Candrakirti: Prasannapada (or Madhyamakasastravrtti) = Pp Based on the ed. by P.L. Vaidya: Madhyamaka÷àstra of Nàgàrjuna, with the Commentary: Prasannapadà by Candrakãrti. Darbhaga 1960 (Buddhist Sanskrit Texts, 10). Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project. With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA (www.uwest.edu/sanskritcanon) Version: 2009-04-28 15:18:05 Proof Reader: Milan Shakya The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. #<...># = BOLD for pagination (added) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ (##) nàgàrjunãyaü madhyamaka÷àstram | àcàryacandrakãrtiviracitayà prasannapadàkhyavyàkhyayà saüvalitam | 1 pratyayaparãkùà nàma prathamaü prakaraõam | àryama¤ju÷riye kumàrabhåtàya namaþ | yo 'ntadvayàvàsavidhåtavàsaþ saübuddhadhãsàgaralabdhajanmà | saddharmatoyasya gabhãrabhàvaü yathànubuddhaü kçpayà jagàda || 1 || yasya dar÷anatejàüsi paravàdimatendhanam | dahantyadyàpi lokasya mànasàni tamàüsi ca || 2 || yasyàsamaj¤ànavacaþ÷araughà nighnanti niþ÷eùabhavàrisenàm | tridhàturàjya÷riyamàdadhànà vineyalokasya sadevakasya || 3 || nàgàrjunàya praõipatya tasmai tatkàrikàõàü vivçtiü kariùye | uttànasatprakriyavàkyanaddhàü tarkànilàvyàkulitàü prasannàm || 4 || tatra 'na svato nàpi parato na dvàbhyàm' ityàdi vakùyamàõaü ÷àstram | tasya kàni saübandhàbhidhànaprayojanàni iti pra÷ne, madhyamakàvatàravihitavidhinà advayaj¤ànàlaükçtaü mahàkaruõopàyapuraþsaraü prathamacittotpàdaü tathàgataj¤ànotpattihetumàdiü kçtvà yàvadàcàryanàgàrjunasya viditàviparãtapraj¤àpàramitànãteþ karuõayà paràvabodhàrthaü ÷àstrapraõayanam, ityeùa tàvacchàstrasya saübandhaþ- yacchàsti vaþ kle÷aripåna÷eùànsaütràyate durgatito bhavàcca | tacchàsanàttràõaguõàcca ÷àstrametadvayaü cànyamateùu nàsti || iti | svayameva càcàryo vakùyamàõasakala÷àstràbhidheyàrtha saprayojanamupadar÷ayan, tadaviparãtasaüprakà÷atvena màhàtmyamudbhàvya tatsvabhàvàvyatirekavartine paramagurave tathàgatàya ÷àstrapraõayananimittakaü praõàmaü kartukàma àha- (##) anirodhamanutpàdamanucchedama÷à÷vatam | anekàrthamanànàrthamanàgamamanirgamam || yaþ pratãtyasamutpàdam ityàdi | tadatrànirodhàdyaùñavi÷eùaõavi÷iùñaþ pratãtyasamutpàdaþ ÷àstràbhidheyàrthaþ | sarvaprapa¤copa÷ama÷ivalakùaõaü nirvàõaü ÷àstrasya prayojanaü nirdiùñam | taü vande vadatàü varam | ityanena praõàmaþ | ityeùa tàvacchokadvayasya samudàyàrthaþ || avayavàrthastu vibhajyate | tatra niruddhirnirodhaþ | kùaõabhaïgo nirodha ityucyate | utpàdanamutpàdaþ | àtmabhàvonmajjanamityarthaþ | ucchittirucchedaþ | prabandhavicchittirityarthaþ | ÷à÷vato nityaþ | sarvakàle sthàõurityarthaþ | eka÷càsàvartha÷cetyekàrtho 'bhinnàrthaþ | na pçthagityarthaþ | nànàrtho bhinnàrthaþ | pçthagityarthaþ | àgatiràgamaþ, viprakçùñade÷àvasthitànàü saünikçùñade÷àgamanam | nirgatirnirgamaþ, saünikçùñade÷àvasthitànàü viprakçùñade÷agamanam | etirgatyarthaþ, pratiþ pràptyarthaþ | upasargava÷ena dhàtvarthavipariõàmàt- upasargeõa dhàtvartho balàdanyatra nãyate | gaïgàsalilamàdhuryaü sàgareõa yathàmbhasà || pratãtya÷abdo 'tra lyabantaþ pràptàvapekùàyàü vartate | samutpårvaþ padiþ pràdurbhàvàrtha iti samutpàda÷abdaþ pràdurbhàve vartate | tata÷ca hetupratyayàpekùo bhàvànàmutpàdaþ pratãtyasamutpàdàrthaþ || apare tu bruvate- itirgamanaü vinà÷aþ | itau sàdhava ityàþ | pratirvãpsàrthaþ | ityevaü taddhitàntamitya÷abdaü vyutpàdya prati prati ityànàü vinà÷inàü samutpàda iti varõayanti | teùàü "pratãtyasamutpàdaü vo bhikùavo de÷ayiùyàmi", "yaþ pratãtyasamutpàdaü pa÷yati sa dharma pa÷yati" ityevamàdau viùaye vãpsàrthasya saübhavàt samàsasadbhàvàcca syàjjyàyasã vyutpattiþ | iha tu "cakùuþ pratãtya råpàõi ca utpadyate cakùurvij¤ànam" ityevamàdau viùaye sàkùàdaïgãkçtàrthavi÷eùe cakùuþ pratãtyeti pratãtya÷abda ekacakùurindriyahetukàyàmapyekavij¤ànotpattàvabhãùñàyàü kuto vãpsàrthatà? pràptyarthastvanaïgãkçtàrthavi÷eùe 'pi pratãtya÷abde saübhavati- pràpya saübhavaþ, pratãtya samutpàda iti | aïgãkçtàrthavi÷eùe 'pi saübhavati- cakùuþ pratãtya, cakùuþ pràpya, cakùå råpaü càpekùyeti vyàkhyànàt | taddhitànte cetya÷abde "cakùuþ pratãtya råpàõi ca utpadyate cakùurvij¤ànam" ityatra pratãtya÷abdasyàvyayatvàbhàvàt samàsàsadbhàvàcca vibhakti÷rutau satyàü cakùuþ pratãtya vij¤ànaü råpàõi ca iti nipàtaþ syàt | na caitadevam | ityavyayasyaiva lyabantasya vyutpattirabhyupeyà | (##) yastu- "vãpsàrthatvàtpratyupasargasya, eteþ pràptyarthatvàt, samutpàda÷abdasya ca saübhavàrtha tvàt, tàüstàn pratyayàn pratãtya samutpàdaþ pràpya saübhava ityeke | prati prati vinà÷inàmutpàdaþ pratãtyasamutpàda ityanye"- iti paravyàkhyànamanådya dåùaõamabhidhatte, tasya parapakùànuvàdàkau÷alatvameva tàvatsaübhàvyate | kiü kàraõam? yo hi pràptyarthaü pratãtya÷abdaü vyàcaùñe, nàsau pratiü vãpsàrthaü vyàcaùñe, nàpyetiü pràptyartham, kiü tarhi pratiü pràptyartham, samuditaü ca pratãtya÷abdaü pràptàveva varõayati || tena idànãü pràpya saübhavaþ pratãtyasamutpàda ityevaü vyutpàditena pratãtyasamutpàda÷abdena yadi nirava÷eùasaübhavipadàrthaparàmar÷o vivakùitaþ, tadà tàü tàü hetupratyayasàmagrãü pràpya saübhava pratãtya samutpàda iti vãpsàsaübandhaþ kriyate | atha vi÷eùaparàmar÷aþ, tadà cakùuþ pràpya råpàõi ceti na vãpsàyàþ saübandha iti || evaü tàvadanuvàdàkau÷alamàcàryasya || etadvà ayuktam | kiü ca | ayuktametat "cakùuþ pratãtya råpàõi ca utpadyate cakùurvij¤ànam" iti, atràrthadvayàsaübhavàt iti yaduktaü dåùaõam, tadapi nopapadyate | kiü kàraõam? kathamanenaiva tatpràpteþ saübhava iti yuktyanupàdànena pratij¤àmàtratvàt | athàyamabhipràyaþ syàt aråpitvàdvij¤ànasya cakùuùà pràptirnàsti, råpiõàmeva tatpràptidar÷anàditi, etadapi na yuktam, 'pràptaphalo 'yaü bhikùuþ' ityatràpi pràptyabhyupagamàt | pràpya÷abdasya ca apekùya÷abdaparyàyatvàt | pràptyarthasyaiva àcàryàryanàgàrjunena pratãtya÷abdasya tattatpràpya yadutpannaü notpannaü tatsvabhàvataþ | ityabhyupagamàt | tato dåùaõamapi nopapadyate ityapare || yaccàpi svamataü vyavasthàpitam- "kiü tarhi, asmin sati idaü bhavati, asyotpàdàdidamutpadyate, iti idaüpratyayatàrthaþ pratãtyasamutpàdàrtha iti", tadapi nopapadyate, pratãtyasamutpàda÷abdayoþ pratyekamarthavi÷eùànabhidhànàt, tadvyutpàdasya ca vivakùitatvàt || athàpi råóhi÷abdaü pratãtyasamutpàda÷abdamabhyupetya araõyetilakàdivadevamucyate, tadapi nopapannam, avayavàrthànugatasyaiva pratãtyasamutpàdasya àcàryeõa tattatpràpya yadutpannaü notpannaü tatsvabhàvataþ | ityabhyupagamàt | atha asminsatãdaü bhavati hrasve dãrghaü yathà sati | iti vyàkhyàyamànena nanu tadevàbhyupagataü bhavati, hrasvaü pratãtya, hrasvaü pràpya, hrasvamapekùya dãrghaü bhavatãti | tata÷ca yadeva dåùyate tadevàbhyupagamyate iti na yujyate | ityalaü prasaïgena || (##) tadevaü hetupratyayàpekùaü bhàvànàmutpàdaü paridãpayatà bhagavatà ahetvekahetuviùamahetusaübhåtatvaü svaparobhayakçtatvaü ca bhàvànàü niùiddhaü bhavati, tanniùedhàcca sàüvçtànàü padàrthànàü yathàvasthitaü sàüvçtaü svaråpamudbhàvitaü bhavati | sa evedànãü sàüvçtaþ pratãtyasamutpàdaþ svabhàvenànutpannatvàd àryaj¤ànàpekùayà nàsminnirodho vidyate yàvannàsminnirgamo vidyate ityanirodhàdibhiraùñàbhirvi÷e ùaõairvi÷iùyate | yathà ca nirodhàdayo na santi pratãtyasamutpàdasya tathà sakala÷àstreõa pratipàdayiùyati || anantavi÷eùaõasaübhave 'pi pratãtyasamutpàdasya aùñànàmevopàdànameùàü pràdhànyena vivàdàïgabhåtatvàt | yathàvasthitapratãtyasamutpàdadar÷ane sati àryàõàmabhidheyàdilakùaõasya prapa¤casya sarvathoparamàt, prapa¤cànàmupa÷amo 'sminniti sa eva pratãtyasamutpàdaþ prapaþcopa÷ama ityucyate | cittacaittànàü ca tasminnapravçttau jþànajþeyavyavahàranivçttau jàtijaràmaraõàdinirava÷eùopadravarahitatvàt ÷ivaþ | yathàbhihitavi÷eùaõasya pratãtyasamutpàdasya de÷anàkriyayà ãpsitatamatvàt karmaõà nirde÷aþ || anirodhamanutpàdamanucchedama÷à÷vatam | anekàrthamanànàrthamanàgamamanirgamam || 1 || yaþ pratãtyasamutpàdaü prapa¤copa÷amaü ÷ivam | de÷ayàmàsa saübuddhastaü vande vadatàü varam || 2 || yathopavarõitapratãtyasamutpàdàvagamàcca tathàgatasyaivaikasyàviparãtàrthavàditvaü pa÷yan sarvaparapravàdàü÷ca bàlapralàpànivàvetya atãva prasàdànugata àcàryo bhåyo bhagavantaü vi÷eùayati- vadatàü varamiti || atra ca nirodhasya pårvaü prativedhaþ utpàdanirodhayoþ paurvàparyàvasthàyàþ siddhayabhàvaü dyotayitum | vakùyati hi- pårvaü jàtiryadi bhavejjaràmaraõamuttaram | nirjaràmaraõà jàtirbhavejjàyeta càmçtaþ || iti | tasmànnàyaü niyamo yat pårvamutpàdena bhavitavyaü pa÷cànnirodheneti || idànãmanirodhàdivi÷iùñapratãtyasamutpàdapratipipàdayiùayà utpàdapratiùedhena nirodhàdi pratiùedhasaukarya manyamàna àcàryaþ prathamamevotpàdaprativedhamàrabhate | utpàdo hi paraiþ parikalpyamànaþ svato và parikalpyeta, parataþ, ubhayataþ, ahetuto và parikalpyeta | sarvathà ca nopapadyata iti ni÷cityàha- na svato nàpi parato na dvàbhyàü nàpyahetutaþ | utpannà jàtu vidyante bhàvàþ kvacana kecana || 3 || (##) tatra jàtviti kadàcidityarthaþ | kvacana÷abda àdhàravacanaþ kvacicchabdaparyàyaþ kecana÷abda àdheyavacanaþ kecicchabdaparyàyaþ | tata÷caivaü saübandhaþ- naiva svata utpannà jàtu vidyante bhàvàþ, kvacana, kecana | evaü pratij¤àtrayamapi yojyam || nanu ca- naiva svata utpannà ityavadhàryamàõe parata utpannà ityaniùñaü pràpnoti | na pràpnoti prasajyapratiùedhasya vivakùitatvàt, parato 'pyutpàdasya pratiùetsyamànatvàt | yayà copapattyà svata utpàdo na saübhavati, sà- tasmàddhi tasya bhavane na guõo 'sti ka÷cij- jàtasya janma punareva ca naiva yuktam | ityàdinà madhyamakàvatàràdidvàreõàvaseyà || àcàryabuddhapàlitastvàha- na svata utpadyante bhàvàþ, tadutpàdavaiyarthyàt, atiprasaïgadoùàcca | na hi svàtmanà vidyamànànàü padàrthànàü punarutpàde prayojanamasti | atha sannapi jàyeta, na kadàcinna jàyeta iti || atraike dåùaõamàhuþ- tadayuktam, hetudçùñàntànabhidhànàtparoktadoùàparihàràcca | prasaïga vàkyatvàcca prakçtàrthaviparyayeõa viparãtàrthasàdhyataddharmavyaktau parasmàdutpannàbhàvàjanmasàphalyàt janmaniro(bo?)dhàcceti kçtàntavirodhaþ syàt || sarvametaddåùaõamayujyamànaü vayaü pa÷yàmaþ | kathaü kçtvà? tatra yattàvaduktaü hetudçùñàntànabhidhànàditi, tadayuktam | kiü kàraõam? yasmàtparaþ svata utpattimabhyupagacchan, pçcchayate- svata iti hetutvena tadeva cotpadyate iti? na ca vidyamànasya punarutpattau prayojanaü pa÷yàmaþ, anavasthàü ca pa÷yàmaþ | na ca tvayà utpannasya punarutpàda iùyate 'navasthà càpyaniùñeti | tasmànnirupapattika eva tvadvàdaþ svàbhyupagamavirodha÷ceti | kimiti codite paronàbhyupaiti yato hetudçùñàntopàdànasàphalyaü syàt? atha svàbhyupagamavirodhacodanayàpi paro na nivartate, tadà nirlajjatayà hetudçùñàntàbhyàmapi naiva nivarteta | na conmattakena sahàsmàkaü vivàda iti | tasmàtsarvathà priyànumànatàmevàtmanaþ àcàryaþ prakañayati asthàne 'pyanumànaü prave÷ayan | na ca màdhyamikasya sataþ svatantramanumànaü kartuü yuktaü pakùàntaràbhyupagamàbhàvàt | tathoktamàryadevena- sadasatsadasacceti yasya pakùo na vidyate | upàlambha÷cireõàpi tasya vaktuü na ÷akyate || (##) vigrahavyàvartanyàü coktam- yadi kàcana pratij¤à syànme tata eva me bhaveddoùaþ | nàsti ca mama pratij¤à tasmànnaivàsti me doùaþ || yadi kiücidupalameyaü pravartayeyaü nivartayeyaü và | pratyakùàdibhirarthaistadabhàvànme 'nupàlambhaþ || iti | yadà caivaü svatantrànumànànabhidhàyitvaü màdhyamikasya, tadà kutaþ "nàdhyàtmikànyàyatanàni svata utpannàni" iti svatantrà pratij¤à yasyàü sàükhyàþ pratyavasthàpyante | ko 'rya pratij¤àrthaþ kiü kàryàtmakatvàtsvata uta kàraõàtmakatvàditi | kiü càtaþ? kàryàtmakàccet siddha sàdhanam, kàraõàtmakàccet viruddhàrthatà, kàraõàtmanà vidyamànasyaiva sarvasyotpattimata utpàdàditi | kuto 'smàkaü vidyamànatvàditi heturyasya siddhasàdhanaü viruddhàrthatà và syàt, yasya siddhasàdhanasya yasyà÷ca viruddhàrthatàyàþ parihàràrthaü yatnaü kariùyàmaþ | tasmàtparoktadoùàprasaïgàdeva tatparihàraþ àcàryabuddhapàlitena na varõanãyaþ || athàpi syàt- màdhyamikànàü pakùahetudçùñàntànàmasiddheþ svatantrànumànànabhidhàyitvàt svata utpattipratiùedhapratij¤àtàrthasàdhanaü mà bhådubhayasiddhena vànumànena parapratij¤àniràkaraõam | parapratij¤àyàstu svata evànumànavirodhacodanayà svata eva pakùahetudçùñàntadoùarahitaiþ pakùàdibhirbhavitavyam | tata÷ca tadanabhidhànàt taddoùàparihàràcca sa eva doùa iti | ucyate | naitadevam | kiü kàraõam? yasmàd yo hi yamarthaü pratijànãte, tena svani÷cayavadanyeùàü ni÷cayotpàdanecchayà yayà upapattyà asàvartho 'dhigataþ saivopapattiþ parasmai upadeùñavyà | tasmàdeùa tàvannyàyaþ- yatpareõaiva svàbhyupagatapratij¤àtàrthasàdhanamupàdeyam | na càyaü (cànena?) paraü prati | hetudçùñàntàsaübhavàt pratij¤ànusàratayaiva kevalaü svapratij¤àtàrthasàdhanamupàdatta iti nirupapattikapakùàbhyupagamàt svàtmànamevàyaü kevalaü visaüvàdayan na ÷aknoti pareùàü ni÷cayamàdhàtumiti | idamevàsya spaùñataraü dåùaõaü yaduta svapratij¤àtàrthasàdhanàsàmarthyamiti kimatrànumànabàdhodbhàvanayà prayojanam? athàpyava÷yaü svato 'numànavirodhadoùa udbhàvanãyaþ, so 'pyudbhàvita evàcàryabuddhapàlitena | kathamiti cet, na svata utpadyante bhàvàþ, tadutpàdavaiyarthyàditi vacanàt, atra hi tadityanena svàtmanà vidyamànasya paràmar÷aþ | kasmàditi cet, tathà hi tasya saügraheõoktavàkyasyaitadvivaraõavàkyam, na hi svàtmanà vidyamànànàü punarutpàde prayojanamiti | anena ca vàkyena sàdhyasàdhanadharmànugatasya paraprasiddhasya sàdharmyadçùñàntasyopàdànam | tatra svàtmanà vidyamànasyetyanena hetuparàmar÷aþ | utpàdavayarthyàdityanena sàdhyadharmaparàmar÷aþ || tatra yathà- anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàt | kçtakatvamanityaü (##) dçùñaü yathà ghañaþ | tathà ca kçtakaþ ÷abdaþ | tasmàtkçtakatvàdanitya iti kçtakatvamatra upanayàbhivyakto hetuþ | evamihàpi- na svata utpadyante bhàvàþ, svàtmanà vidyamànànàü punarutpàdavaiyarthyàt | iha hi svàtmanà vidyamànaü puro 'vasthitaü ghañàdikaü punarutpàdànapekùaü dçùñam, tathà ca mçtpiõóàdyavasthàyàmapi yadi svàtmanà vidyamànaü ghañàdikamiti manyase, tadàpi tasya svàtmanà vidyamànasya nàstyutpàda iti | evaü svàtmanà vidyamànatvena upanayàbhivyaktena punarutpàdapratiùedhàvyabhicàriõà hetunà svata eva sàükhyasyànumànavirodhodbhàvanamanuùñhitameveti | tatkimucyate tadayuktaü hetudçùñàntànabhidhànàditi? na ca kevalaü hetudçùñàntànabhidhànaü na saübhavati, paroktadoùàparihàradoùo na saübhavati | kathaü kçtvà? sàükhyà hi naiva abhivyaktaråpasya puro 'vasthitasya ghañasya punarabhivyaktimicchanti | tasyaiva ca iha dçùñàntatvenopàdànam, siddharåpatvàt | anabhivyaktaråpasya ca ÷aktiråpàpannasya utpattipratiùedhavi÷iùñasàdhyatvàt kutaþ siddhasàdhanapakùadoùà÷aïkà, kuto và hetorviruddhàrthatà÷aïketi | tasmàtsvato 'numànavirodhacodanàyàmapi yathopavarõitadoùàbhàvàtparoktadoùàparihàràsaübhava eva | ityasaübaddhamevaitaddåùaõamiti vij¤eyam || ghañàdikamityàdi÷abdena nirava÷eùotpitsupadàrthasaügrahasya vivakùitatvàdanaikàntikatàpi paiñàdibhirnaiva saübhavati || athavà | ayamanyaþ prayogamàrgaþ- puruùavyatiriktàþ padàrthàþ svata utpattivàdinaþ | tata eva na svata utpadyante | svàtmanà vidyamànatvàt | puruùavat | itãdamudàharaõamudàhàryam || yadyapi ca abhivyaktivàdina utpàdapratiùedho na bàdhakaþ, tathàpi abhivyaktàvutpàda÷abdaü nipàtya pårvaü pa÷càcca anupalabdhyupalabdhisàdharmyeõa utpàda÷abdenàbhivyakterevàbhidhànàdayaü pratiùedho na abàdhakaþ || kathaü punarayaü yathoktàrthàbhidhànaü vinà vyastavicàro labhyata iti cet, taducyate | atha vàkyàni kçtàni, tàni mahàrthatvàdyathoditamarthaü saügçhya pravçttàni | tàni ca vyàkhyàyamànàni yathoktamarthàtmànaü prasåyanta iti nàtra kiücidanupàttaü saübhàvyate || prasaïgaviparãtena càrthena parasyaiva saübandho nàsmàkam | svapratij¤àyà abhàvàt | tata÷ca siddhàntavirodhàsaübhavaþ | parasya ca yàvadbahavo doùàþ prasaïgaviparãtàpattyà àpadyante, tàvadasmàbhirabhãùyata eveti | kuto nu khalu aviparãtàcàryanàgàrjunamatànusàriõaþ àcàryabuddhapàlitasya sàvakà÷avacanàbhidhàyitvam, yato 'sya paro 'vakà÷aü labheta? niþsvabhàvabhàvavàdinà sasvabhàvabhàvavàdinaþ prasaïge àpa(pà?)dyamàne kutaþ prasaïgaviparãtàrthaprasaïgità? na hi ÷abdàþ dàõóapà÷ikà iva vaktàramasvatantrayanti, kiü tarhi satyàü ÷aktau vakturvivakùàmanuvidhãyante | tata÷ca (## parapratij¤àpratiùedhamàtraphalatvàtprasaïgàpàdanasya nàsti prasaïgaviparãtàrthàpattiþ | tathà ca àcàryo bhåyasà prasaïgàpattimukhenaiva parapakùaü niràkaroti sma | tadyathà- nàkà÷aü vidyate kiücitpårvamàkà÷alakùaõàt | alakùaõaü prasajyeta syàtpårvaü yadi lakùaõàt || råpakàraõanirmukte råpe råpaü prasajyate | àhetukaü na càstyarthaþ ka÷cidàhetukaþ kvacit || bhàvastàvanna nirvàõaü jaràmaraõalakùaõam | prasajyetàsti bhàvo hi na jaràmaraõaü vinà || ityàdinà | atha arthavàkyatvàdàcàryavàkyànàü mahàrthatve sati anekaprayoniùpattihetutvaü parikalpyate, àcàryabuddhapàlitavyàkhyànànyapi kimiti na tathaiva parikalpyante? atha syàt- vçttikàràõàmeùa nyàyaþ, yatprayogavàkyavistaràbhidhànaü kartavyamiti, etadapi nàsti, vigrahavyàvartanyà vçttiü kurvatàpyàcàryeõa prayogavàkyànabhidhànàt || api ca | àtmanastarka÷àstràtikau÷alamàtramàvi÷cikãrùayà aïgãkçtamadhyamakadar÷anasyàpi yatsvatantraprayogavàkyàbhidhànaü tadatitaràmanekadoùasamudàyàspadamasya tàrkikasyopalakùyate | kathaü kçtvà? tatra yattàvadevamuktam- atra prayogavàkyaü bhavati- na paramàrthataþ àdhyàtmikànyàyatanàni svata utpannàni, vidyamànatvàt, caitanyavaditi | kimartha punaratra paramàrthata iti vi÷eùaõamupàdãyate? lokasaüvçtyàbhyupagatasya utpàdasya apratiùidhyamànatvàt, pratiùedhe ca abhyupetabàdhàprasaïgàditi cet, naitadyuktam | saüvçtyàpi svata utpattyanabhyupagamàt | yathoktaü såtre- "sa càyaü bãjahetuko 'ïkura utpadyamàno na svayaükçto na parakçto nobhayakçto nàpyahetusamutpanno ni÷varakàlàõuprakçtisvabhàvasaübhåtaþ" iti | tathà- bãjasya sato yathàïkuro na ca yo bãju sa caiva aïkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanucchedaa÷à÷vatadharmatà || ihàpi vakùyati- pratãtya yadyadbhavati na hi tàvattadeva tat | na cànyadapi tattasmànnocchinnaü nàpi ÷à÷vatam || iti || (##) paramatàpekùaü vi÷eùaõamiti cet, tadayuktam | saüvçtyàpi tadãyavyavasthànabhyupagamàt | satyadvayàviparãtadar÷anaparibhraùñà eva hi tãrthikà yàvadubhayathàpi niùidhyante tàvad guõa eva saübhàvyata iti | evaü paramatàpekùamapi vi÷eùaõàbhidhànaü na yujyate || na càpi lokaþ svatautpattiü pratipannaþ, yatastadapekùayàpi vi÷eùaõasàphalyaü syàt | loko hi svataþ parata ityevamàdikaü vicàramanavatàrya kàraõàtkàryamutpadyate ityetàvanmàtraü pratipannaþ | evamàcàryo 'pi vyavasthàpayàmàsa | iti sarvathà vi÷eùaõavaiphalyameva ni÷cãyate || api ca | yadi saüvçtyà utpattipratiùedhaniràcikãrùuõà vi÷eùaõametadupàdãyate, tadà svato 'siddhàdhàre pakùadoùaþ, à÷rayàsiddhau và hetudoùaþ syàt | paramàrthataþ svata÷cakùuràdyàyatanànàmanabhyupagamàt | saüvçtyà cakùuràdisadbhàvàdadoùa iti cet, paramàrthata ityetattarhi kasya vi÷eùaõam? sàüvçtànàü cakùuràdãnàü paramàrthata utpattipratiùedhàd utpattipratiùedhavi÷eùaõe paramàrthagrahaõamiti cet, evaü tarhi evameva vaktavyaü syàt- sàüvçtànàü cakùuràdãnàü paramàrthato nàstyutpattiriti | na caivamucyate | ucyamàne 'pi parairvastusatàmeva cakùuràdãnàmabhyupagamàt, praj¤aptisatàmanabhyupagamàt parato 'siddhàdhàraþ pakùadoùaþ syàditi na yuktametat || atha syàt- yathà anityaþ ÷abda iti dharmadharmisàmànyameva gçhyate na vi÷eùaþ, vi÷eùagrahaõe hi sati anumànànumeyavyavahàràbhàvaþ syàt | tathà hi- yadi càturmahàbhautikaþ ÷abdo gçhyate, sa parasyàsiddhaþ | athàkà÷aguõo gçhyate, sa bauddhasya svato 'siddhaþ | tathà vai÷eùikasya ÷abdànityatàü pratijànànasya yadi kàryaþ ÷abdo gçhyate, sa parato 'siddhaþ | atha vyaïgayaþ, sa svato 'siddhaþ | evaü yathàsaübhavaü vinà÷o 'pi yadi sahetukaþ, sa bauddhasya svato 'siddhaþ | atha nirhetukaþ, sa parasyàsiddha iti | tasmàd yathàtra dharmadharmisàmànyamàtrameva gçhyate, evamihàpi dharmimàtramutsçùñavi÷eùaõaü grahãùyata iti cet, naitadevam | yasmàd yadaivotpàdapratiùedho 'tra sàdhyadharmo 'bhipretaþ, tadaiva dharmiõastadàdhàrasya viparyàsamàtràsàditàtmabhàvasya pracyutiþ svayamevànenàïgãkçtà | bhinnau hi viparyàsàviparyàsau | tadyadà viparyàsena asatsattvena gçhyate, taimirikeõeva ke÷àdi, tadà kutaþ sadbhåtapadàrthale÷asyàpyupalabdhiþ? yadà ca aviparyàsàdabhåtaü nàdhyàropitaü vitaimirikeõeva ke÷àdi, tadà kuto 'sadbhåtapadàrthale÷asyàpyupalabdhiþ, yena tadànãü saüvçtiþ syàt? ata evoktamàcàryapàdaiþ- yadi kiücidupalameyaü pravartayeyaü nivartayeyaü và | pratyakùàdibhirarthaistadabhàvànme 'nupàlambhaþ || iti || yata÷caivaü bhinnau viparyàsàviparyàsau, ato viduùàmaviparãtàvasthàyàü viparãtasyàsaübhavàtkutaþ sàüvçtaü cakùuþ yasya dharmitvaü syàt? iti na vyàvartate 'siddhàdhàre pakùadoùaþ, à÷rayàsiddho và hetudoùaþ | ityaparihàra evàyam || (##) nidar÷anasyàpi nàsti sàmyam | tatra hi ÷abdasàmànyamanityatàsàmànyaü ca avivakùitavi÷eùaü dvayorapi saüvidyate | na tvevaü cakùuþ sàmànyaü ÷ånyatà÷ånyatàvàdibhyàü saüvçtyà aïgãkçtaü nàpi paramàrthataþ | iti nàsti nidar÷anasya sàmyam || ya÷càyamasiddhàdhàrapakùadoùodbhàvane vidhiþ, eùa eva sattvàdityasya hetorasiddhàrthatodbhàvane 'pi yojyaþ || itthaü caitadevam, yatsvayamaùyanenàyaü yathokto 'rtho 'bhyupagatastàrkikeõa | santyevàdhyàtmikàyatanotpàdakà hetvàdayaþ, tathà tathàgatena nirde÷àt | yaddhi yathà tathàgatenàsti nirdiùñaü tattathà, tadyathà ÷àntaü nirvàõamiti || asya paropakùiptasya sàdhanasyedaü dåùaõamabhihitamanena- ko hi bhavatàmabhipreto 'tra hetvarthaþ? saüvçtyà tathà tathàgatena nirde÷àt, uta paramàrthata iti? saüvçtyà cet, svato hetorasiddhàrthatà | paramàrthata÷cet, na sannàsanna sadasaddharmo nirvartate yadà | sadasadubhayàtmakakàryapratyayatvaniràkaraõàt, tadà- kathaü nirvartako heturevaü sati hi yujyate || naivàsau nirvartako heturiti vàkyàrthaþ | tata÷ca paramàrthato nirvartyanirvartakatvàsiddheþ asiddhàrthatà viruddhàrthatà và hetoriti || yata÷caivaü svayamevàmunà nyàyena hetorasiddhiraïgãkçtànena, tasmàtsarveùvevànumàneùu vastu dharmopanyastahetukeùu svata evaü hetvàdãnàmasiddhatvàt sarvàõyeva sàdhanàni vyàhanyante | tadyathà- na paramàrthataþ parebhyastatpratyayebhyaþ àdhyàtmikàyatanajanma, paratvàt, tadyathà pañasya | athavà- na pare paramàrthena vivakùitàþ cakùuràdyàdhyàtmikàyatananirvartakàþ pratyayà iti pratãyante, paratvàt, tadyathà tantvàdaya iti | paratvàdikamatra svata evàsiddham || yathà cànena- utpannà eva àdhyàtmikà bhàvàþ, tadviùayivi÷iùñavyavahàrakaraõàt- ityasya paràbhihitasya hetorasiddhàrthatàmudbhàvayiùuõà idamuktam, atha samàhitasya yoginaþ praj¤àcakùuùà bhàvayàthàtmyaü pa÷yataþ utpàdagatyàdayaþ santi paramàrthata iti sàdhyate, tadà tadviùayivi÷iùñavyavahàrakaraõàditi hetorasiddhàrthatà, gaterapyutpàdaniùedhàdeva niùedhàditi | evaü svakçtasàdhane 'pi paramàrthato 'gataü naiva gamyate, adhvatvàt, gatàdhvavaditi adhvatvahetoþ svata evàsiddhàrthatà yojyà || na paramàrthataþ sabhàgaü cakùå råpaü pa÷yati, cakùurindriyatvàt, tadyathà tatsabhàgam | tathà- na cakùuþ prekùate råpam, bhautikatvàt, råpavat | kharasvabhàvà na mahã, bhåtatvàt, tadyathànirlaþ, ityàdiùu hetvàdyasiddhiþ svata eva yojyà || (##) sattvàditi càyaü hetuþ parato 'naikàntikaþ | kiü sattvàt caitanyavannàdhyàtmikànyàyatanàni svata utpadyantàm, utàho ghañàdivat svata utpadyantàmiti ghañàdãnàü sàdhyasamatvànnànaikàntikateti cet, naitadevam, tathànabhidhànàt || nanu ca yathà parakãyeùvanumàneùu dåùaõamuktam, evaü svànumàneùvapi yathoktadåùaõaprasaïge sati sa eva asiddhàdhàràsiddhahetvàdidoùaþ pràpnoti, tata÷ca yaþ ubhayordoùaþ, na tenaika÷codyo bhavatãti sarvametaddåùaõamayuktaü jàyata iti | ucyate | svatantramanumànaü bruvatàmayaü doùo jàyate | na vayaü svatantramanumànaü prayu¤jmamahe parapratij¤àniùedhaphalatvàdasmadanumànànàm | tathà hi- paraþ cakùuþ pa÷yatãti pratipannaþ | sa tatprasiddhenaivànumànena niràkriyate- cakùuùaþ svàtmàdar÷anadharmamicchasi, paradar÷anadharmàvinàbhàvitvaü càïgãkçtam, tasmàd yatra yatra svàtmàdar÷anaü tatra tatra paradar÷anamapi nàsti, tadyathà ghañe, asti ca cakùuùaþ svàtmàdar÷anam, tasmàt paradar÷anamapyasya naivàsti | tata÷ca svàtmàdar÷anaviruddhaü nãlàdiparadar÷anaü svaprasiddhenaivànumànena virudhyata iti etàvanmàtramasmadanåmànairudbhàvyata iti kuto 'smatpakùe yathoktadoùàvatàraþ, yataþ samànadoùatà syàt? kiü punaþ- anyataraprasiddhenàpyanumànenàstyanumànabàdhà | asti, sà ca svaprasiddhenaiva hetunà, na paraprasiddhena, lokata evaü dçùñatvàt | kadàciddhi loke arthipratyarthibhyàü pramàõãkçtasya sàkùiõo vacanena jayo bhavati paràjayo và, kadàcit svavacanena | paravacanena tu na jayo nàpi paràjayaþ | yathà ca loke, tathà nyàye 'pi | laukikasyaiva vyavahàrasya nyàya÷àstre prastutatvàt | ata eva kai÷ciduktam- na parataþ prasiddhibalàdanumànabàdhà, paraprasiddhereva niràcikãrùitatvàditi | yastu manyate- ya eva ubhayani÷citavàdã, sa pramàõaü dåùaõaü và, nànyataraprasiddhasaüdigdhavàcã iti, tenàpi laukikãü vyavasthàmanurudhyamànena anumàne yathokta eva nyàyo 'bhyupeyaþ || tathà hi nobhayaprasiddhena và àgamena bàdhà, kiü tarhi svaprasiddhenàpi || svàrthànumàne tu sarvatra svaprasiddhireva garãyasã, nobhayaprasiddhiþ | ata eva tarkalakùaõàbhidhànaü niùprayojanam, yathàsvaprasiddhayà upapattyà buddhaistadanabhij¤avineyajanànugrahàt | ityalaü prasaïgena | prakçtameva vyàkhyàsyàmaþ || parato 'pi notpadyante bhàvàþ | paràbhàvàdeva etacca- na hi svabhàvo bhàvànàü pratyayàdiùu vidyate | ityatra pratipàdayiùyati | tata÷ca paràbhàvàdeva nàpi parata utpadyante | api ca- anyatpratãtya yadi nàma paro 'bhaviùya- jjàyeta tarhi bahulaþ ÷ikhino 'ndhakàraþ | (##) sarvasya janma ca bhavetkhalu sarvata÷ca tulyaü paratvamakhile 'janake 'pi yasmàt || ityàdinà [madhyamakàvatàràt] parata utpattipratiùedho 'vaseyaþ || àcàryabuddhapàlitastu vyàcaùñe- na parata utpadyante bhàvàþ, sarvataþ sarvasaübhavaprasaïgàt àcàryabhàvaviveko dåùaõamàha- tadatra prasaïgavàkyatvàt sàdhyasàdhanaviparyayaü kçtvà, svataþ ubhayataþ ahetuto và utpadyante bhàvàþ, kuta÷citkasyacidutpatteþ, iti pràkpakùavirodhaþ | anyathà sarvataþ sarvasaübhavaprasaïgàt ityasya sàdhanadåùaõànantaþpàtitvàdasaügatàrthametat [iti] | etadapyasaügatàrtham | pårvameva pratipàditatvàd dåùaõàntaþpàtitvàcca parapratij¤àtàrthadåùaõeneti yatkiücidetaditi na punaryatna àsthãyate || dvàbhyàmapi nopajàyante bhàvàþ, ubhayapakùàbhihitadoùaprasaïgàt pratyekamutpàdàsàmarthyàcca | vakùyati hi- syàdubhàbhyàü kçtaü duþkhaü syàdekaikakçtaü yadi | iti || ahetuto 'pi notpadyante- hetàvasati kàryaü ca kàraõaü ca na vidyate | iti vakùyamàõadoùaprasaïgàt, gçhyeta naiva ca jagadyadi hetu÷ånyaü syàdyadvadeva gaganotpalavarõagandhau || ityàdidoùaprasaïgàcca || àcàryabuddhapàlitastvàha- ahetuto notpadyante bhàvàþ, sadà ca sarvata÷ca sarvasaübhavaprasaïgàt | atràcàryabhàvaviveko dåùaõamàha- atràpi prasaïgavàkyatvàt yadi viparãtasàdhyasàdhanavyaktivàkyàrtha iùyate, tadà etaduktaü bhavati- hetuta utpadyante bhàvàþ, kadàcit kuta÷cit kasyacidutpatteþ, àrambhasàphalyàcca | seyaü vyàkhyà na yuktà pràguktadoùàditi | tadetadayuktam, pårvoditaparihàràdityapare || yaccàpi ã÷varàdãnàmupasaügrahàrtham, tadàpi na yuktam | ã÷varàdãnàü svaparobhayapakùeùu yathàbhyupagamamantarbhàvàditi || tasmàt prasàdhitametannàstyutpàda iti | utpàdàsaübhavàcca siddho 'nutpàdàdivi÷iùña pratãtyasamutpàda iti || (##) atràha- yadyevamanutpàdàdivi÷iùñaþ pratãtyasamutpàdo vyavasthito bhavadbhiþ, yattarhi bhagavatoktam- avidyàpratyayàþ saüskàrà avidyànirodhàtsaüskàranirodha iti, tathà- anityà÷ca te (bata?) saüskàrà utpàdavyayadharmiõaþ | utpadya hi nirudhyante teùàü vyupa÷amaþ sukhaþ || tathà- utpàdàdvà tathàgatànàmanutpàdàdvà tathàgatànàü sthitaivaiùà dharmàõàü dharmatà, eko dharmaþ sattvasthitaye yaduta catvàra àhàràþ, dvau dharmau lokaü pàlayato hrã÷càpatràpyaü cetyàdi, tathà- paralokàdihàgamanamihalokàcca paralokagamanamiti, evaü nirodhàdivi÷iùñaþ pratãtyasamutpàdo de÷ito bhagavatà, sa kathaü na ni (vi?) rudhyata iti? yata evaü nirodhàdayaþ pratãtyasamutpàdasyopalabhyante, ata evedaü madhyamaka÷àstraü praõãtamàcàryeõa neyanãtàrthasåtràntavibhàgopadar÷anàrtham | tatra ya ete pratãtyasamutpàdasyotpàdàdaya uktàþ, na te vigatàvidyàtimirànàsravaviùayasvabhàvàpekùayà, kiü tarhi avidyàtimiropahatamatinayanaj¤ànaviùayàpekùayà || tattvadar÷anàpekùayà tåktaü bhagavatà- etaddhi bhikùavaþ paramaü satyaü yaduta amoùadharma nirvàõam, sarvasaüskàrà÷ca mçùà moùadharmàõaþ iti | tathà- nàstyatra tathatà và avitathatà và | moùadharmaka mapyetat, pralopadharmakamapyetat, mçùàpyetat, màyeyaü bàlalàpinã iti | tathà- phenapiõóopamaü råpaü vedanà budbudopamà | marãcisadç÷ã saüj¤à saüskàràþ kadalãnibhàþ | màyopamaü ca vij¤ànamuktamàdityabandhunà || iti || evaü dharmàn vãkùamàõo bhikùuràrabdhavãryavàn | divà và yadi và ràtrau saüprajànan pratismçtaþ | pratividhyetpadaü ÷àntaü saüskàropa÷amaü ÷ivam || iti || niràtmakatvàcca dharmàõàmityàdi || yasyaivaü de÷anàbhipràyànabhij¤atayà saüdehaþ syàt- kà hyatra de÷anà tattvàrthà, kà nu khalu àbhipràyikãti, ya÷càpi mandabuddhitayà neyàrthàü de÷anàü nãtàrthàmavagacchati, tayorubhayorapi vineyajanayoþ àcàryo yuktyàgamàbhyàü saü÷ayamithyàj¤ànàpàkaraõàrthaü ÷àstramidamàrabdhavàn || tatra 'na svataþ' ityàdinà yuktirupavarõità || tanmçùà moùadharma yadbhagavànityabhàùata | sarve ca moùadharmàõaþ saüskàràstena te mçùà || pårvà praj¤àyate koñirnetyuvàca mahàmuniþ | saüsàro 'navaràgro hi nàstyàdirnàpi pa÷cimam || (##) kàtyàyanàvavàde ca asti nàstãti cobhayam | pratiùiddhaü bhagavatà bhàvàbhàvavibhàvinà || ityàdinà àgamo varõitaþ || uktaü ca àryàkùayamatisåtre- katame såtràntà neyàrthàþ katame nãtàrthàþ? ye såtràntà màrgavatàràya nirdiùñàþ, ima ucyanteþ neyàrthàþ | ye såtràntàþ phalàvatàràya nirdiùñàþ, ima ucyante neyàrthàþ | yàvad ye såtràntàþ ÷ånyatànimittàpraõihitànabhisaüskàràjàtànutpàdàbhàvaniràtmaniþ sattvanirjãvaniþ pudgalàsvàmikavimokùamukhà nirdiùñàþ ta ucyante nãtàrthàþ | iyamucyate bhadanta ÷àradvatãputra nãtàrthasåtràntaprati÷araõatà, na neyàrthasåtràntaprati÷araõatà iti || tathà ca àryasamàdhiràjasåtre- nãtàrthasåtràntavi÷eùa jànati yathopadiùñà sugatena ÷ånyatà | yasmin punaþ pudgalasattvapåruùà neyàrthato jànati sarvadharmàn || tasmàdutpàdàdide÷anàü mçùàrthàü pratipàdayituü pratãtyasamutpàdànudar÷anamàrabdhavànàcàryaþ || nanu ca- utpàdàdãnàmabhàve sati yadi sarvadharmàõàü mçùàtvapratipàdanàrthamidamàrabdhavànàcàryaþ nanvevaü sati yanmçùà na tadastãti na santyaku÷alàni karmàõi, tadabhàvànna santi durgatayaþ, na santi ku÷alàni karmàõi, tadabhàvànna santi sugatayaþ, sugatidurgatyasaübhavàcca nàsti saüsàraþ, iti sarvàrambhavaiyarthyameva sthàt | ucyate | saüvçtisatyavyapekùayà lokasya idaüsatyàbhinive÷asya pratipakùabhàvena mçùàrthatà bhàvànàü pratipàdyate 'smàbhiþ | naiva tvàryàþ kçtakàryàþ kiücidupalabhante yanmçùà amçùà và syàditi | api ca | yena hi sarvadharmàõàü mçùàtvaü parij¤àtaü kiü tasya karmàõi santi, saüsàro và asti? na càpyasau kasyaciddharmassya astitvaü nàstitvaü vopalabhate | yathoktaü bhagavatà àryaratnakåñasåtre- cittaü hi kà÷yapa parigaveùyamàõaü na labhyate | yanna labhyate tannopalabhyate | yannopalabhyate tannaiva atãtaü na anàgataü na pratyutpannam | yannaivàtãtaü nànàgataü na pratyutpannam, tasya nàsti svabhàvaþ | yasya nàsti svabhàvaþ, tasya nàstyutpàdaþ | yasya nàstyutpàdaþ, tasya nàsti nirodhaþ || iti vistaraþ || (##) yastu viparyàsànugamànmçùàtvaü nàvagacchati, pratãtya bhàvànà svabhàvamabhinivi÷ate, sa dharmeùvidaüsatyàbhinive÷àdabhiniviùñaþ san karmàõyapi karoti, saüsàre 'pi saüsarati, viparyàsàvasthitatvànna bhavyo nirvàõamadhigantum || kiü punaþ- mçùàsvabhàvà api padàrthàþ saükle÷avyavadànanibandhanaü bhavanti | tadyathà màyàyuvatistatsvabhàvànabhij¤ànàm, tathàgatanirmita÷ca upacitaku÷alamålànàm | uktaü hi dçóhàdhyà÷ayaparipçcchàsåtre- tadyathà kulaputra màyàkàranàñake pratyupasthite màyàkàranirmitàü striyaü dçùñvà ka÷cidràgaparãtacittàþ parùacchàradyabhayena utthàyàsanàdapakràmet, so 'pakramya tàmeva striyama÷ubhato manasikuryàt, anityato duþkhataþ ÷ånyato 'nàtmato manasikuryàt | iti vistaraþ || vinaye ca- yantrakàrakàrità yantrayuvatiþ sadbhåtayuvati÷ånyà sadbhåtayuvatiråpeõa pratibhàsate, tasya ca citrakàrasya kàmaràgàspadãbhåtà | tathà mçùàsvabhàvà api bhàvà bàlànàü saükle÷avyavadànanibandhanaü bhavanti || tathà àryaratnakåñasåtre- atha khalu tàni pa¤camàtràõi bhikùu÷atàni bhagavato dharmade÷anàmanavatarantyanavagàhamànànyanadhimucyamànàni utthàyàsanebhyaþ prakràntàni | atha bhagavàn [tasyàü velàyàü] yena màrgeõaite bhikùavo gacchanti sma, tasmin màrge dvau bhikùå nirmimãte sma || atha tàni pa¤ca bhikùu÷atàni yena [màrgeõa] tau dvau bhikùå [nirmitakau] tenopasaükràmanti sma | upasaükramya tàvavocan- kutràyuùmantau gamiùyathaþ? nirmitakàvavocatàm- gamiùyàva àvàmaraõyàyataneùu, tatra dhyànasukhaspar÷avihàrairvihariùyàvaþ | yaü hi bhagavàn dharmaü de÷ayati, tamàvàü nàvataràvo nàvagàhàvahe nàdhimucyàmahe uttrasyàvaþ saütràsamàpadyàvahe | atha tàni pa¤ca bhikùu÷atànyetadavocan- vayamapyàyuùmanto bhagavato dharmade÷anàü nàvataràmo nàvagàhàmahe nàdhimucyàmahe uttrasyàmaþ saütrasyàmaþ saütràsamàpadyàmahe | tena vayamaraõyàyataneùu dhyànasukhaspar÷avihàrairvihariùyàmaþ | nirmitakàvavocatàm- tena hi àyuùmantaþ saügàsyàmo na vivadiùyàmaþ | avivàdaparamà hi ÷ramaõasya dharmàþ | kasyàyuùmantaþ prahàõàya pratipannàþ? tànyavocan- ràgadveùamohànàü prahàõàya vayaü pratipannàþ | nirmitakàvavocatàm- kiü punaràyuùmatàü saüvidyante ràgadveùamohà yàn kùapayiùyatha? tànyavocan- na te 'dhyàtmaü na bahirdhà nobhayamantareõopalabhyante, nàpi te 'parikalpità utpadyante | nirmitakàvavocatàm- tena hi àyuùmanto mà kalpayata, [mà vikalpayata] | yadà càyuùmanto na kalpayiùyatha na vikalpayiùyatha, tadà na raükùyatha na viraükùyatha | ya÷ca na rakto na viraktaþ, sa ÷ànta ityucyate | ÷ãlamàyuùmanto na saüsarati na parinirvàti | samàdhiþ praj¤à vimuktirvimuktij¤ànadar÷anamàyuùmanto (##) na saüsarati na parinirvàti | ebhi÷càyuùmanto dharmairnirvàõaü såcyate | ete ca dharmàþ ÷ånyàþ prakçtiviviktàþ | prajahãtaitàmàyuùmantaþ saüj¤àü yaduta parinirvàõamiti | mà ca saüj¤àyàü saüj¤à kàrùña, mà ca saüj¤àyàü saüj¤àü parij¤àsiùña | yo hi saüj¤àyàü saüj¤àü parijànàti, saüj¤à bandhanamevàsya tadbhavati | saüj¤àvedayitanirodhasamàpattimàyuùmantaþ samàpadyadhvam | saüj¤àvedayitanirodhasamàpattisamàpannasya bhikùornàstyuttarãkaraõãyamiti vadàvaþ || atha teùàü pa¤cànàü bhikùu÷atànàmanupàdàyà÷ravebhya÷cittàni vimuktànyabhåvan | tàni vimuktacittàni yena bhagavàüstenopasaükràntàni | upasaükramya bhagavataþ pàdau ÷irasàbhivandyaikànte nyasãdan | athàyuùmàn subhåtistàn | bhikùånetadavocat- kutràyuùmanto gatàþ kuto vàgatàþ te 'vocan- na kvacidgamanàya na kuta÷cidàgamanàya bhadanta subhåte bhagavatà dharmo de÷itaþ àha- ko nàmàyuùmatàü ÷àstà? àhuþ- yo notpanno na parinirvàsyati | àha- kathaü yuùmàbhirdharmaþ ÷rutaþ? àhuþ- na bandhanàya na mokùàya | àha- kena yåyaü vinãtàþ? àhuþ- yasya na kàyo na cittam | àha- kathaü yåyaü prayuktàþ? àhuþ- nàvidyàprahàõàya na vidyotpàdanàya | àha- kasya yåyaü ÷ràvakàþ? àhuþ- yena na pràptaü nàbhisaübuddham | àha- ke yuùmàkaü sabrahmacàriõaþ? àhuþ- ye traidhàtuke nopavicaranti | àha- kiyaccireõàyuùmantaþ parinirvàsyanti àhuþ- yadà tathàgatanirmitàþ parinirvàsyanti | àha- kçtaü yuùmàbhiþ karaõãyam? àhuþ- ahaü kàramamakàraparij¤ànataþ | àha- kùãõà yuùmàkaü kle÷àþ? àhuþ- atyantakùayàtsarvadharmàõàm | àha- dharùito yuùmàbhirmàraþ? àhuþ- skandhamàrànupalambhàt | àha- dharùito yuùmàbhirmàraþ? àhuþ- skandhamàrànupalambhàt | àha- paricarito yuùmàbhiþ ÷àstà? àhuþ- na kàyena na vàcà na manasà | àha- vi÷odhità yuùmàbhirdakùiõãyabhåmiþ? àhuþ- agràhato 'pratigràhataþ | àha- uttãrõo yuùmàbhiþ saüsàraþ? àhuþ- anucchedato '÷à÷vatataþ | àha- pratipannà yuùmàbhirdakùiõãyabhåmiþ? àhuþ- sarvagràhavinirmuktitaþ | àha- kiügàmina àyuùmantaþ? àhuþ- yaügàminastathàgatanirmitàþ | iti hyàyuùmataþ subhåteþ paripçcchatasteùàü bhikùåõàü prativisarjayatàü tasyàü parùadi aùñànàü bhikùu÷atànàmanupàdàyà÷ravebhya÷cittàni vimuktàni, dvàtriü÷ata÷ca pràõisahasràõàü virajo vigatamalaü dharmacakùurvi÷uddham | iti || ityevaü mçùàsvabhàvàbhyàü tathàgatanirmitàbhyàü bhikùubhyàü pa¤cànàü bhikùu÷atànàü vyavadànanibandhanaü kçtamiti || uktaü ca àryavajramaõóàyàü dhàraõyàm- tadyathà ma¤ju÷rãþ kàõóaü ca pratãtya mathanãü ca pratãtya puruùasya hastavyàyàmaü ca pratãtya dhåmaþ pràdurbhavatãti agnirabhinirvartate | sa càgnisaütàpo na kàõóasaüni÷rito na mathanãsaüni÷rito na puruùahastavyàyàmasaüni÷ritaþ | evameva ma¤ju÷rãþ asadviparyàsamohitasya puruùapudgalasya utpadyate ràgaparidàho dveùaparidàho mohaparidàhaþ | sa ca paridàho nàdhyàtmaü na bahirdhà nobhayamantareõa sthitaþ || api tu ma¤ju÷rãþ yaducyate moha iti, tatkena kàraõenocyate moha iti? atyantamukto hi ma¤ju÷rãþ sarvadharmairmohastenocyate moha iti | tathà narakamukhà ma¤ju÷rãþ sarvadharmà idaü dhàraõãpadam | (##) àha- kathaü bhagavannidaü dhàraõãpadam? àha- narakà ma¤ju÷rãþ bàlapçgthajanairasadviparyàsaviñhapitàþ svavikalpasaübhåtàþ | àha- kutra bhagavannarakàþ samavasaranti? bhagavànàha- àkà÷asamavasaraõà ma¤ju÷rãþ narakàþ | tatkiü manyase ma¤ju÷rãþ svavikalpasaübhåtà narakà uta svabhàvasaübhåtàþ? àha- svavikalpenaiva bhagavan sarvabàlapçthagjanàü narakatiryagyoniyamalokaü saüjànanti | te ca asatsamàropeõa duþkhàü vedanàü vedayanti duþkhamanubhavanti triùvapyapàyeùu || yathà càhaü bhagavan narakàn pa÷yàmi tathà nàrakaü duþkham | tadyathà bhagavan ka÷cideva puruùaþ suptaþ svapnàntaragato narakagatamàtmànaü saüjànãte | sa tatra kvathitàyàü saüprajvalitàyàmanekapauruùàyàü lohakumbhyàü prakùiptamàtmànaü saüjànÄùyàt | sa tatra kharàü kañukàü tÄùvràü duþkhàü vedanàü vedayet | sa tatra mànasaü paridàhaü saüjànÄùyàt uttraset saütràsamàpadyeta | sa tatra pratibuddhaþ samànaþ- aho duþkham, aho duþkham, iti krandet ÷ocet paridevet | atha tasya mitraj¤àti sàlohitàþ paripçccheyuþ- kena tatte duþkhamiti | sa tàn mitraj¤àtisàlohitànevaü vadet- nairayikaü duþkhamanubhåtam | sa tànàkro÷et paribhàùet- ahaü ca nàma nairayikaü duþkhamanubhavàmi | yåyaü ca me uttari paripçcchatha kenaitattava duþkhamiti | atha te mitraj¤àtisàlohitàstaü puruùamevaü vadeyuþ- mà bhairmoþ puruùa | supto hi tvam | na tvamito gçhàt kvacinnirgataþ | tasya punarapi smçti rutpadyate- supto 'hamabhåvam | vitathametanmayà parikalpitamiti | sa punarapi saumanasyaü pratilabhate || tadyathà bhagavan sa puruùo 'satsamàropeõa suptaþ svapnàntaragato narakagatamàtmànaü saüjànãyàt, evameva bhagavan sarvabàlapçthagjanà asadbhàgaparyavanaddhàþ strãnimittaü kalpayanti | te strãnimittaü kalpayitvà tàbhiþ sàrdhaü ramamàõamàtmànaü saüjànanti | tasya bàlapçthajanasyaivaü bhavati- ahaü puruùaþ, iyaü strã, mamaiùà strã | tasya tena cchandaràgaparyavasthitena cittena bhogaparyeùñiü cittaü kràmayanti | sa tatonidànaü kalahavigrahavivàdaü saüjanayati | tasya praduùñendriyasya vairaü saüjàyate | sa tena saüj¤àviparyàsena kàlagataþ samàno bahåni kalpasahasràõi narakeùu duþkhàü vedanàü vedayamànamàtmànaü saüjànàti || tadyathà bhagavan tasya puruùasya mitraj¤àtisàlohità evaü vadanti- mà bhaiþ, mà bhaiþ, bho puruùa | supto hi tvam | na tvamito gçhyat kuta÷cinnirgataþ iti | evameva buddhà bhagavanta÷caturviparyàsaviparyastànàü sattvànàmevaü dharmaü de÷ayanti- nàtra strã na puruùo na sattvo na jãvo na puruùo na pudgalaþ | vitathà ime sarvadharmàþ | asanta ime sarvadharmàþ | viñhapità ime sarvadharmàþ | màyopamà ime sarvadharmàþ | svapnopamà ime sarvadharmàþ | nirmitopamà ime sarvadharmàþ | udakacandropamà ime sarvadharmàþ | iti vistaraþ | te imàü tathàgatasya dharmade÷anàü ÷rutvà vigataràgàn sarvadharmàn pa÷yanti | vigatamohàn sarvadharmàn pa÷yanti asvabhàvànanàvaraõàn | te àkà÷asthitena cetasà kàlaü kurvanti | te kàlagatàþ samànà nirupadhi÷eùe nirvàõadhàtau parinirvànti | evamahaü bhagavan narakàn pa÷yàmi | iti || (##) uktaü ca àryopàliparipçcchàyàm- bhaya dar÷ita nairayikaü me sattvasahasra savejita naike | na ca vidyati ka÷ciha sattva yo cyutu gacchati ghoramapàyam || na ca kàraku kàraõa santi yehi kçtà asitomara÷astràþ | kalpava÷ena tu pa÷yati tatra kàyi patanti apàyita ÷astràþ || citramanorama sajjitapuùpàþ svarõavimàna jalanti manoj¤àþ | teùvapi kàraku nàstiha ka÷ci te 'pi ca sthàpita kalpava÷ena || kalpava÷ena vikalpitu lokaþ saüj¤agaheõa vikalpitu bàlaþ | so ca gaho agaho asabhåto màyamarãcisamà hi vikalpàþ || tadevamete 'svabhàvà bhàvàþ svaviparyàsaviñhapità bàlànàü saükle÷ahetavo bhavanti saüsàre iti sthitam || yathà ca mçùàsvabhàvànàü padàrthànàü saükle÷avyavadànahetutvaü tathà madhyamakàvatàràdvistareõàvaseyam || atràha- yadi svataþ parataþ ubhayato 'hetuta÷ca nàsti bhàvànàmutpàdaþ, tatra kathamavidyà pratyayàþ saüskàrà ityuktaü bhagavatà? ucyate | saüvçtireva na tattvam || kiü saüvçtervyavasthànaü vaktavyam? idaüpratyayatàmàtreõa saüvçteþ siddhirabhyupagamyate | na tu pakùacatuùñayàbhyupagamena sasvabhàvavàdaprasaïgàt, tasya càyuktatvàt | idaüpratyayatàmàtràbhyupagame hi sati hetuphalayoranyonyàpekùatvànnàsti svàbhàvikã siddhiriti nàsti sasvabhàvavàdaþ | ata evoktam- svayaü kçtaü parakçtaü dvàbhyàü kçtamahetukam | tàrkikairiùyate duþkhaü tvayà tåktaü pratãtyajam || (##) ihàpi vakùyati- pratãtya kàrakaþ karma taü pratãtya ca kàrakam | karma pravartate nànyatpa÷yàmaþ siddhikàraõam || iti || bhagavatàpyetàvanmàtramevoktam- tatràyaü dharmasaüketo yadutàsmin satãdaü bhavati, asyotpàdàdidamutpadyate, yaduta avidyà pratyayàþ saüskàràþ, saüskàrapratyayaü vij¤ànamityàdi || atra kecitparicodayanti- anutpannà bhàvà iti kimayaü pramàõajo ni÷caya utàpramàõajaþ? tatra yadi pramàõaja iùyate, tadedaü vaktavyam- kati pramàõàni kiülakùaõàni kiüviùayàõi, kiü svata utpannàni kiü parata ubhayato 'hetuto veti | athàpramàõajaþ, sa na yuktaþ, pramàõàdhãnatvàtprameyàdhigamasya | anadhigato hyartho na vinà pramàõairadhigantuü ÷akyata iti pramàõàbhàvàdarthàdhigamàbhàve sati kuto 'yaü samyagni÷caya iti na yuktametadaniùpannà bhàvà iti | yato vàyaü ni÷cayo bhavato 'nutpannà bhàvà iti bhaviùyati, tata eva mamàpi sarvabhàvàþ santãti | yathà càyaü te ni÷cayaþ- anutpannàþ sarvadharmà iti, tathaiva mamàpi sarvabhàvotpattirbhaviùyati | atha te nàsti ni÷cayo 'nutpannàþ sarvabhàvà iti, tadà svayamani÷citasya parapratyàyanàsaübhavàcchàstràrambhavaiyarthyameveti santyapratiùiddhàþ sarvabhàvà iti || ucyate | yadi ka÷cinni÷cayo nàmàsmàkaü syàt, sa pramàõajo và syàdapramàõajo và | na tvasti | kiü kàraõam? ihàni÷cayasaübhave sati syàttatpratipakùastadapekùo ni÷cayaþ | yadà tvani÷caya eva tàvadasmàkaü nàsti, tadà kutastadviruddhàviruddho ni÷cayaþ syàt saübandhyantaranirapekùatvàt, kharaviùàõasya hrasvadãrghatàvat | yadà caivaü ni÷cayasyàbhàvaþ, tadà kasya prasiddhayarthaü pramàõàni parikalpayiùyàmaþ? kuto vaiùàü saükhyà lakùaõaü viùayo và bhaviùyati- svataþ parata ubhayato 'hetuto và samutpattiriti sarvametanna vaktavyamasmàbhiþ || yadyevaü ni÷cayo nàsti sarvataþ, kathaü punaridaü ni÷citaråpaü vàkyamupalabhyate bhavatàm- na svato nàpi parato na dvàbhyàü nàpyahetuto bhàvà bhavantãti? ucyate | ni÷citamidaü vàkyaü lokasya svaprasiddhayaivopapattyà, nàryàõàm | kiü khalu àryàõàmupapattirnàsti? kenaitaduktamasti và nàsti veti | paramàrtho hyàryàõàü tåùõãübhàvaþ | tataþ kutastatra prapa¤casaübhavo yadupapattiranupapattirvà syàt? yadi hyàryà upapattiü na varõayanti, kena khalvidànãü paramàrthaü lokaü bodhayiùyanti? na khalvàryà lokasaüvyavahàreõopapattiü varõayanti, kiü tu lokata eva yà prasiddhopapattiþ, tàü paràvabodhàrthamabhyupetya tayaiva lokaü bodhayanti | yathaiva hi vidyamànàmapi ÷arãrà÷ucitàü viparyàsànugatà ràgiõo nopalabhante, ÷ubhàkàraü càbhåtamadhyàropya parikli÷yante, teùàü vairàgyàrthaü tathàgatanirmito (##) devo và ÷ubhasaüj¤ayà pràk pracchàditàn kàyadoùànupavarõayet- santyasmin kàye ke÷à ityàdinà | te ca tasyàþ ÷ubhasaüj¤àyà vimuktà vairàgyamàsàdayeyuþ | evamihàpyàryaiþ sarvathàpyanupalabhyamànàtmakaü bhàvànàmavidyàtimiropahatamatinayanatayà viparãtaü svabhàvamadhyàropya kvacicca kaücidvi÷eùamatitaràü parikli÷yanti pçthagjanàþ | tànidànãmàryàþ tatprasiddhayaivopapattyà paribodhayanti | yathà vidyamànasya ghañasya na mçdàdibhya utpàda ityabhyupetam, evamutpàdàtpårvaü vidyamànasya vidyamànatvànnàstyutpàda ityavasãyatàm | yathà ca parabhåtebhyo jvàlàïgàràdibhyo 'ïkurasyotpattirnàsti iti abhyupetam, evaü vivakùitebhyo 'pi bãjàdibhyo nàstãtyavasãyatàm || athàpi syàt- anubhava eùo 'smàkamiti, etadapyuktam | yasmàdanubhava eùa mçùà, anubhavatvàt, taimirikadvicandràdyanubhavavaditi | tata÷cànubhavasyàpi sàdhyasamatvàttena pratyavasthànaü na yuktamiti | tasmàdanutpannà bhàvà ityevaü tàvadviparãtasvaråpàdhyàropapratipakùeõa prathamaprakaraõàrambhaþ | idànãü kvacidyaþ ka÷cidvi÷eùo 'dhyàropitaþ, tadvi÷eùàpàkaraõàrthaü ÷eùaprakaraõàrambhaþ, gantçgantavyagamanàdiko 'pi nirava÷eùo vi÷eùo nàsti pratãtyasamutpàdasyeti pratipàdanàrtham || atha syàt- eùa eva pramàõapremeyavyavahàro laukiko 'smàbhiþ ÷àstreõànuvarõita iti, tadanuvarõanasya tarhi phalaü vàcyam | kutàrkikaiþ sa nà÷ito viparãtalakùaõàbhidhànena, tasyàsmàbhiþ samyaglakùaõamuktamiti cet, etadapyayuktam | yadi hi kutàrkikairviparãtalakùaõapraõayanàtkçtaü lakùyavaiparãtyaü lokasya syàt, tadarthaü prayatnasàphalyaü syàt | na caitadevam | iti vyartha evàrya prayatna iti || api ca | yadi pramàõàdhãnaþ prameyàdhigamaþ, tàni pramàõàni kena paricchidyanta ityàdinà vigrahavyàvartanyàü vihito doùaþ | tadaparihàràt samyaglakùaõadyotakatvamapi nàsti || kiü ca | yadi svasàmànyalakùaõadvayànurodhena pramàõadvayamuktaü yasya tallakùaõadvayam, kiü tallakùyamasti atha nàsti? yadyasti, tadà tadaparaü prameyamastãti kathaü pramàõadvayam? atha nàsti lakùyam, tadà lakùaõamapi nirà÷rayaü nàstãti kathaü pramàõadvayam? vakùyati hi- lakùaõàsaüpravçttau ca na lakùyamupapadyate | lakùyasyànupapattau ca lakùaõasyàpyasaübhavaþ || iti || atha syàt- na lakùyate 'neneti lakùaõam, kiü tarhi 'kçtyalyuño bahulam' iti karmaõi lyuñaü kçtvà lakùyate taditi lakùaõam | evamapi tenaitasya lakùyamàõatvàsaübhavàdyenaitallakùyate, tasya karaõasya karmaõo 'rthàntaratvàt sa eva doùaþ || atha syàt- j¤ànasya karaõatvàttasya ca svalakùaõàntarbhàvàdayamadoùa iti, ucyate | iha bhàvànàmanyàsàdhàraõamàtmãyaü yatsvaråpaü tatsvalakùaõam, tadyathà pçthivyàþ kàñhinyaü vedanàyà viùayànubhavo vij¤ànasya viùayaprativij¤aptiþ | tena hi tallakùyata iti kçtvà prasiddhànugatàü ca (##) vyutpattimavadhåya karmasàdhanamabhyupagacchati | vij¤ànasya ca karaõabhàvaü pratipadyamànenetyuktaü bhavati svalakùaõasyaiva karmatà svalakùaõàntarasya karaõabhàva÷ceti | tatra yadi vij¤ànasvalakùaõaü karaõam, tasya vyatiriktena karmaõà bhavitavyamiti sa eva doùaþ || atha syàt- yatpçthivyàdigataü kàñhinyàdikaü vij¤ànagamyaü tattasya karmàstyeva, tacca svalakùaõàvyatiriktamiti | evaü tarhi vij¤ànasvalakùaõasya karmatvàbhàvàtprameyatvaü na syàt, karmaråpasyaiva svalakùaõasya prameyatvàt | tata÷ca dvividhaü prameyaü svalakùaõaü sàmànyalakùaõaü ca ityetadvi÷eùya vaktavyam- kiücitsvalakùaõaü prameyaü yallakùyata ityevaü vyapadi÷yate, kiücidaprameyaü yallakùyate 'neneti vyapadi÷yata iti | atha tadapi karmasàdhanaü tadà tasyànyena karaõena bhavitavyam | j¤ànàntarasya karaõabhàvaparikalpanàyàmanavasthàdoùa÷càpadyate || atha manyase- svasaüvittirasti, tatastayà svasaüvityà grahaõàtkarmatàyà satyàmastyeva prameyàntarbhàva iti, ucyate | vistareõa madhyamakàvatàre svasaüvittiniùedhàt svalakùaõaü svalakùaõàntareõa lakùyate, tadapi svasaüvittyà iti na yujyate | api ca | tadapi nàma j¤ànaü svalakùaõavyatirekeõàsiddherasaübhavàllakùyàbhàve nirà÷rayalakùaõapravçttyasaübhavàt sarvathà nàstãti kutaþ svasaüvittiþ? tathà coktamàryaratnacåóaparipçcchàyàm- sa cittamasamanupa÷yan cittadhàràü paryeùate kuta÷cittasyotpattiriti | tasyaivaü bhavati- àlambane sati cittamutpadyate | tatkimanyadàlambanamanyaccittam, atha yadevàlambanaü tadeva cittam? yadi tàvadanyadàlambanamanyaccittam, tadà dvicittatà bhaviùyati | atha yadevàlambanaü tadeva cittam, tatkathaü cittena cittaü samanupa÷yati? na ca cittaü cittaü samanupa÷yati | tadyathàpi nàma tayaivàsidhàrayà saivàsidhàrà na ÷akyate chettum, na tenaivàïgulyagreõa tadevàïgulyagraü ÷akyate spraùñum, evameva na tenaiva cittena tadeva cittaü ÷akyaü draùñum | tasyaivaü yoni÷aþ prayuktasya yà cittasyànavasthànatà anucchedà÷à÷vatatà na kåñasthatà nàhetukã na pratyayaviruddhà na tato nànyato na saiva nànyà | tàü cittadhàràü cittalatàü cittadharmatàü cittànavasthitatàü cittàpracàratàü cittàdç÷yatàü cittasvalakùaõatàü tathà jànàti tathà pa÷yati yathà tathatàü na ca nirodhayati | tàü ca cittavivekatàü tathà prajànàti tathà pa÷yati | iyaü kulaputra [bodhisattvasya] citte cittànupa÷yanà smçtyupasthànamiti || tadevaü nàsti svasaüvittiþ | tadabhàvàt kiü kena lakùyate? kiü ca | bhedena và tallakùaõaü lakùyàtsyàdabhedena và? tatra yadi tàvad bhedena, tadà lakùyàd bhinnatvàdalakùaõavallakùaõamapi na lakùaõam | lakùaõàcca bhinnatvàdalakùyavallakùyamapi na lakùyam | tathà lakùyàdbhinnatvàllakùaõasya lakùaõanirapekùaü lakùyaü syàt | tata÷ca na tallakùyaü lakùaõanirapekùatvàt khapuùpavat | athàbhinne lakùyalakùaõe, tadà lakùaõàdavyatiriktattvàllakùaõasvàtmavadvihãyate (##) lakùyasya lakùyatà | lakùyàccàvyatiriktatvàllakùyasvàtmavallakùaõamapi na lakùaõasvabhàvam | yathà coktam- lakùyàllakùaõamanyaccetsyàttallakùyamalakùaõam | tayorabhàvo 'nanyatve vispaùñaü kathitaü tvayà || iti || na ca vinà tattvànyatvena lakùyalakùaõasiddhau anyà gatirasti | tathà ca vakùyati- ekãbhàvena và siddhirnànàbhàvena và yayoþ | na vidyate, tayoþ siddhiþ kathaü nu khalu vidyate || iti || athavocyate- avàcyatayà siddhirbhaviùyatãti cet, naitadevam | avàcyatà hi nàma parasparavibhàgaparij¤ànàbhàve sati bhavati | yatra ca vibhàgaparij¤ànaü nàsti, tatra idaü lakùaõam, idaü lakùyam, iti vi÷eùataþ paricchedàsaübhave sati dvayorapyabhàva eveti | tasmàdavàcyatayàpi nàsti siddhiþ || api ca | yadi j¤ànaü karaõaü viùayasya paricchede, kaþ kartà? na ca kartàramantareõàsti karaõàdãnàü saübhavaþ chidikriyàyàmiva | atha cittasya tatra kartçtvaü parikalpyate, tadapi na yuktam, yasmàdarthamàtradar÷anaü cittasya vyàpàraþ, arthavi÷eùadar÷anaü caitasànàm, tatràrthadçùñirvij¤ànaü tadvi÷eùe tu caitasàþ | ityabhyupagamàt | ekasyàü hi pradhànakriyàyàü sàdhyàyàü yathàsvaü guõakriyànirvçttidvàreõàïgãbhàvopagamàt | karaõàdãnàü karaõàditvam | na ceha j¤ànavij¤ànayorekà pradhànakriyà, kiü tarhi, arthamàtraparicchittirvij¤ànasya pradhànakriyà, j¤ànasya tu arthavi÷eùapariccheda iti nàsti j¤ànasya karaõatvaü nàpi cittasya kartçtvam | tata÷ca sa eva doùaþ || atha syàt- anàtmànaþ sarvadharmà ityàgamàt kartuþ sarvathàbhàvàt kartàramantareõàpi vidyata eva kriyàdivyavahàra iti, etadapi nàsti | àgamasya samyagarthànavadhàraõàt | etadevoktaü madhyamakàvatàre || athàpi syàt- yathà ÷ilàputrakasya ÷arãram, ràhoþ ÷iraþ, iti ÷arãra÷irovyatiriktavi÷eùaõàsaübhave 'pi vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo 'sti, evaü pçthivyàþ svalakùaõamiti svalakùaõavyatiriktapçthivyasaübhave 'pi bhaviùyatãti, naitadevam | atulyatvàt | ÷arãra÷iraþ÷abdayohi buddhayàdipàõyàdivatsahabhàvipadàrthàntarasàpekùatàpravçttau ÷arãra÷iraþ ÷abdamàtràlambano buddhayupajananaþ sahacàripadàrthàntarasàkàïkùa eva vartate, kasya ÷arãram, kasya ÷ira iti | itaro 'pi vi÷eùaõàntaraþ saübandhaniràcikãrùayà | ÷ilàputrakaràhuvi÷eùaõadhvaninà laukikasaüketànuvidhàyinà pratikartuþ kàïkùàmapahantãti yuktam | iha tu kàñhinyàdivyatiriktapçthivyàdyasaübhave sati na yukto vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ | (##) tãrthikairvyatiriktalakùyàbhyupagamàttadanurodhena vi÷eùaõàbhidhànamaduùñamiti cet, naitadevam | na hi tãrthikaparikalpità yuktividhuràþ padàrthàþ svasamaye 'bhyupagantuü nyàyyàþ, pramàõàntaràderapyabhyugamaprasaïgàt | api ca | pudgalàdipraj¤aptivat sa÷arãropàdànasya ÷ilàputrakasyopàdàturlaukikavyavahàràïgabhåtasya vi÷eùaõasyàvicàraprasiddhasya sadbhàvàt, ÷iraupàdànasya ca ràhorupàdàtuþ sadbhàvàdayuktametannidar÷anam | ÷arãra÷irovyatiriktasyàrthàntarasyàsiddhestanmàtrasyopalambhàt siddhameva nidar÷anamiti cet, naitadevam | laukike vyavahàre itthaü vicàràpravçtteravicàrata÷ca laukikapadàrthànàmastitvàt | yathaiva hi råpàdivyatirekeõa vicàryamàõa àtmà na saübhavati, api ca lokasaüvçtyà skandhànupàdàya asyàstitvam, evaü ràhu÷ilàputrakayorapãti nàsti nidar÷anasiddhiþ || evaü pçthivyàdãnàü yadyapi kàñhinyàdivyatiriktaü vicàryamàõaü lakùyaü nàsti, lakùyavyatirekeõa ca lakùaõaü nirà÷rayam, tathàpi saüvçtireveti parasparàpekùayà tayoþ siddhayà siddhiü vyavasthàpayàübabhåvuràcàryàþ | ava÷yaü caitadevamabhyupeyam | anyathà hi saüvçtirupapattyà na viyujyeta, tadeva tattvameva syànna saüvçtiþ | na ca upapattyà vicàryamàõànàü ÷ilàputrakàdãmevàsaübhavaþ, kiü tarhi vakùyamàõayà yuktyà råpavedanàdãnàmapi nàsti saübhava iti teùàmapi saüvçtyà ÷ilàputrakàdivannàstitvamàstheyaü syàt | na caitadevamityasadetat || atha syàt- kimanayà såkùmekùikayà? naiva hi vayaü sarvapramàõaprameyavyavahàraü satyamityàcakùmahe, kiü tu lokaprasiddhireùà amunà nyàyena vyavasthàpyata iti | ucyate | vayamapyevaü bråmaþ- kimanayà såkùmekùikayà laukikavyavahàre 'vatàrika(ta?)yà? tiùñhatu tàvadeùà viparyàsamàtràsàditàtmabhàvasattàkà saüvçtiþ mumukùåõàü mokùàvàhakaku÷alamålopacayahetuþ, yàvanna tattvàdhigama iti | bhavàüstu etàü saüvçtiparamàrthasatyavibhàgadurvidagdhabuddhitayà kvacidupapattimavatàrya anyàyato nà÷ayati | so 'haü saüvçtisatyavyavasthàvaicakùaõyàllaukika eva pakùe sthitvà saüvçtyekade÷aniràkaraõopakùiptopapattyantaramupapattyantareõa vinivartayan lokavçddha iva lokacàràtparibhra÷yamànaü bhavantameva nivartayàmi na tu saüvçtim | tasmàd yadi laukiko vyavahàraþ, tadà ava÷yaü lakùaõavallakùyeõàpi bhavitavyam | tata÷ca sa eva doùaþ | atha paramàrthaþ, tadà lakùyàbhàvàllakùaõadvayamapi nàstãti kutaþ pramàõadvayam? atha ÷abdànàmevaü kriyàkàrakasaübandhapårvikà vyutpattirnàïgãkriyate, tadidamatikaùñam | taireva kriyàkàrakasaübandhapravçttaiþ ÷abdairbhavàn vyavaharati, ÷abdàrthaü kriyàkaraõàdikaü ca necchatãti aho vata icchàmàtrapratibaddhapravçttito (vçttiþ?) bhavataþ | yadà caivaü prameyadvayamavyavasthitaü tadà svasàmànyalakùaõàviùayatvena àgamàdãnàü pramàõàntaratvam | kiü ca ghañaþ pratyakùa ityevamàdikasya laukikavyavahàrasyàsaügrahàdanàryavyavahàràbhyupagamàcca avyàpità lakùaõasyeti na yuktametat || (##) atha syàt- ghañopàdànanãlàdayaþ pratyakùàþ pratyakùapramàõaparicchedyatvàt | tata÷ca yathaiva kàraõe kàryopacàraü kçtvà buddhànàü sukha utpàda iti vyapadi÷yate, evaü pratyakùanãlàdinimittako 'pi ghañaþ kàrye kàraõopacàraü kçtvà pratyakùa iti vyapadi÷yate | naivaüviùaye upacàro yuktaþ | utpàdo hi loke sukhavyatirekeõopalabdhaþ, sa ca saüskçtalakùaõasvabhàvatvàdanekaduùkara÷atahetutvàdasukha eva, sa sukha iti vyapadi÷yamànaþ asaübaddha evetyevaüviùaye yukta upacàraþ | ghañaþ pratyakùa ityatra tu- na hi ghaño nàma ka÷cidyo 'pratyakùaþ pçthagupalabdho yasyopacàràtpratyakùatvaü syàt | nãlàdivyatiriktasya ghañasyàbhàvàdaupacàrikaü pratyakùatvamiti cet, evamapi sutaràmupacàro na yuktaþ, upacaryamàõasyà÷rayasyàbhàvàt | na hi kharaviùàõe taikùõyamupacaryate | api ca | lokavyavahàràïgabhåto ghaño yadi nãlàdivyatirikto nàstãti kçtvà tasyaupacàrikaü pratyakùatvaü parikalpyate, nanvevaü sati pçthivyàdivyatirekeõa nãlàdikamapi nàstãti nãlàderasyaupacàrikaü pratyakùatvaü kalpyatàm | yathoktam- råpàdivyatirekeõa yathà kumbho na vidyate | vàyvàdivyatirekeõa tathà råpaü na vidyate || iti | tasmàdevamàdikasya lokavyavahàrasya lakùaõenàsaügrahàdavyàpitaiva lakùaõasyeti | tattvavidapekùayà hi- pratyakùatvaü ghañàdãnàü nãlàdãnàü ca neùyate | lokasaüvçtyà tvabhyupagantavyameva pratyakùatvaü ghañàdãnàm | yathoktaü ÷atake- sarva eva ghaño 'dçùño råpe dçùñe hi jàyate | bråyàtkastattvavinnàma ghañaþ pratyakùa ityapi || etenaiva vicàreõa sugandhi madhuraü mçdu | pratiùedhayitavyàni sarvàõyuttamabuddhinà || iti | api ca | aparokùàrthavàcitvàtpratyakùa÷abdasya sàkùàdabhimukho 'rthaþ pratyakùaþ, pratigatamakùamasminniti kçtvà ghañanãlàdãnàmaparokùàõàü pratyakùatvaü siddhaü bhavati | tatparicchedakasya j¤ànasya tçõatuùàgnivat pratyakùakàraõatvàt pratyakùatvaü vyapadi÷yate | yastu akùamakùaü prati vartata iti pratyakùa÷abdaü vyutpàdayati, tasya j¤ànasyendriyàviùayatvàd viùayaviùayatvàcca na yuktà vyutpattiþ | prativiùayaü tu syàt pratyarthamiti và || atha syàt- yathà ubhayàdhãnàyàmapi vij¤ànapravçtau à÷rayasya pañumandatànuvidhànàd vij¤ànànàü tadvikàravikàritvàdà÷rayeõaivavyapade÷o bhavati cakùurvij¤ànamiti, evaü yadyapi arthamartha prati vartate, tathàpi akùamakùamà÷ritya vartamànaü vij¤ànamà÷rayeõa vyapade÷àt pratyakùamiti bhaviùyati | dçùño hi asàdhàraõena vyapade÷o bherã÷abdo yavàïkura iti | naitatpårveõa tulyam | tatra hi viùayeõa (##) vij¤àne vyapadi÷yamàne råpavij¤ànamityevamàdinà vij¤ànaùañkasya bhedo nopadar÷itaþ syàt, manovij¤ànasya cakùuràdivij¤ànaiþ sahaikaviùayapravçttatvàt | tathà hi nãlàdivij¤ànaùañke vij¤ànamityukte sàkàïkùa eva pratyayàjjàyate kimetadråpãndriyajaü vij¤ànamàhosvinmànasamiti | à÷rayeõa tu vyapade÷e manovij¤ànasya cakùuràdivij¤ànaviùaye pravçttisaübhave 'pi parasparabhedaþ siddho bhavati | iha tu pramàõalakùaõavivakùayà kalpanàpoóhamàtrasya pratyakùatvàbhyupagame sati vikalpàdeva tadvi÷eùatvàbhimatatvàdasàdhàraõakàraõena vyapade÷e sati na kiücit prayojanamupalakùyate | prameyaparatantràyàü ca pramàõasaükhyàpravçttau prameyàkàrànukàritàmàtratayà ca samàsàditàtmabhàvasattàkayoþ pramàõayoþ svaråpasya vyavasthàpanànnendriyeõa vyapade÷aþ kiücidupakarotãti sarvathà viùayeõaiva vyapade÷o nyàyyaþ || loke pratyakùa÷abdasya prasiddhatvàdvivakùite 'rthe pratyartha÷abdasyàprasiddhatvàdà÷rayeõaiva vyutpattirà÷rãyata iti cet, ucyate | astyayaü pratyakùa÷abdo loke prasiddhaþ | sa tu yathà loke, tathà asmàbhirucyata eva | yathàsthitalaukikapadàrthatiraskàreõa tu tadvayutpàde kriyamàõe prasiddha÷abdatiraskàraþ prasiddhaþ syàt, tata÷ca pratyakùamityevaü na syàt | ekasya ca cakùurvij¤ànasya ekendriyakùaõà÷rayasya pratyakùatvaü na syàd vãpsàrthàbhàvàt, ekaikasya ca pratyakùatvàbhàve bahånàmapi na syàt || kalpanàpoóhasyaiva ca j¤ànasya pratyakùatvàbhyupagamàt, tena ca lokasya saüvyavahàràbhàvàt, laukikasya ca pramàõaprameyavyavahàrasya vyàkhyàtumiùñatvàd vyarthaiva pratyakùapramàõakalpanà saüjàyate | cakùurvij¤ànasàmaïgã nãlaü jànàti no tu nãlamiti càgamasya pratyakùalakùaõàbhidhànàrthasyàprastutatvàt, pa¤cànàmindriyavij¤ànànàü jaóatvapratipàdakatvàcca nàgamàdapi kalpanàpoóhasyaiva vij¤ànasya pratyakùatvamiti na yuktametat | tasmàlloke yadi lakùyaü yadi và svalakùaõaü sàmànyalakùaõaü và, sarvameva sàkùàdupalabhyamànatvàdaparokùam, ataþ pratyakùaü vyavasthàpyate tadviùayeõa j¤ànena saha | dvicandràdãnàü tu ataimirikaj¤ànàpekùayà apratyakùatvam, taimirikàdyapekùayà tu pratyakùatvameva || parokùaviùayaü tu j¤ànaü sàdhyàvyabhicàriliïgotpannamanumànam || sàkùàdatãndriyàrthavidàmàptànàü yadvacanaü sa àgamaþ || sàdç÷yàdananubhåtàrthadhigama upamànaü gauriva gavaya iti yathà || tadevaü pramàõacatuùñayàllokasyàrthàdhigamo vyavasthàpyate || tàni ca parasparàpekùayà sidhyanti- satsu pramàõeùu prameyàrthàþ, satsu prameyeùvartheùu pramàõàni | no tu khalu svàbhàvikã pramàõaprameyayoþ siddhiriti | tasmàllaukikamevàstu yathàdçùñamityalaü prasaïgena | prastutameva vyàkhyàsyàmaþ | laukika eva dar÷ane sthitvà buddhànàü bhagavatàü dharmade÷anà || 3 || atràhuþ svayåthyàþ- yadidamuktaü na svata utpadyante bhàvà iti, tadyuktam, svata utpattivaiyarthyàt | yaccoktaü na dvàbhyàmiti, tadapi yuktam, ekàü÷avaikalyàt | ahetupakùastu (##) ekàntanikçùña iti tatpratiùedho 'pi yuktaþ| yattu khalvidamucyate nàpi parata iti, tadayuktam yasmàtparabhåtà eva bhagavatà bhàvànàmutpàdakà nirdiùñàþ | catvàraþ pratyayà hetu÷càlambanamanantaram | tathaivàdhipateyaü ca pratyayo nàsti pa¤camaþ || 4 || tatra nirvartako heturiti lakùaõàt, yo hi yasya nirvartako bãjabhàvenàvasthitaþ, sa tasya hetu pratyayaþ | utpadyamàno dharmo yenàlambanenotpadyate, sa tasyàlambanapratyayaþ | kàraõasyànantaro nirodhaþ kàryasyotpattipratyayaþ, tadyathà bãjasyànantaro nirodho 'ïkurasyotpàdapratyayaþ | yasmin sati yadbhavati tattasyàdhipateyamiti | ta ete catvàraþ pratyayàþ | ye cànye purojàtasahajàtapa÷càjjàtàdayaþ, te eteùveva antarbhåtàþ | ã÷varàdayastu pratyayà eva na saübhavantãti, ata evàvadhàrayati- pratyayo nàsti pa¤cama iti | tasmàdebhyaþ parabhåtebhyo bhàvànàmutpattirasti parata utpattiriti || 4 || atrocyate- naiva hi bhàvànàü parabhåtebhyaþ pratyayebhya utpattiriti | yasmàt- na hi svabhàvo bhàvànàü pratyayàdiùu vidyate | avidyamàne svabhàve parabhàvo na vidyate || 5 || iti | yadi hi hetvàdiùu parabhuteùu pratyayeùu samasteùu vyasteùu vyastasamasteùu hetupratyaya sàmagyà anyatra và kvacid bhàvànàü kàryàõàmutpàdàtpårvaü sattvaü syàt, syàttebhya utpàdaþ | na caivaü yadutpàdàtpårvaü saübhavaþ syàt | yadi syàt, gçhyeta ca, utpàdavaiyarthyaü ca syàt | tasmànnaü càsti bhàvànàü pratyayàdiùu svabhàvaþ | avidyamàne ca svabhàve nàsti parabhàvaþ | bhavanaü bhàva utpàdaþ, parebhya utpàdaþ parabhàvaþ, sa na vidyate | tasmàdayuktametat parabhåtebhyo bhàvànà mutpattiriti || athavà bhàvànàü kàryàõàmaïkuràdãnàü vãjàdiùu pratyayeùu satsvavikçtaråpeùu nàsti svabhàvo nirhetukatvaprasaïgàt || tatkimapekùaü paratvaü pratyayàdãnàm? vidyamànayoreva hi maitropagràhakayoþ parasparàpekùaü paratvam? na caivaü bãjàïkurayoryaugapadyam | tasmàdavidyamàne svabhàve kàryàõàü parabhàvaþ paratvaü bãjàdãnàü nàstãti paravyapade÷àbhàvàdeva na parata utpàda iti | tasmàdàgamàbhipràyànabhij¤ataiva parasya | na hi tathàgatà yuktiviruddhaü vàkyamudàharanti | àgamasya càbhipràyaþ pràgevopavarõitaþ || 5 || tadevaü pratyayebhya utpàdavàdini pratiùiddhe kriyàta utpàdavàdã manyate- na cakùåråpàdayaþ pratyayàþ sàkùàdvij¤ànaü janayanti | vij¤ànajanikriyàniùpàdakatvàttu pratyayà ucyante | sà ca kriyà vij¤ànaü janayati | tasmàtpratyayavatã vij¤ànajanikriyà vij¤ànajanikà, na pratyayàþ | yathà pacikriyà odanasyeti | ucyate- kriyà na pratyayavatã yadi kriyà kàcit syàt, sà cakùuràdibhiþ pratyayaiþ pratyayavatã vij¤ànaü janayet | na (##) tvasti | kathaü kçtvà? iha kriyeyamiùyamàõà jàte và vij¤àne iùyate, ajàte và jàyamàne và? tatra jàte na yuktà | kriyà hi bhàvaniùpàdikà | bhàva÷cenniùpannaþ, kimasya kriyayà? jàtasya janma punareva ca naiva yuktam | ityàdinà ca madhyamakàvatàre pratipàditametat | ajàte 'pi na yuktà, kartrà vinà janiriyaü na ca yuktaråpà | ityàdivacanàt | jàyamàne 'pi bhàve kriyà na saübhavati, jàtàjàtavyatirekeõa jàyamànàbhàvàt | yathoktam- jàyamànàrthajàtatvàjjàyamàno na jàyate | atha và jàyamànatvaü sarvasyaiva prasajyate || iti | yata÷caivaü triùu kàleùu janikriyàyà asaübhavaþ, tasmànnàsti sà | ata evàha- kriyà na pratyayavatã iti | vi÷eùaõaü nàsti vinà vi÷eùam | ityàdinà pratipàditametanmadhyamakàvatàre | na hi vandhyàputro gomànityucyate || yadyevam, apratyayavatã tarhi bhaviùyatãti, etadapyayuktamityàha- nàpratyayavatã kriyà | yadà pratyayavatã nàsti, tadà kathamapratyayavatã nirhetukà syàt? na hi tantumayaþ paño na yukta iti vãraõamayo 'bhyupagamyate | tasmàtkriyà na bhàvajanikà || atràha- yadyevaü kriyàyà asaübhavaþ, pratyayàstarhi janakà bhaviùyanti bhàvànàmiti | ucyate- pratyayà nàkriyàvantaþ yadà kriyà nàsti, tadà kriyàrahità akriyàvanto nirhetukàþ pratyayàþ kathaü janakàþ? atha kriyàvanta eva janakà iti, ucyate- kriyàvanta÷ca santyuta || 6 || neti prakçtenàbhisaübandhaþ | uta÷abdo 'vadhàraõe | tatra kriyàyà abhàva uktaþ, kathaü kriyàvattvaü pratyayànàmiti? yathà ca vij¤ànajanikriyoktà, evaü parikriyàdayo 'pi bhàvà uktà veditavyà iti nàsti kriyàto 'pi samutpattirbhàvànàmiti bhavatyutpàdàbhidhànamartha÷ånyam || 6 || atràha- kiü na etena kriyàvantaþ pratyayà ityàdivicàreõa? yasmàccakùuràdãn pratãtya pratyayàn vij¤ànàdayo bhàvà jàyante, tasmàccakùuràdãnàü pratyayatvaü tebhya÷cotpàdo vij¤ànàdãnàmiti | etadapyayuktamityàha- (##) utpadyate pratãtyemànitãme pratyayàþ kila | yàvannotpadyata ime tàvannàpratyayàþ katham || 7 || yadi cakùuràdãn pratyayàn pratãtya vij¤ànamutpadyate iti asya ime pratyayà ucyante, nanu yàvattadvij¤ànàkhyaü kàryaü notpadyate tàvadime cakùuràdayaþ kathaü nàpratyayàþ? apratyayà evetyabhipràyaþ na càpratyayebhya utpattiþ sikatàbhya iva tailasya | atha matam- pårvamapratyayàþ santaþ kiücidanyaü pratyayamapekùya pratyayatvaü pratipadyanta iti, etadapyayuktam | yat tat pratyayàntaramapratyayasya tasya pratyayatvena kalpyate, tadapi pratyayatve sati asya pratyayo bhavati | tatràpyeùaiva cintaneti na yuktametat || 7 || kiü ca | iha ime cakùuràdayo vij¤ànasya pratyayàþ kalpyamànàþ sato và asya kalpyeran, asato và? sarvathà ca na yujyate ityàha- naivàsato naiva sataþ pratyayo 'rthasya yujyate | kasmàdityàha- asataþ pratyayaþ kasya sata÷ca pratyayena kim || 8 || asato hyarthasya avidyamànasya kathaü pratyayaþ syàt? bhaviùyatà vyapade÷o bhaviùyatãti cet, naivam- bhaviùyatà cedvayapade÷a iùñaþ ÷aktiü vinà nàsti hi bhàvitàsya | ityàdinoktadoùatvàt | sato 'pi vidyamànasya labdhajanmano niùphalaiva pratyayakalpanà || evaü samastànàü pratyayànàü kàryotpàdanàsàmarthyena apratyayatvamudbhàvya ataþ paraü vyastànàmapratyayatvaü pratipàdyate || atràha- yadyapyevaü pratyayànàmasaübhavaþ, tathàpi astyeva lakùaõopade÷àtpratyayaprasiddhiþ | tatra nirvartako heturiti lakùaõamucyate hetupratyayasya | na càvidyamànasya lakùaõopade÷o yukto bandhyàsutasyeveti | ucyate | syàddhetupratyayo yadi tasya lakùaõaü syàt | yasmàt- na sannàsanna sadasan dharmo nirvartate yadà | kathaü nirvartako heturevaü sati hi yujyate || 9 || tatra nirvartaka utpàdakaþ | yadi nirvartyo dharmo nirvarteta, tamutpàdako heturutpàdayet | na tu nirvartate, sadasadubhayaråpasya nirvartyasyàbhàvàt | tatra sanna nirvartate vidyamànatvàt | asannapi, avidyamànatvàt | sadasannapi, parasparaviruddhasyaikàrthasyàbhàvàt, ubhayapakùàbhihitadoùatvàcca | yata evaü kàryasyotpattirnàsti, hetupratyayo 'pyato nàsti | tata÷ca yaduktaü lakùaõasaübhavàdvidyate hetupratyaya iti, tadevaü sati na yujyate || 9 || (##) idànãmàlambanapratyayaniùedhàrthamàha- anàlambana evàyaü san dharma upadi÷yate | athànàlambane dharme kuta àlambanaü punaþ || 10 || iha sàlambanadharmàþ katame? sarvacittacaittà ityàgamàt | cittacaittà yenàlambanenotpadyante yathàyogaü råpàdinà, sa teùàmàlambanapratyayaþ | ayaü ca vidyamànànàü và parikalpyeta avidyamànànàü và | tatra vidyamànànàü nàrthastadàlambanapratyayena | dharmasya hi utpattyarthamàlambanaü parikalpyate, sa càlambanàtpårvaü vidyamàna eveti | athaivamanàlambane dharme svàtmanà prasiddhe kimasya àlambanayogena parikalpitena, ityanàlambana evàyaü san vidyamàno dharmaþ cittàdikaþ kevalaü sàlambana ityucyate bhavadbhiþ svamanãùikayà, na tvasya àlambanena ka÷citsaübandho 'sti | athàvidyamànasyàlambanaü parikalpyate, tadapi na yuktam, anàlambana evàyamityàdi | avidyamànasya hi nàsti àlambanena yogaþ || anàlambana evàyaü san dharma upadi÷yate | bhavadbhiþ sàlambana iti vàkya÷eùaþ | athànàlambane dharme kuta àlambanaü punaþ || atha ÷abdaþ pra÷ne | kuta iti hetau | tenàyamarthaþ- athaivamanàlambane dharme 'sati avidyamàne bhåyaþ kuta àlambanam? àlambanakàbhàvàdàlambanasyàpyabhàva ityabhipràyaþ | kathaü tarhi sàlambanà÷cittacaittàþ? sàüvçtametallakùaõaü na pàramàrthikamityadoùaþ || 10 || idànãü samanantarapratyayaniùedhàrthamàha- anutpanneùu dharmeùu nirodho nopapadyate | nànantaramato yuktaü niruddhe pratyaya÷ca kaþ || 11 || tatra pa÷cime ÷lokasyàrdhe pàdavyatyayo draùñavyaþ, ca÷abda÷ca bhinnakramo niruddhe ceti | tenaivaü pàñhaþ- niruddhe ca pratyayaþ kaþ? nànantaramato yuktam iti | ÷lokabandhàrthaü tvevamuktam || tatra kàraõasyànantaro nirodhaþ kàryasyotpàdapratyayaþ samanantarapratyayalakùaõam | atra vicàryate- anutpanneùu dharmeùu kàryabhåteùvaïkuràdiùu nirodho nopapadyate kàraõasya bãjàdeþ | yadaitadevam, tadà kàraõasya nirodhàbhàvàdaïkurasya kaþ samanantarapratyayaþ? athànutpanne 'pi kàrye bãjanirodha iùyate, evaü sati niruddha bãje abhàvãbhåte aïkurasya kaþ pratyayaþ? ko và bãjanirodhasya pratyaya iti | ubhayametadahetukamityàha- niruddhe ca kaþ pratyaya iti | ca÷abdo 'nutpanna÷abdàpekùaþ | tena anutpanne càïkure bãjàdãnàü nirodhe iùyamàõe 'pyubhayametadahetukamapadyata iti nànantaramato yuktam | atha và | na svato nàpi parata ityàdinà utpàdo niùiddhaþ, tamabhisaüdhàyàha- anutpanneùu dharmeùu nirodho nopapadyate | (##) nànantaramato yuktam iti | api ca | niruddhe pratyaya÷ca kaþ || ityatra pårvakameva vyàkhyànam || 11 || idànãmadhipatipratyayasvaråpaniùedhàrthamàha- bãjàdãnàü bhàvànàü niþsvabhàvànàü na sattà vidyate yataþ | satãdamasmin bhavatãtyetannaivopapadyate || 12 || iha yasmin sati yadbhavati, tattasya àdhipateyamityadhipatipratyayalakùaõam | bhàvànàü ca pratãtyasamutpannatvàt svabhàvàbhàve kutastada yadasminniti kàraõatvena vyapadi÷yate, kutastad yadidamiti kàryatvena? tasmànnàsti lakùaõato 'pi pratyayasiddhiþ || 12 || atràha- tantvàdibhyaþ pañàdikamupalabhya pañàdestantvàdayaþ pratyayà iti | ucyate pañàdiphalapravçttireva svaråpato nàsti, kutaþ pratyayànàü pratyayatvaü setsyati? yathà ca pañàdiphalapravçttirasatã, tathà pratipàdayannàha- na ca vyastasamasteùu pratyayeùvasti tatphalam | pratyayebhyaþ kathaü tacca bhavenna pratyayeùu yat || 13 || tatra vyasteùu tantuturãvematasara÷alàkàdiùu pratyayeùu paño nàsti, tatrànupalabhyamànatvàt kàraõabahutvàcca kàryabahutvaprasaïgàt | samuditeùvapi tantvàdiùu nàsti pañaþ, pratyekamavayaveùvavidyamànatvàt, ekasya kàryasya khaõóa÷a utpattiprasaïgàt | tasmàtphalàbhàvànna santi pratyayàþ svabhàvata iti || 13 || athàsadapi tattebhyaþ pratyayebhyaþ pravartate | ityabhipràyaþ syàt- apratyayebhyo 'pi kasmàtphalaü nàbhipravartate || 14 || apratyayeùvapi nàsti phalamiti | apratyayebhyo 'pi vãraõàdibhyaþ kasmànnàbhipravartate paña iti nàsti phalapravçttiþ svaråpataþ || 14 || atràha- yadi anyat phalaü syàdanye ca pratyayàþ, tadà kiü pratyayeùu phalamasti nàstãti cintà syàt | nàsti tu vyatiriktaü phalam, kiü tarhi pratyayamayameveti? ucyate- phalaü ca pratyayamayaü pratyayà÷càsvayaümayàþ | phalamasvamayebhyo yattatpratyayamayaü katham || 15 || yadi pratyayamayaü pratyayavikàraþ phalamiti vyavasthàpyate, tadayuktam | yasmàtte 'pi pratyayà asvayaümayà apratyayasvabhàvà ityarthaþ | tantumayo hi paña ityucyate | syàt paño yadi tantava eva (##) svabhàvasiddhàþ syuþ | te hi aü÷umayà aü÷uvikàrà na svabhàvasiddhàþ | tata÷ca tebhyo 'svayaümayebhyo 'svabhàvebhyo yatphalaü pañàkhyam, tatkathaü tantumayaü bhaviùyati? yathoktam- pañaþ kàraõataþ siddhaþ siddhaü kàraõamanyataþ | siddhiryasya svato nàsto tadanyajjanayetkatham || iti || 15 || tasmànna pratyayamayaü phalaü saüvidyate | apratyayamayaü tarhi astu- nàpratyayamayaü phalam | saüvidyate iti tantumayo yadà paño nàsti, tadà kathaü vãraõamayaþ syà? atràha- mà bhåtphalam, pratyayàpratyayaniyamastu vidyate | tathà ca bhavàn bravãti- yadi asat phalaü pratyayebhyaþ pravartate, apratyayebhyo 'pi kasmànnàbhipravartate iti | na càsati phale pañakañàkhye tantuvãraõànàü pratyayànàü pratyayatvaü yuktam, ataþ phalamapyastãti | ucyate | syàtphalaü yadi pratyayàpratyayà eva syuþ | sati hi phale ime 'sya pratyayà ime 'pratyayà iti syàt | tacca vicàryamàõaü nàstãti- phalàbhàvàtpratyayàpratyayàþ kutaþ || 16 || pratyayà÷ca apratyayà÷ceti samàsaþ || tasmànnàsti bhàvànàü svabhàvataþ samutpattiriti | yathoktamàryaratnàkarasåtre- ÷ånyavidya na hi vidyate kvaci antarãkùi ÷akunasya và padam | yo na vidyati sabhàvataþ kvaci so na jàtu parahetu bheùyati || yasya naiva hi sabhàvu labhyati so 'svabhàvu parapaccayaþ katham | asvabhàvu paru kiü janãùyati eùa hetu sugatena de÷itaþ || sarva dharma acalà dçóhaü sthità nirvikàra nirupadravàþ ÷ivàþ | antarãkùapathatulya 'jànakà tatra muhyati jagaü ajànakam || (##) ÷ailaparvata yathà akampiyà evaü dharma avikampiyàþ sadà | no cyavati na pi copapadyayu evaü dharmata jinena de÷ità || ityàdi | tathà- yo na pi jàyati nà cupapadyã no cyavate na pi jãryati dharmaþ | taü jinu de÷ayatã narasiühaþ tatra nive÷ayi sattva÷atàni | yasya sabhàvu na vidyati ka÷ci no parabhàvatu kenaci labdhaþ | nàntarato na pi bàhirato và labhyati tatra nive÷ayi nàthaþ || ÷ànta gatã kathità sugatena no ca gati upalabhyati kàci | tatra ca voharasã gatimukto muktaku mocayamã bahusattvàn || iti vistaraþ || 16 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau pratyayaparãkùà nàma prathamaü prakaraõam || (##) 2 gatàgataparãkùà dvitãyaü prakaraõam | atràha- yadyapi utpàdapratiùedhàtpratãtyasamutpàdasya anirodhàdivi÷eùaõasiddhiþ, tathàpi anàgamanirgamapratãtyasamutpàdasiddhaye lokaprasiddhagamanàgamanakriyàpratiùedhàrthaü kiücidupapattyantaramucyatàmiti | ucyate | yadi gamanaü nàma syànniyataü tadgate và adhvajàte parikalpyeta agate gamyamàne và | sarvathà ca na yujyate ityàha- gataü na gamyate tàvadagataü naiva gamyate | gatàgatavinirmuktaü gamyamànaü na gamyate || 1 || tatra uparatagamikriyamadhvajàtaü gatamityucyate | àvi÷yamànaü gamikriyayà vartamànaü gamyata ityucyate | yadgatamuparatagamikriyaü tadvartamànagamikriyàyogavàcinà gamyate ityanena ÷abdenocyamànamasaübaddhamiti kçtvà gataü tàvad gamyata iti na yujyate | tàvacchabdena ca pratiùedhakramaü dar÷ayati || agatamapi na gamyate | agataü hi anupajàtagamikriyamanàgatamucyate, gamyata iti ca vartamànam | ato 'nàgatavartamànayoratyantabhedàdagatamapi gamyata iti na yujyate | yadi agataü kathaü gamyate, atha gamyate na tadagatamiti || gamyamàne 'pi nàsti gamanam, yasmàt- gatàgatavinirmuktaü gamyamànaü na gamyate | iha hi gantà yaü de÷amatikràntaþ sa tasya de÷o gataþ, yaü ca nàtikràntaþ so 'syànàgataþ | na ca gatàgatavyatirekeõa tçtãyamaparamadhvajàtaü pa÷yàmo gamyamànaü nàma | yata÷caivaü gamyamànaü na gamyate, gamyata iti na praj¤àyate, tasmànnàsti gamyamànam | ato na tad gamikriyayà àvi÷yate na gamyata iti nàsti gamyamàne 'pi gamanam || atha syàt- ganturgacchato ya÷caraõàkrànto de÷aþ, sa gamyamànaþ syàditi | naivam, caraõayorapi paramàõusàüghàtatvàt | aïgulyagràvasthitasya paramàõoryaþ pårvo de÷aþ, sa tasya gate 'ntargataþ | pàrùõyavasthitasya caramaparamàõorya uttaro de÷aþ, sa tasya agate 'ntargataþ | na ca paramàõuvyatirekeõa caraõamasti | tasmànnàsti gatàgatavyatirekeõa gamyamànam | yathà caivaü caraõe vicàraþ, evaü paramàõånàmapi pårvàparadigbhàgasaübandhena vicàraþ kàrya iti | athàrdhagataü gamyamànam, uktamuttaraü jàyamànavicàreõa | tasmàdgamyamànaü na gamyate iti siddham || 1 || tatràha- gamyata eva gamyamànam | iha hi- ceùñà yatra gatistatra gamyamàne ca sà yataþ | na gate nàgate ceùñà gamyamàne gatistataþ || 2 || (##) tatra ceùñà caraõotkùepaparikùepalakùaõà | yato vrajato ganturyatra de÷e ceùñà gatiþ tatraiva de÷e | sà ca ceùñà na gate 'dhvani saübhavati nàpyagate, kiü tu gamyamàna eva | tata÷ca gamyamàne gatiþ | yatra hi gatirupalabhyate tadgamyamànam, tacca gamikriyayà àvi÷yate | tasmàd gamyamànameva gamyate iti | eko 'tra gamirj¤ànàrthaþ, apara÷ca de÷àntarasaüpràptyartha iti || 2 || evamapi parikalpyamàne gamyamànaü na gamyata ityàha- gamyamànasya gamanaü kathaü nàmopapatsyate | gamyamàne dvigamanaü yadà naivopapadyate || 3 || iha hi gamikriyàyogàdeva gamyamànavyapade÷amicchati bhavàn, tacca iti gamyata bravãti | ekà càtra gamikriyà, tayà gamyamànavyapade÷o bhavatu kàmamadhvanaþ | gamyata iti bhåyaþ kriyàsaübandho gamyamànasya na yujyata iti gamyamànasya gamanaü kathaü nàmopapatsyate | kàraõamàha- gamyamàne dvigamanaü yadà naivopapadyate || iti || gamyamànamiti gamyata ityarthaþ | dvigataü gamanaü dvigamanam | ekasyà gamikriyàyà gamyamànamityatropayuktatvàd dvitãyàyà abhàvàcca, gamyata ityayaü vyapade÷o vinà gamanena yadà naivopapadyate, tadà gamyamànaü gamyata iti paripårõo vàkyàrtho nàstãtyabhipràyaþ | gamyamànamityetàvanmàtrameva saübhavati dvitãyakriyàbhàvàt, na tu gamyata iti || 3 || atha gamyate ityatraiva gamikriyàsaübandha iùyate, evaü sati gamyamànavyapade÷e nàsti kriyàsaübandha iti na paripårõatà vàkyàrthasyetyàha- gamyamànasya gamanaü yasya tasya prasajyate | çte gatergamyamànaü gamyamànaü hi gamyate || 4 || yasya vàdino gamyamànasya gamanamiti pakùaþ, gamyamàne saüj¤àbhåte gamikriyà÷ånye yo gamikriyàmàdheyabhåtàmicchati, tasya pakùe çte gatergamyamànamiti prasajyate, gatirahitaü gamanaü syàt, yasmàdasya gamyamànaü hi gamyate | hi ÷abdo yasmàdarthe | yasmàd gatirahitameva gamyamànaü sat tasya vàdino gamyate, gamyata ityatra kriyopayogàt, tasmàd gatirahitaü gamanaü prasajyate || 4 || atha ubhayatràpi kriyàsaübandha iùyate gamyamàne gamyate ityatra ca, evamapi- gamyamànasya gamane prasaktaü gamanadvayam | yena tadgamyamànaü ca yaccàtra gamanaü punaþ || 5 || yena gamanena yogàdgamyamànavyapade÷aü pratilabhate 'dhvà, tadekaü gamanam || tatra gamyamàne 'dhikaraõabhute dvitãyaü gamanaü yena so 'dhvà gamyate | etadgamanadvayaü gamyamànasya gamane sati prasaktam || 5 || (##) bhavatu gamanadvayam, ko doùa iti cet, ayaü doùaþ | yasmàt- dvau gantàrau prasajyete prasakte gamanadvaye | kiü punaþ kàraõaü gantçdvayaprasaïge ityàha- gantàraü hi tiraskçtya gamanaü nopapadyate || 6 || yasmàdava÷yaü kriyà svasàdhanamapekùate karma kartàraü và | gamikriyà caivaü kartaryavasthità, ato gantàramapekùate | nàsti ca ekasminneva gacchati devadatte dvitãyaþ karteti | ataþ kartçdvayàbhàvànnàsti gamanadvayam | tata÷ca gamyamànaü gamyata iti nopapadyate || atha syàt- yadàyaü devadattaþ sthitaþ, sa na bhàùate? pa÷yati na? tadaiko 'nekakriyo dçùñaþ, evamekasmin gantari kriyàdvayaü bhaviùyati iti | naivam | ÷aktirhi kàrako na dravyam | kriyàbhedàcca tatsàdhanasyàpi ÷akteþ siddha eva bhedaþ | na hi sthitikriyayà vaktà syàt | dravyamekamiti cet, bhavatu evam, na tu dravyaü kàrakaþ, kiü tarhi ÷aktiþ, sà ca bhidyata eva | api ca | sadç÷akriyàdvaya kàrakatvaü naikade÷ikasya dçùñam, ato naikasya ganturgamanadvayam || 6 || atràha- yadyapyevaü tathàpi gantari devadatte gamanamupalabhyate devadatto gacchatãti vyapade÷àt | tata÷ca vidyata eva gamanaü gamanà÷rayagantçsadbhàvàt | ucyate | syàdevaü yadi gamanà÷rayo gantà syàt, na tvasti | kathamityàha- gantàraü cetiraskçtya gamanaü nopapadyate | gamane 'sati gantàtha kuta eva bhaviùyati || 7 || gantàramantareõa nirà÷rayaü gamanamasadityuktam, tata÷ca gantàraü cetiraskçtya pratyàkhyàya gamanaü nàsti, asati gamane kuto nirhetuko gantà? ato nàsti gamanam || 7 || atràha- vidyata eva gamanam, tadvatastena vyapade÷àt | iha gantà gamanena yuktaþ, tadyogàcca gacchati | yadi gamanaü na syàt, gamanavato devadattasya gacchatãti vyapade÷o na syàt, daõóàbhàve daõóivyapade÷àbhàvavat | ucyate | syàdgamanam, yadi gacchatãtyevaü vyapade÷aþ syàt | yasmàt- gantà na gacchati tàvadagantà naiva gacchati | anyo ganturagantu÷ca kastçtãyo hi gacchati || 8 || iha gacchatãti gantà, sa tàvanna gacchati, yathà ca na gacchati tathottareõa ÷lokatrayeõa pratipàdayiùyati | agantàpi na gacchati | agantà hi nàma yo gamikriyàrahitaþ | gacchatãti ca gamikriyàyogapravçttaþ ÷abdaþ | yadyasàvagantà, kathaü gacchati? atha gacchati, nàsau agantà iti | tadubhayavyatirikto gacchatãti cennaivam | ko hi ganturaganturvinirmuktastçtãyo 'sti yo gacchatãti kalpyeta? tasmànnàsti gamanam || 8 || (##) atràha- nàgantà gacchati nàpyubhayarahitaþ, kiü tarhi gantaiva gacchatãti | etadapyasat kiü kàraõam? yasmàt- gantà tàvadgacchatãti kathamevopapatsyate | gamanena vinà gantà yadà naivopapadyate || 9 || gantà gacchatãtyatra vàkye ekaiva gamikriyà, tayà ca gacchatãti vyapadi÷yate | ganteti tu vyapade÷e nàsti dvitãyà gamikriyà iti | gamanena vinà gantà, agacchan ganteti yadà na saübhavati, tadà gantà gacchatãti na yujyate | kàmaü gacchatãtyastu, ganteti tu na saübhavatãti tadayuktam || 9 || atha gatiyogàtsagatika eva gantà, tathàpi dvitãyagamikriyàbhàvadgacchatãti vyapade÷o na syàdityàha- pakùo gantà gacchatãti yasya tasya prasajyate | gamanena vinà gantà ganturgamanamicchataþ || 10 || yasya vàdino gamikriyàyogàdeva ganteti pakùaþ, tasya ganturgamanamicchataþ sagamanagantçvyapade÷àdgamanena vinà gantà gacchatãti syàt, dvitãyagamikriyàbhàvàt | ato gantà gacchatãti na yujyate | gacchatãtyetasyàrthe ganteti ÷abdo gamanena vinà gantetyatra vàkye || 10 || atha ubhayatràpi gatiyoga iùyate gantà gacchatãti, evamapi- gamane dve prasajyete gantà yadyuta gacchati | ganteti cocyate yena gantà san yacca gacchati || 11 || yena gamanena yogàd gantetyucyate vyapadi÷yate tadekaü gamanam | gantà bhavan yacca gacchati, yàü ca gatikriyàü karoti, tadetadgamanadvayaü prasaktam | ato gantçdvayaprasaïga iti pårvavad dåùaõaü vaktavyam | tasmànnàsti gacchatãti vyapade÷aþ || atràha- yadyapyevam, tathàpi devadatto gacchatãti vyapade÷asadbhàvàdgamanastãti | naivam | yasmàddevadattà÷rayaivaiùà cintà kimasau gantà san gacchati, uta agantà gacchati, tadvayatirikto veti | sarvathà ca nopapadyata iti yatkiücidetat || atràha- vidyata eva gamanam, tadàrambhasadbhàvàt | iha devadattaþ sthityupamardena gamanamàrabhate | na ca avidyamànakårmaromapràvàràdikamàrabhate | ucyate | syàdgamanaü yadi tadàramme eva syàt | yasmàt- gate nàrabhyate gantuü gataü nàrabhyate 'gate | nàrabhyate gamyamàne gantumàrabhyate kuha || 12 || (##) yadi gamanàrambho bhavet, tad gate vàdhvanyàramyeta, agate và gamyamàne và | tatra gate gamanaü nàrabhyate, taddhi nàma uparatagamikriyam | yadi tatra gamanamàrabhyeta, tad gatamityevaü na syàd atãtavartamànayorvirodhàt | agate 'pi gamanaü nàrabhyate, anàgatavartamànayorvirodhàt | nàpi gamyamàne, tadabhàvàt kriyàdvayaprasaïgàt kartçdvayaprasaïgàcca | tadevaü sarvatra gamanàrambhamapa÷yannàha- gantumàrabhyate kuheti || 12 || yathà ca gamanaü na saübhavati tathà pratipàdayannàha- na pårvaü gamanàrambhàdgamyamànaü na và gatam | yatràrabhyeta gamanamagate gamanaü kutaþ || 13 || iha devadatto yadàvasthita àste, sa tadà gamanaü nàrabhate | tasya gamanàrambhàtpårvaü na gamyamànamadhvajàtamasti, na ca gataü yatra gamanamàrabhyeta | tasmàd gatagamyamànàbhàvàdenayorna gamanàrambhaþ || atha syàt- yadyapi gamanàrambhàtpårvaü na gataü na gamyamànaü tathàpyagatamasti, tatra gamanàrambhaþ syàditi | ucyate | agate gamanaü kutaþ | anupajàtagamikriyamanàrabdhagamikriyamagatam | tatra gamanàrambha ityasaübaddhametadityàha- agate gamanaü kutaþ iti || 13 || yadyapi gatàgatagamyamàneùu gamanàrambho nàsti, gatàgatagamyamànàni tu santi | na càsati gamane etàni yujyanta iti | ucyate | syàd gamanaü yadyetànyeva syuþ | sati hi gamikriyàpràrambhe yatroparatà gamikriyà tad gatamiti parikalpyeta, yatra vartamànà tad gamyamànam, yatràjàtà tadagatamiti | yadà tu gamikriyàpràrambha eva nàsti, tadà- gataü kiü gamyamanaü kimagataü kiü vikalpyate | adç÷yamàna àrambhe gamanasyaiva sarvathà || 14 || pràrambhe 'nupalabhyamàne kiü mithyàdhvatrayaü parikalpyate, kuto và tadvayapade÷akàraõaü gamanamityayuktametat || 14 || atràha- vidyata eva gamanaü tatpratipakùasadbhàvàt | yasya ca pratipakùo 'sti, tadasti, àlokàndhakàravat pàràvàravat saü÷ayani÷cayavacca | asti ca gamanasya pratipakùaþ sthànamiti | ucyate | syàd gamanaü yadi tatpratipakùaþ sthànaü syàt | kathamihedaü sthànaü ganturagantustadanyasya và parikalpyeta? sarvathà ca na yujyata ityàha- gantà na tiùñhati tàvadagantà naiva tiùñhati | anyo ganturagantu÷ca kastçtãyo 'tha tiùñhati || 15 || yathà gantà na tiùñhati tathottareõa ÷lokenàkhyàsyati | agantàpi na tiùñhati, sa hi tiùñhatyeva, tasya kimaparayà sthityà prayojanam? agantàpi na tiùñhati? sa hi tiùñhatyeva, tasya (##) kimaparayà sthityà prayojanam? ekayà sthityà agantà aparayà tiùñhatãti sthitidvayaprasaïgàt sthàtçdvayaprasaïga iti pårvavaddoùaþ | gantragantçrahita÷cànyo nàsti || 15 || atràha- nàgantà tiùñhati, nàpi ganturagantu÷cànyaþ, kiü tarhi gantaiva tiùñhatãti naivam | yasmàt- gantà tàvattiùñhatãti kathamevopapatsyate | gamanena vinà gantà yadà naivopapadyate || 16 || yadàyaü tiùñhatãtyucyate, tadà sthitivirodhi gamanamasya nàsti, vinà ca gamanaü gantçvyapade÷o nàsti | ato gantà tiùñhatãti nopapadyate || 16 || atràha- vidyata eva gamanam, tannivçttisadbhàvàt | iha gaternivartamànaþ sthitimàrabhate gamanàbhàve tu na tato nivarteta | ucyate | syàd gamanaü yadi tannivçttireva syàt | [na tvasti] yasmàt- na tiùñhati gamyamànànna gatànnàgatàdapi | tatra gantà gatàdadhvano na nivartate gatyabhàvàt | agatàdapi, gatyabhàvàdeva | gamyamànàdapi na nivartate tadanupalabdheþ gamikriyàbhàvàcca | tasmànna gatinivçttiþ || atràha- yadi gamanapratidvandvisthityabhàvàdgatirasatã, evaü tarhi gamanaprasiddhaye sthiti sàdhayàmaþ, tatsiddhau gamanasiddhiþ | tasmàdvidyata eva sthànaü pratidvandvisadbhàvàt, sthiterhi pratidvandvi gamanam, tadasti, tata÷ca sthitirapi, pratidvandvisadbhàvàt | etadapyayuktam | yasmàt- gamanaü saüpravçtti÷ca nivçtti÷ca gateþ samà || 17 || atra hi yadgamanaü sthitisiddhaye varõitaü tadgatyà samaü gatidåùaõena tulyamityarthaþ | yathà gantà na tiùñhati tàvadityàdinà gatiprasiddhaye sthiterhetutvenopàttàyà dåùaõamuktam, evamihàpi sthitiprasiddhaye gamanasya hetutvenopàttasya sthàtà na gacchati tàvadityàdinà ÷lokadvayapàñhaparivartena dåùaõaü vaktavyamiti nàsti gamanam, tadabhàvàtpratidvandvinã sthitirapãti | evaü tàvad gamanaü gatyà tulyaü pratyàkhyeyam || atha syàt- vidyata eva sthànaü tadàrambhasadbhàvàt | iha gatyupamardena sthànamàrabhyate, kathaü tanna syàt? ucyate | saüpravçtti÷ca gateþ samà vàcyà | tatra yathà pårvaü gate nàrabhyate gantumityàdinà gamanàrambho niùiddhaþ, evamihàpi- sthite nàrabhyate sthàtuü sthàtuü nàrabhyate 'sthite | nàrabhyate sthãyamàne sthàtumàrabhyate kuha || (##) ityàdinà ÷lokatrayaparivartena sthànasaüpravçttirapi gateþ samà | sthànanivçttirapi gatinivçttyà samà pratyàkhyeyà | yathà gatiniùedhe- na tiùñhati gamyamànànna gatànnàgatàdapi | iti gaterdåùaõamuktam, evaü sthitiniùedhe 'pi na gacchati sthãyamànànna sthitànnàsthitàdapi | iti gatyà tulyaü dåùaõamiti nàsti sthitiþ | tadabhàvàtkuto gatipratipakùasthitisadbhàvavàdinàü gateþ siddhiriti || 17 || api ca | yadi gamanaü syàt, gantçvyatirekeõa và syàdavyatirekeõa và? sarvathà ca vicàryamàõaü na saübhavatãtyàha- yadeva gamanaü gantà sa eveti na yujyate | anya eva punargantà gateriti na yujyate || 18 || kathaü punarna yujyata ityàha- yadeva gamanaü gantà sa eva hi bhavedyadi | ekãbhàvaþ prasajyeta kartuþ karmaõa eva ca || 19 || yeyaü gamikriyà, sà yadi ganturavyatiriktà nànyà syàt, tadà kartuþ kriyàyà÷caikatvaü syàt | tata÷ca iyaü kriyà, ayaü kartà, iti vi÷eùo na syàt | na ca chidikriyàyàþ chettu÷ca ekatvam | ato yadeva gamanaü sa eva ganteti na yujyate || 19 || anyatramapi gantçgamanayoryathà nàsti tathà pratipàdayannàha- anya eva punargantà gateryadi vikalpyate | gamanaü syàdçte ganturgantà syàdgamanàdçte || 20 || yadi hi gantçgamanayoranyatvaü syàt, tadà gamananirapekùo gantà syàt, gantçnirapekùaü ca gamanaü gçhyeta pçthak siddhaü ghañàdiva pañaþ | na ca gantuþ pçthaksiddhaü gamanaü gçhyata iti | anya eva punargantà gateriti na yujyate iti prasàdhitametat || 20 || tadevam- ekãbhàvena và siddhirnànàbhàvena và yayoþ | na vidyate, tayoþ siddhiþ kathaü nu khalu vidyate || 21 || yayorgantçgamanayoryathoditanyàyena ekãbhàvena và nànàbhàvena và nàsti siddhiþ, tayoridànãü kenànyena prakàreõa siddhirastu? ata àha- tayoþ siddhiþ kathaü nu khalu vidyata iti | nàsti gantçgamanayoþ siddhirityabhipràyaþ || 21 || (##) atràha- iha devadatto gantà gacchatãti lokaprasiddham | tatra yathà vaktà vàcaü bhàùate, kartà kriyàü karoti, iti prasiddham, evaü yayà gatyà gantetyabhivyajyate tàü gacchatãti na yathoktadoùaþ | tadapyasat | yasmàt- gatyà yayocyate gantà gatiü tàü sa na gacchati | yayà gatyà devadatto gantetyabhivyajate, sa gantà san tàü tàvanna gacchati, na pràpnoti yadi và na karotãtyarthaþ | yasmànna gatipårvo 'sti gateþ pårvo gatipårvaþ | yadi gantà gateþ pårvaü siddhaþ syàt, sa tàü gacchet | katham yasmàt- ka÷citkiüciddhi gacchati || 22 || ka÷ciddevadattaþ kiücidarthàntarabhåtaü gràmaü nagaraü và gacchatãti dçùñam | na caivaü yayà gatyà gantetyucyate, tasyàþ pårvaü siddharåpo gatinirapekùo gantà nàma asti yastàü gacchet || 22 || atha manyase- yayà gatyà gantetyabhivyajyate, tàmeva asau na gacchati, kiü tahi tato 'nyàmiti | etadapyasat | yasmàt- gatyà yayocyate gantà tato 'nyàü sa na gacchati | gatã dve nopapadyete yasmàdeke pragacchati || 23 || yayà gatyà gantà abhivyajyate, tato 'nyàmapi sa gantà san na gacchati, gatidvayaprasaïgàt | yayà gatyà gantà abhivyajyate, gantà san yàü càparàü gacchatãtyetad gatidvayaü prasaktam | na ca ekasmin gantari gatidvayam | ityuktametat | etena vaktà vàcaü bhàùate kartà kriyàü karoti, iti pratyuktam || 23 || tadevam- sadbhåto gamanaü gantà triprakàraü na gacchati | nàsadbhåto 'pi gamanaü triprakàraü sa gacchati || 24 || gamanaü sadasadbhåtastriprakàraü na gacchati | tatra gamyata iti gamanamihocyate | tatra sadbhåto gantà yo gamikriyàyuktaþ | asadbhåto gantà yo gamikriyàrahitaþ | sadasadbhåto ya ubhayapakùãyaråpaþ | evaü gamanamapi triprakàraü gamikriyàsaübandhena veditavyam | tatra sadbhåto gantà sadbhåtamasadbhåtaü sadasadbhåtaü triprakàraü gamanaü na gacchati | etacca karmakàrakaparãkùàyàmàkhyàsyate | evamasadbhåto 'pi gantà triprakàraü gamanaü na gacchati | sadasadbhåto 'pãti tatraiva pratipàdayiùyati | yata÷caivaü gantçgantavyagamanàni vicàryamàõàni na santi, tasmàdgati÷ca gantà ca gantavyaü ca na vidyate || 25 || (##) yathoktamàryàkùayamatinirde÷asåtre- agatiriti bhadanta ÷àradvatãputra saükarùaõapadametat | gatiriti bhadanta ÷àradvatãputra niùkarùaõapadametat | yatra na saükarùaõapadaü na niùkarùaõapadaü tadàryàõàü padam | apadayogena anàgatiragati÷càryàõàü gatiriti || yadi bãjamevàïkure saükramati, bãjameva tatsyànna yadaïkuraþ ÷à÷vatadoùaprasaïga÷ca | athàïkuro 'nyata àgacchati, ahetukadoùaprasaïgaþ syàt | na càhetukasyotpattiþ kharaviùàõasyeva || ata evàha bhagavàn- bãjasya sato yathàïkuro na ca yo bãju sa caiva aïkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanuccheda a÷à÷vata dharmatà || iti || mudràtpratimudra dç÷yate mudrasaükrànti na copalabhyate | na ca tatra na caiva sànyato evaü saüskàranuccheda÷à÷vatàþ || iti ca || tathà- àdar÷apçùñhe tatha tailapàtre nirãkùate nàrimukhaü alaükçtam | so tatra ràgaü janayitva bàlo pradhàvito kàmi gaveùamàõo || mukhasya saükrànti yadà na vidyate bimbe mukhaü naiva kadàci labhyate | måóho yathà so janayeta ràgaü tathopamàn jànatha sarvadharmàn || tathà [àryasamàdhiràjasåtre 'pi]- tahi kàli so da÷abalo anagho jinu bhàùate imu samàdhivaram | supinopamà bhagavatã sakalà na hi ka÷ci jàyati na co mriyate || na ca sattvu labhyati na jãvu naro imi dharma phenakadalãsadç÷àþ | màyopamà gaganavidyusamà dakacandrasaünibha marãcisamàþ || na ca asmi loki mçtu ka÷ci naro paraloka saükramati gacchati và | na ca karma na÷yati kadàci kçtaü phalu deti kçùõa ÷ubha saüsarato || (##) na ca ÷à÷vataü na ca uccheda puno na ca karmasaücayu na càpi sthitiþ | na ca so 'pi kçtva punaràspç÷ati na ca anyu kçtva puna vedayate || na ca saükramo na ca punàgamanaü na ca sarvamasti na ca nàsti punaþ | na ca dçùña sthànagati÷uddhiriho na ca satvacàra supa÷àntagati || supinopamaü hi tribhavaü va÷ikaü laghu bhagnamanityena màyasamam | na ca àgataü na ca ihopagataü ÷ånyànimitta sada saütatiyo || anutpàda ÷ànta animittapadaü sugatàna gocara jinàna guõà | bala dhàraõã da÷abalàna balaü buddhàna iyaü vçùabhità paramà || vara÷ukladharmaguõasaünicayo guõaj¤ànadhàraõibalaü paramam | çddhãvikurvaõavidhiþ paramo varapa¤cabhij¤apratilàbhanayaþ || iti vistaraþ || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau gatàgataparãkùà nàma dvitãyaü prakaraõam || (##) 3 cakùuràdãndriyaparãkùà tçtãyaü prakaraõam | atràha- yadyapi gati÷ca gantà ca gantavyaü ca na vidyate, tathàpi pravacanasiddhayapekùayà draùññadraùñavyadar÷anàdãnàmastitvamàstheyam | tathà càbhidharme ucyate | dar÷anaü ÷ravaõaü ghràõaü rasanaü spar÷anaü manaþ | indriyàõi ùaóeteùàü draùñavyàdãni gocaraþ || 1 || tasmàtsanti dar÷anàdãni svabhàvata iti | ucyate | na santi | iha hi pa÷yatãti dar÷anaü cakùuþ, tasya ca råpaü viùayatvenopadi÷yate || 1 || yathà dar÷anaü råpaü na pa÷yati tathà pratipàdayannàha- svamàtmànaü dar÷anaü hi tattameva na pa÷yati | na pa÷yati yadàtmànaü kathaü drakùyati tatparàn || 2 || tatra tadeva dar÷anaü svàtmànaü na pa÷yati svàtmani kriyàvirodhàt | tata÷ca svàtmàdar÷anàcchrotràdivannãlàdikaü na pa÷yati | tasmànnàsti dar÷anam || 2 || yadyapi svàtmànaü dar÷anaü na pa÷yati, tathàùyagnivat paràn drakùyati | tathà hi agniþparàtmànameva dahati na svàtmànam, evaü dar÷anaü paràneva drakùyati na svàtmànamiti | etadatyayuktam | yasmàt- na paryàpto 'gnidçùñànto dar÷anasya prasiddhaye | yo 'yamagnidçùñànto dar÷anasya prasiddhaye bhavatopanyastaþ, sa na paryàpto nàlaü na samartho na yujyata ityarthaþ | yasmàt- sadar÷anaþ sa pratyukto gamyamànagatàgataiþ || 3 || saha dar÷anena vartata iti sadar÷anaþ | yo 'yamagnidçùñànto dar÷anaprasiddhaye bhavatopanyastaþ, so 'pi saha dar÷anena dàrùñàntikàrthena pratyukto dåùitaþ | kena punarityàha- gamyamànagatàgataiþ | yathà gataü na gamyate nàgataü na gamyamànam, evamagninàpi dagdhaü na dahyate nàdagdhaü dahyata ityàdinà samaü vàcyam | yathà ca na gataü nàgataü na gamyamànaü gamyate, evam- na dçùñaü dç÷yate tàvadadçùñaü naiva dç÷yate | dçùñàdçùñavinirmuktaü dç÷yamànaü na dç÷yate || ityàdi vàcyam || 3 || yathà ca gantà na gacchati tàvadityàdyuktam, evaü na dagdhà dahati tàvadityàdi vàcyam | evaü na draùñà pa÷yati tàvadityàdinà agnidçùñàntena saha gamyamànagatàgatairyasmàtsamaü dåùaõam, ato 'gnivad (##) dar÷anasiddhiriti na yujyate | tata÷ca siddhametat- svàtmavad dar÷anaü parànapi na pa÷yatãti || 3 || yadaivaü tadà- nàpa÷yamànaü bhavati yadà kiücana dar÷anam | dar÷anaü pa÷yatãtyevaü kathametattu yujyate || 4 || yadà caivamapa÷yanna kiüciddar÷anaü bhavati, tadànãmapa÷yato dar÷anàtvàyogàt stambhàdivat, pa÷yatãti dar÷anamiti vyapade÷o na yujyate | yadyapi dar÷ana÷abdàdanantaraü ÷lokabandhànurodhena dar÷ana pa÷yatãti pàñhaþ, tathàpi vyàkhyànakàle pa÷yatãti dar÷anamityevaü kathametattu yujyate iti pañhitavyam || 4 || kiü cànyat- iha pa÷yatãti dar÷anamityucyamàne dar÷anakriyayà dar÷anasvabhàvasya và cakùuùaþ saübandhaþ parikalpyeta, adar÷anasvabhàvasya và? ubhayathà ca na yujyate ityàha- pa÷yati dar÷anaü naiva naiva pa÷yatyadar÷anam | dar÷anasvabhàvasya tàvad dç÷ikriyàyuktasya bhåyaþ pa÷yatãtyàdinà saübandho nopapadyate dç÷ikriyàdvayaprasaïgàt dar÷anadvayaprasaïgàcca | adar÷anamapi na pa÷yati dar÷anakriyàrahitatvàdaïgålyagravadityàbhipràyaþ | yadà pa÷yati dar÷anaü naiva naiva pa÷yatyadar÷anam | tadà dar÷anaü pa÷yatãtyevaü kathametattu yujyate || ityanenaiva saübandhaþ || ye tu manyante- nirvyàpàraü hãdaü dharmamàtramutpadyamànamutpadyate iti, naiva kiücit, ka÷cidviùayaü pa÷yati kriyàyà abhàvàt, tasmàddar÷anaü na pa÷yatãti siddhametatprasàdhyata iti | atrocyate | yadi kriyà vyavahàràïgabhåtà na syàt, tadà dharmamàtramapi na syàt, kriyàvirahitatvàt, khapuùpavaditi kutaþ kriyàrahitaü dharmamàtraü bhaviùyati? tasmàdyadi vyavahàrasatyaü dharmamàtravat kriyàpyabhyupagamyatàm | atha tattvacintà, tadà kriyàvad dharmamàtramapi nàstãti bhavatàbhyupagamyatàm | yathoktaü ÷atake- kriyàvàn ÷à÷vato nàsti nàsti sarvagate kriyà | niùkriyo nàstinà tulyo nairàtmyaü kiü na te priyam || iti | tasmànnàyaü vidhirbàdhakaþ parasya, nàpyasmàkaü siddhasàdhanadoùaþ || atràha- naiva hi pa÷yatãti dar÷anamiti kartçsàdhanamabhyupagamyate, kiü tarhi pa÷yatyanenetã dar÷anamiti karaõasàdhanam, tata÷ca uktadoùàprasaïgaþ | ya÷cànena dar÷anena karaõabhåtena pa÷yati, sa draùñà, eùa ca vidyate vij¤ànamàtmà và, kartçsadbhàvàcca dar÷anamapi siddhamiti | ucyate- vyàkhyàto dar÷anenaiva draùñà càpyupagamyatàm || 5 || (##) yathà svamàtmànaü dar÷anaü hãtyàdinà dåùaõamuktam, evaü draùñurapi dar÷anavaddåùaõaü veditavyam | tadyathà- svamàtmànaü naiva draùñà dar÷anena vipa÷yati | na pa÷yati yadàtmànaü kathaü drakùyati tatparàn || ityàdi vàcyam | tasmàddar÷anavad draùñàpi nàstãti siddham || 5 || atràha- vidyata eva draùñà tatkarmakaraõasadbhàvàt | iha yannàsti iti, na tasya karmakaraõe vidyete tadyathà vandhyàsånoþ | asti ca draùñuþ karaõaü dar÷anaü draùñavyaü ca karma | tasmàcchettçvadvidyamànakarmakaraõo vidyata eva draùñeti | ucyate | naiva hi draùñavyadar÷ane vidyete, tatkuto draùñà syàt? draùñusàpekùe hi draùñavyadar÷ane | sa ca niråttyamàõaþ- tiraskçtya draùñà nàstyatiraskçtya ca dar÷anam | iha draùñà nàma yadi ka÷citsyàt, sa dar÷anasàpekùo và syànnirapekùo và | tatra yadi dar÷anasàpekùo 'tiraskçtya dar÷anamiùyate, tadà siddhasya và dar÷anàpekùà syàdasiddhasya và | tatra siddho draùñà na hi dar÷anamapekùate | kiü siddhasya sato draùñuþ punardar÷anàpek ùà kuryàt? na hi siddhaü punarapi sàdhyata iti | athàsiddho 'pekùeta, asiddhatvàdvandhyàsutavaddar÷anaü nàpekùate | evaü tàvadatiraskçtya dar÷anamapekùya draùñà nàsti | tiraskçtyàpi, dar÷ananirapekùatvàt ityuktaü pràk | tadevaü tiraskçtyàtiraskçtya và dar÷anaü yadà draùñà nàsti, tadà- draùñavyaü dar÷anaü caiva draùñaryasati te kutaþ || 6 || draùñaryasati nirhetuke draùñavyadar÷ane na saübhavataþ iti kutastatsadbhàvàd draùñà prasetsyati? atràha- vidyete eva draùñavyadar÷ane, tatkàryasadbhàvàt | tatra- pratãtya màtàpitarau yathoktaþ putrasaübhavaþ | cakùåråpe pratãtyaivamukto vij¤ànasaübhavaþ || 7 || iti draùñavyaü dar÷anaü ca pratãtya vij¤ànamutpadyate | trayàõàü saünipàtàtsàsravaspar÷aþ, spar÷asahajà vedanà, tatpratyayà tçùõeti | evaü catvàryapi bhavàïgàni draùñavyadar÷anahetukàni vidyante | tasmàtkàryasadbhàvàd draùñavyadar÷ane vidyete iti | 7 || ucyate- syàtàmete, yadi vij¤ànàdicatuùñayameva syàt | yasmàt- draùñavyadar÷anàbhàvàdvij¤ànàdicatuùñayam | nàstãti iha draùñurabhàvàd draùñavyadar÷ane api na sta ityuktam | ataþ kuto vij¤ànàdicatuùñayaü vij¤ànaspar÷avedanàtçùõàkhyam? tasmànna santi vij¤ànàdãni || atràha- santyevatàni tatkàryasadbhàvàt | iha tçùõàpratyayamupàdànamityàdinà upàdànabhavajàtijaràmaraõàdikaü vij¤ànàdicatuùñayàdutpadyate, tasmàtsanti vij¤ànàdãni tatkàryasadbhàvàt | (##) ucyate | syurupàdànàdãni yadi vij¤ànàdicatuùñayameva syàt | yadà tu draùñavyadar÷anàbhàvàdvij¤ànàdicatuùñayaü naivàsti, tadà- upàdànàdãni bhaviùyanti punaþ katham || 8 || na santyupàdànàdãnãtyarthaþ || 8 || idànãü dar÷anavaccheùàyatanavyàkhyànàtide÷àrthamàha- vyàkhyàtaü ÷ravaõaü ghràõaü rasanaü spar÷anaü manaþ | dar÷anenaiva jànãyàcchrotç÷rotavyakàdi ca || 9 || iti || uktaü hi bhagavatà- na cakùuþ prekùate råpaü mano dharmànna vetti ca | etatta paramaü satyaü yatra loko na gàhate || sàmagryà dar÷anaü yatra prakà÷ayati nàyakaþ | pràhopacàrabhåmiü tàü paramàrthasya buddhimàn || iti || tathà- cakùu÷ca pratãtya råpataþ cakùuvij¤ànamihopajàyate | no cakùuùi råpa ni÷ritaü råpasaükrànti na caiva cakùuùi || nairàtmya '÷ubhà÷ca dharmime teùvàtmeti ÷ubhà÷ca kalpitàþ | viparãtamasadvikalpitaü cakùuvij¤àna tato 'pi jàyate || vij¤ànanirodhasaübhavaü vij¤ànaupàdavayaü vipa÷yati | na kahiüci gataü na càgataü ÷ånya màyopama yogi pa÷yati || tathàcàryopàlipçcchàyàm- sarva sayogi tu pa÷yati cakùustatra na pa÷yati pratyayahãnam | naiva ca cakùu prapa÷yati råpaü tena sayogaviyogavikalpaþ || àlokasamà÷rita pa÷yati cakùå råpa manoramacitravi÷iùñam | yena ca yogasamà÷ritacakùustena na pa÷yati cakùu kadàci || yo 'pi ca ÷råyati ÷abdu manoj¤aþ so 'pi ca nàntari jàtu praviùñaþ | saükramaõaü na ca labhyati tasya kalpava÷àttu samucchritu ÷abdaþ || iti || (##) tathà- gãtaü na nçtyamapi vàdyarutaü na gràhyaü svapnopamà hi ratayo 'budhamohanà÷ca | saükalpalàlasa gatà abudhà 'tra nà÷aü kiü kle÷adàsa iva bàlajano bhavàmi || iti || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau cakùuràdãndriyaparãkùà nàma tçtãyaü prakaraõam || (##) 4 skandhaparãkùà caturtha prakaraõam | atràha- yadyevaü cakùuràdãnãndriyàõi na santi, na skandhàþ, apratiùedhàt tadantargatàni cendriyàõi, atastànyapi bhaviùyantãti | ucyate | syureva, yadi skandhàþ syuþ tatra råpaskandhamadhikçtyàha- råpakàraõanirmuktaü na råpamupalabhyate | råpeõàpi na nirmuktaü dç÷yate råpakàraõam || 1 || tatra råpaü bhautikam | tasya kàraõaü catvàri mahàbhåtàni | tadvayatiriktaü pçthagbhåtaü råpaü råpa÷abdagandharasaspraùñavyàkhyaü nopalabhyate ghañàdiva pañaþ | råpeõàpi na nirmuktaü råpàtpçthagbhåtaü råpakàraõamupalabhyate || 1 || tadetatpratij¤àdvayaü prasàdhayitukàma àha- råpakàraõanirmukte råpe råpaü prasajyate | àhetukaü, na càstyarthaþ ka÷cidàhetukaþ kvacit || 2 || yathà ghañàdarthàntarabhåtaþ paño na ghañahetukaþ, evaü råpakàraõacaturmahàbhåtavyatirikta bhautikaü råpamiùyamàõaü na bhåtahetukaü syàt | na càstyarthaþ ka÷cidàhetukaþ kvacit | tasmàdahetukatvadoùaprasaïgànna råpakàraõanirmuktaü råpamabhyupetavyamiti || 2 || idànãü råpeõàpi vinirmuktaü yathà råpakàraõaü nàsti, tathà pratipàdayannàha- råpeõa tu vinirmuktaü yadi syàdråpakàraõam | yadi kàryaråpavinirmuktaü råpakàraõaü syàt, tadà, yathà ghañàtkuõóaü pçthaksiddhaü ghañahetukaü na bhavati, evaü kàryàtpçthagbhåtaü kàraõamiùyamàõam- akàryakaü kàraõaü syàt nirhetukaü syàt | kàraõasya hi kàraõatve kàryapravçttirhetuþ, kàryanirapekùàcca kàraõàt pçthaksiddhà nàsti kàryapravçttiþ | yaccàkàryakaü kàraõaü tannirhetukatvànnaroragaturagaviùàõavannàstyevetyàha- nàstyakàryaü ca kàraõam || 3 || iti || 3 || atha cedaü råpasya kàraõamiùyamàõaü sati và råpe kàraõatveneùyate 'sati và? ubhayathà ca nopapadyata ityàha- råpe satyeva råpasya kàraõaü nopapadyate | råpe 'satyeva råpasya kàraõaü nopapadyate || 4 || sati và saüvidyamàne råpe kiü råpakàraõena prayojanam? asati asaüvidyamàne råpe kiü kiü råpakàraõena prayojanam, kasya và tatkàraõaü parikalpyate? tasmàdasatyapi råpe råpakàraõaü nopapadyate || 4 || (##) atha syàt- yadyapi evaü råpakàraõaü na saübhavati, tathàpi kàryaü råpaü saüvidyate, sadbhàvàt kàraõamapi bhaviùyatãti | syàdevam, yadi kàryaü råpaü syàt | na tvasti | ysmàt- niùkàraõaü punà råpaü naiva naivopapadyate | råpakàraõaü yathà nàsti tathoktam | asati kàraõe kuto nirhetukaü kàryaü råpaü bhavet? naiva naivetyanena sàvadhàraõena pratiùedhadvayena ahetukatvàdasyàtyaniùñatàü dar÷ayati | yata÷caivaü råpaü sarvathà vicàryamàõaü na saübhavati, tasmàt tattvadar÷ã yogã råpagatàn kàü÷cinna vikalpàn vikalpayet || 5 || sapratighàpratighasanidar÷anànidar÷anàtãtànàgatanãlapãtàdivikalpàn råpàlambanànna kàü÷citparikalpayitumarhatãtyarthaþ || 5 || api ca | idaü råpakàraõamiùyamàõaü sadç÷aü kàryaü niùpàdayedasadç÷aü và? ubhayathà ca nopapadyate ityàha- na kàraõasya sadç÷aü kàryamityupapadyate | na kàraõasyàsadç÷aü kàryamityupapadyate || 6 || tatra råpakàraõaü kañhinadravoùõataralasvabhàvam | bhautikaü tu cakùuràdhyàtmikaü pa¤cacakùurvij¤ànàdyà÷rayakaråpaprasàdàtmakam | bàhyaü tu råpàdyàyatanàdikaü cakùurvij¤ànàdigràhyalakùaõaü na mahàbhåtasvabhàvamiti | ato bhinnalakùaõatvànnirvàõavatkàryakàraõayoþ sàdç÷yameva nàstãti na kàraõasya sadç÷aü kàryamityupapadyate | na càpi sadç÷ànàü ÷àlibãjàdãnàü parasparakàryakàraõabhàvo dçùñaþ, ityataþ na kàraõasya sadç÷aü kàryamityupapadyate | tathàpi na kàraõasyàsadç÷aü kàryamityupapadyate | bhinnalakùaõatvànnirvàõavadevetyabhipràyaþ || 6 || yathà cedaü råpaü vicàryamàõaü sarvathà nopapadyate, evaü vedanàdayo 'pi, ityatidi÷annàha- vedanàcittasaüj¤ànàü saüskàràõàü ca sarva÷aþ | sarveùàmeva bhàvànàü råpeõaiva samaþ kramaþ || 7 || vedanàdikamapi sarvaü råpavicàreõaiva samaü yojyam | yathaiva hyekasya dharmasya ÷ånyatà pratipàdayitumiùñà màdhyamikena, tathaiva sarvadharmàõàmapãti || 7 || ataþ- vigrahe yaþ parãhàraü kçte ÷ånyatayà vadet | sarvaü tasyàparihçtaü samaü sàdhyena jàyate || 8 || (##) tatra parapakùadåùaõaü vigrahaþ | ÷ånyatayà kàraõabhåtayà råpaü niþsvabhàvamityevaü sasvabhàvavàde pratiùiddhe, yadi paraþ parihàraü bråyàt- vedanàdayastàvatsanti, tadvadråpamapyastãti, tadetatsarvaü tasyàparihçtaü bhavati | yasmàdvedanàdãnàmapi sadbhàvaþ sàdhyena råpasadbhàvena samo veditavyaþ | yathà råpaü svakàraõàttattvànyatvena vicàryamàõamasat, evaü spar÷apratyayà vedanà, vij¤ànasahajà saüj¤à, avidyàpratyayàþ saüskàràþ, saüskàrapratyayaü ca vij¤ànaü svakàraõàtspar÷àdeþ tattvànyatvàdinà vicàryamàõaü nàstãti sarvametatsàdhyasamaü bhavati | yathà vedanàdayaþ sàdhyasamàþ, evaü lakùyalakùaõakàryakàraõàvayavyavayavàdayo 'pi sarva eva padàrthàþ råpeõa sàdhyena samà iti kutaþ parasya parãhàra saübhavet? sarvaü vacanamasya sàdhyasamaü bhavatãti sarvatra ÷àstre parãhàreõa sàdhyasamatvaü màdhyamikenà gràhaõãyamityàcàryaþ ÷ikùayati || 8 || yathà ca parapakùadåùaõe vihi 'toyaü vidhiþ, evaü vyàkhyànakàle 'pãtyàha- vyàkhyàne ya upàlambhaü kçte ÷ånyatayà vadet | sarvaü tasyànupàlabdhaü samaü sàdhyena jàyate || 9 || vyàkhyànakàle 'pi yaþ ÷iùyade÷ãya÷codyamupàlambhaü kuryàt, tasyàpi taccodyamupàlambhàkhyaü pårvavatsàdhyasamaü veditavyam | yathoktam- bhàvasyaikasya yo draùñà draùñà sarvasya sa smçtaþ | ekasya ÷ånyatà yaiva saiva sarvasya ÷ånyatà || iti | àryagaganaga¤jasamàdhisåtre 'pi- ekena dharmeõa tu sarvadharmàn anugacchate màyamarãcisàdç÷àn | agràhyatucchànalikàna÷à÷vatàn so bodhimaõóaü nacireõa gacchati || iti || samàdhiràjasåtre 'pi- yatha ¤àta tayàtmasaüj¤a tathaiva sarvatra peùità buddhiþ | sarve ca tatsvabhàvà dharma vi÷uddhà gaganakalpàþ || ekena sarvaü jànàti sarvamekena pa÷yati | kiyadbahu pi bhàvetvà na tasyotpadyate madaþ || iti | ityàcàryacandrakãrtipàdoparacittàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau skandhaparãkùà nàma caturtha prakaraõam || (##) 5 dhàtuparãkùà pa¤camaü prakaraõam || atràha- dhàtavaþ santi pratiùedhàbhàvàt | uktaü ca bhagavatà- ùaódhàturayaü mahàràja puruùapudgala ityàdi | tata÷ca pravacanapàñhàddhàtuvatskandhàyatanànyeva santãti | ucyate | syuþ skandhàyatanàni yadi dhàtava eva syuþ | kathamityàha- nàkà÷aü vidyate kiücitpårvamàkà÷alakùaõàt | alakùaõaü prasajyeta syàtpårvaü yadi lakùaõàt || 1 || tatra ùaó dhàtava uktàþ pçthivyaptejovàyvàkà÷avij¤ànàkhyàþ | tatràkà÷amadhikçtyocyate dåùaõaü svaråpaniråpaõàt | ihàkà÷asyànàvaraõaü lakùaõamucyate | yad yasmàtpårvamàkà÷amanàvaraõa lakùaõàllakùyaü syàt, tatra lakùaõapravartanàdanàvaraõalakùaõàtpårvaü nàkà÷aü lakùyaråpamiti | yadà caivam- nàkà÷aü vidyate kiücitpårvamàkà÷alakùaõàt | alakùaõaü prasajyeta syàtpårvaü yadi lakùaõàt || tathàhi alakùaõaü pravartatàm | tadabhàve khapuùpavannàstyàkà÷amityàha- alakùaõo na ka÷cicca bhàvaþ saüvidyate kvacit | iti | atràha- lakùaõapravçttirlakùye bhavet, tatsadbhàvàllakùyamapyastãti | etadapi nàsti | yasmàt- asatyalakùaõe bhàve kramatàü kuha lakùaõam || 2 || lakùaõàtpårvamalakùaõo bhàvo nàstãtyuktam | tata÷ca asati asaüvidyamàne alakùaõe lakùaõarahite bhàve kuha idànãü lakùaõaüpravartatàmiti nàsti lakùaõapravçttiþ || 2 || api ca | idaü lakùaõaü pravartamànaü salakùaõe và pravarteta alakùaõe và? ubhayathà ca nopapadyata ityàha- nàlakùaõe lakùaõasya pravçttirna salakùaõe | salakùaõàlakùaõàbhyàü nàpyanyatra pravartate || 3 || tatra alakùaõe kharaviùàõavanna lakùaõapravçttiþ | salakùaõe 'pi bhàve na lakùaõapravçttiråpapadyate prayojanàbhàvàt | kiü hi lakùaõavataþ prasiddhasya bhàvasya punarlakùaõakçtyaü syàt? ityanavasthà atiprasaïga÷caivaü syàt | na hyasau kadàcinna salakùaõaþ syàditi sadaiva lakùaõapravçttiþ prasajyeta | na caitadiùñam | tasmàtsalakùaõe 'pi bhàve na lakùaõapravçttiparupadyate prayojanàbhàvàt | tatraivaü syàt- salakùaõàlakùaõàbhyàmanyatra pravartiùyata iti | ucyate- salakùaõàlakùaõàbhyàü nàpyanyatra pravartate | kiü kàraõam? asadbhàvàt | yadi salakùaõo nàlakùaõaþ, athàlakùaõo na salakùaõaþ | ataþ salakùaõa÷ca alakùaõa÷ceti vipratiùiddhametat | na ca vipratiùiddhaü saübhavati | tasmàdasaübhavàdeva salakùaõe càlakùaõe ca lakùaõapravçttirnopapadyate iti || 3 || (##) athàpi syàt- yadyapi na lakùaõapravçttiþ, tathàpi lakùyamastãti etadapi nàsti | yasmàt- lakùaõàsaüpravçttau ca na lakùyamupapadyate | yadà lakùaõapravçttireva nàsti tadà kathaü lakùyaü syàt? naiva saübhavatãtyabhipràyaþ | atràha- lakùaõapravçttistvayà niùiddhà na tu lakùaõam, tata÷ca vidyate lakùyam, lakùaõa sadbhàvàt | ucyate- lakùyasyànupapattau ca lakùaõasyàpyasaübhavaþ || 4 || lakùaõàsaüpravçttau ca na lakùyamupapadyate iti pratipàditam | tadà lakùyasyànupapattau ca lakùaõasyàpyasaübhavaþ | nirà÷rayatvàt || 4 || yadà caivaü lakùaõaü nàsti, tadà lakùaõasadbhàvàdvidyate lakùyamiti yaduktaü tanna yata÷caitadevam- tasmànna vidyate lakùyaü lakùaõaü naiva vidyate | iti nigamanam || atràha- yadyàpi lakùyalakùaõe na staþ, tathà (pyà)kà÷amasti, bhàvaråpaü ca bhavadàkà÷a lakùyaü lakùaõaü và syàt | tasmàllakùyalakùaõe api ùña iti | etadapyayuktamityàha- lakùyalakùaõanirmukto naiva bhàvo 'pi vidyate || 5 || lakùyalakùaõe yathà na staþ, tathoktaü pràk | yadà anayorabhàvaþ, tadà lakùyalakùaõarahitatvàdàkà÷akusumavannàstyàkà÷am || 5 || yadyàkà÷aü bhàvo na bhavati, abhàvastarhi astu? etadapi nàsti | yasmàt- avidyamàne bhàve ca kasyàbhàvo bhaviùyati | yadà àkà÷aü bhàvo na bhavati, tadà bhàvasyàsattve kasyàbhàvaþ kalpyatàm? vakùyati hi- bhàvasya cedaprasiddhirabhàvo naiva sidhyati | bhàvasya hyanyathàbhàvamabhàvaü bruvate janàþ || iti | tasmàd bhàvàbhàvàdabhàvo 'pyàkà÷aü na saübhavati | råpàbhàva÷càkà÷amiti vyavasthàpyate | yadyapi råpaü syàttadà råpàbhàva àkà÷amiti syàt | yadà ca yathoktena nyàyena råpameva nàsti, tadà kasyàbhàva àkà÷aü syàt? atràha- vidyete eva bhàvàbhàvau, tatparãkùakasadbhàvàt | asti ca bhavàn bhàvàbhàvayoþ parãkùakaþ, ya evàha- avidyamàne bhàve ca kasyàbhàvo bhaviùyati | (##) iti | tasmàd bhavato bhàvàbhàvaparãkùakasya sadbhàvàt parãkùyàvapi bhàvàbhàvau vidyete iti | ucyate | etadapyayuktam | yasmàt- bhàvàbhàvavidharmà ca bhàvàbhàvamavaiti kaþ || 6 || syàtàü bhàvàbhàvau yadi, tadà tayoþ parãkùako bhàvo va syàdabhàvo và | yadi bhàva iùyate, tasya lakùyalakùaõanirmukto naiva bhàvo 'pi vidyate | ityuktaü dåùaõam | atha abhàvaþ, avidyamàne bhàve ca kasyàbhàvo bhaviùyati | ityatroktametadduùaõam | na ca bhàvàbhàvavisadç÷adharmà ka÷cit tçtãyaþ padàrtho 'sti, yo 'nayoravagamaka iti nàsti bhàvàbhàvayoþ parãkùakaþ | ata evoktaü bhagavatà- bhàvànabhàvàniti yaþ prajànati sa sarvabhàveùu na jàtu sajjate | yaþ sarvabhàveùu na jàtu sajjate sa ànimittaü bhajate samàdhim || iti | tathà- yo 'pi ca cintayi ÷ånyakadharmàn so 'pi kumàrgapapannaku balaþ | akùara kãrtita ÷ånyaka dharmàþ te ca anakùara akùara uktàþ || ÷ànta pa÷ànta ya cintayi dharmàn so 'pi ca cinta na jàtu na bhåtaþ | cittavitarkaõa sarvi papa¤càþ såkùma acintiya budhyatha dharmàn || iti vistaraþ || 6 || idànãü pratipàditamarthaü nigamayannàha- tasmànna bhàvo nàbhàvo na lakùyaü nàpi lakùaõam | àkà÷am iti | yathà càkà÷am, evam- àkà÷asamà dhàtavaþ pa¤ca ye pare || 7 || (##) pçthivyàdidhàtavo ye pa¤ca pare 'va÷iùyante, te 'pi àkà÷avad bhàvàbhàvalakùyalakùaõaparikalpasvaråparahitàþ parij¤eyà ityarthaþ || 7 || tadevaü padàrthànàü svabhàve vyavasthite avidyàtimiropahatamatinayanatayà anàdisaüsàràbhyastatayà bhàvàbhàvàdiviparãtadar÷anà nirvàõànugàmyaviparãtanaiþsvabhàvyadar÷anasanmàrgaparibhraùñàþ astitvaü ye tu pa÷yanti nàstitvaü càlpabuddhayaþ | bhàvànàü te na pa÷yanti draùñavyopa÷amaü ÷ivam || 8 || draùñavyopa÷amaü ÷ivalakùaõaü sarvakalpanàjàlarahitaü j¤ànaj¤eyanivçttisvabhàvaü ÷ivaü paramàrthasvabhàvam | paramàrthamajaramamaramaprapa¤caü nirvàõaü ÷ånyatàsvabhàvaü te na pa÷yanti mandabuddhitayà astitvaü nàstitvaü càbhiniviùñàþ santa iti | yathoktamàryaratnàvalyàm- nàstiko durgatiü yàti sugatiü yàtyanàstikaþ | yathàbhåtaparij¤ànànmokùamadvayani÷ritaþ || iti || àryasamàdhiràje coktaü bhagavatà- astãti nàstãti ume 'pi antà ÷uddhã a÷uddhãti ime 'pi antà | tasmàdume anta vivarjayitvà madhye 'pi sthànaü na karoti paõóitaþ || astãti nàstãti vivàda eùaþ ÷uddhã a÷uddhãti ayaü vivàdaþ | vivàdapràptyà na dukhaü pra÷àmyate avivàdapràptyà ca duþkhaü nirudhyate || iti | tasmàdasaübhava eva yatsàüsàrikeõa màrgeõa nirvàõamadhigamyata iti || 8 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau dhàtuparãkùà nàma pa¤camaü prakaraõam || (##) 6 ràgaraktaparãkùà ùaùñhaü prakaraõam | atràha- vidyanta eva skandhàyatanadhàtavaþ | kutaþ? tadà÷rayasaükle÷opalabdheþ | iha yannàsti, na tadà÷rayasaükle÷opalabdhirasti bandhyàduhituriva vandhyàsånoþ | santi ca ràgàdayaþ kle÷àþ saükle÷anibandhanam | yathoktaü bhagavatà- bàlo bhikùave a÷rutavàn pçthagjanaþ praj¤aptimanupatitaþ cakùuùà råpàõi dçùñvà saumanasyasthànãyànyabhinivi÷ate | so 'bhiniviùñaþ san ràgamutpàdayati | raktaþ san ràgajaü dveùajaü mohajaü karmàbhisaüskaroti kàyena vàcà manaseti vistaraþ | ucyate | syuþ skandhàyatanadhàtavo yadi ràgàdaya eva kle÷àþ syuþ | ihàyaü ràgaþ parikalpyamàno bàlapçthagjanaiþ sati rakte nare parikalpyeta asati và? ubhayathà ca na yujyata ityàha- ràgàdyadi bhavetpårvaü rakto ràgatiraskçtaþ | taü pratãtya bhavedràgo rakte ràgo bhavetsati || 1 || tatra ràgaþ saktiradhyavasànaü saïgo 'bhinive÷a iti paryàyàþ | rakto ràgà÷rayaþ | sa yadi rakto ràgàtpårvaü ràgatiraskçto ràgarahito bhavet, tadà taü ràgatiraskçtaü raktaü pratãtya ràgo bhavet | evaü sakti rakte ràgo bhavediti yuktam | na tvevaü saübhavati, yadràgarahito raktaþ syàt | arhatàmapi ràgaprasaïgàt || 1 || yadyevaü sati rakte na ràgaþ, asati tarhi rakte ràgo 'stu | etadapyayuktamityàha- rakte 'sati punà ràgaþ kuta eva bhaviùyati | yadà sati rakte ràgo nàsti, tadà kathamasati rakte nirà÷rayo ràgaþ setsyati? na hi asati phale tatpakvatà saübhavatãti || atràha- yadyapi tvayà ràgo niùiddhaþ, tathàpi rakto 'sti, apratiùedhàt | na ca ràgamantareõa rakto yuktaþ, tasmàdayamapyastãti | ucyate | syàdràgo yadi raktaþ syàt | yasmàdayaü rakta iùyamàõaþ sati và ràge parikalpyeta, asati và? ubhayathà ca nopapadyate ityàha- sati vàsati và ràge rakte 'pyeùa samaþ kramaþ || 2 || tatra yadi sati ràge raktaþ parikalpyeta, tatràpi eùa eva ràgànupapattikramo 'nantarokto rakte 'pi tulyaþ | raktàdyadi bhavetpårvaü ràgo raktatiraskçtaþ | ityàdi | athàsati ràge rakta iùyate, etadapyayuktam | yasmàt- ràge 'sati punà raktaþ kuta eva bhaviùyati | iti | tasmàdrakto 'pi nàsti | ràgaraktàbhàvàcca skandhàdayo 'pi na santãti || 2 || (##) atràha- naiva hi ràgaraktayoþ paurvàparyeõa saübhavo yata idaü dåùaõaü syàt, kiü tarhi ràgaraktayoþ sahaivodbhavaþ | cittasahabhåtena ràgeõa hi cittaü rajyate, tacca raktamiti | ato vidyete eva ràgaraktàviti | ucyate | evamapi- sahaiva punarudbhåtirna yuktà ràgaraktayoþ | sahotpàdo 'pi na yukto ràgaraktayoþ | yasmàt- bhavetàü ràgaraktau hi nirapekùau parasparam || 3 || sahabhàvàt savyetaragoviùàõavadityabhipràyaþ || 3 || api ca | anayo ràgaraktayoþ sahabhàvaþ ekatve parikalpyeta pçthaktve và? tatra yadi ekatve, tanna yujyate | yasmàt naikatve sahabhàvo 'sti kasmàtpunarnàstãtyàha- na tenaiva hi tatsaha | na hi ràgasvàtmà ràgàdavyatirikto ràgeõa saheti vyapadi÷yate || idànãü pçthaktve 'pi sahabhàvàbhàvamàha- pçthaktve sahabhàvo 'tha kuta eva bhaviùyati || 4 || na hi pçthagbhåtayoràlokàndhakàrayoþ saüsàranirvàõayorvà sahabhàvo dçùña iti || 4 || kiü cànyat- ekatve sahabhàva÷cetsyàtsahàyaü vinàpi saþ | pçthaktve sahabhàva÷cetsyàtsahàyaü vinàpi saþ || 5 || yadi ekatve sahabhàvaþ syàt, tadà yatra yatraikatvaü tatra tatra sahabhàva ityekasyàpi sahabhàvaþ syàt | pçthaktve 'pi sahabhàve iùyamàõe yatra yatra pçthaktvaü tatra tatra sahabhàva iti a÷vàdivyatiriktasya pçthagavasthitasya goþ asahàyasya sahabhàvaþ syàt || 5 || kiü ca- pçthaktve sahabhàva÷ca yadi kiü ràgaraktayoþ | siddhaþ pçthakpçthagbhàvaþ sahabhàvo yatastayoþ || 6 || pçthaktve sahabhàva÷ca ràgaraktayoþ parikalpyate | kimanayoþ siddhaþ pçthakpçthagbhàvaþ? kiü ràganirapekùo raktaþ siddho yatastayoþ sahabhàvaþ syàt? pçthakpçthaksiddhayoreva hi gavà÷vayoþ sahabhàvo dçùñaþ | na tvevaü ràgaraktau pçthakpçthaksiddhàviti nàstyanayoþ sahabhàvaþ || 6 || athavà | pçthakpçthagasiddhayorna sahabhàva iti kçtvà- siddhaþ pçthakpçthagbhàvo yadi và ràgaraktayoþ | parikalpyate bhavatà, kimidànãü sahabhàvenàkiücitkareõa parikalpitenetyàha- sahabhàvaü kimarthaü tu parikalpayase tayoþ || 7 || (##) ràgaraktayoþ siddhayarthaü sahabhàvaþ parikalpyate | saca pçthakpçthagasiddhayornàstãti pçthakpçthak siddhirabhyupagamyate tvayà | nanvevaü sati siddhatvàtkimanayoþ sahabhàvena kçtyam? atha- pçthaï na sidhyatãtyevaü sahabhàvaü vikàïkùasi | pçthakpçthag ràgaraktayoþ siddhirnàstãti kçtvà yadyanayoþ sahabhàvamicchasi, sa ca pçthakpçthagasiddhayornàstãti- sahabhàvaprasiddhayartha pçthaktvaü bhåya icchasi || 8 || nanvevaü sati itaretarà÷rayàyàü siddhau sthitàyàü kasyedànãü siddhau satyàü kasya siddhirastu? || 8 || yàvatà- pçthagbhàvàprasiddhe÷ca sahabhàvo na sidhyati | katamasmin pçthagbhàve sahabhàvaü satãcchasi || 9 || nàstyeva sa pçthagbhàvaþ sahabhàvànapekùo yasmin pçthagbhàve sati sahabhàvasiddhiþ syàdityasaübhàvayannàha- katamasminpçthagbhàve sahabhàvaü satãcchasi || 9 || tadevaü yathoditavicàraparàmar÷ena ràgaraktayorasiddhiü nigamayannàha- evaü raktena ràgasya siddhirna saha nàsaha | iti | yathà ca ràgaraktayorna paurvàparyeõa siddhiþ nàpi sahabhàvena, evaü sarvabhàvànàmapãtyatidi÷annàha- ràgavatsarvadharmàõàü siddhirna saha nàsaha || 10 || iti dveùadviùñamohamåóhàdãnàü ràgaraktavadasiddhiryojyate || 10 || ata evoktaü bhagavatà- yo rajyeta yatra và rajyeta yena và rajyeta, yo duùyeta yatra và duùyeta yena và duùyeta, yo muhyeta yatra và muhyeta yena và muhyeta, sa taü dharma na samanupa÷yati taü dharma nopalabhate | sa taü dharmamasamanupa÷yannanupalabhamàno 'rakto 'duùño 'måóho 'viparyastacittaþ samàhita ityucyate | tãrõaþ pàraga ityucyate | kùemapràpta ityucyate | abhayapràpta ityucyate | yàvat kùãõàsrava ityucyate | niþkle÷o va÷ãbhåtaþ suvimuktacittaþ suvimuktapraj¤a àjàneyo mahàbhàgaþ kçtakçtyaþ kçtakaraõãyaþ apahatabhàro 'nupràptasvakàrthaþ parikùãõabhavasaüyojanaþ samyagàj¤àsuvimuktacittaþ sarvacetova÷itàparamapàramipràptaþ ÷ramaõa ityucyate | iti vistaraþ || (##) tathà- ye ràgadoùamadamohasabhàva j¤àtvà saükalpahetujanitaü vitathapravçttam | na vikalpayanti na viràgamapãha teùàm [à÷u] sarvabhavabhàvavibhàvitànàm || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacittàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau ràgaraktaparãkùà nàma ùaùñhaü prakaraõam || (##) 7 saüskçtaparãkùà saptamaü prakaraõam | atràha- vidyanta eva saüskçtasvabhàvàþ, skandhàyatanadhàtavaþ utpàdàdisaüskçtalakùaõasadbhàvàt | uktaü hi bhagavatà- trãõãmàni saüskçtasya saüskçtalakùaõàni | saüskçtasya bhikùavaþ utpàdo 'pi praj¤àyate, vyayo 'pi, sthityanyathàtvamapãti | na ca avidyamànasya kharaviùàõasyeva jàtyàdilakùaõamasti | tasmàtsaüskçtalakùaõopade÷àdvidyanta eva skandhàyatanadhàtavaþ iti | ucyate | syuþ skandhàyatanadhàtavaþ saüskçtasvabhàvàstàvakena matena, yadi jàtyàdilakùaõameva bhavet | ihàyamutpàdaþ saüskçtalakùaõatveneùyamàõaþ saüskçto và tallakùaõatveneùyate, asaüskçto và? tatra- yadi saüskçta utpàdastatra yuktà trilakùaõã | trayàõàü lakùaõànàü samàhàrastrilakùaõã | iyaü ca utpàdasthitibhaïgasamàhàrasvabhàvasarvasaüskçtàvyabhicàriõãti kçtvà yadi utpàdaþ saüskçta iti parikalpyate, tadà utpàde 'pi trilakùaõã prasajyate | tata÷ca råpàdivallakùyatvamutpàdasya syàt, na saüskçtalakùaõatvam | athotpàde 'pi trilakùaõã neùyate, tadà trilakùaõãrahitatvàdàkà÷avat saüskçtalakùaõatvamasyàvahãyate ityàha- athàsaüskçta utpàdaþ kathaü saüskçtalakùaõam || 1 || iti | naitatsaüskçtalakùaõamityabhipràyaþ || 1 || api ca | ime utpàdàdayaþ saüskçtasya lakùaõatvena parikalpyamànà vyastà và pçthagvà lakùaõatvena parikalpyeran, samastà và sahabhåtà và? ubhayathà ca na yujyata ityàha- utpàdàdyàstrayo vyastà nàlaü lakùaõakarmaõi | saüskçtasya samastàþ syurekatra kathamekadà || 2 || tatra vyastà lakùaõakarmaõi na yujyante | yadi utpàdakàle sthitibhaïgau na syàtàü tadà sthitibhaïgarahitasya àkà÷asyeva saüskçtalakùaõatvenànupapadya evotpàdaþ | atha sthitikàle utpàdabhaïgau na staþ, tadà tadrahitasya sthitiþ syàt | utpàdabhaïgarahita÷ca padàrtho nàstyeveti na asyàvidyamànasya khapuùpavat sthitiryujyate | kiü ca | sthitiyuktasya pa÷càdanityatayàpi yogo na syàt, tadvirodhidharmàkràntatvàt | atha syàt- pårvaü ÷à÷vato bhåtvà pa÷càda÷à÷vata iti, na caikapadàrthaþ ÷à÷vata÷cà÷à÷vata÷ca yukta iti notpàdabhaïgarahitasya sthitiþ | tathà yadi bhaïgakàle sthityutpàdau na syàtàm, evamapyanutpannasya sthitirahitasya khapuùpasya vinà÷o 'pi nàstãti | evaü tàvadutpàdàdayo vyastà nàlaü lakùaõakarmaõi nàlaü na paryàptà ityarthaþ || idànãü samastà api na yujyanta ityàha- samastàþ syurekatra kathamekadà | (##) ekatra padàrthe, ekasmin kàle, parasparaviruddhatvàdràgavairàgyavat, àlokàndhakàravadvà na yujyanta ityabhipràyaþ | yasminneva kùaõe padàrtho jàyate, tasminneva tiùñhati vina÷yati ceti kaþ sacetàþ pratipadyeta? tasmàtsamastànàmapi utpàdàdãnàü saüskçtasya lakùaõakarmaõi nàsti sàmarthyam || 2 || atha yaduktaü 'yadi saüskçta utpàdaþ' ityàdi, tena yadi utpàdàdãnàü trilakùaõã pràptà prasaktà, tataþ ko doùaþ? athàsaüskçtaþ, evamapyadoùa iti | ucyate- utpàdasthitibhaïgànàmanyatsaüskçtalakùaõam asti cedanavasthaivaü nàsti cette na saüskçtàþ || 3 || nanu ca pakùadvaye 'pi vihita eva doùaþ, tatra kiü punaruktàbhidhàneneti | satyamukto doùaþ sa khalu nàcàryeõa, kiü tarhi vçttikàreõa | atha pårvapratij¤àtameva dåùaõàntaràbhidhànena spaùñãkaraõàrthaü punaràcàryo 'bhihitavàn | yadi utpàdasthitibhaïgànàmanyadutpàdàdikaü saüskçtalakùaõamiùyate, tadà teùàmapyanyat, teùàmapyanyat, ityaparyavasànadoùaþ syàt | sati ca aparyavasànadoùe, kiü pårvaü syàd yata uttarakàlamaparaü bhavediti vyavasthàbhàvàdasaübhava evaü utpàdàdãnàmityabhipràyaþ | athavà, pårvaü mukhyatvàdutpàdasyaiva dåùaõamuktam, adhunà tu sàmànyeneti | nàsti cette na saüskçtà iti gatàrthametat || 3 || atràhuþ sàümitãyàþ- santi cotpàdàdãnàmutpàdàdayaþ, na ca anavasthàprasaïgaþ, lakùaõànulakùaõànàü parasparaniùpàdakatvàt | yasmàdiha saüskçtadharmaþ ku÷alaþ kliùño và utpadyamànaþ àtmanà pa¤cada÷aþ utpadyate | sa dharmastasya cotpàdaþ samanvàgamaþ sthitirjarà anityatà | yadyasau dharmaþ kliùño bhavati, tasya mithyàvimuktiþ | atha ÷ubhaþ, tasya samyagvimuktiþ | yadi nairyàõiko bhavati tasya nairyàõikatà | atha anairyàõikaþ, tasya anairyàõikatà | ityeùa parivàraþ | idànãmutpàda syàpara utpàdaþ yàvadanairyàõikatànairyàõikatetyeùa parivàrasya parivàraþ | tatra yo 'yaü maula utpàda sa àtmànaü vihàya anyàü÷caturda÷a dharmàn janayati | utpàdotpàdasaüj¤akastu anulakùaõabhåta utpàdo maulamevotpàdaü janayati | evaü yàvadanairyàõikatà caturda÷a dharmàn na niryàõayati, na tannirvàõaü pràpayatãtyarthaþ | anairyàõikatànairyàõikatà tu na niryàõayati | tadevamutpàdàdãnàmanavasthàü pariharannàha- utpàdotpàda utpàdo målotpàdasya kevalam | utpàdotpàdasutpàdo maulo janayate punaþ || 4 || dvividho hyutpàdaþ | eko maula utpàdaþ, apara÷ca utpàdotpàdasaüj¤akaþ, utpàdasyotpàda iti kçtvà | tatra yo 'yamutpàdotpàdasaüj¤aka utpàdaþ, sa målotpàdasya kevalamutpàdakaþ | taü cedànãmutpàdopàdàkhyamutpàdaü (##) maula utpàdo janayati | tadevaü parasparanirvartanàdasti ca trilakùaõã utpàdàdãnàm, na cànavasthàprasaïga iti || 4 || atrocyate- utpàdotpàda utpàdo målotpàdasya te yadi | maulenàjanitastaü te sa kathaü janayiùyati || 5 || yadi tava utpàdasyotpàdo målotpàdasya janaka iti matam, sa kathamidànãü maulenotpàdenànutpàditaþ san utpàdotpàdo maulaü janayiùyati? || 5 || atha manyase- utpàdita eva maulenotpàdena utpàdotpàdo maulaü janayiùyati, etadapyasadityàha- sa te maulena janito maulaü janayate yadi | maulaþ sa tenàjanitastamutpàdayate katham || 6 || sa utpàdotpàdasaüj¤aka utpàdo maulena janito yadi maulaü janayati, sa maula utpàdotpàdenàjanito 'vidyamànaþ kathamutpàdotpàdaü janayiùyati? tasmànmaulena janitaþ san utpàdotpàdo maulaü janayatãte na yujyate | tata÷ca parasparanirvartyanirvartakatvàbhàvàtsa eva anavasthàprasaïga iti nàstyutpàdaþ || 6 || atràha- utpadyamàna eva målotpàda utpàdotpàdamutpàdayati, sa evotpàdotpàdo målotpàdaü janayiùyatãti | ucyate- ayamutpadyamànaste kàmamutpàdayedimam | yadãmamutpàdayitumajàtaþ ÷aknuyàdayam || 7 || kàmamayaü målotpàda utpadyamàna utpàdayedutpàdam, yadyayameva ajàtaþ ÷aknuyàdaparamajàtamutpàdayitum | utpadyamàno hi nàma anàgataþ | sa ca ajàtaþ kathamutpàdayiùyatãti na yuktamevaitadityabhipràyaþ evamutpàdotpàde 'pi vàcyam || 7 || atràha- naiva hi utpàdasyàpara utpàdo 'sti yato 'navasthàprasaïgaþ syàt | kiü tarhi- pradãpaþ svaparàtmànau saüprakà÷ayità yathà | utpàdaþ svaparàtmànàvubhàvutpàdayettathà || 8 || yathà pradãpaþ prakà÷asvabhàvatvàdàtmànaü prakà÷ayati ghañàdãü÷ca, evamutpàdo 'pyutpàdasvabhàvatvàdàtmànamutpàdayiùyati paraü ceti || 8 || ucyate | syàdetadevaü yadi pradãpaþ svaparàtmànau saüprakà÷ayet | na caivam | yasmàt- (##) pradãpe nàndhakàro 'sti yatra càsau pratiùñhitaþ | kiü prakà÷ayati dãpaþ prakà÷o hi tamovadhaþ || 9 || iha prakà÷o nàma tamasya (so?) vadhaþ | tama÷ca pradãpasvàtmani tàvanna saübhavati virodhàt, yattamo nighnataþ svàtmaprakà÷atvaü syàt | na càpi pradãpo yatra de÷e tiùñhati tatra tamo 'sti, yattamo nighnataþ pradãpasya paraprakà÷akatvaü syàt | ato 'pi nàsti pradãpasya svaparàtmaprakà÷akatvam | yadà caivam, tadà pradãpavadutpàdasya svaparàtmotpàdakatvaü na saübhaviùyati, iti ayuktametat || 9 || atràha- yadetaduktaü pradãpe nàndhakàro 'stãti, etadasatyandhakàradhàte yuktameva vaktum | yasmàttu utpadyamànenaiva pradãpena tamo nihatam, tatra pradãpe nàndhakàro 'sti, yatra ca pradãpo 'sti, tatràpyandhakàro nàstãti yujyate | yadi pradãpena nàndhakàradhàtaþ kçtaþ, tadà anutpanne iva pradãpe utpanne 'pi ghañàdayo nopalabhyeran, andhakàraghàtàbhàvàtpràgavasthàmiva | tasmàdastyeva andhakàraghàtalakùaõaü prakà÷anaü pradãpasya | taccànena utpadyamànena pradãpena kçtamiti | ucyate- kathamutpadyamànena pradãpena tamo hatam | notpadyamàno hi tamaþ pradãpaþ pràpnute yadà || 10 || iha àlokàndhakàrayoryaugapadyàbhàvàt pràpterabhàvaþ | yadà caivaü pràpterabhàvaþ, tadà kathaü kena prakàreõedànãmutpadyamànena pradãpena tamo hatamiti yuktaü parikalpayitum? yasmàcca evamutpadyamàna pradãpaþ tamo na pràpnoti, tasmànnaiva apràptatvàtpradãpaþ kiücidapi prakà÷ayatãtyavasãyatàm || 10 || atha manyase- yathà apràptàmeva avidyàü j¤ànaü nihanti, apràptameva råpaü cakùuþ pa÷yati apràptameva ayaþ ayaskànto maõiràkarùati, evameva apràptamevàndhakàraü pradãpo nihaniùyatãti etadapyasàramityàha- apràpyaiva pradãpena yadi và nihataü tamaþ | ihasthaþ sarvalokasthaü sa tamo nihaniùyati || 11 || yadi apràpyaiva pradãpena tamo nihatam, evaü sati, ihastha eva pradãpaþ sarvalokasthaü tamo nihaniùyati, apràptatvàtsamãpasthamivetyabhipràyaþ | etena nyàyena j¤ànena avidyàghàtaþ, cakùuùà råpadar÷anam, ayaskàntamaõinà ayaàkarùaõamiva ityevamàdikaü sàdhyasamaü j¤eyam || atha apràptàvapi satyàmayaskàntamaõiprabhçtãnàü yogyade÷àvasthànàmeva svakàryakçtvaü debhaviùyatãti cet, tadapi na yuktam | apràptau hi satyàü viprakçùñade÷àntaràvasthitavadavyavahita÷àntaràvasthita vacca apràptatvàd yogyade÷àvasthitànàmapi yogyade÷àvasthitatvaü na yuktamiti kuto yogyade÷àvasthitànàü svakàryakçttvaü prasetsyati? (##) dçùñametallokata iti cennaitadevam | yathà hi bhavàn parikalpayati na tathà loke dçùñam | yasmàt na lokaþ pràptyapràpticintàmevamàdau viùaye 'vatàrya pradãpàdãnàü prakà÷akatvàdikaü kalpayati | yathoditaü tu vicàramanavatàrya pradãpena tamo hatam, cakùuùà råpadar÷anam, ayaskàntamaõinà ayaàkarùaõam ityàdi icchati | pa÷yatu và loka evam | tattvavicàrakàle tu lokasyàpràmàõyànna tena bàdhà ÷akyate kartum | evaü tàvadapràpya prakà÷anamayuktam | pràptàvapi viùayàdigrahaõamayuktameva | pràptirhi ekatve sati bhavati | yadà caikatvaü tadà svaråpavaddar÷anàkarùaõàdikaü nàsti || yadyapi ceyaü pràptyapràptyàdicintà laukikavyavahàre nàvataratãti nirupapattikatvena mçùàrthatvàdasya, tathàpi tattvavicàre 'vatàryà, mà bhåtparamàrthato 'pi nirupapattikapakùàbhyupagama ityalaü prasaïgena || 11 || yadi ca svaparàtmànau pradãpaþ prakà÷ayatãti parikalpyate tvayà, tamaso 'pi tarhi pratipakùa bhåtasya svaparàtmanoþ pracchàdanaü prakalpyatamityàha- pradãpaþ svaparàtmànau saüprakà÷ayate yadi | tamo 'pi svaparàtmànau chàdayiùyatyasaü÷ayam || 12 || pratidvandvitvàtpradãpavat tamo 'pi svaparàtmagataü vyàpàraü kariùyati, tata÷ca paravadàtmànamapi chàdayiùyati | yadi ca àtmànaü chàdayettamaþ, tasyaivànupalabdhiþ syàt, ghañàdivattamasà pracchàditatvàt | ata evoktamàryopàlipçcchàyàm- iha sàsani såramaõãye pravrajathà gçhiliïga jahitvà | phalavantu bhaviùyatha ÷reùñho eùu nide÷itu kàruõikena || pravrajitvà gçhiliïga jahitvà sarvaphalasya bhaviùyati pràptiþ | puna dharmasabhàva tulitvà sarvaphalàna phalàna ca pràptiþ || alabhanta phalaü tatha pràptiü à÷cariyaü puna jàyati teùàm | aho 'tikàruõiko narasiüho suùñhupade÷ita yukti jinena || iti || (##) tathàryaratnakåñasåtre- yathà hi dãpo layane cirasya kçto hi gehe puruùeõa kenacit | tatràndhakàrasya na bhoti evaü cirasthito nàhamito gamiùye || tamondhakàrasya na ÷aktirasti kçte pradãpe na vigacchanàya | pratãtya dãpaü ca vina÷yate tama ubhayaü pi ÷ånyaü na ca kiü ca manyati || j¤ànaü tathà àrya pratãtya nàsravaü aj¤àna kle÷opacitaü vigacchati | saüparka teùàü na kadàci vidyate j¤ànasya kle÷asya ca nityakàlam || j¤ànaü na kalpeti a¤ànu no bhavet j¤ànaü pratãtyaiva vina÷yate tamo | bhayaü pi agràhya khapuùpasaünibhaü j¤ànaü tathàj¤ànu bhayaü pi ÷ånyam || iti || 12 || kiü cànyat- ihàyamutpàdo yadyàtmànamutpàdayet, sa utpanno và svàtmànamutpàdayet, anutpanno và? ubhayathà ca nopapadyate ityàha- anutpanno 'yamutpàdaþ svàtmànaü janayetkatham | athotpanno janayate jàte kiü janyate punaþ || 13 || yadi anutpanna utpàdaþ svàtmànamutpàdayet, maõóåkajañà÷iromaõirapyàtmànamutpàdayet | atha utpanna utpàdayet, kimutpannasyàpareõotpàdena prayojanamiti | evaü tàvadutpàda àtmànaü notpàdayati || 13 || idànãü paramapi yathà notpàdayati tathà pratipàdayannàha- notpadyamànaü notpannaü nànutpannaü kathaücana | utpadyate tathàkhyàtaü gamyamànagatàgataiþ || 14 || (##) yadi hi kiücidutpadyeta tadutpàda utpàdayet | na tu kiücidutpadyate 'dhvatraye 'pyutpàdàsaübhavàt | etacca gamyamànagatàgataiþ pràgevoktam | tatra yathà gataü na gamyate, atãtavartamànayorvirodhàt | nàpyagataü gamyate, anàgatavartamànayorvirodhàt | nàpi gamyamànaü gamyate, gatàgatavyatiriktagamyamànànupalambhàdityuktam | evamutpadyamàno bhàvo notpadyate, utpannànutpannavyatirekeõotpadyamànàbhàvàt | utpanno 'pi notpadyate, atãtavartamànayorvirodhàt | utpanna ityuparatotpattikriya ucyate, utpadyata iti vartamànakriyàviùñaþ | tata÷ca utpanna utpadyate ityucyamàne atãtavartamànayorekakàlatà syàt | anutpanno 'pi notpadyate, anàgatavartamànayorvirodhàt | tasmàdutpàdaþ paramutpàdayatãti na yuktam || 14 || atràha- utpadyamànamevotpadyate notpannaü nàpyanutpannamiti | atha manyase- utpannànutpannavyatirekeõa utpadyamànàsaübhavànnotpadyamànamutpadyata iti, etacca nàsti, yasmàdiha utpattikriyàyuktamutpadyamànamiti vyapadi÷yate | tasmàdutpattau satyàmutpattiü pratãtya utpadyamànasiddheþ utpadyamànamevotpadyate, taccotpadyamànamutpàda utpàdayatãti | ucyate- utpadyamànamutpattàvidaü na kramate yadà | kathamutpadyamànaü tu pratãtyotpattimucyate || 15 || yaduktam- utpattiü pratãtya utpadyamànaü bhavati, taccotpadyata iti | nanu | vi÷eùata etadvaktavyaü syàt- asyotpattiü pratãtya idaü nàmotpadyamànaü bhavatãti | na caivamucyate | na hi tadutpadyamànaü vi÷eùato nirdhàrayituü ÷akyate idaü tadutpadyamànamiti, anutpannatvàttannimittagrahaõataþ | tata÷ca utpadyamànàsaübhavàdutpattikriyàpi nàstãti | kathamasatyàmutpattau tàü pratãtya utpadyamànaü syàt? tasmàdutpadyamànamutpadyate, tacca utpàda utpàdayatãtyayuktam || 15 || atràha- aho bata ahamatãva bhavato dçùñàdçùñapadàrthanirapekùàdatyantanàstikàdvibhemi, yo hi nàma bhavàüstathàgatapravacanavyàkhyànavyàjena dåùaõamàtrakau÷alamevàtmanaþ prakañayan paramarùigaditamidaü pratyayatàpratãtyasamutpàdalakùaõaü paramàrthasatyaü tathàgatànàü nihanti | iha bhagavatà tathàgatena prakçtã÷varasvabhàvakàlàõunàràyaõajaiminikaõàdakapilàditãrthakarakartçvàdaniràsena sarvabhàvànàü tattvamàdar÷itam, yaduta asmin sati idaü bhavati, asyotpàdàdidamutpadyate, yaduta avidyàpratyayàþ saüskàràþ ityàdyaviparãtaü pratãtyasamutpàdaü prakañayatà | tasya ca tvayà notpadyamànaü notpannaü nànutpannamityàdinà dåùaõaü vidadhatà tathàgatajananyàþ pratãtyasamutpattimàturvadha evàcarita ityalaü bhavatà sarvanàstikena tvayeti | ucyate | nàhaü sakalada÷abalajananãü pratãtyasamutpattimàtaraü nihanmi | bhavàneva tu paramagambhãrapratãtyasamutpàdàdhimuktivirahàdviparãtaü tadarthamavadhàrya asmàkameva adhilayaü karoti | nanu ca idaü pratãtyedaü bhavatãtyevamabhidhànena bhagavatà tathàgatena niþsvabhàvatvameva sarvadharmàõàü spaùñamàveditam | yasmàt- (##) pratãtya yadyadbhavati tattacchàntaü svabhàvataþ | yo hi padàrtho vidyamànaþ sa sasvabhàvaþ svenàtmanà svaü svabhàvamanapàyinaü bimarti | sa saüvidyamànatvànnaivànyatkiücidapekùate, nàpyutpadyate, iti kçtvà sasvabhàvabhàvàbhyupagame sati kutaþ pratãtyasamutpàda iti bhavateva sasvabhàvatàü bhàvànàmabhyupagacchatà sarvathà pratãtyasamutpàda eva bàdhito bhavati | tata÷ca paramadharmabuddhadar÷anamapi bàdhitaü bhavati- yaþ pratãtyasamutpàdaü pa÷yati sa dharmaü pa÷yati, yo dharmaü pa÷yati sa buddhaü pa÷yatãtyàgamàt | mayà tu yatpratãtya bãjàkhyaü kàraõaü yadbhavatyaïkuràkhyaü kàryam, tacca ubhayamapi ÷àntaü svabhàvavirahitaü pratãtyasamutpannaü pratipàdayatà sarvathà bhagavatàü tathàgatànàü pratãtyasamutpattimàtà dyotità bhavati | yata evam- tasmàdutpadyamànaü ca ÷àntamutpattireva ca || 16 || iti sphuñamavasãyatàm || 16 || atràha- yaduktam- utpadyamànamutpattàvidaü na kramate yadà | kathamutpadyamànaü tu pratãtyotpattimucyate || iti, tadayuktam | yasmàdidamutpadyamànamityeva saübhavati | tathà hi ghañotpattiü pratãtya ghaña utpadyamàno bhavati, taü ca utpadyamànamutpàda utpàdayatãtyucyate | etadapyayuktam | yasmàt- yadi ka÷cidanutpanno bhàvaþ saüvidyate kvacit | utpadyeta sa kiü tasmin bhàva utpadyate 'sati || 17 || yadi ka÷cidanutpannaþ utpàdàtpårvaü ghaño nàma kvacitsaüvidyeta, sa utpattikriyàü pratãtyotpadyeta na caivaü ka÷cidutpàdàtpårvaü kvacidasti | tasminnasati ghañe kimutpadyate? atha syàt- yadyutpàdàtpårvaü ghaño nàsti, tathàpi utpannaþ san ghañasaüj¤àü pratilapsyate, tadbhàvinyà saüj¤ayà na doùa iti | etadapyayuktam | yadi hi utpattikriyà pravarteta, tadà vartamànãbhåto bhàvo ghañàkhyàü pratilabheta | yadà tu anàgatabhàvàsaübandhena kriyàyà apravçttiþ, tadà kuto vartamànatà? atha aghañà÷rayeõa kriyà pràrabhyeta, tadvaktavyam- yo 'sau aghañaþ, sa kiü bhaviturmahati pañaþ, uta naiva kiücit? yadi paña utpadyamànaþ sa kathamutpannaþ san ghaño bhaviùyatãti atha naivaü kiücit, kathaü tadà÷rayà kriyà kriyà pravartate? kathaü và sa utpannaþ san ghaño bhavet? iti sarvathà bhàvitatvakalpanàpyayuktà | tasmàdutpadyamànamapyutpàdo notpàdayatiti siddham || 17 || api ca | evaü na yujyamànàyàmapyutpadyamànasyotpattau bhavato matamabhyupetyocyate- utpadyamànamutpàdo yadi cotpàdayatyayam | utpàdayettamutpàdamutpàdaþ katamaþ punaþ || 18 || (##) yadyapi utpadyamànaü padàrthamutpàda utpàdayedbhavanmatena, idaü tu vaktavyam- tamidànãmutpàdaþ katamo 'paraþ utpàdamutpàdayiùyatãti || 18 || atha syàt- utpàdasyàpara utpàdaþ utpàdakaþ parikalpyeta, tadà anavasthàdoùaprasaïga ityàha- anya utpàdatyenaü yadyutpàdo 'navasthitiþ | etaccoktam | atha nàsyàpara utpàda iùyate, nanvevaü sati vinà utpàdena utpàda utpadyate ityevaü pràpnoti | tata÷ca utpàdotpàdyànàmapi padàrthànàü vinaivotpàdena utpattirastu bhàvatvàdutpàdavaditi pratipàdayannàha- athànutpàda utpannaþ sarvamutpadyate tathà || 19 || iti || 19 || api ca | utpàda àtmànaü paràü÷cotpàdayatãtyatra pakùe dåùaõameva na vaktavyamadhunàsmàbhiþ | yasmàdatra pakùe dåùaõam- sata÷ca tàvadutpattirasata÷ca na yujyate | na sata÷càsata÷ceti pårvamevopapàditam || 20 || naivàsato naiva sataþ pratyayo 'rthasya yujyate | iti na sannàsanna sadasan dharmo nirvartate yadà | ityàdinà utpàdo niùiddha eva pårvam | tata÷caivamutpàde niùiddhe utpadyamànamutpàda utpàdayati, svaparàtmànau và utpàdayatãtyasyàþ kalpanàyà nàstyevàvatàra iti kuta etatprasetsyati- utpàda utpadyate, utpadyamànamutpadyate, svaparàtmànau cotpàdayatãti || 20 || kiü cànyat- ihàyamutpàdaþ parikalpyamànaþ nirudhyamànasya anityatànugatasya vartamànasya và bhàvasya parikalpyate, anirudhyamànasya và atãtànàgatasyànityatàvirahitasya? ubhayathà ca nopapadyate ityàha- nirudhyamànasyotpattirna bhàvasyopapadyate | ya÷cànirudhyamànastu sa bhàvo nopapadyate || 21 || tatra nirudhyamànasya vartamànasya vidyamànatvàdutpàdo nopapadyate | anirudhyamànasyàpi vinà÷arahitasya atãtànàgatasya bhàvalakùaõavilakùaõasya khapuùpasyeva nàstyutpàda iti || 21 || evaü bhàvànàmutpàdàbhàvaü pratipàdya ataþ paraü sthitirvicàryate || (##) atràha- vidyata eva bhàvànàmutpàdaþ, tadbhàvabhàvidharmasadbhàvàt | nànutpannasya sthiti saübhavatãtyutpàdabhàvena sthiterbhàvàt | sthitirutpàdabhàvabhàvinã bhavati | tasmàdutpàdo 'pyasti, tadbhàvabhàvidharmasadbhàvàt | iha yannàsti, na tadbhàvabhàvidharmasadbhàvaþ, tadyathà gaganakusumasaurabhyasyeti ucyate | syàdutpàdaþ, yadi tadbhàvabhàvinã sthitireva syàt | na tvasti | tadevam- na sthitabhàvastiùñhatyasthitabhàvo na tiùñhati | na tiùñhati tiùñhamànaþ ko 'nutpanna÷ca tiùñhati || 22 || tatra sthitaü na tiùñhati tatra sthitikriyànirodhàt | asthitabhàvo 'pi na tiùñhati sthitirahitatvàt | tiùñhamànamapi na tiùñhati sthitidvayaprasaïgàt, sthitàsthitavyatiriktasaütiùñhamànàbhàvàcca api ca | ko 'nutpanna÷ca tiùñhati | ihotpàdapratiùedhàtko 'sàvanutpannaþ padàrtho yastiùñhediti sarvathà nàsti sthitiþ || 22 || api ca | iyaü sthitirnirudhyamànasya bhàvasya syàdanirudhyamànasya và? ubhayathà ca na yujyate iti pratipàdayannàha- sthitirnirudhyamànasya na bhàvasyopapadyate | ya÷cànirudhyamànastu sa bhàvo nopapadyate || 23 || nirudhyamànasya nirodhàbhimukhasya tàvadbhàvasya virodhinã sthitirna saübhavati | ya÷càpyanirudhyamànaþ sa bhàva eva na bhavati, kutastasya sthitirbhaviùyati || 23 || api ca | jarasà maraõena ca sarva eva bhàvàþ kùaõamapi na tyajyante | yadà caitadevam tadà jaràmaraõavirodhinyàþ sthiterbhàveùu pravçttyavakà÷a eva nàstãti pratipàdayannàha- jaràmaraõadharmeùu sarvabhàveùu sarvadà | tiùñhanti katame bhàvà ye jaràmaraõaü vinà || 24 || ke hi nàma jaràmaraõarahità bhàvà yeùàü sthitiþ syàt? tasmànnàstyeva sthitirityabhipràyaþ || 24 || yadi ca, asyàþ sthiteranyà và sthitiþ sthityarthaü parikalpyeta, svayaü và svàtmànaü sthàpayet | ubhayathà ca na yujyate ityàha- sthityànyayà sthiteþ sthànaü tayaiva ca na yujyate | utpàdasya yathotpàdo nàtmanà na paràtmanà || 25 || 'anutpanno 'yamutpàdaþ svàtmànaü janayetkatham |' ityàdinà yathà utpàda àtmànaü na janayati ityuktam, evaü sthitirapi nàtmànaü sthàpayatãti vaktavyam | (##) asthità sthitireùà cetsvàtmànaü sthàpayetkatham | sthità cetsthàpayatyeùà sthitàyàü sthàpyate 'tha kim || iti yojyam | yathà ca- anya utpàdayatyenaü yadyutpàdo 'navasthitiþ | ityutpàde vyàkhyàtam, evaü sthitàvapi vyàkhyeyam- athànyà sthàpayatyenàü sthitiryadyanavasthitiþ | iti | evaü sthitirapi na yuktà | ata evoktaü bhagavatà- asthità hi ime dharmàþ sthiti÷caiùàü na vidyate | asthitiþ sthiti÷abdena svabhàvena na vidyate || na sthitirnàpi co jàtirlokanàthena de÷ità lokanàthaü viditvaivaü samàdhiü tena jànathà || iti || uktaü ca àryasacaryagàthàsu- àkà÷ani÷rita samàruta àpakhandho tanni÷rità iya mahã pçthivã jagacca | sattvàna karmaupabhoganidànamevaü àkà÷athànu kçta cittama etamartham || yàvat- sthànammayànu ayu thànu jinena ukto || iti vistaraþ || 25 || atràha- vidyete eva sthityutpàdau tatsahacàridharmasadbhàvàt | iha utpàdasthitilakùaõasahacàriõã saüskçtànàmanityatàsti | tasmàtsthityutpàdàvapi staþ iti | ucyate | syàta sthityutpàdau, yadi anityataiva syàt | na tvasti | kathamiti? yasmàt- nirudhyate nàniruddhaü na niruddhaü nirudhyate | tathàpi nirudhyamànaü kimajàtaü nirudhyate || 26 || yadi anityateti kàcitsyàt, sà niruddhasya bhàvasya aniruddhasya và nirudhyamànasya và syàt | tatra niruddhaü nirudhyate iti na yuktam, atãtavartamànayorvirodhàt | aniruddhamapi na yuktam, nirodhavirahitatvàt, yadaniruddhameva tatkathaü nirudhyata iti parasparavirodhàcca | tathàpi nirudhyamànaü na nirudhyate ityanena saübandhaþ | nirudhyamànamapi na nirudhyate nirudhyamànàbhàvàt, (##) nirodhadvayaprasaïgàcca | yata÷caivaü triùvapi kàleùu nirodhàsaübhavaþ, tasmànnàstyeva nirodha iti kutastatsahacàristhityutpàdasaübhavaþ syàt? api ca | pràgutpàdapratiùedhàdasaübhava eva nirodhasyetyàha- kimajàtaü nirudhyate | iti || 26 || api ca | ayaü nirodhaþ sthitasya và bhàvasya syàdasthitasya và? ubhayathà ca na yujyate ityàha- sthitasya tàvadbhàvasya nirodho nopapadyate | sthitasya nirodhaviruddhasya nàsti nirodhaþ | nàsthitasyàpi bhàvasya nirodha upapadyate || 27 || asthitasya abhàvasya avidyamànasya nirodho nàsti, iti sarvathà nàsti nirodhaþ || 27 || kiü cànyat | yadi iha nirodhaþ syàt, sa tayaivàvasthayà tasyà evàvasthàyàþ syàdanyayà và anyasyà avasthàyàþ syàt | sarvathà ca nopapadyate iti pratipàdayannàha- tayaivàvasthayàvasthà na hi saiva nirudhyate | anyayàvasthayàvasthà na cànyaiva nirudhyate || 28 || tayaiva tàvatkùãràvasthayà saiva kùãràvasthà na nirudhyate, svàtmani kriyàvirodhàt | nàpyanyayà dadhyavasthayà kùãràvasthà nirudhyate | yadi hi kùãradadhyavasthayoryaugapadyaü syàt, syàttayorvinà÷yavinà÷akabhàvaþ | na tu dadhyavasthàyàü kùãràvasthà asti | yadà ca nàsti, tadà kàmasatã vinà÷ayet? yadi vinà÷ayet, kharaviùàõatãkùõatàmapi vinà÷ayet | tasmàdanyayàpyavasthayà naivànyàvasthà nirudhyate || 28 || atràha- yadyapi tayaivàvasthayà saivàvasthyà, anyayà và avasthayà anyàvasthà na nirudhyate, tathàpi kùãràvasthàyàstàvannirodho 'sti, tata÷ca utpàdo 'pi syàditi | ucyate | aho bata atijaóatàmàtmano bhavàn prakañayati | nanu ca pårvoktena nyàyena yadaivaü sarvadharmàõàmutpàdo nopapadyate | ityuktam, tadaivaü sarvadharmàõàü nirodho nopapadyate || 29 || iti sphuñatarameva pratipàditaü bhavati || 29 || api ca | nirodho nàma yadi ka÷cit syàt, sa sato và bhàvasya syàdasato và | tatra- sata÷ca tàvadbhàvasya nirodho nopapadyate | svabhàvàdapracyutasya bhàvasya nirodho na yuktaþ | yasmàt- ekatve na hi bhàva÷ca nàbhàva÷copapadyate || 30 || (##) nirodho hi nàma abhàvaþ | sa yasya bhavati, sa naiva bhavati | tata÷ca sato bhàvasya nirodha iti bruvatà bhàvàbhàvayorekàdhikaraõatà abhyupagatà bhavati | ekatve sati ubhayaü na yujyate | yadi tadànãü bhàvaþ syàt, tadà nirodhenàbhàvenàve÷àdbhàvavyapade÷o 'yuktaþ | atha abhàvaþ, so 'pyasya na yujyate, abhàvavirodhinà bhàvaråpeõàviyogàt | tasmàdekatve sati bhàvàbhàvayoþ sa padàrtho naiva bhàvo nàpyabhàva iti yujyate | athavà, parasparaviruddhatvàdàlokàndhakàravadekatve sati na hi bhàva÷ca nàbhàva÷copapadyate | evaü tàvatsato bhàvasya nirodho na yuktaþ || 30 || idànãm- asato 'pi na bhàvasya nirodha upapadyate | avidyamànasyàbhàvasya na vinà÷o 'sti vandhyàtanayasyeva, avidyamànatvàt | ata evàha- na dvitãyasya ÷irasacchedanaü vidyate yathà || 31 || prasiddhàsattvasyaiva naràõàü dvitãyasya ÷iraso dçùñàntatvenopàdànànnirde÷àpårõatvànnàstãti nopàttam | tadevamasato bhàvasya nirodho na saübhavati, sato 'pi na | ya÷cobhayathàpi na saübhavati, sa kenàtmanà sthitaþ? nàstyeva nirodha iti pratãyatàm || 31 || kiü cànyat | yadi nirodho nàma bhàvànàü nirodhaka iti kalpyate, tasyedànãü kimanyo nirodha iùyate, uta na? yadi iùyate tanna yujyate | na svàtmanà nirodho 'sti nirodho na paràtmanà | kathaü punarnàstãti pratipàdayannàha- utpàdasya yathotpàdo nàtmanà na paràtmanà || 32 || tatra yathà- anutpanno 'yamutpàdaþ svàtmànaü janayetkatham | ityàdinà utpàdaþ svàtmànaü notpàdayati, evaü nirodho 'pi svàtmànaü na nirodhayati | kathamiti? ucyate- aniruddho nirodho 'yaü svàtmànaü nà÷ayetkatham | atha naùño nà÷ayati naùñe kiü nà÷yate punaþ || iti samamutpàdena vaktavyam | evaü ca svàtmanà na nirodho 'sti | nirodha idànãü paràtmanàpi nàsti | katham? tatra yathà utpàde gaditam- 'anya utpàdayatyenam' ityàdi, evaü nirodhe 'pi vaktavyam- (##) anyo vinà÷ayatyenaü nà÷o yadyanavasthitiþ | athàvinà÷o naùño 'yaü sarvaü na÷yatu te tathà || iti | tadevaü paràtmanàpi nirodho na saübhavatãti nàsti nirodhasya nirodhaþ || atha manyase- nàstyeva nirodhasya nirodha iti, tadayuktam | yadi hi nirodhasya nirodho na syàta, tadà nirodharahitatvàtsaüskçtalakùaõamavahãyate | tadevaü yadi vinà÷asya vinà÷aþ parikalpyate tathàpi na yukto vinà÷aþ | atha na parikalpyate, tathàpi na yukta iti | kathaü tvidànãü vinà÷o yokùyate parasya? atha syàt- tathàpi evameva vicàre sati vinà÷o bhavato 'pi na yujyate, tataþ ya ubhayordoùaþ, na tenaika÷codyo bhavatãti | ucyate | naivedaü codyaü mamàpatati | kiü kàraõam? ye svàtmanà niþsvabhàvà bhàvàþ, te ca niþsvabhàvà eva santo bàlànàmidaüsatyàbhinive÷inàü vyavahàrapathamupayànti avicàraprasiddhenaiva nyàyeneti teùu nàsti yathoditavicàràvatàro 'smàkam màyàsvapnagandharvanagaràdivattu laukikàþ padàrthà nirupapattikà eva santaþ sarvalokasyàvidyàtimiropahatamatinayanasya prasiddhimupagatà iti parasparàpekùayaiva kevalaü prasiddhimupagatà bàlairabhyupagamyante | yathoktaü ÷atake- alàtacakranirmàõasvapnamàyàmbucandrakaiþ | dhåmikàntaþprati÷rutkàmarãcyabhraiþ samo bhavaþ || tasmàtsati utpàde utpàdyam, sati utpàdye utpàdaþ | sati nirodhe nirodhyam, sati nirodhye nirodhaþ, ityevaü laukikasya vyavahàrasyàbhyupagamàtkuto 'smatpakùe samaprasaïgità bhavitumarhati | yastu vinà÷asya ahetukatvamabhyupetya kùaõikatàü saüskàràõàmàha, tasya nirhetukatvàt | khapuùpavadvinà÷àbhàvàt kutaþ kùaõikatvaü bhàvànàü setsyati, kuto vinà÷arahitànàü saüskçtatvamapãti sarvameva asama¤jasaü tasya jàyate | jàtipratyayaü jaràmaraõaü saüskçtalakùaõànàü ca saüskàraskandhàntarbhàva varõayatà bhagavatà nanu sahetukatvaü spaùñamàdar÷itaü vinà÷asya | jàtimàtràpekùatvàccàsya kùaõabhaïgo 'pi sukhasàdhya iti sarvaü susthaü jàyate || atha syàt- vinà÷o hi nàma abhàvaþ, ya÷ca abhàvaþ, kiü tasya hetunà kartavyam | ato nirhetuko vinà÷a iti | nanu ca bhàve 'pi hetvabhàvaprasaïgo bhavati | bhàvo hi nàma vidyamànaþ, ya÷ca vidyamànaþ tasya ca kiü hetunà prayojanam? na hi jàtaü punarapi janyate | tasmàtsarvatraiva hetvabhàvaprasaïgàdayuktametat || api ca | yathà utpàdaþ sahetukaþ pårvamabhàvàtpa÷càcca bhàvàt, evaü vinà÷o 'pãùyatàm | vinà÷o hi na sarvadà bhavati, utpàdàtpårvamabhàvàtpa÷càcca bhàvàt | yaccocyate- ya÷càbhàvaþ tasya (##) kiü hetunà kartavyamiti, tadayuktam | yasmànna vayaü vinà÷asya hetunà kiücitkriyamàõamicchàmaþ, kiü tarhi vinà÷a eva kriyate iti varõayàmaþ | nanvevaü sati kriyamàõatvàdvinà÷o 'pi bhàvaþ pràpnotãti cet, iùyata evaitat | vinà÷o hi svaråpàpekùayà bhàvaþ, råpàdidharmanivçttisvabhàvatvàttu na bhàvaþ | api ca | maraõamapi dvividhakàryapratyupasthàpanaü saüskàravidhvaüsanaü ca karoti | aparij¤ànànupacchedaü (?) cetyàgamàt kathaü na sahetuko vinà÷aþ? api ca | kalpitàbhàvalakùaõàyà÷ca ÷ånyatàyàþ pareõa bhàvaråpatàmabhyupagacchatà kathamabhàvasya bhàvatvaü nàbhyupagataü bhavati? bhàvatvàcca kathamasaüskçtatvaü ÷ånyatàyàþ syàt? ataþ sarvamabhyupetaü vihãyate bhavatà | ata eva vakùyati- bhavedabhàvo bhàva÷ca nirvàõamubhayaü katham | na saüskçtaü hi nirvàõaü bhàvàbhàvau ca saüskçtau || ityalaü prasaïgena | prakçtameva vyàkhyàsyàmaþ || 32 || atràha- yadi utpàdasthitibhaïgàþ saüskçtasya niùiddhàþ, tathàpi saüskçtamasti vi÷eùalakùaõayuktam | tathàhi kàñhinyàdikaü sàsnàdikaü ca tasya vi÷eùalakùaõamupadi÷yate | tasmàtsaüskçtasya sadbhàvàttallakùaõamapyastãti | ucyate | syàdevaü yadi saüskçtameva vastu syàt | kutaþ? yasmàt- utpàdasthitibhaïgànàmasiddhernàsti saüskçtam | yadà yathoktena nyàyena utpàdasthitibhaïgà eva niùiddhàþ, tadà kutaþ saüskçtaü vastu tadvi÷eùalakùaõamapyastãti || atràha- vidyata eva saüskçtam, tatpratipakùàsaüskçtasadbhàvàt | ucyate | syàdetadevam, yadi asaüskçtameva syàt | yasmàt- saüskçtasyàprasiddhau ca kathaü setsyatyasaüskçtam || 33 || atraike àkà÷àpratisaükhyànirodhanirvàõànyasaüskçtànãti kalpayanti | apare ÷ånyatàü tathatàlakùaõàmasaüskçtàü parikalpayanti | tadetatsarvaü saüskçtasyàprasiddhau satyàü nàstyeveti spaùñamàdar÷itam || 33 || atràha- yadi utpàdasthitibhaïgà na santãtyavadhàritam, yattarhi idamanàvaraõaj¤àninà muninà- "saüskçtasya bhikùavaþ utpàdo 'pi praj¤àyate, vyayo 'pi, sthityanyathàtvamapi" ityudàhçtam, tatkathaü veditavyamiti? ucyate- yathà màyà yathà svapno gandharvanagaraü yathà | tathotpàdastathà sthànaü tathà bhaïga udàhçtam || 34 || (##) yathà màyàdayaþ svabhàvenànutpannà avidyamànà màyàdi÷abdavàcyà màyàdivij¤ànagamyà÷ca lokasya, evamete 'pi lokaprasiddhimàtreõa utpàdàdayaþ svabhàvena avidyamànà api bhagavatà tathàvidhavineyajanànugrahacikãrùuõà nirdiùñà iti | ata evoktam- tvaksnàyumàüsàsthisamucchraye ca utpàdya saüj¤àü mama patnireùà | måóhà hi balà janayanti ràgaü striyo na jànanti yathaiva màyàm || yathà kumàrã supinàntarasmiü sà putra jàtaü ca mçtaü ca pa÷yati | jàte 'tituùñà mçti daurmanasthità tathopamàn jànatha sarvadharmàn || yathaiva gandharvapuraü marãcikà yathaiva màyà supinaü yathaiva | svabhàva÷ånyà tu nimittabhàvanà tathopamàn jànatha sarvadharmàn || saüskçtàsaüskçtadharmaviviktà nàsti vikalpana teùamçùãõàm | sarvagatãùu asaüskçtapràptà dçùñigatehi sadaiva viviktà || nityamarakta aduùña amåóhàþ tasya sabhàvasamàhitacittà | eùa samàdhibalã balavanto yo imu jànati ÷ånyakadharmàn || iti || 34 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacittàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau saüskçtaparãkùà nàma saptamaü prakaraõam || (##) 8 karmakàrakaparãkùà aùñamaü prakaraõam | atràha- vidyanta eva saüskçtasvabhàvato vij¤ànàdayaþ saüskçtà dharmàþ, taddhetukakarmakàrakasadbhàvàt | uktaü hi bhagavatà- avidyànugato 'yaü bhikùavaþ puruùapudgalaþ puõyànapi saüskàrànabhisaüskaroti, apuõyànapi, àni¤jayànapi saüskàrànabhisaüskaroti | ityàdinà karmaõàü kàrako vyapadiùñaþ, tatkarmaphalaü ca vij¤ànàdikamupadiùñam | yasya ca kàrako 'sti, tadasti, tadyathà ghañaþ | yannàsti, na tasya kàrakaþ, tadyathà kårmaromapràvàrasyeti | ucyate | syàdvij¤ànàdikaü saüskçtaü yadi tasya niùpàdakakarmakàrakau syàtàm | na tu staþ | yasmàt- sadbhåtaþ kàrakaþ karma sadbhåtaü na karotyayam | kàrako nàpyasadbhåtaþ karmàsadbhåtamãhate || 1 || tatra karotãti kàrakaþ kartà | kurvàõasyaiva kiücit kàrakavyapade÷o nàkurvàõasya | tacca karaõaü sadbhåtasya và kartuþ parikalpyeta, asadbhåtasya và, sadasadbhåtasya và? kriyate iti karma karturãpsitatamam | tadapi trividham, sadbhåtamasadbhåtaü sadasadbhåtaü ca | tatra sadbhåtaþ kàrakaþ kriyàyuktaþ sadbhåtaü kriyàyuktaü karma na karotãtyekà pratij¤à | idànãmasadbhåto 'pi kriyàkàrakarahito 'sadbhutaü kriyàrahitaü karma na karotãtyaparà pratij¤à || 1 || tatràdyàü prasàdhayitumàha- sadbhåtasya kriyà nàsti karma ca syàdakartçkam | kriyànibandhanatvàtkàrakavyapade÷asya, karoti kriyàyukta eva ka÷citsadbhåtaþ kàrakavyapade÷aü labhate, tata÷ca tasyaivaüvidhasya kriyàhetukalabdhakàrakavyapade÷asya aparà kriyà nàsti yayà karma kuryàt | kriyàbhàvàcca yadà kàrakaþ karma na karoti, tadà kàrakanirapekùamakartçkaü karma syàt | na càkartçkaü karma saübhavati bandhyàsånoriva ghañakaraõamiti | evaü tàvat sadbhåtasya kriyà nàsti karma ca syàdakartçkam | iti doùaprasaïgàt sadbhåtaþ kàrakaþ karma na karoti | idànãü sadbhåtamapi karma kàrako na karotãti pratipàdayannàha- sadbhåtasya kriyà nàsti kartà ca syàdakarmakaþ || 2 || sadbhåtaü nàma karma kriyàyuktam | tasyedànãü kriyànibandhanalabdhakarmavyapade÷asya aparà kriyà nàsti yayà karma kriyeteti | evaü tàvatsadbhåtasya karmaõaþ kriyà nàsti | yadà nàsti parà kriyà, tadà kàrakastatsadbhåtaü karma naiva karoti | yadà ca na karoti karmaõo dvitãyakriyàbhàvàt, tadà (##) akarmaka eva avidyamànakarmaka eva tasya karmaõaþ kàrakaþ syàt | na caitadyaktam | na hi akçtànantaryakarmaõaþ ànantaryakarmakàrakatvaü dçùñamiti || 2 || evaü sadbhåtaþ kàrakaþ sadbhåtaü karma na karoti iti saüsàdhya idànãü yathà asadbhåtamapi karma asadbhåtaþ kàrako na karoti tathà pratipàdayannàha- karoti yadyasadbhåto 'sadbhåtaü karma kàrakaþ | ahetukaü bhavetkarma kartà càhetuko bhavet || 3 || asadbhåtaþ kàrako yaþ kriyàrahitaþ | kriyà ca kàrakavyapade÷e heturiti kriyàrahita kàrako 'pi nirhetukaþ syàt | karmàpyasadbhåtaü nirhetukaü syàt || 3 || sati ca ahetukavàdàbhyupagame kàryaü ca kàraõaü ca sarvamapoditaü syàdityàha- hetàvasati kàryaü ca kàraõaü ca na vidyate | satyeva hi hetorabhyupagame hetunà yanniùpàdyate tat kàryam, tasya ca yo niùpàdakaþ tatkàraõamiti yujyate | tadyathà ghañasya mçd hetuþ, ghañaþ kàryam, tasya ca cakràdayaþ sahakàrikàraõam | ahetukavàdàbhyupagame tu hetvanapekùatvànmaõóåkajañà÷iromaõimayaghañavanna syàdayaü ghañaþ | asati ghañe kutastatkàraõamiti | evam- hetàvasati kàryaü ca kàraõaü ca na vidyate | tata÷ca- tadabhàve kriyà kartà karaõaü ca na vidyate || 4 || tadabhàve kàryakàraõabhàve, kiü kurvàõasya kriyà saübhavet, kasyàü và kriyàyàü kumbhakàrasya svàtantryàtkartçtvaü syàt? na càpi mçdàü tàdàtmyapravçttyà sàdhakatamatvena karaõatvaü yujyata iti evaü tàvat- tadabhàve kriyà kartà karaõaü ca na vidyate || tata÷ca- dharmàdharmau na vidyete kriyàdãnàmasaübhave | iha yadà devadattaþ pràõàtipàtaviratikriyàsvàtantryàtkartà san svatantrakàryeõa karaõabhåtena pràõàtipàtaviratikriyàü karoti, tadàsya dharma upajàyate | evaü da÷asvapi ku÷aleùu karmapatheùu ku÷alakriyàniùpàdyeùu ratnatrayamàtàpitçtadanyapåjyapåjàdilakùaõeùu ca ku÷aladharmapràrambheùu yojyam | evamadharme 'pi pràõàtipàtàdilakùaõe ku÷alaviparyayeõa kriyàkartçkaraõànàmabhàve sati karmaõàmabhàvaprasaïga udbhàvanãyaþ || yadà caivaü dharmàdharmau na saübhavataþ, tadà tatphalamapi nàstyeveti pratipàdayannàha- (##) dharme càsatyadharme ca phalaü tajjaü na vidyate || 5 || dharmàdharmajanitamiùñàniùñaphalaü sugatidurgatyordharmàdharmayorabhàve sati na syàt || 5 || tata÷ca- phale 'sati na mokùàya na svargàyopapadyate | màrgaþ yadi hi phalamiùñàniùñaü syàta, syàllaukikasya màrgasya dhyànàråpyasamàdhisamàpattilakùaõaü svargaþ, tadànãü tadarthaü laukikamàrgabhàvanà jyàyasã syàt, kugatigamanakarmapathaviratisàphalyaü ca syàt | yadi ca mokùalakùaõaü nirvàõaü phalaü syàt, tadartha lokottaràryàùñàïgamàrgabhàvanàsàphalyaü syàt | yadà tu phalaü nàsti, tadà- phale 'sati na mokùàya na svargàyopapadyate | màrgaþ | kiü ca | evaü phalàbhàve sati- sarvakriyàõàü ca nairarthakyaü prasajyate || 6 || yà api hyetàþ kçùivàõijyabala (bhçti?) gatàdikàþ kriyàþ phalàrtha pràrabhyante, tà api sarvàþ phalàbhàve sati nopapadyanta iti | evaü sarvakriyàõàü nairarthakyaü prasajyate bhavatàm | na càsàü nairarthakyam | tasmànnirava÷eùadoùaviùavçkùàkarabhåto 'yaü svargàpavargàpavàdã narakàdimahàpàyaprapàtavartanahetuþ dçùñàdçùñahetupadàrthavirodhãti kçtvà, saddhiþ asadbhåtaþ kàrako 'sadbhåtaü karma karotãti pakùo nikçùña eveti tyàjyaþ || 6 || tadevaü pratij¤àdvayaü saüsàdhya idànãmubhayaråpaþ kàrakaþ, ubhayaråpamapi karma na karotãtyàha- kàrakaþ sadasadbhåtaþ sadasatkurute na tat | tatra yadetadasadbhåtaü karma kriyàyuktamakriyàyuktaü ca, tat sadasadbhåtaþ kàrako na karotãti | yasmàt- parasparaviruddhaü hi saccàsaccaikataþ kutaþ || 7 || ekaþ padàrthaþ ekasmin kàle kriyàyukta÷càkriyàyukta÷ceti na yujyata evaitat | tata÷ca sadasadbhåto 'pi kàrakaþ sadasadbhåtaü karma na karoti, avidyamànatvàdityabhipràyaþ || 7 || evaü same pakùe dåùaõamudbhàvya viùamapakùasyàpi niràcikãrùayà àha- (##) satà ca kriyate nàsannàsatà kriyate ca sat | kartrà satà sadbhåtena tàvatkartrà kriyàyuktena asadbhåtamasadakriyàyuktaü karma na kriyate | yasmàt- sarve prasajyante doùàstatra ta eva hi || 8 || sadbhåtasya kriyà nàsti karma ca syàdakartçkam | ityevaü tàvat sadbhåtaþ kàrakaþ karma na karoti, nàpyasadbhåtaü karma kriyate | asadbhåtaü hi karma ahetukaü bhavet | tata÷ca- hetàvasati kàryaü ca kàraõaü ca na vidyate || ityàdinà sarvaü dåùaõamàpadyate | tasmàtpårvoktaireva hetubhirdåùitatvàdasya viùamapakùasya na punarhetorupàdànamanuùñhãyate | yathà caitat satà kartrà asatkarma na kriyate iti pratipàditam, evamasatà kartrà akriyàyuktena satkarma na kriyate iti vyàkhyeyamuktapathànusàreõa || 8 || evaü tàvadviùamapakùe ekaikapadaparàmar÷ena dåùaõamabhidhàya idànãmekaikasya padasya padadvaya paràmar÷ena dåùaõàbhidhànamàha- nàsadbhåtaü na sadbhåtaþ sadasadbhåtameva và | karoti kàrakaþ karma pårvoktaireva hetubhiþ || 9 || sa kàrakaþ sadbhåtaþ asadbhåtaü karma sadasadbhåtameva và na karotãti | kathamityàha- pårvoktaireva hetubhiriti | tatra 'sadbhåtasya kriyà nàsti' ityàdinà sadbhåtaþ kàrako na karoti | asadbhåtamapi karma na kriyate 'ahetukaü bhavetkarma' 'hetàvasati kàryaü ca' ityàdinà vihitadoùàt | sadasadbhåtamapi karma na kriyate- parasparaviruddhaü hi saccàsaccaikataþ kutaþ iti vacanàt | evaü tàvatsadbhåtaþ kàrako 'sadbhåtaü sadasadbhutaü ca karma na karoti || 9 || idànãmasadbhåto 'pi kàrakaþ sadbhåtaü karma sadasadbhåtaü ca karma na karotãtyàha- nàsadbhåto 'pi sadbhåtaü sadasadbhåtameva và | karoti kàrakaþ karma pårvoktaireva hetubhiþ || 10 || asadbhåtaþ kàrako nirhetuko bhavet | 'hetàvasati kàryaü ca' ityàdinà uktadoùàdasadbhåtaþ kàrako na karoti | sadbhåtasya kriyà nàsti kartà ca syàdakarmakaþ | iti prasaïgàt sadbhåtaü karma na kriyate | sadasadbhåtamapi karma na kriyate, parasparaviruddhaü hi saccàsaccaikataþ kutaþ | iti vacanàt || 10 || (##) idànãü sadasadbhåto 'pi kàrakaþ ekaika evobhayaråpaþ san yathà sadbhåtamasadbhåtaü ca bhinnasaüketaü karma na karoti tathà pratipàdayannàha- karoti sadasadbhåto na sannàsacca kàrakaþ | karma tattu vijànãyàtpårvoktaireva hetubhiþ || 11 || parasparaviruddhaü hi saccàsaccaikataþ kutaþ | iti vacanàtsadasadbhåtaþ kàrako na karoti | sadbhåtasya kriyà nàsti kartà ca syàdakarmakaþ | iti prasaïgàtsadbhåtaü karma na kriyate | asadbhåtamapi karma ahetukaü 'hetàvasati kàrya ca' ityàdinoktadoùànna kriyate | yata÷caivaü samapakùeùu viùamapakùeùu ca kartuþ karmaõa÷ca sarvathà siddhirayuktà, tasmàdyaduktaü vidyanta eva vij¤ànàdayaþ saüskçtà dharmàþ saüskçtasvabhàvàþ taddhetukakarmakàrakasadbhàvàditi, tadayuktam || atràha- kimavadhàritametadbhavatà na santi bhàvà iti? na hi | bhavatastu sasvabhàvavàdinaþ svabhàvasya bhàvànàü vaidhuryàtsarvabhàvàpavàdaþ saübhàvyate | vayaü tu pratãtyotpannatvàtsarvabhàvànàü svabhàvamevanopalabhàmahe, tatkasyàpavàdaü kariùyàmaþ? yathoktamàryaratnàvalyàm- marãci toyamityetaditi matvàgato 'tra san | yadi nàstãti tattoyaü gçhõãyànmåóha eva saþ || marãcipratimaü lokamevamastãti gçhõataþ | nàstãti càpi moho 'yaü sati mohe na mucyate || aj¤ànakalpitaü pårvaü pa÷càttatvàrthanirõaye | yadà na labhate bhàvamevàbhàvastadà kuha || iti || 11 || tadevaü niþsvabhàvànàü sarvabhàvànàü kuto yathoktaprakàrasiddhiþ? tasmàllaukikaü viparyàsamabhyupetya sàüvçtànàü padàrthànàü marãcikàjalakalpànàmidaüpratyayatàmàtràbhyupagamenaiva prasiddhirnànyenetyàha- pratãtya kàrakaþ karma taü pratãtya ca kàrakam | karma pravartate, nànyatpa÷yàmaþ siddhikàraõam || 12 || iha akurvàõasya karmanirapekùasya kàrakatvàbhàvàt karmàpekùya kàrakasya kàrakatvaü bhavati | kàrakeõa càkriyamàõasya kasyacitkarmatvàbhàvàt kriyamàõasyaiva karmavyapade÷àt, taü kàrakaü pratãtya karma pravartate ityevaü karmakàrakayoþ parasparàpekùikãü siddhiü muktvà nànyatsiddhikàraõaü pa÷yàmaþ || 12 || yathà ca karmakàrakayoþ parasparàpekùikã siddhiþ, evamanyeùàmapi bhàvànàmityatidi÷annàha- (##) evaü vidyàdupàdànaü vyutsargàditi karmaõaþ | kartu÷ca evamityanena anantaràü karmakàrakapraj¤aptiü dar÷ayati | upàttirupàdànam | anena copàttikriyàmàha | sà ca svasàdhanaü kartàramupàdàtàraü karma copàdànaü saünidhàpayati | tayo÷ca upàdeyopàdàtroþ parasparàpekùayoþ karmakàrakavadeva siddhirna svàbhàvikã | kasmàtpunaþ svàbhàvikã na bhavati ityàha- vyutsargàditi karmaõaþ, kartu÷ceti | iti÷abdo hetuparàmar÷ã | vyutsargo vyudàsaþ | tata÷ca ayamartha upapadyate- yaireva hetubhiþ karmaõa÷ca vyutsargo 'smàbhiruktaþ, taireva hetubhiþ upàdàtà upàdeyaü ca pratiùiddhaü veditavyam | na ca kevalamanayoranyonyàpekùikã siddhiþ katur÷ca karmaõa÷ca pratiùedhenàvaseyà, api ca karmakartçbhyàü ÷eùàn bhàvàn vibhàvayet || 13 || pràj¤a iti vàkya÷eùaþ | karmakàrakopàdeyopàdàtçvyatiriktà ye 'nye bhàvà janyajanakagantçgamanadraùñavyadar÷analakùyalakùaõotpàdyotpàdakàþ, tathà avayavàvayaviguõaguõipramàõaprameyàdayo nirava÷eùà bhàvàþ, teùàü kartçkarmavicàreõa svabhàvato 'stitvaü pratiùidhya parasparàpekùikãmeva siddhi pràj¤o nirmumukùurjàtijaràmaraõàdibandhanebhyo mokùàya vibhàvayet || eùàü ca vistareõa vicàro madhyamakàvatàràdibhyo 'vaseyaþ || nanu ca ÷eùàn bhàvàn vibhàvayedityanenaiva upàdànopàdànnoradhigatatvàdupàdànopàdànaü punarayuktam | satyametat | tathàpi tattvavicàre pràdhànyaj¤àpanàrthamupàdànopàdàtrobhedenopàdànam, tathà hi uttareùu prakaraõeùu bhåyasà anayoreva vicàro bhaviùyatãti | ata evoktaü bhagavatà àryopàliparipçcchàyàm- bhaya dar÷ita nairayikaü me sattvasahasra savejita naike | na ca vidyati ka÷ciha sattva yo cyutu gacchati ghoramapàyam || na ca kàraku kàraõaü santi yehi kçtà asitomara÷astràþ | kalpava÷ena tu pa÷yati tatra kàyi patanti apàyita ÷astràþ || citramanorama sajjitapuùpàþ svarõavimàna jalanti manoj¤àþ | teùvapi kàraku nàstiha ka÷ci te 'pi ca sthàpita kalpava÷ena || kalpava÷ena vikalpitu lokaþ saüj¤agaheõa vikalpitu bàlaþ | so ca gaho agaho asabhåto màyamarãcisamà hi vikalpàþ || iti || 13 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau karmakàrakaparãkùà nàma aùñamaü prakaraõam || (##) 9 pårvaparãkùà navamaü prakaraõam | atràha- yaduktam- 'evaü vidyàdupàdànaü vyutsargàditi karmaõaþ | kartu÷ca' iti, tadayuktam | yasmàt- dar÷ana÷ravaõàdãni vedanàdãni càpyatha | bhavanti yasya pràgebhyaþ so 'stãtyeke vadantyuta || 1 || yasya upàdàtuþ dar÷ana÷ravaõaghràõarasanàdãni vedanàspar÷amanaskàràdãni ca bhavanti, sa upàdàtà pårvamebhya upàdànebhyo 'stãti sàümitãyà vadanti || 1 || kiü kàraõam? yasmàt- kathaü hyavidyamànasya dar÷anàdi bhaviùyati | bhàvasya tasmàtpràgebhyaþ so 'sti bhàvo vyavasthitaþ || 2 || iha vidyamàna eva devadatto dhanopàdànaü kurute nàvidyamàno vandhyàtanayaþ | evaü yadi tàvatpudgalo dar÷anàdibhyaþ pårvaü vyavasthito na syàt, nàsau dar÷anàdikasyopàdànamakariùyat | tasmàdasti asau dhanàtpràgeva sthitadevadattavat dar÷anàdibhyaþ pårvaü pudgalo yo 'sya upàdànaü kariùyatãti || 2 || ucyate- dar÷ana÷ravaõàdibhyo vedanàdibhya eva ca | yaþ pràgvyavasthito bhàvaþ kena praj¤apyate 'tha saþ || 3 || yau 'sau pudgalo dar÷anàdibhyaþ pårvamastãti vyavasthàpyate, sa kena praj¤apyatàm? pudgalapraj¤apterhi dar÷anàdikaü kàraõam | sa yadi tebhyaþ pràgvyavasthito 'stãti kalpyate, tadà dar÷ananirapekùaþ syàd ghañàdiva pañaþ | ya÷ca svakàraõanirapekùaþ sa nirhetuko dhanàdinirapekùaþ dhanikavannàstãtyabhipràyaþ || 3 || kiü cànyat- vinàpi dar÷anàdãni yadi càsau vyavasthitaþ | amånyapi bhaviùyanti vinà tena na saü÷ayaþ || 4 || yadi manyase- dar÷anàdibhyaþ pårvaü pudgalo nàmàsti, sa dar÷anàdikamupàdànamupàdatte iti | nanvevaü sati nirastasaü÷ayamamånyapi dar÷anàdãni vinà pudgalena bhaviùyanti | tathàhi devadatto dhanasaübandhàtpårvaü dhanavyatirikto vyavasthitaþ san arthàntarabhåtameva pçthaksiddhaü dhanamupàdatte | evamupàdàturapi svàtmavyatirekeõàrthàntarabhåtaü dar÷anàdikamupàdànaü syàt || 4 || na tu saübhavatãtyàha- ajyate kenacitka÷cit kiücitkenacidajyate | kutaþ kiücidvinà ka÷cit kiücitkaücidvinà kutaþ || 5 || (##) iha bãjàkhyena kàraõena kiücitkàryamabhivyajyate 'ïkuràkhyam, tena ca kàryeõa kiücit kàraõamabhivyajyate bãjàkhyam- asyedaü kàraõamidamasya kàryamiti | evaü yadi kenaciddar÷anàdikenopàdànena ka÷cidàtmasvabhàvo 'bhivyajyate asyàyamupàdàteti, kenaciccàtmanà kiücidupàdànaü dar÷anàdikamabhivyajyate idamasyopàdànamiti, tadànãü syàtparasparàpekùayorupàdànopàdàtroþ siddhiþ yadà tu upàdàtàraü vinà pçthak siddhaü dar÷anàdikamabhyupagamyate, tadà tannirà÷rayamasadeva tasmànnàstyubhayorapi siddhiþ, iti na yuktametat- dar÷anàdibhyaþ pçthagavasthita upàdàteti || 5 || atràha- yaduktaü dar÷ana÷ravaõàdibhya ityàdi, atrocyate | yadi sarvebhyo dar÷anàdibhya pràgavasthita ityabhyupagataü syàt, syàdeùa doùaþ | yadà tu- sarvebhyo dar÷anàdibhyaþ ka÷citpårvo na vidyate | kiü tarhi ekaikasmàtpårvo vidyate | yadà caivam, tadà- ajyate dar÷anàdãnàmanyena punaranyadà || 6 || yadà dar÷anena draùñetyabhivyajyate, na tadà ÷ravaõàdãnyupàdàya praj¤apyate, tata÷ca pårvoktadoùànavasara iti || 6 || ucyate | etadapi na yuktaü dar÷anàdirahitasya nirupàdànasya nirhetukasya nira¤janasyàstitvàsaübhavàt | sarvebhyo dar÷anàdibhyo yadi pårvo na vidyate | iti parikalpyate, evamapi- ekaikasmàtkathaü pårvo dar÷anàdeþ sa vidyate || 7 || yo hi sarvebhyaþ pårvo na bhavati, sa ekaikasmàdapi na bhavati | tadyathà sarvebhyo vçkùebhya pràg vanaü nàsti, tadà ekaikasmàdapi nàsti | sarvàsàü ca sikatànàü tailajananàbhàve sati ekaikasyà api sikatàyàstailaü nàsti | api ca | yo hyekaikasmàtpårvo bhavati, nanu sa sarvebhyo 'pi pårvaü evetyabhyupagataü bhavati | ekaikavyatirekeõa sarvasyàbhàvàt | tasmànna yuktamekaikasmàtpårvo vidyata iti || 7 || ita÷ca na yuktam- yasmàt- draùñà sa eva sa ÷rotà sa eva yadi vedakaþ | tadà- ekaikasmàdbhavetpårvaü na ca yuktaü vaktuü sa eva draùñà sa eva ÷roteti | yadi syàt, tadà dar÷anakriyàrahitasyàpi ÷roturdraùññatvaü syàt, ÷ravaõakriyàrahitasyàpi draùñuþ ÷rotçtvaü syàt | na caivaü dçùñaü yaddar÷anakriyàrahito 'pi draùñà syàt, ÷ravaõakriyàrahita÷ca ÷roteti | ata evàha- (##) evaü caitanna yujyate || 8 || iti | pratikriyaü ca kàrakabhedàtkuta etadevaü bhaviùyatãti pratipàdayannàha- evaü caitanna yujyata iti || àcàryabuddhapàlitastu vyàcaùñe- ekatve hi àtmanaþ indriyàntaragamanaprasaïgaþ puruùasya syàt, vàtàyanàntaropagamanavaditi | asya àcàryabhàvaviveko dåùaõamàha- sarvagatasyàtmano nendriyàntaragamanamastãtyayuktaþ prasaïgadoùa iti | tadetadayuktaü svayåthyaparikalpitapudgalavàdaniràsasya prastutatvàt, tasya ca sarvagatatvàpratij¤ànàt | tasmàd yukta eva prasaïgadoùa || 8 || athàpi yathoktadoùaparijihãrùayà- draùñànya eva ÷rotànyo vedako 'nyaþ punaryadi | parikalpyate, tadapi na yuktam | evaü hãùyamàõe- sati syàd draùñari ÷rotà bahutvaü càtmanàü bhavet || 9 || tadyathà goranyo '÷vaþ na hi gavi sati na bhavati yaugapadyena, evaü yadi draùñuranyaþ ÷rotà syàt, sadraùñaryapi sati syàdyaugapadyena | na caivamiùyate iti nàstyanyatvam | api ca | evaü sati bahava evàtmànaþ pràpnuvanti draùñña÷rotçvedakàdãnàü pçthak pçthak siddhayupagamàt | tasmàdekaikasmàdapi dar÷anàdeþ pårvaü nàsti pudgalo nàma ka÷cit || 9 || atràha- vidyata eva pårvaü sa sarvebhyo dar÷anàdibhya àtmà | atha matam- yadyasti, kena praj¤apyate sa iti yaducyate, iha dar÷anàdibhyaþ pårvaü nàmaråpàvasthàyàü catvàri mahàbhåtàni santi yataþ kramànnàmaråpapratyayaü ùaóàyatanamiti dar÷ana÷ravaõàdãnyutpadyante | tasmàddar÷anàdibhyaþ pårvaü caturmahàbhåtopàdànamevàstãti | evamapi- dar÷ana÷ravaõàdãni vedanàdãni càpyatha | bhavanti yebhyasteùveùa bhåteùvapi na vidyate || 10 || yebhyo mahàbhåtebhyo dar÷anàdikamutpadyate, teùvapi mahàbhåtopàdànanimittako 'pyeùa na yujyate pårveõaiva hetunetyabhipràyaþ | tatra yathà pårvamuktam- kutaþ kiücidvinà ka÷citkiücitkaücidvinà kutaþ | iti, ihàpi tathaiva vaktavyam | mahàbhåtopàdànàdya÷càtmà pårvaü siddhaþ syàt, sa mahàbhåtànyupàdàya syàt | na caivam, nirhetukatvàt | ya÷ca nàsti, sa kathaü mahàbhåtànyupàdàsyati? iti dar÷anopàdànavadbhåtopàdàne 'pi dåùaõamuktameveti na punarucyate || 10 || atràha- yadyapyevamàtmà pratiùiddhaþ, tathàpi dar÷anàdikamasti, apratiùedhàt | na ca anàtmasvabhàvànàü ghañàdãnàü dar÷anàdisaübandho 'sti | tasmàtsaübandhã vidyata evàtmeti | ucyate | syàdàtmà yadi dar÷anàdãnyeva syuþ | na tu santi | yasya dar÷anàdãnyupàdànaü sa yadà nàstãti (##) pratipàditam, tadà tasminnàtmani upàdàtari asati, kuto dar÷anàdãnàmupàdànabhåtànàmastitvamityàha- dar÷ana÷ravaõàdãni vedanàdãni càpyatha | na vidyate cedyasya sa na vidyanta imànyapi || 11 || yasya dar÷anàdãni parikalpyante sa yadà nàstãtyuktam, nanu tadaiva dar÷anàdikamapi nàstãti spaùñamàdar÷itaü bhavati | tata÷ca dar÷anàdyabhàvànnàstyevàtmeti || 11 || atràha- kiü khalu bhavato ni÷citametannàstyevàtmeti? kena etaduktam? nanu ca anantaramevoktaü dar÷anàdyabhàvàdàtmàpi nàstãti | uktametadesmàbhiþ | na tu asyàrtho bhavatà samyagni÷citaþ | yato bhàvaråpa àtmeti parikalpitaþ, sa svabhàvato na vidyate, tasya ca mayà svabhàvàbhinive÷anivartakameva vacanamuktamasadviparyàsapratipakùeõa, na tu asya abhàvaþ parikalpitaþ | dvayaü hyetat parityàjyaü ya÷ca bhàveùvabhinive÷aþ, ya÷ca abhàveùu abhinive÷a iti | yathoktamàryadevena- yastavàtmà mamànàtmà tenàtmàniyamànna saþ | nanvanityeùu bhàveùu kalpanà nàma jàyate || iti || 11 || etadeva pratipàdayannàha- pràk ca yo dar÷anàdibhyaþ sàüprataü cordhvameva ca | na vidyate 'sti nàstãti nivçttàstatra kalpanàþ || 12 || pràk tàvaddar÷anàdibhya àtmà nàsti, tatra hi tasyàstitvàbhàvàt | dar÷anàdisahabhåto 'pi nàsti, pçthakpçthagasiddhayoþ sahabhàvàdar÷anàt ÷a÷a÷çïgayoriva | àtmopàdànayo÷ca parasparanirapekùayo pçthakpçthagasiddhatvàt sàüpratamapi nàsti | urdhvamapi | yadi hi pårvaü dar÷anàdãni syuþ, uttarakàlamàtmà syàt, tadànãmårdhvaü saübhavet | na caivam, akartçkasya karmaõo 'siddhatvàt | ya÷caivamàtmà dar÷anàdibhyaþ pràk pa÷càd yugapacca parãkùyamàõo nàsti, tasya idànãmanupalabdhasvabhàvasya astitvaü nàstitvaü và kaþ parikalpayetpràj¤aþ? tasmàtkarmakàrakavadeva upàdànopàdàtroþ parasparàpekùà siddhirna svàbhàvikãti sthitam || ata evoktaü bhagavatà àryasamàdhiràjabhaññàrake- tahi kàli so da÷abalo anagho jinu bhàùate imu samàdhivaram | supinopamà bhagavatã sakalà na hi ka÷ci jàyati na co mriyate || (##) na ca sattvu labhyati na jãvu naro imi dharma phenakadalãsadç÷àþ | màyopamà gaganavidyusamà dakacandrasaünibha marãcisamàþ || na ca asmi loki mçtu ka÷ci naro paraloka saükramati gacchati và | na ca karma na÷yati kadàci kçtaü phalu deti kçùõa÷ubha saüsarato || na ca ÷à÷vataü na ca uccheda puno na ca karmasaücayu na càpi sthitiþ | na ca so 'pi kçtva punaràspç÷ati na ca anyu kçtva puna vedayate || na ca saükramo na ca punàgamanaü na ca sarvamasti na ca nàsti punaþ | na ca dçùñisthànagati÷uddhiriha na ca sattvacàrasupa÷àntagati || anutpàda ÷ànta animittapadaü sugatàna gocara jinàna guõà | bala dhàraõã da÷abalàna balaü buddhàniyaü vçùamità paramà || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau pårvaparãkùà nàma navamaü prakaraõam || (##) 10 agnãndhanaparãkùà da÷amaü prakaraõam | atràha- yadidamuktaü tasmàtkarmakàrakavadeva upàdànopàdàtrorapi na svàbhàvikã siddhiriti, tadayuktam, sàpekùàõàmapi padàrthànàü sasvàbhàvyadar÷anàt | tathà hi agnirindhanamapekùya bhavati | na ca niþsvabhàvo 'gniþ, tasya auùõyadàhakatvàdisvabhàvakàryopalambhàt | evamagnimapekùya indhanaü bhavati | na ca tanniþsvabhàvam, bàhyamahàbhåtacatuùñayasvabhàvatvàt | evamupàdànasàpekùo 'pyupàdàtà svabhàvato bhaviùyati, upàdàtçsàpekùaü copàdànamityagnãndhanavadetau bhaviùyata upàdànopàdàtàràviti | ucyate | syàdetadevam, yadi agnãndhane eva syàtàm, na tu staþ | katham? iha yadi agnãndhane syàtàm, niyataü te ekatvena và syàtàmanyatvena và? ubhayathà tu na yujyata ityàha- yadindhanaü sa cedagnirekatvaü kartçkarmaõoþ | anya÷cedindhanàdagnirindhanàdapyçte bhavet || 1 || tatra idhyate yat tadindhanam, dàhyaü kàùñhàdikasaübhåtam | tasya dagdhà kartà agniþ | tatra yadi tàvad yadindhanaü sa evàgniriti parikalpyate, tadà kartçkarmaõorekatvaü syàt | na caivaü dçùñam, ghañakumbhakàrayo÷chettçcchettavyayo÷caikatvaprasaïgàt, tasya cànabhyupagamàt | atha anyatvam, evamapi yadi indhanàdanyo 'gniþ syàt, tadà indhananirapekùasyàgnerupalabdhiþ syàt | na hi ghañàdanyaþ pañastannirapekùo na dçùñaþ | na caivamindhananirapekùo 'gniriti na yuktametat || 1 || api ca | yadi indhanàdanyo 'gniþ syàt, tadànãm- nityapradãpta eva syàdapradãpanahetukaþ | punaràrambhavaiyarthyamevaü càkarmakaþ sati || 2 || indhanàtpçthagbhåto 'gniriùyamàõo nityapradãpta eva syàt, apradãpanahetuka÷ca syàt punaràrambhavaiyarthyaü ca syàt, evaü ca sati akarmaka eva syàt || 2 || amumevàrthaü pratipàdayitukàma àha- paratra nirapekùatvàdapradãpanahetukaþ | punaràrambhavaiyarthyaü nityadãptaþ prasajyate || 3 || iti | tatra pradãpyate taditi pradãpanamindhanam | pradãpanaü heturasyeti pradãpanahetuka, na pradãpanahetukaþ apradãpanahetukaþ | yadi pradãpanàdanyo 'gniþ syàt, tadà indhananirapekùaþ syàt | yo hi yasmàdanyaþ, sa tannirapekùo dçùñaþ, ghañàdiva pañaþ | tata÷ca paratra nirapekùatvàdapradãpanahetukaþ syàt, pradãpanasàpekùasya hi agneþ tadabhàve syànnirvàõam | yadà tu pradãpananirapekùa, tadà nirvàõapratyayavaikalyànnityapradãpta eva bhavet | nityapradãpte càgnau sati agneraparinirvàõàrthaü (##) càsya upàdànasaüdhukùaõàdikaü vyarthameva syàt | evaü ca sati akarmako 'gniþ kartà syàt | na ca avidyamànakarmakasya kartçtvaü vandhyàsutasyeva | tasmàdindhanàdagneranyatvamiti na yujyate || 3 || atràha- yadetaduktam- anya÷cedindhanàdagnirindhanàdapyçte bhavet | iti, tadayuktam | ihànyatve 'pi sati agnãndhanayorna vinaiva indhanena agnerastitvam | yasmàjjvàlàparigato 'rtho dàhyatvalakùaõaþ indhanam | tadà÷rayeõa ca agnirupalabhyate na pçthak | yadà caitadevam, agnisaübandhàdevendhanavyapade÷o bhavati, indhanà÷rayeõa càgnirupalabhyate na pçthak, tadà anya÷cedindhanàdagnirityàdidoùaprasaïgasya nàstyevàvasara iti | asya pakùasyàùyayuktatàmudbhàvayannàha- tatraitasmàdidhyamànamindhanaü bhavatãti cet | kenedhyatàmindhanaü tattàvanmàtramidaü yadà || 4 || yadi manyase jvàlàparigato 'rtho dàhyalakùaõaþ indhanam, tadà÷raya÷càgniriti, evamapi parikalpyamàne indhanamagnirdahatãti nopapadyate | yasmàt kenedhyatàmindhanaü tattàvanmàtramidaü yadà | ihendhanamagnirdahatãti parikalpyamàne jvàlàparigataü dàhyamindhanamiti, na caitadvayatirekeõàparamagniü pa÷yàmo yenendhanaü dahyeta | yasmàdetàvanmàtramidamupalabhyate yaduta jvàlàparigataü dàhyamàtram | yadà caitadvayatirikto nàstyagniþ, tadà kena tadindhanaü dàhyatàm? tàvanmàtramidaü yadà, idhyamànamàtramidaü yadetyarthaþ | tasmànnàgnirindhanaü dahati tadvayatiriktàgnyabhàvàt | yadà caivam, tadà kutaþ kasyacijjvàlàparigatiriti sa eva doùo na vepate || 4 || api ca | anyatvàbhyupagame 'gnãndhanayoridhyamànavyapade÷àbhàvàtkuta idhyamànamindhanam, kuto và indhanamagnirdhakùyatãti pratipàdayannàha- anyo na pràpsyate 'pràpto na dhakùyatyadahan punaþ | na nirvàsyatyanirvàõaþ sthàsyate và svaliïgavàn || 5 || yadi indhanàdanyo 'gniþ syàt, so 'nyatvàdandhakàramivendhanaü na pràpnuyàt | na ca dhakùyati apràptatvàdviprakçùñade÷àvasthitamivetyabhipràyaþ | evaü ca idhyamànamindhanaü bhavatãti nopapannameva | tata÷ca agnernirvàõaü na syàt | anirvàõa÷ca svaliïgavàneva sthàsyati, pradãpta ityarthaþ | và÷abdo 'vadhàraõe draùñavyo vikalpàrtho và | svaliïgavàneva agniþ sthàsyati, yadi và nàstyanyatvamagnerindhanàditi | samuccaye và | anyo na pràpsyati na dhakùyati na ca nirvàsyati svaliïgavàü÷ca sthàsyati | tasmàdayuktamindhanàdanyatvamagneþ || 5 || (##) atràha- ayuktamagnãndhanayoranyatvam, yasmànna pràpsyate 'pràpto na dhakùyatyadahan punarityàdi, tadayuktam | dçùñà hi anyatve strãpuruùayoþ pràptiþ, evamagnãndhanayorapi bhaviùyatãti | ucyate- anya evendhanàdagnirindhanaü pràpnuyàdyadi | strã saüpràpnoti puruùaü puruùa÷ca striyaü yathà || 6 || syàdetadevam, yadi strãpuruùavatparasparànapekùà agnãndhanayoþ siddhiþ syàt || 6 || na tvastãtyàha- anya evendhanàdagnirindhanaü kàmamàpnuyàt | agnãndhane yadi syàtàmanyonyena tiraskçte || 7 || na tvevaü saübhavati yadindhananirapekùo 'gniþ syàt, agninirapekùaü cendhanamiti | tasmàd dçùñàntavaiyarthyam | anyonyàpekùàdhãnajanmanàü satyanyatve yeùàü pràptiþ siddhà, teùàmeva dçùñàntatvenopàdànaü nyàyyaü syàt | te ca na saübhavantãti na yuktametadanyatve sati pràptirastãti || 7 || atràha- yadyapi agnãndhanayoþ strãpuruùavatparasparanirapekùà siddhirnàsti, tathàpi parasparàpekùà tàvadasti | tata÷ca astyevàgnãndhanayoþ svaråpasiddhiþ parasparasàpekùatvàt | na hi avidyamànayorvandhyàputraduhitroþ parasparàpekùatà dçùñeti | ucyate | evamapi- yadãndhanamapekùyàgnirapekùyàgniü yadãndhanam | kataratpårvaniùpannaü yadapekùyàgnirindhanam || 8 || asyendhanasya ayamagnirdàhakaþ kartà, ityevaü yadi indhanamapekùyàgnirvyavasthàpyate, asyàgneridamindhanaü karmetyevamagnimapekùya yadãndhanam, tat kataradanayoþ pårvaniùpannam? kimindhanaü yadapekùyàgni syàt, uta agniryamapekùyendhanaü syàt? tatra yadi indhanaü pårvaniùpannamiti kalpyate, tadayuktam, agninirapekùasya anidhyamànasyendhanatvàbhàvàt, tçõàdeþ sarvasya caiva indhanatvaprasaïgàt | atha pårvamagniþ pa÷càdindhanamiti, tadapyayuktam, indhanàtpårvasiddhasyàgnerasaübhavàt, nirhetukatvaprasaïgàt | pa÷càccàpekùayà niùprayojanatvàt | tasmànnàsti atra kiücitpårvasiddhaü yadapekùya itarasya siddhi syàt || 8 || athàpi manyase- pårvamindhanaü pa÷càdagniriti, evamapi yadãndhanamapekùyàgniragneþ siddhasya sàdhanam | bhaviùyati | yadi indhanamapekùyàgnirbhaviùyatãti parikalpyate, evaü tarhi siddhasya sato 'gneþ punarapi sàdhanaü syàt | vidyamànasyaiva padàrthasya siddharåpasyàpekùà yujyate | na hi avidyamàno devadatto gçhe kaücidapekùate | evaü yadi agnirvidyamàno na syàt, nàsàvindhanamapekùate | tasmàdastitvamagne rambhupeyam | tadà ca kimasya indhanasyàpekùayà punaþ kartavyam? na hi siddho 'gniþ punarindhanena (##) kartavyo yadarthamindhanàpekùàsàphalyaü syàt | tasmàdindhanamapekùyàgnirbhavatãti na yuktam | api ca | yadi indhanamapekùyàgnirbhavatãti parikalpyate- evaü satãndhanaü càpi bhaviùyati niragnikam || 9 || yadi indhanamasiddhaü syàt, naiva tadagninà apekùyeta, asiddhasyàpekùàyogàt | tasmànniragnikasyendhanasya siddhirabhyupeyà, na caivametaditi na yuktametaditi || 9 || atha matam- yaugapadyenaiva indhanasiddhayà agnisiddhiþ, agnisiddhayà ca indhanasiddiþ | tata÷ca ekasyàpi pårvasiddhayanabhyupagamàt, tatra yaduktam- kataratpårvaniùpannaü yadapekùyàgnirindhanam | iti, tadayuktamiti | ucyate | evamapãùyamàõe ubhayasyàpi nàsti siddhiþ | yasmàt- yo 'pekùya sidhyate bhàvastamevàpekùya sidhyati | yadi yo 'pekùitavyaþ sa sidhyatàü kamapekùya kaþ || 10 || tatra yadi yaþ agnyàkhyo bhàvaþ yamindhanàkhyaü bhàvamapekùya sidhyati, indhanàkhya÷ca bhàvaþ yo 'gninà àtmasiddhayarthamapekùitavyaþ, sa yadi tameva agnyàkhyaü padàrthamapekùya sidhyati, kathyatàmidànãü sidhyatàü kamapekùya kaþ iti | yadà ca agnyabhàve sati indhanasya siddhireva nàsti, tadà akàraõasyendhanasyàbhàvàt kutastaddhetuko 'gniþ prasetsyati? evaü ya indhanàkhyo bhàvaþ yamagnyàkhyaü bhàvamapekùya sidhyati, agnyàkhya÷ca bhàvo yaþ indhanàkhyena àtmasiddhayarthamapekùitavyaþ, sa yadi tamevendhanàkhyaü bhàvamapekùya sidhyati, kathyatàü kimidànãü sidhyatàü kamapekùya kaþ iti | yadà hi indhanàbhàve sati agneþ siddhirnàsti, tadà niùkàraõasyàgnerabhàvàt kutastaddhetukamindhanam? || 10 || ita÷ca agnãndhanayoþ parasparàpekùayàpi siddhirasatã, siddhàsiddhayorapekùàbhàvàditi pratipàdayannàha- yo 'pekùya sidhyate bhàvaþ so 'siddho 'pekùate katham | athàpyapekùate siddhastvapekùàsya na yujyate || 11 || yo hi agnyàkhyo bhàvaþ indhanàkhyaü bhàvamapekùya sidhyati, saþ asiddho và indhanamapekùate siddho và? yadi asiddhaþ, tadà asiddhatvàt kharaviùàõavannendhanamapekùeta | atha siddhaþ, siddhatvàt kimasyendhanàpekùayà? na hi siddhaü punarapi sàdhyate vaiyarthyàt | evamindhane 'pi vàcyam | tasmànnàgnãndhanayoþ parasparàpekùayà yaugapadyena và siddhiriti || 11 || yata÷caivam, tasmàt- apekùyendhanamagnirna atha syàt- anapekùyàgnistarhi bhaviùyatãti | etadapi na yuktamityàha- (##) nànapekùyàgnirindhanam | anyatvapratiùedhàdahetukatvaprasaïgàcca | yathà ca agnirapekùya và anapekùya và indhanaü saübhavati, evamindhanamapãtyàha- apekùyendhanamagniü na nànapekùyàgnimindhanam || 12 || etacca anantarameva gatàrthatvànna punarucyate || 12 || atràha- kimanayà asmàkamatisåkùmekùikayà prayojanam, ye vayaü bråmaþ- yasmàdagninà idhyamànamindhanaü pratyakùata upalabhyate, tasmàtte eva agnãndhane iti | ucyate | syàdetadevam, yadi agnirindhanaü dahet | yadi indhane 'gniþ saübhavet, sa indhanaü dahet | na tu saübhavatãtyàha- àgacchatyanyato nàgnirindhane 'gnirna vidyate | indhanavyatiriktàttàvatkuta÷cidanyato 'gneràgamanaü nàsti, tasya adçùñatvàt | nirindhanasya càhetukasyàgneràgamanàbhàvàt, sendhanasya càgamane prayojanàbhàvàt, tatràpi cendhane tulyaparyanuyogàt, anavasthàprasaïgàcca àgacchatyanyato nàgniþ | tathà indhane 'pyagnirna saübhavati tatrànupalabhyamànatvàt | atha syàt- vidyamànasyàpi målodakàdivadabhivya¤jakapratyayavaikalyàtpårvamanupalabhyamànatvam, araõinigharùaõàdabhivya¤jakapratyayasaübhavàttu pa÷càdupalabdhiriti | idameva tàvatsaüpradhàryate- kiü punarmålodakàdãnàmabhivya¤jakaiþ pratyayaiþ kriyata iti | tatra svaråpaü tàvanna kriyate vidyamànatvàt abhivyaktiþ kriyata iti cet, keyamabhivyaktirnàma? prakà÷ateti cet, evaü tarhi saiva kriyate pårvamavidyamànatvàdasyàþ | satkàryavàdatyàga÷caivaü jàyate abhivyakteþ pårvamavidyamànatvàtpa÷càcca bhàvàt | svaråpasya cotpattipratyayanirapekùatvàtkhapuùpavadabhivyaktipratyayasàpekùatàpi na syàt | api ca iyamabhivyaktirabhivyaktasya và bhàvasya parikalpyeta anabhivyaktasya và? tatra tàvad yadabhivyaktaü tannàbhivyajyate, tasyàbhivyaktivaiyarthyàt aniùñadoùaprasaïgàcca | anabhivyaktamapi nàbhivyajyate khapuùpavadanabhivyaktatvàt | ityevamabhivyaktirna saübhavati || athàpi syàt- vidyamànasyaiva pratyayaiþ sthaulyaü kriyate iti, evamapi yadeva sthaulyaü pårvaü nàstãti tadeva kriyata iti kutaþ sthaulyàpàdanamabhivyaktiþ? saukùmyasya ca nirhetukasyàsaübhavàt kasya sthålatàpàdanàdabhivyaktiþ syàditi | tadevaü sarvathà indhane agnerna saübhava iti indhane 'gnirna vidyate | na càvidyamànàgninà indhanasya dahanamupajàyate ityasatyamevaitadupalabhate bhavàn | api ca | yathà pårvaü gatàgatagamyamànànàü dåùaõamuktam- atrendhane ÷eùamuktaü gamyamànagatàgataiþ || 13 || agninà indhanaü dahyamànamupalabhyate ityatra indhanaprastàve ÷eùaü dåùaõaü gamyamànagatàgatadåùaõena veditavyam, uktapàñhaviparyayeõa- (##) dagdhaü na dahyate tàvadadagdhaü naiva dahyate | dagdhàdagdhavinirmuktaü dahyamànaü na dahyate || ityàdinà | yata evam, ato nàstyagninà indhanasya dahanamiti veditavyam || 13 || idànãü yathopapàditamarthaü nigamayannàha- indhanaü punaragnirna nàgniranyatra cendhanàt | nàgnirindhanavànnàgnàvindhanàni na teùu saþ || 14 || tatra yadindhanaü sa cedagnirekatvaü kartçkarmaõoþ | bhavet, ityanena agnãndhanayorakatvapratiùedhàt indhanaü punaragnirna, anya÷cedindhanàdagnirindhanàdapyçte bhavet | ityàdinà anyatvasya pratiùedhàt nàgniranyatra cendhanàt | tattvànyatvobhayapakùapratiùedhàdeva tadvatpakùàdhàràdheyapakùàõàmapyarthataþ pratiùiddhatvàttànapi nigamayannàha- nàgnirindhanavànnàgnàvindhanàni na teùu saþ | iti | tatràgnirindhanavànna bhavati | indhanamasyàsmin và vidyata iti vyatirekeõa và vyutpàdena avyatirekeõa và | tatra vyatirekeõa- tadyathà gomàn devadattaþ | avyatirekeõa- buddhimàn devadatto råpavànityàdi | agnãndhanayo÷ca pakùadvayasyàpi pratiùiddhatvàdindhanavànagniriti pratiùedho vihitaþ | anyacca | kuõóaü dadhna àdhàratàü pratipadyate | na cendhanàdanyatvamagnerastãti nàgnàvindhanànãti yujyate | nàpi indhane 'styagniþ, anyatvapratiùedhàditi | evamàdhàràdheyatàpratiùedho 'pyarthata upapàdita eva || 14 || yathà càgniþ pa¤cadhà vicàryamàõo na saübhavati, evamàtmàpi, ityatidi÷annàha- agnãndhanàbhyàü vyàkhyàta àtmopàdànayoþ kramaþ | sarvo nirava÷eùeõa tatra upàdãyate ityupàdànaü pa¤copàdànaskandhàþ | yastànupàdàya praj¤apyate, sa upàdàtà grahãtà niùpàdaka àtmetyucyate | ahaükàraviùayatvàdàhita utpàdito 'haümàno 'sminniti | tadasyàtmana upàdànasya ca yaþ kramaþ siddhiþ, sa sarvo 'gnãndhanàbhyàü vyàkhyàto 'vagantavyo nirava÷eùeõa || (##) kaþ punaþ sarvasya nirava÷eùasya ca bhedaþ? sarvagrahaõenaiva pa¤ca pakùàþ samanantaraprakrànta abhisaübadhyante | sarve ete pa¤càpi pakùàþ agnãndhanavadàtmopàdànayorapyavikalà óhaukanãyàþ | ya÷caiyà pratipàdane upapattikramaþ pràgupavarõitaþ, tena nirava÷eùeõa àtmopàdànayoþ pratiùedho veditavyaþ ityanena sarvàtmanà pratiùedhasàmyamagnãndhanàbhyàmàtmopàdànayorveditavyamityupadar÷anàrthaü sarvo nirava ÷eùeõetyàha | tatra yadevopàdànaü sa eva àtmà, ityevaü kartçkarmaõorekatvaprasaïgànna yujyate nàpyanyadupàdànamanya upàdàtà, skandhavyatirekeõàpyàtmopalabdhiprasaïgàt, paratra nirapekùatvàdityàdiprasaïgàcca | ekatvànyatvapratiùedhàcca skandhavànaùyàtmà na bhavati | anyatvàbhàvàcca nàtmani skandhà na skandheùvàtmà | yata evaü pa¤casu prakàreùu àtmano na sattvam, tasmàtkarmakàrakavadeva àtmopàdànayoþ parasparàpekùikã siddhiriti sthitam || ya÷càyamàtmopàdànayoþ kramaþ, sa nànayoreva, kiü tarhi- sàrdhaü ghañapañàdibhiþ || 15 || nirava÷eùaiþ padàrthaiþ sarvathà vyàkhyàto veditavyaþ | ghañàdayo hi kàryakàraõabhåta avayavàvayavibhåtà lakùaõalakùyabhåtà guõnaguõibhåtà và syuþ | tatra mçddaõóacakrasåtrasalilakulàlakaravyàyàmàdayo ghañasya kàraõabhåtàþ, ghañaþ kàryabhåtaþ | kapàlàdayo nãlàdayo và avayavabhåtàþ ghaño 'vayavã | pçthubudhnalambauùñhadãrghagrãvatvàdãni lakùaõàni ghaño lakùyaþ| ÷yàmatvàdayo guõàþ, ghaño guõã | ityevaü vyavasthàpya agnãndhanavat kramo yojyaþ | eùàü ca ghañàdãnàmàtmopàdànayo÷ca madhyamakàvatàraprakaraõàd vyàkhyànamavaseyam || 15 || tadevaü karmakàrakavadàtmopàdànayorghañàdãnàü ca parasparàpekùikyàü siddhau vyavasthitàyàü tathàgatavacanàviparãtàrthàvabodhàbhimànitayà tãrthyamatopakalpitapadàrthavyavasthàü saugatapravacanàrthatvenopanãya atimåóhatayà- àtmana÷ca satattvaü ye bhàvànàü ca pçthakpçthak | nirdi÷anti na tànmanye ÷àsanasyàrthakovidàn || 16 || tatra saha tena vartata iti satat, satato bhàvaþ satattvam, apçthaktvam, ananyatvam ekatvamityarthaþ | tadetat satattvaü ye varõayanti, na tànàcàryaþ ÷àsanàrthapaõóitàn manyate | tadyathà- àtmà upàdànena praj¤apyate yena, sahaiva tenopàdànena saübhavati | sa na pçthak | avyatirekeõaiva bhavatãtyarthaþ | evaü yena kàraõena mçdàdinà ghañaþ praj¤apyate, tadavyatirekeõaiva sa bhavati, na pçthak | evamàtmano bhàvànàü ca satattvaü ye varõayanti, na te paramagambhãrasya pratãtyasamutpàdastha ÷à÷vatocchedarahitasya upàdàyapraj¤aptyabhidhànasya tattvaü pa÷yanti | pçthak pçthak ca ye nirdi÷anti, pçthagityàtmànam, pçthagupàdànam, pçthak kàryam, pçthak kàraõam, ityàdinà anyatvaü pa÷yanti, amånapi na ÷àsanasyàrthakovidànàcàryo manyate | yathoktam- (##) ekatvànyatvarahitaü prati÷rutkopamaü jagat | saükràntimàsàdya gataü buddhavàüstvamaninditaþ || evaü ca agnãndhanaparãkùayà adhigatadharmatattvaparamasya yoginaþ kalpenàkàlàlipsitairapi naiva vapurdahyate ràgadveùamohahutà÷anairapi và iti | yathoktaü bhagavatà- yatha gagaõu na jàtu dagdhapårvaü subahubhi kalpa÷atairhi dahyamànam | gaganasama vijànamàna dharmàn so 'pi na dahyati jàtu sàgnimadhye || sarvi hi jvalamàõi buddhakùetre praõidhi karoti samàdhiye sthihitvà | jvalata ayu pra÷àmyatàma÷eùa pçthivi vina÷yipi naivasyànyathàtvam || tathà araõiü yatha cottaràraõiü hastavyàyàmu trayebhi saügatiþ | iti pratyayato 'gni jàyate jàtu kçtu kàrya laghå nirudhyate || atha paõóitu ka÷ci màrgate kuta ayamàgatu kutra yàti và | vidi÷o di÷a sarvi màrgato nàgatirnàsya gati÷ca labhyati || skandhàyatanàni dhàtavaþ ÷ånya àdhyàtmika ÷ånya bàhiràþ | sarvàtmaviviktanàlayà dharma àkà÷asabhàvalakùaõàþ || imu ãdç÷a dharmalakùaõà buddha dãpaükaradar÷ane tvayà || (##) anubuddha yatha tvayàtmanà tatha bodhehi sadevamànuùàn || viparãtaabhåtakalpitai ràgadoùaiþ paridahyate jagat | kçpamegha÷amàmbu÷ãtalàü mu¤ca dhàràmamçtasya nàyaka || iti vistaraþ || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau agnãndhanaparãkùà nàma da÷amaü prakaraõam || (##) 11 pårvàparakoñiparãkùà ekàda÷amaü prakaraõam | atràha- vidyata eva àtmà, saüsàrasadbhàvàt | yadi hi àtmà na syàt, kasya pa¤cagatike àjavaüjavãbhàvena janmamaraõaparaüparayà saüsaraõaü syàt? uktaü hi bhagavatà- anavaràgro hi bhikùavo jàtijaràmaraõasaüsàraþ iti | avidyànãvaraõànàü sattvànàü tçùõàsaüyojanànàü tçùõàgaõóurabaddhànàü saüsaratàü saüdhàvatàü pårvà koñirna praj¤àyata iti | yadà ca bhagavadupade÷àtsaüsàro 'sti, tadà saüsartàpyasti | sa ca àtmà ucyata iti | ucyate | syàdàtmà, yadà saüsàra eva syàt | katham? yasmàdasya- pårvà praj¤àyate koñirnetyuvàca mahàmuniþ | saüsàro 'navaràgro hi nàsyàdirnàpi pa÷cimam || 1 || koñirbhàgo de÷a iti paryàyàþ | pårvà koñiþ pårvo de÷a ityarthaþ | yadi hi saüsàro nàma ka÷cit syàt, niyataü tasya pårvamapi syàt, pa÷cimamapi, ghañàdãnàmiva | uktaü ca bhagavatà- anavaràgro hi bhikùavo jàtijaràmaraõasaüsàra iti | yadeva avaràgre na staþ, saüsàrasya anavaràgravacanàt, saüsàra eva nàstãti nanu spaùñamàde÷ayàmàsa bhagavàn | tasmànnàsti saüsàraþ, pårvàparakoñayanupalambhàt, alàtacakravat, iti sthitam || atredaü vicàryate- yadi pårvaü càparaü ca saüsàrasya niùiddhaü bhagavatà, kathaü punaridamàha- tasmàttarhi saüsàrakùayàya pratipatsyàmaha ityevaü vo bhikùavaþ ÷ikùitavyam, iti? ucyate | avidyànãvaraõànàü sattvànàmityàdivi÷eùaõopàdànàtteùàmevàyamanavaràgraþ saüsàra iti pratãyate, na punastattvaj¤ànànilabalàt samunmålitàvidyànãvaraõataråõàm | teùàü tu lokottaramàrgaj¤ànàgninà dagdhà÷eùakle÷avàsanàmålaniþ÷eùapàdapànàü bhavatyeva antaþ iti vij¤eyam || kathaü punaràdirahitànàmantopade÷a iti yàvat | dçùñametad bàhyeùu vrãhyàdiùu àdyabhàve 'pi dahanàdisaüparkàdantasadbhàvaþ | yathoktamàryadevapàdaiþ- yathà bãjasya dçùño 'nto na càdistasya vidyate | tathà kàraõavaikalyàjjanmano 'pi na saübhavaþ || iti | sa ca antopade÷o laukika eva vyavahàre sthitvà saüsàracàrakàvabaddhànàmutsàhanàrthaü sattvànàü de÷ito laukikaj¤ànàpekùayà | vastukacintàyàü tu saüsàra eva nàsti, tatkuto 'sya parikùayaþ? pradãpàvasthàyàü rajjåragaparikùayavat || (##) atràha- yadyevaü laukikaj¤ànàpekùayà antavad àdirapi kiü nocyate? ucyate | ahetukadoùaprasaïgàt laukikaj¤ànàpekùayàpi saüsàrasyàderabhàva ityubhayathàpyàderabhàva eveti vij¤eyam || 1 || atràha- yadyàpi avaràgre na staþ saüsàrasya, tathàpi madhyamasti, apratiùedhàt | tata÷ca asti saüsàro madhyasadbhàvàt | iha yannàsti, na tasya madhyamasti tadyathà kårmaromapràvaraõasyeti | hàsyaþ khalvasi | nanu ca bhoþ, naivàgraü nàvaraü yasya tasya madhyaü kuto bhavet | agramiti àdiþ, pårvam, prathamam ucyate | avaramiti avasànam, antaþ, vyavaccheda ucyate | yasya saüsàrasya àdiranta÷ca pratiùiddhaþ, tasya kuto madhyaü bhaviùyati? tata÷ca saüj¤àmàtrakameva viparyàsaparava÷amànasànàü saüsàraþ àdimadhyàvasànavirahitatvàdàkà÷avadalàtacakràdivaditi bhàvaþ | saüsàràbhàvàcca nàsti àtmeti | yata evaü saüsàrasyàdimadhyàvasànàni na santi, ata eva saüsàràbhàvàjjàtijaràmaraõàdãnàü pårvàparasahakramà api naiva santãtyàha- tasmànnàtropapadyante pårvàparasahakramàþ || 2 || yathà ca nopapadyante tathà pratipàdayannàha- pårvaü jàtiryadi bhavejjaràmaraõamuttaram | nirjaràmaraõà jàtirbhavejjàyeta càmçtaþ || 3 || yadi pårvaü jàtirbhavet, tadà maraõasahità syàt | na ca jaràdirahità jàtiryujyate, asaüskçtatvaprasaïgàt | jaràmaraõarahitasya bhàvasya jàtau parikalpyamànàyàmanyatra amçtasyaiva devadattasya prathamamiha jàtiþ parikalpyamànà syàt | tata÷ca àdimàn saüsàraþ syàdahetukadoùa÷ca | abhåvamatãtamadhvànam, ityevaü pårvàntakalpanà ca na syàt | abhåtvà ca pårvaü pa÷càdihotpàdaþ syàt || atha syàt- àmràdãnàü yathà pårvaü vinàpi jaràmaraõasaübandhàt prathamameva utpàdo dçùñaþ, evamàtmàno 'pãti | naivam | sàdhyasamatvàt | àmràdãnàmapi hi svabãjanirodhe samutpadyamànatvàt nànyatràvinaùñànàmutpàda iti samametat pårveõa || atha syàt- anyadeva vçkùàdbãjam, ato 'nyatràvinà÷apårvaka eva vçkùasyotpàda iti naivam | kàryakàraõayoranyatvasyàsiddhatvàt | tathà ca vakùyati- pratãtya yadyadbhavati na hi tàvattadeva tat | na cànyadapi tattasmànnocchinnaü nàpi ÷à÷vatam || na ca bãjàdvçkùasyànyatvam | ataþ sàdhyasamametat | yata÷ca anyatràmçtasya ihotpàdo nàsti, na pårvaü jàtirabhyupeyà || 3 || (##) atha pårvaü jaràmaraõam, pa÷càjjàtiþ, evamapi- pa÷càjjàtiryadi bhavejjaràmaraõamàditaþ | ahetukamajàtasya syàjjaràmaraõaü katham || 4 || jàtipratyayaü jaràmaraõamiti vacanàjjàtihetukaü jaràmaraõamuktaü bhagavatà | yadi etatpårvaü syàttadà nirhetukaü syàt | tasmànna yuktametat | yato 'pyuktam- yatha ukkhitte loóhammi ukkheve atthi kàraõaü | ùaóane kàraõaü õatthi aõõaü ukkhevakàraõà || iti | yathàùyatrotkùepaþ patanakàraõaü nànyat, evamihàpi jàtimevakàraõatvena vinà÷asya varõayàmo nànyat, iti nàstyahetukatà vinà÷asya | jàtihetukatvàccàsyodgamanameva vinà÷asya heturiti kçtvà eùàpi gàthà sunãtà bhavati- evime saükhatà dhammà saübhavanti sakàraõà | sa bhàva eva dhammàõaü yaü vibhonti samuggatà || iti || 4 || idànãü sahabhàvenàpi jàtijaràmaraõànàmasadbhàvaü pratipàdayannàha- na jaràmaraõenaiva jàti÷ca saha yujyate | mriyeta jàyamàna÷ca syàccàhetukatobhayoþ || 5 || yadi sahabhàvo jàtijaràmaraõànàü syàt, tadà jàyamànasya maraõaü syàt | na caitadyuktam | na ca parasparaviruddhatvàdàlokàndhakàravadekakàlatà yuktà | na caivaü loke dçùñaü yajjàyamàna eva mriyate iti | api ca | ahetukatvaü jàtyàdãnàü sahabhàvakalpanàyàü syàt | na hi sahabhåtayoþ savyetaragoviùàõayoranyonyahetukatà dçùñeti na yuktametat || 5 || tadevam- yatra na prabhavantyete pårvàparasahakramàþ | prapa¤cayanti tàü jàtiü tajjaràmaraõaü ca kim || 6 || yasyàü jàtau yatra jaràmaraõe ete pårvàparasahakramàþ na santi, tàü jàtimanupalabhamànà àryàþ kiü prapa¤cayanti? kiü÷abdo 'saübhave | naiva prapa¤cayantãtyarthaþ | athavà | evamavidyamàneùu jàtyàdiùu tàü jàtibhavidyamànàü bàlàþ kiü prapa¤cayanti tacca jaràmaraõaü yanna saüvidyate? tasmàdavastuka eva bàlànàü prapa¤ca ityabhipràyaþ || 6 || (##) yathà ca saüsàrasya pårvà koñirnàsti, evamanyeùàmapi bhàvànàmityàha- kàryaü ca kàraõaü caiva lakùyaü lakùaõameva ca | vedanà vedaka÷caiva santyarthà ye ca kecana || 7 || pårvà na vidyate koñiþ saüsàrasya na kevalam | sarveùàmapi bhàvànàü pårvà koñirna vidyate || 8 || tatra yadi pårvaü kàraõaü pa÷càtkàryaü syàt, akàryakaü kàraõaü nirhetukaü syàt | atha pårvaü kàryaü pa÷càtkàraõam, evamapi kàraõàtpårvaü kàryaü nirhetukameva syàt | atha yugapatkàryakàraõe syàtàm, evamubhayamapyahetukaü syàt | evaü lakùyalakùaõe vedanàvedakau ca yojyau | na ca kevalaü saüsàrasya vyàkhyànena kàryakàraõàdikaü vyàkhyàtaü veditavyam, api ca ye 'pyante padàrthà j¤ànaj¤eyapramàõaprameyasàdhanasàdhyàvayavàvayaviguõaguõyàdayaþ, teùàmapi pårvà koñirna vidyata iti yojyam || ata eva àryaratnameghasåtre àryasarvanãvaraõaviùkambhiõà mahàbodhisattvena bhagavàn stutaþ- àdi÷àntà hyanutpannàþ prakçtyaiva ca nirvçtàþ | dharmàste vivçtà nàtha dharmacakrapravartane || iti tathà- àdita ÷ånya anàgata dharmà no gata asthita sthànaviviktàþ | nityamasàraka màyasabhàvàþ ÷uddha vi÷uddha nabhopama sarvi || yaü ca pabhàùati dharma jinasya taü ca na pa÷yati so 'kùayatàya | àdiniràtma nisattvimi dharmàstàü÷ca ca pabhàùati no ca kùapeti | kalpita buccati kalpitamàtraü antu na labhyati saüsaramàõe | koñi alakùaõa yà puri àsãdeti anàgati pratyayatàye || karma kriyà ca pravartati evaü hãnautkçùñatayà samudenti | (##) jaóóaka dharma sadà prakçtãye ÷ånya niràtma vijànatha sarvàn || ityàdi || | ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau pårvàparakoñiparãkùà nàmaikàda÷amaü prakaraõam || (##) 12 duþkhaparãkùà dvàda÷amaü prakaraõam | atràha- vidyata eva àtmà, tatsaübandhiduþkhasadbhàvàt | iha hi pa¤copàdànaskandhà duþkhamityucyate, tacca asti, tena ca duþkhena kasyacidbhavitavyaü na nirà÷rayeõeti, ato vidyata eva duþkhasyà÷rayaþ, sa càtmeti | ucyate | syàdàtmà yadi duþkhameva syàt | taddhi bhavet svayaü kçtaü và parakçtaü và ubhayakçtaü và heturahitaü và | sarvathà ca iùyamàõaü tatkàryameva nàstãti pratipàdayannàha- svayaü kçtaü parakçtaü dvàbhyàü kçtamahetukam | duþkhamityeka icchanti tacca kàryaü na yujyate || 1 || tatraike vàdinaþ svayaü kçtaü duþkhamiti pratipannàþ | apare punaþ parakçtam, anye ca ubhayakçtam| kecidahetusamutpannameva duþkhamiti pratipannàþ | sarvathà ca tadduþkhamiùyamàõaü kàryaü kartavyaü na yujyate, tadetatpratij¤àmàtrakamiti || 1 || tatpratipàdayannàha- svayaü kçtaü yadi bhavetpratãtya na tato bhavet | skandhànimànamã skandhàþ saübhavanti pratãtya hi || 2 || yasmàdimàn maraõàntikàn skandhàn pratãtya ime aupapattyàü÷ikàþ skandhà utpadyante tasmàtsvayaü kçtaü duþkhamiti nopapadyate || 2 || idànãü parakçtamapi duþkhaü yathà na saübhavati, tathà pratipàdayannàha- yadyamãbhya ime 'nye syurebhyo vàmã pare yadi | bhavetparakçtaü duþkhaü parairebhiramã kçtàþ || 3 || yadà amãbhyo maraõàntikebhyaþ skandhebhyaþ ime aupapattyàü÷ikàþ skandhà anye syuþ, ebhyo và aupapattyàü÷ikebhyaþ amã maraõàntikà skandhàþ pare syuþ, syàttadànãü parakçtaü duþkham | na caiùàmanyatvaü dçùñaü hetuphalasaübandhàvasthànàt | vakùyati hi- pratãtya yadyadbhavati na hi tàvattadeva tat | na cànyadapi tattasmànnocchinnaü nàpi ÷à÷vatam || iti | (##) ataþ parakçtamapi duþkhaü na saübhavati | yadi hi anyatvaü syàt, tadà sati anyatve etaiþ parabhåtaiþ skandhairamã parabhåtàþ kçtà iti yuktaü vaktuü syàt | na caitadevam| iti parakçtamapi duþkhaü na saübhavati || 3 || atha syàt- na bråmo yasmàdduþkhenaiva duþkhaü kçtam, ataþ svayaü kçtamiti | kiü tarhi svapudgalena yasmàtsvayameva kçtam, nàpareõa kçtvà dattam, ityataþ svayaü kçtaü duþkhamiti bråmaþ | ucyate- svapudgalakçtaü duþkhaü yadi duþkhaü punarvinà | svapudgalaþ sa katamo yena duþkhaü svayaü kçtam || 4 || yadetanmanuùyaduþkhaü pa¤copàdànaskandhalakùaõaü svayaü pudgalena kçtamiti parikalpyate, kalpyatàmasau pudgalo yena tadduþkhaü svayaü kçtam | yadi tàvadyena duþkhena svapudgalaþ praj¤apyate, tadeva duþkhaü tena kçtamiti, sa bhedena kathyatàmidaü tadduþkhamayamasya karteti | athàpi manuùyaduþkhopàdànena pudgalena tadeva duþkhaü kçtaü syàt, na tarhi svapudgalakçtaü tat, parapudgalakçtameva syàt | athopàdànabhede 'pi pudgalàbheda iùyate, etacca nàsti, upàdànavyatiriktasya bhinnasya pudgalasya dar÷ayituma÷akyatvàt | evaü tàvat svapudgalakçtaü duþkhaü na bhavati || 4 || atràha- ka evamàha svapudgalakçtaü duþkhamiti? kiü tarhi parapudgalajaü duþkham | anya eva devaduþkhànmanuùyapudgalaþ, manuùyapudgala÷ca devaduþkhaü kçtvà yasmàddevapudgalàya dadàti, tena ca devaduþkhena devapudgalaþ praj¤apyate, tasmàttasya pudgalasya tadduþkhaü parapudgalajameva bhavati | ucyate- parapudgalajaü duþkhaü yadi yasmai pradãyate | pareõa kçtvà tadduþkhaü sa duþkhena vinà kutaþ || 5 || yadi devaduþkhaü manuùyapudgalakçtam, tena ca manuùyapudgalena tadduþkhaü kçtvà parasmai devapudgalàya pradãyata iti sa devapudgalo devaduþkhavinirmuktaþ kuto yasmai pradãyeteti | evaü tàvadaparapudgalajasya duþkhasya pratigràhaka eva nàsti || 5 || idànãü ya÷ca dadàti, asàvapi nàstãtyàha- parapudgalajaü duþkhaü yadi kaþ parapudgalaþ | vinà duþkhena yaþ kçtvà parasmai prahiõoti tat || 6 || yenopàdànena sa manuùyapudgalaþ praj¤apyate, sa manuùyopàdànavyatiriktaþ katamo yo devapudgalàya devaduþkhaü kçtvà praheùyati? tasmàtparapudgalajamapi duþkhaü na saübhavati || 6 || tata÷ca- svayaükçtasyàprasiddherduþkhaü parakçtaü kçtaþ | paro hi duþkhaü yatkuryàttattasya syàtsvayaü kçtam || 7 || (##) yadi devapudgaladuþkhaü manuùyapudgalena kçtatvàtparakçtaü bhavati, nanu, manuùyapudgalasya svayaükçtameva tadbhavati | etacca nàstãtyuktam | tataþ svayaükçtasyàprasiddheryadà manuùyapudgalena svayaü tadduþkhaü na kçtam, tadà kutaþ parapudgalasya devàkhyasya tadduþkhaü parakçtaü bhaviùyatãti | ato 'pi parakçtaü duþkhaü na saübhavati || 7 || idànãü prakaraõàntareõàpi pakùadvayàsaübhavaü pratipàdayannàha- na tàvatsvakçtaü duþkhaü na hi tenaiva tatkçtam | paro nàtmakçta÷cetsyàdduþkhaü parakçtaü katham || 8 || ita÷ca svaparàbhyàü duþkhasya karaõaü na yujyate, yasmànna tàvatsvakçtaü duþkham | kiü kàraõam? yasmànna tenaiva hi tat kçtam, svàtmani vçttivirodhàt, ataþ svakçtaü nàsti | na parakçtamapi, yasmàdyo 'sau paraþ karotãti parikalpyate, sa eva tàvannàtmanà kçto nàtmanà niùpannaþ tasyàpi hetvantaràpekùaõàt | ya÷ca svàtmanà na niùpannaþ, sa kathamavidyamànasvabhàvaþ san paraü kariùyatãti na yuktametat || 8 || idànãmubhayakçtamapi duþkhamasadityàha- syàdubhàbhyàü kçtaü duþkhaü syàdekaikakçtaü yadi | yadi hi ekaikena duþkhasya karaõaü syàt syàttadànãmubhàbhyàü kçtaü duþkham | na caikaikakçtaü tat, uktadoùàt | na caikaikena pràõàtipàte kçte dvàbhyàü kçta iti vyapade÷o dçùñaþ || idànãü nirhetukamapi duþkhaü yathà nàsti, tathà pratipadayannàha- paràkàràsvayaükàraü duþkhamahetukaü kutaþ || 9 || pareõa akàro akaraõaü yasyeti paràkàram | na svayaükàro 'syetyasvayaükàram | yadi duþkhaü svayaükçtaü nàsti, parakçtamapi nàsti yathoktena nyàyena, tadidànãü kuta eva nirhetukaü bhaviùyati khapuùpasaugandhyavat? duþkhàbhàvàtkutastasyà÷rayabhåta àtmà || 9 || yathà ca caturdhà vicàryamàõaü duþkhamasat, evaü bàhyà api bãjàïkuraghañapañàdayo bhàvà veditavyàþ, iti pratipàdayannàha- na kevalaü hi duþkhasya càturvidhyaü na vidyate | sarveùàü bàhyànàmapi bhàvànàü càturvidhyaü na vidyate || 10 || pårvavatsarva samaü yojyam | yadi khalveùàü duþkhàdãnàü càturvidhyàsaübhavaþ, tatkatamena tarhi idànãü prakàreõa eùàü siddhiriti | ucyate | svabhàvato yadi etàni duþkhàdãni syuþ, niyatameùàü caturõàü prakàràõàmanyatamena prakàreõa siddhiþ syàt | na tvasti | tasmàtsvabhàvato na santi duþkhàdãnãtyavasãyate | atha viparyàsamàtralabdhàtmasattàkàyà duþkhàdisaüvçteþ pratãtyasamutpàdavyavasthà (##) mçgyate, tadà karmakàrakaparãkùàprakaraõavihitavidhinà yathoditapakùacatuùñayatiraskàreõa idaüpratyayatàmàtràrthapratãtyasamutpàdasiddhayà siddhirabhyupeyà | yathoktam- svayaükçtaü parakçtaü dvàbhyàü kçtamahetukam | tàrkikairiùyate duþkhaü tvayà tåktaü pratãtyajam || iti || uktaü ca bhagavatà àryopàlipçcchàyàm- tathà saüvçti bhàùitu dharma jinena saüskçta 'saüskçta pa÷yatha eva | nàstiha bhåtatu àtma naro và ettaku lakùaõa sarvajagasya || kçùõa÷ubhaü ca na na÷yati karma àtmana kçtva ca vedayitavyam | no 'pi tu saükrama karmaphalasya no ca ahetuka pratyanubhoti || sarvi bhavà alikà vasikà÷ca riktaka tucchaka phenasamà÷ca | màyamarãcisamà sada ÷ånyà de÷ituþ saüvçtu te ca viviktàþ || ÷ailaguhàgiridurganadãùu yadva prati÷ruka jàyi pratãtya | evimu saüskçta sarvi vijàna màyamarãcisamaü jagu sarvam || ityàdi || 10 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau duþkhaparãkùà nàma dvàda÷amaü prakaraõam || (##) 13 saüskàraparãkùà trayoda÷amaü prakaraõam | yata÷caivaü samanantaràtikràntaprakaraõavidhinà svaparobhayakçtatvamahetusamutpanatvaü ca niråpyamàõaü bhàvànàmasat, anya÷cotpàdako vidhirasan, utpannaråpatvena caite bhàvà avidyàtimiropahatamatinayanànàü bàlapçthagjanànàü khyànti, tasmànniþsvabhàvà eva santo bàlànàü visaüvàdakà màyàkarituragàdivat tadanabhij¤ànàü na tu vij¤ànàm | ata eva sarvadharmasvàbhàvàvyàparokùadhãnayanaþ samunmålità÷eùàvidyàvàsanaþ caturviparyàsaviparyastàtràõasattvaparitràõàya aviparãtanaiþ svàbhàvyopade÷atatparo buddho jagadvibodhako mahàkàruõikaþ- tanmçùà moùadharma yadbhagavànityabhàùata | sarve ca moùadharmàõaþ saüskàràstena te mçùà || 1 || såtre uktam- tanmçùà moùadharma yadidaü saüskçtam | etaddhi khalu bhikùavaþ paramaü satyaü yadidamamoùadharma nirvàõam | sarvasaüskàrà÷ca mçùà moùadharmàõaþ iti | tathà- nàstyatra tathatà avitathatà và | moùadharmakamapyetat | pralopadharmakamapyetat iti | tadanena nyàyena yanmoùadharma tanmçùetyevaü yasmàduktavàüstathàgato bhagavàn, sarve ca moùadharmàõaþ saüskàràþ, tasmànmoùadharmakatvena te saüskàrà mçùà bhavanti citrakarayantradàrikàvat, lakùaõopetayantramayavàraõava¤citodayanavatsaràjavat | tatra visaüvàdakaü moùadharmakaü vitathakhyàtyàlàtacakravat | ato niþsvabhàvatvena mçùà sarvasaüskàràþ moùadharmakatvàt marãcikàdijalavat | yattu satyaü na tanmoùadharmakam, tadyathà nirvàõamekam | tata÷ca vihitayà upapattyà asmàccàgamàt siddhaü sarvabhàvànàü naiþsvàbhàvyam | ÷ånyàþ sarvadharmà niþsvabhàvayogena iti ca praj¤àpàramità- ardha÷atikàpàñhàt || 1 || atràha- yadyevaü moùadharmakatvena sarvasaüskàràõàü mçùàtvaü pratipàditaü bhavatà, nanvevaü sati na santi sarve bhàvà iti sarvapadàrthàpavàdinã mithyàdçùñireva syàt | ucyate | satyaü moùadharmakàþ sarvasaüskàràþ, ye 'dyàpi bhavantaü muùõanti | nanu ca bhoþ, tanmçùà moùadharma yadyadi kiü tatra muùyate | yadà asmàbhiþ tanmçùà moùadharmakam ityuktam, tadà kiü tatra muùyate? kiü tatràbhàvo bhavati? ka÷cidyadi padàrtho 'bhaviùyat, syàttasyàpavàdàdabhàvadar÷anànmithyàdçùñiþ | yadà tu padàrthameva kaücinna pa÷yàmaþ, tadà kiü tatra muùyate? naiva kiücidabhàvo bhavatãtyayukto 'yamupàlambho bhavataþ | atràha- yadi abhàvadar÷anamapi na pratipàdyate, kiü punaranenàgamena pratipàdyata iti? ucyate- etattåktaü bhagavatà ÷ånyatàparidãpakam || 2 || yadetaduktaü bhagavatà, tanna bhàvànàmabhàvaparidãpakam kiü tarhi ÷ånyatàparidãpakam svabhàvànutpàdaparidãpakamityarthaþ | yathoktamanavataptahradàpasaükramaõasåtre- (##) yaþ pratyayairjàyati sa hyajàto no tasya utpàdu sabhàvato 'sti | yaþ pratyayàdhãnu sa ÷ånya ukto yaþ ÷ånyatàü jànati so 'pramattaþ || iti || 2 || atràha- nàyamàgamo bhàvasvabhàvànutpàdaü paridãpayati, kiü tarhi niþsvabhàvatvam, svabhàvasyànavasthàyitvam, vinà÷itvam, iti | kuta etaditi cet, bhàvànàü niþsvabhàvatvamanyathàbhàvadar÷anàt | vicàryamàõànàmanyathàtvaü vipariõàmadar÷anàt ityarthaþ | etaduktaü bhavati- yadi bhàvànàü svabhàvo na syàt, tadànãü naivaiùàmanyathàtvamupalabhyeta | upalabhyate ca pariõàmaþ | tasmàtsvabhàvànava sthàyitvameva såtràrtha iti vij¤eyam || ita÷caitadevam | yasmàt- asvabhàvo bhàvo nàsti bhàvànàü ÷ånyatà yataþ || 3 || yo hyasvabhàvo bhàvaþ, sa nàsti | bhàvànàü ca ÷ånyatà dharma iùyate | na ca asati dharmiõi tadà÷rito dharma upapadyate | na hi asati vandhyàtanaye tacchayàmatopapadyata iti | tasmàdastyeva bhàvànàü svabhàva iti || 3 || api ca- kasya syàdanyathàbhàvaþ svabhàva÷cenna vidyate | yadi bhàvànàü svabhàvo na syàt, yo 'yaü vipariõàmalakùaõaþ anyathàbhàvaþ, sa kasya syàditi? atrocyate | evamapi parikalpyamàne kasya syàdanyathàbhàvaþ svabhàvo yadi vidyate || 4 || iha yo dharmo yaü padàrthaü na vyabhicarati, sa tasya svabhàva iti vyapadi÷yate, aparapratibaddhatvàt | agnerauùõyaü hi loke tadavyabhicàritvàt svabhàva ityucyate | tadeva auùõyamapsåpalabhyamànaü parapratyayasaübhåtatvàtkçtrimatvànna svabhàva iti | yadà caivamavyabhicàriõà svabhàvena bhavitavyam, tadà asya avyabhicàritvàdanyathàbhàvaþ syàdabhàvaþ | na hi agniþ ÷aityaü pratipadyate | evaü bhàvànàü sati svabhàvàbhyupagame 'nyathàtvameva na saübhavet | upalabhyate caiùàmanyathàtvam | ato nàsti svabhàvaþ || 4 || api ca | ayamanyathàbhàvo bhàvànàü naiva saübhavati, yaddar÷anàtsasvabhàvatà syàt | yathà ca na saübhavati, tathà pratipàdayannàha- (##) tasyaiva nànyathàbhàvo nàpyanyasyaiva yujyate | yuvà na jãryate yasmàdyasmàjjãrõo na jãryate || 5 || tasyaiva tàvat pràgvat pràgavasthàyàü vartamànasya bhàvasyànyathàtvaü nopapadyate | tathà hi yåno yuvàvasthàyàmeva vartamànasya nàsti anyathàtvam | athàpi avasthàntarapràptasyaiva anyathàtvaü parikalpyate, tadapi nopapadyate | anyathàtvaü nàma jaràyàþ paryàyaþ | tadyadi yåno neùyate, anyasyaiva jãrõasya bhavatãti, tadapi na yujyate | yasmànna hi jãrõasya punarjarayà saübandhaþ, niùprayojanatvàt | kiü hi jãrõasya punarjarayà saübandhaþ kuryàt? tadàgamanàntareõa jãrõatàbhàvàjjãrõo jãryata iti na yujyate | atha yåna evànyathàbhàvaþ, tadayuktam, apràptajaràvasthasya yuveti vyapade÷àt, avasthàdvayasya ca parasparaviruddhatvàt || 5 || api ca | tasya cedanyathàbhàvaþ kùãrameva bhaveddadhi | atha syàt- kùãràvasthàparityàgena dadhyavasthà bhavati, ataþ na kùãrameva dadhi bhavatãti | ucyate | yadi kùãraü dadhi bhavatãti neùyate parasparavirodhàt- kùãràdanyasya kasyàtha dadhibhàvo bhaviùyati || 6 || kimudakasya dadhibhàvo bhavatu? tasmàdasaübaddhameva tadanyasya dadhibhàvo bhaviùyatãti | tadevamanyathàtvàsaübhavàt kutastaddar÷anàt sasvabhàvatà bhàvànàü prasetsyatãti na yuktametat | yathoktamàryaratnàkaramahàyànasåtre- yo na pi jàyati no cupapadyã no cyavate na pi jãryati dharmaþ | taü jinu dar÷ayatã narasiüha tatra nide÷ayi sattva maharùã || yasya svabhàva na vidyati ka÷ci no 'parabhàvatu kenaci labdhaþ | nàntarato na pi bàhirato và labhyati tatra nive÷ayi nàthaþ || ÷ànta gatã kathità sugatena no ca gatã upapadyati kàci | tatra ca vyoharasã gatimukto muktaku mocayasã bahusattvàn || (##) sarvi vadesi niràtmaka dharmàn sattvatu gràhatu mocasi lokam | mukta svayaü gatito gatimukto tenasi pàragato na ca tãrõaþ || pàragato 'si bhavàrõavatãrõaþ pàragato na ca labhyati ka÷ci | pàru na vidyati nàpi apàru pàragato 'smi vadesi ca vàkyam || vàca na vidyati yàü ca vadesi yaü pi vadesi na vidyati taü pi | yasya vadesi na vidyati so 'pi yo 'pi vijànati so 'pi asanto || tatra praõaùñu jagaü imu sarvaü vitathavikalpanive÷ava÷ena | ÷ànta vijànati yo naru dharmàü stehi tathàgatu dçùña svayaübhåþ || ÷ànta prajànati dharma praõãtàn prãti sa vindati toùati sattvàn | so bhavatã jinu jitvena kle÷àn àtma ............ | tena vijànita bodhi jinànàü buddhiya bodhayate sa jagaü pi | ityàdi || 6 || yaccoktam- asvabhàvo bhàvo naivàsti, ÷ånyatà ca bhàvànàmiùyate, tasmàdasti ÷ånyatàa÷rayo bhàvasvabhàva iti, etadapi na yujyate ityàha- yadya÷ånyaü bhavetkiücitsyàcchånyamiti kiücana | na kiücidastya÷ånyaü ca kutaþ ÷ånyaü bhaviùyati || 7 || yadi ÷ånyatà nàma kàcit syàt, tadà tadà÷rayo bhàvasvabhàvaþ syàt | na tvevam | iha hi ÷ånyatà nàmeti sarvadharmàõàü sàmànyalakùaõamityabhyupagamàt a÷ånyadharmàbhàvàda÷ånyataiva nàsti | yadà ca a÷ånyàþ padàrthà na santi, a÷ånyatà ca nàsti, tadà pratipakùanirapekùatvàcchånyatàpi (##) khapuùpamàlàvannàstãtyavasãyatàm | yadà ca ÷ånyatà nàsti, tadàtadà÷rayà api padàrthà na santãti sthitamavikalam || 7 || atràha- trãõi vimokùamukhàni ÷ånyatànimittàpraõihitàkhyàni vimuktaye vineyebhyo bhagavatà nirdiùñàni sarvatãrthikasamayàsàdhàraõàni saugata eva pravacane samupalabhyante | yeùàmupade÷àrthameva buddhà bhagavanto '÷eùatãrthyavàdamahàmohàndhakàrànugatajagati jagadekapradãpà nairàtmyopade÷àvicchinna÷ikhà utpadyante | sa bhavàüstathàgatapravacanavyàkhyànavyàjena idànãü tàmeva ÷ånyatàü pratikùeptumàrabdhavàn, ityalaü bhavatà svargàpavargamàrgasamucchedakeneti | ucyate | aho vata bhavànatyunmukha iva atyantaviparyàsànnirvàõapuragàminaü ÷ivamçjuü paramaü panthànamavadhåya bhàvàbhinive÷avyà, kulitaü saüsàrakàntàrànugameva màrgaü mokùapuragàmitvena samà÷rito nirmumukùuþ san saüsàràñavãkàntàraþ sadbhirupàlabhya eva san abhimànàbhinive÷agrahapavara÷atayà tànevopàlabhate | nanu bhoþ, nirava÷eùakle÷avyàdhicikitsakairmahàvaidyaràjaiþ- ÷ånyatà sarvadçùñãnàü proktà niþsaraõaü jinaiþ | yeùàü tu ÷ånyatà dçùñistànasàdhyàn babhàùire || 8 || iha sarveùàmeva dçùñikçtànàü sarvagrahàbhinive÷ànàü yaniþsaraõamapravçttiþ sà ÷ånyatà | na ca dçùñikçtànàü nivçttimàtraü bhàvaþ | ye tu tasyàmapi ÷ånyatàyàü bhàvàbhinive÷inaþ, tàn prati avàcakà vayamiti kuto 'smadupade÷àt sakalakalpanàvyàvçttyà mokùo bhaviùyati? yaþ nakiücidapi te paõyaü dàsyàmãtyuktaþ, sa cet 'dehi bhostadeva mahyaü nakiücinnàma paõyam,' iti bråyàt, sa kenopàyena ÷akyaþ paõyàbhàvaü gràhayitum? evaü yeùàü ÷ånyatàyàmapi bhàvàbhinive÷aþ, kenedànãü sa teùàü tasyàü bhàvàbhinive÷o niùidhyatàmiti? ato mahàbhaiùajye 'pi doùasaüj¤itvàt paramacikitsakairmahàvaidyaistathàgataiþ pratyàkhyàtà eva te | yathoktaü bhagavatà àryaratnakåñasåtre- yanna ÷ånyatayà dharmàn ÷ånyàn karoti, api tu dharmà eva ÷ånyàþ | yannànimittena dharmànanimittàn karoti, api tu dharmà evànimittàþ | yannàpraõihitena dharmànapraõihitàn karoti, api tu dharmà evàpraõihitàþ | yaivaü pratyavekùà, iyamucyate kà÷yapa madhyamà pratipaddharmàõàü bhåtapratyavekùà | ye hi kà÷yapa ÷ånyatopalambhena ÷ånyatàü pratisaranti, tànahaü naùñapraõaùñàniti vadàmi || iti pravacanàt || tathà- varaü khalu kà÷yapa sumerumàtrà pudgaladçùñirà÷rità, na tveva abhàvàbhinive÷ikasya ÷ånyatàdçùñiþ | tatkasya hetoþ? sarvadçùñikçtànàü hi kà÷yapa ÷ånyatà niþsaraõam | yasya khalu punaþ ÷ånyataiva dçùñiþ, tamahamacikitsyamiti vadàmi | tadyathà kà÷yapa glànaþ puruùaþ syàt | tasmai (##) vaidyo bhaiùajyaü dadyàt | tasya tadbhaiùajyaü sarvadoùànuccàrya svayaü koùñhagataü na niþsaret | tatkiü manyase kà÷yapa api tu sa puruùastato glànyànmukto bhavet? no hãdaü bhagavan | gàóhataraü tasya puruùasya glànyaü bhavet, yasya tadbhaiùajyaü sarvadoùànuccàrya koùñhagataü na niþsaret | bhagavànàha- evameva kà÷yapa sarvadçùñikçtànàü ÷ånyatà niþsaraõam | yasya khalu punaþ ÷ånyataiva dçùñiþ, tamahamacikitsyamiti vadàmi || iti || 8 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau saüskàraparãkùà nàma trayoda÷amaü prakaraõam || (##) 14 saüsargaparãkùà caturda÷amaü prakaraõam | atràha- astyeva bhàvasvabhàvaþ, tatsaüsargopade÷àt | iha yannàsti, na tasya saüsargaþ, tadyathà vandhyàsutaduhitroþ | asti ca saüskàràõàü saüsargopade÷aþ | cakùuþ pratãtya råpàõi cotpadyate cakùurvij¤ànam, trayàõàü saünipàtaþ spar÷aþ, spar÷asahajà vedaneti vistaraþ | tathà saüj¤à ca vedanà ca saüsçùñàvetau dharmau nàsaüsçùñàviti saüskàràõàü saüsargopade÷aþ | tadevaü saüsargopade÷àdvidyata eva bhàvasvabhàva iti | ucyate | syàdetadevam, yadi saüsarga eva bhavato bhavet, na tvasti, yasmàt- draùñavyaü dar÷anaü draùñà trãõyetàni dvi÷o dvi÷aþ | sarva÷a÷ca na saüsargamanyonyena brajantyuta || 1 || tatra draùñavyaü råpam,dar÷anaü cakùuþ, draùñà vij¤ànam | eùàü trayàõàü dvi÷o dvi÷aþ saüsargo nàsti | cakùuùo råpasya ca, cakùuùo vij¤ànasya ca, vij¤ànasya råpasya ca saüsargo nàsti | ityevaü dvi÷o dvi÷aþ saüsargo na bhavati | sarva÷o 'pi trayàõàmapyeùàü yugapacca saüsargo nàsti || 1 || yathà ca draùñavyadar÷anadraùñaõàü dvi÷o dvi÷aþ sarva÷a÷ca saüsargàbhàvaþ, evaü ràga÷ca rakta÷ca ra¤janãyaü ca dç÷yatàm | ràgasya raktasya ca saüsargo nàsti, ràgasya ra¤janãyasya ca, trayàõàmapi yugapatsaüsargo nàsti | yathà caiùàm, evam- traidhena ÷eùàþ kle÷à÷ca ÷eùàõyàyatanàni ca || 2 || anyonyena saüsargaü na vrajanti | trayaþ prakàràstridhà, tridhàbhàvastraidham | tena traidhena ÷eùàþ kle÷à dveùamohàdayaþ, te ete dveùadviùñadveùaõãyàdinà traidhena ÷rotra÷rotç÷rotavyàdinà ca || 2 || kasmàtpunareteùàü saüsargo nàstãtyàha- anyenànyasya saüsargastaccànyatvaüna vidyate | draùñavyaprabhçtãnàü yanna saüsargaü vrajantyataþ || 3 || yadityayaü yasmàdarthe | yadi draùñavyàdãnàü parasparamanyatvaü syàt, tadà kùãrodakayoriva anyena anyasya saüsargaþ syàt | taccànyatvaü yasmàdeùàü draùñavyaprabhçtãnàü na saübhavati, ato naite saüsarga brajanti || 3 || api ca | na ca kevalamanyatvaü draùñavyàderna vidyate | kasyacitkenacitsàrdhaü nànyatvamupapadyate || 4 || na ca kevalaü kàryakàraõabhàvasthitànàü draùñavyàdãnàmanyatvaü na saübhavati, ghañapañàdãnàmapi padàrthànàü sarveùàü naiva saübhavatãtyavasãyatàm || 4 || (##) yathà caiùàü draùñavyaprabhçtãnàü parasparato 'nyatvamasat, tathà pratipàdayannàha- anyadanyatpratãtyànyannànyadanyadçte 'nyataþ | yatpratãtya ca yattasmàttadanyannopapadyate || 5 || iha yadetad ghañàkhyaü vastu pañàdanyaditi vyapadi÷yate, tadetadanyadanyatpratãtya anyadbhavati | anyavastunaþ çte, çte 'nyataþ, vinà anyat, anyadanyanna bhavati | yacca pañàkhyaü vastu anyad ghañàkhyaü vastu pratãtya anyadbhavati, tasmàtpañàkhyàdvastunaþ tad ghañàkhyaü vastu nànyadbhavatãtyavasãyatàm | yasmàt, yatpratãtya yadbhavati, tasmàttadanyanna bhavati, sàpekùatvàd bãjàïkuravat hrasvadãrghavacceti | tathà ca vakùyati- pratãtya yadyadbhavati na hi tàvattadeva tat | na cànyadapi tattasmànnocchinnaü nàpi ÷à÷vatat || iti || 5 || atràha- yadi ghañàdanyaþ pañaþ syàt, taü ca pçthagbhåtaü pañamapekùya anyo ghañaþ syàt, tadà ko doùa iti | ucyate- yadyanyadanyadanyasmàdanyasmàdapyçte bhavet | tadanyadanyadanyasmàdçte nàsti ca nàstyataþ || 6 || eko 'tra anya÷abda upadar÷ane, apara÷ca arthàntaraparàmar÷ã, anya÷ca prasiddhoccàraõam, iti anya÷abdatrayopàdànam | yadi hi etad ghañàkhyaü vastu pañàdanyasmàdanyat syàt, tad ghañàkhyaü vastu anyasmàdapi pañàkhyàdçte anyadbhavet, tadà ca pañanirapekùasyaiva ekaikasya ghañasya anyatvaü bhavet | yaddhi yasmàdanyat, tattena vinàpi siddhayati | tadyathà | sa eva ghaño na svaråpaniùpattàvanyaü pañamapekùate | evamanyatvamapi yadi ghañasya anyasmàtpañàdçte bhavet, tadànãü pañanirapekùasya ghañasya paratvaü syàt | na tu ekaikasya pañanirapekùasya ghañasyànyatvaü dçùñam| tasmàdanyadbhavatãti bruvatà yadapekùya yadanyat, tatastadanyanna bhavatãti sphuñamabhyupetaü bhavati || atràha- yadi khalu anyatvamevaü kuta÷citkasyacinnàsti, nanu idamapi tadà na saübhavati vaktum- yasmàdanyatpratãtya anyadanyadbhavatãti, tasmàdeva tadanyadanyanna bhavatãti | ucyate | yata eva hi parasparàpekùikã bhàvànàmanyatvasiddhiþ, ata eva anyadityucyate laukike vyavahàre sthitvà | vastutastu parãkùyamàõamanyatvaü na saübhavatãti bråmaþ || yadi tarhi evamapyavidyamàne 'pyanyatve lokasaüvçtyà pañàdanyo ghaña iti vyapadi÷yate, atha kasmàd bãjàïkurayorapi evamanyatvaü na vyapadi÷yate? ucyate | naiva hi loko ghañapañayoriva bãjàïkurayoranyatvaü pratipadyate, ghañapañayoriva janyajanakatvàbhàvaprasaïgàt, yaugapadyabhàvaprasaïgàt | api ca | yasmàdbãjamàtramu tvà bãjakàryaü vçkùamupadar÷ayati pumàn loke- ayaü vçkùo mayopta iti, tasmàlloke 'pi kàryakàraõabhåtànàü nàstyeva paratvamiti vyavasthàpyate || 6 || (##) atràha- yadi padàrthàntare padàrthàntarasàpekùà parabuddhiþ syàt, syàdeùa doùaþ- tasmàttadanyanna bhavatãti | na tvevaü bråmaþ | kiü tarhi iha anyatvaü nàma sàmànyavi÷eùo 'sti, tadyatra samavetam sa padàrthaþ padàrthàntaranirapekùayàpi para ityucyate, tasmàduktadoùànavasaro 'smatpakùe iti | ucyate syàdetadevam, yadi anyatvameva syàt, na tvasti | ihedamanyatvaü kalpyamànamanyasmin và kalpyeta ananyasmin và? ubhayathà ca nopapadyata iti pratipàdayannàha- nànyasmin vidyate 'nyatvamananyasminna vidyate | tatra anyasminnanyatvamastãti kalpyate, kiü tadànãmanyatvaparikalpanayà? anyavyapade÷asiddhayarthaü hi bhavatà anyatvaü parikalpyate | sa ca anyavyapade÷o vinàpyanyatvena siddha eva, yasmàllabdhànyavyapade÷a eva padàrthe 'nyasmin anyatvaü kalpyate, ityevaü tàvadanyasminnanyatvaü na saübhavati idànãmananyasminnapi anyatvaü nàsti, yasmàdananya ucyate ekaþ, tatra ca anyatvaviruddhamekatvamastãti yataþ virodhàdananyasminnapi anyatvaü na saübhavati | yacca idànãü nànyasminnananyasmin vidyate tadvayatiriktasya padàrthàntarasyàsaübhavàd etadvayatirikte 'pi padàrthe na saübhavati, tatraivàsti | yadà caivamanyatvameva nàsti, tadà anyatvasamavàyanibandhanaþ anyabuddhidhvanipravçttiheturanyo 'pi padàrtho nàstãti siddham || atràha- yadyapi anyatvaü nàsti, tathàpi anyastàvadasti | na ca asati anyatve anyo bhavitumarhati, ato 'nyatvaü bhaviùyatãti | ucyate- avidyamàne cànyatve nàstyanyadvà tadeva và || 7 || yadà anyatvameva nàstãti pràk pratipàditam, tadà kutaþ asati anyatve anyadvà tadeva và bhaviùyati? tadeveti ananyatvamityarthaþ | tasmànnàsti anyadvà tadeva và || 7 || atràha- vidyanta eva dar÷anàdayaþ, saüsargasadbhàvàt | iha dar÷anàdãnàü yadyapi anyatvaü nàstãti pratipàditam, tathàpi trayàõàü saünipàtaþ saügatiþ spar÷a iti saüsargo 'sti | tata÷ca saüsargasadbhàvàd vidyanta eva dar÷anàdaya iti | ucyate | syurevam, yadi teùàü saüsarga eva syàt | na tvasti | yathà ca nàsti, tathà pratipàdayannàha- na tena tasya saüsargo nànyenànyasya yujyate | iha yadi dar÷anàdãnàü saüsargaþ syàt, sa ekatvena và parikalpyeta anyatvena và? tatra ekatve nàsti saüsargaþ | na hi ekakaü kùãramudakanirapekùamudakena saüsçjyata ityucyate | pçthaktve 'pi saüsargo nàsti | na hi udakàtpçthagavasthitaü kùãramudakena saüsçjyata iti kathyate | evaü dar÷anàdãnàü yadi ekatve sati saüsargaþ parikalpyate, so 'nupapannaþ | ekakasyàpi cakùuùaþ saüsçùñiprasaïgàt | atha pçthaktvam, evamapyanupapannaþ | ekakasyàpi cakùuùo råpàdibhyaþ pçthagbhåtasya saüsçùñiprasaïgàt | asati saüsarge nàsti dar÷anàdikamiti siddham || atràha- yadyapi saüsargo nàsti, tathàpi saüsçjyamànaü saüsçùñaü saüsraùñà càsti, tadapratiùedhàt | na ca saüsargamantareõa saüsçjyamànaü saüsçùñaü saüsraùñà ca saübhavati | tasmàtsaüsargo 'pi bhaviùyatãti | ucyate | etadapi na yuktam | yasmàdyadà saüsarga eva nàstãti pratipàditam, asati ca (##) saüsarge tadà kutaþ saüsçjyamànàdikam? tatra vartamànasaüsargakriyàsàdhanakarmabhåtaü saüsçjyamànam, saüsçùñaü niùpannasaüsargakriyam, saüsraùñà kartà kriyàniùpattau svàtantryeõàvasthitaþ | tadatra saüsargàbhàvàdeva saüsçjyamànàdikamapa÷yaüstatpratiùedhaü nigamayannàha- saüsçjyamànaü saüsçùñaüsaüsraùñà ca na vidyate || 8 || iti | yathoktaü bhagavatà [upàliparipçcchàyàm] sarvasayogi tu pa÷yati cakùustatra na pa÷yati pratyayahãnam | [naiva ca] cakùu papa÷yati [råpaü] tena sayogaviyogavikalpaþ || àlokasamà÷rita pa÷yati cakùu råpa manorama citravicitram | yena ca yogasamà÷rita cakùustena na pa÷yati cakùu kadàci || te parinirvçta laukika ÷årà yehi svabhàvata j¤àtibhi dharmàþ | kàmaguõairhi caranti asaïgàþ saïga vivarjiya sattva vinenti || no pi ca sattva na jãviha ka÷ci sattvahitaü ca karonti jinendràþ | ............. sattvu na asti karonti ca artham || saïgu na vidyati atra kadàci .............. | ............. tasya na vidyati vedana loke || tathà- bhàvitu màrga pavartitu j¤àna ÷ånyaka dharma niràtmaka sarvi | yena vibhàvita bhontimi dharmàstasya bhavetpratibhànamanantam || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau saüsargaparãkùà nàma caturda÷amaü prakaraõam || (##) 15 svabhàvaparãkùà pa¤cada÷amaü prakaraõam | atràha- vidyata eva bhàvànàü svabhàvaþ, tanniùpàdakahetupratyayopàdànàt | iha yannàsti na tasya niùpàdakahetupratyayopàdànamasti yathà khapuùpasya | upàdãyante ca bãjàvidyàdayo hetupratyayà aïkarasaüskàràdãnàü niùpàdakàþ, ityato vidyata eva bhàvasvabhàva iti | ucyate | yadi bhàvànàü saüskàràïkuràdãnàü svabhàvo 'sti, kimidànãü vidyamànànàü hetupratyayaiþ prayojanam | yathà vartamànãbhåtànàü saüskàràïkuràdãnàü bhåyoniùpattaye avidyàbãjàdãnàmupàdànaü kriyate evamanyadapi tadutpattaye na kartavyaü syàt, tatsvabhàvasya vidyamànatvàditi pratipàdayannàha- na saübhavaþ svabhàvasya yuktaþ pratyayahetubhiþ | atha syàt- naivotpàdàtpårvaü kasyacidbhàvasya svabhàvo 'sti yato 'sya vidyamànatvàdutpattivaiyarthyaü syàt, kiü tarhi utpàdàtpårvamavidyamànasyaiva svabhàvasya hetupratyayàn pratãtya pa÷càdutpàdo bhavatãti | evamapãþyamàõe- hetupratyayasaübhåtaþ svabhàvaþ kçtako bhavet || 1 || atha syàt- iùyata eva hetupratyayasaübhåtatvàtsvabhàvasya kçtakatvam, tasmàtkçtakasyaiva svabhàvasyàbhyupagamàt kçtakatvaprasaïgo nàsmàkaü bàdhaka iti, etadapi na yuktamityàha- svabhàvaþ kçtako nàma bhaviùyati punaþ katham | kçtaka÷ceti svabhàva÷ceti parasparaviruddhatvàdasaügatàrthametat | iha hi svo bhàvaþ svabhàva iti vyutpatteþ, yaþ kçtakaþ padàrthaþ, sa loke naiva svabhàva iti vyapadi÷yate, tadyathà apàmauùpyaü dhàtupi÷àcapratyayaniùpàditaþ karkeñanàdãnàü padmaràgàdibhàva÷ca | yastu akçtakaþ sa svabhàvaþ, tadyathà agnerauùõyaü jàtànàü padmaràgàdãnàü padmaràgàdisvabhàva÷ca | sa hi teùàü padàrthàntarasaüparkàjanitatvàtsvabhàva ityucyate | tadevamakçtakaþ svabhàva iti lokavyavahàre vyavasthite vayamidànãü bråmaþ- yadetadauùõyaü tadaùyagneþ svabhàvo na bhavatãti gçhyatàü kçtakatvàt, iha maõãndhanàdityasamàgamàdaraõinirdharùaõàde÷ca agnerhetupratyayasàpekùataiva upalabhyate | na ca agnivyatiriktamauùõyaü saübhavati | tasmàdauùõyamapi hetupratyayajanitam, tata÷ca kçtakam, kçtakatvàccàpàmauùõyavat svabhàvo naiva bhavatãti sphuñamavasãyate || nanu ca gopàlàïganàjanaprasiddhametad agnerauùõyaü svabhàva iti | kiü khalu asmàbhiruktaü na prasiddhamiti? etattu vayaü bråmaþ- nàyaü svabhàvo bhavitumarhati svabhàvalakùaõaviyuktatvàt | avidyàviparyàsànugamàttu loko niþsvabhàvameva bhàvajàtaü sasvabhàvatvena pratipannaþ | yathà hi (##) taimirikàþ timirapratyayàdasantameva ke÷àdisvabhàvaü sasvabhàvatvenàbhiniviùñàþ, evamavidyàtimiropahatamatinayanatayà bàlà niþsvabhàvaü bhàvajàtaü sasvabhàvatvenàbhiniviùñà yathàbhinive÷aü lakùaõamàcakùate agnerauùõyaü svalakùaõam | tato 'nyatrànupalambhàdasàdhàraõatvena svameva lakùaõamiti kçtvà | bàlajanaprasiddhayaiva ca bhagavatà tadevaiùàü sàüvçtaü svaråpamabhidharme vyavasthàpitam | sàdhàraõaü tvanityatvàdikaü sàmànyalakùaõamiti coktam | yadà tu vigatàvidyàtimiràvadàtapraj¤àcakùuùàü dar÷anamapekùyate, tadà vitimiraiþ taimirikopalabdhake÷àdar÷anavat bàlajanamatiparikalpitànupalabdhasvabhàvairàryaiþ pura ucyate parahitavyàpàraiþ, nàyaü svabhàvo bhàvànàmiti | yathoktamàryalaïkàvatàrasåtre- ke÷oõóukaü yathà mithyà gçhyate taimirikairjanaiþ | tathà bhàvavikalpo 'yaü mithyà bàlairvikalpyate || na svabhàvo na vij¤aptirna ca vastu na càlayaþ | bàlairvikalpità hyete ÷avabhåtaiþ kutàrkikaiþ || iti | tathà- svabhàvànutpattiü saüdhàya mahàmate mayà sarvadharmà anutpannà ityuktàþ || iti vistaraþ || atràha- yadi khalu idamagnyàderauùõyàdikaü hetupratyayasaübhåtatvena kçtakatvànniþsvabhàvamityucyate, kimidànãü tatsvabhàvasya lakùaõaü ka÷càsau svabhàva iti vaktavyam | ucyate- akçtrimaþ svabhàvo hi nirapekùaþ paratra ca || 2 || iha svo bhàvaþ svabhàva iti yasya padàrthasya yadàtmãyaü råpaü tattasya svabhàva iti vyapadi÷yate | kiü ca kasyàtmãyaü yadyasyàkçtrimam, yattu kçtrimaü na tattasyàtmãyaü tadyathà apàmauùõyam | yacca yasyàyattaü tadapi tadàtmãyaü tadyathà sve bhçtyàþ, svàni dhanàni | yattu yasya paràyattaü na tattasyàtmãyaü tadyathà tàvatkàlikàyàcitakamasvatantram | yata÷caivaü kçtrimasya parasàpekùasya ca svabhàvatvaü neùñam, ata eva auùõyamagnerhetupratyayapratibaddhatvàtpårvaümabhåtvà pa÷càdutpàdena kçtakatvànna svabhàva iti yujyate | yata÷caitadevam, ato yadevàgneþ kàlatraye 'pyavyabhicàri nijaü råpamakçtrimam, pårvamabhåtvà pa÷càdyanna bhavati, yacca hetupratyayasàpekùaü na bhavati apàmauùõyavat pàràvàravat dãrghahrasvavadvà, tat svabhàva iti vyapadi÷yate | kiü khalu agneþ taditthaü svaråpamasti? na tadasti, na càpi nàsti svaråpataþ | yadyapi evam, tathàpi ÷rotçõàmuttràsaparivarjanàrthaü saüvçtyà samàropya tadastãti bråmaþ | yathoktaü bhagavatà- anakùarasya dharmasya ÷rutiþ kà de÷anà ca kà | ÷råyate de÷yate càpi samàropàdanakùaraþ || iti | ihàpi ca vakùyati- (##) ÷ånyamiti na vaktavyama÷ånyamiti và bhavet | ubhayaü nobhayaü ceti praj¤aptyarthaü tu kathyate || yadi khalu tadadhyàropàdbhavadbhirastãtyucyate, kãdç÷aü tat? yà sà dharmàõàü dharmatà nàma, saiva tatsvaråpam | atha keyaü dharmàõàü dharmatà? dharmàõàü svabhàvaþ | ko 'yaü svabhàvaþ? prakçtiþ | kà ceyaü prakçtiþ? yeyaü ÷ånyatà | keyaü ÷ånyatà? naiþsvàbhàvyam | kimidaü naiþsvàbhàvyam? tathatà | keyaü tathatà? tathàbhàvo 'vikàritvaü sadaiva sthàyità | sarvathànutpàda eva hyagnyàdãnàü paranirapekùatvàdakçtrimatvàtsvabhàva ityucyate || etaduktaü bhavati- avidyàtimiraprabhàvopalabdhaü bhàvajàtaü yenàtmanà vigatàvidyàtimiràõàmàryàõàmadar÷anayogena viùayatvamupayàti, tadeva svaråpameùàü svabhàva iti vyavasthàpyate | tasya cedaü lakùaõam- akçtrimaþ svabhàvo hi nirapekùaþ paratra ca | iti vyavasthàpayàübabhåvuràcàryà iti vij¤eyam | sa caiùa bhàvànàmanutpàdàtmakaþ svabhàva akiücittvena abhàvamàtratvàdasvabhàva eveti kçtvà nàsti bhàvasvabhàva iti vij¤eyam | yathoktaü bhagavatà- bhàvànabhàvàniti yaþ prajànati sa sarvabhàveùu na jàtu sajjate | yaþ sarvabhàveùu na jàtu sajjate sa ànimittaü spç÷ate samàdhim || iti || 2 || atràha- yadyapi svabhàvo nàsti bhàvànàm, tathàpi parabhàvastàvadasti, tadapratiùedhàt sati ca parabhàve svabhàvo 'pi bhaviùyati | svabhàvamantareõa parabhàvàprasiddheriti | ucyate- kutaþ svabhàvasyàbhàve parabhàvo bhaviùyati | svabhàvaþ parabhàvasya parabhàvo hi kathyate || 3 || iha svabhàva eva hi loke ka÷citsvabhàvàntaràpekùayà para iti vyapadi÷yate | yadi hi agnerauùõyaü svabhàvaþ syàt, dravasvabhàvasalilasàpekùayà parabhàva iti vyapadi÷yeta | yadà tu mumukùubhirvicàryamàõasya kasyacitsvabhàva eva nàsti, tadà kutaþ paratvaü syàt? parabhàvàcca svabhàvo 'pi nàsti iti siddham || 3 || atràha- yadyapi svabhàvaparabhàvau na staþ, tathàpi bhàvastàvadasti, apratiùedhàt | sa ca bhàvo bhavan svabhàvo và bhavet, parabhàvo và | tasmàtsvabhàvaparabhàvàvapi bhaviùyata iti | ucyate- svabhàvaparabhàvàbhyàmçte bhàvaþ kutaþ punaþ | svabhàve parabhàve và sati bhàvo hi sidhyati || 4 || (##) bhàvo hi parikalpyamànaþ svabhàvo và bhavet, parabhàvo và | tau ca pårvoktavidhinà na staþ, iti tayorabhàvàdbhàvo 'pi nàstãtyavadhàryatàm || 4 || atràha- yadyapi bhavatà bhàvaþ pratiùiddhaþ, tathàpyabhàvo 'sti, pratiùedhàbhàvàt | tata÷ca bhàvo 'pi bhaviùyati pratidvandvisadbhàvàt, abhàvavaditi | ucyate | syàdbhàvaþ, yadi abhàva eva syàt | na tvastãtyàha- bhàvasya cedaprasiddhirabhàvo naiva sidhyati | bhàvasya hyanyathàbhàvamabhàvaü vruvate janàþ || 5 || iha hi yadi bhàvo nàma ka÷cidabhaviùyat, syàttasyànyathàbhàvàdabhàvaþ | ghañàdayo hi vartamànàvasthàyàþ pracyutàþ santaþ anyathàbhàvamàpannàþ abhàvadhvanivàcyà bhavanti loke | yadà tvamã ghañàdayo bhàvaråpatvenaivàsiddhàþ, tadà kuto 'vidyamànasvabhàvànàmanyathàtvamiti | ataþ abhàvo 'pi nàsti || 5 || tadevaü sarvathà svabhàvaparabhàvabhàvàbhàveùu anupapadyamàneùu avidyàtimiropahatamatinayanatayà viparãtam- svabhàvaü parabhàvaü ca bhàvaü càbhàvameva ca | ye pa÷yanti na pa÷yanti te tattvaü buddha÷àsane || 6 || ye hi tathàgatapravacanàviparãtavyàkhyànàbhimànitayà pçthivyàþ kàñhinyaü svabhàvaþ, vedanàyà viùayànubhavaþ, vij¤ànasya viùayaprativij¤aptiþ svabhàvaþ, ityevaü svabhàvaü bhàvànàü varõayanti, anyadvij¤ànam, anyadråpam, anyaiva ca vedanà, ityevaü parabhàvaü varõayanti, vartamànàvasthaü ca vij¤ànàdikaü bhàvatvena ye varõayanti, vij¤ànàdikameva ca atãtatàmàpannamabhàva iti, na te paramagambhãrasya pratãtyasamutpàdasya tattvaü varõayanti | yasmàdyathoditopapattiviruddhaü svabhàvaparabhàvàdãnàmastitvam, na copapattiviruddhaü padàrthasvabhàvamanuvarõayanti tathàgatàþ | svayamaviparãtà÷eùapadàrthatattvasaübodhàt | ata eva buddhànàmeva bhagavatàü vacanaü pramàõamityupavarõayanti vicakùaõàþ, sopapattikatvenàvisaüvàdakatvàt | ata eva ca àptebhyaþ prahãõà÷eùadoùebhya àgatatvàt, àgamayatãti samantàt tattvaü gamayatãti và, àmimukhyàdgamanàdvà tadà÷rayeõa lokasya nirvàõagamanàt saübuddhavacanasyaiva àgamatvaü vyavasthàpyate | tadanyamatànàü tu upapattiviyuktatvànna pràmàõyam, àgamàbhàsatvaü ca vyavasthàpyate || 6 || yasmàcca etàni svabhàvaparabhàvabhàvàbhàvadar÷anàni yuktividhuratvànna tattvàni, ata eva mumukùåõàü vineyajanànàm- kàtyàyanàvavàde càstãti nàstãti cobhayam | pratiùiddhaü bhagavatà bhàvàbhàvavibhàvinà || 7 || uktaü hi bhagavatà àryakàtyàyanàvavàdasåtre- (##) yadbhåyasà kàtyàyana ayaü loko 'stitàü và abhiniviùño nàstitàü ca | tena na parimucyate | jàtijaràvyàdhimaraõa÷okaparidevaduþkhadaurmanasyopàyàsebhyo na parimucyate | pà¤cagatikàtsaüsàracàrakàgàrabandhanànna parimucyate | màtçmaraõasaütàpaduþkhànna parimucyate | pitçmaraõasaütàpaduþkhàditi vistaraþ || idaü ca såtraü sarvanikàyeùu pañhayate | tadasmàdàgamàt yathopavarõitàyà÷copapatternàrhati pràj¤asvabhàvaparabhàvabhàvàbhàvadar÷anaü tathàgatavacanàdatyantaviruddhamàsthàtum | bhagavatà pratiùiddhatvàt | kiüvi÷iùñena bhagavatà? bhàvàbhàvavibhàvinà | bhàvàbhàvau vibhàvayituü ÷ãlamasyeti bhàvàbhàvavibhàvã | yathàvasthitabhàvàbhàvàviparãtasvabhàvaparij¤ànàd bhàvàbhàvavibhàvãti bhagavànevocyate | tena bhagavatà bhàvàbhàvavibhàvinà yasmàdastitvaüca nàstitvaü ca ubhayametat pratiùiddham, tasmànna yuktaü bhàvàbhàvadar÷anaü tattvamityàsthàtum || tathà- astãti kà÷yapa ayameko 'ntaþ | nàstãti kà÷yapa ayameko 'ntaþ | yadenayorantayormadhyam, tadaråpyamanidar÷anamapratiùñhamanàbhàsamaniketamavij¤aptikam | iyamucyate kà÷yapa madhyamàü pratipad bhåtapratyavekùà iti || tathà- astãti nàstãti ubhe 'pi antà ÷uddhã a÷uddhãti ime 'pi antà | tasmàdubhe anta vivarjayitvà madhye 'pi sthànaü na karoti paõóitaþ || astãti nàstãti vivàda eùaþ ÷uddhã a÷uddhãti ayaü vivàdaþ | vivàdapràptyà na duþkhaü pra÷àmyati avivàdapràptyà ca duþkhaü nirudhyate || iti | atràha- yadi punarevamagnyàdãnàü svabhàvata evàstitvaü syàt, ko doùaþ syàt? uktadoùaþ- hetupratyayasaübhåtaþ svabhàvaþ kçtako bhavet | ityàdinà || 7 || api ca | yadi ayameùàmagnyàdãnàü svabhàvaþ syàt, tasya vidyamànasya sato na syàt punaranyathàtvamiti pratipàdayannàha- yadyastitvaü prakçtyà syànna bhavedasya nàstità | (##) yadi agnyàderbhàvasya prakçtyà svabhàvato 'stitvam, tadà asya svabhàvasya prakçtyà vidyamànasya punaranyathàtvaü na syàt | yasmàt- prakçteranyathàbhàvo na hi jàtåpapadyate || 8 || yadi eùàmagnyàdãnàmiyameva prakçtiþ syàt, svabhàvaþ syàt, tadà prakçteravikàriõãtvànna kadàcitpunaranyathàbhàva upapadyeta | na hi àkà÷asyànàvaraõatvaü kadàcidapyanyathàtvaü pratipadyate | evamagnyàdãnàmapi prakçtyà vidyamànànàü punaranyathàtvaü na syàt | upalabhate ca bhavàneùàmanyathàtvaprabandhoparamalakùaõaü vinà÷am | tasmàdvipariõàmadharmitvàdapàmauùõyavat nàyameùàü svabhàva iti pratãyatàm || 8 || atràha- yadi prakçtyà vidyamànasyànyathàtvàsaübhavàdanyathàtvasya ca upalabhyamànatvàt prakçtireùàü bhàvànàü nàstãtyucyate, nanu ca evamapi- prakçtau kasya càsatyàmanyathàtvaü bhaviùyati | kasya idànãü prakçtyà svaråpeõàvidyamànasya khapuùpasyeva anyathàtvaü bhaviùyati? tasmàdavidyamànaprakçtikasya anyathàtvànupalambhàt, anyathàtvasya ca dar÷anàt, astyeva svabhàva iti | ucyate | yadi tàvakena matena prakçtyà svabhàvena asaüvidyamànasya anyathàtvàbhàvàd anyathàtvasya ca dar÷anàtprakçtirityucyate, evamapi- prakçtau kasya ca satyàmanyathàtvaü bhaviùyati || 9 || kasyedànãü prakçtyà svabhàvena vidyamànasya vartamànasyaiva anyathàtvaü bhaviùyati? tasmàt prakçtyà vidyamànasya anyathàtvaü nàstãti sarvathà anyathàtvàsaübhava eva | tata÷ca nàsti prakçtirbhàvànàmioti vij¤eyam || 9 || yaccàpyuktam- anyathàtvasya dar÷anànnàsti prakçtiriti, tadapi paraprasiddhayà anyathàtvadar÷anamadhikçtyoktam, na tvasmàbhiþ kadàcidapi kasyacidanyathàtvamabhyupetam | tadevamatyantataþ prakçtàvasaüvidyamànàyàü sarvadharmeùu asaüvidyamàneùu asvabhàveùu tadanyathàtve ca asaüvidyamàne yo hi idànãmastitvaü nàstitvaü ca bhàvànàü parikalpayati, tasya evaü parikalpayato niyatameva- astãti ÷à÷vatagràho nàstãtyucchedadar÷anam | prasajyata iti vàkya÷eùaþ | taccaitat ÷à÷vatocchedadar÷anaü svargàpavargamàrgàntaràyakaratvàd yasmànmahànarthakaram, tasmàdastitvanàstitve nà÷rãyeta vicakùaõaþ || 10 || kasmàtpunarbhàvàbhàvadar÷ane sati ÷à÷vatocchedadar÷anaprasaïgo bhavatãti? yasmàt- asti yaddhi svabhàvena na tannàstãti ÷à÷vatam | nàstãdànãmabhåtpårvamityucchedaþ prasajyate || 11 || (##) yat svabhàvena astãtyucyate, svabhàvasyànapàyitvànna tat kadàcidapi nàstãti, evaü bhàvasyàstitvàbhyupagame sati ÷à÷vatadar÷anamàpadyate | pårvaü ca vartamànàvasthàyàü bhàvasvaråpamabhyupetya idànãü tadvinaùñatvànnàstiti pa÷càdabhyupagacchataþ ucchedadar÷anaü prasajyate | yasya tu bhàvasvabhàva eva nopapadyate, na tasya ÷à÷vatocchedadar÷anaprasaïgaþ, bhàvasvabhàvànupalambhàt || nanu ca bhàvànàü svabhàvo nàstãtyabhyupagacchato mà bhådbhàvadar÷anàbhàvàcchà÷vatadar÷anam, ucchedadar÷anaü tu niyataü prasajyate iti | naivamabhàvadar÷anaü bhavati | yo hi pårvaü bhàvasvabhàvamabhyupetya pa÷càt tannivçttimàlambate, tasya pårvopalabdhasvabhàvàpavàdàt syàdabhàvadar÷anam | yastu taimirikopalabdhake÷eùviva vitaimiriko na kiücidupalabhate, sa nàstãti bruvan kiücinnàstãti bråyàt pratiùedhyàbhàvàt | viparyastànàü tu mithyàbhinive÷anivçttyarthamataimirikà iva vayaü bråmaþ- na santi sarvabhàvàþ iti | na caivaü bruvatàmasmàkaü parahitavyàpàraparàyaõànàmucchedadar÷anaprasaïgaþ | yathoktaü såtre- yo hi bhagavan pårvaü ràgadveùamohabhàvàbhyupagamaü kçtvà pa÷cànna santi ràgadveùamohabhàvà iti bravãti, sa bhagavan vai nàstiko bhavati | iti vistaraþ || yastu paratantracittacaittavastumàtramabhyupetya tasya parikalpitasvabhàvàbhàvàdastitvadar÷anaü pariharati, saükle÷avyavadànanibandhanasya ca paratantravastumàtrasadbhàvànnàstitvadar÷anaü pariharati, tasya parikalpitasyàvidyamànatvàt paratantrasya ca vidyamànatvàd astitvanàstitvadar÷anadvayasyàpi upanipàtàt kuto 'ntadvayaparihàraþ? hetupratyayajanitasya ca sasvabhàvenàyuktatvapratipàdanàdayuktamevàsya vyàkhyànam | tadevaü madhyamakadar÷ane eva astitvanàstitvadvayadar÷anasyàprasaïgaþ, na vij¤ànavàdidar÷anàdiùviti | vij¤eyam | ata evoktamàryaratnàvalyàm- sasàükhyaullåkyanirgranthapudgalaskandhavàdinam | pçccha lokaü yadi vadatyastinàstivyatikramam || dharmayautakamityasmàdastinàstivyatikramam | viddhi gambhãramityukta buddhànàü ÷àsanàmçtam || iti || tathàvidhavineyajanabodhànurodhàttu paramàrthadar÷anasya upàyabhåtatvàt neyàrthatvena bhagavatà mahàkaruõàparatantratayà vij¤ànàdivàdo de÷itaþ sàümitãyapudgalavàdavat, na nãtàrthaþ iti vij¤eyam | yathoktamàryasamàdhiràjabhaññàrake- nãtàrthasåtràntavi÷eùa jànati yathopadiùñà sugatena ÷ånyatà | yasmin punaþ pudgala sattva påruùo neyàrthato jànati sarvadharmàn || (##) etacca àryàkùayamatinirde÷àdiùu vistareõa boddhavyamiti | bhàvàbhàvadar÷anadvayaprasaïgo yàvat tàvatsaüsàra ityavetya mumukùubhiretaddar÷anadvayaniràsena sadbhirmadhyamà pratipad bhàvanãyà yathàvaditi | etaccoktaü bhagavatà- bhàva abhàva vibhàvayi j¤ànaü sarvi acintiya sarvi abhåtaü | ye puna cittava÷ànuga bàlàþ te dukhità bhavakoñi÷ateùu || bhàvànabhàvàniti yaþ prajànatã sa sarvabhàveùu na jàtu sajjate | yaþ sarvabhàveùu na jàtu sajjate sa ànimittaü spç÷ate samàdhim || iti | tathà- smaràmyahaü pårvamatãta adhvani acintiye kalpi naràõamuttamaþ | utpannu lokàrthakaro maharùã nàmena so 'bhàvasamudgato 'bhåt || sa jàtamàtro gagane sthihitvà sarvàõa dharmàõabhàva de÷ayi | tadànuråpaü kçta nàmadheyaü ÷abdena sarvaü trisahasra vij¤ayã || devàpi sarve pramumocu ÷abdaü abhàvanàmeti jino bhaviùyati | yo jàtamàtraþ pada sapta prakraman abhàva dharmàõa samaü prakà÷ayã || buddho yadà bheùyati dharmaràjaþ sarvàõa dharmàõa prakà÷ako muniþ | tçõagulmavçkùauùadhi÷ailaparvate abhàva dharmàõa ravo bhaviùyati || (##) yàvanti ÷abdàstahi lokadhàtau sarve hyabhàvà na hi ka÷ci bhàvaþ | tàvanti kho tasya tathàgatasya ravu ni÷carã lokavinàyakasya || iti | bhavatãti bhàvaþ sattà | na vidyate sattà svabhàvaþ sarvabhàvànàmityabhàvàþ sarvadharmàþ, ÷ånyàþ sarvadharmà niþsvabhàvayogeneti praj¤àpàramitàpàñhàt bhàvasvabhàvasyànupapatteþ | abhàva dharmàõa ravo bhaviùyati ityàdinà såtràrtho 'vagantavyaþ || yàvanti ÷abdàstahi lokadhàtau sarve hyabhàvà na hi ka÷ci bhàvaþ | ityàdi | bhåtvà abhàvapratiùedhavivakùitatvàd bhàvàbhàvàrtha eva svabhàvàbhàvàrthaþ || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau svabhàvaparãkùà nàma pa¤cada÷amaü prakaraõam || (##) 16 bandhamokùaparãkùà ùoóa÷amaü prakaraõam | atràha- vidyata eva bhàvànàü svabhàvaþ, saüsàrasadbhàvàt | iha saüsaraõaü saüsçtiþ gatergatyantaragamanaü saüsàra ityucyate | yadi bhàvànàü svabhàvo na syàt, kasya gatergatyantaragamanaü saüsàraþ syàt? na hi avidyamànànàü vandhyàsånusaüskàràõàü saüsaraõaü dçùñam | tasmàt saüsàrasadbhàvàt vidyata eva bhàvànàü svabhàva iti | ucyate | syàdbhàvànàü svabhàvaþ, yadi saüsàra eva bhavet | na tvasti | iha yadi saüsàraþ syàt, sa niyataü saüskàràõàü và bhavet sattvasya và? kiü càtaþ? ubhayathà ca doùa ityàha- saüskàràþ saüsaranti cenna nityàþ saüsaranti te | saüsaranti ca nànityàþ sattve 'pyeùa samaþ kramaþ || 1 || tatra yadi saüskàràþ saüsarantãti parikalpyate, kiü te nityàþ saüsaranti uta anityàþ? tatra na nityàþ saüsaranti niùkriyatvàt, anityànàü ca ghañàdãnàü sakriyatvopalambhàt | atha anityàþ, ye hi akriyàþ, te utpàdasamanantarameva vinaùñàþ | ye ca vinaùñàþ, kutasteùàmavidyamànatvàdvandhyàsånusaüskàràõàmiva kvacid gamanam? ityevamanityànàmapi nàsti saüsàraþ || athàpi syàt- anityà eva santo hetuphalasaübandhaparaüparayà avicchinnakramàþ saütànena ca pravartamànàþ saüskàràþ saüsarantãti | etadapi nopapadyate | kutaþ? yat tàvadutpadyate kàryam, tasya saüsàro nàsti, kuta÷cidanàgamanàt kvaciccàgamanàt | yacca kàraõaü naùñam, tasyàpi saüsàro nàsti, kuta÷cidanàgamanàt kvaciccàgamanàt | saüskàramàtravyatirekeõa atãtànàgatayorasiddhatvàt, naùñàjàtatvena avidyamànatvàt || uttarasmin kùaõe utpanne pårvaþ saüsaratãti cet, yadi pårvottarayoþ kùaõayorekatvaü syàt, syàdetadevam | na tu ekatvamasti kàryakàraõabhàvàt, cakùåråpacakùurvij¤ànànàü nàsti ca | kiü ca ekatve sati pårvottarakùaõavàcyataiva na syàt | na hi eko devadattaþ ekadà pårva÷cottara÷ceti vyapadi÷yate | evamihàpi ekatvàt pårvottarakùaõavyapade÷a eva na syàt | api ca pårvakùaõo naùña iti na syàduttarakùaõavadavyatiriktatvàt | uttarakùaõa utpanna iti na syàt, pårvakùaõavadavyatiriktatvàt | atha anyatve sati saüsaraõaü syàt, evaü sati arhatàmapi saüsaraõaü syàt | anyasya pçthagjanasya saüsàrotpattisadbhàvàt | nirvçta÷ca pradãpaþ pradãpàntare jvalatãti syàt | kiü cànyat | naùñàdvà pårvakùaõàduttarasya kùaõasyodayaþ syàdanaùñànna÷yamànàdvà? tatra yadi naùñàdiùyate, vahnidagdhàdapi bãjàdaïkurodayaþ syàt, tata÷ca nirhetukaþ syàt | atha anaùñàt, evamapi avikçte 'pi bãje 'ïkurodayaþ syàt, kàryakàraõayo÷ca yaugapadyaü syàt, nirhetuka÷cotpàdaþ syàt | na÷yamànàditi cet | naùñànaùñavyatirekeõa na÷yamànàbhàvàt, naùñànaùñayo÷ca (##) vihitadoùatvànna÷yamànàdapi nàstyutpattiriti, kutaþ kàryakàraõavyavasthà pårvottarakùaõavyavasthà và bhaviùyati? yadà ca pårvottarakùaõavyavasthà kàryakàraõavyavasthà ca nàsti, tadà saütàno 'pi nàsti, tadabhàvànnàsti bhavatàü saüsàra iti anityànàmapi saüskàràõàü nàsti saüsàra iti || atraike varõayanti- satyaü saüskàrà na saüsaranti utpattividhuratvàt, kiü tarhi sattvaþ saüsaratãti | ucyate | sattve 'pyeùa samaþ kramaþ | sattvaþ saüsaratãtyucyamàne kimasau nityaþ saüsarati, uta anityaþ, iti vicàryamàõe ya eva saüskàràõàü saüsaraõànupapattikramaþ, sa samatvàtsattve 'pi samo nipatati | tasmàtsattvo 'pi na saüsarati || 1 || atràha- naiva hi sattvasaüskàràõàü saüsàrànupapattikramaþ samo bhavitumarhati, yasmàdiha saüskàràõàü nityànityabhåtànàü saüsaraõaü nàstãtyuktam | na caivamàtmà nityànityabhåtaþ | tasya hi skandhebhyastattvànyatvàvaktavyatàvat nityatvenànityatvenàpyavaktavyatà vyavasthàpyate | tasmàdàtmaiva saüsaratãti na coktadoùaprasaïga iti | ucyate- pudgalaþ saüsarati cetskandhàyatanadhàtuùu | pa¤cadhà mçgyamàõo 'sau nàsti kaþ saüsariùyati || 2 || yadi pudgalo nàma ka÷cit syàt, sa saüsaret | na tvasti | yasmàt skandhàyatanadhàtuùu pa¤cadhà mçgyamàõo nàsti | kathaü kçtvà? indhanaü punaragnirna nàgniranyatra cendhanàt | nàgnirindhanavànnàgnàvindhanàni na teùu saþ || agnãndhanàbhyàü vyàkhyàta àtmopàdànayoþ kramaþ || ityevaü skandhàyatanadhàtusvabhàva àtmà na bhavati | nàpi tebhyo vyatiriktaþ | na skandhàyatanadhàtumàn | na skandhàyatanadhàtuùvàtmà | nàtmani skandhàyatanadhàtavaþ | ityevaü pa¤cadhà mçgyamàõa àtmà na saübhavati pårvoditena nyàyena | ya÷cedànãü skandhàyatanadhàtuùvevaü vicàryamàõaþ pa¤cadhà na saübhavati, sa kathamavidyamànaþ san saüsariùyatãti? evamàtmano 'pi nàsti saüsàraþ, vandhyàsutasyeva avidyamànatvàt || 2 || api ca | ayamàtmà- upàdànàdupàdànaü saüsaran vibhavo bhavet | vibhava÷cànupàdànaþ kaþ sa kiü saüsariùyati || 3 || (##) bhavatu kàmamàtmanaþ saüsàraþ, yadi anupàdànasya sato 'sya saüsàro yuktaþ syàt | kathaü punarasya anupàdànatà prasajyata iti pratipàdayannàha- upàdànàdupàdànaü saüsaran vibhavo bhavet iti | iha hi manuùyopàdànàddevopàdànaü gacchan parityajya và manuùyopàdànaü devopàdànaü gacchedaparityajya và? yadi tàvatparityajya gacchatãtyucyate, tadà pårvopàdànasya parityàgàduttarasya cànupàdànàttadantaràle vibhavaþ syàt | vigato bhavo vibhavaþ | bhavaþ pa¤copàdànaskandhàþ, tadrahitaþ syàt | ya÷ca vibhavo 'nupàdànaþ, sa skandharahitatvàt praj¤aptyupàdànakàraõarahitatvànnirhetukaþ syàt | ya÷ca anupàdàno nira¤jano 'vyakto nirhetukaþ, kaþ saþ? na ka÷cit saþ | nàstyeva sa ityarthaþ | tasmiü÷càsati tadabhàvàdeva upàdànamapi nirupàdàtçkaü nàstãti kiü saüsariùyati? nàstyeva tat, yatsaüsariùyatãtyarthaþ | athavà, kimityetat saüsaraõakriyàvi÷eùaõam | tata÷ca avidyamànatvàt naiva saüsaraõakriyàü kariùyati | evaü tàvatpårvopàdànaparityàgena saüsaraõamayuktam | atha aparityàgena, tathàpi nopapadyate | kiü kàraõam? pårvasyàparityàgàduttarasya ca grahaõàd yasmàdekasyàtmano dvayàtmakatà syàt | na caitadiùyata iti | tasmàdaparityàgenàpi saüsaraõaü nàsti || atha pårvottarayorbhavayormadhye àntaràbhavikaskandhasaübhavàt, tai÷ca sopàdànatvàt sopàdànaü saüsarato 'pi na vibhavatàprasaïga iti | tadapi na yuktam, pårvabhavaparityàgàparityàgàbhyàmàntaràmavikaskandhasaüsàre 'pi tulyaprasaïgatvàt || yugapattyàgopàdànàdadoùa iti cet, ucyate | kimekade÷ena pårvopàdànaü tyajate ekade÷enàntaràbhavopàdànaü saücarati, atha sarvàtmanà? tatra yadi avayaveneti parikalpyate, tadà dvayàtmakatàprasaïgàdityuktadoùaþ | atha sarvàtmanà, evamapi sa eva vibhavatàprasaïga àpadyate | etàvàüstu vi÷eùaþ yadantaràbhavasaücàre 'tisàmãpyàt såkùmaü kàlamanupàdànaþ syàt | na ca sarvàtmanà ekasya padàrthasya abhinnapadàrthasya viùaye yugapat tyàgopàdàne dçùñe | na hi ekasya devadattasya sarvàtmanà gçhàdgçhaü saücarataþ ekadà tyàgopàdànakriye dve saübhavataþ | atha ekena pàdena ekasya parityàgàdaparasya copàdànàd yugapattyàgopàdàne parikalpyete, nanu evaü sati pàdadvayavad dvayàtmakatà àtmanaþ syàt | aü÷ena pårvatràvasthànàdaü÷ena cottaratràvasthànàdanekàvayavatà prasajyeta | tasmàd yaugapadyenàpi tyàgopàdàne na saübhavataþ ityaparihàra evàyam | tasmàdantaràbhavopàdàne 'pi sa eva doùaprasaïga iti sarvathà àtmano 'pi nàsti saüsàraþ || yadà ca saüskàràõàmàtmana÷ca saüsàro nàsti, tadà nàstyeva saüsàra iti sthitam || 3 || atràha- vidyata eva saüsàraþ, pratidvandvisadbhàvàt | iha yo nàsti, na tasya pratidvandvã vidyate, tadyathà vandhyàsånoriti | asti ca saüsàrasya pratidvandvi nirvàõam | tasmàdasti saüsàra iti | ucyate | syàtsaüsàraþ, yadi tatpratidvandvi nirvàõaü syàt | na tvastãtyàha- (##) saüskàràõàü na nirvàõaü kathaücidupapadyate | sattvasyàpi na nirvàõaü kathaücidupapadyate || 4 || yadi nirvàõaü nàma kiücit syàt, tat parikalpyamànaü saüskàràõàü nityànàü và parikalpyeta anityànàü và? tatra nityànàmavikàriõàü kiü nirvàõaü kuryàt? anityànàmapi asaüvidyamànànàü kiü nirvàõaü kuryàditi sarvaü pårveõa tulyam | na kathaüciditi na kenàpi prakàreõetyarthaþ || atha sattvasya nirvàõaü parikalpyate, tadapi nityasya và anityasya và pårvavannopapadyate || atha nityànityatvenàvàcyasya parikalpyate, nanvevaü sati nirvàõe 'pyàtmàstãtyabhyupeta bhavati saüsàra iva | api ca | sopàdànasyaivàtmanaþ avàcyatà yujyate | na ca nirvàõe upàdànamastãti kuto 'sya avàcyatà? bhavatu và tattvànyatvàvàcyatà àtmanaþ, api tu kimasau nirvàõe 'sti uta nàsti? yadi asti, tadà mokùe 'pi tasya sadbhàvànnityatà syàt | atha nàsti, tadà anitya àtmà syàt | tata÷ca tattvànyatvàvàcyatàvannityànityatvenàpi àtmanaþ avaktavyateti na syàt | atha nirvàõe 'pi àtmanaþ astitvanàstitvenàvàcyataiva iùyate, evamapi kimasau vij¤eyaþ, atha na? yadi vij¤eyaþ, na tarhi nirupàdàno 'sàvàtmà nirvàõe vij¤eyatvàt saüsàra iva | atha na vij¤àyate, tatràsau avij¤eyasvaråpatvàt khapuùpavannàstyeveti kuto 'sya avàcyatà? tadevaü nirvàõamapi nàsti | tadabhàvànnàsti saüsàra iti | ata evoktaü bhagavatyàmaùñasàhasrikàyàm- nirvàõamapyàyuùman subhåte màyopamaü svapnopamam | buddhadharmà àyuùman subhåte màyopamàþ svapnopamà ityàdi | saceta kulaputra nirvàõàdapyadhikataro 'nyo dharmo 'bhaviùyat, tamapyahaü màyopamaü svapnopamamiti vadàmi || tathà àryasamàdhiràjabhaññàrake- paramàrthasatya supinena samaü nirvàõaü svapnasamotaratã | mana evamotarati yena vidu manasaüvaraþ kathitu ÷reùñhu ayam || tathà- nirodhasatyaü supinaü yathaiva svapnasvabhàvàmatha nirvçtiü ca | yeneha vàcottari bodhisattvo ayaü khu so vuccati vàcasaüvaraþ || (##) atràha- yadyapi tvayà saüsàranirvàõe pratiùiddhe, tathàpi bandhamokùau vidyete | na càvidyamànasya bhàvasvabhàvasya bandhamokùau saübhavataþ | tasmàd bandhamokùasadbhàvàd vidyata eva bhàvànàü svabhàva iti | ucyate | syàdbhàvànàü svabhàvaþ, yadi bandhamokùàveva syàtàm | na tu staþ ityàha- na badhyante na mucyante udayavyayadharmiõaþ | saüskàràþ pårvavatsattvo badhyate na na mucyate || 5 || iha ya ime ràgàdayaþ kle÷àþ baddhànàmasvatantrãkaraõe bandhanamiti vyapadi÷yate, yai÷ca baddhàþ pçthagjanàþ traidhàtukaü nàtikramantãti vyavasthàpyate, tadetadràgàdikaü bandhanatvena parikalpyamànamudayavyayadharmiõàü tàvat kùaõikànàü saüskàràõàmutpàdànantaradhvaüsinàü naùñànàmasattvànna saübhavati | ràgàdibandhanavicchedalakùaõo 'pi mokùaþ anityànàü saüskàràõàmavidyamànatvànnaiva saübhavati | pårvavat pårvoktavidhinetyarthaþ | yathà ca pårvoktavidhinà saüskàràõàü bandhamokùau na saübhavataþ, evaü pårvavadeva sattvo 'pi na badhyate nàpi mucyate, ityevaü bandhamokùàvapi na staþ || 5 || atràha- yadyapi saüskàràõàü sattvasya và bandho nàsti, tathàpi ràgàdikamupàdànàkhyaü bandhanabhåtamasti, tatsadbhàvàdbandho 'pi bhaviùyatãti | ucyate | syàdupàdànam, bandhanaü yadi kaücitpadàrthaü badhnãyàt, na tu badhnàti | yathà ca na badhnàti, tathà pratipàdayannàha- bandhanaü cedupàdànaü sopàdàno na badhyate | badhyate nànupàdànaþ kimavastho 'tha badhyate || 6 || tatra vidyamànopàdànaþ sopàdànaþ, sa tàvadbhàvo na badhyate | yo hi sopàdànaþ, sa baddha eva | tasya punarapi bandhanayogaþ kiü kuryàt? ya÷càpi anupàdànaþ bandhanarahitaþ, asàvapi bandhanarahitatvàt tathàgatavanna badhyate | anupàdànaþ bandhanarahitaþ badhyata iti parasparaviruddhatvàccàyuktametat | ya÷caivaü niråpyamàõaþ sopàdàno nirupàdàno và na badhyate, sa idànãü kimavastho badhyatàm? nàstyevàsau kàcidaparà asyàvasthà, yasyàü badhyetetyabhipràyaþ | yadà caivaü niråpyamàõaü bandhanaü na kaücidapi badhnàti, tadà kaücidapyabadhnata upàdànasya ràgàdeþ kuto bandhanatvamiti | tasmàd bandhanamapi nàsti || 6 || api ca | badhnãyàdbandhanaü kàmaü bandhyàtpårvaü bhavedyadi | na càsti tat iha bandhyavyatirekeõa bandhanaü nigaóàdikaü pårvasiddhaü sat bandhyaü devadattaü badhnàtãti dçùñam | evaü yadi bandhyebhyaþ saüskàrebhyaþ pudgalàdvà bandhyàtpårvaü ràgàdikaü bandhanaü siddhaü syàt, tena pårvasiddhena bandhanaü syàt saüskàràõàü pudgalasya và | taccaitanna saübhavati nirà÷rayasya ràgàdikasya asiddhatvàt | pårvasiddhasya ca bandhanasya pa÷càd bandhyena saha saübandhasya niùprayojanatvàt | (##) bandhyasya ca bandhanàtpçthaksiddhasya påvabandhanàpekùàniùprayojanatvàcca nàsti bandhyàdbandhanasya pårvasiddhiþ | tasmànnaiva bandhanaü kaücidapi badhnàti | na ca kaücidapyabadhnato bandhanatvaü yuktamiti nàsti bandhanam| bandhanàbhàvàcca bandhyo 'pi nàstãti siddham | yatpunaratra ÷eùaü dåùaõaü tat- ÷eùamuktaü gamyamànagatàgataiþ || 7 || iti veditavyam | ÷lokapàñhaparivartanena- baddho na badhyate tàvadabaddho naiva badhyate | baddhàbaddhavinirmukto badhyamàno na badhyate || ityàdinà yojyam || 7 || atràha- yadyapi bhavatà bandhanaü pratiùiddham, tathàpi saüsàracàrakàgàràvabaddhànàmatràõànàü sattvànàü mahàkàruõikaistathàgataiþ ÷ãlasamàdhipraj¤àtmakarakandhatrayopade÷o yadarthamuktaþ, sa tàvanmokùo 'sti | na ca abaddhasya puüso mokùaþ | tasmàd bandho 'pyastãti | ucyate | syàdbandhayadi mokùa eva syàt | ihàyaü mokùaþ parikalpyamànaþ baddhasya và parikalpyeta abaddhasya và? kicàtaþ? ubhayathà ca na yujyata ityàha- baddho na mucyate tàvadabaddho naiva mucyate | syàtàü baddhe mucyamàne yugapadbandhamokùaõe || 8 || tatra baddhasya mokùo na saübhavati baddhatvàt | atha baddhasya pa÷càdupàyena mokùa iti kçtvà baddha eva mucyate iti syàt, na tarhi baddho mucyata iti vaktavyam, kiü tarhi mokùyata iti | vartamànasàmãpyàdeva mucyata iti cet, yadi kadàcidapi mokùaþ saübhavet, tadà samãpe syàt yadà tu kasyàücidapyavasthàyàü mokùe iùyamàõe baddhasya mokùàsaübhavena mokùàbhàvaþ pratipipàdayiùita tadà kuto vartamànasamãpatà? evaü tàvad baddho na mucyate iti sthitam || idànãmabaddho 'pi na mucyate | sa hi mukta eva | tasya punarapi mokùaþ kiü kuryàt | muktànàü càrhatàü punarapi mokùàpekùatvàd baddhataiva syàt, tata÷càrhato 'pi bandhaþ syàt || atha syàt- abaddhasya mokùàsaübhavàd baddha eva mucyate iti, evaü sati baddhe mucyamàne parikalpyamàne baddhatvànmucyamànatvàcca yaugapadyena bandhamokùaõe syàtàm | na ca parasparaviruddhatvàdàlokàndhakàravadekasmin kàle bandhamokùaõe upapadyete | yata÷caivaü baddhàbaddhayormokùàsaübhava, tasmànmokùo 'pi nàsti, tadabhàvàcca bandhanamapi nàstãti siddham || atràha- yadi bhavataiva saüsàranirvàõe niùiddhe, bandhamokùau ca pratiùiddhau, ya eùa saüsàravinirmumukùåõàmavidyàsàndràndhakàravividhakudar÷anakañhinàtidãrghalatàsaüchàditasatpathaü jàtyàdivividhà paryantavyasanàniùñataravipulavipàkaphaladànu÷ayaviùavçkùasaükulaü viü÷ati÷ikharasamunnatataràtipçthusatkàyadçùñimahà÷ailapariveùñitasarvadiïmukhaü (##) viùayasukhà÷àtipicchilavipulamahàtañavivaravàhitçùõànadãmahàparikhaü saüsàramahàñavãkàntàraü nistitãrùåõàü paramà÷vàsakaraþ ku÷alo mahàdharmacchandaþ, kadà nu khalvahamanupàdàno nirvàsyàmi, kadà nu me nirvàõaü bhaviùyatãti, nanu sa vyarthaka eva saüjàyate, ya÷càpyevamutpàditaku÷alàmalavipuladharmacchandànàü kalyàõamitrasaüsevàdàna÷ãla÷rutacintàbhàvanàdikramo nirvàõapràptaye, nanu tamyàpi vaiyarthyaü syàditi ucyate | yo hyevaü niþsvabhàveùu sarvabhàveùu pratibimbamarãcikàjalàlàtacakrasvapnamàyendrajàlasadç÷eùu àtmàtmãyasvabhàvarahiteùu viparyàsamàtrànugamàt tàmeva satkàyadçùñim ahaü mametyahaükàramamakàrasamudàcàraparigraheõotpàdya manyate- nirvàsyàmyanupàdàno nirvàõaü me bhaviùyati | iti yeùàü grahasteùàmupàdànamahàgrahaþ || 9 || ahamanupàdànaþ sarvopàdànarahito nirvàsyàmi, mama caivaü pratipannasya nirvàõaü bhaviùyatãti, evaü yeùàü mumukùåõàü gràho bhavati, nanu tadeva ahaükàramamakàràkhyaü satkàyadçùñayupàdànameùàü mahàgraho bhavati, na caivaüvidhamahàgrahàbhiniviùñànàü ÷àntiþ saübhàvyate | nirava÷eùagrahaprahàõenaiva mokùàvàptaye yàvadahaümameti gràhàbhinive÷aþ, yàvacca nirvàõaü nàma astãti gràhàbhinive÷aþ, yàvacca upàdànatyàgàbhinive÷aþ, tàvanniyatameva anupàyena nirvàõaü pràrthayatàü sarva evàrambhà vyarthà bhavanti | tasmànmumukùuõà sarvametat parityàjyam | yathoktaü bhagavatà àryadhyàyitamuùñisåtre- atha khalu bhagavàn ma¤ju÷riyaü kumàrabhåtametadavocat- caturõàmàryasatyànàü yathàbhåtàrthàdar÷anàccaturbhirviparyàsairviparyastacittàþ satvàþ evamimamabhåtaü saüsàraü nàtikràmanti | evamukte ma¤ju÷rãþ kumàrabhåto bhagavantametadavocat- de÷ayatu bhagavàn kasyopalambhataþ sattvàþ saüsàraü nàtikràmanti | bhagavànàha- àtmàtmãyopalambhànma¤ju÷rãþ sattvàþ saüsàraü nàtikràmanti | tat kasya hetoþ? yo hi ma¤ju÷rãràtmànaü paraü ca samanupa÷yati, tasya karmàbhisaüskàrà bhavanti | bàlo ma¤ju÷rãra÷rutavàn pçthagjanaþ atyantàparinirvçtàn sarvadharmànaprajànànaþ àtmànaü paraü ca upalabhate | upalabhya abhinivi÷ate | abhiniviùñaþ san rajyate duùyate muhyate | sa rakto duùño måóhaþ san trividhaü karma abhisaüskaroti kàyena vàcà manasà | saþ asatsamàropeõa vikalpayati- ahaü raktaþ, ahaü dviùñaþ, ahaü måóhaþ iti | tasya tathàgata÷àsane pravrajitasya evaü bhavati- ahaü ÷ãlavàn, ahaü brahmacàrãti | ahaü saüsàraü samatikramiùyàmi | ahaü nirvàõamanupràpsyàmi | ahaü duþkhebhyo mokùyàmi | sa vikalpayati- ime ku÷alà dharmàþ, ime 'ku÷alà dharmàþ, ime dharmàþ prahàtavyàþ, ime dharmàþ sàkùàtkartavyàþ, duþkhaü parij¤àtavyam, samudayaþ prahàtavyaþ, nirodhaþ sàkùàtkartavyaþ, màrgo bhàvayitavyaþ | sa vikalpayati- anityàþ sarvasaüskàràþ, àdãptàþ sarvasaüskàràþ, yannvahaü sarvasaüskàrebhyaþ palàyeyam | tasya evamavekùamàõasya utpadyate nirvitsahagato manasikàraþ animittapurogataþ | tasyaivaü bhavati- eùà sà duþkhaparij¤à (##) yeyameùàü dharmàõàü parij¤à | tasyaivaü bhavati- yannvahaü samudayaü prajaheyam | sa ebhyo dharmebhya àrtãyate jehrãyate vitarati vijugupsate uttrasyati saütrasyati saütràsamàpadyate | tasyaivaü bhavati- iyameùàü dharmàõàü sàkùàtkriyà | idaü samudayaprahàõaü yadidamebhyo dharmebhyo 'rtãyanà vijugupsanà | tasyaiva bhavati- nirodhaþ sàkùàtkartavyaþ | samudayaü kalpayitvà nirodhe saüjànàti | tasyaivaü bhavati- eùà sà nirodhasàkùàtkriyà | tasyaivaü bhavati- yannånamahaü màrgaü bhàvayeyam | sa eko rahogataþ tàn dharmàn manasi kurvan ÷amathaü pratilabhate | tasya tena nirvitsahagatena manasikàreõa ÷amatha utpadyate | tasya sarvadharmeùu cittaü pratilãyate prativahati pratyudàvartate, tebhya÷càrtãyate jehrãyate, anabhinandanàcittamutpadyate | tasyaivaü bhavati- mukto 'smi sarvaduþkhebhyaþ | na mama bhåya uttariü kiücitkaraõãyam | arhannasmi | ityàtmànaü saüjànàti | samaraõakàlasamaye utpattimàtmanaþ samanupa÷yati | tasya kàïkùà ca vicikitsà ca bhavati buddhabodhau | sa vicikitsàpatitaþ kàlagato mahànirayeùu prapatati | tatkasya hetoþ? yathàpãdamanutpannàn sarvadharmàn vikalpayitvà tathàgate vicikitsàü vimatiü cotpàdayati || atha khalu ma¤ju÷rãþ kumàrabhåto bhagavantametadavocat- kathaü punarbhagavaü÷catvàri àryasatyàni draùñavyàni? bhagavànàha- yena ma¤ju÷rãranutpannàþ sarvasaüskàrà dçùñàþ, tena duþkhaü parij¤àtam | yena asamutthitàþ sarvadharmà dçùñàþ, tasya samudayaþ prahãõaþ | yena atyantaparinirvçtàþ sarvadharmà dçùñàþ, tena nirodhaþ sàkùàtkçtaþ | yena atyanta÷ånyàþ sarvadharmà dçùñàþ, tena màrgo bhàvitaþ | yena ma¤ju÷rãrevaü catvàri àryasatyàni dçùñàni, sa na kalpayati na vikalpayati- ime ku÷alà dharmàþ, ime 'ku÷alà dharmàþ | ime dharmàþ prahàtavyàþ, ime dharmàþ sàkùàtkartavyàþ | duþkhaü parij¤àtavyam | samudayaþ prahàtavyaþ, nirodhaþ sàkùàtkartavyaþ, màrgo bhàvayitavya iti | tatkasya heto? tathàhi sa taü dharmaü na samanupa÷yati yaü parikalpayet | bàlapçthagjanàstu etàn dharmàn kalpayanto rajyanti ca dviùanti ca muhyanti ca | sa na kaüciddharmamàvyåhati nirvyåhati | tasya evamanàvyåhato 'nirvyåhataþ traidhàtuke citta na sajjati, ajàta sarvatraidhàtukaü samanupa÷yati || iti vistaraþ || 9 || ata eva asmàdàgamàt paramàrthasatya ucyate- na nirvàõasamàropo na saüsàràpakarùaõam | yatra kastatra saüsàro nirvàõaü kiü vikalpyate || 10 || yatra hi nàma paramàrthasatye naivaü na nirvàõasamàropaþ na nirvàõàdhyàropaþ saübhavati, anupalabhyamànatvàt, nàpi saüsàràpakarùaõaü saüsàraparikùayo na saübhavati, kastatra saüsàraþ yo vikalpyate kùayàrtham, kiü và tatra nirvàõaü yatpràpyarthaü vikalpyate? athavà | yatra nirvàõe kasyacit sattvasya saüsàràdapakarùaõamapanayanaü nirvàõe ca samàropaõaü prayatnavatàpi na ÷akyate kartuü saüsàranirvàõayorapyanupalabhyamànatvàt, tatra kiü nirvàõaü vikalpyate? naiva hi kiücidvikalpayituü (##) yuktam | avikalpayata÷ca niyataü yathoditasaüsàràñavãkàntàràtikramo nirvàõapurapràpti÷ca bhaviùyatãti | ata evoktamàryamàradamanasåtre- atha ma¤ju÷rãþ kumàrabhåtaþ tasyàü velàyàü tathàråpaü samanvàhàraü samanvàharati sma, yanmàraþ pàpãyànindrakãlabandhanabaddho dharaõãtalaprapatitaþ utkro÷ati sma- gàóhabandhanabaddho 'smi | ma¤ju÷rãràha- asti pàpãyannetasmàdbandhanàdgàóhataraü bandhanaü yena tvaü nityabaddho na punarbadhyase? tatpunaþ katamat? yadidamasmimànaviparyàsabandhanaü tçùõàdçùñibandhanam, idaü pàpãyan bandhanam | ato bandhanàd gàóhataraü bandhanaü na saüvidyate | tena tvaü nityabaddho na punarbadhyase | peyàlam | àha- kiü tvaü pàpãyannàttamanà bhåyàþ yadi mucyethàþ | àha- àttamanà bhaveyam, paramàttamanà bhaveyam || atha khalu suyàmo devaputro ma¤ju÷riyaü kumàrabhåtametadavocat- utsçja ma¤ju÷rãrmàraü pàpãyàüsam | gacchatu svabhavanam | atha khalu ma¤ju÷rãþ kumàrabhåto màraü pàpãyàüsametadavocat- kenàsi pàpãyan baddho yadàtmànamutsçjasi? àha- na jàne ma¤ju÷rãþ- kenàsmi baddhaþ iti | àha- yathà tvaü pàpãyan abaddho baddhasaüj¤ã, evameva sarvabàlapçthagjanà anitye nityasaüj¤inaþ, duþkhe 'duþkha saüj¤inaþ, a÷ubhe ÷ubhasaüj¤inaþ, anàtmani àtmasaüj¤inaþ, aråpe råpasaüj¤inaþ, avedanàyàü vedanàsaüj¤inaþ, asaüj¤àyàü saüj¤àsaüj¤inaþ, asaüskàre saüskàrasaüj¤inaþ, avij¤àne vij¤ànasaüj¤inaþ | api tu khalu punaþ pàpãyan, yastvaü mokùyase, kuto mokùyase? àha- nàhaü jàne kuta÷cinmokùye | àha- evameva pàpãyan ye 'pi mokùyante, nate kuta÷cidvimokùyante, anyatra yà asau asadbhåtasaüj¤à | tàü parijànanti, tàü parij¤àya vimuktà ityucyante || iti || ata eva àgamàd asadviparyàsakalpanàmàtralatàbandhanavicchedo vimokùo nirvàõamityucyate svapnopalabdhadahanajvàlànirvàpaõavat tadanilasalilairiti || 10 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau bandhamokùaparãkùà nàma ùoóa÷amaü prakaraõam || (##) 17 karmaphalaparãkùà saptada÷amaü prakaraõam | atràha- vidyata eva saüsàraþ, karmaphalasaübandhà÷rayatvàt | yadi iha saütànàvicchedakrameõa janmamaraõaparaüparayà hetuphalabhàvapravçttyà saüskàràõàmàtmano và saüsaraõaü syàt, syàttadànãü karmaphalasaübandhaþ | yathàvarõite saüsàràbhàve tu utpattyanantaravinà÷itvàccittasya karmàkùepakàle ca vipàkasyàsadbhàvàt karmaphalasaübandhàbhàva eva syàt | saüsàrasadbhàve tu sati iha kçtasya karmaõe janmàntare 'pi vipàkaphalasaübandhàt karmaõàü phalasaübandho na virodhito bhavati | tasmàdvidyata eva saüsàraþ karmaphalasaübandhà÷rayatvàditi | kàni punastàni karmàõi kiü và tatphalamiti tatprabheda vivakùayedamucyate- àtmasaüyamakaü cetaþ parànugràhakaü ca yat | maitraü sa dharmastadbãjaü phalasya pretya ceha ca || 1 || tatra àhitaþ utpàditaþ ahaümàno 'sminnityàtmà | skandhànupàdàya praj¤apyamànaþ pudgalaàtmetyucyate | cinoti upacinoti ÷ubhama÷ubhaü karma vipàkadànasàmarthye niyamayatãti cetaþ | cittaü manaþ vij¤ànamiti tasyaiva paryàyàþ | àtmànaü saüyamayati viùayeùvasvatantrayati ràgàdikle÷ava÷ena pravçttiü nivàrayatãtyàtmasaüyamakam | tadetadàtmasaüyamakaü ku÷alaü cetaþ pràõàtipàtàdiùu pravçttividhàrakaü durgatigamanàddhàrayatãti dharma ityucyate || dharma÷abdo 'yaü pravacane tridhà vyavasthàpitaþ | svalakùaõadhàraõàrthena kugatigamanavidhàraõàrthena pà¤cagatikasaüsàravidhàraõàrthena | tatra svalakùaõadhàraõàrthena sarve sàsravà anàsravà÷ca dharmà ityucyante | kugatigamanavidhàraõàrthena da÷aku÷alàdayo dharmà ityucyante | dharmacàrã sukhaü ÷ete asmiülloke paratra ca || pà¤cagatikasaüsàragamanavidhàraõàrthena nirvàõe dharma ityucyate, dharmaü ÷araõaü gacchatãtyatra| iha tu kugatigamanavidhàraõàrthenaiva dharma÷abdo 'bhipretaþ || kiü punaràtmasaüyamakamevaikaü cetaþ dharma iti? netyàha | kiü tarhi parànugràhakaü ca maitraü ca yaccetaþ, asàvapi dharmaþ | maitramityatra ca÷abdo luptanirdiùño veditavyaþ | tatra paramanugçhõàtãti parànugràhakaü cetaþ, catuþsaügrahavastupravçttaü bhayaparitràõapravçttaü ca yaccetaþ, asàvapi dharmaþ | mitre bhavamaviruddhaü sattveùu yaccetaþ, tanmaitraü cetaþ | maitraü yaccetaþ, tanmaitracetaþ, maitramevaü và | yaccaitat trividhaü ceto nirdiùñam, sa dharma ityucyate| viparyayàdadharmo yojyaþ || (##) yaccaitannirdiùñaprabhedaü cetaþ, tadbãjaü phalasya | asàdhàraõaü phalàbhinirvçttau yatkàraõam, tadeva bãjamityucyate | tadyathà ÷àlyaïkurasya ÷àlibãjam | yattu sàdhàraõaü kùityàdi na tadbãjaü kàraõametat | yathaitadevam, ihàpi iùñasya vipàkasyàbhinirvçttau trividhaü ceto bhavati bãjam | puruùakàràdayastu kàraõameva || kasmin punaþ kàle bãjasya phalaniùpattirityàha- pretya ceha ca | pretyeti adçùñe janmani, iheti dçùñe janmanãtyarthaþ | etacca àgamàdvistareõa boddhavyam || 1 || evaü tàvat cittàtmakamevaikaü dharmaü vyavasthàpya punarapi dvividhaü bhagavatà- cetanà cetayitvà ca karmoktaü paramarùiõà | paramàrthadar÷anàdçùiþ | parama÷càsau çùi÷ceti paramarùiþ sarvàkàratayà paramàrthagamanàt ÷ràvakapratyekabuddhabhyo 'pi utkçùñatvàt paramarùiþ saübuddho bhagavàn | tena paramarùiõà cetanà karma, cetayitvà ca karmetyuktaü såtre || yaccaitad dvividhaü karmoktam- tasyànekavidho bhedaþ karmaõaþ parikãrtitaþ || 2 || kathaü kçtvà? tatra yaccetanetyuktaü karma tanmànasaü smçtam | cetayitvà ca yattåktaü tattu kàyikavàcikam || 3 || manasi bhavaü mànasam | manodvàreõaiva niùñhàgamanàt kàyavàkpravçttinirapekùatvàcca manovij¤ànasaüprayuktaiva cetanà mànasaü karmetyucyate | tatra÷abdo nirdhàraõe | yattu dvitãyaü cetayitvà ca karmetyuktam, tatpunaþ kàyikaü vàcikaü ca veditavyam | evaü ca evaü ca kàyavàgbhyàü pravartiùye ityevaü cetasà saücintya yat kriyate, taccetayitvà karmetyucyate | tatpunardvividham, kàyikaü vàcikaü ca | kàyavàcorbhavatvàt taddvàreõa ca niùñhàgamanàt | evaü ca trividham- kàyikaü vàcikaü mànasaü ca || 3 || etadapi trividhaü karma punarbhidyamànaü saptavidhaü saüjàyate, ityevaü tasya karmaõo bhagavatà bahuprakàro bhedo 'nuvarõitaþ | kathaü kçtvà? vàgviùpando 'viratayo yà÷càvij¤aptisaüj¤itàþ | avij¤aptaya evànyàþ smçtà viratayastathà || 4 || paribhogànvayaü puõyamapuõyaü ca tathàvidham | cetanà ceti saptaite dharmàþ karmà¤janàþ smçtàþ || 5 || tatra vyaktavarõoccàraõaü vàk | viùpandaþ ÷arãraüceùñà | tatra ku÷alàku÷alà và vàk sarvaiva viratyaviratilakùaõà vij¤aptisamutthàpikà sàmànyena vàgiti gçhyate | evaü ku÷alo 'ku÷alo và viratyaviratilakùaõo vij¤aptisamutthàpako viùpandaþ sàmànyena gçhyate || yathà caitadvij¤apterdvidhà bhedaþ, (##) evamavij¤apterapi | aviratilakùaõà avij¤aptayaþ viratilakùaõà÷ceti kçtvà | tatra aviratilakùaõà avij¤aptayaþ tadyathà adyaprabhçti mayà pràõinaü hatvà cauryaü kçtvà jãvikà parikalpayitavyeti pàpakarmàbhyupagamàtprabhçti tadakàriõo 'pi aku÷alakarmàbhyupagamahetukàþ satatasamitamavij¤aptayaþ samupajàyante | kaivartàdãnàüca jàlàdiparikarmakàlàtprabhçti tadakàriõàmapi yà avij¤aptaya upajàyante, tà età aviratilakùaõà avij¤aptaya ityucyante | yathà caitàstathà anyàþ viratilakùaõàþ ku÷alasvabhàvà avij¤aptayaþ | tadyathà- adyaprabhçti pràõàtipàtàdibhyaþ prativiramàmãti kàyavàgvij¤aptiparisamàptikàlakùaõàtprabhçti taduttarakàlaü pramattàdyavasthasyàpi yàþ ku÷alopacayasvabhàvà avij¤aptaya upajàyante, tà età viratilakùaõà avij¤aptaya ityucyante | età råpakriyàsvabhàvà api satyo vij¤aptivat parànna vij¤àpayantãtyavij¤aptayaþ || tathà paribhogànvayaü puõyam, ku÷alamityarthaþ | paribhogena anvayaþ asyeti paribhogànvayam | paribhogaþ parityaktasya vastunaþ saüghàdibhirupabhogaþ | anvayaþ anugamaþ | dàyakasaütànajaþ ku÷alopacaya ityarthaþ || apuõyaü ca tathàvidham, paribhogànvayamityarthaþ | tadyathà devakulàdipratiùñhàpanam, yatra sattvà hanyante | yathà yathà hi tatkãrtau pràõino hanyante, tathà tathà taddevakulàdyupabhogàt tatkartçõàü saütàne paribhogànvayamapuõyamapi jàyate, ityevamapuõyaü ca tathàvidhaü bhavati || cittàbhisaüskàramanaskarmalakùaõà cetanà ceti || saükùepeõa etatsaptavidhaü karma bhavati- ku÷alàku÷alà vàk, ku÷alàku÷alo viùpandaþ, ku÷alamavij¤aptilakùaõam, aku÷alamavij¤aptilakùaõam, paribhogànvayaü puõyam, paribhogànvayamapuõyam, cetanà ceti || ete ca sapta dharmàþ karmà¤janàþ karmatvenàbhivyaktàþ karmalakùaõàþ smçtàþ || 5 || atraike paricodayanti- yadetat karma bahuvidhamuktam, tat kimà vipàkakàlàdavatiùñhate, atha na tiùñhati utpattyanantaravinà÷itvàt? yadi tàvat- tiùñhatyà pàkakàlàccetkarma tannityatàmiyàt | niruddhaü cenniruddhaü satkiü phalaü janayiùyati || 6 || yadi utpannaü sat karma àvipàkakàlaü svaråpeõàvatiùñhate iti parikalpyate, tad iyantaü kàlamasya nityatà àpadyate vinà÷arahitatvàt | pa÷càdvinà÷asadbhàvànna nityatvamiti cet, naitadevam, pårvaü vinà÷arahitasya àkà÷àdivat pa÷càdapi vinà÷ena saübandhàbhàvàt | vinà÷arahitasya ca asaüskçtatvaprasaïgàt, asaüskçtànàü ca vipàkàdar÷anàt, avipàkatvena sadaivàvasthànàt nityatàbhyupagama eva karmaõàmupapadyate | ityevaü tàvannityatve doùaþ | atha utpàdànantaravinà÷itvameva karmaõàmabhyupetam, nanu evaü sati- niruddhaü cenniruddhaü sat kiü phalaü janayiùyati | abhàvãbhåtaü sat karma avidyamànasvabhàvatvànnaiva phalaü janayiùyatãtyabhipràyaþ || 6 || (##) tatraike nikàyàntarãyàþ parihàraü varõayanti- utpattyanantaravinà÷itvàtsaüskàràõàm, anityatvadoùastàvadasmàkaü nopapadyate | yaccàpyuktam- niruddhaü cenniruddhaü sat kiü phalaü janayiùyati | iti, atràpi parihàraü bråmaþ- yo 'ïkuraprabhçtirbãjàtsaütàno 'bhipravartate | tataþ phalamçte bãjàtsa ca nàbhipravartate || 7 || iha bãjaü kùaõikamapi sat svajàtãyabhàviphalavi÷eùaniùpattisàmarthyavi÷eùayuktasyaiva saütànasya aïkurakàõóanàlapatràdyabhidhànasya hetubhàvamapyupagamya nirudhyate | ya÷càyamaïkuraprabhçtirbãjàtsaütànaþ pravartate, tasmàt krameõa sahakàrikàraõavaikalye sati svalpàdapi hetorvipulaphalapracaya upajàyate | çte bãjàt vinà bãjàt sa ca aïkuràdisaütànaþ nàbhipravartate | tadevaü tadbhàve bhàvitvena tadabhàve ca abhàvitvena bãjahetukatvamaïkuràdisaütànasya phalasyopadar÷itaü bhavati || 7 || tadevam- bãjàcca yasmàtsaütànaþ saütànàcca phalodbhavaþ | bãjapårvaü phalaü tasmànnocchinnaü nàpi ÷à÷vatam || 8 || yadi iha bãjamaprasåya aïkuràdisaütànaü jvàlàïgàràdivirodhipratyayasàünidhyànnirudhyeta, tadà tatra kàryasaütànapravçttyadar÷anàt syàducchedadar÷anam | yadi ca bãjaü na nirudhyeta, aïkuràdisaütàna÷ca pravarteta, tadà bãjasyànirodhàbhyupagamàcchà÷vatadar÷anaü syàt, na caitadevam, ityato nàsti bãjasya ÷à÷vatocchedadar÷anaprasaïgaþ || 8 || yathà ca bãje ayaü kramo 'nuvarõitaþ, evam- yastasmàccittasaütàna÷cetaso 'bhipravartate | tataþ phalamçte cittàtsa ca nàbhipravartate || 9 || tasmàt ku÷alàku÷alacetanàvi÷eùasaüprayuktàccittàd yaþ cittasaütànastaddhetukaþ pravartate, tasmàt ku÷alàku÷alacetanàparibhàvitàccittasaütànàt sahakàrikàraõasaünidhànàvaikalye sati iùñamaniùñaü phalamupajàyate sugatidurgatiùu | çte tu taccitàt cittamantareõa sa ca nàbhipravartate || 9 || tadevam- cittàcca yasmàtsaütànaþ saütànàcca phalodbhavaþ | karmapårvaü phalaü tasmànnocchinnaü nàpi ÷à÷vatam || 10 || yadi arhaccaramacittamiva taddhetuphalapàraüparyàvicchinnakramavartino bhàvina÷cittasaütànasya hetubhàvamanupagamya ku÷alaü cittaü nirudhyeta, tadà ucchinnaü tatkarma syàt | athàpi anàgatasaütànasya hetubhàvamupagamya svaråpàdapracyutaü syàt, syàttadànãü karma ÷à÷vatam | na caitadevamiti | tasmàt kùaõikakarmàbhyupagame 'pi nàsti uccheda÷à÷vatadar÷anadvayaprasaïga iti || 10 || (##) tadatra yathoditakarmaprabhedavyàkhyàne da÷a ku÷alàþ karmapathà vyàkhyàtàþ | te ca- dharmasya sàdhanopàyàþ ÷uklàþ karmapathà da÷a | phalaü kàmaguõàþ pa¤ca dharmasya pretya ceha ca || 11 || ta ete da÷a ku÷alàþ karmapathà dharmasya sàdhanopàyà niùpattihetubhåtà ityarthaþ || kaþ punarasau ku÷alakarmapathavyatirikto dharmo nàma, yasyaite sàdhanopàyatvena vyavasthàpyante? ucyate | cittavi÷eùa eva ka÷cit dharma÷abdenoktaþ || àtmasaüyamakaü cetaþ parànugràhakaü ca yat | maitraü sa dharmaþ ityanena | athavà | pariniùñhitaråpà ete da÷a ku÷alàþ karmapathà dharma÷abdavàcyà bhavanti, kriyamàõaråpàstu ku÷alakarmapathavàcyà bhavanti | tadasya uktalakùaõasya ete da÷a ku÷alàþ karmapathà niùpattau hetutvena vyavasthàpyante | kathaü punaratra prakrànte karmavibhàge da÷a ku÷alàþ karmapathà iti? ucyate- vàgviùpando 'viratayo yà÷càvij¤aptisaüj¤itàþ | ityàdinà kàyikàsrayaþ karmapathàþ vàcikà÷catvàro vyàkhyàtàþ| cetanà cetyanena abhidhyàvyàpàdasamyagdçùñayàkhyàsrayo mànasà vyàkhyàtàþ | ityevaü da÷àpi ku÷alàþ karmapathà atra vyàkhyàtàþ | te ca yathoditasya dharmasya niùpattihetavo bhavanti | asya ca dharmasya råpa÷abdagandharasaspraùñavyalakùaõàþ pa¤ca kàmaguõàþ | pretya ca adçùñe paraloke ityarthaþ, iha ceti ihaloke ityarthaþ, phalamupabhujyate iti || 11 || evaü tàvadaikanikàyikairàkùepaparihàre varõite sati, tàn prati apare doùamudbhàvya anyàkùepaparihàraü varõayantaþ àhuþ- bahava÷ca mahànta÷ca doùàþ syurapi kalpanà | yadyeùà tena naivaiùà kalpanàtropapadyate || 12 || yadi bãjàïkurasàdharmyeõa cittasaütàne ÷à÷vatocchedadar÷anadvayadoùaprasaïgaparihàraþ syàt, tadà bahava÷ca doùàþ saükhyàbahutvena mahànta÷ca dçùñàdçùñavirodhena parapakùe pràpruvanti | kathaü kçtvà? yadi hi bãjasaütànadçùñàntena ÷àlibãjàt ÷àlyaïkuràdisaütàna eva pravartate, na vijàtãyaþ, ÷àlyaïkuràdisaütànàcca ÷àliphalameva upajàyate, na bilvaphalam, bhinnajàtãyatvàt, evamihàpi ku÷alacittàt ku÷alacittasaütàna eva syàt, samànajàtãyatvàt, na aku÷alàvyàkçtacittasaütànaþ, vijàtãyatvàt | evamaku÷alàvyàkçtacittàdaku÷alàvyàkçtacittasaütàna eva syànnànyaþ, bhinnajàtãyatvàt | kàmaråpàråpyàvacarànàsravacittebhyaþ sadç÷ànàmeva cittànàü kàmaråpàråpyàvacarànàsravàõàmutpàdaþ (##) syàt, na bhinnajàtãyànàm | manuùyacittànmanuùyacittameva syànna devanàrakatiryagàdyanyacittam | tata÷ca yo devaþ sa deva eva syàt, yo manuùyaþ sa manuùya eva syàdityàdi | tata÷ca aku÷alamapi kurvatàü devamanuùyàõàü gatiyonivarõabuddhãndriyabalaråpabhogàdi vaicitryaü na syàdapàyapatanaü ca | iùyate caitatsarvamiti | evaü bahava÷ca mahànta÷ca doùà yasmàdbãjasaütànasàdharmyakalpanàyàü prasajyante, tasmànnaiùà kalpanà atropapadyate || 12 || imàü punaþ pravakùyàmi kalpanàü yàtra yojyate | buddhaiþ pratyekabuddhai÷ca ÷ràvakai÷cànuvarõitàm || 13 || kà càsau kalpanetyàha- patraü yathàvipraõà÷astatharõamiva karma ca | caturvidho dhàtutaþ sa prakçtyàvyàkçta÷ca saþ || 14 || iha ku÷alaü karma kçtaü sat utpàdànantarameva nirudhyate, na ca tasminniruddhe phalàbhàvaprasaïgaþ | yasmàd yadaiva tatkarma utpadyate, tadà etasya karmaõo 'vipraõà÷o nàma viprayukto dharmaþ kartuþ saütàne samupajàyate çõapatrasthànãyaþ | tadevaü patraü yathà avipraõà÷aþ tathà veditavyaþ | yasya ca asau avipraõà÷àkhyo dharma utpadyate, çõamiva tatkarma veditavyam | yathà ca çõapatràvasthànàt prayukte 'pi dhane dhanino na dhananà÷o bhavati, saübadhyata eva sa kàlàntareõa pa¤camena dhanaskandhena, tathà vinaùñe 'pi karmaõi avipraõà÷àkhyadharmàntaràvasthànàt tannimittakena phalena abhisaübadhyata eva kartà | yathà ca çõapatraü dàturdhanàbhyàgamaü kçtvà nirmuktaü sat punarapi vidyamànaü và avidyamànaü và na dhanàbhyàgame samartham, evamavipraõà÷o 'pi dattavipàkaþ san vidyamàno và avidyamàno và na ÷aknoti nirmuktapatravat kartuþ punarapi vipàkasaübandhaü kartum || ya÷càyamavipraõà÷o 'smàbhiruktaþ såtràntaroktaþ, caturvidho dhàtutaþ sa kàmaråpàråpyàvacarànàsravabhedàt, prakçtyà avyàkçta÷ca saþ | ku÷alàku÷alatvena avyàkaraõàdavyàkçta evàvipraõà÷aþ | yadi asau aku÷alànàü karmaõàmaku÷alaþ syàt, tadà kàmaü vãtaràgàõàü na syàt | yadi ca ku÷alànàm, ku÷alaþ syàt, samucchinnaku÷alamålànàü sa na syàt | tasmàt prakçtyavyàkçta evàsau || 14 || kiü ca | prahàõato na praheyo bhàvanàheya eva và | sa càyamavipraõà÷aþ prahàõato na praheyaþ | pàrthagjanikàni karmàõi dar÷anamàrgeõaiva prahãyante mà bhådàryaþ pçthagjanakarmasamanvàgata iti | avipraõà÷astu tatkarmaprahàõe 'pi dar÷anamàrgeõa na prahãyate, kiü tu bhàvanàmàrgeõa và tasyà prahàõaü bhavati | dhàtusamatikramaõapraheya eveti và÷abdo vikalpàrthaþ || yata÷caivamavipraõà÷aþ karmavinà÷e 'pi na na÷yati, karmaprahàõe 'pi na prahãyate, tasmàdavipraõà÷ena jàyate karmaõàü phalam || 15 || (##) yadi punarapi asya avipraõà÷asya karmaõaþ prahàõena prahàõàtprahàõataþ prahàõaü syàt karmaõa÷ca saükrameõa karmaõo vinà÷ena karmàntarasaümukhãbhàvena vinà÷aþ syàt, ko doùaþ syàditi? ucyate- prahàõataþ praheyaþ syàtkarmaõaþ saükrameõa và | yadi doùàþ prasajyeraüstatra karmavadhàdayaþ || 16 || yadi dar÷anamàrgeõa pàrthagjanikakarmavadavipraõà÷aþ prahãyeta, tadà karmaõo vinà÷a eva syàt | karmavinà÷àcca àryàõàmiùñàniùñakarmaphalavipàkaþ pårvakarmaphalahetuko na syàt | akçtasyaiva karmaõaþ phalodayaþ syàt | karmaphalàbhàvadar÷anàcca mithyàdar÷anaü syàditi | evaü karmavadhàdayo doùàþ prasajyante prahàõataþ praheyatvàbhyupagame sati avipraõà÷asya | evaü karmaõaþ saükrame 'pi yojyam || 16 || sarveùàü viùabhàgànàü sabhàgànàü ca karmaõàm | pratisaüdhau sadhàtånàmeka utpadyate tu saþ || 17 || bhinnajàtãyàni karmàõi viùabhàgàni | sadç÷àni sabhàgàni | teùàü sarveùàmeva sabhàgànàü ca viùabhàgànàü ca karmaõàü kàmaråpàråpyadhàtupratisaüdhiùu sarvakarmàpamardanaþ eka eva avipraõà÷a utpadyate | sa càpi sadhàtånàü samànadhàtukànàmeva utpadyate na viùabhàgadhàtukànàm || 17 || karmaõaþ karmaõo dçùñe dharma utpadyate tu saþ | dviprakàrasya sarvasya vipakke 'pi ca tiùñhati || 18 || sa càyamavipraõà÷àkhyo dharmaþ sarvasyaiva karmaõaþ cetanàcetayitvàsvabhàvasya sàsravànàsravabhedena và dviprakàrabhinnasya dçùñe dharme ihaiva janmani karmaõaþ karmaõaþ ekaiko 'vipraõà÷a utpadyate | sa càyamavipraõà÷o vipakke 'pi vipàke nàva÷yaü nirudhyate, nirbhuktapatravacca vidyamàno 'pi san na ÷aknoti punarapi vipaktum || 18 || phalavyatikramàdvà sa maraõàdvà nirudhyate | anàsravaü sàsravaü ca vibhàgaü tatra lakùayet || 19 || tatra phalavyatikramànnirudhyate | yathoktam- bhàvanàheya eveti | maraõànnirudhyate | yathoktam- pratisaüdhau sadhàtånàmeka utpadyate tu saþ | iti | sa càyaü sàsravàõàü sàsravaþ, anàsravàõàmanàsravaþ ityevaü vibhàgaü lakùayet || 19 || tadevam- ÷ånyatà ca na cocchedaþ saüsàra÷ca na ÷à÷vatam | karmaõo 'vipraõà÷a÷ca dharmo buddhena de÷itaþ || 20 || yasmàt karma kçtaü sat nirudhyate, na svabhàvenàvatiùñhate, tasmàt karmaõaþ svabhàvenàvasthànàt ÷ånyatà copapadyate | na caivaü karmaõo 'navasthànàducchedadar÷anaprasaïgaþ, avipraõà÷aparigraheõa karmavipàkasadbhàvàt | vipàkàbhàve hi karmaõaþ ucchedadar÷anaü syàt | avipraõà÷adharmasadbhàvàt (##) bãjasaütànasàdharmyaparikalpanàbhàvàcca nànàgatijàtiyonidhàtubhedabhinna÷ca pà¤cagatikaþ saüsàro vicitraþ siddho bhavati | na ca ÷à÷vatavàdaprasaïgaþ, karmaõaþ svaråpeõàvasthànànabhyupagamàt | karmaõàü ca avipraõà÷aþ, avipraõà÷asadbhàvàt, iti | evaü nirava÷eùàvidyànidràpagamàdvibuddhena bhagavatà yasmàdayaü dharmo de÷itaþ, tasmàd yatpårvaümuktaü pareõa- tiùñhatyà pàkakàlàccet karma tannityatàmiyàt | niruddhaü cenniruddhaü sat kiü phalaü janayiùyati || iti, tadasmatpakùe nopapadyate iti | tasmàdasmàbhirupavarõitakalpanaiva nyàyyà iti || 20 || atrocyate- kimiha bhavanto gandharvanagarapràkàrapatanàti÷aïkitayà atãvodvignàþ tatparirakùàpari÷ramàyàsamàpannàþ, ye nàma yåyaü karmaõyanupapadyamàne tatphalanimittaü vipravadadhvam? yadi hi karmaõaþ svaråpeõaivotpàdaþ syàt, tasya àvipàkamavasthànànnityatvaü syàt, vinà÷àducchedaþ syàt | yadà tu karma naivotpadyate svabhàva÷ånyatvàt, tadà tasya kuto 'vasthànaü vinà÷o và, yata eùà cintà syàt? atràha- karma notpadyate kasmàt àcàrya àha- niþsvabhàvaü yatastataþ | yasmànniþsvabhàvaü karma tasmànnotpadyate | yadi khalvevaü niþsvabhàvatvàtkarma notpadyate, tat kathamevamuktaü bhagavatà- na praõa÷yanyi karmàõi kalpakoñi÷atairapi | sàmagrãü pràpya kàlaü ca phalanti khalu dehinàm || iti? ucyate- yasmàcca tadanutpannaü na tasmàdvipraõa÷yati || 21 || ityevaü bhagavato 'bhipràya iti | ato nàyamasmàkaü bàdhako vidhiriti |21 || ava÷yaü caitadevaü vij¤eyam- niþsvabhàvaü karmeti | anyathà hi- karma svabhàvata÷cetsyàcchà÷vataü syàdasaü÷ayam | akçtaü ca bhavetkarma kriyate na hi ÷à÷vatam || 22 || yadi hi karma svabhàvataþ syàt, muktasaü÷ayaü tacchà÷vataü syàt, svabhàvasyànyathàbhàvàbhàvàt | tata÷ca akçtameva karma bhavet | kartuþ svatantrasya kriyayà yadãpsitatamaü tatkarma | etacca na yujyate | kiü kàraõam? yasmàt kriyate na hi ÷à÷vatam | ÷à÷vataü hi nàma tad yadvidyamànasattàkam | yacca vidyamànaü tasya karaõànupapatteþ tannaiva kàraõamapekùata iti || 22 || ÷ubhà÷ubhe karmaõi akçta eva sakalasya lokasya vipàko yasmàt, tata÷ca- (##) akçtàbhyàgamabhayaü syàtkarmàkçtakaü yadi | abrahmacaryavàsa÷ca doùastatra prasajyate || 23 || yadi hi akçtaü karma bhavet, tadà akçtàbhyàgamabhayaü syàt | yenàpi hi pràõàtipàtàdikaü na kçtam, tasyàpi akçtamapi sat tat karma astyeveti tenàpyasya saübandhàdakçtàbhyàgamabhayaü syàt | abrahmacaryavàsa÷ca tatra pakùe pràpnoti | kiü kàraõam? pari÷uddhabrahmacaryavàsànna kasyacinnirvàõena bhavitavyaü syàt || 23 || kiü càtaþ? vyavahàrà virudhyante sarva eva na saü÷ayaþ | puõyapàpakçtornaiva pravibhàga÷ca yujyate || 24 || ye hi ete kçùivàõijyagorakùàdayaþ kriyàrambhàþ phalàrthamàrabhyante, teùàü sarveùàmakçtànàmeva vidyamànatvàt pràrambhavaiyarthyaü syàt | ghañaü kuru, pañaü kuru, ityevamàdaya÷ca sarva eva laukikavyavahàrà virudhyante, ghañàdãnàü sarveùàmeva vidyamànatvàt | puõyakçdayam, pàpakçdayam, iti ca pravibhàgo na pràpnoti, ubhayorapi puõyapàpakçtoþ akçtayorapi puõyapàpayoþ pratyekaü vidyamànatvàt || 24 || kiü ca- tadvipakvavipàkaü ca punareva vipakùyati | karma vyavasthitaü yasmàttasmàtsvàbhàvikaü yadi || 25 || vipakvavipàkasyàpi karmaõaþ punarvipàkadànamàpadyate svaråpàdapracyutatvàt, avipakvavipàkàvasthàyàmiva | tadevaü yadi karma svàbhàvikamiti manyase, yasmàt tatkarma vyavasthitamasti tasmànniþsaü÷ayaü yathopavarõità doùàþ pràpnuvanti sasvabhàvatve | tasmànniþsvabhàvaü karma, yata÷ca niþsvabhàvaü karma, tasmàcchà÷vatocchedadar÷anaprasaïgo naivàsmàkamevaü vyàcakùamàõànàmàpadyate iti || 25 || atràha- vidyata eva svabhàvataþ karma, tatkàraõasadbhàvàt | iha yannàsti, na tasya kàraõamasti [kårma] romakåpapràvàrasyeva | asti ca karmaõaþ kàraõaü kle÷àþ | avidyàpratyayàþ saüskàràþ, ..... upàdànapratyayo bhavaþ, iti vacanàt | tasmàdvidyata eva karma svabhàvataþ iti | ucyate | ayuktameva | kiü kàraõam? yasmàt- karma kle÷àtmakaü cedaü te ca kle÷à na tattvataþ | na cette tattvataþ kle÷àþ karma syàttattvataþ katham || 26 || ihedaü karma kle÷àtmakaü kle÷ahetukam | te ca kle÷àstattvato na santi | vakùyati hi- ÷ubhà÷ubhaviparyàsàn saübhavanti pratãtya ye | te svabhàvànna vidyante tasmàtkle÷à na tattvataþ || iti | tadevaü tàvat na tattvataþ kle÷àþ, taddhetukaü karma tadànãü kutastattvato bhaviùyati? tasmànnàsti karma svabhàvataþ || 26 || (##) atràha- vidyanta eva kle÷à karmàõi ca, tatkàryasadbhàvàt | iha hi kle÷akarmaõàü dehàkhyaü kàryamupalabhyate | yasya ca kàryamupalabhyate tadasti, avidyamànasya khapuùpàdeþ kàryàdar÷anàt iti | ucyate | syuþ kle÷àþ karmàõi ca, yadi tatkàryaü dehà vidyeran | na tu vidyante ityàha- karma kle÷à÷ca dehànàü pratyayàþ samudàhçtàþ | karma kle÷à÷ca te ÷ånyà yadi deheùu kà kathà || 27 || yathà karma kle÷à÷ca ÷ånyàþ, tathà pratipàditam | tata÷ca karma kle÷à yadà na santi, tadà tatkàryàõàü dehànàmasattve kà kathà bhaviùyati? nàstitvaü teùàü pårvameva siddhaü yasmàt, tasmànnànna ka÷cidvaktavyavi÷eùo 'stãtyabhipràyaþ || 27 || atràha- vidyata eva svabhàvataþ karma, tatphalabhoktçsadbhàvàt | yannàsti, na tasya phalopabhoktàsti, tadyathà gaganacåtaphalasyeti | asti ca karmaõaþ phalopabhoktà- avidyànivçto jantustçùõàsaüyojana÷ca saþ | sa bhoktà sa ca na karturanyo na ca sa eva saþ || 28 || tatra avidyà aj¤ànaü tamaþ saümoha iti paryàyàþ | avidyayà nivçta÷chàditaþ | pà¤cagatikasaüsàre punaþ punarjàyata iti jantuþ | sattvaþ pudgalaþ pràõãti tasyaiva paryàyàþ | tçùõà ràgaþ saktirvisakti÷ceti paryàyàþ | saüyojanaü bandhanam | tçùõà saüyojanamasyeti tçùõàsaüyojanaþ tçùõàbandhana ityarthaþ | yathoktaü såtre- avidyànivçtàþ sattvàstçùõàsaüyojanàþ iti | atha ca punaridaü pàpaü karma svayameva kçtam, asya svayameva vipàkaþ pratyanubhavitavyaþ iti vacanàt | sa ca bhoktà karmaphalasya | sa ca na karturanyaþ, na ca sa eva saþ | tattvànyatvàvàcyatvàt | tasmàt phalopabhoktçsadbhàvàdastyeva karmeti || 28 || atrocyate- syàtkarmaõaþ kartà karmaphalasya copabhoktà yadi karmaiva syàt | na tvasti | kathaü kçtvà? na pratyayasamutpannaü nàpratyayasamutthitam | asti yasmàdidaü karma tasmàtkartàpi nàstyataþ || 29 || karma cennàsti kartà ca kutaþ syàtkarmajaü phalam | asatyatha phale bhoktà kuta eva bhaviùyati || 30 || yadi karma nàma kiücitsyàt, tat pratyayasamutpannaü và bhavet, apratyayasamutpannaü và? yadi tàvat pratyayasamutpannamiùyate, tanna yuktam, pratyayaparãkùàyàmuktadoùatvàt | atha apratyayajanitaü nirhetukam, tadapi- hetàvasati kàryaü ca kàraõaü ca ityàdinà karmakàrakaparãkùàyàü vistareõa pratipàditam | yata÷caivaü pratyayasamutpannaü và apratyayasamutpannaü và karmedaü na saübhavati, tasmàdasya karmaõaþ kartàpi na saübhavati | yadà caivaü karma ca kartà ca nàsti, tadà nirhetukaü karmajaü phalaü kuto bhaviùyatãti, asati ca phale kuta eva phalabhoktà bhaviùyatãti, sarvametat svabhàvato 'saüvidyamànameveti vij¤eyam || (##) atràha- yadi evaü naiþsvàbhàvyaü bhàvànàü vyavasthàpitaü bhavati, yattarhi etaduktaü bhagavatà- svayaü kçtasya karmaõaþ svayameva vipàkaþ pratyanubhavitavyaþ iti, tadetat sarvamamunà nyàyena apàkçtaü bhavati | karmaphalàpavàdàcca pradhànanàstiko bhavàniti | ucyate | na vayaü nàstikàþ | astitvanàstitvadvayavàdaniràsena tu vayaü nirvàõapuragàminamadvayapathaü vidyotayàmaþ | na ca karmakartçphalàdikaü nàstãti bråma, kiü tarhi niþsvabhàvametaditi vyavasthàpayàmaþ | atha manyase- niþsvabhàvànàü bhàvànàü vyàpàrakaraõànupapatteþ tadavastha eva doùa iti, etadapi nàsti | sasvabhàvànàmeva vyàpàràdar÷anàt | niþsvabhàvànàmeva vyàpàradar÷anàt | tathàhi niþsvabhàvà eva santo ghañàdayaþ loke svakàryakçt upalabhyante || 30 || api ca | amuùmàd dçùñàntàt spaùñataràdayamartho 'vasãyatàm- yathà nirmitakaü ÷àstà nirmimãtarddhisaüpadà | nirmito nirmimãtànyaü sa ca nirmitakaþ punaþ || 31 || tadyathà- ekaü nirmitakaü ÷àstà buddho bhagavàn çddhisaüpadà çddhiprabhàveõa nirmimãta, sa càpi nirmitakaþ punaþ yo 'yaü buddhena bhagavatà nirmitaþ, sa punarbhåyo 'nyamaparaü nirmitakaü nirmimãta | tatra ya eùa nirmitakaþ aparasya nirmitakasya nirmàtà, sa ÷ånyaþ niþsvabhàvaþ, tathàgatasvabhàvarahita ityarthaþ | ya÷càyamaparo nirmitakaþ, yonirmitakena nirmitaþ, asàvapi ÷ånyo nisvabhàvaþ, tathàgatasvabhàvarahita ityarthaþ | yathàtra niþsvabhàvànàü nisvabhàvakàryakçttvaü karmakartçvyapade÷a÷ca bhavati, tathà nirmitakàkàraþ kartà karma ca tatkçtam | tadyathà nirmitenànyo nirmito nirmitastathà || 32 || yo hyatra karmaõaþ kartà sa nirmitakàkàraþ svabhàva÷ånyaþ | tena ca svabhàva÷ånyena svatantrakartrà yat kiücit karma kriyate, tadapi svabhàva÷ånyam | tadyathà nirmitakena anyo nirmitako nirmitaþ tathà veditavyam | yathoktamàgame- ekasya bhàùamàõasya sarve bhàùanti nirmitàþ | ekasya tåùõãübhåtasya sarve tåùõãübhavanti hi || tasmàdadvayavàdinàü màdhyamikànàü kuto mithyàdar÷anam? uktaü ca àryasamàdhiràje- yada sugatu kathàü katheti nàtho vãthigatàn manujàn kçpàyamànaþ | nirmita jinu tatra nirminitva vicarati teùu praõãtabuddhadharmàn || pràõi÷atasahasra taü ÷ruõitvà praõidadhayiüsu varàgrabuddhaj¤àne | (##) kada vaya labhi j¤ànamevaråpaü à÷aya j¤àtva jino 'sya vyàkaroti || ra÷mi ÷atasahasra aprameyàn avasiri pàdatalehi dharmaràjà | sarvi niraya ÷ãtalà bhavanti dukhamapanãya sukhaü ca vedayanti || dharma da÷abalaprabhàùite 'tra marumanujàna vi÷uddha bhoti cakùuþ | ityàdi | keci spçha janenti tatra kàle parama acintya tehi labdhalàbhà | yehi jinu nimantrito narendro na ca pariyanta teùu dakùiõàyà || ityàdi vistaraþ || tathà àryavimalakãrtinirde÷e- tannirmitabodhisattvena gandhasugandhàyàü lokadhàtau samantabhadratathàgatopabhukta÷eùaü bhojanamànãtaü nànàvya¤janakhàdyàdisaüprayuktaü pçthakpçthagvividharasamekabhojanena sarvaü tacchràvakabodhisattvasaügharàjaràjàmàtyapurohitàntaþ puradauvàrikasàrthavàhàdijanapadaü saütarpya prãtyàkàraü nàma mahàsamàdhiü lambhayàmàsa | iti || vinaye ca pañhayate- pàpabhikùurapratiråpako bhagavatà bhikùurabhinirmitaþ | tadvacanena ÷ãlavato 'pi vi÷uddhipratij¤àsaüvàsaþ praj¤aptaþ iti || 32 || na ca kevalaü nirmàõadçùñàntena naiþsvabhàvyadar÷anamupapadyamànaråpam, api ca amãbhyo dçùñàntebhyaþ sphuñaü naiþsvabhàvyaü bhàvànàü pratãyatàmiti pratipàdayannàha- kle÷àþ karmàõi dehà÷ca kartàra÷ca phalàni ca | gandharvanagaràkàrà marãcisvapnasaünibhàþ || 33 || tatra kle÷à ràgàdayaþ, kli÷nanti sattvacittasaütànànãti kçtvà | karmàõi ku÷alàku÷alàne¤jyàni | dehàþ ÷arãràõi | kartàraþ àtmànaþ | phalàni vipàkàdhipatyaniùyandàdãni | ta ete kle÷àdayo 'rthàþ gandharvanagaràdivanniþsvabhàvàþ veditavyàþ | tasmànmàdhyamikànàmeva bhàvànàü svabhàvànabhyupagamàcchà÷vatocchedadar÷anadvayaprasaïgo nàstãti vij¤eyam || atra ca karmaphalasaübandhavicàre kucodya÷eùàkùepaparihàro madhyamakàvatàràdvistareõàvaseyaþ || (##) yathoktamàryaratnakåñasåtre- pa¤ca ca bhikùu÷atàni dhyànalàbhãni utthàyàsanebhyaþ prakràntàni imàü gambhãràü dharmade÷anàmanavabudhyamànàni anavataranti anavagàhamànàni anadhimucyamànàni | bhagavànàha- tathà hyete kà÷yapa bhikùavaþ àbhimànikàþ imàmanàsravàü ÷ãlavi÷uddhiü nàvataranti nàvagàhante nàdhimucyante uttrasyanti saütrasyanti saütràsamàpadyante | gambhãraþ kà÷yapa gàthàbhinirhàro gambhãrà ca buddhànàü bhagavatàü bodhiþ | sà na ÷akyà anavaropitaku÷alamålaiþ sattvaiþ pàpamitraparigçhãtairanadhimuktibahulairadhimoktum | api ca | etàni kà÷yapa pa¤ca bhikùu÷atàni kà÷yapasya tathàgatasya pravacane 'nyatãrthika÷ràvakà abhåvan | taireva tasya kà÷yapasya tathàgatasyàntikàdupàlambhàbhipràyaireùà dharmade÷anà ÷rutà | ÷rutvà ca ekacittaprasàdo labdhaþ | evaütairvàg bhàùità- à÷caryaü yàvat madhurapriyamàõã kà÷yapastathàgato 'rhan samyaksaübuddha iti | ta etenaikacittaprasàdena pratilabdhena kàlagatàþ tràyastriü÷eùu deveùåpapannàþ | te tata÷cyutàþ samànàþ ihopapannàþ | tenaiva ca hetunà iha mama ÷àsane pravrajitàþ | tànyetàni kà÷yapa pa¤ca bhikùu÷atàni dçùñipraskandhàni imàü gambhãràü dharmade÷anàü nàvataranti nàvagàhante nàdhimucyante uttrasyanti saütrasyanti saütràsamàpadyante kçtaü punareùàmanayà dharmade÷anayà parikarma | na bhåyo durgativinipàtaü gamiùyanti | ebhireva ca skandhaiþ parinirvàsyanti || atha khalu bhagavànàyuùmantaü subhåtimàmantrayate sma- gaccha subhåte, etàn bhikùån saüj¤apatha | subhåtiràha- bhagavata eva tàvadete bhàùitaü vilomayanti, kaþ punarvàdo mama? atha bhagavàüstasyàü velàyàü yena màrgeõaite bhikùàvo gacchanti sma, tasmin màrge drau bhikùå nirmimãte sma | atha tàni pa¤ca bhikùu÷atàni yena màrgeõa tau dvau bhikùå nirmitakau tenopasaükràmanti sma | upasaükramya etadavocan- kutra àyuùmantau gamiùyathaþ? tàvavocatàm- gamiùyàva àvàmaraõyàyataneùu | tatra dhyànasukhasaüspar÷avihàrairvihariùyàvaþ || ..... tànyapi pa¤ca bhikùu÷atànyetadavocan- vayamapyàyuùmantau bhagavato dharmade÷anàü nàvataràmo nàvagàhàmahe nàdhimucyàmahe uttrasyàmaþ saütrasyàmaþ saütràsamàpadyàmahe | tena vayamaraõyàyataneùu dhyànasukhasaüspar÷avihàrairvihariùyàma iti | nirmitakàvavocatàm- tena hi àyuùmantaþ saügàsyàmo na vivadiùyàmaþ | avivàdaparamo hi ÷ramaõadharmaþ | yadidamàyuùmanta ucyate parinirvàõamiti, katamaþ sa dharmo yaþ parinirvàsyati? ka÷citpunaratra kàyaþ àtmà và sattvo và jãvo và janturvà poùo và puruùo và pudgalo và manujo và mànavo va, yaþ parinirvàsyati? kasya và kùayàt parinirvàõam? te 'vocan ràgadveùamohakùayàt parinirvàõam | nirmitakàvavocatàm- kiü punaràyuùmatàü saüvidyante ràgadveùamohà yàn kùayiùyatha? te 'vocan- na te adhyàtmaü na bahirdhà nobhayamantareõopalabhyante, nàpi te aparikalpità utpadyante .... | ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau karmaphalaparãkùà nàma saptada÷amaü prakaraõam || (##) 18 àtmaparãkùà aùñàda÷amaü prakaraõam | atràha- yadi kle÷àþ karmàõi ca dehà÷ca kartàra÷ca phalàni ca sarvametanna tattvam, kevalaütu gandharvanagaràdivadattatvameva sat tattvàkàreõa pratibhàsate bàlànàm, kiü punaratra tattvam, kathaü và tattvasyàvatàraþ iti? ucyate | àdhyàtmikabàhyà÷eùavastvanupalambhena adhyàtmaü bahi÷ca yaþ sarvathà ahaükàramamakàraparikùayaþ, idamatra tattvam | tattvàvatàraþ punaþ- satkàyadçùñiprabhavàna÷eùàn kle÷àü÷ca doùàü÷ca dhiyà vipa÷yan | àtmànamasyà viùayaü ca buddhà yogã karotyàtmaniùedhameva || ityàdinà madhyamakàvatàràdvistareõàvaseyaþ | kàyadçùñimålakameva saüsàramanupa÷yan àtmànupalambhàcca satkàyadçùñiprahàõaü tatprahàõàcca sarvakle÷avyàvçttiü samanupa÷yan prathamataramàtmànamevopaparãkùate, ko 'yamàtmà nàmeti, yo 'haükàraviùayaþ | sa càyamahaükàrasya viùayaþ parikalpyamànaþ skandhasvabhàvo và bhavetskandhavyatirikto và? àdhàràdheyatadvatpakùàõàmapi ekatvànyatvapakùe eva antarbhàvàt saükùepeõaiva ca vivakùitatvàdekatvànyatvapakùadvayapratiùedhenaiva àtmaniùedhamàrabdhukàma àcàrya àha- àtmà skandhà yadi bhavedudayavyayabhàgbhavet | skandhebhyo 'nyo yadi bhavedbhavedaskandhalakùaõaþ || 1 || kimartha punaranyatra tathàgataparãkùàyàmagnãndhanaparãkùàyàü ca pa¤ca pa¤ca pakùà upanyastàþ, iha tu punaþ pakùadvayameveti? ucyate | yenaiva tatra prakaraõadvaye pa¤ca pa¤ca pakùà nirdiùñàþ, ata eva anyatra nirdiùñatvànna punariha nirdi÷yante | saükùepeõa tu pakùadvayamupanyasyate iti || tatra yadi skandhà àtmeti parikalpyate, tadà udayavyayabhàg utpàdã ca vinà÷ã ca àtmà pràpnoti, skandhànàmudayavyayabhàktvàt | na caivamiùyate, àtmàneka[tva]doùaprasaïgàt vakùyati hi- nàpyabhåtvà samutpanno doùo hyatra prasajyate | kçtako và bhavedàtmà saübhåto vàpyahetukaþ || iti | tathà- na copàdànamevàtmà vyeti tatsamudeti ca | kathaü hi nàmopàdànamupàdàtà bhaviùyati || iti | (##) kiü ca- skandhà àtmà cedatastadbahutvàt àtmànaþ syuste 'pi bhåyàüsa eva | dravyaü càtmà pràpnuyàttàdç÷a÷ca dravye vçttau vaiparãtye ca na syàt || àtmocchedo nirvçtau syàdava÷yaü nà÷otpàdau nirvçteþ pràk kùaõeùu | karturnà÷àttatphalàbhàva eva bhu¤jãtànyenàrjitaü karma cànyaþ || ityàdinà madhyamakàvatàre vistareõa vihitavicàràdapi pakùo boddhavya iti neha punarvistaraprapa¤ca àrabhyate || evaü tàvat skandhà àtmà na bhavati | skandhavyatirikto 'pi na yujyate | yadi hi skandhebhyo 'nya àtmà bhavet, askandhalakùaõo bhavet | yathà hi goranyo '÷vaþ na golakùaõe bhavati, evamàtmàpi skandhavyatiriktaþ parikalpyamànaþ askandhalakùaõo bhavet | tatra skandhàþ saüskçtatvàd hetupratyayasaübhåtà utpàdasthitibhaïgalakùaõàþ | tatra askandhalakùaõa àtmà bhavan bhavanmatena utpàdasthitibhaïgalakùaõàyuktaþ syàt | ya÷caivaü bhavati, saþ avidyamànatvàdasaüskçtatvàdvà khapuùpavannirvàõabadvà naiva àtmavyapade÷aü pratilabhate, nàpyahaükàraviùayatvena yujyate, iti skandhavyatirikto 'pyàtmà na yujyate || athavà | ayamanyo 'rthaþ- yadi àtmà skandhavyatiriktaþ syàt, saþ askandhalakùaõa syàt | råpaõànubhavanimittodgahaõàbhisaüskaraõaviùayaprativij¤aptilakùaõàþ pa¤ca skandhàþ | àtmà ca råpàdiva vij¤ànaü skandhebhyo vyatirikta iùyamàõaþ pçthaglakùaõasiddhaþ syàt, pçthaglakùaõasiddha÷ca gçhyeta råpàdiva cittam| na ca gçhyate | tasmàt skandhavyatirikto 'pi nàsti || nanu ca tãrthikàþ skandhebhyo vyatiriktamàtmànaü pratipannà bhinnalakùaõamàcakùate, tasmàtteùàmabàdhaka evàyaü vidhiriti | yathà ca tãrthikà àtmano bhinnalakùaõamàcakùate tathoktaü madhyamakàvatàre- àtmà tãrthyaiþ kalpyate nityaråpo 'kartà bhoktà nirguõo niùkriya÷ca | kaücitkaücidvedamà÷ritya tasya bhedaü yàtà prakriyà tãrthikànàm || (##) ityanena | ucyate | satyaü bruvanti tãrthikàþ skandhavyatiriktasya lakùaõam, na punaste svaråpata àtmànamupalabhya tasya lakùaõamàcakùate, kiü tarhi yathàvadupàdàyapraj¤aptyanavagamena nàmamàtrakamevàtmànaü tràsàdapratipadyamànàþ saüvçtisatyàdapi paribhraùñà mithyàkalpanayaiva kevalamanumànàbhàsamàtravipralabdhàþ santaþ mohàt parikalpayanti àtmànam, tasya ca lakùaõamàcakùate | teùàü ca karmakàrakaparãkùàdiùu àtmopàdànayoþ parasparàpekùikãü siddhiü bruvatà saüvçtyàpi pratiùedho vihita eva | uktaü ca- yathàdar÷amupàdàya svamukhapratibimbakam | dç÷yate nàma taccaiva na kiücidapi tattvataþ || ahaükàrastathà skandhànupàdàyopalabhyate | na ca ka÷citsa tattvena svamukhapratibimbavat || yathàdar÷amanàdàya svamukhapratibimbakam | na dç÷yate tathà skandhànanàdàyàhamityapi || evaüvidhàrtha÷ravaõàddharmacakùuravàptavàn | àryànandaþ svayaü caiva bhikùubhyo 'bhãkùõamuktavàn || iti || ato na punastatpratipàdanàrthaü yatna àrabhyate | upàdàya praj¤apyamàna eva avidyàviparyàsànugatànàmàtmàbhinive÷àspadabhåto mumukùubhirvicàryate, yasyedaü skandhapa¤cakamupàdànatvena pratibhàsate kimasau skandhalakùaõaþ uta askandhalakùaõaþ iti | sarvathà ca vicàrayanto mumukùavo nainamupalabhante bhàvasvabhàvataþ | tadà eùàm- àtmanyasati càtmãyaü kuta eva bhaviùyati | àtmànupalambhàdàtmapraj¤aptyupàdànaü skandhapa¤cakamàtmãyamiti sutaràü nopalabhante | yathaiva hi dagdhe rathe tadaïgànyapi dagdhatvànnopalabhyante, evaü yogino yadaiva àtmanairàtmyaü pratipadyante, tadaiva àtmãyaskandhavastunairàtmyamapi niyataü pratipadyante | yathoktaü ratnàvalyàm- ahaükàrodbhavàþ skandhàþ so 'haükàro 'nçto 'rthataþ | bãjaü yasyànçtaü tasya prarohaþ satyataþ kutaþ || skandhànasatyàn dçùñvaivamahaükàraþ prahãyate | ahaükàraprahàõàcca na punaþ skandhasaübhavaþ || iti || yathaiva hi grãùme madhyàhnakàlàvasànamàsàditasya vidhananabhomadhyade÷amàcikraüsorãùatparibhramyamànapañutarahutabhugvitatasphuliïgàniva viråkùataramahãmaõóalottàpanaparàn pradãptakiraõasya kiraõàn pratãtya viråkùataramavanide÷aü càsàdya viparãtaü ca dar÷anamapekùya salilàkàrà marãcaya upalabhyamànà vidårade÷àvasthitànàü janmavatàmatiprasannàbhinãlajalàkàraü pratyayamàdadhati (##) na tu tatsamãpagatànàm, evamihàpi yathàvasthitàtmàtmãyapadàrthatattvadar÷anavidårade÷àntarasthitànàü saüsàràdhvani vartamànànàmavidyàviparyàsànugamànmçùàrtha eva skandhasamàropaþ satyataþ pratibhàsamànaþ padàrthatattvadar÷anasamãpasthànàü na pratibhàsate | yathoktamàcàryapàdaiþ- dåràdàlokitaü råpamàsannairdç÷yate sphuñam | marãciryadi vàri syàdàsannaiþ kiü na gçhyate || dårãbhåtairyathàbhåto loko 'yaü dç÷yate yathà | na dç÷yate tadàsannairànimitto marãcivat || marãcistoyasadç÷ã yathà nàmbhona càrthataþ | skandhàstathàtmasadç÷à nàtmàno nàpi te 'rthataþ || iti || ata eva ca àtmàtmãyànupalambhàtparamàrthadar÷anasamãpastho yogã niyataü bhavati- nirmamo nirahaükàraþ ÷amàdàtmàtmanãnayoþ || 2 || àtmani hitamàtmanãnam, skandhapa¤cakam, àtmãyamityarthaþ | àtmano 'haükàraviùayasya àtmanãnasya ca skandhàdervastunaþ mamakàraviùayasya ÷amàdanutpàdàdanupalambhànnirmamo nirahaükàra÷ca jàyate yogã || 2 || nanu ca yo 'sàvevaü nirmamo nirahaükàra÷ca yogã bhavati, sa tàvadasti | sati ca tasmin siddha àtmà skandhà÷ceti naitadevam | yasmàt- nirmamo nirahaükàro ya÷ca so 'pi na vidyate | nirmamaü nirahaükàraü yaþ pa÷yati na pa÷yati || 3 || àtmani skandheùu ca sarvathànupalabhyamànasvaråpeùu kutastadvayatirikto 'parapadàrtho bhaviùyati yo 'sau nirmamo nirahaükàra÷ceti | yastu evamasaüvidyamànasvaråpaü nirmamaü nirahaükàraü ca pa÷yati, sa tattvaü na pa÷yatãti vij¤eyam | yathoktaü bhagavatà- ÷ånyamàdhyàtmikaü pa÷ya pa÷ya ÷ånyaü bahirgatam | na vidyate so 'pi ka÷cidyo bhàvayati ÷ånyatàm || tathà- yo 'pi ca cintayi ÷ånyaka dharmàn so 'pi kumàrgapapannaku bàlaþ | akùara kãrtita ÷ånyaka dharmàþ te ca anakùara akùara uktàþ || (##) ÷ànta pa÷ànta ya cintayi dharmàn so 'pi ca cittu na jàtu na bhåtaþ | cittavitarkiõa sarvi papa¤càþ tasya acintiya budhyatha dharmàn || iti | tathà- skandha sabhàvatu ÷ånya vivikta bodhi sabhàvatu ÷ånya vivikta | yo 'pi caretsa pi ÷ånyasabhàvo j¤ànavato na tu bàlajanasya || iti || 3 || tadevam- mametyahamiti kùãõe bahirdhàdhyàtmameva ca | nirudhyata upàdànaü tatkùayàjjanmanaþ kùayaþ || 4 || satkàyadçùñimålakàþ satkàyadçùñisamudayàþ satkàyadçùñihetukàþ sarvakle÷àþ såtre uktàþ | sà ca satkàyadçùñiràtmàtmãyànupalambhàtprahãyate, tatprahàõàcca kàmadçùñi÷ãlavratàtmavàdopàdànacatuùñayaü prahãyate, upàdànakùayàcca janmanaþ punarbhavalakùaõasya kùayo bhavati || 4 || yata÷ca ayaü janmanivçttikramaþ evaü vyavasthàpitaþ, tasmàt- karmakle÷akùayànmokùaþ iti sthitam | upàdàne hi kùãõe tatpratyayo bhavo na bhavati | bhave niruddhe kuto jàtijaràmaraõàdikasya saübhava iti | evaü karmakle÷akùayànmokùo bhavatãti sthitam | karmakle÷ànàü tarhi kasya kùayàtparikùaya iti vaktavyam || ucyate- karmakle÷à vikalpataþ | te prapa¤càtprapa¤castu ÷ånyatàyàü nirudhyate || 5 || ayoni÷o hi råpàdikaü vikalpayato bàlapçthagjanasya kle÷a upajàyate ràgàdikaþ vakùyati hi- saükalpaprabhavo ràgo dveùo moha÷ca kathyate | ÷ubhà÷ubhaviparyàsàn saübhavanti pratãtya hi || uktaü ca såtre- kàma jànàmi te målaü saükalpàtkila jàyase | na tvàü saükalpayiùyàmi tato me na bhaviùyasi || iti || (##) evaü tàvat karmakle÷à vikalpataþ pravartante | te ca vikalpàþ anàdimatsaüsàràbhyastàd j¤ànaj¤eyavàcyavàcakakartçkarmakaraõakriyàghañapañamukuñaratharåpavedanàstrãpuruùalàbhàlàbhasukhaduþkhaya÷o 'ya÷onindàpra÷aüsàdilakùaõàdvicitràtprapa¤càdupajàyate | sa càyaü laukikaþ prapa¤co nirava÷eùa ÷ånyatàyàü sarvasvabhàva÷ånyatàdar÷ane sati nirudhyate | kathaü kçtvà? yasmàtsati hi vastunaü upalambhe syàd yathoditaprapa¤cajàlam | na hi anupalabhya vandhyàduhitaraü råpalàvaõyayauvanavatãü tadviùayaü prapa¤camavatàrayanti ràgiõaþ | na ca anavatàrya prapa¤caü tadviùayamayoni÷o vikalpamavatàrayanti | na ca anavatàrya kalpanàjàlam ahaümametyabhinive÷àt satkàyadçùñimålakàn kle÷agaõànutpàdayanti | na ca anutpàdya satkàyadçùñayàtmakàn kle÷agaõàn karmàõi ÷ubhà÷ubhàni¤jyàni kurvanti | na ca akurvàõàþ karmàõi jàtijaràmaraõa÷okaparidevaduþkhadaurmanasya[upàyàsàdiråpaü] ekajàlãbhåtaü saüsàrakàntàramanubhavanti | evaü yogino 'pi ÷ånyatàdar÷anàvasthà nirava÷eùaskandhadhàtvàyatanàni svaråpato nopalabhante | na ca anupalabhamànà vastusvaråpaü tadviùayaü prapa¤camavatàrayanti | na ca anavatàrya tadviùayaü prapa¤caü vikalpamavatàrayanti | na ca anavatàrya vikalpam ahaümametyabhinive÷àt satkàyadçùñimålakaü kle÷agaõamutpàdayanti | na ca anutpàdya satkàyadçùñayàdikaü kle÷agaõaü karmàõi kurvanti | na ca akurvàõàþ jàtijaràmaraõàkhyaü saüsàramanubhavanti | tadevam a÷eùaprapa¤copa÷ama÷ivalakùaõàü ÷ånyatàmàgamya yasmàda÷eùakalpanàjàlaprapa¤cavigamo bhavati, prapa¤cavigamàcca vikalpanivçtiþ, vikalpanivçttyà ca a÷eùakarmakle÷anivçtti, karmakle÷anivçttyà ca janmanivçttiþ, tasmàt ÷ånyataiva sarvaprapa¤canivçttilakùaõatvànnirvàõamityucyate yathoktaü ÷atake- dharmaü samàsato 'hiüsàü varõayanti tathàgatàþ | ÷ånyatàmeva nirvàõaü kevalaü tadihobhayam || iti || àcàryabhàvavivekastu ÷ràvakapratyekabuddhànàü yathodita÷ånyatàdhigamamapratipadyamànaþ evaü varõayati- aparotpannapratikùaõavina÷varasaüskàrakalàpamàtramanàtmànàtmãyamavalokayataþ àrya÷ràvakasyàpi àtmàtmãyavastvabhàvàd dharmamàtramidaü jàyate mriyate ceti dar÷anamutpadyate | ahaükàraviùayo hyàtmà, [tadabhàvàttasyàpyabhàvaþ], tadabhàvàdeva na kvacidàdhyàtmikaü bàhyaü và vastu astãti mamakàrànutpatteþ nirmamo nirahaükàro 'hamiti na svaråpavini÷citirupajàyate, anyatra vyavahàrasaüketàt | pràgeva ajàtasarvasaüskàradar÷inàü nirvikalpapraj¤àcàravihàriõàü mahàbodhisattvànàmiti | ata àha- nirmamo nirahaükàro ya÷ca so 'pi na vidyate || iti || (##) tadayamàcàryo yathaivaüvidhe viùaye nàcàryapàdamatànuvartã tathà pratipàditaü madhyamakàvatàre- dåraügamàyàü tu dhiyàdhikaþ ityatreti na punastaddåùaõe yatna àsthãyate | ata evoktaü bhagavatà àryàùñasàhasrikàyàü bhagavatyàm- ÷ràvakabodhimabhisaüboddhukràmena subhåte asyàmeva praj¤àpàramitàyàü ÷ikùitavyam | pratyeka bodhimabhisaüboddhukàmena subhåte asyàmeva praj¤àpàramitàyàü ÷ikùitavyam | anuttaràü samyaksaübodhimabhisaüboddhukàmena subhåte bodhisattvena mahàsattvena asyàmeva praj¤àpàramitàyàü ÷ikùitavyamityàdi || àha ca- yo icchatã sugata÷ràvaku haü bhaveyaü pratyekabuddhu bhavijà tatha dharmaràjo | imu kùànti nàgatya na ÷akyati pàpuõotuü yatha àrapàragamanãyaü atãradar÷ã || iti || 5 || atràha- yadyevamàdhyàtmikabàhyavastvanupalambhàdadhyàtmaü bahi÷ca ahaümametikalpanàjàlànàmanutpàdastattvamiti vyavasthàpitam, yattarhi etaduktaü bhagavatà- àtmà hi àtmano nàthaþ ko nu nàthaþ paro bhavet | àtmanà hi sudàntena svargaü pràpnoti paõóitaþ || àtmà hi àtmano nàthaþ ko nu nàthaþ paro bhavet | àtmà hi àtmanaþ sàkùã kçtasyàpakçtasya ca || tathà àryasamàdhiràje- kçùõa÷ubhaü ca na na÷yati karma àtmana kçtva ca vedayitavyam | no pi ca saükrama karmaphalasya no ca ahetuka pratyanubhoti || iti vistaraþ | tatkathaü na virudhyata iti? ucyate | idamapi kiü noktaü bhagavatà- nàstãha sattva àtmà và dharmàstvete sahetukàþ | iti? tathà hi- råpaü nàtmà råpavànnàpi càtmà råpe nàtmà nàtmani råpaü .... | evaü yàvat vij¤ànaü nàtmà, vij¤ànavànnàtmà vij¤àne nàtmà nàtmani vij¤ànam iti | tathà- anàtmànaþ sarvadharmà iti | tatkathamidànãmanenàgamena pårvakasyàgamasya virodho na syàt? tasmàdde÷anàbhipràyo bhagavato 'nveùyaþ | (##) sàmànyena tu bhagavadbhirbuddhaiþ pravacane neyanãtàrthavistaraprabhede '÷eùajagadvineyabuddhipadmàkaravibodhana parairàdityakalpairanastaügatairmahàkaruõopàyavij¤ànagabhastivistaraiþ- àtmetyapi praj¤apitamanàtmetyapi de÷itam | buddhairnàtmà na cànàtmà ka÷cidityapi de÷itam || 6 || atra càyamabhipràyaþ- iha ye [àtmàbhàvaviparyàsa] kudar÷anadhanatimirapañalàvacchàdità÷eùabuddhinayanatayà laukikàvadàtadar÷anaviùayànatikràntamapi bhàvajàtamapa÷yanto vyavahàrasatyàvasthità eva santaþ kùitisalilajvalanapavanàbhidhànatattvamàtrànuvarõanaparà målaudanodakakiõvàdidravyavi÷eùaparipàkamàtrapratyayotpannamadamurcchàdisàmarthyavi÷eùànugatamadyapànopalambhavat kalalàdimahàbhåtaparipàkamàtrasaübhåtà eva buddhãranuvarõayantaþ pårvàntàparàntàpavàdapravçttàþ santaþ paralokamàtmànaü càpavadante- nàstyayaü lokaþ, nàsti paralokaþ, nàsti sukçtaduùkçtànàü karmaõàü phalavipàkaþ, nàsti sattva upapàdukaþ, ityàdinà | tadapavàdàcca svargàpavargavi÷iùñeùñaphalavi÷eùàkùepaparàïmukhàþ satatasamitamaku÷alakarmàbhisaüskaraõapravçttà narakàdimahàprapàtapatanàbhimukhàþ | teùàü tadasadçùñinivçttyartha catura÷ãticittacaritasahasrabhedabhinnasya sattvadhàtoryathà÷ayànuvartakaira÷eùasattvadhàtåttàraõàkùiptapratij¤àsaüpàdanatatparaiþ praj¤opàyamahàkaruõàsaübhàrapuraþ sarairnirupamairekajagadbandhubhirnirava÷eùakle÷amahàvyàdhicikitsakairmahàvaidyaràjabhåtairhãnamadhyotkçùñavineyajanànujidhçkùayà hãrnànàü vineyànàmaku÷alakarmakàriõàmaku÷alàdi nivartayituü buddhairbhagavadbhiþ kvacidàtmetyapi praj¤apitaü loke vyavasthàpitam | ahetuvàdapratiùedhopapatti÷ca karmakàrakaparãkùàtaþ, nàpyahetutaþ ityataþ, madhyamakàvatàràcca vistareõa veditavyeti tatpratiùedhàrtha neha punaryatna àsthãyate || ye tu sadbhåtàtmadçùñikañhinàtidãrgha÷ithilamahàsåtrabaddhà vihaügamà iva sudåramapi gatàþ ku÷alakarmakàriõo 'ku÷alakarmapathavyàvçttà api na ÷aknuvanti traidhàtukabhavopapattimativàhya ÷ivamajaramamaraõaü nirvàõapuramabhigantum, teùàü madhyànàü vineyànàü satkàyadar÷anàbhinive÷a÷ithilãkaraõàya nirvàõàbhilàùasaüjananàrthaü buddhairbhagavadbhirvineyajanànugrahacikãrùubhiranàtmetyapi de÷itam || ye tu pårvàbhyàsavi÷eùànugatagambhãradharmàdhimokùalabdhabãjaparipàkàþ pratyàsannavartini nirvàõe teùàmutkçùñànàü vineyànàü vigatàtmasnehànàü paramagambhãramaunãndrapravacanàrthatattvàvagàhanasamarthànàmadhimuktivi÷eùamavadhàrya- buddhairàtmà na cànàtmà ka÷cidityapi de÷itam || yathaiva hi àtmadar÷anamatattvam, evaü tatpratipakùabhåtamapi anàtmadar÷anaü naiva tattvamiti | evaü nàstyàtmà ka÷cit, na càpyanàtmà ka÷cidastãti de÷itam | yathoktamàryaratnakåñe- (##) àtmeti kà÷yapa ayameko 'ntaþ | nairàtmyamityayaü dvitãyo 'ntaþ | yadetadanayorantayormadhyaü tadaråpyamanidar÷anamapratiùñhamanàbhàsamavij¤aptikamaniketam | iyamucyate | kà÷yapa madhyamà pratipada dharmàõàü bhåtapratyavekùà iti || uktaü càryaratnàvalyàm- naivamàtmà na cànàtmà yathàbhåtena labhyate | àtmànàtmakçte dçùñã vavàràsmànmahàmuniþ || dçùña÷rutàdyaü muninà na satyaü na mçùoditam | pakùàddhi pratipakùaþ syàdubhayaü tacca nàrthataþ || iti | yata÷caivaü hãnamadhyotkçùñavineyajanà÷ayanànàtvena àtmànàtmatadubhayapratiùedhena buddhànàü bhagavatàü dharmade÷anà pravçttà, tasmànnàsti àgamabàdho màdhyamikànàm | ata evoktamàryadevapàdaiþ- vàraõaü pràgapuõyasya madhye vàraõamàtmanaþ | sarvasya vàraõaü pa÷càdyo jànãte sa buddhimàn || iti || tathà àcàryapàdairuktam- yathaiva vaiyàkaraõo màtçkàmapi pàñhayet | buddho 'vadattathà dharma vineyànàü yathàkùamam || keùàücidavadaddharmaü pàpebhyo vinivçttaye | keùàücitpuõyasiddhayarthaü keùàücid dvayani÷citam || dvayàni÷ritamekeùàü gambhãraü bhãrubhãùaõam | ÷ånyatàkaruõàgarbhaü keùàücid bodhisàdhanam || iti || athavà- ayamanyo 'rthaþ- àtmetyapi praj¤apitaü sàükhyàdibhiþ pratikùaõavina÷varàõàü saüskàràõàü karmaphalasaübandhàbhàvamutprekùya | anàtmetyapi praj¤apitaü lokàyatikaiþ upapattyà àtmànaü saüsartàramapa÷yadbhiþ- etàvàneva puruùo yàvànindriyagocaraþ | bhadre vçkapadaü hyetad yadvadanti bahu÷rutàþ || ityàdinà | taimirikopalabdhake÷ama÷akàdiùviva vitaimirikairiva bàlajanaparikalpitàtmànàtmàdivastusvaråpaü sarvathaivàpa÷yadbhiþ- buddhairnàtmà na cànàtmà ka÷cidityapi de÷itam || yathoktamàryatathàgataguhyasåtre- atha khalu ÷àntamatirbodhisattvo bhagavantametadavocat- upa÷ama upa÷ama iti bhagavannucyate, ka eùa upa÷amo nàma? kasya copa÷amàdupa÷ama ityucyate? bhagavànàha- upa÷ama iti kulaputra (##) ucyate, kle÷opa÷amasyaitadadhivacanam | kle÷opa÷ama iti saükalpavikalpaparikalpopa÷amasyaitadadhivacanam | saükalpavikalpaparikalpopa÷ama iti saüj¤àmanasikàropa÷amasyaitadadhivacanam | saüj¤àmanasikàropa÷ama iti viparyàsopa÷amasyaitadadhivacanam | viparyàsopa÷ama iti hetvàrambaõopa÷amasyaitadadhivacanam | hetvàrambaõopa÷ama iti avidyàbhavatçùõopa÷amasyaitadadhivacanam | avidyàbhavatçùõopa÷ama iti ahaükàramamakàropa÷amasyaitadadhivacanam | ahaükàramamakàropa÷ama iti uccheda÷à÷vatadçùñayupa÷amasyaitadadhivacanam | uccheda÷à÷vatadçùñayupa÷ama iti satkàyadçùñayupa÷amasyaitadadhivacanam iti ÷àntamate ye kecidàrambaõahetudçùñisaüyuktàþ saükle÷àþ pravartante, sarve te satkàyadçùñerutpadyante, satkàyadçùñayupa÷amàtsarvadçùñayupa÷ama iti | sarvadçùñayupa÷amàtsarvapraõidhànopa÷ama iti | sarvapràõi dhànopa÷amàtsarvakle÷opa÷amaþ | tadyathàpi nàma ÷àntamate vçkùasya måle chinne sarva÷àkhàpatraphalàni ÷uùyanti, evameva ÷àntamate satkàyadçùñayupa÷amàtsarvakle÷à upa÷àmyante | satkàyadçùñau ÷àntamate aparij¤àtàyàü sarvopàdànopakle÷à utpadyante | satkàyadçùñiparij¤àto 'pi sarvopàdànopakle÷à notpadyante na bàdhante || ÷àntamatiràha- kà punarbhagavan satkàyadçùñiparij¤à? bhagavànàha- àtmàsamutthànaü ÷àntamate satkàyadçùñiparij¤à sattvàsamutthànaü jivàsamutthànaü pudgalàsamutthànaü dçùñayasamutthànaü satkàyadçùñiparij¤à na khalu punaþ ÷àntamate sà dçùñiradhyàtmaü pratiùñhità, na bahirdhà pratiùñhità | sà dçùñiþ sarvato 'pratiùñhità | yattasyà apratiùñhitàyà dçùñerapratiùñhiteti j¤ànam, iyaü ÷àntamate satkàyadçùñiparij¤à | satkàyadçùñiparij¤eti ÷àntamate ÷unyatàyà etadadhivacanam | yacchånyatànulomikyà kùàntyà tàü dçùñi nodgçhõàti, iyamapi ÷àntamate satkàyadçùñiparij¤à | satkàya iti ÷àntamate ÷ånyatànimittàpraõihitànabhisaüskàràjàtànutpàdadçùñayà tàü dçùñiü nodgçhõàti, iyamapi ÷àntamate satkàyadçùñiparij¤à | satkàya iti ÷àntamate akàya eùaþ, na kasati na vikasati na cinoti nopacinoti, àdita eva tadabhåtaü parikalpitam | yacca abhåtaü parikalpitam, tanna parikalpitaü na parikalpyate na vikalpyate, tanna kriyate na viñhapyate, notthàpyate nàdhyavasyate | taducyate upa÷ama iti || ÷àntamatiràha- upa÷ànta upa÷ànta iti bhagavannucyate, kasyopa÷amàdupa÷ànta ityucyate | bhagavànàha- àrambaõataþ ÷àntamate cittaü jvalati | yanna bhåya àlambanãkaroti tanna jvalati, ajvalan upa÷ànta ityucyate | tadyathàpi nàma ÷àntamate agnirupàdànato jvalati, anupàdànataþ ÷àmyati, evameva àlambanata÷cittaü jvalati anàlambanataþ ÷àmyati | tatra ÷àntamate upàyaku÷alo 'yaü bodhisattvaþ praj¤àpàramitàpari÷uddhaþ àlambanasamatàü ca prajànàti, ku÷alamålàlambanaü ca ÷amayati | ityàdi || 6 || atràha- yadi buddhairbhagavadbhirnàtmeti de÷itam, nànàtmeti, kiü tarhi de÷itamiti? ucyate- nivçttamabhidhàtavyaü nivçtte cittagocare | anutpannàniruddhà hi nirvàõamiva dharmatà || 7 || (##) iha yadi kiücidabhidhàtavyaü vastu syàt, tadde÷yeta | yadà tu abhidhàtavyaü nivçttam, vàcàü viùayo nàsti, tadà kiücidapi naiva de÷yate buddhaiþ | kasmàtpunarabhidhàtavyaü nàstãtyàha- nivçtte cittagocare iti | cittasya gocaraþ cittagocaraþ | gocaro viùayaþ | àrambaõamityarthaþ | yadi cittasya ka÷cid gocaraþ syàt, tatra kiücinnimittamadhyàropya syàd vàcàü pravçttiþ | yadà tu cittasya viùaya evànupapannaþ, tadà kva nimittàdhyàropaþ, yena vàcàü pravçttiþ syàt? kasmàt puna÷cittaviùayo nàstãti pratipàdayannàha- anutpannàniruddhà hi nirvàõamiva dharmatà | yasmàdanutpannàniruddhà nirvàõamiva dharmatà dharmasvabhàvaþ dharmaprakçtiþ vyavasthàpità, tasmànna tatra cittaü pravartate | cittasyàpravçttau ca kuto nimittàdhyàropaþ? tadabhàvàt kuto vàcàü pravçttiþ? ata÷ca na kiücid buddhairbhagavadbhirde÷itamiti sthitamavikalam | ata eva ca vakùyati- sarvopalambhopa÷amaþ prapa¤copa÷amaþ ÷ivaþ | na kvacitkasyacitka÷ciddharmo buddhena de÷itaþ || iti | evaü caitat || athavà | ayamanyaþ pårvapakùaþ- yaduktaü prapa¤caþ ÷ånyatàyàü nirudhyate iti, kathaü punaþ prapa¤casya ÷ånyatàyàü nirodha iti? ucyate | yasmànnivçttamabhidhàtavyamityàdi pårvavad vyàkhyeyam || athavà yadetaduktaü pràgàdhyàtmikabàhyavastvanupalambhena adhyàtmaü bahi÷ca yaþ sarvadà ahaükàramamakàraparikùayaþ, idamatra tattvamiti | kãdç÷aü tat kiüvat, vaktuü và ÷akyate, tasmàt nivçttamabhidhàtavyaü nivçtte cittagocare | tatra tattvataþ iti vàkya÷eùaþ | kiü punaþ kàraõaü tatra tattve nivçttamabhidhàtavyaü nivçtte cittagocare ityàha- anutpannàniruddhà hi nirvàõamiva dharmatà || iti pårvakameva vyàkhyànaü yojyam || ata evoktamàryatathàgataguhyasåtre- yàü ca ÷àntamate ràtriü tathàgato 'nuttaràü samyaksaübodhimabhisaübuddhaþ, yàü ca ràtrimanupàdàya parinirvàsyati, asminnantare tathàgatena ekàkùaramapi nodàhçtaü na pravyàhçtaü na pravyàhariùyati | kathaü tarhi bhagavatà sakalasuràsuranarakiünarasiddhavidyàdharoragaprabhçtivineyajanebhyo vividhaprakàrebhyo dharmade÷anà de÷ità? ekakùaõavàgudàhàreõaiva tattajjanamanastamoharaõã bahuvidhabuddhinalinãvanavibodhinã jaràmaraõasaritsàgarocchoùiõã kalpakàlànalasaptàrkara÷mivisarahrepiõã ÷aradaruõamahàprabheti || tadevaü såtre- yathà yantrakçtaü tåryaü vàdyate pavaneritam | na càtra vàdakaþ ka÷cinni÷carantyatha ca svaràþ || (##) evaü pårvasu÷uddhatvàtsarvasattvà÷ayerità | vàgni÷carati buddhasya na càsyàstãha kalpanà | prati÷rutkàdayaþ ÷abdà nàdhyàtmaü na bahiþ sthitàþ | vàgapyevaü narendrasya nàdhyàtmaü na bahiþ sthitàþ || iti | tathà- devata codani dundubhi divya karmavipàka nivçtta maråõaü | deva pamattavihàriõa ¤àtvà dundubhighoùa pamu¤ci nabhàto || sarva anitya a÷à÷vata kàmà itvara adhruva phenasabhàvàþ | màyamarãcisamà dakacandràþ sarvi bhavàþ supinàntasabhàvàþ | dundubhi vàdita ÷akramarudbhiþ sàrddhaya saükrami dharmasabhàyàm | dharmakathàü pakaroti maråõàü yà katha ÷ànta viràganukålà || tathà àryasamàdhiràje- buddho yadà bheùyati dharmaràjaþ sarvàõa dharmàõa pakà÷ako muniþ | tçõagulmavçkùauùadhi ÷aila parvata abhàva dharmàõa ravo bhaviùyati || yàvanti ÷abdàstahi lokadhàtau sarve hyabhàvà na hi ka÷ci bhàvaþ | tàvantu kho tasya tathàgatasya svaru ni÷carã lokavinàyakasya || iti vistaraþ || tathà- ekasvarà tu tava lokahito nànàdhimukti svaru ni÷carati | ekaikamanvimamabhàùi jino bråhi smitaü prakçtakasya kçte || iti || atraike paricodayanti- nàstikàvi÷iùñà màdhyamikàþ, yasmàt ku÷alàku÷alaü karma kartàraü ca phalaü ca sarvaü ca lokaü bhàvasvabhàva÷ånyamiti bruvate | nàstikà api hi etannàstãti bruvate | tasmànnàstikàvi÷iùñà màdhyamikà iti | naivam | kutaþ? pratãtyasamutpàdavàdino hi màdhyamikàþ hetupratyayàn pràpya pratãtya samutpannatvàt sarvameva ihalokaparalokaü niþsvabhàvaü varõayanti | yathàsvaråpavàdino naiva nàstikàþ pratãtyasamutpannatvàd bhàvasvabhàva÷unyatvena na paralokàdyabhàvaü (##) pratipannàþ | kiü tarhi aihalaukikaü vastujàtamupalabhya svabhàvataþ tasya paralokàdihàgamanam, ihalokàcca paralokagamanapa÷yantuþ ihalokopalabdhapadàrthasadç÷apadàrthàntaràpavàdaü kurvanti | tathàpi vastusvaråpeõa avidyamànasyaiva te nàstitvaü pratipannàþ ityamunà tàvaddar÷anena sàmyamastãti cet, na hi | kutaþ? saüvçtyà màdhyamikairastitvenàbhyupagamànna tulyatà | vastutastulyateti cet, yadyapi vastuto 'siddhistulyà, tathàpi pratipatçbhedàdatulyatà | yathà hi kçtacaurya puruùamekaþ samyagaparij¤àyaiva tadamitrapreritaþ taü mithyà vyàcaùñe cauryamanena kçtamiti, aparastu sàkùàd dçùñvà dåùayati, tatra yadyapi vastuto nàsti bhedaþ, tathàpi parij¤àtçbhedàdekastatra mçùàvàdãtyucyate, aparastu satyavàdãti, eka÷ca aya÷asà ca apuõyena ca samyak parãkùyamàõo yujyate nàparaþ, evamihàpi yathàvadviditavastusvaråpàõàü màdhyamikànàü bruvatàmavagacchatàü ca vastusvaråpàbhede 'pi yathàvadaviditavastusvaråpairnàstikaiþ saha j¤ànàbhidhànayornàsti sàmyam | yathaiva hi upekùàsàmànye 'pi apratisaükhyàya pratisaükhyàya upekùakayoriva pçthagjanàrhatoþ jàtyandhacakùuùmato÷ca viùamaprapàtaprade÷avini÷citasàmànye 'pi yathàsti mahàn vi÷eùaþ, tathà nàstikànàü màdhyamikànàü ca vi÷eùo bhaviùyatãti pårvàcàryàþ | ityalaü prasaïgenaþ prakçtameva vyàkhyàsyàmaþ || 7 || atràha- yadyapi evam anutpannàniruddhà hi nirvàõamiva dharmatà | tasyàü ca nàsti vàkcittayoþ pravçttiþ, tathàpi naivàsau ade÷yamànà ÷akyà janairvij¤àtumiti ava÷yaü tasyàmavatàraõàrthaü vineyajanànàü saüvçtisatyàpekùayà kadàcidde÷anànupårvyà bhavitavyam, ityataþ sà kathyatàmiti | ucyate | iyamatra buddhànàü bhagavatàü tattvàmçtàvatàrade÷anànupårvã vij¤eyà, yaduta- sarvaü tathyaü na và tathyaü tathyaü càtathyameva ca | naivàtathyaü naiva tathyametadbuddhànu÷àsanam || 8 || tatra- yadyadyasya priyaü pårvaü tattattasya samàcaret | na hi pratihataþ pàtraü saddharmasya kathaücana || iti | tathà ca bhagavatoktam- loko mayà sàrdhaü vivadati | nàhaü lokena sàrdhaü vivadàmi | yalloke 'sti saümatam, tanmamàpyasti saümatam | yalloke nàsti saümatam, mamàpi tannàsti saümatam | ityàgamàcca || nànyayà bhàùayà mlecchaþ ÷akyo gràhayituü yathà | na laukikamçte lokaþ ÷akyo gràhayituü tathà || (##) ityàdita eva tàvadbhagavatà svaprasiddhapadàrthamedasvaråpavibhàga÷ravaõasaüjàtàbhilàùasya vineyajanasya yadetat skandhadhàtvàyatanàdikamavidyàtaimirikaiþ satyataþ parikalpitamupalabdham, tadeva tàvat satyamityupavarõitaü bhagavatà taddar÷anàpekùayà, àtmani lokasya gauravotpàdanàrtham | viditanirava÷eùalokavçttànto 'yaü bhagavàn sarvaj¤aþ sarvadar÷ã, yaþ evaü bhavàgraparyantasya vàyumaõóalàderàkà÷adhàtuparyavasànasya bhàjanalokasya sattvalokasya ca aviparãtaü sthityutpàdapralayàdikaü sàtivicitraprabhedaü sahetukaü saphalaü sàsvàdaü sàdãnavaü copadiùñavàniti | tadevaü bhagavati utpannasarvaj¤abuddhivineyajanasya uttarakàlaü tadeva sarvaü na và tathyamityupade÷itam | tatra tathyaü nàma yasya anyathàtvaü nàsti | vidyate ca pratikùaõavinà÷itvàt saüskàràõàmanyathàbhàvaþ, tasmàdanyathàbhàvasadbhàvànna và tathyam | và÷abda÷cakàràrtho de÷anàsamuccaye draùñavyaþ | sarvaü tathyaü na ca tathyamiti || keùàücit sarvametat tathyaü ca atathyaü ceti de÷itam | tatra bàlajanàpekùayà sarvametat tathyam | àryaj¤ànàpekùayà tu sarvametanmçùà, tairevamanupalambhàditi || keùàücittu aticiràbhyastatattvadar÷anànàü kiücinmàtrànutkhàtàvaraõataråmålànàü naivàtathyaü naiva tathyaütaditi de÷itam | tasyàpi kiücinmàtrasyàvaraõasya prahàõàrthaü vandhyàsutasya avadàta÷yàmatàpratiùedhavadubhayametat pratiùiddham || etacca buddhànàü bhagavatàmanu÷àsanam- unmàrgàdapanãya samyaïmàrgapratiùñhàpanaü ÷àsanam | evamànupårvyà ÷àsanamanu÷àsanam | vineyajananuråpyeõa và ÷àsanamanu÷àsanam || sarvà÷caità de÷anà buddhànàü bhagavatàü mahàkaruõopàyaj¤ànavatàü tattvàmçtàvatàropàyatvena vyavasthitàþ | na hi tathàgatàþ tattvàmçtàvatàrànupàyabhåtavàkyamudàharanti | vyàdhyanuråpabhaiùajyopasaühàravat te vineyajanànujighçkùayà yathànuråpaü dharmaü de÷ayanti | yathoktaü ÷atake- sadasatsadasacceti nobhayaü ceti kathyate | nanu vyàdhiva÷àtpathyamauùadhaü nàma jàyate || iti || 8 || kiülakùaõaü punaþ tat tattvaü yasyaità de÷anà avatàràrthamupadi÷ante bhagavantaþ? uktametadasmàbhiþ- nivçttamabhidhàtavyaü nivçtte cittagocare | iti | yadà caitadevam, tadà kimaparaü pçcchayate? yadyapyevam, tathàpi vyavahàrasatyànurodhena laukikatathyàdyabhyupagamavat tasyàpi samàropato lakùaõamucyatàmiti | taducyate- aparapratyayaü ÷àntaü prapa¤cairaprapa¤citam | nirvikalpamanànàrthametattattvasya lakùaõam || 9 || (##) tatra nàsmin parapratyayo 'stãti aparapratyayam | paropade÷àgamyam | svayamevàdhigantavyamityarthaþ | yathà hi taimirikà vitathaü ke÷ama÷akamakùikàdiråpaü pa÷yanto vitimiropade÷enàpi na ÷aknuvanti ke÷ànàü yathàvadavasthitaü svaråpamadar÷ananyàyena adhigantavyamataimirikà ivàdhigantum, kiü tarhi ataimirikopade÷ànmithyaitadityetàvanmàtrakameva pratipadyante | yadà tu timiropaghàtyaviparãta÷ånyatàdar÷anà¤janà¤jitabuddhinayanàþ santaþ samutpannatattvaj¤ànà bhavanti, tadà tat tattvamanadhigamanayogena svayamadhigacchantãti | evamaparapratyayaü bhàvànàü yat svaråpaü tat tattvam | etacca ÷àntasvabhàvamataimirikake÷àdar÷anavat svabhàvavirahitamityarthaþ | ata eva tat prapa¤cairaprapa¤citam| prapa¤co hi vàk, prapa¤cayati arthàniti kçtvà | prapa¤cairaprapa¤citaü vàgbhiravyàhçtamityarthaþ || nirvikalpaü ca tat | vikalpa÷cittapracàraþ | tadrahitatvàt tat tattvaü nirvikalpam | yathoktaü såtre- paramàrthasatyaü katamat? yatra j¤ànasyàpyapracàraþ, kaþ punarvàdo 'kùaràõàmiti | evaü nirvikalpam || nànàrtho 'syeti nànàrthaü bhinnàrtham, na nànàrthaþ anànàrtham, abhinnàrthamityarthaþ | yathoktamàryasatyadvayàvatàrasåtre- devaputra àha- katamaþ punarma¤ju÷rãþ samyakprayogaþ? ma¤ju÷rãràha- yatsamà devaputra paramàrthatastathatà dharmadhàtuþ atyantàjàti÷ca, tatsamàni paramàrthataþ pa¤cànantaryàõi, yatsamàni pa¤cànantaryàõi tatsamàni dçùñikçtàni, yatsamàni dçùñikçtàni tatsamàþ pçthagjanadharmàþ, yatsamàþ pçthagjanadharmàþ tatsamàþ ÷aikùadharmàþ, yatsamàþ ÷aikùadharmàþ tatsamà a÷aikùadharmàþ, yatsamà a÷aikùadharmàþ tatsamàþ samyaksaübuddhadharmàþ, yatsamàþ samyaksaübuddhadharmàþ tatsamaü nirvàõam, yatsamaü nirvàõaü tatsamaþ saüsàraþ, yatsamaþ saüsàraþ tatsamaþ paramàrthataþ saükle÷aþ, yatsamaþ paramàrthataþ saükle÷aþ tatsamaü paramàrthato vyavadànam, yatsamaü paramàrthato vyavadànaü tatsamàþ paramàrthataþ sarvadharmàþ | evaü paramàrthataþ sarvadharmasamatàprayukto devaputra bhikùuþ samyakprayukta ityucyate || devaputra àha- katamayà punarma¤ju÷rãþ samatayà yàvat paramàrthato yatsamaü vyavadànaü tatsamàþ sarvadharmàþ paramàrthata iti? ma¤ju÷rãràha- paramàrthataþ sarvadharmànutpàdasamatayà paramàrthataþ sarvadharmàtyantàjàtisamatayà paramàrthataþ samàþ sarvadharmàþ | tat kasmàddhetoþ? paramàrthato nirvàõànànàkaraõà hi devaputra sarvadharmà atyantanirutpàdatàmupàdàya | tadyathàpi nàma devaputra yacca mçddhàjanasyàmyantaramàkà÷am, yacca ratnabhàjanasyàkà÷am, àkà÷adhàtureva eùaþ | tat paramàrthato na kiücinnànàkaraõam | evameva devaputra yaþ saükle÷aþ, sa paramàrthato 'tyantànutpàdatà | yadapi vyavadànaü tadapi paramàrthato 'tyantànutpàdatà | saüsàro 'pi paramàrthato 'tyantànutpàdatà | yàvannirvàõamapi (##) paramàrthato 'tyantànutpàdatà | nàtra kiücitparamàrthato nànàkaraõam | tat kasmàddhetoþ? paramàrthato 'tyantànutpàdatvàtsarvadharmàõàmiti || tadevamanànàrthatà tattvasya lakùaõaü veditavyam, ÷ånyataikarasatvàt | uttarottaravyàkhyànaü càtra veditavyam || 9 || evaü tàvadàryàõàü jàtijaràmaraõasaüsàraparikùayàya kçtakàryàõàü tattvalakùaõam | laukikaü tu tattvalakùaõamadhikçtyocyate- pratãtya yadyadbhavati na hi tàvattadeva tat | na cànyadapi tattasmànnocchinnaü nàpi ÷à÷vatam || 10 || yat kàraõaü pratãtya yat kàryamutpadyate, tadyathà ÷àlibãjaü pratãtya pçthivyàdisàmagrãü ca ÷àlyaïkura upajàyate, na hi tàvat tadeva taditi ÷akyate vaktum | naiva yadeva bãjaü sa eva aïkuraþ, janyajanakayorekatvaprasaïgàt | tata÷ca pitàputrayorapi ekatvaü syàt | ananyatvàcca aïkuràvasthàyàmaïkuravadbãjagrahaõamapi syàt, bãjavacca aïkurasyàpi grahaõaü syàt | nityatvaü caivaü bãjasya syàt, avinà÷àbhyupagamàt | tata÷ca ÷à÷vatavàdaprasaïgànmahàdoùarà÷iþ syàt karmaphalàdyabhàvaprasaïgàt | evaü tàvad yadeva bãjaü sa eva aïkuraþ iti na yujyate | na ca anyadapi tattasmàt | nàpi bãjàdaïkurasyànyatvam, bãjamantareõàpi aïkurodayaprasaïgàt | yadyanyadanyadanyasmàdanyasmàdapyçte bhavet | iti vacanàdaïkuràvasthàne'pi bãjànucchedaprasaïgàt | tata÷ca satkàryavàdadoùaþ syàt | yata÷caivaü yat kàraõaü pratãtya yat kàryamutpadyate, naiva tat kàraõaü kàryaü bhavati, na ca tasmàtkàraõàttat kàryamanyat | tasmànna kàraõamucchinnaü nàpi ÷à÷vatamiti ÷akyate vyavasthàpayitum | yathoktamàryadevapàdaiþ- yasmàtpravartate bhàvastenocchedo na jàyate | yasmànnivartate bhàvastena nityo na jàyate || iti | uktaü ca àryalalitavistarasåtre- bãjasya sato yathàïkuro na ca yo bãja sa caiva aïkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanuccheda a÷à÷vata dharmatà || iti || 10 || tadevaü yathopavarõitena nyàyena- anekàrthamanànàrthamanucchedama÷à÷vatam | etattallokanàthànàü buddhànàü ÷àsanàmçtam || 11 || (##) mahàkaruõopàyamahàmeghapañalanirantaràvacchàditàkà÷adhàtuparyantadiïmaõóalànàü ràgàdikle÷agaõasamudàcàràtitãkùõataràdityamaõóalopatàpitajagajjàtijaràmaraõaduþkhadahanasaütàpopa÷amatatparàõàü satatàviratayathànuråpacaritapratipakùasaddharmade÷anàmçtadhàràpàtaiþ yathànuråpavineyajanaku÷alamåla÷asyauùadhiphalaphullalatotpannàtivçddhayanujidhçkùåõàü saddharmàmçtamahàvarùavarùiõàü samyaksaübuddhamahànàgànàmatràõàlaukikatràõànàmanàthanàthànàü sakalalokanàthànàmetat tatsaddharmàmçtaü sakalatraidhàtukabhavaduþkhakùayasvabhàvaü yathopavarõitena nyàyena ekatvànyatvarahitaü ÷à÷vatocchedavàdavigataü ca vij¤eyam | etaddharmatattvàmçtapratipannànàü ÷ràvakàõàü ÷rutacintàbhàvanàkramàt pravartamànànàü ÷ãlasamàdhipraj¤àtmakaskandhatrayàmçtarasasya upayogànniyatameva jaràmaraõakùayasvabhàvanirvàõàdhigamo bhavati | athàpi kathaücidiha aparipakvaku÷alamålatayà ÷rutvàpyetat saddharmàmçtam, dçùña eva dharme na mokùamàsàdayanti, tathàpi janmàntare 'pi ava÷yameùàü pårvahetubalàdeva niyatà siddhiþ saüpadyate | yathoktaü ÷atake- iha yadyapi tattvaj¤o nirvàõaü nàdhigacchati | pràpnotyayatnato 'va÷yaü punarjanmani karmavat || iti || 11 || athàpi kathaücit- saübuddhànàmanutpàde ÷ràvakàõàü punaþ kùaye | sati, àryamàrgopade÷akakalyàõamitrapratyayavaikalyàt na syàd dharmatattvàmçtàdhigamaþ, tathàpi pårvajanmàntaradharmatattva÷ravaõahetubalàdeva aihalaukikopade÷anirapekùàõàmapi pravivekasevàmàtropanatapratyayànàü svàyaübhuvaü- j¤ànaü pratyekabuddhànàmasaüsargàtpravartate || 12 || kàyacetasoþ praviveko 'saüsargaþ, kalyàõamitràparyeùaõaü và | tasmàdasaüsargàddhetoþ pratyekabuddhànàmasaübuddhake 'pi kàle yasmàdbhavatyeva dharmatattvàdhigamaþ, tasmàdabandhyà siddhirasya saübuddhamahàvaidyaràjapraõãtasya saddharmatattvàmçtabhaiùajyasyeti vij¤eyam | yata÷ca etadevam, ato 'rhati pràj¤aþ pràõànapi parityajya saddharmatattvaü paryeùitumiti | yathoktaü bhagavatà àryàùñasàhasrikàyàü bhagavatyàm- kathaü ca bhagavan sadàpraruditena bodhisattvena mahàsattvena iyaü praj¤àpàramità paryeùità? evamukto bhagavànàyuùmantaü subhåtiü sthavirametadavocat- sadàpraruditena bodhisattvena mahàsattvena pårvaü praj¤àpàramitàü paryeùamàõena kàye 'narthikena jãvitanirapekùeõa làbhasatkàra÷lokeùvani÷ritena paryeùamàõena paryeùità | tena praj¤àpàramitàü paryeùamàõena araõyagatena antarãkùànnirghoùaþ ÷ruto 'bhåt- gaccha kulaputra pårvasyàü di÷i | tatra praj¤àpàramitàü ÷roùyasi | tathà ca gaccha yathà na kàyaklamathamanasikàramutpàdayasi, na styànamiddhamanasikàramutpàdayasi, na bhojanamanasikàramutpàdayasi, yàvat mà kvaciccittaü praõidhà adhyàtmaü và bahirdhà và | mà ca kulaputra vàmenàvalokayan (##) gàþ, mà dakùiõena, [mà pårveõa], mà pa÷cimena, mà uttareõa, mà urdhvaü mà adhaþ, mà ca anuvidi÷amavalokayan gàþ | tathà ca kulaputra gaccha yathà [nàtmato] na satkàyata÷calasi na råpato na vedanàto na saüj¤àto na saüskàrebhyo na vij¤ànata÷calasi | yo hi ata÷calati sa vitiùñhate | [kuto vitiùñhate?] buddhadharmebhyo vitiùñhate | yo buddhadharmebhyo vitiùñhate, sa saüsàre carati | yaþ saüsàre carati, sa praj¤àpàramitàyàü na carati, na ca tàmanupràpnotãti || yàvanmàreõa pàpãyasà udake 'ntardhàpite athàsyaitadabhåt- yannvahamàtmanaþ kàyaü viddhà ime pçthivãprade÷aü rudhireõa si¤ceyam | tatkasya hetoþ? ayaü pçthivãprade÷a uddhatarajaskaþ, mà rajodhàturito dharmodgatasya bodhisattvasya mahàsattvasya ÷arãre nipatet | kimahamàtmabhàvena kariùyàmi ava÷yaü bhedanadharmiõà? varaü khalu punarmama evaüråpayà kriyayà àtmabhàvasya vinà÷aþ kçto bhavet, na tvevaü niþsàmarthyakriyayà | bahåni ca mama àtmabhàvasahasràõi kàmahetoþ kàmanidànaü bhinnàni punaþ punaþ saüsàre saüsarataþ, na punarevaübhåteùu sthàneùu ..... | atha khalu sadàprarudito bodhisattvo mahàsattvaþ tãkùõaü ÷astraü gçhãtvà samantàdàtmànaü viddhà samantatastaü pçthivãprade÷aü svakena rudhireõàsi¤cadityàdi || atha khalu sadàprarudito bodhisattvo mahàsattvaþ sahadar÷anàdeva dharmodgatasya bodhisattvasya mahàsattvasya evaüråpaü sukhaü pratyalabhata- tadyathàpi nàma prathamadhyànasamàpannasya bhikùorekàgramanasikàrasya bhikùoþ | tatreyaü dharmodgatasya bodhisattvasya mahàsattvasya praj¤àpàramitàde÷anà yaduta sarvadharmasamatayà praj¤àpàramitàsamatà, sarvadharmaviviktatayà praj¤àpàramitàviviktatà, sarvadharmàcalatayà praj¤àpàramitàcalatà, sarvadharmàmananatayà praj¤àpàramitàmananatà, sarvadharmàstambhitatayà praj¤àpàramitàstambhitatà, sarvadharmaikarasatayà praj¤àpàramitaikarasatà, sarvadharmàparyantatayà praj¤àpàramitàparyantatà, sarvadharmànutpàdatayà praj¤àpàramitànutpàdatà, sarvadharmànirodhatayà praj¤àpàramitànirodhatà, gaganàparyantatayà praj¤àpàramitàparyantatà, yàvat sarvadharmàsaübhedanatayà praj¤àpàramitàsaübhedanatà, sarvadharmànupalabdhitayà praj¤àpàramitànupalabdhità, sarvadharmàbhibhàvanàsamatayà praj¤àpàramitàbhibhàvanàsamatà, sarvadharmani÷ceùñatayà praj¤àpàramitàni÷ceùñatà, sarvadharmàcintyatayà praj¤àpàramitàcintyatà veditavyeti || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau àtmaparãkùà nàma aùñàda÷amaü prakaraõam || (##) 19 kàlaparãkùà ekonaviü÷atitamaü prakaraõam | atràha- vidyata eva bhàvànàü svabhàvaþ, kàlatrayavij¤aptihetutvàt | iha atãtànàgatapratyutpannàsrayaþ kàlà bhagavatà upadiùñàþ | te ca bhàvà÷rayàþ | yasmàdutpanno niruddho hi bhàvasvabhàvaþ atãta iti vyapadi÷yate, utpanno 'niruddho hi vartamànaþ, alabdhàtmabhàvo 'nàgata iti | evaü bhàvasvabhàvanibandhanàsrayaþ kàlà upadiùñàþ | te ca santi | tasmàt tannibandhano 'pi bhàvasvabhàvo 'stãti | ucyate | syàt kàlatrayapraj¤aptiheturbhàvasvabhàvaþ, yadi kàlatrayameva bhavadabhimataü bhavet | na tvasti | yathà ca nàsti, tathà pratipàdayannàha- pratyutpanno 'nàgata÷ca yadyatãtamapekùya hi | pratyutpanno 'nàgata÷ca kàle 'tãte bhaviùyataþ || 1 || iha tàvat yadi vartamànànàgatau syàtàm, tàvapekùya atãtaü kàlaü bhavetàm, anapekùya và? tatra yadi atãtamapekùya sidhyete, tathà niyatamatãte kàle bhaviùyataþ | yasmàt, yasya hi yatra asattvam, tat tena nàpekùyate| tadyathà vandhyà srã svatanayena, gaganamàlatãlatà svakusumena, sikatà svatailena | avidyamànamapyandhakàraü pradãpena, pradãpo 'pi andhakàreõa pratidvandvitvena apekùyate iti cet, naitadevam | asyàpi sàdhyasamatvàt | tadatra yadi atãte kàle vartamànànàgatau kàlau iùyete, apekùàsiddhayarthamevaü sati atãte kàle vidyamànatvàt atãtakàlàtmavat tayorapyatãtatvaü syàt | tata÷ca atãto 'pi na syàt | yasmàt vartamànàvasthàtikrànto hi atãtaþ asaüpràptaþ anàgata iti syàt | yadà tu vartamànànàgatayorasaübhava eva, tadà kutaþ kasyacidatãtatvaü syàt? ityataþ atãto 'pi na syàt || 1 || atha yathoktadoùaparijihãrùayà- pratyutpanno 'nàgata÷ca na stastatra punaryadi | pratyutpanno 'nàgata÷ca syàtàü ka÷ramapekùya tam || 2 || tatra atãte kàle yadi vartamànànàgatau kàlau na staþ iti parikalpyate, evamapi tatra avidyamànatvàt gaganendãvaravannàstyapekùà || 2 || athàpi syàt- kàlavàdinàü vidyate eva kàlaþ, tatra kimapekùayà prayojanamiti? ucyate | evamapi- anapekùya punaþ siddhirnàtãtaü vidyate tayoþ | pratyutpanno 'nàgata÷ca tasmàtkàlo na vidyate || 3 || pratyutpannànàgatayorasattvam, atãtànapekùatvàt, kharaviùàõavat | yata÷caivam pratyutpanno 'nàgata÷ca tasmàtkàlo na vidyate iti vij¤eyam || 3 || (##) yadà caivam atãtamapekùya và anapekùya và pratyutpannànàgatayornàsti siddhiþ, evaü pratyutpannàpekùayà và anapekùayà và atãtànàgatayoþ anàgatàpekùayà và anapekùayà và pratyutpannàtãtayoþ asiddhau iùyamàõàyàü tenaiva pratyutpannàgatayoþ atãtàpekùayà và anapekùayà asiddhikrameõa dåùaõasàmyamatidi÷annàha- etenaivàva÷iùñau dvau krameõa parivartakau | uttamàdhamamadhyàdãnekatvàdãü÷ca lakùayet || 4 || kathaü kçtvà? yadyatãto 'nàgata÷ca pratyutpannamapekùya hi | kàlo 'tãto 'nàgata÷ca pratyutpanne bhaviùyataþ || kàlo 'tãto 'nàgata÷ca na stastatra punaryadi | kàlo 'tãto 'nàgata÷ca syàtàü kathamapekùya tam || anapekùya punaþ siddhirna jàtaü vidyate tayoþ | tenàtãto 'nàgata÷ca kàlo nàma na vidyate || eùa tàvadekaþ kàlaparivartaþ | atãto vartamàna÷ca yadyajàtamapekùya hi | atãto vartamàna÷ca kàle 'jàte bhaviùyataþ || atãto vartamàna÷ca na stastatra punaryadi | atãto vartamàna÷ca syàtàü kathamapekùya tam || anapekùya punaþ siddhirnàjàtaü vidyate tayoþ | atãto vartamàna÷ca tasmàtkàlo na vidyate || eùa dvitãyaþ kàlaparivarta iti vyàkhyànakàrikà iti | evaüdvau kàlaparivartau boddhavyau || yata÷ca evaü vicàraõe kàlatrayaü nàsti, tasmàt kàlo na vidyate, kàlàbhàvàcca bhàvasadbhàvo 'pi nàsti iti siddham || yathà caitatkàlatrayaü vicàritam, evam uttamàdhamamadhyàdãnekatvàdãü÷ca lakùayet | uttamàdhamamadhyamàn iti àdi÷abdena ku÷alàku÷alàvyàkçtàni, utpàdasthitibhaïgàþ, pårvàntàparàntamadhyàntàþ, kàmaråpàråpyadhàtavaþ, ÷aikùà÷aikùanaiva÷aikùanaivà÷aikùàdayo yàvantaþ padàrthàþ tripadàrthasaübandhavyavasthitàþ, te sarve gçhyante | ekatvàdãü÷ca ityanena àdi÷abdena dvitvabahutvayo grahaõàt te eva uttamàdayaþ ekatvàdaya÷ca kàlatrayavyàkhyànena vyàkhyàtà veditavyàþ || 4 || (##) atràha- vidyata eva kàlaþ parimàõavattvàt | iha yannàsti, na tasya parimàõavattvaü vidyate tadyathà kharaviùàõasya | asti ca kàlasya parimàõavattvaü kùaõalavamuhårtadivasaràtryahoràtrapakùamàsasaüvatsaràdibhedena | tasmàt, parimàõavattvàd vidyata eva kàlaþ iti | ucyate | yadi kàlo nàma ka÷cit syàt, syàttasya parimàõavattvam | na tvasti | yasmàt- nàsthito gçhyate kàlaþ sthitaþ kàlo na vidyate | yo gçhyetàgçhãta÷ca kàlaþ praj¤apyate katham || 5 || iha yadi kàlo nàma ka÷cidavasthitaþ kùaõàdivyatiriktaþ syàt, sa kùaõàdibhiþ parimàõavattvàd gçhyeta | na tu avasthitaþ kåñasthaþ ka÷cit kàlo nàma asti, yaþ kùaõàdibhirgçhyeta | tadevaü nàsthito gçhyate kàlaþ, asthitatvànna gçhyate ityarthaþ || athàpi syàt- nitya eva avasthitasvabhàvaþ kàlo nàma asti, kùaõàdibhirabhivyajyate | tathàhi- kàlaþ pacati bhåtàni kàlaþ saüharate prajàþ | kàlaþ supteùu jàgarti kàlo hi duratikramaþ || iti | ya÷caivaülakùaõaþ so 'vasthitasvabhàvo 'stãti | ucyate | evamapi sthitaþ kàlo na vidyate yaþ kùaõàdibhirabhivyajyamàno gçhyeta | kasmàt punaþ sthitaþ kàlo nàstãti cet, kùaõàdivyatirekeõàgçhyamàõatvàt || api ca | ayaü kàlaþ saüskçtasvabhàvaþ san astãti, asaüskçtasvabhàvo và? ubhayaü ca saüskçtaparãkùàyàü pratiùiddham- utpàdasthitibhaïgànàmasiddhau nàsti saüskçtam | saüskçtasyàpyasiddhau ca kathaü setsyatyasaüskçtam || ityanena | tadevaü nàsti vyavasthitaþ kàlaþ, yo gçhyeta | ya÷ca idànãü kàlo na gçhyate asthitatvàdavidyamànasvaråpatvàt, so 'gçhyamàõaþ san kathaü kùaõàdibhiþ praj¤apayituü bhàvataþ pàryata ityàha- agçhãta÷ca kàlaþ praj¤apyate kathamiti | tasmànnàstyeva kàlaþ || 5 || atràha- satyaü nàsti nityaþ kàlo nàma ka÷cid råpàdivyatiriktaþ svabhàvasiddhaþ, kiü tarhi råpàdãneva sa saüskàrànupàdàya praj¤aptaþ kàlaþ kùaõàdivàcyo bhavati, tasmàdadoùa iti | ucyate | evamapi- bhàvaü pratãtya kàla÷cetkàlo bhàvàdçte kutaþ | yadyevaü bhàvaü pratãtya kàlo bhavatãti bhavatà vyavasthàpyate, yadà khalu bhàvo nàsti, tadà niyataü taddhetuko 'pi kàlo nàstãti pratipàdayannàha- (##) na ca ka÷cana bhàvo 'sti iti pårvaü vistareõa pratipàditatvàdvakùyamàõapratiùedhàcca | yadà caivaü na ka÷cidbhàvo 'sti bhàvataþ, tadà- kutaþ kàlo bhaviùyati || 6 || kàlàbhàvàcca na santi kùaõalavamuhårtàdayaþ kàlabhedàþ tatpariõàmabhåtàþ, ityataþ kutaþ pariõàmavattvena kàlasiddhirbhaviùyati? tasmànnàstyeva bhàvànàü svabhàvaþ iti || uktaü hi bhagavatà àryahastikakùyasåtre- yadi koci dharmàõa bhavetsvabhàvaþ tatraiva gaccheya jinaþ sa÷ràvako | kåñasthadharmàõa siyà na nirvçtã na niùprapa¤co bhavi jàtu paõóitaþ || iti | tathà- buddhasahasra÷atà ya atãtà dharmasahasra÷atàni bhaõitvà | naiva ca dharma na càkùara kùãõà nàsti samudbhavu tena akùãõà || iti | tathà- utpàdakàle hi tathàgatasya maitreyanàmà tviha yo bhaviùyati | bhaviùyatãyaü kanakàvçtà mahã tasyà idànãü kuta àgamo 'sau || ullàpanàþ kàmaguõà hi pa¤ca vibhràmaõà mohana moùadharmiõaþ | madhyàhnakàle hi yathaiva grãùme jalaü marãcyàü hi tathaiva kàmàþ || ekena kalpena bhaveddhi loko àkà÷abhåto gaganasvabhàvo | (##) dàhaü vinà÷aü ca payànti bhe[bhã?]ravaþ kuta àgamaþ kutra gati÷ca teùàm || iti || tadyathà- pa¤cemàni bhikùavaþ saüj¤àmàtraü pratij¤àmàtraü vyavahàramàtraü saüvçtimàtraü yaduta atãto 'dhvà anàgato 'dhvà àkà÷aü nirvàõaü pudgala÷ceti || || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau kàlaparãkùà nàma ekonaviü÷aü prakaraõam || (##) 20 sàmagrãparãkùà viü÷atitamaü prakaraõam | atràha- vidyate kàlaþ, phalapravçttau sahakàrikàraõabhàvàt | yo nàsti, nàsau sahakàrikàraõabhàvena pratipadyate, vandhyàtanayavat | tasmàdasti kàlaþ, sahakàrikàraõabhàvàt | iha bãjàvanisalilajvalanapavanagaganàbhidhànahetupratyayasàmagrãü pratãtya ayamaïkura upajàyamànaþ satyàmapi bãjàdipratyayasàmagryàm, çtuvi÷eùàsaünidhànànnopajàyate | yathà ca bàhyeùu, evamàdhyàtmikeùvapi | yathoktaü bhagavatà- na praõa÷yanti karmàõi kalpakoñi÷atairapi | sàmagrãü pràpya kàlaü ca phalanti khalu dehinàm || iti || yasmàcca evamasti kàlàpekùà, tasmàdastyasau kàlo nàma, yaþ aïkuràdipravçttau sahakàrikàraõaü bhavatãti | ucyate | syàt sahakàrikàraõatà kàlasya, yadi aïkuràdiphalasya pravçttireva syàt | na tvasti | kathaü kçtvà? iha bãjàdihetupratyayasàmagrãto 'ïkuràdiphalodaye parikalpyamàne vyavasthitasya và phalasya sàmagryàü satyàütata utpàdaþ parikalpyeta avyavasthitasya và? kiü càtaþ? yadi tàvad vyavasthitasya parikalpyate, tanna yujyate iti pratipàdayannàha- heto÷ca pratyayànàü ca sàmagryà jàyate yadi | phalamasti ca sàmagryàü sàmagryà jàyate katham || 1 || yadi hetupratyayasàmagryàü tvanmatena phalamasti, nanu evaü sati yasmàt sàmagryàmasti, kathaü tayà tajjanyate? na hi kuõóe dadhi vidyamànaü kuõóena janyate | api ca | yadvidyate tanniùpannatvàt niùpannapurovasthitaghañavat na punarjanmàpekùate | abhivyaktiþ sthaulyaü và såkùmàtmanà vidyamànasya kriyata iti cet, tasyàpi pakùasya pårvameva- àgacchatyanyato nàgnirindhane 'gnirna vidyate | ityatroktamuttaram || 1 || atha nàstyeva sàmagryàü phalamiti parikalpyate, etadapi nopapadyate iti pratipàdayannàha- heto÷ca pratyayànàü ca sàmagryà jàyate yadi | phalaü nàsti ca sàmagryàü sàmagryà jàyate katham || 2 || yadi heto÷ca pratyayànàü ca sàmagryàü nàsti tatphalam, kathaü tarhi hetupratyayasàmagryà phalaü janyate? tatra avidyamànatvàt sikatàbhiriva tailam | ata eva asaübhàvayannàha- phalaü nàsti ca sàmagryàü sàmagryà jàyate katham | na tatphalaü sàmagrãto jàyate ityabhipràyaþ || 2 || kiü cànyat- (##) heto÷ca pratyayànàü ca sàmagryàmasti cetphalam | gçhyeta nanu sàmagryàü sàmagryàü ca na gçhyate || 3 || yad yatra asti, tat tatra gçhyate, tadyathà kuõóe dadhi | yacca yatra nàsti na tattatra gçhyate tadyathà sikatàsu tailam, maõóåkajañàyàü ÷iromaõiþ || atha syàt- vidyamànà api padàrthàþ atisaukùmyàt, atisaünikarùàt, ativiprakarùàt, indriyopaghàtàt, mårtivaddravyavyavadhànàt, mårtyantardhànàt, manonavasthànàt, paramàõuvat akùasthà¤jana÷alàkàvat àdityagativat taimirikaikaikake÷avat andhabadhiràdiråpa÷abdàdivat kuóayàdivyavahitaghañàdivat siddhadevapi÷àcàdi÷arãravat viùayàntaravyàpçtasya viùayàntaravanna gçhyate iti cet, kiü khalu eùàmagçhyamàõànàmastitve liïgam, yena eùàmastitve sati anupalabdhiriti syàt? anumànopamànàgamairgrahaõàdeùàmastitvamiti cet, na tarhi teùàmanupalabdhiriti vaktavyam, anumànàdibhirupalabhyamànatvàt | yad råpãndriyagràhyaü tad ebhiþ kàraõairvidyamànamapi sanna gçhyate, iti cet, ucyate | kimasmàbhirevamuktam- råpãndriyairvidyamànaü sad gçhyeteti? kiü tarhi sàmànyenaiva yad bråmaþ- gçhyeta nanu sàmagryàmiti || athàpi manyase- yad yatra nàsti, na tat tasmàdutpadyate sikatàbhyastailavat | utpadyate ca sàmagrãtaþ phalam, tasmàdanumànataþ sàmagryàü phalasyàstitvamiti | ucyate | yad yatra asti, na tat tasmàdutpadyate, tadyathà kuõóàd dadhi iti | asmàdapyanumànàdastitvamasya ayuktamiti kçtvà nàstyeva sàmagryàü phalamiti kiü na gçhyate? athàpi syàt- ubhyorapi pakùayoranumànavirodhàd yathà astitvaü na yuktam, evaü nàstitvamapãti | ucyate | na vayamasyàsattvaü pratipàdayàmaþ, kiü tarhi paraparikalpitaü sattvamasya niràkurmaþ | evaü na vayamasya sattvaü pratipàdayàmaþ, kiü tarhi paraparikalpitamasattvamasya apàkurmaþ | antadvayaparihàreõa madhyamàyàþ pratipadaþ pratipàdayitumiùñatvàditi | uktaü ca àryadevapàdãye ÷atake- stambhàdãnàmalaükàro gçhasyàrthe nirarthakaþ | satkàryameva yasyeùñaü yasyàsatkàryameva ca || iti | tadevaü na sàmagrãtaþ phalamutpadyate vidyamànasya grahaõaprasaïgàt, iti vyavasthitam || 3 || atha manyase- nàstyeva sàmagryàü phalamiti, evamapi- heto÷ca pratyayànàü ca sàmagryàü nàsti cetphalam | hetavaþ pratyayà÷ca syurahetupratyayaiþ samàþ || 4 || yathà hi jvàlàïgàràdiùu aïkuro nàstãti kçtvà tasya te hetupratyayà na bhavanti, eva vivakùitànàmapi bãjàdãnàü hetupratyayatà na syàt teùu aïkuro nàstãti kçtvà | na ca ahetu pratyayebhyaþ phalapravçttiryukteti nàsti svabhàvataþ phalapravçttiþ || (##) atràha- naiva hi sàmagryàþ phalotpàdanasàmarthyamasti yataþ iyaü cintà syàt- kiü sàmagryàü phalamasti utàho nàstãti | kiü tarhi hetoþ phalotpàdanasàmarthyam | sàmagrã tu hetoranugrahamàtraü karoti | sa hetuþ phalasyotpattyarthaü hetuü datvà nirudhyate, tena ca hetunà anugçhyamàõaü phalamutpadyate iti | ucyate | naiva hi ajàtasya phalasya hetoranugrahaõamasti | na càpyajàtasya bandhyàtanayasyeva kenacitkiücinmàtraü kartuü ÷akyamityayuktaiùà kalpanà || 4 || api ca- hetukaü phalasya datvà yadi heturnirudhyate | yaddattaü yanniruddhaü ca hetoràtmadvayaü bhavet || 5 || yadi hetuþ phalasyotpattyarthaü hetukaü kàraõaü datvà nirudhyata iti parikalpyate, evaü sati yaddattaü yanniruddhaü ca tadàtmabhàvadvayaü hetoþ syàt | na caitad yuktam, ardha÷à÷vataprasaïgàt nityànityayo÷ca parasparaviruddhayorekatvàbhàvàt || 5 || atha hetoràtmabhàvadvayaprasaïgaparihàràrthaü sarvàtmanà nirodha iùyate phalasyotpattyarthaü kiücidapyadatvà, evamapi- hetuü phalasyàdatvà ca yadi heturnirudhyate | hetau niruddhe jàtaü tatphalamàhetukaü bhavet || 6 || yadi phalasya kiücidapyadatvà sarvàtmanà heturnirudhyate, nanu tasmin hetau niruddhe yatphalamutpadyate tat àhetukaü syàt | na ca àhetukamasti | ityayuktaiùà kalpanà || 6 || atràha- yadi evaü phalasya hetorutpattau doùaþ, evaü sati sahotpannaiva sàmagrã phalasya janikà astu, tadyathà pradãpaprabhàyà iti | eùàpi kalpanà nopapadyate iti pratipàdayannàha- phalaü sahaiva sàmagryà yadi pràdurbhavetpunaþ | ekakàlau prasajyete janako ya÷ca janyate || 7 || na caikakàlayoþ savyetaragoviùàõayorjanyajanakatvaü dçùñam, vàmadakùiõakarayo÷caraõayorvà, ityayuktaiùà kalpanà ityayuktametat || 7 || atràhureke- naiva hi abhåtvà bhàvànàmutpattiryuktà àkasmikatvaprasaïgàt | tasmàd hetupratyayasàmagrãtaþ pårvameva tat phalamanàgatàvasthàyàü vyavasthitamanàgatàtmanà | tasya hetupratyaya sàmagryà vartamànàvasthà janyate, dravyaü tu vyavasthitameveti | tàn pratyucyate- pårvameva ca sàmagryàþ phalaü pràdurbhavedyadi | hetupratyayanirmuktaü phalamàhetukaü bhavet || 8 || yadi bhavatàmabhãpsitaü sàmagrãtaþ pårvameva phalaü svaråpataþ syàditi, tad hetupratyayanirapekùaü syàt, tata÷ca àhetukaü syàt | na ca àhetukànàü padàrthànàmastitvaü yuktam, kharaturagoragaviùàõàdãnàmapyastitvaprasaïgàt, pårvasiddhasya ca punaþ hetupratyayàpekùayà niùprayojanatvàdityayuktametat || 8 || (##) anye punarvarõayanti- hetureva phalaü janayati na sàmagrã | na ca uktadoùaprasaïgaþ | yasmàt na hi anyohetuþ anyat phalam | yataþ, kiü hetuü datvà phalasya heturnirudhyate uta adatvaiveti vicàraþ syàt | api tu hetureva niruddhaþ phalàtmanà vyavasthitaþ iti | ucyate | evamapi- niruddhe cetphalaü hetau hetoþ saükramaõaü bhavet | pårvajàtasya heto÷ca punarjanma prasajyate || 9 || yadi niruddhe hetau bhavanmatena phalamutpadyate, tacca phalaü hetvàtmakameva bhavatãti parikalpyate, evaü sati hetoþ saükramaõaü bhavet, nañasya veùàntaraparityàgena veùàntarasaücàravat hetoþ saükramaõa màtrameva syàt, na tu apårvasya phalasyotpàdaþ | tata÷ca hetornityataiva syàt | na ca nityànàmastitvaü kvacidasti | yathoktaü ÷atake- apratãtyàstità nàsti kadàcitkasyacitkvacit | na kadàcitkvacitka÷cidvidyate tena ÷à÷vataþ || iti || kiü ca | etasyàü kalpanàyàü pårvajàtasya ca hetoþ punarjanma pràpnoti | na ca jàtasya punarapi [janma] yujyate niùprayojanatvàt, anavasthàprasaïgàcca || atha manyase- yenàtmanà vidyamàno na tenaivàtmanà jàyate, yena càtmanà avidyamànaþ tenaiva jàyata iti | etadapi na yuktam | aparityaktahetusvabhàvasya hetusvaråpasya phalamiti saüj¤àmàtrabhedàdavasthàbhedàcca dravyàbhedasya sàdhayituma÷akyatvàt | phalàvasthàyàü ca parityaktahetusvabhàvasya phala÷abdavàcyatvàd hetuþ phalàtmanà tiùñhatãti yatkiücidetat || 9 || kiü cànyat- yadi hetuþ phalaü janayet, niruddho và janayedaniruddho và? phalamapi utpannaü và janayedanutpannaü và? ubhayathà ca nopapadyate iti pratipàdayannàha- janayetphalamutpannaü niruddho 'staügataþ katham | tiùñhannapi kathaü hetuþ phalena janayeddhçtaþ || 10 || [yadi tàvata niruddhaþ astaügataþ hetuþ utpannaü sat vidyamànaü phalaü janayatãti parikalpyate, tannopapadyate | kasmàditi cet, kathaü niruddhaþ asaüvidyamànaþ hetuþ phalaü janayet? yadi janayati, vandhyàputro 'pi putraü janayiùyati | phalaü ca sad vidyamànamapi janmanirapekùamapi kathaü heturjanayi ùyati? atha manyase- ÷aktyabhàvànniruddho na janayati, kiü tu tiùñhanneva hetuþ phalaü janayiùyatãti | ucyate |] tiùñhannapi heturavikçtaråpo vidyamànena phalena vçtaþ saübaddhaþ kathaü janayet? iha hi- kàraõaü vikçtiü gacchajjàyate 'nyasya kàraõam | iti kàraõàbhàvaü pratipadyamànasya hetorava÷yaü vikàreõa bhavitavyam | yastu na vikriyate, sa hetulakùaõayukta eva na bhavatãti | phalena ca saübaddhaþ kathaü janayet? phalasya vidyamànatvàt || 10 || (##) atha manyase- vidyamànasya phalasya punarjanayituma÷akyatvàt avçta eva asaübaddha eva hetuþ phalena phalaü janayiùyatãti, etadapyayuktamityàha- athàvçtaþ phalenàsau katamajjanayetphalam | yadi hetuþ phalena asaübaddha eveùyate, tadà katamadidànãü phalaü janayet? sarvameva và phalaü janayedasaübaddhatvàt, na và kiücijjanayedasaübaddhatvàdevetyabhipràyaþ || kiü cànyat | yadi hetuþ phalaü janayet, sa dçùñvà phalaü janayedadçùñvà và? ubhayathà ca na yujyate ityàha- na hyadçùñvà và dçùñvà và heturjanayate phalam || 11 || tatra yadi heturdçùñvà janayatãti parikalpyate, tanna yujyate | yasmàdvidyamànameva draùñuü pàryate nàvidyamànam | vidyamànaü cet, tanna janyate vidyamànatvàditi | evaü tàvad hetuþ phalaü dçùñvà na janayati, adçùñvàpi na janayati, sarvasya phalasya hetorjanakatvaprasaïgàt || atha kimidaü dar÷anaü kiü và adar÷anamiti? ucyate | prasiddhametalloke- upalabdhirdar÷anamiti || nanu etad bãjàdiùu nirindriyeùu na saübhavati | saübhavatu mà và | nàsmàkamayaü paryanuyogaþ kiü tarhi tasyotpàdavàdinaþ | tatra yaþ utpàdavàdã bråyàt- dçùñvà janayatãti, sa vaktavyaþ- na dçùñametalloke yadbãjàdikaü pa÷yatãti | tasmàdayuktà eùà kalpanà | atha adçùñvà kalpayet, evamapi yatkiücidadçùñaü saübhavati tatsarvamutpàdayet, na cotpàdayati, tasmàt na adçùñvàpi janayati | aniùñàpattyà hi vayaü parakalpanàü vicàrayàmaþ saüsàràñavãkàntàragiridarãprapàtaduþkhamàlàsamàkulàmà tàmãva | buddhipårvakartçkaü ca puruùàdikàraõino jagadabhyupagacchanto nirgranthà÷caikendriyaü bãjàdikaü pratipannàþ prasaïgànna vyativartanta iti | tasmànnàsti doùaþ || 11 || kiü cànyat- yadi yuùmadabhimataü hetoþ phalasya ca anyonyaóhaukanalakùaõaü saügamanaü syàt, syàttadànãü tayorjanyajanakabhàvaþ | yasmàt na hi parasparàsaügatayoràlokàndhakàrayoþ saüsàranirvàõa yorjanyajanakabhàvo dçùña iti | ataþ ava÷yaü hetuphalabhàvayorjanyajanakabhàvamicchatà pareõa saügatirabhyupeyà | sà ca kàlatraye 'pi vicàryamàõà na saübhavati | ato hetuþ phalaü na janayati | yathà ca saügatirnàsti tathà pratipàdayannàha- nàtãtasya hyatãtena phalasya saha hetunà | nàjàtena na jàtena saügatirjàtu vidyate || 12 || atãtasya tàvat phalasya atãtena hetunà saha jàtu kadàcidapi saügatirnàsti, atãtatvenobhayorapyavidyamànatvàt | nàpi ajàtena hetunà atãtasya phalasya saügatirjàtu vidyate, naùñàjàtatvena ubhayorapyavidyamànatvàt, bhinnakàlatvàcca | nàpi jàtena vartamànena hetunà saha atãtasya phalasya saügatiþ saübhavati, bhinnakàlatvàt, naùñasya ca phalasya avidyamànatvàdvandhyàputreõeva devadattasyetyabhipràyaþ || 12 || (##) yathà ca atãtasya phalasya atãtena anàgatavartamànena hetunà saha na kadàcit saügatirasti, evaü vartamànasyàpi phalasya traikàlikena hetunà saha nàsti saügatiriti tat pratipàdayannàha- na jàtasya hyajàtena phalasya saha hetunà | nàtãtena na jàtena saügatirjàtu vidyate || 13 || jàtasya phalasya bhinnakàlatvàdajàtena ca atãtena ca hetunà saha saügamanaü nàsti | nàpi vartamànasya vartamànena hetunà saha saügatirasti, hetuphalayoryaugapadyàbhàvàt, tayo÷ca saügatirvaiyarthyàt | kiü hi vidyamànayoþ parasparanirapekùayoþ punaþ saügatyà prayojanamiti nàsti saügatiþ || 13 || idànãmanàgatasyàpi phalasya yathà atãtànàgatapratyutpannena hetunà saha saügamanaü nàsti tathà pratipàdayannàha- nàjàtasya hi jàtena phalasya saha hetunà | nàjàtena na naùñena saügatirjàtu vidyate || 14 || ajàtaü hi phalamasaüvidyamànam | tasya bhinnakàlena vartamànena atãtena ca hetunà saha nàsti saügamanaü bhinnakàlatvàt | anàgatenàpi hetunà saha nàsti saügamanam, ubhayoravidyamànatvàt || 14 || yadà caivaü sarvathà hetuphalayoþ saügatirnàsti, tadà- asatyàü saügatau hetuþ kathaü janayate phalam | naiva hetuþ phalaü janayati saügateravidyamànatvàt vandhyàputramivetyabhipràyaþ || athàpi syàt- satyàmeva saügatau hetuþ phalaü janayatãti, tadapi na yuktam, kàlatraye 'pi saügatyanupalabdheþ | athàpi kathaücid hetuphalayoþ saügatiþ parikalpyate, evamapi- satyàü và saügatau hetuþ kathaü janayate phalam || 15 || saünihitasya phalasya punarjanmavaiyarthyàt, asaühitànàü ca saügaterayuktatvàt ityabhipràyaþ || 15 || kiü cànyat- hetuþ phalena ÷ånya÷cetkathaü janayate phalam | hetuþ phalenà÷ånya÷cetkathaü janayate phalam || 16 || yo 'yaü phalasya hetuþ phalasya janaka iùyate, sa tena ÷ånyo và bhavan phalamutpàdayet, a÷ånyo và? tatra hetuþ ÷ånyaþ phalena rahitaþ phalaü na janayati, ahetuvat phala÷ånyatvàt | phalena a÷ånyo 'pi hetuþ phalaü na janayati, vidyamànatvàt phalasya, vidyamànaputraü devadatta iva | evaü tàvat phala÷ånyo và phalà÷ånyo và hetuþ phalaü na janayati || 16 || yaccàpi phalamutpadyate, taccàpya÷ånyaü và samutpadyate, ÷ånyaü và? tatra tàvat- (##) phalaü notpatsyate '÷ånyama÷ånyaü na nirotsyate | aniruddhamanutpannama÷ånyaü tadbhaviùyati || 17 || a÷ånyaü hi phalamapratãtyasamutpannaü svabhàvavyavasthitam, tadevaüvidhaü phalaü naivotpatsyate svabhàvasyànapàyitvàcca na nirotsyate | tata÷ca a÷ånyaü tadiùyamàõamaniruddhamanutpannaü ca syàt | na caitadiùñam, ityataþ a÷ånyaü tatphalaü na bhavati, utpàdanirodhàbhyupagamàt || 17 || idànãü ÷ånyamapi tatphalaü na saübhavati, anudayàvyayavattvaprasaïgàt iti pratipàdayannàha- kathamutpatsyate ÷ånyaü kathaü ÷ånyaü nirotsyate | ÷ånyamapyaniruddhaü tadanutpannaü prasajyate || 18 || tatra ÷ånyamucyate yatsvabhàvena nàsti | yacca vastu svabhàvena nàsti, tat kathamutpatsyate, kathaü và nirotsyate? na hi svabhàvena avidyamànasya àkà÷àdeþ udayavyayau dçùñau | tasmàcchånyamapi tatphalamiùyamàõamaniruddhamanutpannaü ca prasajyate || 18 || kiü cànyat- yadi hetuþ phalaü janayet, sa phalàdavyatirikto và janayet, vyatirikto và? ubhayathà ca nopapadyate ityàha- hetoþ phalasya caikatvaü na hi jàtåpapadyate | hetoþ phalasya cànyatvaü na hi jàtåpapadyate || 19 || tadetat pratij¤àmàtrakamiti pratipàdayannàha- ekatve phalahetvoþ syàdaikyaü janakajanyayoþ | pçthaktve phalahetvoþ syàttulyo heturahetunà || 20 || yadi hetoþ phalasya ca ekatvaü syàt, tadà janyajanakayorekatvamabhyupetaü syàt | na cànayorekatvam, pitàputrayo÷cakùu÷cakùurvij¤ànayorbãjàïkurayo÷caikyaprasaïgàt | evaü tàvad hetoþ phalasya ca ekatvaü nàsti || idànãmanyatvamapi nàsti | kiü kàraõam? yadi hetoþ phalasya ca bhavanmatenàbhimatamanyatvaü syàt, tadà paratra nirapekùatvàd hetunirapekùameva phalaü syàt | na caitadevam, ityataþ anyatvamapi hetoþ phalasya ca na saübhavati | yayo÷ca evaü vicàryamàõayostattvànyatve na staþ, tayorna kadàcijjanyajanakabhàvaþ iùyate | ato naiva hetuþ phalaü janayati || 20 || kiü cànyat- yadi hetuþ phalaü janayet, sa tatphalaü svabhàvena sadbhåtaü và janayet, asadbhåtaü và? ubhayathà ca na yujyate ityàha- phalaü svabhàvasadbhåtaü kiü heturjanayiùyati | phalaü svabhàvàsadbhåtaü kiü heturjanayiùyati || 21 || tatra yat phalaü svabhàvena sadbhåtaü svabhàvena vidyamànam, tanna punarjanyate vidyamànatvàt, vidyamànaghañavat | yadapi svabhàvena asadbhåtaü phalam, tadapi heturna janayati, svabhàvena asadbhåtatvàt, kharaviùàõavat || (##) pratibimbenànaikàntikateti cet, bhavatu anaikàntikatà, naiþsvàbhàvyaü tu siddhaü bhàvànàm | tata÷ca sasvabhàvavàdatyàgaþ syàt, asmadvàdànuvarõanameva syàt | sasvabhàva÷ca na ka÷cit padàrtho nàma astãti pratidvandvayabhàvàt niþsvabhàvo 'pi padàrtho nàstãti kuto 'naikàntikatà? na hi asmàkaü pratibimbakaü sasvabhàvaü nàpi niþsvabhàvam, dharmiõamantareõa taddharmayorapyabhàvàt | na hi àryàþ pratibimbakaü nàma kiücit niþsvabhàvaü sasvabhàvaü và upalabhanta iti || tatra pårvaü phalaü notpatsyate ityàdinà ÷lokadvayena sàkùàdutpattikriyàkartçtvaü phalasya niùiddham | idànãü hetoþ phalotpattikriyàprayojakatvaü pratiùiddhamiti | ayamasya pårvakàdvi÷eùa iti vij¤eyam || 21 || atràha- yadyapi hetoþ phalotpattikriyàprayojakatvaü niùiddham, tathàpi hetustàvat svabhàvato 'sti, na ca asati phale hetorhetutvaü sidhyati, tasmàt phalamapi bhaviùyatãti | ucyate- syàddhetuþ, yadi ajanayato 'sya hetutvaü syàt | na càjanayamànasya hetutvamupapadyate | atha syàt- yadyapi evaü hetorhetutvaü nàsti, tathàpi phalaü tàvadasti | na ca hetumantareõa phalaü yuktamiti phalasadbhàvàd heturapi bhaviùyatãti | ucyate | yadà ajanayamànasya hetorhetutvaü nàstãtyuktam, tadà- hetutvànupapattau ca phalaü kasya bhaviùyati || 22 || iti | tasmàt phalamapi nàstãti || 22 || atràha- naiva hi kevalasya hetoþ phalotpattikriyàyàþ prayojakatvam, kiü tarhi hetupratyayasàmagryà phalaü janyate iti | ucyate | uktadoùatvàt na yuktametat | api ca, iyaü hetupratyayasàmagrã yadi phalasya janiketi kalpyate, kiü sàsvayameva tàvadàtmànaü janayati, utàho na? yadi janayatãti kalpyate, tanna yujyate | na hi alabdhàtmabhàvasya prayojakatvaü dçùñamityataþ sàmagryà ava÷yaü labdhàtmabhàvayà bhavitavyam | na ca labdhàtmabhàvàyàþ punaþ svàtmotpàde prayojakatvaü yuktam, ityataþ na sàmagrã svàtmànamutpàdayati | yà ca àtmànaü notpàdayati, sà kathaü phalamutpàdayituü ÷aknotãti pratipàdayannàha- na ca pratyayahetånàmiyamàtmànamàtmanà | yà sàmagrã janayate sà kathaü janayetphalam |23 || pratyayànàü hetånàü ca yeyaü sàmagrã sà tàvadàtmanaiva àtmànaü notpàdayati, svàtmani vçttivirodhàt, satyàþ punarutpàdavaiyarthyàcca | yà ca evamàtmànameva tàvanna janayati, sà kathaü phalaü janayiùyati? na hi bandhyàduhità àtmànaü janayituma÷aktà satã putraü janayiùyatãti yujyate | evaü sàmagryapi svàtmàjanikà phalaü janayatãti na yujyate || 23 || (##) tasmàt- na sàmagrãkçtaü phalaü athàpi syàt- yadi sàmagrãkçtaü phalaü na saübhavati, evaü tarhi asàmagrãkçtaü bhaviùyatãti cet, ucyate- nàsàmagrãkçtaü phalam | yadà sàmagrãkçtaü phalaü na saübhavati, tadà kathamatyantaviruddhamasàmagrãkçtaü bhaviùyati? asàmagrãkçtaü phalaü na saübhavati || atha syàt- yadyapi nàsti phalaü svabhàvataþ, tathàpi hetupratyayasàmagrã tàvadasti | na ca phalamantareõa hetupratyayasàmagrã saübhavatãti phalamapi saübhaviùyatãti | ucyate | syàddhetupratyayasàmagrã, yadi phalameva bhavet | yadà tu yathoditena nyàyena phalameva nàsti, tadà- asti pratyayasàmagrã kuta eva phalaü vinà || 24 || phalàbhàve sati nirhetukà hetupratyayasàmagrã api nàstãtyabhipràyaþ | uktaü hi àryalalitavistarasåtre- kaõñhoùñha pratãtya tàlukaü jihvaparivarti ravanti akùaràþ | na ca kaõñhagatà na tàluke akùaraikaika÷a nopalabhyate || sàmagri pratãtyata÷ca sà vàca manabuddhiva÷ena ni÷carã | mana vàca adç÷yaråpiõã bàhyato 'bhyantari nopalabhyate || utpàdavyayaü vipa÷yato vàcarutaghoùasvarasya paõóitaþ | kùaõikàü va÷ikàü tadà dç÷ã sarva vàca prati÷rutakopamà || tathà àryopàliparipçcchàyàmuktaü bhagavatà- iha ÷àsani såramaõãye pravrajathà gçhiliïga jahitvà | phalavantu bhaviùyatha ÷reùñhà eùu nide÷itu kàruõikena | (##) pravrajitva gçhiliïga jahitvà sarvaphalasya bhaviùyati pràptiþ | puna dharmasabhàva tulitvà sarvaphalàna phalàna ca pràptiþ || alabhanta phalaü tatha pràptiü à÷cariyaü puna jàyati teùàm | aho 'tikàruõiko narasiüho suùñupade÷ita yukti jinena || iti | tathà àryapraj¤àpàramitàyàmaùñasàhasrikàyàm- tena hi kau÷ika bodhisattvena mahàsattvena mahàsaünàhasaünaddhena na råpe sthàtavyaü na vedanàyàü na saüj¤àyàü na saüskàreùu na vij¤àne sthàtavyam | na srotaàpattiphale na sakçdàgàmiphale na anàgàmiphale na arhattve na pratyekabuddhatve na samyaksaübuddhatve sthàtavyam || iti || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau sàmagrãparãkùà nàma viü÷atitamaü prakaraõam || (##) 21 saübhavavibhavaparãkùà ekaviü÷atitamaü prakaraõam | atràha- vidyata eva svabhàvataþ kàlaþ, saübhavavibhavanimittatvàt | iha kaücit kàlavi÷eùamapekùya aïkurotpattiþ bhàvànàmutpàdo bhavati, kaücitkàlavi÷eùamapekùya vibhavo vinà÷o bhavati, na sarvadà, vidyamànàyàmapi hetupratyayasàmagryàm- ityato vidyata eva kàlaþ, saübhavavibhava nimittattvàt | ucyate | syàt saübhavavibhavanimittatà kàlasya yadi saübhavavibhavàveva syàtàm | na tu staþ | yathà ca na staþ, tathà pratipàdayannàha- vinà và saha và nàsti vibhavaþ saübhavena vai | vinà và saha và nàsti saübhavo vibhavena vai || 1 || iha yadi saübhavavibhavau syàtàm, tau anyonyaü sahabhàvena và syàtàm, vinàbhàvena và | ubhayathà ca vicàryamàõau na saübhavataþ | kathaü kçtvà? tatra tàvad yathà vinà saübhavena utpàdena vibhavo vinà÷o nàsti, tathà pratipàdayannàha- bhaviùyati kathaü nàma vibhavaþ saübhavaü vinà | vinaiva janma maraõaü vibhavo nodbhavaü vinà || 2 || saübhavaü vinà kathaü nàma vibhavo vinà÷o bhaviùyati? kathaü nàmetyanena prasiddhamatyantàsaübhavaü dar÷ayati | kathaü nàma bhaviùyati, naiva etatsaübhavatãtyabhipràyaþ | yadi punarvinaiva saübhavaü vibhavaþ syàt, ko doùaþ syàt? ucyate | vinaiva janma maraõaü syàt, ajàtasya maraõaü syàt | na ca ajàtasya maraõaü dçùñamiti | tasmàdvibhavo nodbhavaü vinà bhavitumarhati | àdyenàtra ÷lokasyàrdhena pratij¤à, madhyena pàdena prasaïgàpàdanam, antyena nigamanamiti vij¤eyam || 2 || evaü tàvadvinà saübhavena vibhavo na yuktaþ iti pratipàdya idànãü saha saübhavenàpi vibhavo na saübhavati tathà pratipàdayannàha- saübhavenaiva vibhavaþ kathaü saha bhaviùyati | na janmamaraõaü caivaü tulyakàlaü hi vidyate || 3 || yadi hi saübhavena saha yugapat tulyakàlaü vibhavaþ syàt, evaü sati janmamaraõe yugapat syàtàm | na caivaü parasparaviruddhe àlokàndhakàravadekasmin kàle vidyete iti | tasmàt sahàpi saübhavena vibhavasya nàsti siddhiriti sthitam || 3 || yadà caivaü saübhavena vinà và saha và vibhavasya nàsti siddhiþ, evaü saübhavasyàpi vinà và saha và vibhavena nàsti siddhiriti pratipàdayannàha- bhaviùyati kathaü nàma saübhavo vibhavaü vinà anityatà hi bhàveùu na kadàcinna vidyate || 4 || naiva hi saübhavo vibhavena vinà yujyate | yasmàdanityatà hi bhàveùu bhavanadharmakeùu utpàda dharmakeùu na kadàcinna vidyate, kiü tarhi sarvadaiva vidyate | uktaü hi- (##) jaràmaraõadharmeùu sarvabhàveùu sarvadà | tiùñhanti katame bhàvà ye jaràmaraõaü vinà || iti | yadà caivaü nityamanityatànugatàþ sarve bhàvàþ, tadà kutaþ sà kàcidavasthà yà vinà÷arahità syàditi? ato nàsti vibhavena vinà utpàda iti | evaü tàvadvinà vibhavena nàsti saübhavaþ | ÷eùamatra saüskçtaparãkùàyàü vicàritattvànna vicàryate || yastu sahetuko vinà÷aþ, saüskçtalakùaõatvàt, utpàdavat, iti sàdhanamutkùipya antyacittacaittakùaõairanaikàntikatàmàha, sa na yuktamàha, tadvinà÷asyàpi jàtipratyayatvena sahetukatvàt sàdhyasamatvàcca anaikàntikatàbhàvàt | yadapi nirdiùñam- bhàvàtmabhàva eva abhåtvà bhàvàdutpàda ucyate, tasmàd dravyasadutpàdasiddhervyavahàrato dçùñàntabhàva iti, tadapi na yuktam, adravyasatàü pratibimbàdãnàü sahetukatvàbhyupagamàt | yathoktamàcàryapàdaiþ- hetutaþ saübhavo yeùàü tadabhàvànna santi ye | kathaü nàma na te spaùñaü pratibimbasamà matàþ || iti | asmàdà[gamàt] kuto vyavahàrato dçùñàntàsiddhiþ? yadi ca bhàvàt, yat tattvànyatvena na ÷akyate vaktum, tat saüvçtyàpi nàstãtyucyate | nãlàdikamapi nàstãtyucyate | yathoktaü ratnàvalyàm- råpasyàbhàvamàtratvàdàkà÷aü nàmamàtrakam | bhåtairvinà kuto råpaü nàmamàtrakamapyataþ || iti || api ca | kuto màdhyamikànàü svabhàvaråpaü siddhasattàkaü yasya avasthàvi÷eùa utpàdaþ syàt? ataþ ayuktameva dçùñàntàsiddhatodbhàvanam | yaccoktam- na sahetuko vinà÷aþ, avinà÷avattvàt, yathà asaüskçtamiti, tasyaivaü bruvato mahàntaü virodhamayaü heturàbhavati | yathà hi ayaü heturvinà÷asya nirhetukatvaü sàdhayati, evaü saüskçtalakùaõatvàbhàvamapi sàdhayati | tathà saüskàraskandhasaügrahapratãtyasamutpàdàïgasaügrahàdikamapi sarvaü virodhayatãti na yuktametanmatam | tathà | na vij¤ànaü viùayasvaråpacchedakam, avij¤ànavattvàt, asaüskçtavat, ityàdinà sarvaniùedhànmahatã aniùñàpattirupapadyate 'sya, iti nàstheyametat || 4 || idànãü vibhavena saha yathà saübhavasya nàsti siddhiþ, tathà pratipàdayannàha- saübhavo vibhavenaiva kathaü saha bhaviùyati | na janmamaraõaü caiva tulyakàlaü hi vidyate || 5 || yadi hi saübhavo vibhavenaiva saha syàt, tadà janmamaraõayostulyakàlatà syàt | na ca [sà] saübhavati | tasmàt sahabhàvenàpi saübhavavibhavayornàsti siddhiþ || 5 || (##) atha syàt- yadyapi janmamaraõayorekãbhàvena và nànàbhàvena và nàsti siddhiþ, tathàpi vidyete eva saübhavavibhavau, vàcyatvàt, vij¤ànavat, iti | ucyate | yadi vàcyatvena anayoþ siddhiriùyate, vandhyàputrasyàpi iùyatàm || api ca- sahànyonyena và siddhirvinànyonyena và yayoþ | na vidyate, tayoþ siddhiþ kathaü nu khalu vidyate || 6 || sahabhàvàsahabhàvarahitaü nàsti pakùàntaraü yataþ saübhavavibhavayoþ siddhiþ syàt | avàcyatayà siddhirbhaviùyatãti cet, keyamavàcyatà nàma? yadi mi÷rãbhàvaþ, so 'nupapannaþ, pçthakpçthagasiddhayo mi÷rãbhàvàbhàvàt | anirdhàryamàõau svaråpatvàt bandhyàputra÷yàmagauratàdivanna staþ eva saübhavavibhavàviti | yadà caivaü saübhavavibhavau na staþ, tadà taddheturapi kàlo nàstãti siddham || 6 || kiü cànyat- ihemau saübhavavibhavau parikalpyamànau kùayadharmiõo và bhàvasya parikalpyeyàtàmakùayadharmiõo và? ubhayathà ca nopapadyate iti pratipàdayannàha- kùayasya saübhavo nàsti nàkùayasyàpi saübhavaþ | kùayasya vibhavo nàsti vibhavo nàkùayasya ca || 7 || tatra kùayasya kùayalakùaõasya bhàvasya virodhidharmasadbhàvàt saübhavo na yuktaþ | akùayasyàpi bhàvalakùaõaviyuktatvàt kharaviùàõasyeva saübhavo na yuktaþ | evaü kùayasya vibhavo nàsti | kùayadharmo hi avidyamànaþ, tasya nirà÷rayo vibhavo na yuktaþ | tathà vibhavo nàkùayasya ca | akùayadharmo hi bhàvàbhàvalakùaõavilakùaõaþ | tasya avidyamànasya kuto vibhavo bhaviùyati? yau ca saübhavavibhavau na kùayadharmiõo nàkùayadharmiõo bhàvasya saübhavataþ, tau na saübhavataþ | iti na staþ saübhavavibhavau |7 || atràha- vidyete eva bhàvànàü saübhavavibhavau, tadà÷rayidharmisadbhàvàt | iha bhàvà÷rayau saübhavavibhavau, sa ca tàvad bhàvo 'sti, tatsadbhàvàt tadà÷ritàvapi dharmau bhaviùyataþ iti | ucyate | syàtàü bhàvà÷ritàvetau dharmau, yadi bhàvaþ syàt | yadà tu bhàvo nàsti, tadà- saübhavo vibhava÷caiva vinà bhàvaü na vidyate | kasmàtpunarbhàvo nàstãti cet, yasmàt- saübhavaü vibhavaü caiva vinà bhàvo na vidyate || 8 || bhàvasya hi lakùaõabhåtau saübhavavibhavau, tau ca svaråpato na staþ iti pratiùiddhau | yadà ca tau bhàvataþ pratiùiddhau, tadà bhàvalakùaõaü saübhavaü vibhavaü ca vinà kuto bhàvalakùaõavilakùaõo bhàvo bhaviùyati? bhàvaü ca vinà na staþ saübhavavibhavau || apare tu pårvàrdhaü pa÷cimaü kçtvà vyàcakùate | staþ eva saübhavavibhavau, bhàvadharmatvàt | iha yannàsti, na tasyàsti bhàvadharmatvam, tadyathà maõóåkajañà÷iromaõeþ | bhàvadharmau ca saübhavavibhavau, (##) tasmàt staþ eva tau iti | yadi kasyacit paramàrthataþ saübhavavibhavau syàtàm, sa bhàva iti yuktaü syàdabhidhàtum | tau ca na staþ, iti saübhavaü vibhavaü caiva vinà bhàvo na vidyate | bhàvasya saübhavavibhavasattve vidyamànatvàt, iti bhàvaþ | tadasattve ca hetorasiddhàrthatà | tathà- saübhavo vibhava÷caiva vinà bhàvaü na vidyate || à÷rayasyàbhàvàdà÷ritasya asiddhiþ ityabhisaüdhiriti || 8 || kiü cànyat- ihemau saübhavavibhavau parikalpamànau ÷ånyasya và bhàvasya parikalpyeyàtàma÷ånyasya và? ubhayathà ca nopapadyate iti pratipàdayannàha- saübhavo vibhava÷caiva na ÷ånyasyopapadyate | avidyamànà÷rayatvàdàkà÷acitravadityabhipràyaþ | tathà- saübhavo vibhava÷caiva nà÷ånyasyopapadyate || 9 || a÷ånyasya asattvàt nirà÷rayau saübhavavibhavau nopapadyataþ || 9 || kiü cànyat- iha yadi saübhavavibhavau syàtàm, tau ekatvena và syàtàmanyatvena và? ubhayathà ca nopapadyate ityàha- saübhavo vibhava÷caiva naika ityupapadyate | parasparaviruddhayoràlokàndhakàrayorivaikatvànupapatteþ | saübhavo vibhava÷caiva na nànetyupapadyate || 10 || ubhayoþ parasparamavyabhicàritvàt | na hi saübhavarahitasya vinà÷aþ, na vibhavarahitasya saübhavo dçùña iti | evamubhayoþ parasparamavyabhicàritvàt saübhavo vibhava÷caiva na nànetyupapadyate || atha syàt- kimanayà såkùmekùikayà? àgopàlàïganàdiko hi janaþ yasmàt saübhavaü vibhavaü ca pa÷yati, tasmàt staþ saübhavavibhavau | na hi avidyamàno vandhyàtanayaþ ÷akyo draùñumiti | evamapi- dç÷yate saübhava÷caiva vibhava÷caiva te bhavet | ucyate | anaikàntikametat | na hi yad yad lokenopalabhyate tasya tasya astitvam | tathà hi àgopàlàïganàdiko jano gandharvanagaramàyàsvapnàlàtacakramarãcikàsalilàdikamavidyamànamapi pa÷yati indriyopaghàtàt, evamimàvapi saübhavavibhavau asantau mohàdeva pa÷yatãtyàha- dç÷yate saübhava÷caiva mohàdvibhava eva ca || 11 || atha kasmàt punaretadevaü ni÷cãyate- avidyamànasvaråpàvimau saübhavavibhavau mohàdeva vàralokena dç÷yete iti | yuktyà hyetadevaü ni÷cãyate | kà punaratra yuktiþ? iha yadi ka÷cid bhàvo nàma bhavet, niyataü sa bhàvàdvà jàyeta abhàvàdvà | tathà yadi abhàvo nàma ka÷cit, so 'pi bhàvàdvà jàyeta abhàvàdvà | ubhayathà ca ubhayorapyasaübhavaþ ityàha- (##) na bhàvàjjàyate bhàvo bhàvo 'bhàvànna jàyate | nàbhàvàjjàyate 'bhàvo 'bhàvo bhàvànna jàyate || 12 || bhàvàt tàvat saübhavàkhyàd bhàvasya saübhavàkhyasya utpàdo na vidyate, kàryakàraõayoryaugapadyàbhàvàt, utpàdasya ca labdhajanmanaþ punarutpàdavaiyarthyàt | abhàvàdapi bhàvo na jàyate | kiü kàraõam? abhàvo hi nàma vibhavo vinà÷aþ | sa ca bhàvaviruddhaþ | tasmàdbhàvaviruddhàt kathaü bhàvaþ syàt? yadi syàt, tadà vandhyàduhiturapi putraþ syàt | na caitadevamiti | tasmàdabhàvàdapi bhàvo na bhavati | idànãmabhàvo 'pyabhàvànna bhavati | bhàvanivçttiråpo hi abhàvaþ, tata kuto 'sya kàryakaraõasàmarthyam? yadi syàt, nirvàõasyàpi kàryakaraõasàmarthyaü syàt | yadi ca abhàvàdabhàvaþ syàt, tadà vandhyàduhiturapi putraþ syàt | na caitadevamiti | tasmàdabhàvàdapyabhàvo na bhavati | idànãü bhàvàdapyabhàvo na bhavati | bhàvaviruddho hyabhàvaþ | sa kathaü bhàvàdbhavet | yadi bhavet, pradãpàdandhakàraþ syàt | yata÷caivaü vicàryamàõau saübhavavibhavau na staþ, tasmànmohàdeva lokena dç÷yete iti vij¤eyam || athavà | ayamanyaþ pårvapakùaþ- iha hi yadi saübhavavibhavau syàtàm, tau bhàvà÷rayau và syàtàmabhàvà÷rayau và | tau ca bhàvàbhàvau sarvathà vicàryamàõau na saübhavataþ | tata÷ca kuto nirà÷rayau saübhavavibhavàviti? ataþ- dç÷yate saübhava÷caiva mohàdvibhava eva ca | iti vij¤eyam | yathà ca bhàvàbhàvau na saübhavataþ, tathà pratipàdayannàha- na bhàvàjjàyate bhàvo bhàvo 'bhàvànna jàyate | nàbhàvàjjàyate 'bhàvo 'bhàvo bhàvànna jàyate || asyàrthaþ pårvavat || 12 || api ca | yadi ka÷cid bhàvo nàma syàt, tasya udayavyayavattvàt saübhavavibhavau syàtàm | na ca ka÷cid bhàvaþ svaråpato 'sti kharaviùàõavat svabhàvànutpannatvàt | anutpannatvamasiddhamiti cet, tat siddham, yasmàt- na svato jàyate bhàvaþ parato naiva jàyate | na svataþ parata÷caiva jàyate, jàyate kutaþ || 13 || etacca àdya eva prakaraõe vyàkhyàtattvànna punarvyàkhyàyate | ya÷caivaü yathoktaprakàreõa jàyate sa idànãü kuto jàyate? naiva kuta÷cijjàyate ityabhipràyaþ | ava÷yaü caitadevamabhyupeyam- sarvathà nàsti bhàvasyotpàda iti || 13 || bhàvasadbhàvatàbhyupagame ca bhavataþ ÷à÷vatocchedadar÷anamàpadyate bauddhamatànugasyetyàha- bhàvamabhyupapannasya ÷à÷vatocchedadar÷anam | prasajyate yasmàt, (##) sa bhàvo hi nityo 'nityo 'tha và bhavet || 14 || yo hi yathoditapadàrthavyavasthàmatikramya bhàvasadbhàvadar÷anamabhyupaiti, tasya ava÷yaü pravacanàtyantaviruddhaü ÷à÷vatocchedadar÷anadvayamàpadyate | kiü kàraõam? yasmàt sa bhàvaþ parikalpyamànaþ nityo và bhavedanityo và | yadi nityaþ, tadà niyataü ÷à÷vatavàdaþ | atha anityaþ, tadà niyatamuccheda iti || 14 || atràha- bhàvamabhyupapannasya naivocchedo na ÷à÷vatam | kiü kàraõam? yasmàt- udayavyayasaütànaþ phalahetvorbhavaþ sa hi || 15 || yo hi hetuphalayorudayavyayànuprabandhaþ, sa hi asmàkaü bhavaþ saüsàraþ | tatra yadi heturnirudhyeta, taddhetukaü phalaü notpadyeta, tadà syàducchedavàdadoùaþ | yadi ca heturna nirudhyeta, svaråpeõàvatiùñhet, tadà syàcchà÷vatavàdadar÷anadoùaþ | na caitadevamiti | tasmàd bhàvàbhyupagame 'pi nàsti ÷à÷vatocchedadar÷anadoùadvayaprasaïgaþ | sa eva saüsàraþ yo 'yaü hetuphalàvicchinnakramavartã utpàdavyayànuprabandhaþ saüskàràõàmiti | ato nàsti asmàkamayaü doùa iti || 15 || ucyate- udayavyayasaütànaþ phalahetvorbhavaþ sa cet | nanu evamapi- vyayasyàpunarutpatterhetåcchedaþ prasajyate || 16 || yo hi hetukùaõaþ phalasyotpattau hetubhàvamupetya nirudhyate, nanu tasya vyayavato hetukùaõasya punaranutpàdàducchedadar÷anamàpadyate | tavàyaü kathaü na doùa iti cet, bhàvamabhyupapannasya ayaü doùaþ | na ca mayà bhàvo 'bhyupagataþ, svabhàvànutpannatvàt sarvadharmàõàm | yatràpi mayà- pratãtya yadyadbhavati na hi tàvattadeva tat | na cànyadapi tattasmànnocchedo nàpi ÷à÷vatam || ityuktam, tatràpi amunà nyàyena naiþsvàbhàvyameva bhàvànàü pratipàditam | anyathà hi sati bhàvasvaråpe bãjàïkurayoþ kathamanyatvaü na syàt? tasmànnàyaü prasaïgo 'smàkaü bàdhaka iti || 16 || evaü tàvad bhàvamabhyupapannasya hetoþ punaranutpàdàducchedadar÷anaprasaïgamudbhàvya idànãü ÷à÷vatavàde doùaprasaïgamudbhàvayannàha- sadbhàvasya svabhàvena nàsadbhàva÷ca yujyate | yadi hi hetoþ sadbhàvaþ svabhàvataþ syàt, tasya pa÷càdasadbhàvo na syàt svabhàvasyà napàyitvàt | tata÷ca ÷à÷vatadar÷anaprasaïgaþ tadavastha eva || (##) kiü cànyat- nirvàõakàle cocchedaþ pra÷amàdbhavasaütateþ || 17 || yadyapi hetuphalayorudayavyayasaütànapravçttyà ÷à÷vatocchedadar÷anaprasaïgaþ parihriyate, tathàpi yatràsya saütànasya punarapyapravçttiþ, tatra nirvàõe niyatamucchedadar÷anamàpadyate | ucchedadar÷anaü ca prahàtavyamityuktaü bhagavatà | evaüvidhamucchedadar÷anaü na bhaviùyatãti cet, anyadapi kimarthaü bhavatà bhaviùyatãti bhàvavicchedàlambanatvàt, nirvàõakàle bhàvavicchedàlambanavadityabhipràyaþ || yaccoktam- udayavyayasaütànaþ phalahetvorbhavaþ sa hi | iti, tadapi nopapadyate | kathaü kçtvà? iha hi caramo bhavo nivçttilakùaõaþ, prathamo gatipratisaüdhilakùaõaþ | tatra caramo bhavo nirudhyamàno hetutvenàvatiùñhate | upapattilakùaõastu prathamo bhavaþ phalaråpatvena vyavatiùñhate | anayo÷ca bhavayoþ saüsàra iti saüj¤à kçtà || 17 || atra ca idaü vicàryate- ya eùa prathamo bhavaþ phalaråpatvena vyavasthàpyate, sa kiü carame bhave niruddhe upajàyate, athàniruddhe, uta nirudhyamàne, yato hetuphalànuprabandhàt saüsàraþ syàt? sarvathà ca vicàryamàõo na saübhavatãti pratipàdayannàha- carame na niruddhe ca prathamo yujyate bhavaþ | carame nàniruddhe ca prathamo yujyate bhavaþ || 18 || tatra yadi carame bhave niruddhe prathamo bhavo jàyate iti parikalpyate, tadà nirhetuka syàt | dahanadagdhabãjàdapi aïkurodayaþ syàt | na caitadiùñam | tasmàccarame niruddhe prathamo bhavo na yujyate || idànãmaniruddhe 'pi carame bhave prathamo bhavo na yujyate | yadi syàt, nirhetukaþ syàt, dviråpatà ca ekasya sattvasya syàt, apårvasattvapràdurbhàva÷ca, pårvasya ca nityatà syàt, avinaùñe ca bãje aïkurodayaþ syàt | na caitadevamiùñamiti | ataþ- carame nàniruddhe ca prathamo yujyate bhavaþ | iti sthitam || 18 || idànãü nirudhyamàne 'pi carame bhave prathamo bhavo yathà nopapadyate tathà pratipàdayannàha- nirudhyamàne carame prathamo yadi jàyate | nirudhyamàna ekaþ syàjjàyamàno 'paro bhavet || 19 || tatra nirudhyamàno vartamàno vartamànapratyayàntavàcyatvàt, jàyate ityapi vartamàna evocyate vartamàna÷abdavàcyatvàt | athavà nirudhyamàno nirodhakriyàkàrakaþ | ya÷càpi jàyate, asàvapi janikriyàkàrakaþ, tau ca ekakàlàviùyamàõau yaugapadyenaiva staþ | tata÷ca nirudhyamànaþ eko bhavaþ syàt, jàyamàna÷càpara iti yaugapadyenaiva dvau bhavau pràpnutaþ | na caikasya yugapad dvau bhavau saübhavataþ ityuktametat || 19 || (##) tadevaü yathoktena vicàrakameõa- na cennirudhyamàna÷ca jàyamàna÷ca yujyate | sàrdhaü ca mriyate yeùu teùu skandheùu jàyate || 20 || ca÷abdaþ samuccayàrthaþ | pçthakpçthak ceti etatsaünidhàpayati | yadà evaü yathoditanyàyena niruddhe carame prathamo bhavo na saübhavati, aniruddhe 'pi carame prathamo bhavo na saübhavati, sàrdhaü caikasmi÷ca kàle caramena bhavena saha prathamo bhavo na saübhavati, tat kimidànãü yeùu eva skandheùu mriyate teùu eva jàyate iti syàt | yeùu skandheùu sthito mriyate, teùveva jàyate iti atyantaviruddhametat | na hi mriyamàõo jàyate iti dçùñam || 20 || tat- evaü triùvapi kàleùu na yuktà bhavadabhimatà bhavasaütatiþ | carame bhave niruddhe 'niruddhe nirudhyamàne yasmàt prathamo bhavo na saübhavati, tasmàt triùvapi kàleùu bhavasaütirnàsti | triùu kàleùu yà nàsti sà kathaü bhavasaütatiþ || 21 || yà ca idànãü triùu kàleùu nàsti, kutaþ sà anyenàtmanà bhaviùyatãti sarvathà nàsti bhavanmatà bhavasaütatiþ | tata÷ca yaduktam- udayavyayasaütànaþ phalahetvorbhavaþ sa hi | iti, tanna yuktam | tata÷ca bhàvàbhyupagame sati sa eva ÷à÷vatocchedavàdaprasaïgo durnivàro bhavatàm, ityato nàstyeva bhàvànàü svabhàvata utpattiriti siddham | yathoktamàryasamàdhiràjabhaññàrake- tathà- bãjasya sato yathàïkuro na ca yo bãju sa caiva aïkuro | na ca anyu tato na caiva tadevamanuccheda a÷à÷vata dharmatà || mudràtpratimudra dç÷yate mudrasaükrànti na copalabhyate | na ca tatra na caiva sànyato evaü saüskàra anuccheda÷à÷vatàþ || (##) ata evoktamàryanàgàrjunapàdaiþ svàdhyàyadãpamudràdarpaõaghoùàrkakàntabãjàmraiþ | skandhapratisaüdhirasaükrama÷ca vidvadbhiravadhàryau || iti | tathà bhagavàn- jàyate cyavate càpi na ca jàtirna ca cyutiþ | yasya vijànata eùa samàdhirnàsya durlabhaþ || iti| tathà- såsukhità sada te nara loke yehi acintiya j¤àtibhi dharmàþ | na ca dharma adharma vikalpo cittapapa¤ca vibhàvita sarvi || bhàva abhàva vibhàvayi j¤ànaü sarvamacintayi sarvamabhåtam | ye puna cittava÷ànuga bàlàste dukhità bhavakoñi÷ateùu || yo 'pi ca cintayi ÷ånyakadharmàn so 'pi kumàrgapapannaku bàlaþ | akùara kãrtita ÷ånyaka dharmàste ca anakùara akùara uktàþ || ÷ànta pa÷ànta ya cintayi dharmàn so 'pi ca cittu na jàtu na bhåtaþ | cittavitarkaõa sarvi papa¤càþ såkùma acintiya budhyatha dharmàn || iti || 21 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau saübhavavibhavaparãkùà nàma ekaviü÷atitamaü prakaraõam || (##) 22 tathàgataparãkùà dvàviü÷atitamaü prakaraõam | atràha- vidyata eva bhavasaütatiþ, tathàgatasadbhàvàt | iha hi bhagavatà mahàkaruõopàyapraj¤àdvayadhàriõà sakalatraidhàtukà÷eùasattvajàtyàdiduþkhavyupa÷amaikamanasà tribhiþ kalpàsaükhyeyaiþ saptabhirvà nairantaryakrameõodyacchatà taistairnirati÷ayairativicitraiþ puõyakriyàpràrambhaiþ sakalajagaddhitodayaikakriyàlakùaõaiþ priyaikaputràdapyadhikataranirava÷eùajagadanugrahatatpareõa mahàkaruõàparava÷ena tatratatropapattyàyatane kùitisalilajvalanapavanasàdhàraõabhaiùajyamahàmahãruhavajjanànàü svecchàta upabhogyatàmàtmànamupagamayatà mahàkàlena sàrvaj¤aü sarvàkàraparicchedi padamadhigatam | sa evamadhigatasarvaj¤aj¤àno bhagavàn yathà dharmàõàü tattvaü vyavasthitaü tathaiva a÷eùato gatatvàd buddhatvàt tathàgata ityucyate | yadi bhavasaütatirna syàt, tadà tathàgato 'pi na syàt | na hi ekena janmanà ÷akyaü tathàgatatvamanupràptum | tasmàdvidyata eva bhavasaütatiþ, tathàgatasadbhàvàditi | ucyate | bhavadãyameva hi idamatimahadaj¤ànaü bhavasaütànasya avicchedavartitàü ca atidãrghakàlaü ca gamayati, yasya nàma bhavataþ atimahadaj¤ànadhanàndhakàrameva vicitrairupapatti÷araccandraj¤ànàlokairvidhvasyamànamapi aticiratarakàlàbhyàsavàsanàvistaràbhivçddhamadyàpi na vidhvasyate na nivartate | yadi hi tathàgato nàma ka÷cit syàt svabhàvataþ, tadà tasya mahatà kàlenàbhiniùpatterbhavasaütatiþ syàt | na ca tathàgato nàma ka÷cid bhàvasvabhàvata upalabhyate | kevalaü tu bhavànavidyàtimiropahatamatinayanatayà dvicandrake÷ama÷akàdivanmithyà tathàgataü nàma svabhàvata upalabhate | yathà ca tathàgato nàsti svabhàvataþ, tathà pratipàdayannàha- skandhà na nànyaþ skandhebhyo nàsmin skandhà na teùu saþ | tathàgataþ skandhavànna katamo 'tra tathàgataþ || 1 || yadi hi tathàgato nàma ka÷cit padàrtho 'malo niùprapa¤caþ syàt, sa skandhasvabhàvo và bhavet, råpavedanàsaüj¤àsaüskàravij¤ànàkhyaskandhapa¤cakasvabhàvo và bhavet | yadi và ÷ãlasamàdhipraj¤àvimuktivimuktij¤ànadar÷anàkhyapa¤caskandhasvabhàvaþ, tadvayatirikto và bhavet | pårvakà eva pa¤ca skandhàþ sattvapraj¤aptinimittatvàdiha vicàre parigçhyante nottare, avyàpakatvàdeùàü pårvakairantarbhàvita tvàditi || yadi và pa¤caskandhavyatirikto bhavet, tatra tathàgate và skandhàþ syuþ, skandheùu và sa bhavet, tathàgato và skandhavàn bhavet dhanavàniva devadattaþ? sarvathà ca vicàryamàõo na saübhavati | kathaü kçtvà? tatra tàvat skandhà eva na tathàgataþ | kiü kàraõam? uktaü hi- yadindhanaü sa cedagnirekatvaü kartçkarmaõoþ | (##) bhavediti, tadihàpi yojyam, sa buddho yo hyupàdànamekatvaü kartçkarmaõoþ | bhavediti | tathà- àtmà skandhà yadi bhavedudayavyayabhàgbhavet | ityuktam, tadihàpi yojyam, buddhaþ skandhà yadi bhavedudayavyayabhàgbhavet | iti | evaü tàvat skandhà na tathàgataþ || idànãü nànyaþ skandhebhyastathàgata iti | kiü kàraõam? uktaü hi- anya÷cedindhanàdagnirindhanàdaùyçte bhavet | tathà- paratra nirapekùatvàdapradãpanahetukaþ | punaràrambhavaiyarthyamevaü càkarmakaþ sati || iti, tathà ihàpi yojyam, buddho 'nya÷cedupàdànàdupàdànaü vinà bhavet | tathà- paratra nirapekùatvàdanupàdànahetukaþ | punaràrambhavaiyarthyamevaü càkarmakaþ sati || tathà- skandhebhyo 'nyo yadi bhavedbhavedaskandhalakùaõaþ |iti | anyatvàbhàvàcca skandhàdãnàü tathàgatasya ca, tathàgate skandhà nopapadyante || nàpi skandheùu tathàgata iti upapadyate | uktaü caitanmadhyamakàvatàre pakùadvayavyàkhyànam- skandheùvàtmà vidyate naiva càmã santi skandhà àtmanãtãha yasmàt | satyanyatve syàdiyaü kalpanà vai taccànyatvaü nàstyataþ kalpanaiùà || skandhavànapi tathàgato yathà na bhavati, tathà tatraivoktam- iùño nàtmà råpavànnàsti yasmàdàtmà vattvàrthopayogo hi nàtaþ | (##) bhede gomàn råpavànaùyabhede tattvànyatve 'råpato nàtmanaþ staþ || tattvànyatvapakùe eva tu pa¤càpi pakùà antargatà vastutaþ | satkàyadçùñipravçttyapekùayà tu pa¤ca pakùàþ samupavarõyante àcàryeõeti vij¤eyam | ya÷caivaü skandheùu pa¤cadhà vicàryamàõo nàsti tathàgataþ, sa kenànyena àtmanà bhaviùyatãti, sarvathà na saübhavatyeva tathàgata iti bhàvasvabhàvàdapa÷yanta àcàryapàdàþ pràhuþ- katamo 'tra tathàgata iti | nàstyeva sa ka÷cit sakalatrailokyavastuvipa÷cidbhàvasvabhàva ityabhipràyaþ | tathàgatàbhàvàcca bhavasaütatirapi dravyasaütatirnàstãti siddham || 1 || atraike vadanti- naiva hi skandhàstathàgata iti bråmaþ, yathoktadoùaprasaïgàt | nàpi skandhavyatiriktaþ | nàpi tathàgate anàsravàn skandhàn varõayàmaþ, himavati parvate iva tarukhaõóam | nàpi skandheùu, tarukhaõóe eva siüham | nàpi skandhavantaü varõayàmaþ, lakùaõavantamiva cakravartinam, ekatvànyatvànabhyupagamàdeva | kiü tarhi skandhànamalànupàdàya tattvànyatvàdyavàcyaü tathàgataü vyavasthàpayàmaþ | tasmànnàyaü vidhirasmàkaü bàdhaka iti | atrocyate- buddhaþ skandhànupàdàya yadi nàsti svabhàvataþ | svabhàvata÷ca yo nàsti kutaþ sa parabhàvataþ || 2 || yadi hi buddho bhagavànamalàn skandhànupàdàya tattvànyatvenàvaktavyaþ praj¤apyate, na tarhi svabhàvataþ so 'stãti vyaktamàpadyate, pratibimbavadupàdàya praj¤apyamànatvàt | ya÷ca idànãü svabhàvato nàsti àtmãyena svaråpeõa, sa kathamavidyamànaþ svabhàvataþ skandhànupàdàya parabhàvato bhaviùyatãti? na hi avidyamàno vandhyàtanayaþ parabhàvamapekùya bhavatãti yujyate || 2 || atha syàt- yathaiva hi pratibimbakaü svabhàvato 'saüvidyamànamapi parabhàvaü mukhàdar÷àdikamapekùya bhavati, evaü ca tathàgato 'pi svabhàvato 'saüvidyamànaþ anàsravàn pa¤ca skandhànupàdàya parabhàvato bhaviùyatãti, evamapi- pratãtya parabhàvaü yaþ so 'nàtmetyupapadyate | ya÷cànàtmà sa ca kathaü bhaviùyati tathàgataþ || 3 || yadi pratibimbavat parabhàvaü pratãtya tathàgataþ iùyate, evaü sati pratibimbavadeva sa tathàgato 'nàtmetyupapadyate | na tu svabhàvata iti yujyate | àtma÷abdo 'yaü svabhàva÷abdaparyàyaþ | ya÷ca anàtmà niþsvabhàvaþ pratibimbavadeva, sa kathaü tathàgataþ svabhàvaråpato bhaviùyati? aviparãtamàrgagato na bhaviùyatãtyabhipràyaþ || 3 || kiü cànyat- iha yadi tathàgatasya ka÷cit svabhàvaþ syàt, tadà tatsvabhàvàpekùayà skandhasvabhàvaþ parabhàva iti syàt, taü ca parabhàvaü pratãtya tathàgataþ syàt | yadà tu tathàgatasya svabhàva eva nàsti, tadà kutaþ skandhànàü paratvaü syàditi pratipàdayannàha- (##) yadi nàsti svabhàva÷ca parabhàvaþ kathaü bhavet | yadà caivaü svabhàvaparabhàvau na staþ, tadà svabhàvaparabhàvàbhyàmçte kaþ sa tathàgataþ || 4 || padàrtho hi bhavan svabhàvo bhavet, parabhàvo và | tàbhyàü tu vinà ko 'sau aparaþ padàrtho 'sti, yastathàgata iti vyavasthàpyate? tasmànnàsti svabhàvatastathàgata iti || 4 || kiü cànyat- skandhàn yadyanupàdàya bhavetka÷cittathàgataþ | sa idànãümupàdadyàdupàdàya tato bhavet || 5 || yadi manyase- skandhebhyastattvànyatvena avaktavyastathàgataþ skandhànupàdàya praj¤apyate iti, tat kadà yujyate? yadi skandhànanupàdàya agçhãtvà pårvaü ka÷cittathàgato nàma bhavet, sa skandhànupàdadyàt | vyatirikta eva hi pårvasiddho dhanàd devadatto dhanasyopàdànaü kurute, tadvadetàn skandhànanupàdàya yadi ka÷cit tathàgataþ syàt, sa idànãü skandhànupàdadyàt, tata÷ca tàn skandhànupàdàya tato bhavet || 5 || vicàryamàõastu sarvathà- skandhàü÷càpyanupàdàya nàsti ka÷cittathàgataþ | nirhetukatvaprasaïgàt | ya÷ca nàstyanupàdàya sa upàdàsyate katham || 6 || avidyamànatvàdityabhipràyaþ | yadà caivaü na kiücidapyupàdatte, tadà skandhànupàdàya tathàgato nàma bhaviùyatãti nopapadyate || 6 || yadà caivaü tathàgataþ upàdànàtpårvamavidyamànatvàt na kiücidupàdatte, tadà tadupàdànasyàpi kenacidapi anupàdãyamànasya upàdànatvaü na saübhavatyeveti pratipàdayannàha- na bhavatyanupàdattamupàdànaü ca kiücana | yadà caivamupàdànaü kenacidapyanupàdãyamànatvàdupàdànaü na bhavatãti, tadà upàdànàbhàvàdupàdàtàpi ka÷cinnàstãti pratipàdayannàha- na càsti nirupàdànaþ kathaücana tathàgataþ || 7 || iti || 7 || tadevaü yathopapàditanyàyena- tattvànyatvena yo nàsti mçgyamàõa÷ca pa¤cadhà | upàdànena sa kathaü praj¤apyeta tathàgataþ || 8 || yo hi tathàgato vicàryamàõo mçgyamàõaþ tattvenaskandhebhya ekatvena nàsti, anyatvena skandhebhyaþ pçthaktvena ca yo nàsti, evaü tattvànyatvàsatvàdàdhàràdheyatadvatpakùapa¤caprakàrairmçgyamàõo (##) yo nàsti, sa kathamatyanto 'saüvidyamànastathàgataþ upàdànena ÷akyaþ praj¤apayitum? ityato 'pi nàsti tathàgato nàma svabhàvataþ || 8 || na kevalamanena vicàreõa tathàgata eva nàsti, yadapãdamupàdànaü tatsvabhàvatvànna vidyate | yadapi idamupàdànaü råpavedanàsaüj¤àsaüskàravij¤ànàkhyaü skandhapa¤cakam, tadapi svabhàvena na vidyate, pratãtyasamutpannatvàt, skandhaparãkùàyàü ca vistareõa pratiùiddhatvàt || athàpi syàt- yadyapi svabhàvataþ upàdànaü nàsti, tathàpi hetupratyayàtmakàt parabhàvà dbhaviùyatãti, tadàpi nopapadyate iti pratipàdayannàha- svabhàvata÷ca yannàsti kutastatparabhàvataþ || 9 || na hi bandhyàsånuþ svabhàvato 'saüvidyamànaþ ÷akyaþ parabhàvena praj¤apayitumiti | ataþ upàdànamapi nàsti || athavà- yadapãdamupàdànaü tatsvabhàvànna vidyate | upàdàtçsàpekùatvàdupàdàtçnirapekùasya ca upàdànatvàbhàvànnàsti svabhàvasiddhamupàdànam | atha yadyapi upàdàtçnirapekùamupàdànaü svabhàvasiddhaü na saübhavati, evaü tadupàdàtrapekùameva bhavatviti | ucyate | evamapi- svabhàvata÷ca yannàsti kutastatparabhàvataþ || svabhàvato yadupàdànaü na siddham, tadavidyamànasvabhàvaü kathamupàdàtuþ parabhàvato bhaviùyatãti | tasmàdupàdànamapi nàstãti || 9 || idànãü yathàprasàdhitamevàrthamupadar÷ayannàha- evaü ÷ånyamupàdànamupàdàtà ca sarva÷aþ | sarveõa prakàreõa vicàryamàõaü ÷ånyamupàdànaü niþsvabhàvam, upàdàtà ca ÷ånyaþ svabhàvarahitaþ | tenedànãmupàdànena- praj¤apyate ca ÷ånyena kathaü ÷ånyastathàgataþ || 10 || naiva tatsaübhavati yadavidyamànena avidyamànasya tathàgatasya praj¤aptiþ syàditi | tasmàt skandhànupàdàya tathàgataþ praj¤apyate iti nopapadyate || atràhuþ- aho vata hatà pratyà÷à asmàkam, ye hi nàma vayaü svavikalpavikalpitàtikañhinakudar÷anamàlutàlatàjàlàvabaddheùu nirvàõapuragàmyaviparãtamàrgagamanaparibhraùñeùu anatikràntasaüsàràñavãkàntàradurgeùu kaõabhakùàkùapàdadigambarajaimininaiyàyikaprabhçtiùu tãrthakareùu aviparãtasvargàpavargamàrgopade÷àbhimàniùu spçhàü parityajya nirava÷eùànyatãrthyamatàndhakàropaghàtakaü svargàpavargànugàmyaviparãtamàrgasaüprakà÷akaü saddharmade÷anàtipañutarakiraõavyàptà÷eùà÷àmukhaü vividhavineyajanamatikamalakuïmalavibodhanatatparaü (##) yathàvadavasthitapadàrthatattvàrthabhàjanànàmamalaikacakùurbhåtaü sakalajagaccharaõyabhåtamadvitãyaü da÷abalavai÷àradyàveõikabuddhadharmàmalamaõóalaü mahàyànamahànayasàrathivaraü saptabodhyaïgottuïgaturaügapadàtiyojitaü sakalatribhuvanajanajàtijaràmaraõasaüsàrakàntàrasariducchoùaõatatparaü caturasamamàràràtisamara÷arasaüpàtavijayinaü sakalajagadasadgràharàhugrahavigrahodgrahaniràsinaü tathàgatasavitàramaj¤ànadhanagahanàndhakàraniràkaraõàya mokùàrthino 'tuttarasamyaksaübodhyarthinaþ ÷araõaü pratipannàþ, tasya ca tvayà- evaü ÷ånyamupàdànamupàdàtà ca sarva÷aþ | praj¤apyate ca ÷ånyena kathaü ÷ånyastathàgataþ || ityàdinà svabhàvato 'sattvaü vruvatà bhavatà hatà asmàkaü mokùapratyà÷à anuttarasamyaksaübodhyàgamàbhilàùaþ iti | tadalaü bhavatà tathàgatamahàdityapracchàdakena àkàlikadhanadhanàvalãvisaraõena jagadandhakàropameneti | ucyate | asmàkameva hatà pratyà÷à bhavadvidheùvabudhajaneùu ye hi nàma bhavantaþ mokùakàmatayà anyatãrthyamatàni parityajya bhagavantaü tathàgatamapi aviparãtaü parama÷àstàraü pratipadya paramagambhãramanuttaraü sarvatãrthyavàdàsàdhàraõaü nairàtmyasiühanàdamasahamànàþ kuraïgamà iva svàdhimuktidaridratayà vividhakudçùñivyàlamàlàkulaü viparyastajanànuyàtaü tameva mahàghorasaüsàràñavãkàntàracàrakànugamàrgamavagàhante | na hi tathàgatàþ kadàcidapyàtmanaþ skandhànàü và astitvaü praj¤apayanti | yathoktaü bhagavatyàm- buddho 'pyàyuùman subhåte màyopamaþ svapnopamaþ | buddhadharmà apyàyuùman subhåte màyopamàþ svapnopamàþ || iti || tathà- dharma svabhàvatu ÷ånya vivikto bodhi svabhàvatu ÷ånya viviktà | yo hi caretsa pi ÷ånyasvabhàvo j¤ànavato na tu bàlajanasya || iti | na ca vayaü sarvathaiva niùprapa¤cànàü tathàgatànàü nàstitvaü bråmaþ, yadasmàkaü tadapavàdakçto doùaþ syàt || 10 || api ca | niþsvabhàvaü hi tathàgataü vyàcakùàõena aviparãtàrthàbhidhitsunà yoginàü satà sarvathà- ÷ånyamiti na vaktavyama÷ånyamiti và bhavet | ubhayaü nobhayaü ceti sarvametanna vaktavyamasmàbhiþ | kiü tu anukte yathàvadavasthitaü svabhàvaü pratipattà pratipattuü na samartha ityato vayamapi àropato vyavahàrasatye eva sthitvà vyavahàràrthaü vineyajanànurodhena (##) ÷ånyamityapi bråmaþ, a÷ånyamityapi, ÷ånyà÷ånyamityapi, naiva ÷ånyaü nà÷ånyamityapi bråmaþ | ata evàha praj¤aptyarthaü tu kathyate || 11 || iti | yathoktaü bhagavatà- ÷ånyàþ sarvadharmà niþsvabhàvayogena | nirnimittàþ sarvadharmà nirnimittatàmupàdàya | apraõihitàþ sarvadharmà apraõidhànayogena | prakçtiprabhàsvaràþ sarvadharmàþ praj¤àpàramitàpari÷uddhayà | iti || anyatra a÷ånyamuktam- atãtaü cedbhikùavo råpaü nàbhaviùyanna ÷rutavànàrya÷ràvako 'tãtaü råpamabhyanandiùyat | yasmàttarhi bhikùavaþ asti atãtaü råpam, tasmàdàrya÷ràvakaþ ÷rutavànatãtaü råpamabhinandatãti | anàgataü cedbhikùavaþ- ityàdi | evaü yàvat atãtaü cedbhikùavo vij¤ànaü nàbhaviùyat- ityàdi pårvavat || tathà sautràntikamate atãtànàgataü ÷ånyam, anyada÷ånyam | viprayuktà vij¤aptiþ ÷ånyà | vij¤ànavàde 'pi kalpitasvabhàvasya ÷ånyatvam, apratãtyasamutpannatvàt, taimirikadvicandràdi dar÷anavat | na ÷ånyaü nàpi cà÷ånyaü tasmàtsarvaü vidhãyate | [tathà] sattvàdasattvàcca madhyamà pratipacca sà || iti || yena tvabhipràyeõa ÷ånyatvàdikamupadi÷yate, sa àtmaparãkùàto boddhavyaþ | yathoktaü såtre- màyopamaü jagadidaü bhavatà nañaraïgasvapnasadç÷aü vihitam | nàtmà na sattva na ca jãvagatã dharmà marãcidakacandrasamàþ || ÷ånyaü ca ÷àntamanupàdamayaü avijànadeva jagadudbhramatã | teùàmupàyanayayukti÷atairavatàrayasyapi kçpàlutayà || ràgàdibhi÷ca bahuroga÷ataiþ saütràsitaü sakalamãkùi jagat | vaidyopamo vicarase 'pratimo parimocayaü sugata sattva÷atàn || (##) rathacakravad bhramati sarvajagat tiryakùu pretanirayeùu gatàþ | måóhà ade÷ika anàthagatàþ teùàü pradar÷ayasi màrgavaram || iti | sarvàstvetàþ kalpanà niùprapa¤ce tathàgate na saübhavanti || 11 || na ca kevalaü ÷ånyatvàdikameva catuùñayaü tathàgate na saübhavati, api ca- ÷à÷vatà÷à÷vatàdyà kutaþ ÷ànte catuùñayam | antànantàdi càpyatra kuntaþ ÷ànte catuùñayam || 12 || iha caturda÷a avyàkçtavaståni bhagavatà nirdiùñàni | tadyathà- ÷à÷vato lokaþ, a÷à÷vato lokaþ, ÷à÷vata÷ca a÷à÷vata÷ca lokaþ, naiva ÷à÷vato nà÷à÷vata÷ca lokaþ, iti catuùñayam | antavàn lokaþ, anantavàn lokaþ, antavàü÷ca anantavàü÷ca lokaþ, naiva antavàn na anantavàü÷ca lokaþ, iti dvitãyam | bhavati tathàgataþ paraü maraõàt, na bhavati tathàgataþ paraü maraõàt, bhavati ca na bhavati ca tathàgataþ paraü maraõàt, naiva bhavati na na bhavati ca tathàgataþ paraü maraõàt, iti tçtãyam | sa jãvastaccharãram, anyo jãvo 'nyaccharãram, iti | tànyetàni caturda÷a vaståni avyàkçtatvàdavyàkçtavaståni ityucyante | tatra yathopavarõitena nyàyena yathà ÷ånyatvàdikaü catuùñayaü prakçtyà ÷ànte niþsvabhàve tathàgate na saübhavati, evaü ÷à÷vatà÷à÷vatàdikamapi catuùñayamatra na saübhavati | asaübhavàdeva ca catuùñayaü vandhyàputrasya ÷yàmagauratvàdivat na vyàkçtaü bhagavatà lokasya | yathà ca etaccatuùñayaü tathàgate na saübhavati, evamantànantàdikamapi ÷ànte tathàgate na saübhavati || 12 || idànãü bhavati tathàgataþ paraü maraõàt ityàdikasyàpi kalpanàcatuùñayasya pravçttyasaübhava mudbhàvayannàha- yena gràho gçhãtastu ghano 'stãti tathàgataþ | nàstãti sa vikalpayannirvçtasyàpi kalpayet || 13 || yena hi ghanataro mahatàbhinive÷ena asti tathàgataþ iti gràho gçhãtaþ, parikalpa utpàditaþ, saþ niyataü parinirvçte tathàgate, na bhavati tathàgataþ paraü maraõàt, maraõàduttarakàlaü na bhavati, ucchinnastathàgataþ, na saüvidyate, iti parikalpayet | tasya evaü vikalpayataþ syàd dçùñikçtam || 13 || yasya tu na kasyàücidapyavasthàyàü svabhàva÷ånyatvàt tathàgatasya astitvanàstitvam, tasya pakùe- svabhàvata÷ca ÷ånye 'smiü÷cintà naivopapadyate | paraü nirodhàdbhavati buddho na bhavatãti và || 14 || àkà÷e citraråpakalpanàvadeùà kalpanà nàstãtyabhipràyaþ || 14 || (##) tadevaü prakçti÷ànte niþsvabhàve tathàgate sarvaprapa¤càtãte mandabuddhitayà ÷à÷vatà÷à÷vatàdikayà nityànityàstinàsti÷ånyà÷ånyasarvaj¤àsarvaj¤àdikayà kalpanayà- prapa¤cayanti ye buddhaü prapa¤càtãtamavyayam | te prapa¤cahatàþ sarve na pa÷yanti tathàgatam || 15 || vastunibandhanà hi prapa¤càþ syuþ, avastuka÷ca tathàgataþ | kutaþ prapa¤cànàü pravçttisaübhava iti? ataþ prapa¤càtãtastathàgataþ | anutpàdasvabhàvàvàcca svabhàvàntaràgamanàdavyayaþ | tamitthaüvidhaü tathàgataü svotprekùitamithyàparikalpamalamalinamànasatayà vividhairabhåtaiþ parikalpavi÷eùaiþ ye buddhaü bhagavantaü prapa¤cayanti, te svakaireva prapa¤cairhatàþ santaþ tathàgataguõasamçddheratyantaparokùavartino bhavanti | tata÷ca ÷avabhåtàþ etasmin pravacane na pa÷yanti tathàgataü jàtyandhà ivàdityam | ata evàha bhagavàn- ye màü råpeõa adràkùurye màü ghoùeõa anvayuþ | mithyàprahàõaprasçtà na màü drakùyanti te janàþ || dharmato buddhà draùñavyà dharmakàyà hi nàyakàþ | dharmatà càpyavij¤eyà na sà ÷akyà vijànitum || iti || 15 || tadatra tathàgataparãkùàyàü sattvalokaþ sakalaþ sasuràsuranaràdiþ parãkùitaþ | yathà càyaü sattvaloko niþsvabhàvaþ, tathà bhàjanalokasyàpi vàyumaõóalàderakaniùñhavitànabhavanaparyantasya naiþsvàbhàvyamudbhàvayannàha- tathàgato yatsvabhàvastatsvabhàvamidaü jagat | idaü jagaditi ayaü bhàjanaloka ityarthaþ | kiüsvabhàvastathàgataþ punarityàha- tathàgato niþsvabhàvo niþsvabhàvamidaü jagat || 16 || iti | yathà ca jagato naiþsvàbhàvyam, tathà pratyayaparãkùàdibhiþ pratipàditam | ata evoktaü såtre- anupàdadharmaþ satataü tathàgataþ sarve ca dharmàþ sugatena sàdç÷àþ | nimittagràheõa tu bàlabuddhayaþ asatsu dharmeùu caranti loke || tathàgato hi pratibimbabhåtaþ ku÷alasya dharmasya anàsravasya | naivàtra tathatà na tathàgato 'sti bimbaü ca saüdç÷yati sarva loke || iti | (##) uktaü ca bhagavatyàü praj¤àpàramitàyàm- atha khalu te devaputràþ àyuùmantaü subhåtiü sthavirametadavocan- kiü punaràryasubhåte màyopamàste sattvàþ, na te màyà? evamukte àyuùmàn subhåtistàn devaputrànetadavocat- màyopamàste devaputràþ sattvàþ, svapnopamàste devaputràþ sattvàþ | iti hi màyà ca sattvà÷ca advayameta dadvaidhãkàram | iti hi svapna÷ca sattvà÷ca advayametadadvaidhãkàram |sarvadharmà api devaputrà màyopamàþ svapnopamàþ | strotaàpanno 'pi màyopamaþ svapnopamaþ | strotaàpattiphalamapi màyopamaü svapnopamam | evaü sakçdàgàmyapi sakçdàgàmiphalamapi | anàgàmyapi anàgàmiphalamapi | arhannapi màyopamaþ svapnopamaþ | arhattvaphalamapi màyopamaü svapnopamam | pratyekabuddho 'pi màyopamaþ svapnopamaþ | pratyekabuddhatvamapi màyopamaü svapnopamam | samyaksaübuddho 'pi màyopamaþ svapnopamaþ iti | samyaksaübuddhatvamapi màyopamaü svapnopamamiti vadàmi || atha khalu devaputrà àyuùmantaü subhåtimetadavocan- samyaksaübuddho 'pi màyopamaþ svapnopama iti, samyaksaübuddhatvamapi màyopamaü svapnopamamiti àryasubhåte vadasi? subhåtiràha- nirvàõamapi devaputrà màyopamaü svapnopamamiti vadàmi, kiü punaranyaü dharmam? devaputrà àhuþ- nirvàõamapyàryasubhåte màyopamaü svapnopamamiti vadasi? subhåtiràha- yadyapi devaputrà nirvàõàdapyanyaþ ka÷ciddharmo vi÷iùñataraþ syàt, tamapyahaü màyopamaü svapnopamamiti vadeyam | iti hi màyà ca nirvàõaü ca advayametadadvaidhãkàramiti || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau tathàgataparãkùà nàma dvàviü÷atitamaü prakaraõam || (##) 23 viparyàsaparãkùà trayoviü÷atitamaü prakaraõam | atràha- vidyata eva bhavasaütatiþ, tatkàraõasadbhàvàt | iha hi kle÷ebhyaþ karma pravartate | karmakle÷ahetukà janmamaraõaparaüparà upajàyate | sà ca bhavasaütatirvyapadi÷yate | tasyà÷ca pradhànaü kàraõaü kle÷àþ, prahãõakle÷ànàü bhavasaütaterabhàvàt | te ca ràgàdayaþ kle÷àþ santi | tasmàt kàryabhåtàpi janmamaraõaparaüparà avicchedaprabandhena bhavasaütatirapi bhaviùyatãti | ucyate | syàd bhavasaütatiþ, yadi taddhetubhåtàþ kle÷àþ syuþ | na tu santi | kathaü kçtvà? iha bhagavadbhirbuddhaiþ sakalatribhuvanajanasaükle÷a÷atruvidhvaüsibhi÷caturmàràràtisamaraparàjayaiþ- saükalpaprabhavo ràgo dveùo moha÷ca kathyate | ÷ubhà÷ubhaviparyàsàn saübhavanti pratãtya hi || 1 || saükalpo vitarkaþ | saükalpàt prabhavatãti saükalpaprabhavaþ | kàma jànàmi te målaü saükalpàtkila jàyase | na tvàü saükalpayiùyàmi tato me na bhaviùyasi || iti gàthàbhidhànàt saükalpaprabhavo ràgo dveùo moha÷ca kathyate | etanmålakatvàdanyeùàü kle÷ànàü mukhyatvàdeùàmevopàdànaü trayàõàm | ete ca trayaþ kle÷àþ- ÷ubhà÷ubhaviparyàsàn saübhavanti pratãtya hi | tatra hi ÷ubhamàkàraü pratãtya ràga utpadyate, a÷ubhaü pratãtya dveùaþ, viparyàsàn pratãtya moha utpadyate | saükalpastu eùàü trayàõàmapi sàdhàraõakàraõamutpattau | kathaü punarmohaþ saükalpaprabhavaþ? ucyate | uktaü hi pratãtyasamutpàde bhagavatà- avidyàpi bhikùavaþ sahetukà sapratyayà sanidànà | ka÷ca bhikùavaþ avidyàyà hetuþ? ayoni÷o bhikùavo manaskàro 'vidyàyà hetuþ | àvilo mohajo manaskàro bhikùavo 'vidyàyà hetuþ || ityataþ avidyà saükalpaprabhavà bhavati || 1 || tata÷ca- ÷ubhà÷ubhaviparyàsàn saübhavanti pratãtya ye | te svabhàvànna vidyante tasmàt kle÷à na tattvataþ || 2 || iti | yadi ràgàdayaþ svabhàvasiddhàþ syuþ, naiva te ÷ubhà÷ubhaviparyàsàn pratãtya saübhaveyuþ, svabhàvasya akçtrimatvàt paranirapekùatvàcca | bhavanti ca ÷ubhà÷ubhaviparyàsàn pratãtya, tasmànniþsvabhàvà eva te | tattvato na vidyante, paramàrthataþ svabhàvato na vidyante ityarthaþ || 2 || (##) api ca- àtmano 'stitvanàstitvena kathaücicca sidhyataþ | taü vinàstitvanàstitve kle÷ànàü sidhyataþ katham || 3 || àtmano yathà astitvanàstitve na staþ, tathà uktaü vistareõa | tata÷ca- tadà÷ritasya dharmasya kuto 'stitvanàstitve bhaviùyataþ? || 3 || atha syàt- yadi astitvanàstitve àtmano na staþ, tadà kimatra kle÷ànàmàyàtam, yatasteùàmapi astitvanàstitve na staþ iti? ucyate- kasyaciddhi bhavantãme kle÷àþ sa ca na sidhyati | ka÷cidàho vinà kaücitsanti kle÷à na kasyacit || 4 || iha amã ràgàdayaþ kuóayaü citravat phalaü pakvatàdivacca utpattau à÷rayamapekùante | tata÷ca kasyacidete bhavanti, na vinà kaücidà÷rayam | sa ca à÷rayaþ parikalpyamànaþ àtmà và cittaü và bhavet | sa caiùàmà÷rayaþ pårvameva pratiùiddhatvànnàsti | taü ca kaücidà÷rayaü vinà kasya kle÷à bhavantu? naiva kasyacidbhavanti, tasyàvidyamànatvàt, àho vinà kaücit santi kle÷à na kasyacit || 4 || atràha- naiva hi kle÷ànàü ka÷cidà÷rayaþ pårvaü siddho 'bhyupagamyate | na ca àtmà nàma ka÷cidasti, yaþ à÷rayatvena vyavasthàpyeta, nirhetukatvàd vyomacåtataruvat | kiü tarhi kliùñaü cittaü pratãtya kle÷à upajàyante, tacca cittaü sahaiva kle÷airupajàyata iti | etadapi na yuktamityàha- svakàyadçùñivat kle÷àþ kliùñe santi na pa¤cadhà | svakàyadçùñivat kliùñaü kle÷eùvapi na pa¤cadhà || 5 || svakàyo hi nàma råpàdilakùaõasaühatiþ | svakàyadçùñiþ svakàye àtmadçùñiþ àtmãyàkàragrahaõapravçttà | yatheyaü pa¤cadhà vicàryamàõà svakàye na saübhavati, skandhà na nànyaþ skandhebhyo nàsmin skandhà na teùu saþ | tathàgataþ skandhavànna katamo 'tra tathàgataþ || ityanena | evaü kliùñe 'pi kle÷à vicàryamàõàþ pa¤cadhà na saübhavanti | tatra kli÷yantãti kle÷à kli÷yate iti kliùñam | tatra yadeva kliùñaü tadeva kle÷à iti na yujyate dagdhçdàhyayorapyekatvaprasaïgàt | anyat kliùñam, anye kle÷à iti na yujyate | paratra nirapekùatvàt, akliùñahetuka kle÷aprasaïgàt | ata eva ca ekatvànyatvàbhàvàdàdhàràdheyatadvatpakùàõàü ca abhàvànna kle÷eùu kliùñam, na kliùñe kle÷àþ, nàpi kle÷avat kliùñam | ityevaü kliùñe pa¤cadhà vicàryamàõàþ kle÷à na saübhavanti | yathà ca kliùñahetukàþ kle÷à na saübhavanti, evaü kle÷ahetukamapi kliùñaü kle÷eùu vicàryamàõaü pa¤cadhà na saübhavati | na hi kle÷à eva kliùñam, kartçkarmaõorekatvaprasaïgàt, nànye kle÷à anyat kliùñam, nirapekùatvaprasaïgàt, na ca kliùñe kle÷àþ na ca kle÷eùu kliùñam, na kliùñavantaþ (##) kle÷àþ | ityevaü svakàyadçùñivadeva kliùñaü kle÷eùvapi pa¤cadhà nàsti | yata÷caivam, ataþ parasparàpekùayàpi kle÷àkliùñayornàsti siddhiþ || 5 || atràha- yadyapi tvayà kle÷àþ pratiùiddhàþ, tathàpi kle÷ahetavaþ ÷ubhà÷ubhaviparyàsàstàvat santi, tatsadbhàvàcca kle÷àþ santãti | ucyate | syuþ kle÷àþ, yadi ÷ubhà÷ubhaviparyàsà eva syuþ, yàvatà ete 'pi pratãtya sasutpannatvàdvakùyamàõapratiùedhàcca | yadà ca te na santi svabhàvataþ, tadà- svabhàvato na vidyante ÷ubhà÷ubhaviparyayàþ | pratãtyasamutpannatvàdvakùyamàõapratiùedhàcca | yadà ca te na santi svabhàvataþ, tadà- pratãtya katamàn kle÷àþ ÷ubhà÷ubhaviparyayàn || 6 || naiva santi kle÷àþ, taddhetu÷ubhà÷ubhaviparyayàbhàvàdityabhipràyaþ || 6 || atràha- vidyanta eva kle÷àþ, tadàlambanasadbhàvàt | iha hi yannàsti, na tasyàlambana masti, tadyathà vandhyàsånoþ | asti ca råpa÷abdagandharasaspraùñavyadharmàkhyaü ùaóvidhamàlambanam | tasmàdàlambanasadbhàvàdvidyanta eva kle÷à iti | ucyate | astyetat, yad bhavadbhiþ- råpa÷abdarasaspar÷à gandhà dharmà÷ca ùaóvidham | vastu ràgasya dveùasya mohasya ca vikalpyate || 7 || tatra vastu àlambanam, vasatãti và asmin ràgàdikam, tadutpatteþ iti kçtvà | tacca tadàlambanaü ùoóhà bhavati, indriyàõàü ùaõõàü paricchedakaràõàmanyonyabhedàt | råpaü ÷abdà gandhà rasàþ spraùñavyàni dharmà÷ceti | tatra idamihàmutreti niråpaõàt, råpaõàcca råpam | tena ÷abdena ÷abdyante prakà÷yante padàrthà iti ÷abdaþ | gandhyante hiüsyante yatra pràptàþ tato 'nyatràgamanàd gandhàþ | rasyate àsvàdyate iti rasaþ | spç÷yate iti spar÷aþ | svalakùaõàsàdhàraõànnirvàõàgradharmàdhàraõàddharmàþ | tadetat ùaóvidhaü vastu bhavati | kasya? ràgasya dveùasya mohasya | tatra ra¤janaü ràgo raktiradhyavasànam | rajyate và anena cittamiti ràgaþ | dåùaõaü doùaþ, àghàtaþ sattvaviùayo 'sattvaviùayo và dåùyate và anena citamiti doùaþ | mohanaü mohaþ saümohaþ padàrthasvaråpàparij¤ànam | muhyate và anena cittamiti mohaþ | tadeùàü kle÷ànàü råpàdikaü ùaóvidhaü vastu àlambanaü bhavati | tatra ÷ubhàkàràdhyàropeõa yathà råpàdibhyo ràga upajàyate, a÷ubhàkàràdhyàropeõa dveùaþ, nityàtmàdyadhyàropeõa mohaþ saübhavatãti || 7 || satyaü vikalpyate etadbàlajanaiþ ùaóvidhaü vastu | kiü tu avidyamànasvabhàvasattàkametad ràgàdãnàmàlambanatvena parikalpyate bhavatà taimirikairiva asatke÷ama÷akamakùikàdvicandràdikamiti pratipàdayannàha- råpa÷abdarasaspar÷à gandhà dharmà÷ca kevalàþ | (##) kevalà iti parikalpitamàtrà niþsvabhàvà ityarthaþ | yadi niþsvabhàvàþ, kathaü tarhi upalabhyante iti? ucyate- gandharvanagaràkàrà marãcisvapnasaünibhàþ || 8 || iti ete upalabhyante || 8 || yathà gandharvanagaràdiprakhyà ete kevalaü viparyàsàdupalabhyante, tadà- a÷ubhaü và ÷ubhaü vàpi kutasteùu bhaviùyati | màyàpuruùakalpeùu pratibimbasameùu ca || 9 || tadanena mithyà÷rayasamutpannatvàcchubhà÷ubhayorapi nimittayormçùàtvameva bhavati | yathoktam- ahaükàrodbhavàþ skandhàþ so 'haükàro 'nçto 'rthataþ | bãjaü yasyànçtaü tasya prarohaþ satyataþ kutaþ || skandhànasatyàn dçùñvaivamahaükàraþ prahãyate | ahaükàraprahàõàcca na punaþ skandhasaübhavaþ || iti || 9 || na ca kevalamà÷rayamithyàtve ÷ubhà÷ubhayornimittayormithyàtvam, api ca anayàpyupapattyà anayormithyàtvamiti pratipàdayannàha- anapekùya ÷ubhaü nàstya÷ubhaü praj¤apayemahi | yatpratãtya ÷ubhaü tasmàcchubhaü naivopapadyate || 10 || iha yadi ÷ubhaü nàma kiücit syàt, niyataü tada÷ubhamapekùya bhavet, pàràvàravat, bãjàïkuravat, hrasvadãrghavadvà, ÷ubhasya saübandhyantarapadàrthasàpekùatvàt | taccàpyapekùaõãyama÷ubhaü ÷ubhena vinà nàsti | [anapekùya ÷ubhaü nàstya÷ubhaü] ÷ubhaü nirapekùyà÷ubhaü nàstãtyabhipràyaþ | yada÷ubhaü pratãtya yada÷ubhamapekùya ÷ubhaü praj¤apayemahi vyavasthàpayemahi | yacchabdena anantarasyà÷ubhasya paràmar÷aþ | praj¤apayemahãtyanena uttarasya ÷ubhasya saübandhaþ | yata÷ca evaü ÷ubhasya praj¤aptau saübandhyantaramapekùaõãyama÷ubhàkhyaü padàrthàntaraü nàsti, tasmàcchubhaü naivopapadyate hrasvàsaübhavàdiva dãrgham, pàràsaübhavàdiva avàramityabhipràyaþ || 10 || idànãma÷ubhamapi yathà na saübhavati, tathà pratipàdayannàha- anapekùyà÷ubhaü nàsti ÷ubhaü praj¤apayemahi | yatpratãtyà÷ubhaü tasmàda÷ubhaü naiva vidyate || 11 || yadi hi a÷ubhaü nàma kiücit syàt, niyatameva tacchubhamapekùya bhavet, pàràvàravat, hrasvadãrghavadvà, a÷ubhasya saübandhyantarapadàrthasàpekùatvàt | taccàpyapekùaõãyaü ÷ubhama÷ubhena vinà nàsti, anapekùyà÷ubhaü nàsti ÷ubham | a÷ubhaü nirapekùya ÷ubhaü na saübhavatãtyabhipràyaþ | yacchubhaü pratãtya yacchubhamapekùya a÷ubhaü praj¤apayemahi, a÷ubhaü vyavasthàpayemahi | atràpi yacchabdena anantarasya (##) ÷ubhasya paràmar÷aþ | praj¤apayemahãtyanena ca uttarasyà÷ubhasya saübandhaþ | yata÷caivama÷ubhasya praj¤aptau saübandhyantaramapekùaõãyaü ÷ubhàkhyaü padàrthàntaraü nàsti, tasmàda÷ubhaü naiva vidyate || 11 || yata÷caivaü ÷ubhà÷ubhayorasaübhavaþ, ataþ- avidyamàne ca ÷ubhe kuto ràgo bhaviùyati | a÷ubhe 'vidyamàne ca kuto dveùo bhaviùyati || 12 || ÷ubhà÷ubhanimittakayo ràgadveùayoþ ÷ubhà÷ubhanimittàbhàve sati nirhetukatvànnàsti saübhava ityabhipràyaþ || 12 || tadevaü ÷ubhà÷ubhanimittàbhàvena ràgadveùayorabhàvamupapàdya viparyàsasvabhàvàbhàvapratipàdanena mohasyàpyadhunà svabhàvàbhàvaü pratipàdayannàha- anitye nityamityevaü yadi gràho viparyayaþ | nànityaü vidyate ÷ånye kuto gràho viparyayaþ || 13 || iha catvàro viparyàsà ucyante | tadyathà- anitye pratikùaõavinà÷ini skandhapa¤cake yo nityamiti gràhaþ, sa viparyàsaþ | tathà- anityasya dhruvà pãóà pãóà yasya na tatsukham | tasmàdanityaü yatsarvaü duþkhaü taditi jàyate || ityamunà nyàyena yadanityaü tadduþkham, sarvasaüskàrà÷ca anityàþ, tasmàdduþkhàtmake skandhapa¤cake yaþ sukhamiti viparãto gràhaþ, so 'paro viparyàsaþ | tathà- ÷ukra÷oõitasaüparkabãjaü viõmåtravardhitam | amedhyaråpamàjànan rajyase 'tra kayecchayà || amedhyapu¤japracchanne tatkledàrdreõa carmaõà | yaþ ÷ayãta sa nàrãõàü ÷ayãta jaghanodare || ityàdi | evamidaü ÷arãraü sarvàtmanà satatama÷ucisvabhàvam | tatra yo mohàcchucitvena gràho 'bhinive÷aþ, sa viparyàsaþ | tathà pa¤caskandhakamàtmalakùaõavilakùaõamasthiratvàdudayavyayadharmitvàcca niràtmakamàtmasvabhàva÷ånyam, tasmin ya àtmagràho 'bhinive÷aþ anàtmani àtmàbhinive÷aþ, sa viparyàsaþ | ityete catvàro viparyàsàþ saümohasya hetubhåtàþ || atredànãü vicàryate- yadi nityatvaü nityadar÷anaü svabhàva÷ånyeùu nityagràho viparyàsa ityevaü vyavasthàpyate, nanu ca svabhàva÷ånyeùu skandheùu anityatvamapi nàsti, iti nànityaü vidyate ÷ånye kuto gràho viparyayaþ | anityatvaü hi viparãtamapekùya nityatvaü viparyàsa iti vyavasthàpyate | na ca anityatvaü vidyate ÷ånye | yadà anityatvasyàbhàvaþ, tadà kutastadvirodhi nityatvaü nityadar÷anaviparyàso bhaviùyatãti bhàvaþ | (##) tasmànnàsti viparyàsaþ | yathà ca anityatvaü ÷ånye na saübhavati bhàvasvabhàvarahite sasvabhàvena anutpanne, evaü duþkhatvamapi na saübhavati, a÷ucitvamapi nàsti | anàtmakatvamapi nàsti | yadà ca svabhàva÷ånyatvàdduþkhatvàdikaü nàsti, tadà kutastadvipakùabhåtà nityasukha÷ucyàtmaviparyàsà bhaviùyanti? tasmàt santi viparyàsàþ svaråpataþ | tadabhàve kuto bhaviùyatyavidyà? hetvabhàvàt | yathoktaü bhagavatà- avidyayà naiva kadàci vidyate avidyata pratyayasaübhava÷ca | avidyamàneyamavidya loke tasmànmayà ukta avidya eùà || tathà- kathaü bhagavan moho dhàraõãpadam? bhagavànàha- atyantamukto hi ma¤ju÷rãþ mohaþ, tenocyate mohaþ | ityàdinà viparyaya iti vyavasthàpyate || 13 || nanu evaü sati svabhàvena avidyamàne padàrthe anityamityapi gràho na saübhavati iti asàvapi kasmànna viparyàsa iti vyavasthàpyate iti pratipàdayannàha- anitye nityamityevaü yadi gràho viparyayaþ | anityamityapi gràhaþ ÷ånye kiü na viparyayaþ || 14 || yadà ca ubhayasyàpi vaiparãtyaü nityasya anityasya ca, tadà tadvayatiriktaü tçtãyamaparaü nàsti yanna viparyayaþ syàt | yadà ca aviparyàso nàsti, tadà kimapekùo viparyàsaþ syàditi | tasmàdamunàpi nyàyena nàsti viparyayaþ | tasyàbhàvàcca nàstyavidyà svaråpataþ | yathà ca anitye nityamityevaü gràho viparyàso na saübhavati, evaü ÷eùaviparyàsàsaübhave 'pi yojyam | ata evoktaü bhagavatà àryadçóhà÷ayaparipçcchàyàm- bhagavànàha- kimetat kulaputra tasya bhavati yo màrgeõa niþsaraõaü paryeùate? na kulaputra tathàgatena ra¤janãyàn dharmàn parivarjya ràgaprahàõaü praj¤aptam, evaü na doùaõãyàn mohanãyàna dharmàn parivarjya tathàgatena doùamohaprahàõaü praj¤aptam | tat kasmàddhetoþ? na kulaputra tathàgatàþ kasyaciddharmasya utsargàya và pratilambhàya và dharmaü de÷ayanti na parij¤àyai na prahàõàya na sàkùàtkriyàyai nàbhisamayàya na saüsàracaraõatàyai na nirvàõagamanatàyai notkùepàya na prabhedàya | na hi kulaputra dvayaprabhàvità tathàgatadharmatà | tatra ye dvaye caranti, na te samyakprayuktàþ | mithyàprayuktàste vaktavyàþ | katamacca kulaputra dvayam? ahaü ràgaü prahàsyàmãti dvayametat | ahaü dveùaü prahàsyàmãti dvayametat | ahaü mohaü prahàsyàmãti dvayametat | ye evaüprayuktàþ, na te samyakprayuktà | mithyàprayuktàste veditavyàþ || (##) tadyathàpi nàma kulaputra ka÷cideva puruùo màyàkàranàñake pratyupasthite màyàkàranirmitàü striyaü dçùñvà ràgacittamutpàdayet | sa ràgaparãtacittaþ parùacchàradyabhayena utthàyàsanàdapakramet | so 'pakramya tàmeva striyama÷ubhato manasi kuryàdanityato duþkhataþ ÷ånyato 'nàtmato manasi kuryàt | bhagavànàha- evameva kulaputra ihaike bhikùubhikùuõyupàsakopàsikà draùñavyàþ, ye 'nutpannàn dharmànajàtàna÷ubhato manasi kurvanti, anityato duþkhato 'nàtmato manasi kurvanti | nàhaü teùàü mohapuruùàõàü màrgabhàvanàü vadàmi | mithyàprayuktàste veditavyàþ || tadyathàpi nàma kulaputra ka÷cideva puruùaþ suptaþ svapnàntare svagçhe ràjabhàryàü pa÷yet | sa tayà sàrdhaü ÷ayyàü kalpayet | smçtisaümoùàccaivaü kalpayet- viruddho 'smãti | sa bhãtasrastaþ palàyet, mà màü ràjà vidhyet, sa mà màü jãvitàd vyavaropayet | tat kiü manyase kulaputra api nu sa puruùo bhãtasrastaþ palàyamànastato ràjabhàryànidànabhayàtparimucyeta? àha- no bhagavan | tatkasya hetoþ? tathà hi bhagavaüstena puruùeõa astriyàü strãsaüj¤à utpàdità, abhåtaü ca parikalpitam | bhagavànàha- evameva kulaputra ihaike bhikùubhikùuõyupàsakopàsikà draùñavyàþ, ye aràge ràgasaüj¤àmutpàdya ràgabhayabhãtà ràganiþsaraõaü paryeùante | evamadoùe doùasaüj¤àmutpàdya doùabhayabhãtà doùaniþsaraõaü paryeùante | amohe mohasaüj¤àmutpàdya mohabhayabhãtà mohaniþsaraõaü paryeùante | nàhaü teùàü mohapuruùàõàü màrgabhàvanàü vadàmi | mithyàprayuktàste veditavyàþ || tadyathàpi nàma kulaputra sa puruùaþ abhaye bhayasaüj¤àmutpàdayedasatsamàropeõa | evameva kulaputra sarvabàlapçthagjanà ràgakoñiü viràgakoñimaprajànanto ràgakoñibhayabhãtà viràgakoñiü niþsaraõaü paryeùante | doùakoñimakiücanakoñimaprajànanto doùakoñibhayabhãtà akiücanakoñiü niþsaraõaü paryeùante | mohakoñiü ÷ånyatàkoñimaprajànanto mohakoñibhayabhãtàþ ÷ånyatàkoñiü niþsaraõaü paryeùante | nàhaü teùàü kulaputra mohapuruùàõàü màrgabhàvanàü vadàmi | mithyàprayuktàste veditavyàþ || iti vistaraþ || 14 || atràha- yadyapi anitye nityamityevaü gràho viparyayo na saübhavati, tathàpi eùa tàvat gràho 'sti | gràha÷ca nàma saügrahaõaü bhàvaråpaþ | tasya ca ava÷yaü sàdhanena karaõena bhavitavyaü sàdhakatamena nityatvàdinà | kartrà ca bhavitavyaü svatantreõa nityàtmanà cittena và | karmaõà ca karturãpsitatamena viùayeõa råpàdinà | satyàü ca bhàvakaraõakartçkarmaõàü siddhau sarvasiddheriùñasiddhiþ syàdasmàkamiti | ucyate | alãkeyaü pratyà÷à | nanu ca yathopavarõitena nyàyena- yena gçhõàti yogràho grahãtà yacca gçhyate | upa÷àntàni sarvàõi tasmàdgràho na vidyate || 15 || iha hi ka÷cid grahãtà yena vi÷eùeõa nityatvàdinà karaõabhåtena kiücit karmabhåtaü råpa÷abdàdikaü vastu gçhõàti, tadyathà na saübhavati tathà pårvaü pratipàditam | kathaü kçtvà? anitye nityamityevaü yadi gràho viparyayaþ | (##) ityàdinà yathà nityatvàdikaü karaõaü na saübhavati, tathà pratipàditam | grahãtàpi yathà nàsti, tathà- àtmano 'stitvanàstitve na kathaücicca sidhyataþ | ityanena pratipàditam| yacca gçhyate tadapi nàsti tathà- råpa÷abdarasaspar÷à gandhà dharmà÷ca kevalàþ | ityanena pratipàditam | yadà caivaü kartçkaraõakarmàõi na siddhàni, tadà kuto nirhetuko gràho bhaviùyati? tata÷ca- yena gçhõàti yo gràho grahãtà yacca gçhyate | upa÷àntàni sarvàõi svabhàvena anutpannatvànirvçtàni sarvàõãtyarthaþ | yata÷ca evamevam- tasmàd gràho na vidyate || athavà | pratyayaparãkùàdibhiþ prakaraõairyasmàt sarveùàmeva karaõakartçkarmaõàü sarvathànutpàdaþ pratipàditaþ, tasmàt sarvàõyetàni bhàvasvaråpavirahàdupa÷àntàni | ata÷ca gràho na vidyate || 15 || atràha- vidyanta eva viparyayàþ, viparãtasadbhàvàt | iha hi viparyàsànugato devadatto nàma vidyate | na ca vinà viparyàsaiþ sa viparyàsànugataþ saübhavati | tasmàt santi viparyàsàþ viparyastasadbhàvàditi | ucyate | iha asmàbhiþ karaõakartçkarmaõàmabhàvàt sarvathà gràha eva nàstãti pratipàditam | tata÷ca- avidyamàne gràhe ca mithyà và samyageva và | bhavedviparyayaþ kasya bhavetkasyàviparyayaþ || 16 || samyagvà mithyà và kasyacit kiücidapyagçhõataþ kuto viparãtatvamaviparãtatvaü veti | tasmànna santi viparyayàþ || 16 || api ca | ime viparyayàþ kasyacidiùyamàõàþ viparãtasya parikalpyeran, aviparãtasya và, viparyasyamànasya và? sarvathà ca nopapadyante iti pratipàdayannàha- na càpi viparãtasya saübhavanti viparyayàþ | na càpyaviparãtasya saübhavanti viparyayàþ || 17 || na viparyasyamànasya saübhavanti viparyayàþ | vimç÷asva svayaü kasya saübhavanti viparyayàþ || 18 || tatra tàvadviparãtasya viparyayà na saübhavanti | kiü kàraõam? yasmàt, yo hi viparãta, sa viparãta eva | kiü tasya punarapi viparyayasaübandhaþ kuryàt? niùprayojanatvàt | aviparãtasyàpi viparyayà na yujyante, vibuddhabuddhinayanànàmapi aj¤ànanidràtimiropa÷amàd buddhànàü viparyayaprasaïgàt || (##) tathà viparyasyamànasyàpi na santi viparyayàþ, viparyasyamànasya bhàvasya abhàvàt | ko hi nàma asàvaparaþ padàrthaþ, yo viparãtàviparãtavinirmukto viparyasyamàno nàma bhaviùyati? ardhaviparãto viparyasyamàna iti cet, ardhaviparãto hi nàma yasya kiücidviparãtaü kiücidaviparãtam | tatra yadasya kiücidviparãtaü tadviparyàso na viparyàsayati, viparyastatvàt | yadapyasya aviparãtam, tadapi viparyàso na viparyàsayati, aviparyastatvàt | tasmàdviparyasyamànasyàpi kasyacidviparyàsà na saübhavanti | yadà caivaü viparãtàviparãtaviparyasyamànà na saübhavanti, bhavànidànãü vimç÷atu svayaü praj¤ayà madhyasthaþ san kasya saübhavanti viparyàsà iti | tadevamà÷rayasyàbhàvànna santi viparyayàþ || 17-18 || kiü cànyat- anutpannàþ kathaü nàma bhaviùyanti viparyayàþ | viparyayeùvajàteùu viparyayagataþ kutaþ || 19 || tatra na svato jàyate bhàvaþ parato naiva jàyate | na svataþ parata÷ceti viparyayagataþ kutaþ || 20 || kuto viparãta ityarthaþ | tata÷ca yaduktam- santi viparyayàþ viparyayagatasadbhàvàditi, tanna yuktam || 19-20 || yasyàpi kathaücidviparyàsacatuùñayamastyevetyabhyupagamyate, tathàpi tasya viparãtatvama÷akyamàsthàtum | kiü kàraõam? yasmàt- àtmà ca ÷uci nityaüna sukhaü ca yadi vidyate | àtmà ca ÷uci nityaü ca sukhaü ca na viparyayaþ || 21 || yadi etàni àtma÷ucinityasukhàni viparyàsà iti vyavasthàpyante, kimetàni santi, atha na santi? yadi vidyante, na tarhi viparyàsàþ, vidyamànatvàdanàtmàdivat || 21 || atha na vidyante, tadà eùàmavidyamànatvànna kevalaü nàsti viparyàsatvam, viparyàsapratibandhyabhàvàdanàtmàdãnàmapi aviparyàsàdãnàü nàsti sadbhàva iti pratipàdayannàha- nàtmà ca ÷uci nityaü ca sukhaü ca yadi vidyate | anàtmà÷ucyanityaü ca naiva duþkhaü ca vidyate || 22 || yadi àtmà ca ÷uci nityaü ca na vidyate iti manyase, viparyàsàsaübhavàt, evaü sati àtmàdãnàmapyabhàvàd yadi etadanàtmàdikamaviparyàsatvena gçhãtam, tadapi tarhi tyajyatàm, pratiùedhyàbhàve pratiùedhasyàbhàvàt | yadà caivamanàtmàdikaü na saübhavati, tadà tadapi svaråpato 'vidyamànatvàt àtmàdivat kathaü na viparyàsaþ syàt? tasmàt jàtijaràmaraõasaüsàracàrakàgàrabandhanànmumukùubhiraùñàvapyete viparyàsàstyàjyàþ || 22 || asya ca yathopavarõitaviparyàsavicàrasya avidyàdiprahàõahetutvena mahàrthatàü pratipàdayannàha- (##) evaü nirudhyate 'vidyà viparyayanirodhanàt | avidyàyàü niruddhàyàü saüskàràdyaü nirudhyate || 23 || yadà ayaü yogã yathoditena nyàyena viparyàsàn nopalabhate, tadà evaü viparyàsànupalambhanena taddhetukà avidyà nirudhyate | tannirodhàcca saüskàràdayaþ avidyàhetukà jaràmaraõa÷okaparidevaduþkhadaurmanasyopàyàsaparyantà dharmà nirudhyante || avidyà hi sakalasyaiva saükle÷agaõasya jàtyàdiduþkhasya ca hetubhåtà | yathà hi kàyendriyahetukàni sarvàõi råpãndriyàõi kàyendriye nirudhyamàne nirudhyante, evamavidyàhetukàni saüskàràdãni bhavàïgàni pravartamànàni niyatamavidyàyàü niruddhàyàü nirudhyante iti pratipàdayannàha- avidyàyàü niruddhàyàü saüskàràdyaü nirudhyate |iti || atràha- yadi viparyàsanirodhàdavidyà nirudhyate, asti tarhi avidyà yasyà evaü viparyàsanirodhànnirodho bhavati | na tarhi avidyamànàyà gaganacåtalatàyàþ prahàõopàyànveùamasti | tasmàdvidyate eva avidyà, tannirodhopàyànveùaõasadbhàvàt | tata÷ca santi taddhetukà ràgàdayaþ kle÷àþ | kle÷àsadbhàvàcca astyeva saüsàre bhavasaütatiþ | ucyate | atra hi nàma atimahadanarthapàõóityaü parasya, yo hi nàma sarvàtmanà atyantaduþkhàyàsakle÷àsama¤jase saüsàre nirantaraphullaphalapradasaükle÷aviùavçkùe paràrthodayasaübaddhakakùaiþ sàdhubhiþ praj¤opàyamahànilabalairniþ÷eùaü tadunmålyamànairna kevalaü na sàhàyyenàvatiùñhante, api khalu tadunmålakànàmatimahànilabalànàmiva bhàvasadbhàvavàdamahà÷ailàyamàna ivàtivirodhitayà avasthito bhavàn àhopuruùikayà tasyaiva kle÷aviùavçkùasya jàtijaràmaraõa÷okàyàsavisaraduþkhaikaphalasya sutaràü bhàvàbhinive÷atoyàsravairàropaõamàdriyate || api ca | yadi avidyàdãnàü saükle÷ànàü prahàõaü saübhavet, syàt tatprahàõopàyànveùaõam | na ca teùàü prahàõaü saübhavati | yadi syàt, tadà tattvaråpato vidyamànànàü và syàt, avidyamànànàü và? kiü càtaþ? tatra yadi svaråpataþ sadbhatànàü kle÷ànàü prahàõamiùyate, tannopapadyate| kiü kàraõam? yasmàt- yadi bhåtàþ svabhàvena kle÷àþ keciddhi kasyacit | kathaü nàma prahãyeran kaþ svabhàvaü prahàsyati || 24 || svabhàvato vidyamànànàü bhàvànàü na ÷akyaþ svabhàvo vinivartayitum | na hi kùityàdãnàü kañhinatvàdisvabhàvo nivartate | evaü yadi ime kle÷àþ svabhàvataþ sadbhåtàþ syuþ | kecidityavidyàdayaþ | kasyaciditi pudgalasya | kathaü nàma prahãyeran? naiva te kasyacit kathaücinnàma prahãyeran | kasmàtpunaþ na te prahãyante ityàha- kaþ svabhàvaü prahàsyatãti | svabhàvasya vinivartayituma÷akyatvàt | àkà÷ànàvaraõavinivartanàsaübhavavadityabhipràyaþ || 24 || atha svabhàvena asadbhåtà iti vikalpyate, evamapi prahàõàsaübhava evetyàha- (##) yadyabhåtàþ svabhàvena kle÷àþ keciddhi kasyacit | kathaü nàma prahãyeran ko 'sadbhàvaü prahàsyati || 25 || abhåtà api kle÷àþ svabhàvena avidyamànàþ a÷akyà eva prahàtum | na hi agneþ ÷aityamasaüvidyamànaü ÷akyamapàkartum | evamime 'pi kle÷àþ kecid yadi kasyacit svabhàvato na vidyante, kastàn prahàsyati? naiva ka÷cit prahàsyati | tadevamubhayapakùe 'pi prahàõàsaübhavànnàsti prahàõaü kle÷ànàm | prahàõàbhàvàcca kutaþ kle÷aprahàõopàyànveùaõamiti | ato yaduktam- vidyanta eva avidyàdayaþ kle÷àþ, tatprahàõopàyànveùaõàditi, tadayuktamiti | yathoktamàryasamàdhiràje- yo rajyeta, yatra và rajyeta, yena và rajyeta | yo duùyeta, yatra và duùyeta, yena và duùyeta | yo muhyeta yatra và muhyeta, yena và muhyeta | sa taü dharma na samanupa÷yati, taü dharmaü nopalabhate | sa taü dharmamasamanupa÷yan anupalabhamàno 'rakto 'duùño 'måóho 'viparyastacittaþ samàhita ityucyate | tãrõaþ pàraga ityucyate | kùemapràpta ityucyate || iti vistaraþ | tathà- àdar÷apçùñhe tatha tailapàtre nirãkùate nàrimukhaü svalaükçtam | so tatra ràgaü janayitva bàlo pradhàvito kàmi gaveùamàõo || mukhasya saükrànti yadà na vidyate bimbe mukhaü naiva kadàci labhyate | måóho yathà so janayeta ràgaü tathopamàn jànatha sarvadharmàn || ityàdi | tathà- råpeõa dar÷ità bodhã bodhaye råpa dar÷itam | viùabhàgena ÷abdena uttaro dharmu de÷itaþ || ÷abdena uttaraü råpaü gambhãraü ca svabhàvataþ | samaü råpaü ca bodhi÷ca nànàtvaü na sa labhyate || yathà nirvàõu gambhãraü ÷abdena saüprakà÷itam | labhyate na ca nirvàõaü sa ca ÷abdo na labhyate | ÷abda÷càpi nirvàõaü ca ubhayaü tanna labhyate | evaü ÷ånyeùu dharmeùu nirvàõaü saüprakà÷itam || (##) nirvàõaü nivçttireva nirvàõaü ca na labhyate | apravçttirhi dharmàõàü yathà pa÷càttathà purà || sarvadharmàþ svabhàvena nirvàõasamasàdç÷àþ | j¤àtà naiùkramyasàrehi ye yuktà buddhabodhaye || tathà- j¤ànena jànàmyahu skandha÷ånyatàü j¤àtvà ca kle÷ehi na saüvasàmi | vyàhàramàtreõa hi vyàharàmi parinirvçto lokamimaü caràmi || tathà- parinirvçta loki te ÷årà yehi svabhàvata j¤àtibhi dharmàþ | kàmaguõairhi caranti asaïgàþ saïgu vivarjiya sattva vinenti || iti || 25 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau viparyàsaparãkùà nàma trayoviü÷atitamaü prakaraõam || (##) 24 àryasatyaparãkùà caturviü÷atitamaü prakaraõam | atràha- yadi ÷ånyamidaü sarvamudayo nàsti na vyayaþ | caturõàmàryasatyànàmabhàvaste prasajyate || 1 || yadi yuktyà nopapadyate iti kçtvà sarvamidaü bàhyamàdhyàtmikaü bhàvajàtaü ÷ånyamiti pratipàditam, nanu ca evaü sati bahava÷ca mahànta÷ca doùà bhavata àpadyante | kathaü kçtvà? yadi sarvamidaü ÷ånyaü syàt, tadà yacchånyaü tannàsti, yacca nàsti, tadavidyamànatvàd vandhyàputravannaivotpadyate na càpi nirudhyate, iti na kasyacitpadàrthasya udayo vyaya÷ca | tadabhàvàcca caturõàmàryasatyànàmabhàvaþ te ÷ånyavàdinaþ prasajyate | kathaü kçtvà? iha hi pårvahetujanitàþ pratãtyasamutpannàþ pa¤copàdànaskandhàþ duþkhaduþkhatayà vipariõàmaduþkhatayà saüskàraduþkhatayà ca pratikålavartitvàcca pãóàtmakatvena duþkhamityucyate | etacca duþkhamàryà eva viparyàsaprahàõe sati duþkhamiti saüjànate, na anàryàþ, viparyàsànugatatvàt, yathàdar÷anaü ca padàrthasvabhàvavyavasthànàt | yathà hi viparyastendriyàõàü madhurasvabhàvamapi guóa÷arkaràdikaü tiktatayà upalabhamànànàü jvaràdirogàturàõàü tiktataiva satyaü tajj¤ànàpekùayà, màdhuryam, tenàtmanà tasya vastuno 'nupalabhyamànatvàt, evamihàpi yadyapi pa¤copàdànaskandhà duþkhasvabhàvà bhavanti, tathàpi ye etàn duþkhàtmakàn pa÷yanti, teùàmeva duþkhaü vyavasthàpyate, na viparyàsànugamàdanyathopalabhamànànàmiti | ataþ àryàõàmeva duþkhàtmatà satyamiti kçtvà duþkhamàryasatyamityucyate | nanu ca anàryairduþkhà vedanà duþkhamiti paricchidyate iti, evaü tatkathaü duþkhamàryàõàmeva satyam? satyam | na hi duþkhaiva vedanà kevalaü duþkhasatyam, kiü tarhi pa¤càpyupàdànaskandhàþ, ityataþ àryàõàmeva tat satyamiti kçtvà àryasatyamiti vyavasthàpyate | yathoktam- årõàpakùma yathaiva hi karatalasaüsthaü na vi(ve?)dyate puübhiþ | akùigataü tu tadeva hi janayatyaratiü ca pãóàü ca || karatalasadç÷o bàlo na vetti saüskàraduþkhatàpakùma | akùisadç÷astu vidvàn tenaivodvejate gàóham || iti | tasmàdàryàõàmeva tadduþkhasatyamiti duþkhamàryasatyamiti vyavasthàpyate || kadà ca tadduþkhamàryasatyaü yujyate? yadà saüskàràõàmudayavyayau saübhavataþ | yadà tu ÷ånyatvànna kiücidutpadyate nàpi kiücinnirudhyate, tadà nàsti duþkham || asati ca duþkhe kutaþ samudayasatyam? yato hi hetorduþkham, samudeti samutpadyate sa hetuþ tçùõàkarmakle÷alakùaõaþ samudaya ityucyate | yadà tu phalabhåtaü duþkhasatyaü nàsti, tadà phalarahitasya hetukatvànupapatteþ samudayo 'pi nàsti || (##) duþkhasya ca vigamaþ apunarutpàdaþ nirodha ityucyate | yadà tu duþkhameva nàsti, tadà kasya nirodhaþ syàditi? ato duþkhanirodho 'pi na saübhavati | asati hi duþkhe nirodhasatyasyàpyabhàvaþ | asati ca duþkhanirodhe kuto duþkhanirodhagàminã àryàùñàïgamàrgànugà pratipad bhaviùyatãti màrgasatyamapi nàstãti | tadevaü ÷ånyatvaü bhàvànàü bruvataþ caturõàmàryasatyànàmabhàvaþ prasajyate || 1 || tata÷ca ko doùa iti? ucyate- parij¤à ca prahàõaü ca bhàvanà sàkùikarma ca | caturõàmàryasatyànàmabhàvànnopapadyate || 2 || caturõàmàryasatyànàmabhàvaprasaïge sati yadetadanityàdibhiràkàrairduþkhasatyaparij¤ànaü duþkhasamudayasya ca prahàõaü duþkhanirodhagàminyà÷ca pratipado bhàvanà duþkhanirodhasya ca sàkùikarma sàkùàtkaraõam, tannopapadyate || 2 || yadi duþkhàdãnàmàryasatyànàmabhàve sati parij¤ànàdikaü nàsti, tadà ko doùa iti? ucyate- tadabhàvànna vidyante catvàryàryaphalàni ca | phalàbhàve phalasthà no na santi pratipannakàþ || 3 || saügho nàsti na cetsanti te 'ùñau puruùapudgalàþ | abhàvàccàryasatyànàü saddharmo 'pi na vidyate || 4 || dharme càsati saüghe ca kathaü buddho bhaviùyati | yadà caivaü duþkhaparij¤ànàdikaü nàsti, tadà, asminnasati srotaàpattisakçdàgàmyanàgàmyarhatphalàkhyaü phalacatuùñayaü nopapadyate | kathaü kçtvà? iha kle÷ànàü prahàõaü saüpiõóitaü phalàkhyaü pratilabhate | tadyathà- saüyojanatrayaprahàõe sati ùoóa÷e màrge anvayaj¤ànakùaõe yat kle÷aprahàõaü tat srotaàpattiphalam | kàmàvacaràõàü bhàvanàprahàtavyànàü kle÷ànàmadhimàtramadhyamçdånàü prakàràõàü punaradhimàtramadhyamçduprakàrabhedena pratyekaü bhidyamànànàü nava prakàrà bhavanti | tatra kàmàvacaraùaùñhakle÷aprakàraparikùaye vimuktimàrge yat prahàõaü tat sakçdàgàmiphalam | teùàmeva kàmàvacaràõàü navamaprakàrakle÷aparikùaye vimuktimàrge yat kle÷aprahàõaü tadanàgàmiphalam | råpàråpyàvacaràõàü kle÷ànàü bhàvanàprahàtavyànàü bhåmau bhåmau navaprakàrabhedabhinnànàü yàvannaivasaüj¤ànàsaüj¤àyatanabhåmikanavamakle÷aprakàraparikùaye vimuktimàrge yat prahàõaü tadarhatphalam | ityetàni catvàri phalàni | tànyetàni kathaü yujyante? yadi duþkhasya parij¤ànaü saübhavati, samudayasya prahàõam, nirodhasya sàkùàtkaraõam, àryamàrgasya ca bhàvanà bhavati | yadà tu duþkhàdãnàmàryasatyànàmabhàve sati duþkhaparij¤ànàdikaü nàsti, tadà na santi tàni catvàri phalàni | caturõà ca phalànàmabhàve sati ye teùu vyavasthitàþ phalasthà÷catvàra àryapudgalàþ, te na santi | ata eva ca pratipannakà api catvàra àryapudgalà na saüvidyante || (##) iha hi ùoóa÷àt màrge 'nvayaj¤ànakùaõàt pårve ye pa¤cada÷a kùàntij¤ànakùaõàþ, tadyathà- traidhàtukaduþkhàbhisamaye duþkhasatyàlambanà÷catvàraþ kùàntij¤ànakùaõàþ | tatra katame traidhàtukaduþkhàbhisamaye catvàraþ kùàntij¤ànakùaõàþ? tadyathà- kàmàvacaraduþkhadar÷anaprahàtavyasatkàyàntagràhamithyàdçùñidçùñiparàmar÷a÷ãlavrataparàmar÷avicikitsàràgapratighamànàvidyàkhyada÷ànu÷ayapratipakùaþ anityaduþkha÷ånyànàtmàkàrotpannaþ kàmàvacaraduþkhasatyàlambanaþ ànantaryamàrgalakùaõaþ duþkhe dharmaj¤ànakùàntikùaõaþ ekaþ | tadàlambanàkàra eva ca vimuktimàrgalakùaõaþ duþkhe dharmaj¤ànakùaõaþ dvitãyaþ | evaü råpàråpyàvacaraduþkhasatyàlambanaþ pratighavarjitànantaroktàùñàda÷ànu÷ayapratipakùaþ duþkhàdyàkàrotpannaþ ànantaryamàrgalakùaõaþ duþkhe anvayaj¤ànakùàntikùaõastçtãyaþ | tadàlambanàkàra eva ca vimuktimàrgalakùaõaþ duþkhe 'nvayaj¤ànakùaõa÷caturthaþ || yathà caite traidhàtukàvacaraduþkhasatyàbhisamaye kùàntij¤ànakùaõà÷catvàraþ, evaü kàmàvacarasamudayadar÷anaprahàtavyamithyàdçùñidçùñiparàmar÷avicikitsàràgapratighamànàvidyàkhyasaptànu÷ayapratipakùaþ hetusamudayaprabhavapratyayàkàrotpannaþ kàmàvacarasamudayasatyàlambanaþ ànantaryamàrgalakùaõaþ samudaye dharmaj¤ànakùàntikùaõaþ ekaþ | tadàlambanàkàra eva ca vimuktimàrgalakùaõaþ samudaye dharmaj¤ànakùayo dvitãyaþ | evaü råpàråpyàvacarasamudayasatyàlambanaþ pratighavarjitànantaroktadvàda÷ànu÷ayapratipakùaþ samudayasatyàkàrotpannaþ ànantaryamàrgalakùaõaþ samudaye 'nvayaj¤ànakùàntikùaõastçtãyaþ | tadàlambanàkàra eva ca vimuktimàrgalakùaõaþ samudaye 'nvayaj¤ànakùaõa÷caturthaþ | ityete traidhàtukàvacaraduþkhasamudayasatyàbhisamaye catvàraþ kùaõàþ || yathà caite catvàraþ kùaõàþ traidhàtukaduþkhasamudayasatyàbhisamaye, evaü kàmàvacaraduþkhanirodhadar÷anaprahàtavyasamudayoktasaptànu÷ayapratipakùaþ nirodha÷àntapraõãtaniþsaraõàkàrotpannaþ kàmàvacaraduþkha nirodhasatyàlambanaþ ànantaryamàrgalakùaõaþ nirodhe dharmaj¤ànakùàntikùaõaþ ekaþ | tadàlambanàkàra eva ca vimuktimàrgalakùaõaþ nirodhe dharmaj¤ànakùaõaþ dvitãyaþ | etaireva àkàraiþ råpàråpyàvacaraduþkhanirodhasatyàlambanaþ pratighavarjitadvàda÷ànu÷ayapratipakùaþ ànantaryamàrgalakùaõaþ nirodhe anvayaj¤ànakùàntikùaõastçtãyaþ | tadàlambanàkàra eva ca vimuktimàrgalakùaõaþ nirodhe anvayaj¤ànakùaõa÷caturthaþ | ityete traidhàtukàvacaraduþkhanirodhasatyàbhisamaye catvàraþ kùaõàþ || evaü kàmàvacaraduþkhanirodhagàmimàrgadar÷anaprahàtavyanirodhoktànu÷ayeùu ÷ãlavrataparàmar÷amaùñamaü prakùipya aùñànu÷ayapratipakùaþ màrganyàyapratiopannairyàõikàkàrotpannaþ kàmàvacaraduþkhanirodhagàmimàrgàlambanaþ ànantaryamàrgalakùaõaþ màrge dharmaj¤ànakùàntikùaõaþ ekaþ | tadàlambanàkàra eva ca vimuktimàrgalakùaõaþ màrge dharmaj¤ànakùaõaþ dvitãyaþ | etairevàkàraiþ råpàråpyàvacaraduþkhanirodhagàmimàrgàlambanaþ pratighavarjitacaturda÷ànu÷ayapratipakùaþ ànantaryamàrgalakùaõo màrge 'nvayaj¤ànakùàntikùaõaþ tçtãyaþ | ityete pa¤cada÷a kùaõàþ dar÷anamàrgàbhidhànàþ || evaü vyavasthitaþ àryaþ srotaàpattiphalasàkùàtkriyàyai pratipannakaþ ityucyate | ùoóa÷e tu màrge 'nvayaj¤ànasthitaþ sa srotaàpanna ityucyate || (##) ta ete aùñà÷ãtiranu÷ayàþ satyànàü dar÷anamàtreõa bhàvanàmanapekùyaiva prahãyante iti kçtvà dar÷anaprahàtavyà ityucyante | yathàdçùñasatyàkàrabhàvanayà tu ye pa÷càtprahãyante te bhàvanàprahàtavyàþ | te ca da÷ànu÷ayà bhavanti | kàmàvacarà ràgapratighamànàvidyàþ | råpàvacarà eva pratighavarjitàsrayaþ | àråpyàvacarà÷ca trayaþ ete eveti da÷a bhavanti | ete ca yathoktena nyàyena bhåmau bhåmau navadhà bhidyante, kàmadhàtau caturùu dhyàneùu, caturùvàråpyeùu | ekaikasya ca kle÷aprakàrasya prahàõàrthamànantaryavimuktimàrgabhedena dvau dvau j¤ànakùaõau vyavasthàpyete kle÷akùaõaviparyayeõa | adhimàtràdhimàtro hi kle÷aprakàraþ mçdumçdubhyàmànantaryavimuktimàrgàbhyàü prahãyate | yàvanmçdumçdukle÷aprakàro 'dhimàtràdhimàtràbhyàü j¤ànakùaõàbhyàü prahãyate | sthålaü hi malamalpaprayatnasàdhyam, såkùmaü tu mahàyatnasàdhyaü rajakavastradhàvanasàdharmyeõeti vij¤eyam || tatra dar÷anamàrgàdårdhvaü kàmàvacarabhàvanàprahàtavyaùaùñhakle÷aprakàrapratipakùavimuktimàrgàkhyaj¤ànakùaõàdarvàg j¤ànakùaõàvasthitaþ àryaþ sakçdàgàmiphalapratipannaka ityucyate | sakçdimaü lokamàgatya parinirvàõàt sakçdàgàmãtyucyate, tatphalàrthaüpratipannakaþ prayogasthaþ sakçdàgàmiphalapratipannaka ityucyate | ùaùñhe tu kùaõe sakçdàgàmãtyucyate || ùaùñhàt kùaõàdårdhva navamakle÷aprakàraprahàõavimuktimàrgakùaõàdarvàgj¤ànakùaõeùu vartamànaþ àryaþ anàgàmiphalapratipannaka ityucyate | anàgatya imaü lokaü tatraiva parinirvàõàdanàgàmãtyucyate | tatphalàrthaü pratipannakaþ prayogasthaþ anàgàmiphalapratipannaka ityucyate | navame tu kùaõe anàgàmãtyucyate || kàmàvacaranavamavimuktimàrgakùaõàdårdhvaü naivasaüj¤ànàsaüj¤àtayanabhåmikanavamakle÷aprakàraprahàõavimuktimàrgakùaõàdarvàgj¤ànakùaõeùu vartamànaþ àryaþ arhatphalapratipannakaþ ityucyate | sadevamànuùàsuràllokàt påjàrhatvàdarhannityucyate | tatphalàrthaü pratipannakaþ prayogasthaþ arhatphalapratipannakaþ ityucyate | bhavàgrikanavamakle÷aprakàraprahàõàttu navamavimuktimàrge vyavasthitaþ arhan bhavati || ta ete catvàraþ pratipannakàþ pudgalàþ, catvàra÷ca phalasthàþ ityete aùñau mahàpuruùapudgalà bhavanti | paramadakùiõàrhà uktà bhagavatà | yathoktaü såtre- pçùñaþ sa devaràjena ÷akreõa va÷avartinà | kçùatàü yajamànànàü pràõinàü puõyakàïkùiõàm || kurvatàü ÷raddhaddadhànànàü puõyamaupadhikaü sadà | sukùetraü te pravakùyàmi yatra dattaü mahatphalam || pratipannakà÷catvàra÷catvàra÷ca phalasthitàþ | eùa saügho dakùiõãyo vidyàcaraõasaüpadà || iti | yadi catvàri àryasatyàni na santi teùàü ca parij¤ànàni, tadà satyadar÷anabhàvanàlabhyànàü phalànàmabhàvàt pratipannakaphalasthapudgalànàmabhàva eva | ata÷ca saügho nàsti | tatra (##) adhigamadharmeõa pratyakùadharmatayà sarvamàrairapi buddhe bhagavati abhedyatvàdavetya prasàdalàbhena saüghaþ, sa na syàt | na cet santi te 'ùñau puruùapudgalàþ || àryasatyànàü ca abhàvàt saddharmo 'pi na saübhavati | satàmàryàõàü dharmaþ saddharmaþ | tatra nirodhasatyaü phaladharmaþ, màrgasatyaü tu phalàvatàradharmaþ | eùa tàvadadhigamadharmaþ | tatsaüprakà÷ikà de÷anà àgamadharmaþ | sarva eùa àryasatyànàmabhàve sati nàstãti- abhàvàccàryasatyànàü saddharmo 'pi na vidyate | dharme càsati saüghe ca kathaü buddhao bhaviùyati || yadi hi yathokto dharmaþ syàt, tadà taddharmapratipattyà sarvàkàrasarvadharmàbhisaübodhàd buddho bhavatãti yuktaü syàt | yadi ca saüghaþ syàt, tadà tadupade÷airupacãyamànaj¤ànasaübhàraþ taddànamàna÷araõagamanàdibhi÷ca upacãyamànapuõyasaübhàraþ kramàd buddho bhavet || athavà | asati saüghe srotaàpattiphalapratipannakàdãnàmabhàvaþ syàt | na ca pratipannakàditvamapràpya buddhatvamàpyate | ava÷yaü hi pårvaü bhagavatà kasmiü÷cit phale vyavasthàtavyam | tatra ca phale vyavasthitaþ saüghàntaþpàtyeva bhagavàn bhavati | saüghe càsati niyataü nàsti bhagavàn buddhaþ | atha bhagavànapi a÷aikùàntarbhàvàt saüghàntargata eva | tathà ca buddhapramukho bhikùusaüghaþ ityabhidhànàt saüghàntargata eva bhagavàn iti kecidvarõayanti | teùàü matena spaùñamevaitat- dharme càsati saüghe ca kathaü buddho bhaviùyati |iti | madhyodde÷ikà÷ca mahàvaståpadiùñabhåmivyavasthayà prathamabhåmisthitaü bodhisattvamutpannadar÷anamàrgaü vyàcakùàõàþ saüghàntaþpàtinaü vyàcakùate | tadà saüghe càsati bodhisattvo 'pi nàstãti kathaü buddho bhaviùyatãti spaùñamevaitat | tad- evaü trãõyapi ratnàni bruvàõaþ pratibàdhase || 5 || ÷ånyatàmityevaü vadan buddhadharmasaüghàkhyàni trãõyapi durlabhatvàt kadàcideva utpattitaþ alpapuõyànàü ca tadapràpteþ mahàrghamålyatvàd ratnàni pratibàdhase || 5 || kiü cànyat- ÷ånyatàü phalasadbhàvamadharmaü dharmameva ca | sarvasaüvyavahàràü÷ca laukikàn pratibàdhase || 6 || ÷ånyatàü bruvàõa ityanena saübandhaþ | yadi sarvamidaü ÷ånyam, yadà sarvameva nàsti, tadà sarvàntaþ pàtitvàt dharmàdharmau saha taddhetukena iùñàniùñaphalena na saübhavataþ | sarva eva càmã laukikà vyavahàràþ- kuru, paca, khàda, tiùñha, gaccha, àgaccha ityevamàdayo 'pi sarvàntargatatvàt sarvadharmàõàü ca ÷ånyatvànnaiva yujyante iti | ato nàyaü yathopavarõito nyàyo jyàyàniti || 6 || atra bråmaþ ÷ånyatàyàü na tvaü vetsi prayojanam | ÷ånyatàü ÷ånyatàrthaü ca tata evaü vihanyase || 7 || (##) sa bhavàn svavikalpanayaiva nàstitvaü ÷ånyatàrtha ityevaü viparãtamadhyàropya "yadi sarvamidaü ÷ånyamudayo nàsti na vyayaþ" ityàdinopàlambhaü bruvàõo 'smàsu mahàntaü khedamàpanno 'tãva vihanyate vividhairbhåtaiþ parikalpairhanyate ityarthaþ | na tvayamasmàbhiratra ÷àstre ÷ånyatàrthaü upavarõito yastvayà parigçhãtaþ, ÷ånyatàrthaü càjànànaþ ÷ånyatàmapi na jànàsi | na càpi ÷ånyatàyà yatprayojanaü tadvijànàsi | tata÷ca yathàvasthitavastusvaråpàparij¤ànena etat tvayà bahucàyuktamasmadvayàkhyànàsaübaddhamevopavarõitam || atha kiü punaþ ÷ånyatàyàü prayojanam? uktameva tadàtmaparãkùàyàm- karmakle÷akùayànmokùaþ karmakle÷à vikalpataþ | te prapa¤càtprapa¤castu ÷ånyatàyàü nirudhyate || iti || ato nirava÷eùaprapa¤copa÷amàrthaü ÷ånyatopadi÷yate, tasmàtsarvaprapa¤copa÷amaþ ÷ånyatàyàü prayojanam | bhavàüstu nàstitvaü ÷ånyatàrthaü parikalpayan prapa¤cajàlameva saüvardhayamàno na ÷ånyatàyàü prayojanaü vetti || atha kà punaþ ÷ånyatà? sàpi tatraivoktà | aparapratyayaü ÷àntaü prapa¤cairaprapa¤citam || nirvikalpamanànàrthametattatvasya lakùaõam || iti | ataþ prapa¤canivçttisvabhàvàyàü ÷ånyatàyàü kuto nàstitvamiti ÷ånyatàmapina jànàti bhavàn | yaü càrthamupàdàya ÷ånyatà÷abdaþ pravartate, tamapãhaiva pratipàdayiùyàmaþ- yaþ pratãtyasamutpàdaþ ÷ånyatàü tàü pracakùmahe | sà praj¤aptirupàdàya pratipatsaiva madhyamà || iti || yaþ pratyayairjàyati sa hyajàto na tasya utpàdu svabhàvato 'sti | yaþ pratyayàdhãnu sa ÷ånyu ukto yaþ ÷ånyatàü jànati so 'pramattaþ || iti bhagavato gàthàvacanàt | evaü pratãtyasamutpàda÷abdasya yo 'rthaþ, sa eva ÷ånyatà÷abdasyàrthaþ, na punarabhàva÷abdasya yo 'rthaþ sa ÷ånyatà÷abdasyàrthaþ | abhàva÷abdàrthaü ca ÷ånyatàrthamityadhyàropya bhavànasmànupàlabhate | tasmàcchånyatà÷abdàrthamapi na jànàti | ajànàna÷ca tvamevamupàlambhaü kurvan niyataü vihanyase || 7 || ka÷càsmàkaü yathoktamupàlambhaü karoti? yo bhagavatpravacanopadiùñàviparãtasatyadvayavibhàgaü na jànàti, kevalaü granthamàtràdhyayanapara eveti | ata àcàryaþ karuõayà parasya mithyàpravacanàrthàvabodhaniràsàrthaü bhagavatpravacanopadiùñàviparãtasatyadvayavyavasthàmeva tàvadadhikçtyàha- (##) dve satye samupà÷ritya buddhànàü dharmade÷anà | lokasaüvçtisatyaü ca satyaü ca paramàrthataþ || 8 || iha hi bhagavatàü buddhànàü satyadvayamà÷ritya dharmade÷anà pravartate | katamatsatyadvayam? lokasaüvçtisatyaü ca paramàrthasatyaü ca | tatra skandhàtmà loka àkhyàtastatra loko hi ni÷ritaþ | iti vacanàtpa¤ca skandhànupàdàya praj¤apyamànaþ pudgalo loka ityucyate | samantàdvaraõaü saüvçtiþ | aj¤ànaü hi samantàtsarvapadàrthatattvàvacchàdanàtsaüvçtirityucyate | parasparasaübhavanaü và saüvçtiranyonyasamà÷rayeõetyarthaþ | athavà saüvçtiþ saüketo lokavyavahàra ityarthaþ | sa càbhidhànàbhidheyaj¤ànaj¤eyàdilakùaõaþ | loke saüvçtirlokasaüvçtiþ | kiü punaralokasaüvçtirapyasti yata evaü vi÷iùyate lokasaüvçtiriti? yathàvasthitapadàrthànuvàda eùaþ, nàtraiùà cintàvatarati | athavà | timirakàmalàdyupahatendriyaviparãtadar÷anàvasthànàste 'lokàþ, teùàü yà saüvçtirasàvalokasaüvçtiþ | ato vi÷iùyate lokasaüvçtiriti | etacca madhyamakàvatàre vistareõoktaü tato veditavyam | lokasaüvçtyà satyaü lokasaüvçtisatyam | sarva evàyamabhidhànàbhidheyaj¤ànaj¤eyàdivyavahàro '÷eùo lokasaüvçtisatyamityucyate | na hi paramàrthata ete vyavahàràþ saübhavanti | tatra hi- nivçttamabhidhàtavyaü nivçtte cittagocare | anutpannàniruddhà hi nirvàõamiva dharmatà || iti kçtvà kutastatra paramàrthe vàcàü pravçttiþ kuto và j¤ànasya? sa hi paramàrtho 'parapratyayaþ ÷àntaþ pratyàtmavedya àryàõàü sarvaprapa¤càtãtaþ | sa nopadi÷yate na càpi j¤àyate | uktaü hi pårvam- aparapratyayaü ÷àntaü prapa¤cairaprapa¤citam | nirvikalpamanànàrthametattattvasya lakùaõam || iti | parama÷càsàvartha÷ceti paramàrthaþ | tadeva satyaü paramàrthasatyam | anayo÷ca satyayorvibhàgo vistareõa madhyamakàvatàràdavaseyaþ | tadetatsatyadvayamà÷ritya buddhànàü bhagavatàü dharmade÷anà pravartate | evaü vyavasthite de÷anàkrame- ye 'nayorna vijànanti vibhàgaü satyayordvayoþ | te tattvaü na vijànanti gambhãraü buddha÷àsane || 9 || atràha- yadi tarhi paramàrtho niùprapa¤casvabhàvaþ sa evàstu, tatkimanayà aparayà skandhadhàtvàyatanàryasatyapratãtyasamutpàdàdide÷anayà prayojanamaparamàrthayà? atatvaü hi parityàjyam | yacca parityàjyaü kiü tenopadiùñena? ucyate | satyametadevam | kiü tu laukikaü vyavahàramanabhyupagamya abhidhànàbhidheyaj¤ànaj¤eyàdilakùaõam, a÷akya eva paramàrtho de÷ayitum, ade÷ita÷ca na ÷akyo 'dhigantum, anadhigamya ca paramàrthaü na ÷akyaü nirvàõamadhigantumiti pratipàdayannàha- (##) vyavahàramanà÷ritya paramàrtho na de÷yate | paramàrthamanàgamya nirvàõaü nàdhigamyate || 10 || tasmànnirvàõàdhigamopàyatvàdava÷yameva yathàvasthità saüvçtiràdàvevàbhyupeyà bhàjanamiva salilàrthineti || 10 || tadevaü yaþ saüvçtiparamàrthalakùaõasatyadvayasya vyavasthàmapàkçtya ÷ånyatàü varõayati, taü tathàvidhaü pudgalam- vinà÷ayati durdçùñà ÷ånyatà mandamedhasam | sarpo yathà durgçhãto vidyà và duùprasàdhità || 19 || saüvçtisatyaü hi aj¤ànamàtrasamutthàpitaü niþsvabhàvaü buddhà tasya paramàrthalakùaõàü ÷ånyatàü pratipadyamàno yogã nàntadvaye patati | kiü tadàsãdyadidànãü nàstãtyevaü pårvaü bhàvasvabhàvànupalambhàt pa÷càdapi nàstitàü na pratipadyate | pratibimbàkàràyà÷ca lokasaüvçterabàdhanàt karmakarmaphaladharmàdharmàdikamapi na bàdhate | na càpi paramàrthaü bhàvasvabhàvatvena samàropayati | niþsvabhàvànàmeva padàrthànàü karmaphalàdidar÷anàt sasvabhàvanàü càdar÷anàt || yastu evaü satyadvayavibhàgamapa÷yan ÷ånyatàü saüskàràõàü pa÷yati, sa ÷ånyatàü pa÷yan mumukùurnàstitàü và saüskàràõàü parikalpayed, yadi và ÷ånyatàü kàücidbhàvataþ satãm, tasyà÷cà÷rayàrthaü bhàvasvabhàvamapi parikalpayet | ubhayathà càsya durdçùñà ÷ånyatà niyataü vinà÷ayet | kathaü kçtvà? yadi tàvatsarvamidaü ÷ånyaü sarvaü nàstãti parikalpayet, tadàsya mithyàdçùñiràpadyate | yathoktam- vinà÷ayati durdçùño dharmo 'yamavipa÷citam | nàstitàdçùñisamale yasmàdasminnimajjati || atha sarvàpavàdaü kartuü necchati, tadà niyatamasya ÷ånyatàyàþ pratikùepa àpadyate- kathaü hi nàma amã bhàvàþ sakalasuràsuranaralokairupalabhyamànà api ÷ånyà bhaviùyanti? tasmànna niþsvabhàvàrthaþ ÷ånyatàrthaþ, ityevaü pratikùipya saddharmavyasanasaüvartanãyena pàpakena karmaõà niyatamapàyànvayàt | yathoktamàryaratnàvalyàm- aparo 'pyasya durj¤ànànmårkhaþ paõóitamànikaþ | pratikùepavinaùñàtmà yàtyavãcimadhomukhaþ || iti | evaü tàvadabhàvena gçhyamàõà ÷ånyatà grahãtàraü vinà÷ayati | athàyaü bhàvena ÷ånyatàü parikalpayet, tadà÷rayàõàü ca saüskàràõàmastitvam, evamapi nirvàõagàmini màrge vipratipannatvàcchånyatopade÷avihvalo jàyeta | tadevaü bhàvaråpeõàpi ÷ånyatà gçhyamàõà grahãtàraü vinà÷ayati || nanu ca yadupakàrakaü tadanyathà [kriyamàõamakàloptamiva bãjaü na phalàya kalpate, kàloptaü ca mahate phalalàbhàya jàyate, evameva maõimantrauùadhàdibhi] rgçhyamàõaþ [sarpaþ] mahàntaü dhanaskandhamàvahati ÷iromaõigrahaõàt, tena ca vyàlagràhakàõàü jãvikàkalpanàt | yathodde÷atiraskàreõa (##) tu gçhyamàõo grahãtàrameva vinà÷ayati | yathà ca yathopade÷aü prasàdhità vidyà sàdhakamanugçhõàti, upade÷aparibhraùñà tu sàdhyamànà sàdhakameva vinà÷ayati, evamihàpi yathopade÷aü ÷ånyatà mahatã vidyà sàdhyamànà gçhyamàõà bhàvàbhàvàdigràhatiraskàreõa madhyamayà pratipadà grahãtàraü parameõa jàtijaràmaraõàdiduþkhahutà÷ana÷amanaikarasena nirupadhi÷eùanirvàõajaladharadhàràvarùamukhena yojayati | yathopade÷avi÷eùavigamena tu gçhyamàõà niyataü yathoditena nyàyena grahãtàrameva vinà÷ayati || yata÷caivaü ÷ånyatà durgçhãtà grahãtàraü vinà÷ayati, mandapraj¤ai÷ca a÷akyà samyaggrahãtum- ata÷ca pratyudàvçttaü cittaü de÷ayituü muneþ | dharmaü matvàsya dharmasya mandairduravagàhatàm || 12 || yasmàdayaü ÷ånyatàlakùaõo dharmo mandamedhasamalpapraj¤aü sattvaü viparyàsagrahaõàdvinà÷ayati, ata eva asya dharmasya mandairduravagàhatàü matvà anuttaràü samyaksaübodhimabhisaübudhya sarvasattvadhàtuü càvalokya dharmasya càtigàmbhãryam, saddharmaü de÷ayituü cittaü pratinivçttaü munerbuddhasya bhagavato mahopàyaj¤ànavi÷eùa÷àlinaþ | yathoktaü såtre- atha bhagavato 'ciràbhisaübuddhasyaitadabhavat- adhigato mayà dharmo gambhãro gambhãràvabhàso 'tarko 'tarkàvacaraþ såkùmaþ paõóitavij¤avedanãyaþ | sacettamahaü pareùàmàrocayeyam, pare ca me na vibhàvayeyuþ, sa mama vighàtaþ syàt, klamathaþ syàt, cetaso 'nudayaþ syàt | yannvahamekàkyaraõye pravivikte dçùñadharmasukhavihàramanupràpto vihareyam | iti vistaraþ || 12 || tadevaü satyadvayàviparãtavyavasthàmavij¤àya- ÷ånyatàyàmadhilayaü yaü punaþ kurute bhavàn | doùaprasaïgo nàsmàkaü sa ÷ånye nopapadyate || 13 || yo 'yaü bhavatà mahàn doùaprasaïgo 'smàsu prakùiptaþ- yadi ÷ånyamidaü sarvamudayo nàsti na vyayaþ | ityàdinà, sa yasmàt satyadvayavyavasthànabhij¤ena satà ÷ånyatàü ÷ånyatàrthaü ÷ånyatàprayojanaü ca yathàvadabuddhà upakùiptaþ, so 'smàkaü ÷ånye ÷ånyatàvàde nopapadyate | yata÷ca nopapadyate, ato yaü bhavàn doùaprasaïgaü ÷ånyatàyàmudbhàvayan ÷ånyatàyàmadhilayamadhikùepaü niràkaraõaü pratikùepaü karoti, so 'dhilayo 'smàkaü nopapadyate | abhàvàrthaü hi ÷ånyatàrthamadhyàropya prasaïga udbhàvito bhavatà | na ca vayamabhàvàrthaü ÷ånyatàrthaü vyàcakùmahe, kiü tarhi pratãtyasamutpàdàrtham | ityato na yuktametat ÷ånyatàdar÷anadåùaõam || 13 || na ca kevalaü yathoktadoùaprasaïgo 'smatpakùe nàvatarati, api khalu sarvameva satyàdi vyavasthànaü sutaràmupapadyate iti pratipàdayannàha- (##) sarvaü ca yujyate tasya ÷ånyatà yasya yujyate | sarvaüna yujyate tasya ÷ånyaü yasya na yujyate || 14 || yasya hi sarvabhàvasvabhàva÷ånyateyaü yujyate, tasya sarvametad yathopavarõitaü yujyate | kathaü kçtvà? yasmàt pratãtyasamutpàdaü hi vayaü ÷ånyateti vyàcakùmahe- yaþ pratyayairjàyati sa hyajàto na tasya utpàdu svabhàvato 'sti | yaþ pratyayàdhãnu sa ÷ånya ukto yaþ ÷ånyatàü jànati so 'pramattaþ || iti gàthàvacanàt | "÷ånyàþ sarvadharmà niþsvabhàvayogena" iti praj¤àpàramitàbhidhànàt || tasmàdyasyeyaü ÷ånyatà yujyate rocate kùamate, tasya pratãtyasamutpàdo yujyate | yasya pratãtyasamutpàdo yujyate, tasya catvàryàryasatyàni yujyante | kathaü kçtvà? yasmàt pratãtyasamutpannaü hi duþkhaü bhavati nàpratãtyasamutpannam | tacca niþsvabhàvatvàcchånyam | sati ca duþkhe duþkha samudayo duþkhanirodho duþkhanirodhagàminã ca pratipad yujyate | tata÷ca duþkhaparij¤ànaü samudayaprahàõaü nirodhasàkùàtkaraõaü màrgabhàvanà ca yujyate | sati ca duþkhàdisatyaparij¤ànàdike phalàni yujyante | satsu ca phaleùu phalasthà yujyante | satsu ca phalastheùu pratipannakà yujyante | satsu ca pratipannakaphalastheùu saügho yujyate | àryasatyànàü ca sadbhàve sati saddharmo 'pi yujyate | sati ca saddharme saüghe ca buddho 'pi yujyate | tata÷ca trãõyapi ratnàni yujyante | laukikalokottarà÷ca padàrthàþ sarve vi÷eùàdhigamà yujyante | dharmàdharmaü tatphalaü sugatidurgatiþ laukikà÷ca sarvasaüvyavahàrà yujyante | tadevam- sarvaü ca yujyate tasya ÷ånyatà yasya yujyate | yasya sarvabhàvasvabhàva÷ånyatà yujyate, tasya sarvametad yathoditaü yujyate, saüpadyate ityarthaþ | yasya tu ÷ånyatà yathodità na yujyate, tasya pratãtyasamutpàdàbhàvàt sarvaü na yujyate | yathà ca na yujyate, tathà vistareõa pratipàdayiùyati || 14 || tadevamàsmàkãne supari÷uddhatare sarvavyavasthàsu aviruddhe vyavasthite, atisthåle atyàsanne tadviruddhe ca svakãye pakùe doùavati atimogho yathàvadavasthitau guõadoùàvapa÷yan- sa tvaü doùànàtmanãnànasmàsu paripàtayan | a÷vamevàbhiruóhaþ sanna÷vamevàsi vismçtaþ || 15 || (##) yathà hi ka÷cid yamevà÷vamàråóhaþ, tameva vismçtaþ san, tadapahàradoùeõa parànupàlabhate, evameva bhavàn pratãtyasamutpàdalakùaõa÷ånyatàdar÷anà÷vamàråóha eva atyantavikùepàttamanupalambhamàno 'smàn parivadati || 15 || ke punaste parasya doùàþ, yànanupalabhamànaþ ÷ånyatàvàdinameva upàlabhate iti, tàn pratipàdayannàha- svabhàvàdyadi bhàvànàü sadbhàvamanupa÷yasi | ahetupratyayàn bhàvàüstvamevaü sati pa÷yasi || 16 || yadi tvaü svabhàvena vidyamànàn bhàvàn pa÷yasi, tadà svabhàvasya hetupratyayanirapekùatvàt ahetupratyayàn avidyamànahetupratyayàn padàrthàn bàhyàdhyàtmikabhedabhinnàn nirhetukàn tvamevaü sati pa÷yasi || 16 || sati ca ahetukatvàbhyupagame- kàryaü ca kàraõaü caiva kartàraü karaõaü kriyàm | utpàdaü ca nirodhaü ca phalaü ca pratibàdhase || 17 || kathaü kçtvà? yadãha ghañaþ svabhàvato 'stãti parikalpayasi, tadà asya svabhàvato vidyamànasya kiü mçdàdibhirhetupratyayaiþ prayojanamiti teùàmabhàvaþ syàt | nirhetukaü ca kàryaü ghañàkhyaü nopapadyate | asati càsmiü÷cakràdikasya karaõasya, kartuþ kumbhakàrasya ghañakaraõakriyàyà÷càbhàvà dutpàdanirodhayorabhàvaþ | asato÷cotpàdanirodhayoþ kutaþ phalam? iti sasvabhàvàbhyupagame sati sarvametat kàryàdikaü pratibàdhase | tadevaü bhavataþ sasvabhàvàbhyupagame sati sarvameva na yujyate || 17 || asmàkaü tu bhàvasvabhàva÷ånyatàvàdinàü sarvametadupapadyate | kiü kàraõam? yasmàdvayam- yaþ pratãtyasamutpàdaþ ÷ånyatàü tàü pracakùmahe | sà praj¤aptirupàdàya pratipatsaiva madhyamà || 18 || yo 'yaü pratãtyasamutpàdo hetupratyayànapekùya aïkuravij¤ànàdãnàü pràdurbhàvaþ, sa svabhàve nànutpàdaþ | ya÷ca svabhàvenànutpàdo bhàvànàü sà ÷ånyatà | yathà bhagavatoktam- yaþ pratyatyairjàyati sa hyajàto na tasya utpàdu svabhàvato 'sti | yaþ pratyayàdhãnu sa ÷ånya ukto yaþ ÷ånyatàü jànati so 'pramattaþ || iti | tathà àryalaïkàvatàre- "svabhàvànutpattiü saüdhàya mahàmate sarvadharmàþ ÷ånyà iti mayà de÷itàþ" || iti vistareõoktam || dvayardha÷atikàyàm- "÷ånyàþ sarvadharmà niþsvabhàvayogena" || iti || yà ceyaü svabhàva÷ånyatà sà praj¤aptirupàdàya, saiva ÷ånyatà upàdàya praj¤aptiriti vyavasthàpyate | cakràdãnyupàdàya rathàïgàni rathaþ praj¤apyate | tasya yà svàïgànyupàdàya praj¤aptiþ, sà (##) svabhàvenànutpattiþ, yà ca svabhàvenànutpattiþ, sà ÷ånyatà | saiva svabhàvànutpattilakùaõà ÷ånyatà madhyamà pratipaditi vyavasthàpyate | yasya hi svabhàvenànutpattiþ, tasya astitvàbhàvaþ, svabhàvena cànutpannasya vigamàbhàvànnàstitvàbhàva iti | ato bhàvàbhàvàntadvayarahitatvàt sarvasvabhàvànutpattilakùaõà ÷ånyatà madhyamà pratipat, madhyamo màrga ityucyate | tadevaü pratãtyasamutpàdasyaivaità vi÷eùa saüj¤àþ- ÷ånyatà, upàdàya praj¤aptiþ, madhyamà pratipad iti || 18 || vicàryamàõa÷ca sarvathà- apratãtya samutpanno dharmaþ ka÷cinna vidyate | yasmàttasmàda÷ånyo hi dharmaþ ka÷cinna vidyate || 19 || yo hi apratãtyasamutpanno dharmaþ, sa na saüvidyate | yathoktaü ÷atake- apratãtyàstità nàsti kadàcitkasyacitkvacit | na kadàcitkvacitka÷cidvidyate tena ÷à÷vataþ || àkà÷àdãni kalpyante nityànãti pçthagjanaiþ | laukikenàpi teùvarthànna pa÷yanti vicakùaõàþ || iti | uktaü ca bhagavatà- pratãtya dharmànadhigacchate vidå na càntadçùñãya karoti ni÷rayam | sahetu sapratyaya dharma jànati ahetu apratyaya nàsti dharmatà || evam- apratãtya samutpanno dharmaþ ka÷cinna vidyate | apratãsamutpanna÷ca ÷ånyaþ | tasmàda÷ånyo dharmo nàsti | yata etadevam, ato 'smàkaü sarvadharmà÷ca÷ånyàþ, na ca paroktadoùaprasaïgaþ || 19 || bhavatastu sasvabhàvavàdinaþ- yadya÷ånyamidaü sarvamudayo nàsti na vyayaþ | tadà niyatamudayavyayayorabhàve sati- caturõàmàryasatyànàmabhàvaste prasajyate || 20 || kiü kàraõam? yasmàt- apratãtya samutpannaü kuto duþkhaü bhaviùyati | anityamuktaü duþkhaü hi tatsvàbhàvye na vidyate || 21 || yaddhi sasvabhàvam, na tatpratãtyotpadyate | yacca apratãtya samutpannam, na tadanityaü bhavati | na hi gaganakusumamavidyamànamanityam | anityaü ca duþkhamuktaü bhavagatà- yadanityaü tadduþkhamiti | tathà ca ÷ataka÷àstre- (##) anityasya dhruvà pãóà pãóà yasya na tatsukham | tasmàdanityaü yatsarvaü duþkhaü taditi jàyate || iti | yacca anityaü svàbhàvye sasvabhàvatve 'bhyupagamyamàne bhàvànàm, tanna vidyata iti || 21 || evaü tàvat sasvabhàvatve sati bhàvànàü duþkhaü na yujyate | na ca kevalaü duþkhameva na yujyate, sati sasvabhàvàbhyupagame samudayo 'pi na yujyate iti pratipàdayannàha- svabhàvato vidyamànaü kiü punaþ samudeùyate | tasmàtsamudayo nàsti ÷ånyatàü pratibàdhataþ || 22| iha samudetyasmàdduþkhamiti duþkhasya hetu [taþ] samudaya ityucyate | tadasya duþkhasya ÷ånyatàü pratibàdhamànasya sasvabhàvaü duþkhamabhyupagacchataþ tasya punarutpàdavaiyarthyàt taddhetukalpanàvaiyarthyameva, ityevaü ÷ånyatàü pratibàdhamànasya samudayo 'pi bhavato na yujyate || 22 || svàbhàvikameva duþkhamabhyupagacchato duþkhanirodho 'pi na yujyate iti pratipàdayannàha- na nirodhaþ svabhàvena sato duþkhasya vidyate | svabhàvaparyavasthànànnirodhaü pratibàdhase || 23 || yadi hi svabhàvato duþkhaü syàt, tadà svabhàvasyànapàyitvàt kuto 'sya nirodhatvamiti? evaü svabhàvaparyavasthànàt svabhàvaü gçhãtvà pratyavatiùñhamàno duþkhanirodhamapi pratibàdhase || 23 || idànãmàryamàrgo 'pi sasvabhàvavàdino yathà nopapadyate tathà pratipàdayannàha- svàbhàvye sati màrgasya bhàvanà nopapadyate | athàsau bhàvyate màrgaþ svàbhàvyaü te na vidyate || 24 || yadi hi sasvabhàvà bhàvà bhaveyuþ, tadà màrgo 'pi sasvabhàva eveti kçtvà abhàvita evàsàvasti | tasya kiü punarbhàvanayeti? evam- svàbhàvye sati màrgasya bhàvanà nopapadyate | atha asya màrgasya bhàvanà abhyupagamyate bhavatà, evaü tarhi svabhàvatà àryamàrgasya na syàt, kàryatvàdityabhipràyaþ || 24 || api ca- duþkhasya nirodhapràptyarthaü samudayasya ca prahàõàrthaü bhàvanà màrgasyeùyate | pårvoktena tu nyàyena sasvabhàvavàdino bhavataþ- yadà duþkhaü samudayo nirodha÷ca na vidyate | màrgo duþkhanirodhatvàt katamaþ pràpayiùyati || 25 || nàstyeva asau duþkhanirodhaþ, yannirodhànmàrgo bhàvitaþ san pràpayiùyati | tasmàdàryamàrgo 'pyevaü nopapadyata iti | evaü sasvabhàvavàdinaþ caturõàmàryasatyànàmabhàvaþ pràpnoti || 25 || idànãü duþkhàdiparij¤ànàdikamapi yathà parasya na saübhavati, tathà pratipàdayannàha- (##) svabhàvenàparij¤ànaü yadi tasya punaþ katham | parij¤ànaü nanu kila svabhàvaþ samavasthitaþ || 26 || yadi pårvaü duþkhamaparij¤àtasvabhàvaü tat pa÷càt parij¤àyata iti kalpyate, tadayuktam | kiü kàraõam? yasmànnanu kila svabhàvaþ samavasthitaþ | yo hi svabhàvaþ, sa kila loke samavasthitaþ, naivànyathàtvamàpadyate, vahnerauùõyavat | yadà ca svabhàvasyànyathàtvaü nàsti, tadà pårvamaparij¤àtasvabhàvasya duþkhasya pa÷càdapi parij¤ànaü nopapadyata iti | ato duþkhaparij¤ànamapi na saübhavati || 26 || yadà caitadduþkhaparij¤ànamapi na saübhavati, tadà- prahàõasàkùàtkaraõe bhàvanà caivameva te | parij¤àvanna yujyante catvàryapi phalàni ca || 27 || yadetat samudayasya prahàõaü nirodhasya ca sàkùàtkaraõam, te ete dve prahàõasàkùàtkaraõe yà ca màrgasya bhàvanà, eùàpi | evameva te duþkhaparij¤ànàsaübhavànna yujyante | samudayasya svabhàvenàprahãõasya svabhàvasyànapàyitvàt pa÷càdapi prahàõaü nopapadyate | evaü bhàvanàsàkùàtkaraõe 'pi yojyam | na ca kevalaü parij¤ànàdikameva na saübhavati sasvabhàvavàde, api ca- parij¤àvanna yujyante catvàryapi phalàni ca | yathà svabhàvenàparij¤àtasya duþkhasya parij¤ànaü na yuktam, evaü svabhàvenàvidyamànasya pårvaü srotaàpattiphalasya pa÷càdastitvaü na saübhavati | yathà srotaàpattiphalasya, evaü sakçdàgàmyanàgàmyarhatphalànàmabhàvo veditavyaþ || 27 || na ca kevalametàni phalàni parij¤àvanna yujyante, kiü tarhi adhigamo 'pyeùàü na yujyata iti pratipàdayannàha- svabhàvenànadhigataü yatphalaü tatpunaþ katham | ÷akyaü samadhigantuü syàtsvabhàvaü parigçhõataþ || 28 || svabhàvasyàvijahanaprakçtikatvàdbhàvasvabhàvavàdamabhyupagacchataþ pårvamanadhigatasvabhàvànàü pa÷càdapyadhigamo nopapadyate || 28 || tata÷ca- phalàbhàve phalasthà no na santi pratipannakàþ | saügho nàsti na cetsanti te 'ùñau puruùapudgalàþ || 29 || abhàvàccàryasatyànàü saddharmo 'pi na vidyate | dharme càsati saüghe ca kathaü buddho bhaviùyati || 30 || anayo÷ca ÷lokayoþ pårvavadevàrtho veditavyaþ || 29-30 || api ca- sasvabhàvàbhyupagame sati- (##) apratãtyàpi bodhiü ca tava buddhaþ prasajyate | apratãtyàpi buddhaü ca tava bodhiþ prasajyate || 31 || yadi hi svabhàvato buddho nàma ka÷cid bhàvaþ syàt, sa bodhiü sarvaj¤aj¤ànamapratãtyàpi anapekùyàpi syàt | akçtrimaþ svabhàvo hi nirapekùaþ paratra ca | iti vacanàt | tathà vinàpi buddhena bodhiþ syàt, anapekùyàpi buddhaü nirà÷rayà bodhiþ syàt || 31 || kiü cànyat- ya÷càbuddhaþ svabhàvena sa bodhàya ghañannapi | na bodhisattvacaryàyàü bodhiü te 'dhigamiùyati || 32 || iha hi buddhatvàtpårvamabuddhasvabhàvasya sataþ pudgalasya satyàmapi bodhisattvacaryàyàü bodhyarthaü ghañamànasyàpi naiva bodhiþ syàt, abuddhasvabhàvasya vyàvartayituma÷akyatvàt || 32 || kiü cànyat- na ca dharmamadharmaü và ka÷cijjàtu kariùyati | kima÷ånyasya kartavyaü svabhàvaþ kriyate na hi || 33 || sati hi svabhàvavàdàbhyupagame dharmàdharmayoþ karaõaü nopapadyate | kiü hi a÷ånyasya kartavyam? na hi svabhàvasyà÷ånyasya kàraõamupapadyate vidyamànatvàt || 33 || kiü cànyat- vinà dharmamadharmaü ca phalaü hi tava vidyate | dharmàdharmanimittaü ca phalaü tava na vidyate || 34 || yadetaddharmàdharmanimittakamiùñàniùñaphalam, yadi tat svabhàvato 'sti, tad vinàpi dharmàdharmàbhyàü syàt | yadà ca vinà dharmàdharmaü phalaü tavàsti, tadà dharmàdharmajaü phalaü tava na saübhavati | dharmàdharmopàrjanavaiyarthyaü syàt, dharmàdharmanimittaü ca phalaü tava na vidyate | iti | atha dharmàdharmanimittakaü phalaü bhavatãti parikalpyate, na tarhi tatphalama÷ånyamiti pratipàdayannàha- dharmàdharmanimittaü và yadi te vidyate phalam | dharmàdharmasamutpannama÷ånyaü te kathaü phalam || 35 || ÷ånyamevaitat, pratãtyasamutpannatvàt, pratibimbavat, ityabhipràyaþ || 35 || api ca | sarva eva hyete 'gaccha, kuru, paca, pañha, tiùñha' ityevamàdayo laukikà vyavahàràþ pratãtyasamutpannàþ | tàn yadi sasvabhàvànicchati bhavàn, tadà bhavatà pratãtyasamutpàdo bàdhito bhavati |tadbàdhanàcca sarva eva laukikà vyavahàrà bàdhità bhavantãti pratipàdayannàha- (##) sarvasaüvyavahàràü÷ca laukikàn pratibàdhase | yatpratãtyasamutpàda÷ånyatàü pratibàdhase || 36 || yacchabdaþ kriyàvi÷eùaõam | yadbàdhase ityanena saübadhyate || 36 || kiü cànyat- na kartavyaü bhavetkiücidanàrabdhà bhavetkriyà | kàrakaþ syàdakurvàõaþ ÷ånyatàü pratibàdhataþ || 37 || yadi hi svaråpa÷ånyàþ padàrthà na bhaveyuþ, sasvabhàvà eva bhaveyuþ, tadà svabhàvasya vidyamànatvànna kenacit kasyacit kiücit kartavyaü syàt | na hi nabhaso 'nàvaraõatvaü kenacit kriyate | akriyamàõà ca kriyà syàt | kriyàü càkurvàõasya kàrakatvaü syàt | na caitadevamiti | tasmànnà÷ånyàþ padàrthàþ || 37 || kiü cànyat- ajàtamaniruddhaü ca kåñasthaü ca bhaviùyati | vicitràbhiravasthàbhiþ svabhàve rahitaü jagat || 38 || [vicitràbhiravasthàmiþ svabhàvaracitaü svabhàvenaiva racitamapratãtyasamutpannaü jagat svabhàva÷ånyavàdinàm |] svabhàvenaiva yadi bhàvàþ [sasvabhàvàþ] syuþ, tadà svabhàvasyàkçtrimatvàdavyàvartanatvàcca sarvamidaü jagadajàtamaniruddhaü ca syàt | ajàtàniruddhatvàjjagat kåñasthaü syàt | hetupratyayànapekùaü vicitràbhiravasthàbhã rahitamapratãtyasamutpannaü jagada÷ånyavàdinàü syàt | yathoktaü pitàputrasamàgame- syàdyadi kiücida÷ånyaü na vadejjinu tasya vyàkaraõam | tathàhi sthitaü tat svake svake bhàve | kåñasthamavikàraü na tasya vçddhirna parihàõiþ || iti || tathà àryahastikakùyasåtre- yadi koci dharmàõa bhavetsvabhàvaþ tatraiva gaccheya jinaþ sa÷ràvakaþ | kåñasthadharmàõa siyà na nirvçtã na niùprapa¤co bhavi jàtu paõóitaþ || iti || 38 || na ca kevalaü sasvabhàvavàdàbhyupagame laukikà eva vyavahàrà nopapadyante, api ca lokottarà eva [api?] nopapadyante iti pratipàdayannàha- (##) asaüpràptasya ca pràptirduþkhaparyantakarma ca | sarvakle÷aprahàõaü ca yadya÷ånyaü na vidyate || 39 || yadi hi a÷ånyaü sasvabhàvaü sarvametat syàt, tadà yadasaüpràptaü tadasaüpràptameva, iti asaüpràptasya ca phalasya pràptirna syàt | tadà duþkhaparyantakàraõaü ca pårvaü nàbhåditi sàüpratamapi na syàt | sarveùàü ca kle÷ànàü pårvaü prahàõaü nàbhåditi pa÷càdapi prahàõaü na syàt || 39 || tadevaü yasmàt sasvabhàvavàdàbhyupagame sati sarvametanna yujyate, ataþ- yaþ pratãtyasamutpàdaü pa÷yatãdaü sa pa÷yati | duþkhaü samudayaü caiva nirodhaü màrgameva ca || 40 || yo hi sarvadharmapratãtyasamutpàdalakùaõàü svabhàva÷ånyatàü samyak pa÷yati, sa catvàri àryasatyàni pa÷yati yathàbhåtàni tattvataþ | yathoktamàryama¤ju÷rãparipçcchàyàm- yena ma¤ju÷rãranutpàdaþ sarvadharmàõàü dçùñaþ, tena duþkhaü parij¤àtam | yena nàstità sarvadharmàõàü dçùñà, tasya samudayaþ prahãõaþ | yena atyantaparinirvçtàþ sarvadharmà dçùñàþ, tena nirodhaþ sàkùàtkçtaþ | yena ma¤ju÷rãrabhàvaþ sarvadharmàõàü dçùñaþ, tena màrgo bhàvitaþ || iti vistaraþ || uktaü ca àryadhyàyitamuùñisåtre- atha khalu bhagavàn ma¤ju÷riyaü kumàrabhåtametadavocat- caturõà ma¤ju÷rãràryasatyànàü yathàbhåtàdar÷anàccaturbhirviparyàsairviparyastacittàþ sattvà evabhimamabhåtaü saüsàraü nàtikràmanti | evamukte ma¤ju÷rãþ kumàrabhåto bhagavantametadavocat- de÷ayatu bhagavàn kasyopalambhataþ sattvàþ saüsàraü nàtikràmanti? bhagavànàha- àtmàtmãyopalambhato ma¤ju÷rãþ sattvàþ saüsàraü nàtikràmanti | tat kasya hetoþ? yo hi ma¤ju÷rãràtmànaü paraü ca samanupa÷yati, tasya karmàbhisaüskàrà bhavanti | bàlo ma¤ju÷rãra÷rutavàn pçthagjano 'tyantaparinirvçtàn sarvadharmànaprajànànaþ àtmànaü paraü ca upalabhate, upalabhya abhinivi÷ate, abhiniviùñaþ san rajyate duùyate muhyate | sa rakto duùño måóhaþ san trividhaü karma abhisaüskaroti kàyena vàcà manasà | saþ asatsamàropeõa vikalpayati- ahaü raktaþ, ahaü duùñaþ, ahaü måóhaþ iti | tasya tathàgata÷àsane pravrajitasya evaü bhavati- ahaü ÷ãlavàn, ahaü brahmacàrã, saüsàraü samatikràmiùyàmi, ahaü nirvàõamanupràpsyàmi, ahaü duþkhebhyo mokùyàmi | sa kalpayati- ime dharmàþ ku÷alàþ, ime dharmà aku÷alà iti, ime dharmàþ prahàtavyàþ, ime dharmàþ sàkùàtkartavyàþ, duþkhaü parij¤àtavyam, samudayaþ prahàtavyaþ, nirodhaþ sàkùàtkartavyaþ, màrgo bhàvayitavyaþ | sa kalpayati anityàþ sarvasaüskàràþ, àdãptàþ sarvasaüskàràþ | yannvahaü sarvasaüskàrebhyaþ palàyeyam | tasyaiva mavekùamàõasya utpadyate nirvitsahagato manasikàraþ animittapurogataþ | tasyaivaü bhavati- eùà sà duþkhaparij¤à, yeyameùàü dharmàõàü parij¤à | tasyaivaü bhavati- yannvahaü samudayaü prajaheyam | sa sarvadharmebhya artãyate jehrãyate vitarati vijugupsate uttrasyati saütrasyati saütràsamàpadyate | tasyaivaü bhavati- iyameùàü dharmàõàü sàkùàtkriyà, idaü samudayaprahàõam, yadidamebhyo dharmebhyo 'rtãyanà | tasyaivaü bhavati- nirodhaþ sàkùàtkartavyaþ | samudayaü kalpayitvà nirodhaü saüjànàti | tasyaivaü (##) bhavati- eùà sà nirodhasàkùàtkriyà | tasyaivaü bhavati- yannånamahaü màrgaü bhàvayeyam | sa eko rahogatastàn dharmàn manasi kurvan ÷amathaü pratilabhate | tasya tena nirvitsahagatena manasikàreõa ÷amatha utpadyate | tasya sarvadharmeùu cittaü na pralãyate prativahati pratyudàvartate | tebhya÷càrtãyate jehrãyate, anabhinandanàcittaü samutpadyate | tasyaivaü bhavati- mukto 'smi sarvaduþkhebhyaþ, na mama bhåyaþ uttariü kiücitkaraõãyam, arhannasmãtyàtmànaü saüjànàti | sa maraõakàlasamaye utpattimàtmano deveùu pa÷yati | tasya kàïkùà vicikitsà ca bhavati buddhabodhau | sa vicikitsàmàpatitaþ kàlagato mahànirayeùu prapatati | tatkasya hetoþ? yathàpãdamanutpannàn sarvadharmàn vikalpayitvà tathàgate vicikitsàü vimatimutpàdayati || atha khalu ma¤ju÷rãþ kumàrabhåto bhagavantametadavocat- kathaü punarbhagavan catvàri àryasatyàni draùñavyàni? bhagavànàha- yena ma¤ju÷rãranutpannàþ sarvadharmà dçùñàþ, tena duþkhaü parij¤àtam | yena asamutthitàþ sarvadharmà dçùñàþ, tasya samudayaþ prahãõaþ | yena atyantaparinirvçtàþ sarvadharmà dçùñàþ, tena nirodhaþ sàkùàtkçtaþ | yena atyanta÷ånyàþ sarvadharmà dçùñàþ, tena màrgo bhàvitaþ | yena ma¤ju÷rãrevaü catvàri àryasatyàni dçùñàni, sa na kalpayati- ime dharmàþ ku÷alàþ, ime dharmà aku÷alàþ, ime dharmàþ prahàtavyàþ, ime dharmàþ sàkùàtkartavyàþ, duþkhaü parij¤àtavyam, samudayaþ prahàtavyaþ, nirodhaþ sàkùàtkartavyaþ, màrgo bhàvayitavyaþ iti | tat kasya hetoþ? tathàhi sa taü dharmaü na samanupa÷yati nopalabhate yaü parikalpayet | bàlapçthagjanàstvetàn dharmàn kalpayanto rajyanti ca dviùyanti ca muhyanti ca | sa na kaüciddharmamàvyåhati nirvyåhati | tasyaivamanàvyåhato 'nirvyåhatastraidhàtuke cittaü na sajjati | ajàtaü sarvatraidhàtukaü samanupa÷yati màyopamaü svapnopamaü prati÷rutkopamam || evaüsvabhàvàn sarvadharmàn pa÷yan anunayapratidhàpagato bhavati sarvasattveùu | tat kasya hetoþ? tathàhi sa tàn dharmàn nopalabhate yatrànunãyeta và pratihanyeta và | sa àkà÷asamena cittena buddhamapi na samanupa÷yati, dharmamapi na samanupa÷yati, saüdhamapi na samanupa÷yati | sarvadharmàn ÷ånyàniti samanupa÷yan na kvaciddharme vicikitsàmutpàdayati | avicikitsan nirupàdàno bhavati | nirupàdàno 'nupàdàya parinirvàtãti vistaraþ || 40 || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau àryasatyaparãkùà nàma caturviü÷atitamaü prakaraõam || (##) 25 nirvàõaparãkùà pa¤caviü÷atitamaü prakaraõam | atràha- yadi ÷ånyamidaü sarvamudayo nàsti na vyayaþ | prahàõàdvà nirodhàdvà kasya nirvàõamiùyate || 1 || iha hi bhagavatà uùitabrahmacaryàõàü tathàgata÷àsanapratipannànnàü dharmànudharmapratipattiyuktànàü pudgalànàü dvividhaü nirvàõamupavarõitaü sopadhi÷eùaü nirupadhi÷eùaü ca | tatra nirava÷eùasya avidyàràgàdikasya kle÷agaõasya prahàõàt sopadhi÷eùaü nirvàõamiùyate | tatra upadhãyate 'sminnàtmasnehaþ iti upadhiþ | upadhi÷abdena àtmapraj¤aptinimittàþ pa¤copàdànaskandhà ucyante | ÷iùyata iti ÷eùaþ, upadhireva ÷eùaþ upadhi÷eùaþ, saha upadhi÷eùeõa vartate iti sopadhi÷eùam | kiü tat? nirvàõam | tacca skandhamàtrakameva kevalaü satkàyadçùñayàdikle÷ataskararahitamava÷iùyate nihatà÷eùacauragaõagràmamàtràvasthànasàdharmyeõa | tat sopadhi÷eùaü nirvàõam | yatra tu nirvàõe skandhapa¤cakamapi nàsti, tannirupadhi÷eùaü nirvàõam | nirgataþ upadhi÷eùo 'sminniti kçtvà | nihatà÷eùacauragaõasya gràmamàtrasyàpi vinà÷asàdharmyeõa | tadeva ca adhikçtya ucyate- abhedi kàyo nirodhi sa¤¤à vedanà pi ti dahaüsu sabbà | våpasamiüsu saükhàrà vi¤¤àõamatthamagamà ti || tathà- asaülãnena kàyena vedanàmadhyavàsayat | pradyotasyeva nirvàõaü vimokùastasya cetasaþ || iti | tadevaü nirupadhi÷eùaü nirvàõaü skandhànàü nirodhàllabhyate | etacca dvividhaü nirvàõaü kathaü yujyate yadi kle÷ànàü skandhànàü ca nirodho bhavati? yadà tu sarvamidaü ÷ånyam, naiva kiücidutpadyate nàpi kiücinnirudhyate, tadà kutaþ kle÷àþ, kuto và skandhàþ, yeùàü nirodhe nirvàõaü syàditi? tasmàdvidyata eva bhàvànàü svabhàva iti || 1 || atrocyate | nanu evamapi sasvabhàvàbhyupagame- yadya÷ånyamidaü sarvamudayo nàsti na vyayaþ | prahàõàdvà nirodhàdvà kasya nirvàõamiùyate || 2 || (##) svabhàvena hi vyavasthitànàü kle÷ànàü skandhànàü ca svabhàvasyànapàyitvàt kuto nivçttiþ, yatastannivçttyà nirvàõaü syàditi? tasmàt svabhàvavàdinàü naiva nirvàõamupapadyate | na ca ÷ånyatàvàdinaþ skandhanivçttilakùaõaü kle÷anivçttilakùaõaü và nirvàõamicchanti yatasteùàmayaü doùaþ syàditi | ataþ anupàlambha evàyaü ÷ånyavàdinàm || 2 || yadi khalu ÷ånyatàvàdinaþ kle÷ànàü skandhànàü và nivçttilakùaõaü nirvàõaü necchanti, kiülakùaõaü tarhi icchanti? ucyate- aprahãõamasaüpràptamanucchinnama÷à÷vatam | aniruddhamanutpannametannirvàõamucyate || 3 || yaddhi naiva prahãyate ràgàdivat, nàpi pràpyate ÷ràmaõyaphalavat, nàpyucchidyate skandhàdivat, yaccàpi na nityama÷ånyavat, tat svabhàvato 'niruddhamanutpannaü ca sarvaprapa¤copa÷amalakùaõaü nirvàõamuktam | tat kutastasminnitthaüvidhe niùprapa¤ce kle÷akalpanà yeùàü kle÷ànàü prahàõànnirvàõaü bhavet? kuto và skandhakalpanà tatra, yeùàü skandhànàü nirodhàt tadbhavet? yàvaddhi etàþ kalpanàþ pravartante, tàvannàsti nirvàõàdhigamaþ, sarvaprapa¤caparikùayàdeva tadadhigamàt || atha syàt- yadyapi nirvàõe na santi kle÷àþ, na càpi skandhàþ, tathàpi nirvàõàdarvàgvidyante | tatasteùàü parikùayànnirvàõaü bhaviùyatãti | ucyate | tyajyatàmayaü gràhaþ, yasmànnirvàõàdarvàk svabhàvato vidyamànànàü na punarabhàvaþ ÷akyate kartum | tasmànnirvàõàbhilàùiõà tyàjyaiùà kalpanà | vakùyati hi- nivàõasya ca yà koñiþ koñiþ saüsaraõasya ca | na tayorantaraü kiücitsusåkùmamapi vidyate || iti | tadevaü nirvàõe na kasyacit prahàõaü nàpi kasyacinnirodha iti vij¤eyam | tata÷ca nirava÷eùakalpanàkùayaråpameva nirvàõam | uktaü ca bhagavatà- nirvçtti dharmàõa ca asti dharmà ye neha astã na te jàtu asti | astãti nàstãti ca kalpanàvatàmevaü carantàna na duþkha ÷àmyati || iti | asyà gàthàyà ayamarthaþ- nivçtau nirupadhi÷eùe nirvàõadhàtau dharmàõàü kle÷akarmajanmalakùaõànàü skandhànàü và sarvathà astaügamàdastitvaü nàsti, evaü ca sarvavàdinàmabhimatam | ye tarhi dharmà iha nirvçtau na santi, pradãpodayàdandhakàropalabdharajjusarpabhayàdivat, na te jàtu asti, na te dharmàþ kle÷akarmajanmàdilakùaõàþ kasmiü÷cit kàle saüsàràvasthàyàmapi tattvato (##) vidyante | na hi rajjuþ andhakàràvasthàyàü svaråpataþ sarpo 'sti, sadbhåtasarpavat andhakàre 'pi àloke 'pi kàyacakùurbhyàmagrahaõàt | kathaü tarhi saüsàraþ iti cet, ucyate | àtmàtmãyàsadgrahagrastànàü bàlapçthagjanànàmasatsvaråpà api bhàvàþ satyataþ pratibhàsante taimirikàõàmiva asatke÷ama÷akàdaya iveti | àha- astãti nàstãti ca kalpanàvatàmevaü carantàna na duþkha ÷àmyati | iti | astãti bhàvasadbhàvakalpanàvatàü jaiminãyakàõàdakàpilàdãnàü vaibhàùikaparyantànàm| nàstãti ca kalpanàvatàü nàstikànàmapàyagatiniùñhànàm | tadanyeùàü ca atãtànàgatasaüsthànàü vij¤aptiviprayuktasaüskàràõàü nàstivàdinàü tadanyadastivàdinàm, parikalpitasvabhàvasya nàstivàdinàm, paratantrapariniùpannasvabhàvayorastivàdinàm, evamastinàstivàdinàmevaü caratàü na duþkhaü saüsàraþ ÷àmyatãti | tathà- yatha ÷aïkitena viùasaüj¤a abhyupeti no càpi koùñha gantu àviùña papadyate | evameva bàlu 'pagato ..... jàyi mriyate sadà abhåto || iti | tadevaü na kasyacinnirvàõe prahàõaü nàpi kasyacinnirodha iti vij¤eyam | tata÷ca sarvakalpanàkùayaråpameva nirvàõam | yathoktamàryaratnàvalyàm- na càbhàvo 'pi nirvàõaü kuta evàsya bhàvanà | bhàvàbhàvaparàmar÷akùayo nirvàõamucyate || iti || 3 || ye tu sarvakalpanopa÷amaråpaü nirvàõamapratipadyamànàþ bhàvàbhàvatadubhayànubhayaråpaü nirvàõaü parikalpayanti, tàn prati ucyate- bhàvastàvanna nirvàõaü jaràmaraõalakùaõam | prasajyetàsti bhàvo hi na jaràmaraõaü vinà || 4 || tatraike bhàvato nirvàõamabhiniviùñà evamàcakùate- iha kle÷akarmajanmasaütànapravçttiniyatarodhabhåto jalapravàharodhabhåtasetusthànãyo nirodhàtmakaþ padàrthaþ, tannirvàõam | na ca avidyamànasvabhàvo dharmaþ evaü kàryakàrã dç÷yate | nanu ca yo 'syà nandãràgasahagatàyàstçùõàyàþ kùayo viràgo nirodho nirvàõamityuktam, na ca kùayamàtraü bhàvo bhavitumarhati | tathà- pradyotasyeva nirvàõaü vimokùastasya cetasaþ | (##) ityuktam | na ca pradyotasya nivçttirbhàva ityupapadyate | ucyate | naitadevaü vij¤eyaü tçùõàyàþ kùayaþ tçùõàkùayaþ iti | kiü tarhi tçùõàyàþ kùayo 'sminniti nirvàõàkhye dharme sati bhavati, sa tçùõàkùaya iti vaktavyam | pradãpa÷ca dçùñàntamàtram | tatràpi yasmin sati cetaso vimokùo bhavatãti veditavyamiti || evaü bhàve nirvàõa vyavasthàpite àcàryo niråpayati- bhàvastàvanna nirvàõam | kiü kàraõam? yasmàjjaràmaraõalakùaõaü prasajyeta, bhàvasya jaràmaraõalakùaõàvyabhicàritvàt | tata÷ca nirvàõameva tanna syàt, jaràmaraõalakùaõatvàdvij¤ànavat, ityabhipràyaþ || tàmeva ca jaràmaraõalakùaõavyabhicàritàü spaùñayannàha- asti bhàvo hi na jaràmaraõaü vineti | yo hi jaràmaraõarahitaþ, sa bhàva eva na saübhavati, khapuùpavat, jaràmaraõarahitatvàt || 4 || kiü cànyat- bhàva÷ca yadi nirvàõaü nirvàõaü saüskçtaü bhavet | nàsaüskçto hi vidyate bhàvaþ kvacana ka÷cana || 5 || yadi nirvàõaü bhàvaþ syàt, tadà tannirvàõaü saüskçtaü bhavet, vij¤ànàdivat bhàvatvàt | yastu asaüskçtaþ, nàsau bhàvaþ, tadyathà kharaviùàõavaditi vyatirekamupadar÷ayannàha- nàsaüskçto hi vidyate bhàvaþ kvacana ka÷cana | kvacanetyadhikaraõe de÷e kàle siddhànte và | ka÷canetyàdheye | àdhyàtmiko bàhyàtmiko vetyarthaþ || 5 || kiü cànyat- bhàva÷ca yadi nirvàõamanupàdàya tatkatham | nirvàõaü nànupàdàya ka÷cid bhàvo hi vidyate || 6 || yadi bhavanmatena nirvàõaü bhàvaþ syàt, tadupàdàya bhavet, svakàraõasàmagrãmà÷ritya bhavedityarthaþ | na caivamupàdàya nirvàõamiùyate, kiü tarhi anupàdàya | tadyadi bhàvo nirvàõamanupàdàya, tat kathaü nirvàõaü syàt? naiva anupàdàya syàt, bhàvatvàt, vij¤ànàdivat | vyatirekakàraõamàha- nànupàdàya ka÷cidbhàvo hi vidyate iti || 6 || atràha- yadi bhàvo hi na nirvàõam, yathoditadoùaprasaïgàt, kiü tarhi abhàva eva nirvàõam, kle÷ajanmanivçttimàtratvàditi? ucyate | etadapyayuktam, yasmàt- yadi bhàvo na nirvàõamabhàvaþ kiü bhaviùyati | nirvàõaü yatra bhàvo na nàbhàvastatra vidyate || 7 || yadi bhàvo nirvàõaü neùyate, yadi nirvàõaü bhàva iti neùyate, tadà kimabhàvo bhaviùyati nirvàõam? abhàvo 'pi na bhaviùyatãtyarthaþ | kle÷ajanmanorabhàvo nirvàõamiti cet, evaü tarhi (##) kle÷ajanmanoranityatà nirvàõamiti syàt | anityataiva hi kle÷ajanmanorabhàvo nànyat, ityataþ anityataiva nirvàõaü syàt | na caitadiùñam, ayatnenaiva mokùaprasaïgàdityuktamevaitat || 7 || kiü cànyat- yadyabhàva÷ca nirvàõamanupàdàya tatkatham | nirvàõaü na hyabhàvo 'sti yo 'nupàdàya vidyate || 8 || tatra abhàvaþ anityatà và bhàvamupàdàya praj¤apyate, kharaviùàõàdãnàmanityatànupalambhàt | lakùaõamà÷ritya lakùyaü praj¤apyate, lakùyamà÷ritya ca lakùaõam | ataþ parasparàpekùikyàü lakùyalakùaõapravçttau kuto lakùyaü bhàvamapekùya anityatà bhaviùyati? tasmàdabhàvo 'pyupàdàya praj¤apyate | tato yadi abhàva÷ca nirvàõam, tat kathamanupàdàya nirvàõaü bhavet? upàdàyaiva tadbhavet, abhàvatvàdvinà÷avat | etadeva spaùñayannàha- na hyabhàvo 'sti yo 'nupàdàya vidyate iti || yadi tarhi abhàvaþ anupàdàya nàsti, kimidànãmupàdàya bandhyàputràdayo 'bhàvà bhaviùyanti? kenaitaduktaü vandhyàputràdayo 'bhàvà iti? uktaü hi pårvam- bhàvasya cedaprasiddhirabhàvo naiva sidhyati | bhàvasya hyanyathàbhàvamabhàvaü bruvate janàþ || iti | tasmànna bandhyàputràdãnàmabhàvatvam | yaccàpyucyate- àkà÷aü ÷a÷a÷çïgaü ca vandhyàyàþ putra eva ca | asanta÷càbhilapyante tathà bhàveùu kalpanà || iti, tatràpi bhàvakalpanàpratiùedhamàtram, na abhàvakalpanà, bhàvatvàsiddhereveti vij¤eyam | vandhyàputra iti ÷abdamàtramevaitat, na asya arthaþ upalabhyate, yasyàrthasya bhàvatvamabhàvatvaü và syàditi | kutaþ anupalabhyamànasvabhàvasya bhàvàbhàvakalpanà yokùyate? tasmàt na bandhyàputro 'bhàva iti vij¤eyam | tata÷ca sthitameva na hyabhàvo 'sti yo 'nupàdàya vidyate iti || 8 || atràha- yadi bhàvo nirvàõaü na bhavati, abhàvo 'pi, kiü tarhi nirvàõamiti? ucyate | iha hi bhagavadbhistathàgataiþ- ya àjavaüjavãbhàva upàdàya pratãtya và | so 'pratãtyànupàdàya nirvàõamupadi÷yate || 9 || tatra àjavaüjavãbhàvaþ àgamanagamanabhàvajanmamaraõaparaüparetyarthaþ | sa càyamàjavaüjavãbhàvaþ kadàciddhetupratyayasàmagrãmà÷ritya astãti praj¤apyate dãrghahrasvavat | kadàcidutpadyata iti praj¤apyate pradãpaprabhàvad bãjàïkuravat | sarvathà yadyayamupàdàya praj¤apyate, yadi và pratãtya jàyata iti vyavasthàpyate, sarvathàsya janmamaraõaparaüparàprabandhasya apratãtya và anupàdàya và apravçttistannirvàõamiti (##) vyavasthàpyate | na ca apravçttimàtraü bhàvo 'bhàvo veti parikalpitu pàryata iti | evaü na bhàvo nàbhàvo nirvàõam || athavà | yeùàü saüskàràþ saüsarantãti pakùaþ, teùàü pratãtya pratãtya ya utpàda÷ca vinà÷a÷ca, so 'pratãtyàpravartamàno nirvàõamiti kathyate | yeùàü tu pudgalaþ saüsarati, teùàü tasya nityànityatvenàvàcyasya tattadupàdànamà÷ritya ya àjavaüjavãbhàvaþ sa upàdàya pravartate, sa evopàdàyopàdàya pravartayamànaþ sannidànãmanupàdàyàpravartayamàno nirvàõamiti vyapadi÷yate | na ca saüskàràõàü pudgalasya và apravçttimàtrakaü bhàvo 'bhàvo veti ÷akyaü parikalpayitum | ityato 'pi na bhàvo nàbhàvo nirvàõamiti yujyate || 9 || kiü cànyat- prahàõaü càbravãcchàstà bhavasya vibhavasya ca | tasmànna bhàvo nàbhàvo nirvàõamiti yujyate || 10 || tatra såtra uktam- ye kecidbhikùavo bhavena bhavasya niþsaraõaü paryeùante vibhavena và, aparij¤ànaü [taü?] tatteùàmiti | ubhayaü hyetat parityàjyaü bhave tçùõà vibhave tçùõà ca | na caitannirvàõaü prahàtavyamuktaü bhagavatà, kiü tarhi aprahàtavyam | tadyadi nirvàõaü bhàvaråpaü syàdabhàvaråpaü và, tadapi prahàtavyaü bhavet | na ca prahàtavyam | tasmànna bhàvo nàbhàvo nirvàõamiti yujyate || yeùàmapi kle÷ajanmanostatràbhàvàdabhàvaråpaü nirvàõaü svayaü ca bhàvaråpatvàdbhàvaråpamityubhayaråpam, teùàmubhayaråpamiti nirvàõaü nopapadyate, iti pratipàdayannàha- bhavedabhàvo bhàva÷ca nirvàõamubhayaü yadi | bhavedabhàvo bhàva÷ca mokùastacca na yujyate || 11 || yadi bhàvàbhàvobhayaråpaü nirvàõaü syàt, tadà bhàva÷ca abhàva÷ca mokùa iti syàt | tata÷ca yaþ saüskàràõàmàtmalàbhaþ tasya ca vigamaþ, sa eva mokùaþ syàt | na ca saüskàrà eva mokùa iti yujyate | ata evàha- tacca na yujyate iti || 11 || kiü cànyat- bhavedabhàvo bhàva÷ca nirvàõamubhayaü yadi | nànupàdàya nirvàõamupàdàyobhayaü hi tat || 12 || yadi bhàvàbhàvaråpaü nirvàõaü syàt, tadà hetupratyayasàmagrãmupàdàya à÷ritya bhavet, na anupàdàya | kiü kàraõam? yasmàdupàdàyobhayaü hi tat | bhàvamupàdàya abhàvaþ, abhàvaü copàdàya bhàvaþ, iti kçtvà ubhayametad bhàvaü ca abhàvaü ca upàdàyaiva bhavati, na anupàdàya | evaü nirvàõaü bhaved bhàvàbhàvaråpam | na caitadevam, iti na yuktametat || 12 || (##) kiü cànyat- bhavedabhàvo bhàva÷ca nirvàõamubhayaü katham | asaüskçtaü ca nirvàõaü bhàvàbhàvau ca saüskçtau || 13 || bhàvo hi svahetupratyayasàmagrãsaübhåtatvàt saüskçtaþ | abhàvo 'pi [bhàvaü] pratãtya saübhåtatvàt, jàtipratyayajaràmaraõavacanàcca saüskçtaþ | tadyadi bhàvàbhàvasvabhàvaü nirvàõaü syàt, tadà na asaüskçtam, [kiü tu] saüskçtameva | yasmànna ca saüskçtamiùyate, tasmànna bhàvàbhàvasvaråpaü nirvàõaü yujyate || 13 || athàpi syàt- naiva hi nirvàõaü bhàvàbhàvasvaråpam, kiü tarhi nirvàõe bhàvàbhàvàviti | evamapi na yuktam | kutaþ? yasmàt- bhavedabhàvo bhàva÷ca nirvàõe ubhayaü katham | [tayorekatra nàstitvamàlokatamasoryathà] || 14 || bhàvàbhàvayorapi parasparaviruddhayorekatra nirvàõe nàsti saübhava iti, ataþ, bhavedabhàvo bhàva÷ca nirvàõe ubhayaü katham | naiva bhavedityabhipràyaþ || 14 || idànãü yathà naiva bhàvo naivàbhàvo nirvàõaü yujyate, tathà pratipàdayannàha- naivàbhàvo naiva bhàvo nirvàõamiti yà¤janà | abhàve caiva bhàve ca sà siddhe sati sidhyati || 15 || yadi hi bhàvo nàma ka÷cit syàt, tadà tatpratiùedhena naiva bhàvo nirvàõamityeùà kalpanà, yadi ka÷cidabhàvaþ syàt, tadà tatpratiùedhena naivàbhàvo nirvàõaü syàt | yadà ca bhàvàbhàvàveva na staþ, tadà tatpratiùedho 'pi nàstãti | tasmànnaiva bhàvo naivàbhàvo nirvàõamiti yà kalpanà, sàpi nopapadyata eva | iti na yuktametat || 15 || kiü cànyat- naivàbhàvo naiva bhàvo nirvàõaü yadi vidyate | naivàbhàvo naiva bhàva iti kena tadajyate || 16 || yadi etannirvàõaü naivàbhàvaråpaü naiva bhàvaråpamastãti kalpyate, kena tadànãü taditthaüvidhaü nobhayaråpaü nirvàõamastãti ajyate gçhyate prakà÷ate và? kiü tatra nirvàõe ka÷cidevaüvidhaþ pratipattàsti, atha nàsti? yadi asti, evaü sati nirvàõe 'pi tavàtmà syàt | na ceùñam, nirupàdànasyàtmano 'stitvàbhàvàt | atha nàsti, kenaitaditthaüvidhaü nirvàõamastãti paricchidyate? saüsàràvasthitaþ paricchinattãti cet, yadi saüsàràvasthitaþ paricchinatti, sa kiü vij¤ànena paricchinatti, utta j¤ànena? yadi vij¤àneneti parikalpyate, tanna yujyate | kiü kàraõam? (##) yasmànnimittàlambanaü vij¤ànam, na ca nirvàõe kiücinnimittamasti, tasmànna tattàvadvij¤ànenàlambyate | j¤ànenàpi na j¤àyate | kiü kàraõam? yasmàd j¤ànena hi ÷ånyatàlambanena bhavitavyam, tacca anutpàdaråpameveti, kathaü tenàvidyamànasvaråpeõa naivàbhàvo naiva bhàvo nirvàõamiti gçhyate, sarvaprapa¤càtãtaråpatvàd j¤ànasyeti | tasmànna kenacinnirvàõaü naivàbhàvo naiva bhàva ityajyate | anajyamànamaprakà÷yamànamagçhyamàõaü tadevamastãti na yujyate || 16 || sarvathà yathà ca nirvàõe età÷catasraþ kalpanà na saübhavanti, evaü nirvàõàdhigantaryapi tathàgate etàþ kalpanà naiva saübhavantãti pratipàdayannàha- paraü nirodhàdbhagavàn bhavatãtyeva nohyate | na bhavatyubhayaü ceti nobhayaü ceti nohyate || 17 || uktaü hi pårvam- ghanagràhagçhãtastu yenàstãti tathàgataþ | nàstãti và kalpayan sa nirvçtasya vikalpayet | evaü tàvat paraü nirodhàdbhavati tathàgato na bhavati ceti nohyate | etaddvayasyàbhàvàdubhayamityapi nohyate | ubhayasyàbhàvàdeva nobhayamiti nohyate na gçhyate || 17| na ca kevalaü paraü nirodhàccaturbhiþ prakàrairbhagavànnohyate, api ca- tiùñhamàno 'pi bhagavàn bhavatãtyeva nohyate | na bhavatyubhayaüceti nobhayaü ceti nohyate || 18 || yathà nàjyaü na cohyaü tathà tathàgataparãkùàyàü pratipàditam || 18 || ata eva- na saüsàrasya nirvàõàtkiücidasti vi÷eùaõam | na nirvàõasya saüsàràtkiücidasti vi÷eùaõam || 19 || yasmàttiùñhannapi bhagavàn bhavatãtyevamàdinà nohyate, parinirvçto 'pi nohyate bhavatãtyevamàdinà, ata eva saüsàranirvàõayoþ parasparato nàsti ka÷cidvi÷eùaþ, vicàryamàõayostulyaråpatvàt | yaccàpãdamuktaü bhagavatà- anavaràgro hi bhikùavo jàtijaràmaraõasaüsàra iti, tadapi ata evopapannam, saüsàranirvàõayorvi÷eùasyàbhàvàt || 19 || (##) tathàhi- nirvàõasya ca yà koñiþ koñiþ saüsaraõasya ca | na tayorantaraü kiücitsusåkùmamapi vidyate || 20 || na ca kevalaü saüsàrasya nirvàõenàvi÷iùñatvàt pårvàparakoñikalpanà na saübhavati, yà apyetàþ- paraü nirodhàdantàdyàþ ÷à÷vatàdyà÷ca dçùñayaþ | nirvàõamaparàntaü ca pårvàntaü ca samà÷ritàþ || 21 || tà api ata eva nopapadyante, saüsàranirvàõayorubhayorapi prakçti÷àntatvenaikarasatvàt || tatra paraü nirodhàdityanenopalakùaõena catasro dçùñayaþ parigçhyante | tadyathà- bhavati tathàgataþ paraü maraõàt, na bhavati tathàgataþ paraü maraõàta, bhavati ca na bhavati ca tathàgataþ paraü maraõàt, naiva bhavati na na bhavati tathàgataþ paraü maraõàditi | età÷catasro dçùñayo nirvàõaparàmar÷ena pravçttàþ || antàdyà api dçùñayaþ | tadyathà- antavàn lokaþ, anantavàü÷ca, antavàü÷cànantavàü÷ca, naivàntavàn nànantavàn lokaþ iti | età÷catasro dçùñayo 'paràntaü samà÷ritya pravçttàþ | tatra àtmano lokasya và anàgatamutpàdamapa÷yan antavàn loka ityevaü kalpayan aparàntamàlambya pravartate| evamanàgatamutpàdaü pa÷yan anantavàn loka ioti pravartate| pa÷yaü÷ca apa÷yaü÷ca ubhayathà pràtipadyate| dvayapratiùedhena naivàntavàn nànantavàniti pratipadyate | ÷à÷vato lokaþ, a÷à÷vato lokaþ, ÷à÷vata÷cà÷à÷vata÷ca, naiva÷à÷vato naivà÷à÷vàto lokaþ, ityetà÷catasro dçùñayaþ pårvàntaü samà÷ritya pravartante| tatra àtmano lokasya và atãtamutpàdaü pa÷yan ÷à÷vato loka iti pratipadyate, apa÷yanna÷à÷vata iti pratipadyate, pa÷yaü÷ca apa÷yaü÷ca ÷à÷vata÷cà÷à÷vata÷ceti pratipadyate, naiva pa÷yannaivàpa÷yan naiva÷à÷vato nà÷à÷vata÷ceti pratipadyate pårvàntamàa÷ritya | tà÷caità dçùñayaþ kathaü yujyante? yadi kasyacitpadàrthasya ka÷cit svabhàvo bhavet, tasya bhàvàbhàvakalpanàt syuretà dçùñayaþ | yadà tu saüsàranirvàõayoravi÷eùaþ pratipàditaþ, tadà- ÷ånyeùu sarvadharmeùu kimanantaü kimantavat | kimanantamantavacca nànantaü nàntavacca kim || 22 || kiü tadeva kimanyatkiü ÷à÷vataü kima÷à÷vatam | a÷à÷vataü ÷à÷vataü ca kiü và nobhayamapyataþ || 23 || caturda÷àpyetàni avyàkçtavaståni asati bhàvasvaråpe naiva yujyante| yastu bhàvasvaråpamadhyàropya tadvigamàvigamataþ età dçùñãrutpàdya abhinivi÷ate, tasyàyamabhinive÷o nirvàõapuragàminaü panthànaü niruõaddhi, sàüsàrikeùu ca duþkheùu niyojayatãti vij¤eyam || 23 || atràha- yadi evaü bhavatà nirvàõamapi pratiùiddham, nanu ca ya eùa bhavagatà anantacaritasattvarà÷yanuvartakena viditàviparãtasakalajagadà÷ayasvabhàvena mahàkaråõàparatantreõa priyaikaputra kapremànugatà÷eùatribhuvanajanena caritapratipakùànuråpo dharmo de÷ito lokasya nirvàõàdhigamàrtham, (##) sa evaü sati vyartha eva jàyate| ucyate- yadi ka÷ciddharmo nàma svabhàvaråpataþ syàt, kecicca sattvàstasya dharmasya ÷rotàraþ syuþ, ka÷cidvà de÷ità buddho bhagavànnàma bhàvasvabhàvaþ syàt, syàdetadevam | yadà tu- sarvopalambhopa÷amaþ prapa¤copa÷amaþ ÷ivaþ | na kvacitkasyacitka÷ciddharmo buddhena de÷itaþ || 24 || tadà kuto 'smàkaü yathoktadoùaprasaïgaþ? iha hi sarveùàü prapa¤cànàü nimittànàü ya upa÷amo 'pravçttistannirvàõam | sa eva copa÷amaþ prakçtyaivopa÷àntatvàcchivaþ | vàcàmapravçttervà prapa¤copa÷ama÷cittasyàpravçtteþ ÷ivaþ | kle÷ànàmapravçttyà và janmano 'pravçttyà ÷ivaþ | kle÷aprahàõena và prapa¤copa÷amo nirava÷eùavàsanàprahàõe ÷ivaþ | j¤eyànupalabdhyà và prapa¤copa÷amo j¤ànànupalabdhyà ÷ivaþ | yadà caivaü buddhà bhagavantaþ sarvaprapa¤copa÷àntaråpe nirvàõe ÷ive 'sthànayogena nabhasãva haüsaràjàþ sthitàþ svapuõyaj¤ànasaübhàrapakùapàtavàte vàtagagane và gaganasyàkiücanatvàt, tadà sarvanimittànupalambhànna kvaciddeveùu và manuùyeùu và na kasyaciddevasya và manuùyasya và na ka÷ciddharmaþ sàükle÷iko và vaiyavadàniko và de÷ita iti vij¤eyam | yathoktamàryatathàgataguhyasåtre- "yàü ca ràtriü ÷àntamate tathàgato 'nuttaràü samyaksaübodhimabhisaübuddhaþ, yàü ca ràtrimanupàdàya parinirvàsyati, atràntare tathàgatenaikamapyakùaraü nodàhçtaü na vyàhçtaü nàpi pravyàharati nàpi pravyàhariùyati | atha ca yathàdhimuktàþ sarvasattvà nànàdhàtvà÷ayàstàü tàü vividhàü tathàgatavàcaü ni÷carantãü saüjànanti | teùàmevaü pçthak pçthagbhavati- ayaü bhagavànasmabhyamimaü dharmaü de÷ayati, vayaü ca tathàgatasya dharmade÷anàü ÷çõumaþ | tatra tathàgato na kalpayati na vikalpayati | sarvakalpavikalpajàlavàsanàprapa¤cavigato hi ÷àntamate tathàgataþ" | iti vistaraþ || tathà- avàca 'nakùaràþ sarva÷ånyàþ ÷àntàdinirmalàþ | ya evaü jànati dharmàn kumàro buddha socyate || yadi tarhyevaü na kvacitkasyacitka÷ciddharmo buddhena de÷itaþ, tatkathamime ete vicitràþ pravacanavyavahàràþ praj¤àyante? ucyate | avidyànidrànugatànàü dehinàü svapnàyamànànàmiva svavikalpàbhyudaya eùaþ- ayaü bhagavàn sakalatribhuvanasuràsuranaranàthaþ imaü dharmamasmabhyaü de÷ayatãti | yathoktaü bhagavatà- tathàgato hi pratibimbabhåtaþ ku÷alasya dharmasya anàsravasya | naivàtra tathatà na tathàgato 'sti bimbaü ca saüdç÷yati sarvaloke || iti | (##) etacca tathàgatavàgguhyaparivarte vistareõa vyàkhyàtam | tata÷ca nirvàõàrthaü dharmade÷anàyà abhàvàt kuto dharmade÷anàyàþ sadbhàvena nirvàõasyàstitvaü bhaviùyati? tasmànnirvàõamapi nàstãti siddham | uktaü ca bhagavatà- anirvàõaü hi nirvàõaü lokanàthena de÷itam | àkà÷ena kçto granthiràkà÷enaiva mocitaþ || iti | tathà- na teùàü bhagavan saüsàrasamatikramo ye nirvàõaü bhàvataþ paryeùante | tatkasya hetoþ? nirvàõamiti bhagavan yaþ pra÷amaþ sarvanimittànàmuparatiþ sarve¤jitasami¤jitànàm | tadime bhagavan mohapuruùà ye svàkhyàte dharmavinaye pravrajya tãrthikadçùñau nipatità nirvàõaü bhàvataþ paryeùante tadyathà tilebhyastailaü kùãràtsarpiþ | atyantaparinirvçteùu bhagavan sarvadharmeùu ye nirvàõaü màrganti tànahamàbhimànikàn tãrthikàniti vadàmi | na bhagavan yogàcàraþ samyak pratipannaþ kasyaciddharmasyotpàdaü và nirodhaü và karoti, nàpi kasyaciddharmasya pràptimicchati nàbhisamayamiti vistaraþ || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau nirvàõaparãkùà nàma pa¤caviü÷atitamaü prakaraõam || (##) 26 dvàda÷àïgaparãkùà ùaóviü÷atitamaü prakaraõam | atràha- yaduktam- yaþ pratãtyasamutpàdaþ ÷ånyatàü tàü pracakùmahe | sà praj¤aptirupàdàya pratipatsaiva madhyamà || iti, kaþ punarasau pratãtyasamutpàdaþ, yaþ ÷ånyatetyucyate? athavà | yadetaduktam- yaþ pratãtyasamutpàdaü pa÷yatãdaü sa pa÷yati | duþkhaü samudayaü caiva nirodhaü màrgameva ca || iti, tatkatamo 'sau pratãtyasamutpàdaþ iti? atastadaïgaprabhedavivakùayedamucyate- punarbhavàya saüskàrànavidyànivçtastridhà | abhisaüskurute yàüstairgatiü gacchati karmabhiþ || 1 || tatra avidyà aj¤ànaü tamo yathàbhåtàrthapracchàdakaü stimitatà | avidyayà nivçtaþ chàditaþ pudgalaþ punarbhavàya punarbhavàrthaü punarbhavotpattyarthamabhisaüskaroti utpàdayati yàn ku÷alàdicetanàvi÷eùàüste punarbhavàbhisaüskàràt saüskàràþ | te ca trividhàþ- ku÷alà aku÷alà ànejyà÷ca, yadi và- kàyikà vàcikà mànasà÷ceti | tàüstrividhàn karmalakùaõàn saüskàrànavidyànivçtaþ pudgalaþ karoti | tai÷ca saüskàrairabhisaüskçtaiþ karmabhiþ karmasaüj¤itaiþ taddhetukàü gatiü gacchati || 1 || tato 'sya- vij¤ànaü saünivi÷ate saüskàrapratyayaü gatau | kçtopacitasaüskàrasyàsya pudgalasya saüskàrànuråpàyàü gatau devàdikàyàü saüskàrahetukaü vij¤ànaü saünivi÷ate pravi÷ati upapadyate saüsàrànarthabãjabhåtam | tata uttarakàlam- saüniviùñe 'tha vij¤àne nàmaråpaü niùicyate || 2 || tatra karmakle÷àviddhaü tasmiüstasminnupapattyàyatane nàmayatãti nàma, saüj¤àva÷ena và artheùu nàmayatãti nàma | catvàro 'råpiõaþ skandhà nàmeti vyapadi÷yate | råpyata iti råpam | bàdhyata ityarthaþ | idaü ca råpaü pårvakaü ca nàma, ubhayametadabhisaükùipya nàmaråpamiti vyavasthàpyate | tatra bimbapratibimbanyàyena svàdhyàyadãpamudràpratimudràdinyàyena và màraõàntikeùu skandheùu nirudhyamàneùu ekasminneva kùaõe tulàdaõóanàmonnàmanyàyenaiva aupapattyàü÷ikàþ (##) skandhà yathàkarmàkùepata upajàyante | evaü ca bimbapratibimbamudràpratimudrànyàyena pratãtyasamutpàdaþ sidhyati | tulàdaõóanàmonnàmanyàyena tu yadvij¤ànaü saünivi÷ate ityuktam, tad bàlalokabodhànurodhena, samànakàla eva bhavapratisaüdhiriti | tathà samànena samànakàlaü lokasya duþkhaü ca sukhodayaü ca | hartuü ca kartuü ca sadàstu ÷aktistamaþ prakà÷aü ca yathaiva bhànoþ || iti | na tu punaþ pratãtyasamutpàdasvaråpavicakùaõànàmevaü vaktuü yujyate sàhacaryàditvamekakùaõe tulàdaõóanàmonnàmadçùñànteneti | janmonmukhaü na sadidaü yadi jàyamànaünà÷onmukhaü sadapi nàma nirudhyamànam | iùñaü tadà kathamidaü tulayà samànaü kartrà vinà janiriyaü na ca yuktaråpà || ityàdivacanàt | yathà bimbapratibimbamudràpratimudràdinyàyena kùaõikatvaü neùyate bhavadbhiþ, tathà anyasyàpi bhàvasya utpàdasamanantaradhvaüsinaþ kùaõikatvaü na yuktam | yataþ jàtijaràsthityanityatàkhyàni catvàri saüskçtalakùaõàni utpadyamànasya bhàvasya bàhyasya àdhyàtmikasya và ekasminneva kùaõe bhavantãtyabhidharmapàñhaþ | tatra jàtijarayoþ parasparavirodhàt sthityanityatayo÷ca ekasminneva bhàve na yugapatsaübhava iùyate sadbhiþ | kùaõike sarvathàbhàvàtkutaþ kàcitpuràõatà | sthairyàdakùaõike càpi kutaþ kàcitpuràõatà || yathànto 'sti kùaõasyaivamàdimadhyaü ca kalpyatàm | antakatvàtkùaõasyaivaü na lokasya kùaõasthitiþ || àdimadhyàvasànàni cintyàni kùaõavatpunaþ | àdimadhyàvasànatvaü na svataþ parato 'pi và || iti madhyamakasiddhàntapàñhàt kùaõikapadàrthàsiddherasiddhiravaseyà | na ca jàtimaraõayoþ parasparabhinnalakùaõayoþ ekasmin kùaõe saübhavo bhavet, saü÷ayani÷cayaj¤ànayoràlokàndhakàrayorj¤ànàj¤ànayorbãjàïkurayormaraõabhavopapattibhavayorbhinnalakùaõayorityàdivat | parasparanirapekùayoreva svahetupratyayasiddhayoþ sahabhàvo yujyate savyetaragoviùàõayoryuvatistanayornarakarõayorityàdivat, na tu punaþ kadàcidapi parasparaviruddhayorvinà÷otpàdayoþ | yathoktaü ràgaraktaparãkùàyàm- (##) sahaiva punarudbhåtirna yuktà ràgaraktayoþ | bhavetàü ràgaraktau hi nirapekùau parasparam || naikatve sahabhàvo 'sti na tenaiva hi tatsaha | pçthaktve sahabhàvo 'tha kuta eva bhaviùyati || evaü raktena ràgasya siddhirna saha nàsaha | ràgavatsarvadharmàõàü siddhirna saha nàsaha || iti pratiùedhàt kutaþ samànakàlatà bhàvànàü maraõabhavopapattibhavayoriti? ataþ sahabhàvo vineyajanabodhànurodhapravçtta eveti lakùyate | tena naikasminneva kùaõe nàmonnàmau tulàyàþ saübhavataþ nàmonnàmayoþ kàlabhedàt | balavatpuruùàcchañàmàtreõa pa¤caùaùñiþ kùaõà atikràmantãti pàñhàt, utpalapatra÷atasahasravedhavat såcyagreõeti | tathàpi atra utpalapatra÷atasahasravedhaþ såcyagreõa krama÷o vedho 'vaseyaþ kùaõànàmatisåkùmatvàt | ekakùaõena ÷lokàkùarapadodàharaõavat || kiü ca- anirodhamanutpàdamanucchedama÷à÷vatam | anekàrthamanànàrthamanàgamamanirgamam || yaþ pratãtyasamutpàdaü prapa¤copa÷amaü ÷ivam | iti pàñhàdutpàdanirodhayorasaübhava eva pratipàditaþ ÷àstre madhyamake | àgamasåtreùu- avinà÷amanutpannaü dharmadhàtusamaü jagat | sattvadhàtuü ca de÷eti eùà lokànuvartanà || trãùu adhvasu sattvànàü prakçtiü nopalambhati | sattvadhàtuü ca de÷eti eùà lokànuvartanà || ityàdi | tathà- phenapiõóopamaü råpaü vedanà budbudopamà | marãcisadç÷ã saüj¤à saüskàràþ kadalãnibhàþ | màyopamaü ca vij¤ànamuktamàdityabandhunà || evaü dharmàn vãkùamàõo bhikùuràrabdhavãryavàn | divà và yadi và ràtrau saüprajànan pratismçtaþ | pratividhyetpadaü ÷àntaü saüskàropa÷amaü ÷ivam || iti | età÷ca gàthàþ sarvanikàya÷àstrasåtreùu pañhayante | ataþ phenapiõóàdãnàü hetupratyayasàmagrãü pràpya pratãtya samutpannànàü sàravastuvigatànàü kutaþ kùaõikàkùaõikacinteti? mahàyànasåtreùu ca- supinopamà bhavagatã sakalà na hi ka÷ci jàyati na co mriyate | (##) na ca karma na÷yati kadàci kçtaü phalu deti kçùõa÷ubha saüsarato || na ca ÷à÷vataü na ca uccheda puno na ca karmasaücayu na càpi sthitiþ | na ca so 'pi kçtva punaràspç÷atã na ca anyu kçtva puna vedayate || yathà kumàrã supinàntarasmiü svaputra jàtaü ca mçtaüca pa÷yati | jàte 'tituùñà mçti daurmanasyità tathopamàn jànatha sarvadharmàn || yathaiva gràmàntari lekhadar÷anàt kriyàþ pravartanti pçthak ÷ubhà÷ubhàþ | na lekhasaükrànti giràya vidyate tathopamàn jànatha sarvadharmàn || mudràtpratimudra dç÷yate mudrasaükrànti na copalabhyate | na ca tatra na caiva sànyato evaü saüskàra 'nuccheda÷à÷vatàþ || bãjasya sato yathàïkuro na ca yo bãju sa caiva aïkuro | na ca anyu tato na caiva tat evamanuccheda a÷à÷vata dharmatà || yatha mu¤ja pratãtya balbajaü rajju vyàyàmabalena vartità | ghañiyantra sacakra vartate teùu ekaikasu nàsti vartanà || tatha sarvabhavàïgavartinã anyamanyopacayena ni÷rità | ekaikeùu teùu vartanã pårvamaparàntatu nopalabhyate || (##) ata evoktamàcàryanàgàrjunapàdaiþ- svàdhyàyadãpamudràdarpaõaghoùàrkakàntabãjàmlaiþ | skandhapratisaüdhirasaükrama÷ca vidvadbhirupadhàryau || iti | ÷ataka÷àstre ca àryadevapàdairmahàbodhicaryàsthiraprasthànasthitaiþ- alàtacakranirmàõasvapnamàyàmbucandrakaiþ | dhåmikàntaþ prati÷rutkàmarãcyabhraiþ samo bhavaþ || iti || tadevaü bimbapratibimbàdinyàyena màtuþ kukùau vij¤àne saümårcchite vij¤ànapratyayaü nàmaråpaü niùicyate, kùarati pràdurbhavatãtyarthaþ | yadi iha gatau vij¤ànaü na saümårchitaü syàt, tadà nàmaråpapràdurbhàvo na syàt | sacedànanda vij¤ànaü màtuþ kukùiü nàvakràmeta, na tat kalalaü kalalatvàya saüvarteta | iti vacanàt || 2 || tadevam- niùikte nàmaråpe tu ùaóàyatanasaübhavaþ | duþkhotpattyà àyadvàrabhàvena dar÷ana÷ravaõaghràõarasaspar÷amanaàkhyaü ùaóàyatanaü nàmaråpahetukamupajàyate | sa cakùuùà råpàõi dçùñvà saumanasyasthànãyànyabhinivi÷ate, abhiniviùñaþ san ràgajaü dvevajaü mohajaü karma karotãtyàdinà duþkhotpattàvàyadvàratvaü ùaõõàmàyatanànàm | tadevaü saübhåte ùaóàyatane uttarakàlam- ùaóàyatanamàgamya saüspar÷aþ saüpravartate || 3 || kaþ punarayaü saüspar÷aþ, kathaü và saüpravartate iti pratipàdayannàha- cakùuþ pratãtya råpaü ca samanvàhàrameva ca | nàmaråpaü pratãtyaivaü vij¤ànaü saüpravartate || 4 || saünipàtasrayàõàü yo råpavij¤ànacakùuùàm | spar÷aþ saþ cakùurindriyaü pratãtya råpàõi ca samanvàhàraü ca pratãtya manaskàraü viùayàdivilakùaõaü samanantarapratyayaü vij¤ànabãjabhåtaü cakùurvij¤ànamutpadyate | tatra cakùu÷ca råpàyatanaü ca råpam | samanvàhàra÷catuþskandhalakùaõaü nàma | tadetattrayaü pratãtyotpadyamànaü cakùurvij¤ànaü nàmaråpaü pratãtyotpadyate | tadevameùàmindriyaviùayavij¤ànànàü trayàõàü yaþ saünipàtaþ sahotpàdaþ anyonyopakàreõa tulyaü yà pravçttiþ, sa spçùñilakùaõaþ spar÷aþ | tata uttarakàlam- tasmàtspar÷àcca vedanà saüpravartate || 5 || iùñàniùñobhayaviparãtaviùayànubhåtirviùayànubhavo vedanaü vittirvedanetyucyate | duþkhà sukhà aduþkhàsukhà ca trividhà | yathà caiùàü råpavij¤ànacakùuùàü trayàõàü saünipàtalakùaõaü spar÷amàgamya (##) vedanà uktà, evaü ÷eùendriyaviùayavij¤ànatrayasaünipàtalakùaõaspar÷ahetukà vedanà vyàkhyeyà || 5 || tata uttarakàlam- vedanàpratyayà tçùõà saüpravartate iti vartate | vedanà pratyayo yasyàstçùõàyàþ sà vedanàpratyayà | kiüviùayà punaþ sà tçùõà? vedanàviùayaiva | kiü kàraõam? yasmàdasau tçùõàluþ vedanàrthaü hi tçùyate | vedanànimittameva abhilàùaü karotãtyarthaþ | kathaü kçtvà? yadi tàvat sukhà vedanà asyopajàyate, sa tasyàþ punaþ punaþ saüyogàrthaü paritçùyate | atha duþkhà, tadà tasyà visaüyogàrthaü paritçùyate | atha aduþkhàsukhà, tasyà api nityamaparibhraü÷àrthaü paritçùyate | sa evam- tçùyamàõa upàdànamupàdatte caturvidham || 6 || sa evaü vedanàsvabhiniviùñaþ saktaþ tçùõàpratyayaü kàmadçùñi÷ãlavratàtmavàdopàdànàkhyaü caturvidhaü karmàkùepakàraõaü parigçhõàti | tadevamasya tçùõàpratyayamupàdànaü bhavati || 6 || tata uttarakàlam- upàdàne sati bhava upàdàtuþ pravartate | syàddhi yadyanupàdàno mucyeta na bhavedbhavaþ || 7 || pa¤ca skandhàþ sa ca bhavaþ caturvidhasya yathoktasya upàdànasya upàdàtà grahãtà utpàdayità | tasya upàdàtuþ upàdànapratyayo bhavaþ upajàyate | kiü kàraõam? yasmàt, yo hi anutpàditavedanàtçùõaþ pratisaükhyànabalena tçùõàmasvãkurvan, caturvidhamupàdànaü pravihàya upàdàtà amalàdvayaj¤ànasaümukhãbhàvàt syàddhi yadyanupàdàno mucyeta saþ | tadànãü tasya na bhavedbhavaþ || kaþ punarayaü bhavaþ? pa¤ca skandhàþ sa ca bhavaþ | yaþ upàdànàt pravartate, sa pa¤caskandha svabhàvo veditavyaþ | trividhamapi kàyikaü vàcikaü mànasikaü ca karma bhavatyasmàdanàgataü skandha pa¤cakaü bhavaþ iti vyapadi÷yate | tatra kàyikaü vàcikaü karma råpaskandhasvabhàvaü karmavij¤aptitvàt | mànasaü tu catuþskandhasvabhàvamiti | evaü sa bhavaþ pa¤ca skandhà iti vij¤eyam | tasmàt- bhavàjjàtiþ pravartate | anàgataskandhotpàdo jàtiþ | sà ca bhavàt pravartate | tata uttarakàlam- jaràmaraõaduþkhàdi ÷okàþ saparidevanàþ || 8 || daurmanasyamupàyàsà jàteretatpravartate | jàtihetukà ete jaràmaraõàdayaþ pravartante | eùàü ca yathàsåtrameva vyàkhyànaü veditavyam | tatra skandhaparipàko jarà | jãrõasya skandhabhedo maraõam | mriyamàõasya vigacchataþ saümåóhasya sàmiùaïgo hçdayasaütàpaþ ÷okaþ | ÷okasamutthito vàkpralàpaþ paridevaþ | pa¤cendriyàsàtanipàto (##) duþkham | manoniùñanipàto daurmanasyam | duþkhadaurmanasyabahutvasaübhåtà upàyàsàþ | iti | tadevaü yathopavarõitena nyàyena kevalasyaivametasya duþkhaskandhasya saübhavaþ || 9 || kevalasyeti àtmàtmãyasvabhàvavigatasya bàlapçthagjanaparikalpitamàtrasya | duþkhàtmakasya sukhàvyàmi÷rasyaivetyarthaþ | evamiti hetupratyayamàtrabalenaivetyarthaþ | duþkhaskandhasyeti duþkhasamudàyasya duþkhasamåhasya duþkharà÷erityarthaþ || 9 || yata÷caivaü yathopavarõitàdavidyàdikàdeva bhavàïgànàü pravçttiþ, ataþ- saüsàramålànsaüskàrànavidvàn saüskarotyataþ | avidvàn kàrakastasmànna vidvàüstattvadar÷anàt || 10 || tatra saüsàrasya vij¤ànàdipravçttilakùaõasya målaü pradhànaü kàraõaü saüskàràþ | tata÷ca saüsàramålàn saüskàrànavidvàn saüskaroti || avidyànugato yaþ pudgalo bhikùavaþ puõyànapi saüskàrànabhisaüskaroti, apuõyànapi saüskàrànabhisaüskaroti, àne¤jyànapi saüskàrànabhisaüskaroti || iti bhagavadvacanàt | yata÷caivamavidvàn kàrakaþ, tasmàdavidvàneva pudgalaþ kàrako bhavati saüskàràõàm, na vidvàüstattvadar÷ã prahãõàvidyaþ | kiü kàraõam? tattvadar÷anàt tattvadar÷ane hi sarvapadàrthanàmevànupalambhàt nàsti kiücid yadàlambya karma kuryàditi || 10 || yata÷caivamavidyàyàmeva satyàü saüskàràþ pravartante, asatyàü na pravartante, ataþ- avidyàyàü niruddhàyàü saüskàràõàmasaübhavaþ | hetuvaiyarthyàt | tasyàþ punaravidyàyàþ kuto nirodhaþ ityàha- avidyàyà nirodhastu j¤ànenàsyaiva bhàvanàt || 11 || asyaiva pratãtyasamutpàdasya yathàvadaviparãtabhàvanàtaþ avidyà prahãyate | yo hi pratãtyasamutpàdaü samyak pa÷yati, sa såkùmasyàpi bhàvasya na svaråpamupalabhate | pratibimbasvapràlàtacakramudgàdivattu svabhàva÷ånyatàü sarveùàü bhàvànàmavatarati | sa eva svabhàva÷ånyatàü sarveùàü bhàvànàmavatãrõo na kiücidvastu upalabhate bàhyamàdhyàtmikaü và | so 'nupalabhamàno na kvaciddharme muhyati, amåóha÷ca karma na karotãti | evaü pratãtyasamutpàdabhàvanayà tattvamavatarati |tattvadar÷inoyogino niyatameva avidyà prahãyate | prahãõàvidyasya saüskàrà nirudhyante || 11 || yathà caivamavidyànirodhàt saüskàrà nirudhyante, evam- tasya tasya nirodhena tattannàbhipravartate | duþkhaskandhaþ kevalo 'yamevaü samyaï nirudhyate || 12 || (##) pårvasya pårvasya aïgasya nirodhena utarasyottarasya aïgasya nirodho bhavatãti vij¤eyam | anayà cànupårvyà ayaü yogã àtmàtmãyàdyadar÷anàyàsanirastaþ kàrakavedakavirahitaü bhàvasvabhàva÷ånyaü duþkharà÷iü punaranutpattyà samyaïnirodhayati | yathoktamàrya÷àlistambasåtre- evamàdhyàtmiko 'pi pratãtyasamutpàdo dvàbhyàmeva kàraõàbhyàmutpadyate | katamàbhyàü dvàbhyàm? hetåpanibandhataþ pratyayopanibandhata÷ca | tatràdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya hetåpanibandhaþ katamaþ? yadidamavidyàpratyayàþ saüskàràþ, saüskàrapratyayaü vij¤ànam, vij¤ànapratyayaü nàmaråpam, nàmaråpapratyayaü ùaóàyatanam, ùaóàyatanapratyayaþ spar÷aþ, spar÷apratyayà vedanà, vedanàpratyayà tçùõà, tçùõàpratyayamupàdànam, upàdànapratyayo bhavaþ, bhavapratyayà jàtiþ, jàtipratyayà jaràmaraõa÷okaparidevaduþkhadaurmanasyopàyàsàþ saübhavanti | evamasya kevalasya mahato duþkhaskandhasya samudayo bhavati | avidyà cennàbhaviùyannaiva saüskàràþ praj¤àsyante | evaü yàvajjàti÷cennàbhaviùyajjaràmaraõaü na praj¤àsyate | athavà, satyàmavidyàyàü saüskàràõàmabhinirvçttirbhavati | evaü yàvajjàtyàü satyàü jaràmaraõasyàbhinirvçttirbhavati | atràvidyàyà naivaü bhavati ahaü saüskàrànabhinirvartayàmãti | saüskàràõàmapi naivaü bhavati vayamavidyayàbhinirvartità iti | evaü yàvajjàterapi naivaü bhavati ahaü jaràmaraõamabhinirvartayàmãti | jaràmaraõasyàpi naivaü bhavatyahaü jàtyàbhinirvartitamiti | atha ca satyàmavidyàyàü saüskàràõàbhinirvçtti rbhavati pràdurbhàvaþ | evaü yàvajjàtyàü satyàü jaràmaraõasyàbhinirvçttirbhavati pràdurbhàvaþ | evamàdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya hetåpanibandho draùñavyaþ || kathamàdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya pratyayopanibandho draùñavya iti? ùaõõàü dhàtånàü samavàyàt | katameùàü ùaõõàü dhàtånàü samavàyàt? yadidaü pçthivyaptejovàyvàkà÷avij¤ànadhàtånàü samavàyàdàdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya pratyayopanibandho draùñavyaþ | tatràdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya pçthivãdhàtuþ katamaþ? yaþ kàyasya saü÷leùàtkañhinabhàvamabhinirvartayati, ayamucyate pçthivãdhàtuþ | yaþ kàyasyànuparigrahakçtyaü karoti, ayamucyate 'bdhàtuþ | yaþ kàyasyà÷itabhakùitaü paripàcayati, ayamucyate tejodhàtuþ | yaþ kàyasya à÷vàsapra÷vàsakçtyaü karoti, ayamucyate vàyudhàtuþ | yaþ kàyasyàntaþ ÷auùãryamabhinirvartayati, ayamucyate àkà÷adhàtuþ | yo nàmaråpamabhinirvartayati naóakalàpayogena pa¤cavij¤ànakàyasaüyuktaü sàsravaü ca manovij¤ànam, ayamucyate bhikùavo vij¤ànadhàtuþ | tatra asatàmeùàü pratyayànàü kàyasyotpattirna bhavati | yadà tvàdhyàtmikaþ pçthivãdhàturavikalo bhavati, evamaptejovàyvàkà÷avij¤ànadhàtava÷càvikalà bhavanti, tataþ sarveùàü samavàyàtkàyasyotpattirbhavati | tatra pçthivãdhàtornaivaü bhavati- ahaü kàyasya kañhinabhàvamabhinirvartayàmãti | abdhàtornaivaü bhavati- ahaü kàyasyànuparigrahakçtyaü karomãti | tejodhàtornaivaü bhavati- ahaü kàyasyà÷itapãtakhàditaü paripàcayàmãti | vàyudhàtornaivaü bhavati- ahaü kàyasyà÷vàsapra÷vàsakçtyaü karomãti | àkà÷adhàtornaivaü bhavati- ahaü kàyasyàntaþ÷auùãryamabhinirvartayàmãti | vij¤ànadhàtornaivaü bhavati- ahaü kàyasya nàmaråpamabhinirvartayàmãti | kàyasyàpi naivaü bhavati ahamemiþ pratyayairjanita iti | atha ca punaþ satàmeùàü pratyayànàü samavàyàtkàyasyotpatti rbhavati | tatra pçthivãdhàturnàtmà na sattvo na jãvo na janturna manujo na mànavo na strã na pumàn na napuüsakaü na càhaü na mama na cànyasya kasyacit | evamabdhàtustejodhàturvàyudhàturàkà÷adhàturvij¤ànadhàturnàtmà (##) na sattvo na jãvo na janturna manujo na mànavo na strã na pumàn na napuüsakaü na càhaü na mama na cànyasya kasyacit || tatra avidyà katamà? yà eùàmevaü ùaõõàü dhàtånàyamaiksaüj¤à piõóasaüj¤à nityasaüj¤à dhruvasaüj¤à ÷à÷vatasaüj¤à sukhasaüj¤à àtmasaüj¤à sattvasaüj¤à jãvapudgalamanujamànavasaüj¤à ahaükàrasaüj¤à mamakàrasaüj¤à evamàdi vividhamaj¤ànam | iyamucyate 'vidyeti | evamavidyàyàü satyàü viùayeùu ràgadveùamohàþ pravartante | tatra ye ràgadveùamohà viùayeùu, amã saüskàrà ityucyante | vastuprativij¤aptirvij¤ànam | vij¤ànasahabhuva÷catvàraþ skandhà aråpiõaþ upàdànàkhyàþ, tannàmaråpaü catvàri mahàbhåtàni, tàni copàdàya råpam | tacca nàma råpam | aikadhyamabhisaükùipya tannàmaråpam | nàmaråpasaüni÷ritànãndriyàõi ùaóàyatanam | trayàõàü dharmàõàü saünipàtaþ spar÷aþ | spar÷ànubhavo vedanà | vedanàdhyavasànaü tçùõà | tçùõàvaipulyamuipàdànam | upàdànanirjàtaü punarbhavajanakaü karma bhavaþ | bhavahetukaþ skandhapràdurbhàvo jàtiþ | jàtasya skandhasya paripàko jarà | jãrõasya skandhasya vinà÷o maraõam | mriyamàõasya saümåóhasya sàbhiùvaïgasyàntardàhaþ ÷okaþ | ÷okotthamàlapanaü paridevaþ | pa¤cavij¤ànakàyasaüyuktamasàtamanubhavanaü duþkham | manasà saüyuktaü mànasaü duþkhaü dàrmanasyam | ye càpyanye evamàdaya upakle÷àste upàyàsà iti || tatra mohàndhakàràrthenàvidyà | abhisaüskàràrthena saüskàràþ | vij¤àpanàrthena vij¤ànam | anyonyopastambhanàrthena nàmaråpam | àyadvàràrthena ùaóàyatanam | spar÷anàrthena spar÷aþ | anubhavanàrthena vedanà | paritarùaõàrthena tçùõà | upàdànàrthenopàdànam | punarbhavàrthena bhavaþ | janmàrthena jàtiþ | paripàkàrthena jarà | vinà÷àrthena maraõam | ÷ocanàrthena ÷okaþ | paridevanàrthena paridevaþ kàyaparipãóanàrthena duþkham | cittasaüpãóanàrthena daurmanasyam | upakle÷àrthenopàyàsàþ || athavà tattve 'pratipattirmithyàpratipattiraj¤ànamavidyà | evamavidyàyàü satyàü trividhàþ saüskàrà abhinirvartante puõyopagà apuõyopagà àne¤jyopagàþ | tatra puõyopagànàü saüskàràõàü puõyopagameva vij¤ànaü bhavati | apuõyopagànàü saüskàràõàmapuõyopagameva vij¤ànaü bhavati | àne¤jyopagànàü saüskàràõàmàne¤jyopagameva vij¤ànaü bhavati | idamucyate vij¤ànam | vij¤ànapratyayaü nàmaråpamiti vedanàdayo 'råpiõa÷catvàraþ skandhàstatra tatra bhave nàmayantãti nàma | saharåpaskandhena ca nàma råpaü ceti nàmaråpamucyate | nàmaråpavivçddhayà ùaóbhiràyatanadvàraiþ kçtyakriyàþ pravartante praj¤àyante, tannàmaråpapratyayaü ùaóàyatanamityucyate | ùaóbhya÷càyataüebhyaþ ùañ spar÷akàyàþ pravartante, ayaü ùaóàyatanapratyayaþ spar÷a ityucyate | yajjàtãyaþ spar÷o bhavati tajjàtãyà vedanà pravartate | iyamucyate bhikùavaþ spar÷apratyayà vedaneti | yastàü vedanàü vi÷eùeõàsvàdayati abhinandati adhyavasyati adhyavasàya tiùñhati, sà vedanàpratyayà tçùõetyucyate | àsvàdanàbhinandanàdhyavasànasthànàdàtmapriyaråpasàtaråpairviyogo mà bhånnityamaparityàgo bhavediti yaivaü pràrthanà idamucyate bhikùavastçùõàpratyayamupàdànam | yatra vastuni satçùõastasya vastuno 'rjanàya viñhapanàyopàdànamupàdatte, tatra tatra pràrthayate, evaü pràrthayamànaþ punarbhavajanakaü karma samutthàpayati kàyena vàcà manasà ca, sa upàdànapratyayo bhava ityucyate | (##) tatkarmanirjàtànàü skandhànàmabhinirvçtiryà sà bhavapratyayà jàtirityucyate | jàtyàbhinirvçttànàü skandhànàmupacayanaparipàkàdvinà÷o bhavati | tadidaü jàtipratyayaü jaràmaraõamityucyate || evamayaü dvàda÷àïgaþ pratãtyasamutpàdo 'nyonyahetuko 'nyonyapratyayo naivànityo naiva nityo na saüskçto nàsaüskçto nàhetuko nàpratyayo na vedayità nàvedayità na pratãtyasamutpanno nàpratãtyasamutpanno na kùayadharmo nàkùayadharmo na vinà÷adharmo nàvinà÷adharmo na nirodhadharmo nànirodhadharmo 'nàdikàlapravçtto 'nucchinno 'nupravartate nadãsrotavat || yadyapyayaü dvàda÷àïgaþ pratãtyasamutpàdo 'nucchinno 'nupravartate nadãsrotavat, atha cemànyasya dvàda÷àïgasya pratãtyasamutpàdasya catvàryaïgàni saüghàtakriyàyai hetutvena pravartante | katamàni catvàri? yaduta avidyà tçùõà karma vij¤ànaü ca | tatra vij¤ànaü bãjasvabhàvatvena hetuþ | karma kùetrasvabhàvatvena hetuþ | avidyà tçùõà ca kle÷asvabhàvatvena hetuþ | karmakle÷à vij¤ànabãjaü janayanti | tatra karma vij¤ànabãjasya kùetrakàryaü karoti | tçùõà vij¤ànabãjaü snehayati | avidyà vij¤ànabãjamavakirati | asatàü teùàü pratyayànàü vij¤ànabãjasyabhinirvçttirna bhavati | tatra karmaõo naivaü bhavati- ahaü vij¤ànabãjasya kùetrakàryaü karomãti | tçùõàyà api naivaü bhavati- ahaü vij¤ànasya snehakàryaü karomiti | avidyàyà api naivaü bhavati- ahaü vij¤ànabãjamavakiràmãti | vij¤ànabãjasyàpi naivaü bhavati- ahamebhiþ pratyayairjanitamiti || atha ca vij¤ànabãjaü karmakùetrapratiùñhitaü tçùõàsnehàbhiùyanditamavidyayà svavakãrõaü vibhajyamànaü virohati | tatratatropapattyàüyatanapratisaüdhau màtuþ kukùau nàmaråpàïkuramabhinirvartayati | sa ca nàmaråpàïkuro na svayaü kçtoa na parakçto nobhayakçto ne÷varakçto na kàlapariõàmito na prakçtisaübhåto na caikakàraõàdhãno nàpyahetusamutpannaþ | atha ca màtàpitçsaüyogàd, çtusamavàyàd, anyeùàü pratyayànàü samavàyàd àsvàdànuviddhaü vij¤ànabãjaü màtuþ kukùau nàmaråpàïkuramabhinirvartayati asvàmikeùu dharmeùvaparigraheùvamameùvàkà÷asameùu màyàlakùaõasvabhàveùu hetupratyayànàmavaikalyàt || tadyathà pa¤cabhiþ kàraõai÷cakùurvij¤ànamutpadyate | katamaiþ pa¤cabhiþ? yaduta cakùuþ pratãtya råpaü càlokaü càkà÷aü ca tajjamanasikàraü ca pratãtyotpadyate cakùurvij¤ànam | tatra cakùurvij¤ànasya cakùurà÷rayakçtyaü karoti | råpamàlambanakçtyaü karoti | àloko 'vabhàsakçtyaü karoti | àkà÷amanàvaraõakçtyaü karoti | tajjamanasikàraþ samanvàharaõakçtyaü karoti | asatàmeùàü pratyayànàü cakùurvij¤ànaü notpadyate | yadà tu cakùuràdhyàtmikamàyatanamavikalaü bhavati, evaü råpàlokàkà÷atajjamanasikàrà÷càvikalà bhavanti, tataþ sarveùàü samavàyàccakùurvij¤ànamutpadyate | tatra cakùuùo naivaü bhavati- ahaü cakùurvij¤ànasyà÷rayakçtyaü karomãti | àlokasyàpi naivaü bhavati- ahaü cakùurvij¤ànasyàvabhàsakçtyaü karomãti | àkà÷asyàpi naivaü bhavati- ahaü cakùurvij¤ànasyànàvaraõakçtyaü karomiti | tajjamanasikàrasyàpi naivaü bhavati- ahaü cakùurvij¤ànasya samanvàharaõakçtyaü karomãti | cakùurvij¤ànasyàpi naivaü bhavati- ahamebhiþ pratyayairjanitamiti | atha ca satàmeùàü pratyayànàü samavàyàccakùurvij¤ànasyotpattirbhavati | evaü ÷eùàõàmindriyàõàü yathàyogaü karaõãyam || (##) tatra na ka÷ciddharmo 'smàllokàtparalokaü saükràmati | asti ca karmaphalaprativij¤aptirhetupratyayànàmavaikalyàt | tadyathà bhikùavaþ supari÷uddhe àdar÷amaõóale mukhapratibimbakaü dç÷yate, na ca tatràdar÷amaõóale mukhaü saükràmati, asti ca mukhaprativij¤aptirhetupratyayànàmavaikalyàt, evamasmàllokànna ka÷ciccyuto nàpyanyatropapannaþ, asti ca karmaphalaprativij¤aptirhetupratyayànàmavaikalyàt | tadyathà bhikùava÷candramaõóalaü catvàriü÷adyojana÷atamårdhvaü vrajati, atha ca punaþ parãtte 'pyudakabhàjane candrasya pratibimbaü dç÷yate, na ca tasmàtsthànàdårdhvaü nabhasa÷cyutaü parãtte udakasya bhàjane saükràntaü bhavati asti ca candramaõóalaprativij¤aptirhetupratyayànàmavaikalyàt | evamasmàllokànna ka÷ciccyuto nànyatropapannaþ, asti ca karmaphalaprativij¤aptirhetupratyayànàmavaikalyàt || tadyathà- agnirupàdànapratyaye sati jvalati, upàdànavaikalyànna jvalati, evameva bhikùavaþ karmakle÷ajanitaü vij¤ànabãjaü tatratatropapattyàyatanapratisaüdhau màtuþ kukùau nàmaråpàïkuramabhinirvartayati asvàmikeùu dharmeùvaparigraheùu màyàlakùaõasvabhàveùu amameùu kçtrimeùu hetupratyayànàmavaikalyàt || tatràdhyàtmikaþ pratãtyasamutpàdaþ pa¤cabhiþ kàraõairdraùñavyaþ | katamaiþ pa¤cabhiþ? na ÷à÷vatato nocchedato na saükràntitaþ parãttahetuvipulaphalàbhinirvçttitastatsadç÷ànuprabandhata÷ceti | kathaü na ÷à÷vatataþ? yasmàdanye màraõàntikàþ skandhàþ, anye aupapattyaü÷ikàþ skandhàþ | na tu ya eva màraõàntikàþ skandhàsta evaupapattyaü÷ikàþ | api tu màraõàntikàþ skandhà nirudhyante, tasminneva ca samaye aupapattyaü÷ikàþ skandhàþ pràdurbhavanti | ato na ÷à÷vatataþ | kathaü nocchedataþ? na ca pårvaniruddheùu màraõàntikeùu skandheùu aupapattyaü÷ikàþ skandhàþ pràdurbhavanti nàpyaniruddheùu | api tu màraõàntikàþ skandhà nirudhyante, tasminneva ca samaye aupapattyaü÷ikàþ skandhàþ pràdurbhavanti tulàdaõóonnàbhàvanàmavat candrabimbapratibimbavat | ato nocchedataþ | kathaü na saükràntitaþ? visadç÷àþ sattvanikàyàþ sabhàgàyàü jàtyàü jàtimabhinirvartayanti | ato na saükràntitaþ | kathaü parãttahetuto vipulaphalàbhinirvçttitaþ | parãttaü karma kriyate, vipulaþ phalavipàko 'nubhåyate | ataþ parãttahetuto vipulaphalàbhinirvçttitaþ | kathaü tatsadç÷ànuprabandhataþ? yathàvedanãyaü karma kriyate, tathàvedanãyo vipàko 'nubhåyate | atastatsadç÷ànuprabandhata÷ca | iti vistaraþ || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau dvàda÷àïgaparãkùà nàma ùaóviü÷atitamaü prakaraõam || (##) 27 dçùñiparãkùà saptaviü÷atitamaü prakaraõam | ya÷caivaü pratãtyasamutpàdaü yathàbhåtaü samyak pa÷yati, sa na pårvàntaü pratisarati, nàparàntaü pratisarati,- ityàdi såtre pañhayate, tatra katamaþ pårvàntaþ, katamo 'paràntaþ, kathaü na pratisaratãti? tadvayutpatyarthamidamàrabhyate | tatra vartamànamàtmabhàvamapekùya atãtà àtmabhàvàþ pårvànta ityucyate | pårvo hi janmaparaüparàü÷aþ pårvàntaþ | taü na pratisarati, dçùñiprakàrairnàlambate | pratãtyasamutpàdasya yathàvadavasthitatattvadar÷anàt nànyathàvasthitaü vastu anyathà abhinivi÷ate | tatra aùñau dçùñayaþ pårvàntamàlambya anyathà pravçttàþ | tadyathà- abhåmatãtamadhvànaü nàbhåmiti ca dçùñayaþ | yàstàþ ÷à÷vatalokàdyàþ pårvàntaü samupà÷ritàþ || 1 || tatra iti÷abdaþ àdyarthaþ | athavà dçùñidvayopàdànamupalakùaõàrtham | catastrastvetà dçùñayaþ | tadyathà- kiü nvahamabhåvamatãtamadhvànam, nàbhåvamatãtamadhvànam, abhåvaü ca nàbhåvaü ca, naivàbhåvaü na nàbhåvam, iti | età÷catasro dçùñayaþ pårvàntaü samà÷ritàþ | aparà api catasra ityàha- yàstàþ ÷à÷vatalokàdyàþ pårvaü prasaïgena upavarõitàþ, tà api pårvàntaü samupà÷ritàþ || tatra yadyapi pårvàntàd dçùñicatuùñayàduttaraü dçùñicatuùñayaü nàtibhidyate, tathàpi tàvanmàtravi÷eùamà÷ritya pçthagupàdãyate | tacca uttaratra vyàkhyàsyàmaþ | tatra ÷à÷vato lokaþ ityetat, abhåvamatãtamadhvànam, ityetasmànnàtibhidyate | athavà ayaü vi÷eùaþ- yacchà÷vato lokaþ ityeùàü dçùñiþ sàmànyena pårvàntamà÷rità | abhåvamatãtamadhvànam, ityeùà tu àtmana eva pårvàntaparàmar÷ena pravçttà, na sàmànyeneti | evamanyàsvapi dçùñiùu vi÷eùo vaktavyaþ | ityevaü tàvat aùñàvetà dçùñayaþ pårvàntaü samupà÷ritàþ || 1 || uktaþ pårvàntastadàlambikàbhirdçùñibhiþ sàrdham | idànãmaparànta ucyate | tatra vartamànamàtmabhàvamapekùya bhàvinaþ àtmabhàvàþ aparànta ityucyate | aparo hi janmaparaüparàü÷o 'paràntaþ, taü na pratisarati, dçùñiprakàrairnàlambate | pratãtyasamutpàdasya yathàvadavasthitatattvadar÷anàt, nànyathàvasthitaü vastu anyathàbhinivi÷ate | tatra aùñau dçùñayaþ aparàntamàlambya anyathà pravçttàþ | tadyathà- dçùñayo na bhaviùyàmi kimanyo 'nàgate 'dhvani | bhaviùyàmãti càntàdyà aparàntaü samà÷ritàþ || 2 || ihàpi dçùñidvayopàdànamupalakùaõàrtham | catastrastvetà dçùñayaþ | tadyathà- kiü nu bhaviùyàmyanàgatamadhvànam, na bhaviùyàmi, bhaviùyàmi ca na bhaviùyàmi ca, naiva (##) bhaviùyàmi na ca na bhaviùyàmyanàgatamadhvànam, ityetà÷catasro dçùñayaþ aparàntaü samà÷ritàþ | kimetà eva catasro dçùñayaþ aparàntaü samà÷ritàþ? netyàha | kiü tarhi aparà api catasro vidyante antàdyà aparàntaü samà÷ritàþ | tatra antàdyà÷catasro dçùñayaþ sàmànyena aparàntamàa÷ritya pravçttàþ, kiü tu bhaviùyàmyanàgatamadhvànamityetàstu àtmana evàparàntamà÷ritya pravçttàþ, ityevaü dçùñicatuùñayasya vi÷eùa iti boddhavyam || 2 || tatra àdyasya tàvat pårvàntàlambikasya dçùñicatuùñayasya yathà na saübhavaþ, tathà pratipàdayannàha- abhåmatãtamadhvànamityetannopapadyate | yo hi janmasu pårveùu sa eva na bhavatyayam || 3 || tatra ya eva atãteùu janmasu babhåva, yadi sa evàyamadhunà syàt, tadà yuktamasya grahãtum- abhåvamahamatãtamadhvànamiti | na caitadevaü saübhavati nityatvaprasaïgàt, nityasya ca saüsaraõànupapatteþ, ekagatisthasyàpi nànàgatisaügçhãtatvaprasaïgàt | iha hi pårvaü yadi narakàdigatiko bhåtvà idànãü karmavaicitryàt manuùyeùu upapannaþ evaükalpayet- ahamevàsau nàraka àsam iti, tadasya na yuktam | kathaü hi nàma manuùyaþ san nàrakàdikaþ syàt? yattarhi idaü pañhayate såtre- ahameva sa tena kàlena tena samayena màndhàtà nàma ràjà cakravartã abhåvam iti, tat kathaü veditavyamiti? anyatvapratiùedhaparaü tadvacanaü naikatvapratipàdakamiti vij¤eyam | ata eva hi nànyaþ sa tena kàlena tena samayeneti pañhayate | yadi punaþ sa evàyamiti pårvakasya càdhunàtanasya ca ekatvaü syàt, ko doùaþ syàt? uktastàvadatra doùaþ- nityatvaü syàditi || 3 || tathàpi bhåya ucyate- sa evàtmeti tu bhavedupàdànaü vi÷iùyate | yadi sa eva pårvaka àtmàyamidànãü syàt, tadà upàdànasya pa¤caskandhalakùaõasya vi÷eùo na syàt upàdàturavi÷eùàtpårvàvasthàyàmiva | na caivamupàdànàvi÷eùo 'syàtmanaþ, kiü tarhi vi÷iùyata eva upàdànamupàdàtuþ karmabhedàt kàrakabhedàcca | tata÷ca upàdànavi÷eùàt sa evàyamàtmeti na yujyate || atha manyase- vi÷iùyatàmupàdànam, àtmà tu eka eveti | ataþ àtmano 'vi÷iùñatvàdabhåmatãtamadhvànamityetad bhaviùyatyeva | ucyate- upàdànavinirmukta àtmà te katamaþ punaþ || 4 || yadi hi anyadupàdànam, anya÷càtmà syàt, tadà upàdànavi÷eùe 'pi àtmano 'vi÷eùàt syàdetadevam | na caitad bhedena dar÷ayituü ÷akyam- ayamasàvàtmà, idamasyopàdànamiti, (##) upàdànavi÷iùñasvabhàvatvàdàtmano 'hetukatvaprasaïgàt, pçthaggrahaõaprasaïgàcca | yadà caivamupàdànavinirmukta àtmà dar÷ayituü na ÷akyate, tadà upàdànavi÷eùe 'pi àtmàvi÷eùa iti na ÷akyate kalpayitum || 4 || athàpi ka÷cit parikalpayet- satyam, upàdànavinirmukta iti evaü na saübhavati, kimupàdànameva àtmatvena parikalpyate iti? etadapi na yuktamiti pratipàdayannàha- upàdànavinirmukto nàstyàtmeti kçte sati | syàdupàdànamevàtmà nàsti càtmeti vaþ punaþ || 5 || yathà tàvadupàdànamevàtmà na saübhavati tathà pratipàdayannàha- na copàdànamevàtmà vyeti tatsamudeti ca | kathaü hi nàmopàdànamupàdàtà bhaviùyati || 6 || tatra yadetat pa¤copàdànaskandhàkhyamupàdànam, tat pratikùaõamutpadyate ca vina÷yati ca | na caivamàtmà pratikùaõamutpadyate ca vina÷yati ca | àtmà skandhebhyastattvànyatvàdinà ca nityànityatvenàpya÷akya eva vaktum, anekadoùaprasaïgàt | nityatve hi àtmanaþ ÷à÷vatavàdaþ syàt, anityatve ca ucchedavàdaprasaïgaþ | tata÷ca tadubhayaü ÷à÷vatocchedàkhyaü mahànarthakaramiti nopagantavyam | ataþ upàdànamevàtmeti tàvanna yujyate || api ca- kathaü hi nàmopàdànamupàdàtà bhaviùyati | iha upàdãyate ityupàdànaü karma | tasya ca ava÷yamupàdàtrà upàrjakena bhavitavyam | tasya copàdànasya yadi àtmatvamiùyate, tatra upàdànameva upàdàtà ityapi vidyate | tata÷ca kartçkarmaõoraikye sati chetçcchettavyaghañakumbhakàràgnãndhanàdãnàmapi aikyaü syàt | na caitad dçùñaü yuktaü và iti pratipàdayannàha- kathaü hi nàmopàdànamupàdàtà bhaviùyati | iti | api tu atyantàsaübhava evàsya pakùasyetyabhipràyaþ || 6 || atràha- satyamupàdànamàtramàtmà na yujyate, kiü tarhi upàdànavyatirikta eva àtmà bhaviùyati | etadapi na yuktam | kiü kàraõam? yasmàt- anyaþ punarupàdànàdàtmà naivopapadyate | gçhyate hyanupàdàno yadyanyo na ca gçhyate || 7 || yadi upàdànàdàtmà vyatiriktaþ syàt, gçhyeta sa upàdànavyatiriktaþ, ghañàdiva pañaþ | na caivaü gçhyate | tasmàdupàdànavyatirikto 'pi nàsti | anupàdànaþ upàdànavyatirekeõa agçhyamàõatvàt khapuùpavat, ityabhipràyaþ || 7 || (##) idànãü yathopapàditamarthaü nigamayannàha- evaü nànya upàdànànna copàdànameva saþ | àtmà nàstyanupàdànaþ atha syàt- yadi àtmà upàdànasvaråpo na bhavati, upàdànopàdàtrorekatvaprasaïgàt | udayavyayaprasaïgàcca | sa hi anyo 'pi na bhavati upàdànamanapekùya bhedena grahaõaprasaïgàt | na càpyanupàdànaþ, upàdànanirapekùasya grahaõaprasaïgàt | evaü tarhi nàsti àtmetyastu | ucyate- nàpi nàstyeùa ni÷cayaþ || 8 || yo hi nàma skandhànupàdàya praj¤apyate, sa kathaü nàstãti syàt? na hi avidyamàno vandhyàtanayaþ skandhànupàdàya praj¤apyate | kathaü sati upàdàne upàdàtà nàstãti yujyate | tasmànnàstitvamapyasya na yujyate | tasmànnàsti àtmeti ni÷cayo 'pyeùa nopapadyate | asya tvàtmano vyavasthànaü vistareõa madhyamakàvatàràdavaseyam | ihàpi ca pårvameva sthànasthàneùu kçtà vyavastheti na punariha tadvayavasthàne yatna àsthãyate || 8 || evaü tàvadabhåvamatãtamadhvànamityeùà kalpanà nopapadyate | idànãü nàbhåvamatãtamadhvànamityedapi yathà nopapadyate tathà pratipàdayannàha- nàbhåmatãtamadhvànamityetannopapadyate | yo hi janmasu pårveùu tato 'nyo na bhavatyayam || 9 || yadi pårvakàdàtmanaþ asya adhunàtanasya àtmano 'nyatvaü syàt, tadànãü nàbhåmatãtamadhvànamiti syàt | na caitadevaü saübhavati | tasmànnàbhåvamatãtamadhvànamityetannopapadyate || 9 || yadi punaþ pårvakàdàtmanaþ asya anyatvaü syàt, ko doùa iti? ucyate- yadi hyayaü bhavedanyaþ pratyàkhyàyàpi taü bhavet | tathaiva ca sa saütiùñhettatra jàyeta vàmçtaþ || 10 || yadi hi ayamadhunàtana àtmà pårvakàdàtmanaþ anyaþ syàt, tadà taü pårvakamàtmànaü pratyàkhyàya parityajya tannirapekùaþ ataddhetuka eva syàt | kiü cànyat | tathaiva ca sa saütiùñhettatra yadi pårvakàdàtmanaþ asya anyatvaü syàt, tadà anyatvàd ghañotpàde pañàvinà÷avat pårvasyàtmanà uttarasminnapi àtmani samutpadyamàne 'pi anirodhaþ syàt | aniruddhatvàcca yatra pårvaü devamanuùyàdijanmasu upapannaþ, yena varõasaüsthànàdinà pårvamupalabhyamànaþ, tenaiva prakàreõa tathaiva sa tatràvatiùñheta tathaivàvatiùñheteti | tasmànnàbhåvamatãtamadhvànamityetannopapadyate || atràha- tatra yaduktam- yadi hyayaü bhavedanyaþ pratyàkhyàyàpi taü bhavet | iti, (##) yadi puna pårvakamàtmànaü pratyàkhyàya [ayamiha bhavet, ko doùaþ syàt? tatra doùà bahavaþ syuþ | kathamiti cet, yasmàdevaü sati- ucchedaþ karmaõàü nà÷astathànyakçtakarmaõàm | anyena paribhogaþ syàdevamàdi prasajyate || 11 || yadi pårvakamàtmànaü pratyàkhyàya ayamàtmà bhavet, tadà] pårvakasya àtmanaþ tatra naùñatvàd, iha ca anyasyaiva cotpàdanàtpårvakasyàtmana ucchedaþ syàt | tasmiü÷ca àtmani ucchinne karmaõàmadattaphalànàmevà÷rayavicchedena vicchedàt, bhokta÷càbhàvànnà÷a eva syàt | atha pårvakenàtmanà kçtasya karmaõaþ uttareõàtmanà phalaparibhogaþ parikalpyate, tathàpi anyena kçtasya karmaõaþ phalasya anyenopabhogaþ syàt | tata÷ca- akçtàbhyàgamabhayaü syàtkarmàkçtakaü yadi | ityevamàdi aniùñamàpadyate || 11 || api ca | yadi ayamàtmà pårvakàdàtmanaþ anya eva atropapannaþ syàt, tadà pårvamabhåtvà pa÷càdutpanna iti syàt | na caitadyuktamiti pratipàdayannàha- nàpyabhåtvà samudbhåto doùo hyatra prasajyate | kçtako và bhavedàtmà saübhåto vàpyahetukaþ || 12 || iti | yadi hi àtmà pårvamabhåtvà pa÷càdutpannaþ syàt, tadà kçtaka eva àtmà syàt | na ca kçtaka àtmeùyate, anityatvaprasaïgàt | vyatiriktasya ca tanniùpàdakasya karturabhàvàt kutaþ kçtakatvamàtmano yojyeta? kçtake càtmani parikalpyamàne àdimàn saüsàraþ syàdeva, apårvasattvasya pràdurbhàva÷ca | na caitadevam | tasmànna kçtaka àtmà | api ca | saübhåto vàpyahetukaþ | abhåtvà pràgàtmà samutpadyamàno nirhetuka evopapadyate | pårvaü hi àtmà nàstãti akçtako nirhetukaþ syàt | và÷abdo vikalpe | kçtako và bhavedàtmà yadi và nàbhåvamatãtamadhvànamityetannàbhyupeyam | saübhåto vàpyahetukaþ, yadi và- nàbhåmatãtamadhvànamityetannopapadyate | ityabhyupagamyatàm || 12 || idànãü yathopavarõitamevàrthaü nigamayannàha- evaü dçùñiratãte yà nàbhåmahamabhåmaham | ubhayaü nobhayaü ceti naiùà samupapadyate || 13 || evaü yathopavarõitena nyàyena abhåmatãtamadhvànamiti yà dçùñiþ, eùàpi naivopapadyate | etaddvayasyàbhàvàcca ubhayamapi nopapadyate | kiü kàraõam? yasmàd dvayaü hyetatsamàhatamubhayamiti kalpyate | ekaikasya ca pçthakpçthagabhàvàt kutastatsamàhàra iti ubhayamapi na saübhavati | (##) ubhayasyàbhàvàt kutastatpratiùedhena nobhayaü bhaviùyatãti? tasmànnaivàbhåvaü na nàbhåvamityetadapi nopapadyate || 13 || tadevaü pårvàntaü samà÷ritasya dçùñicatuùñayasya asaübhavamudbhàvya idànãmaparàntasamà÷ritasya pratiùedhamàha- adhvanyanàgate kiü nu bhaviùyàmãti dar÷anam | na bhaviùyàmi cetyetadatãtenàdhvanà samam || 14 || yathaiva hi atãte 'dhvani dçùñicatuùñayaü niùiddham, evamanàgate 'pyadhvani dçùñicatuùñayaü niùedhanãyamuktapàñhaparivartanena | tadyathà- adhvanyanàgate kiü nu bhaviùyàmãtyasaügatam | aiùyajanmani yo bhàvo sa eva na bhavatyayam || ityevamàdinà sarvaü samaü yojyamekatvapratiùedhe | evamanyatvapratiùedhe 'pi samaü yojyam- na syàmanàgate kàle ityetannopapadyate aiùya janmani yo bhàvo tato 'nyo na bhavatyayam || ityevamàdinà pårva÷lokapàñhaparivartanena || 14 || idànãü pårvàntaü samà÷ritasya ÷à÷vatàdidçùñicatuùñayasya pratiùedhàrthamàha- sa devaþ sa manuùya÷cedevaü bhavati ÷à÷vatam | anutpanna÷ca devaþ syàjjàyate na hi ÷à÷vatam || 15 || iha hi ka÷cinmanuùyagatisthaþ ku÷alaü karma kçtvà devagatiü gacchati | tatra yadi sa eva devaþ sa eva manuùya iti evamubhayoraikyaü syàt, tadà ÷à÷vataü syàt | na caitadevaü yadeva eva manuùyo bhavediti | ato nàsti kiücicchà÷vatam | api ca | ÷à÷vatavàde sati asamutpanna÷ca devaþ syàt | kiü kàraõam? yasmàjjàyate na hi ÷à÷vatam | yaddhi vastu ÷à÷vatam, tadvidyamànatvànnaiva jàyate | tata÷ca anutpanno devaþ syàt, anutpanno devo na yujyate iti || evaü tàvacchà÷vataü na yujyate || 15 || idànãma÷à÷vatamapi yathà na saübhavati tathà pratipàdayannàha- devàdanyo manuùya÷ceda÷à÷vatamato bhavet | devàdanyo manuùya÷cetsaütatirnopapadyate || 16 || yadi hi anyo devo 'nya÷ca manuùyaþ syàt, tadà pårvakasya manuùyàtmanastatra naùñatvàdiha ca anyasyaivotpàdàt sa pårvako manuùyàtmà tatra vinaùña itya÷à÷vataü syàt | tatsaütànànuvçttyà nà÷à÷vatamiti cet, ucyate- devàdanyo manuùya÷cetsaütatirnopapadyate | yadi devàdanyo manuùyo bhavet, tadà yathà nimbasya na àmratarusaütàno bhavati, evaü manuùyasya devaþ ekasaütànapatito na syàt | tata÷ca pårvakasya vinà÷àda÷à÷vatameva bhavet | athavà | (##) yadi devàdanyo manuùyo bhavet, tadà saütànànuvçttirna syàt | asti ceyaü saütànànuvçttiþ devasya manuùyaþ ekasaütànapatita iti | tasmàt saütànàbhàvaprasaïgàt devàdanyo manuùyo na bhavati | yata÷caivam, ato '÷à÷vatamapi nàsti || 16 || idànãü ÷à÷vatà÷à÷vatapratiùedhàrthamàha- divyo yadyekade÷aþ syàdekade÷a÷ca mànuùaþ a÷à÷vataü ÷à÷vataü ca bhavettacca na yujyate || 17 || yadi ayaü manuùyaþ aü÷ena manuùyatàü vijahyàt, aü÷ena vihàya manuùyatàü devàtmabhàvamupàdadyàt, tadà ekade÷asya nà÷àda÷à÷vataü syàt, ekade÷asya ca avasthànàcchà÷vataü syàt | etacca ayuktaü yadekasya divyagatisaügçhãtaþ ekade÷aþ syàt, ekade÷a÷ca manuùyaþ syàt | tasmàcchà÷vataü ca a÷à÷vataü ca etadubhayaü nopapadyate || 17 || idànãü na÷à÷vatanaivà÷à÷vatadçùñipratiùedhàrthamàha- a÷à÷vataü ÷à÷vataü ca prasiddhamubhayaü yadi | siddhe na ÷à÷vataü kàmaü naivà÷à÷vatamityapi || 18 || yadi ÷à÷vataü kiücidvastu syàt, tadà pa÷càda÷à÷vatadar÷anànnaiva ÷à÷vatamiti syàt | evaü yadi kiücida÷à÷vataü syàt, tadà tasya pa÷càcchà÷vatopapattito nà÷à÷vatamiti syàt | yadà tu ÷à÷vatà÷à÷vatamevàprasiddham, tadà kutastatpratiùedhena naiva÷à÷vataü nà÷à÷vatam syàditi? tasmàdetadapyayuktam || 18 || atha syàt- anàdijanmamaraõaparaüparàpravçttamavicchinnakamaü saüsàraprabandhamupalabhya ÷à÷vata màtmànaü parikalpayàmaþ | astyasau ÷à÷vataþ ka÷cit padàrthaþ, yo hi nàma evamanàdimati saüsàre paribhramannadyàpyupalabhyate iti | ucyate | etadapi nopapadyate | kiü kàraõam? yo hi nàma- kuta÷cidàgataþ ka÷citkiücidgacchetpunaþ kvacit | yadi tasmàdanàdistu saüsàraþ syànna càsti saþ || 19 || yadi hi saüskàràõàmàtmano va kuta÷cidgatyantaràd gamanaü gatyantaramàgamanaü syàt, tata÷ca gantyantaràt punaþ kvacid gamanaü syàt, tadànãmanàdiþ saüsàraþ syàt | na ca kuta÷cit kasyacidàgamanaü saübhavati, nityasya và anityasya và àgamanànupapatteþ | na càpi itaþ punaþ kasyacit kvacid gamanaü saübhavati, nityasya và anityasya gamanànupapatteþ | yadà caivaü na saübhavati, tadà kuto janmamaraõaparaüparàyà atidãrghatvena àdyanupalambhàdanàdimàn saüsàraþ syàt? saüsarturabhàvàt kutaþ anàdimattvamàdimatvaü và saüsàrasya saübhavet? yadà ca na saübhavati, tadà yaduktam- astyasau ÷à÷vataþ ka÷citpadàrthaþ, yo hi nàma evamanàdimati saüsàre paribhramannadyàpyupalabhyate iti, tanna yuktam || (##) ata÷ca, evaü yathoditanyàyena- nàsti cecchà÷vataþ ka÷cit ko bhaviùyatya÷à÷vataþ | ÷à÷vato '÷à÷vata÷càpi dvàbhyàmàbhyàü tiraskçtaþ || 20 || yadà caivaü ÷à÷vata eva padàrtho na saübhavati, tadà kasya vigamanàda÷à÷vataþ syàt | ÷à÷vatà÷à÷vatànupalambhàcca kutaþ ubhayaü kuto nobhayamiti? tasmàdevaü ÷à÷vatàdidçùñicatuùñayaü pårvànte saüsàrasya na saübhavati || 20 || idànãmantànantàdicatuùñayamaparànte yathà na saübhavati, tathà pratipàdayannàha- antavàn yadi lokaþ syàtparalokaþ kathaü bhavet | athàpyanantavàüllokaþ paralokaþ kathaü bhavet || 21 || yadi hi antavàn, vinà÷àdårdhvaü pårvaloko na syàt, tadà paraloko na syàt asti ca paraloka iti antavàülloka iti nopapadyate | athàpi anantavàüllokaþ syàt, tadànãmapi paralokaþ kathaü bhavet? naiva paralokaþ syàdityabhipràyaþ | na ca paraloko nàsti | ataþ paralokasadbhàvàdantavànapi loko na bhavati || 21 || idànãmantavattvamanantavatvaü ca ubhayametallokasya yathà na saübhavati, tathà pratipàdayannàha- skandhànàmeùa saütàno yasmàddãpàrciùàmiva | pravartate tasmànnàntànantavattvaü ca yujyate || 22 || pårvottarahetuphalabhàvasaübandhanairantaryàvicchinnakamavartã yasmàdayaü pradãpavat pratikùaõavinà÷ã skandhasaütànaþ pravartate, tasmàddhetuphalapravçttidar÷anànnàntavattvaü nànantavattvaü ca yujyate || 22 || kathaü kçtvà? pårve yadi ca bhajyerannutpadyeranna càpyamã | skandhàþ skandhàn pratãtyemànatha loko 'ntavàn bhavet || 23 || yadi pårve manuùyaskandhà na÷yeyuþ, tàü÷ca pratãtya uttare devagatyupapattisaügçhãtà nopapadyeran, tadà antavàn loko bhavet tailavartikùayaniruddhapradãpavat | uttaràtmabhàvotpàdànnàsti antavattvam || 23 || pårve yadi na bhajyerannutpadyeranna càpyamã | skandhàþ skandhàn pratãtyemàülloko 'nanto bhavedatha || 24 || atha yadi pårvakàþ skandhà na na÷yeùuþ, tàn pratãtya uttare phalabhåtàþ skandhà notpadyeran tadà ananto 'vinà÷ã lokaþ syàt svaråpàdapracyutatvàt | yadà tu pårvakàþ skandhà nirudhyante taddhetukà÷càpare skandhà uttarakàlaü jàyante, tadà pårvakànàmanavasthànàt kuto 'nantavattvaü saüsàrasya syàt? || 24 || idànãü tçtãyamubhayapakùabhàvaü pratipàdayannàha- antavànekade÷a÷cedekade÷astvanantavàn | syàdantavànananta÷ca lokastacca na yujyate || 25 || (##) yadi hi kasyacidekade÷asya vinà÷aþ syàt, ekade÷asya ca gatyantaragamanaü syàt, yàttadànãmantavàü÷ca loko 'nantavàü÷ca | na caitadevaü saübhavati yadekade÷o na÷yati, ekade÷o na na÷yatãti | ataþ antavàü÷ca anantavàü÷ca loka iti na yujyate || 25 || kasmàt punarekade÷asya vinà÷aþ ekade÷asya càvasthànaü na yujyate iti pratipàdayannàha- kathaü tàvadupàdàturekade÷o vinaïkùyate| na naïkùyate caikade÷a evaü caitanna yujyate || 26 || iha ekade÷asya vinà÷e ekade÷asya càvasthàne parikalpyamàne yadi và upàdàturekade÷asya vinà÷aþ avasthànaü và parikalpyeta, yadi và upàdànasya? tatra yadi tàvadupàdàturekade÷asya vinà÷aþ ekade÷asya càvasthànaü parikalpyate, tanna yujyate | kiü kàraõam? yasmàt- kathaü tàvadupàdàturekade÷o vinaïkùyate | na naïkùyate caikade÷aþ naiva hi atra kàcidupapattirasti yayà ekade÷asya vinà÷amekade÷asya càvinà÷aü parikalpayiùyàmaþ | ata eva upapattimapa÷yannàcàrya àha- evaü caitanna yujyate || iti | athavà | upàdàtà hi nàma àtmà | sa ca skandheùu pa¤cadhà mçgyamàõo na saübhavati | ya÷ca na saübhavati, tasya kathamekade÷o vinaïkùyate, ekade÷a÷ca na naïkùyate? ata evàha- evaü caitanna yujyate iti | athavà yadi upàdàturekade÷o na÷yedekade÷a÷ca na na÷yet, tadà ekasyaiva upàdàturdevatvamaü÷enànyena manuùyatvaü syàt | na caitadiùyate ityàha- evaü caitanna yujyate iti | evaü tàvadupàdàturantavattvamanantavattvaü ca na yuktamiti || 26 || idànãmupàdànasyàpi yathà na saübhavati tathà pratipàdayannàha- upàdànaikade÷a÷ca kathaü nàma vinaïkùyate | na naïkùyate caikade÷o naitadapyupapadyate || 27 || upàdàtçvadetadapi vyàkhyeyam || 27 || tadevamubhayadar÷anàsaübhavaü pratipàdya idànãü yathà nobhayamapi na saübhavati tathà pratipàdayannàha- antavaccàpyanantaü ca prasiddhamubhayaü yadi | siddhe naivàntavatkàmaü naivànantavadityapi || 28 || pratiùedhyasya vastuno 'saübhavàt pratiùedhasyàpyasaübhava iti | ataþ antavattve ca anantavattve ca ubhayasminnapratãte kasya pratiùedhena naivàntavàn nànantavàn lokaþ iti dçùñisaübhavaþ syàditi || 28 || evaü tàvat sàüvçtaü pratibimbàkàramupàdàtàramupàdànaü càbhyupetyàpi ÷à÷vatàdidçùñayasaübhavaü pratipàdya idànãü sarvathà bhàvasvabhàvànupalambhena bandhyàputra÷yàmagauratàdivat ÷à÷vatàdidçùñãnàmasaübhavaü pratipipàdayiùuràha- (##) athavà sarvabhàvànàü ÷ånyatvàcchà÷vatàdayaþ | kva kasya katamàþ kasmàtsaübhaviùyanti dçùñayaþ || 29 || iha sarvabhàvànàü pratãtyasamutpannatvàt ÷ånyatvaü sakalena ÷àstreõa pratipàditam | tata÷ca sarvabhàvànàü ÷ånyatvàt katamàstàþ sarvabhàvabàhyàþ ÷à÷vatàdyà dçùñayo bhaviùyanti, yàþ ka÷cid grahãùyati yatastanniràkaraõamàrapsyàmahe? tathà kiü và àlambanaü yat sarvabhàvànantargataü yatraità dçùñaya utpatsyante yatraità dçùñãrnivàrayiùyàmaþ? katama÷càsau bhàvaþ pudgalo và sarvabhàvabàhyàþ yasyaità dçùñayaþ utpatsyante yaü dçùñibhyo nivàrayiùyàmaþ? kiü và dçùñãnàmutpattikàraõamàlambananimittaü sarvabhàvabàhyaü yasmànnimittàdutpadyamànàþ ÷à÷vatàdikàþ dçùñãþ vàrayiùyàmaþ? sarveùàmeva hi padàrthànàü sarvabhàvàntargatatvàt ÷ånyatvam, ÷ånyatvàcca sarve eva hi te padàrthà nopalabhyanta iti, kva kasya katamàþ kasmàtsaübhaviùyanti dçùñayaþ | naiva kà÷cit, naiva kvacit, naiva kasyacit, nàpi kenacidàkàreõa saübhaviùyantãtyabhipràyaþ | asaübhave ca sati àsàü parikalpanaiva notpadyate ityayuktà evaità dçùñayaþ || 29 || tadevam- sarvadçùñiprahàõàya yaþ saddharmamade÷ayat | anukampàmupàdàya taü namasyàmi gautamam || 30 || tatra saüsàranirvàõaprahàõàdhigamopalambhaprapàtapatanasaüdhàraõàt dharmaþ | satàmàryàõàü kçtakàryàõàü dharmaþ saddharmaþ | yadi và ÷obhano dharmaþ saddharmaþ, sakalasaüsàraduþkhakùayakaratvena pra÷aüsanãyatvàt || yaþ saddharmam- anirodhamanutpàdamanucchedama÷à÷vatam | anekàrthamanànàrthamanàgamamanirgamam || prapa¤copa÷amaü ÷ivaü pratãtyasamutpàdasaüj¤ayà hi de÷itavàn sarvadçùñiprahàõàrthaü jagatàmanukampàmupàdàya mahàkaruõàmevà÷ritya priyaikaputràdhikatarapremapàtrasakalatribhuvanajanaþ na làbhasatkàrapratyupakàràdilipsayà, taü namasyàmi niruttaramadvitãyaü ÷àstàram | kiünàmadheyam? gautamam | paramarùigotrasaübhåtamityarthaþ || yathoktamàrya÷àlistambasåtre àryamaitreyeõa mahàbodhisattvena- ya imaü pratãtyasamutpàdamevaü yathàbhåtaü samyakpraj¤ayà satatasamitamajãvaü nirjãvaü yathàvadaviparãtamajàtamabhåtamakçtamasaüskçtamapratighamanàvaraõaü ÷ivamabhayamanàhàryamavyayamavyupa÷amasvabhàvaü pa÷yati asatastucchataþ riktato 'sàrato rogato gaõóataþ ÷alyato 'ghato 'nityato duþkhataþ ÷ånyato 'nàtmataþ, na sa pårvàntaü pratisarati | kiü nvahamabhåvamatãte 'dhvani, àhosvinnàbhåvamatãte 'dhvani, ko nvahamabhåvamatãte 'dhvani, kathaü nvahamabhåvamatãte 'dhvani | aparàntaü và punarna pratisarati kiü nvahaü bhaviùyàmyanàgate 'dhvani, (##) àhosvinna bhaviùyàmyanàgate 'dhvani, ko nu bhaviùyàmyanàgate 'dhvani, kathaü nu bhaviùyàmyanàgate 'dhvani | pratyutpannaü và punarna pratisarati kiü nvidaü kathaü nvidaü ke santaþ ke bhaviùyàmaþ ayaü sattvaþ kutaü àgataþ, sa ita÷cyutaþ kutra gamiùyatãti yànyekeùàü ÷ramaõabràhmaõànàü pçthagloke dçùñigatàni bhaviùyanti tadyathà- àtmavàdapratisaüyuktàni jãvavàdapratisaüyuktàni kautukamaïgalapratisaüyuktàni, tànyasya tasmin samaye prahãõàni bhavanti parij¤àtàni samucchinnamålàni tàlamastakavadanàbhàsagatàni àyatyàmanutpàdànirodhadharmàõi || atha khalvàyuùmàn ÷àriputro maitreyasya bodhisattvasya mahàsattvasya bhàùitamabhinandya anupramodya utthàyàsanàt prakràntaþ, prakràntàste ca bhikùava iti || ityàcàryacandrakãrtipàdoparacitàyàü prasannapadàyàü madhyamakavçttau dçùñiparãkùà nàma saptaviü÷atitamaü prakaraõaü samàptam || || samàptaü cedaü madhyamaka÷àstraü sakalalaukikalokottarapravacananãtaneyàrthavyàkhyànanaipuõya vi÷àradaü ÷ràvakapratyekabuddhànuttarasamyaksaübuddhabodhimaõóàsanadàyakamiti ||