Arcata: Hetubindutika [commentary on Dharmakirti's Hetubindu] Based on the ed. by Pandit S. Sanghavi and Muni Shri Jinavijayaji, HetubinduÂÅkà of BhaÂÂa ArcaÂa with the Sub-Commentary entitled ùloka of Durveka MiÓra. Baroda : Oriental Institute 1949 (Gaekwad's Oriental Series, CXIII) Provided by Helmut Krasser, Wien #<...># = BOLD %<...>% = ITALIC *<...>* = SUPERSCRIPT &<...>& = SUBSCRIPT ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ÓrÅmadarcaÂaviracità || hetubinduÂÅkà || nama÷ sarvaj¤Ãya || [jinanamaskÃreïa maÇgalam |] ya÷ sa¤jÃtamahÃk­po vyasaninaæ trÃtuæ samagraæ janam, puïyaj¤Ãnamayaæ[1]pracitya vipulaæ hetuæ vidhÆtaÓrama÷ | k­tsnaj¤eyavisarppi[nirmalatarapraj¤oda]yÃdriæ Órito loke hÃrddatamopaho jinaravirmÆrdhnà namasyÃmi tam || 1 || __________NOTES__________ [1] puïya- : prastuta- _________________________ [dharmakÅrtivacasÃæ sarasatamatvakhyÃpanam | ] varaæ hidhÃrmakÅrtte«u*<[.1]2>*carvite«v api carvaïam[2]| ni«pŬitÃ'pi m­dvÅ[kà mÃdhuryaæ hi jahÃ]ti kim ? || 2 || __________NOTES__________ [2] carcite«vapi carvanam -- T. _________________________ [svalÃghavaæ prakhyÃpya granthavivaraïapratij¤Ã | ] nyÃyamÃrggatulÃrƬhaæ jagad ekatra yanmati÷ | jayet tasya kva gambhÅrà giro 'haæ ja¬adhÅ÷ kva ca ? || 3 || tathÃpi mandamataya÷ santi matto ['pi kecana | yÃnuddiÓya] mayÃpy e«a hetubindur vibhajyate || 4 ||[ÃdivÃkyasya prayojanaprakaÂanam | ] #< parok«e># -- [Tt. 355b.] ty Ãdinà prakaraïÃrambhe prayojanam Ãha | tac ca[3]Órot­janaprav­tty artham itikecit | tad ukta[m -- ## ##[ÁlSÆ 1.12.] iti | tad ayuktam[4]| yato 'sya prakaraïasyedaæ prayojanam iti [pradarÓane prayo]janaviÓe«aæ prati upÃyatÃæ prakaraïasya niÓcityÃnupÃye {p. 2.1} prav­ttyasambhavÃt prek«ÃvatÃæ tadarthitayÃ[5]pra[karaïaÓravaïÃdau prav­tti÷] [S. 2a] syÃd iti tadabhidhÃnasyÃrthavattÃ[6]varïyate | na caitad[7]yuktam | yata÷ prek«ÃvatÃæ prav­tti÷ prayojanÃrthinÃæ tadupÃye[8]tadbhÃvaniÓcayÃt[9]| yathà k­«Åva[lÃdÅnÃæ sasyÃ]dy upÃye bÅjÃdÃva'bÅjÃdivivekenÃ'vadh­tabÅjÃdibhÃvÃnÃm | anyathà hy aniÓcitopÃyÃnÃm upeyÃrthanÃæ [T. 206b.] prav­ttau prek«Ãvattaiva hÅyeta | upeye tu [bhÃvini pramÃ]ïavyÃpÃrÃsambhavÃd aniÓcaye 'pi vivecitopÃyÃ÷ pratibandhavaikalyayor asambhave `yogyam etad vivak«itaæ kÃryaæ ni«pÃdayitum' iti saæ[bhÃvanayà prav­ttau] prek«Ãvat tÃto na hÅyeran | niÓcayaÓ ca pramÃïÃd eva | na ca prayojanavÃkyasya prÃmÃïyam asti, ÓabdÃnÃæ bahirarthe pratibandhÃbhÃvÃt | vivak«ÃyÃæ [tasya prÃmÃïye 'pi yathÃ]vastuprav­ttiniyamÃbhÃvÃt na tata÷ prakaraïasya prayojanavise(Óe)«aæ prati upÃyatÃniÓcaya÷ samasti | na hi ye yathà [S. 2b.] yam arthaæ vivak«anti te tathaiva tam anu[ti«Âhanti vi]saævÃdanÃbhiprÃyÃïÃm anyathÃ'bhidhÃyÃnyathÃprav­ttidarÓanÃl loke sarvatrÃnÃÓvÃsÃt | prayojanaviÓe«opanyÃsÃt prakaraïasya tadupÃyatÃ[vi«aya÷ saæÓaya÷ ja]nyate tatas[10]tadbhÃvanirdhÃraïÃya[11]k­«ÅvalÃder iva bÅjÃd avadh­taye prav­ttir yukteti cet; na, prayojanaviÓe«opÃyatÃsaæÓayasya tadabhidhÃ[nÃt prÃg api] bhÃvÃt | tatsÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃve tasya[12]nyÃyaprÃptatvÃt | anumÃnÃdivyutpattyarthÃnÃæ ca prakaraïÃnÃæ darÓanÃt kim asyÃnumÃ[navyutpÃdanaæ pra]yojanam anyad vÃ, na và ki¤cid apÅty evaæ rÆpaÓ ca saæÓaya÷ prÃk pravarttamÃna÷ kena nivÃryeta | api ca kim idaæ ni«prayojanam, uta prayojana[vat, asmad abhima]tena và prayojanena tadvad iti jij¤Ãso÷ prav­ttisambhave vyartha eva prayojanavÃkyopanyÃsa÷ | [S. 3a.] tasmÃd `yat prayojanarahitaæ vÃkyam, tadartho vÃ, na tat prek«ÃvatÃ''rabhyate kartuæ pratipÃdayituæ và | tadyathà [T. 207a.] {p. 3.1} daÓadìimÃdivÃkyaæ kÃkadanta[parÅk«Ã ca | ni«prayojanaæ cedaæ] prakaraïaæ tadartho vÃ' iti vyÃpakÃnupalabdhyà pratyavati«ÂhamÃnasya tadasiddhatodbhÃvanÃrtham Ãdau prayojanavÃkyopanyÃsa÷ |[prakaraïatadabhidheyayo÷ prayojanacintà |] tatra ## iti vÃkyena svayam asya prakaraïasya prayojanam Ãha | yathÃsvam abhidheyapratÅtir hi vÃkyasya prayojanam | tac cehÃsti padÃnÃm avÃntaravÃkyÃnÃæ ca parasparasaæsargÃt samÃsÃrthapratÅte÷ | tathà hi -- anumÃnamatra prakaraïe vyutpÃdyata iti tad abhidheyam | tasyaiva tacchabdena sambandhÃt | yady api parok«Ãrthapratipattau gu[ïÅbhÆtam anu]mÃnaæ tathÃpi vaktur abhiprÃyÃnuvidhÃyitayà Óabdav­tte÷ tacchabdena parÃm­Óyate | anyathà pradhÃnasaæsparso(Óo)pi kathaæ syÃt? | ÓabdÃnÃæ sva[bhÃvata÷] sambhaddhÃ(ndhÃ)yogÃt | ## ityÃdinà cÃnumÃnasyaiva vyutpÃdanÃt | tasya [S. 3b.] vyutpatti[r aviparÅtasvarÆ]papratÅtir asya prakaraïasya prayojanam, tasmÃdhyatvÃt | ata eva cÃnumÃnavyutpattivi«ayaæ prakaraïa[vyÃpÃraæ dar«a]yituæ ïicà nirdiÓati -- ## iti | tataÓ ca prakaraïaprayojanayo÷ sÃdhyasÃdhanalak«aïa÷[13]sambandho 'py ukto bhavati | yady api Óabdav­ttenÃ[numÃnavyutpattivi]«ayasya[14]prakaraïavyÃpÃrasya prÃdhÃnyaæ tathÃpi vastuv­ttena vyutpatter eva pradhÃnatà tasyÃs tatsÃdhyatvÃt[15]| itarasya[16]ca tadupÃyatvenÃpradhÃnatvÃt | tasmÃd anumÃnavyutpattir [T. 207b.] eva prayojanatayà pratÅyate na prakaraïavyÃpÃra iti | #< parok«Ãrthaprati[patte÷ anumÃnÃÓraya]tvÃt># ity anena tu prakaraïÃrthasyÃnumÃnalak«aïasya prayojanam Ãha | na hi vÃkyasya svÃrthapratÅtilak«aïaæ phalam[17]astÅty etÃ[v ataiva prek«ÃvÃn prava]rttate 'pi tu tadabhidheyÃrthasya puru«Ãrthopayogitve sati | tac cehÃsti yata÷ parok«Ãrthasya yà pratipatti÷ -- niÓcaya÷ -- tasyà anumÃ[naæ -- trirÆpaliÇgam] [S. 4a.] kÃraïe kÃryopacÃrÃt | ananyopÃyasÃdhyatÃæ darÓayituæ {p. 4.1} paramatanirÃsÃrtham ÃÓraya÷ -- kÃraïam, anumÃnam ÃÓrayo yasyeti sÃmÃnyena vig­hya | [tadanu ca] kasyÃnumÃnÃÓrayatvÃd iti viÓe«Ãpek«ÃyÃm -- yady api parok«ÃrthapratipattiÓabdasambhandhe strÅtvaæ gamyate tathÃpi tat[18]padasaæskÃravelÃyÃæ buddhyasaænihitatvÃt bahiraÇgam iti na strÅpratyayanimittaæ yathÃbhÆtam iyaæ brÃhmaïÅ, Ãvapanam iyam u«Âriketi | __________NOTES__________ [3] prayojanÃbhidhÃnam [4] Órot­janaprav­ttyarthatvam [5] prayojanÃrthitayà [6] prayojanÃbhidhÃnasya [7] ÃdivÃkyasya niÓcÃyakatvasaævarïanam [8] prayojana- [9] upÃya- [10] saæÓayÃt [11] prayojanaviÓe«opÃyatvasya [12] saæÓayasya [13] tadvyutpatti- [14] ÓÃbdanyÃyena [15] prakaraïavyÃpÃra- [16] prakaraïa- [17] prayojanam -- T. [18] strÅtvam _________________________ [sarvaparok«apratÅter liÇgajatvÃd evÃnumÃnatvasÆcanam |] anena ca sarvà parok«Ã[rtha]pratipatti÷ pramÃïabhÆtÃ, anyasmÃt tatpratipatty ayogÃt, trirÆpaliÇgÃÓrayaivety uktaæ bhavati [S. 4b.] anumÃnÃÓrayatvÃd eveti avadhÃraïÃt | [tataÓ ca ÓabdÃdÅ]nÃæ sati prÃmÃïye 'numÃnatÃ, anyathÃ[19]te«Ãm api vyutpÃdyatÃprasaÇgo nimittasya[20]samÃnatvÃt | tathà hi -- sarvà parok«Ãrthapratipatti÷ pra[mÃïabhÆtÃ], na svatantrà bhavati | tasyÃ÷[21]svÃrthapratibandhÃbhÃvena niyamena tatsaævÃdÃyogÃt[22]| avisaævÃdalak«aïatvÃc ca pramÃïasya | anyato 'pi [asambaddhÃd%< >%yadi syÃ]t [T. 208a.] sarvata÷ sarvapratipattiprasaÇgÃt dharmyasambandhe 'pi sarvatra pratÅtiæ janayet, pratyÃsattiviprakar«ÃbhÃvÃt | *<6>*evambhÆtaÓ ca[23]trirÆpa[liÇgam evÃrtho bhava]tÅti sarvà parok«Ãrthapratipattis trirÆpaliÇgajatvenÃnumÃnÃt na bhidyata iti | e«a cÃrtha÷ ##, kasya?, parok«Ã[rthapratipatte]r iti [S. 5.a] prak­tena saæbandhÃd darÓita÷, pak«adharma eva tadaæÓena vyÃpta eva ca parok«Ãrthapratipatter hetur ity avadhÃraïÃt | __________NOTES__________ [19] avadhÃraïÃbhÃve [20] parok«ÃrthapratipattikÃraïatvasya [21] svatantrapratipatte÷ [22] svÃrtha- [23] pratibaddhaæ pak«asaæbaddhaæ ca _________________________ [svalak«aïasyaiva vastutvaæ na sÃmÃnyasyeti sthÃpanam |] arthagrahaïaæ tu parok«Ãrthapratipatter ity a[numÃ]nasyÃpi svalak«aïavi«ayaæ prÃmÃïyaæ darÓayitum | arthakriyÃsamartho hy artha÷, svalak«aïaæ caivamÃtmakam | ata eva -- ## -- [iti va]k«yati | anyathÃ'numÃnÃt tatra prav­ttir na syÃd arthakriyÃrthina÷ | {p. 5.1} sÃmÃnyasyÃvastutve 'pi j¤ÃnamÃtralak«aïatvÃt tadarthakriyÃyÃ÷ tasyÃÓ ca tadu[tpÃdya]tvena siddhatvÃt | na hi jÃtir dÃhapÃkÃdÃv upayujyate, svalak«aïasyaiva tatropayogÃt[24]| tatsambandhÃt tatra prav­ttir iti cet; na, nityasyÃnupakÃra[katvena] kenacit sambhandhÃbhÃvÃt | saty api ca sambandhe katham anyapratipattÃv anyatra prav­tti÷, atiprasaÇgÃt | [S. 5b.] samavÃyasya sÆk«matvenÃnavasitavivekasyÃvasÃyÃd bhrÃntyà tatra prav­ttir iti cet; [T. 208b.] evaæ tarhi bhrÃntimÃtram evÃstu, kim antarga¬unà sÃmÃnyena? | nirbbÅjabhrÃntyayogÃd iti cet; tà eva vyaktayas tadekakÃ[ryakÃriïyo bhrÃnter bÅjam] | varïÃk­tisamÃnÃkÃraæ hi sÃmÃnyaj¤Ãnam | na ca sÃmÃnyaæ tadrÆpam, tat kathaæ tad bhrÃnter bbÅjam | sÃd­Óyanibandhanà hi bhrÃntir i«yate parai÷ | vyaktya eva cÃ[samÃnajÃ]tÅyavyÃv­ttÃ÷ sÃmÃnyÃkÃraj¤ÃnasvarÆpÃs tatas tà eva bhrÃntibÅjam, atadrÆpavyÃv­ttes tÃsu bhÃvÃt | vastubhÆtasya tu sÃmÃnyasya sambhandh[Ãsaæbhave]na tÃsu bhÃvÃyogÃc ca | yais[25]tu vyaktyÃtmakam eva sÃmÃnyaæ kalpitaæ tai÷ svalak«aïavi«ayam anumÃnasya prÃmÃïyam abhyupagatam eva bhavati | svalak«aïÃtmakaæ tu sÃmÃnyaæ katham anumÃne[26]pratibhÃsate, vaiÓe«ikadarÓanopagamaprasaÇgÃt | .............................................................................................................. ................................................................................................................................[S.6a %% S. 6b.]................................................................................................... ............................................................................................................................................................................................................................................................... {p. 6.1} #<[ 1. heto÷ sÃmÃnyanirÆpaïam |]># [ 1. hetos tritvena vyÃpti÷ kathaæ phaliteti carcà |] __________NOTES__________ [24] varïÃk­tyayogÃc ca [25] sÃækhyai÷ [26] svalak«aïÃpratibhÃse _________________________ [S. 7a.] ............ hi kathitam | tatra kÃryasvabhÃvayor vidhisÃdhanatvÃn na prati«edhe sÃdhye vyÃpÃra÷ | anupalabdhito 'pi na hetvantarÃbhÃvaniÓcayo yata÷ sà caturddhÃ'vasthità svabhÃva[kÃraïa]vyÃpakÃnupalabdhayo viruddha[T. 209b.]viddhiÓ ceti[27]| tulyayogyatÃrÆpasyaikaj¤Ãnasaæsargiïa÷ svabhÃvÃnupalabdhir anyopalabdhirÆpà abhÃvavyavahÃrahetur i«yate | na [ca hetvan]taram atyantÃbhÃvatayopagatam anukrÃntarÆpam[28], yadi hi syÃddeÓÃdini«edha evÃsya syÃt nÃtyantÃbhÃva÷ | kÃraïavyÃpakÃnupalabdhÅ tu siddhe kÃrya[kÃraïa]vyÃpyavyÃpakabhÃve bhavata÷ | na ca hetvantare 'tyantÃsattayÃÇgÅk­te prakÃro 'yaæ sambhavati | tat kathaæ te tadabhÃvaæ gamayi«yata÷ | virodho 'py avikala[kÃraïasya] bhavato 'nyabhÃve 'bhÃvÃd avagamyata iti viruddhopalabdhir apy asambhavinÅ | sambhave và kÃraïÃnupalabdhy ÃdÅnÃæ katham atyantani«edha÷? ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ti | ## trividdhÃd dheto÷ ## anye ## yatas tatas tridhaiva sa iti | evaæ manyate -- iha yad[29]yatra niyamyate [tadvi]paryayeïa [S. 7b.] tadvipak«asya vyÃptau sa niyama÷ siddhyati | yathà yat sat tat k«aïikam eveti sattvasya k«aïike«u niyama ucyamÃna÷ sattvaviparyayeïÃ[sa]ttvena k«aïikavipak«asyÃk«aïikasya vyÃptau siddhyati | evam ihÃpi tritve hetur niyamyamÃno hetuviparyayeïa hetvÃbhÃsatvena trisaækhyÃbÃ[hyasyÃrtha]sya vyÃptau trisÃækhyÃyÃm eva niyato bhavati | tatas trividhahetuvyatiriktÃnÃm arthÃnÃæ hetvÃbhÃsatÃæ darÓayati | tena svabhÃvaviruddhopalabdhyà [kÃrya-sva]bhÃvÃnupalambhavyatiriktÃnÃm arthÃnÃæ hetutvÃbhÃva[T. 210a.]niÓcaya iti | hetutadÃbhÃsayoÓ ca parasparaparihÃrasthitalak«aïatayaiva virodho {p. 7.1} [hetula]k«aïapratÅtikÃla eva pratipanna÷ | tadÃtmaniyatapratibhÃsaj¤ÃnÃd[30]eva tadviparÅtasyÃnyatayà tadÃbhÃsatÃpratÅte÷, parasparam itaretararÆpÃbhÃva[niÓca]yÃt | tatra trividhahetuvyatirikte«v arthe«u hetvÃbhÃsatvam upalabhyamÃnaæ svaviruddhaæ hetutvaæ nirÃkaroti | te ca hetutrayabÃhyà arthà nÃtyantÃsatta[yopa][S. 8a.]gatà nÃpi hetutvaæ te«u ni«idhyamÃnaæ, kevalaæ vyÃmohÃt hetutvam anyatra prasiddham eva tatrà ''ropitam ÃÓaÇkitaæ và tadviruddhopalambhÃd apasÃryate | tat kim ucyate -- #<[atyantÃsaæbha]vina÷ kathaævirodha÷># iti | na ca sahÃnavasthÃnalak«aïa eva virodho yena tan nyÃya÷[31]sarvatropavarïyeta | nÃpi yad yatra prati«idhyate tasya tatraiva viro[dha÷ prati]pattavyo yena ## iti codyeta | na hi nÃtra ÓÅtasparÓo 'gner iti sÃdhyadharmiïy eva ÓÅtasparÓasyÃgninà virodho 'pi tu sarvatra yathÃ[32]tu asyÃnyatra[33]pratÅtavirodhasyÃgninà sÃdhyadharmiïi ni«edha÷ tathà hetvÃbhÃsatvopalambhÃd hetutrayabÃhye«v arthe«u hetutvanirÃsa÷ | [atyantÃsa]to 'pi ca lÃk«aïiko virodha÷ pratÅyate yathà k«aïikatvenÃk«aïikatvasya tasya vastuni kvacid apy asambhavÃt, bhÃvena và yadvadabhÃvasya sarva[Óaktivirahala]k«aïasyety alaæ durmativispandite«v atyÃdareïeti sthitam etat -- tritve hetutvaæ niyamyamÃnaæ [tadviparyayasyÃ][S. 8b.][T. 210b.] 'pi ca vyÃptau satyÃæ tatra[34]niyataæ bhavatÅty abhiprÃyavatà viparyayavyÃptiæ pradarÓayitum idam uktam -- ##ti | __________NOTES__________ [27] -ceti | tatra tulya- -- T. [28] ekaj¤Ãnasaæsargiva[stvantaram] [29] hetutvam [30] hetu- [31] bhavato 'nybhÃve 'bhÃvalak«aïa÷ [32] yathÃpratÅtasyaivÃsya -- T. [33] ÓÅtasparÓasya [34] tritve _________________________ [ 2. trividhabÃhyÃrthÃnÃæ hetvÃbhÃsatvena vyÃpteÓ carcÃ] tatraitat syÃt -- k«aïikavipak«a[sya sattva]viparyayeïa vyÃptir bÃdhakapramÃïavaÓÃd avasità iha tu trisaÇkhyÃbÃhyÃnÃm arthÃnÃæ hetvÃbhÃsatvena vyÃpti÷ katareïa pramÃïenÃvasitety a[trÃha] -- ## iti | trividhahetuvyatirikte liÇgatayopagate ÓaÇkhyamÃne và vastuni pak«adharmatÃsadbhÃve 'py avinÃbhÃvÃbhÃvÃ[d {p. 8.1} ity artha÷] | tathà ca vak«yati -- ##ti | avinÃbhÃvavaikalyaæ ca hetvÃbhÃsatvenÃsiddhaviruddhÃnaikÃntikasÃmÃnya[dharme]ïa vyÃptaæ prameyatvÃdau niÓcitam iti hetvÃbhÃsatve sÃdhye 'vinÃbhÃvavaikalyaæ svabhÃvahetu÷ | avÅnÃbhÃvavaikalyaæ ca trividhahetuvyatiriktatvÃd eva [tadanye«Ãæ] [S. 9a.] [vyÃpa]kÃnupalabdhita÷ siddham | tathà hi -- tÃdÃtmyatadutpattibhyÃm avinÃbhÃvo vyÃpta÷, tayos tatrÃvaÓyaæ[35]bhÃvÃt | tasya ca tayor eva bhÃvÃd atatsvabhÃvasyÃtadutpatteÓ ca [tadanÃyattata]yà tadavyabhicÃraniyamÃbhÃvÃt | taduktam -- kÃryakÃraïabhÃvÃd và svabhÃvÃd[36]#< >#và niyÃmakÃt | avinÃbhÃva[37]niyamo[38]#< >#'darÓanÃn[39]#< >#na darÓanÃt[40]|| [avaÓyaæ bhÃva]niyama÷ ka÷#< >#[41]parasyÃnyathÃ[42]#< >#parai÷[43]#< >#| ana(arthÃ)ntaranimitte[44]#< >#và dharme[45]#< >#vÃsasi#< [T. 211a.] >#rÃgavat ||[PV I 33-34 XE "PV I 33-34"] iti | rÆpÃdinà 'pi hi rasÃder avinÃbhÃvo na sva[ta÷ kintu svakÃra]ïÃvyabhicÃradvÃraka iti tatkÃraïotpattir evÃvinÃbhÃvanibandhanam | anyathÃ[46]tadanÃyattasya[47]tatprakÃraïÃnÃyattasya[48]và tenÃ[vinÃbhÃvakalpa]nÃyÃæ sarvasya sarvÃrthair avinÃbhÃva÷ syÃt, aviÓe«Ãt | ekÃrthasamavÃyanimitto rÆparasÃder avinÃbhÃva iti cet | nanu samavÃyo 'py ÃdhÃryÃ[dhÃra]bhÆtÃnÃm upavarïyate | sa cÃdhÃrÃdheyabhÃvas tadÃtmÃnupakÃre[49]'ti prasaÇgato na sidhyatÅty ekasÃmagryadhÅnataivaikÃrthasamavÃyo[ 'vase]ya÷ | [S. 9b.] anyo và vastubhÆta÷ saæbandho 'sambhavÅ tathÃsambandhaparÅk«ÃyÃævistarata÷ÓÃstrak­tÃpratipÃditam eveti tata evÃvadhÃryam | asa _ _ na và {p. 9.1} ja(nanvasaty api ja)nyajanakabhÃve, tÃdÃtmye vÃ, tenaivÃvinÃbhÃvo nÃnyenety atra vastusvabhÃvair evottaraæ vÃcyam ye evaæ bhavanti nÃsmÃbhi÷, ke[valaæ vayaæ dra«ÂÃra] iti cet; Ãkasmikas tarhi sa vastÆnÃæ svabhÃva iti na kasyacin na syÃt | na hy ahetor ddeÓakÃladravyaniyamo yukta÷ | [tad dhi ki¤cit kvacid upa]nÅyeta na và yasya yatra ki¤cid ÃyattamanÃyattaæ[50]và | anyathà viÓe«ÃbhÃvÃdi«ÂadeÓakÃladravyavad anyadeÓÃdibhÃva÷ ke[na vÃryeta viÓe«ÃbhÃvÃt | tato ya]dyenÃvinÃbhÆtaæ d­Óyate tasya tenÃvyabhicÃrakÃraïaæ tattvacintakair abhidhÃnÅyam, [T. 211b.] na tu pÃdaprasÃrikà 'valambanÅyà | tac cÃvyabhicÃrakÃraïam [S. 10a.] yathoktÃd anyan na yujyata iti tadvikalà na hetulak«aïabhÃja iti | tathà cÃha - ## #< na te hetava [ity uktaæ] vyabhicÃrasya saæbhavÃt ||># [PV 4.203] iti | atra prayoga÷ -- yasya yena saha tÃdÃtmyatadutpattÅ na sto na sa tadavinÃbhÃvÅ, tathà prameyatvÃdir anityatvÃdinÃ, na staÓ ca kenacit tÃdÃtmyatadutpattÅ svabhÃvakÃryavyatirekiïÃm arthÃnÃm iti vyÃpakÃnupalabdhi÷ | svabhÃvÃnupalabdhis tu svabhÃvahetÃv antarbhÃviteti tasyÃ÷ [tÃdÃtmya]lak«aïa eva pratibandha÷ | vyÃpakakÃraïÃnupalabdhÅ tu tÃdÃtmyatadutpattilak«aïapratibandhavaÓÃd eva vyÃpyakÃryor niv­ttiæ sÃdhyata÷ | [taduktam - ##[51]#< bhÃvam>#[52]#< eva vÃ|># ## ||#< >#[PV 3.22] iti | tad evaæ hetulak«aïaæ 1 saækhyÃniyama÷ 2 tadupadarÓa[kaæ ca pramÃïa]m 3 atra [S. 10b.] Óloke nirdi«Âam iti | __________NOTES__________ [35] avinÃbhÃve [36] tÃdÃtmyÃt [37] sÃdhyena [38] sÃdhanasya [39] vipak«e [40] sapak«e [41] sÃdhanasya [42] tÃdÃtmyatadutpattyabhÃve [43] sÃdhye [44] mudgarÃdi- [45] nityatvÃdike [46] ekasÃmagrÅpratibandhÃbhÃve [47] sÃdhyÃnÃyattasya [48] sÃdhyakÃraïÃnÃyattasya [49] Ãdheyasya rÆparasÃder anupakÃre [50] pratibaddham [51] anityÃdika÷ [52] vyÃpyaæ k­takatvÃdikam _________________________ [ 3. avinÃbhÃvaniyamÃdityasya prakÃrÃntareïa vyÃkhyÃnam |] athavà `tridhaiva sa÷' iti sa pak«adharmas triprakÃra eva svabhÃvakÃryÃnupalambhÃkhyas tadaæÓena vyÃpto nÃnya÷ | [sa] triprakÃras {p. 10.1} tadaæÓena vyÃpta eveti sambhandha÷ | kiæ kÃraïam? | ## | avinÃbhÃvasya -- vyÃpte÷ | trividha eva pak«adharme niyamÃt | trividhasya ca pak«adharmasyÃvinÃbhÃvaniyamÃt | tena ca [sva]bhÃvakÃryÃnupalambhÃtmakatrividhapak«adharmavyatiriktà [T. 212a.] na tadaæÓena vyÃptà iti | trividhaÓ ca kÃryasvabhÃvÃnupalabdhirÆpa÷ pak«adharmas tadaæÓena vyÃpta eveti na tasyÃhetutvam ity uktaæ bhavati | tatas trividhahetubÃhye«v avi[nÃbhÃvÃbhÃ]vÃd dhetuvyavahÃraæ kurvanta÷, trividhe ca hetÃv avinÃbhÃvasyÃvaÓyam bhÃvÃ[bhÃvÃ]d ahetutvam Ãcak«ÃïÃ[53]nirastà bhavati | [S. 11a.] __________NOTES__________ [53] cÃrvÃkÃ÷ _________________________ [ 4. hetvÃbhÃsÃlak«aïÃnabhidhÃnepi tatsÆcanam |] tatraitat syÃt -- hetvÃbhÃsÃnÃm api [lak«aïam a]bhidhÃnÅyaæ tatra Ói«yÃïÃæ hetuvyavahÃraniv­ttaya ity Ãha ##ti | ## pak«adharmas tadaæÓena vyÃpta iti hetulak«aïÃd ## a[nye ta]llak«aïavikalà hetvÃbhÃsà gamyanta eveti na tallak«aïam ucyate | tathà hi -- ## ity ukte yatra pak«adharmatà nÃsti na sa hetu÷ | ## iti vacane yatra tadaæÓavyÃptiviraho viparyayavyÃpter vyÃpakasya và tatrÃvaÓyam bhÃvÃbhÃvÃt, te heturÆpavikalatayà ## asiddhaviruddhÃnaikÃntikà gamyanta eva | tathà hi -- yallak«aïo[54]yo 'rtha÷ Ói«yasya vyutpÃdita÷ tallak«aïavirahite na tadvyavahÃraæ svayam eva pravartayi«yati a[tadrÆpa]parihÃrenaiva tadrÆpapratipattor iti na tatra yatna÷ phalavÃn bhavati | [S. 11b.] yat tv anyatra hetvÃbhÃsavyutpÃdanaæ tanmandabuddhÅnadhik­tya | idaæ tu prakaraïaæ vipulamatÅn uddiÓya praïÅtam ## iti vacanÃt | [T. 212b.] ta eva hi saæk«epoktaæ yathÃvad avagantuæ k«amÃ÷ na mandamataya÷, te«Ãæ vistarÃbhidhÃnam antareïa yathÃvad arthapratipatter abhÃvÃt | ata evÃrthÃk«iptopanyÃsapÆrvakam eva hetvÃbhÃsalak«aïaæ tatropavarïitam iti | tadatra vyÃkhyÃne hetulak«aïaæ 1 {p. 11.1} hetusÃmkhyÃniyama÷ 2 tasya ca trividhasya hetutvÃvadhÃraïaæ 3 tadubhayakÃraïaæ[55]Óli«ÂanirdeÓÃ[t 4-5] hetvÃbhÃsalak«aïÃnabhidhÃnakÃraïaæ 6 ceti «a¬arthÃ÷ Óloke 'tra nirdi«Âà iti | ki¤cid -- idam api sÃdhu d­Óyate -- ## kÃryasvabhÃvÃnupalabdhi[bheda]bhinna÷ sa hetu÷ | tathÃ, tridhaiva pak«adharmÃnvayavyatirekarÆpabhedÃt ## trirÆpa eva | [S. 12a.] tadaæÓavyÃptivacanenÃnvayavyatirekayor abhidhÃnÃt | nÃbÃdhitavi«ayatvÃdirÆpÃntarayogy api sa hetu÷ | kuta÷? yata÷ &<{1}>&##&<{2}>&## trividhÃt savabhÃ[vÃ]de÷, pak«adharmÃdirÆpatrayayogino và ## anye saæyogyÃdayo 'bÃdhitavi«ayatvÃdivyatiriktarÆpavanto và | kasmÃd? | avinÃbhÃvasya atraiva trividha eva trirÆpa eva ca hetau niyamÃd anyatra svabhÃvÃdivyatirikta(kte) rÆpÃntarasambhavini và avinÃbhÃvÃbhÃvÃd ity artha÷ | na hi svabhÃvÃdivya[ti]rikte pratibandhanibandhanasyà 'vinÃbhÃvasya saæbhava÷ tadvati và rÆpÃntarasya | tathà cÃ(ca) satyevÃvinÃbhÃve rÆpÃ[T. 213a.]ntarasya na sambhavas tathà #<«a¬lak«aïa># ityÃdinà vak«yati | __________NOTES__________ [54] yadrÆpa- [55] tasyomayasya hetusaækhyÃniyamasya hetutvÃvadhÃraïasya kÃraïaæ avinÃbhÃvaniyama ity eta ......... _________________________ [  5. diÇnÃgÃnusÃreïa pak«aÓabdasya dharmimÃtraparatvam |] #< pak«adharma÷># ity atra hetulak«aïe 'pi kriyamÃïe yadi samudÃya÷ pak«e(k«o) g­hyate yo 'numÃnavi«ayas tadà sarvo hetur asiddha÷, siddhau và 'numÃnavaiyarthyam ity Ãha ## iti | kathaæ puna÷ samudÃyavacana÷ [S. 12b.] pak«aÓabdo dharmimÃtre vartata iti cet? ## pak«Ãkhyasya hi samudÃyasya dvÃv avayavau dharmÅ, dharmaÓ ca | tad atra dharmimÃtre samudÃyopacÃrÃt pak«aÓabdo vartate | tadekadeÓatvaæ[56]ca samudÃyopacÃranimittam iti na sÃdhyadharmiïo 'nyatra tatprasaÇga÷ | taduktam -- ## ##PS III 9 (cf. HB&& 83*<5>*) __________NOTES__________ [56] yasya hi ya ekadeÓas tatra tÃdrÆpyopacÃra÷, na hi paÂasyaikadeÓe dagdhe kambalo dagdha ity upacÃra÷ _________________________ {p.12.1}[ 6. diÇnÃgavyÃkhyÃne ÅÓvarasenÃkÓepas taduddhÃraÓ ca |] tad etadÃcÃryÅyaævyÃkhyÃnamÅÓvarasenenÃk«iptaæ parihartuæ pÆrvapak«ayann Ãha --##ty Ãdinà | ##PS III 39cd (cf. HB&& 84*<6>*) ity asati prayojane nopacÃro yukta÷ | tato dharmidharma ity evÃstv itipara÷| ## prayojanÃbhÃva÷ | kuta÷? sarvaÓ cÃsau vivÃdÃÓrayo 'nyo dharmÅ yas tasya prati«edho 'rtha÷ prayojanaæ yasyopacÃrasya tadbhÃvas tasmÃt ## iti prayojanÃbhÃvÃd ity asiddho hetu÷ | ka evaæ sati guïa iti ced Ãha [S. 13a.] [T. 213b.] -- ## upacÃre sati ## ÃdigrahaïÃt `kÃkasya kÃr«ïyÃt' ityÃdi vyadhikaraïÃsiddhaæ ## hetutvena nirastaæ ## | dharmidharma iti tu sÃmÃnye[nÃbhi]dhÃnÃt te«Ãm api hetutà syÃd[57]iti | asaty upacÃre dharmigrahaïÃd apy etat[58]sidhyati | tato 'narthaka evopacÃra ity Ãha para÷ -- ## na kevalaæ dha[rmiva]canena | ## dharmiïa ÃÓrayaïam ÃÓraya÷ parigrahas tasya siddhis tasyÃæ satyÃm | kiæ punar ddharmasya dharmyÃk«epanimittam iti cet[59]? ## -- dharmiparatantratvÃt ## avaÓyam asau dharmiïam Ãk«ipati | tato dharmivacanam atiricyamÃnaæ viÓi«Âaæ sÃdhyadharmiïam eva pratipÃdayati, [na dharmimÃtram] | syÃn matam -- dharmigrahaïÃd viÓi«Âo 'tra dharmÅ kaÓcid abhipreta iti gamyate, sa tu sÃdhyadharmÅti kuta ity Ãha -- ## nyÃyÃt | pratyÃsattiÓ cÃtra dharmi[vacanasÃmarthyÃd a]bhipreteti gamyate | vyÃptau[60]tu nyÃye dharmavacanenÃpi dharmimÃtrÃk«epÃt[61]dharmigrahaïavaiyarthyam | [S. 13b.] pratyÃsannatà ca sÃdhyadharmiïa eva, tatra {p. 13.1} prathamaæ he[tÆpa]darÓanÃt | na pratyÃsatte÷ sÃdhyadharmiparigraha÷ | kuta÷? | ## na kevalaæ sÃdhyadharmiïa÷ pratyÃsatte÷ | kadÃcid[62]vyÃptidarÓanapÆrvake prayoge d­«ÂÃntadharmiïy api prathamaæ hetusadbhÃvopadarÓanÃt | yadi na pratyÃsatte÷ sÃdhyadharmisiddhi÷ pÃriÓe«yÃt tarhi bhavi«yati | yata÷ ## hetubhÆtayà ## dharmasya satva(ttva)siddhe÷ | na hi [T. 214a.] d­«ÂÃntam antareïa heto÷ sÃdhyena vyÃpti÷ pradarÓayituæ Óakyata iti manyate | tato dharmigrahaïÃd vyatiricyamÃnÃt sÃdhyadharmiïa eva parigraha÷ | ## iti ca tacchabdena dharmavacanÃk«ipto dharmÅ sambhantsyata iti tatsambhandhanÃrtham api dharmigrahaïaæ nÃÓaÇkanÅyam | yatra prayojanÃntaraæ na sambhavati sa pÃriÓe«yavi«aya÷, dharmivacanasya tv anyad api prayojanaæ sambhÃvyate | tat kuta÷ pÃriÓe«yÃt ##? iti manyamÃna÷siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ##[S. 14a.] ## iti | kiæ punastarkkaÓÃstre d­«Âaæ kvacit niyamÃrthavacanam ity ata Ãha -- ## ityÃdi | ## -- [NMu 7] ity atrà ''cÃryÅye hetulak«aïe `sajÃtÅya e[va] satva(ttva)m' ity avadhÃraïena siddhe 'pi hetor vyatireke | kutra? | sÃdhyÃbhÃve yadetat ## [NMu 7] iti asatva(ttva)vacanaæ tanniyamÃrthamÃcÃryeïa vyÃkhyÃta[m a]saty[65]eva nÃstità yathà syÃt nÃnyatra na viruddha iti | tathehÃpi dharmivacanaæ[66]tatraiva bhÃvaniyamÃrtham ÃÓaÇkyeta | kadÃ? siddhe 'pi d­«ÂÃntadharmiïi [sa]tve(ttve) | kuta÷? {p. 14.1} tadaæÓavyÃptivacanÃt | kva bhÃvaniyamÃrtham? #<[ta]traiva># d­«ÂÃntadharmiïi, [T. 214b.] sati cÃÓaÇkÃsambhave | kuta÷? | pÃriÓe«yÃt sÃdhyadharmiparigraha÷ | [S. 14b.] nanu apak«adharmasyÃhetutvÃt na niyamÃrthÃÓaÇkà | tathà hi -- sÃdhyadharmeïa vyÃpto 'pi dharmo yadi kvacid dharmiïy upalabhyeta tadà tatraiva svavyÃpakapratÅtiæ janayet nÃnyatra [pratyÃ]sattiviprakar«ÃbhyÃæ yathÃkramam | anupalabdhas tu kvacid dharmiïi kathaæ gamaka÷? | tathÃbhÃve[67]và sarvatra svavyÃpakaæ gamayet pratyÃsattiviprakar«ÃbhÃvÃd e[vety ata] Ãha -- ## ityÃdi | yad idam anantaraæ sÃmarthyaæ samupavarïitam asmÃt sÃmarthyÃd arthasya sÃdhyadharmiparigrahalak«aïasya bhavati pratÅti[r pa]ÂudhiyÃæ ÓrotÌïÃm, kintv aÓabdakam arthaæ svayam anusaratÃæ pratipattigauravaæ syÃt | tadupacÃramÃtrÃt svayam aÓabdakÃrthÃbhyÆharahitÃd dharmidharma ity ane[na pa]k«adharma iti &<{1}>&## &<{2}>&## iti caÓabdenaitad Ãha -- ye paropadeÓam ÃkÃÇk«anti, tair ayam artho lak«aïa[vaca]nÃd boddhavya iti.[S.15a.] yathÃlak«aïaæ pratÅter apak«adharmo na hetur iti kuta÷? iyam ÃÓaÇkà | tatas te«Ãæ[68]lak«aïÃnusÃriïÃæ niyamÃÓaÇkÃparihÃrÃrthaæ copacÃrakara[ïam i]ti | __________NOTES__________ [57] ghaÂakÃkÃdidharmidharmatvàte«Ãm [58] vyadhikaraïÃsiddhanirasanam [59] ced Ãha -- ## -- T. [60] yasya kasyacid dharmiïo dharmasya hetutvam iti vyÃptinyÃya÷ | sa yady abhipreta÷ syÃt tadà [61] dharmimÃtrÃk«epaÓ ca dharmiparatantratvÃt dharmasya [62] dvividho hi prayoga÷ -- vyÃptipurassarapak«adharmatopasaæhÃravÃn, pak«adharmatopasaæhÃrapÆrvakavyÃptivÃæÓ ca | yat k­takaæ tad anityam | yathà ghaÂa÷ | k­takaÓ ca Óabda i....... | [63] ya÷ san sajÃtÅye sapak«e san vidyamÃnas tadatyaye sÃdhyasyÃbhÃve vipak«e ca dvedhÃ'san sad asan yadi na bhavati | kintv asann eva vipak«e yadi bhavati tadaiva samyag ghetur iti bhÃva÷ [64] ##tidignÃgÃcÃryÅyaæsÆtraæ vyÃkhyÃtam atra [65] abhÃvarÆpa anyarÆpe viruddharÆpe và nÃstità yasya sa hetur ity artha÷ [66] dharmidharmavaca- -- T. [67] anupalabdhasyÃpi gamakatve [68] paropadeÓÃkÃÇk«iïÃm _________________________ [ 7. pak«adharma ity atra niyamavyavasthà |] iha vyavacchedaphalatvÃt ÓabdaprayogasyÃvaÓyam evÃvadhÃrayitavyam | «a«ÂhÅsamÃsÃc ca pak«adharma ity atra nÃnya÷ samÃsa÷ sambhavati | tathà ca pak«asyaiva dharma [i]ty evam avadhÃraïÃt tadaæÓavyÃptir virudhyata iti viruddhalak«aïatÃm udbhÃvayann Ãha -- [T. 215a.] ## iti ## dharmasya ## pak«Åk­tÃd anyasmin sapak«e ## | tathà hi -- ya÷ pak«eïa viÓe«yate sa pak«asyaiva bhavati nÃnya[sya] | yathà -- yo devadattasya putra÷ sa tasyaiva putro na yaj¤adattasyÃpi | {p. 15.1} tato 'nyatrÃnanuv­tte÷ ## -- sÃdhÃraïatà na syÃt | tadaæÓavyÃptivirodha [i]ti yÃvat | sÃdhÃraïatÃyÃstva(yÃÓ ca) tadaæÓavyÃptyà pratipÃdanÃt | tato yadi pak«adharmo na ta[daæÓe]na vyÃpti÷, [S. 15b.] atha tadaæÓavyÃptir na pak«adharma iti vyÃhataæ lak«aïam iti | nanu ca tadaæÓavyÃptir nÃma sÃdhyadharmasya vyÃpakasya tatra hetau sati tadÃdhÃradharmiïi bhÃva eva, vyÃpyasya và hetos tatraiva vyÃpake sÃdhyadharme saty eva bhÃva iti svasÃdhyÃvinÃbhÃvalak«aïà vak«yate | na cÃnayà 'vaÓyaæ pak«Åk­tÃd anyatra v­ttir Ãk«ipyate, yato[69]lak«aïavyÃghÃta ÃÓaÇkyeta | tathà hi -- tatraiva pak«Åk­te saty eva sÃdhyadharme hetur varttamÃnas tadaæÓavyÃptiæ pratipadyata eva | yaiva cÃsya sÃdhyadharmiïi svasÃdhyÃvinÃbhÃvità saiva gamakatve nibandhanaæ nÃnyadharmiïi | sa ca svasÃdhyÃvinÃbhÃva÷ pratibandhasÃdhakapramÃïanibandhana÷, na sapak«e kvacid bahulaæ và sahabhÃvamÃtradarÓananibandhana÷ | na hi lohalekhyaæ vajram pÃrthivatvÃt këÂhÃdivat iti tadanyatra pÃrthivatvasya [T. 215b.] lohalekhyatà 'vinÃbhÃvo 'pi tathÃbhÃvo bhavati [S. 16a.] | yadi ca pak«Åk­tÃd anyatraiva vyÃptir ÃdarÓayitavyeti niyamas tadà satvaæ(ttvaæ) kathaæ k«aïikatÃæ bhÃve«u pratipÃdayet? | yo hi sakalapadÃrthavyÃpinÅm ak«a(nÅæ k«a)ïikatÃm icchati taæ prati kasyacit [sa]pak«asyaivÃbhÃvÃt | yad api kaiÓcit jvÃlÃde÷ k«aïikatvam abhyupagamyate tad api na pratyak«ata÷, k«aïavivekasyÃtisÆk«matayà 'nupalak«aïÃt | anyatraiva ca vyÃptir ÃdarÓanÅyà na sÃdhyadharmiïy apÅti ko 'yaæ nyÃya÷? | evaæ hi kÃlpanikatvaæ hetulak«aïasya[70]pratipannaæ syÃt, na vastubalaprav­ttatvam, tasmÃt svasÃdhyapratibandhÃd hetus tena vyÃpta÷ sidhyati | sa ca viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà sÃdhyadharmiïy api sidhyatÅti na ki¤cid {p. 16.1} anyatrÃnuv­ttyapek«yà | ata evÃnyatroktam[71]-- [S. 16b.] ##[72]##[73]#< d­«Âaæ>#[74]#< tasya>#[75]#< yatra>#[76]#< pratibandha÷tadvidha÷>#[77]#< tasya>#[78]#< tad>#[79]#< gamakaætatreti>#[80]#< vastugati÷># iti | __________NOTES__________ [69] v­tte÷ [70] anvayavyatirekÃtmakasya [71] viniÓcaye [72] liÇgam [73] pradeÓe [74] niÓcitam [75] liÇgasya [76] vahnyÃdau [77] pratibandhavida÷ [78] vahne÷ [79] liÇgam [80] yatra d­«Âaæ tatraiva nÃnyatra _________________________ yad api ##ity[81]Ãdi lak«aïaæ tatrÃpi sÃdhyadharmavÃn[82]eva sapak«a ucyate | tata÷ satyeva sÃdhyadharme và 'stÅty evaæ param etat | tataÓ ca taddharmaïa÷ sÃdhyadharmiïo 'pi vÃstavaæ sapak«atvaæ na vyÃvarttate | sÃdhyatvene«ÂayecchÃvyavasthitalak«aïena pak«atvena tasya nirÃkarttum aÓakyatvÃt | tasmÃt tadaæÓavyÃptivacanena svasÃdhyÃvinÃbhÃvitvasya pratibandhanibandhanasyÃnyathà tadayogÃd[83]abhidhÃnÃn nÃvaÓya[T. 216a.]m anyatra v­ttir Ãk«ipteti, katham idam ÃÓaÇkitam? | satyam, naivedam ÃÓaÇkanÅyam, yadi sarvasya heto÷ pak«Åk­te eva dharmiïi svasÃdhyapratibandha÷ pramÃïato niÓcetuæ Óakyeta | [S. 17a.] yathà sattvalak«aïasya svabhÃvaheto÷ k«aïikatÃyÃæ sÃdhyÃyÃæ tÃdÃtmyaæ viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà | kÃryahetos tu pa[k«Åk­tadharmiïà | kasyacit svabhÃvaheto÷] pratyak«ÃnupalambhasÃdhana÷ pratibandha÷ kathaæ parok«e sÃdhyadharme g­hyeta? | tasmÃt tasyÃnyatraiva[84][prasiddhir iti tadviÓe«aïÃpek«asya tatra apek«aïÃt anya]trÃnanuv­tte÷ asÃdhÃraïatà sambhavamÃtreïÃÓaÇkità | tadà hy anytrÃvartamÃna÷ sÃdhyaviparÅta[vyatireka] ................ ......................... tadubhayabahirbhÃvÃyogÃt taddharmiïa÷[85]sÃdhyav­ttivyavacchedÃbhyÃæ sarvasaægrahÃt tatra saæÓayahetu[r bhavati | syÃnmatam -- kvacid ÃÓraye sattÃyÃ÷ prÃkprav­ttapÆrvag­hÅ]tavism­tapratibandhasÃdhakapramÃïasm­taye 'nyatra[86]v­ttir apek«aïÅyà | [S. 17b.] etat pariharati | ## ityÃdi | [nÃnyatrÃnanuv­tti÷ | kuta÷? {p. 17.1} ayogo 'samba]ndha÷ tadvyavacchedena viÓe«aïÃt pak«asya | na hy anyayogavyavacchedenaiva viÓe«aïaæ bhavati | [kintu ayogavyavacchedenÃpi | yatra dharmiïi dha]rmasya sadbhÃva÷ saædihyate tatrà 'yogavyavacchedasya nyÃyaprÃptatvÃt | atra ca d­«ÂÃnta÷ [## | caitre hi dhanurdhara]tvaæ saædihyate kim asti nÃsti iti | tataÓ caitro dhanurddhara iti tatsadbhÃvapratipÃdikà Óruti÷ [T. 216b.] [pak«Ãntaram adhanurdharatvaæ Órotur ÃÓaÇkopasthÃpitaæ] nirÃkarotÅty ayogavyavacchedo 'tra nyÃyaprÃpta÷ | [S. 18a.] parÃbhimatavyavacchedanirÃcikÅr«ayà ''ha -- [## anyatrÃnanuv­tter] asÃdhÃraïateti sambandha÷ | atrÃpi d­«ÂÃnto ## | sÃmÃnyaÓabdo 'py ayaæ dha[nurdharaÓabda÷ sÃmarthyÃdinà prak­«Âaguïav­tti÷ | iha pÃrthe] hi dhanurddharatvaæ siddham eveti nÃyogÃÓaÇkà | [tÃd­]Óaæ tu sÃtiÓayaæ kim anyatrÃsti nÃstÅty anyayoga[ÓaÇkÃyÃæ Órotu÷ yadà pÃrtho dhanurdhara iti ucya]te tadà 'nyayogavyavacchedo nyÃyaprÃpta÷, pratipÃdyÃÓaÇkopasthÃpitayor eva pak«ayo÷ para[sparaæ virodhÃt ekanirdeÓena anyayogavyavacchedasya] nyÃyabalÃyÃtatvÃt | tad iha pak«e 'sty ayaæ dharmo na veti saæÓÅtau [pak«adharma ity ukte pak«asya dharma eva [S. 18b.] nÃdharma÷ | dharmaÓ ca ÃÓritatvÃd viÓe«aïaæ tenÃyogo vya]vacchidyate nÃnyayogas tadaæÓavyÃptyà tasya pratipÃdita[tvena d­«ÂÃnte saædehÃbhÃvÃt | ## taddharma iti] | tacchabdena pak«a÷ parÃm­Óyate na dharma÷, dharmasya dharmÃsambhavÃt | aæÓaÓ ca dharmo naikadeÓa÷, pak«a[Óabdena dharmimÃtravacanÃt | na tadaæÓa÷ tasya ca eka]deÓÃbhÃvÃd iti | __________NOTES__________ [81] anumeye 'tha tattulye sadbhÃvo nÃstitÃ'vipak«e sati | niÓcitÃ'nupalambhÃtmakÃryÃkhyÃhetuvas traya÷|| [82] sa sÃdhyo dharmo yasya sÃdhyadharmiïa÷ [83] svasÃdhyÃvinÃbhÃva- [84] kÃryaheto÷ svabhÃvahetoÓ ca tasya .......... [85] sa cÃsau dharmÅ ceti samÃsa÷ | ## iti pÃÂhÃntaram, tatra ca so 'sÃdhÃraïo dharmo yasya tasyeti vyÃkhyeyam | sa cÃsau dharmÅ ca | tasya | sÃdhyadharmiïa ity artha÷ [86] prÃk prav­ttaæ ca tat g­hÅtaæ tad vism­taæ ca tat pratibandhasÃdhakapramÃïaæ ca tasya sm­taya iti samÃsa÷ _________________________ [  8. vyÃpter vyÃpyavyÃpakobhayadharmatvam |] tasya pak«adharmasya sato vyÃpti÷ -- yo vyÃpnoti yaÓ ca vyÃpyate [tadubhayadharmatayÃ[87]pratÅte÷ | yadà vyÃpakadharmatayà vivak«yate ta]dà vyÃpakasya gamyasya[88]| tatreti [T. 217a.] sat saptamy arthapradhÃnam etat nÃdhÃrapradhÃnam, dharmÃïÃæ dharmÃdhÃratvà saæbhavÃt | {p. 18.1} tenÃyam artha÷ -- yatra dharmiïi vyÃpyam asti tatra sarvvatra bhÃva eva[89]vyÃpakasya svagato dharmo vyÃpti÷ | tata[Ó ca vyÃpakabhÃvÃpek«ayà vyÃpyasyaiva vyÃptatÃpratÅti÷] [S. 19a.] | na tv evam avadhÃryate | vyÃpakasyaiva tatra bhÃva iti | hetvabhÃvaprasaÇgÃd[90]avyÃpakasyÃpi mÆrttatvÃdes tatra bhÃvÃt | nÃpi `tatraive'[91]ti[92]*<5>*prayatnÃnantarÅyakatvÃder ahetutÃpatte÷[93]| sÃdhÃraïaÓ ca hetu÷ syÃt | nityatvasya prameye«v eva bhÃvÃt | yadà tu vyÃpyadharmatà (rmatayÃ) vivak«Ã vyÃptes tadà vyÃpyasya và gamakasya tatraiva vyÃpake gamye sati | yatra dharmiïi vyÃpako 'sti tatraiva bhÃvo, na tadabhÃve 'pi vyÃptir iti | atrÃpi vyÃpyasyaiva tatra bhÃva ity avadhÃraïaæ hetvabhÃvaprasakter[94]eva nÃÓritam, avyÃpyasyÃpi[95]tatra bhÃvÃt | nÃpi vyÃpyasya tatra bhÃva eveti sapak«aikadeÓav­tter[96]hetutvaprÃpte÷[97]| sÃdhÃraïasya [ca] hetutvaæ syÃt | prameyatvasya nitye«v avaÓyaæ bhÃvÃd iti | vyÃpyavyÃpakadharmatÃsaævarïanaæ tu vyÃpter ubhayatra [S. 19b.] tulyadharmatayaikÃkÃrà pratÅti÷ saæyogivat mà bhÆd iti pradarÓanÃrtham | tathà hi -- pÆrvatrÃyogavyavacchedenÃvadhÃraïam [T. 217b.] uttaratrÃnyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikÃkÃratà vyÃpte÷? | taduktam -- ## ## [98]etenÃcÃryeïa saæyogabalÃt gamakatve yo do«a ukta÷ -- ## #< dhÆmo vÃsarvathÃ>#[99]#< tena prÃptaædhÆmÃt prakÃÓanam ||># iti | sa iha nÃvataratÅty ÃkhyÃtaæ bhavati | tathà hi -- saæyogasya ubhayatrÃviÓe«Ãt e«a prasaÇgo na tu vyÃpte÷ | na hi yÃd­ÓÅ {p. 19.1} vyÃpakadharme vyÃpti÷ tÃd­Óy eva vyÃpyadharma iti | tathà cÃha - ## #<ÃdhÃrÃdheyavad v­ttis tasya saæyogivan na tu># || iti | [S. 20a.] tena vyÃpako vyÃpyo na bhavati vyÃpyaÓ ca [na] vyÃpaka iti | ## iti vacanÃt na saæyogipak«okto do«a÷ | nà 'py ubhayor ggamyagamakatÃprasaÇga÷, yathoktÃd hetulak«aïÃd vyÃpakasyaiva gamyatvapratÅte÷, vyÃpyasyaiva gamakatÃsampratyayÃdÅti | __________NOTES__________ [87] vyÃpyavyÃpaka- [88] bhÃva eveti sambandha÷ [89] vyÃpakasyeti [90] sarvathoccheda- [91] hetau [92] avadhÃryate [93] vyÃpakasyÃnityatvÃder aprayatnÃnantarÅye«v api vidyudÃdi«u bhÃvÃt [94] uccheda- [95] anityatvÃder vyÃpakasyety artha÷ [96] prayatnÃnantarÅyakatvÃd [97] anitye«v api vidyudÃdi«u vyÃpyasya prayatnÃnantarÅkatvasyÃbhÃvÃt [98] kÃraïena [99] sarvathà gamyagamakabhÃva÷ prÃpta÷ | agne÷ sÃmÃnyadharmavad viÓe«adharmo api tÃrïapÃrïÃdayo gamyÃ÷ syu÷ | dhÆmasyÃpi dhÆmatvapaï¬utvÃdiviÓe«adharmavad dravyatvapÃrthivatvÃdayo 'pi sÃmÃnyadharmÃ÷ gamakà bhaveyu÷ saæyogasyobhayatrÃpi tulyatvÃt _________________________ [  9. vyÃpter anvayavyatirekarÆpayos sÆcanam |] yadi tarhi ## ## ity etad dhetulak«aïaæ tata÷ pak«adharmatvaæ tadaæÓavyÃptiÓ ceti dvirÆpo hetu÷ syÃt, anyatra ca trirÆpa ukta÷ tat kathaæ na vyÃghÃta÷? ity Ãha ## tadaæÓavyÃptivacanena ## veditavya iti sambandha÷ [T. 218a.] | anvayavyatirekarÆpatvÃd vyÃpter iti bhÃva÷ | tathà hi -- ya[100]eva yenÃnvito[101]yan[102]niv­ttau ca niv­ttate sa[103]eva tena[104]vyÃpta ucyata iti tadÃtmakatvÃd vyÃpter vyÃptivacanenÃnvayavyatirekÃbhidhÃnam | tato vyÃptivacanena rÆpadvayÃbhidhÃnÃt na vyÃghÃta iti | [S. 20b.] __________NOTES__________ [100] dhÆ (dhÆma÷) [101] va (vahninÃ) [102] va (vahniæ) [103] dhÆ (dhÆma÷) [104] va (vahninÃ) _________________________ [  10 vyÃpte÷ pratyak«eïÃnumÃnena và niÓcaya÷ |] tau ca j¤ÃpakahetvadhikÃrÃt niÓcitau | ## | yasya yad ÃtmÅyaæ pramÃïaæ niÓcÃyakaæ tena | yasya ca yat niÓcÃyakaæ pramÃïaæ tad uttaratra vak«yati | #< anvayo vyatireko vÃ># iti tulyakak«atÃsÆcanÃrtho `vÃ'Óabda÷ | tena sÃdharmyavaidharmyavato÷ prayogayor ekenaiva dvitÅyagater vidhiprati«edharÆpatayà vyÃv­ttibhede 'pi paramÃrthatas tÃdÃtmyÃt nobhayopadarÓanam iti sÆcitaæ bhavati | vyatireko hi sÃdhyaniv­ttau liÇgasya niv­ttidharmakatvaæ[105]svabhÃvabhÆto dharma ity anvayarÆpatà vastuto 'sya na virudhyate | ## | kiæ? | ## {p. 20.1} ukta iti sambandha÷ | niÓcayaprasaÇgena so 'py atra pratipÃdyate, niÓcitasya gamakatvam ÃkhyÃtum | [S. 21a. and 21b.] ....................................................................... ................................................................................................................................ ......................................................... ............................................................... ............................................................................................................................................................................................ [S. 22a.] iti pradarÓanÃrtho `vÃ'Óabda÷ | ##[106]#< ca svayaæsvalak«aïÃkÃratve 'py anantarasÃmÃnyavikalpajananÃt prasiddhi÷># upacÃrato niÓcaya ucyate -- pratyak«ap­«ÂhabhÃvino vikalpasyÃnadhigatÃrthÃdhigant­tvÃbhÃvaæ darÓayituæ | tena yady api sÃmÃnyarÆpaæ liÇgam avasthÃpyate tathÃpi svalak«aïapratÅtir eva tadvyavasthÃnibandhanam iti pratyak«ata÷ pak«adharmasya sÃdhyadharmiïi prasiddhir ucyate | etac cÃnantaram eva vyaktÅkari«yate | ## niÓcaya÷ | pramÃïaphalabhedÃc[107]ca ## anumÃnena niÓcaya÷ iti Ãha | ## yathÃkramaæ ##[Tt. 356a.] ## dhÆmasÃmÃnyasya pratyak«ato niÓcaya÷ iti | __________NOTES__________ [105] na tu niv­ttimÃtraæ tuccharÆpam [106] nanu nirvikalpakena pratyak«eïa kathaæ sÃmÃnyÃtmano liÇgasya grahaïam? ity Ãha [107] bauddhamate na pramityÃtmakaæ pramÃïaphalaæ bhinnaæ ki¤cid asti | kintu bhedam abhyupagamya anumÃnena niÓcaya iti ucyate | atra hy ayaæ bhramo ........................ | paryÃya÷ _________________________ [  11. uddyotakaramataæ nirasya deÓÃdyapek«akÃryahetor gamakatvokti÷ |] yas tu manyate -- `ya÷ pradeÓo 'gnisambandhÅ so 'pratyak«o yas tu pratyak«o nabhobhagarÆpa ÃlokÃdyÃtmÃ[108]dhÆmavat tayà d­ÓyamÃno na so 'gnimÃn ata÷ kathaæ pradeÓe dhÆmasya pratyak«ata÷ prasiddhi÷ | [S. 22b.] tasmÃd dhÆma eva dharmÅ yukta÷ | sÃgnir ayaæ dhÆma÷ dhÆmatvÃt ity evaæ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷' iti -- tasyÃpi sÃgne÷ dhÆmÃvayavasyà 'pratyak«atvÃt, parid­ÓyamÃnasya corddhvabhÃgavartino 'gninà sahÃv­tte÷, kathaæ dhÆmasÃmÃnyasya sÃdhyadharmiïi pratyak«ata÷ prasiddhi÷? | dhÆmÃvayavÅ pratyak«a iti cet; na, avayavavyatirekeïa [T. 219b.] tasy[h2]ÃbhÃvÃt | lokÃdhyavasÃyatas tasyaikatve và pradeÓasyÃpi {p. 21.1} tÃvata÷ kalpitam ekatvaæ na nivÃryate | pradeÓe eva ca loko 'gniæ pratipadyate, na dhÆme | deÓakÃlÃdyapek«ayaiva[109]ca kÃryahetur ggamaka÷ | yad Ãha - ## #<Óabde vÃk­takatvasya># pratyayabhedabheditvÃdinÃnumÃneneti | __________NOTES__________ [108] [Ã] lokatam asÅ nabha÷ [109] dhÆmakÃle eva cÃgni÷ sÃdhyate na bhasmakÃle [110] na kevalaæ kÃryahetau _________________________ [  12. nirvikalpaæ kathaæ sÃmÃnyagrÃhÅti kumÃrilÃk«epasyottaram |] atra yathopavarïitaæ pratyak«ata÷ [S. 23a.] pak«adharmasya sÃdhyadharmiïi prasiddhÃv abhiprÃyam apratipadyamÃna÷kumÃrila÷-- `kathaæ pratyak«eïa(ïÃ)vikalpena sÃmÃnyÃtmano liÇgasya dhÆmÃde÷ svrÆpagra[haïa]m api tÃvad yujyate, dharmiïo và kuta eva tatsambandhagrahaïam' -- iti pratyavatasthe | tena hi ## [ÁBh 1.1.4.] ity etadbhëyam - ## ## ## #< g­hÅti÷># [ÁV pp. 87, 88] ity Ãk«ipya -- ## ## ## #< bÃlamÆkÃdivij¤Ãnasad­ÓaæÓuddhavastujam ||># #< tata÷>#[T. 220a.]#< paraæpunarvastu dharmair jÃtyÃdibhir yaya÷|># #< buddhyÃvasÅyate sÃ'pi pratyak«atvena sammatÃ||># [ÁV pp. 111, 112, 120] {p. 22.1}[h3]iti bruvatà -- `saugat[h4]ÃnÃm evÃyaæ liÇgadharmitatsambandhÃgrÃhaïalak«aïo do«o ye«Ãm avikalpakam eva pratyak«aæ, nÃsmÃkaæ savikalpam api pratyak«am icchatÃm' [S. 23b.] ity uktaæ bhavati | tatas tadupavarïitado«apratividhÃnÃyà ''ha -- ## [Tt. 356a.] ityÃdi | ayam atra samudÃyÃrtha÷ -- pratyak«aæ hi purovasthitam auttarÃdharyeïa dhÆmapradeÓÃdikaæ vidhirÆpeïa dhÆmÃdisvalak«aïaæ sakalasajÃtÅyavijÃtÅyavyÃv­ttaæ ca svasvabhÃvavyavasthite÷ sarvÃsÃmarthamÃtrÃïÃæ parasparam asaækÅrïarÆpatvÃt *<1>*tatsÃmarthyabhÃvi yathÃsthÃnam[111]anukurvat pÃÓcÃttyavidhiprati«edhavikalpadvayaæ janayati yena dhÆmaprade«Ãkhyau dharmadharmiïau tayoÓ cauttarÃdharyam `evam etat nÃnyathÃ' iti vikalpayati | yathÃnubhavam abhyÃsapÃÂavÃdipratyayÃntarasahakÃriïÃæ vikalpÃnÃm udayÃt | tato dharmadharmiïo÷ svarÆpaniÓcaya÷ sambandhaniÓcayaÓ ca pratyak«anibandhana÷ sampadyate | tathà hi -- ayam eva dhÆmapradeÓayo÷ sambandhasya niÓcayo ya÷ `ÃtrÃyam' ity adhyavasÃya÷ | sa cÃvikalpenÃpi pratyak«eïa yathoktena prakÃreïa sampÃdita eva | na cauttarÃdharyÃvasthitÃd vastudvayÃd anya [S. 24a.] eva kaÓcid ÃdhÃ[rÃdhe]yabhÃvalak«aïa÷ sambandha÷ yata÷ tasya [T. 220b.] pratyak«eïÃnanubhÆtatvÃt paÓcÃda(d) vikalpanaæ syÃt | vastubhÆtasya tasyÃnyatra ni«edhÃt | tasmÃd ayaæ tad eva tathÃvasthitam[112]arthadvayam[113]ÃÓritya kalpanÃsamÃropita eva | tena sambandha÷ sambandhÅti bhedÃntarapratik«epÃpratik«epÃbhyÃæ dharmadharmitayà vyavahÃro loke na tu pÃramÃrthika÷ | sÃmÃnyavyavahÃro 'pi vijÃtÅyavyÃv­ttÃneva bhÃvÃnÃs­(Óri)tya kalpanÃsamÃropita eva pratanyate | te«Ãm eva bhinnÃnÃm apy anubhavadvÃreïa vijÃtÅyavyÃv­ttatayà prak­tyaivaikÃkÃraparÃmarÓapratyayahetutvÃt tathà cÃha - ## ## || [PV 3.72] iti | __________NOTES__________ [111] puro 'vasthitÃrthasÃmarthyabhÃvipratyak«a- [112] auttarÃdharyÃvasthitam [113] dhÆmapradeÓalak«aïa- _________________________ {p. 23.1} tata÷ sÃmÃnyavi[kalpajananadvÃrÃ] [S.24b.] tatpratibhÃsino dhÆmÃkÃrasya vijÃtÅyavyÃv­[ttarÆpasya sÃmÃnyarÆpatayÃ] pratyak«eïaiva g­hÅtatvÃt | na hi vijÃtÅyavyÃv­ttir vyÃv­ttÃd anyaiva kÃcid yasyÃ÷ pratyak«eïÃgrahaïaæ syÃt | tasmÃd yathÃparid­«Âaæ dhÆmÃdisvalak«aïam evÃnyato vyÃv­[ttÃtmanà vi]kalpyata iti pratipattradhyavasÃyavaÓÃt sm­tir eva | dvividho vikalpa÷ pratyak«ap­«ÂhabhÃvÅ vastuta÷ punar nirvi«aya eva | tato yad Ãha -- sÃmÃnyasyÃnanubhÆta tathà -- ## anumÃnagrÃhyam eva | tatra cÃnavasthà liÇgagrÃhiïo 'py anumÃnasya tadanyaliÇgabalenotpatte÷ | tasya ca sÃmÃnyarÆpatayà [S. 25a.] tadanyÃnumÃnamÃnavi«ayatvÃt tathà tadanyasyÃpÅti kasyacid ekasyÃpi liÇgina÷ pratipatti÷ yugasahasrair api na sambhavati | kim aÇga punar ekena puru«Ãyu«keïeti | tathà cÃha - ## ## #< asÃmÃnyasya liÇgatvaæna ca kenacid i«yate |># #< na cÃnavagataæliÇgaæki¤cid asti prakÃÓakam ||># #< tasyÃpi cÃnumÃnena syÃd anyena gati÷puna÷|># ity ÃÓaÇkyÃha [S. 25b.] -- ## ityÃdi | evaæ manyate | yasyÃnumÃnam antareïa sÃmÃnyaæ na pratÅyate bhavatu tasyÃyaæ do«a÷, {p. 24.1} asmÃkaæ tu pratyak«ap­«ÂhabhÃvinà 'pi vikalpena prak­tivibhramÃt sÃmÃnyaæ pratÅyate | liÇgavikalpasya ca svalak«aïadarÓanÃÓrayatvÃt [T. 221b.] paramparayà vastupratibandhÃd avisaævÃdakatvam, maïiprabhÃyÃm iva maïibhrÃnte÷ | kÃryahetutvam api vikalpÃvabhÃsino dhÆmasÃmÃnyasya liÇgatayà 'vasthÃpyamÃnasya kÃryadarÓanÃÓrayatayà tadadhyavasÃyÃc ca | na hi dhÆmasvalak«aïasya liÇgatà 'vasthÃpayituæ yuktÃ, tasyÃsÃdhÃraïasya sapak«e v­ttyabhÃvÃt, tadaæÓavyÃptyayogÃt, sÃdhyasÃdhanasaækalpe vastudarÓanÃsambhavÃc ceti | yat tÆktam [S. 26a.] `sÃmÃnyalak«aïavi«ayam anumÃnam' iti tatra naivam avadhÃryate -- sÃmÃnyalak«aïavi«ayam anumÃnam eveti | pratyak«ap­«ÂhabhÃvino vikalpasyÃpi tadvi«ayatvÃt tadanyasya[114]ca vikalpasya | kintu sÃmÃnyalak«aïavi«ayam evÃnumÃnam ity avadhÃryate svalak«aïavi«ayatvani«edhÃrtham iti | tatra saha dhÆmena vartata iti ## | pak«adharmatÃpratipÃdanÃrtham evam uktam | vidhivikalpasya caitad eva bÅjam | taæ ## ##ti sambhandha÷ | kÅd­Óam ## arthÃntarai÷ sajÃtÅyavijÃtÅyair viviktam asaÇkÅrïaæ rÆpam asyeti vigraha÷ | sarvabhÃvÃnÃæ svasvabhÃvavyavasthite÷ svabhÃvasÃÇkaryÃbhÃvÃt | anyathà sarvasya sarvatropayogÃd atiprasaÇga÷ | [S. 26b.] anena prati«edhavikalpasya nimittam ÃkhyÃtam, sÃmÃnyotprek«ÃyÃÓ ca bÅjam | taduktam - ## [PV 3.71] iti | tathà hi -- arthÃntaravyÃv­ttiæ parasparavyÃv­ttÃnÃm api samÃnÃm utpaÓyato bhinnam e«Ãæ rÆpaæ tirodhÃyà 'bhinnaæ svabhÃvam *<3>*ÃropayantÅ kalpanotpadyate[116]| ##[h5]#<ÃdhÃraïÃtmanÃ># iti arthÃntaravyÃv­ttena svabhÃvena | na tu yathÃkumÃrilo manyate -- `arthÃntaraviveko 'bhÃvapramÃïagrÃhyo na pratyak«Ãvaseya÷' iti | na hi vastubalabhÃvinà pratyak«eïa anyathÃdarÓanasambhavo bhrÃntatÃprasaÇgÃt | #<{p. 25.1}># tenÃtmanÃ[h6]d­«Âavata÷ sata÷ puæso 'nantaraæ ##ti sambandha÷ | sm­tir eva ## | liÇgapratibhÃsi j¤Ãnaæ ## | anena pratyak«ap­«ÂhabhÃvini vikalpe yatsÃmÃnyamÃbhÃti tasya liÇgavyavasthÃm Ãha | paramÃrthata÷ kiæ vi«ayam? ## [S. 27a. %% 27 b.] ........................................................................................ .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. [  14. darÓanavidhiprati«edavikalpe«u prÃmÃïyÃprÃmÃïyavyavasthà |] __________NOTES__________ [114] sm­tyÃde÷ [115] sÃmÃnyasya [116] -yan vikalpa utpa- -- T. _________________________ [S. 28a.] [da]rÓanavidhiprati«edhavikalpÃnÃæ pramÃïÃpramÃïacintÃm Ãrabhate. ## te«u darÓanavidhiprati«edha[T. 223a.]vikalpe«u. tad Ãdyaæ yad etat -- asti hy ÃlocanÃj¤Ãnaæ prathamam#< >#[ÁV pratyak«apariccheda 112ab]iti Ãdau vikalpaprav­tter bhavam iti #<Ãdyam># ÃkhyÃtam ## svalak«aïavi«ayaæ darÓanam, tad ## pramÃïam, na vidhiprati«edhavikalpÃv api, tasyaiva pramÃïalak«aïayogÃd itarayoÓ ca tadasambhavÃt. tathà hi -- anadhigatavi«ayatvam arthakriyÃsÃdhanavi«ayatvaæ ca pramÃïalak«aïam.[117]tad darÓanasyaivÃsti. tatra #<Ãdyam># ity apÆrvÃrthavij¤Ãnatvam ÃkhyÃtam ##iti arthakriyÃsÃdhanavi«ayatvam, svalak«aïasyaivÃrthakriyÃsÃdhanatvÃt.[  15. prati«edhavikalpasyÃprÃmÃïyasthÃpanam |] __________NOTES__________ [117] prathamaviÓe«aïÃt prati«edhavikalpasyÃ'dhyavaseyÃrthakriyÃsÃdhanavi«ayatve 'pi na prÃmÃïyam | dvitÅyÃt tu dhidhivikalpasyÃnadhigatasÃmÃnyavi«ayatve 'pi na prÃmÃïyam _________________________ tatra prati«edhavikalpasya tÃvat pratyak«ag­hÅtÃrthavi«ayatayà sm­titvaæ pratipÃdayann Ãha -- ## asÃdhÃraïe ## arthÃntarair asaÇkÅrïa[S. 28b.]rÆpe ## asaÇkÅrïarÆpasÃmarthyabhÃvinà ## adhigate ##. tathà hi -- vyatiriktam api bhÃvÃæÓÃd abhÃvÃæÓam icchatà bhÃvÃæÓa÷ svabhÃvenÃsaÇkÅrïarÆpa÷ kalpanÅya÷, anyathÃ[118]sa evÃbhÃvÃæÓo na sidhyet. na ca #<{p.26.1}># svabhÃvenÃsaÇkÅrïarÆpatÃyÃm asatyÃæ p­thagbhÆtÃbhÃvÃæÓasadbhÃve 'pi sÃ[119]yuktimatÅ, svahetubalÃyÃtasya saÇkÅrïarÆpasyÃki¤citkarÃbhÃvÃæÓasambhave 'pi tyÃgÃyogÃt. na[120]ca tenaiva tadvinÃÓanam, vinÃÓahetvayogasya pratipÃdayi«yamÃïatvÃt. tena saÇkÅrïarÆpavinÃÓane ca varaæ svahetor eva svabhÃvato 'saÇkÅrïarÆpÃïÃmudayo 'stu kiæ parivrÃÇmo[T. 223b.]dakanyÃyopagamena? tasmÃt svabhÃvata eva bhÃvÃnÃæ *<3>*pararÆpavikalatvam abhÃvÃæÓa÷[121], nÃnya÷. sa ca tathÃbhÆto darÓanena g­hÅta eva. tasmiæs tathÃbhÆte [S. 29a.] d­«Âe ## padÃrtho ## vastunà ## samÃnasvabhÃvo na bhavati tadrÆpavikalasvabhÃvatvÃt ## tena tenÃtadrÆpeïÃsamÃnasvabhÃvatÃæ etad eva vyanakti | ## arthÃntarÃd ## vailak«aïyam anyarÆpam idaæ na bhavatÅti ## abhimukhayantÅ d­«Âavailak«aïye pravartamÃnatayà ## | yadi tu liÇgabalenotpadyeta vyavacchedavi«ayÃpi sm­tir[122]na syÃd iti bhÃva÷ | kiæ vi«ayÃ? ##. tacchabdena darÓanavi«ayasya vastuna÷ parÃmarÓa÷ k­ta÷. na tat atat vijÃtÅyam | atasmÃd vyÃv­tti÷ atadvyÃv­tti÷ | sà vi«ayo yasyÃ÷ sà tathà | yathÃd­«Âa evÃrthÃntarebhyo bhedo mayà 'pi kalpyata iti pratipatra(ttra)dhyavasÃyÃc caivam uktam | paramÃrthato nirvi«ayatvÃt | [S. 29b.] sà ## nÃbhÃvapramÃïaphalam[123]ity artha÷ | na hi sm­tijanakatvena pramÃïatà yuktà | kasmÃt na pramÃïam? | yathÃd­«ÂasyÃkÃro 'bhyÃsapÃÂavÃdipratyÃyÃntarasÃpek«o viÓe«as tasya grahaïÃt | na hi d­«Âam ity eva vikalpena g­hyate, darÓanÃviÓe«Ãt sarvÃkÃre«u vikalpodayaprasaÇgÃt, api tu kaÓcid evÃbhyÃsÃdipratyayÃpek«a ity ÃkÃragrahaïenÃca«Âe | *<6>*bhavatu yathÃd­«ÂÃ[T. 224a.]kÃragrahaïam[124]| pramÃïam tu kasmÃn na bhavatÅti parasya[125]taduktapramÃïalak«aïavirahaæ darÓayann Ãha -- ## {p. 27.1.} ÃlocanÃj¤ÃnodayakÃle ## asaÇkÅrïarÆpaæ d­«Âvà asÃdhÃranam arthÃntararÆpaæ na bhavatÅti ## vikalpayata÷ ## apÆrvÃrthvij¤ÃnatÃvirahÃt [S. 30a.] | apÆrvÃrthavij¤Ãnaæ ca pramÃïaæ bhavatocyata iti bhÃva÷ | &<{5}>&[ 16. vidhivikalpasyÃpy aprÃmÃïyavyavysthÃpanam |] __________NOTES__________ [118] svabhÃvena saækÅrïatve [119] asaækÅrnna(ïïa)rÆpatà [120] nÃki¤citkaro 'bhÃvÃæÓa÷ tenaiva saækÅrïarÆpatÃvinÃÓanÃt iti ced Ãha [121] pararÆpasya kalpitatvÃd abhÃvÃæÓa÷ -- T. [122] api tv anumÃnaæ syà [123] parair vastudarÓanasyaiva nÃstitÃvikalpajanakatvenÃbhÃvapramÃïatayoktvÃditthaæ vyÃkhyÃtam [124] bhavatÃpi yathÃ- -- T. [125] ÃlocanÃj¤ÃnÃd uttarasya,kumÃrilasya và _________________________ yadyuktena prakÃreïa prati«edhavikalpo na pramÃïaæ, vidhivikalpas tarhi pramÃïaæ bhavi«yati. na hi tasyÃpÆrvÃrthavij¤ÃnatvÃbhÃva÷ sambhavati | tatpratibhÃsino 'nugatasya sÃmÃnyÃkÃrasyÃsÃdhÃranarÆpÃv alambinà darÓanenÃnadhigamÃt tat kuto 'syÃprÃmÃïyam | tad uktam -- ##[ÁV pratyak«a 120] ityÃdi | tad etatkumÃrilavacanam ÃÓaÇkya vidhivikalpasyÃpi prÃmÃïyam anupa(m apa)nudann Ãha -- ## svalak«aïasya #<ÃlocanÃj¤Ãnena darÓanÃd ad­«Âasya punas tatsÃdhanasya># arthakriyÃsÃdhanasya svabhÃvasya ## | *<1>*yady api[126]tenÃnadhigataæ sÃmÃnyam adhigamyata iti varïyate, tathÃpi tad arthakriyÃsÃdhanaæ na bhavati iti tad adhigantà taimirikÃdij¤Ãnaprakhyo vidhivikalpo na pramÃïam | [S. 30b.] ## adhigame 'pi keÓÃdij¤Ãnasyeva na prÃmÃïyam | ata evÃrthakriyÃsÃmarthyavirahiïà sÃmÃnyenendriyÃïÃæ samprayogÃbhÃvÃt pratyak«atà 'py asambhavinÅ | cakÃreïa sm­titvÃc ceti pÆrvoktakÃraïasamucaya÷ | sm­titvaæ cÃsyottaratra pratipÃdayi«yate | ## #<{p.28.1}># iti vaidharmyad­«ÂÃnta÷. yathà pratyak«eïÃrthakriyÃsÃdhane pradeÓÃkhye dharmiïy adhigate 'py anadhigatasyÃgner arthakriyÃsÃdhanasyÃsÃmÃnyÃkÃreïa[128]parok«asya svalak«aïÃkÃreïa pratipattum aÓakyatvÃt pratipatti÷[129], naivaæ vidhivikalpena sÃmÃnyÃkÃreïÃnadhigatam arthakriyÃsÃdhanam adhigamyate,[130]tasyÃlocanÃj¤ÃnenaivÃdhigamÃt. [S. 31a.] tasmiæ(smin) sm­tir evÃsÃv iti na pramÃïam iti | [  17. arthakriyÃsÃdhanavi«ayaj¤Ãnasyaiva prÃmÃïyasamarthanam |] __________NOTES__________ [126] sÃmÃnyamÃtraæ và vidhivikalpena g­hyate tadviÓi«Âaæ và svalak«aïam, gatyantarÃbhÃvÃt | tatra pÆrvapak«e Ãha ## ity Ãdi [127] uttarasmin pak«e Ãha [128] -dhanasya sÃmÃ- -- T. [129] anumÃneneti Óe«a÷ [130] vastuna÷ _________________________ #< arthakriyÃsÃdhanavi«ayam eva pramÃïam>#, netarad iti kuta etat iti cet ## puru«o yasmÃt hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrthÅ ## na kÃkatÃlÅyanyÃyena kaÓcid eva, ## buddhipurvakÃrÅ ## pramÃnÃd eva sarvadà pravarta(rte)ya apramÃïÃt mà kadÃcit, vipralambhasambhavÃd, ## na vyasanitayà | tato 'yam arthakriyÃsÃdhanavi«ayam eva pramÃïam bravÅti, tasyÃrthakriyÃsÃdhane prav­ttyaÇgatvÃt | netarat, tadviparÅtatvÃt | tathà hi -- pramÃïam avisaævÃdakam apratÃrakam ucyate loke 'pi | [T. 225a.] yac cÃrthakriyÃsÃdhanam anadhigacchan na tatra pravartayati, kuta eva tat prÃpayet tat katham avisaævÃdakatayà prek«ÃpÆrvakÃrÅ pramÃïam Ãcak«Åta? | [ 18. sÃmÃnyasya vistareïÃvastutvasÃdhanam |] [S. 31b.] yady evaæ sÃmÃnyam apy arthakriyÃsÃdhanam eva tatas tadvi«ayo vidhivikalpa÷ pramÃïaæ bhavi«yatÅti ced, Ãha -- ## naiva ## tatsÃdhyatayopagatÃm abhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnalak«aïÃm anyÃæ và vyaktisÃdhyÃm ## | kÅd­Óam?, ## vyaktipratipatter ÃlocanÃj¤Ãnasaæj¤itÃyà #<Ærddhvam># uttarakalÃæ ## iti | tacchabdena svalak«aïapratipatti÷ sambadhyate | `tata÷ paraæ punar vastu' ity[131]Ãdiparair abhidhÃnÃd evaæ bravÅti darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya pratyak«apramÃïatÃæ nirÃkartum | sarvam eva tu sÃmÃnyaæ na käcid arthakriyÃm upakalpayati. #<{p.29.1}># yat tu sÃmÃnyam anumÃnavikalpagrÃhyam, tat kÃraïavyÃpakasambaddhaliÇganiÓcayadvÃrÃyÃtaæ sambaddhasambandhÃd anadhigatÃrthakriyÃsÃdhanavi«ayÃm arthakriyÃm upakalpayatÅti tadvi«ayo vikalpa÷ pramÃïam | [S. 32a.] idaæ tu naivam, adhigatatvÃd arthakriyÃsÃdhanasyÃlocanÃj¤Ãneneti | atrodÃharaïam ## pratibhÃsamÃnam iti Óe«a÷ | na sÃmÃnyaæ käcid arthakriyÃm upakalpayatÅti prak­tena sambandha÷ | nanu ca liÇgavikalpapratibhÃsi [T. 225b.] sÃmÃnyaæ prak­tam tat kim anyad udÃhriyate? | sarvasya darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya paropagatÃæ pratyak«apramÃïatÃæ tulyanyÃyatayà nirÃkartum | kÃæ punar nÅlam iti vikalpaj¤Ãne darÓanap­«ÂhabhÃvini pratibhÃsamÃnaæ sÃmÃnyam arthakriyÃæ nopakalpayati? | yadi vyaktisÃdhyÃm; tadà 'nyo 'pi padÃrtho 'nyadÅyÃm arthakriyÃæ nopakalpayatÅti tasyÃpy anarthakriyÃsÃdhanatvÃd avastutvaprasaÇga÷ | atha svasÃdhyÃm; tad asiddham, abhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnalak«aïÃyÃ÷ svasÃdhyÃyÃ÷ karaïÃd ity ÃÓaÇkyÃha -- ## [Tt. 356b.] yat tadÃlocanÃj¤Ãnenopalabdhaæ [S. 32b.] ## nÅlavyakti÷ ## | tathÃvidhaÓabdena sÃmÃnyam atrÃbhipretam, tÃd­ÓaparyÃyatvÃd asya, sÃdhÃraïarÆpasya ca tÃd­ÓatvÃt | tena tathÃvidhasÃdhyÃæ nÅlasÃmÃnyasÃdhyÃm abhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnalak«aïÃm arthakriyÃæ kartuæ ÓÅlam asya svalak«aïasyeti tat tathoktam | evaæ manyate -- yathà bhinnà api vyaktya÷ kayÃcit pratyÃsattyà tadekakÃryapratiniyamalak«aïayà tadekam abhinnaæ sÃmÃnyam upakurvanti[132], tadaparasÃmÃnyayogam antareïÃpi, anyathà 'navasthÃprasaÇgÃt, tathà 'bhinnaj¤ÃnÃbhidhÃnÃtmikÃm apy arthakriyÃæ sÃdhayi«yanti | kim apramÃïakena pramÃïabÃdhitena ca sÃmÃnyenopagatena? | [T. 226a.] tathà hi -- anumÃnÃdike j¤Ãne yathÃvidham asyÃspa«Âaæ rÆpaæ pratibhÃsate na tathÃvidhaæ vyakti«u d­ÓyamÃnÃs upalak«ayÃma÷ | ekam eva hi vyaktidarÓanakÃle spa«Âam nÅlÃdirÆpaæ vibhÃvayÃma÷ | [S. 33a.] #<{p.30.1}># tat katham ad­«Âakalpanayà ''tmÃnaæ svayam eva vipralabhe mahi? | vyaktirÆpasaæsargÃd ayogolakavahnivad avibhÃvanam[133]iti cet; na, sarvatra bhedÃbhedavyavasthÃyà abhÃvaprasaÇgÃt | asyottarasyÃnyatrÃpi sulabhatvÃt | na ca sÃmÃnyasya dve rÆpe sta÷ spa«Âam aspa«Âaæ ca, yenaikena darÓane pratibhÃseta anyenÃnumÃnÃdij¤Ãne, padÃrthadvayopagamaprasaÇgÃt, pratibhÃsabhedasyaiva sarvatra bhÃvabhedavyavasthÃnibandhanatvÃt, sÃmÃnyasyÃparasÃmÃnyaprasakter[134]ni÷sÃmÃnyasya cÃsyopagamÃt | __________NOTES__________ [131] kriyÃviÓe«aïamada÷ [132] anupak­tasya tadÃdheyatvÃbhÃvÃt [133] sÃmÃnyasya [134] dÆ«aïÃntaram Ãha _________________________ [  19. kumÃriloktadvyÃtmakabuddher nirasanam |] etenaitad api nirastam yad Ãha -- sarvavastu«u buddhiÓ ca vyÃv­ttyanugamÃtmikà | jÃyate dvyÃtmakatvena vinà sà ca na yujyate ||#< >#[ÁV Ãk­ti- 5] na cÃtrÃnyatarà bhrÃntirÆpacÃreïa ce«yate | d­¬hatvÃt[135]sarvadà buddher bhrÃntis tadbhrÃntivÃdinÃm ||#< >#[ÁV Ãk­ti- 7] __________NOTES__________ [135] abÃdhyamÃnatvÃt _________________________ [S. 33b.] iti | yato yadÅndriyabuddhim abhipretyocyate; tadÃsiddham, aspa«Âasya nÅlÃdy ÃkÃrasya spa«ÂanÅlÃdyÃbhÃsÃyÃæ tatrÃnupalak«aïÃt, spa«ÂasyÃpi ca dvitÅyasyÃnuyÃyina÷ | tadbhÃve[136]ca vyaktidvayÃntarÃlam apy Ãpnuvata÷ kathaæ [T. 226b.] tadanugama÷[137]? | vyÃptau(vyaktau) copalabhyasya sata÷ tatrÃnupalak«aïaæ kuta÷? | na hi tasya vyaktÃvyaktarÆpasambhava÷, ekatvÃt | tathà cÃha -- vyaktÃv ekatra sà vyaktà 'bhedÃt sarvatragà yadi | jÃtid­Óyeta sarvatra [sÃpi na vyaktyapek«iïÅ] ||#< >#[PV 3.154-5] iti | ekatrÃpi ca vyaktÃv upalabhyamÃnÃyÃæ sakalatrailokyavyÃpi rÆpaæ sakalasvÃÓrayavyÃpi và d­Óyeta? | na hy ekasyÃ÷ ki¤cid d­«Âam ad­«Âaæ và nÃma k«aïikatÃdivad | d­«ÂÃyÃm apy ekatraivÃÓraye darÓanÃvasÃyo na sarvatreti cet; na, vikalpena taddarÓanÃbhyupagamÃt | na hi niÓcayavi«ayÅk­taæ cÃniÓcitaæ ceti yuktam | tata÷ sarvagatarÆpadarÓane sarvÃrthÃnÃæ darÓanaprasaÇga÷ | na hi [S. 34a.] taddarÓane[138] #<{p.31.1}># tatsahacÃriïa[139]upalabhyasya tadabhinnasvabhÃvasya[140]cÃnupalambho yukta÷ | tata÷ katham indriyabuddher dvyÃtmakatÃ? | athÃnumÃnÃdibuddhim[141]; tasyÃm api svalak«aïÃpratibhÃsanÃt kuto dvyÃtmakatvam? | na hi nÃsu sÃmÃnyagrÃhiïÅ«v spa«Âo vyaktyÃkÃra iva lak«yamÃïa÷ svalak«aïapratibhÃsa÷ | tadbhÃve 'pi tÃsÃæ bhÃvÃt | ÃkÃrÃntareïa÷ ca svaj¤Ãne [']pratibhÃsanÃt anekÃkÃrÃyogÃd ekasya, atiprasaÇgÃc[142]ca | tasmÃn neyaæ bhinnÃrthagrÃhiïyabhinnà sÃmÃnyabuddhi÷ pratibhÃti svalak«aïodbhÃva satÅ | kintv anÃdivitatha[T. 227a.]vikalpÃbhyÃsavÃsanÃjanità satÅ tathà 'vabhÃsate | d­¬hatvaæ ca buddher nÃvinÃÓitvam, k«aïikatvÃbhyupagamÃt kintv abÃdhyamÃnatvam | na cÃsyÃs tat sambhavati, leÓato bÃdhakasyoktatvÃt | vistaratas tusyÃdvÃdabhaÇgÃd yathÃvasaram ihaiva tatra tatra vidhÃsyamÃnÃd bÃdhakam avadhÃryam | tasmÃd yathà vyaktya÷ sÃmÃnyÃntaram antareïa tad ekam upakurvanti tathà 'bhinnaj¤ÃnÃbhidhÃne api pravartayi«yantÅti tad eva nÅlasvalak«aïaæ sÃmÃnyasÃdhyatvopagatÃrthakriyÃkÃri |[  20. kumÃriladattasya do«asya saugatabuddyabÃdhakatvadarÓanam |] yas[143]tu -- [S. 34b.] sÃmÃnyaæ nÃnyad i«Âaæ cet tasya#<[144]># v­tter niyÃmakam | viÓe«Ãd anyad icchanti sÃmÃnyaæ tena tad dhruvam || tà hi tena vinotpannà mithyà syur vi«ayÃd ­te | na tv anyena[145]vinà v­tti÷ sÃmÃnyasyeha du«yati ||[ÁV Ãk­ti- 37, 38] #<{p.32.1}># iti mithyÃtvaprasaÇgado«a ukto nÃsautathÃgatasamayanayÃvadÃtabuddhÅn bÃdhate | sÃmÃnyabuddhÅnÃæ bÃdhakapratyayanibandhanasya mithyÃtvasyopagatatvÃt | tathà hi -- ## ## ||[ÁV Ãk­ti- 47] iti vacanÃt [T. 227b.] `vyaktisvabhÃvaæ ca sÃmÃnyam | na cÃsÃdhÃraïam vyaktyudayavinÃÓayor dhyÃ(yoÓ ca) nodayavyayayogi' ity ayuktam, viruddhadharmÃdhyÃsato bhedaprasaÇgÃd iti | Ãha ca - ## #< nÃÓe 'nÃÓaÓca kene«Âa÷>#[146]##[147]#< cÃ'nanvayo>#[148]#< na kim? ||># #< vyaktijanmanyajÃtÃ>#[149]#< >#[S. 35a.]#< cedÃgatÃnÃÓrayÃntarÃt |># #< prÃgÃsÅn na ca taddeÓe sÃtayÃsaÇgatÃkatham? ||># #< vyaktinÃÓe na cen na«ÂÃgatÃvyaktyantaraæna ca |># tarhy adhigacchan vikalpa÷ pramÃïaæ bhavi«yatÅty Ãha -- ## nÅlasvalak«aïam | ## nÅlasÃdhyÃrthakriyÃkÃriïà svabhÃvena ##ÃlocanÃpratyayena | tato ni«pÃditakriye karmaïy aviÓe«ÃdhÃyi vikalpaj¤Ãnaæ kathaæ pramÃïaæ syÃt? | atha[150]matam -- sÃmÃnyam eva tarhy adhigacchan nÅlavikalpa÷ pramÃïam astu | tac ca sÃmÃnyam arthakriyÃkÃri | yato nÅlasÃdhyam evÃrthakriyÃæ nÅlena saha sambhÆya kari«yati | vyaktisvabhÃvÃny eva hi sÃmanyÃnÅty Ãha -- [S. 35b.] ## naiva ## nÅlavyaktidarÓanottarakÃlaæ bhavanaÓÅlasya | liÇgagrahaïottarakÃlabhÃvinas tu pÆrvoktena prakÃreïa vyaktisÃdhyÃrthakriyà sÃmÃnyasya kalpitasya #<{p.33.1}># vyavasthÃpayituæ Óakyata iti bhÃva÷ | ##[151]#< vi«ayeïa># nÅlasÃmÃnyena [T. 228a.] ## ra¤janÃdikà ## | tasya vyaktisvÃbhÃvyÃyoge sati kalpitarÆpasya tadasambhavÃt | na ca nityasvabhÃvatÃmÃbibhrÃïena nÅlavikalpasya vi«ayeïa nÅlasÃdhyà 'nyà và 'rthakriyà kriyate | kramayaugapadyavirodhÃd iti manyate |[  22. mÅmÃæsakasamatapramÃïalak«aïe do«adarÓanam |] tad evaæ nÅlaæ d­«Âvà nÅlam iti j¤Ãne pratibhÃsamÃnaæ sÃmÃnyaæ na käcid arthakriyÃm upakalpayatÅti prasÃdhya anarthakriyÃkÃrivi«ayasyÃpi vikalpasya pratyak«ap­«ÂhabhÃvina÷ prÃmÃïyaprasaÇgÃd ativyÃptir iti tatrÃpÆrvÃrthavij¤Ãnam iti [S. 36a.] pramÃïalaksaïemÅmÃæsakair viÓe«aïam upÃdeyam iti darÓayann Ãha -- ## yata evam anarthakriyÃsÃdhanavi«ayatayà darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya prÃmÃïyam ayuktam, tasmÃdasmadabhimataæ pramÃïam avisaævÃdi j¤Ãnam iti pramÃïalak«aïaæ vyudasya, ##, tatrÃpÆrvÃrthavij¤Ãnaæ pramÃïam ##,etasminn apy Ãhopuru«ikayà 'nyasmin pramÃïalak«aïe kriyamÃïe ativyÃptiparihÃrÃya#< viÓe«aïÅyaæ># viÓe«aïam upÃdeyam. kathaæ viÓe«aïÅyam ## anena hi viÓe«aïenÃnumÃnavikalpasya ca prÃmÃïyaæ sidhyati, ÃlocanÃj¤Ãnap­«ÂhabhÃvinaÓ ca vikalpasya prÃmÃïyaæ vyudasyata iti sarvaæ sustham | tad evaæ vidhivikalpasyÃnarthakriyÃsÃdhanavi«ayatayà 'nadhigatasÃmÃnyÃdhigame 'pi prÃmÃïyaæ nirÃk­tya [T. 228b.] ca Óabdasamuccitaæ sm­titvaæ prati«edhavikalpena sÃdhÃraïam prÃmÃïyakÃraïaæ [S. 36b.] darÓayann Ãha -- ## ÃlocanÃj¤Ãnena ## svalak«aïÃdhigamabalabhÃvÅ ## sÃk«Ãd anutpatter darÓanasaæskÃrÃdheya(rÃvedha)vaÓÃc cÃspa«ÂanÅlasvalak«aïÃkÃrÃnukÃrÅ d­ÓyavikalpyayoÓ caikÅkaraïÃd evam ucyate | vastutas tu #<{p. 34}># na ki¤cid asÃv anukaroti | ## | kuta÷? ## na paramÃrthata÷ | kÃryamatra svalak«aïe puru«asya pravartanam, tadadhyavasÃyaÓ ca | yataÓ ca kÃryata÷ tadvi«ayatvÃt sm­tir evÃto ## darÓanabalotpanno vikalpa÷ | tathà hi -- sm­ter apy anubhÆtasvalak«aïÃæÓavi«ayÃyà na paramÃrthatas tadvi«ayatvam | svalak«aïasyendriyabuddhÃv iva sphuÂarÆpatayà sm­tÃv apratibhÃsanÃt | kintu yathoktÃt kÃryata eva | tac ca vidhivikalpe 'pi samÃnam iti katham asau sm­tir na syÃd iti | [  23. anumÃnasya vidhivikalpavailak«aïyena prÃmÃïyasamarthanam |] tatraitat syÃt -- nanv anumÃnavikalpa÷ sm­tirÆpo 'pi pramÃïam i«yate | [S. 37a.] tathà hi -- yad evÃnagnivyÃv­ttaæ vastumÃtraæ mahÃnasÃdÃv anubhÆtam ÃsÅt, tad eva pradeÓaviÓe«e dhÆmadarÓanÃt smaryate. tadvad vidhivikalpo 'pi pramÃïaæ bhavi«yatÅty ata Ãha -- ##sya ##no ##sya ## | evam manyate -- yat mahÃnasÃdÃv anagnivyÃv­ttaæ vastumÃtraæ prÃganubhÆtaæ na tat taddeÓÃdisambandhitayaivÃnumÃnavikalpena [T. 229a.] smaryate kintu yatra pradeÓe prÃgananubhÆtaæ tatsambandhitayà | tata÷ sÃdhyadharmid­«ÂÃntadharmigrÃhidarÓanadvayÃnadhigatasyÃnagnivyÃv­ttasya vasturÆpasyÃyogavyavacchedenÃdhigamÃd yuktam asya prÃmÃïyam | na tu darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya, tadviparÅtatvÃd iti | [S. 37b.] __________NOTES__________ [145]sÃmÃnyena [146] hetunà [147] vyaktir iva [148] ananuv­tti÷ [149] jÃti÷ [150] sÃÇkhyamatam ÃkuÂÂayann Ãha [151] `na ca' ity anena sambandha÷ _________________________ [  24. pramÃïavyavasthÃyÃ÷ vastvadhi«ÂhÃnatvaæ, svalak«aïasyaiva ca vastutvam |] yadi nÃmÃnadhigataæ vasturÆpaæ nÃdhigacchati, pramÃïaæ tu kasmÃn na bhavatÅti ced Ãha -- ## ityÃdi | vastvadhi«ÂhÃnatvaæ ca ## pramÃïavyÃpÃravi«ayam[152]abhipretyocyate nÃlambhanalak«aïam[153], anyathà 'numÃnasya parikalpitasÃmÃnyÃlambhanatayà vastvadhi«ÂhÃnatvÃbhÃvÃd avyÃpinÅ pramÃïavyavasthà syÃd | yadi vastvadhi«ÂhÃnà pramÃïavyavasthà kathaæ {p. 35.1} viprak­«Âavi«ayÃyÃ[154]anupalabdhe÷ prÃmÃïyam iti cet; tatrÃpi pradhÃnÃdivikalpasyaiva[155]bhÃvÃnupÃdÃnatayà sÃdhyatvÃt tasyà api vastvadhi«ÂhÃnatà 'sty evety ado«a÷ | athà vatvadhi«ÂhÃnaiva pramÃïavyvasthe 'ti kuta etad? ity Ãha -- ## sukhadu÷khalak«aïÃyÃæ yad [S. 38a.] ## Óaktaæ ## arthakriyÃrthinÃæ ## prÃptityÃgalak«aïÃyÃ÷ | yadi nÃmÃrthakriyÃyogye tadarthinÃæ prav­ttis tathÃpi kathaæ vastvadhi«ÂhÃnà pramÃïavyavasthÃ?, arthakriyÃyogyÃdhi«ÂhÃnà hi tathà sati syÃt iti cet; Ãha -- ##yÃæ yad ## eva ## | tato 'rthakriyÃyogyÃdhi«ÂhÃnatvena vastvadhi«ÂhÃnatvaæ kathaæ na syÃt iti bhÃva÷ | [T. 229b.] idaæ ca vastvÃÓrayeïa pramÃïavyavasthÃpratipÃdanam anadhigate svalak«aïa ity ukte kadÃcit paro brÆyÃt -- vastumÃtranibandhanà hi pramÃïavyavasthà na svalak«aïÃÓrayaiva | tato yady apy anadhigataæ svalak«aïaæ nÃdhigacchati tathÃpy anadhigatavasturÆpam adhigacchato vikalpasya prÃmÃïyaæ bhavi«yatÅti tadasiddhatodbhÃvanÃrtham uktam -- ##ty Ãdi | [S. 38b.] tadasiddhatodbhÃvane cÃnadhigatavasturÆpÃdhigantur eva prÃmÃïyaæ netarasyeti kuta÷? iti paryanuyoge ##ty Ãdi uktam | tathà ca vastuvi«ayam api prÃmÃïyaæ bruvatà svalak«aïavi«ayam evoktaæ bhavati, tasyaivÃrthakriyÃsÃmarthyalak«aïatvÃt, sÃmÃnyasya ca tadviparÅtatvÃt iti manyate | punar apy anubhavottarakÃlabhÃvino nÅlavikalpasya prÃmÃïyam apanetum upacayahetum Ãha -- ## yathoktÃd vikalpÃd na kevalaæ nÅlasvalak«aïÃnubhavÃd ## svalak«aïa eva ## svalak«aïÃdhyavasÃyena anyathà tatra prav­ttyayogÃt ## adhigate svalak«aïe tatsÃmarthyajanmà vikalpo na pramÃïam iti sambandha÷ | pÆrvam anadhigatavasturÆpÃnadhigater aprÃmÃïyam uktam | adhunà tv adhigatasyaivÃdhigamÃd iti [S. 39a.] {p. 36.1} vidhiprati«edharÆpatayopapattyor[156]bheda÷ | yad và ## iti yad uktaæ tad evopacayahetuvyÃjena sphutÅk­tam | __________NOTES__________ [152] pravartakatva- [153] grÃhya- [154] nÃsti pradhÃnam, upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhe÷ [155] pradhÃnavikalpo vastukÃraïo na bhavati, tadabhÃve 'pi bhÃvÃt, kharavi«ÃïÃdivikalpavat [156] yuktyo÷ _________________________ [  25. vikalpasya darÓanÃt p­thak prÃmÃïyÃbhÃva÷ |] [T. 230a.] yadi nÃma tadadhyavasÃyena vastuny eva puru«asya prav­ttis tathÃpy anadhigatasÃmÃnyagrÃhiïo 'sya darÓanÃt p­thak prÃmÃïyaæ kim iti ne«yate? iti cet; Ãha -- ## svalak«aïa eva satyÃæ ## ÃlocanÃj¤ÃnÃkhyena ## | yoga÷ aprÃptasya vi«ayasya paricchedalak«aïà prÃpti÷, k«ema÷ tadarthakriyÃnu«ÂhÃnalak«aïaæ paripÃlanam | abhinnau yogak«emÃvastheti sa tathokta÷ | tatra vikalpasya nirvikalpapratyak«eïÃbhinno yoga÷ svalak«aïÃdhyavasÃyata÷ | abhinna÷ k«ema ÃlocanÃvij¤ÃnÃd iva vikalpÃd api svalak«aïa eva prav­tte÷ | ayam asyÃbhiprÃya÷ -- yadi vikalpo nirvikalpacetasa÷ prameyÃntaravi«ayas tadà tatraiva puru«aæ pravartaya tu tatsÃdhyÃm arthakriyÃm adhigantum | naiva và pravartayet, tadvi«ayatvÃbhimatasya sÃmÃnyasyÃbhinnaj¤Ãnalak«aïÃyà evÃrthakriyÃyà upagamÃd [S. 39b.] vikalpodayÃd eva ca tatsiddhe÷ | na hi nÅlÃnubhavÃt prameyÃntaravi«ayÃ÷ pÅtÃdipratyayÃ÷ puru«aæ nÅlavastuni pravartayanti, sÃdhitÃrthakriyà và kvacid apÅti | tasmÃd ÃlocanÃj¤ÃnÃn naivÃyaæ prameyÃntaravi«aya÷ | viÓe«eïa yair evaæ vyÃkhyÃyate - ## ## [ÁV p. 118] iti[158]| tato nÅladarÓanasyaiva nirvikalpasya prÃmÃïyaæ yuktam, na tadabhinnopayogasya [T. 230b.] sm­ter iva vikalpasyÃpi darÓanÃt p­thag[159]eva | anyathà ni«phalÃæ pramÃïÃntarakalpanÃæ kurvata÷ sm­tÅcchÃdve«aprayatnÃdi pramÃïam anu«ajyata iti pramÃïÃnÃm iyattà viÓÅryeteti | __________NOTES__________ [157] atra `na' kÃrasyopari pratÃv eva `3' iti likhitaæ vartate [158] viÓe«eïa te«Ãæ mate naivÃyaæ prameyÃntaravi«aya iti saæbedha÷ [159] prÃmÃïyaæ yuktam _________________________ {p.37.1}[  26. dhÃrÃvÃhikaj¤Ãne«u yogitaditarÃpek«ayà prÃmÃïyÃprÃmÃïye |] yadaikasminn eva nÅlÃdivastuni [S. 40a.] dhÃrÃvÃhÅnÅndriyaj¤ÃnÃny utpadyante tadà pÆrveïÃbhinnayogak«ematvÃd uttare«Ãm indriyaj¤ÃnÃnÃm aprÃmÃïyaprasaÇga÷ | na caivam, ato 'nekÃnta iti pramÃïasaæplavavÃdÅ darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | etat pariharati -- ##, uttare«Ãæ prÃmÃïyaprasaÇga÷ | kuta÷? | ##[160]#< >#| tathà hi -- pratik«aïaæ vi«ayaparicchedalak«aïo yoga÷, tadarthakriyÃnu«ÂhÃnalak«aïaÓ ca k«ema÷ paripÃlanarÆpo bhidyate | tato vipak«e v­ttyabhÃvÃt na hetur anaikÃntika÷ | kadà nÃnÃyogak«ematvam? | ## | yadà k«aïaviÓe«asÃdhye 'rthe hitÃhitalak«aïe vächà prÃptiparihÃrec chà yoginÃæ paropakÃram uddiÓya bhavati kasyacit[161]katha¤cit kvacid upayogÃt tadÃ[162]| yathà darÓanamÃrgge[163]du÷khe[164]dharmaj¤Ãnak«Ãntir damÃ(r daÓÃ)nÃm[165]anuÓayÃnÃæ vÃsanÃæ[166]nirodhayati, tadviruddhÃÓayotpÃdanÃt | du÷khe dharmaj¤Ãnaæ[167]kle«aviviktatÃlak«aïÃæ nirvÃïaprÃptim utpÃdayati, [S. 40b.] anuÓayaviruddhÃÓayadÃr¬hyotpÃdanÃt | tata e«Ãæ[168]grÃhakÃïi paracittaj¤ÃnÃni[169]p­thag eva pramÃïÃni | [T. 231a.] parahitÃdhÃnadÅk«ÃvatÃæ ca samastavastuvistaravyÃpij¤ÃnÃlokÃvabhÃsitÃntarÃtmanÃæ bhagavatÃæ kaÓcid evÃrthak«aïa÷ kasyacid eva parÃrthasyÃnugrÃhako[170]vibandhako veti sarvabhÃvÃn pratik«aïaæ vÅk«amÃïÃnÃm adhyak«a cetasÃm tadvi«ayak«aïÃnÃæ bhinnÃrthakriyÃsÆpayogato nÃnÃyogak«ematvÃt | tad yadi pratiksaïaæ[171]ksaïavivekadarÓino 'dhik­tyocyate tadà bhinnopayogitayà p­thak prÃmÃïyÃt nÃnekÃnta÷ | atha sarvapadÃrthe«v ekatvà 'dhyavasÃyina÷ sÃævyavahÃrikÃn puru«Ãnabhipretyocyate tadà sakalam eva [S. 41a.] {p. 38.1} nÅlasantÃnam ekam arthaæ sthirarÆpaæ tadsÃdhyÃæ cÃrthakriyÃm ekÃtmikÃm adhyavasyantÅti prÃmÃïyam apy uttare«Ãm ani«Âam eveti kuto 'nekÃnta÷? iti darÓayann Ãha -- ## iti | tatsantÃnavarttinÃæ sarvak«aïÃnÃm ekatvenÃdhyavasitÃnÃæ vyavahart­bhir yat sÃdhÃraïaæ pratik«aïam anyÃnyakÃraïatayà vibhinnam api paramÃrthato viparyÃsÃd ekatayà 'bhinivi«Âaæ ra¤janÃdikaæ nÅlÃdikakÃryaæ tatra ## uttare«Ãæ j¤Ãnak«aïÃnÃæ ##syÃrthaprÃpaïaÓakte## | pÆrvapratyak«ak«aïavi«aya eva tebhyo 'pi prav­tter Ãdyasyaiva tatra[172]prÃmÃïyam | tathà hi -- arthakriyÃrthinÃæ tatsÃdhanaprÃpaïasamarthe j¤Ãne pramÃïavyavahÃraæ [T. 231b.] kurvatÃm aviklavadhiyÃm arthakriyÃsÃdhanabhedÃd eva prÃmÃïyabhedavyavahÃro j¤Ãne«u yukta÷ [S. 41b.] anyathà sm­tyÃder api prÃmÃïyaprasaÇga÷ katham apÃkriyeta?, Ãdriyeta và ni«phalà pramÃïavyavasthà prek«Ãvatà iti? | ke«Ãm iva sÃdhÃreïe kÃrye na sÃmarthyabheda÷? *<12>*ity Ãha[173]## ca te ##Ó ca tai÷ ##Ó ca te ##Ó ca te«v iva tadvi«ayÃïÃm iva ## sandhuk«aïÃdike vächite tadarthakriyÃsÃdhanaprÃpaïavyaktibhedÃbhÃvÃt tathà prÃmÃïyabhedo na yukto vidu«Ãæ tathà 'trÃpi | yadà tu pa¤catapas taptukÃmo bhavati tadà 'parÃparadhÆmapramitasannik­«ÂÃgnivi«ayÃïÃæ apy anumÃnÃnÃæ sÃmarthyabhedÃt prÃmÃïyam anivÃritam eva | __________NOTES__________ [160] yogij¤ÃnÃni k«aïavivartalak«akÃïÅti k­tvà na ekyogak«emÃïi, vivak«itadavadattÃde÷ prathama÷ k«aïo dharmÃyogya÷ dvitÅyas tu manÃgayogya÷ t­tÅyas tu yogya iti j¤Ãyate yoginà | tataÓ ca k«aïÃ÷ bhinnÃ÷ arthakriyà ca bhinnà [161] j¤Ãnak«aïasya [162] yogini [163] bauddhamate [164] avaj¤ÃkÃriïi mlecchÃdau saæsÃriskandhe [165] [dharmaj¤Ã] nena k«Ãnti÷ | samarthena yat sahyata ity artha÷ [166] kleÓajananaÓaktim [167] vairÃgyaj¤Ãnam [168] dharmaj¤Ãnak«ÃntyÃdicittÃnÃm [169] yogina÷ satkÃni [170] ka¤cit paracittak«aïaæ d­«Âvà bhagavÃn tasyaivÃnugrahÃya pravartate | ka¤cit tu d­«Âvà audÃsÅnyam Ãlambate | ka¤cit tv avabodhya nigrahÃya [171] pratyak«aïÃm -- T. [172] kÃrye [173] ity Ãha -- ## iti | ## ca -- T. _________________________ [  27. vikalpaprÃmÃïyanirÃsasya phalitÃrtha÷ |] tad evaæ `yathà nÅlaæ d­«Âvà nÅlam iti j¤Ãna(m)' ity udÃharaïe nÅlavikalpasya prÃmÃïyaæ nirÃk­tya prak­te yojyann Ãha -- ## nÅlasvalak«aïadarÓanottarakÃlabhÃvino nÅlavikalpasya prÃmÃïyanirÃkareïa | ## [ÁV p. 111] iti bruvatÃkumÃrilena prade[S. 42a.]ÓÃdidarÓanottarakÃlabhÃvino {p. 39.1} dharmivikalpasya, tathà sambandhapratipattikÃle 'gnisvalak«aïadarÓanasÃmarthyabhÃvino 'gnisÃmÃnyavi«ayasya sÃdhyadharmavikalpasya, dhÆmÃlocanÃj¤Ãnap­«ÂhabhÃvino dhÆmasÃmÃnyÃvabhÃsino liÇgavikalpasya, ÃdigrahaïÃd dharma[T. 232a.]dharmisambandhavikalpasya ca pramÃïap­«ÂhabhÃvino ## ## ## [ÁV p. 88] ity Ãk«epabhayÃd yad abhyupagataæ ## tat ## pratyÃkhyÃtam | pÆrvakam eva svalak«aïavi«ayaæ darÓanaæ yat pareïÃlocanÃj¤Ãnam iti vyavah­taæ tat pramÃïaæ na tu tadbalabhÃvÅ vikalpo yathoktena nyÃyeneti sthitam etat -- ## niÓcaya iti | tad evaæ pratyak«ata÷ pak«adharmaniÓcayaæ bruvatà prasaÇgena darÓanap­«ÂhabhÃvino vikalpasya prÃmÃïyanirÃkaraïÃt | ## [PV 2.123] iti pratipÃditam | [  28. anumÃnaprÃdhÃnyaj¤Ãpanam |] yady evaæ kasmÃd ## [S. 42b.] ity uktam na sÃmÃnyena `samyagj¤ÃnavyutpÃdanÃrtham' iti? | saÇkhyÃdivipratipattir apy atra tadvi«ayà nirastaiva | parok«Ãrthapratipatter anumÃna[m evÃÓra]ya÷ | kasmÃd? yata÷ pak«adharma eva tadaæÓena vyÃpta eva ca hetu÷ kÃraïaæ tasyÃ÷, nÃnya ity abhidhÃnÃt parok«Ãrthavi«ayaæ sarvaæ pramaïam anumÃne 'ntarbhÃvitam iti saÇksepata÷ saÇkhyÃvipratipatti÷ samyagj¤Ãnavi«ayà nirastà | tathÃ, vyÃpakÃæÓasya[174]gamyatvapratÅte÷ tadaæÓavyÃptivacanena sÃmÃnyavi«ayam anumÃnaæ na svalak«aïavi«ayam ity ÃkhyÃtam [T. 232b.] tasyÃsÃdhÃraïatvÃt, asÃdhÃraïasya ca vyÃpakatvÃyogÃt, vikalpÃvi«ayatvÃc ca | ## ity Ãcak«Ãïena svalak«aïavi«ayam eva pratyak«am uktam | {p. 40.1} ## [h8]ity ÃkhyÃnÃt pramÃïam eva phalam iti sÆcitam, [S. 43a.] tasyÃrthapratÅtirÆpatvÃt | tathÃ, tasya dvidhà prayoga iti vak«yamÃïatvÃt parÃrthÃnumÃnaæ kathayi«yate, tasya trirÆpaliÇgÃkhyÃnarÆpatvÃt | saÇk«epataÓ cÃnumÃnavyutpÃdanam apy abhimatam | tac ca sarvatrÃsty[175]eveti kasmÃt ## ity uktam[176]? | satyam, prÃdhÃnyÃt tu tadgrahaïam | tathà hi -- pradhÃnapuru«Ãrthopayoginas tattvasya caturÃryasatyalak«aïasyÃnumÃnata[177]eva niÓcayÃt tasya prÃdhÃnyam | tathà pratyak«e 'pi vi«aye vivÃdasambhave, nÃnumÃnÃd anyan nirïayanibandhanam ity ato 'py asya prÃdhÃnyam | pravartakatvÃc ca prÃdhÃnyam asya | tathà hi -- yadanubhÆtaphalaæ sukhadu÷khasÃdhanam, anubhÆyamÃnaphalaæ và d­ÓyamÃnaæ na tatprav­ttivi«ayo ni«pannatvÃt phalasya | tasmÃd yadanÃgataphalaæ sukhadu÷khasÃdhanaæ pratyak«am api tatrÃpy anumÃnam eva pravartakam | na hi tasyÃnÃgate sukhadu÷khe prati yogyatÃæ pratyak«aæ nirddhÃrayati, phalasya [S.43b.] parok«atvÃt | taduktam -- ## iti | tasmÃt pÆrvÃnubhÆtasukhadu÷khasÃdhana[T. 233a.]sÃdharmyÃt pratyak«avi«ayasyÃpi vastuno 'nÃgataphalayogyatÃniÓcaya÷ na pratyak«ata÷ | tathà cÃha -- ##[178]##[179]#< tathÃprasÃdhitaæ>#[180]#< nÃnumeyatÃm atipatati># iti | kathaæ tarhi dvayor api pravartakatvam? -- ##ty uktam | sukhadu÷khasÃdhanasya[181]jalÃnalÃde÷ svarÆpasya pratyak«ata÷ prasiddhe÷, phalam anÃgataæ prati yogyatÃyà anumÃnata ity ubhayor api pravartakatvam | samyagj¤ÃnapÆrvakatvaæ ca hitÃhitaprÃptiparihÃrayor uktam na tv anÃgataphalaæ prati yogyatÃyÃ÷ pratyak«ato 'niÓcayÃt | [S. 44a.] na hy arvÃgdarÓinÃæ bhÃviphalayogyatÃyÃs tato niÓcaya÷, tata÷ prÃdhÃnyÃd anumÃnagrahaïam ity alam ativistareïeti | __________NOTES__________ [174] agni- [175] pratyak«Ãdau [176] `saÇk«epeïaiva pratyak«avyutpÃdanaæ na vistarata÷' ity ÃÓaÇkyÃha [177] du÷kha-samudaya-mÃrga-nirodhÃ÷ [178] vastu [179] anyatra [180] sukhadu÷khahetutayà [181] uttaram _________________________ {p. 41.1}[  29. svabhÃvahetÃv anvayaniÓcaya÷ svapramÃïÃyatta÷ |] tatra svabhÃvakÃryÃnupalambhÃnÃæ pak«adharmaniÓcayas tulyopÃyasÃdhyatayà 'bhedenaivokta÷ anvayavyatirekaniÓcayasya tu bhinnopÃyasÃdhyatayà bhedenaiva nirddeÓa÷ kÃrya iti svabhÃvahetau tÃvad anvayaniÓcayaæ svapramÃïanibandhanaæ darÓayann Ãha -- ## na kevalaæ pak«adharmaniÓcaya ukta÷ kintv anvayaniÓayo 'pi ## ucyata iti Óe«a÷ | ##sya yad ## sattÃmÃtraæ mudgarÃdinimittÃntarÃnapek«aæ tasya ## anugamanaæ vyÃpti÷ tasya ## yà sa svabhÃvahetÃv anvayaniÓcaya÷ | kasya [T. 233b.] sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandhasiddhi÷? | ## [S. 44b.] sÃdhyaÓ cÃsau asiddhatvÃt dharmadharmisamudayaikadeÓatvÃt dharmaÓ ceti tathokta÷ | yatra yatra sÃdhanadharmasya bhÃva÷ tatra tatra sÃdhyadharmasyÃpi nimittÃntarÃnapek«o bhÃva ity etasyÃrthasya siddhi÷ svabhÃvahetÃv anvayaniÓcaya÷ | kathaæ puna÷ sÃdhyadharma÷ sÃdhanadharmabhÃvamÃtram anubadhnÃti |? ## sa sÃdhanadharmo bhÃva÷ -- svabhÃvo yasya tasya bhÃvatayà tadbhÃvatayà | yo hi sÃdhanadharma÷ sÃdhyadharmasya svabhÃva÷ sa[182]kathaæ taæ[183]nÃnubadhnÅyÃt, nÅrÆpatvaprasaÇgÃt? | __________NOTES__________ [182] sÃdhyadharma÷ [183] sÃdhanadharmam _________________________ [  30. svabhÃvahetÃvaikyepi sÃdhyasÃdhanabhÃvavyavasthà |] nanu tatsvabhÃvatve bhedÃbhÃvÃt kathaæ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷? ity Ãha -- ## paramÃrthata÷ | sÃdhyasÃdhanasaækalpakÃle[184]tu paramparayà tat tadvyÃv­ttapadÃrthanibandhanÃyÃæ kalpanÃbuddhau [S. 45a.] bhedena pratibhÃsanÃt sÃdhyasÃdhanabhÃvo na vihanyate | na hy asau[185]pÃramÃrthikaæ sÃdhyasÃdhanadharmayor ddharmiïaÓ ca k­takatvÃdau bhedam avalambhate[186], sambandhÃbhÃvena sÃdhyasÃdhanabhÃvÃyogÃt | ekÃrthasamavÃya÷ k­takatvÃnityatvÃde÷ sambandha÷ iti cet; na, tasyÃpi tato[187]'rthÃntaratve `ayam anayor asminn arthe samavÃya÷' iti {p. 42.1} sambandhÃbhÃvasya tadavasthatvÃt, sambandhÃntarakalpanÃyÃæ cÃnavasthÃprasaÇgÃt | samavÃyÃd v­ttikalpanÃyÃæ ca k­takatvÃdayo nityÃbhimate«v apy ÃtmÃdi«u varteran | ya eva hi k­takatvÃde÷ Óabde samavÃyo [T. 234a.] yadbalÃt tatraiva tad vartate sa eva nityÃbhimate«v api, tasyaikatvenopagatatvÃt ity ÃtmÃdau v­tti÷ k­takatvÃde÷ kena nivaryeta? | atha `ya evÃbhÆtvà bhavanadharmà bhÆtvà cÃbhavanadharmà 'sthirarÆpo bhÃva÷ tatraiva k­takatvÃdayo dharmà vartante' iti vyavasthÃpyate | saiva tarhy abhÆtvà bhavanasvabhÃvatà bhÆtasya cÃsthirasvabhÃvatà tadviparÅtarÆpasamÃropavyavacchedavi«ayayÃyÃ÷ kalpanÃbuddher nibandhanaæ kiæ ne«yate? | [S. 45b.] tayaiva[188]paramÃrthÃbhedavator ddharmayo÷ sÃdhyadharmiïi v­tte÷ kim antarÃlaga¬unà k­takatvÃdinà vyatirekavatÃ[189]upagatena? | tathà hi -- na sattÃmÃtreïa k­takatvÃdayo dharmÃ÷ sÃdhyadharmapratipattinibandhanam, te«Ãæ sadà sannihitatvenÃnavarataæ taddharmapratÅtiprasaÇgÃt, kintu vikalpapratibhÃsina eva | sa ca vikalpa÷ svapratibhÃsinam[190]evÃkÃraæ bahÅrÆpatayà 'dhyavasitam anusaran k­takÃnityÃdirÆpatÃæ vastuna÷ pratipadyate, paramÃrthato 'saæsparÓe 'pi tadrÆpasya[191], paramparayà tadupÃdÃnatvÃt | vyatiriktÃs tu dharmÃs tadutpattinimittamÃtratayÃ[192]parikalpyante, tad varaæ yad[193]eva tatkalpanÃnibandhanaæ[194]tad eva tathÃvidhavikalpaprasavanimittam astu, tasyÃvaÓyam[195]abhyupagamanÅyatvÃt, tadabhyupagame ca caritÃrthà vyatirekavanto dharmà ity alaæ tatkalpanayà | avaÓyaæ ca vyatiriktà 'nityatÃdvÃreïÃpi vastuna evÃnavasthÃyinam ÃtmÃnaæ pratipadyate(nte), [S. 46a.] [T. 234b.] tadanurÆpÃrthak­(kri)y[h9]ÃrthitayÃ[196]prav­tte÷, anyathÃ[197]vyatiriktà 'nityatayà nityatvÃt[198]tadavagamÃrthatvenÃyam anityasÃdhyÃrthakriyÃrthÅ[199]nityaæ ÓabdÃdikam ÃÓaÇkamÃna÷ *<3>*kim anityatÃvicÃraæ prati ÃhitÃstha÷[200]?[201]| {p. 43.1} vyatiriktÃyÃæ cÃnityatÃyÃm avagatÃyÃæ tatraiva pravartatÃm, kim iti nitye ÓabdÃtmani? | tadvÃ(ddvÃ)reïa[202]pratipatte÷ iti cet; tat kim anena vyavadhinÃ? | varam avyavahitasyaiva pratipattir astu, tenaivÃrthatvÃd iti | tadetad atipracarccyamÃnam[203]atigahanaæ sampadyata ity ÃstÃæ tÃvat | ye 'pijaiminÅyÃmanyante -- `ye«Ãm atyantavyatirekavanto dharmÃ÷ te«Ãm evÃyaænaiyÃyikÃdÅnÃæ do«a÷, asmÃkaæ tu katha¤cid bhedÃbhedavatÃæ dharmÃïÃæ tatsvabhÃvatayà nai«a do«a÷' iti; te«Ãm api vastuta÷ sÃdhanadharmarÆpatopagame sÃdhyadharmasya, katha¤cid bhedÃbhyupagame na ki¤cit [S. 46b.] phalam utpaÓyÃma÷, sÃdhyasÃdhanabhÃvasya kalpitabhedadvÃreïÃpy upapatte÷ | na caikÃtmye katha¤cid api bhedo yukta÷, ekasmÃt svabhÃvÃd abhedÃt | tato 'pi tayo÷ katha¤cid bhedÃbhedau sta eveti cet; na, anavasthÃprasaÇgÃt | tathà hi -- dharmayos tadekasvabhÃvÃd[204]api bhedavatos tena svabhÃvena katha¤cid abhedanimittam abhinno 'para÷ svabhÃvo 'bhyupagantavya÷, tathà tenà 'py apara÷ ity anantaiva [T. 235a.] bhinnÃbhinnasvabhÃvaparamparà syÃt | na ca kalpanÃbuddhÃv anantobhayarÆpasvabhÃvaparamparà pratibhÃsata iti kim iti tatkalpanayà ''tmÃnaæ vipralabhante bhavanta÷? | katha¤cit ca bhedopagamÃt kathaæ bhedapak«abhÃvinÃæ do«ÃïÃæ anavasara÷? | yaæ cÃtmÃnaæ purodhÃya `imau dharmÃu, ayaæ dharmÅ' iti vyavasthÃpyate[h10]yadi tena bhedas tadà bheda eveti kuto 'nekÃntavÃda÷? | athÃbheda÷; tadà `ayaæ sÃdhanadharma÷, ayaæ sÃdhyadharma÷, dharmÅ cÃyam' iti kathaæ pÃramÃrthikaæ t­(tri)tayaæ sidhyet? | [S. 47a.] tasmÃt tattatpararÆpavyÃv­ttisamÃÓrayÃyÃæ kalpanÃbuddhau bhedavatÃm iva dharmadharmiïÃæ pratibhÃsanÃt sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ | tanmÃtrÃnubandhas tu vastuta÷ tattatsvabhÃvatayaiva yukta÷ iti manyamÃnena ## ity uktam | __________NOTES__________ [184] -dhanavikalpa- -- T. [185] sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ [186] Órayate [187] k­takatvÃnityatvÃbhyÃm [188] [a] bhÆtvà bhavanÃdisvabhÃvatayà [189] bhinnena [190] paricchedyavastuny avidyamÃnam [191] vastu- [192] vikalpotpattinimittamÃtratayà [193] abhÆtvà bhavanÃdikam | [194] te«Ãæ k­takatvÃdÅnÃæ pratiniyate ÓabdÃdau v­ttikalpanÃyà nibandhanam [195] abhÆtvà bhavanÃdikasya [196] anityasvabhÃvÃnurÆpÃrthakriyÃrthitayà [197] svabhÃvabhÆtadharmÃnabhyupgame [198] ÓabdÃde÷ [199] nityaÓabdÃdyavagamÃrtthitve[na] [200] Ãhità Ãsthà yena | k­tayatna ity artha÷ [201] kiæ anityatÃvyÃpÃraæ prati ahitaæ karoti? -- T. [202] anityatÃdvÃreïa [203] prapa¤cyamÃ- -- T. [204] na kevalaæ dharmiïa÷ _________________________ {p. 44.1}[  31. bÃdhakapramÃïÃd eva svabhÃvahetau sÃdhyasÃdhanatÃdÃtmyam |] kà punar asau vastutas tadbhÃvatà yayà hetubhÆtayà sÃdhyadharmasya sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandha÷ sidhyati? ity Ãha -- ## vastutas tadbhÃvatà ##sya ## vipak«a÷ tatra, ## yad ## tadviparÅtadharmapratyavasthÃpakam[205], yena[206]bÃdhyamÃno hetus tatra na pravartate, viruddhayor ekatra sahabhÃvÃsambhavÃt, tasya yà ## prav­tti÷ ## tatsÃdhyatvÃc ca vastutas tadbhÃvatÃyÃ÷ sà bÃdhakapramÃïav­ttir uktà | tasyÃæ hi satyÃæ [T. 235b.] vipak«Ã niv­tto hetu÷ sÃdhyadharmavaty eva dharmiïi vartata iti sÃdhyadharmasyÃnarthÃntarasya sÃdhanadharmasvabhÃvatà sidhyati | ## vastutas tadbhÃvatayà sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandha÷ sÃdhyadharmasya sidhyatÅti [S. 47b.] ## `yatra yatra sÃdhanadharmas tatra sÃdhyadharma÷' ity evaæ rÆpo jÃyate | atrodÃharaïaæ ##| avadhÃrena vyÃptim Ãha | sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandhanasya caitadrÆpam ÃkhyÃtaæ, nimittÃntaram antareïa sat ity eva k­tvà k«aïikam ity upadarÓanÃt | sa ca vastutas tadbhÃvatayà sidhyatÅti tatsiddhyupÃyaæ bÃdhakapramÃïav­ttiæ darÓayati -- ## k«aïikaviparyaye sati ## arthasya -- kÃryasya kriyà -- ni«pattis tasyà virodhÃt ## sà 'rthakriyà lak«aïaæ yasya ## arthakriyÃsÃmarthyÃtmana÷, tat tathoktam | arthakriyà hi tatsÃmarthyarÆpaæ vastutvaæ lak«yate | ## evaæ vidhaæ vastutvaæ ## nivartate, tadviparyayarÆpasyÃsattvasyà ''kar«aïÃt | etac ca bÃdhakaæ pramÃïaæ vyÃpakÃnupalabdhirÆpam uttaratrÃvasaraprÃptaæ svayam eva vak«yati | tadanayà bÃdhakapramÃïav­ttayà sÃdhyadharmasya [S. 48a.] vastuta÷ sÃdhanadharmasvabhÃvatà sidhyati | tayà ca vastutas tadbhÃvatayà sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnubandha iti | __________NOTES__________ [205] satvÃ(ttvÃ)khyahetuviparÅtÃsatva(ttva)- [206] yena sÃdhya- -- T. _________________________ {p. 45.1}[  32. kÃryahetÃv anvayaniÓcayanirÆpaïam |] evaæ svabhÃvahetau [T. 236a] viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà tÃdÃtmyasiddhito 'nvayaniÓcayaæ pratipÃdya kÃryahetau pratipÃdayann Ãha -- ## anvayaniÓcaya÷ iti prak­tam | ka÷ punar asau kÃryakÃraïayor bhÃva÷? | &<{1}>&##&<{2}>&##ca | tasya yà ## pratÅti÷ sà kÃryahetÃv anvayaniÓcaya÷ | yathà ca kÃryakÃraïabhÃvasiddhir bhavati tathopadarÓayann Ãha -- ## ityÃdi | yathÃÓabda upadarÓanÃrtha÷[207]| ## dhÆmÃdikam ## agne÷ ## sati ## iti sambandha÷ | anena kÃryakÃraïabhÃvasiddhau pratyak«avyÃpÃram Ãha | na ca kevalaæ pratyak«aæ kÃryakÃraïabhÃvam asandigdhaæ sÃdhayati, kintu prÃkprav­ttÃnupalambhasahÃyam iti [S. 48b.] darÓÃyitum Ãha -- ## iti | yadi tad dhÆmÃdikam upalabdhilak«aïaprÃptaæ satsv anyai(nye)«Æpalambhapratyaye«u d­ÓyÃtmakaæ sat nopalabdhaæ bhavati agnyÃdisÃmagrÅsannidhÃnÃt prÃk tÃdÃtmyÃdi(tadagnyÃdi)sÃmagryÃm upalabhyamÃnÃyÃm upalabhyamÃnaæ tatkÃryaæ sidhyati | na tÆpalambhapratyayÃntarvaikalyÃd anupajÃtopalabdhiyogyarÆpaæ sat, taddeÓasannihitam apy anupalabdhilak«aïaprÃptatayÃgnyÃdisÃmagrÅ sannidhÃnÃt prÃganupalabdham iti | upalabdhilak«aïaprÃptasya cÃnupalambhenÃgnyÃdisÃmagrÅ sannidhÃnÃt prÃganyatà Ãgamanaæ, taddeÓakÃlasaænnihitÃt kaÂakuÂyÃ[T. 236b.]der utpatti÷, taddeÓe cà 'sannidhÃnam iti, tritayam apÃkriyate | etÃvadbhiÓ ca prakÃrair atatkÃryatà bhavantÅ bhavet | tato 'nupalambhenà 'tatkÃryatÃÓaÇkÃnirÃsÃd tadbhÃve bhÃvagrÃhipratyak«anibandhana÷ kÃryakÃraïabhÃvo 'sandigdha÷ [S. 49a.] sidhyati | na cÃgnÅndhanÃdibhÃve niyatasannidher ad­ÓyÃtmana÷ kutaÓcit dhÆmasya bhÃva÷ syÃt ity ÃÓaÇkanÅyam | agnÅndhanÃdibhedÃnuvidhÃnÃd dhÆmasya | candanÃgurukarpÆrakeÓorïÃdÅndhanabhede tadanurÆpabhedasyÃsya darÓanÃd alpamahadindhanavikÃrakÃriïaÓcÃgnes tadanurÆpasya[208]| na cÃgnÅndhanÃdisannidhÃv ad­ÓyÃtmano niyatasannidhÃnatà yuktÃ, {p. 46.1} pratibandhÃbhÃvÃt | pratibandhe và tatkÃryatÃ[209]tatkÃraïatà và syÃt | tatkÃryatve, nÃgnÅndhanasamparkkÃnantaraæ dhÆmajanma syÃt, tadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnÃd eva cÃsyÃpi tatkÃryatvam | tac ca dhÆme 'pi samÃnam | nÃpÅndhanÃdikÃraïatvam ad­ÓyÃtmana÷, indhanÃde÷ svahetor eva v­k«Ãder bhÃvadarÓanÃt | tatrÃpi tathÃbhÃvakalpanÃyÃæ[210]tad evottaraæ vÃcyam | punaÓ codye sa eva parihÃro 'navasthà ca | etenaikasÃmagryadhÅnatà 'pi pratyuktà | tadanvayavyatirekÃnuvidhÃnÃd eva ca dhÆmasya tat[211]kÃraïaæ kalpeta | tac cÃgnyÃdÃv api tulyam | tad api tatra kÃraïam astu iti cet; na, agnyÃdibhÃve 'vaÓyam bhÃvino 'nyasyÃpi kÃraïatvakalpanÃyÃæ nimittÃbhÃvÃt, kÃryavyatirekanibandhanatvÃt [S. 49b.] kÃraïabhÃvakalpanÃyÃ÷ | tathà agnÅndhanÃ[T. 237a.]der evÃnyatarÃbhÃve abhavata÷[212][h11]| bhavatu và 'nyasyÃpi tadbhÃve niyatasannidhe÷ kÃraïatà | na tu tÃvatÃgnyÃde÷ kÃraïatvahÃni÷, yato dhÆmadarÓanÃt tanniÓcayena prav­ttau tadvisaævÃda÷ syÃt | na hi sarvasattvakarmÃdhipatyajanitatve 'pi jagadvaicitryasya d­«ÂakÃraïahÃnitas tatkÃryadarÓanÃd và prav­ttÃnÃæ atatprÃptir ity alam atiprasaÇgena | kiæ rÆpa÷ punar asau kÃryakÃraïabhÃvo 'nupalambhasahÃya pratyak«anibandhana ity Ãha -- ## iti | ya[213]eva hi *<7>*kÃraïÃbhimatasya[214]bhÃve[215]bhÃva eva | kÃryatvenÃbhimatasya[216]bhÃva÷ | ## kÃraïatvÃbhimatasyà 'bhÃve ##[217]#< eva >#kÃryatvenÃbhimatasyÃbhÃvaÓ ca | sa eva kÃryakÃraïabhÃvo nÃnya÷ | sa hi tÃbhyÃm anyo bhavan svabhÃvato 'pratipannakÃryakÃraïarÆpayor và bhaved, yadvà svabhÃvenaiva kÃryakÃraïÃtmano÷ | yadyÃdya÷ pak«a÷ tadà sarvatraivÃkÃryaka(kÃ)raïabhÆte 'pi vastuni [S. 50a.] bhavet tanniyamakÃraïÃbhÃvÃt | tata÷ sarvaæ sarvasya kÃryaæ syÃt | {p. 47.1} svabhÃvena cÃtadrÆpasyÃnyayoge 'pi na tadrÆpatà | na hi bhÃvÃ÷ pratiniyatarÆpatyagenÃnyayoge 'pi rÆpÃntaramÃbhajante, yato nÃnyayogas te«Ãæ pÆrvarÆpaæ nÃÓayati vinÃÓahetvayogÃd vak«yamÃïakÃt | nà 'py apÆrvam utpÃdayati tasya tato 'rthÃntaratvaprasaÇgÃt | na hi te«u ni«panne«v ani«panno bhinnahetuko và tatsvabhÃvo yukta÷ | ayaæ hi bhedo [T. 237b.] bhedahetur và viruddhadharmÃdhyÃsa÷ kÃraïa bhedaÓ ca | tataÓ cet na bheda÷, anyanimittÃbhÃvÃt ekaæ dravyaæ viÓvaæ syÃt ityÃdi prasajyeta | pratibhÃsabhedo 'pi hi itaretarÃbhÃvarÆpatayà viruddhadharmÃdhyÃsatÃæ nÃtikrÃmati | tataÓ ca pÆrvake vastunÅ [S. 50b.] tadavasthe eveti na tayor anyayoge 'pi kÃryakÃraïarÆpatÃpatti÷ | atha dvitÅya÷ pak«a÷, tadà svabhÃvata eva tayo÷ kÃryakÃraïarÆpatvÃd anyas tadbhÃva÷ kathaæ na vaiyarthyam anubhavet? | kÃryakÃraïabuddhÅ api tadbhÃvabhÃvitvamÃtranibandhane nÃrthÃntaranimitte, tasyopapalabdhilak«aïaprÃptasya[218]kÃryakÃraïarÆpavivekinà rÆpÃntareïÃpratibhÃsanÃt | tathÃvidhÃsyÃpi[219]grahaïakalpanÃyÃm atiprasaÇga÷ | anupalabdhilak«aïaprÃptatÃyÃæ[220]kathaæ kÃryakÃraïabhÃvabuddhÅ tannibandhane? | na hi tad arthÃntaraæ svasattÃmÃtreïa tadbuddhÅ pravartayati | sadà sannihitatvenÃsya tayo÷ sarvadodayaprasaÇgÃt | na ca viÓe«aïam ag­hÅtaæ [S. 51a.] viÓe«ye svaviÓi«Âapratyayanibandhanam ity ayuktà 'syÃnupalabdhilak«aïaprÃptatà | na ca d­«ÂasyÃpy anupalak«aïaæ yuktam, kÃryakÃraïabuddhyos tannibandhanatopagamÃt | na hi yannimitto yo 'nyatrÃtadbuddhibhÃji tadvyavasÃya÷ sa tadanupalak«aïe[221]yukta÷ | devadatte*<2>* daï¬ivyavasÃyavad daï¬Ãnupalak«aïe | na cÃrthÃntarasya kÃryakÃraïÃbhyÃæ sambandho ghaÂate, sambandhÃntarakalpanÃyÃm anavasthÃ[T. 238a.]prasakte÷ | kÃryakÃraïabhÃvÃbhyupagame kÃryakÃraïÃbhyÃm asahabhÃvità sadbhÃvasya | tataÓ ca kÃryakÃraïakÃle tasyÃsannidhÃnÃt kathaæ {p. 48.1} kÃryakÃraïabuddhihetutÃ? | niruddhayor adhyÃh­tya[222]tatpratyayakalpanÃyÃæ[223]ca kalpitavi«aya eva kÃryakÃraïatÃdhyavasÃya÷ syÃt na vastuvi«aya÷ | sa ca viÓi«ÂabhÃvÃbhÃvanibandhano 'bhyupagata eveti kim arthÃntarakalpanayÃ? | kalpitavi«ayatve tadvyavasÃyasya[224], tasyÃ[225]vaiyarthyÃt kÃryakÃraïayoÓ cÃyaugapadyÃt | na hi [S. 51b.] tÃbhyÃm asau janyate, pratyekajanyaÓ ca kathaæ kÃryakÃraïabhÃva÷? | yadà ca kÃraïena janyate tadà kiæ svakÃryasahito janyate, atha kevala÷? | kevalo 'pi kiæ svakÃryÃt prÃg, atha paÓcÃt? | yadi svakÃryasahitas tadu(do)bhayor anyata eva bhÃvÃt parasparam asambandha iti kÃryasambandhità 'sya hÅyeta | atha kevala÷ svakÃryÃt prÃk; tadà k«aïikatayà kÃraïasya tam[226]eva janayitvà dhvaæsÃt kathaæ svakÃryakriyÃ? | tasyÃæ cÃsatyÃæ kathaæ tadapek«am[227]asya kÃraïatvam? | tasmiæÓ cÃsati katham akÃraïena kÃryakÃraïasambandho janyate? | atha svakÃryaæ k­tvà paÓcÃj janyeta tadà 'pi svakÃryakÃle eva vina«ÂatvÃd asatastaduttarakÃlabhÃvikÃryakÃraïabhÃvajananaæ kuta÷? | tadbhÃvaÓ[228]ca sambandha ucyate | [S. 52a. %% S. 52b.] .............................................................................................. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................ [S. 53a.] janyatÃyÃæ và yadi samagrÃ÷ svarÆpata eva tÃæ janayanti kÃrye ka e«Ãæ ÓaktivyÃghÃta÷? yato 'nyatra[229]kalpyate | tatrÃpy aparasÃmagrÅ yogÃpek«ÃyÃæ cÃnavasthÃprasaÇga÷ | tata÷ samagrà [T. 239a.] eva janakÃ÷ | te«Ãæ ca kÃraïatvam ekaikÃpÃye kÃryavyatirekata÷ samunnÅyata ity Ãha -- ## tatsÃmagryantarggate«u ## janake«u {p. 49.1} pratyekaæ te«Ãæ vya¤janakatvÃd[230]## janakatvena nirddhÃryamÃïatayà vivak«itasyÃbhÃve ## ity anenÃnupalambhasya vi«aya ukta÷ | pratyak«av­ttis tu pÆrvoktaivà 'nupalambharahità tadbhÃve bhÃvagrÃhiïÅ saæbandhyate | tathà cÃyam api tadbhÃve bhÃva÷ tadabhÃve 'bhÃvaÓ ca kÃryakÃraïabhÃva÷ kiæ sÃdhana÷? ity Ãha -- ## pratyak«apÆrvako 'nupalambha÷ tadviviktÃnyapadÃrthagrÃhipratyak«Ãtmaka÷ sÃdhanam asyeti ## | yas tv anupalambhasÃpek«eïa [S. 53b.] pratyak«eïa sÃdhyata iti prÃgukta÷ so 'nupalambhapÆrvakaæ pratyak«aæ sÃdhanam asyeti anupalambhapratyak«asÃdhana iti vaktavya÷ | ## kÃryakÃraïabhÃvasyÃnvayavyatirekÃtmana÷ ## niÓcayo ## pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryahetÃv anvayaniÓcaya iti sambadhyate | nanu cÃnvayaniÓcayo nÃma kÃryaheto÷ sarvatra kÃryasya bhavata÷ svakÃraïasattayà 'nugamanam *<1>*ity evam avasÃya÷ tat[231]kathaæ kÃryakÃraïabhÃvasiddhir evà 'sÃv[232]ucyate? ity ÃÓaÇkya kÃrya[T.239b.]kÃraïabhÃvasiddhinibandhanatvÃd anvayaniÓcayasya kÃraïe kÃryopacÃrÃd ananyopÃyasÃdhyatÃæ darÓayitum, darÓanamÃtranibandhanaæ ye tam icchanti tanmatani«edhÃrtham asÃv evam ukta iti darÓayann Ãha -- ## kÃryakÃraïabhÃve saty eva ## yasmÃt ## sÃdhyÃd vyatiriktasya, yas tv avyatirikta÷ [S. 54a.] tasya viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà tÃdÃtmyaniÓcayÃd evÃnvayaniÓcaya iti pÆrvam uktam evety arthÃntaragrahaïam | tasyÃrthÃntarasya ## | katham? | `yatra nÃma kvacid dhÆma÷ tatrÃvaÓyam agni÷' iti niyamena `agne÷ tatra bhÃva÷' ity evaæ rÆpo 'nvayaniÓcaya÷ | yas tv akÃryakÃraïabhÃve 'pi rasasyÃrthÃntarasya rÆpeïÃnvayaniÓcaya÷ sa ekasÃmagryadhÅnatayà tasya[233]svakÃraïavyabhicÃradvÃraka evety ado«a÷ | {p. 50.1} atha yadi nÃma kÃryam agner dhÆmas tathÃpi kim iti yatrÃsau tatrÃvaÓyam agnir bhavati yata÷ kÃryakÃraïabhÃvasiddhinibandhano 'nvayaniÓcaya ucyata ity Ãha -- ## sattÃyÃm eva ## yasmÃt ## sattà dhÆmasya ## | tasmÃt kÃryakÃraïabhÃve saty eva yathokto 'nvayaniÓcaya iti | yadi hi yatra dhÆmas tatrÃvaÓyam agnir na syÃt tadà 'gnim antareïÃpy asya bhÃvÃd agnibhÃva [S. 54b.] eva bhÃvalak«aïaæ kÃryatvaæ hÅyeta | __________NOTES__________ [207] upalak«aïÃrtha÷ -- T. [208] alpamahadindhanarÆpasya [209] te«Ãm agnyÃdÅnÃæ tadad­ÓyÃtmakaæ vastu kÃryam [210] v­k«Ãdibhyo 'pÅndhanÃdyutpattikathane 'd­ÓyÃtmana eva kasyacit kÃraïatvakalpanÃyÃm [211] ad­Óyaæ [212] dhÆmasya [213] avadhÃraïagarbbham idaæ vÃkyam iti tathaiva vyÃkhyÃti [214] vahne÷ [215] na punarakÃraïÃbhimatasya bhÃve [216] dhÆma- [217] na punarakÃraïÃbhimatasyÃbhÃve [218] tasyopalabdhilak«aïaprÃptatvaæ syÃt tadviparyayo và | tatrÃdye Ãha [219] rÆpÃntareïÃpratibhÃsamÃnasya [220] dvitÅye Ãha [221] yukta÷ daï¬ena daï¬ivyavasÃyÃbhÃve deva- -- T. [222] -yor Ãropya -- T. [223] kÃryakÃraïabuddhihetutvakalpanÃyÃm [224] kÃryakÃraïabhÃva- [225] arthÃntarakalpanÃyÃ÷ [226] sambandhaæ [227] kÃrya- [228] kÃryakÃraïa- [229] sÃmagryÃm [230] vya¤jaka- -- T. [231] ity evaæ sÃdhanÃvasara÷ tat -- T. [232] anvayaniÓcaya÷ [233] rasya (rasasya) _________________________ [  33. anupalabdhÃv anvayaniÓcayopÃyakathanam |] idÃnÅm anupalabdhÃv anvayaniÓcayam Ãha -- ## [T. 240a.] na kevalaæ svabhÃvakÃryaheto(tvo)r anvayaniÓcaya ukta÷ kintv anupalabdhÃv apy anvayaniÓcaya ucyate | kiæ rÆpo 'sau? ity Ãha -- ## sÃdhyadharmasya yogyatÃyÃÓ ca sÃdhyatvÃt tadyogyatà 'sadvyavahÃro 'bhipreta÷, tasya, upalabdhilak«aïaprÃptasya yà ## tadanyopalabdhirÆpà ta## nimittÃntarÃnapek«aïÅ, yà ## prav­ttir asadvyavahÃrasya tasyÃ÷ ## siddhi÷ anupalabdhÃv anvayaniÓcaya÷ | kuta÷ punar asadvyahÃrasya tanmÃtre v­ttir bhavati? ity Ãha -- ## iti | yadà hy asadvyavahÃrasya yathoktÃnupalabdhivyatiriktaæ buddhivyapadeÓÃrthakriyÃvirahÃdikaæ nimittaæ na bhavatÅti [S. 55a.] sÃdhyate tadà yathoktÃnupalabdhimÃtre 'sya v­tti÷ siddhà bhavati | tathÃ(tayÃ)[234]cÃnupalabdhÃv anvayaniÓcaya÷ | anyathà hi nimittÃntarÃpek«ÃÓaÇkÃyÃæ satyÃm api yathoktÃnupalabdhau nÃvaÓyam asadvyavahÃrasya bhÃva iti kuto 'nvayaniÓcaya÷ syÃt? | nimittÃntarÃbhÃvas tu vistaratovÃdanyÃya ukta iti tata evÃvadhÃrya÷ | athavà sadvyavahÃrasya yannimittam upalabdhilak«aïaprÃptasya sattvam tad asadvyavahÃranimittÃd anyatvÃt nimittÃntaraæ tatrÃnupalabdher abhÃva upadarÓyate yena pramÃïena tad evam uktam, tena, sati vastuni tasyà [T. 240b.] asambhavaniÓcayÃd anupalabdhÃv anvayaniÓcaya÷ | tac ca tadvyatirekacintÃyÃæ darÓayi«yÃma÷ | {p. 51.1} tad evaæ trayÃïÃm api hetÆnÃæ tathÃsvaæ pramÃïenÃnvayaviniÓcaya ukta÷ | svabhÃvahetau viparyaye bÃdhakapramÃïav­ttyà tÃdÃtmyasiddhinibandhanatvÃt, kÃryahetau pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryakÃraïabhÃvasiddhinimittatvÃt, [S. 55b.] anupalabdhau nimittÃntarÃbhÃvaprasÃdhakamÃïatastadabhÃvasiddhihetutvÃc ceti | __________NOTES__________ [234] tadà ca -- T. _________________________ [  34. kÃryasvabhÃvayor vyatirekaniÓcayopÃyakathanam |] samprati trayÃïÃm api hetÆnÃæ svasvapramÃïanibandhanaæ vyatirekaniÓcayaæ pratipÃdayitukÃma Ãha -- ## na kevalam anvayaniÓcayo yathÃsvaæ pramÃïanibandhanas tayor ukta÷ api tu ##r yathÃsvaæ pramÃïanimitta ucyate | ka÷ punar asau? ## | yÃv atadÃtmaka[tadÃtmakau hetÆ kÃraïavyÃpakarÆpasÃdhyasya sÃdhakau] sÃdhyÃbhÃve cÃbhÃvasiddhis tayo÷ | kena pramÃïena? | ## | kÃryahetau kÃraïÃnupalabdhyà sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvaniÓcaya÷ | svabhÃvahetau vyÃpakÃnupalabdhyà | kadà punas te 'nupalabdhÅ sÃdhike tasya bhavata÷? | ## pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kÃryakÃraïabhÃvasiddhau satyÃæ kÃraïÃnupalabdhi÷ kÃryahetau sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasya sÃdhikÃ, viparyaye ca bÃdhakapramÃïav­ttyà tadbhÃvatÃsiddhito | vyÃpyavyÃpakabhÃvasiddhau satyÃæ [S. 56a.] [T. 241a.] vyÃpakÃnupalabdhi÷ svabhÃvahetau sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasya sÃdhiketi | tad evaæ bruvatà ubhayatra tÃdÃtmyatadutpattilak«aïapratibandhaniÓcayÃd eva dvayor apy anvayavyatirekayo÷ niÓcaya iti uktaæ bhavati | ata evÃnyatra -- ## [PV 3.30] ityÃdi uktam | kÅd­ÓÅbhyÃæ? ## d­Óyo vi«ayo yayos te tathokte | yadi kÃraïavyÃpakÃv upalabdhilak«aïaprÃptau bhavatas tadà tadanupalabdhÅ sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvaæ sÃdhyata iti yÃvat | kadà punas tayo÷ d­Óyavi«ayatÃviÓe«aïam apek«yate? ity Ãha -- ## uddi«Âa÷ -- kathito vi«aya÷ -- ÃdhÃro vaidharmyad­«ÂÃntalak«aïo yasya sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasya tasyopadarÓane kriyamÃïe | {p. 52.1} tatrÃpi kasmÃd d­Óyavi«ayatà 'pek«yate? iti cet Ãha -- ## ityÃdi | ## yadi d­Óyavi«ayatÃviÓe«aïam anupalabdhyor nÃpek«yate | yadà 'nupalabdhilak«aïaprÃptaæ [S. 56b.] vi«ayaæ vaidharmyad­«ÂÃntarÆpam upÃdatte tadà 'nupalabdhilak«aïaprÃptau tatra kÃraïavyÃpakÃv api bhavata iti ## kÃraïasya vyÃpakasya và ## viprak­«Âe vi«aye sumervÃdau ## kathamÃbhyÃæ sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvasiddhi÷ syÃt, kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyor evÃsiddhatvÃt ity abhiprÃya÷ | athÃnuddi«Âavi«ayasyÃpy abhÃvasyopadarÓane 'nupalabdhyor daÓyavi«ayatÃviÓe«aïaæ kim iti nÃpek«yate? ity Ãha -- ## [T. 241b.] anuddi«Âo vi«aya÷ -- vaidharmyad­«ÂÃntarÆpo yasmin sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvakhyÃpane tat ## satyÃæ d­Óyavi«ayatÃviÓe«aïam antareïÃpi yasmÃt ##tasmÃt ## anuddi«Âavi«aye ## anupalabdhyor ## aÇgÅkriyate | [S. 57a.] tathà hi -- aÓe«apadÃrthaparigraheïa sÃmÃnyenÃpi bruvato yo yatra pratibaddhasvabhÃva÷ tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ sa tadabhÃve 'vaÓyam eva na bhavatÅti ni÷svabhÃvatvà 'hetukatvaprasaÇgÃt | taduktam - #< svabhÃve 'py avinÃbhÃvo bhÃvamÃtrÃnurodhini |># #< tadabhÃve svayaæbhÃvasyÃbhÃva÷syÃd abhedata÷||># [PV 3.38] tathà -- #< kÃryaædhÆmo hutabhuja÷kÃryadharmÃnuv­ttita÷|># #< sa bhavaæs tadabhÃve 'pi hetumattÃævilaÇghayet ||># [PV 3.33] iti | tatas tatra d­Óyavi«ayatÃ'pek«yamÃïÃnupakÃrikaiveti na tayà ki¤cid iti bhÃva÷ | ## ity anena ye pratibandhaæ hetor na varïayanti kintv adarÓanamÃtrÃd eva vyatirekam Ãhus te«Ãæ tadasambhavaæ ca darÓayati | tathà hi -- asati pratibandhe yadi sarve sÃdhyavirahiïo 'rthà d­Óyà bhavanti tadà te«v anupalabdhasya sÃdhanasyÃbhÃva÷ Ói«yet(ta) | tad ÃhakumÃrilo 'pi -- {p. 53.1} #< gatvÃgatvÃtu tÃn deÓÃn yady artho nopalabhyate |># ## [ÁVarthÃ- 38] iti | deÓÃdiviprakar«itayÃ[235]tv ad­Óyatve saty api tatra[236][S. 57b.] hetÃv anupalambhamÃtrasya sambhavÃt sandigdho 'sÃv 'Óe«e sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃvalak«aïo vyatireka÷ tathÃvidhasyaiva[237]yatra yatra sÃdhyÃbhÃva÷ [T. 242a.] tatra tatra sÃdhanÃbhÃva iti vÅpsÃpadÃbhyÃm abhidhÃnÃt | anvayaniÓcayo[238]'pi prÃk pratibandhanibandhana eva varïita÷ tatas tenÃpi[239]pare«Ãæ darÓananibandhanÃm[240]anvayasiddhim icchatÃm abhÃvo 'syÃpi[241]kathita eva, sarvÃrthÃnÃæ hetumatÃæ sÃdhyadharmavattayà dra«Âum aÓakyatvÃd anumÃt­bhi÷ | aÓe«adeÓÃdivi«ayasya ca sÃdhyÃnugamasya yatra yatra hetu÷ tatra tatra sÃdhyam iti vÅpsayà pratipÃdanÃt | na ca katipayadeÓÃdau sÃdhanadharmasya sÃdhyadharmeïa sahabhÃvasya bhÆyo darÓane 'pi vyÃpti÷ sidhyati, asati pratibandhe kvacid bahulaæ tathÃd­«ÂÃnÃm apy anyathà tv asyÃpi sambhavÃt, tadasambhave[242]bÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt | __________NOTES__________ [235] nanu yo 'pi na d­ÓyÃs te«v adarÓanam asti, ato 'darÓanÃd eva sarvatra vyatirekaniÓcaya÷ ity Ãha [236] sÃdhye [237] aÓe«asÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃvalak«aïasya [238] d­Óye 'd­Óye ca [239] pratibandhanibandhanenÃnvayena [240] darÓanamÃtrani- -- T. [241] anvayasya [242] anyathà tv - _________________________ [  35. anupalabdhau vyatirekaniÓcayopÃyakathanam |] anupalabdhim adhik­tyÃdhunà ''ha -- ## ucyata iti Óe«a÷ | [S. 58a.] kim Ãtmako 'sau? ity Ãha -- ## vidyamÃnopalambhapratyayÃntarÃd *<1>*d­ÓyasvabhÃvÃc ca[243]## vidyamÃnÃt sÃdhyÃbhÃvarÆpÃd[244]## tadviviktopalambhÃtmano yo 'bhÃva÷ sato yadgrÃhakaæ pratyak«aæ tadbhÃvalak«aïas tasya ## darÓyate -- pratyÃyyate 'neneti darÓanam upadarÓakaæ pramÃïaæ tadÃtmako 'nupalabdhau vyatirekaniÓcaya÷ | taddhetutvÃc ca tat pramÃïaæ tathocyate[245]| yadi hi sannihitÃnyopalambhapratyayo d­ÓyasvabhÃvo bhÃvo vidyamÃno 'pi nopalabhyeta katham asau {p. 54.1} [T. 242b.] d­ÓyasvabhÃva÷ syÃt? | yo hi satsv anye«Æpalambhapratyaye«u san pratyak«a eva bhavati sa eva d­ÓyasvabhÃva ÃkhyÃyate | tasmÃt tathÃvidhe sannihite *<4>*'vaÓyaæ pratyak«av­ttyÃ[246]bhavitavyam, anyathà 'sya na kadÃcid api pratyak«atà syÃt, viÓe«ÃbhÃvÃd iti | prayoga÷ -- yad yanmÃtranimittaæ tat [S. 58b.] tasmin sati niyamena bhavati | tad yathà bÅjÃdisÃmagrÅmÃtranimitto 'Çkura÷ | yathoktopalabdhilak«aïaprÃptatÃmÃtranimittaæ ca sati vastuni tathÃvidhe pratyak«am iti svabhÃvahetu÷ | [ete]na pramÃïena svabhÃvÃnupalabdhau sÃdhyÃbhÃve 'bhÃvalak«aïo vyatireko niÓcÅyate | etac ca pramÃïam anvayaniÓcayasyÃpi nimittam | anenaiva nimittÃntare 'nupalabdher abhÃvopadarÓanÃt | kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyos tu vak«yamÃïayo÷ pratibandhadvayasiddhyupÃya evÃnvayavyatirekaniÓcayanibandhanam | sa ca kÃryasvabhÃvahetvor upadarÓita eveti p­thag nokta÷ | tathà hi -- kÃraïavyÃpakayor abhÃva÷ kÃryavyÃpyÃbhÃvÃbhyÃm avaÓyam anvita÷ kÃryavyÃpyÃbhÃvavyatireke ca tadbhÃvalak«aïe 'vaÓyaæ[247]vyatiricyate[248]kÃraïavyÃpakayor bhÃvÃt | anyathà kÃryavyÃpyayor ahetukatvani÷svabhÃvatÃprasaÇgÃd iti [S. 59a.] na ki¤cit p­thagabhidhÃneneti | __________NOTES__________ [243] ## -- [NB Pari- 2] [244] anupalabdho (?) sÃdhyam asattvam [245] ananyopÃyasÃdhyatÃæ darÓayitum [246] -vaÓyaæ tathÃvidhapra- -- T. [247] sati [248] kÃraïavyÃpakÃbhÃvo nivartate _________________________ [  36. heto÷ prakÃratrayasya nÃmanirdeÓa÷ |] tadetÃv atà granthena ## iti vyÃkhyÃtam | [T. 243a.] adhunà ## ity etad vyÃkhyÃtum Ãha -- ## `pak«adharma÷ san yas tadaæÓena vyÃpto hetu÷' ity etallak«aïaæ yasya sa etallak«aïa÷ | ## | `sa÷' ity etasya vyÃkhyÃnaæ ##r iti, | `tridhaiva' ity asya vivaraïaæ ##ti | tÃn hetÆn svena svena nÃmnà kÅrttayati -- ## | ##kÃro hetutvasamuccayÃrtha÷ | ##Óabda÷ samÃptiæ sÆcayann avadhÃraïÃrtham eva sphuÂayati | ## kasmiæÓcit ÓabdÃdau ## svabhÃvahetÆpadarÓanam, {p. 55.1} ## sÃdhye ## kÃryaheto÷ pradarÓanam, ## abhÃvasya vyavahÃre ca ## anupalabdher upanyÃsa÷ | [  37. trividhahetubÃhyÃnÃæ hetvÃbhÃsatve pramÃïopadarÓanam |] kasmÃt puna÷ trividha eva hetu÷? ity ÃÓaÇkya [S. 59b.] trividhahetuvyatiriktÃnÃm arthÃnÃæ hetvÃbhÃsatayà hetuviruddhayà vyÃptes tri«v eva hetutvaæ niyataæ bhavatÅti hetvÃbhÃsatÃæ pramÃïavatÅæ tadvyatirekiïÃæ darÓayann Ãha -- ## svabhÃvakÃryà 'nupalabdhyÃkhye ## trividhahetuvyatirikteÓv arthe«v avinÃbhÃvà 'bhÃvÃd ity artha÷ | tataÓ cÃvinÃbhÃvavikalatvÃt svabhÃvakÃryÃnupalabdhivyatirekiïo 'rthà hetvÃbhÃsÃ÷ prameyatvÃdivat ity uktaæ bhavati | avinÃbhÃvÃbhÃvaÓ ca trividhahetuvyatiriktatvÃd eva tÃdÃtmyatadutpattyor avinÃbhÃvavyÃpikayor abhÃvÃd vyÃpakÃnupalabdhito 'vagata÷ | [  38. avinÃbhÃvanirÆpaïam |] atha ko 'yam avinÃbhÃva÷? kasya cÃsau? kathaæ và 'traiva niyata ucyate? ity ata Ãha -- ## -- tatkÃraïatayà tadbhÃvatayà ca | yatra tadvyÃpyaæ kÃryaæ svabhÃvo và sannihitas tatra bhÃva eva | ## -- kÃryasya svabhÃvasya và | yatra tatkÃraïasvabhÃvÃkhyaæ vyÃpakaæ sannihitaæ tatraiva dharmiïi na tadabhÃve 'pi bhÃva iti yà vyÃpakavyÃpyadharmatayà vyÃptir uktà sà ## | kasya? |#< pak«adharmasya># sÃdhyadharmidharmasya | ## evaæ rÆpo 'vinÃbhÃva÷ [S. 60a.] ## yathoktÃd heto÷ ## tadvyatirekiïy arthe ## | yato 'tra ca t­(tri)vidhe 'sti, tÃdÃtmyatadutpattyor avinÃbhÃvena vyÃptayor bhÃvÃt, k­takatvÃnityatvavadanayor vyÃpyavyÃpakabhÃvÃd iti, ## trividhe hetau tadanyatrÃbhÃvamukhena ## ucyate | tad anena ## ##ty asya ## ity upapattisahitasyÃrthÃ÷ pradarÓita÷ | yathà ca trividhÃd hetor anyatrÃvinÃbhÃvo nÃsti tathà prÃg evoktam | {p. 56.1} yadi v[h12]à svabhÃvÃd anyo 'rtho 'rthÃntaram, *<1>*tac ca[249]kÃryÃd apy anyat -- kÃraïam anubhayaæ [T. 244a.] và | anupalabdher apy anyad yathoktÃyÃ÷ -- anupalabdhimÃtram upalabdhir và prati«edhyasya tadanyasyÃpi viruddhasyÃviruddhasya và | tatrÃrthÃntaram yady anantarakÃryaæ[250]tasyÃrvÃdgarÓibhi÷ itaravivekena lak«ayitum aÓakyatvÃt aliÇgatvam | kÃryadarÓanÃt [S. 60b.] vivekÃvasÃye 'pi sÃdhyasiddhyuttarakÃlabhÃvÅ pak«adharmatÃvasÃyo 'nvayÃnugamanaæ ca vyarthaæ | vyavahitakÃryam api kÃraïaæ na kÃryasya liÇgam, antarÃlapratibandhavaikalyasambhavena vyabhicÃrÃt | taduktam | ## #< anaikÃntikatÃkÃrye pratibandhasya sambhavÃt ||># [PV 3.7] iti | yogyatÃnumÃne tu nÃrthÃntaraæ liÇgam | nÃpy anubhayam, apratibandhena gamakatvÃyogÃt | kathaæ k­ttikodayavij¤ÃnÃd rohiïyÃsattikl­pti÷? iti cet | nanu' sà 'pi naivÃsati pratibandhe yuktà viÓe«ÃbhÃvena sarvata÷ sarvapratÅtiprasaÇgÃt ity uktatvÃt | tasmÃn nak«atracakrasya saÇkrÃntihetur eva kÃlavyavadhÃnena kaÓcit kalpayitavya÷, yathà bhÆtasaæak«obha÷ paÓcÃtkÃlabhÃvino var«asyeti hetudharmÃnumÃnena kÃryaliÇgajaiva kalpayitavyà | anupalabdhimÃtram api sÃmÓayahetu÷, [S. 61a.] [T. 244b.] pramÃïaniv­ttÃv apy arthÃbhÃvÃsiddhe÷ | upalabdhir api prati«edhyasya katham abhÃvaæ sÃdhayet?, abhrÃntopalambhasyÃbhÃvÃyogÃt | viruddhopalabdhis tu pratiyogyabhÃvaæ sÃdhayati | kintu sa virodhas tadbhÃve saty anyÃnupalambhÃd eva siddha iti taddvÃreïÃnupalabdhir eva prayuktà bhavati | anyathà 'ni«iddhopalabdher abhÃvÃsiddhe÷ | aviruddhopalabdhi÷ puna÷ prati«edhe 'naikÃntikÅ, sahabhÃvasambhavÃd aviruddhÃnÃm | na cÃpara÷ prakÃra÷ sambhavatÅti nÃvinÃbhÃvo 'nyatra vidyata iti | {p. 57.1} #<[ 2. svabhÃvahetunirÆpaïam |]># [  1. svabhÃvahetor lak«aïÃbhidhÃnam |] __________NOTES__________ [249] kÃryahetor api yad anyad abhyupagamyate tad api tac ca ...........'rthÃntaram evety artha÷ [250] anantaraæ kÃryaæ yasmÃt kÃraïÃt [251] sÃmagryÃ÷ phalaæ ca tÃ÷ ÓaktayaÓ ca _________________________ idÃnÅæ svabhÃvahetos tÃval lak«aïam Ãha -- ## hetutraye svabhÃvahetos tÃval lak«aïam ucyate | sÃdhyate yena tat sÃdhanam | tac cÃsau dharmaÓ ca tasya bhÃvas tadbhÃva÷ | sa eva ##m | tasya ## | sa yasyÃsti sÃdhyadharmasyÃvayave samudÃyopacÃrÃt, tasmin | ## | sÃdhyadharmasya ÓrutatvÃt tasyaiva svabhÃva iti gamyate | kathaæ punar asau sÃdhyadharmasvabhÃvo? yÃvatà bhedena pratÅyata ity ata *<1>*Ãha -- ##[252]#< aparasmÃd ca># asato 'k«aïikÃc ca yà ##s tasyà yo [S. 61b.] ## avadhibhedopakalpitas tena hetubhÆtena ## yo ##s tasmin &<{1}>&## &<{2}>&## paramÃrthato ## sÃdhyadharmasvabhÃva [T. 245a.] eva | tathà hi -- ya evÃsato vyÃv­tta÷ sa evÃk«aïikÃd api | tata ekasmÃd dharmiïo bhedÃbhÃvÃt sÃdhyasÃdhanadharmÃv api paramÃrthato naiva bhidyeta iti | __________NOTES__________ [252] Ãha paraspareti ##- -- T. _________________________ [  2. paramatanirÃsÃrthaæ sÃdhyadharme sÃdhanadharmabhÃvamÃtretyÃdiviÓe«aïam |] yadi vastuto liÇgisvabhÃva eva sÃdhanadharma÷, tat kasmÃt ## iti sÃdhyadharmo viÓe«yate? | yo hi yasya svabhÃva÷ sa kathaæ tanmÃtrÃnvayÅ na syÃt?, nÅrÆpatvaprasaÇgÃd atatsvabhÃvatà và ity ata Ãha -- hetu÷ svabhÃvo yasya sÃdhyadharmasya tasmin &<{1}>&## &<{2}>&## sati ## sÃdhanadharmabhÃvamÃtrasya yo 'nvayas tasya vyabhicÃrÃbhÃvÃt | [S. 62a.] sambhave vyabhicÃre ca viÓe«aïaæ yuktam | atra tu sambhava eva na vyabhicÃra iti ## svabhÃvahetulak«aïe kriyamÃïe yad etat &<{1}>&## &<{2}>&## sÃdhanadharmabhÃvamÃtrÃnugamanena viÓe«aïaæ ##naiyÃyikÃdÅnÃæ vipratipattes tanmatÃpek«aæ na tu svamatÃpek«am | {p. 58.1} tÃm eva paravipratipattiæ darÓayann Ãha -- ##naiyÃyikÃdaya÷ ## janakÃd arthÃd anyo yo 'rtho vegavaddravyayogÃdi÷ tannimittam | te hy evam Ãhu÷ -- vegavaddravyayogÃd avayave«u karmÃïy utpadyante | tebhyo 'vayavavibhÃga÷ | tatas tatsaæyogavinÃÓas tadÃrabdhaæ kÃryadravye 'pi(kÃryadravyam api) naÓyatÅti | [T. 245b.] evam arthÃntaraæ nimittaæ | tata eva ## k­takatvÃdibhÃve 'py abhÃvÃd ## tasya k­takatvÃde÷ bhÃva÷ sattà saiva tanmÃtraæ tasyÃnvaya÷ sa yasyÃsti [S. 62b.] sÃdhyadharmasya anityatvalak«aïasya tadviparÅtam ## k­takatvÃde÷ ## yata÷ tato viÓe«aïaæ k­tam | tena ca viÓe«aïena tathÃvidhasyÃrthÃntaranimittasya vinÃÓasyÃtatsvabhÃvatÃm Ãha lak«aïe viÓe«aïakÃra÷ | svasattÃmÃtrabhÃviny eva svabhÃvatvaæ nÃnyatreti viÓe«aïena sÆcanÃt | [  3. hetumati vinÃÓe sÃdhye k­takatvasya vyabhicÃritvam |] tathÃ, ## arthÃntaranimitte sÃdhye ## k­takatvÃde÷ vyabhicÃram anaikÃntikatÃæ cÃha | atrodÃharaïaæ ## sÃdhye ## heto÷ ## | nanu ca k­takatvasvabhÃvatà anityatÃyà bhedopagamÃt ne«Âaiva parais tat kim ucyate -- ## iti? | evaæ manyate -- vyatiriktÃv api k­takatvÃnityatvÃkhyau dharmÃv abhyupagacchadbhir avaÓyam `abhÆtvà bhavanaæ bhÆtvà cÃbhavanam anavasthÃyisvabhÃvatvam' abhyupagantavyam, [S. 63a.] anyathà ''tmÃdi«v api k­takatvÃnityatve viÓe«ÃbhÃvÃd bhavetÃm | tato yad eva `abhÆtvà bhavanaæ bhÆtvÃ[ 'bhavanaæ] cÃnavasthÃyitvam' upÃdÅyate bhÃvasya tayor eva taddarÓanabalotpannak­takatvÃnityatvabhedÃvabhÃsikalpanÃdvÃreïa sÃdhyasÃdhanabhÃvo 'stu, kiæ vyatiriktadharmakalpanayÃ? | [T. 246a.] kalpayitvà 'pi vastv Ãtmana evÃrthakriyÃnibandhanatayà tadarthibhi÷ cintyatvÃt | taduktam -- {p. 59.1} ## ##[253]#< pratibaddha÷phalodaya÷||># #< arthakriyÃ'samarthasya vikÃ(cÃ)rai÷kiætadarthinÃm? |># #< «aï¬hasya rÆpavairÆype kÃminyÃ÷kiæparÅk«ayÃ? ||># [PV 3.209-219] iti | tasmÃd d­«Âà api bhÃvÃ÷ kenacid[254]Ãtmanà tadanyavyÃv­ttena katha¤cin niÓcitÃ÷ tadanyenÃpy[255]atadrÆpavyÃv­ttenÃtmanÃ[256]bhrÃntikÃraïasadbhÃvÃd[257]aniÓcÅyamÃnÃ÷,[258]niÓcitÃniÓcitayo[259]rÆpayo÷ pramÃïÃntarata÷ pratibandhÃvasÃyapurovarttino[260]'numÃnato niÓcÅya(yaæ)ta iti anityatÃsvabhÃvabhÆtasyaiva k­takatvasya vinÃÓaæ prati liÇgatà yuktà | tathà ca vinÃÓasvabhÃva eva k­takatvÃkhyo hetu÷ tair athoktanyÃyÃdi«Âo bhavati | tasyÃ[261]'tanmÃtrÃnvayitve 'rthÃntaranimittatayà viÓe«aïenÃtatsvabhÃvatà [S. 63a.] kathyate | syÃnmatam -- k­takatvena sÃk«Ãd hetumÃn vinÃÓo 'numÅyate tata÷ prÃk pradhvaæsÃbhÃvaviÓe«aïà sattà tatsamavÃyo và 'nityatà vyavasthÃpyate | ata evÃtmÃdi«v anityatÃprasaÇgÃbhÃva÷ | vinÃÓa iti ca bhÃvÃbhÃvaæ pradhvaæsalak«aïaæ manyÃmahe | k­takatvaæ tu svakÃraïasattÃsamavÃyam | tasya[262]viÓe«aïena vinÃÓo 'sva(ÓÃsva)bhÃvatÃkhyÃpane[263]na ki¤cid ani«Âam iti | tad ayuktam, tathÃvidhasya[264]vinÃÓasya hetumattÃvirodhÃt, svayam eva caitad ÃcÃryo [T. 246b.] vak«yati | na ca tenÃnumitena ki¤cit, tasyÃrthakriyÃsÃmarthyavikalatvÃt | sukhadu÷khasÃdhane j¤Ãtvà yathÃrhaæ pratipitsavo hi ki¤cit[265]parÅk«ante na vyasanitayà | tasmÃd anenÃsthirasvabhÃvataiva bhÃvasyÃnumÃtavyà | saiva ca hetumatÅ {p. 60.1} kalpanÅyà | anyathà bhÃvavilak«aïasya[266]pradhvaæsÃbhÃvasya mudgarÃder udaye 'pi tasya bhÃve 'nupayogÃt sa bhavas tadavastha [S. 64a.] eveti kathaæ tadviÓe«aïà sattà tatsamavÃyo và anityatà syÃt? | avicalitarÆpasya ca bhÃvasya mudgarÃdik­tapradhvaæsÃbhÃvaviÓe«aïau sattÃsamavÃyau yady anityatÃ, kiæ nÃtmÃder api? iti prasaÇga÷ tadavastha eva | svakÃraïasamavÃyo 'pi cÃbhÆtvà bhavanam anicchato na sidhyati | abhÆtvà bhavata eva ca yà sattà saiva k­takatvaæ varïyate | na ca sattÃsamavÃyayor nityatayopagatayor niratiÓayatvÃt prÃk pradhvaæsÃbhÃvau viÓe«aïaæ yujyate | abhÆtvà bhavanopagame ca tad eva k­takatvam asthirasvabhÃvatà ca vinÃÓo 'stu | kiæ ni«phalayà apramÃïikayà pramÃïabÃdhitayà 'rthÃntarakalpanayÃ? | evaæ k­takatvavinÃÓayos tÃdÃtmyopagamo 'vaÓyam bhÃvÅ pare«Ãm api | tato vinÃÓasyÃsthÃyitvalak«aïasyÃrthÃntaranimittatopagame k­takatvasyÃtatsvabhÃvatà viÓe«aïena khyÃpyate | tanni«pattÃv ani«pannasya bhinnahetukasya ca tatsvabhÃvatvÃyogÃt | tathÃ, tasmin sÃdhye [S. 64b.] k­takatvasya vyabhicÃra÷ | tathà hi -- ye yatra hetva[T. 247a.]ntarÃpek«iïo na te tatrÃvaÓyam bhÃvina÷, yathà vÃsasi rÃga÷ | hetvantarÃpek«Å ca k­take«v api bhÃve«u pradhvaæsÃbhÃva iti viruddhavyÃptopalabdhi÷ | nanu vÃsasi rÃgasya parimitahetutvÃt tasya ca svakÃraïÃyattasannidhÃnatvÃt tadÃÓrayasya ca vidhurapratyayopanipÃtenÃsthiratayà nÃvaÓyam bhÃvità yuktaiva | na punar vinÃÓasya, taddhetÆnÃm ÃnantyÃd avaÓyaæ kasyacid ghaÂÃdi«u sannidhe÷ | na ca vinÃÓasyÃÓrayaæ prÃk taddhetusannidhe÷ kecid upaghnanti, yatas tadabhÃvÃd vinÃÓo nÃrabhyeteti | __________NOTES__________ [253] vastuni [254] k­takatvÃdinà [255] anityatvÃdinà [256] sad­ÓÃparÃparotpatti- [257] -dbhÃvasaæbhavÃdina -- T. [258] [k­ta] ka- [259] anitya- [260] niÓcitÃniÓcitayor ya÷ pratibandhÃvasÃya÷ sa purovartÅ yasya tasmÃt [261] vinÃÓasya [262] k­takatvasya [263] vinÃÓasva- -- T. [264] pradhvaæsarÆpasya [265] ki¤cid vastu j¤Ãtvà yathÃrhaæ sukhadu÷khasÃdhanaprÃptiparihÃrapratipitsava÷ sukhadu÷khasÃdhane parÅk«anta ity artha÷ | yad và sukhadu÷khasÃdhane j¤Ãtvà tatprÃptiparihÃrapratipitsava÷ ki¤cid vastu parÅk«anta iti sambandha÷ [266] bhÃvaviviktalak«aïa- -- T. _________________________ tad ayuktam, yato yady api bahulaæ vinÃÓakÃraïÃni santi tathÃpi te«Ãæ svakÃraïÃyattasannidhitvÃt tathà tatkÃraïÃnÃæ ca sannihitÃnÃm api virodhinÃm apy ÃnantyÃt tadbhÃve tacchaktipratibandhÃn nÃvaÓyaæ hetava÷ phalavanta iti kaÓcin na vinaÓyed apÅti {p.61.1} vyabhicÃro na nivartate | nanv ayaæ vÃsasi rÃga÷ sÃpek«o 'pi yadi sarvatropalabhyeta tata÷ kim avaÓyambhÃvÅ na syÃt? | syÃd, yadi tathopalambhyeta | sa tv anyathà 'pi [S. 65a.] g­hyate | yady evaæ[267]na tarhi sarvatropalabdhasya vinÃÓasyÃnyathÃbhÃvaÓaÇkayÃ[268]manasi kheda ÃdhÃtavya÷ | kiæ và punarbhavÃn samastavastuvistaravyÃpij¤ÃnÃloka÷?, yenaivaæ vadati | tathÃbhÃve và katham anumÃnav­ttir d­«Âe na vaiphalyam aÓnuvÅta? | kasyacit tu [T. 247b.] hetuk­tavinÃÓadarÓane 'pi hetvÃyattajanmanÃm anyathà 'pi darÓanÃd upajÃtÃÓaÇko deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«Âe«u kathaæ tathÃbhÃvaæ[269]niÓcinvÅta? | k­takam api cÃyaæ bhÃvÃbhÃvalak«aïaæ vinÃÓaæ nityam upaiti, tadvinÃÓopagame bhÃvasyonmajjanaprasaÇgÃt | na cÃsya ghaÂÃder iva vinÃÓahetur upalabhyate kaÓcid iti | taduktam -- ## #< naivaænÃÓasya so>#[270]#<'hetus tasya>#[271]#< saæjÃyate katham? ||># iti | tata÷ k­takatvasya vinÃÓe sÃdhye tenaiva vyabhicÃra÷ kiæ ne«yate? | bhÃvÃnÃm ayam aikÃntika eva dharma iti cet, kuta÷ punar etad vasitam? | te«Ãm anyathÃbhÃvasyÃnupalambhÃd iti [S. 65b.] cet | nanv ayam anupalambho bhavann apy ÃtmÃder anivarttaka÷ sattÃyÃ÷, katham anyatrÃnyathÃbhÃvaæ nivarttayati? |[272]tasyÃnumÃnenopalambhÃd iti yady ucyate tadà tatrÃpy[273]anumÃne vipak«e v­ttim anupalambha[274]eva heto÷ kathaæ nivarttayati? iti yat ki¤cid etat | tasmÃt sÃdhÆktam -- `hetumati vinÃÓe k­takatvasyÃsvabhÃvatÃæ vyabhicÃraæ cÃha' iti alam atijalpiteneti | __________NOTES__________ [267] para÷ [268] avaÓyambhÃvitvÃÓaÇkayà [269] avaÓyambhÃvivinÃÓitvam [270] nÃÓa÷ [271] nÃÓasya [272] ÃtmÃde÷ [273] ÃtmÃnumÃne 'pi [274] apramÃïaka÷ san (prathamaæ Âippanam) ÃtmÃde÷ saæÓayÃpanivarttakatvenÃbhimato ya÷ sa eva (dvitÅyaæ Âippanam) _________________________ [  4. parÃrthÃnumÃne sÃdharmyavaidharmyaprayogodÃharaïam |] idÃnÅæ yady api svÃrthÃnumÃnaæ prak­taæ tathÃpi kaÓcit prayogadarÓanÃbhyÃsÃt prayogabhaÇgyaiva pratipadyata iti svÃrthÃnumÃne 'pi {p. 62.1} tatsambhavÃt[275]prasaÇgena *<10>*parÃrthÃnumÃnaæ ca vyutpÃdayitum[276]Ãha -- ## svabhÃvaheto÷ ## trailak«aïyapratipÃdako [T. 248a.] vacanodÃhÃra÷ ## | tam eva darÓayati -- samÃno dharmo yasya tasya bhÃva÷ tena ##prayoga÷ | ## visad­Óo dharmo yasya tasya bhÃva÷ tena ## | yathÃkramamanayor udÃharaïam *<1>*Ãha -- ## | yadyatsad iti[277]vÅpsÃpradhÃno yacchabda÷ | ## iti tacchabdo 'pi vÅpsÃpradhÃna eva | atra sarvagrahaïena cÃÓe«aparigrahÃd [S. 66a.] bahirvyÃpter nirÃsa÷ | ## iti | yasya sattvak«aïikatvayo÷ pratibandhaprasÃdhakaæ pramÃïaæ ghaÂÃdau prav­ttaæ taæ prati tatra sm­tisamÃdhÃnÃrthaæ d­«ÂÃntavacanaæ na sÃdhyasiddhyartham | d­«ÂÃntamÃtrata÷ sÃdhyasiddher abhÃvÃt | na hy ekasya tathà bhÃve sarvas tathà bhavati, atiprasaÇgÃt |#< saæÓcaÓabda÷># iti pak«adharmopasaæhÃra÷ | vaidharmyaprayogasyodÃharaïam -- ##ityÃdi | tathÃÓabda÷ samuccaye | vaidharmyeïa ca prayoga udÃhriyate | atrÃpi sarvagrahaïaæ vibhaktivipariïÃmena sambandhanÅyam ## sarvasmin ## iti | prayogadvaye 'pi sarvagrahaïasya phalaæ darÓayann Ãha -- ## dharmiïi na d­«ÂÃntadharmiïy eva ##pasaæhÃraïaæ ## ¬haukanaæ tena yà ## `vyÃpakasya tatra bhÃva eva' ityÃdi rÆpà tasyÃ÷ pradarÓanaæ pratipÃdanaæ tad eva ## yayo÷ tau tathoktau | tataÓ ca ye [T. 248b.] [S. 66b.] sÃdhyadharmiïaæ parih­tya bahirvyÃptiæ pradarÓayanti te -- yady api d­«ÂÃntadharmiïi sÃdhyadharmeïa sÃdhanadharmo vyÃpta÷ tÃvatà 'sya sarvatra tathÃbhÃvÃbhÃvÃt sÃdhyasiddhir ayukteti -- nirastà bhavanti | sarvatra và sÃdhyadharmeïa sÃdhanadharmasya vyÃpti÷ tadbhÃve, sà tathÃvidhaiva kin na pradarÓyate yenÃsamarthà bahirvyÃptir ÃkhyÃyate? | na hi `sa ÓyÃma÷, tatputratvÃt, parid­ÓyamÃnaputravad' iti tatputratvasya {p. 63.1} Óyamatvena sÃdhyÃd bahi÷ parid­ÓyamÃnaputre vyÃptipradarÓane 'pi sÃdhyasiddhir bhavati | tasmÃd yaiva sarvopasaæhÃreïa vyÃpti÷ pramÃïasiddhapratibandhanibandhanà sÃdhyasiddhau samarthà saiva tatsm­taye[278]pradarÓanÅyà | na ca sarvopasaæhÃreïa vyÃptipradarÓane 'pi dharmaviÓi«Âo dharmy api tadaiva pratÅyate, yata÷ pak«adharmopadarÓanottarakÃlabhÃvino 'numÃnasya sm­titvaæ [S. 67a.] syÃt | tasyÃ÷[279]sÃdhyadharmiïi sÃdhyadharmÃvinÃbhÆtasÃdhanadharmapratÅtinibandhanatvena tadupadarÓanÃt prÃg asambhavÃt | tatpÆrvikÃyÃæ[280]ca vyÃptau anantaraæ[281]viÓe«avi«ayam anumÃnaæ kathaæ sm­ti÷ syÃt? iti | __________NOTES__________ [275] prayoga- [276] -mÃnaprayogaæ vyu- -- T. [277] -m Ãha yadyatsad iti -- T. [278] pratibandha- [279] sÃdhyadharmaviÓi«ÂadharmipratÅte÷ [280] pak«adharmopadarÓanapÆrvikÃyÃm [281] vyÃptismaraïÃt _________________________ [  5. vaidharmyaprayoge 'pi vyÃptipradarÓanaæ sÃægatam |] nanu ca sÃdharmyaprayogasya vyÃptipradarÓanalak«aïatvaæ yuktam, sÃdhanadharme sati sÃdhyadharmasyÃvaÓyam bhÃvitÃpradarÓanÃt; vaidharmyaprayogasya tu katham? | tatra hi kevalaæ sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃva÷ kathyate, na tu hetau [T. 249a.] sati sÃdhyasya bhÃva eveti | nai«a do«a÷ | na hy atra sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvas tuccharÆpo darÓyate, *<1>*tasya[282]heturÆpatÃvirodhÃt[283]| vastudharmo hi sattvÃdiko hetu÷ | tasyÃtmana[284]evÃbhÃva÷ kathaæ [hetusva]rÆpaæ bhavi«yati, yatas trirÆpo hetur bhavet | kintu niv­ttau niv­ttidharmakatvaæ svagato dharma upadarÓyate vaidharmyaprayogeïa, tathÃvidhe[285]ca sÃdhanadharme 'vaÓyaæ tayà sÃdhyadharmasya bhÃva÷ pratÅyata eva, anyathà tanniv­ttau niv­ttidharmakatvasyaivÃyogÃd iti na vyÃptipradarÓanalak«aïatvaæ vaidharmyaprayogasya na yujyate | [S. 67b.] __________NOTES__________ [282] tuccharÆpasya [283] tasya hetuvyÃptinirdeÓalak«aïarÆpasambandhitvÃbhÃvÃt -- T. [284] satva(ttva)sya- [285] vipak«anivarttanadharmasvabhÃve _________________________ [  6. pratij¤Ãprayogasya nairarthakyam |] nanu dvividhe 'pi prayoge pratij¤Ãprayogo nopadarÓita÷ tat kathaæ tadarthÃvagati÷?, tadarthapratyÃyanÃya ca sÃdhanaprayogo 'bhimata÷ ity ata Ãha -- ## anayo÷ prayogayo÷ ## {p. 64.1} vak«yamÃïakÃt ## dharmadharmisamudÃyalak«aïasya sÃdhyasya ## heto÷ &<{1}>&## &<{2}>&## | para÷ sÃmarthyam anavabudyamÃna Ãha -- ## vacanena ## sÃdhye ## na katha¤cit ## pratij¤ÃrthapratÅti÷ ## evaæ ## yadi manyase tadà svÃrthÃnumÃnakÃle ## paraæ pratipÃdakam antareïa ## prameyasya#< ka upadarÓayitÃ>#? naiva [T. 249b.] kaÓcit | svayam eva tu sÃdhyÃvinÃbhÆtasÃdhanadharmadarÓanÃt prameyaæ pratipadyate tathà parÃrthÃnumÃne 'pi tata eva tatpratÅtir astu kiæ pratij¤Ãvacanena? | yadi svayaæ pratipattikÃle na kaÓcit prameyasyopadarÓayità kathaæ [S. 68a.] tarhi tatpratipatti÷? ity ata Ãha -- ## sÃdhyadharmiïi sthitaæ ## sÃdhanadharmaæ ## pratyak«eïa d­«Âavata÷ sata÷ ## dhÆmasya ## sÃdhyadharmeïa pramÃïata÷ pratibandhaniÓcayabalÃt prÃk pratipannÃyÃ÷ ## avinÃbhÃvasya ## sati ## pak«adharmagrahaïavyÃptigrahaïasÃmarthyÃd eva pratij¤ÃprayogarahitÃd ## evaærÆpà ## | syÃnmatam -- tatrÃpy asya karïapiÓÃcikÃdi÷ prameyaæ kathayaty evety ata Ãha -- ## naiva ## svÃrthÃnumÃnakÃle ## karïapiÓÃcikÃdir ad­Óyo `## evam ## pratipatre(ttre) prameyaæ ## kathayati | yadi bhavÃn satyavÃdÅ naivaæ vaktum arhati | tathà hi -- vayam api pradeÓasthadhÆmadarÓanÃt tasyÃgninà vyÃptismaraïasÃpek«Ãd agniæ [S. 68b.] pratipadyÃmahe | na cÃsmabhyaæ kaÓcit nivedayati `agnir atra' iti, bhavati ca tatpratipatti÷, tathà tadanyasyÃpi sà yuktarÆpaiveti | yady api na kaÓcit nivedayati tathÃpi svayam eva prameyaæ vyavasthÃpya tatpratipattaye liÇgam anu[T. 250a.]sari«yatÅti cet, Ãha -- ## na kevalaæ na kaÓcit nivedyati ## liÇgavyÃpÃrÃt na pratipadyate ## agnyÃdikam | kasmÃt? {p. 65.1} iti cet, ## hetum ## vinà `agnir atra' ity evaæ pratÅte÷ ## | trirÆpo hi hetu÷ parok«ÃrthapratÅter nimittam, tadabhÃve sà kathaæ bhavet? | atha liÇgam antareïÃpy evaæ pratÅtir bhavatÅti brÆyÃt tadà pratÅtÃvi«yamÃïÃyÃæ liÇgasya vaiyarthyam, tasyÃnumeyapratipattyarthatvÃt, tena vinà tatpratipattau katham asya ni«prayojanatà na syÃt? | atyantamƬhatÃæ ca parasya darÓayann Ãha -- ## svatantra eva `agnir atra' -- iti vyavasthÃpya | kathaæ [S. 69a.] svatantro vyavasthapayati ? | ## pramÃïam antareïa vyavasthÃpanÃt[286]## nirnnimittavyavasthÃpitaprameyapratipattyarthaæ &<{1}>&## &<{2}>&## tannimittam ## paripÃÂi÷? | tathà hi -- prathamaæ liÇgÃnusaraïam, tata÷ sÃdhyapratipattir iti vipaÓcitÃæ krama÷ | ayaæ tv apÆrvo 'numÃtà yas tadviparyayam ÃÓrayata iti upahasati | yattalloke gÅyate -- Óiro muï¬ayitvà nak«atraæ p­cchatÅti tattulyatvÃd asya kramasya | tasmÃt pak«adharmagrahaïavyÃptismaraïasÃmarthyÃd eva svayaæ pratipadyate | tac ca pratipÃdakaæ kathitam eveti na ki¤cit prameyanirddeÓena | yadi nÃma svÃrthÃnumÃnakÃle svayam eva sÃdhyaæ [T. 250 b.] pratipadyate tad yuktam eva, liÇgasyÃpi tatra svayam eva pratipatte÷ | parÃrthÃnumÃne tu parato yathà liÇgaæ pratyeti tathà prameyam api parata [S. 69b.] eva pratyetavyam | ato yukta eva pratij¤Ãprayoga ity ata Ãha -- ## na kevalaæ svayam eva prÃg vyavasthÃpyamÃnaæ plavate pareïÃpi vÃdinà ## prameyam ## tadvacanasya sandigdhÃrthÃbhidhÃyakatayà sÃdhyaniÓcayÃnaÇgatvÃt prameyagÃmbhÅryÃnavagÃhina÷ paramparayà 'py atatsambaddhasya vivak«ÃmÃtranibandhanatayoparyevÃvasthÃpanÃt | kasmÃt plavate? iti cet, ## nÃsya sÃdhyapratÅtiæ prati kaÓcid upayoga÷, tatpratyÃyanasamarthasyÃnabhidhÃnÃd iti yÃvat | {p. 66.1} paras tÆpayogamÃtraæ kadÃcid brÆyÃd ity ÃÓaÇkyÃha -- ## hetor yo vi«aya÷ sÃdhyaæ tadupadarÓanaæ pratij¤Ãvacanasyopayoga÷ ## | atrÃha ## vi«ayeïa,#< tÃva>#c chabda÷ krame | vi«ayasyopadarÓyamÃnasyÃrthavattÃyÃæ tadupadarÓanaæ pratij¤Ãvacanasya prayojanaæ bhavet | vi«ayeïaiva tu darÓyamÃnena ## kiæ [S. 70a.] prayojanam? | nanu sÃdhyapratÅti÷ sÃdharmyavatprayogÃdipratÅtiÓ ca vi«ayopadarÓanasyÃrtha÷ | tatas tadupadarÓanaæ pratij¤Ãvacanasya prayojanam | tathà hi asati sÃdhyanirdeÓe `yat k­takaæ tad anityam' ity ukte `kim ayaæ sÃdharmyavÃn prayoga÷? [T. 251a.] uta vaidharmyavÃn?' iti na j¤Ãyeta | ubhayaæ hy atrÃÓaÇkhyate -- k­takatvenÃnityatve sÃdhye sÃdharmyavÃn, nityatvenÃk­takatve và vaidharmyavÃn iti | `anitya÷ Óabda÷' `ak­tako vÃ' iti tu pratij¤Ãvacane saty ubhayam asandigdham avagamyate | hetuviruddhÃnaikÃntikapratÅtiÓ ca na syÃt | pratij¤ÃpÆrvake tu prayoge `anitya÷ Óabda÷, k­takatvÃt' iti hetubhÃva÷ pratÅyate, `nitya÷, k­takatvÃt' iti viruddhatÃ, `prayatnÃnantarÅyaka÷ k­takatvÃt' ity anaikÃntikatvam | hetoÓ ca trairÆpyaæ na gamyate, tasya sÃdhyÃpek«ayà vyavasthÃnÃt | sati pratij¤Ãvacane avayave samudÃyopacÃrÃt sÃdhyadharmÅ pak«a iti tatra [S. 70b.] v­ttasya k­takatvasya pak«adharmatvaæ; sÃdhyadharmasÃmÃnyena ca samÃno 'rtha÷ sapak«a iti tatra varttamÃnasya sapak«e sattvam; na sapak«o 'sapak«a iti sÃdhyadharmavirahiïy av­ttasyÃsapak«e 'py asattvaæ pratÅyeta ity ÃÓaÇkyÃha -- ## sÃdhyasya niÓcayalak«aïà sÃdharmyavat prayogÃdeÓ ca svarÆpÃvadhÃraïÃtmikà | ## pratij¤Ãvacanam antareïa ## yaduktaæ sÃdhyasiddhyarthaæ sÃdharmyavat prayogÃdij¤ÃnÃrthaæ ca vi«ayopadarÓanam iti tat ## yÃvatà svÃrthÃnumÃnakÃle pratij¤Ãvacanam antareïÃpi pak«adharmagrahaïa[T. 251b.]sambandhasmaraïata÷ sÃdhyasiddhilak«aïà bhavaty eva pratÅti÷ ity ÃkhyÃtam eva | tadvat parÃrthe 'py anumÃne {p. 67.1} bhavi«yati | yata evaæ &<{1}>&## &<{2}>&## pratij¤ÃprayogavÃdÅ yadà svayaæ sÃdhyaæ pratyeti tadà svayaæ sÃdhyasya [S. 71a.] ##vi«aya upasthÃpyate yena pratij¤ÃvacanadvÃreïa puæsà ## tena &<{1}>&## &<{2}>&## sÃdhyaæ niÓcinvan liÇgasÃmarthyÃd eva | yadà 'smÃbhi÷ pratipÃdyate tadà ##pratij¤Ãprayogalak«aïaæ ## | ka iva? ## | yathà dak«iïÃm antareïÃpy anyadà aurdvarathiko brÃhmaïo bhu¤jÃno 'nyadà ÓrÃddhÃdiparvaïy arthinaæ ÓraddhÃluæ bravÅti -- yadi me gh­tapÆraæ gh­tapÆraæ prati rÆpakaæ dadÃsi tato 'haæ bhu¤je nÃnyatheti | tena tulyo bhavÃn apÅti | ki¤ca, yad api bravÅ«i -- parÃrthÃnumÃnakÃle yathà liÇgaæ pareïÃnabhidhÅyamÃnaæ na pratyeti pratipÃdyas tathà sÃdhyam apÅti | tadaitad yujyate yady asau vÃdivacanamÃtreïa liÇgam api niÓcitya tadanusÃreïa sÃdhyam avagacchet, parapratÅtyarthinaÓ ca tadà vayam api pratij¤Ãæ kin na prayu¤jmahe liÇgavacanarahitÃm? | [S. 71b.] asmadvacanasyaiva taæ prati pramÃïatayÃ, tata evÃnumeyapratÅte÷, tadvacanasya[287]caritÃrthatvÃt | na caitad asti, yata÷ ## na kevalaæ svÃrthÃnumÃnakÃle 'smadvacanam antareïa ity api Óabda÷ | kintu [T. 252a.] yadÃpy asmadvacanaæ prav­ttaæ tadÃpi ## asmadvacanÃt ##, kuta eva sÃdhyasiddhaye 'nusari«yati? | api tu svayam asya yadi talliÇgaæ kutaÓcit pramÃïata÷ siddhaæ bhavati ## kevalaæ tatra ## | tadà svayaæ siddham eva liÇgam anus­tya sÃdhyaæ pratyeti | nÃsmadvacanÃt pÃnÅyam api pibatÅti | &<{1}>&## &<{2}>&## pratij¤ÃvacanÃvacanÃtmikayo÷ ##?, ubhayatra svayaæsiddhaliÇgasÃmarthyÃd eva sÃdhyapratÅter na kaÓcit | tata÷ svaparÃrthÃnumÃnayo÷ svayaæsiddhaliÇgÃnusaraïam, tata÷ sÃdhyapratÅtiæ ca prati viÓe«ÃbhÃvÃt pratij¤opanyÃsa÷ parÃrthÃnumÃne 'pi vyartha [S. 72a.] eva | liÇgam api hi tÃvad atra nÃbhidhÅyate yadi tat {p. 68.1} pÆrvaprasiddhaæ svayam anusmaret kim aÇga÷ sandigdhÃrthÃbhidhÃyakaæ pratij¤Ãvacanam upÃdÅyate? | syÃnmatam -- yadi nÃma sÃdhyasiddhau pratij¤Ãvacanasya nopayogas tadartho 'sya prayogo mà bhÆt, sÃdharmyavat prayogÃdij¤ÃnÃrthaæ tu tadupÃdÃnam avasthitam eva, tasyÃnyathà pratÅty abhÃvÃt ity ata Ãha -- ##, tatas tadartho 'pi pratij¤opanyÃso na Óobhate | kuta÷ puna÷ sÃdharmyavat prayogÃder asati sÃdhyanirdeÓe pratÅti÷? [T. 252b.] ity Ãha -- ## | evaæ manyate -- naiva hi kaÓcit `yat k­takaæ tad anityam' etÃvan mÃtram abhidhÃyà ''ste, sÃdhananyÆnatayaivÃsya parÃjayÃt, kintv avaÓyaæ hetor ddharmiïy upasaæhÃraæ karotÅti | tatra yadi `k­takaÓ ca Óabda÷' iti brÆyÃt tadà [S. 72b.] sÃdhy(dha)rmyavat prayogapratÅti÷, atha `nityaÓ ca' ity abhidadhyÃt tadà vaidharmyavata iti sambandhavacanapÆrvakÃt pak«adharmavacanÃt prayogadvayÃvagati÷ | hetuviruddhÃnaikÃntikà api pak«adharmavacanamÃtreïa na pratÅyante | yadà tu sambandhavacanam api kriyate tadà katham apratÅti÷? | tathà hi `yat k­takaæ tad anityam' iti pak«adharmavacane saty ukte hetur avagamyate, vidhÅyamÃnenÃnÆdyamÃnasya vyÃpta÷ | `yat k­takaæ tan nityam' ity abhidhÃne viruddha÷, viparyayavyÃpte÷ | `yat k­takaæ tat prayatnÃnantarÅyakam' iti pradarÓane vyabhicÃrÃd anaikÃntikÃdhyavasÃya÷ | trairÆpyam api hetor gamyata eva, yato vyÃptipradarÓanakÃle vyÃpako dharma÷ sÃdhyatayà 'vagamyate | yatra ca vyÃpyo dharmo dharmiïy upasaæhriyate sa vyÃpakadharmaviÓi«Âatayà 'vagamyamÃna÷ sÃdhyasamudÃyaikadeÓatayà pak«a ity upasaæh­tasya vyÃpyadharmasya pak«adharmatvÃvagati÷, [S. 73a.] sà ca vyÃptir yatra dharmiïy upadarÓyate sa sÃdhyadharmasÃmÃnyena samÃno 'rtha÷ sapak«a÷ pratÅyata iti sapak«e {p. 69.1} sattvam avagamyate, sÃmarthyÃc ca [T. 253a.] vyÃpakaniv­ttau vyÃpyaniv­ttir yatrÃvasÅyate so 'sapak«a ity asapak«e 'py asatva(ttva)m api niÓcÅyata iti, yadi pak«Ãdibhir api j¤Ãtai÷ ki¤cit prayojanaæ | na tu vyavahartaïÃæ pak«ÃdisaÇketÃpek«Ã parok«Ãrthagatir bhavati | tathà hi -- yat kvacit d­«Âaæ tasya yatra pratibandha÷ tadvidas tasya tad gamakaæ tatra iti hi loke vastugatir bhavati, na pak«ÃdisaÇketagrahaïÃpek«Ã | tatra yathe«ÂaæÓÃstrakÃrÃgamakarÆpapratipattaye svasaÇketenÃnyathà và lak«aïaæ praïayantu | na tu vyavahÃrakÃle tadanusaraïaæ kvacid upayujyate | tatsaÇketapratipÃditam eva tu yathoktaæ gamakaæ rÆpam upayogi vyavahart­­ïÃm | tac cet pratipannaæ tÃvataiva sÃdhyasiddhi÷ sa¤jÃtà iti pak«asapak«ÃdisaÇketÃparij¤Ãne 'pi [S. 73b.] na ki¤cit plÆyate | ata evÃcÃryapÃdair `nnÃntarÅyakÃryadarÓanaæ tadvido 'numÃnam' iti gamakarÆpamÃtram eva pak«ÃdisaÇketÃnapek«aæ pratipÃditam | svapraj¤ÃparÃdhÃstu(ttu) tatrÃpi kaiÓcid asanta eva do«Ã÷ prakÅrtyanta iti kim atra brÆma÷? | ## sÃdharmyavat prayogÃdij¤ÃnÃrtham api pratij¤Ãvacanaæ pak«adharmasambandhavacanamÃtra [T. 253b.] eva yathoktena prakÃreïa pratÅter ayuktam iti ## pratij¤Ãvacanasya ## naiva kaÓcit | svayaæ cÃyaæ vÃdÅ yena krameïÃnumeyaæ pratipannavÃms tamullaÇghya parapratipattaye kramÃntaram ÃÓrayan parava¤cakatayà dhÆrtta eva pratÅyate, na saddh­tta ity upadarÓayann Ãha -- ## ityÃdi | yathà ''tmano niÓcayasyotpÃdanaæ k­taæ tathaiva ## ca parahitaniratai÷ &<{1}>&##, &<{2}>&## etasmiæ(smin) nyÃye sati svayam ayaæ vÃdÅ ## upadarÓakena vacanena ## svÃrthÃnumÃnakÃle ## prameyaæ ## saæÓayitÃdikaæ ## svapratipannaæ prameyam avabodhayan ## svapratipattikÃle pÆrvaæ [S.74a.] ya÷ prameyapratipattau ## upÃyo 'nubhÆtas tasmÃd anyam #<ÃÓrayata iti kim atra># kramÃntarÃÓrayeïa ##? naiva ki¤cit paravyÃmohanaæ muktvà | tathà hi -- yadi svapratipattikrama÷ {p. 70} pratÅtinibandhanaæ kiæ tatparityÃgena kramÃntarÃÓrayaïam?, kathaæ tena svayaæ pratipannavÃnasÅti? | yata evaæ ## sÃdhyasya ## pratij¤Ãkhyena ## | kuta÷? | `anyathÃpi' [T. 254a.] vinà 'pi tena ## sÃdhyapratÅte÷ ##ty upasaæhÃra÷ | __________NOTES__________ [286] vyavasthÃpayi«yati -- T. [287] liÇga- _________________________ [  7. upanayanigamanÃder api sÃdhanavÃkyÃnaÇgatvam |] evaæ pratij¤Ãæ sÃdhanavÃkyÃd apanÅyÃparam apy upanayanigamanÃdikaæ paraparikalpitaæ sÃdhanavÃkyÃd apanetum uktam eva nyÃyam atidiÓann Ãha -- ## `anyathà 'pi pratipatter utpatte÷' iti nyÃyena ## ÃdigrahaïÃt saæÓayajij¤ÃsÃdikaæ ## pratyÃkhyÃtam | [S. 74b.] tatra ## [NSÆ 1.1.38], ## [NSÆ 1.1.39]#< >#ity anayor lak«aïam | ## [NSÆ 1.1.33] iti tu pratij¤ÃyÃ÷ | etenety etad eva darÓayati -- ## pak«adharmasambandhavacanamÃtraiva upanayÃdirahitena ## utpatter iti | atrodyo(ddyo)takara÷prÃha -- pratij¤Ã tÃvad vi«ayanirddeÓÃrtham avaÓyakarttavyÃ, yato loka÷ prathamaæ karma cchedyÃdikaæ nirÆpayati | tata÷ kuÂhÃrÃdikaæ sÃdhanaæ vyÃpÃrayati | upanayenÃpi yÃvad d­«ÂÃnte d­«ÂasÃmarthyo hetur ddharmiïi nopasaæhriyate tÃvat kuta÷ sÃdhyapratÅti÷? | svÃrthÃnumÃnad­«ÂaÓ ca pratyavamarÓapratyayÃrtho 'nena darÓyate | tathà hi -- svÃrthÃnumÃne prathamaæ pradeÓe dhÆmaæ paÓyati, tato `yatra yatrÃhaæ dhÆmamadrÃk«aæ tatra tatrÃgnim api' iti vyÃptiæ [T. 254b.] smarati | tato `dhÆmaÓ cÃtra' iti puna÷ pratyavam­Óati, sa pratyavamarÓÃrtha÷ parÃrthÃnumÃne upanayenocyate | [S. 75a.] nigamanam apy avaÓyÃbhidhÃnÅyam, yato yady api pÆrvaæ anitya÷ Óabda ity uktam, na tu tÃvatà 'sya niÓcayo jÃta÷ | samprati tu pramÃïabalÃyÃto 'rtha÷ tatsampratyayÃrtham anena nigamyate | aÓe«apramÃïavyÃpÃraÓ cÃnenopasaæhriyate | tathà hi Ãgama÷ pratij¤Ã, hetur anumÃnaæ, {p. 71.1} d­«ÂÃnta÷ pratyak«am upamÃnam upanaya÷ | tadetasya pramÃïacatu«ÂayasyÃpi vyÃpÃro nigamanenopasaæhriyate -- iti katham asya na sÃphalyam? ity etad ÃÓaÇkyÃha -- #<¬iï¬ikarÃgaæparityajya># ¬iï¬ikÃ÷ --nagnÃcÃryÃ÷te ni«phalam upary upari nÃmalekhane prasaktÃ÷ tatas te«Ãm iva `pareïokte tasyopari mayà 'vaÓyam ayuktatayà ni«phalam apy abhidhÃnÅyam' ity asthÃnÃbhiniveÓaæ tyaktvà ## bahirvik«epam upasaæh­tya &<{1}>&## -- &<{2}>&## pak«adharmasambandhavacanamÃtrakeïa vÃkyena sÃdhyasya ##? iti | yÃvatà yÃvÃn eva [S. 75b.] parÃrthÃnumÃne 'rtho 'bhidhÃnÅya ity asmÃbhir anuj¤Ãyate tÃvÃn evÃnyÆnÃnatirikta÷ svÃrthÃnumÃne 'pi pratÅtihetur d­«Âa÷, tasya ka iha Óakter vyÃghÃt? yenÃsau parÃrthÃnumÃne 'pi pratÅtiæ na kuryÃt | ## pratÅte÷ ## pratij¤opanayanigamanalak«aïayà [T. 255a.], bÃlapratÃrakatadupayogopavarïalak«aïayÃ[288]vÃ? | tathà hi þ pratij¤opanayanigamanaprayoge 'pi yadi pramÃïaniÓcità svasÃdhyavyÃpti÷ sÃdhanadharmasya na syÃt, sÃdhyadharmiïi và sadbhÃvas tadà 'sya[289]naiva pratÅtihetutà | tatsambhave[290]tu pratij¤ÃdyabhÃve 'pi svÃrthÃnumÃna iva gamakarÆpÃvaikalyÃt sÃ[291]na nivÃryata iti kim asthÃnanirbandhena iti? | na hi sÃdhyadharmÃk«epaïasÃmarthyavirahe sÃdhanadharmasya vÃdivacanamÃtrÃt sÃdhyaniÓcayo yukta÷, hetÆpanyÃsavaiyarthyaprasaÇgÃt, tasya tadÃk«epasÃmarthye và pratij¤Ãvacanasyeti[292]| yat tÆktam `vi«ayapradarÓanÃya pratij¤Ã' ity atraÓÃstrak­taiva dattam utta-ram | yaÓ ca sÃdhanaæ prayuækte tena `aham anena [S. 76a.] sÃdhanenÃmu«miæ(«min) sÃdhye pratÅtiæ sÃdhayi«yÃmi' iti karma nirÆpyaiva tat[293]prayuktam iti na laukikanyÃyÃtikrama÷, anyathà yadi sÃdhanÃd yasya sÃdhyapratÅtir upajÃyate tenaiva karma nirÆpaïÅyam kathaæ tadabhÃve svÃrthÃnumÃne [T. 255b.] sÃdhyasiddhi÷ {p. 72.1} sÃdhananibandhanà syÃt? | yaÓ cÃgnidhÆmayo÷ sambandhaæ cetasi vyavasthÃpya `kvÃgni÷ kvÃgni÷?' ity agniæ *<7>*parye«ate sa pradeÓe dhÆmadarÓanamÃtrÃd[294]evÃgniæ pratipadyata iti kathaæ svÃrthÃnumÃne pratyavamarÓapratyaya÷ syÃt? | atha kadÃcid asau d­«Âas tatreti[295]parÃrthe 'py asyopÃdÃnaæ tadà dadhyÃdikam api bhuktvà kadÃcid dhÆmÃd agniæ pratipannavÃn iti kin na dadhibhojanÃder api kÃdÃcit kasyopÃdÃnam? | yat punaruktam `Ãgama÷ pratij¤Ã' iti, tatra yadi vÃdivacanam evÃgamas tadà tata eva sÃdhyasiddher hetvÃdyupÃdÃnam anarthakam | atha pratij¤ÃrthasyÃgame pÃÂhÃd Ãgama÷ pratij¤Ã, tadà na kvacid Ãgame paÂhyate atra pradeÓe 'gnir iti [S. 76b.] katham Ãgamatvaæ pratij¤ÃyÃ÷? | `hetur anumÃnam' ity apy ayuktam, na hi pak«adharmatvamÃtraæ hetu÷, tasya trirÆpatvÃt | d­«ÂÃnto 'pi na sarva÷ pratyak«a iti kathaæ `d­«ÂÃnta÷ pratyak«am' bhavet? | upamÃnaæ tu pramÃïam eva na bhavati, kathaæ tadvyÃpÃra upasaæhriyeta nigamanena? | yadi cÃvaÓyaæ d­«ÂÃnte d­«ÂasÃmarthyo hetur ddharmiïy upaneya÷ tadopanaya evÃstu kiæ `k­takatvÃÂ' iti pak«adharmanirddeÓena?, sa eva d­«ÂasÃmarthyaæ hetum upasaæhari«yati pak«adharmatÃæ ca darÓayi«yatÅti na ki¤cit tena | tato yatra ca pratij¤ÃyÃ÷ prathamata eva prayogo ne«yate tatra tasyÃ÷ punarvacanaæ kuto nigamanaæ bhavi«yati? | ity Ãha -- ## tasmÃd ## pak«adharmasambhandhavacanamÃtrÃtmaka÷ [T. 256a.] sÃdhanavÃkye ## na pa¤cÃvayavÃtmaka iti sthitam | __________NOTES__________ [288] pratij¤Ãdi- [289] heto÷ [290] vyÃptyÃdisambhave [291] [pratÅ] tihetutà [292] upanyÃsavaiyarthyaprasaÇgÃt [293] sÃdhanam [294] -«ate sadhÆmapradeÓadarÓana- -- T. [295] svÃrthÃnumÃne _________________________ [  8. nyÃyavÃkye hetud­«ÂÃntavacanayo÷ kramasyÃniyama÷ |] atra sÃdhanavÃkye na kevalaæ pratij¤Ãdiprayogo na yukta÷ paropagata÷ [S. 77a.] `pÆrvaæ hetu÷ prayoktavya÷ paÓcÃd d­«ÂÃnta÷' iti kramaniyamo 'pi na kaÓcit | kuta÷? sarvathà yadi pÆrvaæ hetu÷ paÓcÃd vyÃpti÷ atha pÆrvaæ vyÃpti÷ paÓcÃt pak«adharma÷ prayujyate, tathÃpi gamakatvÃt | {p. 73.1}[  9. hetos tridhÃprayogasya khaï¬inam |] nanu tasya dvidhà prayoga ity ayuktam uktam | yatas trividho hetu÷ -- anvayÅ vyatirekÅ anvayavyatirekÅ cetinaiyÃyikÃ÷, tatas tasya tridhà prayoga÷ -- sÃdharmyeïa vaidharmyeïa sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ ceti vaktavyam ity ata Ãha -- ## na kevalaæ kramaniyamo na yukta÷ kintu ## ubhayatrÃpi trirÆpasadbhÃvÃt | tata÷ sarva eva hetur anvayavyatirekÅ, na tv anvayÅ vyatirekÅ và kaÓcid dhetur astÅti bhÃva÷ | tat kutas traividhyaæ prayogasya syÃt? iti manyate | kuta÷ punararthabhedo nÃstÅti? cet, Ãha -- ## sÃdharmyeïa vaidharmyeïa ca prayoge yady api vidhiprati«edharÆpatayà dharmabheda÷ [T. 256b.] pratÅyate tathÃpi ## sÃdhanadharmasya sÃdhyasvabhÃvatÃyÃ÷ eva sÃdharmyavaidharmyaprayogÃbhyÃæ ## | nanu sÃdharmyaprayoge hetubhÃve [S. 77b.] sÃdhyasya bhÃva÷, vaidharmye ca sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃva÷ ÓabdÃd avagamyate, na tÃdÃtmyam | tat kim ucyate `tadbhÃvasyaiva khyÃpanÃt'? ity ata Ãha -- ##ityÃdi | yadi sÃdharmyaprayoge tadbhÃvo nÃk«ipyeta tadà sÃdhanasya ## kim iti ## avaÓyan tayà ##? | kÃdÃcit kas tu bhavatu nÃma? | `yat k­takaæ tad anityam' ity ekÃntabhÃvaÓ ca hetau sati sÃdhyasya vyÃptyà sÃdharmyaprayoge 'bhidhÅyate | sa[296]ca tÃdÃtmyam antareïÃnarthÃntarasya na sambhavatÅti sÃmarthyÃt tadÃk«ipati | katham ivÃtatsvabhÃvasya bhÃve na ekÃntenÃnyabhÃva iti Ãha -- ##ty Ãdi | yadi prayatnÃnantarÅyakatvÃm antareïÃpi k­takatvasya bhÃvÃd atatsvabhÃvatvam anityatve[297]'py ayam eva v­ttÃnta÷ | tataÓ ca tÃdÃtmyavirahÃt prayatnÃnantarÅyakatvasyÃnityatvenÃnvayo na syÃt, tanniv­ttau[298]và niv­ttir[299]iti kathaæ tatas[300]tat[301][S. 78a.] {p. 74.1} pratÅyate? | nai«a do«a÷, prayatnÃnantarÅyakapadÃrthasvabhÃvasyaivÃnityatvasya[302]tena[303]sÃdhanÃt, tatra ca tÃdÃtmyasadbhÃvÃd anvayavyatirekÃv anivÃritau anityatvak­takatvamÃtrÃpek«ayÃ[304][T. 257a.] tu tÃdÃtmyaviraho 'syÃbhihita[305]iti | nanv agniniv­ttÃv atatsvabhÃvasyÃpi dhÆmasya niv­ttir d­«Âà 'nvayaÓ cety Ãha -- ## iti | anvayavyatirekayor hi pratibandho nibandhanam, tena tayo÷ vyÃpte÷, tadabhÃve tayor apy abhÃvÃt | tatrÃrthÃntarasya dhÆmasyÃgnau ## astÅti bhavetÃæ tau[306]| yatra tv anarthÃntarasya tÃv ucyete tatrÃvaÓyaæ tÃdÃtmyena bhavitavyam ity abhiprÃya÷ | atrodÃharaïam ##[307]#< anyaniv­tti÷>#[308]-- `yat prayatnÃnantarÅyakaæ na bhavati [S. 78b.] tat k­takam api na bhavati' ity evaærÆpà | yata evaæ tasmÃd anvayavyatirekayor yathÃlak«aïaæ hetubhÃve sÃdhyasyÃvaÓyaæ bhÃva÷, sÃdhyÃbhÃve ca hetor avaÓyam abhÃva÷ ity eko 'pi sÃdharmyamukheïa vaidharmyamukheïa và prayukto dvitÅyam Ãk«ipati, svavyÃpakapratibandhÃk«epÃt[309], tasyÃpi[310]cetareïa[311]vyÃpte÷ | tasmÃd ubhayatra trairÆpyapratÅter ekasya Óabde(bda)to 'parasyÃrthata iti sambandhavacane 'pi prayoga eva vidhimukhena prati«edhamukhena và bhidyate nÃrtha iti siddhiæ tatas tasya dvidhà prayoga÷ sÃdharmyeïa vaidharmyeïa ca | na tu sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃm api, tadarthasyÃnyatareïaiva [T. 257b.] prakÃÓanÃt | sarvo hetur anvayavyatireky eva vastuto na kaÓcid anvayÅ vyatirekÅ và nÃmety etad upasaæharann Ãha -- ##nvayamukhena vyatirekamukheïa [S. 79a.] và sÃdhanavÃkye ##r anvayavyatirekayo÷ ## sÃk«Ãc chabdena pratipÃdanam i«yate, ## pratÅtapratyÃyane prayojanÃbhÃvÃt | {p. 75.1} tÃm evÃrthato 'parasya pratÅtiæ sphuÂayann Ãha -- ## ityÃdi | yadi tatsvabhÃvatayà sÃdhyena hetor anvaya÷ sidhyati tata eva ## | tatsvabhÃvasya tadabhÃve svayaæ nairÃtmyena bhÃvÃyogÃt | ## tatsvabhÃvatayà sÃdhyÃbhÃve sÃdhanasyÃbhÃva&<{1}>&## &<{2}>&## satyÃæ tata eva sÃdhyena heto÷ ## | yais tu vyÃkhyÃyate -- sÃdharmyavati[312]prayoge tadabhÃva eva vipak«e hetor abhÃvakhyÃtir yathà syÃt nÃnyatra vipak«e viruddhe và hetvabhÃvaprasaÇgÃt viruddhata[313]eva vyavacchedaprasaÇÃc ceti niyamakhyÃpanÃrtho vyatirekaprayoga÷ iti | sa tadartho 'py ayukta÷ | kuta÷? anyaviruddhayor api na kevalaæ tadabhÃvasya vipak«atvÃt yasya hi -- anya eva vipak«o 'nyadharmayogÅ và 'nyo, na vivak«itadharmÃnÃÓraya÷[314], [S. 79b.] viruddha eva và sahÃnavasthÃnalak«aïenaiva[315][T. 258a.] virodhena, na parasparaparihÃrasthitalak«aïatayÃpi vipak«a÷ -- tasyÃnityatvÃd anyÃnÃtmÃdidharmavati[316]arthe, k­takatvÃdiv­tte÷, hetvabhÃvaprasaÇga÷ | au«ïye ca sÃdhye[317]'gnilak«aïasya hetor viruddhÃd eva ÓÅtÃt nÃnu«ïaÓÅtÃd apy anyato vyavacchedaprasaÇgÃt naikÃntenau«ïyam agnir grasayed iti tasyÃyaæ do«a÷ syÃt | taæ pratyÃcÃryeïoktam[318]-- yady ekasya[319]vipak«atvam i«yate tadà tadabhÃvasyaive«yatÃm[320], na viruddhasya anyasya vÃ, tasyÃnyatrÃpi[321]vivak«itadharmÃnÃÓraye viruddhe ca bhÃvÃt, tadabhÃvam[322]antareïa *<12>*tayor anyaviruddhatvÃyogÃt[323] | na tv asmÃkaæ[324]trividham api vipak«am icchatÃm[325], vivak«itadharmÃnÃÓrayaæ cà 'nyam iti bhÃva÷ | __________NOTES__________ [296] ekÃntabhÃva÷ [297] prayatnÃnantarÅyakatvam antareïÃpi anityatvasya bhÃvÃt [298] sÃdhya- [299] heto÷ [300] heto÷ [301] sÃdhyam [302] na tu samagrapadÃrthasvabhÃvasya [303] prayatnÃnantarÅyakatvena [304] prayatnÃnantarÅyaka÷ Óabda÷, k­takatvÃt anityatvÃc ca [305] prayatnÃnanta- [306] anvayavyati- [307] prayatna- [308] hetu- [309] rÆpÃvyatireka- (?) [310] pratibandhasya [311] anvayena vyatirekeïa và [312] vaidharmye tu tadabhÃve 'bhÃvasya pratÅtatvÃn na ÓaÇkà [313] ............r eva sakÃÓÃd vyÃv­tti÷ (?) [314] anityatvaæ [315] ÓÅtavahnivat [316] niravayavatvÃdi [317] u«ïo 'yaæ padÃrtha÷, agnitvÃt [318] dignÃgena [319] sÃdhyÃbhÃve tadabhÃvÃnyaviruddhalak«aïÃt tritayÃn madhyÃd ekasya [320] sÃdhyÃbhÃve sÃdhanÃbhÃvasya [321] tadabhÃvasya [322] sÃdhyÃbhÃvam [323] anya- | viru- [324] do«a÷ [325] yaÓ ca yujyate etanmadhyÃt sa grahÅ«yate _________________________ [  10. sattvasya k«aïikatvasvabhÃvatÃyÃ÷ samarthanam |] yadi svabhÃvahetÃv anvayavyatirekayo÷ sÃdhanadharmasya sÃdhyasvabhÃvatà nibandhanam ity anvayena vyatirekeïa và sÃdharmyavaidharmyavato÷ {p. 76.1} prayogayor abhidhÅyamÃnena tÃdÃtmyÃk«epadvÃreïÃrthÃd itarÃk«epa ucyate, tadà pramÃïasiddhaiva tatsvabhÃvatà tayor nibandhanaæ [S. 80a.] na ÓabdamÃtrata÷ pratÅyamÃnety abhiprÃyavÃn Ãha -- *<15>*##[326]ityÃdi | ##ti sato naÓvarasvabhÃvatvena | satva(ttva)lak«aïasya heto÷ k«aïikatvasvabhÃvatveneti yÃvat | p­cchataÓ cÃyam abhiprÃya÷ -- iha [T. 258b.] dvividhÃ÷ santa÷ -- k­takÃÓ ca ghaÂÃdaya÷ ak­takÃÓ cÃkÃÓÃdaya÷ | tatra ye tÃvad ak­takÃs te ## [VaiSÆ 4.1.1.] iti nityalak«aïayogÃd anityà eva na bhavanti kuta eva k«aïikÃ÷? iti na satva(ttva)sya k«aïikatvasvabhÃvatà | ye 'pi santa÷ k­takÃs te«Ãm api mudgarÃdyanvayavyatirekÃnuvidhÃyitayà vinÃÓasya sahetukatvÃt taddhetvasannidhÃv vinÃÓÃt k­takÃtmano 'pi satva(ttva)sya k«aïikatvasvabhÃvatà na samasty eveti nÃnvayavyatirekayo÷ sambhava iti | avaÓyaæ ca vinÃÓo daï¬ÃdyanvayavyatirekÃnuvidhÃyÅ, d­«ÂatvÃt | tathà hi - ##[327]#< |># #< vinÃsaæsarggitÃæyÃti na vinÃÓo ghaÂÃdibhi÷||># [S. 80b.] anyatrÃpi[328]cÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnam eva hetumattÃvyavahÃranibandhanam abhyupeyatesaugatair api, tad ihÃpy[329]astÅti kin na tadvyavahÃra÷ pravarttyate? iti | nanu cÃnvayaniÓcayaæ pratipÃdayatà bÃdhakapramÃïav­ttivaÓÃt tatsvabhÃvatà pÆrvam eva pratipÃdità `anvayaniÓcayo 'pi svabhÃvahetau' ityÃdi vicanÃt | tat kuto 'sya pÆrvapak«asyÃvasara÷? | satyam, kintupÆrvÃcÃryai÷k­takatvasya k«aïikatÃyÃæ sÃdhyÃyÃæ parai÷ k­takÃnÃm ante 'vaÓyaæ hetunibandhanavinÃÓopagamÃt taddhetvayogapratipÃdanenÃnapek«Ã vinÃÓaæ prati viparyaye bÃdhakaæ pramÃïaæ tÃdÃtmyaprasÃdhakam uktaæ tat prasaÇgamukhena[330]k­takalak«aïasyaiva sattvasya tadÃtmatÃm[331]gamayati nÃnyasya [T. 259a.] iti darÓayitum | arthakriyÃvirodhalak«aïaæ[332]tu sarvasya sattvasya iti vastumÃtreïa[333]{p. 77.1} prÃg uktam api vipa¤cayituæ pÆrvapak«opanyÃsa÷ | ak­takalak«aïaæ tu sattvaæ na sambhavaty eva, niyÃmakaæ hetum antareïa deÓakÃlasvabhÃvaniyamÃyogÃt | tata÷pÆrvÃcÃryair na [S. 81a.] tasyaikÃÇgavaikalyÃd eva ## [VaiSÆ 4.1.1.] iti nityatÃsambhava iti na tadÃtmatÃæ[334]prati yatna÷ k­ta÷ |ÓÃstrakÃras tu sÃmÃnyena[335]sattvasya k«aïikasvabhÃvatÃæ, k­takalak«aïasya api ca, deÓakÃlasvabhÃvaviprak­«ÂasyÃpi vastusthityaiva tadÃtmatÃm arthakriyÃvirodhena, na paropagatÃvaÓyam bhÃvivinÃÓasyÃhetukatayà viÓe«ÃbhÃvÃt utpannamÃtrasyÃbhÃvaprasaÇgena[336]pratipÃdayi«yati | __________NOTES__________ [326] para÷ [327] eva [328] aÇkurÃdau [329] vinÃÓe [330] Ãpatti- [331] k«aïika- [332] pramÃïam [333] sÃmÃnyena [334] k«aïikatva- [335] k­takà 'k­takaviÓe«aviraheïa [336] vinÃÓasya _________________________ [  11. sahetukaæ vinÃÓaæ nirasituæ tasya bhÃvasvabhÃvatÃyÃ÷ samÃlocanam |] tatrapÆrvÃcÃryoktaæ `sarvasya sata÷ k­takasyÃvaÓyamante hetuk­to vinÃÓa iti' ya÷ parair i«yate taæ pratyanapek«atvaæ kyÃpayitum upakramate -- ## | yadi tarhi nÃÓasya hetur nÃsti, sa te«Ãæ k­takÃnÃæ satÃm avaÓyam bhÃvÅ vinÃÓa÷ kuta÷? | na hy Ãkasmika÷ kaÓcit svabhÃvo yukta ity Ãha -- ## | bhavaty asmÃt kÃryam iti bhÃvaÓabdo hetuvacana÷ | tena svahetubhya eva ## naÓanaÓÅlÃ÷, sÆcyagre sar«apà ivÃnavasthÃyina÷ svÃtmani &<{1}>&## | &<{2}>&## k­takalak«aïÃnÃæ satÃæ bhÃvÃnÃæ &<{1}>&##&<{2}>&## abhighÃtÃde## | kuta÷? [S. 81b.] [T. 259a.] ##bhighÃtÃgnisaæyogÃdes taddhetutayopagatasya ## | tathà hi -- agnisaæyogÃdikÃle tritayaæ lak«ayÃma÷ | tad eva këÂhÃdikaæ vinÃÓyam, aÇgÃrÃdikam avasthÃntaram, këÂhÃdiniv­ttilak«aïaæ cÃbhÃvaæ tuccharÆpaæ, nÃparaæ yatrÃgnisaæyogÃder vyÃpÃra÷ cintyeta | etÃvat yÃæ ca vastugatau na kvacid atra vinÃÓaheto÷ sÃmarthyaæ yujyate | yato ##syendhanÃde÷ svahetubhya÷ sthirarÆpasyotpannasya ##sthirÃtmatÃlak«aïaæ ## | kuta÷? ##ndhanÃde÷ ## eva ## | na hi {p. 78.1} *<2>*sthirÃtmano nirv­ttasyÃnyathÃbhÃva÷[337], [338]tadÃtmÃ[339]Óakyate kartum, tasya hetvantarÃt paÓcÃd bhavato 'rthÃntaratvaprasaÇgÃt, tasyaivÃnyathÃtvÃyogÃt, tatra hetuvyÃpÃrasya kalpayitum aÓakyatvÃt | athavà tritaye samÅk«yamÃïe yat tÃvat vinÃÓyaæ këÂhÃdi na tatsvabhÃvam[340]evÃgnisaæyogÃdir vinÃÓahetu÷ karoti tasya svahetubhya eva nirv­tter iti | __________NOTES__________ [337] asthirasvabhÃvatà [338] -no 'niv­ttasyÃnyathà 'bhÃva -- Tib. [339] sthirÃtmà [340] këÂhatvam _________________________ [  12. kumÃrile«ÂabhÃvÃntarasvabhÃvapak«asya samÃlocanam |] kumÃrilas tu manyate -- nÃgnisaæyogÃdinà bhÃvasvabhÃva eva kriyate kintv indhanÃde÷ [S. 82a.] pradhvaæsÃbhÃva÷ | sa cendhanÃdirÆpavikalam aÇgÃrÃdikam uttaraæ bhÃvÃntaram eva | taduktam -- #< nÃstitÃpayaso dadhni pradhvaæsÃbhÃvalak«aïam>#[341] [ÁlV abhÃva 3] iti | tathÃvidhasya cÃbhÃvasya hetumattopagamo naiva virudhyate | tathà cÃha kaÓ-cit - ## #< abhÃva÷sammatas tasya heto÷kinna samudbhava÷? || >#iti tad etatkaumÃrilaæ[T. 260a.] darÓanam apanudann Ãha -- ## ityÃdi | yady uttaraæ kÃryÃtmakaæ ## abhÃvas tadà 'gnisaæyogÃdayo 'Çga(ÇgÃ)rÃdijanmani vyÃp­(pri)yanta itÅ«Âam evÃsmÃkam, kintu ## abhyupagamyamÃne 'gnyÃdÅnÃm indhanÃdÃv avyÃpÃrÃt tadavastham evendhanÃdikam | tataÓ ca yathà 'gnisaæyogÃt prÃg indhanÃder upalabdhi÷ anyà ca tatsÃdhyà 'rthakriyà tathà 'ÇgÃrÃdyutpattÃv apy upalabdhyÃde÷ prasaÇga÷ | nanu bhÃvÃntarasya pradhvansÃ(dhvaæsÃ)bhÃvarÆpatÃyÃæ tadutpattÃv indhanÃdÅnÃæ [S. 82b.] pradhvas tatvÃdasatÃæ kathaæ tathopalabdhyÃdiprasaÇga÷? | satyam, evaæ manyate -- sarvasyendhanÃder anyasya gavÃder api tathÃbhÃvo mà bhÆt ity aÇgÃrÃde÷ dhvaæsavyavasthÃyÃæ nibandhanam {p. 79.1} abhidhÃnÅyam | tasmiæ(smin) sati tanniv­ttir iti cet, aho vacanakauÓalam yato niv­ttes tucchasvabhÃvatÃnaÇgÅkaraïÃt tad eva bhÃvÃntaram aÇgÃrÃdikaæ niv­ttiæ brÆ«e | tad ayam artha÷ sampanna÷ -- aÇgÃrÃdibhÃve 'ÇgÃrÃdibhÃvÃd aÇgÃrÃdikaæ dhvaæsa÷ këÂhÃder iti | na cÃÇgÃrÃdibhÃve tadbhÃva÷ svÃtmani hetubhÃvÃyogÃt | agnyÃdibhyaÓ ca tadutpÃdavacanÃd indhanÃdyupamarddenÃÇgÃrÃdi[T. 260b.]bhÃvÃt asya dhvaæsarÆpateti cet | ko 'yam upamarddo nÃma? | yadi niv­tti÷ sà 'ÇgÃrÃdilak«aïaiveti na pÆrvasmÃd viÓi«yate | tasmÃt [S. 83a.] svarasato nivarttate këÂhÃdi÷, agnyÃdibhyas tv aÇgÃrÃdijanma ity eva bhadrakam, anyathà këÂhÃde## kathaæ na syÃt? api ca -- yadi bhÃvÃntaraæ pradhvaæsÃbhÃvo ya ete 'nupajÃtavikÃrÃ÷ pradÅpabuddhyÃdayo dhvaæsante te«Ãæ katarad bhÃvÃntaraæ pradhvanso(dhvaæso) vyavasthÃpyate? | te 'py avyaktatÃm[342]ÃtmabhÃvaæ[343]ca vikÃram eva dhvaæsaæ samÃlambanta iti cet | na, pradÅpÃder bhÃvarÆpÃvyaktatÃbhÃve pramÃïÃbhÃvÃt | yadi hi ÓaktirÆpatÃpattir avyaktatà tadà Óakte÷ kÃryadarÓanonnÅyamÃnarÆpatvÃt tadabhÃve[344]kathaæ pradÅpÃdaya÷ ÓaktyÃtmanà 'vasthitÃ÷ kalperan[345]? | athopalabdhiyogyatÃvikalÃtmatÃpattir avyakti÷; atrÃpi tadÃtmanà 'vasthitau naiva pramÃïam asti | na cÃpramÃïakamÃdriyante vaco vipaÓcita÷ | ÃtmanaÓ cÃsattvÃt kathaæ tadbhÃvo[346]buddhyÃdÅnÃæ [S. 83b.] vikÃra÷ pariïÃmaÓ ca? | anyatra vihitapratikriyatvÃt neha pranyata ity alaæ prasaÇgena | syÃnmatam -- bhÃvÃntareïÃÇgÃrÃdinà ''v­tatvÃt indhanÃdes tathopalabdhyÃdayo na bhavantÅty ata Ãha -- ## | svabhÃvÃntaram ##ndhanÃder Ã## na &<{1}>&## &<{2}>&## avicalita[T. 261a.]rÆpe ## ##ndhanÃdau sa## na kevalam anupalabdhyÃde## | __________NOTES__________ [341] -sÃbhÃva i«yate -- ÁlV [342] pradÅpa- [343] buddhi÷ [344] kÃrya- [345] kalpyeran -- Tib. [346] Ãtmatà _________________________ {p. 80.1}[  13. bhÃvÃbhÃvapak«asyÃpi samÃlocanam |] na kevalaæ bhÃvasvabhÃvo bhÃvÃntaraæ và vinÃÓahetunà na kriyate bhÃvÃbhÃvo 'pi na kriyata ity Ãha -- ## ityÃdi | kuta÷? iti cet, ## paryudÃsena vivak«itÃd bhÃvÃd##tayà kÃryatvo## kriyamÃïe kim indhanÃdirÆpa evÃsau? athÃrthÃntaram? iti ## | tatra cokta eva do«a÷ | nanu prasajyaprati«edhÃtmà tuccharÆpo 'sÃv agnyÃdijanyo 'bhyupeyate | tadbhÃve cendhanÃdÅnÃæ nai÷svÃbhÃvyÃt kuta÷ pÆrvado«Ãvasara÷? | sa cÃvaÓyam agnyÃdibhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃyitayà [S. 84a.] tatkÃryas tadbhÃvavyavahÃrasyÃnyatrÃpi tannibandhanatvÃt | taduktam -- #< san bodhagocaraprÃptas tadbhÃve>#[347]#< nopalabhyate |># #< naÓyan bhÃva÷kathaætasya>#[348]#< na nÃÓa÷kÃryatÃmiyÃt ||># #< prÃg abhÆtvÃbhavan bhÃvo hetubhyo jÃyate yathÃ|># #< bhÆtvÃ'pi na bhavaæs tadvaddhetubhyo na bhavaty ayam>#[349]#< ||># iti | ata Ãha -- ##ty Ãdi | ayam abhiprÃya÷ -- yady anapek«itabhÃvÃntarasaæsarggaÓ cyutimÃtram eva tuccharÆpaæ dhvaæsa÷ tadà tatra kÃrakavyÃpÃro naiva sambhavati bhavanadharmiïy eva tatsambhavÃt | tasyÃpy [T. 261b.] abhÆtvà bhÃvopagamÃt kÃryatà na virudhyata iti cet | na | bhavanadharmaïo bhÃvarÆpatÃprÃpter abhÃvatvahÃne÷ | yato bhavatÅti bhÃvo maïyate, nÃparam aÇkurÃder api bhÃvaÓabdaprav­ttinimittam | arthakriyÃsÃmarthyam iti cet | sarvasÃmarthyavirahiïas[350]tarhy asya kathaæ pratÅtivi«ayatÃ? | na hy akÃraïaæ pratÅtivi«aya÷, atiprasaÇgÃt | tadavi«ayasya và kathaæ hetumattÃvagati÷? vastutà vÃ?, yenocyate `tuccharÆpam eva tad vastu' iti | pratÅtijanakatve và kathaæ na [S. 84b.] sÃmarthyasambandhitÃ? | sad iti pratyayà 'vi«ayasya kathaæ bhÃvateti cet | kÃryatà 'py asya katham? | svahetubhÃve bhÃvÃt iti cet | kathaæ tarhi satpratyayà 'vi«ayatÃ? | {p. 81.1} tathà hi -- yadi svahetubhÃve bhavatÅti pratÅyate sad ityÃdi pratÅyeta | yato 'stÅti sad iti vadanti vidvÃæsa÷ | na cÃsti, bhavati, bhÃva÷, *<3>*sanniti ÓabdÃnÃm[351]arthabheda÷ paramÃrtha÷ kaÓcit | abhÃvÃtmakatayaiva bhavaty asÃv iti cet | na | vyÃhatatvÃt, yato na bhavatÅty abhÃva ucyate sa kathaæ bhavatÅti vyapadiÓyate? | prati«Âhitena kenacid rÆpeïa svaj¤ÃnÃtmany apratibhÃsanÃt na bhÃva iti cet | atyantaparok«ÃïÃæ cak«urÃdÅnÃm abhÃvatÃprasaÇga÷ | na | te«Ãæ j¤ÃnaheturÆpatayà pratibhÃsanÃt iti cet | na | asyÃpi bhavit­rÆpatayà 'vabhÃsanÃt | [T. 262a.] sarvarÆpavivekasya ca kathaæ bhÆtyà sambandha÷? | kenacid rÆpeïonmajjanaæ hi bhavanam | j¤Ãnavi«ayatayà 'syÃpi ca taddheturÆpatayà 'vabhÃsanasya tulyatvÃt[352], aheto« ca vi«ayatvÃyogÃt | asmÃkaæ tv abhÃvabuddhaya÷ svavÃsanÃparipÃkÃnvayà nirvi«ayà eva | abhÃvasya ca bhavit­tve kathaæ paryudÃsÃt prasajyaprati«edho bhidyeta | asadrÆpasya vidhÃnena paryudÃsÃt [S. 85a.] sa bhidyata iti cet | na | asadrÆpasya bhavanavirodhÃt | bhavatÅti hi bhÆtyà sattayà 'bhisambadhyate | tatra kathaæ sadrÆpasya vidhÃnam? | paryudÃsa evaiko na¤arthaÓ ca syÃt, sarvatra vidhe÷ prÃdhÃnyÃt | so 'pi và na bhavet | yadi hi ki¤cit kutaÓcit[353]nivartyeta tadà tadvyatireki[354]saæsp­Óyeta tatparyudÃsena | tac ca nÃsti | sarvatra niv­ttir bhavati ity ukte vastvantarasyaiva kasyacit vidhÃnÃt | tathà 'nena vastvantaram evoktaæ syÃt, na tayor viveka÷ | aviveke ca na paryudÃsa÷ | aprastutÃbhidhÃnaæ ca syÃt | bhÃvaniv­ttau[355]prastutÃyÃæ asadÃtmano vastvantarasyaiva vidhÃnÃt | na cÃsya svarÆpeïÃsadÃtmakatvam, svarÆpeïÃpy asata÷ kÃryatvavirodhÃt | pararÆpeïa tu sarvam eva vastvasadÃtmakam iti nÃsya ghaÂÃde÷ kaÓcid viÓe«a÷ [T. 262b.] bhavatu và 'yam abhÃvo 'gnyÃdibhyas tadbhÃve kim iti nopalabhyante këÂhÃdaya÷? | tathà hi -- agnyÃdÅnÃm anyakriyÃyÃæ caritÃrthatvÃd aniv­ttà eva tebhya÷ {p. 82.1} [S. 85b.] indhanÃdaya÷ prÃgvad upalabhyeran | tadupamarddena dhvaæsasyotpatte÷ iti cet, kathaæ tadupamardda÷? | na tÃvat pradhvaæsÃbhÃvena, indhanasattÃkÃle tasyÃbhÃvÃt | nÃgnyÃdibhi÷, dhvaæsÃvirbhÃva eva te«Ãæ vyÃpÃropagamÃt | na cotpanna÷ pradhvaæsÃbhÃva indhanÃdÅn vihanti, yaugapadyaprasaÇgÃt | dhvaæsena vinÃÓane ca vikalpatrayasya tadavasthatvÃt | tataÓ cÃnavasthà | sa eva dhvaæsa indhanÃder agnyÃdijanmà niv­tti÷, ato 'syÃnupalabdhir iti cet | katham anyo 'nyasya niv­tti÷?, atiprasaÇgÃt | yadi cÃyaæ hetumÃæs tadbhedÃd Ãtmabhedaæ kiæ nÃnubhavati? | ÓÃliyavÃÇkurÃdayo 'pi kÃraïabhedÃd evÃtmabhedam atyantavilak«aïam anubhavanto 'dhyak«ata evÃvasÅyante | na tv evam anapek«itabhÃvÃntarasaæsargga÷ cyutimÃtralak«aïo dhvaæsa÷ | tasyÃbhighÃtÃgnisaæyogÃdikÃraïabhede 'pi tuccharÆpatayaikarÆpasya svaj¤ÃnÃtmany avabhÃsanÃt | na hi bhÃvaÓÆnyatÃæ vihÃyÃparaæ tatra ki¤cid rÆpam ÅksÃmahe | vistarataÓ caitatk«aïabhaÇgasiddhau vicÃritam ity ÃstÃæ tÃvÃd iha | [S. 86a.] tasmÃd agnyÃdisaæyogakÃle ##m ity evopagantuæ yuktam | yato nÃyaæ kasyacid [T. 263a.] bhÃvena na«Âo nÃma kintu yata÷ svayam asthirarÆpatayà bhÆtas tato na«Âo nÃma | tena nÃsyà 'bhavanam anyad và ki¤cid bhavati | tathà ca bhavanadharmaïa÷ kasyacid abhÃvÃd bhÃvaæ bhavantaæ kutaÓcin na karotÅti kriyÃprati«edha evÃgnisaæyogÃde÷ syÃt | ## sati ## agnisaæyogÃdi÷ ## tasmÃ## | __________NOTES__________ [347] agni÷ [348] agnyÃde÷ [349] bhÃva÷ [350] bhÃvaÓabdaprav­ttinimittaæ abhÃvasyÃpi yadi sÃmarthyam asti tadà bhÃvatvam atha nÃsti tatrÃha [351] sanniti sÃmÃnyaÓabdÃnÃm -- Tib. [352] cak«urÃdÅbhi÷ [353] brÃhmaïÃdi (prathamaæ Âippaïam) k«atriyÃ- (dvi. Âi.) [354] nivartyavyatireki [355] tuccharÆpÃyÃm _________________________ [ 14. vaiyarthyÃd api vinÃÓe hetvayoga÷ |] na kevalam asÃmarthyÃd vinÃÓahetvayoga÷, kintu ##, tad evÃha -- ## naÓanaÓÅla÷ svÃtma## sthÃtum aÓakto yathà sÆcyagre sar«apa÷ ## | kiæ kÃraïam? | &<{1}>&## | &<{2}>&## asthirasvabhÃvatayaiva | na hi prak­ty eva sthÃtum aÓakte sÆcyagre sar«ape tadasthitaye prayÃsa÷ phalavÃn bhavet | {p. 83.1} atraiva vyÃptim ÃdarÓayati -- ## ityÃdi | ## tatsvabhÃvatve janakÃt [S. 86b.] heto##&<{1}>&## | &<{2}>&## ityÃdinà d­«ÂÃntavivaraïam | tadÃtmatÃyà hetvantarÃnapek«aïena vyÃptiæ tÃdÃtmyasÃdhakena pramÃïena darÓayati -- ## yo yasya svabhÃva÷ tatsvabhÃvasya ## hetvantaram apek«amÃïasya svahetor ni«pannasyÃpi tatsvabhÃvatvÃbhÃve ## ni÷svabhÃvatÃyÃ÷ prasaÇgÃt | ## prakÃÓÃdivat ## paÓcÃt [T. 263b.] ## asthitidharmÃtmatÃyÃæ ## iti pramÃïaphalam | ## naÓvarasvabhÃvaÓ cet | ## bhÃva iti pak«adharmopasaæhÃra÷ | viruddhavyÃptopalabdhiÓ ceyam, hetvantarÃpek«Ãnapek«ayo÷ parasparaparihÃrasthitalak«aïatayà virodhÃt, hetvantarÃnapek«ayà ca tatsvÃbhÃvatÃyà vyÃptatvÃt | [  15. svato vinaÓvaratvasÃdhakahetÃv anekÃntado«oddhÃra÷ |] atra ca parasya vacanÃv akÃÓam ÃÓaÇkyÃha -- ##%<[8.16]>% ityÃdi | ## ityÃdinà etad eva vibhajate ## iti | kuta÷? iti cet, salilak«ityÃde÷ svahetuvyatiriktasyÃÇkurÃdijananasvabhÃvÃnÃm api [S. 87a.] bÅjÃdÅnÃæ tadÃtmatÃyÃm apek«aïÃt | tataÓ ca na punas tadbhÃve hetvantaram apek«anta ity anekÃnta÷ | ##ndhanÃdi÷ svahetor naÓvarÃtmà ni«panno 'pi ## vinaÓvarÃtmatÃyÃæ syÃd iti dÃr«ÂÃntikam | ## bÅjÃdivad anekÃnta÷ | kuta÷? ## aÇkurÃdijananasvabhÃvasya bÅjÃder aÇkurÃdijananÃt, tadÃtmatÃyÃæ hetvantarÃnapek«aïÃt | yaÓ ca k«ityÃdikam apek«amÃïo na janayati kuÓÆlÃdyavastha÷ tasya ## aÇkurÃdijananasvabhÃvatvÃbhÃvÃt | tatra tadÃtmatÃlak«aïo hetu÷ na vartata eveti na tenÃnekÃnta÷ | [  16. pratyak«eïa bÃdhÃt na pratyabhij¤ayà sthiraikabhÃvasiddhi÷ |] nanu pratyabhij¤Ãpratyak«ata eva bÅjÃdir ekasvabhÃvo lak«yate | tatra kuto 'yaæ jananasvabhÃvatvÃjananasvabhÃvatvalak«aïo bheda÷? {p. 84.1} yato 'nekÃnto [T. 264b.] na syÃt | na cÃpramÃïaæ pratyabhij¤Ã, ## ityÃdi pramÃïalak«aïayogÃt, satsamprayogeïendriyÃïÃæ bhÃvataÓ ca pratyak«am eva pratyabhij¤Ãnam | na ca pratyak«Ãd gari«Âhaæ pramÃïam asti, yatas tadvi«ayasya bhedasiddhyà bÃdhÃm anubhavad apramÃïam etat [S. 87b.] syÃt ity ÃÓaÇkyÃha -- `ata eva' janakatvÃjanakatvÃd eva viruddhadharmÃdhyÃsÃt `tayor avasthayo÷' janakÃjanakÃvasthayo÷ bÅjÃde÷ ## svabhÃvabhedo ## adhyavasÃtavya÷ | yathà hi ÓÃlibÅjaæ tadaÇkurajananasvabhÃvaæ tadbhÃve ÓÃlyaÇkurabhavadarÓanÃt pratyak«ato 'vagamyate, yavabÅjaæ cÃtajjananasvabhÃvam tadbhave ÓÃlyaÇkurÃnupalabdhyÃ[356][T. 265a.] tadviviktayavabÅjagrÃhipratyak«arÆpayà pratÅyate tathà 'trÃpy avasthÃdvaye ÓÃlibÅjasya tadaÇkuraviviktÃviviktÃvasthÃgrÃhipratyak«abalÃd eva svÃÇkurajanakÃjanakasvabhÃvatà kinna niÓcÅyate? | i«yata evÃvasthayor bhedo 'vasthÃvatas tv abheda iti cet | na | tasyÃvasthÃrÆpavivekinà rÆpÃntareïa pratyak«e pratibhÃsanaprasaÇgÃt | na hi yadanÃtmarÆpavivekena svaj¤Ãne na pratibhÃsate tasya pratyak«atà yuktà | avasthÃtadvato÷ svabhÃvabhedÃbhÃvÃt [S. 88a.] kathaæ rÆpÃntareïa pratibhÃsanam? iti cet | nanv avasthÃbhyo 'navÃptarÆpabhedasyÃvasthÃnÃm ivÃtmanas tadbhede saty abhedo na saÇgacchate | [T. 265b.] tataÓ cÃsyÃvasthÃnÃm ivÃtmabhedam anubhavata÷ katham avasthÃt­tvam? | avasthÃbhede 'py abhinnarÆpasya tathà vyavasthÃnÃt katha¤cidbhedasyÃpi bhÃvÃd ado«a iti cet | yadi yam ÃtmÃnaæ purodhaya `ayam avasthÃtÃ, avasthÃÓ cemÃ÷' iti bhaïyate tenÃvasthÃtadvator bhedas tadà bheda eveti `katha¤cit' ity andhapadam etat | tato 'sya pratyak«atÃyÃæ anÃtmarÆpavivekinà rÆpÃntareïÃvabhÃsanaprasaÇgo na nivarttate | atha tenÃtmanà 'bheda÷[357]| avasthÃvad bhedaprasaÇgo 'vasthÃtu÷, tadvad avasthÃnÃm abhedasya và | tayor api katha¤cid bhedÃbhedÃv iti cet | tayos tarhy avasthÃtadvad Ãtmanor bhedavato÷ katha¤cid abhedanimittaæ rÆpÃntaram i«Âaæ syÃt | {p. 85.1} tathà ca tasyÃpi tÃbhyÃæ katha¤cidbheda÷, anyathà tadekasvabhÃvÃd atyantam abhedÃd avasthÃtadvato÷ *<3>*parasparam atyantaæ bhedÃbhedau prasajyeyÃtÃm[358]| rÆpÃntarasya katha¤cidbhede [S. 88b.] tannibandhanam aparaæ rÆpam, tathà 'syÃpi tadanyad ity aparimitarÆpataivaikaikasya vastuna÷ samÃsajyeta | na cÃparimitarÆpapratibhÃsi pratyak«am anubhavÃma÷ | ananubhavantaÓ ca kathaæ tatkalpanayà ''tmanaivÃtmÃnaæ vipralabhemahi? | tasmÃd avasthÃrÆpavivekenopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalambhÃd aparimitarÆpatÃprasaÇgÃc ca katha¤cid bhedÃbhedavato 'vasthÃtur asattvam eva | tÃÓ cÃvasthà janakÃjanakasvabhÃvabhedavatya÷ [T. 266a.] pratyak«ata evÃvagamyanta iti tadekatvÃdhyava-sÃyi pratyabhij¤Ãnaæ tadbÃdhÃm[359]anubhavat kathaæ pramÃïaæ syÃt?, yato bÅjÃdÅnÃæ aÇkurÃdijananasvabhÃvÃnÃm api tadÃtmatÃyÃæ hetvantarÃpek«aïÃt prÃktanasya[360]hetor anaikÃntikatà bhavet | bhavatu và 'vasthÃtà kaÓcit, tasyÃpy etad[361]eva bhedaæ sÃdhayati | tathà hi -- ## [T. 264a.] janakÃjanakÃvasthayor iti saptamÅdvivacanam etat tadà bhavati | tad ayam artho -- janakÃvasthÃyÃm ajanakÃvasthÃyÃæ ca ## dharmilak«aïasya ## svabhÃvanÃnÃtvam ##%<[HBèù 356,24] >%janakÃjanakasvabhÃvatvÃd eva pratyak«ÃvasitÃt ##%<[8,19]>% niÓcayalak«aïas tatra vyavahÃra÷ kartavya÷, vi«ayasya [S. 89a.] viruddhadharmÃdhyÃsalak«aïasya darÓanÃd iti | na ca Óakyate vaktum -- avasthà evÃÇkurÃdijananasvabhÃvà nÃvasthÃtà iti | tasya sarvasÃmarthyavirahalak«aïasyÃsattvaprasaÇgÃt | [T. 264b.] tato yad ekarÆpatayà pratyabhij¤Ãnaæ bhave«u tat pÆrvottarakÃlayor janakÃjanakasvabhÃvabhedavyavasthÃpakapratyak«anibandhanÃm anubhavadbÃdhÃæ katham iva pramÃïaæ syÃt? | tatpratibhÃsinaÓ cÃbhinnarÆpasyÃlÅkatve 'k«asamudbhavÃm api v­ttim anubhavato 'sya satsamprayogajatvÃbhÃvÃt taimirikÃdidhiyÃm iva kuta÷ pratyak«atÃ? | na {p. 86.1} cÃrthakriyÃnibandhanaæ rÆpama-pÃsya bÅjÃder apara÷ paramÃrthata÷ svabhÃvo 'sti, yasyÃdhigamÃt pratyabhij¤Ãnaæ pramÃïaæ bhavet, arthakriyÃsÃmarthyalak«aïatvÃt paramÃrthasata÷ | tasmÃt sad­ÓÃparabhÃvanibandhana evÃyaæ keÓakadalÅstambÃdi«v ivÃkÃrasÃmyatÃmÃtrÃpah­tah­dayÃnÃæ bhrÃnta [S. 89b.] eva tattvÃdhyavasÃyo mantavya÷ | tata÷ sato 'pi pratik«aïaæ bhedasyÃnupalak«aïaæ bÃlÃnÃm | yadà tu vidhurapratyayopanipÃtÃd visad­ÓÃparabhÃvaprasava÷ tadà 'sya tattvÃdhyavasÃyÅ pratyabhij¤Ãpratyayo na bhÆtim avalambate | na ca tadekÃkÃraparÃmarÓapratyayajanakatvÃd aparaæ sÃd­Óyam | bhedà 'viÓe«e 'pi ca svahetubalÃyÃt aprak­tivaÓÃt kecid[362]evaikÃkÃraparÃmarÓapratyayalak«aïÃm arthaj¤ÃnÃdilak«aïÃæ và 'rthakriyÃæ kurvanti nÃpara iti vipa¤citaæpramÃïavÃrtika evaÓÃstrak­teti neha prapa¤cyate | __________NOTES__________ [356] %% -anupalabdhyà %% tayo÷ %<(p. 85. line 15) is read after>% svabhÃva÷ %<(p. 86. line 22).>% [357] tadà [358] parasparayÃtyantaæ bhedÃbhedau vastvantare prasajye- -- T. [359] pratyak«a [360] ## ityÃdinà kathitasya | [361] pratyak«am [362] rÆpÃlokÃdaya÷ _________________________ [  17. anumÃnenÃpi pratyabhij¤Ãyà bÃdhÃt na tata÷ sthirabhÃvasiddhi÷ |] avaÓyaæ ca bÅjÃder janakÃjanakÃvasthayor vastubhedo yathokto 'vagantavya iti darÓayitum anumÃnam abhedasya [T. 265a.] bÃdhakam Ãha -- ## bÅjÃdÅnÃæ svakÃryajanako ya÷ ## tasya te«u satsu ##%<[8,21]>% kadÃcid ajanakatvÃsambhavÃt [S. 90a.] ## aÇkurÃdijanakasvabhÃvasya ## salilÃdikÃraïasannidhÃna iva ## kuÓÆlÃdyavasthitikÃle 'pi svakÃrya## | tatha hi -- salilÃdisannidhÃne 'pi bÅjÃdi÷ svarÆpeïaiva kÃryaæ karoti, na pararÆpeïa | yaÓ cÃsya tadà [T. 266a.] kÃryajanaka÷ svabhÃva÷, sa cet prÃg apy asti, `sa evÃyam' iti pratyabhij¤ÃyÃæ puro 'vasthÃyino janakasvabhÃvasya prÃcyarÆpÃbhedÃdhyavasÃyÃt, tata÷ kim iti prÃg api tatkÃryaæ na kuryÃd iti? | prayoga÷ -- yad yadà yajjananasvabhÃvaæ tat tadà tajjanayaty eva | ajanakasya janakatvasvabhÃvavirodhÃt | anyasyÃpi và tatsvabhÃvatÃpatte÷ | yathà -- tad eva bÅjÃdikaæ salilÃdisannidhikÃle | kuÓÆlÃdyavasthÃsv api cedaæ bÅjÃdikaæ svakÃryajananasvabhÃvam {p. 87.1} eva pratyabhij¤ayà vyavasthÃpyata iti svabhÃvahetuprasaÇga÷ | na ca janayati | tasmÃn na tajjananasvabhÃvam iti | viparyayaprayoga÷ -- yad yadà yajjananasvabhÃvaæ(va) nirvarttyaæ kÃryaæ na janayati na tat tadà tajjananasvabhÃvam, tad yathà -- ÓÃlyaÇkurajananasvabhÃvanirvartyaæ kÃryam ajanayat kodravabÅjam | na janayati *<1>*ca salilÃdikÃraïasannidhe÷[363]prÃk tatkÃryajananasvabhÃvanirvarttyaæ [S. 90b.] svakÃryaæ bÅjÃdikam iti [T. 266b.] vyÃpakÃnupalabdhi÷ | tato 'numÃnato 'pi bÃdham anubhavat pratyabhij¤Ãnaæ kathaæ pramÃïaæ syÃt? | nanu cÃnena[364]bÃdhyamÃnasyÃnumÃnasyÃprÃmÃïyÃt kathaæ bÃdhakatvam? | aniÓcitapramÃïabhÃvena[365]kuto bÃdhÃ? | nÃpi itaretarÃÓrayatvam | na hi pratyabhij¤ÃnasyÃprÃmÃïyÃd etadanumÃnaæ pramÃïam, kintu svasÃdhyapratibandhÃt | sa ca viparyaye bÃdhakapramÃïabalÃn niÓcita iti | __________NOTES__________ [363] ca ÓÃlyÃdikÃ- -- T. [364] pratyabhij¤Ãnena [365] uttaram _________________________ [  18. pratyak«asyÃnumÃnÃt garÅyastvanirÃsa÷ |] na pratyak«Ãd anyad gari«Âhaæ pramÃïam iti cet | na | pratyabhij¤ÃyÃ÷ pratyak«atvÃsiddhe÷ | na hÅyam anumÃnena pratyak«Ãtmikà satÅ bÃdhyata iti brÆmahe | kiæ k­taæ ca pratyak«asya garÅyastvam? | tad dhy arthasyÃsambhave 'bhÃvÃt pramÃïam ucyate tac cÃnumÃnasyÃpy arthapratibaddhaliÇgajanyatayà samÃnam iti nÃsya kaÓcid viÓe«a÷ | yadi cÃnumÃnavirodham aÓnuvÃnÃpi pratyabhij¤Ã pramÃïaæ tadà ''kÃrasya sÃmyÃt tadekatÃæ pratiyatÅ nÅletarakusumÃde÷[366][pratÅti÷] kiæ na pramÃïam? | na hi kusumaphalÃdikÃryadarÓanonnÅyamÃno bheda÷ pratyak«atas tathÃbhÃvam anubhavati | vistarataÓ ca pratyabhij¤ÃprÃmÃïyanirÃsa÷ [S. 91a.]k«aïabhaÇgasiddhÃv eva vihita ity ÃstÃæ tÃvad iha | ## uktena prakÃreïa janakÃjanakÃvasthayo÷ bÅjÃder vastubheda÷ ## yadantaraæ aÇkurÃdikÃryaprasava÷ {p. 88.1} ##, [T. 267a.] kÃryadarÓanonnÅyamÃnarÆpatvÃt tajjananasvabhÃvatÃyÃ÷ | yadi tarhi sa evÃÇkurajananasvabhÃva÷, pÆrvabhÃvinÃm avasthÃbhedÃnÃm atajjananabhÃvatvÃt kathaæ te«u tatkÃraïavyapadeÓa÷? aÇkurÃrthibhir và tadupÃdÃnam? ity ata Ãha -- `pÆrvabhÃvinas tu' kuÓÆlÃdyavasthitikÃlabhÃvinas tu ##ntyasyÃvasthÃviÓe«asya ## pratyayÃntaropadhÅyamÃnaviÓe«ebhya÷ paramparayà ## | atas te«ÆpacÃrata÷ kÃraïavyapadeÓo 'ÇkurÃrthibhiÓ copÃdÃnam | yatas tatsvabhÃvasya bÅjÃder jananaæ na hetvantarÃpek«am, yac cÃjanakam apek«ate na tasya [S. 91b.] tajjananasvabhÃvatvam iti | ## bÅjÃdivat `tatsvabhÃvatvÃt' ity asya heto÷ ity upasaæhÃra÷ | tad evaæ yadà tÃvat pratyabhij¤Ãnaæ pratyak«apramÃïatayà sthairyasiddhaye parair ucyate bÅjÃdivad anekÃntaæ pratipÃdayitum, tadà tasyoktena prakÃreïa pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ bÃdhyamÃnatvÃt tadÃtmatà nÃstÅti kutas tata ekatà bhÃvÃnÃm?, yato 'nekÃnta÷ syÃd iti pratipÃditam | yadà tu pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt pÆrvÃparakÃlayor ekasvabhÃvà bÅjÃdaya iti hetutayocyate parai÷, tadà 'yam asiddho hetu÷ | na ca sa pak«e kvacid varttata ity Ãha -- ## asmÃbhir i«yamÃïe«u ##d iti sambandha÷ | __________NOTES__________ [366] girikÃntakà (?)-kanni- (?) _________________________ [  19. tatsvabhÃvatvÃt ity atra punar api anekÃntado«oddhÃra÷ |] atha yasyÃpi k«anikà bhÃvÃs tasyÃpi bÅjÃdÅnÃæ [T. 267b.] pratik«aïam aikyÃbhÃve 'pi viÓe«Ãnupalak«aïÃd antyak«aïavat sarve«Ãæ janakasvabhÃvÃnÃm api tadbhÃvaæ prati salilÃdyapek«atvÃt tadavastham anaikÃntikatvam ity ÃÓaÇkyÃha -- ## k«aïikair api [S. 92a.] nÃnekÃnta÷, aparebhyo 'parebhyaÓ ca pratyayebhya÷ pratik«aïam utpatte÷ k«aïikÃnÃæ bhinnaÓaktitvÃd antyak«aïavaj janakasvabhÃvatÃvirahÃt kutas tair apy anekÃnta÷ syÃt? na hi kÃraïabhedopadhÅyamÃnajanmanÃæ viÓe«Ãnupalak«aïe 'py abhinnasvabhÃvatà yuktÃ, hetu {p.89.1} bhedÃnanuvidhÃne 'hetukatÃprasaÇgÃt | tathà ca vak«yati -- `aparÃparapratyayayogena pratik«aïaæ bhinnaÓaktaya÷ santanvanta÷ saæskÃrà yady api kutaÓcit sÃmyÃt samÃnarÆpÃ÷ pratÅyante tathÃpi bhinna eva e«Ãæ svabhÃva÷, tena ki¤cid eva kasyacit kÃraïam' iti | yad uktaæ `tatsvabhÃvasya jananÃt' ity asyÃnekÃntam udbhÃvayann Ãha para÷ -- ## bÅjak«ityÃdaya÷ ## ante bhavÃ÷ pratyekam aÇkurajanane ## khaï¬aÓa÷ kÃraïebhya÷ kÃryotpÃdÃbhÃvÃd bhavadbhir i«yanta iti ##? | tataÓ cai«Ãm eka eva kaÓcid aÇkuraæ janayati, tadanye tu tatsvabhÃvà api na janayantÅti `tatsvabhÃvasya jananÃt' ity anekÃnta÷ | tadvat kuÓÆlÃdyavasthà api bÅjÃdayo 'ÇkurÃdijananasvabhÃvà api na janayi«yantÅti tair anekÃnta÷ [S. 92b.] tadavastha eveti manyatepara÷| atrÃha -- ## yad evaæ tvaæ manyase | pareïa sÃmÃnyenÃbhidhÃnÃt sÃmÃnyenaivottaram Ãha -- &<{1}>&## [T.268a.] &<{2}>&## svakÃryajanane ## ajanakatvam ÃÓaÇkanÅyam | kuta÷? ## | yadi hi na janayeyur jananasvabhÃvà eva na syu÷ | tatsvabhÃvÃÓ ce«yanta ity avaÓyaæ janayanti, tathà ca kuto 'naikÃnta÷? iti bhÃva÷ | [  20. ekenaiva samarthyena kÃryajanane pare«Ãm anupayogam ÃÓaÇkya taduddhÃra÷ |] pratyekam antyÃnÃæ janakatve kÃryasyaikena jananÃd apare«Ãm upayogasya nirvi«ayatvÃd ajananam eveti manyamÃna Ãha para÷ -- ## antye«u ## saha -- yugapat karaïaÓÅle«u ## tatkÃryakriyÃyogye«u abhyupagamyamÃne«u satsu ##? naiva kaÓcit | tat kim ucyate `janayanty eva' iti? | etat pariharati -- `na vai' naiva ## bÅjÃdÅnÃæ kÃcit ## buddhipÆrvakÃritÃ, ## prek«ÃpÆrvakÃritvÃt `ayam asmÃsv anyatam eko 'pi samartha÷ kÃryajanane, kim atrÃsmÃbhi÷ karttavyam?' ity Ãlocya ## [S. 93a.] {p. 90.1} audÃsÅnyaæ[367]bhajamÃnÃs tatkÃryajanane na vyÃpriyeran | yasmÃt ## bÅjÃdayo bhÃvÃ÷ ## paryÃlocanÃÓÆnyavyÃpÃrà ekata utpadyamÃne ## | bhavanadharmaïi ca kÃrye te«Ãæ prÃgbhÃva eva vyÃpÃra÷ | tadanyasyÃyogÃt[368]| yadi hi vyÃp­tÃd anya eva vyÃpÃra÷ [T. 268b.] tadà tata eva kÃryotpÃdÃd vyÃpÃravata÷ kÃrakatvam eva hÅyate | tasyÃsau vyÃpÃra÷ tatas tasya kÃrakatvam iti cet | nanv evaæ vyÃpÃropayogasya kÃryÃnupayogini tatropacÃrÃt[369]pÃramÃrthikam asya kÃrakatvaæ hÅyeta | kaÓ cÃsya[370]vyÃpÃreïa sambandha÷? | samavÃyaÓ cet | na | tasya prÃg eva nirastatvÃt | samavÃyÃc ca vyÃpÃravattve anyasyÃpi[371]tatkÃryÃnupayoginas[372]tadbhÃvaprasaÇga÷[373], samavÃyasyeheti buddhihetor ekatvena sarvatra samÃnatvÃt | abhimatenaiva vyÃp­tena tadvyÃpÃrotpÃdanÃt nÃtiprasaÇga÷ iti cet | nanu tena[374]tadutpÃdanaæ[375]tatra[376]samavÃyÃd evocyate | sa ca [S. 93b.] sarvatra samÃna÷ | yena ca pariÓrameïa vyÃpÃraæ janayati tena kÃryam eva kin notpÃdayati? yena vyavadhÃnam ÃÓrÅyate | yathà ca svasannidhimÃtreïaivÃyaæ vyÃpÃraæ janayati na vyÃpÃrÃntareïa, anavasthÃprasaÇgÃt, tathà tata *<9>*eva kÃryam[377]apÅty uktaprÃyam | tasmÃd bhÃvini kÃrye prÃgbhÃva eva kÃraïasya vyÃpÃra÷ | sa ca sarve«Ãæ astÅti sarva eva kÃryotpattau vyÃpriyanta iti vyapadiÓyante | ## sarve«Ãæ bhÃva eva tadbhÃvÃt | na hi kÃryasya kÃraïÃbhimatabhÃva eva bhÃvam antareïÃparaæ janma | tathÃbhÃve[378]hi tatraiva kÃraïavyÃpÃrÃt kÃryakriyaivai«Ãæ na sambhavet | tataÓ ca satsv api kÃraïe«u katham asya bhÃva upalabdhir và syÃt? | tatsambandhino janmana÷ karaïÃt iti cet | na | asatà {p. 91.1} tena[379]sambandhÃyogÃt | svata eva sattve và [T. 269a.] janmÃrthÃnupapatte÷ | janmakÃle copalabhyasyÃtmana÷[380]prÃg[381]api bhÃvÃt tathopalabdhiprasaÇga÷, rÆpÃntareïa[382]bhÃve na [S. 94a.] tasya bhÃva÷ syÃt[383]| rÆpabhedalak«aïatvÃd bhÃvabhedasya[384]| tasmÃd upalabdhyÃtmano[385]janmana÷ prÃganupalambhÃd asattvam | tato 'sya[386]janmasambandhità kuta÷? | tasmÃt kÃryam evÃbhÆtvà hetubhÃve bhavatÅti bhÃva evÃsya[387]tato janmeti sarvebhyas tat jÃyate | nanv ekasyÃpi tajjanane sÃmarthyÃt apare«Ãæ tatra sannidhilak«aïo vyÃpÃro vyartha eveti na tatrÃpare«Ãæ bhÃva÷ saÇgacchata iti ced Ãha -- ## k«itibÅjasalilÃdisÃmagrÅlak«aïasya ## kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«avata÷ pratik«aïam upadhÅyamÃnÃtiÓayasya k«aïÃntarasya prasava÷, tata÷ ## kÃryadeÓe sannidhÃnaæ ## ye«Ãæ te ## kÃryadeÓe sannidhÅyamÃnÃ÷ ## -- `ekasyÃpy etatkÃryakaraïe samarthatvÃt kim atra bhavanta÷ sannihitÃ÷?' iti na paryanuyogam arhanti | na hi tadaparasannidhim[388]antareïa tatraikasyÃpi[389]bhÃva upapadyate | kuta÷? ## tatprak­titvÃt iti bhÃvapradhÃno [S. 94b.] nirddeÓa÷ | k«itibÅjasalilÃdisÃmagrÅpariïÃmajanyasvabhÃvatvÃd ekaikasya samarthasya tadbhÃve[390]kuta÷ kevalasya sambhava÷[391]?, sÃmagrÅÓabdavÃcyai÷ kÃraïabhedai÷ samarthasvasvalak«aïÃntarÃrambhÃt | tataÓ[392]ca pratik«aïam upadhÅyamÃnÃtiÓayasyotpÃdÃt kevalÃnÃæ [T. 269b.] ca tajjananasvabhÃvavaikalyÃt tadaparapratyayayogajanyasvabhÃvatvÃt samarthajanakasya heto÷ | etac ca yathÃvasaraæ tatra tatra vyaktÅkari«yati | tasmÃd yatsÃmagrÅjanyasvabhÃvo yo bhÃva÷ sa tatraikÃbhÃve 'pi kÃraïavaikalyÃn na sambhavatÅty ekasÃmagrÅjanmanÃæ sahabhÃvo niyata÷ | sarve«Ãæ te«Ãæ bhÃva eva kÃryasya bhÃvÃt sarva eva janayantÅti `tatsvabhÃvasya jananÃt' ity atra nÃnekÃnta÷ iti | {p. 92.1} yenÃbhiprÃyeïa `te 'ntyÃ÷ samarthÃ÷ kin na janayanti' ity uktaæ taæ prakaÂayann Ãha -- ## ityÃdi | siddhÃntavÃdy api `janayanty eva' iti yadabhiprÃyavatoktaæ tam ÃdarÓayati -- ## ityÃdi | etad eva vyÃca«Âe -- ## ityÃdi | [S. 95a.] ayam abhiprÃya÷ -- `idam atra samartham, idam asamartham' iti pratyak«ÃnupalambhasÃdhanÃbhyÃm anvayavyatirekÃbhyÃæ vyavahriyate, anyanimittÃbhÃvÃt | tau cÃnvayavyatirekÃv ekatraiva kÃrye d­Óyete nÃparÃparatreti tasyaivaikasya janane samarthà gamyanta iti nÃparÃparajananam | te tu yadavasthà janayanto d­Óyante -- kiæ tajjananasvabhÃvÃs tadaiva? Ãhosvit prÃg api? ity atra vivÃda÷ | tatra prÃg api tatsvabhÃvatve paÓcÃd iva prÃg api jananaprasaÇga iti pratik«aïaæ bheda ucyata iti | __________NOTES__________ [367] `nivarteran' ity etad vyÃkhyÃti [368] kriyÃrÆpasya [369] vyÃpÃravati kÃraïe [370] vyÃp­tasya [371] ghaÂÃde÷ [372] aÇkura- [373] aÇkurajanana- [374] bÅjÃ- [375] vyÃpÃrotpÃda- [376] bÅjÃdau [377] eva svasaænidhimÃtrÃd eva kÃ- -- T. [378] aparajanmasadbhÃve [379] kÃryeïa [380] kÃryasambandhina÷ [381] kÃryajanmani [382] avyaktena [383] avyaktÃd avyaktam eva rÆpaæ jÃtaæ yata÷ [384] avyaktarÆpÃd vyaktarÆpaæ bhinnam eva [385] kÃryasya [386] kÃrya- [387] kÃrya- [388] tadanyatara- [389] kÃryadeÓe [390] aparasannidhÃnÃbhÃve [391] kuta÷ [392] nopÃlambham arhanti _________________________ [  21. kÃraïabhedÃt kÃryabhedaæ svÅkurvadbhi÷ k«apaïakajaiminÅyair anekÃntasyodbhÃvanam |] punar anyathÃk«apaïakajaiminÅyÃanekÃntam udbhÃvayanta [T. 270a.] Ãhu÷ -- ## parasparavyÃv­tta÷ ## ye«Ãæ tebhyaÓ cak«urÃdibhya÷ ## yugapatkart­bhya÷ ## vij¤Ãnalak«aïasya ##satyÃm, bahÆni bhinnasvabhÃvÃni kÃraïÃni kÃryaæ tv ekam abhinnasvabhÃvam iti ## | tataÓ cak«urÃdayo na bhinnenÃtmanaikasya kÃryasya janakà e«ÂavyÃ÷ | kintv abhinnam e«Ãm ekakÃryajanakaæ sÃmÃnyabhÆtaæ rÆpam upeyaæ yenÃbhinnaæ kÃryaæ janayanti | tac ca samagrÃvasthÃyÃm eva tatkÃryaæ janayati na vyagrÃvasthÃyÃm | na caikaikÃbhÃve tasyÃbhÃva÷, sÃmÃnyÃtmana÷ [S. 95b.] kadÃcid abhÃvavirodhÃt | na ca tadà 'syà 'janakasvabhÃvatÃ, janakÃjanakarÆpavata÷ samagretarÃvasthÃyor bhedaprasaÇgÃt | tathà ca sÃmÃnyÃtmanà hÃni÷ | tato yad asya samagre«u cak«urÃdi«u janakaæ rÆpaæ tad ekaikÃbhÃve 'pi vidyate na ca janayatÅti `tatsvabhÃvasya jananÃt' ity anekÃnta iti | [  22. siddhÃntavÃdinà dÆ«aïoddhÃra÷ |] siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | evaæ manyate -- kiæ punar idaæ kÃraïam abhimataæ bhavata÷? | yadi pratyekaæ cak«urÃdikam; {p. 93.1} tad ayuktam | sÃmagrÅjanyasvabhÃvatvÃt kÃryasya, tasyà eva kÃraïatvÃt | nanu tadavasthÃyÃæ pratyekam eva sÃmagrÅÓabdavÃcyÃnÃæ jananasvabhÃvatvÃbhyupagamÃt pratyekam eva cak«urÃdikaæ kÃraïam | [T. 270b.] yady evaæ ko 'yaæ niyamo yadanekasmÃd bhavatà 'nekena bhavitavyam viparyaye bÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt, ekenaiva tat kÃryaæ karotÅti kuto 'vasitam? | tadbhÃve bhÃvÃt iti cet | anekatrÃpi samÃnam etat | tad uktam -- ## iti | na cÃnekasmÃd bhavad anekaæ prÃpnoti | yato nÃsmÃkaæ bhavatÃm iva kÃraïam eva [S. 96a.] kÃryÃtmatÃm upaiti, yato 'nekapariïater anekarÆpatvÃt kÃryasyÃnekatà syÃt | kintu apÆrvam eva ke«ucit satsu bhavati | tac cÃnekabhÃva eva bhÃvÃt tatkÃryam ucyate tasya kuto 'nekatÃprasaÇga÷? | yat tv abhinnaæ rÆpaæ janakam ucyate tasyaikasthitÃv api bhÃvÃt tatkÃryajananasvabhÃvÃc ca tata÷ kÃryaprasavaprasaÇga÷, tadanyasannidhau tasya viÓe«ÃbhÃvÃt tadÃpi và na janayet | tasmÃd ye«u bhÃvÃbhÃvavatsu kÃryaæ bhÃvÃbhÃvavad d­ÓÂaæ ta eva viÓe«Ã janakà iti kuto 'nekÃnta÷? | atha sÃmagrÅæ kÃraïam ÃÓrityocyate `na kÃraïabhedÃt kÃryabheda÷ syÃd iti', &<{1}>&## &<{2}>&## yasyÃ÷ sÃmagryÃ÷ ya ÃtmÅya÷ svabhÃvas tadbhedena ## tasya -- vij¤Ãnalak«aïasya kÃryasya, viÓe«Ã÷ -- sÃmagrÅbhedÃd bhinnÃ÷ svabhÃvÃ÷, te«Æpayogata÷ [T. 271a.] tadupayogai÷ bhinnasÃmagrÅvyÃpÃrai÷ kÃryÃ÷ ye svabhÃvaviÓe«Ã÷ -- kÃryÃïÃæ viÓi«ÂÃ÷ svabhÃvÃ÷ [S. 96b.] te«Ãm asaÇkarÃt paras paravyÃv­ttarÆpatvÃt | sÃmagrÅbhedÃd bhinnarÆpataiva kÃryÃïÃm iti kathan na kÃraïabhedÃd kÃryabheda÷ syÃt? | tathà hi -- ekà sÃmagrÅ manaskÃratat[393]sÃdguïyÃdilak«aïÃ[394], tato vikalpavij¤ÃnamÃtraæ[395]jÃyate; aparà manaskÃrendriyamÃtralak«aïÃ, tato bhrÃntendriyavij¤Ãnasambhava÷[396]; tadanyà vi«ayendriyamanaskÃrÃtmikÃ, tato 'py abhrÃntavij¤ÃnasambhÆtir iti bhinnasÃmagrÅjanmanÃæ {p. 94.1} kÃryasvabhÃvaviÓe«ÃïÃm asÃÇkaryÃd asty eva sÃmagrÅlak«aïakÃraïabhedÃt kÃryÃïÃæ bheda iti | nanu yadà vi«ayendriyamanaskÃrebhyo vij¤Ãnasambhava÷ tadà te«Ãm upayogavi«ayasyaikatvÃt katham asÃÇkaryam? | tathÃvidhasya sÃÇkaryasye«ÂatvÃt ado«a÷ | taduktam -- ## ityÃdi | kathaæ tarhi te«Ãæ tajjanakatvam?, yadi tadbhedÃt [S. 97a.] na bhidyate kÃryam | kiæ nu vai samagrÃïÃm anyÃnyakÃryajananena janakatvam yatas tadbhÃve tan na syÃt | janakatvaæ hy e«Ãæ tadbhÃva eva kasyacid bhÃvÃt | tatraikasyÃnekasya và bhÃve te«Ãm ekÃnekajanakatvam ucyate | __________NOTES__________ [393] cÃrutvam [394] deÓakÃlÃdaya÷ [395] arthÃbhÃve 'py Ãntaro vikalpa÷ [396] marumarÅcikÃsu jalaj¤Ãnam _________________________ [  23. ekasÃmagrÅjanye«v api kÃrye«u bhedopapÃdanam |] nanv ekasyÃ÷ sÃmagryà anekasya bhÃve sÃmagryantarajanyebhyo bhavatu bheda÷, parasparatas tu katham? | [T. 271b.] tadatadrÆpahetujatvÃd dhi bhÃvÃs tadatadrÆpaïi i«yante | tatra yadà cak«ÆrÆpamanaskÃrebhyo vij¤Ãnajanma tadà cak«ÆrÆpak«aïayor api bhÃvÃd vij¤ÃnenÃbhinnahetujatvÃt tayor vij¤ÃnÃtmatÃ, vij¤Ãnasya và tadrÆpatà kathaæ na prasajyeta? | Ãha ca -- ## #< tadrÆpÃdi>#[397]#< kim aj¤Ãnaævij¤ÃnÃbhinnahetujam ||># [PV 2.251] iti | nai«a do«a÷ | te«Ãæ yathÃsvaæ svabhÃvabhedena nimittopÃdÃnatayà tadupayogÃt | manaskÃro hi vij¤ÃnasyopÃdÃnakÃraïam | cak«u«as tu svavij¤Ãnajananayogyasya janmani sahakÃrikÃraïam | evam itaratrÃpi yathÃyogam vÃcyam | tato 'nyÃd­ÓÅ sÃmagrÅ cak«u÷k«aïasya janikÃ, anyÃd­ÓÅ ca vij¤Ãnader iti tadvailak«aïyÃd eva [S. 97b.] kÃryÃïÃæ vailak«aïyam | syÃd etat -- sarve«Ãæ anvayavyatirekÃv anuvidhÅyete tadà cak«urÃdik«aïair iti kuto 'yaæ bheda÷ -- ihopÃdÃnabhÃve bheda(-bhÃveneda)m upayujyate, anyatra tu sahakÃribhÃveneti? | bodharÆpatÃder[398]{p. 95.1} anukÃrÃnanukÃrÃbhyÃæ tadbhÃve[399]vyabhicÃrÃvyabhicÃrataÓ ca | tathà hi -- vij¤Ãnaæ manaskÃrasya bodharÆpatÃm anukaroti, na cak«urÃder jarÃ(¬Ã)dibhÃvam | evam anyad api pratyeyam | niyamena ca vij¤ÃnamÃtrabhÃve samanantarapratyayasya vyÃpÃro na cak«urÃde÷ | cak«u÷k«aïÃntarodaye[400]ca pÆrvabhÃvinaÓ cak«u«o[401]na svavij¤ÃnayogyatÃheto÷ [T. 272a.] samanantarapratyayasya | evaærÆpasyÃpi vÃcyam | tasmÃd avasthÃbhede 'pi yad ekÃkÃraparÃmar«a(Óa)pratyayanibandhanatayà svasantatipatitakÃryaprasÆtinimittaæ tad upÃdÃna-kÃraïaæ | yat santÃnÃntare prÃgavasthÃpek«aviÓe«odayanibandhanaæ tat sahakÃrikÃraïam | sa ceyaæ bhÃvÃnÃæ svahetuparamparÃyÃtà prak­tir yayà ki¤cit kÃryaæ svasantÃnavyavasthÃnibandhanaæ janayanty aparaæ ca santÃnÃntaravyapadeÓanibandhanam iti tasyà eva sÃmagryà avÃntaraviÓe«ak­tatvÃc cak«ÆrÆpavij¤Ãnak«aïÃnÃæ parasparato [S. 98a.] vailak«aïyaæ na virudhyate | __________NOTES__________ [397] tatsukhÃdi -- PV [398] uttaram Ãha [399] kÃryabhÃve [400] -k«aïÃnantarodaye -- T. [401] niyamena vyÃpÃra iti sambandha÷ _________________________ [  24. kÃraïÃnekatve 'pi kÃryasyaikatvaæ sÃmagrÅbhede ca kÃryabheda÷ |] tasmÃd yadi `kÃraïabhedÃt' kÃraïÃnekatvÃt ## anekatvaæ tadà pratibandhÃbhÃvÃd anekÃnta÷ | na ca tadabhyupagamyata iti na kÃcit k«ati÷ | atha sÃmagrÅlak«aïasya kÃraïasya bheda÷ sÃmagryantarÃd vailak«aïyaæ kÃryasyÃpi bhedo 'tatkÃraïebhyo bhinnasvabhÃvatocyate | tadÃ[402]tasyeha[403]bhÃvÃt kathaæ na kÃraïabhedÃt kÃryabheda÷ syÃt? iti abhiprÃyavatà `na'[404]kÃraïabhedÃt kÃryabhedo na syÃt | kuta÷? | ## ity Ãdy abhihitam | ubhayaæ[405]caitat kÃrye«u pramÃïaparid­«Âam iti darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | m­tpiï¬Ãdibhyo hi bhavato ghaÂasya na kÃraïÃnekatve 'py anekarÆpatà | nÃ'pi sÃmagryantarajanyÃd abhinnasvabhÃvatety udÃharaïÃrtha÷ | tatra [T. 272b.] sÃmagryantarajanyÃt tÃvad bhedaæ darÓayati -- ## ityÃdi | iha m­tpiï¬akulÃlasÆtrÃïi {p. 96.1} vyagrasvabhÃvÃni kÃraïÃntarasahitÃni i«ÂakÃdilak«aïÃni tadanyajanyebhyo bhinnasvabhÃvÃni [S. 98b.] yÃni kÃryÃïi sÃdhayanti tebhyo vilak«aïam eva samagrÃïi ghaÂÃtmakaæ kÃryaæ janayanti | tathà hi -- kulÃlÃdinirapek«o m­tpiï¬a÷ tadanyajanyÃd v­k«Ãder vilak«aïam evopÃdÃnabhÃvena m­dÃtmakaæ kÃryaæ janayan d­«Âa÷ | kulÃlÃdisahito 'pi tadÃtmakam eva ghaÂam | tatkÃraïÃhitaviÓe«aÓ ca kevalam­tpiï¬Ãd bhinnasvabhÃvatayà tatkÃryÃd apÅ«ÂakÃder vilak«aïam eva karoti | evaæ kulÃlÃdikam api tadanyopÃdÃnasahitaæ sahakÃribhÃvena yatkÃryam karoti tadvilak«aïam eva m­tpiï¬asahitaæ tatkÃranÃhitaviÓe«aæ ghaÂÃtmakaæ kÃryaæ janayatÅti samudÃyÃrtha÷ | tatra m­tpiï¬Ãd bhinna÷ svabhÃvo ghaÂasya ye tadanyopÃdÃnakÃraïatayà m­tsvabhÃvà na bhavanti v­k«Ãdayas tebhyo bhavati | ## m­tpiï¬opÃdÃnÃhitÃtiÓayÃt sahakÃribhÃvenopayujyamÃnÃt ## m­tpiï¬opÃdÃnatayà m­dÃtmana÷ sata÷ ## p­thubudhnodarÃdyÃkÃra÷ tadÃtmatayà tadanyebhyo ye«Ãæ m­tpiï¬as tadanyanimittasahita [S. 99a.] upÃdÃnam i«ÂakÃdÅnÃæ tebhyo bhinna÷ svabhÃvo bhavati | ##m­tpiï¬akulÃlakÃraïÃhitaviÓe«Ãt [T. 273a.] tasyaiva ghaÂasya ## m­tpiï¬akulÃlayos tajjananasvabhÃvatvÃt ghaÂasya tadrÆpayogÃt ##[406]sÆtrakÃraïopahitaviÓe«ayos tannirapek«ÃvasthÃto bhinnÃtmakatayà ## vicchinna÷ ## tasmÃd anu[krÃ]ntakÃraïatrayajanyo ghaÂa÷ tadanyasmÃd ekaikakÃryÃd dvidvikÃryÃc ca bhinnasvabhÃva eva jÃyata iti sÃmagrÅbhedÃd bhinnÃnyeva kÃryÃïi parasparam asaÇkÅrïasvabhÃvÃni bhavantÅti tadupayogakÃryaviÓe«ÃsaÇkara÷[407]siddha÷ | tasya[408]caikaikatadavasthÃbhÃvikÃraïabhedÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyitayà khaï¬aÓo 'nutpÃdÃc ca | tadekaikajanyatve 'pi[409]vastutas tadekaikasajÃtÅyakÃraïÃntarasannidhÃvad­«Âasya viÓe«asyetarasannidhau taddarÓanÃt `tajjanyo 'yam'[410]iti tattvacintakair vivecyate | yata÷[411]{p. 97.1} kÃryaviÓe«Ãrthino 'nekakÃraïaparigrahaæ kurvanti parasparÃhitopakÃrakÃryaparamparayà vächitakÃryajananayogyakÃraïasÃmagrÅbhÃvÃrtham | yata [S. 99b.] evaæ sÃmagrÅbhedÃd bhinnÃnyeve«ÂakÃcakrÃvibhaktaghaÂa tadvibhaktaghaÂalak«aïÃni kÃryÃïi bhavanti ## tasmÃt ## uktena prakÃreïa kulÃlÃt m­tpiï¬arahitÃd anyasÃmagryantarbhÆtÃt na m­tsvabhÃvatà kasyacit kÃryasya, m­tpiï¬akÃraïopak­tÃtmana eva tasya tadviÓe«ahetutvÃt | na m­da÷ kevalÃyÃ÷, tatsÃmagrÅbahirbhÆtÃyÃ÷ saæsthÃna[T. 273b.]viÓe«a÷ kulÃlopÃdÃnopak­tatÃyà eva m­tsaæsthÃnaviÓe«ÃtmakakÃryahetutvÃt | __________NOTES__________ [402] vailak«aïyasya [403] sÃmagryÃm [404] ## iti sÆtrÃæÓasya vyÃkhyà `kÃraïa' ityÃdi [405] kÃraïÃnekatve kÃryasyaikatvam, sÃmagrÅvailak«aïyÃt kÃryavailak«aïyaæ ca [406] m­tpiï¬akulÃlayo÷ [407] te«Ãæ kÃraïÃnÃm upayogai÷ vyÃpÃrai÷ kÃryà ye svabhÃvaviÓe«a÷ te«Ãm [408] ghaÂasya [409] `tajjanyo 'yam' iti tattvacintakair vivecyata iti sambandha÷ [410] m­dÃdi- [411] vivekÃt _________________________ [  25. sahakÃryanekatve 'pi kÃryasya aikyam |] tad evaæ sÃmagrÅbhedÃd bhedaæ kÃrasyodÃharaïe pratipÃdya sahakÃriïÃm anekatve 'py anekÃtmatÃvirahaæ pratipÃdayann Ãha -- ## m­tkulÃlayo÷ sahitayo÷ parasparopÃdÃnopak­tÃtmano÷ ya÷ ÓaktiviÓe«a÷ pratyayÃntarasahitÃvasthÃto viÓi«Âà yogyatà tadvi«ayasya[412]tadanyÃvasthÃvi«ayÃd bhede saty api yathà tadanyasmÃd bheda÷, evaæ &<{1}>&## | &<{2}>&## nÃnekÃtmakatà ## | tÃbhyÃæ janito yo viÓe«o m­tsaæsthÃnaviÓe«Ãtmaka÷ sa eva tadanyasÃmagrÅjanyÃd bhidyata iti bhedo asya | kathaæ punar eta[d] j¤Ãyate `tadanyasmÃd iva [S. 100a.] svabhÃvato 'py asya bhedo nÃsti' ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yadi hi m­tkulÃlayo÷ tadavasthÃbhÃvino÷ #<ÓaktiviÓe«avi«ayo># m­tsaæsthÃnaviÓe«Ãtmako ##s tadanyasmÃd iva svarÆpato bhidyeta tadà m­tsaæsthÃnayo## parasparÃtmatÃviraheïa kÃraïena saæsthÃnaviÓe«eïa m­t na pratibhÃseta, na m­tsvabhÃvena ca saæsthÃnaviÓe«a÷, yathà tadanyarÆpeïa | na[413]hi yo yasya svabhÃvo na bhavati sa tenÃtmanà svagrÃhiïi j¤Ãne pratibhÃsate, rÆparasavat; j¤Ãnaæ và tadrÆpavikalÃrthasÃmarthyenotpadyamÃnaæ tadrÆpam anukartuæ yuktam, {p. 98.1} bhrÃntatÃprasaÇgena tadvaÓÃd arthavyavasthÃnÃbhÃvaprasakte÷ | tasmÃt m­tsaæsthÃnayor ekÃtmataiveti [T. 274a.] na kÃraïÃnekatvÃt kÃryasyÃnekÃtmakatà aikÃntikÅ, yato bhinnasvabhÃvebhyaÓ cak«urÃdibhya÷ sahakÃribhya÷ ekakÃryotpattivirodhÃd ekarÆpatayà te«Ãæ sÃdhÃraïaikakÃryakriyÃ, bhinnarÆpatayà và sÃdhÃraïakÃryakaraïam iyeta | [S. 100b.] etac caikasÃmagryapek«ayaikakÃryakart­tvam ucyate | paramÃrthatas tu tatsÃmagryantarggatÃnÃæ sajÃtÅyasyà 'pi k«aïÃntarasyÃrambhÃt sÃmagryantarÃvayavatvena ca kÃryÃntarasyÃpi yathà ekapratyayajanitaæ ki¤cid ekaæ nÃsti tathà 'nekapratyayajanitam apÅti kÃraïÃnekatvÃt kÃryÃnekatvopagame 'pi na kÃcit k«ati÷ | tata ekakÃryÃpek«ayà 'nekatvaprasa¤jane sandigdhavyatirekatÃ, sÃmÃnyena sÃdhane siddhasÃdhyateti ca | __________NOTES__________ [412] ÓaktiviÓe«avi«ayasya [413] vyatirekÅ _________________________ [  26. ahrÅkÃdisaæmatasya dravyaparyÃyayo÷ bhedÃbhedapak«asya nirÃsa÷ |] nanu ca m­tsaæsthÃnaviÓe«ayor ekasvabhÃvatve 'pyahrÅkÃdibhi÷ saÇkhyÃdibhedÃd bheda i«yate tat katham anekapratyayajanitasyaikatve etad udÃharanÃm syÃt? | sarvatraiva hi dravyaparyÃyayo÷ saÇkhyÃsaæj¤Ãlak«aïakÃryabhedÃd bhedo deÓakÃlasvabhÃvÃbhedÃc cÃbheda i«yate, yathà ghaÂasya rÆpÃdÅnÃæ ca | tathà hi -- eko ghaÂa÷ rÆpÃdayo bahava iti saÇkhyÃbheda÷ | ghata÷ rÆpÃdaya÷ iti saæj¤Ãbheda÷ | anuv­ttilak«aïaæ dravyavan nityaæ ca, vyÃv­ttilak«aïà [S. 101a.] bhedÃ÷ k«aïikÃÓ ca;jaiminÅyasya tu [T. 274b.] kecit kÃlÃntarasthÃyino 'pÅti lak«aïabheda÷ | ghaÂenodakÃharaïaæ kriyate, rÆpÃdibhi÷ punarvasturÃga iti kÃryabheda÷ | evaæ sarvatra dravyaparyÃyayo÷ saÇkhyÃdibhir bheda÷ deÓÃdibhis tv abheda iti m­tsaæsthÃnayo÷ katha¤cit bhedÃt m­tkulÃlÃbhyÃæ janitasya kÃryasyÃnekatà 'sty eva | yathà tv ekatÃ[414]tathà tÃbhyÃæ[415]tasya abhinnÃtmajanyataiveti yad anekakÃraïaæ tad anekam eva, yat punar ekaæ tat sahakÃriïÃm abhinnarÆpajanyatayaikakÃraïam eveti na vyabhicÃra iti | {p. 99.1} tad ayuktam | svabhÃvato bhedÃnabhyupagame anyathÃ[416]bhedÃsiddhe÷ anekasmÃd ekakÃryotpatter abhÃdhanÃt | svabhÃvato bhedopagame và 'parasparÃtmatayà m­tsaæsthÃnayo÷ saæsthÃnam­tsvabhÃvaviÓe«ÃbhyÃæ tayor apratibhÃsanaæ durnnivÃram | yadi hi svabhÃvato na bhedo dharmadharmiïo÷, saÇkhyÃdibhedÃd api naiva bheda÷ | na hi pararÆpÃ÷ bhidyamÃnà api saÇkhyÃdaya ÃtmabhÆtam abhedaæ bÃdhituæ samarthÃ÷ | saÇkhyÃbhedas tÃvad asamartha÷, ekasminn api dravye bahutvena vyavahÃradarÓanÃt | yathà gurava iti | na ca bahuvacanasya niyamenÃdarÓanÃd rÆpÃdayo 'tra nimittam, rÆpÃdinimittatve hi guru÷ iti na kadÃcit ekavacanaæ syÃt | [S. 101b.] sambhavi dharmirÆpamÃtram abhidheyatvena vivak«itam iti cet | na | tasyaikatvena vivak«ÃyÃæ kÃrtsnyagauravayor apratÅtiprasaÇgÃt | vrÅhaya iti ca jÃtivacane [T. 275a.] dharmiïo rÆpÃdÅnÃæ cÃnabhidhÃnÃt na ki¤cid uttaram | ubhayarÆpasya ca vastuno guruÓabdavÃcyatvÃt kathaæ sambhavino dharmirÆpasyaikatvena vivak«Ã? | tataÓ caiko gurur iti sÃmÃnÃdhikaraïy adarÓanÃt paryÃyà apy ekasaækhyÃvi«ayÃ÷ | te ca paryÃyarÆpeïa bhidyante | tat kathaæ saækhyÃbhedÃd bhedasiddhi÷? iti | saæj¤Ã 'pi saÇketanibandhanà | sa cecchÃyattav­ttir iti kutas tato 'rthabheda÷? | ekasminn api saæj¤Ãbhedad­«Âe÷ katham asya bhedanimittatÃ? | yathà indra÷ Óakra÷ purandara÷ iti | atrÃpi indanÃt ÓakanÃt dÃraïÃc ca Óaktibhedo gamyata iti cet | na | samastasya kÃryakart­tvÃt | na hi Óaktir eva indati Óaknoti dÃrayati ca | kiæ tarhi? | dharmirÆpam api, tayor ekasvabhÃvopagamÃt, ÓaknotyÃdipadais tadvÃcinÃæ sÃmÃnÃdhikaraïy adarÓanÃc ca | na[417]cÃskhaladvÆttipratyayavi«ayatvÃd upacÃrakalpanà yukteti | ye«Ãæ ca paryÃyÃïÃæ na kÃcid arthÃnugamamÃtrà tatra kiæ vaktavyam? | lak«aïabhedo 'py ahetu÷ asiddhatvÃt | na hy eko bhÃva÷ kvacid apy anvayÅ siddha iti | tathà hi -- na kÆÂasthanityatayà nityaæ {p. 100.1} dravyamahrÅkair i«yate, pariïÃma[S. 102a.]nityatopagamÃt | sà ca pÆrvottarak«aïaprabandhav­ttyà | na hy asya paryÃyÃïÃm ivoccheda÷ tadrÆpeïa[418], paryÃyà [T. 275b.] eva paryÃyarÆpeïa nirudhyante na tu dravyam iti nityam abhyupagamyate | na *<7>*ceyaæ[419]kÆÂasthanityatà và dravye sambhavati[420], paryÃyavyatiriktasya dravyasyÃsiddhe÷ tasyopalabdhilak«aïaprÃptasya tadvivekÃnupalak«aïÃt | paryÃye«v eva tulyarÆpakÃryakart­«u dravyÃbhimÃno mandamatÅnÃm | na punas tat tato vilak«aïam upalak«yate | kÃryabhedas tv asmÃn prati asiddha eva | rÆpÃdÅnÃm eva ke«Ã¤cit tatkÃryakart­tvÃt[421]| tathÃpy abhyupagyamyocyate -- kÃryaæ hi dvividham | bhinnakÃlam abhinnakÃlaæ ca | tatra pÆrvaæ bhavati bhedanibandhanam yadÅha sambhavet | tat tu na sambhavati dharmadharmiïos tulyakÃlatvÃt | abhinnakÃlas tu kÃryabhede 'naikÃntika÷, vibhaktapariïÃme«u paÂÃdi«u sambhavÃt | paÂÃdayo 'pi hi vibhaktapariïÃmà anekaæ kÃryaæ kurvanto d­«ÂÃ÷ | na ca dharmirÆpeïa bhidyante, ekasyÃnekakiyÃvirodhÃbhÃvÃc ca | na hy atra kÃraïam eva kÃryÃtmatÃm upaiti, yata ekasya kÃraïÃtmana÷ ekakÃryarÆpatopagame tadanyarÆpÃbhÃvÃt tadanyakÃryÃtmatopagatir na syÃt | kintv apÆrvam eva kasyacid bhÃve prÃgavidyamÃnaæ bhavat tatkÃryam | tatra vi«ayendriyamanaskÃrÃïÃm itaretaropÃdÃnÃhitarÆpabhedÃnÃæ [S, 102b.] sannidhau viÓi«Âasvetarak«aïabhÃve pratyekaæ tadbhÃvÃbhÃvÃnu[T. 277a.][422]vidhÃnÃd anekakriyopagamo na virudhyate | yata ekakriyÃyÃm api tasya[423]tadbhÃvabhÃvitaiva nibandhanam | sà cÃnekakriyÃyÃm api samÃneti | nanu ca tatsannidhau vij¤Ãnalak«aïakÃryasambhavÃt tajjananasvabhÃvataivai«Ãm avadhriyate, kÃryasvabhÃvÃpek«ayà kÃraïasya janakarÆpatÃvasthÃnÃt | tato vij¤ÃnajananasvabhÃvebhya÷ pratyekaæ kataæ {p. 101.1} tadanyakÃryasambhava÷? | tadbhÃve và te«Ãæ tadanyajananasvabhÃvatà syÃt | tataÓ ca vij¤Ãnam eva na kuryu÷, tadanyajananasvabhÃvatvÃt | nai«a do«a÷, te«Ãm anekakÃryakriyÃsvabhÃvatvÃt | tathà hi -- te tadavasthÃyÃæ pratyekaæ viÓi«ÂasajÃtÅyetarak«ÃïajananÃtmakÃ÷, te«Ãæ tatsattÃnantaryadarÓanÃt | tatra vij¤ÃnajananasvabhÃvataiveti tasyÃjananasvabhÃvatà vyavacchidyate tasyà eva pratiyogitvÃt nÃnyajananasvabhavatà | na cÃtas te«Ãm anekÃtmatà syÃt, ekasyaivÃtmÃtiÓayasyÃnekakÃryahetutvÃt | na hi tadanyÃpek«ayà viparyayavyÃv­ttim upÃdÃyÃnekena ÓabdenÃbhidhÅyamÃnaæ vastu anekarÆpatÃæ pratipadyate, prativiÓi«ÂasyaikasyaivÃtmanas tathÃbhidhÃnÃt | yathà [S. 103a.] rÆpaæ sanidarÓanaæ sapratigham iti | na hy atra svabhÃvabhedanibandhanà dhvanaya÷, sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃvaprasaÇgÃt | tannimittÃnÃm[424]ekatra[425]bhÃvÃt ado«a iti cet | na | te«Ãæ[426]tadekopakÃrÃnapek«iïÃæ tadayogÃt[427]| apek«ÃyÃæ và katham ekam aneka[T. 277b.]kÃryaæ na syÃt? | anekenaivÃtmanopayogÃt iti cet | na | sÃmÃnÃdhikaraïyÃbhÃvado«asya tÃdavasthyaprasaÇgÃt | na ca nÅlÃdÅnÃm Ãtmabhedam adhyak«am Åk«Ãmahe[428]| nÃpi kÃryabhedÃd evÃtmabhedÃnumÃnam, pratibandÃbhÃvÃt, tadgrÃhakapramÃïÃbhÃvÃt | pratyak«ato 'nekakÃryÃïÃm api bhÃvÃnÃm ekÃtmatayaivopalak«aïÃt pradÅpÃdÅnÃm | nÃnumÃnata÷[429], tatrÃpi viparyaye bÃdhakapramÃïÃbhÃvÃt | ekasyÃnekakriyà 'nabhyupagame ca yo 'yaæ rÆparasagandhasparÓaviÓe«ÃïÃæ kvacit sahabhÃvaniyama÷ pramÃïaparid­«Âa÷ sa na syÃt | bhinnanimittÃnÃæ sahabhÃvaniyamÃyogÃt | tannimittÃnÃm[430]api tadekakÃraïÃnÃyattajanmanÃæ [S. 103b.] niyatasÃhityÃsambhavÃt | tadekadharmisvabhÃvatayaikatra sahabhÃvaniyama iti cet | na | ekasyÃnekasvabhÃvatÃyà eva cintyatvÃt | anekenaikasvabhÃvatÃæ cÃnubhavata÷ tadvad[431]anekatÃyà durnivÃratvÃt anyathà dharmadharmiïÃæ kathaæ {p. 102.1} naikÃntiko bheda÷? | tathà hi -- yam ÃtmÃnaæ purodhÃyà 'yaæ dharmÅ paryÃyÃÓ caite iti vyavasthÃpyate, yadi tasya bhedas tadà bheda eveti | anekasyÃpy[432]ekakÃryatà na syÃt[433]| na hi parasparopÃdÃnak­topakÃrÃnapek«Ã vi«ayendriyamanaskÃrÃ÷ sahaikakÃryÃrambhiïo yuktÃ÷ | na caikam eva ki¤cit kvacit janayati | tataÓ ca sarvatra kÃryakÃraïabhÃva evotsÅdet, anekasyaikasya[434]caikÃnekakriyÃvirahÃt prakÃrÃntarÃbhÃvÃc ca | nÃpy ahetukam eva vi«vam, [T. 276a.] deÓakÃlaprak­tiniyamÃt[435]| tasmÃd ekasÃmagryadhÅnajanmanÃmeva sahabhÃvaniyamo bhÃvÃnÃm ekakÃryakriyÃniyamo và | tataÓ ca svasantÃnak«aïam itaropÃdÃnaæ[436]ca yugapad upakurvata÷ katham ekasyÃnekakÃryatà na syÃt? | tata÷ kathaæ kÃryabhedÃd bheda÷ kalpyeta? | dravyaparyÃyÃïÃæ caikasvabhÃvatÃm Ãcak«Ãïa [S. 104a.] ekasyÃnekakÃryatÃæ pratik«ipatÅti kathaæ nonmatta÷[437]?, svabhÃvasyaiva[438]vastutvÃt, anyathà tasya ni÷svabhÃvatÃprasaÇgÃt | ekasvabhÃvatve ca dravyaparyÃyÃïÃæ tatkÃryabheda[439]ekavastunibandhana eveti kÃryabhedÃd bhedam abhidadhÃna÷ sphuÂam ahrÅka evÃyam ity upek«Ãm arhati | __________NOTES__________ [414] m­tsaæsthÃnayor deÓÃdibhi÷ [415] m­tkulÃlÃbhyÃm [416] saækhyÃdibhi÷ [417] Óaktyor bhede 'pi tadÃdhÃrasyaikyÃd aupacÃrikaæ sÃmÃnÃdhikaraïyam ity ÃÓaÇkyÃha -- ##ityÃdi || [418] dravyarÆpeïa [419] pariïÃmanityatà [420] -yaæ pariïÃminityatà kÆÂasthanityatÃvat sambha- -- T. [421] dravyakÃryakart­tvÃt [422] %%. [423] dravyasya [424] Óabda- [425] avayavini [426] nimittÃnÃm [427] ekatra samavÃyÃyogÃt [428] yathà bhavati [429] kÃryabhedasyÃtmabhede pratibandha ity apek«yate [430] rÆpÃdipÃÓcÃtyak«aïÃnÃm [431] rÆpÃdivat [432] prak­te dÆ«aïÃntaram Ãha [433] ekasyÃnekakriyà 'nabhyupagame ceti pÆrveïa yoga÷ [434] pratyekam ekÃnekakriyÃviraha÷ [435] -k­tipratiniya- -- T. [436] itara upÃdÃnaæ yasya [437] notpanna÷ -- T. [438] svabhÃvasyaiva bhedo vastuna iti ced Ãha [439] dravyaparyÃyakÃryabheda÷ _________________________ [  27. vaiÓe«ikak­to 'py ekasyÃnekakÃryakÃritvÃk«epo na yukta÷ |] vaiÓe«iko 'pi dravyasyaikasya dravyaguïakarmaïÃæ samavÃyikÃraïatÃæ bruvÃïa÷ karmaïaÓ caikasya saæyogavibhÃgasaæskÃranimittatÃm[440]ekasyÃnekakÃryakriyÃæ pratik«ipan svak­tÃntakopenaiva pratihata÷ | na cÃtra Óaktibhedo nibandhanam, yatas tadekopakÃranirapek«Ã÷ katham etÃ÷ Óaktayo niyatÃrthÃdhÃrÃ÷?, na punar anavayavena[441]vyaktÅr và 'ÓnuvÅran? | tato yata[442]evÃsyÃ[443]''tmÃtiÓÃyÃd anekaÓaktyupakÃra {p.103.1} tata evÃnekakÃryakriyà 'pi, ity alam ativistÃriïyà kathayeti | __________NOTES__________ [440] -gaviÓe«asaæ- -- T. [441] kÃrtsnyena [442] ekasyÃ- -- T. [443] dravyasya _________________________ [  28. deÓakÃlasvabhÃvÃbhedasyÃbhedasÃdhakatvanirÃsa÷ |] deÓakÃlasvabhÃvÃbhedÃd abhedas tu yo 'bhyupagamyate so 'py anupapanna eva | tathà hi -- deÓakÃlayor abhede 'pi rÆparasagandhasparÓÃ÷ paryÃyarÆpeïa bhidyante tata÷[444]katham abhedasiddhi÷? | svabhÃvo 'pi yadi dravyaparyÃyayor dvayor api pratyekam anuv­ttivyÃv­ttirÆpatÃ; tadà padÃrthadvayaæ [T. 276b.] [S. 104b.] syÃd ghaÂapaÂavad, na tv ekaæ dvirÆpam iti kathan tasmÃd abhedasiddhi÷? | na cÃnuv­ttivyÃv­ttÅ svabhÃvo yukta÷, tayor anuvarttamÃnavyÃvarttamÃnÃdhÅnatvÃt | tataÓ cÃnuvarttamÃnavyÃvarttamÃnayo÷ svabhÃvo 'nyo vaktavya÷, na tu tayor anuv­ttivyÃv­ttÅ eva svabhÃva÷, bhÃvatvena[445]bhavitradhÅnatvÃt | na hi sm­ti÷ smarttu÷ svabhÃvo bhavati | anuv­ttivyÃv­ttyoÓ ca svabhÃvatve[446]lak«aïÃt svabhÃvasya bhedo vaktavya÷ | m­dÃdirÆpatà svabhÃva iti cet | atrÃpy abheda iti yadi sÃd­Óyam ucyate; tad bheda eva sambhavati, sÃd­Óyasya sad­ÓÃdhikaraïatvÃt | tataÓ ca padÃrthadvayam eva syÃt na tv ekaæ dvirÆpam iti | athaikyaæ dvitÅyarÆparahitatà 'bhedo 'ÇgÅkriyate kathaæ tarhi dvirÆpatÃ? | rÆpaÓabdena hy atra svabhÃvo 'bhidhÅyate | tasya caikye kathaæ dvirÆpatÃ? | viprati«iddhaæ hy etat ekasvabhÃvatà dvirÆpatà ceti | atha puna÷ svabhÃvata aikyaæ nopeyate | kathaæ tarhi sa eka ity ucyate aneka÷ san? | na tÃvad ekakÃraïajanyatvÃt, sarvatropÃdÃnanimittakÃraïabhedena hetubhedasiddhe÷ | nÃpy ekakÃryakart­tvÃt, ekasyÃpi vibhaktapariïÃmÃvibhaktapariïÃmakÃryabhedà 'bhyupagamÃt | ekÃbhidhÃnÃbhidheyatvÃd api naikatvam, ekasyÃpy anekaparyÃyasambhavÃt | yogyatvÃc ca viÓvasya k­tÃk­tÃnÃm[447]ekÃbhidhÃnÃbhidheyatvasya kvacid asambhavÃt ÓaktibhedÃc ca vi«ayabhedaæ bruvÃïaæ [S. 105a.] prati abhihitam[448]| nÃpy ekavij¤Ãnavi«ayatvÃd ekam, ekatrÃpy anekavij¤ÃnaprasÆte÷ | tathà hi -- ÓaÓÃÇkodayaæ[449]bahavo nirÅk«ante [T. 278a.] tasya katham {p. 104.1} ekatvam abhyupagatam? | bahÆnÃæ caikavij¤Ãnavi«ayatvasambhavÃt nÅlapÅtÃdÅnÃm ekatÃprasaÇga÷ | sarvathedaæ na katha¤cid api saÇgacchate yaduta ekasya dvairÆpyam iti | vij¤Ãnaæ tu nÅlapraticchÃyatayotpadyamÃnaæ pÅtÃdipratibhÃsavyavacchedena prativiÓi«Âam khyÃpyate, na punar asya bhÃvato[450]dve rÆpe sta÷ | atha punar dravyaparyÃyayo÷ sammÆrcchitatvÃt narasiæhavad ekaæ ÓabalarÆpatvÃt dvirÆpam ucyate | tad ayuktam, narasiægha[ha]sya ÓabalarÆpatvÃsiddhe÷ | sa hy anekaparamÃïusaÇghÃtarÆpa÷, te ca paramÃïava÷ pratyekaæ narasiæharÆpà na bhavanti, ÆrdhvabhÃgas tasya siæharÆpa÷, aghobhÃgas tu nararÆpa÷, jÃtyantaraæ ca sa eva narasiæhÃbhyÃæ syÃt, na ÓabalarÆpa÷ | vicitraæ hi rÆpaæ Óabalam ucyate | [S. 105b.] vicitratà ca nÃnÃsvabhÃvatà | nÃnÃsvÃbhÃvye caikatvaæ kuta÷? iti kevalam anekatve 'pi bahu«v ekakÃryadarÓanÃt senÃdivad[451]ekavyavahÃradarÓanak­to 'yaæ viparyÃso ja¬amatÅnÃm | tad evaæ tÃvat pratyekam ahetutvaæ deÓakÃlasvabhÃvÃnÃm ekatvaprasÃdhane | samuditÃnÃm api vyabhicÃritvaæ paryÃyai÷ | tathà hi -- paryÃyà abhinnadeÓakÃlasvabhÃvÃÓ ca paryÃyarÆpeïa ca bhidyante pÆrvoktÃc ca dharmadharmiïor ni«edhÃn[452]nobhayavÃdasambhava iti | __________NOTES__________ [444] deÓakÃlÃbhedÃt [445] kriyÃtvena [446] -tvena la- -- T. [447] saæketitÃsaæketitÃnÃm [448] saæj¤ÃbhedÃd bheda ity asya dÆ«aïÃvasare [449] ÓaÓÃÇkÃdaya÷ -- T. [450] bhavato -- T. [451] senÃvanÃdi- -- T. [452] svabhÃvahetuvyÃkhyÃyÃm _________________________ [  29. dravyaparyÃyÃnekÃntavÃdakhaï¬anam |] Ãha ca - ## #< tayor ekÃtmakatve 'pi bheda÷saæj¤Ãdibhedata÷|| 1 ||># #< indriyaj¤ÃnanirbhÃsi vasturÆpaæhi gocara÷|># #< ÓabdÃnÃænaiva, tat kena saæj¤ÃbhedÃd vibhinnatÃ|| 2 ||># #< `paramÃrthaikatÃnatva'>#[453]#< >#[T. 278b.] ## #< ÓabdenÃvyÃp­tÃk«asya buddhÃv>#[454]#< apratibhÃsanÃt || 3 ||># #< arthasya, d­«ÂÃv iva tacchabdÃ÷kalpitagocarÃ÷|># #< kalpitasyaiva tadbheda÷>#[455]#< saæj¤ÃbhedÃd bhaved yadi || 4 ||># {p.104.1}#< vyÃv­ttibheda÷kÃÓcit>#[456]#< syÃd, vastuno na kathaæcana>#[S. 106a.] #<|># #< saækhyÃbhedo 'pi naivÃnyo mato vacanabhedata÷|| 5 ||># #< tato>#[457]#<'pi kalpitasyaiva katha¤cit syÃd vibhinnatÃ|># #< `ye«Ãæ>#[458]#< vastuvaÓÃvÃca'>#[PV 3.64]#< ityÃder na tu vastuna÷>#[459] #<|| 6 ||># #< bheda eva viÓÅryeta tadekÃvyatirakata÷|| 19 ||># {p. 106.1}##[466]#< bheda÷syÃt kalpanÃk­ta÷|># #< tasyÃ>#[467]#<'vitathabhÃve vÃsyÃd abhede m­«ÃrthatÃ|| 20 ||># #< anyonyÃbhÃvarÆpÃïÃm aparÃbhÃvahetuka÷|># #< ekabhÃvo yatas tasmÃn naikasya syÃd dvirÆpatÃ|| 21 ||># ## #< dharmÅdharmas tadanyaÓca yadi bhedas tadÃtmanÃ|| 43 ||># #< bheda evÃtha tatrÃpi tebhyo 'nya÷parikalpyate |># #< te«Ãm abhedasiddhyarthaæprasaÇga÷pÆrvavad bhavet || 44 ||># #< dharmitvaætasya caivaæsyÃt tattantratvÃt tadanyayo÷|># atravaiÓe«ikamatam ÃÓaÇkyÃha -- ## ityÃdi | ## hy avayavasanniveÓa ucyate | sa ca saæyogalak«aïatvÃd guïarÆpa÷ | ## m­ddravyÃd asyÃnyatvaæ [S. 108a.] *<1>*dravyaguïayor asaækÅrïasvabhÃvatvÃt[473]| tena yadi m­tpiï¬asya m­dÃtmatÃyÃæ vyÃpÃra÷ kulÃlasya tatsaæsthÃnaviÓe«e kathyate, tadà tayor atyantabhedÃt kÃraïÃnekatvÃt kÃryÃnekatvaæ prÃptam iti | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## iti | m­tsaæsthÃnayo÷ svabhÃvabhede dÆ«aïam uktam {p. 108.1} m­tsaæsthÃnayor aparasparÃtmatayà ityÃdikam iti na saæsthÃnasya m­ddravyÃd anyatvam | tato m­tpiï¬opÃdÃnÃhitÃtiÓayena tatkÃryak«aïasahakÃriïà kulÃlena tadupÃdÃnopak­tÃtmanà tatkÃryak«aïasahakÃriïà m­tpiï¬ena ca pratyekaæ sakalam eva m­tsaæsthÃnÃtmakaæ kÃryaæ kriyata iti na kÃraïÃnekatve 'py anekatvam asya | atraivopacayahetum Ãha -- ## [T. 280b.] ityÃdi | yat tad ghaÂagataæ saæsthÃnaæ ## m­do ## tadà kulÃla÷ p­thag eva kim iti na karoti? | na hi bhinnÃnÃm ÃvaÓyakam ap­thakkaraïam, kulÃlaÓ cÃnvayavyatirekÃbhyÃæ tasya saæsthÃnasya guïÃtmana÷ kÃraïatayà gamyata iti ## tat#< kÃryÃt># | para Ãha -- &<{1}>&## | &<{2}>&## [VaiSÆ 1.1.16] iti guïalak«aïÃt sarvadà [S. 108b.] guïo dravyapratantra÷, sa kathaæ kadÃcit p­thak kriyeta? |vaiÓe«ika evabauddhÅyaæcodyam ÃÓaÇkyÃha -- ## ityÃdi | yadi svabhÃvenaiva tasya guïÃtmana÷ saæsthÃnasya ## [VaiSÆ 1.1.15] ityÃdivacanÃd ÃdhÃrasvabhÃvaæ tat m­ddravyaæ, saæsthÃnaæ và tathÃvidhaæ kapÃlÃdheyÃtmakaæ tadà kim iti kulÃlavyÃpÃram apek«ate? | svata eva kiæ na bhavati? iti codakÃbhipraya÷ | evaæ codyam ÃÓaÇkyavaiÓe«ika÷parihÃram Ãha -- ## ityÃdi | yat tat m­ddravyaæ p­thuvudhnodarÃdyÃkÃraæ ca saæsthÃnaæ tayor ya÷ sambandha ÃdhÃrÃdheyalak«aïa÷ tatra yà ## tÃæ ## yata÷ pratilabhate tasmÃt ## kulÃlÃnapek«ÃyÃæ do«am Ãha -- ## yadi tayo÷ parasparasambandhayogyatÃyÃæ kulÃlÃpek«Ã na syÃt tadà svabhÃvata eva m­tpiï¬asya [T. 281a.] tathÃvidhasaæsthÃnasambandhayogyatvaæ bhavet | tasmiæÓ ca sati vastuna eva tatsaæsthÃnasambandhayogyatÃlak«aïà dharmatà 'stÅti kulÃlasannidhe÷ prÃg api saæsthÃnaviÓe«eïa sambandha÷ syÃd itivaiÓe«ikÅyaÓcodyaparihÃra÷ | __________NOTES__________ [473] dravyasaæsthÃnayor yathÃkÃryasvabhÃvatvÃt -- T. _________________________ {p. 109.1}[  31. dravyaguïayor abhedasyopapÃdanam |] siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | yadi [S. 109a.] parasparasambandhayogyatÃyÃæ kulÃlam apek«ate evaæ ##[474]Ãpannam | na ca ## m­ddravyayogyatayo÷ svabhÃvasya ## nÃnÃtvam | yadi hi syÃt tadà yogyatÃyÃ÷ dravyÃt p­thakkaraïaæ ## | atha yogyatÃyà api yogyapÃratantryÃd ap­thaksiddhiæ brÆyÃt tadà tasyà api vastudharmatayaiva prÃg api samÃveÓo mà bhÆd iti dravyeïa saha sambandhayogyatÃyà anyà yogyatà kulÃlÃd bhavatÅty e«Âavyà | sà 'pi p­thakkaraïaprasaÇgÃ[t] dravyÃd bhinnasvabhÃvà nopagantavyà | p­thakkaraïaprasaÇge và puna÷ sa eva parihÃra÷ tadÅya÷, punas tad evottaram, ity anavasthÃprasaÇgÃd avaÓyam abhinnasvabhÃvatà kapÃlÃtmamam­ddravyayogyatayor abhyupagantavyà | kim evaæ sati siddhaæ bhavati? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | m­tpiï¬akulÃlÃbhyÃæ kapÃladravyasya [S. 109b.] saæyogaviÓe«asambandhayogyasyÃrambhÃt yadaikasvabhÃvatve 'py ekasyÃnekapratyayopÃdheyaviÓe«atà tadà siddha÷ ÃsmÃkÅna÷ pak«a÷ | tataÓ ca kim asmÃkaæ m­tsaæsthÃnayor ekasvabhÃvatvasÃdhanÃya atinirbbandhanena? | [T. 281b.] yadi yogyatÃm apy ÃÓrityÃnekapratyayajanyatve 'py ekatvÃt nÃnÃtvaprasaÇgÃbhÃva÷ sidhyati kÃryasya, na ki¤cid dravyaguïavÃdanirÃkaraïeneha prayojanam, anyatraiva tannirÃkaraïasya k­tatvÃd ity abhiprÃya÷ | nirbandhagrahaïena ca m­tsaæsthÃnayor aparasparÃtmatayà saæsthÃnam­tsvabhÃvaviÓe«ÃbhyÃæ tayor apratibhÃsanaprasaÇgÃt ity anayopapattyà sÃdhitam evÃnayor ekatvam, yuktyantarÃïÃæ sambhave 'pi tadabhidhÃnalak«aïo nirbbandho na kriyate, prak­tasiddher anyathà 'pi bhÃvÃd ity Ãca«Âe | __________NOTES__________ [474] ity upapannam -- T. _________________________ [  32. sÃmagrÅbhede kÃryabhedasya kÃraïabhede 'pi ca kÃryasyaikyasyopasaæhÃra÷ |] tad evaæ sÃmagrÅbhedÃt [S. 110a.] sÃmagryantarajanyebhyo bheda÷ sahakÃriïÃm anekatve 'pi ca kÃryasyaikatvam aviruddham iti pratipÃdya {p. 110.1} upasaæharann Ãha -- ## ityÃdi | yena -- pratyayÃntarapracaye tadvikalasÃmagryÃ÷ sÃmagryantaraæ sampadyate, tac ca pÆrvasÃmagrÅjanyÃd bhinnaæ kÃryÃntaram eva janayati; ekasÃmagrÅvyapadeÓavi«ayÃïÃæ ca saha-kÃriïÃm anekatve 'py anekasyaikakriyÃvirodhÃbhÃvÃt tadanvayavyatirekÃnuvidhÃyinaÓ ca kÃryasyaikasya darÓanÃt svabhÃvata ekatvaæ sÃdhitam -- tena kÃraïena sahakaraïaÓÅlà ekasÃmagryantarggatÃ÷ pratyayÃ÷ sÃmagry-antarai÷ saha ## eka upayogasya vi«ayo ye«Ãæ te na bhavanti, sÃmagryantarair eva saha bhinnopayogÃvi«ayatvasya nyÃyabalÃt pratÅte÷ | anena yat prÃg vikalpitaæ `yadi kÃraïaÓabdena sÃmagrÅ bhaïyate tadà tadbhedÃd asty evÃtatsÃmagrÅjanyebhya÷ kÃryasya bheda iti kim ucyate -- na kÃraïabhedÃd bheda÷ [T. 282a.] syÃt' iti etad *<1>*udÃharaïopadarÓitaæ nigamitam[475]| atha kÃraïaÓabdena sÃmagrÅvyapadeÓavi«ayÃ÷ sahakÃriïa ucyante tadà tadbhedÃd anekatvalak«aïÃt kÃryasyÃnekatvalak«aïo bhedo ne«yata eva, anekasyaikakriyÃvirodhÃbhÃvÃt, ekasyÃnekata utpattidarÓanÃc ceti m­tsaæsthÃnayor ekÃtmakatopadarÓitaæ [S. 110b.] nigamayati -- `kÃryasvabhÃvasya' m­tsaæthÃnÃtmana `ekatve 'pi' nÃnÃtvÃbhÃve 'pi `vastuta÷' paramÃrthata÷ kalpanÃbuddhau m­tsaæsthÃnayor bhinnayor iva pratibhÃsane 'pÅti | evam udÃharaïe sÃmagrÅbhedÃt kÃryÃïÃæ bhedo naikasÃmagrÅvi«ayapratyayabhedÃd anekatvaæ kÃryasyeti pratipÃdya prak­te cak«urÃdau yojayann Ãha -- ##dÃharaïe ## sÃmagrÅbheda÷ kulÃlavikalam­tpiï¬atatsahitasÆtrÃdhikasÃmagrÅtritayalak«aïo `bhinne«u' nÃnÃsvabhÃve«u `viÓe«e«u'[476]i«ÂakÃdicakrÃvibhaktaghaÂa tadvibhaktaghaÂalak«aïe«ÆpayogÃ## kintu bhinnakÃrya eva, ## tenaiva prakÃreïa cak«urÃdibhyo vij¤Ãnasyotpattau sÃmagryantarÃt sÃmagrÅlak«aïakÃraïabhedo 'nekakÃrya ity unneya÷ | {p.111.1} etad eva vibhajann Ãha -- ## ityÃdi | yà cak«Ær uparahità samanantarapratyayÃkhyavij¤Ãnalak«aïà pratyayÃntarasÃpek«Ã sÃmagrÅ, tato vij¤Ãnasya [T. 282b.] vikalpakasyetarasya và tadupÃdeyatvena yà bodharÆpatopalabdhà sà cak«urvij¤ÃnasyÃpi bhavati | ## cak«urvij¤Ãnasya | kid­Óasya? | ## jÃyamÃnasya tadaiva tadekakÃryapratiniyatasya cak«urindriyasya sannidhÃnÃt [S. 111a.] samanantarapratyayopÃdÃnopak­tÃt tato ## rÆpÃkÃratÃpratiniyama÷, ÓabdÃdyÃkÃravivekavata evaæ(va)[477]kÃryasya cak«u÷sahitasamanantarapratyayasÃmagryÃ÷ janakatvÃd | ## vi«ayÃdhikÃt[478]samanantarapratyayÃd indriyÃc ca ## vi«ayeïa ## na kevalaiva rÆpapratibhÃsità bhrÃntavij¤Ãnasyeveti vi«ayendriyamanaskÃralak«aïasÃmagrÅkÃryam evaæ pradarÓitam | tad anyad ekadvayajanyaæ tu kÃryaæ svayam abhyÆhyam | atrÃbhinnatve 'pi vastuta÷ ## cak«urvij¤Ãnalak«aïasya ## vi«ayendriyamanaskÃrÃïÃæ bhinnebhya÷ svabhÃvebhya÷ kevalÃnÃm e«Ãæ ya÷ svabhÃvas tato bhinnà evÃtajjanyebhyo[479]vidhiÓe(-nyebhyo 'pi viÓe)«Ã bodharÆpatÃdilak«anà ## | atajjanyÃpek«ayÃ[480]caikÃtmakà api bahutvena nirdi«ÂÃ÷ | yata evam ## tasmÃt na kÃraïabhede 'pi | [S. 111b.] yathaikasÃmagryantarggatapratyayabhede 'py abhedo naivaæ sÃmagrÅlak«aïakÃraïabhede 'py abheda÷ sÃmagryantarasjanyebhya÷ ## viÓi«Âasya kÃryasyeti | tena yaducyate -- [T. 283a.] `yadi sahakÃriïÃæ bhede 'py abhinnaæ kÃryaæ bhavati sÃmagrÅbhede 'py abhinnam astu, atha sÃmagrÅbhedÃd bhinnaæ bhavati sahakÃribhedÃd api kim iti bhinnaæ na bhavati viÓe«ÃbhÃvÃt?' iti tadapÃstaæ bhavati | tathà hi parasparopasarppaïÃdyÃÓrayÃt pratyayaviÓe«Ãd ekakÃryoddeÓenetaretarasantÃnopakÃrÃc ca sahakÃriïÃæ pratiniyataÓaktÅnÃm udayÃd ekaæ *<7>*kÃryaæ samÃjÃyate[481]| {p. 112.1} sÃmagryantarasya tu kÃryÃntaraprabhavaÓaktinibandhanebhyo hetvantarebhya÷ svabhÃvabhedavato bhÃvÃd bhinnakÃryaprasÆtir iti kuto viÓe«ÃbhÃva÷? | __________NOTES__________ [475] -ïopadarÓanÃt niga- -- T. [476] vi«aye«u -- T. [477] eva -- T. [478] -dhikÃrÃt -- T. [479] eva tajja- -- T. [480] ato janakÃpek«ayà -- T. [481] kÃryaæ na jÃyate -- T. _________________________ [  33. janakatvam evÃdhÃratvaæ na tu sthÃpakatvam |] nanu ca sarvaæ kÃryaæ sÃdhÃraæ[482]yathà upÃdÃyarÆpam | tad dhi bhÆtebhyo *<2>*jÃyamÃnaæ tÃny evÃÓrayata[483]iti bhavadbhir i«yate | tathà 'nyad api vij¤ÃnÃdikaæ kÃryam | ato 'nenÃpi ki¤cit kÃraïam ÃÓrayaïÅyam | tasya ca kÃraïasya pÆrvaæ janakatvaæ paÓcÃt [S. 112a.] kÃryaæ pratyÃdhÃrabhÃva eva, na jananam, tatas tatsvabhÃvasya jananÃd ity anekÃnta÷ tadavastha evety ata Ãha -- ## ye 'nantaram uktÃ÷ ## kÃraïÃnÃæ ÓaktiviÓe«Ã÷ | kÅd­ÓÃ÷? ## ye«Ãæ kÃraïaÓaktibhedÃnÃæ sahakÃrilak«aïÃnÃæ yadÃtmÅyaæ sÃmagryantarajanyÃt prativiÓi«Âaæ kÃryaæ tasya janane 'vyavadheyà vyavadhÃtuæ [T. 283b.] pratibandhum aÓakyà Óaktir ye«Ãæ tadbhÃvas[484]tayà ## avaÓyaæ kÃryakÃriÓaktitayà ## udyuktÃ÷ santa÷ ## ekapratyayajanitasya *<4>*kasyacid abhÃvÃt[485]sarvaæ sÃmagryà eva kÃryam iti k­tvà sÃmagrÅkÃryasya svabhÃvasthityÃÓraya ity ucyante | kasmÃt punar avyavadheyaÓaktitÃ? ## | na hi k«aïikasya Óakti÷ pratibandhuæ Óakyate, *<5>*svabhÃvÃntarotpÃdane yÃvat[486]pratibandhako vyÃpriyate tÃvat k«aïikasya svakÃryaæ k­tvaiva nirodhÃt | kathaæ punar asamÃnakÃlaæ kÃraïam ÃdhÃro yujyate?, ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yasmÃt ## vij¤Ãnalak«aïaæ kÃryaæ ## cak«urÃdibhya÷ ## bodharÆpatayà tadanyasmÃt tadajanyÃt [S. 112b.] ## khaï¬aÓa÷ kÃryasyÃnutpÃdÃd ekaikasmÃt sakalasyaiva bhÃvÃd ekaæ jÃtam, tasmÃt te ÃdhÃrà ucyante | na hi janakÃd anya evopakÃraka÷ | na cÃnupakÃraka {p. 113.1} ÃdhÃra÷, atiprasaÇgÃt | tato bhinnakÃlasyÃdhÃrabhÃvo na virudhyate | yad api bhÆtÃnÃm upÃdÃyarÆpaæ pratyÃÓrayatvam[487]ucyate tad api svadeÓasyÃsya janakatvam eveti na ki¤cit prÃg janakaæ bhÆtvà paÓcÃt *<7>*sthÃpakatÃm upaiti[488], yato 'nekÃnta÷ syÃd iti | __________NOTES__________ [482] sÃdhanÃdhÃram -- T. [483] -mÃnam anyam evÃÓrayate -- T. [484] svabhÃvas -- T. [485] kvacid apy abhÃvÃt -- T. [486] -ntaram ÃÓritya yÃ- -- T. [487] prav­ttitvaæ -- T. [488] sthÃpanÃhetur bhavati -- T. _________________________ [  34. atiÓayotpÃdanaæ na sahakÃritvaæ kintu ekÃrthakÃritvam |] punar anyathà tatsvabhÃvasya jananÃd ity anekÃntodbhÃvanaæ parasyÃÓaÇkyÃha -- ## avidyamÃna÷ pratirodha÷ -- pratibandho yasyÃ÷ Óakte÷ sà ye«Ãm [T. 284a.] apratirodhaÓaktikatvaæ cÃnantarakÃryatvÃt | ye hy utpannÃ÷ kÃlak«epeïa kÃryaæ kurvanti te«Ãæ syÃd api Óaktipratibandho, na tu ya udayÃnantaram eva kÃryaæ kurvanti | anena k«aïak«ayiïÃm upaghÃtakÃbhÃvam Ãha | anugrÃhakaviraham apy Ãha -- ## | tac cÃnÃdheyaviÓe«atvaæ ## ity anenÃha | na hi k«aïikÃnÃæ viÓe«a ÃdhÃtuæ Óakyate, viÓe«ÃdhÃyakena tatsahabhÃvinà tadanantaraæ tadutpÃdanÃt | tadà [S. 113a.] ca tasya nirodhÃt | te«v evaævidhe«u ## yena sahakÃriïa ucyante? | nanv anÃdheyaviÓe«atvenaiva sahakÃritvÃbhÃva÷ pratipÃdita iti kim artham idam apratirodhaÓaktike«v iti? | na hi Óaktipratirodhaka÷ sahakÃrÅ bhaïyate | satyam | sarvathà tu tatrÃki¤citkaratvaj¤ÃpanÃrtham etad uktam | ÓaktipratibandhakÃpanayanena copakÃritvakalpanÃæ sahakÃriïÃæ nirasyati | tasmÃd atiÓayÃdhÃyina÷ sahakÃriïo 'sambhavÃt k«aïikÃnÃæ svahetumÃtrapratibaddham eva janakatvam | tac caivaæ vidhaæ sarvadà 'sti | na ca kevalà janayantÅti tatsvabhÃvasya jananÃd ity anekÃnta eveti manyate | etat pariharati -- ## naiva atiÓayotpÃdanaæ[489]sahakriyà yatas tadabhÃvÃt sahakÃriïo na syu÷ | kva punar atiÓayotpÃdanaæ*<1>* sahakriyà pratiyayÃnÃæ na bhavati? | ## | na hi kvacid api sahabhÃvinÃm atiÓayotpÃdanalak«aïÃ[490][T. 284b.] sahakriyà {p. 114.1} sambhavati | kà tarhi sahakriyÃ? ity Ãha -- ## ekakÃryani«pÃdanaæ yad &<{1}>&## | &<{2}>&## sambhÃvanÃyÃm | [S. 113b.] nyÃyabalÃd evaævidhÃm eva sarvatra sahakriyÃæ sambhÃvayÃma÷, nÃnyÃm iti | atrodÃharaïam -- ## anantarÃÇkurÃdikÃryasya ## pratyayasÃmagryà iti | __________NOTES__________ [489] -yopÃdÃnam -- T. [490] -yopÃdÃna- -- T. _________________________ [  35. ekakÃryakÃritvam eva mukhyaæ sahakÃritvam itarat tu gauïam |] syÃd etat -- aupacÃrikam etat sahakÃritvam, atiÓayotpÃdanam eva tu mukhyam ity ata Ãha -- ## ekakÃryakÃraïalak«aïaæ ## nÃtiÓayotpÃdanalak«aïam, tasyaiva gauïatvÃt | etac cottaratra vak«yate | kuta etat? ity Ãha -- ## vivak«itakÃryaæ prati ## | kÃraïasya ca sahakÃrivyapadeÓa÷ nÃkÃraïasya | yata÷ saha -- yugapat sarvanta÷ sahakÃriïa ucyante, antyaÓ ca kÃraïakalÃpa evaævidha iti | yathà cÃntyasyaikÃrthakÃraïaæ sahakÃritvam evaæ pÆrvasyÃpi kÃraïakalÃpasyottarottaraviÓi«Âak«aïÃntarÃrambhiïa ity avaseyam, antyasyodÃharaïatayà nirddeÓÃt | tasmÃt sarvaæ kÃryam aÇkurÃdikaæ viÓe«alak«aïaæ và 'nekapratyayajanyam iti | sarvatraikÃrthakriyaiva copacÅyamÃnÃpacÅyamÃnakÃryakÃriïa÷ kÃraïakalÃpasya sahakÃritvam, na viÓe«otpÃdanam iti | syÃd etat -- ekÃrthakaraïam api tatra [S. 114a.] sahakÃritvam astu atiÓayotpÃdanalak«aïam apÅty ata Ãha -- ## k«aïe 'ntye ## nÃtiÓayotpÃdanam api sahakÃritvam | kuto viÓe«asya [T. 285a.] karttum aÓakyatvam? ity ata Ãha -- ## anaæÓasya ## | na hi tatra `ayam anÃhitÃtiÓayo bhÃga÷ svahetubhyo jÃta÷, ayaæ tu sahakÃribhir ÃhitÃtiÓaya÷' iti viveko 'sti | yadi nÃmÃviveka÷, viÓe«as tu kim iti na kriyate? ity ata Ãha -- ##, nirbhÃge ca kuta÷ svabhÃvÃntarasya vyavasthÃ? | syÃnmatam -- bhinnasvabhÃva evÃntyasya viÓe«o 'stu ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yadi bhÃvÃntaralak«aïo viÓe«o {p. 115.1} bhavet tadà tasyÃntyatvam eva hÅyeta | hÅyenÃæ(hÅyatÃæ) ko do«a÷? iti cet; ## anantyatvÃt ## | yata evaæ ## mukhyasya ## sakÃÓÃd[491]## ity ekÃrthakriyaiva sahakÃritvam iti | nanv asatyÃæ sahakÃribhyo viÓe«otpattau kÃryajanane sÃmarthyam e«Ãæ na yujyata ity ata [S. 114b.] Ãha -- ## ityÃdi | yadi hi te svabhÃvenÃsamarthà utpadyeran tadai«Ãæ sahakÃribhya÷ sÃmarthyotpattir abhyupagamyeta | yÃvatà ## *<2>*k«aïamÃtravilambino | ##m[492]ekak«aïaniyatatvÃt tata÷ ## na kÃlÃntareïa ## te«v evaævidhe«u ## nÃtiÓayotpÃdanalak«aïam | svabhÃvata÷ sÃmarthyasya [T. 285b.] bhÃvavirodhÃt, parasparataÓ cÃnabhyupagamÃt samarthasya janmaivÃyuktam iti manvÃna÷ para÷ Ãha -- ## ityÃdi | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## iti | paramatÃpek«ayà tu svabhÃvata ity uktam | paro *<3>*hy atyantasya (hy utpannasya)[493]kÃraïasya sahakÃribhya÷ sÃmarthyam icchatÅti tanni«edhaparaæ[494]svabhÃvata iti vacanam | na tu svabhÃvata÷ ki¤cij jÃyate, tasyÃhetukatvaprasaÇgÃt | __________NOTES__________ [491] sÃk«Ãd -- T. [492] -lambino janmanas te«Ãæ -- T. [493] hy utpÃda[ka]sya -- T. [494] tanni«edhÃya paraæ -- T. _________________________ [  36. k«aïike«v ekÃrthakriyÃniyamasya yavasthÃpanam |] ekÃrthakriyÃniyama eva k«aïikÃnÃm ayukta÷, kevalÃnÃm apy aætyak«aïasarÆpÃïÃæ darÓanÃt | tathà hi -- `idam evaærÆpaæ naivaæ ca' iti darÓanÃdarÓanÃbhyÃæ [S. 115a.] vibhajyate | tatra yÃd­ÓÃ÷ k«ityÃdayas tadanyapratyayasannidhÃv upalabhyante tÃd­Óà eva kevalà api | tatas tadanyasahità iva kevalà api samartham aÇkurajanane svaæ svaæ k«aïÃntaram Ãrabheran | tata÷ kevalasyÃpy aÇkurÃdijananasvÃbhÃvyÃd ajananÃc ca `tatsvabhÃvasya jananÃt' ity anekÃnta eveti manyamÃna÷ para {p. 116.1} Ãha -- ## svakÃraïÃni k«itibÅjÃdÅni ## samartham ## anyasya pratyayasya ## kasmÃt ##? na kevalÃni?, sahitÃnÃm eva sarvadà sambhavÃt iti cet Ãha -- ## kasmiæÓcit kÃle ## kevalà api ## bhaveyu÷ | tathà hi -- d­Óyanta evÃdhyÃtikabÃhyÃ÷ kvacit kÃrye yÃd­Óà yatsahitÃ÷ tÃd­Óà eva tadrahità apÅti | [T. 286a.] janayan tu kevalà api sambhavanta÷ samartham, ko do«a÷? iti ced Ãha -- ## kevalÃnÃm api samarthajanakÃnÃæ sambhavÃt ## na kevalam aneka÷ ##d deÓÃdau [S. 115b.] samartha÷ utpanna÷ k«itibÅjÃdir aÇkurÃdikÃryaæ ## yadi tatsvabhÃvasyÃvaÓyaæ janakatvam | na ca kevalo janayati tatsvabhÃvasambhave 'pi tato 'nekÃnta iti para÷ | etat pariharann Ãha -- ##- ityÃdi | aparaiÓ cÃparaiÓ ca kuÓÆla tadapanet­puru«aprayatnapiÂakÃdiprak«epak«etranayanaprakiraïÃdibhi÷ ##r yo ##tena kÃraïena ## na kadÃcit pÆrvÃparakÃlabhÃvina ekaÓaktaya÷ *<5>*aparÃparapratyayayogalak«aïahetubhede 'py abhinnaÓaktitÃyÃm[495]ahetukatvaprasaÇgÃt | anyatrÃpi ca ÓÃliyavabÅjÃdau Óaktibhedasya hetubhedanibandhanatvÃt | ## sametya sambhÆya ca pratyayai÷ kriyamÃïÃ÷ ## santÃnena bhavanto ## varïena saæsthÃnena anyena và kenacitprakÃreïa sÃd­ÓyÃd ekÃkÃraparÃmarÓapratyayajananalak«aïÃt samÃnaæ rÆpam e«Ãm iti ## sad­ÓÃ÷ ## pratyabhij¤Ãyante ## k­trimak­trimÃïÃæ iva maïimuktÃdÅnÃm aparÃparapratyayayogalak«aïasÃmagrÅbhedÃd ## visad­Óa eva na pratyabhij¤ÃnavaÓÃd abhinna÷ tulyarÆpa ## bÅjÃdÅnÃæ ## [T. 286b.] yata evaæ ## bhinnasvabhÃvatvena bhinnaÓaktitayà và 'parÃparasÃmagrÅjanyatvena k«aïÃnÃæ siddhayà ## k«itibÅjÃdikaæ ##d eva kÃryasyÃÇkurÃdes {p. 117.1} tajjananasamarthasya và ## | na sarvaæ sarvasya | tathà ca vyagrÃïÃæ k«itibÅjÃdinÃm aÇkurajananasvabhÃvatà samarthak«aïajananasvabhÃvatà và nÃsty eveti tatsvabhÃvasya jananÃd ajanakasya cÃtatsvabhÃvatvÃd ity atra nÃnekÃnta÷ yato yo yatsvabhÃva÷ sa svahetor evotpadyamÃna÷ tÃd­Óo bhavati na punas tadbhave hetvantaram apek«ata ity atrÃnekÃnta÷ syÃd iti | pratyabhij¤Ãnasya ca sarÆpatÃvi«ayasya sÃmagrÅbhedÃd anumitabhinnaÓaktisvabhÃvatvena bÃdhyamÃnatayà prÃmÃïyÃbhÃvÃt na tata÷ sarÆpatÃsiddhi÷ k«aïak«ayiïÃm iti | pÆrvaæ ca `ata evÃna(eva ta)yor avasthayor vastubhedo niÓceya÷' ity[496]Ãdinà [S. 116b.] ekatvÃvi«ayaæ pratyabhij¤Ãnaæ nirastam | adhunà tu tulyasvabhÃvatÃvi«ayam iti bheda÷ | etad api tatra `aparÃparotpatte÷' ity[497]anenoktam eva | vipa¤canÃrthaæ[498]tu puna÷ iha upanyastam | __________NOTES__________ [495] -bhedepi bhinna- -- T. [496] p. 84, 5 [497] p. 88, 24 [498] vi«ayanivedanÃrtham -- T. _________________________ [  37. k«aïike«u hetuphalabhÃvavyavasthÃyÃ÷ kathanam |] ki¤cid eva kasyacit kÃraïam ity uktam tatra kiæ kasya kÃraïam iti Óakyaparicchedam apy ÃdhyÃtmike«u tÃvad darÓayann Ãha -- ## -- ityÃdi | ## te«u pratik«aïaæ ÓaktisvabhÃve«u k«aïike«u bhÃve«u | vyavadhÃnaæ -- vyavadhÅyate yena, tadÃdir ye«Ãæ atidÆrÃtyÃsannatvÃdÅnÃæ te 'vidyamÃnÃ[499]yasmin deÓe so 'vyavadhÃnÃdi÷ deÓo yasya so 'vyavadhÃnÃdideÓa÷, [T. 287a.] rÆpam indriyaæ cÃdÅ yasya manaskÃrÃde÷ *<5>*sa rÆpendriyÃdi÷[500]sa cÃsau kÃraïakalÃpaÓ ca sÃmagrÅlak«aïas tathokta÷, avyavadhÃnÃdideÓaÓ cÃsau rÆpendriyÃdikÃraïakalÃpaÓ ca sa ## nÃnya÷, tadbhÃva eva tasya bhÃvÃt, anyabhÃve 'pi cÃbhÃvÃt, etanmÃtranibandhanatvÃc ca samarthÃsamarthavyavasthÃyÃ÷ | ##m indriyÃdÅnÃæ ## anyonya¬haukanasya | #<Ãdi>#grahaïÃd vyavadhÃnÃpanayanà ............ [S. 117a.] ............................................................................................................... [S. 117b.] ............................................................................................................... [sÃ]magryadhÅnatvenÃsaæbhavÃd iti | {p. 118.1} imam evaævidhaæ [S. 118a.] hetuphalabhÃvapratiniyamaæ niravadyamÃdhyÃtmake«u darÓitam [T. 288a.] anyatrÃpy atidiÓann Ãha -- ## ityÃdi | yo 'yam anantaraæ hetuphalabhÃvapratiniyame nyÃya ukta÷ so 'anyatrà 'pi ## dra«Âavya÷ | sarvatreti vacanÃt ak«aïike«v api pratÅtir mmà bhÆt ity Ãha -- ## ityÃdi | yÃ÷ k«aïe k«aïe 'nyÃÓ cÃnyÃÓ ca svabhÃvabhedÃnvayinya÷ Óaktayo bhavanti tatrÃyam ekÃrthakriyÃpratiniyama÷ sahakÃriïÃæ dra«Âavya÷ | na tu ye sthiraikasvabhÃvà bhÃvÃ÷ parai÷ kalpyante te«v api | sthairyaæ santÃnÃÓrayeïÃpi vyapadiÓyetety ekagrahaïam | k«aïe 'py ekatvam astÅti sthiragrahaïam | __________NOTES__________ [499] avyavadhÅyamÃnà -- T. [500] satpe- -- T. _________________________ [  38. ak«aïike ekÃrthakriyÃkÃritvasyÃbhÃva÷ |] kasmÃt puna÷ sthiraikasvabhÃve«u ne«yate? ity Ãha -- ##- ityÃdi | kÃmaæ bhÃva÷ svayaæ na bhavet | na tu svata eva svabhÃvasyÃnyathÃtvaæ sambhavati | tataÓ ca sthira÷ padÃrtho yadi kÃryotpÃdanasamarthasvabhÃva÷ tato 'syÃkriyà nopapadyata iti sarvadaiva kuryÃt | athÃsamarthasvabhÃva÷, tadÃpi kriyà 'nupapannÃ, sarvadaiva na kuryÃd iti bhÃva÷ | yat tu kadÃcit karoti kadÃcin na [S. 118b.] ity etan na labhyate | tataÓ cÃk«aïikÃnÃæ tatkÃryakriyÃsamarthasvabhÃvatve sahitÃsahitÃvasthayor ekarÆpatvÃt kevalÃnÃm api tatkÃryakriyÃprasaÇgena kuta ekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ [T. 288b.] sahakÃritvaæ sambhavet? | atra para Ãha -- ## ityÃdi | yady api kevalasyÃpy ak«aïikasya samartha÷ svabhÃva÷ tathÃpi anyasahita÷ karoti na kevala÷ | ayam api hy asya svabhÃva÷ yad -- `anyasahitena svakÃryaæ karttavyam na samarthasvabhÃvenÃpi satà kevalena' iti | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | anyasahitenaiva svakÃryaæ karttavyaæ na kevalena ity etat kevalasyÃsamarthasvabhÃvatve yujyate nÃnyatheti manyamÃnasya praÓna÷ | paras tv anavagatÃbhiprÃya Ãha -- ## iti | kevalasyÃpy ak«aïikasya samartha eva {p. 119.1} svabhÃva÷ anyathà 'syÃk«aïikataiva hÅyeteti | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## iti | na hi samarthasyÃkriyÃ, sahitasyÃvasthÃyÃm iva yujyata iti sahitasyaiva kriyÃm icchatà kevalasyÃsamarthasvabhÃvataivopagantavyà | atha matam -- kevalasya yadi ÓiraÓ chidyate tathÃpi na karotÅty ata Ãha -- ## ityÃdi | kÃryÃnumeyaæ hi sÃmarthyaæ na ca kevalasya kadÃcid api kÃryakriyà 'stÅti kathaæ sÃmarthyaæ kalpyate? | nÃyaæ niyama÷ yat samarthasvabhÃvenÃvaÓyam eva kÃryaæ karttavyam, anyathà 'pi darÓanÃt iti manyamÃna [S. 119a.] Ãha para÷ -- ## ityÃdi | siddhÃntavÃdyapasann Ãha -- ## ityÃdi | devÃnÃæpriya÷ ­ju÷ mÆrkho và [T. 289a.] sukhasaævardhitatvÃt ramaïasvabhÃva÷, krŬanaæ bÃladharma÷, tatsÃdharmyeïa praj¤Ãvaikalyaæ darÓayati, sukhaidhitatvena ÓÃstre«v anabhiyogam | yo hy anabhiyukto durvuddhiÓ ca sa ## vastu vismaraïaprak­titvÃt puna÷ puna÷ ## puna÷ pratividhÃpayati | kva punar etat prativihitam? ity Ãha -- ## -- ityÃdi | `bÅjÃdivad anekÃnta÷' ity[501]anena prastÃvena nirlloÂhitam evaitat | tad evam ak«aïikasya samarthasvabhÃvatve *<2>*sahitasyaiva kÃryakriyÃsvabhÃvatvavirodhÃt[502]kevalasyÃkriyÃ[503]'nupapanneti pratipÃdyopasaæharann Ãha -- ## kÃryakriyÃsamarthasya ## *<4>*kadÃcid asamarthatvÃbhÃvÃt[504]## kÃryakriyÃdharmaïa÷ tathÃbhÃva÷ kÃryakriyà ## sahitÃvasthÃyÃm iva ## |{120} __________NOTES__________ [501] p. 83, 15 [502] -syaivaikakÃrya- -- T. [503] -sya kriyÃ- -- T. [504] -cid apy asam- -- T. _________________________ [  39. mÅmÃæsakasaæmatasya bhÃvasvabhÃvarÆpasÃmarthyasya nirÃsa÷ |] syÃnmatam -- kevalo 'yam ak«aïiko 'samartha eva | tata÷ kevalo na [S. 119b.] karoti, sahitÃvasthÃyÃæ tv asya sÃmarthyaæ sahakÃribhyo jÃyate | tata÷ sahita eva karotÅty ata Ãha -- ## kÅd­Óasya ## sata÷ ## yasya tadupajÃyate ##mÅmÃæsakÃdibhir {120} i«yamÃïe | na hi *<5>*te«Ãæ samarthyasya sÃmarthyasya[505]ca svabhÃvabhedo 'bhimata÷ | katha¤cit tadbhede 'pi tatsvabhÃvatayaiva pratÅyamÃnatvÃd iti te manyante | ## [T. 289b.] apÆrvasyaiva vastuna÷ sà utpattir yà tatsvabhÃvasya sÃmarthyasya | na hy ekasvabhÃvatve sÃmarthyam evÃpÆrvam upajÃtaæ na samartha÷ iti yuktam, tayo÷ svabhÃvabhedaprasaÇgÃt, viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt | nanu pratÅyamÃne eva sÃmarthyatadvator utpattyanupattÅ ekasvabhÃvatà ca kathaæ nihnotuæ Óakyate? iti cet | na | apramÃïena pratÅte÷, anyathà pratÅtyanusÃriïà bhavatà dvicandrÃdayo 'pi na nihnotavyÃ÷ | bÃdhakapramÃïasambhavÃt te 'pahnÆyanta iti cet | ihÃpi vastuna ekasvabhÃvasyotpattyanupattÅ parasparaviruddhe bÃdhike kiæ ne«yete? | vyavasthitasyaiva vajropalÃder ddharmiïa÷ [S. 120a.] tatsvabhÃvaæ sÃmarthyam utpannam iti ca pÆrvÃparakÃlayor apratibhÃsamÃnaviveka÷ kathaæ pratÅyÃt? | vij¤ÃnÃdikÃryasyÃnutpattiyaugapadyodayaprasaÇgÃt cak«urÃdisÃnnidhye prÃg asat tat sÃmarthyam utpannaæ kramavac ceti niÓcaya iti cet | yady evam ekÃkÃratayà pÆrvÃparakÃlayor adhi(vi)k­taæ pratyabhij¤Ãnam upajÃyamÃnam apÆrvasÃmarthyapratibhÃsaviviktopalÃdigrÃhy[506]apy anumÃnÃd arthÃpattito và bÃdhÃm anubhavan na pramÃïam ity upagataæ syÃt | tathÃ, utpattyanutpattyor ekasvabhÃvatÃyÃæ virodhÃt samarthasyaivÃpÆrvasyotpatti÷[507]sad­ÓÃpabhÃvagrahak­taÓ cÃrvÃgdarÓanÃnÃm ekatvavibhramo lÆnapunarjjÃte«v iva keÓanakhÃdi«v iti kiæ ne«yate? | __________NOTES__________ [505] te«Ãæ sÃmarthyasyÃsÃma- -- T. [506] -rahita- [507] -syaivÃnanubhÆtapÆrva- -- T. _________________________ [  40. naiyÃyikÃbhimatasya bhÃvÃsvabhÃvarÆpasÃmarthyasya nirÃsa÷ |] atha sÃmarthyaæ sahakÃripratyayasÃnnidhyalak«aïam evety atatsvabhÃvam iti nÃpÆrvotpattiprasaÇga [T. 290a.] itinaiyÃyikÃdayo manyeran atrÃha -- ## sÃmarthyasye«yamÃïe ## *<3>*bÅjÃdi÷ padÃrtha÷[508]## tadrÆpÃparityÃgÃt ## | {p. 121.1} kuta÷? | sÃmarthyam ity Ãkhyà yasya padÃrthÃntarasya sahakÃripratyayasÃnnidhyalak«aïasya sa evÃtiÓaya[Óabda]vÃcya itinaiyÃyikair abhyupagamÃt | tata eva tadbhÃvabhÃvitvena kÃryotpatte÷ | te 'pi sahakÃriïa÷ pratyayÃ÷ yady ak«aïikÃ÷ te«v apy evaæ [S. 120b.] prasaÇgo 'nivÃrita eveti k«aïikataivaikÃrtha[kriyÃ]pratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvam icchato 'bhyupeyà | punar apy ak«aïikÃnÃm ekÃrthakriyÃpratiniyamaæ nirÃkartum upacayahetum Ãha -- ## ityÃdi | yo 'sÃv ak«aïiko bhÃva÷ sakale«u sahakÃri«u svakÃryaæ karotÅtÅ«yate, sa tadaiva tÃvat kasmÃt karoti? | yena hi kÃraïena tatkÃryakriyÃsvabhÃvatvena tadà karoti tene(nai)va sthirasvabhÃvatvÃt prÃg api kuryÃt, tata÷ kuto 'syaikÃrthakriyÃpratiniyama÷? iti bhÃva÷ | ## iti sarvatreyam apratihatà yuktir iti manyamÃna÷kumÃrila÷prÃha -- ## ityÃdi | yatas *<4>*tadaiva kÃryaæ kurvam(n)[509]d­«Âo mayà ##, *<5>*kim atrÃnyayopapattyà [T. 290b.] 'bhihitayÃ[510]?, prÃk tat kurvan na d­«Âa÷ tena na karotÅty ekÃrtha[kriyÃ]pratiniyama÷ sidhyati ak«aïikÃnÃm apÅti | bhÃvo hi kÃryaæ karoti tajjananasvabhÃvatayà na darÓanabalenÃd­«ÂasyÃpi svakÃryakaraïÃt ato nedam uttaraæ sambadhyata ity upahasann Ãha -- ## ityÃdi | mahÃprabhÃvasya bhavato mahÃsÃmarthyaæ darÓanam, yasmÃd etad bhÃvÃn kÃryakaraïasvabhÃvavikalÃn api -- yadi kÃryakaraïasvabhÃvatvÃd bhÃvÃ÷ kÃryaæ kuryu÷ tadaitad evottaraæ kiæ noktam?, yata÷ [S. 121a.] kÃryakaraïe darÓanam uttarÅk­tam iti k­tvà -- ## ÃtmasattÃmÃtreïa ## tat kathaæ mahÃsÃmarthyaæ na syÃt? | na cÃtra me kÃcid ak«amÃ[511]kintu ## kÃranaæ ## anÃd­tasya và vyÃk«iptasya và ## iti pÆjÃvacanam {p. 122.1} ## tadà ## iti dainyodbhÃvanam etat, aprasavo dharmo 'sya tad idam -- ## tato 'petasantÃnaæ ##ti iyam asmÃkaæ cintà cittaæ dunoti | para Ãha -- ## ityÃdi | naiva vayaæ kÃryakaraïasvabhÃvarahitÃnÃæ ## svabhÃvenaiva te bhÃvÃ÷ tatkÃryakaraïasvabhÃvÃ÷, tata÷ svakÃryaæ kurvanti | ##*<1>*## ta[512]ete kÃrakasvabhÃvà iti | darÓanasya hi yathÃvasthitavastuvij¤Ãne vyÃpÃra÷, nÃvidyÃ(dya)mÃnasvabhÃvakriyÃyÃm iti| siddhÃntavÃdy Ãha -- ## | kiæ vayaæ nyÃyÃnurÃgitayà nyÃyyaæ [T. 291a.] vacanam upalak«ayÃma÷, uta bhavÃn eva sarvadà nyÃyyavacanarahito 'pi katha¤cin nyÃyyam uktavÃn iti sa¤jÃtaparito«a÷ p­cchati -- kiæ tad? ity Ãha -- ## bhÃvÃnÃæ ## kÃryakaraïadharmà ## kÃraïena ## samagrÃ÷ pratyayÃ÷ sahakÃriïo ye«Ãæ te«Ãm ak­tvà kÃryaæ ## naudÃsÅny apratipatti÷ iti satyam -- idam apy asti bhavato nyÃyyaæ vacanam iti, kintu idam asi pra«Âavya÷ -- [S. 121b.] ## samagrÃvasthÃyÃæ yadanantaraæ kÃryam utpadyate tadaiva ##? #<Ãhosvit prÃg api># parasparavirahÃvasthÃyÃm api #<ÃsÅt>#? | tatra tadaivotpanne tatsvabhÃvatve 'pÆrvotpattir eva, atatsvabhÃvatve so 'kÃraka eveti prÃguktado«abhayÃt para Ãha -- #<ÃsÅt># | kuta÷? pracyutaÓ ca utpannaÓ ca pracyutotpanna÷[513], tasya prati«edha÷ ## sthira eka÷ svabhÃvo ye«Ãæ bhÃvÃnÃæ te«Ãæ kasmiæÓcit kÃle ## svabhÃvasya tatropalabdhasya ## | k«aïike«v eva hy ekadà d­«Âa÷ svabhÃvo 'nyadà na bhavet tadà tasyÃnyatvÃt | nÃpracyutÃnutpannapÆrvÃpararÆpe«u sthire«u bhÃve«v iti | {p. 123.1} atrÃha -- ## ityÃdi | syÃnmatam -- naivedam anena vÃkyena sad­Óam asmad vÃkyam ity Ãha -- ## ityÃdi | yady etad anena tulyaæ [T. 291b.] na bhavati tadà sakalasahakÃryavasthÃyÃ÷[514]## ayam ## avilamvitakÃryakaraïasvabhÃva÷ ##ty asya bhëitasyÃrtho vaktavya iti | naiyÃyikÃs tu manyante -- bhÃvÃnÃæ sahakÃrisannidhÃnÃsannidhÃnÃpek«ayà kÃrakÃkÃrakasvabhÃvavyavasthÃ, na svabhÃvata÷, tenÃyam apracyutotpannasthiraikasvabhÃvatve 'pi [S. 122a.] na prÃg api svakÃryajananasvabhÃva÷, kintu sannihitasakalasahakÃripratyaya eveti | tanmatam ÃÓaÇkamÃna Ãha -- ## ityÃdi | etan nirasyati -- ## ityÃdi | yadi nÃma sahitasya svakÃryajananasvabhÃvatÃ, kevalasya ca tadviparÅtarÆpatÃ, anyatvaæ tu kasmÃd bhavati? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | ## | sa cet tatkÃryajanakÃjanakarÆpatayà bhidyate, ÓÃliyavabÅjÃdÅnÃm iva kathaæ iva bhÃvabhedo na syÃt? | na hi svabhÃvÃd anyo bhÃva÷ yatas tadbhede 'pi na bhidyeta, ni÷svabhÃvatÃprasaÇgÃt | nanu coktaæ svato janakÃjanakasvabhÃvatÃvirahÃt pratyayÃntarabhÃvÃdyapek«atvÃt janakÃjanakarÆpatÃyÃs tadbhede 'pi kuto bhÃvabhedaprasaÇga÷?,[515]tasyÃparÃpek«asvabhÃvabhedalak«aïatvÃt[516]ity ata Ãha -- ## ityÃdi | tadaitad uttaraæ bhÃvatkaæ sambadhyeta[517]yadi bhÃvo yo 'sau para÷ sahakÃritvÃbhimata÷ [T. 292a.] sannidhÅyate tadrÆpeïa karttà syÃt na svarÆpeïa | na caitad asti, tathÃbhÃve hi paramÃrthata÷ sa eva para÷[518]karttà syÃt | tatra tu kart­tvavyapadeÓa÷ [S. 122b.] kalpanÃnirmita eva bhavet | na ca kalpanÃnuvidhÃyin yo 'rthakriyÃ÷ | na hi mÃïavako dahanopacÃrÃd ÃdhÅyate pÃke | tataÓ ca nÃsyÃnupakÃriïo bhÃvam apek«eta kÃryam iti tadrahitebhya eva {p. 124.1} sahakÃribhyo bhavet | yad và tebhyo 'pi na bhavet | te«Ãm api pararÆpeïa kart­tve svayam akÃrakatvÃt | tata÷ sarve«Ãm evaæ svayam akÃrakatve pararÆpeïÃpy akÃrakatvÃt sarvathà kÃrakocheda eveti na ki¤cit kutaÓcit jÃyeta | tasmÃt svarÆpeïaiva bhÃva÷ svakÃryasya karttà na pararÆpeïeti nÃsyottarasyÃvakÃÓa÷ | tato 'nya÷ sahito 'nyaÓ ca kevala÷ ity etad avicalam eveti | atha yena svarÆpeïÃyaæ janakas tad asya sahitÃsahitÃvasthayo÷ sarvadà 'sti tadà svarÆpaæ ca svakÃryajanakam asya sthirasvabhÃvasya prÃg api sahitÃvasthÃyÃs tad eva yatsahitÃvasthÃyÃm ak«epakriyÃsvabhÃvam iti tasmÃt na kathaæcit kÃryakriyÃvirÃma÷ | athavà kadÃcit paro brÆyÃt svahetubhir evÃyaæ pratyayÃntarÃpek«a÷ [T. 292b.] svakÃryajananasvabhÃvo janita iti kevalo na karoti | na cÃsya sahitÃsahitÃvasthayo÷ svabhÃvabheda÷, pratyayÃntarÃpek«asvakÃryajananasvabhÃvatÃyÃ÷ [S. 123a.] sarvadà bhÃvÃt ity ata Ãha -- ## ityÃdi | svarÆpeïaivÃsya kart­tvÃt tasya ca prÃg api bhÃvÃt pratyayÃntarÃpek«ÃyÃÓ ca tato labhyasyÃtmÃtiÓayasyÃbhÃvenÃyogÃt upakÃralak«aïatvÃd asya, anyathà 'tiprasaÇgÃt, kevalasya kÃryakaraïam anivÃryam iti akurvata÷ kathaæ sahitÃvasthÃyà na bheda÷ syÃt? iti bhÃva÷ | pratyayÃntarÃpek«asvakÃryakaraïasvabhÃva ity api pararÆpeïÃkÃrasya pratyayÃntarasannidhÃnopalak«itakÃle kÃrakatvaæ na prÃg ity ayam artha÷ | tataÓ ca kadÃcit kÃryakriyÃsvabhÃvo na sarvadà iti bruvatà kathaæ sarvadà kÃryajananasvabhÃvatà 'syoktà bhavati? | nanv evaæ svabhÃvabheda evÃsya tadatatkÃlayo÷ samarthita÷ syÃt | tasmÃn nÃk«aïikÃnÃm ekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvam iti sthitam | para÷ *<2>*samÃnado«atÃm ÃpÃdayann Ãha[519]-- ## ityÃdi subodham | yadi nÃma k«aïikas tathÃpi kinna bhavati? ity Ãha -- ## sahakÃribhir ap­thagbhÃvina÷ ## | `te[520]{p. 125.1} samarthà [S. 123b.] eva svabhÃvato 'ntyÃ÷ pratyayÃ÷ saha jÃyante k«aïikà ye«Ãæ [T. 293a.] prÃkpaÓcÃtp­thagbhÃvo nÃsti' ity atra | ## ekasminn evÃntye k«aïe bhavanaÓila÷ ## antyak«aïÃt prÃk paÓcÃt p­thag và bhavet? ## anyathà ## evÃntyak«aïabhÃvÅ *<4>*sahakÃrisantÃnopak­tasvabhÃvo 'k«epakriyÃdharmÃ[521]## ak«aïikapak«odita÷ ##[522]k«aïikapak«e | kuta÷? | ## ityÃdi | kÃrako 'ntya÷ akÃrakas tadanya÷ tayor ya÷ ## sa bhinno 'pi bhedÃvivak«ayaikatvenokta÷ | tathà kÃrakasya yo hetur upÃntya÷, akÃrakasyÃpi yo hetus tadanya÷ sa bhinno 'py abhedavivak«ayaivaikatvenokta÷ | tena kÃrakÃkÃrakayor yau svabhÃvau tayor ekatra dharmiïi virodhÃt | tathà tayo÷ svabhÃvayor janakau yau hetÆ -- eka÷ kÃrakasvabhÃvajanako 'nyaÓ cÃkÃrakasvabhÃvajanaka÷ -- tayor apy ekatra dharmiïi virodhÃt, anyatve sati | akÃrakasvabhÃvajanakahetor utpannasyÃkÃrakasya svabhÃvasyÃnyatvÃt ## iti | __________NOTES__________ [508] -di÷ samartha÷ padÃ- -- T. [509] tad evaikam arthaæ kurvan -- T. [510] kim atra nyÃyopapattyà d­«Âayà -- T. [511] ak«amatà -- T. [512] kevalaæ na janayanti | ta -- T. [513] karmadhÃrayo j¤eya÷ | [514] -kÃrikÃryÃva- -- T. [515] bhÃvabhedasya [516] bhÃvabhedasya aparÃpek«a[svabhÃvatve] ya÷ svabhÃvabheda÷ tannimittatvÃt | [517] saævÃdyate -- T. [518] parasya -- T. [519] tÃæ vivak«ann Ãha -- T. [520] p. 115.6 [521] -bhÃvÃpek«akri- -- T. [522] do«a÷ -- T. _________________________ [  41. kÃryasyaiva sahakÃryapek«eti matasya nirÃsa÷ |] aparas tv anyathà sthirarÆpe«v ekÃrthÃkriyÃpratiniyamaæ [S. 124a.] kalpitavÃn tam upanyasyati ##tyÃdi | bhÃvasya *<1>*hy ak«epakriyÃdharmaiva[523]sarvadà svabhÃva÷[524], na tu [T. 293b.] yathà kecid brÆ(bru)vate -- sahakÃrisannidhÃnÃpek«Ã vastÆnÃæ kÃrakasvabhÃvavyavasthÃ, na svata iti | svato 'kÃrakÃtve pararÆpeïa kÃrakatvÃyogÃt kÃrakavyavasthocchedaprasaÇgÃt | sa evaævidhasvabhÃvo na kadÃcit sÃhityaæ svakÃryakaraïe 'pek«ate yato 'nya÷ sahito 'nyaÓ ca kevala÷ kÃrakÃkÃrakasvabhÃvabhedÃt syÃt | sa tarhi sarvadà tatsvabhÃva÷ kÃryaæ kinna karoti? iti cet | kÃryasya pratyayÃntarÃpek«asvabhÃvatayà tasmiæ(smin) sarvadà janakatvenÃvasthite 'pi kevalÃd abhÃvÃt, tenÃtra kÃryam evÃparÃdhyati, yat tasmiæ(smin) kevale janakatayà 'vasthite 'pi pratyayÃntarÃïy apek«ata iti | tata÷ {p. 126.1} tadÃtmana÷ kÃryasya sahitebhya eva bhÃvÃd ekÃrthakriyÃlak«aïaæ sahakÃritvam ak«aïikÃnÃm apy upapadyata iti | siddhÃntavÃdÅ pÆrvado«Ãnatikramam asya darÓayann Ãha -- ## evaævÃdinÃ÷ ## nityÃbhimato bhÃva÷ ## `ak«epakriyÃdharmaiva sa tasya svabhÃva÷' iti [S.124b.] vacanÃt | kÃryaæ ca sahitebhya eva bhavati, `sÃmagrÅjanyasvabhÃvatvÃt tasya' iti vacanÃt | tasmÃt kevalÃn na bhavatÅti ## ya÷ pÆrvam ukta÷. tathà hi -- yady ak«epakriyÃdharmà tadà 'vaÓyam anena kÃryaæ kartavyam na ced avaÓyaæ karoti katham ak«epakriyÃsvabhÃva÷ | ak«epeïa kÃryadarÓanÃd ak«epakriyÃsvabhÃvatà 'vagamyate [T. 294a.] nÃnyathà iti parÃbhiprÃyÃÓaÇkayà ''ha -- ## ityÃdi | naivaæ mayoktaæ kevala÷ karoty eveti kintv ak«epakriyÃsvabhÃva iti | atrÃha -- ## ityÃdi | yadi karoty eveti ne«yate katham ak«epakriyÃsvabhÃva iti kathyate? | atha tathocyate tadà nanv etad evÃnena ## abhihitaæ bhavati | kiæ tat? | karoty eveti | sa eva hy ak«epakriyÃsvabhÃvo ya÷ karoty eva, yas tu nÃvaÓyaæ karoti sa kathaæ tadrÆpa÷ syÃt? | yad apy uktaæ `kÃryasyaivÃyam aparÃdho yat tasmiæ(smin) janakatayà 'vasthite pratyayÃntarÃïy apek«ate' iti tad apy ayuktam, yata÷ ## cÃyam ak«aïiko bhÃva÷ ## pratyayÃntaram ##? naiva | anupek«amÃïena kiæ karttavyam? | Ãha -- ## pratyayÃntaram ## tirask­tya etat [S. 125a.] kÃryaæ ## haÂhÃt ## | ka evaæ saty asya guïo bhavati? iti cet, Ãha -- ## param anÃd­tya haÂhÃt svakÃryaæ ## kevalenÃpi samarthena satà yat tadÃtmana÷ kevalasyÃpi ## tad ## prakÃÓitaæ bhavati | anyathà 'nyasahitasyaiva karaïÃt kevalasya ca kadÃcid apy akaraïÃt na `ayaæ kevalo 'pi samartha÷' iti pare«Ãæ buddhi÷ syÃt | tato 'yaæ tirask­taprabhÃva[525]iva kathaæ bhrÃjeta[526]? | tasmÃd ayuktam ucyate kÃryaæ [T. 294b.] pratyayÃntarÃpek«am iti | {p. 127.1} kÃryÃpek«ayà 'pi virodhasya tÃdavasthyaæ darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | kÃryasya parÃpek«Ãæ bruvan kevalÃt kÃraïÃd anutpattim asya[527]kathayasi, `sa kevalo 'pi samartha÷' itÅdaæ vadaæs tata÷ kevalÃd utpattiæ kÃryasya brÆ«e | ete caikasyaiva kÃryasya | tata evaikasmÃt kÃraïÃd utpattyanutpattÅ parasparaviruddhe ## kÃryÃkhye dharmiïi ##? viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt | ekatra te bruvÃïo `mÃtà ca vandhyà ca' ity anena sad­Óaæ brÆ«a iti na [S. 125b.] pÆrvoktado«Ãn mucyase, yata evam api bruvÃïo viruddham eva brÆte na ca lak«ayati ## tasmÃt ## ak«aïikavÃdÅ k«aïikapak«asyÃnavadyatayà tadvÃdinÃæ nirddo«atÃsampatsu amar«alak«aïer«yà eva Óalyaæ antardu÷khahetutvÃt tena vitudyamÃnÃni vyathyamÃnÃni marmÃïi yasya so ## varÃko 'svasthacittatayà viruddhÃbhidhÃnam apy alak«ayan ## Ãkulaæ pÆrvÃparÃsambaddhaæ ## viroditi ## k­tvà asvasthacittavacane«v anÃdarÃt taddo«odbhÃvanasya sutarÃæ du÷khotpÃdanena k«atak«Ãrani«ekatulyatvÃt ## vipaÓcitÃnÃæ(-ÓcitÃæ) k­pÃdhanÃnÃm ## | tad evam ak«aïike«u na katha¤cid ekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvaæ [T. 295a.] sambhavatÅti pratipÃdyopasaæhÃrann Ãha -- ## ityÃdi | ye«Ãæ hi sthirarÆpatayà p­thag api bhÃva÷ sambhavati te«Ãm ak«aïikÃnÃæ ## kevalÃnÃæ ## hetunà sahaiva kurvantÅti sahakÃritvaniyamÃyogÃd idam ekÃrthakriyÃlak«aïaæ sahakÃritvaæ [S. 126a.] k«aïikÃnÃm eva | te«Ãæ svahetupariïÃmopanidhidharmÃïÃæ parasparopÃdÃnasahakÃripratyayaikasÃmagrÅjanyÃnÃæ p­thag asambhavÃt | __________NOTES__________ [523] apek«akriyÃ- -- T. [524] dharma÷ -- T. [525] -prasÃva -- T. [526] bhajeta -- T. [527] avaÓyaæ -- T. _________________________ [  42. k«aïikapak«e eva ekÃrthakriyÃrÆpasahakÃritvasya vyavasthà |] nanu atiÓayotpÃdanalak«aïam api sahakÃritvaæ bhÃve«u d­Óyate tat katham uktaæ prÃk[528]`sarvatra naivÃtiÓayotpÃdanaæ sahakriyÃ, kiæ tarhi bahÆnÃm ekÃrthakaraïam eva' ity ata Ãha -- ## {p. 128.1} ityÃdi | ekÃrthakriyÃlak«aïam eva sahakÃritvaæ sarvatra na kvacid atiÓayotpÃdanaæ sambhavati | yatra tu santÃnopakÃreïa pÆrvapÆrvapratyayebhyo viÓi«ÂaviÓi«Âatarottarottarak«aïajananena bhÃvÃ÷ sahakÃriïo vivak«itakÃryasya hetutÃæ pratipadyante- yathà taï¬ulÃdibhya odanÃdijanmani dahanodakÃdaya÷, bÅjÃdibhyaÓ cÃÇkurÃdijanmani p­thivyÃdaya÷ -- tatra viÓe«otpÃdane pratyayÃnÃæ sahakriyocyate loke | santÃnÃÓrayeïa pÆrvak«aïebhyo[529]dvitÅyÃdiviÓi«Âak«aïalak«aïaæ santÃnÃkhyaæ kÃryam ÃÓ­(Óri)tya [T. 295b.] pÆrvottarak«aïayor ekatvÃdhyavasÃyena tasyaivÃyam atiÓaya iti na dravyÃÓrayeïa | aupacÃrikam eva na tu pÃramÃrthikam | pÆrvapÆrvak«aïebhyas tu [S. 126b.] svahetupariïÃmopanidhidharmabhya uttarottaraviÓe«otpattau pÆrvakÃraïakalÃpasyaikÃrthakriyÃlak«aïam eva tatra paramÃrthata÷ sahakÃritvam iti na kÃcit k«atir iti | kasmÃd dravyÃÓrayeïÃtiÓayotpÃdanaæ ne«yate? | k«aïike dravye vastuni viÓe«asyÃnutpatte÷ tasyÃnantarak«aïabhÃvarÆpatvÃd | yadi tarhi k«aïike taï¬ulÃdidravye viÓe«o notpadyate, anantaram apy asau mà bhÆt | tato yathà parasparato viÓe«amanÃsÃdayanto 'pi k«aïikÃ÷ sahità eva kurvanti na kevalÃ÷, evam ak«aïikà api | tenai«Ãm ekÃrthakriyÃlak«aïam eva sahakÃritvaæ bhavi«yati | na ca Óakyaæ vaktum -- yo yasya prÃg akÃraka÷ svabhÃva÷ sa paÓcÃd apÅti | tathà hi -- prabhÃsvarÃd apavarakaæ pravi«Âasyendriyam arthapratipattim akurvad api paÓcÃt kurvÃïam upalabhyate | tad uktam -- ## #< arthÃna pratibhÃntÅti g­hyante nendriyai÷puna÷||># [ÁlV pratyak«a- 126] iti | ata Ãha -- ##nÃm ityÃdi | viÓe«Ãnutpattau sannidhÃnasyÃpy asannidhÃnatulyatvÃt [S. 127a.] dahanÃdibhÃve 'pi taï¬ulÃdibhyo naudanajanma syÃt | [T. 296a.] tathà prabhÃsvarÃd apavarakaæ pravi«Âasya yadÅndriyaæ svopakÃribhyo 'tiÓayaæ krameïa na pratipadyate tadà prÃg iva paÓcÃd apy arthapratipattiæ naiva janayet | {p. 129.1} tasmÃd yad asambhavi kÃryaæ yatra d­Óyate tasya tato 'nyatvam eva, ÓÃlibÅjÃd iva kodravabÅjasyeti niratiÓayÃd anyatvam eva sÃtiÓayatayà tatkÃryakÃriïa iti | evaæ tÃvad yatra sahakÃribhya÷ krameïa kÃryaæ bhavati tatrÃtiÓayotpÃdanalak«aïam aupacÃrikaæ sahakÃritvam ekÃrthakriyÃlak«aïam eva tu mukhyaæ tatrÃpÅti pratipÃditam | yatra tv ak«epeïaivÃrthasannidhimÃtreïa sahakÃriïa÷ kÃryaæ kurvanti kiæ tatrÃpi santÃnÃÓrayam atiÓayotpÃdanam asti? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | `ye hy avyavadhÃnÃdideÓà indriyÃdaya÷ svahetubhyo jÃtÃs te«v avilambitakÃri«u na viÓe«otpatti÷ parasparata÷ sambhavati, k«aïikatvÃt' ity uktaæ [S. 127b.] prÃk | yadi na viÓe«otpatti÷ tadà kathaæ nirviÓe«Ã j¤Ãnasya kÃraïÅ bhavanti? ity ata Ãha -- ## yasya ye ÃtmÅyÃ÷ pratyayÃ÷ tai÷, ## yogyaÓ cÃsÃv atyÃsannatvÃtiviprakar«avirahÃd deÓaÓ ca sa Ãdir yasyÃvyavahitadeÓÃde÷ tatrÃvasthÃnam avasthà ye«Ãæ ## [T. 296b.] svabhÃvani«pattir vidyata[530]ity eva k­tvà ## tatra kiæ parasparato viÓe«otpattyà prÃrthitayÃ? | yadi hi svahetubhya eva parasparopasarppaïÃdyÃÓrebhya÷ svakÃryajananak«amà yogyadeÓÃdyavasthÃnalak«aïaviÓe«ayogino notpadyeran, tadai«Ãæ parasparato viÓe«otpatti÷ prÃrthyeta, na tu svahetubhya eva tathÃvidhÃnÃm utpattau | yata evam ## tasmÃt ## te«u ak«epakÃri«v indriyÃdi«u ## mukhyaæ ## na santÃnÃÓrayeïa [S. 128a.] vyavasthÃpyamÃnam atiÓayotpÃdanalak«aïaæ gauïam iti | atha viÓe«otpÃdanalak«aïaæ sahakÃritvaæ kathaæ na vyavasthÃpyate? | tad api hi loke pratÅtatvÃd vyavasthÃpanÅyam evety ata Ãha -- ## kÃrye nÃvyavadhÃnÃdideÓopanipÃtamÃtreïaivendriyÃdaya iva sahakÃriïa÷ pratyayatÃæ pratipadyante, kintu {p. 230.1} vivak«itakÃryotpÃdÃnuguïaæ pratik«aïaæ prak­«yamÃïaæ viÓe«am utpÃdayanta÷ ## kÃlak«epabhÃvini kÃrye karttavye ## 'parÃparak«aïabhÃvalak«aïa ÃtmÃtiÓayÃsÃdanÃrthaæ sahakÃrÅïi pratyayÃntarÃïy apek«ate, na tu tatsamÃnakÃla÷ kÃraïak«aïa iti | ##s tebhya÷ kÃraïÃntarebhya÷ ## kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«aparamparÃlak«aïasya ## santÃnasyaikatvenÃdhimuktasyocyate loke | paramÃrthas tu tatrÃpi pÆrva÷ pÆrva÷ pratyayakalÃpa uttarottarakÃryotpÃdÃnuguïe [T. 297a.] viÓi«Âak«aïe pratiniyata ity ekÃrthakriyÃlak«aïam eva sahakÃritvam anubhavati | kathÃm puna÷ svabhÃvÃntarapratilambhas te«Ãm?, yata÷ krameïa kÃryaæ nirvarttayantÅty ata Ãha -- ## ityÃdi | ## tasmin hetusantÃne ye hetava upÃdÃnakÃraïÃkhyÃ÷ ye ca pratyayÃ÷ sahakÃrisaæj¤itÃs te«Ãæ ye pÆrve [S. 128b.] prathama upanipÃtak«aïÃ÷ te«Ãæ vinÃÓahetvanapek«itayà svarasato niv­ttau satyÃæ tebhya eva svarasato nivarttamÃnebhya÷ prathamak«aïebhya÷ kÃryotpÃdÃnuguïena viÓe«eïa viÓi«Âasya k«aïasyotpatti÷ tebhyo 'nuguïataraviÓe«avatÃæ t­tÅyak«aïÃnÃæ tebhyonuguïatamaviÓe«avatÃæ caturthak«aïÃnÃm; evaæ yÃvad atyantÃtiÓayavÃnantya÷ kÃraïakalÃpo jÃta÷ tata÷ kÃryasyotpatti÷ ity evaæ sahakÃribhya÷ svabhÃvÃntarapratilambha÷, k«epavatÅ ca kÃryotpattir iti | atra paraÓ codayann Ãha -- ## saha karaïaÓÅlÃt kÃraïÃt, jÃtÃv ekavacanam, yat samutpannaviÓe«am anantaroktena prakÃreïa kÃraïaæ antyasÃmagrÅk«aïalak«aïaæ tato 'ÇkurÃdikÃryotpattau i«yamÃïÃyÃæ tasyaiva viÓe«asyÃdyasya kÃryotpÃdanÃnuguïasya ya÷ krameïÃbhivarddhamÃna÷ kÃryasya janaka i«yate tasyaiva utpattir na syÃt prathamak«aïopanipÃtinÃæ [T. 297b.] parasparato viÓe«ÃnÃsÃdanÃt k«aïÃnÃm avivekÃt anabhyupagamÃc ca | parasparato 'navÃptaviÓe«Ã eva kÃryotpÃdanÃnuguïaæ viÓe«am Ãrapsyanta iti ced Ãha -- ## aviÓi«Âebhya÷ parasparato {p. 131.1} ## kÃryotpÃdÃnuguïasyotpattÃv i«yamÃïÃyÃæ ## aÇkurÃde÷ syÃt, viÓe«ÃbhÃvÃd ity abhiprÃya÷ | tataÓ ca parasparato viÓe«otpÃdÃnapek«iïa eva sahakÃriïa÷ [S. 129a.] kÃryaæ kurvÅran | kim evaæ sati siddhaæ bhavati? iti cet, Ãha -- ## yena k«aïikà api parasparato viÓe«otpÃdà 'napek«Ã eva svakÃryaæ kurvanti ekakÃryapratiniyamalak«aïaæ ca sahakÃritvaæ pratipadyante tena kÃraïena ## ity ak«aïikavÃdÅ k«aïikapak«eïa[531]svapak«asya sÃmyamÃpÃdayati | yad Ãha - __________NOTES__________ [528] p. 113.27 [529] pÆrvapÆrvak«a- -- T. [530] midyate -- T. [531] k«aïikÃpek«aïÃt -- T. _________________________ ## #< aj¤atÃvÃyata÷sarvaæk«aïike«v api tatsamam ||># #< viÓe«ahetavas te«ÃæpratyayÃna katha¤cana |># #< nityÃnÃm iva yujyante k«aïÃnÃm avivekata÷||># iti | tatraitat syÃt prathamak«aïe 'pi k«itibÅjÃdaya÷ parasparata÷ samutpannaviÓe«Ã eva sannidhÅyante -- ## iti nyÃyÃd dhi dÆradeÓavarttinÃm api hetuphalabhÃvÃt ity ÃÓaÇkyÃha -- ## ityÃdi | sahakÃriïa÷ [T. 298a.] parasparasamparkkavikalà api vastudharmatayaivÃnyonyam upakurvantÅti sahakÃriïà kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajananÃya k­taviÓe«a eva samparkkakÃla upati«Âheta, evaæ [S. 129b.] saty anavasthà syÃt | tathà hi -- tadviÓe«otpattÃv apy apara÷ sahakÃrik­to viÓe«o 'bhyupagantavya÷, tathà tadutpattÃv apy anya iti | atha naivaæ sahakÃriïa÷ parasparasya kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«animittam aparaæ viÓe«aæ kurvanti, svabhÃvata eva tatra te«Ãæ yogyatvÃt ity ata Ãha -- ##ityÃdi | naiva hi sahakÃriïa÷ k«itibÅjÃdaya÷ parasparasya kÃryotpÃdÃnuguïo yo viÓe«a÷ tadutpÃdane ## sarvakÃlaæ yogyÃvasthà ## yogyÃvasthatvena ## nityÃnubaddha÷ ## k«itibÅjÃdÅnÃæ {p. 132.1} kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanako viÓe«a÷ syÃt yata÷ `aviÓi«tÃd viÓe«otpattau kÃryasyÃpi syÃt' ity etad api parihriyeta | kuta etad? ity Ãha -- ## ityÃdi | te«Ãæ k«itibÅjÃdÅnÃm upÃye -- yogyadeÓopanipÃte kÃryavyaktidarÓanÃt[532]apÃye ca -- parasparasamparkkavirÃme kÃryÃnutpattidarÓanÃt | yadi hi kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«otpÃdane sarvadà yogyÃvasthÃ÷ syu÷ tadà so 'pi viÓe«a÷ sarvadà [T. 298b.] syÃt | tatas tatparamparÃbhÃvi kÃryam iti tadupÃyÃpÃyayo÷ kÃryasyotpattyanutpattÅ na syÃtÃm | [S. 130a.] tasmÃn na sahakÃriïa÷ kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«otpÃdane yogyÃvasthÃ÷ sarvadeti | yata÷ sahakÃriïà p­thagavasthitenÃnavasthÃbhayÃt k­taviÓe«o nopati«Âhate parasparataÓ ca prathamasamparkkak«aïabhÃvinÃæ nopeyate[533]yujyate và | tena kÃraïenÃdyo viÓe«a÷ kÃryotpÃdÃnuguïa÷ sahakÃribhya÷ samÃnakÃlatayà nirupakÃrasya k«itibÅjÃde÷ ##[534], utpadyate cÃsau itÅ«yate | tena samagrÃvasthÃvat sarve«Ãæ vyagrÃvasthÃbhÃvinÃm api k«aïÃnÃm aviÓe«Ãt tajjananasvabhÃvatve 'py ajananÃt samagrÃvasthÃyÃm eva jananÃd | yathà k«aïikÃnÃm ekÃrthakriyÃpratiniyamalak«aïaæ sahakÃritvaæ tathà sthirasvabhÃvÃnÃm api bhavi«yatÅti k«ÅïasarvopÃyo 'k«aïikavÃdÅ sÃmyam evÃtura iva bahumanyamÃnas tatraiva bharaæ[535]k­tavÃn | siddhÃntavÃdÅ bhaÇgyà param upahasann Ãha -- ## ityÃdi | yadi puna÷ punar vacane 'pi lokasya nyÃyapratÅtir bhavati ÓataÓo 'pi brÆma÷ | kim aÇga punar dvau trÅn và vÃrÃn? | na hi parÃrthaprav­ttÃnÃm asmÃkaæ puna÷ punar abhidhÃne kaÓcid udvego bhavati | evaæ vÃdinaÓ ca ÓÃstrak­ta÷ kvacit prakÃrÃntareïa[536]tam evÃrthaæ [T. 299a.] sphuÂÅkurvato ye punaruktÃparihÃrÃya yat ante sa te«Ãm asthÃnapariÓrama eva | yadi nodvego hanta tarhy ucyatÃm ity ata Ãha -- ## ityÃdi | naiva viÓe«otpÃdanÃt {p. 133.1} sahakÃriïÃæ sahakÃritvaæ paramÃrthata÷ kvacit [S. 130b.] sambhavati, yata÷ prathamak«aïabhÃvinÃæ bÅjÃdÅnÃæ tadabhÃvÃt kÃryotpÃdÃnuguïe viÓe«e karttavye sahakÃritÃviraha÷ syÃt | kintv ekÃrthakriyaiva sahakÃriïÃæ pÃramÃrthikaæ sahakÃritvaæ pÆrvoktÃbhir yuktibhi÷ sambhÃvyate | sà ca prathamasamparkkabhÃjÃm asty eveti kiæ na sahakÃriïa÷ syu÷? | para Ãha -- sà 'py ekÃrthakriyà na bhavet parasparato viÓe«arahitÃnÃm | yadi puna÷ parasparato viÓe«arahitÃnÃm api tadekÃrthakriyà 'ÇgÅkriyate tadà pratyekaæ tadavasthÃyÃæ tadutpÃdanasÃmarthyÃbhyupagamÃt tadavasthÃyÃm iva p­thag api sà bhavet | tathà hi -- te tadavasthÃyÃm api parasparato nirviÓe«Ã eva kurvanti | te«Ãæ p­thag api tadviÓe«akriyà katham iva na prasajyeta? | na hy e«Ãæ saæhatÃsaæhatÃvasthayo÷ kaÓcid viÓe«o 'stÅti | bhavatu, ko do«a÷? iti cet; ## kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«asya p­thakkaraïaprasaÇge sati ## aÇkurÃdi ## viÓe«avat kevalÃt sahakÃriïa÷ syÃt iti cen manyase, atrÃpi sarvam uktam uttaram | tathà hi -- saæhatÃsaæhatÃvasthayor nirviÓe«Ã eva k«aïak«ayiïo bhÃvà iti taducyate tat kiæ tÃvad viÓe«amÃtrÃpek«ayÃ? Ãhosvit [T. 299b.] kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanakaviÓe«Ãpek«ayÃ? | yadi prÃcyo vikalpa÷ tad ayuktam | na hi kÃcid viÓe«amÃtrarahità 'vasthà [S. 131a.] sambhavati, sarvadà 'parÃparapratyayayoganibandhanasyÃparÃparaviÓe«asya bhÃvÃt | na hi kadÃcit kiæcid ekam eva, ÃdhÃracchÃyÃtapavÃtaÓÅtÃder yathÃsambhavaæ bhÃvÃt | na ca tabhÃve 'pi tat tÃd­Óam eva, kÃraïabhedÃt | etÃvat tu syÃt -- kaÓcid viÓe«a÷ kvacit kÃrye 'nuguïo na sarva÷ sarvatreti | etac ca prÃg evoktam iti darÓayann Ãha -- ## iti | `aparÃparapratyayayogena pratik«aïaæ bhinnaÓaktaya÷ saæskÃrÃ÷ santanvanto yady api kutaÓcit sÃmyÃt sarÆpÃ÷ pratÅyante, tathÃpi bhinna evai«Ãæ svabhÃva÷, tena ki¤cid eva kasyacit kÃraïam'[537]iti, `k«aïike«u {p.134.1} bhÃve«v aparÃparotpatter aikyÃbhÃvÃt'[538]iti cÃtra saæk«iptataram uktam | evaæ ca `nÃsmÃkaæ puna÷ punar vacana' ity atra dvi÷ punargrahaïaæ yujyate | yathà yena prakÃreïa bhÃvasantÃne viÓe«asyotpatti÷ [ta]d apy uktam -- `tatra svarasata÷ pÆrvak«aïanirodhe tebhya eva viÓi«Âak«aïotpÃdÃd viÓe«otpatti÷'[539]iti | atha kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanakaviÓe«Ãpek«ayà prÃgvat prathamasamparkkabhÃja÷ parasparato nirviÓe«Ã ity abhimataæ tad apy ayuktam | yata÷ kÃryotpÃdÃnuguïasya viÓe«asya janakÃ÷ [S. 131b.] k«itibÅjÃdaya÷ kÅd­ÓÃ÷ ye [T. 300a.] vyavadhÃnÃdirahitatvenopanipÃtina÷ | tadbhÃva eva tasya bhÃvÃt etÃvanmÃtranibandhanatvÃc ca *<4>*janakaæ vya(-kavya)vasthÃyÃ÷[540]| te ca tathÃvidhÃ÷ sarvadà na bhavantÅ kathaæ p­thag api kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«Ãrambha e«Ãæ syÃt?, yata÷ kevalÃnÃm api kÃryakriyà prasajyeta tad darÓayati -- yogyo deÓo ye«Ãæ te yogyadeÓÃ÷, tadbhÃvo yogyadeÓatÃ, sà Ãdir ye«Ãæ avyavahitadeÓatvÃdÅnÃm avasthÃbhedÃnÃæ te tathoktÃ÷, te ca te avasthÃbhedÃÓ ca tathoktÃ÷ | ## ye ## k«itibÅjÃdÅnÃm upajÃyante te kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«alak«aïakÃryakaraïaÓÅlÃ÷, naivaævidhÃ÷ sarvadà bÅjÃdaya iti katham e«Ãæ p­thag api tathÃvidhaviÓe«Ãrambha÷ syÃt? | etad api prÃg evoktam `tatra yo 'vyavadhÃnÃdideÓo rÆpendriyÃdikalÃpa÷ sa vij¤Ãnajanane samartho hetu÷'[541]iti vacanÃt | tasya codÃharaïamÃtratvÃt | ihÃpi tatra yo 'vyavadhÃnÃdideÓa÷ k«itibÅjÃdikalÃpa÷ sa kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanane samartho hetur iti pratÅyata eva | sa ca [S. 132a.] tathÃvidho viÓe«a÷ sarvadà na bhavati, tajjanakasya hetor abhÃvÃt | parasparopasarppaïÃdyÃÓrayasyaiva [T. 300b.] pratyayaviÓe«asya taddhetutvÃt | etad api pÆrvam evoktam ity Ãha -- te«Ãæ ca kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«a[janane] viÓe«avatÃæ yata utpattis tad apy uktam asak­d eva `yas te«Ãæ parasparopasarppaïÃdyÃÓraya÷ pratyayaviÓe«a÷ sa taddhetujanane samartho hetu÷'[542]iti | tathà `yathÃsvaæ pratyayai÷ parasparopasarppaïÃÓrayair ye {p. 135.1} yogyadeÓÃdyavasthà jÃtÃs te saha svabhÃvani«pattyà j¤ÃnahetutÃæ pratipadyanta'[543]ity anena, ihÃpi gamyamÃnatvÃt | tato yady apy e«Ãæ parasparato 'nupapatter[544]viÓe«o na bhavati, svahetuk­tas tu kena vÃryate? | na ca svahetuta eva sa¤jÃtaviÓe«ÃïÃæ bhÃve parasparatas tadÃÓaæsÃ, yata÷ parasparato viÓe«Ãyoga÷[545]pratipÃdyamÃna÷ Óobheta | te«Ãæ ca kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanakÃnÃæ pratyayÃnÃæ pratyekaæ sÃmarthye 'pi khaï¬aÓa÷ kÃryotpÃdÃyogÃt sakalasyaiva pratyekaæ karaïÃt | yathà kevalÃnÃm akriyà kart­viÓe«asyÃvyavadhÃnÃdideÓak«itibÅjÃdikalÃpasya p­thag ekaikasya samarthasya bhÃvasyÃbhÃvÃd ity etad apy asak­d evoktam `te«Ãæ ca na pÆrvaæ na paÓcÃt na p­thagbhÃva iti samarthÃnÃpi [S. 132b.] pÆrvÃparap­thagbhÃvabhÃvino do«Ã nopalÅyante' ityÃdivacanÃt | tatas tathÃvidhaviÓe«asya svopÃdÃnamÃtranibandhanasyÃnabhyupagamena [T. 301a.] kevalÃnÃm aprasaÇgÃt kuta÷ kÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ÃrambhadvÃrakaæ kÃryam api syÃd iti? | kuta÷ punar ayaæ kÃmacÃro labhyate yadaÇkurÃdikÃryaæ sahakÃriïa÷ parasparasya kÃryotpÃdÃnuguïÃæ viÓe«aparamparÃæ janayanta÷ kurvanti, kÃryotpÃdÃnuguïaæ tu viÓe«aæ vyavadhÃnÃdirahitadeÓopanipÃtamÃtreïety[546]ata Ãha -- ## | kathaæ dvaividhyaæ kÃryÃïÃm iti? ata Ãha -- sahakÃribhir avyavadhÃnÃdideÓair anantaraæ sa¤janitÃ÷ parasparasya prÃgavasthÃpek«aviÓi«Âak«aïabhÃvalak«aïà ye viÓe«Ãs tatparamparayà uttarottaraviÓi«ÂaviÓi«ÂatarÃdik«aïabhÃvarÆpayà utpattir ddharmo yasya tadÃtmakam ekaæ kÃryam | anyac ca tadviparÅtaæ yat sahakÃrisannidhimÃtreïa bhavati na parasparak­tÃæ viÓe«aparamparÃm apek«ate | atrodÃharaïam -- ##, ÃdigrahaïÃd *<5>*odanÃdivat | tathà 'k«epeïa[547]karaïaÓÅlaæ yadindriyaæ [S. 133a.] tadvij¤ÃnÃdivac ca | prabhÃsvarÃd apavarakapravi«ÂendriyanirÃsÃrthaæ caitad viÓe«aïam | kuta etad? iti cet {p. 136.1} kÃryakÃraïayo÷ svabhÃvabhedÃt | kiæcid dhi kÃryaæ kÃraïasÃmagrÅsannidhimÃtrajanyasvabhÃvam, tad anyat tu tatpariïÃmÃpek«am iti | kÃraïam api ki¤cit [T. 301b.] svasannidhimÃtreïa kÃryajananasvabhÃvaæ svakÃraïebhya eva bhavati, yena parasparak­tÃæ viÓe«aparamparÃæ svakÃryakaraïe nÃpek«ate | anyat tu tadviparÅtasvabhÃvam | yathà ki¤cid eva ÓÃlyaÇkurajananasvabhÃvam, tadviparÅtaæ cÃparam | ÓÃlyaÇkuraÓ ca tadbÅjajanyasvabhÃvo na yavÃdibÅjajanyasvabhÃva iti na bhÃvÃnÃæ svahetubalÃyÃtÃ÷ pramÃïÃdhigatÃ÷ svÃbhÃvÃ÷ paryanuyojyÃ÷ | ye tu yajjananasvabhÃvÃ÷ pramÃïato 'dhigatÃ÷ te kiæ sarvadaiva tatsvabhÃvÃ÷? Ãhosvit tadaiva? ity atra cintà pravarttate | tatra sarvadà tatsvabhÃvatve paÓcÃd iva prÃg api tatkÃryakriyÃprasaÇgena pararÆpeïÃkÃrakasya [S. 133b.] bhinnasvabhÃvatà kÃrakÃkÃrakÃvasthÃyo÷ ÓÃliyavabÅjÃdÅnÃm iva tattvacintakair ucyate | sad­ÓÃparabhÃvanibandhanaæ caikatayà pratyabhij¤Ãnaæ lÆnapunarjÃte«v iva keÓanakhÃdi«u *<6>*ity atra[548]virodhÃbhÃvÃd iti | yadà ca tatkÃryakÃraïasvabhÃvabhedÃt kÃryadvaividhyam, ##tasmiæ(smin) sati ## k«itibÅjÃdibhyas te«Ãæ parasparasantÃnopakÃram apek«ate yat kÃraïam antyavasthÃprÃptaæ tasya yat kÃryam aÇkurÃdikaæ tajjanmanimittaæ ## prathamak«aïÃnantaraæ viÓi«ÂadvitÅyak«aïabhÃvarÆpo yo [T. 302a.] viÓe«a÷ kÃryotpÃdÃnuguïa÷ #<Ãdyo># bhavati ## sahakÃriïÃæ prathamasamparkkabhÃjÃæ parasparak­to yo viÓe«as tajjanmà na bhavati parasparopasarppaïÃdyÃÓrayÃd eva pratyayaviÓe«Ãt tasya bhÃvÃt | tata÷ kÃryotpÃdÃnuguïÃd ÃdyÃd viÓe«Ãt prathamak«aïopanipÃtibhi÷ sahakÃribhir anyata÷ [S. 134a.] samÃsÃditaviÓe«ai÷ janitÃt tatprabh­ti ## prak­«yamÃïataduttarottarak«aïabhÃvalak«aïà jÃyante ## sahakÃrik­taviÓe«ajanmÃna÷ | kuta÷? ## tasyÃdyasya viÓe«asya parasparopasarppaïÃdyÃÓrayÃt pratyayaviÓe«Ãd ÃsÃditatadanukÆlaviÓe«ai÷ sahakÃribhi÷ parasparopakÃranirapek«air janyasvabhÃvatvÃt, taduttare«Ãæ ca viÓe«ÃïÃæ {137.1} sahakÃrik­takÃryotpÃdÃnuguïaviÓe«ajanyasvabhÃvatvÃt | yata evam ## tasmÃt *<1>*## prÃg[549]uktà | atha sahakÃriïà k«ityÃdinà kuÓÆlÃdyavastho 'pi bÅjÃdi÷ tenÃpi k«ityÃdi÷ k­taviÓe«a evopati«thetÃnavasthaivaæ syÃt iti | tasya prakÃrasyÃnabhyupabgamÃt puru«aprayatnÃder eva [T. 301b.] k«etraprakiraïahetor avyavahitasnigdhap­thivÅbÅjasamparkkalak«aïasya kÃryopÃdÃnuguïaviÓe«ajanakasya viÓe«e 'syopagamÃt | tatra yad uktaæ pareïa `yathà prathamasamparttabhÃja÷ k«itibÅjÃdaya÷ parasparasya viÓe«amanÃd adhÃnÃh kÃryotpÃdÃnuguïaæ viÓe«aæ janayanti, tathà [S. 134b.] sthirarÆpà api bhÃvÃ÷ tadekakÃryapratiniyatÃ÷ parasparak­taviÓe«anirapek«Ã eva bhÃvi«yanti' iti, tadabhyupagacchann Ãha -- ## ityÃdi | k«aïikavad ak«aïiko 'pi yadi kÃryaæ karoti karotu nÃma | na kaÓcid vÃrayati | kintu yena svabhÃvena kÃryaæ karoti sa yadi ## apek«eïa karotÅty evaæÓÅlo dharmo yasya sa tathokta÷, tadà ## na kevalaæ sahita÷ ## tatkÃryakÃraka÷ syÃd ity uktaæ bahuÓa÷ | ## ak«epakart­svabhÃvavikalas tu ## sahitÃvasthÃyÃm api prÃgvat ##pararÆpeïa kart­tvasya pÆrvam eva ni«edhÃt | tad evam ekÃrthakriyayà viÓe«otpÃdanena cÃk«aïikÃnÃæ sahakÃritvaæ ni«idhyopasaæharann Ãha -- ## ityÃdi | dvividhasyÃpi sahakÃritvasyÃyogÃn naivÃk«aïikasya kaÓcit [T. 303a.] sahakÃrÅti kevalo 'pi svakÃryaæ kuryÃd iti sahakÃripratyayÃpek«asyÃk«aïikasya hetutÃæ bruvÃïasya kiæ yuktam iti [S. 135a.] darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | yo hi sthirahetuvÃdÅ tasya yadi sa hetu÷ pratyayÃntarÃïy apek«ya kÃryaæ karoti tadà ## avaÓyaæ tasya sthirasya heto÷ pratyayÃntarÃpek«akÃrakasya svabhÃvÃntarasyotpattir iti | ## kÃryatÃm ananubhavato 'pek«ety ucyate | yata÷ sahakÃriïÃæ ya÷ ## sannipÃta÷ ## tatra varttamÃno bhÃvasantÃna÷ ## bÃhulyena ## san ## {p. 138.1} ## tasmÃd evaæ vibhajyate | prÃyograhaïaæ cÃk«epakÃrÅndriyÃdisaÇghÃtavyavacchedÃrtham | tatsambhavino nyÃyasyÃk«aïike«u p­thagbhÃvasambhavena katha¤cid api kalpayitum aÓakyatvÃt | prÃgakÃrakasya paÓcÃt kÃrakasvabhÃvÃntarotpattis tu na virudhyate | tasyaiva hy akÃrakasya tadÃtmà kÃraka÷ svabhÃvo na yujyate na tv atadÃtmà | ata eva svabhÃvÃntaragrahaïam | tatra kevalam akÃrakasvabhÃvasya svarasanirodhitÃmÃtram upeyam | [T. 303b.] tata÷ sarvaæ sustham iti | atha matam -- kÃrakasvabhÃvÃntarotpattir i«yate yadi sthirasya heto÷ prÃg api kÃrakasvabhÃvo [S. 135b.] na syÃt | tasya tu prÃg api bhÃvÃt pratyayÃntarÃpek«Ã tadutpattir apy ukteti ata Ãha -- ## ityÃdi | yadi hi samagrÃvasthÃyÃ÷ prÃg api kÃrakasvabhÃvo bhavet tadà 'syÃkriyà na yujyate, saæhatÃvasthÃyÃm api tatsvabhÃvatayaiva karaïÃt, pararÆpeïa kart­tvasya prÃg eva ni«iddhatvÃt | na ca karoti | tasmÃt so 'sya svabhÃva÷ prÃÇ naivÃsÅt | yadi ca pratyayÃntarair apy asau na kriyeta tat *<2>*kim iti mudhaiva tÃny apek«ate?[550]iti | __________NOTES__________ [532] kÃryotpÃdadarÓanÃt -- T. [533] nopÃyatà -- T. [534] nopapadyate -- T. [535] paraæ -- T. [536] paryÃyÃntareïa -- T. [537] p. 116.13 [538] p. 88.19 [539] p. 130.11 [540] janakavyava- -- T. [541] p. 117.15 [542] p. 117.24 [543] p. 129.12 [544] 'nutpatter -- T. [545] viÓe«ayoga -- T. [546] -deÓakramamÃtre- -- T. [547] -di g­hyate | ak«e- -- T. [548] atrÃpi -- T. [549] na ghaÂÃbhÃva iti nÃnÃvasthà prÃg -- T [550] kim iti tathà 'nyÃnyapek«ate -- T. _________________________ [  43. nirhetukavinÃÓacarcÃyà upsaæhÃra÷ |] tad evaæ `tatsvabhÃvasya jananÃt'[551]ity asya `yo yatsvabhÃva÷ sa svahetor evotpadyamÃna÷ tÃd­Óo bhavati na punas tadbhÃve hetvantaram apek«ate'[552]ity asyÃnekÃntaparihÃrÃyoktasya prakÃrÃntareïÃnekÃnte udbhÃvite tatparijihÅr«ayà ##[553]ity Ãdy abhihitam | tatra yena nyÃyena k«aïikÃnÃæ hetuphalasvabhÃva÷ tasyÃk«aïike«v asambhavaæ pratipÃdayituæ prÃsaÇgikaæ yad upakrÃntaæ tat parisamÃpayya prak­tam anubadhnann Ãha -- ## ityÃdi | yadi svabhÃvenÃsthitidharmaïo bhÃvasya [S. 136a.] na nÃÓakÃraïai÷ prayojanaæ svabhÃvena sthitidharmaïo bhavi«yatÅty ata Ãha -- ## ityÃdi | sthitidharmaïo 'pi hi naiva nÃÓakÃraïai÷ ki¤cit prayojanam | tasya svahetubhya÷ samupajÃto ya÷ sthira÷ svabhÃva÷ {p. 139.1} tadanyathÃtvasyÃsthirÃtmatÃpatte÷ kenacit karttum aÓakyatvÃt | kÃmaæ hi bhÃvÃ÷ svayaæ na bhaveyu÷ | na tu santa eva svaæ svabhÃvaæ parityajanti | atha sthitidharmaïo 'py anyathÃtvapratipattir i«yate tadà 'nyathÃtvapratipattau và ## sthitidharmaiva ##, ÃtmabhÆtasyÃsthitidharmaïa÷ svabhÃvasya paÓcÃt sambhave prÃg apy abhÃvaÃyogÃt | na hi tadÃtamanas tasmiæ(smin) sannihite kadÃcidabhÃvo yukta÷, atatsvabhÃvatÃprasaÇgÃt `viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt' ity uktam | tathà ca sati ## eva ## svabhÃvenÃsthitidharmà bhÃva iti | ## pÆrvavikalpe prÃg evoktaæ dÆ«aïaæ vinÃÓahetor vaiyarthyam iti | athÃsau sthirasvabhÃva eva, kevalam asyÃsthirasvabhÃvatà prÃg asati vinÃÓahetor upajÃyate, anyathà niv­ttyayogÃd ity ata Ãha -- ## nÃÓaheto÷ sthitidharmaïa÷ [S. 136b.] sata÷ ## asthitidharmatÃlak«aïo bhavati, sa pÆrvakÃt sthitidharmaïa÷ svahetusamudbhÆtÃt svabhÃvÃt ## anya÷ ## paÓcÃ[j janya]tvÃd bhinnahetukatvÃc ca ## svabhÃva÷ ##? | tadÃtmatayà pratibhÃsanÃd iti cet | sÃrÆpyÃd alak«itavivekasya tathà pratibhÃsanaæ syÃt yady asau [T. 304b.] pÆrvasvabhÃve saty evÃnyato bhavet | anyathà virodha÷ kathaæ parihriyeta? | bhavatv apara÷ svabhÃva iti cet | yaÓ cÃpara÷ svabhÃva÷ sa kathaæ tasya? | na hy anyo 'nyasya svabhÃvo yukta÷, atiprasaÇgÃt | yo 'para÷ svabhÃva÷ sa kim iti tasya na bhavati? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | bhavatu vastvantaram eva tadaparasvabhÃvatayà ko do«a÷? ity ata Ãha -- ## vastvantaratve sati vinÃÓahetor upajÃyamÃnasya svabhÃvasya pÆrvako bhÃva÷ svahetubhyo ya÷ sthitidharmà [S. 137a.] jÃta÷ so 'cyutidharme sthito niv­ttibhÃÇ na bhavati, vinÃÓahetor vastvantarotpattau vyÃp­tatvÃd iti na ## sthitidharmaïo #<'nyathÃbhÃvo># niv­tti÷ | na hi mudgarÃder vastvantarasya bhÃve 'parasya niv­ttir yuktÃ, atiprasaÇgÃt | tadupamarddena tadutpattau ca prÃg eva proktam | {p. 140.1} nanu ca d­Óyata eva kaÂhinÃdirÆpasya tÃmrÃder agnyÃder vinÃÓahetor dravÃdisvabhÃvÃntarotpatti÷ | na ca pÆrvakasya pracyutidharmatà ity ata Ãha -- ## anantaroktena ## ÃdiÓabdÃd *<2>*dravÃdÅnÃæ tÃmrasuvarïÃdÅnÃm[554]agniÓÅtavÃtÃdibhyo dravatvakaÂhinatvÃdisvabhÃvÃntarotpattir vyavasthitarÆpasya tÃmrÃde÷ ## pratyÃkhyÃtÃ, tulyadÆ«aïatvÃt | kathaæ tarhi svabhÃvÃntarotpatti÷ pÆrvasya cÃpracyutidharme sthitasyÃbhÃvo [T. 305a.] yukta÷? ity Ãha -- ## kaÂhinÃdirÆpe tÃmrÃdau ## kaÂhinadravÃdirÆpasya ## vinÃÓahetvayogena | ## sati ## ÃdigrahaïÃj jalani«ekaÓÅtavÃtÃde÷ | sahakÃriïa÷ parasparopasarppaïÃdyÃÓraya pratyayaviÓe«opajÃtÃtiÓayÃ## yat tat kaÂhinÃdirÆpaæ tÃmrÃdi svarasato virudhyate | tata eva upÃdÃnakÃraïÃd agnyÃdisahakÃrikÃraïopÃdÃnapratyayopajÃtaviÓe«Ãd ## anya eva dravakaÂhinÃdisvabhÃvo dravagrahaïasyopalak«aïatvÃt, [S. 137b.] ## na tu pÆrvakam eva kaÂhinadravÃdirÆpaæ tÃmrÃdi vyavasthitÃtmakaæ dravakaÂhinÃdisvabhÃvena pariïatam iti | atra para Ãha -- ## yathà `sthitidharmaïa÷ sato *<3>*vinÃÓahetor asthitisvabhÃvotpattis[555]tato vinÃÓa÷' iti, yena `yaÓ ca parasmÃd anyathÃbhÃva÷ so 'para÷ svabhÃva÷' ityÃdy ucyate | kintu sa svayaæ sthitidharmaiva svahetubhir janito nÃsyÃsthirasvabhÃvatà vinÃÓahetor upajÃyate | kathaæ j¤Ãyate yathà `svahetubhi÷ [T. 305b.] svabhÃvena sthitidharmaiva janita÷' iti? | vinÃÓahetor agnyÃder asambhave avasthÃnÃt | yadi svabhÃvenÃsthitidharmà svahetor jÃta÷ syÃt tadà tadasambhave 'pi nÃvati«Âheta | tasya svabhÃvena sthitidharmaïa÷ svahetubhir evÃyam apara÷ svabhÃvo niyamito yaduta ## virodhino 'gnyÃde## | parasmÃd iti karmaïi lyaplope pa¤camÅ paramapek«ya ity artha÷ | svahetubhir evÃyaæ {141.1} niyamitasvabhÃvo jÃto yathà tvayà virodhinam apek«ya svayaæ nirva(va)rttitavyam iti | tad uktam - ## #< virodhinaæyathÃ'nye«ÃæpravÃho mudgarÃdikam ||># iti | nanu yady asya vinÃÓo virodhisannidhÃne svayam eva bhavaty ahetuka÷ prÃpnoti, ahetoÓ ca deÓakÃlasvabhÃvaniyamo na yukta ity ata Ãha -- ## naiva vinÃÓo nÃma vinaæ«Âur apara÷ svabhÃva÷, yato 'yaæ do«a÷ syÃt, kintu ## | [S. 138a.] tasyÃÓ ca ni÷svabhÃvatvÃd dhetumattà naiva yujyate | na hi sà tasya bhavati | kevalam asau svayam eva na bhavati | tato bhavitur abhÃvÃt kasya hetumattopagamyate ? | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## | kÅd­Óaæ vikalpadvayam? | `kiæ nityo bhÃva÷?' ityÃdi | [T. 306a.] nanu ca kÃlÃntarasthitidharmatÃm upagacchato naiva nityavikalpasyÃvakÃÓa÷ | na | tadupagame 'pi nityataivopagatà bhavati | tathà hi -- yady ayaæ saævatsarasthitidharmà svahetubhir janitas tadà saævatsaraparisamÃptau yo 'syÃdÃv udayakÃle saævatsarasthitidharmà svabhÃvo yato 'yaæ saævatsaraæ sthita÷ sa eva tadante 'pi | tato 'paraæ saævatsaram avati«Âheta | tadante 'pi prathamotpannasaævatsarasthitidharmasvabhÃvÃparityÃgÃd aparÃparasaævatsarasthitiprasaÇgÃt kÃlÃntarasthitidharmatopagame 'pi nityataivopagatà bhavatÅti nityavikalpo durnnivÃra÷ | vinÃÓahetusannidhau svayaæ nivarttata iti copagamÃd anityavikalpo naÓvarÃtmatÃvikalpa÷ | tathà hi -- vinÃÓahetvabhimatasannidhau svayaæ vinaÓyato yo 'sya svabhÃva sa eva bhÃvasyaikarÆpatvÃd utpannamÃtrasyeti tadaiva vinÃÓaprasaÇgÃt katham asya kÃlÃntarasthitidharmatà sambhavati? | evaæ vikalpe k­te pÃÓcÃtyavikalpopagame kÃlÃntarasthitir evÃsya truÂyatÅti nityavikalpa evÃnenopagantavya÷ | tatra [S. 138b.] vinÃÓahetusannidhau svayaæ nÃÓopagame prÃÇ nityo bhÆtvà paÓcÃd anityo [T. 306b.] vinaÓvarasvabhÃvo bhavatÅti brÆte | ## | vak«yamÃïÃpek«aÓ cakÃra÷ | {p. 142.1} kÅd­Óaæ bhÃvadvayam? | nityÃnityau svabhÃvau bhedau yasya tathà | yo 'sau nitya÷ svabhÃva÷ prÃktana÷ tasya nityÃbhimatasya svayaæ paÓcÃn nÃÓaæ bruvÃïa÷ sarvadà pratik«aïam eva nÃÓaæ prÃha | anyathà pÆrvoktena nyÃyena paÓcÃd api nÃÓÃsambhavÃt | atha pratik«aïam asya nÃÓo na bhavati tadà paÓcÃd api tadayogÃt sarvadaivÃnÃÓaæ prÃheti k­tvà pÆrvasminn ity Ãbhimate svabhÃve vinÃÓahetur asamartho 'ki¤citkara eva | nanu ca vinÃÓahetor naiva sÃmarthyam upagataæ pareïa virodhisannidhim apek«ya svayaæ nÃÓopagamÃt | na | ata eva tannibandhanatvaprasaÇgÃt nÃÓasya | anyathà hy aki¤citkara÷ kim ity asÃv apek«yate?, hetubhÃvasyÃpek«Ãlak«aïatvÃt | svahetava evÃtrÃparÃdhyanti yadaki¤citkare 'pi tatrÃpek«ÃyÃæ niyu¤jata iti cet | ka÷ punar ayam asthÃnÃbhiniveÓa÷ te«Ãæ yat tatra tathà niyu¤jate | [S. 139a.] tasmÃd upakÃryapek«ÃyÃm *<1>*eva hetavo[556]niyu¤jÃnÃ÷ Óobhante | anyathà te 'pi kÃryÃtmÃno[557]naiva tanniyogamÃdriyeran[558]| kathaæ cÃki¤citkaro virodhÅ nÃma? | na hy asyÃvirodhitvÃbhimatÃd[559]viÓe«a÷ kaÓcid iti yatki¤cid etat | yad apy uktaæ `yathà 'nye«Ãæ k«aïikavÃdinÃm aki¤citkaram api mudgarÃdikam apek«ya [S. 307a.] ghaÂÃdipravÃho nivarttate tathà 'smÃkam api kÃlÃntarasthÃyÅ bhÃva÷' iti tad api parasamayÃnabhij¤atayocyate | yato nÃsmÃkaæ pravÃho nÃma k«aïavyatirikto 'sti yo 'ki¤citkaramudgarÃdisannidhau nivartteta | k«aïà eva hi kevalaæ santi | te ca svaniv­ttau na mudgarÃdikam apek«ante, svarasata eva nirodhÃt | yà tu te«Ãæ kapÃlÃdiv­ttilak«aïà paryudÃsav­ttyà niv­tti÷ yasyÃæ satyÃm ekatvÃbhiniveÓino lokasya sad­ÓÃparabhÃvarÆpasya vibhramanimittasyÃpagamÃt `niv­ttà ghatÃdaya÷' iti vyavahÃra÷, tatrÃki¤citkaratvaæ mudgarÃdÅnÃæ naivÃsti, tadbhÃva eva te«Ãæ bhÃvÃt | vegavan mudgarÃdisahakÃriïo ghaÂak«aïÃt parasparopasarppaïÃdyÃÓrayÃt {p. 143.1} pratyayaviÓe«Ãt [S. 139b.] sa¤jÃtÃtiÓayÃt kapÃlÃder bhavanadharmatvÃt tasya tajjananasvabhÃvÃd iti | svabhÃvadvayopagamaprasaÇgÃd iti parijihÅr«ayà para Ãha -- ## ityÃdi | kuta etat? | ## | sarvadaikasvabhÃvasya sarvadà nityataiva na paÓcÃd anityasvabhÃvatÃsambhava iti | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## [T. 307b.] sarvadà nityasvabhÃva÷ svabhÃvena ## apratipadyamÃna÷ *<1>*kathaæ naiva na«Âo (kathaæ na«Âo) nÃma[560]? | kuta÷? ## nityasvabhÃvatÃyÃ, vinÃÓasya cÃnityarÆpatÃyÃÓ ca ## parasparaparihÃrarÆpatvÃt | upasaæharann Ãha -- ## sthitidharmaïÃæ vinÃÓo naiva yujyate tasmÃt sati asya vinÃÓe yady avaÓyambhÃvÅ k­takarÆpasya sato vinÃÓa i«yate parais tadà ## vinaÓyati nÃvati«Âhata iti vinÃÓa÷ | karttari bahulavacanÃd gha¤ | sa svabhÃvo yasya tena vinÃÓasvabhÃvenÃsthitidharmaïà | ## k­takarÆpeïa satà vastunà svahetubhyo ## anyathà 'vaÓyambhÃvitayopagatasya k­takÃtmanÃæ satÃæ vinÃÓasyaivÃyogÃt | bhavatv evam iti cet | Ãha -- ## svayaæ vinÃÓasvabhÃvatve 'pi [S. 140a.] na kevalam avinaÓvarasvabhÃvatve svabhÃvÃnyathÃtvÃsambhavÃd vyartho vinÃÓahetur iti prathamavikalpopanyÃsa evoktam na punar ucyate | yata evaæ ## ityÃdi sugamam | tad evaæ vinÃÓaæ pratyanapek«Ãm asÃmarthya-vaiyarthyÃbhyÃæ taddhetvayogena k­takalak«aïasya sattvasyapÆrvÃcÃryadarÓatÃæ pratipÃdya yathà 'sau viparyaye bÃdhakapramÃïatÃm anubhavati tad darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | prayogas tv evam -- ye yadbhÃvaæ pratyanapek«Ãs te tadbhÃvaniyatÃ÷ | [T. 308a.] tad yathà -- antyà kÃraïasÃmagrÅ svakÃryotpÃdane | anapek«aÓ ca k­takarÆpa÷ san bhÃvo vinÃÓe {p. 144.1} 'vaÓyambhÃvivinÃÓatayogata÷ parair iti svabhÃvahetuprasaÇgaprayogo viparyaye bÃdhakaæ pramÃïaæpÆrvÃcÃryapradarÓitam | ## tadbhÃvaniyatatve, nÃÓasyÃkÃdÃcitkatvÃd udayÃnantaraæ nÃÓa iti ## k­takalak«aïo bhÃva÷ ## vinaÓvarasvabhÃvo naÓvaratÃyÃ÷ sÃdhyadharmasya niv­ttau ca k­takalak«aïasattvaniv­ttir iti k­tvà k­takalak«aïasya sattvasya k«aïikatÃyÃm anvayavyatirekasiddhi÷ sampadyate 'napek«ayà 'nyakrÃntasattvak«aïikatvayos tÃdÃtmyasiddhe÷ tannibandhanayor anvayavyatirekayor api niÓcayÃt | tad evaæpÆrvÃcÃryÃn prati ak­takasya sato 'bhÃvÃt ## [VaiSÆ 4.1.1.] iti nityalak«aïavirahÃd eva na tannityatvam | yat tu [S. 140b.] sad utpattimat tad uktena nyÃyenÃvaÓyaæ nÃÓitayopagataæ parai÷ kÃlÃntarasthÃyi na bhavatÅti prati pÃditam | __________NOTES__________ [551] p. 83.22 [552] p. 83.1 [553] p. 116.13 [554] -nÃæ saægraha÷ | tÃ- -- T. [555] vinÃÓahetor asthirasvabhÃvatvÃt vinÃÓahetor asthiti- -- T. [556] eva svahe- -- T. [557] kÃryÃïi | [558] hetu- | [559] virodhina÷ | [560] kathaæ na«Âo nÃma -- Tb. _________________________ [  44. sÃmÃnyena sattvak«aïikatvayos tÃdÃtmyavyÃptipradarÓanam |] yadà tu yat sat tat k«aïikam eveti sÃmÃnyenocyate k­takÃk­takalak«aïaæ sato bhedam anapek«ya prau¬havÃditayà k­takasyÃpi cÃvaÓyambhÃvÅ vinÃÓa iti paropagamo [T. 308b.] nÃpek«yate, tadà vinÃÓaæ pratyanapek«atvam eva sarvasya na sidhyati | ye«Ãæ hi vinÃÓo bhavaæ(van) d­«Âo ghaÂÃdÅnÃæ te«Ãm eva taddhetvayogÃt tatrÃnapek«Ã yujyate | ye tu deÓÃdivyavahitÃ÷ parvatÃdayo và vinÃÓam ÃviÓanto na d­«ÂÃ÷ te«Ãm avaÓyaæ vinÃÓitvopagamanibandhanÃbhÃvÃd antye 'py ayaæ vinÃÓaæ pratyanapek«a eva vinaÓyann 'viÓe«Ãd ÃdÃv api tadbhÃvaniyata iti vaktum aÓakyatvÃt tatsvabhÃvasÃpek«atvÃt[561]| vinÃÓaæ pratyanapek«atvÃsiddher ak­takÃnÃæ cÃkÃÓÃdÅnÃæ vinÃÓisvabhÃvasÃpek«ÃïÃm ity anapek«ayà sato naÓvarasvabhÃvatà 'siddhe÷ anvayavyatirekayos tannibandhanayor ayogam utpaÓyann arthakriyÃvirodhalak«aïam eva tadà bÃdhakaæ pramÃïaæ tÃdÃtmyaprasÃdhakam abhidhÃnÅyam iti manyamÃna÷ pÆrvapak«am utthÃpayann Ãha -- ## naÓvaratve 'py uktena {p. 144.1} nyÃyena parid­ÓyamÃnavinÃÓÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃæ ## deÓÃdivyavahita÷[562]parvatÃdir và 'nupalabdhavinÃÓa÷ k­tako 'pi sadrÆpa ÃkÃÓÃdir và 'k­taka÷ [S. 141a.] san na #<'tatsvabhÃvo 'pi># avinÃÓisvabhÃvo 'pi syÃt | apiÓabda÷ sambhÃvanÃyÃm | tasya[563]vinÃÓisvabhÃvasaæsÃdhakapramÃïÃbhÃvÃd ÃÓaÇkyata etat | tataÓ ca vinÃÓisvabhÃvasÃpek«atvÃt tadanapek«atvam asiddham iti tadvaÓÃt[564]sÃdhyasya [T 309a.] k«aïikatvasya sattvasvabhÃvatvÃsiddhe÷ tannibandhanà nÃnvayavyatirekasiddhir iti | kiæ punar atrÃÓaÇkÃnimittaæ yena kaÓcid atatsvabhÃvo 'py ÃÓaÇkyata ity Ãha -- ## iti | vicitrasvabhÃvà hi bhÃvà d­Óyante -- kecit[565]sapratighÃ÷ kecid[566]apratighÃ÷, tathà nÅlÃnÅlÃdisvabhÃvÃ÷, tathà kecid vinÃÓina÷ anye tv avinÃÓisvabhÃvÃ÷ ÓaÇkyanta iti pÆrvapak«ÃÓaÇkà | na -- `kaÓcid atatsvabhÃvo 'pi syÃt' -- iti ÃÓaÇkanÅyam, tathÃbhÃve hy ak«aïikatvaæ tasya syÃt | tasmiæÓ ca saty avastutvaprasaÇgÃt kuto 'tatsvabhÃvatÃÓaÇkÃ? | kathaæ punar ak«aïikatve 'vastutvaprasaÇga÷? | yata÷[567]sattvasya k«aïikatvasvabhÃvatayà 'nvayavyatirekasiddhir ity ata Ãha -- #<Óaktir hi># ityÃdi | __________NOTES__________ [561] anitya- [562] viprak­«Âa÷ -- T. [563] ÃkÃÓa- [564] anapek«atvavaÓÃt [565] ghaÂapaÂÃdaya÷ [566] vij¤ÃnÃdaya÷ [567] avastutvaprasaÇgatvÃt _________________________ [  45. arthakriyÃkÃritvam eva sattvaæ, tac ca k«aïikÃnÃm eveti |] evaæ manyate -- iha tÃvad idam eva vicÃraïÅyam [S. 141b.] kiæ lak«aïam etad bhÃvÃnÃæ sattvaæ yuktam iti | tatra na sattÃyogalak«aïam avyÃpte÷, sÃmÃnyÃdi«v abhÃvÃt | vandhyÃsutÃdi«v api bhÃvÃd ativyÃpter và | vandhyÃsutÃdÅnÃm asattvÃt kathaæ sattÃyoga÷? iti cet | na | itaretarÃÓrayÃt | yatas te«Ãm asattvaæ sattÃyogavirahÃd eva [T. 309b.] tadvirahaÓ cÃsattvÃd iti | yadi ca satÃm eva sattÃyoga÷ evaæ tarhy anyat sattvalak«aïam abhidhÃnÅyam sattÃyogasya ca vaiyarthyam, tata eva vastuna÷ sattvÃt | sarvÃrthakriyÃsÃmarthyavirahÃt {p. 146.1} sattÃyogÃbhÃvas te«Ãm iti cet | evaæ sati yad evÃrthakriyÃsÃmarthyayuktaæ tasyaiva sattÃyoga ity arthakriyÃsÃmarthyam eva bhÃvalak«aïamÃyÃtam ity apÃrthaka÷ sattÃyoga÷ | ## evam | anyathà sÃmÃnyÃdÅnÃæ kathaæ svarÆpaæ sattvaæ syÃt? | arthakriyÃsÃmarthyaæ tu sarve«Ãm astÅti tad eva bhÃvalak«aïam | ## [TattvÃrtha- 5.29.] ity etad apy ayuktam, dhrauvyeïotpÃdavyayayor virodhÃt ekasmiæ(smin) dharmiïy ayogÃt | katha¤cidutpÃdavyayau katha¤cit dhrauvyam iti cet | yathotpÃdavyayau na tathà dhrauvyam, yathà ca dhrauvyaæ na tathotpÃdavyayÃv iti naikaæ vastu yathoktalak«aïaæ [S. 142a.] syÃt | tato 'nyasya bhÃvalak«aïasyÃyogÃt ÓakteÓ cÃntaÓa÷ svaj¤Ãnajanane 'py upagamÃt parai÷, anyathà «aÂpadÃrthÃdivyavasthÃnÃyogÃt saiva bhÃvalak«aïam, sarvaÓaktiviraha÷ punarbhÃvalak«aïam | sarvagrahaïaæ ca sarvasya vastuno vastvantaraÓaktiviraharÆpatvÃd abhÃvatÃnirÃsÃrtham | yasya tu na kvacicchakti÷ sa evaikÃntenÃbhÃva ucyate | Óaktilak«aïam eva sattvam ak«aïike syÃt tata÷ k«aïikÃtmatà [T. 310a.] sattvasya na sidhyatÅti kuto 'nvayavyatirekau? iti cet, Ãha -- ## kvacit kÃrye 'ntaÓo j¤Ãnalak«aïe 'pi Óaktir asti tat kutas tasya tallak«aïaæ sattvam atÅtÃder iva bhavi«yati?, yata÷ sattvasya k«aïikÃtmatà na sidhyet | nanu ca Óakter atÅndriyatvÃt kÃraïÃnÃæ kÃryÃrambhaniyamÃbhÃvÃc ca kathaæ tadviraho 'k«aïikasya bhavet yato 'sya sarvaÓaktivirahalak«aïenÃsattvena virodhinà nirÃkriyamÃïaæ sattvaæ k«aïikÃtmatÃm evÃnubhavet yato 'nvayavyatirekau syÃtÃm ity ata Ãha -- ## ityÃdi | naiva pratyak«ata÷ [S. 142b.] kÃryavirahÃd và sarvaÓaktiviraho 'k«aïikatve ucyate, kintu tadvyÃpakavirahÃt | tathà hi -- kramayaugapadyÃbhyÃæ kÃryakriyà vyÃptà prakÃrÃntarÃbhÃvÃt | tata÷ kÃryakriyÃÓaktivyÃpakayos tayor ak«aïikatve {p. 147.} virodhÃt niv­ttes tadvyÃptÃyÃ÷ kÃryakriyÃÓakter api niv­ttir iti sarvaÓaktivirahalak«aïam asattvam ak«aïikatve vyÃpakÃnupalabdhir Ãkar«ati, viruddhayor ekatrÃyogÃt | tato niv­ttaæ sattvaæ k«aïike«v evÃvati«ÂhamÃnaæ tadÃtmatÃm anubhavatÅti -- `yat sat tat k«aïikam eva' ity anvayavyatirekarÆpÃyà vyÃpte÷ siddhir niÓcayo bhavati | nanu ca prakÃrÃntarÃbhÃvÃt kÃryam aÇkurÃdikaæ bÅjÃdinà kramayaugapadyÃbhyÃm eva kriyata ity ucyate sa eva tu prakÃrÃntaraviraha÷ [T. 310b.] kÃryÃtmana÷ kuta÷ siddha÷? | prakÃrÃntarasyopalabdhilak«aïaprÃptatve katham atyantÃsambhava÷? | kevalaæ deÓÃdini«edhamÃtram eva syÃt | *<1>*anupalabdhilak«aïaprÃptatve nà 'sattÃniÓcayo viprakar«iïÃm[568]iti kutas tadabhÃvasiddhi÷? | tata÷ prakÃrÃntareïÃrthakriyÃsambhavÃt kramayaugapadyaniv­ttÃv api nÃrthakriyÃsÃmartthyaniv­ttir iti kuto 'k«aïikatve sati sarvasÃmarthyavirahalak«aïam asattvam?, yata÷ sattvasya k«aïikÃtmatayà 'nvayavyatirekau syÃtÃm? | na | ubhayathà 'py ado«Ãt | [S. 143a.] tathà hi -- kramo nÃma paripÃÂi÷ kÃryÃntarÃsÃhityaæ kaivalyam aÇkurÃde÷, yaugapadyam api tasyÃparair bbÅjÃdikÃryai÷ sÃhityaæ | prakÃrÃntaraæ cÃÇkurÃde÷ tadubhayÃvasthÃvirahe 'py anyathÃbhavanam | tasya cÃÇkurÃdisvabhÃvasyÃnyasahitasya kevalasya và 'bhÃve pratyak«abodhagamyamÃne saty upalabdhilak«aïaprÃpta eva svabhÃva÷ kramayaugapadyabhÃvabahirbhÆto nopalabhyate | vastuna÷ upalabhyasyÃnyasÃhitye kaivalye cÃpanÅte tadviviktadeÓÃdipratibhÃsina÷[569]pratyak«asyodayÃt svabhÃvÃnupalambhata evÃbhÃvaniÓcayÃdilak«aïavyavahÃrav­tte÷ | tasya cÃÇkurÃdibhÃvasyÃvasthÃdvayabahirbhÃvani«edhe kayoÓciddeÓakÃlayo÷ deÓÃntarÃdau krameïÃÇkurÃdibhÃvavatÅtarasmin và bhÃve 'pi na kÃcit k«ati÷ | tata÷ pratyak«ata eva [T. 311a.] prakÃrÃntarÃbhÃvasiddhe÷ kathaæ kramayaugapadyÃbhyÃm arthakriyÃÓaktir avyÃptà syÃt? |ÓÃstrakÃras tu yathà pratyak«atà eva prakÃrÃntarÃbhÃvasiddhi÷ tathà svayam ##ti atidiÓan vak«yati | {p. 148.1} anupalabdhilak«aïaprÃptatve 'pi prakÃrÃntarasya kramayaugapadyayor anyo 'nyavya[S.143b.]vacchedarÆpatvÃd evÃÓrayasi(-d evÃbhÃvasi)ddhi÷ tathà hi -- anyonyavyavacchedarÆpÃïÃm ekani«edhenÃparavidhÃnÃt tasyÃ[570]'prati«edhe vidhiprati«edhayor virodhÃd ubhayaprati«edhÃtmana÷ prakÃrÃntarasya kuta÷ sambhava÷? | atra prayoga÷ -- yatra yatprakÃravyavacchedena yaditaraprakÃravyavasthÃnaæ na tatra prakÃrÃntarasambhava÷, tad yathà -- nÅlaprakÃravyavacchedenÃnÅlaprakÃrÃntaravyavasthÃyÃæ pÅte | asti ca kramayaugapadyayor anyataraprakÃravyavacchedena taditaraprakÃravyavasthÃnam vyavacchidyamÃnaprakÃrÃvi«ayÅk­te sarvatra kÃryakÃraïarÆpe[571]vastunÅti viruddhopalabdhi÷ vyavacchidyamÃnaprakÃretaravyavasthÃnaæ ca, prakÃrÃntarasambhavaÓ[572], [573] ca tato bahirbhÃvalak«aïa ity anayos tattvà 'nyatvarÆpayor anyonyaparihÃrasthitalak«aïatvÃt | na cÃtrÃpi bÃdhakÃntarÃÓaÇkayà 'navasthÃnam ÃÓaÇkanÅyam, pÆrvaprasiddhasya [T. 311b.] [S. 144a.] virodhasya smaraïamÃtratvÃt | viruddhopalabdhi«u bahirddharmiïi heto÷ sadbhÃvam upadarÓya virodhasÃdhanam eva bÃdhakam, tac cehÃsti | tato viruddhayor ekatrÃsambhavÃt pratiyogyabhÃvaniÓcaya÷ ÓÅto«ïasparÓayor iva bhÃvÃbhÃvayor iva veti kuto 'navasthÃ? | tatra na krameïÃk«aïika÷ kÃryÃïi karoty aviÓe«Ãd akÃrakÃvasthÃyÃm iva | sahakÃryapek«Ã ca dvividhasyÃpi sahakÃritvasyÃyogÃd anupanyasanÅyà | sarve«Ãæ caikakriyÃkÃla eva kriyÃprasakte÷, tatkÃrakasya svabhÃvasya tadaiva bhÃvÃt | nÃpi yugapat, pratyak«ÃdivirodhÃt[574]punas tatkriyÃprasaÇgÃc ca | k­tatvÃn neti cet, na, sÃmarthyÃnapÃyÃt | anyathà prÃg apy akÃrakarÆpÃviÓe«Ãd kriyà syÃt | k­tasya karttum aÓakyatvÃd iti cet | ÓaktÃÓaktatayà tarhy ekatraiva kÃrye bhedaprasaÇga÷ ÓÃlikodravabÅjÃder iva | nityaÓ ca yadà yugapat karoti tata÷ prÃg api bhÃvÃt tadaiva tatkriyÃprasaÇga÷ punas tato 'pi pÆrvataram ity evaæ [S. 144b.] na kadÃcid yugapat kriyà syÃt | pÆrvottarakÃlayoÓ caikadà yugapat kÃriïo 'nyadà {p. 149.1} sarvÃrthakriyÃsÃmarthyavirahalak«aïam asattvaæ syÃd iti kathaæ na k«aïikatÃ? | kriyopagame và kramapak«a eva | tatra cokto do«a÷ | evam ak«aïikatve [T. 312a.] sati cak«urÃdyÃyatanÃnÃmasattvaprasaÇgÃt[575]k«aïikatÃyÃm eva sattvam iti yat sat tat k«aïikam eveti sato naÓvarÃtmatÃsiddhe÷ anvayavyatirekarÆpavyÃptisiddhir iti ||[576] {p. 150.1} [ 3. kÃryahetunirÆpaïam |] __________NOTES__________ [568] -tvena sattÃniÓcayo na, vi- -- T. [569] prakÃrÃntara- | [570] vihitasya | [571] -ïabhÆte -- T. [572] vyavacchidyamÃnaprakÃreïetaravyavasthÃnÃt | [573] -rÃntarÃsa- -- T. [574] pratyak«avirodhÃt -- T. [575] -dyÃyattÃnÃma- -- T. [576] T. %% brÃhmaïÃcataviracite vivaraïe svabhÃvahetvadhikÃra÷ prathama÷ | _________________________ [  1. kÃryakÃraïabhÃvavyavasthà |] tad evaæ svabhÃvahetau tÃdÃtmyasiddhinibandhanam anvayavyatirekaniÓcayaæ pratipÃdya kÃryahetau kÃryakÃraïabhÃvasiddhinimittatvÃt tayos tasyÃÓ ca pratyak«ÃnupalambhanibandhanÃyÃ÷ prÃg eva darÓitatvÃt tadgatam aparam api pare«Ãæ bhrÃntikÃraïam apanetuæ tadvi«ayaæ darÓayann Ãha -- ## hetor vyatirikte vastuni gamye ## | anarthÃntare tu svabhÃvo hetur ity uktam | kasmÃt [S. 145a.] punar arthÃntare kÃryam eva hetur ity Ãha -- ## iti kÃryam eva hy arthÃntaraæ na vyabhicarati nÃnyat yathoktaæ prÃk tata÷ kÃryam evÃrthÃntare gamye hetur ucyate saæyogavaÓÃd gamakatve | ## ity[577]*<7>*Ãdinà ya÷[578]sarvathà gamyagamakabhÃvaprasaÇgaÃcÃryeïokta÷ parasya, tam ihÃpi kÃryahetau para÷ kadÃcit prasa¤jayed ity ÃÓaÇkamÃna Ãha -- ## ityÃdi [T. 312b.] yadi hi kÃryaæ hetur ucyate tadà kÃryakÃraïabhÃvena kÃraïenÃsya gamakatvam | tathà ca sati sarvathà gamyagamakabhÃva÷ prÃpnoti | agne÷ sÃmÃnyadharmavad viÓe«adharmà api tÃrïapÃrïÃdayo gamyÃ÷ syu÷ | dhÆmasyÃpi viÓe«adharmavad dravyatvapÃrthivatvÃdayo 'pi sÃmÃnyadharmà gamakà bhaveyu÷ | kuta÷? ## | janyajanakabhÃvo hi kÃryakÃraïabhÃva ucyate | sa ca nÃgnidhÆmayor aæÓena api tu sarveïa prakÃreïa | tathà hi -- yathà agnir agnitvadravyatvasatvÃdibhi÷ sÃmÃnyadharmair janaka÷ tathà tÃrïapÃrïatvÃdibhir viÓe«adharmair api, yathà ca dhÆmo dhÆmatvapÃï¬utvÃdibhi÷ svaniyatair viÓe«adharmair janya÷ tathà [S. 145b.] sÃmÃnyadharmair api sattvadravyatvÃdibhi÷ | tataÓ ca yathà tayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ tathaiva gamyagamakabhÃva÷ prÃpnoti, tasyaiva tannibandhanatvÃd iti pÆrvapak«ÃÓaÇkà | atrÃha -- ## tataÓ ca kutas tathà gamyagamakabhÃva÷ syÃt? | kasmÃt? iti cet, {p. 151.1} ## te«Ãæ tÃrïapÃrïatvÃdÅnÃæ viÓe«adharmÃïÃm abhÃve ## dhÆmamÃtrasya tebhya eva viÓe«adharmebhyo bhavatÅti evam Ãtmana÷ ## | tathà ## agnyabhÃve bhavato dravyatvÃde÷ [T. 313a.] sÃmÃnyadharmasyÃgner evÃyaæ bhavatÅty evaærÆpasya tadutpattiniyamasyÃbhÃvÃt kuta÷ sarvathà janyajanakabhÃva÷?, yata÷ sarvathà gamyagamakabhÃva÷ syÃt | na hy asati tadutpattiniyame janyajanakabhÃvo vyavasthÃpayituæ yukta÷[579]| yata evaæ ## dhÆmÃdikaæ ##r dhÆmatvÃdibhi÷ svagatai÷ | itthambhÆtalak«aïà ca t­tÅyà | ## vinà na bhavati | kair vinà na bhavati? | `kÃraïe yÃvadbhi÷ svabhÃvai÷' ity atrÃpi sambadhyate | kÃraïÃÓritair yÃvadbhi÷ [S. 146a.] svabhÃvair vinà te kÃryagatÃ÷ svabhÃvà na bhavanti hetu÷ tais te«Ãm iti gamyate | kva avinÃbhÃvi? | ## kÃraïavi«aye aparo 'rtha÷ ## ÃdhÃrasaptamÅ | idÃnÅæ kÃraïasthai÷ svabhÃvair yÃvadbhir agnitvadravyatvÃdibhir avinÃbhÃvi te«Ãæ kÃraïagatÃnÃæ sÃmÃnyadharmÃïÃæ hetu÷ kÃryaæ gamakam | kasmÃt? ity Ãha -- ## te«Ãm eva kÃraïagatÃnÃæ sÃmÃnyadharmÃïÃæ tat kÃryam ity evaærÆpasya niyamasya sadbhÃvÃt | na hi tÃn sÃmÃnyadharmÃn kadÃcid api kÃryaæ vyabhicarati | evaækÃraïagatam aæÓaæ pÃÓcÃtyenÃrthena[580]nirÆpya prÃktanenÃrthena*<2>* kÃryagatam aæÓaæ nirÆpayann Ãha -- ## ityÃdi | kÃryam api tair eva dharmai÷ [T. 313b.] svagatai÷ kÃraïagatÃnÃæ dharmÃïÃæ gamakam yathà 'ntarà sambhavino dhÆmatvapÃï¬upÃrïatvÃdayo[581]viÓe«arÆpÃstai÷ kÃraïagatai÷ sÃmÃnyadharmair vinà na bhavanti | atrÃpi `tatkÃryatvaniyamÃt' ity apek«yate | te«Ãm eva kÃryagatÃnÃæ viÓe«adharmÃïÃæ kÃraïagatasÃmÃnyadharmÃpek«ayà kÃryatvaniyamÃt | na hi te viÓe«adharmÃ÷ kÃryagatÃ÷ [S. 146b.] kÃraïasthasÃmÃnyadharmair vinà kadÃcid api bhavanti | tatas te«Ãm eva kÃryatvaniyama÷, nÃnye«Ãæ {p. 152.1} dravyatvÃdÅnÃæ kÃraïasthasÃmÃnyadharmair vinà bhavatÃm | tad evaæ kÃraïasya sÃmÃnyadharmà eva gamyà na viÓe«adharmÃ÷, kÃryasyÃpi viÓe«adharmà eva gamakà na sÃmÃnyadharmÃ÷, tatkÃryatvaniyamÃt | ye tu kÃraïasya viÓe«adharmà yais tatkÃryatvaniyama÷ kÃryamÃtrasya nÃstÅti na te gamyÃ÷ | ye ca kÃryasya sÃmÃnyadharmà dravyatvÃdayas te«Ãm api tatkÃryatvaniyamÃbhÃvÃd eva gamakatvaæ nÃstÅti kÃryakÃraïabhÃvena gamakatve kuta÷ sarvathà gamyagamakabhÃva÷ pare«Ãm iva prasajyeta? | __________NOTES__________ [577] p. 18.21 [578] -nà prÃk ya÷ -- T. [579] Óakya÷ -- T. [580] -nÃrthinà -- T. [581] pÃï¬utvapÃrïa -- T. _________________________ [  2. janyajanakabhÃvasya sarvathà sattve 'pi gamyagamakabhÃvasya na tathÃtvam |] parasyÃni«ÂÃpÃdanam ÃÓaÇkyÃha -- ## ityÃdi | yadi hi kÃraïasya sÃmÃnyadharmà eva gamyÃ÷ kÃryasyÃpi viÓe«adharmà eva gamakÃ÷ tatkÃryatvaniyamÃd i«yante, hanta tarhy aæÓena janyajanakabhÃva÷ prÃpta÷ | kÃraïasya sÃmÃnyadharmà eva janakà na viÓe«adharmÃ÷, kÃryasyÃpi viÓe«adharmà eva janyà na sÃmÃnyadharmà iti syÃt | sarvathà ca janyajanakabhÃvo 'bhimata [T. 314a.] ity abhyupagamavirodha÷ | etat pariharati -- nÃæÓena janyajanakabhÃvaprasaÇga÷, niraæÓatvena vastuna÷ sarvÃtmanà tadabhyupagamÃt, gamyagamakabhÃvasyÃpi sarvathà 'bhimatatvÃt | tad Ãha -- ## -- ityÃdi | yadi hi kÃryasya tai÷ kÃraïagatair viÓe«adharmair janyo yo viÓe«a÷ sa grahÅtuæ Óakyate, tadà tajjanyaviÓe«agrahaïe 'bhimatatvÃt [S. 147a.] kÃraïagataviÓe«adharmÃïÃæ gamyatvasya | tathà liÇgaviÓe«o dhÆmatvÃdi÷ upÃdhir viÓe«aïaæ ye«Ãæ dravyatvÃdÅnÃæ sÃmÃnyÃnÃæ kÃryagatÃnÃæ te«Ãæ cÃbhimatatvÃd gamakatvasya | tathà hi -- agurudhÆmagrahaïe bhavaty eva tadagner anumÃnaæ dhÆmatvaviÓe«aïena ca dravyatvÃdinà 'gner anumÃnam | na hi sarvathà janyajanakabhÃvo 'stÅty eva tathaiva gamyagamakabhÃvo bhavati, tasya j¤ÃnÃpek«atvÃt | tathà hi -- na sattÃmÃtreïa liÇgasya gamakatvam, tasya j¤ÃpakatvÃt[582]| j¤Ãpako hi svaniÓcayÃpek«o j¤Ãpyam arthaæ j¤Ãpayati, nÃnyathà | kathaæ {p. 153.1} tarhy uktaæ *<2>*##[583]iti? | sarvathà janyajanakabhÃvÃbhyupagame [T. 314b.] tadabhÃve bhÃvasyaivÃbhÃvÃd ity ata[h13]Ãha -- ## ityÃdi | yadi hi tajjanyaviÓe«agrahaïarahitam aviÓi«Âaæ kÃryamÃtram upÃdÅyate liÇgaviÓe«opÃdhirahitaæ và dravyÃdikaæ tadà ## kÃraïagataviÓe«ÃbhÃve 'pi dhÆmamÃtrasya bhÃvÃt tadaviÓi«Âasya ca dravyatvÃder agnyabhÃve 'pi bhÃvÃd vyabhicÃra iti sarvathà [S. 147b.] janyajanakabhÃvo ne«yate, tadabhÃvÃd gamyagamakabhÃvaÓ ca | na tu viÓe«avivak«ÃyÃm, tatra vyabhicÃrÃbhÃvÃt | tathà hi -- yadi nÃma dhÆmamÃtraæ tÃrïapÃrïÃdiviÓe«ÃbhÃve bhavati, na tu tajjanyo viÓe«a÷, sa yadi grahÅtuæ Óakyate, tadà viÓe«asya gamyatvam asty eva, niÓcitasyaiva liÇgatvÃt | tathà yady api dravyatvasattvamÃtram agnyabhÃve 'pi bhavati na tu dhÆmÃtmakam iti tadviÓi«ÂasyÃvyabhicÃrÃd gamakatvam api na vÃryata iti | __________NOTES__________ [582] j¤ÃpakÃpek«atvÃt -- T. [583] p. 151.1. _________________________ [  3. kÃryakÃraïabhÃvapratÅter atidurlabhatvÃÓaÇkÃyà nirÃsa÷ |] atra parasya vacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkyÃha -- ## dhÆmÃde÷ ## kasmiæÓcit kÃle ## agnyÃde÷ ## sati ## dhÆmÃdi÷ ## yÃd­Óa ekadà 'gnyÃder bhavan d­«Âa÷ tajjÃtÅya÷, ## yathÃvidhÃt sa eko bhavan d­«Âa÷ tÃd­ÓÃd eva janma yasya sa | ## pramÃïÃd avasitam? yenocyate [T. 315a.] `kÃryahetau kÃryakÃraïabhÃvasiddhinibandhanÃv anvayavyatirekau' iti | tathà hi -- yadi nÃma pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ kasyaciddhÆmasyÃgnyÃdisÃmagrÅkÃryatvam avagataæ kim etÃvatà 'nyasyÃpi [S. 148a.] tÃd­Óasya tÃd­ÓakÃryatà sidhyati, tatra tannibandhanayo÷[584]pratyak«Ãnupalambhayor avyÃpÃrÃt | tatraiva hi tayor vyÃpÃras tasyaiva tatkÃryatà bhavatu, tad anyasya tu kim ÃyÃtam? yena tathÃvidhÃd asya janma syÃt | evaæ hi kasyÃÓciddhÆmavyakter agnyÃdijanyatà d­«Âeti kinna ghaÂÃder api sà 'bhyupagamyate? {p. 154.1} anyatvena viÓe«ÃbhÃvÃt | ka evaæ sati do«a÷? iti cet; tathà ca pramÃïÃbhÃvena tathÃvidhajanmatvÃniÓcayÃd atÃd­ÓÃd api janmÃÓaÇkÃyÃæ tÃd­Óasya dhÆmÃder agnyÃdinà 'nvayavyatirekau na niÓcitÃv iti kuta÷ kÃryahetor ggamakatvam? | na hi yo 'smÃv eko deÓakÃlÃvasthÃniyato 'gniviÓe«ahetuko dhÆmo 'dhigata÷ pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ tasyaivÃnvayavyatirekau pratipattavyau | tasya deÓÃntarÃdÃv asambhavÃt | kiæ tarhi? | tÃd­Óasya sÃmÃnyÃtmana eva liÇgatvÃt tasya cÃtathÃvidhÃd api janmÃÓaÇkÃyÃæ kutas tathÃvidhenÃnvayo vyatireko vÃ? | tad uktam - ##[T. 315b.] ##[585]#< atidurllabhÃ||># [VÃkya- 1.32] iti[586]| siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | evaæ manyate -- ihaikadà dhÆmÃder agnyÃdisÃmagrÅjanyatayà [S. 148b.] pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ niÓcitarÆpatve 'pi tÃd­ÓasyÃtÃd­ÓÃd api bhÃva÷ samÃÓaÇkyate yathÃparid­«ÂÃd anyatvena | tatra yo 'sÃv agnyÃdisÃmagrÅjanyo dhÆmaviÓe«a ekadà niÓcitas tadapek«ayà yathà 'nyo dhÆmaviÓe«as tÃd­Óo yo 'nyÃd­ÓÃd api -- bhÃvÃnÃæ vicitraÓaktitayà -- bhaved iti ÓaÇkyate, tathà so 'py ekadà 'gnyÃdisÃmagrÅjanyatayà niÓcitas tadanyÃpek«ayà tÃd­Óa eva | tatra yadi tad anyasya tÃd­ÓasyÃtÃd­ÓÃj janma syÃt *<3>*tadà tÃd­Óasya[587]svabhÃvasya *<4>*nÃgnyÃdisÃmagrÅjanyasvabhÃvateti parid­«ÂasyÃpi[588]dhÆmasya nà 'gnyÃdisÃmagrÅ kÃraïam ity ÃyÃtam | tÃd­Óasya svabhÃvasyà 'gnyÃdisÃmagrÅvilak«aïakÃraïajanyasvabhÃvatvÃt | tataÓ cÃgnyÃdisÃmagryà akÃraïatvÃt yo mayaikadà tato bhavan d­«Âo dhÆma÷ so 'pi na bhavet | na hi yad yasya kÃraïaæ na bhavati tat tata÷ sak­d api jÃyate, tasyÃhetukatvaprasaÇgÃd iti | ## iti tacchabdena vivak«itam agnyÃdikÃraïaæ parig­hyate, na tat atat, tadvilak«aïaæ atÃd­Óaæ ÓakramÆrddhÃdikam, atasmÃd[589]bhavituæ [T. 316a.] ÓÅlaæ {p. 155.1} yasya tasyÃtadbhÃvinas tÃd­Óasya tallak«aïasya dhÆmavastuna÷ ## ekadà 'pi [S. 149a.] ## agnyÃde÷ ## bhÃvavirodhÃt | bhavati ca tÃd­Óo 'gnyÃdisÃmagrÅta÷ tatas tÃd­Óasya svabhÃvasya tÃd­Óam eva kÃraïam ity avagamyate sak­tprav­ttÃbhyÃm eva pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃm iti kuto vyabhicÃrÃÓaÇkÃ? | tena yÃd­Óo dhÆmo 'gnyÃdisÃmagryà bhavan d­«Âa÷ sak­t tÃd­Óasya tasya tajjanyasvabhÃvatayà tÃd­ÓÃd eva bhÃvÃt `yatra dhÆmas tatrÃgnyÃdisÃmagrÅ' ity anvayavyatirekaniÓcaya÷ | athavà 'nyathà vyÃkhyÃyate -- iha pratyak«Ãnupalambhanibandhanà kÃryakÃraïabhÃvasiddhi÷ prÃguktà tannibandhanÃv anvayavyatirekau *<6>*pratipÃdayitum, tac cÃyuktam[590]| tathà hi -- ## dhÆmasyÃgnyÃdisÃmagryanantarabhÃvina Ãdyasya ## prathamotpÃdakÃle ## agnyÃdisÃmagryÃ÷ ## utpÃde 'pi ##*<7>*## yÃd­Óa÷[591]prathamak«aïabhÃvÅ dhÆmo dvitÅyÃdik«aïe«v api tÃd­Óa÷ pratyak«ata eva tasya pÆrvak«aïÃvilak«aïatayà pratÅte÷ | ## iti yathÃvidhÃd agnÅndhanasÃmagrÅlak«aïÃt kÃraïÃd Ãdyo dhÆmak«aïa utpannas tathÃvidhÃj janma yasya sa ## naiva tasya dhÆmÃder abhÃvÃt [T. 316b.] | evaæ ca yadyato d­«Âaæ tasyÃnyato 'pi bhÃvasya darÓanÃt sarvatrÃnÃÓvÃsa [S. 149b.] iti anyamÃna Ãha -- ## anagnito dhÆmÃd api dhÆmasya bhÃve ÓakramÆrddhÃder api tasya bhÃvÃvirodhÃd agninà dhÆmasya nÃnvayavyatirekÃv iti cen manyasa iti pÆrvapak«ÃÓaÇkà | taduktam - ## prathamadhÆmak«aïajanito dhÆmak«aïas tÃd­Óo 'paraprathamadhÆmak«aïajanita eva dvitÅyo dhÆmak«aïo na t­tÅyÃdi÷ | evaæ t­tÅyak«aïÃdi«v apy aÇkurÃdi«u ca sarvatra vÃcyam | kuta÷ punar ayaæ vibhÃga÷? iti cet, Ãha -- ## atasmÃd -- anagnÅndhanÃdirÆpÃd dhÆmÃd [T. 317a.] bhavanaÓÅlasya prathamak«aïÃvilak«aïasya dhÆmasya ## [S. 150a.] ekadÃpi ## agnyÃdisÃmagryÃ÷ ##bhÃvÃyogÃd | yathà hi prathamak«aïÃpek«ayà dvitÅyas tÃd­Óas tathà tadapek«ayà prathamo 'pÅti tÃd­ÓatvÃviÓe«Ãt tÃd­ÓasyÃnagnito bhÃve tÃd­Óo nÃgnijanyasvabhÃva÷ iti sak­d api tato na bhavet | bhavan và tajjanyasvabhÃvatÃm Ãtmanas tÃd­Óa÷ khyÃpayatÅti kuto 'nyÃd­ÓÃd bhavet? tasmÃd anyÃd­ÓÃd bhavann anyÃd­Óa eva tato na vyabhicÃra÷ | __________NOTES__________ [584] kÃryakÃraïabhÃvani- [585] prasiddhi- -- VÃkya- [586] iti cet -- T. [587] tadà 'tÃd­- -- T. [588] -tety apa- -- T. [589] tasmÃt -- T. [590] -tum i«Âau ta- -- T. [591] -Óo na yÃd­- -- T. [592] kÃraïaÓaktibhedena svayaæ -- T. _________________________ [  4. bhinnakÃraïajanyÃnÃæ dhÆmÃnÃæ atÃd­Óatve 'pi sÃd­ÓyÃt tÃd­ÓatvÃbhimÃna÷ |] nanu sarve«Ãæ *<2>*dhÆmak«aïÃnÃæ kaïÂhak«aïanÃk«isrutikÃlÅkaraïÃdikÃyÃm[593]arthakriyÃyÃm upayogÃt kathaæ tÃd­ÓasvabhÃvatà na syÃt? | na, tasyà apy arthakriyÃyÃ÷ k«aïabhedopadhÅyamÃnarÆpÃyÃ÷ tÃd­ÓatvÃbhÃvÃt tatrÃpi tulyado«atvÃt | kathaæ tarhi loke sarvatra dhÆmavyavahÃra÷ iti cet; sad­ÓÃparabhÃvanibandhanaikatvÃdhyavasÃyavaÓÃt k«aïair vyavahÃrÃyogÃc[594]ca | sÃd­Óye sati kathaæ na tÃd­ÓatÃ? iti cet | tÃd­ÓÃd anyatvÃt sad­Óasya | tathà hi -- gosad­Óo bhavati gavaya÷ na tu tÃd­Óa÷, gor evÃparasya tÃd­ÓatvÃt | paramÃrthenÃtÃd­Óe 'pi tÃd­ÓÃbhimÃno [S. 150b.] mandamatÅnÃæ bhavan kathaæ nivÃryeta? | tathà hi -- tattvÃdhyavasÃyo 'pi tÃvad -- atasminn arvÃgd­ÓÃæ [T. 317b.] vinivÃrayituæ na pÃryate, kim aÇga punas tÃd­ÓatvÃdhyavasÃya÷? yathoktam - {p. 157.1.} ## #< atasmiæs tanmati÷puæsÃækim utaikatra saætatau || >#iti | tattvacintakÃs tu tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïabhedÃt tÃd­ÓÃtÃd­ÓatÃæ bhÃvÃnÃæ anumanyante na tÃd­ÓatÃm | tad yady atÃd­ÓÃd api tÃd­Óo bhavet tadà tasya tajjanya÷ svabhÃva ity atadbhÃvina÷ sak­d api tato bhÃvo na syÃt | amum evÃrthaæ samarthayamÃna Ãha -- ## ityÃdi | kÃraïÃpek«ayà hi janyasvabhÃvaæ kÃryam, kÃryÃpek«ayà ca janakasvabhÃvaæ kÃraïam | yato hi kÃraïÃd yad bhavad d­«Âam tasya tajjanyasvabhÃva÷, itarasya ca tajjanaka iti pratÅyate | anyathà tasya tato bhÃvÃyogÃt, itarasya ca tajjananÃyogÃt | yadi nÃmaivaæ tata÷ prak­te kiæ siddham? ity ata Ãha ## evasmin nyÃye sati ## yÃd­Óa Ãdyo 'gnyÃdisÃmagrÅjanitas tÃd­Óo dvitÅyÃdik«aïabhÃvÅ ## [S. 151a.] agnÅndhanÃdikÃraïakalÃpÃt tajjanakasvabhÃvatayà nirddhÃritÃ##[595]## 'gnÅndhanÃdisÃmagrÅjanitÃd ÃdyÃd dhÆmak«aïÃd bha-vet | tadà ## tÃd­Óasya dhÆmasvabhÃvasya ## 'gnyÃdisÃmagrÅjanya÷ ## kintu dhÆmajanya eveti k­tvà sak­d api ## 'gnyÃdisÃmagrÅto ## | tÃd­Óasya hi [T. 318a.] svabhÃvasyÃnyato bhÃve tajjanyasvabhÃvatÃ, nÃgnyÃdijanyasvabhÃvateti kuta÷ sak­d api tato *<1>*bhÃvo yujyate[596]| atra d­«ÂÃnta÷ ## iti | yathà hy arthÃntaram[597]atajjanyÃbhimatam anyato bhavat na tajjanyasvabhÃvaæ nÃgnyÃdisÃmagrÅjanyasvabhÃvam iti sak­d api tato na bhavati tadvat tÃd­Óo dhÆmo 'pÅti tato bhavann anyÃd­Óa evÃsÃv iti gamyate | syÃnmatam -- agnyÃdisÃmagryà 'sÃv atajjanyasvabhÃvo 'pi tÃd­Óo balÃj janyate kas tasya tapasvino 'parÃdha÷? ity ata Ãha -- ## na kevalaæ svayam atajjanyasvabhÃvatayà tato na bhavet, kintv agnyÃdisÃmagry api taæ tÃd­Óaæ dhÆmaæ -- yÃd­Óo dvitÅyÃdik«aïabhÃvÅ {p. 158.1} -- na janayet | kuta÷ ? | atajjananasvabhÃvatvÃt | tÃd­Óasya hy anyato bhÃve sa eva tajjananasvabhÃvo nÃgnyÃdisÃmagrÅti tajjananasvabhÃvavikalà kathaæ taæ janayet ? | atrÃpy udÃharaïam -- ## | yathà sÃmagryantaram atajjananasvabhÃvÃbhimataæ [S. 151b.] na janayati tadvad agnyÃdisÃmagry api | tathà hi -- sà ÃtmÅyaæ svabhÃvam anus­tyaiva pravarttate, tata÷ kuto 'sau sÃmagrÅbalÃj jÃyeta ? | __________NOTES__________ [593] -nÃæ varïakÃlÅkaraïÃdi- -- T. [594] -hÃrayo- -- T. [595] nivÃritÃ- -- T. [596] bhÃvo na yu- -- T. [597] aÇkurÃdyarthÃ- -- T. _________________________ [  5. t[h14]Ãd­ÓÃtÃd­Óajanyatve kÃryasyÃpi tÃd­ÓÃtÃd­Óatvam |] syÃnmatam -- agnyÃdisÃmagrÅjanyasvabhÃvo 'pi tÃd­Óo *<3>*dhÆmo dhÆmajanyasvabhÃvo[598]'pi yathà sa eva dhÆma indhanajanyasvabhÃvo 'gnijanyasvabhÃvaÓ cobhayato [T. 318b.] bhavati | tathà tÃd­Óo 'pi dhÆma ubhayasÃmagrÅjanyasvabhÃvatayobhayato bhavi«yatÅty ata Ãha -- ## naiva ## tÃd­Óasya ## agnyÃdisÃmagrÅjanyo dhÆmajanyaÓ ca ## yuktyà saÇgatÃ÷ | kuta÷ ? ## | tÃd­Óasya dhÆmarÆpasya bhedÃbhÃvÃt | na hi tasya kÃlabhede 'pi tÃd­grÆpatà bhidyate |bhede hy anyÃd­ÓasyÃnyÃd­ÓÃd bhÃve vivÃdÃyogÃt | tasya yadi tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïajanyatà syÃt tatas tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvataiva syÃt | tad eva darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | dhÆmaÓabdena yÃd­Óo 'gnyÃdisÃmagrÅjanyas tÃd­Óa÷ svabhÃvo 'bhipreta÷, adhÆmaÓabdenÃnyÃd­ÓakÃraïajanyo dhÆmajanito 'nyad­Óa÷ | tayoÓ ca tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïajanyatayaiva tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvatà 'vagantavyà vak«yamÃïanÅtyà | tenÃgnidhÆmalak«aïÃt ##[599]tÃd­ÓÃtÃd­ÓajananasvabhÃvÃt [S. 152a.] tÃd­ÓÃtÃd­Óatayà 'sya bhavato dhÆmÃdhÆma[svabhÃva]s tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃva÷ syÃt kutas tÃd­Óa eva? | kuta etat? ity Ãha -- ## ityÃdi | kÃryÃïÃæ hi ye svabhÃvÃ÷ parasparÃsaæbhavina÷ te parasparavilak«aïakÃraïasÃmagrÅsvabhÃvak­tà na svÃbhÃvikà ahetukatvaprasaÇgÃt | [T. 319a.] tatas tÃd­ÓÃtÃd­ÓÃd bhavato dhÆmasya *<5>*tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvataiva syÃt[600]| {p. 159.1.} syÃnmatam -- naiva tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvatÃyÃæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïÃpek«Ã, kÃryÃïÃm utpattimÃtra eva *<6>*kÃraïÃpek«aïÃd ity ata[601]Ãha -- ## tÃd­ÓÃtÃd­ÓarÆpatÃyÃæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïÃnapek«aïe ca tÃd­ÓÃtÃd­ÓatÃyÃ÷ ## | na hi tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvayor abhÆtvà bhÃvavyatirekeïÃnyà kÃcidutpatti÷ yatra[602]tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvakÃraïanirapek«ÃïÃm api tadapek«Ã syÃt | tasmÃd utpattiÓabdena tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvataivocyata iti | [S. 152b.] tatra kÃraïÃpek«opagame kathaæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓatÃyÃæ kÃraïÃpek«Ã na syÃt | tasmÃt sÃmagrÅïÃæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓatvÃd eva kÃryÃïÃæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓasvabhÃvavibhÃga iti kuto 'nyÃd­ÓÃt tÃd­Óasambhava÷? iti | yat tÆktaæ `yathaiko dhÆmo 'gnÅndhanÃbhyÃæ vilak«aïÃbhyÃæ janyate tathaikalak«aïam api kÃryaæ vilak«aïÃd api sÃmagryantarÃd bhavi«yati' iti | tad ayuktam | yato nÃsmÃbhir vilak«aïÃnÃæ janakatvaæ vÃryate janayanty eva parasparavilak«aïà api svahetupariïÃmopanidhidharmÃïas tadavasthÃniyatÃ÷ tad ekaæ kÃryaæ, tasya tu te«Ãæ ca parasparÃpek«ayà [T. 319b.] janyajanakasvabhÃvatÃniyamÃt tÃd­Óasya tÃd­ÓÃd eva janmocyate nÃnyÃd­ÓÃt, tasyÃtajjananasvabhÃvatvÃt, tadabhÃve 'py anyato bhavatas tadutpattiniyamÃbhÃvÃt | aniyame ca [S. 153a.] kÃryakÃraïabhÃvÃyogÃt | yadi tv agnir ivendhanopÃdÃnopak­tas tadupÃdÃnopÃk­taæ cendhanam iva tadavasthÃniyatam atÃd­Óam api *<2>*dhÆmÃdikaæ tÃd­Óaæ[603]dhÆmaæ janayet pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ ca tathà 'vagamyeta tadà 'gnyÃdivat so 'pi tajjananasvabhÃvatÃniyamÃt tÃd­Óajanaka÷ kena nÃnumanyeta | tadabhÃve[604]'pi tu tÃd­Óasya bhÃve tayor janyajanakasvabhÃvatÃniyamÃbhÃvÃt kuta÷ kÃryakÃraïatety ahetutaiva tÃd­ÓasyÃnyÃd­ÓÃd bhavata÷ syÃt | yata evaæ ## so 'gnÅndhanÃdisÃmagrÅviÓe«o mantavyo ## Ãdya## nÃnya÷ ## dhÆma Ãdyo ya÷ ## janito nÃnya {p. 160.1} iti k­tvà kÃryakÃraïayor evaæ yathoktena nyÃyena janyajanakarÆpasya svabhÃvasya *<4>*niyamÃd yÃd­Óaæ yasya[605]karaïam ekadà pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃm evÃvadhÃritaæ ## tato 'nyÃd­ÓÃt kÃraïÃt ## tÃd­Óasya [S. 153b.] kÃryasya ## anyÃd­Óasya eva na vÃryata iti | tad evaæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃraïak­takatvaæ tÃd­ÓÃtÃd­ÓakÃryasvabhÃvasya pratipÃdyopasaæharann Ãha -- ## tasmÃt yÃd­Óaæ [T. 320a.] kÃryaæ yÃd­ÓÃt kÃraïÃt d­«Âaæ pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ niÓcitam ekadà tat ta## tÃd­Óam anyÃd­ÓÃn na bhavati | yanaivaæ ## kÃraïena ## tÃd­Óasya ## tÃd­Óam eva kÃraïam iti niÓcaye sati yathoditena nyÃyena ## anvayavyatirekarÆpà siddhÃbhavati | ## d­«ÂakÃraïavijÃtÅyÃt kÃraïÃd anyÃd­ÓÃn notpattir ity amum artham apratipadyamÃna÷ kÃryasya {na %<(? s. p. xxxv)>%} vijÃtÅyÃt kÃraïÃn notpattir ity ayam atrÃrtho 'bhimata iti manvÃna÷ paraÓ codayann Ãha -- ## svato ## kÃraïÃt ## kÃryaæ ##tat [S. 154a.] kathaæ na vijÃtÅyÃd utpattir ity asya na d­«Âavirodha÷ syÃt | kathaæ yathÃ[606]ity Ãha -- ## ÃdigrahaïÃt Ó­ÇgacandrakÃntÃde÷ #<ÓÃlÆkÃdi># ÃdigrahaïÃc charodakÃdi | tathà hi -- gomayÃc chÃlÆkasya bhÃva÷ Ó­ÇgÃc charasya candrakÃntÃdapÃm | na ca gomayÃdikaæ ÓÃlÆkÃder na vijÃtÅyam tat kim ucyate na vijÃtÅyÃd utpatti÷ iti | siddhÃntavÃdÅ parasya bhrÃætatÃæ darÓayann Ãha -- ## iti | yato hi kÃraïÃd yad bhavad d­«Âaæ tat tato 'nyÃd­ÓyÃn na bhavati ity ayam atrÃrtho vivak«ita÷, na tu kÃryavijÃtÅyÃd iti | na ca tasya[607]vyabhicÃra÷ | tad Ãha -- ## gomayÃdirÆpaæ ## ÓÃla{Æ}kÃdÅnÃm[608]Ã## ÓÃlÆkÃdiprabandhasya*<7>* ya Ãdi÷ prathama Ãrambhak«aïa÷ tasya kÃraïam iti k­tvà ÓÃlÆkÃdipabandhasyÃder*<7>* na {p. 161a.} kÃraïabhedo 'nyÃd­ÓÃd utpatti÷ [T. 320b.] sarvasya tadà ''der ggomayÃdinimittatvÃt | yadà tu prabandhena pÆrvak«aïanimittÃnÃm uttarottarak«aïÃnÃæ santÃnenotpattilak«aïà v­ttir bhavati Óarasya tadà *<1>*ÓarÃd bhÃva÷[609]| tad evaæ yasya prabandhÃde÷ Ó­ÇgÃdibhyo bhÃvo na tÃd­Óasya ÓarÃde÷ yasya ca [S. 154b.] ÓarÃdes taduttarottarasya bhÃvo na tÃd­Óasya *<2>*Ó­ÇgÃder iti[610]na d­«ÂakÃraïavijÃtÅyÃt kÃraïÃt tÃd­Óasya sambhava iti kÃryahetor anvayavyatirekaniÓcaya÷ | yadà 'pi ÓÃlÆkÃdaya÷ pÆrvapÆrvasvajÃtinibandhanÃ[611]anÃdisantÃnaprav­ttà i«yante tadà 'pi gomayÃdibhya÷ ke«Ã¤cidbhÃve 'pi tÃd­ÓatvÃbhÃvÃn na vyabhicÃra iti darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | yasya ÓÃlÆkasantÃnasya gomayÃdi kÃraïaæ yasya ca sarvadà svajÃtinimittatvaæ tayor gomayetarajanmano÷ ÓÃlÆkayor asty eva svabhÃvabheda÷ parasparam anyÃd­Óatvaæ ## sati | tulyÃkÃratve sati katham anyÃd­Óatvam? iti cet,[h15]Ãha -- ## ityÃdi | yasmÃn nÃkÃratulyataiva bhÃvÃnÃæ ## tÃd­Óatve nimittam yato gomayetarajanmano÷ ÓÃlÆkayor ÃkÃrasÃmyÃt tÃd­Óatvam eva syÃn na jÃtibheda÷ | kuta etat ? ity Ãha -- ## ityÃdi | ye«Ãm api hi samÃnÃkÃratà [S. 155a.] ke«Ã¤cid bhÃvÃnÃæ te«Ãm api yata ÃkÃrÃd anyato [T. 321a.] viÓe«Ãj jÃtibhedo d­Óyate tato nÃkÃrasÃmyam eva jÃty ekatve nibandhanam | tathà hi -- ÃkÃrasÃmye 'pi kvacit pu«pÃd bhedo d­Óyate nÅletarakusumayor iva sÆryayo÷, kvacit phalÃt vandhyetarayor iva karkkoÂakyo÷, kvacid rasÃd van{dh}yetarayor iva trapu«ayo÷, kvacid gandhÃd v­k«etaraprabhavayor iva campakayo÷, kvacit prabhÃvÃt sparÓopayogasraæsinyor iva haritakyor iti | tasmÃd ÃkÃrasÃmyanibandhanaæ yady api `tad evedam' iti pratyabhij¤Ãnaæ sajÃtÅyatÃæ gomayetarajanmano÷ ÓÃlÆkayor upakalpayati tathÃpi vilak«aïasÃmagrÅjanyatayà tayor jÃtibheda evÃvagantavya÷, naikajÃtità | tata eva pratyabhij¤Ãnasya bhrÃntatayà tatkalpitasya tÃd­ÓatvasyÃlÅkatvÃt | __________NOTES__________ [598] dhÆmo 'dhÆma- -- T. [599] -mÃd dhÆmaja- -- T. [600] -va na syÃt -- T. [601] -pek«aïam abhimatam ity ata -- T. [602] utpattau [603] -kaæ atÃd­- -- T. [604] dhÆmavyatiriktasÃmagryabhÃve [605] niyamadarÓanÃt yasya -- T. [606] d­«ÂÃnta÷ -- T. [607] tatra -- T. [608] utpalÃ- -- T. [609] Óarodbhava÷ -- T. [610] Ó­ÇgÃder anyÃd­Óasya bhÃva iti -- T. [611] sajÃtyanubandhanà -- T. _________________________ {p. 162.1}[  6. vilak«aïasÃmagryà avilak«aïakÃryajanakatve do«Ã÷ |] yadi punar gomayetarÃdijanmana÷ ÓÃlÆkÃder agnidhÆmÃdijanmano và dhÆmÃde÷ pratyabhij¤ÃvaÓÃd vilak«aïasÃmagrÅnibandhanatve 'pi samÃnasvabhÃvataiva syÃt ko do«a÷ syÃt? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yadi [S. 155b.] hi yà svajÃti[lak«aïapratyayÃntarasahità sÃmagrÅ yà ca] svajÃtinirapek«Ã gomayÃdirÆpà ÓÃlÆkÃde÷, dhÆmasya và yà 'gnÅndhanÃdilak«aïà [T. 321b.] yà ca ÓakramÆrddhÃdisvabhÃvà dhÆmÃdyÃtmikà avi(-kà tasyÃ÷ vi)lak«aïÃyà api sÃmagryà avilak«aïam tÃd­Óam eva kÃryaæ dhÆmaÓÃlÆkÃdikam utpadyeta tadà na `##' sÃmagrÅrÆpasya ## vailak«aïyÃvailak«aïyÃbhyÃæ kÃryasya ## vailak«aïyÃvailak«aïye tajjÃtÅyavijÃtÅyÃtmake syÃtÃm iti k­tvà ## sakalasya padÃrtharÃÓe÷ ## sajÃtÅyavijÃtÅyatve syÃtÃm | tasmÃd yatra vilak«aïà sÃmagrÅ tatra kutaÓcit sÃmyÃt sarÆpatve 'pi vijÃtÅyataiva kÃryasyeti | nanu dhÆmendhanÃdisÃmagrÅbhede 'pi dhÆmasya na jÃtibhedamÃmanti vidvÃæsa÷, atadrÆpaparÃv­tter ubhayatra samÃntatvÃt, nai«a do«a÷, k«aïabhedÃÓrayasÆk«mÃvÃntarajÃtibhede 'pi sthÆlasantÃnÃÓrayavijÃtÅyavyÃv­tte÷ samÃnatvÃt | ÓÃbaleyÃdyavÃntarajÃtibhedepy agovyÃv­ttinibandhanagojÃtivad gavÃæ [S. 156a.] sarvadhÆmÃnÃm ekasantÃnavyavasthÃvyu(py u)pÃdÃnakÃraïak«aïabhede[612]'py ekÃkÃrapratyayanibandhanatayà samÃnatvÃt | Ãdyasyendhanaprabhavasya katham? iti cet | na | indhanajÃtyanuvidhÃnÃt[613]sarvadhÆmÃnÃm | tathà hi -- agurukarpÆracandanÃdijÃtibhedam anukurvanty eva [T. 322a.] taddhÆmÃ÷, kÃs aÓvÃsÃdiharadravyanirmitavarttibhedaæ ca taddhÆmÃ÷, tadrasavÅryavipÃkÃnuvidhÃnÃt[614]| na cÃkÃrÃnyatayÃ[615]vijÃtÅyatvam, yato nÃkÃrà 'bhedabhedanibandhane sajÃtÅyavijÃtÅyatve | na hi {p. 163.1} ÓÃlyaÇkurÃdaya÷ tadvÅjÃdyÃkÃram anukurvate | na ca tajjÃtÅyatÃmaÓÃlyÃdivyÃv­ttinibandhanÃæ nÃnubhavanti | tasmÃd indhanam eva tasyopÃdÃnakÃraïam agnyÃdisahakÃripratyayÃhitaviÓe«aæ tathÃvidhaæ dhÆmakÃryamaÇgÃrÃdi bhinnÃk­ti janyatÅty alam atiprasaÇgena | nanu ca yadi nÃma sÃmagrÅbhede 'pi kÃryasya bhedo na jÃta÷ tadà kÃraïabhede saty api tasyÃbhÃvÃt tasyÃhetukatà 'stu, abhedasya tu kim ÃyÃtam? yenobhayor ahetukatvam ucyata ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yadà hi sÃmagrÅbhede [S. 156b.] saty api kÃryasya bhedo na jÃta iti tasyÃhetukatvam -- na hi hetau saty abhavata÷ katha¤cid api hetumattopapadyate -- tadà yo 'py asÃv *<5>*abheda÷ kÃryasya[616]so *<6>*'pi sÃmagryo÷[617]*<7>*bhinnatvÃd asaty abhede[618]jÃta iti kutas tasyÃpi hetumattÃ? | yathà hi hetau saty abhavato na hetumattà tathà hetÃv asaty api bhavato hetumattà kuta÷ syÃt? | hetubhedasyaivà 'bhedanibandhanatvÃt na iti cet; na tarhy ayaæ bheda÷ kvacit padam ÃbadhnÅyÃt, ÓÃlÅkodravÃder api [T. 322b.] hetubhedasyÃbhedahetutvÃn nimittam antareïa kalpanÃyÃæ viÓe«ÃbhÃvÃt | pratibhÃsÃbhedasya ca kutaÓcid bhrÃntinimittÃt paramÃrthato bhede 'py upalak«aïÃt | syÃd etat -- yo hy atÃd­ÓÃd api tÃd­Óodbhavam icchati tasya bhedÃbhedayor ahetukatvam i«Âam eva bhÃvà eva kevalaæ hetumanta ity ata Ãha -- ## ityÃdi | na hi bhedÃbhedavyatirikta÷ kaÓcid bhÃvÃnÃæ svabhÃvo 'sti yas tayor ahetukatve 'pi hetumÃn syÃt | tasya tÃbhyÃm anyatve `asyemau bhedÃbhedau' iti[619][S. 157a.] sambandhÃbhÃvaprasaÇgÃt, tadanyasambandhakalpanÃyÃm anavasthÃdo«Ãt, ananyatve 'pi bhedÃbhedayor bhÃvasvabhÃvasya ca svÃtmanyevÃvasthÃnÃt anupakÃrÃc ca kuta÷ sambandhitÃ? | upakÃrakalpanÃyÃæ ca yadi bhÃvasvabhÃva÷ svahetubhya[620]eva na kutaÓcid bhinno 'bhinno và samutpanna itÅ«yate, tadà tadbhÃve[621]'pi svabhÃvÃnyathÃtvÃbhÃvÃt kuto bhinnÃbhinnatà bhÃvasvabhÃvasya syÃt? | athà {p. 164.1} vyatiriktabhedÃbhedavaÓÃd bhedÃbhedau svabhÃva÷ pratipadyeta, tÃv api yadi bhinnau tadà bhÃvasvabhÃvas tadavastha eveti na tasya kutaÓcit svarÆpato bhedo 'bhedo và syÃt | punas tadvaÓÃd bhedÃbhedakalpanÃyÃæ bhÃvasvabhÃvasya tadavasthaæ tÃdavasthyam anavasthà [T. 323a.] ca bhedÃbhedayo÷ | athÃbhinnau tadà bhÃvasvabhÃva eva bhedÃbhedÃbhyÃæ kriyata iti syÃt, tasya rÆpÃntareïa karaïÃsambhÃ(bha)vÃt; tasya ca hetvantarÃt paÓcÃd bhavatas tato 'nyatvÃpatte÷ | na ca bhÃvasvabhÃva÷ kriyate, tasya svahetor eva nirv­tte÷ | svahetubhya eva bhÃvasvabhÃvasya kutaÓcid bhinnÃbhinnÃtmana utpattikalpanÃyÃæ và bhedÃbhedayor vyatirekavato÷ vayarthyam; [S. 157b.] bhedÃbhedabuddher api tata eva siddhe÷ | tasmÃdvaiÓe«ikÃdikalpitayor bhedÃbhedayor viÓe«asÃmÃnyÃtmanor[622]ayogÃt bhÃvasvabhÃva eva bhedÃbhedaÓabdavÃcya÷ tayor[623]ahetukatve bhÃvasvabhÃvasyaivÃhetukatvam Ãpatitam | tato bhÃvÃnÃm ahetukatvÃn nityaæ sattvam asattvaæ và syÃt | ahetukatve hi bhÃvÃnÃæ yadi kadÃcit sattvaæ sarvadaiva syÃt | atha kadÃcid asattvaæ tad api sarvadà syÃt | kÃdÃcitkatvaæ tu sattvasyÃyuktam | kiæ kÃraïam? | apek«yasyÃhetukatve sati kasyacid[624]abhÃvÃt | yasmÃ## tasyÃpek«aïÅyasya hetor bhÃve bhavanto 'bhÃve ca na bhavanta÷ ## kadÃcid bhavà yujyante, nÃnyatheti | tasmÃn na vilak«aïÃt kÃraïÃt avilak«aïasya kÃryasyotpattir abhyupagantavyÃ, yathoktena nyÃyenÃhetukatvÃdiprasaÇgÃt | punar api vilak«aïÃyÃ÷ sÃmagryÃ÷ [T. 323b.] avilak«aïasya kÃryasyotpattau do«Ãntaram Ãha -- ## pratiniyata÷ ## ghaÂapaÂÃdi«u ## m­ttantvÃdÅnÃæ loke yo ## ghaÂÃrthÅ m­tpiï¬am eva tatra niyuÇkte na tantÆn, paÂÃrthÅ ca tantÆn eva na m­tpiï¬am ityÃdika÷ sa na [S. 158a.] syÃt | kasmÃt? ity Ãha -- ## -- sÃmagrÅïÃæ yÃ÷ #<Óaktaya÷># -- ÃtmÃtiÓayalak«aïÃs tÃsÃæ ## kÃcid eva sÃmagrÅ {p. 165.1} kvacid eva kÃrye upayujyate nÃnyà 'nyatrety evaærÆpe ## yasmÃt ## m­dÃdikaæ ## ghaÂÃde÷ sÃdhanÃyopÃdÅyate ## tadvilak«aïaæ tantvÃdikam kasmÃd evam? iti cet? ## m­dÃde÷ ##ghaÂÃdau #<Óakte>#r yogyatvÃt ## tantvÃdes tatrÃÓakte÷ | kasmÃt tasyaiva tatra Óaktir nÃnyasya ity ata Ãha ## m­dÃdes tantvÃdeÓ ca ## ghaÂÃdijananasvabhÃvatvena ## ghaÂÃdyajananasvabhÃvena ca ## anyatvabhÃvÃt | na hi m­ttantvÃdirÆpatÃto 'nyad eva tajjananetarasvabhÃvatvaæ nÃma | yadà tu sÃmagrÅïÃæ parasparavilak«aïÃnÃm api Óaktipratiniyamo ne«yate vilak«aïÃd api avilak«aïakÃryopagamÃt [T. 324a.] tadà ## dhÆmÃdijananasvabhÃvaæ yat kÃraïam agnÅndhanÃdisÃmagrÅlak«aïaæ tadvilak«aïÃd api ÓakramÆrddhÃde÷ k«aïÃÓrayeïa và dhÆmÃdes tasyÃgnÅndhanÃdisÃmagrÅjanyasya dhÆmasya tatlak«aïasya cotpattÃv i«yamÃïÃyÃæ ## vivak«itadhÆmÃdikÃryajananaÓaktipratiniyama÷ | ## tasmÃd ## kÃryaæ ## kÃraïÃt ## utpadyeta, na *<4>*yathÃd­«Âam eva yathÃd­«ÂÃt[625]| sarvaæ [S. 158b.] sarvato jÃyeteti yÃvat | tasmÃc chaktipratiniyama÷ kÃraïÃnÃm abhyupagantavya÷ | tato vilak«aïasÃmagrÅjanmana÷ kÃryasya kutaÓcit sÃmyÃt sarÆpasyopalak«aïe 'py anyÃd­Óataiveti sarvas tÃd­Óas tathÃvidhajanmeti siddham | syÃnmatam -- vilak«aïÃyà api sÃmagryÃs tallak«aïakÃryajananaÓakti÷ samÃneti tallak«aïaæ kÃryaæ bhavi«yati kasyÃÓcid eva ca tathÃbhÃvÃn na yathoditado«Ãvasara ity ata Ãha ## ityÃdi | uktam eva tÃvad atra pÆrvapak«e `na ca dhÆmasya tadatajjanyasvabhÃva÷' ityÃdikaæ dÆ«aïam | abhyupagamyÃpÅdam Ãha -- ## tadÃdhÅyamÃnavikÃrasye## *<5>*svabhedena dhÆmabhedaheto÷[626][T. 324b.] #<Óakti÷># ÃtmÃtiÓayas tÃd­Óyeva ÓakramÆrddhno[627]{p. 166.1} dhÆmasya và yadi tatsÃmagrÅjanyadhÆmÃvilak«aïakÃryajananaÓaktir ÃtmÃtiÓayalak«aïà tadà tacchaktisÃmye tadevÃgnÅndhanÃdikam evÃrthÃn nÃmÃntareïoktaæ syÃt, tadvilak«aïasya tadvilak«aïÃtmÃtiÓayÃsambhavÃt | sa eva hy agnir ya indhanavikÃramÃdadhÃno dhÆmaæ janayati, tac cendhanaæ yadagninà ''dhÅyamÃnavikÃraæ dhÆmaæ svajÃtim anukÃrayati | yadi [S. 159a.] ca ÓakramÆrddhÃder api evaæ bhavatà 'bhyupagamyate tadà kevalaæ nÃmni vivÃda÷ syÃt, arthÃbhedam abhyupagamya tathÃbhidhÃnÃt yata evam ## tasmÃt ## dhÆmÃdikaæ ##m ekadà pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃæ niÓcitam atadrÆpavyÃv­ttenÃtmanà ##m indhanÃdikaæ santÃnÃpek«ayà k«aïÃpek«ayà và ## tadvilak«aïÃd anyato na bhavatÅti kÃryahetÃv anvayavyatirekaniÓcaya÷ sidhyatÅti |[628] {p. 167.1} #<[ 4. anupalabdhihetunirÆpaïam |]># [  1. vipratipattipradarÓanapÆrvakam anupalabdhes svarÆpanam |] __________NOTES__________ [612] ekajÃtivya- -- T. [613] ekasantÃnarÃ(-navya)vastheti sambandha÷ [614] tadrasakÃryavi- -- T. [615] ca kÃraïajanyatayà -- T. [616] -da÷ sarvasya -- T. [617] 'pi kÃraïasya -- T. [618] -d abhede -- T. [619] ity ÃkÃra -- T. [620] svÃtmanà -- T. [621] bhedÃbheda- [622] bhedÃbheda- [623] bhedÃbhedayo÷ [624] kadÃcid -- T. [625] yathÃd­«ÂÃyathÃd­«Âayo÷ -- T. [626] svabhÃvabhedahe- -- T. [627] ÓakramÆrdhnÃder và -- T. [628] T. %% brÃhmaïÃcatena viracite hetubinduprakaraïe kÃryahetvadhikÃro dvitÅya÷ | _________________________ tad evaæ kÃryahetau yato yadbhavad­­«Âaæsak­t pratyak«ÃnupalambhÃbhyÃætÃd­Óasya sarvasya tathÃvidhÃd eva janma na tadvijÃtÅyÃd ity ekasyà [T. 325a.] api kÃryavyakte÷ kutaÓcid bhÃvadarÓane vyÃptyÃ'nvayavyatirekasiddhir iti pratipÃditam | anupalabdhau tu yathoktÃyÃæ nimittÃntarÃbhÃvopadarÓananibandhanayor nÃnvayavyatirekayor vipratipatti÷ | svarÆpa eva tu pare vipratipadyante | tathÃhi kecid upalabdhyabhÃvamÃtram anupalabdhim abhÃvasya [S. 159b.] prasajyaprati«edhÃtmana÷ pramÃïÃntaratvena gamikÃm icchantiÅÓvarasenaprabh­taya÷, apare tu prati«edhyavi«ayaj¤ÃnarÆpeïÃpariïÃmam%<[>%: prati«edhyavi«ayaj¤Ãnavi«ayarÆpeïÃpariïÃmas %% Ãtmana÷ tadanyavastuvi«ayaæ vij¤Ãnam eva và 'bhÃvasya gamakaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyaæ pramÃïÃntaram ÃhurmmÅmÃæsakÃ÷| na hy anyavastuvi«ayaæ j¤Ãnaæ pratyak«ÃnumÃnÃtmakam abhÃvaæ pratipadyate, tasya bhÃvÃæÓavi«ayatvÃt, abhÃvÃæÓasya ca tato 'nyatvÃt | abhÃvÃæÓe%<[>%: bhÃvÃæÓa (abhÃvÃæÓe) janayad iti %% tu nÃstÅti j¤Ãnaæ janayat tadabhÃvapramÃïÃkhyaæ labhate, yathendriyaæ svavi«ayapratipattijanakatvena pratyak«ÃkhyÃm | tathÃ'nye anyabhÃvalak«aïÃæ tajj¤Ãnalak«aïÃm[629]và 'nupalabdhim abhÃvasyaiva sÃdhanam Ãhur nÃbhÃvavyavahÃrasya, anupalabdher liÇgÃd abhÃvasiddhau svayam eva tadvyavahÃraprav­tte÷ |naiyÃyikÃs tu nÃstÅti j¤Ãnam eva kevalapradeÓÃdigrÃhij¤ÃnÃnantarabhÃvipratyak«aæ na pramÃïÃntaram abhÃvasya tuccharÆpasya paricchedÃtmakam Ãcak«ate tad evÃsya [T. 325b.] ghaÂÃde÷ prati«edhyasyÃnupalabdhiÓabdena yady ucyate na kaÓcid virodha÷ iti | tad evam anupalabdhau bhedaæ gatà buddhaya÷ prativÃdinÃm iti [S. 160a.] tannirÃsÃrtham anupalabdhisvarÆpaæ tÃvad upadarÓayann Ãha upalabdhilak«aïaprÃptasya ityÃdi | `upalabdhilak«aïaprÃpti÷' -- `upalambhapratyayÃntarÃïÃæ[630]samanantarÃdhipatipratyayasaæj¤itÃnÃæ sÃkalyam, Ãlambanapratyayasya svabhÃvaviÓe«aÓ ca | ya÷ svabhÃva÷ satsv anye«Æpalambhapratyaye«u san pratyak«a eva bhavatÅ'ty evaærÆpÃÓÃstrak­tÃ'nyatra {p. 168.1} vyÃkhyÃtÃnaiyÃyikavipratipattinirÃsÃrtham | te hy anupalabdhilak«aïaprÃptiÓabdena mahattvÃnekadravyavattvarÆpÃïi dravyÃïÃm Ãhu÷ | ##%<[>%: mahatÅti %% ## ## ## [VaiSÆ IV.1.6.] iti vacanÃt%<[>%: evaæ vacanÃd ity %% | evaæcopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhi÷ saty api vastuni sambhavatÅty asadvyavahÃrasiddhÃv anaikÃntikÅty Ãcak«ate | na hi cÃk«u«asyÃpi raÓmer mahattvÃnekadravyavattvarÆpÃïy upalambhakÃni bhavanti | na ca tÃvatà 'nupalambha 'py asadvyavahÃras tatra Óakyate karttum | yad ÃhabhëyakÃra÷[631]`nÃnumÃnata upalabhyamÃnasya pratyak«ato 'nupalabdhir abhÃve hetu÷'[632]%<[>% Durveka: bhëyakÃra is nyÃyabhëyakÃra pak«ilasvÃmÅ %<(HBèù 382.23)]>%iti | indriyatvÃt tvagÃdivat kila prÃpyakÃri cak«ur ity anumÃnataÓ cÃk«u«o raÓmir upalabhyate tasya [S. 160b.] pratyak«ato 'nupalabdhi÷ katham abhÃvavyavahÃraæ sÃdhayet? iti | tad evam upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhim asadvyavahÃre 'naikÃntikÅm ÃhurnaiyÃyikÃ÷[T. 326a.] tannirÃsam%<[>%: tannirÃsÃrtham %% upalabdhilak«aïaprÃpter aviparÅtarÆpopadarÓanenaÓÃstrakÃro 'bhyadhÃt | yadÃhy upalambhapratyayÃntarasÃkalyaæ svabhÃvaviÓe«aÓ ca yathokta upalabdhilak«aïaprÃptir ucyate na mahattvÃdikaæ tadà kuto vyabhicÃrÃvakÃÓa÷?, sati vastuni tasyÃasambhavÃt | mahattvÃdikaætv asambhavÃd eva nopalabdhilak«aïaprÃptiÓabdena vÃcyam | na hi rÆpÃdivyatiriktaæ dravyaæ tatpratibhÃsavivekinà ''kÃrÃntareïa svaj¤Ãne pratibhÃsate | na cÃpratibhÃsamÃnam anÃtmarÆpavivekinà rÆpeïa pratyak«atÃm anubhavaty atiprasaÇgÃt | tat kuto 'syà 'sato mahattvÃdisambhava÷? | na ca svarÆpeïÃmahata÷ tatsambandhe 'py asya mahattÃsambhava÷ | apararÆpeïa[633]và grahaïe kathaætadgrÃhij¤Ãnam[634]abhrÃntam? | tato na mahattvaæ dravyasyopalambhakaærÆpaæ và | tasyÃpi svarÆpeïa grahaïe dravyÃtmano 'tyantaparok«atvÃt | dravyarÆpasya ca [S. 161a.] tadvivekenÃnupalak«aïÃn na tathÃgrÃhakatvam | na ca mahattvaæ rÆpaæ và dravyodayakÃle 'bhyupagamyate, yato dravyaæ guïasya samavÃyikÃraïam i«yate | tac ca pratilabdhÃtmakam eva tathÃtÃm anubhavatÅti prathame k«aïe dravyaæ nirguïam eva | na cÃsya%<[>%asya : svasya %% dvitÅye k«aïe prÃktanarÆpatyÃgo 'sti rÆpÃntaraæ và ''virbhavati yata÷{p. 169.1} prÃgapratipannÃdhÃrabhÃvaæ mahattvÃdiguïapratibandhÃd ÃdhÃratÃæ yÃyÃt | na cÃjanaka ÃdhÃra÷ | janakatve ca [T. 326b.] k«aïikatÃ, arthakriyÃvirodhÃd ak«aïikasya | tata÷ kuta÷ samavÃyikÃraïasya sambhava÷?, yata÷svotkalitaækÃryaæ janayat tathà vyapadiÓyate | na caitat k«aïikatve sambhavati ak«aïikatve và prÃg 'nÃdhÃrasya paÓcÃdÃdhÃrÃbhÃva÷| samavÃyikÃraïÃsambhavÃd evÃnekadravyavattvam apy asambhavi yasmÃd anekaæ dravyam Ãrambhakaæ samavÃyikÃraïÃtmanà yasya vidyate tad evaævyapadiÓyate | dravyÃbhÃvÃc ca nÃnekadravyavattvaæ | sattve 'pi mahattvÃder neyam upalabdhilak«aïaprÃptir asmÃkam abhimatà | *<4>*yà tv abhimÃ(ma)tÃ[635]na tayopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhir asadvyavahÃrasiddhÃv anaikÃntikÅti ÓÃstrakÃro darÓayÃm babhÆva [S. 161b.] ## yà ## kÃraïasya vyÃpakasya và prati«edhyÃd anyasya sà ## kÃryasya vyÃpyasya ca ## | yÃtu prati«edhyasyaivopalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhi÷ sà 'bhÃvavyavahÃrahetur eveti vÃÓabdena darÓayati | yà tv anupalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhi÷ pratyak«ÃnumÃnaniv­ttilak«aïà sà saæÓayahetu÷ pramÃïaniv­ttÃv apy arthÃbhÃvÃsiddhe÷, nimittÃbhÃvÃt tu sadvyavahÃraprati«edhahetur ity avagantavyam | __________NOTES__________ [629] tadaj¤Ã- -- T. [630] Ãloka-manaskÃra-cak«u«Ãm [631] nyÃyasÆtrabhëyak­c cÃnvaya÷ [632] atra nyÃyasÆtram -- ## [NSÆ 3.1.36] ity evarÆpaæ bhëyakÃravacanatvenoddh­tam -- sampÃdaka÷ | labhyate [633] mahattvena [634] pracya- [635] -bhimatà bhavatÃm apy abhimatà -- T. _________________________ [  2. sve«ÂÃm anupalabdhiæ spa«Âayitum ÅÓvarasenakumÃrilÃdÅnÃæ nirÃsa÷ |] tatra ye tÃvad upalabdhyabhÃvamÃtram anupalabdhim icchanti, ## [ÁlV abhÃvapariccheda 11d.] iti vacanÃt tadanyavastuvij¤Ãnam eva vÃ, tannirÃsÃrthaæ [T. 327a.] j¤Ãt­-j¤eyadharmalak«aïÃm anupalabdhiæ darÓayitum upalabdhim eva tÃvad dvividhÃm darÓayann Ãha -- ## anupalabdhivÃkye yopalabdhi÷ ÓrÆyate kriyÃrÆpà sà yadà kart­sthatayà 'pek«yate tadà tasyà ## kartu÷ ## apek«yamÃïe ## upalabhamÃnasya yajj¤Ãnaæ tad upalabdhir ucyate | upalabhamÃnaÓ ca buddhÅndriyadehakalÃpa eva ca pÆrvak«aïasaÇg­hÅta[636]upalabdhijanaka ucyate | tathà hi -- upalabdher janaka ÃÓrayo và karttà parair ucyate | na {p. 170.1} cendriyÃder anyasya janakatvaæ [S. 162a.] sambhavati yato 'nvayavyatirekanibandhana÷ kÃryakÃraïabhÃvavyavahÃra÷, tau cÃnvayavyatirekau nendriyÃder anyasya sambhavata÷ satsv indriyÃdi«u niyamenopalabdher bhÃvÃt | yadi hÅndriyÃdi«u satsv api kadÃcid upalabdhir nopajÃyate tadà satsv apy anye«u sakale«u hetu«u kÃryÃnutpatti÷ kÃraïÃntaravaikalyaæ sÆcayatÅti tadvyatiriktakÃraïÃntaraæ parikalpyeta | na caitad asti, tat katham Ãtmanas tadutpattau nimittabhÃvo[637]'bhyupagamyeta? atiprasaÇgÃt | yad Ãha - #< *<3>*yasmin sati bhavaty eva yat tato 'nyasya kalpane |># ## [PV I 26] iti | ÃÓrayatvam api janakasyaiveti tad apy Ãtmano na sambhavati | sthÃpakatvÃd ÃÓraya iti cet; na, k«Ãïikatve sthiter abhÃvÃd upalabdher ak«aïikatve 'pi svayam evÃvinÃÓÃd avasthÃnÃt | tathà hi -- upalabdher avinÃÓa eva sthitir ucyate na pÃtÃbhÃva÷ [T. 327b.] tasyà gurutvÃbhÃvÃt ## [VSÆ V.1.7.] iti capare«Ãæk­tÃnta÷ | samavÃyÃd[639]ÃÓraya iti cet; nanu so 'pi ÃdhÃryÃdhÃrabhÆtÃnÃm eve«yate | na cÃpatanadharmikÃyà upalabdher ÃdhÃreïa kiæcit, [S. 162b.] samavÃyÃc cÃÓrayatve 'nyasyÃpi tadbhÃvaprasaÇga÷, tasya sarvÃtmasu samÃnatvÃt, ekatvenÃsyopagamÃt | kramayaugapadyÃbhyÃm arthakriyÃvirodhÃc ca nÃsyÃtmana÷ sattvam, tato 'sya kuto janakatvam? ÃÓrayatvaæ vÃ? ity alaæ k«uïïak«odÅkaraïeneti | evam upalabdhim ÃdarÓyÃnupalabdhim ÃdarÓayann Ãha -- tasmÃd upalabdhij¤ÃnÃd anyà vastvantaravi«ayà upalabdhi÷ j¤ÃnÃtmikà anupalabdhi÷ | kathaæ punar upalabdhir evÃnupalabhdir ucyate? ity Ãha -- vivak«itetyÃdi | yathà bhak«yÃbhak«yaprakaraïe vivak«itÃd bhak«yÃd anyatvÃd `abhak«yo grÃmyakukkuÂa÷' -- bhak«yo 'pi san tadanyasya -- ucyate | yathà ca sparÓanÅyÃsparÓanÅyÃdhikÃre vivak«itÃt sparÓanÅyÃd anyatvÃd `asparÓanÅyaÓ cÃï¬ÃlÃdi÷' -- tadanyasya sparÓanÅyo 'pi san -- ucyate | {p. 171.1} tadvad upalabdhir evÃnupalabdhir mmantavyà | na¤a÷ prati«edhavi«ayatvÃt kathaæ bhÃvavi«ayatÃ? iti cet, Ãha -- ## | paryudÃsena prati«edhyasyÃrthasya varjanena yà viÓi«Âe 'rthe v­ttis tayÃ, na¤a÷ Ãg­hÅtaprati«edhasya[640]bhÃvavi«ayatà | yatra vidhe÷ [S. 163a.] prÃdhÃnyaæ prati«edho 'rthag­hÅta÷ vidhibhÃk svapadena nocyate ekavÃkyatà ca tatra paryudÃsav­ttità | vidheÓ ca prÃdhÃnyaæ `vivak«itopalabdher anyopalabdhir bhavati' ity evaæ vÃkyenÃnyopalabdher vidhÃnÃt [T. 328a.] anyopalabdhisÃmarthyÃd eva vivak«itopalabdhe÷ prati«edha÷ pratÅyate | vivak«itopalabdher anivarttane tadapek«ayà 'nyasyà vidhÃnÃyogÃt svapadena na¤Ã vidhibhÃÇ nocyate | kiæ tarhi? | anyaÓabdena paryudÃsÃÓrayeïà 'nyaÓabdasyaiva vÃkye prayogÃt anyà upalabdhir anupalabdhir iti | na¤aÓ ca subantena sÃmarthyaæ na tiÇantena ity ekavÃkyatvaæ `na upalabdhir anupalabdhi÷' iti | prasajyaprati«edha÷ punar etadviparÅto mantavya÷ | tatra hi prati«edhasya prÃdhÃnyaæ vidhir arthÃd gamyate vÃkyabheda÷ svapadena na¤Ã prati«edhabhÃk sambadhyate | tad evaæ j¤Ãt­dharmalak«aïÃm anupalabdhiæ vyÃkhyÃya j¤eyadharmalak«aïÃæ pratipÃdayann Ãha -- ##tyÃdi | yadà karmasthakriyÃpek«ayopalabhyamÃnasya vastuno dharma upalabdhir vivak«yate tadà vi«ayasvabhÃva upalabdhir mantavyà | kÅd­Óo [S. 163b.] vi«ayasvabhÃva÷? ity Ãha -- ##tyÃdi | prati«edhyasya ghaÂÃder yadÃtmavi«ayaæ vij¤Ãnaæ tajjanane yà yogyatà tallak«aïo vi«ayasvabhÃva upalabdhiÓabdenocyate | yadi vi«ayasvabhÃva upalabdhi÷ kathaæ yogyatÃlak«aïa÷? | tathà hi yogyatà dharma÷, dharmadharmiïoÓ ca bheda eva ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yogyatà hi paramÃrthato [T. 328b.] bhÃvarÆpaiva na vastusvarÆpÃd bhidyate, anyathà bhÃvo yogya eva na syÃt | yogyatà 'syeti ca sambandho bhÃvato na syÃt | sambandhakalpanÃyÃm anavasthety uktaprÃyam | tad evam upalabdher vi«ayadharmatÃæ pratipÃdyÃnupalabdher api pratipÃdayann Ãha ## ityÃdi | ## prati«edhyÃd ghaÂÃde÷ {p. 172.1} svavi«ayaj¤ÃnajananayogyÃd[641]yo 'nya upalambhajananayogya eva na tadviparÅta÷ svabhÃvo ghaÂaviviktapradeÓarÆpa÷ sa eva cÃtrÃnupalabdhiÓabdenocyate | prÃktanam eva nyÃyam atrÃdiÓann[642]Ãha ## ## | vivak«itopalabdher anyatvÃd abhak«yÃsparÓanÅyavat paryudÃsav­ttyeti | kathaæ punar ayaæ na¤ anyÃrthav­tti÷ sÃmÃnyaÓabda÷ san ghaÂaviviktapradeÓasya [S. 164a.] tajj¤Ãnasyaiva *<3>*và ghaÂaviviktasyÃnupalabdhitvaæ[643]paryudÃsav­ttyà prakalpayati, na punar aviÓe«eïa sarve«Ãm evÃnyaÓabdavÃcyÃnÃm? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | ## deÓe kÃla 'vasthÃyÃæ và 'vyavadhÃnÃdilak«aïÃyÃm, ## pradeÓarÆpÃdau ##avaÓyaætayà ## padÃrthasya ghaÂrarÆpÃder upalabdhir bhavati ## ghaÂarÆpÃdi÷ padÃrtha÷ ## tena pradeÓarÆpÃdinà saæs­«Âa÷ | katham ekasminn upalabhyamÃne parasyÃpi niyamopalabdhi÷? iti cet, yogyatÃyà aviÓe«Ãt | [T. 329a.] pradeÓaghaÂayor hi svavi«ayavij¤Ãnajanane yogyatà tulyà | yadà hi pradeÓarÆpaæ vyavadhÃnaviprakar«Ãdirahitaæ vij¤Ãne svÃkÃraæ samarppayati tadà ghaÂarÆpam api tatra[644]tathÃvidhaæ svÃkÃraæ samarppayaty eva | yadi nÃma yogyatà tasya tena tulyà svasvabhÃvavyavasthites tu kathaæ tatsaæs­«ÂatÃ? ity ata Ãha -- ## ##ti | ekatra hi j¤Ãne dvÃv api tau svÃkÃradvÃreïa saæs­«Âau na sÃk«Ãt, tadvij¤Ãnaæ padÃrthadvayÃkÃram ÃjÃyamÃnaæ tayor Ãtmani saæsarggaæ darÓayati | kim iti punas tat j¤Ãnaæ padÃrthadvayÃkÃram avaÓyaæ [S. 164b.] bhavati yatas tayor j¤ÃnadvÃraka÷ saæsargga÷? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yÃv etau tulyayogyatÃrÆpau tau yadi santau bhavatas tadà naivaikÃkÃraniyatà pratipattir bhavati | kasmÃt? asambhavÃt | na hy e«a sambhavo 'sti -- yat tulyayogyatÃrÆpayor eka eva pratibhÃseta nÃpara iti | tathà hi -- aviÓi«ÂatvÃd yogyatÃyÃ÷ kas tatra svÃkÃraæ na samarppayet? | anubhavasiddhiæ ca yugapad anekapratibhÃsanam | na cÃnubhavaviruddham Ãcak«aïà vidu«Ãm avadheyavacaso bhavanti | laghuv­ttitvÃd yaugapadyÃbhimÃna iti cet; na, {p. 173.1} bÃdhakapratyayaviraheïa bhrÃntikalpanÃnupapatte÷ [T. 329b.] sarvatra tathÃbhÃvaprasaÇgÃt | karaïadharma evÃyaæ yad ekasminn eva karmaïi kriyÃæ ni«pÃdayati nÃnekatra, karaïaæ cendriyaæ tato nÃnekapratipattihetur iti cet, kathaæ pradÅpÃdir anekatra bahÆnÃæ pratipattijanaka÷? | kart­bhedÃd ado«a iti cet; karttrekatvÃt tarhi kriyaikatra karmÃïÅti kathaæ `karaïadharma÷' ityÃdi vaco na plavate? | na ca pratik«aïaviÓarÃru«u bhÃve«u paramÃrthata÷ kart­karaïÃdibhÃvo [S. 165a.] yukta÷ kriyà và kÃcit | na ca sarrvakÃrakÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyini kÃrye kasyacid atiÓayo 'sti yenÃyaæ karttà kÃ(ka)raïaæ cedam ityÃdi parikalpyeta | tasmÃd aviÓi«Âayogyatayo÷ kuta ekarÆpaniyatÃyÃ÷ pratipatte÷ sambhava÷? iti siddha ekaj¤Ãnasaæsargga÷ | tulyayogyatÃrÆpatvasya caitad[645]eva liÇgam | na hy asati tulyayogyatÃrÆpatve yugapad ekendriyajanitaj¤ÃnapratibhÃsità rÆparasavat sambhavatÅti | tatra ye«ÃæsaugatÃnÃm idaæ darÓanaæ `ekÃyatanasaÇg­hÅte 'nekatrÃpy ekam evendriyaj¤Ãnam ÃjÃyate' iti te«Ãæ mukhya evaikaj¤Ãnasaæsargga÷ | ye tu `tatrÃpi pratyarthaæ bhinnÃny evaikendriyanimittÃny ekakÃlÃni tadvi«ayÃïÃæ yugapat sannihitÃnÃæ svaj¤Ãne«u sÃmarthyÃviÓe«Ãt, ata[646]evaikatayà loke 'dhyavasÅyamÃnÃni j¤ÃnÃny upajÃyante` iti varïayanti [T. 330a.] te«Ãm ekendriyajatvenaikÃyatanavi«ayatvena caikakÃle«v *<3>*ekatvavyapadeÓo loke[647]tathÃdhyavasÃyÃd aupacÃrika÷ | yadi nÃmaikaj¤ÃnasaæsarggÃt tatsaæs­«ÂasyÃpi [S. 165b.] sÃmÃnyena sarvam anyam ayaæ na¤ kin na pratipÃdayati? iti ata Ãha -- ## ityÃdi | yasmÃd aviÓi«ÂatvÃd yogyatÃyà yathoktena prakÃreïaikatra j¤Ãne dvayor api saæsargga÷ tasmÃd aviÓi«Âaæ yogyatÃrÆpaæ yayo÷ tata evaikaj¤Ãnasaæsarggiïau tau tasmÃt tayor evaærÆpayo÷ ## na sarvÃnyapadÃrthÃpek«am ## anupalabdhyadhikÃre ## | loke tu yady aviÓe«apadÃrthÃntarÃpek«am anyatvaæ na¤Ã kvacid ucyate vyÃptinyÃyasamÃÓrayÃt, tathÃpi tad iha na g­hyate, {p. 174.1} ## ekaj¤Ãnasaæsarggalak«aïà prattyÃsattir ÃÓrÅyate nà 'nyà pramÃïacintÃdhikÃrÃt anyathà 'nupalabdhir anaikÃntikyeva syÃt | tasmÃt tattvacintakais tathÃvidham anyatvam ÃÓrayaïÅyam yad anupalabdher avyabhicÃranibandhanam | tac ca yathoktam evety abhiprÃya÷ | tad evam ekaj¤ÃnasaæsarggÃpek«ayà 'nyatvaæ pratipÃdyÃnupalabdhiæ darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | sa eva yadà kevala÷ pradeÓo yathoktaghaÂÃpek«ayà tasmÃd anya ucyate [S. 166a.] tadà ghaÂaviviktapradeÓaj¤Ãnaæ [T. 330b.] và 'nupalabdhi÷, na tu yatheÓvaraseno manyate upalabdhyabhÃvamÃtram anupalabdhir iti, vak«yamÃïado«Ãt; ghaÂaviviktapradeÓasvabhÃvo vÃ; na tu tadviviktaj¤Ãnam eva yathÃhakumÃrila÷## [ÁlV abhÃvapariccheda 11d.] iti | yathà hy anyavastuvi«ayaæ j¤Ãnam anubhÆyamÃnaæ pratiyogismaraïÃpek«aæ tadabhÃvavyavahÃranibandhanaæ tathà tadvivikta÷ pradeÓo 'pi | tathà hi -- kasyacit pratipattu÷ `yata÷ kevalapradeÓÃkÃram eva j¤Ãnaæ mayà saævedyate na tu ghaÂÃkÃram api tasmÃd atra ghaÂo nÃsti` iti evaæ nÃstitÃj¤Ãnam utpadyate; kasyacit tu `yata÷ kevala÷ pradeÓo 'yaæ d­Óyate na tu ghaÂasahita÷ tasmÃn nÃsty atra ghaÂa÷` ity evam | tasmÃd ubhayor nÃstitÃj¤Ãnajanmani tulyaæ sÃmarthyam iti dvayor api anupalabdhivyavasthà yukteti | tatra yadà tajj¤Ãnaæ tadà j¤Ãt­dharmalak«aïà 'nupalabdhi÷ kart­sthakriyà 'pek«ayà yadà tatsvabhÃvas tadà j¤eyadharmalak«aïà karmasthakriyÃpek«ayeti | evam anupalabdhiæ [S. 166b.] paryudÃsav­ttyà vyavasthÃpya sÃdhyam asyà darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | sarvÃnyopalabdhilak«aïaprÃptavivikte 'pi [T. 331a.] pradeÓÃdau d­ÓyamÃne yatra ghaÂÃdau pratiyoginy arthitvÃdibhi÷ sm­tir asya bhavati tasyÃbhÃvaæ sÃdhayati, abhÃvavyavahÃraæ và | kÃraïavyÃpakÃnupalabdhÅ abhÃvam abhÃvavyavahÃraæ ca sÃdhayata÷ | svabhÃvÃnupalabdhis tu abhÃvavyavahÃram eva | abhÃvavyavahÃraÓ ca j¤ÃnabhidhÃnaprav­ttilak«aïa÷ | tatra `nÃsty atra ghaÂa÷` ity evam ÃkÃraæ j¤Ãnam, evaævidhavastvabhidhÃyakaæ cÃbhidhÃnaæ ni÷ÓaÇkasya ca tatra pradeÓe gamanÃgamanalak«aïà prav­ttir iti | {p. 175.1} atreÓvarasenakumÃrilayor vacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkya siddhÃntavyavasthÃm eva kurvatà tanmate niraste 'pyÃhatya tanmatanirÃsÃrtham Ãha -- ## ityÃdi |ÅÓvaraseno hi manyate -- kÃrya-svabhÃvahetubhyÃæ bhÃvarÆpÃbhyÃæ anupalabdhe÷ p­thakkaraïÃd avaÓyam abhÃvarÆpatvam asyÃ÷, anyathà p­thakkaraïam anarthakam eva syÃt | tvayà [S. 167a.] cÃnyasya prati«edhyaviviktasya pradeÓÃdes tajj¤Ãnasya và bhÃvarÆpÃnupalabdhir ÃkhyÃyate tannÆnam anyabhÃvas tadabhÃvo yenaivam abhidhÅyate | na caitad yujyate, bhÃvÃbhÃvayor virodhÃd ekÃtmatÃnupapatter iti | kumÃrilo 'py evaæ manyate -- yeyaæ j¤Ãt­-j¤eyadharmalak«aïà dvidhà 'nupalabdhir abhÃvarÆpà tvayocyate tasyà bhavatu nÃstitÃj¤Ãnaæ prati sÃdhanabhÃva÷ | kintu sa evÃnyasya prati«edhyaviviktasya vastuna÷ [T. 331b.] prati«edhyaj¤ÃnÃd anyasya và tajj¤Ãnasya yo bhÃvo bhÃvÃæÓa÷ sa katham abhÃva÷? prati«edhyasya tajj¤Ãnasya và katham abhÃvÃæÓa÷? | naiva yujyate, dharmarÆpatayà bhÃvÃbhÃvÃæÓayor bhedÃt | saty api dharmirÆpeïÃbhede tayoÓ codbhavÃbhibhavÃbhyÃæ grahaïÃgrahaïavyavastheti | yad Ãha -- ## #< udbhavÃbhibhavÃtmatvÃd grahaïaæcÃvati«Âhate[648]||># [ÁlV abhÃva 20.] iti | uktottaratÃm asya darÓayann Ãha -- ## ## ## codye yathà ## | `prati«edhyaæ tajj¤Ãnaæ và apek«ya tadvivikto 'rthas tajj¤Ãnaæ [S. 167b.] và 'bhÃvo 'nupalabdhiÓ cocyate` itiÅÓvarasenasya prativacanam | na hi prasajyaprati«edha evaiko na¤artha÷ kin tu paryudÃso 'pi | tato 'nyabhÃvasyÃbhÃvarÆpatà na virudhyate, prasajyaprati«edharÆpatà 'py anyabhÃvasya yathà tathottaratra vak«yate | svabhÃvahetos tv anupalabdhe÷ p­thakkaraïaæ pratipattrabhiprÃyavaÓÃt | pratipattà hi svabhÃvahetau vastupratipattyadhyavasÃyÅ | anupalabdhau tv abhÃvapratipatty adhyavasÃyÅ | paramÃrthatas tu prati«edhyÃbhÃvavyavahÃrayogyatà {p. 176.1} vastubhÆtaiva pradeÓasya sÃdhyata iti na svabhÃvaheto÷ svabhÃvÃnupalabdhir bhidyata[649]iti | yat tu `anapek«itÃrthÃntarasaæsarggaæ prati«edhamÃtram anupalabdhi÷` itÅÓvaraseno manyate tannirÃkurvann Ãha -- ## ityÃdi | kasmÃt? ity Ãha -- ## ityÃdi | [T. 332a.] na hy abhÃvasya sarvasÃmarthyavirahalak«aïasya sÃdhanatvaæ siddhihetutvaæ sidhyati, sarvasÃmarthyaviraharÆpasya tadayogÃt[650]| hetutve và kathaæ na sÃmarthyayogitÃ? bhÃvarÆpatà vÃ?, sÃmarthyalak«aïatvÃd vastuna÷ | abhÃvasya [S. 168a.] cÃnapek«itasahakÃriïo anÃdheyÃtiÓayatayà nÃstÅti j¤Ãnajanane nityaæ tajjananaprasaÇga÷ | tataÓ ca sÃdhakatvÃyogÃd abhÃvavyavahÃra eva na sidhyet | athavà tasya prasajyaprati«edhÃtmana upalabdhyabhÃvasya sÃdhanam eva ki¤cin na sidhyatÅti | sa hy abhÃvatvÃd apareïopalabdhyabhÃvena sÃdhya÷ syÃt, so 'py apareïety anavasthÃnam | na cendriyavad aj¤Ãtasya prati«edhaj¤ÃnahetutÃ, sadà sannihitatvenÃnapek«itasahakÃriïo nityaæ tadudayaprasaÇgÃt | idaæ cÃrthadvayaæ `katham abhÃva÷ kasyacit, pratipatti÷ pratipattihetur vÃ? | tasyÃpi kathaæ pratipatti÷` ity *<4>*atrÃntare svayam eva vipa¤cayi«yati[651]| kumÃrilasyÃpy uttaram Ãha -- ## anyasya pratiyoginà vastvantareïÃsaæs­«ÂarÆpasya | na hy asau vastvantarai÷ saæs­«ÂasvabhÃva ekarÆpa÷ | tathÃtve hy abhÃvÃæÓo 'pi na kvacit sidhyet | tasyaivaævidhasya ## bhÃvÃæÓasiddhir eva ## pratiyogino vastvantarasyÃbhÃvasiddhir abhÃvÃæÓasya tvadabhimatasya siddhir astu bhÃvÃæÓasyaivÃbhÃvÃæÓarÆpatopapatter iti manyate | tathà hi -- abhÃvÃæÓo 'pi pararÆpÃsaæs­«ÂatayaivÃbhÃva iti vyapadiÓyate, anyathà [S. 168b.] tadayogÃt | sà ca bhÃvÃæÓasyÃpi samÃneti sa evÃbhÃvo 'stu tannimittasya samÃnatvÃt kim anyenÃbhÃvÃæÓopagatena? | ata [T. 332b.] evÃsaæs­«ÂarÆpasyeti viÓe«aïam | yata {p. 177.1} evam ## tasmÃd ## anyasya vastuno bhÃvo 'pi tvadabhimato bhÃvÃæÓo 'pi na kevalam abhÃvÃæÓas tvanmatyà 'bhÃva iti vyapadiÓyate 'smÃbhi÷ | tato bhÃvÃæÓasyÃbhÃvarÆpatà saÇgataiveti na ki¤cid virudhyata iti | yad uktaæ `j¤Ãt­-j¤eyadharmalak«aïayà svabhÃvÃnupalabdhyà abhÃvavyavahÃra eva sÃdhyate nÃbhÃva÷`[652]iti tat paro vighaÂayituæ, yac coktaæ `na prati«edhamÃtram anupalabdhi÷, tasya sÃdhanÃsiddhe÷`[653]iti dvitÅye vyÃkhyÃne[654]prati«edhamÃtrasyÃnupalabdhi[r i]ty *<4>*etasya sÃdhanaæ[655]darÓayitum Ãha -- ## ityÃdi | evaæ manyate -- loko hi kevalapradeÓadarÓanÃt ghaÂÃbhÃvam eva prathamaæ pratipadyate kevalapradeÓaj¤ÃnasaævedanadvÃreïa ghaÂaj¤ÃnÃbhÃvapratipattyà và tato ghaÂÃbhÃvasya vyavahÃram | tena lokapratÅtyanusÃreïa prati«edhyÃd anyasya pradeÓasya prati«edhyaj¤ÃnÃd và tajj¤Ãnasya yo bhÃvas tallak«aïo 'bhÃva÷ svayaæ pramÃïenendriyapratyak«eïa svasaævedanapratyak«eïa ca siddho 'laæ [S. 169a.] ghaÂÃbhÃvaæ sÃk«Ãt pÃramparyeïa ca yathÃkramaæ sÃdhayitum, sa ca ghaÂÃbhÃvavyavahÃram ity evaæ vyavasthÃpayituæ yuktam | na caivam api vyavasthÃpane [asma]tpak«asya kÃcit k«ati÷ | tathà hi -- pÃramparyeïÃpi yad anupalabdhe÷ tvadabhyupagatÃyÃ÷ siddhaæ tat tat eva siddhaæ bhavatÅti [T. 333a.] prati«edhamÃtrasyÃnupalabdhitve tatsÃdhanapratipÃdane 'pi | ayam abhiprÃya÷ -- yathà bhavato j¤Ãt­-j¤eyadharmalak«aïà bhÃvarÆpà dvividhà 'nupalabdhis tathà mamÃpi j¤Ãt­-j¤eyadharmalak«aïopalabdhyabhÃvo 'py anupalabdhisaæj¤ito dvividho bhavi«yati | tatra j¤eyadharmalak«aïenÃnyabhÃvena pratyak«asiddhena prati«edhyÃbhÃvo j¤eyadharmalak«aïopalabdhyabhÃvarÆpa 'nupalabdhisaæj¤ita÷ setsyati | j¤Ãt­dharmalak«aïena cÃnyabhÃvena kevalapradeÓaj¤ÃnÃtmanà svasaævedanasiddhena j¤Ãt­dharma÷ prati«edhyaj¤ÃnÃbhÃvarÆpo 'nupalabdhisamÃkhyÃta÷ setsyati | tataÓ ca kuto 'navasthà yena sÃdhanÃsiddhi÷ syÃd iti | tatra[656]## iti prati«edhyÃt tajj¤ÃnÃc ca yo 'nyo bhÃva÷ prati«edhyavivikta÷ pradeÓa÷ tajj¤Ãnaæ ca tadÃtmako 'bhÃva÷ vivak«itÃd bhÃvÃt prati«edhyÃd bhÃvÃt tajj¤ÃnÃc cÃnyatvÃd {p. 178.1} anupalabdhitvena bhavato 'bhimata÷ svayaæ svarÆpeïa pramÃïenendriyapratyak«eïa svasaævedanapratyak«eïa ca siddha÷ saæs tasya [S. 169b.] prati«edhyasyÃbhÃvavyavahÃraæ j¤ÃnÃbhidhÃnaprav­ttilak«aïaæ sÃdhayet ## và tasyÃnyabhÃvalak«aïasyÃbhÃvasya yathoktasya siddhyà siddho và tadabhÃvas tasya prati«edhyasya tajj¤Ãnasya[657]và 'bhÃva iti evam apÅ«yamÃïe ## tvadabhimatÃnupalabdhito 'smadabhimatÃnupalabdhe÷ [T. 333b.] tato 'smad darÓanaæ kim iti pratik«ipyate? | nanv asty evaivam i«yamÃïe viÓe«o 'nyabhÃvalak«aïÃnupalabdhir itarayÃ[658]vyavahità tadabhÃvavyavahÃraæ sÃdhayed itarà tu sÃk«Ãd ity Ãha -- sa viÓe«o nÃsti yena viÓe«eïÃnupalabdhyà 'bhÃvarÆpayà vastusaæsparÓarahitayà 'smadabhimatayà 'bhÃvavyavahÃrasiddhe÷ virodha÷ syÃt | anyasya tu viÓe«asya sato 'py abÃdhakatvÃd asatsamatvam eva | yad apy uktaæ -- `tasya sÃdhanÃbhÃvad abhÃvavyavahÃrÃsiddhiprasaÇga÷`[659]iti, tad apy asat, yata÷ sa eva tvadabhimato 'nyabhÃva÷ prati«edhyaviviktabhÆtalÃtmakas tadvi«ayà copalabdhir anupalabdhitvene«Âà bhavatas tadabhÃvasyÃnupalabdhitvenÃsmanmatasya prati«edhyÃbhÃvasya tadupalabdhyabhÃvasya ca ## kasmÃt ## liÇgam ## | tathà hi sati lokapratÅtir anus­tà bhavati | ##kasmÃt puna÷ ## dvividhasya ## na tatsÃdhyà kÃcid anyà [S. 170a] vidyata ity asmanmatani«edhÃrthaæ lokÃtikrÃntam i«yata iti pÆrvapak«a÷ | atrÃha -- ## tadabhÃvasya p­thaksiddher abhÃvÃt kuto liÇgaliÇgità | tathà ## anyabhÃvatadabhÃvayor na liÇgaliÇgiteti | prathamaæ tÃvat kÃraïaæ [T. 334a.] viv­ïvann Ãha ##liÇgaæ prati«edhyÃbhÃvasya, `tadupalabdhir api tadabhÃvasya na sÃdhanam` iti paÓcÃd vak«yate | tadartham eva tÃvacchabda÷ | kasmÃd anyabhÃvo na sÃdhanam? ity Ãha -- ## yasya vastuna÷ siddhau pratÅtau ## aparasya {p. 179.1} vastuno ##r na pratÅti÷ tad vastu tasya vastuno liÇgaæ bhavatÅty ayaæ liÇgaliÇginor nyÃya÷ | tatrodÃharaïam -- ## | yathà -- yadà dhÆmapratÅtau nÃgni÷ pratÅyate tadà tayor lliÇgaliÇgibhÃvo bhavati, na tu dhÆmapratÅtikÃla eva pratÅyamÃne 'gnau | yadi nÃmaivaæ tata÷ kim? ity ata Ãha -- ##svabhÃva÷ ## tatpratÅtyaiva ## tasya [S. 170b.] prati«edhyasyÃbhÃva÷ ## pratÅyate anyabhÃvasyaiva tadabhÃvÃtmakatvÃt tatsiddher eva tatsiddhilak«aïatvÃt | naiyÃyikÃs tu manyante -- prati«edhyÃbhÃvo hi prasajyaprati«edhÃtmakas tuccharÆpas tasya kathaæ tadanyabhÃvarÆpatÃ?, bhÃvÃbhÃvayor virodhÃt | tata÷ kathaæ tadanyabhÃvasiddhyaiva tadabhÃvasiddhi÷ syÃt? ity ata Ãha -- ## tadanyabhÃvasya pradeÓalak«aïasya tasmÃd anyena prati«edhyena ghaÂÃdinà ## rahitÃtmana÷ kevalasya prati«edhyena ÓÆnyÃtmana÷ | anena kevalapradeÓasyÃpi prasajyaprati«edhÃtmakatÃm Ãha | kathaæ bhÃvasya tuccharÆpatà svabhÃva÷, virodhÃt?, iti cet; na, pararÆpeïa tasyÃpi tuccharÆpatvÃt | [T. 334b.] yathà hy anapek«itabhÃvÃntarasaæsarga÷ prasajyaprati«edha÷ ÓÆnyavikalpapratibhÃsÅ prati«edhyena tuccharÆpa÷ tadrÆpavirahÃt, tathà tadanyabhÃvo 'pi prati«edhyÃsaæs­«ÂarÆpa÷ | tata÷ katham asya prati«edhyena tuccharÆpatà [S. 171a.] virudhyeta? | svarÆpeïa *<2>*hy ayam atuccharÆpa÷[660]syÃn na pararÆpeïa, anyathà katham asyÃnyabhÃvatvaæ parasya và tatrÃbhÃva÷ syÃt? | yo hi yadabhÃvarÆpo na bhavati sa evÃsau bhavati, tatsvarÆpavat | tata÷ sarvasya jagata÷ parasparÃtmatÃprasaÇga÷ | tasmÃt sarvabhÃvÃ÷ pararÆpeïa ni÷svabhÃva÷ svarÆpeïa rÆpavattve 'pÅty anavadyam | kas tarhi prasajyaprati«edhÃt paryudÃsasya bheda÷? | na kaÓcit, kevalam anapek«itarÆpÃntaram abhÃvamÃtraæ prasajyaprati«edha iti loke kathyate | rÆpÃntaraæ tu pararÆpaÓÆnyaæ paryudÃsa iti | na tu rÆpÃntaraæ pararÆpatucchÃtmakaæ na bhavati | anubhÆyata eva ca rÆpÃntaraæ {p. 180.1} tadrÆpaÓÆnyatayÃ, kathaæ tasya prasajyaprati«edhÃtmatà na syÃt pararÆpeïa? | sÃmarthyÃt tatas[661]tatpratÅtir[662]iti cet; na akÃraïapratÅtau[663]sÃmarthyÃsambhavÃt[664]| tÃdÃtmyÃbhÃve hi prasajyaprati«edhasya paryudastÃt [S. 171b.] pratÅtau tatkÃraïatve sati syÃt pratipatti÷ nÃnyathà | tasya tadanyÃsaæs­«ÂarÆpasya yat tattvaæ tasya prati«edhyatuccharÆpatÃyà vyavasthÃpakaæ pramÃïaæ pratyak«arÆpam tat eva -- na taduttarakÃlabhÃvino [T. 335a.] `nÃstÅha ghaÂa÷` iti vikalpÃt, tasya g­hÅtagrÃhitayà sm­titvenÃpramÃïatvÃt -- anyasya ghaÂÃdes tatrÃsato vyavacchedasyÃbhÃvasya siddhes tadabhÃvÃtmakasyaiva pradeÓasya tena grahaïÃt | dvividho hy ayaæ pradeÓo ghaÂÃsaæs­«ÂarÆpas tadvyÃv­ttarÆpatayà tato 'nyo ghaÂavÃn api, kevalaÓ ca ghaÂaæ prati apratipannÃdhÃrabhÃva÷[665]| *<4>*tasya tadvivekena[666]pratyak«eïa grahaïe ghaÂÃd anyatvaæ ghaÂavirahaÓ ca g­hÅta eva bhavatÅti na vastvasaækarasiddhyarthaæ, `ihedaæ nÃsti` ity evam arthaæ ca pramÃïÃntaram anve«aïÅyam | vistaraÓ caitad uttaratra vak«yata iti ÃstÃæ tÃvat | yataÓ cÃnyabhÃvasiddhyaiva tadabhÃva uktena nyÃyena siddhyati tato nÃnyabhÃva÷ prati«edhyÃbhÃvasya liÇgam | dvitÅyaæ kÃraïaæ vyÃcak«Ãïa Ãha -- ## iti | anyabhÃvatadabhÃvayor na [S. 172a.] kaÓcit sambandho 'sti tata÷ kuto liÇgaliÇgibhÃva÷ iti | etac ca kadocyate? | yadà tadabhÃvarÆpatà *<5>*'nyabhÃvasya parÃnabhyupagatÃ[667]'pek«yate | tadanyabhÃvÃt[668]p­thag eva tadabhÃvas tuccharÆpa i«yate parai÷ | anyathoktena nyÃyenÃnyabhÃvasyaiva tadabhÃvarÆpatve tÃdÃtmyÃt kathaæ sambandhÃbhÃva÷? | pratyak«asiddhatà ca[669]tadaiva[670], na pak«Ãntareïa[671]abhihità | ## ityÃdyasyaiva vivaraïaæ vyatirekamukhena ## iti[672][T. 335b.] paradarÓanenoktaæ | pare«Ãæ hinaiyÃyikÃdÅnÃævyatiriktÃv eva k­takÃnityatvÃkhyau dharmÃv ekasminn eva dharmiïi samavetÃv iti k­takasyÃnityatvenaikasminn arthe dharmiïi samavÃya÷ sambandha÷ dhÆmasya veti {p. 181.1} sambandha evodÃharaïÃntaram | atraikarthasamavÃya iti saæyoga÷ sa eva samavÃyaÓabdenokta÷ | saæyogasamavÃyayo÷ kalpitatvÃd bhedena vyapadeÓe 'nÃdarÃt | pare«Ãæ tv agnidhÆmau svÃvayave«v eva samavetÃv iti na tayor ekÃrthasamavÃya ÃdhÃrÃdheyabhÃvo veti dhÆmasyÃgner upari darÓanÃl laukika÷ sambandha ukta÷ | ## iti pÃramÃrthika÷ sambandho 'bhihita÷, paramÃrthato 'gner janakatvÃt itarasya ca janyatvÃd iti | nanu ceÓvarasenena saha vicÃra÷ prakrÃnta÷ tat kim itinaiyÃyikÃbhimatasyÃpi sambandhasyÃnyabhÃvatadabhÃvayor abhÃva ucyate | satyam, [S. 172b.] prasaÇgena tu tanmatasyÃpi ni«edhÃrtham uktam | pÆrvaæ hy anyabhÃvagrÃhipratyak«asiddhatvÃt prati«edhyÃbhÃvasya na tadarthaæ pratyak«Ãntaraæ `nÃstÅha ghaÂa÷` ity evamÃkÃraæ kalpanÅyam iti prasaÇgata÷ kathitam | adhunà tu prasaÇgÃd idam ucyate -- yadÃnyabhÃvagrÃhipratyak«asiddho 'yaæ tadabhÃvo na bhavati tadà pratyak«Ãntaraæ `nÃsti iha ghaÂa÷` ity evam Ãkaraæ viÓe«aïaviÓe«yabhÃvalak«aïÃt *<11>*sannikar«Ãd i«Âaæ bhavatÃ[673]| na cÃsati sambandhe 'nyabhÃvatadabhÃvayor viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo yukta÷, atiprasaÇgÃt | tata÷ [T. 336a.] kutas tallak«aïÃt sannikar«Ãt tadabhÃve[674]pratyak«aæ bhaved iti | evaæ sambandhasvarÆpam ÃkhyÃya tasyehÃsambhavam Ãha -- ##, yathà k­takatvÃnityatvayor agnidhÆmayor vaikÃrthasamavÃyÃdilak«aïa÷ sambandho naivaæ kaÓcid bhÃvÃbhÃvayo÷ sambandho yena ## tadabhÃvasyÃnyabhÃva÷ sÃdhanaæ syÃt | yÃv ekatrÃrthe dharmirÆpe pravarttete tayor ekÃrthasamavÃyo bhavati | anyabhÃvaÓ ca pradeÓÃkhya÷ svÃvayave«u ye«u varttate na tatra ghaÂÃbhÃva÷ | evaæ hi pradeÓÃvayave«u ghaÂo nÃstÅti syÃt na pradeÓe | na cÃsya pradeÓavayavair Ãrambha÷ | te hi dravyÃtmÃno dravyÃntaram evÃrambhante | na ca ghaÂÃbhÃvo dravyam | navaiva hi dravyÃïÅ«yante | na ca kriyÃvadÃdikaæ dravyalak«aïaæ [S. 173a.] tatrÃsti | na ca guïarÆpatayà tatra varttate | caturviÓatir eva hi {p. 182.1} guïà i«yante | na cÃyaæ te«Ãm anyatama÷ | nÃpi karmarÆpatayapa¤casu karmasvanantarbhÃvÃt[675]tallak«aïavirahÃc ca | ## [VaiSÆ I.1.15.] ity Ãdikaæ hi tallak«aïam | na caitad abhÃve sambhavatÅti | nÃpi sÃmÃnyÃdirÆpatayÃ, tadrÆpavirahÃd eva | nÃpy anyabhÃvatadabhÃvayo÷ saæyogo 'gnidhÆmayor iva, dravyayor eva tadabhyupagamÃt | na ca tadabhÃvo dravyam ity uktam | nÃpy ÃdhÃra(rÃ)dheyabhÃvo, yata÷ so 'pi saæyoganimitta ucyate `iha kuï¬e badarÃïi` iti | samavÃyanimitto vÃ, `iha tantu«u [T. 336b.] paÂa÷` iti | na cÃbhÃvasyÃdravyÃtmana÷ saæyoga÷ samasti[676]| nÃpi samavÃya÷, pa¤cÃnÃm eva hi dravyÃdÅnÃæ padÃrthÃnÃæ samavÃyitvam i«yate; na cÃbhÃva÷ pa¤casv antarbhavatÅti | na ca tadÃtmÃnupakÃre saty ÃdhÃravyapadeÓa÷ sambhavati | upakÃre và janyajanakabhÃva÷ | na ca tadabhÃvo janya÷; kÃryatÃprasaÇgÃt | kÃryatà cÃsyÃsambhavinÅ[677], [S. 173b.] yata÷ svakÃraïasamavÃya÷, sattÃsamavÃyo và kÃryatocyate bhavadbhi÷ | anyabhÃvas tu pradeÓÃkhyo 'sya na kÃraïam, trayÃïÃm eva hi dravyaguïakarmaïÃæ dravyaæ kÃraïam i«Âam | na cÃbhÃvo dravyÃdilak«aïa÷ iti | sattÃsamavÃye 'pi satpratyayavi«ayatà tadabhÃvasya syÃt, nÃbhÃvapratyayavi«ayatà | pradeÓÃbhÃve 'pi ca ghaÂÃbhÃvasambhavÃt kutas tatkÃryatà | na cÃsya prativi«ayaæ bheda÷, ekÃkÃraj¤Ãnavi«ayatvÃt | sambandhibhedÃd bhede và sÃmÃnyÃdi«v api tatprasaÇga÷ | samavÃyopy asyÃnantaram eva nirasta iti kuta÷ svakÃraïasattÃsamavÃyarÆpà kÃryatà tadabhÃvasya syÃt? | etena janyajanakabhÃva÷ pratyukta÷ | tata÷ sarvathà sambandhÃbhÃvÃn nÃnyabhÃva÷ tadabhÃvasya sÃdhanam iti | para÷ sambandhÃntaraæ darÓayann Ãha -- ##ty Ãdi | yathà hi artho vi«aya÷ Óabdo vi«ayÅti tayor vi«ayavi«ayibhÃva÷ sambandha÷, [S. 174a.] evam anyabhÃvatadabhÃvayor vi«ayavi«ayibhÃva÷ sambandho bhavi«yati [T. 337a.] pradeÓÃkhyenÃnyabhÃvena ghaÂÃbhÃvasya pratyÃyanÃd iti pÆrvapak«ÃÓaÇkà | ÓabdÃrthayo÷ sambandha÷ {p. 183.1} syÃd ity abhisambandha÷ | kiæ rÆpa÷? | ## | kathaæ punar arthakÃryatà Óabdasya? | tatpratipÃdanÃbhiprÃye sati arthapratipÃdanavivak«ÃyÃæ satyÃæ tatprayogÃc chabdoccÃraïÃt | tenÃrthena vivak«Ãviparivarttinà Óabdasya kÃryakÃraïalak«aïa÷ sambandha÷ syÃt | yady api ca ÓabdÃrthayo÷ buddhiparikalpitasÃmÃnyarÆpatà tathÃpy arthapratibhÃsinyà vivak«ayà ÓabdasÃmÃnyotprek«Ãnibandhanasya Óabdasvalak«aïasyotthÃpanÃt tanmukhena kÃryakÃraïabhÃva ucyate | ## iti paraprasiddhyocyate | paro hy avinÃbhÃvalak«aïa÷ ÓabdÃrthayo÷ sambandha iti vyavaharati | tata÷ sambandhanibandhana÷ pratipÃdyapratipÃdakarÆpo[678]vi«ayavi«ayibhÃvo yukta÷ | tadabhÃvÃnyabhÃvayor apy evaæ bhavi«yatÅti cet, Ãha -- ## anantaroktaprakÃra÷ ## tadabhÃvÃnyabhÃvayo÷ ## | na hi ghaÂÃbhÃvapratipÃdanÃbhiprÃye [S. 174b.] sati anyabhÃvasya pradeÓalak«aïasya prayogo[679]ni«pattir bhavati, ghaÂÃbhÃvapratipÃdanÃbhiprÃyÃt prÃg api pradeÓasya svahetubhya eva ni«patte÷ | saty api tadabhiprÃye 'nyabhÃvasyÃbhÃvÃc ca | tataÓ ca kathaæ tayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷? taddvÃrako 'vinÃbhÃvo và syÃt? yato [T. 337b.] vi«ayavi«ayibhÃva÷ kalpyeta | syÃn matam -- yathà ÓabdÃrthayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvanimitto vi«ayavi«ayibhÃva÷ tathà anyabhÃvatadabhÃvayor api ity etÃvanmÃtreïa ÓabdÃrthayor d­«ÂÃntatety ata Ãha -- ## ityÃdi | ÓabdÃrthayor hi kÃryakÃraïabhÃvanibandhana÷ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ anyathà 'rthÃntaratve tadayogÃt tathehÃpi yadi tadabhÃvÃnyabhÃvayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ sidhyet tadà tanmukhena sÃdhyasÃdhanabhÃvadvÃreïa vi«ayavi«ayibhÃva÷ syÃt | yÃvatà sa eva sÃdhyasÃdhanabhÃvo 'sati sambandhe *<3>*kÃryakÃraïabhÃvÃdike na sidhyati[680], sarvasya sÃdhyasÃdhanÃprasakte÷ | katham indriyaæ svavi«ayasiddhinibandhanam iti cet; parasparopasarppaïÃdyÃÓrayÃt pratyayaviÓe«Ãd indriyavi«ayayor ekavij¤ÃnotpÃdanayor {p. 184.1} udayÃt tathà vyapadeÓa÷, naivam iha, anyabhÃvatadabhÃvayos tadayogÃt | liÇgaliÇgibhÃvalak«aïasya [S. 175a.] ca sÃdhyasÃdhanabhÃvasya prak­tatvÃt, tasya ca sambandham antareïÃyogÃt | naiva sambandhÃntaranibandhano 'nyabhÃvatadabhÃvayo÷ sÃdhyasÃdhanabhÃvo 'pi tu vi«ayavi«ayibhÃvanimitta eveti cet; Ãha -- ## yadi [T. 338a.] sambandhÃntaraæ ne«yate kin tu vi«ayavi«ayibhÃvÃt sÃdhyasÃdhanabhÃva÷ tasmÃc ca vi«ayavi«ayibhÃva÷, tata itaretarÃÓrayam idaæ syÃt | tathà caikÃsiddhau dvayor apy asiddhir bhaved iti | ki¤cÃnyabhÃvÃc ca liÇgabhÆtÃd abhÃvasya liÇgina÷ siddhÃv anumitÃv *<4>*i«yamÃïÃyÃæ asamudÃyaÓ[681]ca sÃdhya÷ syÃt, anyabhÃvena tadabhÃvasya kevalasyaiva sÃdhanÃt na kevalasambandhÃbhÃvÃt sÃdhyasÃdhanabhÃvÃyoga÷ | samudÃyaÓ ca viÓe«aïaviÓe«yabhÃvÃpanno dharmadharmilak«aïa÷ sÃdhyo ya i«Âas tadabhÃvado«aÓ ceti `ca` Óabda÷ | sarvatra samudÃyasya sÃdhyatà naive«Âeti cet, Ãha -- ## dharmamÃtrasyÃpi svatantrasya sÃdhyatopagame `ghaÂÃbhÃvas tadanyabhÃvÃt` ity evaærÆpe prayoge ghaÂasya sarvatra deÓe sarvadà cÃbhÃva÷ prasajyeta | dharmiïi hi kvaciddharmasya guïabhÆtasya sÃdhane tatraiva tatkÃla eva ca bhÃvo yukto nÃnyadeti sarvatra samudÃya eva sÃdhyo 'bhyupagantavya÷ na kevalo dharma iti | atrÃha para÷ -- nÃsamudÃyasya [S. 175b.] sÃdhyatà *<5>*anyabhÃvatadabhÃvayor asambandho[682]và | kuta÷? | ## ityÃdi | `iha pradeÓe ghaÂo nÃsti` ity evaæ ghaÂÃbhÃvena pradeÓÃdir dharmÅ viÓe«yate saghaÂÃt [T. 338.b.] pradeÓÃder bhedenÃvasthÃpyata iti tadviÓe«aïatvaæ prÃpta÷ sÃdhyate na tu ghaÂo nÃstÅty evaæ ## dharmiïa÷ kasyacidguïabhÃvamanÃpanna÷ | tato nÃsamudÃyasya sÃdhyateti kutas tadbhÃvÅ do«a÷? | ## naivÃsminpak«e ##nyabhÃvÃtmano ## pradeÓÃdidharmilak«aïasya ## | kuta? | ## ghaÂaviviktapradeÓÃdilak«aïasya ## {p. 185.1} dharmiïà ## tÃdÃtmyasadbhÃvÃd iti | tathà hi -- ÓabdÃdidharmiïà k­takatvÃdes tÃdÃtmyalak«aïa eva sambandha i«yate bhavatà | sa ihÃstÅty abhiprÃya÷ | tataÓ ca `sambandhÃbhÃvÃc ca` ity ayuktam iti manyate | siddhÃntavÃdÅ tu sÃdhyadharmalak«aïasya liÇgino ghaÂÃbhÃvÃkhyasyÃnyabhÃvena liÇgena sambandhÃbhÃva÷ prÃg ukto na dharmiïà tata÷ kvadam uttaraæ saæbadhyata iti manyamÃno dharmiïà 'py anyabhÃvÃkhyasya liÇgasya sambandhÃbhÃvaæ darÓayann Ãha -- ## liÇgaliÇginor asambandho na ceti sambadhyate | tathà nÃsamudÃyasÃdhanam iti | kin tu liÇgaliÇginor asambandha evÃsamudÃyasÃdhanam eva ca evam api bruvata÷ | kuta÷? | pradeÓÃder eva dharmitayà 'vasthÃpyamÃnasyÃnyabhÃvatvÃd anyabhÃvalak«aïaliÇgatvÃt | etad eva [S. 176b.] darÓayati -- yatraiva hi pradeÓÃdau dharmitayà tvayà kalpyamÃne yad [T. 339a.] ghaÂÃdikaæ nÃstÅty ucyate lokena sa eva pradeÓÃdis tena ghaÂÃdinà 'saæs­«Âas saæsargarahita÷ ## liÇgataye«Âo nÃpara÷ kaÓcit yata÷ ## ghaÂÃsaæs­«ÂapradeÓÃdidarÓanÃd evÃsya pratipattu÷ `ghaÂo nÃsti` iti vikalpo liÇgij¤Ãnatayopagato bhavati | tata÷ sa evÃnyabhÃva÷ | yad eva hi d­ÓyamÃnaæ liÇgij¤Ãnaæ janayati tad eva liÇgam ucyate | ghaÂÃsaæs­«ÂaÓ ca pradeÓÃdir evam | tasmÃt tadevÃnyabhÃvalak«aïaæ liÇgam upeyam | tata÷ kathaæ tasyaivÃnyabhÃvasya vyÃv­ttito 'pi bhedam ananubhavato liÇgaliÇgibhÃvo liÇgatvaæ liÇgitvaæ vÃ? | na hi liÇgam eva dharmÅ bhavitum arhati, dharmipratipattÃv eva sÃdhyapratipatter anvayÃdyanusaraïÃyogÃt | tataÓ cÃnyasya dharmiïo 'bhÃvÃt katham anyabhÃvÃtmano liÇgasya tatsambandha÷, samudÃyasÃdhyatà vÃ? | Óabdak­takatvayos tu paramÃrthatas tÃdÃtmye 'pi vyÃv­ttibhedanibandhano 'sty eva bheda÷ | tata÷ ÓabdÃdidharmipratipattÃv apy anityatvÃdyapratÅtau k­takatvÃdinà tat sÃdhyata iti yuktam | syÃn matam -- sÃmÃnyaviÓe«akalpanayà [S. 176b.] liÇgaliÇgitaikasyÃpi bhavi«yatÅty ata Ãha -- ## prak­te 'nyabhÃve ##, yena [T. 339b.] sÃmÃnyaviÓe«avikalpena sÃmÃnyaæ hetur bhaved viÓe«o dharmÅ, yata÷ {p. 186.1} samudÃyasÃdhyatà liÇgaliÇgino÷ sambandho và syÃt | kuto na sambhavatÅty Ãha -- ## ghaÂaviviktapradeÓaviÓe«apratipatter eva ## ghaÂÃbhÃvasya pratÅte÷ | yataÓ ca viÓe«a eva ghaÂÃbhÃvapratÅtinibandhanaæ tata÷ kiæ tatra sÃmÃnyakalpanayà kriyata iti | sa eva viÓe«o 'nyatra varttamÃna÷ sÃmÃnyarÆpatÃæ pratipatsyata iti cet, Ãha -- ## ghaÂaviviktapradeÓaviÓe«asya ## sajÃtÅye ## anuv­tter abhÃvÃt kuta÷ sÃmÃnyÃtmatÃ? | na hy asau deÓakÃlÃvasthÃniyato viÓe«o 'nyam anvetÅti | atraivopacayahetum Ãha -- ##tyÃdi | yadi hi ghaÂavivikta eva pradeÓaviÓe«o dharmÅ, tasyaiva ca hetute«yate, tadà pratij¤Ãyà yo 'rtho dharmadharmisamudÃyas tadekadeÓa eva dharmilak«aïo hetu÷ syÃt, pratij¤ÃrthaikadeÓasya ca vyÃv­ttito 'pi bhedam anu(na)nubhavato hetutvam asiddham iti | atha mà bhÆt [S. 177a.] e«a do«a iti na ghaÂavivikta eva pradeÓaviÓe«o hetur i«yate, kin tu pradeÓamÃtraæ ghaÂaviviktatÃviÓe«arahitam ity ata Ãha -- ## | saghaÂe 'pi pradeÓe pradeÓamÃtrasya bhÃvÃd anaikÃntiko hetu÷ syÃt | paro 'nyathà sÃmÃnyaviÓe«abhÃvaæ [T. 340a.] darÓayann Ãha -- ## yÃd­Óo ghaÂavivikta÷ kevala÷ pradeÓo 'grata÷ sthitas tÃd­Óe sarvatra pradeÓe ghaÂasyÃbhÃva iti kuto 'nekÃnta÷? | tathÃvidhapradeÓaviÓe«apratÅtir eva ghaÂÃbhÃvapratÅtis tato 'nyabhÃvatadabhÃvayo÷ liÇgaliÇgità 'nupapannety upadarÓayann Ãha -- ## ityÃdi | yo 'sau kevala÷ pradeÓaviÓe«o dharmitayà 'vasthÃpitas tasyaiva yat kaivalyaæ kevala ity anena viÓe«aïenocyate bhavatÃ, tad eva ghaÂaviraho ghaÂÃbhÃva iti kathyate | sa ca ghaÂaviraho liÇgabhÆtasya kevalasya pradeÓasya *<1>*pratipattÃv eva[683]siddho na tÆttarakÃlaæ tato 'nya eva ÃkÃrÃntareïa dhÆmÃdivÃgni÷[684]sidhyati | tata÷ kasyedÃnÅæ ## sÃdhyapratÅtau satyÃæ talliÇgam[685]? | na {p. 187.1} kasyacit | jij¤Ãsitasya ghaÂÃbhÃvasya siddher anyasya kasyacid ajij¤ÃsitatvÃt | kevalapradeÓapratipattÃv eva ghaÂavirahapratÅtau ca yad etad uttarakÃlaæ `yatra yatra kevala÷ pradeÓas tatra tatra ghaÂaviraha÷` iti [S. 177b.] ## anu)saraïam, tac ca nirarthakam ÃdÃv eva sÃdhyapratÅte÷ | yata evaæ tasmÃd anyabhÃva÷ kevalapradeÓalak«aïa÷ sÃdhyasÃdhanayor bhedÃbhÃvÃn na sÃdhanam abhÃvasyeti sthitam | tad evaæ [T. 340b.] samudÃyasÃdhyatÃæ *<3>*liÇgasya ca dharmiïà sambandhaæ[686]pratipÃdayituæ yad uktaæ pareïa -- `pradeÓÃdidharmiviÓe«aïasyÃbhÃvasya sÃdhanÃt`[687]iti tadap­thaksiddhidÆ«aïenaiva nirÃk­tam | vi«ayavi«ayibhÃvena tu sambandhapratipÃdane niraste paro 'nyathà sambandhaæ sÃdhyasÃdhanayor darÓayann Ãha -- ##anyabhÃvatadabhÃvayo÷ sambandho virodhÃkhya÷ | tata÷ sambandhasadbhÃvÃd anyabhÃvÃd abhÃvasya siddhir bhavi«yatÅti | siddhÃntavÃdÅ tu sÃdhyasÃdhanayor virodham evÃsambhÃvayan p­cchati -- ## iti | na hy atra sÃdhyasÃdhanayor virodha÷ saæbhavatÅty abhiprÃya÷ | paro virodham abhiprÃyÃnabhij¤Ãtayà darÓayati -- ## kevalapradeÓÃtmanà ## yasyÃbhÃva÷ pramÃtum i«Âo ghaÂÃdes tasyeti | parasyaivaævÃdino asambandhÃbhidhÃyitÃm ÃdarÓayann Ãha -- ## ghaÂÃdi÷ pramÃtum i«Âo yena pratiyoginÃ÷ prameyatvena liÇgaliÇginor virodha÷ sambandho 'bhidhÅyate? | naiva pratiyogÅ pramÃtum i«Âa÷ kin tu tadabhÃva iti cet, Ãha -- ## pratiyogino ya÷ sÃdhya÷ [S. 178a.] ................................................................................................................ [S. 178b.] ........................................................................................................................ [kumÃrilas tu manyate bhÃvÃæÓÃd bhinno '] [S. 179a.] yam abhÃvÃæÓas tato nÃnyabhÃva eva tadabhÃva iti kathaæ tatpratipattir eva tadabhÃvapratipattir iti | tathà hy ayam abhÃva÷ {p. 188.1} prÃgabhÃvÃdibhedabhinna÷, na cÃvastuno bheda÷ sambhavati ato 'yaæ vasturÆpa eva | yad Ãha -- ## [ÁlV abhÃva 8ab.] iti | na ca bhÃvÃæÓa evÃbhÃvÃæÓo yukta÷, tasyendriyasaæyogabalena pratÅte÷, itarapratÅteÓ ca tadasaæyogahetukatvÃt | yad Ãha -- ## #< nÃsty atredam itÅtthaætu tadasaæyogahetukam ||># [ÁlV abhÃva 26.] iti | tat kathaæ tatpratipattir evÃparasya vyavacchedanam iti tannirÃsÃrtham Ãha | ##nyasya pradeÓasya [T. 342a.] kevalasya yat tat ##m ekÃkitvam asahÃyatà tad eva ## pratiyogino ghaÂÃde÷ ## abhÃva#< iti >#tasmÃt#< tadanyabhÃva eva >#bhÃvÃæÓa eva tvad abhimata÷#< tadabhÃva÷>#pratiyogyabhÃvÃæÓo na tata÷ p­thagbhÆtaæ dharmÃntaram ity ucyatesugatasutai÷| tataÓ ca#< tatpratipattir eva ca># tasyÃnyabhÃvasya pratipattir eva *<5>*ca#< tadapratipatti÷[688]># tasya pratiyogino 'pratipattir abhÃvapratipattir iti yÃvat | evaæ manyate -- yo 'yam abhÃvÃæÓo bhÃvÃæÓÃt p­thagbhÆto vastuno dharma÷ parikalpyate sa ghaÂÃdyabhÃvÃtmakatÃæ [S. 179a.] tadrÆpavaikalyÃd evÃnubhavati nÃnyathà | tac ca tadrÆpavaikalyam anyavastuno bhÃvÃæÓasyÃpi vidyata eva | tadabhÃve hi tasyÃnyavastutaiva hÅyeta | na hi yad yadrÆpavikalaæ na bhavati tat tato 'nyatvam anubhavati, yathà tasyaiva svarÆpam, tathà cÃbhÃvÃæÓo 'pi tasya na sidhyet, sarvaæ ca viÓvam ekaæ dravyaæ prasajyeta, tataÓ ca sahotpattyÃdiprasaÇga÷, sarvasya ca sarvatropayoga÷ syÃd ity avaÓyam anyavastuno bhÃvarÆpatà tadanyÃbhÃvÃtmikaiva | tathà ca tatpratipattir eva tadanyÃbhÃvapratipatti÷[689]| tatsaæyoga eva cendriyasya tadanyabhÃvÃbhÃvasaæyoga [T. 342b.] iti kim ucyate -- ## [ÁlV abhÃva 26cd] iti? | vikalpÃpek«ayoktam iti cet, tadetadabÃdhakam eva | pratyak«eïa tadÃkÃrotpattyà tadanyÃbhÃvÃtmake[690]eva vasturÆpe pratipanne pÃÓcÃt yasya {p. 189.1} yathÃg­hÅtÃbhilÃpino vikalpasyopagamÃt | vistarataÓ cÃyam abhÃvavicÃra÷pramÃïadvitvasiddhÃv abhÃvaæ prameyaæ pramÃïaæ ca vicÃrayatà vihita iti tata evÃvadhÃrya iti | avaÓyaæ ca tadanyabhÃvapratipattir eva tadabhÃvapratipatti÷ | tato na vastvasaÇkarasidhyarthaæ, `nÃsty atredam` ity abhÃvavyavahÃrÃrthaæ [S. 180a.] cÃbhÃvapramÃïaparikalpanà yukteti darÓayann Ãha -- ## yadi tatpratipattir eva tadabhÃvapratipattir iti ne«yate[691]tadà ## anyavastuna÷ svarÆpaparicchedena tato 'nyasyÃtadrÆpasya ## anirÃkaraïe tadabhÃvÃpratipattau ## -- tasya tadanyavastuna÷ svarÆpapratipattir eva na syÃt | kiæ kÃraïam? ## tasya tadanyavastuno yadrÆpaæ pratiniyataæ sakalatrailokyavilak«aïaæ yac cÃtadrÆpaæ tadrÆpaæ na bhavati pararÆpaæ tayo÷ ## avivecanÃd vivekenÃvyavasthÃpanÃd asÃÇkaryeïÃprasÃdhanÃt | sakalapararÆpÃsaÇkÅrïaæ hi tadrÆpam tac cet [T. 343a.] tatsÃmarthyabhÃvinà pratyak«eïa tathà nÃnuk­taæ kevalaæ sammugdhÃkÃram[692]eva tadutpannaæ tadà kathan tena tatpariccheda÷ syÃt? | na hi yadrÆpaæ yadvastu tadrÆpÃnanukÃriïà j¤Ãnena tatparicchedo yukto yathà -- ÓuklaÓaÇkharÆpÃnanukÃriïà kÃmalina÷ pÅtaÓaÇkhÃvabhÃsinà j¤Ãneneti | pratiniyatarÆpÃnukÃre và tatparicchedasya katham anyà 'vyavacchedo nÃma? | tata÷ pratiniyatarÆpÃnanukÃrÃd eva tadanyÃvyavaccheda÷ | tathà ca tatparicchedÃbhÃva iti | bhavatv evaæ tata÷ ko do«a÷? ity ata Ãha -- ## sarvajanapratÅta÷ ## agnyÃder vastuno darÓanÃt ## tatsambandhini [S. 180b.] ## d­«ÂasyÃd­«Âasya ca ##prav­ttiniv­ttilak«aïa÷ ## | kiæ kÃraïam? | ## yasmÃd ##pratipattà ## saÇkÅrïatadatadrÆpapratibhÃsinà pratyak«eïa, anyathà 'sya darÓanarÆpatÃhÃne÷, tathà hi -- asaÇkÅrïasyÃdarÓane saÇkÅrïam api yadi na paÓyet tadà lo«ÂÃdiprakhyaæ kathaæ kasyacid etaddarÓanaæ syÃt? | sa evaæbhÆta÷ saÇkÅrïadarÓanavÃn {p. 190.1} pratipattà katham ## na salilÃdikam? | ##saÇkÅrïarÆpavastupratibhÃsij¤Ãnatayà ##paÓyati | tata÷ kathaæ#< salilÃrthÅtatra># agnimati pradeÓe ##?#< |># parasya vacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkyÃha -- [T. 343b.] ## ityÃdi | analapratibhÃsinà hi j¤ÃnenÃnalasvarÆpan eva pratÅyate | yas tu salilÃbhÃva÷ sa tatra salilasyÃnupalambhena | tato j¤Ãnadvayena tadatadrÆpayor vivekÃl loke prav­ttiniv­ttilak«aïa÷ pratiniyato vyavahÃra÷ sidhyatÅti | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## iti | kadÃcit paro brÆyÃt salilopalambhavirahamÃtram ity ata Ãha -- ## ity Ãdi |kumÃrilasya tu salilopalambhaniv­ttimÃtraæ tuccharÆpam abhÃvapramÃïatayà nÃbhimatam eva | ## [S. 181a.] #< sÃtmano 'pariïÃmo vÃvij¤ÃnaævÃ'nyavastuni ||># [ÁlV abhÃva 11] iti vacanÃt | kin tu yo 'bhÃvÃtmana÷ prati«edhyavastupratibhÃsij¤ÃnÃtmanà 'pariïÃma÷ sa tadanyavastupratibhÃsij¤Ãnasahacarito 'bhyupagantavyo na kevala iti param abhyupagamayitum asyopanyÃsa÷ | tathà cÃnyavastuvij¤Ãnam evÃbhÃvapramÃïam astu, kim apramÃïakasyÃtmano 'pariïÃmÃkhyena dharmeïa parikalpitena? | na ca tadanyavastuvij¤ÃnapariïÃmÃd anya eva tasyÃpariïÃmo nÃma bhavato 'bhimato bhÃvÃntarasyaivÃbhÃvatvenopagatatvÃt | tulyayogyatÃrÆpasyaikaj¤Ãnasaæsarggiïa eva cÃnyavastuno vij¤Ãnaæ tathopeyaæ nÃnyasya, tajj¤ÃnÃt pratiyogyabhÃvasiddhe÷ | na hi rÆpaj¤ÃnÃd rasÃdyabhÃvapratÅtir yuktamatÅ [T. 344a.] deÓÃdiviprakar«avato và | anyavastuvij¤Ãnaæ ca pratiniyatarÆpapratibhÃsyeva | rÆpÃntarÃvabhÃsitve hi tasya salilopalambhÃbhÃva eva na sidhyet | evaæ ca pratiyogyabhÃva÷ pratyak«ÃvabhÃsita[693]eva | tadabhÃvavyavahÃre tv asmadabhimataivÃnupalabdhir ÃyÃteti pratipÃdayitum asyopanyÃsa÷ | tatra yadi salilopalambhÃbhÃva÷ [S. 181b.] tuccharÆpo 'nupalambhas tadà katham {p. 191.1} abhÃva÷ kasyacit pratipatti÷ pariccheda iti yÃvat, paricchedasya j¤ÃnadharmatvÃt | atha na tasya pratipattirÆpate«yate kin tu taddhetubhÃva ity Ãha -- ## iti | na hi sarvasÃmarthyavirahalak«aïasyÃbhÃvasya pratipattiæ prati hetubhÃvo yukta÷ | hetubhÃve và tasyÃnapek«itasahakÃriïo nityaæ tajj¤ÃnajananÃd abhÃvaj¤Ãnam evaikaæ pratipattu÷ syÃt, j¤ÃnÃntarasyÃvakÃÓa eva na bhavet | na cÃj¤ÃtasyÃsya nÃstitÃj¤Ãnajananaæ yuktam ity Ãha -- ## salilopalambhÃbhÃvasya kathaæ pratipatti÷? | athÃyaæ salilopalambhÃbhÃva÷ svayam apratÅta eva salilÃbhÃvapratÅtiæ janayati tadà kasyacid api | tad evÃha -- ## salilopalambhÃbhÃvasya tato và salilÃd anyasyÃnalÃde÷ `vij¤Ãnaæ và 'nyavastuni` ity ata Ãtmano 'pariïÃmasya p­thag avasthÃpanÃt, tatrÃpi tadaÇgÅkaraïe cÃtmano 'pariïÃmasya [T. 344b.] tadÃtmakatvÃn na tato bhedena vyavasthÃpyeta | tataÓ ca kasyacid api [S. 182a.] tasya tadanyasya và 'pratipattÃv api yady abhÃva÷ salilÃde÷ pratÅyate tadà svÃpÃdyavasthÃsv api salilÃdyabhÃva÷ kiæ na pratÅyate? | tadÃpi tadabhÃva÷ pratÅyetety etadvicÃritampramÃïaviniÓcaye, tata evÃvadhÃraïÅyam | vyavadhÃnÃdigrahaïena caitaddarÓayaty anyavastuno 'pi anyatvaæ tattulyayogyatÃrÆpÃpek«am eva, na tadanapek«am upeyam | tathà cÃsmad upavarïitÃnupalabdhisiddhir iti | yadà caivam uktena prakÃreïÃnupalambhena salilÃbhÃvapratÅtir na yujyate 'nalapratibhÃsinaÓ ca j¤Ãnasya pratiniyatÃkÃratà nÃbhyupagamyate ## analadarÓÅ pratipattà 'nalaæ ## saÇkÅrïarÆpapratibhÃsinà j¤Ãnena `analo 'yaæ na salilam` iti nÃdhyavasyati anadhyavasyaæÓ ca salilarÆpasyÃpi pratibhÃsanÃt tadarthÅ ## pravarteta ## salilÃrthÅ na pravarteta | tathà hi -- salilaæ nÃma tad ucyate yat sarvodanyÃsantÃpÃdyapanayanak«amaæ[694]sakalatadanyarÆpÃsaÇkÅrïapratiniyatÃkÃraj¤ÃnÃvabhÃsi | idaæ tv anyad eva ÓabalarÆpaæ kim apy avabhÃsata iti | {p. 192.1} ## prav­ttiniv­ttiyor viruddhayor yugapad anu«ÂhÃtum aÓakyatvÃt ## | atra parasya [S. 182b.] vacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkyÃha -- ## ityÃdi | na mayà [T. 345a.] salilopalambhaniv­ttimÃtrÃt tuccharÆpÃt tadabhÃvagatir ucyate, yathoktado«aprasaÇgÃt | kin tu yad etad ekasya kevalasyÃnalasya darÓanaæ tata evÃnyasya tatrÃpratibhÃsamÃnasya salilasyÃbhÃvagatir bhavati `vij¤Ãnaæ và 'nyavastuni` iti vacanÃt | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | kena puna÷ sÃmarthyena tadekadarÓanam ## | tathà hi -- tasmin d­ÓyamÃne tadevÃstÅty avagacchatu, tadanyat tu nÃstÅti kim iti pratyetÅti | ## parid­ÓyamÃnasyÃnalÃde÷ ## salilÃsaæs­«ÂarÆpasya ## analaj¤Ãne pratibhÃsanÃt `salilaæ nÃsti` iti niÓcaya÷ sa¤jÃyate | tathà hi -- anala iva salilam api yadi tatrÃbhÃvi«yat tadapy analavad darÓane pratyabhÃsi«yata tayo÷ svaj¤Ãnaæ pratyaviÓi«ÂatvÃd yogyatÃyà naikasya pratibhÃso yukta÷ | tasmÃd ekapratibhÃsanam anyÃbhÃvanÃntarÅyakaæ ity anyÃbhÃve tato j¤Ãnam utpadyate anyavastuni ca vij¤Ãnaæ nÃstÅti j¤Ãnaæ janayati | tathà 'nyad vastu pararÆpÃsaækÅrïasvabhÃvatayaiva tathocyate | tadrÆpatayaiva[695]ca tajj¤Ãnam anyat[696]pratiyad evaæ vyapadiÓyate 'nyathÃ[697]tadayogÃd[698]ity anyapratipattir eva tadabhÃvavikalpahetur iti siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | nanv asmÃbhir idam eva prÃg abhihitaæ ## ity Ãdibhir vacanai÷ | tato yad evÃnyÃsaæsarggiïa÷ kevalasya [T. 345b.] pratibhÃsanaæ tad eva tadanyÃbhÃvasyÃpi, tasyaiva kevalasya tadanyÃbhÃvÃtmakatvÃd anyasya cÃbhÃvÃæÓasya nirastatvÃt | tata÷ pratyak«ÃvabhÃsitatvÃt tadabhÃvasya tadbalÃt pÃÓcÃtyaæ vyavahÃrapravartanarÆpaæ nÃstitÃj¤Ãnaæ {p. 193.1} vikalpakam ÃjÃyate | na tu tenÃpratipannaæ ki¤cid avagamyate, yatas tadanyavastuni vij¤Ãnaæ pratyak«Ãtmakam apy anavagate tadanyÃbhÃve j¤Ãnaæ janayat p­thag abhÃvapramÃïatayà vyavasthÃpyeta | tathà hi -- tadanyÃkÃraÓÆnya eva tadekaj¤ÃnÃkÃra÷ saævedyate | tatas tatsaævedanam eva tadabhÃvasaævedanam | na hi vikalpaj¤ÃnasyÃpi tadÃkÃraÓÆnyarÆpasaævedanÃd anyat tadabhÃvasaævedanaæ nÃma | kevalam asya vikalparÆpataivÃtiricyate | tato yathà nirvikalpaj¤ÃnÃvasite kvacid anale `analo 'trÃsti` iti pÃÓcÃtyo vikalpo vyavahÃrapravartanamÃtraæ na tata÷ p­thak pramÃïaæ yathoktaæ prÃk, tathà nÃstitÃj¤Ãnam api vikalpakaæ tatphaladvÃreïa và 'nyavastuvij¤Ãnaæ na pratyak«Ãt p­thag abhÃvÃkhyaæ [S. 183b.] pramÃïam iti | tasmÃd yad evÃsmÃbhir abhihitaæ tadanyÃbhÃvapratÅtiæ prati, tad eva tvayà 'py abhidhÅyata iti kasmÃt puru«am ivÃbhÃti yatas tadanabhyupagamena p­thagabhÃvÃkhyaæ pramÃïam abhyupagatam ity upahasati | tathà hy agaty edÃnÅæ tvayocyate na madhyasthatayà anyathedam eva kiæ na pÆrvam evÃbhihitam?, yata ÃlajÃlÃbhidhÃnena ''tmà parikleÓita [T. 346a.] ity upasaæharann Ãha -- ## ityÃdi | yathà kila vahanÃrƬhair vaïigbhi÷ Óakunirmucyate api nÃma tÅraæ drak«yatÅti | sa yadà sarvata÷ paryaÂaæstÅraæ nÃsÃdayati tadà vahanam evÃgacchati tadvad etad api dra«Âavyam | yataÓ cÃvaÓyÃbhyupagamanÅyo 'yaæ pak«as tasmÃn na ki¤cid anayà 'vidyamÃnaprati«ÂhÃnayà diÓa÷ pratipattyà prayojanam | tad evaæ parasyÃnyabhÃvatadabhÃvayor liÇgaliÇgibhÃvam icchata÷ sambandhÃbhÃvÃd[700]asÃv ayukta÷ iti pratipÃdite pareïa `asati sambandhe 'nyabhÃvagatyà 'pi tadabhÃvagatir na syÃt` iti codite `na vai kutaÓcit sambandhÃd` ity Ãdy abhihitam | tata÷ `anyabhÃva eva tadabhÃvo 'nyabhÃvagatir eva ca tadabhÃvagati÷` iti prasÃdhayatÃkumÃrilaparikalpita÷ kasyacid abhÃvaniÓcayÃrtham abhÃvapramÃïavÃda÷ prasaÇgato nirasta÷ samprati tu -- {p. 194.1} ## [ÁlV abhÃva 2cd.] ity etad Ãhatya nirÃkartuæ [S. 184a.] pÆrvapak«am utthÃpayann Ãha -- ##ityÃdi | yadi hi ## kevalasya paricchedÃd anyasya ##prati«edha÷ sidhyati tadà sarvasyà a(-syÃ)nyasyà 'viÓe«eïaiva ## deÓe yatrÃsÃv eka÷ parid­Óyate tatrÃbhÃvasiddhir bhavet, na tu viÓe«aparigraheïa [T. 346b.] tulyà svaj¤Ãnajananaæ prati yogyÃvasthà yasya tasyaiveti | tathà hi -- asau yathà tulyayogyatÃrÆpapadÃrthaviviktarÆpa upalabhyate, tadekÃkÃrapratiniyamÃt tajj¤Ãnasya, tathà tadatulyayogyatÃrÆpapadÃrthaviviktÃtmako 'pi | tataÓ ca tadviviktÃkÃratayà tadanyÃbhÃvasÃdhane viÓe«ÃbhÃvÃt pradeÓarÆpaj¤Ãnaæ ghaÂÃbhÃvam iva rasÃdyabhÃvam api sÃdhayet, na và ghaÂÃbhÃvam apÅti | ki¤ ca, yad etad `upalabdhilak«aïaprÃptasyÃnupalabdhir abhÃvasÃdhanÅ` iti viÓe«aïam uktaæ tac ca na vaktavyam | kiæ kÃraïam? yato ye 'py anupalabdhilak«aïaprÃptÃs te«Ãm api tatra deÓe tadekÃkÃratayà j¤Ãnasya vyavacchedo bhavaty eva | tathà hi -- yathopalabdhilak«aïaprÃptÃs tadekÃkÃravati j¤Ãne na pratibhÃsante tataÓ ca vyavacchidyante [S. 184b.] tathà 'nupalabdhilak«aïaprÃptà apÅti kim ## ity anena viÓe«aïeneti | evaæ pÆrvapak«e vyavasthite yadi tadanyavyavaccheda÷ -- tata÷ p­thakkaraïam anyatvena vyavasthÃpanam abhimataæ tadabhyupagamyata eva | atha taddeÓakÃlayor abhÃva÷, tad ayuktam, yena hi sÃmarthyena tulyayogyatÃrÆpasyopalabdhilak«aïaprÃptasya cÃbhÃvaæ sÃdhayati na tatsÃmarthyam atulyayogyatÃrÆpe 'nupalabdhilak«aïaprÃpte và sambhavati | `tayo÷ sator naikarÆpaniyatà pratipatti÷ asambhavÃt`[701]ity evaæ hi tadabhÃvasÃdhanam | na [T. 347a.] caitad anyatra sambhavatÅti pratipÃdayitum ## ity Ãdinopakramate | yat puro 'vasthitaæ pratyak«e 'vabhÃsate tasyaikasyÃtmana÷ pratiniyatasya rÆpasya paricchedÃt tadÃkÃrotpattyà vidhivikalpotpÃdanena ca ya÷ ##tato 'nyas tadvyatiriktas tasya sarvasya ya #<ÃtmÃ># {p. 195.1} svabhÃvas tato ## bhedanaæ p­thakkaraïam anyatvasÃdhanam asaÇkÅrïarÆpatÃpratyÃyanaæ bhavati | kathaæ punar ekÃtmaparicchedÃd eva tasya[702]tadanyÃtmano vyavaccheda÷ pratyak«eïa kriyate?, yÃvatà pratyak«aæ puro 'vsthitapadÃrthasÃmarthyabhÃvi [S. 185a.] tadrÆpam eva pratipadyatÃm | yat tu tadvyatiriktam aÓe«apadÃrthajÃtaæ tadÃtmanas tasya puro 'vasthitasya kathaæ tadvyavacchedakam? ata÷ tadvyavacchedÃrtham abhÃvapramÃïam abhyupeyam, yato -- ## [ÁlV abhÃva 2cd.] iti | ata Ãha -- ## iti | yata÷ puro 'vasthitasyaikasya vastuna÷ pararÆpÃsaÇkÅrïa ÃtmÃ, sarvabhÃvÃnÃæ svabhÃvata eva svasvabhÃvavyavasthite÷ pararÆpeïÃsaÇkÅrïasvabhÃvatvÃt | anyathà katham abhÃvapramÃïato 'py asÃækaryam e«Ãæ sidhyet? | saækÅrïarÆpÃïÃm asÃÇkaryasÃdhane tasya [T. 347b.] bhrÃntatÃprasaÇgÃt | tasmin pararÆpÃsaækÅrïe svabhÃvata eva tadÃtmaniyato ya÷ pratibhÃsa÷ pararÆpapratibhÃsÃsaækÅrïa÷ tadekapadÃrthasÃmarthyabhÃvini pratyak«e pararÆpapratibhÃsÃyogÃt tasya bhrÃntatÃpattyà pratyak«atÃhÃne÷ | tad uktam -- ## %<[PVin I 40.12f.:>% gaÇ gi phyir de don gyi nus pa las skyes pa na de 'i raÇ bþzin kho na'i rjes su byed pa'i phyir ro ||%<] >%iti | tasya tadÃtmaniyatapratibhÃsasya j¤ÃnÃt pratyak«eïa svasaævittyà saævedanÃt | tatsaævedanam eva [S. 185b.] hi pratyak«asyÃtadrÆpÃd ##p­thakkaraïaæ tadbalenaiva ca pÃÓcÃtya÷ `anyÃtmakam etan na bhavati` ity asÃækaryavyavasthÃpratyayo vikalpaka÷ saæjÃyate g­hÅtagrÃhÅ | na tenÃpÆrvaæ ki¤cit pratÅyate, pararÆpÃsaækÅrïasyÃtmana÷ pratyak«eïaiva tadÃkÃrÃnukÃriïà paricchedÃd iti | yadi nÃma tadÃtmaniyatapratibhÃsaj¤Ãnaæ tathÃpi katham anyÃtmana÷ tasya p­thakkaraïam? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | yasmÃt tasya vastuno ya Ãtmà pararÆpÃsaækÅ­ïna÷ sa tadanyasya Óe«asya vastuna Ãtmà na bhavati, sarvasya tato 'nyasvabhÃvatvÃt, anyathà tadanyatvahÃner iti | tasmÃt {p. 196.1} tadÃtmaniyatapratibhÃsaj¤Ãnam eva tadanyebhyo nivarttanam | na hi j¤ÃnenÃrtho haste g­hÅtvà 'nyato nivarttanÅya÷ | kevalam anyarÆpÃsaækÅrïasyaikasÃtmano 'nukaraïam evÃsyÃnyato [T. 248a.] nivarttanam ucyata iti | athÃnyÃtmana÷ svavi«ayaæ na nivarttayet, tadà 'sya vi«ayasyÃnyÃtmana÷ sakÃÓÃd avyavacchede p­thag avyavasthÃpane parÃtmano 'pi tatra pariccheda÷ syÃt, anyathÃ[703]tadaparicchedasyaivaikÃtma[704]paricchedÃtmanas tannivarttanarÆpatÃ[705][S. 186a.] syÃt | tataÓ cÃvyavacchede 'nyÃtmanas tatparicchedaprasaÇgÃt prav­ttiniv­ttyor abhÃva iti pÆrva÷ prasaÇgo `na hy ayam analaæ paÓyann api`[706]ity Ãdika÷ | na kevalam anyÃtmanas tannivarttayati tadÃtmano 'py aÓe«am anyad iti darÓayann Ãha -- ## agrata÷ sthitaæ deÓÃkÃlasvabhÃvÃvasthÃniyataæ tadanyadeÓÃdibhyo vyÃv­ttÃtmana÷ svahetubhya÷ evÃsya bhÃvÃt, ## deÓÃdiniyatenÃtmanà tathÃvidhasvabhÃvasyaivÃnukÃrÃd upalabhamÃnà buddhi÷ ## anyadeÓakÃlasvabhÃvÃvasthatÃm ## svavi«ayasya ## tata÷ p­thakkaroti | kasmÃt punar anyadeÓÃditÃæ tata÷ p­thagavasthÃpayati ity ata Ãha -- ## yasmÃd anyadeÓatÃdes tata÷ p­thakkaraïe sati taddeÓÃdiniyata÷ padÃrtha÷ [T. 348b.] paricchinno bhavati, tadrÆpasyaivÃnukÃrÃd | yady anyathÃbhÃvo 'nyadeÓÃdità tadrÆpÃnanukÃrÃd vyavacchinna÷ -- bhavati tathÃtvaæ ca taddeÓÃdiniyatatvaæ ca, tadà tasyaiva d­ÓyamÃnasya bhavati nÃnyasyÃnyadeÓÃdimata÷ | yata evam ## tasmÃd anyathÃbhÆtÃd anyadeÓÃdimatas tathÃbhÆtaæ taddeÓÃdimaætaæ ## [S. 186b.] nivarttayanty eva tat paricchinattÅti pÆrvakasyopasaæhÃra÷ | tathà ## iti dvitÅyasyopasaæhÃra÷ kÃrya iti | ## uktena nyÃyena ## pramÃïasya pratyak«asyÃnumÃnasya và tasyÃpy evam eva svavi«ayaparicchedÃd ## prav­tti÷ sarvabhÃvÃn ## tattve 'nyatve ca#< vyavasthÃpayati># | tatas tatparicchedakapramÃïabalenaivÃsÃÇkaryasiddhi÷ | kiæ tadarthikayà 'py abhÃvakalpanayeti? | {p. 197.1} nanu ca vikalpavyÃpÃra e«a `idam anyÃtmakaæ na bhavati anyathaitad Ãtmakam` iti | pratyak«aæ ca nirvikalpakam i«yate tat katham asÃækaryasiddhis tata÷? ity ata Ãha -- ##tyÃdi | tad dhi pratyak«aæ vidhiprati«edhavikalpau yadà svavi«aye janayati tadaivÃsya sÃphalyam, tadaiva ca pramÃïam i«yate [T. 349.a] nÃnyadà | ata evaikasyÃrthasvabhÃvasyÃpratipannÃæÓÃbhÃvÃt[708]sarvÃtmanà paricchede 'pi bhrÃntikÃraïasadbhÃvÃt k«ÃïikatÃdÃvanvayavyatirekabuddhÅ janayitum asÃmarthyÃt tatrÃsya prÃmÃïyaæ ne«yata iti | syÃn matam -- dvairÃÓyasÃdhane 'py asÃækaryasiddhyarthà mà bhÆd abhÃvapramÃïakalpanà kin tu prakÃrÃntarÃbhÃvasiddhyarthà bhavi«yati | na hi tadabhÃvasiddhau pratyak«asya kaÓcid vyÃpÃra÷ [S. 187a.] pratipÃdita iti ata Ãha -- ##tyÃdi | tasmÃt parid­ÓyamÃnÃd vyatiriktasyÃÓe«asya vastuno vyavacchedena tata÷ p­thakkaraïenÃnyatvena yà vyÃptis tatsÃdhanÃd eva prakÃrÃntarasya tattvÃnyatvabahirbhÆtasyÃbhÃva÷ sidhyati | tatas tadartham api nÃbhÃvapramÃïakalpanà yukteti | atha matam -- sarvasyÃparid­«Âasya d­ÓyamÃnÃd anyatayà vyÃptiæ naiva pratyak«aæ sÃdhayati tat kutas t­tÅyarÃÓyabhÃva÷ pratyak«ata eva syÃt, yato 'bhÃvaprÃmÃïyakalpanà vyarthà bhaved ity ata Ãha -- ## t­tÅyarÃÓitayà kalpyamÃnasya tato d­«ÂÃd anyatayà vyaptyabhÃve ## pratyak«eïa ## 'rthÃt svavi«ayasya ##d ap­thakkaraïÃt, tadarthasya ca rÃÓyantaratvena kalpyamÃnasya svavi«ayÃd avyavacchedÃt ap­thakkaraïÃt punar api bhÃvasya svavi«ayasyÃparicchedaprasaÇgÃt | [T. 349b.] sa hi tadvi«aya÷ sakalapararÆpÃsaækÅrïÃtmà yadi tenÃtmanà na paricchinna÷ kathaæ tena tasya pariccheda÷? | tenÃtmanà paricchede và kathaæ sarvasya tadanyatayà vyÃptyasÃdhanam? anyathÃikasyÃpi tadanyatvaæ na syÃt, nimittasya samÃnatvÃd iti | yata evaæ ## kvacid vastuni pramÃïaæ {p. 198.1} pratyak«Ãdikaæ [S. 187b.] prav­ttaæ tadvastu pratiniyatenÃtmanà paricchinatti, tato 'nyat tadrÆpavikalaæ vyavacchinatti, tadanyatvena vyavasthÃpanÃt | t­tÅyasya ca tattvÃnyatvabahirbhÆtasya prakÃrasyÃbhÃvaæ sÆcayati, sarvasyÃnyatayà vyÃptisÃdhanÃt, tadviruddhasya[710]và sarvavastuno dvaividhyasya sÃdhanÃd iti | evam ekasya pramÃïasya vyÃpÃra e«o 'nantarokta iti tam evopasaæh­tya sukhapratipattaye darÓayannÃha -- ## kvacid vastuni ## pratyak«Ãdi prav­ttaæ ## vastu tadanyasmÃt ## tata÷ p­thakkaroti tadasaækÅrïarÆpatayà pratipadyate, paramÃrthatas tasya tadrÆpatvÃt yathÃvastu ca pratyak«eïa rÆpÃnukÃrÃt | kim iti pararÆpÃd vyavacchinatti? | tasyaiva pararÆpavikalasyaikarÆpasya paricchedÃt | tathà ## tasmÃd d­ÓyamÃnÃd anyad eva ca vyavacchinatti | kuta÷? | ## [T. 350a.] svavi«ayÃt | na kevalaæ svavi«ayaæ parato vyavacchinatti, param api svavi«ayÃd iti | kuta etad? | anyasya pararÆpasya tatra svÃlambane 'paricchedÃd avaÓyam evÃparicchinnasya [S. 188a.] paricchinnÃd anyatvaæ bhavati | yata evam ata÷ ## eva pramÃïam ekavastuparicchedakaæ prakÃrÃntarÃbhÃvaæ sÃdhayati, nÃbhÃvÃkhyam | kuta etat? | tasmiæ d­ÓyamÃne vastuni d­«Âatadanyatvena tasyÃnyasya tatrÃparicchidyamÃnasyÃnyatvaæ tadanyatvaæ d­«ÂÃt tadanyatvaæ ## tena sarvasya tadvyatiriktasya vyavasthÃpanÃn na a(-panena a)tad anyasyaiva ca yad anyan na bhavati puro 'vasthitaæ sakalaparabhÃvavyÃv­ttaæ tasyaiva tattvena d­ÓyamÃnaprakÃratayà vyavasthÃpanÃd iti | amum eva nyÃyam anyatrÃpy atidiÓann Ãha -- ## ityÃdi | etena anantaroktena nyÃyena pratiniyataikapadÃrtharÆpÃnukÃriïÅ buddhir upajÃyamÃnà tadviparÅtarÆpaæ sarvaæ svavi«ayÃd vyavacchindatÅ dvairÃÓyaæ t­tÅyaprakÃrÃbhÃvaæ ca sÃdhayatÅti[711]ye kecid anyonyavyavacchedarÆpÃ÷ kramÃkramanityÃnityÃdaya÷ te vyÃkhyÃtÃ÷ | {p. 199.1} tathà hi -- kÃryasya kramamananyasahÃyatÃæ pratiyaty eva buddhis tasyÃkramaæ kÃryÃntarasÃhityaæ [T. 350b.] tata÷ p­thakkaroti | tata÷ kramÃkramatayà dvaitasiddhe÷ t­tÅyasya prakÃrasya sambhavo nirasto bhavati | kramabhÃvavyatirekiïa÷ sarvasya kÃryajanmana÷ tadanyatayà dvitÅyaprakÃratayà 'vasthÃnÃt | evam udayÃnantaradhvaæsità [S. 188b.] k«aïikatocyata iti pratÅyatÅ vyavasthÃpanÃkÃla eva buddhis tadviparÅtarÆpatÃyÃ÷ svavi«ayÃd apÃkaraïÃt tato 'nyatvena prakÃrÃntare 'vasthÃpanÃd rÃÓyantarÃbhÃva[712]iti | tad evam ekapramÃïanibandhanÃm asÃÇkaryasiddhiæ pratipÃdyopasaæharayann Ãha -- ## uktena nyÃyena ## pratiniyatÃtmana upalambhÃt tasyopalabhyamÃnasya yas tato 'nyas tattulyayogyatÃrÆpas tadviparÅto và tadrÆpavikalas tadÃtmano ## p­thakkaraïaæ tasyopalabhyamÃnasyÃnupalabhyamÃnasvabhÃvÃd rÆpÃntareïa pratibhÃsanÃt | tathà tasya svavi«ayasya tadanyÃtmatÃyà bhÃvapradhÃnatvÃn nirdeÓasya ## asÃÇkaryaæ sidhyati | tad yady etad aviÓe«aïÃnyasya sarvasya tatrÃbhÃvasiddhi÷ syÃd ity atrÃbhimataæ tadà siddhasÃdhanam, yata÷ sarvam aviÓe«eïaiva tad ekÃkÃrayà budhyà tadrÆpavikalaæ svavi«ayÃd avacchidyate, sarvasyÃnyarÆpasya tatrÃprati-bhÃsanÃt | atha taddeÓakÃlayor abhÃva÷ sarvasya [T. 351a.][S. 189a.] tadviparÅtarÆpasya vyavacchedo 'bhimata÷ sa na yukta iti darÓayati -- ## yatrÃsau pratiniyatÃtmà sakalatrailokyavilak«aïa÷ padÃrtha upalabhyate tatra sarvasyÃnyasya bhÃvasya tattulyayogyatÃrÆpasyetarasya và vyavaccheda÷ prati«edha÷ | yena hi kÃraïena tattulyayogyatÃrÆpasya tatrÃpratibhÃsamÃnasya prati«edhas tasmin sati tad ekarÆpaniyatÃyÃ÷ pratipatter asaæbhavÃt tad[713]abhÃvanÃntarÅyikà *<3>*sà bhavantÅ tatprati«edhaæ[714]gamayatÅti tatkÃraïam anupalabdhilak«aïaprÃpte tadatulyayogyatÃrÆpe ca na sambhavatÅti kathaæ tadabhÃva÷ sidhyet | {p. 200.1} etad evopasaæharann Ãha -- ## ca sarvas tadviparÅtarÆpas tadekÃkÃrayà buddhyà prasÃdhita÷ syÃt ## tasya pratibhÃsamÃnasya yau deÓakÃlau tau yasya, sa ca syÃt | kiævat? | rasarÆpÃdivad iti | na hi rÆpapratibhÃsinà j¤Ãnena tadrÆpavikalasya rasasya svavi«ayÃt p­thakkaraïe 'pi tad asÃækaryasÃdhane 'pi taddeÓakÃlayor abhÃva÷ [S. 189b.] sidhyati | tataÓ ca kathaæ sarvasyÃtulyayogyÃvasthasyÃpi tatrÃbhÃva÷ syÃt?, upalabdhilak«aïaprÃptasyeti viÓe«aïaæ và nocyeta | yata evaæ ## kvacit kadÃcit kasyacid abhÃvasiddhir yathoktÃd evÃnupalambhÃd upalabdhilak«aïaprÃptasya [T. 351b.] tattulyayogyatÃrÆpopalambhÃtmanaÓ cety evaærÆpÃt, na tu sÃmÃnyena yathà ''hu÷pare -- #< pramÃïapa¤cakaæyatra vasturÆpe na jÃyate |># #< vastusattÃvabodhÃrthe tatrÃbhÃvapramÃïatÃ||># [ÁlV abhÃva 1; TS 1647.] iti | na hy anupalabdhilak«aïaprÃpte pramÃïapa¤cakÃprav­ttÃv api tadabhÃva÷ sidhyati, saty api tasmin svabhÃvÃdiviprakar«eïa pramÃïapa¤cakÃprav­ttisambhavÃd iti | tad evaæ prÃsaÇgikaæ parisamÃpayya yad uktaæpareïa `sa evÃnyabhÃvas tadvi«ayà copalabdhi÷ tadabhÃvasya kiæ na sÃdhanam`[715]iti tatrÃnyabhÃvasya tadabhÃvaæ prati liÇgatve niraste tadvi«ayÃyà upalabdher nirÃkurvann Ãha -- ##tyÃdi | yat punar uktam -- anyabhÃvavi«ayopalabdhis tadabhÃvasya kinna sÃdhanam`[716]iti sà tadabhÃvasya sÃdhike«ÂaivÃsmÃkam, [S. 190a.] na tu liÇgatvena yathoktavÃnasi | kiæ kÃraïam? | yata÷ tatrÃpy anyabhÃvavi«ayÃyÃm[717]upalabdhÃv 'bhÃvasya p­thag anyabhÃvÃt sÃdhyatve kalpyamÃne sambandhÃbhÃvasya tadabhÃvena tulyatvÃt | na hi tasyà api anyabhÃvarÆpÃyÃ÷ tadabhÃvena kaÓcid ekÃrthasamavÃyÃdirÆpa÷ sambandho 'stÅti | ap­thak siddher ity asyÃpi tulyatÃæ darÓayann -- Ãha ##tyÃdi | yeyam anyabhÃvavi«ayà upalabdhir lliÇgatayocyate tasyÃs {p. 201.1} tadviviktapradeÓÃkÃrÃyà [T. 352a.] #<ÃvirbhÃvakÃla eva># *<2>*janmakÃle pratÅtikÃla eva[718]và tadabhÃvasiddheÓ ca | tathà hi -- tatpratibhÃsaviviktÃnyabhÃvapratibhÃsabuddhisaævedanam eva tadabhÃvasaævedanam iti | tad eva sÃdhayati -- na hy anyasya tadviviktasya bhÃvaæ pratipadya pratipattà punar uttarakÃlaæ tatpratipatter anyabhÃvapratipattes tadabhÃvenÃnyavyatirekau prasÃdhya pratibindhasÃdhakena pramÃïena tadabhÃvaæ pratipadyate | kiæ tarhi? | tadanyaæ tadviviktarÆpaæ pratipadyamÃna eva tasya *<3>*pratiyogino 'bhÃvaæ[719]pratipadyate, tasyaiva tadabhÃvÃtmakatvÃt | tathà hi -- saghaÂapradeÓÃsaækÅrïarÆpasya [S. 190b.] kevalapradeÓasya darÓanam eva ghaÂÃbhÃvadarÓanam | na hi `ghaÂo 'tra nÃsti` `ghaÂavÃnayaæ na bhavati` `saghaÂÃd anya÷` ity arthabheda÷ kaÓcit | tata÷ saghaÂÃd anyatayà kevalapradeÓasya darÓanam eva ghaÂÃbhÃvadarÓanam iti | `ghaÂo 'tra nÃstÅ`ti j¤Ãnaæ g­hÅtagrÃhitayà sm­tir eveti | kathaæ j¤Ãyata iti cet | darÓanÃnantaram anvayavyatirekasÃdhanalak«aïena vyavadhÃnena vinà `idam ghaÂaviviktaæ pradeÓavastv asti` `idaæ tu ghaÂavastu nÃsti` iti pÃÓcÃtyena vikalpadvayena vyavasthÃpanÃt[720]| tato nÃnvayavyatirekÃnusaraïam atrÃstÅti [T. 352b.] | ki¤ ca -- d­«ÂÃntarÃsiddhe svÃtmanyabhÃvavi«ayopalabdhis *<5>*tadabhÃvasya sÃdhanaæ[721]| tad eva vyatirekamukhena darÓayati -- ## ityÃdi | ihÃpy asty evÃnvaya iti cet, Ãha -- ## ityÃdi | kasmÃn na Óakyaæ darÓayitum? | tad ekopalabdhe÷ tasyaikasyÃnanyasaæsarggiïo yopalabdhir viÓe«arÆpà tasyÃ÷ kvacid apy anyatrÃbhÃvÃt | atha tadviviktopalabdhisÃmÃnyaæ hetur ucyate -- yatra yatra ghaÂaviviktabhÆtalopalabdhis tatra [S. 191a.] tatra ghaÂÃbhÃvo yathà pÆrvÃnubhÆte ghaÂavivikte pradeÓa ity Ãha -- ## d­«ÂÃnte 'pi pÆrvÃnubhÆtaghaÂavivikte pradeÓe ghaÂÃbhÃvasya prasÃdhakaæ pratyak«Ãdikaæ pramÃïÃntaram anyabhÃvavi«ayopalabdher nÃsti, kiæ tu saiva tadanyabhÃvopalabdhi÷ sÃdhyadharmasya tadabhÃvalak«aïasya {p. 202.1} sÃdhikà | sà ca yathà sÃdhyadharmiïi tadabhÃvasiddhaye d­«ÂÃntam apek«ate tathà d­«ÂÃnte 'pi | tathÃ, tatrÃpi tadanyatrÃpÅtyanavasthà d­«ÂÃntÃnÃm iti | anavasthÃyÃæ cÃpratipatti÷ sarvatra tadabhÃvasya | yata evaæ ## kutaÓcil lliÇgÃt tadanyabhÃvÃt tadupalabdher và tadabhÃvasiddhir iti | yadi tadanyabhÃvas tadabhÃvaæ na sÃdhayati, kiæ *<6>*punar lliÇgatayà [T. 353a.] sÃdhayati[722]?, ity ata Ãha -- ## pratyak«alak«aïena -- pratyak«asyaiva vivak«itopalambhÃd anyatvenÃnupalambhatvÃt | tallak«aïenÃnupalambhena siddha÷ sann abhÃvavyavahÃraæ sÃdhayet,[723]karmasthakriyÃpek«ÃyÃæ[724]tadanyabhÃvasyÃnupalabdhirÆpatvÃt | kva punar asÃv abhÃvavyavahÃraæ sÃdhayet? | mƬhapratipattau sÃdhyÃyÃæ | yas tv amƬho [S. 191b.] vi«ayapratipattau vi«ayiïaæ smaraty eva tasyÃbhÃvavyavahÃra÷ pratyak«anibandhana eveti na tatrÃnupalabdher liÇgateti sucarccitam evÃnyatretÅhÃlaæ prasaÇgeneti | __________NOTES__________ [636] pÆrvak«aïenaivayenÃdhyavasÅyamÃna÷ [637] nimittÃbhÃvo -- T. [638] ye«u satsu bhavaty eva yat tebhyo anyasya kalpane || taddhetutvena sarvatra hetÆnÃm anavasthiti÷ || [PV II 24] [639] saæyogÃd -- T. [640] ag­hÅta- -- T. [641] svavi«ayavij¤Ãne jananayogÃd -- T. [642] atrÃtidiÓan -- T. [643] và pradeÓasya ghaÂaviviktasyÃnupalabdhitvaæ -- T. [644] j¤Ãne [645] ekaj¤Ãnasaæsarggitvam [646] ekakÃlatvÃd eva [647] vyavahÃra loke -- T. [648] cakÃrÃd agrahaïaæ ca [649] vedyate -- T. [650] hetutvÃ- [651] atrÃntare granthe svayam evÃcÃryo vipa- -- T. [652] p. 174,27 [653] p. 176,4 [654] p. 176,11 [655] etasyÃsÃ- -- T. [656] ato granthavyÃkhyà [657] pratyabhij¤Ãnasya -- T. [658] ghaÂÃbhÃvarÆpayà ghaÂÃj¤ÃnabhÃvÃkhyÃyà và (prathamaæ Âippanaæ) upalabdhy 'bhÃvarÆpayà (dvi. Âi.) [659] p. 176,11 [660] hi yas tuccha- -- T. [661] anyabhÃvÃt [662] prasajyapratÅti÷ [663] prasajyapratÅtau [664] anybhÃvasya [665] prati prati- -- T. [666] tasya dvividhena -- T. [667] -sya rÆpÃnabhyu- -- T. [668] tadÃnya- -- T. [669] tÃdÃtmyapak«e [670] tadeva -- T. [671] tÃdÃtmyÃbhÃvena [672] -mukhena ## iti -- T. [673] sannikar«ÃdÅ«Âaæ bhavati -- T. [674] viÓe«aïaviÓe«yÃbhÃve [675] svakarmasvÃnantarbhÃvÃt -- T. [676] samasta -- T. [677] cÃtrasam- -- T. [678] -dakabhÃvarÆpo -- T. [679] prayogÃt -- T. [680] -dike kuta÷ si- -- T. [681] -yÃæ ayaæ (%% sa) samudÃya÷ -- T. [682] -yos saæ- -- T. [683] pratipattikÃla eva -- T. [684] dhÆmÃder agni÷ -- T. [685] liÇgaliÇginau -- T. [686] liÇgaliÇginoÓ ca liÇginà sa- -- T. [687] p. 184,29 [688] ca tadabhÃvapratipatti÷ tadapra- -- T. [689] tadanyabhÃ- -- T. [690] -nyÃbhÃva÷ tadÃtmake -- T. [691] na yujyate --T. [692] saæyukta- -- T. [693] -k«Ãvasita÷ -- T. [694] t­«Ã- [695] asaækirnna(ïïa)vastupratibhÃsitayà [696] anyajñÃnam [697] asaækÅrïatvÃbhÃve [698] anyatvÃyogÃt [699] p. 172,22 ** nÃstÅtÃj¤Ãna- [700] p. 178,23; p. 180,17 [701] p. 172,22 [702] pramÃtu÷ [703] ghaÂa- [704] bhÆtala- [705] ghaÂa- [706] p. 189,24f. [707] tathÃtvÃpra- -- T. [708] -svabhÃvasya pratyak«ÃæÓÃæ -- T. [709] tadarthÃvyavacchedÃd iti samÃsadvayena cÃ(vyÃ)ca«Âe [710] prakÃrÃ(ra)- [711] aneneti Óe«a÷ [712] dravyÃnta- -- T. **iti sÆcayati [713] gha- [714] sà tannibandhanÃt prati- -- T. [715] p. 178,14 [716] p. 178,15 [717] -bhÃvavi«ayÃyÃ÷ -- T. [718] pratÅtijanmakÃla eva -- T. [719] rÆpasyà 'bhÃvaæ -- T [720] j¤ÃpanÃt -- T. [721] -sya na sÃdhanam -- T. [722] -tayà na sÃ- -- T. [723] bhÆtala- [724] anyabhÃvo 'nupalambhena siddho ya÷ sa katham anupalabdhi÷? ity Ãha _________________________ [ 3. anupalabdhiæ tridhà vibhajya tadvivecanam |] tad evam anupalabdher aÓe«avipratipattinirÃkaraïena svarÆpam avasthÃpya prabhedanirddeÓÃrtham Ãha -- ## | katham? | siddhe tatprasÃdhakena pramÃïena kÃryakÃraïabhÃve sati kÃraïasyÃnupalabdhi÷ | kÅd­Óasya? | siddhÃbhÃvasya | tathÃ, vyÃpyavyÃpakabhÃvasiddhau satyÃæ tatprasÃdhanapramÃïabalenaiva siddhÃbhÃvasyaiva vyÃpakasya nÃnyasya vyÃpakÃnupalabdher evÃsiddhatÃprasaÇgÃd | yathoktà svabhÃvÃnupalabdhiÓ ceti | evaæ trividhà 'nupalabdhi÷ | kathaæ puna÷ kÃraïavyÃpakayor abhÃvavyavahÃra÷ sidhyati yatas tayo÷ siddhÃbhÃvatocyata [T. 353b.] ity Ãha -- ## na kevalaæ yasya sÃk«Ãd abhÃvavyavahÃra÷ sÃdhyate | svabhÃvÃnupalabdhau ## tadviviktasya bhÃvasiddhir yà saivÃsadvyavahÃrasiddhihetutvÃd evam ucyate | [S. 192a.] ## kÃraïavyÃpakÃbhÃva÷ ## 'nyabhÃvasiddhyà pratyak«arÆpayà siddho 'bhÃvavyavahÃra÷ kÃryavyÃpyayo÷ prati«edhyayo÷ | yadà 'nayor virÆpavi«ayatayà {p. 203.1} saviÓe«ÃïÃm upalabdhir na sidhyati ## | samuccayÃrtho vÃÓabda÷ | atha kiæ svabhÃvÃnupalabdhÃv apy abhÃvo liÇgatayà sÃdhyata ity Ãha -- ## ityÃdi | ##, nÃbhÃvo 'pi tasya pratyak«asiddhatvÃt | atra parasya vacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkyÃha -- ## tarhi ## siddho 'sadvyavahÃro yayo÷ tau santau | kena? | ## karaïavyÃpakaviviktasya bhÃvasya siddhir yà pratyak«Ãtmikà tadrÆpayà 'nupalabdhyÃ, anyasya kÃryasya vyÃpyasya và 'bhÃvam abhÃvavyavahÃraæ ca sÃdhayata÷ | sà cÃnyabhÃvopalabdhis tayo÷ kÃraïavyÃpakayor upalabdhilak«aïaprÃptÃv eva satyÃm asadvyavahÃrasya sÃdhikà nÃnyathà ity evam i«yamÃïe [T. 354a.][S. 192b.] sati kathaæ tayo÷ kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyo÷ parok«e 'rthe vi«aye prayoga÷ | yadà kÃryasvabhÃvahetvor vyatirekaprayoga÷ kriyate -- yatra yatrÃgnir nÃsti tatra tatra dhÆmo 'pi nÃsti, tathà yatra yatra v­k«o nÃsti k«aïikatà và tatra tatra ÓiæÓapà nÃsti sattvaæ và ity aÓe«apadÃrthaparigraheïa vyatirekaprayoge sati | na hi tadÃgniv­k«avyatiriktÃ÷ sarve 'rthÃ÷ pratyak«atÃ(k«Ã) ak«aïikatà và | tataÓ ca kathaæ tadviviktopalabdhilak«aïÃnupalabdhi÷[725]pratiyogino nopalabdhilak«aïaprÃptatà siddhÃ? | tathà ca katham aÓe«opasaæhÃreïa vyÃptyà kÃryasvabhÃvahetvor vyatireka÷ sidhyet? | tadasiddhau và katham anayor ggamakatvam? | tasmÃt kvacid adarÓanamÃtrÃd eva vyatireka e«Âavya÷, kvacic ca darÓanamÃtrÃd anvaya÷ | tathà ca pratibandhagho«aïà 'narthiketi manyate para÷ | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## parok«e 'rthe kÃraïavyÃpakÃnupalabdhyo÷ ## [S. 193.a] vyatirekopadarÓanakÃle ## kÃraïasya vyÃpakasya và 'nupalabdhi÷ pramÃïabhÆtà naiva prayujyate | kasmÃt? | ## kÃraïavyÃpakÃnupalabdhilak«aïasya tadabhÃvalak«aïasya và ## tadanupalabdhyo÷ sandeharÆpatvÃt tadabhÃvasya ca [T. 354b.] sandigdhatvÃt | kathaæ tarhi tadà 'nayo÷ prayoga i«yate? ity Ãha -- ## ityÃdi | kÃraïavyÃpakayor hi {p. 204.1} kÃryakÃraïabhÃvaprasÃdhakena pÆrvoktena pramÃïena vyÃpyavyÃpakabhÃvasÃdhakena ca tadutpattilak«aïe tÃdÃtmyalak«aïe ca sambandhe sÃdhite siddhasambandhayor yady abhÃvo yatra yatrÃbhÃva÷ syÃt parasyÃpi kÃryasya vyÃpyasya và 'vaÓyaæ niyamenÃbhÃvo 'nyathà 'hetukatvaprasaÇgÃt, ni÷svabhÃvatÃprasaÇgÃc ca | taddvÃreïa pratibandhaprasÃdhake pramÃïe sm­ti÷ kathaæ nÃma syÃd ity etasyÃrthasya darÓanÃrtham ete kÃraïavyÃpakÃnupalabdhÅ prayujyeta iti | darÓanÃdarÓanabalena tu sÃdhane yatraivaikadarÓane paro d­«Âo 'darÓane và na d­«Âa÷ tatraiva tasya bhÃvo 'bhÃvo và bhavatu sarvatra tu kasmÃd bhavati? | na hy apratibaddhÃtmanÃæ gavÃÓvÃdÅnÃæ kvacit tathÃbhÃvadarÓane 'pi sarvatra tathÃbhÃvo bhavati, puru«asya tu sarvadà kvacid ekabhÃvÃbhÃvayor aparasya [S. 193b.] bhÃvÃbhÃvadarÓanaæ yad­cchÃsaævÃda÷ sambhÃvyeta asati pratibandhe | tathà cÃha -- ## pramÃïasiddhe saty avaÓyam eva yatra yatra kÃryaæ tatra tatra kÃraïam, yatra yatra tadabhÃva÷ tatra tatra ca kÃryasyÃpy abhÃvo 'nyathà kÃraïam antareïa kÃryasya bhÃve tasyÃhetutaiva syÃt | tataÓ ca nityaæ sattvÃdiprasaÇga÷ | tathà yatra yatra yatsvabhÃvas tatra tatra tadbhÃva÷[726]anyathà tasya nairÃtmyam eva syÃd iti vyÃptyaivÃnvayavyatirekopadarÓane pratibandha÷ khyÃpayituæ Óakyate nÃnyatheti prÃg eva vistarato vipa¤citam | __________NOTES__________ [725] agniv­k«a- [726] tatsvabhÃva÷ -- T. _________________________ [  4. hetos trairÆpyatraividhyayor hetvÃbhÃsatvasya copasaæhÃra÷ |] evaæ kÃraysvabhÃvÃnupalabdhilak«aïe eva pak«adharme tatsÃdhakapramÃïasadbhÃvÃd anvayavyatirekasadbhÃvo nÃnyatreti pratipÃdyopasaæharann {p. 205.1} Ãha -- ## e«a eva [S. 194a.] svabhÃvakÃryÃnupalabdhilak«aïa÷ pak«adharmo 'nvayavyatirekavÃn pratibandhasadbhÃvÃt[727]| yataÓ cÃnvayavyatirekavÃn pratibandhaprasÃdhakapramÃïasadbhÃvÃd uktena nyÃyena ## tasmÃt ## 'nvayavyatirekaniÓcayenaiva tadaæÓavyÃpter niÓcayÃd yathoktaæ prÃk, [T. 355b.] tataÓ ca tadaæÓavyÃptivacanÃt trilak«aïa eva ## trividha eva hetur ggamako nÃnyalak«aïo 'nyo và yathoktatrairÆpyasadbhÃve rÆpÃntarasya vaiyarthyÃt yathoktatrairÆpyÃbhÃve ca rÆpÃntarakalpanÃyÃm apy avyabhicÃrÃbhÃvenÃgamakatvÃt | kasmÃt trilak«Ãïa eva trividha eva hetur ggamako nÃnyalak«aïo 'nyo veti darÓayati ## iti trilak«aïasyaiva svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrÃt | svasÃdhyadharmÃvyabhicÃra eva ca gamakatvam iti rÆpÃntarakalpanà vyarthà | pratibandhanibandhanÃnvayavyatirekÃpagame ca rÆpÃntarakalpanÃyÃm api svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrÃbhÃvÃt | tad anena #<`tridhaiva sa`># ity asya trilak«aïa eva ## svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrasya ## avaÓyan tayà sadbhÃvÃt [S. 194b.] pratibandhanimittatadaæÓavyÃptyanabhyupage(game) ca rÆpÃntarakalpanÃyÃm api ## yathoktatrilak«aïÃd apare rÆpÃntarayogitayà vikalpyamÃnà hetvÃbhÃsà [T. 356a.] avinÃbhÃvasya svasÃdhyadharmÃvyabhicÃrasya te«v abhÃvÃd ity aparo 'rtho darÓita iti | __________NOTES__________ [727] -sadbhÃvÃt asyaiva svabhÃvakÃryÃnupalabdhilak«aïÃÓraya(ïÃs pada)tvÃt -- T. _________________________ [  5. hetulak«aïe 'dhikarÆpavÃdinÃæ nirÃsa÷ |] yaduktaæ `trilak«aïa eva hetur nÃnyalak«aïa÷` iti tatra pare«Ãæ vipratipattiæ darÓayann Ãha -- #<«a¬lak«aïo hetur ity apare>#naiyÃyika-mÅmÃæsakÃdayo manyante | kÃni puna÷ «a¬rÆpÃïi hetos tair i«yaæte? ity Ãha -- ## pak«adharmÃnvayavyatirekÃkhyÃni | tathà 'bÃdhitavi«ayatvaæ caturthaæ rÆpam | abÃdhita÷ pramÃïenÃnirÃk­to vi«aya÷ sÃdhyadharmalak«aïo yasya sa tathokta÷ tasya bhÃva÷ tattvam aparaæ rÆpam | tathà vivak«itaikasaækhyatvaæ rÆpÃntaraæ, ekà saækhyà yasya {p. 206.1} hetudravyasya tadekasaækhyaæ vivak«itam ekasaækhyaæ hetudravyam ÃÓrayatvena yasya hetusÃmÃnyasya tadvivak«itaikasaækhyaæ tadbhÃvo 'paraæ rÆpam | yady ekasaækhyÃvyavacchinnÃyÃæ pratiheturahitÃyÃæ hetuvyaktau hetutvaæ bhavati tadà gamakatvaæ na tu pratihetusahitÃyÃm api *<1>*dvisaækhyÃyuktÃyÃm iti[728]| [S. 195a.] yadi viruddhÃvyabhicÃryaparaæ hetvantaraæ nopadarÓyata iti yÃvat | tathà j¤Ãnatvaæ ca j¤Ãnavi«ayatvaæ ca | na hy aj¤Ãto hetu÷ svasattÃmÃtreïa gamako yukta÷ [T. 356b.] iti | tatraite«u rÆpÃntare«u yad etad abÃdhitavi«ayatvaæ nÃma tat tÃvat pratibandhanibandhanÃnvayavyatirekÃtmakà 'vinÃbhÃvasambhave sati tata÷ p­thag anyallak«aïaæ na bhavati | tadÃtmakaæ tu tadvacanenaivoktam iti na vaktavyam iti | kasmÃt p­thag lak«aïaæ na bhavati? bÃdhÃyà avinÃbhÃvasya ca virodhÃd iti | tathà hi -- saty apy avinÃbhÃve yathokte bÃdhÃsambhavaæ manyamÃnair abÃdhitavi«ayatvaæ rÆpÃntaram ucyate | sà ceyaæ tatsambhÃvanà na sambhavati, bÃdhÃyà avinÃbhÃvena ## sahÃnavasthÃnalak«aïÃt | tam eva virodhaæ sÃdhayann Ãha -- ## ityÃdi | saty eva hi sÃdhyadharme bhÃvo hetor avinÃbhÃva ucyate | pramÃïabÃdhà tu tasminnasati | yadi hi saty eva tasmiæs tadabhÃvavi«ayaæ pramÃïaæ pravartteta tadà 'sya bhrÃntatvÃd apramÃïataiva syÃt iti kuto bÃdhÃ? | tata÷ ## hetu÷ ## sÃdhyÃvinÃbhÃvÅ ##? yato [S. 195b.] bÃdhÃvakÃÓa÷ syÃt | tasmÃd avinÃbhÃvasya pramÃïabÃdhÃyÃÓ ca sahÃnavasthÃnam avinÃbhÃvenopasthÃpitasya dharmiïi sÃdhyadharmabhÃvasya pramÃïabÃdhopasthÃpitasya ca tadabhÃvasya parasparaparihÃrasthitilak«aïatayà virodhenaikatra dharmiïy asambhavÃd iti | tam eva virodhaæ sa«ÂÅkartuæ paropahÃsavyÃjenÃha -- ## ityÃdi | sÃdhyadharmaæ hi bÃdhamÃne pratyak«ÃnumÃne, ## [T. 357a.] dharmiïa÷ svÃÓrayÃt ##[729]| tasmiæÓ ca sÃdhyadharme saty eva tadavinÃbhÃvitvÃd dhetur bhavaæ## {p. 207.1} sÃdhyadharmaæ ni«kÃsyamÃnaæ gale g­hÅtvà haÂhÃt ## dharmiïyavasthÃpayatÅti ## prak­«Âaæ vata ## sÃdhyadharmalak«aïÃnÃmasvÃsthyaæ vartate | tathà hi -- yantradvayaniyantritÃnÃæ nirucchvÃsitayà maraïam eva prÃptam iti | paro bÃdhà 'vinÃbhÃvayor vi«ayabhedÃd avirodhaæ darÓayann Ãha -- ## sÃdhyadharmiïaæ parih­tya d­«ÂÃntadharmiïi sÃdhyadharmeïÃvinÃbhÃvÅ hetur na puna÷ sÃdhyadharmiïy eva | tata÷ [S. 196-7a.] kuto bÃdhà 'vinÃbhÃvayor virodho 'nyatra bÃdhayà sÃdhyadharmÃbhÃvasÃdhanÃd anyatra ca hetunà tadbhÃvasÃdhanÃt | tathà caivaævidhe saty api avinÃbhÃve bÃdhÃsambhavÃd abÃdhitavi«ayatvasya rÆpÃntarasya sambhava iti | evaævidhÃvinÃbhÃvopagame saty apy abÃdhitavi«ayatvÃdike rÆpantare ## rÆpÃntarasambhavina ity ÃpÃditÃæ hetvÃbhÃsatÃæ vivarÅtuæ paropahÃsapÆrvakam Ãha -- tat kim ## sÃdhyadharmÅ ## varÃka÷ #<Óa¬¬h(ï¬ha)m udvÃhya tasmin># sÃdhyadharmasÃdhanaÓÃktivikalaæ [T. 357b.] hetuæ pariïÃyya sÃdhyadharmalak«aïaæ ## | etad eva vyanakti -- ## hetor ddharmiïy asaty api ## i«yate, sÃdhyadharmiïo 'nyatrÃvinÃbhÃvopagamÃt | ## tathÃvidhaæ sÃdhyadharmiïy upadarÓya kathaæ dharmÅ sÃdhyadharmavÃn ity ucyate? | na hy 'mbhastvasya[730]samudre[731]lavaïatvenÃvinÃbhave 'pi tadvyatirikte 'mbhasi lavaïatayà sÃdhyatvene«Âe 'mbhastvabhÃve 'pi lavaïatvasiddhir iti | parasya vacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkhyÃha -- ## ityÃdi | etad eva viv­noti -- ## bhavato matam | yata eva hetur anyathà 'pi sÃdhyadharmam antareïÃpi dharmiïi bhaved ambhastvÃdi«u tathÃdarÓanÃt, sÃdhyadharmiparihÃreïa cÃvinÃbhÃopagamÃt ata eva kÃraïÃt pramÃïÃbhyÃm abÃdhitadharmà dharmÅty ucyate | yadi {p. 108.1} pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ sÃdhyadharmiïi [s. 196-7b.] hetor vi«aya÷ sÃdhyadharmo na bÃdhyate yathà 'mbhastvasya lavaïatvam, tadà tasya gamakatvam, nÃnyatheti | tato 'nyatrÃvinÃbhÃvamÃtreïa sÃdhyasiddher anabhyupagamÃt na yathokto do«a iti | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## idÃnÅæ [T. 358a.] yadà hetor dharmiïy avinÃbhÃvitÃnabhyupagamÃt sÃdhyasiddher abhÃvÃt tatsiddhaye rÆpÃntaram abÃdhitavi«ayatvam ucyate tadà hetor na ki¤cit sÃmarthyam | kasmÃt? ## hetum antareïÃpi ## aki¤citkara eva hetu÷ | tathà hy atra kalpanÃdvaiyam -- bÃdhakapramÃïav­ttau sÃdhyÃbhÃvo niyato và syÃd? aniyato vÃ? | tatra yadi pÆrvo vikalpas tadà sÃdhyÃbhÃvo hi bÃdhakapramÃïasya v­ttau niyata÷, tadaiva bhÃvÃt tadabhÃve cÃbhÃvÃd iti | tasmÃd ## bÃdhakapramÃïav­ttyabhÃve tanniyatasya sÃdhyÃbhÃvasyÃpy abhÃvÃt ## bhavaty eveti vyartha eva hetur iti nopanyasanÅya eva | tata÷ kasyÃbÃdhitavi«ayatvaæ rÆpÃntaraï bhavet? | syÃn matam -- mà bhÆd bÃdhakapramÃïav­ttyabhÃve heto÷ sÃmarthyam, yadà tu sÃdhyasya bÃdhakaæ pramÃïaæ dharmiïi varttate tadà heto÷ sÃdhyasÃdhane sÃmarthyaæ bhavi«yatÅty ata [S. 198a.] Ãha -- ## iti | yadi bÃdhakaæ pramÃïaæ varttate tadà tena sÃdhyÃbhÃvasya dharmiïi sÃdhanÃt punar brahnaïÃpi tadbhÃvasya karttum aÓakyatvÃt kim aÇga *<3>*puna÷ Óa«Âhena hetuneti[732]kuta÷ sÃdhanasya heto÷ sÃmarthyam? | ata [T. 358b.] eva hi bhavadbhir abÃdhitavi«ayatvaæ rÆpÃntaram ucyata iti | atha bÃdhakapramÃïav­ttau sÃdhyÃbhÃvo na niyata÷ tadabhÃve 'pibhÃvÃd iti dvitÅya÷ pak«a i«yate tad apy abÃdhÃyÃ÷ sÃmarthyaviraha iti darÓayann Ãha -- ## bÃdhakapramÃïav­ttau sÃdhyÃbhÃvasye«yamÃïe satÅdam Ãpatitam | na ca -- bÃdhakaæ pramÃïaæ syÃt ## iti ## sÃdhyasÃdhane ## satyÃm api sÃdhyÃbhÃvasya smbhavÃd iti tadyogino 'pi hetvÃbhÃsataiveti | yad uktam -- ## iti tatrÃnyathÃrtham abÃdhÃyà darÓayan hetusÃmarthyaæ pratipÃdayann Ãhapara÷-- na bÃdhÃyà abhÃvo samÃbÃdhà 'bhimatà | kiæ tarhi? | bÃdhÃyà anupalabdhi÷ | sà ca tadanupalabdhi÷ puru«asya ÓaktivaikalyÃt kvacid deÓÃdau bÃdhÃyà sambhave 'pi syÃt | tato bÃdhà 'nupalabdhimÃtreïa sadhyasiddher abhÃvÃt tatsiddhye 'vaÓyaæ [S. 198b.] hetur abhidhÃnÅya iti sa hetuprayogasya vi«aya÷. tadà hi hetu÷ svasÃdhyaæ sÃdhayan katham asamartha÷ syÃd iti. siddhÃntavÃdy Ãha -- kiæ nu vai hetur bÃdhÃyà yà upalabdhis tasyÃ÷ bibheti na punar bbÃdhÃyà yena bÃdhÃæ sambhavantÅm apy anÃd­tya tadanupalabdhau satyÃæ prayoktavya i«Âo bhavata÷ | kadÃcitparo brÆyÃt -- kiæ kari«yati vidyamÃnÃ'pi bÃdhà tapasvinÅ, [T. 359a.] tadupalabdhir eva rÃk«asÅ | tasmÃt tata eva hetor bhayaæ tadabhÃve hetu÷ prayoktavya evety ata Ãha -- ## ityÃdi | evaæ tarhi paramÃrthena bÃdhà kim asti nÃstÅty etadanapek«ya bÃdhÃyà anupalabdhau satyÃæ prayoktavya iti kÃkvà p­cchati | kadÃcit paro brÆyÃt -- uktam evaitat kim arthaæ p­ccyate? ity Ãha -- ## iti | bÃdhà 'nupalambhe 'pi tatsambhave sÃdhyasdhanÃyogÃd ity abhiprÃya÷ | paro 'navagatÃbhiprÃya Ãha -- ## iti bÃdhakapratyayÃbhÃve prÃmÃïyasye«ÂatvÃt tata÷ sÃdhyasiddhir avirÆddhaiveti manyate | siddhÃntavÃdÅ satyÃæ bÃdhÃyÃæ tadanupalambhe 'pi sÃdhyasiddhim asambhÃvayan p­cchati ## ityÃdi | kiæ [S. 199a.] punar asau hetu÷ satyÃm api bÃdhÃyÃæ sÃdhyaæ sÃdhayed iti sambhavyate bhavatà yenÃsyà bÃdhÃyà abhÃva viniÓcayaæ prati yatno na kriyate hetuÓ ca prayujyata iti | evam etat iti cet; tathà satyÃm api bÃdhÃyÃæ sÃdhyasÃdhanasÃmarthyopagame saty abÃdhitavi«ayatvaæ na bhavati | kiæ kÃraïam? | bÃdhÃyÃm api satyÃm asya heto÷ ## sÃmarthyopagamÃt | tad dhi hetor lak«aïam ucyate yena vinà sÃdhyaæ na sÃdhayed iti | #<{p. 210.1}># syan matam -- anupalabhyamÃnabÃdhatvaæ hetulak«aïaæ [T. 359b.] paramÃrthena, nÃbÃdhitavi«ayatvam ity ata Ãha -- ## ityÃdi | evaæ sati bÃdhÃyÃ÷ sadbhÃvasambhave 'pi tÃm abhyupagamya tadanupalambhamÃtreïa heto÷ prayoga÷ prÃpta÷ | yadi hi bÃdhÃm abhyupagamya hetuprayogo nÃbhimata÷ syÃt tadà 'nupalambhamÃtreïa bÃdhÃyÃæ saæÓayÃt -- satÃm api keÓäcit katha¤cidanupalambhasambhavÃt -- saæÓayitasya hetuprayoge prav­ttir eva na yujyeta | tasmÃd yo yatsaæÓaye 'pi pravartate sa tasya bhÃvapak«am abhyupetyaiva pravarttate | tathà ca yathà bÃdhÃnupalabdhau tÃm abhyupagamya hetu÷ prayujyate tathà tadupalabdhÃv api prayujyatÃm, bÃdhÃyÃ÷ sadbhÃvÃbhyupagame sati tadupalambhÃnupalambhayor viÓe«ÃbhÃvÃd iti nÃnupalabhyamÃnabÃdhatvam api [S. 199b.] hetulak«aïaæ yujyata iti kuto bÃdhakapratyayavirahe 'py asati pratibandhe prÃmÃïyasya sambhava iti | parasya vacanÃvakÃÓam ÃÓaÇkhyÃha -- ## ityÃdi | naiva hi bÃdhÃyÃæ satyÃæ heto÷ sÃmarthyam i«yate tat kathaæ tadupalambhe 'pi prayoga÷ syÃt? | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## bÃdhÃyÃæ satyÃæ hetur asamartho yadÅ«yate tadà 'nirïÅto adhÃyà asaæbhavo yasya heto÷ sa tathÃvidha÷ prayogaæbÃdhà 'nupalambhamÃtreïa nÃrhati | kiæ kÃraïam? | mà bhÆd bÃdhÃyÃ÷ sambhasvapak«e ## heto÷ sÃdhyasiddhau *<1>*##[733]| [T. 360a.] pÆrvapak«avÃdy Ãha -- bÃdhÃnupalambhe sati bÃdhÃyà ÃbhÃvÃt[734]sadupalambhakapratyayÃbhÃve[735]saty avaÓyam arthÃnÃm asattvÃd dheto÷ sÃmathyam iti cen manyase siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | upalambho hy arthÃnÃæ kÃryaæ, na ca kÃryaæ kÃraïaæ vyÃpnoti | na hy 'vaÓyaæ kÃraïÃni kÃryavanti bhavanti, pratibandhavaikalyasambhavÃt[736]| tat katham avyÃpakasyopalambhasya niv­ttau bÃdhÃyà niv­tti÷?, yato hetor bbÃdhÃyÃ÷ sambhavak­tam asÃmarthyaæ na sambhaved iti | etac ca parair apÅ«yata eva; [S. 200a.] pramÃïatayopagatasyÃpy udayakÃle 'nupalabdhabÃdhasya {p. 211.1} kÃlÃntareïa bÃdhakapratyayotpÃde saty aprÃmÃïyopagamÃt | athÃvyÃpakasyÃpy upalambhasya iv­ttau bÃdhà nivarttate -- ## [ÁlV SÆ 2.52] iti anenaiva nyÃyena j¤Ãnaniv­ttyà bÃdhÃniv­tter ity Ãha -- tathÃpi vyartho hetu÷ | kuta÷? | ## hetupayogarahitÃt sÃdhyasiddhe÷ | kiæ kÃraïam? | anupalambhe bÃdhÃyà asambhavÃt | tathà hi -- yatra bÃdhÃyà anupalambhas tatra paramÃrthata eva sà na vidyata iti manyase | yatra cÃsau paramÃrthato nÃsti, tatra sÃdhyadharmasyÃbhÃvo 'pi paramÃrthenaiva [T. 360b.] nÃsti, anyathà paramÃrthena bÃdhÃyà abhÃvÃyogÃt. tataÓ ca sÃdhyadharmasyÃbhÃvÃbhÃve sati bhÃva iti bhavanmatya sÃdhyapratÅter vyarthatà hetor iti. atha mà bhÆd yuktivirodha iti nopalambhaniv­ttau bÃdhÃniv­ttir i«yate, tatrÃha -- upalambhasya niv­ttÃv api satyÃæ bÃdhÃyà aniv­ttÃv i«yamÃïÃyÃæ tadavasthaæ hetor asÃmarthyam yadavasthaæ bÃdhopalambha iti hetor aprayoga iti kasyÃbÃdhitavi«ayatvaæ [S. 200b.] rÆpÃntaraæ syÃt? | etad evopasaæharann Ãha -- ## ityÃdi. yata evaæ vyÃptya heto÷ sarvatra sÃdhyenÃvinÃbhÃvÃbhyupagame bahirvyÃptavi«ayamÃïÃyÃæ vaiyarthyaæ hetuprayogasyÃpadyate tasmÃt ## svasÃdhyabhÃve 'py abhavan na 'bhÃve 'pi ca bhavan hetur dharmiïi ki¤cit sÃdhyaæ ## na sÃdhayati ## tadviparÅtaæ na ni«edhayati ## tasya vidhiprati«edhÃvakurvata ## prayogo ## ity avaÓyaæ hetuprayogam icchatà svasÃdhyÃvinÃbhÃva÷ sarvatra hetor abhyupagantavya÷ | sa ca pratibandhanibandhana÷ | e«a ca darÓanÃdarÓanamÃtrÃyatto yathoktaæ prak | tasmiæÓ cÃbhyupagate bÃdhÃvinÃbhÃvayor virodha÷ [T. 361a.] siddha ity upasaæharann Ãha -- ## ityÃdi | yata evaæ tena kÃraïenÃbÃdhà rÆpÃntaraæ na bhavati | yadi nÃma bÃdhÃvinÃbhÃvayo÷ sahÃvasthÃnÃbhÃvÃd avinÃbhÃve {p. 212.1} saty abÃdhà gamyate rÆpÃntaraæ tu kim iti na bhavati? iti, ata Ãha -- ## ityÃdi | tad dhi tasmÃd viÓe«aïÃntaraæ bhaved vastusthitayà | [S. 201a.] lak«aïakÃraiÓ ca rÆpÃntaratvenopÃdÃnam arhati yasya viÓe«aïasya bhave 'pi yasyÃparasyÃbhÃva÷ syÃt | yata÷ svabhÃve vyabhicÃre ca viÓe«aïaviÓeÓyabhÃvo na sambhava eva kevale | udÃharaïam Ãha -- ## ityÃdi | saty api hi ÓrÃvaïatvÃde÷ sapak«e bhÃvo nÃsti | saty api ca cÃkÓu«atvÃde÷ sapak«e bhÃve sÃdhyadharmiïi Óabde sambandho nÃsti | tato 'nyo÷ sambavavyabhicÃrayor bhÃvÃd viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo lak«aïÃntaratvena copÃdÃnam[737]| ihà 'py evaæ bhavi«yatÅti ced Ãha -- ## anantaroditam abÃdhÃyà avinÃbhÃve sati sambhavati | saty avinÃbhÃve niyamenÃbÃdhÃyÃ÷ sambhavÃd vyabhicÃrÃbhÃvÃt kuto viÓe«aïaviÓe«yabhÃvo lak«aïÃntaratvena copÃdÃnam[738]arhati? iti na heto÷ sÃdhyÃvinÃbhÃvino viruddhasya ca sÃdhyaviparyayÃvinÃbhÃvino vi«aye bÃdhà sambhavati | uktena prakÃreïa viparyaye samyagghetur evÃvi«aye tu prayogÃd dhetvÃbhÃsa ucyate | yata evam ## tasmÃn na tadabhÃvo bÃdhÃviraha÷ [T. 361b.] p­thagavinÃbhÃvÃd anvayavyatirekÃtmano 'nayor hetuviruddhayor lak«aïÃntaratvena vÃcya÷, [S. 201b.] vyabhicÃrÃbhÃvena rÆpÃntaratvÃyogÃt | yataÓ cÃvinÃbhÃve sati bÃdhà na sambhavati virodhÃt, tasmÃd dhetor yathoktalak«aïasya prayoge sati gamyÃrthÃyà api pratij¤Ãyà do«ÃïÃæ pratyak«aviruddhÃdÅnÃæ sambhavo nÃsti, hetulak«aïenaiva te«Ãæ nirastatvÃt | tat kathaæ bÃdhÃviraho heto rÆpÃntaram ucyate? asambhavinÃæ ca te«Ãæ upavarïanaæ ni«phalam *<3>*ity ÃkÆtam[739]| kevalÃyÃ÷ prayoge 'sti sambhava iti cet, Ãha -- ## ityÃdi | hetuprayoge hy asati kevalà pratij¤aiva na prayujyate, hetuvi«ayatvena tadabhyupagamÃt | tataÓ caÓÃstrakÃrair na pratij¤Ãdo«Ã÷ pratyak«aviruddhÃdayo vÃcyà iti |diÇnÃgapÃdais tu #<{p. 213.1}># sÃdhyÃsÃdhyaviparyayeïa[740]vipratipattidarÓanÃd aprayogÃrhasyÃpi pak«asya lak«aïavidhÃne nyÃyaprÃptam evÃpak«atva na ni(-tvaæ ni)rÃk­tapadena pramÃïaviruddhasyÃkhyÃnam, na tv atiprasaktaæ pak«alak«aïam vyavacchinnam, sandigdhasyaiva sÃdhyatvÃt, pramÃïabÃdhite sÃdhakapramÃïÃv­tter iti | tad evam abÃdhitavi«ayatvaæ nirÃk­tya rÆpÃntaraæ nirÃkurvann Ãha -- ## avinÃbhÃve sati bÃdhÃyà [T. 362a.] asambhavadarÓanena ## viruddhÃvyabhicÃrido«avipak«eïocyamÃnà ## pratyÃkhyÃtà | para÷p­cchati -- ## iti kena prakÃreïa -- yathà bÃdhÃvinÃbhÃvayo÷#< >#sahÃnavasthÃnaæ tathà pratihetvavinÃbhÃvayor api?, yenaikasaækhyÃvivak«Ã tadvad eva pratyÃkhyÃyeta iti | siddhÃntavÃdÅ sÃmyaæ darÓayann[741]Ãha -- ## ityÃdi | eko hi hetur lak«aïayukta÷ | svasÃdhyÃvyabhicÃrÅ kathaæ bhavati? | yadi svasÃdhyabhÃva eva bhavet, anyathà tallak«aïam avinÃbhÃvo nÃma hÅyeta | atraiva dharmiïi sa tallak«aïa eko bhavati tatraiva dharmiïi tasmÃd anyo 'pi pratihetur viruddhastena hetulak«aïayukta÷ kathaæ bhavati? | ekasya *<3>*hetor yat sÃdhyaæ[742]tadbÃdhakasya tadviruddhasyÃparasya dharmasya bhÃva eva nÃbhÃve bhÃvÃd avinÃbhÃvÃd iti bÃdhayà samÃnaæ bÃdhÃsambhavena samÃna÷ pratihetur iti [S. 202b.] nirasta iti | atraiva dÆ«aïÃntaram abhidhÃtuæ vikalpayann Ãha -- ## ityÃdi | `vastuta÷` paramÃrthato yasya pratihetur na sambhavati -- kim asau samyagj¤Ãnasya viparyayasya vopanyastasÃdhyaviparÅtaj¤Ãnasya và hetur i«Âo [T. 362b.] yato vivak«itaikasaækhyatvaæ tallak«aïam ucyate, Ãhosvid yasya pratihetus tatsÃdhyaviparÅtasÃdhako na pradarÓita÷ paramÃrthata÷ sann apÅti | paro do«am apaÓyann Ãha -- ## ityÃdi | yadi nÃma pÆrvo vikalpa uttaro và tata÷ ko do«a÷? iti[743]| {p. 214.1} siddhÃntavÃdy Ãha -- yady asambhavan pratihetur yasya sa samyagj¤ÃnÃdihetur i«yate, tadà 'lak«aïam etad vivak«itaikasaækhyatvam | kasmÃt? aÓakyo niÓcayo yasya vastuto 'sambhavat pratihetutvasya sa tathokta÷ | paramatÃpek«ayà caitad ucyate | paro hi darÓanÃdarÓanÃbhyÃm asaty api pratibandhe 'vinÃbhÃvam icchati | paro hi darÓanÃdarÓanÃbhyÃm asaty api pratibandhe 'vinÃbhÃvam icchati | tatas tasya pratihetor evaævidhasya sambhavo 'sti | sa cÃnupalabhyamÃno 'pi kadÃcit syÃd iti vastutas tadabhÃvo niÓcÅyate | pratibandhanibandhanÃvinÃbhÃvavÃdinÃæ tv asmÃkaæ [S. 203a.] pratihetvasambhava÷ suniÓcita eva | na hi tÃdÃtmyatadutpattilak«aïe pratibandhe pramÃïata÷ siddhe tannimittÃvinÃbhÃvitayà ekena hetuna svasÃdhye sÃdhite punas tatraiva dharmiïi tallak«aïasya [T. 363a.] tadviruddhÃrthasÃdhakasya pratiheto÷ sambhava÷ ÓaÇkhyate, bhÃvÃnÃæ viruddhasvabhÃvadvayÃyogÃd, viruddhadharmasÃdhakasambhave ca tasyaiva svasÃdhyÃvinÃbhÃvina÷ prathamasya tatra pramÃïato bhÃvasiddhyayogÃd iti | syÃn matam -- yadi nÃma prastuta÷ pratihetvasambhavo 'smÃbhir niÓcetum aÓakyas tathÃpy asambhavat pratihetutvaæ vivak«ittaikasaækhyatvapratipÃditaæ hetulak«aïaæ kasmÃn na bhavati? ity Ãha -- ## ityÃdi | pratipÃdako yo dharmo hetos tasyÃniÓcitasvabhÃvasya yasmÃt tallak«aïatvaæ pratipÃdakadharmatà na bhavati | yathà saædigdhasya pak«adharmatvasyeti pÆrvakasya sÃdhanam | nÃpi sandigdhaæ lak«aïaæ yasya sa hetur bhavatÅti na kaÓciddhetur bhaved iti hetvabhÃvo [S. 203b.] và ity asya samarthanam | tataÓ ca ## ity atrÃpi yojitam iti | syÃn matam -- yasya pratiyogÅ d­Óyate tasyaiva pratihetubhÃvÃt ahetutvaæ bhavatu, yasya tu pratiyogÅ hetur na d­Óyate sa vastuta evÃsambhavat pratihetu÷ | na hi tatra vastuta÷ pratihetusambhava÷ ÓaÇkyate, bÃdhakapratyayam antareïa bÃdhÃÓaÇkÃyà ayogÃt | tad uktam -- ## iti | {p. 215.1} ata Ãha -- ## ityÃdi | ÓaÇyamÃnapratihetunà tulyaæ lak«aïaæ darÓanÃdarÓanamÃtranimittÃvinÃbhÃvarÆpaæ yasya tasmin d­«Âa÷ pratiyogina÷ [T. 363b.] pratihetor bbÃdhakasya sambhava sa yeÓÃm api tattulyalak«aïÃnÃæ pratiyogÅ na d­Óyate te«v api ÓaÇkÃæ pratihetusambhavavi«ayÃm utpÃdayati | kiæ kÃraïam? | ad­«Âapratiyogino d­«Âapratiyogino viÓe«ÃbhÃvÃt | na hi tasyetareïa kaÓcidviÓe«o 'sti, yatas tatsambhavo na ÓaÇkyeta | puru«aÓaktivaikalyÃdinà tu tadadarÓanaæ[744]sambhÃvyeteti kim ucyate `nÃÓaÇkà ni÷pra(«pra)mÃïikÃ` iti | atha viÓe«a÷ pratibandhalak«aïo 'vinÃbhÃvaniÓcÃyako d­«Âapratihetor ad­«Âapratiyogina i«yate yata÷ pratiyogisambhavÃÓaÇkà 'stam upaiti | [S. 204a.] tadà sati và viÓe«e sa viÓe«o hetor lak«aïam | kiæ kÃraïam? | yatas tato viÓe«Ãd dhetur ekÃntena niÓcayena nirastapratipak«as tathÃvidhe dharmiïi pratihetvasambhavÃt svasÃdhyaæ niÓcÃyayatÅti | yas tathÃvidho na bhavati tadviÓe«avirahÃt d­«Âapratihetu÷ so 'tallak«aïo na hetu÷ syÃt | tathà ca yadi nÃmà 'hetau pratihetur d­«Âo, heto÷ kim ÃyÃtam, yena tanniv­ttaye tatraikasaækhyÃvivakÓà kriyate, yathoktÃvinÃbhÃvavacanenaiva tanniv­tter ity Ãha -- ## tadviÓe«ayogini ## sati ## ni«prayojanam ## | [T. 364a.] yathoktaviÓe«ÃÇgÅkaraïe tallak«aïasya pratihetor asambhavÃt kasyaikasaækhyÃvivak«ayà vyavaccheda÷ kriyate? yato 'sya kÃryakatvaæ syÃd iti | viruddhÃvyabhicÃriïaÓ ca hetvÃbhÃsasya vyavacchedÃrtham ekasaækhyÃvivak«Ã hetulak«aïe kriyate | vastuto 'sambhavat pratihetutvasiddhye ca pratibandhalak«aïe viÓe«e hetÃv i«yamÃïe viruddhÃvyabhicÃry api hetvÃbhÃso na [S. 204b.] bhavati | tato vyavacchedyÃbhÃvÃt kim ekasaækhyÃvivak«ayÃ? iti darÓayann Ãha -- ## pratibandhalak«aïaviÓe«opagamÃt ## na sambhavet | kiæ punas tadviruddhÃvyabhicÃriïo lak«aïam? ity Ãha -- ## ityÃdi | hetor yadÃtmÅyaæ lak«aïaæ tadyuktayor hetvor {p. 216.1}ekatra dharmiïi virodhena parasparaviruddhasÃdhyasÃdhakatvenopanipÃte sati viruddhÃvyabhicÃrÅti viruddhÃvyabhicÃriïo lak«aïam | na ca tat pratibandhÃÇgÅkaraïe sati sambhavati | na hi tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ svasÃdhyapratibandhavaty ekatra hetau kvaciddharmiïi saæbhavati dvitÅyas tallak«aïas tatraiva hetu÷ sambhavet, [T. 364b.] bhÃvÃnÃæ viruddhasvabhÃvadvayÃsambhavÃt, viruddhadharmÃdhyÃsasya bhedalak«aïatvÃt | tadavyabhicÃriïo hetor dvitÅyasya tatra kuta÷ sambhavÃvakÃÓa iti | nanu yadi tathÃvidhaviÓe«asambhave [S. 205a.] sati viruddhÃvyabhicÃrilak«aïaæ hÅyate, ekasaækhyÃvivak«Ã và vyÃrthÃ, tathÃpi naiva hetvabhÃvaprasaÇga÷, tat kim uktaæ hetvabhÃvo vety ata Ãha -- ##naiva ## viÓe«asya pratibandhalak«aïasya, yato vastuto 'sambhavat pratihetutvaæ niÓcÅyate | ## tÃdÃtmyatadutpattilak«aïaæ nirddeÓyate bhavadbhi÷ yathà 'smÃbhir nirdi«Âaæ ydrÆpaæ ## pratipadya pratiyogina÷ sambhavÃsambhavÃu utpaÓyÃma÷ | yatra sa viÓe«o nÃsti tatra pratiyogina÷ sambhava÷ kalpita ÃgamÃÓraye 'numÃne | yatra tv asti sa viÓe«o vastubalaprav­tte 'numÃne tatra pratiyogino 'sambhava iti yata evaæ tasmÃn nÃsty eva bhavatÃæ sa viÓe«a÷ -- bhavadbhir na j¤Ãyata eva sa viÓe«a *<1>*## -- tasmÃt[745]sarvatra yatrÃpi pratiyogÅ na d­Óyate tatrÃpi «ÃÇkyà pratiyogivi«ayayà bhavitavyam | tÃm eva ÓaÇkhÃæ dra¬hyann Ãha -- ## ityÃdi | yasyÃpi [S. 205b.] hi pratihetur d­«Âas tasyÃpi prÃk pratiyogidarÓanÃd itareïa sarvakÃlam ad­«Âapratiyoginà kaÓcid viÓe«o lak«yate [T. 365a.] yaddarÓanÃj j¤Ãyeta `atra pratiyogÅ sambhavati nyÃnyatra` iti darÓanÃdarÓanamÃtranibandhanayor anvayavyatirekayo÷ sarvatra samÃnatvÃt | tathÃpi paÓcÃt tatra pratiyogÅ d­«Âa iti sarvatra tattulyalak«aïe pratiyogisadbhÃvaÓaÇkà na vivarttata iti | syÃn matam -- ye«u pratiyogÅ sambhavati te«vaÓyam eva kadÃcid asÃv upalabhyate | ye«u tu puru«Ãyu«eïÃpi nopalabhyate tr«v asau {p. 217.1} nÃsty eva | tata÷ sa tathÃvidho hetur bhavi«yati, tat kathaæ hetvabhÃvo 'smÃkam? ity ata Ãha -- ## ityÃdi | ye«Ãm api hi pratihetu÷ sambhavati te«Ãm api naiva sarvadà tasya pratihetor upalabdhi÷ pratipatt­­ïÃm | na hy asarvadarÓinÃm upalabdhi÷ sarvabhÃvasattÃæ vyÃpnoti, pratibandhavaikalyasadbhÃvÃt | nanu ca yatra sarvadaiva pratipatrÃ(ttrÃ) pratiyogÅ na d­Óyate tatra tadÃÓaÇkà [S. 206a.] kathaæ kriyate? | tathà cÃha -- ## iti | tathà 'param -- Ói«yaparamparayÃkumÃrilotpÃdÃt prÃgd­«Âapratiyogi«Æpanyaste«u, tenaiva praj¤ÃtiÓayaÓÃktinà pratihetava utprek«itÃ÷ tatas taddarÓanÃt yÃvaj jÅvaæ ad­«Âapratihetu«v api tadÃÓaÇkà nivarttate |tata÷ katham ÃÓaÇkà ni«pramÃïikocyate? | ## ityÃdikam api pratiyogisambhavÃÓaÇkÃkÃraïam uktam eva | na ca pratiyogisambhavam ÃÓaÇkamÃnas tannimittasaæbhavÃt `utprek«eta hi` ityÃdyÃkroÓamÃtrea nivarttayituæ Óakyate | tenÃsya[747]pratiyogyÃÓaÇkÃpanodak«aæ ki¤cit kÃraïam abhidhÃnÅyam yathà 'smÃbhir abhihitaæ `svabhÃvahetor viparyaye bÃdhakapramÃïavaÓÃd ÃtmyaniÓcaye saty anvayavyatirekayos tatra nirïaya; [S. 206b.] kÃryahetau ca yathoktapratyak«Ãnupalambhata÷ kÃryakÃraïasiddhes tanniÓcaya` iti | yata evaæ sarvatra pratiyogyÃÓaÇkà na nivarttate bhavad darÓane tena kÃraïÃniÓcaya÷ pratiyogina÷ sambhavayo÷ `iha pratiyogÅ sambhavati iha tu na sambhavati` ity evaærÆpa *<4>*## -- tasmÃd[748]vastuto 'sambhavat pratihetutvaæ {p. 218.1} yallak«aïam heto÷ [T. 366a.] tasyÃniÓcitatvÃd ekasaækhyÃvivakÓÃv ÃdinÃæ na kaÓciddhetu÷ syÃt | na hy aniÓcitalak«aïo hetur bhavatÅty upasaæhÃra iti | tad evaæ `kiæ yo vastuto 'sambhavatpratihetu÷ sa samyagj¤Ãnaviparyayahetur i«Âa÷` iti amuæ vikalpaæ nirÃk­tya dvitÅyaæ vikalpaæ nirÃcikÅr«ur Ãha -- ## samyagj¤Ãnaviviparyayahetur i«Âa iti sambandha÷ | ayaæ ca pak«a÷ kiladiÇnÃgÃcÃryasyÃpy abhimata iti para upadarÓayann Ãha -- ## | kim Ãha? ## ityÃdi | #<ÓrÃvaïatvasya hi na katha¤cidvyavacchedahetutvam># iti diÇnÃgÃcÃryeïokte pareïÃbhihitam -- ## ity evaæ pareïokte satyÃcÃryeïoktam -- ## ## ## iti | tad evamÃcÃryÃpadai÷[750]sÃk«itve datte mujam utk«ipya ÓÃstrakÃra÷ pÆtkurvann[751]Ãha -- *<4>*##[752]ityÃdi | *<5>*yadà hyÃcÃryasyÃpy[753]etad abhimatam iti [T. 366b.] kaiÓcidvyÃkhyÃyate tadidaæ[754]sumahadvyasanam Ãyatam -- gurubhir abhihitatvÃd aprakÃÓyam, na hi gurÆïÃæ do«a÷ prakÃÓayituæ yukta÷, ## apracchÃdanÅyam | tat kiæ gurÆn[755]dÆ«ayÃma uta *<8>*nyÃyam apy upek«Ãmahe[756]ity *<9>*ubhayam apy aÓakyam[757]iti ## | na kathaæcid iti | ka÷ punar atra do«o yenedaæ ka«Âataram ity Ãha -- ## ÓrÃvaïatvalak«aïo ## ÓabdÃdÅni *<10>*svasÃdhyaæ tattvam[758]nityatvaæ ## tadÃtmakÃni ## [S. 207b.] tacchrÃvaïatvaæ pramÃïaæ ye«Ãæ puru«ÃïÃæmÅmÃæsakavaiyÃkaraïadÅnÃæ tÃn {p. 219.1} ## svarggeïa ## cÃpavarggeïa ## | tathà hi -- vastutattvaæ yÃvan kleÓÃn na prajahÃti tÃvat svargamÃsÃdayati, kleÓÃæs tu prajahan nirvÃïaparÃyaïo bhavati | athavà ÓabdanityatvapratÅtau vedaprÃmÃïyÃt tadvahitÃgnihotrÃnu«ÂhÃnÃt[759]svarggo vedÃntani«evaïÃd apavargga÷ | punar uttarakÃlaæ ##[760]#< >#praj¤ÃjÃtÅyenavaiÓe«ikÃdinà puru«eïa ##[761]#< >#[T. 367a.] pratiheto÷ ##yad asya ## pratihetvanupadarÓane[762]satyÃsÅt *<15>*tat tadupadarÓanena[763]## apanÅtam iti | tÃni vastÆni nityatvasampada÷ pracyÃvya, tÃæÓ ca tatpramÃïakÃn[764]puru«Ãn svarggÃpavarggasampada÷ pracyÃvya ÓrÃvaïatvalak«aïo hetu÷ ÓaktivaikalyÃt paritrÃtum aÓakto bhra«ÂarÃjya iva rÃjà tapovanaæ gacchati svair eva duÓcaritair[765]iti kim atra vayaæ brÆma÷? | tad evam upahasyaitasmin pak«e [S. 208a.] do«am upadarÓayann Ãha -- ## ityÃdi | yadà hy apradarÓitapratihetur hetur i«yate tadà puru«apratibhÃk­taæ sÃdhanatvam abhyupagataæ bhavati | tataÓ ca vastuto na ki¤cit sÃdhanam asÃdhanaæ và prÃptam | tathà hi -- yadà pratihetur nopadarÓyate tadà sÃdhanam, yadà tÆpadarÓyate tadà na sÃdhanam iti puru«apratibhÃk­taæ sÃdhanatvam ÃyÃtam iti | api ca -- apradarÓitapratihetor hetor hetutve 'ÇgÅkriyamÃïe vikalpadvayam -- kiæ paramÃrthato hetus taddharmabhÃvÅ, utà 'taddharmabhÃvÅti? | tatrÃdyaæ vikalpam adhik­tyÃha -- ## hetur yo 'sau prathamaæ upÃdÅyate | sa ## eva#< tasmin># sÃdhyadharme ## ity evaæÓÅlo 'smad upavarïitapratibandhopagamÃt [T. 367b.] yadÅ«yate ## hetvantareïÃtaddharmabhÃvÅ kathaæ kriyate? | na katha¤cit | kiæ kÃraïam? | vastÆnÃæ [S. 208b.] hetulak«aïÃnÃæ ya÷ svabhÃva÷ -- `saty eva sÃdhyadharme bhavanÃtmaka÷` -- ##tadviparyayasya ##ubhayoÓ ca svasÃdhyadharmÃvinÃbhÃvitve {p. 220.1} svabhÃvata eva dharmiïy ekatra tayor bhÃve viruddÃv ubhau svabhÃvÃv ekasya syÃtÃm | na caikasya viruddhau svabhÃvau sambhavata÷, viruddhadharmÃdhyÃsena tasyaikatvahÃniprasaÇgÃt | atha dvitÅyo vikalpas tadà ## asaty api sÃdhyadharme bhavanaÓÅla÷ pratibandhÃnabhyupagamÃt ##apradarÓitapratihetvavasthÃyÃm api ##kasyacit? | naiva tadÃpi sÃdhanam, na kevalaæ pradarÓitapratihetvavasthÃyÃm iti | upasaæharann Ãha -- ## ityÃdi | yata evaæ bhÃvÃnÃæ svabhÃvo 'nyathà kartuæ na Óakyate, viruddhobhayasvabhÃvaÓ caiko na sambhavati tasmÃt paramÃrthata÷ svena svena [S. 209.1a.] sÃdhyenÃvinÃbhÃvinor yathoktalak«aïayo÷ [T. 368a.] kÃryasvabhÃvahetvo÷ tallak«aïasya kÃryasvabhÃvalak«aïasya pratihetor asambhavÃd ## vivak«itaikasaækhyatvaæ lak«aïam na bhavati | kiæ kÃraïam? ity Ãha -- ## | pratihetur hi vivak«itaikasaækhyatvasya vyavacchedyo varïyate | sa ca pratihetu÷ svalak«aïayuktayo÷ kÃryasvabhÃvayor na bhavaty eveti kathaæ taddhetulak«aïaæ syÃd iti | tad evam anayor dvayo rÆpayor ya÷ sambhavo yathoktÃvinÃbhÃvà 'sambhave satÅti rÆpÃntaropagame 'pi hetvÃbhÃsataiveti ## ity asyÃrtho viv­ta iti | j¤ÃtatvanirÃkaraïÃyÃha -- ## ityÃdi | abÃdhitavi«ayatvaæ vivak«itaikasaækhyatvaæ ca kÃryasvabhÃvahetvor evÃvinÃbhÃve sati bÃdhÃpratihetvor asambhavÃt vyavacchedyÃbhÃvatvena saty api liÇgadharmatve tallak«aïaæ na bhavatÅty uktam | j¤Ãnaæ tu j¤Ãtatvam, tasyaiva [S. 209.1b.] bhÃvapratyayenÃbhidhÃnÃt | tathà hi -- j¤ÃnaÓabdaprav­ttinimittaæ j¤Ãtatvam ucyate, tac ca j¤Ãnam eva, tadutpÃde sati j¤Ãta iti vyavahÃrÃt | na ca tat liÇgasyÃtmarÆpam iti [T. 368b.] kathaæ liÇgalak«aïaæ bhavi«yati? | yady api vikalpapratibhÃsÅ sÃmanyÃkÃro liÇgatayà 'vasthÃpyate tathÃpi na j¤Ãnasya liÇgadharmatà | na hy asau svatantra eva liÇgam | yad Ãha -- ## {p. 221.1} ##[766]#<'rthapratipattÃv>#[767]#< anarthapratilambha eva syÃt># iti | tamÃd bÃhyavastÆpÃdÃnasyaivÃsya liÇgatà 'vasthÃpyate | sÃdhyasÃdhanasaækalpe vastudarÓanahÃne÷[768]svalak«aïasya kvacidananvayÃc ca taddharmatÃm eva tv anusmaranto vikalpà nÃnaikavyatirekÃn[769]saædarÓayanto vastuni paramparayà pratibandhÃd avisaævÃdakÃ÷ kÃryÃdiliÇgavyapadeÓanibandhanaæ cety uktaprÃyam | na ca tasya kÃryÃder ÃtmarÆpaæ [S. 209.2a.] j¤Ãtam | vikalpÃvabhÃsÅ ca sÃmÃnyÃkÃro naiva vikalpasyÃtmabhÆta÷, tasya nÅrÆpasya vasturÆpavirodhÃt | tadrÆpasya ca vikalpapratibimbacakrasya sÃmÃnyÃtmatÃvirahÃt | yasmÃd abÃhyÃsyÃpi bÃhyatayà vyavasitasyÃnanuyÃyino 'py anuyÃyitayà sÃmÃnyÃmakatvaæ tathÃtve cÃsya vikalparÆpatayà kuta÷? yadà ''ha -- ## #< tasmÃn mithyÃvabhÃso 'yam arthe«v ekÃtmatÃgraha÷|># [PV 3.70f.] iti | na j¤Ãnasya liÇgadharmatà | etad eva sÃdhayann Ãha -- ## ityÃdi | kim ÃtmakÃt ## prak­tÃyÃæ ## puæso yad avisaævÃdakaæ liÇgaæ tasya svarÆpam abhidhÅyate ÓÃstrakÃrai÷ [T. 369a.] yasya rÆpasya darÓanÃdayaæ pratipattà “yatra tadrÆpasambhava÷ tat sÃdhanam tadrÆpavikalam asÃdhanam“ iti pravibhÃgena vyavasthÃpya yat tatra sÃdhanatvena vyavasthÃpitaæ tasye«ÂÃrthasannidhÃnasampratyayÃt prav­ttim avalambate | tathÃ, etasmiæÓ ca nyÃye [S. 209.2b.] vyavasthite yad asya liÇgasyÃtmarÆpaæ tal lak«aïaæ bhavitum arhati pak«adharmÃdivat na tu yat pararÆpam | syÃd etad -- j¤Ãtasya liÇgasya sÃdhakatvÃd yuktaiva sÃdhyasiddhyupayogino j¤Ãnasya liÇgalak«aïatety ata Ãha -- ## ityÃdi | yady anumeyapratÅtijanmany upayujyate j¤Ãnam iti tanmÃtreïa liÇgasya lak«aïam i«yate tadà 'tiprasaÇga÷ prÃpnoti | tam evÃha -- ## arthasya ## {p. 222.1} pramÃtu÷ ## ÓabdÃt saæyogasamavÃyÃdÅnÃm ÃlokamanaskÃrÃdÅnÃæ liÇgalak«aïatvaæ bhavet | atra kÃraïam Ãha -- ## prameyÃdi«u asatsu liÇgini j¤Ãnaæ bhavatÅti k­tvà | atra paro 'ni«Âam ÃpÃdayann Ãha -- ## ityÃdi | yadi pararÆpatvÃj j¤Ãnaæ liÇgalak«aïaæ na bhavati tadà ca yad etadÃcÃryeïa -- ## #< niÓcite>#ti -- niÓcitagrahaïaæ k­taæ bhavataÓ cÃbhimataæ [T. 369b.] tan na karttavyam | tathà hi -- niÓcayo hi liÇgasya pararÆpam eva | sa cet tallak«aïam, j¤Ãnaæ kim iti neÓyate yato niÓcayo vij¤Ãnam eva tadviÓe«atvÃd asyeti | siddhÃntavÃy Ãha -- ## kintu kartavyam eva tasya [S. 210a.] niÓcitagrahaïasya liÇgarÆpapratipÃdanÃd anyÃrthatvÃt | tÃm evÃnyÃrthatÃæ darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | pare hi sapak«e darÓanamÃtreïÃsapak«e cÃdarÓanamÃtrato gamakaæ hetum icchanti | te«Ãæ naiva darÓanamÃtreïa sÃdhyasiddhau samartho hetur bhavatÅti j¤ÃpanÃrthaæ niÓcitagrahaïaæ k­tam | yata÷ sator vidyamÃnayor api darÓanÃdarÓanayor agamakatvaæ hetor d­Óyate `sa Óyama÷, tatputratvÃt` ityÃdau | yata evaæ tena kÃraïena sapak«e bhÃvena vipak«e sarvatrÃbhÃvaviÓi«Âenà 'sapak«e ca sarvatrÃbhÃvena sapak«e tÃdÃtmyatadutpattilak«aïabhÃvaviÓi«Âena gamako hetur ity asyÃrthasya j¤ÃpanÃrthaæ lak«aïavÃkye niÓcitagrahaïaæ k­taæ boddhavyam | etad uktaæ bhavati -- yÃv eva sapak«avipak«ayo÷ bhÃvÃbhÃvau pratibandhasÃdhakapramÃïav­ttyà niÓcitau tÃbhyÃm eva hetur gamako bhavati, na tu yathÃkatha¤ciddarÓanamÃtreïety asyÃrthasya [S. 210b.] j¤ÃpanÃya niÓcitagrahaïaæ k­tam iti | prak­tam upasaæharann Ãha -- ## ityÃdi | yena viÓi«Âayor bhÃvÃbhÃvayor eva khyÃpanÃya niÓcitagrahaïaæ k­tam, na rÆpÃntarÃbhidhÃnÃya, anÃtmarÆpasya [T. 370a.] ca lak«aïatà na yujyate, tena pararÆpaæ liÇgasya lak«aïaæ na bhavati | yata÷ tena j¤ÃnÃdinà pararÆpeïa liÇgasya na ki¤cid rÆpaviÓe«o 'bhidhÅyata iti | {p. 223.1} nanu ca pare 'pi sapak«avipak«ayor bhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ gamakaæ hetum icchanti, darÓanÃdarÓane tu tayor eva sÃdhake, tat kim arthaæ niÓcitagrahaïam? iti, ata Ãha -- ## ityÃdi | yady api pare bhÃvÃbhÃvÃbhyÃm eva gamakaæ hetum icchanti tathÃpi sapak«a eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eveti bhÃvÃbhÃvau darÓanÃdarÓanamÃtrato vyavasthÃpayanti | na ca tatas tau tathÃvidhÃu sidhyata÷, pratibandhavikalÃnÃm apy athÃnÃæ kvacid bhÃvÃbhÃvayo÷ katha¤ciddarÓanÃdarÓanasambhavÃt | tasmÃd [S. 211a.] yau `heto÷ sapak«e eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eva` ity evam Ãtmakau bhÃvÃbhÃvau tau tadbhÃvasya sÃdhakaæ yat pramÃïaï tÃdÃtmyatadutpattisÃdhanavi«ayaæ tadv­ttyà boddhavyau | kuta÷? upÃyÃntarasyÃbhÃvÃt | tadanabhyupagame hi heto÷ sapak«a eva bhÃva÷ sarveÓÃæ hetumatÃæ bhÃvÃnÃæ sÃdhyenÃnugamadarÓane sati vipak«e cÃbhÃva eva sÃdhyavikalÃnÃæ sarvÃrthÃnÃæ hetuviviktÃnÃæ upalambhe sati syÃt | na caitad asarvadarÓina÷ sambhavatÅti | yata upayÃntaraæ nÃsti tena kÃraïena tayor viÓi«Âayor bhÃvÃbhÃvayo÷ pratipÃdanÃya niÓcitaÓabda÷ prayukto lak«Ãïe lak«aïakÃeïeti | nanu ca bhÃvÃbhÃvavacanamÃtrÃd eva pramÃïato niÓcayo labhyate anyathà tayor eva sattà na prasidhyed iti, ata Ãha -- ## ityÃdi | ## ity anenaiva sapak«Ãsapak«ayo÷ [T. 370b.] bhÃvÃbhÃvavacanamÃtreïa niÓcitagrahaïanirapek«eïa tayor bhÃvÃbhÃvayor yat sÃdhanaæ pramÃïaæ tasya v­ttir yady apy Ãk«ipyate | kathaæ punar niÓcitagrahaïam antareïa bhÃvÃbhÃvavacanamÃtratas tadv­tte÷ Ãk«epa÷? ity Ãha -- ## yadi tatsÃdhanapramÃïav­ttir nÃk«ipyeta, [S. 211b.] tadà ## sapak«avipak«ayor eva bhÃvÃbhÃvayor yà sattà svarÆpavyavasthà tasyà ## | kasmÃd aprasiddhi÷? ity Ãha -- ## upalabdher yà sattà utpatti÷ tannibandhanatvÃj j¤eyasya bhÃvÃbhÃvalak«aïasya sattÃvyavasthÃyÃ÷ svarÆpavyavasthite÷ | na hy upalambham antareïa svata evÃrthÃ÷ {p. 224.1} sidhyanti, sarvasya sarvasiddhiprasaÇgÃt | tasmÃd idam evaærÆpaæ naivaærÆpam iti tadÃkÃraj¤ÃnodayÃd eva vyavasthÃpyate | yata evaæ tasmÃt sarvatra ÓÃstre loke và j¤eyasattÃvyavasthaiva niÓcitagrahaïaæ vinà 'pi ## tatsattÃsÃdhanaæ pramÃïam #<ÃkarÓati># Ãk«ipatÅti | ki¤ ca, parÃrthatvÃc ca ÓÃstrapraïayanasya tatsÃdhanapramÃïav­ttir Ãk«ipyata iti sambandha÷ | kÅd­Óaæ punas tacchÃstrapraïayanaæ yat parÃrtharÆpatayà svavyavasthÃpitaj¤eyasattÃsÃdhanaæ pramÃïam Ãk«ipati? ity Ãha -- ## [T. 371a.] väcitasyÃrthasyeti | yadi nÃmaivaærÆpaæ parÃrthaæ ÓÃstrapraïayanaæ tathÃpi kathaæ tat sÃdhanapramÃïav­ttim Ãk«ipatÅty Ãha -- ## tasya liÇgasya trirÆpasya rÆpaæ svabhÃvaæ ÓÃstroktaæ ye pratipattÃro na vidanti, na teÓÃæ tatas trirÆpÃl liÇgÃc chÃstroktÃd väcite 'rthe prav­ttir bhavati, aj¤ÃtasyÃrthasya [S. 212a.] j¤Ãpakasya svasattÃmÃtreïa pravartakatvÃbhÃvÃt | yata evam ## tasmÃt paropalak«aïatvÃd eva pare«Ãæ j¤ÃpakatvÃd eva pravarttake trirÆpaliÇge j¤Ãnaæ siddham iti yady api niÓcitagrahaïam atiricyate tathÃpi tÃv eva liÇgasya sapak«Ãsapak«ayor bhÃvÃbhÃvau viÓi«Âau Óastroktau `sapak«a eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eva` ity evaærÆpau kecinnaiyÃyika prabh­taya÷, pare darÓanÃdarÓanamÃtreïa -- ye darÓanÃdarÓane pratibandhasÃdhake na bhavata÷ -- tanmÃtreïa vyavasthÃpayanti ##[770]#< iti># tasmÃt te«Ãæ vÃdinÃæ niÓedhÃrtho 'yaæ lak«aïe niÓcitaÓabda÷ prayuktaÃcÃryeïÃsmÃbhiÓ cÃbhyupagata iti | yadi tu paravipratipatti÷ na syÃt tadà naivÃsau prayujyeteti | kim iti punar darÓanÃdarÓanÃbhyÃæ bhÃvÃbhÃvaviÓayÃbhyÃæ sapak«Ã[sa]pakÓayo÷ viÓi«Âau bhÃvÃbhÃvÃv anvayavyatirekÃtmakau [T. 371b.] ne«yeta ity Ãha -- ## ityÃdi saty api kvacit sapak«e bhÃvadarÓane heto÷ kvacic cÃsapak«e 'bhÃvadarÓane `sa Óyama÷, tatputratvÃt` ityÃdÃv anvayavyatirekayo÷ saæÓayÃt | tathà hi -- anvayo nÃma sarvatra saty eva sÃdhye hetor {p. 225.1} bhÃvo vyÃptyà cÃsati sÃdhye hetor abhÃvo vyatireka÷ | na ca kvacit sati sÃdhye [S. 212b.] hetor bhÃvadarÓane 'pi tanmÃtreïa tathÃbhÃva÷ sarvatra bhavati, apratibaddhasvabhÃvÃnÃæ sahabhÃvaniyamà 'bhÃvÃt | tathà kvacit sÃdhyÃbhimatasyÃbhÃve saty abhÃvadarÓane 'pi heto÷ sarvatra tadabhÃve 'vaÓyam abhÃva÷, tadanÃyat tasya tanniv­ttau niyamena niv­ttyabhÃvÃt | tasmÃt pratibandhaprasÃdhakapramÃïav­ttyaiva yathoktau sapak«Ãsapak«ayo÷ bhÃvÃbhÃvau sidhyata÷ nÃnyatheti vipratipattinirÃsÃrtham eva niÓcitagrahaïaæ k­tam ity upadarÓayann Ãha -- ## ityÃdi | ## ityÃcÃryak­te niÓcitagrahaïe 'nyatrÃsmÃkam abhimatatvÃt ## ity Ãha | tad evaæ vipratipattinirÃsÃrthaæ niÓcitagrahaïam, asatyÃæ tu vipratipattau tan na kartavyam eveti pratipÃdya ata eva nyÃyÃt j¤Ãtatvaæ rÆpÃntaraæ na bhÃvatÅti [T. 372a.] darÓayann Ãha -- ## ityÃdi | ## iti pak«adharmatvÃdes trairÆpyÃt | kuta÷? | ## trairÆpyavacanenaiva tatsÃdhanapramÃïÃk«epata÷ ## pratipannatvÃd iti | kiævat? ## iti | yathà pak«adharmatvavacanenaiva hetor upanayasyÃrtho 'vagatas tasya dharmiïi heto÷ sadbhÃvapradarÓanÃtmakatvÃt, pak«adharmavacanasya ca tadrÆpatvÃt tata÷ p­thagupanayo [S. 213a.] rÆpÃntaraæ na bhavati; tathà trairÆpyÃt j¤Ãnaæ, tadvacanenaivÃvagatatvÃd iti | atra paro 'ni«Âam ÃpÃdayann Ãha -- ## ityÃdi | yadi trairÆpyavacanenaiva sÃmarthyÃj j¤Ãnaæ labhyata iti tat tata÷ p­thag na vaktavyam ## tarhi anvayÃt p­thag vyatireko na vaktavya÷ vyatirekÃc ca p­thaganvaya÷ | kiæ kÃraïam? | ekasyÃnvayasya vyatirekasya và prayogÃd ubhayasya gate÷ | k­taæ ca tayo÷ p­thagvacanaæ, tathà j¤ÃtatvasyÃpi trairÆpyÃd gamyamÃnasyÃpi p­thagvacanaæ karttavyam iti | siddhÃntavÃdy Ãha -- ## ityÃdi | nÃnvayavyatirekayor na p­thaktvaæ kintu bhinnarÆpataiva | tathà hi -- anvayo heto÷ {p. 226.1} sapak«e bhÃva ucyate, vyatireka÷ punar abhÃvo 'sapak«e | na ca tau parasparam Ãk«ipata÷ [T. 372b.] parasparam antarbhavato vidhiprati«edharÆpayor bhinnasvabhÃvatvÃt | na ca yo yato bhinnasvabhÃva÷ sa tatrÃntarbhÆto yukta÷ | nanu ca yady anvayavyatirekayor bhinnarÆpatà kathaæ tarhi trairÆpaæ liÇgam ucyate? | na hi parasparabhinnÃv ÃtmÃnÃv evÃsya yujyate, svabhÃvabhedalak«aïatvÃd vastubhedasya | nai«a do«a÷, yato yathà 'nvayavyatirekau [S. 213b.] vyavasthÃpyete na và nayo(-pyete tathà tayo)r anantarbhÃva ucyate nÃnyathà | kathaæ caitau vavasthÃpyete? | vyÃv­ttik­taæ bhedam upÃdÃya | tathà cÃnayor bhinnarÆpataiva | vyÃv­ttibhede 'pi ca paramÃrthato bhedo nÃstÅty ekaæ liÇgaæ trirÆpam ity ucyata iti | kathaæ tarhi prÃguktam[771]`nÃnayor artha÷ kaÓcid bheda÷, anyatra prayogabhedÃd` iti? ata Ãha -- ## ityÃdi | anvayamukhena vyatirekamukheïa và prayuktam ekaæ vÃkyam ubhayam anvayaæ vyatirekaæ ca bhinnalak«aïam eva gamayatÅty ucyate 'smÃbhir naiko 'rtha÷ svabhÃvo dvitÅyasyocyate, parasparabhinnayor evaikavÃkyÃrtharÆpatvÃt | atra para Ãha -- ## ityÃdi | ayam abhiprÃya÷ -- lak«aïavÃkyapratipÃditÃv anvayavyatirekÃv ÃÓritya parasparÃntarbhÃvaÓcodyate | sa ca vidyata[772]eva | tathà hi -- `tatraiva bhÃva÷` ity atra lak«aïavÃkye tadarthatayÃ[773]tadabhÃve 'bhÃvo gamyate; `atadabhÃve 'vaÓyam abhÃva÷` iti [T. 373a.] cÃtra `tadbhÃve bhÃva÷` | na hy asati pratibandha ekÃbhÃve 'parasyÃbhÃva÷ | pratibandhaÓ ca tÃdÃtmyatadutpattibhyÃæ tadbhÃve bhÃvarÆpa eva | tataÓ caikenaiva sapak«Ãsapak«yor bhÃvÃbhÃvapratipÃdakena [S. 214a.] prativiÓi«Âena lak«aïavÃkyenobhayagater dvitÅyavacanaæ na karttavyam iti | tathà caikavÃkyÃrthÃntarbhÃvÃd bhinnasvabhÃvatà 'py anayor durllabhà | tataÓ ca yaduktam `anvayavyatirekayor api tarhi na p­thaktvam iti` tat tadavastham eveti | {p. 227.1} siddhÃntavÃdy Ãha -- ## `tatraiva bhÃva÷` ityÃdirÆpam ## pratipÃdayati | kuta÷? | sÃmarthyÃd ubhayapratipÃdanaÓaktasya? | ## `sapak«a eva bhÃvo 'sapak«e cÃbhÃva eva` iti sÃvadhÃraïasya ## dvitÅyapratipÃdananÃntarÅyakatvÃt | ## bhinnasvabhÃvÃnÃm apy athÃnÃm ekavÃkyena pratipÃdanÃt | ekenaiva ca lak«aïavÃkyenobhayagatÃv api yat ## tat ## | sÃdharmyaprayoge [T. 373b.] vaidharma(rmya)vacanaæ na karttavyam, vaidharmyaprayoge ca sÃdharmyavacanam iti na punar ekÃbhidhÃnenÃnavagatasya rÆpÃntarasya pratipÃdanÃrtham | na ca tathà trairÆpyavacanena j¤Ãnanibandhanena j¤eyasattÃvyavasthÃyÃ÷ paropalak«aïÃthena ca ÓÃstrapraïayanenÃÓritaj¤Ãnasyaiva trairÆpyasya [S. 214b.] pratipÃdanÃl labdhasya j¤Ãnasya punarvacane na ki¤cit prayojanam astÅti nÃsya p­thagvacanaæ yuktam iti | syÃnmatam -- kevalÃv api tarhy ekavÃkyÃrthÃnantarbhÆtau parasparama'bhinnasvabhÃvau bhavi«yata÷ tata evaikavÃkyÃrthÃntarbhÃvÃd ity ata Ãha -- ## ekavÃkyÃrthÃnapek«au tadantarbhÃvamÃtreïa sapak«Ãsapak«ayo÷ bhÃvÃbhÃvau parasparam Ãk«ipato 'ntarbhavata÷ bhinnarÆpÃïÃm apy arthÃnÃm ekavÃkyÃntarbhÃvadarÓanÃt | nanu ca niyamavantÃv api bhÃvÃbhÃvau kevalÃv eva, tayo÷ parasparÃk«epe kevalayor api tatprasaÇga ity ata Ãha -- ## sÃvadhÃraïavÃkyapratipÃditau ## kintu sahitÃv eva | kuta÷? | ## sÃvadhÃraïasya vÃkyasya ## bhÃvÃbhÃvapratipÃdanÃtmakatvÃt | tad evaæ sÃvadharaïena [T. 374a.] vÃkyena naiva kevalo 'nvayo vyatireko và 'bhidhÅyate | tadantarbhÃvÃt tu dvitÅyagati÷ kintu parasparÃnantarbhÆtÃv eva sahitÃv ekena vÃkyenÃbhidhÅyeta iti pratipÃdyopasaæharann Ãha -- ## tatraiva [S. 215a.] sapak«a eva bhÃva {p. 228.1} ity anena vÃkyena na sapak«e bhÃva evocyate | kiæ tarhi? | asapak«e 'bhÃvo 'pi, tathà cetareïÃpy asapak«e 'bhÃva eveti vacanena nÃbhÃva eva kevala ucyate kintu sapak«e bhÃvo 'pi, yena kevalavacanena bhÃvo 'bhÃvo và tadÃtmakatayà dvitÅyam Ãk«iped yato 'nayo÷ p­thagvacanaæ na syÃt | tasmÃd yadà 'nvayavyatirekau bhÃvÃbhÃvÃv abhipretau tadà tau bhinnarÆpÃv eveti kathaæ tayo÷ na p­thaktvam? | atha niyamavatà vÃkyenÃbhihitau tadaikavÃkyÃd evobhayagate÷ p­thagvacanaæ na karttavyam eva | tat tu k­taæ nÃpratipannapratipattaye kintu prayoganiyamÃrtham ity uktam etad iti | syÃnmatam -- yathà 'nvayavyatirekau bhÃvÃbhÃvalak«aïau na parasparÃtmakau tataÓ ca tayo÷ parasparato rÆpÃntaratvam, evaæ paropalak«aïaÓastrapratipÃditÃt trailak«aïyÃd bhidyata eva j¤Ãnam, na tatrÃntarbhÆtam, tato rÆpÃntaraæ bhavi«yatÅty ata [T. 374b.] Ãha -- ##, yathà 'nvayavyatirekau bhÃvÃbhÃvalak«aïau parasparam anantarbhÆtau, na tathà j¤Ãnaæ paropalak«aïaÓÃstrapratipÃdite trailak«aïye 'nantarbhÆtam | kuta÷? | ## -- pare upalak«yante [S. 215b.] upalak«aïa(ïaæ) trairÆpyavi«ayÃæ pratÅtiæ kÃryante yena ÓÃstreïa tato yat trailak«aïyaæ pratÅyate Ãg­hÅtaj¤Ãnaæ tasmÃd avyatirekÃd Ãg­hÅtaj¤Ãne trailak«aïye 'ntarbhÃvÃd iti yÃvat, ## tasmÃn na lak«aïÃntaraæ trairÆpyÃd iti | tad ayam atra samudÃyÃrtha÷ -- yadi j¤Ãtatvaæ j¤ÃnaÓabdaprav­ttinimittaæ uktena prakÃreïa j¤Ãnam evocyate tadà talliægasyÃnÃtmabhÆtam iti na tallak«aïam | athÃvi(pi )j¤ÃnÃpek«a÷ karmabhÃvo j¤Ãtatvam ucyate tadà 'pi j¤eyasattÃvyavasthÃyà j¤ÃnasattÃnibandhanatvÃt trairÆpyavyavasthaiva tatsattÃvyavasthÃpakaæ j¤Ãnam Ãk«ipati | tatas tadapek«o 'pi karmabhÃvo 'nuktasiddha iti na tadvacanaæ p­thakkarttavyam | tathà paropalak«aïÃrthaÓÃstrapratipÃditÃg­hÅtaj¤ÃnÃt trailak«aïyÃd avyatirekÃd iti | tad evam abÃdhitavi«ayatvÃdikaæ rÆpatrayaæ nirÃk­tya nigamayann Ãha -- ## [T. 375a.] kiæ tarhi? | trailak«aïya eveti | {p. 229.1} imaæ k«atÃÓe«akutarkamÃrgaæ, munÅÓarÃd dhÃntannayapradÅpam | vitatya puïyaæ yadupÃrjitaæ tat, parÃæ viÓuddhiæ jagato vidheyÃt || [S. 216a.] hetubinduÂÅkÃ[774]samÃptà | .................................................................................................................................................................................................................................................................. mà yatata imà yà tadrÆpà bala (?) tribhuvanasya hitÃya ÓaÓvat | narasya seto÷ do... ...tathÃgatamatasya nibodhayitrÅ || 2 || ....... 74 mÃrga(rgga)sira vadi 7 ravau | maægalaæ mahÃÓrÅ÷ || na guror upadeÓam agrahÅt bubudhe vastu tato ... ... dhÅ÷ | yatato sma na tasya v­ddhaye na parispanditum apy apÃrayat || [1 ||] jÅvÃtmakaæ cÃndramasaæ ca teja÷ k­tÃspadaæ tasya tai ...t | tad eva Óaktà ...thà paratra citrà hi viÓvaprak­ti...nÃ÷ || 2 || he! rohiïÅramaïa! sarvakalÃniketa! tÃrÃpate! rajaninÃtha! sudhÃnidhÃna! kÃdambarÅrasaguïe«u ni... ... va -- mÃtmÃnam arpitaÓarÅram anusmarendo÷ || 3 || ÓrÅbrahmÃïagacche paæ- abhayakumÃrasya hetubindutarka÷ || __________NOTES__________ [728] -yÃm api anupalambhÃt -- T. [729] ni«kÃsya yata÷ -- T. [730] heto÷ [731] sÃdhya- [732] puna÷ tad­Óena he- -- T. [733] asÃmarthyaprÃptir iti -- T. [734] anupalambhÃt -- T. [735] -pratyayasadbhÃve -- T. [736] pratibandhÃt vai- -- T. [737] nopÃdanam -- T. [738] nopÃ- -- T. [739] iti kuta÷ -- T. [740] sÃdhyam apy asÃdhyaæ asÃdhyam api sÃdhyaæ pare prÃhu÷ [741] -dÅ sandarÓa- -- T. [742] hetor Ãtmano sÃ- -- T. [743] iti manyate -- T. [744] taddarÓanam -- T. [745] {? -- s. p. xxv, Áuddhipatrakam: iti | ta- : ## -- ta} [746] %% T. [747] pratipattu÷ [748] {? -- s. p. xxv, Áuddhipatrakam: iti | ta- : ## -- ta} [749] ni- -- Na. T. [750] -cÃrya pÆjyapÃdai÷ -- Pu. [751] p­thakkurvan -- Na. [752] idam ityÃdi- -- Pu. [753] yadÃcÃrya- -- Pu. [754] tadaivaæ -- Pu. [755] gurÆæ -- Pu. [756] -yam upe- -- Pu. [757] -yam aÓa- -- Pu. [758] -dhyata- -- Na. T. [759] -trÃdyanu- -- Na. T. [760] prati-bhavatà -- T. [761] -«eïa ak­takatvÃd he- -- T. [762] k­takatvÃdi- [763] tadu- -- Pu. T. [764] -kÃt -- Pu. [765] duÓce«Âitai÷ -- Na. [766] tair vikalpai÷ kalpito yo 'sau vi«ayo 'vagru(?)rÆpo na dhÆmatvÃdi÷ [767] vahnitvÃdi [768] vastudarÓanÃprav­ttà (?) [769] nÃnÃbhÆtÃnÃæ yo vÃstavavyatireka ekasya ca vyÃv­ttiparikalpitas taæ darÓayanta÷ [770] evaæ -- T. [771] p. 74,18-21 [772] vidyate -- T. [773] tatraivety avadhÃraïasya tadathitayà [774] -ÂÅkà brÃhmaïÃrcatena viv­tà samÃ- -- T. _________________________