Haribhadrasuri: Nyayapravesapravrtti Based on the edition by A.B. Dhruva: Nyàyaprave÷apravçtti. Delhi : Srisatguru Publications, 1987, 1-29. Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project. With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA (www.uwest.edu/sanskritcanon) Sastra section, text no. 66 The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ Haribhadrasårikçtà Nyàyaprave÷apravçttiþ / ÷rãsarvaj¤àya namaþ // samyagj¤ànasya vaktàraü praõipatya jine÷varam / nyàyaprave÷akavyàkhyàü sphuñàrthàü racayàmyaham // racitàmapi satpraj¤airvistareõa samàsataþ / asatpraj¤o 'pi saükùiptaruciþ sattvànukampayà // tatra ca- sàdhanaü dåùaõaü caiva sàbhàsaü parasaüvide / pratyakùamanumànaü ca sàbhàsaü tvàtmasaüvide // ityàdàveva ÷lokaþ / àhàsya kimàdàvupanyàsa iti / ucyate / iha prekùàpårvakàriõaþ prayojanàdi÷ånye na kvacitpravartanta ityato 'dhikçta÷àstrasya prayojanàdipradar÷anena prekùàvatàü pravçttyarthamiti / ÷àstràrthakathanakàlopasthitaparasaübhàvyamànànupanyàsahetuniràkaraõàrthaü ca nyàyaprave÷akàkhyaü ÷àstramàrabhyate ityukte saübhavatyevaüvàdã paraþ- nàrabdhavyamidaü prayojanarahitatvàt unmattakavàkyavat / tathà nirabhidheyatvàt kàkadantaparãkùàvat / tathà asaübaddhatvàt da÷a dàóimàni ùaóapåpàþ kuõóamajàjinaü palalapiõóaü sara kãñiketyàdivàkyavat / tadamãùàü hetånàmasiddhatodbhàvayiùayà prayojanàdipratipàdanàrthamàdau ÷lokopanyàsa / ayaü càbhidheyaprayojane eva dar÷ayati sàkùàt saübandhaü tu sàmarthyena / yathà caitadevaü tathà sukhapratipattyarthamevameva le÷ato vyàkhyàya dar÷ayiùyàmaþ // vyàkhyà ca padavàkyasaügateti / uktaü ca- ÷àsraprakaraõàdãnàü yathàrthàvagamaþ kutaþ / vyàkhyàü vihàya tattvaj¤aiþ sà coktà padavàkyayoþ // tatràpi padasamudàyàtmakatvàdvàkyasyàdau padàrthagamanikà nyàyyà / sà ca padavibhàgapårvetyataþ padavibhàgaþ / sàdhanam dåùaõam ca eva sàbhàsam parasaüvide pratyakùam anumànam ca sàbhàsam tu àtmasaüvide iti padàni // adhunà padàrtha ucyate / sàdhyate aneneti siddhirvà sàdhayatãti và sàdhanam / tacca pakùàdivacanajàtam / vakùyati ca / pakùàdivacanàni sàdhanam / viùaya÷càsya dharmavi÷iùño dharmã / tathà dåùyate 'nena dåùayatãti và dåùaõam / tacca sàdhanadoùodbhàvanaü vacanajàtameva / vakùyati ca sàdhanadoùodbhàvanàni dåùaõàni / viùaya÷càsya sàdhanàbhàsaþ na samyaksàdhanam / tasya duùayituma÷akyatvàt / nanu vakùyati sàdhanadoùodbhàvanàni dåùaõànãti tadetatkatham / ucyate / sàdhanàbhàsa eva kiücitsàmyena sàdhanopacàràdadoùaþ ityetacca tatraiva nirloñhayiùyàmaþ / ca÷abdaþ samuccaye / evakàro 'vadhàraõe / sa cànyayogavyavacchedàrtha ityetaddar÷ayiùyàmaþ / tathà àbhàsanamàbhàsaþ / saha àbhàsena vartate sàbhàsam / sàbhàsa÷abdaþ pratyekamabhisaübadhyate / sàdhanaü sàbhàsaü dåùaõaü sàbhàsam / tatra sàdhanàbhàsaü pakùàbhàsàdi / vakùyati ca / sàdhayitumiùño 'pi pratyakùàdiviruddhaþ pakùàbhàsa ityàdi / dåùaõàbhàsaü càbhåtasàdhanadoùodbhàvanàni / vakùyati ca abhåtasàdhanadoùodbhàvanàni dåùaõàbhàsànãti // parasaüvide ityatra pare prà÷nikàþ saüvedanaü saüvid avabodha ityarthaþ / pareùàü saüvit parasaüvit tasyai parasaüvide paràvabodhàya / iyaü tàdarthye caturthã / yathà yåpàya dàruþ / iti padàrthaþ // vàkyarthastvayam / sàdhanadåùaõe eva sàbhàse parasaüvide paràvabodhàya na pratyakùànumàne / parasaüvitphalatvàttayoþ / yathà pàrtha eva dhanurdharaþ pàrthe dhanurdhàrayati sati ko 'nyo dhanurdhàrayati iti // pratyakùam ityatra akùamindriyaü tata÷ca pratigatamakùaü pratyakùaü kàryatvenendriyaü prati gatamityarthaþ / idaü ca vakùyati pratyakùaü kalpanàpoóham ityàdi / tathà mãyate aneneti mànaü paricchedyata ityarthaþ / anu÷abdaþ pa÷càdarthe / pa÷cànmànaü anumànam / pakùadharmagrahaõasaübandhasmaraõapårvakamityarthaþ / vakùyati ca triråpàlliïgàlliïgini j¤ànamanumànam / ca÷abdaþ pårvavat / sàbhàsam ityàdi / vakùyati ca kalpanàj¤ànamarthàntare pratyakùàbhàsam ityàdi / tathà hetvàbhàsapårvakaü j¤ànamanumànàbhàsam ityàdi ca / tu ÷abdastvevakàràrthaþ / sa càvadhàraõa iti dar÷ayiùyàmaþ // àtmasaüvide iti / atatãtyàtmà jãvaþ / saüvedanaü saüvit / àtmanaþ saüvit àtmasaüvit / tasyai àtmasaüvide àtmàvabodhàya / àtmà ceha cittacaittasaütànaråpaþ parigçhyate na tu paraparikalpito nittyatvàdidharmà / tatpratipàdakapramàõàbhàvàt / iti padàrthaþ // vàkyàrthastvayam / pratyakùànumàne eva sàbhàse àtmasaüvide àtmàvabodhàya na sàdhanadåùaõe àtmasaüvitphalatvàt tayoþ / àha nanu sàdhanamapi vastuto 'numànameva tata÷cànumànamityàdyukte sàdhanàbhidhànaü na yujyate asminvà pràgukte anumànàbhidhànamiti / naiùa doùaþ / svàrthaparàrthabhedanàbhidhànàt / tatra sàdhanaü paràrthamanumànamidaü punaþ svàrtham / aparastvàha / àdau sàdhanadåùaõàbhidhànamayuktaü pratyakùànumànapuraþsarattvàttatprayogasya / ucyate / satyapi tatpuraþsaratve ÷àstràrambhasya parasaüvitpradhànatvàtsàdhanadåùaõayorapi tatphalatvàtpratyàsatteràdàvupanyàsaþ / paràrthanibandhanaþ svàrtha iti nyàyapradar÷anàrthamanye // kçtaü prasaïgena / prakçtaü prastumaþ // iha ca sàdhanàdayo 'ùñau padàrthàþ abhidheyatayà uktàþ / parasaüvittyàtmasaüvittyoratra prayojanatvena saübandha÷ca sàmarthyagamya eva / sa ca kàryakàraõalakùaõaþ / kàraõaü vacanaråpàpannaprakaraõameva / kàryaü tu prakaraõàrthaparij¤ànam / tathàhãdamasya kàryamiti saübandhalakùaõà ùaùñhã / àha- yadyevaü parasaüvittyàtmasaüvittyoþ prakaraõàrthaparij¤ànena vyavahitatvàdaprayojanatvamiti / na / vyavahitasyaiva vivakùitatvàt / kimarthaü vyavahitameva vivakùitamiti / ucyate / uttarottaraprayojanànàü pràdhànyakhyàpanàrtham / tathà cehànuttaraprayojanaü paramagatipràptireva / tathà coktam / samyaïnyàyaparij¤ànàddheyopàdeyavedinaþ / upàdeyamupàdàya gacchanti paramàü gatim // àha- yadyevamihànuttaramevedaü kasmànnopanyastamiti / ucyate / avyutpannaü vineyagaõamadhikçtya tatprathamatayaiva tasyàprayojakatvàt // aparastvàha / idamiha ÷rotaõàü prayojanamuktaü kartustarhi kiü prayojanamiti vàcyam / ucyate / tasyàpyanantaraparabhedabhinnamidameva / anantaraü tàvatsattvànugrahaþ / paraüparaü tu paramagatipràptireva / tathà coktam / samyaïnyàyopade÷ena yaþ sattvànàmanugraham / karoti nyàyabàhyànàü sa pràpnotyaciràcchivam // alaü vistareõa // iti ÷àstrasaügrahaþ / iti÷abdaþ parisamàptivàcakaþ / etàvàneva / ÷iùyate 'nena tattvamiti ÷àstramadhikçtameva; arya(rthya)ta ityarthaþ / ÷àstrasyàrthaþ ÷àstràrthaþ / tasya sagrahaþ ÷àstràrthasaügrahaþ / saügrahaõaü saügrahaþ / etàvànevàdhikçta÷àstràrthasaükùepa ityarthaþ / ÷àstrato càsyàlpagranthasyàpi vi÷vavyàpakanyàyànu÷àsanàditi vçddhavàdaþ // tatra yathodde÷astathà nirde÷a iti kçtvà sàdhanasvaråpàvadhàraõàyàha // tatra pakùàdivacanàni sàdhanam / tatra÷abdo nirdhàraõàrthaþ / tatra teùu sàdhanàdiùu sàdhanaü tàvannirdhàryate iti / nirdhàraõaü ca jàtiguõakriyànimittamiti / atra guõanimittaü sàdhanatvena guõena nirdhàryate iti / gomaõóalàdiva gauþ kùãrasaüpannatvena guõena // pacyate iti pakùaþ / paca vyaktãkaraõe / pacyate vyaktãkriyate yo 'rthaþ sa pakùaþ / sàdhya ityarthaþ / sa ca dharmavi÷iùño dharmã / pakùa àdiryeùàü te pakùàdayaþ / ayaü bahubrãhiþ samàsaþ / ayaü ca tadguõasaüvij¤àna÷ca bhavati / tatra tadguõasaüvij¤àno yathà lambakarõa ityàdi / lambau karõau yasyàsau lambakarõaþ / lambakarõatvaü ca tasyaiva guõa ityarthaþ / atadguõasaüvij¤àno yathà parvatàdikaü kùetramityàdi / parvata àdiryasya tatparvatàdikaü kùetram / na parvataþ kùetraguõaþ / kiü tarhi / upalakùaõamàtramiti bhàvanà / ayamiha tadguõasaüvij¤àno bahuvrãhirveditavyaþ / yathà parvatàdikaü kùetraü nadyàdikaü vanamiti / na punaryathà lambakarõaþ bràhmaõàdayo varõà iti / pakùàdivacanàni sàdhanamityàdi÷abda upalakùaõàrthaþ / asya càyamarthaþ / àdãyate 'smàdityàdiþ yathà parvatàdikaü kùetramityàdau / na punaràdãyate ityàdiþ yathà bràhmaõàdayo varõà ityadàviti / tataþ susthitamidaü pakùaþ àdiryeùàü te pakùàdayaþ // te ca pakùopalakùità hetudçùñàntàþ / teùàü vacanànyuktayaþ // kiü sàdhanamiti / iha ca yadà sàdhyate 'neneti sàdhanaü karaõàbhidhànàrthaþ sàdhana÷abdastadà pakùopalakùitàni hetutvàdivacanàni sàdhanam / yatastaiþ karaõabhåtairvivakùito 'rthaþ parasaütàne pratipàdyate / yadà punarbhàvasàdhanaþ siddhiþ sàdhanamiti tadà pakùàdivacanajanyaü pratipàdyagataü j¤ànameva sàdhanam / tatphalatvàtpakùàdivacanànàm / kàrye kàraõopacàràt / yathedaü me ÷arãraü pauràõàü karmeti / yadà tu kartçsàdhanaþ sàdhayatãti sàdhanaü tadà pakùàdivacanànyeva kartçtvena vivakùyante pratipàdyasaütàne j¤ànotpàdakatvàt iti / tadevaü pakùàdivacanàni sàdhanam / tadyathà vçkùà vanaü hastyàdayaþ senà / àha / ekavacananirde÷aþ kimarthamucyate / samuditànàmeva pakùàdivacanànàü sàdhanatvakhyàpanàrtham / uktaü ca diïnàgàcàryeõa sàdhanamiti caikavacananirde÷aþ samastasàdhanatvakhyàpanàrthaþ / ityalaü vistareõa // evaü tàvatsàmànyena sàdhanamuktam / idaü ca na j¤àyate kiü kàrakamuta vya¤jakam / sàdhanasya dvaividhyadar÷anàt / tatra kàrakaü vãjàdyaïkuràdeþ / vya¤jakaü pradãpàdi tamasi ghañàdãnàm / ato vya¤jakatvapratipàdanàyàha / pakùahetudçùñàntavacanairhi prà÷nikànàmapratãto 'rthaþ pratipàdyate iti // asya gamanikà / pacyate iti pakùaþ / hinotãti hetuþ / hi gatau / sarve gatyarthàþ j¤ànàrthàþ / tathà dçùñamarthamantaü nayatãti dçùñàntaþ / sa ca dvidhà sàdharmyevaidharmyabhedàt / tata÷caivaü samàsaþ / dçùñànta÷ca dçùñànta÷ca dçùñàntau / hetu÷ca dçùñàntau ca hetudçùñàntàþ / pakùasya hetudçùñàntàþ pakùahetudçùñàntàþ / teùàü vacanàni pakùahetudçùñàntavacanàni / taiþ pakùahetudçùñàntavacanaiþ / hi÷abdo yasmàdarthe / pra÷neniyuktàþ prà÷nikà vidvàüsaþ / svasamayaparasamayavedinaþ / uktaü ca- svasamayaparasamayaj¤àþ kulajàþ pakùadvayasthitàþ kùamiõaþ / vàdapatheùvabhiyuktàstulàsamàþ prà÷nikàþ proktàþ // teùàü prà÷nikànàmapratãto 'navagato 'navabuddho 'rthaþ pratipàdyate / àha / ye yathoktàþ prà÷nikàþ kathaü teùàü ka÷cidapratãto 'rtha iti / ucyate / na tatparij¤ànamaïgãkçtyàpratãtaþ / kiütu vàdiprativàdipakùaparigrahasamarthanàsahastadantargata ityato 'pratãto 'rthaþ pratipàdyate / nanu càtra càturthyà kriyayà ceti vaktavyalakùaõayà bhavitavyaü tatkimartha ùaùñhyatrocyate / kàrakàõàmavivakùà ÷eùa iti ÷eùalakùaõà ùaùñhã / keùàü pratipàdyate / sàmarthyàdyeùàmapratãtaþ anyeùàma÷rutatvàtteùàmeva pratipàdyate / iti÷abdastasmàdarthe / yasmàdevaü tasmàdvya¤jakamidaü sàdhanamapratãtàrthapratipàdakatvàt pradãpavat / vyatireke bãjàdi // tatra pakùàdivacanàni sàdhanam ityuiktam // adhunà yathodde÷aü nirde÷a itinyàyamà÷ritya pakùalakùaõapratipàdanàyàha / tatra pakùaþ prasiddho dharmã / asya gamanikà / tatra÷abdo nirdhàraõàrthaþ / nirdhàraõaü ca prasiddhadharmitvàdiguõato 'vaseyamiti / pakùa iti lakùyanirde÷aþ / dharmãti / dharmàþ kçtakatvàdayaste 'sya vidyante iti dharmã ÷abdàdiþ / kathaü prasiddha ityata àha / prasiddhavi÷eùaõavi÷iùñatayà svayaü sàdhyatvenepsitaþ / tatra prasiddhaü vàdiprativàdibhyàü pramàõabalena pratipannam / vi÷iùyate 'neneti vi÷eùaõam / tena vi÷iùñaþ prasiddhavi÷eùaõavi÷iùñaþ / tadbhàvaþ prasiddhavi÷eùaõavi÷iùñatatà / tayà prasiddhavi÷eùaõavi÷iùñatayà hetubhåtayà prasiddhaþ / atràha / iha dharmiõastàvatprasiddhatà yuktà vi÷eùaõasya tvanityatvàderna yujyate / sàdhyatvàt / anyathà vivàdàbhàvena sàdhanaprayogànupapatteþ / naitadevam / samyagarthànavabodhàt / iha prasiddhatà vi÷eùaõasya na tasminneva dharmiõi samà÷rãyate kiütu dharmyantare ghañàdau / tata÷ca yathoktadoùànupapattiþ / tathà svayamityanenàbhyupagamasiddhàntaparigrahaþ // sàdhyatvenepsita iti / sàdhanãyaþ sàdhayitavyaþ sàdhanamarhatãti và sàdhyaþ / tasya bhàvaþ sàdhyatvama / tena sàdhyatvena / ãpsitaþ abhimataþ iùña icchàyà vyàpta ityarthaþ / iha ca vi÷eùaõasya vyavacchedakatvàtprasiddho dharmãtyanenàprasiddhavi÷eùaõasya pakùàbhàsasya vyavacchedo draùñavyaþ / prasiddhavi÷epaõavi÷iùñayetyanena tvaprasiddhavi÷eùaõasya ubhayena càprasiddhobhayasya svayamityanena càbhyupagamasiddhàntaparigraheõa sarvatantrapratitantràdhikaraõasiddhàntànàü vyavacchedo draùñavyaþ / iha tu ÷astranirapekùavàdinorlokaprasiddhayordharmadharmiõoþ parigrahavacanamabhyupagamasiddhàntastaü svayamityanenàha / tata÷cayadapi svayamiti vàdinà yastadà sàdhanamàha / etena yadyapi kvacicchàstre sthtiaþ sàdhanamàha tacchàstrakàreõa tasmindharmiõyanekadharmàbhyupagame 'pi yastadànena vàdinà dharmaþ sàdhayitumiùñaþ sa eva sàdhyo netara ityuktaü bhavatãti yaduktaü vàdimukhyena tadapi saügatameva / sàdhyatveneti sàdhyatvenaiva na sàdhanatvenàpi / anena ca sàdhyahetudçùñàntàbhàsànàü pakùatvavyudàsaþ / ãpsita ityanena ca noktamàtrasyaivetyuktaü bhavati / icchayàpi vyàptaþ pakùaþ / ityetacca paràrthà÷cakùuràdaya ityatra dar÷ayiùyàmaþ / ityanena dharmavi÷iùño dharmã pakùa ityàveditaü bhavati / tata÷ca na dharmamàtraü na dharmã kevalaþ na svatantramubhayaü na ca tayoþ saübandhaþ kiütu dharmadharmiõorvi÷eùaõavi÷eùyabhàva iti bhàvàrthaþ // iha coktalakùaõayoge satyapya÷ràvaõaþ ÷abda ityevamàdãnàmapi pratyakùàviruddhànàü pakùatvapràptyàtivyàptirnàma lakùaõadoùaþ pràpnotãtyastannivçttyarthamàha / pratyakùàdyaviruddha iti vàkya÷eùaþ / pratyakùàdibhiraviruddhaþ / àdi÷abdàdanuktànumànàdiparigrahaþ / ityayaü vàkya÷eùo vàkyàdhyàhàro draùñavya iti / udàharaõopadar÷anàyàha tadyathà / anityaþ ÷abdo nityo veti / tadyathetyudàharaõopanyàsàrtham / tatra bauddhàderanityaþ ÷abdo vaiyàkaraõàdernitya iti / ukta sodàharaõaþ pakùaþ / sàüprataü hetumabhidhitsuràha hetustriråpaþ / tatra hinoti gamayati jij¤àsitadharmavi÷iùñànarthàniti hetuþ / sa ca triråpaþ / trãõi råpàõi yasyàsau triråpaþ trisvabhàva ityarthaþ / ekasya vastuno nànàtvamapa÷yan pçcchaka àha kiü punastriråpyam / kimiti paripra÷ne / punariti vitarke / triråpasya bhàvastrairåpyam / evaü pçcchakena pçùñaþ sannàhàcàryaþ pakùadharmatvaü sapakùe sattvaü vipakùe càsattvameva / asya gamanikà / uktalakùaõaþ pakùatasya dharmaþ pakùadharmastadbhàvaþ pakùadharmatvam / pakùa÷abdena càtra kevalo dharmyeva 'bhidhãyate / avayave samudàyopacàràt / idamekaü råpam / tathà sapakùe sattvam / sapakùo vakùyamàõalakùaõaþ / tasminsattvamastitvaü sàmànyena bhàva ityarthaþ / idaü dvitãyaü råpam / tathà vipakùe càsattvamiti tçtãyaü råpam / vipakùo vakùyamàõalakùaõastasminpunarasattvamevàvidyamànataiva / ca÷abdaþ punaþ÷abdàrthaþ / sa ca vi÷eùàrtha iti dar÷itameva / àha ihaivàvadhàraõe 'bhidhànaü kimartham / ucyate / atraivaikàntàsattvapratipàdanàrtham / sapakùe tvekade÷e 'pi sattvamaduùñameveti / tathà ca satyekàntato vipakùavyàvçttàþ sapakùaikade÷avyàpino 'pi prayatnànantarãyakatvàdayaþ samyagghetava evetyàveditaü bhavati // sapakùe sattvamityàdi yaduktaü tatra sapakùavipakùayoþ svaråpamajànàno vineyaþ pçcchati / kaþ punaþ sapakùaþ ko và vipakùa iti / ayaü tu pra÷no nigadasiddha eva / nirvacanaü tvidaü sàdhyadharmetyàdi / asya gamanikà / ihopacàravçttyà dharme sàdhyatvamadhikçtyocyate / sàdhya÷càsau dharma÷ca sàdhyadharmaþ / anityatvàdiþ / samànaþ sadç÷astasya bhàvaþ sàmànyaü tulyatà / sàdhyadharmasya sàdhyadharmeõa và sàmànyaü sàdhyadharmasàmànyam / tena samàno 'rthaþ sapakùa iti / samaü tulyaü mànamasyeti samànaþ / tulyamànaparicchedya iti bhàvanà / artho ghañàdiþ / na tu vacanamàtram / samànaþ pakùaü sapakùa iti / athavà upacàravçttyà dharmiõi sàdhyatvamadhikriyate / tata÷ca / sàdhyasya dharmaþ sàdhyadharmaþ / ÷eùaü pårvavat / anupacaritaü tu sàdhyam / dharmavi÷iùño dharmãti bhàvàrthaþ // sàüprataü sapakùasyaiva udàharaõamupadar÷ayannàha / tadyathà anitye ÷abde sàdhye ityàdi / tadyathetyudàharaõopanyàsàrthaþ / anitye ÷abde sàdhye kim? / ghañàdiranityaþ padàrthasaüghàtaþ sapakùaþ / sàdhyànityàtvasamànatvàt // adhunà vipalakùaõapratipàdanàyàha / vipakùo yatra sàdhyaü nàsti / visadç÷aþ pakùo vipakùaþ / sa kãdçgiti svaråpato dar÷ayati / yatra yasminnarthe / sàdhanãyaü sàdhyam / nàsti na vidyate / iha ca sàdhyapratibandhatvàt sàdhanasya tadapi nàstãti gamyate / udàharaõaü dar÷ayati / yathà yannityamityàdi / tatra yannityamiti kimuktaü bhavati? / yadanityaü na bhavati tadakçtakaü dçùñamiti / tatkçtakamapi na dçùñam yathàkà÷amiti / tatra hi sàdhyabhàvàt sàdhanàbhàvaþ / sàüprataü vicitratvàdavadhàraõavidheþ vipakùadharmatvàdiùu tamupadar÷ayannàha / tatra kçtakatvamityàdi / tatreti pårvavat / kçtakatvaü prayatnànantarãyakatvaü và anityàdau heturiti yogaþ / tatra kriyate iti kçtakaþ / apekùitaparavyàpàro hi bhàvaþ svabhàvaniùpattau kçtaka iti / tadbhàvaþ kçtakatvam / prayatnàntarãyakatvaü và iti / prayatna÷cetanàvato vyàpàraþ / tasya prayatnànantaraü tatra bhàvo jàta iti và prayatnànantarãyaþ / sa eva prayatnànantarãyakaþ / tadbhàvaþ prayatnànantarãyakatvam / và÷abdaþ ca÷abdàrthaþ / sa ca samuccaye / dvitãyahetvabhidhànaü vipakùavyàvçttaþ / sapakùaikade÷avçttirapi samyaggheturyathà / yameveti dar÷anàrthatvàdaduùñamiti / ayaü ca hetuþ kiü pakùadharma eva na tu pakùasyaiva dharmaþ / ayogavyavacchedamàtraphalatvàdavadhàraõasya / yathà caitro dhanurdhara eva / anena càsiddhànàü caturõàmasàdhàraõasya ca vyàvçttiþ / tathà saphala evàstvanyayogavyavacchedaþ yathà pàrtha eva dhanurdharaþ / anena tu sàdhàraõàdãnàü navànàmapi hetvàbhàsànàü vyàvçttiþ / àha / yadi sapakùa evàsti tata÷ca tadvyatirekeõànyatra pakùe 'pyabhàvàt dharmatvànupapattiþ / na anavadhçtàvadhàraõàt / pakùadharmatvasyàvadhàritvàt / àha / yadyevaü vipakùe nàsti eveti tçtãyamavadhàraõaü kimartham? / ucyate / prayogopadar÷anàrtham / uktaü ca / anvayavyatirekayorekamapi råpamuktaü kathaü nu nàma dvitãyasyàkùepakaü syàditi / prabhåtamatra vaktavyaü tattu nocyate / granthavistarabhayàt / gamanikàmàtnametat / anityàdau heturityatràdigrahaõàt duþkhàdiparigrahaþ / ityukto hetuþ // sàüprataü dçùñàntamabhidhitsuràha / dçùñànta ityàdi / dçùñaü tatràrthaü antaü nayatãti dçùñàntaþ / pramàõopalabdhameva vipratipattau saüvedananiùñhàü nayatãtyarthaþ / sa ca dvividhaþ / dve vidhe yasya sa dvividhastadeva dvaividhyam / dar÷ayati sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca / samàno dharmo yasyàsau sadharmà sadharmaõo bhàvaþ sàdharmyaü tena / visadç÷o dharmo yasyàsau vidharmà vidharmaõo bhàvaþ vaidharmyaü tena / ca÷abdaþ samuccaye / tatra sàdharmyeõa tàvaditi / tàvacchabdaþ kramàrthaþ / yatreti / abhidheyahetoruktalakùaõasya sapakùa evàstitvaü khyàpyate / sapakùa uktalakùaõastasmiü÷càstitvaü vidyamànatvaü khyàpyate pratipàdyate vacanena / taccedam / yatkçtakaü tadanityaü yathà ghañàdiþ iti sugamam / anena sàdhanadçùñàntàbhàsaþ / vaidharmyeõàpi / yatra sàdhyàbhàve hetorabhàva eva kathyate / yatretyabhidheye / sàdhyaü anityatvàdi tasyàbhàve hetoþ kçtakatvàdeþ / kim? / abhàva eva kathyate pratipàdyate vacanena / taccedamudàharaõaü dar÷ayati / yannityaü tadakçtakaü dçùñaü yathàkà÷amiti sugamam / àha / na saugatànàü nityaü nàma kiücidasti / tadabhàvàt kathaü vaidharmyadçùñànta ityucyate? / nitya÷abdenàtranityatvasyàbhàva ucyate / atreti prayoge dçùñàntavàkye và / kiü nitya÷abdena anityasvasyàbhàva ucyate? / anityo na bhavatãti nityaþ / akçtaka÷abdenàpi kçtakatvasyàbhàvaþ ucyate / iti ca vartate / kçtakau na bhavatãtyakçtakaþ / na tu vastu sannityamakçtakaü vàsti / atraivodàharaõamàha / yathà bhàvàbhàvo 'bhàvaþ / yathetyaupamye / bhàvaþ sattà tasyàbhàvo bhàvàbhàvaþ / asàvabhàva ucyate / na tu bhàvàdanyo 'bhàvo nàma vastusvaråpo 'sti evaü nitya÷abdenàtretyàdi dàrùñàntike 'pi bhàvitameva // uktàþ pakùàdayaþ // saha pakùeõa viùayabhåtena hetudçùñàntà ityarthaþ / eùàü vacanàni / eùàmiti pakùopalakùitànàü hetudçùñàntànàm / vacanàni ye vàcakàþ ÷abdàþ / kim? / parapratyàyanakàle pràsnikapratyàyanakàle sàdhanam / yathà prayogato dar÷ayati / yathà anityaþ ÷abdaþ iti pakùavacanam / kçtakatvàditi pakùadharmavacanam / yat kçtakaü tadanityaü dçùñaü yathà ghañàdiriti sapakùànugamavacanam / yannityaü tadakçtakaü dçùñaü yathàkà÷amiti vyatirekavacanam / iti nigadasiddham / yàvat etànyeva trayo 'vayavà ityucyante / etànyeva pakùahetudçùñàntànàü vacanàni / traya iti saükhyà / avayavà ityucyante / pårvàcàryàõàü saüj¤àntarametat / yathoktaü sàdhanamavayavàþ // uktaü sàdhanam / adhunà tadàbhàsa ucyate / tatràpi pakùàdivacanàni sàdhanamiti pakùasyopalakùaõatvàtprathamaü pakùa uktaþ / ihàpi pakùàbhàsa evocyate sàdhayitumityadi / sàdhayitumiùño 'pi pakùàdiviruddhaþ pakùàbhàsaþ / sisàdhayiùayà và¤chitaþ api÷abdàtprasiddho dharmãtyàdi tadanyalakùaõayukto 'pi / kim? / pratyakùàdiviruddhaþ / virudhyate sa viruddhaþ / pratyakùàdayo vakùyamàõalakùaõàstairviruddho niràkçtaþ pratyakùàdiviruddhaþ / kim? / pakùàbhàsaþ / tasyàtroktalakùaõaþ pakùaþ àbhàsanamàbhàsaþ àkàramàtram / pakùasyevàbhàso yasyàsau pakùàbhàsaþ pakùàkàramàtram / na tu samyak pakùa ityarthaþ / tadyathetyudàharaõopanyàsàrthaþ / pratyakùaviruddha ityàdi / pratyakùaü vakùyamàõalakùaõam / iha punaþ pratyakùa÷abdena tatparicchinno dharmaþ parigçhyate ÷àlikuóavanyàyàt / tata÷ca prasiddharmadharma÷abdalopàt pratyakùaprasiddhadharmaviruddhaþ pratyakùaviruddhaþ / evamanumànaviruddhaþ àgamalokasvavacanaviruddhà÷ceti bhàvanãyamiti / aprasiddhivi÷eùaõàdi÷abdàrthamudàharaõaniråpaõàyàmeva vakùyàmaþ / sàüpratamudàharaõàni dar÷ayati / tatra pratyakùaviruddhaþ ityudde÷aþ / yathà a÷ràvaõaþ ÷abdaþ ityudàharaõam / atra ÷abdo dharmã / a÷ràvaõatvaü sàdhyadharmaþ / ayaü ca sàdhyamànastatraiva dharmiõi pratyakùaprasiddhena ÷ràvaõatvena virudhyate iti pratyakùaviruddhaþ / àha / ÷ràvaõatvaü sàmànyalakùaõatvàtpratyakùagamyameva na bhavati kathaü pratyakùaprasiddhadharmaviruddhaþ? iti / atrocyate / bhàvapratyayena svaråpamàtràbhidhànàtsàmànyalakùaõatvànupapatteradoùa iti / atra ca bahu vaktavyaü tattu nocyate / akùaragamanikàmàphalatvàtprayàsasya // anumànaviruddho yathà / nityo ghaña iti / atra ghaño dharmã / nityatvaü sàdhyadharmaþ / sa cànumànaprasiddhenànityatvena tatraiva dharmiõi bàdhyate / anumànaü cedam / anityo ghañaþ kàraõàdhãnàtmalàbhatvàt pradipavat // àgamaviruddho yathà / vai÷eùikasya nityaþ ÷abda iti sàdhayataþ / vai÷eùiko 'hamityevaü pakùaparigrahaü kçtvà yadà ÷abdasya nityatvaü pratijànite tadàgamaviråddhaþ / yatastasyàgame ÷abdasyànityatvaü prasiddham / uktaü ca buddhimatpårvà vàkyakçtirvede tadvacanàdàmnàyasya pràmàõyamityàdi // lokaviruddho yathà / ÷uci nara÷iraþkapàlaü pràõyaïgatvàt ÷aïkha÷uktivat iti / atra nara÷iraþkapàlaü dharmitvenopàdayite / ÷ucitvaü sàdhyadharmaþ / sa ca sàdhyamànastatraiva dharmiõi lokaprasiddha÷ucitvena niràkriyata iti / àha / iha hetudçùñàntopàdànaü kimarthamucyate? / lokasthiterbalãyastvakhyàpanàrtham / nànumànenàpi lokaprasiddhirbàdhyata ityarthaþ // svavacanaviruddho yathà / màtà me vandhyà iti / iha ca màtà sàdhyadharmitvenopàttà / vandhyeti ca sàdhyadharmaþ / sa ca sàdhyamànastatraiva dharmiõi svavacanaprasiddhena màtçtvena viruddhyate / virodha÷ca màtç÷abdena prasavadharmiõã vanitocyate vandhyà÷abdena tadviparãtà / tata÷ca yadi màtà kathaü vandhyà? vandhyà cetkathaü màteti? // tathà aprasiddhavi÷eùaõo yathà / bauddhasya sàükhyaü prati vinà÷ã ÷abde iti / na prasiddhamaprasiddham / vi÷iùyate aneneti vi÷eùaõaü sàdhyadharmalakùaõam / tata÷càprasiddhaü vi÷eùaõaü yasmin sa tathàvidhaþ / evaü ÷eùepyakùaragamanikà kàryeti / atra ca ÷abda iti nirde÷aþ / vinà÷ãti sàdhyadharmaþ / ayaü ca bauddhasya sàükhyaü prati aprasiddhivi÷eùaõaþ / na hi tasya siddhànte kiücidvina÷varamasti / yata uktam- tadetatrailokyaü vyakterapaiti nityatvapratiùedhàt / apetamapyasti vinà÷apratiùedhàdityàdi [yàgasåtra- 3, 13 vyàsabhàùya] / àha / yadyevaü na ka÷citpakùàbhàso nàmàsti / tathàhi- vipratipattau iùñàrthasiddhye 'numànaprayogaþ / vipratipattireva caitaddoùakartrãti kçto 'numànam / atrocyate / na vipratipattimàtraü taddoùakartç yuktiviruddhatvàt / tathàhi- upapattibhirdçùñàntasàdhane kçte 'numànaprayogaþ iùñàrthasiddhaye bhavati / nànyathà / punaþ sàdhanàpekùatvàt / ato dçùñàntaü prasàdhya prayogaþ kartavya iti / aprasàdhite tu pakùàbhàsaþ / iti kçta prasaïgena // tathà aprasiddhavi÷eùyo yathà sàükhyasya bauddhaü prati cetana àtmeti / tatra vi÷eùyo dharmãtyanarthàntaram / iha càtmà dharmã / cetanatvaü sàdhyadharmaþ / iti pakùaþ sàükhyasya bauddhaü prati aprasiddhavi÷eùyaþ / àtmano 'prasiddhatvàt / sarve dharmà niràtmàna ityabhyupagamàt / àkùepaparihàrau pårvavat // tathà aprasiddhobhayo yathà / vai÷eùikasya bauddhaü prati sukhàdisamavàyikàraõamàtmà iti / ubhayaü dharmadharmiõau / tatràtmà dharmã / sukhàdisamavàyikàraõatvaü sàdhyadharmaþ / vai÷eùikasya hi kàraõatrayàtkàryaü bhavati / tadyathà- samavàyikàraõàt asamavàyikàraõàt nimittakàraõàcca / tathàhi- tantavaþ pañasya samacàyikàraõaü tantusaüyogo 'samavàyikàraõaü turãvemàdayastu nimittakàraõam / itthamàtmà sukhaduþkhecchàdãnàü samavàyikàraõam / àtmamanaþsaüyogo 'samavàyikàraõam / srakcandanàdayo nimittakàraõam / ityevaü vai÷eùikasya bauddhaü prati aprasiddhobhayaþ / na tasyàtmà vi÷eùyaþ siddho nàpi samavàyikàraõaü vi÷eùaõam / sàmagryà eva janakatvàbhyupagamàt / àkùepaparihàrau pårvavat // tathà prasiddhasaübandho yathà ÷ràvaõaþ ÷abda iti / prasiddho vàdiprativàdinoravipratipattyà sthitaþ saübandho dharmadharmilakùaõo yasmin sa tathàvidhaþ / iha ÷abdo dharmã ÷ràvaõatvaü sàdhyadharmaþ / ubhayaü caitat vàdiprativàdinoþ prasiddham / eùàü vacanàni ityàdi / eùàmiti navànàmapi paramàr÷aþ / vacanàni / pratij¤àdoùà iti saübandhaþ kàraõamàha / dharmasvaråpaniràkaraõamukhena pa¤cànàmàdyànàm / svaü ca tadråpaü ca svaråpamityarthaþ / niràkriyate 'neneti niràkarotãti và niràkaraõam / pratiùedhanamityarthaþ / dharmasvaråpasya niràkaraõaü tattathà mukhamiva mukhaü dvàramiti bhàvaþ / dharmasvaråpaniràkaraõameva mukhaü tena dharmasvaråpaniràkaraõamukhena dharmayàthàtmyapratiùedhadvàreõetyarthaþ / pratiùidhyate cà÷ràvaõaþ ÷abdaþ / ityevamàdiùu pa¤casu pratyakùàdiprasiddhaü dharmayàthàtmyamiti bhàvanà / tathà pratipàdanàsaübhavatastrayàõàm / tatra pratipàdyate 'nena pratipàdayatãti và pratipàdanam / paramapratyàyanamiti hçdayam / tasyàsaübhavaþ pratipàdanàsaübhavaþ tasmàt pratipàdanàsaübhavataþ / na ca dçùñàntàdyapratipattau pratipàdanaü saübhavati / tathà sàdhanavaiphalyata÷caikasya / viphalasya bhàvo vaiphalyaü sàdhanasya vaiphalyaü sàdhanavaiphalyaü tasmàtsàdhanavaiphalyataþ / ca samuccaye / tata÷ca eùàü vacanàni / pratij¤àdoùàþ / pratij¤àpakùa ityanarthàntaram / doùàbhàsa iti ca tulyam / ityabhihitàþ pakùàbhàsàþ // sàüprataü hetvàbhàsànabhidhitsuràha / asiddhànaikàntikaviruddhà hetvàbhàsàþ / asiddha÷ca anaikàntika÷ca viruddha÷ca asiddhànaikàntikaviruddhàþ / hetuvadàbhàsante iti hetvàbhàsàþ / yathodde÷aü nirde÷a iti nyàyamaïgãkçtyàsiddhapratipipàdayiùayàha / tatràsiddha÷catuþprakàraþ / tatra eùu asiddhàdiùu / asiddhaþ sidhyati sa siddhaþ pratãtaþ na siddhaþ asiddhaþ apratãtaþ / catuþprakàra÷caturbhedaþ / prakàràndar÷ayati / tadyathà / ubhayàsiddha ityàdi / tadyatheti pårvavat / ubhayorvàdiprativàdinoþ asiddha ubhayàsiddhaþ // anyatarasya vàdinaþ prativàdino và asiddha anyataràsiddhaþ // saüdihyate sa saüdigdhaþ / saüdigdhatvàdevàsiddhaþ saüdigdhasiddhaþ // à÷rayo dharmã so 'siddho yasyàsau à÷rayàsiddhaþ / ca samuccaye / iti÷abdaþ parisamàptyarthaþ // idànãmudàharaõànyàha / tatra ÷abdànityatve ityàdi / tatreti pårvavat / ÷abdànityatve sàdhye anityaþ ÷abdaþ ityetasmin càkùuùatvàditi / cakùurindriyagràhya÷càkùuùastadbhàva÷càkùuùatvam / tasmàdityayaü heturubhayàsiddhaþ / tathàhi- càkùuùatvaü na vàdinaþ prasiddhaü nàpi prativàdinaþ / ÷rotrendriyagràhyatvàcchabdasya // kçtakatvàditi ÷abdàbhivyaktivàdinaü prati anyataràsiddhaþ / ÷abdanityatve sàdhye iti / vartate kçtakatvàdityayaü hetuþ ÷abdàbhivyaktivàdinaü mãmàüsakaü kàpilaü và pratyanyataràsiddhaþ / tathàhi- na tasya tàlvoùñhapuñàdibhiþ kriyate ÷abdaþ kiütvabhivyajyata iti // tathà bàùpàdibhàvenetyàdi / bàùpo jalàdiprabhavaþ sa àdiryasya reõuvartyàdeþ sa bàùpàdistasya bhàvaþ sattà tena bàùpàdibhàvena / saüdihyamànaþ kimayaü dhåma uta bàùpa uta reõuvartiriti saüdehamàpadyamànaþ / bhåtasaüghàtaþ såkùmaþ kùityàdisamåhaþ / kim? / agneþ siddhiragnisiddhistasyàmagnisiddhau / agniratra thåmàditi upadi÷yamànaþ procyamànaþ saüdigdhàsiddhaþ / ni÷cito hi dhåmo dhåmatvena hutavahaü gamayati nàni÷cita iti / tathà dravyamàkà÷amityàdi / àkà÷a iti dharminirde÷aþ / dravyamiti sàdhyo dharmaþ / guõà÷càsya ùañ / tadyathà / saükhyà parimàõaü pçthaktvaü saüyogo vibhàgaþ ÷abde÷ceti // tatra guõànàmà÷rayaþ guõà÷rayastadbhàvastattvaü tasmàt guõà÷rayatvàditi / ayaü heturàkà÷àsattvavàdinaü bauddhaü pratyà÷rayàsiddhaþ / dharmiõa evàsiddhatvàt / tathà ca tasyàyaü siddhàntaþ / pa¤ca imàni bhikùavaþ saüj¤àmàtraü saüvçtimàtraü pratij¤àmàtraü vyavahàramàtraü kalpanàmàtram / katamàni pa¤ca / atãtaþ addhà anàgataþ addhà pratisaükhyànirodhaþ àkà÷aü pugdala iti / nanu cànyo 'pyasti asiddhaþ sa ca dvidhà / pratij¤àrthaikade÷àsiddhaþ / yathà anityaþ ÷abdo 'nityatvàt / avyàpakàsiddha÷ceti / yathà sacetanàstaravaþ svàpàt / sa kasmànnoktaþ / àcàrya àha / antarbhàvàt / kva punarantarbhàva iti cait ubhayàsiddhe / tasmàdadoùaþ / àha / yadyevamasiddhabhedadvayamevàstu ubhayàsiddho 'nyataràsiddha÷ceti / ÷eùadvayasyàtraivàntarbhàvàt / tathà cànyairapyuktam- asiddhabhedau dvàveva dvayoranyatarasya và // ityàdi / naitadevam / dharmyasiddhihetusaüdehopàdhidvàreõa bhedavi÷eùasya siddheþ / vineyavyutpattiphalatvàcca ÷astràrambhasya / paryàptaü vistareõokto 'siddhaþ // sàüpratam anaikàntikaþ ucyate / sa ca ùañprakàraþ ùaóvidhaþ / ekànte bhava aikàntikaþ / na aikàntikau 'naikàntikaþ / ùañ prakàrà asyeti ùañprakàraþ ùaó vidhaityarthaþ // bhedànevàha / sàdhàraõa ityàdi / anvartham / ityudàharaõameva vakùyàmaþ / tatra sàdhàraõaþ prabheyatvànnitya iti / tatreti pårvavat / dvayorbahånàü và yaþ sàmànyaþ sa sàdhàraõaþ / pramãyate iti prameyo j¤eya ityarthaþ tadbhàvaþ prameyatvaü tasmàtprameyatvàt pramàõaparicchedyatvàt / nitya ityatra ÷abdàkhyo dharmã gamyate / idaü ca sapakùetaràkà÷aghañàdibhàvena sàdhàraõatvàt saü÷ayanimittamiti / àha ca / taddhi nityànityetyàdi / tat prameyatvaü dharmaþ / hi råpapradar÷ane / nitya÷cànitya÷ca nityànityau nityànityau ca tau pakùau ca nityànityapakùau / tayornityànityapakùayorityarthaþ / kim? / sàdhàraõatvàt tulyavçttitvàdanaikàntikam / prayoga eva dar÷ayati / kiü ghañavat prameyatvàdanityaþ ÷abdaþ àhosvidàkà÷avat prameyatvànnitya iti prakañàrthaü dar÷ayati / aho nàyaü saü÷ayahetuþ / etatprayogamantareõa pràgeva saü÷ayasya bhàvàt / tadbhàvabhàvitvànupapatteþ / uktaü ca / anaikàntikabhedà÷ca naiva saü÷ãtikàraõam / saüdehe sati hetåkte sadbhàvasyàvi÷eùataþ // ityàdi / naitadevam / saü÷ayasyàvivakùitatvàt / tamantareõàpi prayogopapatte÷ca / kriyate ca viparyastamatiprabhçtipratipattyarthamapi prayogaþ / tatràpi saü÷ayahetutvàdanaikàntikàmiti // asàdhàraõaþ ÷ràvaõatvànnitya ityàdi / sàdhàraõavilakùaõaþ asàdhàraõaþ asàmànyaþ pakùadharmaþ san sapakùavipakùàbhyàü vyàvçtta ityarthaþ / udàharaõamàha / ÷ràvaõatvànnitya iti / ÷ravaõendriyagràhyaþ ÷ràvaõastadbhàvaþ ÷ràvaõatvaü tasmàt / nityaþ avinà÷ã / ÷abda iti gamyate / tatredaü ÷ràvaõatvaü svadharmiõaü vihàya na sapakùe àkà÷àdau nàpi vipakùe ghañàdau vartata iti saü÷ayanimittam / ata evàha / taddhãtyàdi / tat ÷ràvaõatvam / hi råpapradar÷ane nityànityapakùàbhyàü vyàvçttatvàt / saü÷ayaheturiti yogaþ / anyatra vartiùyata itãdamapi niràkurvannàha / nityànityavinirmuktasya cànyasya càsaübhavàt / yadasti tena nityena và bhavitavyamanityena và nànyathà / virodhàdatiprasaügàcca / ataþ saü÷ayahetuþ saü÷ayakàraõam / kathamityàha / kiübhåtasyetyàdi / kiüprakàrasya kiü nityasyàhosvidanityasyàsyeti / prastutasya ÷abdasya ÷ràvaõatvamityetaduktaü bhavati / yadi tadanyatra nitye vànitye vopalabdhaü bhavati tatastabdalenetaratràpi ni÷cayo yujyate nànyathà / viparyakalpanàyà apyanyanivàritaprasaratvàt / ityatra bahu vaktavyam / alaü prasaïgena / àkùepaparihàrau pårvavat / evaü ÷eùeùvapi bhàvanãyamiti // sapakùaikade÷avçttirityàdi / samànaþ pakùaþ sapakùaþ tasyaikade÷aþ sapakùaikade÷aþ tasminvçttirasyeti sapakùaikade÷avçttiþ / tathà visadç÷aþ pakùo vipakùastaü vyàptuü ÷ãlamasyeti vipakùavyàpã / udàharaõamàha / yathà / aprayatnànantarãyakaþ ÷abdo nityatvàditi / ÷abdo dharmã / aprayatnànantarãyakatvaü sàdhyo dharmaþ / anityatvàditi hetuþ / tatra aprayatnànantarãyakaþ pakùaþ / aprayatnànantarãyako 'rthaþ / asya sàdhyavidyudàkà÷àdipadàrthasaüghàtaþ kim? / sapakùaþ / tatraikade÷e vidyudàdau vartate 'nityatvaü nàkà÷àdau / nityatvàttasya / tathà aprayatnànantarãyakaþ pakùo 'sya ghañàdirvipakùaþ / tatra sarvatra ghañàdau vidyate 'nityatvam / prayatnàntarãyakasyànityatvàt / yasmàdevaü tasmàdetadapi anityatvaü vidyudghatasàdharmyeõa vidyudghatulyatayànikàntikam / bhàvanikàmàha / kiü ghañavat anityatvàt prayatnànantarãyakaþ / ÷abdaþ àhosvidvidyudàdivadanityatvàdaprayatnànantarãyaka iti / prakañàrtham // vipakùaikade÷avçtiþ sapakùavyàpã / samàsaþ sukara eva / udàharaõamàha / yathà prayatnànantarãyakaþ ÷abdo 'nityatvàt / prayatnànantarãyakaþ pakùo 'sya ghañàdiþ sapakùaþ / tatra sarvatra ghañàdau vidyate 'nityatvam / prayatnànantarãyakaþ pakùo 'sya vidyudàkà÷àdirvipakùaþ / tatraikade÷e vidyudàdau vidyate 'nityatvam / nàkà÷àdau / tasmàdetadapi vidyudghañasàdharmyeõa pårvavadanaikàntikam iti såtràrthaþ / uktavaiparãtyena svadhiyà bhàvanãyamiti // ubhayapakùaikade÷avçttiþ / ubhayapakùayoþ sapakùavipakùayorekade÷avçttirasyeti ubhayapakùaikade÷avçttiþ / udàharaõamàha / yathà nityaþ ÷abdo 'mårtatvàditi // nityaþ pakùo 'syàkà÷aparamàõvàdiþ sapakùaþ / tatraikade÷a àkà÷àrdo vidyate 'mårtatvaü na paramàõvàdau / anityaþ pakùo 'sya ghañasukhàdirvipakùaþ / tatraikade÷e sukhàdau vidyate 'mårtatvaü na ghañàdau / tasmàdetadapi sukhàkà÷asàdharmyeõànaikàntikam / etadapi såtraü nigadasiddham / tathà viruddhàvyabhicàrã / adhikçtahetvanumeyaviruddhàrthasàdhako viruddhaþ / viruddhaü na vyabhicaratãti viruddhàvyabhicàrã / upanyastaþ san tathàvidhàrthàniràkçteþ pratiyoginaü na vyabhicaratãti bhàvaþ / tata÷cànena pratiyogisàdhyamapàkçtya hetuprayogaþ kartavya ityetadàha / anye tu viruddha÷càsàvavyabhicàrã ca viruddhàvyabhicàrãti vyàcakùate / idaü punarayuktameva / virodhàdanekàntavàdàpatte÷ca / udàharaõamàha / yathànityaþ ÷abdaþ kçtakatvàd ghañavat / nityaþ ÷abdaþ ÷ràvaõatvàt ÷abdatvavat / ubhayoþ saü÷ayahetutvàt dvàvapyetàveko 'naikàntikaþ samuditàveva / anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàdghañavaditi vai÷eùikeõokte mãmàüsaka àha / nityaþ ÷abdaþ ÷ràvaõatvàt ÷abdatvavat / ÷abdatvaü hi nàma veõuvãõàmçdaïgapaõavàdibhedabhinneùu sarva÷abdeùu ÷abda ityabhinnàbhidhànapratyayanibandhanaü sàmànyavi÷eùasaüj¤itaü nityamiti / ubhayoþ saü÷ayahetutvàditi / ekatra dharmiõi ubhayoþ kçtakatva÷ràvaõatvayoþ saü÷ayahetutvàt saüdehahetutvà / tathà caikatra dharmiõi kçtakatva÷ràvaõatvàkhyau hetu saüdehaü kurutaþ kiü kçtakatvàdghañavadanityaþ àhosvicchràvaõatvàcchabdatvavannityaþ iti / evaü saüdehahetutve pratipàdite para÷codayati kiü samastayoþ saüdehahetutvam uta vyastayoþ / yadi samastayoþ saüdehahetutvaü tadàsàdhàraõànna bhidyate / ÷ràvaõatvaü càsàdhàraõatvenoktam / atha vyastayostadapi na / vyastayoþ samyagdhetutvàt / atrocyate / samastayoreva saüdehahetutvam / nanåktam asàdhàraõànna bhidyate / tanna / yato bhidyata eva / parasparasàpekùo viruddhàvyabhicàrã ceti / ekakaþ asahàyo 'sàdhàraõaþ / sa cànenàü÷enàcàryeõa bhinna upàtta iti tasmàdadoùaþ / uktaü ca målagranthe dvàvapyetàveko 'naikàntikaþ samuditàveva / anudbhàvite tu tadabhàva iti / atra bahu vaktavyam / tattu nocyate / saükùeparucisattvànugrahàrtho 'yamàrambhaþ / ityukto 'naikàntikaþ // sàüprataü viruddhamàhaþ viruddha÷catuþprakàra ityàdi / virudhyate sa viruddhaþ / tathà hyayaü dharmasvaråpàdiviparãtasàdhanàrddharmeõa dharmiõà và virudhyata eveti catuþprakàra÷caturbhedaþ / tadyathà / dharmasvaråpaviparãtasàdhana ityàdi / tadyatheti bhedopanyàsàrthaþ / ÷abdàrthamudàharaõàdhikàra eva vakùyàmaþ / tatra dharmetyàdi / tatra dharmasvaråpaviparãtasàdhano yathà nityeti pårvavat / dharmaþ paryàya ityanarthàntaram / tasya svaråpamasàdhàraõàmàtmalakùaõa dharmasvaråpaü tasya viparãtasàdhana iti samàsaþ / evaü ÷eùeùvapi draùñavyamiti / adhunodàharaõamàha / yathà nitya ÷abdaþ kçtakatvàt prayatnànantarãyakatvàdvà ityayaü heturvipakùa eva bhàvadviruddhaþ / atra dharmasvaråpanityatvam / ayaü ca hetuviparãtamanityatvaü sàdhayati / tenaivàvinàbhåtatvàt / tathà càha / vipakùa eva bhàvàdviruddhaþ / àha ayamapakùadharmatvàdasiddhànna vi÷iùyate kathaü viruddha iti? / atrocyate / nàva÷yaü pakùadharma eva viruddhatà anyathàpyàcàryapravçtteþ / adhikçtayogaj¤àpakàt / na càyamasiddhànna vi÷iùyate iti / viparyayasàdhakatvenàsiddheþ / etatpradhànatvàccopanyàsasya / anyathànaikàntikasyàpyasiddhatvaprasaïgaþ / nityatvàdisàdhanatvena prameyatvàdãnàmapi asiddhatvàt / ityalaü prasaïgena / gamanikàmàtrametat / dharmavi÷eùaviparãtasàdhana ityasyodàharaõaü yathà paràrthà÷cakùuràdayaþ saüghàtatvàt ÷ayanàsanàdyaïgavat iti / kaþ punarevamàha? / sàükhyo bauddhaü prati / iha cakùuràdayo dharmiõaþ / àdi÷abdàt ÷eùendiyamahadahaüïkàràdiparigrahaþ / pàràrthyaü sàdhyadharma / asya ca vi÷eùo 'saühataparàrthatvamiùñam / anyathà siddhasàdhyatàpattyà prayogavaikalyaprasaïgaþ / saüghàtatvàditi hetuþ / tatra dvayorbahånàü và melakaþ saüghàtastasya bhàvaþ saüghàtatvaü tasmàtsaüghàtatvàt / ÷ayanàsanàdyaïgavaditi dçùñàntaþ / ÷ayanaü palyaïkàdi / àsanamàsandakàdi / tadaïgàni pratãtànyeva / yathaitadaïgàni saüghàtatvàddevadattàdiparàrthàni vartante evaü cakùuràdayo 'pãti bhàvàrthaþ / adhunà viruddhamàha / ayamityàdi / ayaü hetuþ saüghàtatvalakùano yathà yena prakàreõa pàràrthyaü paràrthabhàvaü cakùuràdãnàü sàdhayati tathà tenaiva prakàreõa saühatatvamapi sàvayavatvamapi parasyàtmanaþ sàdhayati / tenàpyavinàbhåtatvàt / tathà càha / ubhayatràvyabhicàràt / ubhayatreti paràrthe saühatatve ca avyabhicàràd gamakatvàdityarthaþ / tathà caivamapi vaktuü ÷akyata eva saühataparàrthà÷cakùuràdayaþ saüghàtatvàt ÷ayanàsanàdyaïgavaditi / ÷ayanàsaõàdyaïgàni hi saühatasya karacaraõorugrãvàdimata evàrthaü kurvanti nànyasya / tathopalabdheriti / àha vipakùa eva bhàvàdviruddha iti sàmànyaü viruddhalakùaõaü tatkathamihopapadyate? iti / ucyate / asaühataparavipakùo hi saühata iti tatraiva vçttidar÷anàt / kiü nopapadyate? / àkùepaparihàrau pårvavat // dharmisvaråpaviparãtetyàdi / dharmà asya vidyante iti dharmã / udàharaõaü tu yathà na dravyamityàdi / kaþ punarevamàha? / vai÷eùiko bauddhànprati / kena punaþ saübandhena? iti / ucyate / tasya siddhànto dravyaguõakarmasàmànyavi÷eùasamavàyàþ ùañpadàrthàþ / tataþ pçthvyàpastejovàyuràkà÷aü kàlo digàtmà mana iti dravyàõi / guõà÷caturvi÷atiþ / råparasagandhaspar÷asaükhyàparimàõàni pçthaktvaü saüyogavibhàgau paratvàparatve buddhiþ sukhaduþkhecchàdveùàþ prayatna÷ceti såtroktàþ / ca÷abdàt dravatvaü gurutvaü saüskàraþ sneho dharmàdharmau ÷abda÷ceti / evaü caturvi÷ati rguõàþ / pa¤ca karmàõi / tadyathà utkùepaõamavakùepaõamàku¤canaü prasàraõaü gamanamiti karmàõi / gamanagrahaõàbdhramaõarecanaspandanàdyavarodhaþ / sàmànyaü dvividhaü paramaparaü ceti / tatra paraü sattà bhàvo mahàsàmànyamiti cocyate / aparaü dravyatvàdi / tatra sattà dravyaguõakarmabhyo 'rthàntaram / kathàpunaryuktyà? ityatràha / na dravyaü bhàvaþ ekadravyavattvàditi hetuþ / sàmànyavi÷eùavaditi dçùñàntaþ / adhunà bhàvàrtha ucyate / na dravyaü bhàvaþ / dravyàdanya ityarthaþ / ekadravyavattvàdityatra ekaü ca taddravyaü ca ekadravyamasyàstãti à÷rayabhåtamiti ekadravyavàn / samànàdhikaraõàbdahuvrãhiþ kadàcitkarmadhàrayaþ sarvadhanàdyartha iti vacanàt / tadbhàvastattvaü tasmàdekadravyavattvàt / ekasmindravye vartamànatvàdityarthaþ / vai÷eùikasya hi adravyaü dravyaü anekadravyaü ca dravyam / tatràdravyaü dravyamàkà÷akàladigàtmanaþ paramàõavaþ / anekadravyaü tu dvayaõukàdiskandhàþ / ekadravyaü tu dravyameva nàsti / ekadravyavàü÷ca bhàvaþ / ityato dravyalakùaõavilakùaõatvàt na dravyaü bhàva iti / dçùñàntaþ sàmànyavi÷eùaþ / sa ca dravyatvaguõatvakarmatvalakùaõaþ / dravyatvaü hi navasu dravyeùu vartamànatvàtsàmànyaü guõakarmabhyo vyàvartamànatvàdvi÷eùaþ / evaü guõatvakarmatvayorapi bhàvanà kàryeti / tata÷ca sàmànyaü ca tadvi÷eùa÷ca sa iti sàmànyavi÷eùastena tulyaü vartata iti sàmànyavi÷eùavat / dravyatvavadityarthaþ / tata÷caitadukte bhavati / yathà navasu dravyeùu pratyekaü vartamànaü dravyaü na bhavati kiütu sàmànyavi÷eùalakùaõaü dravyatvameva evaü bhàvo 'pãtyabhipràyaþ / àha yadi nàma dravyaü na bhavati tathàpi guõobhaviùyati karma ca ityetadapi niràcikãrùuràha / guõakarmasu ca bhàvàt / tata÷ca na guõo bhàvaþ guõeùu bhàvàd guõatvavat / yadi ca bhàvo guõaþ syànna tarhi guõeùu varteta nirguõatvàd guõànàm / vartate ca guõeùu bhàvaþ / san guõa iti pratãteþ / tathà na karma bhàvaþ karmasu bhàvàtkarmatvavat / yadi ca bhàvaþ karma syàt na tarhi karmasu varteta niùkarmakatvàtkarmaõàm / vartate ca karmasu bhàvaþ / satkarmeti pratãteþ / vyatyayopanyàsastu pratij¤àhetvorvicitranyàyapradar÷anàrtham / ityevaü vai÷eùikeõokte bauddha àha / ayaü ca hetustriprakàro 'pi yathà dravyàdipratiùedhaü sàdhayati tathà bhàvasya dharmiõo 'bhàvatvamapi sàdhayati / tenàpyavinàbhåtatvàt / tathà càha / ubhayatràvyabhicàràt / ubhayatra dravyàdipratiùedhe bhàvàbhàve ca gamakatvàt / tathà ca / yatathaidbaktuü ÷akyate na dravyaü bhàvaþ ekadravyatvàt dravyatvavat evamidamapi ÷akyate bhàvo bhàva eva na bhavati ekadravyatvàt dravyatvavat / na ca dravyatvaü bhàvaþ sàmànyavi÷eùatvàt / evaü na guõaþ guõeùu bhàvàt guõatvavat / atràpi bhàvo bhàva eva na bhavati guõeùu bhàvàt guõatvavat / na ca guõatvaü bhàvaþ sàmànyavi÷eùatvàdeva / evaü na karma bhàvaþ karmasu bhàvàt karmatvavat atràpi bhàvo bhàva eva na bhavati karmasu bhàvàt karmatvavat / na ca karmatvaü bhàvaþ sàmànyavi÷eùatvàt / sàmànyaviruddhalakùaõayojanà tu bhàvavipakùatvàtsàmànyavi÷eùasya sukaraiva / àha ayamasiddhànna vi÷iùyate iti kathaü viruddhaþ? / tathàhi / na bhàvo nàma dravyàdivyatiriktaþ ka÷cidasti saugatànàm / tadabhàvàcca÷rayàsiddha eva heturiti / atrocyate satyametat / kiütu paraprasiddho 'pi vipakùamàtravyàpã viruddha iti nidar÷anàrthatvàt / ekasminnapi cànekadoùajàtyupanipàtanàt tadbhedadar÷anàrthatvànna doùa iti / àha evamaviruddhabhàvaþ sarvatra vi÷eùaviruddhabhàvàditi / na / virodhino 'dhikçtahetvanvitadçùñàntabalenaiva nivçteþ / tathàpyanityaþ ÷abdaþ pàkyatvàdghatavat pàkyaþ ÷abda iti viruddhapreraõàyàü kçtakatvànvitàpàkyapañàdidçùñàntàntarasàmarthyàttannivçttyà na viruddhatà / anivçttau càbhyupagamyata eva / a÷akyà ceha tannivçttirekadravyavatvasya tadvyatirekeõànyatràvçtteriti / atra bahu vaktavyam / alaü prasaïgena // dharmivi÷eùaviparãtasàdhano yathà / dharmã bhàva eva tadvi÷eùaþ satpratyayakartçtvam / yata uktaü saditi yato dravyaguõakarmasu sà sattà / tadviparãtasàdhano yathà / ayameva heturekadravyavattvàkhyaþ asminneva pårvapakùe na dravyaü bhàva ityàdilakùaõe asyaiva dharmiõo bhàvàkhyasya yo vi÷eùo dharmaþ satpratyayakartçtvaü nàma tadviparitamasatpratyayakartçtvamapi sàdhayati / tenàpi vyàpyatvàt / tathà hyetadapi vaktuü ÷akyata eva bhàvaþ satpratyayakartà na bhavati ekadravyavattvàdravyatvat / na ca dravyatvaü satpratyayakartç dravyapratyayakartçtvàt / evaü guõakarmabhàvahetvorapi vàcyam / ata evamuktam- ubhayatràvyabhicàràditi / bhàvitàrthameva / àkùepaparihàrau pårvavat // uktà hetvàbhàsàþ / sàüprataü dçùñàntàbhàsànàmavasaraþ / te ucyante / tatra yathà dçùñànto dvividhaþ evaü målabhedavyapekùayà tadàbhàso 'pi tathà / àha / dçùñàntàbhaso dvividhaþ / sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca / dçùñànta uktalakùaõaþ / dçùñàntavadàbhàsa iti dçùñàntàbhàsaþ / dçùñàntapratiråpaka ityarthaþ / tatra sàdharmyeõa tàvaddçùñàntàbhàsaþ pa¤caprakàraþ pa¤cabhedaþ tadyathà / sàdhanadharmàsiddha ityàdi / tadyatheti bhedopadar÷anàrthaþ / sàdhanadharmo heturasiddho nàstãtyucyate / tata÷ca sàdhanadharmo 'siddho 'smin so 'yaü sàdhanadharmàsiddhaþ / na tu bahubrãhau niùñhàntaü pårvaü nipatatãti kçtvàsiddhasàdhanadharmà iti / na vàhitàgnyàdiùu vacanàt / àhitàgnyàde÷càkçtigaõatvàdvikalpavçtteriti / anye tu sàdhanadharmeõa rahitatvàdasiddhaþ sàdhanadharmàsiddhaþ iti vyàcakùate / na caitadati÷obhanam / evaü sàdhyobhayadharmàsiddhayorapi bhàvanãyam / anvayàdi÷abdàrthaü tådàharaõàdhikàre vakùyàmaþ / sa càvasaraþ pràpta eveti yathàkramaü nirdi÷yate / tatra sàdhanadharmàsiddho yathà / nityaþ ÷abdo 'mårtatvàt / yathetyudàharaõopanyasàrthaþ / nityaþ ÷abda iti pratij¤à pakùaþ / amårtatvàditi hetuþ / anvayamàha / yadamårtaü vastu tannityaü dçùñaü yathà paramàõuriti sàdharmyadçùñàntatvam / etadàbhàsànàmeva prakràntatvàt / nàrtho vaidharmyeõeti na pradar÷itaþ / ayaü ca sàdhyasàdhanadharmànugata iùyate / iha tu sàdhyadharmo 'sti na sàdhanadharmaþ / tathà càha / paramàõau hi sàdhyaü nityatvamasti / antyakàraõatvena nityatvàt / sàdhanadharmo 'mårtatvaü nàsti / kutaþ / mårtatvàt paramàõunàm / mårtatvaü ca mårtimatkàryaghañàdyupalabdheþ siddhamiti // sàdhyadharmàsiddho yathà / nityaþ ÷abdo 'mårtatvàd buddhivaditi / yadamårtaü vastu tannityaü dçùñaü yathà buddhiþ / buddhau hi sàdhanadharmo 'mårtatvasti sàdhyadharmo nityatvaü nàsti anityatvàdbuddhoriti såtraprayogaþ sugama eva / vyàptiü dar÷ayati / yadamårtaü vastu tannityaü dçùñaü yathà buddhiþ / àha kathamayaü sàdhyadharmàsiddha? iti / atràha / buddhau hi sàdhanadharmo 'mårtatvamasti / tadamårtatvapratãteþ / sàdhyadharmo nityatvaü nàsti / kutaþ? / anityatvàdbuddheriti // ubhayàsiddho dvividhaþ / katham? ityatràha / sannasaü÷ceti / sanniti vidyamànobhayàsiddhaþ / tata÷ca asanniti avidyamànobhayàsiddhaþ / prayogo maula eva draùñavyaþ / yata àha / tatra ghañavadãti vidyamànobhayàsiddhaþ / tata÷ca nityaþ ÷abdo 'mårtatvàdghañavadityatra na sàdhyadharmo nityatvalakùaõaþ nàpi sàdhanadharmo 'mårtatvalakùaõo 'sti anityatvànmårtatvàdghañasyeti / tathààkà÷avadityavidyamànobhayàsiddhaþ / tata÷ca nityaþ ÷abdo 'mårtatvàdàkà÷avaditi / nanvayamubhayasabdhàvàtkathamubhayàsiddha ityà÷aïkayàha / tadasattvavàdinaü prati / àkà÷àsattvavàdinaü bauddhaü prati / sàükhyasyetyarthaþ / sati hi tasminnityatvàdidharmacintà nànyatheti // ananvaya ityàdi / avidyamàno 'nvayo 'nanvayaþ / apradar÷itànvaya ityarthaþ / anvayo 'nugamo vyàptiriti anarthàntaram / lakùaõamàha / yatretyàdi / yatretyabhidheyamàha / vinànvayena vinà vyàptidar÷anena sàdhyasàdhanayoþ sàdhyahetvorityarthaþ / sahabhàva ekavçttimàtram / pradar÷yate kathyate àkhyàyate / na vãpsayà sàdhyànugateùu heturiti / udàharaõamàha / yathà ghañe kçtakatvamanityaü ca dçùñamiti / ghañaþ kçtakatvànityatvayorà÷raya iti / evaü sati à÷rayà÷rayibhàvamàtràbhidhànàdanyatra vyabhicàrasaübhavàdiùñàrthasàdhakatvànupapattiþ / viparãtànvaya ityàdi / viparãto viparyayavçttiranvayo 'nugamo yasmin tathàvidhaþ / udàharaõamàha / yatkçtakaü tadanityaü dçùñamiti vaktavye yadanityaü tatkçtakaü dçùñamiti bravãti / evaü pràksàdhanadharmamanuccàrya sàdhyadharmamuccàrayati / àha / evamapi ko doùaþ? iti / ucyate / nyàyamudràvyatikramaþ / anyatra vyàptivyabhicàràt / yathà hyanityaþ ÷abdaþ prayatnàntarãyakatvàdiyatra yadyadanityaü tattatprayatnàntarãyakam / anityànàmapi vidyudàdãnàmaprayatnànantarãyakatvàt / ityalaü prasaïgena / ayaü sàdharmyadçùñàntàbhàsaþ samàptaþ // vaidharmyeõàpi / na kevalaü sàdharmyeõaiva / kim? / dçùñàntàbhàsaþ / pràïniråpita÷abdàrthaþ / pa¤caprakàraþ / tadyathà sàdhyàvyàvçtta ityàdi / tatra sàdhyaü pratãtaü tadavyàvçttasmàditi sàdhyàvyàvçttaþ / àkùepaparihàrau pårvavat / evaü sàdhanobhayàvyàvçttayorapi vaktavyam / avyatirekàdi÷abdàrthaü tådàharaõàdhikàra eva vakùyàmaþ / sa càvasaraþ pràpta eva // tatra sàdhyàvyàvçttaþ yathà nityaþ ÷abdo 'mårtatvàtparamàõuvat / yathetyudàharaõopanyàsàrthaþ / nityaþ ÷abda iti pratij¤à / amårtatvàditi hetuþ / vaidharmyadçùñàntàbhàsasya prakràntatvàtsàdharmyadçùñànto noktaþ / abhyåhya÷càkà÷àdiþ / vaidharmyadçùñàntastu paramàõuþ / ayaü ca sàdhyasàdhanobhayadharmavikalaþ samyagiùyate / yata uktam / sàdhyàbhàve hetorabhàva eva kathyate ityàdi / na càyaü tathetyàha ca / paramàõorhi sakà÷àt / sàdhanadharmo hetuþ / tameva dar÷ayati amårtatvamiti / vyàvçttaü nivçttam / kutaþ? / mårtatvàtparamàõunàm / sàdhyadharmo nityatvaü tanna vyàvçttam / kutaþ? / nityatvàtparamàõånàm / àha / sàdharmyadçùñàntàbhàseùvàdau sàdhanadharmàsiddha uktaþ iha sàdhyàvyàvçtta iti kimarthamucyate? / tasyànvayapradhànatvàt / anvayasya ca sàdhanadharmapuraþsarasàdhyadharmoccàraõaråpatvàt / vyatirekastu ubhayavyàvçttiråpaþ sàdhyàbhàve ca hetorabhàva iti / ataþ sàdhyàvyàvçttaþ // tathà sàdhanàvyàvçttaþ karmavat / prayogaþ pårvavadeva / vaidharmyadçùñàntastu karma / tacca utkùepaõàdi gçhyate / tatra karmaõaþ sàdhyaü nityatvaü vyàvçttam / anityatvàtkarmaõaþ / sàdhanadharmo hetuþ / tameva dar÷ayati amårtatvamiti / tanna vyàvçttam / amårtatvàtkarmaõa iti // ubhayàvyàvçttaþàkà÷avaditi / nityatvasàdhakaþ prayogaþ paramàõvàdisàdharmyadçùñàntayuktaþ pårvavat / vaidharmyadçùñàntastvàkà÷amiti / tato hi àkà÷àt / na nityatvaü vyàvçttaü nàpyamårtatvam / kutaþ? / nityatvàdamårtatvàdàkà÷asyeti // avyatireka ityàdi / avidyamànavyàtirekaþ avyatirekaþ anidar÷itavyatireka ityarthaþ / lakùaõamàha / yatra vinà sàdhyasàdhananivçttyà tadvipakùabhàvo nidar÷yate / yatretyabhidheyamàha / vinà sàdhyasàdhananivçttyà prastutaprayoge yadanityaü tanmårtaü dçùñamityàdilakùaõayà / tadvipakùabhàvaþ sàdhyasàdhanavipakùabhàvamàtram / nidar÷yate pratipàdyate iti yàvat / dçùñàntamàha / yathà ghañe 'nityatvaü ca murtatvaü ca dçùñamiti / itthaü hyekatràbhidheyamàtràbhidhànàdvaidharmyàpratipàdanàdarthàpattyàpi gamyate pratipattigauravàdiùñàrthasàdhakatvamiti // viparitavyatireka ityàdi / viparãto viparyasto vyatireka uktalakùaõo yasmin sa tathàvidhaþ / tameva dar÷ayati / yadanityamityàdi / prastutaprayoga eva tathàvidhasàdharmyadçùñàntayukte vyatirekamupade÷ayan yadanityaü tanmårtaü dçùña miti vaktavye yanmårta tadanityaü dçùñamiti bravãti / àha / evamapi ko doùaþ? iti / ucyate / anyatra vyabhicàraþ / tathà hyanityaþ ÷abdaþ prayatnànantarãyakatvàdityatra yadaprayatnànantarãyakaü tannityamiti / vyatireko vidyutà vyabhicàraþ // nigamayannàha / eùàmityàdi / yathoktaråpàõàü pakùahetudçùñàntàbhàsànàü vacanàni / kiü na sàdhanam? / àbhàsatvàdeva / kiü tarhi? / sàdhanàbhàsamiti // uktaü sàdhanàbhàsam // adhunà dåùaõasyàvasaraþ / taccàtikramya bahutaravaktavyatvàtpratyakùànumàne tàvadàha / àtmapratyàyanàrthaü punaþ pratyakùamanumànaü ca dve eva pramàõe / pratyakùaü vakùyamàõalakùaõaü anumànaü ca / asamàsakaraõaü vibhinnaviùayaj¤àpanàrtham / svalakùaõaviùayameva pratyakùam / sàmànyalakùaõaviùayamevànumànam / ca samuccaye / dve eva pramàõe ityanena saükhyàniyamamàha / tathàhi bauddhànàü dve eva pramàõe pratyakùànumàne / ÷eùapramàõànàmatraivàntarbhàvàt / antarbhàva÷ca pramàõasamuccayàdiùu carcitatvànneha pratanyate / adhunà pratyakùaõiråpaõàyàha / tatra pratyakùamityàdi / tatreti nirdhàraõàrthaþ / pratyakùamiti lakùyanirde÷aþ / kalpanàpoóhamiti lakùaõam / ayaü lakùyalakùaõapravibhàgaþ / tatra pratigatamakùaü pratyakùam / kalpanàpoóhamiti / kalpanà vakùyamàõalakùaõà sà apoóhà apetà yasmàt tat kalpanàpoóham / samàsàkùepaparihàrau pårvavat / kalpanayàpoóhaü kalpanàyà vàpoóhaü kalpanàpoóham / yat iti tatsvaråpanirde÷aþ / evaübhåtaü càrthe svalakùaõamapi bhavati / àha / j¤ànaü saüvedanam / tacca nirviùayamapi bhavati ata àha arthe viùaye / sa ca dvidhà svalakùaõasàmànyalakùaõabhedàt / ata àha / råpàdau svalakùaõe ityarthaþ / iha yaduktaü kalpanàpoóhamiti tatsvaråpàbhidhànata eva vyàcaùñe nàmajàtyàdikalpanàrahitam / tadakùamakùaü prati vartate iti pratyakùam / tatra nàmakalpanà yathà óitthà iti / jàtikalpanà yathà gauriti / àdi÷abdena guõakriyàdravyaparigrahaþ / tatra guõakalpanà ÷ukla iti / kriyàkalpanà pàcaka iti / dravyakalpanà daõóãti / àbhiþ kalpanàbhã rahitaü ÷abdarahitam / svalakùaõahetutvàt / uktaü ca / na hyarthe ÷abdàþ anti tadàtmàno và yena tasminpratibhàsamàne te 'pi pratibhàserannityàdi / tadakùamityàdi / tadityanena yannirdiùñasya paràmar÷aþ / akùàõãndriyàõi / tata÷càkùamakùaü pratãndriyamindriyaü prativartata iti pratyakùam / àha / yathendriyasàmarthyàjj¤ànamutpadyate tathà viùayasàmarthyàdapi tatkasmàdindriyeõaiva vyapade÷o na viùayeõeti? / atrocyate / asàdhàraõatvàdindriyasya sàdharaõatvàccàrthasyeti / tathà hi / indriyamindriyavij¤ànasyaiva heturityasàdharaõam / arthastu manovij¤ànasyàpãti sàdhàraõaþ / asàdhàraõena ca loke vyapade÷apravçttiryathà bherã÷abdo yavàïkura iti / uktaü ca bhadantena / asàdhàraõahetutvàdakùaistadyapari÷yate ityàdi / àha / manovij¤ànàdyapi pratyakùamityuktaü na ca tadanena saügçhãtamiti kathaü vyàpità lakùaõasya / ucyate / kalpanàpoóhaü yattajj¤ànarthe råpàdau ityanenàrthasàkùàtkàritvagrahaõànmanovij¤ànaderapi tadavyabhicàràtsaügçhãtameva tanmànasam / laukikaü tu pratyakùamadhikçtyàvyayãbhàvaþ / iti kçtaü prasaïgeõa / gamanikàmàtrametat // anumànamityàdi / anumitiramumànam / tacca liïgàdarthadar÷anamàliïgaü punastriråpamuktam / pakùadharmatvàdi / tasmàtriråpàlliïgàdyadanumeye 'rthe dharmavi÷iùñe dharmiõi j¤ànamutpadyate kiüvi÷iùñam? agniratra dhåmàt anityaþ ÷abdaþ kçtakatvàt tadanumànamiti / udàharaõadvayaü tu vastusàdhanakàryasvabhàvàkhyahetudvayakhyàpanàrtham / adhunà phalamàha / ubhayatretyàdi / ubhatra pratyekùe 'numàne ca / tadeva j¤ànaü pratyakùanumànalakùaõam / phalaü kàryam / kutaþ? / adhigamaråpatvàt / adhigamaþ paricchedastadråpatvàt / tathàhi paricchedaråpameva j¤ànamutpadyate / na ca paricchedàdçte anyajj¤ànaü phalam / bhinnàdhikaraõatvàt / ityatra bahu vaktavyam alaü prasaïgena / sarvathà na pratyakùànumànàbhyàmanyadvibhinnaü phalamastãti / àha / yadyevaü pramàõàbhàvaprasaïgaþ / tabdhàvàbhimatayoþ pratyakùànumànayoþ phalatvàt / pramàõàbhàve ca tatphalasyàpyabhàvaþ iti / tatra pramàõàbhàvaniràcikãrùayàha / savyàpàravatkhyàteþ pramàõatvamiti saha vyàpàreõa viùayagrahaõalakùaõena vartate iti savyàpàram / pramàõamiti gamyate / savyàpàramasyà vidyata iti savyàpàravatã / khyàtiriti gamyate / savyàpàravatã càsau khyàti÷ca savyàpàravatkhyàtiþ pratãtiþ / tasyàþ savyàpàravattyàþ khyàteþ pramàõatvamiti / etaduktaü bhavati / viùayàkàraü j¤ànamutpadyamànaü viùayaü gçõhadevotpadyate iti pratãteþ gràhakàkàrasya pramàõateti / anye tu saü÷càsau vyàpàraþ sadvyàpàraþ pramàõavyavasthàkàritvàtsannityucyate / so 'syà vidyata iti sadyàpàravatã ÷eùaü pårvavat vyàcakùate / ityukte pratyakùànumàne // adhunà pratyekùàbhàsamàha / kalpanàj¤ànamarthàntare pratyakùàbhàsam / etadeva grahaõavàkyaü vyàcikhyàsuràha / yajj¤ànaü ghañaþ paña iti và vikalpayataþ ÷abdàropitamutpadyate / arthàntare sàmànyalakùaõe / tadarthasvalakùaõàviùayatvàt / sàmànyalakùaõaviùayatvàdityarthaþ / uktaü pratyakùàbhàsam // sàüpratamanumànàbhàsamàha / hetvàbhàsapårvakaü hetvàbhàsanimittaü j¤ànamanumànàbhàsam / vyabhicàràt / etadeva vyàcaùñe / hetvàbhàso hi bahuprakàra uktaþ asti vàdibhedena / tasmàt hetvàbhàsàt yadanumeye 'rthe dharmavi÷iùñe dharmiõi j¤ànam avyutpannasya asiddhàdisvaråpànabhij¤asya bhavati tadanumànàbhàsam / ityuktaü pratyakùàdicatuùñayam // idànãmukta÷eùaü duùaõamabhidhàtukàma àha / sàdhanadoùodbhàvanàni dåùaõàni / pramàõadoùaprakañanànãtyarthaþ / bahuvacananirde÷aþ pratyekamapi pratij¤àdidoùàõàü dåùaõatvàt / etànyeva da÷ayãrta / sàdhanadoùo nyånatvam / sàmànyena vi÷eùamàha / pakùadoùaþ pratyakùadiviruddhatvam / pratyakùàdiviruddhà pratij¤etyevamàdi / hetudoùaþ asiddhànaikàntikaviruddhatvam / asiddho heturityevamàdi / evaü dçùñàntadoùàþ sàdhanadharmàdyasiddhatvam / tasyodbhàvanamiti / tasya pratyakùaviruddhahetvàdeþ prakà÷anaü prà÷nikapratyàyanaü na tudbhàvanamàtrameva / dåùaõamiti sàmànyena dåùaõajàtyanatikramàdekavacanamiti / uktaü dåùaõam // adhunà dåùàõàbhàsamàha / abhåtasàdhanadoùodbhàvanàni dåùaõàbhàsàni / abhåtamavidyamànameva tadyataþ sàdhanadoùaü sàmànyanodbhàvayanti prakà÷ayanti yàni tàni jàtidåùaõàbhàsàni / etadeva dar÷ayati / saüpårõe sàdhane avayave nyånatvavacanam / nyånamidamityevaübhåtam / aduùñapakùe pakùa doùavacanam ityàdi nigadasiddham / yàvad etàni duùaõàbhàsàni kim? / ityata àha / nahyebhiþ parapakùo dåùyate / kutaþ? / niravadyatvàtparapakùasya / ityuparamyate ÷àstrakaraõàt // ÷àstraparisamàptau tatsvaråpapratipàdanàyaivàha / padàrthamàtramityàdi / padàrthamàtramiti sàdhanàdipadodde÷amàtrama / àkhyàtaü kathitam / àdau prathamam / diïmàtrasiddhaye nyàyadiïmàtrasiddhayartham / yàtra yuktiranvayavyatirekalakùaõà / ayuktirvà asiddhàdibhedà / sànyatra pramàõasamuccayàdau / suvicàrità prapa¤cena niråpitetyarthaþ // nyàyaprave÷akaü yadyàkhyàyàvàptamiha mayà puõyam / nyàyàdigamasukhadaü saülabhatà bhavyo janastena // samàptà ceyaü ÷iùyahità nàma nyàyaprave÷akañãkà // kçtiriyaü haribhadrasåreþ //