Ksanabhangasiddih vyatirekatmika Based on the edition by Haraprasad Shastri. Six Buddhist Nyaya tracts in Sanskrit. Calcutta: The Asiatic Society, 1989, 1-114. Input by members of the Sanskrit Buddhist Input Project. With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project of Nagarjuna Institute, Nepal and University of the West, Rosemead, California, USA (www.uwest.edu/sanskritcanon) Sastra section, text no. 55.3 The transliteration emulates the conventions of Nagari script. Therefore, many word boundaries are not marked by blanks. ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ K«aïabhaÇgasidvi÷ vyatirekÃtmikà / vyatirekÃtmikà vyÃptirÃk«iptÃnvayarÆpiïÅ / baidhamyaivati d­«ÂÃnte sattve hetorihocyate // yatsattat k«aïikaæ yathà ghaÂa÷ santaÓcÃmÅvivÃdÃspadÅbhÆtÃ÷ padÃrthà iti svabhÃvo hetu÷ / na tÃvadasyÃsidvi÷ sambhavati / yathÃyogaæ pratyak«ÃnumÃïapramÃïapratÅte dharmmiïi sattvaÓabdenÃbhipretasyÃrthakriyÃkÃritvalak«aïasya sÃdhanasya pramÃïasamadhigatatvÃt / na ca virudvÃnaikÃntikate / vyÃpakÃnupalambhÃtmanà viparyyayabÃdhakapramÃïena vyÃpte÷ prasÃdhanÃt / byÃpaka¤cÃrthakriyÃkÃritvasya kramÃkramikÃryyavi«ayatvameva / na puna÷ kÃraïagatau kÃryyagatau và kramÃkramÃvasya vyÃpakau / k­tvà karaïalak«aïasya kramasya k«aïike 'sambhavÃt / kÃryyagatÃbhyÃæ kramÃkramÃbhyÃæ kÃraïaÓaktervyÃptayogÃt / tasmÃt kÃraïagatayà kramÃkramikÃryyavi«ayatayà vyÃpyamÃnà kÃraïaÓakti÷ kramÃkramavyÃptetyucyate / vi«ayeïa vi«ayinirddeÓÃt / vyavahÃralÃghavÃrthaæ / tataÓca yadyapi sarvvatra kramÃkramau sattvasya vyÃpakÃvityÃdyucyate / tathÃpi kramÃkramikÃryyavi«ayatvameva vyÃpakaæ bodvavyaæ / nanu yadaikameva kÃryyamaÇkurÃdikamutpadyate, tadà kathaæ kÃryyagatakramÃkramavyavastheti cet / ucyate / yadyapyekameva kÃryyaæ bhinnakÃlakÃryyamapek«yakramastadabhÃvÃccÃkrama statkÃritvameva kramÃkramakÃritvaæ / tathÃpyapek«aïÅyavi«ayabhedÃt kramÃkramayorasÃÇkaryyameva / pit­putratvavat / ka÷ punarasau vyÃptiprasÃdhako vyÃpakÃnupalambha iti cet / ucyate / yasya kramÃkramikÃryyavi«ayatvannÃsti, na tat Óaktaæ, yathà ÓaÓavi«Ãïaæ / nÃsti ca nityÃbhimatasya bhÃvasya kramÃkramikÃryyavi«ayatvamiti vyÃpakÃnupalambha÷ / na tÃvadayamasidvo vaktavya÷ / nityasya dharmmiïa÷ kramÃkramikÃryyavi«ayatvena vyÃpakena saha virodhasadbhÃvÃt, tathà hi pÆrvvÃparakÃlayorekatve nityatvaæ k«aïadvayepi bhede kramÃkramitvaæ / tataÓca nityatvaæ kramÃkramitva¤cetyabhinnatvaæ bhinnatva¤cetyuktaæ bhavati / etayoÓca parasparaparihÃrasthitilak«aïatayà virodha÷ / tat kathaæ nitye kramÃkramasambhava÷ / nÃpi virudva÷ sapak«e bhÃvÃt / nacÃnaikÃntika÷ / kramÃkramÃbhÃvasyÃrthakriyÃsÃmarthyÃbhÃvena vyÃptatvÃt / tathà hi na tÃvat kramÃkramÃbhyÃmanya÷ prakÃrosti, yenÃrthakriyÃsambhÃvanÃyÃæ kÃramÃkramÃbhyÃmarthakriyÃvyÃptirna syÃt / tasmÃdarthakriyÃmÃtrÃnubadvatayà tayoranyataraprakÃrasya / ubhayorabhÃve cÃbhÃvÃdarthakriyÃmÃtrasyeti tÃbhyÃæ tasya vyÃptisidvi÷ / pak«Åk­te ca tayorabhÃvenÃrthakriyÃÓaktyabhÃvasidvau kathamanekÃnta÷ / na hi byÃpyavyÃpakayorvyÃpyavyÃpakabhÃvasidvimudvÆyabyÃpyÃbhÃvena vyÃpakÃbhÃvasya vyÃptisidvau, upÃyÃntaramastÅti niravadyo vyÃpakÃnupalambha÷ / sattvasya k«aïikatvena vyÃptiæ sÃdhayatyeva / nanu vyÃpakÃnupalambhata÷ sattvasya kathaæ svasÃdhyaprativandhasidvi÷, asyÃpyanekado«adu«ÂatvÃt / tathÃhi na tÃvadayaæ prasaÇgo hetu÷ sÃdhyadharmmiïi pramÃïasidvatvÃt, parÃbhyupagamasidvatvÃbhÃvÃt, viparyyayaparyyavasÃnÃbhÃvÃcca / atha svatantra÷, tadÃÓrayÃsidva÷ / ak«aïikasyÃÓrayasyÃsambhavÃdapratÅtatvÃdvà / pratÅti rhi pratyak«eïÃnumÃnena vikalpamÃtreïa và syÃt / prathamapak«advaye sÃk«ÃtpÃramparyyeïa và svapratÅtilak«aïÃrthakÃritve maula÷ sÃdhÃraïo hetu÷ / vyÃpakÃnupalambhaÓca svarÆpÃsidva÷ syÃt / arthakriyÃkÃritve kramÃkramayoranyatarasyÃvaÓyambhÃvÃt / antimapak«e tu na kaÓcidveturanÃÓraya÷ syÃt vikalpamÃtrasidvasya dharmmiïa÷ sarvvatra sulabhatvÃt / api ca tat kalpanÃj¤Ãnaæ pratyak«ap­«ÂhabhÃvi và syÃt, liÇgajanma vÃ, saæskÃrajaæ vÃ, sandigdhavastukaæ vÃ, avastukaæ và / tatrÃdyapak«advaye 'k«aïikasya sattaivÃbyÃhatà kathaæ vÃdhakÃvatÃra÷ / t­tÅye tu na sarvvadà 'k«aïikasattÃni«edha÷ / tadarpitasaæskÃrÃbhÃve tat smaraïÃyogÃt / caturthe tu sandigdhÃÓrayatvaæ hetudo«a÷ / pa¤came ca tadvi«ayasyÃbhÃvo na tÃvat pratyak«ata÷ sidhyati / ak«aïikÃtmana÷ sarvvadaiva tvanmate 'pratyak«atvÃt / na cÃnumÃnatastadabhÃva÷ pratibadvaliÇgÃnupalambhÃdityÃÓrayÃsidvistÃvadudvatà / evaæ d­«ÂÃntopi pratihantavya÷ // svarÆpÃsidvopyayaæ hetu÷ sthirasyÃpi kramÃkramisahakÃryyapek«ayà kramÃkramÃbhyÃmarthakriyopapatte÷ / nÃpi kramayaugapadyapak«oktado«aprasaÇga÷ / tathÃhi kramisahakÃryyapek«ayà kramikÃryyakÃritvantÃvadavirudvaæ / tathÃca ÓaÇkarasya saæk«ipto 'yamabhiprÃya÷ / sahakÃrisÃkalyaæ hi sÃmarthyaæ / tadvaikalya¤cÃsÃmarthyaæ / na ca tayorÃvirbhÃvatirobhÃvÃbhyÃntadvata÷ kÃcit k«ati÷, tasya tÃbhyÃmanyatvÃt / tatkathaæ sahakÃriïo 'napek«yakÃryyakaraïaprasaÇga iti / trilocanasyÃpyayaæ saæk«iptÃrtha÷ / kÃryyameva hi sahakÃriïamapek«ate / na kÃryyotpattihetu÷ / yasmÃddvividhaæ sÃmarthyannijamÃgantuka¤ca sahakÃryyantaraæ / tato 'k«aïikasyÃpi kramavatsahakÃrinÃnÃtvÃdapi kramavatkÃryyanÃnÃtvopapatteraÓakyaæ bhÃvÃnÃæ pratik«aïamanyÃnyatvamupapÃdayitumiti // nyÃyabhÆ«aïo 'pi lapati / prathamakÃryyotpÃdanakÃle hyuttarakÃryyotpÃdanasvabhÃva÷ / ata÷ prathamakÃla evÃÓe «Ãïi kÃryyÃïi kuryyÃditi cet / tadidaæ mÃtà me vandhyetyÃdivat svavacanavirodhÃdayuktaæ / yohyuttarakÃryyajananasvabhÃva÷ sa kathamÃdau tatkÃryyaæ kuryyÃt / na tarhi tatkÃryyakaraïasvabhÃva÷ / nahi nÅlotpÃdanasvabhÃva÷ pÅtÃdikamapi karotÅti // vÃcaspatirapi paÂhati / nanvayamak«aïika÷ svarÆpeïa kÃryya¤janayati / taccÃsya svarÆpaæ t­tÅyÃdi«viva k«aïe«u dvitÅye 'pi k«aïe saditi tadÃpi janayet / akurvvan và t­tÅyÃdi«vapi na kurvvÅta / tasya tÃdavasthyÃt / atÃdavasthye và tadevÃsya k«aïikatvaæ / atrocyate / satyaæ svarÆpeïa kÃryya¤janayati na tu tenaiva / sahakÃrisahitÃdeva tata÷ kÃryyotpattidarÓanÃt / tasmÃt vyÃptivatkÃryyakÃraïabhÃvo 'pyekatrÃnyayogavyavacchedenÃmyatrÃyogavyavacchedenÃvabodvavya÷ / tathaiva lokikaparÅk«akÃïÃæ sampratipatteriti na kramikÃryyakÃritvapak«oktado«Ãvasara÷ // nÃpyak«aïike yaugapadyapak«oktado«ÃvakÃÓa÷ / ye hi kÃryyamutpÃditavanto dravyaviÓe«Ãste«Ãæ vyÃpÃrasya niyatakÃryyotpÃdanasamarthasya ni«pÃdite kÃryye 'nuvarttamÃne«vapi te«u dravye«u niv­ttÃrthÃdÆnà sÃmagrÅ jÃyate / tatkathaæ ni«pÃditaæ ni«pÃdayi«yati / na hi daï¬Ãdaya÷ svabhÃvenaiva karttÃro yenÃmÅ ni«patterÃrabhya kÃryyaæ vidadyu÷ / kintarhi vyÃpÃrÃveÓina÷ / na ceyatà svarÆpeïa na karttÃra÷ svarÆpakÃrakatvanirvvÃhaparatayà vyÃpÃrasamÃveÓÃditi // ki¤ca kramÃkramÃbhÃvaÓca bhavi«yati na ca satvÃbhÃva iti sandigdhavyatirekopyayaæ vyÃpakÃnupalambha÷ / na hi kramÃkramÃbhyÃmanyaprakÃrasyÃbhÃva÷ sidva÷ / viÓe«ani«edhasya Óe«Ãbhyanuj¤Ãvi«ayatvÃt / ki¤ca prakÃrÃntarasya d­ÓyatvenÃtyantani«edha÷ / ad­Óyatve tu nÃsattÃniÓcayo viprakar«iïÃmiti na kramÃkramÃbhyÃmarthakriyÃsÃmarthyasya vyÃptisidvi÷ / ata÷ sandigdhavyatireko 'pi vyÃpakÃnupalambha÷ / ki¤ca d­ÓyÃd­ÓyasahakÃripratyayasÃkalyavata÷ kramayaugapadyasyÃtyantaparok«atvÃt tena vyÃptaæ sattvamapi parok«ameveti na tÃvatpratibandha÷ pratyak«ata÷ sidhyati nÃpyanumÃnata÷, tatpratibadvaliÇgÃbhÃvÃditi / api ca kramÃkramÃbhyÃmarthakriyÃkÃritvaæ vyÃptamityatisubhëitaæ / yadi krameïa vyÃptaæ kathamakrameïa / athÃkrameïa na tarhi krameïa; kramÃkramÃbhyÃæ vyÃptamiti tu brÆvata vyÃpterevÃbhÃva÷ pradarÓito bhavati / nahi bhavati / agnirdhÆmabhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ vyÃpta iti / ato vyÃpteranaikÃntikatvam / api ca kimidaæ vÃdhakamak«aïikÃnÃmasattÃæ sÃdha yati, utasvit, ak«aïikÃt sattvasya vyatirekaæ, atha sattvak«aïikatvayo÷ prativandhaæ / na pÆrvvo vikalpa÷ / uktakrameïa hetorÃÓrayÃsidvatvÃt / na ca dvitÅya÷ / yato vyÃpakaniv­ttisahità vyÃpyaniv­ttirvyatirekaÓabdasyÃrtha÷ / sà ca yadi pratyak«eïa pratÅyate tadà tadvetu÷ syÃditi sattvamanaikÃntikaæ / vyÃpakÃnupalambha÷ svarÆpÃsidva÷ / atha sà vikalpyate / tadà pÆrvvoktakrameïa pa¤cadhà vikalpya vikalpyo dÆ«aïÅya÷ / ata eva na t­tiyo 'pi vikalpa÷ / vyatirekÃsidvau sambandhÃsidve÷ / ki¤ca na bhÆtalavadatrÃk«aïiko dharmmÅ d­Óyate / na ca svabhÃvÃnupalambhe vyÃpakÃnupalambha÷ kasyacit d­Óyasya pratipattimantareïÃntarbhÃvayituæ Óakya iti / ki¤cÃsyÃbhÃvadharmmatve / ÃÓrayà sidvatvamitaretarÃÓrayatva¤ca / bhÃvadharmmatve virudvatva¤ca / ubhayadharmmatve cÃnaikÃntikatvamiti na trayÅndo«ajÃtimatipatati // yatpunaruktamak«aïikatve karmayaugapadyÃbhyÃmarthakriyÃvirodhÃditi / tatra virodhasidvimanusaratà virodhyapi pratipattabya÷ / tatpratÅtinÃntarÅyakatvÃt virodhasidve÷ / yathà tuhinadahanayo÷ sÃpek«adhruvabhÃvayoÓca pratiyogÅ cÃk«aïika÷ pratÅyamÃna÷ pratÅtikÃritvÃt sanneva syÃt ajanakasyÃprameyatvÃt / saæv­ttisidvenÃk«aïikatvena virodhasidviriti cet / saæv­tisidvamapi vÃstavaæ kÃlpanikaæ và syÃt / yadi vÃstavaæ kathantasyÃsattvaæ katha¤cÃrthakriyÃvirodha÷ / arthakriyÃæ kurvvadvi vÃstavamucyate / atha kÃlpanikaæ / tatra kiæ virodho vÃstava÷ kÃlpaniko và / na tÃvadvÃstava÷ kalpitavirodhivirodhatvÃt / bandhyÃputravirodhavat / atha virodho 'pi kÃlpanika÷ / na tarhi sattvasya vyatireka÷ pÃramÃrthika iti k«aïabhaÇgo dattajaläjaliriti / ayameva codyaprabandho 'smad gurubhi÷ saæg­hÅta÷ // nityannÃsti na và pratÅtivi«ayastenÃÓrayÃsiddhatà / heto÷ svÃnubhavasya cÃk«atirata÷ k«ipta÷ sapak«o 'pi ca / ÓÆnyaÓca dvitÅyena sidhyati na cÃsattÃpi sattà yathà no nityena virodhasidvirasatà Óakyà kramÃderapÅti // atrocyate / iha vastunyapi dharmmidharmmavyavahÃro d­«Âoyathà gavi gotvaæ, paÂe Óuklatvaæ turage gamanamityÃdi / avastunyapi dharmmidharmmavyavahÃro d­«Âo yathà ÓaÓavi«Ãïe tÅk«ïatvÃbhÃvo bandhyÃputre vakratvÃbhÃvo gagaïÃravinde gandhÃbhÃva ityÃdi / tatrÃvastuni dharmmittvannÃstÅti kimbastudharmmeïa dharmmitvannÃsti / ÃhosvidavastudharmmeïÃpi / prathamapak«e sidvasÃdhanaæ dvitÅyapak«e tu svavacanavirodha÷ / yadÃhu rgurava÷ / dharmmasya kasyacida vastuni mÃnasidvà bÃdhÃvidhivyavah­ti÷ kimihÃsti no và / kvÃpyasti cet kathamiyanti na dÆ«aïÃni nÃstyeva cet svavacanapratirodhasidvi÷ // avastuno dharmmitvasvÅkÃrapÆrvvakatvasya vyÃpakasyÃbhÃve ÃÓrayÃsidvidÆ«aïasyÃnupanyÃsaprasaÇgaityartha÷ / yenaiva hi vacanenÃvastuno dharmmitvÃbhÃvena dharmmeïa dharmmatvamabhyupagataæ / parastu prati«idhyata iti vyaktamdimÅÓvarace«Âitaæ / tathÃhyavastuno dharmmitvannÃstÅti vacanena dharmmitvÃbhÃva÷ kimavastu vidhÅyate, anyatra vÃ, na và kvacidapÅti traya÷ pak«Ã÷ / prathamapak«e 'vastuno na dharmmitvani«edha÷ / dharmmitvÃbhÃvasya dharmmasya tatraiva vidhÃnÃt / dvitÅye 'vastuni kimÃyÃtaæ / anyatra dharmmitvÃbhÃvavidhÃnÃt / t­tÅyastu pak«o vyartha eva nirÃÓrayatvÃt iti kathamavastuno dharmmitvani«edha÷ / tasmÃdyathà pramÃïopanyÃsa÷ prameyasvÅkÃrapÆrvvakatvena vyÃpta÷ / vÃcakaÓabdopanyÃso và vÃcyasvÅkÃrapÆrvvakatvena vyÃpta÷ / tathÃvastuno dharmmitvaæ nÃstÅti vacanopanyÃso 'vastuno dharmmitvasvÅkÃrapÆrvvatvena vyÃpta÷ / anyathà tadvacanopanyÃsasya vyarthatvÃt / tadyadi vacanopanyÃso vyÃpyadharmma÷ / tadÃvastuno dharmmitvasvÅkÃropi vyÃpakadharmmo durbbÃra÷ / atha na vyÃpakadharmma÷ / tadà vyÃpyasyÃpi vacanopanyÃsasyÃsambhava iti mÆkataivÃtra balÃdÃyÃteti kathaæ na svavacanavirodhasidvi÷ / nahyabrÆvan parambodhayitumÅÓa÷ / bruvan và do«amimaæ pariharttumiti mahati saÇkaÂe praveÓa÷ / avastuprastÃve sah­dayÃïÃæ mÆkataiva yujyata iti cet / aho mahadvaidagdhyaæ / avastuprastÃve svayameva yathÃÓakti valgitvà bhagno mÆkataiva nyÃyaprÃpteti paribhëayà ni÷sarttumicchati / nacÃvastuprastÃvo rÃjadaï¬ena vinà caraïamarddanÃdinÃni«ÂimÃtreïa và prati«edvuæ Óakyate / tataÓcÃtrÃpi kramÃkramÃbhÃvasya sÃdhanatve sattvÃbhÃvasya ca sÃdhyatve sandigdhavastubhÃvasyÃvastyÃtmano và k«aïikasya dharmmitvaæ kena pratihanyate / trividho hi dharmmo d­«Âa÷ kaÓcidvastuniyato nÅlÃdi÷ / kaÓcidavastuniyato yathà sarvvopÃkhyÃviraha÷ / kaÓcidubhayasÃdhÃraïo yathÃnupalabdhimÃtraæ / tatra vastudharmmeïÃvastuno dharmmitvani«edha iti yuktaæ / natvavastudharmmeïa / vastvavastudharmmeïa và / svavacanasyÃnuyanyÃsaprasaÇgÃdityark«ÃïakasyÃbhÃve sandehe vÃvastudharmmeïa dharmmitvamavyÃhatamiti nÃyamÃÓrayÃsidvo vyÃpakÃnupalambha÷ // ak«aïikÃpratÅtà vayamà ÓrayÃsidvoheturiti tu yuktamuktaæ / tadapratÅtau tadvyavahÃrÃyogÃt / kevalamasau vyavahÃrÃÇgabhÆtà pratÅti rvastvavastunorekarÆpà na bhavati / sÃk«ÃtpÃramparyyeïa vastusÃmarthyabhÃvinÅ hi vastupratÅti÷ / yathà pratyak«amanumÃnaæ pratyak«ap­«ÂhabhÃvÅ ca vikalpa÷ / avastunastu sÃmarthyÃbhÃvÃt vikalpamÃtrameva pratÅti÷ / vastuno hi vastubalabhÃvinÅ pratÅti ryathÃsÃk«Ãtpratyak«aæ paramparayà tatp­«ÂhabhÃvÅ vikalpo 'numÃna¤ca / avastunastu na vastubalabhÃvinÅ pratÅtistatkÃrakatvenÃvastutvahÃniprasaÇgÃt / tasmÃdvikalpamÃtramevÃvastuna÷ pratÅti÷ / nahyabhÃva÷ kaÓcidvigrahavÃn ya÷ sÃk«Ãtkarttavyo 'pi tu vyavaharttavya÷ / sa ca vyavahÃro vikalpÃdapi sidhyatyeva / anyathà sarbbajanaprasidvo 'vastuvyavahÃro na syÃt / i«yate ca tadvarmitvaprati«edhÃnuvandhÃdityakÃrakenÃpi vikalpamÃtrasidvo 'k«aïika÷ svÅkarttavya iti nÃyamapratÅtatvÃdapyÃÓrayÃsidvoheturvaktavya÷ / tataÓcÃk«aïikasya vikalpamÃtrasidvatve yaduktaæ na kaÓcidveturanÃÓraya÷ syadvikalpamÃtrasidvasya dharmmiïa÷ sarvvatra sulabhatvÃditi tatasaÇgataæ / vikalpamÃtrasidvasya dharmmiïa÷ sarvvatra sambhave 'pi vastudharmmeïa dharmmitvÃyogÃt / vastudharmmahetutvÃpek«ayà ÃÓrayÃsidvasyÃpi heto÷ sambhavÃt / yathà Ãtmano vibhutvasÃdhanÃrthamupanyastaæ sarvvatropalabhyamÃnaguïatvÃditi sÃdhanaæ / vikalpaÓcÃyaæ hetÆpanyÃsÃt / pÆrvvaæ sandigdhavastuka÷, samarthite tu hetÃvavastuka iti brÆma÷ / na cÃtra sandigdhÃÓrayatvaæ nÃma hetudo«a÷ / ÃstÃntÃvat / sandigdhasyÃvastunopi vikalpamÃtrasidvasyÃvastudharmmÃpek«ayà dharmmitvaprasÃdhanÃt / vastudharmmahetutvÃpek«ayaiva sandigdhÃÓrayasya hetvÃbhÃsasya vyavasthÃpanÃt / yatheha niku¤je mayÆra÷ kekÃyitÃditi / avastukavikalpavi«ayasyÃsattvantu vyÃpakÃnupalambhÃdeva prasÃdhitaæ / evaæ d­«ÂÃntasyÃpi vyomÃderdvarmmitvaæ vikalpamÃtreïa pratÅtiÓcÃvagantavyà / tadevamavastudharmmÃpek«ayÃvastunodharmmitvasya vikalpamÃtreïa pratÅteÓcÃpanhotumaÓakyatvÃnnÃyamÃÓrayÃsidvo hetu÷ / na d­«ÂÃntak«ati÷ // na cai«a svarÆpÃsidva÷ / ak«aïike dharmmiïi kramÃkramayo rvyÃpakayorayogÃt / tathà hi yadi tasya prathame k«aïe dvitÅyÃdik«aïabhÃvikÃryyakÃraïasÃmarthyamasti tadà prathamak«aïabhÃvikÃryyavat dvitÅyÃdik«aïabhÃvyapi kÃryyaæ kuryyÃt / samarthasya k«epÃyogÃt / atha tadà sahakÃrisÃkalyalak«aïasÃmarthyaæ nÃsti / tadvaikalyalak«aïasyÃsÃmarthyasya sambhavÃt / na hi bhÃva÷ svarÆpeïa karotÅti svarÆpeïaiva karoti / sahakÃrisahitÃdeva tata÷ kÃryyotpattidarÓanÃt iti cet / yadà tÃvadamÅ mÅlitÃ÷ santa÷ kÃryyaæ kurvvate tadaikÃrthakaraïalak«aïaæ sahakÃritvame«Ãmastu ko ni «edvà / militaireva tu tatkÃryyaÇkarttavyamiti kuto labhyate / pÆrvvÃparakÃlayorekasvabhÃvatvÃt bhÃvasya / sarvvadà jananÃjananayoranyataraniyamaprasaÇgasya durvvÃratvÃt / tasmÃt sÃmagrÅjanikà naikaæ janakamiti sthiravÃdinÃmmanorÃjyasyÃpyavi«aya÷ / kiæ kurmmo d­Óyate tÃvadevamiti cet / d­ÓyatÃæ kintu pÆrvvasthitÃdeva paÓcÃt sÃmagrÅmadhyapravi«ÂÃdbhÃvÃt kÃryyotpattiranyasmÃdeva viÓi«ÂasÃmagrÅsamutpannÃt k«aïÃditi vivÃdapadametat / tatra prÃgapi sambhave sarvvadaiva kÃryyotpatte rnavà kadÃcidapÅti virodhamasamÃdhÃya tata eva kÃryyotpattiriti sÃdhyÃnuvÃdamÃtraprav­tta÷ k­pÃmarhati / na ca pratyabhij¤ÃnÃdevaikatvasidvi÷ / tat pauru«asya lÆna punarjjÃtakeÓakuÓakadalÅstambÃdau nirddalanÃt / vistareïa ca pratyabhij¤ÃnadÆ«aïamasmÃbhi÷ sthirasidvidÆ«aïe pratipÃditamiti tata evÃvadhÃryyaæ / nanu kÃryyameva sahakÃriïamapek«ate / na tu kÃryyotpattihetu÷ / yasmÃddvividhaæ sÃmarthyaæ nijamÃgantuka¤casahakÃryyantaraæ / tato 'k«aïikasyÃpi kramavat sahakÃrinÃnÃtvÃdapi kramavatkÃryyanÃnÃtvamiti cet, bhavatu tÃvannijÃgantukabhedena dvividhaæ sÃmarthyaæ tathÃpi tatprÃtisvikaæ vastusvalak«aïaæ sadya÷ kriyÃdharmmakamavaÓyÃbhyupagantavyam / tadyadi prÃgapi, prÃgapi kÃryyaprasaÇga÷ / atha paÓcÃdeva na tadà ÓthirobhÃva÷ // na ca kÃryyaæ sahakÃriïo 'pek«ata iti yuktaæ / tasyÃsattvÃt / hetuÓca sannapi yadi svakÃryyannakaroti tadà tatkÃryyameva tanna syÃt, svÃtantryÃt / yaccoktaæ / yo 'hyuttarakÃryyajananasvabhÃva÷ sa kathamÃdau kÃryyaæ kuryyÃt / na tarhi tatkÃryyakaraïasvabhÃva÷ / na hi nÅlotpÃdanasvabhÃva÷ pÅtÃdikamapi karotÅti / tadasaÇgataæ / sthirasvabhÃvatve bhÃvasyottarakÃlamevedaæ kÃryyannapÆrvvakÃlamiti kuta etat / tadabhÃvÃcca kÃraïamapyuttarakÃryyakaraïasvabhÃvamityapi kuta÷ / kiæ kurmma uttarakÃlameva tasya janmeti cet / sthiratve tadanupapadyamÃnamasthiratÃmÃdiÓatu / Óthiratve 'pye«a eva svabhÃvastasya yaduttarak«aïa eva kÃryyaæ karotÅti cet / na / pramÃïavÃdhite svabhÃvÃbhyupagamÃyogÃditi na tÃvadak«aïikasya kramikÃryyakÃritvamasti / nÃpyakramikÃryyakÃritvasambhava÷ / dvitÅye 'pi k«aïe kÃrakasvarÆpasadbhÃve punarapi kÃryyakaraïaprasaÇgÃt / kÃryye ni«panne tadvi«ayavyÃpÃrÃbhÃvÃdÆnà sÃmagrÅ na ni«pÃditaæ ni«pÃdayediti cet / na / sÃmagrÅsambhavÃsambhavayorapi sadya÷ kriyÃkÃrakasvarÆpasambhave janakatvamavÃryyamiti prÃgeva pratipÃdanÃt / kÃryyasya hi ni«pÃditatvÃt puna÷ karttumaÓakyatvameva kÃraïamasamarthamÃvedayati / tadayamak«aïike kramÃkramikÃryyakÃritvÃbhÃvo na sidva÷ / na ca kramÃkramÃbhyÃmaparaprakÃrasambhavo yena tÃbhyÃmavyÃptau sandigdhavyatireko hetu÷ syÃt / prakÃrÃntaraÓaÇkÃyÃæ tasyÃpi d­ÓyÃd­ÓyatvaprakÃradvayadÆ«aïe 'pi svapak«epyanÃÓvÃsaprasaÇgÃt / tasmÃdanyo 'nyavyavacchedasthitayornÃpara÷ prakÃra÷ sambhavati / svarÆpÃpravi«Âasya vastuno 'vastunovÃnyatvÃt / prakÃrà ntarasyÃpi kramasvarÆpÃpravi«ÂatvÃt / tathÃtÅndriyasya sahakÃriïo 'd­Óyatvepyayogavyavacchedena d­ÓyasahakÃrisahitasya d­Óyasyaiva sattvasya d­ÓyakramÃkramÃbhyÃæ vyÃpti÷ pratyak«Ãdeva sidhyati / evaæ kramÃkramÃbhyÃmarthakriyÃkÃritvaæ byÃptamiti kramÃkramayoranyo 'nyavyavacchedena sthitatvÃdetatprakÃradvayaparihÃreïÃrthakriyÃkÃritvamanyatra na gatamityartha÷ / ata evaitayorviniv­ttau nivartteta / trilocanasyÃpi vikalpatraye prathamadÆ«aïamÃÓrayÃsidvido«aparihÃrato nirastaæ / dvitÅya¤cÃsaÇgataæ vikalpaj¤Ãnena vyatirekasya pratÅtatvÃt / nahyabhÃva÷ kaÓcit vigrahavÃn ya÷ sÃk«Ãtkarttavyo 'pi tu vikalpÃdeva vyavaharttavya÷ / na hyabhÃvasya vikalpÃdanyÃpratipattirapratipattirvà sarvvathobhayathÃpi tadvyavahÃrahÃniprasaÇgÃt / evaæ vaidharmmyad­«ÂÃntasya hetuvyatirekasya ca vikalpÃdeva pratÅti÷ / t­tÅyamapi dÆ«aïamasaÇgataæ / vyÃpakÃnupalambhe nirddo«atvasya k«aïikatvena vyÃpteravyÃhatatvÃt / tadayaæ vyÃpakÃnupalambho 'k«aïikasyÃsattvaæ, sattvasya tato vyatirekaæ k«aïikatvena vyÃpti¤ca sÃdhayatyekavyÃpÃrÃtmakatvÃt iti sthitaæ / nanu vyÃpakÃnupalabdhiriti yadyanupalabdhimÃtrantadà na tasya sÃdhyabudvijanakatvamavastutvÃt / na cÃnyopalabdhirvyÃpakÃnupalabdhirabhidhÃtuæ Óakyà bhÆtalÃdivat anyasya kasyacidanupalabdheriti cet tadasaÇgataæ / dharmmyupalabdherevÃnyatrÃpyanupalabdhitayà vyavasthÃpanÃt / yathà neha ÓiæÓapà v­k«ÃbhÃvÃdityatra v­k«Ãpek«ayà kevalapradeÓasya dharmmiïa upalabdhird­ÓyÃnupalabdhi÷ / ÓiæÓapÃpek«ayà ca kevalapradeÓasya dharmmiïa upalabdhireva ÓiæÓapÃbhÃvopalabdhiriti svabhÃvahetuparyyavasÃyivyÃpÃro vyÃpakÃnupalambha÷ / tathà hi nityasya dharmmiïo vikalpabudvyadhyavasi tasya kramikÃritvÃkramikÃritvÃpek«ayà kevalagrahaïameva kramikÃritvà kramikÃritvÃnupalambha arthakriyÃpek«ayà ca / kevalapratÅtirevÃrthakriyÃviyogapratÅtiriti vyÃpakÃnupalambhÃntarÃdasya na kaÓcidviÓe«a÷ / adhyavasÃyÃpek«ayà ca vÃhye 'k«aïike 'vastuni vyÃpakÃbhÃvÃt vyÃpyÃbhÃvasidvivyavahÃra÷ / adhyavasÃyaÓca samanantarapratyayavalÃyÃtÃkÃraviÓe«ayogÃdag­hÅte 'pi pravarttanaÓaktirvodvavya÷ / Åd­ÓaÓcÃdhyavasÃyo 'rtho 'smaccitrÃdvaitasidvau nirvvÃhita÷ / sa cÃvisambÃdÅ vyavahÃra÷ pariharttumaÓakya÷; yadvyÃpakaÓÆnyaæ; tadvÃpyaÓÆnyamiti / etasyaivÃrthasyÃnenÃpi krameïa pratipÃdanÃt / aya¤ca nyÃyo yathà vastubhÆte dharmmiïi tathÃvastubhÆte 'pÅti ko viÓe«a÷ / tathÃhyekaj¤ÃnamÃtravikalpa eva / yathà ca, hariïaÓirasi tenaikaj¤ÃnasaæsargiÓ­Çgamupalabdhaæ / ÓaÓaÓirasyapi tena sahaikaj¤ÃnasaæsargitvasambhÃvanayaiva Ó­Çgaæ ni«idhyate / tathà nÅlÃdÃvaparini«ÂhitanityÃnityabhÃve kramÃkramau svadharmmiïà sÃrdvaæ ekaj¤Ãnasaæsargiïau d­«Âau nitye 'pi yadi bhavata÷ / nityagrÃhiïà j¤Ãnena svadharmmiïà nityena sahaiva g­hyeyÃtÃmiti sambhÃvanayà / ekaj¤ÃnasaæsargidvÃrakameva prati«idhyate / kathaæ punaretannityaj¤Ãne kramÃkramayorasphuraïamiti / yÃvatà kramÃkramakro¬Åk­tameva nityaæ vikalpayÃma iti cet / ataeva vÃdhakÃvatÃro viparÅtarÆpÃropamantareïa tasya vaiyarthyÃt / kÃlÃntareïaikarÆpatayà nityatvaæ / kramÃkramau ca k«aïadvaye bhinnarÆpatayà / tato nityatvasya kramÃkramikÃryyaÓakteÓca parasparaparihÃrasthitalak«aïatayà durvvÃro virodha iti kathaæ nitye kramÃkramayorantarbhÃva÷ / anantarbhÃvÃcca Óu¬vanityavikalpena dÆrÅk­takramÃkramasamÃropeïa kathamullekha÷ / tataÓca pratiyogini nitye 'pi kalpyamÃne, ekaj¤Ãnasaæsargilak«aïaprÃpte nityopalabdhireva nityavirudvasyÃnupalabhyamÃnasya kramÃkramasyÃnupalabdhi÷ / tataeva vÃrthakriyÃÓakteranupalabdhe÷ / tasmÃdvyÃpakavivekidharmmyupalabdhitayà na vyÃpakÃnupalambhÃntarÃdasya viÓe«a÷ / nanvetadavastudharmmikopayogikastvadhi«ÂhÃnatvÃt pramÃïavyavasthÃyà iti cet / kimidambastvadhi«ÂhÃnatvannÃma / kimparamparayÃpi vastuna÷ sakÃÓÃdÃgatatvam, atha vastuni kenacidÃkÃreïa vyavahÃrakÃraïatvaæ, vastubhÆtadharmmiprativadvatvambà / yadyÃdya÷ pak«astadà kramÃkramasyÃrthakriyÃyÃÓca vyÃptigrahaïagocaravastuprativadvatvamapi na k«Åïaæ / na ca dvitÅye 'pi pak«e do«a÷ sambhavati / k«aïabhaÇgivastusÃdhanopÃyatvÃdasya / na cÃntimo 'pi vikalpa÷ kalpyate / tasyaiva nityavikalpasya vastuno dharmmibhÆtasya kramÃkramavadvÃhyanityopÃdÃnaÓÆnyatvenÃrthakriyÃvadvÃhyanityopÃdÃnaÓÆnyatvaprasÃdhanÃt / paryyudÃsav­ttyà budvisvabhÃva bhÆtà k«aïikÃkÃre vastubhÆte dharmmiïi prativadvatvasambhavÃt / ayameva nyÃyo na vaktà bandhyÃsutaÓcaitanyÃbhÃvÃdityÃdau yojya÷ / etena yathà v­k«ÃbhÃvÃdityÃdyantarbhÃvayituæ Óakyo na tathÃyamiti trilocano 'pi nirasta÷ / na ca kramÃdyabhÃvastrayÅæ do«ajÃtinnÃtikrÃmati / abhÃvadharmmatve 'pyÃÓrayÃsidvido«aparihÃrÃt / yattvanena pramÃïÃntarÃnnityÃnÃmasattvasidvau kramÃdivirahasyÃbhÃvadharmmatà na sidhyatÅtyuktaæ / tadvÃlasyÃpi durabhidhÃnaæ / nityo hi dharmmÅ / asattvaæ sÃdhyaæ / kramikÃryyakÃritvÃkramikÃryyakÃritvaviraho hetu÷ / asya cÃbhÃvadharmmatvannÃma / asattvalak«aïasvasÃdhyÃvinÃbhÃvitvamucyate / tacca kramÃkrameïa sattvasya vyÃptisidvau sattvasya vyÃpyasyÃbhÃvena kramÃkramasya vyÃpakasya viraho vyÃpta÷ sidhyatÅtyabhÃvadharmmatvaæ prÃgeva vidhyorvyÃptisÃdhakÃt pratyak«ÃdanumÃnÃtmakÃdvà pramÃïÃntarÃt sidva miti netaretarÃÓrayatvado«a÷ / na ca sattÃyÃmivÃsattÃyÃmapi tulyaprasaÇgo bhinna nyÃyatvÃt / vastubhÆtaæ hi tatra sÃdhyaæ sÃdhana¤ca / tayodharmmyaipi vastubhÆta eva yujyate // vastunastu pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃmeva sidvi÷ / tayorabhÃve niyamenÃÓrayÃsidviriti yuktaæ / asattÃsÃdhane tvavastudharmmà heturavastuni vikalpamÃtrasidve dharmmiïi nÃÓrayÃsidvido«eïa dÆ«ayituæ Óakya÷ / tathÃk«aïikasya kramayogapadyÃbhyÃmarthakriyÃvirodha÷ sidhyatyeva / tathà vikalpÃdevÃk«aïiko virodhÅ sidva÷ / vikalpollikhitaÓcÃsya svabhÃvo nÃpara ityapi vyavaharttavyaæ / anyathà tadanuvÃdena kramÃkramÃdirahitatvÃdini«edhÃdikamayuktaæ / tat svarÆpasyÃnullekhÃdityak«aïikaÓaÓavi«ÃïÃdiÓabdÃnuccÃraïaprasaÇga÷ / asti ca / ato yathà pramÃïÃbhÃve 'pi vikalpasatvasya bandhyÃsutÃde÷saundaryyÃdini«edho 'nurÆpa÷, tathà vikalpopanÅtasyaivÃk«aïika svarÆpasya tat pratyanÅkÃkÃreïa saha virodhavyavasthÃyÃæ kÅd­Óo do«a÷ syÃt / yadi cÃk«aïikÃnubhavÃbhÃvÃt virodhaprati«edha÷, tarhi bandhyÃputrÃdyananubhavÃdeva saundaryyÃdini«edho 'pi mÃbhÆta / nanvevaæ virodhasyÃpÃramÃrthikatvaæ / taddvÃreïa k«aïabhaÇgasidvirapyapÃramÃrthikÅ syÃditi cet / na hi virodhonÃma vastvantaraæ ki¤cit ubhayakoÂidattapÃdaæ sambadvÃbhidhÃnami«yate 'smÃbhirupapadyate và / yenaikasambandhino vastutvÃbhÃve 'paramÃrthika÷ syÃt / yathà tvi«yate tathà pÃramÃrthika eva / virudvÃbhimatayoranyo 'nyasvarÆpaparihÃramÃtraæ virodhÃrtha÷ / tacca bhÃvÃbhÃvayo÷ pÃramÃrthikameva na bhÃvo 'bhÃvarÆpamÃviÓati / nÃpyabhÃvo bhÃvarÆpaæ praviÓatÅti yo 'yamanayorasaÇkaraniyama÷ sa eva pÃramÃrthiko virodha÷ / kÃlÃntaraikarÆpatayà hi nityatvaæ / kramÃkramau k«aïadvaye 'pi bhinnarÆpatayà tato nityatvakramÃkramikÃryyakÃrakatvayorbhÃvÃbhÃvavat virodho 'styeva / nanu nityatvakramayaugapadyavattva¤ca virudvau vidhÆya nÃparo virodhonÃma / kasya vÃstavatvamiti cet / na / na hi dharmmÃntarasya sambhavena virodhasya pÃramÃrthikatvaæ brÆma÷ / kintu virudvayordharmmayo÷ sadbhÃve 'nyathà virodhanÃmadharmmÃntarasambhave 'pi yadi na virudvau dharmmau kva pÃramÃrthikavirodhasadbhÃva÷ / virudvau ca dharmmau tÃvataiva tÃttviko virodhavyavahÃra÷ / kimapareïa pratij¤ÃmÃtrasidvena virodhanÃmnà vastvantareïa / tadayaæ pÆrvvapak«asaæk«epa÷ / nityannÃsti na và pratÅtivi«ayastenÃÓrayÃsidvatà heto÷ svÃnubhavasya ca k«atirata÷ k«ipta÷ sapak«o 'pi ca / ÓÆnyaÓca dvitayena sidhyati na và sattÃpi sattÃyathà nonityena virodhasidvirasatà Óakyà kramÃderapÅti // atra sidvÃntasaæk«epa÷ / dharmmasya kasyacivadastuni mÃnasidvà bÃdhÃvidhivyavak­ti÷ kimihÃsti no và / kÃpyasti cet kathamiyanti na dÆ«aïÃni / nÃstyeva cet svavacanapratirodhasidviriti // tadevaæ nityaæ na kramikÃryyakÃritvÃkramikÃryyakÃritvayogiparamÃrtha÷ / tataÓca sattÃyuktamapi naiva paramÃrthata÷ / tataÓca k«aïikÃk«aïikaparihÃreïa rÃÓyantarÃbhÃvÃdak«aïikÃdvinivarttamÃnamidaæ sattvaæ k«aïikatva eva viÓrÃmyante na vyÃptaæ sidhyatÅti sattvÃt k«aïabhaÇgasidviæravirodhinÅ // prak­te÷ sarvvadharmmÃïÃæ yadvodhÃnmuktiri«yate / sa eva tÅrthyanirmmÃthÅ k«aïabhaÇga÷ prasÃdhita÷ // vipak«e vÃdhanÃdveto÷ sÃdhyÃtmatvaæ prasidhyati / tat sidvau dvividhà vyÃptisidviratrÃbhidhÅyate // iti vaidharmmyad­«ÂÃnte vyatirekarÆpavyÃptyà k«aïabhaÇgasidvi÷ samÃptà // 0 // k­tiriyaæ mahÃpaï¬itaratnakÅrttipÃdÃnÃm // 0 //