Candrakirti: Prasannapada (or Madhyamakasastravrtti) = Pp Based on the ed. by P.L. Vaidya: MadhyamakaÓÃstra of NÃgÃrjuna, with the Commentary: Prasannapadà by CandrakÅrti. Darbhaga 1960 (Buddhist Sanskrit Texts, 10). Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project. With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA (www.uwest.edu/sanskritcanon) Version: 2009-04-28 15:18:05 Proof Reader: Milan Shakya The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. #<...># = BOLD for pagination (added) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ (##) nÃgÃrjunÅyaæ madhyamakaÓÃstram | ÃcÃryacandrakÅrtiviracitayà prasannapadÃkhyavyÃkhyayà saævalitam | 1 pratyayaparÅk«Ã nÃma prathamaæ prakaraïam | Ãryama¤juÓriye kumÃrabhÆtÃya nama÷ | yo 'ntadvayÃvÃsavidhÆtavÃsa÷ saæbuddhadhÅsÃgaralabdhajanmà | saddharmatoyasya gabhÅrabhÃvaæ yathÃnubuddhaæ k­payà jagÃda || 1 || yasya darÓanatejÃæsi paravÃdimatendhanam | dahantyadyÃpi lokasya mÃnasÃni tamÃæsi ca || 2 || yasyÃsamaj¤Ãnavaca÷Óaraughà nighnanti ni÷Óe«abhavÃrisenÃm | tridhÃturÃjyaÓriyamÃdadhÃnà vineyalokasya sadevakasya || 3 || nÃgÃrjunÃya praïipatya tasmai tatkÃrikÃïÃæ viv­tiæ kari«ye | uttÃnasatprakriyavÃkyanaddhÃæ tarkÃnilÃvyÃkulitÃæ prasannÃm || 4 || tatra 'na svato nÃpi parato na dvÃbhyÃm' ityÃdi vak«yamÃïaæ ÓÃstram | tasya kÃni saæbandhÃbhidhÃnaprayojanÃni iti praÓne, madhyamakÃvatÃravihitavidhinà advayaj¤ÃnÃlaæk­taæ mahÃkaruïopÃyapura÷saraæ prathamacittotpÃdaæ tathÃgataj¤ÃnotpattihetumÃdiæ k­tvà yÃvadÃcÃryanÃgÃrjunasya viditÃviparÅtapraj¤ÃpÃramitÃnÅte÷ karuïayà parÃvabodhÃrthaæ ÓÃstrapraïayanam, itye«a tÃvacchÃstrasya saæbandha÷- yacchÃsti va÷ kleÓaripÆnaÓe«ÃnsaætrÃyate durgatito bhavÃcca | tacchÃsanÃttrÃïaguïÃcca ÓÃstrametadvayaæ cÃnyamate«u nÃsti || iti | svayameva cÃcÃryo vak«yamÃïasakalaÓÃstrÃbhidheyÃrtha saprayojanamupadarÓayan, tadaviparÅtasaæprakÃÓatvena mÃhÃtmyamudbhÃvya tatsvabhÃvÃvyatirekavartine paramagurave tathÃgatÃya ÓÃstrapraïayananimittakaæ praïÃmaæ kartukÃma Ãha- (##) anirodhamanutpÃdamanucchedamaÓÃÓvatam | anekÃrthamanÃnÃrthamanÃgamamanirgamam || ya÷ pratÅtyasamutpÃdam ityÃdi | tadatrÃnirodhÃdya«ÂaviÓe«aïaviÓi«Âa÷ pratÅtyasamutpÃda÷ ÓÃstrÃbhidheyÃrtha÷ | sarvaprapa¤copaÓamaÓivalak«aïaæ nirvÃïaæ ÓÃstrasya prayojanaæ nirdi«Âam | taæ vande vadatÃæ varam | ityanena praïÃma÷ | itye«a tÃvacchokadvayasya samudÃyÃrtha÷ || avayavÃrthastu vibhajyate | tatra niruddhirnirodha÷ | k«aïabhaÇgo nirodha ityucyate | utpÃdanamutpÃda÷ | ÃtmabhÃvonmajjanamityartha÷ | ucchittiruccheda÷ | prabandhavicchittirityartha÷ | ÓÃÓvato nitya÷ | sarvakÃle sthÃïurityartha÷ | ekaÓcÃsÃvarthaÓcetyekÃrtho 'bhinnÃrtha÷ | na p­thagityartha÷ | nÃnÃrtho bhinnÃrtha÷ | p­thagityartha÷ | ÃgatirÃgama÷, viprak­«ÂadeÓÃvasthitÃnÃæ saænik­«ÂadeÓÃgamanam | nirgatirnirgama÷, saænik­«ÂadeÓÃvasthitÃnÃæ viprak­«ÂadeÓagamanam | etirgatyartha÷, prati÷ prÃptyartha÷ | upasargavaÓena dhÃtvarthavipariïÃmÃt- upasargeïa dhÃtvartho balÃdanyatra nÅyate | gaÇgÃsalilamÃdhuryaæ sÃgareïa yathÃmbhasà || pratÅtyaÓabdo 'tra lyabanta÷ prÃptÃvapek«ÃyÃæ vartate | samutpÆrva÷ padi÷ prÃdurbhÃvÃrtha iti samutpÃdaÓabda÷ prÃdurbhÃve vartate | tataÓca hetupratyayÃpek«o bhÃvÃnÃmutpÃda÷ pratÅtyasamutpÃdÃrtha÷ || apare tu bruvate- itirgamanaæ vinÃÓa÷ | itau sÃdhava ityÃ÷ | pratirvÅpsÃrtha÷ | ityevaæ taddhitÃntamityaÓabdaæ vyutpÃdya prati prati ityÃnÃæ vinÃÓinÃæ samutpÃda iti varïayanti | te«Ãæ "pratÅtyasamutpÃdaæ vo bhik«avo deÓayi«yÃmi", "ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ paÓyati sa dharma paÓyati" ityevamÃdau vi«aye vÅpsÃrthasya saæbhavÃt samÃsasadbhÃvÃcca syÃjjyÃyasÅ vyutpatti÷ | iha tu "cak«u÷ pratÅtya rÆpÃïi ca utpadyate cak«urvij¤Ãnam" ityevamÃdau vi«aye sÃk«ÃdaÇgÅk­tÃrthaviÓe«e cak«u÷ pratÅtyeti pratÅtyaÓabda ekacak«urindriyahetukÃyÃmapyekavij¤ÃnotpattÃvabhÅ«ÂÃyÃæ kuto vÅpsÃrthatÃ? prÃptyarthastvanaÇgÅk­tÃrthaviÓe«e 'pi pratÅtyaÓabde saæbhavati- prÃpya saæbhava÷, pratÅtya samutpÃda iti | aÇgÅk­tÃrthaviÓe«e 'pi saæbhavati- cak«u÷ pratÅtya, cak«u÷ prÃpya, cak«Æ rÆpaæ cÃpek«yeti vyÃkhyÃnÃt | taddhitÃnte cetyaÓabde "cak«u÷ pratÅtya rÆpÃïi ca utpadyate cak«urvij¤Ãnam" ityatra pratÅtyaÓabdasyÃvyayatvÃbhÃvÃt samÃsÃsadbhÃvÃcca vibhaktiÓrutau satyÃæ cak«u÷ pratÅtya vij¤Ãnaæ rÆpÃïi ca iti nipÃta÷ syÃt | na caitadevam | ityavyayasyaiva lyabantasya vyutpattirabhyupeyà | (##) yastu- "vÅpsÃrthatvÃtpratyupasargasya, ete÷ prÃptyarthatvÃt, samutpÃdaÓabdasya ca saæbhavÃrtha tvÃt, tÃæstÃn pratyayÃn pratÅtya samutpÃda÷ prÃpya saæbhava ityeke | prati prati vinÃÓinÃmutpÃda÷ pratÅtyasamutpÃda ityanye"- iti paravyÃkhyÃnamanÆdya dÆ«aïamabhidhatte, tasya parapak«ÃnuvÃdÃkauÓalatvameva tÃvatsaæbhÃvyate | kiæ kÃraïam? yo hi prÃptyarthaæ pratÅtyaÓabdaæ vyÃca«Âe, nÃsau pratiæ vÅpsÃrthaæ vyÃca«Âe, nÃpyetiæ prÃptyartham, kiæ tarhi pratiæ prÃptyartham, samuditaæ ca pratÅtyaÓabdaæ prÃptÃveva varïayati || tena idÃnÅæ prÃpya saæbhava÷ pratÅtyasamutpÃda ityevaæ vyutpÃditena pratÅtyasamutpÃdaÓabdena yadi niravaÓe«asaæbhavipadÃrthaparÃmarÓo vivak«ita÷, tadà tÃæ tÃæ hetupratyayasÃmagrÅæ prÃpya saæbhava pratÅtya samutpÃda iti vÅpsÃsaæbandha÷ kriyate | atha viÓe«aparÃmarÓa÷, tadà cak«u÷ prÃpya rÆpÃïi ceti na vÅpsÃyÃ÷ saæbandha iti || evaæ tÃvadanuvÃdÃkauÓalamÃcÃryasya || etadvà ayuktam | kiæ ca | ayuktametat "cak«u÷ pratÅtya rÆpÃïi ca utpadyate cak«urvij¤Ãnam" iti, atrÃrthadvayÃsaæbhavÃt iti yaduktaæ dÆ«aïam, tadapi nopapadyate | kiæ kÃraïam? kathamanenaiva tatprÃpte÷ saæbhava iti yuktyanupÃdÃnena pratij¤ÃmÃtratvÃt | athÃyamabhiprÃya÷ syÃt arÆpitvÃdvij¤Ãnasya cak«u«Ã prÃptirnÃsti, rÆpiïÃmeva tatprÃptidarÓanÃditi, etadapi na yuktam, 'prÃptaphalo 'yaæ bhik«u÷' ityatrÃpi prÃptyabhyupagamÃt | prÃpyaÓabdasya ca apek«yaÓabdaparyÃyatvÃt | prÃptyarthasyaiva ÃcÃryÃryanÃgÃrjunena pratÅtyaÓabdasya tattatprÃpya yadutpannaæ notpannaæ tatsvabhÃvata÷ | ityabhyupagamÃt | tato dÆ«aïamapi nopapadyate ityapare || yaccÃpi svamataæ vyavasthÃpitam- "kiæ tarhi, asmin sati idaæ bhavati, asyotpÃdÃdidamutpadyate, iti idaæpratyayatÃrtha÷ pratÅtyasamutpÃdÃrtha iti", tadapi nopapadyate, pratÅtyasamutpÃdaÓabdayo÷ pratyekamarthaviÓe«ÃnabhidhÃnÃt, tadvyutpÃdasya ca vivak«itatvÃt || athÃpi rƬhiÓabdaæ pratÅtyasamutpÃdaÓabdamabhyupetya araïyetilakÃdivadevamucyate, tadapi nopapannam, avayavÃrthÃnugatasyaiva pratÅtyasamutpÃdasya ÃcÃryeïa tattatprÃpya yadutpannaæ notpannaæ tatsvabhÃvata÷ | ityabhyupagamÃt | atha asminsatÅdaæ bhavati hrasve dÅrghaæ yathà sati | iti vyÃkhyÃyamÃnena nanu tadevÃbhyupagataæ bhavati, hrasvaæ pratÅtya, hrasvaæ prÃpya, hrasvamapek«ya dÅrghaæ bhavatÅti | tataÓca yadeva dÆ«yate tadevÃbhyupagamyate iti na yujyate | ityalaæ prasaÇgena || (##) tadevaæ hetupratyayÃpek«aæ bhÃvÃnÃmutpÃdaæ paridÅpayatà bhagavatà ahetvekahetuvi«amahetusaæbhÆtatvaæ svaparobhayak­tatvaæ ca bhÃvÃnÃæ ni«iddhaæ bhavati, tanni«edhÃcca sÃæv­tÃnÃæ padÃrthÃnÃæ yathÃvasthitaæ sÃæv­taæ svarÆpamudbhÃvitaæ bhavati | sa evedÃnÅæ sÃæv­ta÷ pratÅtyasamutpÃda÷ svabhÃvenÃnutpannatvÃd Ãryaj¤ÃnÃpek«ayà nÃsminnirodho vidyate yÃvannÃsminnirgamo vidyate ityanirodhÃdibhira«ÂÃbhirviÓe «aïairviÓi«yate | yathà ca nirodhÃdayo na santi pratÅtyasamutpÃdasya tathà sakalaÓÃstreïa pratipÃdayi«yati || anantaviÓe«aïasaæbhave 'pi pratÅtyasamutpÃdasya a«ÂÃnÃmevopÃdÃname«Ãæ prÃdhÃnyena vivÃdÃÇgabhÆtatvÃt | yathÃvasthitapratÅtyasamutpÃdadarÓane sati ÃryÃïÃmabhidheyÃdilak«aïasya prapa¤casya sarvathoparamÃt, prapa¤cÃnÃmupaÓamo 'sminniti sa eva pratÅtyasamutpÃda÷ prapaþcopaÓama ityucyate | cittacaittÃnÃæ ca tasminnaprav­ttau jþÃnajþeyavyavahÃraniv­ttau jÃtijarÃmaraïÃdiniravaÓe«opadravarahitatvÃt Óiva÷ | yathÃbhihitaviÓe«aïasya pratÅtyasamutpÃdasya deÓanÃkriyayà ÅpsitatamatvÃt karmaïà nirdeÓa÷ || anirodhamanutpÃdamanucchedamaÓÃÓvatam | anekÃrthamanÃnÃrthamanÃgamamanirgamam || 1 || ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ prapa¤copaÓamaæ Óivam | deÓayÃmÃsa saæbuddhastaæ vande vadatÃæ varam || 2 || yathopavarïitapratÅtyasamutpÃdÃvagamÃcca tathÃgatasyaivaikasyÃviparÅtÃrthavÃditvaæ paÓyan sarvaparapravÃdÃæÓca bÃlapralÃpÃnivÃvetya atÅva prasÃdÃnugata ÃcÃryo bhÆyo bhagavantaæ viÓe«ayati- vadatÃæ varamiti || atra ca nirodhasya pÆrvaæ prativedha÷ utpÃdanirodhayo÷ paurvÃparyÃvasthÃyÃ÷ siddhayabhÃvaæ dyotayitum | vak«yati hi- pÆrvaæ jÃtiryadi bhavejjarÃmaraïamuttaram | nirjarÃmaraïà jÃtirbhavejjÃyeta cÃm­ta÷ || iti | tasmÃnnÃyaæ niyamo yat pÆrvamutpÃdena bhavitavyaæ paÓcÃnnirodheneti || idÃnÅmanirodhÃdiviÓi«ÂapratÅtyasamutpÃdapratipipÃdayi«ayà utpÃdaprati«edhena nirodhÃdi prati«edhasaukarya manyamÃna ÃcÃrya÷ prathamamevotpÃdaprativedhamÃrabhate | utpÃdo hi parai÷ parikalpyamÃna÷ svato và parikalpyeta, parata÷, ubhayata÷, ahetuto và parikalpyeta | sarvathà ca nopapadyata iti niÓcityÃha- na svato nÃpi parato na dvÃbhyÃæ nÃpyahetuta÷ | utpannà jÃtu vidyante bhÃvÃ÷ kvacana kecana || 3 || (##) tatra jÃtviti kadÃcidityartha÷ | kvacanaÓabda ÃdhÃravacana÷ kvacicchabdaparyÃya÷ kecanaÓabda Ãdheyavacana÷ kecicchabdaparyÃya÷ | tataÓcaivaæ saæbandha÷- naiva svata utpannà jÃtu vidyante bhÃvÃ÷, kvacana, kecana | evaæ pratij¤Ãtrayamapi yojyam || nanu ca- naiva svata utpannà ityavadhÃryamÃïe parata utpannà ityani«Âaæ prÃpnoti | na prÃpnoti prasajyaprati«edhasya vivak«itatvÃt, parato 'pyutpÃdasya prati«etsyamÃnatvÃt | yayà copapattyà svata utpÃdo na saæbhavati, sÃ- tasmÃddhi tasya bhavane na guïo 'sti kaÓcij- jÃtasya janma punareva ca naiva yuktam | ityÃdinà madhyamakÃvatÃrÃdidvÃreïÃvaseyà || ÃcÃryabuddhapÃlitastvÃha- na svata utpadyante bhÃvÃ÷, tadutpÃdavaiyarthyÃt, atiprasaÇgado«Ãcca | na hi svÃtmanà vidyamÃnÃnÃæ padÃrthÃnÃæ punarutpÃde prayojanamasti | atha sannapi jÃyeta, na kadÃcinna jÃyeta iti || atraike dÆ«aïamÃhu÷- tadayuktam, hetud­«ÂÃntÃnabhidhÃnÃtparoktado«ÃparihÃrÃcca | prasaÇga vÃkyatvÃcca prak­tÃrthaviparyayeïa viparÅtÃrthasÃdhyataddharmavyaktau parasmÃdutpannÃbhÃvÃjanmasÃphalyÃt janmaniro(bo?)dhÃcceti k­tÃntavirodha÷ syÃt || sarvametaddÆ«aïamayujyamÃnaæ vayaæ paÓyÃma÷ | kathaæ k­tvÃ? tatra yattÃvaduktaæ hetud­«ÂÃntÃnabhidhÃnÃditi, tadayuktam | kiæ kÃraïam? yasmÃtpara÷ svata utpattimabhyupagacchan, p­cchayate- svata iti hetutvena tadeva cotpadyate iti? na ca vidyamÃnasya punarutpattau prayojanaæ paÓyÃma÷, anavasthÃæ ca paÓyÃma÷ | na ca tvayà utpannasya punarutpÃda i«yate 'navasthà cÃpyani«Âeti | tasmÃnnirupapattika eva tvadvÃda÷ svÃbhyupagamavirodhaÓceti | kimiti codite paronÃbhyupaiti yato hetud­«ÂÃntopÃdÃnasÃphalyaæ syÃt? atha svÃbhyupagamavirodhacodanayÃpi paro na nivartate, tadà nirlajjatayà hetud­«ÂÃntÃbhyÃmapi naiva nivarteta | na conmattakena sahÃsmÃkaæ vivÃda iti | tasmÃtsarvathà priyÃnumÃnatÃmevÃtmana÷ ÃcÃrya÷ prakaÂayati asthÃne 'pyanumÃnaæ praveÓayan | na ca mÃdhyamikasya sata÷ svatantramanumÃnaæ kartuæ yuktaæ pak«ÃntarÃbhyupagamÃbhÃvÃt | tathoktamÃryadevena- sadasatsadasacceti yasya pak«o na vidyate | upÃlambhaÓcireïÃpi tasya vaktuæ na Óakyate || (##) vigrahavyÃvartanyÃæ coktam- yadi kÃcana pratij¤Ã syÃnme tata eva me bhaveddo«a÷ | nÃsti ca mama pratij¤Ã tasmÃnnaivÃsti me do«a÷ || yadi kiæcidupalameyaæ pravartayeyaæ nivartayeyaæ và | pratyak«ÃdibhirarthaistadabhÃvÃnme 'nupÃlambha÷ || iti | yadà caivaæ svatantrÃnumÃnÃnabhidhÃyitvaæ mÃdhyamikasya, tadà kuta÷ "nÃdhyÃtmikÃnyÃyatanÃni svata utpannÃni" iti svatantrà pratij¤Ã yasyÃæ sÃækhyÃ÷ pratyavasthÃpyante | ko 'rya pratij¤Ãrtha÷ kiæ kÃryÃtmakatvÃtsvata uta kÃraïÃtmakatvÃditi | kiæ cÃta÷? kÃryÃtmakÃccet siddha sÃdhanam, kÃraïÃtmakÃccet viruddhÃrthatÃ, kÃraïÃtmanà vidyamÃnasyaiva sarvasyotpattimata utpÃdÃditi | kuto 'smÃkaæ vidyamÃnatvÃditi heturyasya siddhasÃdhanaæ viruddhÃrthatà và syÃt, yasya siddhasÃdhanasya yasyÃÓca viruddhÃrthatÃyÃ÷ parihÃrÃrthaæ yatnaæ kari«yÃma÷ | tasmÃtparoktado«ÃprasaÇgÃdeva tatparihÃra÷ ÃcÃryabuddhapÃlitena na varïanÅya÷ || athÃpi syÃt- mÃdhyamikÃnÃæ pak«ahetud­«ÂÃntÃnÃmasiddhe÷ svatantrÃnumÃnÃnabhidhÃyitvÃt svata utpattiprati«edhapratij¤ÃtÃrthasÃdhanaæ mà bhÆdubhayasiddhena vÃnumÃnena parapratij¤ÃnirÃkaraïam | parapratij¤ÃyÃstu svata evÃnumÃnavirodhacodanayà svata eva pak«ahetud­«ÂÃntado«arahitai÷ pak«Ãdibhirbhavitavyam | tataÓca tadanabhidhÃnÃt taddo«ÃparihÃrÃcca sa eva do«a iti | ucyate | naitadevam | kiæ kÃraïam? yasmÃd yo hi yamarthaæ pratijÃnÅte, tena svaniÓcayavadanye«Ãæ niÓcayotpÃdanecchayà yayà upapattyà asÃvartho 'dhigata÷ saivopapatti÷ parasmai upade«Âavyà | tasmÃde«a tÃvannyÃya÷- yatpareïaiva svÃbhyupagatapratij¤ÃtÃrthasÃdhanamupÃdeyam | na cÃyaæ (cÃnena?) paraæ prati | hetud­«ÂÃntÃsaæbhavÃt pratij¤ÃnusÃratayaiva kevalaæ svapratij¤ÃtÃrthasÃdhanamupÃdatta iti nirupapattikapak«ÃbhyupagamÃt svÃtmÃnamevÃyaæ kevalaæ visaævÃdayan na Óaknoti pare«Ãæ niÓcayamÃdhÃtumiti | idamevÃsya spa«Âataraæ dÆ«aïaæ yaduta svapratij¤ÃtÃrthasÃdhanÃsÃmarthyamiti kimatrÃnumÃnabÃdhodbhÃvanayà prayojanam? athÃpyavaÓyaæ svato 'numÃnavirodhado«a udbhÃvanÅya÷, so 'pyudbhÃvita evÃcÃryabuddhapÃlitena | kathamiti cet, na svata utpadyante bhÃvÃ÷, tadutpÃdavaiyarthyÃditi vacanÃt, atra hi tadityanena svÃtmanà vidyamÃnasya parÃmarÓa÷ | kasmÃditi cet, tathà hi tasya saægraheïoktavÃkyasyaitadvivaraïavÃkyam, na hi svÃtmanà vidyamÃnÃnÃæ punarutpÃde prayojanamiti | anena ca vÃkyena sÃdhyasÃdhanadharmÃnugatasya paraprasiddhasya sÃdharmyad­«ÂÃntasyopÃdÃnam | tatra svÃtmanà vidyamÃnasyetyanena hetuparÃmarÓa÷ | utpÃdavayarthyÃdityanena sÃdhyadharmaparÃmarÓa÷ || tatra yathÃ- anitya÷ Óabda÷ k­takatvÃt | k­takatvamanityaæ (##) d­«Âaæ yathà ghaÂa÷ | tathà ca k­taka÷ Óabda÷ | tasmÃtk­takatvÃdanitya iti k­takatvamatra upanayÃbhivyakto hetu÷ | evamihÃpi- na svata utpadyante bhÃvÃ÷, svÃtmanà vidyamÃnÃnÃæ punarutpÃdavaiyarthyÃt | iha hi svÃtmanà vidyamÃnaæ puro 'vasthitaæ ghaÂÃdikaæ punarutpÃdÃnapek«aæ d­«Âam, tathà ca m­tpiï¬ÃdyavasthÃyÃmapi yadi svÃtmanà vidyamÃnaæ ghaÂÃdikamiti manyase, tadÃpi tasya svÃtmanà vidyamÃnasya nÃstyutpÃda iti | evaæ svÃtmanà vidyamÃnatvena upanayÃbhivyaktena punarutpÃdaprati«edhÃvyabhicÃriïà hetunà svata eva sÃækhyasyÃnumÃnavirodhodbhÃvanamanu«Âhitameveti | tatkimucyate tadayuktaæ hetud­«ÂÃntÃnabhidhÃnÃditi? na ca kevalaæ hetud­«ÂÃntÃnabhidhÃnaæ na saæbhavati, paroktado«ÃparihÃrado«o na saæbhavati | kathaæ k­tvÃ? sÃækhyà hi naiva abhivyaktarÆpasya puro 'vasthitasya ghaÂasya punarabhivyaktimicchanti | tasyaiva ca iha d­«ÂÃntatvenopÃdÃnam, siddharÆpatvÃt | anabhivyaktarÆpasya ca ÓaktirÆpÃpannasya utpattiprati«edhaviÓi«ÂasÃdhyatvÃt kuta÷ siddhasÃdhanapak«ado«ÃÓaÇkÃ, kuto và hetorviruddhÃrthatÃÓaÇketi | tasmÃtsvato 'numÃnavirodhacodanÃyÃmapi yathopavarïitado«ÃbhÃvÃtparoktado«ÃparihÃrÃsaæbhava eva | ityasaæbaddhamevaitaddÆ«aïamiti vij¤eyam || ghaÂÃdikamityÃdiÓabdena niravaÓe«otpitsupadÃrthasaægrahasya vivak«itatvÃdanaikÃntikatÃpi paiÂÃdibhirnaiva saæbhavati || athavà | ayamanya÷ prayogamÃrga÷- puru«avyatiriktÃ÷ padÃrthÃ÷ svata utpattivÃdina÷ | tata eva na svata utpadyante | svÃtmanà vidyamÃnatvÃt | puru«avat | itÅdamudÃharaïamudÃhÃryam || yadyapi ca abhivyaktivÃdina utpÃdaprati«edho na bÃdhaka÷, tathÃpi abhivyaktÃvutpÃdaÓabdaæ nipÃtya pÆrvaæ paÓcÃcca anupalabdhyupalabdhisÃdharmyeïa utpÃdaÓabdenÃbhivyakterevÃbhidhÃnÃdayaæ prati«edho na abÃdhaka÷ || kathaæ punarayaæ yathoktÃrthÃbhidhÃnaæ vinà vyastavicÃro labhyata iti cet, taducyate | atha vÃkyÃni k­tÃni, tÃni mahÃrthatvÃdyathoditamarthaæ saæg­hya prav­ttÃni | tÃni ca vyÃkhyÃyamÃnÃni yathoktamarthÃtmÃnaæ prasÆyanta iti nÃtra kiæcidanupÃttaæ saæbhÃvyate || prasaÇgaviparÅtena cÃrthena parasyaiva saæbandho nÃsmÃkam | svapratij¤Ãyà abhÃvÃt | tataÓca siddhÃntavirodhÃsaæbhava÷ | parasya ca yÃvadbahavo do«Ã÷ prasaÇgaviparÅtÃpattyà Ãpadyante, tÃvadasmÃbhirabhÅ«yata eveti | kuto nu khalu aviparÅtÃcÃryanÃgÃrjunamatÃnusÃriïa÷ ÃcÃryabuddhapÃlitasya sÃvakÃÓavacanÃbhidhÃyitvam, yato 'sya paro 'vakÃÓaæ labheta? ni÷svabhÃvabhÃvavÃdinà sasvabhÃvabhÃvavÃdina÷ prasaÇge Ãpa(pÃ?)dyamÃne kuta÷ prasaÇgaviparÅtÃrthaprasaÇgitÃ? na hi ÓabdÃ÷ dÃï¬apÃÓikà iva vaktÃramasvatantrayanti, kiæ tarhi satyÃæ Óaktau vakturvivak«ÃmanuvidhÅyante | tataÓca (## parapratij¤Ãprati«edhamÃtraphalatvÃtprasaÇgÃpÃdanasya nÃsti prasaÇgaviparÅtÃrthÃpatti÷ | tathà ca ÃcÃryo bhÆyasà prasaÇgÃpattimukhenaiva parapak«aæ nirÃkaroti sma | tadyathÃ- nÃkÃÓaæ vidyate kiæcitpÆrvamÃkÃÓalak«aïÃt | alak«aïaæ prasajyeta syÃtpÆrvaæ yadi lak«aïÃt || rÆpakÃraïanirmukte rÆpe rÆpaæ prasajyate | Ãhetukaæ na cÃstyartha÷ kaÓcidÃhetuka÷ kvacit || bhÃvastÃvanna nirvÃïaæ jarÃmaraïalak«aïam | prasajyetÃsti bhÃvo hi na jarÃmaraïaæ vinà || ityÃdinà | atha arthavÃkyatvÃdÃcÃryavÃkyÃnÃæ mahÃrthatve sati anekaprayoni«pattihetutvaæ parikalpyate, ÃcÃryabuddhapÃlitavyÃkhyÃnÃnyapi kimiti na tathaiva parikalpyante? atha syÃt- v­ttikÃrÃïÃme«a nyÃya÷, yatprayogavÃkyavistarÃbhidhÃnaæ kartavyamiti, etadapi nÃsti, vigrahavyÃvartanyà v­ttiæ kurvatÃpyÃcÃryeïa prayogavÃkyÃnabhidhÃnÃt || api ca | ÃtmanastarkaÓÃstrÃtikauÓalamÃtramÃviÓcikÅr«ayà aÇgÅk­tamadhyamakadarÓanasyÃpi yatsvatantraprayogavÃkyÃbhidhÃnaæ tadatitarÃmanekado«asamudÃyÃspadamasya tÃrkikasyopalak«yate | kathaæ k­tvÃ? tatra yattÃvadevamuktam- atra prayogavÃkyaæ bhavati- na paramÃrthata÷ ÃdhyÃtmikÃnyÃyatanÃni svata utpannÃni, vidyamÃnatvÃt, caitanyavaditi | kimartha punaratra paramÃrthata iti viÓe«aïamupÃdÅyate? lokasaæv­tyÃbhyupagatasya utpÃdasya aprati«idhyamÃnatvÃt, prati«edhe ca abhyupetabÃdhÃprasaÇgÃditi cet, naitadyuktam | saæv­tyÃpi svata utpattyanabhyupagamÃt | yathoktaæ sÆtre- "sa cÃyaæ bÅjahetuko 'Çkura utpadyamÃno na svayaæk­to na parak­to nobhayak­to nÃpyahetusamutpanno niÓvarakÃlÃïuprak­tisvabhÃvasaæbhÆta÷" iti | tathÃ- bÅjasya sato yathÃÇkuro na ca yo bÅju sa caiva aÇkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanucchedaaÓÃÓvatadharmatà || ihÃpi vak«yati- pratÅtya yadyadbhavati na hi tÃvattadeva tat | na cÃnyadapi tattasmÃnnocchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatam || iti || (##) paramatÃpek«aæ viÓe«aïamiti cet, tadayuktam | saæv­tyÃpi tadÅyavyavasthÃnabhyupagamÃt | satyadvayÃviparÅtadarÓanaparibhra«Âà eva hi tÅrthikà yÃvadubhayathÃpi ni«idhyante tÃvad guïa eva saæbhÃvyata iti | evaæ paramatÃpek«amapi viÓe«aïÃbhidhÃnaæ na yujyate || na cÃpi loka÷ svatautpattiæ pratipanna÷, yatastadapek«ayÃpi viÓe«aïasÃphalyaæ syÃt | loko hi svata÷ parata ityevamÃdikaæ vicÃramanavatÃrya kÃraïÃtkÃryamutpadyate ityetÃvanmÃtraæ pratipanna÷ | evamÃcÃryo 'pi vyavasthÃpayÃmÃsa | iti sarvathà viÓe«aïavaiphalyameva niÓcÅyate || api ca | yadi saæv­tyà utpattiprati«edhanirÃcikÅr«uïà viÓe«aïametadupÃdÅyate, tadà svato 'siddhÃdhÃre pak«ado«a÷, ÃÓrayÃsiddhau và hetudo«a÷ syÃt | paramÃrthata÷ svataÓcak«urÃdyÃyatanÃnÃmanabhyupagamÃt | saæv­tyà cak«urÃdisadbhÃvÃdado«a iti cet, paramÃrthata ityetattarhi kasya viÓe«aïam? sÃæv­tÃnÃæ cak«urÃdÅnÃæ paramÃrthata utpattiprati«edhÃd utpattiprati«edhaviÓe«aïe paramÃrthagrahaïamiti cet, evaæ tarhi evameva vaktavyaæ syÃt- sÃæv­tÃnÃæ cak«urÃdÅnÃæ paramÃrthato nÃstyutpattiriti | na caivamucyate | ucyamÃne 'pi parairvastusatÃmeva cak«urÃdÅnÃmabhyupagamÃt, praj¤aptisatÃmanabhyupagamÃt parato 'siddhÃdhÃra÷ pak«ado«a÷ syÃditi na yuktametat || atha syÃt- yathà anitya÷ Óabda iti dharmadharmisÃmÃnyameva g­hyate na viÓe«a÷, viÓe«agrahaïe hi sati anumÃnÃnumeyavyavahÃrÃbhÃva÷ syÃt | tathà hi- yadi cÃturmahÃbhautika÷ Óabdo g­hyate, sa parasyÃsiddha÷ | athÃkÃÓaguïo g­hyate, sa bauddhasya svato 'siddha÷ | tathà vaiÓe«ikasya ÓabdÃnityatÃæ pratijÃnÃnasya yadi kÃrya÷ Óabdo g­hyate, sa parato 'siddha÷ | atha vyaÇgaya÷, sa svato 'siddha÷ | evaæ yathÃsaæbhavaæ vinÃÓo 'pi yadi sahetuka÷, sa bauddhasya svato 'siddha÷ | atha nirhetuka÷, sa parasyÃsiddha iti | tasmÃd yathÃtra dharmadharmisÃmÃnyamÃtrameva g­hyate, evamihÃpi dharmimÃtramuts­«ÂaviÓe«aïaæ grahÅ«yata iti cet, naitadevam | yasmÃd yadaivotpÃdaprati«edho 'tra sÃdhyadharmo 'bhipreta÷, tadaiva dharmiïastadÃdhÃrasya viparyÃsamÃtrÃsÃditÃtmabhÃvasya pracyuti÷ svayamevÃnenÃÇgÅk­tà | bhinnau hi viparyÃsÃviparyÃsau | tadyadà viparyÃsena asatsattvena g­hyate, taimirikeïeva keÓÃdi, tadà kuta÷ sadbhÆtapadÃrthaleÓasyÃpyupalabdhi÷? yadà ca aviparyÃsÃdabhÆtaæ nÃdhyÃropitaæ vitaimirikeïeva keÓÃdi, tadà kuto 'sadbhÆtapadÃrthaleÓasyÃpyupalabdhi÷, yena tadÃnÅæ saæv­ti÷ syÃt? ata evoktamÃcÃryapÃdai÷- yadi kiæcidupalameyaæ pravartayeyaæ nivartayeyaæ và | pratyak«ÃdibhirarthaistadabhÃvÃnme 'nupÃlambha÷ || iti || yataÓcaivaæ bhinnau viparyÃsÃviparyÃsau, ato vidu«ÃmaviparÅtÃvasthÃyÃæ viparÅtasyÃsaæbhavÃtkuta÷ sÃæv­taæ cak«u÷ yasya dharmitvaæ syÃt? iti na vyÃvartate 'siddhÃdhÃre pak«ado«a÷, ÃÓrayÃsiddho và hetudo«a÷ | ityaparihÃra evÃyam || (##) nidarÓanasyÃpi nÃsti sÃmyam | tatra hi ÓabdasÃmÃnyamanityatÃsÃmÃnyaæ ca avivak«itaviÓe«aæ dvayorapi saævidyate | na tvevaæ cak«u÷ sÃmÃnyaæ ÓÆnyatÃÓÆnyatÃvÃdibhyÃæ saæv­tyà aÇgÅk­taæ nÃpi paramÃrthata÷ | iti nÃsti nidarÓanasya sÃmyam || yaÓcÃyamasiddhÃdhÃrapak«ado«odbhÃvane vidhi÷, e«a eva sattvÃdityasya hetorasiddhÃrthatodbhÃvane 'pi yojya÷ || itthaæ caitadevam, yatsvayama«yanenÃyaæ yathokto 'rtho 'bhyupagatastÃrkikeïa | santyevÃdhyÃtmikÃyatanotpÃdakà hetvÃdaya÷, tathà tathÃgatena nirdeÓÃt | yaddhi yathà tathÃgatenÃsti nirdi«Âaæ tattathÃ, tadyathà ÓÃntaæ nirvÃïamiti || asya paropak«iptasya sÃdhanasyedaæ dÆ«aïamabhihitamanena- ko hi bhavatÃmabhipreto 'tra hetvartha÷? saæv­tyà tathà tathÃgatena nirdeÓÃt, uta paramÃrthata iti? saæv­tyà cet, svato hetorasiddhÃrthatà | paramÃrthataÓcet, na sannÃsanna sadasaddharmo nirvartate yadà | sadasadubhayÃtmakakÃryapratyayatvanirÃkaraïÃt, tadÃ- kathaæ nirvartako heturevaæ sati hi yujyate || naivÃsau nirvartako heturiti vÃkyÃrtha÷ | tataÓca paramÃrthato nirvartyanirvartakatvÃsiddhe÷ asiddhÃrthatà viruddhÃrthatà và hetoriti || yataÓcaivaæ svayamevÃmunà nyÃyena hetorasiddhiraÇgÅk­tÃnena, tasmÃtsarve«vevÃnumÃne«u vastu dharmopanyastahetuke«u svata evaæ hetvÃdÅnÃmasiddhatvÃt sarvÃïyeva sÃdhanÃni vyÃhanyante | tadyathÃ- na paramÃrthata÷ parebhyastatpratyayebhya÷ ÃdhyÃtmikÃyatanajanma, paratvÃt, tadyathà paÂasya | athavÃ- na pare paramÃrthena vivak«itÃ÷ cak«urÃdyÃdhyÃtmikÃyatananirvartakÃ÷ pratyayà iti pratÅyante, paratvÃt, tadyathà tantvÃdaya iti | paratvÃdikamatra svata evÃsiddham || yathà cÃnena- utpannà eva ÃdhyÃtmikà bhÃvÃ÷, tadvi«ayiviÓi«ÂavyavahÃrakaraïÃt- ityasya parÃbhihitasya hetorasiddhÃrthatÃmudbhÃvayi«uïà idamuktam, atha samÃhitasya yogina÷ praj¤Ãcak«u«Ã bhÃvayÃthÃtmyaæ paÓyata÷ utpÃdagatyÃdaya÷ santi paramÃrthata iti sÃdhyate, tadà tadvi«ayiviÓi«ÂavyavahÃrakaraïÃditi hetorasiddhÃrthatÃ, gaterapyutpÃdani«edhÃdeva ni«edhÃditi | evaæ svak­tasÃdhane 'pi paramÃrthato 'gataæ naiva gamyate, adhvatvÃt, gatÃdhvavaditi adhvatvaheto÷ svata evÃsiddhÃrthatà yojyà || na paramÃrthata÷ sabhÃgaæ cak«Æ rÆpaæ paÓyati, cak«urindriyatvÃt, tadyathà tatsabhÃgam | tathÃ- na cak«u÷ prek«ate rÆpam, bhautikatvÃt, rÆpavat | kharasvabhÃvà na mahÅ, bhÆtatvÃt, tadyathÃnirla÷, ityÃdi«u hetvÃdyasiddhi÷ svata eva yojyà || (##) sattvÃditi cÃyaæ hetu÷ parato 'naikÃntika÷ | kiæ sattvÃt caitanyavannÃdhyÃtmikÃnyÃyatanÃni svata utpadyantÃm, utÃho ghaÂÃdivat svata utpadyantÃmiti ghaÂÃdÅnÃæ sÃdhyasamatvÃnnÃnaikÃntikateti cet, naitadevam, tathÃnabhidhÃnÃt || nanu ca yathà parakÅye«vanumÃne«u dÆ«aïamuktam, evaæ svÃnumÃne«vapi yathoktadÆ«aïaprasaÇge sati sa eva asiddhÃdhÃrÃsiddhahetvÃdido«a÷ prÃpnoti, tataÓca ya÷ ubhayordo«a÷, na tenaikaÓcodyo bhavatÅti sarvametaddÆ«aïamayuktaæ jÃyata iti | ucyate | svatantramanumÃnaæ bruvatÃmayaæ do«o jÃyate | na vayaæ svatantramanumÃnaæ prayu¤jmamahe parapratij¤Ãni«edhaphalatvÃdasmadanumÃnÃnÃm | tathà hi- para÷ cak«u÷ paÓyatÅti pratipanna÷ | sa tatprasiddhenaivÃnumÃnena nirÃkriyate- cak«u«a÷ svÃtmÃdarÓanadharmamicchasi, paradarÓanadharmÃvinÃbhÃvitvaæ cÃÇgÅk­tam, tasmÃd yatra yatra svÃtmÃdarÓanaæ tatra tatra paradarÓanamapi nÃsti, tadyathà ghaÂe, asti ca cak«u«a÷ svÃtmÃdarÓanam, tasmÃt paradarÓanamapyasya naivÃsti | tataÓca svÃtmÃdarÓanaviruddhaæ nÅlÃdiparadarÓanaæ svaprasiddhenaivÃnumÃnena virudhyata iti etÃvanmÃtramasmadanÆmÃnairudbhÃvyata iti kuto 'smatpak«e yathoktado«ÃvatÃra÷, yataþ samÃnado«atà syÃt? kiæ puna÷- anyataraprasiddhenÃpyanumÃnenÃstyanumÃnabÃdhà | asti, sà ca svaprasiddhenaiva hetunÃ, na paraprasiddhena, lokata evaæ d­«ÂatvÃt | kadÃciddhi loke arthipratyarthibhyÃæ pramÃïÅk­tasya sÃk«iïo vacanena jayo bhavati parÃjayo vÃ, kadÃcit svavacanena | paravacanena tu na jayo nÃpi parÃjaya÷ | yathà ca loke, tathà nyÃye 'pi | laukikasyaiva vyavahÃrasya nyÃyaÓÃstre prastutatvÃt | ata eva kaiÓciduktam- na parata÷ prasiddhibalÃdanumÃnabÃdhÃ, paraprasiddhereva nirÃcikÅr«itatvÃditi | yastu manyate- ya eva ubhayaniÓcitavÃdÅ, sa pramÃïaæ dÆ«aïaæ vÃ, nÃnyataraprasiddhasaædigdhavÃcÅ iti, tenÃpi laukikÅæ vyavasthÃmanurudhyamÃnena anumÃne yathokta eva nyÃyo 'bhyupeya÷ || tathà hi nobhayaprasiddhena và Ãgamena bÃdhÃ, kiæ tarhi svaprasiddhenÃpi || svÃrthÃnumÃne tu sarvatra svaprasiddhireva garÅyasÅ, nobhayaprasiddhi÷ | ata eva tarkalak«aïÃbhidhÃnaæ ni«prayojanam, yathÃsvaprasiddhayà upapattyà buddhaistadanabhij¤avineyajanÃnugrahÃt | ityalaæ prasaÇgena | prak­tameva vyÃkhyÃsyÃma÷ || parato 'pi notpadyante bhÃvÃ÷ | parÃbhÃvÃdeva etacca- na hi svabhÃvo bhÃvÃnÃæ pratyayÃdi«u vidyate | ityatra pratipÃdayi«yati | tataÓca parÃbhÃvÃdeva nÃpi parata utpadyante | api ca- anyatpratÅtya yadi nÃma paro 'bhavi«ya- jjÃyeta tarhi bahula÷ Óikhino 'ndhakÃra÷ | (##) sarvasya janma ca bhavetkhalu sarvataÓca tulyaæ paratvamakhile 'janake 'pi yasmÃt || ityÃdinà [madhyamakÃvatÃrÃt] parata utpattiprati«edho 'vaseya÷ || ÃcÃryabuddhapÃlitastu vyÃca«Âe- na parata utpadyante bhÃvÃ÷, sarvata÷ sarvasaæbhavaprasaÇgÃt ÃcÃryabhÃvaviveko dÆ«aïamÃha- tadatra prasaÇgavÃkyatvÃt sÃdhyasÃdhanaviparyayaæ k­tvÃ, svata÷ ubhayata÷ ahetuto và utpadyante bhÃvÃ÷, kutaÓcitkasyacidutpatte÷, iti prÃkpak«avirodha÷ | anyathà sarvata÷ sarvasaæbhavaprasaÇgÃt ityasya sÃdhanadÆ«aïÃnanta÷pÃtitvÃdasaægatÃrthametat [iti] | etadapyasaægatÃrtham | pÆrvameva pratipÃditatvÃd dÆ«aïÃnta÷pÃtitvÃcca parapratij¤ÃtÃrthadÆ«aïeneti yatkiæcidetaditi na punaryatna ÃsthÅyate || dvÃbhyÃmapi nopajÃyante bhÃvÃ÷, ubhayapak«Ãbhihitado«aprasaÇgÃt pratyekamutpÃdÃsÃmarthyÃcca | vak«yati hi- syÃdubhÃbhyÃæ k­taæ du÷khaæ syÃdekaikak­taæ yadi | iti || ahetuto 'pi notpadyante- hetÃvasati kÃryaæ ca kÃraïaæ ca na vidyate | iti vak«yamÃïado«aprasaÇgÃt, g­hyeta naiva ca jagadyadi hetuÓÆnyaæ syÃdyadvadeva gaganotpalavarïagandhau || ityÃdido«aprasaÇgÃcca || ÃcÃryabuddhapÃlitastvÃha- ahetuto notpadyante bhÃvÃ÷, sadà ca sarvataÓca sarvasaæbhavaprasaÇgÃt | atrÃcÃryabhÃvaviveko dÆ«aïamÃha- atrÃpi prasaÇgavÃkyatvÃt yadi viparÅtasÃdhyasÃdhanavyaktivÃkyÃrtha i«yate, tadà etaduktaæ bhavati- hetuta utpadyante bhÃvÃ÷, kadÃcit kutaÓcit kasyacidutpatte÷, ÃrambhasÃphalyÃcca | seyaæ vyÃkhyà na yuktà prÃguktado«Ãditi | tadetadayuktam, pÆrvoditaparihÃrÃdityapare || yaccÃpi ÅÓvarÃdÅnÃmupasaægrahÃrtham, tadÃpi na yuktam | ÅÓvarÃdÅnÃæ svaparobhayapak«e«u yathÃbhyupagamamantarbhÃvÃditi || tasmÃt prasÃdhitametannÃstyutpÃda iti | utpÃdÃsaæbhavÃcca siddho 'nutpÃdÃdiviÓi«Âa pratÅtyasamutpÃda iti || (##) atrÃha- yadyevamanutpÃdÃdiviÓi«Âa÷ pratÅtyasamutpÃdo vyavasthito bhavadbhi÷, yattarhi bhagavatoktam- avidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrà avidyÃnirodhÃtsaæskÃranirodha iti, tathÃ- anityÃÓca te (bata?) saæskÃrà utpÃdavyayadharmiïa÷ | utpadya hi nirudhyante te«Ãæ vyupaÓama÷ sukha÷ || tathÃ- utpÃdÃdvà tathÃgatÃnÃmanutpÃdÃdvà tathÃgatÃnÃæ sthitaivai«Ã dharmÃïÃæ dharmatÃ, eko dharma÷ sattvasthitaye yaduta catvÃra ÃhÃrÃ÷, dvau dharmau lokaæ pÃlayato hrÅÓcÃpatrÃpyaæ cetyÃdi, tathÃ- paralokÃdihÃgamanamihalokÃcca paralokagamanamiti, evaæ nirodhÃdiviÓi«Âa÷ pratÅtyasamutpÃdo deÓito bhagavatÃ, sa kathaæ na ni (vi?) rudhyata iti? yata evaæ nirodhÃdaya÷ pratÅtyasamutpÃdasyopalabhyante, ata evedaæ madhyamakaÓÃstraæ praïÅtamÃcÃryeïa neyanÅtÃrthasÆtrÃntavibhÃgopadarÓanÃrtham | tatra ya ete pratÅtyasamutpÃdasyotpÃdÃdaya uktÃ÷, na te vigatÃvidyÃtimirÃnÃsravavi«ayasvabhÃvÃpek«ayÃ, kiæ tarhi avidyÃtimiropahatamatinayanaj¤Ãnavi«ayÃpek«ayà || tattvadarÓanÃpek«ayà tÆktaæ bhagavatÃ- etaddhi bhik«ava÷ paramaæ satyaæ yaduta amo«adharma nirvÃïam, sarvasaæskÃrÃÓca m­«Ã mo«adharmÃïa÷ iti | tathÃ- nÃstyatra tathatà và avitathatà và | mo«adharmaka mapyetat, pralopadharmakamapyetat, m­«Ãpyetat, mÃyeyaæ bÃlalÃpinÅ iti | tathÃ- phenapiï¬opamaæ rÆpaæ vedanà budbudopamà | marÅcisad­ÓÅ saæj¤Ã saæskÃrÃ÷ kadalÅnibhÃ÷ | mÃyopamaæ ca vij¤ÃnamuktamÃdityabandhunà || iti || evaæ dharmÃn vÅk«amÃïo bhik«urÃrabdhavÅryavÃn | divà và yadi và rÃtrau saæprajÃnan pratism­ta÷ | pratividhyetpadaæ ÓÃntaæ saæskÃropaÓamaæ Óivam || iti || nirÃtmakatvÃcca dharmÃïÃmityÃdi || yasyaivaæ deÓanÃbhiprÃyÃnabhij¤atayà saædeha÷ syÃt- kà hyatra deÓanà tattvÃrthÃ, kà nu khalu ÃbhiprÃyikÅti, yaÓcÃpi mandabuddhitayà neyÃrthÃæ deÓanÃæ nÅtÃrthÃmavagacchati, tayorubhayorapi vineyajanayo÷ ÃcÃryo yuktyÃgamÃbhyÃæ saæÓayamithyÃj¤ÃnÃpÃkaraïÃrthaæ ÓÃstramidamÃrabdhavÃn || tatra 'na svata÷' ityÃdinà yuktirupavarïità || tanm­«Ã mo«adharma yadbhagavÃnityabhëata | sarve ca mo«adharmÃïa÷ saæskÃrÃstena te m­«Ã || pÆrvà praj¤Ãyate koÂirnetyuvÃca mahÃmuni÷ | saæsÃro 'navarÃgro hi nÃstyÃdirnÃpi paÓcimam || (##) kÃtyÃyanÃvavÃde ca asti nÃstÅti cobhayam | prati«iddhaæ bhagavatà bhÃvÃbhÃvavibhÃvinà || ityÃdinà Ãgamo varïita÷ || uktaæ ca ÃryÃk«ayamatisÆtre- katame sÆtrÃntà neyÃrthÃ÷ katame nÅtÃrthÃ÷? ye sÆtrÃntà mÃrgavatÃrÃya nirdi«ÂÃ÷, ima ucyante÷ neyÃrthÃ÷ | ye sÆtrÃntÃ÷ phalÃvatÃrÃya nirdi«ÂÃ÷, ima ucyante neyÃrthÃ÷ | yÃvad ye sÆtrÃntÃ÷ ÓÆnyatÃnimittÃpraïihitÃnabhisaæskÃrÃjÃtÃnutpÃdÃbhÃvanirÃtmani÷ sattvanirjÅvani÷ pudgalÃsvÃmikavimok«amukhà nirdi«ÂÃ÷ ta ucyante nÅtÃrthÃ÷ | iyamucyate bhadanta ÓÃradvatÅputra nÅtÃrthasÆtrÃntapratiÓaraïatÃ, na neyÃrthasÆtrÃntapratiÓaraïatà iti || tathà ca ÃryasamÃdhirÃjasÆtre- nÅtÃrthasÆtrÃntaviÓe«a jÃnati yathopadi«Âà sugatena ÓÆnyatà | yasmin puna÷ pudgalasattvapÆru«Ã neyÃrthato jÃnati sarvadharmÃn || tasmÃdutpÃdÃdideÓanÃæ m­«ÃrthÃæ pratipÃdayituæ pratÅtyasamutpÃdÃnudarÓanamÃrabdhavÃnÃcÃrya÷ || nanu ca- utpÃdÃdÅnÃmabhÃve sati yadi sarvadharmÃïÃæ m­«ÃtvapratipÃdanÃrthamidamÃrabdhavÃnÃcÃrya÷ nanvevaæ sati yanm­«Ã na tadastÅti na santyakuÓalÃni karmÃïi, tadabhÃvÃnna santi durgataya÷, na santi kuÓalÃni karmÃïi, tadabhÃvÃnna santi sugataya÷, sugatidurgatyasaæbhavÃcca nÃsti saæsÃra÷, iti sarvÃrambhavaiyarthyameva sthÃt | ucyate | saæv­tisatyavyapek«ayà lokasya idaæsatyÃbhiniveÓasya pratipak«abhÃvena m­«Ãrthatà bhÃvÃnÃæ pratipÃdyate 'smÃbhi÷ | naiva tvÃryÃ÷ k­takÃryÃ÷ kiæcidupalabhante yanm­«Ã am­«Ã và syÃditi | api ca | yena hi sarvadharmÃïÃæ m­«Ãtvaæ parij¤Ãtaæ kiæ tasya karmÃïi santi, saæsÃro và asti? na cÃpyasau kasyaciddharmassya astitvaæ nÃstitvaæ vopalabhate | yathoktaæ bhagavatà ÃryaratnakÆÂasÆtre- cittaæ hi kÃÓyapa parigave«yamÃïaæ na labhyate | yanna labhyate tannopalabhyate | yannopalabhyate tannaiva atÅtaæ na anÃgataæ na pratyutpannam | yannaivÃtÅtaæ nÃnÃgataæ na pratyutpannam, tasya nÃsti svabhÃva÷ | yasya nÃsti svabhÃva÷, tasya nÃstyutpÃda÷ | yasya nÃstyutpÃda÷, tasya nÃsti nirodha÷ || iti vistara÷ || (##) yastu viparyÃsÃnugamÃnm­«Ãtvaæ nÃvagacchati, pratÅtya bhÃvÃnà svabhÃvamabhiniviÓate, sa dharme«vidaæsatyÃbhiniveÓÃdabhinivi«Âa÷ san karmÃïyapi karoti, saæsÃre 'pi saæsarati, viparyÃsÃvasthitatvÃnna bhavyo nirvÃïamadhigantum || kiæ puna÷- m­«ÃsvabhÃvà api padÃrthÃ÷ saækleÓavyavadÃnanibandhanaæ bhavanti | tadyathà mÃyÃyuvatistatsvabhÃvÃnabhij¤ÃnÃm, tathÃgatanirmitaÓca upacitakuÓalamÆlÃnÃm | uktaæ hi d­¬hÃdhyÃÓayaparip­cchÃsÆtre- tadyathà kulaputra mÃyÃkÃranÃÂake pratyupasthite mÃyÃkÃranirmitÃæ striyaæ d­«Âvà kaÓcidrÃgaparÅtacittÃ÷ par«acchÃradyabhayena utthÃyÃsanÃdapakrÃmet, so 'pakramya tÃmeva striyamaÓubhato manasikuryÃt, anityato du÷khata÷ ÓÆnyato 'nÃtmato manasikuryÃt | iti vistara÷ || vinaye ca- yantrakÃrakÃrità yantrayuvati÷ sadbhÆtayuvatiÓÆnyà sadbhÆtayuvatirÆpeïa pratibhÃsate, tasya ca citrakÃrasya kÃmarÃgÃspadÅbhÆtà | tathà m­«ÃsvabhÃvà api bhÃvà bÃlÃnÃæ saækleÓavyavadÃnanibandhanaæ bhavanti || tathà ÃryaratnakÆÂasÆtre- atha khalu tÃni pa¤camÃtrÃïi bhik«uÓatÃni bhagavato dharmadeÓanÃmanavatarantyanavagÃhamÃnÃnyanadhimucyamÃnÃni utthÃyÃsanebhya÷ prakrÃntÃni | atha bhagavÃn [tasyÃæ velÃyÃæ] yena mÃrgeïaite bhik«avo gacchanti sma, tasmin mÃrge dvau bhik«Æ nirmimÅte sma || atha tÃni pa¤ca bhik«uÓatÃni yena [mÃrgeïa] tau dvau bhik«Æ [nirmitakau] tenopasaækrÃmanti sma | upasaækramya tÃvavocan- kutrÃyu«mantau gami«yatha÷? nirmitakÃvavocatÃm- gami«yÃva ÃvÃmaraïyÃyatane«u, tatra dhyÃnasukhasparÓavihÃrairvihari«yÃva÷ | yaæ hi bhagavÃn dharmaæ deÓayati, tamÃvÃæ nÃvatarÃvo nÃvagÃhÃvahe nÃdhimucyÃmahe uttrasyÃva÷ saætrÃsamÃpadyÃvahe | atha tÃni pa¤ca bhik«uÓatÃnyetadavocan- vayamapyÃyu«manto bhagavato dharmadeÓanÃæ nÃvatarÃmo nÃvagÃhÃmahe nÃdhimucyÃmahe uttrasyÃma÷ saætrasyÃma÷ saætrÃsamÃpadyÃmahe | tena vayamaraïyÃyatane«u dhyÃnasukhasparÓavihÃrairvihari«yÃma÷ | nirmitakÃvavocatÃm- tena hi Ãyu«manta÷ saægÃsyÃmo na vivadi«yÃma÷ | avivÃdaparamà hi Óramaïasya dharmÃ÷ | kasyÃyu«manta÷ prahÃïÃya pratipannÃ÷? tÃnyavocan- rÃgadve«amohÃnÃæ prahÃïÃya vayaæ pratipannÃ÷ | nirmitakÃvavocatÃm- kiæ punarÃyu«matÃæ saævidyante rÃgadve«amohà yÃn k«apayi«yatha? tÃnyavocan- na te 'dhyÃtmaæ na bahirdhà nobhayamantareïopalabhyante, nÃpi te 'parikalpità utpadyante | nirmitakÃvavocatÃm- tena hi Ãyu«manto mà kalpayata, [mà vikalpayata] | yadà cÃyu«manto na kalpayi«yatha na vikalpayi«yatha, tadà na raæk«yatha na viraæk«yatha | yaÓca na rakto na virakta÷, sa ÓÃnta ityucyate | ÓÅlamÃyu«manto na saæsarati na parinirvÃti | samÃdhi÷ praj¤Ã vimuktirvimuktij¤ÃnadarÓanamÃyu«manto (##) na saæsarati na parinirvÃti | ebhiÓcÃyu«manto dharmairnirvÃïaæ sÆcyate | ete ca dharmÃ÷ ÓÆnyÃ÷ prak­tiviviktÃ÷ | prajahÅtaitÃmÃyu«manta÷ saæj¤Ãæ yaduta parinirvÃïamiti | mà ca saæj¤ÃyÃæ saæj¤Ã kÃr«Âa, mà ca saæj¤ÃyÃæ saæj¤Ãæ parij¤Ãsi«Âa | yo hi saæj¤ÃyÃæ saæj¤Ãæ parijÃnÃti, saæj¤Ã bandhanamevÃsya tadbhavati | saæj¤ÃvedayitanirodhasamÃpattimÃyu«manta÷ samÃpadyadhvam | saæj¤ÃvedayitanirodhasamÃpattisamÃpannasya bhik«ornÃstyuttarÅkaraïÅyamiti vadÃva÷ || atha te«Ãæ pa¤cÃnÃæ bhik«uÓatÃnÃmanupÃdÃyÃÓravebhyaÓcittÃni vimuktÃnyabhÆvan | tÃni vimuktacittÃni yena bhagavÃæstenopasaækrÃntÃni | upasaækramya bhagavata÷ pÃdau ÓirasÃbhivandyaikÃnte nyasÅdan | athÃyu«mÃn subhÆtistÃn | bhik«Ænetadavocat- kutrÃyu«manto gatÃ÷ kuto vÃgatÃ÷ te 'vocan- na kvacidgamanÃya na kutaÓcidÃgamanÃya bhadanta subhÆte bhagavatà dharmo deÓita÷ Ãha- ko nÃmÃyu«matÃæ ÓÃstÃ? Ãhu÷- yo notpanno na parinirvÃsyati | Ãha- kathaæ yu«mÃbhirdharma÷ Óruta÷? Ãhu÷- na bandhanÃya na mok«Ãya | Ãha- kena yÆyaæ vinÅtÃ÷? Ãhu÷- yasya na kÃyo na cittam | Ãha- kathaæ yÆyaæ prayuktÃ÷? Ãhu÷- nÃvidyÃprahÃïÃya na vidyotpÃdanÃya | Ãha- kasya yÆyaæ ÓrÃvakÃ÷? Ãhu÷- yena na prÃptaæ nÃbhisaæbuddham | Ãha- ke yu«mÃkaæ sabrahmacÃriïa÷? Ãhu÷- ye traidhÃtuke nopavicaranti | Ãha- kiyaccireïÃyu«manta÷ parinirvÃsyanti Ãhu÷- yadà tathÃgatanirmitÃ÷ parinirvÃsyanti | Ãha- k­taæ yu«mÃbhi÷ karaïÅyam? Ãhu÷- ahaæ kÃramamakÃraparij¤Ãnata÷ | Ãha- k«Åïà yu«mÃkaæ kleÓÃ÷? Ãhu÷- atyantak«ayÃtsarvadharmÃïÃm | Ãha- dhar«ito yu«mÃbhirmÃra÷? Ãhu÷- skandhamÃrÃnupalambhÃt | Ãha- dhar«ito yu«mÃbhirmÃra÷? Ãhu÷- skandhamÃrÃnupalambhÃt | Ãha- paricarito yu«mÃbhi÷ ÓÃstÃ? Ãhu÷- na kÃyena na vÃcà na manasà | Ãha- viÓodhità yu«mÃbhirdak«iïÅyabhÆmi÷? Ãhu÷- agrÃhato 'pratigrÃhata÷ | Ãha- uttÅrïo yu«mÃbhi÷ saæsÃra÷? Ãhu÷- anucchedato 'ÓÃÓvatata÷ | Ãha- pratipannà yu«mÃbhirdak«iïÅyabhÆmi÷? Ãhu÷- sarvagrÃhavinirmuktita÷ | Ãha- kiægÃmina Ãyu«manta÷? Ãhu÷- yaægÃminastathÃgatanirmitÃ÷ | iti hyÃyu«mata÷ subhÆte÷ parip­cchataste«Ãæ bhik«ÆïÃæ prativisarjayatÃæ tasyÃæ par«adi a«ÂÃnÃæ bhik«uÓatÃnÃmanupÃdÃyÃÓravebhyaÓcittÃni vimuktÃni, dvÃtriæÓataÓca prÃïisahasrÃïÃæ virajo vigatamalaæ dharmacak«urviÓuddham | iti || ityevaæ m­«ÃsvabhÃvÃbhyÃæ tathÃgatanirmitÃbhyÃæ bhik«ubhyÃæ pa¤cÃnÃæ bhik«uÓatÃnÃæ vyavadÃnanibandhanaæ k­tamiti || uktaæ ca Ãryavajramaï¬ÃyÃæ dhÃraïyÃm- tadyathà ma¤juÓrÅ÷ kÃï¬aæ ca pratÅtya mathanÅæ ca pratÅtya puru«asya hastavyÃyÃmaæ ca pratÅtya dhÆma÷ prÃdurbhavatÅti agnirabhinirvartate | sa cÃgnisaætÃpo na kÃï¬asaæniÓrito na mathanÅsaæniÓrito na puru«ahastavyÃyÃmasaæniÓrita÷ | evameva ma¤juÓrÅ÷ asadviparyÃsamohitasya puru«apudgalasya utpadyate rÃgaparidÃho dve«aparidÃho mohaparidÃha÷ | sa ca paridÃho nÃdhyÃtmaæ na bahirdhà nobhayamantareïa sthita÷ || api tu ma¤juÓrÅ÷ yaducyate moha iti, tatkena kÃraïenocyate moha iti? atyantamukto hi ma¤juÓrÅ÷ sarvadharmairmohastenocyate moha iti | tathà narakamukhà ma¤juÓrÅ÷ sarvadharmà idaæ dhÃraïÅpadam | (##) Ãha- kathaæ bhagavannidaæ dhÃraïÅpadam? Ãha- narakà ma¤juÓrÅ÷ bÃlap­gthajanairasadviparyÃsaviÂhapitÃ÷ svavikalpasaæbhÆtÃ÷ | Ãha- kutra bhagavannarakÃ÷ samavasaranti? bhagavÃnÃha- ÃkÃÓasamavasaraïà ma¤juÓrÅ÷ narakÃ÷ | tatkiæ manyase ma¤juÓrÅ÷ svavikalpasaæbhÆtà narakà uta svabhÃvasaæbhÆtÃ÷? Ãha- svavikalpenaiva bhagavan sarvabÃlap­thagjanÃæ narakatiryagyoniyamalokaæ saæjÃnanti | te ca asatsamÃropeïa du÷khÃæ vedanÃæ vedayanti du÷khamanubhavanti tri«vapyapÃye«u || yathà cÃhaæ bhagavan narakÃn paÓyÃmi tathà nÃrakaæ du÷kham | tadyathà bhagavan kaÓcideva puru«a÷ supta÷ svapnÃntaragato narakagatamÃtmÃnaæ saæjÃnÅte | sa tatra kvathitÃyÃæ saæprajvalitÃyÃmanekapauru«ÃyÃæ lohakumbhyÃæ prak«iptamÃtmÃnaæ saæjÃnÄ«yÃt | sa tatra kharÃæ kaÂukÃæ tÄ«vrÃæ du÷khÃæ vedanÃæ vedayet | sa tatra mÃnasaæ paridÃhaæ saæjÃnÄ«yÃt uttraset saætrÃsamÃpadyeta | sa tatra pratibuddha÷ samÃna÷- aho du÷kham, aho du÷kham, iti krandet Óocet paridevet | atha tasya mitraj¤Ãti sÃlohitÃ÷ parip­ccheyu÷- kena tatte du÷khamiti | sa tÃn mitraj¤ÃtisÃlohitÃnevaæ vadet- nairayikaæ du÷khamanubhÆtam | sa tÃnÃkroÓet paribhëet- ahaæ ca nÃma nairayikaæ du÷khamanubhavÃmi | yÆyaæ ca me uttari parip­cchatha kenaitattava du÷khamiti | atha te mitraj¤ÃtisÃlohitÃstaæ puru«amevaæ vadeyu÷- mà bhairmo÷ puru«a | supto hi tvam | na tvamito g­hÃt kvacinnirgata÷ | tasya punarapi sm­ti rutpadyate- supto 'hamabhÆvam | vitathametanmayà parikalpitamiti | sa punarapi saumanasyaæ pratilabhate || tadyathà bhagavan sa puru«o 'satsamÃropeïa supta÷ svapnÃntaragato narakagatamÃtmÃnaæ saæjÃnÅyÃt, evameva bhagavan sarvabÃlap­thagjanà asadbhÃgaparyavanaddhÃ÷ strÅnimittaæ kalpayanti | te strÅnimittaæ kalpayitvà tÃbhi÷ sÃrdhaæ ramamÃïamÃtmÃnaæ saæjÃnanti | tasya bÃlap­thajanasyaivaæ bhavati- ahaæ puru«a÷, iyaæ strÅ, mamai«Ã strÅ | tasya tena cchandarÃgaparyavasthitena cittena bhogaparye«Âiæ cittaæ krÃmayanti | sa tatonidÃnaæ kalahavigrahavivÃdaæ saæjanayati | tasya pradu«Âendriyasya vairaæ saæjÃyate | sa tena saæj¤ÃviparyÃsena kÃlagata÷ samÃno bahÆni kalpasahasrÃïi narake«u du÷khÃæ vedanÃæ vedayamÃnamÃtmÃnaæ saæjÃnÃti || tadyathà bhagavan tasya puru«asya mitraj¤ÃtisÃlohità evaæ vadanti- mà bhai÷, mà bhai÷, bho puru«a | supto hi tvam | na tvamito g­hyat kutaÓcinnirgata÷ iti | evameva buddhà bhagavantaÓcaturviparyÃsaviparyastÃnÃæ sattvÃnÃmevaæ dharmaæ deÓayanti- nÃtra strÅ na puru«o na sattvo na jÅvo na puru«o na pudgala÷ | vitathà ime sarvadharmÃ÷ | asanta ime sarvadharmÃ÷ | viÂhapità ime sarvadharmÃ÷ | mÃyopamà ime sarvadharmÃ÷ | svapnopamà ime sarvadharmÃ÷ | nirmitopamà ime sarvadharmÃ÷ | udakacandropamà ime sarvadharmÃ÷ | iti vistara÷ | te imÃæ tathÃgatasya dharmadeÓanÃæ Órutvà vigatarÃgÃn sarvadharmÃn paÓyanti | vigatamohÃn sarvadharmÃn paÓyanti asvabhÃvÃnanÃvaraïÃn | te ÃkÃÓasthitena cetasà kÃlaæ kurvanti | te kÃlagatÃ÷ samÃnà nirupadhiÓe«e nirvÃïadhÃtau parinirvÃnti | evamahaæ bhagavan narakÃn paÓyÃmi | iti || (##) uktaæ ca ÃryopÃliparip­cchÃyÃm- bhaya darÓita nairayikaæ me sattvasahasra savejita naike | na ca vidyati kaÓciha sattva yo cyutu gacchati ghoramapÃyam || na ca kÃraku kÃraïa santi yehi k­tà asitomaraÓastrÃ÷ | kalpavaÓena tu paÓyati tatra kÃyi patanti apÃyita ÓastrÃ÷ || citramanorama sajjitapu«pÃ÷ svarïavimÃna jalanti manoj¤Ã÷ | te«vapi kÃraku nÃstiha kaÓci te 'pi ca sthÃpita kalpavaÓena || kalpavaÓena vikalpitu loka÷ saæj¤agaheïa vikalpitu bÃla÷ | so ca gaho agaho asabhÆto mÃyamarÅcisamà hi vikalpÃ÷ || tadevamete 'svabhÃvà bhÃvÃ÷ svaviparyÃsaviÂhapità bÃlÃnÃæ saækleÓahetavo bhavanti saæsÃre iti sthitam || yathà ca m­«ÃsvabhÃvÃnÃæ padÃrthÃnÃæ saækleÓavyavadÃnahetutvaæ tathà madhyamakÃvatÃrÃdvistareïÃvaseyam || atrÃha- yadi svata÷ parata÷ ubhayato 'hetutaÓca nÃsti bhÃvÃnÃmutpÃda÷, tatra kathamavidyà pratyayÃ÷ saæskÃrà ityuktaæ bhagavatÃ? ucyate | saæv­tireva na tattvam || kiæ saæv­tervyavasthÃnaæ vaktavyam? idaæpratyayatÃmÃtreïa saæv­te÷ siddhirabhyupagamyate | na tu pak«acatu«ÂayÃbhyupagamena sasvabhÃvavÃdaprasaÇgÃt, tasya cÃyuktatvÃt | idaæpratyayatÃmÃtrÃbhyupagame hi sati hetuphalayoranyonyÃpek«atvÃnnÃsti svÃbhÃvikÅ siddhiriti nÃsti sasvabhÃvavÃda÷ | ata evoktam- svayaæ k­taæ parak­taæ dvÃbhyÃæ k­tamahetukam | tÃrkikairi«yate du÷khaæ tvayà tÆktaæ pratÅtyajam || (##) ihÃpi vak«yati- pratÅtya kÃraka÷ karma taæ pratÅtya ca kÃrakam | karma pravartate nÃnyatpaÓyÃma÷ siddhikÃraïam || iti || bhagavatÃpyetÃvanmÃtramevoktam- tatrÃyaæ dharmasaæketo yadutÃsmin satÅdaæ bhavati, asyotpÃdÃdidamutpadyate, yaduta avidyà pratyayÃ÷ saæskÃrÃ÷, saæskÃrapratyayaæ vij¤ÃnamityÃdi || atra kecitparicodayanti- anutpannà bhÃvà iti kimayaæ pramÃïajo niÓcaya utÃpramÃïaja÷? tatra yadi pramÃïaja i«yate, tadedaæ vaktavyam- kati pramÃïÃni kiælak«aïÃni kiævi«ayÃïi, kiæ svata utpannÃni kiæ parata ubhayato 'hetuto veti | athÃpramÃïaja÷, sa na yukta÷, pramÃïÃdhÅnatvÃtprameyÃdhigamasya | anadhigato hyartho na vinà pramÃïairadhigantuæ Óakyata iti pramÃïÃbhÃvÃdarthÃdhigamÃbhÃve sati kuto 'yaæ samyagniÓcaya iti na yuktametadani«pannà bhÃvà iti | yato vÃyaæ niÓcayo bhavato 'nutpannà bhÃvà iti bhavi«yati, tata eva mamÃpi sarvabhÃvÃ÷ santÅti | yathà cÃyaæ te niÓcaya÷- anutpannÃ÷ sarvadharmà iti, tathaiva mamÃpi sarvabhÃvotpattirbhavi«yati | atha te nÃsti niÓcayo 'nutpannÃ÷ sarvabhÃvà iti, tadà svayamaniÓcitasya parapratyÃyanÃsaæbhavÃcchÃstrÃrambhavaiyarthyameveti santyaprati«iddhÃ÷ sarvabhÃvà iti || ucyate | yadi kaÓcinniÓcayo nÃmÃsmÃkaæ syÃt, sa pramÃïajo và syÃdapramÃïajo và | na tvasti | kiæ kÃraïam? ihÃniÓcayasaæbhave sati syÃttatpratipak«astadapek«o niÓcaya÷ | yadà tvaniÓcaya eva tÃvadasmÃkaæ nÃsti, tadà kutastadviruddhÃviruddho niÓcaya÷ syÃt saæbandhyantaranirapek«atvÃt, kharavi«Ãïasya hrasvadÅrghatÃvat | yadà caivaæ niÓcayasyÃbhÃva÷, tadà kasya prasiddhayarthaæ pramÃïÃni parikalpayi«yÃma÷? kuto vai«Ãæ saækhyà lak«aïaæ vi«ayo và bhavi«yati- svata÷ parata ubhayato 'hetuto và samutpattiriti sarvametanna vaktavyamasmÃbhi÷ || yadyevaæ niÓcayo nÃsti sarvata÷, kathaæ punaridaæ niÓcitarÆpaæ vÃkyamupalabhyate bhavatÃm- na svato nÃpi parato na dvÃbhyÃæ nÃpyahetuto bhÃvà bhavantÅti? ucyate | niÓcitamidaæ vÃkyaæ lokasya svaprasiddhayaivopapattyÃ, nÃryÃïÃm | kiæ khalu ÃryÃïÃmupapattirnÃsti? kenaitaduktamasti và nÃsti veti | paramÃrtho hyÃryÃïÃæ tÆ«ïÅæbhÃva÷ | tata÷ kutastatra prapa¤casaæbhavo yadupapattiranupapattirvà syÃt? yadi hyÃryà upapattiæ na varïayanti, kena khalvidÃnÅæ paramÃrthaæ lokaæ bodhayi«yanti? na khalvÃryà lokasaævyavahÃreïopapattiæ varïayanti, kiæ tu lokata eva yà prasiddhopapatti÷, tÃæ parÃvabodhÃrthamabhyupetya tayaiva lokaæ bodhayanti | yathaiva hi vidyamÃnÃmapi ÓarÅrÃÓucitÃæ viparyÃsÃnugatà rÃgiïo nopalabhante, ÓubhÃkÃraæ cÃbhÆtamadhyÃropya parikliÓyante, te«Ãæ vairÃgyÃrthaæ tathÃgatanirmito (##) devo và Óubhasaæj¤ayà prÃk pracchÃditÃn kÃyado«Ãnupavarïayet- santyasmin kÃye keÓà ityÃdinà | te ca tasyÃ÷ Óubhasaæj¤Ãyà vimuktà vairÃgyamÃsÃdayeyu÷ | evamihÃpyÃryai÷ sarvathÃpyanupalabhyamÃnÃtmakaæ bhÃvÃnÃmavidyÃtimiropahatamatinayanatayà viparÅtaæ svabhÃvamadhyÃropya kvacicca kaæcidviÓe«amatitarÃæ parikliÓyanti p­thagjanÃ÷ | tÃnidÃnÅmÃryÃ÷ tatprasiddhayaivopapattyà paribodhayanti | yathà vidyamÃnasya ghaÂasya na m­dÃdibhya utpÃda ityabhyupetam, evamutpÃdÃtpÆrvaæ vidyamÃnasya vidyamÃnatvÃnnÃstyutpÃda ityavasÅyatÃm | yathà ca parabhÆtebhyo jvÃlÃÇgÃrÃdibhyo 'ÇkurasyotpattirnÃsti iti abhyupetam, evaæ vivak«itebhyo 'pi bÅjÃdibhyo nÃstÅtyavasÅyatÃm || athÃpi syÃt- anubhava e«o 'smÃkamiti, etadapyuktam | yasmÃdanubhava e«a m­«Ã, anubhavatvÃt, taimirikadvicandrÃdyanubhavavaditi | tataÓcÃnubhavasyÃpi sÃdhyasamatvÃttena pratyavasthÃnaæ na yuktamiti | tasmÃdanutpannà bhÃvà ityevaæ tÃvadviparÅtasvarÆpÃdhyÃropapratipak«eïa prathamaprakaraïÃrambha÷ | idÃnÅæ kvacidya÷ kaÓcidviÓe«o 'dhyÃropita÷, tadviÓe«ÃpÃkaraïÃrthaæ Óe«aprakaraïÃrambha÷, gant­gantavyagamanÃdiko 'pi niravaÓe«o viÓe«o nÃsti pratÅtyasamutpÃdasyeti pratipÃdanÃrtham || atha syÃt- e«a eva pramÃïapremeyavyavahÃro laukiko 'smÃbhi÷ ÓÃstreïÃnuvarïita iti, tadanuvarïanasya tarhi phalaæ vÃcyam | kutÃrkikai÷ sa nÃÓito viparÅtalak«aïÃbhidhÃnena, tasyÃsmÃbhi÷ samyaglak«aïamuktamiti cet, etadapyayuktam | yadi hi kutÃrkikairviparÅtalak«aïapraïayanÃtk­taæ lak«yavaiparÅtyaæ lokasya syÃt, tadarthaæ prayatnasÃphalyaæ syÃt | na caitadevam | iti vyartha evÃrya prayatna iti || api ca | yadi pramÃïÃdhÅna÷ prameyÃdhigama÷, tÃni pramÃïÃni kena paricchidyanta ityÃdinà vigrahavyÃvartanyÃæ vihito do«a÷ | tadaparihÃrÃt samyaglak«aïadyotakatvamapi nÃsti || kiæ ca | yadi svasÃmÃnyalak«aïadvayÃnurodhena pramÃïadvayamuktaæ yasya tallak«aïadvayam, kiæ tallak«yamasti atha nÃsti? yadyasti, tadà tadaparaæ prameyamastÅti kathaæ pramÃïadvayam? atha nÃsti lak«yam, tadà lak«aïamapi nirÃÓrayaæ nÃstÅti kathaæ pramÃïadvayam? vak«yati hi- lak«aïÃsaæprav­ttau ca na lak«yamupapadyate | lak«yasyÃnupapattau ca lak«aïasyÃpyasaæbhava÷ || iti || atha syÃt- na lak«yate 'neneti lak«aïam, kiæ tarhi 'k­tyalyuÂo bahulam' iti karmaïi lyuÂaæ k­tvà lak«yate taditi lak«aïam | evamapi tenaitasya lak«yamÃïatvÃsaæbhavÃdyenaitallak«yate, tasya karaïasya karmaïo 'rthÃntaratvÃt sa eva do«a÷ || atha syÃt- j¤Ãnasya karaïatvÃttasya ca svalak«aïÃntarbhÃvÃdayamado«a iti, ucyate | iha bhÃvÃnÃmanyÃsÃdhÃraïamÃtmÅyaæ yatsvarÆpaæ tatsvalak«aïam, tadyathà p­thivyÃ÷ kÃÂhinyaæ vedanÃyà vi«ayÃnubhavo vij¤Ãnasya vi«ayaprativij¤apti÷ | tena hi tallak«yata iti k­tvà prasiddhÃnugatÃæ ca (##) vyutpattimavadhÆya karmasÃdhanamabhyupagacchati | vij¤Ãnasya ca karaïabhÃvaæ pratipadyamÃnenetyuktaæ bhavati svalak«aïasyaiva karmatà svalak«aïÃntarasya karaïabhÃvaÓceti | tatra yadi vij¤Ãnasvalak«aïaæ karaïam, tasya vyatiriktena karmaïà bhavitavyamiti sa eva do«a÷ || atha syÃt- yatp­thivyÃdigataæ kÃÂhinyÃdikaæ vij¤Ãnagamyaæ tattasya karmÃstyeva, tacca svalak«aïÃvyatiriktamiti | evaæ tarhi vij¤Ãnasvalak«aïasya karmatvÃbhÃvÃtprameyatvaæ na syÃt, karmarÆpasyaiva svalak«aïasya prameyatvÃt | tataÓca dvividhaæ prameyaæ svalak«aïaæ sÃmÃnyalak«aïaæ ca ityetadviÓe«ya vaktavyam- kiæcitsvalak«aïaæ prameyaæ yallak«yata ityevaæ vyapadiÓyate, kiæcidaprameyaæ yallak«yate 'neneti vyapadiÓyata iti | atha tadapi karmasÃdhanaæ tadà tasyÃnyena karaïena bhavitavyam | j¤ÃnÃntarasya karaïabhÃvaparikalpanÃyÃmanavasthÃdo«aÓcÃpadyate || atha manyase- svasaævittirasti, tatastayà svasaævityà grahaïÃtkarmatÃyà satyÃmastyeva prameyÃntarbhÃva iti, ucyate | vistareïa madhyamakÃvatÃre svasaævittini«edhÃt svalak«aïaæ svalak«aïÃntareïa lak«yate, tadapi svasaævittyà iti na yujyate | api ca | tadapi nÃma j¤Ãnaæ svalak«aïavyatirekeïÃsiddherasaæbhavÃllak«yÃbhÃve nirÃÓrayalak«aïaprav­ttyasaæbhavÃt sarvathà nÃstÅti kuta÷ svasaævitti÷? tathà coktamÃryaratnacƬaparip­cchÃyÃm- sa cittamasamanupaÓyan cittadhÃrÃæ parye«ate kutaÓcittasyotpattiriti | tasyaivaæ bhavati- Ãlambane sati cittamutpadyate | tatkimanyadÃlambanamanyaccittam, atha yadevÃlambanaæ tadeva cittam? yadi tÃvadanyadÃlambanamanyaccittam, tadà dvicittatà bhavi«yati | atha yadevÃlambanaæ tadeva cittam, tatkathaæ cittena cittaæ samanupaÓyati? na ca cittaæ cittaæ samanupaÓyati | tadyathÃpi nÃma tayaivÃsidhÃrayà saivÃsidhÃrà na Óakyate chettum, na tenaivÃÇgulyagreïa tadevÃÇgulyagraæ Óakyate spra«Âum, evameva na tenaiva cittena tadeva cittaæ Óakyaæ dra«Âum | tasyaivaæ yoniÓa÷ prayuktasya yà cittasyÃnavasthÃnatà anucchedÃÓÃÓvatatà na kÆÂasthatà nÃhetukÅ na pratyayaviruddhà na tato nÃnyato na saiva nÃnyà | tÃæ cittadhÃrÃæ cittalatÃæ cittadharmatÃæ cittÃnavasthitatÃæ cittÃpracÃratÃæ cittÃd­ÓyatÃæ cittasvalak«aïatÃæ tathà jÃnÃti tathà paÓyati yathà tathatÃæ na ca nirodhayati | tÃæ ca cittavivekatÃæ tathà prajÃnÃti tathà paÓyati | iyaæ kulaputra [bodhisattvasya] citte cittÃnupaÓyanà sm­tyupasthÃnamiti || tadevaæ nÃsti svasaævitti÷ | tadabhÃvÃt kiæ kena lak«yate? kiæ ca | bhedena và tallak«aïaæ lak«yÃtsyÃdabhedena vÃ? tatra yadi tÃvad bhedena, tadà lak«yÃd bhinnatvÃdalak«aïavallak«aïamapi na lak«aïam | lak«aïÃcca bhinnatvÃdalak«yavallak«yamapi na lak«yam | tathà lak«yÃdbhinnatvÃllak«aïasya lak«aïanirapek«aæ lak«yaæ syÃt | tataÓca na tallak«yaæ lak«aïanirapek«atvÃt khapu«pavat | athÃbhinne lak«yalak«aïe, tadà lak«aïÃdavyatiriktattvÃllak«aïasvÃtmavadvihÅyate (##) lak«yasya lak«yatà | lak«yÃccÃvyatiriktatvÃllak«yasvÃtmavallak«aïamapi na lak«aïasvabhÃvam | yathà coktam- lak«yÃllak«aïamanyaccetsyÃttallak«yamalak«aïam | tayorabhÃvo 'nanyatve vispa«Âaæ kathitaæ tvayà || iti || na ca vinà tattvÃnyatvena lak«yalak«aïasiddhau anyà gatirasti | tathà ca vak«yati- ekÅbhÃvena và siddhirnÃnÃbhÃvena và yayo÷ | na vidyate, tayo÷ siddhi÷ kathaæ nu khalu vidyate || iti || athavocyate- avÃcyatayà siddhirbhavi«yatÅti cet, naitadevam | avÃcyatà hi nÃma parasparavibhÃgaparij¤ÃnÃbhÃve sati bhavati | yatra ca vibhÃgaparij¤Ãnaæ nÃsti, tatra idaæ lak«aïam, idaæ lak«yam, iti viÓe«ata÷ paricchedÃsaæbhave sati dvayorapyabhÃva eveti | tasmÃdavÃcyatayÃpi nÃsti siddhi÷ || api ca | yadi j¤Ãnaæ karaïaæ vi«ayasya paricchede, ka÷ kartÃ? na ca kartÃramantareïÃsti karaïÃdÅnÃæ saæbhava÷ chidikriyÃyÃmiva | atha cittasya tatra kart­tvaæ parikalpyate, tadapi na yuktam, yasmÃdarthamÃtradarÓanaæ cittasya vyÃpÃra÷, arthaviÓe«adarÓanaæ caitasÃnÃm, tatrÃrthad­«Âirvij¤Ãnaæ tadviÓe«e tu caitasÃ÷ | ityabhyupagamÃt | ekasyÃæ hi pradhÃnakriyÃyÃæ sÃdhyÃyÃæ yathÃsvaæ guïakriyÃnirv­ttidvÃreïÃÇgÅbhÃvopagamÃt | karaïÃdÅnÃæ karaïÃditvam | na ceha j¤Ãnavij¤Ãnayorekà pradhÃnakriyÃ, kiæ tarhi, arthamÃtraparicchittirvij¤Ãnasya pradhÃnakriyÃ, j¤Ãnasya tu arthaviÓe«apariccheda iti nÃsti j¤Ãnasya karaïatvaæ nÃpi cittasya kart­tvam | tataÓca sa eva do«a÷ || atha syÃt- anÃtmÃna÷ sarvadharmà ityÃgamÃt kartu÷ sarvathÃbhÃvÃt kartÃramantareïÃpi vidyata eva kriyÃdivyavahÃra iti, etadapi nÃsti | Ãgamasya samyagarthÃnavadhÃraïÃt | etadevoktaæ madhyamakÃvatÃre || athÃpi syÃt- yathà ÓilÃputrakasya ÓarÅram, rÃho÷ Óira÷, iti ÓarÅraÓirovyatiriktaviÓe«aïÃsaæbhave 'pi viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo 'sti, evaæ p­thivyÃ÷ svalak«aïamiti svalak«aïavyatiriktap­thivyasaæbhave 'pi bhavi«yatÅti, naitadevam | atulyatvÃt | ÓarÅraÓira÷Óabdayohi buddhayÃdipÃïyÃdivatsahabhÃvipadÃrthÃntarasÃpek«atÃprav­ttau ÓarÅraÓira÷ ÓabdamÃtrÃlambano buddhayupajanana÷ sahacÃripadÃrthÃntarasÃkÃÇk«a eva vartate, kasya ÓarÅram, kasya Óira iti | itaro 'pi viÓe«aïÃntara÷ saæbandhanirÃcikÅr«ayà | ÓilÃputrakarÃhuviÓe«aïadhvaninà laukikasaæketÃnuvidhÃyinà pratikartu÷ kÃÇk«ÃmapahantÅti yuktam | iha tu kÃÂhinyÃdivyatiriktap­thivyÃdyasaæbhave sati na yukto viÓe«aïaviÓe«yabhÃva÷ | (##) tÅrthikairvyatiriktalak«yÃbhyupagamÃttadanurodhena viÓe«aïÃbhidhÃnamadu«Âamiti cet, naitadevam | na hi tÅrthikaparikalpità yuktividhurÃ÷ padÃrthÃ÷ svasamaye 'bhyupagantuæ nyÃyyÃ÷, pramÃïÃntarÃderapyabhyugamaprasaÇgÃt | api ca | pudgalÃdipraj¤aptivat saÓarÅropÃdÃnasya ÓilÃputrakasyopÃdÃturlaukikavyavahÃrÃÇgabhÆtasya viÓe«aïasyÃvicÃraprasiddhasya sadbhÃvÃt, ÓiraupÃdÃnasya ca rÃhorupÃdÃtu÷ sadbhÃvÃdayuktametannidarÓanam | ÓarÅraÓirovyatiriktasyÃrthÃntarasyÃsiddhestanmÃtrasyopalambhÃt siddhameva nidarÓanamiti cet, naitadevam | laukike vyavahÃre itthaæ vicÃrÃprav­tteravicÃrataÓca laukikapadÃrthÃnÃmastitvÃt | yathaiva hi rÆpÃdivyatirekeïa vicÃryamÃïa Ãtmà na saæbhavati, api ca lokasaæv­tyà skandhÃnupÃdÃya asyÃstitvam, evaæ rÃhuÓilÃputrakayorapÅti nÃsti nidarÓanasiddhi÷ || evaæ p­thivyÃdÅnÃæ yadyapi kÃÂhinyÃdivyatiriktaæ vicÃryamÃïaæ lak«yaæ nÃsti, lak«yavyatirekeïa ca lak«aïaæ nirÃÓrayam, tathÃpi saæv­tireveti parasparÃpek«ayà tayo÷ siddhayà siddhiæ vyavasthÃpayÃæbabhÆvurÃcÃryÃ÷ | avaÓyaæ caitadevamabhyupeyam | anyathà hi saæv­tirupapattyà na viyujyeta, tadeva tattvameva syÃnna saæv­ti÷ | na ca upapattyà vicÃryamÃïÃnÃæ ÓilÃputrakÃdÅmevÃsaæbhava÷, kiæ tarhi vak«yamÃïayà yuktyà rÆpavedanÃdÅnÃmapi nÃsti saæbhava iti te«Ãmapi saæv­tyà ÓilÃputrakÃdivannÃstitvamÃstheyaæ syÃt | na caitadevamityasadetat || atha syÃt- kimanayà sÆk«mek«ikayÃ? naiva hi vayaæ sarvapramÃïaprameyavyavahÃraæ satyamityÃcak«mahe, kiæ tu lokaprasiddhire«Ã amunà nyÃyena vyavasthÃpyata iti | ucyate | vayamapyevaæ brÆma÷- kimanayà sÆk«mek«ikayà laukikavyavahÃre 'vatÃrika(ta?)yÃ? ti«Âhatu tÃvade«Ã viparyÃsamÃtrÃsÃditÃtmabhÃvasattÃkà saæv­ti÷ mumuk«ÆïÃæ mok«ÃvÃhakakuÓalamÆlopacayahetu÷, yÃvanna tattvÃdhigama iti | bhavÃæstu etÃæ saæv­tiparamÃrthasatyavibhÃgadurvidagdhabuddhitayà kvacidupapattimavatÃrya anyÃyato nÃÓayati | so 'haæ saæv­tisatyavyavasthÃvaicak«aïyÃllaukika eva pak«e sthitvà saæv­tyekadeÓanirÃkaraïopak«iptopapattyantaramupapattyantareïa vinivartayan lokav­ddha iva lokacÃrÃtparibhraÓyamÃnaæ bhavantameva nivartayÃmi na tu saæv­tim | tasmÃd yadi laukiko vyavahÃra÷, tadà avaÓyaæ lak«aïavallak«yeïÃpi bhavitavyam | tataÓca sa eva do«a÷ | atha paramÃrtha÷, tadà lak«yÃbhÃvÃllak«aïadvayamapi nÃstÅti kuta÷ pramÃïadvayam? atha ÓabdÃnÃmevaæ kriyÃkÃrakasaæbandhapÆrvikà vyutpattirnÃÇgÅkriyate, tadidamatika«Âam | taireva kriyÃkÃrakasaæbandhaprav­ttai÷ ÓabdairbhavÃn vyavaharati, ÓabdÃrthaæ kriyÃkaraïÃdikaæ ca necchatÅti aho vata icchÃmÃtrapratibaddhaprav­ttito (v­tti÷?) bhavata÷ | yadà caivaæ prameyadvayamavyavasthitaæ tadà svasÃmÃnyalak«aïÃvi«ayatvena ÃgamÃdÅnÃæ pramÃïÃntaratvam | kiæ ca ghaÂa÷ pratyak«a ityevamÃdikasya laukikavyavahÃrasyÃsaægrahÃdanÃryavyavahÃrÃbhyupagamÃcca avyÃpità lak«aïasyeti na yuktametat || (##) atha syÃt- ghaÂopÃdÃnanÅlÃdaya÷ pratyak«Ã÷ pratyak«apramÃïaparicchedyatvÃt | tataÓca yathaiva kÃraïe kÃryopacÃraæ k­tvà buddhÃnÃæ sukha utpÃda iti vyapadiÓyate, evaæ pratyak«anÅlÃdinimittako 'pi ghaÂa÷ kÃrye kÃraïopacÃraæ k­tvà pratyak«a iti vyapadiÓyate | naivaævi«aye upacÃro yukta÷ | utpÃdo hi loke sukhavyatirekeïopalabdha÷, sa ca saæsk­talak«aïasvabhÃvatvÃdanekadu«karaÓatahetutvÃdasukha eva, sa sukha iti vyapadiÓyamÃna÷ asaæbaddha evetyevaævi«aye yukta upacÃra÷ | ghaÂa÷ pratyak«a ityatra tu- na hi ghaÂo nÃma kaÓcidyo 'pratyak«a÷ p­thagupalabdho yasyopacÃrÃtpratyak«atvaæ syÃt | nÅlÃdivyatiriktasya ghaÂasyÃbhÃvÃdaupacÃrikaæ pratyak«atvamiti cet, evamapi sutarÃmupacÃro na yukta÷, upacaryamÃïasyÃÓrayasyÃbhÃvÃt | na hi kharavi«Ãïe taik«ïyamupacaryate | api ca | lokavyavahÃrÃÇgabhÆto ghaÂo yadi nÅlÃdivyatirikto nÃstÅti k­tvà tasyaupacÃrikaæ pratyak«atvaæ parikalpyate, nanvevaæ sati p­thivyÃdivyatirekeïa nÅlÃdikamapi nÃstÅti nÅlÃderasyaupacÃrikaæ pratyak«atvaæ kalpyatÃm | yathoktam- rÆpÃdivyatirekeïa yathà kumbho na vidyate | vÃyvÃdivyatirekeïa tathà rÆpaæ na vidyate || iti | tasmÃdevamÃdikasya lokavyavahÃrasya lak«aïenÃsaægrahÃdavyÃpitaiva lak«aïasyeti | tattvavidapek«ayà hi- pratyak«atvaæ ghaÂÃdÅnÃæ nÅlÃdÅnÃæ ca ne«yate | lokasaæv­tyà tvabhyupagantavyameva pratyak«atvaæ ghaÂÃdÅnÃm | yathoktaæ Óatake- sarva eva ghaÂo 'd­«Âo rÆpe d­«Âe hi jÃyate | brÆyÃtkastattvavinnÃma ghaÂa÷ pratyak«a ityapi || etenaiva vicÃreïa sugandhi madhuraæ m­du | prati«edhayitavyÃni sarvÃïyuttamabuddhinà || iti | api ca | aparok«ÃrthavÃcitvÃtpratyak«aÓabdasya sÃk«Ãdabhimukho 'rtha÷ pratyak«a÷, pratigatamak«amasminniti k­tvà ghaÂanÅlÃdÅnÃmaparok«ÃïÃæ pratyak«atvaæ siddhaæ bhavati | tatparicchedakasya j¤Ãnasya t­ïatu«Ãgnivat pratyak«akÃraïatvÃt pratyak«atvaæ vyapadiÓyate | yastu ak«amak«aæ prati vartata iti pratyak«aÓabdaæ vyutpÃdayati, tasya j¤ÃnasyendriyÃvi«ayatvÃd vi«ayavi«ayatvÃcca na yuktà vyutpatti÷ | prativi«ayaæ tu syÃt pratyarthamiti và || atha syÃt- yathà ubhayÃdhÅnÃyÃmapi vij¤Ãnaprav­tau ÃÓrayasya paÂumandatÃnuvidhÃnÃd vij¤ÃnÃnÃæ tadvikÃravikÃritvÃdÃÓrayeïaivavyapadeÓo bhavati cak«urvij¤Ãnamiti, evaæ yadyapi arthamartha prati vartate, tathÃpi ak«amak«amÃÓritya vartamÃnaæ vij¤ÃnamÃÓrayeïa vyapadeÓÃt pratyak«amiti bhavi«yati | d­«Âo hi asÃdhÃraïena vyapadeÓo bherÅÓabdo yavÃÇkura iti | naitatpÆrveïa tulyam | tatra hi vi«ayeïa (##) vij¤Ãne vyapadiÓyamÃne rÆpavij¤ÃnamityevamÃdinà vij¤Ãna«aÂkasya bhedo nopadarÓita÷ syÃt, manovij¤Ãnasya cak«urÃdivij¤Ãnai÷ sahaikavi«ayaprav­ttatvÃt | tathà hi nÅlÃdivij¤Ãna«aÂke vij¤Ãnamityukte sÃkÃÇk«a eva pratyayÃjjÃyate kimetadrÆpÅndriyajaæ vij¤ÃnamÃhosvinmÃnasamiti | ÃÓrayeïa tu vyapadeÓe manovij¤Ãnasya cak«urÃdivij¤Ãnavi«aye prav­ttisaæbhave 'pi parasparabheda÷ siddho bhavati | iha tu pramÃïalak«aïavivak«ayà kalpanÃpo¬hamÃtrasya pratyak«atvÃbhyupagame sati vikalpÃdeva tadviÓe«atvÃbhimatatvÃdasÃdhÃraïakÃraïena vyapadeÓe sati na kiæcit prayojanamupalak«yate | prameyaparatantrÃyÃæ ca pramÃïasaækhyÃprav­ttau prameyÃkÃrÃnukÃritÃmÃtratayà ca samÃsÃditÃtmabhÃvasattÃkayo÷ pramÃïayo÷ svarÆpasya vyavasthÃpanÃnnendriyeïa vyapadeÓa÷ kiæcidupakarotÅti sarvathà vi«ayeïaiva vyapadeÓo nyÃyya÷ || loke pratyak«aÓabdasya prasiddhatvÃdvivak«ite 'rthe pratyarthaÓabdasyÃprasiddhatvÃdÃÓrayeïaiva vyutpattirÃÓrÅyata iti cet, ucyate | astyayaæ pratyak«aÓabdo loke prasiddha÷ | sa tu yathà loke, tathà asmÃbhirucyata eva | yathÃsthitalaukikapadÃrthatiraskÃreïa tu tadvayutpÃde kriyamÃïe prasiddhaÓabdatiraskÃra÷ prasiddha÷ syÃt, tataÓca pratyak«amityevaæ na syÃt | ekasya ca cak«urvij¤Ãnasya ekendriyak«aïÃÓrayasya pratyak«atvaæ na syÃd vÅpsÃrthÃbhÃvÃt, ekaikasya ca pratyak«atvÃbhÃve bahÆnÃmapi na syÃt || kalpanÃpo¬hasyaiva ca j¤Ãnasya pratyak«atvÃbhyupagamÃt, tena ca lokasya saævyavahÃrÃbhÃvÃt, laukikasya ca pramÃïaprameyavyavahÃrasya vyÃkhyÃtumi«ÂatvÃd vyarthaiva pratyak«apramÃïakalpanà saæjÃyate | cak«urvij¤ÃnasÃmaÇgÅ nÅlaæ jÃnÃti no tu nÅlamiti cÃgamasya pratyak«alak«aïÃbhidhÃnÃrthasyÃprastutatvÃt, pa¤cÃnÃmindriyavij¤ÃnÃnÃæ ja¬atvapratipÃdakatvÃcca nÃgamÃdapi kalpanÃpo¬hasyaiva vij¤Ãnasya pratyak«atvamiti na yuktametat | tasmÃlloke yadi lak«yaæ yadi và svalak«aïaæ sÃmÃnyalak«aïaæ vÃ, sarvameva sÃk«ÃdupalabhyamÃnatvÃdaparok«am, ata÷ pratyak«aæ vyavasthÃpyate tadvi«ayeïa j¤Ãnena saha | dvicandrÃdÅnÃæ tu ataimirikaj¤ÃnÃpek«ayà apratyak«atvam, taimirikÃdyapek«ayà tu pratyak«atvameva || parok«avi«ayaæ tu j¤Ãnaæ sÃdhyÃvyabhicÃriliÇgotpannamanumÃnam || sÃk«ÃdatÅndriyÃrthavidÃmÃptÃnÃæ yadvacanaæ sa Ãgama÷ || sÃd­ÓyÃdananubhÆtÃrthadhigama upamÃnaæ gauriva gavaya iti yathà || tadevaæ pramÃïacatu«ÂayÃllokasyÃrthÃdhigamo vyavasthÃpyate || tÃni ca parasparÃpek«ayà sidhyanti- satsu pramÃïe«u prameyÃrthÃ÷, satsu prameye«varthe«u pramÃïÃni | no tu khalu svÃbhÃvikÅ pramÃïaprameyayo÷ siddhiriti | tasmÃllaukikamevÃstu yathÃd­«Âamityalaæ prasaÇgena | prastutameva vyÃkhyÃsyÃma÷ | laukika eva darÓane sthitvà buddhÃnÃæ bhagavatÃæ dharmadeÓanà || 3 || atrÃhu÷ svayÆthyÃ÷- yadidamuktaæ na svata utpadyante bhÃvà iti, tadyuktam, svata utpattivaiyarthyÃt | yaccoktaæ na dvÃbhyÃmiti, tadapi yuktam, ekÃæÓavaikalyÃt | ahetupak«astu (##) ekÃntanik­«Âa iti tatprati«edho 'pi yukta÷| yattu khalvidamucyate nÃpi parata iti, tadayuktam yasmÃtparabhÆtà eva bhagavatà bhÃvÃnÃmutpÃdakà nirdi«ÂÃ÷ | catvÃra÷ pratyayà hetuÓcÃlambanamanantaram | tathaivÃdhipateyaæ ca pratyayo nÃsti pa¤cama÷ || 4 || tatra nirvartako heturiti lak«aïÃt, yo hi yasya nirvartako bÅjabhÃvenÃvasthita÷, sa tasya hetu pratyaya÷ | utpadyamÃno dharmo yenÃlambanenotpadyate, sa tasyÃlambanapratyaya÷ | kÃraïasyÃnantaro nirodha÷ kÃryasyotpattipratyaya÷, tadyathà bÅjasyÃnantaro nirodho 'ÇkurasyotpÃdapratyaya÷ | yasmin sati yadbhavati tattasyÃdhipateyamiti | ta ete catvÃra÷ pratyayÃ÷ | ye cÃnye purojÃtasahajÃtapaÓcÃjjÃtÃdaya÷, te ete«veva antarbhÆtÃ÷ | ÅÓvarÃdayastu pratyayà eva na saæbhavantÅti, ata evÃvadhÃrayati- pratyayo nÃsti pa¤cama iti | tasmÃdebhya÷ parabhÆtebhyo bhÃvÃnÃmutpattirasti parata utpattiriti || 4 || atrocyate- naiva hi bhÃvÃnÃæ parabhÆtebhya÷ pratyayebhya utpattiriti | yasmÃt- na hi svabhÃvo bhÃvÃnÃæ pratyayÃdi«u vidyate | avidyamÃne svabhÃve parabhÃvo na vidyate || 5 || iti | yadi hi hetvÃdi«u parabhute«u pratyaye«u samaste«u vyaste«u vyastasamaste«u hetupratyaya sÃmagyà anyatra và kvacid bhÃvÃnÃæ kÃryÃïÃmutpÃdÃtpÆrvaæ sattvaæ syÃt, syÃttebhya utpÃda÷ | na caivaæ yadutpÃdÃtpÆrvaæ saæbhava÷ syÃt | yadi syÃt, g­hyeta ca, utpÃdavaiyarthyaæ ca syÃt | tasmÃnnaæ cÃsti bhÃvÃnÃæ pratyayÃdi«u svabhÃva÷ | avidyamÃne ca svabhÃve nÃsti parabhÃva÷ | bhavanaæ bhÃva utpÃda÷, parebhya utpÃda÷ parabhÃva÷, sa na vidyate | tasmÃdayuktametat parabhÆtebhyo bhÃvÃnà mutpattiriti || athavà bhÃvÃnÃæ kÃryÃïÃmaÇkurÃdÅnÃæ vÅjÃdi«u pratyaye«u satsvavik­tarÆpe«u nÃsti svabhÃvo nirhetukatvaprasaÇgÃt || tatkimapek«aæ paratvaæ pratyayÃdÅnÃm? vidyamÃnayoreva hi maitropagrÃhakayo÷ parasparÃpek«aæ paratvam? na caivaæ bÅjÃÇkurayoryaugapadyam | tasmÃdavidyamÃne svabhÃve kÃryÃïÃæ parabhÃva÷ paratvaæ bÅjÃdÅnÃæ nÃstÅti paravyapadeÓÃbhÃvÃdeva na parata utpÃda iti | tasmÃdÃgamÃbhiprÃyÃnabhij¤ataiva parasya | na hi tathÃgatà yuktiviruddhaæ vÃkyamudÃharanti | Ãgamasya cÃbhiprÃya÷ prÃgevopavarïita÷ || 5 || tadevaæ pratyayebhya utpÃdavÃdini prati«iddhe kriyÃta utpÃdavÃdÅ manyate- na cak«ÆrÆpÃdaya÷ pratyayÃ÷ sÃk«Ãdvij¤Ãnaæ janayanti | vij¤ÃnajanikriyÃni«pÃdakatvÃttu pratyayà ucyante | sà ca kriyà vij¤Ãnaæ janayati | tasmÃtpratyayavatÅ vij¤Ãnajanikriyà vij¤ÃnajanikÃ, na pratyayÃ÷ | yathà pacikriyà odanasyeti | ucyate- kriyà na pratyayavatÅ yadi kriyà kÃcit syÃt, sà cak«urÃdibhi÷ pratyayai÷ pratyayavatÅ vij¤Ãnaæ janayet | na (##) tvasti | kathaæ k­tvÃ? iha kriyeyami«yamÃïà jÃte và vij¤Ãne i«yate, ajÃte và jÃyamÃne vÃ? tatra jÃte na yuktà | kriyà hi bhÃvani«pÃdikà | bhÃvaÓcenni«panna÷, kimasya kriyayÃ? jÃtasya janma punareva ca naiva yuktam | ityÃdinà ca madhyamakÃvatÃre pratipÃditametat | ajÃte 'pi na yuktÃ, kartrà vinà janiriyaæ na ca yuktarÆpà | ityÃdivacanÃt | jÃyamÃne 'pi bhÃve kriyà na saæbhavati, jÃtÃjÃtavyatirekeïa jÃyamÃnÃbhÃvÃt | yathoktam- jÃyamÃnÃrthajÃtatvÃjjÃyamÃno na jÃyate | atha và jÃyamÃnatvaæ sarvasyaiva prasajyate || iti | yataÓcaivaæ tri«u kÃle«u janikriyÃyà asaæbhava÷, tasmÃnnÃsti sà | ata evÃha- kriyà na pratyayavatÅ iti | viÓe«aïaæ nÃsti vinà viÓe«am | ityÃdinà pratipÃditametanmadhyamakÃvatÃre | na hi vandhyÃputro gomÃnityucyate || yadyevam, apratyayavatÅ tarhi bhavi«yatÅti, etadapyayuktamityÃha- nÃpratyayavatÅ kriyà | yadà pratyayavatÅ nÃsti, tadà kathamapratyayavatÅ nirhetukà syÃt? na hi tantumaya÷ paÂo na yukta iti vÅraïamayo 'bhyupagamyate | tasmÃtkriyà na bhÃvajanikà || atrÃha- yadyevaæ kriyÃyà asaæbhava÷, pratyayÃstarhi janakà bhavi«yanti bhÃvÃnÃmiti | ucyate- pratyayà nÃkriyÃvanta÷ yadà kriyà nÃsti, tadà kriyÃrahità akriyÃvanto nirhetukÃ÷ pratyayÃ÷ kathaæ janakÃ÷? atha kriyÃvanta eva janakà iti, ucyate- kriyÃvantaÓca santyuta || 6 || neti prak­tenÃbhisaæbandha÷ | utaÓabdo 'vadhÃraïe | tatra kriyÃyà abhÃva ukta÷, kathaæ kriyÃvattvaæ pratyayÃnÃmiti? yathà ca vij¤ÃnajanikriyoktÃ, evaæ parikriyÃdayo 'pi bhÃvà uktà veditavyà iti nÃsti kriyÃto 'pi samutpattirbhÃvÃnÃmiti bhavatyutpÃdÃbhidhÃnamarthaÓÆnyam || 6 || atrÃha- kiæ na etena kriyÃvanta÷ pratyayà ityÃdivicÃreïa? yasmÃccak«urÃdÅn pratÅtya pratyayÃn vij¤ÃnÃdayo bhÃvà jÃyante, tasmÃccak«urÃdÅnÃæ pratyayatvaæ tebhyaÓcotpÃdo vij¤ÃnÃdÅnÃmiti | etadapyayuktamityÃha- (##) utpadyate pratÅtyemÃnitÅme pratyayÃ÷ kila | yÃvannotpadyata ime tÃvannÃpratyayÃ÷ katham || 7 || yadi cak«urÃdÅn pratyayÃn pratÅtya vij¤Ãnamutpadyate iti asya ime pratyayà ucyante, nanu yÃvattadvij¤ÃnÃkhyaæ kÃryaæ notpadyate tÃvadime cak«urÃdaya÷ kathaæ nÃpratyayÃ÷? apratyayà evetyabhiprÃya÷ na cÃpratyayebhya utpatti÷ sikatÃbhya iva tailasya | atha matam- pÆrvamapratyayÃ÷ santa÷ kiæcidanyaæ pratyayamapek«ya pratyayatvaæ pratipadyanta iti, etadapyayuktam | yat tat pratyayÃntaramapratyayasya tasya pratyayatvena kalpyate, tadapi pratyayatve sati asya pratyayo bhavati | tatrÃpye«aiva cintaneti na yuktametat || 7 || kiæ ca | iha ime cak«urÃdayo vij¤Ãnasya pratyayÃ÷ kalpyamÃnÃ÷ sato và asya kalpyeran, asato vÃ? sarvathà ca na yujyate ityÃha- naivÃsato naiva sata÷ pratyayo 'rthasya yujyate | kasmÃdityÃha- asata÷ pratyaya÷ kasya sataÓca pratyayena kim || 8 || asato hyarthasya avidyamÃnasya kathaæ pratyaya÷ syÃt? bhavi«yatà vyapadeÓo bhavi«yatÅti cet, naivam- bhavi«yatà cedvayapadeÓa i«Âa÷ Óaktiæ vinà nÃsti hi bhÃvitÃsya | ityÃdinoktado«atvÃt | sato 'pi vidyamÃnasya labdhajanmano ni«phalaiva pratyayakalpanà || evaæ samastÃnÃæ pratyayÃnÃæ kÃryotpÃdanÃsÃmarthyena apratyayatvamudbhÃvya ata÷ paraæ vyastÃnÃmapratyayatvaæ pratipÃdyate || atrÃha- yadyapyevaæ pratyayÃnÃmasaæbhava÷, tathÃpi astyeva lak«aïopadeÓÃtpratyayaprasiddhi÷ | tatra nirvartako heturiti lak«aïamucyate hetupratyayasya | na cÃvidyamÃnasya lak«aïopadeÓo yukto bandhyÃsutasyeveti | ucyate | syÃddhetupratyayo yadi tasya lak«aïaæ syÃt | yasmÃt- na sannÃsanna sadasan dharmo nirvartate yadà | kathaæ nirvartako heturevaæ sati hi yujyate || 9 || tatra nirvartaka utpÃdaka÷ | yadi nirvartyo dharmo nirvarteta, tamutpÃdako heturutpÃdayet | na tu nirvartate, sadasadubhayarÆpasya nirvartyasyÃbhÃvÃt | tatra sanna nirvartate vidyamÃnatvÃt | asannapi, avidyamÃnatvÃt | sadasannapi, parasparaviruddhasyaikÃrthasyÃbhÃvÃt, ubhayapak«Ãbhihitado«atvÃcca | yata evaæ kÃryasyotpattirnÃsti, hetupratyayo 'pyato nÃsti | tataÓca yaduktaæ lak«aïasaæbhavÃdvidyate hetupratyaya iti, tadevaæ sati na yujyate || 9 || (##) idÃnÅmÃlambanapratyayani«edhÃrthamÃha- anÃlambana evÃyaæ san dharma upadiÓyate | athÃnÃlambane dharme kuta Ãlambanaæ puna÷ || 10 || iha sÃlambanadharmÃ÷ katame? sarvacittacaittà ityÃgamÃt | cittacaittà yenÃlambanenotpadyante yathÃyogaæ rÆpÃdinÃ, sa te«ÃmÃlambanapratyaya÷ | ayaæ ca vidyamÃnÃnÃæ và parikalpyeta avidyamÃnÃnÃæ và | tatra vidyamÃnÃnÃæ nÃrthastadÃlambanapratyayena | dharmasya hi utpattyarthamÃlambanaæ parikalpyate, sa cÃlambanÃtpÆrvaæ vidyamÃna eveti | athaivamanÃlambane dharme svÃtmanà prasiddhe kimasya Ãlambanayogena parikalpitena, ityanÃlambana evÃyaæ san vidyamÃno dharma÷ cittÃdika÷ kevalaæ sÃlambana ityucyate bhavadbhi÷ svamanÅ«ikayÃ, na tvasya Ãlambanena kaÓcitsaæbandho 'sti | athÃvidyamÃnasyÃlambanaæ parikalpyate, tadapi na yuktam, anÃlambana evÃyamityÃdi | avidyamÃnasya hi nÃsti Ãlambanena yoga÷ || anÃlambana evÃyaæ san dharma upadiÓyate | bhavadbhi÷ sÃlambana iti vÃkyaÓe«a÷ | athÃnÃlambane dharme kuta Ãlambanaæ puna÷ || atha Óabda÷ praÓne | kuta iti hetau | tenÃyamartha÷- athaivamanÃlambane dharme 'sati avidyamÃne bhÆya÷ kuta Ãlambanam? ÃlambanakÃbhÃvÃdÃlambanasyÃpyabhÃva ityabhiprÃya÷ | kathaæ tarhi sÃlambanÃÓcittacaittÃ÷? sÃæv­tametallak«aïaæ na pÃramÃrthikamityado«a÷ || 10 || idÃnÅæ samanantarapratyayani«edhÃrthamÃha- anutpanne«u dharme«u nirodho nopapadyate | nÃnantaramato yuktaæ niruddhe pratyayaÓca ka÷ || 11 || tatra paÓcime ÓlokasyÃrdhe pÃdavyatyayo dra«Âavya÷, caÓabdaÓca bhinnakramo niruddhe ceti | tenaivaæ pÃÂha÷- niruddhe ca pratyaya÷ ka÷? nÃnantaramato yuktam iti | ÓlokabandhÃrthaæ tvevamuktam || tatra kÃraïasyÃnantaro nirodha÷ kÃryasyotpÃdapratyaya÷ samanantarapratyayalak«aïam | atra vicÃryate- anutpanne«u dharme«u kÃryabhÆte«vaÇkurÃdi«u nirodho nopapadyate kÃraïasya bÅjÃde÷ | yadaitadevam, tadà kÃraïasya nirodhÃbhÃvÃdaÇkurasya ka÷ samanantarapratyaya÷? athÃnutpanne 'pi kÃrye bÅjanirodha i«yate, evaæ sati niruddha bÅje abhÃvÅbhÆte aÇkurasya ka÷ pratyaya÷? ko và bÅjanirodhasya pratyaya iti | ubhayametadahetukamityÃha- niruddhe ca ka÷ pratyaya iti | caÓabdo 'nutpannaÓabdÃpek«a÷ | tena anutpanne cÃÇkure bÅjÃdÅnÃæ nirodhe i«yamÃïe 'pyubhayametadahetukamapadyata iti nÃnantaramato yuktam | atha và | na svato nÃpi parata ityÃdinà utpÃdo ni«iddha÷, tamabhisaædhÃyÃha- anutpanne«u dharme«u nirodho nopapadyate | (##) nÃnantaramato yuktam iti | api ca | niruddhe pratyayaÓca ka÷ || ityatra pÆrvakameva vyÃkhyÃnam || 11 || idÃnÅmadhipatipratyayasvarÆpani«edhÃrthamÃha- bÅjÃdÅnÃæ bhÃvÃnÃæ ni÷svabhÃvÃnÃæ na sattà vidyate yata÷ | satÅdamasmin bhavatÅtyetannaivopapadyate || 12 || iha yasmin sati yadbhavati, tattasya Ãdhipateyamityadhipatipratyayalak«aïam | bhÃvÃnÃæ ca pratÅtyasamutpannatvÃt svabhÃvÃbhÃve kutastada yadasminniti kÃraïatvena vyapadiÓyate, kutastad yadidamiti kÃryatvena? tasmÃnnÃsti lak«aïato 'pi pratyayasiddhi÷ || 12 || atrÃha- tantvÃdibhya÷ paÂÃdikamupalabhya paÂÃdestantvÃdaya÷ pratyayà iti | ucyate paÂÃdiphalaprav­ttireva svarÆpato nÃsti, kuta÷ pratyayÃnÃæ pratyayatvaæ setsyati? yathà ca paÂÃdiphalaprav­ttirasatÅ, tathà pratipÃdayannÃha- na ca vyastasamaste«u pratyaye«vasti tatphalam | pratyayebhya÷ kathaæ tacca bhavenna pratyaye«u yat || 13 || tatra vyaste«u tantuturÅvematasaraÓalÃkÃdi«u pratyaye«u paÂo nÃsti, tatrÃnupalabhyamÃnatvÃt kÃraïabahutvÃcca kÃryabahutvaprasaÇgÃt | samudite«vapi tantvÃdi«u nÃsti paÂa÷, pratyekamavayave«vavidyamÃnatvÃt, ekasya kÃryasya khaï¬aÓa utpattiprasaÇgÃt | tasmÃtphalÃbhÃvÃnna santi pratyayÃ÷ svabhÃvata iti || 13 || athÃsadapi tattebhya÷ pratyayebhya÷ pravartate | ityabhiprÃya÷ syÃt- apratyayebhyo 'pi kasmÃtphalaæ nÃbhipravartate || 14 || apratyaye«vapi nÃsti phalamiti | apratyayebhyo 'pi vÅraïÃdibhya÷ kasmÃnnÃbhipravartate paÂa iti nÃsti phalaprav­tti÷ svarÆpata÷ || 14 || atrÃha- yadi anyat phalaæ syÃdanye ca pratyayÃ÷, tadà kiæ pratyaye«u phalamasti nÃstÅti cintà syÃt | nÃsti tu vyatiriktaæ phalam, kiæ tarhi pratyayamayameveti? ucyate- phalaæ ca pratyayamayaæ pratyayÃÓcÃsvayaæmayÃ÷ | phalamasvamayebhyo yattatpratyayamayaæ katham || 15 || yadi pratyayamayaæ pratyayavikÃra÷ phalamiti vyavasthÃpyate, tadayuktam | yasmÃtte 'pi pratyayà asvayaæmayà apratyayasvabhÃvà ityartha÷ | tantumayo hi paÂa ityucyate | syÃt paÂo yadi tantava eva (##) svabhÃvasiddhÃ÷ syu÷ | te hi aæÓumayà aæÓuvikÃrà na svabhÃvasiddhÃ÷ | tataÓca tebhyo 'svayaæmayebhyo 'svabhÃvebhyo yatphalaæ paÂÃkhyam, tatkathaæ tantumayaæ bhavi«yati? yathoktam- paÂa÷ kÃraïata÷ siddha÷ siddhaæ kÃraïamanyata÷ | siddhiryasya svato nÃsto tadanyajjanayetkatham || iti || 15 || tasmÃnna pratyayamayaæ phalaæ saævidyate | apratyayamayaæ tarhi astu- nÃpratyayamayaæ phalam | saævidyate iti tantumayo yadà paÂo nÃsti, tadà kathaæ vÅraïamaya÷ syÃ? atrÃha- mà bhÆtphalam, pratyayÃpratyayaniyamastu vidyate | tathà ca bhavÃn bravÅti- yadi asat phalaæ pratyayebhya÷ pravartate, apratyayebhyo 'pi kasmÃnnÃbhipravartate iti | na cÃsati phale paÂakaÂÃkhye tantuvÅraïÃnÃæ pratyayÃnÃæ pratyayatvaæ yuktam, ata÷ phalamapyastÅti | ucyate | syÃtphalaæ yadi pratyayÃpratyayà eva syu÷ | sati hi phale ime 'sya pratyayà ime 'pratyayà iti syÃt | tacca vicÃryamÃïaæ nÃstÅti- phalÃbhÃvÃtpratyayÃpratyayÃ÷ kuta÷ || 16 || pratyayÃÓca apratyayÃÓceti samÃsa÷ || tasmÃnnÃsti bhÃvÃnÃæ svabhÃvata÷ samutpattiriti | yathoktamÃryaratnÃkarasÆtre- ÓÆnyavidya na hi vidyate kvaci antarÅk«i Óakunasya và padam | yo na vidyati sabhÃvata÷ kvaci so na jÃtu parahetu bhe«yati || yasya naiva hi sabhÃvu labhyati so 'svabhÃvu parapaccaya÷ katham | asvabhÃvu paru kiæ janÅ«yati e«a hetu sugatena deÓita÷ || sarva dharma acalà d­¬haæ sthità nirvikÃra nirupadravÃ÷ ÓivÃ÷ | antarÅk«apathatulya 'jÃnakà tatra muhyati jagaæ ajÃnakam || (##) Óailaparvata yathà akampiyà evaæ dharma avikampiyÃ÷ sadà | no cyavati na pi copapadyayu evaæ dharmata jinena deÓità || ityÃdi | tathÃ- yo na pi jÃyati nà cupapadyÅ no cyavate na pi jÅryati dharma÷ | taæ jinu deÓayatÅ narasiæha÷ tatra niveÓayi sattvaÓatÃni | yasya sabhÃvu na vidyati kaÓci no parabhÃvatu kenaci labdha÷ | nÃntarato na pi bÃhirato và labhyati tatra niveÓayi nÃtha÷ || ÓÃnta gatÅ kathità sugatena no ca gati upalabhyati kÃci | tatra ca voharasÅ gatimukto muktaku mocayamÅ bahusattvÃn || iti vistara÷ || 16 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau pratyayaparÅk«Ã nÃma prathamaæ prakaraïam || (##) 2 gatÃgataparÅk«Ã dvitÅyaæ prakaraïam | atrÃha- yadyapi utpÃdaprati«edhÃtpratÅtyasamutpÃdasya anirodhÃdiviÓe«aïasiddhi÷, tathÃpi anÃgamanirgamapratÅtyasamutpÃdasiddhaye lokaprasiddhagamanÃgamanakriyÃprati«edhÃrthaæ kiæcidupapattyantaramucyatÃmiti | ucyate | yadi gamanaæ nÃma syÃnniyataæ tadgate và adhvajÃte parikalpyeta agate gamyamÃne và | sarvathà ca na yujyate ityÃha- gataæ na gamyate tÃvadagataæ naiva gamyate | gatÃgatavinirmuktaæ gamyamÃnaæ na gamyate || 1 || tatra uparatagamikriyamadhvajÃtaæ gatamityucyate | ÃviÓyamÃnaæ gamikriyayà vartamÃnaæ gamyata ityucyate | yadgatamuparatagamikriyaæ tadvartamÃnagamikriyÃyogavÃcinà gamyate ityanena ÓabdenocyamÃnamasaæbaddhamiti k­tvà gataæ tÃvad gamyata iti na yujyate | tÃvacchabdena ca prati«edhakramaæ darÓayati || agatamapi na gamyate | agataæ hi anupajÃtagamikriyamanÃgatamucyate, gamyata iti ca vartamÃnam | ato 'nÃgatavartamÃnayoratyantabhedÃdagatamapi gamyata iti na yujyate | yadi agataæ kathaæ gamyate, atha gamyate na tadagatamiti || gamyamÃne 'pi nÃsti gamanam, yasmÃt- gatÃgatavinirmuktaæ gamyamÃnaæ na gamyate | iha hi gantà yaæ deÓamatikrÃnta÷ sa tasya deÓo gata÷, yaæ ca nÃtikrÃnta÷ so 'syÃnÃgata÷ | na ca gatÃgatavyatirekeïa t­tÅyamaparamadhvajÃtaæ paÓyÃmo gamyamÃnaæ nÃma | yataÓcaivaæ gamyamÃnaæ na gamyate, gamyata iti na praj¤Ãyate, tasmÃnnÃsti gamyamÃnam | ato na tad gamikriyayà ÃviÓyate na gamyata iti nÃsti gamyamÃne 'pi gamanam || atha syÃt- ganturgacchato yaÓcaraïÃkrÃnto deÓa÷, sa gamyamÃna÷ syÃditi | naivam, caraïayorapi paramÃïusÃæghÃtatvÃt | aÇgulyagrÃvasthitasya paramÃïorya÷ pÆrvo deÓa÷, sa tasya gate 'ntargata÷ | pÃr«ïyavasthitasya caramaparamÃïorya uttaro deÓa÷, sa tasya agate 'ntargata÷ | na ca paramÃïuvyatirekeïa caraïamasti | tasmÃnnÃsti gatÃgatavyatirekeïa gamyamÃnam | yathà caivaæ caraïe vicÃra÷, evaæ paramÃïÆnÃmapi pÆrvÃparadigbhÃgasaæbandhena vicÃra÷ kÃrya iti | athÃrdhagataæ gamyamÃnam, uktamuttaraæ jÃyamÃnavicÃreïa | tasmÃdgamyamÃnaæ na gamyate iti siddham || 1 || tatrÃha- gamyata eva gamyamÃnam | iha hi- ce«Âà yatra gatistatra gamyamÃne ca sà yata÷ | na gate nÃgate ce«Âà gamyamÃne gatistata÷ || 2 || (##) tatra ce«Âà caraïotk«epaparik«epalak«aïà | yato vrajato ganturyatra deÓe ce«Âà gati÷ tatraiva deÓe | sà ca ce«Âà na gate 'dhvani saæbhavati nÃpyagate, kiæ tu gamyamÃna eva | tataÓca gamyamÃne gati÷ | yatra hi gatirupalabhyate tadgamyamÃnam, tacca gamikriyayà ÃviÓyate | tasmÃd gamyamÃnameva gamyate iti | eko 'tra gamirj¤ÃnÃrtha÷, aparaÓca deÓÃntarasaæprÃptyartha iti || 2 || evamapi parikalpyamÃne gamyamÃnaæ na gamyata ityÃha- gamyamÃnasya gamanaæ kathaæ nÃmopapatsyate | gamyamÃne dvigamanaæ yadà naivopapadyate || 3 || iha hi gamikriyÃyogÃdeva gamyamÃnavyapadeÓamicchati bhavÃn, tacca iti gamyata bravÅti | ekà cÃtra gamikriyÃ, tayà gamyamÃnavyapadeÓo bhavatu kÃmamadhvana÷ | gamyata iti bhÆya÷ kriyÃsaæbandho gamyamÃnasya na yujyata iti gamyamÃnasya gamanaæ kathaæ nÃmopapatsyate | kÃraïamÃha- gamyamÃne dvigamanaæ yadà naivopapadyate || iti || gamyamÃnamiti gamyata ityartha÷ | dvigataæ gamanaæ dvigamanam | ekasyà gamikriyÃyà gamyamÃnamityatropayuktatvÃd dvitÅyÃyà abhÃvÃcca, gamyata ityayaæ vyapadeÓo vinà gamanena yadà naivopapadyate, tadà gamyamÃnaæ gamyata iti paripÆrïo vÃkyÃrtho nÃstÅtyabhiprÃya÷ | gamyamÃnamityetÃvanmÃtrameva saæbhavati dvitÅyakriyÃbhÃvÃt, na tu gamyata iti || 3 || atha gamyate ityatraiva gamikriyÃsaæbandha i«yate, evaæ sati gamyamÃnavyapadeÓe nÃsti kriyÃsaæbandha iti na paripÆrïatà vÃkyÃrthasyetyÃha- gamyamÃnasya gamanaæ yasya tasya prasajyate | ­te gatergamyamÃnaæ gamyamÃnaæ hi gamyate || 4 || yasya vÃdino gamyamÃnasya gamanamiti pak«a÷, gamyamÃne saæj¤ÃbhÆte gamikriyÃÓÆnye yo gamikriyÃmÃdheyabhÆtÃmicchati, tasya pak«e ­te gatergamyamÃnamiti prasajyate, gatirahitaæ gamanaæ syÃt, yasmÃdasya gamyamÃnaæ hi gamyate | hi Óabdo yasmÃdarthe | yasmÃd gatirahitameva gamyamÃnaæ sat tasya vÃdino gamyate, gamyata ityatra kriyopayogÃt, tasmÃd gatirahitaæ gamanaæ prasajyate || 4 || atha ubhayatrÃpi kriyÃsaæbandha i«yate gamyamÃne gamyate ityatra ca, evamapi- gamyamÃnasya gamane prasaktaæ gamanadvayam | yena tadgamyamÃnaæ ca yaccÃtra gamanaæ puna÷ || 5 || yena gamanena yogÃdgamyamÃnavyapadeÓaæ pratilabhate 'dhvÃ, tadekaæ gamanam || tatra gamyamÃne 'dhikaraïabhute dvitÅyaæ gamanaæ yena so 'dhvà gamyate | etadgamanadvayaæ gamyamÃnasya gamane sati prasaktam || 5 || (##) bhavatu gamanadvayam, ko do«a iti cet, ayaæ do«a÷ | yasmÃt- dvau gantÃrau prasajyete prasakte gamanadvaye | kiæ puna÷ kÃraïaæ gant­dvayaprasaÇge ityÃha- gantÃraæ hi tirask­tya gamanaæ nopapadyate || 6 || yasmÃdavaÓyaæ kriyà svasÃdhanamapek«ate karma kartÃraæ và | gamikriyà caivaæ kartaryavasthitÃ, ato gantÃramapek«ate | nÃsti ca ekasminneva gacchati devadatte dvitÅya÷ karteti | ata÷ kart­dvayÃbhÃvÃnnÃsti gamanadvayam | tataÓca gamyamÃnaæ gamyata iti nopapadyate || atha syÃt- yadÃyaæ devadatta÷ sthita÷, sa na bhëate? paÓyati na? tadaiko 'nekakriyo d­«Âa÷, evamekasmin gantari kriyÃdvayaæ bhavi«yati iti | naivam | Óaktirhi kÃrako na dravyam | kriyÃbhedÃcca tatsÃdhanasyÃpi Óakte÷ siddha eva bheda÷ | na hi sthitikriyayà vaktà syÃt | dravyamekamiti cet, bhavatu evam, na tu dravyaæ kÃraka÷, kiæ tarhi Óakti÷, sà ca bhidyata eva | api ca | sad­ÓakriyÃdvaya kÃrakatvaæ naikadeÓikasya d­«Âam, ato naikasya ganturgamanadvayam || 6 || atrÃha- yadyapyevaæ tathÃpi gantari devadatte gamanamupalabhyate devadatto gacchatÅti vyapadeÓÃt | tataÓca vidyata eva gamanaæ gamanÃÓrayagant­sadbhÃvÃt | ucyate | syÃdevaæ yadi gamanÃÓrayo gantà syÃt, na tvasti | kathamityÃha- gantÃraæ cetirask­tya gamanaæ nopapadyate | gamane 'sati gantÃtha kuta eva bhavi«yati || 7 || gantÃramantareïa nirÃÓrayaæ gamanamasadityuktam, tataÓca gantÃraæ cetirask­tya pratyÃkhyÃya gamanaæ nÃsti, asati gamane kuto nirhetuko gantÃ? ato nÃsti gamanam || 7 || atrÃha- vidyata eva gamanam, tadvatastena vyapadeÓÃt | iha gantà gamanena yukta÷, tadyogÃcca gacchati | yadi gamanaæ na syÃt, gamanavato devadattasya gacchatÅti vyapadeÓo na syÃt, daï¬ÃbhÃve daï¬ivyapadeÓÃbhÃvavat | ucyate | syÃdgamanam, yadi gacchatÅtyevaæ vyapadeÓa÷ syÃt | yasmÃt- gantà na gacchati tÃvadagantà naiva gacchati | anyo ganturagantuÓca kast­tÅyo hi gacchati || 8 || iha gacchatÅti gantÃ, sa tÃvanna gacchati, yathà ca na gacchati tathottareïa Ólokatrayeïa pratipÃdayi«yati | agantÃpi na gacchati | agantà hi nÃma yo gamikriyÃrahita÷ | gacchatÅti ca gamikriyÃyogaprav­tta÷ Óabda÷ | yadyasÃvagantÃ, kathaæ gacchati? atha gacchati, nÃsau agantà iti | tadubhayavyatirikto gacchatÅti cennaivam | ko hi ganturaganturvinirmuktast­tÅyo 'sti yo gacchatÅti kalpyeta? tasmÃnnÃsti gamanam || 8 || (##) atrÃha- nÃgantà gacchati nÃpyubhayarahita÷, kiæ tarhi gantaiva gacchatÅti | etadapyasat kiæ kÃraïam? yasmÃt- gantà tÃvadgacchatÅti kathamevopapatsyate | gamanena vinà gantà yadà naivopapadyate || 9 || gantà gacchatÅtyatra vÃkye ekaiva gamikriyÃ, tayà ca gacchatÅti vyapadiÓyate | ganteti tu vyapadeÓe nÃsti dvitÅyà gamikriyà iti | gamanena vinà gantÃ, agacchan ganteti yadà na saæbhavati, tadà gantà gacchatÅti na yujyate | kÃmaæ gacchatÅtyastu, ganteti tu na saæbhavatÅti tadayuktam || 9 || atha gatiyogÃtsagatika eva gantÃ, tathÃpi dvitÅyagamikriyÃbhÃvadgacchatÅti vyapadeÓo na syÃdityÃha- pak«o gantà gacchatÅti yasya tasya prasajyate | gamanena vinà gantà ganturgamanamicchata÷ || 10 || yasya vÃdino gamikriyÃyogÃdeva ganteti pak«a÷, tasya ganturgamanamicchata÷ sagamanagant­vyapadeÓÃdgamanena vinà gantà gacchatÅti syÃt, dvitÅyagamikriyÃbhÃvÃt | ato gantà gacchatÅti na yujyate | gacchatÅtyetasyÃrthe ganteti Óabdo gamanena vinà gantetyatra vÃkye || 10 || atha ubhayatrÃpi gatiyoga i«yate gantà gacchatÅti, evamapi- gamane dve prasajyete gantà yadyuta gacchati | ganteti cocyate yena gantà san yacca gacchati || 11 || yena gamanena yogÃd gantetyucyate vyapadiÓyate tadekaæ gamanam | gantà bhavan yacca gacchati, yÃæ ca gatikriyÃæ karoti, tadetadgamanadvayaæ prasaktam | ato gant­dvayaprasaÇga iti pÆrvavad dÆ«aïaæ vaktavyam | tasmÃnnÃsti gacchatÅti vyapadeÓa÷ || atrÃha- yadyapyevam, tathÃpi devadatto gacchatÅti vyapadeÓasadbhÃvÃdgamanastÅti | naivam | yasmÃddevadattÃÓrayaivai«Ã cintà kimasau gantà san gacchati, uta agantà gacchati, tadvayatirikto veti | sarvathà ca nopapadyata iti yatkiæcidetat || atrÃha- vidyata eva gamanam, tadÃrambhasadbhÃvÃt | iha devadatta÷ sthityupamardena gamanamÃrabhate | na ca avidyamÃnakÆrmaromaprÃvÃrÃdikamÃrabhate | ucyate | syÃdgamanaæ yadi tadÃramme eva syÃt | yasmÃt- gate nÃrabhyate gantuæ gataæ nÃrabhyate 'gate | nÃrabhyate gamyamÃne gantumÃrabhyate kuha || 12 || (##) yadi gamanÃrambho bhavet, tad gate vÃdhvanyÃramyeta, agate và gamyamÃne và | tatra gate gamanaæ nÃrabhyate, taddhi nÃma uparatagamikriyam | yadi tatra gamanamÃrabhyeta, tad gatamityevaæ na syÃd atÅtavartamÃnayorvirodhÃt | agate 'pi gamanaæ nÃrabhyate, anÃgatavartamÃnayorvirodhÃt | nÃpi gamyamÃne, tadabhÃvÃt kriyÃdvayaprasaÇgÃt kart­dvayaprasaÇgÃcca | tadevaæ sarvatra gamanÃrambhamapaÓyannÃha- gantumÃrabhyate kuheti || 12 || yathà ca gamanaæ na saæbhavati tathà pratipÃdayannÃha- na pÆrvaæ gamanÃrambhÃdgamyamÃnaæ na và gatam | yatrÃrabhyeta gamanamagate gamanaæ kuta÷ || 13 || iha devadatto yadÃvasthita Ãste, sa tadà gamanaæ nÃrabhate | tasya gamanÃrambhÃtpÆrvaæ na gamyamÃnamadhvajÃtamasti, na ca gataæ yatra gamanamÃrabhyeta | tasmÃd gatagamyamÃnÃbhÃvÃdenayorna gamanÃrambha÷ || atha syÃt- yadyapi gamanÃrambhÃtpÆrvaæ na gataæ na gamyamÃnaæ tathÃpyagatamasti, tatra gamanÃrambha÷ syÃditi | ucyate | agate gamanaæ kuta÷ | anupajÃtagamikriyamanÃrabdhagamikriyamagatam | tatra gamanÃrambha ityasaæbaddhametadityÃha- agate gamanaæ kuta÷ iti || 13 || yadyapi gatÃgatagamyamÃne«u gamanÃrambho nÃsti, gatÃgatagamyamÃnÃni tu santi | na cÃsati gamane etÃni yujyanta iti | ucyate | syÃd gamanaæ yadyetÃnyeva syu÷ | sati hi gamikriyÃprÃrambhe yatroparatà gamikriyà tad gatamiti parikalpyeta, yatra vartamÃnà tad gamyamÃnam, yatrÃjÃtà tadagatamiti | yadà tu gamikriyÃprÃrambha eva nÃsti, tadÃ- gataæ kiæ gamyamanaæ kimagataæ kiæ vikalpyate | ad­ÓyamÃna Ãrambhe gamanasyaiva sarvathà || 14 || prÃrambhe 'nupalabhyamÃne kiæ mithyÃdhvatrayaæ parikalpyate, kuto và tadvayapadeÓakÃraïaæ gamanamityayuktametat || 14 || atrÃha- vidyata eva gamanaæ tatpratipak«asadbhÃvÃt | yasya ca pratipak«o 'sti, tadasti, ÃlokÃndhakÃravat pÃrÃvÃravat saæÓayaniÓcayavacca | asti ca gamanasya pratipak«a÷ sthÃnamiti | ucyate | syÃd gamanaæ yadi tatpratipak«a÷ sthÃnaæ syÃt | kathamihedaæ sthÃnaæ ganturagantustadanyasya và parikalpyeta? sarvathà ca na yujyata ityÃha- gantà na ti«Âhati tÃvadagantà naiva ti«Âhati | anyo ganturagantuÓca kast­tÅyo 'tha ti«Âhati || 15 || yathà gantà na ti«Âhati tathottareïa ÓlokenÃkhyÃsyati | agantÃpi na ti«Âhati, sa hi ti«Âhatyeva, tasya kimaparayà sthityà prayojanam? agantÃpi na ti«Âhati? sa hi ti«Âhatyeva, tasya (##) kimaparayà sthityà prayojanam? ekayà sthityà agantà aparayà ti«ÂhatÅti sthitidvayaprasaÇgÃt sthÃt­dvayaprasaÇga iti pÆrvavaddo«a÷ | gantragant­rahitaÓcÃnyo nÃsti || 15 || atrÃha- nÃgantà ti«Âhati, nÃpi ganturagantuÓcÃnya÷, kiæ tarhi gantaiva ti«ÂhatÅti naivam | yasmÃt- gantà tÃvatti«ÂhatÅti kathamevopapatsyate | gamanena vinà gantà yadà naivopapadyate || 16 || yadÃyaæ ti«ÂhatÅtyucyate, tadà sthitivirodhi gamanamasya nÃsti, vinà ca gamanaæ gant­vyapadeÓo nÃsti | ato gantà ti«ÂhatÅti nopapadyate || 16 || atrÃha- vidyata eva gamanam, tanniv­ttisadbhÃvÃt | iha gaternivartamÃna÷ sthitimÃrabhate gamanÃbhÃve tu na tato nivarteta | ucyate | syÃd gamanaæ yadi tanniv­ttireva syÃt | [na tvasti] yasmÃt- na ti«Âhati gamyamÃnÃnna gatÃnnÃgatÃdapi | tatra gantà gatÃdadhvano na nivartate gatyabhÃvÃt | agatÃdapi, gatyabhÃvÃdeva | gamyamÃnÃdapi na nivartate tadanupalabdhe÷ gamikriyÃbhÃvÃcca | tasmÃnna gatiniv­tti÷ || atrÃha- yadi gamanapratidvandvisthityabhÃvÃdgatirasatÅ, evaæ tarhi gamanaprasiddhaye sthiti sÃdhayÃma÷, tatsiddhau gamanasiddhi÷ | tasmÃdvidyata eva sthÃnaæ pratidvandvisadbhÃvÃt, sthiterhi pratidvandvi gamanam, tadasti, tataÓca sthitirapi, pratidvandvisadbhÃvÃt | etadapyayuktam | yasmÃt- gamanaæ saæprav­ttiÓca niv­ttiÓca gate÷ samà || 17 || atra hi yadgamanaæ sthitisiddhaye varïitaæ tadgatyà samaæ gatidÆ«aïena tulyamityartha÷ | yathà gantà na ti«Âhati tÃvadityÃdinà gatiprasiddhaye sthiterhetutvenopÃttÃyà dÆ«aïamuktam, evamihÃpi sthitiprasiddhaye gamanasya hetutvenopÃttasya sthÃtà na gacchati tÃvadityÃdinà ÓlokadvayapÃÂhaparivartena dÆ«aïaæ vaktavyamiti nÃsti gamanam, tadabhÃvÃtpratidvandvinÅ sthitirapÅti | evaæ tÃvad gamanaæ gatyà tulyaæ pratyÃkhyeyam || atha syÃt- vidyata eva sthÃnaæ tadÃrambhasadbhÃvÃt | iha gatyupamardena sthÃnamÃrabhyate, kathaæ tanna syÃt? ucyate | saæprav­ttiÓca gate÷ samà vÃcyà | tatra yathà pÆrvaæ gate nÃrabhyate gantumityÃdinà gamanÃrambho ni«iddha÷, evamihÃpi- sthite nÃrabhyate sthÃtuæ sthÃtuæ nÃrabhyate 'sthite | nÃrabhyate sthÅyamÃne sthÃtumÃrabhyate kuha || (##) ityÃdinà Ólokatrayaparivartena sthÃnasaæprav­ttirapi gate÷ samà | sthÃnaniv­ttirapi gatiniv­ttyà samà pratyÃkhyeyà | yathà gatini«edhe- na ti«Âhati gamyamÃnÃnna gatÃnnÃgatÃdapi | iti gaterdÆ«aïamuktam, evaæ sthitini«edhe 'pi na gacchati sthÅyamÃnÃnna sthitÃnnÃsthitÃdapi | iti gatyà tulyaæ dÆ«aïamiti nÃsti sthiti÷ | tadabhÃvÃtkuto gatipratipak«asthitisadbhÃvavÃdinÃæ gate÷ siddhiriti || 17 || api ca | yadi gamanaæ syÃt, gant­vyatirekeïa và syÃdavyatirekeïa vÃ? sarvathà ca vicÃryamÃïaæ na saæbhavatÅtyÃha- yadeva gamanaæ gantà sa eveti na yujyate | anya eva punargantà gateriti na yujyate || 18 || kathaæ punarna yujyata ityÃha- yadeva gamanaæ gantà sa eva hi bhavedyadi | ekÅbhÃva÷ prasajyeta kartu÷ karmaïa eva ca || 19 || yeyaæ gamikriyÃ, sà yadi ganturavyatiriktà nÃnyà syÃt, tadà kartu÷ kriyÃyÃÓcaikatvaæ syÃt | tataÓca iyaæ kriyÃ, ayaæ kartÃ, iti viÓe«o na syÃt | na ca chidikriyÃyÃ÷ chettuÓca ekatvam | ato yadeva gamanaæ sa eva ganteti na yujyate || 19 || anyatramapi gant­gamanayoryathà nÃsti tathà pratipÃdayannÃha- anya eva punargantà gateryadi vikalpyate | gamanaæ syÃd­te ganturgantà syÃdgamanÃd­te || 20 || yadi hi gant­gamanayoranyatvaæ syÃt, tadà gamananirapek«o gantà syÃt, gant­nirapek«aæ ca gamanaæ g­hyeta p­thak siddhaæ ghaÂÃdiva paÂa÷ | na ca gantu÷ p­thaksiddhaæ gamanaæ g­hyata iti | anya eva punargantà gateriti na yujyate iti prasÃdhitametat || 20 || tadevam- ekÅbhÃvena và siddhirnÃnÃbhÃvena và yayo÷ | na vidyate, tayo÷ siddhi÷ kathaæ nu khalu vidyate || 21 || yayorgant­gamanayoryathoditanyÃyena ekÅbhÃvena và nÃnÃbhÃvena và nÃsti siddhi÷, tayoridÃnÅæ kenÃnyena prakÃreïa siddhirastu? ata Ãha- tayo÷ siddhi÷ kathaæ nu khalu vidyata iti | nÃsti gant­gamanayo÷ siddhirityabhiprÃya÷ || 21 || (##) atrÃha- iha devadatto gantà gacchatÅti lokaprasiddham | tatra yathà vaktà vÃcaæ bhëate, kartà kriyÃæ karoti, iti prasiddham, evaæ yayà gatyà gantetyabhivyajyate tÃæ gacchatÅti na yathoktado«a÷ | tadapyasat | yasmÃt- gatyà yayocyate gantà gatiæ tÃæ sa na gacchati | yayà gatyà devadatto gantetyabhivyajate, sa gantà san tÃæ tÃvanna gacchati, na prÃpnoti yadi và na karotÅtyartha÷ | yasmÃnna gatipÆrvo 'sti gate÷ pÆrvo gatipÆrva÷ | yadi gantà gate÷ pÆrvaæ siddha÷ syÃt, sa tÃæ gacchet | katham yasmÃt- kaÓcitkiæciddhi gacchati || 22 || kaÓciddevadatta÷ kiæcidarthÃntarabhÆtaæ grÃmaæ nagaraæ và gacchatÅti d­«Âam | na caivaæ yayà gatyà gantetyucyate, tasyÃ÷ pÆrvaæ siddharÆpo gatinirapek«o gantà nÃma asti yastÃæ gacchet || 22 || atha manyase- yayà gatyà gantetyabhivyajyate, tÃmeva asau na gacchati, kiæ tahi tato 'nyÃmiti | etadapyasat | yasmÃt- gatyà yayocyate gantà tato 'nyÃæ sa na gacchati | gatÅ dve nopapadyete yasmÃdeke pragacchati || 23 || yayà gatyà gantà abhivyajyate, tato 'nyÃmapi sa gantà san na gacchati, gatidvayaprasaÇgÃt | yayà gatyà gantà abhivyajyate, gantà san yÃæ cÃparÃæ gacchatÅtyetad gatidvayaæ prasaktam | na ca ekasmin gantari gatidvayam | ityuktametat | etena vaktà vÃcaæ bhëate kartà kriyÃæ karoti, iti pratyuktam || 23 || tadevam- sadbhÆto gamanaæ gantà triprakÃraæ na gacchati | nÃsadbhÆto 'pi gamanaæ triprakÃraæ sa gacchati || 24 || gamanaæ sadasadbhÆtastriprakÃraæ na gacchati | tatra gamyata iti gamanamihocyate | tatra sadbhÆto gantà yo gamikriyÃyukta÷ | asadbhÆto gantà yo gamikriyÃrahita÷ | sadasadbhÆto ya ubhayapak«ÅyarÆpa÷ | evaæ gamanamapi triprakÃraæ gamikriyÃsaæbandhena veditavyam | tatra sadbhÆto gantà sadbhÆtamasadbhÆtaæ sadasadbhÆtaæ triprakÃraæ gamanaæ na gacchati | etacca karmakÃrakaparÅk«ÃyÃmÃkhyÃsyate | evamasadbhÆto 'pi gantà triprakÃraæ gamanaæ na gacchati | sadasadbhÆto 'pÅti tatraiva pratipÃdayi«yati | yataÓcaivaæ gant­gantavyagamanÃni vicÃryamÃïÃni na santi, tasmÃdgatiÓca gantà ca gantavyaæ ca na vidyate || 25 || (##) yathoktamÃryÃk«ayamatinirdeÓasÆtre- agatiriti bhadanta ÓÃradvatÅputra saækar«aïapadametat | gatiriti bhadanta ÓÃradvatÅputra ni«kar«aïapadametat | yatra na saækar«aïapadaæ na ni«kar«aïapadaæ tadÃryÃïÃæ padam | apadayogena anÃgatiragatiÓcÃryÃïÃæ gatiriti || yadi bÅjamevÃÇkure saækramati, bÅjameva tatsyÃnna yadaÇkura÷ ÓÃÓvatado«aprasaÇgaÓca | athÃÇkuro 'nyata Ãgacchati, ahetukado«aprasaÇga÷ syÃt | na cÃhetukasyotpatti÷ kharavi«Ãïasyeva || ata evÃha bhagavÃn- bÅjasya sato yathÃÇkuro na ca yo bÅju sa caiva aÇkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanuccheda aÓÃÓvata dharmatà || iti || mudrÃtpratimudra d­Óyate mudrasaækrÃnti na copalabhyate | na ca tatra na caiva sÃnyato evaæ saæskÃranucchedaÓÃÓvatÃ÷ || iti ca || tathÃ- ÃdarÓap­«Âhe tatha tailapÃtre nirÅk«ate nÃrimukhaæ alaæk­tam | so tatra rÃgaæ janayitva bÃlo pradhÃvito kÃmi gave«amÃïo || mukhasya saækrÃnti yadà na vidyate bimbe mukhaæ naiva kadÃci labhyate | mƬho yathà so janayeta rÃgaæ tathopamÃn jÃnatha sarvadharmÃn || tathà [ÃryasamÃdhirÃjasÆtre 'pi]- tahi kÃli so daÓabalo anagho jinu bhëate imu samÃdhivaram | supinopamà bhagavatÅ sakalà na hi kaÓci jÃyati na co mriyate || na ca sattvu labhyati na jÅvu naro imi dharma phenakadalÅsad­ÓÃ÷ | mÃyopamà gaganavidyusamà dakacandrasaænibha marÅcisamÃ÷ || na ca asmi loki m­tu kaÓci naro paraloka saækramati gacchati và | na ca karma naÓyati kadÃci k­taæ phalu deti k­«ïa Óubha saæsarato || (##) na ca ÓÃÓvataæ na ca uccheda puno na ca karmasaæcayu na cÃpi sthiti÷ | na ca so 'pi k­tva punarÃsp­Óati na ca anyu k­tva puna vedayate || na ca saækramo na ca punÃgamanaæ na ca sarvamasti na ca nÃsti puna÷ | na ca d­«Âa sthÃnagatiÓuddhiriho na ca satvacÃra supaÓÃntagati || supinopamaæ hi tribhavaæ vaÓikaæ laghu bhagnamanityena mÃyasamam | na ca Ãgataæ na ca ihopagataæ ÓÆnyÃnimitta sada saætatiyo || anutpÃda ÓÃnta animittapadaæ sugatÃna gocara jinÃna guïà | bala dhÃraïÅ daÓabalÃna balaæ buddhÃna iyaæ v­«abhità paramà || varaÓukladharmaguïasaænicayo guïaj¤ÃnadhÃraïibalaæ paramam | ­ddhÅvikurvaïavidhi÷ paramo varapa¤cabhij¤apratilÃbhanaya÷ || iti vistara÷ || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau gatÃgataparÅk«Ã nÃma dvitÅyaæ prakaraïam || (##) 3 cak«urÃdÅndriyaparÅk«Ã t­tÅyaæ prakaraïam | atrÃha- yadyapi gatiÓca gantà ca gantavyaæ ca na vidyate, tathÃpi pravacanasiddhayapek«ayà dra«ÂÂadra«ÂavyadarÓanÃdÅnÃmastitvamÃstheyam | tathà cÃbhidharme ucyate | darÓanaæ Óravaïaæ ghrÃïaæ rasanaæ sparÓanaæ mana÷ | indriyÃïi «a¬ete«Ãæ dra«ÂavyÃdÅni gocara÷ || 1 || tasmÃtsanti darÓanÃdÅni svabhÃvata iti | ucyate | na santi | iha hi paÓyatÅti darÓanaæ cak«u÷, tasya ca rÆpaæ vi«ayatvenopadiÓyate || 1 || yathà darÓanaæ rÆpaæ na paÓyati tathà pratipÃdayannÃha- svamÃtmÃnaæ darÓanaæ hi tattameva na paÓyati | na paÓyati yadÃtmÃnaæ kathaæ drak«yati tatparÃn || 2 || tatra tadeva darÓanaæ svÃtmÃnaæ na paÓyati svÃtmani kriyÃvirodhÃt | tataÓca svÃtmÃdarÓanÃcchrotrÃdivannÅlÃdikaæ na paÓyati | tasmÃnnÃsti darÓanam || 2 || yadyapi svÃtmÃnaæ darÓanaæ na paÓyati, tathëyagnivat parÃn drak«yati | tathà hi agni÷parÃtmÃnameva dahati na svÃtmÃnam, evaæ darÓanaæ parÃneva drak«yati na svÃtmÃnamiti | etadatyayuktam | yasmÃt- na paryÃpto 'gnid­«ÂÃnto darÓanasya prasiddhaye | yo 'yamagnid­«ÂÃnto darÓanasya prasiddhaye bhavatopanyasta÷, sa na paryÃpto nÃlaæ na samartho na yujyata ityartha÷ | yasmÃt- sadarÓana÷ sa pratyukto gamyamÃnagatÃgatai÷ || 3 || saha darÓanena vartata iti sadarÓana÷ | yo 'yamagnid­«ÂÃnto darÓanaprasiddhaye bhavatopanyasta÷, so 'pi saha darÓanena dÃr«ÂÃntikÃrthena pratyukto dÆ«ita÷ | kena punarityÃha- gamyamÃnagatÃgatai÷ | yathà gataæ na gamyate nÃgataæ na gamyamÃnam, evamagninÃpi dagdhaæ na dahyate nÃdagdhaæ dahyata ityÃdinà samaæ vÃcyam | yathà ca na gataæ nÃgataæ na gamyamÃnaæ gamyate, evam- na d­«Âaæ d­Óyate tÃvadad­«Âaæ naiva d­Óyate | d­«ÂÃd­«Âavinirmuktaæ d­ÓyamÃnaæ na d­Óyate || ityÃdi vÃcyam || 3 || yathà ca gantà na gacchati tÃvadityÃdyuktam, evaæ na dagdhà dahati tÃvadityÃdi vÃcyam | evaæ na dra«Âà paÓyati tÃvadityÃdinà agnid­«ÂÃntena saha gamyamÃnagatÃgatairyasmÃtsamaæ dÆ«aïam, ato 'gnivad (##) darÓanasiddhiriti na yujyate | tataÓca siddhametat- svÃtmavad darÓanaæ parÃnapi na paÓyatÅti || 3 || yadaivaæ tadÃ- nÃpaÓyamÃnaæ bhavati yadà kiæcana darÓanam | darÓanaæ paÓyatÅtyevaæ kathametattu yujyate || 4 || yadà caivamapaÓyanna kiæciddarÓanaæ bhavati, tadÃnÅmapaÓyato darÓanÃtvÃyogÃt stambhÃdivat, paÓyatÅti darÓanamiti vyapadeÓo na yujyate | yadyapi darÓanaÓabdÃdanantaraæ ÓlokabandhÃnurodhena darÓana paÓyatÅti pÃÂha÷, tathÃpi vyÃkhyÃnakÃle paÓyatÅti darÓanamityevaæ kathametattu yujyate iti paÂhitavyam || 4 || kiæ cÃnyat- iha paÓyatÅti darÓanamityucyamÃne darÓanakriyayà darÓanasvabhÃvasya và cak«u«a÷ saæbandha÷ parikalpyeta, adarÓanasvabhÃvasya vÃ? ubhayathà ca na yujyate ityÃha- paÓyati darÓanaæ naiva naiva paÓyatyadarÓanam | darÓanasvabhÃvasya tÃvad d­ÓikriyÃyuktasya bhÆya÷ paÓyatÅtyÃdinà saæbandho nopapadyate d­ÓikriyÃdvayaprasaÇgÃt darÓanadvayaprasaÇgÃcca | adarÓanamapi na paÓyati darÓanakriyÃrahitatvÃdaÇgÆlyagravadityÃbhiprÃya÷ | yadà paÓyati darÓanaæ naiva naiva paÓyatyadarÓanam | tadà darÓanaæ paÓyatÅtyevaæ kathametattu yujyate || ityanenaiva saæbandha÷ || ye tu manyante- nirvyÃpÃraæ hÅdaæ dharmamÃtramutpadyamÃnamutpadyate iti, naiva kiæcit, kaÓcidvi«ayaæ paÓyati kriyÃyà abhÃvÃt, tasmÃddarÓanaæ na paÓyatÅti siddhametatprasÃdhyata iti | atrocyate | yadi kriyà vyavahÃrÃÇgabhÆtà na syÃt, tadà dharmamÃtramapi na syÃt, kriyÃvirahitatvÃt, khapu«pavaditi kuta÷ kriyÃrahitaæ dharmamÃtraæ bhavi«yati? tasmÃdyadi vyavahÃrasatyaæ dharmamÃtravat kriyÃpyabhyupagamyatÃm | atha tattvacintÃ, tadà kriyÃvad dharmamÃtramapi nÃstÅti bhavatÃbhyupagamyatÃm | yathoktaæ Óatake- kriyÃvÃn ÓÃÓvato nÃsti nÃsti sarvagate kriyà | ni«kriyo nÃstinà tulyo nairÃtmyaæ kiæ na te priyam || iti | tasmÃnnÃyaæ vidhirbÃdhaka÷ parasya, nÃpyasmÃkaæ siddhasÃdhanado«a÷ || atrÃha- naiva hi paÓyatÅti darÓanamiti kart­sÃdhanamabhyupagamyate, kiæ tarhi paÓyatyanenetÅ darÓanamiti karaïasÃdhanam, tataÓca uktado«ÃprasaÇga÷ | yaÓcÃnena darÓanena karaïabhÆtena paÓyati, sa dra«ÂÃ, e«a ca vidyate vij¤ÃnamÃtmà vÃ, kart­sadbhÃvÃcca darÓanamapi siddhamiti | ucyate- vyÃkhyÃto darÓanenaiva dra«Âà cÃpyupagamyatÃm || 5 || (##) yathà svamÃtmÃnaæ darÓanaæ hÅtyÃdinà dÆ«aïamuktam, evaæ dra«Âurapi darÓanavaddÆ«aïaæ veditavyam | tadyathÃ- svamÃtmÃnaæ naiva dra«Âà darÓanena vipaÓyati | na paÓyati yadÃtmÃnaæ kathaæ drak«yati tatparÃn || ityÃdi vÃcyam | tasmÃddarÓanavad dra«ÂÃpi nÃstÅti siddham || 5 || atrÃha- vidyata eva dra«Âà tatkarmakaraïasadbhÃvÃt | iha yannÃsti iti, na tasya karmakaraïe vidyete tadyathà vandhyÃsÆno÷ | asti ca dra«Âu÷ karaïaæ darÓanaæ dra«Âavyaæ ca karma | tasmÃcchett­vadvidyamÃnakarmakaraïo vidyata eva dra«Âeti | ucyate | naiva hi dra«ÂavyadarÓane vidyete, tatkuto dra«Âà syÃt? dra«ÂusÃpek«e hi dra«ÂavyadarÓane | sa ca nirÆttyamÃïa÷- tirask­tya dra«Âà nÃstyatirask­tya ca darÓanam | iha dra«Âà nÃma yadi kaÓcitsyÃt, sa darÓanasÃpek«o và syÃnnirapek«o và | tatra yadi darÓanasÃpek«o 'tirask­tya darÓanami«yate, tadà siddhasya và darÓanÃpek«Ã syÃdasiddhasya và | tatra siddho dra«Âà na hi darÓanamapek«ate | kiæ siddhasya sato dra«Âu÷ punardarÓanÃpek «Ã kuryÃt? na hi siddhaæ punarapi sÃdhyata iti | athÃsiddho 'pek«eta, asiddhatvÃdvandhyÃsutavaddarÓanaæ nÃpek«ate | evaæ tÃvadatirask­tya darÓanamapek«ya dra«Âà nÃsti | tirask­tyÃpi, darÓananirapek«atvÃt ityuktaæ prÃk | tadevaæ tirask­tyÃtirask­tya và darÓanaæ yadà dra«Âà nÃsti, tadÃ- dra«Âavyaæ darÓanaæ caiva dra«Âaryasati te kuta÷ || 6 || dra«Âaryasati nirhetuke dra«ÂavyadarÓane na saæbhavata÷ iti kutastatsadbhÃvÃd dra«Âà prasetsyati? atrÃha- vidyete eva dra«ÂavyadarÓane, tatkÃryasadbhÃvÃt | tatra- pratÅtya mÃtÃpitarau yathokta÷ putrasaæbhava÷ | cak«ÆrÆpe pratÅtyaivamukto vij¤Ãnasaæbhava÷ || 7 || iti dra«Âavyaæ darÓanaæ ca pratÅtya vij¤Ãnamutpadyate | trayÃïÃæ saænipÃtÃtsÃsravasparÓa÷, sparÓasahajà vedanÃ, tatpratyayà t­«ïeti | evaæ catvÃryapi bhavÃÇgÃni dra«ÂavyadarÓanahetukÃni vidyante | tasmÃtkÃryasadbhÃvÃd dra«ÂavyadarÓane vidyete iti | 7 || ucyate- syÃtÃmete, yadi vij¤ÃnÃdicatu«Âayameva syÃt | yasmÃt- dra«ÂavyadarÓanÃbhÃvÃdvij¤ÃnÃdicatu«Âayam | nÃstÅti iha dra«ÂurabhÃvÃd dra«ÂavyadarÓane api na sta ityuktam | ata÷ kuto vij¤ÃnÃdicatu«Âayaæ vij¤ÃnasparÓavedanÃt­«ïÃkhyam? tasmÃnna santi vij¤ÃnÃdÅni || atrÃha- santyevatÃni tatkÃryasadbhÃvÃt | iha t­«ïÃpratyayamupÃdÃnamityÃdinà upÃdÃnabhavajÃtijarÃmaraïÃdikaæ vij¤ÃnÃdicatu«ÂayÃdutpadyate, tasmÃtsanti vij¤ÃnÃdÅni tatkÃryasadbhÃvÃt | (##) ucyate | syurupÃdÃnÃdÅni yadi vij¤ÃnÃdicatu«Âayameva syÃt | yadà tu dra«ÂavyadarÓanÃbhÃvÃdvij¤ÃnÃdicatu«Âayaæ naivÃsti, tadÃ- upÃdÃnÃdÅni bhavi«yanti puna÷ katham || 8 || na santyupÃdÃnÃdÅnÅtyartha÷ || 8 || idÃnÅæ darÓanavacche«ÃyatanavyÃkhyÃnÃtideÓÃrthamÃha- vyÃkhyÃtaæ Óravaïaæ ghrÃïaæ rasanaæ sparÓanaæ mana÷ | darÓanenaiva jÃnÅyÃcchrot­ÓrotavyakÃdi ca || 9 || iti || uktaæ hi bhagavatÃ- na cak«u÷ prek«ate rÆpaæ mano dharmÃnna vetti ca | etatta paramaæ satyaæ yatra loko na gÃhate || sÃmagryà darÓanaæ yatra prakÃÓayati nÃyaka÷ | prÃhopacÃrabhÆmiæ tÃæ paramÃrthasya buddhimÃn || iti || tathÃ- cak«uÓca pratÅtya rÆpata÷ cak«uvij¤ÃnamihopajÃyate | no cak«u«i rÆpa niÓritaæ rÆpasaækrÃnti na caiva cak«u«i || nairÃtmya 'ÓubhÃÓca dharmime te«vÃtmeti ÓubhÃÓca kalpitÃ÷ | viparÅtamasadvikalpitaæ cak«uvij¤Ãna tato 'pi jÃyate || vij¤Ãnanirodhasaæbhavaæ vij¤ÃnaupÃdavayaæ vipaÓyati | na kahiæci gataæ na cÃgataæ ÓÆnya mÃyopama yogi paÓyati || tathÃcÃryopÃlip­cchÃyÃm- sarva sayogi tu paÓyati cak«ustatra na paÓyati pratyayahÅnam | naiva ca cak«u prapaÓyati rÆpaæ tena sayogaviyogavikalpa÷ || ÃlokasamÃÓrita paÓyati cak«Æ rÆpa manoramacitraviÓi«Âam | yena ca yogasamÃÓritacak«ustena na paÓyati cak«u kadÃci || yo 'pi ca ÓrÆyati Óabdu manoj¤a÷ so 'pi ca nÃntari jÃtu pravi«Âa÷ | saækramaïaæ na ca labhyati tasya kalpavaÓÃttu samucchritu Óabda÷ || iti || (##) tathÃ- gÅtaæ na n­tyamapi vÃdyarutaæ na grÃhyaæ svapnopamà hi ratayo 'budhamohanÃÓca | saækalpalÃlasa gatà abudhà 'tra nÃÓaæ kiæ kleÓadÃsa iva bÃlajano bhavÃmi || iti || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau cak«urÃdÅndriyaparÅk«Ã nÃma t­tÅyaæ prakaraïam || (##) 4 skandhaparÅk«Ã caturtha prakaraïam | atrÃha- yadyevaæ cak«urÃdÅnÅndriyÃïi na santi, na skandhÃ÷, aprati«edhÃt tadantargatÃni cendriyÃïi, atastÃnyapi bhavi«yantÅti | ucyate | syureva, yadi skandhÃ÷ syu÷ tatra rÆpaskandhamadhik­tyÃha- rÆpakÃraïanirmuktaæ na rÆpamupalabhyate | rÆpeïÃpi na nirmuktaæ d­Óyate rÆpakÃraïam || 1 || tatra rÆpaæ bhautikam | tasya kÃraïaæ catvÃri mahÃbhÆtÃni | tadvayatiriktaæ p­thagbhÆtaæ rÆpaæ rÆpaÓabdagandharasaspra«ÂavyÃkhyaæ nopalabhyate ghaÂÃdiva paÂa÷ | rÆpeïÃpi na nirmuktaæ rÆpÃtp­thagbhÆtaæ rÆpakÃraïamupalabhyate || 1 || tadetatpratij¤Ãdvayaæ prasÃdhayitukÃma Ãha- rÆpakÃraïanirmukte rÆpe rÆpaæ prasajyate | Ãhetukaæ, na cÃstyartha÷ kaÓcidÃhetuka÷ kvacit || 2 || yathà ghaÂÃdarthÃntarabhÆta÷ paÂo na ghaÂahetuka÷, evaæ rÆpakÃraïacaturmahÃbhÆtavyatirikta bhautikaæ rÆpami«yamÃïaæ na bhÆtahetukaæ syÃt | na cÃstyartha÷ kaÓcidÃhetuka÷ kvacit | tasmÃdahetukatvado«aprasaÇgÃnna rÆpakÃraïanirmuktaæ rÆpamabhyupetavyamiti || 2 || idÃnÅæ rÆpeïÃpi vinirmuktaæ yathà rÆpakÃraïaæ nÃsti, tathà pratipÃdayannÃha- rÆpeïa tu vinirmuktaæ yadi syÃdrÆpakÃraïam | yadi kÃryarÆpavinirmuktaæ rÆpakÃraïaæ syÃt, tadÃ, yathà ghaÂÃtkuï¬aæ p­thaksiddhaæ ghaÂahetukaæ na bhavati, evaæ kÃryÃtp­thagbhÆtaæ kÃraïami«yamÃïam- akÃryakaæ kÃraïaæ syÃt nirhetukaæ syÃt | kÃraïasya hi kÃraïatve kÃryaprav­ttirhetu÷, kÃryanirapek«Ãcca kÃraïÃt p­thaksiddhà nÃsti kÃryaprav­tti÷ | yaccÃkÃryakaæ kÃraïaæ tannirhetukatvÃnnaroragaturagavi«ÃïavannÃstyevetyÃha- nÃstyakÃryaæ ca kÃraïam || 3 || iti || 3 || atha cedaæ rÆpasya kÃraïami«yamÃïaæ sati và rÆpe kÃraïatvene«yate 'sati vÃ? ubhayathà ca nopapadyata ityÃha- rÆpe satyeva rÆpasya kÃraïaæ nopapadyate | rÆpe 'satyeva rÆpasya kÃraïaæ nopapadyate || 4 || sati và saævidyamÃne rÆpe kiæ rÆpakÃraïena prayojanam? asati asaævidyamÃne rÆpe kiæ kiæ rÆpakÃraïena prayojanam, kasya và tatkÃraïaæ parikalpyate? tasmÃdasatyapi rÆpe rÆpakÃraïaæ nopapadyate || 4 || (##) atha syÃt- yadyapi evaæ rÆpakÃraïaæ na saæbhavati, tathÃpi kÃryaæ rÆpaæ saævidyate, sadbhÃvÃt kÃraïamapi bhavi«yatÅti | syÃdevam, yadi kÃryaæ rÆpaæ syÃt | na tvasti | ysmÃt- ni«kÃraïaæ punà rÆpaæ naiva naivopapadyate | rÆpakÃraïaæ yathà nÃsti tathoktam | asati kÃraïe kuto nirhetukaæ kÃryaæ rÆpaæ bhavet? naiva naivetyanena sÃvadhÃraïena prati«edhadvayena ahetukatvÃdasyÃtyani«ÂatÃæ darÓayati | yataÓcaivaæ rÆpaæ sarvathà vicÃryamÃïaæ na saæbhavati, tasmÃt tattvadarÓÅ yogÅ rÆpagatÃn kÃæÓcinna vikalpÃn vikalpayet || 5 || sapratighÃpratighasanidarÓanÃnidarÓanÃtÅtÃnÃgatanÅlapÅtÃdivikalpÃn rÆpÃlambanÃnna kÃæÓcitparikalpayitumarhatÅtyartha÷ || 5 || api ca | idaæ rÆpakÃraïami«yamÃïaæ sad­Óaæ kÃryaæ ni«pÃdayedasad­Óaæ vÃ? ubhayathà ca nopapadyate ityÃha- na kÃraïasya sad­Óaæ kÃryamityupapadyate | na kÃraïasyÃsad­Óaæ kÃryamityupapadyate || 6 || tatra rÆpakÃraïaæ kaÂhinadravo«ïataralasvabhÃvam | bhautikaæ tu cak«urÃdhyÃtmikaæ pa¤cacak«urvij¤ÃnÃdyÃÓrayakarÆpaprasÃdÃtmakam | bÃhyaæ tu rÆpÃdyÃyatanÃdikaæ cak«urvij¤ÃnÃdigrÃhyalak«aïaæ na mahÃbhÆtasvabhÃvamiti | ato bhinnalak«aïatvÃnnirvÃïavatkÃryakÃraïayo÷ sÃd­Óyameva nÃstÅti na kÃraïasya sad­Óaæ kÃryamityupapadyate | na cÃpi sad­ÓÃnÃæ ÓÃlibÅjÃdÅnÃæ parasparakÃryakÃraïabhÃvo d­«Âa÷, ityata÷ na kÃraïasya sad­Óaæ kÃryamityupapadyate | tathÃpi na kÃraïasyÃsad­Óaæ kÃryamityupapadyate | bhinnalak«aïatvÃnnirvÃïavadevetyabhiprÃya÷ || 6 || yathà cedaæ rÆpaæ vicÃryamÃïaæ sarvathà nopapadyate, evaæ vedanÃdayo 'pi, ityatidiÓannÃha- vedanÃcittasaæj¤ÃnÃæ saæskÃrÃïÃæ ca sarvaÓa÷ | sarve«Ãmeva bhÃvÃnÃæ rÆpeïaiva sama÷ krama÷ || 7 || vedanÃdikamapi sarvaæ rÆpavicÃreïaiva samaæ yojyam | yathaiva hyekasya dharmasya ÓÆnyatà pratipÃdayitumi«Âà mÃdhyamikena, tathaiva sarvadharmÃïÃmapÅti || 7 || ata÷- vigrahe ya÷ parÅhÃraæ k­te ÓÆnyatayà vadet | sarvaæ tasyÃparih­taæ samaæ sÃdhyena jÃyate || 8 || (##) tatra parapak«adÆ«aïaæ vigraha÷ | ÓÆnyatayà kÃraïabhÆtayà rÆpaæ ni÷svabhÃvamityevaæ sasvabhÃvavÃde prati«iddhe, yadi para÷ parihÃraæ brÆyÃt- vedanÃdayastÃvatsanti, tadvadrÆpamapyastÅti, tadetatsarvaæ tasyÃparih­taæ bhavati | yasmÃdvedanÃdÅnÃmapi sadbhÃva÷ sÃdhyena rÆpasadbhÃvena samo veditavya÷ | yathà rÆpaæ svakÃraïÃttattvÃnyatvena vicÃryamÃïamasat, evaæ sparÓapratyayà vedanÃ, vij¤Ãnasahajà saæj¤Ã, avidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrÃ÷, saæskÃrapratyayaæ ca vij¤Ãnaæ svakÃraïÃtsparÓÃde÷ tattvÃnyatvÃdinà vicÃryamÃïaæ nÃstÅti sarvametatsÃdhyasamaæ bhavati | yathà vedanÃdaya÷ sÃdhyasamÃ÷, evaæ lak«yalak«aïakÃryakÃraïÃvayavyavayavÃdayo 'pi sarva eva padÃrthÃ÷ rÆpeïa sÃdhyena samà iti kuta÷ parasya parÅhÃra saæbhavet? sarvaæ vacanamasya sÃdhyasamaæ bhavatÅti sarvatra ÓÃstre parÅhÃreïa sÃdhyasamatvaæ mÃdhyamikenà grÃhaïÅyamityÃcÃrya÷ Óik«ayati || 8 || yathà ca parapak«adÆ«aïe vihi 'toyaæ vidhi÷, evaæ vyÃkhyÃnakÃle 'pÅtyÃha- vyÃkhyÃne ya upÃlambhaæ k­te ÓÆnyatayà vadet | sarvaæ tasyÃnupÃlabdhaæ samaæ sÃdhyena jÃyate || 9 || vyÃkhyÃnakÃle 'pi ya÷ Ói«yadeÓÅyaÓcodyamupÃlambhaæ kuryÃt, tasyÃpi taccodyamupÃlambhÃkhyaæ pÆrvavatsÃdhyasamaæ veditavyam | yathoktam- bhÃvasyaikasya yo dra«Âà dra«Âà sarvasya sa sm­ta÷ | ekasya ÓÆnyatà yaiva saiva sarvasya ÓÆnyatà || iti | Ãryagaganaga¤jasamÃdhisÆtre 'pi- ekena dharmeïa tu sarvadharmÃn anugacchate mÃyamarÅcisÃd­ÓÃn | agrÃhyatucchÃnalikÃnaÓÃÓvatÃn so bodhimaï¬aæ nacireïa gacchati || iti || samÃdhirÃjasÆtre 'pi- yatha ¤Ãta tayÃtmasaæj¤a tathaiva sarvatra pe«ità buddhi÷ | sarve ca tatsvabhÃvà dharma viÓuddhà gaganakalpÃ÷ || ekena sarvaæ jÃnÃti sarvamekena paÓyati | kiyadbahu pi bhÃvetvà na tasyotpadyate mada÷ || iti | ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacittÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau skandhaparÅk«Ã nÃma caturtha prakaraïam || (##) 5 dhÃtuparÅk«Ã pa¤camaæ prakaraïam || atrÃha- dhÃtava÷ santi prati«edhÃbhÃvÃt | uktaæ ca bhagavatÃ- «a¬dhÃturayaæ mahÃrÃja puru«apudgala ityÃdi | tataÓca pravacanapÃÂhÃddhÃtuvatskandhÃyatanÃnyeva santÅti | ucyate | syu÷ skandhÃyatanÃni yadi dhÃtava eva syu÷ | kathamityÃha- nÃkÃÓaæ vidyate kiæcitpÆrvamÃkÃÓalak«aïÃt | alak«aïaæ prasajyeta syÃtpÆrvaæ yadi lak«aïÃt || 1 || tatra «a¬ dhÃtava uktÃ÷ p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓavij¤ÃnÃkhyÃ÷ | tatrÃkÃÓamadhik­tyocyate dÆ«aïaæ svarÆpanirÆpaïÃt | ihÃkÃÓasyÃnÃvaraïaæ lak«aïamucyate | yad yasmÃtpÆrvamÃkÃÓamanÃvaraïa lak«aïÃllak«yaæ syÃt, tatra lak«aïapravartanÃdanÃvaraïalak«aïÃtpÆrvaæ nÃkÃÓaæ lak«yarÆpamiti | yadà caivam- nÃkÃÓaæ vidyate kiæcitpÆrvamÃkÃÓalak«aïÃt | alak«aïaæ prasajyeta syÃtpÆrvaæ yadi lak«aïÃt || tathÃhi alak«aïaæ pravartatÃm | tadabhÃve khapu«pavannÃstyÃkÃÓamityÃha- alak«aïo na kaÓcicca bhÃva÷ saævidyate kvacit | iti | atrÃha- lak«aïaprav­ttirlak«ye bhavet, tatsadbhÃvÃllak«yamapyastÅti | etadapi nÃsti | yasmÃt- asatyalak«aïe bhÃve kramatÃæ kuha lak«aïam || 2 || lak«aïÃtpÆrvamalak«aïo bhÃvo nÃstÅtyuktam | tataÓca asati asaævidyamÃne alak«aïe lak«aïarahite bhÃve kuha idÃnÅæ lak«aïaæpravartatÃmiti nÃsti lak«aïaprav­tti÷ || 2 || api ca | idaæ lak«aïaæ pravartamÃnaæ salak«aïe và pravarteta alak«aïe vÃ? ubhayathà ca nopapadyata ityÃha- nÃlak«aïe lak«aïasya prav­ttirna salak«aïe | salak«aïÃlak«aïÃbhyÃæ nÃpyanyatra pravartate || 3 || tatra alak«aïe kharavi«Ãïavanna lak«aïaprav­tti÷ | salak«aïe 'pi bhÃve na lak«aïaprav­ttirÆpapadyate prayojanÃbhÃvÃt | kiæ hi lak«aïavata÷ prasiddhasya bhÃvasya punarlak«aïak­tyaæ syÃt? ityanavasthà atiprasaÇgaÓcaivaæ syÃt | na hyasau kadÃcinna salak«aïa÷ syÃditi sadaiva lak«aïaprav­tti÷ prasajyeta | na caitadi«Âam | tasmÃtsalak«aïe 'pi bhÃve na lak«aïaprav­ttiparupadyate prayojanÃbhÃvÃt | tatraivaæ syÃt- salak«aïÃlak«aïÃbhyÃmanyatra pravarti«yata iti | ucyate- salak«aïÃlak«aïÃbhyÃæ nÃpyanyatra pravartate | kiæ kÃraïam? asadbhÃvÃt | yadi salak«aïo nÃlak«aïa÷, athÃlak«aïo na salak«aïa÷ | ata÷ salak«aïaÓca alak«aïaÓceti viprati«iddhametat | na ca viprati«iddhaæ saæbhavati | tasmÃdasaæbhavÃdeva salak«aïe cÃlak«aïe ca lak«aïaprav­ttirnopapadyate iti || 3 || (##) athÃpi syÃt- yadyapi na lak«aïaprav­tti÷, tathÃpi lak«yamastÅti etadapi nÃsti | yasmÃt- lak«aïÃsaæprav­ttau ca na lak«yamupapadyate | yadà lak«aïaprav­ttireva nÃsti tadà kathaæ lak«yaæ syÃt? naiva saæbhavatÅtyabhiprÃya÷ | atrÃha- lak«aïaprav­ttistvayà ni«iddhà na tu lak«aïam, tataÓca vidyate lak«yam, lak«aïa sadbhÃvÃt | ucyate- lak«yasyÃnupapattau ca lak«aïasyÃpyasaæbhava÷ || 4 || lak«aïÃsaæprav­ttau ca na lak«yamupapadyate iti pratipÃditam | tadà lak«yasyÃnupapattau ca lak«aïasyÃpyasaæbhava÷ | nirÃÓrayatvÃt || 4 || yadà caivaæ lak«aïaæ nÃsti, tadà lak«aïasadbhÃvÃdvidyate lak«yamiti yaduktaæ tanna yataÓcaitadevam- tasmÃnna vidyate lak«yaæ lak«aïaæ naiva vidyate | iti nigamanam || atrÃha- yadyÃpi lak«yalak«aïe na sta÷, tathà (pyÃ)kÃÓamasti, bhÃvarÆpaæ ca bhavadÃkÃÓa lak«yaæ lak«aïaæ và syÃt | tasmÃllak«yalak«aïe api «Âa iti | etadapyayuktamityÃha- lak«yalak«aïanirmukto naiva bhÃvo 'pi vidyate || 5 || lak«yalak«aïe yathà na sta÷, tathoktaæ prÃk | yadà anayorabhÃva÷, tadà lak«yalak«aïarahitatvÃdÃkÃÓakusumavannÃstyÃkÃÓam || 5 || yadyÃkÃÓaæ bhÃvo na bhavati, abhÃvastarhi astu? etadapi nÃsti | yasmÃt- avidyamÃne bhÃve ca kasyÃbhÃvo bhavi«yati | yadà ÃkÃÓaæ bhÃvo na bhavati, tadà bhÃvasyÃsattve kasyÃbhÃva÷ kalpyatÃm? vak«yati hi- bhÃvasya cedaprasiddhirabhÃvo naiva sidhyati | bhÃvasya hyanyathÃbhÃvamabhÃvaæ bruvate janÃ÷ || iti | tasmÃd bhÃvÃbhÃvÃdabhÃvo 'pyÃkÃÓaæ na saæbhavati | rÆpÃbhÃvaÓcÃkÃÓamiti vyavasthÃpyate | yadyapi rÆpaæ syÃttadà rÆpÃbhÃva ÃkÃÓamiti syÃt | yadà ca yathoktena nyÃyena rÆpameva nÃsti, tadà kasyÃbhÃva ÃkÃÓaæ syÃt? atrÃha- vidyete eva bhÃvÃbhÃvau, tatparÅk«akasadbhÃvÃt | asti ca bhavÃn bhÃvÃbhÃvayo÷ parÅk«aka÷, ya evÃha- avidyamÃne bhÃve ca kasyÃbhÃvo bhavi«yati | (##) iti | tasmÃd bhavato bhÃvÃbhÃvaparÅk«akasya sadbhÃvÃt parÅk«yÃvapi bhÃvÃbhÃvau vidyete iti | ucyate | etadapyayuktam | yasmÃt- bhÃvÃbhÃvavidharmà ca bhÃvÃbhÃvamavaiti ka÷ || 6 || syÃtÃæ bhÃvÃbhÃvau yadi, tadà tayo÷ parÅk«ako bhÃvo va syÃdabhÃvo và | yadi bhÃva i«yate, tasya lak«yalak«aïanirmukto naiva bhÃvo 'pi vidyate | ityuktaæ dÆ«aïam | atha abhÃva÷, avidyamÃne bhÃve ca kasyÃbhÃvo bhavi«yati | ityatroktametaddu«aïam | na ca bhÃvÃbhÃvavisad­Óadharmà kaÓcit t­tÅya÷ padÃrtho 'sti, yo 'nayoravagamaka iti nÃsti bhÃvÃbhÃvayo÷ parÅk«aka÷ | ata evoktaæ bhagavatÃ- bhÃvÃnabhÃvÃniti ya÷ prajÃnati sa sarvabhÃve«u na jÃtu sajjate | ya÷ sarvabhÃve«u na jÃtu sajjate sa Ãnimittaæ bhajate samÃdhim || iti | tathÃ- yo 'pi ca cintayi ÓÆnyakadharmÃn so 'pi kumÃrgapapannaku bala÷ | ak«ara kÅrtita ÓÆnyaka dharmÃ÷ te ca anak«ara ak«ara uktÃ÷ || ÓÃnta paÓÃnta ya cintayi dharmÃn so 'pi ca cinta na jÃtu na bhÆta÷ | cittavitarkaïa sarvi papa¤cÃ÷ sÆk«ma acintiya budhyatha dharmÃn || iti vistara÷ || 6 || idÃnÅæ pratipÃditamarthaæ nigamayannÃha- tasmÃnna bhÃvo nÃbhÃvo na lak«yaæ nÃpi lak«aïam | ÃkÃÓam iti | yathà cÃkÃÓam, evam- ÃkÃÓasamà dhÃtava÷ pa¤ca ye pare || 7 || (##) p­thivyÃdidhÃtavo ye pa¤ca pare 'vaÓi«yante, te 'pi ÃkÃÓavad bhÃvÃbhÃvalak«yalak«aïaparikalpasvarÆparahitÃ÷ parij¤eyà ityartha÷ || 7 || tadevaæ padÃrthÃnÃæ svabhÃve vyavasthite avidyÃtimiropahatamatinayanatayà anÃdisaæsÃrÃbhyastatayà bhÃvÃbhÃvÃdiviparÅtadarÓanà nirvÃïÃnugÃmyaviparÅtanai÷svabhÃvyadarÓanasanmÃrgaparibhra«ÂÃ÷ astitvaæ ye tu paÓyanti nÃstitvaæ cÃlpabuddhaya÷ | bhÃvÃnÃæ te na paÓyanti dra«ÂavyopaÓamaæ Óivam || 8 || dra«ÂavyopaÓamaæ Óivalak«aïaæ sarvakalpanÃjÃlarahitaæ j¤Ãnaj¤eyaniv­ttisvabhÃvaæ Óivaæ paramÃrthasvabhÃvam | paramÃrthamajaramamaramaprapa¤caæ nirvÃïaæ ÓÆnyatÃsvabhÃvaæ te na paÓyanti mandabuddhitayà astitvaæ nÃstitvaæ cÃbhinivi«ÂÃ÷ santa iti | yathoktamÃryaratnÃvalyÃm- nÃstiko durgatiæ yÃti sugatiæ yÃtyanÃstika÷ | yathÃbhÆtaparij¤ÃnÃnmok«amadvayaniÓrita÷ || iti || ÃryasamÃdhirÃje coktaæ bhagavatÃ- astÅti nÃstÅti ume 'pi antà ÓuddhÅ aÓuddhÅti ime 'pi antà | tasmÃdume anta vivarjayitvà madhye 'pi sthÃnaæ na karoti paï¬ita÷ || astÅti nÃstÅti vivÃda e«a÷ ÓuddhÅ aÓuddhÅti ayaæ vivÃda÷ | vivÃdaprÃptyà na dukhaæ praÓÃmyate avivÃdaprÃptyà ca du÷khaæ nirudhyate || iti | tasmÃdasaæbhava eva yatsÃæsÃrikeïa mÃrgeïa nirvÃïamadhigamyata iti || 8 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau dhÃtuparÅk«Ã nÃma pa¤camaæ prakaraïam || (##) 6 rÃgaraktaparÅk«Ã «a«Âhaæ prakaraïam | atrÃha- vidyanta eva skandhÃyatanadhÃtava÷ | kuta÷? tadÃÓrayasaækleÓopalabdhe÷ | iha yannÃsti, na tadÃÓrayasaækleÓopalabdhirasti bandhyÃduhituriva vandhyÃsÆno÷ | santi ca rÃgÃdaya÷ kleÓÃ÷ saækleÓanibandhanam | yathoktaæ bhagavatÃ- bÃlo bhik«ave aÓrutavÃn p­thagjana÷ praj¤aptimanupatita÷ cak«u«Ã rÆpÃïi d­«Âvà saumanasyasthÃnÅyÃnyabhiniviÓate | so 'bhinivi«Âa÷ san rÃgamutpÃdayati | rakta÷ san rÃgajaæ dve«ajaæ mohajaæ karmÃbhisaæskaroti kÃyena vÃcà manaseti vistara÷ | ucyate | syu÷ skandhÃyatanadhÃtavo yadi rÃgÃdaya eva kleÓÃ÷ syu÷ | ihÃyaæ rÃga÷ parikalpyamÃno bÃlap­thagjanai÷ sati rakte nare parikalpyeta asati vÃ? ubhayathà ca na yujyata ityÃha- rÃgÃdyadi bhavetpÆrvaæ rakto rÃgatirask­ta÷ | taæ pratÅtya bhavedrÃgo rakte rÃgo bhavetsati || 1 || tatra rÃga÷ saktiradhyavasÃnaæ saÇgo 'bhiniveÓa iti paryÃyÃ÷ | rakto rÃgÃÓraya÷ | sa yadi rakto rÃgÃtpÆrvaæ rÃgatirask­to rÃgarahito bhavet, tadà taæ rÃgatirask­taæ raktaæ pratÅtya rÃgo bhavet | evaæ sakti rakte rÃgo bhavediti yuktam | na tvevaæ saæbhavati, yadrÃgarahito rakta÷ syÃt | arhatÃmapi rÃgaprasaÇgÃt || 1 || yadyevaæ sati rakte na rÃga÷, asati tarhi rakte rÃgo 'stu | etadapyayuktamityÃha- rakte 'sati punà rÃga÷ kuta eva bhavi«yati | yadà sati rakte rÃgo nÃsti, tadà kathamasati rakte nirÃÓrayo rÃga÷ setsyati? na hi asati phale tatpakvatà saæbhavatÅti || atrÃha- yadyapi tvayà rÃgo ni«iddha÷, tathÃpi rakto 'sti, aprati«edhÃt | na ca rÃgamantareïa rakto yukta÷, tasmÃdayamapyastÅti | ucyate | syÃdrÃgo yadi rakta÷ syÃt | yasmÃdayaæ rakta i«yamÃïa÷ sati và rÃge parikalpyeta, asati vÃ? ubhayathà ca nopapadyate ityÃha- sati vÃsati và rÃge rakte 'pye«a sama÷ krama÷ || 2 || tatra yadi sati rÃge rakta÷ parikalpyeta, tatrÃpi e«a eva rÃgÃnupapattikramo 'nantarokto rakte 'pi tulya÷ | raktÃdyadi bhavetpÆrvaæ rÃgo raktatirask­ta÷ | ityÃdi | athÃsati rÃge rakta i«yate, etadapyayuktam | yasmÃt- rÃge 'sati punà rakta÷ kuta eva bhavi«yati | iti | tasmÃdrakto 'pi nÃsti | rÃgaraktÃbhÃvÃcca skandhÃdayo 'pi na santÅti || 2 || (##) atrÃha- naiva hi rÃgaraktayo÷ paurvÃparyeïa saæbhavo yata idaæ dÆ«aïaæ syÃt, kiæ tarhi rÃgaraktayo÷ sahaivodbhava÷ | cittasahabhÆtena rÃgeïa hi cittaæ rajyate, tacca raktamiti | ato vidyete eva rÃgaraktÃviti | ucyate | evamapi- sahaiva punarudbhÆtirna yuktà rÃgaraktayo÷ | sahotpÃdo 'pi na yukto rÃgaraktayo÷ | yasmÃt- bhavetÃæ rÃgaraktau hi nirapek«au parasparam || 3 || sahabhÃvÃt savyetaragovi«ÃïavadityabhiprÃya÷ || 3 || api ca | anayo rÃgaraktayo÷ sahabhÃva÷ ekatve parikalpyeta p­thaktve vÃ? tatra yadi ekatve, tanna yujyate | yasmÃt naikatve sahabhÃvo 'sti kasmÃtpunarnÃstÅtyÃha- na tenaiva hi tatsaha | na hi rÃgasvÃtmà rÃgÃdavyatirikto rÃgeïa saheti vyapadiÓyate || idÃnÅæ p­thaktve 'pi sahabhÃvÃbhÃvamÃha- p­thaktve sahabhÃvo 'tha kuta eva bhavi«yati || 4 || na hi p­thagbhÆtayorÃlokÃndhakÃrayo÷ saæsÃranirvÃïayorvà sahabhÃvo d­«Âa iti || 4 || kiæ cÃnyat- ekatve sahabhÃvaÓcetsyÃtsahÃyaæ vinÃpi sa÷ | p­thaktve sahabhÃvaÓcetsyÃtsahÃyaæ vinÃpi sa÷ || 5 || yadi ekatve sahabhÃva÷ syÃt, tadà yatra yatraikatvaæ tatra tatra sahabhÃva ityekasyÃpi sahabhÃva÷ syÃt | p­thaktve 'pi sahabhÃve i«yamÃïe yatra yatra p­thaktvaæ tatra tatra sahabhÃva iti aÓvÃdivyatiriktasya p­thagavasthitasya go÷ asahÃyasya sahabhÃva÷ syÃt || 5 || kiæ ca- p­thaktve sahabhÃvaÓca yadi kiæ rÃgaraktayo÷ | siddha÷ p­thakp­thagbhÃva÷ sahabhÃvo yatastayo÷ || 6 || p­thaktve sahabhÃvaÓca rÃgaraktayo÷ parikalpyate | kimanayo÷ siddha÷ p­thakp­thagbhÃva÷? kiæ rÃganirapek«o rakta÷ siddho yatastayo÷ sahabhÃva÷ syÃt? p­thakp­thaksiddhayoreva hi gavÃÓvayo÷ sahabhÃvo d­«Âa÷ | na tvevaæ rÃgaraktau p­thakp­thaksiddhÃviti nÃstyanayo÷ sahabhÃva÷ || 6 || athavà | p­thakp­thagasiddhayorna sahabhÃva iti k­tvÃ- siddha÷ p­thakp­thagbhÃvo yadi và rÃgaraktayo÷ | parikalpyate bhavatÃ, kimidÃnÅæ sahabhÃvenÃkiæcitkareïa parikalpitenetyÃha- sahabhÃvaæ kimarthaæ tu parikalpayase tayo÷ || 7 || (##) rÃgaraktayo÷ siddhayarthaæ sahabhÃva÷ parikalpyate | saca p­thakp­thagasiddhayornÃstÅti p­thakp­thak siddhirabhyupagamyate tvayà | nanvevaæ sati siddhatvÃtkimanayo÷ sahabhÃvena k­tyam? atha- p­thaÇ na sidhyatÅtyevaæ sahabhÃvaæ vikÃÇk«asi | p­thakp­thag rÃgaraktayo÷ siddhirnÃstÅti k­tvà yadyanayo÷ sahabhÃvamicchasi, sa ca p­thakp­thagasiddhayornÃstÅti- sahabhÃvaprasiddhayartha p­thaktvaæ bhÆya icchasi || 8 || nanvevaæ sati itaretarÃÓrayÃyÃæ siddhau sthitÃyÃæ kasyedÃnÅæ siddhau satyÃæ kasya siddhirastu? || 8 || yÃvatÃ- p­thagbhÃvÃprasiddheÓca sahabhÃvo na sidhyati | katamasmin p­thagbhÃve sahabhÃvaæ satÅcchasi || 9 || nÃstyeva sa p­thagbhÃva÷ sahabhÃvÃnapek«o yasmin p­thagbhÃve sati sahabhÃvasiddhi÷ syÃdityasaæbhÃvayannÃha- katamasminp­thagbhÃve sahabhÃvaæ satÅcchasi || 9 || tadevaæ yathoditavicÃraparÃmarÓena rÃgaraktayorasiddhiæ nigamayannÃha- evaæ raktena rÃgasya siddhirna saha nÃsaha | iti | yathà ca rÃgaraktayorna paurvÃparyeïa siddhi÷ nÃpi sahabhÃvena, evaæ sarvabhÃvÃnÃmapÅtyatidiÓannÃha- rÃgavatsarvadharmÃïÃæ siddhirna saha nÃsaha || 10 || iti dve«advi«ÂamohamƬhÃdÅnÃæ rÃgaraktavadasiddhiryojyate || 10 || ata evoktaæ bhagavatÃ- yo rajyeta yatra và rajyeta yena và rajyeta, yo du«yeta yatra và du«yeta yena và du«yeta, yo muhyeta yatra và muhyeta yena và muhyeta, sa taæ dharma na samanupaÓyati taæ dharma nopalabhate | sa taæ dharmamasamanupaÓyannanupalabhamÃno 'rakto 'du«Âo 'mƬho 'viparyastacitta÷ samÃhita ityucyate | tÅrïa÷ pÃraga ityucyate | k«emaprÃpta ityucyate | abhayaprÃpta ityucyate | yÃvat k«ÅïÃsrava ityucyate | ni÷kleÓo vaÓÅbhÆta÷ suvimuktacitta÷ suvimuktapraj¤a ÃjÃneyo mahÃbhÃga÷ k­tak­tya÷ k­takaraïÅya÷ apahatabhÃro 'nuprÃptasvakÃrtha÷ parik«Åïabhavasaæyojana÷ samyagÃj¤Ãsuvimuktacitta÷ sarvacetovaÓitÃparamapÃramiprÃpta÷ Óramaïa ityucyate | iti vistara÷ || (##) tathÃ- ye rÃgado«amadamohasabhÃva j¤Ãtvà saækalpahetujanitaæ vitathaprav­ttam | na vikalpayanti na virÃgamapÅha te«Ãm [ÃÓu] sarvabhavabhÃvavibhÃvitÃnÃm || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacittÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau rÃgaraktaparÅk«Ã nÃma «a«Âhaæ prakaraïam || (##) 7 saæsk­taparÅk«Ã saptamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyanta eva saæsk­tasvabhÃvÃ÷, skandhÃyatanadhÃtava÷ utpÃdÃdisaæsk­talak«aïasadbhÃvÃt | uktaæ hi bhagavatÃ- trÅïÅmÃni saæsk­tasya saæsk­talak«aïÃni | saæsk­tasya bhik«ava÷ utpÃdo 'pi praj¤Ãyate, vyayo 'pi, sthityanyathÃtvamapÅti | na ca avidyamÃnasya kharavi«Ãïasyeva jÃtyÃdilak«aïamasti | tasmÃtsaæsk­talak«aïopadeÓÃdvidyanta eva skandhÃyatanadhÃtava÷ iti | ucyate | syu÷ skandhÃyatanadhÃtava÷ saæsk­tasvabhÃvÃstÃvakena matena, yadi jÃtyÃdilak«aïameva bhavet | ihÃyamutpÃda÷ saæsk­talak«aïatvene«yamÃïa÷ saæsk­to và tallak«aïatvene«yate, asaæsk­to vÃ? tatra- yadi saæsk­ta utpÃdastatra yuktà trilak«aïÅ | trayÃïÃæ lak«aïÃnÃæ samÃhÃrastrilak«aïÅ | iyaæ ca utpÃdasthitibhaÇgasamÃhÃrasvabhÃvasarvasaæsk­tÃvyabhicÃriïÅti k­tvà yadi utpÃda÷ saæsk­ta iti parikalpyate, tadà utpÃde 'pi trilak«aïÅ prasajyate | tataÓca rÆpÃdivallak«yatvamutpÃdasya syÃt, na saæsk­talak«aïatvam | athotpÃde 'pi trilak«aïÅ ne«yate, tadà trilak«aïÅrahitatvÃdÃkÃÓavat saæsk­talak«aïatvamasyÃvahÅyate ityÃha- athÃsaæsk­ta utpÃda÷ kathaæ saæsk­talak«aïam || 1 || iti | naitatsaæsk­talak«aïamityabhiprÃya÷ || 1 || api ca | ime utpÃdÃdaya÷ saæsk­tasya lak«aïatvena parikalpyamÃnà vyastà và p­thagvà lak«aïatvena parikalpyeran, samastà và sahabhÆtà vÃ? ubhayathà ca na yujyata ityÃha- utpÃdÃdyÃstrayo vyastà nÃlaæ lak«aïakarmaïi | saæsk­tasya samastÃ÷ syurekatra kathamekadà || 2 || tatra vyastà lak«aïakarmaïi na yujyante | yadi utpÃdakÃle sthitibhaÇgau na syÃtÃæ tadà sthitibhaÇgarahitasya ÃkÃÓasyeva saæsk­talak«aïatvenÃnupapadya evotpÃda÷ | atha sthitikÃle utpÃdabhaÇgau na sta÷, tadà tadrahitasya sthiti÷ syÃt | utpÃdabhaÇgarahitaÓca padÃrtho nÃstyeveti na asyÃvidyamÃnasya khapu«pavat sthitiryujyate | kiæ ca | sthitiyuktasya paÓcÃdanityatayÃpi yogo na syÃt, tadvirodhidharmÃkrÃntatvÃt | atha syÃt- pÆrvaæ ÓÃÓvato bhÆtvà paÓcÃdaÓÃÓvata iti, na caikapadÃrtha÷ ÓÃÓvataÓcÃÓÃÓvataÓca yukta iti notpÃdabhaÇgarahitasya sthiti÷ | tathà yadi bhaÇgakÃle sthityutpÃdau na syÃtÃm, evamapyanutpannasya sthitirahitasya khapu«pasya vinÃÓo 'pi nÃstÅti | evaæ tÃvadutpÃdÃdayo vyastà nÃlaæ lak«aïakarmaïi nÃlaæ na paryÃptà ityartha÷ || idÃnÅæ samastà api na yujyanta ityÃha- samastÃ÷ syurekatra kathamekadà | (##) ekatra padÃrthe, ekasmin kÃle, parasparaviruddhatvÃdrÃgavairÃgyavat, ÃlokÃndhakÃravadvà na yujyanta ityabhiprÃya÷ | yasminneva k«aïe padÃrtho jÃyate, tasminneva ti«Âhati vinaÓyati ceti ka÷ sacetÃ÷ pratipadyeta? tasmÃtsamastÃnÃmapi utpÃdÃdÅnÃæ saæsk­tasya lak«aïakarmaïi nÃsti sÃmarthyam || 2 || atha yaduktaæ 'yadi saæsk­ta utpÃda÷' ityÃdi, tena yadi utpÃdÃdÅnÃæ trilak«aïÅ prÃptà prasaktÃ, tata÷ ko do«a÷? athÃsaæsk­ta÷, evamapyado«a iti | ucyate- utpÃdasthitibhaÇgÃnÃmanyatsaæsk­talak«aïam asti cedanavasthaivaæ nÃsti cette na saæsk­tÃ÷ || 3 || nanu ca pak«advaye 'pi vihita eva do«a÷, tatra kiæ punaruktÃbhidhÃneneti | satyamukto do«a÷ sa khalu nÃcÃryeïa, kiæ tarhi v­ttikÃreïa | atha pÆrvapratij¤Ãtameva dÆ«aïÃntarÃbhidhÃnena spa«ÂÅkaraïÃrthaæ punarÃcÃryo 'bhihitavÃn | yadi utpÃdasthitibhaÇgÃnÃmanyadutpÃdÃdikaæ saæsk­talak«aïami«yate, tadà te«Ãmapyanyat, te«Ãmapyanyat, ityaparyavasÃnado«a÷ syÃt | sati ca aparyavasÃnado«e, kiæ pÆrvaæ syÃd yata uttarakÃlamaparaæ bhavediti vyavasthÃbhÃvÃdasaæbhava evaæ utpÃdÃdÅnÃmityabhiprÃya÷ | athavÃ, pÆrvaæ mukhyatvÃdutpÃdasyaiva dÆ«aïamuktam, adhunà tu sÃmÃnyeneti | nÃsti cette na saæsk­tà iti gatÃrthametat || 3 || atrÃhu÷ sÃæmitÅyÃ÷- santi cotpÃdÃdÅnÃmutpÃdÃdaya÷, na ca anavasthÃprasaÇga÷, lak«aïÃnulak«aïÃnÃæ parasparani«pÃdakatvÃt | yasmÃdiha saæsk­tadharma÷ kuÓala÷ kli«Âo và utpadyamÃna÷ Ãtmanà pa¤cadaÓa÷ utpadyate | sa dharmastasya cotpÃda÷ samanvÃgama÷ sthitirjarà anityatà | yadyasau dharma÷ kli«Âo bhavati, tasya mithyÃvimukti÷ | atha Óubha÷, tasya samyagvimukti÷ | yadi nairyÃïiko bhavati tasya nairyÃïikatà | atha anairyÃïika÷, tasya anairyÃïikatà | itye«a parivÃra÷ | idÃnÅmutpÃda syÃpara utpÃda÷ yÃvadanairyÃïikatÃnairyÃïikatetye«a parivÃrasya parivÃra÷ | tatra yo 'yaæ maula utpÃda sa ÃtmÃnaæ vihÃya anyÃæÓcaturdaÓa dharmÃn janayati | utpÃdotpÃdasaæj¤akastu anulak«aïabhÆta utpÃdo maulamevotpÃdaæ janayati | evaæ yÃvadanairyÃïikatà caturdaÓa dharmÃn na niryÃïayati, na tannirvÃïaæ prÃpayatÅtyartha÷ | anairyÃïikatÃnairyÃïikatà tu na niryÃïayati | tadevamutpÃdÃdÅnÃmanavasthÃæ pariharannÃha- utpÃdotpÃda utpÃdo mÆlotpÃdasya kevalam | utpÃdotpÃdasutpÃdo maulo janayate puna÷ || 4 || dvividho hyutpÃda÷ | eko maula utpÃda÷, aparaÓca utpÃdotpÃdasaæj¤aka÷, utpÃdasyotpÃda iti k­tvà | tatra yo 'yamutpÃdotpÃdasaæj¤aka utpÃda÷, sa mÆlotpÃdasya kevalamutpÃdaka÷ | taæ cedÃnÅmutpÃdopÃdÃkhyamutpÃdaæ (##) maula utpÃdo janayati | tadevaæ parasparanirvartanÃdasti ca trilak«aïÅ utpÃdÃdÅnÃm, na cÃnavasthÃprasaÇga iti || 4 || atrocyate- utpÃdotpÃda utpÃdo mÆlotpÃdasya te yadi | maulenÃjanitastaæ te sa kathaæ janayi«yati || 5 || yadi tava utpÃdasyotpÃdo mÆlotpÃdasya janaka iti matam, sa kathamidÃnÅæ maulenotpÃdenÃnutpÃdita÷ san utpÃdotpÃdo maulaæ janayi«yati? || 5 || atha manyase- utpÃdita eva maulenotpÃdena utpÃdotpÃdo maulaæ janayi«yati, etadapyasadityÃha- sa te maulena janito maulaæ janayate yadi | maula÷ sa tenÃjanitastamutpÃdayate katham || 6 || sa utpÃdotpÃdasaæj¤aka utpÃdo maulena janito yadi maulaæ janayati, sa maula utpÃdotpÃdenÃjanito 'vidyamÃna÷ kathamutpÃdotpÃdaæ janayi«yati? tasmÃnmaulena janita÷ san utpÃdotpÃdo maulaæ janayatÅte na yujyate | tataÓca parasparanirvartyanirvartakatvÃbhÃvÃtsa eva anavasthÃprasaÇga iti nÃstyutpÃda÷ || 6 || atrÃha- utpadyamÃna eva mÆlotpÃda utpÃdotpÃdamutpÃdayati, sa evotpÃdotpÃdo mÆlotpÃdaæ janayi«yatÅti | ucyate- ayamutpadyamÃnaste kÃmamutpÃdayedimam | yadÅmamutpÃdayitumajÃta÷ ÓaknuyÃdayam || 7 || kÃmamayaæ mÆlotpÃda utpadyamÃna utpÃdayedutpÃdam, yadyayameva ajÃta÷ ÓaknuyÃdaparamajÃtamutpÃdayitum | utpadyamÃno hi nÃma anÃgata÷ | sa ca ajÃta÷ kathamutpÃdayi«yatÅti na yuktamevaitadityabhiprÃya÷ evamutpÃdotpÃde 'pi vÃcyam || 7 || atrÃha- naiva hi utpÃdasyÃpara utpÃdo 'sti yato 'navasthÃprasaÇga÷ syÃt | kiæ tarhi- pradÅpa÷ svaparÃtmÃnau saæprakÃÓayità yathà | utpÃda÷ svaparÃtmÃnÃvubhÃvutpÃdayettathà || 8 || yathà pradÅpa÷ prakÃÓasvabhÃvatvÃdÃtmÃnaæ prakÃÓayati ghaÂÃdÅæÓca, evamutpÃdo 'pyutpÃdasvabhÃvatvÃdÃtmÃnamutpÃdayi«yati paraæ ceti || 8 || ucyate | syÃdetadevaæ yadi pradÅpa÷ svaparÃtmÃnau saæprakÃÓayet | na caivam | yasmÃt- (##) pradÅpe nÃndhakÃro 'sti yatra cÃsau prati«Âhita÷ | kiæ prakÃÓayati dÅpa÷ prakÃÓo hi tamovadha÷ || 9 || iha prakÃÓo nÃma tamasya (so?) vadha÷ | tamaÓca pradÅpasvÃtmani tÃvanna saæbhavati virodhÃt, yattamo nighnata÷ svÃtmaprakÃÓatvaæ syÃt | na cÃpi pradÅpo yatra deÓe ti«Âhati tatra tamo 'sti, yattamo nighnata÷ pradÅpasya paraprakÃÓakatvaæ syÃt | ato 'pi nÃsti pradÅpasya svaparÃtmaprakÃÓakatvam | yadà caivam, tadà pradÅpavadutpÃdasya svaparÃtmotpÃdakatvaæ na saæbhavi«yati, iti ayuktametat || 9 || atrÃha- yadetaduktaæ pradÅpe nÃndhakÃro 'stÅti, etadasatyandhakÃradhÃte yuktameva vaktum | yasmÃttu utpadyamÃnenaiva pradÅpena tamo nihatam, tatra pradÅpe nÃndhakÃro 'sti, yatra ca pradÅpo 'sti, tatrÃpyandhakÃro nÃstÅti yujyate | yadi pradÅpena nÃndhakÃradhÃta÷ k­ta÷, tadà anutpanne iva pradÅpe utpanne 'pi ghaÂÃdayo nopalabhyeran, andhakÃraghÃtÃbhÃvÃtprÃgavasthÃmiva | tasmÃdastyeva andhakÃraghÃtalak«aïaæ prakÃÓanaæ pradÅpasya | taccÃnena utpadyamÃnena pradÅpena k­tamiti | ucyate- kathamutpadyamÃnena pradÅpena tamo hatam | notpadyamÃno hi tama÷ pradÅpa÷ prÃpnute yadà || 10 || iha ÃlokÃndhakÃrayoryaugapadyÃbhÃvÃt prÃpterabhÃva÷ | yadà caivaæ prÃpterabhÃva÷, tadà kathaæ kena prakÃreïedÃnÅmutpadyamÃnena pradÅpena tamo hatamiti yuktaæ parikalpayitum? yasmÃcca evamutpadyamÃna pradÅpa÷ tamo na prÃpnoti, tasmÃnnaiva aprÃptatvÃtpradÅpa÷ kiæcidapi prakÃÓayatÅtyavasÅyatÃm || 10 || atha manyase- yathà aprÃptÃmeva avidyÃæ j¤Ãnaæ nihanti, aprÃptameva rÆpaæ cak«u÷ paÓyati aprÃptameva aya÷ ayaskÃnto maïirÃkar«ati, evameva aprÃptamevÃndhakÃraæ pradÅpo nihani«yatÅti etadapyasÃramityÃha- aprÃpyaiva pradÅpena yadi và nihataæ tama÷ | ihastha÷ sarvalokasthaæ sa tamo nihani«yati || 11 || yadi aprÃpyaiva pradÅpena tamo nihatam, evaæ sati, ihastha eva pradÅpa÷ sarvalokasthaæ tamo nihani«yati, aprÃptatvÃtsamÅpasthamivetyabhiprÃya÷ | etena nyÃyena j¤Ãnena avidyÃghÃta÷, cak«u«Ã rÆpadarÓanam, ayaskÃntamaïinà ayaÃkar«aïamiva ityevamÃdikaæ sÃdhyasamaæ j¤eyam || atha aprÃptÃvapi satyÃmayaskÃntamaïiprabh­tÅnÃæ yogyadeÓÃvasthÃnÃmeva svakÃryak­tvaæ debhavi«yatÅti cet, tadapi na yuktam | aprÃptau hi satyÃæ viprak­«ÂadeÓÃntarÃvasthitavadavyavahitaÓÃntarÃvasthita vacca aprÃptatvÃd yogyadeÓÃvasthitÃnÃmapi yogyadeÓÃvasthitatvaæ na yuktamiti kuto yogyadeÓÃvasthitÃnÃæ svakÃryak­ttvaæ prasetsyati? (##) d­«Âametallokata iti cennaitadevam | yathà hi bhavÃn parikalpayati na tathà loke d­«Âam | yasmÃt na loka÷ prÃptyaprÃpticintÃmevamÃdau vi«aye 'vatÃrya pradÅpÃdÅnÃæ prakÃÓakatvÃdikaæ kalpayati | yathoditaæ tu vicÃramanavatÃrya pradÅpena tamo hatam, cak«u«Ã rÆpadarÓanam, ayaskÃntamaïinà ayaÃkar«aïam ityÃdi icchati | paÓyatu và loka evam | tattvavicÃrakÃle tu lokasyÃprÃmÃïyÃnna tena bÃdhà Óakyate kartum | evaæ tÃvadaprÃpya prakÃÓanamayuktam | prÃptÃvapi vi«ayÃdigrahaïamayuktameva | prÃptirhi ekatve sati bhavati | yadà caikatvaæ tadà svarÆpavaddarÓanÃkar«aïÃdikaæ nÃsti || yadyapi ceyaæ prÃptyaprÃptyÃdicintà laukikavyavahÃre nÃvataratÅti nirupapattikatvena m­«ÃrthatvÃdasya, tathÃpi tattvavicÃre 'vatÃryÃ, mà bhÆtparamÃrthato 'pi nirupapattikapak«Ãbhyupagama ityalaæ prasaÇgena || 11 || yadi ca svaparÃtmÃnau pradÅpa÷ prakÃÓayatÅti parikalpyate tvayÃ, tamaso 'pi tarhi pratipak«a bhÆtasya svaparÃtmano÷ pracchÃdanaæ prakalpyatamityÃha- pradÅpa÷ svaparÃtmÃnau saæprakÃÓayate yadi | tamo 'pi svaparÃtmÃnau chÃdayi«yatyasaæÓayam || 12 || pratidvandvitvÃtpradÅpavat tamo 'pi svaparÃtmagataæ vyÃpÃraæ kari«yati, tataÓca paravadÃtmÃnamapi chÃdayi«yati | yadi ca ÃtmÃnaæ chÃdayettama÷, tasyaivÃnupalabdhi÷ syÃt, ghaÂÃdivattamasà pracchÃditatvÃt | ata evoktamÃryopÃlip­cchÃyÃm- iha sÃsani sÆramaïÅye pravrajathà g­hiliÇga jahitvà | phalavantu bhavi«yatha Óre«Âho e«u nideÓitu kÃruïikena || pravrajitvà g­hiliÇga jahitvà sarvaphalasya bhavi«yati prÃpti÷ | puna dharmasabhÃva tulitvà sarvaphalÃna phalÃna ca prÃpti÷ || alabhanta phalaæ tatha prÃptiæ ÃÓcariyaæ puna jÃyati te«Ãm | aho 'tikÃruïiko narasiæho su«ÂhupadeÓita yukti jinena || iti || (##) tathÃryaratnakÆÂasÆtre- yathà hi dÅpo layane cirasya k­to hi gehe puru«eïa kenacit | tatrÃndhakÃrasya na bhoti evaæ cirasthito nÃhamito gami«ye || tamondhakÃrasya na Óaktirasti k­te pradÅpe na vigacchanÃya | pratÅtya dÅpaæ ca vinaÓyate tama ubhayaæ pi ÓÆnyaæ na ca kiæ ca manyati || j¤Ãnaæ tathà Ãrya pratÅtya nÃsravaæ aj¤Ãna kleÓopacitaæ vigacchati | saæparka te«Ãæ na kadÃci vidyate j¤Ãnasya kleÓasya ca nityakÃlam || j¤Ãnaæ na kalpeti a¤Ãnu no bhavet j¤Ãnaæ pratÅtyaiva vinaÓyate tamo | bhayaæ pi agrÃhya khapu«pasaænibhaæ j¤Ãnaæ tathÃj¤Ãnu bhayaæ pi ÓÆnyam || iti || 12 || kiæ cÃnyat- ihÃyamutpÃdo yadyÃtmÃnamutpÃdayet, sa utpanno và svÃtmÃnamutpÃdayet, anutpanno vÃ? ubhayathà ca nopapadyate ityÃha- anutpanno 'yamutpÃda÷ svÃtmÃnaæ janayetkatham | athotpanno janayate jÃte kiæ janyate puna÷ || 13 || yadi anutpanna utpÃda÷ svÃtmÃnamutpÃdayet, maï¬ÆkajaÂÃÓiromaïirapyÃtmÃnamutpÃdayet | atha utpanna utpÃdayet, kimutpannasyÃpareïotpÃdena prayojanamiti | evaæ tÃvadutpÃda ÃtmÃnaæ notpÃdayati || 13 || idÃnÅæ paramapi yathà notpÃdayati tathà pratipÃdayannÃha- notpadyamÃnaæ notpannaæ nÃnutpannaæ kathaæcana | utpadyate tathÃkhyÃtaæ gamyamÃnagatÃgatai÷ || 14 || (##) yadi hi kiæcidutpadyeta tadutpÃda utpÃdayet | na tu kiæcidutpadyate 'dhvatraye 'pyutpÃdÃsaæbhavÃt | etacca gamyamÃnagatÃgatai÷ prÃgevoktam | tatra yathà gataæ na gamyate, atÅtavartamÃnayorvirodhÃt | nÃpyagataæ gamyate, anÃgatavartamÃnayorvirodhÃt | nÃpi gamyamÃnaæ gamyate, gatÃgatavyatiriktagamyamÃnÃnupalambhÃdityuktam | evamutpadyamÃno bhÃvo notpadyate, utpannÃnutpannavyatirekeïotpadyamÃnÃbhÃvÃt | utpanno 'pi notpadyate, atÅtavartamÃnayorvirodhÃt | utpanna ityuparatotpattikriya ucyate, utpadyata iti vartamÃnakriyÃvi«Âa÷ | tataÓca utpanna utpadyate ityucyamÃne atÅtavartamÃnayorekakÃlatà syÃt | anutpanno 'pi notpadyate, anÃgatavartamÃnayorvirodhÃt | tasmÃdutpÃda÷ paramutpÃdayatÅti na yuktam || 14 || atrÃha- utpadyamÃnamevotpadyate notpannaæ nÃpyanutpannamiti | atha manyase- utpannÃnutpannavyatirekeïa utpadyamÃnÃsaæbhavÃnnotpadyamÃnamutpadyata iti, etacca nÃsti, yasmÃdiha utpattikriyÃyuktamutpadyamÃnamiti vyapadiÓyate | tasmÃdutpattau satyÃmutpattiæ pratÅtya utpadyamÃnasiddhe÷ utpadyamÃnamevotpadyate, taccotpadyamÃnamutpÃda utpÃdayatÅti | ucyate- utpadyamÃnamutpattÃvidaæ na kramate yadà | kathamutpadyamÃnaæ tu pratÅtyotpattimucyate || 15 || yaduktam- utpattiæ pratÅtya utpadyamÃnaæ bhavati, taccotpadyata iti | nanu | viÓe«ata etadvaktavyaæ syÃt- asyotpattiæ pratÅtya idaæ nÃmotpadyamÃnaæ bhavatÅti | na caivamucyate | na hi tadutpadyamÃnaæ viÓe«ato nirdhÃrayituæ Óakyate idaæ tadutpadyamÃnamiti, anutpannatvÃttannimittagrahaïata÷ | tataÓca utpadyamÃnÃsaæbhavÃdutpattikriyÃpi nÃstÅti | kathamasatyÃmutpattau tÃæ pratÅtya utpadyamÃnaæ syÃt? tasmÃdutpadyamÃnamutpadyate, tacca utpÃda utpÃdayatÅtyayuktam || 15 || atrÃha- aho bata ahamatÅva bhavato d­«ÂÃd­«ÂapadÃrthanirapek«ÃdatyantanÃstikÃdvibhemi, yo hi nÃma bhavÃæstathÃgatapravacanavyÃkhyÃnavyÃjena dÆ«aïamÃtrakauÓalamevÃtmana÷ prakaÂayan paramar«igaditamidaæ pratyayatÃpratÅtyasamutpÃdalak«aïaæ paramÃrthasatyaæ tathÃgatÃnÃæ nihanti | iha bhagavatà tathÃgatena prak­tÅÓvarasvabhÃvakÃlÃïunÃrÃyaïajaiminikaïÃdakapilÃditÅrthakarakart­vÃdanirÃsena sarvabhÃvÃnÃæ tattvamÃdarÓitam, yaduta asmin sati idaæ bhavati, asyotpÃdÃdidamutpadyate, yaduta avidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrÃ÷ ityÃdyaviparÅtaæ pratÅtyasamutpÃdaæ prakaÂayatà | tasya ca tvayà notpadyamÃnaæ notpannaæ nÃnutpannamityÃdinà dÆ«aïaæ vidadhatà tathÃgatajananyÃ÷ pratÅtyasamutpattimÃturvadha evÃcarita ityalaæ bhavatà sarvanÃstikena tvayeti | ucyate | nÃhaæ sakaladaÓabalajananÅæ pratÅtyasamutpattimÃtaraæ nihanmi | bhavÃneva tu paramagambhÅrapratÅtyasamutpÃdÃdhimuktivirahÃdviparÅtaæ tadarthamavadhÃrya asmÃkameva adhilayaæ karoti | nanu ca idaæ pratÅtyedaæ bhavatÅtyevamabhidhÃnena bhagavatà tathÃgatena ni÷svabhÃvatvameva sarvadharmÃïÃæ spa«ÂamÃveditam | yasmÃt- (##) pratÅtya yadyadbhavati tattacchÃntaæ svabhÃvata÷ | yo hi padÃrtho vidyamÃna÷ sa sasvabhÃva÷ svenÃtmanà svaæ svabhÃvamanapÃyinaæ bimarti | sa saævidyamÃnatvÃnnaivÃnyatkiæcidapek«ate, nÃpyutpadyate, iti k­tvà sasvabhÃvabhÃvÃbhyupagame sati kuta÷ pratÅtyasamutpÃda iti bhavateva sasvabhÃvatÃæ bhÃvÃnÃmabhyupagacchatà sarvathà pratÅtyasamutpÃda eva bÃdhito bhavati | tataÓca paramadharmabuddhadarÓanamapi bÃdhitaæ bhavati- ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ paÓyati sa dharmaæ paÓyati, yo dharmaæ paÓyati sa buddhaæ paÓyatÅtyÃgamÃt | mayà tu yatpratÅtya bÅjÃkhyaæ kÃraïaæ yadbhavatyaÇkurÃkhyaæ kÃryam, tacca ubhayamapi ÓÃntaæ svabhÃvavirahitaæ pratÅtyasamutpannaæ pratipÃdayatà sarvathà bhagavatÃæ tathÃgatÃnÃæ pratÅtyasamutpattimÃtà dyotità bhavati | yata evam- tasmÃdutpadyamÃnaæ ca ÓÃntamutpattireva ca || 16 || iti sphuÂamavasÅyatÃm || 16 || atrÃha- yaduktam- utpadyamÃnamutpattÃvidaæ na kramate yadà | kathamutpadyamÃnaæ tu pratÅtyotpattimucyate || iti, tadayuktam | yasmÃdidamutpadyamÃnamityeva saæbhavati | tathà hi ghaÂotpattiæ pratÅtya ghaÂa utpadyamÃno bhavati, taæ ca utpadyamÃnamutpÃda utpÃdayatÅtyucyate | etadapyayuktam | yasmÃt- yadi kaÓcidanutpanno bhÃva÷ saævidyate kvacit | utpadyeta sa kiæ tasmin bhÃva utpadyate 'sati || 17 || yadi kaÓcidanutpanna÷ utpÃdÃtpÆrvaæ ghaÂo nÃma kvacitsaævidyeta, sa utpattikriyÃæ pratÅtyotpadyeta na caivaæ kaÓcidutpÃdÃtpÆrvaæ kvacidasti | tasminnasati ghaÂe kimutpadyate? atha syÃt- yadyutpÃdÃtpÆrvaæ ghaÂo nÃsti, tathÃpi utpanna÷ san ghaÂasaæj¤Ãæ pratilapsyate, tadbhÃvinyà saæj¤ayà na do«a iti | etadapyayuktam | yadi hi utpattikriyà pravarteta, tadà vartamÃnÅbhÆto bhÃvo ghaÂÃkhyÃæ pratilabheta | yadà tu anÃgatabhÃvÃsaæbandhena kriyÃyà aprav­tti÷, tadà kuto vartamÃnatÃ? atha aghaÂÃÓrayeïa kriyà prÃrabhyeta, tadvaktavyam- yo 'sau aghaÂa÷, sa kiæ bhaviturmahati paÂa÷, uta naiva kiæcit? yadi paÂa utpadyamÃna÷ sa kathamutpanna÷ san ghaÂo bhavi«yatÅti atha naivaæ kiæcit, kathaæ tadÃÓrayà kriyà kriyà pravartate? kathaæ và sa utpanna÷ san ghaÂo bhavet? iti sarvathà bhÃvitatvakalpanÃpyayuktà | tasmÃdutpadyamÃnamapyutpÃdo notpÃdayatiti siddham || 17 || api ca | evaæ na yujyamÃnÃyÃmapyutpadyamÃnasyotpattau bhavato matamabhyupetyocyate- utpadyamÃnamutpÃdo yadi cotpÃdayatyayam | utpÃdayettamutpÃdamutpÃda÷ katama÷ puna÷ || 18 || (##) yadyapi utpadyamÃnaæ padÃrthamutpÃda utpÃdayedbhavanmatena, idaæ tu vaktavyam- tamidÃnÅmutpÃda÷ katamo 'para÷ utpÃdamutpÃdayi«yatÅti || 18 || atha syÃt- utpÃdasyÃpara utpÃda÷ utpÃdaka÷ parikalpyeta, tadà anavasthÃdo«aprasaÇga ityÃha- anya utpÃdatyenaæ yadyutpÃdo 'navasthiti÷ | etaccoktam | atha nÃsyÃpara utpÃda i«yate, nanvevaæ sati vinà utpÃdena utpÃda utpadyate ityevaæ prÃpnoti | tataÓca utpÃdotpÃdyÃnÃmapi padÃrthÃnÃæ vinaivotpÃdena utpattirastu bhÃvatvÃdutpÃdavaditi pratipÃdayannÃha- athÃnutpÃda utpanna÷ sarvamutpadyate tathà || 19 || iti || 19 || api ca | utpÃda ÃtmÃnaæ parÃæÓcotpÃdayatÅtyatra pak«e dÆ«aïameva na vaktavyamadhunÃsmÃbhi÷ | yasmÃdatra pak«e dÆ«aïam- sataÓca tÃvadutpattirasataÓca na yujyate | na sataÓcÃsataÓceti pÆrvamevopapÃditam || 20 || naivÃsato naiva sata÷ pratyayo 'rthasya yujyate | iti na sannÃsanna sadasan dharmo nirvartate yadà | ityÃdinà utpÃdo ni«iddha eva pÆrvam | tataÓcaivamutpÃde ni«iddhe utpadyamÃnamutpÃda utpÃdayati, svaparÃtmÃnau và utpÃdayatÅtyasyÃ÷ kalpanÃyà nÃstyevÃvatÃra iti kuta etatprasetsyati- utpÃda utpadyate, utpadyamÃnamutpadyate, svaparÃtmÃnau cotpÃdayatÅti || 20 || kiæ cÃnyat- ihÃyamutpÃda÷ parikalpyamÃna÷ nirudhyamÃnasya anityatÃnugatasya vartamÃnasya và bhÃvasya parikalpyate, anirudhyamÃnasya và atÅtÃnÃgatasyÃnityatÃvirahitasya? ubhayathà ca nopapadyate ityÃha- nirudhyamÃnasyotpattirna bhÃvasyopapadyate | yaÓcÃnirudhyamÃnastu sa bhÃvo nopapadyate || 21 || tatra nirudhyamÃnasya vartamÃnasya vidyamÃnatvÃdutpÃdo nopapadyate | anirudhyamÃnasyÃpi vinÃÓarahitasya atÅtÃnÃgatasya bhÃvalak«aïavilak«aïasya khapu«pasyeva nÃstyutpÃda iti || 21 || evaæ bhÃvÃnÃmutpÃdÃbhÃvaæ pratipÃdya ata÷ paraæ sthitirvicÃryate || (##) atrÃha- vidyata eva bhÃvÃnÃmutpÃda÷, tadbhÃvabhÃvidharmasadbhÃvÃt | nÃnutpannasya sthiti saæbhavatÅtyutpÃdabhÃvena sthiterbhÃvÃt | sthitirutpÃdabhÃvabhÃvinÅ bhavati | tasmÃdutpÃdo 'pyasti, tadbhÃvabhÃvidharmasadbhÃvÃt | iha yannÃsti, na tadbhÃvabhÃvidharmasadbhÃva÷, tadyathà gaganakusumasaurabhyasyeti ucyate | syÃdutpÃda÷, yadi tadbhÃvabhÃvinÅ sthitireva syÃt | na tvasti | tadevam- na sthitabhÃvasti«ÂhatyasthitabhÃvo na ti«Âhati | na ti«Âhati ti«ÂhamÃna÷ ko 'nutpannaÓca ti«Âhati || 22 || tatra sthitaæ na ti«Âhati tatra sthitikriyÃnirodhÃt | asthitabhÃvo 'pi na ti«Âhati sthitirahitatvÃt | ti«ÂhamÃnamapi na ti«Âhati sthitidvayaprasaÇgÃt, sthitÃsthitavyatiriktasaæti«ÂhamÃnÃbhÃvÃcca api ca | ko 'nutpannaÓca ti«Âhati | ihotpÃdaprati«edhÃtko 'sÃvanutpanna÷ padÃrtho yasti«Âhediti sarvathà nÃsti sthiti÷ || 22 || api ca | iyaæ sthitirnirudhyamÃnasya bhÃvasya syÃdanirudhyamÃnasya vÃ? ubhayathà ca na yujyate iti pratipÃdayannÃha- sthitirnirudhyamÃnasya na bhÃvasyopapadyate | yaÓcÃnirudhyamÃnastu sa bhÃvo nopapadyate || 23 || nirudhyamÃnasya nirodhÃbhimukhasya tÃvadbhÃvasya virodhinÅ sthitirna saæbhavati | yaÓcÃpyanirudhyamÃna÷ sa bhÃva eva na bhavati, kutastasya sthitirbhavi«yati || 23 || api ca | jarasà maraïena ca sarva eva bhÃvÃ÷ k«aïamapi na tyajyante | yadà caitadevam tadà jarÃmaraïavirodhinyÃ÷ sthiterbhÃve«u prav­ttyavakÃÓa eva nÃstÅti pratipÃdayannÃha- jarÃmaraïadharme«u sarvabhÃve«u sarvadà | ti«Âhanti katame bhÃvà ye jarÃmaraïaæ vinà || 24 || ke hi nÃma jarÃmaraïarahità bhÃvà ye«Ãæ sthiti÷ syÃt? tasmÃnnÃstyeva sthitirityabhiprÃya÷ || 24 || yadi ca, asyÃ÷ sthiteranyà và sthiti÷ sthityarthaæ parikalpyeta, svayaæ và svÃtmÃnaæ sthÃpayet | ubhayathà ca na yujyate ityÃha- sthityÃnyayà sthite÷ sthÃnaæ tayaiva ca na yujyate | utpÃdasya yathotpÃdo nÃtmanà na parÃtmanà || 25 || 'anutpanno 'yamutpÃda÷ svÃtmÃnaæ janayetkatham |' ityÃdinà yathà utpÃda ÃtmÃnaæ na janayati ityuktam, evaæ sthitirapi nÃtmÃnaæ sthÃpayatÅti vaktavyam | (##) asthità sthitire«Ã cetsvÃtmÃnaæ sthÃpayetkatham | sthità cetsthÃpayatye«Ã sthitÃyÃæ sthÃpyate 'tha kim || iti yojyam | yathà ca- anya utpÃdayatyenaæ yadyutpÃdo 'navasthiti÷ | ityutpÃde vyÃkhyÃtam, evaæ sthitÃvapi vyÃkhyeyam- athÃnyà sthÃpayatyenÃæ sthitiryadyanavasthiti÷ | iti | evaæ sthitirapi na yuktà | ata evoktaæ bhagavatÃ- asthità hi ime dharmÃ÷ sthitiÓcai«Ãæ na vidyate | asthiti÷ sthitiÓabdena svabhÃvena na vidyate || na sthitirnÃpi co jÃtirlokanÃthena deÓità lokanÃthaæ viditvaivaæ samÃdhiæ tena jÃnathà || iti || uktaæ ca ÃryasacaryagÃthÃsu- ÃkÃÓaniÓrita samÃruta Ãpakhandho tanniÓrità iya mahÅ p­thivÅ jagacca | sattvÃna karmaupabhoganidÃnamevaæ ÃkÃÓathÃnu k­ta cittama etamartham || yÃvat- sthÃnammayÃnu ayu thÃnu jinena ukto || iti vistara÷ || 25 || atrÃha- vidyete eva sthityutpÃdau tatsahacÃridharmasadbhÃvÃt | iha utpÃdasthitilak«aïasahacÃriïÅ saæsk­tÃnÃmanityatÃsti | tasmÃtsthityutpÃdÃvapi sta÷ iti | ucyate | syÃta sthityutpÃdau, yadi anityataiva syÃt | na tvasti | kathamiti? yasmÃt- nirudhyate nÃniruddhaæ na niruddhaæ nirudhyate | tathÃpi nirudhyamÃnaæ kimajÃtaæ nirudhyate || 26 || yadi anityateti kÃcitsyÃt, sà niruddhasya bhÃvasya aniruddhasya và nirudhyamÃnasya và syÃt | tatra niruddhaæ nirudhyate iti na yuktam, atÅtavartamÃnayorvirodhÃt | aniruddhamapi na yuktam, nirodhavirahitatvÃt, yadaniruddhameva tatkathaæ nirudhyata iti parasparavirodhÃcca | tathÃpi nirudhyamÃnaæ na nirudhyate ityanena saæbandha÷ | nirudhyamÃnamapi na nirudhyate nirudhyamÃnÃbhÃvÃt, (##) nirodhadvayaprasaÇgÃcca | yataÓcaivaæ tri«vapi kÃle«u nirodhÃsaæbhava÷, tasmÃnnÃstyeva nirodha iti kutastatsahacÃristhityutpÃdasaæbhava÷ syÃt? api ca | prÃgutpÃdaprati«edhÃdasaæbhava eva nirodhasyetyÃha- kimajÃtaæ nirudhyate | iti || 26 || api ca | ayaæ nirodha÷ sthitasya và bhÃvasya syÃdasthitasya vÃ? ubhayathà ca na yujyate ityÃha- sthitasya tÃvadbhÃvasya nirodho nopapadyate | sthitasya nirodhaviruddhasya nÃsti nirodha÷ | nÃsthitasyÃpi bhÃvasya nirodha upapadyate || 27 || asthitasya abhÃvasya avidyamÃnasya nirodho nÃsti, iti sarvathà nÃsti nirodha÷ || 27 || kiæ cÃnyat | yadi iha nirodha÷ syÃt, sa tayaivÃvasthayà tasyà evÃvasthÃyÃ÷ syÃdanyayà và anyasyà avasthÃyÃ÷ syÃt | sarvathà ca nopapadyate iti pratipÃdayannÃha- tayaivÃvasthayÃvasthà na hi saiva nirudhyate | anyayÃvasthayÃvasthà na cÃnyaiva nirudhyate || 28 || tayaiva tÃvatk«ÅrÃvasthayà saiva k«ÅrÃvasthà na nirudhyate, svÃtmani kriyÃvirodhÃt | nÃpyanyayà dadhyavasthayà k«ÅrÃvasthà nirudhyate | yadi hi k«Åradadhyavasthayoryaugapadyaæ syÃt, syÃttayorvinÃÓyavinÃÓakabhÃva÷ | na tu dadhyavasthÃyÃæ k«ÅrÃvasthà asti | yadà ca nÃsti, tadà kÃmasatÅ vinÃÓayet? yadi vinÃÓayet, kharavi«ÃïatÅk«ïatÃmapi vinÃÓayet | tasmÃdanyayÃpyavasthayà naivÃnyÃvasthà nirudhyate || 28 || atrÃha- yadyapi tayaivÃvasthayà saivÃvasthyÃ, anyayà và avasthayà anyÃvasthà na nirudhyate, tathÃpi k«ÅrÃvasthÃyÃstÃvannirodho 'sti, tataÓca utpÃdo 'pi syÃditi | ucyate | aho bata atija¬atÃmÃtmano bhavÃn prakaÂayati | nanu ca pÆrvoktena nyÃyena yadaivaæ sarvadharmÃïÃmutpÃdo nopapadyate | ityuktam, tadaivaæ sarvadharmÃïÃæ nirodho nopapadyate || 29 || iti sphuÂatarameva pratipÃditaæ bhavati || 29 || api ca | nirodho nÃma yadi kaÓcit syÃt, sa sato và bhÃvasya syÃdasato và | tatra- sataÓca tÃvadbhÃvasya nirodho nopapadyate | svabhÃvÃdapracyutasya bhÃvasya nirodho na yukta÷ | yasmÃt- ekatve na hi bhÃvaÓca nÃbhÃvaÓcopapadyate || 30 || (##) nirodho hi nÃma abhÃva÷ | sa yasya bhavati, sa naiva bhavati | tataÓca sato bhÃvasya nirodha iti bruvatà bhÃvÃbhÃvayorekÃdhikaraïatà abhyupagatà bhavati | ekatve sati ubhayaæ na yujyate | yadi tadÃnÅæ bhÃva÷ syÃt, tadà nirodhenÃbhÃvenÃveÓÃdbhÃvavyapadeÓo 'yukta÷ | atha abhÃva÷, so 'pyasya na yujyate, abhÃvavirodhinà bhÃvarÆpeïÃviyogÃt | tasmÃdekatve sati bhÃvÃbhÃvayo÷ sa padÃrtho naiva bhÃvo nÃpyabhÃva iti yujyate | athavÃ, parasparaviruddhatvÃdÃlokÃndhakÃravadekatve sati na hi bhÃvaÓca nÃbhÃvaÓcopapadyate | evaæ tÃvatsato bhÃvasya nirodho na yukta÷ || 30 || idÃnÅm- asato 'pi na bhÃvasya nirodha upapadyate | avidyamÃnasyÃbhÃvasya na vinÃÓo 'sti vandhyÃtanayasyeva, avidyamÃnatvÃt | ata evÃha- na dvitÅyasya Óirasacchedanaæ vidyate yathà || 31 || prasiddhÃsattvasyaiva narÃïÃæ dvitÅyasya Óiraso d­«ÂÃntatvenopÃdÃnÃnnirdeÓÃpÆrïatvÃnnÃstÅti nopÃttam | tadevamasato bhÃvasya nirodho na saæbhavati, sato 'pi na | yaÓcobhayathÃpi na saæbhavati, sa kenÃtmanà sthita÷? nÃstyeva nirodha iti pratÅyatÃm || 31 || kiæ cÃnyat | yadi nirodho nÃma bhÃvÃnÃæ nirodhaka iti kalpyate, tasyedÃnÅæ kimanyo nirodha i«yate, uta na? yadi i«yate tanna yujyate | na svÃtmanà nirodho 'sti nirodho na parÃtmanà | kathaæ punarnÃstÅti pratipÃdayannÃha- utpÃdasya yathotpÃdo nÃtmanà na parÃtmanà || 32 || tatra yathÃ- anutpanno 'yamutpÃda÷ svÃtmÃnaæ janayetkatham | ityÃdinà utpÃda÷ svÃtmÃnaæ notpÃdayati, evaæ nirodho 'pi svÃtmÃnaæ na nirodhayati | kathamiti? ucyate- aniruddho nirodho 'yaæ svÃtmÃnaæ nÃÓayetkatham | atha na«Âo nÃÓayati na«Âe kiæ nÃÓyate puna÷ || iti samamutpÃdena vaktavyam | evaæ ca svÃtmanà na nirodho 'sti | nirodha idÃnÅæ parÃtmanÃpi nÃsti | katham? tatra yathà utpÃde gaditam- 'anya utpÃdayatyenam' ityÃdi, evaæ nirodhe 'pi vaktavyam- (##) anyo vinÃÓayatyenaæ nÃÓo yadyanavasthiti÷ | athÃvinÃÓo na«Âo 'yaæ sarvaæ naÓyatu te tathà || iti | tadevaæ parÃtmanÃpi nirodho na saæbhavatÅti nÃsti nirodhasya nirodha÷ || atha manyase- nÃstyeva nirodhasya nirodha iti, tadayuktam | yadi hi nirodhasya nirodho na syÃta, tadà nirodharahitatvÃtsaæsk­talak«aïamavahÅyate | tadevaæ yadi vinÃÓasya vinÃÓa÷ parikalpyate tathÃpi na yukto vinÃÓa÷ | atha na parikalpyate, tathÃpi na yukta iti | kathaæ tvidÃnÅæ vinÃÓo yok«yate parasya? atha syÃt- tathÃpi evameva vicÃre sati vinÃÓo bhavato 'pi na yujyate, tata÷ ya ubhayordo«a÷, na tenaikaÓcodyo bhavatÅti | ucyate | naivedaæ codyaæ mamÃpatati | kiæ kÃraïam? ye svÃtmanà ni÷svabhÃvà bhÃvÃ÷, te ca ni÷svabhÃvà eva santo bÃlÃnÃmidaæsatyÃbhiniveÓinÃæ vyavahÃrapathamupayÃnti avicÃraprasiddhenaiva nyÃyeneti te«u nÃsti yathoditavicÃrÃvatÃro 'smÃkam mÃyÃsvapnagandharvanagarÃdivattu laukikÃ÷ padÃrthà nirupapattikà eva santa÷ sarvalokasyÃvidyÃtimiropahatamatinayanasya prasiddhimupagatà iti parasparÃpek«ayaiva kevalaæ prasiddhimupagatà bÃlairabhyupagamyante | yathoktaæ Óatake- alÃtacakranirmÃïasvapnamÃyÃmbucandrakai÷ | dhÆmikÃnta÷pratiÓrutkÃmarÅcyabhrai÷ samo bhava÷ || tasmÃtsati utpÃde utpÃdyam, sati utpÃdye utpÃda÷ | sati nirodhe nirodhyam, sati nirodhye nirodha÷, ityevaæ laukikasya vyavahÃrasyÃbhyupagamÃtkuto 'smatpak«e samaprasaÇgità bhavitumarhati | yastu vinÃÓasya ahetukatvamabhyupetya k«aïikatÃæ saæskÃrÃïÃmÃha, tasya nirhetukatvÃt | khapu«pavadvinÃÓÃbhÃvÃt kuta÷ k«aïikatvaæ bhÃvÃnÃæ setsyati, kuto vinÃÓarahitÃnÃæ saæsk­tatvamapÅti sarvameva asama¤jasaæ tasya jÃyate | jÃtipratyayaæ jarÃmaraïaæ saæsk­talak«aïÃnÃæ ca saæskÃraskandhÃntarbhÃva varïayatà bhagavatà nanu sahetukatvaæ spa«ÂamÃdarÓitaæ vinÃÓasya | jÃtimÃtrÃpek«atvÃccÃsya k«aïabhaÇgo 'pi sukhasÃdhya iti sarvaæ susthaæ jÃyate || atha syÃt- vinÃÓo hi nÃma abhÃva÷, yaÓca abhÃva÷, kiæ tasya hetunà kartavyam | ato nirhetuko vinÃÓa iti | nanu ca bhÃve 'pi hetvabhÃvaprasaÇgo bhavati | bhÃvo hi nÃma vidyamÃna÷, yaÓca vidyamÃna÷ tasya ca kiæ hetunà prayojanam? na hi jÃtaæ punarapi janyate | tasmÃtsarvatraiva hetvabhÃvaprasaÇgÃdayuktametat || api ca | yathà utpÃda÷ sahetuka÷ pÆrvamabhÃvÃtpaÓcÃcca bhÃvÃt, evaæ vinÃÓo 'pÅ«yatÃm | vinÃÓo hi na sarvadà bhavati, utpÃdÃtpÆrvamabhÃvÃtpaÓcÃcca bhÃvÃt | yaccocyate- yaÓcÃbhÃva÷ tasya (##) kiæ hetunà kartavyamiti, tadayuktam | yasmÃnna vayaæ vinÃÓasya hetunà kiæcitkriyamÃïamicchÃma÷, kiæ tarhi vinÃÓa eva kriyate iti varïayÃma÷ | nanvevaæ sati kriyamÃïatvÃdvinÃÓo 'pi bhÃva÷ prÃpnotÅti cet, i«yata evaitat | vinÃÓo hi svarÆpÃpek«ayà bhÃva÷, rÆpÃdidharmaniv­ttisvabhÃvatvÃttu na bhÃva÷ | api ca | maraïamapi dvividhakÃryapratyupasthÃpanaæ saæskÃravidhvaæsanaæ ca karoti | aparij¤ÃnÃnupacchedaæ (?) cetyÃgamÃt kathaæ na sahetuko vinÃÓa÷? api ca | kalpitÃbhÃvalak«aïÃyÃÓca ÓÆnyatÃyÃ÷ pareïa bhÃvarÆpatÃmabhyupagacchatà kathamabhÃvasya bhÃvatvaæ nÃbhyupagataæ bhavati? bhÃvatvÃcca kathamasaæsk­tatvaæ ÓÆnyatÃyÃ÷ syÃt? ata÷ sarvamabhyupetaæ vihÅyate bhavatà | ata eva vak«yati- bhavedabhÃvo bhÃvaÓca nirvÃïamubhayaæ katham | na saæsk­taæ hi nirvÃïaæ bhÃvÃbhÃvau ca saæsk­tau || ityalaæ prasaÇgena | prak­tameva vyÃkhyÃsyÃma÷ || 32 || atrÃha- yadi utpÃdasthitibhaÇgÃ÷ saæsk­tasya ni«iddhÃ÷, tathÃpi saæsk­tamasti viÓe«alak«aïayuktam | tathÃhi kÃÂhinyÃdikaæ sÃsnÃdikaæ ca tasya viÓe«alak«aïamupadiÓyate | tasmÃtsaæsk­tasya sadbhÃvÃttallak«aïamapyastÅti | ucyate | syÃdevaæ yadi saæsk­tameva vastu syÃt | kuta÷? yasmÃt- utpÃdasthitibhaÇgÃnÃmasiddhernÃsti saæsk­tam | yadà yathoktena nyÃyena utpÃdasthitibhaÇgà eva ni«iddhÃ÷, tadà kuta÷ saæsk­taæ vastu tadviÓe«alak«aïamapyastÅti || atrÃha- vidyata eva saæsk­tam, tatpratipak«Ãsaæsk­tasadbhÃvÃt | ucyate | syÃdetadevam, yadi asaæsk­tameva syÃt | yasmÃt- saæsk­tasyÃprasiddhau ca kathaæ setsyatyasaæsk­tam || 33 || atraike ÃkÃÓÃpratisaækhyÃnirodhanirvÃïÃnyasaæsk­tÃnÅti kalpayanti | apare ÓÆnyatÃæ tathatÃlak«aïÃmasaæsk­tÃæ parikalpayanti | tadetatsarvaæ saæsk­tasyÃprasiddhau satyÃæ nÃstyeveti spa«ÂamÃdarÓitam || 33 || atrÃha- yadi utpÃdasthitibhaÇgà na santÅtyavadhÃritam, yattarhi idamanÃvaraïaj¤Ãninà muninÃ- "saæsk­tasya bhik«ava÷ utpÃdo 'pi praj¤Ãyate, vyayo 'pi, sthityanyathÃtvamapi" ityudÃh­tam, tatkathaæ veditavyamiti? ucyate- yathà mÃyà yathà svapno gandharvanagaraæ yathà | tathotpÃdastathà sthÃnaæ tathà bhaÇga udÃh­tam || 34 || (##) yathà mÃyÃdaya÷ svabhÃvenÃnutpannà avidyamÃnà mÃyÃdiÓabdavÃcyà mÃyÃdivij¤ÃnagamyÃÓca lokasya, evamete 'pi lokaprasiddhimÃtreïa utpÃdÃdaya÷ svabhÃvena avidyamÃnà api bhagavatà tathÃvidhavineyajanÃnugrahacikÅr«uïà nirdi«Âà iti | ata evoktam- tvaksnÃyumÃæsÃsthisamucchraye ca utpÃdya saæj¤Ãæ mama patnire«Ã | mƬhà hi balà janayanti rÃgaæ striyo na jÃnanti yathaiva mÃyÃm || yathà kumÃrÅ supinÃntarasmiæ sà putra jÃtaæ ca m­taæ ca paÓyati | jÃte 'titu«Âà m­ti daurmanasthità tathopamÃn jÃnatha sarvadharmÃn || yathaiva gandharvapuraæ marÅcikà yathaiva mÃyà supinaæ yathaiva | svabhÃvaÓÆnyà tu nimittabhÃvanà tathopamÃn jÃnatha sarvadharmÃn || saæsk­tÃsaæsk­tadharmaviviktà nÃsti vikalpana te«am­«ÅïÃm | sarvagatÅ«u asaæsk­taprÃptà d­«Âigatehi sadaiva viviktà || nityamarakta adu«Âa amƬhÃ÷ tasya sabhÃvasamÃhitacittà | e«a samÃdhibalÅ balavanto yo imu jÃnati ÓÆnyakadharmÃn || iti || 34 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacittÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau saæsk­taparÅk«Ã nÃma saptamaæ prakaraïam || (##) 8 karmakÃrakaparÅk«Ã a«Âamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyanta eva saæsk­tasvabhÃvato vij¤ÃnÃdaya÷ saæsk­tà dharmÃ÷, taddhetukakarmakÃrakasadbhÃvÃt | uktaæ hi bhagavatÃ- avidyÃnugato 'yaæ bhik«ava÷ puru«apudgala÷ puïyÃnapi saæskÃrÃnabhisaæskaroti, apuïyÃnapi, Ãni¤jayÃnapi saæskÃrÃnabhisaæskaroti | ityÃdinà karmaïÃæ kÃrako vyapadi«Âa÷, tatkarmaphalaæ ca vij¤ÃnÃdikamupadi«Âam | yasya ca kÃrako 'sti, tadasti, tadyathà ghaÂa÷ | yannÃsti, na tasya kÃraka÷, tadyathà kÆrmaromaprÃvÃrasyeti | ucyate | syÃdvij¤ÃnÃdikaæ saæsk­taæ yadi tasya ni«pÃdakakarmakÃrakau syÃtÃm | na tu sta÷ | yasmÃt- sadbhÆta÷ kÃraka÷ karma sadbhÆtaæ na karotyayam | kÃrako nÃpyasadbhÆta÷ karmÃsadbhÆtamÅhate || 1 || tatra karotÅti kÃraka÷ kartà | kurvÃïasyaiva kiæcit kÃrakavyapadeÓo nÃkurvÃïasya | tacca karaïaæ sadbhÆtasya và kartu÷ parikalpyeta, asadbhÆtasya vÃ, sadasadbhÆtasya vÃ? kriyate iti karma karturÅpsitatamam | tadapi trividham, sadbhÆtamasadbhÆtaæ sadasadbhÆtaæ ca | tatra sadbhÆta÷ kÃraka÷ kriyÃyukta÷ sadbhÆtaæ kriyÃyuktaæ karma na karotÅtyekà pratij¤Ã | idÃnÅmasadbhÆto 'pi kriyÃkÃrakarahito 'sadbhutaæ kriyÃrahitaæ karma na karotÅtyaparà pratij¤Ã || 1 || tatrÃdyÃæ prasÃdhayitumÃha- sadbhÆtasya kriyà nÃsti karma ca syÃdakart­kam | kriyÃnibandhanatvÃtkÃrakavyapadeÓasya, karoti kriyÃyukta eva kaÓcitsadbhÆta÷ kÃrakavyapadeÓaæ labhate, tataÓca tasyaivaævidhasya kriyÃhetukalabdhakÃrakavyapadeÓasya aparà kriyà nÃsti yayà karma kuryÃt | kriyÃbhÃvÃcca yadà kÃraka÷ karma na karoti, tadà kÃrakanirapek«amakart­kaæ karma syÃt | na cÃkart­kaæ karma saæbhavati bandhyÃsÆnoriva ghaÂakaraïamiti | evaæ tÃvat sadbhÆtasya kriyà nÃsti karma ca syÃdakart­kam | iti do«aprasaÇgÃt sadbhÆta÷ kÃraka÷ karma na karoti | idÃnÅæ sadbhÆtamapi karma kÃrako na karotÅti pratipÃdayannÃha- sadbhÆtasya kriyà nÃsti kartà ca syÃdakarmaka÷ || 2 || sadbhÆtaæ nÃma karma kriyÃyuktam | tasyedÃnÅæ kriyÃnibandhanalabdhakarmavyapadeÓasya aparà kriyà nÃsti yayà karma kriyeteti | evaæ tÃvatsadbhÆtasya karmaïa÷ kriyà nÃsti | yadà nÃsti parà kriyÃ, tadà kÃrakastatsadbhÆtaæ karma naiva karoti | yadà ca na karoti karmaïo dvitÅyakriyÃbhÃvÃt, tadà (##) akarmaka eva avidyamÃnakarmaka eva tasya karmaïa÷ kÃraka÷ syÃt | na caitadyaktam | na hi ak­tÃnantaryakarmaïa÷ ÃnantaryakarmakÃrakatvaæ d­«Âamiti || 2 || evaæ sadbhÆta÷ kÃraka÷ sadbhÆtaæ karma na karoti iti saæsÃdhya idÃnÅæ yathà asadbhÆtamapi karma asadbhÆta÷ kÃrako na karoti tathà pratipÃdayannÃha- karoti yadyasadbhÆto 'sadbhÆtaæ karma kÃraka÷ | ahetukaæ bhavetkarma kartà cÃhetuko bhavet || 3 || asadbhÆta÷ kÃrako ya÷ kriyÃrahita÷ | kriyà ca kÃrakavyapadeÓe heturiti kriyÃrahita kÃrako 'pi nirhetuka÷ syÃt | karmÃpyasadbhÆtaæ nirhetukaæ syÃt || 3 || sati ca ahetukavÃdÃbhyupagame kÃryaæ ca kÃraïaæ ca sarvamapoditaæ syÃdityÃha- hetÃvasati kÃryaæ ca kÃraïaæ ca na vidyate | satyeva hi hetorabhyupagame hetunà yanni«pÃdyate tat kÃryam, tasya ca yo ni«pÃdaka÷ tatkÃraïamiti yujyate | tadyathà ghaÂasya m­d hetu÷, ghaÂa÷ kÃryam, tasya ca cakrÃdaya÷ sahakÃrikÃraïam | ahetukavÃdÃbhyupagame tu hetvanapek«atvÃnmaï¬ÆkajaÂÃÓiromaïimayaghaÂavanna syÃdayaæ ghaÂa÷ | asati ghaÂe kutastatkÃraïamiti | evam- hetÃvasati kÃryaæ ca kÃraïaæ ca na vidyate | tataÓca- tadabhÃve kriyà kartà karaïaæ ca na vidyate || 4 || tadabhÃve kÃryakÃraïabhÃve, kiæ kurvÃïasya kriyà saæbhavet, kasyÃæ và kriyÃyÃæ kumbhakÃrasya svÃtantryÃtkart­tvaæ syÃt? na cÃpi m­dÃæ tÃdÃtmyaprav­ttyà sÃdhakatamatvena karaïatvaæ yujyata iti evaæ tÃvat- tadabhÃve kriyà kartà karaïaæ ca na vidyate || tataÓca- dharmÃdharmau na vidyete kriyÃdÅnÃmasaæbhave | iha yadà devadatta÷ prÃïÃtipÃtaviratikriyÃsvÃtantryÃtkartà san svatantrakÃryeïa karaïabhÆtena prÃïÃtipÃtaviratikriyÃæ karoti, tadÃsya dharma upajÃyate | evaæ daÓasvapi kuÓale«u karmapathe«u kuÓalakriyÃni«pÃdye«u ratnatrayamÃtÃpit­tadanyapÆjyapÆjÃdilak«aïe«u ca kuÓaladharmaprÃrambhe«u yojyam | evamadharme 'pi prÃïÃtipÃtÃdilak«aïe kuÓalaviparyayeïa kriyÃkart­karaïÃnÃmabhÃve sati karmaïÃmabhÃvaprasaÇga udbhÃvanÅya÷ || yadà caivaæ dharmÃdharmau na saæbhavata÷, tadà tatphalamapi nÃstyeveti pratipÃdayannÃha- (##) dharme cÃsatyadharme ca phalaæ tajjaæ na vidyate || 5 || dharmÃdharmajanitami«ÂÃni«Âaphalaæ sugatidurgatyordharmÃdharmayorabhÃve sati na syÃt || 5 || tataÓca- phale 'sati na mok«Ãya na svargÃyopapadyate | mÃrga÷ yadi hi phalami«ÂÃni«Âaæ syÃta, syÃllaukikasya mÃrgasya dhyÃnÃrÆpyasamÃdhisamÃpattilak«aïaæ svarga÷, tadÃnÅæ tadarthaæ laukikamÃrgabhÃvanà jyÃyasÅ syÃt, kugatigamanakarmapathaviratisÃphalyaæ ca syÃt | yadi ca mok«alak«aïaæ nirvÃïaæ phalaæ syÃt, tadartha lokottarÃryëÂÃÇgamÃrgabhÃvanÃsÃphalyaæ syÃt | yadà tu phalaæ nÃsti, tadÃ- phale 'sati na mok«Ãya na svargÃyopapadyate | mÃrga÷ | kiæ ca | evaæ phalÃbhÃve sati- sarvakriyÃïÃæ ca nairarthakyaæ prasajyate || 6 || yà api hyetÃ÷ k­«ivÃïijyabala (bh­ti?) gatÃdikÃ÷ kriyÃ÷ phalÃrtha prÃrabhyante, tà api sarvÃ÷ phalÃbhÃve sati nopapadyanta iti | evaæ sarvakriyÃïÃæ nairarthakyaæ prasajyate bhavatÃm | na cÃsÃæ nairarthakyam | tasmÃnniravaÓe«ado«avi«av­k«ÃkarabhÆto 'yaæ svargÃpavargÃpavÃdÅ narakÃdimahÃpÃyaprapÃtavartanahetu÷ d­«ÂÃd­«ÂahetupadÃrthavirodhÅti k­tvÃ, saddhi÷ asadbhÆta÷ kÃrako 'sadbhÆtaæ karma karotÅti pak«o nik­«Âa eveti tyÃjya÷ || 6 || tadevaæ pratij¤Ãdvayaæ saæsÃdhya idÃnÅmubhayarÆpa÷ kÃraka÷, ubhayarÆpamapi karma na karotÅtyÃha- kÃraka÷ sadasadbhÆta÷ sadasatkurute na tat | tatra yadetadasadbhÆtaæ karma kriyÃyuktamakriyÃyuktaæ ca, tat sadasadbhÆta÷ kÃrako na karotÅti | yasmÃt- parasparaviruddhaæ hi saccÃsaccaikata÷ kuta÷ || 7 || eka÷ padÃrtha÷ ekasmin kÃle kriyÃyuktaÓcÃkriyÃyuktaÓceti na yujyata evaitat | tataÓca sadasadbhÆto 'pi kÃraka÷ sadasadbhÆtaæ karma na karoti, avidyamÃnatvÃdityabhiprÃya÷ || 7 || evaæ same pak«e dÆ«aïamudbhÃvya vi«amapak«asyÃpi nirÃcikÅr«ayà Ãha- (##) satà ca kriyate nÃsannÃsatà kriyate ca sat | kartrà satà sadbhÆtena tÃvatkartrà kriyÃyuktena asadbhÆtamasadakriyÃyuktaæ karma na kriyate | yasmÃt- sarve prasajyante do«Ãstatra ta eva hi || 8 || sadbhÆtasya kriyà nÃsti karma ca syÃdakart­kam | ityevaæ tÃvat sadbhÆta÷ kÃraka÷ karma na karoti, nÃpyasadbhÆtaæ karma kriyate | asadbhÆtaæ hi karma ahetukaæ bhavet | tataÓca- hetÃvasati kÃryaæ ca kÃraïaæ ca na vidyate || ityÃdinà sarvaæ dÆ«aïamÃpadyate | tasmÃtpÆrvoktaireva hetubhirdÆ«itatvÃdasya vi«amapak«asya na punarhetorupÃdÃnamanu«ÂhÅyate | yathà caitat satà kartrà asatkarma na kriyate iti pratipÃditam, evamasatà kartrà akriyÃyuktena satkarma na kriyate iti vyÃkhyeyamuktapathÃnusÃreïa || 8 || evaæ tÃvadvi«amapak«e ekaikapadaparÃmarÓena dÆ«aïamabhidhÃya idÃnÅmekaikasya padasya padadvaya parÃmarÓena dÆ«aïÃbhidhÃnamÃha- nÃsadbhÆtaæ na sadbhÆta÷ sadasadbhÆtameva và | karoti kÃraka÷ karma pÆrvoktaireva hetubhi÷ || 9 || sa kÃraka÷ sadbhÆta÷ asadbhÆtaæ karma sadasadbhÆtameva và na karotÅti | kathamityÃha- pÆrvoktaireva hetubhiriti | tatra 'sadbhÆtasya kriyà nÃsti' ityÃdinà sadbhÆta÷ kÃrako na karoti | asadbhÆtamapi karma na kriyate 'ahetukaæ bhavetkarma' 'hetÃvasati kÃryaæ ca' ityÃdinà vihitado«Ãt | sadasadbhÆtamapi karma na kriyate- parasparaviruddhaæ hi saccÃsaccaikata÷ kuta÷ iti vacanÃt | evaæ tÃvatsadbhÆta÷ kÃrako 'sadbhÆtaæ sadasadbhutaæ ca karma na karoti || 9 || idÃnÅmasadbhÆto 'pi kÃraka÷ sadbhÆtaæ karma sadasadbhÆtaæ ca karma na karotÅtyÃha- nÃsadbhÆto 'pi sadbhÆtaæ sadasadbhÆtameva và | karoti kÃraka÷ karma pÆrvoktaireva hetubhi÷ || 10 || asadbhÆta÷ kÃrako nirhetuko bhavet | 'hetÃvasati kÃryaæ ca' ityÃdinà uktado«ÃdasadbhÆta÷ kÃrako na karoti | sadbhÆtasya kriyà nÃsti kartà ca syÃdakarmaka÷ | iti prasaÇgÃt sadbhÆtaæ karma na kriyate | sadasadbhÆtamapi karma na kriyate, parasparaviruddhaæ hi saccÃsaccaikata÷ kuta÷ | iti vacanÃt || 10 || (##) idÃnÅæ sadasadbhÆto 'pi kÃraka÷ ekaika evobhayarÆpa÷ san yathà sadbhÆtamasadbhÆtaæ ca bhinnasaæketaæ karma na karoti tathà pratipÃdayannÃha- karoti sadasadbhÆto na sannÃsacca kÃraka÷ | karma tattu vijÃnÅyÃtpÆrvoktaireva hetubhi÷ || 11 || parasparaviruddhaæ hi saccÃsaccaikata÷ kuta÷ | iti vacanÃtsadasadbhÆta÷ kÃrako na karoti | sadbhÆtasya kriyà nÃsti kartà ca syÃdakarmaka÷ | iti prasaÇgÃtsadbhÆtaæ karma na kriyate | asadbhÆtamapi karma ahetukaæ 'hetÃvasati kÃrya ca' ityÃdinoktado«Ãnna kriyate | yataÓcaivaæ samapak«e«u vi«amapak«e«u ca kartu÷ karmaïaÓca sarvathà siddhirayuktÃ, tasmÃdyaduktaæ vidyanta eva vij¤ÃnÃdaya÷ saæsk­tà dharmÃ÷ saæsk­tasvabhÃvÃ÷ taddhetukakarmakÃrakasadbhÃvÃditi, tadayuktam || atrÃha- kimavadhÃritametadbhavatà na santi bhÃvà iti? na hi | bhavatastu sasvabhÃvavÃdina÷ svabhÃvasya bhÃvÃnÃæ vaidhuryÃtsarvabhÃvÃpavÃda÷ saæbhÃvyate | vayaæ tu pratÅtyotpannatvÃtsarvabhÃvÃnÃæ svabhÃvamevanopalabhÃmahe, tatkasyÃpavÃdaæ kari«yÃma÷? yathoktamÃryaratnÃvalyÃm- marÅci toyamityetaditi matvÃgato 'tra san | yadi nÃstÅti tattoyaæ g­hïÅyÃnmƬha eva sa÷ || marÅcipratimaæ lokamevamastÅti g­hïata÷ | nÃstÅti cÃpi moho 'yaæ sati mohe na mucyate || aj¤Ãnakalpitaæ pÆrvaæ paÓcÃttatvÃrthanirïaye | yadà na labhate bhÃvamevÃbhÃvastadà kuha || iti || 11 || tadevaæ ni÷svabhÃvÃnÃæ sarvabhÃvÃnÃæ kuto yathoktaprakÃrasiddhi÷? tasmÃllaukikaæ viparyÃsamabhyupetya sÃæv­tÃnÃæ padÃrthÃnÃæ marÅcikÃjalakalpÃnÃmidaæpratyayatÃmÃtrÃbhyupagamenaiva prasiddhirnÃnyenetyÃha- pratÅtya kÃraka÷ karma taæ pratÅtya ca kÃrakam | karma pravartate, nÃnyatpaÓyÃma÷ siddhikÃraïam || 12 || iha akurvÃïasya karmanirapek«asya kÃrakatvÃbhÃvÃt karmÃpek«ya kÃrakasya kÃrakatvaæ bhavati | kÃrakeïa cÃkriyamÃïasya kasyacitkarmatvÃbhÃvÃt kriyamÃïasyaiva karmavyapadeÓÃt, taæ kÃrakaæ pratÅtya karma pravartate ityevaæ karmakÃrakayo÷ parasparÃpek«ikÅæ siddhiæ muktvà nÃnyatsiddhikÃraïaæ paÓyÃma÷ || 12 || yathà ca karmakÃrakayo÷ parasparÃpek«ikÅ siddhi÷, evamanye«Ãmapi bhÃvÃnÃmityatidiÓannÃha- (##) evaæ vidyÃdupÃdÃnaæ vyutsargÃditi karmaïa÷ | kartuÓca evamityanena anantarÃæ karmakÃrakapraj¤aptiæ darÓayati | upÃttirupÃdÃnam | anena copÃttikriyÃmÃha | sà ca svasÃdhanaæ kartÃramupÃdÃtÃraæ karma copÃdÃnaæ saænidhÃpayati | tayoÓca upÃdeyopÃdÃtro÷ parasparÃpek«ayo÷ karmakÃrakavadeva siddhirna svÃbhÃvikÅ | kasmÃtpuna÷ svÃbhÃvikÅ na bhavati ityÃha- vyutsargÃditi karmaïa÷, kartuÓceti | itiÓabdo hetuparÃmarÓÅ | vyutsargo vyudÃsa÷ | tataÓca ayamartha upapadyate- yaireva hetubhi÷ karmaïaÓca vyutsargo 'smÃbhirukta÷, taireva hetubhi÷ upÃdÃtà upÃdeyaæ ca prati«iddhaæ veditavyam | na ca kevalamanayoranyonyÃpek«ikÅ siddhi÷ katurÓca karmaïaÓca prati«edhenÃvaseyÃ, api ca karmakart­bhyÃæ Óe«Ãn bhÃvÃn vibhÃvayet || 13 || prÃj¤a iti vÃkyaÓe«a÷ | karmakÃrakopÃdeyopÃdÃt­vyatiriktà ye 'nye bhÃvà janyajanakagant­gamanadra«ÂavyadarÓanalak«yalak«aïotpÃdyotpÃdakÃ÷, tathà avayavÃvayaviguïaguïipramÃïaprameyÃdayo niravaÓe«Ã bhÃvÃ÷, te«Ãæ kart­karmavicÃreïa svabhÃvato 'stitvaæ prati«idhya parasparÃpek«ikÅmeva siddhi prÃj¤o nirmumuk«urjÃtijarÃmaraïÃdibandhanebhyo mok«Ãya vibhÃvayet || e«Ãæ ca vistareïa vicÃro madhyamakÃvatÃrÃdibhyo 'vaseya÷ || nanu ca Óe«Ãn bhÃvÃn vibhÃvayedityanenaiva upÃdÃnopÃdÃnnoradhigatatvÃdupÃdÃnopÃdÃnaæ punarayuktam | satyametat | tathÃpi tattvavicÃre prÃdhÃnyaj¤ÃpanÃrthamupÃdÃnopÃdÃtrobhedenopÃdÃnam, tathà hi uttare«u prakaraïe«u bhÆyasà anayoreva vicÃro bhavi«yatÅti | ata evoktaæ bhagavatà ÃryopÃliparip­cchÃyÃm- bhaya darÓita nairayikaæ me sattvasahasra savejita naike | na ca vidyati kaÓciha sattva yo cyutu gacchati ghoramapÃyam || na ca kÃraku kÃraïaæ santi yehi k­tà asitomaraÓastrÃ÷ | kalpavaÓena tu paÓyati tatra kÃyi patanti apÃyita ÓastrÃ÷ || citramanorama sajjitapu«pÃ÷ svarïavimÃna jalanti manoj¤Ã÷ | te«vapi kÃraku nÃstiha kaÓci te 'pi ca sthÃpita kalpavaÓena || kalpavaÓena vikalpitu loka÷ saæj¤agaheïa vikalpitu bÃla÷ | so ca gaho agaho asabhÆto mÃyamarÅcisamà hi vikalpÃ÷ || iti || 13 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau karmakÃrakaparÅk«Ã nÃma a«Âamaæ prakaraïam || (##) 9 pÆrvaparÅk«Ã navamaæ prakaraïam | atrÃha- yaduktam- 'evaæ vidyÃdupÃdÃnaæ vyutsargÃditi karmaïa÷ | kartuÓca' iti, tadayuktam | yasmÃt- darÓanaÓravaïÃdÅni vedanÃdÅni cÃpyatha | bhavanti yasya prÃgebhya÷ so 'stÅtyeke vadantyuta || 1 || yasya upÃdÃtu÷ darÓanaÓravaïaghrÃïarasanÃdÅni vedanÃsparÓamanaskÃrÃdÅni ca bhavanti, sa upÃdÃtà pÆrvamebhya upÃdÃnebhyo 'stÅti sÃæmitÅyà vadanti || 1 || kiæ kÃraïam? yasmÃt- kathaæ hyavidyamÃnasya darÓanÃdi bhavi«yati | bhÃvasya tasmÃtprÃgebhya÷ so 'sti bhÃvo vyavasthita÷ || 2 || iha vidyamÃna eva devadatto dhanopÃdÃnaæ kurute nÃvidyamÃno vandhyÃtanaya÷ | evaæ yadi tÃvatpudgalo darÓanÃdibhya÷ pÆrvaæ vyavasthito na syÃt, nÃsau darÓanÃdikasyopÃdÃnamakari«yat | tasmÃdasti asau dhanÃtprÃgeva sthitadevadattavat darÓanÃdibhya÷ pÆrvaæ pudgalo yo 'sya upÃdÃnaæ kari«yatÅti || 2 || ucyate- darÓanaÓravaïÃdibhyo vedanÃdibhya eva ca | ya÷ prÃgvyavasthito bhÃva÷ kena praj¤apyate 'tha sa÷ || 3 || yau 'sau pudgalo darÓanÃdibhya÷ pÆrvamastÅti vyavasthÃpyate, sa kena praj¤apyatÃm? pudgalapraj¤apterhi darÓanÃdikaæ kÃraïam | sa yadi tebhya÷ prÃgvyavasthito 'stÅti kalpyate, tadà darÓananirapek«a÷ syÃd ghaÂÃdiva paÂa÷ | yaÓca svakÃraïanirapek«a÷ sa nirhetuko dhanÃdinirapek«a÷ dhanikavannÃstÅtyabhiprÃya÷ || 3 || kiæ cÃnyat- vinÃpi darÓanÃdÅni yadi cÃsau vyavasthita÷ | amÆnyapi bhavi«yanti vinà tena na saæÓaya÷ || 4 || yadi manyase- darÓanÃdibhya÷ pÆrvaæ pudgalo nÃmÃsti, sa darÓanÃdikamupÃdÃnamupÃdatte iti | nanvevaæ sati nirastasaæÓayamamÆnyapi darÓanÃdÅni vinà pudgalena bhavi«yanti | tathÃhi devadatto dhanasaæbandhÃtpÆrvaæ dhanavyatirikto vyavasthita÷ san arthÃntarabhÆtameva p­thaksiddhaæ dhanamupÃdatte | evamupÃdÃturapi svÃtmavyatirekeïÃrthÃntarabhÆtaæ darÓanÃdikamupÃdÃnaæ syÃt || 4 || na tu saæbhavatÅtyÃha- ajyate kenacitkaÓcit kiæcitkenacidajyate | kuta÷ kiæcidvinà kaÓcit kiæcitkaæcidvinà kuta÷ || 5 || (##) iha bÅjÃkhyena kÃraïena kiæcitkÃryamabhivyajyate 'ÇkurÃkhyam, tena ca kÃryeïa kiæcit kÃraïamabhivyajyate bÅjÃkhyam- asyedaæ kÃraïamidamasya kÃryamiti | evaæ yadi kenaciddarÓanÃdikenopÃdÃnena kaÓcidÃtmasvabhÃvo 'bhivyajyate asyÃyamupÃdÃteti, kenaciccÃtmanà kiæcidupÃdÃnaæ darÓanÃdikamabhivyajyate idamasyopÃdÃnamiti, tadÃnÅæ syÃtparasparÃpek«ayorupÃdÃnopÃdÃtro÷ siddhi÷ yadà tu upÃdÃtÃraæ vinà p­thak siddhaæ darÓanÃdikamabhyupagamyate, tadà tannirÃÓrayamasadeva tasmÃnnÃstyubhayorapi siddhi÷, iti na yuktametat- darÓanÃdibhya÷ p­thagavasthita upÃdÃteti || 5 || atrÃha- yaduktaæ darÓanaÓravaïÃdibhya ityÃdi, atrocyate | yadi sarvebhyo darÓanÃdibhya prÃgavasthita ityabhyupagataæ syÃt, syÃde«a do«a÷ | yadà tu- sarvebhyo darÓanÃdibhya÷ kaÓcitpÆrvo na vidyate | kiæ tarhi ekaikasmÃtpÆrvo vidyate | yadà caivam, tadÃ- ajyate darÓanÃdÅnÃmanyena punaranyadà || 6 || yadà darÓanena dra«Âetyabhivyajyate, na tadà ÓravaïÃdÅnyupÃdÃya praj¤apyate, tataÓca pÆrvoktado«Ãnavasara iti || 6 || ucyate | etadapi na yuktaæ darÓanÃdirahitasya nirupÃdÃnasya nirhetukasya nira¤janasyÃstitvÃsaæbhavÃt | sarvebhyo darÓanÃdibhyo yadi pÆrvo na vidyate | iti parikalpyate, evamapi- ekaikasmÃtkathaæ pÆrvo darÓanÃde÷ sa vidyate || 7 || yo hi sarvebhya÷ pÆrvo na bhavati, sa ekaikasmÃdapi na bhavati | tadyathà sarvebhyo v­k«ebhya prÃg vanaæ nÃsti, tadà ekaikasmÃdapi nÃsti | sarvÃsÃæ ca sikatÃnÃæ tailajananÃbhÃve sati ekaikasyà api sikatÃyÃstailaæ nÃsti | api ca | yo hyekaikasmÃtpÆrvo bhavati, nanu sa sarvebhyo 'pi pÆrvaæ evetyabhyupagataæ bhavati | ekaikavyatirekeïa sarvasyÃbhÃvÃt | tasmÃnna yuktamekaikasmÃtpÆrvo vidyata iti || 7 || itaÓca na yuktam- yasmÃt- dra«Âà sa eva sa Órotà sa eva yadi vedaka÷ | tadÃ- ekaikasmÃdbhavetpÆrvaæ na ca yuktaæ vaktuæ sa eva dra«Âà sa eva Óroteti | yadi syÃt, tadà darÓanakriyÃrahitasyÃpi Óroturdra«ÂÂatvaæ syÃt, ÓravaïakriyÃrahitasyÃpi dra«Âu÷ Órot­tvaæ syÃt | na caivaæ d­«Âaæ yaddarÓanakriyÃrahito 'pi dra«Âà syÃt, ÓravaïakriyÃrahitaÓca Óroteti | ata evÃha- (##) evaæ caitanna yujyate || 8 || iti | pratikriyaæ ca kÃrakabhedÃtkuta etadevaæ bhavi«yatÅti pratipÃdayannÃha- evaæ caitanna yujyata iti || ÃcÃryabuddhapÃlitastu vyÃca«Âe- ekatve hi Ãtmana÷ indriyÃntaragamanaprasaÇga÷ puru«asya syÃt, vÃtÃyanÃntaropagamanavaditi | asya ÃcÃryabhÃvaviveko dÆ«aïamÃha- sarvagatasyÃtmano nendriyÃntaragamanamastÅtyayukta÷ prasaÇgado«a iti | tadetadayuktaæ svayÆthyaparikalpitapudgalavÃdanirÃsasya prastutatvÃt, tasya ca sarvagatatvÃpratij¤ÃnÃt | tasmÃd yukta eva prasaÇgado«a || 8 || athÃpi yathoktado«aparijihÅr«ayÃ- dra«ÂÃnya eva ÓrotÃnyo vedako 'nya÷ punaryadi | parikalpyate, tadapi na yuktam | evaæ hÅ«yamÃïe- sati syÃd dra«Âari Órotà bahutvaæ cÃtmanÃæ bhavet || 9 || tadyathà goranyo 'Óva÷ na hi gavi sati na bhavati yaugapadyena, evaæ yadi dra«Âuranya÷ Órotà syÃt, sadra«Âaryapi sati syÃdyaugapadyena | na caivami«yate iti nÃstyanyatvam | api ca | evaæ sati bahava evÃtmÃna÷ prÃpnuvanti dra«ÂÂaÓrot­vedakÃdÅnÃæ p­thak p­thak siddhayupagamÃt | tasmÃdekaikasmÃdapi darÓanÃde÷ pÆrvaæ nÃsti pudgalo nÃma kaÓcit || 9 || atrÃha- vidyata eva pÆrvaæ sa sarvebhyo darÓanÃdibhya Ãtmà | atha matam- yadyasti, kena praj¤apyate sa iti yaducyate, iha darÓanÃdibhya÷ pÆrvaæ nÃmarÆpÃvasthÃyÃæ catvÃri mahÃbhÆtÃni santi yata÷ kramÃnnÃmarÆpapratyayaæ «a¬Ãyatanamiti darÓanaÓravaïÃdÅnyutpadyante | tasmÃddarÓanÃdibhya÷ pÆrvaæ caturmahÃbhÆtopÃdÃnamevÃstÅti | evamapi- darÓanaÓravaïÃdÅni vedanÃdÅni cÃpyatha | bhavanti yebhyaste«ve«a bhÆte«vapi na vidyate || 10 || yebhyo mahÃbhÆtebhyo darÓanÃdikamutpadyate, te«vapi mahÃbhÆtopÃdÃnanimittako 'pye«a na yujyate pÆrveïaiva hetunetyabhiprÃya÷ | tatra yathà pÆrvamuktam- kuta÷ kiæcidvinà kaÓcitkiæcitkaæcidvinà kuta÷ | iti, ihÃpi tathaiva vaktavyam | mahÃbhÆtopÃdÃnÃdyaÓcÃtmà pÆrvaæ siddha÷ syÃt, sa mahÃbhÆtÃnyupÃdÃya syÃt | na caivam, nirhetukatvÃt | yaÓca nÃsti, sa kathaæ mahÃbhÆtÃnyupÃdÃsyati? iti darÓanopÃdÃnavadbhÆtopÃdÃne 'pi dÆ«aïamuktameveti na punarucyate || 10 || atrÃha- yadyapyevamÃtmà prati«iddha÷, tathÃpi darÓanÃdikamasti, aprati«edhÃt | na ca anÃtmasvabhÃvÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃæ darÓanÃdisaæbandho 'sti | tasmÃtsaæbandhÅ vidyata evÃtmeti | ucyate | syÃdÃtmà yadi darÓanÃdÅnyeva syu÷ | na tu santi | yasya darÓanÃdÅnyupÃdÃnaæ sa yadà nÃstÅti (##) pratipÃditam, tadà tasminnÃtmani upÃdÃtari asati, kuto darÓanÃdÅnÃmupÃdÃnabhÆtÃnÃmastitvamityÃha- darÓanaÓravaïÃdÅni vedanÃdÅni cÃpyatha | na vidyate cedyasya sa na vidyanta imÃnyapi || 11 || yasya darÓanÃdÅni parikalpyante sa yadà nÃstÅtyuktam, nanu tadaiva darÓanÃdikamapi nÃstÅti spa«ÂamÃdarÓitaæ bhavati | tataÓca darÓanÃdyabhÃvÃnnÃstyevÃtmeti || 11 || atrÃha- kiæ khalu bhavato niÓcitametannÃstyevÃtmeti? kena etaduktam? nanu ca anantaramevoktaæ darÓanÃdyabhÃvÃdÃtmÃpi nÃstÅti | uktametadesmÃbhi÷ | na tu asyÃrtho bhavatà samyagniÓcita÷ | yato bhÃvarÆpa Ãtmeti parikalpita÷, sa svabhÃvato na vidyate, tasya ca mayà svabhÃvÃbhiniveÓanivartakameva vacanamuktamasadviparyÃsapratipak«eïa, na tu asya abhÃva÷ parikalpita÷ | dvayaæ hyetat parityÃjyaæ yaÓca bhÃve«vabhiniveÓa÷, yaÓca abhÃve«u abhiniveÓa iti | yathoktamÃryadevena- yastavÃtmà mamÃnÃtmà tenÃtmÃniyamÃnna sa÷ | nanvanitye«u bhÃve«u kalpanà nÃma jÃyate || iti || 11 || etadeva pratipÃdayannÃha- prÃk ca yo darÓanÃdibhya÷ sÃæprataæ cordhvameva ca | na vidyate 'sti nÃstÅti niv­ttÃstatra kalpanÃ÷ || 12 || prÃk tÃvaddarÓanÃdibhya Ãtmà nÃsti, tatra hi tasyÃstitvÃbhÃvÃt | darÓanÃdisahabhÆto 'pi nÃsti, p­thakp­thagasiddhayo÷ sahabhÃvÃdarÓanÃt ÓaÓaÓ­Çgayoriva | ÃtmopÃdÃnayoÓca parasparanirapek«ayo p­thakp­thagasiddhatvÃt sÃæpratamapi nÃsti | urdhvamapi | yadi hi pÆrvaæ darÓanÃdÅni syu÷, uttarakÃlamÃtmà syÃt, tadÃnÅmÆrdhvaæ saæbhavet | na caivam, akart­kasya karmaïo 'siddhatvÃt | yaÓcaivamÃtmà darÓanÃdibhya÷ prÃk paÓcÃd yugapacca parÅk«yamÃïo nÃsti, tasya idÃnÅmanupalabdhasvabhÃvasya astitvaæ nÃstitvaæ và ka÷ parikalpayetprÃj¤a÷? tasmÃtkarmakÃrakavadeva upÃdÃnopÃdÃtro÷ parasparÃpek«Ã siddhirna svÃbhÃvikÅti sthitam || ata evoktaæ bhagavatà ÃryasamÃdhirÃjabhaÂÂÃrake- tahi kÃli so daÓabalo anagho jinu bhëate imu samÃdhivaram | supinopamà bhagavatÅ sakalà na hi kaÓci jÃyati na co mriyate || (##) na ca sattvu labhyati na jÅvu naro imi dharma phenakadalÅsad­ÓÃ÷ | mÃyopamà gaganavidyusamà dakacandrasaænibha marÅcisamÃ÷ || na ca asmi loki m­tu kaÓci naro paraloka saækramati gacchati và | na ca karma naÓyati kadÃci k­taæ phalu deti k­«ïaÓubha saæsarato || na ca ÓÃÓvataæ na ca uccheda puno na ca karmasaæcayu na cÃpi sthiti÷ | na ca so 'pi k­tva punarÃsp­Óati na ca anyu k­tva puna vedayate || na ca saækramo na ca punÃgamanaæ na ca sarvamasti na ca nÃsti puna÷ | na ca d­«ÂisthÃnagatiÓuddhiriha na ca sattvacÃrasupaÓÃntagati || anutpÃda ÓÃnta animittapadaæ sugatÃna gocara jinÃna guïà | bala dhÃraïÅ daÓabalÃna balaæ buddhÃniyaæ v­«amità paramà || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau pÆrvaparÅk«Ã nÃma navamaæ prakaraïam || (##) 10 agnÅndhanaparÅk«Ã daÓamaæ prakaraïam | atrÃha- yadidamuktaæ tasmÃtkarmakÃrakavadeva upÃdÃnopÃdÃtrorapi na svÃbhÃvikÅ siddhiriti, tadayuktam, sÃpek«ÃïÃmapi padÃrthÃnÃæ sasvÃbhÃvyadarÓanÃt | tathà hi agnirindhanamapek«ya bhavati | na ca ni÷svabhÃvo 'gni÷, tasya au«ïyadÃhakatvÃdisvabhÃvakÃryopalambhÃt | evamagnimapek«ya indhanaæ bhavati | na ca tanni÷svabhÃvam, bÃhyamahÃbhÆtacatu«ÂayasvabhÃvatvÃt | evamupÃdÃnasÃpek«o 'pyupÃdÃtà svabhÃvato bhavi«yati, upÃdÃt­sÃpek«aæ copÃdÃnamityagnÅndhanavadetau bhavi«yata upÃdÃnopÃdÃtÃrÃviti | ucyate | syÃdetadevam, yadi agnÅndhane eva syÃtÃm, na tu sta÷ | katham? iha yadi agnÅndhane syÃtÃm, niyataæ te ekatvena và syÃtÃmanyatvena vÃ? ubhayathà tu na yujyata ityÃha- yadindhanaæ sa cedagnirekatvaæ kart­karmaïo÷ | anyaÓcedindhanÃdagnirindhanÃdapy­te bhavet || 1 || tatra idhyate yat tadindhanam, dÃhyaæ këÂhÃdikasaæbhÆtam | tasya dagdhà kartà agni÷ | tatra yadi tÃvad yadindhanaæ sa evÃgniriti parikalpyate, tadà kart­karmaïorekatvaæ syÃt | na caivaæ d­«Âam, ghaÂakumbhakÃrayoÓchett­cchettavyayoÓcaikatvaprasaÇgÃt, tasya cÃnabhyupagamÃt | atha anyatvam, evamapi yadi indhanÃdanyo 'gni÷ syÃt, tadà indhananirapek«asyÃgnerupalabdhi÷ syÃt | na hi ghaÂÃdanya÷ paÂastannirapek«o na d­«Âa÷ | na caivamindhananirapek«o 'gniriti na yuktametat || 1 || api ca | yadi indhanÃdanyo 'gni÷ syÃt, tadÃnÅm- nityapradÅpta eva syÃdapradÅpanahetuka÷ | punarÃrambhavaiyarthyamevaæ cÃkarmaka÷ sati || 2 || indhanÃtp­thagbhÆto 'gniri«yamÃïo nityapradÅpta eva syÃt, apradÅpanahetukaÓca syÃt punarÃrambhavaiyarthyaæ ca syÃt, evaæ ca sati akarmaka eva syÃt || 2 || amumevÃrthaæ pratipÃdayitukÃma Ãha- paratra nirapek«atvÃdapradÅpanahetuka÷ | punarÃrambhavaiyarthyaæ nityadÅpta÷ prasajyate || 3 || iti | tatra pradÅpyate taditi pradÅpanamindhanam | pradÅpanaæ heturasyeti pradÅpanahetuka, na pradÅpanahetuka÷ apradÅpanahetuka÷ | yadi pradÅpanÃdanyo 'gni÷ syÃt, tadà indhananirapek«a÷ syÃt | yo hi yasmÃdanya÷, sa tannirapek«o d­«Âa÷, ghaÂÃdiva paÂa÷ | tataÓca paratra nirapek«atvÃdapradÅpanahetuka÷ syÃt, pradÅpanasÃpek«asya hi agne÷ tadabhÃve syÃnnirvÃïam | yadà tu pradÅpananirapek«a, tadà nirvÃïapratyayavaikalyÃnnityapradÅpta eva bhavet | nityapradÅpte cÃgnau sati agneraparinirvÃïÃrthaæ (##) cÃsya upÃdÃnasaædhuk«aïÃdikaæ vyarthameva syÃt | evaæ ca sati akarmako 'gni÷ kartà syÃt | na ca avidyamÃnakarmakasya kart­tvaæ vandhyÃsutasyeva | tasmÃdindhanÃdagneranyatvamiti na yujyate || 3 || atrÃha- yadetaduktam- anyaÓcedindhanÃdagnirindhanÃdapy­te bhavet | iti, tadayuktam | ihÃnyatve 'pi sati agnÅndhanayorna vinaiva indhanena agnerastitvam | yasmÃjjvÃlÃparigato 'rtho dÃhyatvalak«aïa÷ indhanam | tadÃÓrayeïa ca agnirupalabhyate na p­thak | yadà caitadevam, agnisaæbandhÃdevendhanavyapadeÓo bhavati, indhanÃÓrayeïa cÃgnirupalabhyate na p­thak, tadà anyaÓcedindhanÃdagnirityÃdido«aprasaÇgasya nÃstyevÃvasara iti | asya pak«asyëyayuktatÃmudbhÃvayannÃha- tatraitasmÃdidhyamÃnamindhanaæ bhavatÅti cet | kenedhyatÃmindhanaæ tattÃvanmÃtramidaæ yadà || 4 || yadi manyase jvÃlÃparigato 'rtho dÃhyalak«aïa÷ indhanam, tadÃÓrayaÓcÃgniriti, evamapi parikalpyamÃne indhanamagnirdahatÅti nopapadyate | yasmÃt kenedhyatÃmindhanaæ tattÃvanmÃtramidaæ yadà | ihendhanamagnirdahatÅti parikalpyamÃne jvÃlÃparigataæ dÃhyamindhanamiti, na caitadvayatirekeïÃparamagniæ paÓyÃmo yenendhanaæ dahyeta | yasmÃdetÃvanmÃtramidamupalabhyate yaduta jvÃlÃparigataæ dÃhyamÃtram | yadà caitadvayatirikto nÃstyagni÷, tadà kena tadindhanaæ dÃhyatÃm? tÃvanmÃtramidaæ yadÃ, idhyamÃnamÃtramidaæ yadetyartha÷ | tasmÃnnÃgnirindhanaæ dahati tadvayatiriktÃgnyabhÃvÃt | yadà caivam, tadà kuta÷ kasyacijjvÃlÃparigatiriti sa eva do«o na vepate || 4 || api ca | anyatvÃbhyupagame 'gnÅndhanayoridhyamÃnavyapadeÓÃbhÃvÃtkuta idhyamÃnamindhanam, kuto và indhanamagnirdhak«yatÅti pratipÃdayannÃha- anyo na prÃpsyate 'prÃpto na dhak«yatyadahan puna÷ | na nirvÃsyatyanirvÃïa÷ sthÃsyate và svaliÇgavÃn || 5 || yadi indhanÃdanyo 'gni÷ syÃt, so 'nyatvÃdandhakÃramivendhanaæ na prÃpnuyÃt | na ca dhak«yati aprÃptatvÃdviprak­«ÂadeÓÃvasthitamivetyabhiprÃya÷ | evaæ ca idhyamÃnamindhanaæ bhavatÅti nopapannameva | tataÓca agnernirvÃïaæ na syÃt | anirvÃïaÓca svaliÇgavÃneva sthÃsyati, pradÅpta ityartha÷ | vÃÓabdo 'vadhÃraïe dra«Âavyo vikalpÃrtho và | svaliÇgavÃneva agni÷ sthÃsyati, yadi và nÃstyanyatvamagnerindhanÃditi | samuccaye và | anyo na prÃpsyati na dhak«yati na ca nirvÃsyati svaliÇgavÃæÓca sthÃsyati | tasmÃdayuktamindhanÃdanyatvamagne÷ || 5 || (##) atrÃha- ayuktamagnÅndhanayoranyatvam, yasmÃnna prÃpsyate 'prÃpto na dhak«yatyadahan punarityÃdi, tadayuktam | d­«Âà hi anyatve strÅpuru«ayo÷ prÃpti÷, evamagnÅndhanayorapi bhavi«yatÅti | ucyate- anya evendhanÃdagnirindhanaæ prÃpnuyÃdyadi | strÅ saæprÃpnoti puru«aæ puru«aÓca striyaæ yathà || 6 || syÃdetadevam, yadi strÅpuru«avatparasparÃnapek«Ã agnÅndhanayo÷ siddhi÷ syÃt || 6 || na tvastÅtyÃha- anya evendhanÃdagnirindhanaæ kÃmamÃpnuyÃt | agnÅndhane yadi syÃtÃmanyonyena tirask­te || 7 || na tvevaæ saæbhavati yadindhananirapek«o 'gni÷ syÃt, agninirapek«aæ cendhanamiti | tasmÃd d­«ÂÃntavaiyarthyam | anyonyÃpek«ÃdhÅnajanmanÃæ satyanyatve ye«Ãæ prÃpti÷ siddhÃ, te«Ãmeva d­«ÂÃntatvenopÃdÃnaæ nyÃyyaæ syÃt | te ca na saæbhavantÅti na yuktametadanyatve sati prÃptirastÅti || 7 || atrÃha- yadyapi agnÅndhanayo÷ strÅpuru«avatparasparanirapek«Ã siddhirnÃsti, tathÃpi parasparÃpek«Ã tÃvadasti | tataÓca astyevÃgnÅndhanayo÷ svarÆpasiddhi÷ parasparasÃpek«atvÃt | na hi avidyamÃnayorvandhyÃputraduhitro÷ parasparÃpek«atà d­«Âeti | ucyate | evamapi- yadÅndhanamapek«yÃgnirapek«yÃgniæ yadÅndhanam | kataratpÆrvani«pannaæ yadapek«yÃgnirindhanam || 8 || asyendhanasya ayamagnirdÃhaka÷ kartÃ, ityevaæ yadi indhanamapek«yÃgnirvyavasthÃpyate, asyÃgneridamindhanaæ karmetyevamagnimapek«ya yadÅndhanam, tat kataradanayo÷ pÆrvani«pannam? kimindhanaæ yadapek«yÃgni syÃt, uta agniryamapek«yendhanaæ syÃt? tatra yadi indhanaæ pÆrvani«pannamiti kalpyate, tadayuktam, agninirapek«asya anidhyamÃnasyendhanatvÃbhÃvÃt, t­ïÃde÷ sarvasya caiva indhanatvaprasaÇgÃt | atha pÆrvamagni÷ paÓcÃdindhanamiti, tadapyayuktam, indhanÃtpÆrvasiddhasyÃgnerasaæbhavÃt, nirhetukatvaprasaÇgÃt | paÓcÃccÃpek«ayà ni«prayojanatvÃt | tasmÃnnÃsti atra kiæcitpÆrvasiddhaæ yadapek«ya itarasya siddhi syÃt || 8 || athÃpi manyase- pÆrvamindhanaæ paÓcÃdagniriti, evamapi yadÅndhanamapek«yÃgniragne÷ siddhasya sÃdhanam | bhavi«yati | yadi indhanamapek«yÃgnirbhavi«yatÅti parikalpyate, evaæ tarhi siddhasya sato 'gne÷ punarapi sÃdhanaæ syÃt | vidyamÃnasyaiva padÃrthasya siddharÆpasyÃpek«Ã yujyate | na hi avidyamÃno devadatto g­he kaæcidapek«ate | evaæ yadi agnirvidyamÃno na syÃt, nÃsÃvindhanamapek«ate | tasmÃdastitvamagne rambhupeyam | tadà ca kimasya indhanasyÃpek«ayà puna÷ kartavyam? na hi siddho 'gni÷ punarindhanena (##) kartavyo yadarthamindhanÃpek«ÃsÃphalyaæ syÃt | tasmÃdindhanamapek«yÃgnirbhavatÅti na yuktam | api ca | yadi indhanamapek«yÃgnirbhavatÅti parikalpyate- evaæ satÅndhanaæ cÃpi bhavi«yati niragnikam || 9 || yadi indhanamasiddhaæ syÃt, naiva tadagninà apek«yeta, asiddhasyÃpek«ÃyogÃt | tasmÃnniragnikasyendhanasya siddhirabhyupeyÃ, na caivametaditi na yuktametaditi || 9 || atha matam- yaugapadyenaiva indhanasiddhayà agnisiddhi÷, agnisiddhayà ca indhanasiddi÷ | tataÓca ekasyÃpi pÆrvasiddhayanabhyupagamÃt, tatra yaduktam- kataratpÆrvani«pannaæ yadapek«yÃgnirindhanam | iti, tadayuktamiti | ucyate | evamapÅ«yamÃïe ubhayasyÃpi nÃsti siddhi÷ | yasmÃt- yo 'pek«ya sidhyate bhÃvastamevÃpek«ya sidhyati | yadi yo 'pek«itavya÷ sa sidhyatÃæ kamapek«ya ka÷ || 10 || tatra yadi ya÷ agnyÃkhyo bhÃva÷ yamindhanÃkhyaæ bhÃvamapek«ya sidhyati, indhanÃkhyaÓca bhÃva÷ yo 'gninà Ãtmasiddhayarthamapek«itavya÷, sa yadi tameva agnyÃkhyaæ padÃrthamapek«ya sidhyati, kathyatÃmidÃnÅæ sidhyatÃæ kamapek«ya ka÷ iti | yadà ca agnyabhÃve sati indhanasya siddhireva nÃsti, tadà akÃraïasyendhanasyÃbhÃvÃt kutastaddhetuko 'gni÷ prasetsyati? evaæ ya indhanÃkhyo bhÃva÷ yamagnyÃkhyaæ bhÃvamapek«ya sidhyati, agnyÃkhyaÓca bhÃvo ya÷ indhanÃkhyena Ãtmasiddhayarthamapek«itavya÷, sa yadi tamevendhanÃkhyaæ bhÃvamapek«ya sidhyati, kathyatÃæ kimidÃnÅæ sidhyatÃæ kamapek«ya ka÷ iti | yadà hi indhanÃbhÃve sati agne÷ siddhirnÃsti, tadà ni«kÃraïasyÃgnerabhÃvÃt kutastaddhetukamindhanam? || 10 || itaÓca agnÅndhanayo÷ parasparÃpek«ayÃpi siddhirasatÅ, siddhÃsiddhayorapek«ÃbhÃvÃditi pratipÃdayannÃha- yo 'pek«ya sidhyate bhÃva÷ so 'siddho 'pek«ate katham | athÃpyapek«ate siddhastvapek«Ãsya na yujyate || 11 || yo hi agnyÃkhyo bhÃva÷ indhanÃkhyaæ bhÃvamapek«ya sidhyati, sa÷ asiddho và indhanamapek«ate siddho vÃ? yadi asiddha÷, tadà asiddhatvÃt kharavi«Ãïavannendhanamapek«eta | atha siddha÷, siddhatvÃt kimasyendhanÃpek«ayÃ? na hi siddhaæ punarapi sÃdhyate vaiyarthyÃt | evamindhane 'pi vÃcyam | tasmÃnnÃgnÅndhanayo÷ parasparÃpek«ayà yaugapadyena và siddhiriti || 11 || yataÓcaivam, tasmÃt- apek«yendhanamagnirna atha syÃt- anapek«yÃgnistarhi bhavi«yatÅti | etadapi na yuktamityÃha- (##) nÃnapek«yÃgnirindhanam | anyatvaprati«edhÃdahetukatvaprasaÇgÃcca | yathà ca agnirapek«ya và anapek«ya và indhanaæ saæbhavati, evamindhanamapÅtyÃha- apek«yendhanamagniæ na nÃnapek«yÃgnimindhanam || 12 || etacca anantarameva gatÃrthatvÃnna punarucyate || 12 || atrÃha- kimanayà asmÃkamatisÆk«mek«ikayà prayojanam, ye vayaæ brÆma÷- yasmÃdagninà idhyamÃnamindhanaæ pratyak«ata upalabhyate, tasmÃtte eva agnÅndhane iti | ucyate | syÃdetadevam, yadi agnirindhanaæ dahet | yadi indhane 'gni÷ saæbhavet, sa indhanaæ dahet | na tu saæbhavatÅtyÃha- Ãgacchatyanyato nÃgnirindhane 'gnirna vidyate | indhanavyatiriktÃttÃvatkutaÓcidanyato 'gnerÃgamanaæ nÃsti, tasya ad­«ÂatvÃt | nirindhanasya cÃhetukasyÃgnerÃgamanÃbhÃvÃt, sendhanasya cÃgamane prayojanÃbhÃvÃt, tatrÃpi cendhane tulyaparyanuyogÃt, anavasthÃprasaÇgÃcca Ãgacchatyanyato nÃgni÷ | tathà indhane 'pyagnirna saæbhavati tatrÃnupalabhyamÃnatvÃt | atha syÃt- vidyamÃnasyÃpi mÆlodakÃdivadabhivya¤jakapratyayavaikalyÃtpÆrvamanupalabhyamÃnatvam, araïinighar«aïÃdabhivya¤jakapratyayasaæbhavÃttu paÓcÃdupalabdhiriti | idameva tÃvatsaæpradhÃryate- kiæ punarmÆlodakÃdÅnÃmabhivya¤jakai÷ pratyayai÷ kriyata iti | tatra svarÆpaæ tÃvanna kriyate vidyamÃnatvÃt abhivyakti÷ kriyata iti cet, keyamabhivyaktirnÃma? prakÃÓateti cet, evaæ tarhi saiva kriyate pÆrvamavidyamÃnatvÃdasyÃ÷ | satkÃryavÃdatyÃgaÓcaivaæ jÃyate abhivyakte÷ pÆrvamavidyamÃnatvÃtpaÓcÃcca bhÃvÃt | svarÆpasya cotpattipratyayanirapek«atvÃtkhapu«pavadabhivyaktipratyayasÃpek«atÃpi na syÃt | api ca iyamabhivyaktirabhivyaktasya và bhÃvasya parikalpyeta anabhivyaktasya vÃ? tatra tÃvad yadabhivyaktaæ tannÃbhivyajyate, tasyÃbhivyaktivaiyarthyÃt ani«Âado«aprasaÇgÃcca | anabhivyaktamapi nÃbhivyajyate khapu«pavadanabhivyaktatvÃt | ityevamabhivyaktirna saæbhavati || athÃpi syÃt- vidyamÃnasyaiva pratyayai÷ sthaulyaæ kriyate iti, evamapi yadeva sthaulyaæ pÆrvaæ nÃstÅti tadeva kriyata iti kuta÷ sthaulyÃpÃdanamabhivyakti÷? sauk«myasya ca nirhetukasyÃsaæbhavÃt kasya sthÆlatÃpÃdanÃdabhivyakti÷ syÃditi | tadevaæ sarvathà indhane agnerna saæbhava iti indhane 'gnirna vidyate | na cÃvidyamÃnÃgninà indhanasya dahanamupajÃyate ityasatyamevaitadupalabhate bhavÃn | api ca | yathà pÆrvaæ gatÃgatagamyamÃnÃnÃæ dÆ«aïamuktam- atrendhane Óe«amuktaæ gamyamÃnagatÃgatai÷ || 13 || agninà indhanaæ dahyamÃnamupalabhyate ityatra indhanaprastÃve Óe«aæ dÆ«aïaæ gamyamÃnagatÃgatadÆ«aïena veditavyam, uktapÃÂhaviparyayeïa- (##) dagdhaæ na dahyate tÃvadadagdhaæ naiva dahyate | dagdhÃdagdhavinirmuktaæ dahyamÃnaæ na dahyate || ityÃdinà | yata evam, ato nÃstyagninà indhanasya dahanamiti veditavyam || 13 || idÃnÅæ yathopapÃditamarthaæ nigamayannÃha- indhanaæ punaragnirna nÃgniranyatra cendhanÃt | nÃgnirindhanavÃnnÃgnÃvindhanÃni na te«u sa÷ || 14 || tatra yadindhanaæ sa cedagnirekatvaæ kart­karmaïo÷ | bhavet, ityanena agnÅndhanayorakatvaprati«edhÃt indhanaæ punaragnirna, anyaÓcedindhanÃdagnirindhanÃdapy­te bhavet | ityÃdinà anyatvasya prati«edhÃt nÃgniranyatra cendhanÃt | tattvÃnyatvobhayapak«aprati«edhÃdeva tadvatpak«ÃdhÃrÃdheyapak«ÃïÃmapyarthata÷ prati«iddhatvÃttÃnapi nigamayannÃha- nÃgnirindhanavÃnnÃgnÃvindhanÃni na te«u sa÷ | iti | tatrÃgnirindhanavÃnna bhavati | indhanamasyÃsmin và vidyata iti vyatirekeïa và vyutpÃdena avyatirekeïa và | tatra vyatirekeïa- tadyathà gomÃn devadatta÷ | avyatirekeïa- buddhimÃn devadatto rÆpavÃnityÃdi | agnÅndhanayoÓca pak«advayasyÃpi prati«iddhatvÃdindhanavÃnagniriti prati«edho vihita÷ | anyacca | kuï¬aæ dadhna ÃdhÃratÃæ pratipadyate | na cendhanÃdanyatvamagnerastÅti nÃgnÃvindhanÃnÅti yujyate | nÃpi indhane 'styagni÷, anyatvaprati«edhÃditi | evamÃdhÃrÃdheyatÃprati«edho 'pyarthata upapÃdita eva || 14 || yathà cÃgni÷ pa¤cadhà vicÃryamÃïo na saæbhavati, evamÃtmÃpi, ityatidiÓannÃha- agnÅndhanÃbhyÃæ vyÃkhyÃta ÃtmopÃdÃnayo÷ krama÷ | sarvo niravaÓe«eïa tatra upÃdÅyate ityupÃdÃnaæ pa¤copÃdÃnaskandhÃ÷ | yastÃnupÃdÃya praj¤apyate, sa upÃdÃtà grahÅtà ni«pÃdaka Ãtmetyucyate | ahaækÃravi«ayatvÃdÃhita utpÃdito 'haæmÃno 'sminniti | tadasyÃtmana upÃdÃnasya ca ya÷ krama÷ siddhi÷, sa sarvo 'gnÅndhanÃbhyÃæ vyÃkhyÃto 'vagantavyo niravaÓe«eïa || (##) ka÷ puna÷ sarvasya niravaÓe«asya ca bheda÷? sarvagrahaïenaiva pa¤ca pak«Ã÷ samanantaraprakrÃnta abhisaæbadhyante | sarve ete pa¤cÃpi pak«Ã÷ agnÅndhanavadÃtmopÃdÃnayorapyavikalà ¬haukanÅyÃ÷ | yaÓcaiyà pratipÃdane upapattikrama÷ prÃgupavarïita÷, tena niravaÓe«eïa ÃtmopÃdÃnayo÷ prati«edho veditavya÷ ityanena sarvÃtmanà prati«edhasÃmyamagnÅndhanÃbhyÃmÃtmopÃdÃnayorveditavyamityupadarÓanÃrthaæ sarvo nirava Óe«eïetyÃha | tatra yadevopÃdÃnaæ sa eva ÃtmÃ, ityevaæ kart­karmaïorekatvaprasaÇgÃnna yujyate nÃpyanyadupÃdÃnamanya upÃdÃtÃ, skandhavyatirekeïÃpyÃtmopalabdhiprasaÇgÃt, paratra nirapek«atvÃdityÃdiprasaÇgÃcca | ekatvÃnyatvaprati«edhÃcca skandhavÃna«yÃtmà na bhavati | anyatvÃbhÃvÃcca nÃtmani skandhà na skandhe«vÃtmà | yata evaæ pa¤casu prakÃre«u Ãtmano na sattvam, tasmÃtkarmakÃrakavadeva ÃtmopÃdÃnayo÷ parasparÃpek«ikÅ siddhiriti sthitam || yaÓcÃyamÃtmopÃdÃnayo÷ krama÷, sa nÃnayoreva, kiæ tarhi- sÃrdhaæ ghaÂapaÂÃdibhi÷ || 15 || niravaÓe«ai÷ padÃrthai÷ sarvathà vyÃkhyÃto veditavya÷ | ghaÂÃdayo hi kÃryakÃraïabhÆta avayavÃvayavibhÆtà lak«aïalak«yabhÆtà guïnaguïibhÆtà và syu÷ | tatra m­ddaï¬acakrasÆtrasalilakulÃlakaravyÃyÃmÃdayo ghaÂasya kÃraïabhÆtÃ÷, ghaÂa÷ kÃryabhÆta÷ | kapÃlÃdayo nÅlÃdayo và avayavabhÆtÃ÷ ghaÂo 'vayavÅ | p­thubudhnalambau«ÂhadÅrghagrÅvatvÃdÅni lak«aïÃni ghaÂo lak«ya÷| ÓyÃmatvÃdayo guïÃ÷, ghaÂo guïÅ | ityevaæ vyavasthÃpya agnÅndhanavat kramo yojya÷ | e«Ãæ ca ghaÂÃdÅnÃmÃtmopÃdÃnayoÓca madhyamakÃvatÃraprakaraïÃd vyÃkhyÃnamavaseyam || 15 || tadevaæ karmakÃrakavadÃtmopÃdÃnayorghaÂÃdÅnÃæ ca parasparÃpek«ikyÃæ siddhau vyavasthitÃyÃæ tathÃgatavacanÃviparÅtÃrthÃvabodhÃbhimÃnitayà tÅrthyamatopakalpitapadÃrthavyavasthÃæ saugatapravacanÃrthatvenopanÅya atimƬhatayÃ- ÃtmanaÓca satattvaæ ye bhÃvÃnÃæ ca p­thakp­thak | nirdiÓanti na tÃnmanye ÓÃsanasyÃrthakovidÃn || 16 || tatra saha tena vartata iti satat, satato bhÃva÷ satattvam, ap­thaktvam, ananyatvam ekatvamityartha÷ | tadetat satattvaæ ye varïayanti, na tÃnÃcÃrya÷ ÓÃsanÃrthapaï¬itÃn manyate | tadyathÃ- Ãtmà upÃdÃnena praj¤apyate yena, sahaiva tenopÃdÃnena saæbhavati | sa na p­thak | avyatirekeïaiva bhavatÅtyartha÷ | evaæ yena kÃraïena m­dÃdinà ghaÂa÷ praj¤apyate, tadavyatirekeïaiva sa bhavati, na p­thak | evamÃtmano bhÃvÃnÃæ ca satattvaæ ye varïayanti, na te paramagambhÅrasya pratÅtyasamutpÃdastha ÓÃÓvatocchedarahitasya upÃdÃyapraj¤aptyabhidhÃnasya tattvaæ paÓyanti | p­thak p­thak ca ye nirdiÓanti, p­thagityÃtmÃnam, p­thagupÃdÃnam, p­thak kÃryam, p­thak kÃraïam, ityÃdinà anyatvaæ paÓyanti, amÆnapi na ÓÃsanasyÃrthakovidÃnÃcÃryo manyate | yathoktam- (##) ekatvÃnyatvarahitaæ pratiÓrutkopamaæ jagat | saækrÃntimÃsÃdya gataæ buddhavÃæstvamanindita÷ || evaæ ca agnÅndhanaparÅk«ayà adhigatadharmatattvaparamasya yogina÷ kalpenÃkÃlÃlipsitairapi naiva vapurdahyate rÃgadve«amohahutÃÓanairapi và iti | yathoktaæ bhagavatÃ- yatha gagaïu na jÃtu dagdhapÆrvaæ subahubhi kalpaÓatairhi dahyamÃnam | gaganasama vijÃnamÃna dharmÃn so 'pi na dahyati jÃtu sÃgnimadhye || sarvi hi jvalamÃïi buddhak«etre praïidhi karoti samÃdhiye sthihitvà | jvalata ayu praÓÃmyatÃmaÓe«a p­thivi vinaÓyipi naivasyÃnyathÃtvam || tathà araïiæ yatha cottarÃraïiæ hastavyÃyÃmu trayebhi saægati÷ | iti pratyayato 'gni jÃyate jÃtu k­tu kÃrya laghÆ nirudhyate || atha paï¬itu kaÓci mÃrgate kuta ayamÃgatu kutra yÃti và | vidiÓo diÓa sarvi mÃrgato nÃgatirnÃsya gatiÓca labhyati || skandhÃyatanÃni dhÃtava÷ ÓÆnya ÃdhyÃtmika ÓÆnya bÃhirÃ÷ | sarvÃtmaviviktanÃlayà dharma ÃkÃÓasabhÃvalak«aïÃ÷ || imu Åd­Óa dharmalak«aïà buddha dÅpaækaradarÓane tvayà || (##) anubuddha yatha tvayÃtmanà tatha bodhehi sadevamÃnu«Ãn || viparÅtaabhÆtakalpitai rÃgado«ai÷ paridahyate jagat | k­pameghaÓamÃmbuÓÅtalÃæ mu¤ca dhÃrÃmam­tasya nÃyaka || iti vistara÷ || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau agnÅndhanaparÅk«Ã nÃma daÓamaæ prakaraïam || (##) 11 pÆrvÃparakoÂiparÅk«Ã ekÃdaÓamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva ÃtmÃ, saæsÃrasadbhÃvÃt | yadi hi Ãtmà na syÃt, kasya pa¤cagatike ÃjavaæjavÅbhÃvena janmamaraïaparaæparayà saæsaraïaæ syÃt? uktaæ hi bhagavatÃ- anavarÃgro hi bhik«avo jÃtijarÃmaraïasaæsÃra÷ iti | avidyÃnÅvaraïÃnÃæ sattvÃnÃæ t­«ïÃsaæyojanÃnÃæ t­«ïÃgaï¬urabaddhÃnÃæ saæsaratÃæ saædhÃvatÃæ pÆrvà koÂirna praj¤Ãyata iti | yadà ca bhagavadupadeÓÃtsaæsÃro 'sti, tadà saæsartÃpyasti | sa ca Ãtmà ucyata iti | ucyate | syÃdÃtmÃ, yadà saæsÃra eva syÃt | katham? yasmÃdasya- pÆrvà praj¤Ãyate koÂirnetyuvÃca mahÃmuni÷ | saæsÃro 'navarÃgro hi nÃsyÃdirnÃpi paÓcimam || 1 || koÂirbhÃgo deÓa iti paryÃyÃ÷ | pÆrvà koÂi÷ pÆrvo deÓa ityartha÷ | yadi hi saæsÃro nÃma kaÓcit syÃt, niyataæ tasya pÆrvamapi syÃt, paÓcimamapi, ghaÂÃdÅnÃmiva | uktaæ ca bhagavatÃ- anavarÃgro hi bhik«avo jÃtijarÃmaraïasaæsÃra iti | yadeva avarÃgre na sta÷, saæsÃrasya anavarÃgravacanÃt, saæsÃra eva nÃstÅti nanu spa«ÂamÃdeÓayÃmÃsa bhagavÃn | tasmÃnnÃsti saæsÃra÷, pÆrvÃparakoÂayanupalambhÃt, alÃtacakravat, iti sthitam || atredaæ vicÃryate- yadi pÆrvaæ cÃparaæ ca saæsÃrasya ni«iddhaæ bhagavatÃ, kathaæ punaridamÃha- tasmÃttarhi saæsÃrak«ayÃya pratipatsyÃmaha ityevaæ vo bhik«ava÷ Óik«itavyam, iti? ucyate | avidyÃnÅvaraïÃnÃæ sattvÃnÃmityÃdiviÓe«aïopÃdÃnÃtte«ÃmevÃyamanavarÃgra÷ saæsÃra iti pratÅyate, na punastattvaj¤ÃnÃnilabalÃt samunmÆlitÃvidyÃnÅvaraïatarÆïÃm | te«Ãæ tu lokottaramÃrgaj¤ÃnÃgninà dagdhÃÓe«akleÓavÃsanÃmÆlani÷Óe«apÃdapÃnÃæ bhavatyeva anta÷ iti vij¤eyam || kathaæ punarÃdirahitÃnÃmantopadeÓa iti yÃvat | d­«Âametad bÃhye«u vrÅhyÃdi«u ÃdyabhÃve 'pi dahanÃdisaæparkÃdantasadbhÃva÷ | yathoktamÃryadevapÃdai÷- yathà bÅjasya d­«Âo 'nto na cÃdistasya vidyate | tathà kÃraïavaikalyÃjjanmano 'pi na saæbhava÷ || iti | sa ca antopadeÓo laukika eva vyavahÃre sthitvà saæsÃracÃrakÃvabaddhÃnÃmutsÃhanÃrthaæ sattvÃnÃæ deÓito laukikaj¤ÃnÃpek«ayà | vastukacintÃyÃæ tu saæsÃra eva nÃsti, tatkuto 'sya parik«aya÷? pradÅpÃvasthÃyÃæ rajjÆragaparik«ayavat || (##) atrÃha- yadyevaæ laukikaj¤ÃnÃpek«ayà antavad Ãdirapi kiæ nocyate? ucyate | ahetukado«aprasaÇgÃt laukikaj¤ÃnÃpek«ayÃpi saæsÃrasyÃderabhÃva ityubhayathÃpyÃderabhÃva eveti vij¤eyam || 1 || atrÃha- yadyÃpi avarÃgre na sta÷ saæsÃrasya, tathÃpi madhyamasti, aprati«edhÃt | tataÓca asti saæsÃro madhyasadbhÃvÃt | iha yannÃsti, na tasya madhyamasti tadyathà kÆrmaromaprÃvaraïasyeti | hÃsya÷ khalvasi | nanu ca bho÷, naivÃgraæ nÃvaraæ yasya tasya madhyaæ kuto bhavet | agramiti Ãdi÷, pÆrvam, prathamam ucyate | avaramiti avasÃnam, anta÷, vyavaccheda ucyate | yasya saæsÃrasya ÃdirantaÓca prati«iddha÷, tasya kuto madhyaæ bhavi«yati? tataÓca saæj¤ÃmÃtrakameva viparyÃsaparavaÓamÃnasÃnÃæ saæsÃra÷ ÃdimadhyÃvasÃnavirahitatvÃdÃkÃÓavadalÃtacakrÃdivaditi bhÃva÷ | saæsÃrÃbhÃvÃcca nÃsti Ãtmeti | yata evaæ saæsÃrasyÃdimadhyÃvasÃnÃni na santi, ata eva saæsÃrÃbhÃvÃjjÃtijarÃmaraïÃdÅnÃæ pÆrvÃparasahakramà api naiva santÅtyÃha- tasmÃnnÃtropapadyante pÆrvÃparasahakramÃ÷ || 2 || yathà ca nopapadyante tathà pratipÃdayannÃha- pÆrvaæ jÃtiryadi bhavejjarÃmaraïamuttaram | nirjarÃmaraïà jÃtirbhavejjÃyeta cÃm­ta÷ || 3 || yadi pÆrvaæ jÃtirbhavet, tadà maraïasahità syÃt | na ca jarÃdirahità jÃtiryujyate, asaæsk­tatvaprasaÇgÃt | jarÃmaraïarahitasya bhÃvasya jÃtau parikalpyamÃnÃyÃmanyatra am­tasyaiva devadattasya prathamamiha jÃti÷ parikalpyamÃnà syÃt | tataÓca ÃdimÃn saæsÃra÷ syÃdahetukado«aÓca | abhÆvamatÅtamadhvÃnam, ityevaæ pÆrvÃntakalpanà ca na syÃt | abhÆtvà ca pÆrvaæ paÓcÃdihotpÃda÷ syÃt || atha syÃt- ÃmrÃdÅnÃæ yathà pÆrvaæ vinÃpi jarÃmaraïasaæbandhÃt prathamameva utpÃdo d­«Âa÷, evamÃtmÃno 'pÅti | naivam | sÃdhyasamatvÃt | ÃmrÃdÅnÃmapi hi svabÅjanirodhe samutpadyamÃnatvÃt nÃnyatrÃvina«ÂÃnÃmutpÃda iti samametat pÆrveïa || atha syÃt- anyadeva v­k«ÃdbÅjam, ato 'nyatrÃvinÃÓapÆrvaka eva v­k«asyotpÃda iti naivam | kÃryakÃraïayoranyatvasyÃsiddhatvÃt | tathà ca vak«yati- pratÅtya yadyadbhavati na hi tÃvattadeva tat | na cÃnyadapi tattasmÃnnocchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatam || na ca bÅjÃdv­k«asyÃnyatvam | ata÷ sÃdhyasamametat | yataÓca anyatrÃm­tasya ihotpÃdo nÃsti, na pÆrvaæ jÃtirabhyupeyà || 3 || (##) atha pÆrvaæ jarÃmaraïam, paÓcÃjjÃti÷, evamapi- paÓcÃjjÃtiryadi bhavejjarÃmaraïamÃdita÷ | ahetukamajÃtasya syÃjjarÃmaraïaæ katham || 4 || jÃtipratyayaæ jarÃmaraïamiti vacanÃjjÃtihetukaæ jarÃmaraïamuktaæ bhagavatà | yadi etatpÆrvaæ syÃttadà nirhetukaæ syÃt | tasmÃnna yuktametat | yato 'pyuktam- yatha ukkhitte lo¬hammi ukkheve atthi kÃraïaæ | «a¬ane kÃraïaæ ïatthi aïïaæ ukkhevakÃraïà || iti | yathëyatrotk«epa÷ patanakÃraïaæ nÃnyat, evamihÃpi jÃtimevakÃraïatvena vinÃÓasya varïayÃmo nÃnyat, iti nÃstyahetukatà vinÃÓasya | jÃtihetukatvÃccÃsyodgamanameva vinÃÓasya heturiti k­tvà e«Ãpi gÃthà sunÅtà bhavati- evime saækhatà dhammà saæbhavanti sakÃraïà | sa bhÃva eva dhammÃïaæ yaæ vibhonti samuggatà || iti || 4 || idÃnÅæ sahabhÃvenÃpi jÃtijarÃmaraïÃnÃmasadbhÃvaæ pratipÃdayannÃha- na jarÃmaraïenaiva jÃtiÓca saha yujyate | mriyeta jÃyamÃnaÓca syÃccÃhetukatobhayo÷ || 5 || yadi sahabhÃvo jÃtijarÃmaraïÃnÃæ syÃt, tadà jÃyamÃnasya maraïaæ syÃt | na caitadyuktam | na ca parasparaviruddhatvÃdÃlokÃndhakÃravadekakÃlatà yuktà | na caivaæ loke d­«Âaæ yajjÃyamÃna eva mriyate iti | api ca | ahetukatvaæ jÃtyÃdÅnÃæ sahabhÃvakalpanÃyÃæ syÃt | na hi sahabhÆtayo÷ savyetaragovi«Ãïayoranyonyahetukatà d­«Âeti na yuktametat || 5 || tadevam- yatra na prabhavantyete pÆrvÃparasahakramÃ÷ | prapa¤cayanti tÃæ jÃtiæ tajjarÃmaraïaæ ca kim || 6 || yasyÃæ jÃtau yatra jarÃmaraïe ete pÆrvÃparasahakramÃ÷ na santi, tÃæ jÃtimanupalabhamÃnà ÃryÃ÷ kiæ prapa¤cayanti? kiæÓabdo 'saæbhave | naiva prapa¤cayantÅtyartha÷ | athavà | evamavidyamÃne«u jÃtyÃdi«u tÃæ jÃtibhavidyamÃnÃæ bÃlÃ÷ kiæ prapa¤cayanti tacca jarÃmaraïaæ yanna saævidyate? tasmÃdavastuka eva bÃlÃnÃæ prapa¤ca ityabhiprÃya÷ || 6 || (##) yathà ca saæsÃrasya pÆrvà koÂirnÃsti, evamanye«Ãmapi bhÃvÃnÃmityÃha- kÃryaæ ca kÃraïaæ caiva lak«yaæ lak«aïameva ca | vedanà vedakaÓcaiva santyarthà ye ca kecana || 7 || pÆrvà na vidyate koÂi÷ saæsÃrasya na kevalam | sarve«Ãmapi bhÃvÃnÃæ pÆrvà koÂirna vidyate || 8 || tatra yadi pÆrvaæ kÃraïaæ paÓcÃtkÃryaæ syÃt, akÃryakaæ kÃraïaæ nirhetukaæ syÃt | atha pÆrvaæ kÃryaæ paÓcÃtkÃraïam, evamapi kÃraïÃtpÆrvaæ kÃryaæ nirhetukameva syÃt | atha yugapatkÃryakÃraïe syÃtÃm, evamubhayamapyahetukaæ syÃt | evaæ lak«yalak«aïe vedanÃvedakau ca yojyau | na ca kevalaæ saæsÃrasya vyÃkhyÃnena kÃryakÃraïÃdikaæ vyÃkhyÃtaæ veditavyam, api ca ye 'pyante padÃrthà j¤Ãnaj¤eyapramÃïaprameyasÃdhanasÃdhyÃvayavÃvayaviguïaguïyÃdaya÷, te«Ãmapi pÆrvà koÂirna vidyata iti yojyam || ata eva ÃryaratnameghasÆtre ÃryasarvanÅvaraïavi«kambhiïà mahÃbodhisattvena bhagavÃn stuta÷- ÃdiÓÃntà hyanutpannÃ÷ prak­tyaiva ca nirv­tÃ÷ | dharmÃste viv­tà nÃtha dharmacakrapravartane || iti tathÃ- Ãdita ÓÆnya anÃgata dharmà no gata asthita sthÃnaviviktÃ÷ | nityamasÃraka mÃyasabhÃvÃ÷ Óuddha viÓuddha nabhopama sarvi || yaæ ca pabhëati dharma jinasya taæ ca na paÓyati so 'k«ayatÃya | ÃdinirÃtma nisattvimi dharmÃstÃæÓca ca pabhëati no ca k«apeti | kalpita buccati kalpitamÃtraæ antu na labhyati saæsaramÃïe | koÂi alak«aïa yà puri ÃsÅdeti anÃgati pratyayatÃye || karma kriyà ca pravartati evaæ hÅnautk­«Âatayà samudenti | (##) ja¬¬aka dharma sadà prak­tÅye ÓÆnya nirÃtma vijÃnatha sarvÃn || ityÃdi || | ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau pÆrvÃparakoÂiparÅk«Ã nÃmaikÃdaÓamaæ prakaraïam || (##) 12 du÷khaparÅk«Ã dvÃdaÓamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva ÃtmÃ, tatsaæbandhidu÷khasadbhÃvÃt | iha hi pa¤copÃdÃnaskandhà du÷khamityucyate, tacca asti, tena ca du÷khena kasyacidbhavitavyaæ na nirÃÓrayeïeti, ato vidyata eva du÷khasyÃÓraya÷, sa cÃtmeti | ucyate | syÃdÃtmà yadi du÷khameva syÃt | taddhi bhavet svayaæ k­taæ và parak­taæ và ubhayak­taæ và heturahitaæ và | sarvathà ca i«yamÃïaæ tatkÃryameva nÃstÅti pratipÃdayannÃha- svayaæ k­taæ parak­taæ dvÃbhyÃæ k­tamahetukam | du÷khamityeka icchanti tacca kÃryaæ na yujyate || 1 || tatraike vÃdina÷ svayaæ k­taæ du÷khamiti pratipannÃ÷ | apare puna÷ parak­tam, anye ca ubhayak­tam| kecidahetusamutpannameva du÷khamiti pratipannÃ÷ | sarvathà ca taddu÷khami«yamÃïaæ kÃryaæ kartavyaæ na yujyate, tadetatpratij¤ÃmÃtrakamiti || 1 || tatpratipÃdayannÃha- svayaæ k­taæ yadi bhavetpratÅtya na tato bhavet | skandhÃnimÃnamÅ skandhÃ÷ saæbhavanti pratÅtya hi || 2 || yasmÃdimÃn maraïÃntikÃn skandhÃn pratÅtya ime aupapattyÃæÓikÃ÷ skandhà utpadyante tasmÃtsvayaæ k­taæ du÷khamiti nopapadyate || 2 || idÃnÅæ parak­tamapi du÷khaæ yathà na saæbhavati, tathà pratipÃdayannÃha- yadyamÅbhya ime 'nye syurebhyo vÃmÅ pare yadi | bhavetparak­taæ du÷khaæ parairebhiramÅ k­tÃ÷ || 3 || yadà amÅbhyo maraïÃntikebhya÷ skandhebhya÷ ime aupapattyÃæÓikÃ÷ skandhà anye syu÷, ebhyo và aupapattyÃæÓikebhya÷ amÅ maraïÃntikà skandhÃ÷ pare syu÷, syÃttadÃnÅæ parak­taæ du÷kham | na cai«Ãmanyatvaæ d­«Âaæ hetuphalasaæbandhÃvasthÃnÃt | vak«yati hi- pratÅtya yadyadbhavati na hi tÃvattadeva tat | na cÃnyadapi tattasmÃnnocchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatam || iti | (##) ata÷ parak­tamapi du÷khaæ na saæbhavati | yadi hi anyatvaæ syÃt, tadà sati anyatve etai÷ parabhÆtai÷ skandhairamÅ parabhÆtÃ÷ k­tà iti yuktaæ vaktuæ syÃt | na caitadevam| iti parak­tamapi du÷khaæ na saæbhavati || 3 || atha syÃt- na brÆmo yasmÃddu÷khenaiva du÷khaæ k­tam, ata÷ svayaæ k­tamiti | kiæ tarhi svapudgalena yasmÃtsvayameva k­tam, nÃpareïa k­tvà dattam, ityata÷ svayaæ k­taæ du÷khamiti brÆma÷ | ucyate- svapudgalak­taæ du÷khaæ yadi du÷khaæ punarvinà | svapudgala÷ sa katamo yena du÷khaæ svayaæ k­tam || 4 || yadetanmanu«yadu÷khaæ pa¤copÃdÃnaskandhalak«aïaæ svayaæ pudgalena k­tamiti parikalpyate, kalpyatÃmasau pudgalo yena taddu÷khaæ svayaæ k­tam | yadi tÃvadyena du÷khena svapudgala÷ praj¤apyate, tadeva du÷khaæ tena k­tamiti, sa bhedena kathyatÃmidaæ taddu÷khamayamasya karteti | athÃpi manu«yadu÷khopÃdÃnena pudgalena tadeva du÷khaæ k­taæ syÃt, na tarhi svapudgalak­taæ tat, parapudgalak­tameva syÃt | athopÃdÃnabhede 'pi pudgalÃbheda i«yate, etacca nÃsti, upÃdÃnavyatiriktasya bhinnasya pudgalasya darÓayitumaÓakyatvÃt | evaæ tÃvat svapudgalak­taæ du÷khaæ na bhavati || 4 || atrÃha- ka evamÃha svapudgalak­taæ du÷khamiti? kiæ tarhi parapudgalajaæ du÷kham | anya eva devadu÷khÃnmanu«yapudgala÷, manu«yapudgalaÓca devadu÷khaæ k­tvà yasmÃddevapudgalÃya dadÃti, tena ca devadu÷khena devapudgala÷ praj¤apyate, tasmÃttasya pudgalasya taddu÷khaæ parapudgalajameva bhavati | ucyate- parapudgalajaæ du÷khaæ yadi yasmai pradÅyate | pareïa k­tvà taddu÷khaæ sa du÷khena vinà kuta÷ || 5 || yadi devadu÷khaæ manu«yapudgalak­tam, tena ca manu«yapudgalena taddu÷khaæ k­tvà parasmai devapudgalÃya pradÅyata iti sa devapudgalo devadu÷khavinirmukta÷ kuto yasmai pradÅyeteti | evaæ tÃvadaparapudgalajasya du÷khasya pratigrÃhaka eva nÃsti || 5 || idÃnÅæ yaÓca dadÃti, asÃvapi nÃstÅtyÃha- parapudgalajaæ du÷khaæ yadi ka÷ parapudgala÷ | vinà du÷khena ya÷ k­tvà parasmai prahiïoti tat || 6 || yenopÃdÃnena sa manu«yapudgala÷ praj¤apyate, sa manu«yopÃdÃnavyatirikta÷ katamo yo devapudgalÃya devadu÷khaæ k­tvà prahe«yati? tasmÃtparapudgalajamapi du÷khaæ na saæbhavati || 6 || tataÓca- svayaæk­tasyÃprasiddherdu÷khaæ parak­taæ k­ta÷ | paro hi du÷khaæ yatkuryÃttattasya syÃtsvayaæ k­tam || 7 || (##) yadi devapudgaladu÷khaæ manu«yapudgalena k­tatvÃtparak­taæ bhavati, nanu, manu«yapudgalasya svayaæk­tameva tadbhavati | etacca nÃstÅtyuktam | tata÷ svayaæk­tasyÃprasiddheryadà manu«yapudgalena svayaæ taddu÷khaæ na k­tam, tadà kuta÷ parapudgalasya devÃkhyasya taddu÷khaæ parak­taæ bhavi«yatÅti | ato 'pi parak­taæ du÷khaæ na saæbhavati || 7 || idÃnÅæ prakaraïÃntareïÃpi pak«advayÃsaæbhavaæ pratipÃdayannÃha- na tÃvatsvak­taæ du÷khaæ na hi tenaiva tatk­tam | paro nÃtmak­taÓcetsyÃddu÷khaæ parak­taæ katham || 8 || itaÓca svaparÃbhyÃæ du÷khasya karaïaæ na yujyate, yasmÃnna tÃvatsvak­taæ du÷kham | kiæ kÃraïam? yasmÃnna tenaiva hi tat k­tam, svÃtmani v­ttivirodhÃt, ata÷ svak­taæ nÃsti | na parak­tamapi, yasmÃdyo 'sau para÷ karotÅti parikalpyate, sa eva tÃvannÃtmanà k­to nÃtmanà ni«panna÷ tasyÃpi hetvantarÃpek«aïÃt | yaÓca svÃtmanà na ni«panna÷, sa kathamavidyamÃnasvabhÃva÷ san paraæ kari«yatÅti na yuktametat || 8 || idÃnÅmubhayak­tamapi du÷khamasadityÃha- syÃdubhÃbhyÃæ k­taæ du÷khaæ syÃdekaikak­taæ yadi | yadi hi ekaikena du÷khasya karaïaæ syÃt syÃttadÃnÅmubhÃbhyÃæ k­taæ du÷kham | na caikaikak­taæ tat, uktado«Ãt | na caikaikena prÃïÃtipÃte k­te dvÃbhyÃæ k­ta iti vyapadeÓo d­«Âa÷ || idÃnÅæ nirhetukamapi du÷khaæ yathà nÃsti, tathà pratipadayannÃha- parÃkÃrÃsvayaækÃraæ du÷khamahetukaæ kuta÷ || 9 || pareïa akÃro akaraïaæ yasyeti parÃkÃram | na svayaækÃro 'syetyasvayaækÃram | yadi du÷khaæ svayaæk­taæ nÃsti, parak­tamapi nÃsti yathoktena nyÃyena, tadidÃnÅæ kuta eva nirhetukaæ bhavi«yati khapu«pasaugandhyavat? du÷khÃbhÃvÃtkutastasyÃÓrayabhÆta Ãtmà || 9 || yathà ca caturdhà vicÃryamÃïaæ du÷khamasat, evaæ bÃhyà api bÅjÃÇkuraghaÂapaÂÃdayo bhÃvà veditavyÃ÷, iti pratipÃdayannÃha- na kevalaæ hi du÷khasya cÃturvidhyaæ na vidyate | sarve«Ãæ bÃhyÃnÃmapi bhÃvÃnÃæ cÃturvidhyaæ na vidyate || 10 || pÆrvavatsarva samaæ yojyam | yadi khalve«Ãæ du÷khÃdÅnÃæ cÃturvidhyÃsaæbhava÷, tatkatamena tarhi idÃnÅæ prakÃreïa e«Ãæ siddhiriti | ucyate | svabhÃvato yadi etÃni du÷khÃdÅni syu÷, niyatame«Ãæ caturïÃæ prakÃrÃïÃmanyatamena prakÃreïa siddhi÷ syÃt | na tvasti | tasmÃtsvabhÃvato na santi du÷khÃdÅnÅtyavasÅyate | atha viparyÃsamÃtralabdhÃtmasattÃkÃyà du÷khÃdisaæv­te÷ pratÅtyasamutpÃdavyavasthà (##) m­gyate, tadà karmakÃrakaparÅk«Ãprakaraïavihitavidhinà yathoditapak«acatu«ÂayatiraskÃreïa idaæpratyayatÃmÃtrÃrthapratÅtyasamutpÃdasiddhayà siddhirabhyupeyà | yathoktam- svayaæk­taæ parak­taæ dvÃbhyÃæ k­tamahetukam | tÃrkikairi«yate du÷khaæ tvayà tÆktaæ pratÅtyajam || iti || uktaæ ca bhagavatà ÃryopÃlip­cchÃyÃm- tathà saæv­ti bhëitu dharma jinena saæsk­ta 'saæsk­ta paÓyatha eva | nÃstiha bhÆtatu Ãtma naro và ettaku lak«aïa sarvajagasya || k­«ïaÓubhaæ ca na naÓyati karma Ãtmana k­tva ca vedayitavyam | no 'pi tu saækrama karmaphalasya no ca ahetuka pratyanubhoti || sarvi bhavà alikà vasikÃÓca riktaka tucchaka phenasamÃÓca | mÃyamarÅcisamà sada ÓÆnyà deÓitu÷ saæv­tu te ca viviktÃ÷ || ÓailaguhÃgiridurganadÅ«u yadva pratiÓruka jÃyi pratÅtya | evimu saæsk­ta sarvi vijÃna mÃyamarÅcisamaæ jagu sarvam || ityÃdi || 10 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau du÷khaparÅk«Ã nÃma dvÃdaÓamaæ prakaraïam || (##) 13 saæskÃraparÅk«Ã trayodaÓamaæ prakaraïam | yataÓcaivaæ samanantarÃtikrÃntaprakaraïavidhinà svaparobhayak­tatvamahetusamutpanatvaæ ca nirÆpyamÃïaæ bhÃvÃnÃmasat, anyaÓcotpÃdako vidhirasan, utpannarÆpatvena caite bhÃvà avidyÃtimiropahatamatinayanÃnÃæ bÃlap­thagjanÃnÃæ khyÃnti, tasmÃnni÷svabhÃvà eva santo bÃlÃnÃæ visaævÃdakà mÃyÃkarituragÃdivat tadanabhij¤ÃnÃæ na tu vij¤ÃnÃm | ata eva sarvadharmasvÃbhÃvÃvyÃparok«adhÅnayana÷ samunmÆlitÃÓe«ÃvidyÃvÃsana÷ caturviparyÃsaviparyastÃtrÃïasattvaparitrÃïÃya aviparÅtanai÷ svÃbhÃvyopadeÓatatparo buddho jagadvibodhako mahÃkÃruïika÷- tanm­«Ã mo«adharma yadbhagavÃnityabhëata | sarve ca mo«adharmÃïa÷ saæskÃrÃstena te m­«Ã || 1 || sÆtre uktam- tanm­«Ã mo«adharma yadidaæ saæsk­tam | etaddhi khalu bhik«ava÷ paramaæ satyaæ yadidamamo«adharma nirvÃïam | sarvasaæskÃrÃÓca m­«Ã mo«adharmÃïa÷ iti | tathÃ- nÃstyatra tathatà avitathatà và | mo«adharmakamapyetat | pralopadharmakamapyetat iti | tadanena nyÃyena yanmo«adharma tanm­«etyevaæ yasmÃduktavÃæstathÃgato bhagavÃn, sarve ca mo«adharmÃïa÷ saæskÃrÃ÷, tasmÃnmo«adharmakatvena te saæskÃrà m­«Ã bhavanti citrakarayantradÃrikÃvat, lak«aïopetayantramayavÃraïava¤citodayanavatsarÃjavat | tatra visaævÃdakaæ mo«adharmakaæ vitathakhyÃtyÃlÃtacakravat | ato ni÷svabhÃvatvena m­«Ã sarvasaæskÃrÃ÷ mo«adharmakatvÃt marÅcikÃdijalavat | yattu satyaæ na tanmo«adharmakam, tadyathà nirvÃïamekam | tataÓca vihitayà upapattyà asmÃccÃgamÃt siddhaæ sarvabhÃvÃnÃæ nai÷svÃbhÃvyam | ÓÆnyÃ÷ sarvadharmà ni÷svabhÃvayogena iti ca praj¤ÃpÃramitÃ- ardhaÓatikÃpÃÂhÃt || 1 || atrÃha- yadyevaæ mo«adharmakatvena sarvasaæskÃrÃïÃæ m­«Ãtvaæ pratipÃditaæ bhavatÃ, nanvevaæ sati na santi sarve bhÃvà iti sarvapadÃrthÃpavÃdinÅ mithyÃd­«Âireva syÃt | ucyate | satyaæ mo«adharmakÃ÷ sarvasaæskÃrÃ÷, ye 'dyÃpi bhavantaæ mu«ïanti | nanu ca bho÷, tanm­«Ã mo«adharma yadyadi kiæ tatra mu«yate | yadà asmÃbhi÷ tanm­«Ã mo«adharmakam ityuktam, tadà kiæ tatra mu«yate? kiæ tatrÃbhÃvo bhavati? kaÓcidyadi padÃrtho 'bhavi«yat, syÃttasyÃpavÃdÃdabhÃvadarÓanÃnmithyÃd­«Âi÷ | yadà tu padÃrthameva kaæcinna paÓyÃma÷, tadà kiæ tatra mu«yate? naiva kiæcidabhÃvo bhavatÅtyayukto 'yamupÃlambho bhavata÷ | atrÃha- yadi abhÃvadarÓanamapi na pratipÃdyate, kiæ punaranenÃgamena pratipÃdyata iti? ucyate- etattÆktaæ bhagavatà ÓÆnyatÃparidÅpakam || 2 || yadetaduktaæ bhagavatÃ, tanna bhÃvÃnÃmabhÃvaparidÅpakam kiæ tarhi ÓÆnyatÃparidÅpakam svabhÃvÃnutpÃdaparidÅpakamityartha÷ | yathoktamanavataptahradÃpasaækramaïasÆtre- (##) ya÷ pratyayairjÃyati sa hyajÃto no tasya utpÃdu sabhÃvato 'sti | ya÷ pratyayÃdhÅnu sa ÓÆnya ukto ya÷ ÓÆnyatÃæ jÃnati so 'pramatta÷ || iti || 2 || atrÃha- nÃyamÃgamo bhÃvasvabhÃvÃnutpÃdaæ paridÅpayati, kiæ tarhi ni÷svabhÃvatvam, svabhÃvasyÃnavasthÃyitvam, vinÃÓitvam, iti | kuta etaditi cet, bhÃvÃnÃæ ni÷svabhÃvatvamanyathÃbhÃvadarÓanÃt | vicÃryamÃïÃnÃmanyathÃtvaæ vipariïÃmadarÓanÃt ityartha÷ | etaduktaæ bhavati- yadi bhÃvÃnÃæ svabhÃvo na syÃt, tadÃnÅæ naivai«ÃmanyathÃtvamupalabhyeta | upalabhyate ca pariïÃma÷ | tasmÃtsvabhÃvÃnava sthÃyitvameva sÆtrÃrtha iti vij¤eyam || itaÓcaitadevam | yasmÃt- asvabhÃvo bhÃvo nÃsti bhÃvÃnÃæ ÓÆnyatà yata÷ || 3 || yo hyasvabhÃvo bhÃva÷, sa nÃsti | bhÃvÃnÃæ ca ÓÆnyatà dharma i«yate | na ca asati dharmiïi tadÃÓrito dharma upapadyate | na hi asati vandhyÃtanaye tacchayÃmatopapadyata iti | tasmÃdastyeva bhÃvÃnÃæ svabhÃva iti || 3 || api ca- kasya syÃdanyathÃbhÃva÷ svabhÃvaÓcenna vidyate | yadi bhÃvÃnÃæ svabhÃvo na syÃt, yo 'yaæ vipariïÃmalak«aïa÷ anyathÃbhÃva÷, sa kasya syÃditi? atrocyate | evamapi parikalpyamÃne kasya syÃdanyathÃbhÃva÷ svabhÃvo yadi vidyate || 4 || iha yo dharmo yaæ padÃrthaæ na vyabhicarati, sa tasya svabhÃva iti vyapadiÓyate, aparapratibaddhatvÃt | agnerau«ïyaæ hi loke tadavyabhicÃritvÃt svabhÃva ityucyate | tadeva au«ïyamapsÆpalabhyamÃnaæ parapratyayasaæbhÆtatvÃtk­trimatvÃnna svabhÃva iti | yadà caivamavyabhicÃriïà svabhÃvena bhavitavyam, tadà asya avyabhicÃritvÃdanyathÃbhÃva÷ syÃdabhÃva÷ | na hi agni÷ Óaityaæ pratipadyate | evaæ bhÃvÃnÃæ sati svabhÃvÃbhyupagame 'nyathÃtvameva na saæbhavet | upalabhyate cai«ÃmanyathÃtvam | ato nÃsti svabhÃva÷ || 4 || api ca | ayamanyathÃbhÃvo bhÃvÃnÃæ naiva saæbhavati, yaddarÓanÃtsasvabhÃvatà syÃt | yathà ca na saæbhavati, tathà pratipÃdayannÃha- (##) tasyaiva nÃnyathÃbhÃvo nÃpyanyasyaiva yujyate | yuvà na jÅryate yasmÃdyasmÃjjÅrïo na jÅryate || 5 || tasyaiva tÃvat prÃgvat prÃgavasthÃyÃæ vartamÃnasya bhÃvasyÃnyathÃtvaæ nopapadyate | tathà hi yÆno yuvÃvasthÃyÃmeva vartamÃnasya nÃsti anyathÃtvam | athÃpi avasthÃntaraprÃptasyaiva anyathÃtvaæ parikalpyate, tadapi nopapadyate | anyathÃtvaæ nÃma jarÃyÃ÷ paryÃya÷ | tadyadi yÆno ne«yate, anyasyaiva jÅrïasya bhavatÅti, tadapi na yujyate | yasmÃnna hi jÅrïasya punarjarayà saæbandha÷, ni«prayojanatvÃt | kiæ hi jÅrïasya punarjarayà saæbandha÷ kuryÃt? tadÃgamanÃntareïa jÅrïatÃbhÃvÃjjÅrïo jÅryata iti na yujyate | atha yÆna evÃnyathÃbhÃva÷, tadayuktam, aprÃptajarÃvasthasya yuveti vyapadeÓÃt, avasthÃdvayasya ca parasparaviruddhatvÃt || 5 || api ca | tasya cedanyathÃbhÃva÷ k«Årameva bhaveddadhi | atha syÃt- k«ÅrÃvasthÃparityÃgena dadhyavasthà bhavati, ata÷ na k«Årameva dadhi bhavatÅti | ucyate | yadi k«Åraæ dadhi bhavatÅti ne«yate parasparavirodhÃt- k«ÅrÃdanyasya kasyÃtha dadhibhÃvo bhavi«yati || 6 || kimudakasya dadhibhÃvo bhavatu? tasmÃdasaæbaddhameva tadanyasya dadhibhÃvo bhavi«yatÅti | tadevamanyathÃtvÃsaæbhavÃt kutastaddarÓanÃt sasvabhÃvatà bhÃvÃnÃæ prasetsyatÅti na yuktametat | yathoktamÃryaratnÃkaramahÃyÃnasÆtre- yo na pi jÃyati no cupapadyÅ no cyavate na pi jÅryati dharma÷ | taæ jinu darÓayatÅ narasiæha tatra nideÓayi sattva mahar«Å || yasya svabhÃva na vidyati kaÓci no 'parabhÃvatu kenaci labdha÷ | nÃntarato na pi bÃhirato và labhyati tatra niveÓayi nÃtha÷ || ÓÃnta gatÅ kathità sugatena no ca gatÅ upapadyati kÃci | tatra ca vyoharasÅ gatimukto muktaku mocayasÅ bahusattvÃn || (##) sarvi vadesi nirÃtmaka dharmÃn sattvatu grÃhatu mocasi lokam | mukta svayaæ gatito gatimukto tenasi pÃragato na ca tÅrïa÷ || pÃragato 'si bhavÃrïavatÅrïa÷ pÃragato na ca labhyati kaÓci | pÃru na vidyati nÃpi apÃru pÃragato 'smi vadesi ca vÃkyam || vÃca na vidyati yÃæ ca vadesi yaæ pi vadesi na vidyati taæ pi | yasya vadesi na vidyati so 'pi yo 'pi vijÃnati so 'pi asanto || tatra praïa«Âu jagaæ imu sarvaæ vitathavikalpaniveÓavaÓena | ÓÃnta vijÃnati yo naru dharmÃæ stehi tathÃgatu d­«Âa svayaæbhÆ÷ || ÓÃnta prajÃnati dharma praïÅtÃn prÅti sa vindati to«ati sattvÃn | so bhavatÅ jinu jitvena kleÓÃn Ãtma ............ | tena vijÃnita bodhi jinÃnÃæ buddhiya bodhayate sa jagaæ pi | ityÃdi || 6 || yaccoktam- asvabhÃvo bhÃvo naivÃsti, ÓÆnyatà ca bhÃvÃnÃmi«yate, tasmÃdasti ÓÆnyatÃaÓrayo bhÃvasvabhÃva iti, etadapi na yujyate ityÃha- yadyaÓÆnyaæ bhavetkiæcitsyÃcchÆnyamiti kiæcana | na kiæcidastyaÓÆnyaæ ca kuta÷ ÓÆnyaæ bhavi«yati || 7 || yadi ÓÆnyatà nÃma kÃcit syÃt, tadà tadÃÓrayo bhÃvasvabhÃva÷ syÃt | na tvevam | iha hi ÓÆnyatà nÃmeti sarvadharmÃïÃæ sÃmÃnyalak«aïamityabhyupagamÃt aÓÆnyadharmÃbhÃvÃdaÓÆnyataiva nÃsti | yadà ca aÓÆnyÃ÷ padÃrthà na santi, aÓÆnyatà ca nÃsti, tadà pratipak«anirapek«atvÃcchÆnyatÃpi (##) khapu«pamÃlÃvannÃstÅtyavasÅyatÃm | yadà ca ÓÆnyatà nÃsti, tadÃtadÃÓrayà api padÃrthà na santÅti sthitamavikalam || 7 || atrÃha- trÅïi vimok«amukhÃni ÓÆnyatÃnimittÃpraïihitÃkhyÃni vimuktaye vineyebhyo bhagavatà nirdi«ÂÃni sarvatÅrthikasamayÃsÃdhÃraïÃni saugata eva pravacane samupalabhyante | ye«ÃmupadeÓÃrthameva buddhà bhagavanto 'Óe«atÅrthyavÃdamahÃmohÃndhakÃrÃnugatajagati jagadekapradÅpà nairÃtmyopadeÓÃvicchinnaÓikhà utpadyante | sa bhavÃæstathÃgatapravacanavyÃkhyÃnavyÃjena idÃnÅæ tÃmeva ÓÆnyatÃæ pratik«eptumÃrabdhavÃn, ityalaæ bhavatà svargÃpavargamÃrgasamucchedakeneti | ucyate | aho vata bhavÃnatyunmukha iva atyantaviparyÃsÃnnirvÃïapuragÃminaæ Óivam­juæ paramaæ panthÃnamavadhÆya bhÃvÃbhiniveÓavyÃ, kulitaæ saæsÃrakÃntÃrÃnugameva mÃrgaæ mok«apuragÃmitvena samÃÓrito nirmumuk«u÷ san saæsÃrÃÂavÅkÃntÃra÷ sadbhirupÃlabhya eva san abhimÃnÃbhiniveÓagrahapavaraÓatayà tÃnevopÃlabhate | nanu bho÷, niravaÓe«akleÓavyÃdhicikitsakairmahÃvaidyarÃjai÷- ÓÆnyatà sarvad­«ÂÅnÃæ proktà ni÷saraïaæ jinai÷ | ye«Ãæ tu ÓÆnyatà d­«ÂistÃnasÃdhyÃn babhëire || 8 || iha sarve«Ãmeva d­«Âik­tÃnÃæ sarvagrahÃbhiniveÓÃnÃæ yani÷saraïamaprav­tti÷ sà ÓÆnyatà | na ca d­«Âik­tÃnÃæ niv­ttimÃtraæ bhÃva÷ | ye tu tasyÃmapi ÓÆnyatÃyÃæ bhÃvÃbhiniveÓina÷, tÃn prati avÃcakà vayamiti kuto 'smadupadeÓÃt sakalakalpanÃvyÃv­ttyà mok«o bhavi«yati? ya÷ nakiæcidapi te païyaæ dÃsyÃmÅtyukta÷, sa cet 'dehi bhostadeva mahyaæ nakiæcinnÃma païyam,' iti brÆyÃt, sa kenopÃyena Óakya÷ païyÃbhÃvaæ grÃhayitum? evaæ ye«Ãæ ÓÆnyatÃyÃmapi bhÃvÃbhiniveÓa÷, kenedÃnÅæ sa te«Ãæ tasyÃæ bhÃvÃbhiniveÓo ni«idhyatÃmiti? ato mahÃbhai«ajye 'pi do«asaæj¤itvÃt paramacikitsakairmahÃvaidyaistathÃgatai÷ pratyÃkhyÃtà eva te | yathoktaæ bhagavatà ÃryaratnakÆÂasÆtre- yanna ÓÆnyatayà dharmÃn ÓÆnyÃn karoti, api tu dharmà eva ÓÆnyÃ÷ | yannÃnimittena dharmÃnanimittÃn karoti, api tu dharmà evÃnimittÃ÷ | yannÃpraïihitena dharmÃnapraïihitÃn karoti, api tu dharmà evÃpraïihitÃ÷ | yaivaæ pratyavek«Ã, iyamucyate kÃÓyapa madhyamà pratipaddharmÃïÃæ bhÆtapratyavek«Ã | ye hi kÃÓyapa ÓÆnyatopalambhena ÓÆnyatÃæ pratisaranti, tÃnahaæ na«Âapraïa«ÂÃniti vadÃmi || iti pravacanÃt || tathÃ- varaæ khalu kÃÓyapa sumerumÃtrà pudgalad­«ÂirÃÓritÃ, na tveva abhÃvÃbhiniveÓikasya ÓÆnyatÃd­«Âi÷ | tatkasya heto÷? sarvad­«Âik­tÃnÃæ hi kÃÓyapa ÓÆnyatà ni÷saraïam | yasya khalu puna÷ ÓÆnyataiva d­«Âi÷, tamahamacikitsyamiti vadÃmi | tadyathà kÃÓyapa glÃna÷ puru«a÷ syÃt | tasmai (##) vaidyo bhai«ajyaæ dadyÃt | tasya tadbhai«ajyaæ sarvado«ÃnuccÃrya svayaæ ko«Âhagataæ na ni÷saret | tatkiæ manyase kÃÓyapa api tu sa puru«astato glÃnyÃnmukto bhavet? no hÅdaæ bhagavan | gìhataraæ tasya puru«asya glÃnyaæ bhavet, yasya tadbhai«ajyaæ sarvado«ÃnuccÃrya ko«Âhagataæ na ni÷saret | bhagavÃnÃha- evameva kÃÓyapa sarvad­«Âik­tÃnÃæ ÓÆnyatà ni÷saraïam | yasya khalu puna÷ ÓÆnyataiva d­«Âi÷, tamahamacikitsyamiti vadÃmi || iti || 8 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau saæskÃraparÅk«Ã nÃma trayodaÓamaæ prakaraïam || (##) 14 saæsargaparÅk«Ã caturdaÓamaæ prakaraïam | atrÃha- astyeva bhÃvasvabhÃva÷, tatsaæsargopadeÓÃt | iha yannÃsti, na tasya saæsarga÷, tadyathà vandhyÃsutaduhitro÷ | asti ca saæskÃrÃïÃæ saæsargopadeÓa÷ | cak«u÷ pratÅtya rÆpÃïi cotpadyate cak«urvij¤Ãnam, trayÃïÃæ saænipÃta÷ sparÓa÷, sparÓasahajà vedaneti vistara÷ | tathà saæj¤Ã ca vedanà ca saæs­«ÂÃvetau dharmau nÃsaæs­«ÂÃviti saæskÃrÃïÃæ saæsargopadeÓa÷ | tadevaæ saæsargopadeÓÃdvidyata eva bhÃvasvabhÃva iti | ucyate | syÃdetadevam, yadi saæsarga eva bhavato bhavet, na tvasti, yasmÃt- dra«Âavyaæ darÓanaæ dra«Âà trÅïyetÃni dviÓo dviÓa÷ | sarvaÓaÓca na saæsargamanyonyena brajantyuta || 1 || tatra dra«Âavyaæ rÆpam,darÓanaæ cak«u÷, dra«Âà vij¤Ãnam | e«Ãæ trayÃïÃæ dviÓo dviÓa÷ saæsargo nÃsti | cak«u«o rÆpasya ca, cak«u«o vij¤Ãnasya ca, vij¤Ãnasya rÆpasya ca saæsargo nÃsti | ityevaæ dviÓo dviÓa÷ saæsargo na bhavati | sarvaÓo 'pi trayÃïÃmapye«Ãæ yugapacca saæsargo nÃsti || 1 || yathà ca dra«ÂavyadarÓanadra«ÂaïÃæ dviÓo dviÓa÷ sarvaÓaÓca saæsargÃbhÃva÷, evaæ rÃgaÓca raktaÓca ra¤janÅyaæ ca d­ÓyatÃm | rÃgasya raktasya ca saæsargo nÃsti, rÃgasya ra¤janÅyasya ca, trayÃïÃmapi yugapatsaæsargo nÃsti | yathà cai«Ãm, evam- traidhena Óe«Ã÷ kleÓÃÓca Óe«ÃïyÃyatanÃni ca || 2 || anyonyena saæsargaæ na vrajanti | traya÷ prakÃrÃstridhÃ, tridhÃbhÃvastraidham | tena traidhena Óe«Ã÷ kleÓà dve«amohÃdaya÷, te ete dve«advi«Âadve«aïÅyÃdinà traidhena ÓrotraÓrot­ÓrotavyÃdinà ca || 2 || kasmÃtpunarete«Ãæ saæsargo nÃstÅtyÃha- anyenÃnyasya saæsargastaccÃnyatvaæna vidyate | dra«Âavyaprabh­tÅnÃæ yanna saæsargaæ vrajantyata÷ || 3 || yadityayaæ yasmÃdarthe | yadi dra«ÂavyÃdÅnÃæ parasparamanyatvaæ syÃt, tadà k«Årodakayoriva anyena anyasya saæsarga÷ syÃt | taccÃnyatvaæ yasmÃde«Ãæ dra«Âavyaprabh­tÅnÃæ na saæbhavati, ato naite saæsarga brajanti || 3 || api ca | na ca kevalamanyatvaæ dra«ÂavyÃderna vidyate | kasyacitkenacitsÃrdhaæ nÃnyatvamupapadyate || 4 || na ca kevalaæ kÃryakÃraïabhÃvasthitÃnÃæ dra«ÂavyÃdÅnÃmanyatvaæ na saæbhavati, ghaÂapaÂÃdÅnÃmapi padÃrthÃnÃæ sarve«Ãæ naiva saæbhavatÅtyavasÅyatÃm || 4 || (##) yathà cai«Ãæ dra«Âavyaprabh­tÅnÃæ parasparato 'nyatvamasat, tathà pratipÃdayannÃha- anyadanyatpratÅtyÃnyannÃnyadanyad­te 'nyata÷ | yatpratÅtya ca yattasmÃttadanyannopapadyate || 5 || iha yadetad ghaÂÃkhyaæ vastu paÂÃdanyaditi vyapadiÓyate, tadetadanyadanyatpratÅtya anyadbhavati | anyavastuna÷ ­te, ­te 'nyata÷, vinà anyat, anyadanyanna bhavati | yacca paÂÃkhyaæ vastu anyad ghaÂÃkhyaæ vastu pratÅtya anyadbhavati, tasmÃtpaÂÃkhyÃdvastuna÷ tad ghaÂÃkhyaæ vastu nÃnyadbhavatÅtyavasÅyatÃm | yasmÃt, yatpratÅtya yadbhavati, tasmÃttadanyanna bhavati, sÃpek«atvÃd bÅjÃÇkuravat hrasvadÅrghavacceti | tathà ca vak«yati- pratÅtya yadyadbhavati na hi tÃvattadeva tat | na cÃnyadapi tattasmÃnnocchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatat || iti || 5 || atrÃha- yadi ghaÂÃdanya÷ paÂa÷ syÃt, taæ ca p­thagbhÆtaæ paÂamapek«ya anyo ghaÂa÷ syÃt, tadà ko do«a iti | ucyate- yadyanyadanyadanyasmÃdanyasmÃdapy­te bhavet | tadanyadanyadanyasmÃd­te nÃsti ca nÃstyata÷ || 6 || eko 'tra anyaÓabda upadarÓane, aparaÓca arthÃntaraparÃmarÓÅ, anyaÓca prasiddhoccÃraïam, iti anyaÓabdatrayopÃdÃnam | yadi hi etad ghaÂÃkhyaæ vastu paÂÃdanyasmÃdanyat syÃt, tad ghaÂÃkhyaæ vastu anyasmÃdapi paÂÃkhyÃd­te anyadbhavet, tadà ca paÂanirapek«asyaiva ekaikasya ghaÂasya anyatvaæ bhavet | yaddhi yasmÃdanyat, tattena vinÃpi siddhayati | tadyathà | sa eva ghaÂo na svarÆpani«pattÃvanyaæ paÂamapek«ate | evamanyatvamapi yadi ghaÂasya anyasmÃtpaÂÃd­te bhavet, tadÃnÅæ paÂanirapek«asya ghaÂasya paratvaæ syÃt | na tu ekaikasya paÂanirapek«asya ghaÂasyÃnyatvaæ d­«Âam| tasmÃdanyadbhavatÅti bruvatà yadapek«ya yadanyat, tatastadanyanna bhavatÅti sphuÂamabhyupetaæ bhavati || atrÃha- yadi khalu anyatvamevaæ kutaÓcitkasyacinnÃsti, nanu idamapi tadà na saæbhavati vaktum- yasmÃdanyatpratÅtya anyadanyadbhavatÅti, tasmÃdeva tadanyadanyanna bhavatÅti | ucyate | yata eva hi parasparÃpek«ikÅ bhÃvÃnÃmanyatvasiddhi÷, ata eva anyadityucyate laukike vyavahÃre sthitvà | vastutastu parÅk«yamÃïamanyatvaæ na saæbhavatÅti brÆma÷ || yadi tarhi evamapyavidyamÃne 'pyanyatve lokasaæv­tyà paÂÃdanyo ghaÂa iti vyapadiÓyate, atha kasmÃd bÅjÃÇkurayorapi evamanyatvaæ na vyapadiÓyate? ucyate | naiva hi loko ghaÂapaÂayoriva bÅjÃÇkurayoranyatvaæ pratipadyate, ghaÂapaÂayoriva janyajanakatvÃbhÃvaprasaÇgÃt, yaugapadyabhÃvaprasaÇgÃt | api ca | yasmÃdbÅjamÃtramu tvà bÅjakÃryaæ v­k«amupadarÓayati pumÃn loke- ayaæ v­k«o mayopta iti, tasmÃlloke 'pi kÃryakÃraïabhÆtÃnÃæ nÃstyeva paratvamiti vyavasthÃpyate || 6 || (##) atrÃha- yadi padÃrthÃntare padÃrthÃntarasÃpek«Ã parabuddhi÷ syÃt, syÃde«a do«a÷- tasmÃttadanyanna bhavatÅti | na tvevaæ brÆma÷ | kiæ tarhi iha anyatvaæ nÃma sÃmÃnyaviÓe«o 'sti, tadyatra samavetam sa padÃrtha÷ padÃrthÃntaranirapek«ayÃpi para ityucyate, tasmÃduktado«Ãnavasaro 'smatpak«e iti | ucyate syÃdetadevam, yadi anyatvameva syÃt, na tvasti | ihedamanyatvaæ kalpyamÃnamanyasmin và kalpyeta ananyasmin vÃ? ubhayathà ca nopapadyata iti pratipÃdayannÃha- nÃnyasmin vidyate 'nyatvamananyasminna vidyate | tatra anyasminnanyatvamastÅti kalpyate, kiæ tadÃnÅmanyatvaparikalpanayÃ? anyavyapadeÓasiddhayarthaæ hi bhavatà anyatvaæ parikalpyate | sa ca anyavyapadeÓo vinÃpyanyatvena siddha eva, yasmÃllabdhÃnyavyapadeÓa eva padÃrthe 'nyasmin anyatvaæ kalpyate, ityevaæ tÃvadanyasminnanyatvaæ na saæbhavati idÃnÅmananyasminnapi anyatvaæ nÃsti, yasmÃdananya ucyate eka÷, tatra ca anyatvaviruddhamekatvamastÅti yata÷ virodhÃdananyasminnapi anyatvaæ na saæbhavati | yacca idÃnÅæ nÃnyasminnananyasmin vidyate tadvayatiriktasya padÃrthÃntarasyÃsaæbhavÃd etadvayatirikte 'pi padÃrthe na saæbhavati, tatraivÃsti | yadà caivamanyatvameva nÃsti, tadà anyatvasamavÃyanibandhana÷ anyabuddhidhvaniprav­ttiheturanyo 'pi padÃrtho nÃstÅti siddham || atrÃha- yadyapi anyatvaæ nÃsti, tathÃpi anyastÃvadasti | na ca asati anyatve anyo bhavitumarhati, ato 'nyatvaæ bhavi«yatÅti | ucyate- avidyamÃne cÃnyatve nÃstyanyadvà tadeva và || 7 || yadà anyatvameva nÃstÅti prÃk pratipÃditam, tadà kuta÷ asati anyatve anyadvà tadeva và bhavi«yati? tadeveti ananyatvamityartha÷ | tasmÃnnÃsti anyadvà tadeva và || 7 || atrÃha- vidyanta eva darÓanÃdaya÷, saæsargasadbhÃvÃt | iha darÓanÃdÅnÃæ yadyapi anyatvaæ nÃstÅti pratipÃditam, tathÃpi trayÃïÃæ saænipÃta÷ saægati÷ sparÓa iti saæsargo 'sti | tataÓca saæsargasadbhÃvÃd vidyanta eva darÓanÃdaya iti | ucyate | syurevam, yadi te«Ãæ saæsarga eva syÃt | na tvasti | yathà ca nÃsti, tathà pratipÃdayannÃha- na tena tasya saæsargo nÃnyenÃnyasya yujyate | iha yadi darÓanÃdÅnÃæ saæsarga÷ syÃt, sa ekatvena và parikalpyeta anyatvena vÃ? tatra ekatve nÃsti saæsarga÷ | na hi ekakaæ k«Åramudakanirapek«amudakena saæs­jyata ityucyate | p­thaktve 'pi saæsargo nÃsti | na hi udakÃtp­thagavasthitaæ k«Åramudakena saæs­jyata iti kathyate | evaæ darÓanÃdÅnÃæ yadi ekatve sati saæsarga÷ parikalpyate, so 'nupapanna÷ | ekakasyÃpi cak«u«a÷ saæs­«ÂiprasaÇgÃt | atha p­thaktvam, evamapyanupapanna÷ | ekakasyÃpi cak«u«o rÆpÃdibhya÷ p­thagbhÆtasya saæs­«ÂiprasaÇgÃt | asati saæsarge nÃsti darÓanÃdikamiti siddham || atrÃha- yadyapi saæsargo nÃsti, tathÃpi saæs­jyamÃnaæ saæs­«Âaæ saæsra«Âà cÃsti, tadaprati«edhÃt | na ca saæsargamantareïa saæs­jyamÃnaæ saæs­«Âaæ saæsra«Âà ca saæbhavati | tasmÃtsaæsargo 'pi bhavi«yatÅti | ucyate | etadapi na yuktam | yasmÃdyadà saæsarga eva nÃstÅti pratipÃditam, asati ca (##) saæsarge tadà kuta÷ saæs­jyamÃnÃdikam? tatra vartamÃnasaæsargakriyÃsÃdhanakarmabhÆtaæ saæs­jyamÃnam, saæs­«Âaæ ni«pannasaæsargakriyam, saæsra«Âà kartà kriyÃni«pattau svÃtantryeïÃvasthita÷ | tadatra saæsargÃbhÃvÃdeva saæs­jyamÃnÃdikamapaÓyaæstatprati«edhaæ nigamayannÃha- saæs­jyamÃnaæ saæs­«Âaæsaæsra«Âà ca na vidyate || 8 || iti | yathoktaæ bhagavatà [upÃliparip­cchÃyÃm] sarvasayogi tu paÓyati cak«ustatra na paÓyati pratyayahÅnam | [naiva ca] cak«u papaÓyati [rÆpaæ] tena sayogaviyogavikalpa÷ || ÃlokasamÃÓrita paÓyati cak«u rÆpa manorama citravicitram | yena ca yogasamÃÓrita cak«ustena na paÓyati cak«u kadÃci || te parinirv­ta laukika ÓÆrà yehi svabhÃvata j¤Ãtibhi dharmÃ÷ | kÃmaguïairhi caranti asaÇgÃ÷ saÇga vivarjiya sattva vinenti || no pi ca sattva na jÅviha kaÓci sattvahitaæ ca karonti jinendrÃ÷ | ............. sattvu na asti karonti ca artham || saÇgu na vidyati atra kadÃci .............. | ............. tasya na vidyati vedana loke || tathÃ- bhÃvitu mÃrga pavartitu j¤Ãna ÓÆnyaka dharma nirÃtmaka sarvi | yena vibhÃvita bhontimi dharmÃstasya bhavetpratibhÃnamanantam || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau saæsargaparÅk«Ã nÃma caturdaÓamaæ prakaraïam || (##) 15 svabhÃvaparÅk«Ã pa¤cadaÓamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva bhÃvÃnÃæ svabhÃva÷, tanni«pÃdakahetupratyayopÃdÃnÃt | iha yannÃsti na tasya ni«pÃdakahetupratyayopÃdÃnamasti yathà khapu«pasya | upÃdÅyante ca bÅjÃvidyÃdayo hetupratyayà aÇkarasaæskÃrÃdÅnÃæ ni«pÃdakÃ÷, ityato vidyata eva bhÃvasvabhÃva iti | ucyate | yadi bhÃvÃnÃæ saæskÃrÃÇkurÃdÅnÃæ svabhÃvo 'sti, kimidÃnÅæ vidyamÃnÃnÃæ hetupratyayai÷ prayojanam | yathà vartamÃnÅbhÆtÃnÃæ saæskÃrÃÇkurÃdÅnÃæ bhÆyoni«pattaye avidyÃbÅjÃdÅnÃmupÃdÃnaæ kriyate evamanyadapi tadutpattaye na kartavyaæ syÃt, tatsvabhÃvasya vidyamÃnatvÃditi pratipÃdayannÃha- na saæbhava÷ svabhÃvasya yukta÷ pratyayahetubhi÷ | atha syÃt- naivotpÃdÃtpÆrvaæ kasyacidbhÃvasya svabhÃvo 'sti yato 'sya vidyamÃnatvÃdutpattivaiyarthyaæ syÃt, kiæ tarhi utpÃdÃtpÆrvamavidyamÃnasyaiva svabhÃvasya hetupratyayÃn pratÅtya paÓcÃdutpÃdo bhavatÅti | evamapÅþyamÃïe- hetupratyayasaæbhÆta÷ svabhÃva÷ k­tako bhavet || 1 || atha syÃt- i«yata eva hetupratyayasaæbhÆtatvÃtsvabhÃvasya k­takatvam, tasmÃtk­takasyaiva svabhÃvasyÃbhyupagamÃt k­takatvaprasaÇgo nÃsmÃkaæ bÃdhaka iti, etadapi na yuktamityÃha- svabhÃva÷ k­tako nÃma bhavi«yati puna÷ katham | k­takaÓceti svabhÃvaÓceti parasparaviruddhatvÃdasaægatÃrthametat | iha hi svo bhÃva÷ svabhÃva iti vyutpatte÷, ya÷ k­taka÷ padÃrtha÷, sa loke naiva svabhÃva iti vyapadiÓyate, tadyathà apÃmau«pyaæ dhÃtupiÓÃcapratyayani«pÃdita÷ karkeÂanÃdÅnÃæ padmarÃgÃdibhÃvaÓca | yastu ak­taka÷ sa svabhÃva÷, tadyathà agnerau«ïyaæ jÃtÃnÃæ padmarÃgÃdÅnÃæ padmarÃgÃdisvabhÃvaÓca | sa hi te«Ãæ padÃrthÃntarasaæparkÃjanitatvÃtsvabhÃva ityucyate | tadevamak­taka÷ svabhÃva iti lokavyavahÃre vyavasthite vayamidÃnÅæ brÆma÷- yadetadau«ïyaæ tada«yagne÷ svabhÃvo na bhavatÅti g­hyatÃæ k­takatvÃt, iha maïÅndhanÃdityasamÃgamÃdaraïinirdhar«aïÃdeÓca agnerhetupratyayasÃpek«ataiva upalabhyate | na ca agnivyatiriktamau«ïyaæ saæbhavati | tasmÃdau«ïyamapi hetupratyayajanitam, tataÓca k­takam, k­takatvÃccÃpÃmau«ïyavat svabhÃvo naiva bhavatÅti sphuÂamavasÅyate || nanu ca gopÃlÃÇganÃjanaprasiddhametad agnerau«ïyaæ svabhÃva iti | kiæ khalu asmÃbhiruktaæ na prasiddhamiti? etattu vayaæ brÆma÷- nÃyaæ svabhÃvo bhavitumarhati svabhÃvalak«aïaviyuktatvÃt | avidyÃviparyÃsÃnugamÃttu loko ni÷svabhÃvameva bhÃvajÃtaæ sasvabhÃvatvena pratipanna÷ | yathà hi (##) taimirikÃ÷ timirapratyayÃdasantameva keÓÃdisvabhÃvaæ sasvabhÃvatvenÃbhinivi«ÂÃ÷, evamavidyÃtimiropahatamatinayanatayà bÃlà ni÷svabhÃvaæ bhÃvajÃtaæ sasvabhÃvatvenÃbhinivi«Âà yathÃbhiniveÓaæ lak«aïamÃcak«ate agnerau«ïyaæ svalak«aïam | tato 'nyatrÃnupalambhÃdasÃdhÃraïatvena svameva lak«aïamiti k­tvà | bÃlajanaprasiddhayaiva ca bhagavatà tadevai«Ãæ sÃæv­taæ svarÆpamabhidharme vyavasthÃpitam | sÃdhÃraïaæ tvanityatvÃdikaæ sÃmÃnyalak«aïamiti coktam | yadà tu vigatÃvidyÃtimirÃvadÃtapraj¤Ãcak«u«Ãæ darÓanamapek«yate, tadà vitimirai÷ taimirikopalabdhakeÓÃdarÓanavat bÃlajanamatiparikalpitÃnupalabdhasvabhÃvairÃryai÷ pura ucyate parahitavyÃpÃrai÷, nÃyaæ svabhÃvo bhÃvÃnÃmiti | yathoktamÃryalaÇkÃvatÃrasÆtre- keÓoï¬ukaæ yathà mithyà g­hyate taimirikairjanai÷ | tathà bhÃvavikalpo 'yaæ mithyà bÃlairvikalpyate || na svabhÃvo na vij¤aptirna ca vastu na cÃlaya÷ | bÃlairvikalpità hyete ÓavabhÆtai÷ kutÃrkikai÷ || iti | tathÃ- svabhÃvÃnutpattiæ saædhÃya mahÃmate mayà sarvadharmà anutpannà ityuktÃ÷ || iti vistara÷ || atrÃha- yadi khalu idamagnyÃderau«ïyÃdikaæ hetupratyayasaæbhÆtatvena k­takatvÃnni÷svabhÃvamityucyate, kimidÃnÅæ tatsvabhÃvasya lak«aïaæ kaÓcÃsau svabhÃva iti vaktavyam | ucyate- ak­trima÷ svabhÃvo hi nirapek«a÷ paratra ca || 2 || iha svo bhÃva÷ svabhÃva iti yasya padÃrthasya yadÃtmÅyaæ rÆpaæ tattasya svabhÃva iti vyapadiÓyate | kiæ ca kasyÃtmÅyaæ yadyasyÃk­trimam, yattu k­trimaæ na tattasyÃtmÅyaæ tadyathà apÃmau«ïyam | yacca yasyÃyattaæ tadapi tadÃtmÅyaæ tadyathà sve bh­tyÃ÷, svÃni dhanÃni | yattu yasya parÃyattaæ na tattasyÃtmÅyaæ tadyathà tÃvatkÃlikÃyÃcitakamasvatantram | yataÓcaivaæ k­trimasya parasÃpek«asya ca svabhÃvatvaæ ne«Âam, ata eva au«ïyamagnerhetupratyayapratibaddhatvÃtpÆrvaæmabhÆtvà paÓcÃdutpÃdena k­takatvÃnna svabhÃva iti yujyate | yataÓcaitadevam, ato yadevÃgne÷ kÃlatraye 'pyavyabhicÃri nijaæ rÆpamak­trimam, pÆrvamabhÆtvà paÓcÃdyanna bhavati, yacca hetupratyayasÃpek«aæ na bhavati apÃmau«ïyavat pÃrÃvÃravat dÅrghahrasvavadvÃ, tat svabhÃva iti vyapadiÓyate | kiæ khalu agne÷ taditthaæ svarÆpamasti? na tadasti, na cÃpi nÃsti svarÆpata÷ | yadyapi evam, tathÃpi Órot­ïÃmuttrÃsaparivarjanÃrthaæ saæv­tyà samÃropya tadastÅti brÆma÷ | yathoktaæ bhagavatÃ- anak«arasya dharmasya Óruti÷ kà deÓanà ca kà | ÓrÆyate deÓyate cÃpi samÃropÃdanak«ara÷ || iti | ihÃpi ca vak«yati- (##) ÓÆnyamiti na vaktavyamaÓÆnyamiti và bhavet | ubhayaæ nobhayaæ ceti praj¤aptyarthaæ tu kathyate || yadi khalu tadadhyÃropÃdbhavadbhirastÅtyucyate, kÅd­Óaæ tat? yà sà dharmÃïÃæ dharmatà nÃma, saiva tatsvarÆpam | atha keyaæ dharmÃïÃæ dharmatÃ? dharmÃïÃæ svabhÃva÷ | ko 'yaæ svabhÃva÷? prak­ti÷ | kà ceyaæ prak­ti÷? yeyaæ ÓÆnyatà | keyaæ ÓÆnyatÃ? nai÷svÃbhÃvyam | kimidaæ nai÷svÃbhÃvyam? tathatà | keyaæ tathatÃ? tathÃbhÃvo 'vikÃritvaæ sadaiva sthÃyità | sarvathÃnutpÃda eva hyagnyÃdÅnÃæ paranirapek«atvÃdak­trimatvÃtsvabhÃva ityucyate || etaduktaæ bhavati- avidyÃtimiraprabhÃvopalabdhaæ bhÃvajÃtaæ yenÃtmanà vigatÃvidyÃtimirÃïÃmÃryÃïÃmadarÓanayogena vi«ayatvamupayÃti, tadeva svarÆpame«Ãæ svabhÃva iti vyavasthÃpyate | tasya cedaæ lak«aïam- ak­trima÷ svabhÃvo hi nirapek«a÷ paratra ca | iti vyavasthÃpayÃæbabhÆvurÃcÃryà iti vij¤eyam | sa cai«a bhÃvÃnÃmanutpÃdÃtmaka÷ svabhÃva akiæcittvena abhÃvamÃtratvÃdasvabhÃva eveti k­tvà nÃsti bhÃvasvabhÃva iti vij¤eyam | yathoktaæ bhagavatÃ- bhÃvÃnabhÃvÃniti ya÷ prajÃnati sa sarvabhÃve«u na jÃtu sajjate | ya÷ sarvabhÃve«u na jÃtu sajjate sa Ãnimittaæ sp­Óate samÃdhim || iti || 2 || atrÃha- yadyapi svabhÃvo nÃsti bhÃvÃnÃm, tathÃpi parabhÃvastÃvadasti, tadaprati«edhÃt sati ca parabhÃve svabhÃvo 'pi bhavi«yati | svabhÃvamantareïa parabhÃvÃprasiddheriti | ucyate- kuta÷ svabhÃvasyÃbhÃve parabhÃvo bhavi«yati | svabhÃva÷ parabhÃvasya parabhÃvo hi kathyate || 3 || iha svabhÃva eva hi loke kaÓcitsvabhÃvÃntarÃpek«ayà para iti vyapadiÓyate | yadi hi agnerau«ïyaæ svabhÃva÷ syÃt, dravasvabhÃvasalilasÃpek«ayà parabhÃva iti vyapadiÓyeta | yadà tu mumuk«ubhirvicÃryamÃïasya kasyacitsvabhÃva eva nÃsti, tadà kuta÷ paratvaæ syÃt? parabhÃvÃcca svabhÃvo 'pi nÃsti iti siddham || 3 || atrÃha- yadyapi svabhÃvaparabhÃvau na sta÷, tathÃpi bhÃvastÃvadasti, aprati«edhÃt | sa ca bhÃvo bhavan svabhÃvo và bhavet, parabhÃvo và | tasmÃtsvabhÃvaparabhÃvÃvapi bhavi«yata iti | ucyate- svabhÃvaparabhÃvÃbhyÃm­te bhÃva÷ kuta÷ puna÷ | svabhÃve parabhÃve và sati bhÃvo hi sidhyati || 4 || (##) bhÃvo hi parikalpyamÃna÷ svabhÃvo và bhavet, parabhÃvo và | tau ca pÆrvoktavidhinà na sta÷, iti tayorabhÃvÃdbhÃvo 'pi nÃstÅtyavadhÃryatÃm || 4 || atrÃha- yadyapi bhavatà bhÃva÷ prati«iddha÷, tathÃpyabhÃvo 'sti, prati«edhÃbhÃvÃt | tataÓca bhÃvo 'pi bhavi«yati pratidvandvisadbhÃvÃt, abhÃvavaditi | ucyate | syÃdbhÃva÷, yadi abhÃva eva syÃt | na tvastÅtyÃha- bhÃvasya cedaprasiddhirabhÃvo naiva sidhyati | bhÃvasya hyanyathÃbhÃvamabhÃvaæ vruvate janÃ÷ || 5 || iha hi yadi bhÃvo nÃma kaÓcidabhavi«yat, syÃttasyÃnyathÃbhÃvÃdabhÃva÷ | ghaÂÃdayo hi vartamÃnÃvasthÃyÃ÷ pracyutÃ÷ santa÷ anyathÃbhÃvamÃpannÃ÷ abhÃvadhvanivÃcyà bhavanti loke | yadà tvamÅ ghaÂÃdayo bhÃvarÆpatvenaivÃsiddhÃ÷, tadà kuto 'vidyamÃnasvabhÃvÃnÃmanyathÃtvamiti | ata÷ abhÃvo 'pi nÃsti || 5 || tadevaæ sarvathà svabhÃvaparabhÃvabhÃvÃbhÃve«u anupapadyamÃne«u avidyÃtimiropahatamatinayanatayà viparÅtam- svabhÃvaæ parabhÃvaæ ca bhÃvaæ cÃbhÃvameva ca | ye paÓyanti na paÓyanti te tattvaæ buddhaÓÃsane || 6 || ye hi tathÃgatapravacanÃviparÅtavyÃkhyÃnÃbhimÃnitayà p­thivyÃ÷ kÃÂhinyaæ svabhÃva÷, vedanÃyà vi«ayÃnubhava÷, vij¤Ãnasya vi«ayaprativij¤apti÷ svabhÃva÷, ityevaæ svabhÃvaæ bhÃvÃnÃæ varïayanti, anyadvij¤Ãnam, anyadrÆpam, anyaiva ca vedanÃ, ityevaæ parabhÃvaæ varïayanti, vartamÃnÃvasthaæ ca vij¤ÃnÃdikaæ bhÃvatvena ye varïayanti, vij¤ÃnÃdikameva ca atÅtatÃmÃpannamabhÃva iti, na te paramagambhÅrasya pratÅtyasamutpÃdasya tattvaæ varïayanti | yasmÃdyathoditopapattiviruddhaæ svabhÃvaparabhÃvÃdÅnÃmastitvam, na copapattiviruddhaæ padÃrthasvabhÃvamanuvarïayanti tathÃgatÃ÷ | svayamaviparÅtÃÓe«apadÃrthatattvasaæbodhÃt | ata eva buddhÃnÃmeva bhagavatÃæ vacanaæ pramÃïamityupavarïayanti vicak«aïÃ÷, sopapattikatvenÃvisaævÃdakatvÃt | ata eva ca Ãptebhya÷ prahÅïÃÓe«ado«ebhya ÃgatatvÃt, ÃgamayatÅti samantÃt tattvaæ gamayatÅti vÃ, ÃmimukhyÃdgamanÃdvà tadÃÓrayeïa lokasya nirvÃïagamanÃt saæbuddhavacanasyaiva Ãgamatvaæ vyavasthÃpyate | tadanyamatÃnÃæ tu upapattiviyuktatvÃnna prÃmÃïyam, ÃgamÃbhÃsatvaæ ca vyavasthÃpyate || 6 || yasmÃcca etÃni svabhÃvaparabhÃvabhÃvÃbhÃvadarÓanÃni yuktividhuratvÃnna tattvÃni, ata eva mumuk«ÆïÃæ vineyajanÃnÃm- kÃtyÃyanÃvavÃde cÃstÅti nÃstÅti cobhayam | prati«iddhaæ bhagavatà bhÃvÃbhÃvavibhÃvinà || 7 || uktaæ hi bhagavatà ÃryakÃtyÃyanÃvavÃdasÆtre- (##) yadbhÆyasà kÃtyÃyana ayaæ loko 'stitÃæ và abhinivi«Âo nÃstitÃæ ca | tena na parimucyate | jÃtijarÃvyÃdhimaraïaÓokaparidevadu÷khadaurmanasyopÃyÃsebhyo na parimucyate | päcagatikÃtsaæsÃracÃrakÃgÃrabandhanÃnna parimucyate | mÃt­maraïasaætÃpadu÷khÃnna parimucyate | pit­maraïasaætÃpadu÷khÃditi vistara÷ || idaæ ca sÆtraæ sarvanikÃye«u paÂhayate | tadasmÃdÃgamÃt yathopavarïitÃyÃÓcopapatternÃrhati prÃj¤asvabhÃvaparabhÃvabhÃvÃbhÃvadarÓanaæ tathÃgatavacanÃdatyantaviruddhamÃsthÃtum | bhagavatà prati«iddhatvÃt | kiæviÓi«Âena bhagavatÃ? bhÃvÃbhÃvavibhÃvinà | bhÃvÃbhÃvau vibhÃvayituæ ÓÅlamasyeti bhÃvÃbhÃvavibhÃvÅ | yathÃvasthitabhÃvÃbhÃvÃviparÅtasvabhÃvaparij¤ÃnÃd bhÃvÃbhÃvavibhÃvÅti bhagavÃnevocyate | tena bhagavatà bhÃvÃbhÃvavibhÃvinà yasmÃdastitvaæca nÃstitvaæ ca ubhayametat prati«iddham, tasmÃnna yuktaæ bhÃvÃbhÃvadarÓanaæ tattvamityÃsthÃtum || tathÃ- astÅti kÃÓyapa ayameko 'nta÷ | nÃstÅti kÃÓyapa ayameko 'nta÷ | yadenayorantayormadhyam, tadarÆpyamanidarÓanamaprati«ÂhamanÃbhÃsamaniketamavij¤aptikam | iyamucyate kÃÓyapa madhyamÃæ pratipad bhÆtapratyavek«Ã iti || tathÃ- astÅti nÃstÅti ubhe 'pi antà ÓuddhÅ aÓuddhÅti ime 'pi antà | tasmÃdubhe anta vivarjayitvà madhye 'pi sthÃnaæ na karoti paï¬ita÷ || astÅti nÃstÅti vivÃda e«a÷ ÓuddhÅ aÓuddhÅti ayaæ vivÃda÷ | vivÃdaprÃptyà na du÷khaæ praÓÃmyati avivÃdaprÃptyà ca du÷khaæ nirudhyate || iti | atrÃha- yadi punarevamagnyÃdÅnÃæ svabhÃvata evÃstitvaæ syÃt, ko do«a÷ syÃt? uktado«a÷- hetupratyayasaæbhÆta÷ svabhÃva÷ k­tako bhavet | ityÃdinà || 7 || api ca | yadi ayame«ÃmagnyÃdÅnÃæ svabhÃva÷ syÃt, tasya vidyamÃnasya sato na syÃt punaranyathÃtvamiti pratipÃdayannÃha- yadyastitvaæ prak­tyà syÃnna bhavedasya nÃstità | (##) yadi agnyÃderbhÃvasya prak­tyà svabhÃvato 'stitvam, tadà asya svabhÃvasya prak­tyà vidyamÃnasya punaranyathÃtvaæ na syÃt | yasmÃt- prak­teranyathÃbhÃvo na hi jÃtÆpapadyate || 8 || yadi e«ÃmagnyÃdÅnÃmiyameva prak­ti÷ syÃt, svabhÃva÷ syÃt, tadà prak­teravikÃriïÅtvÃnna kadÃcitpunaranyathÃbhÃva upapadyeta | na hi ÃkÃÓasyÃnÃvaraïatvaæ kadÃcidapyanyathÃtvaæ pratipadyate | evamagnyÃdÅnÃmapi prak­tyà vidyamÃnÃnÃæ punaranyathÃtvaæ na syÃt | upalabhate ca bhavÃne«ÃmanyathÃtvaprabandhoparamalak«aïaæ vinÃÓam | tasmÃdvipariïÃmadharmitvÃdapÃmau«ïyavat nÃyame«Ãæ svabhÃva iti pratÅyatÃm || 8 || atrÃha- yadi prak­tyà vidyamÃnasyÃnyathÃtvÃsaæbhavÃdanyathÃtvasya ca upalabhyamÃnatvÃt prak­tire«Ãæ bhÃvÃnÃæ nÃstÅtyucyate, nanu ca evamapi- prak­tau kasya cÃsatyÃmanyathÃtvaæ bhavi«yati | kasya idÃnÅæ prak­tyà svarÆpeïÃvidyamÃnasya khapu«pasyeva anyathÃtvaæ bhavi«yati? tasmÃdavidyamÃnaprak­tikasya anyathÃtvÃnupalambhÃt, anyathÃtvasya ca darÓanÃt, astyeva svabhÃva iti | ucyate | yadi tÃvakena matena prak­tyà svabhÃvena asaævidyamÃnasya anyathÃtvÃbhÃvÃd anyathÃtvasya ca darÓanÃtprak­tirityucyate, evamapi- prak­tau kasya ca satyÃmanyathÃtvaæ bhavi«yati || 9 || kasyedÃnÅæ prak­tyà svabhÃvena vidyamÃnasya vartamÃnasyaiva anyathÃtvaæ bhavi«yati? tasmÃt prak­tyà vidyamÃnasya anyathÃtvaæ nÃstÅti sarvathà anyathÃtvÃsaæbhava eva | tataÓca nÃsti prak­tirbhÃvÃnÃmioti vij¤eyam || 9 || yaccÃpyuktam- anyathÃtvasya darÓanÃnnÃsti prak­tiriti, tadapi paraprasiddhayà anyathÃtvadarÓanamadhik­tyoktam, na tvasmÃbhi÷ kadÃcidapi kasyacidanyathÃtvamabhyupetam | tadevamatyantata÷ prak­tÃvasaævidyamÃnÃyÃæ sarvadharme«u asaævidyamÃne«u asvabhÃve«u tadanyathÃtve ca asaævidyamÃne yo hi idÃnÅmastitvaæ nÃstitvaæ ca bhÃvÃnÃæ parikalpayati, tasya evaæ parikalpayato niyatameva- astÅti ÓÃÓvatagrÃho nÃstÅtyucchedadarÓanam | prasajyata iti vÃkyaÓe«a÷ | taccaitat ÓÃÓvatocchedadarÓanaæ svargÃpavargamÃrgÃntarÃyakaratvÃd yasmÃnmahÃnarthakaram, tasmÃdastitvanÃstitve nÃÓrÅyeta vicak«aïa÷ || 10 || kasmÃtpunarbhÃvÃbhÃvadarÓane sati ÓÃÓvatocchedadarÓanaprasaÇgo bhavatÅti? yasmÃt- asti yaddhi svabhÃvena na tannÃstÅti ÓÃÓvatam | nÃstÅdÃnÅmabhÆtpÆrvamityuccheda÷ prasajyate || 11 || (##) yat svabhÃvena astÅtyucyate, svabhÃvasyÃnapÃyitvÃnna tat kadÃcidapi nÃstÅti, evaæ bhÃvasyÃstitvÃbhyupagame sati ÓÃÓvatadarÓanamÃpadyate | pÆrvaæ ca vartamÃnÃvasthÃyÃæ bhÃvasvarÆpamabhyupetya idÃnÅæ tadvina«ÂatvÃnnÃstiti paÓcÃdabhyupagacchata÷ ucchedadarÓanaæ prasajyate | yasya tu bhÃvasvabhÃva eva nopapadyate, na tasya ÓÃÓvatocchedadarÓanaprasaÇga÷, bhÃvasvabhÃvÃnupalambhÃt || nanu ca bhÃvÃnÃæ svabhÃvo nÃstÅtyabhyupagacchato mà bhÆdbhÃvadarÓanÃbhÃvÃcchÃÓvatadarÓanam, ucchedadarÓanaæ tu niyataæ prasajyate iti | naivamabhÃvadarÓanaæ bhavati | yo hi pÆrvaæ bhÃvasvabhÃvamabhyupetya paÓcÃt tanniv­ttimÃlambate, tasya pÆrvopalabdhasvabhÃvÃpavÃdÃt syÃdabhÃvadarÓanam | yastu taimirikopalabdhakeÓe«viva vitaimiriko na kiæcidupalabhate, sa nÃstÅti bruvan kiæcinnÃstÅti brÆyÃt prati«edhyÃbhÃvÃt | viparyastÃnÃæ tu mithyÃbhiniveÓaniv­ttyarthamataimirikà iva vayaæ brÆma÷- na santi sarvabhÃvÃ÷ iti | na caivaæ bruvatÃmasmÃkaæ parahitavyÃpÃraparÃyaïÃnÃmucchedadarÓanaprasaÇga÷ | yathoktaæ sÆtre- yo hi bhagavan pÆrvaæ rÃgadve«amohabhÃvÃbhyupagamaæ k­tvà paÓcÃnna santi rÃgadve«amohabhÃvà iti bravÅti, sa bhagavan vai nÃstiko bhavati | iti vistara÷ || yastu paratantracittacaittavastumÃtramabhyupetya tasya parikalpitasvabhÃvÃbhÃvÃdastitvadarÓanaæ pariharati, saækleÓavyavadÃnanibandhanasya ca paratantravastumÃtrasadbhÃvÃnnÃstitvadarÓanaæ pariharati, tasya parikalpitasyÃvidyamÃnatvÃt paratantrasya ca vidyamÃnatvÃd astitvanÃstitvadarÓanadvayasyÃpi upanipÃtÃt kuto 'ntadvayaparihÃra÷? hetupratyayajanitasya ca sasvabhÃvenÃyuktatvapratipÃdanÃdayuktamevÃsya vyÃkhyÃnam | tadevaæ madhyamakadarÓane eva astitvanÃstitvadvayadarÓanasyÃprasaÇga÷, na vij¤ÃnavÃdidarÓanÃdi«viti | vij¤eyam | ata evoktamÃryaratnÃvalyÃm- sasÃækhyaullÆkyanirgranthapudgalaskandhavÃdinam | p­ccha lokaæ yadi vadatyastinÃstivyatikramam || dharmayautakamityasmÃdastinÃstivyatikramam | viddhi gambhÅramityukta buddhÃnÃæ ÓÃsanÃm­tam || iti || tathÃvidhavineyajanabodhÃnurodhÃttu paramÃrthadarÓanasya upÃyabhÆtatvÃt neyÃrthatvena bhagavatà mahÃkaruïÃparatantratayà vij¤ÃnÃdivÃdo deÓita÷ sÃæmitÅyapudgalavÃdavat, na nÅtÃrtha÷ iti vij¤eyam | yathoktamÃryasamÃdhirÃjabhaÂÂÃrake- nÅtÃrthasÆtrÃntaviÓe«a jÃnati yathopadi«Âà sugatena ÓÆnyatà | yasmin puna÷ pudgala sattva pÆru«o neyÃrthato jÃnati sarvadharmÃn || (##) etacca ÃryÃk«ayamatinirdeÓÃdi«u vistareïa boddhavyamiti | bhÃvÃbhÃvadarÓanadvayaprasaÇgo yÃvat tÃvatsaæsÃra ityavetya mumuk«ubhiretaddarÓanadvayanirÃsena sadbhirmadhyamà pratipad bhÃvanÅyà yathÃvaditi | etaccoktaæ bhagavatÃ- bhÃva abhÃva vibhÃvayi j¤Ãnaæ sarvi acintiya sarvi abhÆtaæ | ye puna cittavaÓÃnuga bÃlÃ÷ te dukhità bhavakoÂiÓate«u || bhÃvÃnabhÃvÃniti ya÷ prajÃnatÅ sa sarvabhÃve«u na jÃtu sajjate | ya÷ sarvabhÃve«u na jÃtu sajjate sa Ãnimittaæ sp­Óate samÃdhim || iti | tathÃ- smarÃmyahaæ pÆrvamatÅta adhvani acintiye kalpi narÃïamuttama÷ | utpannu lokÃrthakaro mahar«Å nÃmena so 'bhÃvasamudgato 'bhÆt || sa jÃtamÃtro gagane sthihitvà sarvÃïa dharmÃïabhÃva deÓayi | tadÃnurÆpaæ k­ta nÃmadheyaæ Óabdena sarvaæ trisahasra vij¤ayÅ || devÃpi sarve pramumocu Óabdaæ abhÃvanÃmeti jino bhavi«yati | yo jÃtamÃtra÷ pada sapta prakraman abhÃva dharmÃïa samaæ prakÃÓayÅ || buddho yadà bhe«yati dharmarÃja÷ sarvÃïa dharmÃïa prakÃÓako muni÷ | t­ïagulmav­k«au«adhiÓailaparvate abhÃva dharmÃïa ravo bhavi«yati || (##) yÃvanti ÓabdÃstahi lokadhÃtau sarve hyabhÃvà na hi kaÓci bhÃva÷ | tÃvanti kho tasya tathÃgatasya ravu niÓcarÅ lokavinÃyakasya || iti | bhavatÅti bhÃva÷ sattà | na vidyate sattà svabhÃva÷ sarvabhÃvÃnÃmityabhÃvÃ÷ sarvadharmÃ÷, ÓÆnyÃ÷ sarvadharmà ni÷svabhÃvayogeneti praj¤ÃpÃramitÃpÃÂhÃt bhÃvasvabhÃvasyÃnupapatte÷ | abhÃva dharmÃïa ravo bhavi«yati ityÃdinà sÆtrÃrtho 'vagantavya÷ || yÃvanti ÓabdÃstahi lokadhÃtau sarve hyabhÃvà na hi kaÓci bhÃva÷ | ityÃdi | bhÆtvà abhÃvaprati«edhavivak«itatvÃd bhÃvÃbhÃvÃrtha eva svabhÃvÃbhÃvÃrtha÷ || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau svabhÃvaparÅk«Ã nÃma pa¤cadaÓamaæ prakaraïam || (##) 16 bandhamok«aparÅk«Ã «o¬aÓamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva bhÃvÃnÃæ svabhÃva÷, saæsÃrasadbhÃvÃt | iha saæsaraïaæ saæs­ti÷ gatergatyantaragamanaæ saæsÃra ityucyate | yadi bhÃvÃnÃæ svabhÃvo na syÃt, kasya gatergatyantaragamanaæ saæsÃra÷ syÃt? na hi avidyamÃnÃnÃæ vandhyÃsÆnusaæskÃrÃïÃæ saæsaraïaæ d­«Âam | tasmÃt saæsÃrasadbhÃvÃt vidyata eva bhÃvÃnÃæ svabhÃva iti | ucyate | syÃdbhÃvÃnÃæ svabhÃva÷, yadi saæsÃra eva bhavet | na tvasti | iha yadi saæsÃra÷ syÃt, sa niyataæ saæskÃrÃïÃæ và bhavet sattvasya vÃ? kiæ cÃta÷? ubhayathà ca do«a ityÃha- saæskÃrÃ÷ saæsaranti cenna nityÃ÷ saæsaranti te | saæsaranti ca nÃnityÃ÷ sattve 'pye«a sama÷ krama÷ || 1 || tatra yadi saæskÃrÃ÷ saæsarantÅti parikalpyate, kiæ te nityÃ÷ saæsaranti uta anityÃ÷? tatra na nityÃ÷ saæsaranti ni«kriyatvÃt, anityÃnÃæ ca ghaÂÃdÅnÃæ sakriyatvopalambhÃt | atha anityÃ÷, ye hi akriyÃ÷, te utpÃdasamanantarameva vina«ÂÃ÷ | ye ca vina«ÂÃ÷, kutaste«ÃmavidyamÃnatvÃdvandhyÃsÆnusaæskÃrÃïÃmiva kvacid gamanam? ityevamanityÃnÃmapi nÃsti saæsÃra÷ || athÃpi syÃt- anityà eva santo hetuphalasaæbandhaparaæparayà avicchinnakramÃ÷ saætÃnena ca pravartamÃnÃ÷ saæskÃrÃ÷ saæsarantÅti | etadapi nopapadyate | kuta÷? yat tÃvadutpadyate kÃryam, tasya saæsÃro nÃsti, kutaÓcidanÃgamanÃt kvaciccÃgamanÃt | yacca kÃraïaæ na«Âam, tasyÃpi saæsÃro nÃsti, kutaÓcidanÃgamanÃt kvaciccÃgamanÃt | saæskÃramÃtravyatirekeïa atÅtÃnÃgatayorasiddhatvÃt, na«ÂÃjÃtatvena avidyamÃnatvÃt || uttarasmin k«aïe utpanne pÆrva÷ saæsaratÅti cet, yadi pÆrvottarayo÷ k«aïayorekatvaæ syÃt, syÃdetadevam | na tu ekatvamasti kÃryakÃraïabhÃvÃt, cak«ÆrÆpacak«urvij¤ÃnÃnÃæ nÃsti ca | kiæ ca ekatve sati pÆrvottarak«aïavÃcyataiva na syÃt | na hi eko devadatta÷ ekadà pÆrvaÓcottaraÓceti vyapadiÓyate | evamihÃpi ekatvÃt pÆrvottarak«aïavyapadeÓa eva na syÃt | api ca pÆrvak«aïo na«Âa iti na syÃduttarak«aïavadavyatiriktatvÃt | uttarak«aïa utpanna iti na syÃt, pÆrvak«aïavadavyatiriktatvÃt | atha anyatve sati saæsaraïaæ syÃt, evaæ sati arhatÃmapi saæsaraïaæ syÃt | anyasya p­thagjanasya saæsÃrotpattisadbhÃvÃt | nirv­taÓca pradÅpa÷ pradÅpÃntare jvalatÅti syÃt | kiæ cÃnyat | na«ÂÃdvà pÆrvak«aïÃduttarasya k«aïasyodaya÷ syÃdana«ÂÃnnaÓyamÃnÃdvÃ? tatra yadi na«ÂÃdi«yate, vahnidagdhÃdapi bÅjÃdaÇkurodaya÷ syÃt, tataÓca nirhetuka÷ syÃt | atha ana«ÂÃt, evamapi avik­te 'pi bÅje 'Çkurodaya÷ syÃt, kÃryakÃraïayoÓca yaugapadyaæ syÃt, nirhetukaÓcotpÃda÷ syÃt | naÓyamÃnÃditi cet | na«ÂÃna«Âavyatirekeïa naÓyamÃnÃbhÃvÃt, na«ÂÃna«ÂayoÓca (##) vihitado«atvÃnnaÓyamÃnÃdapi nÃstyutpattiriti, kuta÷ kÃryakÃraïavyavasthà pÆrvottarak«aïavyavasthà và bhavi«yati? yadà ca pÆrvottarak«aïavyavasthà kÃryakÃraïavyavasthà ca nÃsti, tadà saætÃno 'pi nÃsti, tadabhÃvÃnnÃsti bhavatÃæ saæsÃra iti anityÃnÃmapi saæskÃrÃïÃæ nÃsti saæsÃra iti || atraike varïayanti- satyaæ saæskÃrà na saæsaranti utpattividhuratvÃt, kiæ tarhi sattva÷ saæsaratÅti | ucyate | sattve 'pye«a sama÷ krama÷ | sattva÷ saæsaratÅtyucyamÃne kimasau nitya÷ saæsarati, uta anitya÷, iti vicÃryamÃïe ya eva saæskÃrÃïÃæ saæsaraïÃnupapattikrama÷, sa samatvÃtsattve 'pi samo nipatati | tasmÃtsattvo 'pi na saæsarati || 1 || atrÃha- naiva hi sattvasaæskÃrÃïÃæ saæsÃrÃnupapattikrama÷ samo bhavitumarhati, yasmÃdiha saæskÃrÃïÃæ nityÃnityabhÆtÃnÃæ saæsaraïaæ nÃstÅtyuktam | na caivamÃtmà nityÃnityabhÆta÷ | tasya hi skandhebhyastattvÃnyatvÃvaktavyatÃvat nityatvenÃnityatvenÃpyavaktavyatà vyavasthÃpyate | tasmÃdÃtmaiva saæsaratÅti na coktado«aprasaÇga iti | ucyate- pudgala÷ saæsarati cetskandhÃyatanadhÃtu«u | pa¤cadhà m­gyamÃïo 'sau nÃsti ka÷ saæsari«yati || 2 || yadi pudgalo nÃma kaÓcit syÃt, sa saæsaret | na tvasti | yasmÃt skandhÃyatanadhÃtu«u pa¤cadhà m­gyamÃïo nÃsti | kathaæ k­tvÃ? indhanaæ punaragnirna nÃgniranyatra cendhanÃt | nÃgnirindhanavÃnnÃgnÃvindhanÃni na te«u sa÷ || agnÅndhanÃbhyÃæ vyÃkhyÃta ÃtmopÃdÃnayo÷ krama÷ || ityevaæ skandhÃyatanadhÃtusvabhÃva Ãtmà na bhavati | nÃpi tebhyo vyatirikta÷ | na skandhÃyatanadhÃtumÃn | na skandhÃyatanadhÃtu«vÃtmà | nÃtmani skandhÃyatanadhÃtava÷ | ityevaæ pa¤cadhà m­gyamÃïa Ãtmà na saæbhavati pÆrvoditena nyÃyena | yaÓcedÃnÅæ skandhÃyatanadhÃtu«vevaæ vicÃryamÃïa÷ pa¤cadhà na saæbhavati, sa kathamavidyamÃna÷ san saæsari«yatÅti? evamÃtmano 'pi nÃsti saæsÃra÷, vandhyÃsutasyeva avidyamÃnatvÃt || 2 || api ca | ayamÃtmÃ- upÃdÃnÃdupÃdÃnaæ saæsaran vibhavo bhavet | vibhavaÓcÃnupÃdÃna÷ ka÷ sa kiæ saæsari«yati || 3 || (##) bhavatu kÃmamÃtmana÷ saæsÃra÷, yadi anupÃdÃnasya sato 'sya saæsÃro yukta÷ syÃt | kathaæ punarasya anupÃdÃnatà prasajyata iti pratipÃdayannÃha- upÃdÃnÃdupÃdÃnaæ saæsaran vibhavo bhavet iti | iha hi manu«yopÃdÃnÃddevopÃdÃnaæ gacchan parityajya và manu«yopÃdÃnaæ devopÃdÃnaæ gacchedaparityajya vÃ? yadi tÃvatparityajya gacchatÅtyucyate, tadà pÆrvopÃdÃnasya parityÃgÃduttarasya cÃnupÃdÃnÃttadantarÃle vibhava÷ syÃt | vigato bhavo vibhava÷ | bhava÷ pa¤copÃdÃnaskandhÃ÷, tadrahita÷ syÃt | yaÓca vibhavo 'nupÃdÃna÷, sa skandharahitatvÃt praj¤aptyupÃdÃnakÃraïarahitatvÃnnirhetuka÷ syÃt | yaÓca anupÃdÃno nira¤jano 'vyakto nirhetuka÷, ka÷ sa÷? na kaÓcit sa÷ | nÃstyeva sa ityartha÷ | tasmiæÓcÃsati tadabhÃvÃdeva upÃdÃnamapi nirupÃdÃt­kaæ nÃstÅti kiæ saæsari«yati? nÃstyeva tat, yatsaæsari«yatÅtyartha÷ | athavÃ, kimityetat saæsaraïakriyÃviÓe«aïam | tataÓca avidyamÃnatvÃt naiva saæsaraïakriyÃæ kari«yati | evaæ tÃvatpÆrvopÃdÃnaparityÃgena saæsaraïamayuktam | atha aparityÃgena, tathÃpi nopapadyate | kiæ kÃraïam? pÆrvasyÃparityÃgÃduttarasya ca grahaïÃd yasmÃdekasyÃtmano dvayÃtmakatà syÃt | na caitadi«yata iti | tasmÃdaparityÃgenÃpi saæsaraïaæ nÃsti || atha pÆrvottarayorbhavayormadhye ÃntarÃbhavikaskandhasaæbhavÃt, taiÓca sopÃdÃnatvÃt sopÃdÃnaæ saæsarato 'pi na vibhavatÃprasaÇga iti | tadapi na yuktam, pÆrvabhavaparityÃgÃparityÃgÃbhyÃmÃntarÃmavikaskandhasaæsÃre 'pi tulyaprasaÇgatvÃt || yugapattyÃgopÃdÃnÃdado«a iti cet, ucyate | kimekadeÓena pÆrvopÃdÃnaæ tyajate ekadeÓenÃntarÃbhavopÃdÃnaæ saæcarati, atha sarvÃtmanÃ? tatra yadi avayaveneti parikalpyate, tadà dvayÃtmakatÃprasaÇgÃdityuktado«a÷ | atha sarvÃtmanÃ, evamapi sa eva vibhavatÃprasaÇga Ãpadyate | etÃvÃæstu viÓe«a÷ yadantarÃbhavasaæcÃre 'tisÃmÅpyÃt sÆk«maæ kÃlamanupÃdÃna÷ syÃt | na ca sarvÃtmanà ekasya padÃrthasya abhinnapadÃrthasya vi«aye yugapat tyÃgopÃdÃne d­«Âe | na hi ekasya devadattasya sarvÃtmanà g­hÃdg­haæ saæcarata÷ ekadà tyÃgopÃdÃnakriye dve saæbhavata÷ | atha ekena pÃdena ekasya parityÃgÃdaparasya copÃdÃnÃd yugapattyÃgopÃdÃne parikalpyete, nanu evaæ sati pÃdadvayavad dvayÃtmakatà Ãtmana÷ syÃt | aæÓena pÆrvatrÃvasthÃnÃdaæÓena cottaratrÃvasthÃnÃdanekÃvayavatà prasajyeta | tasmÃd yaugapadyenÃpi tyÃgopÃdÃne na saæbhavata÷ ityaparihÃra evÃyam | tasmÃdantarÃbhavopÃdÃne 'pi sa eva do«aprasaÇga iti sarvathà Ãtmano 'pi nÃsti saæsÃra÷ || yadà ca saæskÃrÃïÃmÃtmanaÓca saæsÃro nÃsti, tadà nÃstyeva saæsÃra iti sthitam || 3 || atrÃha- vidyata eva saæsÃra÷, pratidvandvisadbhÃvÃt | iha yo nÃsti, na tasya pratidvandvÅ vidyate, tadyathà vandhyÃsÆnoriti | asti ca saæsÃrasya pratidvandvi nirvÃïam | tasmÃdasti saæsÃra iti | ucyate | syÃtsaæsÃra÷, yadi tatpratidvandvi nirvÃïaæ syÃt | na tvastÅtyÃha- (##) saæskÃrÃïÃæ na nirvÃïaæ kathaæcidupapadyate | sattvasyÃpi na nirvÃïaæ kathaæcidupapadyate || 4 || yadi nirvÃïaæ nÃma kiæcit syÃt, tat parikalpyamÃnaæ saæskÃrÃïÃæ nityÃnÃæ và parikalpyeta anityÃnÃæ vÃ? tatra nityÃnÃmavikÃriïÃæ kiæ nirvÃïaæ kuryÃt? anityÃnÃmapi asaævidyamÃnÃnÃæ kiæ nirvÃïaæ kuryÃditi sarvaæ pÆrveïa tulyam | na kathaæciditi na kenÃpi prakÃreïetyartha÷ || atha sattvasya nirvÃïaæ parikalpyate, tadapi nityasya và anityasya và pÆrvavannopapadyate || atha nityÃnityatvenÃvÃcyasya parikalpyate, nanvevaæ sati nirvÃïe 'pyÃtmÃstÅtyabhyupeta bhavati saæsÃra iva | api ca | sopÃdÃnasyaivÃtmana÷ avÃcyatà yujyate | na ca nirvÃïe upÃdÃnamastÅti kuto 'sya avÃcyatÃ? bhavatu và tattvÃnyatvÃvÃcyatà Ãtmana÷, api tu kimasau nirvÃïe 'sti uta nÃsti? yadi asti, tadà mok«e 'pi tasya sadbhÃvÃnnityatà syÃt | atha nÃsti, tadà anitya Ãtmà syÃt | tataÓca tattvÃnyatvÃvÃcyatÃvannityÃnityatvenÃpi Ãtmana÷ avaktavyateti na syÃt | atha nirvÃïe 'pi Ãtmana÷ astitvanÃstitvenÃvÃcyataiva i«yate, evamapi kimasau vij¤eya÷, atha na? yadi vij¤eya÷, na tarhi nirupÃdÃno 'sÃvÃtmà nirvÃïe vij¤eyatvÃt saæsÃra iva | atha na vij¤Ãyate, tatrÃsau avij¤eyasvarÆpatvÃt khapu«pavannÃstyeveti kuto 'sya avÃcyatÃ? tadevaæ nirvÃïamapi nÃsti | tadabhÃvÃnnÃsti saæsÃra iti | ata evoktaæ bhagavatyÃma«ÂasÃhasrikÃyÃm- nirvÃïamapyÃyu«man subhÆte mÃyopamaæ svapnopamam | buddhadharmà Ãyu«man subhÆte mÃyopamÃ÷ svapnopamà ityÃdi | saceta kulaputra nirvÃïÃdapyadhikataro 'nyo dharmo 'bhavi«yat, tamapyahaæ mÃyopamaæ svapnopamamiti vadÃmi || tathà ÃryasamÃdhirÃjabhaÂÂÃrake- paramÃrthasatya supinena samaæ nirvÃïaæ svapnasamotaratÅ | mana evamotarati yena vidu manasaævara÷ kathitu Óre«Âhu ayam || tathÃ- nirodhasatyaæ supinaæ yathaiva svapnasvabhÃvÃmatha nirv­tiæ ca | yeneha vÃcottari bodhisattvo ayaæ khu so vuccati vÃcasaævara÷ || (##) atrÃha- yadyapi tvayà saæsÃranirvÃïe prati«iddhe, tathÃpi bandhamok«au vidyete | na cÃvidyamÃnasya bhÃvasvabhÃvasya bandhamok«au saæbhavata÷ | tasmÃd bandhamok«asadbhÃvÃd vidyata eva bhÃvÃnÃæ svabhÃva iti | ucyate | syÃdbhÃvÃnÃæ svabhÃva÷, yadi bandhamok«Ãveva syÃtÃm | na tu sta÷ ityÃha- na badhyante na mucyante udayavyayadharmiïa÷ | saæskÃrÃ÷ pÆrvavatsattvo badhyate na na mucyate || 5 || iha ya ime rÃgÃdaya÷ kleÓÃ÷ baddhÃnÃmasvatantrÅkaraïe bandhanamiti vyapadiÓyate, yaiÓca baddhÃ÷ p­thagjanÃ÷ traidhÃtukaæ nÃtikramantÅti vyavasthÃpyate, tadetadrÃgÃdikaæ bandhanatvena parikalpyamÃnamudayavyayadharmiïÃæ tÃvat k«aïikÃnÃæ saæskÃrÃïÃmutpÃdÃnantaradhvaæsinÃæ na«ÂÃnÃmasattvÃnna saæbhavati | rÃgÃdibandhanavicchedalak«aïo 'pi mok«a÷ anityÃnÃæ saæskÃrÃïÃmavidyamÃnatvÃnnaiva saæbhavati | pÆrvavat pÆrvoktavidhinetyartha÷ | yathà ca pÆrvoktavidhinà saæskÃrÃïÃæ bandhamok«au na saæbhavata÷, evaæ pÆrvavadeva sattvo 'pi na badhyate nÃpi mucyate, ityevaæ bandhamok«Ãvapi na sta÷ || 5 || atrÃha- yadyapi saæskÃrÃïÃæ sattvasya và bandho nÃsti, tathÃpi rÃgÃdikamupÃdÃnÃkhyaæ bandhanabhÆtamasti, tatsadbhÃvÃdbandho 'pi bhavi«yatÅti | ucyate | syÃdupÃdÃnam, bandhanaæ yadi kaæcitpadÃrthaæ badhnÅyÃt, na tu badhnÃti | yathà ca na badhnÃti, tathà pratipÃdayannÃha- bandhanaæ cedupÃdÃnaæ sopÃdÃno na badhyate | badhyate nÃnupÃdÃna÷ kimavastho 'tha badhyate || 6 || tatra vidyamÃnopÃdÃna÷ sopÃdÃna÷, sa tÃvadbhÃvo na badhyate | yo hi sopÃdÃna÷, sa baddha eva | tasya punarapi bandhanayoga÷ kiæ kuryÃt? yaÓcÃpi anupÃdÃna÷ bandhanarahita÷, asÃvapi bandhanarahitatvÃt tathÃgatavanna badhyate | anupÃdÃna÷ bandhanarahita÷ badhyata iti parasparaviruddhatvÃccÃyuktametat | yaÓcaivaæ nirÆpyamÃïa÷ sopÃdÃno nirupÃdÃno và na badhyate, sa idÃnÅæ kimavastho badhyatÃm? nÃstyevÃsau kÃcidaparà asyÃvasthÃ, yasyÃæ badhyetetyabhiprÃya÷ | yadà caivaæ nirÆpyamÃïaæ bandhanaæ na kaæcidapi badhnÃti, tadà kaæcidapyabadhnata upÃdÃnasya rÃgÃde÷ kuto bandhanatvamiti | tasmÃd bandhanamapi nÃsti || 6 || api ca | badhnÅyÃdbandhanaæ kÃmaæ bandhyÃtpÆrvaæ bhavedyadi | na cÃsti tat iha bandhyavyatirekeïa bandhanaæ niga¬Ãdikaæ pÆrvasiddhaæ sat bandhyaæ devadattaæ badhnÃtÅti d­«Âam | evaæ yadi bandhyebhya÷ saæskÃrebhya÷ pudgalÃdvà bandhyÃtpÆrvaæ rÃgÃdikaæ bandhanaæ siddhaæ syÃt, tena pÆrvasiddhena bandhanaæ syÃt saæskÃrÃïÃæ pudgalasya và | taccaitanna saæbhavati nirÃÓrayasya rÃgÃdikasya asiddhatvÃt | pÆrvasiddhasya ca bandhanasya paÓcÃd bandhyena saha saæbandhasya ni«prayojanatvÃt | (##) bandhyasya ca bandhanÃtp­thaksiddhasya pÆvabandhanÃpek«Ãni«prayojanatvÃcca nÃsti bandhyÃdbandhanasya pÆrvasiddhi÷ | tasmÃnnaiva bandhanaæ kaæcidapi badhnÃti | na ca kaæcidapyabadhnato bandhanatvaæ yuktamiti nÃsti bandhanam| bandhanÃbhÃvÃcca bandhyo 'pi nÃstÅti siddham | yatpunaratra Óe«aæ dÆ«aïaæ tat- Óe«amuktaæ gamyamÃnagatÃgatai÷ || 7 || iti veditavyam | ÓlokapÃÂhaparivartanena- baddho na badhyate tÃvadabaddho naiva badhyate | baddhÃbaddhavinirmukto badhyamÃno na badhyate || ityÃdinà yojyam || 7 || atrÃha- yadyapi bhavatà bandhanaæ prati«iddham, tathÃpi saæsÃracÃrakÃgÃrÃvabaddhÃnÃmatrÃïÃnÃæ sattvÃnÃæ mahÃkÃruïikaistathÃgatai÷ ÓÅlasamÃdhipraj¤ÃtmakarakandhatrayopadeÓo yadarthamukta÷, sa tÃvanmok«o 'sti | na ca abaddhasya puæso mok«a÷ | tasmÃd bandho 'pyastÅti | ucyate | syÃdbandhayadi mok«a eva syÃt | ihÃyaæ mok«a÷ parikalpyamÃna÷ baddhasya và parikalpyeta abaddhasya vÃ? kicÃta÷? ubhayathà ca na yujyata ityÃha- baddho na mucyate tÃvadabaddho naiva mucyate | syÃtÃæ baddhe mucyamÃne yugapadbandhamok«aïe || 8 || tatra baddhasya mok«o na saæbhavati baddhatvÃt | atha baddhasya paÓcÃdupÃyena mok«a iti k­tvà baddha eva mucyate iti syÃt, na tarhi baddho mucyata iti vaktavyam, kiæ tarhi mok«yata iti | vartamÃnasÃmÅpyÃdeva mucyata iti cet, yadi kadÃcidapi mok«a÷ saæbhavet, tadà samÅpe syÃt yadà tu kasyÃæcidapyavasthÃyÃæ mok«e i«yamÃïe baddhasya mok«Ãsaæbhavena mok«ÃbhÃva÷ pratipipÃdayi«ita tadà kuto vartamÃnasamÅpatÃ? evaæ tÃvad baddho na mucyate iti sthitam || idÃnÅmabaddho 'pi na mucyate | sa hi mukta eva | tasya punarapi mok«a÷ kiæ kuryÃt | muktÃnÃæ cÃrhatÃæ punarapi mok«Ãpek«atvÃd baddhataiva syÃt, tataÓcÃrhato 'pi bandha÷ syÃt || atha syÃt- abaddhasya mok«ÃsaæbhavÃd baddha eva mucyate iti, evaæ sati baddhe mucyamÃne parikalpyamÃne baddhatvÃnmucyamÃnatvÃcca yaugapadyena bandhamok«aïe syÃtÃm | na ca parasparaviruddhatvÃdÃlokÃndhakÃravadekasmin kÃle bandhamok«aïe upapadyete | yataÓcaivaæ baddhÃbaddhayormok«Ãsaæbhava, tasmÃnmok«o 'pi nÃsti, tadabhÃvÃcca bandhanamapi nÃstÅti siddham || atrÃha- yadi bhavataiva saæsÃranirvÃïe ni«iddhe, bandhamok«au ca prati«iddhau, ya e«a saæsÃravinirmumuk«ÆïÃmavidyÃsÃndrÃndhakÃravividhakudarÓanakaÂhinÃtidÅrghalatÃsaæchÃditasatpathaæ jÃtyÃdivividhà paryantavyasanÃni«ÂataravipulavipÃkaphaladÃnuÓayavi«av­k«asaækulaæ viæÓatiÓikharasamunnatatarÃtip­thusatkÃyad­«ÂimahÃÓailaparive«ÂitasarvadiÇmukhaæ (##) vi«ayasukhÃÓÃtipicchilavipulamahÃtaÂavivaravÃhit­«ïÃnadÅmahÃparikhaæ saæsÃramahÃÂavÅkÃntÃraæ nistitÅr«ÆïÃæ paramÃÓvÃsakara÷ kuÓalo mahÃdharmacchanda÷, kadà nu khalvahamanupÃdÃno nirvÃsyÃmi, kadà nu me nirvÃïaæ bhavi«yatÅti, nanu sa vyarthaka eva saæjÃyate, yaÓcÃpyevamutpÃditakuÓalÃmalavipuladharmacchandÃnÃæ kalyÃïamitrasaæsevÃdÃnaÓÅlaÓrutacintÃbhÃvanÃdikramo nirvÃïaprÃptaye, nanu tamyÃpi vaiyarthyaæ syÃditi ucyate | yo hyevaæ ni÷svabhÃve«u sarvabhÃve«u pratibimbamarÅcikÃjalÃlÃtacakrasvapnamÃyendrajÃlasad­Óe«u ÃtmÃtmÅyasvabhÃvarahite«u viparyÃsamÃtrÃnugamÃt tÃmeva satkÃyad­«Âim ahaæ mametyahaækÃramamakÃrasamudÃcÃraparigraheïotpÃdya manyate- nirvÃsyÃmyanupÃdÃno nirvÃïaæ me bhavi«yati | iti ye«Ãæ grahaste«ÃmupÃdÃnamahÃgraha÷ || 9 || ahamanupÃdÃna÷ sarvopÃdÃnarahito nirvÃsyÃmi, mama caivaæ pratipannasya nirvÃïaæ bhavi«yatÅti, evaæ ye«Ãæ mumuk«ÆïÃæ grÃho bhavati, nanu tadeva ahaækÃramamakÃrÃkhyaæ satkÃyad­«ÂayupÃdÃname«Ãæ mahÃgraho bhavati, na caivaævidhamahÃgrahÃbhinivi«ÂÃnÃæ ÓÃnti÷ saæbhÃvyate | niravaÓe«agrahaprahÃïenaiva mok«ÃvÃptaye yÃvadahaæmameti grÃhÃbhiniveÓa÷, yÃvacca nirvÃïaæ nÃma astÅti grÃhÃbhiniveÓa÷, yÃvacca upÃdÃnatyÃgÃbhiniveÓa÷, tÃvanniyatameva anupÃyena nirvÃïaæ prÃrthayatÃæ sarva evÃrambhà vyarthà bhavanti | tasmÃnmumuk«uïà sarvametat parityÃjyam | yathoktaæ bhagavatà ÃryadhyÃyitamu«ÂisÆtre- atha khalu bhagavÃn ma¤juÓriyaæ kumÃrabhÆtametadavocat- caturïÃmÃryasatyÃnÃæ yathÃbhÆtÃrthÃdarÓanÃccaturbhirviparyÃsairviparyastacittÃ÷ satvÃ÷ evamimamabhÆtaæ saæsÃraæ nÃtikrÃmanti | evamukte ma¤juÓrÅ÷ kumÃrabhÆto bhagavantametadavocat- deÓayatu bhagavÃn kasyopalambhata÷ sattvÃ÷ saæsÃraæ nÃtikrÃmanti | bhagavÃnÃha- ÃtmÃtmÅyopalambhÃnma¤juÓrÅ÷ sattvÃ÷ saæsÃraæ nÃtikrÃmanti | tat kasya heto÷? yo hi ma¤juÓrÅrÃtmÃnaæ paraæ ca samanupaÓyati, tasya karmÃbhisaæskÃrà bhavanti | bÃlo ma¤juÓrÅraÓrutavÃn p­thagjana÷ atyantÃparinirv­tÃn sarvadharmÃnaprajÃnÃna÷ ÃtmÃnaæ paraæ ca upalabhate | upalabhya abhiniviÓate | abhinivi«Âa÷ san rajyate du«yate muhyate | sa rakto du«Âo mƬha÷ san trividhaæ karma abhisaæskaroti kÃyena vÃcà manasà | sa÷ asatsamÃropeïa vikalpayati- ahaæ rakta÷, ahaæ dvi«Âa÷, ahaæ mƬha÷ iti | tasya tathÃgataÓÃsane pravrajitasya evaæ bhavati- ahaæ ÓÅlavÃn, ahaæ brahmacÃrÅti | ahaæ saæsÃraæ samatikrami«yÃmi | ahaæ nirvÃïamanuprÃpsyÃmi | ahaæ du÷khebhyo mok«yÃmi | sa vikalpayati- ime kuÓalà dharmÃ÷, ime 'kuÓalà dharmÃ÷, ime dharmÃ÷ prahÃtavyÃ÷, ime dharmÃ÷ sÃk«ÃtkartavyÃ÷, du÷khaæ parij¤Ãtavyam, samudaya÷ prahÃtavya÷, nirodha÷ sÃk«Ãtkartavya÷, mÃrgo bhÃvayitavya÷ | sa vikalpayati- anityÃ÷ sarvasaæskÃrÃ÷, ÃdÅptÃ÷ sarvasaæskÃrÃ÷, yannvahaæ sarvasaæskÃrebhya÷ palÃyeyam | tasya evamavek«amÃïasya utpadyate nirvitsahagato manasikÃra÷ animittapurogata÷ | tasyaivaæ bhavati- e«Ã sà du÷khaparij¤Ã (##) yeyame«Ãæ dharmÃïÃæ parij¤Ã | tasyaivaæ bhavati- yannvahaæ samudayaæ prajaheyam | sa ebhyo dharmebhya ÃrtÅyate jehrÅyate vitarati vijugupsate uttrasyati saætrasyati saætrÃsamÃpadyate | tasyaivaæ bhavati- iyame«Ãæ dharmÃïÃæ sÃk«Ãtkriyà | idaæ samudayaprahÃïaæ yadidamebhyo dharmebhyo 'rtÅyanà vijugupsanà | tasyaiva bhavati- nirodha÷ sÃk«Ãtkartavya÷ | samudayaæ kalpayitvà nirodhe saæjÃnÃti | tasyaivaæ bhavati- e«Ã sà nirodhasÃk«Ãtkriyà | tasyaivaæ bhavati- yannÆnamahaæ mÃrgaæ bhÃvayeyam | sa eko rahogata÷ tÃn dharmÃn manasi kurvan Óamathaæ pratilabhate | tasya tena nirvitsahagatena manasikÃreïa Óamatha utpadyate | tasya sarvadharme«u cittaæ pratilÅyate prativahati pratyudÃvartate, tebhyaÓcÃrtÅyate jehrÅyate, anabhinandanÃcittamutpadyate | tasyaivaæ bhavati- mukto 'smi sarvadu÷khebhya÷ | na mama bhÆya uttariæ kiæcitkaraïÅyam | arhannasmi | ityÃtmÃnaæ saæjÃnÃti | samaraïakÃlasamaye utpattimÃtmana÷ samanupaÓyati | tasya kÃÇk«Ã ca vicikitsà ca bhavati buddhabodhau | sa vicikitsÃpatita÷ kÃlagato mahÃniraye«u prapatati | tatkasya heto÷? yathÃpÅdamanutpannÃn sarvadharmÃn vikalpayitvà tathÃgate vicikitsÃæ vimatiæ cotpÃdayati || atha khalu ma¤juÓrÅ÷ kumÃrabhÆto bhagavantametadavocat- kathaæ punarbhagavaæÓcatvÃri ÃryasatyÃni dra«ÂavyÃni? bhagavÃnÃha- yena ma¤juÓrÅranutpannÃ÷ sarvasaæskÃrà d­«ÂÃ÷, tena du÷khaæ parij¤Ãtam | yena asamutthitÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tasya samudaya÷ prahÅïa÷ | yena atyantaparinirv­tÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tena nirodha÷ sÃk«Ãtk­ta÷ | yena atyantaÓÆnyÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tena mÃrgo bhÃvita÷ | yena ma¤juÓrÅrevaæ catvÃri ÃryasatyÃni d­«ÂÃni, sa na kalpayati na vikalpayati- ime kuÓalà dharmÃ÷, ime 'kuÓalà dharmÃ÷ | ime dharmÃ÷ prahÃtavyÃ÷, ime dharmÃ÷ sÃk«ÃtkartavyÃ÷ | du÷khaæ parij¤Ãtavyam | samudaya÷ prahÃtavya÷, nirodha÷ sÃk«Ãtkartavya÷, mÃrgo bhÃvayitavya iti | tatkasya heto? tathÃhi sa taæ dharmaæ na samanupaÓyati yaæ parikalpayet | bÃlap­thagjanÃstu etÃn dharmÃn kalpayanto rajyanti ca dvi«anti ca muhyanti ca | sa na kaæciddharmamÃvyÆhati nirvyÆhati | tasya evamanÃvyÆhato 'nirvyÆhata÷ traidhÃtuke citta na sajjati, ajÃta sarvatraidhÃtukaæ samanupaÓyati || iti vistara÷ || 9 || ata eva asmÃdÃgamÃt paramÃrthasatya ucyate- na nirvÃïasamÃropo na saæsÃrÃpakar«aïam | yatra kastatra saæsÃro nirvÃïaæ kiæ vikalpyate || 10 || yatra hi nÃma paramÃrthasatye naivaæ na nirvÃïasamÃropa÷ na nirvÃïÃdhyÃropa÷ saæbhavati, anupalabhyamÃnatvÃt, nÃpi saæsÃrÃpakar«aïaæ saæsÃraparik«ayo na saæbhavati, kastatra saæsÃra÷ yo vikalpyate k«ayÃrtham, kiæ và tatra nirvÃïaæ yatprÃpyarthaæ vikalpyate? athavà | yatra nirvÃïe kasyacit sattvasya saæsÃrÃdapakar«aïamapanayanaæ nirvÃïe ca samÃropaïaæ prayatnavatÃpi na Óakyate kartuæ saæsÃranirvÃïayorapyanupalabhyamÃnatvÃt, tatra kiæ nirvÃïaæ vikalpyate? naiva hi kiæcidvikalpayituæ (##) yuktam | avikalpayataÓca niyataæ yathoditasaæsÃrÃÂavÅkÃntÃrÃtikramo nirvÃïapuraprÃptiÓca bhavi«yatÅti | ata evoktamÃryamÃradamanasÆtre- atha ma¤juÓrÅ÷ kumÃrabhÆta÷ tasyÃæ velÃyÃæ tathÃrÆpaæ samanvÃhÃraæ samanvÃharati sma, yanmÃra÷ pÃpÅyÃnindrakÅlabandhanabaddho dharaïÅtalaprapatita÷ utkroÓati sma- gìhabandhanabaddho 'smi | ma¤juÓrÅrÃha- asti pÃpÅyannetasmÃdbandhanÃdgìhataraæ bandhanaæ yena tvaæ nityabaddho na punarbadhyase? tatpuna÷ katamat? yadidamasmimÃnaviparyÃsabandhanaæ t­«ïÃd­«Âibandhanam, idaæ pÃpÅyan bandhanam | ato bandhanÃd gìhataraæ bandhanaæ na saævidyate | tena tvaæ nityabaddho na punarbadhyase | peyÃlam | Ãha- kiæ tvaæ pÃpÅyannÃttamanà bhÆyÃ÷ yadi mucyethÃ÷ | Ãha- Ãttamanà bhaveyam, paramÃttamanà bhaveyam || atha khalu suyÃmo devaputro ma¤juÓriyaæ kumÃrabhÆtametadavocat- uts­ja ma¤juÓrÅrmÃraæ pÃpÅyÃæsam | gacchatu svabhavanam | atha khalu ma¤juÓrÅ÷ kumÃrabhÆto mÃraæ pÃpÅyÃæsametadavocat- kenÃsi pÃpÅyan baddho yadÃtmÃnamuts­jasi? Ãha- na jÃne ma¤juÓrÅ÷- kenÃsmi baddha÷ iti | Ãha- yathà tvaæ pÃpÅyan abaddho baddhasaæj¤Å, evameva sarvabÃlap­thagjanà anitye nityasaæj¤ina÷, du÷khe 'du÷kha saæj¤ina÷, aÓubhe Óubhasaæj¤ina÷, anÃtmani Ãtmasaæj¤ina÷, arÆpe rÆpasaæj¤ina÷, avedanÃyÃæ vedanÃsaæj¤ina÷, asaæj¤ÃyÃæ saæj¤Ãsaæj¤ina÷, asaæskÃre saæskÃrasaæj¤ina÷, avij¤Ãne vij¤Ãnasaæj¤ina÷ | api tu khalu puna÷ pÃpÅyan, yastvaæ mok«yase, kuto mok«yase? Ãha- nÃhaæ jÃne kutaÓcinmok«ye | Ãha- evameva pÃpÅyan ye 'pi mok«yante, nate kutaÓcidvimok«yante, anyatra yà asau asadbhÆtasaæj¤Ã | tÃæ parijÃnanti, tÃæ parij¤Ãya vimuktà ityucyante || iti || ata eva ÃgamÃd asadviparyÃsakalpanÃmÃtralatÃbandhanavicchedo vimok«o nirvÃïamityucyate svapnopalabdhadahanajvÃlÃnirvÃpaïavat tadanilasalilairiti || 10 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau bandhamok«aparÅk«Ã nÃma «o¬aÓamaæ prakaraïam || (##) 17 karmaphalaparÅk«Ã saptadaÓamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva saæsÃra÷, karmaphalasaæbandhÃÓrayatvÃt | yadi iha saætÃnÃvicchedakrameïa janmamaraïaparaæparayà hetuphalabhÃvaprav­ttyà saæskÃrÃïÃmÃtmano và saæsaraïaæ syÃt, syÃttadÃnÅæ karmaphalasaæbandha÷ | yathÃvarïite saæsÃrÃbhÃve tu utpattyanantaravinÃÓitvÃccittasya karmÃk«epakÃle ca vipÃkasyÃsadbhÃvÃt karmaphalasaæbandhÃbhÃva eva syÃt | saæsÃrasadbhÃve tu sati iha k­tasya karmaïe janmÃntare 'pi vipÃkaphalasaæbandhÃt karmaïÃæ phalasaæbandho na virodhito bhavati | tasmÃdvidyata eva saæsÃra÷ karmaphalasaæbandhÃÓrayatvÃditi | kÃni punastÃni karmÃïi kiæ và tatphalamiti tatprabheda vivak«ayedamucyate- Ãtmasaæyamakaæ ceta÷ parÃnugrÃhakaæ ca yat | maitraæ sa dharmastadbÅjaæ phalasya pretya ceha ca || 1 || tatra Ãhita÷ utpÃdita÷ ahaæmÃno 'sminnityÃtmà | skandhÃnupÃdÃya praj¤apyamÃna÷ pudgalaÃtmetyucyate | cinoti upacinoti ÓubhamaÓubhaæ karma vipÃkadÃnasÃmarthye niyamayatÅti ceta÷ | cittaæ mana÷ vij¤Ãnamiti tasyaiva paryÃyÃ÷ | ÃtmÃnaæ saæyamayati vi«aye«vasvatantrayati rÃgÃdikleÓavaÓena prav­ttiæ nivÃrayatÅtyÃtmasaæyamakam | tadetadÃtmasaæyamakaæ kuÓalaæ ceta÷ prÃïÃtipÃtÃdi«u prav­ttividhÃrakaæ durgatigamanÃddhÃrayatÅti dharma ityucyate || dharmaÓabdo 'yaæ pravacane tridhà vyavasthÃpita÷ | svalak«aïadhÃraïÃrthena kugatigamanavidhÃraïÃrthena päcagatikasaæsÃravidhÃraïÃrthena | tatra svalak«aïadhÃraïÃrthena sarve sÃsravà anÃsravÃÓca dharmà ityucyante | kugatigamanavidhÃraïÃrthena daÓakuÓalÃdayo dharmà ityucyante | dharmacÃrÅ sukhaæ Óete asmiælloke paratra ca || päcagatikasaæsÃragamanavidhÃraïÃrthena nirvÃïe dharma ityucyate, dharmaæ Óaraïaæ gacchatÅtyatra| iha tu kugatigamanavidhÃraïÃrthenaiva dharmaÓabdo 'bhipreta÷ || kiæ punarÃtmasaæyamakamevaikaæ ceta÷ dharma iti? netyÃha | kiæ tarhi parÃnugrÃhakaæ ca maitraæ ca yacceta÷, asÃvapi dharma÷ | maitramityatra caÓabdo luptanirdi«Âo veditavya÷ | tatra paramanug­hïÃtÅti parÃnugrÃhakaæ ceta÷, catu÷saægrahavastuprav­ttaæ bhayaparitrÃïaprav­ttaæ ca yacceta÷, asÃvapi dharma÷ | mitre bhavamaviruddhaæ sattve«u yacceta÷, tanmaitraæ ceta÷ | maitraæ yacceta÷, tanmaitraceta÷, maitramevaæ và | yaccaitat trividhaæ ceto nirdi«Âam, sa dharma ityucyate| viparyayÃdadharmo yojya÷ || (##) yaccaitannirdi«Âaprabhedaæ ceta÷, tadbÅjaæ phalasya | asÃdhÃraïaæ phalÃbhinirv­ttau yatkÃraïam, tadeva bÅjamityucyate | tadyathà ÓÃlyaÇkurasya ÓÃlibÅjam | yattu sÃdhÃraïaæ k«ityÃdi na tadbÅjaæ kÃraïametat | yathaitadevam, ihÃpi i«Âasya vipÃkasyÃbhinirv­ttau trividhaæ ceto bhavati bÅjam | puru«akÃrÃdayastu kÃraïameva || kasmin puna÷ kÃle bÅjasya phalani«pattirityÃha- pretya ceha ca | pretyeti ad­«Âe janmani, iheti d­«Âe janmanÅtyartha÷ | etacca ÃgamÃdvistareïa boddhavyam || 1 || evaæ tÃvat cittÃtmakamevaikaæ dharmaæ vyavasthÃpya punarapi dvividhaæ bhagavatÃ- cetanà cetayitvà ca karmoktaæ paramar«iïà | paramÃrthadarÓanÃd­«i÷ | paramaÓcÃsau ­«iÓceti paramar«i÷ sarvÃkÃratayà paramÃrthagamanÃt ÓrÃvakapratyekabuddhabhyo 'pi utk­«ÂatvÃt paramar«i÷ saæbuddho bhagavÃn | tena paramar«iïà cetanà karma, cetayitvà ca karmetyuktaæ sÆtre || yaccaitad dvividhaæ karmoktam- tasyÃnekavidho bheda÷ karmaïa÷ parikÅrtita÷ || 2 || kathaæ k­tvÃ? tatra yaccetanetyuktaæ karma tanmÃnasaæ sm­tam | cetayitvà ca yattÆktaæ tattu kÃyikavÃcikam || 3 || manasi bhavaæ mÃnasam | manodvÃreïaiva ni«ÂhÃgamanÃt kÃyavÃkprav­ttinirapek«atvÃcca manovij¤Ãnasaæprayuktaiva cetanà mÃnasaæ karmetyucyate | tatraÓabdo nirdhÃraïe | yattu dvitÅyaæ cetayitvà ca karmetyuktam, tatpuna÷ kÃyikaæ vÃcikaæ ca veditavyam | evaæ ca evaæ ca kÃyavÃgbhyÃæ pravarti«ye ityevaæ cetasà saæcintya yat kriyate, taccetayitvà karmetyucyate | tatpunardvividham, kÃyikaæ vÃcikaæ ca | kÃyavÃcorbhavatvÃt taddvÃreïa ca ni«ÂhÃgamanÃt | evaæ ca trividham- kÃyikaæ vÃcikaæ mÃnasaæ ca || 3 || etadapi trividhaæ karma punarbhidyamÃnaæ saptavidhaæ saæjÃyate, ityevaæ tasya karmaïo bhagavatà bahuprakÃro bhedo 'nuvarïita÷ | kathaæ k­tvÃ? vÃgvi«pando 'viratayo yÃÓcÃvij¤aptisaæj¤itÃ÷ | avij¤aptaya evÃnyÃ÷ sm­tà viratayastathà || 4 || paribhogÃnvayaæ puïyamapuïyaæ ca tathÃvidham | cetanà ceti saptaite dharmÃ÷ karmäjanÃ÷ sm­tÃ÷ || 5 || tatra vyaktavarïoccÃraïaæ vÃk | vi«panda÷ ÓarÅraæce«Âà | tatra kuÓalÃkuÓalà và vÃk sarvaiva viratyaviratilak«aïà vij¤aptisamutthÃpikà sÃmÃnyena vÃgiti g­hyate | evaæ kuÓalo 'kuÓalo và viratyaviratilak«aïo vij¤aptisamutthÃpako vi«panda÷ sÃmÃnyena g­hyate || yathà caitadvij¤apterdvidhà bheda÷, (##) evamavij¤apterapi | aviratilak«aïà avij¤aptaya÷ viratilak«aïÃÓceti k­tvà | tatra aviratilak«aïà avij¤aptaya÷ tadyathà adyaprabh­ti mayà prÃïinaæ hatvà cauryaæ k­tvà jÅvikà parikalpayitavyeti pÃpakarmÃbhyupagamÃtprabh­ti tadakÃriïo 'pi akuÓalakarmÃbhyupagamahetukÃ÷ satatasamitamavij¤aptaya÷ samupajÃyante | kaivartÃdÅnÃæca jÃlÃdiparikarmakÃlÃtprabh­ti tadakÃriïÃmapi yà avij¤aptaya upajÃyante, tà età aviratilak«aïà avij¤aptaya ityucyante | yathà caitÃstathà anyÃ÷ viratilak«aïÃ÷ kuÓalasvabhÃvà avij¤aptaya÷ | tadyathÃ- adyaprabh­ti prÃïÃtipÃtÃdibhya÷ prativiramÃmÅti kÃyavÃgvij¤aptiparisamÃptikÃlak«aïÃtprabh­ti taduttarakÃlaæ pramattÃdyavasthasyÃpi yÃ÷ kuÓalopacayasvabhÃvà avij¤aptaya upajÃyante, tà età viratilak«aïà avij¤aptaya ityucyante | età rÆpakriyÃsvabhÃvà api satyo vij¤aptivat parÃnna vij¤ÃpayantÅtyavij¤aptaya÷ || tathà paribhogÃnvayaæ puïyam, kuÓalamityartha÷ | paribhogena anvaya÷ asyeti paribhogÃnvayam | paribhoga÷ parityaktasya vastuna÷ saæghÃdibhirupabhoga÷ | anvaya÷ anugama÷ | dÃyakasaætÃnaja÷ kuÓalopacaya ityartha÷ || apuïyaæ ca tathÃvidham, paribhogÃnvayamityartha÷ | tadyathà devakulÃdiprati«ÂhÃpanam, yatra sattvà hanyante | yathà yathà hi tatkÅrtau prÃïino hanyante, tathà tathà taddevakulÃdyupabhogÃt tatkart­ïÃæ saætÃne paribhogÃnvayamapuïyamapi jÃyate, ityevamapuïyaæ ca tathÃvidhaæ bhavati || cittÃbhisaæskÃramanaskarmalak«aïà cetanà ceti || saæk«epeïa etatsaptavidhaæ karma bhavati- kuÓalÃkuÓalà vÃk, kuÓalÃkuÓalo vi«panda÷, kuÓalamavij¤aptilak«aïam, akuÓalamavij¤aptilak«aïam, paribhogÃnvayaæ puïyam, paribhogÃnvayamapuïyam, cetanà ceti || ete ca sapta dharmÃ÷ karmäjanÃ÷ karmatvenÃbhivyaktÃ÷ karmalak«aïÃ÷ sm­tÃ÷ || 5 || atraike paricodayanti- yadetat karma bahuvidhamuktam, tat kimà vipÃkakÃlÃdavati«Âhate, atha na ti«Âhati utpattyanantaravinÃÓitvÃt? yadi tÃvat- ti«Âhatyà pÃkakÃlÃccetkarma tannityatÃmiyÃt | niruddhaæ cenniruddhaæ satkiæ phalaæ janayi«yati || 6 || yadi utpannaæ sat karma ÃvipÃkakÃlaæ svarÆpeïÃvati«Âhate iti parikalpyate, tad iyantaæ kÃlamasya nityatà Ãpadyate vinÃÓarahitatvÃt | paÓcÃdvinÃÓasadbhÃvÃnna nityatvamiti cet, naitadevam, pÆrvaæ vinÃÓarahitasya ÃkÃÓÃdivat paÓcÃdapi vinÃÓena saæbandhÃbhÃvÃt | vinÃÓarahitasya ca asaæsk­tatvaprasaÇgÃt, asaæsk­tÃnÃæ ca vipÃkÃdarÓanÃt, avipÃkatvena sadaivÃvasthÃnÃt nityatÃbhyupagama eva karmaïÃmupapadyate | ityevaæ tÃvannityatve do«a÷ | atha utpÃdÃnantaravinÃÓitvameva karmaïÃmabhyupetam, nanu evaæ sati- niruddhaæ cenniruddhaæ sat kiæ phalaæ janayi«yati | abhÃvÅbhÆtaæ sat karma avidyamÃnasvabhÃvatvÃnnaiva phalaæ janayi«yatÅtyabhiprÃya÷ || 6 || (##) tatraike nikÃyÃntarÅyÃ÷ parihÃraæ varïayanti- utpattyanantaravinÃÓitvÃtsaæskÃrÃïÃm, anityatvado«astÃvadasmÃkaæ nopapadyate | yaccÃpyuktam- niruddhaæ cenniruddhaæ sat kiæ phalaæ janayi«yati | iti, atrÃpi parihÃraæ brÆma÷- yo 'Çkuraprabh­tirbÅjÃtsaætÃno 'bhipravartate | tata÷ phalam­te bÅjÃtsa ca nÃbhipravartate || 7 || iha bÅjaæ k«aïikamapi sat svajÃtÅyabhÃviphalaviÓe«ani«pattisÃmarthyaviÓe«ayuktasyaiva saætÃnasya aÇkurakÃï¬anÃlapatrÃdyabhidhÃnasya hetubhÃvamapyupagamya nirudhyate | yaÓcÃyamaÇkuraprabh­tirbÅjÃtsaætÃna÷ pravartate, tasmÃt krameïa sahakÃrikÃraïavaikalye sati svalpÃdapi hetorvipulaphalapracaya upajÃyate | ­te bÅjÃt vinà bÅjÃt sa ca aÇkurÃdisaætÃna÷ nÃbhipravartate | tadevaæ tadbhÃve bhÃvitvena tadabhÃve ca abhÃvitvena bÅjahetukatvamaÇkurÃdisaætÃnasya phalasyopadarÓitaæ bhavati || 7 || tadevam- bÅjÃcca yasmÃtsaætÃna÷ saætÃnÃcca phalodbhava÷ | bÅjapÆrvaæ phalaæ tasmÃnnocchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatam || 8 || yadi iha bÅjamaprasÆya aÇkurÃdisaætÃnaæ jvÃlÃÇgÃrÃdivirodhipratyayasÃænidhyÃnnirudhyeta, tadà tatra kÃryasaætÃnaprav­ttyadarÓanÃt syÃducchedadarÓanam | yadi ca bÅjaæ na nirudhyeta, aÇkurÃdisaætÃnaÓca pravarteta, tadà bÅjasyÃnirodhÃbhyupagamÃcchÃÓvatadarÓanaæ syÃt, na caitadevam, ityato nÃsti bÅjasya ÓÃÓvatocchedadarÓanaprasaÇga÷ || 8 || yathà ca bÅje ayaæ kramo 'nuvarïita÷, evam- yastasmÃccittasaætÃnaÓcetaso 'bhipravartate | tata÷ phalam­te cittÃtsa ca nÃbhipravartate || 9 || tasmÃt kuÓalÃkuÓalacetanÃviÓe«asaæprayuktÃccittÃd ya÷ cittasaætÃnastaddhetuka÷ pravartate, tasmÃt kuÓalÃkuÓalacetanÃparibhÃvitÃccittasaætÃnÃt sahakÃrikÃraïasaænidhÃnÃvaikalye sati i«Âamani«Âaæ phalamupajÃyate sugatidurgati«u | ­te tu taccitÃt cittamantareïa sa ca nÃbhipravartate || 9 || tadevam- cittÃcca yasmÃtsaætÃna÷ saætÃnÃcca phalodbhava÷ | karmapÆrvaæ phalaæ tasmÃnnocchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatam || 10 || yadi arhaccaramacittamiva taddhetuphalapÃraæparyÃvicchinnakramavartino bhÃvinaÓcittasaætÃnasya hetubhÃvamanupagamya kuÓalaæ cittaæ nirudhyeta, tadà ucchinnaæ tatkarma syÃt | athÃpi anÃgatasaætÃnasya hetubhÃvamupagamya svarÆpÃdapracyutaæ syÃt, syÃttadÃnÅæ karma ÓÃÓvatam | na caitadevamiti | tasmÃt k«aïikakarmÃbhyupagame 'pi nÃsti ucchedaÓÃÓvatadarÓanadvayaprasaÇga iti || 10 || (##) tadatra yathoditakarmaprabhedavyÃkhyÃne daÓa kuÓalÃ÷ karmapathà vyÃkhyÃtÃ÷ | te ca- dharmasya sÃdhanopÃyÃ÷ ÓuklÃ÷ karmapathà daÓa | phalaæ kÃmaguïÃ÷ pa¤ca dharmasya pretya ceha ca || 11 || ta ete daÓa kuÓalÃ÷ karmapathà dharmasya sÃdhanopÃyà ni«pattihetubhÆtà ityartha÷ || ka÷ punarasau kuÓalakarmapathavyatirikto dharmo nÃma, yasyaite sÃdhanopÃyatvena vyavasthÃpyante? ucyate | cittaviÓe«a eva kaÓcit dharmaÓabdenokta÷ || Ãtmasaæyamakaæ ceta÷ parÃnugrÃhakaæ ca yat | maitraæ sa dharma÷ ityanena | athavà | parini«ÂhitarÆpà ete daÓa kuÓalÃ÷ karmapathà dharmaÓabdavÃcyà bhavanti, kriyamÃïarÆpÃstu kuÓalakarmapathavÃcyà bhavanti | tadasya uktalak«aïasya ete daÓa kuÓalÃ÷ karmapathà ni«pattau hetutvena vyavasthÃpyante | kathaæ punaratra prakrÃnte karmavibhÃge daÓa kuÓalÃ÷ karmapathà iti? ucyate- vÃgvi«pando 'viratayo yÃÓcÃvij¤aptisaæj¤itÃ÷ | ityÃdinà kÃyikÃsraya÷ karmapathÃ÷ vÃcikÃÓcatvÃro vyÃkhyÃtÃ÷| cetanà cetyanena abhidhyÃvyÃpÃdasamyagd­«ÂayÃkhyÃsrayo mÃnasà vyÃkhyÃtÃ÷ | ityevaæ daÓÃpi kuÓalÃ÷ karmapathà atra vyÃkhyÃtÃ÷ | te ca yathoditasya dharmasya ni«pattihetavo bhavanti | asya ca dharmasya rÆpaÓabdagandharasaspra«Âavyalak«aïÃ÷ pa¤ca kÃmaguïÃ÷ | pretya ca ad­«Âe paraloke ityartha÷, iha ceti ihaloke ityartha÷, phalamupabhujyate iti || 11 || evaæ tÃvadaikanikÃyikairÃk«epaparihÃre varïite sati, tÃn prati apare do«amudbhÃvya anyÃk«epaparihÃraæ varïayanta÷ Ãhu÷- bahavaÓca mahÃntaÓca do«Ã÷ syurapi kalpanà | yadye«Ã tena naivai«Ã kalpanÃtropapadyate || 12 || yadi bÅjÃÇkurasÃdharmyeïa cittasaætÃne ÓÃÓvatocchedadarÓanadvayado«aprasaÇgaparihÃra÷ syÃt, tadà bahavaÓca do«Ã÷ saækhyÃbahutvena mahÃntaÓca d­«ÂÃd­«Âavirodhena parapak«e prÃpruvanti | kathaæ k­tvÃ? yadi hi bÅjasaætÃnad­«ÂÃntena ÓÃlibÅjÃt ÓÃlyaÇkurÃdisaætÃna eva pravartate, na vijÃtÅya÷, ÓÃlyaÇkurÃdisaætÃnÃcca ÓÃliphalameva upajÃyate, na bilvaphalam, bhinnajÃtÅyatvÃt, evamihÃpi kuÓalacittÃt kuÓalacittasaætÃna eva syÃt, samÃnajÃtÅyatvÃt, na akuÓalÃvyÃk­tacittasaætÃna÷, vijÃtÅyatvÃt | evamakuÓalÃvyÃk­tacittÃdakuÓalÃvyÃk­tacittasaætÃna eva syÃnnÃnya÷, bhinnajÃtÅyatvÃt | kÃmarÆpÃrÆpyÃvacarÃnÃsravacittebhya÷ sad­ÓÃnÃmeva cittÃnÃæ kÃmarÆpÃrÆpyÃvacarÃnÃsravÃïÃmutpÃda÷ (##) syÃt, na bhinnajÃtÅyÃnÃm | manu«yacittÃnmanu«yacittameva syÃnna devanÃrakatiryagÃdyanyacittam | tataÓca yo deva÷ sa deva eva syÃt, yo manu«ya÷ sa manu«ya eva syÃdityÃdi | tataÓca akuÓalamapi kurvatÃæ devamanu«yÃïÃæ gatiyonivarïabuddhÅndriyabalarÆpabhogÃdi vaicitryaæ na syÃdapÃyapatanaæ ca | i«yate caitatsarvamiti | evaæ bahavaÓca mahÃntaÓca do«Ã yasmÃdbÅjasaætÃnasÃdharmyakalpanÃyÃæ prasajyante, tasmÃnnai«Ã kalpanà atropapadyate || 12 || imÃæ puna÷ pravak«yÃmi kalpanÃæ yÃtra yojyate | buddhai÷ pratyekabuddhaiÓca ÓrÃvakaiÓcÃnuvarïitÃm || 13 || kà cÃsau kalpanetyÃha- patraæ yathÃvipraïÃÓastatharïamiva karma ca | caturvidho dhÃtuta÷ sa prak­tyÃvyÃk­taÓca sa÷ || 14 || iha kuÓalaæ karma k­taæ sat utpÃdÃnantarameva nirudhyate, na ca tasminniruddhe phalÃbhÃvaprasaÇga÷ | yasmÃd yadaiva tatkarma utpadyate, tadà etasya karmaïo 'vipraïÃÓo nÃma viprayukto dharma÷ kartu÷ saætÃne samupajÃyate ­ïapatrasthÃnÅya÷ | tadevaæ patraæ yathà avipraïÃÓa÷ tathà veditavya÷ | yasya ca asau avipraïÃÓÃkhyo dharma utpadyate, ­ïamiva tatkarma veditavyam | yathà ca ­ïapatrÃvasthÃnÃt prayukte 'pi dhane dhanino na dhananÃÓo bhavati, saæbadhyata eva sa kÃlÃntareïa pa¤camena dhanaskandhena, tathà vina«Âe 'pi karmaïi avipraïÃÓÃkhyadharmÃntarÃvasthÃnÃt tannimittakena phalena abhisaæbadhyata eva kartà | yathà ca ­ïapatraæ dÃturdhanÃbhyÃgamaæ k­tvà nirmuktaæ sat punarapi vidyamÃnaæ và avidyamÃnaæ và na dhanÃbhyÃgame samartham, evamavipraïÃÓo 'pi dattavipÃka÷ san vidyamÃno và avidyamÃno và na Óaknoti nirmuktapatravat kartu÷ punarapi vipÃkasaæbandhaæ kartum || yaÓcÃyamavipraïÃÓo 'smÃbhirukta÷ sÆtrÃntarokta÷, caturvidho dhÃtuta÷ sa kÃmarÆpÃrÆpyÃvacarÃnÃsravabhedÃt, prak­tyà avyÃk­taÓca sa÷ | kuÓalÃkuÓalatvena avyÃkaraïÃdavyÃk­ta evÃvipraïÃÓa÷ | yadi asau akuÓalÃnÃæ karmaïÃmakuÓala÷ syÃt, tadà kÃmaæ vÅtarÃgÃïÃæ na syÃt | yadi ca kuÓalÃnÃm, kuÓala÷ syÃt, samucchinnakuÓalamÆlÃnÃæ sa na syÃt | tasmÃt prak­tyavyÃk­ta evÃsau || 14 || kiæ ca | prahÃïato na praheyo bhÃvanÃheya eva và | sa cÃyamavipraïÃÓa÷ prahÃïato na praheya÷ | pÃrthagjanikÃni karmÃïi darÓanamÃrgeïaiva prahÅyante mà bhÆdÃrya÷ p­thagjanakarmasamanvÃgata iti | avipraïÃÓastu tatkarmaprahÃïe 'pi darÓanamÃrgeïa na prahÅyate, kiæ tu bhÃvanÃmÃrgeïa và tasyà prahÃïaæ bhavati | dhÃtusamatikramaïapraheya eveti vÃÓabdo vikalpÃrtha÷ || yataÓcaivamavipraïÃÓa÷ karmavinÃÓe 'pi na naÓyati, karmaprahÃïe 'pi na prahÅyate, tasmÃdavipraïÃÓena jÃyate karmaïÃæ phalam || 15 || (##) yadi punarapi asya avipraïÃÓasya karmaïa÷ prahÃïena prahÃïÃtprahÃïata÷ prahÃïaæ syÃt karmaïaÓca saækrameïa karmaïo vinÃÓena karmÃntarasaæmukhÅbhÃvena vinÃÓa÷ syÃt, ko do«a÷ syÃditi? ucyate- prahÃïata÷ praheya÷ syÃtkarmaïa÷ saækrameïa và | yadi do«Ã÷ prasajyeraæstatra karmavadhÃdaya÷ || 16 || yadi darÓanamÃrgeïa pÃrthagjanikakarmavadavipraïÃÓa÷ prahÅyeta, tadà karmaïo vinÃÓa eva syÃt | karmavinÃÓÃcca ÃryÃïÃmi«ÂÃni«ÂakarmaphalavipÃka÷ pÆrvakarmaphalahetuko na syÃt | ak­tasyaiva karmaïa÷ phalodaya÷ syÃt | karmaphalÃbhÃvadarÓanÃcca mithyÃdarÓanaæ syÃditi | evaæ karmavadhÃdayo do«Ã÷ prasajyante prahÃïata÷ praheyatvÃbhyupagame sati avipraïÃÓasya | evaæ karmaïa÷ saækrame 'pi yojyam || 16 || sarve«Ãæ vi«abhÃgÃnÃæ sabhÃgÃnÃæ ca karmaïÃm | pratisaædhau sadhÃtÆnÃmeka utpadyate tu sa÷ || 17 || bhinnajÃtÅyÃni karmÃïi vi«abhÃgÃni | sad­ÓÃni sabhÃgÃni | te«Ãæ sarve«Ãmeva sabhÃgÃnÃæ ca vi«abhÃgÃnÃæ ca karmaïÃæ kÃmarÆpÃrÆpyadhÃtupratisaædhi«u sarvakarmÃpamardana÷ eka eva avipraïÃÓa utpadyate | sa cÃpi sadhÃtÆnÃæ samÃnadhÃtukÃnÃmeva utpadyate na vi«abhÃgadhÃtukÃnÃm || 17 || karmaïa÷ karmaïo d­«Âe dharma utpadyate tu sa÷ | dviprakÃrasya sarvasya vipakke 'pi ca ti«Âhati || 18 || sa cÃyamavipraïÃÓÃkhyo dharma÷ sarvasyaiva karmaïa÷ cetanÃcetayitvÃsvabhÃvasya sÃsravÃnÃsravabhedena và dviprakÃrabhinnasya d­«Âe dharme ihaiva janmani karmaïa÷ karmaïa÷ ekaiko 'vipraïÃÓa utpadyate | sa cÃyamavipraïÃÓo vipakke 'pi vipÃke nÃvaÓyaæ nirudhyate, nirbhuktapatravacca vidyamÃno 'pi san na Óaknoti punarapi vipaktum || 18 || phalavyatikramÃdvà sa maraïÃdvà nirudhyate | anÃsravaæ sÃsravaæ ca vibhÃgaæ tatra lak«ayet || 19 || tatra phalavyatikramÃnnirudhyate | yathoktam- bhÃvanÃheya eveti | maraïÃnnirudhyate | yathoktam- pratisaædhau sadhÃtÆnÃmeka utpadyate tu sa÷ | iti | sa cÃyaæ sÃsravÃïÃæ sÃsrava÷, anÃsravÃïÃmanÃsrava÷ ityevaæ vibhÃgaæ lak«ayet || 19 || tadevam- ÓÆnyatà ca na coccheda÷ saæsÃraÓca na ÓÃÓvatam | karmaïo 'vipraïÃÓaÓca dharmo buddhena deÓita÷ || 20 || yasmÃt karma k­taæ sat nirudhyate, na svabhÃvenÃvati«Âhate, tasmÃt karmaïa÷ svabhÃvenÃvasthÃnÃt ÓÆnyatà copapadyate | na caivaæ karmaïo 'navasthÃnÃducchedadarÓanaprasaÇga÷, avipraïÃÓaparigraheïa karmavipÃkasadbhÃvÃt | vipÃkÃbhÃve hi karmaïa÷ ucchedadarÓanaæ syÃt | avipraïÃÓadharmasadbhÃvÃt (##) bÅjasaætÃnasÃdharmyaparikalpanÃbhÃvÃcca nÃnÃgatijÃtiyonidhÃtubhedabhinnaÓca päcagatika÷ saæsÃro vicitra÷ siddho bhavati | na ca ÓÃÓvatavÃdaprasaÇga÷, karmaïa÷ svarÆpeïÃvasthÃnÃnabhyupagamÃt | karmaïÃæ ca avipraïÃÓa÷, avipraïÃÓasadbhÃvÃt, iti | evaæ niravaÓe«ÃvidyÃnidrÃpagamÃdvibuddhena bhagavatà yasmÃdayaæ dharmo deÓita÷, tasmÃd yatpÆrvaæmuktaæ pareïa- ti«Âhatyà pÃkakÃlÃccet karma tannityatÃmiyÃt | niruddhaæ cenniruddhaæ sat kiæ phalaæ janayi«yati || iti, tadasmatpak«e nopapadyate iti | tasmÃdasmÃbhirupavarïitakalpanaiva nyÃyyà iti || 20 || atrocyate- kimiha bhavanto gandharvanagaraprÃkÃrapatanÃtiÓaÇkitayà atÅvodvignÃ÷ tatparirak«ÃpariÓramÃyÃsamÃpannÃ÷, ye nÃma yÆyaæ karmaïyanupapadyamÃne tatphalanimittaæ vipravadadhvam? yadi hi karmaïa÷ svarÆpeïaivotpÃda÷ syÃt, tasya ÃvipÃkamavasthÃnÃnnityatvaæ syÃt, vinÃÓÃduccheda÷ syÃt | yadà tu karma naivotpadyate svabhÃvaÓÆnyatvÃt, tadà tasya kuto 'vasthÃnaæ vinÃÓo vÃ, yata e«Ã cintà syÃt? atrÃha- karma notpadyate kasmÃt ÃcÃrya Ãha- ni÷svabhÃvaæ yatastata÷ | yasmÃnni÷svabhÃvaæ karma tasmÃnnotpadyate | yadi khalvevaæ ni÷svabhÃvatvÃtkarma notpadyate, tat kathamevamuktaæ bhagavatÃ- na praïaÓyanyi karmÃïi kalpakoÂiÓatairapi | sÃmagrÅæ prÃpya kÃlaæ ca phalanti khalu dehinÃm || iti? ucyate- yasmÃcca tadanutpannaæ na tasmÃdvipraïaÓyati || 21 || ityevaæ bhagavato 'bhiprÃya iti | ato nÃyamasmÃkaæ bÃdhako vidhiriti |21 || avaÓyaæ caitadevaæ vij¤eyam- ni÷svabhÃvaæ karmeti | anyathà hi- karma svabhÃvataÓcetsyÃcchÃÓvataæ syÃdasaæÓayam | ak­taæ ca bhavetkarma kriyate na hi ÓÃÓvatam || 22 || yadi hi karma svabhÃvata÷ syÃt, muktasaæÓayaæ tacchÃÓvataæ syÃt, svabhÃvasyÃnyathÃbhÃvÃbhÃvÃt | tataÓca ak­tameva karma bhavet | kartu÷ svatantrasya kriyayà yadÅpsitatamaæ tatkarma | etacca na yujyate | kiæ kÃraïam? yasmÃt kriyate na hi ÓÃÓvatam | ÓÃÓvataæ hi nÃma tad yadvidyamÃnasattÃkam | yacca vidyamÃnaæ tasya karaïÃnupapatte÷ tannaiva kÃraïamapek«ata iti || 22 || ÓubhÃÓubhe karmaïi ak­ta eva sakalasya lokasya vipÃko yasmÃt, tataÓca- (##) ak­tÃbhyÃgamabhayaæ syÃtkarmÃk­takaæ yadi | abrahmacaryavÃsaÓca do«astatra prasajyate || 23 || yadi hi ak­taæ karma bhavet, tadà ak­tÃbhyÃgamabhayaæ syÃt | yenÃpi hi prÃïÃtipÃtÃdikaæ na k­tam, tasyÃpi ak­tamapi sat tat karma astyeveti tenÃpyasya saæbandhÃdak­tÃbhyÃgamabhayaæ syÃt | abrahmacaryavÃsaÓca tatra pak«e prÃpnoti | kiæ kÃraïam? pariÓuddhabrahmacaryavÃsÃnna kasyacinnirvÃïena bhavitavyaæ syÃt || 23 || kiæ cÃta÷? vyavahÃrà virudhyante sarva eva na saæÓaya÷ | puïyapÃpak­tornaiva pravibhÃgaÓca yujyate || 24 || ye hi ete k­«ivÃïijyagorak«Ãdaya÷ kriyÃrambhÃ÷ phalÃrthamÃrabhyante, te«Ãæ sarve«Ãmak­tÃnÃmeva vidyamÃnatvÃt prÃrambhavaiyarthyaæ syÃt | ghaÂaæ kuru, paÂaæ kuru, ityevamÃdayaÓca sarva eva laukikavyavahÃrà virudhyante, ghaÂÃdÅnÃæ sarve«Ãmeva vidyamÃnatvÃt | puïyak­dayam, pÃpak­dayam, iti ca pravibhÃgo na prÃpnoti, ubhayorapi puïyapÃpak­to÷ ak­tayorapi puïyapÃpayo÷ pratyekaæ vidyamÃnatvÃt || 24 || kiæ ca- tadvipakvavipÃkaæ ca punareva vipak«yati | karma vyavasthitaæ yasmÃttasmÃtsvÃbhÃvikaæ yadi || 25 || vipakvavipÃkasyÃpi karmaïa÷ punarvipÃkadÃnamÃpadyate svarÆpÃdapracyutatvÃt, avipakvavipÃkÃvasthÃyÃmiva | tadevaæ yadi karma svÃbhÃvikamiti manyase, yasmÃt tatkarma vyavasthitamasti tasmÃnni÷saæÓayaæ yathopavarïità do«Ã÷ prÃpnuvanti sasvabhÃvatve | tasmÃnni÷svabhÃvaæ karma, yataÓca ni÷svabhÃvaæ karma, tasmÃcchÃÓvatocchedadarÓanaprasaÇgo naivÃsmÃkamevaæ vyÃcak«amÃïÃnÃmÃpadyate iti || 25 || atrÃha- vidyata eva svabhÃvata÷ karma, tatkÃraïasadbhÃvÃt | iha yannÃsti, na tasya kÃraïamasti [kÆrma] romakÆpaprÃvÃrasyeva | asti ca karmaïa÷ kÃraïaæ kleÓÃ÷ | avidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrÃ÷, ..... upÃdÃnapratyayo bhava÷, iti vacanÃt | tasmÃdvidyata eva karma svabhÃvata÷ iti | ucyate | ayuktameva | kiæ kÃraïam? yasmÃt- karma kleÓÃtmakaæ cedaæ te ca kleÓà na tattvata÷ | na cette tattvata÷ kleÓÃ÷ karma syÃttattvata÷ katham || 26 || ihedaæ karma kleÓÃtmakaæ kleÓahetukam | te ca kleÓÃstattvato na santi | vak«yati hi- ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃn saæbhavanti pratÅtya ye | te svabhÃvÃnna vidyante tasmÃtkleÓà na tattvata÷ || iti | tadevaæ tÃvat na tattvata÷ kleÓÃ÷, taddhetukaæ karma tadÃnÅæ kutastattvato bhavi«yati? tasmÃnnÃsti karma svabhÃvata÷ || 26 || (##) atrÃha- vidyanta eva kleÓà karmÃïi ca, tatkÃryasadbhÃvÃt | iha hi kleÓakarmaïÃæ dehÃkhyaæ kÃryamupalabhyate | yasya ca kÃryamupalabhyate tadasti, avidyamÃnasya khapu«pÃde÷ kÃryÃdarÓanÃt iti | ucyate | syu÷ kleÓÃ÷ karmÃïi ca, yadi tatkÃryaæ dehà vidyeran | na tu vidyante ityÃha- karma kleÓÃÓca dehÃnÃæ pratyayÃ÷ samudÃh­tÃ÷ | karma kleÓÃÓca te ÓÆnyà yadi dehe«u kà kathà || 27 || yathà karma kleÓÃÓca ÓÆnyÃ÷, tathà pratipÃditam | tataÓca karma kleÓà yadà na santi, tadà tatkÃryÃïÃæ dehÃnÃmasattve kà kathà bhavi«yati? nÃstitvaæ te«Ãæ pÆrvameva siddhaæ yasmÃt, tasmÃnnÃnna kaÓcidvaktavyaviÓe«o 'stÅtyabhiprÃya÷ || 27 || atrÃha- vidyata eva svabhÃvata÷ karma, tatphalabhokt­sadbhÃvÃt | yannÃsti, na tasya phalopabhoktÃsti, tadyathà gaganacÆtaphalasyeti | asti ca karmaïa÷ phalopabhoktÃ- avidyÃniv­to jantust­«ïÃsaæyojanaÓca sa÷ | sa bhoktà sa ca na karturanyo na ca sa eva sa÷ || 28 || tatra avidyà aj¤Ãnaæ tama÷ saæmoha iti paryÃyÃ÷ | avidyayà niv­taÓchÃdita÷ | päcagatikasaæsÃre puna÷ punarjÃyata iti jantu÷ | sattva÷ pudgala÷ prÃïÅti tasyaiva paryÃyÃ÷ | t­«ïà rÃga÷ saktirvisaktiÓceti paryÃyÃ÷ | saæyojanaæ bandhanam | t­«ïà saæyojanamasyeti t­«ïÃsaæyojana÷ t­«ïÃbandhana ityartha÷ | yathoktaæ sÆtre- avidyÃniv­tÃ÷ sattvÃst­«ïÃsaæyojanÃ÷ iti | atha ca punaridaæ pÃpaæ karma svayameva k­tam, asya svayameva vipÃka÷ pratyanubhavitavya÷ iti vacanÃt | sa ca bhoktà karmaphalasya | sa ca na karturanya÷, na ca sa eva sa÷ | tattvÃnyatvÃvÃcyatvÃt | tasmÃt phalopabhokt­sadbhÃvÃdastyeva karmeti || 28 || atrocyate- syÃtkarmaïa÷ kartà karmaphalasya copabhoktà yadi karmaiva syÃt | na tvasti | kathaæ k­tvÃ? na pratyayasamutpannaæ nÃpratyayasamutthitam | asti yasmÃdidaæ karma tasmÃtkartÃpi nÃstyata÷ || 29 || karma cennÃsti kartà ca kuta÷ syÃtkarmajaæ phalam | asatyatha phale bhoktà kuta eva bhavi«yati || 30 || yadi karma nÃma kiæcitsyÃt, tat pratyayasamutpannaæ và bhavet, apratyayasamutpannaæ vÃ? yadi tÃvat pratyayasamutpannami«yate, tanna yuktam, pratyayaparÅk«ÃyÃmuktado«atvÃt | atha apratyayajanitaæ nirhetukam, tadapi- hetÃvasati kÃryaæ ca kÃraïaæ ca ityÃdinà karmakÃrakaparÅk«ÃyÃæ vistareïa pratipÃditam | yataÓcaivaæ pratyayasamutpannaæ và apratyayasamutpannaæ và karmedaæ na saæbhavati, tasmÃdasya karmaïa÷ kartÃpi na saæbhavati | yadà caivaæ karma ca kartà ca nÃsti, tadà nirhetukaæ karmajaæ phalaæ kuto bhavi«yatÅti, asati ca phale kuta eva phalabhoktà bhavi«yatÅti, sarvametat svabhÃvato 'saævidyamÃnameveti vij¤eyam || (##) atrÃha- yadi evaæ nai÷svÃbhÃvyaæ bhÃvÃnÃæ vyavasthÃpitaæ bhavati, yattarhi etaduktaæ bhagavatÃ- svayaæ k­tasya karmaïa÷ svayameva vipÃka÷ pratyanubhavitavya÷ iti, tadetat sarvamamunà nyÃyena apÃk­taæ bhavati | karmaphalÃpavÃdÃcca pradhÃnanÃstiko bhavÃniti | ucyate | na vayaæ nÃstikÃ÷ | astitvanÃstitvadvayavÃdanirÃsena tu vayaæ nirvÃïapuragÃminamadvayapathaæ vidyotayÃma÷ | na ca karmakart­phalÃdikaæ nÃstÅti brÆma, kiæ tarhi ni÷svabhÃvametaditi vyavasthÃpayÃma÷ | atha manyase- ni÷svabhÃvÃnÃæ bhÃvÃnÃæ vyÃpÃrakaraïÃnupapatte÷ tadavastha eva do«a iti, etadapi nÃsti | sasvabhÃvÃnÃmeva vyÃpÃrÃdarÓanÃt | ni÷svabhÃvÃnÃmeva vyÃpÃradarÓanÃt | tathÃhi ni÷svabhÃvà eva santo ghaÂÃdaya÷ loke svakÃryak­t upalabhyante || 30 || api ca | amu«mÃd d­«ÂÃntÃt spa«ÂatarÃdayamartho 'vasÅyatÃm- yathà nirmitakaæ ÓÃstà nirmimÅtarddhisaæpadà | nirmito nirmimÅtÃnyaæ sa ca nirmitaka÷ puna÷ || 31 || tadyathÃ- ekaæ nirmitakaæ ÓÃstà buddho bhagavÃn ­ddhisaæpadà ­ddhiprabhÃveïa nirmimÅta, sa cÃpi nirmitaka÷ puna÷ yo 'yaæ buddhena bhagavatà nirmita÷, sa punarbhÆyo 'nyamaparaæ nirmitakaæ nirmimÅta | tatra ya e«a nirmitaka÷ aparasya nirmitakasya nirmÃtÃ, sa ÓÆnya÷ ni÷svabhÃva÷, tathÃgatasvabhÃvarahita ityartha÷ | yaÓcÃyamaparo nirmitaka÷, yonirmitakena nirmita÷, asÃvapi ÓÆnyo nisvabhÃva÷, tathÃgatasvabhÃvarahita ityartha÷ | yathÃtra ni÷svabhÃvÃnÃæ nisvabhÃvakÃryak­ttvaæ karmakart­vyapadeÓaÓca bhavati, tathà nirmitakÃkÃra÷ kartà karma ca tatk­tam | tadyathà nirmitenÃnyo nirmito nirmitastathà || 32 || yo hyatra karmaïa÷ kartà sa nirmitakÃkÃra÷ svabhÃvaÓÆnya÷ | tena ca svabhÃvaÓÆnyena svatantrakartrà yat kiæcit karma kriyate, tadapi svabhÃvaÓÆnyam | tadyathà nirmitakena anyo nirmitako nirmita÷ tathà veditavyam | yathoktamÃgame- ekasya bhëamÃïasya sarve bhëanti nirmitÃ÷ | ekasya tÆ«ïÅæbhÆtasya sarve tÆ«ïÅæbhavanti hi || tasmÃdadvayavÃdinÃæ mÃdhyamikÃnÃæ kuto mithyÃdarÓanam? uktaæ ca ÃryasamÃdhirÃje- yada sugatu kathÃæ katheti nÃtho vÅthigatÃn manujÃn k­pÃyamÃna÷ | nirmita jinu tatra nirminitva vicarati te«u praïÅtabuddhadharmÃn || prÃïiÓatasahasra taæ Óruïitvà praïidadhayiæsu varÃgrabuddhaj¤Ãne | (##) kada vaya labhi j¤ÃnamevarÆpaæ ÃÓaya j¤Ãtva jino 'sya vyÃkaroti || raÓmi Óatasahasra aprameyÃn avasiri pÃdatalehi dharmarÃjà | sarvi niraya ÓÅtalà bhavanti dukhamapanÅya sukhaæ ca vedayanti || dharma daÓabalaprabhëite 'tra marumanujÃna viÓuddha bhoti cak«u÷ | ityÃdi | keci sp­ha janenti tatra kÃle parama acintya tehi labdhalÃbhà | yehi jinu nimantrito narendro na ca pariyanta te«u dak«iïÃyà || ityÃdi vistara÷ || tathà ÃryavimalakÅrtinirdeÓe- tannirmitabodhisattvena gandhasugandhÃyÃæ lokadhÃtau samantabhadratathÃgatopabhuktaÓe«aæ bhojanamÃnÅtaæ nÃnÃvya¤janakhÃdyÃdisaæprayuktaæ p­thakp­thagvividharasamekabhojanena sarvaæ tacchrÃvakabodhisattvasaægharÃjarÃjÃmÃtyapurohitÃnta÷ puradauvÃrikasÃrthavÃhÃdijanapadaæ saætarpya prÅtyÃkÃraæ nÃma mahÃsamÃdhiæ lambhayÃmÃsa | iti || vinaye ca paÂhayate- pÃpabhik«urapratirÆpako bhagavatà bhik«urabhinirmita÷ | tadvacanena ÓÅlavato 'pi viÓuddhipratij¤ÃsaævÃsa÷ praj¤apta÷ iti || 32 || na ca kevalaæ nirmÃïad­«ÂÃntena nai÷svabhÃvyadarÓanamupapadyamÃnarÆpam, api ca amÅbhyo d­«ÂÃntebhya÷ sphuÂaæ nai÷svabhÃvyaæ bhÃvÃnÃæ pratÅyatÃmiti pratipÃdayannÃha- kleÓÃ÷ karmÃïi dehÃÓca kartÃraÓca phalÃni ca | gandharvanagarÃkÃrà marÅcisvapnasaænibhÃ÷ || 33 || tatra kleÓà rÃgÃdaya÷, kliÓnanti sattvacittasaætÃnÃnÅti k­tvà | karmÃïi kuÓalÃkuÓalÃne¤jyÃni | dehÃ÷ ÓarÅrÃïi | kartÃra÷ ÃtmÃna÷ | phalÃni vipÃkÃdhipatyani«yandÃdÅni | ta ete kleÓÃdayo 'rthÃ÷ gandharvanagarÃdivanni÷svabhÃvÃ÷ veditavyÃ÷ | tasmÃnmÃdhyamikÃnÃmeva bhÃvÃnÃæ svabhÃvÃnabhyupagamÃcchÃÓvatocchedadarÓanadvayaprasaÇgo nÃstÅti vij¤eyam || atra ca karmaphalasaæbandhavicÃre kucodyaÓe«Ãk«epaparihÃro madhyamakÃvatÃrÃdvistareïÃvaseya÷ || (##) yathoktamÃryaratnakÆÂasÆtre- pa¤ca ca bhik«uÓatÃni dhyÃnalÃbhÅni utthÃyÃsanebhya÷ prakrÃntÃni imÃæ gambhÅrÃæ dharmadeÓanÃmanavabudhyamÃnÃni anavataranti anavagÃhamÃnÃni anadhimucyamÃnÃni | bhagavÃnÃha- tathà hyete kÃÓyapa bhik«ava÷ ÃbhimÃnikÃ÷ imÃmanÃsravÃæ ÓÅlaviÓuddhiæ nÃvataranti nÃvagÃhante nÃdhimucyante uttrasyanti saætrasyanti saætrÃsamÃpadyante | gambhÅra÷ kÃÓyapa gÃthÃbhinirhÃro gambhÅrà ca buddhÃnÃæ bhagavatÃæ bodhi÷ | sà na Óakyà anavaropitakuÓalamÆlai÷ sattvai÷ pÃpamitraparig­hÅtairanadhimuktibahulairadhimoktum | api ca | etÃni kÃÓyapa pa¤ca bhik«uÓatÃni kÃÓyapasya tathÃgatasya pravacane 'nyatÅrthikaÓrÃvakà abhÆvan | taireva tasya kÃÓyapasya tathÃgatasyÃntikÃdupÃlambhÃbhiprÃyaire«Ã dharmadeÓanà Órutà | Órutvà ca ekacittaprasÃdo labdha÷ | evaætairvÃg bhëitÃ- ÃÓcaryaæ yÃvat madhurapriyamÃïÅ kÃÓyapastathÃgato 'rhan samyaksaæbuddha iti | ta etenaikacittaprasÃdena pratilabdhena kÃlagatÃ÷ trÃyastriæÓe«u deve«ÆpapannÃ÷ | te tataÓcyutÃ÷ samÃnÃ÷ ihopapannÃ÷ | tenaiva ca hetunà iha mama ÓÃsane pravrajitÃ÷ | tÃnyetÃni kÃÓyapa pa¤ca bhik«uÓatÃni d­«ÂipraskandhÃni imÃæ gambhÅrÃæ dharmadeÓanÃæ nÃvataranti nÃvagÃhante nÃdhimucyante uttrasyanti saætrasyanti saætrÃsamÃpadyante k­taæ punare«Ãmanayà dharmadeÓanayà parikarma | na bhÆyo durgativinipÃtaæ gami«yanti | ebhireva ca skandhai÷ parinirvÃsyanti || atha khalu bhagavÃnÃyu«mantaæ subhÆtimÃmantrayate sma- gaccha subhÆte, etÃn bhik«Æn saæj¤apatha | subhÆtirÃha- bhagavata eva tÃvadete bhëitaæ vilomayanti, ka÷ punarvÃdo mama? atha bhagavÃæstasyÃæ velÃyÃæ yena mÃrgeïaite bhik«Ãvo gacchanti sma, tasmin mÃrge drau bhik«Æ nirmimÅte sma | atha tÃni pa¤ca bhik«uÓatÃni yena mÃrgeïa tau dvau bhik«Æ nirmitakau tenopasaækrÃmanti sma | upasaækramya etadavocan- kutra Ãyu«mantau gami«yatha÷? tÃvavocatÃm- gami«yÃva ÃvÃmaraïyÃyatane«u | tatra dhyÃnasukhasaæsparÓavihÃrairvihari«yÃva÷ || ..... tÃnyapi pa¤ca bhik«uÓatÃnyetadavocan- vayamapyÃyu«mantau bhagavato dharmadeÓanÃæ nÃvatarÃmo nÃvagÃhÃmahe nÃdhimucyÃmahe uttrasyÃma÷ saætrasyÃma÷ saætrÃsamÃpadyÃmahe | tena vayamaraïyÃyatane«u dhyÃnasukhasaæsparÓavihÃrairvihari«yÃma iti | nirmitakÃvavocatÃm- tena hi Ãyu«manta÷ saægÃsyÃmo na vivadi«yÃma÷ | avivÃdaparamo hi Óramaïadharma÷ | yadidamÃyu«manta ucyate parinirvÃïamiti, katama÷ sa dharmo ya÷ parinirvÃsyati? kaÓcitpunaratra kÃya÷ Ãtmà và sattvo và jÅvo và janturvà po«o và puru«o và pudgalo và manujo và mÃnavo va, ya÷ parinirvÃsyati? kasya và k«ayÃt parinirvÃïam? te 'vocan rÃgadve«amohak«ayÃt parinirvÃïam | nirmitakÃvavocatÃm- kiæ punarÃyu«matÃæ saævidyante rÃgadve«amohà yÃn k«ayi«yatha? te 'vocan- na te adhyÃtmaæ na bahirdhà nobhayamantareïopalabhyante, nÃpi te aparikalpità utpadyante .... | ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau karmaphalaparÅk«Ã nÃma saptadaÓamaæ prakaraïam || (##) 18 ÃtmaparÅk«Ã a«ÂÃdaÓamaæ prakaraïam | atrÃha- yadi kleÓÃ÷ karmÃïi ca dehÃÓca kartÃraÓca phalÃni ca sarvametanna tattvam, kevalaætu gandharvanagarÃdivadattatvameva sat tattvÃkÃreïa pratibhÃsate bÃlÃnÃm, kiæ punaratra tattvam, kathaæ và tattvasyÃvatÃra÷ iti? ucyate | ÃdhyÃtmikabÃhyÃÓe«avastvanupalambhena adhyÃtmaæ bahiÓca ya÷ sarvathà ahaækÃramamakÃraparik«aya÷, idamatra tattvam | tattvÃvatÃra÷ puna÷- satkÃyad­«ÂiprabhavÃnaÓe«Ãn kleÓÃæÓca do«ÃæÓca dhiyà vipaÓyan | ÃtmÃnamasyà vi«ayaæ ca buddhà yogÅ karotyÃtmani«edhameva || ityÃdinà madhyamakÃvatÃrÃdvistareïÃvaseya÷ | kÃyad­«ÂimÆlakameva saæsÃramanupaÓyan ÃtmÃnupalambhÃcca satkÃyad­«ÂiprahÃïaæ tatprahÃïÃcca sarvakleÓavyÃv­ttiæ samanupaÓyan prathamataramÃtmÃnamevopaparÅk«ate, ko 'yamÃtmà nÃmeti, yo 'haækÃravi«aya÷ | sa cÃyamahaækÃrasya vi«aya÷ parikalpyamÃna÷ skandhasvabhÃvo và bhavetskandhavyatirikto vÃ? ÃdhÃrÃdheyatadvatpak«ÃïÃmapi ekatvÃnyatvapak«e eva antarbhÃvÃt saæk«epeïaiva ca vivak«itatvÃdekatvÃnyatvapak«advayaprati«edhenaiva Ãtmani«edhamÃrabdhukÃma ÃcÃrya Ãha- Ãtmà skandhà yadi bhavedudayavyayabhÃgbhavet | skandhebhyo 'nyo yadi bhavedbhavedaskandhalak«aïa÷ || 1 || kimartha punaranyatra tathÃgataparÅk«ÃyÃmagnÅndhanaparÅk«ÃyÃæ ca pa¤ca pa¤ca pak«Ã upanyastÃ÷, iha tu puna÷ pak«advayameveti? ucyate | yenaiva tatra prakaraïadvaye pa¤ca pa¤ca pak«Ã nirdi«ÂÃ÷, ata eva anyatra nirdi«ÂatvÃnna punariha nirdiÓyante | saæk«epeïa tu pak«advayamupanyasyate iti || tatra yadi skandhà Ãtmeti parikalpyate, tadà udayavyayabhÃg utpÃdÅ ca vinÃÓÅ ca Ãtmà prÃpnoti, skandhÃnÃmudayavyayabhÃktvÃt | na caivami«yate, ÃtmÃneka[tva]do«aprasaÇgÃt vak«yati hi- nÃpyabhÆtvà samutpanno do«o hyatra prasajyate | k­tako và bhavedÃtmà saæbhÆto vÃpyahetuka÷ || iti | tathÃ- na copÃdÃnamevÃtmà vyeti tatsamudeti ca | kathaæ hi nÃmopÃdÃnamupÃdÃtà bhavi«yati || iti | (##) kiæ ca- skandhà Ãtmà cedatastadbahutvÃt ÃtmÃna÷ syuste 'pi bhÆyÃæsa eva | dravyaæ cÃtmà prÃpnuyÃttÃd­ÓaÓca dravye v­ttau vaiparÅtye ca na syÃt || Ãtmocchedo nirv­tau syÃdavaÓyaæ nÃÓotpÃdau nirv­te÷ prÃk k«aïe«u | karturnÃÓÃttatphalÃbhÃva eva bhu¤jÅtÃnyenÃrjitaæ karma cÃnya÷ || ityÃdinà madhyamakÃvatÃre vistareïa vihitavicÃrÃdapi pak«o boddhavya iti neha punarvistaraprapa¤ca Ãrabhyate || evaæ tÃvat skandhà Ãtmà na bhavati | skandhavyatirikto 'pi na yujyate | yadi hi skandhebhyo 'nya Ãtmà bhavet, askandhalak«aïo bhavet | yathà hi goranyo 'Óva÷ na golak«aïe bhavati, evamÃtmÃpi skandhavyatirikta÷ parikalpyamÃna÷ askandhalak«aïo bhavet | tatra skandhÃ÷ saæsk­tatvÃd hetupratyayasaæbhÆtà utpÃdasthitibhaÇgalak«aïÃ÷ | tatra askandhalak«aïa Ãtmà bhavan bhavanmatena utpÃdasthitibhaÇgalak«aïÃyukta÷ syÃt | yaÓcaivaæ bhavati, sa÷ avidyamÃnatvÃdasaæsk­tatvÃdvà khapu«pavannirvÃïabadvà naiva ÃtmavyapadeÓaæ pratilabhate, nÃpyahaækÃravi«ayatvena yujyate, iti skandhavyatirikto 'pyÃtmà na yujyate || athavà | ayamanyo 'rtha÷- yadi Ãtmà skandhavyatirikta÷ syÃt, sa÷ askandhalak«aïa syÃt | rÆpaïÃnubhavanimittodgahaïÃbhisaæskaraïavi«ayaprativij¤aptilak«aïÃ÷ pa¤ca skandhÃ÷ | Ãtmà ca rÆpÃdiva vij¤Ãnaæ skandhebhyo vyatirikta i«yamÃïa÷ p­thaglak«aïasiddha÷ syÃt, p­thaglak«aïasiddhaÓca g­hyeta rÆpÃdiva cittam| na ca g­hyate | tasmÃt skandhavyatirikto 'pi nÃsti || nanu ca tÅrthikÃ÷ skandhebhyo vyatiriktamÃtmÃnaæ pratipannà bhinnalak«aïamÃcak«ate, tasmÃtte«ÃmabÃdhaka evÃyaæ vidhiriti | yathà ca tÅrthikà Ãtmano bhinnalak«aïamÃcak«ate tathoktaæ madhyamakÃvatÃre- Ãtmà tÅrthyai÷ kalpyate nityarÆpo 'kartà bhoktà nirguïo ni«kriyaÓca | kaæcitkaæcidvedamÃÓritya tasya bhedaæ yÃtà prakriyà tÅrthikÃnÃm || (##) ityanena | ucyate | satyaæ bruvanti tÅrthikÃ÷ skandhavyatiriktasya lak«aïam, na punaste svarÆpata ÃtmÃnamupalabhya tasya lak«aïamÃcak«ate, kiæ tarhi yathÃvadupÃdÃyapraj¤aptyanavagamena nÃmamÃtrakamevÃtmÃnaæ trÃsÃdapratipadyamÃnÃ÷ saæv­tisatyÃdapi paribhra«Âà mithyÃkalpanayaiva kevalamanumÃnÃbhÃsamÃtravipralabdhÃ÷ santa÷ mohÃt parikalpayanti ÃtmÃnam, tasya ca lak«aïamÃcak«ate | te«Ãæ ca karmakÃrakaparÅk«Ãdi«u ÃtmopÃdÃnayo÷ parasparÃpek«ikÅæ siddhiæ bruvatà saæv­tyÃpi prati«edho vihita eva | uktaæ ca- yathÃdarÓamupÃdÃya svamukhapratibimbakam | d­Óyate nÃma taccaiva na kiæcidapi tattvata÷ || ahaækÃrastathà skandhÃnupÃdÃyopalabhyate | na ca kaÓcitsa tattvena svamukhapratibimbavat || yathÃdarÓamanÃdÃya svamukhapratibimbakam | na d­Óyate tathà skandhÃnanÃdÃyÃhamityapi || evaævidhÃrthaÓravaïÃddharmacak«uravÃptavÃn | ÃryÃnanda÷ svayaæ caiva bhik«ubhyo 'bhÅk«ïamuktavÃn || iti || ato na punastatpratipÃdanÃrthaæ yatna Ãrabhyate | upÃdÃya praj¤apyamÃna eva avidyÃviparyÃsÃnugatÃnÃmÃtmÃbhiniveÓÃspadabhÆto mumuk«ubhirvicÃryate, yasyedaæ skandhapa¤cakamupÃdÃnatvena pratibhÃsate kimasau skandhalak«aïa÷ uta askandhalak«aïa÷ iti | sarvathà ca vicÃrayanto mumuk«avo nainamupalabhante bhÃvasvabhÃvata÷ | tadà e«Ãm- Ãtmanyasati cÃtmÅyaæ kuta eva bhavi«yati | ÃtmÃnupalambhÃdÃtmapraj¤aptyupÃdÃnaæ skandhapa¤cakamÃtmÅyamiti sutarÃæ nopalabhante | yathaiva hi dagdhe rathe tadaÇgÃnyapi dagdhatvÃnnopalabhyante, evaæ yogino yadaiva ÃtmanairÃtmyaæ pratipadyante, tadaiva ÃtmÅyaskandhavastunairÃtmyamapi niyataæ pratipadyante | yathoktaæ ratnÃvalyÃm- ahaækÃrodbhavÃ÷ skandhÃ÷ so 'haækÃro 'n­to 'rthata÷ | bÅjaæ yasyÃn­taæ tasya praroha÷ satyata÷ kuta÷ || skandhÃnasatyÃn d­«ÂvaivamahaækÃra÷ prahÅyate | ahaækÃraprahÃïÃcca na puna÷ skandhasaæbhava÷ || iti || yathaiva hi grÅ«me madhyÃhnakÃlÃvasÃnamÃsÃditasya vidhananabhomadhyadeÓamÃcikraæsorÅ«atparibhramyamÃnapaÂutarahutabhugvitatasphuliÇgÃniva virÆk«ataramahÅmaï¬alottÃpanaparÃn pradÅptakiraïasya kiraïÃn pratÅtya virÆk«ataramavanideÓaæ cÃsÃdya viparÅtaæ ca darÓanamapek«ya salilÃkÃrà marÅcaya upalabhyamÃnà vidÆradeÓÃvasthitÃnÃæ janmavatÃmatiprasannÃbhinÅlajalÃkÃraæ pratyayamÃdadhati (##) na tu tatsamÅpagatÃnÃm, evamihÃpi yathÃvasthitÃtmÃtmÅyapadÃrthatattvadarÓanavidÆradeÓÃntarasthitÃnÃæ saæsÃrÃdhvani vartamÃnÃnÃmavidyÃviparyÃsÃnugamÃnm­«Ãrtha eva skandhasamÃropa÷ satyata÷ pratibhÃsamÃna÷ padÃrthatattvadarÓanasamÅpasthÃnÃæ na pratibhÃsate | yathoktamÃcÃryapÃdai÷- dÆrÃdÃlokitaæ rÆpamÃsannaird­Óyate sphuÂam | marÅciryadi vÃri syÃdÃsannai÷ kiæ na g­hyate || dÆrÅbhÆtairyathÃbhÆto loko 'yaæ d­Óyate yathà | na d­Óyate tadÃsannairÃnimitto marÅcivat || marÅcistoyasad­ÓÅ yathà nÃmbhona cÃrthata÷ | skandhÃstathÃtmasad­Óà nÃtmÃno nÃpi te 'rthata÷ || iti || ata eva ca ÃtmÃtmÅyÃnupalambhÃtparamÃrthadarÓanasamÅpastho yogÅ niyataæ bhavati- nirmamo nirahaækÃra÷ ÓamÃdÃtmÃtmanÅnayo÷ || 2 || Ãtmani hitamÃtmanÅnam, skandhapa¤cakam, ÃtmÅyamityartha÷ | Ãtmano 'haækÃravi«ayasya ÃtmanÅnasya ca skandhÃdervastuna÷ mamakÃravi«ayasya ÓamÃdanutpÃdÃdanupalambhÃnnirmamo nirahaækÃraÓca jÃyate yogÅ || 2 || nanu ca yo 'sÃvevaæ nirmamo nirahaækÃraÓca yogÅ bhavati, sa tÃvadasti | sati ca tasmin siddha Ãtmà skandhÃÓceti naitadevam | yasmÃt- nirmamo nirahaækÃro yaÓca so 'pi na vidyate | nirmamaæ nirahaækÃraæ ya÷ paÓyati na paÓyati || 3 || Ãtmani skandhe«u ca sarvathÃnupalabhyamÃnasvarÆpe«u kutastadvayatirikto 'parapadÃrtho bhavi«yati yo 'sau nirmamo nirahaækÃraÓceti | yastu evamasaævidyamÃnasvarÆpaæ nirmamaæ nirahaækÃraæ ca paÓyati, sa tattvaæ na paÓyatÅti vij¤eyam | yathoktaæ bhagavatÃ- ÓÆnyamÃdhyÃtmikaæ paÓya paÓya ÓÆnyaæ bahirgatam | na vidyate so 'pi kaÓcidyo bhÃvayati ÓÆnyatÃm || tathÃ- yo 'pi ca cintayi ÓÆnyaka dharmÃn so 'pi kumÃrgapapannaku bÃla÷ | ak«ara kÅrtita ÓÆnyaka dharmÃ÷ te ca anak«ara ak«ara uktÃ÷ || (##) ÓÃnta paÓÃnta ya cintayi dharmÃn so 'pi ca cittu na jÃtu na bhÆta÷ | cittavitarkiïa sarvi papa¤cÃ÷ tasya acintiya budhyatha dharmÃn || iti | tathÃ- skandha sabhÃvatu ÓÆnya vivikta bodhi sabhÃvatu ÓÆnya vivikta | yo 'pi caretsa pi ÓÆnyasabhÃvo j¤Ãnavato na tu bÃlajanasya || iti || 3 || tadevam- mametyahamiti k«Åïe bahirdhÃdhyÃtmameva ca | nirudhyata upÃdÃnaæ tatk«ayÃjjanmana÷ k«aya÷ || 4 || satkÃyad­«ÂimÆlakÃ÷ satkÃyad­«ÂisamudayÃ÷ satkÃyad­«ÂihetukÃ÷ sarvakleÓÃ÷ sÆtre uktÃ÷ | sà ca satkÃyad­«ÂirÃtmÃtmÅyÃnupalambhÃtprahÅyate, tatprahÃïÃcca kÃmad­«ÂiÓÅlavratÃtmavÃdopÃdÃnacatu«Âayaæ prahÅyate, upÃdÃnak«ayÃcca janmana÷ punarbhavalak«aïasya k«ayo bhavati || 4 || yataÓca ayaæ janmaniv­ttikrama÷ evaæ vyavasthÃpita÷, tasmÃt- karmakleÓak«ayÃnmok«a÷ iti sthitam | upÃdÃne hi k«Åïe tatpratyayo bhavo na bhavati | bhave niruddhe kuto jÃtijarÃmaraïÃdikasya saæbhava iti | evaæ karmakleÓak«ayÃnmok«o bhavatÅti sthitam | karmakleÓÃnÃæ tarhi kasya k«ayÃtparik«aya iti vaktavyam || ucyate- karmakleÓà vikalpata÷ | te prapa¤cÃtprapa¤castu ÓÆnyatÃyÃæ nirudhyate || 5 || ayoniÓo hi rÆpÃdikaæ vikalpayato bÃlap­thagjanasya kleÓa upajÃyate rÃgÃdika÷ vak«yati hi- saækalpaprabhavo rÃgo dve«o mohaÓca kathyate | ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃn saæbhavanti pratÅtya hi || uktaæ ca sÆtre- kÃma jÃnÃmi te mÆlaæ saækalpÃtkila jÃyase | na tvÃæ saækalpayi«yÃmi tato me na bhavi«yasi || iti || (##) evaæ tÃvat karmakleÓà vikalpata÷ pravartante | te ca vikalpÃ÷ anÃdimatsaæsÃrÃbhyastÃd j¤Ãnaj¤eyavÃcyavÃcakakart­karmakaraïakriyÃghaÂapaÂamukuÂaratharÆpavedanÃstrÅpuru«alÃbhÃlÃbhasukhadu÷khayaÓo 'yaÓonindÃpraÓaæsÃdilak«aïÃdvicitrÃtprapa¤cÃdupajÃyate | sa cÃyaæ laukika÷ prapa¤co niravaÓe«a ÓÆnyatÃyÃæ sarvasvabhÃvaÓÆnyatÃdarÓane sati nirudhyate | kathaæ k­tvÃ? yasmÃtsati hi vastunaæ upalambhe syÃd yathoditaprapa¤cajÃlam | na hi anupalabhya vandhyÃduhitaraæ rÆpalÃvaïyayauvanavatÅæ tadvi«ayaæ prapa¤camavatÃrayanti rÃgiïa÷ | na ca anavatÃrya prapa¤caæ tadvi«ayamayoniÓo vikalpamavatÃrayanti | na ca anavatÃrya kalpanÃjÃlam ahaæmametyabhiniveÓÃt satkÃyad­«ÂimÆlakÃn kleÓagaïÃnutpÃdayanti | na ca anutpÃdya satkÃyad­«ÂayÃtmakÃn kleÓagaïÃn karmÃïi ÓubhÃÓubhÃni¤jyÃni kurvanti | na ca akurvÃïÃ÷ karmÃïi jÃtijarÃmaraïaÓokaparidevadu÷khadaurmanasya[upÃyÃsÃdirÆpaæ] ekajÃlÅbhÆtaæ saæsÃrakÃntÃramanubhavanti | evaæ yogino 'pi ÓÆnyatÃdarÓanÃvasthà niravaÓe«askandhadhÃtvÃyatanÃni svarÆpato nopalabhante | na ca anupalabhamÃnà vastusvarÆpaæ tadvi«ayaæ prapa¤camavatÃrayanti | na ca anavatÃrya tadvi«ayaæ prapa¤caæ vikalpamavatÃrayanti | na ca anavatÃrya vikalpam ahaæmametyabhiniveÓÃt satkÃyad­«ÂimÆlakaæ kleÓagaïamutpÃdayanti | na ca anutpÃdya satkÃyad­«ÂayÃdikaæ kleÓagaïaæ karmÃïi kurvanti | na ca akurvÃïÃ÷ jÃtijarÃmaraïÃkhyaæ saæsÃramanubhavanti | tadevam aÓe«aprapa¤copaÓamaÓivalak«aïÃæ ÓÆnyatÃmÃgamya yasmÃdaÓe«akalpanÃjÃlaprapa¤cavigamo bhavati, prapa¤cavigamÃcca vikalpaniv­ti÷, vikalpaniv­ttyà ca aÓe«akarmakleÓaniv­tti, karmakleÓaniv­ttyà ca janmaniv­tti÷, tasmÃt ÓÆnyataiva sarvaprapa¤caniv­ttilak«aïatvÃnnirvÃïamityucyate yathoktaæ Óatake- dharmaæ samÃsato 'hiæsÃæ varïayanti tathÃgatÃ÷ | ÓÆnyatÃmeva nirvÃïaæ kevalaæ tadihobhayam || iti || ÃcÃryabhÃvavivekastu ÓrÃvakapratyekabuddhÃnÃæ yathoditaÓÆnyatÃdhigamamapratipadyamÃna÷ evaæ varïayati- aparotpannapratik«aïavinaÓvarasaæskÃrakalÃpamÃtramanÃtmÃnÃtmÅyamavalokayata÷ ÃryaÓrÃvakasyÃpi ÃtmÃtmÅyavastvabhÃvÃd dharmamÃtramidaæ jÃyate mriyate ceti darÓanamutpadyate | ahaækÃravi«ayo hyÃtmÃ, [tadabhÃvÃttasyÃpyabhÃva÷], tadabhÃvÃdeva na kvacidÃdhyÃtmikaæ bÃhyaæ và vastu astÅti mamakÃrÃnutpatte÷ nirmamo nirahaækÃro 'hamiti na svarÆpaviniÓcitirupajÃyate, anyatra vyavahÃrasaæketÃt | prÃgeva ajÃtasarvasaæskÃradarÓinÃæ nirvikalpapraj¤ÃcÃravihÃriïÃæ mahÃbodhisattvÃnÃmiti | ata Ãha- nirmamo nirahaækÃro yaÓca so 'pi na vidyate || iti || (##) tadayamÃcÃryo yathaivaævidhe vi«aye nÃcÃryapÃdamatÃnuvartÅ tathà pratipÃditaæ madhyamakÃvatÃre- dÆraægamÃyÃæ tu dhiyÃdhika÷ ityatreti na punastaddÆ«aïe yatna ÃsthÅyate | ata evoktaæ bhagavatà ÃryëÂasÃhasrikÃyÃæ bhagavatyÃm- ÓrÃvakabodhimabhisaæboddhukrÃmena subhÆte asyÃmeva praj¤ÃpÃramitÃyÃæ Óik«itavyam | pratyeka bodhimabhisaæboddhukÃmena subhÆte asyÃmeva praj¤ÃpÃramitÃyÃæ Óik«itavyam | anuttarÃæ samyaksaæbodhimabhisaæboddhukÃmena subhÆte bodhisattvena mahÃsattvena asyÃmeva praj¤ÃpÃramitÃyÃæ Óik«itavyamityÃdi || Ãha ca- yo icchatÅ sugataÓrÃvaku haæ bhaveyaæ pratyekabuddhu bhavijà tatha dharmarÃjo | imu k«Ãnti nÃgatya na Óakyati pÃpuïotuæ yatha ÃrapÃragamanÅyaæ atÅradarÓÅ || iti || 5 || atrÃha- yadyevamÃdhyÃtmikabÃhyavastvanupalambhÃdadhyÃtmaæ bahiÓca ahaæmametikalpanÃjÃlÃnÃmanutpÃdastattvamiti vyavasthÃpitam, yattarhi etaduktaæ bhagavatÃ- Ãtmà hi Ãtmano nÃtha÷ ko nu nÃtha÷ paro bhavet | Ãtmanà hi sudÃntena svargaæ prÃpnoti paï¬ita÷ || Ãtmà hi Ãtmano nÃtha÷ ko nu nÃtha÷ paro bhavet | Ãtmà hi Ãtmana÷ sÃk«Å k­tasyÃpak­tasya ca || tathà ÃryasamÃdhirÃje- k­«ïaÓubhaæ ca na naÓyati karma Ãtmana k­tva ca vedayitavyam | no pi ca saækrama karmaphalasya no ca ahetuka pratyanubhoti || iti vistara÷ | tatkathaæ na virudhyata iti? ucyate | idamapi kiæ noktaæ bhagavatÃ- nÃstÅha sattva Ãtmà và dharmÃstvete sahetukÃ÷ | iti? tathà hi- rÆpaæ nÃtmà rÆpavÃnnÃpi cÃtmà rÆpe nÃtmà nÃtmani rÆpaæ .... | evaæ yÃvat vij¤Ãnaæ nÃtmÃ, vij¤ÃnavÃnnÃtmà vij¤Ãne nÃtmà nÃtmani vij¤Ãnam iti | tathÃ- anÃtmÃna÷ sarvadharmà iti | tatkathamidÃnÅmanenÃgamena pÆrvakasyÃgamasya virodho na syÃt? tasmÃddeÓanÃbhiprÃyo bhagavato 'nve«ya÷ | (##) sÃmÃnyena tu bhagavadbhirbuddhai÷ pravacane neyanÅtÃrthavistaraprabhede 'Óe«ajagadvineyabuddhipadmÃkaravibodhana parairÃdityakalpairanastaægatairmahÃkaruïopÃyavij¤Ãnagabhastivistarai÷- Ãtmetyapi praj¤apitamanÃtmetyapi deÓitam | buddhairnÃtmà na cÃnÃtmà kaÓcidityapi deÓitam || 6 || atra cÃyamabhiprÃya÷- iha ye [ÃtmÃbhÃvaviparyÃsa] kudarÓanadhanatimirapaÂalÃvacchÃditÃÓe«abuddhinayanatayà laukikÃvadÃtadarÓanavi«ayÃnatikrÃntamapi bhÃvajÃtamapaÓyanto vyavahÃrasatyÃvasthità eva santa÷ k«itisalilajvalanapavanÃbhidhÃnatattvamÃtrÃnuvarïanaparà mÆlaudanodakakiïvÃdidravyaviÓe«aparipÃkamÃtrapratyayotpannamadamurcchÃdisÃmarthyaviÓe«ÃnugatamadyapÃnopalambhavat kalalÃdimahÃbhÆtaparipÃkamÃtrasaæbhÆtà eva buddhÅranuvarïayanta÷ pÆrvÃntÃparÃntÃpavÃdaprav­ttÃ÷ santa÷ paralokamÃtmÃnaæ cÃpavadante- nÃstyayaæ loka÷, nÃsti paraloka÷, nÃsti suk­tadu«k­tÃnÃæ karmaïÃæ phalavipÃka÷, nÃsti sattva upapÃduka÷, ityÃdinà | tadapavÃdÃcca svargÃpavargaviÓi«Âe«ÂaphalaviÓe«Ãk«epaparÃÇmukhÃ÷ satatasamitamakuÓalakarmÃbhisaæskaraïaprav­ttà narakÃdimahÃprapÃtapatanÃbhimukhÃ÷ | te«Ãæ tadasad­«Âiniv­ttyartha caturaÓÅticittacaritasahasrabhedabhinnasya sattvadhÃtoryathÃÓayÃnuvartakairaÓe«asattvadhÃtÆttÃraïÃk«iptapratij¤ÃsaæpÃdanatatparai÷ praj¤opÃyamahÃkaruïÃsaæbhÃrapura÷ sarairnirupamairekajagadbandhubhirniravaÓe«akleÓamahÃvyÃdhicikitsakairmahÃvaidyarÃjabhÆtairhÅnamadhyotk­«ÂavineyajanÃnujidh­k«ayà hÅrnÃnÃæ vineyÃnÃmakuÓalakarmakÃriïÃmakuÓalÃdi nivartayituæ buddhairbhagavadbhi÷ kvacidÃtmetyapi praj¤apitaæ loke vyavasthÃpitam | ahetuvÃdaprati«edhopapattiÓca karmakÃrakaparÅk«Ãta÷, nÃpyahetuta÷ ityata÷, madhyamakÃvatÃrÃcca vistareïa veditavyeti tatprati«edhÃrtha neha punaryatna ÃsthÅyate || ye tu sadbhÆtÃtmad­«ÂikaÂhinÃtidÅrghaÓithilamahÃsÆtrabaddhà vihaægamà iva sudÆramapi gatÃ÷ kuÓalakarmakÃriïo 'kuÓalakarmapathavyÃv­ttà api na Óaknuvanti traidhÃtukabhavopapattimativÃhya Óivamajaramamaraïaæ nirvÃïapuramabhigantum, te«Ãæ madhyÃnÃæ vineyÃnÃæ satkÃyadarÓanÃbhiniveÓaÓithilÅkaraïÃya nirvÃïÃbhilëasaæjananÃrthaæ buddhairbhagavadbhirvineyajanÃnugrahacikÅr«ubhiranÃtmetyapi deÓitam || ye tu pÆrvÃbhyÃsaviÓe«ÃnugatagambhÅradharmÃdhimok«alabdhabÅjaparipÃkÃ÷ pratyÃsannavartini nirvÃïe te«Ãmutk­«ÂÃnÃæ vineyÃnÃæ vigatÃtmasnehÃnÃæ paramagambhÅramaunÅndrapravacanÃrthatattvÃvagÃhanasamarthÃnÃmadhimuktiviÓe«amavadhÃrya- buddhairÃtmà na cÃnÃtmà kaÓcidityapi deÓitam || yathaiva hi ÃtmadarÓanamatattvam, evaæ tatpratipak«abhÆtamapi anÃtmadarÓanaæ naiva tattvamiti | evaæ nÃstyÃtmà kaÓcit, na cÃpyanÃtmà kaÓcidastÅti deÓitam | yathoktamÃryaratnakÆÂe- (##) Ãtmeti kÃÓyapa ayameko 'nta÷ | nairÃtmyamityayaæ dvitÅyo 'nta÷ | yadetadanayorantayormadhyaæ tadarÆpyamanidarÓanamaprati«ÂhamanÃbhÃsamavij¤aptikamaniketam | iyamucyate | kÃÓyapa madhyamà pratipada dharmÃïÃæ bhÆtapratyavek«Ã iti || uktaæ cÃryaratnÃvalyÃm- naivamÃtmà na cÃnÃtmà yathÃbhÆtena labhyate | ÃtmÃnÃtmak­te d­«ÂÅ vavÃrÃsmÃnmahÃmuni÷ || d­«ÂaÓrutÃdyaæ muninà na satyaæ na m­«oditam | pak«Ãddhi pratipak«a÷ syÃdubhayaæ tacca nÃrthata÷ || iti | yataÓcaivaæ hÅnamadhyotk­«ÂavineyajanÃÓayanÃnÃtvena ÃtmÃnÃtmatadubhayaprati«edhena buddhÃnÃæ bhagavatÃæ dharmadeÓanà prav­ttÃ, tasmÃnnÃsti ÃgamabÃdho mÃdhyamikÃnÃm | ata evoktamÃryadevapÃdai÷- vÃraïaæ prÃgapuïyasya madhye vÃraïamÃtmana÷ | sarvasya vÃraïaæ paÓcÃdyo jÃnÅte sa buddhimÃn || iti || tathà ÃcÃryapÃdairuktam- yathaiva vaiyÃkaraïo mÃt­kÃmapi pÃÂhayet | buddho 'vadattathà dharma vineyÃnÃæ yathÃk«amam || ke«Ãæcidavadaddharmaæ pÃpebhyo viniv­ttaye | ke«Ãæcitpuïyasiddhayarthaæ ke«Ãæcid dvayaniÓcitam || dvayÃniÓritameke«Ãæ gambhÅraæ bhÅrubhÅ«aïam | ÓÆnyatÃkaruïÃgarbhaæ ke«Ãæcid bodhisÃdhanam || iti || athavÃ- ayamanyo 'rtha÷- Ãtmetyapi praj¤apitaæ sÃækhyÃdibhi÷ pratik«aïavinaÓvarÃïÃæ saæskÃrÃïÃæ karmaphalasaæbandhÃbhÃvamutprek«ya | anÃtmetyapi praj¤apitaæ lokÃyatikai÷ upapattyà ÃtmÃnaæ saæsartÃramapaÓyadbhi÷- etÃvÃneva puru«o yÃvÃnindriyagocara÷ | bhadre v­kapadaæ hyetad yadvadanti bahuÓrutÃ÷ || ityÃdinà | taimirikopalabdhakeÓamaÓakÃdi«viva vitaimirikairiva bÃlajanaparikalpitÃtmÃnÃtmÃdivastusvarÆpaæ sarvathaivÃpaÓyadbhi÷- buddhairnÃtmà na cÃnÃtmà kaÓcidityapi deÓitam || yathoktamÃryatathÃgataguhyasÆtre- atha khalu ÓÃntamatirbodhisattvo bhagavantametadavocat- upaÓama upaÓama iti bhagavannucyate, ka e«a upaÓamo nÃma? kasya copaÓamÃdupaÓama ityucyate? bhagavÃnÃha- upaÓama iti kulaputra (##) ucyate, kleÓopaÓamasyaitadadhivacanam | kleÓopaÓama iti saækalpavikalpaparikalpopaÓamasyaitadadhivacanam | saækalpavikalpaparikalpopaÓama iti saæj¤ÃmanasikÃropaÓamasyaitadadhivacanam | saæj¤ÃmanasikÃropaÓama iti viparyÃsopaÓamasyaitadadhivacanam | viparyÃsopaÓama iti hetvÃrambaïopaÓamasyaitadadhivacanam | hetvÃrambaïopaÓama iti avidyÃbhavat­«ïopaÓamasyaitadadhivacanam | avidyÃbhavat­«ïopaÓama iti ahaækÃramamakÃropaÓamasyaitadadhivacanam | ahaækÃramamakÃropaÓama iti ucchedaÓÃÓvatad­«ÂayupaÓamasyaitadadhivacanam | ucchedaÓÃÓvatad­«ÂayupaÓama iti satkÃyad­«ÂayupaÓamasyaitadadhivacanam iti ÓÃntamate ye kecidÃrambaïahetud­«ÂisaæyuktÃ÷ saækleÓÃ÷ pravartante, sarve te satkÃyad­«Âerutpadyante, satkÃyad­«ÂayupaÓamÃtsarvad­«ÂayupaÓama iti | sarvad­«ÂayupaÓamÃtsarvapraïidhÃnopaÓama iti | sarvaprÃïi dhÃnopaÓamÃtsarvakleÓopaÓama÷ | tadyathÃpi nÃma ÓÃntamate v­k«asya mÆle chinne sarvaÓÃkhÃpatraphalÃni Óu«yanti, evameva ÓÃntamate satkÃyad­«ÂayupaÓamÃtsarvakleÓà upaÓÃmyante | satkÃyad­«Âau ÓÃntamate aparij¤ÃtÃyÃæ sarvopÃdÃnopakleÓà utpadyante | satkÃyad­«Âiparij¤Ãto 'pi sarvopÃdÃnopakleÓà notpadyante na bÃdhante || ÓÃntamatirÃha- kà punarbhagavan satkÃyad­«Âiparij¤Ã? bhagavÃnÃha- ÃtmÃsamutthÃnaæ ÓÃntamate satkÃyad­«Âiparij¤Ã sattvÃsamutthÃnaæ jivÃsamutthÃnaæ pudgalÃsamutthÃnaæ d­«ÂayasamutthÃnaæ satkÃyad­«Âiparij¤Ã na khalu puna÷ ÓÃntamate sà d­«ÂiradhyÃtmaæ prati«ÂhitÃ, na bahirdhà prati«Âhità | sà d­«Âi÷ sarvato 'prati«Âhità | yattasyà aprati«ÂhitÃyà d­«Âeraprati«Âhiteti j¤Ãnam, iyaæ ÓÃntamate satkÃyad­«Âiparij¤Ã | satkÃyad­«Âiparij¤eti ÓÃntamate ÓunyatÃyà etadadhivacanam | yacchÆnyatÃnulomikyà k«Ãntyà tÃæ d­«Âi nodg­hïÃti, iyamapi ÓÃntamate satkÃyad­«Âiparij¤Ã | satkÃya iti ÓÃntamate ÓÆnyatÃnimittÃpraïihitÃnabhisaæskÃrÃjÃtÃnutpÃdad­«Âayà tÃæ d­«Âiæ nodg­hïÃti, iyamapi ÓÃntamate satkÃyad­«Âiparij¤Ã | satkÃya iti ÓÃntamate akÃya e«a÷, na kasati na vikasati na cinoti nopacinoti, Ãdita eva tadabhÆtaæ parikalpitam | yacca abhÆtaæ parikalpitam, tanna parikalpitaæ na parikalpyate na vikalpyate, tanna kriyate na viÂhapyate, notthÃpyate nÃdhyavasyate | taducyate upaÓama iti || ÓÃntamatirÃha- upaÓÃnta upaÓÃnta iti bhagavannucyate, kasyopaÓamÃdupaÓÃnta ityucyate | bhagavÃnÃha- Ãrambaïata÷ ÓÃntamate cittaæ jvalati | yanna bhÆya ÃlambanÅkaroti tanna jvalati, ajvalan upaÓÃnta ityucyate | tadyathÃpi nÃma ÓÃntamate agnirupÃdÃnato jvalati, anupÃdÃnata÷ ÓÃmyati, evameva ÃlambanataÓcittaæ jvalati anÃlambanata÷ ÓÃmyati | tatra ÓÃntamate upÃyakuÓalo 'yaæ bodhisattva÷ praj¤ÃpÃramitÃpariÓuddha÷ ÃlambanasamatÃæ ca prajÃnÃti, kuÓalamÆlÃlambanaæ ca Óamayati | ityÃdi || 6 || atrÃha- yadi buddhairbhagavadbhirnÃtmeti deÓitam, nÃnÃtmeti, kiæ tarhi deÓitamiti? ucyate- niv­ttamabhidhÃtavyaæ niv­tte cittagocare | anutpannÃniruddhà hi nirvÃïamiva dharmatà || 7 || (##) iha yadi kiæcidabhidhÃtavyaæ vastu syÃt, taddeÓyeta | yadà tu abhidhÃtavyaæ niv­ttam, vÃcÃæ vi«ayo nÃsti, tadà kiæcidapi naiva deÓyate buddhai÷ | kasmÃtpunarabhidhÃtavyaæ nÃstÅtyÃha- niv­tte cittagocare iti | cittasya gocara÷ cittagocara÷ | gocaro vi«aya÷ | Ãrambaïamityartha÷ | yadi cittasya kaÓcid gocara÷ syÃt, tatra kiæcinnimittamadhyÃropya syÃd vÃcÃæ prav­tti÷ | yadà tu cittasya vi«aya evÃnupapanna÷, tadà kva nimittÃdhyÃropa÷, yena vÃcÃæ prav­tti÷ syÃt? kasmÃt punaÓcittavi«ayo nÃstÅti pratipÃdayannÃha- anutpannÃniruddhà hi nirvÃïamiva dharmatà | yasmÃdanutpannÃniruddhà nirvÃïamiva dharmatà dharmasvabhÃva÷ dharmaprak­ti÷ vyavasthÃpitÃ, tasmÃnna tatra cittaæ pravartate | cittasyÃprav­ttau ca kuto nimittÃdhyÃropa÷? tadabhÃvÃt kuto vÃcÃæ prav­tti÷? ataÓca na kiæcid buddhairbhagavadbhirdeÓitamiti sthitamavikalam | ata eva ca vak«yati- sarvopalambhopaÓama÷ prapa¤copaÓama÷ Óiva÷ | na kvacitkasyacitkaÓciddharmo buddhena deÓita÷ || iti | evaæ caitat || athavà | ayamanya÷ pÆrvapak«a÷- yaduktaæ prapa¤ca÷ ÓÆnyatÃyÃæ nirudhyate iti, kathaæ puna÷ prapa¤casya ÓÆnyatÃyÃæ nirodha iti? ucyate | yasmÃnniv­ttamabhidhÃtavyamityÃdi pÆrvavad vyÃkhyeyam || athavà yadetaduktaæ prÃgÃdhyÃtmikabÃhyavastvanupalambhena adhyÃtmaæ bahiÓca ya÷ sarvadà ahaækÃramamakÃraparik«aya÷, idamatra tattvamiti | kÅd­Óaæ tat kiævat, vaktuæ và Óakyate, tasmÃt niv­ttamabhidhÃtavyaæ niv­tte cittagocare | tatra tattvata÷ iti vÃkyaÓe«a÷ | kiæ puna÷ kÃraïaæ tatra tattve niv­ttamabhidhÃtavyaæ niv­tte cittagocare ityÃha- anutpannÃniruddhà hi nirvÃïamiva dharmatà || iti pÆrvakameva vyÃkhyÃnaæ yojyam || ata evoktamÃryatathÃgataguhyasÆtre- yÃæ ca ÓÃntamate rÃtriæ tathÃgato 'nuttarÃæ samyaksaæbodhimabhisaæbuddha÷, yÃæ ca rÃtrimanupÃdÃya parinirvÃsyati, asminnantare tathÃgatena ekÃk«aramapi nodÃh­taæ na pravyÃh­taæ na pravyÃhari«yati | kathaæ tarhi bhagavatà sakalasurÃsuranarakiænarasiddhavidyÃdharoragaprabh­tivineyajanebhyo vividhaprakÃrebhyo dharmadeÓanà deÓitÃ? ekak«aïavÃgudÃhÃreïaiva tattajjanamanastamoharaïÅ bahuvidhabuddhinalinÅvanavibodhinÅ jarÃmaraïasaritsÃgaroccho«iïÅ kalpakÃlÃnalasaptÃrkaraÓmivisarahrepiïÅ ÓaradaruïamahÃprabheti || tadevaæ sÆtre- yathà yantrak­taæ tÆryaæ vÃdyate pavaneritam | na cÃtra vÃdaka÷ kaÓcinniÓcarantyatha ca svarÃ÷ || (##) evaæ pÆrvasuÓuddhatvÃtsarvasattvÃÓayerità | vÃgniÓcarati buddhasya na cÃsyÃstÅha kalpanà | pratiÓrutkÃdaya÷ Óabdà nÃdhyÃtmaæ na bahi÷ sthitÃ÷ | vÃgapyevaæ narendrasya nÃdhyÃtmaæ na bahi÷ sthitÃ÷ || iti | tathÃ- devata codani dundubhi divya karmavipÃka niv­tta marÆïaæ | deva pamattavihÃriïa ¤Ãtvà dundubhigho«a pamu¤ci nabhÃto || sarva anitya aÓÃÓvata kÃmà itvara adhruva phenasabhÃvÃ÷ | mÃyamarÅcisamà dakacandrÃ÷ sarvi bhavÃ÷ supinÃntasabhÃvÃ÷ | dundubhi vÃdita Óakramarudbhi÷ sÃrddhaya saækrami dharmasabhÃyÃm | dharmakathÃæ pakaroti marÆïÃæ yà katha ÓÃnta virÃganukÆlà || tathà ÃryasamÃdhirÃje- buddho yadà bhe«yati dharmarÃja÷ sarvÃïa dharmÃïa pakÃÓako muni÷ | t­ïagulmav­k«au«adhi Óaila parvata abhÃva dharmÃïa ravo bhavi«yati || yÃvanti ÓabdÃstahi lokadhÃtau sarve hyabhÃvà na hi kaÓci bhÃva÷ | tÃvantu kho tasya tathÃgatasya svaru niÓcarÅ lokavinÃyakasya || iti vistara÷ || tathÃ- ekasvarà tu tava lokahito nÃnÃdhimukti svaru niÓcarati | ekaikamanvimamabhëi jino brÆhi smitaæ prak­takasya k­te || iti || atraike paricodayanti- nÃstikÃviÓi«Âà mÃdhyamikÃ÷, yasmÃt kuÓalÃkuÓalaæ karma kartÃraæ ca phalaæ ca sarvaæ ca lokaæ bhÃvasvabhÃvaÓÆnyamiti bruvate | nÃstikà api hi etannÃstÅti bruvate | tasmÃnnÃstikÃviÓi«Âà mÃdhyamikà iti | naivam | kuta÷? pratÅtyasamutpÃdavÃdino hi mÃdhyamikÃ÷ hetupratyayÃn prÃpya pratÅtya samutpannatvÃt sarvameva ihalokaparalokaæ ni÷svabhÃvaæ varïayanti | yathÃsvarÆpavÃdino naiva nÃstikÃ÷ pratÅtyasamutpannatvÃd bhÃvasvabhÃvaÓunyatvena na paralokÃdyabhÃvaæ (##) pratipannÃ÷ | kiæ tarhi aihalaukikaæ vastujÃtamupalabhya svabhÃvata÷ tasya paralokÃdihÃgamanam, ihalokÃcca paralokagamanapaÓyantu÷ ihalokopalabdhapadÃrthasad­ÓapadÃrthÃntarÃpavÃdaæ kurvanti | tathÃpi vastusvarÆpeïa avidyamÃnasyaiva te nÃstitvaæ pratipannÃ÷ ityamunà tÃvaddarÓanena sÃmyamastÅti cet, na hi | kuta÷? saæv­tyà mÃdhyamikairastitvenÃbhyupagamÃnna tulyatà | vastutastulyateti cet, yadyapi vastuto 'siddhistulyÃ, tathÃpi pratipat­bhedÃdatulyatà | yathà hi k­tacaurya puru«ameka÷ samyagaparij¤Ãyaiva tadamitraprerita÷ taæ mithyà vyÃca«Âe cauryamanena k­tamiti, aparastu sÃk«Ãd d­«Âvà dÆ«ayati, tatra yadyapi vastuto nÃsti bheda÷, tathÃpi parij¤Ãt­bhedÃdekastatra m­«ÃvÃdÅtyucyate, aparastu satyavÃdÅti, ekaÓca ayaÓasà ca apuïyena ca samyak parÅk«yamÃïo yujyate nÃpara÷, evamihÃpi yathÃvadviditavastusvarÆpÃïÃæ mÃdhyamikÃnÃæ bruvatÃmavagacchatÃæ ca vastusvarÆpÃbhede 'pi yathÃvadaviditavastusvarÆpairnÃstikai÷ saha j¤ÃnÃbhidhÃnayornÃsti sÃmyam | yathaiva hi upek«ÃsÃmÃnye 'pi apratisaækhyÃya pratisaækhyÃya upek«akayoriva p­thagjanÃrhato÷ jÃtyandhacak«u«matoÓca vi«amaprapÃtapradeÓaviniÓcitasÃmÃnye 'pi yathÃsti mahÃn viÓe«a÷, tathà nÃstikÃnÃæ mÃdhyamikÃnÃæ ca viÓe«o bhavi«yatÅti pÆrvÃcÃryÃ÷ | ityalaæ prasaÇgena÷ prak­tameva vyÃkhyÃsyÃma÷ || 7 || atrÃha- yadyapi evam anutpannÃniruddhà hi nirvÃïamiva dharmatà | tasyÃæ ca nÃsti vÃkcittayo÷ prav­tti÷, tathÃpi naivÃsau adeÓyamÃnà Óakyà janairvij¤Ãtumiti avaÓyaæ tasyÃmavatÃraïÃrthaæ vineyajanÃnÃæ saæv­tisatyÃpek«ayà kadÃciddeÓanÃnupÆrvyà bhavitavyam, ityata÷ sà kathyatÃmiti | ucyate | iyamatra buddhÃnÃæ bhagavatÃæ tattvÃm­tÃvatÃradeÓanÃnupÆrvÅ vij¤eyÃ, yaduta- sarvaæ tathyaæ na và tathyaæ tathyaæ cÃtathyameva ca | naivÃtathyaæ naiva tathyametadbuddhÃnuÓÃsanam || 8 || tatra- yadyadyasya priyaæ pÆrvaæ tattattasya samÃcaret | na hi pratihata÷ pÃtraæ saddharmasya kathaæcana || iti | tathà ca bhagavatoktam- loko mayà sÃrdhaæ vivadati | nÃhaæ lokena sÃrdhaæ vivadÃmi | yalloke 'sti saæmatam, tanmamÃpyasti saæmatam | yalloke nÃsti saæmatam, mamÃpi tannÃsti saæmatam | ityÃgamÃcca || nÃnyayà bhëayà mleccha÷ Óakyo grÃhayituæ yathà | na laukikam­te loka÷ Óakyo grÃhayituæ tathà || (##) ityÃdita eva tÃvadbhagavatà svaprasiddhapadÃrthamedasvarÆpavibhÃgaÓravaïasaæjÃtÃbhilëasya vineyajanasya yadetat skandhadhÃtvÃyatanÃdikamavidyÃtaimirikai÷ satyata÷ parikalpitamupalabdham, tadeva tÃvat satyamityupavarïitaæ bhagavatà taddarÓanÃpek«ayÃ, Ãtmani lokasya gauravotpÃdanÃrtham | viditaniravaÓe«alokav­ttÃnto 'yaæ bhagavÃn sarvaj¤a÷ sarvadarÓÅ, ya÷ evaæ bhavÃgraparyantasya vÃyumaï¬alÃderÃkÃÓadhÃtuparyavasÃnasya bhÃjanalokasya sattvalokasya ca aviparÅtaæ sthityutpÃdapralayÃdikaæ sÃtivicitraprabhedaæ sahetukaæ saphalaæ sÃsvÃdaæ sÃdÅnavaæ copadi«ÂavÃniti | tadevaæ bhagavati utpannasarvaj¤abuddhivineyajanasya uttarakÃlaæ tadeva sarvaæ na và tathyamityupadeÓitam | tatra tathyaæ nÃma yasya anyathÃtvaæ nÃsti | vidyate ca pratik«aïavinÃÓitvÃt saæskÃrÃïÃmanyathÃbhÃva÷, tasmÃdanyathÃbhÃvasadbhÃvÃnna và tathyam | vÃÓabdaÓcakÃrÃrtho deÓanÃsamuccaye dra«Âavya÷ | sarvaæ tathyaæ na ca tathyamiti || ke«Ãæcit sarvametat tathyaæ ca atathyaæ ceti deÓitam | tatra bÃlajanÃpek«ayà sarvametat tathyam | Ãryaj¤ÃnÃpek«ayà tu sarvametanm­«Ã, tairevamanupalambhÃditi || ke«Ãæcittu aticirÃbhyastatattvadarÓanÃnÃæ kiæcinmÃtrÃnutkhÃtÃvaraïatarÆmÆlÃnÃæ naivÃtathyaæ naiva tathyaætaditi deÓitam | tasyÃpi kiæcinmÃtrasyÃvaraïasya prahÃïÃrthaæ vandhyÃsutasya avadÃtaÓyÃmatÃprati«edhavadubhayametat prati«iddham || etacca buddhÃnÃæ bhagavatÃmanuÓÃsanam- unmÃrgÃdapanÅya samyaÇmÃrgaprati«ÂhÃpanaæ ÓÃsanam | evamÃnupÆrvyà ÓÃsanamanuÓÃsanam | vineyajananurÆpyeïa và ÓÃsanamanuÓÃsanam || sarvÃÓcaità deÓanà buddhÃnÃæ bhagavatÃæ mahÃkaruïopÃyaj¤ÃnavatÃæ tattvÃm­tÃvatÃropÃyatvena vyavasthitÃ÷ | na hi tathÃgatÃ÷ tattvÃm­tÃvatÃrÃnupÃyabhÆtavÃkyamudÃharanti | vyÃdhyanurÆpabhai«ajyopasaæhÃravat te vineyajanÃnujigh­k«ayà yathÃnurÆpaæ dharmaæ deÓayanti | yathoktaæ Óatake- sadasatsadasacceti nobhayaæ ceti kathyate | nanu vyÃdhivaÓÃtpathyamau«adhaæ nÃma jÃyate || iti || 8 || kiælak«aïaæ puna÷ tat tattvaæ yasyaità deÓanà avatÃrÃrthamupadiÓante bhagavanta÷? uktametadasmÃbhi÷- niv­ttamabhidhÃtavyaæ niv­tte cittagocare | iti | yadà caitadevam, tadà kimaparaæ p­cchayate? yadyapyevam, tathÃpi vyavahÃrasatyÃnurodhena laukikatathyÃdyabhyupagamavat tasyÃpi samÃropato lak«aïamucyatÃmiti | taducyate- aparapratyayaæ ÓÃntaæ prapa¤cairaprapa¤citam | nirvikalpamanÃnÃrthametattattvasya lak«aïam || 9 || (##) tatra nÃsmin parapratyayo 'stÅti aparapratyayam | paropadeÓÃgamyam | svayamevÃdhigantavyamityartha÷ | yathà hi taimirikà vitathaæ keÓamaÓakamak«ikÃdirÆpaæ paÓyanto vitimiropadeÓenÃpi na Óaknuvanti keÓÃnÃæ yathÃvadavasthitaæ svarÆpamadarÓananyÃyena adhigantavyamataimirikà ivÃdhigantum, kiæ tarhi ataimirikopadeÓÃnmithyaitadityetÃvanmÃtrakameva pratipadyante | yadà tu timiropaghÃtyaviparÅtaÓÆnyatÃdarÓanäjanäjitabuddhinayanÃ÷ santa÷ samutpannatattvaj¤Ãnà bhavanti, tadà tat tattvamanadhigamanayogena svayamadhigacchantÅti | evamaparapratyayaæ bhÃvÃnÃæ yat svarÆpaæ tat tattvam | etacca ÓÃntasvabhÃvamataimirikakeÓÃdarÓanavat svabhÃvavirahitamityartha÷ | ata eva tat prapa¤cairaprapa¤citam| prapa¤co hi vÃk, prapa¤cayati arthÃniti k­tvà | prapa¤cairaprapa¤citaæ vÃgbhiravyÃh­tamityartha÷ || nirvikalpaæ ca tat | vikalpaÓcittapracÃra÷ | tadrahitatvÃt tat tattvaæ nirvikalpam | yathoktaæ sÆtre- paramÃrthasatyaæ katamat? yatra j¤ÃnasyÃpyapracÃra÷, ka÷ punarvÃdo 'k«arÃïÃmiti | evaæ nirvikalpam || nÃnÃrtho 'syeti nÃnÃrthaæ bhinnÃrtham, na nÃnÃrtha÷ anÃnÃrtham, abhinnÃrthamityartha÷ | yathoktamÃryasatyadvayÃvatÃrasÆtre- devaputra Ãha- katama÷ punarma¤juÓrÅ÷ samyakprayoga÷? ma¤juÓrÅrÃha- yatsamà devaputra paramÃrthatastathatà dharmadhÃtu÷ atyantÃjÃtiÓca, tatsamÃni paramÃrthata÷ pa¤cÃnantaryÃïi, yatsamÃni pa¤cÃnantaryÃïi tatsamÃni d­«Âik­tÃni, yatsamÃni d­«Âik­tÃni tatsamÃ÷ p­thagjanadharmÃ÷, yatsamÃ÷ p­thagjanadharmÃ÷ tatsamÃ÷ Óaik«adharmÃ÷, yatsamÃ÷ Óaik«adharmÃ÷ tatsamà aÓaik«adharmÃ÷, yatsamà aÓaik«adharmÃ÷ tatsamÃ÷ samyaksaæbuddhadharmÃ÷, yatsamÃ÷ samyaksaæbuddhadharmÃ÷ tatsamaæ nirvÃïam, yatsamaæ nirvÃïaæ tatsama÷ saæsÃra÷, yatsama÷ saæsÃra÷ tatsama÷ paramÃrthata÷ saækleÓa÷, yatsama÷ paramÃrthata÷ saækleÓa÷ tatsamaæ paramÃrthato vyavadÃnam, yatsamaæ paramÃrthato vyavadÃnaæ tatsamÃ÷ paramÃrthata÷ sarvadharmÃ÷ | evaæ paramÃrthata÷ sarvadharmasamatÃprayukto devaputra bhik«u÷ samyakprayukta ityucyate || devaputra Ãha- katamayà punarma¤juÓrÅ÷ samatayà yÃvat paramÃrthato yatsamaæ vyavadÃnaæ tatsamÃ÷ sarvadharmÃ÷ paramÃrthata iti? ma¤juÓrÅrÃha- paramÃrthata÷ sarvadharmÃnutpÃdasamatayà paramÃrthata÷ sarvadharmÃtyantÃjÃtisamatayà paramÃrthata÷ samÃ÷ sarvadharmÃ÷ | tat kasmÃddheto÷? paramÃrthato nirvÃïÃnÃnÃkaraïà hi devaputra sarvadharmà atyantanirutpÃdatÃmupÃdÃya | tadyathÃpi nÃma devaputra yacca m­ddhÃjanasyÃmyantaramÃkÃÓam, yacca ratnabhÃjanasyÃkÃÓam, ÃkÃÓadhÃtureva e«a÷ | tat paramÃrthato na kiæcinnÃnÃkaraïam | evameva devaputra ya÷ saækleÓa÷, sa paramÃrthato 'tyantÃnutpÃdatà | yadapi vyavadÃnaæ tadapi paramÃrthato 'tyantÃnutpÃdatà | saæsÃro 'pi paramÃrthato 'tyantÃnutpÃdatà | yÃvannirvÃïamapi (##) paramÃrthato 'tyantÃnutpÃdatà | nÃtra kiæcitparamÃrthato nÃnÃkaraïam | tat kasmÃddheto÷? paramÃrthato 'tyantÃnutpÃdatvÃtsarvadharmÃïÃmiti || tadevamanÃnÃrthatà tattvasya lak«aïaæ veditavyam, ÓÆnyataikarasatvÃt | uttarottaravyÃkhyÃnaæ cÃtra veditavyam || 9 || evaæ tÃvadÃryÃïÃæ jÃtijarÃmaraïasaæsÃraparik«ayÃya k­takÃryÃïÃæ tattvalak«aïam | laukikaæ tu tattvalak«aïamadhik­tyocyate- pratÅtya yadyadbhavati na hi tÃvattadeva tat | na cÃnyadapi tattasmÃnnocchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatam || 10 || yat kÃraïaæ pratÅtya yat kÃryamutpadyate, tadyathà ÓÃlibÅjaæ pratÅtya p­thivyÃdisÃmagrÅæ ca ÓÃlyaÇkura upajÃyate, na hi tÃvat tadeva taditi Óakyate vaktum | naiva yadeva bÅjaæ sa eva aÇkura÷, janyajanakayorekatvaprasaÇgÃt | tataÓca pitÃputrayorapi ekatvaæ syÃt | ananyatvÃcca aÇkurÃvasthÃyÃmaÇkuravadbÅjagrahaïamapi syÃt, bÅjavacca aÇkurasyÃpi grahaïaæ syÃt | nityatvaæ caivaæ bÅjasya syÃt, avinÃÓÃbhyupagamÃt | tataÓca ÓÃÓvatavÃdaprasaÇgÃnmahÃdo«arÃÓi÷ syÃt karmaphalÃdyabhÃvaprasaÇgÃt | evaæ tÃvad yadeva bÅjaæ sa eva aÇkura÷ iti na yujyate | na ca anyadapi tattasmÃt | nÃpi bÅjÃdaÇkurasyÃnyatvam, bÅjamantareïÃpi aÇkurodayaprasaÇgÃt | yadyanyadanyadanyasmÃdanyasmÃdapy­te bhavet | iti vacanÃdaÇkurÃvasthÃne'pi bÅjÃnucchedaprasaÇgÃt | tataÓca satkÃryavÃdado«a÷ syÃt | yataÓcaivaæ yat kÃraïaæ pratÅtya yat kÃryamutpadyate, naiva tat kÃraïaæ kÃryaæ bhavati, na ca tasmÃtkÃraïÃttat kÃryamanyat | tasmÃnna kÃraïamucchinnaæ nÃpi ÓÃÓvatamiti Óakyate vyavasthÃpayitum | yathoktamÃryadevapÃdai÷- yasmÃtpravartate bhÃvastenocchedo na jÃyate | yasmÃnnivartate bhÃvastena nityo na jÃyate || iti | uktaæ ca ÃryalalitavistarasÆtre- bÅjasya sato yathÃÇkuro na ca yo bÅja sa caiva aÇkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanuccheda aÓÃÓvata dharmatà || iti || 10 || tadevaæ yathopavarïitena nyÃyena- anekÃrthamanÃnÃrthamanucchedamaÓÃÓvatam | etattallokanÃthÃnÃæ buddhÃnÃæ ÓÃsanÃm­tam || 11 || (##) mahÃkaruïopÃyamahÃmeghapaÂalanirantarÃvacchÃditÃkÃÓadhÃtuparyantadiÇmaï¬alÃnÃæ rÃgÃdikleÓagaïasamudÃcÃrÃtitÅk«ïatarÃdityamaï¬alopatÃpitajagajjÃtijarÃmaraïadu÷khadahanasaætÃpopaÓamatatparÃïÃæ satatÃviratayathÃnurÆpacaritapratipak«asaddharmadeÓanÃm­tadhÃrÃpÃtai÷ yathÃnurÆpavineyajanakuÓalamÆlaÓasyau«adhiphalaphullalatotpannÃtiv­ddhayanujidh­k«ÆïÃæ saddharmÃm­tamahÃvar«avar«iïÃæ samyaksaæbuddhamahÃnÃgÃnÃmatrÃïÃlaukikatrÃïÃnÃmanÃthanÃthÃnÃæ sakalalokanÃthÃnÃmetat tatsaddharmÃm­taæ sakalatraidhÃtukabhavadu÷khak«ayasvabhÃvaæ yathopavarïitena nyÃyena ekatvÃnyatvarahitaæ ÓÃÓvatocchedavÃdavigataæ ca vij¤eyam | etaddharmatattvÃm­tapratipannÃnÃæ ÓrÃvakÃïÃæ ÓrutacintÃbhÃvanÃkramÃt pravartamÃnÃnÃæ ÓÅlasamÃdhipraj¤ÃtmakaskandhatrayÃm­tarasasya upayogÃnniyatameva jarÃmaraïak«ayasvabhÃvanirvÃïÃdhigamo bhavati | athÃpi kathaæcidiha aparipakvakuÓalamÆlatayà ÓrutvÃpyetat saddharmÃm­tam, d­«Âa eva dharme na mok«amÃsÃdayanti, tathÃpi janmÃntare 'pi avaÓyame«Ãæ pÆrvahetubalÃdeva niyatà siddhi÷ saæpadyate | yathoktaæ Óatake- iha yadyapi tattvaj¤o nirvÃïaæ nÃdhigacchati | prÃpnotyayatnato 'vaÓyaæ punarjanmani karmavat || iti || 11 || athÃpi kathaæcit- saæbuddhÃnÃmanutpÃde ÓrÃvakÃïÃæ puna÷ k«aye | sati, ÃryamÃrgopadeÓakakalyÃïamitrapratyayavaikalyÃt na syÃd dharmatattvÃm­tÃdhigama÷, tathÃpi pÆrvajanmÃntaradharmatattvaÓravaïahetubalÃdeva aihalaukikopadeÓanirapek«ÃïÃmapi pravivekasevÃmÃtropanatapratyayÃnÃæ svÃyaæbhuvaæ- j¤Ãnaæ pratyekabuddhÃnÃmasaæsargÃtpravartate || 12 || kÃyacetaso÷ praviveko 'saæsarga÷, kalyÃïamitrÃparye«aïaæ và | tasmÃdasaæsargÃddheto÷ pratyekabuddhÃnÃmasaæbuddhake 'pi kÃle yasmÃdbhavatyeva dharmatattvÃdhigama÷, tasmÃdabandhyà siddhirasya saæbuddhamahÃvaidyarÃjapraïÅtasya saddharmatattvÃm­tabhai«ajyasyeti vij¤eyam | yataÓca etadevam, ato 'rhati prÃj¤a÷ prÃïÃnapi parityajya saddharmatattvaæ parye«itumiti | yathoktaæ bhagavatà ÃryëÂasÃhasrikÃyÃæ bhagavatyÃm- kathaæ ca bhagavan sadÃpraruditena bodhisattvena mahÃsattvena iyaæ praj¤ÃpÃramità parye«itÃ? evamukto bhagavÃnÃyu«mantaæ subhÆtiæ sthavirametadavocat- sadÃpraruditena bodhisattvena mahÃsattvena pÆrvaæ praj¤ÃpÃramitÃæ parye«amÃïena kÃye 'narthikena jÅvitanirapek«eïa lÃbhasatkÃraÓloke«vaniÓritena parye«amÃïena parye«ità | tena praj¤ÃpÃramitÃæ parye«amÃïena araïyagatena antarÅk«Ãnnirgho«a÷ Óruto 'bhÆt- gaccha kulaputra pÆrvasyÃæ diÓi | tatra praj¤ÃpÃramitÃæ Óro«yasi | tathà ca gaccha yathà na kÃyaklamathamanasikÃramutpÃdayasi, na styÃnamiddhamanasikÃramutpÃdayasi, na bhojanamanasikÃramutpÃdayasi, yÃvat mà kvaciccittaæ praïidhà adhyÃtmaæ và bahirdhà và | mà ca kulaputra vÃmenÃvalokayan (##) gÃ÷, mà dak«iïena, [mà pÆrveïa], mà paÓcimena, mà uttareïa, mà urdhvaæ mà adha÷, mà ca anuvidiÓamavalokayan gÃ÷ | tathà ca kulaputra gaccha yathà [nÃtmato] na satkÃyataÓcalasi na rÆpato na vedanÃto na saæj¤Ãto na saæskÃrebhyo na vij¤ÃnataÓcalasi | yo hi ataÓcalati sa viti«Âhate | [kuto viti«Âhate?] buddhadharmebhyo viti«Âhate | yo buddhadharmebhyo viti«Âhate, sa saæsÃre carati | ya÷ saæsÃre carati, sa praj¤ÃpÃramitÃyÃæ na carati, na ca tÃmanuprÃpnotÅti || yÃvanmÃreïa pÃpÅyasà udake 'ntardhÃpite athÃsyaitadabhÆt- yannvahamÃtmana÷ kÃyaæ viddhà ime p­thivÅpradeÓaæ rudhireïa si¤ceyam | tatkasya heto÷? ayaæ p­thivÅpradeÓa uddhatarajaska÷, mà rajodhÃturito dharmodgatasya bodhisattvasya mahÃsattvasya ÓarÅre nipatet | kimahamÃtmabhÃvena kari«yÃmi avaÓyaæ bhedanadharmiïÃ? varaæ khalu punarmama evaærÆpayà kriyayà ÃtmabhÃvasya vinÃÓa÷ k­to bhavet, na tvevaæ ni÷sÃmarthyakriyayà | bahÆni ca mama ÃtmabhÃvasahasrÃïi kÃmaheto÷ kÃmanidÃnaæ bhinnÃni puna÷ puna÷ saæsÃre saæsarata÷, na punarevaæbhÆte«u sthÃne«u ..... | atha khalu sadÃprarudito bodhisattvo mahÃsattva÷ tÅk«ïaæ Óastraæ g­hÅtvà samantÃdÃtmÃnaæ viddhà samantatastaæ p­thivÅpradeÓaæ svakena rudhireïÃsi¤cadityÃdi || atha khalu sadÃprarudito bodhisattvo mahÃsattva÷ sahadarÓanÃdeva dharmodgatasya bodhisattvasya mahÃsattvasya evaærÆpaæ sukhaæ pratyalabhata- tadyathÃpi nÃma prathamadhyÃnasamÃpannasya bhik«orekÃgramanasikÃrasya bhik«o÷ | tatreyaæ dharmodgatasya bodhisattvasya mahÃsattvasya praj¤ÃpÃramitÃdeÓanà yaduta sarvadharmasamatayà praj¤ÃpÃramitÃsamatÃ, sarvadharmaviviktatayà praj¤ÃpÃramitÃviviktatÃ, sarvadharmÃcalatayà praj¤ÃpÃramitÃcalatÃ, sarvadharmÃmananatayà praj¤ÃpÃramitÃmananatÃ, sarvadharmÃstambhitatayà praj¤ÃpÃramitÃstambhitatÃ, sarvadharmaikarasatayà praj¤ÃpÃramitaikarasatÃ, sarvadharmÃparyantatayà praj¤ÃpÃramitÃparyantatÃ, sarvadharmÃnutpÃdatayà praj¤ÃpÃramitÃnutpÃdatÃ, sarvadharmÃnirodhatayà praj¤ÃpÃramitÃnirodhatÃ, gaganÃparyantatayà praj¤ÃpÃramitÃparyantatÃ, yÃvat sarvadharmÃsaæbhedanatayà praj¤ÃpÃramitÃsaæbhedanatÃ, sarvadharmÃnupalabdhitayà praj¤ÃpÃramitÃnupalabdhitÃ, sarvadharmÃbhibhÃvanÃsamatayà praj¤ÃpÃramitÃbhibhÃvanÃsamatÃ, sarvadharmaniÓce«Âatayà praj¤ÃpÃramitÃniÓce«ÂatÃ, sarvadharmÃcintyatayà praj¤ÃpÃramitÃcintyatà veditavyeti || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau ÃtmaparÅk«Ã nÃma a«ÂÃdaÓamaæ prakaraïam || (##) 19 kÃlaparÅk«Ã ekonaviæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva bhÃvÃnÃæ svabhÃva÷, kÃlatrayavij¤aptihetutvÃt | iha atÅtÃnÃgatapratyutpannÃsraya÷ kÃlà bhagavatà upadi«ÂÃ÷ | te ca bhÃvÃÓrayÃ÷ | yasmÃdutpanno niruddho hi bhÃvasvabhÃva÷ atÅta iti vyapadiÓyate, utpanno 'niruddho hi vartamÃna÷, alabdhÃtmabhÃvo 'nÃgata iti | evaæ bhÃvasvabhÃvanibandhanÃsraya÷ kÃlà upadi«ÂÃ÷ | te ca santi | tasmÃt tannibandhano 'pi bhÃvasvabhÃvo 'stÅti | ucyate | syÃt kÃlatrayapraj¤aptiheturbhÃvasvabhÃva÷, yadi kÃlatrayameva bhavadabhimataæ bhavet | na tvasti | yathà ca nÃsti, tathà pratipÃdayannÃha- pratyutpanno 'nÃgataÓca yadyatÅtamapek«ya hi | pratyutpanno 'nÃgataÓca kÃle 'tÅte bhavi«yata÷ || 1 || iha tÃvat yadi vartamÃnÃnÃgatau syÃtÃm, tÃvapek«ya atÅtaæ kÃlaæ bhavetÃm, anapek«ya vÃ? tatra yadi atÅtamapek«ya sidhyete, tathà niyatamatÅte kÃle bhavi«yata÷ | yasmÃt, yasya hi yatra asattvam, tat tena nÃpek«yate| tadyathà vandhyà srÅ svatanayena, gaganamÃlatÅlatà svakusumena, sikatà svatailena | avidyamÃnamapyandhakÃraæ pradÅpena, pradÅpo 'pi andhakÃreïa pratidvandvitvena apek«yate iti cet, naitadevam | asyÃpi sÃdhyasamatvÃt | tadatra yadi atÅte kÃle vartamÃnÃnÃgatau kÃlau i«yete, apek«Ãsiddhayarthamevaæ sati atÅte kÃle vidyamÃnatvÃt atÅtakÃlÃtmavat tayorapyatÅtatvaæ syÃt | tataÓca atÅto 'pi na syÃt | yasmÃt vartamÃnÃvasthÃtikrÃnto hi atÅta÷ asaæprÃpta÷ anÃgata iti syÃt | yadà tu vartamÃnÃnÃgatayorasaæbhava eva, tadà kuta÷ kasyacidatÅtatvaæ syÃt? ityata÷ atÅto 'pi na syÃt || 1 || atha yathoktado«aparijihÅr«ayÃ- pratyutpanno 'nÃgataÓca na stastatra punaryadi | pratyutpanno 'nÃgataÓca syÃtÃæ kaÓramapek«ya tam || 2 || tatra atÅte kÃle yadi vartamÃnÃnÃgatau kÃlau na sta÷ iti parikalpyate, evamapi tatra avidyamÃnatvÃt gaganendÅvaravannÃstyapek«Ã || 2 || athÃpi syÃt- kÃlavÃdinÃæ vidyate eva kÃla÷, tatra kimapek«ayà prayojanamiti? ucyate | evamapi- anapek«ya puna÷ siddhirnÃtÅtaæ vidyate tayo÷ | pratyutpanno 'nÃgataÓca tasmÃtkÃlo na vidyate || 3 || pratyutpannÃnÃgatayorasattvam, atÅtÃnapek«atvÃt, kharavi«Ãïavat | yataÓcaivam pratyutpanno 'nÃgataÓca tasmÃtkÃlo na vidyate iti vij¤eyam || 3 || (##) yadà caivam atÅtamapek«ya và anapek«ya và pratyutpannÃnÃgatayornÃsti siddhi÷, evaæ pratyutpannÃpek«ayà và anapek«ayà và atÅtÃnÃgatayo÷ anÃgatÃpek«ayà và anapek«ayà và pratyutpannÃtÅtayo÷ asiddhau i«yamÃïÃyÃæ tenaiva pratyutpannÃgatayo÷ atÅtÃpek«ayà và anapek«ayà asiddhikrameïa dÆ«aïasÃmyamatidiÓannÃha- etenaivÃvaÓi«Âau dvau krameïa parivartakau | uttamÃdhamamadhyÃdÅnekatvÃdÅæÓca lak«ayet || 4 || kathaæ k­tvÃ? yadyatÅto 'nÃgataÓca pratyutpannamapek«ya hi | kÃlo 'tÅto 'nÃgataÓca pratyutpanne bhavi«yata÷ || kÃlo 'tÅto 'nÃgataÓca na stastatra punaryadi | kÃlo 'tÅto 'nÃgataÓca syÃtÃæ kathamapek«ya tam || anapek«ya puna÷ siddhirna jÃtaæ vidyate tayo÷ | tenÃtÅto 'nÃgataÓca kÃlo nÃma na vidyate || e«a tÃvadeka÷ kÃlaparivarta÷ | atÅto vartamÃnaÓca yadyajÃtamapek«ya hi | atÅto vartamÃnaÓca kÃle 'jÃte bhavi«yata÷ || atÅto vartamÃnaÓca na stastatra punaryadi | atÅto vartamÃnaÓca syÃtÃæ kathamapek«ya tam || anapek«ya puna÷ siddhirnÃjÃtaæ vidyate tayo÷ | atÅto vartamÃnaÓca tasmÃtkÃlo na vidyate || e«a dvitÅya÷ kÃlaparivarta iti vyÃkhyÃnakÃrikà iti | evaædvau kÃlaparivartau boddhavyau || yataÓca evaæ vicÃraïe kÃlatrayaæ nÃsti, tasmÃt kÃlo na vidyate, kÃlÃbhÃvÃcca bhÃvasadbhÃvo 'pi nÃsti iti siddham || yathà caitatkÃlatrayaæ vicÃritam, evam uttamÃdhamamadhyÃdÅnekatvÃdÅæÓca lak«ayet | uttamÃdhamamadhyamÃn iti ÃdiÓabdena kuÓalÃkuÓalÃvyÃk­tÃni, utpÃdasthitibhaÇgÃ÷, pÆrvÃntÃparÃntamadhyÃntÃ÷, kÃmarÆpÃrÆpyadhÃtava÷, Óaik«ÃÓaik«anaivaÓaik«anaivÃÓaik«Ãdayo yÃvanta÷ padÃrthÃ÷ tripadÃrthasaæbandhavyavasthitÃ÷, te sarve g­hyante | ekatvÃdÅæÓca ityanena ÃdiÓabdena dvitvabahutvayo grahaïÃt te eva uttamÃdaya÷ ekatvÃdayaÓca kÃlatrayavyÃkhyÃnena vyÃkhyÃtà veditavyÃ÷ || 4 || (##) atrÃha- vidyata eva kÃla÷ parimÃïavattvÃt | iha yannÃsti, na tasya parimÃïavattvaæ vidyate tadyathà kharavi«Ãïasya | asti ca kÃlasya parimÃïavattvaæ k«aïalavamuhÆrtadivasarÃtryahorÃtrapak«amÃsasaævatsarÃdibhedena | tasmÃt, parimÃïavattvÃd vidyata eva kÃla÷ iti | ucyate | yadi kÃlo nÃma kaÓcit syÃt, syÃttasya parimÃïavattvam | na tvasti | yasmÃt- nÃsthito g­hyate kÃla÷ sthita÷ kÃlo na vidyate | yo g­hyetÃg­hÅtaÓca kÃla÷ praj¤apyate katham || 5 || iha yadi kÃlo nÃma kaÓcidavasthita÷ k«aïÃdivyatirikta÷ syÃt, sa k«aïÃdibhi÷ parimÃïavattvÃd g­hyeta | na tu avasthita÷ kÆÂastha÷ kaÓcit kÃlo nÃma asti, ya÷ k«aïÃdibhirg­hyeta | tadevaæ nÃsthito g­hyate kÃla÷, asthitatvÃnna g­hyate ityartha÷ || athÃpi syÃt- nitya eva avasthitasvabhÃva÷ kÃlo nÃma asti, k«aïÃdibhirabhivyajyate | tathÃhi- kÃla÷ pacati bhÆtÃni kÃla÷ saæharate prajÃ÷ | kÃla÷ supte«u jÃgarti kÃlo hi duratikrama÷ || iti | yaÓcaivaælak«aïa÷ so 'vasthitasvabhÃvo 'stÅti | ucyate | evamapi sthita÷ kÃlo na vidyate ya÷ k«aïÃdibhirabhivyajyamÃno g­hyeta | kasmÃt puna÷ sthita÷ kÃlo nÃstÅti cet, k«aïÃdivyatirekeïÃg­hyamÃïatvÃt || api ca | ayaæ kÃla÷ saæsk­tasvabhÃva÷ san astÅti, asaæsk­tasvabhÃvo vÃ? ubhayaæ ca saæsk­taparÅk«ÃyÃæ prati«iddham- utpÃdasthitibhaÇgÃnÃmasiddhau nÃsti saæsk­tam | saæsk­tasyÃpyasiddhau ca kathaæ setsyatyasaæsk­tam || ityanena | tadevaæ nÃsti vyavasthita÷ kÃla÷, yo g­hyeta | yaÓca idÃnÅæ kÃlo na g­hyate asthitatvÃdavidyamÃnasvarÆpatvÃt, so 'g­hyamÃïa÷ san kathaæ k«aïÃdibhi÷ praj¤apayituæ bhÃvata÷ pÃryata ityÃha- ag­hÅtaÓca kÃla÷ praj¤apyate kathamiti | tasmÃnnÃstyeva kÃla÷ || 5 || atrÃha- satyaæ nÃsti nitya÷ kÃlo nÃma kaÓcid rÆpÃdivyatirikta÷ svabhÃvasiddha÷, kiæ tarhi rÆpÃdÅneva sa saæskÃrÃnupÃdÃya praj¤apta÷ kÃla÷ k«aïÃdivÃcyo bhavati, tasmÃdado«a iti | ucyate | evamapi- bhÃvaæ pratÅtya kÃlaÓcetkÃlo bhÃvÃd­te kuta÷ | yadyevaæ bhÃvaæ pratÅtya kÃlo bhavatÅti bhavatà vyavasthÃpyate, yadà khalu bhÃvo nÃsti, tadà niyataæ taddhetuko 'pi kÃlo nÃstÅti pratipÃdayannÃha- (##) na ca kaÓcana bhÃvo 'sti iti pÆrvaæ vistareïa pratipÃditatvÃdvak«yamÃïaprati«edhÃcca | yadà caivaæ na kaÓcidbhÃvo 'sti bhÃvata÷, tadÃ- kuta÷ kÃlo bhavi«yati || 6 || kÃlÃbhÃvÃcca na santi k«aïalavamuhÆrtÃdaya÷ kÃlabhedÃ÷ tatpariïÃmabhÆtÃ÷, ityata÷ kuta÷ pariïÃmavattvena kÃlasiddhirbhavi«yati? tasmÃnnÃstyeva bhÃvÃnÃæ svabhÃva÷ iti || uktaæ hi bhagavatà Ãryahastikak«yasÆtre- yadi koci dharmÃïa bhavetsvabhÃva÷ tatraiva gaccheya jina÷ saÓrÃvako | kÆÂasthadharmÃïa siyà na nirv­tÅ na ni«prapa¤co bhavi jÃtu paï¬ita÷ || iti | tathÃ- buddhasahasraÓatà ya atÅtà dharmasahasraÓatÃni bhaïitvà | naiva ca dharma na cÃk«ara k«Åïà nÃsti samudbhavu tena ak«Åïà || iti | tathÃ- utpÃdakÃle hi tathÃgatasya maitreyanÃmà tviha yo bhavi«yati | bhavi«yatÅyaæ kanakÃv­tà mahÅ tasyà idÃnÅæ kuta Ãgamo 'sau || ullÃpanÃ÷ kÃmaguïà hi pa¤ca vibhrÃmaïà mohana mo«adharmiïa÷ | madhyÃhnakÃle hi yathaiva grÅ«me jalaæ marÅcyÃæ hi tathaiva kÃmÃ÷ || ekena kalpena bhaveddhi loko ÃkÃÓabhÆto gaganasvabhÃvo | (##) dÃhaæ vinÃÓaæ ca payÃnti bhe[bhÅ?]rava÷ kuta Ãgama÷ kutra gatiÓca te«Ãm || iti || tadyathÃ- pa¤cemÃni bhik«ava÷ saæj¤ÃmÃtraæ pratij¤ÃmÃtraæ vyavahÃramÃtraæ saæv­timÃtraæ yaduta atÅto 'dhvà anÃgato 'dhvà ÃkÃÓaæ nirvÃïaæ pudgalaÓceti || || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau kÃlaparÅk«Ã nÃma ekonaviæÓaæ prakaraïam || (##) 20 sÃmagrÅparÅk«Ã viæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyate kÃla÷, phalaprav­ttau sahakÃrikÃraïabhÃvÃt | yo nÃsti, nÃsau sahakÃrikÃraïabhÃvena pratipadyate, vandhyÃtanayavat | tasmÃdasti kÃla÷, sahakÃrikÃraïabhÃvÃt | iha bÅjÃvanisalilajvalanapavanagaganÃbhidhÃnahetupratyayasÃmagrÅæ pratÅtya ayamaÇkura upajÃyamÃna÷ satyÃmapi bÅjÃdipratyayasÃmagryÃm, ­tuviÓe«ÃsaænidhÃnÃnnopajÃyate | yathà ca bÃhye«u, evamÃdhyÃtmike«vapi | yathoktaæ bhagavatÃ- na praïaÓyanti karmÃïi kalpakoÂiÓatairapi | sÃmagrÅæ prÃpya kÃlaæ ca phalanti khalu dehinÃm || iti || yasmÃcca evamasti kÃlÃpek«Ã, tasmÃdastyasau kÃlo nÃma, ya÷ aÇkurÃdiprav­ttau sahakÃrikÃraïaæ bhavatÅti | ucyate | syÃt sahakÃrikÃraïatà kÃlasya, yadi aÇkurÃdiphalasya prav­ttireva syÃt | na tvasti | kathaæ k­tvÃ? iha bÅjÃdihetupratyayasÃmagrÅto 'ÇkurÃdiphalodaye parikalpyamÃne vyavasthitasya và phalasya sÃmagryÃæ satyÃætata utpÃda÷ parikalpyeta avyavasthitasya vÃ? kiæ cÃta÷? yadi tÃvad vyavasthitasya parikalpyate, tanna yujyate iti pratipÃdayannÃha- hetoÓca pratyayÃnÃæ ca sÃmagryà jÃyate yadi | phalamasti ca sÃmagryÃæ sÃmagryà jÃyate katham || 1 || yadi hetupratyayasÃmagryÃæ tvanmatena phalamasti, nanu evaæ sati yasmÃt sÃmagryÃmasti, kathaæ tayà tajjanyate? na hi kuï¬e dadhi vidyamÃnaæ kuï¬ena janyate | api ca | yadvidyate tanni«pannatvÃt ni«pannapurovasthitaghaÂavat na punarjanmÃpek«ate | abhivyakti÷ sthaulyaæ và sÆk«mÃtmanà vidyamÃnasya kriyata iti cet, tasyÃpi pak«asya pÆrvameva- Ãgacchatyanyato nÃgnirindhane 'gnirna vidyate | ityatroktamuttaram || 1 || atha nÃstyeva sÃmagryÃæ phalamiti parikalpyate, etadapi nopapadyate iti pratipÃdayannÃha- hetoÓca pratyayÃnÃæ ca sÃmagryà jÃyate yadi | phalaæ nÃsti ca sÃmagryÃæ sÃmagryà jÃyate katham || 2 || yadi hetoÓca pratyayÃnÃæ ca sÃmagryÃæ nÃsti tatphalam, kathaæ tarhi hetupratyayasÃmagryà phalaæ janyate? tatra avidyamÃnatvÃt sikatÃbhiriva tailam | ata eva asaæbhÃvayannÃha- phalaæ nÃsti ca sÃmagryÃæ sÃmagryà jÃyate katham | na tatphalaæ sÃmagrÅto jÃyate ityabhiprÃya÷ || 2 || kiæ cÃnyat- (##) hetoÓca pratyayÃnÃæ ca sÃmagryÃmasti cetphalam | g­hyeta nanu sÃmagryÃæ sÃmagryÃæ ca na g­hyate || 3 || yad yatra asti, tat tatra g­hyate, tadyathà kuï¬e dadhi | yacca yatra nÃsti na tattatra g­hyate tadyathà sikatÃsu tailam, maï¬ÆkajaÂÃyÃæ Óiromaïi÷ || atha syÃt- vidyamÃnà api padÃrthÃ÷ atisauk«myÃt, atisaænikar«Ãt, ativiprakar«Ãt, indriyopaghÃtÃt, mÆrtivaddravyavyavadhÃnÃt, mÆrtyantardhÃnÃt, manonavasthÃnÃt, paramÃïuvat ak«asthäjanaÓalÃkÃvat Ãdityagativat taimirikaikaikakeÓavat andhabadhirÃdirÆpaÓabdÃdivat ku¬ayÃdivyavahitaghaÂÃdivat siddhadevapiÓÃcÃdiÓarÅravat vi«ayÃntaravyÃp­tasya vi«ayÃntaravanna g­hyate iti cet, kiæ khalu e«Ãmag­hyamÃïÃnÃmastitve liÇgam, yena e«Ãmastitve sati anupalabdhiriti syÃt? anumÃnopamÃnÃgamairgrahaïÃde«Ãmastitvamiti cet, na tarhi te«Ãmanupalabdhiriti vaktavyam, anumÃnÃdibhirupalabhyamÃnatvÃt | yad rÆpÅndriyagrÃhyaæ tad ebhi÷ kÃraïairvidyamÃnamapi sanna g­hyate, iti cet, ucyate | kimasmÃbhirevamuktam- rÆpÅndriyairvidyamÃnaæ sad g­hyeteti? kiæ tarhi sÃmÃnyenaiva yad brÆma÷- g­hyeta nanu sÃmagryÃmiti || athÃpi manyase- yad yatra nÃsti, na tat tasmÃdutpadyate sikatÃbhyastailavat | utpadyate ca sÃmagrÅta÷ phalam, tasmÃdanumÃnata÷ sÃmagryÃæ phalasyÃstitvamiti | ucyate | yad yatra asti, na tat tasmÃdutpadyate, tadyathà kuï¬Ãd dadhi iti | asmÃdapyanumÃnÃdastitvamasya ayuktamiti k­tvà nÃstyeva sÃmagryÃæ phalamiti kiæ na g­hyate? athÃpi syÃt- ubhyorapi pak«ayoranumÃnavirodhÃd yathà astitvaæ na yuktam, evaæ nÃstitvamapÅti | ucyate | na vayamasyÃsattvaæ pratipÃdayÃma÷, kiæ tarhi paraparikalpitaæ sattvamasya nirÃkurma÷ | evaæ na vayamasya sattvaæ pratipÃdayÃma÷, kiæ tarhi paraparikalpitamasattvamasya apÃkurma÷ | antadvayaparihÃreïa madhyamÃyÃ÷ pratipada÷ pratipÃdayitumi«ÂatvÃditi | uktaæ ca ÃryadevapÃdÅye Óatake- stambhÃdÅnÃmalaækÃro g­hasyÃrthe nirarthaka÷ | satkÃryameva yasye«Âaæ yasyÃsatkÃryameva ca || iti | tadevaæ na sÃmagrÅta÷ phalamutpadyate vidyamÃnasya grahaïaprasaÇgÃt, iti vyavasthitam || 3 || atha manyase- nÃstyeva sÃmagryÃæ phalamiti, evamapi- hetoÓca pratyayÃnÃæ ca sÃmagryÃæ nÃsti cetphalam | hetava÷ pratyayÃÓca syurahetupratyayai÷ samÃ÷ || 4 || yathà hi jvÃlÃÇgÃrÃdi«u aÇkuro nÃstÅti k­tvà tasya te hetupratyayà na bhavanti, eva vivak«itÃnÃmapi bÅjÃdÅnÃæ hetupratyayatà na syÃt te«u aÇkuro nÃstÅti k­tvà | na ca ahetu pratyayebhya÷ phalaprav­ttiryukteti nÃsti svabhÃvata÷ phalaprav­tti÷ || (##) atrÃha- naiva hi sÃmagryÃ÷ phalotpÃdanasÃmarthyamasti yata÷ iyaæ cintà syÃt- kiæ sÃmagryÃæ phalamasti utÃho nÃstÅti | kiæ tarhi heto÷ phalotpÃdanasÃmarthyam | sÃmagrÅ tu hetoranugrahamÃtraæ karoti | sa hetu÷ phalasyotpattyarthaæ hetuæ datvà nirudhyate, tena ca hetunà anug­hyamÃïaæ phalamutpadyate iti | ucyate | naiva hi ajÃtasya phalasya hetoranugrahaïamasti | na cÃpyajÃtasya bandhyÃtanayasyeva kenacitkiæcinmÃtraæ kartuæ Óakyamityayuktai«Ã kalpanà || 4 || api ca- hetukaæ phalasya datvà yadi heturnirudhyate | yaddattaæ yanniruddhaæ ca hetorÃtmadvayaæ bhavet || 5 || yadi hetu÷ phalasyotpattyarthaæ hetukaæ kÃraïaæ datvà nirudhyata iti parikalpyate, evaæ sati yaddattaæ yanniruddhaæ ca tadÃtmabhÃvadvayaæ heto÷ syÃt | na caitad yuktam, ardhaÓÃÓvataprasaÇgÃt nityÃnityayoÓca parasparaviruddhayorekatvÃbhÃvÃt || 5 || atha hetorÃtmabhÃvadvayaprasaÇgaparihÃrÃrthaæ sarvÃtmanà nirodha i«yate phalasyotpattyarthaæ kiæcidapyadatvÃ, evamapi- hetuæ phalasyÃdatvà ca yadi heturnirudhyate | hetau niruddhe jÃtaæ tatphalamÃhetukaæ bhavet || 6 || yadi phalasya kiæcidapyadatvà sarvÃtmanà heturnirudhyate, nanu tasmin hetau niruddhe yatphalamutpadyate tat Ãhetukaæ syÃt | na ca Ãhetukamasti | ityayuktai«Ã kalpanà || 6 || atrÃha- yadi evaæ phalasya hetorutpattau do«a÷, evaæ sati sahotpannaiva sÃmagrÅ phalasya janikà astu, tadyathà pradÅpaprabhÃyà iti | e«Ãpi kalpanà nopapadyate iti pratipÃdayannÃha- phalaæ sahaiva sÃmagryà yadi prÃdurbhavetpuna÷ | ekakÃlau prasajyete janako yaÓca janyate || 7 || na caikakÃlayo÷ savyetaragovi«Ãïayorjanyajanakatvaæ d­«Âam, vÃmadak«iïakarayoÓcaraïayorvÃ, ityayuktai«Ã kalpanà ityayuktametat || 7 || atrÃhureke- naiva hi abhÆtvà bhÃvÃnÃmutpattiryuktà ÃkasmikatvaprasaÇgÃt | tasmÃd hetupratyayasÃmagrÅta÷ pÆrvameva tat phalamanÃgatÃvasthÃyÃæ vyavasthitamanÃgatÃtmanà | tasya hetupratyaya sÃmagryà vartamÃnÃvasthà janyate, dravyaæ tu vyavasthitameveti | tÃn pratyucyate- pÆrvameva ca sÃmagryÃ÷ phalaæ prÃdurbhavedyadi | hetupratyayanirmuktaæ phalamÃhetukaæ bhavet || 8 || yadi bhavatÃmabhÅpsitaæ sÃmagrÅta÷ pÆrvameva phalaæ svarÆpata÷ syÃditi, tad hetupratyayanirapek«aæ syÃt, tataÓca Ãhetukaæ syÃt | na ca ÃhetukÃnÃæ padÃrthÃnÃmastitvaæ yuktam, kharaturagoragavi«ÃïÃdÅnÃmapyastitvaprasaÇgÃt, pÆrvasiddhasya ca puna÷ hetupratyayÃpek«ayà ni«prayojanatvÃdityayuktametat || 8 || (##) anye punarvarïayanti- hetureva phalaæ janayati na sÃmagrÅ | na ca uktado«aprasaÇga÷ | yasmÃt na hi anyohetu÷ anyat phalam | yata÷, kiæ hetuæ datvà phalasya heturnirudhyate uta adatvaiveti vicÃra÷ syÃt | api tu hetureva niruddha÷ phalÃtmanà vyavasthita÷ iti | ucyate | evamapi- niruddhe cetphalaæ hetau heto÷ saækramaïaæ bhavet | pÆrvajÃtasya hetoÓca punarjanma prasajyate || 9 || yadi niruddhe hetau bhavanmatena phalamutpadyate, tacca phalaæ hetvÃtmakameva bhavatÅti parikalpyate, evaæ sati heto÷ saækramaïaæ bhavet, naÂasya ve«ÃntaraparityÃgena ve«ÃntarasaæcÃravat heto÷ saækramaïa mÃtrameva syÃt, na tu apÆrvasya phalasyotpÃda÷ | tataÓca hetornityataiva syÃt | na ca nityÃnÃmastitvaæ kvacidasti | yathoktaæ Óatake- apratÅtyÃstità nÃsti kadÃcitkasyacitkvacit | na kadÃcitkvacitkaÓcidvidyate tena ÓÃÓvata÷ || iti || kiæ ca | etasyÃæ kalpanÃyÃæ pÆrvajÃtasya ca heto÷ punarjanma prÃpnoti | na ca jÃtasya punarapi [janma] yujyate ni«prayojanatvÃt, anavasthÃprasaÇgÃcca || atha manyase- yenÃtmanà vidyamÃno na tenaivÃtmanà jÃyate, yena cÃtmanà avidyamÃna÷ tenaiva jÃyata iti | etadapi na yuktam | aparityaktahetusvabhÃvasya hetusvarÆpasya phalamiti saæj¤ÃmÃtrabhedÃdavasthÃbhedÃcca dravyÃbhedasya sÃdhayitumaÓakyatvÃt | phalÃvasthÃyÃæ ca parityaktahetusvabhÃvasya phalaÓabdavÃcyatvÃd hetu÷ phalÃtmanà ti«ÂhatÅti yatkiæcidetat || 9 || kiæ cÃnyat- yadi hetu÷ phalaæ janayet, niruddho và janayedaniruddho vÃ? phalamapi utpannaæ và janayedanutpannaæ vÃ? ubhayathà ca nopapadyate iti pratipÃdayannÃha- janayetphalamutpannaæ niruddho 'staægata÷ katham | ti«Âhannapi kathaæ hetu÷ phalena janayeddh­ta÷ || 10 || [yadi tÃvata niruddha÷ astaægata÷ hetu÷ utpannaæ sat vidyamÃnaæ phalaæ janayatÅti parikalpyate, tannopapadyate | kasmÃditi cet, kathaæ niruddha÷ asaævidyamÃna÷ hetu÷ phalaæ janayet? yadi janayati, vandhyÃputro 'pi putraæ janayi«yati | phalaæ ca sad vidyamÃnamapi janmanirapek«amapi kathaæ heturjanayi «yati? atha manyase- ÓaktyabhÃvÃnniruddho na janayati, kiæ tu ti«Âhanneva hetu÷ phalaæ janayi«yatÅti | ucyate |] ti«Âhannapi heturavik­tarÆpo vidyamÃnena phalena v­ta÷ saæbaddha÷ kathaæ janayet? iha hi- kÃraïaæ vik­tiæ gacchajjÃyate 'nyasya kÃraïam | iti kÃraïÃbhÃvaæ pratipadyamÃnasya hetoravaÓyaæ vikÃreïa bhavitavyam | yastu na vikriyate, sa hetulak«aïayukta eva na bhavatÅti | phalena ca saæbaddha÷ kathaæ janayet? phalasya vidyamÃnatvÃt || 10 || (##) atha manyase- vidyamÃnasya phalasya punarjanayitumaÓakyatvÃt av­ta eva asaæbaddha eva hetu÷ phalena phalaæ janayi«yatÅti, etadapyayuktamityÃha- athÃv­ta÷ phalenÃsau katamajjanayetphalam | yadi hetu÷ phalena asaæbaddha eve«yate, tadà katamadidÃnÅæ phalaæ janayet? sarvameva và phalaæ janayedasaæbaddhatvÃt, na và kiæcijjanayedasaæbaddhatvÃdevetyabhiprÃya÷ || kiæ cÃnyat | yadi hetu÷ phalaæ janayet, sa d­«Âvà phalaæ janayedad­«Âvà vÃ? ubhayathà ca na yujyate ityÃha- na hyad­«Âvà và d­«Âvà và heturjanayate phalam || 11 || tatra yadi heturd­«Âvà janayatÅti parikalpyate, tanna yujyate | yasmÃdvidyamÃnameva dra«Âuæ pÃryate nÃvidyamÃnam | vidyamÃnaæ cet, tanna janyate vidyamÃnatvÃditi | evaæ tÃvad hetu÷ phalaæ d­«Âvà na janayati, ad­«ÂvÃpi na janayati, sarvasya phalasya hetorjanakatvaprasaÇgÃt || atha kimidaæ darÓanaæ kiæ và adarÓanamiti? ucyate | prasiddhametalloke- upalabdhirdarÓanamiti || nanu etad bÅjÃdi«u nirindriye«u na saæbhavati | saæbhavatu mà và | nÃsmÃkamayaæ paryanuyoga÷ kiæ tarhi tasyotpÃdavÃdina÷ | tatra ya÷ utpÃdavÃdÅ brÆyÃt- d­«Âvà janayatÅti, sa vaktavya÷- na d­«Âametalloke yadbÅjÃdikaæ paÓyatÅti | tasmÃdayuktà e«Ã kalpanà | atha ad­«Âvà kalpayet, evamapi yatkiæcidad­«Âaæ saæbhavati tatsarvamutpÃdayet, na cotpÃdayati, tasmÃt na ad­«ÂvÃpi janayati | ani«ÂÃpattyà hi vayaæ parakalpanÃæ vicÃrayÃma÷ saæsÃrÃÂavÅkÃntÃragiridarÅprapÃtadu÷khamÃlÃsamÃkulÃmà tÃmÅva | buddhipÆrvakart­kaæ ca puru«ÃdikÃraïino jagadabhyupagacchanto nirgranthÃÓcaikendriyaæ bÅjÃdikaæ pratipannÃ÷ prasaÇgÃnna vyativartanta iti | tasmÃnnÃsti do«a÷ || 11 || kiæ cÃnyat- yadi yu«madabhimataæ heto÷ phalasya ca anyonya¬haukanalak«aïaæ saægamanaæ syÃt, syÃttadÃnÅæ tayorjanyajanakabhÃva÷ | yasmÃt na hi parasparÃsaægatayorÃlokÃndhakÃrayo÷ saæsÃranirvÃïa yorjanyajanakabhÃvo d­«Âa iti | ata÷ avaÓyaæ hetuphalabhÃvayorjanyajanakabhÃvamicchatà pareïa saægatirabhyupeyà | sà ca kÃlatraye 'pi vicÃryamÃïà na saæbhavati | ato hetu÷ phalaæ na janayati | yathà ca saægatirnÃsti tathà pratipÃdayannÃha- nÃtÅtasya hyatÅtena phalasya saha hetunà | nÃjÃtena na jÃtena saægatirjÃtu vidyate || 12 || atÅtasya tÃvat phalasya atÅtena hetunà saha jÃtu kadÃcidapi saægatirnÃsti, atÅtatvenobhayorapyavidyamÃnatvÃt | nÃpi ajÃtena hetunà atÅtasya phalasya saægatirjÃtu vidyate, na«ÂÃjÃtatvena ubhayorapyavidyamÃnatvÃt, bhinnakÃlatvÃcca | nÃpi jÃtena vartamÃnena hetunà saha atÅtasya phalasya saægati÷ saæbhavati, bhinnakÃlatvÃt, na«Âasya ca phalasya avidyamÃnatvÃdvandhyÃputreïeva devadattasyetyabhiprÃya÷ || 12 || (##) yathà ca atÅtasya phalasya atÅtena anÃgatavartamÃnena hetunà saha na kadÃcit saægatirasti, evaæ vartamÃnasyÃpi phalasya traikÃlikena hetunà saha nÃsti saægatiriti tat pratipÃdayannÃha- na jÃtasya hyajÃtena phalasya saha hetunà | nÃtÅtena na jÃtena saægatirjÃtu vidyate || 13 || jÃtasya phalasya bhinnakÃlatvÃdajÃtena ca atÅtena ca hetunà saha saægamanaæ nÃsti | nÃpi vartamÃnasya vartamÃnena hetunà saha saægatirasti, hetuphalayoryaugapadyÃbhÃvÃt, tayoÓca saægatirvaiyarthyÃt | kiæ hi vidyamÃnayo÷ parasparanirapek«ayo÷ puna÷ saægatyà prayojanamiti nÃsti saægati÷ || 13 || idÃnÅmanÃgatasyÃpi phalasya yathà atÅtÃnÃgatapratyutpannena hetunà saha saægamanaæ nÃsti tathà pratipÃdayannÃha- nÃjÃtasya hi jÃtena phalasya saha hetunà | nÃjÃtena na na«Âena saægatirjÃtu vidyate || 14 || ajÃtaæ hi phalamasaævidyamÃnam | tasya bhinnakÃlena vartamÃnena atÅtena ca hetunà saha nÃsti saægamanaæ bhinnakÃlatvÃt | anÃgatenÃpi hetunà saha nÃsti saægamanam, ubhayoravidyamÃnatvÃt || 14 || yadà caivaæ sarvathà hetuphalayo÷ saægatirnÃsti, tadÃ- asatyÃæ saægatau hetu÷ kathaæ janayate phalam | naiva hetu÷ phalaæ janayati saægateravidyamÃnatvÃt vandhyÃputramivetyabhiprÃya÷ || athÃpi syÃt- satyÃmeva saægatau hetu÷ phalaæ janayatÅti, tadapi na yuktam, kÃlatraye 'pi saægatyanupalabdhe÷ | athÃpi kathaæcid hetuphalayo÷ saægati÷ parikalpyate, evamapi- satyÃæ và saægatau hetu÷ kathaæ janayate phalam || 15 || saænihitasya phalasya punarjanmavaiyarthyÃt, asaæhitÃnÃæ ca saægaterayuktatvÃt ityabhiprÃya÷ || 15 || kiæ cÃnyat- hetu÷ phalena ÓÆnyaÓcetkathaæ janayate phalam | hetu÷ phalenÃÓÆnyaÓcetkathaæ janayate phalam || 16 || yo 'yaæ phalasya hetu÷ phalasya janaka i«yate, sa tena ÓÆnyo và bhavan phalamutpÃdayet, aÓÆnyo vÃ? tatra hetu÷ ÓÆnya÷ phalena rahita÷ phalaæ na janayati, ahetuvat phalaÓÆnyatvÃt | phalena aÓÆnyo 'pi hetu÷ phalaæ na janayati, vidyamÃnatvÃt phalasya, vidyamÃnaputraæ devadatta iva | evaæ tÃvat phalaÓÆnyo và phalÃÓÆnyo và hetu÷ phalaæ na janayati || 16 || yaccÃpi phalamutpadyate, taccÃpyaÓÆnyaæ và samutpadyate, ÓÆnyaæ vÃ? tatra tÃvat- (##) phalaæ notpatsyate 'ÓÆnyamaÓÆnyaæ na nirotsyate | aniruddhamanutpannamaÓÆnyaæ tadbhavi«yati || 17 || aÓÆnyaæ hi phalamapratÅtyasamutpannaæ svabhÃvavyavasthitam, tadevaævidhaæ phalaæ naivotpatsyate svabhÃvasyÃnapÃyitvÃcca na nirotsyate | tataÓca aÓÆnyaæ tadi«yamÃïamaniruddhamanutpannaæ ca syÃt | na caitadi«Âam, ityata÷ aÓÆnyaæ tatphalaæ na bhavati, utpÃdanirodhÃbhyupagamÃt || 17 || idÃnÅæ ÓÆnyamapi tatphalaæ na saæbhavati, anudayÃvyayavattvaprasaÇgÃt iti pratipÃdayannÃha- kathamutpatsyate ÓÆnyaæ kathaæ ÓÆnyaæ nirotsyate | ÓÆnyamapyaniruddhaæ tadanutpannaæ prasajyate || 18 || tatra ÓÆnyamucyate yatsvabhÃvena nÃsti | yacca vastu svabhÃvena nÃsti, tat kathamutpatsyate, kathaæ và nirotsyate? na hi svabhÃvena avidyamÃnasya ÃkÃÓÃde÷ udayavyayau d­«Âau | tasmÃcchÆnyamapi tatphalami«yamÃïamaniruddhamanutpannaæ ca prasajyate || 18 || kiæ cÃnyat- yadi hetu÷ phalaæ janayet, sa phalÃdavyatirikto và janayet, vyatirikto vÃ? ubhayathà ca nopapadyate ityÃha- heto÷ phalasya caikatvaæ na hi jÃtÆpapadyate | heto÷ phalasya cÃnyatvaæ na hi jÃtÆpapadyate || 19 || tadetat pratij¤ÃmÃtrakamiti pratipÃdayannÃha- ekatve phalahetvo÷ syÃdaikyaæ janakajanyayo÷ | p­thaktve phalahetvo÷ syÃttulyo heturahetunà || 20 || yadi heto÷ phalasya ca ekatvaæ syÃt, tadà janyajanakayorekatvamabhyupetaæ syÃt | na cÃnayorekatvam, pitÃputrayoÓcak«uÓcak«urvij¤ÃnayorbÅjÃÇkurayoÓcaikyaprasaÇgÃt | evaæ tÃvad heto÷ phalasya ca ekatvaæ nÃsti || idÃnÅmanyatvamapi nÃsti | kiæ kÃraïam? yadi heto÷ phalasya ca bhavanmatenÃbhimatamanyatvaæ syÃt, tadà paratra nirapek«atvÃd hetunirapek«ameva phalaæ syÃt | na caitadevam, ityata÷ anyatvamapi heto÷ phalasya ca na saæbhavati | yayoÓca evaæ vicÃryamÃïayostattvÃnyatve na sta÷, tayorna kadÃcijjanyajanakabhÃva÷ i«yate | ato naiva hetu÷ phalaæ janayati || 20 || kiæ cÃnyat- yadi hetu÷ phalaæ janayet, sa tatphalaæ svabhÃvena sadbhÆtaæ và janayet, asadbhÆtaæ vÃ? ubhayathà ca na yujyate ityÃha- phalaæ svabhÃvasadbhÆtaæ kiæ heturjanayi«yati | phalaæ svabhÃvÃsadbhÆtaæ kiæ heturjanayi«yati || 21 || tatra yat phalaæ svabhÃvena sadbhÆtaæ svabhÃvena vidyamÃnam, tanna punarjanyate vidyamÃnatvÃt, vidyamÃnaghaÂavat | yadapi svabhÃvena asadbhÆtaæ phalam, tadapi heturna janayati, svabhÃvena asadbhÆtatvÃt, kharavi«Ãïavat || (##) pratibimbenÃnaikÃntikateti cet, bhavatu anaikÃntikatÃ, nai÷svÃbhÃvyaæ tu siddhaæ bhÃvÃnÃm | tataÓca sasvabhÃvavÃdatyÃga÷ syÃt, asmadvÃdÃnuvarïanameva syÃt | sasvabhÃvaÓca na kaÓcit padÃrtho nÃma astÅti pratidvandvayabhÃvÃt ni÷svabhÃvo 'pi padÃrtho nÃstÅti kuto 'naikÃntikatÃ? na hi asmÃkaæ pratibimbakaæ sasvabhÃvaæ nÃpi ni÷svabhÃvam, dharmiïamantareïa taddharmayorapyabhÃvÃt | na hi ÃryÃ÷ pratibimbakaæ nÃma kiæcit ni÷svabhÃvaæ sasvabhÃvaæ và upalabhanta iti || tatra pÆrvaæ phalaæ notpatsyate ityÃdinà Ólokadvayena sÃk«ÃdutpattikriyÃkart­tvaæ phalasya ni«iddham | idÃnÅæ heto÷ phalotpattikriyÃprayojakatvaæ prati«iddhamiti | ayamasya pÆrvakÃdviÓe«a iti vij¤eyam || 21 || atrÃha- yadyapi heto÷ phalotpattikriyÃprayojakatvaæ ni«iddham, tathÃpi hetustÃvat svabhÃvato 'sti, na ca asati phale hetorhetutvaæ sidhyati, tasmÃt phalamapi bhavi«yatÅti | ucyate- syÃddhetu÷, yadi ajanayato 'sya hetutvaæ syÃt | na cÃjanayamÃnasya hetutvamupapadyate | atha syÃt- yadyapi evaæ hetorhetutvaæ nÃsti, tathÃpi phalaæ tÃvadasti | na ca hetumantareïa phalaæ yuktamiti phalasadbhÃvÃd heturapi bhavi«yatÅti | ucyate | yadà ajanayamÃnasya hetorhetutvaæ nÃstÅtyuktam, tadÃ- hetutvÃnupapattau ca phalaæ kasya bhavi«yati || 22 || iti | tasmÃt phalamapi nÃstÅti || 22 || atrÃha- naiva hi kevalasya heto÷ phalotpattikriyÃyÃ÷ prayojakatvam, kiæ tarhi hetupratyayasÃmagryà phalaæ janyate iti | ucyate | uktado«atvÃt na yuktametat | api ca, iyaæ hetupratyayasÃmagrÅ yadi phalasya janiketi kalpyate, kiæ sÃsvayameva tÃvadÃtmÃnaæ janayati, utÃho na? yadi janayatÅti kalpyate, tanna yujyate | na hi alabdhÃtmabhÃvasya prayojakatvaæ d­«Âamityata÷ sÃmagryà avaÓyaæ labdhÃtmabhÃvayà bhavitavyam | na ca labdhÃtmabhÃvÃyÃ÷ puna÷ svÃtmotpÃde prayojakatvaæ yuktam, ityata÷ na sÃmagrÅ svÃtmÃnamutpÃdayati | yà ca ÃtmÃnaæ notpÃdayati, sà kathaæ phalamutpÃdayituæ ÓaknotÅti pratipÃdayannÃha- na ca pratyayahetÆnÃmiyamÃtmÃnamÃtmanà | yà sÃmagrÅ janayate sà kathaæ janayetphalam |23 || pratyayÃnÃæ hetÆnÃæ ca yeyaæ sÃmagrÅ sà tÃvadÃtmanaiva ÃtmÃnaæ notpÃdayati, svÃtmani v­ttivirodhÃt, satyÃ÷ punarutpÃdavaiyarthyÃcca | yà ca evamÃtmÃnameva tÃvanna janayati, sà kathaæ phalaæ janayi«yati? na hi bandhyÃduhità ÃtmÃnaæ janayitumaÓaktà satÅ putraæ janayi«yatÅti yujyate | evaæ sÃmagryapi svÃtmÃjanikà phalaæ janayatÅti na yujyate || 23 || (##) tasmÃt- na sÃmagrÅk­taæ phalaæ athÃpi syÃt- yadi sÃmagrÅk­taæ phalaæ na saæbhavati, evaæ tarhi asÃmagrÅk­taæ bhavi«yatÅti cet, ucyate- nÃsÃmagrÅk­taæ phalam | yadà sÃmagrÅk­taæ phalaæ na saæbhavati, tadà kathamatyantaviruddhamasÃmagrÅk­taæ bhavi«yati? asÃmagrÅk­taæ phalaæ na saæbhavati || atha syÃt- yadyapi nÃsti phalaæ svabhÃvata÷, tathÃpi hetupratyayasÃmagrÅ tÃvadasti | na ca phalamantareïa hetupratyayasÃmagrÅ saæbhavatÅti phalamapi saæbhavi«yatÅti | ucyate | syÃddhetupratyayasÃmagrÅ, yadi phalameva bhavet | yadà tu yathoditena nyÃyena phalameva nÃsti, tadÃ- asti pratyayasÃmagrÅ kuta eva phalaæ vinà || 24 || phalÃbhÃve sati nirhetukà hetupratyayasÃmagrÅ api nÃstÅtyabhiprÃya÷ | uktaæ hi ÃryalalitavistarasÆtre- kaïÂho«Âha pratÅtya tÃlukaæ jihvaparivarti ravanti ak«arÃ÷ | na ca kaïÂhagatà na tÃluke ak«araikaikaÓa nopalabhyate || sÃmagri pratÅtyataÓca sà vÃca manabuddhivaÓena niÓcarÅ | mana vÃca ad­ÓyarÆpiïÅ bÃhyato 'bhyantari nopalabhyate || utpÃdavyayaæ vipaÓyato vÃcarutagho«asvarasya paï¬ita÷ | k«aïikÃæ vaÓikÃæ tadà d­ÓÅ sarva vÃca pratiÓrutakopamà || tathà ÃryopÃliparip­cchÃyÃmuktaæ bhagavatÃ- iha ÓÃsani sÆramaïÅye pravrajathà g­hiliÇga jahitvà | phalavantu bhavi«yatha Óre«Âhà e«u nideÓitu kÃruïikena | (##) pravrajitva g­hiliÇga jahitvà sarvaphalasya bhavi«yati prÃpti÷ | puna dharmasabhÃva tulitvà sarvaphalÃna phalÃna ca prÃpti÷ || alabhanta phalaæ tatha prÃptiæ ÃÓcariyaæ puna jÃyati te«Ãm | aho 'tikÃruïiko narasiæho su«ÂupadeÓita yukti jinena || iti | tathà Ãryapraj¤ÃpÃramitÃyÃma«ÂasÃhasrikÃyÃm- tena hi kauÓika bodhisattvena mahÃsattvena mahÃsaænÃhasaænaddhena na rÆpe sthÃtavyaæ na vedanÃyÃæ na saæj¤ÃyÃæ na saæskÃre«u na vij¤Ãne sthÃtavyam | na srotaÃpattiphale na sak­dÃgÃmiphale na anÃgÃmiphale na arhattve na pratyekabuddhatve na samyaksaæbuddhatve sthÃtavyam || iti || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau sÃmagrÅparÅk«Ã nÃma viæÓatitamaæ prakaraïam || (##) 21 saæbhavavibhavaparÅk«Ã ekaviæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva svabhÃvata÷ kÃla÷, saæbhavavibhavanimittatvÃt | iha kaæcit kÃlaviÓe«amapek«ya aÇkurotpatti÷ bhÃvÃnÃmutpÃdo bhavati, kaæcitkÃlaviÓe«amapek«ya vibhavo vinÃÓo bhavati, na sarvadÃ, vidyamÃnÃyÃmapi hetupratyayasÃmagryÃm- ityato vidyata eva kÃla÷, saæbhavavibhava nimittattvÃt | ucyate | syÃt saæbhavavibhavanimittatà kÃlasya yadi saæbhavavibhavÃveva syÃtÃm | na tu sta÷ | yathà ca na sta÷, tathà pratipÃdayannÃha- vinà và saha và nÃsti vibhava÷ saæbhavena vai | vinà và saha và nÃsti saæbhavo vibhavena vai || 1 || iha yadi saæbhavavibhavau syÃtÃm, tau anyonyaæ sahabhÃvena và syÃtÃm, vinÃbhÃvena và | ubhayathà ca vicÃryamÃïau na saæbhavata÷ | kathaæ k­tvÃ? tatra tÃvad yathà vinà saæbhavena utpÃdena vibhavo vinÃÓo nÃsti, tathà pratipÃdayannÃha- bhavi«yati kathaæ nÃma vibhava÷ saæbhavaæ vinà | vinaiva janma maraïaæ vibhavo nodbhavaæ vinà || 2 || saæbhavaæ vinà kathaæ nÃma vibhavo vinÃÓo bhavi«yati? kathaæ nÃmetyanena prasiddhamatyantÃsaæbhavaæ darÓayati | kathaæ nÃma bhavi«yati, naiva etatsaæbhavatÅtyabhiprÃya÷ | yadi punarvinaiva saæbhavaæ vibhava÷ syÃt, ko do«a÷ syÃt? ucyate | vinaiva janma maraïaæ syÃt, ajÃtasya maraïaæ syÃt | na ca ajÃtasya maraïaæ d­«Âamiti | tasmÃdvibhavo nodbhavaæ vinà bhavitumarhati | ÃdyenÃtra ÓlokasyÃrdhena pratij¤Ã, madhyena pÃdena prasaÇgÃpÃdanam, antyena nigamanamiti vij¤eyam || 2 || evaæ tÃvadvinà saæbhavena vibhavo na yukta÷ iti pratipÃdya idÃnÅæ saha saæbhavenÃpi vibhavo na saæbhavati tathà pratipÃdayannÃha- saæbhavenaiva vibhava÷ kathaæ saha bhavi«yati | na janmamaraïaæ caivaæ tulyakÃlaæ hi vidyate || 3 || yadi hi saæbhavena saha yugapat tulyakÃlaæ vibhava÷ syÃt, evaæ sati janmamaraïe yugapat syÃtÃm | na caivaæ parasparaviruddhe ÃlokÃndhakÃravadekasmin kÃle vidyete iti | tasmÃt sahÃpi saæbhavena vibhavasya nÃsti siddhiriti sthitam || 3 || yadà caivaæ saæbhavena vinà và saha và vibhavasya nÃsti siddhi÷, evaæ saæbhavasyÃpi vinà và saha và vibhavena nÃsti siddhiriti pratipÃdayannÃha- bhavi«yati kathaæ nÃma saæbhavo vibhavaæ vinà anityatà hi bhÃve«u na kadÃcinna vidyate || 4 || naiva hi saæbhavo vibhavena vinà yujyate | yasmÃdanityatà hi bhÃve«u bhavanadharmake«u utpÃda dharmake«u na kadÃcinna vidyate, kiæ tarhi sarvadaiva vidyate | uktaæ hi- (##) jarÃmaraïadharme«u sarvabhÃve«u sarvadà | ti«Âhanti katame bhÃvà ye jarÃmaraïaæ vinà || iti | yadà caivaæ nityamanityatÃnugatÃ÷ sarve bhÃvÃ÷, tadà kuta÷ sà kÃcidavasthà yà vinÃÓarahità syÃditi? ato nÃsti vibhavena vinà utpÃda iti | evaæ tÃvadvinà vibhavena nÃsti saæbhava÷ | Óe«amatra saæsk­taparÅk«ÃyÃæ vicÃritattvÃnna vicÃryate || yastu sahetuko vinÃÓa÷, saæsk­talak«aïatvÃt, utpÃdavat, iti sÃdhanamutk«ipya antyacittacaittak«aïairanaikÃntikatÃmÃha, sa na yuktamÃha, tadvinÃÓasyÃpi jÃtipratyayatvena sahetukatvÃt sÃdhyasamatvÃcca anaikÃntikatÃbhÃvÃt | yadapi nirdi«Âam- bhÃvÃtmabhÃva eva abhÆtvà bhÃvÃdutpÃda ucyate, tasmÃd dravyasadutpÃdasiddhervyavahÃrato d­«ÂÃntabhÃva iti, tadapi na yuktam, adravyasatÃæ pratibimbÃdÅnÃæ sahetukatvÃbhyupagamÃt | yathoktamÃcÃryapÃdai÷- hetuta÷ saæbhavo ye«Ãæ tadabhÃvÃnna santi ye | kathaæ nÃma na te spa«Âaæ pratibimbasamà matÃ÷ || iti | asmÃdÃ[gamÃt] kuto vyavahÃrato d­«ÂÃntÃsiddhi÷? yadi ca bhÃvÃt, yat tattvÃnyatvena na Óakyate vaktum, tat saæv­tyÃpi nÃstÅtyucyate | nÅlÃdikamapi nÃstÅtyucyate | yathoktaæ ratnÃvalyÃm- rÆpasyÃbhÃvamÃtratvÃdÃkÃÓaæ nÃmamÃtrakam | bhÆtairvinà kuto rÆpaæ nÃmamÃtrakamapyata÷ || iti || api ca | kuto mÃdhyamikÃnÃæ svabhÃvarÆpaæ siddhasattÃkaæ yasya avasthÃviÓe«a utpÃda÷ syÃt? ata÷ ayuktameva d­«ÂÃntÃsiddhatodbhÃvanam | yaccoktam- na sahetuko vinÃÓa÷, avinÃÓavattvÃt, yathà asaæsk­tamiti, tasyaivaæ bruvato mahÃntaæ virodhamayaæ heturÃbhavati | yathà hi ayaæ heturvinÃÓasya nirhetukatvaæ sÃdhayati, evaæ saæsk­talak«aïatvÃbhÃvamapi sÃdhayati | tathà saæskÃraskandhasaægrahapratÅtyasamutpÃdÃÇgasaægrahÃdikamapi sarvaæ virodhayatÅti na yuktametanmatam | tathà | na vij¤Ãnaæ vi«ayasvarÆpacchedakam, avij¤ÃnavattvÃt, asaæsk­tavat, ityÃdinà sarvani«edhÃnmahatÅ ani«ÂÃpattirupapadyate 'sya, iti nÃstheyametat || 4 || idÃnÅæ vibhavena saha yathà saæbhavasya nÃsti siddhi÷, tathà pratipÃdayannÃha- saæbhavo vibhavenaiva kathaæ saha bhavi«yati | na janmamaraïaæ caiva tulyakÃlaæ hi vidyate || 5 || yadi hi saæbhavo vibhavenaiva saha syÃt, tadà janmamaraïayostulyakÃlatà syÃt | na ca [sÃ] saæbhavati | tasmÃt sahabhÃvenÃpi saæbhavavibhavayornÃsti siddhi÷ || 5 || (##) atha syÃt- yadyapi janmamaraïayorekÅbhÃvena và nÃnÃbhÃvena và nÃsti siddhi÷, tathÃpi vidyete eva saæbhavavibhavau, vÃcyatvÃt, vij¤Ãnavat, iti | ucyate | yadi vÃcyatvena anayo÷ siddhiri«yate, vandhyÃputrasyÃpi i«yatÃm || api ca- sahÃnyonyena và siddhirvinÃnyonyena và yayo÷ | na vidyate, tayo÷ siddhi÷ kathaæ nu khalu vidyate || 6 || sahabhÃvÃsahabhÃvarahitaæ nÃsti pak«Ãntaraæ yata÷ saæbhavavibhavayo÷ siddhi÷ syÃt | avÃcyatayà siddhirbhavi«yatÅti cet, keyamavÃcyatà nÃma? yadi miÓrÅbhÃva÷, so 'nupapanna÷, p­thakp­thagasiddhayo miÓrÅbhÃvÃbhÃvÃt | anirdhÃryamÃïau svarÆpatvÃt bandhyÃputraÓyÃmagauratÃdivanna sta÷ eva saæbhavavibhavÃviti | yadà caivaæ saæbhavavibhavau na sta÷, tadà taddheturapi kÃlo nÃstÅti siddham || 6 || kiæ cÃnyat- ihemau saæbhavavibhavau parikalpyamÃnau k«ayadharmiïo và bhÃvasya parikalpyeyÃtÃmak«ayadharmiïo vÃ? ubhayathà ca nopapadyate iti pratipÃdayannÃha- k«ayasya saæbhavo nÃsti nÃk«ayasyÃpi saæbhava÷ | k«ayasya vibhavo nÃsti vibhavo nÃk«ayasya ca || 7 || tatra k«ayasya k«ayalak«aïasya bhÃvasya virodhidharmasadbhÃvÃt saæbhavo na yukta÷ | ak«ayasyÃpi bhÃvalak«aïaviyuktatvÃt kharavi«Ãïasyeva saæbhavo na yukta÷ | evaæ k«ayasya vibhavo nÃsti | k«ayadharmo hi avidyamÃna÷, tasya nirÃÓrayo vibhavo na yukta÷ | tathà vibhavo nÃk«ayasya ca | ak«ayadharmo hi bhÃvÃbhÃvalak«aïavilak«aïa÷ | tasya avidyamÃnasya kuto vibhavo bhavi«yati? yau ca saæbhavavibhavau na k«ayadharmiïo nÃk«ayadharmiïo bhÃvasya saæbhavata÷, tau na saæbhavata÷ | iti na sta÷ saæbhavavibhavau |7 || atrÃha- vidyete eva bhÃvÃnÃæ saæbhavavibhavau, tadÃÓrayidharmisadbhÃvÃt | iha bhÃvÃÓrayau saæbhavavibhavau, sa ca tÃvad bhÃvo 'sti, tatsadbhÃvÃt tadÃÓritÃvapi dharmau bhavi«yata÷ iti | ucyate | syÃtÃæ bhÃvÃÓritÃvetau dharmau, yadi bhÃva÷ syÃt | yadà tu bhÃvo nÃsti, tadÃ- saæbhavo vibhavaÓcaiva vinà bhÃvaæ na vidyate | kasmÃtpunarbhÃvo nÃstÅti cet, yasmÃt- saæbhavaæ vibhavaæ caiva vinà bhÃvo na vidyate || 8 || bhÃvasya hi lak«aïabhÆtau saæbhavavibhavau, tau ca svarÆpato na sta÷ iti prati«iddhau | yadà ca tau bhÃvata÷ prati«iddhau, tadà bhÃvalak«aïaæ saæbhavaæ vibhavaæ ca vinà kuto bhÃvalak«aïavilak«aïo bhÃvo bhavi«yati? bhÃvaæ ca vinà na sta÷ saæbhavavibhavau || apare tu pÆrvÃrdhaæ paÓcimaæ k­tvà vyÃcak«ate | sta÷ eva saæbhavavibhavau, bhÃvadharmatvÃt | iha yannÃsti, na tasyÃsti bhÃvadharmatvam, tadyathà maï¬ÆkajaÂÃÓiromaïe÷ | bhÃvadharmau ca saæbhavavibhavau, (##) tasmÃt sta÷ eva tau iti | yadi kasyacit paramÃrthata÷ saæbhavavibhavau syÃtÃm, sa bhÃva iti yuktaæ syÃdabhidhÃtum | tau ca na sta÷, iti saæbhavaæ vibhavaæ caiva vinà bhÃvo na vidyate | bhÃvasya saæbhavavibhavasattve vidyamÃnatvÃt, iti bhÃva÷ | tadasattve ca hetorasiddhÃrthatà | tathÃ- saæbhavo vibhavaÓcaiva vinà bhÃvaæ na vidyate || ÃÓrayasyÃbhÃvÃdÃÓritasya asiddhi÷ ityabhisaædhiriti || 8 || kiæ cÃnyat- ihemau saæbhavavibhavau parikalpamÃnau ÓÆnyasya và bhÃvasya parikalpyeyÃtÃmaÓÆnyasya vÃ? ubhayathà ca nopapadyate iti pratipÃdayannÃha- saæbhavo vibhavaÓcaiva na ÓÆnyasyopapadyate | avidyamÃnÃÓrayatvÃdÃkÃÓacitravadityabhiprÃya÷ | tathÃ- saæbhavo vibhavaÓcaiva nÃÓÆnyasyopapadyate || 9 || aÓÆnyasya asattvÃt nirÃÓrayau saæbhavavibhavau nopapadyata÷ || 9 || kiæ cÃnyat- iha yadi saæbhavavibhavau syÃtÃm, tau ekatvena và syÃtÃmanyatvena vÃ? ubhayathà ca nopapadyate ityÃha- saæbhavo vibhavaÓcaiva naika ityupapadyate | parasparaviruddhayorÃlokÃndhakÃrayorivaikatvÃnupapatte÷ | saæbhavo vibhavaÓcaiva na nÃnetyupapadyate || 10 || ubhayo÷ parasparamavyabhicÃritvÃt | na hi saæbhavarahitasya vinÃÓa÷, na vibhavarahitasya saæbhavo d­«Âa iti | evamubhayo÷ parasparamavyabhicÃritvÃt saæbhavo vibhavaÓcaiva na nÃnetyupapadyate || atha syÃt- kimanayà sÆk«mek«ikayÃ? ÃgopÃlÃÇganÃdiko hi jana÷ yasmÃt saæbhavaæ vibhavaæ ca paÓyati, tasmÃt sta÷ saæbhavavibhavau | na hi avidyamÃno vandhyÃtanaya÷ Óakyo dra«Âumiti | evamapi- d­Óyate saæbhavaÓcaiva vibhavaÓcaiva te bhavet | ucyate | anaikÃntikametat | na hi yad yad lokenopalabhyate tasya tasya astitvam | tathà hi ÃgopÃlÃÇganÃdiko jano gandharvanagaramÃyÃsvapnÃlÃtacakramarÅcikÃsalilÃdikamavidyamÃnamapi paÓyati indriyopaghÃtÃt, evamimÃvapi saæbhavavibhavau asantau mohÃdeva paÓyatÅtyÃha- d­Óyate saæbhavaÓcaiva mohÃdvibhava eva ca || 11 || atha kasmÃt punaretadevaæ niÓcÅyate- avidyamÃnasvarÆpÃvimau saæbhavavibhavau mohÃdeva vÃralokena d­Óyete iti | yuktyà hyetadevaæ niÓcÅyate | kà punaratra yukti÷? iha yadi kaÓcid bhÃvo nÃma bhavet, niyataæ sa bhÃvÃdvà jÃyeta abhÃvÃdvà | tathà yadi abhÃvo nÃma kaÓcit, so 'pi bhÃvÃdvà jÃyeta abhÃvÃdvà | ubhayathà ca ubhayorapyasaæbhava÷ ityÃha- (##) na bhÃvÃjjÃyate bhÃvo bhÃvo 'bhÃvÃnna jÃyate | nÃbhÃvÃjjÃyate 'bhÃvo 'bhÃvo bhÃvÃnna jÃyate || 12 || bhÃvÃt tÃvat saæbhavÃkhyÃd bhÃvasya saæbhavÃkhyasya utpÃdo na vidyate, kÃryakÃraïayoryaugapadyÃbhÃvÃt, utpÃdasya ca labdhajanmana÷ punarutpÃdavaiyarthyÃt | abhÃvÃdapi bhÃvo na jÃyate | kiæ kÃraïam? abhÃvo hi nÃma vibhavo vinÃÓa÷ | sa ca bhÃvaviruddha÷ | tasmÃdbhÃvaviruddhÃt kathaæ bhÃva÷ syÃt? yadi syÃt, tadà vandhyÃduhiturapi putra÷ syÃt | na caitadevamiti | tasmÃdabhÃvÃdapi bhÃvo na bhavati | idÃnÅmabhÃvo 'pyabhÃvÃnna bhavati | bhÃvaniv­ttirÆpo hi abhÃva÷, tata kuto 'sya kÃryakaraïasÃmarthyam? yadi syÃt, nirvÃïasyÃpi kÃryakaraïasÃmarthyaæ syÃt | yadi ca abhÃvÃdabhÃva÷ syÃt, tadà vandhyÃduhiturapi putra÷ syÃt | na caitadevamiti | tasmÃdabhÃvÃdapyabhÃvo na bhavati | idÃnÅæ bhÃvÃdapyabhÃvo na bhavati | bhÃvaviruddho hyabhÃva÷ | sa kathaæ bhÃvÃdbhavet | yadi bhavet, pradÅpÃdandhakÃra÷ syÃt | yataÓcaivaæ vicÃryamÃïau saæbhavavibhavau na sta÷, tasmÃnmohÃdeva lokena d­Óyete iti vij¤eyam || athavà | ayamanya÷ pÆrvapak«a÷- iha hi yadi saæbhavavibhavau syÃtÃm, tau bhÃvÃÓrayau và syÃtÃmabhÃvÃÓrayau và | tau ca bhÃvÃbhÃvau sarvathà vicÃryamÃïau na saæbhavata÷ | tataÓca kuto nirÃÓrayau saæbhavavibhavÃviti? ata÷- d­Óyate saæbhavaÓcaiva mohÃdvibhava eva ca | iti vij¤eyam | yathà ca bhÃvÃbhÃvau na saæbhavata÷, tathà pratipÃdayannÃha- na bhÃvÃjjÃyate bhÃvo bhÃvo 'bhÃvÃnna jÃyate | nÃbhÃvÃjjÃyate 'bhÃvo 'bhÃvo bhÃvÃnna jÃyate || asyÃrtha÷ pÆrvavat || 12 || api ca | yadi kaÓcid bhÃvo nÃma syÃt, tasya udayavyayavattvÃt saæbhavavibhavau syÃtÃm | na ca kaÓcid bhÃva÷ svarÆpato 'sti kharavi«Ãïavat svabhÃvÃnutpannatvÃt | anutpannatvamasiddhamiti cet, tat siddham, yasmÃt- na svato jÃyate bhÃva÷ parato naiva jÃyate | na svata÷ parataÓcaiva jÃyate, jÃyate kuta÷ || 13 || etacca Ãdya eva prakaraïe vyÃkhyÃtattvÃnna punarvyÃkhyÃyate | yaÓcaivaæ yathoktaprakÃreïa jÃyate sa idÃnÅæ kuto jÃyate? naiva kutaÓcijjÃyate ityabhiprÃya÷ | avaÓyaæ caitadevamabhyupeyam- sarvathà nÃsti bhÃvasyotpÃda iti || 13 || bhÃvasadbhÃvatÃbhyupagame ca bhavata÷ ÓÃÓvatocchedadarÓanamÃpadyate bauddhamatÃnugasyetyÃha- bhÃvamabhyupapannasya ÓÃÓvatocchedadarÓanam | prasajyate yasmÃt, (##) sa bhÃvo hi nityo 'nityo 'tha và bhavet || 14 || yo hi yathoditapadÃrthavyavasthÃmatikramya bhÃvasadbhÃvadarÓanamabhyupaiti, tasya avaÓyaæ pravacanÃtyantaviruddhaæ ÓÃÓvatocchedadarÓanadvayamÃpadyate | kiæ kÃraïam? yasmÃt sa bhÃva÷ parikalpyamÃna÷ nityo và bhavedanityo và | yadi nitya÷, tadà niyataæ ÓÃÓvatavÃda÷ | atha anitya÷, tadà niyatamuccheda iti || 14 || atrÃha- bhÃvamabhyupapannasya naivocchedo na ÓÃÓvatam | kiæ kÃraïam? yasmÃt- udayavyayasaætÃna÷ phalahetvorbhava÷ sa hi || 15 || yo hi hetuphalayorudayavyayÃnuprabandha÷, sa hi asmÃkaæ bhava÷ saæsÃra÷ | tatra yadi heturnirudhyeta, taddhetukaæ phalaæ notpadyeta, tadà syÃducchedavÃdado«a÷ | yadi ca heturna nirudhyeta, svarÆpeïÃvati«Âhet, tadà syÃcchÃÓvatavÃdadarÓanado«a÷ | na caitadevamiti | tasmÃd bhÃvÃbhyupagame 'pi nÃsti ÓÃÓvatocchedadarÓanado«advayaprasaÇga÷ | sa eva saæsÃra÷ yo 'yaæ hetuphalÃvicchinnakramavartÅ utpÃdavyayÃnuprabandha÷ saæskÃrÃïÃmiti | ato nÃsti asmÃkamayaæ do«a iti || 15 || ucyate- udayavyayasaætÃna÷ phalahetvorbhava÷ sa cet | nanu evamapi- vyayasyÃpunarutpatterhetÆccheda÷ prasajyate || 16 || yo hi hetuk«aïa÷ phalasyotpattau hetubhÃvamupetya nirudhyate, nanu tasya vyayavato hetuk«aïasya punaranutpÃdÃducchedadarÓanamÃpadyate | tavÃyaæ kathaæ na do«a iti cet, bhÃvamabhyupapannasya ayaæ do«a÷ | na ca mayà bhÃvo 'bhyupagata÷, svabhÃvÃnutpannatvÃt sarvadharmÃïÃm | yatrÃpi mayÃ- pratÅtya yadyadbhavati na hi tÃvattadeva tat | na cÃnyadapi tattasmÃnnocchedo nÃpi ÓÃÓvatam || ityuktam, tatrÃpi amunà nyÃyena nai÷svÃbhÃvyameva bhÃvÃnÃæ pratipÃditam | anyathà hi sati bhÃvasvarÆpe bÅjÃÇkurayo÷ kathamanyatvaæ na syÃt? tasmÃnnÃyaæ prasaÇgo 'smÃkaæ bÃdhaka iti || 16 || evaæ tÃvad bhÃvamabhyupapannasya heto÷ punaranutpÃdÃducchedadarÓanaprasaÇgamudbhÃvya idÃnÅæ ÓÃÓvatavÃde do«aprasaÇgamudbhÃvayannÃha- sadbhÃvasya svabhÃvena nÃsadbhÃvaÓca yujyate | yadi hi heto÷ sadbhÃva÷ svabhÃvata÷ syÃt, tasya paÓcÃdasadbhÃvo na syÃt svabhÃvasyà napÃyitvÃt | tataÓca ÓÃÓvatadarÓanaprasaÇga÷ tadavastha eva || (##) kiæ cÃnyat- nirvÃïakÃle coccheda÷ praÓamÃdbhavasaætate÷ || 17 || yadyapi hetuphalayorudayavyayasaætÃnaprav­ttyà ÓÃÓvatocchedadarÓanaprasaÇga÷ parihriyate, tathÃpi yatrÃsya saætÃnasya punarapyaprav­tti÷, tatra nirvÃïe niyatamucchedadarÓanamÃpadyate | ucchedadarÓanaæ ca prahÃtavyamityuktaæ bhagavatà | evaævidhamucchedadarÓanaæ na bhavi«yatÅti cet, anyadapi kimarthaæ bhavatà bhavi«yatÅti bhÃvavicchedÃlambanatvÃt, nirvÃïakÃle bhÃvavicchedÃlambanavadityabhiprÃya÷ || yaccoktam- udayavyayasaætÃna÷ phalahetvorbhava÷ sa hi | iti, tadapi nopapadyate | kathaæ k­tvÃ? iha hi caramo bhavo niv­ttilak«aïa÷, prathamo gatipratisaædhilak«aïa÷ | tatra caramo bhavo nirudhyamÃno hetutvenÃvati«Âhate | upapattilak«aïastu prathamo bhava÷ phalarÆpatvena vyavati«Âhate | anayoÓca bhavayo÷ saæsÃra iti saæj¤Ã k­tà || 17 || atra ca idaæ vicÃryate- ya e«a prathamo bhava÷ phalarÆpatvena vyavasthÃpyate, sa kiæ carame bhave niruddhe upajÃyate, athÃniruddhe, uta nirudhyamÃne, yato hetuphalÃnuprabandhÃt saæsÃra÷ syÃt? sarvathà ca vicÃryamÃïo na saæbhavatÅti pratipÃdayannÃha- carame na niruddhe ca prathamo yujyate bhava÷ | carame nÃniruddhe ca prathamo yujyate bhava÷ || 18 || tatra yadi carame bhave niruddhe prathamo bhavo jÃyate iti parikalpyate, tadà nirhetuka syÃt | dahanadagdhabÅjÃdapi aÇkurodaya÷ syÃt | na caitadi«Âam | tasmÃccarame niruddhe prathamo bhavo na yujyate || idÃnÅmaniruddhe 'pi carame bhave prathamo bhavo na yujyate | yadi syÃt, nirhetuka÷ syÃt, dvirÆpatà ca ekasya sattvasya syÃt, apÆrvasattvaprÃdurbhÃvaÓca, pÆrvasya ca nityatà syÃt, avina«Âe ca bÅje aÇkurodaya÷ syÃt | na caitadevami«Âamiti | ata÷- carame nÃniruddhe ca prathamo yujyate bhava÷ | iti sthitam || 18 || idÃnÅæ nirudhyamÃne 'pi carame bhave prathamo bhavo yathà nopapadyate tathà pratipÃdayannÃha- nirudhyamÃne carame prathamo yadi jÃyate | nirudhyamÃna eka÷ syÃjjÃyamÃno 'paro bhavet || 19 || tatra nirudhyamÃno vartamÃno vartamÃnapratyayÃntavÃcyatvÃt, jÃyate ityapi vartamÃna evocyate vartamÃnaÓabdavÃcyatvÃt | athavà nirudhyamÃno nirodhakriyÃkÃraka÷ | yaÓcÃpi jÃyate, asÃvapi janikriyÃkÃraka÷, tau ca ekakÃlÃvi«yamÃïau yaugapadyenaiva sta÷ | tataÓca nirudhyamÃna÷ eko bhava÷ syÃt, jÃyamÃnaÓcÃpara iti yaugapadyenaiva dvau bhavau prÃpnuta÷ | na caikasya yugapad dvau bhavau saæbhavata÷ ityuktametat || 19 || (##) tadevaæ yathoktena vicÃrakameïa- na cennirudhyamÃnaÓca jÃyamÃnaÓca yujyate | sÃrdhaæ ca mriyate ye«u te«u skandhe«u jÃyate || 20 || caÓabda÷ samuccayÃrtha÷ | p­thakp­thak ceti etatsaænidhÃpayati | yadà evaæ yathoditanyÃyena niruddhe carame prathamo bhavo na saæbhavati, aniruddhe 'pi carame prathamo bhavo na saæbhavati, sÃrdhaæ caikasmiÓca kÃle caramena bhavena saha prathamo bhavo na saæbhavati, tat kimidÃnÅæ ye«u eva skandhe«u mriyate te«u eva jÃyate iti syÃt | ye«u skandhe«u sthito mriyate, te«veva jÃyate iti atyantaviruddhametat | na hi mriyamÃïo jÃyate iti d­«Âam || 20 || tat- evaæ tri«vapi kÃle«u na yuktà bhavadabhimatà bhavasaætati÷ | carame bhave niruddhe 'niruddhe nirudhyamÃne yasmÃt prathamo bhavo na saæbhavati, tasmÃt tri«vapi kÃle«u bhavasaætirnÃsti | tri«u kÃle«u yà nÃsti sà kathaæ bhavasaætati÷ || 21 || yà ca idÃnÅæ tri«u kÃle«u nÃsti, kuta÷ sà anyenÃtmanà bhavi«yatÅti sarvathà nÃsti bhavanmatà bhavasaætati÷ | tataÓca yaduktam- udayavyayasaætÃna÷ phalahetvorbhava÷ sa hi | iti, tanna yuktam | tataÓca bhÃvÃbhyupagame sati sa eva ÓÃÓvatocchedavÃdaprasaÇgo durnivÃro bhavatÃm, ityato nÃstyeva bhÃvÃnÃæ svabhÃvata utpattiriti siddham | yathoktamÃryasamÃdhirÃjabhaÂÂÃrake- tathÃ- bÅjasya sato yathÃÇkuro na ca yo bÅju sa caiva aÇkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanuccheda aÓÃÓvata dharmatà || mudrÃtpratimudra d­Óyate mudrasaækrÃnti na copalabhyate | na ca tatra na caiva sÃnyato evaæ saæskÃra anucchedaÓÃÓvatÃ÷ || (##) ata evoktamÃryanÃgÃrjunapÃdai÷ svÃdhyÃyadÅpamudrÃdarpaïagho«ÃrkakÃntabÅjÃmrai÷ | skandhapratisaædhirasaækramaÓca vidvadbhiravadhÃryau || iti | tathà bhagavÃn- jÃyate cyavate cÃpi na ca jÃtirna ca cyuti÷ | yasya vijÃnata e«a samÃdhirnÃsya durlabha÷ || iti| tathÃ- sÆsukhità sada te nara loke yehi acintiya j¤Ãtibhi dharmÃ÷ | na ca dharma adharma vikalpo cittapapa¤ca vibhÃvita sarvi || bhÃva abhÃva vibhÃvayi j¤Ãnaæ sarvamacintayi sarvamabhÆtam | ye puna cittavaÓÃnuga bÃlÃste dukhità bhavakoÂiÓate«u || yo 'pi ca cintayi ÓÆnyakadharmÃn so 'pi kumÃrgapapannaku bÃla÷ | ak«ara kÅrtita ÓÆnyaka dharmÃste ca anak«ara ak«ara uktÃ÷ || ÓÃnta paÓÃnta ya cintayi dharmÃn so 'pi ca cittu na jÃtu na bhÆta÷ | cittavitarkaïa sarvi papa¤cÃ÷ sÆk«ma acintiya budhyatha dharmÃn || iti || 21 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau saæbhavavibhavaparÅk«Ã nÃma ekaviæÓatitamaæ prakaraïam || (##) 22 tathÃgataparÅk«Ã dvÃviæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva bhavasaætati÷, tathÃgatasadbhÃvÃt | iha hi bhagavatà mahÃkaruïopÃyapraj¤ÃdvayadhÃriïà sakalatraidhÃtukÃÓe«asattvajÃtyÃdidu÷khavyupaÓamaikamanasà tribhi÷ kalpÃsaækhyeyai÷ saptabhirvà nairantaryakrameïodyacchatà taistairniratiÓayairativicitrai÷ puïyakriyÃprÃrambhai÷ sakalajagaddhitodayaikakriyÃlak«aïai÷ priyaikaputrÃdapyadhikataraniravaÓe«ajagadanugrahatatpareïa mahÃkaruïÃparavaÓena tatratatropapattyÃyatane k«itisalilajvalanapavanasÃdhÃraïabhai«ajyamahÃmahÅruhavajjanÃnÃæ svecchÃta upabhogyatÃmÃtmÃnamupagamayatà mahÃkÃlena sÃrvaj¤aæ sarvÃkÃraparicchedi padamadhigatam | sa evamadhigatasarvaj¤aj¤Ãno bhagavÃn yathà dharmÃïÃæ tattvaæ vyavasthitaæ tathaiva aÓe«ato gatatvÃd buddhatvÃt tathÃgata ityucyate | yadi bhavasaætatirna syÃt, tadà tathÃgato 'pi na syÃt | na hi ekena janmanà Óakyaæ tathÃgatatvamanuprÃptum | tasmÃdvidyata eva bhavasaætati÷, tathÃgatasadbhÃvÃditi | ucyate | bhavadÅyameva hi idamatimahadaj¤Ãnaæ bhavasaætÃnasya avicchedavartitÃæ ca atidÅrghakÃlaæ ca gamayati, yasya nÃma bhavata÷ atimahadaj¤ÃnadhanÃndhakÃrameva vicitrairupapattiÓaraccandraj¤ÃnÃlokairvidhvasyamÃnamapi aticiratarakÃlÃbhyÃsavÃsanÃvistarÃbhiv­ddhamadyÃpi na vidhvasyate na nivartate | yadi hi tathÃgato nÃma kaÓcit syÃt svabhÃvata÷, tadà tasya mahatà kÃlenÃbhini«patterbhavasaætati÷ syÃt | na ca tathÃgato nÃma kaÓcid bhÃvasvabhÃvata upalabhyate | kevalaæ tu bhavÃnavidyÃtimiropahatamatinayanatayà dvicandrakeÓamaÓakÃdivanmithyà tathÃgataæ nÃma svabhÃvata upalabhate | yathà ca tathÃgato nÃsti svabhÃvata÷, tathà pratipÃdayannÃha- skandhà na nÃnya÷ skandhebhyo nÃsmin skandhà na te«u sa÷ | tathÃgata÷ skandhavÃnna katamo 'tra tathÃgata÷ || 1 || yadi hi tathÃgato nÃma kaÓcit padÃrtho 'malo ni«prapa¤ca÷ syÃt, sa skandhasvabhÃvo và bhavet, rÆpavedanÃsaæj¤ÃsaæskÃravij¤ÃnÃkhyaskandhapa¤cakasvabhÃvo và bhavet | yadi và ÓÅlasamÃdhipraj¤Ãvimuktivimuktij¤ÃnadarÓanÃkhyapa¤caskandhasvabhÃva÷, tadvayatirikto và bhavet | pÆrvakà eva pa¤ca skandhÃ÷ sattvapraj¤aptinimittatvÃdiha vicÃre parig­hyante nottare, avyÃpakatvÃde«Ãæ pÆrvakairantarbhÃvita tvÃditi || yadi và pa¤caskandhavyatirikto bhavet, tatra tathÃgate và skandhÃ÷ syu÷, skandhe«u và sa bhavet, tathÃgato và skandhavÃn bhavet dhanavÃniva devadatta÷? sarvathà ca vicÃryamÃïo na saæbhavati | kathaæ k­tvÃ? tatra tÃvat skandhà eva na tathÃgata÷ | kiæ kÃraïam? uktaæ hi- yadindhanaæ sa cedagnirekatvaæ kart­karmaïo÷ | (##) bhavediti, tadihÃpi yojyam, sa buddho yo hyupÃdÃnamekatvaæ kart­karmaïo÷ | bhavediti | tathÃ- Ãtmà skandhà yadi bhavedudayavyayabhÃgbhavet | ityuktam, tadihÃpi yojyam, buddha÷ skandhà yadi bhavedudayavyayabhÃgbhavet | iti | evaæ tÃvat skandhà na tathÃgata÷ || idÃnÅæ nÃnya÷ skandhebhyastathÃgata iti | kiæ kÃraïam? uktaæ hi- anyaÓcedindhanÃdagnirindhanÃda«y­te bhavet | tathÃ- paratra nirapek«atvÃdapradÅpanahetuka÷ | punarÃrambhavaiyarthyamevaæ cÃkarmaka÷ sati || iti, tathà ihÃpi yojyam, buddho 'nyaÓcedupÃdÃnÃdupÃdÃnaæ vinà bhavet | tathÃ- paratra nirapek«atvÃdanupÃdÃnahetuka÷ | punarÃrambhavaiyarthyamevaæ cÃkarmaka÷ sati || tathÃ- skandhebhyo 'nyo yadi bhavedbhavedaskandhalak«aïa÷ |iti | anyatvÃbhÃvÃcca skandhÃdÅnÃæ tathÃgatasya ca, tathÃgate skandhà nopapadyante || nÃpi skandhe«u tathÃgata iti upapadyate | uktaæ caitanmadhyamakÃvatÃre pak«advayavyÃkhyÃnam- skandhe«vÃtmà vidyate naiva cÃmÅ santi skandhà ÃtmanÅtÅha yasmÃt | satyanyatve syÃdiyaæ kalpanà vai taccÃnyatvaæ nÃstyata÷ kalpanai«Ã || skandhavÃnapi tathÃgato yathà na bhavati, tathà tatraivoktam- i«Âo nÃtmà rÆpavÃnnÃsti yasmÃdÃtmà vattvÃrthopayogo hi nÃta÷ | (##) bhede gomÃn rÆpavÃna«yabhede tattvÃnyatve 'rÆpato nÃtmana÷ sta÷ || tattvÃnyatvapak«e eva tu pa¤cÃpi pak«Ã antargatà vastuta÷ | satkÃyad­«Âiprav­ttyapek«ayà tu pa¤ca pak«Ã÷ samupavarïyante ÃcÃryeïeti vij¤eyam | yaÓcaivaæ skandhe«u pa¤cadhà vicÃryamÃïo nÃsti tathÃgata÷, sa kenÃnyena Ãtmanà bhavi«yatÅti, sarvathà na saæbhavatyeva tathÃgata iti bhÃvasvabhÃvÃdapaÓyanta ÃcÃryapÃdÃ÷ prÃhu÷- katamo 'tra tathÃgata iti | nÃstyeva sa kaÓcit sakalatrailokyavastuvipaÓcidbhÃvasvabhÃva ityabhiprÃya÷ | tathÃgatÃbhÃvÃcca bhavasaætatirapi dravyasaætatirnÃstÅti siddham || 1 || atraike vadanti- naiva hi skandhÃstathÃgata iti brÆma÷, yathoktado«aprasaÇgÃt | nÃpi skandhavyatirikta÷ | nÃpi tathÃgate anÃsravÃn skandhÃn varïayÃma÷, himavati parvate iva tarukhaï¬am | nÃpi skandhe«u, tarukhaï¬e eva siæham | nÃpi skandhavantaæ varïayÃma÷, lak«aïavantamiva cakravartinam, ekatvÃnyatvÃnabhyupagamÃdeva | kiæ tarhi skandhÃnamalÃnupÃdÃya tattvÃnyatvÃdyavÃcyaæ tathÃgataæ vyavasthÃpayÃma÷ | tasmÃnnÃyaæ vidhirasmÃkaæ bÃdhaka iti | atrocyate- buddha÷ skandhÃnupÃdÃya yadi nÃsti svabhÃvata÷ | svabhÃvataÓca yo nÃsti kuta÷ sa parabhÃvata÷ || 2 || yadi hi buddho bhagavÃnamalÃn skandhÃnupÃdÃya tattvÃnyatvenÃvaktavya÷ praj¤apyate, na tarhi svabhÃvata÷ so 'stÅti vyaktamÃpadyate, pratibimbavadupÃdÃya praj¤apyamÃnatvÃt | yaÓca idÃnÅæ svabhÃvato nÃsti ÃtmÅyena svarÆpeïa, sa kathamavidyamÃna÷ svabhÃvata÷ skandhÃnupÃdÃya parabhÃvato bhavi«yatÅti? na hi avidyamÃno vandhyÃtanaya÷ parabhÃvamapek«ya bhavatÅti yujyate || 2 || atha syÃt- yathaiva hi pratibimbakaæ svabhÃvato 'saævidyamÃnamapi parabhÃvaæ mukhÃdarÓÃdikamapek«ya bhavati, evaæ ca tathÃgato 'pi svabhÃvato 'saævidyamÃna÷ anÃsravÃn pa¤ca skandhÃnupÃdÃya parabhÃvato bhavi«yatÅti, evamapi- pratÅtya parabhÃvaæ ya÷ so 'nÃtmetyupapadyate | yaÓcÃnÃtmà sa ca kathaæ bhavi«yati tathÃgata÷ || 3 || yadi pratibimbavat parabhÃvaæ pratÅtya tathÃgata÷ i«yate, evaæ sati pratibimbavadeva sa tathÃgato 'nÃtmetyupapadyate | na tu svabhÃvata iti yujyate | ÃtmaÓabdo 'yaæ svabhÃvaÓabdaparyÃya÷ | yaÓca anÃtmà ni÷svabhÃva÷ pratibimbavadeva, sa kathaæ tathÃgata÷ svabhÃvarÆpato bhavi«yati? aviparÅtamÃrgagato na bhavi«yatÅtyabhiprÃya÷ || 3 || kiæ cÃnyat- iha yadi tathÃgatasya kaÓcit svabhÃva÷ syÃt, tadà tatsvabhÃvÃpek«ayà skandhasvabhÃva÷ parabhÃva iti syÃt, taæ ca parabhÃvaæ pratÅtya tathÃgata÷ syÃt | yadà tu tathÃgatasya svabhÃva eva nÃsti, tadà kuta÷ skandhÃnÃæ paratvaæ syÃditi pratipÃdayannÃha- (##) yadi nÃsti svabhÃvaÓca parabhÃva÷ kathaæ bhavet | yadà caivaæ svabhÃvaparabhÃvau na sta÷, tadà svabhÃvaparabhÃvÃbhyÃm­te ka÷ sa tathÃgata÷ || 4 || padÃrtho hi bhavan svabhÃvo bhavet, parabhÃvo và | tÃbhyÃæ tu vinà ko 'sau apara÷ padÃrtho 'sti, yastathÃgata iti vyavasthÃpyate? tasmÃnnÃsti svabhÃvatastathÃgata iti || 4 || kiæ cÃnyat- skandhÃn yadyanupÃdÃya bhavetkaÓcittathÃgata÷ | sa idÃnÅæmupÃdadyÃdupÃdÃya tato bhavet || 5 || yadi manyase- skandhebhyastattvÃnyatvena avaktavyastathÃgata÷ skandhÃnupÃdÃya praj¤apyate iti, tat kadà yujyate? yadi skandhÃnanupÃdÃya ag­hÅtvà pÆrvaæ kaÓcittathÃgato nÃma bhavet, sa skandhÃnupÃdadyÃt | vyatirikta eva hi pÆrvasiddho dhanÃd devadatto dhanasyopÃdÃnaæ kurute, tadvadetÃn skandhÃnanupÃdÃya yadi kaÓcit tathÃgata÷ syÃt, sa idÃnÅæ skandhÃnupÃdadyÃt, tataÓca tÃn skandhÃnupÃdÃya tato bhavet || 5 || vicÃryamÃïastu sarvathÃ- skandhÃæÓcÃpyanupÃdÃya nÃsti kaÓcittathÃgata÷ | nirhetukatvaprasaÇgÃt | yaÓca nÃstyanupÃdÃya sa upÃdÃsyate katham || 6 || avidyamÃnatvÃdityabhiprÃya÷ | yadà caivaæ na kiæcidapyupÃdatte, tadà skandhÃnupÃdÃya tathÃgato nÃma bhavi«yatÅti nopapadyate || 6 || yadà caivaæ tathÃgata÷ upÃdÃnÃtpÆrvamavidyamÃnatvÃt na kiæcidupÃdatte, tadà tadupÃdÃnasyÃpi kenacidapi anupÃdÅyamÃnasya upÃdÃnatvaæ na saæbhavatyeveti pratipÃdayannÃha- na bhavatyanupÃdattamupÃdÃnaæ ca kiæcana | yadà caivamupÃdÃnaæ kenacidapyanupÃdÅyamÃnatvÃdupÃdÃnaæ na bhavatÅti, tadà upÃdÃnÃbhÃvÃdupÃdÃtÃpi kaÓcinnÃstÅti pratipÃdayannÃha- na cÃsti nirupÃdÃna÷ kathaæcana tathÃgata÷ || 7 || iti || 7 || tadevaæ yathopapÃditanyÃyena- tattvÃnyatvena yo nÃsti m­gyamÃïaÓca pa¤cadhà | upÃdÃnena sa kathaæ praj¤apyeta tathÃgata÷ || 8 || yo hi tathÃgato vicÃryamÃïo m­gyamÃïa÷ tattvenaskandhebhya ekatvena nÃsti, anyatvena skandhebhya÷ p­thaktvena ca yo nÃsti, evaæ tattvÃnyatvÃsatvÃdÃdhÃrÃdheyatadvatpak«apa¤caprakÃrairm­gyamÃïo (##) yo nÃsti, sa kathamatyanto 'saævidyamÃnastathÃgata÷ upÃdÃnena Óakya÷ praj¤apayitum? ityato 'pi nÃsti tathÃgato nÃma svabhÃvata÷ || 8 || na kevalamanena vicÃreïa tathÃgata eva nÃsti, yadapÅdamupÃdÃnaæ tatsvabhÃvatvÃnna vidyate | yadapi idamupÃdÃnaæ rÆpavedanÃsaæj¤ÃsaæskÃravij¤ÃnÃkhyaæ skandhapa¤cakam, tadapi svabhÃvena na vidyate, pratÅtyasamutpannatvÃt, skandhaparÅk«ÃyÃæ ca vistareïa prati«iddhatvÃt || athÃpi syÃt- yadyapi svabhÃvata÷ upÃdÃnaæ nÃsti, tathÃpi hetupratyayÃtmakÃt parabhÃvà dbhavi«yatÅti, tadÃpi nopapadyate iti pratipÃdayannÃha- svabhÃvataÓca yannÃsti kutastatparabhÃvata÷ || 9 || na hi bandhyÃsÆnu÷ svabhÃvato 'saævidyamÃna÷ Óakya÷ parabhÃvena praj¤apayitumiti | ata÷ upÃdÃnamapi nÃsti || athavÃ- yadapÅdamupÃdÃnaæ tatsvabhÃvÃnna vidyate | upÃdÃt­sÃpek«atvÃdupÃdÃt­nirapek«asya ca upÃdÃnatvÃbhÃvÃnnÃsti svabhÃvasiddhamupÃdÃnam | atha yadyapi upÃdÃt­nirapek«amupÃdÃnaæ svabhÃvasiddhaæ na saæbhavati, evaæ tadupÃdÃtrapek«ameva bhavatviti | ucyate | evamapi- svabhÃvataÓca yannÃsti kutastatparabhÃvata÷ || svabhÃvato yadupÃdÃnaæ na siddham, tadavidyamÃnasvabhÃvaæ kathamupÃdÃtu÷ parabhÃvato bhavi«yatÅti | tasmÃdupÃdÃnamapi nÃstÅti || 9 || idÃnÅæ yathÃprasÃdhitamevÃrthamupadarÓayannÃha- evaæ ÓÆnyamupÃdÃnamupÃdÃtà ca sarvaÓa÷ | sarveïa prakÃreïa vicÃryamÃïaæ ÓÆnyamupÃdÃnaæ ni÷svabhÃvam, upÃdÃtà ca ÓÆnya÷ svabhÃvarahita÷ | tenedÃnÅmupÃdÃnena- praj¤apyate ca ÓÆnyena kathaæ ÓÆnyastathÃgata÷ || 10 || naiva tatsaæbhavati yadavidyamÃnena avidyamÃnasya tathÃgatasya praj¤apti÷ syÃditi | tasmÃt skandhÃnupÃdÃya tathÃgata÷ praj¤apyate iti nopapadyate || atrÃhu÷- aho vata hatà pratyÃÓà asmÃkam, ye hi nÃma vayaæ svavikalpavikalpitÃtikaÂhinakudarÓanamÃlutÃlatÃjÃlÃvabaddhe«u nirvÃïapuragÃmyaviparÅtamÃrgagamanaparibhra«Âe«u anatikrÃntasaæsÃrÃÂavÅkÃntÃradurge«u kaïabhak«Ãk«apÃdadigambarajaimininaiyÃyikaprabh­ti«u tÅrthakare«u aviparÅtasvargÃpavargamÃrgopadeÓÃbhimÃni«u sp­hÃæ parityajya niravaÓe«ÃnyatÅrthyamatÃndhakÃropaghÃtakaæ svargÃpavargÃnugÃmyaviparÅtamÃrgasaæprakÃÓakaæ saddharmadeÓanÃtipaÂutarakiraïavyÃptÃÓe«ÃÓÃmukhaæ vividhavineyajanamatikamalakuÇmalavibodhanatatparaæ (##) yathÃvadavasthitapadÃrthatattvÃrthabhÃjanÃnÃmamalaikacak«urbhÆtaæ sakalajagaccharaïyabhÆtamadvitÅyaæ daÓabalavaiÓÃradyÃveïikabuddhadharmÃmalamaï¬alaæ mahÃyÃnamahÃnayasÃrathivaraæ saptabodhyaÇgottuÇgaturaægapadÃtiyojitaæ sakalatribhuvanajanajÃtijarÃmaraïasaæsÃrakÃntÃrasariduccho«aïatatparaæ caturasamamÃrÃrÃtisamaraÓarasaæpÃtavijayinaæ sakalajagadasadgrÃharÃhugrahavigrahodgrahanirÃsinaæ tathÃgatasavitÃramaj¤ÃnadhanagahanÃndhakÃranirÃkaraïÃya mok«Ãrthino 'tuttarasamyaksaæbodhyarthina÷ Óaraïaæ pratipannÃ÷, tasya ca tvayÃ- evaæ ÓÆnyamupÃdÃnamupÃdÃtà ca sarvaÓa÷ | praj¤apyate ca ÓÆnyena kathaæ ÓÆnyastathÃgata÷ || ityÃdinà svabhÃvato 'sattvaæ vruvatà bhavatà hatà asmÃkaæ mok«apratyÃÓà anuttarasamyaksaæbodhyÃgamÃbhilëa÷ iti | tadalaæ bhavatà tathÃgatamahÃdityapracchÃdakena ÃkÃlikadhanadhanÃvalÅvisaraïena jagadandhakÃropameneti | ucyate | asmÃkameva hatà pratyÃÓà bhavadvidhe«vabudhajane«u ye hi nÃma bhavanta÷ mok«akÃmatayà anyatÅrthyamatÃni parityajya bhagavantaæ tathÃgatamapi aviparÅtaæ paramaÓÃstÃraæ pratipadya paramagambhÅramanuttaraæ sarvatÅrthyavÃdÃsÃdhÃraïaæ nairÃtmyasiæhanÃdamasahamÃnÃ÷ kuraÇgamà iva svÃdhimuktidaridratayà vividhakud­«ÂivyÃlamÃlÃkulaæ viparyastajanÃnuyÃtaæ tameva mahÃghorasaæsÃrÃÂavÅkÃntÃracÃrakÃnugamÃrgamavagÃhante | na hi tathÃgatÃ÷ kadÃcidapyÃtmana÷ skandhÃnÃæ và astitvaæ praj¤apayanti | yathoktaæ bhagavatyÃm- buddho 'pyÃyu«man subhÆte mÃyopama÷ svapnopama÷ | buddhadharmà apyÃyu«man subhÆte mÃyopamÃ÷ svapnopamÃ÷ || iti || tathÃ- dharma svabhÃvatu ÓÆnya vivikto bodhi svabhÃvatu ÓÆnya viviktà | yo hi caretsa pi ÓÆnyasvabhÃvo j¤Ãnavato na tu bÃlajanasya || iti | na ca vayaæ sarvathaiva ni«prapa¤cÃnÃæ tathÃgatÃnÃæ nÃstitvaæ brÆma÷, yadasmÃkaæ tadapavÃdak­to do«a÷ syÃt || 10 || api ca | ni÷svabhÃvaæ hi tathÃgataæ vyÃcak«Ãïena aviparÅtÃrthÃbhidhitsunà yoginÃæ satà sarvathÃ- ÓÆnyamiti na vaktavyamaÓÆnyamiti và bhavet | ubhayaæ nobhayaæ ceti sarvametanna vaktavyamasmÃbhi÷ | kiæ tu anukte yathÃvadavasthitaæ svabhÃvaæ pratipattà pratipattuæ na samartha ityato vayamapi Ãropato vyavahÃrasatye eva sthitvà vyavahÃrÃrthaæ vineyajanÃnurodhena (##) ÓÆnyamityapi brÆma÷, aÓÆnyamityapi, ÓÆnyÃÓÆnyamityapi, naiva ÓÆnyaæ nÃÓÆnyamityapi brÆma÷ | ata evÃha praj¤aptyarthaæ tu kathyate || 11 || iti | yathoktaæ bhagavatÃ- ÓÆnyÃ÷ sarvadharmà ni÷svabhÃvayogena | nirnimittÃ÷ sarvadharmà nirnimittatÃmupÃdÃya | apraïihitÃ÷ sarvadharmà apraïidhÃnayogena | prak­tiprabhÃsvarÃ÷ sarvadharmÃ÷ praj¤ÃpÃramitÃpariÓuddhayà | iti || anyatra aÓÆnyamuktam- atÅtaæ cedbhik«avo rÆpaæ nÃbhavi«yanna ÓrutavÃnÃryaÓrÃvako 'tÅtaæ rÆpamabhyanandi«yat | yasmÃttarhi bhik«ava÷ asti atÅtaæ rÆpam, tasmÃdÃryaÓrÃvaka÷ ÓrutavÃnatÅtaæ rÆpamabhinandatÅti | anÃgataæ cedbhik«ava÷- ityÃdi | evaæ yÃvat atÅtaæ cedbhik«avo vij¤Ãnaæ nÃbhavi«yat- ityÃdi pÆrvavat || tathà sautrÃntikamate atÅtÃnÃgataæ ÓÆnyam, anyadaÓÆnyam | viprayuktà vij¤apti÷ ÓÆnyà | vij¤ÃnavÃde 'pi kalpitasvabhÃvasya ÓÆnyatvam, apratÅtyasamutpannatvÃt, taimirikadvicandrÃdi darÓanavat | na ÓÆnyaæ nÃpi cÃÓÆnyaæ tasmÃtsarvaæ vidhÅyate | [tathÃ] sattvÃdasattvÃcca madhyamà pratipacca sà || iti || yena tvabhiprÃyeïa ÓÆnyatvÃdikamupadiÓyate, sa ÃtmaparÅk«Ãto boddhavya÷ | yathoktaæ sÆtre- mÃyopamaæ jagadidaæ bhavatà naÂaraÇgasvapnasad­Óaæ vihitam | nÃtmà na sattva na ca jÅvagatÅ dharmà marÅcidakacandrasamÃ÷ || ÓÆnyaæ ca ÓÃntamanupÃdamayaæ avijÃnadeva jagadudbhramatÅ | te«ÃmupÃyanayayuktiÓatairavatÃrayasyapi k­pÃlutayà || rÃgÃdibhiÓca bahurogaÓatai÷ saætrÃsitaæ sakalamÅk«i jagat | vaidyopamo vicarase 'pratimo parimocayaæ sugata sattvaÓatÃn || (##) rathacakravad bhramati sarvajagat tiryak«u pretaniraye«u gatÃ÷ | mƬhà adeÓika anÃthagatÃ÷ te«Ãæ pradarÓayasi mÃrgavaram || iti | sarvÃstvetÃ÷ kalpanà ni«prapa¤ce tathÃgate na saæbhavanti || 11 || na ca kevalaæ ÓÆnyatvÃdikameva catu«Âayaæ tathÃgate na saæbhavati, api ca- ÓÃÓvatÃÓÃÓvatÃdyà kuta÷ ÓÃnte catu«Âayam | antÃnantÃdi cÃpyatra kunta÷ ÓÃnte catu«Âayam || 12 || iha caturdaÓa avyÃk­tavastÆni bhagavatà nirdi«ÂÃni | tadyathÃ- ÓÃÓvato loka÷, aÓÃÓvato loka÷, ÓÃÓvataÓca aÓÃÓvataÓca loka÷, naiva ÓÃÓvato nÃÓÃÓvataÓca loka÷, iti catu«Âayam | antavÃn loka÷, anantavÃn loka÷, antavÃæÓca anantavÃæÓca loka÷, naiva antavÃn na anantavÃæÓca loka÷, iti dvitÅyam | bhavati tathÃgata÷ paraæ maraïÃt, na bhavati tathÃgata÷ paraæ maraïÃt, bhavati ca na bhavati ca tathÃgata÷ paraæ maraïÃt, naiva bhavati na na bhavati ca tathÃgata÷ paraæ maraïÃt, iti t­tÅyam | sa jÅvastaccharÅram, anyo jÅvo 'nyaccharÅram, iti | tÃnyetÃni caturdaÓa vastÆni avyÃk­tatvÃdavyÃk­tavastÆni ityucyante | tatra yathopavarïitena nyÃyena yathà ÓÆnyatvÃdikaæ catu«Âayaæ prak­tyà ÓÃnte ni÷svabhÃve tathÃgate na saæbhavati, evaæ ÓÃÓvatÃÓÃÓvatÃdikamapi catu«Âayamatra na saæbhavati | asaæbhavÃdeva ca catu«Âayaæ vandhyÃputrasya ÓyÃmagauratvÃdivat na vyÃk­taæ bhagavatà lokasya | yathà ca etaccatu«Âayaæ tathÃgate na saæbhavati, evamantÃnantÃdikamapi ÓÃnte tathÃgate na saæbhavati || 12 || idÃnÅæ bhavati tathÃgata÷ paraæ maraïÃt ityÃdikasyÃpi kalpanÃcatu«Âayasya prav­ttyasaæbhava mudbhÃvayannÃha- yena grÃho g­hÅtastu ghano 'stÅti tathÃgata÷ | nÃstÅti sa vikalpayannirv­tasyÃpi kalpayet || 13 || yena hi ghanataro mahatÃbhiniveÓena asti tathÃgata÷ iti grÃho g­hÅta÷, parikalpa utpÃdita÷, sa÷ niyataæ parinirv­te tathÃgate, na bhavati tathÃgata÷ paraæ maraïÃt, maraïÃduttarakÃlaæ na bhavati, ucchinnastathÃgata÷, na saævidyate, iti parikalpayet | tasya evaæ vikalpayata÷ syÃd d­«Âik­tam || 13 || yasya tu na kasyÃæcidapyavasthÃyÃæ svabhÃvaÓÆnyatvÃt tathÃgatasya astitvanÃstitvam, tasya pak«e- svabhÃvataÓca ÓÆnye 'smiæÓcintà naivopapadyate | paraæ nirodhÃdbhavati buddho na bhavatÅti và || 14 || ÃkÃÓe citrarÆpakalpanÃvade«Ã kalpanà nÃstÅtyabhiprÃya÷ || 14 || (##) tadevaæ prak­tiÓÃnte ni÷svabhÃve tathÃgate sarvaprapa¤cÃtÅte mandabuddhitayà ÓÃÓvatÃÓÃÓvatÃdikayà nityÃnityÃstinÃstiÓÆnyÃÓÆnyasarvaj¤Ãsarvaj¤Ãdikayà kalpanayÃ- prapa¤cayanti ye buddhaæ prapa¤cÃtÅtamavyayam | te prapa¤cahatÃ÷ sarve na paÓyanti tathÃgatam || 15 || vastunibandhanà hi prapa¤cÃ÷ syu÷, avastukaÓca tathÃgata÷ | kuta÷ prapa¤cÃnÃæ prav­ttisaæbhava iti? ata÷ prapa¤cÃtÅtastathÃgata÷ | anutpÃdasvabhÃvÃvÃcca svabhÃvÃntarÃgamanÃdavyaya÷ | tamitthaævidhaæ tathÃgataæ svotprek«itamithyÃparikalpamalamalinamÃnasatayà vividhairabhÆtai÷ parikalpaviÓe«ai÷ ye buddhaæ bhagavantaæ prapa¤cayanti, te svakaireva prapa¤cairhatÃ÷ santa÷ tathÃgataguïasam­ddheratyantaparok«avartino bhavanti | tataÓca ÓavabhÆtÃ÷ etasmin pravacane na paÓyanti tathÃgataæ jÃtyandhà ivÃdityam | ata evÃha bhagavÃn- ye mÃæ rÆpeïa adrÃk«urye mÃæ gho«eïa anvayu÷ | mithyÃprahÃïapras­tà na mÃæ drak«yanti te janÃ÷ || dharmato buddhà dra«Âavyà dharmakÃyà hi nÃyakÃ÷ | dharmatà cÃpyavij¤eyà na sà Óakyà vijÃnitum || iti || 15 || tadatra tathÃgataparÅk«ÃyÃæ sattvaloka÷ sakala÷ sasurÃsuranarÃdi÷ parÅk«ita÷ | yathà cÃyaæ sattvaloko ni÷svabhÃva÷, tathà bhÃjanalokasyÃpi vÃyumaï¬alÃderakani«ÂhavitÃnabhavanaparyantasya nai÷svÃbhÃvyamudbhÃvayannÃha- tathÃgato yatsvabhÃvastatsvabhÃvamidaæ jagat | idaæ jagaditi ayaæ bhÃjanaloka ityartha÷ | kiæsvabhÃvastathÃgata÷ punarityÃha- tathÃgato ni÷svabhÃvo ni÷svabhÃvamidaæ jagat || 16 || iti | yathà ca jagato nai÷svÃbhÃvyam, tathà pratyayaparÅk«Ãdibhi÷ pratipÃditam | ata evoktaæ sÆtre- anupÃdadharma÷ satataæ tathÃgata÷ sarve ca dharmÃ÷ sugatena sÃd­ÓÃ÷ | nimittagrÃheïa tu bÃlabuddhaya÷ asatsu dharme«u caranti loke || tathÃgato hi pratibimbabhÆta÷ kuÓalasya dharmasya anÃsravasya | naivÃtra tathatà na tathÃgato 'sti bimbaæ ca saæd­Óyati sarva loke || iti | (##) uktaæ ca bhagavatyÃæ praj¤ÃpÃramitÃyÃm- atha khalu te devaputrÃ÷ Ãyu«mantaæ subhÆtiæ sthavirametadavocan- kiæ punarÃryasubhÆte mÃyopamÃste sattvÃ÷, na te mÃyÃ? evamukte Ãyu«mÃn subhÆtistÃn devaputrÃnetadavocat- mÃyopamÃste devaputrÃ÷ sattvÃ÷, svapnopamÃste devaputrÃ÷ sattvÃ÷ | iti hi mÃyà ca sattvÃÓca advayameta dadvaidhÅkÃram | iti hi svapnaÓca sattvÃÓca advayametadadvaidhÅkÃram |sarvadharmà api devaputrà mÃyopamÃ÷ svapnopamÃ÷ | strotaÃpanno 'pi mÃyopama÷ svapnopama÷ | strotaÃpattiphalamapi mÃyopamaæ svapnopamam | evaæ sak­dÃgÃmyapi sak­dÃgÃmiphalamapi | anÃgÃmyapi anÃgÃmiphalamapi | arhannapi mÃyopama÷ svapnopama÷ | arhattvaphalamapi mÃyopamaæ svapnopamam | pratyekabuddho 'pi mÃyopama÷ svapnopama÷ | pratyekabuddhatvamapi mÃyopamaæ svapnopamam | samyaksaæbuddho 'pi mÃyopama÷ svapnopama÷ iti | samyaksaæbuddhatvamapi mÃyopamaæ svapnopamamiti vadÃmi || atha khalu devaputrà Ãyu«mantaæ subhÆtimetadavocan- samyaksaæbuddho 'pi mÃyopama÷ svapnopama iti, samyaksaæbuddhatvamapi mÃyopamaæ svapnopamamiti ÃryasubhÆte vadasi? subhÆtirÃha- nirvÃïamapi devaputrà mÃyopamaæ svapnopamamiti vadÃmi, kiæ punaranyaæ dharmam? devaputrà Ãhu÷- nirvÃïamapyÃryasubhÆte mÃyopamaæ svapnopamamiti vadasi? subhÆtirÃha- yadyapi devaputrà nirvÃïÃdapyanya÷ kaÓciddharmo viÓi«Âatara÷ syÃt, tamapyahaæ mÃyopamaæ svapnopamamiti vadeyam | iti hi mÃyà ca nirvÃïaæ ca advayametadadvaidhÅkÃramiti || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau tathÃgataparÅk«Ã nÃma dvÃviæÓatitamaæ prakaraïam || (##) 23 viparyÃsaparÅk«Ã trayoviæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- vidyata eva bhavasaætati÷, tatkÃraïasadbhÃvÃt | iha hi kleÓebhya÷ karma pravartate | karmakleÓahetukà janmamaraïaparaæparà upajÃyate | sà ca bhavasaætatirvyapadiÓyate | tasyÃÓca pradhÃnaæ kÃraïaæ kleÓÃ÷, prahÅïakleÓÃnÃæ bhavasaætaterabhÃvÃt | te ca rÃgÃdaya÷ kleÓÃ÷ santi | tasmÃt kÃryabhÆtÃpi janmamaraïaparaæparà avicchedaprabandhena bhavasaætatirapi bhavi«yatÅti | ucyate | syÃd bhavasaætati÷, yadi taddhetubhÆtÃ÷ kleÓÃ÷ syu÷ | na tu santi | kathaæ k­tvÃ? iha bhagavadbhirbuddhai÷ sakalatribhuvanajanasaækleÓaÓatruvidhvaæsibhiÓcaturmÃrÃrÃtisamaraparÃjayai÷- saækalpaprabhavo rÃgo dve«o mohaÓca kathyate | ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃn saæbhavanti pratÅtya hi || 1 || saækalpo vitarka÷ | saækalpÃt prabhavatÅti saækalpaprabhava÷ | kÃma jÃnÃmi te mÆlaæ saækalpÃtkila jÃyase | na tvÃæ saækalpayi«yÃmi tato me na bhavi«yasi || iti gÃthÃbhidhÃnÃt saækalpaprabhavo rÃgo dve«o mohaÓca kathyate | etanmÆlakatvÃdanye«Ãæ kleÓÃnÃæ mukhyatvÃde«ÃmevopÃdÃnaæ trayÃïÃm | ete ca traya÷ kleÓÃ÷- ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃn saæbhavanti pratÅtya hi | tatra hi ÓubhamÃkÃraæ pratÅtya rÃga utpadyate, aÓubhaæ pratÅtya dve«a÷, viparyÃsÃn pratÅtya moha utpadyate | saækalpastu e«Ãæ trayÃïÃmapi sÃdhÃraïakÃraïamutpattau | kathaæ punarmoha÷ saækalpaprabhava÷? ucyate | uktaæ hi pratÅtyasamutpÃde bhagavatÃ- avidyÃpi bhik«ava÷ sahetukà sapratyayà sanidÃnà | kaÓca bhik«ava÷ avidyÃyà hetu÷? ayoniÓo bhik«avo manaskÃro 'vidyÃyà hetu÷ | Ãvilo mohajo manaskÃro bhik«avo 'vidyÃyà hetu÷ || ityata÷ avidyà saækalpaprabhavà bhavati || 1 || tataÓca- ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃn saæbhavanti pratÅtya ye | te svabhÃvÃnna vidyante tasmÃt kleÓà na tattvata÷ || 2 || iti | yadi rÃgÃdaya÷ svabhÃvasiddhÃ÷ syu÷, naiva te ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃn pratÅtya saæbhaveyu÷, svabhÃvasya ak­trimatvÃt paranirapek«atvÃcca | bhavanti ca ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃn pratÅtya, tasmÃnni÷svabhÃvà eva te | tattvato na vidyante, paramÃrthata÷ svabhÃvato na vidyante ityartha÷ || 2 || (##) api ca- Ãtmano 'stitvanÃstitvena kathaæcicca sidhyata÷ | taæ vinÃstitvanÃstitve kleÓÃnÃæ sidhyata÷ katham || 3 || Ãtmano yathà astitvanÃstitve na sta÷, tathà uktaæ vistareïa | tataÓca- tadÃÓritasya dharmasya kuto 'stitvanÃstitve bhavi«yata÷? || 3 || atha syÃt- yadi astitvanÃstitve Ãtmano na sta÷, tadà kimatra kleÓÃnÃmÃyÃtam, yataste«Ãmapi astitvanÃstitve na sta÷ iti? ucyate- kasyaciddhi bhavantÅme kleÓÃ÷ sa ca na sidhyati | kaÓcidÃho vinà kaæcitsanti kleÓà na kasyacit || 4 || iha amÅ rÃgÃdaya÷ ku¬ayaæ citravat phalaæ pakvatÃdivacca utpattau ÃÓrayamapek«ante | tataÓca kasyacidete bhavanti, na vinà kaæcidÃÓrayam | sa ca ÃÓraya÷ parikalpyamÃna÷ Ãtmà và cittaæ và bhavet | sa cai«ÃmÃÓraya÷ pÆrvameva prati«iddhatvÃnnÃsti | taæ ca kaæcidÃÓrayaæ vinà kasya kleÓà bhavantu? naiva kasyacidbhavanti, tasyÃvidyamÃnatvÃt, Ãho vinà kaæcit santi kleÓà na kasyacit || 4 || atrÃha- naiva hi kleÓÃnÃæ kaÓcidÃÓraya÷ pÆrvaæ siddho 'bhyupagamyate | na ca Ãtmà nÃma kaÓcidasti, ya÷ ÃÓrayatvena vyavasthÃpyeta, nirhetukatvÃd vyomacÆtataruvat | kiæ tarhi kli«Âaæ cittaæ pratÅtya kleÓà upajÃyante, tacca cittaæ sahaiva kleÓairupajÃyata iti | etadapi na yuktamityÃha- svakÃyad­«Âivat kleÓÃ÷ kli«Âe santi na pa¤cadhà | svakÃyad­«Âivat kli«Âaæ kleÓe«vapi na pa¤cadhà || 5 || svakÃyo hi nÃma rÆpÃdilak«aïasaæhati÷ | svakÃyad­«Âi÷ svakÃye Ãtmad­«Âi÷ ÃtmÅyÃkÃragrahaïaprav­ttà | yatheyaæ pa¤cadhà vicÃryamÃïà svakÃye na saæbhavati, skandhà na nÃnya÷ skandhebhyo nÃsmin skandhà na te«u sa÷ | tathÃgata÷ skandhavÃnna katamo 'tra tathÃgata÷ || ityanena | evaæ kli«Âe 'pi kleÓà vicÃryamÃïÃ÷ pa¤cadhà na saæbhavanti | tatra kliÓyantÅti kleÓà kliÓyate iti kli«Âam | tatra yadeva kli«Âaæ tadeva kleÓà iti na yujyate dagdh­dÃhyayorapyekatvaprasaÇgÃt | anyat kli«Âam, anye kleÓà iti na yujyate | paratra nirapek«atvÃt, akli«Âahetuka kleÓaprasaÇgÃt | ata eva ca ekatvÃnyatvÃbhÃvÃdÃdhÃrÃdheyatadvatpak«ÃïÃæ ca abhÃvÃnna kleÓe«u kli«Âam, na kli«Âe kleÓÃ÷, nÃpi kleÓavat kli«Âam | ityevaæ kli«Âe pa¤cadhà vicÃryamÃïÃ÷ kleÓà na saæbhavanti | yathà ca kli«ÂahetukÃ÷ kleÓà na saæbhavanti, evaæ kleÓahetukamapi kli«Âaæ kleÓe«u vicÃryamÃïaæ pa¤cadhà na saæbhavati | na hi kleÓà eva kli«Âam, kart­karmaïorekatvaprasaÇgÃt, nÃnye kleÓà anyat kli«Âam, nirapek«atvaprasaÇgÃt, na ca kli«Âe kleÓÃ÷ na ca kleÓe«u kli«Âam, na kli«Âavanta÷ (##) kleÓÃ÷ | ityevaæ svakÃyad­«Âivadeva kli«Âaæ kleÓe«vapi pa¤cadhà nÃsti | yataÓcaivam, ata÷ parasparÃpek«ayÃpi kleÓÃkli«ÂayornÃsti siddhi÷ || 5 || atrÃha- yadyapi tvayà kleÓÃ÷ prati«iddhÃ÷, tathÃpi kleÓahetava÷ ÓubhÃÓubhaviparyÃsÃstÃvat santi, tatsadbhÃvÃcca kleÓÃ÷ santÅti | ucyate | syu÷ kleÓÃ÷, yadi ÓubhÃÓubhaviparyÃsà eva syu÷, yÃvatà ete 'pi pratÅtya sasutpannatvÃdvak«yamÃïaprati«edhÃcca | yadà ca te na santi svabhÃvata÷, tadÃ- svabhÃvato na vidyante ÓubhÃÓubhaviparyayÃ÷ | pratÅtyasamutpannatvÃdvak«yamÃïaprati«edhÃcca | yadà ca te na santi svabhÃvata÷, tadÃ- pratÅtya katamÃn kleÓÃ÷ ÓubhÃÓubhaviparyayÃn || 6 || naiva santi kleÓÃ÷, taddhetuÓubhÃÓubhaviparyayÃbhÃvÃdityabhiprÃya÷ || 6 || atrÃha- vidyanta eva kleÓÃ÷, tadÃlambanasadbhÃvÃt | iha hi yannÃsti, na tasyÃlambana masti, tadyathà vandhyÃsÆno÷ | asti ca rÆpaÓabdagandharasaspra«ÂavyadharmÃkhyaæ «a¬vidhamÃlambanam | tasmÃdÃlambanasadbhÃvÃdvidyanta eva kleÓà iti | ucyate | astyetat, yad bhavadbhi÷- rÆpaÓabdarasasparÓà gandhà dharmÃÓca «a¬vidham | vastu rÃgasya dve«asya mohasya ca vikalpyate || 7 || tatra vastu Ãlambanam, vasatÅti và asmin rÃgÃdikam, tadutpatte÷ iti k­tvà | tacca tadÃlambanaæ «o¬hà bhavati, indriyÃïÃæ «aïïÃæ paricchedakarÃïÃmanyonyabhedÃt | rÆpaæ Óabdà gandhà rasÃ÷ spra«ÂavyÃni dharmÃÓceti | tatra idamihÃmutreti nirÆpaïÃt, rÆpaïÃcca rÆpam | tena Óabdena Óabdyante prakÃÓyante padÃrthà iti Óabda÷ | gandhyante hiæsyante yatra prÃptÃ÷ tato 'nyatrÃgamanÃd gandhÃ÷ | rasyate ÃsvÃdyate iti rasa÷ | sp­Óyate iti sparÓa÷ | svalak«aïÃsÃdhÃraïÃnnirvÃïÃgradharmÃdhÃraïÃddharmÃ÷ | tadetat «a¬vidhaæ vastu bhavati | kasya? rÃgasya dve«asya mohasya | tatra ra¤janaæ rÃgo raktiradhyavasÃnam | rajyate và anena cittamiti rÃga÷ | dÆ«aïaæ do«a÷, ÃghÃta÷ sattvavi«ayo 'sattvavi«ayo và dÆ«yate và anena citamiti do«a÷ | mohanaæ moha÷ saæmoha÷ padÃrthasvarÆpÃparij¤Ãnam | muhyate và anena cittamiti moha÷ | tade«Ãæ kleÓÃnÃæ rÆpÃdikaæ «a¬vidhaæ vastu Ãlambanaæ bhavati | tatra ÓubhÃkÃrÃdhyÃropeïa yathà rÆpÃdibhyo rÃga upajÃyate, aÓubhÃkÃrÃdhyÃropeïa dve«a÷, nityÃtmÃdyadhyÃropeïa moha÷ saæbhavatÅti || 7 || satyaæ vikalpyate etadbÃlajanai÷ «a¬vidhaæ vastu | kiæ tu avidyamÃnasvabhÃvasattÃkametad rÃgÃdÅnÃmÃlambanatvena parikalpyate bhavatà taimirikairiva asatkeÓamaÓakamak«ikÃdvicandrÃdikamiti pratipÃdayannÃha- rÆpaÓabdarasasparÓà gandhà dharmÃÓca kevalÃ÷ | (##) kevalà iti parikalpitamÃtrà ni÷svabhÃvà ityartha÷ | yadi ni÷svabhÃvÃ÷, kathaæ tarhi upalabhyante iti? ucyate- gandharvanagarÃkÃrà marÅcisvapnasaænibhÃ÷ || 8 || iti ete upalabhyante || 8 || yathà gandharvanagarÃdiprakhyà ete kevalaæ viparyÃsÃdupalabhyante, tadÃ- aÓubhaæ và Óubhaæ vÃpi kutaste«u bhavi«yati | mÃyÃpuru«akalpe«u pratibimbasame«u ca || 9 || tadanena mithyÃÓrayasamutpannatvÃcchubhÃÓubhayorapi nimittayorm­«Ãtvameva bhavati | yathoktam- ahaækÃrodbhavÃ÷ skandhÃ÷ so 'haækÃro 'n­to 'rthata÷ | bÅjaæ yasyÃn­taæ tasya praroha÷ satyata÷ kuta÷ || skandhÃnasatyÃn d­«ÂvaivamahaækÃra÷ prahÅyate | ahaækÃraprahÃïÃcca na puna÷ skandhasaæbhava÷ || iti || 9 || na ca kevalamÃÓrayamithyÃtve ÓubhÃÓubhayornimittayormithyÃtvam, api ca anayÃpyupapattyà anayormithyÃtvamiti pratipÃdayannÃha- anapek«ya Óubhaæ nÃstyaÓubhaæ praj¤apayemahi | yatpratÅtya Óubhaæ tasmÃcchubhaæ naivopapadyate || 10 || iha yadi Óubhaæ nÃma kiæcit syÃt, niyataæ tadaÓubhamapek«ya bhavet, pÃrÃvÃravat, bÅjÃÇkuravat, hrasvadÅrghavadvÃ, Óubhasya saæbandhyantarapadÃrthasÃpek«atvÃt | taccÃpyapek«aïÅyamaÓubhaæ Óubhena vinà nÃsti | [anapek«ya Óubhaæ nÃstyaÓubhaæ] Óubhaæ nirapek«yÃÓubhaæ nÃstÅtyabhiprÃya÷ | yadaÓubhaæ pratÅtya yadaÓubhamapek«ya Óubhaæ praj¤apayemahi vyavasthÃpayemahi | yacchabdena anantarasyÃÓubhasya parÃmarÓa÷ | praj¤apayemahÅtyanena uttarasya Óubhasya saæbandha÷ | yataÓca evaæ Óubhasya praj¤aptau saæbandhyantaramapek«aïÅyamaÓubhÃkhyaæ padÃrthÃntaraæ nÃsti, tasmÃcchubhaæ naivopapadyate hrasvÃsaæbhavÃdiva dÅrgham, pÃrÃsaæbhavÃdiva avÃramityabhiprÃya÷ || 10 || idÃnÅmaÓubhamapi yathà na saæbhavati, tathà pratipÃdayannÃha- anapek«yÃÓubhaæ nÃsti Óubhaæ praj¤apayemahi | yatpratÅtyÃÓubhaæ tasmÃdaÓubhaæ naiva vidyate || 11 || yadi hi aÓubhaæ nÃma kiæcit syÃt, niyatameva tacchubhamapek«ya bhavet, pÃrÃvÃravat, hrasvadÅrghavadvÃ, aÓubhasya saæbandhyantarapadÃrthasÃpek«atvÃt | taccÃpyapek«aïÅyaæ ÓubhamaÓubhena vinà nÃsti, anapek«yÃÓubhaæ nÃsti Óubham | aÓubhaæ nirapek«ya Óubhaæ na saæbhavatÅtyabhiprÃya÷ | yacchubhaæ pratÅtya yacchubhamapek«ya aÓubhaæ praj¤apayemahi, aÓubhaæ vyavasthÃpayemahi | atrÃpi yacchabdena anantarasya (##) Óubhasya parÃmarÓa÷ | praj¤apayemahÅtyanena ca uttarasyÃÓubhasya saæbandha÷ | yataÓcaivamaÓubhasya praj¤aptau saæbandhyantaramapek«aïÅyaæ ÓubhÃkhyaæ padÃrthÃntaraæ nÃsti, tasmÃdaÓubhaæ naiva vidyate || 11 || yataÓcaivaæ ÓubhÃÓubhayorasaæbhava÷, ata÷- avidyamÃne ca Óubhe kuto rÃgo bhavi«yati | aÓubhe 'vidyamÃne ca kuto dve«o bhavi«yati || 12 || ÓubhÃÓubhanimittakayo rÃgadve«ayo÷ ÓubhÃÓubhanimittÃbhÃve sati nirhetukatvÃnnÃsti saæbhava ityabhiprÃya÷ || 12 || tadevaæ ÓubhÃÓubhanimittÃbhÃvena rÃgadve«ayorabhÃvamupapÃdya viparyÃsasvabhÃvÃbhÃvapratipÃdanena mohasyÃpyadhunà svabhÃvÃbhÃvaæ pratipÃdayannÃha- anitye nityamityevaæ yadi grÃho viparyaya÷ | nÃnityaæ vidyate ÓÆnye kuto grÃho viparyaya÷ || 13 || iha catvÃro viparyÃsà ucyante | tadyathÃ- anitye pratik«aïavinÃÓini skandhapa¤cake yo nityamiti grÃha÷, sa viparyÃsa÷ | tathÃ- anityasya dhruvà pŬà pŬà yasya na tatsukham | tasmÃdanityaæ yatsarvaæ du÷khaæ taditi jÃyate || ityamunà nyÃyena yadanityaæ taddu÷kham, sarvasaæskÃrÃÓca anityÃ÷, tasmÃddu÷khÃtmake skandhapa¤cake ya÷ sukhamiti viparÅto grÃha÷, so 'paro viparyÃsa÷ | tathÃ- ÓukraÓoïitasaæparkabÅjaæ viïmÆtravardhitam | amedhyarÆpamÃjÃnan rajyase 'tra kayecchayà || amedhyapu¤japracchanne tatkledÃrdreïa carmaïà | ya÷ ÓayÅta sa nÃrÅïÃæ ÓayÅta jaghanodare || ityÃdi | evamidaæ ÓarÅraæ sarvÃtmanà satatamaÓucisvabhÃvam | tatra yo mohÃcchucitvena grÃho 'bhiniveÓa÷, sa viparyÃsa÷ | tathà pa¤caskandhakamÃtmalak«aïavilak«aïamasthiratvÃdudayavyayadharmitvÃcca nirÃtmakamÃtmasvabhÃvaÓÆnyam, tasmin ya ÃtmagrÃho 'bhiniveÓa÷ anÃtmani ÃtmÃbhiniveÓa÷, sa viparyÃsa÷ | ityete catvÃro viparyÃsÃ÷ saæmohasya hetubhÆtÃ÷ || atredÃnÅæ vicÃryate- yadi nityatvaæ nityadarÓanaæ svabhÃvaÓÆnye«u nityagrÃho viparyÃsa ityevaæ vyavasthÃpyate, nanu ca svabhÃvaÓÆnye«u skandhe«u anityatvamapi nÃsti, iti nÃnityaæ vidyate ÓÆnye kuto grÃho viparyaya÷ | anityatvaæ hi viparÅtamapek«ya nityatvaæ viparyÃsa iti vyavasthÃpyate | na ca anityatvaæ vidyate ÓÆnye | yadà anityatvasyÃbhÃva÷, tadà kutastadvirodhi nityatvaæ nityadarÓanaviparyÃso bhavi«yatÅti bhÃva÷ | (##) tasmÃnnÃsti viparyÃsa÷ | yathà ca anityatvaæ ÓÆnye na saæbhavati bhÃvasvabhÃvarahite sasvabhÃvena anutpanne, evaæ du÷khatvamapi na saæbhavati, aÓucitvamapi nÃsti | anÃtmakatvamapi nÃsti | yadà ca svabhÃvaÓÆnyatvÃddu÷khatvÃdikaæ nÃsti, tadà kutastadvipak«abhÆtà nityasukhaÓucyÃtmaviparyÃsà bhavi«yanti? tasmÃt santi viparyÃsÃ÷ svarÆpata÷ | tadabhÃve kuto bhavi«yatyavidyÃ? hetvabhÃvÃt | yathoktaæ bhagavatÃ- avidyayà naiva kadÃci vidyate avidyata pratyayasaæbhavaÓca | avidyamÃneyamavidya loke tasmÃnmayà ukta avidya e«Ã || tathÃ- kathaæ bhagavan moho dhÃraïÅpadam? bhagavÃnÃha- atyantamukto hi ma¤juÓrÅ÷ moha÷, tenocyate moha÷ | ityÃdinà viparyaya iti vyavasthÃpyate || 13 || nanu evaæ sati svabhÃvena avidyamÃne padÃrthe anityamityapi grÃho na saæbhavati iti asÃvapi kasmÃnna viparyÃsa iti vyavasthÃpyate iti pratipÃdayannÃha- anitye nityamityevaæ yadi grÃho viparyaya÷ | anityamityapi grÃha÷ ÓÆnye kiæ na viparyaya÷ || 14 || yadà ca ubhayasyÃpi vaiparÅtyaæ nityasya anityasya ca, tadà tadvayatiriktaæ t­tÅyamaparaæ nÃsti yanna viparyaya÷ syÃt | yadà ca aviparyÃso nÃsti, tadà kimapek«o viparyÃsa÷ syÃditi | tasmÃdamunÃpi nyÃyena nÃsti viparyaya÷ | tasyÃbhÃvÃcca nÃstyavidyà svarÆpata÷ | yathà ca anitye nityamityevaæ grÃho viparyÃso na saæbhavati, evaæ Óe«aviparyÃsÃsaæbhave 'pi yojyam | ata evoktaæ bhagavatà Ãryad­¬hÃÓayaparip­cchÃyÃm- bhagavÃnÃha- kimetat kulaputra tasya bhavati yo mÃrgeïa ni÷saraïaæ parye«ate? na kulaputra tathÃgatena ra¤janÅyÃn dharmÃn parivarjya rÃgaprahÃïaæ praj¤aptam, evaæ na do«aïÅyÃn mohanÅyÃna dharmÃn parivarjya tathÃgatena do«amohaprahÃïaæ praj¤aptam | tat kasmÃddheto÷? na kulaputra tathÃgatÃ÷ kasyaciddharmasya utsargÃya và pratilambhÃya và dharmaæ deÓayanti na parij¤Ãyai na prahÃïÃya na sÃk«ÃtkriyÃyai nÃbhisamayÃya na saæsÃracaraïatÃyai na nirvÃïagamanatÃyai notk«epÃya na prabhedÃya | na hi kulaputra dvayaprabhÃvità tathÃgatadharmatà | tatra ye dvaye caranti, na te samyakprayuktÃ÷ | mithyÃprayuktÃste vaktavyÃ÷ | katamacca kulaputra dvayam? ahaæ rÃgaæ prahÃsyÃmÅti dvayametat | ahaæ dve«aæ prahÃsyÃmÅti dvayametat | ahaæ mohaæ prahÃsyÃmÅti dvayametat | ye evaæprayuktÃ÷, na te samyakprayuktà | mithyÃprayuktÃste veditavyÃ÷ || (##) tadyathÃpi nÃma kulaputra kaÓcideva puru«o mÃyÃkÃranÃÂake pratyupasthite mÃyÃkÃranirmitÃæ striyaæ d­«Âvà rÃgacittamutpÃdayet | sa rÃgaparÅtacitta÷ par«acchÃradyabhayena utthÃyÃsanÃdapakramet | so 'pakramya tÃmeva striyamaÓubhato manasi kuryÃdanityato du÷khata÷ ÓÆnyato 'nÃtmato manasi kuryÃt | bhagavÃnÃha- evameva kulaputra ihaike bhik«ubhik«uïyupÃsakopÃsikà dra«ÂavyÃ÷, ye 'nutpannÃn dharmÃnajÃtÃnaÓubhato manasi kurvanti, anityato du÷khato 'nÃtmato manasi kurvanti | nÃhaæ te«Ãæ mohapuru«ÃïÃæ mÃrgabhÃvanÃæ vadÃmi | mithyÃprayuktÃste veditavyÃ÷ || tadyathÃpi nÃma kulaputra kaÓcideva puru«a÷ supta÷ svapnÃntare svag­he rÃjabhÃryÃæ paÓyet | sa tayà sÃrdhaæ ÓayyÃæ kalpayet | sm­tisaæmo«Ãccaivaæ kalpayet- viruddho 'smÅti | sa bhÅtasrasta÷ palÃyet, mà mÃæ rÃjà vidhyet, sa mà mÃæ jÅvitÃd vyavaropayet | tat kiæ manyase kulaputra api nu sa puru«o bhÅtasrasta÷ palÃyamÃnastato rÃjabhÃryÃnidÃnabhayÃtparimucyeta? Ãha- no bhagavan | tatkasya heto÷? tathà hi bhagavaæstena puru«eïa astriyÃæ strÅsaæj¤Ã utpÃditÃ, abhÆtaæ ca parikalpitam | bhagavÃnÃha- evameva kulaputra ihaike bhik«ubhik«uïyupÃsakopÃsikà dra«ÂavyÃ÷, ye arÃge rÃgasaæj¤ÃmutpÃdya rÃgabhayabhÅtà rÃgani÷saraïaæ parye«ante | evamado«e do«asaæj¤ÃmutpÃdya do«abhayabhÅtà do«ani÷saraïaæ parye«ante | amohe mohasaæj¤ÃmutpÃdya mohabhayabhÅtà mohani÷saraïaæ parye«ante | nÃhaæ te«Ãæ mohapuru«ÃïÃæ mÃrgabhÃvanÃæ vadÃmi | mithyÃprayuktÃste veditavyÃ÷ || tadyathÃpi nÃma kulaputra sa puru«a÷ abhaye bhayasaæj¤ÃmutpÃdayedasatsamÃropeïa | evameva kulaputra sarvabÃlap­thagjanà rÃgakoÂiæ virÃgakoÂimaprajÃnanto rÃgakoÂibhayabhÅtà virÃgakoÂiæ ni÷saraïaæ parye«ante | do«akoÂimakiæcanakoÂimaprajÃnanto do«akoÂibhayabhÅtà akiæcanakoÂiæ ni÷saraïaæ parye«ante | mohakoÂiæ ÓÆnyatÃkoÂimaprajÃnanto mohakoÂibhayabhÅtÃ÷ ÓÆnyatÃkoÂiæ ni÷saraïaæ parye«ante | nÃhaæ te«Ãæ kulaputra mohapuru«ÃïÃæ mÃrgabhÃvanÃæ vadÃmi | mithyÃprayuktÃste veditavyÃ÷ || iti vistara÷ || 14 || atrÃha- yadyapi anitye nityamityevaæ grÃho viparyayo na saæbhavati, tathÃpi e«a tÃvat grÃho 'sti | grÃhaÓca nÃma saægrahaïaæ bhÃvarÆpa÷ | tasya ca avaÓyaæ sÃdhanena karaïena bhavitavyaæ sÃdhakatamena nityatvÃdinà | kartrà ca bhavitavyaæ svatantreïa nityÃtmanà cittena và | karmaïà ca karturÅpsitatamena vi«ayeïa rÆpÃdinà | satyÃæ ca bhÃvakaraïakart­karmaïÃæ siddhau sarvasiddheri«Âasiddhi÷ syÃdasmÃkamiti | ucyate | alÅkeyaæ pratyÃÓà | nanu ca yathopavarïitena nyÃyena- yena g­hïÃti yogrÃho grahÅtà yacca g­hyate | upaÓÃntÃni sarvÃïi tasmÃdgrÃho na vidyate || 15 || iha hi kaÓcid grahÅtà yena viÓe«eïa nityatvÃdinà karaïabhÆtena kiæcit karmabhÆtaæ rÆpaÓabdÃdikaæ vastu g­hïÃti, tadyathà na saæbhavati tathà pÆrvaæ pratipÃditam | kathaæ k­tvÃ? anitye nityamityevaæ yadi grÃho viparyaya÷ | (##) ityÃdinà yathà nityatvÃdikaæ karaïaæ na saæbhavati, tathà pratipÃditam | grahÅtÃpi yathà nÃsti, tathÃ- Ãtmano 'stitvanÃstitve na kathaæcicca sidhyata÷ | ityanena pratipÃditam| yacca g­hyate tadapi nÃsti tathÃ- rÆpaÓabdarasasparÓà gandhà dharmÃÓca kevalÃ÷ | ityanena pratipÃditam | yadà caivaæ kart­karaïakarmÃïi na siddhÃni, tadà kuto nirhetuko grÃho bhavi«yati? tataÓca- yena g­hïÃti yo grÃho grahÅtà yacca g­hyate | upaÓÃntÃni sarvÃïi svabhÃvena anutpannatvÃnirv­tÃni sarvÃïÅtyartha÷ | yataÓca evamevam- tasmÃd grÃho na vidyate || athavà | pratyayaparÅk«Ãdibhi÷ prakaraïairyasmÃt sarve«Ãmeva karaïakart­karmaïÃæ sarvathÃnutpÃda÷ pratipÃdita÷, tasmÃt sarvÃïyetÃni bhÃvasvarÆpavirahÃdupaÓÃntÃni | ataÓca grÃho na vidyate || 15 || atrÃha- vidyanta eva viparyayÃ÷, viparÅtasadbhÃvÃt | iha hi viparyÃsÃnugato devadatto nÃma vidyate | na ca vinà viparyÃsai÷ sa viparyÃsÃnugata÷ saæbhavati | tasmÃt santi viparyÃsÃ÷ viparyastasadbhÃvÃditi | ucyate | iha asmÃbhi÷ karaïakart­karmaïÃmabhÃvÃt sarvathà grÃha eva nÃstÅti pratipÃditam | tataÓca- avidyamÃne grÃhe ca mithyà và samyageva và | bhavedviparyaya÷ kasya bhavetkasyÃviparyaya÷ || 16 || samyagvà mithyà và kasyacit kiæcidapyag­hïata÷ kuto viparÅtatvamaviparÅtatvaæ veti | tasmÃnna santi viparyayÃ÷ || 16 || api ca | ime viparyayÃ÷ kasyacidi«yamÃïÃ÷ viparÅtasya parikalpyeran, aviparÅtasya vÃ, viparyasyamÃnasya vÃ? sarvathà ca nopapadyante iti pratipÃdayannÃha- na cÃpi viparÅtasya saæbhavanti viparyayÃ÷ | na cÃpyaviparÅtasya saæbhavanti viparyayÃ÷ || 17 || na viparyasyamÃnasya saæbhavanti viparyayÃ÷ | vim­Óasva svayaæ kasya saæbhavanti viparyayÃ÷ || 18 || tatra tÃvadviparÅtasya viparyayà na saæbhavanti | kiæ kÃraïam? yasmÃt, yo hi viparÅta, sa viparÅta eva | kiæ tasya punarapi viparyayasaæbandha÷ kuryÃt? ni«prayojanatvÃt | aviparÅtasyÃpi viparyayà na yujyante, vibuddhabuddhinayanÃnÃmapi aj¤ÃnanidrÃtimiropaÓamÃd buddhÃnÃæ viparyayaprasaÇgÃt || (##) tathà viparyasyamÃnasyÃpi na santi viparyayÃ÷, viparyasyamÃnasya bhÃvasya abhÃvÃt | ko hi nÃma asÃvapara÷ padÃrtha÷, yo viparÅtÃviparÅtavinirmukto viparyasyamÃno nÃma bhavi«yati? ardhaviparÅto viparyasyamÃna iti cet, ardhaviparÅto hi nÃma yasya kiæcidviparÅtaæ kiæcidaviparÅtam | tatra yadasya kiæcidviparÅtaæ tadviparyÃso na viparyÃsayati, viparyastatvÃt | yadapyasya aviparÅtam, tadapi viparyÃso na viparyÃsayati, aviparyastatvÃt | tasmÃdviparyasyamÃnasyÃpi kasyacidviparyÃsà na saæbhavanti | yadà caivaæ viparÅtÃviparÅtaviparyasyamÃnà na saæbhavanti, bhavÃnidÃnÅæ vim­Óatu svayaæ praj¤ayà madhyastha÷ san kasya saæbhavanti viparyÃsà iti | tadevamÃÓrayasyÃbhÃvÃnna santi viparyayÃ÷ || 17-18 || kiæ cÃnyat- anutpannÃ÷ kathaæ nÃma bhavi«yanti viparyayÃ÷ | viparyaye«vajÃte«u viparyayagata÷ kuta÷ || 19 || tatra na svato jÃyate bhÃva÷ parato naiva jÃyate | na svata÷ parataÓceti viparyayagata÷ kuta÷ || 20 || kuto viparÅta ityartha÷ | tataÓca yaduktam- santi viparyayÃ÷ viparyayagatasadbhÃvÃditi, tanna yuktam || 19-20 || yasyÃpi kathaæcidviparyÃsacatu«Âayamastyevetyabhyupagamyate, tathÃpi tasya viparÅtatvamaÓakyamÃsthÃtum | kiæ kÃraïam? yasmÃt- Ãtmà ca Óuci nityaæna sukhaæ ca yadi vidyate | Ãtmà ca Óuci nityaæ ca sukhaæ ca na viparyaya÷ || 21 || yadi etÃni ÃtmaÓucinityasukhÃni viparyÃsà iti vyavasthÃpyante, kimetÃni santi, atha na santi? yadi vidyante, na tarhi viparyÃsÃ÷, vidyamÃnatvÃdanÃtmÃdivat || 21 || atha na vidyante, tadà e«ÃmavidyamÃnatvÃnna kevalaæ nÃsti viparyÃsatvam, viparyÃsapratibandhyabhÃvÃdanÃtmÃdÅnÃmapi aviparyÃsÃdÅnÃæ nÃsti sadbhÃva iti pratipÃdayannÃha- nÃtmà ca Óuci nityaæ ca sukhaæ ca yadi vidyate | anÃtmÃÓucyanityaæ ca naiva du÷khaæ ca vidyate || 22 || yadi Ãtmà ca Óuci nityaæ ca na vidyate iti manyase, viparyÃsÃsaæbhavÃt, evaæ sati ÃtmÃdÅnÃmapyabhÃvÃd yadi etadanÃtmÃdikamaviparyÃsatvena g­hÅtam, tadapi tarhi tyajyatÃm, prati«edhyÃbhÃve prati«edhasyÃbhÃvÃt | yadà caivamanÃtmÃdikaæ na saæbhavati, tadà tadapi svarÆpato 'vidyamÃnatvÃt ÃtmÃdivat kathaæ na viparyÃsa÷ syÃt? tasmÃt jÃtijarÃmaraïasaæsÃracÃrakÃgÃrabandhanÃnmumuk«ubhira«ÂÃvapyete viparyÃsÃstyÃjyÃ÷ || 22 || asya ca yathopavarïitaviparyÃsavicÃrasya avidyÃdiprahÃïahetutvena mahÃrthatÃæ pratipÃdayannÃha- (##) evaæ nirudhyate 'vidyà viparyayanirodhanÃt | avidyÃyÃæ niruddhÃyÃæ saæskÃrÃdyaæ nirudhyate || 23 || yadà ayaæ yogÅ yathoditena nyÃyena viparyÃsÃn nopalabhate, tadà evaæ viparyÃsÃnupalambhanena taddhetukà avidyà nirudhyate | tannirodhÃcca saæskÃrÃdaya÷ avidyÃhetukà jarÃmaraïaÓokaparidevadu÷khadaurmanasyopÃyÃsaparyantà dharmà nirudhyante || avidyà hi sakalasyaiva saækleÓagaïasya jÃtyÃdidu÷khasya ca hetubhÆtà | yathà hi kÃyendriyahetukÃni sarvÃïi rÆpÅndriyÃïi kÃyendriye nirudhyamÃne nirudhyante, evamavidyÃhetukÃni saæskÃrÃdÅni bhavÃÇgÃni pravartamÃnÃni niyatamavidyÃyÃæ niruddhÃyÃæ nirudhyante iti pratipÃdayannÃha- avidyÃyÃæ niruddhÃyÃæ saæskÃrÃdyaæ nirudhyate |iti || atrÃha- yadi viparyÃsanirodhÃdavidyà nirudhyate, asti tarhi avidyà yasyà evaæ viparyÃsanirodhÃnnirodho bhavati | na tarhi avidyamÃnÃyà gaganacÆtalatÃyÃ÷ prahÃïopÃyÃnve«amasti | tasmÃdvidyate eva avidyÃ, tannirodhopÃyÃnve«aïasadbhÃvÃt | tataÓca santi taddhetukà rÃgÃdaya÷ kleÓÃ÷ | kleÓÃsadbhÃvÃcca astyeva saæsÃre bhavasaætati÷ | ucyate | atra hi nÃma atimahadanarthapÃï¬ityaæ parasya, yo hi nÃma sarvÃtmanà atyantadu÷khÃyÃsakleÓÃsama¤jase saæsÃre nirantaraphullaphalapradasaækleÓavi«av­k«e parÃrthodayasaæbaddhakak«ai÷ sÃdhubhi÷ praj¤opÃyamahÃnilabalairni÷Óe«aæ tadunmÆlyamÃnairna kevalaæ na sÃhÃyyenÃvati«Âhante, api khalu tadunmÆlakÃnÃmatimahÃnilabalÃnÃmiva bhÃvasadbhÃvavÃdamahÃÓailÃyamÃna ivÃtivirodhitayà avasthito bhavÃn Ãhopuru«ikayà tasyaiva kleÓavi«av­k«asya jÃtijarÃmaraïaÓokÃyÃsavisaradu÷khaikaphalasya sutarÃæ bhÃvÃbhiniveÓatoyÃsravairÃropaïamÃdriyate || api ca | yadi avidyÃdÅnÃæ saækleÓÃnÃæ prahÃïaæ saæbhavet, syÃt tatprahÃïopÃyÃnve«aïam | na ca te«Ãæ prahÃïaæ saæbhavati | yadi syÃt, tadà tattvarÆpato vidyamÃnÃnÃæ và syÃt, avidyamÃnÃnÃæ vÃ? kiæ cÃta÷? tatra yadi svarÆpata÷ sadbhatÃnÃæ kleÓÃnÃæ prahÃïami«yate, tannopapadyate| kiæ kÃraïam? yasmÃt- yadi bhÆtÃ÷ svabhÃvena kleÓÃ÷ keciddhi kasyacit | kathaæ nÃma prahÅyeran ka÷ svabhÃvaæ prahÃsyati || 24 || svabhÃvato vidyamÃnÃnÃæ bhÃvÃnÃæ na Óakya÷ svabhÃvo vinivartayitum | na hi k«ityÃdÅnÃæ kaÂhinatvÃdisvabhÃvo nivartate | evaæ yadi ime kleÓÃ÷ svabhÃvata÷ sadbhÆtÃ÷ syu÷ | kecidityavidyÃdaya÷ | kasyaciditi pudgalasya | kathaæ nÃma prahÅyeran? naiva te kasyacit kathaæcinnÃma prahÅyeran | kasmÃtpuna÷ na te prahÅyante ityÃha- ka÷ svabhÃvaæ prahÃsyatÅti | svabhÃvasya vinivartayitumaÓakyatvÃt | ÃkÃÓÃnÃvaraïavinivartanÃsaæbhavavadityabhiprÃya÷ || 24 || atha svabhÃvena asadbhÆtà iti vikalpyate, evamapi prahÃïÃsaæbhava evetyÃha- (##) yadyabhÆtÃ÷ svabhÃvena kleÓÃ÷ keciddhi kasyacit | kathaæ nÃma prahÅyeran ko 'sadbhÃvaæ prahÃsyati || 25 || abhÆtà api kleÓÃ÷ svabhÃvena avidyamÃnÃ÷ aÓakyà eva prahÃtum | na hi agne÷ ÓaityamasaævidyamÃnaæ ÓakyamapÃkartum | evamime 'pi kleÓÃ÷ kecid yadi kasyacit svabhÃvato na vidyante, kastÃn prahÃsyati? naiva kaÓcit prahÃsyati | tadevamubhayapak«e 'pi prahÃïÃsaæbhavÃnnÃsti prahÃïaæ kleÓÃnÃm | prahÃïÃbhÃvÃcca kuta÷ kleÓaprahÃïopÃyÃnve«aïamiti | ato yaduktam- vidyanta eva avidyÃdaya÷ kleÓÃ÷, tatprahÃïopÃyÃnve«aïÃditi, tadayuktamiti | yathoktamÃryasamÃdhirÃje- yo rajyeta, yatra và rajyeta, yena và rajyeta | yo du«yeta, yatra và du«yeta, yena và du«yeta | yo muhyeta yatra và muhyeta, yena và muhyeta | sa taæ dharma na samanupaÓyati, taæ dharmaæ nopalabhate | sa taæ dharmamasamanupaÓyan anupalabhamÃno 'rakto 'du«Âo 'mƬho 'viparyastacitta÷ samÃhita ityucyate | tÅrïa÷ pÃraga ityucyate | k«emaprÃpta ityucyate || iti vistara÷ | tathÃ- ÃdarÓap­«Âhe tatha tailapÃtre nirÅk«ate nÃrimukhaæ svalaæk­tam | so tatra rÃgaæ janayitva bÃlo pradhÃvito kÃmi gave«amÃïo || mukhasya saækrÃnti yadà na vidyate bimbe mukhaæ naiva kadÃci labhyate | mƬho yathà so janayeta rÃgaæ tathopamÃn jÃnatha sarvadharmÃn || ityÃdi | tathÃ- rÆpeïa darÓità bodhÅ bodhaye rÆpa darÓitam | vi«abhÃgena Óabdena uttaro dharmu deÓita÷ || Óabdena uttaraæ rÆpaæ gambhÅraæ ca svabhÃvata÷ | samaæ rÆpaæ ca bodhiÓca nÃnÃtvaæ na sa labhyate || yathà nirvÃïu gambhÅraæ Óabdena saæprakÃÓitam | labhyate na ca nirvÃïaæ sa ca Óabdo na labhyate | ÓabdaÓcÃpi nirvÃïaæ ca ubhayaæ tanna labhyate | evaæ ÓÆnye«u dharme«u nirvÃïaæ saæprakÃÓitam || (##) nirvÃïaæ niv­ttireva nirvÃïaæ ca na labhyate | aprav­ttirhi dharmÃïÃæ yathà paÓcÃttathà purà || sarvadharmÃ÷ svabhÃvena nirvÃïasamasÃd­ÓÃ÷ | j¤Ãtà nai«kramyasÃrehi ye yuktà buddhabodhaye || tathÃ- j¤Ãnena jÃnÃmyahu skandhaÓÆnyatÃæ j¤Ãtvà ca kleÓehi na saævasÃmi | vyÃhÃramÃtreïa hi vyÃharÃmi parinirv­to lokamimaæ carÃmi || tathÃ- parinirv­ta loki te ÓÆrà yehi svabhÃvata j¤Ãtibhi dharmÃ÷ | kÃmaguïairhi caranti asaÇgÃ÷ saÇgu vivarjiya sattva vinenti || iti || 25 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau viparyÃsaparÅk«Ã nÃma trayoviæÓatitamaæ prakaraïam || (##) 24 ÃryasatyaparÅk«Ã caturviæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- yadi ÓÆnyamidaæ sarvamudayo nÃsti na vyaya÷ | caturïÃmÃryasatyÃnÃmabhÃvaste prasajyate || 1 || yadi yuktyà nopapadyate iti k­tvà sarvamidaæ bÃhyamÃdhyÃtmikaæ bhÃvajÃtaæ ÓÆnyamiti pratipÃditam, nanu ca evaæ sati bahavaÓca mahÃntaÓca do«Ã bhavata Ãpadyante | kathaæ k­tvÃ? yadi sarvamidaæ ÓÆnyaæ syÃt, tadà yacchÆnyaæ tannÃsti, yacca nÃsti, tadavidyamÃnatvÃd vandhyÃputravannaivotpadyate na cÃpi nirudhyate, iti na kasyacitpadÃrthasya udayo vyayaÓca | tadabhÃvÃcca caturïÃmÃryasatyÃnÃmabhÃva÷ te ÓÆnyavÃdina÷ prasajyate | kathaæ k­tvÃ? iha hi pÆrvahetujanitÃ÷ pratÅtyasamutpannÃ÷ pa¤copÃdÃnaskandhÃ÷ du÷khadu÷khatayà vipariïÃmadu÷khatayà saæskÃradu÷khatayà ca pratikÆlavartitvÃcca pŬÃtmakatvena du÷khamityucyate | etacca du÷khamÃryà eva viparyÃsaprahÃïe sati du÷khamiti saæjÃnate, na anÃryÃ÷, viparyÃsÃnugatatvÃt, yathÃdarÓanaæ ca padÃrthasvabhÃvavyavasthÃnÃt | yathà hi viparyastendriyÃïÃæ madhurasvabhÃvamapi gu¬aÓarkarÃdikaæ tiktatayà upalabhamÃnÃnÃæ jvarÃdirogÃturÃïÃæ tiktataiva satyaæ tajj¤ÃnÃpek«ayÃ, mÃdhuryam, tenÃtmanà tasya vastuno 'nupalabhyamÃnatvÃt, evamihÃpi yadyapi pa¤copÃdÃnaskandhà du÷khasvabhÃvà bhavanti, tathÃpi ye etÃn du÷khÃtmakÃn paÓyanti, te«Ãmeva du÷khaæ vyavasthÃpyate, na viparyÃsÃnugamÃdanyathopalabhamÃnÃnÃmiti | ata÷ ÃryÃïÃmeva du÷khÃtmatà satyamiti k­tvà du÷khamÃryasatyamityucyate | nanu ca anÃryairdu÷khà vedanà du÷khamiti paricchidyate iti, evaæ tatkathaæ du÷khamÃryÃïÃmeva satyam? satyam | na hi du÷khaiva vedanà kevalaæ du÷khasatyam, kiæ tarhi pa¤cÃpyupÃdÃnaskandhÃ÷, ityata÷ ÃryÃïÃmeva tat satyamiti k­tvà Ãryasatyamiti vyavasthÃpyate | yathoktam- ÆrïÃpak«ma yathaiva hi karatalasaæsthaæ na vi(ve?)dyate puæbhi÷ | ak«igataæ tu tadeva hi janayatyaratiæ ca pŬÃæ ca || karatalasad­Óo bÃlo na vetti saæskÃradu÷khatÃpak«ma | ak«isad­Óastu vidvÃn tenaivodvejate gìham || iti | tasmÃdÃryÃïÃmeva taddu÷khasatyamiti du÷khamÃryasatyamiti vyavasthÃpyate || kadà ca taddu÷khamÃryasatyaæ yujyate? yadà saæskÃrÃïÃmudayavyayau saæbhavata÷ | yadà tu ÓÆnyatvÃnna kiæcidutpadyate nÃpi kiæcinnirudhyate, tadà nÃsti du÷kham || asati ca du÷khe kuta÷ samudayasatyam? yato hi hetordu÷kham, samudeti samutpadyate sa hetu÷ t­«ïÃkarmakleÓalak«aïa÷ samudaya ityucyate | yadà tu phalabhÆtaæ du÷khasatyaæ nÃsti, tadà phalarahitasya hetukatvÃnupapatte÷ samudayo 'pi nÃsti || (##) du÷khasya ca vigama÷ apunarutpÃda÷ nirodha ityucyate | yadà tu du÷khameva nÃsti, tadà kasya nirodha÷ syÃditi? ato du÷khanirodho 'pi na saæbhavati | asati hi du÷khe nirodhasatyasyÃpyabhÃva÷ | asati ca du÷khanirodhe kuto du÷khanirodhagÃminÅ ÃryëÂÃÇgamÃrgÃnugà pratipad bhavi«yatÅti mÃrgasatyamapi nÃstÅti | tadevaæ ÓÆnyatvaæ bhÃvÃnÃæ bruvata÷ caturïÃmÃryasatyÃnÃmabhÃva÷ prasajyate || 1 || tataÓca ko do«a iti? ucyate- parij¤Ã ca prahÃïaæ ca bhÃvanà sÃk«ikarma ca | caturïÃmÃryasatyÃnÃmabhÃvÃnnopapadyate || 2 || caturïÃmÃryasatyÃnÃmabhÃvaprasaÇge sati yadetadanityÃdibhirÃkÃrairdu÷khasatyaparij¤Ãnaæ du÷khasamudayasya ca prahÃïaæ du÷khanirodhagÃminyÃÓca pratipado bhÃvanà du÷khanirodhasya ca sÃk«ikarma sÃk«Ãtkaraïam, tannopapadyate || 2 || yadi du÷khÃdÅnÃmÃryasatyÃnÃmabhÃve sati parij¤ÃnÃdikaæ nÃsti, tadà ko do«a iti? ucyate- tadabhÃvÃnna vidyante catvÃryÃryaphalÃni ca | phalÃbhÃve phalasthà no na santi pratipannakÃ÷ || 3 || saægho nÃsti na cetsanti te '«Âau puru«apudgalÃ÷ | abhÃvÃccÃryasatyÃnÃæ saddharmo 'pi na vidyate || 4 || dharme cÃsati saæghe ca kathaæ buddho bhavi«yati | yadà caivaæ du÷khaparij¤ÃnÃdikaæ nÃsti, tadÃ, asminnasati srotaÃpattisak­dÃgÃmyanÃgÃmyarhatphalÃkhyaæ phalacatu«Âayaæ nopapadyate | kathaæ k­tvÃ? iha kleÓÃnÃæ prahÃïaæ saæpiï¬itaæ phalÃkhyaæ pratilabhate | tadyathÃ- saæyojanatrayaprahÃïe sati «o¬aÓe mÃrge anvayaj¤Ãnak«aïe yat kleÓaprahÃïaæ tat srotaÃpattiphalam | kÃmÃvacarÃïÃæ bhÃvanÃprahÃtavyÃnÃæ kleÓÃnÃmadhimÃtramadhyam­dÆnÃæ prakÃrÃïÃæ punaradhimÃtramadhyam­duprakÃrabhedena pratyekaæ bhidyamÃnÃnÃæ nava prakÃrà bhavanti | tatra kÃmÃvacara«a«ÂhakleÓaprakÃraparik«aye vimuktimÃrge yat prahÃïaæ tat sak­dÃgÃmiphalam | te«Ãmeva kÃmÃvacarÃïÃæ navamaprakÃrakleÓaparik«aye vimuktimÃrge yat kleÓaprahÃïaæ tadanÃgÃmiphalam | rÆpÃrÆpyÃvacarÃïÃæ kleÓÃnÃæ bhÃvanÃprahÃtavyÃnÃæ bhÆmau bhÆmau navaprakÃrabhedabhinnÃnÃæ yÃvannaivasaæj¤ÃnÃsaæj¤ÃyatanabhÆmikanavamakleÓaprakÃraparik«aye vimuktimÃrge yat prahÃïaæ tadarhatphalam | ityetÃni catvÃri phalÃni | tÃnyetÃni kathaæ yujyante? yadi du÷khasya parij¤Ãnaæ saæbhavati, samudayasya prahÃïam, nirodhasya sÃk«Ãtkaraïam, ÃryamÃrgasya ca bhÃvanà bhavati | yadà tu du÷khÃdÅnÃmÃryasatyÃnÃmabhÃve sati du÷khaparij¤ÃnÃdikaæ nÃsti, tadà na santi tÃni catvÃri phalÃni | caturïà ca phalÃnÃmabhÃve sati ye te«u vyavasthitÃ÷ phalasthÃÓcatvÃra ÃryapudgalÃ÷, te na santi | ata eva ca pratipannakà api catvÃra Ãryapudgalà na saævidyante || (##) iha hi «o¬aÓÃt mÃrge 'nvayaj¤Ãnak«aïÃt pÆrve ye pa¤cadaÓa k«Ãntij¤Ãnak«aïÃ÷, tadyathÃ- traidhÃtukadu÷khÃbhisamaye du÷khasatyÃlambanÃÓcatvÃra÷ k«Ãntij¤Ãnak«aïÃ÷ | tatra katame traidhÃtukadu÷khÃbhisamaye catvÃra÷ k«Ãntij¤Ãnak«aïÃ÷? tadyathÃ- kÃmÃvacaradu÷khadarÓanaprahÃtavyasatkÃyÃntagrÃhamithyÃd­«Âid­«ÂiparÃmarÓaÓÅlavrataparÃmarÓavicikitsÃrÃgapratighamÃnÃvidyÃkhyadaÓÃnuÓayapratipak«a÷ anityadu÷khaÓÆnyÃnÃtmÃkÃrotpanna÷ kÃmÃvacaradu÷khasatyÃlambana÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïa÷ du÷khe dharmaj¤Ãnak«Ãntik«aïa÷ eka÷ | tadÃlambanÃkÃra eva ca vimuktimÃrgalak«aïa÷ du÷khe dharmaj¤Ãnak«aïa÷ dvitÅya÷ | evaæ rÆpÃrÆpyÃvacaradu÷khasatyÃlambana÷ pratighavarjitÃnantaroktëÂÃdaÓÃnuÓayapratipak«a÷ du÷khÃdyÃkÃrotpanna÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïa÷ du÷khe anvayaj¤Ãnak«Ãntik«aïast­tÅya÷ | tadÃlambanÃkÃra eva ca vimuktimÃrgalak«aïa÷ du÷khe 'nvayaj¤Ãnak«aïaÓcaturtha÷ || yathà caite traidhÃtukÃvacaradu÷khasatyÃbhisamaye k«Ãntij¤Ãnak«aïÃÓcatvÃra÷, evaæ kÃmÃvacarasamudayadarÓanaprahÃtavyamithyÃd­«Âid­«ÂiparÃmarÓavicikitsÃrÃgapratighamÃnÃvidyÃkhyasaptÃnuÓayapratipak«a÷ hetusamudayaprabhavapratyayÃkÃrotpanna÷ kÃmÃvacarasamudayasatyÃlambana÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïa÷ samudaye dharmaj¤Ãnak«Ãntik«aïa÷ eka÷ | tadÃlambanÃkÃra eva ca vimuktimÃrgalak«aïa÷ samudaye dharmaj¤Ãnak«ayo dvitÅya÷ | evaæ rÆpÃrÆpyÃvacarasamudayasatyÃlambana÷ pratighavarjitÃnantaroktadvÃdaÓÃnuÓayapratipak«a÷ samudayasatyÃkÃrotpanna÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïa÷ samudaye 'nvayaj¤Ãnak«Ãntik«aïast­tÅya÷ | tadÃlambanÃkÃra eva ca vimuktimÃrgalak«aïa÷ samudaye 'nvayaj¤Ãnak«aïaÓcaturtha÷ | ityete traidhÃtukÃvacaradu÷khasamudayasatyÃbhisamaye catvÃra÷ k«aïÃ÷ || yathà caite catvÃra÷ k«aïÃ÷ traidhÃtukadu÷khasamudayasatyÃbhisamaye, evaæ kÃmÃvacaradu÷khanirodhadarÓanaprahÃtavyasamudayoktasaptÃnuÓayapratipak«a÷ nirodhaÓÃntapraïÅtani÷saraïÃkÃrotpanna÷ kÃmÃvacaradu÷kha nirodhasatyÃlambana÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïa÷ nirodhe dharmaj¤Ãnak«Ãntik«aïa÷ eka÷ | tadÃlambanÃkÃra eva ca vimuktimÃrgalak«aïa÷ nirodhe dharmaj¤Ãnak«aïa÷ dvitÅya÷ | etaireva ÃkÃrai÷ rÆpÃrÆpyÃvacaradu÷khanirodhasatyÃlambana÷ pratighavarjitadvÃdaÓÃnuÓayapratipak«a÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïa÷ nirodhe anvayaj¤Ãnak«Ãntik«aïast­tÅya÷ | tadÃlambanÃkÃra eva ca vimuktimÃrgalak«aïa÷ nirodhe anvayaj¤Ãnak«aïaÓcaturtha÷ | ityete traidhÃtukÃvacaradu÷khanirodhasatyÃbhisamaye catvÃra÷ k«aïÃ÷ || evaæ kÃmÃvacaradu÷khanirodhagÃmimÃrgadarÓanaprahÃtavyanirodhoktÃnuÓaye«u ÓÅlavrataparÃmarÓama«Âamaæ prak«ipya a«ÂÃnuÓayapratipak«a÷ mÃrganyÃyapratiopannairyÃïikÃkÃrotpanna÷ kÃmÃvacaradu÷khanirodhagÃmimÃrgÃlambana÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïa÷ mÃrge dharmaj¤Ãnak«Ãntik«aïa÷ eka÷ | tadÃlambanÃkÃra eva ca vimuktimÃrgalak«aïa÷ mÃrge dharmaj¤Ãnak«aïa÷ dvitÅya÷ | etairevÃkÃrai÷ rÆpÃrÆpyÃvacaradu÷khanirodhagÃmimÃrgÃlambana÷ pratighavarjitacaturdaÓÃnuÓayapratipak«a÷ ÃnantaryamÃrgalak«aïo mÃrge 'nvayaj¤Ãnak«Ãntik«aïa÷ t­tÅya÷ | ityete pa¤cadaÓa k«aïÃ÷ darÓanamÃrgÃbhidhÃnÃ÷ || evaæ vyavasthita÷ Ãrya÷ srotaÃpattiphalasÃk«ÃtkriyÃyai pratipannaka÷ ityucyate | «o¬aÓe tu mÃrge 'nvayaj¤Ãnasthita÷ sa srotaÃpanna ityucyate || (##) ta ete a«ÂÃÓÅtiranuÓayÃ÷ satyÃnÃæ darÓanamÃtreïa bhÃvanÃmanapek«yaiva prahÅyante iti k­tvà darÓanaprahÃtavyà ityucyante | yathÃd­«ÂasatyÃkÃrabhÃvanayà tu ye paÓcÃtprahÅyante te bhÃvanÃprahÃtavyÃ÷ | te ca daÓÃnuÓayà bhavanti | kÃmÃvacarà rÃgapratighamÃnÃvidyÃ÷ | rÆpÃvacarà eva pratighavarjitÃsraya÷ | ÃrÆpyÃvacarÃÓca traya÷ ete eveti daÓa bhavanti | ete ca yathoktena nyÃyena bhÆmau bhÆmau navadhà bhidyante, kÃmadhÃtau catur«u dhyÃne«u, catur«vÃrÆpye«u | ekaikasya ca kleÓaprakÃrasya prahÃïÃrthamÃnantaryavimuktimÃrgabhedena dvau dvau j¤Ãnak«aïau vyavasthÃpyete kleÓak«aïaviparyayeïa | adhimÃtrÃdhimÃtro hi kleÓaprakÃra÷ m­dum­dubhyÃmÃnantaryavimuktimÃrgÃbhyÃæ prahÅyate | yÃvanm­dum­dukleÓaprakÃro 'dhimÃtrÃdhimÃtrÃbhyÃæ j¤Ãnak«aïÃbhyÃæ prahÅyate | sthÆlaæ hi malamalpaprayatnasÃdhyam, sÆk«maæ tu mahÃyatnasÃdhyaæ rajakavastradhÃvanasÃdharmyeïeti vij¤eyam || tatra darÓanamÃrgÃdÆrdhvaæ kÃmÃvacarabhÃvanÃprahÃtavya«a«ÂhakleÓaprakÃrapratipak«avimuktimÃrgÃkhyaj¤Ãnak«aïÃdarvÃg j¤Ãnak«aïÃvasthita÷ Ãrya÷ sak­dÃgÃmiphalapratipannaka ityucyate | sak­dimaæ lokamÃgatya parinirvÃïÃt sak­dÃgÃmÅtyucyate, tatphalÃrthaæpratipannaka÷ prayogastha÷ sak­dÃgÃmiphalapratipannaka ityucyate | «a«Âhe tu k«aïe sak­dÃgÃmÅtyucyate || «a«ÂhÃt k«aïÃdÆrdhva navamakleÓaprakÃraprahÃïavimuktimÃrgak«aïÃdarvÃgj¤Ãnak«aïe«u vartamÃna÷ Ãrya÷ anÃgÃmiphalapratipannaka ityucyate | anÃgatya imaæ lokaæ tatraiva parinirvÃïÃdanÃgÃmÅtyucyate | tatphalÃrthaæ pratipannaka÷ prayogastha÷ anÃgÃmiphalapratipannaka ityucyate | navame tu k«aïe anÃgÃmÅtyucyate || kÃmÃvacaranavamavimuktimÃrgak«aïÃdÆrdhvaæ naivasaæj¤ÃnÃsaæj¤ÃtayanabhÆmikanavamakleÓaprakÃraprahÃïavimuktimÃrgak«aïÃdarvÃgj¤Ãnak«aïe«u vartamÃna÷ Ãrya÷ arhatphalapratipannaka÷ ityucyate | sadevamÃnu«ÃsurÃllokÃt pÆjÃrhatvÃdarhannityucyate | tatphalÃrthaæ pratipannaka÷ prayogastha÷ arhatphalapratipannaka÷ ityucyate | bhavÃgrikanavamakleÓaprakÃraprahÃïÃttu navamavimuktimÃrge vyavasthita÷ arhan bhavati || ta ete catvÃra÷ pratipannakÃ÷ pudgalÃ÷, catvÃraÓca phalasthÃ÷ ityete a«Âau mahÃpuru«apudgalà bhavanti | paramadak«iïÃrhà uktà bhagavatà | yathoktaæ sÆtre- p­«Âa÷ sa devarÃjena Óakreïa vaÓavartinà | k­«atÃæ yajamÃnÃnÃæ prÃïinÃæ puïyakÃÇk«iïÃm || kurvatÃæ ÓraddhaddadhÃnÃnÃæ puïyamaupadhikaæ sadà | suk«etraæ te pravak«yÃmi yatra dattaæ mahatphalam || pratipannakÃÓcatvÃraÓcatvÃraÓca phalasthitÃ÷ | e«a saægho dak«iïÅyo vidyÃcaraïasaæpadà || iti | yadi catvÃri ÃryasatyÃni na santi te«Ãæ ca parij¤ÃnÃni, tadà satyadarÓanabhÃvanÃlabhyÃnÃæ phalÃnÃmabhÃvÃt pratipannakaphalasthapudgalÃnÃmabhÃva eva | ataÓca saægho nÃsti | tatra (##) adhigamadharmeïa pratyak«adharmatayà sarvamÃrairapi buddhe bhagavati abhedyatvÃdavetya prasÃdalÃbhena saægha÷, sa na syÃt | na cet santi te '«Âau puru«apudgalÃ÷ || ÃryasatyÃnÃæ ca abhÃvÃt saddharmo 'pi na saæbhavati | satÃmÃryÃïÃæ dharma÷ saddharma÷ | tatra nirodhasatyaæ phaladharma÷, mÃrgasatyaæ tu phalÃvatÃradharma÷ | e«a tÃvadadhigamadharma÷ | tatsaæprakÃÓikà deÓanà Ãgamadharma÷ | sarva e«a ÃryasatyÃnÃmabhÃve sati nÃstÅti- abhÃvÃccÃryasatyÃnÃæ saddharmo 'pi na vidyate | dharme cÃsati saæghe ca kathaæ buddhao bhavi«yati || yadi hi yathokto dharma÷ syÃt, tadà taddharmapratipattyà sarvÃkÃrasarvadharmÃbhisaæbodhÃd buddho bhavatÅti yuktaæ syÃt | yadi ca saægha÷ syÃt, tadà tadupadeÓairupacÅyamÃnaj¤ÃnasaæbhÃra÷ taddÃnamÃnaÓaraïagamanÃdibhiÓca upacÅyamÃnapuïyasaæbhÃra÷ kramÃd buddho bhavet || athavà | asati saæghe srotaÃpattiphalapratipannakÃdÅnÃmabhÃva÷ syÃt | na ca pratipannakÃditvamaprÃpya buddhatvamÃpyate | avaÓyaæ hi pÆrvaæ bhagavatà kasmiæÓcit phale vyavasthÃtavyam | tatra ca phale vyavasthita÷ saæghÃnta÷pÃtyeva bhagavÃn bhavati | saæghe cÃsati niyataæ nÃsti bhagavÃn buddha÷ | atha bhagavÃnapi aÓaik«ÃntarbhÃvÃt saæghÃntargata eva | tathà ca buddhapramukho bhik«usaægha÷ ityabhidhÃnÃt saæghÃntargata eva bhagavÃn iti kecidvarïayanti | te«Ãæ matena spa«Âamevaitat- dharme cÃsati saæghe ca kathaæ buddho bhavi«yati |iti | madhyoddeÓikÃÓca mahÃvastÆpadi«ÂabhÆmivyavasthayà prathamabhÆmisthitaæ bodhisattvamutpannadarÓanamÃrgaæ vyÃcak«ÃïÃ÷ saæghÃnta÷pÃtinaæ vyÃcak«ate | tadà saæghe cÃsati bodhisattvo 'pi nÃstÅti kathaæ buddho bhavi«yatÅti spa«Âamevaitat | tad- evaæ trÅïyapi ratnÃni bruvÃïa÷ pratibÃdhase || 5 || ÓÆnyatÃmityevaæ vadan buddhadharmasaæghÃkhyÃni trÅïyapi durlabhatvÃt kadÃcideva utpattita÷ alpapuïyÃnÃæ ca tadaprÃpte÷ mahÃrghamÆlyatvÃd ratnÃni pratibÃdhase || 5 || kiæ cÃnyat- ÓÆnyatÃæ phalasadbhÃvamadharmaæ dharmameva ca | sarvasaævyavahÃrÃæÓca laukikÃn pratibÃdhase || 6 || ÓÆnyatÃæ bruvÃïa ityanena saæbandha÷ | yadi sarvamidaæ ÓÆnyam, yadà sarvameva nÃsti, tadà sarvÃnta÷ pÃtitvÃt dharmÃdharmau saha taddhetukena i«ÂÃni«Âaphalena na saæbhavata÷ | sarva eva cÃmÅ laukikà vyavahÃrÃ÷- kuru, paca, khÃda, ti«Âha, gaccha, Ãgaccha ityevamÃdayo 'pi sarvÃntargatatvÃt sarvadharmÃïÃæ ca ÓÆnyatvÃnnaiva yujyante iti | ato nÃyaæ yathopavarïito nyÃyo jyÃyÃniti || 6 || atra brÆma÷ ÓÆnyatÃyÃæ na tvaæ vetsi prayojanam | ÓÆnyatÃæ ÓÆnyatÃrthaæ ca tata evaæ vihanyase || 7 || (##) sa bhavÃn svavikalpanayaiva nÃstitvaæ ÓÆnyatÃrtha ityevaæ viparÅtamadhyÃropya "yadi sarvamidaæ ÓÆnyamudayo nÃsti na vyaya÷" ityÃdinopÃlambhaæ bruvÃïo 'smÃsu mahÃntaæ khedamÃpanno 'tÅva vihanyate vividhairbhÆtai÷ parikalpairhanyate ityartha÷ | na tvayamasmÃbhiratra ÓÃstre ÓÆnyatÃrthaæ upavarïito yastvayà parig­hÅta÷, ÓÆnyatÃrthaæ cÃjÃnÃna÷ ÓÆnyatÃmapi na jÃnÃsi | na cÃpi ÓÆnyatÃyà yatprayojanaæ tadvijÃnÃsi | tataÓca yathÃvasthitavastusvarÆpÃparij¤Ãnena etat tvayà bahucÃyuktamasmadvayÃkhyÃnÃsaæbaddhamevopavarïitam || atha kiæ puna÷ ÓÆnyatÃyÃæ prayojanam? uktameva tadÃtmaparÅk«ÃyÃm- karmakleÓak«ayÃnmok«a÷ karmakleÓà vikalpata÷ | te prapa¤cÃtprapa¤castu ÓÆnyatÃyÃæ nirudhyate || iti || ato niravaÓe«aprapa¤copaÓamÃrthaæ ÓÆnyatopadiÓyate, tasmÃtsarvaprapa¤copaÓama÷ ÓÆnyatÃyÃæ prayojanam | bhavÃæstu nÃstitvaæ ÓÆnyatÃrthaæ parikalpayan prapa¤cajÃlameva saævardhayamÃno na ÓÆnyatÃyÃæ prayojanaæ vetti || atha kà puna÷ ÓÆnyatÃ? sÃpi tatraivoktà | aparapratyayaæ ÓÃntaæ prapa¤cairaprapa¤citam || nirvikalpamanÃnÃrthametattatvasya lak«aïam || iti | ata÷ prapa¤caniv­ttisvabhÃvÃyÃæ ÓÆnyatÃyÃæ kuto nÃstitvamiti ÓÆnyatÃmapina jÃnÃti bhavÃn | yaæ cÃrthamupÃdÃya ÓÆnyatÃÓabda÷ pravartate, tamapÅhaiva pratipÃdayi«yÃma÷- ya÷ pratÅtyasamutpÃda÷ ÓÆnyatÃæ tÃæ pracak«mahe | sà praj¤aptirupÃdÃya pratipatsaiva madhyamà || iti || ya÷ pratyayairjÃyati sa hyajÃto na tasya utpÃdu svabhÃvato 'sti | ya÷ pratyayÃdhÅnu sa ÓÆnyu ukto ya÷ ÓÆnyatÃæ jÃnati so 'pramatta÷ || iti bhagavato gÃthÃvacanÃt | evaæ pratÅtyasamutpÃdaÓabdasya yo 'rtha÷, sa eva ÓÆnyatÃÓabdasyÃrtha÷, na punarabhÃvaÓabdasya yo 'rtha÷ sa ÓÆnyatÃÓabdasyÃrtha÷ | abhÃvaÓabdÃrthaæ ca ÓÆnyatÃrthamityadhyÃropya bhavÃnasmÃnupÃlabhate | tasmÃcchÆnyatÃÓabdÃrthamapi na jÃnÃti | ajÃnÃnaÓca tvamevamupÃlambhaæ kurvan niyataæ vihanyase || 7 || kaÓcÃsmÃkaæ yathoktamupÃlambhaæ karoti? yo bhagavatpravacanopadi«ÂÃviparÅtasatyadvayavibhÃgaæ na jÃnÃti, kevalaæ granthamÃtrÃdhyayanapara eveti | ata ÃcÃrya÷ karuïayà parasya mithyÃpravacanÃrthÃvabodhanirÃsÃrthaæ bhagavatpravacanopadi«ÂÃviparÅtasatyadvayavyavasthÃmeva tÃvadadhik­tyÃha- (##) dve satye samupÃÓritya buddhÃnÃæ dharmadeÓanà | lokasaæv­tisatyaæ ca satyaæ ca paramÃrthata÷ || 8 || iha hi bhagavatÃæ buddhÃnÃæ satyadvayamÃÓritya dharmadeÓanà pravartate | katamatsatyadvayam? lokasaæv­tisatyaæ ca paramÃrthasatyaæ ca | tatra skandhÃtmà loka ÃkhyÃtastatra loko hi niÓrita÷ | iti vacanÃtpa¤ca skandhÃnupÃdÃya praj¤apyamÃna÷ pudgalo loka ityucyate | samantÃdvaraïaæ saæv­ti÷ | aj¤Ãnaæ hi samantÃtsarvapadÃrthatattvÃvacchÃdanÃtsaæv­tirityucyate | parasparasaæbhavanaæ và saæv­tiranyonyasamÃÓrayeïetyartha÷ | athavà saæv­ti÷ saæketo lokavyavahÃra ityartha÷ | sa cÃbhidhÃnÃbhidheyaj¤Ãnaj¤eyÃdilak«aïa÷ | loke saæv­tirlokasaæv­ti÷ | kiæ punaralokasaæv­tirapyasti yata evaæ viÓi«yate lokasaæv­tiriti? yathÃvasthitapadÃrthÃnuvÃda e«a÷, nÃtrai«Ã cintÃvatarati | athavà | timirakÃmalÃdyupahatendriyaviparÅtadarÓanÃvasthÃnÃste 'lokÃ÷, te«Ãæ yà saæv­tirasÃvalokasaæv­ti÷ | ato viÓi«yate lokasaæv­tiriti | etacca madhyamakÃvatÃre vistareïoktaæ tato veditavyam | lokasaæv­tyà satyaæ lokasaæv­tisatyam | sarva evÃyamabhidhÃnÃbhidheyaj¤Ãnaj¤eyÃdivyavahÃro 'Óe«o lokasaæv­tisatyamityucyate | na hi paramÃrthata ete vyavahÃrÃ÷ saæbhavanti | tatra hi- niv­ttamabhidhÃtavyaæ niv­tte cittagocare | anutpannÃniruddhà hi nirvÃïamiva dharmatà || iti k­tvà kutastatra paramÃrthe vÃcÃæ prav­tti÷ kuto và j¤Ãnasya? sa hi paramÃrtho 'parapratyaya÷ ÓÃnta÷ pratyÃtmavedya ÃryÃïÃæ sarvaprapa¤cÃtÅta÷ | sa nopadiÓyate na cÃpi j¤Ãyate | uktaæ hi pÆrvam- aparapratyayaæ ÓÃntaæ prapa¤cairaprapa¤citam | nirvikalpamanÃnÃrthametattattvasya lak«aïam || iti | paramaÓcÃsÃvarthaÓceti paramÃrtha÷ | tadeva satyaæ paramÃrthasatyam | anayoÓca satyayorvibhÃgo vistareïa madhyamakÃvatÃrÃdavaseya÷ | tadetatsatyadvayamÃÓritya buddhÃnÃæ bhagavatÃæ dharmadeÓanà pravartate | evaæ vyavasthite deÓanÃkrame- ye 'nayorna vijÃnanti vibhÃgaæ satyayordvayo÷ | te tattvaæ na vijÃnanti gambhÅraæ buddhaÓÃsane || 9 || atrÃha- yadi tarhi paramÃrtho ni«prapa¤casvabhÃva÷ sa evÃstu, tatkimanayà aparayà skandhadhÃtvÃyatanÃryasatyapratÅtyasamutpÃdÃdideÓanayà prayojanamaparamÃrthayÃ? atatvaæ hi parityÃjyam | yacca parityÃjyaæ kiæ tenopadi«Âena? ucyate | satyametadevam | kiæ tu laukikaæ vyavahÃramanabhyupagamya abhidhÃnÃbhidheyaj¤Ãnaj¤eyÃdilak«aïam, aÓakya eva paramÃrtho deÓayitum, adeÓitaÓca na Óakyo 'dhigantum, anadhigamya ca paramÃrthaæ na Óakyaæ nirvÃïamadhigantumiti pratipÃdayannÃha- (##) vyavahÃramanÃÓritya paramÃrtho na deÓyate | paramÃrthamanÃgamya nirvÃïaæ nÃdhigamyate || 10 || tasmÃnnirvÃïÃdhigamopÃyatvÃdavaÓyameva yathÃvasthità saæv­tirÃdÃvevÃbhyupeyà bhÃjanamiva salilÃrthineti || 10 || tadevaæ ya÷ saæv­tiparamÃrthalak«aïasatyadvayasya vyavasthÃmapÃk­tya ÓÆnyatÃæ varïayati, taæ tathÃvidhaæ pudgalam- vinÃÓayati durd­«Âà ÓÆnyatà mandamedhasam | sarpo yathà durg­hÅto vidyà và du«prasÃdhità || 19 || saæv­tisatyaæ hi aj¤ÃnamÃtrasamutthÃpitaæ ni÷svabhÃvaæ buddhà tasya paramÃrthalak«aïÃæ ÓÆnyatÃæ pratipadyamÃno yogÅ nÃntadvaye patati | kiæ tadÃsÅdyadidÃnÅæ nÃstÅtyevaæ pÆrvaæ bhÃvasvabhÃvÃnupalambhÃt paÓcÃdapi nÃstitÃæ na pratipadyate | pratibimbÃkÃrÃyÃÓca lokasaæv­terabÃdhanÃt karmakarmaphaladharmÃdharmÃdikamapi na bÃdhate | na cÃpi paramÃrthaæ bhÃvasvabhÃvatvena samÃropayati | ni÷svabhÃvÃnÃmeva padÃrthÃnÃæ karmaphalÃdidarÓanÃt sasvabhÃvanÃæ cÃdarÓanÃt || yastu evaæ satyadvayavibhÃgamapaÓyan ÓÆnyatÃæ saæskÃrÃïÃæ paÓyati, sa ÓÆnyatÃæ paÓyan mumuk«urnÃstitÃæ và saæskÃrÃïÃæ parikalpayed, yadi và ÓÆnyatÃæ kÃæcidbhÃvata÷ satÅm, tasyÃÓcÃÓrayÃrthaæ bhÃvasvabhÃvamapi parikalpayet | ubhayathà cÃsya durd­«Âà ÓÆnyatà niyataæ vinÃÓayet | kathaæ k­tvÃ? yadi tÃvatsarvamidaæ ÓÆnyaæ sarvaæ nÃstÅti parikalpayet, tadÃsya mithyÃd­«ÂirÃpadyate | yathoktam- vinÃÓayati durd­«Âo dharmo 'yamavipaÓcitam | nÃstitÃd­«Âisamale yasmÃdasminnimajjati || atha sarvÃpavÃdaæ kartuæ necchati, tadà niyatamasya ÓÆnyatÃyÃ÷ pratik«epa Ãpadyate- kathaæ hi nÃma amÅ bhÃvÃ÷ sakalasurÃsuranaralokairupalabhyamÃnà api ÓÆnyà bhavi«yanti? tasmÃnna ni÷svabhÃvÃrtha÷ ÓÆnyatÃrtha÷, ityevaæ pratik«ipya saddharmavyasanasaævartanÅyena pÃpakena karmaïà niyatamapÃyÃnvayÃt | yathoktamÃryaratnÃvalyÃm- aparo 'pyasya durj¤ÃnÃnmÆrkha÷ paï¬itamÃnika÷ | pratik«epavina«ÂÃtmà yÃtyavÅcimadhomukha÷ || iti | evaæ tÃvadabhÃvena g­hyamÃïà ÓÆnyatà grahÅtÃraæ vinÃÓayati | athÃyaæ bhÃvena ÓÆnyatÃæ parikalpayet, tadÃÓrayÃïÃæ ca saæskÃrÃïÃmastitvam, evamapi nirvÃïagÃmini mÃrge vipratipannatvÃcchÆnyatopadeÓavihvalo jÃyeta | tadevaæ bhÃvarÆpeïÃpi ÓÆnyatà g­hyamÃïà grahÅtÃraæ vinÃÓayati || nanu ca yadupakÃrakaæ tadanyathà [kriyamÃïamakÃloptamiva bÅjaæ na phalÃya kalpate, kÃloptaæ ca mahate phalalÃbhÃya jÃyate, evameva maïimantrau«adhÃdibhi] rg­hyamÃïa÷ [sarpa÷] mahÃntaæ dhanaskandhamÃvahati ÓiromaïigrahaïÃt, tena ca vyÃlagrÃhakÃïÃæ jÅvikÃkalpanÃt | yathoddeÓatiraskÃreïa (##) tu g­hyamÃïo grahÅtÃrameva vinÃÓayati | yathà ca yathopadeÓaæ prasÃdhità vidyà sÃdhakamanug­hïÃti, upadeÓaparibhra«Âà tu sÃdhyamÃnà sÃdhakameva vinÃÓayati, evamihÃpi yathopadeÓaæ ÓÆnyatà mahatÅ vidyà sÃdhyamÃnà g­hyamÃïà bhÃvÃbhÃvÃdigrÃhatiraskÃreïa madhyamayà pratipadà grahÅtÃraæ parameïa jÃtijarÃmaraïÃdidu÷khahutÃÓanaÓamanaikarasena nirupadhiÓe«anirvÃïajaladharadhÃrÃvar«amukhena yojayati | yathopadeÓaviÓe«avigamena tu g­hyamÃïà niyataæ yathoditena nyÃyena grahÅtÃrameva vinÃÓayati || yataÓcaivaæ ÓÆnyatà durg­hÅtà grahÅtÃraæ vinÃÓayati, mandapraj¤aiÓca aÓakyà samyaggrahÅtum- ataÓca pratyudÃv­ttaæ cittaæ deÓayituæ mune÷ | dharmaæ matvÃsya dharmasya mandairduravagÃhatÃm || 12 || yasmÃdayaæ ÓÆnyatÃlak«aïo dharmo mandamedhasamalpapraj¤aæ sattvaæ viparyÃsagrahaïÃdvinÃÓayati, ata eva asya dharmasya mandairduravagÃhatÃæ matvà anuttarÃæ samyaksaæbodhimabhisaæbudhya sarvasattvadhÃtuæ cÃvalokya dharmasya cÃtigÃmbhÅryam, saddharmaæ deÓayituæ cittaæ pratiniv­ttaæ munerbuddhasya bhagavato mahopÃyaj¤ÃnaviÓe«aÓÃlina÷ | yathoktaæ sÆtre- atha bhagavato 'cirÃbhisaæbuddhasyaitadabhavat- adhigato mayà dharmo gambhÅro gambhÅrÃvabhÃso 'tarko 'tarkÃvacara÷ sÆk«ma÷ paï¬itavij¤avedanÅya÷ | sacettamahaæ pare«ÃmÃrocayeyam, pare ca me na vibhÃvayeyu÷, sa mama vighÃta÷ syÃt, klamatha÷ syÃt, cetaso 'nudaya÷ syÃt | yannvahamekÃkyaraïye pravivikte d­«ÂadharmasukhavihÃramanuprÃpto vihareyam | iti vistara÷ || 12 || tadevaæ satyadvayÃviparÅtavyavasthÃmavij¤Ãya- ÓÆnyatÃyÃmadhilayaæ yaæ puna÷ kurute bhavÃn | do«aprasaÇgo nÃsmÃkaæ sa ÓÆnye nopapadyate || 13 || yo 'yaæ bhavatà mahÃn do«aprasaÇgo 'smÃsu prak«ipta÷- yadi ÓÆnyamidaæ sarvamudayo nÃsti na vyaya÷ | ityÃdinÃ, sa yasmÃt satyadvayavyavasthÃnabhij¤ena satà ÓÆnyatÃæ ÓÆnyatÃrthaæ ÓÆnyatÃprayojanaæ ca yathÃvadabuddhà upak«ipta÷, so 'smÃkaæ ÓÆnye ÓÆnyatÃvÃde nopapadyate | yataÓca nopapadyate, ato yaæ bhavÃn do«aprasaÇgaæ ÓÆnyatÃyÃmudbhÃvayan ÓÆnyatÃyÃmadhilayamadhik«epaæ nirÃkaraïaæ pratik«epaæ karoti, so 'dhilayo 'smÃkaæ nopapadyate | abhÃvÃrthaæ hi ÓÆnyatÃrthamadhyÃropya prasaÇga udbhÃvito bhavatà | na ca vayamabhÃvÃrthaæ ÓÆnyatÃrthaæ vyÃcak«mahe, kiæ tarhi pratÅtyasamutpÃdÃrtham | ityato na yuktametat ÓÆnyatÃdarÓanadÆ«aïam || 13 || na ca kevalaæ yathoktado«aprasaÇgo 'smatpak«e nÃvatarati, api khalu sarvameva satyÃdi vyavasthÃnaæ sutarÃmupapadyate iti pratipÃdayannÃha- (##) sarvaæ ca yujyate tasya ÓÆnyatà yasya yujyate | sarvaæna yujyate tasya ÓÆnyaæ yasya na yujyate || 14 || yasya hi sarvabhÃvasvabhÃvaÓÆnyateyaæ yujyate, tasya sarvametad yathopavarïitaæ yujyate | kathaæ k­tvÃ? yasmÃt pratÅtyasamutpÃdaæ hi vayaæ ÓÆnyateti vyÃcak«mahe- ya÷ pratyayairjÃyati sa hyajÃto na tasya utpÃdu svabhÃvato 'sti | ya÷ pratyayÃdhÅnu sa ÓÆnya ukto ya÷ ÓÆnyatÃæ jÃnati so 'pramatta÷ || iti gÃthÃvacanÃt | "ÓÆnyÃ÷ sarvadharmà ni÷svabhÃvayogena" iti praj¤ÃpÃramitÃbhidhÃnÃt || tasmÃdyasyeyaæ ÓÆnyatà yujyate rocate k«amate, tasya pratÅtyasamutpÃdo yujyate | yasya pratÅtyasamutpÃdo yujyate, tasya catvÃryÃryasatyÃni yujyante | kathaæ k­tvÃ? yasmÃt pratÅtyasamutpannaæ hi du÷khaæ bhavati nÃpratÅtyasamutpannam | tacca ni÷svabhÃvatvÃcchÆnyam | sati ca du÷khe du÷kha samudayo du÷khanirodho du÷khanirodhagÃminÅ ca pratipad yujyate | tataÓca du÷khaparij¤Ãnaæ samudayaprahÃïaæ nirodhasÃk«Ãtkaraïaæ mÃrgabhÃvanà ca yujyate | sati ca du÷khÃdisatyaparij¤ÃnÃdike phalÃni yujyante | satsu ca phale«u phalasthà yujyante | satsu ca phalasthe«u pratipannakà yujyante | satsu ca pratipannakaphalasthe«u saægho yujyate | ÃryasatyÃnÃæ ca sadbhÃve sati saddharmo 'pi yujyate | sati ca saddharme saæghe ca buddho 'pi yujyate | tataÓca trÅïyapi ratnÃni yujyante | laukikalokottarÃÓca padÃrthÃ÷ sarve viÓe«Ãdhigamà yujyante | dharmÃdharmaæ tatphalaæ sugatidurgati÷ laukikÃÓca sarvasaævyavahÃrà yujyante | tadevam- sarvaæ ca yujyate tasya ÓÆnyatà yasya yujyate | yasya sarvabhÃvasvabhÃvaÓÆnyatà yujyate, tasya sarvametad yathoditaæ yujyate, saæpadyate ityartha÷ | yasya tu ÓÆnyatà yathodità na yujyate, tasya pratÅtyasamutpÃdÃbhÃvÃt sarvaæ na yujyate | yathà ca na yujyate, tathà vistareïa pratipÃdayi«yati || 14 || tadevamÃsmÃkÅne supariÓuddhatare sarvavyavasthÃsu aviruddhe vyavasthite, atisthÆle atyÃsanne tadviruddhe ca svakÅye pak«e do«avati atimogho yathÃvadavasthitau guïado«ÃvapaÓyan- sa tvaæ do«ÃnÃtmanÅnÃnasmÃsu paripÃtayan | aÓvamevÃbhiru¬ha÷ sannaÓvamevÃsi vism­ta÷ || 15 || (##) yathà hi kaÓcid yamevÃÓvamÃrƬha÷, tameva vism­ta÷ san, tadapahÃrado«eïa parÃnupÃlabhate, evameva bhavÃn pratÅtyasamutpÃdalak«aïaÓÆnyatÃdarÓanÃÓvamÃrƬha eva atyantavik«epÃttamanupalambhamÃno 'smÃn parivadati || 15 || ke punaste parasya do«Ã÷, yÃnanupalabhamÃna÷ ÓÆnyatÃvÃdinameva upÃlabhate iti, tÃn pratipÃdayannÃha- svabhÃvÃdyadi bhÃvÃnÃæ sadbhÃvamanupaÓyasi | ahetupratyayÃn bhÃvÃæstvamevaæ sati paÓyasi || 16 || yadi tvaæ svabhÃvena vidyamÃnÃn bhÃvÃn paÓyasi, tadà svabhÃvasya hetupratyayanirapek«atvÃt ahetupratyayÃn avidyamÃnahetupratyayÃn padÃrthÃn bÃhyÃdhyÃtmikabhedabhinnÃn nirhetukÃn tvamevaæ sati paÓyasi || 16 || sati ca ahetukatvÃbhyupagame- kÃryaæ ca kÃraïaæ caiva kartÃraæ karaïaæ kriyÃm | utpÃdaæ ca nirodhaæ ca phalaæ ca pratibÃdhase || 17 || kathaæ k­tvÃ? yadÅha ghaÂa÷ svabhÃvato 'stÅti parikalpayasi, tadà asya svabhÃvato vidyamÃnasya kiæ m­dÃdibhirhetupratyayai÷ prayojanamiti te«ÃmabhÃva÷ syÃt | nirhetukaæ ca kÃryaæ ghaÂÃkhyaæ nopapadyate | asati cÃsmiæÓcakrÃdikasya karaïasya, kartu÷ kumbhakÃrasya ghaÂakaraïakriyÃyÃÓcÃbhÃvà dutpÃdanirodhayorabhÃva÷ | asatoÓcotpÃdanirodhayo÷ kuta÷ phalam? iti sasvabhÃvÃbhyupagame sati sarvametat kÃryÃdikaæ pratibÃdhase | tadevaæ bhavata÷ sasvabhÃvÃbhyupagame sati sarvameva na yujyate || 17 || asmÃkaæ tu bhÃvasvabhÃvaÓÆnyatÃvÃdinÃæ sarvametadupapadyate | kiæ kÃraïam? yasmÃdvayam- ya÷ pratÅtyasamutpÃda÷ ÓÆnyatÃæ tÃæ pracak«mahe | sà praj¤aptirupÃdÃya pratipatsaiva madhyamà || 18 || yo 'yaæ pratÅtyasamutpÃdo hetupratyayÃnapek«ya aÇkuravij¤ÃnÃdÅnÃæ prÃdurbhÃva÷, sa svabhÃve nÃnutpÃda÷ | yaÓca svabhÃvenÃnutpÃdo bhÃvÃnÃæ sà ÓÆnyatà | yathà bhagavatoktam- ya÷ pratyatyairjÃyati sa hyajÃto na tasya utpÃdu svabhÃvato 'sti | ya÷ pratyayÃdhÅnu sa ÓÆnya ukto ya÷ ÓÆnyatÃæ jÃnati so 'pramatta÷ || iti | tathà ÃryalaÇkÃvatÃre- "svabhÃvÃnutpattiæ saædhÃya mahÃmate sarvadharmÃ÷ ÓÆnyà iti mayà deÓitÃ÷" || iti vistareïoktam || dvayardhaÓatikÃyÃm- "ÓÆnyÃ÷ sarvadharmà ni÷svabhÃvayogena" || iti || yà ceyaæ svabhÃvaÓÆnyatà sà praj¤aptirupÃdÃya, saiva ÓÆnyatà upÃdÃya praj¤aptiriti vyavasthÃpyate | cakrÃdÅnyupÃdÃya rathÃÇgÃni ratha÷ praj¤apyate | tasya yà svÃÇgÃnyupÃdÃya praj¤apti÷, sà (##) svabhÃvenÃnutpatti÷, yà ca svabhÃvenÃnutpatti÷, sà ÓÆnyatà | saiva svabhÃvÃnutpattilak«aïà ÓÆnyatà madhyamà pratipaditi vyavasthÃpyate | yasya hi svabhÃvenÃnutpatti÷, tasya astitvÃbhÃva÷, svabhÃvena cÃnutpannasya vigamÃbhÃvÃnnÃstitvÃbhÃva iti | ato bhÃvÃbhÃvÃntadvayarahitatvÃt sarvasvabhÃvÃnutpattilak«aïà ÓÆnyatà madhyamà pratipat, madhyamo mÃrga ityucyate | tadevaæ pratÅtyasamutpÃdasyaivaità viÓe«a saæj¤Ã÷- ÓÆnyatÃ, upÃdÃya praj¤apti÷, madhyamà pratipad iti || 18 || vicÃryamÃïaÓca sarvathÃ- apratÅtya samutpanno dharma÷ kaÓcinna vidyate | yasmÃttasmÃdaÓÆnyo hi dharma÷ kaÓcinna vidyate || 19 || yo hi apratÅtyasamutpanno dharma÷, sa na saævidyate | yathoktaæ Óatake- apratÅtyÃstità nÃsti kadÃcitkasyacitkvacit | na kadÃcitkvacitkaÓcidvidyate tena ÓÃÓvata÷ || ÃkÃÓÃdÅni kalpyante nityÃnÅti p­thagjanai÷ | laukikenÃpi te«varthÃnna paÓyanti vicak«aïÃ÷ || iti | uktaæ ca bhagavatÃ- pratÅtya dharmÃnadhigacchate vidÆ na cÃntad­«ÂÅya karoti niÓrayam | sahetu sapratyaya dharma jÃnati ahetu apratyaya nÃsti dharmatà || evam- apratÅtya samutpanno dharma÷ kaÓcinna vidyate | apratÅsamutpannaÓca ÓÆnya÷ | tasmÃdaÓÆnyo dharmo nÃsti | yata etadevam, ato 'smÃkaæ sarvadharmÃÓcaÓÆnyÃ÷, na ca paroktado«aprasaÇga÷ || 19 || bhavatastu sasvabhÃvavÃdina÷- yadyaÓÆnyamidaæ sarvamudayo nÃsti na vyaya÷ | tadà niyatamudayavyayayorabhÃve sati- caturïÃmÃryasatyÃnÃmabhÃvaste prasajyate || 20 || kiæ kÃraïam? yasmÃt- apratÅtya samutpannaæ kuto du÷khaæ bhavi«yati | anityamuktaæ du÷khaæ hi tatsvÃbhÃvye na vidyate || 21 || yaddhi sasvabhÃvam, na tatpratÅtyotpadyate | yacca apratÅtya samutpannam, na tadanityaæ bhavati | na hi gaganakusumamavidyamÃnamanityam | anityaæ ca du÷khamuktaæ bhavagatÃ- yadanityaæ taddu÷khamiti | tathà ca ÓatakaÓÃstre- (##) anityasya dhruvà pŬà pŬà yasya na tatsukham | tasmÃdanityaæ yatsarvaæ du÷khaæ taditi jÃyate || iti | yacca anityaæ svÃbhÃvye sasvabhÃvatve 'bhyupagamyamÃne bhÃvÃnÃm, tanna vidyata iti || 21 || evaæ tÃvat sasvabhÃvatve sati bhÃvÃnÃæ du÷khaæ na yujyate | na ca kevalaæ du÷khameva na yujyate, sati sasvabhÃvÃbhyupagame samudayo 'pi na yujyate iti pratipÃdayannÃha- svabhÃvato vidyamÃnaæ kiæ puna÷ samude«yate | tasmÃtsamudayo nÃsti ÓÆnyatÃæ pratibÃdhata÷ || 22| iha samudetyasmÃddu÷khamiti du÷khasya hetu [ta÷] samudaya ityucyate | tadasya du÷khasya ÓÆnyatÃæ pratibÃdhamÃnasya sasvabhÃvaæ du÷khamabhyupagacchata÷ tasya punarutpÃdavaiyarthyÃt taddhetukalpanÃvaiyarthyameva, ityevaæ ÓÆnyatÃæ pratibÃdhamÃnasya samudayo 'pi bhavato na yujyate || 22 || svÃbhÃvikameva du÷khamabhyupagacchato du÷khanirodho 'pi na yujyate iti pratipÃdayannÃha- na nirodha÷ svabhÃvena sato du÷khasya vidyate | svabhÃvaparyavasthÃnÃnnirodhaæ pratibÃdhase || 23 || yadi hi svabhÃvato du÷khaæ syÃt, tadà svabhÃvasyÃnapÃyitvÃt kuto 'sya nirodhatvamiti? evaæ svabhÃvaparyavasthÃnÃt svabhÃvaæ g­hÅtvà pratyavati«ÂhamÃno du÷khanirodhamapi pratibÃdhase || 23 || idÃnÅmÃryamÃrgo 'pi sasvabhÃvavÃdino yathà nopapadyate tathà pratipÃdayannÃha- svÃbhÃvye sati mÃrgasya bhÃvanà nopapadyate | athÃsau bhÃvyate mÃrga÷ svÃbhÃvyaæ te na vidyate || 24 || yadi hi sasvabhÃvà bhÃvà bhaveyu÷, tadà mÃrgo 'pi sasvabhÃva eveti k­tvà abhÃvita evÃsÃvasti | tasya kiæ punarbhÃvanayeti? evam- svÃbhÃvye sati mÃrgasya bhÃvanà nopapadyate | atha asya mÃrgasya bhÃvanà abhyupagamyate bhavatÃ, evaæ tarhi svabhÃvatà ÃryamÃrgasya na syÃt, kÃryatvÃdityabhiprÃya÷ || 24 || api ca- du÷khasya nirodhaprÃptyarthaæ samudayasya ca prahÃïÃrthaæ bhÃvanà mÃrgasye«yate | pÆrvoktena tu nyÃyena sasvabhÃvavÃdino bhavata÷- yadà du÷khaæ samudayo nirodhaÓca na vidyate | mÃrgo du÷khanirodhatvÃt katama÷ prÃpayi«yati || 25 || nÃstyeva asau du÷khanirodha÷, yannirodhÃnmÃrgo bhÃvita÷ san prÃpayi«yati | tasmÃdÃryamÃrgo 'pyevaæ nopapadyata iti | evaæ sasvabhÃvavÃdina÷ caturïÃmÃryasatyÃnÃmabhÃva÷ prÃpnoti || 25 || idÃnÅæ du÷khÃdiparij¤ÃnÃdikamapi yathà parasya na saæbhavati, tathà pratipÃdayannÃha- (##) svabhÃvenÃparij¤Ãnaæ yadi tasya puna÷ katham | parij¤Ãnaæ nanu kila svabhÃva÷ samavasthita÷ || 26 || yadi pÆrvaæ du÷khamaparij¤ÃtasvabhÃvaæ tat paÓcÃt parij¤Ãyata iti kalpyate, tadayuktam | kiæ kÃraïam? yasmÃnnanu kila svabhÃva÷ samavasthita÷ | yo hi svabhÃva÷, sa kila loke samavasthita÷, naivÃnyathÃtvamÃpadyate, vahnerau«ïyavat | yadà ca svabhÃvasyÃnyathÃtvaæ nÃsti, tadà pÆrvamaparij¤ÃtasvabhÃvasya du÷khasya paÓcÃdapi parij¤Ãnaæ nopapadyata iti | ato du÷khaparij¤Ãnamapi na saæbhavati || 26 || yadà caitaddu÷khaparij¤Ãnamapi na saæbhavati, tadÃ- prahÃïasÃk«Ãtkaraïe bhÃvanà caivameva te | parij¤Ãvanna yujyante catvÃryapi phalÃni ca || 27 || yadetat samudayasya prahÃïaæ nirodhasya ca sÃk«Ãtkaraïam, te ete dve prahÃïasÃk«Ãtkaraïe yà ca mÃrgasya bhÃvanÃ, e«Ãpi | evameva te du÷khaparij¤ÃnÃsaæbhavÃnna yujyante | samudayasya svabhÃvenÃprahÅïasya svabhÃvasyÃnapÃyitvÃt paÓcÃdapi prahÃïaæ nopapadyate | evaæ bhÃvanÃsÃk«Ãtkaraïe 'pi yojyam | na ca kevalaæ parij¤ÃnÃdikameva na saæbhavati sasvabhÃvavÃde, api ca- parij¤Ãvanna yujyante catvÃryapi phalÃni ca | yathà svabhÃvenÃparij¤Ãtasya du÷khasya parij¤Ãnaæ na yuktam, evaæ svabhÃvenÃvidyamÃnasya pÆrvaæ srotaÃpattiphalasya paÓcÃdastitvaæ na saæbhavati | yathà srotaÃpattiphalasya, evaæ sak­dÃgÃmyanÃgÃmyarhatphalÃnÃmabhÃvo veditavya÷ || 27 || na ca kevalametÃni phalÃni parij¤Ãvanna yujyante, kiæ tarhi adhigamo 'pye«Ãæ na yujyata iti pratipÃdayannÃha- svabhÃvenÃnadhigataæ yatphalaæ tatpuna÷ katham | Óakyaæ samadhigantuæ syÃtsvabhÃvaæ parig­hïata÷ || 28 || svabhÃvasyÃvijahanaprak­tikatvÃdbhÃvasvabhÃvavÃdamabhyupagacchata÷ pÆrvamanadhigatasvabhÃvÃnÃæ paÓcÃdapyadhigamo nopapadyate || 28 || tataÓca- phalÃbhÃve phalasthà no na santi pratipannakÃ÷ | saægho nÃsti na cetsanti te '«Âau puru«apudgalÃ÷ || 29 || abhÃvÃccÃryasatyÃnÃæ saddharmo 'pi na vidyate | dharme cÃsati saæghe ca kathaæ buddho bhavi«yati || 30 || anayoÓca Ólokayo÷ pÆrvavadevÃrtho veditavya÷ || 29-30 || api ca- sasvabhÃvÃbhyupagame sati- (##) apratÅtyÃpi bodhiæ ca tava buddha÷ prasajyate | apratÅtyÃpi buddhaæ ca tava bodhi÷ prasajyate || 31 || yadi hi svabhÃvato buddho nÃma kaÓcid bhÃva÷ syÃt, sa bodhiæ sarvaj¤aj¤ÃnamapratÅtyÃpi anapek«yÃpi syÃt | ak­trima÷ svabhÃvo hi nirapek«a÷ paratra ca | iti vacanÃt | tathà vinÃpi buddhena bodhi÷ syÃt, anapek«yÃpi buddhaæ nirÃÓrayà bodhi÷ syÃt || 31 || kiæ cÃnyat- yaÓcÃbuddha÷ svabhÃvena sa bodhÃya ghaÂannapi | na bodhisattvacaryÃyÃæ bodhiæ te 'dhigami«yati || 32 || iha hi buddhatvÃtpÆrvamabuddhasvabhÃvasya sata÷ pudgalasya satyÃmapi bodhisattvacaryÃyÃæ bodhyarthaæ ghaÂamÃnasyÃpi naiva bodhi÷ syÃt, abuddhasvabhÃvasya vyÃvartayitumaÓakyatvÃt || 32 || kiæ cÃnyat- na ca dharmamadharmaæ và kaÓcijjÃtu kari«yati | kimaÓÆnyasya kartavyaæ svabhÃva÷ kriyate na hi || 33 || sati hi svabhÃvavÃdÃbhyupagame dharmÃdharmayo÷ karaïaæ nopapadyate | kiæ hi aÓÆnyasya kartavyam? na hi svabhÃvasyÃÓÆnyasya kÃraïamupapadyate vidyamÃnatvÃt || 33 || kiæ cÃnyat- vinà dharmamadharmaæ ca phalaæ hi tava vidyate | dharmÃdharmanimittaæ ca phalaæ tava na vidyate || 34 || yadetaddharmÃdharmanimittakami«ÂÃni«Âaphalam, yadi tat svabhÃvato 'sti, tad vinÃpi dharmÃdharmÃbhyÃæ syÃt | yadà ca vinà dharmÃdharmaæ phalaæ tavÃsti, tadà dharmÃdharmajaæ phalaæ tava na saæbhavati | dharmÃdharmopÃrjanavaiyarthyaæ syÃt, dharmÃdharmanimittaæ ca phalaæ tava na vidyate | iti | atha dharmÃdharmanimittakaæ phalaæ bhavatÅti parikalpyate, na tarhi tatphalamaÓÆnyamiti pratipÃdayannÃha- dharmÃdharmanimittaæ và yadi te vidyate phalam | dharmÃdharmasamutpannamaÓÆnyaæ te kathaæ phalam || 35 || ÓÆnyamevaitat, pratÅtyasamutpannatvÃt, pratibimbavat, ityabhiprÃya÷ || 35 || api ca | sarva eva hyete 'gaccha, kuru, paca, paÂha, ti«Âha' ityevamÃdayo laukikà vyavahÃrÃ÷ pratÅtyasamutpannÃ÷ | tÃn yadi sasvabhÃvÃnicchati bhavÃn, tadà bhavatà pratÅtyasamutpÃdo bÃdhito bhavati |tadbÃdhanÃcca sarva eva laukikà vyavahÃrà bÃdhità bhavantÅti pratipÃdayannÃha- (##) sarvasaævyavahÃrÃæÓca laukikÃn pratibÃdhase | yatpratÅtyasamutpÃdaÓÆnyatÃæ pratibÃdhase || 36 || yacchabda÷ kriyÃviÓe«aïam | yadbÃdhase ityanena saæbadhyate || 36 || kiæ cÃnyat- na kartavyaæ bhavetkiæcidanÃrabdhà bhavetkriyà | kÃraka÷ syÃdakurvÃïa÷ ÓÆnyatÃæ pratibÃdhata÷ || 37 || yadi hi svarÆpaÓÆnyÃ÷ padÃrthà na bhaveyu÷, sasvabhÃvà eva bhaveyu÷, tadà svabhÃvasya vidyamÃnatvÃnna kenacit kasyacit kiæcit kartavyaæ syÃt | na hi nabhaso 'nÃvaraïatvaæ kenacit kriyate | akriyamÃïà ca kriyà syÃt | kriyÃæ cÃkurvÃïasya kÃrakatvaæ syÃt | na caitadevamiti | tasmÃnnÃÓÆnyÃ÷ padÃrthÃ÷ || 37 || kiæ cÃnyat- ajÃtamaniruddhaæ ca kÆÂasthaæ ca bhavi«yati | vicitrÃbhiravasthÃbhi÷ svabhÃve rahitaæ jagat || 38 || [vicitrÃbhiravasthÃmi÷ svabhÃvaracitaæ svabhÃvenaiva racitamapratÅtyasamutpannaæ jagat svabhÃvaÓÆnyavÃdinÃm |] svabhÃvenaiva yadi bhÃvÃ÷ [sasvabhÃvÃ÷] syu÷, tadà svabhÃvasyÃk­trimatvÃdavyÃvartanatvÃcca sarvamidaæ jagadajÃtamaniruddhaæ ca syÃt | ajÃtÃniruddhatvÃjjagat kÆÂasthaæ syÃt | hetupratyayÃnapek«aæ vicitrÃbhiravasthÃbhÅ rahitamapratÅtyasamutpannaæ jagadaÓÆnyavÃdinÃæ syÃt | yathoktaæ pitÃputrasamÃgame- syÃdyadi kiæcidaÓÆnyaæ na vadejjinu tasya vyÃkaraïam | tathÃhi sthitaæ tat svake svake bhÃve | kÆÂasthamavikÃraæ na tasya v­ddhirna parihÃïi÷ || iti || tathà Ãryahastikak«yasÆtre- yadi koci dharmÃïa bhavetsvabhÃva÷ tatraiva gaccheya jina÷ saÓrÃvaka÷ | kÆÂasthadharmÃïa siyà na nirv­tÅ na ni«prapa¤co bhavi jÃtu paï¬ita÷ || iti || 38 || na ca kevalaæ sasvabhÃvavÃdÃbhyupagame laukikà eva vyavahÃrà nopapadyante, api ca lokottarà eva [api?] nopapadyante iti pratipÃdayannÃha- (##) asaæprÃptasya ca prÃptirdu÷khaparyantakarma ca | sarvakleÓaprahÃïaæ ca yadyaÓÆnyaæ na vidyate || 39 || yadi hi aÓÆnyaæ sasvabhÃvaæ sarvametat syÃt, tadà yadasaæprÃptaæ tadasaæprÃptameva, iti asaæprÃptasya ca phalasya prÃptirna syÃt | tadà du÷khaparyantakÃraïaæ ca pÆrvaæ nÃbhÆditi sÃæpratamapi na syÃt | sarve«Ãæ ca kleÓÃnÃæ pÆrvaæ prahÃïaæ nÃbhÆditi paÓcÃdapi prahÃïaæ na syÃt || 39 || tadevaæ yasmÃt sasvabhÃvavÃdÃbhyupagame sati sarvametanna yujyate, ata÷- ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ paÓyatÅdaæ sa paÓyati | du÷khaæ samudayaæ caiva nirodhaæ mÃrgameva ca || 40 || yo hi sarvadharmapratÅtyasamutpÃdalak«aïÃæ svabhÃvaÓÆnyatÃæ samyak paÓyati, sa catvÃri ÃryasatyÃni paÓyati yathÃbhÆtÃni tattvata÷ | yathoktamÃryama¤juÓrÅparip­cchÃyÃm- yena ma¤juÓrÅranutpÃda÷ sarvadharmÃïÃæ d­«Âa÷, tena du÷khaæ parij¤Ãtam | yena nÃstità sarvadharmÃïÃæ d­«ÂÃ, tasya samudaya÷ prahÅïa÷ | yena atyantaparinirv­tÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tena nirodha÷ sÃk«Ãtk­ta÷ | yena ma¤juÓrÅrabhÃva÷ sarvadharmÃïÃæ d­«Âa÷, tena mÃrgo bhÃvita÷ || iti vistara÷ || uktaæ ca ÃryadhyÃyitamu«ÂisÆtre- atha khalu bhagavÃn ma¤juÓriyaæ kumÃrabhÆtametadavocat- caturïà ma¤juÓrÅrÃryasatyÃnÃæ yathÃbhÆtÃdarÓanÃccaturbhirviparyÃsairviparyastacittÃ÷ sattvà evabhimamabhÆtaæ saæsÃraæ nÃtikrÃmanti | evamukte ma¤juÓrÅ÷ kumÃrabhÆto bhagavantametadavocat- deÓayatu bhagavÃn kasyopalambhata÷ sattvÃ÷ saæsÃraæ nÃtikrÃmanti? bhagavÃnÃha- ÃtmÃtmÅyopalambhato ma¤juÓrÅ÷ sattvÃ÷ saæsÃraæ nÃtikrÃmanti | tat kasya heto÷? yo hi ma¤juÓrÅrÃtmÃnaæ paraæ ca samanupaÓyati, tasya karmÃbhisaæskÃrà bhavanti | bÃlo ma¤juÓrÅraÓrutavÃn p­thagjano 'tyantaparinirv­tÃn sarvadharmÃnaprajÃnÃna÷ ÃtmÃnaæ paraæ ca upalabhate, upalabhya abhiniviÓate, abhinivi«Âa÷ san rajyate du«yate muhyate | sa rakto du«Âo mƬha÷ san trividhaæ karma abhisaæskaroti kÃyena vÃcà manasà | sa÷ asatsamÃropeïa vikalpayati- ahaæ rakta÷, ahaæ du«Âa÷, ahaæ mƬha÷ iti | tasya tathÃgataÓÃsane pravrajitasya evaæ bhavati- ahaæ ÓÅlavÃn, ahaæ brahmacÃrÅ, saæsÃraæ samatikrÃmi«yÃmi, ahaæ nirvÃïamanuprÃpsyÃmi, ahaæ du÷khebhyo mok«yÃmi | sa kalpayati- ime dharmÃ÷ kuÓalÃ÷, ime dharmà akuÓalà iti, ime dharmÃ÷ prahÃtavyÃ÷, ime dharmÃ÷ sÃk«ÃtkartavyÃ÷, du÷khaæ parij¤Ãtavyam, samudaya÷ prahÃtavya÷, nirodha÷ sÃk«Ãtkartavya÷, mÃrgo bhÃvayitavya÷ | sa kalpayati anityÃ÷ sarvasaæskÃrÃ÷, ÃdÅptÃ÷ sarvasaæskÃrÃ÷ | yannvahaæ sarvasaæskÃrebhya÷ palÃyeyam | tasyaiva mavek«amÃïasya utpadyate nirvitsahagato manasikÃra÷ animittapurogata÷ | tasyaivaæ bhavati- e«Ã sà du÷khaparij¤Ã, yeyame«Ãæ dharmÃïÃæ parij¤Ã | tasyaivaæ bhavati- yannvahaæ samudayaæ prajaheyam | sa sarvadharmebhya artÅyate jehrÅyate vitarati vijugupsate uttrasyati saætrasyati saætrÃsamÃpadyate | tasyaivaæ bhavati- iyame«Ãæ dharmÃïÃæ sÃk«ÃtkriyÃ, idaæ samudayaprahÃïam, yadidamebhyo dharmebhyo 'rtÅyanà | tasyaivaæ bhavati- nirodha÷ sÃk«Ãtkartavya÷ | samudayaæ kalpayitvà nirodhaæ saæjÃnÃti | tasyaivaæ (##) bhavati- e«Ã sà nirodhasÃk«Ãtkriyà | tasyaivaæ bhavati- yannÆnamahaæ mÃrgaæ bhÃvayeyam | sa eko rahogatastÃn dharmÃn manasi kurvan Óamathaæ pratilabhate | tasya tena nirvitsahagatena manasikÃreïa Óamatha utpadyate | tasya sarvadharme«u cittaæ na pralÅyate prativahati pratyudÃvartate | tebhyaÓcÃrtÅyate jehrÅyate, anabhinandanÃcittaæ samutpadyate | tasyaivaæ bhavati- mukto 'smi sarvadu÷khebhya÷, na mama bhÆya÷ uttariæ kiæcitkaraïÅyam, arhannasmÅtyÃtmÃnaæ saæjÃnÃti | sa maraïakÃlasamaye utpattimÃtmano deve«u paÓyati | tasya kÃÇk«Ã vicikitsà ca bhavati buddhabodhau | sa vicikitsÃmÃpatita÷ kÃlagato mahÃniraye«u prapatati | tatkasya heto÷? yathÃpÅdamanutpannÃn sarvadharmÃn vikalpayitvà tathÃgate vicikitsÃæ vimatimutpÃdayati || atha khalu ma¤juÓrÅ÷ kumÃrabhÆto bhagavantametadavocat- kathaæ punarbhagavan catvÃri ÃryasatyÃni dra«ÂavyÃni? bhagavÃnÃha- yena ma¤juÓrÅranutpannÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tena du÷khaæ parij¤Ãtam | yena asamutthitÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tasya samudaya÷ prahÅïa÷ | yena atyantaparinirv­tÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tena nirodha÷ sÃk«Ãtk­ta÷ | yena atyantaÓÆnyÃ÷ sarvadharmà d­«ÂÃ÷, tena mÃrgo bhÃvita÷ | yena ma¤juÓrÅrevaæ catvÃri ÃryasatyÃni d­«ÂÃni, sa na kalpayati- ime dharmÃ÷ kuÓalÃ÷, ime dharmà akuÓalÃ÷, ime dharmÃ÷ prahÃtavyÃ÷, ime dharmÃ÷ sÃk«ÃtkartavyÃ÷, du÷khaæ parij¤Ãtavyam, samudaya÷ prahÃtavya÷, nirodha÷ sÃk«Ãtkartavya÷, mÃrgo bhÃvayitavya÷ iti | tat kasya heto÷? tathÃhi sa taæ dharmaæ na samanupaÓyati nopalabhate yaæ parikalpayet | bÃlap­thagjanÃstvetÃn dharmÃn kalpayanto rajyanti ca dvi«yanti ca muhyanti ca | sa na kaæciddharmamÃvyÆhati nirvyÆhati | tasyaivamanÃvyÆhato 'nirvyÆhatastraidhÃtuke cittaæ na sajjati | ajÃtaæ sarvatraidhÃtukaæ samanupaÓyati mÃyopamaæ svapnopamaæ pratiÓrutkopamam || evaæsvabhÃvÃn sarvadharmÃn paÓyan anunayapratidhÃpagato bhavati sarvasattve«u | tat kasya heto÷? tathÃhi sa tÃn dharmÃn nopalabhate yatrÃnunÅyeta và pratihanyeta và | sa ÃkÃÓasamena cittena buddhamapi na samanupaÓyati, dharmamapi na samanupaÓyati, saædhamapi na samanupaÓyati | sarvadharmÃn ÓÆnyÃniti samanupaÓyan na kvaciddharme vicikitsÃmutpÃdayati | avicikitsan nirupÃdÃno bhavati | nirupÃdÃno 'nupÃdÃya parinirvÃtÅti vistara÷ || 40 || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau ÃryasatyaparÅk«Ã nÃma caturviæÓatitamaæ prakaraïam || (##) 25 nirvÃïaparÅk«Ã pa¤caviæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- yadi ÓÆnyamidaæ sarvamudayo nÃsti na vyaya÷ | prahÃïÃdvà nirodhÃdvà kasya nirvÃïami«yate || 1 || iha hi bhagavatà u«itabrahmacaryÃïÃæ tathÃgataÓÃsanapratipannÃnnÃæ dharmÃnudharmapratipattiyuktÃnÃæ pudgalÃnÃæ dvividhaæ nirvÃïamupavarïitaæ sopadhiÓe«aæ nirupadhiÓe«aæ ca | tatra niravaÓe«asya avidyÃrÃgÃdikasya kleÓagaïasya prahÃïÃt sopadhiÓe«aæ nirvÃïami«yate | tatra upadhÅyate 'sminnÃtmasneha÷ iti upadhi÷ | upadhiÓabdena Ãtmapraj¤aptinimittÃ÷ pa¤copÃdÃnaskandhà ucyante | Ói«yata iti Óe«a÷, upadhireva Óe«a÷ upadhiÓe«a÷, saha upadhiÓe«eïa vartate iti sopadhiÓe«am | kiæ tat? nirvÃïam | tacca skandhamÃtrakameva kevalaæ satkÃyad­«ÂayÃdikleÓataskararahitamavaÓi«yate nihatÃÓe«acauragaïagrÃmamÃtrÃvasthÃnasÃdharmyeïa | tat sopadhiÓe«aæ nirvÃïam | yatra tu nirvÃïe skandhapa¤cakamapi nÃsti, tannirupadhiÓe«aæ nirvÃïam | nirgata÷ upadhiÓe«o 'sminniti k­tvà | nihatÃÓe«acauragaïasya grÃmamÃtrasyÃpi vinÃÓasÃdharmyeïa | tadeva ca adhik­tya ucyate- abhedi kÃyo nirodhi sa¤¤Ã vedanà pi ti dahaæsu sabbà | vÆpasamiæsu saækhÃrà vi¤¤Ãïamatthamagamà ti || tathÃ- asaælÅnena kÃyena vedanÃmadhyavÃsayat | pradyotasyeva nirvÃïaæ vimok«astasya cetasa÷ || iti | tadevaæ nirupadhiÓe«aæ nirvÃïaæ skandhÃnÃæ nirodhÃllabhyate | etacca dvividhaæ nirvÃïaæ kathaæ yujyate yadi kleÓÃnÃæ skandhÃnÃæ ca nirodho bhavati? yadà tu sarvamidaæ ÓÆnyam, naiva kiæcidutpadyate nÃpi kiæcinnirudhyate, tadà kuta÷ kleÓÃ÷, kuto và skandhÃ÷, ye«Ãæ nirodhe nirvÃïaæ syÃditi? tasmÃdvidyata eva bhÃvÃnÃæ svabhÃva iti || 1 || atrocyate | nanu evamapi sasvabhÃvÃbhyupagame- yadyaÓÆnyamidaæ sarvamudayo nÃsti na vyaya÷ | prahÃïÃdvà nirodhÃdvà kasya nirvÃïami«yate || 2 || (##) svabhÃvena hi vyavasthitÃnÃæ kleÓÃnÃæ skandhÃnÃæ ca svabhÃvasyÃnapÃyitvÃt kuto niv­tti÷, yatastanniv­ttyà nirvÃïaæ syÃditi? tasmÃt svabhÃvavÃdinÃæ naiva nirvÃïamupapadyate | na ca ÓÆnyatÃvÃdina÷ skandhaniv­ttilak«aïaæ kleÓaniv­ttilak«aïaæ và nirvÃïamicchanti yataste«Ãmayaæ do«a÷ syÃditi | ata÷ anupÃlambha evÃyaæ ÓÆnyavÃdinÃm || 2 || yadi khalu ÓÆnyatÃvÃdina÷ kleÓÃnÃæ skandhÃnÃæ và niv­ttilak«aïaæ nirvÃïaæ necchanti, kiælak«aïaæ tarhi icchanti? ucyate- aprahÅïamasaæprÃptamanucchinnamaÓÃÓvatam | aniruddhamanutpannametannirvÃïamucyate || 3 || yaddhi naiva prahÅyate rÃgÃdivat, nÃpi prÃpyate ÓrÃmaïyaphalavat, nÃpyucchidyate skandhÃdivat, yaccÃpi na nityamaÓÆnyavat, tat svabhÃvato 'niruddhamanutpannaæ ca sarvaprapa¤copaÓamalak«aïaæ nirvÃïamuktam | tat kutastasminnitthaævidhe ni«prapa¤ce kleÓakalpanà ye«Ãæ kleÓÃnÃæ prahÃïÃnnirvÃïaæ bhavet? kuto và skandhakalpanà tatra, ye«Ãæ skandhÃnÃæ nirodhÃt tadbhavet? yÃvaddhi etÃ÷ kalpanÃ÷ pravartante, tÃvannÃsti nirvÃïÃdhigama÷, sarvaprapa¤caparik«ayÃdeva tadadhigamÃt || atha syÃt- yadyapi nirvÃïe na santi kleÓÃ÷, na cÃpi skandhÃ÷, tathÃpi nirvÃïÃdarvÃgvidyante | tataste«Ãæ parik«ayÃnnirvÃïaæ bhavi«yatÅti | ucyate | tyajyatÃmayaæ grÃha÷, yasmÃnnirvÃïÃdarvÃk svabhÃvato vidyamÃnÃnÃæ na punarabhÃva÷ Óakyate kartum | tasmÃnnirvÃïÃbhilëiïà tyÃjyai«Ã kalpanà | vak«yati hi- nivÃïasya ca yà koÂi÷ koÂi÷ saæsaraïasya ca | na tayorantaraæ kiæcitsusÆk«mamapi vidyate || iti | tadevaæ nirvÃïe na kasyacit prahÃïaæ nÃpi kasyacinnirodha iti vij¤eyam | tataÓca niravaÓe«akalpanÃk«ayarÆpameva nirvÃïam | uktaæ ca bhagavatÃ- nirv­tti dharmÃïa ca asti dharmà ye neha astÅ na te jÃtu asti | astÅti nÃstÅti ca kalpanÃvatÃmevaæ carantÃna na du÷kha ÓÃmyati || iti | asyà gÃthÃyà ayamartha÷- niv­tau nirupadhiÓe«e nirvÃïadhÃtau dharmÃïÃæ kleÓakarmajanmalak«aïÃnÃæ skandhÃnÃæ và sarvathà astaægamÃdastitvaæ nÃsti, evaæ ca sarvavÃdinÃmabhimatam | ye tarhi dharmà iha nirv­tau na santi, pradÅpodayÃdandhakÃropalabdharajjusarpabhayÃdivat, na te jÃtu asti, na te dharmÃ÷ kleÓakarmajanmÃdilak«aïÃ÷ kasmiæÓcit kÃle saæsÃrÃvasthÃyÃmapi tattvato (##) vidyante | na hi rajju÷ andhakÃrÃvasthÃyÃæ svarÆpata÷ sarpo 'sti, sadbhÆtasarpavat andhakÃre 'pi Ãloke 'pi kÃyacak«urbhyÃmagrahaïÃt | kathaæ tarhi saæsÃra÷ iti cet, ucyate | ÃtmÃtmÅyÃsadgrahagrastÃnÃæ bÃlap­thagjanÃnÃmasatsvarÆpà api bhÃvÃ÷ satyata÷ pratibhÃsante taimirikÃïÃmiva asatkeÓamaÓakÃdaya iveti | Ãha- astÅti nÃstÅti ca kalpanÃvatÃmevaæ carantÃna na du÷kha ÓÃmyati | iti | astÅti bhÃvasadbhÃvakalpanÃvatÃæ jaiminÅyakÃïÃdakÃpilÃdÅnÃæ vaibhëikaparyantÃnÃm| nÃstÅti ca kalpanÃvatÃæ nÃstikÃnÃmapÃyagatini«ÂhÃnÃm | tadanye«Ãæ ca atÅtÃnÃgatasaæsthÃnÃæ vij¤aptiviprayuktasaæskÃrÃïÃæ nÃstivÃdinÃæ tadanyadastivÃdinÃm, parikalpitasvabhÃvasya nÃstivÃdinÃm, paratantraparini«pannasvabhÃvayorastivÃdinÃm, evamastinÃstivÃdinÃmevaæ caratÃæ na du÷khaæ saæsÃra÷ ÓÃmyatÅti | tathÃ- yatha ÓaÇkitena vi«asaæj¤a abhyupeti no cÃpi ko«Âha gantu Ãvi«Âa papadyate | evameva bÃlu 'pagato ..... jÃyi mriyate sadà abhÆto || iti | tadevaæ na kasyacinnirvÃïe prahÃïaæ nÃpi kasyacinnirodha iti vij¤eyam | tataÓca sarvakalpanÃk«ayarÆpameva nirvÃïam | yathoktamÃryaratnÃvalyÃm- na cÃbhÃvo 'pi nirvÃïaæ kuta evÃsya bhÃvanà | bhÃvÃbhÃvaparÃmarÓak«ayo nirvÃïamucyate || iti || 3 || ye tu sarvakalpanopaÓamarÆpaæ nirvÃïamapratipadyamÃnÃ÷ bhÃvÃbhÃvatadubhayÃnubhayarÆpaæ nirvÃïaæ parikalpayanti, tÃn prati ucyate- bhÃvastÃvanna nirvÃïaæ jarÃmaraïalak«aïam | prasajyetÃsti bhÃvo hi na jarÃmaraïaæ vinà || 4 || tatraike bhÃvato nirvÃïamabhinivi«Âà evamÃcak«ate- iha kleÓakarmajanmasaætÃnaprav­ttiniyatarodhabhÆto jalapravÃharodhabhÆtasetusthÃnÅyo nirodhÃtmaka÷ padÃrtha÷, tannirvÃïam | na ca avidyamÃnasvabhÃvo dharma÷ evaæ kÃryakÃrÅ d­Óyate | nanu ca yo 'syà nandÅrÃgasahagatÃyÃst­«ïÃyÃ÷ k«ayo virÃgo nirodho nirvÃïamityuktam, na ca k«ayamÃtraæ bhÃvo bhavitumarhati | tathÃ- pradyotasyeva nirvÃïaæ vimok«astasya cetasa÷ | (##) ityuktam | na ca pradyotasya niv­ttirbhÃva ityupapadyate | ucyate | naitadevaæ vij¤eyaæ t­«ïÃyÃ÷ k«aya÷ t­«ïÃk«aya÷ iti | kiæ tarhi t­«ïÃyÃ÷ k«ayo 'sminniti nirvÃïÃkhye dharme sati bhavati, sa t­«ïÃk«aya iti vaktavyam | pradÅpaÓca d­«ÂÃntamÃtram | tatrÃpi yasmin sati cetaso vimok«o bhavatÅti veditavyamiti || evaæ bhÃve nirvÃïa vyavasthÃpite ÃcÃryo nirÆpayati- bhÃvastÃvanna nirvÃïam | kiæ kÃraïam? yasmÃjjarÃmaraïalak«aïaæ prasajyeta, bhÃvasya jarÃmaraïalak«aïÃvyabhicÃritvÃt | tataÓca nirvÃïameva tanna syÃt, jarÃmaraïalak«aïatvÃdvij¤Ãnavat, ityabhiprÃya÷ || tÃmeva ca jarÃmaraïalak«aïavyabhicÃritÃæ spa«ÂayannÃha- asti bhÃvo hi na jarÃmaraïaæ vineti | yo hi jarÃmaraïarahita÷, sa bhÃva eva na saæbhavati, khapu«pavat, jarÃmaraïarahitatvÃt || 4 || kiæ cÃnyat- bhÃvaÓca yadi nirvÃïaæ nirvÃïaæ saæsk­taæ bhavet | nÃsaæsk­to hi vidyate bhÃva÷ kvacana kaÓcana || 5 || yadi nirvÃïaæ bhÃva÷ syÃt, tadà tannirvÃïaæ saæsk­taæ bhavet, vij¤ÃnÃdivat bhÃvatvÃt | yastu asaæsk­ta÷, nÃsau bhÃva÷, tadyathà kharavi«Ãïavaditi vyatirekamupadarÓayannÃha- nÃsaæsk­to hi vidyate bhÃva÷ kvacana kaÓcana | kvacanetyadhikaraïe deÓe kÃle siddhÃnte và | kaÓcanetyÃdheye | ÃdhyÃtmiko bÃhyÃtmiko vetyartha÷ || 5 || kiæ cÃnyat- bhÃvaÓca yadi nirvÃïamanupÃdÃya tatkatham | nirvÃïaæ nÃnupÃdÃya kaÓcid bhÃvo hi vidyate || 6 || yadi bhavanmatena nirvÃïaæ bhÃva÷ syÃt, tadupÃdÃya bhavet, svakÃraïasÃmagrÅmÃÓritya bhavedityartha÷ | na caivamupÃdÃya nirvÃïami«yate, kiæ tarhi anupÃdÃya | tadyadi bhÃvo nirvÃïamanupÃdÃya, tat kathaæ nirvÃïaæ syÃt? naiva anupÃdÃya syÃt, bhÃvatvÃt, vij¤ÃnÃdivat | vyatirekakÃraïamÃha- nÃnupÃdÃya kaÓcidbhÃvo hi vidyate iti || 6 || atrÃha- yadi bhÃvo hi na nirvÃïam, yathoditado«aprasaÇgÃt, kiæ tarhi abhÃva eva nirvÃïam, kleÓajanmaniv­ttimÃtratvÃditi? ucyate | etadapyayuktam, yasmÃt- yadi bhÃvo na nirvÃïamabhÃva÷ kiæ bhavi«yati | nirvÃïaæ yatra bhÃvo na nÃbhÃvastatra vidyate || 7 || yadi bhÃvo nirvÃïaæ ne«yate, yadi nirvÃïaæ bhÃva iti ne«yate, tadà kimabhÃvo bhavi«yati nirvÃïam? abhÃvo 'pi na bhavi«yatÅtyartha÷ | kleÓajanmanorabhÃvo nirvÃïamiti cet, evaæ tarhi (##) kleÓajanmanoranityatà nirvÃïamiti syÃt | anityataiva hi kleÓajanmanorabhÃvo nÃnyat, ityata÷ anityataiva nirvÃïaæ syÃt | na caitadi«Âam, ayatnenaiva mok«aprasaÇgÃdityuktamevaitat || 7 || kiæ cÃnyat- yadyabhÃvaÓca nirvÃïamanupÃdÃya tatkatham | nirvÃïaæ na hyabhÃvo 'sti yo 'nupÃdÃya vidyate || 8 || tatra abhÃva÷ anityatà và bhÃvamupÃdÃya praj¤apyate, kharavi«ÃïÃdÅnÃmanityatÃnupalambhÃt | lak«aïamÃÓritya lak«yaæ praj¤apyate, lak«yamÃÓritya ca lak«aïam | ata÷ parasparÃpek«ikyÃæ lak«yalak«aïaprav­ttau kuto lak«yaæ bhÃvamapek«ya anityatà bhavi«yati? tasmÃdabhÃvo 'pyupÃdÃya praj¤apyate | tato yadi abhÃvaÓca nirvÃïam, tat kathamanupÃdÃya nirvÃïaæ bhavet? upÃdÃyaiva tadbhavet, abhÃvatvÃdvinÃÓavat | etadeva spa«ÂayannÃha- na hyabhÃvo 'sti yo 'nupÃdÃya vidyate iti || yadi tarhi abhÃva÷ anupÃdÃya nÃsti, kimidÃnÅmupÃdÃya bandhyÃputrÃdayo 'bhÃvà bhavi«yanti? kenaitaduktaæ vandhyÃputrÃdayo 'bhÃvà iti? uktaæ hi pÆrvam- bhÃvasya cedaprasiddhirabhÃvo naiva sidhyati | bhÃvasya hyanyathÃbhÃvamabhÃvaæ bruvate janÃ÷ || iti | tasmÃnna bandhyÃputrÃdÅnÃmabhÃvatvam | yaccÃpyucyate- ÃkÃÓaæ ÓaÓaÓ­Çgaæ ca vandhyÃyÃ÷ putra eva ca | asantaÓcÃbhilapyante tathà bhÃve«u kalpanà || iti, tatrÃpi bhÃvakalpanÃprati«edhamÃtram, na abhÃvakalpanÃ, bhÃvatvÃsiddhereveti vij¤eyam | vandhyÃputra iti ÓabdamÃtramevaitat, na asya artha÷ upalabhyate, yasyÃrthasya bhÃvatvamabhÃvatvaæ và syÃditi | kuta÷ anupalabhyamÃnasvabhÃvasya bhÃvÃbhÃvakalpanà yok«yate? tasmÃt na bandhyÃputro 'bhÃva iti vij¤eyam | tataÓca sthitameva na hyabhÃvo 'sti yo 'nupÃdÃya vidyate iti || 8 || atrÃha- yadi bhÃvo nirvÃïaæ na bhavati, abhÃvo 'pi, kiæ tarhi nirvÃïamiti? ucyate | iha hi bhagavadbhistathÃgatai÷- ya ÃjavaæjavÅbhÃva upÃdÃya pratÅtya và | so 'pratÅtyÃnupÃdÃya nirvÃïamupadiÓyate || 9 || tatra ÃjavaæjavÅbhÃva÷ ÃgamanagamanabhÃvajanmamaraïaparaæparetyartha÷ | sa cÃyamÃjavaæjavÅbhÃva÷ kadÃciddhetupratyayasÃmagrÅmÃÓritya astÅti praj¤apyate dÅrghahrasvavat | kadÃcidutpadyata iti praj¤apyate pradÅpaprabhÃvad bÅjÃÇkuravat | sarvathà yadyayamupÃdÃya praj¤apyate, yadi và pratÅtya jÃyata iti vyavasthÃpyate, sarvathÃsya janmamaraïaparaæparÃprabandhasya apratÅtya và anupÃdÃya và aprav­ttistannirvÃïamiti (##) vyavasthÃpyate | na ca aprav­ttimÃtraæ bhÃvo 'bhÃvo veti parikalpitu pÃryata iti | evaæ na bhÃvo nÃbhÃvo nirvÃïam || athavà | ye«Ãæ saæskÃrÃ÷ saæsarantÅti pak«a÷, te«Ãæ pratÅtya pratÅtya ya utpÃdaÓca vinÃÓaÓca, so 'pratÅtyÃpravartamÃno nirvÃïamiti kathyate | ye«Ãæ tu pudgala÷ saæsarati, te«Ãæ tasya nityÃnityatvenÃvÃcyasya tattadupÃdÃnamÃÓritya ya ÃjavaæjavÅbhÃva÷ sa upÃdÃya pravartate, sa evopÃdÃyopÃdÃya pravartayamÃna÷ sannidÃnÅmanupÃdÃyÃpravartayamÃno nirvÃïamiti vyapadiÓyate | na ca saæskÃrÃïÃæ pudgalasya và aprav­ttimÃtrakaæ bhÃvo 'bhÃvo veti Óakyaæ parikalpayitum | ityato 'pi na bhÃvo nÃbhÃvo nirvÃïamiti yujyate || 9 || kiæ cÃnyat- prahÃïaæ cÃbravÅcchÃstà bhavasya vibhavasya ca | tasmÃnna bhÃvo nÃbhÃvo nirvÃïamiti yujyate || 10 || tatra sÆtra uktam- ye kecidbhik«avo bhavena bhavasya ni÷saraïaæ parye«ante vibhavena vÃ, aparij¤Ãnaæ [taæ?] tatte«Ãmiti | ubhayaæ hyetat parityÃjyaæ bhave t­«ïà vibhave t­«ïà ca | na caitannirvÃïaæ prahÃtavyamuktaæ bhagavatÃ, kiæ tarhi aprahÃtavyam | tadyadi nirvÃïaæ bhÃvarÆpaæ syÃdabhÃvarÆpaæ vÃ, tadapi prahÃtavyaæ bhavet | na ca prahÃtavyam | tasmÃnna bhÃvo nÃbhÃvo nirvÃïamiti yujyate || ye«Ãmapi kleÓajanmanostatrÃbhÃvÃdabhÃvarÆpaæ nirvÃïaæ svayaæ ca bhÃvarÆpatvÃdbhÃvarÆpamityubhayarÆpam, te«ÃmubhayarÆpamiti nirvÃïaæ nopapadyate, iti pratipÃdayannÃha- bhavedabhÃvo bhÃvaÓca nirvÃïamubhayaæ yadi | bhavedabhÃvo bhÃvaÓca mok«astacca na yujyate || 11 || yadi bhÃvÃbhÃvobhayarÆpaæ nirvÃïaæ syÃt, tadà bhÃvaÓca abhÃvaÓca mok«a iti syÃt | tataÓca ya÷ saæskÃrÃïÃmÃtmalÃbha÷ tasya ca vigama÷, sa eva mok«a÷ syÃt | na ca saæskÃrà eva mok«a iti yujyate | ata evÃha- tacca na yujyate iti || 11 || kiæ cÃnyat- bhavedabhÃvo bhÃvaÓca nirvÃïamubhayaæ yadi | nÃnupÃdÃya nirvÃïamupÃdÃyobhayaæ hi tat || 12 || yadi bhÃvÃbhÃvarÆpaæ nirvÃïaæ syÃt, tadà hetupratyayasÃmagrÅmupÃdÃya ÃÓritya bhavet, na anupÃdÃya | kiæ kÃraïam? yasmÃdupÃdÃyobhayaæ hi tat | bhÃvamupÃdÃya abhÃva÷, abhÃvaæ copÃdÃya bhÃva÷, iti k­tvà ubhayametad bhÃvaæ ca abhÃvaæ ca upÃdÃyaiva bhavati, na anupÃdÃya | evaæ nirvÃïaæ bhaved bhÃvÃbhÃvarÆpam | na caitadevam, iti na yuktametat || 12 || (##) kiæ cÃnyat- bhavedabhÃvo bhÃvaÓca nirvÃïamubhayaæ katham | asaæsk­taæ ca nirvÃïaæ bhÃvÃbhÃvau ca saæsk­tau || 13 || bhÃvo hi svahetupratyayasÃmagrÅsaæbhÆtatvÃt saæsk­ta÷ | abhÃvo 'pi [bhÃvaæ] pratÅtya saæbhÆtatvÃt, jÃtipratyayajarÃmaraïavacanÃcca saæsk­ta÷ | tadyadi bhÃvÃbhÃvasvabhÃvaæ nirvÃïaæ syÃt, tadà na asaæsk­tam, [kiæ tu] saæsk­tameva | yasmÃnna ca saæsk­tami«yate, tasmÃnna bhÃvÃbhÃvasvarÆpaæ nirvÃïaæ yujyate || 13 || athÃpi syÃt- naiva hi nirvÃïaæ bhÃvÃbhÃvasvarÆpam, kiæ tarhi nirvÃïe bhÃvÃbhÃvÃviti | evamapi na yuktam | kuta÷? yasmÃt- bhavedabhÃvo bhÃvaÓca nirvÃïe ubhayaæ katham | [tayorekatra nÃstitvamÃlokatamasoryathÃ] || 14 || bhÃvÃbhÃvayorapi parasparaviruddhayorekatra nirvÃïe nÃsti saæbhava iti, ata÷, bhavedabhÃvo bhÃvaÓca nirvÃïe ubhayaæ katham | naiva bhavedityabhiprÃya÷ || 14 || idÃnÅæ yathà naiva bhÃvo naivÃbhÃvo nirvÃïaæ yujyate, tathà pratipÃdayannÃha- naivÃbhÃvo naiva bhÃvo nirvÃïamiti yäjanà | abhÃve caiva bhÃve ca sà siddhe sati sidhyati || 15 || yadi hi bhÃvo nÃma kaÓcit syÃt, tadà tatprati«edhena naiva bhÃvo nirvÃïamitye«Ã kalpanÃ, yadi kaÓcidabhÃva÷ syÃt, tadà tatprati«edhena naivÃbhÃvo nirvÃïaæ syÃt | yadà ca bhÃvÃbhÃvÃveva na sta÷, tadà tatprati«edho 'pi nÃstÅti | tasmÃnnaiva bhÃvo naivÃbhÃvo nirvÃïamiti yà kalpanÃ, sÃpi nopapadyata eva | iti na yuktametat || 15 || kiæ cÃnyat- naivÃbhÃvo naiva bhÃvo nirvÃïaæ yadi vidyate | naivÃbhÃvo naiva bhÃva iti kena tadajyate || 16 || yadi etannirvÃïaæ naivÃbhÃvarÆpaæ naiva bhÃvarÆpamastÅti kalpyate, kena tadÃnÅæ taditthaævidhaæ nobhayarÆpaæ nirvÃïamastÅti ajyate g­hyate prakÃÓate vÃ? kiæ tatra nirvÃïe kaÓcidevaævidha÷ pratipattÃsti, atha nÃsti? yadi asti, evaæ sati nirvÃïe 'pi tavÃtmà syÃt | na ce«Âam, nirupÃdÃnasyÃtmano 'stitvÃbhÃvÃt | atha nÃsti, kenaitaditthaævidhaæ nirvÃïamastÅti paricchidyate? saæsÃrÃvasthita÷ paricchinattÅti cet, yadi saæsÃrÃvasthita÷ paricchinatti, sa kiæ vij¤Ãnena paricchinatti, utta j¤Ãnena? yadi vij¤Ãneneti parikalpyate, tanna yujyate | kiæ kÃraïam? (##) yasmÃnnimittÃlambanaæ vij¤Ãnam, na ca nirvÃïe kiæcinnimittamasti, tasmÃnna tattÃvadvij¤ÃnenÃlambyate | j¤ÃnenÃpi na j¤Ãyate | kiæ kÃraïam? yasmÃd j¤Ãnena hi ÓÆnyatÃlambanena bhavitavyam, tacca anutpÃdarÆpameveti, kathaæ tenÃvidyamÃnasvarÆpeïa naivÃbhÃvo naiva bhÃvo nirvÃïamiti g­hyate, sarvaprapa¤cÃtÅtarÆpatvÃd j¤Ãnasyeti | tasmÃnna kenacinnirvÃïaæ naivÃbhÃvo naiva bhÃva ityajyate | anajyamÃnamaprakÃÓyamÃnamag­hyamÃïaæ tadevamastÅti na yujyate || 16 || sarvathà yathà ca nirvÃïe etÃÓcatasra÷ kalpanà na saæbhavanti, evaæ nirvÃïÃdhigantaryapi tathÃgate etÃ÷ kalpanà naiva saæbhavantÅti pratipÃdayannÃha- paraæ nirodhÃdbhagavÃn bhavatÅtyeva nohyate | na bhavatyubhayaæ ceti nobhayaæ ceti nohyate || 17 || uktaæ hi pÆrvam- ghanagrÃhag­hÅtastu yenÃstÅti tathÃgata÷ | nÃstÅti và kalpayan sa nirv­tasya vikalpayet | evaæ tÃvat paraæ nirodhÃdbhavati tathÃgato na bhavati ceti nohyate | etaddvayasyÃbhÃvÃdubhayamityapi nohyate | ubhayasyÃbhÃvÃdeva nobhayamiti nohyate na g­hyate || 17| na ca kevalaæ paraæ nirodhÃccaturbhi÷ prakÃrairbhagavÃnnohyate, api ca- ti«ÂhamÃno 'pi bhagavÃn bhavatÅtyeva nohyate | na bhavatyubhayaæceti nobhayaæ ceti nohyate || 18 || yathà nÃjyaæ na cohyaæ tathà tathÃgataparÅk«ÃyÃæ pratipÃditam || 18 || ata eva- na saæsÃrasya nirvÃïÃtkiæcidasti viÓe«aïam | na nirvÃïasya saæsÃrÃtkiæcidasti viÓe«aïam || 19 || yasmÃtti«Âhannapi bhagavÃn bhavatÅtyevamÃdinà nohyate, parinirv­to 'pi nohyate bhavatÅtyevamÃdinÃ, ata eva saæsÃranirvÃïayo÷ parasparato nÃsti kaÓcidviÓe«a÷, vicÃryamÃïayostulyarÆpatvÃt | yaccÃpÅdamuktaæ bhagavatÃ- anavarÃgro hi bhik«avo jÃtijarÃmaraïasaæsÃra iti, tadapi ata evopapannam, saæsÃranirvÃïayorviÓe«asyÃbhÃvÃt || 19 || (##) tathÃhi- nirvÃïasya ca yà koÂi÷ koÂi÷ saæsaraïasya ca | na tayorantaraæ kiæcitsusÆk«mamapi vidyate || 20 || na ca kevalaæ saæsÃrasya nirvÃïenÃviÓi«ÂatvÃt pÆrvÃparakoÂikalpanà na saæbhavati, yà apyetÃ÷- paraæ nirodhÃdantÃdyÃ÷ ÓÃÓvatÃdyÃÓca d­«Âaya÷ | nirvÃïamaparÃntaæ ca pÆrvÃntaæ ca samÃÓritÃ÷ || 21 || tà api ata eva nopapadyante, saæsÃranirvÃïayorubhayorapi prak­tiÓÃntatvenaikarasatvÃt || tatra paraæ nirodhÃdityanenopalak«aïena catasro d­«Âaya÷ parig­hyante | tadyathÃ- bhavati tathÃgata÷ paraæ maraïÃt, na bhavati tathÃgata÷ paraæ maraïÃta, bhavati ca na bhavati ca tathÃgata÷ paraæ maraïÃt, naiva bhavati na na bhavati tathÃgata÷ paraæ maraïÃditi | etÃÓcatasro d­«Âayo nirvÃïaparÃmarÓena prav­ttÃ÷ || antÃdyà api d­«Âaya÷ | tadyathÃ- antavÃn loka÷, anantavÃæÓca, antavÃæÓcÃnantavÃæÓca, naivÃntavÃn nÃnantavÃn loka÷ iti | etÃÓcatasro d­«Âayo 'parÃntaæ samÃÓritya prav­ttÃ÷ | tatra Ãtmano lokasya và anÃgatamutpÃdamapaÓyan antavÃn loka ityevaæ kalpayan aparÃntamÃlambya pravartate| evamanÃgatamutpÃdaæ paÓyan anantavÃn loka ioti pravartate| paÓyaæÓca apaÓyaæÓca ubhayathà prÃtipadyate| dvayaprati«edhena naivÃntavÃn nÃnantavÃniti pratipadyate | ÓÃÓvato loka÷, aÓÃÓvato loka÷, ÓÃÓvataÓcÃÓÃÓvataÓca, naivaÓÃÓvato naivÃÓÃÓvÃto loka÷, ityetÃÓcatasro d­«Âaya÷ pÆrvÃntaæ samÃÓritya pravartante| tatra Ãtmano lokasya và atÅtamutpÃdaæ paÓyan ÓÃÓvato loka iti pratipadyate, apaÓyannaÓÃÓvata iti pratipadyate, paÓyaæÓca apaÓyaæÓca ÓÃÓvataÓcÃÓÃÓvataÓceti pratipadyate, naiva paÓyannaivÃpaÓyan naivaÓÃÓvato nÃÓÃÓvataÓceti pratipadyate pÆrvÃntamÃaÓritya | tÃÓcaità d­«Âaya÷ kathaæ yujyante? yadi kasyacitpadÃrthasya kaÓcit svabhÃvo bhavet, tasya bhÃvÃbhÃvakalpanÃt syuretà d­«Âaya÷ | yadà tu saæsÃranirvÃïayoraviÓe«a÷ pratipÃdita÷, tadÃ- ÓÆnye«u sarvadharme«u kimanantaæ kimantavat | kimanantamantavacca nÃnantaæ nÃntavacca kim || 22 || kiæ tadeva kimanyatkiæ ÓÃÓvataæ kimaÓÃÓvatam | aÓÃÓvataæ ÓÃÓvataæ ca kiæ và nobhayamapyata÷ || 23 || caturdaÓÃpyetÃni avyÃk­tavastÆni asati bhÃvasvarÆpe naiva yujyante| yastu bhÃvasvarÆpamadhyÃropya tadvigamÃvigamata÷ età d­«ÂÅrutpÃdya abhiniviÓate, tasyÃyamabhiniveÓo nirvÃïapuragÃminaæ panthÃnaæ niruïaddhi, sÃæsÃrike«u ca du÷khe«u niyojayatÅti vij¤eyam || 23 || atrÃha- yadi evaæ bhavatà nirvÃïamapi prati«iddham, nanu ca ya e«a bhavagatà anantacaritasattvarÃÓyanuvartakena viditÃviparÅtasakalajagadÃÓayasvabhÃvena mahÃkarÆïÃparatantreïa priyaikaputra kapremÃnugatÃÓe«atribhuvanajanena caritapratipak«ÃnurÆpo dharmo deÓito lokasya nirvÃïÃdhigamÃrtham, (##) sa evaæ sati vyartha eva jÃyate| ucyate- yadi kaÓciddharmo nÃma svabhÃvarÆpata÷ syÃt, kecicca sattvÃstasya dharmasya ÓrotÃra÷ syu÷, kaÓcidvà deÓità buddho bhagavÃnnÃma bhÃvasvabhÃva÷ syÃt, syÃdetadevam | yadà tu- sarvopalambhopaÓama÷ prapa¤copaÓama÷ Óiva÷ | na kvacitkasyacitkaÓciddharmo buddhena deÓita÷ || 24 || tadà kuto 'smÃkaæ yathoktado«aprasaÇga÷? iha hi sarve«Ãæ prapa¤cÃnÃæ nimittÃnÃæ ya upaÓamo 'prav­ttistannirvÃïam | sa eva copaÓama÷ prak­tyaivopaÓÃntatvÃcchiva÷ | vÃcÃmaprav­ttervà prapa¤copaÓamaÓcittasyÃprav­tte÷ Óiva÷ | kleÓÃnÃmaprav­ttyà và janmano 'prav­ttyà Óiva÷ | kleÓaprahÃïena và prapa¤copaÓamo niravaÓe«avÃsanÃprahÃïe Óiva÷ | j¤eyÃnupalabdhyà và prapa¤copaÓamo j¤ÃnÃnupalabdhyà Óiva÷ | yadà caivaæ buddhà bhagavanta÷ sarvaprapa¤copaÓÃntarÆpe nirvÃïe Óive 'sthÃnayogena nabhasÅva haæsarÃjÃ÷ sthitÃ÷ svapuïyaj¤ÃnasaæbhÃrapak«apÃtavÃte vÃtagagane và gaganasyÃkiæcanatvÃt, tadà sarvanimittÃnupalambhÃnna kvaciddeve«u và manu«ye«u và na kasyaciddevasya và manu«yasya và na kaÓciddharma÷ sÃækleÓiko và vaiyavadÃniko và deÓita iti vij¤eyam | yathoktamÃryatathÃgataguhyasÆtre- "yÃæ ca rÃtriæ ÓÃntamate tathÃgato 'nuttarÃæ samyaksaæbodhimabhisaæbuddha÷, yÃæ ca rÃtrimanupÃdÃya parinirvÃsyati, atrÃntare tathÃgatenaikamapyak«araæ nodÃh­taæ na vyÃh­taæ nÃpi pravyÃharati nÃpi pravyÃhari«yati | atha ca yathÃdhimuktÃ÷ sarvasattvà nÃnÃdhÃtvÃÓayÃstÃæ tÃæ vividhÃæ tathÃgatavÃcaæ niÓcarantÅæ saæjÃnanti | te«Ãmevaæ p­thak p­thagbhavati- ayaæ bhagavÃnasmabhyamimaæ dharmaæ deÓayati, vayaæ ca tathÃgatasya dharmadeÓanÃæ Ó­ïuma÷ | tatra tathÃgato na kalpayati na vikalpayati | sarvakalpavikalpajÃlavÃsanÃprapa¤cavigato hi ÓÃntamate tathÃgata÷" | iti vistara÷ || tathÃ- avÃca 'nak«arÃ÷ sarvaÓÆnyÃ÷ ÓÃntÃdinirmalÃ÷ | ya evaæ jÃnati dharmÃn kumÃro buddha socyate || yadi tarhyevaæ na kvacitkasyacitkaÓciddharmo buddhena deÓita÷, tatkathamime ete vicitrÃ÷ pravacanavyavahÃrÃ÷ praj¤Ãyante? ucyate | avidyÃnidrÃnugatÃnÃæ dehinÃæ svapnÃyamÃnÃnÃmiva svavikalpÃbhyudaya e«a÷- ayaæ bhagavÃn sakalatribhuvanasurÃsuranaranÃtha÷ imaæ dharmamasmabhyaæ deÓayatÅti | yathoktaæ bhagavatÃ- tathÃgato hi pratibimbabhÆta÷ kuÓalasya dharmasya anÃsravasya | naivÃtra tathatà na tathÃgato 'sti bimbaæ ca saæd­Óyati sarvaloke || iti | (##) etacca tathÃgatavÃgguhyaparivarte vistareïa vyÃkhyÃtam | tataÓca nirvÃïÃrthaæ dharmadeÓanÃyà abhÃvÃt kuto dharmadeÓanÃyÃ÷ sadbhÃvena nirvÃïasyÃstitvaæ bhavi«yati? tasmÃnnirvÃïamapi nÃstÅti siddham | uktaæ ca bhagavatÃ- anirvÃïaæ hi nirvÃïaæ lokanÃthena deÓitam | ÃkÃÓena k­to granthirÃkÃÓenaiva mocita÷ || iti | tathÃ- na te«Ãæ bhagavan saæsÃrasamatikramo ye nirvÃïaæ bhÃvata÷ parye«ante | tatkasya heto÷? nirvÃïamiti bhagavan ya÷ praÓama÷ sarvanimittÃnÃmuparati÷ sarve¤jitasami¤jitÃnÃm | tadime bhagavan mohapuru«Ã ye svÃkhyÃte dharmavinaye pravrajya tÅrthikad­«Âau nipatità nirvÃïaæ bhÃvata÷ parye«ante tadyathà tilebhyastailaæ k«ÅrÃtsarpi÷ | atyantaparinirv­te«u bhagavan sarvadharme«u ye nirvÃïaæ mÃrganti tÃnahamÃbhimÃnikÃn tÅrthikÃniti vadÃmi | na bhagavan yogÃcÃra÷ samyak pratipanna÷ kasyaciddharmasyotpÃdaæ và nirodhaæ và karoti, nÃpi kasyaciddharmasya prÃptimicchati nÃbhisamayamiti vistara÷ || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau nirvÃïaparÅk«Ã nÃma pa¤caviæÓatitamaæ prakaraïam || (##) 26 dvÃdaÓÃÇgaparÅk«Ã «a¬viæÓatitamaæ prakaraïam | atrÃha- yaduktam- ya÷ pratÅtyasamutpÃda÷ ÓÆnyatÃæ tÃæ pracak«mahe | sà praj¤aptirupÃdÃya pratipatsaiva madhyamà || iti, ka÷ punarasau pratÅtyasamutpÃda÷, ya÷ ÓÆnyatetyucyate? athavà | yadetaduktam- ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ paÓyatÅdaæ sa paÓyati | du÷khaæ samudayaæ caiva nirodhaæ mÃrgameva ca || iti, tatkatamo 'sau pratÅtyasamutpÃda÷ iti? atastadaÇgaprabhedavivak«ayedamucyate- punarbhavÃya saæskÃrÃnavidyÃniv­tastridhà | abhisaæskurute yÃæstairgatiæ gacchati karmabhi÷ || 1 || tatra avidyà aj¤Ãnaæ tamo yathÃbhÆtÃrthapracchÃdakaæ stimitatà | avidyayà niv­ta÷ chÃdita÷ pudgala÷ punarbhavÃya punarbhavÃrthaæ punarbhavotpattyarthamabhisaæskaroti utpÃdayati yÃn kuÓalÃdicetanÃviÓe«Ãæste punarbhavÃbhisaæskÃrÃt saæskÃrÃ÷ | te ca trividhÃ÷- kuÓalà akuÓalà ÃnejyÃÓca, yadi vÃ- kÃyikà vÃcikà mÃnasÃÓceti | tÃæstrividhÃn karmalak«aïÃn saæskÃrÃnavidyÃniv­ta÷ pudgala÷ karoti | taiÓca saæskÃrairabhisaæsk­tai÷ karmabhi÷ karmasaæj¤itai÷ taddhetukÃæ gatiæ gacchati || 1 || tato 'sya- vij¤Ãnaæ saæniviÓate saæskÃrapratyayaæ gatau | k­topacitasaæskÃrasyÃsya pudgalasya saæskÃrÃnurÆpÃyÃæ gatau devÃdikÃyÃæ saæskÃrahetukaæ vij¤Ãnaæ saæniviÓate praviÓati upapadyate saæsÃrÃnarthabÅjabhÆtam | tata uttarakÃlam- saænivi«Âe 'tha vij¤Ãne nÃmarÆpaæ ni«icyate || 2 || tatra karmakleÓÃviddhaæ tasmiæstasminnupapattyÃyatane nÃmayatÅti nÃma, saæj¤ÃvaÓena và arthe«u nÃmayatÅti nÃma | catvÃro 'rÆpiïa÷ skandhà nÃmeti vyapadiÓyate | rÆpyata iti rÆpam | bÃdhyata ityartha÷ | idaæ ca rÆpaæ pÆrvakaæ ca nÃma, ubhayametadabhisaæk«ipya nÃmarÆpamiti vyavasthÃpyate | tatra bimbapratibimbanyÃyena svÃdhyÃyadÅpamudrÃpratimudrÃdinyÃyena và mÃraïÃntike«u skandhe«u nirudhyamÃne«u ekasminneva k«aïe tulÃdaï¬anÃmonnÃmanyÃyenaiva aupapattyÃæÓikÃ÷ (##) skandhà yathÃkarmÃk«epata upajÃyante | evaæ ca bimbapratibimbamudrÃpratimudrÃnyÃyena pratÅtyasamutpÃda÷ sidhyati | tulÃdaï¬anÃmonnÃmanyÃyena tu yadvij¤Ãnaæ saæniviÓate ityuktam, tad bÃlalokabodhÃnurodhena, samÃnakÃla eva bhavapratisaædhiriti | tathà samÃnena samÃnakÃlaæ lokasya du÷khaæ ca sukhodayaæ ca | hartuæ ca kartuæ ca sadÃstu Óaktistama÷ prakÃÓaæ ca yathaiva bhÃno÷ || iti | na tu puna÷ pratÅtyasamutpÃdasvarÆpavicak«aïÃnÃmevaæ vaktuæ yujyate sÃhacaryÃditvamekak«aïe tulÃdaï¬anÃmonnÃmad­«ÂÃnteneti | janmonmukhaæ na sadidaæ yadi jÃyamÃnaænÃÓonmukhaæ sadapi nÃma nirudhyamÃnam | i«Âaæ tadà kathamidaæ tulayà samÃnaæ kartrà vinà janiriyaæ na ca yuktarÆpà || ityÃdivacanÃt | yathà bimbapratibimbamudrÃpratimudrÃdinyÃyena k«aïikatvaæ ne«yate bhavadbhi÷, tathà anyasyÃpi bhÃvasya utpÃdasamanantaradhvaæsina÷ k«aïikatvaæ na yuktam | yata÷ jÃtijarÃsthityanityatÃkhyÃni catvÃri saæsk­talak«aïÃni utpadyamÃnasya bhÃvasya bÃhyasya ÃdhyÃtmikasya và ekasminneva k«aïe bhavantÅtyabhidharmapÃÂha÷ | tatra jÃtijarayo÷ parasparavirodhÃt sthityanityatayoÓca ekasminneva bhÃve na yugapatsaæbhava i«yate sadbhi÷ | k«aïike sarvathÃbhÃvÃtkuta÷ kÃcitpurÃïatà | sthairyÃdak«aïike cÃpi kuta÷ kÃcitpurÃïatà || yathÃnto 'sti k«aïasyaivamÃdimadhyaæ ca kalpyatÃm | antakatvÃtk«aïasyaivaæ na lokasya k«aïasthiti÷ || ÃdimadhyÃvasÃnÃni cintyÃni k«aïavatpuna÷ | ÃdimadhyÃvasÃnatvaæ na svata÷ parato 'pi và || iti madhyamakasiddhÃntapÃÂhÃt k«aïikapadÃrthÃsiddherasiddhiravaseyà | na ca jÃtimaraïayo÷ parasparabhinnalak«aïayo÷ ekasmin k«aïe saæbhavo bhavet, saæÓayaniÓcayaj¤ÃnayorÃlokÃndhakÃrayorj¤ÃnÃj¤ÃnayorbÅjÃÇkurayormaraïabhavopapattibhavayorbhinnalak«aïayorityÃdivat | parasparanirapek«ayoreva svahetupratyayasiddhayo÷ sahabhÃvo yujyate savyetaragovi«ÃïayoryuvatistanayornarakarïayorityÃdivat, na tu puna÷ kadÃcidapi parasparaviruddhayorvinÃÓotpÃdayo÷ | yathoktaæ rÃgaraktaparÅk«ÃyÃm- (##) sahaiva punarudbhÆtirna yuktà rÃgaraktayo÷ | bhavetÃæ rÃgaraktau hi nirapek«au parasparam || naikatve sahabhÃvo 'sti na tenaiva hi tatsaha | p­thaktve sahabhÃvo 'tha kuta eva bhavi«yati || evaæ raktena rÃgasya siddhirna saha nÃsaha | rÃgavatsarvadharmÃïÃæ siddhirna saha nÃsaha || iti prati«edhÃt kuta÷ samÃnakÃlatà bhÃvÃnÃæ maraïabhavopapattibhavayoriti? ata÷ sahabhÃvo vineyajanabodhÃnurodhaprav­tta eveti lak«yate | tena naikasminneva k«aïe nÃmonnÃmau tulÃyÃ÷ saæbhavata÷ nÃmonnÃmayo÷ kÃlabhedÃt | balavatpuru«ÃcchaÂÃmÃtreïa pa¤ca«a«Âi÷ k«aïà atikrÃmantÅti pÃÂhÃt, utpalapatraÓatasahasravedhavat sÆcyagreïeti | tathÃpi atra utpalapatraÓatasahasravedha÷ sÆcyagreïa kramaÓo vedho 'vaseya÷ k«aïÃnÃmatisÆk«matvÃt | ekak«aïena ÓlokÃk«arapadodÃharaïavat || kiæ ca- anirodhamanutpÃdamanucchedamaÓÃÓvatam | anekÃrthamanÃnÃrthamanÃgamamanirgamam || ya÷ pratÅtyasamutpÃdaæ prapa¤copaÓamaæ Óivam | iti pÃÂhÃdutpÃdanirodhayorasaæbhava eva pratipÃdita÷ ÓÃstre madhyamake | ÃgamasÆtre«u- avinÃÓamanutpannaæ dharmadhÃtusamaæ jagat | sattvadhÃtuæ ca deÓeti e«Ã lokÃnuvartanà || trÅ«u adhvasu sattvÃnÃæ prak­tiæ nopalambhati | sattvadhÃtuæ ca deÓeti e«Ã lokÃnuvartanà || ityÃdi | tathÃ- phenapiï¬opamaæ rÆpaæ vedanà budbudopamà | marÅcisad­ÓÅ saæj¤Ã saæskÃrÃ÷ kadalÅnibhÃ÷ | mÃyopamaæ ca vij¤ÃnamuktamÃdityabandhunà || evaæ dharmÃn vÅk«amÃïo bhik«urÃrabdhavÅryavÃn | divà và yadi và rÃtrau saæprajÃnan pratism­ta÷ | pratividhyetpadaæ ÓÃntaæ saæskÃropaÓamaæ Óivam || iti | etÃÓca gÃthÃ÷ sarvanikÃyaÓÃstrasÆtre«u paÂhayante | ata÷ phenapiï¬ÃdÅnÃæ hetupratyayasÃmagrÅæ prÃpya pratÅtya samutpannÃnÃæ sÃravastuvigatÃnÃæ kuta÷ k«aïikÃk«aïikacinteti? mahÃyÃnasÆtre«u ca- supinopamà bhavagatÅ sakalà na hi kaÓci jÃyati na co mriyate | (##) na ca karma naÓyati kadÃci k­taæ phalu deti k­«ïaÓubha saæsarato || na ca ÓÃÓvataæ na ca uccheda puno na ca karmasaæcayu na cÃpi sthiti÷ | na ca so 'pi k­tva punarÃsp­ÓatÅ na ca anyu k­tva puna vedayate || yathà kumÃrÅ supinÃntarasmiæ svaputra jÃtaæ ca m­taæca paÓyati | jÃte 'titu«Âà m­ti daurmanasyità tathopamÃn jÃnatha sarvadharmÃn || yathaiva grÃmÃntari lekhadarÓanÃt kriyÃ÷ pravartanti p­thak ÓubhÃÓubhÃ÷ | na lekhasaækrÃnti girÃya vidyate tathopamÃn jÃnatha sarvadharmÃn || mudrÃtpratimudra d­Óyate mudrasaækrÃnti na copalabhyate | na ca tatra na caiva sÃnyato evaæ saæskÃra 'nucchedaÓÃÓvatÃ÷ || bÅjasya sato yathÃÇkuro na ca yo bÅju sa caiva aÇkuro | na ca anyu tato na caiva tat evamanuccheda aÓÃÓvata dharmatà || yatha mu¤ja pratÅtya balbajaæ rajju vyÃyÃmabalena vartità | ghaÂiyantra sacakra vartate te«u ekaikasu nÃsti vartanà || tatha sarvabhavÃÇgavartinÅ anyamanyopacayena niÓrità | ekaike«u te«u vartanÅ pÆrvamaparÃntatu nopalabhyate || (##) ata evoktamÃcÃryanÃgÃrjunapÃdai÷- svÃdhyÃyadÅpamudrÃdarpaïagho«ÃrkakÃntabÅjÃmlai÷ | skandhapratisaædhirasaækramaÓca vidvadbhirupadhÃryau || iti | ÓatakaÓÃstre ca ÃryadevapÃdairmahÃbodhicaryÃsthiraprasthÃnasthitai÷- alÃtacakranirmÃïasvapnamÃyÃmbucandrakai÷ | dhÆmikÃnta÷ pratiÓrutkÃmarÅcyabhrai÷ samo bhava÷ || iti || tadevaæ bimbapratibimbÃdinyÃyena mÃtu÷ kuk«au vij¤Ãne saæmÆrcchite vij¤Ãnapratyayaæ nÃmarÆpaæ ni«icyate, k«arati prÃdurbhavatÅtyartha÷ | yadi iha gatau vij¤Ãnaæ na saæmÆrchitaæ syÃt, tadà nÃmarÆpaprÃdurbhÃvo na syÃt | sacedÃnanda vij¤Ãnaæ mÃtu÷ kuk«iæ nÃvakrÃmeta, na tat kalalaæ kalalatvÃya saævarteta | iti vacanÃt || 2 || tadevam- ni«ikte nÃmarÆpe tu «a¬Ãyatanasaæbhava÷ | du÷khotpattyà ÃyadvÃrabhÃvena darÓanaÓravaïaghrÃïarasasparÓamanaÃkhyaæ «a¬Ãyatanaæ nÃmarÆpahetukamupajÃyate | sa cak«u«Ã rÆpÃïi d­«Âvà saumanasyasthÃnÅyÃnyabhiniviÓate, abhinivi«Âa÷ san rÃgajaæ dvevajaæ mohajaæ karma karotÅtyÃdinà du÷khotpattÃvÃyadvÃratvaæ «aïïÃmÃyatanÃnÃm | tadevaæ saæbhÆte «a¬Ãyatane uttarakÃlam- «a¬ÃyatanamÃgamya saæsparÓa÷ saæpravartate || 3 || ka÷ punarayaæ saæsparÓa÷, kathaæ và saæpravartate iti pratipÃdayannÃha- cak«u÷ pratÅtya rÆpaæ ca samanvÃhÃrameva ca | nÃmarÆpaæ pratÅtyaivaæ vij¤Ãnaæ saæpravartate || 4 || saænipÃtasrayÃïÃæ yo rÆpavij¤Ãnacak«u«Ãm | sparÓa÷ sa÷ cak«urindriyaæ pratÅtya rÆpÃïi ca samanvÃhÃraæ ca pratÅtya manaskÃraæ vi«ayÃdivilak«aïaæ samanantarapratyayaæ vij¤ÃnabÅjabhÆtaæ cak«urvij¤Ãnamutpadyate | tatra cak«uÓca rÆpÃyatanaæ ca rÆpam | samanvÃhÃraÓcatu÷skandhalak«aïaæ nÃma | tadetattrayaæ pratÅtyotpadyamÃnaæ cak«urvij¤Ãnaæ nÃmarÆpaæ pratÅtyotpadyate | tadevame«Ãmindriyavi«ayavij¤ÃnÃnÃæ trayÃïÃæ ya÷ saænipÃta÷ sahotpÃda÷ anyonyopakÃreïa tulyaæ yà prav­tti÷, sa sp­«Âilak«aïa÷ sparÓa÷ | tata uttarakÃlam- tasmÃtsparÓÃcca vedanà saæpravartate || 5 || i«ÂÃni«ÂobhayaviparÅtavi«ayÃnubhÆtirvi«ayÃnubhavo vedanaæ vittirvedanetyucyate | du÷khà sukhà adu÷khÃsukhà ca trividhà | yathà cai«Ãæ rÆpavij¤Ãnacak«u«Ãæ trayÃïÃæ saænipÃtalak«aïaæ sparÓamÃgamya (##) vedanà uktÃ, evaæ Óe«endriyavi«ayavij¤ÃnatrayasaænipÃtalak«aïasparÓahetukà vedanà vyÃkhyeyà || 5 || tata uttarakÃlam- vedanÃpratyayà t­«ïà saæpravartate iti vartate | vedanà pratyayo yasyÃst­«ïÃyÃ÷ sà vedanÃpratyayà | kiævi«ayà puna÷ sà t­«ïÃ? vedanÃvi«ayaiva | kiæ kÃraïam? yasmÃdasau t­«ïÃlu÷ vedanÃrthaæ hi t­«yate | vedanÃnimittameva abhilëaæ karotÅtyartha÷ | kathaæ k­tvÃ? yadi tÃvat sukhà vedanà asyopajÃyate, sa tasyÃ÷ puna÷ puna÷ saæyogÃrthaæ parit­«yate | atha du÷khÃ, tadà tasyà visaæyogÃrthaæ parit­«yate | atha adu÷khÃsukhÃ, tasyà api nityamaparibhraæÓÃrthaæ parit­«yate | sa evam- t­«yamÃïa upÃdÃnamupÃdatte caturvidham || 6 || sa evaæ vedanÃsvabhinivi«Âa÷ sakta÷ t­«ïÃpratyayaæ kÃmad­«ÂiÓÅlavratÃtmavÃdopÃdÃnÃkhyaæ caturvidhaæ karmÃk«epakÃraïaæ parig­hïÃti | tadevamasya t­«ïÃpratyayamupÃdÃnaæ bhavati || 6 || tata uttarakÃlam- upÃdÃne sati bhava upÃdÃtu÷ pravartate | syÃddhi yadyanupÃdÃno mucyeta na bhavedbhava÷ || 7 || pa¤ca skandhÃ÷ sa ca bhava÷ caturvidhasya yathoktasya upÃdÃnasya upÃdÃtà grahÅtà utpÃdayità | tasya upÃdÃtu÷ upÃdÃnapratyayo bhava÷ upajÃyate | kiæ kÃraïam? yasmÃt, yo hi anutpÃditavedanÃt­«ïa÷ pratisaækhyÃnabalena t­«ïÃmasvÅkurvan, caturvidhamupÃdÃnaæ pravihÃya upÃdÃtà amalÃdvayaj¤ÃnasaæmukhÅbhÃvÃt syÃddhi yadyanupÃdÃno mucyeta sa÷ | tadÃnÅæ tasya na bhavedbhava÷ || ka÷ punarayaæ bhava÷? pa¤ca skandhÃ÷ sa ca bhava÷ | ya÷ upÃdÃnÃt pravartate, sa pa¤caskandha svabhÃvo veditavya÷ | trividhamapi kÃyikaæ vÃcikaæ mÃnasikaæ ca karma bhavatyasmÃdanÃgataæ skandha pa¤cakaæ bhava÷ iti vyapadiÓyate | tatra kÃyikaæ vÃcikaæ karma rÆpaskandhasvabhÃvaæ karmavij¤aptitvÃt | mÃnasaæ tu catu÷skandhasvabhÃvamiti | evaæ sa bhava÷ pa¤ca skandhà iti vij¤eyam | tasmÃt- bhavÃjjÃti÷ pravartate | anÃgataskandhotpÃdo jÃti÷ | sà ca bhavÃt pravartate | tata uttarakÃlam- jarÃmaraïadu÷khÃdi ÓokÃ÷ saparidevanÃ÷ || 8 || daurmanasyamupÃyÃsà jÃteretatpravartate | jÃtihetukà ete jarÃmaraïÃdaya÷ pravartante | e«Ãæ ca yathÃsÆtrameva vyÃkhyÃnaæ veditavyam | tatra skandhaparipÃko jarà | jÅrïasya skandhabhedo maraïam | mriyamÃïasya vigacchata÷ saæmƬhasya sÃmi«aÇgo h­dayasaætÃpa÷ Óoka÷ | Óokasamutthito vÃkpralÃpa÷ parideva÷ | pa¤cendriyÃsÃtanipÃto (##) du÷kham | manoni«ÂanipÃto daurmanasyam | du÷khadaurmanasyabahutvasaæbhÆtà upÃyÃsÃ÷ | iti | tadevaæ yathopavarïitena nyÃyena kevalasyaivametasya du÷khaskandhasya saæbhava÷ || 9 || kevalasyeti ÃtmÃtmÅyasvabhÃvavigatasya bÃlap­thagjanaparikalpitamÃtrasya | du÷khÃtmakasya sukhÃvyÃmiÓrasyaivetyartha÷ | evamiti hetupratyayamÃtrabalenaivetyartha÷ | du÷khaskandhasyeti du÷khasamudÃyasya du÷khasamÆhasya du÷kharÃÓerityartha÷ || 9 || yataÓcaivaæ yathopavarïitÃdavidyÃdikÃdeva bhavÃÇgÃnÃæ prav­tti÷, ata÷- saæsÃramÆlÃnsaæskÃrÃnavidvÃn saæskarotyata÷ | avidvÃn kÃrakastasmÃnna vidvÃæstattvadarÓanÃt || 10 || tatra saæsÃrasya vij¤ÃnÃdiprav­ttilak«aïasya mÆlaæ pradhÃnaæ kÃraïaæ saæskÃrÃ÷ | tataÓca saæsÃramÆlÃn saæskÃrÃnavidvÃn saæskaroti || avidyÃnugato ya÷ pudgalo bhik«ava÷ puïyÃnapi saæskÃrÃnabhisaæskaroti, apuïyÃnapi saæskÃrÃnabhisaæskaroti, Ãne¤jyÃnapi saæskÃrÃnabhisaæskaroti || iti bhagavadvacanÃt | yataÓcaivamavidvÃn kÃraka÷, tasmÃdavidvÃneva pudgala÷ kÃrako bhavati saæskÃrÃïÃm, na vidvÃæstattvadarÓÅ prahÅïÃvidya÷ | kiæ kÃraïam? tattvadarÓanÃt tattvadarÓane hi sarvapadÃrthanÃmevÃnupalambhÃt nÃsti kiæcid yadÃlambya karma kuryÃditi || 10 || yataÓcaivamavidyÃyÃmeva satyÃæ saæskÃrÃ÷ pravartante, asatyÃæ na pravartante, ata÷- avidyÃyÃæ niruddhÃyÃæ saæskÃrÃïÃmasaæbhava÷ | hetuvaiyarthyÃt | tasyÃ÷ punaravidyÃyÃ÷ kuto nirodha÷ ityÃha- avidyÃyà nirodhastu j¤ÃnenÃsyaiva bhÃvanÃt || 11 || asyaiva pratÅtyasamutpÃdasya yathÃvadaviparÅtabhÃvanÃta÷ avidyà prahÅyate | yo hi pratÅtyasamutpÃdaæ samyak paÓyati, sa sÆk«masyÃpi bhÃvasya na svarÆpamupalabhate | pratibimbasvaprÃlÃtacakramudgÃdivattu svabhÃvaÓÆnyatÃæ sarve«Ãæ bhÃvÃnÃmavatarati | sa eva svabhÃvaÓÆnyatÃæ sarve«Ãæ bhÃvÃnÃmavatÅrïo na kiæcidvastu upalabhate bÃhyamÃdhyÃtmikaæ và | so 'nupalabhamÃno na kvaciddharme muhyati, amƬhaÓca karma na karotÅti | evaæ pratÅtyasamutpÃdabhÃvanayà tattvamavatarati |tattvadarÓinoyogino niyatameva avidyà prahÅyate | prahÅïÃvidyasya saæskÃrà nirudhyante || 11 || yathà caivamavidyÃnirodhÃt saæskÃrà nirudhyante, evam- tasya tasya nirodhena tattannÃbhipravartate | du÷khaskandha÷ kevalo 'yamevaæ samyaÇ nirudhyate || 12 || (##) pÆrvasya pÆrvasya aÇgasya nirodhena utarasyottarasya aÇgasya nirodho bhavatÅti vij¤eyam | anayà cÃnupÆrvyà ayaæ yogÅ ÃtmÃtmÅyÃdyadarÓanÃyÃsanirasta÷ kÃrakavedakavirahitaæ bhÃvasvabhÃvaÓÆnyaæ du÷kharÃÓiæ punaranutpattyà samyaÇnirodhayati | yathoktamÃryaÓÃlistambasÆtre- evamÃdhyÃtmiko 'pi pratÅtyasamutpÃdo dvÃbhyÃmeva kÃraïÃbhyÃmutpadyate | katamÃbhyÃæ dvÃbhyÃm? hetÆpanibandhata÷ pratyayopanibandhataÓca | tatrÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya hetÆpanibandha÷ katama÷? yadidamavidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrÃ÷, saæskÃrapratyayaæ vij¤Ãnam, vij¤Ãnapratyayaæ nÃmarÆpam, nÃmarÆpapratyayaæ «a¬Ãyatanam, «a¬Ãyatanapratyaya÷ sparÓa÷, sparÓapratyayà vedanÃ, vedanÃpratyayà t­«ïÃ, t­«ïÃpratyayamupÃdÃnam, upÃdÃnapratyayo bhava÷, bhavapratyayà jÃti÷, jÃtipratyayà jarÃmaraïaÓokaparidevadu÷khadaurmanasyopÃyÃsÃ÷ saæbhavanti | evamasya kevalasya mahato du÷khaskandhasya samudayo bhavati | avidyà cennÃbhavi«yannaiva saæskÃrÃ÷ praj¤Ãsyante | evaæ yÃvajjÃtiÓcennÃbhavi«yajjarÃmaraïaæ na praj¤Ãsyate | athavÃ, satyÃmavidyÃyÃæ saæskÃrÃïÃmabhinirv­ttirbhavati | evaæ yÃvajjÃtyÃæ satyÃæ jarÃmaraïasyÃbhinirv­ttirbhavati | atrÃvidyÃyà naivaæ bhavati ahaæ saæskÃrÃnabhinirvartayÃmÅti | saæskÃrÃïÃmapi naivaæ bhavati vayamavidyayÃbhinirvartità iti | evaæ yÃvajjÃterapi naivaæ bhavati ahaæ jarÃmaraïamabhinirvartayÃmÅti | jarÃmaraïasyÃpi naivaæ bhavatyahaæ jÃtyÃbhinirvartitamiti | atha ca satyÃmavidyÃyÃæ saæskÃrÃïÃbhinirv­tti rbhavati prÃdurbhÃva÷ | evaæ yÃvajjÃtyÃæ satyÃæ jarÃmaraïasyÃbhinirv­ttirbhavati prÃdurbhÃva÷ | evamÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya hetÆpanibandho dra«Âavya÷ || kathamÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya pratyayopanibandho dra«Âavya iti? «aïïÃæ dhÃtÆnÃæ samavÃyÃt | katame«Ãæ «aïïÃæ dhÃtÆnÃæ samavÃyÃt? yadidaæ p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓavij¤ÃnadhÃtÆnÃæ samavÃyÃdÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya pratyayopanibandho dra«Âavya÷ | tatrÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya p­thivÅdhÃtu÷ katama÷? ya÷ kÃyasya saæÓle«ÃtkaÂhinabhÃvamabhinirvartayati, ayamucyate p­thivÅdhÃtu÷ | ya÷ kÃyasyÃnuparigrahak­tyaæ karoti, ayamucyate 'bdhÃtu÷ | ya÷ kÃyasyÃÓitabhak«itaæ paripÃcayati, ayamucyate tejodhÃtu÷ | ya÷ kÃyasya ÃÓvÃsapraÓvÃsak­tyaæ karoti, ayamucyate vÃyudhÃtu÷ | ya÷ kÃyasyÃnta÷ Óau«Åryamabhinirvartayati, ayamucyate ÃkÃÓadhÃtu÷ | yo nÃmarÆpamabhinirvartayati na¬akalÃpayogena pa¤cavij¤ÃnakÃyasaæyuktaæ sÃsravaæ ca manovij¤Ãnam, ayamucyate bhik«avo vij¤ÃnadhÃtu÷ | tatra asatÃme«Ãæ pratyayÃnÃæ kÃyasyotpattirna bhavati | yadà tvÃdhyÃtmika÷ p­thivÅdhÃturavikalo bhavati, evamaptejovÃyvÃkÃÓavij¤ÃnadhÃtavaÓcÃvikalà bhavanti, tata÷ sarve«Ãæ samavÃyÃtkÃyasyotpattirbhavati | tatra p­thivÅdhÃtornaivaæ bhavati- ahaæ kÃyasya kaÂhinabhÃvamabhinirvartayÃmÅti | abdhÃtornaivaæ bhavati- ahaæ kÃyasyÃnuparigrahak­tyaæ karomÅti | tejodhÃtornaivaæ bhavati- ahaæ kÃyasyÃÓitapÅtakhÃditaæ paripÃcayÃmÅti | vÃyudhÃtornaivaæ bhavati- ahaæ kÃyasyÃÓvÃsapraÓvÃsak­tyaæ karomÅti | ÃkÃÓadhÃtornaivaæ bhavati- ahaæ kÃyasyÃnta÷Óau«ÅryamabhinirvartayÃmÅti | vij¤ÃnadhÃtornaivaæ bhavati- ahaæ kÃyasya nÃmarÆpamabhinirvartayÃmÅti | kÃyasyÃpi naivaæ bhavati ahamemi÷ pratyayairjanita iti | atha ca puna÷ satÃme«Ãæ pratyayÃnÃæ samavÃyÃtkÃyasyotpatti rbhavati | tatra p­thivÅdhÃturnÃtmà na sattvo na jÅvo na janturna manujo na mÃnavo na strÅ na pumÃn na napuæsakaæ na cÃhaæ na mama na cÃnyasya kasyacit | evamabdhÃtustejodhÃturvÃyudhÃturÃkÃÓadhÃturvij¤ÃnadhÃturnÃtmà (##) na sattvo na jÅvo na janturna manujo na mÃnavo na strÅ na pumÃn na napuæsakaæ na cÃhaæ na mama na cÃnyasya kasyacit || tatra avidyà katamÃ? yà e«Ãmevaæ «aïïÃæ dhÃtÆnÃyamaiksaæj¤Ã piï¬asaæj¤Ã nityasaæj¤Ã dhruvasaæj¤Ã ÓÃÓvatasaæj¤Ã sukhasaæj¤Ã Ãtmasaæj¤Ã sattvasaæj¤Ã jÅvapudgalamanujamÃnavasaæj¤Ã ahaækÃrasaæj¤Ã mamakÃrasaæj¤Ã evamÃdi vividhamaj¤Ãnam | iyamucyate 'vidyeti | evamavidyÃyÃæ satyÃæ vi«aye«u rÃgadve«amohÃ÷ pravartante | tatra ye rÃgadve«amohà vi«aye«u, amÅ saæskÃrà ityucyante | vastuprativij¤aptirvij¤Ãnam | vij¤ÃnasahabhuvaÓcatvÃra÷ skandhà arÆpiïa÷ upÃdÃnÃkhyÃ÷, tannÃmarÆpaæ catvÃri mahÃbhÆtÃni, tÃni copÃdÃya rÆpam | tacca nÃma rÆpam | aikadhyamabhisaæk«ipya tannÃmarÆpam | nÃmarÆpasaæniÓritÃnÅndriyÃïi «a¬Ãyatanam | trayÃïÃæ dharmÃïÃæ saænipÃta÷ sparÓa÷ | sparÓÃnubhavo vedanà | vedanÃdhyavasÃnaæ t­«ïà | t­«ïÃvaipulyamuipÃdÃnam | upÃdÃnanirjÃtaæ punarbhavajanakaæ karma bhava÷ | bhavahetuka÷ skandhaprÃdurbhÃvo jÃti÷ | jÃtasya skandhasya paripÃko jarà | jÅrïasya skandhasya vinÃÓo maraïam | mriyamÃïasya saæmƬhasya sÃbhi«vaÇgasyÃntardÃha÷ Óoka÷ | ÓokotthamÃlapanaæ parideva÷ | pa¤cavij¤ÃnakÃyasaæyuktamasÃtamanubhavanaæ du÷kham | manasà saæyuktaæ mÃnasaæ du÷khaæ dÃrmanasyam | ye cÃpyanye evamÃdaya upakleÓÃste upÃyÃsà iti || tatra mohÃndhakÃrÃrthenÃvidyà | abhisaæskÃrÃrthena saæskÃrÃ÷ | vij¤ÃpanÃrthena vij¤Ãnam | anyonyopastambhanÃrthena nÃmarÆpam | ÃyadvÃrÃrthena «a¬Ãyatanam | sparÓanÃrthena sparÓa÷ | anubhavanÃrthena vedanà | paritar«aïÃrthena t­«ïà | upÃdÃnÃrthenopÃdÃnam | punarbhavÃrthena bhava÷ | janmÃrthena jÃti÷ | paripÃkÃrthena jarà | vinÃÓÃrthena maraïam | ÓocanÃrthena Óoka÷ | paridevanÃrthena parideva÷ kÃyaparipŬanÃrthena du÷kham | cittasaæpŬanÃrthena daurmanasyam | upakleÓÃrthenopÃyÃsÃ÷ || athavà tattve 'pratipattirmithyÃpratipattiraj¤Ãnamavidyà | evamavidyÃyÃæ satyÃæ trividhÃ÷ saæskÃrà abhinirvartante puïyopagà apuïyopagà Ãne¤jyopagÃ÷ | tatra puïyopagÃnÃæ saæskÃrÃïÃæ puïyopagameva vij¤Ãnaæ bhavati | apuïyopagÃnÃæ saæskÃrÃïÃmapuïyopagameva vij¤Ãnaæ bhavati | Ãne¤jyopagÃnÃæ saæskÃrÃïÃmÃne¤jyopagameva vij¤Ãnaæ bhavati | idamucyate vij¤Ãnam | vij¤Ãnapratyayaæ nÃmarÆpamiti vedanÃdayo 'rÆpiïaÓcatvÃra÷ skandhÃstatra tatra bhave nÃmayantÅti nÃma | saharÆpaskandhena ca nÃma rÆpaæ ceti nÃmarÆpamucyate | nÃmarÆpaviv­ddhayà «a¬bhirÃyatanadvÃrai÷ k­tyakriyÃ÷ pravartante praj¤Ãyante, tannÃmarÆpapratyayaæ «a¬Ãyatanamityucyate | «a¬bhyaÓcÃyataæebhya÷ «a sparÓakÃyÃ÷ pravartante, ayaæ «a¬Ãyatanapratyaya÷ sparÓa ityucyate | yajjÃtÅya÷ sparÓo bhavati tajjÃtÅyà vedanà pravartate | iyamucyate bhik«ava÷ sparÓapratyayà vedaneti | yastÃæ vedanÃæ viÓe«eïÃsvÃdayati abhinandati adhyavasyati adhyavasÃya ti«Âhati, sà vedanÃpratyayà t­«ïetyucyate | ÃsvÃdanÃbhinandanÃdhyavasÃnasthÃnÃdÃtmapriyarÆpasÃtarÆpairviyogo mà bhÆnnityamaparityÃgo bhavediti yaivaæ prÃrthanà idamucyate bhik«avast­«ïÃpratyayamupÃdÃnam | yatra vastuni sat­«ïastasya vastuno 'rjanÃya viÂhapanÃyopÃdÃnamupÃdatte, tatra tatra prÃrthayate, evaæ prÃrthayamÃna÷ punarbhavajanakaæ karma samutthÃpayati kÃyena vÃcà manasà ca, sa upÃdÃnapratyayo bhava ityucyate | (##) tatkarmanirjÃtÃnÃæ skandhÃnÃmabhinirv­tiryà sà bhavapratyayà jÃtirityucyate | jÃtyÃbhinirv­ttÃnÃæ skandhÃnÃmupacayanaparipÃkÃdvinÃÓo bhavati | tadidaæ jÃtipratyayaæ jarÃmaraïamityucyate || evamayaæ dvÃdaÓÃÇga÷ pratÅtyasamutpÃdo 'nyonyahetuko 'nyonyapratyayo naivÃnityo naiva nityo na saæsk­to nÃsaæsk­to nÃhetuko nÃpratyayo na vedayità nÃvedayità na pratÅtyasamutpanno nÃpratÅtyasamutpanno na k«ayadharmo nÃk«ayadharmo na vinÃÓadharmo nÃvinÃÓadharmo na nirodhadharmo nÃnirodhadharmo 'nÃdikÃlaprav­tto 'nucchinno 'nupravartate nadÅsrotavat || yadyapyayaæ dvÃdaÓÃÇga÷ pratÅtyasamutpÃdo 'nucchinno 'nupravartate nadÅsrotavat, atha cemÃnyasya dvÃdaÓÃÇgasya pratÅtyasamutpÃdasya catvÃryaÇgÃni saæghÃtakriyÃyai hetutvena pravartante | katamÃni catvÃri? yaduta avidyà t­«ïà karma vij¤Ãnaæ ca | tatra vij¤Ãnaæ bÅjasvabhÃvatvena hetu÷ | karma k«etrasvabhÃvatvena hetu÷ | avidyà t­«ïà ca kleÓasvabhÃvatvena hetu÷ | karmakleÓà vij¤ÃnabÅjaæ janayanti | tatra karma vij¤ÃnabÅjasya k«etrakÃryaæ karoti | t­«ïà vij¤ÃnabÅjaæ snehayati | avidyà vij¤ÃnabÅjamavakirati | asatÃæ te«Ãæ pratyayÃnÃæ vij¤ÃnabÅjasyabhinirv­ttirna bhavati | tatra karmaïo naivaæ bhavati- ahaæ vij¤ÃnabÅjasya k«etrakÃryaæ karomÅti | t­«ïÃyà api naivaæ bhavati- ahaæ vij¤Ãnasya snehakÃryaæ karomiti | avidyÃyà api naivaæ bhavati- ahaæ vij¤ÃnabÅjamavakirÃmÅti | vij¤ÃnabÅjasyÃpi naivaæ bhavati- ahamebhi÷ pratyayairjanitamiti || atha ca vij¤ÃnabÅjaæ karmak«etraprati«Âhitaæ t­«ïÃsnehÃbhi«yanditamavidyayà svavakÅrïaæ vibhajyamÃnaæ virohati | tatratatropapattyÃæyatanapratisaædhau mÃtu÷ kuk«au nÃmarÆpÃÇkuramabhinirvartayati | sa ca nÃmarÆpÃÇkuro na svayaæ k­toa na parak­to nobhayak­to neÓvarak­to na kÃlapariïÃmito na prak­tisaæbhÆto na caikakÃraïÃdhÅno nÃpyahetusamutpanna÷ | atha ca mÃtÃpit­saæyogÃd, ­tusamavÃyÃd, anye«Ãæ pratyayÃnÃæ samavÃyÃd ÃsvÃdÃnuviddhaæ vij¤ÃnabÅjaæ mÃtu÷ kuk«au nÃmarÆpÃÇkuramabhinirvartayati asvÃmike«u dharme«vaparigrahe«vamame«vÃkÃÓasame«u mÃyÃlak«aïasvabhÃve«u hetupratyayÃnÃmavaikalyÃt || tadyathà pa¤cabhi÷ kÃraïaiÓcak«urvij¤Ãnamutpadyate | katamai÷ pa¤cabhi÷? yaduta cak«u÷ pratÅtya rÆpaæ cÃlokaæ cÃkÃÓaæ ca tajjamanasikÃraæ ca pratÅtyotpadyate cak«urvij¤Ãnam | tatra cak«urvij¤Ãnasya cak«urÃÓrayak­tyaæ karoti | rÆpamÃlambanak­tyaæ karoti | Ãloko 'vabhÃsak­tyaæ karoti | ÃkÃÓamanÃvaraïak­tyaæ karoti | tajjamanasikÃra÷ samanvÃharaïak­tyaæ karoti | asatÃme«Ãæ pratyayÃnÃæ cak«urvij¤Ãnaæ notpadyate | yadà tu cak«urÃdhyÃtmikamÃyatanamavikalaæ bhavati, evaæ rÆpÃlokÃkÃÓatajjamanasikÃrÃÓcÃvikalà bhavanti, tata÷ sarve«Ãæ samavÃyÃccak«urvij¤Ãnamutpadyate | tatra cak«u«o naivaæ bhavati- ahaæ cak«urvij¤ÃnasyÃÓrayak­tyaæ karomÅti | ÃlokasyÃpi naivaæ bhavati- ahaæ cak«urvij¤ÃnasyÃvabhÃsak­tyaæ karomÅti | ÃkÃÓasyÃpi naivaæ bhavati- ahaæ cak«urvij¤ÃnasyÃnÃvaraïak­tyaæ karomiti | tajjamanasikÃrasyÃpi naivaæ bhavati- ahaæ cak«urvij¤Ãnasya samanvÃharaïak­tyaæ karomÅti | cak«urvij¤ÃnasyÃpi naivaæ bhavati- ahamebhi÷ pratyayairjanitamiti | atha ca satÃme«Ãæ pratyayÃnÃæ samavÃyÃccak«urvij¤Ãnasyotpattirbhavati | evaæ Óe«ÃïÃmindriyÃïÃæ yathÃyogaæ karaïÅyam || (##) tatra na kaÓciddharmo 'smÃllokÃtparalokaæ saækrÃmati | asti ca karmaphalaprativij¤aptirhetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | tadyathà bhik«ava÷ supariÓuddhe ÃdarÓamaï¬ale mukhapratibimbakaæ d­Óyate, na ca tatrÃdarÓamaï¬ale mukhaæ saækrÃmati, asti ca mukhaprativij¤aptirhetupratyayÃnÃmavaikalyÃt, evamasmÃllokÃnna kaÓciccyuto nÃpyanyatropapanna÷, asti ca karmaphalaprativij¤aptirhetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | tadyathà bhik«avaÓcandramaï¬alaæ catvÃriæÓadyojanaÓatamÆrdhvaæ vrajati, atha ca puna÷ parÅtte 'pyudakabhÃjane candrasya pratibimbaæ d­Óyate, na ca tasmÃtsthÃnÃdÆrdhvaæ nabhasaÓcyutaæ parÅtte udakasya bhÃjane saækrÃntaæ bhavati asti ca candramaï¬alaprativij¤aptirhetupratyayÃnÃmavaikalyÃt | evamasmÃllokÃnna kaÓciccyuto nÃnyatropapanna÷, asti ca karmaphalaprativij¤aptirhetupratyayÃnÃmavaikalyÃt || tadyathÃ- agnirupÃdÃnapratyaye sati jvalati, upÃdÃnavaikalyÃnna jvalati, evameva bhik«ava÷ karmakleÓajanitaæ vij¤ÃnabÅjaæ tatratatropapattyÃyatanapratisaædhau mÃtu÷ kuk«au nÃmarÆpÃÇkuramabhinirvartayati asvÃmike«u dharme«vaparigrahe«u mÃyÃlak«aïasvabhÃve«u amame«u k­trime«u hetupratyayÃnÃmavaikalyÃt || tatrÃdhyÃtmika÷ pratÅtyasamutpÃda÷ pa¤cabhi÷ kÃraïairdra«Âavya÷ | katamai÷ pa¤cabhi÷? na ÓÃÓvatato nocchedato na saækrÃntita÷ parÅttahetuvipulaphalÃbhinirv­ttitastatsad­ÓÃnuprabandhataÓceti | kathaæ na ÓÃÓvatata÷? yasmÃdanye mÃraïÃntikÃ÷ skandhÃ÷, anye aupapattyaæÓikÃ÷ skandhÃ÷ | na tu ya eva mÃraïÃntikÃ÷ skandhÃsta evaupapattyaæÓikÃ÷ | api tu mÃraïÃntikÃ÷ skandhà nirudhyante, tasminneva ca samaye aupapattyaæÓikÃ÷ skandhÃ÷ prÃdurbhavanti | ato na ÓÃÓvatata÷ | kathaæ nocchedata÷? na ca pÆrvaniruddhe«u mÃraïÃntike«u skandhe«u aupapattyaæÓikÃ÷ skandhÃ÷ prÃdurbhavanti nÃpyaniruddhe«u | api tu mÃraïÃntikÃ÷ skandhà nirudhyante, tasminneva ca samaye aupapattyaæÓikÃ÷ skandhÃ÷ prÃdurbhavanti tulÃdaï¬onnÃbhÃvanÃmavat candrabimbapratibimbavat | ato nocchedata÷ | kathaæ na saækrÃntita÷? visad­ÓÃ÷ sattvanikÃyÃ÷ sabhÃgÃyÃæ jÃtyÃæ jÃtimabhinirvartayanti | ato na saækrÃntita÷ | kathaæ parÅttahetuto vipulaphalÃbhinirv­ttita÷ | parÅttaæ karma kriyate, vipula÷ phalavipÃko 'nubhÆyate | ata÷ parÅttahetuto vipulaphalÃbhinirv­ttita÷ | kathaæ tatsad­ÓÃnuprabandhata÷? yathÃvedanÅyaæ karma kriyate, tathÃvedanÅyo vipÃko 'nubhÆyate | atastatsad­ÓÃnuprabandhataÓca | iti vistara÷ || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau dvÃdaÓÃÇgaparÅk«Ã nÃma «a¬viæÓatitamaæ prakaraïam || (##) 27 d­«ÂiparÅk«Ã saptaviæÓatitamaæ prakaraïam | yaÓcaivaæ pratÅtyasamutpÃdaæ yathÃbhÆtaæ samyak paÓyati, sa na pÆrvÃntaæ pratisarati, nÃparÃntaæ pratisarati,- ityÃdi sÆtre paÂhayate, tatra katama÷ pÆrvÃnta÷, katamo 'parÃnta÷, kathaæ na pratisaratÅti? tadvayutpatyarthamidamÃrabhyate | tatra vartamÃnamÃtmabhÃvamapek«ya atÅtà ÃtmabhÃvÃ÷ pÆrvÃnta ityucyate | pÆrvo hi janmaparaæparÃæÓa÷ pÆrvÃnta÷ | taæ na pratisarati, d­«ÂiprakÃrairnÃlambate | pratÅtyasamutpÃdasya yathÃvadavasthitatattvadarÓanÃt nÃnyathÃvasthitaæ vastu anyathà abhiniviÓate | tatra a«Âau d­«Âaya÷ pÆrvÃntamÃlambya anyathà prav­ttÃ÷ | tadyathÃ- abhÆmatÅtamadhvÃnaæ nÃbhÆmiti ca d­«Âaya÷ | yÃstÃ÷ ÓÃÓvatalokÃdyÃ÷ pÆrvÃntaæ samupÃÓritÃ÷ || 1 || tatra itiÓabda÷ Ãdyartha÷ | athavà d­«ÂidvayopÃdÃnamupalak«aïÃrtham | catastrastvetà d­«Âaya÷ | tadyathÃ- kiæ nvahamabhÆvamatÅtamadhvÃnam, nÃbhÆvamatÅtamadhvÃnam, abhÆvaæ ca nÃbhÆvaæ ca, naivÃbhÆvaæ na nÃbhÆvam, iti | etÃÓcatasro d­«Âaya÷ pÆrvÃntaæ samÃÓritÃ÷ | aparà api catasra ityÃha- yÃstÃ÷ ÓÃÓvatalokÃdyÃ÷ pÆrvaæ prasaÇgena upavarïitÃ÷, tà api pÆrvÃntaæ samupÃÓritÃ÷ || tatra yadyapi pÆrvÃntÃd d­«Âicatu«ÂayÃduttaraæ d­«Âicatu«Âayaæ nÃtibhidyate, tathÃpi tÃvanmÃtraviÓe«amÃÓritya p­thagupÃdÅyate | tacca uttaratra vyÃkhyÃsyÃma÷ | tatra ÓÃÓvato loka÷ ityetat, abhÆvamatÅtamadhvÃnam, ityetasmÃnnÃtibhidyate | athavà ayaæ viÓe«a÷- yacchÃÓvato loka÷ itye«Ãæ d­«Âi÷ sÃmÃnyena pÆrvÃntamÃÓrità | abhÆvamatÅtamadhvÃnam, itye«Ã tu Ãtmana eva pÆrvÃntaparÃmarÓena prav­ttÃ, na sÃmÃnyeneti | evamanyÃsvapi d­«Âi«u viÓe«o vaktavya÷ | ityevaæ tÃvat a«ÂÃvetà d­«Âaya÷ pÆrvÃntaæ samupÃÓritÃ÷ || 1 || ukta÷ pÆrvÃntastadÃlambikÃbhird­«Âibhi÷ sÃrdham | idÃnÅmaparÃnta ucyate | tatra vartamÃnamÃtmabhÃvamapek«ya bhÃvina÷ ÃtmabhÃvÃ÷ aparÃnta ityucyate | aparo hi janmaparaæparÃæÓo 'parÃnta÷, taæ na pratisarati, d­«ÂiprakÃrairnÃlambate | pratÅtyasamutpÃdasya yathÃvadavasthitatattvadarÓanÃt, nÃnyathÃvasthitaæ vastu anyathÃbhiniviÓate | tatra a«Âau d­«Âaya÷ aparÃntamÃlambya anyathà prav­ttÃ÷ | tadyathÃ- d­«Âayo na bhavi«yÃmi kimanyo 'nÃgate 'dhvani | bhavi«yÃmÅti cÃntÃdyà aparÃntaæ samÃÓritÃ÷ || 2 || ihÃpi d­«ÂidvayopÃdÃnamupalak«aïÃrtham | catastrastvetà d­«Âaya÷ | tadyathÃ- kiæ nu bhavi«yÃmyanÃgatamadhvÃnam, na bhavi«yÃmi, bhavi«yÃmi ca na bhavi«yÃmi ca, naiva (##) bhavi«yÃmi na ca na bhavi«yÃmyanÃgatamadhvÃnam, ityetÃÓcatasro d­«Âaya÷ aparÃntaæ samÃÓritÃ÷ | kimetà eva catasro d­«Âaya÷ aparÃntaæ samÃÓritÃ÷? netyÃha | kiæ tarhi aparà api catasro vidyante antÃdyà aparÃntaæ samÃÓritÃ÷ | tatra antÃdyÃÓcatasro d­«Âaya÷ sÃmÃnyena aparÃntamÃaÓritya prav­ttÃ÷, kiæ tu bhavi«yÃmyanÃgatamadhvÃnamityetÃstu Ãtmana evÃparÃntamÃÓritya prav­ttÃ÷, ityevaæ d­«Âicatu«Âayasya viÓe«a iti boddhavyam || 2 || tatra Ãdyasya tÃvat pÆrvÃntÃlambikasya d­«Âicatu«Âayasya yathà na saæbhava÷, tathà pratipÃdayannÃha- abhÆmatÅtamadhvÃnamityetannopapadyate | yo hi janmasu pÆrve«u sa eva na bhavatyayam || 3 || tatra ya eva atÅte«u janmasu babhÆva, yadi sa evÃyamadhunà syÃt, tadà yuktamasya grahÅtum- abhÆvamahamatÅtamadhvÃnamiti | na caitadevaæ saæbhavati nityatvaprasaÇgÃt, nityasya ca saæsaraïÃnupapatte÷, ekagatisthasyÃpi nÃnÃgatisaæg­hÅtatvaprasaÇgÃt | iha hi pÆrvaæ yadi narakÃdigatiko bhÆtvà idÃnÅæ karmavaicitryÃt manu«ye«u upapanna÷ evaækalpayet- ahamevÃsau nÃraka Ãsam iti, tadasya na yuktam | kathaæ hi nÃma manu«ya÷ san nÃrakÃdika÷ syÃt? yattarhi idaæ paÂhayate sÆtre- ahameva sa tena kÃlena tena samayena mÃndhÃtà nÃma rÃjà cakravartÅ abhÆvam iti, tat kathaæ veditavyamiti? anyatvaprati«edhaparaæ tadvacanaæ naikatvapratipÃdakamiti vij¤eyam | ata eva hi nÃnya÷ sa tena kÃlena tena samayeneti paÂhayate | yadi puna÷ sa evÃyamiti pÆrvakasya cÃdhunÃtanasya ca ekatvaæ syÃt, ko do«a÷ syÃt? uktastÃvadatra do«a÷- nityatvaæ syÃditi || 3 || tathÃpi bhÆya ucyate- sa evÃtmeti tu bhavedupÃdÃnaæ viÓi«yate | yadi sa eva pÆrvaka ÃtmÃyamidÃnÅæ syÃt, tadà upÃdÃnasya pa¤caskandhalak«aïasya viÓe«o na syÃt upÃdÃturaviÓe«ÃtpÆrvÃvasthÃyÃmiva | na caivamupÃdÃnÃviÓe«o 'syÃtmana÷, kiæ tarhi viÓi«yata eva upÃdÃnamupÃdÃtu÷ karmabhedÃt kÃrakabhedÃcca | tataÓca upÃdÃnaviÓe«Ãt sa evÃyamÃtmeti na yujyate || atha manyase- viÓi«yatÃmupÃdÃnam, Ãtmà tu eka eveti | ata÷ Ãtmano 'viÓi«ÂatvÃdabhÆmatÅtamadhvÃnamityetad bhavi«yatyeva | ucyate- upÃdÃnavinirmukta Ãtmà te katama÷ puna÷ || 4 || yadi hi anyadupÃdÃnam, anyaÓcÃtmà syÃt, tadà upÃdÃnaviÓe«e 'pi Ãtmano 'viÓe«Ãt syÃdetadevam | na caitad bhedena darÓayituæ Óakyam- ayamasÃvÃtmÃ, idamasyopÃdÃnamiti, (##) upÃdÃnaviÓi«ÂasvabhÃvatvÃdÃtmano 'hetukatvaprasaÇgÃt, p­thaggrahaïaprasaÇgÃcca | yadà caivamupÃdÃnavinirmukta Ãtmà darÓayituæ na Óakyate, tadà upÃdÃnaviÓe«e 'pi ÃtmÃviÓe«a iti na Óakyate kalpayitum || 4 || athÃpi kaÓcit parikalpayet- satyam, upÃdÃnavinirmukta iti evaæ na saæbhavati, kimupÃdÃnameva Ãtmatvena parikalpyate iti? etadapi na yuktamiti pratipÃdayannÃha- upÃdÃnavinirmukto nÃstyÃtmeti k­te sati | syÃdupÃdÃnamevÃtmà nÃsti cÃtmeti va÷ puna÷ || 5 || yathà tÃvadupÃdÃnamevÃtmà na saæbhavati tathà pratipÃdayannÃha- na copÃdÃnamevÃtmà vyeti tatsamudeti ca | kathaæ hi nÃmopÃdÃnamupÃdÃtà bhavi«yati || 6 || tatra yadetat pa¤copÃdÃnaskandhÃkhyamupÃdÃnam, tat pratik«aïamutpadyate ca vinaÓyati ca | na caivamÃtmà pratik«aïamutpadyate ca vinaÓyati ca | Ãtmà skandhebhyastattvÃnyatvÃdinà ca nityÃnityatvenÃpyaÓakya eva vaktum, anekado«aprasaÇgÃt | nityatve hi Ãtmana÷ ÓÃÓvatavÃda÷ syÃt, anityatve ca ucchedavÃdaprasaÇga÷ | tataÓca tadubhayaæ ÓÃÓvatocchedÃkhyaæ mahÃnarthakaramiti nopagantavyam | ata÷ upÃdÃnamevÃtmeti tÃvanna yujyate || api ca- kathaæ hi nÃmopÃdÃnamupÃdÃtà bhavi«yati | iha upÃdÅyate ityupÃdÃnaæ karma | tasya ca avaÓyamupÃdÃtrà upÃrjakena bhavitavyam | tasya copÃdÃnasya yadi Ãtmatvami«yate, tatra upÃdÃnameva upÃdÃtà ityapi vidyate | tataÓca kart­karmaïoraikye sati chet­cchettavyaghaÂakumbhakÃrÃgnÅndhanÃdÅnÃmapi aikyaæ syÃt | na caitad d­«Âaæ yuktaæ và iti pratipÃdayannÃha- kathaæ hi nÃmopÃdÃnamupÃdÃtà bhavi«yati | iti | api tu atyantÃsaæbhava evÃsya pak«asyetyabhiprÃya÷ || 6 || atrÃha- satyamupÃdÃnamÃtramÃtmà na yujyate, kiæ tarhi upÃdÃnavyatirikta eva Ãtmà bhavi«yati | etadapi na yuktam | kiæ kÃraïam? yasmÃt- anya÷ punarupÃdÃnÃdÃtmà naivopapadyate | g­hyate hyanupÃdÃno yadyanyo na ca g­hyate || 7 || yadi upÃdÃnÃdÃtmà vyatirikta÷ syÃt, g­hyeta sa upÃdÃnavyatirikta÷, ghaÂÃdiva paÂa÷ | na caivaæ g­hyate | tasmÃdupÃdÃnavyatirikto 'pi nÃsti | anupÃdÃna÷ upÃdÃnavyatirekeïa ag­hyamÃïatvÃt khapu«pavat, ityabhiprÃya÷ || 7 || (##) idÃnÅæ yathopapÃditamarthaæ nigamayannÃha- evaæ nÃnya upÃdÃnÃnna copÃdÃnameva sa÷ | Ãtmà nÃstyanupÃdÃna÷ atha syÃt- yadi Ãtmà upÃdÃnasvarÆpo na bhavati, upÃdÃnopÃdÃtrorekatvaprasaÇgÃt | udayavyayaprasaÇgÃcca | sa hi anyo 'pi na bhavati upÃdÃnamanapek«ya bhedena grahaïaprasaÇgÃt | na cÃpyanupÃdÃna÷, upÃdÃnanirapek«asya grahaïaprasaÇgÃt | evaæ tarhi nÃsti Ãtmetyastu | ucyate- nÃpi nÃstye«a niÓcaya÷ || 8 || yo hi nÃma skandhÃnupÃdÃya praj¤apyate, sa kathaæ nÃstÅti syÃt? na hi avidyamÃno vandhyÃtanaya÷ skandhÃnupÃdÃya praj¤apyate | kathaæ sati upÃdÃne upÃdÃtà nÃstÅti yujyate | tasmÃnnÃstitvamapyasya na yujyate | tasmÃnnÃsti Ãtmeti niÓcayo 'pye«a nopapadyate | asya tvÃtmano vyavasthÃnaæ vistareïa madhyamakÃvatÃrÃdavaseyam | ihÃpi ca pÆrvameva sthÃnasthÃne«u k­tà vyavastheti na punariha tadvayavasthÃne yatna ÃsthÅyate || 8 || evaæ tÃvadabhÆvamatÅtamadhvÃnamitye«Ã kalpanà nopapadyate | idÃnÅæ nÃbhÆvamatÅtamadhvÃnamityedapi yathà nopapadyate tathà pratipÃdayannÃha- nÃbhÆmatÅtamadhvÃnamityetannopapadyate | yo hi janmasu pÆrve«u tato 'nyo na bhavatyayam || 9 || yadi pÆrvakÃdÃtmana÷ asya adhunÃtanasya Ãtmano 'nyatvaæ syÃt, tadÃnÅæ nÃbhÆmatÅtamadhvÃnamiti syÃt | na caitadevaæ saæbhavati | tasmÃnnÃbhÆvamatÅtamadhvÃnamityetannopapadyate || 9 || yadi puna÷ pÆrvakÃdÃtmana÷ asya anyatvaæ syÃt, ko do«a iti? ucyate- yadi hyayaæ bhavedanya÷ pratyÃkhyÃyÃpi taæ bhavet | tathaiva ca sa saæti«Âhettatra jÃyeta vÃm­ta÷ || 10 || yadi hi ayamadhunÃtana Ãtmà pÆrvakÃdÃtmana÷ anya÷ syÃt, tadà taæ pÆrvakamÃtmÃnaæ pratyÃkhyÃya parityajya tannirapek«a÷ ataddhetuka eva syÃt | kiæ cÃnyat | tathaiva ca sa saæti«Âhettatra yadi pÆrvakÃdÃtmana÷ asya anyatvaæ syÃt, tadà anyatvÃd ghaÂotpÃde paÂÃvinÃÓavat pÆrvasyÃtmanà uttarasminnapi Ãtmani samutpadyamÃne 'pi anirodha÷ syÃt | aniruddhatvÃcca yatra pÆrvaæ devamanu«yÃdijanmasu upapanna÷, yena varïasaæsthÃnÃdinà pÆrvamupalabhyamÃna÷, tenaiva prakÃreïa tathaiva sa tatrÃvati«Âheta tathaivÃvati«Âheteti | tasmÃnnÃbhÆvamatÅtamadhvÃnamityetannopapadyate || atrÃha- tatra yaduktam- yadi hyayaæ bhavedanya÷ pratyÃkhyÃyÃpi taæ bhavet | iti, (##) yadi puna pÆrvakamÃtmÃnaæ pratyÃkhyÃya [ayamiha bhavet, ko do«a÷ syÃt? tatra do«Ã bahava÷ syu÷ | kathamiti cet, yasmÃdevaæ sati- uccheda÷ karmaïÃæ nÃÓastathÃnyak­takarmaïÃm | anyena paribhoga÷ syÃdevamÃdi prasajyate || 11 || yadi pÆrvakamÃtmÃnaæ pratyÃkhyÃya ayamÃtmà bhavet, tadÃ] pÆrvakasya Ãtmana÷ tatra na«ÂatvÃd, iha ca anyasyaiva cotpÃdanÃtpÆrvakasyÃtmana uccheda÷ syÃt | tasmiæÓca Ãtmani ucchinne karmaïÃmadattaphalÃnÃmevÃÓrayavicchedena vicchedÃt, bhoktaÓcÃbhÃvÃnnÃÓa eva syÃt | atha pÆrvakenÃtmanà k­tasya karmaïa÷ uttareïÃtmanà phalaparibhoga÷ parikalpyate, tathÃpi anyena k­tasya karmaïa÷ phalasya anyenopabhoga÷ syÃt | tataÓca- ak­tÃbhyÃgamabhayaæ syÃtkarmÃk­takaæ yadi | ityevamÃdi ani«ÂamÃpadyate || 11 || api ca | yadi ayamÃtmà pÆrvakÃdÃtmana÷ anya eva atropapanna÷ syÃt, tadà pÆrvamabhÆtvà paÓcÃdutpanna iti syÃt | na caitadyuktamiti pratipÃdayannÃha- nÃpyabhÆtvà samudbhÆto do«o hyatra prasajyate | k­tako và bhavedÃtmà saæbhÆto vÃpyahetuka÷ || 12 || iti | yadi hi Ãtmà pÆrvamabhÆtvà paÓcÃdutpanna÷ syÃt, tadà k­taka eva Ãtmà syÃt | na ca k­taka Ãtme«yate, anityatvaprasaÇgÃt | vyatiriktasya ca tanni«pÃdakasya karturabhÃvÃt kuta÷ k­takatvamÃtmano yojyeta? k­take cÃtmani parikalpyamÃne ÃdimÃn saæsÃra÷ syÃdeva, apÆrvasattvasya prÃdurbhÃvaÓca | na caitadevam | tasmÃnna k­taka Ãtmà | api ca | saæbhÆto vÃpyahetuka÷ | abhÆtvà prÃgÃtmà samutpadyamÃno nirhetuka evopapadyate | pÆrvaæ hi Ãtmà nÃstÅti ak­tako nirhetuka÷ syÃt | vÃÓabdo vikalpe | k­tako và bhavedÃtmà yadi và nÃbhÆvamatÅtamadhvÃnamityetannÃbhyupeyam | saæbhÆto vÃpyahetuka÷, yadi vÃ- nÃbhÆmatÅtamadhvÃnamityetannopapadyate | ityabhyupagamyatÃm || 12 || idÃnÅæ yathopavarïitamevÃrthaæ nigamayannÃha- evaæ d­«ÂiratÅte yà nÃbhÆmahamabhÆmaham | ubhayaæ nobhayaæ ceti nai«Ã samupapadyate || 13 || evaæ yathopavarïitena nyÃyena abhÆmatÅtamadhvÃnamiti yà d­«Âi÷, e«Ãpi naivopapadyate | etaddvayasyÃbhÃvÃcca ubhayamapi nopapadyate | kiæ kÃraïam? yasmÃd dvayaæ hyetatsamÃhatamubhayamiti kalpyate | ekaikasya ca p­thakp­thagabhÃvÃt kutastatsamÃhÃra iti ubhayamapi na saæbhavati | (##) ubhayasyÃbhÃvÃt kutastatprati«edhena nobhayaæ bhavi«yatÅti? tasmÃnnaivÃbhÆvaæ na nÃbhÆvamityetadapi nopapadyate || 13 || tadevaæ pÆrvÃntaæ samÃÓritasya d­«Âicatu«Âayasya asaæbhavamudbhÃvya idÃnÅmaparÃntasamÃÓritasya prati«edhamÃha- adhvanyanÃgate kiæ nu bhavi«yÃmÅti darÓanam | na bhavi«yÃmi cetyetadatÅtenÃdhvanà samam || 14 || yathaiva hi atÅte 'dhvani d­«Âicatu«Âayaæ ni«iddham, evamanÃgate 'pyadhvani d­«Âicatu«Âayaæ ni«edhanÅyamuktapÃÂhaparivartanena | tadyathÃ- adhvanyanÃgate kiæ nu bhavi«yÃmÅtyasaægatam | ai«yajanmani yo bhÃvo sa eva na bhavatyayam || ityevamÃdinà sarvaæ samaæ yojyamekatvaprati«edhe | evamanyatvaprati«edhe 'pi samaæ yojyam- na syÃmanÃgate kÃle ityetannopapadyate ai«ya janmani yo bhÃvo tato 'nyo na bhavatyayam || ityevamÃdinà pÆrvaÓlokapÃÂhaparivartanena || 14 || idÃnÅæ pÆrvÃntaæ samÃÓritasya ÓÃÓvatÃdid­«Âicatu«Âayasya prati«edhÃrthamÃha- sa deva÷ sa manu«yaÓcedevaæ bhavati ÓÃÓvatam | anutpannaÓca deva÷ syÃjjÃyate na hi ÓÃÓvatam || 15 || iha hi kaÓcinmanu«yagatistha÷ kuÓalaæ karma k­tvà devagatiæ gacchati | tatra yadi sa eva deva÷ sa eva manu«ya iti evamubhayoraikyaæ syÃt, tadà ÓÃÓvataæ syÃt | na caitadevaæ yadeva eva manu«yo bhavediti | ato nÃsti kiæcicchÃÓvatam | api ca | ÓÃÓvatavÃde sati asamutpannaÓca deva÷ syÃt | kiæ kÃraïam? yasmÃjjÃyate na hi ÓÃÓvatam | yaddhi vastu ÓÃÓvatam, tadvidyamÃnatvÃnnaiva jÃyate | tataÓca anutpanno deva÷ syÃt, anutpanno devo na yujyate iti || evaæ tÃvacchÃÓvataæ na yujyate || 15 || idÃnÅmaÓÃÓvatamapi yathà na saæbhavati tathà pratipÃdayannÃha- devÃdanyo manu«yaÓcedaÓÃÓvatamato bhavet | devÃdanyo manu«yaÓcetsaætatirnopapadyate || 16 || yadi hi anyo devo 'nyaÓca manu«ya÷ syÃt, tadà pÆrvakasya manu«yÃtmanastatra na«ÂatvÃdiha ca anyasyaivotpÃdÃt sa pÆrvako manu«yÃtmà tatra vina«Âa ityaÓÃÓvataæ syÃt | tatsaætÃnÃnuv­ttyà nÃÓÃÓvatamiti cet, ucyate- devÃdanyo manu«yaÓcetsaætatirnopapadyate | yadi devÃdanyo manu«yo bhavet, tadà yathà nimbasya na ÃmratarusaætÃno bhavati, evaæ manu«yasya deva÷ ekasaætÃnapatito na syÃt | tataÓca pÆrvakasya vinÃÓÃdaÓÃÓvatameva bhavet | athavà | (##) yadi devÃdanyo manu«yo bhavet, tadà saætÃnÃnuv­ttirna syÃt | asti ceyaæ saætÃnÃnuv­tti÷ devasya manu«ya÷ ekasaætÃnapatita iti | tasmÃt saætÃnÃbhÃvaprasaÇgÃt devÃdanyo manu«yo na bhavati | yataÓcaivam, ato 'ÓÃÓvatamapi nÃsti || 16 || idÃnÅæ ÓÃÓvatÃÓÃÓvataprati«edhÃrthamÃha- divyo yadyekadeÓa÷ syÃdekadeÓaÓca mÃnu«a÷ aÓÃÓvataæ ÓÃÓvataæ ca bhavettacca na yujyate || 17 || yadi ayaæ manu«ya÷ aæÓena manu«yatÃæ vijahyÃt, aæÓena vihÃya manu«yatÃæ devÃtmabhÃvamupÃdadyÃt, tadà ekadeÓasya nÃÓÃdaÓÃÓvataæ syÃt, ekadeÓasya ca avasthÃnÃcchÃÓvataæ syÃt | etacca ayuktaæ yadekasya divyagatisaæg­hÅta÷ ekadeÓa÷ syÃt, ekadeÓaÓca manu«ya÷ syÃt | tasmÃcchÃÓvataæ ca aÓÃÓvataæ ca etadubhayaæ nopapadyate || 17 || idÃnÅæ naÓÃÓvatanaivÃÓÃÓvatad­«Âiprati«edhÃrthamÃha- aÓÃÓvataæ ÓÃÓvataæ ca prasiddhamubhayaæ yadi | siddhe na ÓÃÓvataæ kÃmaæ naivÃÓÃÓvatamityapi || 18 || yadi ÓÃÓvataæ kiæcidvastu syÃt, tadà paÓcÃdaÓÃÓvatadarÓanÃnnaiva ÓÃÓvatamiti syÃt | evaæ yadi kiæcidaÓÃÓvataæ syÃt, tadà tasya paÓcÃcchÃÓvatopapattito nÃÓÃÓvatamiti syÃt | yadà tu ÓÃÓvatÃÓÃÓvatamevÃprasiddham, tadà kutastatprati«edhena naivaÓÃÓvataæ nÃÓÃÓvatam syÃditi? tasmÃdetadapyayuktam || 18 || atha syÃt- anÃdijanmamaraïaparaæparÃprav­ttamavicchinnakamaæ saæsÃraprabandhamupalabhya ÓÃÓvata mÃtmÃnaæ parikalpayÃma÷ | astyasau ÓÃÓvata÷ kaÓcit padÃrtha÷, yo hi nÃma evamanÃdimati saæsÃre paribhramannadyÃpyupalabhyate iti | ucyate | etadapi nopapadyate | kiæ kÃraïam? yo hi nÃma- kutaÓcidÃgata÷ kaÓcitkiæcidgacchetpuna÷ kvacit | yadi tasmÃdanÃdistu saæsÃra÷ syÃnna cÃsti sa÷ || 19 || yadi hi saæskÃrÃïÃmÃtmano va kutaÓcidgatyantarÃd gamanaæ gatyantaramÃgamanaæ syÃt, tataÓca gantyantarÃt puna÷ kvacid gamanaæ syÃt, tadÃnÅmanÃdi÷ saæsÃra÷ syÃt | na ca kutaÓcit kasyacidÃgamanaæ saæbhavati, nityasya và anityasya và ÃgamanÃnupapatte÷ | na cÃpi ita÷ puna÷ kasyacit kvacid gamanaæ saæbhavati, nityasya và anityasya gamanÃnupapatte÷ | yadà caivaæ na saæbhavati, tadà kuto janmamaraïaparaæparÃyà atidÅrghatvena ÃdyanupalambhÃdanÃdimÃn saæsÃra÷ syÃt? saæsarturabhÃvÃt kuta÷ anÃdimattvamÃdimatvaæ và saæsÃrasya saæbhavet? yadà ca na saæbhavati, tadà yaduktam- astyasau ÓÃÓvata÷ kaÓcitpadÃrtha÷, yo hi nÃma evamanÃdimati saæsÃre paribhramannadyÃpyupalabhyate iti, tanna yuktam || (##) ataÓca, evaæ yathoditanyÃyena- nÃsti cecchÃÓvata÷ kaÓcit ko bhavi«yatyaÓÃÓvata÷ | ÓÃÓvato 'ÓÃÓvataÓcÃpi dvÃbhyÃmÃbhyÃæ tirask­ta÷ || 20 || yadà caivaæ ÓÃÓvata eva padÃrtho na saæbhavati, tadà kasya vigamanÃdaÓÃÓvata÷ syÃt | ÓÃÓvatÃÓÃÓvatÃnupalambhÃcca kuta÷ ubhayaæ kuto nobhayamiti? tasmÃdevaæ ÓÃÓvatÃdid­«Âicatu«Âayaæ pÆrvÃnte saæsÃrasya na saæbhavati || 20 || idÃnÅmantÃnantÃdicatu«ÂayamaparÃnte yathà na saæbhavati, tathà pratipÃdayannÃha- antavÃn yadi loka÷ syÃtparaloka÷ kathaæ bhavet | athÃpyanantavÃælloka÷ paraloka÷ kathaæ bhavet || 21 || yadi hi antavÃn, vinÃÓÃdÆrdhvaæ pÆrvaloko na syÃt, tadà paraloko na syÃt asti ca paraloka iti antavÃælloka iti nopapadyate | athÃpi anantavÃælloka÷ syÃt, tadÃnÅmapi paraloka÷ kathaæ bhavet? naiva paraloka÷ syÃdityabhiprÃya÷ | na ca paraloko nÃsti | ata÷ paralokasadbhÃvÃdantavÃnapi loko na bhavati || 21 || idÃnÅmantavattvamanantavatvaæ ca ubhayametallokasya yathà na saæbhavati, tathà pratipÃdayannÃha- skandhÃnÃme«a saætÃno yasmÃddÅpÃrci«Ãmiva | pravartate tasmÃnnÃntÃnantavattvaæ ca yujyate || 22 || pÆrvottarahetuphalabhÃvasaæbandhanairantaryÃvicchinnakamavartÅ yasmÃdayaæ pradÅpavat pratik«aïavinÃÓÅ skandhasaætÃna÷ pravartate, tasmÃddhetuphalaprav­ttidarÓanÃnnÃntavattvaæ nÃnantavattvaæ ca yujyate || 22 || kathaæ k­tvÃ? pÆrve yadi ca bhajyerannutpadyeranna cÃpyamÅ | skandhÃ÷ skandhÃn pratÅtyemÃnatha loko 'ntavÃn bhavet || 23 || yadi pÆrve manu«yaskandhà naÓyeyu÷, tÃæÓca pratÅtya uttare devagatyupapattisaæg­hÅtà nopapadyeran, tadà antavÃn loko bhavet tailavartik«ayaniruddhapradÅpavat | uttarÃtmabhÃvotpÃdÃnnÃsti antavattvam || 23 || pÆrve yadi na bhajyerannutpadyeranna cÃpyamÅ | skandhÃ÷ skandhÃn pratÅtyemÃælloko 'nanto bhavedatha || 24 || atha yadi pÆrvakÃ÷ skandhà na naÓye«u÷, tÃn pratÅtya uttare phalabhÆtÃ÷ skandhà notpadyeran tadà ananto 'vinÃÓÅ loka÷ syÃt svarÆpÃdapracyutatvÃt | yadà tu pÆrvakÃ÷ skandhà nirudhyante taddhetukÃÓcÃpare skandhà uttarakÃlaæ jÃyante, tadà pÆrvakÃnÃmanavasthÃnÃt kuto 'nantavattvaæ saæsÃrasya syÃt? || 24 || idÃnÅæ t­tÅyamubhayapak«abhÃvaæ pratipÃdayannÃha- antavÃnekadeÓaÓcedekadeÓastvanantavÃn | syÃdantavÃnanantaÓca lokastacca na yujyate || 25 || (##) yadi hi kasyacidekadeÓasya vinÃÓa÷ syÃt, ekadeÓasya ca gatyantaragamanaæ syÃt, yÃttadÃnÅmantavÃæÓca loko 'nantavÃæÓca | na caitadevaæ saæbhavati yadekadeÓo naÓyati, ekadeÓo na naÓyatÅti | ata÷ antavÃæÓca anantavÃæÓca loka iti na yujyate || 25 || kasmÃt punarekadeÓasya vinÃÓa÷ ekadeÓasya cÃvasthÃnaæ na yujyate iti pratipÃdayannÃha- kathaæ tÃvadupÃdÃturekadeÓo vinaÇk«yate| na naÇk«yate caikadeÓa evaæ caitanna yujyate || 26 || iha ekadeÓasya vinÃÓe ekadeÓasya cÃvasthÃne parikalpyamÃne yadi và upÃdÃturekadeÓasya vinÃÓa÷ avasthÃnaæ và parikalpyeta, yadi và upÃdÃnasya? tatra yadi tÃvadupÃdÃturekadeÓasya vinÃÓa÷ ekadeÓasya cÃvasthÃnaæ parikalpyate, tanna yujyate | kiæ kÃraïam? yasmÃt- kathaæ tÃvadupÃdÃturekadeÓo vinaÇk«yate | na naÇk«yate caikadeÓa÷ naiva hi atra kÃcidupapattirasti yayà ekadeÓasya vinÃÓamekadeÓasya cÃvinÃÓaæ parikalpayi«yÃma÷ | ata eva upapattimapaÓyannÃcÃrya Ãha- evaæ caitanna yujyate || iti | athavà | upÃdÃtà hi nÃma Ãtmà | sa ca skandhe«u pa¤cadhà m­gyamÃïo na saæbhavati | yaÓca na saæbhavati, tasya kathamekadeÓo vinaÇk«yate, ekadeÓaÓca na naÇk«yate? ata evÃha- evaæ caitanna yujyate iti | athavà yadi upÃdÃturekadeÓo naÓyedekadeÓaÓca na naÓyet, tadà ekasyaiva upÃdÃturdevatvamaæÓenÃnyena manu«yatvaæ syÃt | na caitadi«yate ityÃha- evaæ caitanna yujyate iti | evaæ tÃvadupÃdÃturantavattvamanantavattvaæ ca na yuktamiti || 26 || idÃnÅmupÃdÃnasyÃpi yathà na saæbhavati tathà pratipÃdayannÃha- upÃdÃnaikadeÓaÓca kathaæ nÃma vinaÇk«yate | na naÇk«yate caikadeÓo naitadapyupapadyate || 27 || upÃdÃt­vadetadapi vyÃkhyeyam || 27 || tadevamubhayadarÓanÃsaæbhavaæ pratipÃdya idÃnÅæ yathà nobhayamapi na saæbhavati tathà pratipÃdayannÃha- antavaccÃpyanantaæ ca prasiddhamubhayaæ yadi | siddhe naivÃntavatkÃmaæ naivÃnantavadityapi || 28 || prati«edhyasya vastuno 'saæbhavÃt prati«edhasyÃpyasaæbhava iti | ata÷ antavattve ca anantavattve ca ubhayasminnapratÅte kasya prati«edhena naivÃntavÃn nÃnantavÃn loka÷ iti d­«Âisaæbhava÷ syÃditi || 28 || evaæ tÃvat sÃæv­taæ pratibimbÃkÃramupÃdÃtÃramupÃdÃnaæ cÃbhyupetyÃpi ÓÃÓvatÃdid­«Âayasaæbhavaæ pratipÃdya idÃnÅæ sarvathà bhÃvasvabhÃvÃnupalambhena bandhyÃputraÓyÃmagauratÃdivat ÓÃÓvatÃdid­«ÂÅnÃmasaæbhavaæ pratipipÃdayi«urÃha- (##) athavà sarvabhÃvÃnÃæ ÓÆnyatvÃcchÃÓvatÃdaya÷ | kva kasya katamÃ÷ kasmÃtsaæbhavi«yanti d­«Âaya÷ || 29 || iha sarvabhÃvÃnÃæ pratÅtyasamutpannatvÃt ÓÆnyatvaæ sakalena ÓÃstreïa pratipÃditam | tataÓca sarvabhÃvÃnÃæ ÓÆnyatvÃt katamÃstÃ÷ sarvabhÃvabÃhyÃ÷ ÓÃÓvatÃdyà d­«Âayo bhavi«yanti, yÃ÷ kaÓcid grahÅ«yati yatastannirÃkaraïamÃrapsyÃmahe? tathà kiæ và Ãlambanaæ yat sarvabhÃvÃnantargataæ yatraità d­«Âaya utpatsyante yatraità d­«ÂÅrnivÃrayi«yÃma÷? katamaÓcÃsau bhÃva÷ pudgalo và sarvabhÃvabÃhyÃ÷ yasyaità d­«Âaya÷ utpatsyante yaæ d­«Âibhyo nivÃrayi«yÃma÷? kiæ và d­«ÂÅnÃmutpattikÃraïamÃlambananimittaæ sarvabhÃvabÃhyaæ yasmÃnnimittÃdutpadyamÃnÃ÷ ÓÃÓvatÃdikÃ÷ d­«ÂÅ÷ vÃrayi«yÃma÷? sarve«Ãmeva hi padÃrthÃnÃæ sarvabhÃvÃntargatatvÃt ÓÆnyatvam, ÓÆnyatvÃcca sarve eva hi te padÃrthà nopalabhyanta iti, kva kasya katamÃ÷ kasmÃtsaæbhavi«yanti d­«Âaya÷ | naiva kÃÓcit, naiva kvacit, naiva kasyacit, nÃpi kenacidÃkÃreïa saæbhavi«yantÅtyabhiprÃya÷ | asaæbhave ca sati ÃsÃæ parikalpanaiva notpadyate ityayuktà evaità d­«Âaya÷ || 29 || tadevam- sarvad­«ÂiprahÃïÃya ya÷ saddharmamadeÓayat | anukampÃmupÃdÃya taæ namasyÃmi gautamam || 30 || tatra saæsÃranirvÃïaprahÃïÃdhigamopalambhaprapÃtapatanasaædhÃraïÃt dharma÷ | satÃmÃryÃïÃæ k­takÃryÃïÃæ dharma÷ saddharma÷ | yadi và Óobhano dharma÷ saddharma÷, sakalasaæsÃradu÷khak«ayakaratvena praÓaæsanÅyatvÃt || ya÷ saddharmam- anirodhamanutpÃdamanucchedamaÓÃÓvatam | anekÃrthamanÃnÃrthamanÃgamamanirgamam || prapa¤copaÓamaæ Óivaæ pratÅtyasamutpÃdasaæj¤ayà hi deÓitavÃn sarvad­«ÂiprahÃïÃrthaæ jagatÃmanukampÃmupÃdÃya mahÃkaruïÃmevÃÓritya priyaikaputrÃdhikatarapremapÃtrasakalatribhuvanajana÷ na lÃbhasatkÃrapratyupakÃrÃdilipsayÃ, taæ namasyÃmi niruttaramadvitÅyaæ ÓÃstÃram | kiænÃmadheyam? gautamam | paramar«igotrasaæbhÆtamityartha÷ || yathoktamÃryaÓÃlistambasÆtre Ãryamaitreyeïa mahÃbodhisattvena- ya imaæ pratÅtyasamutpÃdamevaæ yathÃbhÆtaæ samyakpraj¤ayà satatasamitamajÅvaæ nirjÅvaæ yathÃvadaviparÅtamajÃtamabhÆtamak­tamasaæsk­tamapratighamanÃvaraïaæ ÓivamabhayamanÃhÃryamavyayamavyupaÓamasvabhÃvaæ paÓyati asatastucchata÷ riktato 'sÃrato rogato gaï¬ata÷ Óalyato 'ghato 'nityato du÷khata÷ ÓÆnyato 'nÃtmata÷, na sa pÆrvÃntaæ pratisarati | kiæ nvahamabhÆvamatÅte 'dhvani, ÃhosvinnÃbhÆvamatÅte 'dhvani, ko nvahamabhÆvamatÅte 'dhvani, kathaæ nvahamabhÆvamatÅte 'dhvani | aparÃntaæ và punarna pratisarati kiæ nvahaæ bhavi«yÃmyanÃgate 'dhvani, (##) Ãhosvinna bhavi«yÃmyanÃgate 'dhvani, ko nu bhavi«yÃmyanÃgate 'dhvani, kathaæ nu bhavi«yÃmyanÃgate 'dhvani | pratyutpannaæ và punarna pratisarati kiæ nvidaæ kathaæ nvidaæ ke santa÷ ke bhavi«yÃma÷ ayaæ sattva÷ kutaæ Ãgata÷, sa itaÓcyuta÷ kutra gami«yatÅti yÃnyeke«Ãæ ÓramaïabrÃhmaïÃnÃæ p­thagloke d­«ÂigatÃni bhavi«yanti tadyathÃ- ÃtmavÃdapratisaæyuktÃni jÅvavÃdapratisaæyuktÃni kautukamaÇgalapratisaæyuktÃni, tÃnyasya tasmin samaye prahÅïÃni bhavanti parij¤ÃtÃni samucchinnamÆlÃni tÃlamastakavadanÃbhÃsagatÃni ÃyatyÃmanutpÃdÃnirodhadharmÃïi || atha khalvÃyu«mÃn ÓÃriputro maitreyasya bodhisattvasya mahÃsattvasya bhëitamabhinandya anupramodya utthÃyÃsanÃt prakrÃnta÷, prakrÃntÃste ca bhik«ava iti || ityÃcÃryacandrakÅrtipÃdoparacitÃyÃæ prasannapadÃyÃæ madhyamakav­ttau d­«ÂiparÅk«Ã nÃma saptaviæÓatitamaæ prakaraïaæ samÃptam || || samÃptaæ cedaæ madhyamakaÓÃstraæ sakalalaukikalokottarapravacananÅtaneyÃrthavyÃkhyÃnanaipuïya viÓÃradaæ ÓrÃvakapratyekabuddhÃnuttarasamyaksaæbuddhabodhimaï¬ÃsanadÃyakamiti ||