Tarkabhasa
Based on the edition by  Losang Norbu Shastri: Tarkabhàùà.
Sarnath : Central Institute of Higher Tibetan Studies, 2004, 1-76.


Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project.
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)
Sastra section, text no. 72


The transliteration emulates the conventions of Nagari script.
Therefore, many word boundaries are not marked by blanks.



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________



Tarkabhàùà

pratyakùam
maïgalàcaraõam

guruü praõamya loke÷aü ÷i÷unàmalpamedhasàm /
dharmakãrtimataü ÷rutyai tarkabhàùà prakà÷yate //

pramàõasàmànyalakùaõam

iha khalu prekùàpårvakàriõo 'rthijanàþ sarvapuruùàrthasiddhinimittaü pramàõamanusarantãti pramàõamàdau vyutpàdyate / pramàõaü samyagj¤ànamapårvagocaram / pramãyate 'rtho 'neneti pramàõam / tadeva samyagj¤ànam, sandehaviparyàsadoùarahitatvàt / avisaüvàdakaü j¤ànaü loke samyag j¤ànamabhidhãyate / na ca saü÷ayaviparyàsaj¤ànayoravisaüvàdakatvamasti / yathà sthàõurvà puruùo veti j¤ànasya, marãcikàsu và jalaj¤ànasya / apårvo gocaro asyetyapårvagocaram / gocaro viùayo ghañàdiþ / tasmàdutpannaü tadarthapràpaõayogyaü j¤ànaü pramàõam // pramàõasya kàryam

nanu j¤ànaü kartç puruùaü prayojyamartha karmabhåtaü yadi kadàcinna pràpayati tatkathamapràpakatvàt pramàõaü syàt? ucyate / na hi j¤ànena puruùo gale pàdukànyàyena balàdarthe pravartayitavyaþ / api tvevaübhåtamidaü vatusvaråpaü nànyathetyanenàkàreõa ni÷cayo janayitavyaþ / sa cettena kçtaþ, etàvataivàsya pràmàõyamaviruddham / puruùastu tatra prayojanava÷àt pravartatàmçte prayojanaü na pravartatàm, artho và yogipi÷àcàdibhirapahriyatàm / j¤ànasya kimàyàtam? // kùaõikaü sannapi pramàõasya saügatiþ

nanvavisaüvàdakatvena j¤ànasya pràmàõyam / avisaüvàdakatvaü ca dçùñàrthapràpaõàt / na ca yad dçùñaü tatpràpyate, kùaõikatvàt kiü ca, råpaü dçùña, pràpyate ca spraùñavyam / tato 'nyad dçùñamanyat pràpyata ityapratãtapràpaõàt kathaü pràmàõyamasya saügacchatàm / na, yadi nàma vastuto 'nyadeva pràpyate tathàpi dçùñameva mayà pràptamityekatvàdhyavasàyàt pratãtapràpaõamabhidhãyate / yattu marãcikàdijalaj¤ànaü tadapràpaõayogyatvàdapramàõameva //

arthakriyàsthitiþ

nanvidaü pràpaõayogyamidaü netyarthakriyà pràptimantareõa ni÷cetuma÷akyam / j¤ànotpattimàtreõa tu na bhràntàbhràntayorbhedo 'vadhàryate / tata÷ca kathaü tatsamyagj¤ànamiti cet? naiùa doùaþ / yaddyapi j¤ànamàtrodayàd vai÷iùñyamanayoravadhàrayituü na ÷akyate, tathàpi j¤ànavi÷eùodayàddyathaikasya vai÷iùñayaü tathocyate / tathà hi - yadi nàma mandabuddhirutpattiva÷àdavisaüvàdakatvaü j¤ànasya nàvadhàrayituü samarthaþ, tathàpi dàhapàkàvagàhanasnànapànonmajjanàddyarthakriyàü dårato 'nubhavato  narasya dar÷anenoccalad dhåmàdidar÷anena càvadhàrayati / amandabuddhistu pañutarapratyakùeõaivàvadhàrayati, na tvarthakriyàpràptyà /

yadyavisaüvàdalakùaõaü pràmàõyaü tadà ÷rotraj¤ànasyàdhigatàrthàpràpakatvàt kathaü pràmàõyamini cet? na / arthasvaråpapratãtirhi pràmàõyam / tacca bàhyàrthakriyàpràptimantareõàpi sambhavati / yaduktam-

pramàõamavisaüvàdi j¤ànamarthakriyàsthitiþ /

avisaüvàdanam iti /

÷abdasya ÷rutimàtreõaiva caritàrthatvàt ÷rutireva tatràrthakriyàsthitiþ / yathà ravicandràmbudacitràdãnàü dar÷anamevàrthakriyàsthitiþ / taduktam-

j¤eyasvaråpasaüvittiriùñà tatra kriyàsthitiþ iti /

prathamaü tu prekùàvànarthakriyàrthitayà jalànalàdàvarthakriyàsandehàdeva pravartate /

yadi nàma tasyaiva nàsti sandeho me vartata iti tathàpi sàdhakabàdhakapramàõàbhàvàdyuktaþ sandeho bhavan kena vàryate iti / tasmàt

sthitametat- àsàditanirantaràrthakriyàvyavahàràt pañutarapratyakùodayàdevàrtha pravartate, mandabuddhistu tàdråpyànumànàditi /

ata eva tu pratyakùasya svataþ pràmàõyam / kasyacittu parataþ / yogij¤ànasya svasaüvedanasya ca svata eva pràmàõyam / anumànasya tu ni÷cayàtmakatvàt svata eva pramàõyam /

apårvagocaram

tenàyamarthaþ- prathamata eva yadvij¤ànaü viùaye pravçttaü tadeva pramàõam, na tu tatraiva pa÷càdbhàvi j¤ànàntaramapi, gçhitagràhitvena tasyàpràmàõyàt / yathà ghañaü nirvikalpakena j¤ànena dçùñvà pa÷càttasminneva viùaye ghaño 'yamiti savikalpakaü j¤ànaü smaraõaråpam, yathà và parvatàdau dhåmaü dçùñvà vahniratretyanumànaj¤ànànantaraü punarapi tatraiva vahniratretyanumànaj¤ànam /

indriyàdera apramàõam

samyagj¤ànaü pramàõamityukte sàmarthyàjjaóasvabhàvasyendriyàdeþ paricchedakatvàbhàvàt pràmàõyaü nirastam paricchedakatvaü hi boddhçtvam / tacca j¤ànasyaiva nijaråpam / tatkathamaj¤ànàtmana indriyàdeþ svaråpaü bhavitumarhatãti //

pramàõasya dvaividhyam, pratyakùa÷abdanirvacanaü ca

tad dvividhaü pratyakùamanumànaü ceti / pratigatamakùaü pratyakùam / akùamindriyaü cakùuþ ÷rotraghràõajihvàkàyàkhyam / tasmàdutpannaü j¤ànaü pratyakùamabhidhãyate / nanu yadyakùà÷ritaü j¤ànaü pratyakùaü tadà mànasàdi vakùyamàõaü j¤ànatrayamindriyàdanutpatteþ pratyakùaü na syàt? atrocyate- pratigatamakùamiti yaduktaü tatpratyakùa÷abdasyàvyutpattimàtranimittaü pratipàditam / pravçttinimittaü tu pratyakùa÷abdasàyàrthasàkùàtkàritvameva ruóhiva÷àdavagantavyaü païkajavat / tataþ svasaüvedanàdikamapi j¤ànaü svasaüvedanaråpamartha sàkùàtkarotãti pratyakùa÷abdavàcyaü siddhyatãti //

anumàna÷abdanirvacanam

mãyate 'rtho 'neneti mànam / anuþ pa÷càdarthe / pa÷cànmànamanumànam / liïgagrahaõaliïgaliïgisambandhasmaraõayoþ pa÷càt yadvij¤ànaü parvatàdau dharmiõi parokùavastvàlambakaü tadevànumàna÷abdenàbhidhãyate / etacca ruóhiva÷àdavagantavyam /

pramàõasaükhyàvipratipattiþ

dvividhavacanena ekaü trãõi catvàri pa¤ca ùaóhiti vipratipattayo nirasyante /
tathà hi pratyakùamevaikaü pramàõamiti càrvàkaþ / pratyakùamanumànaü ÷àbdaü ceti sàükhyaþ /

pratyakùamanumànamupamànaü ÷àbdaü ceti naiyàyikaþ / pratyakùamanumànaü ÷àbdamupamànamarthapattiriti pràbhàkaraþ / pratyakùamanumànaü ÷àbdamupamànamarthapattirabhàva÷ceti mãmàüsakaþ /

dvividhavacanena dvitve pràpte pratyakùamanumànaü ceti punaryaduktaü tadanyathàdvitvaniràsàrtham / tathà hi vaiyàka raõo bråte pratyakùaü ÷àbdaü ceti pramàõadvayam //

càrvàkàbhimatànumànàpramàõyanirasanam

tatra anumànasya pràmàõyamava÷yamabhyupagantavyaü càrvàkeõeti pratipàdyate /
tathà hi - sa khalu pratyakùalakùaõaü parapratipàdanàya praõayati / parasya ca buddhirna pratyakùà / kiü tarhi kàyavàgvyàpàràdikàryàdanumeyà / tato 'nena kàryaliïgajamanumànaü balàdabhyupagataü syàt / paralokaniùedhàya cànupalambhàkhyaü sàdhanamàcaùñe / ato 'sau svayamevànumànena pramàõena vyavaharati, nànumànaü pramàõamiti ca bruvan kathaü nàma nonmatta÷càrvàkaþ syàt?

÷abdopamànàrthàpatyabhàvànàü pramàõàntaratvanirasanam

÷àbdaü ca j¤ànaü bàhyàrthàvisaüvàdakatvena pramàõameùñavyam / avisaüvàdakatvaü ca sambandhamantareõa na saügacchate / na ca ÷abdànàü bàhyàrthena saha ka÷citsambandho 'sti / tathà hi - ÷abdàrthayoþ sambandho bhavan tàdàtmyaü tadutpattirarvà bhavet / tatra na tàvàttàdàtmyaü ÷abdàrthayoþ, atyantabhedena pratibhàsanàt / tàdàtmyaü hyekatvamabhidhãyate bhinnapratibhàsayorapyekatve svãkriyamàõe gavà÷vàdãnàmapyekatvaprasaïgaþ / nàpi tadutpattiþ / nàpi tadutpattiþ, anvayavyatirekàbhàvàt / tasmàt tadutpattirityevaü vaktuü na ÷akyate / tathà hi - ÷abdavyàpàramantareõa svahetoreva mçtpiõóadaõóasalilakulàlacakràdeþ sakà÷àdutpadyamàno ghañàdirartho dç÷yate / ÷abdo 'pi bàhyàrtha vinaiva puruùecchàmàtreõa tàlvàdivyàpàràdevotpadyate /

atha tàdàtmyatadutpattibhyàmanya eva vàcyàvàcakatvalakùaõaþ ÷abdàrthayoþ vàstavaþ sambandhadho 'sti / evaü tarhyasaüketavido 'pi puruùasya ÷abdàduccaritànniyatàrthapratãtiþ pràptà, yogyatà màtreõaiva pradãpàt ghañàdipratãtivat na caitadasti /


tathà hi - abhinavo nàlikeradvãpàdàyàtaþ pumànagni÷abdaü ÷rutvàpyagni÷abdànna ki¤cidartha pratyetãti / atha tàüstàn saüketànapekùya tattadarthapratyàyanayogya evàyaü ÷abdo jàyata ityucyate / tanna / na hyevamasya pràmàõyamavatiùñhate / sarvatra saüketasya yogyatvàt / tato na j¤àyate kiü vivakùitàrthamàha, àhosvidanyaü veti /

astu và anya eva ka÷citsambandhaþ / tathà ca so 'pi kena sambandhena tayoþ sambaddha iti praùñavyaþ / anyena caturthena sambandheneti cet, caturtho 'pi teùu kena sambandhena sambaddhaþ? pa¤camena kenaciccet, so 'pi kenetyanavasthàyàü antyàsiddhau pårveùàmapyasiddhiþ /

athàsambaddha eva ÷abdàrthayoþ samvandha iti cet / tanna / yo na sambaddhaþ sa kathaü sambandho bhavati ghañasyeva pañaþ / atha vaktavyaü sambandhasya tàdç÷a eva svabhàvaþ, yena sambandhàntaranirapekùa evaü paraü sambadhnàti? taduyuktam / pramàõasiddhe hi svabhàve nottaramabhidhãyate / yathàgnerevàyamãdç÷aþ svabhàvo yaduta dàhakatvaü nàma nànyasyàkà÷àdeþ / sambandhasiddhau tu pramàõaü ki¤cinnirupayanto na pa÷yàmaþ / na caivaü vaktavyaü ÷abda÷aktisvabhàvàdeva ÷abdànàü niyatàrthàvyabhicàritvamiti / tathà hi - yadi ghaña ityayaü ÷abdaþ svabhàvàdeva kambugrãvàkàraü vàrisaüdhàraõasamartha padàrthamabhidadhàti, tatkathaü saüketàntaramapekùya puruùecchayà turagàdikamabhidadhyàt / na hi ÷àlibãjaü svahetoraïkurajananasvabhàvamutpannaü saüketàntamapekùya gardabhaü janayituü samartha syàt / nàpyàptapraõãta÷abdànàü pràmàõyamabhidhàtumucitam / àptatvasyaiva ni÷cetuma÷akyatvàt / tathà hi - àptatvaü kùiõadoùatvamucyate / kùãõadoùatà ca paracittavçttiþ kàcidabhidhãyate / paracittavçttãnàü durlakùyatvàt, kàyavàgvyàpàràdikàryaliïgasyànyathàpi vçttidar÷anàt / saràgà api vãtaràgà iva ceùñanta iti nyàyàtkathamàptatvaü ni÷cãyatàmiti / samvandhadåùaõena ca vaidika÷abdànàü pràmàõyaü nirastamiti pçthaïnoktam / kathaü tarhi sarvo 'yamasandigdho laukiko vyavahàra iti cet / tathà tathà saüketena vivakùàva÷àditi na kàcit kùatiþ / yathoktam 'vakturabhipràyaü såcayeyuþ ÷abdà iti //

naiyàyikasammatasyopamànapramàõasya nirasanam

naiyàyikasyopamànaprapa¤caþ / yaþ pratipattà gàü jànàti na gavayam, sa ca apadiùñaþ svàminà araõyaü gatvà gavayamànayeti / sa ca gavaya÷abdavàcyamarthamajànàno vanecaramanyaü tajj¤aü puruùaü pçùñavàn, kãdç÷o gavaya iti / sa càha yàdç÷ã gaustàdç÷o gavaya iti / tasyàraõyagatasya preùyapuruùasya atide÷a vàkyàrthasmaraõasahakàri gavayasàråpyaj¤ànaü kartç ayamasau gavaya÷abdavàcyo 'rtha iti pratipattiü phalasvaråpàü janayatpramàõam / etaccàyuktam / yatpràmàõyaü nàma viùayavattayàü vyàptam / na càsya nipuõamapi nirupayanto viùayaü saüpa÷yàmaþ / tathà hi - samàkhyà nàma sambandhaþ tasya viùayo varõyate / sa ca paramàrthato nàsti / dç÷yatve tasyànupalambhena bàdhà / adç÷yatve tasya sattàsàdhakaü pramàõaü nekùyate / kiü ca - sa hi sambandhaþ sambadhibhyàü bhinno 'bhinno và / yadà bhinnastadà tayoþ sambandhaþ kena sambandheneti vàcyam /

sambandhàntarakalpanàyàmanavasthà / athàbhinnastadà sambandhinàveva kevalau / na samàkhyà nàma sambandhaþ ka÷cit / atha sambaddhabuddhijanakatvaü sambandhaþ / tanna yuktam / yataþ sambaddhàvetàviti buddhiþ svahetubalàt sambaddhavastudvayàdapi sambhàvyamànà na sambandhàntaramàkùiptuü prabhavati //

mãmàüsakasammatasyopamànapramàõasya nirasanam

evaü mãmàüsakopavarõitasyàpi pràmàõyaü niràkartavyam / tathà hi, sàdç÷yavi÷iùñaþ piõóaþ piõóavi÷iùñaü và sàdç÷yamupamànasya viùayastena varõyate / na ca sadç÷avastuno 'tiriktaü sàdç÷yaü vyavasthàpayituü ÷akyate, pramàõenàpratãtatvàt /
tathà hi - yadi sadç÷àdatiriktaü sàdç÷yaü dç÷yaü syàt tadà dç÷yànulambhagrastametat / athàdç÷yaü tadà tatpratibaddhaliïgàbhàvàt anumànàdapi kathaü tatsiddhiþ / sàdç÷yapratyayastu svahetostathotpannena sadç÷avastunàpi kriyamàõo ghañata iti na tatpratyayàdapi tatsiddhiryuktà / upamànàdeva sàdç÷yasiddhiriti cet? na / yataþ pramàõàntarasiddhayoreva sàdç÷yapiõóaoyoryo vi÷eùaõaviùeùyabhàvastasyopamànaviùayatvaü tena vàdinà parikalddhapyate / tatkathaü sàdç÷yamàtrasyàpyupamànàt siddhiriti //

arthàpattipramàõanirasanam

arthàpatterapi pràmàõyaü pçthaïnopapadyate / tathà hi pratyakùàdipratãto yo 'rthaþ sa yena vinà nopapadyate tasyàrthasya kalpanamarthàpattirityarthàpatterlakùaõam / atredaü cintyate - yo 'sau pramàõadçùño 'rthaþ, tasya yadi parikalpyamànena parokùàrthena saha ka÷cittàdàmyalakùaõaþ tadutpattilakùaõo va pratibandho 'sti tadà svabhàvaliïgajà kàryaliïgajà vàsau pratipattirityarthàpattiranumànameva / atha nàsti pratibandhaþ, tadànãmarthàpattiþ pramàõameva na bhavati, asambandhàt ghañàtpañapratãtivaditi //

abhàvapramàõanirasanam

abhàvasya svaråpameva tàvannopalabhàmahe, kuta eva tasya pràmàõyaü bhaviùyati /
tathà hi -

pratyakùàdipramàõànàmanutpattirabhàvàkhyaü pramàõaü mãmàüsakairabhidhãyate / tatra keyamanutpattiþ? kiü prasajyavçtyà pramàõànutpattimàtram? atha paryudàsavçtyà vastvantaram? vastvantaramapi jaóaråpaü, j¤ànaråpaü và? j¤ànamapi kiü j¤ànamàtram ekaj¤ànasaüsargivastuno j¤ànaü và? tatra na tàvat prasajyaråpo 'bhàvo yujyate / tasya sarva÷akti÷ånyatvàt paricchedakatvaü và kathaü bhavet? ata eva kenàpi na tatpratidyate / yadàha paõóitacakracåóàmaõiþ- nàbhàvaþ kasyacitpratipattiþ pratipattiheturvà /

tasyàpi kathaü pratipattiþ iti /

nàpi jaóaråpam, jaóasya paricchedakatvàbhàvàt / na hi jaóaråpaü ÷akañàdikaü ghañaü paricchinattãti kvàpi dçùñaü ÷rutaü veti / nàpi j¤ànamàtram, de÷akàlasvabhàvaviprakçùñasyàpi sumeru÷aükhacakravartipi÷àcàderapi j¤ànamàtràdabhàvapramàõàdabhàvaprasaïgàt / athaikaj¤ànasaüsargibhåtalàdivastuj¤ànamabhàvo 'bhidhãyate tadà pratyakùavi÷eùasyaivàbhàvapramàõanàmaka raõànnàsmàkaü kàcid vipratipattiriti / sthitametat- pratyakùamanumànaü ceta dvividhameva pramàõamiti //

pratyakùalakùaõam

tatra pratyakùaü kalpanàpoóhamabhràntam / pårvoparamanusandhàya ÷abdasaïkãrõàkàrà pratãtirjalpàkàrà và kalpanà / yathà vij¤apuruùasya so 'yaü ghaña iti pratãtiþ / bàlamåkatiryagàdãnàmantarjalpàkàrà paràmar÷aråpà và pratãtiþ / tathà coktam - abhilàpasaüsargayogyapratibhàsapratãtiþ kalpanà // iti //

nanu bàlamåkàdãnàmantarjalpàkàraü kalpanàj¤ànamastãti kuto ni÷cetavyamiti ceta, vikalpakàryàdiùñàpàdànaparihàràt / dçùñaü cedaü kàrya bàlamåkàdau, ãptisatàrthasvãkaraõamanãpsitàrthatyajanaü nàma / bàlamåkàdivij¤ànasya kalpanàtva såcanena bhattoktàlocanàj¤ànaü savikalpakamiti pratipàditaü bhavati / kiü punaþ kàraõaü kalpanàvibhramàtmakaü ca j¤ànaü pratyakùaü na syàditi ceta? na / arthasvaråpasàkùàkàri hi j¤ànaü pratyakùamiti sarvoùàü prasiddham / na ca kalpanàvibhramàvartharåpaü sàkùàtkartu samarthau / tathà hi - arthagràhakaü j¤ànamarthasya kàryam / artho hi gràhyatvàt j¤ànasya kàraõam / yathoktam -

bhinnakàlaü kathaü gràhyamiti cet gràhyatàü viduþ /

hetutvameva yuktij¤à j¤ànàkàràrpaõakùamam // iti //

kalpanàj¤ànamarthamantareõa vàsanàmàtràdevopajàyamànaü kathamarthasya kàryaü syàt, arthena saha anvayavyatirekàbhàvàt / na hi yadantareõàpi yadbhavati tattasya kàryam, atiprasaïgàt / yadi punaþ kalpanàj¤ànamarthàdupajàyeta, tenàpi tadà ghañàdirartho dç÷yeta / tata÷càndhasyàpi råpadar÷anaprasaïgaþ, na càsti / ata evoktam -

÷àbdyàü buddhàvarthasya pratyakùa iva pratibhàsàbhàvàd nàsti kalpanàyà arthasàkùàtkàritvam iti //
etena yaduktaü pareõaþ

na so 'sti pratyayo loke yaþ ÷abdànugamàdçte /
anuviddhamiva j¤ànaü sarva ÷abdena bhàsate // iti //

tannirastam / tathàhi - ghañe purovartini uccàryamàõe tatsamãpavarti bhåtalàdij¤ànamuccàraõarahitamanubhåyata eva / na ca tathà tatra ÷abdànugato 'sti / na ca vikalpadvayaü sakçditi nyàyàt //

bhràntaj¤ànam

bhràntamapi j¤ànaü nàrthasàkùàtkàri / bhràntaü hyarthakriyàsamarthae vastuni viparyastamucyate / arthakriyàkùamaü ca vastusvaråpaü de÷akàlàkàraniyataü, tatkathaü viparãtapratibhàsinà bhràntena j¤ànena sàkùàtkriyate / yadàha àcàryaþ- 'timirà÷ubhramaõanauyànasaükùobhàdyanàhitavibhramaü j¤ànaü pratyakùam ' // iti //

etena kàmalinaþ ÷ukle ÷aükhe pãtapratibhàsi j¤ànaü, bhramàdalàtàdau cakràdinirbhàsi j¤ànaü, gacchantyàü nàvi sthitasya caladavçkùàdibhràntij¤ànaü, gàóhamarmaprahàrahatasya jvalatstambhàdipratibhàsi j¤ànaü ca, na pratyakùamityuktaü bhavati /

nanu yadi nàma tajj¤ànaü na pratyakùaü kathaü tato vastupràptiriti cet? na tato vastupràptiþ / kiü tarhi, j¤ànàntaràdeveti kecit /

pratyakùasya càturvidhyam

taccaturvidhaü- indriyaj¤ànaü mànasaü svasaüdanaü yogij¤ànaü ceti /

indriyapratyakùam

cakùuràdãndriyapa¤cakà÷rayeõotpadyamànaü bàhyaråpàdipa¤caviùayàlambanamindriyapratyakùam / tatra cakùurvij¤ànaü råpaviùayam / ÷rotravij¤ànaü ca ÷abdaviùayam / ghràõavij¤ànaü gandhaviùayam / jihvàvij¤ànaü rasaviùayam / kàyavij¤ànaü spar÷aviùayam /

indriyapratyakùasya vyapade÷aþ

indriyapratyakùamiti vyapade÷asyàsàdhàraõakàraõatvaü nimittam / yathà bherã÷abdo yavàïkara iti / idaü ca pratyakùaü yatraiva svànuråpaü vikalpaü janayati tatraiva pramàõam, sàüvyàvahàrika pramàõàdhikàràditi //

mànasapratyakùam

svaviùayànantaraviùayasahakàriõendriyaj¤ànena samanantarapratyayena janitaü manovij¤ànaü mànasam / sva÷abdenendriyaj¤ànamabhimatam, svasya viùayo bàhyo ghañàdiþ, svaviùayasyànantaraþ, svaviùayànantaraþ indriyaj¤ànaviùayàdanyo ghañàdirdvitãyakùaõaþ / tena sahakàriõà saha militvà, indriyaj¤ànenopàdànena samanantarapratyayasaüj¤akena yajjanitaü tanmànasaü pratyakùamucyate / tato yaduktaü pareõàtraþ 'gçhãtagràhitvamandhabadhiràdyabhàvo yogij¤ànasyàpi mànasatvaprasaïgaþ avyavahàritvaü ca' iti / tannirastam / tathà hi - dvitãyakùaõagrahaõàt gçhãtagràhitvasya niràsaþ / indriyaj¤ànajanitaü hi mànasam / andhàdãnàü råpàdiviùayàlambanakamindriyaj¤ànameva nàsti, kutastajjanitaü mànasaü bhaviùyati? ato nàstyandhabadhiràdyabhàvadoùaþ / samanantarapratyayavi÷eùaõena yogij¤ànasya mànasapratyakùaprasaïgo nirastaþ / samanantarapratyaya÷abdaþ svasantànavartinyupàdànaj¤àne ruóhyà prasiddhaþ / tato bhinnasantànavartiyogij¤ànamapekùya pçthagjanacittànàü samanantarapratyayavyapade÷o nàstãti / avyavahàritvaü punarasya dåùaõaü nopapadyate, såkùmakàlabhàvitvena pçthagjanairdurlakùyatvàt / vyavahàràïgetvena cànabhyupagamàt / àgamaprasiddhaü hi mànasapratyakùam / na tvasya ni÷càyakaü ki¤cidasti / yathoktaü bhagavatà-

`dvàbhyàü bhikùavo råpaü gçhyate, cakùuùà tadàkçùñenamanasà ca' iti //

nanu ca vyavahàrànupayuktamupadar÷ayituü kiü prayojanam, ãdçglakùaõayuktaü yadi mànasaü pratyakùaü syàt, na ka÷ciddoùaþ syàdityàgamasyàpi vi÷uddhiranena pratipàditeti prayojanam //

svasaüvedanapratyakùam

cittacaittànàü svasaüvedanatvasamarthanam

sarvacittacaittànàmàtmasaüvedanaü svasaüvedanam / cittaü vastumàtragràhakaü j¤ànam / citte bhàvàþ caittàþ, vastuno vi÷eùaråpagràhakà sukhaduþkhopakùàlakùaõàþ / teùàü sarvacittacaittànàmàtmà saüvidyate yena råpeõa tatsvaråpamàtmasvaråpasàkùatkàritvàt svasaüvedanaü pratyakùaü kalpanàpoóhamabhràntaü cocyate /

atra kecidàhuþ - na ca cittacaittànàü svasaüvedanaü ghañate, svàtmani kriyàvirodhàt / na ca su÷ikùito 'pi nañavañuþ svaskandhamàroóhuü ÷aknoti / na hi tãkùõàpyasidhàrà svamàtmànaü chinatti / na hi prajjvalito 'pi vahniskandha àtmànaü dahati / tathà cittacaittamapi kathamàtmànaü vedayatu vedyavedakabhàvo hi karmakartçbhàvaþ /

karmakartçtvaü ca loke bhedenaiva prasiddham, vçkùasåtradhàrayoriva / atrocyate, na karmakartçbhàvena vedyavedakatvaü j¤àne varõyate / kiü tarhi? vyavasthàpyavyavasthàpakabhàvena /

yathà pradipa àtmànaü prakà÷ayati tathà j¤ànamapi jaóapadàrthavilakùaõaü svahetoreva prakà÷asvabhàvamupajàyamànaü svasaüvedanaü vyavasthàpyate / tathà coktam -

vij¤ànaü jaóaråpebhyo vyàvçttamupajàyate /
iyamevàtmasaüvittirasya yàjaóaråpatà // iti //

alaïkàrakàreõàpyuktam -

kalpitaþ karmakartràdiþ paramàrtho na vidyate /
àtmànamàtmanaivàtmà nihantãti nirucyate // iti //

na ca cittacaittànàü j¤ànàntareõa prakà÷yatvaü yujyate / tathà hi - na tàvatsamànakàlabhàvinà j¤ànàntareõa cittacaittaü prakà÷yata iti ghañate, upakàryopakàrakatvàbhàvàt, savyetaragoviùàõayoriva / nàpi bhinnakàlabhàvinà, kùaõikatvàt, prakà÷itavyasyaivàbhàvàt / api ca yadi j¤ànaü svasaüvedanaü na syàt, tadà j¤àto 'rtho iti durghañaþ syàt, 'nàgçhãtavi÷eùaõà buddhirvi÷eùye varttate' iti nyàyàt / tathà hi - artho vi÷eùyaþ, j¤àta iti vi÷eùaõam, j¤àto j¤ànena vi÷eùita iti / j¤ànaü cetsvayaü na bodharåpeõa pratãtaü, tatkathaü j¤ànena vi÷eùito 'rthaþ pratãyatàm / na hi daõóàgrahaõe daõóino grahaõaü yuktisaïgatam / yaccoktaü trilocanena -

cakùuùo 'grahaõe 'pi càkùuùaü råpaü pratãyate, tathà
j¤ànànavabodhe 'pi j¤àto 'rtha iti ghañiùyate // iti //

tadasàdhu / prastute 'nupayogàt / na hi cakùå råpasya vi÷eùaõam / kiü tarhi? cakùurvij¤ànàsaüvedane kathaü j¤àyatàmiti codyamakùatameva //

yatpunarj¤ànasya parokùatvapratipàdanàya bhaññenoktam -

yathà ca råpàdiprakà÷anyathànupapatyà indriyasiddhiþ, tathà j¤ànasyàpi siddhiriti /

tathà hi tatra bhàùyam -

na hi ka÷cidaj¤àte 'rthe buddhimupalabhate / j¤àte tvanumànàdavagacchati iti //

vàrtikaü ca -

tasya j¤ànaü tu j¤àtatàva÷àt / iti /

j¤àtatà ca viùayapràkañyamucyate / tadapi càyuktam / pràkañyasyàpi j¤ànàt pçthaktve viùayaråpatàyàü vyaktau jaóaråpatà, jaóasya prakà÷àyogàt / viùayàdarthàntaratve jaóatàyàü tasyàpi svataþ prakà÷àyogàt / pràkañayàntareõa nu prakà÷ane 'navasthà syàt / j¤ànasvabhàvatve pràkañayasyàpi parokùatvaprasaïgaþ / tato 'va÷yaü j¤ànasya svasaüvedanatvamabhidheyam / anubhavaprasiddhaü ca svasaüvedanatva kathamapahnuyeta? taduktam - apratyakùopalambhasya nàrthadçùñiþ prasiddhayati / iti /

alaïkàrakàro 'pyàha -

parokùaü yadi tat j¤ànaü j¤àtamityeva tatkutaþ /
parokùasya svaråpaü kastasya lakùayituü kùamaþ // iti //

nanu sarvaj¤ànànàü svasaüvedanapratyakùatve ghaño 'yamityàdivikalpaj¤ànasya nirvikalpakatvaü, pãta÷aïkhàdij¤ànasyàbhràntatvaü ca kathaü na bhavet? ucyate - vikalpaj¤ànamapi svàtmani nirvikalpameva / ghaño 'yamityanena bàhyamevàrtha vikalpayati, na tvàtmànam / taduktam -

÷abdàrthagràhi yadyatra j¤ànaü tattatra kalpanà /
svaråpaü ca na ÷abdàrthastatràdhyakùamato 'khilam // iti //

bhràntamapyàtmanyabhràntaü svaprakà÷aråpeõaivàvabhàsanàt / asadviùayatvàcca bhràntirucyate / taduktam - svaråpe sarvamabhràntaü pararåpe viparyayaþ / iti //

tasmàdanyathà prakà÷àsiddheþ yadyamã prakà÷ante, tadà svahetoreva prakà÷asvabhàvàdutpannàþ santaþ prakà÷anta iti svãkartavyam //

yogipratyakùaniråpaõam

bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantajaü yogij¤ànaü ceti / yogaþ samàdhiþ, cittaikàgratàlakùaõaþ / ni÷÷eùavastutatvavivecikà praj¤à / yogo 'syàstãti yogã / yogino yat j¤ànaü tatpratyakùam / kãdç÷aü taditi cet? bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantajam / bhåtàrthaþ pramàõopapannàrthaþ / bhàvanà punaþ puna÷cetasi samàropaþ / bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantàjjàtaü yadvij¤ànaü tat kalpanàpoóhabhràntam / bhåtàrtha÷caturàryasatya duþkhasamudayanirodhamàrgasaüj¤akam, pa¤caskandhasvabhàvaü kùaõika÷ånyaniràtmakaduþkhàdiråpatayà pratipattavyam / yatsat tat kùaõikamityàdyanumànena pramàõopapannamupagantavyamiti //

nanu bhàvanà vikalpaþ, vikalpa÷càvastuviùayaþ, tatkathaü vastunaþ sphuñãbhàvo bhavatu /kathaü và vikalpo nirvikalpatàü vrajet? kùaõikaü ca citaü kathamekàgrãbhavati? vi÷eùa÷ca kasya kena và kriyatàm? ÷arãrã ca ràgàdivirahànmukta÷ceti sarvamasaügatam / atrocyate - avastuviùayo 'pi vikalpo vastvadhyavasyatãti bhàvanàto vastuna evàtra sphuñãbhàvaþ / na ca vikalpa eva nirvikalpakaþ, kiü tu vikalpànnirvikalpakasyodayaþ / anubhavasiddhaü caitat bhàvayatàü nirvikalpakapratibhàsanaü, kàma÷okàdivat / na hi dçùñe ki¤cidanupapannaü nàma / kùaõikamapi cittaü sajàtãyakùaõeùu grahaõapravãõatvàt ekàgramucyate / kùaõikatvanaiva vi÷eùotpattiþ, na tu nityatvena, nityasyànàdheyàti÷ayatvàt yaduktam -

nityaü tamàhurvidvàüso yaþ svabhàvo na na÷yati /
tasya ÷aktira÷aktirvà yà svabhàvena saüsthità /
nityavàdapi kiü tasya kastàü kùapayituü kùamaþ // iti //

yattu ÷arãritve sukhaduþkhayorbhàvàdanugrahanigrahàt ÷arãrã ràgàdivirahànmukta ÷ceti vighañanamuktaü, tadayuktam / na hi ÷arãraü ràgàdihetuþ, kiü tu avidyà / anitye nityamiti, anàtmanyàtmeti, duþkhe sukhamiti, a÷ucau ÷uciteti, caturvipayàsasvabhàvà mithyopalabdhiþ / ata eva viùayasukhatçùõà syàt / àtmànaü nityaü pa÷yata eva sukhàbhikàïkùaõàdisukhaheturàtmãyaþ syàt / eùu cà 'saïgo ràgaþ / etatpratibandhà÷ca dveùàdayaþ / tasmàdavidyaiva målaü ràgàderna tu ÷arãram / satyapi ÷arãre yadyavidyà na syàt, kuta eva ràgàdiyogàþ? tasmàjjãvaccharãre satyapi avidyàvirahàt sarvasaïgavirahalakùaõà muktirvãtaràgàõàü bhavatãti sarvaü susthitam /

pratyakùasya svalakùaõàviùayatvasamarthanam

tasya viùayaþ svalakùaõam / tasya caturvidhasya pratyakùasya svalakùaõaü viùayo boddhavyaþ / svalakùaõamityasàdhàraõaü vastusvaråpaü de÷akàlàkàraniyatam / etenaitaduktaü bhavati- ghañàdirudakàdyàharaõasamartho de÷akàlàkàraniyataþ puraþ prakà÷amàno 'nityatvàdyanekadharmàntarodàsãnaþ pravçttiviùayaþ sajàtãyavijàtãyavyàvçttaþ svalakùaõamityarthaþ /

ayogànyogavyavacchedayoþ bhedaþ

nanu yadi svalakùaõameva pratyakùasya viùayo na sàmànyaü tadànãü dhåmadahanasàmànyayorvyàptiþ kathaü pratyakùeõa gçhyatàm? nàyaü doùaþ / yato 'yogavyavacchedena svalakùaõaü tasya viùaya eva, na tvanyayogavyavacchedena svalakùaõameva tasya viùaya iti / kiü tarhi, sàmànyamapyasya viùayaþ /

pramàõa phala vyavasthà

dvividho hi pramàõasya viùayaþ gràhyo 'dhyavaseya÷ca / tatra pratyakùasya pratibhàsamànaü svalakùaõam eko gràhyaþ / adhyavaseyastu pratyakùapçùñhabhàvino vikalpasya pratibhàsamànaü sàmànyameva / tacca sàmànyaü dvividham, årdhvatàlakùaõaü tiryaglakùaõaü ceti / tatraikasyàmeva ghañàdivyaktau sajàtãyavyàvçttàyàmanekakùaõasamudàyaþ sàmànyaü årdhvatàlakùaõaü sàdhanapratyakùasya viùayaþ / vijàtãyavyàvçttàstvanekavyaktayaþ tiryaksàmànyaü vyàptigràhakapratyakùasya viùayaþ / anumànasya tu sàmànyaü gràhyaü, adhyavaseyastu svalakùaõameva / pratyakùasya svalakùaõaviùayapratipàdane paroktàþ ùañ padàrthà na viùayà ityuktam yathà - avayavidravyaü, guõaþ, karma, sàmànyaü, vi÷eùaþ, samavàya÷ceti / na caiùàü pratyakùe j¤àne pratibhàso 'sti / na càpratibhàsamàno viùayo yujyate, atiprasaïgàt / tathà hi - ghañàdau paridç÷yamàne pårvàparàdibhàgaü vihàya nànyatki¤cidekamavayavidravyamupalabhàmahe / yadàha nyàyaparame÷varaþ -

bhàgà eva hi bhàsante sanniviùñàstathà tathà /
tadvànnaiva punaþ ka÷cidvibhàgaþ sampratãyate // iti //

evaü guõakarmàdãnàü ca duùaõaü pratyetabyam //

pramàõaphalàvabodhaþ

nanu pramitiråpàü kriyàü phalabhåtàü niùpàdayajj¤ànaü pramàõamiti prasiddham / tatra kàsau pramitiþ, yàü janajj¤ànaü pramàõamiti cet? ucyate - iha nãlàderarthàt j¤ànaü dviråpamutpadyate nãlàkàraü, nãlabodhasvabhàvaü ca / tatrànãlàkàravyàvçtyà nãlàkàraü j¤ànaü pramàõam / anãlabodhavyàvçtyà nãlabodharåpaü pramitiþ / saiva phalam / yathoktam -

arthasàråpyamasya pramàõam, arthàdhigatiþ pramàõaphalam / iti //

etacca vikalpapratyayena bhinnaü vyavasthàpyate paramàrthatastu nàstyeva bhedaþ /
yathoktam -

tadeva pratyakùaü j¤ànaü pramàõaphalam / iti //

pramàõatatphalayorabhedaþ

sàkàraü cedaü j¤ànameùñavyam / yadi punaþ sàkàraü j¤ànaü neùyate, tadànàkàratvena sarvatra viùaye tulyatvàt vibhàgena viùayavyavasthà na sidhyati / yatpunaþ kecidàhuþ - pårvaü j¤ànaü pramàõaü uttaraü j¤ànaü pramàõaphalamiti, tanna yuktam /
tathà hi prathamakùaõabhàvi tàvajj¤ànaü pramàõaphalabhåtasya dvitãyaj¤ànasyànutpatteþ,phalabhåtaj¤ànotpattau ca pårvasya kùaõikatvena vinà÷àt kathaü ghañàdiviùayaü j¤ànaü pramàõaü bhavati? nàpi samànakàlabhàvi j¤ànaü phalamucitam, upakàryopakàrakatvàbhàvàt, savyetaragoviùàõayoriva / [tasmàt paramàrthataþ pramàõaphalayornàsti bhedaþ / kàlpanikastu vyàvçttikçto bhedaþ vikalpabuddhau vyavasthàpyate] //

iti tarkabhàùàyàü pratyakùaparicchedaþ prathamaþ samàptaþ //


svàrthànumànam

anumànasya dvaividhyam svàrthànumànalakùaõam

anumànaü dvividham - svàrthaü paràrthaü ca / svasmai yattat svàrthamanumànaü j¤ànàtmakam / parvatàdau dharmiõi dhåmàdikaü dçùñvà yasya pratipattuþ vahnij¤ànamutpadyate, sa eva tena j¤ànena parokùamarthaü pratipadyate nànya iti svàrthànumànamucyate / parasmai yattat paràrtham / paràrthànumànaü vacanàtmakam / triråpaliïgapratipàdakaü vacanaü paraü pratipàdayati j¤àpayatãti kçtvà vacanamapyanumàna÷abdenocyate, upacàràt, yathà àyurghçtamiti /

anumànasya kàryam

tatra svàrtha triråpaliïgàdyadanumeye j¤ànam / råpatrayayuktàlliïgàdanumeye parokùaviùaye yad j¤ànaü rpatipatturutpadyate, tat svàrthànumànam / tacca dharmavi÷eùa sambandhitayà sàdhyàvinàbhàvitvani÷caya ityeke /

agnyadhyavasàya ityanye /

liïgasya triråpatvam

samprati liïgasya triråpatvamucyate - anumeye satvameva ni÷citam / anumeye parvatàdau dharmiõi liïgasyàstitvameva ni÷citaü, tadekaü råpaü pakùadharmatàsaüj¤akam / atra sattvagrahaõenàsiddhasya niràsaþ, yathà - anitya÷÷abda÷càkùuùatvàt, càkùuùatvaü cakùurvij¤ànagràhyatvamucyate, tacca ÷abde dharmiõi nàsti / evakàreõa pakùaikade÷àsiddhasya niràsaþ, yathà digambaraprayogaþ - cetanàstaravaþ svàpàt / patrasaïkocalakùaõo hi svàpaþ, sa ca sarveùu taruùvasiddhaþ / ni÷citagrahaõena sandigdhàsiddhasya niràsaþ, yathà - agniratra vàùpàditvena sandihyamànàd bhåtasaüghàtàt / satva÷abdàtpa÷càdevakàreõa asàdhàraõasya niràsaþ, yathà- anitya÷÷abdaþ ÷ràvaõatvàt ghañavat //

sapakùaniråpaõam

sapakùa eva sattvaü ni÷citamiti vartate / samànaþ pakùaþ sapakùaþ / pakùeõa saha sadç÷o dçùñàntadharmãtyarthaþ / sapakùa eva satvaü ni÷citamityanvayasaüj¤akaü dvitãyaü råpam / atra sattvagrahaõena viruddhasya niràsaþ, yathà - ÷abdo nityaþ kçtakatvàt ghañavat / kçtakatva hi nityatvavipakùeõànityatvena vyàptamiti viruddhamucyate / evakàreõa sàdhàraõasya niràsaþ, yathà - nitya÷÷abdaþ prameyatvàt ghañavat / prameyatvaü hi vikalpaviùayãkçtatvam, tacca sapakùe àkà÷àdau vipakùe ca ghañàdau sarvatràstãti sàdhàraõamucyate / sattva÷abdàt pårvasminnevakàreõa sarvasapakùàvyàpino 'pi prayatnànantarãyakasya hetutvaü kathitam / yathà - anitya÷÷abdaþ prayatnànantarãyakatvàdghañavadvidyudvat / ni÷citagrahaõena sandigdhànvayasya niràsaþ, yathà - asarvaj¤o 'yaü ka÷cit vaktçtvàdiùñapuru ùavat / iùñapuruùe sapakùe ca vaktçtvamasarvaj¤atvena vyàptamavyàptaü và na j¤àyate //

vipakùaniråpaõam

asapakùe càsattvameva ni÷citam / na sapakùo 'sapakùaþ / tatràsattvameva ni÷citaü vyatirekasaüj¤akaü tçtãyaü råpam / atràpyasattvagrahaõena viruddhasya niràsaþ / yathà nitya÷÷abdaþ kçtakatvàdghañavat / viruddho hi vipakùe 'sti / evakàreõa sàdhàraõasya vipakùaikade÷avçtterniràsaþ / prayatnànantarãyakatve sàdhye anityatvaü vipakùaikade÷e vidhudàdàvasti / àkà÷àdau nàsti / tato niyamenàsya niràsaþ / asattvavacanàtpårvasminnavadhàraõe ayamarthaþ syàt / vipakùa eva yo nàsti sa hetuþ / tathà ca prayatnànantarãyakatvaü sapakùe 'pi nàsti, tato na hetuþ syàt, tataþ pårva na kçtamiti / ni÷citagrahaõena sandigdhavipakùavyàvçttikasya niràsaþ / yathàvãtaràgo 'yaü puruùo vaktçtvàt, rathyàpuruùavat / yatràvãtaràgatvaü nàsti tatra vaktçtvamapi nàsti, yathopalakhaõóe / yadi nàma pàùaõakhaõóàdubhayaü vyàvçttaü tathàpi na j¤àyate kimavãtaràgatvanivçttyà pàùaõakhaõóàdbaktçtvaü nivçttaü, ahosvit svata eveti / tataþ sandigdhavyatireko 'yamanaikàntikaþ / asattva÷abdàtpa÷càdevakàreõa vipakùaikade÷avçtterniràsaþ / yathà - prayatnànantarãyaka÷÷abdo 'nityatvàt / anityatvaü vipakùàdàkà÷ànnivçttaü, na vidyutaþ / tato vipakùaikade÷avçttitvamasya //

triråpaprayogasya prayojanam

nanu sapakùa eva sattyamityukte sàmàrthyàdevàsapakùe càsattvamiti gamyate / tatkimarthamubhayorupàdanamiti cet? vipakùaniyamàrthamiti pårvavçddhàþ / te ca trividha eva vipakùo bhavatãti manyante / sàdhyàbhàvamàtraü, sàdhyàdanyaþ, sàdhyena saha viruddha÷ca prayoganiyamàrthamiti kecit / anvayaprayogo vyatirekaprayogo và niyamavànekaþ prayoktavyo na dvàvapãti / sàdharmyavaidharmyaprayogasåcanàrthamiti kecit /

triliïgabhedaniråpaõam

triråpàõi ca trãõyeva liïgàni / trãõi råpàõi yeùàü tàni triråpàõi trãõyeva liïgàni / kàryaü triråpaü liïgam / svàbhàvastriråpaü liïgam / anupalabdhistriråpaü liïgam / sàdhanaü j¤àpakaü heturvyàpyaü ceti liïgàparanàmàni /

kàryahetuniråpaõam

tatra kàryaü yathà - yatra dhåmastatràgniryathà mahànase, dhåma÷càtreti / vyàptipakùadharmatàsaüj¤akaü dvayavayavameva sàdhanavàkyaü saugatànàm / anye tu pratij¤àhetudçùñàntopanayanigamanaü ceti pa¤càvayavaü sàdhanavàkyamàhuþ / upanyàsa÷cedç÷aþ - agniratra, dhåmàt, yatra dhåmastatràgniryathà mahànase, tathà càyaü, tasmàdagniriti / etaccàyuktam / pratij¤àvacanamàtràtsambandharahitàt sàdhyapratipatterayogàt / sambandhàbhàvastu ÷abdàrthayoþ sambandhadåùaõe pratipàditatvànna punarucyate / pratij¤àmantareõa pa¤capyantahetuprayogo 'pyayuktaþ / hetuü vinopanayadçùñàntàvapyayuktau / yatra pratij¤aiva nàsti tatra pratij¤àyàþ punarvacanaü nigamanaü kuto bhaviùyatãti sarvamàmålaü vi÷ãrõam /

kàryasambandhanirapaõam

ayaü ca kàryaheturviùayabhedena trividhaþ / agnyàdau sàdhye dhåmàdiþ trividhapratyakùànupalambhena ni÷cetavyaþ / cakùuràdau sàdhye j¤ànaü kàdàcitkàryotpàdànni÷cãyate / råpàdau sàdhye rasàdirekasàmagryadhãnatayà ni÷cãyate, yathà màtuluïgaphale rasàdråpànumànam / na råpàdrasànumànam / atra råpe janayitavye pårvakaü råpamupàdànam / rasastu sahakàrikàraõam / pårvapu¤jàduttarapu¤jasyotpattau nyàya eùaþ /

nanåpàdànasahakàrikàraõayoranvayavyatirekànuvidhànasya kàryaü prati tulyatvàtko bhedaþ? ucyate, yadvikriyayà yanniùpattirekasantàne tatkàryaü pratipårvakamupàdànam / yatsantànàntare vi÷eùodayanimittaü tatsahakàrikàraõam / yathà ÷àlyaïkure janayitavye ÷àlibãjamupàdànam, kùitisalilàdi tatra sahakàri / tadevaü kàryahetustadutpattisambandhàd gamaka iti sthitam //

svabhàvahetuniråpaõam

svabhàvo yathà - svabhàvaþ svasattàmàtrabhàvini sàdhyadharme yo heturucyate sa tasya sàdhyasya dharmasya svabhàvo boddhavyaþ /
yathà- vçkùavyavahàrayogyo 'yaü ÷iü÷apàvyavahàrayogyatvàt / ayamiti puraþ paridç÷yamànaþ padàrtho dharmã / ÷iü÷apàvyavahàrayogyatvàditi hetuþ / ÷iü÷apàvyavahàrayogyatvàditi ko 'rthaþ?

÷àkhàpatravarõasaüsthànavi÷eùavyavahàrayogyatvàdityarthaþ / vçkùavyavahàrayogyatvaü sàdhyam / nanvekatve sàdhyasàdhanabhàvo na yuktaþ, pratij¤àrthaikade÷atvàt? na / abhede 'pi ka÷citpratipattà ÷iü÷apàvyavahàraü kçtvà tatra vçkùavyavahàraü pràk kçtamapi vyàmohàt ki¤cidàropya punarna karoti / sa idàniü svabhàvahetunà vyavahàryate / tasmàdetayoþ paramàrthata ekatve 'pi vikalpabuddhau vyàvçttisamà÷rayeõa samutpannàyàü bhedena pratibhàsanàt sàdhyasàdhanatvaü na virudhyata iti //

anupalabdhihetuniråpaõam

anupalabdhiryathà - nàstãha prade÷e ghañaþ, upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdheþ / upalabdhilakùaõapràptasyeti dç÷yasyetyarthaþ /

nanvasataþ kathaü dç÷yatà? ekendriyaj¤ànagràhyo prade÷àdàvupalabhyamàne yadi ghañaþ syàt dç÷ya eva bhavediti / upalambhapratyayàntarasàkalyàt dç÷tayà sambhàvitaþ, na tu dç÷ya eva / tasyànupalabdheriti hetuþ / sa caikaj¤ànasaüsargipadàrthàdekaj¤ànasaüsargipadàrthopalambhàdvà ni÷cãyata iti tadubhayaü karmakartçbhàvena paryudàsavçttyà anupalabdhirucyate, na tu prasajyavçttyà upalabdhinivçttimàtram / taddhi svayameva na ki¤ciditi kathaü sàdhanaü syàt / nàpi pratiùedhyàdanyasya j¤ànamàtram, råpopalambhàdapi nàraïgarasaniùedhaprasaïgàt / tasmànniùedhyàdanyadvi÷iùñameva vastudvayaü prade÷aþ prade÷aj¤ànaü vànupalabdhiriti sthitam /

abhàvo 'sàdhyaþ

ata evàbhàvo na sàdhyate / tasya ghañaviviktaprade÷agràhiõà pratyakùeõaiva siddhatvàt / abhàvavyavahàrastu mçóhaü prati anulambhena sàdhyate /
tathà hi - ka÷cinmåóho rajaþprabhçtiùu sàükhyaprasiddheùu guõeùvanupalambhena pravarttitàbhàvabyavahàro 'pi punaþ sarvaü sarvatràstãti svasiddhàntàbhyàsàt kvàpi prade÷àdau ghañànupalambhe satyapi nàbhàvavyavahàraü karotãtyanupalambhena trividho vyavahàraþ kàryate / tatra niþ ÷aïkagamanàgamanalakùaõaþ kàyiko vyavahàraþ / ghaño nàstãti vàcikaþ / ãdç÷a eva antarjalpàkàro mànasika÷ceti / anupalabdhertàdàtmyatadutpattisambandhaniråpaõam anupalambhasya karmadharmapakùe sàdhyena saha [sàdç÷ye] tàdàtmyalakùaõa eva sambandho boddhavyaþ / kartçdharmapakùe tu tadutpattiþ /
tathà hi - ghañaviviktaprade÷aþ prade÷aj¤ànaü vànupalabdhirityuktam / asadvyavahàrayogyatvaü ca tasya svabhàvaþ [na kàrya] j¤ànaü tu prade÷asya kàryamiti //

anupalabdhervyapade÷aþ

nanu yadyanupalabdherapi tàdàtmyatadutpattã eva sambandhau, kathaü tarhi kàryasvabhàvàbhyàmanupalabdherbhedaþ? pratiùedhasàdhanàt bhedau na vastutaþ /
yathoktamàcàryeõa - atra dvau vastusàdhanau, ekaþ pratiùedhahetuþ iti / upalabdhilakùaõapràptatvavi÷iùñena de÷avipakçùñe sumervàdau kàlaviprakçùñe bhaviùyacchaïkhacakravartyàdau svabhàvaviprakçùñe pi÷àcàdàvanupalambhamàtrasambhave 'pi nàbhàvavyavahàra ityuktaü bhavati /

anupalabdhervartamànakàle anàgatakàle ca pramàõam

iyaü cànupalabdhirvartamànakàle pramàõaü vi÷iùñasmaraõasadbhàve 'tãtakàle ca, anàgatakàletvanupalabdhiþ svayameva sandigdharåpà / tato na pramàõam / [anayànulabdhyàbhàvavyahàraþ sàdhyate, na tvabhàvaþ / tasya pratyakùeõaiva siddhatvàdityuktaü pràk] yathàhanyàyavàdã -

amåóhasmçtisaüskàrasyàtãtasya vartamànasya ca pratipattçpratyakùasya
nivçttiranupalabdhi rabhàvavyavahàrasàdhanã iti /

anupalabdhibhedàþ

tatra yadà dåratvànniùedhyasyàyogyade÷atvaü syàt, tadà dç÷yànupalabdhiþ sàkùàtprayoktuü na ÷akyata iti kàryànupalabdhyàdayaþ prayujyante / ata eveyaü prayogabhedena ùoóa÷adhà bhavati /
(1) tatra svabhàvànupalabdhiryathà - nàstyatra dhåmaþ, upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdheþ / pratiùedhyasya dhåmasya yaþ svabhàvaþ tasyehànupalabdhiþ / (2) kàryànupalabdhiryathà - nehàpratibaddhasàmarthyàni dhåmakàraõàni santi, dhåmàbhàvàt / pratiùedhyànàü hi dhåmakàraõànàü kàrya dhåmaþ, tasyehànupalabdhiþ / (3) kàraõànupalabdhiryathà - nàstyatra dhåmaþ dahanàbhàvàt / pratiùedhyasya dhåmasya kàraõaü dahanaþ, tasyehànupalabdhiþ / (4) vyàpakànupalabdhiryathà - nàtra ÷iü÷apà, vçkùàbhàvàt / pratiùedhyàyàþ ÷iüpàyàþ vyàpako vçkùaþ, tàsyehànupalabdhiþ / (5) svabhàvaviruddhopalabdhiryathà - nàtra ÷ãtaspar÷aþ, vahneriti / pratiùedhyasy ÷ãtaspar÷asya yaþ svabhàvaþ tasya viruddho vahniþ tasya cehopalabdhiþ / (6) kàryaviruddhopalabdhiryathà - nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraõàni santi, vahneriti / antyada÷àpràptameva kàraõaü kàryaü janayati, na sarvaü kàraõàm, tato vi÷eùaõopàdànam / pratiùedhyànàü ÷ãtakàraõànàü kàryaü ÷ãtaü, tasya viruddho vahniþ, tasyehopalabdhiþ / (7) kàraõaviruddhopalabdhiryathà - nàsya romaharùàdivi÷eùàþ santi, sannihitadahanavi÷eùatvàt / pratiùedhyànàü romaharùàdivi÷eùàõàü kàraõaü ÷ãta, tasya viruddho dahanavi÷eùaþ, tasya cehopalabdhiþ / (8) vyàpakaviruddhopalabdhiryathà - nàtra tuùàraspar÷aþ, dahanàt / pratiùedhyasya tuùàraspar÷asya vyàpakaü ÷ãtaü, tasya viruddho dahanavi÷eùaþ tasyehopalabdhiþ / (9) svabhàvaviruddhakàryopalabdhiryathà, nàtra ÷ãtaspar÷aþ, dhåmàt / pratiùedhyasya ÷ãtaspar÷asya yaþ
svabhàvastasya viruddho 'gniþ, tasya kàrya dhåmaþ, tasya cehopalabdhiþ / (10) kàryaviruddhakàryopalabdhiryathà - nehàpratibaddhasàmarthyàni ÷ãtakàraüõàni santi dhåmàditi / pratiùedhyànàü ÷ãtakàraõànàü kàryaü ÷ãtaü, tasya viruddho vahniþ, tasya kàryaü dhåmaþ, tasya cehopalabdhiþ / (11) kàraõaviruddhakàryopalabdhiryathà - na romaharùàdivi÷eùayukta spar÷avànayaü prade÷o dhåmàditi / pratiùedhyànàü hi romaharùàdispar÷avi÷eùàõàü kàraõaü ÷ãtam, tasya viruddho 'gniþ, tasya kàryaü dhåmaþ, tasya cehopalabdhiþ / (12) vyàpakaviruddhakàryopalabdhiryathà - nàtra tuùàraspar÷aþ, dhåmàditi / niùedhyasya tuùàraspar÷asya vyàpakaü ÷ãtam, tasya viruddho 'gniþ, tasya kàryaü dhåmaþ, tasya cehopalabdhiþ / (13) svabhàvaviruddhavyàptopalabdhiryathà - nàtra vahniþ, tuùàraspar÷àt / pratiùedhyasya hi vahneryaþ svabhàvastasya viruddhaü ÷ãtam, tena vyàptastuùàraspar÷aþ, tasya cehopalabdhiþ / (14) kàryaviruddhavyàptopalabdhiryathà - nehàpratibaddhasàmarthyàni vahnikàraõàni santi, tuùàraspar÷àditi / pratiùedhyànàü vahnikàraõànàü kàryaü vahniþ, tasya viruddhaü ÷ãtam, tena vyàptastuùàraspar÷aþ, tasya cehopalabdhiþ / (15) kàraõaviruddhavyàptopalabdhiryathà - nàtra dhåmastuùàraspar÷àditi / pratiùedhyasya dhåmasya yatkàraõamagniþ, tasya viruddhaü ÷ãtam, tena vyàptastuùàraspar÷aþ, tasya cehopalabdhiþ / (16) vyàpakaviruddhavyàptopalabdhiryathà - nàyaü nityaþ, kadàcitkàryakàritvàt / pratiùedhyasya nityatvasya nirati÷ayatvaü vyàpakaü, tasya viruddhaü sàti÷ayatvaü, tena vyàptaü
kadàcitkàryakàritvaü, tasya cehopalabdhiþ / ete ca kàryànupalabdhyàdayaþ pa¤cada÷a prayogàþ svabhàvànupalabdhisvabhàvà eva pratipattavyàþ / prayuktibhedena paraü bhedaþ / tatra svabhàvànupalambhenàsad vyavahàrayogyatvaü sàdhyate, na tvàbhàvaþ / tasya ca pratyakùeõaiva siddhatvàt / aparai÷ca sarvairabhàvo 'bhàvabyavahàra÷ca sàdhyate, teùàü parokùaviùayatvàt //

iti tarkabhàùàyàü svàrthànumànaparicchedo dvitãyaþ samàptaþ //


paràrthànumànam

paràrthànumànalakùaõam

triråpaliïgàkhyànaü paràrthànumànam / anvayavyatirekapakùadharmatàsaüj¤akàni trãõi råpàõi, yena vacanena prakhyàpyante tadvacanamupacàràdanumàna÷abdenocyate //

tasya dvaividhyam

tad dvividham sàdharmyavadvaidharmyavacca / sàdhyadharmidçùñàntadhamiõorhetu sattàkçtaü sàdç÷yaü sàdharmyam / tadyasyàsti tat sàdharmyavat sàdhanavàkyam / sàdhyadharmidçùñàntadharmiõorhetusattàkçtaü vaisàdç÷yaü vaidharmyam / tadyasyàsti tadvaidharmyavata sàdhanavàkyam /

svabhàvahetossàdharmyavatprayoganiråpaõam, saüskçtasya sarvasya kùaõika tvasamarthanaü ca tatra svabhàvahetoþ sàdharmyavantaü prayogaü dar÷ayituü sautràntikamatamà÷ritya bhagavatà yaduktaü -

`saüskçtaü kùaõikaü sarvaü' iti /

tad vyutpàdyate / sametya sambhåya hetupratyayaiþ kçtaü vastujàtaü saüskçtam / kùaõikamiti utpattikùaõa eva sattvàt / sarvasaükçtavinà÷aniråpaõam

`sarvaü tàvat ghañàdikaü vastu mudgaràdisannidhau nà÷aü gacchat dç÷yate / tatra yena svaråpeõa antyàvasthàyàü ghañàdikaü vina÷yati taccet svaråpamutpannamàtrasya vidyate tadànãmutpàdànantarameva tena vinaùñavyamiti vyaktamasya kùaõikatvam /'

athedç÷a eva svabhàvastasya svahetorjàtaþ, yat kiyantaü kàlaü sthitvà vina÷yatãti /

`evaü tarhi mudgaràdisannidhàne ca eùa eva asya svabhava iti punarapyanena tàvantameva kàlaü sthàtavyam, punarapyevamiti naiva vina÷yediti / tasmàt kùaõadvayasthàyitvenàpyutpattau prathamakùaõavad dvitãyakùaõe 'pi kùaõadvayasthàyitvàt punaraparaü kùaõadvayamavatiùñheta / evaü tçtãye 'pi kùaõe tatsvabhàvatvànnaiva vina÷yatãti /'

syàdetat, sthàvarameva tadvastu svahetorjàtam, balena virodhakena mudgaràdinà vinà÷yata iti? tadasat, kathaü punaretadyujyate, na ca tadvina÷yati sthàvaratvàt, vinà÷a÷ca tasya virodhina balena kriyata iti? na hyetatsambhavati jãvati devadatto maraõaü càsya bhavatãti /

atha vina÷yati, kathaü tarhyavina÷varaü tadvastu svahetorjàtam? na hi mriyate càmaraõadharmà ceti yujyate vaktum / tasmàdana÷varatve kadàcidapi na÷àyogàt, dçùñatvàcca nà÷asya, na÷varameva tadvastu svahetorupajàta ityaïgãkurmaþ / tasmàdutpannamàtrameva vina÷yati / tatha ca kùaõakùayitvaü siddhaü bhavati / prayogaþ punarevaü kartavyaþ - yadyat vina÷varasvaråpaü tattadanantarànavasthàyi yathà antyakùaõavartighañasya svaråpam / vina÷vararåpaü ca råpàdikamudayakàla iti svabhàvahetuþ /

nirvi÷eùaõasvabhàvahetoþ prayogaþ

yadi kùaõakùayiõo bhàvàþ, kathaü tarhi sa evàyamiti pratyabhij¤ànaü syàt? ucyate -

nirantarasadç÷àparàparotpàdàdavidyànubandhàcca pårvakùaõavinà÷akàla eva tatsadç÷aü kùaõàntaramudayate / tenàkàreõa vailakùaõyasyàbhàvàd bhàvena càvyavadhànàt bhede 'pi sa evàyamityabhedàdhyavasàyapratyayaþ pçthagjanànàü prasåyate / atyantabhinneùvapi ca lånapunarjàtaku÷ake÷àdiùvapi dçùña eva sa evàyamiti pratyayaþ / tathehàpi kiü na sambhàvyate? tasmàtsarva saüskçtaü kùaõikamiti siddhamevaitat nirvi÷eùaõasya svabhàvahetorayaü prayoga iti // tathàparo 'pi nirvi÷eùaõaprayogaþ - yatsat tatsarvamanityaü, yathà ghañaþ / santa÷càmã pramàõapratãtàþ / tathàparo 'pi vedasya pauruùayatvasàdhanàya svabhàvahetuþ / yadvàkyaü tatpauruùeyaü, yathà rathyàpuruùa vàkyam / vàkyaü cedam -

`agnihotraü juhuyàtsvargakàma' iti /

savi÷eùaõasvabhàvahetoþ prayogaþ

savi÷eùaõaprayogo yathà - yadyadutpattimat tatsarvamanityaü, yathà ghañaþ / utpattimàü÷ca ÷abdaþ / anutpannebhyo vyàvçtto bhàva utpanna ucyate / yadà saiva vyàvçttirvyàvçttyantaravyavacchedena vyatiriktocyate bhàvasyotpattiriti tadà kalpitena bhedena svabhàvabhåtadharmeõa vi÷iùñaþ svabhàvo hetuþ /

bhinnavi÷eùaõasvabhàvahetoþ prayogaþ

tathà bhinnavi÷eùaõasya prayogaþ - yatkçtakaü tadanityaü yathà ghañaþ, kçtaka÷ca ÷abdaþ / nanu citraguriti bhinnavi÷eùaõasya prayogaþ, yathà càtra citrago÷abde bhinnavi÷eùaõavàcako 'sti na tathà kçtaka÷abde bhinnavi÷eùaõavàcakaü kimapyasti / tatkathaü bhinnavi÷eùaõasyodàharaõamiti ced? ucyate - apekùitaparavyàpàro hi svabhàvaniùpattau bhàvaþ kçtakaþ ityucyate / tatraþ kçtaka÷abdaþ paravyàpàrasàpekùaü svabhàbaü prakçtyaiva vadan bhinnavi÷eùaõamevàha //

prayuktabhinnavi÷eùaõasvabhàvahetoþ prayogaþ

prayuktabhinnavi÷eùaõasya svabhàvasya prayogaþ - yaþ pratyayabhedabhedã sa kçtakaþ, yathà dhåmaþ, pratyayabhedabhedã ca ÷abdaþ / pratyayaþ kàraõaü, tasya bhedastena bhettuü ÷ãlaü yasya sa pratyayabhedabhedã / kàraõamahattvena mahattvaü kàraõàlpatvenàlpatvaü yasyetyarthaþ pratyayabhedabhedi÷abdasya bhinnavi÷eùaõavàcakasyàtra prayuktatvàt prayuktabhinnavi÷eùaõo 'yam / svabhàvahetoþ nànàprabhedadar÷anaü ca vyàmohanivçttaye dharmabhedakalpanayàpi svabhàvahetureva prayujyata iti pratipàdayitum /

svabhàvahetorvaidharmyavatprayoganiråpaõam

svabhàvahetorvaidharmyavàn prayogo yathà - yadyadànantarànavasthàyi na bhavati na tattadà vina÷vararåpaü, yathàkà÷am / vina÷vararåpaü ca råpàdikamudayakàle / vyatirekaprayoge sàdhanàbhàvena sàdhyàbhàvasya vyàptatvàt sàdhyàbhàvaþ sàdhanàbhàve niyato bhavatãti boddhavyam / tathàparo 'pi vaidharmyavàn prayogaþ - yatra kùaõikatvaü nàsti tatra sattvamapi nàsti, yathà gaganàravinde / saü÷ca ÷abdaþ / tathà yatrànityatvaü nivçttaü tatrotpattimattvamapi, yathà kårmaromõi / utpattimàü÷ca ÷abdaþ / yatrànityatvaü nivçttaü tatra kçtakamapi, yathà ÷a÷a÷riïge / kçtaka÷ca ÷abdaþ / yatra kçtakatvaü nàsti tatra pratyayabhedabheditvamapi nàsti, yathà gagane / pratyayabhedabhedã ca ÷abda iti //

kàryahetoþ sàdharmyavadvaidharmyavatprayoganiråpaõam

kàryahetoþ sàdharmyavàn prayogo yathà - yatra yatra dhåmastatra tatràgniþ, yathà mahànase, dhåma÷càtra / kàryaheturapi pratyakùànupalambhàbhyàü siddha eva kàryakàraõabhàve sati kàraõe sàdhye prayoktavyaþ / vaidharmyaprayogo yathà asatyagnau na bhavatyeva dhåmaþ yathà - mahàhrade / asti ceha dhåma iti /

anupalabdhessàdharmyavad prayogaþ

anupalabdheþ sàdharmyavan prayogo 'vayaviniràkaraõàya yathà - yadyatropalabdhilakùaõapràptaü sannopalabhyate tattatràsadvyavahàrayogyam, yathà nara÷irasi ÷çïgam / nopalabhyate càtropalabdhilakùaõapràptaþ paràbhimato 'vayavã ghaña÷abdavàcyeùu kapàleùu /

vaidharmyavatprayoganiråpaõam

anupalabdhervaidharmyavàn prayogo yathà - yatsadupalabdhilakùaõapràptaü tadupalabhyata eva, yathà nãlàdivi÷eùaþ / neha upalabdhilakùaõapràptasya sata upalabdhirghañasyeti /

sàdhyasàdhanayorvyàptiþ

sarvatra sàdharmyavati sàdhanavàkye sàdhyena sàdhanaü vyàptam / baidharmyavati [punaþ] sàdhanavàkye sàdhanàbhàvena sàdhyàbhàvo vyàpta iti pratipattavyam / sàdhanasya ca sàdhye

niyatatvakathanaü sàdhyàbhàvasya sàdhanàbhàve niyatatvakathanaü nàma vyàptirabhidhãyate / tataþ pramàõena vyàptisiddhau satyàü nedaü kvàpi ÷aïkanãyaü sàdhanaü ca syàta, sàdhyaü ca tatra dharmiõi na syàditi / paràïgãkçte÷varasàdhakànumànasya nirasanam

yatra pramàõena sarvopasaühàravatã vyàptireva na siddhà, tatra ÷aïkàprasaro 'nivàryaþ / yathe÷varasiddhau kàryatvànumàne / tathà hi teùàü sàdhanopanyàsaþ / ihànyaþ sarvaj¤o bhagavàn bhavatu và mà bhåt, ã÷varaþ punassarvaj¤aþ ÷akyate sàdhayitum / tathà hi, loke trayaþ khalu bhàvàþ kecinni÷citakartçkàþ, yathà ghañàdayaþ / kecinni÷citakartçnivçttayaþ, yathà vyomàdayaþ / anye punaþ sandigdhakartçkàþ, yathà kùityàdayaþ / na punaretebhyo 'nyaþ prakàro 'sti / tatra ye dç÷yamànotpattayo vanaspatyàdayo ye ca cirotpannà vi÷vambharàdayaþ te sarve sandigdhakartçtvena vyavatiùñhamànà buddhimatkartçkàþ kàryatvàt, ghañàdivat / nàyamasiddho hetuþ, kàryatvasya sarvoùàü pramàõasiddhatvàt / nàpi viruddhaþ, sapakùe bhàvàt / na cànaikàntaþ, sàdhyaviparyaye bàdhakapramàõasadbhàvàt / tathàhi - kàrya tàvat buddhimataþ kumbhakàràdupajàyamànaü bhåyodar÷anasahàyena mànasa pratyakùeõopalabdham /

tadyadi buddhimantareõàpi syàt tadànãü buddhimataþ sakà÷àtkadàcidapi nopajàyeta / kàraõàbhàve kàryasya sakçdapyutpàdàyogàt / tasmànnedaü kvàpi ÷aïkanãyaü kàryaü ca syàt na buddhimaddhetukamiti / atredamabhidhãte - sàdhanaü khalu sarvatra sàdhyasàdhanayoþ sarvopasaühareõa pramàõena vyàptau siddhàyàü sàdhyaü gamayediti sarvavàdisammatam / tatra yadi dçsya÷arãravi÷iùñena buddhimatà vyàptirgçhyate tadà tathàbhåtasàdhyamantareõàpi jàyamàne tçõàdau kàryatvasya dar÷anàt prameyatvàdivat sàdhàraõànaikàntiko 'yaü hetuþ / tçõàdayaþ pakùãkçtà ityapi na vaktavyam / na hi vyabhicàraviùaya eva pakùo bhavitumarhati-

`sandigdhe hetuvacanàt vyasto hetoranà÷raya' iti nyàyàt /

athà÷akyàrohaõe 'pi parvate dahanamantareõa ca dhåmadar÷anàt, evaü dhåme 'pi vyabhicàro vaktuü sulabha eva? tanna / a÷akyàrohaõatvena parvate dahanasya draùñuma÷akyatvàt yuktaü tatra sandigdhaviùayatvam / prastute tu dç÷ya÷arãravi÷iùñena buddhimatà vyàptau gçhyamàõàyàü dç÷yànupalambhena buddhimato bàdho bhavatãti yuktam / atha dç÷ya÷arãreõa buddhimanmàtreõa và vyàptiravagamyate tadà adç÷yasya buddhimanmàtrasya và sàdhyasya dç÷yànupalambhena vyatirekàsiddheþ sandigdhavipakùavyàvçttiko 'yaü hetuþ /

sàdhyàbhàvaprayuktasya sàdhànàbhàvasya [kà÷adàva] siddhatvena vyàpterabhàvàt tathà coktam j¤àna÷rãmitrapàdaiþ / kàryatvasya vipakùavçttihataye sambhàvyate 'tãndriyaþ /

kartà cedvayatirekasiddhividhurà vyàptiþ kathaü sidhyati //

dç÷yo 'tha vyatirekasiddhimanasà kartà samà÷rãyate /
tattyogo 'pi tadà tçõàdikamiti vyaktaü vipakùekùaõam //

trilocanàbhyupagatasya vahnidhåmayoþ svàbhàvavika sambandhavàdasya nirasanam

yacca trilocanenoktam-

`yathà svàbhàvikaþ sambandho dhåmàdãnàü vahnayàdibhissaha tathà
kàryatvasya buddhimatà sàrdham, tadupàdheranupalabhyamànatvàt,
kvacidvyabhicàrasyàdar÷anàt' iti /

tanna yuktam / yato 'rthàntaraü ki¤cidapekùaõãyamupàdhi÷abdenàbhidhãyate / na càrthàntaramava÷yaü dç÷yaü syàt / adç÷yamapi de÷akàlasvabhàvaviprakçsñam sambhàvyate / ato dhåmasya dahanena saha sambandhe bhaviùyatyupàdhiþ / na copalabhyata iti kathamadar÷anamàtreõa nàstyevetyucyate / yadapyuktaü vyabhicàrasyàdar÷anàditi sàdhanaü, tadapi sandigdhàsiddham / pratyayàntaravaikalyenàhatya vyabhicàrasyàdar÷ane 'pi sarvatra niùeddhuma÷akyatvàt / na caitàvatà pràmaõikalokayàtràtikramaþ / pràmàõikaireva sàdhakabàdhakapramàõàbhàve saü÷ayasya vihitatvàt / na ca caivaü saü÷ayena sarvatrapravçttiprasaïgaþ, pramàõàdarthasandehàcca pravçtterupapatteþ / yadapyuktam -

`yathànyatvàvi÷eùe 'pi bauddhànàü ki¤cideva vastu kàryaü syàt,

ki¤cideva kàraõaü, na sarva, tathà mamàpyanyatvàvi÷eùe 'pi ki¤cideva

dhåmàdikaü vastu svàbhàvika sambandhena sambaddhaü na sarvam' iti /

tanna yuktam / yathà dhåmàkhyaü vastu dahanàyattamiti pramàõasiddhiü tathà kiü svàbhàvikasambandho 'pi pramàõasiddhaþ, yenaivamucyate? ki¤ca svàbhàvikasambandha iti ko 'rthaþ? kiü svato bhåtaþ, svahetorvà bhåtaþ ahetuko và iti trayo vikalpàþ / tatra na tàvadàdyaþ pakùaþ, svàtmani kriyàvirodhàt / nàpi dvitãyaþ, tadutpattisambandhasvãkàraprasaïgàt / athàhetukaþ, tadà de÷akàlasvabhàvaniyamàbhàvàdatãvàsaïgataþ svàbhàvikasambandhavàdaþ /

ki¤ca sàdharmyeõa vaidharmyeõa và dçùñàntamàtramastãti na vyàptisiddhiþ / yadçcchayà militayorapi karabhagadarbhayostathàbhàvaprasaïgàt / tasmànnidar÷anaü nàma [dçùñànta ucyate / sa ca] gçhãtavismçtapratibandhasàdhaka pramàõasmaraõadvàreõaiva hetàvupayujyate, na svasannidhimàtreõa / tathàhi - na tàvadàkà÷e sàdhyàbhàvena sadhanàbhàvaþ pratãyate / àkà÷e hi yathà buddhimatkàraõanivçttistathà acetanasyàpi kàraõasya nivçttirnàstyeva / tatkasyàbhàvaprayuktakàryatvàbhàvaþ pratãyatàü, yena sàdhyàbhàvaprayuktasàdhanàbhàva vyatirekaþ sidhyatãti / nàpi ghañe kàryatvasya buddhimadanvayadar÷anàdàkà÷e 'pi buddhimadabhàvàdeva kàryatvàbhàvo vaktuü yujyate, yasmàdanayostàdàtmyaü tadutpattiranyo và svàbhàvikàdisambandhaþ pårvapramàõena na prasàdhitaþ syàdityuktam /

adar÷anamàtreõa vyatireko 'siddhaþ

ki¤càdar÷anamàtrena vyatireko na sidhyati / tathà hi, vipakùe heturnopalabhyata ityanena tadupalambhakapramàõa nivçttirucyate / pramàõaü ca prameyasya kàryam, 'nàkàraõaü viùaya' iti nyàyàt / na ca kàryanivçttau kàraõanivçttiryujyate, nirdhåmasyàpi vahnerbhànàt / yadi punaþ pramàõasattayà prameyasattà vyàptà syàt, tadà yuktamevaitat / kevalamiyameva vyàptirasambhàvinã, sarvasya sarvadar÷itvaprasaïgàt / tasmànnàdar÷anamàtreõa vyatirekaþ sidhyati / yathoktam - 'sarvàdçùñi÷ca sandigdhà svàdçùñirvyabhicàriõã /

bhåjalàntargatasyàpi bãjasyàsattvadar÷anàt' // iti //

vàcaspatimatanirasanam

yadapi vàcaspatiràha -

`vi÷eùasmçtyapekùa eva saü÷ayo bhavati tato yathàdar÷anameva ÷aïkitumucitam' iti /

atrocyate - nàyaü nyàyaþ sàrvatrikaþ / tathà càbhyupagamyàpi bråmaþ /
tathà hi - [kàryatvadhåmatvayoþ] tàdàtmyatadutpattisambandha viyogitvena sàdhàraõena dharmeõa prameyatvadhåmatvakàryatvàdãnàü tanmatenàpi sajàtãyatvam / tatra prameyatvasyavyabhicàradar÷anamevànyatràpi ÷aïkàmupasthàpayatãti yathàdar÷anamevedamà÷aïkitam / ataþ sandigdhavipakùavyàvçttikatvaü nàma hetudåùaõaü durvàrameva / etacca saddåùaõameva /
ato yadanenoktam - 'nàyaü hetudoùaþ, ato na parihartavyaþ, tasya copanyàso 'doùodbhàvanaü nàma nigrahasthànam' iti / tadidànãü svamatenaivànena vàdinà niranuyojyànuyogalakùaõena nigrahasthànenàtmà bàdhita ityupekùaõiyo 'yaü devànàü priyaþ //

ã÷varasàdhakànumàne anupapattiþ

nanu yadi dç÷yàgnidhåmasàmànyayoriva dç÷yàtmanoreva kàryakàraõasàmànyayoþ pratyakùànulambhato vyàptistadà santànàntarànumànaü na syàt, paracittasyàdç÷yàtmakatayà vyàptigrahaõakàle 'nantarbhàvàditi cet? na / svasaüvedanaü hi tatra vyàptigràhakam / svasaüvedanamàtràpekùayà paricittasyàpi dç÷yatvàt / na caivaü vyàvahàrikendriyapratyakùamàtrabuddhimanmàtraü jañharacitrasàdhàraõaü vahnimàtraü và gocaro yujyate, yenàsyàpi dç÷yatà syàt / tasmàt dç÷yenaiva vahninà dhåmasya pratyakùànupalambhàbhyàü vyàptiriti nyàyaþ // ki¤ca yadi buddhimanmàtrapårvakatvamanena sàdhyate, tadà siddhasàdhanatàdåùaõaü sàdhanasya / atha eko nityaþ sarvaj¤a ityàdivi÷eùaõavi÷iùñabuddhimatpårvakatvaü sàdhyate, tadà evaü vi÷eùaõavi÷iùñena sàdhyena saha kàryatvasya sàdhanasya dçùñàntadharmiõi pramàõena vyàpterasiddheranaikàntikatvam / atha sàmànyena vyàptimàdàya vi÷eùasya pakùadharmatàbalàt siddhirucyate? tanna yuktam / yena sàdhyagatena vi÷eùaõena vinà hetorvçttirdharmiõi na ghañate, tasya vi÷eùasya pakùadharmabalàdyuktà siddhiþ / yathà dhåmàt parvatade÷avçttitvasya dahanadharmasya, na tu tàrõatvàdãnàü vi÷eùàõàm / tàrõatàmantareõàpi parvate dhåmadar÷anàt / tadvad buddhimato 'pi ÷arãràdivçttitvaü yadi sidhyati, siddhyatu / na punaratyantavilakùaõaü sarvaj¤atvam / asarvaj¤atve 'pi kàryatvasya sambhavàt / upàdànàdyabhij¤atvàdapi na sarvaj¤atvasiddhiþ, ekatvasiddhau sidhtyetat / na caikatvaü siddham / anekakartçpårvakatve 'pi kàryatvasya sambhavàt / yathànekakãñikàniùpàditaþ ÷akramårdhà / atha ÷akramårdhno 'pã÷varapårvakatvaü sàdhyaü, tarhi ghañasyàpã÷varapårvakatvasiddhau kuto dçùñàntatvam? atha kumbhakàrasya kartçtvaü dçùñaü kathamapàkriyate? kãñakàdãnàü ca hetutvaü dçùñaü tadapi
kathaü vàryate? nàpi bahånàü kàraõatve vipratipattisambhàvanà, dçùñatvàdeveti / tasmàt sàdhyasàdhanayoþ sarvopasaühàravatã vyàptirdçùñàntadharmiõi pramàõenàva÷yaü dar÷ayitavyeti sthitam / ki¤ca nityaikasarvaj¤e buddhimati sàdhye viruddho 'pyeùaþ / anityànekàsarvaj¤ena buddhimatà vyàptatvàt kàryatvasya / tathà hi, sàdhyaviparyayasàdhanàdiha viruddha ucyate / ayaü ca sàdhyaviparãtaü sàdhyatãtyàstàü tàvat prastàvàyàte÷varadåùaõodbhàvanànibandhakaraõam //

sàdharmyavaidharmyaprayogeùu trairåpyàsiddhyà÷aüïkà tannirasana¤ca

nanu sàdharmyavati sàdhanavàkye anvaya evoktaþ na tu vyatirekaþ / vaidharmyavati ca vyatireka evoktaþ, na tvanvayaþ / tatkathamàbhyàü triråpaü liïgaü kathyata iti cet, naiùa doùaþ / yasmàt sàdharmyavati ca sàdhanavàkye, upanyaste sàmarthyàdeva vyatireko 'vagamyate / vyatirekàgçhãtau ca sàdhyàbhàve 'pi na sàdhanàbhàva iti viparyayaþ sambhàvayitavyaþ / evaü cànvayasyaivàbhàvaþ syàt / satyapi sàdhane sàdhyàbhàvàditi sàmarthyam / tathà vaidharmyavati sàdhanavàkye upanyaste sàmarthyàdevànvayo 'vagamyate, anvayagçhãtau hi sàdhanaü ca syàt sàdhyaü ca na bhavediti viparyayaþ sambhàvayitavyaþ / evaü ca vyatireka eva na bhavet / sàdhyàbhàve 'pi sàdhanasya bhàvàditi sàmarthyam / tasmàt dvàvapi prayogau triråpaliïgaprakà÷akàvityadoùaþ //

vyaptigràhaka pramàõaniråpaõam

samprati sàdhyasàdhanayorvyàptiþ yatra dharmiõi grahãtavyà,yena ca pramàõena, tadubhayaü sukhàvabodhàrtha kathyate - svabhàvahetoþ sattvalakùaõasya kùaõikatvena vyàptiþ sàdhyadharmiõyeva grahãtavyeti kecit / teùàmantarvyàptipakùo 'bhimataþ / prasaïgaprasaïgaviparyayàbhyàü dçùñàntadharmiõi ghañàdau vyàptirgrahãtavyetyanye / teùàü bahirvyàptipakùo 'bhimataþ / sattvàdanyeùàü svabhàvahetånàü kàryahetånàmanupalambhahetånàü ca dçùñànta eva vyàptirgrahãtavyà / tatra ÷iü÷ipàtvasya vçkùatvavyavahàre, sàdhye dçùñànte pratyakùànupalambhàbhyàü vyàptirgràhyà / sattvakùaõikatvayostu prasaïgaprasaïgaviparyayàbhyàü pramàõàbhyàü, sàdhyaviparyayabàdhakapramàõena và kramayaugapadyanivçttilakùaõena svasaüvedanasàmarthyasiddhervikalpasiddhervà vastutvàvastutvàbhyàü sandihyamàne vipakùe dharmiõi, kàryahetordhåmàdervahnyàdinà mahànasàdau dçùñàntadharmiõi trividhapratyakùànupalambhataþ, pa¤cavidhapratyakùànupalambhato và vyàptirgrahãtavyà / , anupalambhasya tu asadvyavahàrayogyatvena saha vyàptiþ pratyakùeõaiva / , anyeùàü tu svabhàvahetånàü kàryahetånàü và keùà¤cit, yathàsvabhàvaü pramàõenonnãya grahãtavyeti //

hetvàbhàsaniråpaõam

vyàptyani÷caye hetoranaikàntiko doùaþ / sa ca trividhaþ - asàdhàraõànaikàntikaþ sàdhàraõànaikàntikaþ, sandhigdhavipakùavyààvçttika÷ceti / tatra asàdhàraõànaikàntiko yathà - sàtmakaü jãvaccharãram, pràõàdimattvàt aparajãvaccharãravat, ghañavat / ayaü heturaparajãvaccharãre àtmanà vyàpta iti na ni÷citaþ / ghañe ca vipakùe àtmano 'bhàvànnivçtta iti na ni÷citaþ / dharmiõi tu jãvaccharãre vidyata iti asàdhàraõànaikàntika ucyate / apara÷càsàdhàraõo yathà - anitya÷abdaþ ÷ràvaõatvàt, ghañavat, àkà÷avaditi / sàdhàraõanaikàntiko yathà - nityaþ ÷abdaþ prameyatvàt, ghañavat àkà÷avat / , sandigdhavipakùavyàvçttiko yathà - saþ ÷yàmastatputratvàt, paridç÷yamànatatputravaditi //

yaduktaü pràk, sattvasya kùaõikatvena saha vyàptiþ prasaïgaprasaïgaviparpayàbhyàü grahãtavyeti, tatra ko 'yaü prasaïgo nàma? pramàõaprasiddhavyàptikena vàkyena parasyàniùñatvàpàdanàya prasa¤janam prasaïgaþ, yathà - sàmànyasya, anekavçttitvàbhyupagame anekatvaprasa¤janam / tathà hi - yadanekavçtti tadanekaü yathà anekabhàjanagataü tàlapham / anekavçtti ca sàmànyam / tasmàdanenàpyanekena bhavitavyamiti prasaïgaþ /

prasaïgasya kàryam

athànekatvaü neùyate, tadànekavçttitvaü ca mà svãkurvãthàþ /

nanu yadyetat prasaïgàkhyaü sàdhanaü pramàõa, na bhavati [trairåpyàbhàvàt] kathamasyopanyàsa iti,

vyàptismaraõàrthaü vyàpyaikade÷akathanavaditi / yaduktam -

`prasaïgo dvayasambandhàdekàbhàve 'nyahànaye' iti /

asyàyamarthaþ - vyàpyavyàpakayoþ sambandhe sati yadi vyàpakaü neùyate tadà vyàpyamapi neùyatàm / atha vyàpyamiùyate tadà vyàpakamapãùyatàmiti /

vàdinà sàdhanà upanyaste prativàdinà tatra dåùaõaü vaktavyamiti nyàyaþ /

asiddhaviruddhànaikàntikànàmanyatamasyodbhàvanaü dåùaõam / yathoktam -

`dåùaõàni nyånatàdyukti' iti /

hetudåùaõam

nanveùàmevodbhàvanaü yadi dåùaõaü,kva tarhi vaiyarthyàsàmarthyàtiprasaïgàdãnàmantarbhàvaþ? atraiva triùu / tatra vaiyarthyaü tàvadasiddhe 'ntarbhavati / sandigdhasàdhyadharmo hi heturucyate / vaiyarthyaü tu yatropanyasyate tatra sandigdhasàdhyadharmakatvaü hetorlakùaõaü hetau na sambhavatãti asiddha ucyate / [hetorlakùaõasyàsiddheþ] yaduktam -

`sandigdhe hetuvacanàt vyasto hetoranà÷rayaþ' iti /

asàmarthyaü tu svaråpàsiddhàvantarbhavati / na hi hetoþ sàmarthya nàma hetusvaråpàdanyat / hetoravastutvaprasaïgàt / atiprasaïga÷cànaikàntike 'ntarbhàvyaþ, sàdhyadharmamatikramya vipakùe 'pi prasakteriti //

àtmanirasanam

yatra tu dharmiõi sàdhyaü sàdhayitumàrabdhaü tasya dharmiõaþ pramàõabàdhitve à÷rayàsiddhirhetordåùaõam / yathà sarvagata àtmà sarvatropalabhyamànaguõatvàt / tadiha bauddhasyàtmaiva na siddhaþ, kiü punasasya sarvade÷opalabhyamànaguõatvaü setsyati / tathà hi, tairthikàþ khalvevaü bruvanti / ÷arãràdivastuvyatiriktaü ÷ubhà÷ubhakarmakartçtatphalabhoktç nityavyàpiråpamàtmàkhyaü dravyàntaramasti / tena ca yadi nàma vi÷vaü vyàptaü tadapi yadupabhogàyatanatayà pareõa parigçhãtaü jãvaccharãraü tadeva sàtmakamabhidhãyata iti / etaccàyuktam / àtmanaþ siddhaye pramàõàbhàvàt / na hi pratyakùeõa àtmà pratãyate /

cakùuràdij¤ànànàü råpàdiviùayapa¤cakaniyatatvàt / mànasasyàpyahaüpratyayasya ÷arãràdiviùayatvàt gauro 'haü sthålo 'haü gacchàmyahamityàdyàkàreõa ahaü pratyaya utpadyate yadàha alaïkàrakàraþ -

ahamityapi yajj¤ànaü taccharãrendriyàü÷avit /
ahaü kàõassukhã gauraþ samànàdhàravedanàt //

na càsya ÷arãravyatiriktasya taddharmo gauratvaü sthålatvaü và / na ca vibhoramårttasya mårtadravyànuvidhàyinã gamanakriyà yuktimatã / na càyaü màõavake siühapratyaya eva bhàkto yuktaþ, skhaladvçttiprasaïgàt / nàpyanumànena pratãyate, kàryasvabhàvaliïgàbhàvàt / nityaparokùeõa de÷akàlàkàravyatirekavikalenàtmanà saha kasyacidanvayavyatirekàtmakàryakàraõabhàvàsiddheþ kàryaliïgàyogat / dharmisattàyà÷càsiddhatvàt svabhàvaliïgànupapatteþ / na cànyalliïgamasti / anyenàpi liïgena bhavatà sàdhyavyàptena bhavitavyam / tasya ca sarvathàsiddheþ, kathaü tena vyàptatvaü liïgasya ni÷cãyatàm? ki¤ca, kiyamàtmà bodharåpaþ, abodharåpo và? yadi bodharåpo nitya÷ca tadà cakùuràdivaiphalyaprasaïgo durvàraþ / athànityo bodharåpastadàj¤ànasyaivàtmeti nàma kçtam, na vipratipattiþ / athàbodharåpo dç÷ya÷ca tadànupalambho 'sya sattàü na kùamata iti niràtmasiddhiranavadyà / tasmàt sarvaü saüskçtaü vastu niràtmakamiti //

svaråpàsiddhyàpi hetvabhàsaniråpaõam

svaråpàsiddhayàpyasiddho hetvàbhàso bhavati / yathà anitya÷÷abdaþ càkùuùatvàditi / nanu vyàptyasiddhirapi dåùaõam, tenàpi pareùñàrthàsiddheþ / tatkiü nocyate? anaikàntikadåùaõenaiva gatàrthatvàt pçthaónoktam / tathà hi - na svalakùaõàbhyàü vyàptirgrahãtuü ÷akyà / svalakùaõasya de÷akàlàkàraniyatatvenàpyanyatrànugamàbhàvàt / api tu sàdhyasàdhanasàmànyàbhyàmeva vyàptirgrahãtavyà / tatra ca yadi sàdhanaü sàdhyena vyàptaü na pratãyate tadà sàdhanaü ca syàt sàdhyaü ca na syàdityanaikàntikameva bhavati //

apohaniråpaõam, sàmànyanirasanaü ca

nanu sàmànyaü cedaprasiddhaü, tatkathaü sàdhyasàdhanasàmànyàbhyàü sarvopasaühàravatã vyàptiþ pramàõena gçhyate? naiùa doùaþ / yato yàdç÷aü sàmànyaü paraiþ parikalpyate tàdç÷aü pramàõena bàdhyata iti nàbhyupeyate tatsaugataiþ / na tu vyavahàraprasiddhamanyavyàvçttilakùaõamapohasaüj¤itamapi / nanu ko 'yamapoho nàma? yathàdhyavasàyaü bàhya eva ghañàdirartha apoha ityabhidhãyate, apohyate 'smàdanyadvijàtãyamiti kçtvà / yathàpratibhàsaü buddhyàkàro vàpohaþ, apohyate pçthak kriyate 'smin buddhyàkàre vijàtãyamiti kçtvà / yathàtattvaü nivçttimàtraü prasajyaråpo vàpohaþ, apohanamapoha iti kçtvà /

nanu yathàdhyavasàyaü vidhireva, tarhi kevalo visàya ityàgatam / na apohavi÷iùño vidhirabhipretaþ / yattu gopratãtau na gavàtmà agavàtmeti sàmarthyàdapohaþ pa÷cànni÷cãyata iti vidhivàdinàü matam / anyàpohapratipattau ca sàmarthyàdanyapoóho gavàdirartho 'vadhàryata iti nivçttyapohavàdinàü matam / tanna yuktam, vyavahàrakàle prathamaü vartamànasyàpi pratãtikramàdar÷anàt / na hi vidhiü pratipadya ka÷cidarthàpattitaþ pa÷càdapohamavagacchati, apohaü và pratipadya pa÷càdanyàpoóhamavagacchati / tasmàt gopratipattireva anyàpoóha pratipattirucyate / yadyapi go÷abdàduccaritàdanyàpoóha÷abdànullekha uktaþ, tathàpi nàpratipattireva vi÷eùaõabhåtasyànyàpohasya / agavàpoóha eva vastuni go÷abdasya saüketitatvàt / yathà nãlotpalasaüketitendãvara÷abdàt utpalapratãtau tatkàla eva nãlamasphuraõamanivàryaü tathà go÷abdàdapyagavàpoóha eva vastuni saüketitàt gopratãtau tulyakàlameva vi÷eùaõatvàt apohasya agavàpoha- sphuraõamanivàryam / yathà ca pratyakùasya prasajyapratiùedharåpàbhàvagrahaõamabhàva vikalpotpàdana÷aktireva, tathà vidhivikalpànàmapi tadanuråpànuùñhàna÷aktirevàbhàvagrahaõamabhidhãyate / anyathà yadi go÷abdàdarthapratipattikàle nàvagataþ paràpohaþ, kathaü tarhi anyaparihàreõa pratipattà gavi vartatàm / tatto gàü badhàneti codito '÷vànapi badhnãyàditi / tasmàt sthitametat,bàhyàrtho 'dhyavasàyàdeva ÷abdavàcye vyavasthàpyate, na tu svalakùaõaparisphårtyà, pratyakùaddye÷akàlàkàràvasthàniyata pravyaktasvalakùaõàsphuraõàt / yadàha nyàyaparame÷varaþ - '÷abdenàvyàpçtàkùasya buddhàvapratibhàsanàt /

arthasya dçùñàviva' iti //

ki¤ca svalakùaõàtmani vastuni vàcye sarvàtmanà pratipatteþ vidhiniùedhayorayogaþ / tasya hi sadbhàve astãti vyartham, nàstãtyasamartham / asadbhàve tu nàstãti vyartham,astitya samartham / asti càstyàdipadaprayogaþ / tasmàt paramàrthato na svalakùaõaü ÷abdairabhidhãyata iti sthitam //

nanu yathà pratyakùeõa ghañasvaråpe gçhãte 'pa÷càttatraiva kùaõikatvàdini÷cayàrtha pramàõàntaraü pravartate, tathà vçkùa÷abdena vçkùatvàü÷e pratipàdite satvàü÷ani÷cayàrthameva sadàdipadaprayogo bhaviùyatãti cet, na / pratyakùasyàni÷yàtmakatvàdanabhyastasvaråpaviùaye pramàõàntaraü vartata iti yuktam / vikalpasya tu svayaü ni÷yàtmakatvàt, gçhãte svaråpe kiü pramàõàntareõa paraü grahãtavyamiti //

paraparikalpitasàmànyanirasanam

yàdç÷aü sàmànyaü paraiþ parikalpyate, anekavyaktisamavetaü dç÷yamekaü nityaü tàdç÷asya sattàsàdhakaü na ki¤citpramàõàmupalabhàmahe / tataþ saditi vyavasthàpayituü tanna yuktam / tathà hi - gavàdivyaktyanubhavakàle varõàsaüsthànàdyàtmakaü vyaktisvaråpamapahàya nànyat ki¤cidekamanuyàyi pratyakùe bhàsate / tàdç÷asyànubhavàbhàvàt / nàpi svalakùaõànubhànantaramekàkàraparàmar÷apratyayàt anyathànupapattyà sàmànyaparikalpanaü yuktisaïgatam / vyaktibhya eva svahetudatta÷aktibhyo 'sya pratyayasya paramparayotpatteþ / bhede 'pi kà÷cideva vyaktayo 'sya jananàya samarthàþ, na sarvàþ, ityatra kàryakàraõabhàvasya pratyakùànupalambhàbhyàü dçùñasyàtivartayituma÷akyatvàt / dçùñaü cedaü sàmarthyaü bhedàvi÷eùe 'pi kàsà¤cideva vyaktãnàm / yathà jvaràdipra÷amane guóåcãnimbàdãnàm / yathoktam - 'ekapratyavamar÷àrthaj¤ànàdyekàrthasàdhane /

bhede 'pi niyatàþ kecitsvabhàvenendriyàdivat' // iti //

ki¤ca sarvagate vijàtãyàd vyàvçtte satyapi sàmànye kiü bhedàvi÷eùe 'pi govyaktiùveva samavetaü tat sàmànyaü tatraiva caikàkàràü buddhiü janayatãti pra÷ne svabhàvenaivetyuttaraü parasya / tacca pramàõàsaïgatam / asmàkaü tu svabhàvenottaraü pramàõàsiddhatvàt yuktisaïgatameva //

tathedamaparaü jàtisàdhanàya sàdhanaü parasya / yad vi÷iùñaü j¤ànaü tad vi÷eùaõagrahaõanàntarãyakam, yathà daõóij¤ànam / vi÷iùñaj¤ànaü cedaü gaurayamityarthataþ kàryahetuþ / atrocyate -

vi÷iùñabuddherbhinnavi÷eùaõagrahaõanàntarãyakatvaü sàdhyaü, vi÷eùaõamàtrànubhavanàntarãyakatvaü và / prathamapakùe pratyakùabàdhà / vastugràhiõi pratyakùe ubhayapratibhàsàbhàvàt / vi÷iùñabuddhitvaü ca sàmànyamityanaikàntiko hetuþ syàt,bhinnavi÷eùaõagrahaõamantareõàpi tasya dar÷anàt / yathà svaråpavànayaü ghañaþ, gotvasàmànyamiti và / dvitãyapakùe tu siddhasàdhanam, svaråpavàn ghaña ityàdivat gotvàdijàtimàn piõóa iti parikalpitabhedamupàdàya vi÷eùaõavi÷eùya bhàvasyeùñatvàt /

agovyàvçttyanubhavabhàvitvàt gaurayamiti vyavahàrasya / tadevaü ato 'pi sàdhanànna sàmànyasiddhiriti / tadevaü paraparikalpitasàmànyasya vicàràsahatvàt, atadråpaparàvçttavastumàtrameva sàmànyamapoha÷abdavàcyaü vyavahàràïgaü yathàdhyavasàyamanavadyamiti sthitam /

sàmànyasya niùedhàya prayogaþ punarevaü kartavyaþ - yadyatropalabdhilakùaõapràptaü sannopalabhyate tattatra asadvyavahàraviùayaþ,yathà turaïgamottamàüge ÷çïgaü, nopalabhyate copalabdhilakùaõapràptaü sàmànyaü paridç÷yamànàsu vyaktiùviti svabhàvànupalabdhiþ / na càsiddhasambhàvanà / varõasaüsthànalakùaõaü vyaktisvaråpamapahàya dvitãyasyànuyàyino råpasya nipuõamapi niråpyamàõasya sarvathà dar÷anàbhàvàt, nàpi j¤ànavaddar÷anàbhàve 'pi pratyakùasiddhatvamasyàbhidhàtumucitam / j¤ànaü hi svasaüvedanapramàõasiddham, na tu cakùurvij¤ànagràhyam / idaü [tu sàmànyaü] cakùurvij¤ànagràhyamarthadharmatvàt / pratyakùaü ca parairiùñamiti / tadevaü paraparikalpitasàmànyasya vicàràsahatvàt, atadråpaparàvçttavastumàtrameva sàmànyamuktam / tasmàt sarvaü saüskçtaü vastu paraparikalpitasàmànyena ÷ånyamiti sthitam //

ã÷varasàdhananirasanam

nàpi kenacidbuddhimatoparacittamityapi vij¤eyam /
tathà hi - asya jagataþ karttà bhavan nityo và bhavedanityo và / tatra na tàvannityo yuktaþ, nitye karttari samarthe sati sargasthitipralayànàü niyamena yaugapadyaprasaïgàt / yena hi svaråpeõa sthitipralayayoþ sa karttà tadasya svaråpaü sargakàle 'pi sannihitamiti tadaiva sthitipralayau kuryàt / sahakàrivirahànna karotãti cet, tadasat / na hi nityena sahakàriõà kadàcidapyayaü virahitaþ sadà sannihitatvàt / nàpyanityena sahakàriõà virahitaþ, anityasahakàriõo 'pi tadàyattajanmatvàt / tata ekadà sarvakaraõàdiprasaïgaþ //

nanu buddhimattvàdã÷varasya naiùa doùaþ / buddhi÷ånyo hi svasattàmàtrajanyaü kàryamakrameõaiva kuryàt / buddhimàüstu karttumã÷àno 'pi anicchanna karotãti kastasyopàlambhaþ? ucyate - tà apãcchàþ svasattàmàtranibandhanàþ kiü na karotãti sa evàsyopàlambhaþ / atha svaråpeõa sàmarthye satyapi eùa eva tasya svabhàvaþ, yatsahakàrilakùaõayàgantuka÷aktyà vinà na karotãti cet, tarhi màtàpi sati vandhyà sà prakçtyaivaitadapi vaktavyaü bhavedbhavatàmiti yatki¤cidetat //

nanveùa eva kàryasvabhàvaþ, kevalàt samarthàdapi nodeti, sahakàriõamapekùyaiva pa÷càdbhavati [nàsyopàlambha iti] tanna yuktam / samartho hi sahakàryapekùàmanàdçtya balàdeva kàryaü kuryàt / anyathà [hyasya] asamarthatvaprasaïgàt / nityasya kramakàritvaniùedhanam  nàpi nityaþ krameõa kàryakàrãti yuktam, nirapekùatvàt / yadàha diïmaõóalavikhyàtakãrtirdharmakãrtiþ -

nityasya nirapekùatvàt kramotpattirna yujyate /
kriyàyàmakriyàyàü ca kàlayoþ sadç÷àtmanaþ // iti //

etena àtmàdãnàmakùaõikànàü ghañàdãnàü kùaõikànàü ca krameõa kàryakaraõaü pratyuktam / na càtra pratyakùavirodhaþ, pratyakùeõàkùaõikasya grahaõàyogàt / na hi kùaõikaü pratyakùamakùaõikamãkùituü kùamate / anikakùaõavyàpàro hyakùaõikaþ / sa kathamekakùaõabhàvinàdhyakùeõa grahãtuü ÷akyaþ / na hi pràgårdhvaü càvasthànamadhunà prakà÷ate / tasyàpyadhunàtanatàprasaïgàt / janmavinà÷àvadhipratibhàsaprasaïgàditi nedaü pratyakùaü pårvàparakàlavyàptamarthaü ka¤cidapi grahãtumalam /

pratyabhij¤ànasya pratyakùatvaü nirasanam

etena pratyabhij¤ànasyàpratyakùatvamàkhyàtam / sàkùàtkàri hi j¤ànaü pratyakùam / na ca pràgavasthamadhunà sàkùàtkartavyam, api tu smartavyam / na ca smaraõasvaråpam pratyakùam / atha mataü bhavedidaü smaraõaü yadidànãntanamavasthànaü na sàkùàtkuryàt, tatsàkùàtkaraõapravaõaü kathamidaü smaraõaü nàma? yadàha bhaññaþ -

`pårvapramitamàtre hi jàyate sa iti smçtiþ /
sa evàyamitãyaü tu pratyabhij¤àtirekiõi' // iti //

smaraõagrahaõasvaråpaü tarhi pratyabhij¤ànaü syàt, na tu grahaõasvaråpameva / smaryamàõe grahaõàyogàt, gçhyamàõe ca smaraõàyogàt / na caikasya smaraõagrahaõe sambhavataþ, parasparavirodhàt / yena hi svaråpeõa smaraõaü na tena svaråpeõa grahaõamityanunmattena ÷akyate vaktum / råpàntareõa caikasya smaraõagrahaõe na syàtàm / bhàve 'pi pratyakùàpratyakùe syàtàm / na tu smaryamàõe pratyakùameva, pratyakùàyogàt / tasmàt pratyabhij¤àpratyayo bhrànta eva, nirviùayatvàt /
prayoga÷caivam - yaþ pratyabhij¤àpratyayaþ sa tattvato naikàlambanaþ, yathà lånapunarjàtatçõàdiùu / pratyabhij¤à pratyaya÷càyaü tadevedaü nãlàdãti pratyaya iti viruddhavyàptopalabdhiþ / ekatvànekatvayoþ parasparavirodhàt tadviùayakasaüvedanayorapi virodhaþ tenaikàlambanatvena anekàlambanatvaviruddhena anekàlambanatvena pårvoktyà nãtyà pratyabhij¤àpratyayo vyàpta iti na pratyabhij¤ànaü kùaõikànumànabàdhakam / na ca ke÷àdiùvapi sàmànyàlambanatayà ekàlambanatvam ke÷àdivyaktereva pratyabhij¤àyamànatvàt / sàmànye pratyabhij¤àyamàne tadevedaü ke÷àdãti syàt, na tadevedaü ke÷àdãti / ata evaikàlambanatve pratyabhij¤àpratyayasya krametaràbhyàmutpattivirodhàt, viruddhànaikàntikatve nà÷aïkanãye / na ca pratyabhij¤ànameva tadavasthàpakam, yasyaiva vicàryamàõatvàt / tasmàt sthitametat nityaþ kartà nàstãti / yadi nityaþ kartà jagato na kàraõaü, kimasya tarhi kàraõam?

sattvànàü ÷ubhakarmaõaþ jagataþ kàraõatvasamarthanam

sattvànàü ÷ubhà÷ubhàkhyaü karma / yathoktam -

sattvalokamatha bhàjanalokaü  cittameva racayatyaticitram /
karmajaü hi jagaduktama÷eùaü  karma cittamavadhåya na càsti // iti //

vaibhàùikamà÷ritya punarbhagavatà sarvaj¤ena coktam -

`àkà÷aü dvau nirodhau ca nityaü trayamasaüskçtam /
saüskçtaü kùaõikaü sarvamàtma÷ånyamakartçkam' // iti //

sarvaj¤asamarthanam bhavaparamparàsamarthanaü ca

nanu sarvaj¤asiddhau hi tadvacanaü nidar÷anãkartumucitam / sarvaj¤asiddhaye kiü pramàõamiti cet? ucyate / yo yaþ sàdaranirantaradãrghakàlàbhyàsakalitacetoguõaþ sa sarvaþ sphuñãbhàvayogyaþ, yathà yuvatyàkàraþ kàminaþ puruùasya / yathoktàbhyàsakalitacetoguõà÷càmã caturàryasatyaviùayàkàrà iti svabhàvahetuþ /

na tàvadà÷rayadvàreõa hetudvàreõa vàsiddhasambhàvanà / saïkalparuóhànàü caturàryasatyaviùayàkàràõàü dharmiõàü cetoguõamàtrasya ca hetoþ pratyàtmavedyatvàt / na caiùa viruddhaþ, sapakùe kàminyàkàre sambhavàt / na cànaikàntikaþ, abhyàsena sahitacetoguõasphuñapratibhàsayoþ kàraõakàryayoþ kumbhakàraghañayoriva sarvopasaühàreõa pratyakùànupalambhataþ kàryakàraõabhàvasiddhau abhyàsasahitacetoguõatvasya sàdhanasya sphuñapratibhàsakàraõayogyatayà vyàptisiddheþ / tathà hi - vyàptyadhikaraõe kàmàturavartini yuvatyàkàre sàdaranirantaradãrghakàlàbhyàsasahitacetoguõàt pårvamanupalabdhiþ sphuñàbhatvasya pa÷càdabhyàsasaüvedanaü,sphuñàbhasaüvedanamiti trividhapratyakùànupalambhasàdhyaþ kàryakàraõabhàvaþ sphuñapratibhàsàbhyàsa sahitacittàkàrayorityupapannà sarvopasaühàravatã vyàptiþ / ato 'naikàntikatvàbhàvàt anavadyo hetuþ //

nanvanena sàdhanena caturàryasatyàkàràõàü sàkùàtkaraõàt caturàryasatyàkàrasàkùatkàrã vivakùitassarvaj¤aþ sidhyati, na tvavi÷eùeõa sarvadharmasàkùatkàrã, tatastatsiddhaye sàdhanàntaramabhidheyam /
ucyate - yatpramàõasaüvàdi ni÷citàrthaü vacanaü, tat sàkùàt pàramparyeõa và tadarthasàkùatkàrij¤ànapårvakaü, yathà dahano dàhaka iti vacanam, pramàõasaüvàdi ni÷citàrtha cedaü vacanaü, kùaõikàþ sarvasaüskàrà iti arthataþ kàryahetuþ / nàsyàsiddhiþ, sarvadharmakùaõabhaïgaprasàdhanàdasya vacanasya satyàrthatvàt / nàpi viruddhaþ, sapekùe bhàvàt / na cànaikàntikatà, vacanamàtrasya saü÷ayaviparyàsapårvakatve 'pi pramàõa saüvàdi] ni÷citàrthasya [vacanasya] sàkùàt pàramparyeõa và tadarthasàkùàtkàrij¤ànapårvakatvena pratyakùànupalambhàbhyàmupalambhàt / anyathà dhåmàdàvapi hetutyàgaprasaïgàda÷eùakàryahetåcchedaprasaïgaþ //

bhavaparamparàniråpaõam

syàdetat / anekabhavaparamparàlakùaõena dãrghakàlena bhàvyasya saïkalpàruóhasya sphuñàbhatvaü sambhàvyate / bhavaparamparàsiddhaye tu kiü pramàõam? ucyate / yaccittaü tat cittàntaraü pratisandhatte, yathedànãntanaü cittam / cittaü ca maraõakàlabhàvãti svabhàvahetuþ / na càrhaccaramacittena vyabhicàraþ / tasyàgamamàtrapratãtatvàt niþ kle÷acittàntarajananàdvà / hetoþ kle÷e sati / vi÷eùàpekùaõàdi tyanàgatabhavasiddhiþ / iha pårvajanmàbhyàsàt tapodànàdhyayanàdau sarvasattvànàmabhyàse pravçttiriti pravàdaþ / tatastatsiddhaye pramàõamucyate - yaccittaü tat cittàntarapårvakaü yathedànãntanaü cittam / cittaü ca janmasamayabhàvãtyarthataþ kàryahetuþ //vaibhàùikamataniråpaõam

nanu tattvasàkùàtkàraõànmuktiþ / tattvaü caikameva, yathoktam -


`muktistu ÷ånyatàdçùñistadarthà÷eùabhàvanà' iti /

tatkathaü sarvaj¤advaitaü, bauddhaprabheda÷ceti? naiùa doùaþ / yasmàtsarvametad bhåtàrthe sattvànavatàrayituü bhagavatà pratipàditam / tathà hi vaibhàùikàõàü matam -

`àkà÷aü dvau nirodhau ca nityaü trayamasaüskçtam /
saüskçtaü kùaõikaü sarvamàtma÷ånyamakartçkam // 'iti //

sautràntikànàü matam

j¤ànamevedaü sarvaü nãlàdyàkàreõa pratibhàsate, na bàhyo 'rthaþ, jaóasya prakà÷àyogàt /
yathoktam -

`svakàraj¤ànajanakà dç÷yà nendriyagocàràþ' // iti //

alaïkàreõàpyuktam -

yadi saüvedyate nãlaü kathaü bàhyaü taducyate /
na cetsaüvedyate nãlaü kathaü bàhyaü taducyate //

nanu yadi prakà÷amànaü j¤ànamevadaü, tadàsti bàhyo 'rtha iti kutaþ? bàhyàrthasiddhistu syàdvayatirekataþ / na hi sarvatra sarvadà nãlàdaya àkàràþ prakà÷ante /

na caitat svopàdànamàtrabalabhàvitve sati yujyate / niyataviùaye pravçttyayogàt / tasmàdasti ki¤cideùàü samanantarapratyayavyatiriktaü yadbalena kvacit kadàcit bhavantãti ÷akyamavasàtum / sa eva bàhyo 'rtha iti, na punarasau bàhyo 'rthaþ avayavã, guõàdayo dharmàþ dravyà÷rayiõaþ paràbhimatàþ, navavidhaü dravyaü paramàõàvo veti / tatra na tàvat guõàdayaþ, dravyaniùedhenaiva teùàü niùedhàt / na càsati samavàyini dravye samavàya iti tadduùaõamatra nàdriyate / dravyaü ca pçthivyàpastejovàyuràkà÷aü kàlo digàtmà mana iti navavidham /

àtmàkà÷akàladiïmanasàü nirasanam

tatràtmaniùedhàyedamapi sàdhanam - yatkàdàcitkaü j¤ànaü tatkàdàcitkakàraõapårvakam, yathà saudàminãj¤ànam / kàdàcitkaü cedamahaükàraj¤ànamityarthataþ kàryahetuþ / nàyamasiddhaþ ahaükàre dharmiõi j¤ànatvasya pratyakùasiddhatvàt / nàpi kàdàcitkavi÷eùaõamasiddham, sarvadàhamiti j¤ànàbhàvàt / nàpi viruddhaþ, sapakùe dar÷anàt / na cànaikàntikaþ, dhåmapàvakayoriva kàdàcitkaj¤ànakàdàcitkakàraõayoþ pratyakùànupalambhàbhyàü vyàptisiddheþ / kàdàcitkaj¤ànasya càkàdàcitkakàraõàdutpattau kàdàcitkakàraõàdanutpattiprasaïgaþ / aniyatahetukatàyàü càhetukatàprasaïgaþ, tathàpyanaikàntikatve prasiddhadhåmàdiheturapyanaikàntikaþ syàt, vi÷eùàbhàvàt / api càhaükàrasya akàdàcitkakàraõapårvakatve sadaivodayaprasaïgaþ / kàraõasya kurvadråpatvàt, akurvata÷copacàrataþ kàraõatvàt, kurvadakurvatoraikyàbhàvàt / bhàve và kurvato 'pyakurvadråpatàpattiþ, tatsvabhàvatvàt / ki¤càhaükàrasya akàdàcitka kàraõàdutpàde yugapadevotpàdaprasaïgaþ, avyagrasàmagrãkatvàt / nanvahaükàrasyàlambanamàtmà na kàraõamiti cenna / akàraõasyàlambanatvàyogàdatiprasaïgàditi //

atha kimàkà÷aü nàma ki¤cidvastubhåtamasti? uta nàsti và? nàstyevaitat / yatra hi sapratighaü dravyamasti na tatràkà÷amavakà÷aü và dadàti / yatra nàsti tatra tadabhàvàdevàvakà÷aþ siddha iti kva vàkà÷amavakà÷aü dadyàt? [yasmàdavakà÷apradamàkà÷aü bhaõyate] tasmàt satyasmin sarvadà sarvathà sarvatràvakà÷aþ syàt / na caitadasti / tasmànnàstyevàkà÷amiti pratãmaþ / etacca vaibhàùãkamatapekùya dåùaõamuktam / paraistvàkà÷aü ÷abdaguõakamiùyate / taccaikamiti cet samànade÷atvàt sarva÷abdànàü vibhàgena ÷ravaõaü na syàt / tatassannihitade÷a iva dårade÷àbhimato 'pi ÷abdaþ ÷råyeta / na vànyo 'pãtyekàntaþ / dikkàlayo÷caikatvàt pårvàparàdipratyayànupapattiþ / etena nityasyàpi manaso 'sambhava eva / tathà hi - yugapajj¤ànànutpattyà mano 'numãyate tadvàdibhiþ / anubhåyanta eva yugapadbahåni j¤ànàni narttakãdar÷anàdau / yadi punarmano [nityaü] syàttadànãmetàni j¤ànàni na yujyante / tasmànnàstyeva mano 'pi //

avayavinirasanapårvakaü paramàõumàtrasamarthanam

pçthivyàdayo 'va÷iùyante / te càvayaviparamàõubhedena dvidhà iùyante / tatra yo 'vayavã ghañàdiþ paramàõubhidvaryaõukàdi krameõàrabdhaþ prasiddhaþ, tasya upalabdhi lakùaõapràptasyànupalambho bàdhaka ityuktam / yadyavayavã nàsti kathaü tarhyayamekatvena pratibhàsata iti cet -

bhàgà eva bhàsante sanniviùñàstathà tathà /
tadvànnaiva punaþ ka÷cinnirbhàgaþ sampratãyate //

ityuktam / nanu ko 'yaü bhàgapratibhàso nàma? nànàdigde÷àvaùùñambhena sa¤citaþ paramàõupratibhàsa eva / yadyevaü kathaü 'pratibhàsadharmaþ sthaulyam' ityuktaü dharmottareõa,tatràpyayamevàrthaþ arthasya svaråpeõa nàsti vedanam, 'bhàktaü syàdarthavedanam' iti vacanàt / tasmàdyo 'yaü nãlàdiprabhàso nànàde÷avyàpitvenànubhåyate sa eva sthålapratibhàsa ityadoùaþ ye 'pi tadàrambhakàþ paramàõavo vai÷eùikàõàü, sàkùàdadhyakùyagocarà vaibhàùikàõàü dar÷ane, svasvàkàrasamarpaõapravaõàþ sautràntikànàü mate, te 'pi yogàcàràõàü dar÷ane na sambhavanti / na khalvekaþ paramàõuþ prasiddhimadhyàste / tasyàdharottaracaturdikùu paramàõumadhyàsãnasya niyamena ùaóaü÷atàpatteþ / yo hyasya svabhàvaþ pårvaparamàõupratyàsannaþ na sa evàparaparamàõupratyàsanno ghañate / tayorekade÷atàpràpteþ / evaü ca sa pårvaparamàõusannihitasvabhàvo 'paraparamàõuü pratyàsãdedyadi so 'pi tatra syàt / asatyàmapi pratyàsattàvàbhimukhyamàtre 'pyayameva vçttàntaþ / tata÷ca paramàõumàtraü piõóaþ prasaktaþ //

yogàcàrasya matam

athavàyaü vicàraþ, yadetatpratibhàsamànaü tadekaü tàvanna yuktam, anantaroktavicàràt / nàpyanekaü, paramàõu÷aþ paramàõorayogàt / tathà hi - yadyasau sàü÷aþ kathaü paramàõuþ? atha niraü÷aþ tadà saüyuktàþ paramàõàvaþ sarvàtmanà saüyogàt parasparamabhinnade÷àþ syuriti sarvaþ piõóaþ paramàõumàtraü syàt, parvato 'pi kùitirapãti / tasmàdava÷yaü tayoþ svabhàvayorbhedo 'bhyupetavyaþ / yathà cànayostathà

`dharottaradakùiõottaraparamàõupratyàsannànàü svabhàbànàü ca bheda iti ùaóaü÷ataiva paramàõornyàyabalàdàpatati / yadàha -

ùañkena yugapadyogàt paramàõoþ ùaóàü÷atà /
ùaõõàü samànade÷atvàt piõóaþ syàdaõumàtrakaþ //
iti /

na caikàsiddhau anekasyàpi siddhiriti na santi paramàõavaþ / yadi bàhyo 'rtho nàsti kiü viùayastarhyayaü pratibhàsaþ? pratibhàsaþ khalveùo 'nàdivitathavàsanàtaþ pravartamàno niràlambana eva lakùyate / tathà hi - sati viùaye sàlambanatà syàt / tena càvayavinà bhavitavyam, paramàõupracayena và / sa càyamubhayo 'pyanantarokta bàdhakapramàõa [gràha] grastavigraho na vyomatàmarasamati÷ete yathoktam -

[na sannàvayavã nàma na santi paramàõavaþ /]
pratibhàso niràlambhaþ svapnànubhavasannibhaþ // iti //

niràlambanavàdaþ

svapnaj¤ànaü niràlambanaü viditameva / na ca svaprajàgradanubhavayorbhedaþ ka÷cidapyasti / sarvaprakàrasàdharmyadar÷anàt / na cànàlambanàdanavàptaråpavi÷eùaü vij¤ànaü sàlambanasambandhamanubhavitumutsahate / yadanàlambanàdavi÷iùñaü tadanàlambanam, yathaikasmàdàkà÷ake÷adar÷anàt dvitãyam [j¤ànaü] anàlambanàcca svapnaj¤ànàdavi÷iùñaü vivàdàspadãbhåtaü jàgradvij¤ànamiti svabhàvahetuþ //

vij¤ànasyasya sàkàratvaniràkàratvapakùabhedaþ

yadi bàhyo 'rtho nàsti kiü tarhi paramàrthasat? gràhyagràhakàdikalaïkànaïkitaü niùprapa¤cavij¤ànamàtraü paramàrthasat / yathoktam -

`gràhyagràhakanirmuktaü vij¤ànaü paramàrthasat' iti /

puna÷coktam -

`nànyo 'nubhàvyo buddhyàsti tasyà nànubhavo 'paraþ /
gràhyagràhakavaidhuryàt svayaü saiva prakà÷ate //

`uktaü caitadbhagavatà -

`bàhyo na vidyate hyartho yathà bàlairvikalpyate /
vàsanàluñhitaü cittamarthàbhàsaü pravarttate // 'iti //

sàkàravàdinàü matam

tatra kecidevamàhuþ - vij¤ànamevedaü sarva sarva÷arãraviùayabhàvena prasiddham, tacca svasaüvedanamiti na kasyacit gràhyaü gràhakaü và / kalpanayà tu gràhyagràhakabhàva iti vyavasthàpyate / tataþ parikalpitagràhyagràhakabhàvarahitaü vij¤ànaü [sàkàraü] satyamiti /

niràkàravàdinàü matam

anye tu sakalàkàrakalaïkànaïkitaü ÷uddhasphañikasaükà÷aü vàstavaü vij¤ànam / àkàràstvamã vitathà evàvidyayà dar÷itàþ prakà÷ante / tasmàt gràhyaü nàma nàstyeva gràhyàbhàvàt tadapekùayà yadgràhakatvaü vij¤ànasya tadapi nàstãti / màdhyamikànàü tu dar÷ane tadapi vij¤ànaü na paramàrthasat, vicàràsahatvàt / svabhàvena hi yuktaü pàramàrthika mucyate loke / na càsya vicàrataþ ka÷citsvabhàvo ghañate, eko vàneko và, pårvavicàràsahatvàt / yathoktam - 'neùñaü tadapi dhãràõà vij¤ànaü pàramàrthikam / ekànekasvabhàvena viyogàdganàbjavat' // iti //

kãrtipàdairapyuktam -

`bhàvà yena nirupyante tadråpaü nàsti tattvataþ /
yasmàdekamanekaü và råpaü teùu na vidyate' // iti //

tathàlaïkàrakàreõàpyuktam -

`yadà tu na vikalpasya na cànyasya pramàõatà /
tadà vi÷ãryamàõe 'pi sarvasmin ko 'paràdhyatu //
`baddhamuktàdi bhedo 'pi naivàsti paramàrthataþ /
bhedo hi nàvabhàtyeva sarvatra samadar÷inàm' //iti //

prayogaþ punarevam - yadekànekasvabhàvaü na bhavati na tatparamàrthasat, yathà vyomakamalam,ekànekasvabhàvaü ca na bhavati vij¤ànamiti vyàpakànupalabdhiþ / na tàvadayamasiddho hetuþ / sàkàre j¤àne bahirartha iva ekànesvabhàvàyogyatvasya parisphuñatvàt / yatra hi lokasya bàhyàrthavyavahàrastadeva sàkàravàdino j¤ànam, tato yattasya bahirbhàve bàdhakaü tadevàntarbhàve 'pi bàdhakam / na hi sthålamekamanekaü ca paramàõuråpamapãùyate / vij¤ànàtmakànàmayamàkàro yadyekaþ sthålo yati vànekaþ paramàõu÷o bhinnaþ, ubhayathàpi bàhyàrthapakùabhàvi dåùaõama÷akyamurddhatum / na hi tadvij¤àne bahirbhàvanibandhanaü dåùaõam! yena tadbhàvena bhavet / mårtinimittaü bàdhakam,

nàmårte vij¤ànàtmani ityapi nissàram / sàkàratàyàü vij¤ànasyàpi mårtatvàt / ayameva hi de÷àvitànavà [nàkàro] mårtiriti // ÷rãmanmahàjagaddalavihàrãya mahàpaõóita bhikùumokùàkaraguptaviracitàyàü tarkabhàùàyaü paràrthànumànaparicchedaþ tçtãyaþ samàptaþ //

granthàgraü ÷lokamànaü 840

tarkabhàùàmimàü kçtvà puõyamàsàdi yanmayà /
tena yuõyena loko 'yaü buddhatvamadhigacchatu //

* yàdç÷aü pustake dçùñaü tàdç÷aü likhitaü mayà /
yadi ÷uddhama÷uddhaü và mama doùo na dãyate //
udakànalacaurebhyaþ mårkhakebhyastathaiva ca /
kaùñena likhitaü ÷àstraü yatnena paripàlayet //*

tarkabhàùà samàptà