàcca sarvato vyàvçtto råpamuktamabhedena | punarvi÷eùeõa kàryasvabhàvayoruktalakùaõayorjanmatanmàtrànubandhã dar÷anãyàvuktau | tacca dar÷ayatà- yatra dhåmastatràgniþ, asatyagnau na kvacid dhåmaþ, yathà mahànasetarayoþ | yatra kçtakatvaü tatrànityatvam,

gatàrthatvàditi hetvarthenaiva dçùñàntàrthasyàvagamàt || 121 ||

kathamiti cedàha- hetoriti |

prayogamàtra etadeva hetorlakùaõam- sapakùa eva sattvam ityevaråpam | tathà sarvasmàd vipakùàd vyàvçtiþ ityevaüråpam ca |

vi÷eùeõa ca hetorlakùaõam- kàryahetorjanma pradar÷anãyam ityuktam, svabhàvaheto stanmàtrànubandhaþ kathanãya ityuktam |

sàmànaylakùaõaü vi÷eùalakùaõaü ca dar÷ayateti ÷eùaþ |

kàryahetorhi svakãyakùaõaü(vi÷eùalakùaõaü) tathà sàmànaylakùaõaü ca yogyam | evaü ca dar÷ayatà vi÷eùeõa kathayatà ityarthaþ | tathàhi- atra sapakùasattvaü pradar÷ayatà

bhàsàþ, tathà sàdhanàvayatvàd dçùñàntà vaktavyàþ tatprasaïgena ca dçùñàntà bhàùàþ tat kathaü noktàþ? ityàha- triråpo heturuktaþ, tat ki dçùñàntaiþ?

syàdetat, tàvatà nàrthapratãtiþ? ityàha- tàvatà ceti | uktalakùaõenaiva hetunà bhavati sàdhyapratãtiþ, ataþ sa eva gamakaþ, tatastadvacanameva gamakam | na dçùñànto nàma sàdhanasyàvayavaþ | yata÷càrya nàvayavaþ, tena nàsya dçùñàntasya lakùaõaü hetulakùaõàt pçthagucyate |

kathaü tarhi hetorvyàptini÷rayaþ, yadyadçùñàntako heturiti ced? nocyate heturadçùñàntaka eva, api tu na hetoþ pçthagdçùñànto nàma | hetvantarbhåta eva dçùñàntaþ | ata evoktam- nàsya pçthag lakùaõamucyate iti | na tvevamuktam nàsya lakùaõamucyate iti |

yadyevam, hetåpayogino 'pi lakùaõaü vaktavyameva? ityàha- gatàrthatvàt | gato 'rthaþ prayojanam, abhidheyaü và yasya dçùñàntalakùaõasya, tat tathà | tasya bhàvastatvam, tasmàt | dçùñàntalakùaõaü hyucyate dçùñàntapratãtiryathà syàt | dçùñànta÷ca hetulakùaõàdevàvasitaþ, tato dçùñàntalakùaõasya yat prayojanaü dçùñàntapratãtiþ, tad gatam= niùpannam | abhidheyaü va gatam= j¤àtaü dçùñàntàkhyam || 121 ||

kathaü gatàrthatvam? ityàha- hetoþ råpamuktamabhedena | sàmànyena | sàdhàraõaü kàrya svabhàva anupalambhanàmetallakùaõamityarthaþ | kiü punastat?

anityatvàbhàve kçtakatvàsambhavaþ, yathà ghañàkà÷ayoriti dar÷anãyam |

na hyanyathà sapakùa vipakùayoþ sadasattve yathoktaprakàre ÷akye dar÷ayitum |

tatkàryatàniyamaþ kàryaliïgasya, svabhàvaliïgasya ca svabhàvena

ava÷yaü yathà mahànasaþ ityabhidheyam | anyathà sapakùasattvameva kathayitu na ÷akyate | tathaiva vyàvçtti kathayatàpyava÷yaü yathà jalam ityàbhidheyam | anyathà vyàvçttireva noktà syàt |

anena svabhàvahetoþ sàmànyalakùaõaü vi÷eùalakùaõaü ca yathà vaktavyaü tathà dar÷yate | iha yadi yathà ghañaþ iti nocyate tadà sapakùasattvameva kathayituü na ÷akyate | yadi yathà àkà÷am iti nocyate, tadà vyàvçttirapi kathayituü na ÷akyate | tanmàtrànubandho 'pi tathaiva dar÷ayituü na ÷akyam | tathàhi yadi yatra yatra kçtakatvaü tatra tatràva÷yaü nityatvam, yathà ghañe iti nirdi÷yate, tadà tanmàtrànubandha evokto bhavati | sapakùa eva yat sattvam, vipakùàcca sarvasmàd vyàvçttiryà- råpadvayametadabhedenoktam |

naca sàmànyamuktamapi ÷akyaü j¤àtum, atastadeva vi÷eùaniùñhaü vaktavyam |

ataþ punarapi vi÷eùeõa vi÷eùavantau janmatanmàtrànubandhau dar÷anãyàvaktau | kàryasya janma j¤àtavyamuktam | janmani hi j¤àte kàryasya sapakùe eva sattvam, vipakùàcca sarvasmàd vyàvçttirj¤àtà bhavati | svabhavasya tanmàtrànubandho dar÷anãya uktaþ | taditi sàdhanam | tadeva tanmàtram= sàdhanamàtram | tasyànubandhaþ= anugamanam | sàdhanamàtrasya bhàve bhàvaþ sàdhyasya | tanmàtrabhàvitvameva hi sàdhyasya tàdàtmyam | sàdhanasya yadà svabhàvo j¤àto bhavati tadà svabhàvahetoþ- sapakùe eva sattvam, vipakùàcca sarvasmàd vyàvçttirj¤àtà bhavati |

tadevaü sàmànyalakùaõaü vi÷eùàtmakaü j¤àtavyam, nànaythà | tato vi÷eùalaksàõamuktam |

kimato yadi nàmaivam? ityàha- tacceti | tacca sàmànyalakùaõaü dar÷ayitukàmena vi÷eùalakùaõaü dar÷ayatà eva dar÷anãyam- iti sambandhaþ | yatra dhåmastatràgniriti | kàryahetorvyàptidar÷ità | vyàpti÷ca kàryakaraõabhàvasàdhanàt pramàõànni÷cauyate | tato yathà mahànasa iti dar÷anãyam, asatyagnau na bhavatyeva dhåma iti vyatireko dar÷itaþ | sa ca yathetarasminniti dar÷anãyaþ | vahninivçttirhi dhåmanivçttau niyatà dar÷anãyà | sà ca mahànasàditaratreti dar÷anãyà |

vyàptiþ | asmi÷càrthe dar÷ite eva dçùñànto bhavati | etàvanmàtraråpatvàt tasyeti ||

sapakùatvaü dar÷ayatà yadi yathà mahànasaþ yathà ghañaþ iti và nocyate, tadà sapakùasattvamevokta na syàt | yadi ca vipakùàsattvaü dar÷ayatà yathà jalam yathà àkà÷am iti và nicyate, tadà vyàvçttireva noktà syàt |

evaü sàmànyalakùaõamuktvà a÷akyatvamuktam | vi÷eùalakùaõena a÷akyatvakathanànantaramàha- tatkàryatetyàdi |

tasya kàrya tatkàryam, tasya bhàvastatkàryatà, tasyà niyamaþ tatkàryatàniyamaþ | kàraõasattve kàryasyàpi sattvam ityeùa niyama eva tatkàryatàniyamaþ |

svaråpeõa vyàptireva svabhàvena vyàptiþ | tanmàtrànubandha iti ÷eùaþ | tadubhayamapi dçùñàntamanuktvà vaktuü na ÷akyate | yadà yathoktanyàyena kvacid dharmiõi hetuþ sàmànyalakùaõato vi÷eùalakùaõata÷cocyate, tadà dçùñànto 'pyukta eva |

tacca kasmàditi ced? àha- etàvadityàdi |

yatra kçtakatvaü tatra | nityatvamiti svabhàvahetorvyàptidar÷ità | anityatvàbhàve na bhavatyena kçtakatvamiti vyatireko dar÷itaþ | vyàptre÷ca sàdhakai pramàõaü sàdharmyadçùñànte dar÷anãyam | prasiddhavyàptikasya ca hetoþ sàdhyani vçttau nivçttirniyatà dar÷anãyà | tadava÷yaü yathà ghañe, yathà àkà÷e ceti dar÷anãyam |

kasmàdevam? ityàha- na hoti | yasmàdanyathà sàmànya lakùaõaråpe sapakùavipakùayoþ sadasattve yathoktaprakàre iti niyate- sapakùe eva sattvam, vipakùa'sattvameveti niyamo yathoktaprakàraþ | te na ÷akye dar÷ayitum | vi÷eùalakùaõe hi dar÷ite yathoktaprakàre sadasatve dar÷ite bhavataþ | na ca vi÷eùalakùaõamanyathà ÷akyaü dar÷ayitum |

tasya sàdhyasya kàryadhåmaþ, tasya bhàvastatkàryatà, saiva niyamo yatastatkàryatàyà dhåmo dahane niyataþ | so 'yaü tatkàryatàniyamo vi÷eùalakùaõaråpo 'nyathà dar÷ayituma÷akyaþ | svabhàvaliïgasya ca svabhàvena sàdhyena vyàpti vi÷eùalakùaõaråpà na ÷akyà dar÷ayitum | yasmàt kàryakàraõabhàvastàdàtmyaü ca mahànase ghañe ca jþàtavyam, tasmàd vyàptisàdhanaü pramàõaü dar÷ayatà sàdharmyadçùñànto dar÷anãyaþ vaidharmyadçùñàntastu prasiddhe tatkàryatve kàraõàbhàve kàryàbhàvapratipattyartham | tata eva nàva÷yaü vastu bhavati | kàraõàbhàve kàryàbhàvo vastunyavstuni và bavati | tato vastvavastu và vaidharmya

123 etenaiva dçùñàntadoùà api nirastà bhavanti ||

124 yathà nityaþ ÷abdo 'mårtatvàt, karmavat paramàõuvad ghañavaditi | ete dçùñàntàbhàsàþ sàdhyasàdhanadharmobhayavikalàþ |

tathàhi tasya råpametàvanmàtremeva | yatra sàdhyena hetoranvayo dç÷yate, sa sàdharmyadçùñàntaþ | yatra ca sàdhyàbhàve hetvabhàvo nirdi÷yate sa vaidharmyadçùñàntaþ || 122 ||

yasmàd yadà hetoþ sàmànyavi÷eùalakùaõayonirde÷aþ kriyate sa nirduùñhadçñànta ityucyate tasmàd yatra tallakùaõayornirde÷o na sambhavati sa dçùñàntàbhàso bhavatãtyuktaü bhavati || 123 ||

udàhàrõànyàha- yatheti | sàdhya- sàdhanadharmobhayavikalà iti | ÷abdo nityaþ, amårtatvat karmavat iti sàdhaydharmavikalaþ | paramàõuvat iti sàdhanadharmavikalaþ | ghañavat ityubhayavikalaþ || 124 ||

dçùñànta iùyate | tasmàd dçùñàntamantareõa na hetoranvayo vyatireko và ÷akyo dar÷ayitum | ato heturåpàkhyànàdeva hetorvyàptisàdhanasya pramàõasya dar÷akaþ sàdharmyadçùñàntaþ |

prasiddhavyàptikasya sàdhyàbhave hetvabhàvapradar÷anàd vaidharmyadçùñànta upàdeya iti ca dar÷itaü bhavati |

asmi÷càrthe dar÷ite eva dçùñànto bhavati | yo 'yamartho vyàpti prasàdhanapramàõapradar÷anaþ ka÷cidupàdeyo nivçttipradar÷ana÷ca- ityasminnarthe dar÷ite dar÷ito dçùñànta ityàha | etàbandhamàtraü råpaü yasya, tasya bhàvastattvam, tasmàditi | etàvadeva hi råpaü dçùñàntasya, yaduta vyàptisàdhanapramàõapradar÷akatvaü nàma sàdharmyadçùñàntasya, prasiddhavyàptikasya ca sàdhyanivçtau sàdhananivçttipradar÷akatvam- ityetad vaidharmyadçùñàntasya | etacca hetåpàkhyànàdevàkhyàtamiti kiü dçùñàntalakùaõena || 122 ||

etenaiva ca heturåpàkhyànàd dçùñàntatvapradar÷anena dçùñàntadoùà dçùñàntabhàsàþ kathità bhavanti | tathà hi- pårviktisiddhaye ya upàdãyamàno 'pi dçùñànto na samarthaþ svakàrya sàdhayituü sa dçùñàntadoùa iti sàmarthyàduktaü bhavati || 123 ||

dçùñàntàbhàsànudàharati- yathà nityaþ ÷abda iti | ÷abdasya nityatve sàdhye amårtatvàditi hetuþ | sàdharmyeõa karmavat, paramàõuvat, ghañavadityete dçùñàntà upanyastàþ | ete ca dçùñàntadoùàþ | sàdhyaü ca sàdhanaü ca

125 tathà sandigdhasàdhyadharmàdaya÷ca | yathà- ràgàdimànayaü vacanàd rathyàpuruùavat | maraõadharmàya puruùo ràgàdimattvàd rathyàpuruùavat | asarvaj¤o 'yaü (puruùo) ràgàdimattvàd rathyàpuruùavaditi |

126 tathànanvayo 'pradar÷itànvaya÷ca | yathà- yo vaktà sa ràgàdimàn iùñapuruùavat | anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavaditi |

sandigdhaþ sàdhyadharmo 'sminniti vigrahaþ | sàdhyadharma àdiryeùàü te tathoktàþ |

udàharaõànyàha- ràgàdimàniti | ayaü sandigdhasàdhyadharmaþ | maraõadharmeti | ayaü sandigdhasàdhanadharmaþ | asavaj¤a iti | ayaü sandhigdhobhayadharmaþ || 125 ||

ananvaya iti | yatrànvayo nàstyeva | apradar÷itànvaya iti | yatrànvayo vidyamàno 'pi na pradar÷itaþ |

udàharaõamàha- yatheti | tatrànvayo nàsti | tena tatra vacanaràgàdayorvyàpyavyapakabhavaþ kàrya kàraõabhàvo và naiva vidyate |

anitya iti | ihànvayo vidyamàno 'pi na pradar÷itaþ || 126 ||

ubhayaü ceti ca tairvikalàþ | 1 sàdhyavikalaü karma tasyàniyatatvàt |

2 sàdhanavikalaþ paramàõuþ, mårtatvàt paramàõånàm | asarvagatàdravyaparimàõam =mårtiþ | asarvagata÷ca dravyaråpà÷ca paramàõavaþ | nityàstu vai÷eùikairiùyante | tato na sàdhyavikalaþ | 3 ghañaståbhayavikalaþ, anityatvàt mårtatvàcca ghañasyeti || 124 ||

tathà sandigdhaþ sàdhyadharmo yasmin sa sandigdhasàdhyadharmaþ | sa àdiryeùàü te tathoktaþ | sandigdhasàdhyadharmaþ, sandigdhasàdhanadharmaþ, sandigdhibhayaþ |

udàharaõam- ràgàdimaniti | ràgàdimattvaü sàdhyam | vacanàditi hetuþ | rathyàpuruùavaditi dçùñànte ràgàdimattavü sandigdham | maraõe dharmo 'syeti maraõadharmà, tasya bhàvo maraõadharmatvaü sàdhyam | ayaü puruùa iti dharmã | ràgàdimattvàditi hetuþ | tadubhayamapi rathyàpuruùe dçùñànte sandigdham- asarvaj¤atvaü ràgàdimatvaü ceti || 125 ||

tathànanvaya iti | yasmin dçùñànte sàdhyasàdhanayorasambhavamàtre dç÷yate, natu sàdhyena vyàpto hetuþ so 'nanvayaþ | apradar÷itànvaya÷ca yasmin dçùñànte vidyamàno 'pyanvayo na pradar÷ito vaktrà, so 'pradar÷itànvayaþ |

ananvayamudàharati- yatheti | yo vakteti | vaktçtvamanådya sa ràgàdimàniti ràgàdimattvaü vihitam | tato vaktçtvasya ràgàdimattve pratiniyamaþ |

127 tathà viparãtànvayaþ- yadanityaü tat kçtakamiti ||

viparãteti | anvayo viparãto yasmin dçùñànte iti vigrahaþ |

udàharaõamàha yadanityamiti | iha yat kçtakaü tadanityam iryàmadheye yadanityaü tatkçtakam iti viparãtàbhidhànam || 127 ||

tena vyàptiruktà | iùñapuruùavaditi | iùñàgrahaõena prativàdhaypi saügçhyate, vàdyapi | tena vaktçtvaràgàdimattvayossattvamàtremiùñe puruùe siddham | vyaptistu na siddhà | tenànanvayo dçùñànta iti |

anityaþ ÷abda iti | anityatvaü sàdhyam | kçtakatvàditi hetuþ | ghañavaditi dçùñànte na pradar÷ito 'nvayaþ |

iha yadyapi kçtakatvena ghañasadç÷aþ ÷abdaþ, tathàpi nànityatvenàpi sadç÷aþ pratyetu ÷akyate, atiprasaïgàt | yadi tu kçtakatvamanityasvabhavaü vij¤àtaü bhavati, evaü kçtakatvàdanityatvapratãtiþ syàt | tasmàd yat kçtakaü tadani tyam iti kçtakatvamanityatve niyatamabhidhàya niyamasadhanàyànvayavàkyàrthapratipattiviùayo dçùñànta upàdeyaþ | sa ca pradar÷itànvaya eva | anena tvanvayavàkyamanuktvaiva dçùñànta upàttaþ | ãdda÷a÷ca sàdharmyamàñreõaivopayogã, na ca sàdharmyàt sàdhyasiddhirato 'nvayàrtho dçùñàntastadartha÷cànena nopàttaþ | sàdharmyàrtha÷copàtto nirupayoga iti vaktçdosàdayaü dçùñàntadoùaþ | vaktà hayatra paraþpratipadayotavyaþ | tato yadi nàma na duùñàü vastu, tathàpi vaktrà duùñàü dar÷itatamiti duùñameva || 126 ||

tathà viparãto 'nvayo yasmin dçùñànte sa tathoktaþ | tamevodàharati yadanitya tat kçtakamiti | kçtakatvamanityatvaniyataü dçùñànte dar÷anãyam | evaü kçtakatvàdanityàvargatiþ syàt | atra tvanityatvaü kçtakatve niyata dar÷itam | kçtakatvaü tvaniyatamevànityatve | tato yàdç÷amiha kçtakatvamaniyata manityatve dar÷itam, tàdç÷ànnàstyanityatvapratãtiþ | tathàhi- yadanityamityanityatvamanådaya tat kçtakamiti kçtakatvaü vihitam | ato 'nityatvaü niyatamuktaü kçtakatve, na tu kçtakatvamanityatve | tato yathànityatvàdaniyatàt prayatnànantarãyakatve na prayatnànantarãyakatvapratãtiþ, tadvat kçtakatvàdanityatvapratipattirna syàt, anityatve 'niyatatvàt kçtakatvasya |

yadyapi ca kçtakatvaü vastusthityànityatve niyatam, tathàpyaniyataü vaktra dar÷itam | ataþ svayamaduùñamapi vaktçdoùàd dçùñam |

tasmàd viparãtànvayo 'pi vasturaparàdhàt, na vastunaþ | paràrthànumàne ca vakturapi doùa÷cintyate iti || 127 ||

128 sàdharmyeõa dçùñàntadoùàþ ||

129 vaidharmyeõàpi- paramàõuvat karmavad àka÷avaditi sàdhyàdayavyatirekiõaþ ||

130 tathà sandigdhasàdhyavyatirekàdayaþ | yathà asarvaj¤àþ kapilàdayo 'nàptà và avidayamànasarvaj¤atàptatàliïgabhåtapramàõàti÷aya÷àsana

ete sarve sàdharmyadçùñàntàbhàsàþ || 128 ||

vaidharmyadçùñàntàbhàsà ucyante |

sàdhyamàdiryeùàü tàni sàdhyàdãni, teùàmavyatirekaþ sàdhyàdyavyatirekaþ | te ca yatra santi te sàdhyàdyavaytirekiõah | tatra paramàõuvaditi sàdhyàvyatirekã | nityatvàt paramàõånàü sàdhyàdyavyatirekaþ | karmavaditi sàdhanàvyatirekã | amårtatvàt karmaõàü sàdhanàvyatirekaþ | àka÷avaditi ubhayàvyatirekã | àkà÷asya cobhayàvyatirekaþ || 129 ||

sandigdheti | sàdhyasya vyatirekaþ sandigdho yasminniti vigrahaþ | sandigdhasàdhyavyatireka àdiryeùàmiti vigrahaþ | udàharaõànyàha- yatheti | pratij¤àdvayamupanyastam |

sàdharmyeõa nava dçùñàntadoùà uktàþ || 128 ||

vaidharmyeõàpi dçùñàntadoùàn vaktumàha- vaidharmyeõàpãni | nityatve ÷abdasya sàdhye hetàvamårtatve paramàõuvaidharmye dçùñàntaþ sàdhyàvyatirekã nityatvàt paramàõånàm karma sàdhanàvyatireki | amãùrtatvàt karmaõaþ | àkà÷amubhayàvyatireki nityatvàd, amãùrtatvàcca | sàdhyamàdiryeùàü tàni sàdhyàdãni sàdhyasàdhanobhayàni | teùàmavyatireko nivçtyabhaaþ | sa yeùàmasti te sàdhyàdayavyatirekiõaþ | te codàhutàþ || 129 ||

aparànudàhartumàha- tatheti | sàdhyasya vyatirekaþ sadhyavyatirekaþ | sandigdhaþ sàdhyavyatireko yasmin sa sandigdhasàdhyavyatirekaþ, sa àdiryeùàü te tathoktàþ |

sandigdasàdhyavyatirekamudàrhartumàha- yatheti | asarvaj¤à ityekaü sàdhyam, anàptà akùãõadoùà iti dvitãyam | kapilàdaya iti dharmã | avidyamànasarvaj¤atetyàdihetuþ | àptatà ca tayorliïgabhåtaþ pramàõati÷ayo liïgàtmakaþ pramàõavi÷eùo 'vidayamànaþ sarvaj¤atàptatàliïgabhåtaþ pramàõàti÷ayo yasmin tathoktaü ÷àsanam | tàdç÷aü ÷àsanaü teùàü te tathoktàþ teùàü bhàvastattvam | tasmàt pramàõàti÷ayo jyotirj¤ànopade÷a ihàbhipretaþ | yadi tvàditi | atra vaidharmyodaharaõam- yaþ sarvaj¤a àpto và sa jyotirj¤ànàdikamupadiùñavàn | yathà çùabhavardhamànàdiriti | tatràsarvaj¤atànàptatayoþ sàdhyadharmayoþ sandigdho vyatirekaþ | 131 sandigdhasàdhanavyatireko yathà- na trayãvidà ràmhaõena gràhyavacanaþ ka÷cid vivakùitaþ puruùo ràgàdimattvaditi | atra vaidharmyodàha-

sarvaj¤atva ca vãtaràgatvaü sarvaj¤atvavãtaràgatve, tayoliïgabhåtaü pramàõàti÷aya÷àsanamavidhyamànaü yeùu te avidyamànasarvaj¤atvavãtaràgatvaliïgabhåtapramàõàti÷aya÷àsanàþ, teùàü bhàvastattavam| tasmàd avidyamànasarvaj¤atvavãtaràgatvaliïgabhåtapramàõàti÷aya÷àsanatvàt | parãkùyate ityuparitaþ sambandhaþ |

jyotirj¤ànam= nakùatraviparãkùaõamiti hetuþ | tacca sarvaj¤atva vãtaràgatvaliïgabhåtamçùabha- vardhamànàdibhiranu÷iùñàm | tasmàt te sarvaj¤à vãtaràgà veti ni÷cetuü ÷akyata iti |

atra çùabhamahàvãràdivaidharmyadçùñànta ukta, teùu ca asarvaj¤atvàvãtaràgatvayorvyatirekani÷cayo nàsti || 130 ||

sandigdhetyadi | tadarthastu gata eva | udàharaõam- yatheti |

hi kapilàdayaþ sarvaj¤à àptà và syuþ, tadà jyotirj¤ànàdikaü kasmànno padiùñàvantaþ? na copadiùñàvantaþ, tasmànna sarvaj¤à àptà và |

atra pramàõe | vaidharmyodàharaõam- yaþ sarvaj¤a àpto và sa jyotirj¤ànàdikaü sarvaj¤atàptataliïgabhåtamupadiùñàvàn | yathà çùabho vardhamàna÷ca tàvàdã yasya sa çùabhvardhamànàdirdigambaràõàü ÷àstà sarvaj¤a÷ca àpta÷ceti | tadiha vaidharmyodàharaõam çùabhàderasarvaj¤atvasyanàptatayà÷ca vyatireko vyàvçttiþ sandigdhà | yato jyotirj¤ànaü copadi÷et, asarvaj¤a÷ca bhaved anàptà và | ko 'tra virodhaþ? naimittikametajjj¤ànaü vyabhicàri na sarvaj¤atvamanumàpayet || 130 ||

sandigdhaþ sàdhanavyatireko yasmin sa tathoktaþ? tamudàharati- yatheti | çksàmayajåùi trãõi= trayã, tàü vettãti trayãvit | tena na gràhyaü vacanaü yasyeti sàdhyam | vivakùitaü iti | kapilàdidharmã | ràgàdisattvàditi hetuþ |

atra pramàõe vaidharmyodàharaõam- sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàvena yatra vyàpto dar÷yate tad vaidharyodaharaõam | gràhyaü vacanaü yeùàü te gràhyavacanà iti sàdhyanivçttimanådaya na te ràgàdimanta iti sàdhanàbhavo vihitaþ | gauramaraõam- ye gràhyavacanà na te ràgàdimantaþ, tadayathà gautamàdayo dharma÷àstràõàü praõetàra iti | gautamàdibhyo ràgàdimattvasya sàdhanadharmasya vyavçttiþ sandigdhà ||

132 sandigdhobhayavyatireko yatha- avãtaràgàþ kapilàdayaþ, aprigrahàgrahayogàditi | atra vaidharmyeõodàharaõam- yo vãtaràgo na tasya parigrahàgrahaþ, yatharùabhàderiti | çùabhàderavãratàgatvaparigrahàgrahayogayoþ sàdhyasàdhanadharmayoþ sandigdho vyatirekaþ |

çgvedaþ, yajurvedaþ, sàmaveda÷ceti trayo vedàþ | ta eva trayã ÷abdenocyante | trayã vettãti trayãvit | gràhyaü vacanamasyeti gràhyavacanaþ | pràmàõyavacana iti ÷eùaþ | tenatadukta bhavati- trayãvid yo bràmhaõastadabhimatapuruùavacanaü nityapramàõaü nàstãti | atreti | tadarthastu gata eva | ye hi gràhyavacanà na te ràgàdimantaþ | tadyatheti | gautama vyàsamuniprabhçttibhiryàni dharma÷àstràõi praõãtàniv tàni hi trayãvidàü pràmàõyavacanàni |

tebhyo hi ràgàdimattvasya vyavçtteni÷cayo nàsti || 131 ||

sandigdha ubhayorvyatireko yasminniti samàsaþ | udàharaõam- yatheti |

praigrahaþ= dravyasya svãkaraõam | àgrahaþ= svãkàràdårdhvamàsaktiþ | parigraha÷càgraha÷ceti praitgrahagrahau | tàbhyàü yoga ityarthaþ |

àdiryeùàü te tathoktà manbàdayo dharma÷àstràõi= smçtayasteùàü kartàraþ | trayãvidà hi bràmhaõena gràhyavacanà dharma÷àstrakçto vãtaràgà÷ca ta ãtãha dharmã vyatirekaviùayo gautamàdaya iti | gautamàdibhyo ràgàdimattvasya sàdhanasya nivçttiþ sandigdhà | yadyapi te gràhyavacanàstrayãvidà, tathapi ki saràgà uta vãtaràgàþ? iti sandehaþ || 131 ||

sandigdha ubhayorvyatireko yasmin sa tathoktaþ | tamudàharati- tatheti | avãtaràgà iti | ràgàdimattvaü sàdhyam | akapiladaya iti dharmã | parigraho labhyamànasya svãkàrþ prathamaþ | svãkàràdårdhva yad gàrdhya màtsarya sa àgrahaþ | parigraha÷ca àgraha÷ca tabhyàü yogàt kapilàdayo labhyamànaü svãkurvanti svãkçtaü na mu¤canti- iti te ràgàdimanto gamyante | atra pramàõe vaidharmyodàharaõam- yatra sàhdyàbhàva sàdhanàbhavo dar÷ayitavyaþ | yo vãtaràga iti | sàdhyàbhàvamanådaya na tasya parigrahàgrahàviti sàdhanàbhavo vihitaþ | yatharùabhàderiti dçùñàntaþ | etasmàd çùabhàdedçùñàntàd avãtaràgatvasya sàdhyaparigrahàgrahayogasya ca sàdhanasya nivçttiþ sandigdhà | çùabhadãnàü hi pari

133 avyatireko yathà- avãtaràgo 'yaü vaktçtvàt | vaidharmyeõodàharaõam- yatràvãtaràgatvaü nàsti, na sa vaktà |yathà upalakhaõóa iti | yadayapyupalakhaõóàdubhayaü vyàvçtaü tathàpi sarvo vãtaràgo na vakteti vyàptyà vyatirekàsiddheravyatirekaþ ||

134 arpadar÷itavyatireko yathà- anitya ÷abdaþ, kçtakatvàdàkà÷avat iti vaidharmyeõa ||

çùabhàdayo hi svalpamatramapi vya¤janaü na parigçhõanti | tasmàt tesàü parigraho nàsti | parigrahàbhave càgrahàbhàvaþ, tena ca vãtaràgàþ |

avãtaràgo ràgàdimànityarthaþ | parigraha÷ca manasà svãkaraõam | àgraha÷ca tçùõà | te ca sarve mànasattvàt indriyagocarà na bhavanti | tasmàt çùabhàdibhyo vyàvçttireveti ni÷cetuü na ÷akyate || 132 ||

avyatireka iti | avidyamàno vyatireko 'sminniti vigrahah | yatheti | tadarthastu gata eva | vaidharmyeti | vaidharmye dçùñànto 'yam |

yadyapi upalakhaõóasyàcetanatvàdràgàdimattvaü vaktçtvaü và naiva, tathàpi sarvo vãtaràgo na vakteti vyàptirasiddhà | ràgavattvavaktçtvayoþ sambandhàbhàvàd ràgavattvavyàvçtau vaktçtvavinivçttinaü bhavati | tasmàdanna vastuno vyatireko nàsti || 133 ||

apradar÷ita iti | yatra vyatireko vartamàno 'pi nocyate |

grahàgrahayogo 'pi sandigdhaþ vãtaràgatvaü ca | yadi nàma tatsiddhànte vãtaràgà÷ca niùparigrahà÷ca pañhayante, tathàpi sandeha eva || 132 ||

aparànapi trãnudàhartumàha- avyatireka it avidyamàno vyatireko yasmin so 'vyatirekaþ | avãtaràga iti | ràgàdimatvaü sàdhyam | vaktçtvàditi hetuþ | iti vyatirekamàha- yatràvãtaràgatvaü nàstãti | sàdhyàbhavànubàdaþ | tatra vakrçtvamapi nàstãti sàdhanàbhàvavidhiþ | tena sadhanàbhavena sàdhyàbhàvo vyàpta uktaþ | dçùñànto yathopalakhaõóa iti | kathamayamavyatireko yàvatopalakhaõóàd ubhayaü nivçtam? kimataþ? yadyapi upalakhaõóàdubhayaü vyavçttam- saràgatvaü vãtaràgatvaü ca tathàpi vyaptyà vyatireko yastasyasiddheþ kàraõàdavyatireko 'yam |

kãdç÷ã punarvyàptiþ? ityaha- sarvo vãtaràga iti | sàdhyàbhàvànuvàdaþ |

na vakteti sàdhanàbhavavidhiþ | tena sàdhyabhàvaþ sadhanàbhavaniyataþ khyàpito bhavati | ãdç÷ã vyàptiþ | tayà vyatireko na siddhaþ | asya càrthasya prasiddhage dçùñàntaþ | tat svãkàryàkaraõàd duùñaþ || 133 ||

135 viparãtavyatireko yathà- yadakçtakaü tannityaü bhavatãti |

udàharaõamàha- ÷abdo 'nitya iti |

kenacid vaidharmyadçùñàntatvena ÷abdo 'nitya kçtakatvàt, àkà÷avat ityukta, tatra vyatireko vidyamàno 'pyanukta eva bhavati | tathàhi yadi ye ye ca apdàrthà nityàþ te sarva evàkçtakàþ ityucyate, tadà vyatireko dar÷ito bhavati | na tu dçùñàntamàtreõa || 134 ||

apradar÷ito vyatireko yasmin sa tathoktaþ | anityaþ ÷abda iti | anityatvaü sàdhkyam | kçtakatvàditi het | àka÷avaditi vaidharmyeõa dçùñàntaþ |

iha paràthànumàne parasmàdarthaþ pratipattavyaþ | sa ÷uddho 'pi svato yadi pareõà÷uddhaþ khyàpyate sa tàvad yathà prakà÷itastathà na yuktaþ | yathà yuktastathà na prakà÷itaþ | parkà÷ita÷ca hetuþ | ato vakturaparàdhàdapi paràthànumàne heturdçùñànto và duùñàþ syàdapi | na ca sàdç÷yàdasàdç÷yàdvà sàdhyapratipattiþ, apitu sàdhyaniyatàddhetoþ | ataþ sàdhyaniyato heturanvayavàkyena, vyatirekavàkyena và vaktavyaþ | anyathà gamako noktaþ syàt | sa tathokto dçùñàntena siddho dar÷ayitavyaþ | tasmàd dçùñànto nàmanvayavyatirekavàkyàrthapradar÷anaþ | na ceha vyatirekavàkyaü prayuktam, ato vaidharmyadçùñànta ihàsàdç÷aymàtreõa sàdhaka upanyastaþ | na ca tathà sàdhakaþ | vyatirekaviùayatvena sa sàdhakaþ na ca tathopanyasta iti ayamapradar÷itavyatireko vakturaparàdhàd duùñàþ || 134 ||

viparãto vyatireko yasmin vaidharmyadçùñànte sa tathoktaþ | tamudàharati- yathà yadakçtakamityàdi | iha anvayavyatirekàbhyàü sàdhyaniyato heturda÷ayitavyaþ, yadà ca sàdhyaniyato heturdarhsayitavyaþ, tadà vyatirekavàkye sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàve niyato dar÷ayitavyaþ | evaü hi hetuþ sàdhyaniyato dar÷itaþ syàt | yadi tu sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàve niyato nàkhyàyate, sàdhanasattàyàmapi sàdhyàbhvaþ sambhàvyeta | tathà ca sàdhanaü sàdhyaniyataü na pratãyeta | tasmàt sàdhyàbhàvaþ sàdhyàbhàve niyato vaktavyaþ | viparãtavyatireke ca sàdhyàbhàvaþ sàdhyàbhàve niyata ucyate, na sàdhyàbhàvaþ sàdhanà bhàve | tathà hi- yadakçtakamiti | sàdhanàbhàvamanådaya | tannityamiti sàdhyàbhàvavidhiþ |

tato 'yamarthaþ- akçtako nitya eva | tathà ca sati akçtakatvaü nityatve sàdhyàbhàve niyatamuktam, na nityatvaü sàdhanàbhàve | tato na sàdhyaniyataü

136 na hyebhirdçùñàntàbhàsairhetoþ sàmànyalakùaõaü sapakùa eva sattvaü vipakùe ca sarvatràsattvameva ni÷cayena ÷akyaü dar÷ayituü vi÷eùalakùaõaü và | tadarthàpattyaiùàü niràso draùñavyaþ ||

137 dåùaõà nyånatàdayuktiþ ||

viparãto vyatireko 'sminniti vigrahaþ | udàharaõamàha- yatheti | iha yannityaü tadakçtakam ityabhidheye tadviparãtamuktam || 135 ||

tai÷ca dçùñàntàbhàsairhetoyacca sàmànyalakùaõaü tadapi vi÷eùalakùaõaü tacca na ÷akyate dar÷ayitum | tata eva te dçùñàntàbhàsà iti dçùñàntàbhàsàþ |

yasmàd dvividhamapi hetirlakùaõaü dar÷ayituü na ÷akyate, tasmàdarthàpattyà teùàü niràso draùñavyaþ | iyatà samyagj¤ànaü tatsvaråpairvyàkhyàtam || 136 ||

idànã tatsahàyakàbhidhànamanuj¤àtumàha-

nyånatà àdiryeùàü te nyånatàdayaþ | teùàmuktinyånatàdyuktiþ | tà÷ca pratyekaü dåùaõàþ || 137 ||

atra àdi- ityukterasiddhaviruddhànaikàntikadoùàõàü parigrahaþ | ucyate 'neti uktiþ= vacanam| yena vacanena dosà uddhriyante tad dåùaõamiti | hetu vyatirekavàkyamàha | tathà ca viparãtavyatireko 'pi vakturaparàdhàd duùñaþ || 135 ||

dçùñàntadoùànudàhçtya duùñatvanibandhanatvaü dar÷ayitumàha- na hayebhiriti | sàdhyaniyatapradar÷anàya hi dçùñàntà vaktavyàþ | ebhi÷ca hetoþ sapakùa eva sattvaü vipakùe ca sarvatràsattvameva yat sàmànyalakùaõaü tat ni÷cayena na ÷akyaü dar÷ayitum |

nanu ca sàmànyalakùaõaü vi÷eùaniyatameva pratipattavyam, na svata eva? ityàha- vi÷eùalakùaõaü và | yadi vi÷eùalakùaõaü pratipàdayituü ÷akyeta, syàdeva sàmànyalakùaõapratipattiþ | vi÷eùalakùaõameva tu na ÷akyamebhiþ pratipàdayitum | tasmàdarthàpattyà sàmarthyena eùàü niràkaraõaü draùñavyam | sàdhyaniyatasàdhanapratãtaye upàtàþ | tadasamarthà duùñàþ, svakàryàkaraõàditi asàmarthyam || 136 ||

iyatà sàhanamuktam ||

dåùaõaü vaktumàha- duùaõeti | dåùaõà kà draùñavyà? nyånatàdonàmuktiþ |

ucyate 'nayetyuktiþ= vacanam | nyånatàdervacanam || 137 ||

138 ye pårva nyånatàdayaþ sàdhanadoùà uktàsteùàmudbhàvanaü dåùaõam tena pareùñàrthasiddhipratibandhàt ||

139 dåùaõàbhàsàstu jàtayaþ |

140 abhåtadoùodbhàvanàni jàtyuttaràõãti ||

tacca kasmàditi cet? tatràha- teneti |

yasmàttena vacanena pårvapakùiõà sàdhayitumiùñasyàrthasya siddhiþ pratibadhyate, tasmàt tad dåùaõam | tadetàni anudbhåtadåùaõàti || 138 ||

jàtaya eva dåùaõàbhàsà viditavyàþ || 139 ||

kà÷ca punastà jàtaya iti? àha- abhåteti |

na bhåto 'bhåtaþ, abhåtà doùà abhåtadoùàþ teùàmudbhavanàni abhåtadoùodbhàvanàni | yai÷ca vacanaiþ sàdhanadoùà abidhyamànà api udbhàvyante tàni jàtayo veditavyàþ |

samyagj¤ànaniråpaõàvasare kathaü dåùaõa- tadàbhàsànàmupadar÷anamiti cet? ucyate, dåùaõànàü tayà dåùaõàbhàsànàü ca niråpaõe samyagj¤ànamapi sasahàyaü niråpitaü bhavatoti | tathà caità hyatra dåùaõà iti tàsàü pariharo vidheyaþ | yadà và ete dåùaõàbhàsàþ, etebhyaþ ÷aïkàbhàva eva veditavya ityabhidhãyate, tadà samyagj¤ànameva sarvathà niråpitaü bhavati | tasmàd yathoktadoùaprasaïgo nàsti || 140 ||

dåùaõaü vivarãtumàha- ye pårva nyånatàdayo 'siddhaviruddhànaikàntikà uktàþ, teùàmudbhàvakaü yad vacanaü tad dåùaõam |

nanu ca nyånatàdayo na viparyayasàdhanàþ, tat kathaü dåùaõam? ityàha- tena nyånatàdivacanena pareùàmiùña÷càsàvartha÷ca tasya siddhiþ ni÷cayaþ, tasyàþ pratibandhàt | nàva÷yaü viparyayasàdhanàdeva dåùaõaü viruddhavat, api tu parasyàbhipretani÷cayavibandhànni÷cayàbhàvo bhavati ni÷cayaviparyaya ityastyeva viparyayasiddhiriti || 138 ||

uktà dåùaõà ||

dåùaõàbhàsà iti | dåùaõavadàbhàsanta iti dåùaõàbhàùà | ke te? jàtaya iti | jàti÷abdaþ sàdç÷yavacanaþ | uttarasadç÷àni jàtyuttaràõi | uttarasyàprayuktatvàd uttarasadç÷àni jàtyuttaràõi || 139 ||

tadevottarasàdç÷yamuttarasthànaprayuktatvena dar÷ayitumàha- abhåteti | abhåtasya asatyasya doùasya udbhavanàni | udbhàvyata etairityaudbhàvanàni = vacanàni | tàni jàtyuttaràõi | jàtyà sàdç÷yenottaràõi jàtyuttaràõãti || 140 ||

pçthu yaccàjitaü puõyaü nyàyabidoþ padaü padam |
vyàkhyànena mayàdyaiva tato labdhvàmçtaü dhruvam ||

pràõikulama÷eùaü hi yàtu bhavaparikùayam |
yathocittena màrgeõa nirde÷ena nçpasya ca ||

iyaü vinãtadevena ÷iùyakalyàõasiddhaye |
vistaro nàma ñãkà hi nyàyabindorvinirmittà ||

nyàyabinduvistarañãkàyàü ÷iùyahitàyàü tçtãyaþ paricchedaþ samàptaþ ||

sahastramekaü ÷lokànàü tri÷ac÷lokàstathaiva ca |
granthe vistarañãkàyàminoktaü paripiõóitam |

àcàryavinãtadevakçtirnyàyabinduvistarañãkà ÷iùyahità samàptà ||

dharmottarañãkà 

katipayapadavastuvyàkhyayà yanmayàptam,
ku÷alamamalamindoraü÷uvan nyàyabindoþ ||

padamajaramavàpya j¤ànadharmottaraü yad,
jagadåpakçtimàtravyàpçtiþ syàmato 'ham ||

àcàryadharmottaraviracittàyàü nyàyabinduñãkàyàü tçtãyaþ pariccedaþ samàptaþ ||

samàptaü ca nyàyabinduprakaraõam ||

ye dharmà hetuprabhavà hetuü teùàü tathàgato hayavadat |
teùàü ca yo nirodha evaüvàdã mahà÷ramaõaþ ||