Arcata: Hetubindutika (commentary on Dharmakirti's Hetubindu)
Based on the ed. by Pandit S. Sanghavi and Muni Shri Jinavijayaji,
Hetubinduñãkà of Bhañña Arcaña with the Sub-Commentary entitled âloka of Durveka Mi÷ra.
Baroda : Oriental Institute 1949
(Gaekwad's Oriental Series, CXIII)


Provided by Helmut Krasser, Wien


#<...># = BOLD
%<...>% = ITALIC
*<...>* = SUPERSCRIPT
&<...>& = SUBSCRIPT


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________






÷rãmadarcañaviracità
|| hetubinduñãkà
|| namaþ sarvaj¤àya ||
[jinanamaskàreõa maïgalam |]
       yaþ sa¤jàtamahàkçpo vyasaninaü tràtuü samagraü janam,
        puõyaj¤ànamayaü[1]pracitya vipulaü hetuü vidhåta÷ramaþ |
             kçtsnaj¤eyavisarppi[nirmalatarapraj¤oda]yàdriü ÷rito
             loke hàrddatamopaho jinaravirmårdhnà namasyàmi tam || 1 ||

__________NOTES__________

[1] puõya- : prastuta-
_________________________




[dharmakãrtivacasàü sarasatamatvakhyàpanam | ]
      varaü hidhàrmakãrtteùu*<[.1]2>*carviteùv api carvaõam[2]|
             niùpãóità'pi mçdvã[kà màdhuryaü hi jahà]ti kim ? || 2 ||

__________NOTES__________

[2] carciteùvapi carvanam -- T.
_________________________




[svalàghavaü prakhyàpya granthavivaraõapratij¤à | ]
nyàyamàrggatulàråóhaü jagad ekatra yanmatiþ |
jayet tasya kva gambhãrà giro 'haü jaóadhãþ kva ca ? || 3 ||
      tathàpi mandamatayaþ santi matto ['pi kecana |
             yànuddi÷ya] mayàpy eùa hetubindur vibhajyate || 4 ||[àdivàkyasya prayojanaprakañanam | ]
#<    parokùe># -- [Tt. 355b.] ty àdinà prakaraõàrambhe prayojanam àha | tac ca[3]÷rotçjanapravçtty artham itikecit |
    tad ukta[m --
             #<sarvasyaiva hi÷à]strasya karmaõo và'pi kasyacit |>#
             #<yàvat prayojanaünoktaütàvat tat kena gçhyatàm || >#[ølSå 1.12.]
iti | tad ayuktam[4]| yato 'sya prakaraõasyedaü prayojanam iti [pradar÷ane prayo]janavi÷eùaü prati upàyatàü prakaraõasya ni÷cityànupàye
{p. 2.1} pravçttyasambhavàt prekùàvatàü tadarthitayà[5]pra[karaõa÷ravaõàdau pravçttiþ] [S. 2a] syàd iti tadabhidhànasyàrthavattà[6]varõyate | na caitad[7]yuktam | yataþ prekùàvatàü pravçttiþ prayojanàrthinàü tadupàye[8]tadbhàvani÷cayàt[9]| yathà kçùãva[làdãnàü sasyà]dy upàye bãjàdàva'bãjàdivivekenà'vadhçtabãjàdibhàvànàm | anyathà hy ani÷citopàyànàm upeyàrthanàü [T. 206b.] pravçttau prekùàvattaiva hãyeta | upeye tu [bhàvini pramà]õavyàpàràsambhavàd ani÷caye 'pi vivecitopàyàþ pratibandhavaikalyayor asambhave `yogyam etad vivakùitaü kàryaü niùpàdayitum' iti saü[bhàvanayà pravçttau] prekùàvat tàto na hãyeran |
    ni÷caya÷ ca pramàõàd eva | na ca prayojanavàkyasya pràmàõyam asti, ÷abdànàü bahirarthe pratibandhàbhàvàt | vivakùàyàü [tasya pràmàõye 'pi yathà]vastupravçttiniyamàbhàvàt na tataþ prakaraõasya prayojanavise(÷e)ùaü prati upàyatàni÷cayaþ samasti | na hi ye yathà [S. 2b.] yam arthaü vivakùanti te tathaiva tam anu[tiùñhanti vi]saüvàdanàbhipràyàõàm anyathà'bhidhàyànyathàpravçttidar÷anàl loke sarvatrànà÷vàsàt |
    prayojanavi÷eùopanyàsàt prakaraõasya tadupàyatà[viùayaþ saü÷ayaþ ja]nyate tatas[10]tadbhàvanirdhàraõàya[11]kçùãvalàder iva bãjàd avadhçtaye pravçttir yukteti cet; na, prayojanavi÷eùopàyatàsaü÷ayasya tadabhidhà[nàt pràg api] bhàvàt | tatsàdhakabàdhakapramàõàbhàve tasya[12]nyàyapràptatvàt | anumànàdivyutpattyarthànàü ca prakaraõànàü dar÷anàt kim asyànumà[navyutpàdanaü pra]yojanam anyad và, na và ki¤cid apãty evaü råpa÷ ca saü÷ayaþ pràk pravarttamànaþ kena nivàryeta | api ca kim idaü niùprayojanam, uta prayojana[vat, asmad abhima]tena và prayojanena tadvad iti jij¤àsoþ pravçttisambhave vyartha eva prayojanavàkyopanyàsaþ
| [S. 3a.]
    tasmàd `yat prayojanarahitaü vàkyam, tadartho và, na tat prekùàvatà''rabhyate kartuü pratipàdayituü và | tadyathà [T. 207a.]
{p. 3.1} da÷adàóimàdivàkyaü kàkadanta[parãkùà ca | niùprayojanaü cedaü] prakaraõaü tadartho và' iti vyàpakànupalabdhyà pratyavatiùñhamànasya tadasiddhatodbhàvanàrtham àdau prayojanavàkyopanyàsaþ |[prakaraõatadabhidheyayoþ prayojanacintà |]
    tatra #<tadvyutpàdanàrtham># iti vàkyena svayam asya prakaraõasya prayojanam àha | yathàsvam abhidheyapratãtir hi vàkyasya prayojanam | tac cehàsti padànàm avàntaravàkyànàü ca parasparasaüsargàt samàsàrthapratãteþ | tathà hi -- anumànamatra prakaraõe vyutpàdyata iti tad abhidheyam | tasyaiva tacchabdena sambandhàt | yady api parokùàrthapratipattau gu[õãbhåtam anu]mànaü tathàpi vaktur abhipràyànuvidhàyitayà ÷abdavçtteþ tacchabdena paràmç÷yate | anyathà pradhànasaüsparso(÷o)pi kathaü syàt? | ÷abdànàü sva[bhàvataþ] sambhaddhà(ndhà)yogàt | #<pakùadharma># ityàdinà cànumànasyaiva vyutpàdanàt | tasya [S. 3b.] vyutpatti[r aviparãtasvarå]papratãtir asya prakaraõasya prayojanam, tasmàdhyatvàt | ata eva cànumànavyutpattiviùayaü
prakaraõa[vyàpàraü darùa]yituü õicà nirdi÷ati -- #<tadvyutpàdanàrtham># iti | tata÷ ca prakaraõaprayojanayoþ sàdhyasàdhanalakùaõaþ[13]sambandho 'py ukto bhavati | yady api ÷abdavçttenà[numànavyutpattivi]ùayasya[14]prakaraõavyàpàrasya pràdhànyaü tathàpi vastuvçttena vyutpatter eva pradhànatà tasyàs tatsàdhyatvàt[15]| itarasya[16]ca tadupàyatvenàpradhànatvàt | tasmàd anumànavyutpattir [T. 207b.] eva prayojanatayà pratãyate na prakaraõavyàpàra iti |
#<    parokùàrthaprati[patteþ anumànà÷raya]tvàt># ity anena tu prakaraõàrthasyànumànalakùaõasya prayojanam àha | na hi vàkyasya svàrthapratãtilakùaõaü phalam[17]astãty età[v ataiva prekùàvàn prava]rttate 'pi tu tadabhidheyàrthasya puruùàrthopayogitve sati | tac cehàsti yataþ parokùàrthasya yà pratipattiþ -- ni÷cayaþ -- tasyà anumà[naü -- triråpaliïgam] [S. 4a.] kàraõe kàryopacàràt | ananyopàyasàdhyatàü dar÷ayituü
{p. 4.1} paramataniràsàrtham à÷rayaþ -- kàraõam, anumànam à÷rayo yasyeti sàmànyena vigçhya | [tadanu ca] kasyànumànà÷rayatvàd iti vi÷eùàpekùàyàm -- yady api parokùàrthapratipatti÷abdasambhandhe strãtvaü gamyate tathàpi tat[18]padasaüskàravelàyàü buddhyasaünihitatvàt bahiraïgam iti na strãpratyayanimittaü yathàbhåtam iyaü bràhmaõã, àvapanam iyam uùñriketi |

__________NOTES__________

[3] prayojanàbhidhànam
[4] ÷rotçjanapravçttyarthatvam
[5] prayojanàrthitayà
[6] prayojanàbhidhànasya
[7] àdivàkyasya ni÷càyakatvasaüvarõanam
[8] prayojana-
[9] upàya-
[10] saü÷ayàt
[11] prayojanavi÷eùopàyatvasya
[12] saü÷ayasya
[13] tadvyutpatti-
[14] ÷àbdanyàyena
[15] prakaraõavyàpàra-
[16] prakaraõa-
[17] prayojanam -- T.
[18] strãtvam 
_________________________



[sarvaparokùapratãter liïgajatvàd evànumànatvasåcanam |]



    anena ca sarvà parokùà[rtha]pratipattiþ pramàõabhåtà, anyasmàt tatpratipatty ayogàt, triråpaliïgà÷rayaivety uktaü bhavati [S. 4b.] anumànà÷rayatvàd eveti avadhàraõàt | [tata÷ ca ÷abdàdã]nàü sati pràmàõye 'numànatà, anyathà[19]teùàm api vyutpàdyatàprasaïgo nimittasya[20]samànatvàt |
    tathà hi -- sarvà parokùàrthapratipattiþ pra[màõabhåtà], na svatantrà bhavati | tasyàþ[21]svàrthapratibandhàbhàvena niyamena tatsaüvàdàyogàt[22]| avisaüvàdalakùaõatvàc ca pramàõasya | anyato 'pi [asambaddhàd%< >%yadi syà]t [T. 208a.] sarvataþ sarvapratipattiprasaïgàt dharmyasambandhe 'pi sarvatra pratãtiü janayet, pratyàsattiviprakarùàbhàvàt | *<6>*evambhåta÷ ca[23]triråpa[liïgam evàrtho bhava]tãti sarvà parokùàrthapratipattis triråpaliïgajatvenànumànàt na bhidyata iti | eùa càrthaþ #<pakùadharmas tadaü÷ena vyàpto hetuþ>#, kasya?, parokùà[rthapratipatte]r iti [S. 5.a] prakçtena saübandhàd dar÷itaþ, pakùadharma eva tadaü÷ena
vyàpta eva ca parokùàrthapratipatter hetur ity avadhàraõàt |

__________NOTES__________

[19] avadhàraõàbhàve
[20] parokùàrthapratipattikàraõatvasya
[21] svatantrapratipatteþ
[22] svàrtha-
[23] pratibaddhaü pakùasaübaddhaü ca 
_________________________



[svalakùaõasyaiva vastutvaü na sàmànyasyeti sthàpanam |]



    arthagrahaõaü tu parokùàrthapratipatter ity a[numà]nasyàpi svalakùaõaviùayaü pràmàõyaü dar÷ayitum | arthakriyàsamartho hy arthaþ, svalakùaõaü caivamàtmakam | ata eva -- #<vastv adhiùñhànatvàt pramàõavyavasthàyàþ># -- [iti va]kùyati | anyathà'numànàt tatra pravçttir na syàd arthakriyàrthinaþ |
{p. 5.1} sàmànyasyàvastutve 'pi j¤ànamàtralakùaõatvàt tadarthakriyàyàþ tasyà÷ ca tadu[tpàdya]tvena siddhatvàt | na hi jàtir dàhapàkàdàv upayujyate, svalakùaõasyaiva tatropayogàt[24]| tatsambandhàt tatra pravçttir iti cet; na, nityasyànupakàra[katvena] kenacit sambhandhàbhàvàt | saty api ca sambandhe katham anyapratipattàv anyatra pravçttiþ, atiprasaïgàt | [S. 5b.] samavàyasya såkùmatvenànavasitavivekasyàvasàyàd bhràntyà tatra pravçttir iti cet; [T. 208b.] evaü tarhi bhràntimàtram evàstu, kim antargaóunà sàmànyena? | nirbbãjabhràntyayogàd iti cet; tà eva vyaktayas tadekakà[ryakàriõyo bhrànter bãjam] | varõàkçtisamànàkàraü hi sàmànyaj¤ànam | na ca sàmànyaü tadråpam, tat kathaü tad bhrànter bbãjam | sàdç÷yanibandhanà hi bhràntir iùyate paraiþ | vyaktya
eva cà[samànajà]tãyavyàvçttàþ sàmànyàkàraj¤ànasvaråpàs tatas tà eva bhràntibãjam, atadråpavyàvçttes tàsu bhàvàt | vastubhåtasya tu sàmànyasya sambhandh[àsaübhave]na tàsu bhàvàyogàc ca |
    yais[25]tu vyaktyàtmakam eva sàmànyaü kalpitaü taiþ svalakùaõaviùayam anumànasya pràmàõyam abhyupagatam eva bhavati | svalakùaõàtmakaü tu sàmànyaü katham anumàne[26]pratibhàsate, vai÷eùikadar÷anopagamaprasaïgàt | .............................................................................................................. ................................................................................................................................[S.6a %<and >% S. 6b.]................................................................................................... ...............................................................................................................................................................................................................................................................
{p. 6.1} #<[ 1. hetoþ sàmànyaniråpaõam |]>#
[ 1. hetos tritvena vyàptiþ kathaü phaliteti carcà |]

__________NOTES__________

[24] varõàkçtyayogàc ca
[25] sàükhyaiþ
[26] svalakùaõàpratibhàse 
_________________________



    [S. 7a.] ............ hi kathitam | tatra kàryasvabhàvayor vidhisàdhanatvàn na pratiùedhe sàdhye vyàpàraþ | anupalabdhito 'pi na hetvantaràbhàvani÷cayo yataþ sà caturddhà'vasthità svabhàva[kàraõa]vyàpakànupalabdhayo viruddha[T. 209b.]viddhi÷ ceti[27]| tulyayogyatàråpasyaikaj¤ànasaüsargiõaþ svabhàvànupalabdhir anyopalabdhiråpà abhàvavyavahàrahetur iùyate | na [ca hetvan]taram atyantàbhàvatayopagatam anukràntaråpam[28], yadi hi syàdde÷àdiniùedha evàsya syàt nàtyantàbhàvaþ | kàraõavyàpakànupalabdhã tu siddhe kàrya[kàraõa]vyàpyavyàpakabhàve bhavataþ | na ca hetvantare 'tyantàsattayàïgãkçte prakàro 'yaü sambhavati | tat kathaü te tadabhàvaü gamayiùyataþ | virodho 'py avikala[kàraõasya] bhavato 'nyabhàve
'bhàvàd avagamyata iti viruddhopalabdhir apy asambhavinã | sambhave và kàraõànupalabdhy àdãnàü katham atyantaniùedhaþ? ity à÷aïkyàha -- #<hetvàbhàsàs tato 'para i>#ti | #<tataþ># trividdhàd dhetoþ #<apare># anye #<hetvàbhàsàþ># yatas tatas tridhaiva sa iti |
    evaü manyate -- iha yad[29]yatra niyamyate [tadvi]paryayeõa [S. 7b.] tadvipakùasya vyàptau sa niyamaþ siddhyati | yathà yat sat tat kùaõikam eveti sattvasya kùaõikeùu niyama ucyamànaþ sattvaviparyayeõà[sa]ttvena kùaõikavipakùasyàkùaõikasya vyàptau siddhyati | evam ihàpi tritve hetur niyamyamàno hetuviparyayeõa hetvàbhàsatvena trisaükhyàbà[hyasyàrtha]sya vyàptau trisàükhyàyàm eva niyato bhavati | tatas trividhahetuvyatiriktànàm arthànàü hetvàbhàsatàü dar÷ayati | tena svabhàvaviruddhopalabdhyà [kàrya-sva]bhàvànupalambhavyatiriktànàm arthànàü hetutvàbhàva[T. 210a.]ni÷caya iti | hetutadàbhàsayo÷ ca parasparaparihàrasthitalakùaõatayaiva virodho
{p. 7.1} [hetula]kùaõapratãtikàla eva pratipannaþ | tadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànàd[30]eva tadviparãtasyànyatayà tadàbhàsatàpratãteþ, parasparam itaretararåpàbhàva[ni÷ca]yàt | tatra trividhahetuvyatirikteùv artheùu hetvàbhàsatvam upalabhyamànaü svaviruddhaü hetutvaü niràkaroti | te ca hetutrayabàhyà arthà nàtyantàsatta[yopa][S. 8a.]gatà nàpi hetutvaü teùu niùidhyamànaü, kevalaü vyàmohàt hetutvam anyatra prasiddham eva tatrà ''ropitam à÷aïkitaü và tadviruddhopalambhàd apasàryate | tat kim ucyate -- #<[atyantàsaübha]vinaþ kathaüvirodhaþ># iti | na ca sahànavasthànalakùaõa eva virodho yena tan nyàyaþ[31]sarvatropavarõyeta
| nàpi yad yatra pratiùidhyate tasya tatraiva viro[dhaþ prati]pattavyo yena #<katham asataþ kenacid virodhagatiþ?># iti codyeta | na hi nàtra ÷ãtaspar÷o 'gner iti sàdhyadharmiõy eva ÷ãtaspar÷asyàgninà virodho 'pi tu sarvatra yathà[32]tu asyànyatra[33]pratãtavirodhasyàgninà sàdhyadharmiõi niùedhaþ tathà hetvàbhàsatvopalambhàd hetutrayabàhyeùv artheùu hetutvaniràsaþ | [atyantàsa]to 'pi ca làkùaõiko virodhaþ pratãyate yathà kùaõikatvenàkùaõikatvasya tasya vastuni kvacid apy asambhavàt, bhàvena và yadvadabhàvasya sarva[÷aktivirahala]kùaõasyety alaü durmativispanditeùv atyàdareõeti sthitam etat -- tritve hetutvaü niyamyamànaü [tadviparyayasyà][S. 8b.][T. 210b.]
'pi ca vyàptau satyàü tatra[34]niyataü bhavatãty abhipràyavatà viparyayavyàptiü pradar÷ayitum idam uktam -- #<hetvàbhàsa(sà)stato 'para i>#ti |

__________NOTES__________

[27] -ceti | tatra tulya- -- T.
[28] ekaj¤ànasaüsargiva[stvantaram] 
[29] hetutvam
[30] hetu-
[31] bhavato 'nybhàve 'bhàvalakùaõaþ
[32] yathàpratãtasyaivàsya -- T.
[33] ÷ãtaspar÷asya
[34] tritve 
_________________________



[ 2. trividhabàhyàrthànàü hetvàbhàsatvena vyàpte÷ carcà]



    tatraitat syàt -- kùaõikavipakùa[sya sattva]viparyayeõa vyàptir bàdhakapramàõava÷àd avasità iha tu trisaïkhyàbàhyànàm arthànàü hetvàbhàsatvena vyàptiþ katareõa pramàõenàvasitety a[tràha] -- #<avinàbhàvaniyamàt># iti | trividhahetuvyatirikte liïgatayopagate ÷aïkhyamàne và vastuni pakùadharmatàsadbhàve 'py avinàbhàvàbhàvà[d
{p. 8.1} ity arthaþ] | tathà ca vakùyati -- #<na sa trividhàd dhetor anyatràstãty atraiva niyata ucyata i>#ti | avinàbhàvavaikalyaü ca hetvàbhàsatvenàsiddhaviruddhànaikàntikasàmànya[dharme]õa vyàptaü prameyatvàdau ni÷citam iti hetvàbhàsatve sàdhye 'vinàbhàvavaikalyaü svabhàvahetuþ |
 avãnàbhàvavaikalyaü ca trividhahetuvyatiriktatvàd eva [tadanyeùàü] [S. 9a.] [vyàpa]kànupalabdhitaþ siddham | tathà hi -- tàdàtmyatadutpattibhyàm avinàbhàvo vyàptaþ, tayos tatràva÷yaü[35]bhàvàt | tasya ca tayor eva bhàvàd atatsvabhàvasyàtadutpatte÷ ca [tadanàyattata]yà tadavyabhicàraniyamàbhàvàt | taduktam --
          kàryakàraõabhàvàd và svabhàvàd[36]#< >#và niyàmakàt |
             avinàbhàva[37]niyamo[38]#< >#'dar÷anàn[39]#< >#na dar÷anàt[40]||
    [ava÷yaü bhàva]niyamaþ kaþ#< >#[41]parasyànyathà[42]#< >#paraiþ[43]#< >#|
ana(arthà)ntaranimitte[44]#< >#và dharme[45]#< >#vàsasi#< [T. 211a.] >#ràgavat ||[PV I 33-34 XE "PV I 33-34"]
iti |
 råpàdinà 'pi hi rasàder avinàbhàvo na sva[taþ kintu svakàra]õàvyabhicàradvàraka iti tatkàraõotpattir evàvinàbhàvanibandhanam | anyathà[46]tadanàyattasya[47]tatprakàraõànàyattasya[48]và tenà[vinàbhàvakalpa]nàyàü sarvasya sarvàrthair avinàbhàvaþ syàt, avi÷eùàt | ekàrthasamavàyanimitto råparasàder avinàbhàva iti cet | nanu samavàyo 'py àdhàryà[dhàra]bhåtànàm upavarõyate | sa càdhàràdheyabhàvas tadàtmànupakàre[49]'ti prasaïgato na sidhyatãty ekasàmagryadhãnataivaikàrthasamavàyo[ 'vase]yaþ | [S. 9b.] anyo và vastubhåtaþ saübandho 'sambhavã tathàsambandhaparãkùàyàüvistarataþ÷àstrakçtàpratipàditam eveti tata evàvadhàryam | asa _ _ na và
{p. 9.1} ja(nanvasaty api ja)nyajanakabhàve, tàdàtmye và, tenaivàvinàbhàvo nànyenety atra vastusvabhàvair evottaraü vàcyam ye evaü bhavanti nàsmàbhiþ, ke[valaü vayaü draùñàra] iti cet; àkasmikas tarhi sa vastånàü svabhàva iti na kasyacin na syàt | na hy ahetor dde÷akàladravyaniyamo yuktaþ | [tad dhi ki¤cit kvacid upa]nãyeta na và yasya yatra ki¤cid àyattamanàyattaü[50]và | anyathà vi÷eùàbhàvàdiùñade÷akàladravyavad anyade÷àdibhàvaþ ke[na vàryeta vi÷eùàbhàvàt | tato ya]dyenàvinàbhåtaü dç÷yate tasya tenàvyabhicàrakàraõaü tattvacintakair abhidhànãyam, [T. 211b.] na tu pàdaprasàrikà 'valambanãyà | tac càvyabhicàrakàraõam [S. 10a.] yathoktàd anyan na yujyata iti tadvikalà na hetulakùaõabhàja
iti | tathà càha -
        #<saüyogyàdiùu yeùv asti pratãbandho na tàdç÷aþ|>#
#<             na te hetava [ity uktaü] vyabhicàrasya saübhavàt ||>#
[PV 4.203] iti |
 atra prayogaþ -- yasya yena saha tàdàtmyatadutpattã na sto na sa tadavinàbhàvã, tathà prameyatvàdir anityatvàdinà, na sta÷ ca kenacit tàdàtmyatadutpattã svabhàvakàryavyatirekiõàm arthànàm iti vyàpakànupalabdhiþ | svabhàvànupalabdhis tu svabhàvahetàv antarbhàviteti tasyàþ [tàdàtmya]lakùaõa eva pratibandhaþ | vyàpakakàraõànupalabdhã tu tàdàtmyatadutpattilakùaõapratibandhava÷àd eva vyàpyakàryor nivçttiü sàdhyataþ |
    [taduktam -
             #<tasmà]t tanmàtrasaübaddhaþsvabhàvo>#[51]#< bhàvam>#[52]#< eva và|>#
             #<nivartayet kàraõaüvàkàryam avyabhicàrataþ># ||#< >#[PV 3.22] iti |
 tad evaü hetulakùaõaü 1 saükhyàniyamaþ 2 tadupadar÷a[kaü ca pramàõa]m 3 atra [S. 10b.] ÷loke nirdiùñam iti |

__________NOTES__________

[35] avinàbhàve
[36] tàdàtmyàt
[37] sàdhyena
[38] sàdhanasya
[39] vipakùe
[40] sapakùe
[41] sàdhanasya
[42] tàdàtmyatadutpattyabhàve
[43] sàdhye
[44] mudgaràdi-
[45] nityatvàdike
[46] ekasàmagrãpratibandhàbhàve
[47] sàdhyànàyattasya
[48] sàdhyakàraõànàyattasya
[49] àdheyasya råparasàder anupakàre
[50] pratibaddham
[51] anityàdikaþ
[52] vyàpyaü kçtakatvàdikam 
_________________________


[ 3. avinàbhàvaniyamàdityasya prakàràntareõa vyàkhyànam |]



athavà `tridhaiva saþ' iti sa pakùadharmas triprakàra eva svabhàvakàryànupalambhàkhyas tadaü÷ena vyàpto nànyaþ | [sa] triprakàras
{p. 10.1} tadaü÷ena vyàpta eveti sambhandhaþ | kiü kàraõam? | #<avinàbhàvaniyamàt># | avinàbhàvasya -- vyàpteþ | trividha eva pakùadharme niyamàt | trividhasya ca pakùadharmasyàvinàbhàvaniyamàt | tena ca [sva]bhàvakàryànupalambhàtmakatrividhapakùadharmavyatiriktà [T. 212a.] na tadaü÷ena vyàptà iti | trividha÷ ca kàryasvabhàvànupalabdhiråpaþ pakùadharmas tadaü÷ena vyàpta eveti na tasyàhetutvam ity uktaü bhavati | tatas trividhahetubàhyeùv avi[nàbhàvàbhà]vàd dhetuvyavahàraü kurvantaþ, trividhe ca hetàv avinàbhàvasyàva÷yam bhàvà[bhàvà]d ahetutvam àcakùàõà[53]nirastà bhavati | [S. 11a.]

__________NOTES__________

[53] càrvàkàþ
_________________________




[ 4. hetvàbhàsàlakùaõànabhidhànepi tatsåcanam |]



tatraitat syàt -- hetvàbhàsànàm api [lakùaõam a]bhidhànãyaü tatra ÷iùyàõàü hetuvyavahàranivçttaya ity àha #<hetvàbhàsàs tato 'para i>#ti | #<tataþ># pakùadharmas tadaü÷ena vyàpta iti hetulakùaõàd #<apare># a[nye ta]llakùaõavikalà hetvàbhàsà gamyanta eveti na tallakùaõam ucyate | tathà hi -- #<pakùadharmaþ># ity ukte yatra pakùadharmatà nàsti na sa hetuþ | #<tadaü÷ena vyàptaþ># iti vacane yatra tadaü÷avyàptiviraho viparyayavyàpter vyàpakasya và tatràva÷yam bhàvàbhàvàt, te heturåpavikalatayà #<hetvàbhàsàþ># asiddhaviruddhànaikàntikà gamyanta eva | tathà hi -- yallakùaõo[54]yo 'rthaþ ÷iùyasya vyutpàditaþ
tallakùaõavirahite na tadvyavahàraü svayam eva pravartayiùyati a[tadråpa]parihàrenaiva tadråpapratipattor iti na tatra yatnaþ phalavàn bhavati | [S. 11b.] yat tv anyatra hetvàbhàsavyutpàdanaü tanmandabuddhãnadhikçtya | idaü tu prakaraõaü vipulamatãn uddi÷ya praõãtam #<saükùepataþ># iti vacanàt | [T. 212b.] ta eva hi saükùepoktaü yathàvad avagantuü kùamàþ na mandamatayaþ, teùàü vistaràbhidhànam antareõa yathàvad arthapratipatter abhàvàt | ata evàrthàkùiptopanyàsapårvakam eva hetvàbhàsalakùaõaü tatropavarõitam iti | tadatra vyàkhyàne hetulakùaõaü 1
{p. 11.1} hetusàmkhyàniyamaþ 2 tasya ca trividhasya hetutvàvadhàraõaü 3 tadubhayakàraõaü[55]÷liùñanirde÷à[t 4-5] hetvàbhàsalakùaõànabhidhànakàraõaü 6 ceti ùaóarthàþ ÷loke 'tra nirdiùñà iti |
    ki¤cid -- idam api sàdhu dç÷yate -- #<tridhaiva># kàryasvabhàvànupalabdhi[bheda]bhinnaþ sa hetuþ | tathà, tridhaiva pakùadharmànvayavyatirekaråpabhedàt #<triprakàra eva># triråpa eva | [S. 12a.] tadaü÷avyàptivacanenànvayavyatirekayor abhidhànàt | nàbàdhitaviùayatvàdiråpàntarayogy api sa hetuþ | kutaþ? yataþ &<{1}>&#<hetvàbhàsàs tato 'pare >#&<{2}>&#<tataþ># trividhàt savabhà[và]deþ, pakùadharmàdiråpatrayayogino và #<apare># anye saüyogyàdayo 'bàdhitaviùayatvàdivyatiriktaråpavanto và | kasmàd? | avinàbhàvasya atraiva trividha eva triråpa eva ca hetau niyamàd anyatra svabhàvàdivyatirikta(kte) råpàntarasambhavini và avinàbhàvàbhàvàd ity arthaþ | na hi svabhàvàdivya[ti]rikte pratibandhanibandhanasyà
'vinàbhàvasya saübhavaþ tadvati và råpàntarasya | tathà cà(ca) satyevàvinàbhàve råpà[T. 213a.]ntarasya na sambhavas tathà #<ùaólakùaõa># ityàdinà vakùyati |

__________NOTES__________

[54] yadråpa-
[55] tasyomayasya hetusaükhyàniyamasya hetutvàvadhàraõasya kàraõaü avinàbhàvaniyama ity eta .........
_________________________



[  5. diïnàgànusàreõa pakùa÷abdasya dharmimàtraparatvam |]



#<    pakùadharmaþ># ity atra hetulakùaõe 'pi kriyamàõe yadi samudàyaþ pakùe(kùo) gçhyate yo 'numànaviùayas tadà sarvo hetur asiddhaþ, siddhau và 'numànavaiyarthyam ity àha #<pakùo dharmã># iti | kathaü punaþ samudàyavacanaþ [S. 12b.] pakùa÷abdo dharmimàtre vartata iti cet? #<avayave samudàyopacàràt |># pakùàkhyasya hi samudàyasya dvàv avayavau dharmã, dharma÷ ca | tad atra dharmimàtre samudàyopacàràt pakùa÷abdo vartate | tadekade÷atvaü[56]ca samudàyopacàranimittam iti na sàdhyadharmiõo 'nyatra tatprasaïgaþ | taduktam --
#<samudàyasya sàdhyatvàt dharmamàtre [ca] dharmiõi |>#
#<amukhye 'py ekade÷atvàt sàdhyatvam upacaryate || iti | >#PS III 9 (cf. HB&<transl>& 83*<5>*)
__________NOTES__________

[56] yasya hi ya ekade÷as tatra tàdråpyopacàraþ, na hi pañasyaikade÷e dagdhe kambalo dagdha ity upacàraþ 
_________________________



{p.12.1}[ 6. diïnàgavyàkhyàne ã÷varasenàk÷epas taduddhàra÷ ca |]



tad etadàcàryãyaüvyàkhyànamã÷varasenenàkùiptaü parihartuü pårvapakùayann àha --#<prayo[jane]>#ty àdinà |
#<na rtte prayojanàdiùñraü(ùñaü) mukhya÷abdàrthalaïghanam | >#PS III 39cd (cf. HB&<transl>& 84*<6>*)
 ity asati prayojane nopacàro yuktaþ | tato dharmidharma ity evàstv itiparaþ| #<na># prayojanàbhàvaþ | kutaþ? sarva÷ càsau vivàdà÷rayo 'nyo dharmã yas tasya pratiùedho 'rthaþ prayojanaü yasyopacàrasya tadbhàvas tasmàt #<sarvadharmidharmapratiùedhàrthatvàd upacàrasya># iti prayojanàbhàvàd ity asiddho hetuþ |
 ka evaü sati guõa iti ced àha [S. 13a.] [T. 213b.] -- #<evaühi># upacàre sati #<càkùuùatvàdi># àdigrahaõàt `kàkasya kàrùõyàt' ityàdi vyadhikaraõàsiddhaü #<parihçtaü># hetutvena nirastaü #<bhavati># | dharmidharma iti tu sàmànye[nàbhi]dhànàt teùàm api hetutà syàd[57]iti |
 asaty upacàre dharmigrahaõàd apy etat[58]sidhyati | tato 'narthaka evopacàra ity àha paraþ -- #<dharmavacanenàpi># na kevalaü dha[rmiva]canena | #<dharmyà÷rayasiddhau># dharmiõa à÷rayaõam à÷rayaþ parigrahas tasya siddhis tasyàü satyàm | kiü punar ddharmasya dharmyàkùepanimittam iti cet[59]? #<parà[÷rayatvà]t># -- dharmiparatantratvàt #<dharmasya># ava÷yam asau dharmiõam àkùipati | tato dharmivacanam atiricyamànaü vi÷iùñaü sàdhyadharmiõam eva pratipàdayati, [na dharmimàtram] | syàn matam -- dharmigrahaõàd vi÷iùño 'tra dharmã ka÷cid abhipreta iti gamyate, sa tu sàdhyadharmãti kuta ity àha -- #<pratyàsatter># nyàyàt | pratyàsatti÷ càtra dharmi[vacanasàmarthyàd a]bhipreteti gamyate | vyàptau[60]tu nyàye dharmavacanenàpi
dharmimàtràkùepàt[61]dharmigrahaõavaiyarthyam | [S. 13b.] pratyàsannatà ca sàdhyadharmiõa eva, tatra
{p. 13.1} prathamaü he[tåpa]dar÷anàt | na pratyàsatteþ sàdhyadharmiparigrahaþ | kutaþ? | #<dçùñàntadharmiõo 'pi># na kevalaü sàdhyadharmiõaþ pratyàsatteþ | kadàcid[62]vyàptidar÷anapårvake prayoge dçùñàntadharmiõy api prathamaü hetusadbhàvopadar÷anàt |
 yadi na pratyàsatteþ sàdhyadharmisiddhiþ pàri÷eùyàt tarhi bhaviùyati | yataþ #<tadaü÷avyàptyà># hetubhåtayà #<dçùñàntadharmini># dharmasya satva(ttva)siddheþ | na hi [T. 214a.] dçùñàntam antareõa hetoþ sàdhyena vyàptiþ pradar÷ayituü ÷akyata iti manyate | tato dharmigrahaõàd vyatiricyamànàt sàdhyadharmiõa eva parigrahaþ | #<tadaü÷ena># iti ca tacchabdena dharmavacanàkùipto dharmã sambhantsyata iti tatsambhandhanàrtham api dharmigrahaõaü nà÷aïkanãyam | yatra prayojanàntaraü na sambhavati sa pàri÷eùyaviùayaþ, dharmivacanasya tv anyad api prayojanaü sambhàvyate | tat kutaþ pàri÷eùyàt
#<dharmivacanàt sàdhyadharmiparigrahaþ>#? iti manyamànaþsiddhàntavàdy àha -- #<siddhe># #<tadaü÷avyàptyàdçùñàntadharmiõi satva(ttve) punar ddharmiõo >#[S. 14a.] #<vacanaüdçùñàntadharmiõa eva yo dharmaþsa hetur iti niyamàrthamà÷aïkyeta | tata÷ca càkùuùatvàdaya eva hetavaþsyuþ, na kçtakatvàdaya iti aniùñam eva syàt tasmàd upacàraþkartavyaþ># iti |
    kiü punastarkka÷àstre dçùñaü kvacit niyamàrthavacanam ity ata àha -- #<dçùñaü
sajàtãya eva># ityàdi | #<tatra yaþ[63] san sajàtãye[64]># -- [NMu 7] ity atrà ''càryãye hetulakùaõe `sajàtãya e[va] satva(ttva)m' ity avadhàraõena siddhe 'pi hetor vyatireke | kutra? | sàdhyàbhàve yadetat #<asaüstadatyaye># [NMu 7] iti asatva(ttva)vacanaü tanniyamàrthamàcàryeõa vyàkhyàta[m a]saty[65]eva nàstità yathà syàt nànyatra na viruddha iti | tathehàpi dharmivacanaü[66]tatraiva bhàvaniyamàrtham à÷aïkyeta | kadà? siddhe 'pi dçùñàntadharmiõi [sa]tve(ttve) | kutaþ?
{p. 14.1} tadaü÷avyàptivacanàt | kva bhàvaniyamàrtham? #<[ta]traiva># dçùñàntadharmiõi, [T. 214b.] sati cà÷aïkàsambhave | kutaþ? | pàri÷eùyàt sàdhyadharmiparigrahaþ | [S. 14b.] nanu apakùadharmasyàhetutvàt na niyamàrthà÷aïkà | tathà hi -- sàdhyadharmeõa vyàpto 'pi dharmo yadi kvacid dharmiõy upalabhyeta tadà tatraiva svavyàpakapratãtiü janayet nànyatra [pratyà]sattiviprakarùàbhyàü yathàkramam | anupalabdhas tu kvacid dharmiõi kathaü gamakaþ? | tathàbhàve[67]và sarvatra svavyàpakaü gamayet pratyàsattiviprakarùàbhàvàd e[vety ata] àha -- #<tasmàt sàmarthyàt># ityàdi | yad idam anantaraü sàmarthyaü samupavarõitam asmàt sàmarthyàd arthasya sàdhyadharmiparigrahalakùaõasya
bhavati pratãti[r pa]ñudhiyàü ÷rotéõàm, kintv a÷abdakam arthaü svayam anusaratàü pratipattigauravaü syàt | tadupacàramàtràt svayam a÷abdakàrthàbhyåharahitàd dharmidharma ity ane[na pa]kùadharma iti &<{1}>&#<samànirdde÷àt [pratipattigauravaüca] parihçtaübhavati |># &<{2}>&#<pratipattigauravaüca># iti ca÷abdenaitad àha -- ye paropade÷am àkàïkùanti, tair ayam artho lakùaõa[vaca]nàd boddhavya iti.[S.15a.]
    yathàlakùaõaü pratãter apakùadharmo na hetur iti kutaþ? iyam à÷aïkà | tatas teùàü[68]lakùaõànusàriõàü niyamà÷aïkàparihàràrthaü copacàrakara[õam i]ti |

__________NOTES__________

[57] ghañakàkàdidharmidharmatvàñ teùàm
[58] vyadhikaraõàsiddhanirasanam
[59] ced àha -- #<parà-># -- T.
[60] yasya kasyacid dharmiõo dharmasya hetutvam iti vyàptinyàyaþ | sa yady abhipretaþ syàt tadà
[61] dharmimàtràkùepa÷ ca dharmiparatantratvàt dharmasya
[62] dvividho hi prayogaþ -- vyàptipurassarapakùadharmatopasaühàravàn, pakùadharmatopasaühàrapårvakavyàptivàü÷ ca | yat kçtakaü tad anityam | yathà ghañaþ | kçtaka÷ ca ÷abda i....... |
[63] yaþ san sajàtãye sapakùe san vidyamànas tadatyaye sàdhyasyàbhàve vipakùe ca dvedhà'san sad asan yadi na bhavati | kintv asann eva vipakùe yadi bhavati tadaiva samyag ghetur iti bhàvaþ
[64] #<yaþsan sajàtãye 'san tadatyaya i>#tidignàgàcàryãyaüsåtraü vyàkhyàtam atra
[65] abhàvaråpa anyaråpe viruddharåpe và nàstità yasya sa hetur ity arthaþ
[66] dharmidharmavaca- -- T.
[67] anupalabdhasyàpi gamakatve
[68] paropade÷àkàïkùiõàm 
_________________________




 [ 7. pakùadharma ity atra niyamavyavasthà |]



    iha vyavacchedaphalatvàt ÷abdaprayogasyàva÷yam evàvadhàrayitavyam | ùaùñhãsamàsàc ca pakùadharma ity atra nànyaþ samàsaþ sambhavati | tathà ca pakùasyaiva dharma [i]ty evam avadhàraõàt tadaü÷avyàptir virudhyata iti viruddhalakùaõatàm udbhàvayann àha -- [T. 215a.] #<pakùasya dharmatve tvaü(taü) pakùaüvi÷eùaõam anyato vyavacchedakam apekùata># iti #<tadvi÷eùaõàpekùasya># dharmasya #<anyatra># pakùãkçtàd anyasmin sapakùe #<ananuvçttiþ># | tathà hi -- yaþ pakùeõa vi÷eùyate sa pakùasyaiva bhavati nànya[sya] | yathà -- yo devadattasya putraþ
sa tasyaiva putro na yaj¤adattasyàpi |
{p. 15.1} tato 'nyatrànanuvçtteþ #<asàdhàraõatà># -- sàdhàraõatà na syàt | tadaü÷avyàptivirodha [i]ti yàvat | sàdhàraõatàyàstva(yà÷ ca) tadaü÷avyàptyà pratipàdanàt | tato yadi pakùadharmo na ta[daü÷e]na vyàptiþ, [S. 15b.] atha tadaü÷avyàptir na pakùadharma iti vyàhataü lakùaõam iti |
    nanu ca tadaü÷avyàptir nàma sàdhyadharmasya vyàpakasya tatra hetau sati tadàdhàradharmiõi bhàva eva, vyàpyasya và hetos tatraiva vyàpake sàdhyadharme saty eva bhàva iti svasàdhyàvinàbhàvalakùaõà vakùyate | na cànayà 'va÷yaü pakùãkçtàd anyatra vçttir àkùipyate, yato[69]lakùaõavyàghàta à÷aïkyeta | tathà hi -- tatraiva pakùãkçte saty eva sàdhyadharme hetur varttamànas tadaü÷avyàptiü pratipadyata eva | yaiva càsya sàdhyadharmiõi svasàdhyàvinàbhàvità saiva gamakatve nibandhanaü nànyadharmiõi | sa ca svasàdhyàvinàbhàvaþ pratibandhasàdhakapramàõanibandhanaþ, na sapakùe kvacid bahulaü và sahabhàvamàtradar÷ananibandhanaþ | na hi lohalekhyaü vajram
pàrthivatvàt kàùñhàdivat iti tadanyatra pàrthivatvasya [T. 215b.] lohalekhyatà 'vinàbhàvo 'pi tathàbhàvo bhavati [S. 16a.] | yadi ca pakùãkçtàd anyatraiva vyàptir àdar÷ayitavyeti niyamas tadà satvaü(ttvaü) kathaü kùaõikatàü bhàveùu pratipàdayet? | yo hi sakalapadàrthavyàpinãm akùa(nãü kùa)õikatàm icchati taü prati kasyacit [sa]pakùasyaivàbhàvàt | yad api kai÷cit jvàlàdeþ kùaõikatvam abhyupagamyate tad api na pratyakùataþ, kùaõavivekasyàtisåkùmatayà 'nupalakùaõàt | anyatraiva ca vyàptir àdar÷anãyà na sàdhyadharmiõy apãti ko 'yaü nyàyaþ? | evaü hi kàlpanikatvaü hetulakùa-
õasya[70]pratipannaü syàt, na vastubalapravçttatvam, tasmàt svasàdhyapratibandhàd hetus tena vyàptaþ sidhyati | sa ca viparyaye bàdhakapramàõavçttyà sàdhyadharmiõy api sidhyatãti na ki¤cid
{p. 16.1} anyatrànuvçttyapekùyà | ata evànyatroktam[71]-- [S. 16b.] #<yat>#[72]#<kvacid>#[73]#< dçùñaü>#[74]#< tasya>#[75]#< yatra>#[76]#< pratibandhaþtadvidhaþ>#[77]#< tasya>#[78]#< tad>#[79]#< gamakaütatreti>#[80]#< vastugatiþ># iti |

__________NOTES__________

[69] vçtteþ
[70] anvayavyatirekàtmakasya
[71] vini÷caye
[72] liïgam
[73] prade÷e
[74] ni÷citam
[75] liïgasya
[76] vahnyàdau
[77] pratibandhavidaþ
[78] vahneþ
[79] liïgam
[80] yatra dçùñaü tatraiva nànyatra 
_________________________



    yad api #<anumeye 'tha tattulye sadbhàvaþ-- >#ity[81]àdi lakùaõaü tatràpi sàdhyadharmavàn[82]eva sapakùa ucyate | tataþ satyeva sàdhyadharme và 'stãty evaü param etat | tata÷ ca taddharmaõaþ sàdhyadharmiõo 'pi vàstavaü sapakùatvaü na vyàvarttate | sàdhyatveneùñayecchàvyavasthitalakùaõena pakùatvena tasya niràkarttum a÷akyatvàt | tasmàt tadaü÷avyàptivacanena svasàdhyàvinàbhàvitvasya pratibandhanibandhanasyànyathà tadayogàd[83]abhidhànàn nàva÷ya[T. 216a.]m anyatra vçttir àkùipteti, katham idam à÷aïkitam? | satyam, naivedam à÷aïkanãyam, yadi sarvasya hetoþ pakùãkçte eva dharmiõi svasàdhyapratibandhaþ pramàõato ni÷cetuü
÷akyeta | [S. 17a.] yathà sattvalakùaõasya svabhàvahetoþ kùaõikatàyàü sàdhyàyàü tàdàtmyaü viparyaye bàdhakapramàõavçttyà | kàryahetos tu pa[kùãkçtadharmiõà | kasyacit svabhàvahetoþ] pratyakùànupalambhasàdhanaþ pratibandhaþ kathaü parokùe sàdhyadharme gçhyeta? | tasmàt tasyànyatraiva[84][prasiddhir iti tadvi÷eùaõàpekùasya tatra apekùaõàt anya]trànanuvçtteþ asàdhàraõatà sambhavamàtreõà÷aïkità | tadà hy anytràvartamànaþ sàdhyaviparãta[vyatireka] ................ ......................... tadubhayabahirbhàvàyogàt taddharmiõaþ[85]sàdhyavçttivyavacchedàbhyàü sarvasaügrahàt tatra saü÷ayahetu[r bhavati
| syànmatam -- kvacid à÷raye sattàyàþ pràkpravçttapårvagçhã]tavismçtapratibandhasàdhakapramàõasmçtaye 'nyatra[86]vçttir apekùaõãyà | [S. 17b.] etat pariharati | #<na># ityàdi | [nànyatrànanuvçttiþ | kutaþ?
{p. 17.1} ayogo 'samba]ndhaþ tadvyavacchedena vi÷eùaõàt pakùasya | na hy anyayogavyavacchedenaiva vi÷eùaõaü bhavati | [kintu ayogavyavacchedenàpi | yatra dharmiõi dha]rmasya sadbhàvaþ saüdihyate tatrà 'yogavyavacchedasya nyàyapràptatvàt | atra ca dçùñàntaþ [#<yathàcaitro dhanurdhara iti># | caitre hi dhanurdhara]tvaü saüdihyate kim asti nàsti iti | tata÷ caitro dhanurddhara iti tatsadbhàvapratipàdikà ÷rutiþ [T. 216b.] [pakùàntaram adhanurdharatvaü ÷rotur à÷aïkopasthàpitaü] niràkarotãty ayogavyavacchedo 'tra nyàyapràptaþ | [S. 18a.] paràbhimatavyavacchedaniràcikãrùayà ''ha -- [#<na, anyayogavyavacchedena vi÷eùaõàt># anyatrànanuvçtter] asàdhàraõateti
sambandhaþ | atràpi dçùñànto #<yathàpàrtho dhanurddhara iti># | sàmànya÷abdo 'py ayaü dha[nurdhara÷abdaþ sàmarthyàdinà prakçùñaguõavçttiþ | iha pàrthe] hi dhanurddharatvaü siddham eveti nàyogà÷aïkà | [tàdç]÷aü tu sàti÷ayaü kim anyatràsti nàstãty anyayoga[÷aïkàyàü ÷rotuþ yadà pàrtho dhanurdhara iti ucya]te tadà 'nyayogavyavacchedo nyàyapràptaþ, pratipàdyà÷aïkopasthàpitayor eva pakùayoþ para[sparaü virodhàt ekanirde÷ena anyayogavyavacchedasya] nyàyabalàyàtatvàt | tad iha pakùe 'sty ayaü dharmo na veti saü÷ãtau [pakùadharma ity ukte pakùasya dharma eva [S. 18b.] nàdharmaþ | dharma÷ ca à÷ritatvàd
vi÷eùaõaü tenàyogo vya]vacchidyate nànyayogas tadaü÷avyàptyà tasya pratipàdita[tvena dçùñànte saüdehàbhàvàt |
    #<tadaü÷aþ># taddharma iti] | tacchabdena pakùaþ paràmç÷yate na dharmaþ, dharmasya dharmàsambhavàt | aü÷a÷ ca dharmo naikade÷aþ, pakùa[÷abdena dharmimàtravacanàt | na tadaü÷aþ tasya ca eka]de÷àbhàvàd iti |

__________NOTES__________

[81] anumeye 'tha tattulye sadbhàvo nàstità'vipakùe sati | ni÷cità'nupalambhàtmakàryàkhyàhetuvas trayaþ||
[82] sa sàdhyo dharmo yasya sàdhyadharmiõaþ
[83] svasàdhyàvinàbhàva-
[84] kàryahetoþ svabhàvaheto÷ ca tasya ..........
[85] sa càsau dharmã ceti samàsaþ | #<taddharmaõaþ># iti pàñhàntaram, tatra ca so 'sàdhàraõo dharmo yasya tasyeti vyàkhyeyam | sa càsau dharmã ca | tasya | sàdhyadharmiõa ity arthaþ
[86] pràk pravçttaü ca tat gçhãtaü tad vismçtaü ca tat pratibandhasàdhakapramàõaü ca tasya smçtaya iti samàsaþ 
_________________________



[  8. vyàpter vyàpyavyàpakobhayadharmatvam |]



 tasya pakùadharmasya sato vyàptiþ -- yo vyàpnoti ya÷ ca vyàpyate [tadubhayadharmatayà[87]pratãteþ | yadà vyàpakadharmatayà vivakùyate ta]dà vyàpakasya gamyasya[88]| tatreti [T. 217a.] sat saptamy arthapradhànam etat nàdhàrapradhànam, dharmàõàü dharmàdhàratvà saübhavàt |
{p. 18.1} tenàyam arthaþ -- yatra dharmiõi vyàpyam asti tatra sarvvatra bhàva eva[89]vyàpakasya svagato dharmo vyàptiþ | tata[÷ ca vyàpakabhàvàpekùayà vyàpyasyaiva vyàptatàpratãtiþ] [S. 19a.] | na tv evam avadhàryate | vyàpakasyaiva tatra bhàva iti | hetvabhàvaprasaïgàd[90]avyàpakasyàpi mårttatvàdes tatra bhàvàt | nàpi `tatraive'[91]ti[92]*<5>*prayatnànantarãyakatvàder ahetutàpatteþ[93]| sàdhàraõa÷ ca hetuþ syàt | nityatvasya prameyeùv eva bhàvàt | yadà tu vyàpyadharmatà (rmatayà) vivakùà vyàptes tadà vyàpyasya và gamakasya tatraiva vyàpake gamye sati | yatra dharmiõi vyàpako 'sti tatraiva bhàvo, na tadabhàve 'pi vyàptir iti | atràpi vyàpyasyaiva tatra bhàva ity avadhàraõaü hetvabhàvaprasakter[94]eva nà÷ritam, avyàpyasyàpi[95]tatra bhàvàt | nàpi vyàpyasya tatra bhàva eveti
sapakùaikade÷avçtter[96]hetutvapràpteþ[97]| sàdhàraõasya [ca] hetutvaü syàt | prameyatvasya nityeùv ava÷yaü bhàvàd iti | vyàpyavyàpakadharmatàsaüvarõanaü tu vyàpter ubhayatra [S. 19b.] tulyadharmatayaikàkàrà pratãtiþ saüyogivat mà bhåd iti pradar÷anàrtham | tathà hi -- pårvatràyogavyavacchedenàvadhàraõam [T. 217b.] uttaratrànyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikàkàratà vyàpteþ? | taduktam --
#<liïge liïgãbhavaty eva liïginy evetarat punaþ|>#
#<niyamasya viparyàse 'sambandho liïgaliïgino || iti |>#
[98]etenàcàryeõa saüyogabalàt gamakatve yo doùa uktaþ --
             #<na ca kenacid aü÷ena na saüyogãhutà÷anaþ|>#
#<             dhåmo vàsarvathà>#[99]#< tena pràptaüdhåmàt prakà÷anam ||># iti |
sa iha nàvataratãty àkhyàtaü bhavati | tathà hi -- saüyogasya ubhayatràvi÷eùàt eùa prasaïgo na tu vyàpteþ | na hi yàdç÷ã
{p. 19.1} vyàpakadharme vyàptiþ tàdç÷y eva vyàpyadharma iti | tathà càha -
#<sambandho yady api dviùñhaþsahabhàvyaïgaliïginoþ|>#
#<àdhàràdheyavad vçttis tasya saüyogivan na tu># || iti | [S. 20a.]
tena vyàpako vyàpyo na bhavati vyàpya÷ ca [na] vyàpaka iti | #<tadaü÷ena vyàpto hetuþ># iti vacanàt na saüyogipakùokto doùaþ | nà 'py ubhayor ggamyagamakatàprasaïgaþ, yathoktàd hetulakùaõàd vyàpakasyaiva gamyatvapratãteþ, vyàpyasyaiva gamakatàsampratyayàdãti |

__________NOTES__________

[87] vyàpyavyàpaka-
[88] bhàva eveti sambandhaþ
[89] vyàpakasyeti
[90] sarvathoccheda-
[91] hetau
[92] avadhàryate
[93] vyàpakasyànityatvàder aprayatnànantarãyeùv api vidyudàdiùu bhàvàt
[94] uccheda-
[95] anityatvàder vyàpakasyety arthaþ
[96] prayatnànantarãyakatvàd
[97] anityeùv api vidyudàdiùu vyàpyasya prayatnànantarãkatvasyàbhàvàt
[98] kàraõena
[99] sarvathà gamyagamakabhàvaþ pràptaþ | agneþ sàmànyadharmavad vi÷eùadharmo api tàrõapàrõàdayo gamyàþ syuþ | dhåmasyàpi dhåmatvapaõóutvàdivi÷eùadharmavad dravyatvapàrthivatvàdayo 'pi sàmànyadharmàþ gamakà bhaveyuþ saüyogasyobhayatràpi tulyatvàt 
_________________________



[  9. vyàpter anvayavyatirekaråpayos såcanam |]



    yadi tarhi #<pakùadharmas># #<tadaü÷ena vyàptaþ># ity etad dhetulakùaõaü tataþ pakùadharmatvaü tadaü÷avyàpti÷ ceti dviråpo hetuþ syàt, anyatra ca triråpa uktaþ tat kathaü na vyàghàtaþ? ity àha #<etena># tadaü÷avyàptivacanena #<anvayo vyatireko vàuktaþ># veditavya iti sambandhaþ [T. 218a.] | anvayavyatirekaråpatvàd vyàpter iti bhàvaþ | tathà hi -- ya[100]eva yenànvito[101]yan[102]nivçttau ca nivçttate sa[103]eva tena[104]vyàpta ucyata iti tadàtmakatvàd vyàpter vyàptivacanenànvayavyatirekàbhidhànam | tato vyàptivacanena råpadvayàbhidhànàt na vyàghàta iti | [S. 20b.]

__________NOTES__________

[100] dhå (dhåmaþ)
[101] va (vahninà)
[102] va (vahniü)
[103] dhå (dhåmaþ)
[104] va (vahninà) 
_________________________



[  10 vyàpteþ pratyakùeõànumànena và ni÷cayaþ |]



    tau ca j¤àpakahetvadhikàràt ni÷citau | #<ni÷caya÷ca tayor naikenaiva pramàõena api tu yathàsvam># | yasya yad àtmãyaü pramàõaü ni÷càyakaü tena | yasya ca yat ni÷càyakaü pramàõaü tad uttaratra vakùyati |
#<    anvayo vyatireko và># iti tulyakakùatàsåcanàrtho `và'÷abdaþ | tena sàdharmyavaidharmyavatoþ prayogayor ekenaiva dvitãyagater vidhipratiùedharåpatayà vyàvçttibhede 'pi paramàrthatas tàdàtmyàt nobhayopadar÷anam iti såcitaü bhavati | vyatireko hi sàdhyanivçttau liïgasya nivçttidharmakatvaü[105]svabhàvabhåto dharma ity anvayaråpatà vastuto 'sya na virudhyate | #<pakùadharma÷ca># | kiü? | #<yathàsvaüpramàõena ni÷citaþ>#
{p. 20.1} ukta iti sambandhaþ | ni÷cayaprasaïgena so 'py atra pratipàdyate, ni÷citasya gamakatvam àkhyàtum | [S. 21a. and 21b.] ....................................................................... ................................................................................................................................ ......................................................... ............................................................... ............................................................................................................................................................................................ [S. 22a.] iti pradar÷anàrtho `và'÷abdaþ | #<pratyakùeõa>#[106]#< ca svayaüsvalakùaõàkàratve 'py anantarasàmànyavikalpajananàt prasiddhiþ># upacàrato ni÷caya ucyate -- pratyakùapçùñhabhàvino vikalpasyànadhigatàrthàdhigantçtvàbhàvaü dar÷ayituü | tena yady api sàmànyaråpaü liïgam avasthàpyate tathàpi svalakùaõapratãtir eva tadvyavasthànibandhanam
iti pratyakùataþ pakùadharmasya sàdhyadharmiõi prasiddhir ucyate | etac cànantaram eva vyaktãkariùyate | #<anumànato vàsàdhyadharmini pakùadharmasya prasiddhir># ni÷cayaþ | pramàõaphalabhedàc[107]ca #<anumànataþ># anumànena ni÷cayaþ iti àha | #<atrodàharaõe># yathàkramaü #<yathàprade÷e >#[Tt. 356a.] #<dhåmasya># dhåmasàmànyasya pratyakùato ni÷cayaþ iti |

__________NOTES__________

[105] na tu nivçttimàtraü tuccharåpam
[106] nanu nirvikalpakena pratyakùeõa kathaü sàmànyàtmano liïgasya grahaõam? ity àha
[107] bauddhamate na pramityàtmakaü pramàõaphalaü bhinnaü ki¤cid asti | kintu bhedam abhyupagamya anumànena ni÷caya iti ucyate | atra hy ayaü bhramo ........................ | paryàyaþ 
_________________________



[  11. uddyotakaramataü nirasya de÷àdyapekùakàryahetor gamakatvoktiþ |]



    yas tu manyate -- `yaþ prade÷o 'gnisambandhã so 'pratyakùo yas tu pratyakùo nabhobhagaråpa àlokàdyàtmà[108]dhåmavat tayà dç÷yamàno na so 'gnimàn ataþ kathaü prade÷e dhåmasya pratyakùataþ prasiddhiþ | [S. 22b.] tasmàd dhåma eva dharmã yuktaþ | sàgnir ayaü dhåmaþ dhåmatvàt ity evaü sàdhyasàdhanabhàvaþ' iti -- tasyàpi sàgneþ dhåmàvayavasyà 'pratyakùatvàt, paridç÷yamànasya corddhvabhàgavartino 'gninà sahàvçtteþ, kathaü dhåmasàmànyasya sàdhyadharmiõi pratyakùataþ prasiddhiþ? | dhåmàvayavã pratyakùa iti cet; na, avayavavyatirekeõa [T. 219b.] tasy[h2]àbhàvàt | lokàdhyavasàyatas tasyaikatve và
prade÷asyàpi
{p. 21.1} tàvataþ kalpitam ekatvaü na nivàryate | prade÷e eva ca loko 'gniü pratipadyate, na dhåme | de÷akàlàdyapekùayaiva[109]ca kàryahetur ggamakaþ | yad àha -
#<iùñaü[110] viruddhakàrye 'pi de÷akàlàdyapekùaõam |>#
 #<÷abde vàkçtakatvasya># pratyayabhedabheditvàdinànumàneneti |

__________NOTES__________

[108] [à] lokatam asã nabhaþ
[109] dhåmakàle eva càgniþ sàdhyate na bhasmakàle
[110] na kevalaü kàryahetau 
_________________________



[  12. nirvikalpaü kathaü sàmànyagràhãti kumàrilàkùepasyottaram |]



    atra yathopavarõitaü pratyakùataþ [S. 23a.] pakùadharmasya sàdhyadharmiõi prasiddhàv abhipràyam apratipadyamànaþkumàrilaþ-- `kathaü pratyakùeõa(õà)vikalpena sàmànyàtmano liïgasya dhåmàdeþ svråpagra[haõa]m api tàvad yujyate, dharmiõo và kuta eva tatsambandhagrahaõam' -- iti pratyavatasthe | tena hi #<pratyakùapårvakatvàc cànumànàder ddharmaüpratyanimittatvam># [øBh 1.1.4.] ity etadbhàùyam -
#<kathaü pratyakùapårvatvam anumànàdino bhavet? |>#
#<yadà smçtyasamarthatvàn nirvikalpendriyasya dhãþ||>#
          #<na càvikalpyaliïgasya dharmisambandhayos tathà|>#
#<             gçhãtiþ># [øV pp. 87, 88]
ity àkùipya --
#<pratyakùàgrahaõaü yat tu liïgàder avikalpanàt |>#
#<tan neùñatvàd vikalpasyàpy artharåpopakàriõaþ||>#
          #<asti hyàlocanàj¤ànaüprathamaünirvikalpakam |>#
#<             bàlamåkàdivij¤ànasadç÷aü÷uddhavastujam ||>#
#<             tataþ>#[T. 220a.]#< paraüpunarvastu dharmair jàtyàdibhir yayaþ|>#
#<             buddhyàvasãyate sà'pi pratyakùatvena sammatà||>#
[øV pp. 111, 112, 120]
    
{p. 22.1}[h3]iti bruvatà -- `saugat[h4]ànàm evàyaü liïgadharmitatsambandhàgràhaõalakùaõo doùo yeùàm avikalpakam eva pratyakùaü, nàsmàkaü savikalpam api pratyakùam icchatàm' [S. 23b.] ity uktaü bhavati | tatas tadupavarõitadoùapratividhànàyà ''ha -- #<sadhåmaühi># [Tt. 356a.] ityàdi | ayam atra samudàyàrthaþ -- pratyakùaü hi purovasthitam auttaràdharyeõa dhåmaprade÷àdikaü vidhiråpeõa dhåmàdisvalakùaõaü sakalasajàtãyavijàtãyavyàvçttaü ca svasvabhàvavyavasthiteþ sarvàsàmarthamàtràõàü parasparam asaükãrõaråpatvàt *<1>*tatsàmarthyabhàvi yathàsthànam[111]anukurvat pà÷càttyavidhiprati-
ùedhavikalpadvayaü janayati yena dhåmapradeùàkhyau dharmadharmiõau tayo÷ cauttaràdharyam `evam etat nànyathà' iti vikalpayati | yathànubhavam abhyàsapàñavàdipratyayàntarasahakàriõàü vikalpànàm udayàt | tato dharmadharmiõoþ svaråpani÷cayaþ sambandhani÷caya÷ ca pratyakùanibandhanaþ sampadyate | tathà hi -- ayam eva dhåmaprade÷ayoþ sambandhasya ni÷cayo yaþ `àtràyam' ity adhyavasàyaþ | sa càvikalpenàpi pratyakùeõa yathoktena prakàreõa sampàdita eva | na cauttaràdharyàvasthitàd vastudvayàd anya [S. 24a.] eva ka÷cid àdhà[ràdhe]yabhàvalakùaõaþ sambandhaþ yataþ tasya [T. 220b.] pratyakùeõànanubhåtatvàt pa÷càda(d) vikalpanaü syàt
| vastubhåtasya tasyànyatra niùedhàt | tasmàd ayaü tad eva tathàvasthitam[112]arthadvayam[113]à÷ritya kalpanàsamàropita eva | tena sambandhaþ sambandhãti bhedàntarapratikùepàpratikùepàbhyàü dharmadharmitayà vyavahàro loke na tu pàramàrthikaþ | sàmànyavyavahàro 'pi vijàtãyavyàvçttàneva bhàvànàsç(÷ri)tya kalpanàsamàropita eva pratanyate | teùàm eva bhinnànàm apy anubhavadvàreõa vijàtãyavyàvçttatayà prakçtyaivaikàkàraparàmar÷apratyayahetutvàt tathà càha -
#<ekapratyavamar÷àrthaj¤ànàdyekàrthasàdhane |>#
#<bhede 'pi niyatàþkecit svabhàvenendriyàdivat># || [PV 3.72] iti |

__________NOTES__________

[111] puro 'vasthitàrthasàmarthyabhàvipratyakùa-
[112] auttaràdharyàvasthitam
[113] dhåmaprade÷alakùaõa- 
_________________________



{p. 23.1} tataþ sàmànyavi[kalpajananadvàrà] [S.24b.] tatpratibhàsino dhåmàkàrasya vijàtãyavyàvç[ttaråpasya sàmànyaråpatayà] pratyakùeõaiva gçhãtatvàt | na hi vijàtãyavyàvçttir vyàvçttàd anyaiva kàcid yasyàþ pratyakùeõàgrahaõaü syàt | tasmàd yathàparidçùñaü dhåmàdisvalakùaõam evànyato vyàvç[ttàtmanà vi]kalpyata iti pratipattradhyavasàyava÷àt smçtir eva | dvividho vikalpaþ pratyakùapçùñhabhàvã vastutaþ punar nirviùaya eva | tato yad àha -- sàmànyasyànanubhåta tathà --
#<smàrttam etad abhedena vij¤ànam iti yo vadet |>#
 anumànagràhyam eva | tatra cànavasthà liïgagràhiõo 'py anumànasya tadanyaliïgabalenotpatteþ | tasya ca sàmànyaråpatayà [S. 25a.] tadanyànumànamànaviùayatvàt tathà tadanyasyàpãti kasyacid ekasyàpi liïginaþ pratipattiþ yugasahasrair api na sambhavati | kim aïga punar ekena puruùàyuùkeõeti | tathà càha -
          #<sàmànyaünànumànena vinàyasya pratãyate |>#
#<na ca liïgavinirmuktam anumànaüpravarttate ||>#
#<                 asàmànyasya liïgatvaüna ca kenacid iùyate |>#
#<                  na cànavagataüliïgaüki¤cid asti prakà÷akam ||>#
#<                 tasyàpi cànumànena syàd anyena gatiþpunaþ|>#
 ity à÷aïkyàha [S. 25b.] -- #<sadhåmaühi># ityàdi | evaü manyate | yasyànumànam antareõa sàmànyaü na pratãyate bhavatu tasyàyaü doùaþ,
{p. 24.1} asmàkaü tu pratyakùapçùñhabhàvinà 'pi vikalpena prakçtivibhramàt sàmànyaü pratãyate | liïgavikalpasya ca svalakùaõadar÷anà÷rayatvàt [T. 221b.] paramparayà vastupratibandhàd avisaüvàdakatvam, maõiprabhàyàm iva maõibhrànteþ | kàryahetutvam api vikalpàvabhàsino dhåmasàmànyasya liïgatayà 'vasthàpyamànasya kàryadar÷anà÷rayatayà tadadhyavasàyàc ca | na hi dhåmasvalakùaõasya liïgatà 'vasthàpayituü yuktà, tasyàsàdhàraõasya sapakùe vçttyabhàvàt, tadaü÷avyàptyayogàt, sàdhyasàdhanasaükalpe vastudar÷anàsambhavàc ceti |
    yat tåktam [S. 26a.] `sàmànyalakùaõaviùayam anumànam' iti tatra naivam avadhàryate -- sàmànyalakùaõaviùayam anumànam eveti | pratyakùapçùñhabhàvino vikalpasyàpi tadviùayatvàt tadanyasya[114]ca vikalpasya | kintu sàmànyalakùaõaviùayam evànumànam ity avadhàryate svalakùaõaviùayatvaniùedhàrtham iti | tatra saha dhåmena vartata iti #<sadhåmaþ># | pakùadharmatàpratipàdanàrtham evam uktam | vidhivikalpasya caitad eva bãjam | taü #<sadhåmaüprade÷aüdçùñavataþ># #<pratyakùeõe>#ti sambhandhaþ | kãdç÷am #<arthàntaraviviktaråpam># arthàntaraiþ sajàtãyavijàtãyair viviktam asaïkãrõaü
råpam asyeti vigrahaþ | sarvabhàvànàü svasvabhàvavyavasthiteþ svabhàvasàïkaryàbhàvàt | anyathà sarvasya sarvatropayogàd atiprasaïgaþ | [S. 26b.] anena pratiùedhavikalpasya nimittam àkhyàtam, sàmànyotprekùàyà÷ ca bãjam | taduktam -
#<itaretarabhedo 'ntya(sya)[115] bãjaüsaüj¤àyadarthakà[T. 222a.]>#
[PV 3.71] iti |
tathà hi -- arthàntaravyàvçttiü parasparavyàvçttànàm api samànàm utpa÷yato bhinnam eùàü råpaü tirodhàyà 'bhinnaü svabhàvam *<3>*àropayantã kalpanotpadyate[116]| #<as>#[h5]#<àdhàraõàtmanà># iti arthàntaravyàvçttena svabhàvena | na tu yathàkumàrilo manyate -- `arthàntaraviveko 'bhàvapramàõagràhyo na pratyakùàvaseyaþ' iti | na hi vastubalabhàvinà pratyakùeõa anyathàdar÷anasambhavo bhràntatàprasaïgàt |
#<{p. 25.1}># tenàtmanà[h6]dçùñavataþ sataþ puüso 'nantaraü #<smàrttaüliïgaj¤ànam utpadyata i>#ti sambandhaþ | smçtir eva #<smàrttam># | liïgapratibhàsi j¤ànaü #<liïgaj¤ànam># | anena pratyakùapçùñhabhàvini vikalpe yatsàmànyamàbhàti tasya liïgavyavasthàm àha |
 paramàrthataþ kiü viùayam? #<yathàdçùñabhedaparamàrtha[viùayam]># [S. 27a. %<and>% 27 b.] ........................................................................................ ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
[  14. dar÷anavidhipratiùedavikalpeùu pràmàõyàpràmàõyavyavasthà |]

__________NOTES__________

[114] smçtyàdeþ
[115] sàmànyasya
[116] -yan vikalpa utpa- -- T. 
_________________________


 [S. 28a.] [da]r÷anavidhipratiùedhavikalpànàü pramàõàpramàõacintàm àrabhate. #<tatra># teùu dar÷anavidhipratiùedha[T. 223a.]vikalpeùu. tad àdyaü yad etat --
                 asti hy àlocanàj¤ànaü prathamam#< >#[øV pratyakùapariccheda 112ab]iti
àdau vikalpapravçtter bhavam iti #<àdyam># àkhyàtam #<asàdhàraõaviùayaü># svalakùaõaviùayaü dar÷anam, tad #<eva># pramàõam, na vidhipratiùedhavikalpàv api, tasyaiva pramàõalakùaõayogàd itarayo÷ ca tadasambhavàt. tathà hi -- anadhigataviùayatvam arthakriyàsàdhanaviùayatvaü ca pramàõalakùaõam.[117]tad dar÷anasyaivàsti.
tatra #<àdyam># ity apårvàrthavij¤ànatvam àkhyàtam #<asàdhàraõaviùayam >#iti arthakriyàsàdhanaviùayatvam, svalakùaõasyaivàrthakriyàsàdhanatvàt.[  15. pratiùedhavikalpasyàpràmàõyasthàpanam |]

__________NOTES__________

[117] prathamavi÷eùaõàt pratiùedhavikalpasyà'dhyavaseyàrthakriyàsàdhanaviùayatve 'pi na pràmàõyam | dvitãyàt tu dhidhivikalpasyànadhigatasàmànyaviùayatve 'pi na pràmàõyam
_________________________




tatra pratiùedhavikalpasya tàvat pratyakùagçhãtàrthaviùayatayà smçtitvaü pratipàdayann àha -- #<tasmin># asàdhàraõe #<tathàbhåte># arthàntarair asaïkãrõa[S. 28b.]råpe #<dar÷anena># asaïkãrõaråpasàmarthyabhàvinà #<dçùñe># adhigate #<sati>#. tathà hi -- vyatiriktam api bhàvàü÷àd abhàvàü÷am icchatà bhàvàü÷aþ svabhàvenàsaïkãrõaråpaþ kalpanãyaþ, anyathà[118]sa evàbhàvàü÷o na sidhyet. na ca
#<{p.26.1}># svabhàvenàsaïkãrõaråpatàyàm asatyàü pçthagbhåtàbhàvàü÷asadbhàve 'pi sà[119]yuktimatã, svahetubalàyàtasya saïkãrõaråpasyàki¤citkaràbhàvàü÷asambhave 'pi tyàgàyogàt. na[120]ca tenaiva tadvinà÷anam, vinà÷ahetvayogasya pratipàdayiùyamàõatvàt. tena saïkãrõaråpavinà÷ane ca varaü svahetor eva svabhàvato 'saïkãrõaråpàõàmudayo 'stu kiü parivràïmo[T. 223b.]dakanyàyopagamena? tasmàt svabhàvata eva bhàvànàü *<3>*pararåpavikalatvam abhàvàü÷aþ[121], nànyaþ. sa ca tathàbhåto dar÷anena gçhãta eva. tasmiüs tathàbhåte [S. 29a.] dçùñe #<sa># padàrtho #<yena># vastunà #<asàdhàraõaþ># samànasvabhàvo na bhavati tadråpavikalasvabhàvatvàt #<tadasàdhàraõatàü># tena tenàtadråpeõàsamànasvabhàvatàü
etad eva vyanakti | #<tataþ># arthàntaràd #<bhedaü># vailakùaõyam anyaråpam idaü na bhavatãti #<abhilapantã># abhimukhayantã dçùñavailakùaõye pravartamànatayà #<smçtir utpannàpratyakùabalena># | yadi tu liïgabalenotpadyeta vyavacchedaviùayàpi smçtir[122]na syàd iti bhàvaþ | kiü viùayà? #<atadavyàvçttiviùayà>#. tacchabdena dar÷anaviùayasya vastunaþ paràmar÷aþ kçtaþ. na tat atat vijàtãyam | atasmàd vyàvçttiþ atadvyàvçttiþ | sà viùayo yasyàþ sà tathà | yathàdçùña evàrthàntarebhyo bhedo mayà 'pi kalpyata iti pratipatra(ttra)dhyavasàyàc caivam uktam | paramàrthato nirviùayatvàt | [S. 29b.] sà
#<na pramàõaü># nàbhàvapramàõaphalam[123]ity arthaþ | na hi smçtijanakatvena pramàõatà yuktà | kasmàt na pramàõam? | yathàdçùñasyàkàro 'bhyàsapàñavàdipratyàyàntarasàpekùo vi÷eùas tasya grahaõàt | na hi dçùñam ity eva vikalpena gçhyate, dar÷anàvi÷eùàt sarvàkàreùu vikalpodayaprasaïgàt, api tu ka÷cid evàbhyàsàdipratyayàpekùa ity àkàragrahaõenàcaùñe |
    *<6>*bhavatu yathàdçùñà[T. 224a.]kàragrahaõam[124]| pramàõam tu kasmàn na bhavatãti parasya[125]taduktapramàõalakùaõavirahaü dar÷ayann àha -- #<pràg>#
{p. 27.1.} àlocanàj¤ànodayakàle #<asàdhàraõam># asaïkãrõaråpaü dçùñvà asàdhàranam arthàntararåpaü na bhavatãti #<abhilapataþ># vikalpayataþ #<pratiùedhavikalpasyàpårvàrthàdhigamàbhàvàd># apårvàrthvij¤ànatàvirahàt [S. 30a.] | apårvàrthavij¤ànaü ca pramàõaü bhavatocyata iti bhàvaþ |
&<{5}>&[ 16. vidhivikalpasyàpy apràmàõyavyavysthàpanam |]

__________NOTES__________

[118] svabhàvena saükãrõatve
[119] asaükãrnna(õõa)råpatà
[120] nàki¤citkaro 'bhàvàü÷aþ tenaiva saükãrõaråpatàvinà÷anàt iti ced àha
[121] pararåpasya kalpitatvàd abhàvàü÷aþ -- T.
[122] api tv anumànaü syà
[123] parair vastudar÷anasyaiva nàstitàvikalpajanakatvenàbhàvapramàõatayoktvàditthaü vyàkhyàtam
[124] bhavatàpi yathà- -- T.
[125] àlocanàj¤ànàd uttarasya,kumàrilasya và 
_________________________



    yadyuktena prakàreõa pratiùedhavikalpo na pramàõaü, vidhivikalpas tarhi pramàõaü bhaviùyati. na hi tasyàpårvàrthavij¤ànatvàbhàvaþ sambhavati | tatpratibhàsino 'nugatasya sàmànyàkàrasyàsàdhàranaråpàv alambinà dar÷anenànadhigamàt tat kuto 'syàpràmàõyam | tad uktam --
#<tataþ paraüpunar vastu>#[øV pratyakùa 120]
ityàdi | tad etatkumàrilavacanam à÷aïkya vidhivikalpasyàpi pràmàõyam anupa(m apa)nudann àha -- #<arthakriyàsàdhanasya># svalakùaõasya #<àlocanàj¤ànena dar÷anàd adçùñasya punas tatsàdhanasya># arthakriyàsàdhanasya svabhàvasya #<vikalpenàpratipatteþvidhivikalpo na pramàõam># | *<1>*yady api[126]tenànadhigataü sàmànyam adhigamyata iti varõyate, tathàpi tad arthakriyàsàdhanaü na bhavati iti tad adhigantà taimirikàdij¤ànaprakhyo vidhivikalpo na pramàõam | [S. 30b.]
#<tataþ[127] paraüpunar vastu dharmair jàtyàdibhir yayà|>#
 adhigame 'pi ke÷àdij¤ànasyeva na pràmàõyam | ata evàrthakriyàsàmarthyavirahiõà sàmànyenendriyàõàü samprayogàbhàvàt pratyakùatà 'py asambhavinã | cakàreõa smçtitvàc ceti pårvoktakàraõasamucayaþ | smçtitvaü càsyottaratra pratipàdayiùyate | #<anumànavad>#
#<{p.28.1}># iti vaidharmyadçùñàntaþ. yathà pratyakùeõàrthakriyàsàdhane prade÷àkhye dharmiõy adhigate 'py anadhigatasyàgner arthakriyàsàdhanasyàsàmànyàkàreõa[128]parokùasya svalakùaõàkàreõa pratipattum a÷akyatvàt pratipattiþ[129], naivaü vidhivikalpena sàmànyàkàreõànadhigatam arthakriyàsàdhanam adhigamyate,[130]tasyàlocanàj¤ànenaivàdhigamàt. [S. 31a.] tasmiü(smin) smçtir evàsàv iti na pramàõam iti |
[  17. arthakriyàsàdhanaviùayaj¤ànasyaiva pràmàõyasamarthanam |]

__________NOTES__________

[126] sàmànyamàtraü và vidhivikalpena gçhyate tadvi÷iùñaü và svalakùaõam, gatyantaràbhàvàt | tatra pårvapakùe àha #<yady api># ity àdi
[127] uttarasmin pakùe àha
[128] -dhanasya sàmà- -- T.
[129] anumàneneti ÷eùaþ
[130] vastunaþ 
_________________________



#<    arthakriyàsàdhanaviùayam eva pramàõam>#, netarad iti kuta etat iti cet #<arthakriyàrthãhi># puruùo yasmàt hitàhitapràptiparihàràrthã #<sarvo># na kàkatàlãyanyàyena ka÷cid eva, #<pakùàvàn># buddhipurvakàrã #<pramàõam apramàõaüvà># pramànàd eva sarvadà pravarta(rte)ya apramàõàt mà kadàcit, vipralambhasambhavàd, #<ubhayam anveùate># na vyasanitayà | tato 'yam arthakriyàsàdhanaviùayam eva pramàõam bravãti, tasyàrthakriyàsàdhane pravçttyaïgatvàt | netarat, tadviparãtatvàt | tathà hi -- pramàõam avisaüvàdakam apratàrakam ucyate loke 'pi | [T. 225a.] yac càrthakriyàsàdhanam anadhigacchan na tatra pravartayati, kuta eva tat pràpayet tat katham avisaüvàdakatayà prekùàpårvakàrã pramàõam àcakùãta? |



[ 18. sàmànyasya vistareõàvastutvasàdhanam |]



    [S. 31b.] yady evaü sàmànyam apy arthakriyàsàdhanam eva tatas tadviùayo vidhivikalpaþ pramàõaü bhaviùyatãti ced, àha -- #<na ca># naiva #<sàmànyaükà¤cit># tatsàdhyatayopagatàm abhinnaj¤ànàbhidhànalakùaõàm anyàü và vyaktisàdhyàm #<arthakriyàm upakalpayati># | kãdç÷am?, #<svalakùaõapratipatteþ># vyaktipratipatter àlocanàj¤ànasaüj¤itàyà #<årddhvam># uttarakalàü #<tatsàmarthyotpannavikalpavij¤ànagràhyam># iti | tacchabdena svalakùaõapratipattiþ sambadhyate | `tataþ paraü punar vastu' ity[131]àdiparair abhidhànàd evaü bravãti dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya pratyakùapramàõatàü niràkartum | sarvam eva
tu sàmànyaü na kà¤cid arthakriyàm upakalpayati.
#<{p.29.1}># yat tu sàmànyam anumànavikalpagràhyam, tat kàraõavyàpakasambaddhaliïgani÷cayadvàràyàtaü sambaddhasambandhàd anadhigatàrthakriyàsàdhanaviùayàm arthakriyàm upakalpayatãti tadviùayo vikalpaþ pramàõam | [S. 32a.] idaü tu naivam, adhigatatvàd arthakriyàsàdhanasyàlocanàj¤àneneti | atrodàharaõam #<yathà-- nãlaüdçùñvànãlam iti j¤àne># pratibhàsamànam iti ÷eùaþ | na sàmànyaü kà¤cid arthakriyàm upakalpayatãti prakçtena sambandhaþ |
    nanu ca liïgavikalpapratibhàsi [T. 225b.] sàmànyaü prakçtam tat kim anyad udàhriyate? | sarvasya dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya paropagatàü pratyakùapramàõatàü tulyanyàyatayà niràkartum | kàü punar nãlam iti vikalpaj¤àne dar÷anapçùñhabhàvini pratibhàsamànaü sàmànyam arthakriyàü nopakalpayati? | yadi vyaktisàdhyàm; tadà 'nyo 'pi padàrtho 'nyadãyàm arthakriyàü nopakalpayatãti tasyàpy anarthakriyàsàdhanatvàd avastutvaprasaïgaþ | atha svasàdhyàm; tad asiddham, abhinnaj¤ànàbhidhànalakùaõàyàþ svasàdhyàyàþ karaõàd ity à÷aïkyàha -- #<tad eva hi># [Tt. 356b.] yat tadàlocanàj¤ànenopalabdhaü [S. 32b.] #<nãlasvalakùaõam># nãlavyaktiþ #<tathàvidhasàdhyàrthakriyàkàri>#
| tathàvidha÷abdena sàmànyam atràbhipretam, tàdç÷aparyàyatvàd asya, sàdhàraõaråpasya ca tàdç÷atvàt | tena tathàvidhasàdhyàü nãlasàmànyasàdhyàm abhinnaj¤ànàbhidhànalakùaõàm arthakriyàü kartuü ÷ãlam asya svalakùaõasyeti tat tathoktam |
    evaü manyate -- yathà bhinnà api vyaktyaþ kayàcit pratyàsattyà tadekakàryapratiniyamalakùaõayà tadekam abhinnaü sàmànyam upakurvanti[132], tadaparasàmànyayogam antareõàpi, anyathà 'navasthàprasaïgàt, tathà 'bhinnaj¤ànàbhidhànàtmikàm apy arthakriyàü sàdhayiùyanti | kim apramàõakena pramàõabàdhitena ca sàmànyenopagatena? | [T. 226a.] tathà hi -- anumànàdike j¤àne yathàvidham asyàspaùñaü råpaü pratibhàsate na tathàvidhaü vyaktiùu dç÷yamànàs upalakùayàmaþ | ekam eva hi vyaktidar÷anakàle spaùñam nãlàdiråpaü vibhàvayàmaþ | [S. 33a.]
#<{p.30.1}># tat katham adçùñakalpanayà ''tmànaü svayam eva vipralabhe mahi? | vyaktiråpasaüsargàd ayogolakavahnivad avibhàvanam[133]iti cet; na, sarvatra bhedàbhedavyavasthàyà abhàvaprasaïgàt | asyottarasyànyatràpi sulabhatvàt | na ca sàmànyasya dve råpe staþ spaùñam aspaùñaü ca, yenaikena dar÷ane pratibhàseta anyenànumànàdij¤àne, padàrthadvayopagamaprasaïgàt, pratibhàsabhedasyaiva sarvatra bhàvabhedavyavasthànibandhanatvàt, sàmànyasyàparasàmànyaprasakter[134]niþsàmànyasya càsyopagamàt |

__________NOTES__________

[131] kriyàvi÷eùaõamadaþ
[132] anupakçtasya tadàdheyatvàbhàvàt
[133] sàmànyasya
[134] dåùaõàntaram àha 
_________________________



[  19. kumàriloktadvyàtmakabuddher nirasanam |]



 etenaitad api nirastam yad àha --
             sarvavastuùu buddhi÷ ca vyàvçttyanugamàtmikà |
             jàyate dvyàtmakatvena vinà sà ca na yujyate ||#< >#[øV àkçti- 5]
             na càtrànyatarà bhràntiråpacàreõa ceùyate |
             dçóhatvàt[135]sarvadà buddher bhràntis tadbhràntivàdinàm ||#< >#[øV àkçti- 7]

__________NOTES__________

[135] abàdhyamànatvàt
_________________________




 [S. 33b.] iti | yato yadãndriyabuddhim abhipretyocyate; tadàsiddham, aspaùñasya nãlàdy àkàrasya spaùñanãlàdyàbhàsàyàü tatrànupalakùaõàt, spaùñasyàpi ca dvitãyasyànuyàyinaþ | tadbhàve[136]ca vyaktidvayàntaràlam apy àpnuvataþ kathaü [T. 226b.] tadanugamaþ[137]? | vyàptau(vyaktau) copalabhyasya sataþ tatrànupalakùaõaü kutaþ? | na hi tasya vyaktàvyaktaråpasambhavaþ, ekatvàt | tathà càha --
             vyaktàv ekatra sà vyaktà 'bhedàt sarvatragà yadi |
             jàtidç÷yeta sarvatra [sàpi na vyaktyapekùiõã] ||#< >#[PV 3.154-5]
iti | ekatràpi ca vyaktàv upalabhyamànàyàü sakalatrailokyavyàpi råpaü sakalasvà÷rayavyàpi và dç÷yeta? | na hy ekasyàþ ki¤cid dçùñam adçùñaü và nàma kùaõikatàdivad | dçùñàyàm apy ekatraivà÷raye dar÷anàvasàyo na sarvatreti cet; na, vikalpena taddar÷anàbhyupagamàt | na hi ni÷cayaviùayãkçtaü càni÷citaü ceti yuktam | tataþ sarvagataråpadar÷ane sarvàrthànàü dar÷anaprasaïgaþ | na hi [S. 34a.] taddar÷ane[138]
#<{p.31.1}># tatsahacàriõa[139]upalabhyasya tadabhinnasvabhàvasya[140]cànupalambho yuktaþ | tataþ katham indriyabuddher dvyàtmakatà? |
    athànumànàdibuddhim[141]; tasyàm api svalakùaõàpratibhàsanàt kuto dvyàtmakatvam? | na hi nàsu sàmànyagràhiõãùv spaùño vyaktyàkàra iva lakùyamàõaþ svalakùaõapratibhàsaþ | tadbhàve 'pi tàsàü bhàvàt | àkàràntareõaþ ca svaj¤àne [']pratibhàsanàt anekàkàràyogàd ekasya, atiprasaïgàc[142]ca | tasmàn neyaü bhinnàrthagràhiõyabhinnà sàmànyabuddhiþ pratibhàti svalakùaõodbhàva satã | kintv anàdivitatha[T. 227a.]vikalpàbhyàsavàsanàjanità satã tathà 'vabhàsate | dçóhatvaü ca buddher nàvinà÷itvam, kùaõikatvàbhyupagamàt kintv abàdhyamànatvam | na càsyàs tat sambhavati, le÷ato bàdhakasyoktatvàt | vistaratas tusyàdvàdabhaïgàd yathàvasaram ihaiva tatra tatra vidhàsyamànàd bàdhakam avadhàryam
| tasmàd yathà vyaktyaþ sàmànyàntaram antareõa tad ekam upakurvanti tathà 'bhinnaj¤ànàbhidhàne api pravartayiùyantãti tad eva nãlasvalakùaõaü sàmànyasàdhyatvopagatàrthakriyàkàri |[  20. kumàriladattasya doùasya saugatabuddyabàdhakatvadar÷anam |]
yas[143]tu -- [S. 34b.]
sàmànyaü nànyad iùñaü cet tasya#<[144]># vçtter niyàmakam |
              vi÷eùàd anyad icchanti sàmànyaü tena tad dhruvam ||
                  tà hi tena vinotpannà mithyà syur viùayàd çte |
na tv anyena[145]vinà vçttiþ sàmànyasyeha duùyati ||[øV àkçti- 37, 38]
#<{p.32.1}># iti mithyàtvaprasaïgadoùa ukto nàsautathàgatasamayanayàvadàtabuddhãn bàdhate | sàmànyabuddhãnàü bàdhakapratyayanibandhanasya mithyàtvasyopagatatvàt | tathà hi --
#<kasmàñ sàsnàdimatsv eva gotvaü? yasmàt tadàtmakam |>#
             #<tàdàtmyam asya kasmàt cet, svabhàvàditi gamyatàm># ||[øV àkçti- 47]
iti vacanàt [T. 227b.] `vyaktisvabhàvaü ca sàmànyam | na càsàdhàraõam vyaktyudayavinà÷ayor dhyà(yo÷ ca) nodayavyayayogi' ity ayuktam, viruddhadharmàdhyàsato bhedaprasaïgàd iti | àha ca -
          #<tàdàtmyaücen mataüjàter vyaktijanmanyajàtatà|>#
#<                 nà÷e 'nà÷a÷ca keneùñaþ>#[146]#<? tadvac>#[147]#< cà'nanvayo>#[148]#< na kim? ||>#
#<                 vyaktijanmanyajàtà>#[149]#< >#[S. 35a.]#< cedàgatànà÷rayàntaràt |>#
#<                 pràgàsãn na ca tadde÷e sàtayàsaïgatàkatham? ||>#
#<                 vyaktinà÷e na cen naùñàgatàvyaktyantaraüna ca |>#
 tarhy adhigacchan vikalpaþ pramàõaü bhaviùyatãty àha -- #<tac ca># nãlasvalakùaõam | #<tenàtmanà># nãlasàdhyàrthakriyàkàriõà svabhàvena #<dçùñam eva >#àlocanàpratyayena | tato niùpàditakriye karmaõy avi÷eùàdhàyi vikalpaj¤ànaü kathaü pramàõaü syàt? | atha[150]matam -- sàmànyam eva tarhy adhigacchan nãlavikalpaþ pramàõam astu | tac ca sàmànyam arthakriyàkàri | yato nãlasàdhyam evàrthakriyàü nãlena saha sambhåya kariùyati | vyaktisvabhàvàny eva hi sàmanyànãty àha -- [S. 35b.] #<na ca># naiva #<tat svalakùaõagrahaõottarakàlabhàvino># nãlavyaktidar÷anottarakàlaü bhavana÷ãlasya | liïgagrahaõottarakàlabhàvinas tu pårvoktena prakàreõa vyaktisàdhyàrthakriyà sàmànyasya kalpitasya
#<{p.33.1}># vyavasthàpayituü ÷akyata iti bhàvaþ | #<nãlavikalpasya>#[151]#< viùayeõa># nãlasàmànyena [T. 228a.] #<nãlasàdhyàrthakriyà># ra¤janàdikà #<kriyate># | tasya vyaktisvàbhàvyàyoge sati kalpitaråpasya tadasambhavàt | na ca nityasvabhàvatàmàbibhràõena nãlavikalpasya viùayeõa nãlasàdhyà 'nyà và 'rthakriyà kriyate | kramayaugapadyavirodhàd iti manyate |[  22. mãmàüsakasamatapramàõalakùaõe doùadar÷anam |]
tad evaü nãlaü dçùñvà nãlam iti j¤àne pratibhàsamànaü sàmànyaü na kà¤cid arthakriyàm upakalpayatãti prasàdhya anarthakriyàkàriviùayasyàpi vikalpasya pratyakùapçùñhabhàvinaþ pràmàõyaprasaïgàd ativyàptir iti tatràpårvàrthavij¤ànam iti [S. 36a.] pramàõalaksaõemãmàüsakair vi÷eùaõam upàdeyam iti dar÷ayann àha -- #<tasmàt.># yata evam anarthakriyàsàdhanaviùayatayà dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya pràmàõyam ayuktam, tasmàdasmadabhimataü pramàõam avisaüvàdi j¤ànam iti pramàõalakùaõaü vyudasya, #<anadhigatàrthaviùayaüpramàõam>#, tatràpårvàrthavij¤ànaü pramàõam #<ity api>#,etasminn apy àhopuruùikayà
'nyasmin pramàõalakùaõe kriyamàõe ativyàptiparihàràya#< vi÷eùaõãyaü># vi÷eùaõam upàdeyam. kathaü vi÷eùaõãyam #<anadhigate svalakùaõa iti.># anena hi vi÷eùaõenànumànavikalpasya ca pràmàõyaü sidhyati, àlocanàj¤ànapçùñhabhàvina÷ ca vikalpasya pràmàõyaü vyudasyata iti sarvaü sustham |
    tad evaü vidhivikalpasyànarthakriyàsàdhanaviùayatayà 'nadhigatasàmànyàdhigame 'pi pràmàõyaü niràkçtya [T. 228b.] ca ÷abdasamuccitaü smçtitvaü pratiùedhavikalpena sàdhàraõam pràmàõyakàraõaü [S. 36b.] dar÷ayann àha -- #<adhigate tu svalakùaõe># àlocanàj¤ànena #<tatsàmarthyajanmà># svalakùaõàdhigamabalabhàvã #<vikalpas tadanukàrã># sàkùàd anutpatter dar÷anasaüskàràdheya(ràvedha)va÷àc càspaùñanãlasvalakùaõàkàrànukàrã dç÷yavikalpyayo÷ caikãkaraõàd evam ucyate | vastutas tu #<{p. 34}># na ki¤cid asàv anukaroti | #<sa smçtir eva># | kutaþ? #<kàryatas tadviùayatvàt># na paramàrthataþ | kàryamatra svalakùaõe puruùasya pravartanam,
tadadhyavasàya÷ ca | yata÷ ca kàryataþ tadviùayatvàt smçtir evàto #<na pramàõam># dar÷anabalotpanno vikalpaþ | tathà hi -- smçter apy anubhåtasvalakùaõàü÷aviùayàyà na paramàrthatas tadviùayatvam | svalakùaõasyendriyabuddhàv iva sphuñaråpatayà smçtàv apratibhàsanàt | kintu yathoktàt kàryata eva | tac ca vidhivikalpe 'pi samànam iti katham asau smçtir na syàd iti |
[  23. anumànasya vidhivikalpavailakùaõyena pràmàõyasamarthanam |]
 tatraitat syàt -- nanv anumànavikalpaþ smçtiråpo 'pi pramàõam iùyate | [S. 37a.] tathà hi -- yad evànagnivyàvçttaü vastumàtraü mahànasàdàv anubhåtam àsãt, tad eva prade÷avi÷eùe dhåmadar÷anàt smaryate. tadvad vidhivikalpo 'pi pramàõaü bhaviùyatãty ata àha -- #<anàdhigata>#sya #<vastu>#no #<råpa>#sya #<anadhigater iti># | evam manyate -- yat mahànasàdàv anagnivyàvçttaü vastumàtraü pràganubhåtaü na tat tadde÷àdisambandhitayaivànumànavikalpena [T. 229a.] smaryate kintu yatra prade÷e pràgananubhåtaü tatsambandhitayà | tataþ sàdhyadharmidçùñàntadharmigràhidar÷anadvayànadhigatasyànagnivyàvçttasya vasturåpasyàyogavyavacchedenàdhigamàd yuktam asya pràmàõyam | na tu dar÷anapçùñhabhàvino
vikalpasya, tadviparãtatvàd iti | [S. 37b.]

__________NOTES__________

[145]sàmànyena
[146] hetunà
[147] vyaktir iva
[148] ananuvçttiþ
[149] jàtiþ
[150] sàïkhyamatam àkuññayann àha
[151] `na ca' ity anena sambandhaþ 
_________________________



[  24. pramàõavyavasthàyàþ vastvadhiùñhànatvaü, svalakùaõasyaiva ca vastutvam |]



    yadi nàmànadhigataü vasturåpaü nàdhigacchati, pramàõaü tu kasmàn na bhavatãti ced àha -- #<vastvadhiùñhànatvàt># ityàdi | vastvadhiùñhànatvaü ca #<pramàõavyavasthàyàþ># pramàõavyàpàraviùayam[152]abhipretyocyate nàlambhanalakùaõam[153], anyathà 'numànasya parikalpitasàmànyàlambhanatayà vastvadhiùñhànatvàbhàvàd avyàpinã pramàõavyavasthà syàd | yadi vastvadhiùñhànà pramàõavyavasthà kathaü {p. 35.1} viprakçùñaviùayàyà[154]anupalabdheþ pràmàõyam iti cet; tatràpi pradhànàdivikalpasyaiva[155]bhàvànupàdànatayà sàdhyatvàt tasyà api vastvadhiùñhànatà 'sty evety adoùaþ |
    athà vatvadhiùñhànaiva pramàõavyvasthe 'ti kuta etad? ity àha -- #<arthakriyàyàü># sukhaduþkhalakùaõàyàü yad [S. 38a.] #<yogyaü># ÷aktaü #<tadviùayatvàt tadarthinàm># arthakriyàrthinàü #<pravçtteþ># pràptityàgalakùaõàyàþ | yadi nàmàrthakriyàyogye tadarthinàü pravçttis tathàpi kathaü vastvadhiùñhànà pramàõavyavasthà?, arthakriyàyogyàdhiùñhànà hi tathà sati syàt iti cet; àha -- #<arthakriyà>#yàü yad #<yogyaü tallakùaõam># eva #<hi vastu># | tato 'rthakriyàyogyàdhiùñhànatvena vastvadhiùñhànatvaü kathaü na syàt iti bhàvaþ | [T. 229b.]
    idaü ca vastvà÷rayeõa pramàõavyavasthàpratipàdanam anadhigate svalakùaõa ity ukte kadàcit paro bråyàt -- vastumàtranibandhanà hi pramàõavyavasthà na svalakùaõà÷rayaiva | tato yady apy anadhigataü svalakùaõaü nàdhigacchati tathàpy anadhigatavasturåpam adhigacchato vikalpasya pràmàõyaü bhaviùyatãti tadasiddhatodbhàvanàrtham uktam -- #<anadhigatavasturåpe>#ty àdi | [S. 38b.] tadasiddhatodbhàvane cànadhigatavasturåpàdhigantur eva pràmàõyaü netarasyeti kutaþ? iti paryanuyoge #<arthakriyàyogye>#ty àdi uktam | tathà ca vastuviùayam api pràmàõyaü bruvatà svalakùaõaviùayam evoktaü bhavati, tasyaivàrthakriyàsàmarthyalakùaõatvàt, sàmànyasya ca tadviparãtatvàt iti manyate
|
    punar apy anubhavottarakàlabhàvino nãlavikalpasya pràmàõyam apanetum upacayahetum àha -- #<tato 'pi># yathoktàd vikalpàd na kevalaü nãlasvalakùaõànubhavàd #<vastuny eva># svalakùaõa eva #<tadadhyavasàyena># svalakùaõàdhyavasàyena anyathà tatra pravçttyayogàt #<puruùasya pravçtteþ># adhigate svalakùaõe tatsàmarthyajanmà vikalpo na pramàõam iti sambandhaþ | pårvam anadhigatavasturåpànadhigater apràmàõyam uktam | adhunà tv adhigatasyaivàdhigamàd iti [S. 39a.] {p. 36.1} vidhipratiùedharåpatayopapattyor[156]bhedaþ | yad và #<kàryatas tad viùayatvàt># iti yad uktaü tad evopacayahetuvyàjena sphutãkçtam |

__________NOTES__________

[152] pravartakatva-
[153] gràhya-
[154] nàsti pradhànam, upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdheþ
[155] pradhànavikalpo vastukàraõo na bhavati, tadabhàve 'pi bhàvàt, kharaviùàõàdivikalpavat
[156] yuktyoþ 
_________________________



[  25. vikalpasya dar÷anàt pçthak pràmàõyàbhàvaþ |]



    [T. 230a.] yadi nàma tadadhyavasàyena vastuny eva puruùasya pravçttis tathàpy anadhigatasàmànyagràhiõo 'sya dar÷anàt pçthak pràmàõyaü kim iti neùyate? iti cet; àha -- #<pravçttau># svalakùaõa eva satyàü #<pratyakùeõa># àlocanàj¤ànàkhyena #<abhinnayogakùematvàt># | yogaþ apràptasya viùayasya paricchedalakùaõà pràptiþ, kùemaþ tadarthakriyànuùñhànalakùaõaü paripàlanam | abhinnau yogakùemàvastheti sa tathoktaþ | tatra vikalpasya nirvikalpapratyakùeõàbhinno yogaþ svalakùaõàdhyavasàyataþ | abhinnaþ kùema àlocanàvij¤ànàd iva vikalpàd api svalakùaõa
eva pravçtteþ | ayam asyàbhipràyaþ -- yadi vikalpo nirvikalpacetasaþ prameyàntaraviùayas tadà tatraiva puruùaü pravartaya tu tatsàdhyàm arthakriyàm adhigantum | naiva và pravartayet, tadviùayatvàbhimatasya sàmànyasyàbhinnaj¤ànalakùaõàyà evàrthakriyàyà upagamàd [S. 39b.] vikalpodayàd eva ca tatsiddheþ | na hi nãlànubhavàt prameyàntaraviùayàþ pãtàdipratyayàþ puruùaü nãlavastuni pravartayanti, sàdhitàrthakriyà và kvacid apãti | tasmàd àlocanàj¤ànàn naivàyaü prameyàntaraviùayaþ | vi÷eùeõa yair evaü vyàkhyàyate -
#<nirvikalpakabodhena[157] dvyàtmakasyàpi vastunaþ|>#
#<prahaõam># [øV p. 118]
iti[158]| tato nãladar÷anasyaiva nirvikalpasya pràmàõyaü yuktam, na tadabhinnopayogasya [T. 230b.] smçter iva vikalpasyàpi dar÷anàt pçthag[159]eva | anyathà niùphalàü pramàõàntarakalpanàü kurvataþ smçtãcchàdveùaprayatnàdi pramàõam anuùajyata iti pramàõànàm iyattà vi÷ãryeteti |

__________NOTES__________

[157] atra `na' kàrasyopari pratàv eva `3' iti likhitaü vartate
[158] vi÷eùeõa teùàü mate naivàyaü prameyàntaraviùaya iti saübedhaþ
[159] pràmàõyaü yuktam 
_________________________



{p.37.1}[  26. dhàràvàhikaj¤àneùu yogitaditaràpekùayà pràmàõyàpràmàõye |]



    yadaikasminn eva nãlàdivastuni [S. 40a.] dhàràvàhãnãndriyaj¤ànàny utpadyante tadà pårveõàbhinnayogakùematvàd uttareùàm indriyaj¤ànànàm apràmàõyaprasaïgaþ | na caivam, ato 'nekànta iti pramàõasaüplavavàdã dar÷ayann àha -- #<pårvapratyakùakùaõena># ityàdi | etat pariharati -- #<na>#, uttareùàü pràmàõyaprasaïgaþ | kutaþ? | #<nànàyogakùematvàt>#[160]#< >#| tathà hi -- pratikùaõaü viùayaparicchedalakùaõo yogaþ, tadarthakriyànuùñhànalakùaõa÷ ca kùemaþ paripàlanaråpo bhidyate | tato vipakùe vçttyabhàvàt na hetur anaikàntikaþ | kadà nànàyogakùematvam? |
#<kùaõavi÷eùasàdhyàrthavà¤chàyàm># | yadà kùaõavi÷eùasàdhye 'rthe hitàhitalakùaõe và¤chà pràptiparihàrec chà yoginàü paropakàram uddi÷ya bhavati kasyacit[161]katha¤cit kvacid upayogàt tadà[162]| yathà dar÷anamàrgge[163]duþkhe[164]dharmaj¤ànakùàntir damà(r da÷à)nàm[165]anu÷ayànàü vàsanàü[166]nirodhayati, tadviruddhà÷ayotpàdanàt | duþkhe dharmaj¤ànaü[167]kleùaviviktatàlakùaõàü nirvàõapràptim utpàdayati, [S. 40b.] anu÷ayaviruddhà÷ayadàróhyotpàdanàt | tata eùàü[168]gràhakàõi paracittaj¤ànàni[169]pçthag eva pramàõàni | [T. 231a.] parahitàdhànadãkùàvatàü ca samastavastuvistaravyàpij¤ànàlokàvabhàsitàntaràtmanàü
bhagavatàü ka÷cid evàrthakùaõaþ kasyacid eva paràrthasyànugràhako[170]vibandhako veti sarvabhàvàn pratikùaõaü vãkùamàõànàm adhyakùa cetasàm tadviùayakùaõànàü bhinnàrthakriyàsåpayogato nànàyogakùematvàt | tad yadi pratiksaõaü[171]ksaõavivekadar÷ino 'dhikçtyocyate tadà bhinnopayogitayà pçthak pràmàõyàt nànekàntaþ | atha sarvapadàrtheùv ekatvà 'dhyavasàyinaþ sàüvyavahàrikàn puruùànabhipretyocyate tadà sakalam eva [S. 41a.] {p. 38.1} nãlasantànam ekam arthaü sthiraråpaü tadsàdhyàü càrthakriyàm ekàtmikàm adhyavasyantãti pràmàõyam apy uttareùàm aniùñam eveti kuto 'nekàntaþ?
iti dar÷ayann àha -- #<sàdhàraõe hi># iti | tatsantànavarttinàü sarvakùaõànàm ekatvenàdhyavasitànàü vyavahartçbhir yat sàdhàraõaü pratikùaõam anyànyakàraõatayà vibhinnam api paramàrthato viparyàsàd ekatayà 'bhiniviùñaü ra¤janàdikaü nãlàdikakàryaü tatra #<na teùàm># uttareùàü j¤ànakùaõànàü #<sàmarthya>#syàrthapràpaõa÷akte#<rbhedaþ># | pårvapratyakùakùaõaviùaya eva tebhyo 'pi pravçtter àdyasyaiva tatra[172]pràmàõyam | tathà hi -- arthakriyàrthinàü tatsàdhanapràpaõasamarthe j¤àne pramàõavyavahàraü [T. 231b.] kurvatàm aviklavadhiyàm arthakriyàsàdhanabhedàd eva pràmàõyabhedavyavahàro j¤àneùu
yuktaþ [S. 41b.] anyathà smçtyàder api pràmàõyaprasaïgaþ katham apàkriyeta?, àdriyeta và niùphalà pramàõavyavasthà prekùàvatà iti? |
    keùàm iva sàdhàreõe kàrye na sàmarthyabhedaþ? *<12>*ity àha[173]#<aparàpare># ca te #<dhumà>#÷ ca taiþ #<pramità>#÷ ca te #<sannikçùñàgnaya>#÷ ca teùv iva tadviùayàõàm iva #<anumànj¤ànànàm agnimàtrasàdhye 'rthe># sandhukùaõàdike và¤chite tadarthakriyàsàdhanapràpaõavyaktibhedàbhàvàt tathà pràmàõyabhedo na yukto viduùàü tathà 'tràpi | yadà tu pa¤catapas taptukàmo bhavati tadà 'paràparadhåmapramitasannikçùñàgniviùayàõàü apy anumànànàü sàmarthyabhedàt pràmàõyam anivàritam eva |

__________NOTES__________

[160] yogij¤ànàni kùaõavivartalakùakàõãti kçtvà na ekyogakùemàõi, vivakùitadavadattàdeþ prathamaþ kùaõo dharmàyogyaþ dvitãyas tu manàgayogyaþ tçtãyas tu yogya iti j¤àyate yoginà | tata÷ ca kùaõàþ bhinnàþ arthakriyà ca bhinnà
[161] j¤ànakùaõasya
[162] yogini
[163] bauddhamate
[164] avaj¤àkàriõi mlecchàdau saüsàriskandhe
[165] [dharmaj¤à] nena kùàntiþ | samarthena yat sahyata ity arthaþ
[166] kle÷ajanana÷aktim
[167] vairàgyaj¤ànam
[168] dharmaj¤ànakùàntyàdicittànàm
[169] yoginaþ satkàni
[170] ka¤cit paracittakùaõaü dçùñvà bhagavàn tasyaivànugrahàya pravartate | ka¤cit tu dçùñvà audàsãnyam àlambate | ka¤cit tv avabodhya nigrahàya
[171] pratyakùaõàm -- T.
[172] kàrye
[173] ity àha -- #<aparàparadhåma># iti | #<aparàpare># ca -- T. 
_________________________



[  27. vikalpapràmàõyaniràsasya phalitàrthaþ |]



    tad evaü `yathà nãlaü dçùñvà nãlam iti j¤àna(m)' ity udàharaõe nãlavikalpasya pràmàõyaü niràkçtya prakçte yojyann àha -- #<etena># nãlasvalakùaõadar÷anottarakàlabhàvino nãlavikalpasya pràmàõyaniràkareõa |
#<tan neùñatvàd vikalpasyàpy artharåpopakàriõaþ|># [øV p. 111]
iti bruvatàkumàrilena prade[S. 42a.]÷àdidar÷anottarakàlabhàvino {p. 39.1} dharmivikalpasya, tathà sambandhapratipattikàle 'gnisvalakùaõadar÷anasàmarthyabhàvino 'gnisàmànyaviùayasya sàdhyadharmavikalpasya, dhåmàlocanàj¤ànapçùñhabhàvino dhåmasàmànyàvabhàsino liïgavikalpasya, àdigrahaõàd dharma[T. 232a.]dharmisambandhavikalpasya ca pramàõapçùñhabhàvino #<dharmyàdisvaråpamàtraviùayàlocanàkhyapratyakùapårvakasya>#
#<na càvikalpyaliïgasya dharmisambandhayos tathà>#
#<gçhãtiþ># [øV p. 88]
ity àkùepabhayàd yad abhyupagataü #<pràmàõyaü># tat #<pratyuktaü># pratyàkhyàtam | pårvakam eva svalakùaõaviùayaü dar÷anaü yat pareõàlocanàj¤ànam iti vyavahçtaü tat pramàõaü na tu tadbalabhàvã vikalpo yathoktena nyàyeneti sthitam etat -- #<pakùadharmasya sàdhyadharmiõi pratyakùato 'numànato vàprasiddhiþ># ni÷caya iti |
    tad evaü pratyakùataþ pakùadharmani÷cayaü bruvatà prasaïgena dar÷anapçùñhabhàvino vikalpasya pràmàõyaniràkaraõàt |
          #<pratyakùaükalpanàpoóham># [PV 2.123]
iti pratipàditam |



[  28. anumànapràdhànyaj¤àpanam |]



    yady evaü kasmàd #<anumànavyutpàdanàrtham idamàrabhyate># [S. 42b.] ity uktam na sàmànyena `samyagj¤ànavyutpàdanàrtham' iti? | saïkhyàdivipratipattir apy atra tadviùayà nirastaiva | parokùàrthapratipatter anumàna[m evà÷ra]yaþ | kasmàd? yataþ pakùadharma eva tadaü÷ena vyàpta eva ca hetuþ kàraõaü tasyàþ, nànya ity abhidhànàt parokùàrthaviùayaü sarvaü pramaõam anumàne 'ntarbhàvitam iti saïksepataþ saïkhyàvipratipattiþ samyagj¤ànaviùayà nirastà | tathà, vyàpakàü÷asya[174]gamyatvapratãteþ tadaü÷avyàptivacanena sàmànyaviùayam anumànaü na svalakùaõaviùayam
ity àkhyàtam [T. 232b.] tasyàsàdhàraõatvàt, asàdhàraõasya ca vyàpakatvàyogàt, vikalpàviùayatvàc ca | #<tatra tadàdyamasàdhàraõaviùayam># ity àcakùàõena svalakùaõaviùayam eva pratyakùam uktam | {p. 40.1} #<dar÷anam eva pramàõam># [h8]ity àkhyànàt pramàõam eva phalam iti såcitam, [S. 43a.] tasyàrthapratãtiråpatvàt | tathà, tasya dvidhà prayoga iti vakùyamàõatvàt paràrthànumànaü kathayiùyate, tasya triråpaliïgàkhyànaråpatvàt | saïkùepata÷ cànumànavyutpàdanam apy abhimatam | tac ca sarvatràsty[175]eveti kasmàt #<anumànavyutpàdanàrtham># ity uktam[176]? |
    satyam, pràdhànyàt tu tadgrahaõam | tathà hi -- pradhànapuruùàrthopayoginas tattvasya caturàryasatyalakùaõasyànumànata[177]eva ni÷cayàt tasya pràdhànyam | tathà pratyakùe 'pi viùaye vivàdasambhave, nànumànàd anyan nirõayanibandhanam ity ato 'py asya pràdhànyam | pravartakatvàc ca pràdhànyam asya | tathà hi -- yadanubhåtaphalaü sukhaduþkhasàdhanam, anubhåyamànaphalaü và dç÷yamànaü na tatpravçttiviùayo niùpannatvàt phalasya | tasmàd yadanàgataphalaü sukhaduþkhasàdhanaü pratyakùam api tatràpy anumànam eva pravartakam | na hi tasyànàgate sukhaduþkhe prati yogyatàü pratyakùaü nirddhàrayati, phalasya [S.43b.] parokùatvàt
| taduktam -- #<na hy apratyakùe kàrye kàraõabhàvagatiþ># iti |
    tasmàt pårvànubhåtasukhaduþkhasàdhana[T. 233a.]sàdharmyàt pratyakùaviùayasyàpi vastuno 'nàgataphalayogyatàni÷cayaþ na pratyakùataþ | tathà càha -- #<tad>#[178]#<yathàdçùñasàdharmyàt>#[179]#< tathàprasàdhitaü>#[180]#< nànumeyatàm atipatati># iti | kathaü tarhi dvayor api pravartakatvam? -- #<na hyàbhyàm arthaüparicchidya pravartamàno 'rthakriyàyàüvisaüvàdyata i>#ty uktam | sukhaduþkhasàdhanasya[181]jalànalàdeþ svaråpasya pratyakùataþ prasiddheþ, phalam anàgataü prati yogyatàyà anumànata ity ubhayor api pravartakatvam | samyagj¤ànapårvakatvaü ca hitàhitapràptiparihàrayor uktam na tv anàgataphalaü prati
yogyatàyàþ pratyakùato 'ni÷cayàt | [S. 44a.] na hy arvàgdar÷inàü bhàviphalayogyatàyàs tato ni÷cayaþ, tataþ pràdhànyàd anumànagrahaõam ity alam ativistareõeti |

__________NOTES__________

[174] agni-
[175] pratyakùàdau
[176] `saïkùepeõaiva pratyakùavyutpàdanaü na vistarataþ' ity à÷aïkyàha
[177] duþkha-samudaya-màrga-nirodhàþ
[178] vastu
[179] anyatra
[180] sukhaduþkhahetutayà
[181] uttaram 
_________________________



{p. 41.1}[  29. svabhàvahetàv anvayani÷cayaþ svapramàõàyattaþ |]



    tatra svabhàvakàryànupalambhànàü pakùadharmani÷cayas tulyopàyasàdhyatayà 'bhedenaivoktaþ anvayavyatirekani÷cayasya tu bhinnopàyasàdhyatayà bhedenaiva nirdde÷aþ kàrya iti svabhàvahetau tàvad anvayani÷cayaü svapramàõanibandhanaü dar÷ayann àha -- #<anvayani÷cayo 'pi># na kevalaü pakùadharmani÷caya uktaþ kintv anvayani÷ayo 'pi #<svabhàvahetau># ucyata iti ÷eùaþ | #<sàdhanadharma>#sya yad #<bhàvamàtraü># sattàmàtraü mudgaràdinimittàntarànapekùaü tasya #<anubandho># anugamanaü vyàptiþ tasya #<siddhiþ># yà sa svabhàvahetàv anvayani÷cayaþ | kasya [T. 233b.] sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhasiddhiþ?
| #<sàdhyadharmasya># [S. 44b.] sàdhya÷ càsau asiddhatvàt dharmadharmisamudayaikade÷atvàt dharma÷ ceti tathoktaþ | yatra yatra sàdhanadharmasya bhàvaþ tatra tatra sàdhyadharmasyàpi nimittàntarànapekùo bhàva ity etasyàrthasya siddhiþ svabhàvahetàv anvayani÷cayaþ | kathaü punaþ sàdhyadharmaþ sàdhanadharmabhàvamàtram anubadhnàti |? #<tadbhàvatayà># sa sàdhanadharmo bhàvaþ -- svabhàvo yasya tasya bhàvatayà tadbhàvatayà | yo hi sàdhanadharmaþ sàdhyadharmasya svabhàvaþ sa[182]kathaü taü[183]nànubadhnãyàt, nãråpatvaprasaïgàt? |

__________NOTES__________

[182] sàdhyadharmaþ
[183] sàdhanadharmam 
_________________________



[  30. svabhàvahetàvaikyepi sàdhyasàdhanabhàvavyavasthà |]



 nanu tatsvabhàvatve bhedàbhàvàt kathaü sàdhyasàdhanabhàvaþ? ity àha -- #<vastutaþ># paramàrthataþ | sàdhyasàdhanasaükalpakàle[184]tu paramparayà tat tadvyàvçttapadàrthanibandhanàyàü kalpanàbuddhau [S. 45a.] bhedena pratibhàsanàt sàdhyasàdhanabhàvo na vihanyate | na hy asau[185]pàramàrthikaü sàdhyasàdhanadharmayor ddharmiõa÷ ca kçtakatvàdau bhedam avalambhate[186], sambandhàbhàvena sàdhyasàdhanabhàvàyogàt |
    ekàrthasamavàyaþ kçtakatvànityatvàdeþ sambandhaþ iti cet; na, tasyàpi tato[187]'rthàntaratve `ayam anayor asminn arthe samavàyaþ' iti {p. 42.1} sambandhàbhàvasya tadavasthatvàt, sambandhàntarakalpanàyàü cànavasthàprasaïgàt | samavàyàd vçttikalpanàyàü ca kçtakatvàdayo nityàbhimateùv apy àtmàdiùu varteran | ya eva hi kçtakatvàdeþ ÷abde samavàyo [T. 234a.] yadbalàt tatraiva tad vartate sa eva nityàbhimateùv api, tasyaikatvenopagatatvàt ity àtmàdau vçttiþ kçtakatvàdeþ kena nivaryeta? | atha `ya evàbhåtvà bhavanadharmà bhåtvà càbhavanadharmà 'sthiraråpo bhàvaþ tatraiva kçtakatvàdayo dharmà vartante' iti vyavasthàpyate | saiva tarhy abhåtvà bhavanasvabhàvatà bhåtasya càsthirasvabhàvatà tadviparãtaråpasamàropa-
vyavacchedaviùayayàyàþ kalpanàbuddher nibandhanaü kiü neùyate? | [S. 45b.] tayaiva[188]paramàrthàbhedavator ddharmayoþ sàdhyadharmiõi vçtteþ kim antaràlagaóunà kçtakatvàdinà vyatirekavatà[189]upagatena? | tathà hi -- na sattàmàtreõa kçtakatvàdayo dharmàþ sàdhyadharmapratipattinibandhanam, teùàü sadà sannihitatvenànavarataü taddharmapratãtiprasaïgàt, kintu vikalpapratibhàsina eva | sa ca vikalpaþ svapratibhàsinam[190]evàkàraü bahãråpatayà 'dhyavasitam anusaran kçtakànityàdiråpatàü vastunaþ pratipadyate, paramàrthato 'saüspar÷e 'pi tadråpasya[191], paramparayà tadupàdànatvàt | vyatiriktàs tu dharmàs tadutpattinimittamàtratayà[192]parikalpyante, tad varaü
yad[193]eva tatkalpanànibandhanaü[194]tad eva tathàvidhavikalpaprasavanimittam astu, tasyàva÷yam[195]abhyupagamanãyatvàt, tadabhyupagame ca caritàrthà vyatirekavanto dharmà ity alaü tatkalpanayà | ava÷yaü ca vyatiriktà 'nityatàdvàreõàpi vastuna evànavasthàyinam àtmànaü pratipadyate(nte), [S. 46a.] [T. 234b.] tadanuråpàrthakç(kri)y[h9]àrthitayà[196]pravçtteþ, anyathà[197]vyatiriktà 'nityatayà nityatvàt[198]tadavagamàrthatvenàyam anityasàdhyàrthakriyàrthã[199]nityaü ÷abdàdikam à÷aïkamànaþ *<3>*kim anityatàvicàraü prati àhitàsthaþ[200]?[201]| {p. 43.1} vyatiriktàyàü cànityatàyàm avagatàyàü tatraiva pravartatàm, kim iti nitye ÷abdàtmani? | tadvà(ddvà)reõa[202]pratipatteþ iti cet; tat kim anena vyavadhinà? | varam avyavahitasyaiva pratipattir
astu, tenaivàrthatvàd iti | tadetad atipracarccyamànam[203]atigahanaü sampadyata ity àstàü tàvat |
    ye 'pijaiminãyàmanyante -- `yeùàm atyantavyatirekavanto dharmàþ teùàm evàyaünaiyàyikàdãnàü doùaþ, asmàkaü tu katha¤cid bhedàbhedavatàü dharmàõàü tatsvabhàvatayà naiùa doùaþ' iti; teùàm api vastutaþ sàdhanadharmaråpatopagame sàdhyadharmasya, katha¤cid bhedàbhyupagame na ki¤cit [S. 46b.] phalam utpa÷yàmaþ, sàdhyasàdhanabhàvasya kalpitabhedadvàreõàpy upapatteþ | na caikàtmye katha¤cid api bhedo yuktaþ, ekasmàt svabhàvàd abhedàt | tato 'pi tayoþ katha¤cid bhedàbhedau sta eveti cet; na, anavasthàprasaïgàt | tathà hi -- dharmayos tadekasvabhàvàd[204]api bhedavatos tena svabhàvena katha¤cid abhedanimittam abhinno
'paraþ svabhàvo 'bhyupagantavyaþ, tathà tenà 'py aparaþ ity anantaiva [T. 235a.] bhinnàbhinnasvabhàvaparamparà syàt | na ca kalpanàbuddhàv anantobhayaråpasvabhàvaparamparà pratibhàsata iti kim iti tatkalpanayà ''tmànaü vipralabhante bhavantaþ? | katha¤cit ca bhedopagamàt kathaü bhedapakùabhàvinàü doùàõàü anavasaraþ? | yaü càtmànaü purodhàya `imau dharmàu, ayaü dharmã' iti vyavasthàpyate[h10]yadi tena bhedas tadà bheda eveti kuto 'nekàntavàdaþ? | athàbhedaþ; tadà `ayaü sàdhanadharmaþ, ayaü sàdhyadharmaþ, dharmã càyam' iti kathaü pàramàrthikaü tç(tri)tayaü sidhyet?
| [S. 47a.] tasmàt tattatpararåpavyàvçttisamà÷rayàyàü kalpanàbuddhau bhedavatàm iva dharmadharmiõàü pratibhàsanàt sàdhyasàdhanabhàvaþ | tanmàtrànubandhas tu vastutaþ tattatsvabhàvatayaiva yuktaþ iti manyamànena #<vastutas tadbhàvatayà># ity uktam |

__________NOTES__________
[184] -dhanavikalpa- -- T.
[185] sàdhyasàdhanabhàvaþ
[186] ÷rayate
[187] kçtakatvànityatvàbhyàm
[188] [a] bhåtvà bhavanàdisvabhàvatayà
[189] bhinnena
[190] paricchedyavastuny avidyamànam
[191] vastu-
[192] vikalpotpattinimittamàtratayà
[193] abhåtvà bhavanàdikam |
[194] teùàü kçtakatvàdãnàü pratiniyate ÷abdàdau vçttikalpanàyà nibandhanam
[195] abhåtvà bhavanàdikasya
[196] anityasvabhàvànuråpàrthakriyàrthitayà
[197] svabhàvabhåtadharmànabhyupgame
[198] ÷abdàdeþ
[199] nitya÷abdàdyavagamàrtthitve[na] 
[200] àhità àsthà yena | kçtayatna ity arthaþ
[201] kiü anityatàvyàpàraü prati ahitaü karoti? -- T.
[202] anityatàdvàreõa
[203] prapa¤cyamà- -- T.
[204] na kevalaü dharmiõaþ 
_________________________



{p. 44.1}[  31. bàdhakapramàõàd eva svabhàvahetau sàdhyasàdhanatàdàtmyam |]



    kà punar asau vastutas tadbhàvatà yayà hetubhåtayà sàdhyadharmasya sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhaþ sidhyati? ity àha -- #<sà># vastutas tadbhàvatà #<sàdhya>#sya #<viparyayo># vipakùaþ tatra, #<hetoþ># yad #<bàdhakaüpramàõaü># tadviparãtadharmapratyavasthàpakam[205], yena[206]bàdhyamàno hetus tatra na pravartate, viruddhayor ekatra sahabhàvàsambhavàt, tasya yà #<vçttiþ># pravçttiþ #<bàdhakapramàõavçttiþ># tatsàdhyatvàc ca vastutas tadbhàvatàyàþ sà bàdhakapramàõavçttir uktà | tasyàü hi satyàü [T. 235b.] vipakùàñ nivçtto hetuþ sàdhyadharmavaty eva dharmiõi vartata iti sàdhyadharmasyànarthàntarasya sàdhanadharmasvabhàvatà sidhyati | #<tayàca># vastutas tadbhàvatayà
sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhaþ sàdhyadharmasya sidhyatãti [S. 47b.] #<anvayani÷cayaþ># `yatra yatra sàdhanadharmas tatra sàdhyadharmaþ' ity evaü råpo jàyate |
 atrodàharaõaü #<yathà-- yat sat tat kùaõikam eva >#| avadhàrena vyàptim àha | sàdhanadharmabhàvamàtrànubandhanasya caitadråpam àkhyàtaü, nimittàntaram antareõa sat ity eva kçtvà kùaõikam ity upadar÷anàt | sa ca vastutas tadbhàvatayà sidhyatãti tatsiddhyupàyaü bàdhakapramàõavçttiü dar÷ayati -- #<akùaõikatve># kùaõikaviparyaye sati #<arthakriyàvirodhàt># arthasya -- kàryasya kriyà -- niùpattis tasyà virodhàt #<tallakùaõaü># sà 'rthakriyà lakùaõaü yasya #<vastutvasya># arthakriyàsàmarthyàtmanaþ, tat tathoktam | arthakriyà hi tatsàmarthyaråpaü vastutvaü lakùyate | #<tad># evaü vidhaü vastutvaü #<hãyate># nivartate,
tadviparyayaråpasyàsattvasyà ''karùaõàt | etac ca bàdhakaü pramàõaü vyàpakànupalabdhiråpam uttaratràvasarapràptaü svayam eva vakùyati | tadanayà bàdhakapramàõavçttayà sàdhyadharmasya [S. 48a.] vastutaþ sàdhanadharmasvabhàvatà sidhyati | tayà ca vastutas tadbhàvatayà sàdhanadharmabhàvamàtrànubandha iti |

__________NOTES__________

[205] satvà(ttvà)khyahetuviparãtàsatva(ttva)-
[206] yena sàdhya- -- T. 
_________________________


{p. 45.1}[  32. kàryahetàv anvayani÷cayaniråpaõam |]



    evaü svabhàvahetau [T. 236a] viparyaye bàdhakapramàõavçttyà tàdàtmyasiddhito 'nvayani÷cayaü pratipàdya kàryahetau pratipàdayann àha -- #<kàryahetau># anvayani÷cayaþ iti prakçtam | kaþ punar asau kàryakàraõayor bhàvaþ? | &<{1}>&#<kàryatvaü>#&<{2}>&#<kàraõatvaü>#ca | tasya yà #<siddhiþ># pratãtiþ sà kàryahetàv anvayani÷cayaþ | yathà ca kàryakàraõabhàvasiddhir bhavati tathopadar÷ayann àha -- #<yathà># ityàdi | yathà÷abda upadar÷anàrthaþ[207]| #<idaü># dhåmàdikam #<asya># agneþ #<upalambhe># sati #<upalabhyata># iti sambandhaþ | anena kàryakàraõabhàvasiddhau pratyakùavyàpàram àha | na ca kevalaü pratyakùaü kàryakàraõabhàvam
asandigdhaü sàdhayati, kintu pràkpravçttànupalambhasahàyam iti [S. 48b.] dar÷àyitum àha -- #<upalabdhilakùaõapràptam anupalabdham># iti | yadi tad dhåmàdikam upalabdhilakùaõapràptaü satsv anyai(nye)ùåpalambhapratyayeùu dç÷yàtmakaü sat nopalabdhaü bhavati agnyàdisàmagrãsannidhànàt pràk tàdàtmyàdi(tadagnyàdi)sàmagryàm upalabhyamànàyàm upalabhyamànaü tatkàryaü sidhyati | na tåpalambhapratyayàntarvaikalyàd anupajàtopalabdhiyogyaråpaü sat, tadde÷asannihitam apy anupalabdhilakùaõapràptatayàgnyàdisàmagrã sannidhànàt pràganupalabdham iti | upalabdhilakùaõapràptasya cànupalambhenàgnyàdisàmagrã sannidhànàt pràganyatà àgamanaü, tadde÷akàlasaünnihitàt kañakuñyà[T.
236b.]der utpattiþ, tadde÷e cà 'sannidhànam iti, tritayam apàkriyate | etàvadbhi÷ ca prakàrair atatkàryatà bhavantã bhavet | tato 'nupalambhenà 'tatkàryatà÷aïkàniràsàd tadbhàve bhàvagràhipratyakùanibandhanaþ kàryakàraõabhàvo 'sandigdhaþ [S. 49a.] sidhyati |
    na càgnãndhanàdibhàve niyatasannidher adç÷yàtmanaþ kuta÷cit dhåmasya bhàvaþ syàt ity à÷aïkanãyam | agnãndhanàdibhedànuvidhànàd dhåmasya | candanàgurukarpårake÷orõàdãndhanabhede tadanuråpabhedasyàsya dar÷anàd alpamahadindhanavikàrakàriõa÷càgnes tadanuråpasya[208]| na càgnãndhanàdisannidhàv adç÷yàtmano niyatasannidhànatà yuktà, {p. 46.1} pratibandhàbhàvàt | pratibandhe và tatkàryatà[209]tatkàraõatà và syàt | tatkàryatve, nàgnãndhanasamparkkànantaraü dhåmajanma syàt, tadbhàvàbhàvànuvidhànàd eva càsyàpi tatkàryatvam | tac ca dhåme 'pi samànam | nàpãndhanàdikàraõatvam adç÷yàtmanaþ, indhanàdeþ svahetor eva vçkùàder bhàvadar÷anàt | tatràpi tathàbhàvakalpanàyàü[210]tad evottaraü vàcyam | puna÷ codye sa eva parihàro 'navasthà ca | etenaikasàmagryadhãnatà
'pi pratyuktà | tadanvayavyatirekànuvidhànàd eva ca dhåmasya tat[211]kàraõaü kalpeta | tac càgnyàdàv api tulyam | tad api tatra kàraõam astu iti cet; na, agnyàdibhàve 'va÷yam bhàvino 'nyasyàpi kàraõatvakalpanàyàü nimittàbhàvàt, kàryavyatirekanibandhanatvàt [S. 49b.] kàraõabhàvakalpanàyàþ | tathà agnãndhanà[T. 237a.]der evànyataràbhàve abhavataþ[212][h11]| bhavatu và 'nyasyàpi tadbhàve niyatasannidheþ kàraõatà | na tu tàvatàgnyàdeþ kàraõatvahàniþ, yato dhåmadar÷anàt tanni÷cayena pravçttau tadvisaüvàdaþ syàt | na hi sarvasattvakarmàdhipatyajanitatve 'pi jagadvaicitryasya dçùñakàraõahànitas tatkàryadar÷anàd và pravçttànàü atatpràptir ity alam atiprasaïgena |
    kiü råpaþ punar asau kàryakàraõabhàvo 'nupalambhasahàya pratyakùanibandhana ity àha -- #<tadbhàve bhàvaþtadabhàve 'bhàva÷ca># iti | ya[213]eva hi *<7>*kàraõàbhimatasya[214]bhàve[215]bhàva eva | kàryatvenàbhimatasya[216]bhàvaþ | #<tadabhàve># kàraõatvàbhimatasyà 'bhàve #<abhàva>#[217]#< eva >#kàryatvenàbhimatasyàbhàva÷ ca | sa eva kàryakàraõabhàvo nànyaþ |
    sa hi tàbhyàm anyo bhavan svabhàvato 'pratipannakàryakàraõaråpayor và bhaved, yadvà svabhàvenaiva kàryakàraõàtmanoþ | yadyàdyaþ pakùaþ tadà sarvatraivàkàryaka(kà)raõabhåte 'pi vastuni [S. 50a.] bhavet tanniyamakàraõàbhàvàt | tataþ sarvaü sarvasya kàryaü syàt | {p. 47.1} svabhàvena càtadråpasyànyayoge 'pi na tadråpatà | na hi bhàvàþ pratiniyataråpatyagenànyayoge 'pi råpàntaramàbhajante, yato nànyayogas teùàü pårvaråpaü nà÷ayati vinà÷ahetvayogàd vakùyamàõakàt | nà 'py apårvam utpàdayati tasya tato 'rthàntaratvaprasaïgàt | na hi teùu niùpanneùv aniùpanno bhinnahetuko và tatsvabhàvo yuktaþ | ayaü hi bhedo [T. 237b.] bhedahetur và viruddhadha-
rmàdhyàsaþ kàraõa bheda÷ ca | tata÷ cet na bhedaþ, anyanimittàbhàvàt ekaü dravyaü vi÷vaü syàt ityàdi prasajyeta | pratibhàsabhedo 'pi hi itaretaràbhàvaråpatayà viruddhadharmàdhyàsatàü nàtikràmati | tata÷ ca pårvake vastunã [S. 50b.] tadavasthe eveti na tayor anyayoge 'pi kàryakàraõaråpatàpattiþ |
    atha dvitãyaþ pakùaþ, tadà svabhàvata eva tayoþ kàryakàraõaråpatvàd anyas tadbhàvaþ kathaü na vaiyarthyam anubhavet? | kàryakàraõabuddhã api tadbhàvabhàvitvamàtranibandhane nàrthàntaranimitte, tasyopapalabdhilakùaõapràptasya[218]kàryakàraõaråpavivekinà råpàntareõàpratibhàsanàt | tathàvidhàsyàpi[219]grahaõakalpanàyàm atiprasaïgaþ | anupalabdhilakùaõapràptatàyàü[220]kathaü kàryakàraõabhàvabuddhã tannibandhane? | na hi tad arthàntaraü svasattàmàtreõa tadbuddhã pravartayati | sadà sannihitatvenàsya tayoþ sarvadodayaprasaïgàt | na ca vi÷eùaõam agçhãtaü [S. 51a.] vi÷eùye svavi÷iùñapratyayanibandhanam ity ayuktà 'syànupalabdhilakùaõapràptatà
| na ca dçùñasyàpy anupalakùaõaü yuktam, kàryakàraõabuddhyos tannibandhanatopagamàt | na hi yannimitto yo 'nyatràtadbuddhibhàji tadvyavasàyaþ sa tadanupalakùaõe[221]yuktaþ | devadatte*<2>* daõóivyavasàyavad daõóànupalakùaõe | na càrthàntarasya kàryakàraõàbhyàü sambandho ghañate, sambandhàntarakalpanàyàm anavasthà[T. 238a.]prasakteþ | kàryakàraõabhàvàbhyupagame kàryakàraõàbhyàm asahabhàvità sadbhàvasya | tata÷ ca kàryakàraõakàle tasyàsannidhànàt kathaü {p. 48.1} kàryakàraõabuddhihetutà? | niruddhayor adhyàhçtya[222]tatpratyayakalpanàyàü[223]ca kalpitaviùaya eva kàryakàraõatàdhyavasàyaþ syàt na vastuviùayaþ | sa ca vi÷iùñabhàvàbhàvanibandhano 'bhyupagata
eveti kim arthàntarakalpanayà? | kalpitaviùayatve tadvyavasàyasya[224], tasyà[225]vaiyarthyàt kàryakàraõayo÷ càyaugapadyàt | na hi [S. 51b.] tàbhyàm asau janyate, pratyekajanya÷ ca kathaü kàryakàraõabhàvaþ? | yadà ca kàraõena janyate tadà kiü svakàryasahito janyate, atha kevalaþ? | kevalo 'pi kiü svakàryàt pràg, atha pa÷càt? | yadi svakàryasahitas tadu(do)bhayor anyata eva bhàvàt parasparam asambandha iti kàryasambandhità 'sya hãyeta | atha kevalaþ svakàryàt pràk; tadà kùaõikatayà kàraõasya tam[226]eva janayitvà dhvaüsàt kathaü svakàryakriyà? | tasyàü càsatyàü kathaü tadapekùam[227]asya kàraõatvam? | tasmiü÷ càsati katham akàraõena kàryakàraõasambandho janyate? | atha svakàryaü
kçtvà pa÷càj janyeta tadà 'pi svakàryakàle eva vinaùñatvàd asatastaduttarakàlabhàvikàryakàraõabhàvajananaü kutaþ? | tadbhàva÷[228]ca sambandha ucyate |
[S. 52a. %<and>% S. 52b.] .............................................................................................. ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... ................................................................ ................................................................................................................................................................................................................................................................ [S. 53a.] janyatàyàü và yadi samagràþ svaråpata eva tàü janayanti kàrye ka eùàü ÷aktivyàghàtaþ? yato 'nyatra[229]kalpyate | tatràpy aparasàmagrã yogàpekùàyàü cànavasthàprasaïgaþ | tataþ samagrà [T. 239a.] eva janakàþ |
    teùàü ca kàraõatvam ekaikàpàye kàryavyatirekataþ samunnãyata ity àha -- #<satsv apy anyeùu># tatsàmagryantarggateùu #<hetuùu># janakeùu {p. 49.1} pratyekaü teùàü vya¤janakatvàd[230]#<asyàbhàve># janakatvena nirddhàryamàõatayà vivakùitasyàbhàve #<na bhavati># ity anenànupalambhasya viùaya uktaþ | pratyakùavçttis tu pårvoktaivà 'nupalambharahità tadbhàve bhàvagràhiõã saübandhyate |
 tathà càyam api tadbhàve bhàvaþ tadabhàve 'bhàva÷ ca kàryakàraõabhàvaþ kiü sàdhanaþ? ity àha -- #<pratyakùànupalambhasàdhanaþ># pratyakùapårvako 'nupalambhaþ tadviviktànyapadàrthagràhipratyakùàtmakaþ sàdhanam asyeti #<pratyakùànupalambhasàdhanaþkàryakàraõabhàvaþ># | yas tv anupalambhasàpekùeõa [S. 53b.] pratyakùeõa sàdhyata iti pràguktaþ so 'nupalambhapårvakaü pratyakùaü sàdhanam asyeti anupalambhapratyakùasàdhana iti vaktavyaþ | #<tasya># kàryakàraõabhàvasyànvayavyatirekàtmanaþ #<siddhiþ># ni÷cayo
#<yathoktàbhyàü># pratyakùànupalambhàbhyàü kàryahetàv anvayani÷caya iti sambadhyate |
    nanu cànvayani÷cayo nàma kàryahetoþ sarvatra kàryasya bhavataþ svakàraõasattayà 'nugamanam *<1>*ity evam avasàyaþ tat[231]kathaü kàryakàraõabhàvasiddhir evà 'sàv[232]ucyate? ity à÷aïkya kàrya[T.239b.]kàraõabhàvasiddhinibandhanatvàd anvayani÷cayasya kàraõe kàryopacàràd ananyopàyasàdhyatàü dar÷ayitum, dar÷anamàtranibandhanaü ye tam icchanti tanmataniùedhàrtham asàv evam ukta iti dar÷ayann àha -- #<kàryakàraõabhàva eva hi># kàryakàraõabhàve saty eva #<hi># yasmàt #<arthàntarasya># sàdhyàd vyatiriktasya, yas tv avyatiriktaþ [S. 54a.] tasya viparyaye bàdhakapramàõavçttyà tàdàtmyani÷cayàd evànvayani÷caya iti pårvam uktam evety arthàntaragrahaõam | tasyàrthàntarasya #<evaüsyàt># | katham? | `yatra nàma kvacid dhåmaþ tatràva÷yam agniþ'
iti niyamena `agneþ tatra bhàvaþ' ity evaü råpo 'nvayani÷cayaþ | yas tv akàryakàraõabhàve 'pi rasasyàrthàntarasya råpeõànvayani÷cayaþ sa ekasàmagryadhãnatayà tasya[233]svakàraõavyabhicàradvàraka evety adoùaþ |
    {p. 50.1} atha yadi nàma kàryam agner dhåmas tathàpi kim iti yatràsau tatràva÷yam agnir bhavati yataþ kàryakàraõabhàvasiddhinibandhano 'nvayani÷caya ucyata ity àha -- #<agneþbhàve eva># sattàyàm eva #<hiþ># yasmàt #<bhàvaþ># sattà dhåmasya #<kàryatvam iti># | tasmàt kàryakàraõabhàve saty eva yathokto 'nvayani÷caya iti | yadi hi yatra dhåmas tatràva÷yam agnir na syàt tadà 'gnim antareõàpy asya bhàvàd agnibhàva [S. 54b.] eva bhàvalakùaõaü kàryatvaü hãyeta |

__________NOTES__________

[207] upalakùaõàrthaþ -- T.
[208] alpamahadindhanaråpasya
[209] teùàm agnyàdãnàü tadadç÷yàtmakaü vastu kàryam
[210] vçkùàdibhyo 'pãndhanàdyutpattikathane 'dç÷yàtmana eva kasyacit kàraõatvakalpanàyàm
[211] adç÷yaü
[212] dhåmasya
[213] avadhàraõagarbbham idaü vàkyam iti tathaiva vyàkhyàti
[214] vahneþ
[215] na punarakàraõàbhimatasya bhàve
[216] dhåma-
[217] na punarakàraõàbhimatasyàbhàve
[218] tasyopalabdhilakùaõapràptatvaü syàt tadviparyayo và | tatràdye àha
[219] råpàntareõàpratibhàsamànasya
[220] dvitãye àha
[221] yuktaþ daõóena daõóivyavasàyàbhàve deva- -- T.
[222] -yor àropya -- T.
[223] kàryakàraõabuddhihetutvakalpanàyàm
[224] kàryakàraõabhàva-
[225] arthàntarakalpanàyàþ
[226] sambandhaü
[227] kàrya-
[228] kàryakàraõa-
[229] sàmagryàm
[230] vya¤jaka- -- T.
[231] ity evaü sàdhanàvasaraþ tat -- T.
[232] anvayani÷cayaþ
[233] rasya (rasasya) 
_________________________



[  33. anupalabdhàv anvayani÷cayopàyakathanam |]



    idànãm anupalabdhàv anvayani÷cayam àha -- #<anupalabdhàv api># [T. 240a.] na kevalaü svabhàvakàryaheto(tvo)r anvayani÷caya uktaþ kintv anupalabdhàv apy anvayani÷caya ucyate | kiü råpo 'sau? ity àha -- #<asadavyavahàrasya># sàdhyadharmasya yogyatàyà÷ ca sàdhyatvàt tadyogyatà 'sadvyavahàro 'bhipretaþ, tasya, upalabdhilakùaõapràptasya yà #<anupalabdhiþ># tadanyopalabdhiråpà ta#<nmàtre># nimittàntarànapekùaõã, yà #<vçttiþ># pravçttir asadvyavahàrasya tasyàþ #<sàdhanaü># siddhiþ anupalabdhàv anvayani÷cayaþ | kutaþ punar asadvyahàrasya tanmàtre vçttir bhavati? ity àha -- #<nimittàntaràbhàvopadar÷anàt># iti | yadà hy asadvyavahàrasya yathoktànupalabdhivyatiriktaü buddhivyapade÷àrthakriyàvirahàdikaü
nimittaü na bhavatãti [S. 55a.] sàdhyate tadà yathoktànupalabdhimàtre 'sya vçttiþ siddhà bhavati | tathà(tayà)[234]cànupalabdhàv anvayani÷cayaþ | anyathà hi nimittàntaràpekùà÷aïkàyàü satyàm api yathoktànupalabdhau nàva÷yam asadvyavahàrasya bhàva iti kuto 'nvayani÷cayaþ syàt? | nimittàntaràbhàvas tu vistaratovàdanyàya ukta iti tata evàvadhàryaþ |
 athavà sadvyavahàrasya yannimittam upalabdhilakùaõapràptasya sattvam tad asadvyavahàranimittàd anyatvàt nimittàntaraü tatrànupalabdher abhàva upadar÷yate yena pramàõena tad evam uktam, tena, sati vastuni tasyà [T. 240b.] asambhavani÷cayàd anupalabdhàv anvayani÷cayaþ | tac ca tadvyatirekacintàyàü dar÷ayiùyàmaþ |
    {p. 51.1} tad evaü trayàõàm api hetånàü tathàsvaü pramàõenànvayavini÷caya uktaþ | svabhàvahetau viparyaye bàdhakapramàõavçttyà tàdàtmyasiddhinibandhanatvàt, kàryahetau pratyakùànupalambhàbhyàü kàryakàraõabhàvasiddhinimittatvàt, [S. 55b.] anupalabdhau nimittàntaràbhàvaprasàdhakamàõatastadabhàvasiddhihetutvàc ceti |

__________NOTES__________

[234] tadà ca -- T.
_________________________




[  34. kàryasvabhàvayor vyatirekani÷cayopàyakathanam |]



    samprati trayàõàm api hetånàü svasvapramàõanibandhanaü vyatirekani÷cayaü pratipàdayitukàma àha -- #<vyatirekani÷cayo 'pi># na kevalam anvayani÷cayo yathàsvaü pramàõanibandhanas tayor uktaþ api tu #<vyatirekani÷cayo 'pi kàryasvabhàvahetvo>#r yathàsvaü pramàõanimitta ucyate |
    kaþ punar asau? #<sàdhyàbhàve 'bhàvasiddhiþ># | yàv atadàtmaka[tadàtmakau hetå kàraõavyàpakaråpasàdhyasya sàdhakau] sàdhyàbhàve càbhàvasiddhis tayoþ | kena pramàõena? | #<kàraõavyàpakànupalabdhibhyàü># | kàryahetau kàraõànupalabdhyà sàdhyàbhàve 'bhàvani÷cayaþ | svabhàvahetau vyàpakànupalabdhyà | kadà punas te 'nupalabdhã sàdhike tasya bhavataþ? | #<kàryakàraõavyàpyavyàpakabhàvasiddhau># pratyakùànupalambhàbhyàü kàryakàraõabhàvasiddhau satyàü kàraõànupalabdhiþ kàryahetau sàdhyàbhàve 'bhàvasya sàdhikà, viparyaye ca bàdhakapramàõavçttyà tadbhàvatàsiddhito | vyàpyavyàpakabhàvasiddhau satyàü [S. 56a.] [T. 241a.] vyàpakànupalabdhiþ svabhàvahetau sàdhyàbhàve 'bhàvasya sàdhiketi | tad evaü
bruvatà ubhayatra tàdàtmyatadutpattilakùaõapratibandhani÷cayàd eva dvayor apy anvayavyatirekayoþ ni÷caya iti uktaü bhavati | ata evànyatra -- #<kàryakàraõabhàvàd và># [PV 3.30] ityàdi uktam | kãdç÷ãbhyàü? #<dç÷yaviùayàbhyàü># dç÷yo viùayo yayos te tathokte | yadi kàraõavyàpakàv upalabdhilakùaõapràptau bhavatas tadà tadanupalabdhã sàdhyàbhàve 'bhàvaü sàdhyata iti yàvat | kadà punas tayoþ dç÷yaviùayatàvi÷eùaõam apekùyate? ity àha -- #<uddiùñaviùayasya># uddiùñaþ -- kathito viùayaþ -- àdhàro vaidharmyadçùñàntalakùaõo yasya sàdhyàbhàve 'bhàvasya tasyopadar÷ane kriyamàõe | {p. 52.1} tatràpi kasmàd
dç÷yaviùayatà 'pekùyate? iti cet àha -- #<anupalabdhi># ityàdi | #<anyathà># yadi dç÷yaviùayatàvi÷eùaõam anupalabdhyor nàpekùyate | yadà 'nupalabdhilakùaõapràptaü [S. 56b.] viùayaü vaidharmyadçùñàntaråpam upàdatte tadà 'nupalabdhilakùaõapràptau tatra kàraõavyàpakàv api bhavata iti #<anupalabdhilakùaõapràptasya># kàraõasya vyàpakasya và #<kvacid># viprakçùñe viùaye sumervàdau #<abhàvàsiddheh># kathamàbhyàü sàdhyàbhàve 'bhàvasiddhiþ syàt, kàraõavyàpakànupalabdhyor evàsiddhatvàt ity abhipràyaþ |
    athànuddiùñaviùayasyàpy abhàvasyopadar÷ane 'nupalabdhyor da÷yaviùayatàvi÷eùaõaü kim iti nàpekùyate? ity àha -- #<anuddiùñaviùayam># [T. 241b.] anuddiùño viùayaþ -- vaidharmyadçùñàntaråpo yasmin sàdhyàbhàve hetvabhàvakhyàpane tat #<pratibandhamàtrasiddhau># satyàü dç÷yaviùayatàvi÷eùaõam antareõàpi yasmàt #<sidhyati iti >#tasmàt #<na tatra># anuddiùñaviùaye #<vyatirekasàdhane># anupalabdhyor #<dç÷yaviùayatàvi÷eùaõam apekùyate># aïgãkriyate | [S. 57a.] tathà hi -- a÷eùapadàrthaparigraheõa sàmànyenàpi bruvato yo yatra pratibaddhasvabhàvaþ tàdàtmyatadutpattibhyàü
sa tadabhàve 'va÷yam eva na bhavatãti niþsvabhàvatvà 'hetukatvaprasaïgàt | taduktam -
#<        svabhàve 'py avinàbhàvo bhàvamàtrànurodhini |>#
      #<    tadabhàve svayaübhàvasyàbhàvaþsyàd abhedataþ||># [PV 3.38]
tathà -- #<      kàryaüdhåmo hutabhujaþkàryadharmànuvçttitaþ|>#
#<             sa bhavaüs tadabhàve 'pi hetumattàüvilaïghayet ||># [PV 3.33] iti |
tatas tatra dç÷yaviùayatà'pekùyamàõànupakàrikaiveti na tayà ki¤cid iti bhàvaþ |
 #<pratibandhamàtrasiddhau># ity anena ye pratibandhaü hetor na varõayanti kintv adar÷anamàtràd eva vyatirekam àhus teùàü tadasambhavaü ca dar÷ayati | tathà hi -- asati pratibandhe yadi sarve sàdhyavirahiõo 'rthà dç÷yà bhavanti tadà teùv anupalabdhasya sàdhanasyàbhàvaþ ÷iùyet(ta) | tad àhakumàrilo 'pi -- {p. 53.1}
#<             gatvàgatvàtu tàn de÷àn yady artho nopalabhyate |>#
             #<tadànyakàraõàbhàvàd asann ity avagamyate ||>#
[øVarthà- 38] iti |
de÷àdiviprakarùitayà[235]tv adç÷yatve saty api tatra[236][S. 57b.] hetàv anupalambhamàtrasya sambhavàt sandigdho 'sàv '÷eùe sàdhyàbhàve sàdhanàbhàvalakùaõo vyatirekaþ tathàvidhasyaiva[237]yatra yatra sàdhyàbhàvaþ [T. 242a.] tatra tatra sàdhanàbhàva iti vãpsàpadàbhyàm abhidhànàt | anvayani÷cayo[238]'pi pràk pratibandhanibandhana eva varõitaþ tatas tenàpi[239]pareùàü dar÷ananibandhanàm[240]anvayasiddhim icchatàm abhàvo 'syàpi[241]kathita eva, sarvàrthànàü hetumatàü sàdhyadharmavattayà draùñum a÷akyatvàd anumàtçbhiþ | a÷eùade÷àdiviùayasya ca sàdhyànugamasya yatra yatra hetuþ tatra tatra sàdhyam iti vãpsayà pratipàdanàt | na ca katipayade÷àdau sàdhanadharmasya sàdhyadharmeõa
sahabhàvasya bhåyo dar÷ane 'pi vyàptiþ sidhyati, asati pratibandhe kvacid bahulaü tathàdçùñànàm apy anyathà tv asyàpi sambhavàt, tadasambhave[242]bàdhakapramàõàbhàvàt |

__________NOTES__________

[235] nanu yo 'pi na dç÷yàs teùv adar÷anam asti, ato 'dar÷anàd eva sarvatra vyatirekani÷cayaþ ity àha
[236] sàdhye
[237] a÷eùasàdhyàbhàve sàdhanàbhàvalakùaõasya
[238] dç÷ye 'dç÷ye ca
[239] pratibandhanibandhanenànvayena
[240] dar÷anamàtrani- -- T.
[241] anvayasya
[242] anyathà tv -
_________________________



[  35. anupalabdhau vyatirekani÷cayopàyakathanam |]



    anupalabdhim adhikçtyàdhunà ''ha -- #<vyatirekani÷cayo 'nupalabdhau># ucyata iti ÷eùaþ | [S. 58a.] kim àtmako 'sau? ity àha -- #<upalabdhilakùaõapràptàd># vidyamànopalambhapratyayàntaràd *<1>*dç÷yasvabhàvàc ca[243]#<sataþ># vidyamànàt sàdhyàbhàvaråpàd[244]#<anupalambhasya># tadviviktopalambhàtmano yo 'bhàvaþ sato yadgràhakaü pratyakùaü tadbhàvalakùaõas tasya #<dar÷anaü># dar÷yate -- pratyàyyate 'neneti dar÷anam upadar÷akaü pramàõaü tadàtmako 'nupalabdhau vyatirekani÷cayaþ | taddhetutvàc ca tat pramàõaü tathocyate[245]| yadi hi sannihitànyopalambhapratyayo dç÷yasvabhàvo bhàvo vidyamàno 'pi nopalabhyeta katham asau {p. 54.1} [T. 242b.] dç÷yasvabhàvaþ syàt? | yo hi satsv
anyeùåpalambhapratyayeùu san pratyakùa eva bhavati sa eva dç÷yasvabhàva àkhyàyate | tasmàt tathàvidhe sannihite *<4>*'va÷yaü pratyakùavçttyà[246]bhavitavyam, anyathà 'sya na kadàcid api pratyakùatà syàt, vi÷eùàbhàvàd iti | prayogaþ -- yad yanmàtranimittaü tat [S. 58b.] tasmin sati niyamena bhavati | tad yathà bãjàdisàmagrãmàtranimitto 'ïkuraþ | yathoktopalabdhilakùaõapràptatàmàtranimittaü ca sati vastuni tathàvidhe pratyakùam iti svabhàvahetuþ | [ete]na pramàõena svabhàvànupalabdhau sàdhyàbhàve 'bhàvalakùaõo vyatireko ni÷cãyate | etac ca pramàõam anvayani÷cayasyàpi nimittam | anenaiva nimittàntare 'nupalabdher abhàvopadar÷anàt | kàraõavyàpakànupalabdhyos tu vakùyamàõayoþ
pratibandhadvayasiddhyupàya evànvayavyatirekani÷cayanibandhanam | sa ca kàryasvabhàvahetvor upadar÷ita eveti pçthag noktaþ | tathà hi -- kàraõavyàpakayor abhàvaþ kàryavyàpyàbhàvàbhyàm ava÷yam anvitaþ kàryavyàpyàbhàvavyatireke ca tadbhàvalakùaõe 'va÷yaü[247]vyatiricyate[248]kàraõavyàpakayor bhàvàt | anyathà kàryavyàpyayor ahetukatvaniþsvabhàvatàprasaïgàd iti [S. 59a.] na ki¤cit pçthagabhidhàneneti |

__________NOTES__________

[243] #<upalabdhilakùaõapràptiþ upalambhapratyayàntarasàkalyaüsvabhàvavi÷eùa÷ca># -- [NB Pari- 2]
[244] anupalabdho (?) sàdhyam asattvam
[245] ananyopàyasàdhyatàü dar÷ayitum
[246] -va÷yaü tathàvidhapra- -- T.
[247] sati
[248] kàraõavyàpakàbhàvo nivartate 
_________________________


[  36. hetoþ prakàratrayasya nàmanirde÷aþ |]



 tadetàv atà granthena #<pakùadharmas tadaü÷ena vyàpto hetuþ># iti vyàkhyàtam | [T. 243a.] adhunà #<tridhaiva saþ># ity etad vyàkhyàtum àha -- #<etallakùaõaþ># `pakùadharmaþ san yas tadaü÷ena vyàpto hetuþ' ity etallakùaõaü yasya sa etallakùaõaþ | #<tridhaiva saþ># | `saþ' ity etasya vyàkhyànaü #<hetu>#r iti, | `tridhaiva' ity asya vivaraõaü #<triprakàra eve>#ti | tàn hetån svena svena nàmnà kãrttayati -- #<svabhàvaþkàryam anupalabdhi÷ceti># | #<ca>#kàro hetutvasamuccayàrthaþ | #<ity>#÷abdaþ samàptiü såcayann avadhàraõàrtham eva sphuñayati | #<yathà-- anitye># kasmiü÷cit ÷abdàdau
#<sàdhye satva(ttva)m iti># svabhàvahetåpadar÷anam, {p. 55.1} #<agnimati prade÷e># sàdhye #<dhåma iti># kàryahetoþ pradar÷anam, #<abhàve ca># abhàvasya vyavahàre ca #<upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhir iti># anupalabdher upanyàsaþ |



[  37. trividhahetubàhyànàü hetvàbhàsatve pramàõopadar÷anam |]



 kasmàt punaþ trividha eva hetuþ? ity à÷aïkya [S. 59b.] trividhahetuvyatiriktànàm arthànàü hetvàbhàsatayà hetuviruddhayà vyàptes triùv eva hetutvaü niyataü bhavatãti hetvàbhàsatàü pramàõavatãü tadvyatirekiõàü dar÷ayann àha -- #<atraiva># svabhàvakàryà 'nupalabdhyàkhye #<trividhahetau avinàbhàvasya niyamàd iti># trividhahetuvyatirikte÷v artheùv avinàbhàvà 'bhàvàd ity arthaþ | tata÷ càvinàbhàvavikalatvàt svabhàvakàryànupalabdhivyatirekiõo 'rthà hetvàbhàsàþ prameyatvàdivat ity uktaü bhavati | avinàbhàvàbhàva÷ ca trividhahetuvyatiriktatvàd eva tàdàtmyatadutpattyor avinàbhàvavyàpikayor abhàvàd vyàpakànupalabdhito 'vagataþ |



[  38. avinàbhàvaniråpaõam |]



 atha ko 'yam avinàbhàvaþ? kasya càsau? kathaü và 'traiva niyata ucyate? ity ata àha -- #<yathoktàvyàptiþvyàpakasya># -- tatkàraõatayà tadbhàvatayà ca | yatra tadvyàpyaü kàryaü svabhàvo và sannihitas tatra bhàva eva | #<vyàpyasya và># -- kàryasya svabhàvasya và | yatra tatkàraõasvabhàvàkhyaü vyàpakaü sannihitaü tatraiva dharmiõi na tadabhàve 'pi bhàva iti yà vyàpakavyàpyadharmatayà vyàptir uktà sà #<yathoktàvyàptir avinàbhàvaþ># | kasya? |#< pakùadharmasya># sàdhyadharmidharmasya | #<sa># evaü råpo 'vinàbhàvaþ [S. 60a.] #<tç(tri)vidhàd># yathoktàd hetoþ #<anyatra># tadvyatirekiõy arthe #<nàsti># | yato 'tra ca tç(tri)vidhe 'sti, tàdàtmyatadutpattyor avinàbhàvena vyàptayor bhàvàt, kçtakatvànityatvavadanayor
vyàpyavyàpakabhàvàd iti, #<tasmàd atraiva># trividhe hetau tadanyatràbhàvamukhena #<niyataþ># ucyate | tad anena #<hetvàbhàsàs># #<tato 'para i>#ty asya #<avinàbhàvaniyamàt># ity upapattisahitasyàrthàþ pradar÷itaþ | yathà ca trividhàd hetor anyatràvinàbhàvo nàsti tathà pràg evoktam |
    {p. 56.1} yadi v[h12]à svabhàvàd anyo 'rtho 'rthàntaram, *<1>*tac ca[249]kàryàd apy anyat -- kàraõam anubhayaü [T. 244a.] và | anupalabdher apy anyad yathoktàyàþ -- anupalabdhimàtram upalabdhir và pratiùedhyasya tadanyasyàpi viruddhasyàviruddhasya và | tatràrthàntaram yady anantarakàryaü[250]tasyàrvàdgar÷ibhiþ itaravivekena lakùayitum a÷akyatvàt aliïgatvam | kàryadar÷anàt [S. 60b.] vivekàvasàye 'pi sàdhyasiddhyuttarakàlabhàvã pakùadharmatàvasàyo 'nvayànugamanaü ca vyarthaü | vyavahitakàryam api kàraõaü na kàryasya liïgam, antaràlapratibandhavaikalyasambhavena vyabhicàràt | taduktam |
          #<sàmagrãphala÷aktãnàü[251] pariõàmànubandhini |>#
#<             anaikàntikatàkàrye pratibandhasya sambhavàt ||># [PV 3.7]
iti | yogyatànumàne tu nàrthàntaraü liïgam |
    nàpy anubhayam, apratibandhena gamakatvàyogàt | kathaü kçttikodayavij¤ànàd rohiõyàsattiklçptiþ? iti cet | nanu' sà 'pi naivàsati pratibandhe yuktà vi÷eùàbhàvena sarvataþ sarvapratãtiprasaïgàt ity uktatvàt | tasmàn nakùatracakrasya saïkràntihetur eva kàlavyavadhànena ka÷cit kalpayitavyaþ, yathà bhåtasaüakùobhaþ pa÷càtkàlabhàvino varùasyeti hetudharmànumànena kàryaliïgajaiva kalpayitavyà |
 anupalabdhimàtram api sàm÷ayahetuþ, [S. 61a.] [T. 244b.] pramàõanivçttàv apy arthàbhàvàsiddheþ | upalabdhir api pratiùedhyasya katham abhàvaü sàdhayet?, abhràntopalambhasyàbhàvàyogàt | viruddhopalabdhis tu pratiyogyabhàvaü sàdhayati | kintu sa virodhas tadbhàve saty anyànupalambhàd eva siddha iti taddvàreõànupalabdhir eva prayuktà bhavati | anyathà 'niùiddhopalabdher abhàvàsiddheþ | aviruddhopalabdhiþ punaþ pratiùedhe 'naikàntikã, sahabhàvasambhavàd aviruddhànàm | na càparaþ prakàraþ sambhavatãti nàvinàbhàvo 'nyatra vidyata iti |
{p. 57.1} #<[ 2. svabhàvahetuniråpaõam |]>#
[  1. svabhàvahetor lakùaõàbhidhànam |]
__________NOTES__________

[249] kàryahetor api yad anyad abhyupagamyate tad api tac ca ...........'rthàntaram evety arthaþ
[250] anantaraü kàryaü yasmàt kàraõàt
[251] sàmagryàþ phalaü ca tàþ ÷aktaya÷ ca 
_________________________


    idànãü svabhàvahetos tàval lakùaõam àha -- #<tatra># hetutraye svabhàvahetos tàval lakùaõam ucyate | sàdhyate yena tat sàdhanam | tac càsau dharma÷ ca tasya bhàvas tadbhàvaþ | sa eva #<sàdhanadharmabhàvamàtra>#m | tasya #<anvayaþ># | sa yasyàsti sàdhyadharmasyàvayave samudàyopacàràt, tasmin | #<svabhàvo hetuþ># | sàdhyadharmasya ÷rutatvàt tasyaiva svabhàva iti gamyate | kathaü punar asau sàdhyadharmasvabhàvo? yàvatà bhedena pratãyata ity ata *<1>*àha -- #<aparasmàd>#[252]#< aparasmàd ca># asato 'kùaõikàc ca yà #<vyàvçtti>#s tasyà yo [S. 61b.] #<bhedaþ># avadhibhedopakalpitas tena hetubhåtena #<sàdhyadharmàt sàdhanadharmasya># yo #<bheda>#s tasmin &<{1}>&#<saty api># &<{2}>&#<vastutaþ># paramàrthato #<liïgasvabhàva eva># sàdhyadharmasvabhàva
[T. 245a.] eva | tathà hi -- ya evàsato vyàvçttaþ sa evàkùaõikàd api | tata ekasmàd dharmiõo bhedàbhàvàt sàdhyasàdhanadharmàv api paramàrthato naiva bhidyeta iti |

__________NOTES__________

[252] àha paraspareti #<apa>#- -- T.
_________________________




 [  2. paramataniràsàrthaü sàdhyadharme sàdhanadharmabhàvamàtretyàdivi÷eùaõam |]



    yadi vastuto liïgisvabhàva eva sàdhanadharmaþ, tat kasmàt #<sàdhanadharmabhàvamàtrànvayini># iti sàdhyadharmo vi÷eùyate? | yo hi yasya svabhàvaþ sa kathaü tanmàtrànvayã na syàt?, nãråpatvaprasaïgàd atatsvabhàvatà và ity ata àha -- hetuþ svabhàvo yasya sàdhyadharmasya tasmin &<{1}>&#<hetusvabhàve># &<{2}>&#<sàdhyadharme># sati #<anvayavyabhicàràbhàvàt># sàdhanadharmabhàvamàtrasya yo 'nvayas tasya vyabhicàràbhàvàt | [S. 62a.] sambhave vyabhicàre ca vi÷eùaõaü yuktam | atra tu sambhava eva na vyabhicàra iti #<vi÷eùaõam ayuktam eva | tathàpi># svabhàvahetulakùaõe kriyamàõe yad etat &<{1}>&#<sàdhyadharmasya># &<{2}>&#<tanmàtrànvayena># sàdhanadharmabhàvamàtrànugamanena vi÷eùaõaü #<tat parama-
tàpekùaü>#naiyàyikàdãnàü vipratipattes tanmatàpekùaü na tu svamatàpekùam |
    {p. 58.1} tàm eva paravipratipattiü dar÷ayann àha -- #<pare hi>#naiyàyikàdayaþ #<arthàntaranimittaü># janakàd arthàd anyo yo 'rtho vegavaddravyayogàdiþ tannimittam | te hy evam àhuþ -- vegavaddravyayogàd avayaveùu karmàõy utpadyante | tebhyo 'vayavavibhàgaþ | tatas tatsaüyogavinà÷as tadàrabdhaü kàryadravye 'pi(kàryadravyam api) na÷yatãti | [T. 245b.] evam arthàntaraü nimittaü | tata eva #<arthàntaranimittam apekùamàõaü># kçtakatvàdibhàve 'py abhàvàd #<atadbhàvamàtrànvayinaü># tasya kçtakatvàdeþ bhàvaþ sattà saiva tanmàtraü tasyànvayaþ sa yasyàsti [S. 62b.] sàdhyadharmasya anityatvalakùaõasya tadviparãtam #<api># kçtakatvàdeþ
#<svabhàvam icchanti># yataþ tato vi÷eùaõaü kçtam | tena ca vi÷eùaõena tathàvidhasyàrthàntaranimittasya vinà÷asyàtatsvabhàvatàm àha lakùaõe vi÷eùaõakàraþ | svasattàmàtrabhàviny eva svabhàvatvaü nànyatreti vi÷eùaõena såcanàt |



[  3. hetumati vinà÷e sàdhye kçtakatvasya vyabhicàritvam |]



 tathà, #<tasmin># arthàntaranimitte sàdhye #<hetoþ># kçtakatvàdeþ vyabhicàram anaikàntikatàü càha | atrodàharaõaü #<yathà-- hetumati vinà÷e># sàdhye #<kçtakatvàsya># hetoþ #<atatsvabhàvatàvyabhicàra÷ceti># |
    nanu ca kçtakatvasvabhàvatà anityatàyà bhedopagamàt neùñaiva parais tat kim ucyate -- #<atadbhàvamàtrànvayinam api svabhàvam icchanti># iti? | evaü manyate -- vyatiriktàv api kçtakatvànityatvàkhyau dharmàv abhyupagacchadbhir ava÷yam `abhåtvà bhavanaü bhåtvà càbhavanam anavasthàyisvabhàvatvam' abhyupagantavyam, [S. 63a.] anyathà ''tmàdiùv api kçtakatvànityatve vi÷eùàbhàvàd bhavetàm | tato yad eva `abhåtvà bhavanaü bhåtvà[ 'bhavanaü] cànavasthàyitvam' upàdãyate bhàvasya tayor eva taddar÷anabalotpannakçtakatvànityatvabhedàvabhàsikalpanàdvàreõa sàdhyasàdhanabhàvo 'stu, kiü vyatiriktadharmakalpanayà? | [T. 246a.] kalpayitvà 'pi vastv àtmana evàrthakriyànibandhanatayà tadarthibhiþ cintyatvàt | taduktam --
{p. 59.1} #<sadasatpakùabhedena÷abdàrthànapavàdibhiþ|>#
        #<vastv eva cintyate hy atra>#[253]#< pratibaddhaþphalodayaþ||>#
#<                 arthakriyà'samarthasya vikà(cà)raiþkiütadarthinàm? |>#
#<                 ùaõóhasya råpavairåype kàminyàþkiüparãkùayà? ||>#
                                                                                                [PV 3.209-219]
iti | tasmàd dçùñà api bhàvàþ kenacid[254]àtmanà tadanyavyàvçttena katha¤cin ni÷citàþ tadanyenàpy[255]atadråpavyàvçttenàtmanà[256]bhràntikàraõasadbhàvàd[257]ani÷cãyamànàþ,[258]ni÷citàni÷citayo[259]råpayoþ pramàõàntarataþ pratibandhàvasàyapurovarttino[260]'numànato ni÷cãya(yaü)ta iti anityatàsvabhàvabhåtasyaiva kçtakatvasya vinà÷aü prati liïgatà yuktà | tathà ca vinà÷asvabhàva eva kçtakatvàkhyo hetuþ tair athoktanyàyàdiùño bhavati | tasyà[261]'tanmàtrànvayitve 'rthàntaranimittatayà vi÷eùaõenàtatsvabhàvatà [S. 63a.] kathyate |
    syànmatam -- kçtakatvena sàkùàd hetumàn vinà÷o 'numãyate tataþ pràk pradhvaüsàbhàvavi÷eùaõà sattà tatsamavàyo và 'nityatà vyavasthàpyate | ata evàtmàdiùv anityatàprasaïgàbhàvaþ | vinà÷a iti ca bhàvàbhàvaü pradhvaüsalakùaõaü manyàmahe | kçtakatvaü tu svakàraõasattàsamavàyam | tasya[262]vi÷eùaõena vinà÷o 'sva(÷àsva)bhàvatàkhyàpane[263]na ki¤cid aniùñam iti |
 tad ayuktam, tathàvidhasya[264]vinà÷asya hetumattàvirodhàt, svayam eva caitad àcàryo [T. 246b.] vakùyati | na ca tenànumitena ki¤cit, tasyàrthakriyàsàmarthyavikalatvàt | sukhaduþkhasàdhane j¤àtvà yathàrhaü pratipitsavo hi ki¤cit[265]parãkùante na vyasanitayà | tasmàd anenàsthirasvabhàvataiva bhàvasyànumàtavyà | saiva ca hetumatã {p. 60.1} kalpanãyà | anyathà bhàvavilakùaõasya[266]pradhvaüsàbhàvasya mudgaràder udaye 'pi tasya bhàve 'nupayogàt sa bhavas tadavastha [S. 64a.] eveti kathaü tadvi÷eùaõà sattà tatsamavàyo và anityatà syàt? | avicalitaråpasya ca bhàvasya mudgaràdikçtapradhvaüsàbhàvavi÷eùaõau sattàsamavàyau yady anityatà, kiü nàtmàder api? iti prasaïgaþ tadavastha eva | svakàraõasamavàyo 'pi càbhåtvà bhavanam anicchato
na sidhyati | abhåtvà bhavata eva ca yà sattà saiva kçtakatvaü varõyate | na ca sattàsamavàyayor nityatayopagatayor nirati÷ayatvàt pràk pradhvaüsàbhàvau vi÷eùaõaü yujyate | abhåtvà bhavanopagame ca tad eva kçtakatvam asthirasvabhàvatà ca vinà÷o 'stu | kiü niùphalayà apramàõikayà pramàõabàdhitayà 'rthàntarakalpanayà? | evaü kçtakatvavinà÷ayos tàdàtmyopagamo 'va÷yam bhàvã pareùàm api | tato vinà÷asyàsthàyitvalakùaõasyàrthàntaranimittatopagame kçtakatvasyàtatsvabhàvatà vi÷eùaõena khyàpyate | tanniùpattàv aniùpannasya bhinnahetukasya ca tatsvabhàvatvàyogàt |
    tathà, tasmin sàdhye [S. 64b.] kçtakatvasya vyabhicàraþ | tathà hi -- ye yatra hetva[T. 247a.]ntaràpekùiõo na te tatràva÷yam bhàvinaþ, yathà vàsasi ràgaþ | hetvantaràpekùã ca kçtakeùv api bhàveùu pradhvaüsàbhàva iti viruddhavyàptopalabdhiþ |
 nanu vàsasi ràgasya parimitahetutvàt tasya ca svakàraõàyattasannidhànatvàt tadà÷rayasya ca vidhurapratyayopanipàtenàsthiratayà nàva÷yam bhàvità yuktaiva | na punar vinà÷asya, taddhetånàm ànantyàd ava÷yaü kasyacid ghañàdiùu sannidheþ | na ca vinà÷asyà÷rayaü pràk taddhetusannidheþ kecid upaghnanti, yatas tadabhàvàd vinà÷o nàrabhyeteti |

__________NOTES__________

[253] vastuni
[254] kçtakatvàdinà
[255] anityatvàdinà
[256] sadç÷àparàparotpatti-
[257] -dbhàvasaübhavàdina -- T.
[258] [kçta] ka-
[259] anitya-
[260] ni÷citàni÷citayor yaþ pratibandhàvasàyaþ sa purovartã yasya tasmàt
[261] vinà÷asya
[262] kçtakatvasya
[263] vinà÷asva- -- T.
[264] pradhvaüsaråpasya
[265] ki¤cid vastu j¤àtvà yathàrhaü sukhaduþkhasàdhanapràptiparihàrapratipitsavaþ sukhaduþkhasàdhane parãkùanta ity arthaþ | yad và sukhaduþkhasàdhane j¤àtvà tatpràptiparihàrapratipitsavaþ ki¤cid vastu parãkùanta iti sambandhaþ
[266] bhàvaviviktalakùaõa- -- T. 
_________________________



    tad ayuktam, yato yady api bahulaü vinà÷akàraõàni santi tathàpi teùàü svakàraõàyattasannidhitvàt tathà tatkàraõànàü ca sannihitànàm api virodhinàm apy ànantyàt tadbhàve tacchaktipratibandhàn nàva÷yaü hetavaþ phalavanta iti ka÷cin na vina÷yed apãti {p.61.1} vyabhicàro na nivartate | nanv ayaü vàsasi ràgaþ sàpekùo 'pi yadi sarvatropalabhyeta tataþ kim ava÷yambhàvã na syàt? | syàd, yadi tathopalambhyeta | sa tv anyathà 'pi [S. 65a.] gçhyate | yady evaü[267]na tarhi sarvatropalabdhasya vinà÷asyànyathàbhàva÷aïkayà[268]manasi kheda àdhàtavyaþ | kiü và punarbhavàn samastavastuvistaravyàpij¤ànàlokaþ?, yenaivaü vadati | tathàbhàve và katham anumànavçttir dçùñe na vaiphalyam
a÷nuvãta? | kasyacit tu [T. 247b.] hetukçtavinà÷adar÷ane 'pi hetvàyattajanmanàm anyathà 'pi dar÷anàd upajàtà÷aïko de÷akàlasvabhàvaviprakçùñeùu kathaü tathàbhàvaü[269]ni÷cinvãta? | kçtakam api càyaü bhàvàbhàvalakùaõaü vinà÷aü nityam upaiti, tadvinà÷opagame bhàvasyonmajjanaprasaïgàt | na càsya ghañàder iva vinà÷ahetur upalabhyate ka÷cid iti | taduktam --
    #<ghatàdiùu yathàdçùñàhetavo dhvaüsakàriõaþ|>#
#<                 naivaünà÷asya so>#[270]#<'hetus tasya>#[271]#< saüjàyate katham? ||>#
 iti | tataþ kçtakatvasya vinà÷e sàdhye tenaiva vyabhicàraþ kiü neùyate? |
    bhàvànàm ayam aikàntika eva dharma iti cet, kutaþ punar etad vasitam? | teùàm anyathàbhàvasyànupalambhàd iti [S. 65b.] cet | nanv ayam anupalambho bhavann apy àtmàder anivarttakaþ sattàyàþ, katham anyatrànyathàbhàvaü nivarttayati? |[272]tasyànumànenopalambhàd iti yady ucyate tadà tatràpy[273]anumàne vipakùe vçttim anupalambha[274]eva hetoþ kathaü nivarttayati? iti yat ki¤cid etat | tasmàt sàdhåktam -- `hetumati vinà÷e kçtakatvasyàsvabhàvatàü vyabhicàraü càha' iti alam atijalpiteneti |

__________NOTES__________

[267] paraþ
[268] ava÷yambhàvitvà÷aïkayà
[269] ava÷yambhàvivinà÷itvam
[270] nà÷aþ
[271] nà÷asya
[272] àtmàdeþ
[273] àtmànumàne 'pi
[274] apramàõakaþ san (prathamaü ñippanam) àtmàdeþ saü÷ayàpanivarttakatvenàbhimato yaþ sa eva (dvitãyaü ñippanam) 
_________________________



[  4. paràrthànumàne sàdharmyavaidharmyaprayogodàharaõam |]



    idànãü yady api svàrthànumànaü prakçtaü tathàpi ka÷cit prayogadar÷anàbhyàsàt prayogabhaïgyaiva pratipadyata iti svàrthànumàne 'pi {p. 62.1} tatsambhavàt[275]prasaïgena *<10>*paràrthànumànaü ca vyutpàdayitum[276]àha -- #<tasya># svabhàvahetoþ #<dvidhà># trailakùaõyapratipàdako [T. 248a.] vacanodàhàraþ #<prayogaþ># | tam eva dar÷ayati -- samàno dharmo yasya tasya bhàvaþ tena #<sàdhya(dha)rmyeõaikaþ>#prayogaþ | #<aparo># visadç÷o dharmo yasya tasya bhàvaþ tena #<vaidharmyeõa># |
    yathàkramamanayor udàharaõam *<1>*àha -- #<yathàyat sat># | yadyatsad iti[277]vãpsàpradhàno yacchabdaþ | #<tat sarvam># iti tacchabdo 'pi vãpsàpradhàna eva | atra sarvagrahaõena cà÷eùaparigrahàd [S. 66a.] bahirvyàpter niràsaþ | #<yathàghañàdayaþ># iti | yasya sattvakùaõikatvayoþ pratibandhaprasàdhakaü pramàõaü ghañàdau pravçttaü taü prati tatra smçtisamàdhànàrthaü dçùñàntavacanaü na sàdhyasiddhyartham | dçùñàntamàtrataþ sàdhyasiddher abhàvàt | na hy ekasya tathà bhàve sarvas tathà bhavati, atiprasaïgàt |#< saü÷ca÷abdaþ># iti pakùadharmopasaühàraþ |
    vaidharmyaprayogasyodàharaõam -- #<tathà>#ityàdi | tathà÷abdaþ samuccaye | vaidharmyeõa ca prayoga udàhriyate | atràpi sarvagrahaõaü vibhaktivipariõàmena sambandhanãyam #<kùaõikatvàbhàve># sarvasmin #<satvà(ttvà)bhàvaþ># iti |
    prayogadvaye 'pi sarvagrahaõasya phalaü dar÷ayann àha -- #<sarvasmin sàdhanadharmavati># dharmiõi na dçùñàntadharmiõy eva #<sàdhyadharmasyo>#pasaühàraõaü #<upasaühàro># óhaukanaü tena yà #<vyàptiþ># `vyàpakasya tatra bhàva eva' ityàdi råpà tasyàþ pradar÷anaü pratipàdanaü tad eva #<lakùaõaü># yayoþ tau tathoktau | tata÷ ca ye [T. 248b.] [S. 66b.] sàdhyadharmiõaü parihçtya bahirvyàptiü pradar÷ayanti te -- yady api dçùñàntadharmiõi sàdhyadharmeõa sàdhanadharmo vyàptaþ tàvatà 'sya sarvatra tathàbhàvàbhàvàt sàdhyasiddhir ayukteti -- nirastà bhavanti | sarvatra và sàdhyadharmeõa sàdhanadharmasya vyàptiþ tadbhàve, sà tathàvidhaiva
kin na pradar÷yate yenàsamarthà bahirvyàptir àkhyàyate? | na hi `sa ÷yàmaþ, tatputratvàt, paridç÷yamànaputravad' iti tatputratvasya {p. 63.1} ÷yamatvena sàdhyàd bahiþ paridç÷yamànaputre vyàptipradar÷ane 'pi sàdhyasiddhir bhavati | tasmàd yaiva sarvopasaühàreõa vyàptiþ pramàõasiddhapratibandhanibandhanà sàdhyasiddhau samarthà saiva tatsmçtaye[278]pradar÷anãyà | na ca sarvopasaühàreõa vyàptipradar÷ane 'pi dharmavi÷iùño dharmy api tadaiva pratãyate, yataþ pakùadharmopadar÷anottarakàlabhàvino 'numànasya smçtitvaü [S. 67a.] syàt | tasyàþ[279]sàdhyadharmiõi sàdhyadharmàvinàbhåtasàdhanadharmapratãtinibandhanatvena tadupadar÷anàt pràg asambhavàt | tatpårvikàyàü[280]ca vyàptau anantaraü[281]vi÷eùaviùayam
anumànaü kathaü smçtiþ syàt? iti |

__________NOTES__________

[275] prayoga-
[276] -mànaprayogaü vyu- -- T.
[277] -m àha yadyatsad iti -- T.
[278] pratibandha-
[279] sàdhyadharmavi÷iùñadharmipratãteþ
[280] pakùadharmopadar÷anapårvikàyàm
[281] vyàptismaraõàt 
_________________________



[  5. vaidharmyaprayoge 'pi vyàptipradar÷anaü sàügatam |]



    nanu ca
sàdharmyaprayogasya vyàptipradar÷analakùaõatvaü yuktam, sàdhanadharme sati sàdhyadharmasyàva÷yam bhàvitàpradar÷anàt; vaidharmyaprayogasya tu katham? | tatra hi kevalaü sàdhyàbhàve hetvabhàvaþ kathyate, na tu hetau [T. 249a.] sati sàdhyasya bhàva eveti | naiùa doùaþ | na hy atra sàdhyàbhàve hetvabhàvas tuccharåpo dar÷yate, *<1>*tasya[282]heturåpatàvirodhàt[283]| vastudharmo hi sattvàdiko hetuþ | tasyàtmana[284]evàbhàvaþ kathaü [hetusva]råpaü bhaviùyati, yatas triråpo hetur bhavet | kintu nivçttau nivçttidharmakatvaü svagato dharma upadar÷yate vaidharmyaprayogeõa, tathàvidhe[285]ca sàdhanadharme 'va÷yaü tayà sàdhyadharmasya bhàvaþ pratãyata eva, anyathà tannivçttau nivçttidharmakatvasyaivàyogàd
iti na vyàptipradar÷analakùaõatvaü vaidharmyaprayogasya na yujyate | [S. 67b.]

__________NOTES__________

[282] tuccharåpasya
[283] tasya hetuvyàptinirde÷alakùaõaråpasambandhitvàbhàvàt -- T.
[284] satva(ttva)sya-
[285] vipakùanivarttanadharmasvabhàve 
_________________________


[  6. pratij¤àprayogasya nairarthakyam |]



    nanu dvividhe 'pi prayoge pratij¤àprayogo nopadar÷itaþ tat kathaü tadarthàvagatiþ?, tadarthapratyàyanàya ca sàdhanaprayogo 'bhimataþ ity ata àha -- #<atra># anayoþ prayogayoþ #<pakùadharmasambandhavacanamàtrasàmarthyàd eva># {p. 64.1} vakùyamàõakàt #<pratij¤àrthasya># dharmadharmisamudàyalakùaõasya sàdhyasya #<pratãteþ># hetoþ &<{1}>&#<na># &<{2}>&#<pratij¤àyàþprayoga upadar÷itaþ># | paraþ sàmarthyam anavabudyamàna àha -- #<apradar÷ite># vacanena #<prameye># sàdhye #<kathaü># na katha¤cit #<tatpratãtiþ># pratij¤àrthapratãtiþ #<iti># evaü #<ced># yadi manyase tadà svàrthànumànakàle #<svayaü># paraü
pratipàdakam antareõa #<pratipattau># prameyasya#< ka upadar÷ayità>#? naiva [T. 249b.] ka÷cit | svayam eva tu sàdhyàvinàbhåtasàdhanadharmadar÷anàt prameyaü pratipadyate tathà paràrthànumàne 'pi tata eva tatpratãtir astu kiü pratij¤àvacanena? |
 yadi svayaü pratipattikàle na ka÷cit prameyasyopadar÷ayità kathaü [S. 68a.] tarhi tatpratipattiþ? ity ata àha -- #<prade÷asthaü># sàdhyadharmiõi sthitaü #<dhåmaü># sàdhanadharmaü #<upalabdhavataþ># pratyakùeõa dçùñavataþ sataþ #<tasya># dhåmasya #<agninà># sàdhyadharmeõa pramàõataþ pratibandhani÷cayabalàt pràk pratipannàyàþ #<vyàpteþ># avinàbhàvasya #<smaraõe># sati #<tatsàmarthyàd eva># pakùadharmagrahaõavyàptigrahaõasàmarthyàd eva pratij¤àprayogarahitàd #<agnir atra iti># evaüråpà #<pratij¤àrthapratãtir bhavati># |
    syànmatam -- tatràpy asya karõapi÷àcikàdiþ prameyaü kathayaty evety ata àha -- #<na ca># naiva #<tatra># svàrthànumànakàle #<ka÷cit># karõapi÷àcikàdir adç÷yo `#<agnir atra' -- iti># evam #<asmai># pratipatre(ttre) prameyaü #<nivedayati># kathayati | yadi bhavàn satyavàdã naivaü vaktum arhati | tathà hi -- vayam api prade÷asthadhåmadar÷anàt tasyàgninà vyàptismaraõasàpekùàd agniü [S. 68b.] pratipadyàmahe | na càsmabhyaü ka÷cit nivedayati `agnir atra' iti, bhavati ca tatpratipattiþ, tathà tadanyasyàpi sà yuktaråpaiveti |
    yady api na ka÷cit nivedayati tathàpi svayam eva prameyaü vyavasthàpya tatpratipattaye liïgam anu[T. 250a.]sariùyatãti cet, àha -- #<nàpi># na kevalaü na ka÷cit nivedyati #<svayam api pràg eva># liïgavyàpàràt na pratipadyate #<ki¤cid># agnyàdikam | kasmàt? {p. 65.1} iti cet, #<pramàõaü># hetum #<antareõa># vinà `agnir atra' ity evaü pratãteþ #<nimittàbhàvàt># | triråpo hi hetuþ parokùàrthapratãter nimittam, tadabhàve sà kathaü bhavet? | atha liïgam antareõàpy evaü pratãtir bhavatãti bråyàt tadà pratãtàviùyamàõàyàü liïgasya vaiyarthyam, tasyànumeyapratipattyarthatvàt, tena vinà tatpratipattau katham asya niùprayojanatà na syàt? |
    atyantamåóhatàü ca parasya dar÷ayann àha -- #<svayam eva># svatantra eva `agnir atra' -- iti vyavasthàpya | kathaü [S. 69a.] svatantro vyavasthapayati ? | #<akasmàt># pramàõam antareõa vyavasthàpanàt[286]#<tatpratipattaye># nirnnimittavyavasthàpitaprameyapratipattyarthaü &<{1}>&#<pa÷càt># &<{2}>&#<liïgaü># tannimittam #<anusaratãti ko 'yaüpratipatteþkramaþ># paripàñiþ? | tathà hi -- prathamaü liïgànusaraõam, tataþ sàdhyapratipattir iti vipa÷citàü kramaþ | ayaü tv apårvo 'numàtà yas tadviparyayam à÷rayata iti upahasati | yattalloke gãyate -- ÷iro muõóayitvà nakùatraü pçcchatãti tattulyatvàd asya kramasya | tasmàt pakùadharmagrahaõavyàptismaraõasàmarthyàd eva svayaü
pratipadyate | tac ca pratipàdakaü kathitam eveti na ki¤cit prameyanirdde÷ena |
    yadi nàma svàrthànumànakàle svayam eva sàdhyaü [T. 250 b.] pratipadyate tad yuktam eva, liïgasyàpi tatra svayam eva pratipatteþ | paràrthànumàne tu parato yathà liïgaü pratyeti tathà prameyam api parata [S. 69b.] eva pratyetavyam | ato yukta eva pratij¤àprayoga ity ata àha -- #<pareõàpi># na kevalaü svayam eva pràg vyavasthàpyamànaü plavate pareõàpi vàdinà #<tat># prameyam #<ucyamànaüplavata eva># tadvacanasya sandigdhàrthàbhidhàyakatayà sàdhyani÷cayànaïgatvàt prameyagàmbhãryànavagàhinaþ paramparayà 'py atatsambaddhasya vivakùàmàtranibandhanatayoparyevàvasthàpanàt | kasmàt plavate? iti cet, #<upayogàbhàvàt># nàsya sàdhyapratãtiü prati ka÷cid upayogaþ, tatpratyàyanasamarthasyànabhidhànàd iti yàvat |
    {p. 66.1} paras tåpayogamàtraü kadàcid bråyàd ity à÷aïkyàha -- #<viùayopadar÷anaü># hetor yo viùayaþ sàdhyaü tadupadar÷anaü pratij¤àvacanasyopayogaþ #<cet matam># | atràha #<tenaiva># viùayeõa,#< tàva>#c chabdaþ krame | viùayasyopadar÷yamànasyàrthavattàyàü tadupadar÷anaü pratij¤àvacanasya prayojanaü bhavet | viùayeõaiva tu dar÷yamànena #<ko 'rthaþ># kiü [S. 70a.] prayojanam? |
    nanu sàdhyapratãtiþ sàdharmyavatprayogàdipratãti÷ ca viùayopadar÷anasyàrthaþ | tatas tadupadar÷anaü pratij¤àvacanasya prayojanam | tathà hi asati sàdhyanirde÷e `yat kçtakaü tad anityam' ity ukte `kim ayaü sàdharmyavàn prayogaþ? [T. 251a.] uta vaidharmyavàn?' iti na j¤àyeta | ubhayaü hy atrà÷aïkhyate -- kçtakatvenànityatve sàdhye sàdharmyavàn, nityatvenàkçtakatve và vaidharmyavàn iti | `anityaþ ÷abdaþ' `akçtako và' iti tu pratij¤àvacane saty ubhayam asandigdham avagamyate | hetuviruddhànaikàntikapratãti÷ ca na syàt | pratij¤àpårvake tu prayoge `anityaþ ÷abdaþ, kçtakatvàt' iti hetubhàvaþ pratãyate, `nityaþ, kçtakatvàt' iti viruddhatà, `prayatnànantarãyakaþ kçtakatvàt' ity anaikàntikatvam | heto÷
ca trairåpyaü na gamyate, tasya sàdhyàpekùayà vyavasthànàt | sati pratij¤àvacane avayave samudàyopacàràt sàdhyadharmã pakùa iti tatra [S. 70b.] vçttasya kçtakatvasya pakùadharmatvaü; sàdhyadharmasàmànyena ca samàno 'rthaþ sapakùa iti tatra varttamànasya sapakùe sattvam; na sapakùo 'sapakùa iti sàdhyadharmavirahiõy avçttasyàsapakùe 'py asattvaü pratãyeta ity à÷aïkyàha -- #<yadi pratãtiþ># sàdhyasya ni÷cayalakùaõà sàdharmyavat prayogàde÷ ca svaråpàvadhàraõàtmikà | #<anyathà># pratij¤àvacanam antareõa #<na syàt tadà># yaduktaü sàdhyasiddhyarthaü sàdharmyavat prayogàdij¤ànàrthaü ca viùayopadar÷anam iti tat #<sarvaü÷obheta>#
yàvatà svàrthànumànakàle pratij¤àvacanam antareõàpi pakùadharmagrahaõa[T. 251b.]sambandhasmaraõataþ sàdhyasiddhilakùaõà bhavaty eva pratãtiþ ity àkhyàtam eva | tadvat paràrthe 'py anumàne {p. 67.1} bhaviùyati | yata evaü &<{1}>&#<tasmàt># &<{2}>&#<eùa># pratij¤àprayogavàdã yadà svayaü sàdhyaü pratyeti tadà svayaü sàdhyasya [S. 71a.] #<pratãtau >#viùaya upasthàpyate yena pratij¤àvacanadvàreõa puüsà #<kenacit># tena &<{1}>&#<vinàpi># &<{2}>&#<pratiyan># sàdhyaü ni÷cinvan liïgasàmarthyàd eva | yadà 'smàbhiþ pratipàdyate tadà #<asmàn kàryiõo dçùñvàvyaktaü>#pratij¤àprayogalakùaõaü #<målyaümçgayate># | ka iva? #<parvabràhmaõa
iva># | yathà dakùiõàm antareõàpy anyadà aurdvarathiko bràhmaõo bhu¤jàno 'nyadà ÷ràddhàdiparvaõy arthinaü ÷raddhàluü bravãti -- yadi me ghçtapåraü ghçtapåraü prati råpakaü dadàsi tato 'haü bhu¤je nànyatheti | tena tulyo bhavàn apãti |
    ki¤ca, yad api bravãùi -- paràrthànumànakàle yathà liïgaü pareõànabhidhãyamànaü na pratyeti pratipàdyas tathà sàdhyam apãti | tadaitad yujyate yady asau vàdivacanamàtreõa liïgam api ni÷citya tadanusàreõa sàdhyam avagacchet, parapratãtyarthina÷ ca tadà vayam api pratij¤àü kin na prayu¤jmahe liïgavacanarahitàm? | [S. 71b.] asmadvacanasyaiva taü prati pramàõatayà, tata evànumeyapratãteþ, tadvacanasya[287]caritàrthatvàt | na caitad asti, yataþ #<asmadvacanàd api># na kevalaü svàrthànumànakàle 'smadvacanam antareõa ity api ÷abdaþ | kintu [T. 252a.] yadàpy asmadvacanaü pravçttaü tadàpi #<naiva># asmadvacanàt #<liïgam api pratyeti>#, kuta eva sàdhyasiddhaye 'nusariùyati? | api tu svayam asya yadi talliïgaü kuta÷cit
pramàõataþ siddhaü bhavati #<asmadvacanena tu># kevalaü tatra #<smçtisamàdhànamàtra kriyate># | tadà svayaü siddham eva liïgam anusçtya sàdhyaü pratyeti | nàsmadvacanàt pànãyam api pibatãti | &<{1}>&#<tasmàt># &<{2}>&#<ko 'nayoþ># pratij¤àvacanàvacanàtmikayoþ #<avasthayor vi÷eùaþ>#?, ubhayatra svayaüsiddhaliïgasàmarthyàd eva sàdhyapratãter na ka÷cit | tataþ svaparàrthànumànayoþ svayaüsiddhaliïgànusaraõam, tataþ sàdhyapratãtiü ca prati vi÷eùàbhàvàt pratij¤opanyàsaþ paràrthànumàne 'pi vyartha [S. 72a.] eva | liïgam api hi tàvad atra nàbhidhãyate yadi tat {p. 68.1} pårvaprasiddhaü svayam anusmaret kim aïgaþ sandigdhàrthàbhidhàyakaü
pratij¤àvacanam upàdãyate? |
    syànmatam -- yadi nàma sàdhyasiddhau pratij¤àvacanasya nopayogas tadartho 'sya prayogo mà bhåt, sàdharmyavat prayogàdij¤ànàrthaü tu tadupàdànam avasthitam eva, tasyànyathà pratãty abhàvàt ity ata àha -- #<dçùñàca sàdharmyavat prayogàdeþpratij¤àvacanam antareõàpi pratãtiþ>#, tatas tadartho 'pi pratij¤opanyàso na ÷obhate |
    kutaþ punaþ sàdharmyavat prayogàder asati sàdhyanirde÷e pratãtiþ? [T. 252b.] ity àha -- #<pakùadharmasambandhavacanamàtràd iti># | evaü manyate -- naiva hi ka÷cit `yat kçtakaü tad anityam' etàvan màtram abhidhàyà ''ste, sàdhananyånatayaivàsya paràjayàt, kintv ava÷yaü hetor ddharmiõy upasaühàraü karotãti | tatra yadi `kçtaka÷ ca ÷abdaþ' iti bråyàt tadà [S. 72b.] sàdhy(dha)rmyavat prayogapratãtiþ, atha `nitya÷ ca' ity abhidadhyàt tadà vaidharmyavata iti sambandhavacanapårvakàt pakùadharmavacanàt prayogadvayàvagatiþ |
    hetuviruddhànaikàntikà api pakùadharmavacanamàtreõa na pratãyante | yadà tu sambandhavacanam api kriyate tadà katham apratãtiþ? | tathà hi `yat kçtakaü tad anityam' iti pakùadharmavacane saty ukte hetur avagamyate, vidhãyamànenànådyamànasya vyàptaþ | `yat kçtakaü tan nityam' ity abhidhàne viruddhaþ, viparyayavyàpteþ | `yat kçtakaü tat prayatnànantarãyakam' iti pradar÷ane vyabhicàràd anaikàntikàdhyavasàyaþ |
    trairåpyam api hetor gamyata eva, yato vyàptipradar÷anakàle vyàpako dharmaþ sàdhyatayà 'vagamyate | yatra ca vyàpyo dharmo dharmiõy upasaühriyate sa vyàpakadharmavi÷iùñatayà 'vagamyamànaþ sàdhyasamudàyaikade÷atayà pakùa ity upasaühçtasya vyàpyadharmasya pakùadharmatvàvagatiþ, [S. 73a.] sà ca vyàptir yatra dharmiõy upadar÷yate sa sàdhyadharmasàmànyena samàno 'rthaþ sapakùaþ pratãyata iti sapakùe {p. 69.1} sattvam avagamyate, sàmarthyàc ca [T. 253a.] vyàpakanivçttau vyàpyanivçttir yatràvasãyate so 'sapakùa ity asapakùe 'py asatva(ttva)m api ni÷cãyata iti, yadi pakùàdibhir api j¤àtaiþ ki¤cit prayojanaü | na tu vyavahartaõàü pakùàdi-
saïketàpekùà parokùàrthagatir bhavati | tathà hi -- yat kvacit dçùñaü tasya yatra pratibandhaþ tadvidas tasya tad gamakaü tatra iti hi loke vastugatir bhavati, na pakùàdisaïketagrahaõàpekùà | tatra yatheùñaü÷àstrakàràgamakaråpapratipattaye svasaïketenànyathà và lakùaõaü praõayantu | na tu vyavahàrakàle tadanusaraõaü kvacid upayujyate | tatsaïketapratipàditam eva tu yathoktaü gamakaü råpam upayogi vyavahartççõàm | tac cet pratipannaü tàvataiva sàdhyasiddhiþ sa¤jàtà iti pakùasapakùàdisaïketàparij¤àne 'pi [S. 73b.] na ki¤cit plåyate | ata evàcàryapàdair `nnàntarãyakàryadar÷anaü tadvido 'numànam' iti gamakaråpamàtram
eva pakùàdisaïketànapekùaü pratipàditam | svapraj¤àparàdhàstu(ttu) tatràpi kai÷cid asanta eva doùàþ prakãrtyanta iti kim atra bråmaþ? | #<tasmàt># sàdharmyavat prayogàdij¤ànàrtham api pratij¤àvacanaü pakùadharmasambandhavacanamàtra [T. 253b.] eva yathoktena prakàreõa pratãter ayuktam iti #<kas tasya># pratij¤àvacanasya #<upayogaþ># naiva ka÷cit |
    svayaü càyaü vàdã yena krameõànumeyaü pratipannavàms tamullaïghya parapratipattaye kramàntaram à÷rayan parava¤cakatayà dhårtta eva pratãyate, na saddhçtta ity upadar÷ayann àha -- #<svani÷cayavat># ityàdi | yathà ''tmano ni÷cayasyotpàdanaü kçtaü tathaiva #<anye÷àm api ni÷cayotpàdà(da)nàya># ca parahitanirataiþ &<{1}>&#<sàdhanam ucyate>#, &<{2}>&#<tatra># etasmiü(smin) nyàye sati svayam ayaü vàdã #<prameyasyopadar÷anena># upadar÷akena vacanena #<vinà'pi># svàrthànumànakàle #<pratipadya># prameyaü #<paraü># saü÷ayitàdikaü #<pratipàdayan># svapratipannaü prameyam avabodhayan #<apårvaü># svapratipattikàle pårvaü [S.74a.] yaþ prameyapratipattau #<kramaþ>#
upàyo 'nubhåtas tasmàd anyam #<à÷rayata iti kim atra># kramàntarà÷rayeõa #<kàraõam>#? naiva ki¤cit paravyàmohanaü muktvà | tathà hi -- yadi svapratipattikramaþ {p. 70} pratãtinibandhanaü kiü tatparityàgena kramàntarà÷rayaõam?, kathaü tena svayaü pratipannavànasãti? | yata evaü #<tasmàn na prameyasya># sàdhyasya #<vacanena># pratij¤àkhyena #<ki¤cit prayojanam># | kutaþ? | `anyathàpi' [T. 254a.] vinà 'pi tena #<pratipatteþ># sàdhyapratãteþ #<utpatter i>#ty upasaühàraþ |

__________NOTES__________

[286] vyavasthàpayiùyati -- T.
[287] liïga- 
_________________________



[  7. upanayanigamanàder api sàdhanavàkyànaïgatvam |]



    evaü pratij¤àü sàdhanavàkyàd apanãyàparam apy upanayanigamanàdikaü paraparikalpitaü sàdhanavàkyàd apanetum uktam eva nyàyam atidi÷ann àha -- #<etena># `anyathà 'pi pratipatter utpatteþ' iti nyàyena #<upanayanigamanàdikaü># àdigrahaõàt saü÷ayajij¤àsàdikaü #<pratyuktaü># pratyàkhyàtam | [S. 74b.] tatra #<udàharaõàpekùaþ`tathà' ity upasaühàro `na tathe'ti vàsàdhyasyopanayaþ># [NSå 1.1.38], #<pratij¤àyàþpunarvacanaünigamanam># [NSå 1.1.39]#< >#ity anayor lakùaõam | #<sàdhyanirdde÷aþpratij¤à># [NSå 1.1.33] iti tu pratij¤àyàþ | etenety etad eva dar÷ayati -- #<etàv ataiva># pakùadharmasambandhavacanamàtraiva upanayàdirahitena
#<sàdhyapratãteþbhàvàt># utpatter iti |
    atrodyo(ddyo)takaraþpràha -- pratij¤à tàvad viùayanirdde÷àrtham ava÷yakarttavyà, yato lokaþ prathamaü karma cchedyàdikaü niråpayati | tataþ kuñhàràdikaü sàdhanaü vyàpàrayati | upanayenàpi yàvad dçùñànte dçùñasàmarthyo hetur ddharmiõi nopasaühriyate tàvat kutaþ sàdhyapratãtiþ? | svàrthànumànadçùña÷ ca pratyavamar÷apratyayàrtho 'nena dar÷yate | tathà hi -- svàrthànumàne prathamaü prade÷e dhåmaü pa÷yati, tato `yatra yatràhaü dhåmamadràkùaü tatra tatràgnim api' iti vyàptiü [T. 254b.] smarati | tato `dhåma÷ càtra' iti punaþ pratyavamç÷ati, sa pratyavamar÷àrthaþ paràrthànumàne upanayenocyate
| [S. 75a.] nigamanam apy ava÷yàbhidhànãyam, yato yady api pårvaü anityaþ ÷abda ity uktam, na tu tàvatà 'sya ni÷cayo jàtaþ | samprati tu pramàõabalàyàto 'rthaþ tatsampratyayàrtham anena nigamyate | a÷eùapramàõavyàpàra÷ cànenopasaühriyate | tathà hi àgamaþ pratij¤à, hetur anumànaü, {p. 71.1} dçùñàntaþ pratyakùam upamànam upanayaþ | tadetasya pramàõacatuùñayasyàpi vyàpàro nigamanenopasaühriyate -- iti katham asya na sàphalyam? ity etad à÷aïkyàha -- #<óiõóikaràgaüparityajya># óiõóikàþ --nagnàcàryàþte niùphalam upary upari nàmalekhane prasaktàþ tatas teùàm iva `pareõokte tasyopari mayà 'va÷yam ayuktatayà niùphalam
apy abhidhànãyam' ity asthànàbhinive÷aü tyaktvà #<akùiõãnimãlya># bahirvikùepam upasaühçtya &<{1}>&#<cintaya tàvat># -- &<{2}>&#<kim iyatà># pakùadharmasambandhavacanamàtrakeõa vàkyena sàdhyasya #<pratãtiþsyàt na và>#? iti | yàvatà yàvàn eva [S. 75b.] paràrthànumàne 'rtho 'bhidhànãya ity asmàbhir anuj¤àyate tàvàn evànyånànatiriktaþ svàrthànumàne 'pi pratãtihetur dçùñaþ, tasya ka iha ÷akter vyàghàt? yenàsau paràrthànumàne 'pi pratãtiü na kuryàt | #<bhàve># pratãteþ #<kiüprapa¤camàlayà># pratij¤opanayanigamanalakùaõayà [T. 255a.], bàlapratàrakatadupayogopavarõalakùaõayà[288]và? | tathà hi þ pratij¤opanayanigamanaprayoge 'pi yadi pramàõani÷cità svasàdhyavyàptiþ
sàdhanadharmasya na syàt, sàdhyadharmiõi và sadbhàvas tadà 'sya[289]naiva pratãtihetutà | tatsambhave[290]tu pratij¤àdyabhàve 'pi svàrthànumàna iva gamakaråpàvaikalyàt sà[291]na nivàryata iti kim asthànanirbandhena iti? | na hi sàdhyadharmàkùepaõasàmarthyavirahe sàdhanadharmasya vàdivacanamàtràt sàdhyani÷cayo yuktaþ, hetåpanyàsavaiyarthyaprasaïgàt, tasya tadàkùepasàmarthye và pratij¤àvacanasyeti[292]|
    yat tåktam `viùayapradar÷anàya pratij¤à' ity atra÷àstrakçtaiva dattam utta-ram | ya÷ ca sàdhanaü prayuükte tena `aham anena [S. 76a.] sàdhanenàmuùmiü(ùmin) sàdhye pratãtiü sàdhayiùyàmi' iti karma niråpyaiva tat[293]prayuktam iti na laukikanyàyàtikramaþ, anyathà yadi sàdhanàd yasya sàdhyapratãtir upajàyate tenaiva karma niråpaõãyam kathaü tadabhàve svàrthànumàne [T. 255b.] sàdhyasiddhiþ {p. 72.1} sàdhananibandhanà syàt? | ya÷ càgnidhåmayoþ sambandhaü cetasi vyavasthàpya `kvàgniþ kvàgniþ?' ity agniü *<7>*paryeùate sa prade÷e dhåmadar÷anamàtràd[294]evàgniü pratipadyata iti kathaü svàrthànumàne pratyavamar÷apratyayaþ
syàt? | atha kadàcid asau dçùñas tatreti[295]paràrthe 'py asyopàdànaü tadà dadhyàdikam api bhuktvà kadàcid dhåmàd agniü pratipannavàn iti kin na dadhibhojanàder api kàdàcit kasyopàdànam? |
    yat punaruktam `àgamaþ pratij¤à' iti, tatra yadi vàdivacanam evàgamas tadà tata eva sàdhyasiddher hetvàdyupàdànam anarthakam | atha pratij¤àrthasyàgame pàñhàd àgamaþ pratij¤à, tadà na kvacid àgame pañhyate atra prade÷e 'gnir iti [S. 76b.] katham àgamatvaü pratij¤àyàþ? |
    `hetur anumànam' ity apy ayuktam, na hi pakùadharmatvamàtraü hetuþ, tasya triråpatvàt | dçùñànto 'pi na sarvaþ pratyakùa iti kathaü `dçùñàntaþ pratyakùam' bhavet? | upamànaü tu pramàõam eva na bhavati, kathaü tadvyàpàra upasaühriyeta nigamanena? | yadi càva÷yaü dçùñànte dçùñasàmarthyo hetur ddharmiõy upaneyaþ tadopanaya evàstu kiü `kçtakatvàñ' iti pakùadharmanirdde÷ena?, sa eva dçùñasàmarthyaü hetum upasaühariùyati pakùadharmatàü ca dar÷ayiùyatãti na ki¤cit tena | tato yatra ca pratij¤àyàþ prathamata eva prayogo
neùyate tatra tasyàþ punarvacanaü kuto nigamanaü bhaviùyati? | ity àha -- #<iti># tasmàd #<iyàn eva># pakùadharmasambhandhavacanamàtràtmakaþ [T. 256a.] sàdhanavàkye #<prayogo jyàyàn># na pa¤càvayavàtmaka iti sthitam |
__________NOTES__________

[288] pratij¤àdi-
[289] hetoþ
[290] vyàptyàdisambhave
[291] [pratã] tihetutà
[292] upanyàsavaiyarthyaprasaïgàt
[293] sàdhanam
[294] -ùate sadhåmaprade÷adar÷ana- -- T.
[295] svàrthànumàne 
_________________________



[  8. nyàyavàkye hetudçùñàntavacanayoþ kramasyàniyamaþ |]



    atra sàdhanavàkye na kevalaü pratij¤àdiprayogo na yuktaþ paropagataþ [S. 77a.] `pårvaü hetuþ prayoktavyaþ pa÷càd dçùñàntaþ' iti kramaniyamo 'pi na ka÷cit | kutaþ? sarvathà yadi pårvaü hetuþ pa÷càd vyàptiþ atha pårvaü vyàptiþ pa÷càt pakùadharmaþ prayujyate, tathàpi gamakatvàt |



{p. 73.1}[  9. hetos tridhàprayogasya khaõóinam |]



    nanu tasya dvidhà prayoga ity ayuktam uktam | yatas trividho hetuþ -- anvayã vyatirekã anvayavyatirekã cetinaiyàyikàþ, tatas tasya tridhà prayogaþ -- sàdharmyeõa vaidharmyeõa sàdharmyavaidharmyàbhyàü ceti vaktavyam ity ata àha -- #<sambandhavacane 'pi># na kevalaü kramaniyamo na yuktaþ kintu #<artha bhedo 'pi na ka÷cid># ubhayatràpi triråpasadbhàvàt | tataþ sarva eva hetur anvayavyatirekã, na tv anvayã vyatirekã và ka÷cid dhetur astãti bhàvaþ | tat kutas traividhyaü prayogasya syàt? iti manyate | kutaþ punararthabhedo nàstãti? cet, àha -- #<ubhayathà># sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca prayoge yady api vidhipratiùedharåpatayà dharmabhedaþ [T. 256b.] pratãyate tathàpi #<tadbhàvasyaiva># sàdhanadharmasya sàdhyasvabhàvatàyàþ
eva sàdharmyavaidharmyaprayogàbhyàü #<khyàpanàt># |
    nanu sàdharmyaprayoge hetubhàve [S. 77b.] sàdhyasya bhàvaþ, vaidharmye ca sàdhyàbhàve hetvabhàvaþ ÷abdàd avagamyate, na tàdàtmyam | tat kim ucyate `tadbhàvasyaiva khyàpanàt'? ity ata àha -- #<na hi >#ityàdi | yadi sàdharmyaprayoge tadbhàvo nàkùipyeta tadà sàdhanasya #<atatsvabhàvasya bhàve># kim iti #<ekàntena># ava÷yan tayà #<sàdhyasya bhàvaþ>#? | kàdàcit kas tu bhavatu nàma? | `yat kçtakaü tad anityam' ity ekàntabhàva÷ ca hetau sati sàdhyasya vyàptyà sàdharmyaprayoge 'bhidhãyate | sa[296]ca tàdàtmyam antareõànarthàntarasya na sambhavatãti sàmarthyàt tadàkùipati |
    katham ivàtatsvabhàvasya bhàve na ekàntenànyabhàva iti àha -- #<kçtakatve>#ty àdi | yadi prayatnànantarãyakatvàm antareõàpi kçtakatvasya bhàvàd atatsvabhàvatvam anityatve[297]'py ayam eva vçttàntaþ | tata÷ ca tàdàtmyavirahàt prayatnànantarãyakatvasyànityatvenànvayo na syàt, tannivçttau[298]và nivçttir[299]iti kathaü tatas[300]tat[301][S. 78a.] {p. 74.1} pratãyate? | naiùa doùaþ, prayatnànantarãyakapadàrthasvabhàvasyaivànityatvasya[302]tena[303]sàdhanàt, tatra ca tàdàtmyasadbhàvàd anvayavyatirekàv anivàritau anityatvakçtakatvamàtràpekùayà[304][T. 257a.] tu tàdàtmyaviraho 'syàbhihita[305]iti |
 nanv agninivçttàv atatsvabhàvasyàpi dhåmasya nivçttir dçùñà 'nvaya÷ cety àha -- #<kàryasya># iti | anvayavyatirekayor hi pratibandho nibandhanam, tena tayoþ vyàpteþ, tadabhàve tayor apy abhàvàt | tatràrthàntarasya dhåmasyàgnau #<tadutpattilakùaõaþpratibando 'nvayavyatirekanimittam># astãti bhavetàü tau[306]| yatra tv anarthàntarasya tàv ucyete tatràva÷yaü tàdàtmyena bhavitavyam ity abhipràyaþ | atrodàharaõam #<yathà-- anayor eva kçtakatvaprayatnànantarãyakatvayor viparyayeõa naikanivçttàv>#[307]#< anyanivçttiþ>#[308]-- `yat prayatnànantarãyakaü na bhavati [S. 78b.] tat kçtakam api na bhavati' ity evaüråpà | yata evaü tasmàd anvayavyatirekayor yathàlakùaõaü hetubhàve sàdhyasyàva÷yaü bhàvaþ,
sàdhyàbhàve ca hetor ava÷yam abhàvaþ ity eko 'pi sàdharmyamukheõa vaidharmyamukheõa và prayukto dvitãyam àkùipati, svavyàpakapratibandhàkùepàt[309], tasyàpi[310]cetareõa[311]vyàpteþ | tasmàd ubhayatra trairåpyapratãter ekasya ÷abde(bda)to 'parasyàrthata iti sambandhavacane 'pi prayoga eva vidhimukhena pratiùedhamukhena và bhidyate nàrtha iti siddhiü tatas tasya dvidhà prayogaþ sàdharmyeõa vaidharmyeõa ca | na tu sàdharmyavaidharmyàbhyàm api, tadarthasyànyatareõaiva [T. 257b.] prakà÷anàt |
    sarvo hetur anvayavyatireky eva vastuto na ka÷cid anvayã vyatirekã và nàmety etad upasaüharann àha -- #<iti naikatrà>#nvayamukhena vyatirekamukheõa [S. 79a.] và sàdhanavàkye #<dvayo>#r anvayavyatirekayoþ #<prayogaþ># sàkùàc chabdena pratipàdanam iùyate, #<vaiyarthyàt># pratãtapratyàyane prayojanàbhàvàt |
    {p. 75.1} tàm evàrthato 'parasya pratãtiü sphuñayann àha -- #<tatsvabhàvatayà># ityàdi | yadi tatsvabhàvatayà sàdhyena hetor anvayaþ sidhyati tata eva #<tadabhàve 'bhàvo 'pi sidhyaty eva># | tatsvabhàvasya tadabhàve svayaü nairàtmyena bhàvàyogàt | #<tathà># tatsvabhàvatayà sàdhyàbhàve sàdhanasyàbhàva&<{1}>&#<siddhau># &<{2}>&#<ca># satyàü tata eva sàdhyena hetoþ #<anvayasyàpi siddher iti># |
    yais tu vyàkhyàyate -- sàdharmyavati[312]prayoge tadabhàva eva vipakùe hetor abhàvakhyàtir yathà syàt nànyatra vipakùe viruddhe và hetvabhàvaprasaïgàt viruddhata[313]eva vyavacchedaprasaïàc ceti niyamakhyàpanàrtho vyatirekaprayogaþ iti | sa tadartho 'py ayuktaþ | kutaþ? anyaviruddhayor api na kevalaü tadabhàvasya vipakùatvàt yasya hi -- anya eva vipakùo 'nyadharmayogã và 'nyo, na vivakùitadharmànà÷rayaþ[314], [S. 79b.] viruddha eva và sahànavasthànalakùaõenaiva[315][T. 258a.] virodhena, na parasparaparihàrasthitalakùaõatayàpi vipakùaþ -- tasyànityatvàd anyànàtmàdidharmavati[316]arthe, kçtakatvàdivçtteþ, hetvabhàvaprasaïgaþ | auùõye ca sàdhye[317]'gnilakùaõasya
hetor viruddhàd eva ÷ãtàt nànuùõa÷ãtàd apy anyato vyavacchedaprasaïgàt naikàntenauùõyam agnir grasayed iti tasyàyaü doùaþ syàt | taü pratyàcàryeõoktam[318]-- yady ekasya[319]vipakùatvam iùyate tadà tadabhàvasyaiveùyatàm[320], na viruddhasya anyasya và, tasyànyatràpi[321]vivakùitadharmànà÷raye viruddhe ca bhàvàt, tadabhàvam[322]antareõa *<12>*tayor anyaviruddhatvàyogàt[323] | na tv asmàkaü[324]trividham api vipakùam icchatàm[325], vivakùitadharmànà÷rayaü cà 'nyam iti bhàvaþ |

__________NOTES__________

[296] ekàntabhàvaþ
[297] prayatnànantarãyakatvam antareõàpi anityatvasya bhàvàt
[298] sàdhya-
[299] hetoþ
[300] hetoþ
[301] sàdhyam
[302] na tu samagrapadàrthasvabhàvasya
[303] prayatnànantarãyakatvena
[304] prayatnànantarãyakaþ ÷abdaþ, kçtakatvàt anityatvàc ca
[305] prayatnànanta-
[306] anvayavyati-
[307] prayatna-
[308] hetu-
[309] råpàvyatireka- (?)
[310] pratibandhasya
[311] anvayena vyatirekeõa và
[312] vaidharmye tu tadabhàve 'bhàvasya pratãtatvàn na ÷aïkà
[313] ............r eva sakà÷àd vyàvçttiþ (?)
[314] anityatvaü
[315] ֋tavahnivat
[316] niravayavatvàdi
[317] uùõo 'yaü padàrthaþ, agnitvàt
[318] dignàgena
[319] sàdhyàbhàve tadabhàvànyaviruddhalakùaõàt tritayàn madhyàd ekasya
[320] sàdhyàbhàve sàdhanàbhàvasya
[321] tadabhàvasya
[322] sàdhyàbhàvam
[323] anya- | viru-
[324] doùaþ
[325] ya÷ ca yujyate etanmadhyàt sa grahãùyate 
_________________________



[  10. sattvasya kùaõikatvasvabhàvatàyàþ samarthanam |]



    yadi svabhàvahetàv anvayavyatirekayoþ sàdhanadharmasya sàdhyasvabhàvatà nibandhanam ity anvayena vyatirekeõa và sàdharmyavaidharmyavatoþ {p. 76.1} prayogayor abhidhãyamànena tàdàtmyàkùepadvàreõàrthàd itaràkùepa ucyate, tadà pramàõasiddhaiva tatsvabhàvatà tayor nibandhanaü [S. 80a.] na ÷abdamàtrataþ pratãyamànety abhipràyavàn àha -- *<15>*#<katham idam>#[326]ityàdi | #<yene>#ti sato na÷varasvabhàvatvena | satva(ttva)lakùaõasya hetoþ kùaõikatvasvabhàvatveneti yàvat | pçcchata÷ càyam abhipràyaþ -- iha [T. 258b.] dvividhàþ santaþ -- kçtakà÷ ca ghañàdayaþ akçtakà÷ càkà÷àdayaþ | tatra ye tàvad akçtakàs te #<sadakàraõavat nityam># [VaiSå 4.1.1.] iti nityalakùaõayogàd anityà
eva na bhavanti kuta eva kùaõikàþ? iti na satva(ttva)sya kùaõikatvasvabhàvatà | ye 'pi santaþ kçtakàs teùàm api mudgaràdyanvayavyatirekànuvidhàyitayà vinà÷asya sahetukatvàt taddhetvasannidhàv vinà÷àt kçtakàtmano 'pi satva(ttva)sya kùaõikatvasvabhàvatà na samasty eveti nànvayavyatirekayoþ sambhava iti | ava÷yaü ca vinà÷o daõóàdyanvayavyatirekànuvidhàyã, dçùñatvàt | tathà hi -
               #<abhighàtàgnisaüyoganà÷apratyayasannidhim>#[327]#< |>#
#<                      vinàsaüsarggitàüyàti na vinà÷o ghañàdibhiþ||># [S. 80b.]
anyatràpi[328]cànvayavyatirekànuvidhànam eva hetumattàvyavahàranibandhanam abhyupeyatesaugatair api, tad ihàpy[329]astãti kin na tadvyavahàraþ pravarttyate? iti |
 nanu cànvayani÷cayaü pratipàdayatà bàdhakapramàõavçttiva÷àt tatsvabhàvatà pårvam eva pratipàdità `anvayani÷cayo 'pi svabhàvahetau' ityàdi vicanàt | tat kuto 'sya pårvapakùasyàvasaraþ? | satyam, kintupårvàcàryaiþkçtakatvasya kùaõikatàyàü sàdhyàyàü paraiþ kçtakànàm ante 'va÷yaü hetunibandhanavinà÷opagamàt taddhetvayogapratipàdanenànapekùà vinà÷aü prati viparyaye bàdhakaü pramàõaü tàdàtmyaprasàdhakam uktaü tat prasaïgamukhena[330]kçtakalakùaõasyaiva sattvasya tadàtmatàm[331]gamayati nànyasya [T. 259a.] iti dar÷ayitum | arthakriyàvirodhalakùaõaü[332]tu sarvasya sattvasya iti vastumàtreõa[333]{p. 77.1} pràg uktam api vipa¤cayituü pårva-
pakùopanyàsaþ | akçtakalakùaõaü tu sattvaü na sambhavaty eva, niyàmakaü hetum antareõa de÷akàlasvabhàvaniyamàyogàt | tataþpårvàcàryair na [S. 81a.] tasyaikàïgavaikalyàd eva #<sadakàraõavat nityam># [VaiSå 4.1.1.] iti nityatàsambhava iti na tadàtmatàü[334]prati yatnaþ kçtaþ |÷àstrakàras tu sàmànyena[335]sattvasya kùaõikasvabhàvatàü, kçtakalakùaõasya api ca, de÷akàlasvabhàvaviprakçùñasyàpi vastusthityaiva tadàtmatàm arthakriyàvirodhena, na paropagatàva÷yam bhàvivinà÷asyàhetukatayà vi÷eùàbhàvàt utpannamàtrasyàbhàvaprasaïgena[336]pratipàdayiùyati |

__________NOTES__________

[326] paraþ
[327] eva
[328] aïkuràdau
[329] vinà÷e
[330] àpatti-
[331] kùaõika-
[332] pramàõam
[333] sàmànyena
[334] kùaõikatva-
[335] kçtakà 'kçtakavi÷eùaviraheõa
[336] vinà÷asya 
_________________________



[  11. sahetukaü vinà÷aü nirasituü tasya bhàvasvabhàvatàyàþ samàlocanam |]



tatrapårvàcàryoktaü `sarvasya sataþ kçtakasyàva÷yamante hetukçto vinà÷a iti' yaþ parair iùyate taü pratyanapekùatvaü kyàpayitum upakramate -- #<vinà÷ahetvayogàd iti># |
    yadi tarhi nà÷asya hetur nàsti, sa teùàü kçtakànàü satàm ava÷yam bhàvã vinà÷aþ kutaþ? | na hy àkasmikaþ ka÷cit svabhàvo yukta ity àha -- #<svabhàvata eva># | bhavaty asmàt kàryam iti bhàva÷abdo hetuvacanaþ | tena svahetubhya eva #<na÷varàþ># na÷ana÷ãlàþ, såcyagre sarùapà ivànavasthàyinaþ svàtmani &<{1}>&#<bhàvàjàyante># | &<{2}>&#<naiùàü># kçtakalakùaõànàü satàü bhàvànàü &<{1}>&#<svahetubhyo niùpannànàü>#&<{2}>&#<anyataþ># abhighàtàde#<r vinà÷otpattiþ># | kutaþ? [S. 81b.] [T. 259a.] #<tasyà>#bhighàtàgnisaüyogàdes taddhetutayopagatasya #<asàmarthyàt>#
| tathà hi -- agnisaüyogàdikàle tritayaü lakùayàmaþ | tad eva kàùñhàdikaü vinà÷yam, aïgàràdikam avasthàntaram, kàùñhàdinivçttilakùaõaü càbhàvaü tuccharåpaü, nàparaü yatràgnisaüyogàder vyàpàraþ cintyeta | etàvat yàü ca vastugatau na kvacid atra vinà÷ahetoþ sàmarthyaü yujyate | yato #<na hi vinà÷ahetur bhàva>#syendhanàdeþ svahetubhyaþ sthiraråpasyotpannasya #<svabhàvam evà>#sthiràtmatàlakùaõaü #<karoti># | kutaþ? #<tasye>#ndhanàdeþ #<svahetubhya># eva #<nirvçtteþ># | na hi {p. 78.1} *<2>*sthiràtmano nirvçttasyànyathàbhàvaþ[337], [338]tadàtmà[339]÷akyate
kartum, tasya hetvantaràt pa÷càd bhavato 'rthàntaratvaprasaïgàt, tasyaivànyathàtvàyogàt, tatra hetuvyàpàrasya kalpayitum a÷akyatvàt |
    athavà tritaye samãkùyamàõe yat tàvat vinà÷yaü kàùñhàdi na tatsvabhàvam[340]evàgnisaüyogàdir vinà÷ahetuþ karoti tasya svahetubhya eva nirvçtter iti |

__________NOTES__________

[337] asthirasvabhàvatà
[338] -no 'nivçttasyànyathà 'bhàva -- Tib.
[339] sthiràtmà
[340] kàùñhatvam 
_________________________


[  12. kumàrileùñabhàvàntarasvabhàvapakùasya samàlocanam |]



    kumàrilas tu manyate -- nàgnisaüyogàdinà bhàvasvabhàva eva kriyate kintv indhanàdeþ [S. 82a.] pradhvaüsàbhàvaþ | sa cendhanàdiråpavikalam aïgàràdikam uttaraü bhàvàntaram eva | taduktam --
#<    nàstitàpayaso dadhni pradhvaüsàbhàvalakùaõam>#[341]
[ølV abhàva 3] iti |
tathàvidhasya càbhàvasya hetumattopagamo naiva virudhyate | tathà càha ka÷-cit -
               #<bhàvàntaravinirmukto bhàvo 'trànupalambhavat |>#
#<                      abhàvaþsammatas tasya hetoþkinna samudbhavaþ? || >#iti
    tad etatkaumàrilaü[T. 260a.] dar÷anam apanudann àha -- #<nàpi># ityàdi | yady uttaraü kàryàtmakaü #<bhàvàntaram eva># abhàvas tadà 'gnisaüyogàdayo 'ïga(ïgà)ràdijanmani vyàpç(pri)yanta itãùñam evàsmàkam, kintu #<bhàvàntarakaraõe># abhyupagamyamàne 'gnyàdãnàm indhanàdàv avyàpàràt tadavastham evendhanàdikam | tata÷ ca yathà 'gnisaüyogàt pràg indhanàder upalabdhiþ anyà ca tatsàdhyà 'rthakriyà tathà 'ïgàràdyutpattàv apy upalabdhyàdeþ prasaïgaþ |
    nanu bhàvàntarasya pradhvansà(dhvaüsà)bhàvaråpatàyàü tadutpattàv indhanàdãnàü [S. 82b.] pradhvas tatvàdasatàü kathaü tathopalabdhyàdiprasaïgaþ? | satyam, evaü manyate -- sarvasyendhanàder anyasya gavàder api tathàbhàvo mà bhåt ity aïgàràdeþ dhvaüsavyavasthàyàü nibandhanam {p. 79.1} abhidhànãyam | tasmiü(smin) sati tannivçttir iti cet, aho vacanakau÷alam yato nivçttes tucchasvabhàvatànaïgãkaraõàt tad eva bhàvàntaram aïgàràdikaü nivçttiü bråùe | tad ayam arthaþ sampannaþ -- aïgàràdibhàve 'ïgàràdibhàvàd aïgàràdikaü dhvaüsaþ kàùñhàder iti | na càïgàràdibhàve tadbhàvaþ svàtmani hetubhàvàyogàt
| agnyàdibhya÷ ca tadutpàdavacanàd indhanàdyupamarddenàïgàràdi[T. 260b.]bhàvàt asya dhvaüsaråpateti cet | ko 'yam upamarddo nàma? | yadi nivçttiþ sà 'ïgàràdilakùaõaiveti na pårvasmàd vi÷iùyate | tasmàt [S. 83a.] svarasato nivarttate kàùñhàdiþ, agnyàdibhyas tv aïgàràdijanma ity eva bhadrakam, anyathà kàùñhàde#<s tathopalabdhyàdiprasaïgaþ># kathaü na syàt?
    api ca -- yadi bhàvàntaraü pradhvaüsàbhàvo ya ete 'nupajàtavikàràþ pradãpabuddhyàdayo dhvaüsante teùàü katarad bhàvàntaraü pradhvanso(dhvaüso) vyavasthàpyate? | te 'py avyaktatàm[342]àtmabhàvaü[343]ca vikàram eva dhvaüsaü samàlambanta iti cet | na, pradãpàder bhàvaråpàvyaktatàbhàve pramàõàbhàvàt | yadi hi ÷aktiråpatàpattir avyaktatà tadà ÷akteþ kàryadar÷anonnãyamànaråpatvàt tadabhàve[344]kathaü pradãpàdayaþ ÷aktyàtmanà 'vasthitàþ kalperan[345]? | athopalabdhiyogyatàvikalàtmatàpattir avyaktiþ; atràpi tadàtmanà 'vasthitau naiva pramàõam asti | na càpramàõakamàdriyante vaco vipa÷citaþ | àtmana÷ càsattvàt kathaü tadbhàvo[346]buddhyàdãnàü
[S. 83b.] vikàraþ pariõàma÷ ca? | anyatra vihitapratikriyatvàt neha pranyata ity alaü prasaïgena |
    syànmatam -- bhàvàntareõàïgàràdinà ''vçtatvàt indhanàdes tathopalabdhyàdayo na bhavantãty ata àha -- #<nàpi ityàdi># | svabhàvàntaram #<anyasye>#ndhanàder à#<varaõam api># na &<{1}>&#<yujyeta># &<{2}>&#<tadavasthe># avicalita[T. 261a.]råpe #<tasminn># #<i>#ndhanàdau sa#<tyàvaraõasyàpi># na kevalam anupalabdhyàde#<r ayogàt># |

__________NOTES__________

[341] -sàbhàva iùyate -- ølV
[342] pradãpa-
[343] buddhiþ
[344] kàrya-
[345] kalpyeran -- Tib.
[346] àtmatà 
_________________________



{p. 80.1}[  13. bhàvàbhàvapakùasyàpi samàlocanam |]



    na kevalaü bhàvasvabhàvo bhàvàntaraü và vinà÷ahetunà na kriyate bhàvàbhàvo 'pi na kriyata ity àha -- #<nàpi># ityàdi | kutaþ? iti cet, #<abhàvasya vidhinà># paryudàsena vivakùitàd bhàvàd#<anya>#tayà kàryatvo#<pagame># kriyamàõe kim indhanàdiråpa evàsau? athàrthàntaram? iti #<vyatirekàvyatirekavikalpànatikramàt># | tatra cokta eva doùaþ |
    nanu prasajyapratiùedhàtmà tuccharåpo 'sàv agnyàdijanyo 'bhyupeyate | tadbhàve cendhanàdãnàü naiþsvàbhàvyàt kutaþ pårvadoùàvasaraþ? | sa càva÷yam agnyàdibhàvàbhàvànuvidhàyitayà [S. 84a.] tatkàryas tadbhàvavyavahàrasyànyatràpi tannibandhanatvàt | taduktam --
#<    san bodhagocarapràptas tadbhàve>#[347]#< nopalabhyate |>#
#<                 na÷yan bhàvaþkathaütasya>#[348]#< na nà÷aþkàryatàmiyàt ||>#
#<    pràg abhåtvàbhavan bhàvo hetubhyo jàyate yathà|>#
 #<        bhåtvà'pi na bhavaüs tadvaddhetubhyo na bhavaty ayam>#[349]#< ||>#
iti |
    ata àha -- #<bhàvapratiùedhe>#ty àdi | ayam abhipràyaþ -- yady anapekùitabhàvàntarasaüsargga÷ cyutimàtram eva tuccharåpaü dhvaüsaþ tadà tatra kàrakavyàpàro naiva sambhavati bhavanadharmiõy eva tatsambhavàt | tasyàpy [T. 261b.] abhåtvà bhàvopagamàt kàryatà na virudhyata iti cet | na | bhavanadharmaõo bhàvaråpatàpràpter abhàvatvahàneþ | yato bhavatãti bhàvo maõyate, nàparam aïkuràder api bhàva÷abdapravçttinimittam | arthakriyàsàmarthyam iti cet | sarvasàmarthyavirahiõas[350]tarhy asya kathaü pratãtiviùayatà? | na hy akàraõaü pratãtiviùayaþ, atiprasaïgàt | tadaviùayasya và kathaü hetumattàvagatiþ? vastutà và?, yenocyate `tuccharåpam eva tad vastu' iti | pratãtijanakatve
và kathaü na [S. 84b.] sàmarthyasambandhità? | sad iti pratyayà 'viùayasya kathaü bhàvateti cet | kàryatà 'py asya katham? | svahetubhàve bhàvàt iti cet | kathaü tarhi satpratyayà 'viùayatà? | {p. 81.1} tathà hi -- yadi svahetubhàve bhavatãti pratãyate sad ityàdi pratãyeta | yato 'stãti sad iti vadanti vidvàüsaþ | na càsti, bhavati, bhàvaþ, *<3>*sanniti ÷abdànàm[351]arthabhedaþ paramàrthaþ ka÷cit | abhàvàtmakatayaiva bhavaty asàv iti cet | na | vyàhatatvàt, yato na bhavatãty abhàva ucyate sa kathaü bhavatãti vyapadi÷yate? | pratiùñhitena kenacid råpeõa svaj¤ànàtmany apratibhàsanàt na bhàva iti cet | atyantaparokùàõàü cakùuràdãnàm abhàvatàprasaïgaþ | na | teùàü
j¤ànaheturåpatayà pratibhàsanàt iti cet | na | asyàpi bhavitçråpatayà 'vabhàsanàt | [T. 262a.] sarvaråpavivekasya ca kathaü bhåtyà sambandhaþ? | kenacid råpeõonmajjanaü hi bhavanam | j¤ànaviùayatayà 'syàpi ca taddheturåpatayà 'vabhàsanasya tulyatvàt[352], ahetoù ca viùayatvàyogàt | asmàkaü tv abhàvabuddhayaþ svavàsanàparipàkànvayà nirviùayà eva | abhàvasya ca bhavitçtve kathaü paryudàsàt prasajyapratiùedho bhidyeta | asadråpasya vidhànena paryudàsàt [S. 85a.] sa bhidyata iti cet | na | asadråpasya bhavanavirodhàt | bhavatãti hi bhåtyà sattayà 'bhisambadhyate | tatra kathaü sadråpasya vidhànam? | paryudàsa evaiko na¤artha÷ ca syàt, sarvatra vidheþ pràdhànyàt | so 'pi và na bhavet | yadi hi ki¤cit kuta÷cit[353]nivartyeta tadà
tadvyatireki[354]saüspç÷yeta tatparyudàsena | tac ca nàsti | sarvatra nivçttir bhavati ity ukte vastvantarasyaiva kasyacit vidhànàt | tathà 'nena vastvantaram evoktaü syàt, na tayor vivekaþ | aviveke ca na paryudàsaþ | aprastutàbhidhànaü ca syàt | bhàvanivçttau[355]prastutàyàü asadàtmano vastvantarasyaiva vidhànàt | na càsya svaråpeõàsadàtmakatvam, svaråpeõàpy asataþ kàryatvavirodhàt | pararåpeõa tu sarvam eva vastvasadàtmakam iti nàsya ghañàdeþ ka÷cid vi÷eùaþ [T. 262b.] bhavatu và 'yam abhàvo 'gnyàdibhyas tadbhàve kim iti nopalabhyante kàùñhàdayaþ? | tathà hi -- agnyàdãnàm anyakriyàyàü caritàrthatvàd anivçttà eva tebhyaþ {p. 82.1} [S. 85b.] indhanàdayaþ pràgvad upalabhyeran | tadupamarddena
dhvaüsasyotpatteþ iti cet, kathaü tadupamarddaþ? | na tàvat pradhvaüsàbhàvena, indhanasattàkàle tasyàbhàvàt | nàgnyàdibhiþ, dhvaüsàvirbhàva eva teùàü vyàpàropagamàt | na cotpannaþ pradhvaüsàbhàva indhanàdãn vihanti, yaugapadyaprasaïgàt | dhvaüsena vinà÷ane ca vikalpatrayasya tadavasthatvàt | tata÷ cànavasthà | sa eva dhvaüsa indhanàder agnyàdijanmà nivçttiþ, ato 'syànupalabdhir iti cet | katham anyo 'nyasya nivçttiþ?, atiprasaïgàt | yadi càyaü hetumàüs tadbhedàd àtmabhedaü kiü nànubhavati? | ÷àliyavàïkuràdayo 'pi kàraõabhedàd evàtmabhedam atyantavilakùaõam anubhavanto 'dhyakùata evàvasãyante
| na tv evam anapekùitabhàvàntarasaüsarggaþ cyutimàtralakùaõo dhvaüsaþ | tasyàbhighàtàgnisaüyogàdikàraõabhede 'pi tuccharåpatayaikaråpasya svaj¤ànàtmany avabhàsanàt | na hi bhàva÷ånyatàü vihàyàparaü tatra ki¤cid råpam ãksàmahe | vistarata÷ caitatkùaõabhaïgasiddhau vicàritam ity àstàü tàvàd iha | [S. 86a.] tasmàd agnyàdisaüyogakàle #<na tasya ki¤cid bhavati na bhavaty eva kevala>#m ity evopagantuü yuktam | yato nàyaü kasyacid [T. 263a.] bhàvena naùño nàma kintu yataþ svayam asthiraråpatayà bhåtas tato naùño nàma | tena nàsyà 'bhavanam anyad và ki¤cid bhavati | tathà ca bhavanadharmaõaþ kasyacid abhàvàd bhàvaü bhavantaü
kuta÷cin na karotãti kriyàpratiùedha evàgnisaüyogàdeþ syàt | #<eva ca># sati #<karttà># agnisaüyogàdiþ #<na bhavati ity akartur ahetutvam iti># tasmà#<n na vinà÷ahetuþka÷cit># |

__________NOTES__________

[347] agniþ
[348] agnyàdeþ
[349] bhàvaþ
[350] bhàva÷abdapravçttinimittaü abhàvasyàpi yadi sàmarthyam asti tadà bhàvatvam atha nàsti tatràha
[351] sanniti sàmànya÷abdànàm -- Tib.
[352] cakùuràdãbhiþ
[353] bràhmaõàdi (prathamaü ñippaõam) kùatriyà- (dvi. ñi.)
[354] nivartyavyatireki
[355] tuccharåpàyàm 
_________________________



[ 14. vaiyarthyàd api vinà÷e hetvayogaþ |]



    na kevalam asàmarthyàd vinà÷ahetvayogaþ, kintu #<vaiyarthyàc ca>#, tad evàha -- #<yadi svabhàvato na÷varo># na÷ana÷ãlaþ svàtma#<ny anavasthàyã># sthàtum a÷akto yathà såcyagre sarùapaþ #<tasya na ki¤cinnà÷akàraõaiþ># | kiü kàraõam? | &<{1}>&#<svayaünà÷àt># | &<{2}>&#<tatsvabhàvatayaiva># asthirasvabhàvatayaiva | na hi prakçty eva sthàtum a÷akte såcyagre sarùape tadasthitaye prayàsaþ phalavàn bhavet |
    {p. 83.1} atraiva vyàptim àdar÷ayati -- #<yo hi># ityàdi | #<na punaþtadbhàve># tatsvabhàvatve janakàt [S. 86b.] heto#<r >#&<{1}>&#<hetvantaram apekùate># | &<{2}>&#<na hi prakà÷àdayaþ># ityàdinà dçùñàntavivaraõam | tadàtmatàyà hetvantarànapekùaõena vyàptiü tàdàtmyasàdhakena pramàõena dar÷ayati -- #<tadàtmano># yo yasya svabhàvaþ tatsvabhàvasya #<tàdàtmyàbhàve># hetvantaram apekùamàõasya svahetor niùpannasyàpi tatsvabhàvatvàbhàve #<nairàtmyasya># niþsvabhàvatàyàþ prasaïgàt | #<tadvat># prakà÷àdivat #<na punaþ># pa÷càt [T. 263b.] #<tadàtmatàyàü># asthitidharmàtmatàyàü #<hetvantaram apekùata># iti pramàõaphalam | #<asthitidharmàcet># na÷varasvabhàva÷ cet |
#<svabhàvataþsvahetubhyo niùpanno># bhàva iti pakùadharmopasaühàraþ | viruddhavyàptopalabdhi÷ ceyam, hetvantaràpekùànapekùayoþ parasparaparihàrasthitalakùaõatayà virodhàt, hetvantarànapekùayà ca tatsvàbhàvatàyà vyàptatvàt |



[  15. svato vina÷varatvasàdhakahetàv anekàntadoùoddhàraþ |]



 atra ca parasya vacanàv akà÷am à÷aïkyàha -- #<bãjàdivat>#%<[8.16]>% ityàdi | #<syàd etat># ityàdinà etad eva vibhajate #<kevalàna janayanti># iti | kutaþ? iti cet, salilakùityàdeþ svahetuvyatiriktasyàïkuràdijananasvabhàvànàm api [S. 87a.] bãjàdãnàü tadàtmatàyàm apekùaõàt | tata÷ ca na punas tadbhàve hetvantaram apekùanta ity anekàntaþ | #<tadvad bhàvo 'pã>#ndhanàdiþ svahetor na÷varàtmà niùpanno 'pi #<vinà÷e># vina÷varàtmatàyàü syàd iti dàrùñàntikam | #<na># bãjàdivad anekàntaþ | kutaþ? #<tatsvabhàvasya># aïkuràdijananasvabhàvasya bãjàder aïkuràdijananàt, tadàtmatàyàü hetvantarànapekùaõàt | ya÷ ca kùityàdikam apekùamàõo na janayati ku÷ålàdyavasthaþ
tasya #<ajanakasya ca atatsvabhàvatvàt># aïkuràdijananasvabhàvatvàbhàvàt | tatra tadàtmatàlakùaõo hetuþ na vartata eveti na tenànekàntaþ |



[  16. pratyakùeõa bàdhàt na pratyabhij¤ayà sthiraikabhàvasiddhiþ |]


    nanu pratyabhij¤àpratyakùata eva bãjàdir ekasvabhàvo lakùyate | tatra kuto 'yaü jananasvabhàvatvàjananasvabhàvatvalakùaõo bhedaþ? {p. 84.1} yato 'nekànto [T. 264b.] na syàt | na càpramàõaü pratyabhij¤à, #<tatràpårvàrthavij¤ànam># ityàdi pramàõalakùaõayogàt, satsamprayogeõendriyàõàü bhàvata÷ ca pratyakùam eva pratyabhij¤ànam | na ca pratyakùàd gariùñhaü pramàõam asti, yatas tadviùayasya bhedasiddhyà bàdhàm anubhavad apramàõam etat [S. 87b.] syàt ity à÷aïkyàha -- `ata eva' janakatvàjanakatvàd eva viruddhadharmàdhyàsàt `tayor avasthayoþ' janakàjanakàvasthayoþ bãjàdeþ #<vastubhedaþ># svabhàvabhedo #<ni÷ceyaþ># adhyavasàtavyaþ
| yathà hi ÷àlibãjaü tadaïkurajananasvabhàvaü tadbhàve ÷àlyaïkurabhavadar÷anàt pratyakùato 'vagamyate, yavabãjaü càtajjananasvabhàvam tadbhave ÷àlyaïkurànupalabdhyà[356][T. 265a.] tadviviktayavabãjagràhipratyakùaråpayà pratãyate tathà 'tràpy avasthàdvaye ÷àlibãjasya tadaïkuraviviktàviviktàvasthàgràhipratyakùabalàd eva svàïkurajanakàjanakasvabhàvatà kinna ni÷cãyate? | iùyata evàvasthayor bhedo 'vasthàvatas tv abheda iti cet | na | tasyàvasthàråpavivekinà råpàntareõa pratyakùe pratibhàsanaprasaïgàt | na hi yadanàtmaråpavivekena svaj¤àne na pratibhàsate tasya pratyakùatà yuktà | avasthàtadvatoþ svabhàvabhedàbhàvàt [S. 88a.] kathaü råpàntareõa pratibhàsanam? iti cet | nanv avasthàbhyo 'navàptaråpabhedasyàvasthànàm ivàtmanas tadbhede
saty abhedo na saïgacchate | [T. 265b.] tata÷ càsyàvasthànàm ivàtmabhedam anubhavataþ katham avasthàtçtvam? | avasthàbhede 'py abhinnaråpasya tathà vyavasthànàt katha¤cidbhedasyàpi bhàvàd adoùa iti cet | yadi yam àtmànaü purodhaya `ayam avasthàtà, avasthà÷ cemàþ' iti bhaõyate tenàvasthàtadvator bhedas tadà bheda eveti `katha¤cit' ity andhapadam etat | tato 'sya pratyakùatàyàü anàtmaråpavivekinà råpàntareõàvabhàsanaprasaïgo na nivarttate | atha tenàtmanà 'bhedaþ[357]| avasthàvad bhedaprasaïgo 'vasthàtuþ, tadvad avasthànàm abhedasya và | tayor api katha¤cid bhedàbhedàv iti cet | tayos tarhy avasthàtadvad àtmanor bhedavatoþ katha¤cid abhedanimittaü råpàntaram iùñaü syàt | {p. 85.1} tathà ca tasyàpi tàbhyàü katha¤cidbhedaþ,
anyathà tadekasvabhàvàd atyantam abhedàd avasthàtadvatoþ *<3>*parasparam atyantaü bhedàbhedau prasajyeyàtàm[358]| råpàntarasya katha¤cidbhede [S. 88b.] tannibandhanam aparaü råpam, tathà 'syàpi tadanyad ity aparimitaråpataivaikaikasya vastunaþ samàsajyeta | na càparimitaråpapratibhàsi pratyakùam anubhavàmaþ | ananubhavanta÷ ca kathaü tatkalpanayà ''tmanaivàtmànaü vipralabhemahi? | tasmàd avasthàråpavivekenopalabdhilakùaõapràptasyànupalambhàd aparimitaråpatàprasaïgàc ca katha¤cid bhedàbhedavato 'vasthàtur asattvam eva | tà÷ càvasthà janakàjanakasvabhàvabhedavatyaþ [T. 266a.] pratyakùata evàvagamyanta iti tadekatvàdhyava-sàyi pratyabhij¤ànaü tadbàdhàm[359]anubhavat kathaü pramàõaü
syàt?, yato bãjàdãnàü aïkuràdijananasvabhàvànàm api tadàtmatàyàü hetvantaràpekùaõàt pràktanasya[360]hetor anaikàntikatà bhavet |
    bhavatu và 'vasthàtà ka÷cit, tasyàpy etad[361]eva bhedaü sàdhayati | tathà hi -- #<tayoþ># [T. 264a.] janakàjanakàvasthayor iti saptamãdvivacanam etat tadà bhavati | tad ayam artho -- janakàvasthàyàm ajanakàvasthàyàü ca #<vastunaþ># dharmilakùaõasya #<bheda># svabhàvanànàtvam #<ata eva>#%<[HBòâ 356,24] >%janakàjanakasvabhàvatvàd eva pratyakùàvasitàt #<ni÷ceyaþ>#%<[8,19]>% ni÷cayalakùaõas tatra vyavahàraþ kartavyaþ, viùayasya [S. 89a.] viruddhadharmàdhyàsalakùaõasya dar÷anàd iti |
    na ca ÷akyate vaktum -- avasthà evàïkuràdijananasvabhàvà nàvasthàtà iti | tasya sarvasàmarthyavirahalakùaõasyàsattvaprasaïgàt | [T. 264b.] tato yad ekaråpatayà pratyabhij¤ànaü bhaveùu tat pårvottarakàlayor janakàjanakasvabhàvabhedavyavasthàpakapratyakùanibandhanàm anubhavadbàdhàü katham iva pramàõaü syàt? | tatpratibhàsina÷ càbhinnaråpasyàlãkatve 'kùasamudbhavàm api vçttim anubhavato 'sya satsamprayogajatvàbhàvàt taimirikàdidhiyàm iva kutaþ pratyakùatà? | na {p. 86.1} càrthakriyànibandhanaü råpama-pàsya bãjàder aparaþ paramàrthataþ svabhàvo 'sti, yasyàdhigamàt pratyabhij¤ànaü pramàõaü bhavet, arthakriyàsàmarthyalakùaõatvàt paramàrthasataþ | tasmàt sadç÷àparabhàvanibandhana
evàyaü ke÷akadalãstambàdiùv ivàkàrasàmyatàmàtràpahçtahçdayànàü bhrànta [S. 89b.] eva tattvàdhyavasàyo mantavyaþ | tataþ sato 'pi pratikùaõaü bhedasyànupalakùaõaü bàlànàm | yadà tu vidhurapratyayopanipàtàd visadç÷àparabhàvaprasavaþ tadà 'sya tattvàdhyavasàyã pratyabhij¤àpratyayo na bhåtim avalambate | na ca tadekàkàraparàmar÷apratyayajanakatvàd aparaü sàdç÷yam | bhedà 'vi÷eùe 'pi ca svahetubalàyàt aprakçtiva÷àt kecid[362]evaikàkàraparàmar÷apratyayalakùaõàm arthaj¤ànàdilakùaõàü và 'rthakriyàü kurvanti nàpara iti vipa¤citaüpramàõavàrtika eva÷àstrakçteti neha prapa¤cyate |

__________NOTES__________

[356] %<In Tib. this passage>% -anupalabdhyà %<to>% tayoþ %<(p. 85. line 15) is read after>% svabhàvaþ %<(p. 86. line 22).>%
[357] tadà
[358] parasparayàtyantaü bhedàbhedau vastvantare prasajye- -- T.
[359] pratyakùa
[360] #<yo hi yatsvabhàvaþ># ityàdinà kathitasya |
[361] pratyakùam
[362] råpàlokàdayaþ 
_________________________



[  17. anumànenàpi pratyabhij¤àyà bàdhàt na tataþ sthirabhàvasiddhiþ |]



    ava÷yaü ca bãjàder janakàjanakàvasthayor vastubhedo yathokto 'vagantavya iti dar÷ayitum anumànam abhedasya [T. 265a.] bàdhakam àha -- #<bhàvànàü># bãjàdãnàü svakàryajanako yaþ #<svabhàvaþ># tasya teùu satsu #<anyathàtvàbhàvàt>#%<[8,21]>% kadàcid ajanakatvàsambhavàt [S. 90a.] #<tatsvabhàvasya># aïkuràdijanakasvabhàvasya #<pa÷càd iva># salilàdikàraõasannidhàna iva #<pràg api># ku÷ålàdyavasthitikàle 'pi svakàrya#<jananaprasaïgàt># | tatha hi -- salilàdisannidhàne 'pi bãjàdiþ svaråpeõaiva kàryaü karoti, na pararåpeõa | ya÷ càsya tadà [T. 266a.] kàryajanakaþ svabhàvaþ, sa cet pràg apy asti, `sa evàyam' iti pratyabhij¤àyàü puro 'vasthàyino janakasvabhàvasya pràcyaråpàbhedàdhyavasàyàt, tataþ kim iti pràg api tatkàryaü
na kuryàd iti? | prayogaþ -- yad yadà yajjananasvabhàvaü tat tadà tajjanayaty eva | ajanakasya janakatvasvabhàvavirodhàt | anyasyàpi và tatsvabhàvatàpatteþ | yathà -- tad eva bãjàdikaü salilàdisannidhikàle | ku÷ålàdyavasthàsv api cedaü bãjàdikaü svakàryajananasvabhàvam {p. 87.1} eva pratyabhij¤ayà vyavasthàpyata iti svabhàvahetuprasaïgaþ | na ca janayati | tasmàn na tajjananasvabhàvam iti | viparyayaprayogaþ -- yad yadà yajjananasvabhàvaü(va) nirvarttyaü kàryaü na janayati na tat tadà tajjananasvabhàvam, tad yathà -- ÷àlyaïkurajananasvabhàvanirvartyaü kàryam ajanayat kodravabãjam | na janayati *<1>*ca salilàdikàraõasannidheþ[363]pràk tatkàryajananasvabhàvanirvarttyaü [S. 90b.] svakàryaü bãjàdikam
iti [T. 266b.] vyàpakànupalabdhiþ | tato 'numànato 'pi bàdham anubhavat pratyabhij¤ànaü kathaü pramàõaü syàt? |
    nanu cànena[364]bàdhyamànasyànumànasyàpràmàõyàt kathaü bàdhakatvam? | ani÷citapramàõabhàvena[365]kuto bàdhà? | nàpi itaretarà÷rayatvam | na hi pratyabhij¤ànasyàpràmàõyàd etadanumànaü pramàõam, kintu svasàdhyapratibandhàt | sa ca viparyaye bàdhakapramàõabalàn ni÷cita iti |

__________NOTES__________

[363] ca ÷àlyàdikà- -- T.
[364] pratyabhij¤ànena
[365] uttaram 
_________________________



[  18. pratyakùasyànumànàt garãyastvaniràsaþ |]



 na pratyakùàd anyad gariùñhaü pramàõam iti cet | na | pratyabhij¤àyàþ pratyakùatvàsiddheþ | na hãyam anumànena pratyakùàtmikà satã bàdhyata iti bråmahe | kiü kçtaü ca pratyakùasya garãyastvam? | tad dhy arthasyàsambhave 'bhàvàt pramàõam ucyate tac cànumànasyàpy arthapratibaddhaliïgajanyatayà samànam iti nàsya ka÷cid vi÷eùaþ | yadi cànumànavirodham a÷nuvànàpi pratyabhij¤à pramàõaü tadà ''kàrasya sàmyàt tadekatàü pratiyatã nãletarakusumàdeþ[366][pratãtiþ] kiü na pramàõam? | na hi kusumaphalàdikàryadar÷anonnãyamàno bhedaþ pratyakùatas tathàbhàvam anubhavati | vistarata÷ ca pratyabhij¤àpràmàõyaniràsaþ
[S. 91a.]kùaõabhaïgasiddhàv eva vihita ity àstàü tàvad iha |
 #<yataþ evam># uktena prakàreõa janakàjanakàvasthayoþ bãjàder vastubhedaþ #<tasmàd yo 'nyo 'vasthàvi÷eùo># yadantaraü aïkuràdikàryaprasavaþ {p. 88.1} #<sa evàïkurajananasvabhàvaþ>#, [T. 267a.] kàryadar÷anonnãyamànaråpatvàt tajjananasvabhàvatàyàþ |
    yadi tarhi sa evàïkurajananasvabhàvaþ, pårvabhàvinàm avasthàbhedànàm atajjananabhàvatvàt kathaü teùu tatkàraõavyapade÷aþ? aïkuràrthibhir và tadupàdànam? ity ata àha -- `pårvabhàvinas tu' ku÷ålàdyavasthitikàlabhàvinas tu #<avasthàvi÷eùàaïkurakàraõasyà>#ntyasyàvasthàvi÷eùasya #<kàraõàni># pratyayàntaropadhãyamànavi÷eùebhyaþ paramparayà #<tebhyas tadutpatteþ># | atas teùåpacàrataþ kàraõavyapade÷o 'ïkuràrthibhi÷ copàdànam | yatas tatsvabhàvasya bãjàder jananaü na hetvantaràpekùam, yac càjanakam apekùate na tasya [S. 91b.] tajjananasvabhàvatvam iti | #<tasmàn nànekànto># bãjàdivat `tatsvabhàvatvàt' ity asya hetoþ ity upasaühàraþ |
    tad evaü yadà tàvat pratyabhij¤ànaü pratyakùapramàõatayà sthairyasiddhaye parair ucyate bãjàdivad anekàntaü pratipàdayitum, tadà tasyoktena prakàreõa pratyakùànumànàbhyàü bàdhyamànatvàt tadàtmatà nàstãti kutas tata ekatà bhàvànàm?, yato 'nekàntaþ syàd iti pratipàditam | yadà tu pratyabhij¤àyamànatvàt pårvàparakàlayor ekasvabhàvà bãjàdaya iti hetutayocyate paraiþ, tadà 'yam asiddho hetuþ | na ca sa pakùe kvacid varttata ity àha -- #<kùaõikeùu bhàveùu># asmàbhir iùyamàõeùu #<ekyàbhàvà>#d iti sambandhaþ |

__________NOTES__________

[366] girikàntakà (?)-kanni- (?)
_________________________





[  19. tatsvabhàvatvàt ity atra punar api anekàntadoùoddhàraþ |]



    atha yasyàpi kùanikà bhàvàs tasyàpi bãjàdãnàü [T. 267b.] pratikùaõam aikyàbhàve 'pi vi÷eùànupalakùaõàd antyakùaõavat sarveùàü janakasvabhàvànàm api tadbhàvaü prati salilàdyapekùatvàt tadavastham anaikàntikatvam ity à÷aïkyàha -- #<aparàparotpatteþ># kùaõikair api [S. 92a.] nànekàntaþ, aparebhyo 'parebhya÷ ca pratyayebhyaþ pratikùaõam utpatteþ kùaõikànàü bhinna÷aktitvàd antyakùaõavaj janakasvabhàvatàvirahàt kutas tair apy anekàntaþ syàt? na hi kàraõabhedopadhãyamànajanmanàü vi÷eùànupalakùaõe 'py abhinnasvabhàvatà yuktà, hetu {p.89.1} bhedànanuvidhàne 'hetukatàprasaïgàt
| tathà ca vakùyati -- `aparàparapratyayayogena pratikùaõaü bhinna÷aktayaþ santanvantaþ saüskàrà yady api kuta÷cit sàmyàt samànaråpàþ pratãyante tathàpi bhinna eva eùàü svabhàvaþ, tena ki¤cid eva kasyacit kàraõam' iti |
 yad uktaü `tatsvabhàvasya jananàt' ity asyànekàntam udbhàvayann àha paraþ -- #<te># bãjakùityàdayaþ #<antyàþ># ante bhavàþ pratyekam aïkurajanane #<samarthàþ># khaõóa÷aþ kàraõebhyaþ kàryotpàdàbhàvàd bhavadbhir iùyanta iti #<kinna janayanti pratyekam>#? | tata÷ caiùàm eka eva ka÷cid aïkuraü janayati, tadanye tu tatsvabhàvà api na janayantãti `tatsvabhàvasya jananàt' ity anekàntaþ | tadvat ku÷ålàdyavasthà api bãjàdayo 'ïkuràdijananasvabhàvà api na janayiùyantãti tair anekàntaþ [S. 92b.] tadavastha eveti manyateparaþ|
    atràha -- #<iti># yad evaü tvaü manyase | pareõa sàmànyenàbhidhànàt sàmànyenaivottaram àha -- &<{1}>&#<janayanty eva># [T.268a.] &<{2}>&#<nàtra># svakàryajanane #<anyathàbhàvaþ># ajanakatvam à÷aïkanãyam | kutaþ? #<svabhàvasyàvaiparãtyàt># | yadi hi na janayeyur jananasvabhàvà eva na syuþ | tatsvabhàvà÷ ceùyanta ity ava÷yaü janayanti, tathà ca kuto 'naikàntaþ? iti bhàvaþ |



[  20. ekenaiva samarthyena kàryajanane pareùàm anupayogam à÷aïkya taduddhàraþ |]



    pratyekam antyànàü janakatve kàryasyaikena jananàd apareùàm upayogasya nirviùayatvàd ajananam eveti manyamàna àha paraþ -- #<teùu># antyeùu #<sahakàriùu># saha -- yugapat karaõa÷ãleùu #<samarthasvabhàveùu># tatkàryakriyàyogyeùu abhyupagamyamàneùu satsu #<kàryasyaikenaiva janitatvàt ko 'parasyopayogaþ>#? naiva ka÷cit | tat kim ucyate `janayanty eva' iti? | etat pariharati -- `na vai' naiva #<bhàvànàü># bãjàdãnàü kàcit #<prekùàpårvakàrità># buddhipårvakàrità, #<yataþ># prekùàpårvakàritvàt `ayam asmàsv anyatam eko 'pi samarthaþ kàryajanane, kim atràsmàbhiþ karttavyam?' ity àlocya #<apare nivarteran># [S. 93a.] {p.
90.1} audàsãnyaü[367]bhajamànàs tatkàryajanane na vyàpriyeran | yasmàt #<te># bãjàdayo bhàvàþ #<nirabhipràyavyàpàràþ># paryàlocanà÷ånyavyàpàrà ekata utpadyamàne #<kàrye sarva eva vyàpriyante># | bhavanadharmaõi ca kàrye teùàü pràgbhàva eva vyàpàraþ | tadanyasyàyogàt[368]| yadi hi vyàpçtàd anya eva vyàpàraþ [T. 268b.] tadà tata eva kàryotpàdàd vyàpàravataþ kàrakatvam eva hãyate |
    tasyàsau vyàpàraþ tatas tasya kàrakatvam iti cet | nanv evaü vyàpàropayogasya kàryànupayogini tatropacàràt[369]pàramàrthikam asya kàrakatvaü hãyeta | ka÷ càsya[370]vyàpàreõa sambandhaþ? | samavàya÷ cet | na | tasya pràg eva nirastatvàt | samavàyàc ca vyàpàravattve anyasyàpi[371]tatkàryànupayoginas[372]tadbhàvaprasaïgaþ[373], samavàyasyeheti buddhihetor ekatvena sarvatra samànatvàt | abhimatenaiva vyàpçtena tadvyàpàrotpàdanàt nàtiprasaïgaþ iti cet | nanu tena[374]tadutpàdanaü[375]tatra[376]samavàyàd evocyate | sa ca [S. 93b.] sarvatra samànaþ | yena ca pari÷rameõa vyàpàraü janayati tena kàryam eva kin notpàdayati? yena vyavadhànam à÷rãyate | yathà ca svasannidhimàtreõaivàyaü vyàpàraü janayati na vyàpàràntareõa, anavasthàprasaïgàt, tathà
tata *<9>*eva kàryam[377]apãty uktapràyam |
    tasmàd bhàvini kàrye pràgbhàva eva kàraõasya vyàpàraþ | sa ca sarveùàü astãti sarva eva kàryotpattau vyàpriyanta iti vyapadi÷yante |
    #<tad api kàryaüsarvebhya eva jàyate># sarveùàü bhàva eva tadbhàvàt | na hi kàryasya kàraõàbhimatabhàva eva bhàvam antareõàparaü janma | tathàbhàve[378]hi tatraiva kàraõavyàpàràt kàryakriyaivaiùàü na sambhavet | tata÷ ca satsv api kàraõeùu katham asya bhàva upalabdhir và syàt? | tatsambandhino janmanaþ karaõàt iti cet | na | asatà {p. 91.1} tena[379]sambandhàyogàt | svata eva sattve và [T. 269a.] janmàrthànupapatteþ | janmakàle copalabhyasyàtmanaþ[380]pràg[381]api bhàvàt tathopalabdhiprasaïgaþ, råpàntareõa[382]bhàve na [S. 94a.] tasya bhàvaþ syàt[383]| råpabhedalakùaõatvàd bhàvabhedasya[384]| tasmàd upalabdhyàtmano[385]janmanaþ pràganupalambhàd asattvam | tato 'sya[386]janmasambandhità kutaþ?
| tasmàt kàryam evàbhåtvà hetubhàve bhavatãti bhàva evàsya[387]tato janmeti sarvebhyas tat jàyate |
    nanv ekasyàpi tajjanane sàmarthyàt apareùàü tatra sannidhilakùaõo vyàpàro vyartha eveti na tatràpareùàü bhàvaþ saïgacchata iti ced àha -- #<svahetoþ># kùitibãjasalilàdisàmagrãlakùaõasya #<pariõàmaþ># kàryotpàdànuguõavi÷eùavataþ pratikùaõam upadhãyamànàti÷ayasya kùaõàntarasya prasavaþ, tataþ #<upanidhiþ># kàryade÷e sannidhànaü #<dharmo># yeùàü te #<tathàbhavantaþ># kàryade÷e sannidhãyamànàþ #<nopàlambham arhanti># -- `ekasyàpy etatkàryakaraõe samarthatvàt kim atra bhavantaþ sannihitàþ?' iti na paryanuyogam arhanti | na hi tadaparasannidhim[388]antareõa
tatraikasyàpi[389]bhàva upapadyate | kutaþ? #<tatprakçte># tatprakçtitvàt iti bhàvapradhàno [S. 94b.] nirdde÷aþ | kùitibãjasalilàdisàmagrãpariõàmajanyasvabhàvatvàd ekaikasya samarthasya tadbhàve[390]kutaþ kevalasya sambhavaþ[391]?, sàmagrã÷abdavàcyaiþ kàraõabhedaiþ samarthasvasvalakùaõàntaràrambhàt | tata÷[392]ca pratikùaõam upadhãyamànàti÷ayasyotpàdàt kevalànàü [T. 269b.] ca tajjananasvabhàvavaikalyàt tadaparapratyayayogajanyasvabhàvatvàt samarthajanakasya hetoþ | etac ca yathàvasaraü tatra tatra vyaktãkariùyati | tasmàd yatsàmagrãjanyasvabhàvo yo bhàvaþ sa tatraikàbhàve 'pi kàraõavaikalyàn na sambhavatãty ekasàmagrãjanmanàü sahabhàvo niyataþ | sarveùàü
teùàü bhàva eva kàryasya bhàvàt sarva eva janayantãti `tatsvabhàvasya jananàt' ity atra nànekàntaþ iti |
    {p. 92.1} yenàbhipràyeõa `te 'ntyàþ samarthàþ kin na janayanti' ity uktaü taü prakañayann àha -- #<samarthàþ># ityàdi | siddhàntavàdy api `janayanty eva' iti yadabhipràyavatoktaü tam àdar÷ayati -- #<na, tatraiva># ityàdi | etad eva vyàcaùñe -- #<tasyaiva># ityàdi | [S. 95a.] ayam abhipràyaþ -- `idam atra samartham, idam asamartham' iti pratyakùànupalambhasàdhanàbhyàm anvayavyatirekàbhyàü vyavahriyate, anyanimittàbhàvàt | tau cànvayavyatirekàv ekatraiva kàrye dç÷yete nàparàparatreti tasyaivaikasya janane samarthà gamyanta iti nàparàparajananam | te tu yadavasthà janayanto dç÷yante -- kiü tajjananasvabhàvàs tadaiva? àhosvit pràg api? ity atra vivàdaþ | tatra pràg api tatsvabhàvatve pa÷càd iva pràg api jananaprasaïga iti pratikùaõaü
bheda ucyata iti |

__________NOTES__________

[367] `nivarteran' ity etad vyàkhyàti
[368] kriyàråpasya
[369] vyàpàravati kàraõe
[370] vyàpçtasya
[371] ghañàdeþ
[372] aïkura-
[373] aïkurajanana-
[374] bãjà-
[375] vyàpàrotpàda-
[376] bãjàdau
[377] eva svasaünidhimàtràd eva kà- -- T.
[378] aparajanmasadbhàve
[379] kàryeõa
[380] kàryasambandhinaþ
[381] kàryajanmani
[382] avyaktena
[383] avyaktàd avyaktam eva råpaü jàtaü yataþ
[384] avyaktaråpàd vyaktaråpaü bhinnam eva
[385] kàryasya
[386] kàrya-
[387] kàrya-
[388] tadanyatara-
[389] kàryade÷e
[390] aparasannidhànàbhàve
[391] kutaþ
[392] nopàlambham arhanti 
_________________________



[  21. kàraõabhedàt kàryabhedaü svãkurvadbhiþ kùapaõakajaiminãyair anekàntasyodbhàvanam |]



    punar anyathàkùapaõakajaiminãyàanekàntam udbhàvayanta [T. 270a.] àhuþ -- #<bhinnaþ># parasparavyàvçttaþ #<svabhàvo># yeùàü tebhya÷ cakùuràdibhyaþ #<sahakàribhyaþ># yugapatkartçbhyaþ #<ekasya># vij¤ànalakùaõasya #<kàryasyotpattau >#satyàm, bahåni bhinnasvabhàvàni kàraõàni kàryaü tv ekam abhinnasvabhàvam iti #<na kàraõabhedàt kàryabhedaþsyàt># | tata÷ cakùuràdayo na bhinnenàtmanaikasya kàryasya janakà eùñavyàþ | kintv abhinnam eùàm ekakàryajanakaü sàmànyabhåtaü råpam upeyaü yenàbhinnaü kàryaü janayanti | tac ca samagràvasthàyàm eva tatkàryaü
janayati na vyagràvasthàyàm | na caikaikàbhàve tasyàbhàvaþ, sàmànyàtmanaþ [S. 95b.] kadàcid abhàvavirodhàt | na ca tadà 'syà 'janakasvabhàvatà, janakàjanakaråpavataþ samagretaràvasthàyor bhedaprasaïgàt | tathà ca sàmànyàtmanà hàniþ | tato yad asya samagreùu cakùuràdiùu janakaü råpaü tad ekaikàbhàve 'pi vidyate na ca janayatãti `tatsvabhàvasya jananàt' ity anekànta iti |



[  22. siddhàntavàdinà dåùaõoddhàraþ |]


    siddhàntavàdy àha -- #<na, yathàsvam># ityàdi | evaü manyate -- kiü punar idaü kàraõam abhimataü bhavataþ? | yadi pratyekaü cakùuràdikam; {p. 93.1} tad ayuktam | sàmagrãjanyasvabhàvatvàt kàryasya, tasyà eva kàraõatvàt | nanu tadavasthàyàü pratyekam eva sàmagrã÷abdavàcyànàü jananasvabhàvatvàbhyupagamàt pratyekam eva cakùuràdikaü kàraõam | [T. 270b.] yady evaü ko 'yaü niyamo yadanekasmàd bhavatà 'nekena bhavitavyam viparyaye bàdhakapramàõàbhàvàt, ekenaiva tat kàryaü karotãti kuto 'vasitam? | tadbhàve bhàvàt iti cet | anekatràpi samànam etat | tad uktam -- #<tasyaivaikasya janane samarthàþnànyasya iti nàparàparajananam># iti | na cànekasmàd bhavad anekaü
pràpnoti | yato nàsmàkaü bhavatàm iva kàraõam eva [S. 96a.] kàryàtmatàm upaiti, yato 'nekapariõater anekaråpatvàt kàryasyànekatà syàt | kintu apårvam eva keùucit satsu bhavati | tac cànekabhàva eva bhàvàt tatkàryam ucyate tasya kuto 'nekatàprasaïgaþ? | yat tv abhinnaü råpaü janakam ucyate tasyaikasthitàv api bhàvàt tatkàryajananasvabhàvàc ca tataþ kàryaprasavaprasaïgaþ, tadanyasannidhau tasya vi÷eùàbhàvàt tadàpi và na janayet | tasmàd yeùu bhàvàbhàvavatsu kàryaü bhàvàbhàvavad dç÷ñaü ta eva vi÷eùà janakà iti kuto 'nekàntaþ? |
    atha sàmagrãü kàraõam à÷rityocyate `na kàraõabhedàt kàryabhedaþ syàd iti', &<{1}>&#<tan na,># &<{2}>&#<yathàsvaü># yasyàþ sàmagryàþ ya àtmãyaþ svabhàvas tadbhedena #<tadvi÷eùopayogataþ># tasya -- vij¤ànalakùaõasya kàryasya, vi÷eùàþ -- sàmagrãbhedàd bhinnàþ svabhàvàþ, teùåpayogataþ [T. 271a.] tadupayogaiþ bhinnasàmagrãvyàpàraiþ kàryàþ ye svabhàvavi÷eùàþ -- kàryàõàü vi÷iùñàþ svabhàvàþ [S. 96b.] teùàm asaïkaràt paras paravyàvçttaråpatvàt | sàmagrãbhedàd bhinnaråpataiva kàryàõàm iti kathan na kàraõabhedàd kàryabhedaþ
syàt? | tathà hi -- ekà sàmagrã manaskàratat[393]sàdguõyàdilakùaõà[394], tato vikalpavij¤ànamàtraü[395]jàyate; aparà manaskàrendriyamàtralakùaõà, tato bhràntendriyavij¤ànasambhavaþ[396]; tadanyà viùayendriyamanaskàràtmikà, tato 'py abhràntavij¤ànasambhåtir iti bhinnasàmagrãjanmanàü {p. 94.1} kàryasvabhàvavi÷eùàõàm asàïkaryàd asty eva sàmagrãlakùaõakàraõabhedàt kàryàõàü bheda iti |
    nanu yadà viùayendriyamanaskàrebhyo vij¤ànasambhavaþ tadà teùàm upayogaviùayasyaikatvàt katham asàïkaryam? | tathàvidhasya sàïkaryasyeùñatvàt adoùaþ | taduktam -- #<tatraivaikatra sàmarthyàt># ityàdi |
    kathaü tarhi teùàü tajjanakatvam?, yadi tadbhedàt [S. 97a.] na bhidyate kàryam | kiü nu vai samagràõàm anyànyakàryajananena janakatvam yatas tadbhàve tan na syàt | janakatvaü hy eùàü tadbhàva eva kasyacid bhàvàt | tatraikasyànekasya và bhàve teùàm ekànekajanakatvam ucyate |

__________NOTES__________

[393] càrutvam
[394] de÷akàlàdayaþ
[395] arthàbhàve 'py àntaro vikalpaþ
[396] marumarãcikàsu jalaj¤ànam 
_________________________



[  23. ekasàmagrãjanyeùv api kàryeùu bhedopapàdanam |]



    nanv ekasyàþ sàmagryà anekasya bhàve sàmagryantarajanyebhyo bhavatu bhedaþ, parasparatas tu katham? | [T. 271b.] tadatadråpahetujatvàd dhi bhàvàs tadatadråpaõi iùyante | tatra yadà cakùåråpamanaskàrebhyo vij¤ànajanma tadà cakùåråpakùaõayor api bhàvàd vij¤ànenàbhinnahetujatvàt tayor vij¤ànàtmatà, vij¤ànasya và tadråpatà kathaü na prasajyeta? | àha ca --
                 #<tadatadråpiõo bhàvàs tadatadråpahetujàþ|>#
#<                 tadråpàdi>#[397]#< kim aj¤ànaüvij¤ànàbhinnahetujam ||># [PV 2.251] iti |
 naiùa doùaþ | teùàü yathàsvaü svabhàvabhedena nimittopàdànatayà tadupayogàt | manaskàro hi vij¤ànasyopàdànakàraõam | cakùuùas tu svavij¤ànajananayogyasya janmani sahakàrikàraõam | evam itaratràpi yathàyogam vàcyam | tato 'nyàdç÷ã sàmagrã cakùuþkùaõasya janikà, anyàdç÷ã ca vij¤ànader iti tadvailakùaõyàd eva [S. 97b.] kàryàõàü vailakùaõyam |
    syàd etat -- sarveùàü anvayavyatirekàv anuvidhãyete tadà cakùuràdikùaõair iti kuto 'yaü bhedaþ -- ihopàdànabhàve bheda(-bhàveneda)m upayujyate, anyatra tu sahakàribhàveneti? | bodharåpatàder[398]{p. 95.1} anukàrànanukàràbhyàü tadbhàve[399]vyabhicàràvyabhicàrata÷ ca | tathà hi -- vij¤ànaü manaskàrasya bodharåpatàm anukaroti, na cakùuràder jarà(óà)dibhàvam | evam anyad api pratyeyam | niyamena ca vij¤ànamàtrabhàve samanantarapratyayasya vyàpàro na cakùuràdeþ | cakùuþkùaõàntarodaye[400]ca pårvabhàvina÷ cakùuùo[401]na svavij¤ànayogyatàhetoþ [T. 272a.] samanantarapratyayasya | evaüråpasyàpi vàcyam | tasmàd avasthàbhede 'pi yad ekàkàraparàmarùa-
(÷a)pratyayanibandhanatayà svasantatipatitakàryaprasåtinimittaü tad upàdàna-kàraõaü | yat santànàntare pràgavasthàpekùavi÷eùodayanibandhanaü tat sahakàrikàraõam | sa ceyaü bhàvànàü svahetuparamparàyàtà prakçtir yayà ki¤cit kàryaü svasantànavyavasthànibandhanaü janayanty aparaü ca santànàntaravyapade÷anibandhanam iti tasyà eva sàmagryà avàntaravi÷eùakçtatvàc cakùåråpavij¤ànakùaõànàü parasparato [S. 98a.] vailakùaõyaü na virudhyate |

__________NOTES__________

[397] tatsukhàdi -- PV
[398] uttaram àha
[399] kàryabhàve
[400] -kùaõànantarodaye -- T.
[401] niyamena vyàpàra iti sambandhaþ 
_________________________



[  24. kàraõànekatve 'pi kàryasyaikatvaü sàmagrãbhede ca kàryabhedaþ |]



 tasmàd yadi `kàraõabhedàt' kàraõànekatvàt #<kàryasya bhedaþ># anekatvaü tadà pratibandhàbhàvàd anekàntaþ | na ca tadabhyupagamyata iti na kàcit kùatiþ |
    atha sàmagrãlakùaõasya kàraõasya bhedaþ sàmagryantaràd vailakùaõyaü kàryasyàpi bhedo 'tatkàraõebhyo bhinnasvabhàvatocyate | tadà[402]tasyeha[403]bhàvàt kathaü na kàraõabhedàt kàryabhedaþ syàt? iti abhipràyavatà `na'[404]kàraõabhedàt kàryabhedo na syàt | kutaþ? | #<yathàsvam># ity àdy abhihitam |
    ubhayaü[405]caitat kàryeùu pramàõaparidçùñam iti dar÷ayann àha -- #<yathà># ityàdi | mçtpiõóàdibhyo hi bhavato ghañasya na kàraõànekatve 'py anekaråpatà | nà'pi sàmagryantarajanyàd abhinnasvabhàvatety udàharaõàrthaþ | tatra [T. 272b.] sàmagryantarajanyàt tàvad bhedaü dar÷ayati -- #<mçtpiõóàt># ityàdi | iha mçtpiõóakulàlasåtràõi {p. 96.1} vyagrasvabhàvàni kàraõàntarasahitàni iùñakàdilakùaõàni tadanyajanyebhyo bhinnasvabhàvàni [S. 98b.] yàni kàryàõi sàdhayanti tebhyo vilakùaõam eva samagràõi ghañàtmakaü kàryaü janayanti | tathà hi -- kulàlàdinirapekùo mçtpiõóaþ tadanyajanyàd vçkùàder vilakùaõam evopàdànabhàvena mçdàtmakaü kàryaü janayan dçùñaþ
| kulàlàdisahito 'pi tadàtmakam eva ghañam | tatkàraõàhitavi÷eùa÷ ca kevalamçtpiõóàd bhinnasvabhàvatayà tatkàryàd apãùñakàder vilakùaõam eva karoti | evaü kulàlàdikam api tadanyopàdànasahitaü sahakàribhàvena yatkàryam karoti tadvilakùaõam eva mçtpiõóasahitaü tatkàranàhitavi÷eùaü ghañàtmakaü kàryaü janayatãti samudàyàrthaþ | tatra mçtpiõóàd bhinnaþ svabhàvo ghañasya ye tadanyopàdànakàraõatayà mçtsvabhàvà na bhavanti vçkùàdayas tebhyo bhavati | #<kulàlàt># mçtpiõóopàdànàhitàti÷ayàt sahakàribhàvenopayujyamànàt #<tasyaiva ghañasya># mçtpiõóopàdànatayà mçdàtmanaþ sataþ #<saüsthànavi÷eùaþ># pçthubudhnodaràdyàkàraþ
tadàtmatayà tadanyebhyo yeùàü mçtpiõóas tadanyanimittasahita [S. 99a.] upàdànam iùñakàdãnàü tebhyo bhinnaþ svabhàvo bhavati | #<såtràt >#mçtpiõóakulàlakàraõàhitavi÷eùàt [T. 273a.] tasyaiva ghañasya #<mçtsaüsthànavi÷eùàtmano># mçtpiõóakulàlayos tajjananasvabhàvatvàt ghañasya tadråpayogàt #<tayo÷ca>#[406]såtrakàraõopahitavi÷eùayos tannirapekùàvasthàto bhinnàtmakatayà #<cakràder vibhakto># vicchinnaþ #<svabhàvo bhavati># tasmàd anu[krà]ntakàraõatrayajanyo ghañaþ tadanyasmàd ekaikakàryàd dvidvikàryàc ca bhinnasvabhàva eva jàyata iti sàmagrãbhedàd bhinnànyeva kàryàõi parasparam asaïkãrõasvabhàvàni bhavantãti tadupayogakàryavi÷eùàsaïkaraþ[407]siddhaþ |
tasya[408]caikaikatadavasthàbhàvikàraõabhedànvayavyatirekànuvidhàyitayà khaõóa÷o 'nutpàdàc ca | tadekaikajanyatve 'pi[409]vastutas tadekaikasajàtãyakàraõàntarasannidhàvadçùñasya vi÷eùasyetarasannidhau taddar÷anàt `tajjanyo 'yam'[410]iti tattvacintakair vivecyate | yataþ[411]{p. 97.1} kàryavi÷eùàrthino 'nekakàraõaparigrahaü kurvanti parasparàhitopakàrakàryaparamparayà và¤chitakàryajananayogyakàraõasàmagrãbhàvàrtham | yata [S. 99b.] evaü sàmagrãbhedàd bhinnànyeveùñakàcakràvibhaktaghaña tadvibhaktaghañalakùaõàni kàryàõi bhavanti #<tat># tasmàt #<evam># uktena prakàreõa kulàlàt mçtpiõóarahitàd anyasàmagryantarbhåtàt na mçtsvabhàvatà kasyacit kàryasya, mçtpiõóakàraõopakçtàtmana eva tasya tadvi÷eùahetutvàt | na mçdaþ kevalàyàþ, tatsàmagrãbahir-
bhåtàyàþ saüsthàna[T. 273b.]vi÷eùaþ kulàlopàdànopakçtatàyà eva mçtsaüsthànavi÷eùàtmakakàryahetutvàt |

__________NOTES__________

[402] vailakùaõyasya
[403] sàmagryàm
[404] #<na># iti såtràü÷asya vyàkhyà `kàraõa' ityàdi
[405] kàraõànekatve kàryasyaikatvam, sàmagrãvailakùaõyàt kàryavailakùaõyaü ca
[406] mçtpiõóakulàlayoþ
[407] teùàü kàraõànàm upayogaiþ vyàpàraiþ kàryà ye svabhàvavi÷eùaþ teùàm
[408] ghañasya
[409] `tajjanyo 'yam' iti tattvacintakair vivecyata iti sambandhaþ
[410] mçdàdi-
[411] vivekàt 
_________________________



[  25. sahakàryanekatve 'pi kàryasya aikyam |]



    tad evaü sàmagrãbhedàd bhedaü kàrasyodàharaõe pratipàdya sahakàriõàm anekatve 'py anekàtmatàvirahaü pratipàdayann àha -- #<na ca tayoþ># mçtkulàlayoþ sahitayoþ parasparopàdànopakçtàtmanoþ yaþ ÷aktivi÷eùaþ pratyayàntarasahitàvasthàto vi÷iùñà yogyatà tadviùayasya[412]tadanyàvasthàviùayàd bhede saty api yathà tadanyasmàd bhedaþ, evaü &<{1}>&#<svabhàvena na bhedaþ># | &<{2}>&#<svaråpato 'pi na nànàtvaü># nànekàtmakatà #<kàryasya># | tàbhyàü janito yo vi÷eùo mçtsaüsthànavi÷eùàtmakaþ sa eva tadanyasàmagrãjanyàd bhidyata iti bhedo asya |
 kathaü punar eta[d] j¤àyate `tadanyasmàd iva [S. 100a.] svabhàvato 'py asya bhedo nàsti' ity ata àha -- #<mçtsaüsthànayoþ># ityàdi | yadi hi mçtkulàlayoþ tadavasthàbhàvinoþ #<÷aktivi÷eùaviùayo># mçtsaüsthànavi÷eùàtmako #<bheda>#s tadanyasmàd iva svaråpato bhidyeta tadà mçtsaüsthànayo#<r aparasparàtmatayà># parasparàtmatàviraheõa kàraõena saüsthànavi÷eùeõa mçt na pratibhàseta, na mçtsvabhàvena ca saüsthànavi÷eùaþ, yathà tadanyaråpeõa | na[413]hi yo yasya svabhàvo na bhavati sa tenàtmanà svagràhiõi j¤àne pratibhàsate, råparasavat; j¤ànaü và tadråpavikalàrthasàmarthyenotpadyamànaü tadråpam anukartuü yuktam, {p. 98.1} bhràntatàprasaïgena
tadva÷àd arthavyavasthànàbhàvaprasakteþ | tasmàt mçtsaüsthànayor ekàtmataiveti [T. 274a.] na kàraõànekatvàt kàryasyànekàtmakatà aikàntikã, yato bhinnasvabhàvebhya÷ cakùuràdibhyaþ sahakàribhyaþ ekakàryotpattivirodhàd ekaråpatayà teùàü sàdhàraõaikakàryakriyà, bhinnaråpatayà và sàdhàraõakàryakaraõam iyeta | [S. 100b.] etac caikasàmagryapekùayaikakàryakartçtvam ucyate | paramàrthatas tu tatsàmagryantarggatànàü sajàtãyasyà 'pi kùaõàntarasyàrambhàt sàmagryantaràvayavatvena ca kàryàntarasyàpi yathà ekapratyayajanitaü ki¤cid ekaü nàsti tathà 'nekapratyayajanitam apãti kàraõànekatvàt kàryànekatvopagame 'pi na kàcit kùatiþ | tata ekakàryàpekùayà 'nekatvaprasa¤jane sandigdhavyatirekatà,
sàmànyena sàdhane siddhasàdhyateti ca |

__________NOTES__________

[412] ÷aktivi÷eùaviùayasya
[413] vyatirekã 
_________________________


[  26. ahrãkàdisaümatasya dravyaparyàyayoþ bhedàbhedapakùasya niràsaþ |]



    nanu ca mçtsaüsthànavi÷eùayor ekasvabhàvatve 'pyahrãkàdibhiþ saïkhyàdibhedàd bheda iùyate tat katham anekapratyayajanitasyaikatve etad udàharanàm syàt? | sarvatraiva hi dravyaparyàyayoþ saïkhyàsaüj¤àlakùaõakàryabhedàd bhedo de÷akàlasvabhàvàbhedàc càbheda iùyate, yathà ghañasya råpàdãnàü ca | tathà hi -- eko ghañaþ råpàdayo bahava iti saïkhyàbhedaþ | ghataþ råpàdayaþ iti saüj¤àbhedaþ | anuvçttilakùaõaü dravyavan nityaü ca, vyàvçttilakùaõà [S. 101a.] bhedàþ kùaõikà÷ ca;jaiminãyasya tu [T. 274b.] kecit kàlàntarasthàyino 'pãti lakùaõabhedaþ | ghañenodakàharaõaü
kriyate, råpàdibhiþ punarvasturàga iti kàryabhedaþ | evaü sarvatra dravyaparyàyayoþ saïkhyàdibhir bhedaþ de÷àdibhis tv abheda iti mçtsaüsthànayoþ katha¤cit bhedàt mçtkulàlàbhyàü janitasya kàryasyànekatà 'sty eva | yathà tv ekatà[414]tathà tàbhyàü[415]tasya abhinnàtmajanyataiveti yad anekakàraõaü tad anekam eva, yat punar ekaü tat sahakàriõàm abhinnaråpajanyatayaikakàraõam eveti na vyabhicàra iti |
    {p. 99.1} tad ayuktam | svabhàvato bhedànabhyupagame anyathà[416]bhedàsiddheþ anekasmàd ekakàryotpatter abhàdhanàt | svabhàvato bhedopagame và 'parasparàtmatayà mçtsaüsthànayoþ saüsthànamçtsvabhàvavi÷eùàbhyàü tayor apratibhàsanaü durnnivàram | yadi hi svabhàvato na bhedo dharmadharmiõoþ, saïkhyàdibhedàd api naiva bhedaþ | na hi pararåpàþ bhidyamànà api saïkhyàdaya àtmabhåtam abhedaü bàdhituü samarthàþ |
    saïkhyàbhedas tàvad asamarthaþ, ekasminn api dravye bahutvena vyavahàradar÷anàt | yathà gurava iti | na ca bahuvacanasya niyamenàdar÷anàd råpàdayo 'tra nimittam, råpàdinimittatve hi guruþ iti na kadàcit ekavacanaü syàt | [S. 101b.] sambhavi dharmiråpamàtram abhidheyatvena vivakùitam iti cet | na | tasyaikatvena vivakùàyàü kàrtsnyagauravayor apratãtiprasaïgàt | vrãhaya iti ca jàtivacane [T. 275a.] dharmiõo råpàdãnàü cànabhidhànàt na ki¤cid uttaram | ubhayaråpasya ca vastuno guru÷abdavàcyatvàt kathaü sambhavino dharmiråpasyaikatvena vivakùà? | tata÷ caiko gurur iti sàmànàdhikaraõy adar÷anàt paryàyà apy ekasaükhyàviùayàþ | te ca paryàyaråpeõa bhidyante | tat kathaü saükhyàbhedàd bhedasiddhiþ?
iti |
    saüj¤à 'pi saïketanibandhanà | sa cecchàyattavçttir iti kutas tato 'rthabhedaþ? | ekasminn api saüj¤àbhedadçùñeþ katham asya bhedanimittatà? | yathà indraþ ÷akraþ purandaraþ iti | atràpi indanàt ÷akanàt dàraõàc ca ÷aktibhedo gamyata iti cet | na | samastasya kàryakartçtvàt | na hi ÷aktir eva indati ÷aknoti dàrayati ca | kiü tarhi? | dharmiråpam api, tayor ekasvabhàvopagamàt, ÷aknotyàdipadais tadvàcinàü sàmànàdhikaraõy adar÷anàc ca | na[417]càskhaladvåttipratyayaviùayatvàd upacàrakalpanà yukteti | yeùàü ca paryàyàõàü na kàcid arthànugamamàtrà tatra kiü vaktavyam? |
    lakùaõabhedo 'py ahetuþ asiddhatvàt | na hy eko bhàvaþ kvacid apy anvayã siddha iti | tathà hi -- na kåñasthanityatayà nityaü {p. 100.1} dravyamahrãkair iùyate, pariõàma[S. 102a.]nityatopagamàt | sà ca pårvottarakùaõaprabandhavçttyà | na hy asya paryàyàõàm ivocchedaþ tadråpeõa[418], paryàyà [T. 275b.] eva paryàyaråpeõa nirudhyante na tu dravyam iti nityam abhyupagamyate | na *<7>*ceyaü[419]kåñasthanityatà và dravye sambhavati[420], paryàyavyatiriktasya dravyasyàsiddheþ tasyopalabdhilakùaõapràptasya tadvivekànupalakùaõàt | paryàyeùv eva tulyaråpakàryakartçùu dravyàbhimàno mandamatãnàm | na punas tat tato vilakùaõam upalakùyate |
    kàryabhedas tv asmàn prati asiddha eva | råpàdãnàm eva keùà¤cit tatkàryakartçtvàt[421]| tathàpy abhyupagyamyocyate -- kàryaü hi dvividham | bhinnakàlam abhinnakàlaü ca | tatra pårvaü bhavati bhedanibandhanam yadãha sambhavet | tat tu na sambhavati dharmadharmiõos tulyakàlatvàt | abhinnakàlas tu kàryabhede 'naikàntikaþ, vibhaktapariõàmeùu pañàdiùu sambhavàt | pañàdayo 'pi hi vibhaktapariõàmà anekaü kàryaü kurvanto dçùñàþ | na ca dharmiråpeõa bhidyante, ekasyànekakiyàvirodhàbhàvàc ca | na hy atra kàraõam eva kàryàtmatàm upaiti, yata ekasya kàraõàtmanaþ ekakàryaråpatopagame tadanyaråpàbhàvàt tadanyakàryàtmatopagatir na syàt | kintv apårvam eva kasyacid bhàve pràgavidyamànaü bhavat tatkàryam
| tatra viùayendriyamanaskàràõàm itaretaropàdànàhitaråpabhedànàü [S, 102b.] sannidhau vi÷iùñasvetarakùaõabhàve pratyekaü tadbhàvàbhàvànu[T. 277a.][422]vidhànàd anekakriyopagamo na virudhyate | yata ekakriyàyàm api tasya[423]tadbhàvabhàvitaiva nibandhanam | sà cànekakriyàyàm api samàneti |
    nanu ca tatsannidhau vij¤ànalakùaõakàryasambhavàt tajjananasvabhàvataivaiùàm avadhriyate, kàryasvabhàvàpekùayà kàraõasya janakaråpatàvasthànàt | tato vij¤ànajananasvabhàvebhyaþ pratyekaü kataü {p. 101.1} tadanyakàryasambhavaþ? | tadbhàve và teùàü tadanyajananasvabhàvatà syàt | tata÷ ca vij¤ànam eva na kuryuþ, tadanyajananasvabhàvatvàt |
    naiùa doùaþ, teùàm anekakàryakriyàsvabhàvatvàt | tathà hi -- te tadavasthàyàü pratyekaü vi÷iùñasajàtãyetarakùàõajananàtmakàþ, teùàü tatsattànantaryadar÷anàt | tatra vij¤ànajananasvabhàvataiveti tasyàjananasvabhàvatà vyavacchidyate tasyà eva pratiyogitvàt nànyajananasvabhavatà | na càtas teùàm anekàtmatà syàt, ekasyaivàtmàti÷ayasyànekakàryahetutvàt | na hi tadanyàpekùayà viparyayavyàvçttim upàdàyànekena ÷abdenàbhidhãyamànaü vastu anekaråpatàü pratipadyate, prativi÷iùñasyaikasyaivàtmanas tathàbhidhànàt | yathà [S. 103a.] råpaü sanidar÷anaü sapratigham iti | na hy atra svabhàvabhedanibandhanà dhvanayaþ, sàmànàdhikaraõyàbhàvaprasaïgàt
| tannimittànàm[424]ekatra[425]bhàvàt adoùa iti cet | na | teùàü[426]tadekopakàrànapekùiõàü tadayogàt[427]| apekùàyàü và katham ekam aneka[T. 277b.]kàryaü na syàt? | anekenaivàtmanopayogàt iti cet | na | sàmànàdhikaraõyàbhàvadoùasya tàdavasthyaprasaïgàt | na ca nãlàdãnàm àtmabhedam adhyakùam ãkùàmahe[428]| nàpi kàryabhedàd evàtmabhedànumànam, pratibandàbhàvàt, tadgràhakapramàõàbhàvàt | pratyakùato 'nekakàryàõàm api bhàvànàm ekàtmatayaivopalakùaõàt pradãpàdãnàm | nànumànataþ[429], tatràpi viparyaye bàdhakapramàõàbhàvàt | ekasyànekakriyà 'nabhyupagame ca yo 'yaü råparasagandhaspar÷avi÷eùàõàü kvacit sahabhàvaniyamaþ
pramàõaparidçùñaþ sa na syàt | bhinnanimittànàü sahabhàvaniyamàyogàt | tannimittànàm[430]api tadekakàraõànàyattajanmanàü [S. 103b.] niyatasàhityàsambhavàt | tadekadharmisvabhàvatayaikatra sahabhàvaniyama iti cet | na | ekasyànekasvabhàvatàyà eva cintyatvàt | anekenaikasvabhàvatàü cànubhavataþ tadvad[431]anekatàyà durnivàratvàt anyathà dharmadharmiõàü kathaü {p. 102.1} naikàntiko bhedaþ? | tathà hi -- yam àtmànaü purodhàyà 'yaü dharmã paryàyà÷ caite iti vyavasthàpyate, yadi tasya bhedas tadà bheda eveti |
    anekasyàpy[432]ekakàryatà na syàt[433]| na hi parasparopàdànakçtopakàrànapekùà viùayendriyamanaskàràþ sahaikakàryàrambhiõo yuktàþ | na caikam eva ki¤cit kvacit janayati | tata÷ ca sarvatra kàryakàraõabhàva evotsãdet, anekasyaikasya[434]caikànekakriyàvirahàt prakàràntaràbhàvàc ca |
    nàpy ahetukam eva viùvam, [T. 276a.] de÷akàlaprakçtiniyamàt[435]| tasmàd ekasàmagryadhãnajanmanàmeva sahabhàvaniyamo bhàvànàm ekakàryakriyàniyamo và | tata÷ ca svasantànakùaõam itaropàdànaü[436]ca yugapad upakurvataþ katham ekasyànekakàryatà na syàt? | tataþ kathaü kàryabhedàd bhedaþ kalpyeta? | dravyaparyàyàõàü caikasvabhàvatàm àcakùàõa [S. 104a.] ekasyànekakàryatàü pratikùipatãti kathaü nonmattaþ[437]?, svabhàvasyaiva[438]vastutvàt, anyathà tasya niþsvabhàvatàprasaïgàt | ekasvabhàvatve ca dravyaparyàyàõàü tatkàryabheda[439]ekavastunibandhana eveti kàryabhedàd bhedam abhidadhànaþ sphuñam ahrãka evàyam ity upekùàm arhati |

__________NOTES__________

[414] mçtsaüsthànayor de÷àdibhiþ
[415] mçtkulàlàbhyàm
[416] saükhyàdibhiþ
[417] ÷aktyor bhede 'pi tadàdhàrasyaikyàd aupacàrikaü sàmànàdhikaraõyam ity à÷aïkyàha -- #<na ca >#ityàdi ||
[418] dravyaråpeõa
[419] pariõàmanityatà
[420] -yaü pariõàminityatà kåñasthanityatàvat sambha- -- T.
[421] dravyakàryakartçtvàt
[422] %<The order of the Tib. Fol. should be 275, 277, 276 and 278 according to the S. Mss>%.
[423] dravyasya
[424] ÷abda-
[425] avayavini
[426] nimittànàm
[427] ekatra samavàyàyogàt
[428] yathà bhavati
[429] kàryabhedasyàtmabhede pratibandha ity apekùyate
[430] råpàdipà÷càtyakùaõànàm
[431] råpàdivat
[432] prakçte dåùaõàntaram àha
[433] ekasyànekakriyà 'nabhyupagame ceti pårveõa yogaþ
[434] pratyekam ekànekakriyàvirahaþ
[435] -kçtipratiniya- -- T.
[436] itara upàdànaü yasya
[437] notpannaþ -- T.
[438] svabhàvasyaiva bhedo vastuna iti ced àha
[439] dravyaparyàyakàryabhedaþ 
_________________________



[  27. vai÷eùikakçto 'py ekasyànekakàryakàritvàkùepo na yuktaþ |]



vai÷eùiko 'pi dravyasyaikasya dravyaguõakarmaõàü samavàyikàraõatàü bruvàõaþ karmaõa÷ caikasya saüyogavibhàgasaüskàranimittatàm[440]ekasyànekakàryakriyàü pratikùipan svakçtàntakopenaiva pratihataþ | na càtra ÷aktibhedo nibandhanam, yatas tadekopakàranirapekùàþ katham etàþ ÷aktayo niyatàrthàdhàràþ?, na punar anavayavena[441]vyaktãr và '÷nuvãran? | tato yata[442]evàsyà[443]''tmàti÷àyàd aneka÷aktyupakàra {p.103.1} tata evànekakàryakriyà 'pi, ity alam ativistàriõyà kathayeti |

__________NOTES__________

[440] -gavi÷eùasaü- -- T.
[441] kàrtsnyena
[442] ekasyà- -- T.
[443] dravyasya 
_________________________



[  28. de÷akàlasvabhàvàbhedasyàbhedasàdhakatvaniràsaþ |]



    de÷akàlasvabhàvàbhedàd abhedas tu yo 'bhyupagamyate so 'py anupapanna eva | tathà hi -- de÷akàlayor abhede 'pi råparasagandhaspar÷àþ paryàyaråpeõa bhidyante tataþ[444]katham abhedasiddhiþ? | svabhàvo 'pi yadi dravyaparyàyayor dvayor api pratyekam anuvçttivyàvçttiråpatà; tadà padàrthadvayaü [T. 276b.] [S. 104b.] syàd ghañapañavad, na tv ekaü dviråpam iti kathan tasmàd abhedasiddhiþ? | na cànuvçttivyàvçttã svabhàvo yuktaþ, tayor anuvarttamànavyàvarttamànàdhãnatvàt | tata÷ cànuvarttamànavyàvarttamànayoþ svabhàvo 'nyo vaktavyaþ, na tu tayor anuvçttivyàvçttã eva svabhàvaþ, bhàvatvena[445]bhavitradhãnatvàt | na hi smçtiþ smarttuþ svabhàvo bhavati | anuvçttivyàvçttyo÷ ca svabhàvatve[446]lakùaõàt svabhàvasya bhedo
vaktavyaþ | mçdàdiråpatà svabhàva iti cet | atràpy abheda iti yadi sàdç÷yam ucyate; tad bheda eva sambhavati, sàdç÷yasya sadç÷àdhikaraõatvàt | tata÷ ca padàrthadvayam eva syàt na tv ekaü dviråpam iti | athaikyaü dvitãyaråparahitatà 'bhedo 'ïgãkriyate kathaü tarhi dviråpatà? | råpa÷abdena hy atra svabhàvo 'bhidhãyate | tasya caikye kathaü dviråpatà? | vipratiùiddhaü hy etat ekasvabhàvatà dviråpatà ceti | atha punaþ svabhàvata aikyaü nopeyate | kathaü tarhi sa eka ity ucyate anekaþ san? | na tàvad ekakàraõajanyatvàt, sarvatropàdànanimittakàraõabhedena hetubhedasiddheþ | nàpy ekakàryakartçtvàt, ekasyàpi vibhaktapariõàmàvibhaktapariõàmakàryabhedà 'bhyupagamàt | ekàbhidhànàbhidheyatvàd api naikatvam, ekasyàpy anekaparyàyasambhavàt
| yogyatvàc ca vi÷vasya kçtàkçtànàm[447]ekàbhidhànàbhidheyatvasya kvacid asambhavàt ÷aktibhedàc ca viùayabhedaü bruvàõaü [S. 105a.] prati abhihitam[448]| nàpy ekavij¤ànaviùayatvàd ekam, ekatràpy anekavij¤ànaprasåteþ | tathà hi -- ÷a÷àïkodayaü[449]bahavo nirãkùante [T. 278a.] tasya katham {p. 104.1} ekatvam abhyupagatam? | bahånàü caikavij¤ànaviùayatvasambhavàt nãlapãtàdãnàm ekatàprasaïgaþ | sarvathedaü na katha¤cid api saïgacchate yaduta ekasya dvairåpyam iti | vij¤ànaü tu nãlapraticchàyatayotpadyamànaü pãtàdipratibhàsavyavacchedena prativi÷iùñam khyàpyate, na punar asya bhàvato[450]dve råpe staþ |
    atha punar dravyaparyàyayoþ sammårcchitatvàt narasiühavad ekaü ÷abalaråpatvàt dviråpam ucyate | tad ayuktam, narasiügha[ha]sya ÷abalaråpatvàsiddheþ | sa hy anekaparamàõusaïghàtaråpaþ, te ca paramàõavaþ pratyekaü narasiüharåpà na bhavanti, årdhvabhàgas tasya siüharåpaþ, aghobhàgas tu nararåpaþ, jàtyantaraü ca sa eva narasiühàbhyàü syàt, na ÷abalaråpaþ | vicitraü hi råpaü ÷abalam ucyate | [S. 105b.]
vicitratà ca nànàsvabhàvatà | nànàsvàbhàvye caikatvaü kutaþ? iti kevalam anekatve 'pi bahuùv ekakàryadar÷anàt senàdivad[451]ekavyavahàradar÷anakçto 'yaü viparyàso jaóamatãnàm |
 tad evaü tàvat pratyekam ahetutvaü de÷akàlasvabhàvànàm ekatvaprasàdhane | samuditànàm api vyabhicàritvaü paryàyaiþ | tathà hi -- paryàyà abhinnade÷akàlasvabhàvà÷ ca paryàyaråpeõa ca bhidyante pårvoktàc ca dharmadharmiõor niùedhàn[452]nobhayavàdasambhava iti |

__________NOTES__________

[444] de÷akàlàbhedàt
[445] kriyàtvena
[446] -tvena la- -- T.
[447] saüketitàsaüketitànàm
[448] saüj¤àbhedàd bheda ity asya dåùaõàvasare
[449] ÷a÷àïkàdayaþ -- T.
[450] bhavato -- T.
[451] senàvanàdi- -- T.
[452] svabhàvahetuvyàkhyàyàm 
_________________________



[  29. dravyaparyàyànekàntavàdakhaõóanam |]



 àha ca -
        #<dravyaparyàyaråpatvàt dvairåpyaüvastunaþkila |>#
#<                 tayor ekàtmakatve 'pi bhedaþsaüj¤àdibhedataþ|| 1 ||>#
#<             indriyaj¤ànanirbhàsi vasturåpaühi gocaraþ|>#
#<                 ÷abdànàünaiva, tat kena saüj¤àbhedàd vibhinnatà|| 2 ||>#
 #<        `paramàrthaikatànatva'>#[453]#< >#[T. 278b.] #<ityàdivacanàt tathà|>#
#<                 ÷abdenàvyàpçtàkùasya buddhàv>#[454]#< apratibhàsanàt || 3 ||>#
#<                 arthasya, dçùñàv iva tacchabdàþkalpitagocaràþ|>#
#<                 kalpitasyaiva tadbhedaþ>#[455]#< saüj¤àbhedàd bhaved yadi || 4 ||>#
{p.104.1}#<    vyàvçttibhedaþkà÷cit>#[456]#< syàd, vastuno na kathaücana>#[S. 106a.] #<|>#
#<                 saükhyàbhedo 'pi naivànyo mato vacanabhedataþ|| 5 ||>#
#<                 tato>#[457]#<'pi kalpitasyaiva katha¤cit syàd vibhinnatà|>#
#<                 `yeùàü>#[458]#< vastuva÷àvàca'>#[PV 3.64]#< ityàder na tu vastunaþ>#[459]
#<|| 6 ||>#
      #<    bheda eva vi÷ãryeta tadekàvyatirakataþ|| 19 ||>#
{p. 106.1}#<abhedasyàparityàge>#[466]#< bhedaþsyàt kalpanàkçtaþ|>#
#<                 tasyà>#[467]#<'vitathabhàve vàsyàd abhede mçùàrthatà|| 20 ||>#
#<                 anyonyàbhàvaråpàõàm aparàbhàvahetukaþ|>#
#<             ekabhàvo yatas tasmàn naikasya syàd dviråpatà|| 21 ||>#
           #<tasya bhedo 'pi tàbhyàüced yadi yenàtmanàca te |>#
#<                 dharmãdharmas tadanya÷ca yadi bhedas tadàtmanà|| 43 ||>#
#<                 bheda evàtha tatràpi tebhyo 'nyaþparikalpyate |>#
#<                 teùàm abhedasiddhyarthaüprasaïgaþpårvavad bhavet || 44 ||>#
#<                 dharmitvaütasya caivaüsyàt tattantratvàt tadanyayoþ|>#
 atravai÷eùikamatam à÷aïkyàha -- #<anyad eva># ityàdi | #<saüsthànaü># hy avayavasannive÷a ucyate | sa ca saüyogalakùaõatvàd guõaråpaþ | #<tato># mçddravyàd asyànyatvaü [S. 108a.] *<1>*dravyaguõayor asaükãrõasvabhàvatvàt[473]| tena yadi mçtpiõóasya mçdàtmatàyàü vyàpàraþ kulàlasya tatsaüsthànavi÷eùe kathyate, tadà tayor atyantabhedàt kàraõànekatvàt kàryànekatvaü pràptam iti | siddhàntavàdy àha -- #<uktam atra># iti | mçtsaüsthànayoþ svabhàvabhede dåùaõam uktam {p. 108.1} mçtsaüsthànayor aparasparàtmatayà ityàdikam iti na saüsthànasya mçddravyàd anyatvam | tato mçtpiõóopàdànàhitàti÷ayena tatkàryakùaõasahakàriõà kulàlena
tadupàdànopakçtàtmanà tatkàryakùaõasahakàriõà mçtpiõóena ca pratyekaü sakalam eva mçtsaüsthànàtmakaü kàryaü kriyata iti na kàraõànekatve 'py anekatvam asya | atraivopacayahetum àha -- #<api ca># [T. 280b.] ityàdi | yat tad ghañagataü saüsthànaü #<yadi tata># mçdo #<bhinnaüsyàt># tadà kulàlaþ pçthag eva kim iti na karoti? | na hi bhinnànàm àva÷yakam apçthakkaraõam, kulàla÷ cànvayavyatirekàbhyàü tasya saüsthànasya guõàtmanaþ kàraõatayà gamyata iti #<sa pçthag api># tat#< kàryàt># | para àha -- &<{1}>&#<guõasyetiàdi># | &<{2}>&#<dravyà÷rayya'guõavàn saüyogavibhàgeùv akàraõam anapekùa># [VaiSå 1.1.16] iti guõalakùaõàt sarvadà [S. 108b.] guõo dravyapratantraþ,
sa kathaü kadàcit pçthak kriyeta? |vai÷eùika evabauddhãyaücodyam à÷aïkyàha -- #<tatsaüsthàna># ityàdi | yadi svabhàvenaiva tasya guõàtmanaþ saüsthànasya #<kriyàvad guõavad># [VaiSå 1.1.15] ityàdivacanàd àdhàrasvabhàvaü tat mçddravyaü, saüsthànaü và tathàvidhaü kapàlàdheyàtmakaü tadà kim iti kulàlavyàpàram apekùate? | svata eva kiü na bhavati? iti codakàbhiprayaþ |
    evaü codyam à÷aïkyavai÷eùikaþparihàram àha -- #<na, tataþ># ityàdi | yat tat mçddravyaü pçthuvudhnodaràdyàkàraü ca saüsthànaü tayor yaþ sambandha àdhàràdheyalakùaõaþ tatra yà #<yogyatà># tàü #<dvayam apy etat kulàlàd># yataþ pratilabhate tasmàt #<kulàlam apekùate># kulàlànapekùàyàü doùam àha -- #<anyathà># yadi tayoþ parasparasambandhayogyatàyàü kulàlàpekùà na syàt tadà svabhàvata eva mçtpiõóasya [T. 281a.] tathàvidhasaüsthànasambandhayogyatvaü bhavet | tasmiü÷ ca sati vastuna eva tatsaüsthànasambandhayogyatàlakùaõà dharmatà
'stãti kulàlasannidheþ pràg api saüsthànavi÷eùeõa sambandhaþ syàd itivai÷eùikãya÷codyaparihàraþ |

__________NOTES__________

[473] dravyasaüsthànayor yathàkàryasvabhàvatvàt -- T.
_________________________




{p. 109.1}[  31. dravyaguõayor abhedasyopapàdanam |]



    siddhàntavàdy àha -- #<evam># ityàdi | yadi [S. 109a.] parasparasambandhayogyatàyàü kulàlam apekùate evaü #<tarhi sàyogyatàmçddravyasya kulàlàd bhavati iti>#[474]àpannam | na ca #<anayoþ># mçddravyayogyatayoþ svabhàvasya #<bhedaþ># nànàtvam | yadi hi syàt tadà yogyatàyàþ dravyàt pçthakkaraõaü #<pràgvat prasajyeta># | atha yogyatàyà api yogyapàratantryàd apçthaksiddhiü bråyàt tadà tasyà api vastudharmatayaiva pràg api samàve÷o mà bhåd iti dravyeõa saha sambandhayogyatàyà anyà yogyatà kulàlàd bhavatãty eùñavyà | sà 'pi pçthakkaraõaprasaïgà[t] dravyàd bhinnasvabhàvà nopagantavyà | pçthakkaraõaprasaïge và punaþ sa eva parihàraþ tadãyaþ, punas tad evottaram, ity anavasthàprasaïgàd ava÷yam abhinnasvabhàvatà
kapàlàtmamamçddravyayogyatayor abhyupagantavyà | kim evaü sati siddhaü bhavati? ity ata àha -- #<asti tàvat># ityàdi | mçtpiõóakulàlàbhyàü kapàladravyasya [S. 109b.] saüyogavi÷eùasambandhayogyasyàrambhàt yadaikasvabhàvatve 'py ekasyànekapratyayopàdheyavi÷eùatà tadà siddhaþ àsmàkãnaþ pakùaþ | tata÷ ca kim asmàkaü mçtsaüsthànayor ekasvabhàvatvasàdhanàya atinirbbandhanena? | [T. 281b.] yadi yogyatàm apy à÷rityànekapratyayajanyatve 'py ekatvàt nànàtvaprasaïgàbhàvaþ sidhyati kàryasya, na ki¤cid dravyaguõavàdaniràkaraõeneha prayojanam, anyatraiva tanniràkaraõasya kçtatvàd ity abhipràyaþ | nirbandhagrahaõena ca mçtsaüsthànayor aparasparàtmatayà saüsthànamçtsvabhàva-
vi÷eùàbhyàü tayor apratibhàsanaprasaïgàt ity anayopapattyà sàdhitam evànayor ekatvam, yuktyantaràõàü sambhave 'pi tadabhidhànalakùaõo nirbbandho na kriyate, prakçtasiddher anyathà 'pi bhàvàd ity àcaùñe |

__________NOTES__________

[474] ity upapannam -- T.
_________________________




[  32. sàmagrãbhede kàryabhedasya kàraõabhede 'pi ca kàryasyaikyasyopasaühàraþ |]



    tad evaü sàmagrãbhedàt [S. 110a.] sàmagryantarajanyebhyo bhedaþ sahakàriõàm anekatve 'pi ca kàryasyaikatvam aviruddham iti pratipàdya {p. 110.1} upasaüharann àha -- #<tena sahakàriõaþ># ityàdi | yena -- pratyayàntarapracaye tadvikalasàmagryàþ sàmagryantaraü sampadyate, tac ca pårvasàmagrãjanyàd bhinnaü kàryàntaram eva janayati; ekasàmagrãvyapade÷aviùayàõàü ca saha-kàriõàm anekatve 'py anekasyaikakriyàvirodhàbhàvàt tadanvayavyatirekànuvidhàyina÷ ca kàryasyaikasya dar÷anàt svabhàvata ekatvaü sàdhitam -- tena kàraõena sahakaraõa÷ãlà ekasàmagryantarggatàþ pratyayàþ sàmagry-antaraiþ saha #<naikopayogaviùayàþ># eka upayogasya viùayo yeùàü
te na bhavanti, sàmagryantarair eva saha bhinnopayogàviùayatvasya nyàyabalàt pratãteþ | anena yat pràg vikalpitaü `yadi kàraõa÷abdena sàmagrã bhaõyate tadà tadbhedàd asty evàtatsàmagrãjanyebhyaþ kàryasya bheda iti kim ucyate -- na kàraõabhedàd bhedaþ [T. 282a.] syàt' iti etad *<1>*udàharaõopadar÷itaü nigamitam[475]| atha kàraõa÷abdena sàmagrãvyapade÷aviùayàþ sahakàriõa ucyante tadà tadbhedàd anekatvalakùaõàt kàryasyànekatvalakùaõo bhedo neùyata eva, anekasyaikakriyàvirodhàbhàvàt, ekasyànekata utpattidar÷anàc ceti mçtsaüsthànayor ekàtmakatopadar÷itaü [S. 110b.] nigamayati -- `kàryasvabhàvasya' mçtsaüthànàtmana `ekatve 'pi' nànàtvàbhàve 'pi `vastutaþ' paramàrthataþ
kalpanàbuddhau mçtsaüsthànayor bhinnayor iva pratibhàsane 'pãti |
 evam udàharaõe sàmagrãbhedàt kàryàõàü bhedo naikasàmagrãviùayapratyayabhedàd anekatvaü kàryasyeti pratipàdya prakçte cakùuràdau yojayann àha -- #<yathàiho>#dàharaõe #<kàraõabhedaþ># sàmagrãbhedaþ kulàlavikalamçtpiõóatatsahitasåtràdhikasàmagrãtritayalakùaõo `bhinneùu' nànàsvabhàveùu `vi÷eùeùu'[476]iùñakàdicakràvibhaktaghaña tadvibhaktaghañalakùaõeùåpayogà#<n naikakàryaþ># kintu bhinnakàrya eva, #<tathà># tenaiva prakàreõa cakùuràdibhyo vij¤ànasyotpattau sàmagryantaràt sàmagrãlakùaõakàraõabhedo 'nekakàrya ity unneyaþ |
    {p.111.1} etad eva vibhajann àha -- #<tathàhi># ityàdi | yà cakùår uparahità samanantarapratyayàkhyavij¤ànalakùaõà pratyayàntarasàpekùà sàmagrã, tato vij¤ànasya [T. 282b.] vikalpakasyetarasya và tadupàdeyatvena yà bodharåpatopalabdhà sà cakùurvij¤ànasyàpi bhavati | #<tasyaiva># cakùurvij¤ànasya | kidç÷asya? | #<upalambhàtmanaþsato bhavataþ># jàyamànasya tadaiva tadekakàryapratiniyatasya cakùurindriyasya sannidhànàt [S. 111a.] samanantarapratyayopàdànopakçtàt tato #<råpagrahaõapratiniyamo># råpàkàratàpratiniyamaþ, ÷abdàdyàkàravivekavata evaü(va)[477]kàryasya cakùuþsahitasamanantarapratyayasàmagryàþ janakatvàd | #<viùayàd># viùayàdhikàt[478]samanantarapratyayàd indriyàc ca
#<tena># viùayeõa #<tulyaråpatà># na kevalaiva råpapratibhàsità bhràntavij¤ànasyeveti viùayendriyamanaskàralakùaõasàmagrãkàryam evaü pradar÷itam | tad anyad ekadvayajanyaü tu kàryaü svayam abhyåhyam | atràbhinnatve 'pi vastutaþ #<kàryasya># cakùurvij¤ànalakùaõasya #<kàraõànàü># viùayendriyamanaskàràõàü bhinnebhyaþ svabhàvebhyaþ kevalànàm eùàü yaþ svabhàvas tato bhinnà evàtajjanyebhyo[479]vidhi÷e(-nyebhyo 'pi vi÷e)ùà bodharåpatàdilakùanà #<bhavanti># | atajjanyàpekùayà[480]caikàtmakà api bahutvena nirdiùñàþ | yata evam #<iti># tasmàt na kàraõabhede 'pi | [S. 111b.] yathaikasàmagryantarggatapratyaya-
bhede 'py abhedo naivaü sàmagrãlakùaõakàraõabhede 'py abhedaþ sàmagryantarasjanyebhyaþ #<kàryavi÷eùasya># vi÷iùñasya kàryasyeti |
    tena yaducyate -- [T. 283a.] `yadi sahakàriõàü bhede 'py abhinnaü kàryaü bhavati sàmagrãbhede 'py abhinnam astu, atha sàmagrãbhedàd bhinnaü bhavati sahakàribhedàd api kim iti bhinnaü na bhavati vi÷eùàbhàvàt?' iti tadapàstaü bhavati | tathà hi parasparopasarppaõàdyà÷rayàt pratyayavi÷eùàd ekakàryodde÷enetaretarasantànopakàràc ca sahakàriõàü pratiniyata÷aktãnàm udayàd ekaü *<7>*kàryaü samàjàyate[481]| {p. 112.1} sàmagryantarasya tu kàryàntaraprabhava÷aktinibandhanebhyo hetvantarebhyaþ svabhàvabhedavato bhàvàd bhinnakàryaprasåtir iti kuto vi÷eùàbhàvaþ? |

__________NOTES__________

[475] -õopadar÷anàt niga- -- T.
[476] viùayeùu -- T.
[477] eva -- T.
[478] -dhikàràt -- T.
[479] eva tajja- -- T.
[480] ato janakàpekùayà -- T.
[481] kàryaü na jàyate -- T. 
_________________________



[  33. janakatvam evàdhàratvaü na tu sthàpakatvam |]



 nanu ca sarvaü kàryaü sàdhàraü[482]yathà upàdàyaråpam | tad dhi bhåtebhyo *<2>*jàyamànaü tàny evà÷rayata[483]iti bhavadbhir iùyate | tathà 'nyad api vij¤ànàdikaü kàryam | ato 'nenàpi ki¤cit kàraõam à÷rayaõãyam | tasya ca kàraõasya pårvaü janakatvaü pa÷càt [S. 112a.] kàryaü pratyàdhàrabhàva eva, na jananam, tatas tatsvabhàvasya jananàd ity anekàntaþ tadavastha evety ata àha -- #<ta evaite># ye 'nantaram uktàþ #<kàraõa÷aktibhedàþ># kàraõànàü ÷aktivi÷eùàþ | kãdç÷àþ? #<yathàsvaü># yeùàü kàraõa÷aktibhedànàü sahakàrilakùaõànàü yadàtmãyaü sàmagryantarajanyàt
prativi÷iùñaü kàryaü tasya janane 'vyavadheyà vyavadhàtuü [T. 283b.] pratibandhum a÷akyà ÷aktir yeùàü tadbhàvas[484]tayà #<avyavadheya÷aktitayà># ava÷yaü kàryakàri÷aktitayà #<pratyupasthitàþ># udyuktàþ santaþ #<sàmagrãkàryasya># ekapratyayajanitasya *<4>*kasyacid abhàvàt[485]sarvaü sàmagryà eva kàryam iti kçtvà sàmagrãkàryasya svabhàvasthityà÷raya ity ucyante | kasmàt punar avyavadheya÷aktità? #<kùaõikatvàt># | na hi kùaõikasya ÷aktiþ pratibandhuü ÷akyate, *<5>*svabhàvàntarotpàdane yàvat[486]pratibandhako vyàpriyate tàvat kùaõikasya svakàryaü kçtvaiva nirodhàt |
    kathaü punar asamànakàlaü kàraõam àdhàro yujyate?, ity ata àha -- #<tathàhi># ityàdi | yasmàt #<tat># vij¤ànalakùaõaü kàryaü #<tebhyaþ># cakùuràdibhyaþ #<samastabhyo># bodharåpatayà tadanyasmàt tadajanyàt [S. 112b.] #<prativi÷iùñasvabhàvam ekaü># khaõóa÷aþ kàryasyànutpàdàd ekaikasmàt sakalasyaiva bhàvàd ekaü jàtam, tasmàt te àdhàrà ucyante | na hi janakàd anya evopakàrakaþ | na cànupakàraka {p. 113.1} àdhàraþ, atiprasaïgàt | tato bhinnakàlasyàdhàrabhàvo na virudhyate | yad api bhåtànàm upàdàyaråpaü pratyà÷rayatvam[487]ucyate tad api svade÷asyàsya janakatvam eveti na ki¤cit pràg janakaü bhåtvà pa÷càt *<7>*sthàpakatàm upaiti[488], yato 'nekàntaþ
syàd iti |

__________NOTES__________

[482] sàdhanàdhàram -- T.
[483] -mànam anyam evà÷rayate -- T.
[484] svabhàvas -- T.
[485] kvacid apy abhàvàt -- T.
[486] -ntaram à÷ritya yà- -- T.
[487] pravçttitvaü -- T.
[488] sthàpanàhetur bhavati -- T. 
_________________________



[  34. ati÷ayotpàdanaü na sahakàritvaü kintu ekàrthakàritvam |]



    punar anyathà tatsvabhàvasya jananàd ity anekàntodbhàvanaü parasyà÷aïkyàha -- #<apratirodha÷aktikeùu># avidyamànaþ pratirodhaþ -- pratibandho yasyàþ ÷akteþ sà yeùàm [T. 284a.] apratirodha÷aktikatvaü cànantarakàryatvàt | ye hy utpannàþ kàlakùepeõa kàryaü kurvanti teùàü syàd api ÷aktipratibandho, na tu ya udayànantaram eva kàryaü kurvanti | anena kùaõakùayiõàm upaghàtakàbhàvam àha | anugràhakaviraham apy àha -- #<anàdheyavi÷eùeùu># | tac cànàdheyavi÷eùatvaü #<kùaõikeùu># ity anenàha | na hi kùaõikànàü vi÷eùa àdhàtuü
÷akyate, vi÷eùàdhàyakena tatsahabhàvinà tadanantaraü tadutpàdanàt | tadà [S. 113a.] ca tasya nirodhàt | teùv evaüvidheùu #<pratyayeùu parasparaükaþsahakàràrthaþ># yena sahakàriõa ucyante? | nanv anàdheyavi÷eùatvenaiva sahakàritvàbhàvaþ pratipàdita iti kim artham idam apratirodha÷aktikeùv iti? | na hi ÷aktipratirodhakaþ sahakàrã bhaõyate | satyam | sarvathà tu tatràki¤citkaratvaj¤àpanàrtham etad uktam | ÷aktipratibandhakàpanayanena copakàritvakalpanàü sahakàriõàü nirasyati | tasmàd ati÷ayàdhàyinaþ sahakàriõo 'sambhavàt kùaõikànàü svahetumàtrapratibaddham eva janakatvam | tac caivaü vidhaü sarvadà 'sti | na ca kevalà
janayantãti tatsvabhàvasya jananàd ity anekànta eveti manyate |
 etat pariharati -- #<na vai># naiva ati÷ayotpàdanaü[489]sahakriyà yatas tadabhàvàt sahakàriõo na syuþ | kva punar ati÷ayotpàdanaü*<1>* sahakriyà pratiyayànàü na bhavati? | #<sarvatra># | na hi kvacid api sahabhàvinàm ati÷ayotpàdanalakùaõà[490][T. 284b.] sahakriyà {p. 114.1} sambhavati | kà tarhi sahakriyà? ity àha -- #<ekàrthakaraõam># ekakàryaniùpàdanaü yad &<{1}>&#<bahånàm># | &<{2}>&#<api># sambhàvanàyàm | [S. 113b.] nyàyabalàd evaüvidhàm eva sarvatra sahakriyàü sambhàvayàmaþ, nànyàm iti | atrodàharaõam -- #<yathàantyasya># anantaràïkuràdikàryasya #<kàraõakalàpasya># pratyayasàmagryà iti |

__________NOTES__________

[489] -yopàdànam -- T.
[490] -yopàdàna- -- T. 
_________________________



[  35. ekakàryakàritvam eva mukhyaü sahakàritvam itarat tu gauõam |]



    syàd etat -- aupacàrikam etat sahakàritvam, ati÷ayotpàdanam eva tu mukhyam ity ata àha -- #<tad eva># ekakàryakàraõalakùaõaü #<mukhyaüsahakàritvam># nàti÷ayotpàdanalakùaõam, tasyaiva gauõatvàt | etac cottaratra vakùyate | kuta etat? ity àha -- #<tasyaiva anyasya># vivakùitakàryaü prati #<kàraõatvàt># | kàraõasya ca sahakàrivyapade÷aþ nàkàraõasya | yataþ saha -- yugapat sarvantaþ sahakàriõa ucyante, antya÷ ca kàraõakalàpa evaüvidha iti | yathà càntyasyaikàrthakàraõaü sahakàritvam evaü pårvasyàpi kàraõakalàpasyottarottaravi÷iùñakùaõàntaràrambhiõa ity avaseyam, antyasyodàharaõatayà nirdde÷àt | tasmàt sarvaü kàryam aïkuràdikaü
vi÷eùalakùaõaü và 'nekapratyayajanyam iti | sarvatraikàrthakriyaiva copacãyamànàpacãyamànakàryakàriõaþ kàraõakalàpasya sahakàritvam, na vi÷eùotpàdanam iti |
    syàd etat -- ekàrthakaraõam api tatra [S. 114a.] sahakàritvam astu ati÷ayotpàdanalakùaõam apãty ata àha -- #<tatra ca># kùaõe 'ntye #<vi÷eùasya karttum a÷akyatvàt># nàti÷ayotpàdanam api sahakàritvam | kuto vi÷eùasya [T. 285a.] karttum a÷akyatvam? ity ata àha -- #<ekasya># anaü÷asya #<svabhàvasyàvivekàt># | na hi tatra `ayam anàhitàti÷ayo bhàgaþ svahetubhyo jàtaþ, ayaü tu sahakàribhir àhitàti÷ayaþ' iti viveko 'sti | yadi nàmàvivekaþ, vi÷eùas tu kim iti na kriyate? ity ata àha -- #<svabhàvàntarotpattilakùaõatvàd vi÷eùotpatteþ>#, nirbhàge ca kutaþ svabhàvàntarasya vyavasthà? |
    syànmatam -- bhinnasvabhàva evàntyasya vi÷eùo 'stu ity ata àha -- #<bhàvàntara-># ityàdi | yadi bhàvàntaralakùaõo vi÷eùo {p. 115.1} bhavet tadà tasyàntyatvam eva hãyeta | hãyenàü(hãyatàü) ko doùaþ? iti cet; #<tata÷ca># anantyatvàt #<na sàkùàt kàraõaüsyàt># | yata evaü #<tasmàn na kàraõasya># mukhyasya #<sahakàribhyaþ># sakà÷àd[491]#<vi÷eùasyotpattiþ># ity ekàrthakriyaiva sahakàritvam iti |
    nanv asatyàü sahakàribhyo vi÷eùotpattau kàryajanane sàmarthyam eùàü na yujyata ity ata [S. 114b.] àha -- #<te samarthàh># ityàdi | yadi hi te svabhàvenàsamarthà utpadyeran tadaiùàü sahakàribhyaþ sàmarthyotpattir abhyupagamyeta | yàvatà #<te 'ntyàþsvabhàvenaiva samarthàþpratyayàþsahitàjàyante># *<2>*kùaõamàtravilambino | #<yeùà>#m[492]ekakùaõaniyatatvàt tataþ #<pràk pa÷càt pçthak tv abhàvo nàsti | yebhya÷cànantaram eva kàryam utpadyate># na kàlàntareõa #<tatra># teùv evaüvidheùu #<ekàrthakriyaiva sahakàritvam># nàti÷ayotpàdanalakùaõam |
    svabhàvataþ sàmarthyasya [T. 285b.] bhàvavirodhàt, parasparata÷ cànabhyupagamàt samarthasya janmaivàyuktam iti manvànaþ paraþ àha -- #<samarthaþkutaþ># ityàdi | siddhàntavàdy àha -- #<svakàraõebhyaþ># iti | paramatàpekùayà tu svabhàvata ity uktam | paro *<3>*hy atyantasya (hy utpannasya)[493]kàraõasya sahakàribhyaþ sàmarthyam icchatãti tanniùedhaparaü[494]svabhàvata iti vacanam | na tu svabhàvataþ ki¤cij jàyate, tasyàhetukatvaprasaïgàt |

__________NOTES__________

[491] sàkùàd -- T.
[492] -lambino janmanas teùàü -- T.
[493] hy utpàda[ka]sya -- T.
[494] tanniùedhàya paraü -- T. 
_________________________



[  36. kùaõikeùv ekàrthakriyàniyamasya yavasthàpanam |]



    ekàrthakriyàniyama eva kùaõikànàm ayuktaþ, kevalànàm apy aütyakùaõasaråpàõàü dar÷anàt | tathà hi -- `idam evaüråpaü naivaü ca' iti dar÷anàdar÷anàbhyàü [S. 115a.] vibhajyate | tatra yàdç÷àþ kùityàdayas tadanyapratyayasannidhàv upalabhyante tàdç÷à eva kevalà api | tatas tadanyasahità iva kevalà api samartham aïkurajanane svaü svaü kùaõàntaram àrabheran | tataþ kevalasyàpy aïkuràdijananasvàbhàvyàd ajananàc ca `tatsvabhàvasya jananàt' ity anekànta eveti manyamànaþ para {p. 116.1} àha -- #<tàni># svakàraõàni kùitibãjàdãni #<enaü># samartham #<aparasya># anyasya pratyayasya #<sannidhàna eva kiü># kasmàt #<anayanti>#? na
kevalàni?, sahitànàm eva sarvadà sambhavàt iti cet àha -- #<kadàcit># kasmiü÷cit kàle #<anyathà'pi># kevalà api #<syuþ># bhaveyuþ | tathà hi -- dç÷yanta evàdhyàtikabàhyàþ kvacit kàrye yàdç÷à yatsahitàþ tàdç÷à eva tadrahità apãti | [T. 286a.] janayan tu kevalà api sambhavantaþ samartham, ko doùaþ? iti ced àha -- #<tata÷ca># kevalànàm api samarthajanakànàü sambhavàt #<eko 'pi># na kevalam anekaþ #<kvaci>#d de÷àdau [S. 115b.] samarthaþ utpannaþ kùitibãjàdir aïkuràdikàryaü #<janayet># yadi tatsvabhàvasyàva÷yaü janakatvam | na ca kevalo janayati tatsvabhàvasambhave 'pi tato 'nekànta iti paraþ |
    etat pariharann àha -- #<aparàpara>#- ityàdi | aparai÷ càparai÷ ca ku÷åla tadapanetçpuruùaprayatnapiñakàdiprakùepakùetranayanaprakiraõàdibhiþ #<pratyayai>#r yo #<yogaþ>#tena kàraõena #<pratikùaõaübhinna÷aktayo># na kadàcit pårvàparakàlabhàvina eka÷aktayaþ *<5>*aparàparapratyayayogalakùaõahetubhede 'py abhinna÷aktitàyàm[495]ahetukatvaprasaïgàt | anyatràpi ca ÷àliyavabãjàdau ÷aktibhedasya hetubhedanibandhanatvàt |
    #<saüskàràþ># sametya sambhåya ca pratyayaiþ kriyamàõàþ #<santanvantaþ># santànena bhavanto #<yady api kuta÷cit sàmyàd># varõena saüsthànena anyena và kenacitprakàreõa sàdç÷yàd ekàkàraparàmar÷apratyayajananalakùaõàt samànaü råpam eùàm iti #<saråpàþ># sadç÷àþ #<pratãyante># pratyabhij¤àyante #<tathàpi># kçtrimakçtrimàõàü iva maõimuktàdãnàm aparàparapratyayayogalakùaõasàmagrãbhedàd #<bhinna eva># visadç÷a eva na pratyabhij¤ànava÷àd abhinnaþ tulyaråpa #<eùàü># bãjàdãnàü #<svabhàvaþ># [T. 286b.] yata evaü #<tena># bhinnasvabhàvatvena bhinna÷aktitayà và 'paràparasàmagrãjanyatvena kùaõànàü
siddhayà #<ki¤cid eva># kùitibãjàdikaü #<kasyaci>#d eva kàryasyàïkuràdes {p. 117.1} tajjananasamarthasya và #<kàraõam># | na sarvaü sarvasya | tathà ca vyagràõàü kùitibãjàdinàm aïkurajananasvabhàvatà samarthakùaõajananasvabhàvatà và nàsty eveti tatsvabhàvasya jananàd ajanakasya càtatsvabhàvatvàd ity atra nànekàntaþ yato yo yatsvabhàvaþ sa svahetor evotpadyamànaþ tàdç÷o bhavati na punas tadbhave hetvantaram apekùata ity atrànekàntaþ syàd iti | pratyabhij¤ànasya ca saråpatàviùayasya sàmagrãbhedàd anumitabhinna÷aktisvabhàvatvena bàdhyamànatayà pràmàõyàbhàvàt na tataþ saråpatàsiddhiþ kùaõakùayiõàm iti |
    pårvaü ca `ata evàna(eva ta)yor avasthayor vastubhedo ni÷ceyaþ' ity[496]àdinà [S. 116b.] ekatvàviùayaü pratyabhij¤ànaü nirastam | adhunà tu tulyasvabhàvatàviùayam iti bhedaþ | etad api tatra `aparàparotpatteþ' ity[497]anenoktam eva | vipa¤canàrthaü[498]tu punaþ iha upanyastam |

__________NOTES__________
[495] -bhedepi bhinna- -- T.
[496] p. 84, 5
[497] p. 88, 24
[498] viùayanivedanàrtham -- T. 
_________________________



[  37. kùaõikeùu hetuphalabhàvavyavasthàyàþ kathanam |]



    ki¤cid eva kasyacit kàraõam ity uktam tatra kiü kasya kàraõam iti ÷akyaparicchedam apy àdhyàtmikeùu tàvad dar÷ayann àha -- #<tatra># -- ityàdi | #<tatra># teùu pratikùaõaü ÷aktisvabhàveùu kùaõikeùu bhàveùu | vyavadhànaü -- vyavadhãyate yena, tadàdir yeùàü atidåràtyàsannatvàdãnàü te 'vidyamànà[499]yasmin de÷e so 'vyavadhànàdiþ de÷o yasya so 'vyavadhànàdide÷aþ, [T. 287a.] råpam indriyaü càdã yasya manaskàràdeþ *<5>*sa råpendriyàdiþ[500]sa càsau kàraõakalàpa÷ ca sàmagrãlakùaõas tathoktaþ, avyavadhànàdide÷a÷ càsau råpendriyàdikàraõakalàpa÷ ca sa #<vij¤ànajanane samartho hetuþ># nànyaþ,
tadbhàva eva tasya bhàvàt, anyabhàve 'pi càbhàvàt, etanmàtranibandhanatvàc ca samarthàsamarthavyavasthàyàþ | #<yas teùà>#m indriyàdãnàü #<parasparopasarppaõasya># anyonyaóhaukanasya | #<àdi>#grahaõàd vyavadhànàpanayanà ............ [S. 117a.] ............................................................................................................... [S. 117b.] ............................................................................................................... [sà]magryadhãnatvenàsaübhavàd iti |
    {p. 118.1} imam evaüvidhaü [S. 118a.] hetuphalabhàvapratiniyamaü niravadyamàdhyàtmakeùu dar÷itam [T. 288a.] anyatràpy atidi÷ann àha -- #<anena nyàyena># ityàdi | yo 'yam anantaraü hetuphalabhàvapratiniyame nyàya uktaþ so 'anyatrà 'pi #<sarvatra># draùñavyaþ | sarvatreti vacanàt akùaõikeùv api pratãtir mmà bhåt ity àha -- #<pratikùaõam># ityàdi | yàþ kùaõe kùaõe 'nyà÷ cànyà÷ ca svabhàvabhedànvayinyaþ ÷aktayo bhavanti tatràyam ekàrthakriyàpratiniyamaþ sahakàriõàü draùñavyaþ | na tu ye sthiraikasvabhàvà bhàvàþ paraiþ kalpyante teùv api | sthairyaü santànà÷rayeõàpi vyapadi÷yetety
ekagrahaõam | kùaõe 'py ekatvam astãti sthiragrahaõam |

__________NOTES__________

[499] avyavadhãyamànà -- T.
[500] satpe- -- T. 
_________________________



[  38. akùaõike ekàrthakriyàkàritvasyàbhàvaþ |]



    kasmàt punaþ sthiraikasvabhàveùu neùyate? ity àha -- #<svabhàva>#- ityàdi | kàmaü bhàvaþ svayaü na bhavet | na tu svata eva svabhàvasyànyathàtvaü sambhavati | tata÷ ca sthiraþ padàrtho yadi kàryotpàdanasamarthasvabhàvaþ tato 'syàkriyà nopapadyata iti sarvadaiva kuryàt | athàsamarthasvabhàvaþ, tadàpi kriyà 'nupapannà, sarvadaiva na kuryàd iti bhàvaþ | yat tu kadàcit karoti kadàcin na [S. 118b.] ity etan na labhyate | tata÷ càkùaõikànàü tatkàryakriyàsamarthasvabhàvatve sahitàsahitàvasthayor ekaråpatvàt kevalànàm api tatkàryakriyàprasaïgena kuta ekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü [T. 288b.] sahakàritvaü sambhavet? |
    atra para àha -- #<anyasahitaþ># ityàdi | yady api kevalasyàpy akùaõikasya samarthaþ svabhàvaþ tathàpi anyasahitaþ karoti na kevalaþ | ayam api hy asya svabhàvaþ yad -- `anyasahitena svakàryaü karttavyam na samarthasvabhàvenàpi satà kevalena' iti |
    siddhàntavàdy àha -- #<kiükevalasya># ityàdi | anyasahitenaiva svakàryaü karttavyaü na kevalena ity etat kevalasyàsamarthasvabhàvatve yujyate nànyatheti manyamànasya pra÷naþ | paras tv anavagatàbhipràya àha -- #<samartha># iti | kevalasyàpy akùaõikasya samartha eva {p. 119.1} svabhàvaþ anyathà 'syàkùaõikataiva hãyeteti | siddhàntavàdy àha -- #<kin na karoti># iti | na hi samarthasyàkriyà, sahitasyàvasthàyàm iva yujyata iti sahitasyaiva kriyàm icchatà kevalasyàsamarthasvabhàvataivopagantavyà |
 atha matam -- kevalasya yadi ÷ira÷ chidyate tathàpi na karotãty ata àha -- #<akurvan># ityàdi | kàryànumeyaü hi sàmarthyaü na ca kevalasya kadàcid api kàryakriyà 'stãti kathaü sàmarthyaü kalpyate? | nàyaü niyamaþ yat samarthasvabhàvenàva÷yam eva kàryaü karttavyam, anyathà 'pi dar÷anàt iti manyamàna [S. 119a.] àha paraþ -- #<kuvindàdayaþ># ityàdi | siddhàntavàdyapasann àha -- #<krãóana÷ãlaþ># ityàdi | devànàüpriyaþ çjuþ mårkho và [T. 289a.] sukhasaüvardhitatvàt ramaõasvabhàvaþ, krãóanaü bàladharmaþ, tatsàdharmyeõa praj¤àvaikalyaü dar÷ayati, sukhaidhitatvena ÷àstreùv anabhiyogam | yo hy anabhiyukto durvuddhi÷ ca sa #<kçtam
api># vastu vismaraõaprakçtitvàt punaþ punaþ #<kàrayatãti># punaþ pratividhàpayati | kva punar etat prativihitam? ity àha -- #<tathàhi># -- ityàdi | `bãjàdivad anekàntaþ' ity[501]anena prastàvena nirlloñhitam evaitat |
    tad evam akùaõikasya samarthasvabhàvatve *<2>*sahitasyaiva kàryakriyàsvabhàvatvavirodhàt[502]kevalasyàkriyà[503]'nupapanneti pratipàdyopasaüharann àha -- #<tasmàt tatsvabhàvasya># kàryakriyàsamarthasya #<anyathàtvàsambhà(mbha)vàt># *<4>*kadàcid asamarthatvàbhàvàt[504]#<taddharmaõaþ># kàryakriyàdharmaõaþ tathàbhàvaþ kàryakriyà #<antyàvasthàvat># sahitàvasthàyàm iva #<anivàryaþ># |{120}

__________NOTES__________

[501] p. 83, 15
[502] -syaivaikakàrya- -- T.
[503] -sya kriyà- -- T.
[504] -cid apy asam- -- T. 
_________________________



[  39. mãmàüsakasaümatasya bhàvasvabhàvaråpasàmarthyasya niràsaþ |]



    syànmatam -- kevalo 'yam akùaõiko 'samartha eva | tataþ kevalo na [S. 119b.] karoti, sahitàvasthàyàü tv asya sàmarthyaü sahakàribhyo jàyate | tataþ sahita eva karotãty ata àha -- #<antyàvasthàyàüsàmarthyotpattau># kãdç÷asya #<pràg asamarthasya># sataþ #<tasya sàmarthyasya># yasya tadupajàyate #<tatsvabhàvatve>#mãmàüsakàdibhir {120} iùyamàõe | na hi *<5>*teùàü samarthyasya sàmarthyasya[505]ca svabhàvabhedo 'bhimataþ | katha¤cit tadbhede 'pi tatsvabhàvatayaiva pratãyamànatvàd iti te manyante | #<apårvotpattir eva sà># [T. 289b.] apårvasyaiva vastunaþ sà utpattir yà tatsvabhàvasya sàmarthyasya | na hy ekasvabhàvatve sàmarthyam evàpårvam upajàtaü na samarthaþ iti yuktam, tayoþ
svabhàvabhedaprasaïgàt, viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt |
    nanu pratãyamàne eva sàmarthyatadvator utpattyanupattã ekasvabhàvatà ca kathaü nihnotuü ÷akyate? iti cet | na | apramàõena pratãteþ, anyathà pratãtyanusàriõà bhavatà dvicandràdayo 'pi na nihnotavyàþ | bàdhakapramàõasambhavàt te 'pahnåyanta iti cet | ihàpi vastuna ekasvabhàvasyotpattyanupattã parasparaviruddhe bàdhike kiü neùyete? | vyavasthitasyaiva vajropalàder ddharmiõaþ [S. 120a.] tatsvabhàvaü sàmarthyam utpannam iti ca pårvàparakàlayor apratibhàsamànavivekaþ kathaü pratãyàt? |
    vij¤ànàdikàryasyànutpattiyaugapadyodayaprasaïgàt cakùuràdisànnidhye pràg asat tat sàmarthyam utpannaü kramavac ceti ni÷caya iti cet | yady evam ekàkàratayà pårvàparakàlayor adhi(vi)kçtaü pratyabhij¤ànam upajàyamànam apårvasàmarthyapratibhàsaviviktopalàdigràhy[506]apy anumànàd arthàpattito và bàdhàm anubhavan na pramàõam ity upagataü syàt | tathà, utpattyanutpattyor ekasvabhàvatàyàü virodhàt samarthasyaivàpårvasyotpattiþ[507]sadç÷àpabhàvagrahakçta÷ càrvàgdar÷anànàm ekatvavibhramo lånapunarjjàteùv iva ke÷anakhàdiùv iti kiü neùyate? |

__________NOTES__________

[505] teùàü sàmarthyasyàsàma- -- T.
[506] -rahita-
[507] -syaivànanubhåtapårva- -- T. 
_________________________



[  40. naiyàyikàbhimatasya bhàvàsvabhàvaråpasàmarthyasya niràsaþ |]



    atha sàmarthyaü sahakàripratyayasànnidhyalakùaõam evety atatsvabhàvam iti nàpårvotpattiprasaïga [T. 290a.] itinaiyàyikàdayo manyeran atràha -- #<atatsvabhàvatve># sàmarthyasyeùyamàõe #<sa># *<3>*bãjàdiþ padàrthaþ[508]#<pràg iva># tadråpàparityàgàt #<pa÷càd apy akàraka eva># | {p. 121.1} kutaþ? | sàmarthyam ity àkhyà yasya padàrthàntarasya sahakàripratyayasànnidhyalakùaõasya sa evàti÷aya[÷abda]vàcya itinaiyàyikair abhyupagamàt | tata eva tadbhàvabhàvitvena kàryotpatteþ | te 'pi sahakàriõaþ pratyayàþ yady akùaõikàþ teùv apy evaü [S. 120b.] prasaïgo 'nivàrita eveti kùaõikataivaikàrtha[kriyà]pratiniyamalakùaõaü sahakàritvam icchato 'bhyupeyà |
    punar apy akùaõikànàm ekàrthakriyàpratiniyamaü niràkartum upacayahetum àha -- #<api ca># ityàdi | yo 'sàv akùaõiko bhàvaþ sakaleùu sahakàriùu svakàryaü karotãtãùyate, sa tadaiva tàvat kasmàt karoti? | yena hi kàraõena tatkàryakriyàsvabhàvatvena tadà karoti tene(nai)va sthirasvabhàvatvàt pràg api kuryàt, tataþ kuto 'syaikàrthakriyàpratiniyamaþ? iti bhàvaþ |
    #<kàcànyàmçgyate yuktiþyathàtad dç÷yate tathà># iti sarvatreyam apratihatà yuktir iti manyamànaþkumàrilaþpràha -- #<kurvan dçùñaþ># ityàdi | yatas *<4>*tadaiva kàryaü kurvam(n)[509]dçùño mayà #<tena dar÷anabalena karotãti bråmaþ>#, *<5>*kim atrànyayopapattyà [T. 290b.] 'bhihitayà[510]?, pràk tat kurvan na dçùñaþ tena na karotãty ekàrtha[kriyà]pratiniyamaþ sidhyati akùaõikànàm apãti | bhàvo hi kàryaü karoti tajjananasvabhàvatayà na dar÷anabalenàdçùñasyàpi svakàryakaraõàt ato nedam uttaraü sambadhyata ity upahasann àha -- #<aho mahàsàmarthyam># ityàdi | mahàprabhàvasya bhavato mahàsàmarthyaü dar÷anam, yasmàd etad bhàvàn kàryakaraõasvabhàvavikalàn
api -- yadi kàryakaraõasvabhàvatvàd bhàvàþ kàryaü kuryuþ tadaitad evottaraü kiü noktam?, yataþ [S. 121a.] kàryakaraõe dar÷anam uttarãkçtam iti kçtvà -- #<svabhàvamàtreõa># àtmasattàmàtreõa #<nànàpràkàreùu vyàpàreùu niyuïkte># tat kathaü mahàsàmarthyaü na syàt? | na càtra me kàcid akùamà[511]kintu #<yadi nàma ki¤cit># kàranaü #<katha¤cid># anàdçtasya và vyàkùiptasya và #<atrabhavata># iti påjàvacanam {p. 122.1} #<dar÷anasya viùayatàm atikràmet># tadà #<hanta># iti dainyodbhàvanam etat, aprasavo dharmo 'sya tad idam -- #<aprasavadharmakaü># tato 'petasantànaü #<syàd i>#ti iyam asmàkaü cintà cittaü dunoti |
    para àha -- #<na vai vayam># ityàdi | naiva vayaü kàryakaraõasvabhàvarahitànàü #<bhàvànàm asmad dar÷anava÷àt kàçyakriyàübråmaþ, kintu># svabhàvenaiva te bhàvàþ tatkàryakaraõasvabhàvàþ, tataþ svakàryaü kurvanti | #<tàn pa÷yantaþ>#*<1>*#<kevalaüjànãmahe># ta[512]ete kàrakasvabhàvà iti | dar÷anasya hi yathàvasthitavastuvij¤àne vyàpàraþ, nàvidyà(dya)mànasvabhàvakriyàyàm iti|
     siddhàntavàdy àha -- #<satyam, idam apy asti># | kiü vayaü nyàyànuràgitayà nyàyyaü [T. 291a.] vacanam upalakùayàmaþ, uta bhavàn eva sarvadà nyàyyavacanarahito 'pi katha¤cin nyàyyam uktavàn iti sa¤jàtaparitoùaþ pçcchati -- kiü tad? ity àha -- #<svabhàvas teùàü># bhàvànàü #<kàryakriyàdharmà># kàryakaraõadharmà #<tena># kàraõena #<samastàh># samagràþ pratyayàþ sahakàriõo yeùàü teùàm akçtvà kàryaü #<nopekùàpattiþ># naudàsãny apratipattiþ iti satyam -- idam apy asti bhavato nyàyyaü vacanam iti, kintu idam asi praùñavyaþ -- [S. 121b.] #<so
['kùepa]kriyàdharmàsvabhàvaþkiüteùàütadaivàntyàvasathàyàü># samagràvasthàyàü yadanantaraü kàryam utpadyate tadaiva #<utpannaþ>#? #<àhosvit pràg api># parasparavirahàvasthàyàm api #<àsãt>#? |
    tatra tadaivotpanne tatsvabhàvatve 'pårvotpattir eva, atatsvabhàvatve so 'kàraka eveti pràguktadoùabhayàt para àha -- #<àsãt># | kutaþ? pracyuta÷ ca utpanna÷ ca pracyutotpannaþ[513], tasya pratiùedhaþ #<apracyuto 'nutpannaþ># sthira ekaþ svabhàvo yeùàü bhàvànàü teùàü kasmiü÷cit kàle #<kasyacit># svabhàvasya tatropalabdhasya #<abhàvavirodhàt># | kùaõikeùv eva hy ekadà dçùñaþ svabhàvo 'nyadà na bhavet tadà tasyànyatvàt | nàpracyutànutpannapårvàpararåpeùu sthireùu bhàveùv iti |
    {p. 123.1} atràha -- #<tat kim idànãm># ityàdi | syànmatam -- naivedam anena vàkyena sadç÷am asmad vàkyam ity àha -- #<ko và'sya># ityàdi | yady etad anena tulyaü [T. 291b.] na bhavati tadà sakalasahakàryavasthàyàþ[514]#<pràg api># ayam #<akùepakriyàsvabhàvaþ># avilamvitakàryakaraõasvabhàvaþ #<kàryaüca na karotã>#ty asya bhàùitasyàrtho vaktavya iti |
    naiyàyikàs tu manyante -- bhàvànàü sahakàrisannidhànàsannidhànàpekùayà kàrakàkàrakasvabhàvavyavasthà, na svabhàvataþ, tenàyam apracyutotpannasthiraikasvabhàvatve 'pi [S. 122a.] na pràg api svakàryajananasvabhàvaþ, kintu sannihitasakalasahakàripratyaya eveti | tanmatam à÷aïkamàna àha -- #<sahitaþ># ityàdi |
    etan nirasyati -- #<anyas tarhi># ityàdi | yadi nàma sahitasya svakàryajananasvabhàvatà, kevalasya ca tadviparãtaråpatà, anyatvaü tu kasmàd bhavati? ity ata àha -- #<svabhàvabheda># ityàdi | #<svabhàvabheda eva hi bhàvabhedasya lakùaõam># | sa cet tatkàryajanakàjanakaråpatayà bhidyate, ÷àliyavabãjàdãnàm iva kathaü iva bhàvabhedo na syàt? | na hi svabhàvàd anyo bhàvaþ yatas tadbhede 'pi na bhidyeta, niþsvabhàvatàprasaïgàt |
    nanu coktaü svato janakàjanakasvabhàvatàvirahàt pratyayàntarabhàvàdyapekùatvàt janakàjanakaråpatàyàs tadbhede 'pi kuto bhàvabhedaprasaïgaþ?,[515]tasyàparàpekùasvabhàvabhedalakùaõatvàt[516]ity ata àha -- #<na hi sa sàhitye 'pi># ityàdi | tadaitad uttaraü bhàvatkaü sambadhyeta[517]yadi bhàvo yo 'sau paraþ sahakàritvàbhimataþ [T. 292a.] sannidhãyate tadråpeõa karttà syàt na svaråpeõa | na caitad asti, tathàbhàve hi paramàrthataþ sa eva paraþ[518]karttà syàt | tatra tu kartçtvavyapade÷aþ [S. 122b.] kalpanànirmita eva bhavet | na ca kalpanànuvidhàyin yo 'rthakriyàþ | na hi màõavako dahanopacàràd àdhãyate pàke | tata÷ ca nàsyànupakàriõo bhàvam apekùeta kàryam iti tadrahitebhya eva {p. 124.1} sahakàribhyo
bhavet | yad và tebhyo 'pi na bhavet | teùàm api pararåpeõa kartçtve svayam akàrakatvàt | tataþ sarveùàm evaü svayam akàrakatve pararåpeõàpy akàrakatvàt sarvathà kàrakocheda eveti na ki¤cit kuta÷cit jàyeta | tasmàt svaråpeõaiva bhàvaþ svakàryasya karttà na pararåpeõeti nàsyottarasyàvakà÷aþ | tato 'nyaþ sahito 'nya÷ ca kevalaþ ity etad avicalam eveti |
    atha yena svaråpeõàyaü janakas tad asya sahitàsahitàvasthayoþ sarvadà 'sti tadà svaråpaü ca svakàryajanakam asya sthirasvabhàvasya pràg api sahitàvasthàyàs tad eva yatsahitàvasthàyàm akùepakriyàsvabhàvam iti tasmàt na kathaücit kàryakriyàviràmaþ | athavà kadàcit paro bråyàt svahetubhir evàyaü pratyayàntaràpekùaþ [T. 292b.] svakàryajananasvabhàvo janita iti kevalo na karoti | na càsya sahitàsahitàvasthayoþ svabhàvabhedaþ, pratyayàntaràpekùasvakàryajananasvabhàvatàyàþ [S. 123a.] sarvadà bhàvàt ity ata àha -- #<na hi sa sàhitye 'pi># ityàdi | svaråpeõaivàsya kartçtvàt tasya ca pràg api bhàvàt pratyayàntaràpekùàyà÷ ca tato labhyasyàtmàti÷ayasyàbhàvenàyogàt upakàralakùaõatvàd asya, anyathà
'tiprasaïgàt, kevalasya kàryakaraõam anivàryam iti akurvataþ kathaü sahitàvasthàyà na bhedaþ syàt? iti bhàvaþ | pratyayàntaràpekùasvakàryakaraõasvabhàva ity api pararåpeõàkàrasya pratyayàntarasannidhànopalakùitakàle kàrakatvaü na pràg ity ayam arthaþ | tata÷ ca kadàcit kàryakriyàsvabhàvo na sarvadà iti bruvatà kathaü sarvadà kàryajananasvabhàvatà 'syoktà bhavati? | nanv evaü svabhàvabheda evàsya tadatatkàlayoþ samarthitaþ syàt | tasmàn nàkùaõikànàm ekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü sahakàritvam iti sthitam |
    paraþ *<2>*samànadoùatàm àpàdayann àha[519]-- #<yasyàpi># ityàdi subodham | yadi nàma kùaõikas tathàpi kinna bhavati? ity àha -- #<uktaüyàdç÷asya># sahakàribhir apçthagbhàvinaþ #<kriyà># | `te[520]{p. 125.1} samarthà [S. 123b.] eva svabhàvato 'ntyàþ pratyayàþ saha jàyante kùaõikà yeùàü [T. 293a.] pràkpa÷càtpçthagbhàvo nàsti' ity atra | #<sa katham ekakùaõabhàvã># ekasminn evàntye kùaõe bhavana÷ilaþ #<anyathàbhavet># antyakùaõàt pràk pa÷càt pçthag và bhavet? #<ya÷cà># anyathà #<bhavati sa># evàntyakùaõabhàvã *<4>*sahakàrisantànopakçtasvabhàvo 'kùepakriyàdharmà[521]#<na bhavatãti nàyam># akùaõikapakùoditaþ
#<prasaïgaþ>#[522]kùaõikapakùe | kutaþ? | #<kàrakàkàrakayoþ># ityàdi | kàrako 'ntyaþ akàrakas tadanyaþ tayor yaþ #<svabhàvaþ># sa bhinno 'pi bhedàvivakùayaikatvenoktaþ | tathà kàrakasya yo hetur upàntyaþ, akàrakasyàpi yo hetus tadanyaþ sa bhinno 'py abhedavivakùayaivaikatvenoktaþ | tena kàrakàkàrakayor yau svabhàvau tayor ekatra dharmiõi virodhàt | tathà tayoþ svabhàvayor janakau yau hetå -- ekaþ kàrakasvabhàvajanako 'nya÷ càkàrakasvabhàvajanakaþ -- tayor apy ekatra dharmiõi virodhàt, anyatve sati | akàrakasvabhàvajanakahetor utpannasyàkàrakasya svabhàvasyànyatvàt #<ya÷ca bhavati sa eva na bhavatãti nàyaüprasaïga>#
iti |
__________NOTES__________

[508] -diþ samarthaþ padà- -- T.
[509] tad evaikam arthaü kurvan -- T.
[510] kim atra nyàyopapattyà dçùñayà -- T.
[511] akùamatà -- T.
[512] kevalaü na janayanti | ta -- T.
[513] karmadhàrayo j¤eyaþ |
[514] -kàrikàryàva- -- T.
[515] bhàvabhedasya
[516] bhàvabhedasya aparàpekùa[svabhàvatve] yaþ svabhàvabhedaþ tannimittatvàt |
[517] saüvàdyate -- T.
[518] parasya -- T.
[519] tàü vivakùann àha -- T.
[520] p. 115.6
[521] -bhàvàpekùakri- -- T.
[522] doùaþ -- T. 
_________________________



[  41. kàryasyaiva sahakàryapekùeti matasya niràsaþ |]



    aparas tv anyathà sthiraråpeùv ekàrthàkriyàpratiniyamaü [S. 124a.] kalpitavàn tam upanyasyati #<yo 'pi manyata i>#tyàdi | bhàvasya *<1>*hy akùepakriyàdharmaiva[523]sarvadà svabhàvaþ[524], na tu [T. 293b.] yathà kecid brå(bru)vate -- sahakàrisannidhànàpekùà vastånàü kàrakasvabhàvavyavasthà, na svata iti | svato 'kàrakàtve pararåpeõa kàrakatvàyogàt kàrakavyavasthocchedaprasaïgàt | sa evaüvidhasvabhàvo na kadàcit sàhityaü svakàryakaraõe 'pekùate yato 'nyaþ sahito 'nya÷ ca kevalaþ kàrakàkàrakasvabhàvabhedàt syàt | sa tarhi sarvadà tatsvabhàvaþ kàryaü kinna karoti? iti cet | kàryasya pratyayàntaràpekùasvabhàvatayà tasmiü(smin) sarvadà janakatvenàvasthite 'pi kevalàd abhàvàt, tenàtra
kàryam evàparàdhyati, yat tasmiü(smin) kevale janakatayà 'vasthite 'pi pratyayàntaràõy apekùata iti | tataþ {p. 126.1} tadàtmanaþ kàryasya sahitebhya eva bhàvàd ekàrthakriyàlakùaõaü sahakàritvam akùaõikànàm apy upapadyata iti | siddhàntavàdã pårvadoùànatikramam asya dar÷ayann àha -- #<tasyàpi># evaüvàdinàþ #<kathaüsa># nityàbhimato bhàvaþ #<kevalaþkaroty eva># `akùepakriyàdharmaiva sa tasya svabhàvaþ' iti [S.124b.] vacanàt | kàryaü ca sahitebhya eva bhavati, `sàmagrãjanyasvabhàvatvàt tasya' iti vacanàt | tasmàt kevalàn na bhavatãti #<tadavastho virodho># yaþ pårvam uktaþ. tathà hi -- yady akùepakriyàdharmà tadà 'va÷yam anena
kàryaü kartavyam na ced ava÷yaü karoti katham akùepakriyàsvabhàvaþ |
 akùepeõa kàryadar÷anàd akùepakriyàsvabhàvatà 'vagamyate [T. 294a.] nànyathà iti paràbhipràyà÷aïkayà ''ha -- #<na kevalaþ># ityàdi | naivaü mayoktaü kevalaþ karoty eveti kintv akùepakriyàsvabhàva iti | atràha -- #<katham idànãm># ityàdi | yadi karoty eveti neùyate katham akùepakriyàsvabhàva iti kathyate? | atha tathocyate tadà nanv etad evànena #<vacasàparidãpitam># abhihitaü bhavati | kiü tat? | karoty eveti | sa eva hy akùepakriyàsvabhàvo yaþ karoty eva, yas tu nàva÷yaü karoti sa kathaü tadråpaþ syàt? | yad apy uktaü `kàryasyaivàyam aparàdho yat tasmiü(smin) janakatayà 'vasthite pratyayàntaràõy apekùate' iti tad apy ayuktam, yataþ
#<kàryaü># càyam akùaõiko bhàvaþ #<kevalo 'pi samarthaþsan paraü># pratyayàntaram #<apekùamàõaükatham upekùeta>#? naiva | anupekùamàõena kiü karttavyam? | àha -- #<paraü># pratyayàntaram #<anàdçtya># tiraskçtya etat [S. 125a.] kàryaü #<prasahya># hañhàt #<kuryàt># | ka evaü saty asya guõo bhavati? iti cet, àha -- #<evaühi># param anàdçtya hañhàt svakàryaü #<kurvatà'nena># kevalenàpi samarthena satà yat tadàtmanaþ kevalasyàpi #<sàmarthyaü># tad #<dar÷itaü># prakà÷itaü bhavati | anyathà 'nyasahitasyaiva karaõàt kevalasya ca kadàcid apy akaraõàt na `ayaü kevalo 'pi samarthaþ' iti pareùàü
buddhiþ syàt | tato 'yaü tiraskçtaprabhàva[525]iva kathaü bhràjeta[526]? | tasmàd ayuktam ucyate kàryaü [T. 294b.] pratyayàntaràpekùam iti |
    {p. 127.1} kàryàpekùayà 'pi virodhasya tàdavasthyaü dar÷ayann àha -- #<kàryaüparam># ityàdi | kàryasya paràpekùàü bruvan kevalàt kàraõàd anutpattim asya[527]kathayasi, `sa kevalo 'pi samarthaþ' itãdaü vadaüs tataþ kevalàd utpattiü kàryasya bråùe | ete caikasyaiva kàryasya | tata evaikasmàt kàraõàd utpattyanutpattã parasparaviruddhe #<katham ekatra># kàryàkhye dharmiõi #<syàtàm>#? viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt | ekatra te bruvàõo `màtà ca vandhyà ca' ity anena sadç÷aü bråùa iti na [S. 125b.] pårvoktadoùàn mucyase, yata evam api bruvàõo viruddham eva bråte na ca lakùayati #<tat># tasmàt #<ayam># akùaõikavàdã kùaõikapakùasyànavadyatayà
tadvàdinàü nirddoùatàsampatsu amarùalakùaõerùyà eva ÷alyaü antarduþkhahetutvàt tena vitudyamànàni vyathyamànàni marmàõi yasya so #<yamãrùyà÷alyavitudyamànamarmà># varàko 'svasthacittatayà viruddhàbhidhànam apy alakùayan #<viklavam># àkulaü pårvàparàsambaddhaü #<vikro÷ati># viroditi #<iti># kçtvà asvasthacittavacaneùv anàdaràt taddoùodbhàvanasya sutaràü duþkhotpàdanena kùatakùàraniùekatulyatvàt #<upekùàm eva># vipa÷citànàü(-÷citàü) kçpàdhanànàm #<arhatãti># |
    tad evam akùaõikeùu na katha¤cid ekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü sahakàritvaü [T. 295a.] sambhavatãti pratipàdyopasaühàrann àha -- #<tasmàd idam># ityàdi | yeùàü hi sthiraråpatayà pçthag api bhàvaþ sambhavati teùàm akùaõikànàü #<pçthak># kevalànàü #<kàryakaraõasambhavena># hetunà sahaiva kurvantãti sahakàritvaniyamàyogàd idam ekàrthakriyàlakùaõaü sahakàritvaü [S. 126a.] kùaõikànàm eva | teùàü svahetupariõàmopanidhidharmàõàü parasparopàdànasahakàripratyayaikasàmagrãjanyànàü pçthag asambhavàt |

__________NOTES__________

[523] apekùakriyà- -- T.
[524] dharmaþ -- T.
[525] -prasàva -- T.
[526] bhajeta -- T.
[527] ava÷yaü -- T. 
_________________________


[  42. kùaõikapakùe eva ekàrthakriyàråpasahakàritvasya vyavasthà |]



    nanu ati÷ayotpàdanalakùaõam api sahakàritvaü bhàveùu dç÷yate tat katham uktaü pràk[528]`sarvatra naivàti÷ayotpàdanaü sahakriyà, kiü tarhi bahånàm ekàrthakaraõam eva' ity ata àha -- #<yatra tu santànopakàreõa># {p. 128.1} ityàdi | ekàrthakriyàlakùaõam eva sahakàritvaü sarvatra na kvacid ati÷ayotpàdanaü sambhavati | yatra tu santànopakàreõa pårvapårvapratyayebhyo vi÷iùñavi÷iùñatarottarottarakùaõajananena bhàvàþ sahakàriõo vivakùitakàryasya hetutàü pratipadyante- yathà taõóulàdibhya odanàdijanmani dahanodakàdayaþ, bãjàdibhya÷ càïkuràdijanmani pçthivyàdayaþ -- tatra vi÷eùotpàdane pratyayànàü sahakriyocyate loke | santànà÷rayeõa
pårvakùaõebhyo[529]dvitãyàdivi÷iùñakùaõalakùaõaü santànàkhyaü kàryam à÷ç(÷ri)tya [T. 295b.] pårvottarakùaõayor ekatvàdhyavasàyena tasyaivàyam ati÷aya iti na dravyà÷rayeõa | aupacàrikam eva na tu pàramàrthikam | pårvapårvakùaõebhyas tu [S. 126b.] svahetupariõàmopanidhidharmabhya uttarottaravi÷eùotpattau pårvakàraõakalàpasyaikàrthakriyàlakùaõam eva tatra paramàrthataþ sahakàritvam iti na kàcit kùatir iti | kasmàd dravyà÷rayeõàti÷ayotpàdanaü neùyate? | kùaõike dravye vastuni vi÷eùasyànutpatteþ tasyànantarakùaõabhàvaråpatvàd |
    yadi tarhi kùaõike taõóulàdidravye vi÷eùo notpadyate, anantaram apy asau mà bhåt | tato yathà parasparato vi÷eùamanàsàdayanto 'pi kùaõikàþ sahità eva kurvanti na kevalàþ, evam akùaõikà api | tenaiùàm ekàrthakriyàlakùaõam eva sahakàritvaü bhaviùyati | na ca ÷akyaü vaktum -- yo yasya pràg akàrakaþ svabhàvaþ sa pa÷càd apãti | tathà hi -- prabhàsvaràd apavarakaü praviùñasyendriyam arthapratipattim akurvad api pa÷càt kurvàõam upalabhyate | tad uktam --
                  #<na hi praviùñamàtràõàm uùõàd garbhagçhàdiùu |>#
#<                 arthàna pratibhàntãti gçhyante nendriyaiþpunaþ||>#
[ølV pratyakùa- 126] iti |
 ata àha -- #<na hi taõóulàdã>#nàm ityàdi | vi÷eùànutpattau sannidhànasyàpy asannidhànatulyatvàt [S. 127a.] dahanàdibhàve 'pi taõóulàdibhyo naudanajanma syàt | [T. 296a.] tathà prabhàsvaràd apavarakaü praviùñasya yadãndriyaü svopakàribhyo 'ti÷ayaü krameõa na pratipadyate tadà pràg iva pa÷càd apy arthapratipattiü naiva janayet | {p. 129.1} tasmàd yad asambhavi kàryaü yatra dç÷yate tasya tato 'nyatvam eva, ÷àlibãjàd iva kodravabãjasyeti nirati÷ayàd anyatvam eva sàti÷ayatayà tatkàryakàriõa iti | evaü tàvad yatra sahakàribhyaþ krameõa kàryaü bhavati tatràti÷ayotpàdanalakùaõam aupacàrikaü sahakàritvam ekàrthakriyàlakùaõam eva tu mukhyaü tatràpãti pratipàditam |
    yatra tv akùepeõaivàrthasannidhimàtreõa sahakàriõaþ kàryaü kurvanti kiü tatràpi santànà÷rayam ati÷ayotpàdanam asti? ity ata àha -- #<akùepakàriùu># ityàdi | `ye hy avyavadhànàdide÷à indriyàdayaþ svahetubhyo jàtàs teùv avilambitakàriùu na vi÷eùotpattiþ parasparataþ sambhavati, kùaõikatvàt' ity uktaü [S. 127b.] pràk |
    yadi na vi÷eùotpattiþ tadà kathaü nirvi÷eùà j¤ànasya kàraõã bhavanti? ity ata àha -- #<tatra yathàsvaü># yasya ye àtmãyàþ pratyayàþ taiþ, #<parasparopasarppaõavyavadhànàdivirahàderà÷rayabhåtair ye jàtàþ># yogya÷ càsàv atyàsannatvàtiviprakarùavirahàd de÷a÷ ca sa àdir yasyàvyavahitade÷àdeþ tatràvasthànam avasthà yeùàü #<te saha svabhàvaniùpattyà># [T. 296b.] svabhàvaniùpattir vidyata[530]ity eva kçtvà #<jõànahetutàüpratipadyante># tatra kiü parasparato vi÷eùotpattyà pràrthitayà? | yadi hi svahetubhya eva parasparopasarppaõàdyà÷rebhyaþ svakàryajananakùamà yogyade÷àdyavasthànalakùaõavi÷eùayogino
notpadyeran, tadaiùàü parasparato vi÷eùotpattiþ pràrthyeta, na tu svahetubhya eva tathàvidhànàm utpattau | yata evam #<iti># tasmàt #<tatra># teùu akùepakàriùv indriyàdiùu #<ekàrthakriyaiva># mukhyaü #<sahakàritvaü># na santànà÷rayeõa [S. 128a.] vyavasthàpyamànam ati÷ayotpàdanalakùaõaü gauõam iti |
 atha vi÷eùotpàdanalakùaõaü sahakàritvaü kathaü na vyavasthàpyate? | tad api hi loke pratãtatvàd vyavasthàpanãyam evety ata àha -- #<yatra tu># kàrye nàvyavadhànàdide÷opanipàtamàtreõaivendriyàdaya iva sahakàriõaþ pratyayatàü pratipadyante, kintu {p. 230.1} vivakùitakàryotpàdànuguõaü pratikùaõaü prakçùyamàõaü vi÷eùam utpàdayantaþ #<tatra># kàlakùepabhàvini kàrye karttavye #<hetusantàno># 'paràparakùaõabhàvalakùaõa àtmàti÷ayàsàdanàrthaü sahakàrãõi pratyayàntaràõy apekùate, na tu tatsamànakàlaþ kàraõakùaõa iti | #<tata>#s tebhyaþ kàraõàntarebhyaþ
#<svabhàvàntarasya># kàryotpàdànuguõavi÷eùaparamparàlakùaõasya #<pratilabhyaþ># santànasyaikatvenàdhimuktasyocyate loke | paramàrthas tu tatràpi pårvaþ pårvaþ pratyayakalàpa uttarottarakàryotpàdànuguõe [T. 297a.] vi÷iùñakùaõe pratiniyata ity ekàrthakriyàlakùaõam eva sahakàritvam anubhavati |
 kathàm punaþ svabhàvàntarapratilambhas teùàm?, yataþ krameõa kàryaü nirvarttayantãty ata àha -- #<tatra svarasataþ># ityàdi | #<tatra># tasmin hetusantàne ye hetava upàdànakàraõàkhyàþ ye ca pratyayàþ sahakàrisaüj¤itàs teùàü ye pårve [S. 128b.] prathama upanipàtakùaõàþ teùàü vinà÷ahetvanapekùitayà svarasato nivçttau satyàü tebhya eva svarasato nivarttamànebhyaþ prathamakùaõebhyaþ kàryotpàdànuguõena vi÷eùeõa vi÷iùñasya kùaõasyotpattiþ tebhyo 'nuguõataravi÷eùavatàü tçtãyakùaõànàü tebhyonuguõatamavi÷eùavatàü
caturthakùaõànàm; evaü yàvad atyantàti÷ayavànantyaþ kàraõakalàpo jàtaþ tataþ kàryasyotpattiþ ity evaü sahakàribhyaþ svabhàvàntarapratilambhaþ, kùepavatã ca kàryotpattir iti |
    atra para÷ codayann àha -- #<sahakàriõaþ># saha karaõa÷ãlàt kàraõàt, jàtàv ekavacanam, yat samutpannavi÷eùam anantaroktena prakàreõa kàraõaü antyasàmagrãkùaõalakùaõaü tato 'ïkuràdikàryotpattau iùyamàõàyàü tasyaiva vi÷eùasyàdyasya kàryotpàdanànuguõasya yaþ krameõàbhivarddhamànaþ kàryasya janaka iùyate tasyaiva utpattir na syàt prathamakùaõopanipàtinàü [T. 297b.] parasparato vi÷eùànàsàdanàt kùaõànàm avivekàt anabhyupagamàc ca |
    parasparato 'navàptavi÷eùà eva kàryotpàdanànuguõaü vi÷eùam àrapsyanta iti ced àha -- #<avi÷iùñàd># avi÷iùñebhyaþ parasparato {p. 131.1} #<vi÷eùasya># kàryotpàdànuguõasyotpattàv iùyamàõàyàü #<kàryasya># aïkuràdeþ syàt, vi÷eùàbhàvàd ity abhipràyaþ | tata÷ ca parasparato vi÷eùotpàdànapekùiõa eva sahakàriõaþ [S. 129a.] kàryaü kurvãran |
    kim evaü sati siddhaü bhavati? iti cet, àha -- #<tena># yena kùaõikà api parasparato vi÷eùotpàdà 'napekùà eva svakàryaü kurvanti ekakàryapratiniyamalakùaõaü ca sahakàritvaü pratipadyante tena kàraõena #<akùaõikànàm api kàraõatàsyàt, apekùaõãyebhyaþsvabhàvàti÷ayotpatti÷ca na syàt># ity akùaõikavàdã kùaõikapakùeõa[531]svapakùasya sàmyamàpàdayati | yad àha -

__________NOTES__________

[528] p. 113.27
[529] pårvapårvakùa- -- T.
[530] midyate -- T.
[531] kùaõikàpekùaõàt -- T. 
_________________________



               #<kaþ÷obheta vadannevaüyadi na syàd ahnãkatà|>#
#<                      aj¤atàvàyataþsarvaükùaõikeùv api tatsamam ||>#
#<                      vi÷eùahetavas teùàüpratyayàna katha¤cana |>#
#<                      nityànàm iva yujyante kùaõànàm avivekataþ||>#
iti | tatraitat syàt prathamakùaõe 'pi kùitibãjàdayaþ parasparataþ samutpannavi÷eùà eva sannidhãyante --
                      #<yena yasyàbhisambhandho dårasthasyàpi tena saþ|>#
iti nyàyàd dhi dårade÷avarttinàm api hetuphalabhàvàt ity à÷aïkyàha -- #<atha sahakàriõà># ityàdi | sahakàriõaþ [T. 298a.] parasparasamparkkavikalà api vastudharmatayaivànyonyam upakurvantãti sahakàriõà kàryotpàdànuguõavi÷eùajananàya kçtavi÷eùa eva samparkkakàla upatiùñheta, evaü [S. 129b.] saty anavasthà syàt | tathà hi -- tadvi÷eùotpattàv apy aparaþ sahakàrikçto vi÷eùo 'bhyupagantavyaþ, tathà tadutpattàv apy anya iti |
    atha naivaü sahakàriõaþ parasparasya kàryotpàdànuguõavi÷eùanimittam aparaü vi÷eùaü kurvanti, svabhàvata eva tatra teùàü yogyatvàt ity ata àha -- #<na ca >#ityàdi | naiva hi sahakàriõaþ kùitibãjàdayaþ parasparasya kàryotpàdànuguõo yo vi÷eùaþ tadutpàdane #<nityaü># sarvakàlaü yogyàvasthà #<yena># yogyàvasthatvena #<nityànu÷aktaþ># nityànubaddhaþ #<eùàü># kùitibãjàdãnàü {p. 132.1} kàryotpàdànuguõavi÷eùajanako vi÷eùaþ syàt yataþ `avi÷iùtàd vi÷eùotpattau kàryasyàpi syàt' ity etad api parihriyeta |
    kuta etad? ity àha -- #<tadupàya># ityàdi | teùàü kùitibãjàdãnàm upàye -- yogyade÷opanipàte kàryavyaktidar÷anàt[532]apàye ca -- parasparasamparkkaviràme kàryànutpattidar÷anàt | yadi hi kàryotpàdànuguõavi÷eùotpàdane sarvadà yogyàvasthàþ syuþ tadà so 'pi vi÷eùaþ sarvadà [T. 298b.] syàt | tatas tatparamparàbhàvi kàryam iti tadupàyàpàyayoþ kàryasyotpattyanutpattã na syàtàm | [S. 130a.] tasmàn na sahakàriõaþ kàryotpàdànuguõavi÷eùotpàdane yogyàvasthàþ sarvadeti | yataþ sahakàriõà pçthagavasthitenànavasthàbhayàt kçtavi÷eùo nopatiùñhate parasparata÷ ca prathamasamparkkakùaõabhàvinàü nopeyate[533]yujyate và | tena kàraõenàdyo vi÷eùaþ
kàryotpàdànuguõaþ sahakàribhyaþ samànakàlatayà nirupakàrasya kùitibãjàdeþ #<notpadyate>#[534], utpadyate càsau itãùyate | tena samagràvasthàvat sarveùàü vyagràvasthàbhàvinàm api kùaõànàm avi÷eùàt tajjananasvabhàvatve 'py ajananàt samagràvasthàyàm eva jananàd | yathà kùaõikànàm ekàrthakriyàpratiniyamalakùaõaü sahakàritvaü tathà sthirasvabhàvànàm api bhaviùyatãti kùãõasarvopàyo 'kùaõikavàdã sàmyam evàtura iva bahumanyamànas tatraiva bharaü[535]kçtavàn |
    siddhàntavàdã bhaïgyà param upahasann àha -- #<nàsmàkaüpunaþpunaþ># ityàdi | yadi punaþ punar vacane 'pi lokasya nyàyapratãtir bhavati ÷ata÷o 'pi bråmaþ | kim aïga punar dvau trãn và vàràn? | na hi paràrthapravçttànàm asmàkaü punaþ punar abhidhàne ka÷cid udvego bhavati | evaü vàdina÷ ca ÷àstrakçtaþ kvacit prakàràntareõa[536]tam evàrthaü [T. 299a.] sphuñãkurvato ye punaruktàparihàràya yat ante sa teùàm asthànapari÷rama eva | yadi nodvego hanta tarhy ucyatàm ity ata àha -- #<na vi÷eùotpàdanàd eva># ityàdi | naiva vi÷eùotpàdanàt {p. 133.1} sahakàriõàü sahakàritvaü paramàrthataþ kvacit [S. 130b.] sambhavati, yataþ prathamakùaõabhàvinàü
bãjàdãnàü tadabhàvàt kàryotpàdànuguõe vi÷eùe karttavye sahakàritàvirahaþ syàt | kintv ekàrthakriyaiva sahakàriõàü pàramàrthikaü sahakàritvaü pårvoktàbhir yuktibhiþ sambhàvyate | sà ca prathamasamparkkabhàjàm asty eveti kiü na sahakàriõaþ syuþ? |
    para àha -- sà 'py ekàrthakriyà na bhavet parasparato vi÷eùarahitànàm | yadi punaþ parasparato vi÷eùarahitànàm api tadekàrthakriyà 'ïgãkriyate tadà pratyekaü tadavasthàyàü tadutpàdanasàmarthyàbhyupagamàt tadavasthàyàm iva pçthag api sà bhavet | tathà hi -- te tadavasthàyàm api parasparato nirvi÷eùà eva kurvanti | teùàü pçthag api tadvi÷eùakriyà katham iva na prasajyeta? | na hy eùàü saühatàsaühatàvasthayoþ ka÷cid vi÷eùo 'stãti | bhavatu, ko doùaþ? iti cet; #<tathàca># kàryotpàdànuguõavi÷eùasya pçthakkaraõaprasaïge sati #<tasmàd vi÷eùàd bhavana÷ãlam># aïkuràdi #<kàryam api># vi÷eùavat kevalàt sahakàriõaþ
syàt iti cen manyase, atràpi sarvam uktam uttaram | tathà hi -- saühatàsaühatàvasthayor nirvi÷eùà eva kùaõakùayiõo bhàvà iti taducyate tat kiü tàvad vi÷eùamàtràpekùayà? àhosvit [T. 299b.] kàryotpàdànuguõavi÷eùajanakavi÷eùàpekùayà? | yadi pràcyo vikalpaþ tad ayuktam | na hi kàcid vi÷eùamàtrarahità 'vasthà [S. 131a.] sambhavati, sarvadà 'paràparapratyayayoganibandhanasyàparàparavi÷eùasya bhàvàt | na hi kadàcit kiücid ekam eva, àdhàracchàyàtapavàta÷ãtàder yathàsambhavaü bhàvàt | na ca tabhàve 'pi tat tàdç÷am eva, kàraõabhedàt | etàvat tu syàt -- ka÷cid vi÷eùaþ kvacit kàrye 'nuguõo na sarvaþ sarvatreti | etac ca pràg evoktam iti dar÷ayann
àha -- #<pratikùaõam aparàparaiþpratyayaiþ># iti | `aparàparapratyayayogena pratikùaõaü bhinna÷aktayaþ saüskàràþ santanvanto yady api kuta÷cit sàmyàt saråpàþ pratãyante, tathàpi bhinna evaiùàü svabhàvaþ, tena ki¤cid eva kasyacit kàraõam'[537]iti, `kùaõikeùu {p.134.1} bhàveùv aparàparotpatter aikyàbhàvàt'[538]iti càtra saükùiptataram uktam | evaü ca `nàsmàkaü punaþ punar vacana' ity atra dviþ punargrahaõaü yujyate | yathà yena prakàreõa bhàvasantàne vi÷eùasyotpattiþ [ta]d apy uktam -- `tatra svarasataþ pårvakùaõanirodhe tebhya eva vi÷iùñakùa-
õotpàdàd vi÷eùotpattiþ'[539]iti | atha kàryotpàdànuguõavi÷eùajanakavi÷eùàpekùayà pràgvat prathamasamparkkabhàjaþ parasparato nirvi÷eùà ity abhimataü tad apy ayuktam | yataþ kàryotpàdànuguõasya vi÷eùasya janakàþ [S. 131b.] kùitibãjàdayaþ kãdç÷àþ ye [T. 300a.] vyavadhànàdirahitatvenopanipàtinaþ | tadbhàva eva tasya bhàvàt etàvanmàtranibandhanatvàc ca *<4>*janakaü vya(-kavya)vasthàyàþ[540]| te ca tathàvidhàþ sarvadà na bhavantã kathaü pçthag api kàryotpàdànuguõavi÷eùàrambha eùàü syàt?, yataþ kevalànàm api kàryakriyà prasajyeta tad dar÷ayati -- yogyo de÷o yeùàü
te yogyade÷àþ, tadbhàvo yogyade÷atà, sà àdir yeùàü avyavahitade÷atvàdãnàm avasthàbhedànàü te tathoktàþ, te ca te avasthàbhedà÷ ca tathoktàþ | #<yogyade÷atàa(-tàdya)vyavahitade÷atàdayo># ye #<avasthàvi÷eùàþ># kùitibãjàdãnàm upajàyante te kàryotpàdànuguõavi÷eùalakùaõakàryakaraõa÷ãlàþ, naivaüvidhàþ sarvadà bãjàdaya iti katham eùàü pçthag api tathàvidhavi÷eùàrambhaþ syàt? | etad api pràg evoktam `tatra yo 'vyavadhànàdide÷o råpendriyàdikalàpaþ sa vij¤ànajanane samartho hetuþ'[541]iti vacanàt | tasya codàharaõamàtratvàt | ihàpi tatra yo 'vyavadhànàdide÷aþ kùitibãjàdikalàpaþ
sa kàryotpàdànuguõavi÷eùajanane samartho hetur iti pratãyata eva | sa ca [S. 132a.] tathàvidho vi÷eùaþ sarvadà na bhavati, tajjanakasya hetor abhàvàt | parasparopasarppaõàdyà÷rayasyaiva [T. 300b.] pratyayavi÷eùasya taddhetutvàt | etad api pårvam evoktam ity àha -- teùàü ca kàryotpàdànuguõavi÷eùa[janane] vi÷eùavatàü yata utpattis tad apy uktam asakçd eva `yas teùàü parasparopasarppaõàdyà÷rayaþ pratyayavi÷eùaþ sa taddhetujanane samartho hetuþ'[542]iti | tathà `yathàsvaü pratyayaiþ parasparopasarppaõà÷rayair ye {p. 135.1} yogyade÷àdyavasthà jàtàs te saha svabhàvaniùpattyà j¤ànahetutàü pratipadyanta'[543]ity anena, ihàpi gamyamànatvàt | tato yady
apy eùàü parasparato 'nupapatter[544]vi÷eùo na bhavati, svahetukçtas tu kena vàryate? | na ca svahetuta eva sa¤jàtavi÷eùàõàü bhàve parasparatas tadà÷aüsà, yataþ parasparato vi÷eùàyogaþ[545]pratipàdyamànaþ ÷obheta | teùàü ca kàryotpàdànuguõavi÷eùajanakànàü pratyayànàü pratyekaü sàmarthye 'pi khaõóa÷aþ kàryotpàdàyogàt sakalasyaiva pratyekaü karaõàt | yathà kevalànàm akriyà kartçvi÷eùasyàvyavadhànàdide÷akùitibãjàdikalàpasya pçthag ekaikasya samarthasya bhàvasyàbhàvàd ity etad apy asakçd evoktam `teùàü ca na pårvaü na pa÷càt na pçthagbhàva iti samarthànàpi [S. 132b.] pårvàparapçthagbhàvabhàvino
doùà nopalãyante' ityàdivacanàt | tatas tathàvidhavi÷eùasya svopàdànamàtranibandhanasyànabhyupagamena [T. 301a.] kevalànàm aprasaïgàt kutaþ kàryotpàdànuguõavi÷eùàrambhadvàrakaü kàryam api syàd iti? |
 kutaþ punar ayaü kàmacàro labhyate yadaïkuràdikàryaü sahakàriõaþ parasparasya kàryotpàdànuguõàü vi÷eùaparamparàü janayantaþ kurvanti, kàryotpàdànuguõaü tu vi÷eùaü vyavadhànàdirahitade÷opanipàtamàtreõety[546]ata àha -- #<kàryadvaividhyaüca yasmàt tasmàd evaüvibhajyate># | kathaü dvaividhyaü kàryàõàm iti? ata àha -- sahakàribhir avyavadhànàdide÷air anantaraü sa¤janitàþ parasparasya pràgavasthàpekùavi÷iùñakùaõabhàvalakùaõà ye vi÷eùàs tatparamparayà uttarottaravi÷iùñavi÷iùñataràdikùaõabhàvaråpayà utpattir ddharmo yasya tadàtmakam
ekaü kàryam | anyac ca tadviparãtaü yat sahakàrisannidhimàtreõa bhavati na parasparakçtàü vi÷eùaparamparàm apekùate | atrodàharaõam -- #<aïkuràdivat>#, àdigrahaõàd *<5>*odanàdivat | tathà 'kùepeõa[547]karaõa÷ãlaü yadindriyaü [S. 133a.] tadvij¤ànàdivac ca | prabhàsvaràd apavarakapraviùñendriyaniràsàrthaü caitad vi÷eùaõam | kuta etad? iti cet {p. 136.1} kàryakàraõayoþ svabhàvabhedàt | kiücid dhi kàryaü kàraõasàmagrãsannidhimàtrajanyasvabhàvam, tad anyat tu tatpariõàmàpekùam iti | kàraõam api ki¤cit [T. 301b.] svasannidhimàtreõa kàryajananasvabhàvaü svakàraõebhya eva bhavati, yena parasparakçtàü vi÷eùaparamparàü svakàryakaraõe
nàpekùate | anyat tu tadviparãtasvabhàvam | yathà ki¤cid eva ÷àlyaïkurajananasvabhàvam, tadviparãtaü càparam | ÷àlyaïkura÷ ca tadbãjajanyasvabhàvo na yavàdibãjajanyasvabhàva iti na bhàvànàü svahetubalàyàtàþ pramàõàdhigatàþ svàbhàvàþ paryanuyojyàþ | ye tu yajjananasvabhàvàþ pramàõato 'dhigatàþ te kiü sarvadaiva tatsvabhàvàþ? àhosvit tadaiva? ity atra cintà pravarttate | tatra sarvadà tatsvabhàvatve pa÷càd iva pràg api tatkàryakriyàprasaïgena pararåpeõàkàrakasya [S. 133b.] bhinnasvabhàvatà kàrakàkàrakàvasthàyoþ ÷àliyavabãjàdãnàm iva tattvacintakair ucyate | sadç÷àparabhàvanibandhanaü caikatayà pratyabhij¤ànaü lånapunarjàteùv iva ke÷anakhàdiùu *<6>*ity atra[548]virodhàbhàvàd
iti | yadà ca tatkàryakàraõasvabhàvabhedàt kàryadvaividhyam, #<tatrai>#tasmiü(smin) sati #<sahakàribhyaþ># kùitibãjàdibhyas teùàü parasparasantànopakàram apekùate yat kàraõam antyavasthàpràptaü tasya yat kàryam aïkuràdikaü tajjanmanimittaü #<sahakàriõàü># prathamakùaõànantaraü vi÷iùñadvitãyakùaõabhàvaråpo yo [T. 302a.] vi÷eùaþ kàryotpàdànuguõaþ #<àdyo># bhavati #<sa teùàü># sahakàriõàü prathamasamparkkabhàjàü parasparakçto yo vi÷eùas tajjanmà na bhavati parasparopasarppaõàdyà÷rayàd eva pratyayavi÷eùàt tasya bhàvàt | tataþ kàryotpàdànuguõàd
àdyàd vi÷eùàt prathamakùaõopanipàtibhiþ sahakàribhir anyataþ [S. 134a.] samàsàditavi÷eùaiþ janitàt tatprabhçti #<ye vi÷eùàþ># prakçùyamàõataduttarottarakùaõabhàvalakùaõà jàyante #<te tajjanmànaþ># sahakàrikçtavi÷eùajanmànaþ | kutaþ? #<tatprakçtitvàt># tasyàdyasya vi÷eùasya parasparopasarppaõàdyà÷rayàt pratyayavi÷eùàd àsàditatadanukålavi÷eùaiþ sahakàribhiþ parasparopakàranirapekùair janyasvabhàvatvàt, taduttareùàü ca vi÷eùàõàü {137.1} sahakàrikçtakàryotpàdànuguõavi÷eùajanyasvabhàvatvàt | yata evam #<iti># tasmàt *<1>*#<nànavasthà>#
pràg[549]uktà | atha sahakàriõà kùityàdinà ku÷ålàdyavastho 'pi bãjàdiþ tenàpi kùityàdiþ kçtavi÷eùa evopatiùthetànavasthaivaü syàt iti | tasya prakàrasyànabhyupabgamàt puruùaprayatnàder eva [T. 301b.] kùetraprakiraõahetor avyavahitasnigdhapçthivãbãjasamparkkalakùaõasya kàryopàdànuguõavi÷eùajanakasya vi÷eùe 'syopagamàt | tatra yad uktaü pareõa `yathà prathamasamparttabhàjaþ kùitibãjàdayaþ parasparasya vi÷eùamanàd adhànàh kàryotpàdànuguõaü vi÷eùaü janayanti, tathà [S. 134b.] sthiraråpà api bhàvàþ tadekakàryapratiniyatàþ parasparakçtavi÷eùanirapekùà eva bhàviùyanti'
iti, tadabhyupagacchann àha -- #<tathàyady akùaõiko 'pi># ityàdi | kùaõikavad akùaõiko 'pi yadi kàryaü karoti karotu nàma | na ka÷cid vàrayati | kintu yena svabhàvena kàryaü karoti sa yadi #<avilambitakàryakartçdharmà># apekùeõa karotãty evaü÷ãlo dharmo yasya sa tathoktaþ, tadà #<pçthagbhàvasya sambhavàt kevalo 'pi># na kevalaü sahitaþ #<tathàsyàt># tatkàryakàrakaþ syàd ity uktaü bahu÷aþ | #<atatsvabhàvas tu># akùepakartçsvabhàvavikalas tu #<tadà'pi># sahitàvasthàyàm api pràgvat #<akàraka eva >#pararåpeõa kartçtvasya pårvam eva niùedhàt |
    tad evam ekàrthakriyayà vi÷eùotpàdanena càkùaõikànàü sahakàritvaü niùidhyopasaüharann àha -- #<tasmàt># ityàdi | dvividhasyàpi sahakàritvasyàyogàn naivàkùaõikasya ka÷cit [T. 303a.] sahakàrãti kevalo 'pi svakàryaü kuryàd iti sahakàripratyayàpekùasyàkùaõikasya hetutàü bruvàõasya kiü yuktam iti [S. 135a.] dar÷ayann àha -- #<pràyas tu># ityàdi | yo hi sthirahetuvàdã tasya yadi sa hetuþ pratyayàntaràõy apekùya kàryaü karoti tadà #<vyaktam># ava÷yaü tasya sthirasya hetoþ pratyayàntaràpekùakàrakasya svabhàvàntarasyotpattir iti | #<nàkàryasya># kàryatàm ananubhavato 'pekùety ucyate | yataþ sahakàriõàü
yaþ #<saüghàtaþ># sannipàtaþ #<tatsthàyã># tatra varttamàno bhàvasantànaþ #<pràyaþ># bàhulyena #<sahakàripratyayair upajanitavi÷eùaþ># san #<svakàryaükurvan dçùño># {p. 138.1} #<bãjàdivat># tasmàd evaü vibhajyate | pràyograhaõaü càkùepakàrãndriyàdisaïghàtavyavacchedàrtham | tatsambhavino nyàyasyàkùaõikeùu pçthagbhàvasambhavena katha¤cid api kalpayitum a÷akyatvàt | pràgakàrakasya pa÷càt kàrakasvabhàvàntarotpattis tu na virudhyate | tasyaiva hy akàrakasya tadàtmà kàrakaþ svabhàvo na yujyate na tv atadàtmà | ata eva svabhàvàntaragrahaõam | tatra kevalam akàrakasvabhàvasya svarasanirodhitàmàtram upeyam | [T. 303b.] tataþ sarvaü
sustham iti |
    atha matam -- kàrakasvabhàvàntarotpattir iùyate yadi sthirasya hetoþ pràg api kàrakasvabhàvo [S. 135b.] na syàt | tasya tu pràg api bhàvàt pratyayàntaràpekùà tadutpattir apy ukteti ata àha -- #<kàrakasya># ityàdi | yadi hi samagràvasthàyàþ pràg api kàrakasvabhàvo bhavet tadà 'syàkriyà na yujyate, saühatàvasthàyàm api tatsvabhàvatayaiva karaõàt, pararåpeõa kartçtvasya pràg eva niùiddhatvàt | na ca karoti | tasmàt so 'sya svabhàvaþ pràï naivàsãt | yadi ca pratyayàntarair apy asau na kriyeta tat *<2>*kim iti mudhaiva tàny apekùate?[550]iti |

__________NOTES__________

[532] kàryotpàdadar÷anàt -- T.
[533] nopàyatà -- T.
[534] nopapadyate -- T.
[535] paraü -- T.
[536] paryàyàntareõa -- T.
[537] p. 116.13
[538] p. 88.19
[539] p. 130.11
[540] janakavyava- -- T.
[541] p. 117.15
[542] p. 117.24
[543] p. 129.12
[544] 'nutpatter -- T.
[545] vi÷eùayoga -- T.
[546] -de÷akramamàtre- -- T.
[547] -di gçhyate | akùe- -- T.
[548] atràpi -- T.
[549] na ghañàbhàva iti nànàvasthà pràg -- T
[550] kim iti tathà 'nyànyapekùate -- T. 
_________________________



[  43. nirhetukavinà÷acarcàyà upsaühàraþ |]


    tad evaü `tatsvabhàvasya jananàt'[551]ity asya `yo yatsvabhàvaþ sa svahetor evotpadyamànaþ tàdç÷o bhavati na punas tadbhàve hetvantaram apekùate'[552]ity asyànekàntaparihàràyoktasya prakàràntareõànekànte udbhàvite tatparijihãrùayà #<aparàparapratyayayogena>#[553]ity àdy abhihitam | tatra yena nyàyena kùaõikànàü hetuphalasvabhàvaþ tasyàkùaõikeùv asambhavaü pratipàdayituü pràsaïgikaü yad upakràntaü tat parisamàpayya prakçtam anubadhnann àha -- #<tasmàd yo yadàtmà># ityàdi | yadi svabhàvenàsthitidharmaõo bhàvasya [S. 136a.] na nà÷akàraõaiþ prayojanaü svabhàvena sthitidharmaõo bhaviùyatãty ata àha -- #<sthitidharmaõo 'pi># ityàdi | sthitidharmaõo
'pi hi naiva nà÷akàraõaiþ ki¤cit prayojanam | tasya svahetubhyaþ samupajàto yaþ sthiraþ svabhàvaþ {p. 139.1} tadanyathàtvasyàsthiràtmatàpatteþ kenacit karttum a÷akyatvàt | kàmaü hi bhàvàþ svayaü na bhaveyuþ | na tu santa eva svaü svabhàvaü parityajanti | atha sthitidharmaõo 'py anyathàtvapratipattir iùyate tadà 'nyathàtvapratipattau và #<tatsvabhàva eva># sthitidharmaiva #<na syàt>#, àtmabhåtasyàsthitidharmaõaþ svabhàvasya pa÷càt sambhave pràg apy abhàvaàyogàt | na hi tadàtamanas tasmiü(smin) sannihite kadàcidabhàvo yuktaþ, atatsvabhàvatàprasaïgàt `viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt' ity uktam | tathà ca sati #<pårva># eva #<vikalpaþ>#
svabhàvenàsthitidharmà bhàva iti | #<tatra ca># pårvavikalpe pràg evoktaü dåùaõaü vinà÷ahetor vaiyarthyam iti |
    athàsau sthirasvabhàva eva, kevalam asyàsthirasvabhàvatà pràg asati vinà÷ahetor upajàyate, anyathà nivçttyayogàd ity ata àha -- #<ya÷ca parasmàt># nà÷ahetoþ sthitidharmaõaþ [S. 136b.] sataþ #<anyathàbhàvaþ># asthitidharmatàlakùaõo bhavati, sa pårvakàt sthitidharmaõaþ svahetusamudbhåtàt svabhàvàt #<aparaþ># anyaþ #<svabhàvas tasmin niùpanne># pa÷cà[j janya]tvàd bhinnahetukatvàc ca #<kathaütasya># svabhàvaþ #<syàt>#? | tadàtmatayà pratibhàsanàd iti cet | sàråpyàd alakùitavivekasya tathà pratibhàsanaü syàt yady asau [T. 304b.] pårvasvabhàve saty evànyato bhavet | anyathà virodhaþ kathaü parihriyeta? | bhavatv aparaþ svabhàva iti cet | ya÷ càparaþ svabhàvaþ
sa kathaü tasya? | na hy anyo 'nyasya svabhàvo yuktaþ, atiprasaïgàt | yo 'paraþ svabhàvaþ sa kim iti tasya na bhavati? ity ata àha -- #<svabhàvabheda-># ityàdi | bhavatu vastvantaram eva tadaparasvabhàvatayà ko doùaþ? ity ata àha -- #<tathàca># vastvantaratve sati vinà÷ahetor upajàyamànasya svabhàvasya pårvako bhàvaþ svahetubhyo yaþ sthitidharmà [S. 137a.] jàtaþ so 'cyutidharme sthito nivçttibhàï na bhavati, vinà÷ahetor vastvantarotpattau vyàpçtatvàd iti na #<tasya># sthitidharmaõo #<'nyathàbhàvo># nivçttiþ | na hi mudgaràder vastvantarasya bhàve 'parasya nivçttir yuktà, atiprasaïgàt | tadupamarddena tadutpattau ca pràg eva proktam |
    {p. 140.1} nanu ca dç÷yata eva kañhinàdiråpasya tàmràder agnyàder vinà÷ahetor dravàdisvabhàvàntarotpattiþ | na ca pårvakasya pracyutidharmatà ity ata àha -- #<etena># anantaroktena #<kañhinàdãnàm># àdi÷abdàd *<2>*dravàdãnàü tàmrasuvarõàdãnàm[554]agni÷ãtavàtàdibhyo dravatvakañhinatvàdisvabhàvàntarotpattir vyavasthitaråpasya tàmràdeþ #<pratyuktà># pratyàkhyàtà, tulyadåùaõatvàt |
    kathaü tarhi svabhàvàntarotpattiþ pårvasya càpracyutidharme sthitasyàbhàvo [T. 305a.] yuktaþ? ity àha -- #<tatràpi># kañhinàdiråpe tàmràdau #<pårvakasya># kañhinadravàdiråpasya #<svarasanirodhitvàt># vinà÷ahetvayogena | #<vinà÷e># sati #<agnyàdeþ># àdigrahaõàj jalaniùeka÷ãtavàtàdeþ | sahakàriõaþ parasparopasarppaõàdyà÷raya pratyayavi÷eùopajàtàti÷ayà#<d upàdànàc ca># yat tat kañhinàdiråpaü tàmràdi svarasato virudhyate | tata eva upàdànakàraõàd agnyàdisahakàrikàraõopàdànapratyayopajàtavi÷eùàd #<apara eva># anya eva dravakañhinàdisvabhàvo dravagrahaõasyopalakùaõatvàt, [S. 137b.] #<utpanno># na tu pårvakam eva kañhinadravàdiråpaü tàmràdi vyavasthitàtmakaü dravakañhinàdisvabhàvena pariõatam
iti |
    atra para àha -- #<kenoktaü># yathà `sthitidharmaõaþ sato *<3>*vinà÷ahetor asthitisvabhàvotpattis[555]tato vinà÷aþ' iti, yena `ya÷ ca parasmàd anyathàbhàvaþ so 'paraþ svabhàvaþ' ityàdy ucyate | kintu sa svayaü sthitidharmaiva svahetubhir janito nàsyàsthirasvabhàvatà vinà÷ahetor upajàyate | kathaü j¤àyate yathà `svahetubhiþ [T. 305b.] svabhàvena sthitidharmaiva janitaþ' iti? | vinà÷ahetor agnyàder asambhave avasthànàt | yadi svabhàvenàsthitidharmà svahetor jàtaþ syàt tadà tadasambhave 'pi nàvatiùñheta | tasya svabhàvena sthitidharmaõaþ svahetubhir evàyam aparaþ svabhàvo niyamito yaduta #<parasmàt># virodhino 'gnyàde#<r vinà÷aþsvayaübhavatãti># | parasmàd iti karmaõi lyaplope
pa¤camã paramapekùya ity arthaþ | svahetubhir evàyaü {141.1} niyamitasvabhàvo jàto yathà tvayà virodhinam apekùya svayaü nirva(va)rttitavyam iti | tad uktam -
                 #<svabhàvo 'pi sa tasyetthaüyenàpekùya nivarttate |>#
#<                 virodhinaüyathà'nyeùàüpravàho mudgaràdikam ||># iti |
 nanu yady asya vinà÷o virodhisannidhàne svayam eva bhavaty ahetukaþ pràpnoti, aheto÷ ca de÷akàlasvabhàvaniyamo na yukta ity ata àha -- #<na ca># naiva vinà÷o nàma vinaüùñur aparaþ svabhàvaþ, yato 'yaü doùaþ syàt, kintu #<bhàvacyutir eva vinà÷aþ># | [S. 138a.] tasyà÷ ca niþsvabhàvatvàd dhetumattà naiva yujyate | na hi sà tasya bhavati | kevalam asau svayam eva na bhavati | tato bhavitur abhàvàt kasya hetumattopagamyate ? |
    siddhàntavàdy àha -- #<nedam anataroktaüvikalpadvayam atikràmati># | kãdç÷aü vikalpadvayam? | `kiü nityo bhàvaþ?' ityàdi | [T. 306a.] nanu ca kàlàntarasthitidharmatàm upagacchato naiva nityavikalpasyàvakà÷aþ | na | tadupagame 'pi nityataivopagatà bhavati | tathà hi -- yady ayaü saüvatsarasthitidharmà svahetubhir janitas tadà saüvatsaraparisamàptau yo 'syàdàv udayakàle saüvatsarasthitidharmà svabhàvo yato 'yaü saüvatsaraü sthitaþ sa eva tadante 'pi | tato 'paraü saüvatsaram avatiùñheta | tadante 'pi prathamotpannasaüvatsarasthitidharmasvabhàvàparityàgàd aparàparasaüvatsarasthitiprasaïgàt kàlàntarasthitidharmatopagame 'pi nityataivopagatà bhavatãti nityavikalpo
durnnivàraþ | vinà÷ahetusannidhau svayaü nivarttata iti copagamàd anityavikalpo na÷varàtmatàvikalpaþ | tathà hi -- vinà÷ahetvabhimatasannidhau svayaü vina÷yato yo 'sya svabhàva sa eva bhàvasyaikaråpatvàd utpannamàtrasyeti tadaiva vinà÷aprasaïgàt katham asya kàlàntarasthitidharmatà sambhavati? | evaü vikalpe kçte pà÷càtyavikalpopagame kàlàntarasthitir evàsya truñyatãti nityavikalpa evànenopagantavyaþ | tatra [S. 138b.] vinà÷ahetusannidhau svayaü nà÷opagame pràï nityo bhåtvà pa÷càd anityo [T. 306b.] vina÷varasvabhàvo bhavatãti bråte | #<evaüca bruvàõo bhàvadvayaücàha># | vakùyamàõàpekùa÷ cakàraþ | {p. 142.1} kãdç÷aü bhàvadvayam? | nityànityau svabhàvau bhedau yasya tathà | yo 'sau nityaþ svabhàvaþ
pràktanaþ tasya nityàbhimatasya svayaü pa÷càn nà÷aü bruvàõaþ sarvadà pratikùaõam eva nà÷aü pràha | anyathà pårvoktena nyàyena pa÷càd api nà÷àsambhavàt | atha pratikùaõam asya nà÷o na bhavati tadà pa÷càd api tadayogàt sarvadaivànà÷aü pràheti kçtvà pårvasminn ity àbhimate svabhàve vinà÷ahetur asamartho 'ki¤citkara eva |
    nanu ca vinà÷ahetor naiva sàmarthyam upagataü pareõa virodhisannidhim apekùya svayaü nà÷opagamàt | na | ata eva tannibandhanatvaprasaïgàt nà÷asya | anyathà hy aki¤citkaraþ kim ity asàv apekùyate?, hetubhàvasyàpekùàlakùaõatvàt | svahetava evàtràparàdhyanti yadaki¤citkare 'pi tatràpekùàyàü niyu¤jata iti cet | kaþ punar ayam asthànàbhinive÷aþ teùàü yat tatra tathà niyu¤jate | [S. 139a.] tasmàd upakàryapekùàyàm *<1>*eva hetavo[556]niyu¤jànàþ ÷obhante | anyathà te 'pi kàryàtmàno[557]naiva tanniyogamàdriyeran[558]| kathaü càki¤citkaro virodhã nàma? | na hy asyàvirodhitvàbhimatàd[559]vi÷eùaþ ka÷cid iti yatki¤cid etat |
    yad apy uktaü `yathà 'nyeùàü kùaõikavàdinàm aki¤citkaram api mudgaràdikam apekùya [S. 307a.] ghañàdipravàho nivarttate tathà 'smàkam api kàlàntarasthàyã bhàvaþ' iti tad api parasamayànabhij¤atayocyate | yato nàsmàkaü pravàho nàma kùaõavyatirikto 'sti yo 'ki¤citkaramudgaràdisannidhau nivartteta | kùaõà eva hi kevalaü santi | te ca svanivçttau na mudgaràdikam apekùante, svarasata eva nirodhàt | yà tu teùàü kapàlàdivçttilakùaõà paryudàsavçttyà nivçttiþ yasyàü satyàm ekatvàbhinive÷ino lokasya sadç÷àparabhàvaråpasya vibhramanimittasyàpagamàt `nivçttà ghatàdayaþ' iti vyavahàraþ, tatràki¤citkaratvaü mudgaràdãnàü
naivàsti, tadbhàva eva teùàü bhàvàt | vegavan mudgaràdisahakàriõo ghañakùaõàt parasparopasarppaõàdyà÷rayàt {p. 143.1} pratyayavi÷eùàt [S. 139b.] sa¤jàtàti÷ayàt kapàlàder bhavanadharmatvàt tasya tajjananasvabhàvàd iti |
    svabhàvadvayopagamaprasaïgàd iti parijihãrùayà para àha -- #<na pràg># ityàdi | kuta etat? | #<ekasvabhàvatvàt># | sarvadaikasvabhàvasya sarvadà nityataiva na pa÷càd anityasvabhàvatàsambhava iti |
    siddhàntavàdy àha -- #<sa tarhi bhàvaþ># [T. 307b.] sarvadà nityasvabhàvaþ svabhàvena #<nà÷amanàvi÷an># apratipadyamànaþ *<1>*kathaü naiva naùño (kathaü naùño) nàma[560]? | kutaþ? #<tatsvabhàvavinà÷ayoþ># nityasvabhàvatàyà, vinà÷asya cànityaråpatàyà÷ ca #<aparaspararåpatvàt># parasparaparihàraråpatvàt | upasaüharann àha -- #<yata evaü># sthitidharmaõàü vinà÷o naiva yujyate tasmàt sati asya vinà÷e yady ava÷yambhàvã kçtakaråpasya sato vinà÷a iùyate parais tadà #<vinà÷asvabhàvena># vina÷yati nàvatiùñhata iti vinà÷aþ | karttari bahulavacanàd gha¤ | sa svabhàvo yasya tena vinà÷asvabhàvenàsthitidharmaõà | #<tena># kçtakaråpeõa satà vastunà svahetubhyo #<bhavitavyam># anyathà
'va÷yambhàvitayopagatasya kçtakàtmanàü satàü vinà÷asyaivàyogàt |
    bhavatv evam iti cet | àha -- #<tathàpi># svayaü vinà÷asvabhàvatve 'pi [S. 140a.] na kevalam avina÷varasvabhàvatve svabhàvànyathàtvàsambhavàd vyartho vinà÷ahetur iti prathamavikalpopanyàsa evoktam na punar ucyate | yata evaü #<tena># ityàdi sugamam |
    tad evaü vinà÷aü pratyanapekùàm asàmarthya-vaiyarthyàbhyàü taddhetvayogena kçtakalakùaõasya sattvasyapårvàcàryadar÷atàü pratipàdya yathà 'sau viparyaye bàdhakapramàõatàm anubhavati tad dar÷ayann àha -- #<tasmàd vinà÷a># ityàdi | prayogas tv evam -- ye yadbhàvaü pratyanapekùàs te tadbhàvaniyatàþ | [T. 308a.] tad yathà -- antyà kàraõasàmagrã svakàryotpàdane | anapekùa÷ ca kçtakaråpaþ san bhàvo vinà÷e {p. 144.1} 'va÷yambhàvivinà÷atayogataþ parair iti svabhàvahetuprasaïgaprayogo viparyaye bàdhakaü pramàõaüpårvàcàryapradar÷itam | #<tataþ># tadbhàvaniyatatve, nà÷asyàkàdàcitkatvàd udayànantaraü nà÷a iti #<yaþsan># kçtakalakùaõo
bhàvaþ #<sa vinà÷ã># vina÷varasvabhàvo na÷varatàyàþ sàdhyadharmasya nivçttau ca kçtakalakùaõasattvanivçttir iti kçtvà kçtakalakùaõasya sattvasya kùaõikatàyàm anvayavyatirekasiddhiþ sampadyate 'napekùayà 'nyakràntasattvakùaõikatvayos tàdàtmyasiddheþ tannibandhanayor anvayavyatirekayor api ni÷cayàt |
    tad evaüpårvàcàryàn prati akçtakasya sato 'bhàvàt #<sadakàraõavan nityam># [VaiSå 4.1.1.] iti nityalakùaõavirahàd eva na tannityatvam | yat tu [S. 140b.] sad utpattimat tad uktena nyàyenàva÷yaü nà÷itayopagataü paraiþ kàlàntarasthàyi na bhavatãti prati pàditam |

__________NOTES__________

[551] p. 83.22
[552] p. 83.1
[553] p. 116.13
[554] -nàü saügrahaþ | tà- -- T.
[555] vinà÷ahetor asthirasvabhàvatvàt vinà÷ahetor asthiti- -- T.
[556] eva svahe- -- T.
[557] kàryàõi |
[558] hetu- |
[559] virodhinaþ |
[560] kathaü naùño nàma -- Tb. 
_________________________



[  44. sàmànyena sattvakùaõikatvayos tàdàtmyavyàptipradar÷anam |]



 yadà tu yat sat tat kùaõikam eveti sàmànyenocyate kçtakàkçtakalakùaõaü sato bhedam anapekùya prauóhavàditayà kçtakasyàpi càva÷yambhàvã vinà÷a iti paropagamo [T. 308b.] nàpekùyate, tadà vinà÷aü pratyanapekùatvam eva sarvasya na sidhyati | yeùàü hi vinà÷o bhavaü(van) dçùño ghañàdãnàü teùàm eva taddhetvayogàt tatrànapekùà yujyate |
ye tu de÷àdivyavahitàþ parvatàdayo và vinà÷am àvi÷anto na dçùñàþ teùàm ava÷yaü vinà÷itvopagamanibandhanàbhàvàd antye 'py ayaü vinà÷aü pratyanapekùa eva vina÷yann 'vi÷eùàd àdàv api tadbhàvaniyata iti vaktum a÷akyatvàt tatsvabhàvasàpekùatvàt[561]| vinà÷aü pratyanapekùatvàsiddher akçtakànàü càkà÷àdãnàü vinà÷isvabhàvasàpekùàõàm ity anapekùayà sato na÷varasvabhàvatà 'siddheþ anvayavyatirekayos tannibandhanayor ayogam utpa÷yann arthakriyàvirodhalakùaõam eva tadà bàdhakaü pramàõaü tàdàtmyaprasàdhakam abhidhànãyam iti manyamànaþ pårvapakùam utthàpayann àha --
#<svabhàvato># na÷varatve 'py uktena {p. 144.1} nyàyena paridç÷yamànavinà÷ànàü ghañàdãnàü #<ka÷cid># de÷àdivyavahitaþ[562]parvatàdir và 'nupalabdhavinà÷aþ kçtako 'pi sadråpa àkà÷àdir và 'kçtakaþ [S. 141a.] san na #<'tatsvabhàvo 'pi># avinà÷isvabhàvo 'pi syàt | api÷abdaþ sambhàvanàyàm | tasya[563]vinà÷isvabhàvasaüsàdhakapramàõàbhàvàd à÷aïkyata etat | tata÷ ca vinà÷isvabhàvasàpekùatvàt tadanapekùatvam asiddham iti tadva÷àt[564]sàdhyasya [T 309a.] kùaõikatvasya sattvasvabhàvatvàsiddheþ tannibandhanà nànvayavyatirekasiddhir iti | kiü punar atrà÷aïkànimittaü yena ka÷cid atatsvabhàvo 'py à÷aïkyata ity àha -- #<na hi sarvaþsarvasya svabhàvaþ># iti | vicitrasvabhàvà hi bhàvà dç÷yante
-- kecit[565]sapratighàþ kecid[566]apratighàþ, tathà nãlànãlàdisvabhàvàþ, tathà kecid vinà÷inaþ anye tv avinà÷isvabhàvàþ ÷aïkyanta iti pårvapakùà÷aïkà |
    na -- `ka÷cid atatsvabhàvo 'pi syàt' -- iti à÷aïkanãyam, tathàbhàve hy akùaõikatvaü tasya syàt | tasmiü÷ ca saty avastutvaprasaïgàt kuto 'tatsvabhàvatà÷aïkà? | kathaü punar akùaõikatve 'vastutvaprasaïgaþ? | yataþ[567]sattvasya kùaõikatvasvabhàvatayà 'nvayavyatirekasiddhir ity ata àha -- #<÷aktir hi># ityàdi |

__________NOTES__________

[561] anitya-
[562] viprakçùñaþ -- T.
[563] àkà÷a-
[564] anapekùatvava÷àt
[565] ghañapañàdayaþ
[566] vij¤ànàdayaþ
[567] avastutvaprasaïgatvàt 
_________________________



[  45. arthakriyàkàritvam eva sattvaü, tac ca kùaõikànàm eveti |]



 evaü manyate -- iha tàvad idam eva vicàraõãyam [S. 141b.] kiü lakùaõam etad bhàvànàü sattvaü yuktam iti | tatra na sattàyogalakùaõam avyàpteþ, sàmànyàdiùv abhàvàt | vandhyàsutàdiùv api bhàvàd ativyàpter và | vandhyàsutàdãnàm asattvàt kathaü sattàyogaþ? iti cet | na | itaretarà÷rayàt | yatas teùàm asattvaü sattàyogavirahàd eva [T. 309b.] tadviraha÷ càsattvàd iti | yadi ca satàm eva sattàyogaþ evaü tarhy anyat sattvalakùaõam abhidhànãyam sattàyogasya ca vaiyarthyam, tata eva vastunaþ sattvàt | sarvàrthakriyàsàmarthyavirahàt {p. 146.1} sattàyogàbhàvas teùàm iti cet | evaü sati yad evàrthakriyàsàmarthyayuktaü tasyaiva sattàyoga
ity arthakriyàsàmarthyam eva bhàvalakùaõamàyàtam ity apàrthakaþ sattàyogaþ | #<itthaüca># evam | anyathà sàmànyàdãnàü kathaü svaråpaü sattvaü syàt? | arthakriyàsàmarthyaü tu sarveùàm astãti tad eva bhàvalakùaõam |
    #<utpàdavyayadhrauvyayuktaüsat># [Tattvàrtha- 5.29.] ity etad apy ayuktam, dhrauvyeõotpàdavyayayor virodhàt ekasmiü(smin) dharmiõy ayogàt | katha¤cidutpàdavyayau katha¤cit dhrauvyam iti cet | yathotpàdavyayau na tathà dhrauvyam, yathà ca dhrauvyaü na tathotpàdavyayàv iti naikaü vastu yathoktalakùaõaü [S. 142a.] syàt | tato 'nyasya bhàvalakùaõasyàyogàt ÷akte÷ cànta÷aþ svaj¤ànajanane 'py upagamàt paraiþ, anyathà ùañpadàrthàdivyavasthànàyogàt saiva bhàvalakùaõam, sarva÷aktivirahaþ punarbhàvalakùaõam |
    sarvagrahaõaü ca sarvasya vastuno vastvantara÷aktiviraharåpatvàd abhàvatàniràsàrtham | yasya tu na kvacicchaktiþ sa evaikàntenàbhàva ucyate |
    ÷aktilakùaõam eva sattvam akùaõike syàt tataþ kùaõikàtmatà [T. 310a.] sattvasya na sidhyatãti kuto 'nvayavyatirekau? iti cet, àha -- #<na caivàkùaõikasya># kvacit kàrye 'nta÷o j¤ànalakùaõe 'pi ÷aktir asti tat kutas tasya tallakùaõaü sattvam atãtàder iva bhaviùyati?, yataþ sattvasya kùaõikàtmatà na sidhyet |
    nanu ca ÷akter atãndriyatvàt kàraõànàü kàryàrambhaniyamàbhàvàc ca kathaü tadviraho 'kùaõikasya bhavet yato 'sya sarva÷aktivirahalakùaõenàsattvena virodhinà niràkriyamàõaü sattvaü kùaõikàtmatàm evànubhavet yato 'nvayavyatirekau syàtàm ity ata àha -- #<kramayaugapadyàbhyàm># ityàdi | naiva pratyakùataþ [S. 142b.] kàryavirahàd và sarva÷aktiviraho 'kùaõikatve ucyate, kintu tadvyàpakavirahàt | tathà hi -- kramayaugapadyàbhyàü kàryakriyà vyàptà prakàràntaràbhàvàt | tataþ kàryakriyà÷aktivyàpakayos tayor akùaõikatve {p. 147.} virodhàt nivçttes tadvyàptàyàþ kàryakriyà÷akter api nivçttir iti sarva÷aktivirahalakùaõam asattvam akùaõikatve vyàpakànupalabdhir àkarùati,
viruddhayor ekatràyogàt | tato nivçttaü sattvaü kùaõikeùv evàvatiùñhamànaü tadàtmatàm anubhavatãti -- `yat sat tat kùaõikam eva' ity anvayavyatirekaråpàyà vyàpteþ siddhir ni÷cayo bhavati |
    nanu ca prakàràntaràbhàvàt kàryam aïkuràdikaü bãjàdinà kramayaugapadyàbhyàm eva kriyata ity ucyate sa eva tu prakàràntaravirahaþ [T. 310b.] kàryàtmanaþ kutaþ siddhaþ? | prakàràntarasyopalabdhilakùaõapràptatve katham atyantàsambhavaþ? | kevalaü de÷àdiniùedhamàtram eva syàt | *<1>*anupalabdhilakùaõapràptatve nà 'sattàni÷cayo viprakarùiõàm[568]iti kutas tadabhàvasiddhiþ? | tataþ prakàràntareõàrthakriyàsambhavàt kramayaugapadyanivçttàv api nàrthakriyàsàmartthyanivçttir iti kuto 'kùaõikatve sati sarvasàmarthyavirahalakùaõam asattvam?, yataþ sattvasya kùaõikàtmatayà 'nvayavyatirekau syàtàm? | na | ubhayathà 'py adoùàt | [S. 143a.] tathà
hi -- kramo nàma paripàñiþ kàryàntaràsàhityaü kaivalyam aïkuràdeþ, yaugapadyam api tasyàparair bbãjàdikàryaiþ sàhityaü | prakàràntaraü càïkuràdeþ tadubhayàvasthàvirahe 'py anyathàbhavanam | tasya càïkuràdisvabhàvasyànyasahitasya kevalasya và 'bhàve pratyakùabodhagamyamàne saty upalabdhilakùaõapràpta eva svabhàvaþ kramayaugapadyabhàvabahirbhåto nopalabhyate | vastunaþ upalabhyasyànyasàhitye kaivalye càpanãte tadviviktade÷àdipratibhàsinaþ[569]pratyakùasyodayàt svabhàvànupalambhata evàbhàvani÷cayàdilakùaõavyavahàravçtteþ | tasya càïkuràdibhàvasyàvasthàdvayabahirbhàvaniùedhe kayo÷cidde÷akàlayoþ de÷àntaràdau krameõàïkuràdibhàvavatãtarasmin
và bhàve 'pi na kàcit kùatiþ | tataþ pratyakùata eva [T. 311a.] prakàràntaràbhàvasiddheþ kathaü kramayaugapadyàbhyàm arthakriyà÷aktir avyàptà syàt? |÷àstrakàras tu yathà pratyakùatà eva prakàràntaràbhàvasiddhiþ tathà svayam #<etena kramàkramàdayo 'pã>#ti atidi÷an vakùyati |
    {p. 148.1} anupalabdhilakùaõapràptatve 'pi prakàràntarasya kramayaugapadyayor anyo 'nyavya[S.143b.]vacchedaråpatvàd evà÷rayasi(-d evàbhàvasi)ddhiþ tathà hi -- anyonyavyavacchedaråpàõàm ekaniùedhenàparavidhànàt tasyà[570]'pratiùedhe vidhipratiùedhayor virodhàd ubhayapratiùedhàtmanaþ prakàràntarasya kutaþ sambhavaþ? | atra prayogaþ -- yatra yatprakàravyavacchedena yaditaraprakàravyavasthànaü na tatra prakàràntarasambhavaþ, tad yathà -- nãlaprakàravyavacchedenànãlaprakàràntaravyavasthàyàü pãte | asti ca kramayaugapadyayor anyataraprakàravyavacchedena taditaraprakàravyavasthànam vyavacchidyamànaprakàràviùayãkçte sarvatra kàryakàraõaråpe[571]vastunãti viruddhopalabdhiþ
vyavacchidyamànaprakàretaravyavasthànaü ca, prakàràntarasambhava÷[572], [573] ca tato bahirbhàvalakùaõa ity anayos tattvà 'nyatvaråpayor anyonyaparihàrasthitalakùaõatvàt | na càtràpi bàdhakàntarà÷aïkayà 'navasthànam à÷aïkanãyam, pårvaprasiddhasya [T. 311b.] [S. 144a.] virodhasya smaraõamàtratvàt | viruddhopalabdhiùu bahirddharmiõi hetoþ sadbhàvam upadar÷ya virodhasàdhanam eva bàdhakam, tac cehàsti | tato viruddhayor ekatràsambhavàt pratiyogyabhàvani÷cayaþ ÷ãtoùõaspar÷ayor iva bhàvàbhàvayor iva veti kuto 'navasthà? |
    tatra na krameõàkùaõikaþ kàryàõi karoty avi÷eùàd akàrakàvasthàyàm iva | sahakàryapekùà ca dvividhasyàpi sahakàritvasyàyogàd anupanyasanãyà | sarveùàü caikakriyàkàla eva kriyàprasakteþ, tatkàrakasya svabhàvasya tadaiva bhàvàt | nàpi yugapat, pratyakùàdivirodhàt[574]punas tatkriyàprasaïgàc ca | kçtatvàn neti cet, na, sàmarthyànapàyàt | anyathà pràg apy akàrakaråpàvi÷eùàd kriyà syàt | kçtasya karttum a÷akyatvàd iti cet | ÷aktà÷aktatayà tarhy ekatraiva kàrye bhedaprasaïgaþ ÷àlikodravabãjàder iva | nitya÷ ca yadà yugapat karoti tataþ pràg api bhàvàt tadaiva tatkriyàprasaïgaþ punas tato 'pi pårvataram ity evaü [S. 144b.] na kadàcid yugapat kriyà syàt | pårvottarakàlayo÷ caikadà yugapat kàriõo 'nyadà {p. 149.1} sarvàrthakriyàsàmarthya-
virahalakùaõam asattvaü syàd iti kathaü na kùaõikatà? | kriyopagame và kramapakùa eva | tatra cokto doùaþ | evam akùaõikatve [T. 312a.] sati cakùuràdyàyatanànàmasattvaprasaïgàt[575]kùaõikatàyàm eva sattvam iti yat sat tat kùaõikam eveti sato na÷varàtmatàsiddheþ anvayavyatirekaråpavyàptisiddhir iti ||[576]
{p. 150.1} [ 3. kàryahetuniråpaõam |]

__________NOTES__________

[568] -tvena sattàni÷cayo na, vi- -- T.
[569] prakàràntara- |
[570] vihitasya |
[571] -õabhåte -- T.
[572] vyavacchidyamànaprakàreõetaravyavasthànàt |
[573] -ràntaràsa- -- T.
[574] pratyakùavirodhàt -- T.
[575] -dyàyattànàma- -- T.
[576] T. %<adds here>% bràhmaõàcataviracite vivaraõe svabhàvahetvadhikàraþ prathamaþ |
_________________________



[  1. kàryakàraõabhàvavyavasthà |]



    tad evaü svabhàvahetau tàdàtmyasiddhinibandhanam anvayavyatirekani÷cayaü pratipàdya kàryahetau kàryakàraõabhàvasiddhinimittatvàt tayos tasyà÷ ca pratyakùànupalambhanibandhanàyàþ pràg eva dar÷itatvàt tadgatam aparam api pareùàü bhràntikàraõam apanetuü tadviùayaü dar÷ayann àha -- #<arthàntare># hetor vyatirikte vastuni gamye #<kàryaühetuþ># | anarthàntare tu svabhàvo hetur ity uktam | kasmàt [S. 145a.] punar arthàntare kàryam eva hetur ity àha -- #<avyabhicàràt># iti kàryam eva hy arthàntaraü na vyabhicarati nànyat yathoktaü pràk tataþ kàryam evàrthàntare gamye hetur ucyate saüyogava÷àd gamakatve |
    #<na ca kenacit># ity[577]*<7>*àdinà yaþ[578]sarvathà gamyagamakabhàvaprasaïgaàcàryeõoktaþ parasya, tam ihàpi kàryahetau paraþ kadàcit prasa¤jayed ity à÷aïkamàna àha -- #<kàryakàraõa-># ityàdi [T. 312b.] yadi hi kàryaü hetur ucyate tadà kàryakàraõabhàvena kàraõenàsya gamakatvam | tathà ca sati sarvathà gamyagamakabhàvaþ pràpnoti | agneþ sàmànyadharmavad vi÷eùadharmà api tàrõapàrõàdayo gamyàþ syuþ | dhåmasyàpi vi÷eùadharmavad dravyatvapàrthivatvàdayo 'pi sàmànyadharmà gamakà bhaveyuþ | kutaþ? #<sarvathàjanyajanakabhàvàt># | janyajanakabhàvo hi kàryakàraõabhàva ucyate | sa ca nàgnidhåmayor aü÷ena api tu sarveõa prakàreõa | tathà hi -- yathà agnir agnitvadravyatvasatvàdibhiþ
sàmànyadharmair janakaþ tathà tàrõapàrõatvàdibhir vi÷eùadharmair api, yathà ca dhåmo dhåmatvapàõóutvàdibhiþ svaniyatair vi÷eùadharmair janyaþ tathà [S. 145b.] sàmànyadharmair api sattvadravyatvàdibhiþ | tata÷ ca yathà tayoþ kàryakàraõabhàvaþ tathaiva gamyagamakabhàvaþ pràpnoti, tasyaiva tannibandhanatvàd iti pårvapakùà÷aïkà | atràha -- #<na sarvathàjanyajanakabhàvaþ># tata÷ ca kutas tathà gamyagamakabhàvaþ syàt? | kasmàt? iti cet, {p. 151.1} #<tadbhàve># teùàü tàrõapàrõatvàdãnàü vi÷eùadharmàõàm abhàve #<bhavato># dhåmamàtrasya tebhya eva vi÷eùadharmebhyo bhavatãti evam àtmanaþ #<tadutpattiniyamasyàbhàvàt># | tathà #<tadabhàve>#
agnyabhàve bhavato dravyatvàdeþ [T. 313a.] sàmànyadharmasyàgner evàyaü bhavatãty evaüråpasya tadutpattiniyamasyàbhàvàt kutaþ sarvathà janyajanakabhàvaþ?, yataþ sarvathà gamyagamakabhàvaþ syàt | na hy asati tadutpattiniyame janyajanakabhàvo vyavasthàpayituü yuktaþ[579]| yata evaü #<tasmàt kàryaü># dhåmàdikaü #<svabhàvair yàvadbhi>#r dhåmatvàdibhiþ svagataiþ | itthambhåtalakùaõà ca tçtãyà | #<avinàbhàvi># vinà na bhavati | kair vinà na bhavati? | `kàraõe yàvadbhiþ svabhàvaiþ' ity atràpi sambadhyate | kàraõà÷ritair yàvadbhiþ [S. 146a.] svabhàvair vinà te kàryagatàþ svabhàvà na bhavanti hetuþ tais teùàm
iti gamyate | kva avinàbhàvi? | #<kàraõe># kàraõaviùaye aparo 'rthaþ #<kàraõe># àdhàrasaptamã | idànãü kàraõasthaiþ svabhàvair yàvadbhir agnitvadravyatvàdibhir avinàbhàvi teùàü kàraõagatànàü sàmànyadharmàõàü hetuþ kàryaü gamakam | kasmàt? ity àha -- #<tatkàryatvaniyamàt># teùàm eva kàraõagatànàü sàmànyadharmàõàü tat kàryam ity evaüråpasya niyamasya sadbhàvàt | na hi tàn sàmànyadharmàn kadàcid api kàryaü vyabhicarati |
 evaükàraõagatam aü÷aü pà÷càtyenàrthena[580]niråpya pràktanenàrthena*<2>* kàryagatam aü÷aü niråpayann àha -- #<tair eva ca># ityàdi | kàryam api tair eva dharmaiþ [T. 313b.] svagataiþ kàraõagatànàü dharmàõàü gamakam yathà 'ntarà sambhavino dhåmatvapàõóupàrõatvàdayo[581]vi÷eùaråpàstaiþ kàraõagataiþ sàmànyadharmair vinà na bhavanti | atràpi `tatkàryatvaniyamàt' ity apekùyate | teùàm eva kàryagatànàü vi÷eùadharmàõàü kàraõagatasàmànyadharmàpekùayà kàryatvaniyamàt | na hi te vi÷eùadharmàþ kàryagatàþ [S. 146b.] kàraõasthasàmànyadharmair vinà kadàcid api bhavanti | tatas teùàm
eva kàryatvaniyamaþ, nànyeùàü {p. 152.1} dravyatvàdãnàü kàraõasthasàmànyadharmair vinà bhavatàm | tad evaü kàraõasya sàmànyadharmà eva gamyà na vi÷eùadharmàþ, kàryasyàpi vi÷eùadharmà eva gamakà na sàmànyadharmàþ, tatkàryatvaniyamàt | ye tu kàraõasya vi÷eùadharmà yais tatkàryatvaniyamaþ kàryamàtrasya nàstãti na te gamyàþ | ye ca kàryasya sàmànyadharmà dravyatvàdayas teùàm api tatkàryatvaniyamàbhàvàd eva gamakatvaü nàstãti kàryakàraõabhàvena gamakatve kutaþ sarvathà gamyagamakabhàvaþ pareùàm iva prasajyeta? |

__________NOTES__________

[577] p. 18.21
[578] -nà pràk yaþ -- T.
[579] ÷akyaþ -- T.
[580] -nàrthinà -- T.
[581] pàõóutvapàrõa -- T. 
_________________________



[  2. janyajanakabhàvasya sarvathà sattve 'pi gamyagamakabhàvasya na tathàtvam |]



 parasyàniùñàpàdanam à÷aïkyàha -- #<aü÷ena># ityàdi | yadi hi kàraõasya sàmànyadharmà eva gamyàþ kàryasyàpi vi÷eùadharmà eva gamakàþ tatkàryatvaniyamàd iùyante, hanta tarhy aü÷ena janyajanakabhàvaþ pràptaþ | kàraõasya sàmànyadharmà eva janakà na vi÷eùadharmàþ, kàryasyàpi vi÷eùadharmà eva janyà na sàmànyadharmà iti syàt | sarvathà ca janyajanakabhàvo 'bhimata [T. 314a.] ity abhyupagamavirodhaþ | etat pariharati -- nàü÷ena janyajanakabhàvaprasaïgaþ, niraü÷atvena vastunaþ sarvàtmanà tadabhyupagamàt, gamyagamakabhàvasyàpi sarvathà 'bhimatatvàt | tad àha -- #<tajjanya># -- ityàdi | yadi hi kàryasya taiþ kàraõagatair vi÷eùadharmair
janyo yo vi÷eùaþ sa grahãtuü ÷akyate, tadà tajjanyavi÷eùagrahaõe 'bhimatatvàt [S. 147a.] kàraõagatavi÷eùadharmàõàü gamyatvasya | tathà liïgavi÷eùo dhåmatvàdiþ upàdhir vi÷eùaõaü yeùàü dravyatvàdãnàü sàmànyànàü kàryagatànàü teùàü càbhimatatvàd gamakatvasya | tathà hi -- agurudhåmagrahaõe bhavaty eva tadagner anumànaü dhåmatvavi÷eùaõena ca dravyatvàdinà 'gner anumànam | na hi sarvathà janyajanakabhàvo 'stãty eva tathaiva gamyagamakabhàvo bhavati, tasya j¤ànàpekùatvàt | tathà hi -- na sattàmàtreõa liïgasya gamakatvam, tasya j¤àpakatvàt[582]| j¤àpako hi svani÷cayàpekùo j¤àpyam arthaü
j¤àpayati, nànyathà | kathaü {p. 153.1} tarhy uktaü *<2>*#<tadabhàve bavataþtadutpattiniyama(mà)bhàvàt>#[583]iti? | sarvathà janyajanakabhàvàbhyupagame [T. 314b.] tadabhàve bhàvasyaivàbhàvàd ity ata[h13]àha -- #<avi÷iùta># ityàdi | yadi hi tajjanyavi÷eùagrahaõarahitam avi÷iùñaü kàryamàtram upàdãyate liïgavi÷eùopàdhirahitaü và dravyàdikaü tadà #<avi÷iùñasàmànyavivakùàyàü># kàraõagatavi÷eùàbhàve 'pi dhåmamàtrasya bhàvàt tadavi÷iùñasya ca dravyatvàder agnyabhàve 'pi bhàvàd vyabhicàra iti sarvathà [S. 147b.] janyajanakabhàvo neùyate, tadabhàvàd gamyagamakabhàva÷ ca | na tu vi÷eùavivakùàyàm, tatra vyabhicàràbhàvàt | tathà hi -- yadi
nàma dhåmamàtraü tàrõapàrõàdivi÷eùàbhàve bhavati, na tu tajjanyo vi÷eùaþ, sa yadi grahãtuü ÷akyate, tadà vi÷eùasya gamyatvam asty eva, ni÷citasyaiva liïgatvàt | tathà yady api dravyatvasattvamàtram agnyabhàve 'pi bhavati na tu dhåmàtmakam iti tadvi÷iùñasyàvyabhicàràd gamakatvam api na vàryata iti |

__________NOTES__________
[582] j¤àpakàpekùatvàt -- T.
[583] p. 151.1. 
_________________________



[  3. kàryakàraõabhàvapratãter atidurlabhatvà÷aïkàyà niràsaþ |]



    atra parasya vacanàvakà÷am à÷aïkyàha -- #<kasyacit># dhåmàdeþ #<kadàcit># kasmiü÷cit kàle #<kuta÷cit># agnyàdeþ #<bhàve 'pi># sati #<sarvo># dhåmàdiþ #<tàdç÷o># yàdç÷a ekadà 'gnyàder bhavan dçùñaþ tajjàtãyaþ, #<tathàvidhajanmà># yathàvidhàt sa eko bhavan dçùñaþ tàdç÷àd eva janma yasya sa | #<tathàvidhajanmety etat kutaþ># pramàõàd avasitam? yenocyate [T. 315a.] `kàryahetau kàryakàraõabhàvasiddhinibandhanàv anvayavyatirekau' iti | tathà hi -- yadi nàma pratyakùànupalambhàbhyàü kasyaciddhåmasyàgnyàdisàmagrãkàryatvam avagataü kim etàvatà 'nyasyàpi [S. 148a.] tàdç÷asya tàdç÷akàryatà sidhyati, tatra tannibandhanayoþ[584]pratyakùànupalambhayor avyàpàràt | tatraiva
hi tayor vyàpàras tasyaiva tatkàryatà bhavatu, tad anyasya tu kim àyàtam? yena tathàvidhàd asya janma syàt | evaü hi kasyà÷ciddhåmavyakter agnyàdijanyatà dçùñeti kinna ghañàder api sà 'bhyupagamyate? {p. 154.1} anyatvena vi÷eùàbhàvàt | ka evaü sati doùaþ? iti cet; tathà ca pramàõàbhàvena tathàvidhajanmatvàni÷cayàd atàdç÷àd api janmà÷aïkàyàü tàdç÷asya dhåmàder agnyàdinà 'nvayavyatirekau na ni÷citàv iti kutaþ kàryahetor ggamakatvam? | na hi yo 'smàv eko de÷akàlàvasthàniyato 'gnivi÷eùahetuko dhåmo 'dhigataþ pratyakùànupalambhàbhyàü tasyaivànvayavyatirekau pratipattavyau | tasya de÷àntaràdàv asambhavàt | kiü tarhi? | tàdç÷asya sàmànyàtmana eva liïgatvàt tasya càtathàvidhàd api janmà÷aïkàyàü
kutas tathàvidhenànvayo vyatireko và? | tad uktam -
     #<avasthàde÷akàlànàübhedàd bhinnàsu÷aktiùu | >#[T. 315b.]
#<bhàvànàm anumànena pratãtir>#[585]#< atidurllabhà||># [Vàkya- 1.32] iti[586]|
    siddhàntavàdy àha -- #<na, atadbhàvinaþ># ityàdi | evaü manyate -- ihaikadà dhåmàder agnyàdisàmagrãjanyatayà [S. 148b.] pratyakùànupalambhàbhyàü ni÷citaråpatve 'pi tàdç÷asyàtàdç÷àd api bhàvaþ samà÷aïkyate yathàparidçùñàd anyatvena | tatra yo 'sàv agnyàdisàmagrãjanyo dhåmavi÷eùa ekadà ni÷citas tadapekùayà yathà 'nyo dhåmavi÷eùas tàdç÷o yo 'nyàdç÷àd api -- bhàvànàü vicitra÷aktitayà -- bhaved iti ÷aïkyate, tathà so 'py ekadà 'gnyàdisàmagrãjanyatayà ni÷citas tadanyàpekùayà tàdç÷a eva | tatra yadi tad anyasya tàdç÷asyàtàdç÷àj janma syàt *<3>*tadà tàdç÷asya[587]svabhàvasya *<4>*nàgnyàdisàmagrãjanyasvabhàvateti paridçùñasyàpi[588]dhåmasya nà 'gnyàdisàmagrã kàraõam ity àyàtam | tàdç÷asya svabhàvasyà
'gnyàdisàmagrãvilakùaõakàraõajanyasvabhàvatvàt | tata÷ càgnyàdisàmagryà akàraõatvàt yo mayaikadà tato bhavan dçùño dhåmaþ so 'pi na bhavet | na hi yad yasya kàraõaü na bhavati tat tataþ sakçd api jàyate, tasyàhetukatvaprasaïgàd iti | #<atadbhàvinaþ># iti tacchabdena vivakùitam agnyàdikàraõaü parigçhyate, na tat atat, tadvilakùaõaü atàdç÷aü ÷akramårddhàdikam, atasmàd[589]bhavituü [T. 316a.] ÷ãlaü {p. 155.1} yasya tasyàtadbhàvinas tàdç÷asya tallakùaõasya dhåmavastunaþ #<sakçd api># ekadà 'pi [S. 149a.] #<tataþ># agnyàdeþ #<abhàvàd># bhàvavirodhàt | bhavati ca tàdç÷o 'gnyàdisàmagrãtaþ tatas tàdç÷asya svabhàvasya tàdç÷am eva kàraõam ity avagamyate
sakçtpravçttàbhyàm eva pratyakùànupalambhàbhyàm iti kuto vyabhicàrà÷aïkà? | tena yàdç÷o dhåmo 'gnyàdisàmagryà bhavan dçùñaþ sakçt tàdç÷asya tasya tajjanyasvabhàvatayà tàdç÷àd eva bhàvàt `yatra dhåmas tatràgnyàdisàmagrã' ity anvayavyatirekani÷cayaþ |
    athavà 'nyathà vyàkhyàyate -- iha pratyakùànupalambhanibandhanà kàryakàraõabhàvasiddhiþ pràguktà tannibandhanàv anvayavyatirekau *<6>*pratipàdayitum, tac càyuktam[590]| tathà hi -- #<kasyacit># dhåmasyàgnyàdisàmagryanantarabhàvina àdyasya #<kadàcit># prathamotpàdakàle #<kuta÷cid># agnyàdisàmagryàþ #<bhàve 'pi># utpàde 'pi #<sarvas >#*<7>*#<tàdç÷o># yàdç÷aþ[591]prathamakùaõabhàvã dhåmo dvitãyàdikùaõeùv api tàdç÷aþ pratyakùata eva tasya pårvakùaõàvilakùaõatayà pratãteþ | #<tathàvidhajanmà># iti yathàvidhàd agnãndhanasàmagrãlakùaõàt kàraõàd àdyo dhåmakùaõa utpannas tathàvidhàj janma yasya sa #<tathàvidhajanmety etat kutaþ># naiva tasya dhåmàder abhàvàt
[T. 316b.] | evaü ca yadyato dçùñaü tasyànyato 'pi bhàvasya dar÷anàt sarvatrànà÷vàsa [S. 149b.] iti anyamàna àha -- #<tathàca># anagnito dhåmàd api dhåmasya bhàve ÷akramårddhàder api tasya bhàvàvirodhàd agninà dhåmasya nànvayavyatirekàv iti cen manyasa iti pårvapakùà÷aïkà |
    taduktam -
        #<kùaõikatve kathaübhàvàþkvacidàyattavçttayaþ|>#
 prathamadhåmakùaõajanito dhåmakùaõas tàdç÷o 'paraprathamadhåmakùaõajanita eva dvitãyo dhåmakùaõo na tçtãyàdiþ | evaü tçtãyakùaõàdiùv apy aïkuràdiùu ca sarvatra vàcyam | kutaþ punar ayaü vibhàgaþ? iti cet, àha -- #<atadbhàvinaþ># atasmàd -- anagnãndhanàdiråpàd dhåmàd [T. 317a.] bhavana÷ãlasya prathamakùaõàvilakùaõasya dhåmasya #<sakçd api># [S. 150a.] ekadàpi #<tataþ># agnyàdisàmagryàþ #<abhàvàd a>#bhàvàyogàd | yathà hi prathamakùaõàpekùayà dvitãyas tàdç÷as tathà tadapekùayà prathamo 'pãti tàdç÷atvàvi÷eùàt tàdç÷asyànagnito bhàve tàdç÷o nàgnijanyasvabhàvaþ iti sakçd
api tato na bhavet | bhavan và tajjanyasvabhàvatàm àtmanas tàdç÷aþ khyàpayatãti kuto 'nyàdç÷àd bhavet? tasmàd anyàdç÷àd bhavann anyàdç÷a eva tato na vyabhicàraþ |

__________NOTES__________

[584] kàryakàraõabhàvani-
[585] prasiddhi- -- Vàkya-
[586] iti cet -- T.
[587] tadà 'tàdç- -- T.
[588] -tety apa- -- T.
[589] tasmàt -- T.
[590] -tum iùñau ta- -- T.
[591] -÷o na yàdç- -- T.
[592] kàraõa÷aktibhedena svayaü -- T. 
_________________________



[  4. bhinnakàraõajanyànàü dhåmànàü atàdç÷atve 'pi sàdç÷yàt tàdç÷atvàbhimànaþ |]



    nanu sarveùàü *<2>*dhåmakùaõànàü kaõñhakùaõanàkùisrutikàlãkaraõàdikàyàm[593]arthakriyàyàm upayogàt kathaü tàdç÷asvabhàvatà na syàt? | na, tasyà apy arthakriyàyàþ kùaõabhedopadhãyamànaråpàyàþ tàdç÷atvàbhàvàt tatràpi tulyadoùatvàt | kathaü tarhi loke sarvatra dhåmavyavahàraþ iti cet; sadç÷àparabhàvanibandhanaikatvàdhyavasàyava÷àt kùaõair vyavahàràyogàc[594]ca | sàdç÷ye sati kathaü na tàdç÷atà? iti cet | tàdç÷àd anyatvàt sadç÷asya | tathà hi -- gosadç÷o bhavati gavayaþ na tu tàdç÷aþ, gor evàparasya tàdç÷atvàt | paramàrthenàtàdç÷e 'pi tàdç÷àbhimàno [S. 150b.] mandamatãnàü bhavan kathaü nivàryeta? | tathà hi -- tattvàdhyavasàyo
'pi tàvad -- atasminn arvàgdç÷àü [T. 317b.] vinivàrayituü na pàryate, kim aïga punas tàdç÷atvàdhyavasàyaþ? yathoktam -
{p. 157.1.}    #<samànavarõasaüsthàne santàne 'nyatra jàyate |>#
#<                 atasmiüs tanmatiþpuüsàükim utaikatra saütatau || >#iti |
    tattvacintakàs tu tàdç÷àtàdç÷akàraõabhedàt tàdç÷àtàdç÷atàü bhàvànàü anumanyante na tàdç÷atàm | tad yady atàdç÷àd api tàdç÷o bhavet tadà tasya tajjanyaþ svabhàva ity atadbhàvinaþ sakçd api tato bhàvo na syàt | amum evàrthaü samarthayamàna àha -- #<parasparàpekùayà># ityàdi | kàraõàpekùayà hi janyasvabhàvaü kàryam, kàryàpekùayà ca janakasvabhàvaü kàraõam | yato hi kàraõàd yad bhavad dçùñam tasya tajjanyasvabhàvaþ, itarasya ca tajjanaka iti pratãyate | anyathà tasya tato bhàvàyogàt, itarasya ca tajjananàyogàt | yadi nàmaivaü tataþ prakçte kiü siddham? ity ata àha #<tatra># evasmin nyàye sati #<yadi dhåmo># yàdç÷a àdyo 'gnyàdisàmagrãjanitas tàdç÷o dvitãyàdikùaõabhàvã
#<agnyàdisàmagryà># [S. 151a.]     agnãndhanàdikàraõakalàpàt tajjanakasvabhàvatayà nirddhàrità#<d>#[595]#<anyato># 'gnãndhanàdisàmagrãjanitàd àdyàd dhåmakùaõàd bha-vet | tadà #<tasya># tàdç÷asya dhåmasvabhàvasya #<tajjanyo># 'gnyàdisàmagrãjanyaþ #<svabhàvo na bhavati># kintu dhåmajanya eveti kçtvà sakçd api #<tato># 'gnyàdisàmagrãto #<na bhavet># | tàdç÷asya hi [T. 318a.] svabhàvasyànyato bhàve tajjanyasvabhàvatà, nàgnyàdijanyasvabhàvateti kutaþ sakçd api tato *<1>*bhàvo yujyate[596]| atra dçùñàntaþ #<arthàntaravad># iti | yathà hy arthàntaram[597]atajjanyàbhimatam anyato bhavat na tajjanyasvabhàvaü nàgnyàdisàmagrãjanyasvabhàvam iti sakçd api tato na bhavati tadvat tàdç÷o dhåmo 'pãti tato bhavann anyàdç÷a evàsàv iti gamyate |
 syànmatam -- agnyàdisàmagryà 'sàv atajjanyasvabhàvo 'pi tàdç÷o balàj janyate kas tasya tapasvino 'paràdhaþ? ity ata àha -- #<nàpi># na kevalaü svayam atajjanyasvabhàvatayà tato na bhavet, kintv agnyàdisàmagry api taü tàdç÷aü dhåmaü -- yàdç÷o dvitãyàdikùaõabhàvã {p. 158.1} -- na janayet | kutaþ ? | atajjananasvabhàvatvàt | tàdç÷asya hy anyato bhàve sa eva tajjananasvabhàvo nàgnyàdisàmagrãti tajjananasvabhàvavikalà kathaü taü janayet ? | atràpy udàharaõam -- #<sàmagryantaravad iti># | yathà sàmagryantaram atajjananasvabhàvàbhimataü [S. 151b.] na janayati tadvad agnyàdisàmagry api | tathà hi -- sà àtmãyaü svabhàvam anusçtyaiva pravarttate, tataþ kuto 'sau sàmagrãbalàj jàyeta ? |

__________NOTES__________

[593] -nàü varõakàlãkaraõàdi- -- T.
[594] -hàrayo- -- T.
[595] nivàrità- -- T.
[596] bhàvo na yu- -- T.
[597] aïkuràdyarthà- -- T. 
_________________________



[  5. t[h14]àdç÷àtàdç÷ajanyatve kàryasyàpi tàdç÷àtàdç÷atvam |]



    syànmatam -- agnyàdisàmagrãjanyasvabhàvo 'pi tàdç÷o *<3>*dhåmo dhåmajanyasvabhàvo[598]'pi yathà sa eva dhåma indhanajanyasvabhàvo 'gnijanyasvabhàva÷ cobhayato [T. 318b.] bhavati | tathà tàdç÷o 'pi dhåma ubhayasàmagrãjanyasvabhàvatayobhayato bhaviùyatãty ata àha -- #<na ca># naiva #<dhåmasya># tàdç÷asya #<tadatajjanyaþ># agnyàdisàmagrãjanyo dhåmajanya÷ ca #<svabhàvo yuktaþ># yuktyà saïgatàþ | kutaþ ? #<ekasvabhàvatvàt># | tàdç÷asya dhåmaråpasya bhedàbhàvàt | na hi tasya kàlabhede 'pi tàdçgråpatà bhidyate |bhede hy anyàdç÷asyànyàdç÷àd bhàve vivàdàyogàt | tasya yadi tàdç÷àtàdç÷akàraõajanyatà syàt tatas tàdç÷àtàdç÷asvabhàvataiva syàt | tad eva dar÷ayann àha -- #<dhåmà'dhåma># ityàdi | dhåma÷abdena yàdç÷o 'gnyàdisàmagrãjanyas tàdç÷aþ svabhàvo 'bhipretaþ, adhåma÷abdenànyàdç÷akàraõajanyo
dhåmajanito 'nyadç÷aþ | tayo÷ ca tàdç÷àtàdç÷akàraõajanyatayaiva tàdç÷àtàdç÷asvabhàvatà 'vagantavyà vakùyamàõanãtyà | tenàgnidhåmalakùaõàt #<dhåmàdhåmajananasvabhàvàt>#[599]tàdç÷àtàdç÷ajananasvabhàvàt [S. 152a.] tàdç÷àtàdç÷atayà 'sya bhavato dhåmàdhåma[svabhàva]s tàdç÷àtàdç÷asvabhàvaþ syàt kutas tàdç÷a eva? | kuta etat? ity àha -- #<kàryasvabhàvànàm># ityàdi | kàryàõàü hi ye svabhàvàþ parasparàsaübhavinaþ te parasparavilakùaõakàraõasàmagrãsvabhàvakçtà na svàbhàvikà ahetukatvaprasaïgàt | [T. 319a.] tatas tàdç÷àtàdç÷àd bhavato dhåmasya *<5>*tàdç÷àtàdç÷asvabhàvataiva syàt[600]|
    {p. 159.1.} syànmatam -- naiva tàdç÷àtàdç÷asvabhàvatàyàü tàdç÷àtàdç÷akàraõàpekùà, kàryàõàm utpattimàtra eva *<6>*kàraõàpekùaõàd ity ata[601]àha -- #<akàraõàpekùaõe ca># tàdç÷àtàdç÷aråpatàyàü tàdç÷àtàdç÷akàraõànapekùaõe ca tàdç÷àtàdç÷atàyàþ #<ahetukatvaprasaïgàt># | na hi tàdç÷àtàdç÷asvabhàvayor abhåtvà bhàvavyatirekeõànyà kàcidutpattiþ yatra[602]tàdç÷àtàdç÷asvabhàvakàraõanirapekùàõàm api tadapekùà syàt | tasmàd utpatti÷abdena tàdç÷àtàdç÷asvabhàvataivocyata iti | [S. 152b.] tatra kàraõàpekùopagame kathaü tàdç÷àtàdç÷atàyàü kàraõàpekùà na syàt | tasmàt sàmagrãõàü tàdç÷àtàdç÷atvàd eva kàryàõàü tàdç÷àtàdç÷asvabhàvavibhàga iti kuto 'nyàdç÷àt tàdç÷asambhavaþ?
iti |
    yat tåktaü `yathaiko dhåmo 'gnãndhanàbhyàü vilakùaõàbhyàü janyate tathaikalakùaõam api kàryaü vilakùaõàd api sàmagryantaràd bhaviùyati' iti | tad ayuktam | yato nàsmàbhir vilakùaõànàü janakatvaü vàryate janayanty eva parasparavilakùaõà api svahetupariõàmopanidhidharmàõas tadavasthàniyatàþ tad ekaü kàryaü, tasya tu teùàü ca parasparàpekùayà [T. 319b.] janyajanakasvabhàvatàniyamàt tàdç÷asya tàdç÷àd eva janmocyate nànyàdç÷àt, tasyàtajjananasvabhàvatvàt, tadabhàve 'py anyato bhavatas tadutpattiniyamàbhàvàt | aniyame ca [S. 153a.] kàryakàraõabhàvàyogàt | yadi tv agnir ivendhanopàdànopakçtas tadupàdànopàkçtaü cendhanam
iva tadavasthàniyatam atàdç÷am api *<2>*dhåmàdikaü tàdç÷aü[603]dhåmaü janayet pratyakùànupalambhàbhyàü ca tathà 'vagamyeta tadà 'gnyàdivat so 'pi tajjananasvabhàvatàniyamàt tàdç÷ajanakaþ kena nànumanyeta | tadabhàve[604]'pi tu tàdç÷asya bhàve tayor janyajanakasvabhàvatàniyamàbhàvàt kutaþ kàryakàraõatety ahetutaiva tàdç÷asyànyàdç÷àd bhavataþ syàt | yata evaü #<tasmàt># so 'gnãndhanàdisàmagrãvi÷eùo mantavyo #<yaþ># àdya#<dhåmajanano># nànyaþ #<sa># dhåma àdyo yaþ #<agnyàdisàmagrãvi÷eùeõa># janito nànya {p. 160.1} iti kçtvà kàryakàraõayor evaü yathoktena nyàyena janyajanakaråpasya svabhàvasya *<4>*niyamàd yàdç÷aü yasya[605]karaõam ekadà
pratyakùànupalambhàbhyàm evàvadhàritaü #<tadvijàtãyàt># tato 'nyàdç÷àt kàraõàt #<utpattiþ># tàdç÷asya [S. 153b.] kàryasya #<na bhavati># anyàdç÷asya eva na vàryata iti |
    tad evaü tàdç÷àtàdç÷akàraõakçtakatvaü tàdç÷àtàdç÷akàryasvabhàvasya pratipàdyopasaüharann àha -- #<tat># tasmàt yàdç÷aü [T. 320a.] kàryaü yàdç÷àt kàraõàt dçùñaü pratyakùànupalambhàbhyàü ni÷citam ekadà tat ta#<n na vyabhicarati># tàdç÷am anyàdç÷àn na bhavati | yanaivaü #<tena># kàraõena #<siddhe kàryakàraõabhàve># tàdç÷asya #<kàryasya># tàdç÷am eva kàraõam iti ni÷caye sati yathoditena nyàyena #<kàryasya kàraõena vyàptir># anvayavyatirekaråpà siddhàbhavati |
    #<na vijàtãyàd utpattir iti># dçùñakàraõavijàtãyàt kàraõàd anyàdç÷àn notpattir ity amum artham apratipadyamànaþ kàryasya {na %<(? s. p. xxxv)>%} vijàtãyàt kàraõàn notpattir ity ayam atràrtho 'bhimata iti manvànaþ para÷ codayann àha -- #<nanu># svato #<vijàtãyàd api># kàraõàt #<ki¤cit># kàryaü #<bhavad dçùñaü>#tat [S. 154a.] kathaü na vijàtãyàd utpattir ity asya na dçùñavirodhaþ syàt | kathaü yathà[606]ity àha -- #<tad yathàgomayàdeþ># àdigrahaõàt ÷çïgacandrakàntàdeþ #<÷àlåkàdi># àdigrahaõàc charodakàdi | tathà hi -- gomayàc chàlåkasya bhàvaþ ÷çïgàc charasya candrakàntàdapàm | na ca gomayàdikaü ÷àlåkàder na vijàtãyam tat kim ucyate na vijàtãyàd utpattiþ iti | siddhàntavàdã
parasya bhràütatàü dar÷ayann àha -- #<na vijàtãyàd utpattiþ># iti | yato hi kàraõàd yad bhavad dçùñaü tat tato 'nyàdç÷yàn na bhavati ity ayam atràrtho vivakùitaþ, na tu kàryavijàtãyàd iti | na ca tasya[607]vyabhicàraþ | tad àha -- #<tathàvidham eva hi># gomayàdiråpaü #<tàdç÷àü># ÷àla{å}kàdãnàm[608]à#<dinimittaü># ÷àlåkàdiprabandhasya*<7>* ya àdiþ prathama àrambhakùaõaþ tasya kàraõam iti kçtvà ÷àlåkàdipabandhasyàder*<7>* na {p. 161a.} kàraõabhedo 'nyàdç÷àd utpattiþ [T. 320b.] sarvasya tadà ''der ggomayàdinimittatvàt | yadà tu prabandhena pårvakùaõanimittànàm uttarottarakùaõànàü santànenotpattilakùaõà vçttir bhavati ÷arasya
tadà *<1>*÷aràd bhàvaþ[609]| tad evaü yasya prabandhàdeþ ÷çïgàdibhyo bhàvo na tàdç÷asya ÷aràdeþ yasya ca [S. 154b.] ÷aràdes taduttarottarasya bhàvo na tàdç÷asya *<2>*÷çïgàder iti[610]na dçùñakàraõavijàtãyàt kàraõàt tàdç÷asya sambhava iti kàryahetor anvayavyatirekani÷cayaþ |
    yadà 'pi ÷àlåkàdayaþ pårvapårvasvajàtinibandhanà[611]anàdisantànapravçttà iùyante tadà 'pi gomayàdibhyaþ keùà¤cidbhàve 'pi tàdç÷atvàbhàvàn na vyabhicàra iti dar÷ayann àha -- #<asti ca># ityàdi | yasya ÷àlåkasantànasya gomayàdi kàraõaü yasya ca sarvadà svajàtinimittatvaü tayor gomayetarajanmanoþ ÷àlåkayor asty eva svabhàvabhedaþ parasparam anyàdç÷atvaü #<råpasyàbhede 'pi># sati | tulyàkàratve sati katham anyàdç÷atvam? iti cet,[h15]àha -- #<na hi># ityàdi | yasmàn nàkàratulyataiva bhàvànàü #<tattve># tàdç÷atve nimittam yato gomayetarajanmanoþ ÷àlåkayor àkàrasàmyàt tàdç÷atvam eva syàn na jàtibhedaþ | kuta etat ? ity àha -- #<abhinnàkàràõàm api># ityàdi | yeùàm api hi samànàkàratà [S. 155a.] keùà¤cid
bhàvànàü teùàm api yata àkàràd anyato [T. 321a.] vi÷eùàj jàtibhedo dç÷yate tato nàkàrasàmyam eva jàty ekatve nibandhanam | tathà hi -- àkàrasàmye 'pi kvacit puùpàd bhedo dç÷yate nãletarakusumayor iva såryayoþ, kvacit phalàt vandhyetarayor iva karkkoñakyoþ, kvacid rasàd van{dh}yetarayor iva trapuùayoþ, kvacid gandhàd vçkùetaraprabhavayor iva campakayoþ, kvacit prabhàvàt spar÷opayogasraüsinyor iva haritakyor iti | tasmàd àkàrasàmyanibandhanaü yady api `tad evedam' iti pratyabhij¤ànaü sajàtãyatàü gomayetarajanmanoþ ÷àlåkayor upakalpayati tathàpi vilakùaõasàmagrãjanyatayà tayor jàtibheda evàvagantavyaþ, naikajàtità | tata eva pratyabhij¤ànasya bhràntatayà
tatkalpitasya tàdç÷atvasyàlãkatvàt |

__________NOTES__________

[598] dhåmo 'dhåma- -- T.
[599] -màd dhåmaja- -- T.
[600] -va na syàt -- T.
[601] -pekùaõam abhimatam ity ata -- T.
[602] utpattau
[603] -kaü atàdç- -- T.
[604] dhåmavyatiriktasàmagryabhàve
[605] niyamadar÷anàt yasya -- T.
[606] dçùñàntaþ -- T.
[607] tatra -- T.
[608] utpalà- -- T.
[609] ÷arodbhavaþ -- T.
[610] ÷çïgàder anyàdç÷asya bhàva iti -- T.
[611] sajàtyanubandhanà -- T. 
_________________________



{p. 162.1}[  6. vilakùaõasàmagryà avilakùaõakàryajanakatve doùàþ |]



    yadi punar gomayetaràdijanmanaþ ÷àlåkàder agnidhåmàdijanmano và dhåmàdeþ pratyabhij¤àva÷àd vilakùaõasàmagrãnibandhanatve 'pi samànasvabhàvataiva syàt ko doùaþ syàt? ity ata àha -- #<anyathà hi># ityàdi | yadi [S. 155b.] hi yà svajàti[lakùaõapratyayàntarasahità sàmagrã yà ca] svajàtinirapekùà gomayàdiråpà ÷àlåkàdeþ, dhåmasya và yà 'gnãndhanàdilakùaõà [T. 321b.] yà ca ÷akramårddhàdisvabhàvà dhåmàdyàtmikà avi(-kà tasyàþ vi)lakùaõàyà api sàmagryà avilakùaõam tàdç÷am eva kàryaü dhåma÷àlåkàdikam utpadyeta tadà na `#<kàraõasya>#' sàmagrãråpasya #<bhedàbhedàbhyàü># vailakùaõyàvailakùaõyàbhyàü kàryasya #<bhedàbhedau>#
vailakùaõyàvailakùaõye tajjàtãyavijàtãyàtmake syàtàm iti kçtvà #<vi÷vasya># sakalasya padàrtharà÷eþ #<ahetukau bhedàbhedau># sajàtãyavijàtãyatve syàtàm | tasmàd yatra vilakùaõà sàmagrã tatra kuta÷cit sàmyàt saråpatve 'pi vijàtãyataiva kàryasyeti |
    nanu dhåmendhanàdisàmagrãbhede 'pi dhåmasya na jàtibhedamàmanti vidvàüsaþ, atadråpaparàvçtter ubhayatra samàntatvàt, naiùa doùaþ, kùaõabhedà÷rayasåkùmàvàntarajàtibhede 'pi sthålasantànà÷rayavijàtãyavyàvçtteþ samànatvàt | ÷àbaleyàdyavàntarajàtibhedepy agovyàvçttinibandhanagojàtivad gavàü [S. 156a.] sarvadhåmànàm ekasantànavyavasthàvyu(py u)pàdànakàraõakùaõabhede[612]'py ekàkàrapratyayanibandhanatayà samànatvàt | àdyasyendhanaprabhavasya katham? iti cet | na | indhanajàtyanuvidhànàt[613]sarvadhåmànàm | tathà hi -- agurukarpåracandanàdijàtibhedam anukurvanty eva [T. 322a.] taddhåmàþ, kàs a÷vàsàdiharadravyanirmitavarttibhedaü ca taddhåmàþ, tadrasavãryavipàkànuvidhànàt[614]| na càkàrànyatayà[615]vijàtãyatvam,
yato nàkàrà 'bhedabhedanibandhane sajàtãyavijàtãyatve | na hi {p. 163.1} ÷àlyaïkuràdayaþ tadvãjàdyàkàram anukurvate | na ca tajjàtãyatàma÷àlyàdivyàvçttinibandhanàü nànubhavanti | tasmàd indhanam eva tasyopàdànakàraõam agnyàdisahakàripratyayàhitavi÷eùaü tathàvidhaü dhåmakàryamaïgàràdi bhinnàkçti janyatãty alam atiprasaïgena |
    nanu ca yadi nàma sàmagrãbhede 'pi kàryasya bhedo na jàtaþ tadà kàraõabhede saty api tasyàbhàvàt tasyàhetukatà 'stu, abhedasya tu kim àyàtam? yenobhayor ahetukatvam ucyata ity ata àha -- #<tathàhi># ityàdi | yadà hi sàmagrãbhede [S. 156b.] saty api kàryasya bhedo na jàta iti tasyàhetukatvam -- na hi hetau saty abhavataþ katha¤cid api hetumattopapadyate -- tadà yo 'py asàv *<5>*abhedaþ kàryasya[616]so *<6>*'pi sàmagryoþ[617]*<7>*bhinnatvàd asaty abhede[618]jàta iti kutas tasyàpi hetumattà? | yathà hi hetau saty abhavato na hetumattà tathà hetàv asaty api bhavato hetumattà kutaþ syàt? | hetubhedasyaivà 'bhedanibandhanatvàt na iti cet; na tarhy ayaü bhedaþ kvacit padam àbadhnãyàt, ÷àlãkodravàder api [T. 322b.] hetubhedasyàbhedahetutvàn nimittam antareõa kalpanàyàü vi÷eùàbhàvàt
| pratibhàsàbhedasya ca kuta÷cid bhràntinimittàt paramàrthato bhede 'py upalakùaõàt | syàd etat -- yo hy atàdç÷àd api tàdç÷odbhavam icchati tasya bhedàbhedayor ahetukatvam iùñam eva bhàvà eva kevalaü hetumanta ity ata àha -- #<tadvyatirikta÷ca># ityàdi | na hi bhedàbhedavyatiriktaþ ka÷cid bhàvànàü svabhàvo 'sti yas tayor ahetukatve 'pi hetumàn syàt | tasya tàbhyàm anyatve `asyemau bhedàbhedau' iti[619][S. 157a.] sambandhàbhàvaprasaïgàt, tadanyasambandhakalpanàyàm anavasthàdoùàt, ananyatve 'pi bhedàbhedayor bhàvasvabhàvasya ca svàtmanyevàvasthànàt anupakàràc ca kutaþ sambandhità? | upakàrakalpanàyàü ca yadi bhàvasvabhàvaþ svahetubhya[620]eva na kuta÷cid bhinno 'bhinno và samutpanna itãùyate, tadà tadbhàve[621]'pi svabhàvànyathàtvàbhàvàt
kuto bhinnàbhinnatà bhàvasvabhàvasya syàt? | athà {p. 164.1} vyatiriktabhedàbhedava÷àd bhedàbhedau svabhàvaþ pratipadyeta, tàv api yadi bhinnau tadà bhàvasvabhàvas tadavastha eveti na tasya kuta÷cit svaråpato bhedo 'bhedo và syàt | punas tadva÷àd bhedàbhedakalpanàyàü bhàvasvabhàvasya tadavasthaü tàdavasthyam anavasthà [T. 323a.] ca bhedàbhedayoþ | athàbhinnau tadà bhàvasvabhàva eva bhedàbhedàbhyàü kriyata iti syàt, tasya råpàntareõa karaõàsambhà(bha)vàt; tasya ca hetvantaràt pa÷càd bhavatas tato 'nyatvàpatteþ | na ca bhàvasvabhàvaþ kriyate, tasya svahetor eva nirvçtteþ | svahetubhya eva bhàvasvabhàvasya kuta÷cid bhinnàbhinnàtmana utpattikalpanàyàü và bhedàbhedayor vyatirekavatoþ vayarthyam; [S. 157b.] bhedàbhedabuddher api tata eva siddheþ
| tasmàdvai÷eùikàdikalpitayor bhedàbhedayor vi÷eùasàmànyàtmanor[622]ayogàt bhàvasvabhàva eva bhedàbheda÷abdavàcyaþ tayor[623]ahetukatve bhàvasvabhàvasyaivàhetukatvam àpatitam | tato bhàvànàm ahetukatvàn nityaü sattvam asattvaü và syàt | ahetukatve hi bhàvànàü yadi kadàcit sattvaü sarvadaiva syàt | atha kadàcid asattvaü tad api sarvadà syàt | kàdàcitkatvaü tu sattvasyàyuktam | kiü kàraõam? | apekùyasyàhetukatve sati kasyacid[624]abhàvàt | yasmà#<d apekùayàhi># tasyàpekùaõãyasya hetor bhàve bhavanto 'bhàve ca na bhavantaþ #<kàdàcitkàþ># kadàcid bhavà yujyante, nànyatheti | tasmàn na vilakùaõàt kàraõàt avilakùaõasya kàryasyotpattir abhyupagantavyà,
yathoktena nyàyenàhetukatvàdiprasaïgàt |
    punar api vilakùaõàyàþ sàmagryàþ [T. 323b.] avilakùaõasya kàryasyotpattau doùàntaram àha -- #<vyavasthàvàü÷ca># pratiniyataþ #<sàdhyeùu># ghañapañàdiùu #<sàdhanànàü># mçttantvàdãnàü loke yo #<niyogo># ghañàrthã mçtpiõóam eva tatra niyuïkte na tantån, pañàrthã ca tantån eva na mçtpiõóam ityàdikaþ sa na [S. 158a.] syàt | kasmàt? ity àha -- #<kàraõànàü># -- sàmagrãõàü yàþ #<÷aktayaþ># -- àtmàti÷ayalakùaõàs tàsàü #<pratiniyame># kàcid eva sàmagrã {p. 165.1} kvacid eva kàrye upayujyate nànyà 'nyatrety evaüråpe #<hi># yasmàt #<ki¤cid eva># mçdàdikaü #<kasyacid eva># ghañàdeþ sàdhanàyopàdãyate
#<nàparaü># tadvilakùaõaü tantvàdikam kasmàd evam? iti cet? #<tasyaiva># mçdàdeþ #<tatra >#ghañàdau #<÷akte>#r yogyatvàt #<anyasya># tantvàdes tatrà÷akteþ | kasmàt tasyaiva tatra ÷aktir nànyasya ity ata àha #<tayoþ># mçdàdes tantvàde÷ ca #<tajjananasvabhàvatvena># ghañàdijananasvabhàvatvena #<itarasvabhàvatvena ca># ghañàdyajananasvabhàvena ca #<bhedàt># anyatvabhàvàt | na hi mçttantvàdiråpatàto 'nyad eva tajjananetarasvabhàvatvaü nàma | yadà tu sàmagrãõàü parasparavilakùaõànàm api ÷aktipratiniyamo neùyate vilakùaõàd api avilakùaõakàryopagamàt [T. 324a.] tadà #<tajjananasvabhàvavilakùaõàd api># dhåmàdijananasvabhàvaü yat kàraõam agnãndhanàdisàmagrãlakùaõaü
tadvilakùaõàd api ÷akramårddhàdeþ kùaõà÷rayeõa và dhåmàdes tasyàgnãndhanàdisàmagrãjanyasya dhåmasya tatlakùaõasya cotpattàv iùyamàõàyàü #<na tajjanana÷akteþpratiniyamo># vivakùitadhåmàdikàryajanana÷aktipratiniyamaþ | #<iti># tasmàd #<yat ki¤cit># kàryaü #<yataþkuta÷cit># kàraõàt #<syàt># utpadyeta, na *<4>*yathàdçùñam eva yathàdçùñàt[625]| sarvaü [S. 158b.] sarvato jàyeteti yàvat | tasmàc chaktipratiniyamaþ kàraõànàm abhyupagantavyaþ | tato vilakùaõasàmagrãjanmanaþ kàryasya kuta÷cit sàmyàt saråpasyopalakùaõe 'py anyàdç÷ataiveti sarvas tàdç÷as tathàvidhajanmeti siddham |
    syànmatam -- vilakùaõàyà api sàmagryàs tallakùaõakàryajanana÷aktiþ samàneti tallakùaõaü kàryaü bhaviùyati kasyà÷cid eva ca tathàbhàvàn na yathoditadoùàvasara ity ata àha #<tajjanana÷aktisàmye tu># ityàdi | uktam eva tàvad atra pårvapakùe `na ca dhåmasya tadatajjanyasvabhàvaþ' ityàdikaü dåùaõam | abhyupagamyàpãdam àha -- #<yàdç÷ãhy agnisahakàriõaþ># tadàdhãyamànavikàrasye#<ndhanasya># *<5>*svabhedena dhåmabhedahetoþ[626][T. 324b.] #<÷aktiþ># àtmàti÷ayas tàdç÷yeva ÷akramårddhno[627]{p. 166.1} dhåmasya và yadi tatsàmagrãjanyadhåmàvilakùaõakàryajanana÷aktir àtmàti÷ayalakùaõà tadà tacchaktisàmye tadevàgnãndhanàdikam evàrthàn nàmàntareõoktaü
syàt, tadvilakùaõasya tadvilakùaõàtmàti÷ayàsambhavàt | sa eva hy agnir ya indhanavikàramàdadhàno dhåmaü janayati, tac cendhanaü yadagninà ''dhãyamànavikàraü dhåmaü svajàtim anukàrayati | yadi [S. 159a.] ca ÷akramårddhàder api evaü bhavatà 'bhyupagamyate tadà kevalaü nàmni vivàdaþ syàt, arthàbhedam abhyupagamya tathàbhidhànàt yata evam #<iti># tasmàt #<kàryaü># dhåmàdikaü #<dçùña>#m ekadà pratyakùànupalambhàbhyàü ni÷citam atadråpavyàvçttenàtmanà #<kàraõa>#m indhanàdikaü santànàpekùayà kùaõàpekùayà và #<na vyabhicarati># tadvilakùaõàd anyato na bhavatãti kàryahetàv anvayavyatirekani÷cayaþ
sidhyatãti |[628]
{p. 167.1} #<[ 4. anupalabdhihetuniråpaõam |]>#
[  1. vipratipattipradar÷anapårvakam anupalabdhes svaråpanam |]

__________NOTES__________

[612] ekajàtivya- -- T.
[613] ekasantànarà(-navya)vastheti sambandhaþ
[614] tadrasakàryavi- -- T.
[615] ca kàraõajanyatayà -- T.
[616] -daþ sarvasya -- T.
[617] 'pi kàraõasya -- T.
[618] -d abhede -- T.
[619] ity àkàra -- T.
[620] svàtmanà -- T.
[621] bhedàbheda-
[622] bhedàbheda-
[623] bhedàbhedayoþ
[624] kadàcid -- T.
[625] yathàdçùñàyathàdçùñayoþ -- T.
[626] svabhàvabhedahe- -- T.
[627] ÷akramårdhnàder và -- T.
[628] T. %<adds>% bràhmaõàcatena viracite hetubinduprakaraõe kàryahetvadhikàro dvitãyaþ |
_________________________



    tad evaü kàryahetau yato yadbhavadççùñaüsakçt pratyakùànupalambhàbhyàütàdç÷asya sarvasya tathàvidhàd eva janma na tadvijàtãyàd ity ekasyà [T. 325a.] api kàryavyakteþ kuta÷cid bhàvadar÷ane vyàptyà'nvayavyatirekasiddhir iti pratipàditam | anupalabdhau tu yathoktàyàü nimittàntaràbhàvopadar÷ananibandhanayor nànvayavyatirekayor vipratipattiþ | svaråpa eva tu pare vipratipadyante | tathàhi kecid upalabdhyabhàvamàtram anupalabdhim abhàvasya [S. 159b.] prasajyapratiùedhàtmanaþ pramàõàntaratvena gamikàm icchantiã÷varasenaprabhçtayaþ,     apare tu pratiùedhyaviùayaj¤ànaråpeõàpariõàmam%<[>%: pratiùedhyaviùayaj¤ànaviùayaråpeõàpariõàmas %<HBòâ 380.28f.]>% àtmanaþ
tadanyavastuviùayaü vij¤ànam eva và 'bhàvasya gamakaü pratyakùànumànàbhyaü pramàõàntaram àhurmmãmàüsakàþ| na hy anyavastuviùayaü j¤ànaü pratyakùànumànàtmakam abhàvaü pratipadyate, tasya bhàvàü÷aviùayatvàt, abhàvàü÷asya ca tato 'nyatvàt | abhàvàü÷e%<[>%: bhàvàü÷a (abhàvàü÷e) janayad iti %<HBòâ 381.3]>% tu nàstãti j¤ànaü janayat tadabhàvapramàõàkhyaü labhate, yathendriyaü svaviùayapratipattijanakatvena pratyakùàkhyàm | tathà'nye anyabhàvalakùaõàü tajj¤ànalakùaõàm[629]và 'nupalabdhim abhàvasyaiva sàdhanam
àhur nàbhàvavyavahàrasya, anupalabdher liïgàd abhàvasiddhau svayam eva tadvyavahàrapravçtteþ |naiyàyikàs tu nàstãti j¤ànam eva kevalaprade÷àdigràhij¤ànànantarabhàvipratyakùaü na pramàõàntaram abhàvasya tuccharåpasya paricchedàtmakam àcakùate tad evàsya [T. 325b.] ghañàdeþ pratiùedhyasyànupalabdhi÷abdena yady ucyate na ka÷cid virodhaþ iti | tad evam anupalabdhau bhedaü gatà buddhayaþ prativàdinàm iti [S. 160a.] tanniràsàrtham anupalabdhisvaråpaü tàvad upadar÷ayann àha upalabdhilakùaõapràptasya ityàdi | `upalabdhilakùaõapràptiþ' -- `upalambhapratyayàntaràõàü[630]samanantaràdhipatipratyayasaüj¤itànàü sàkalyam, àlambanapratyayasya svabhàvavi÷eùa÷
ca | yaþ svabhàvaþ satsv anyeùåpalambhapratyayeùu san pratyakùa eva bhavatã'ty evaüråpà÷àstrakçtà'nyatra {p. 168.1} vyàkhyàtànaiyàyikavipratipattiniràsàrtham | te hy anupalabdhilakùaõapràpti÷abdena mahattvànekadravyavattvaråpàõi dravyàõàm àhuþ | #<mahattvàd>#%<[>%: mahatãti %<HBòâ 382.7]>% #<anekadravyavattvàd># #<råpàc># #<copalabdhiþ># [VaiSå IV.1.6.] iti vacanàt%<[>%: evaü vacanàd ity %<HBòâ 382.8]>% | evaücopalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiþ saty api vastuni sambhavatãty asadvyavahàrasiddhàv anaikàntikãty àcakùate | na hi càkùuùasyàpi ra÷mer mahattvànekadravyavattvaråpàõy upalambhakàni bhavanti | na ca tàvatà 'nupalambha 'py asadvyavahàras tatra
÷akyate karttum |     yad àhabhàùyakàraþ[631]`nànumànata upalabhyamànasya pratyakùato 'nupalabdhir abhàve hetuþ'[632]%<[>% Durveka: bhàùyakàra is nyàyabhàùyakàra pakùilasvàmã %<(HBòâ 382.23)]>%iti | indriyatvàt tvagàdivat kila pràpyakàri cakùur ity anumànata÷ càkùuùo ra÷mir upalabhyate tasya [S. 160b.] pratyakùato 'nupalabdhiþ katham abhàvavyavahàraü sàdhayet? iti | tad evam upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhim asadvyavahàre 'naikàntikãm àhurnaiyàyikàþ[T. 326a.] tanniràsam%<[>%: tanniràsàrtham %<HBòâ 383.3]>% upalabdhilakùaõapràpter aviparãtaråpopadar÷anena÷àstrakàro 'bhyadhàt | yadàhy upalambhapratyayàntarasàkalyaü svabhàvavi÷eùa÷
ca yathokta upalabdhilakùaõapràptir ucyate na mahattvàdikaü tadà kuto vyabhicàràvakà÷aþ?, sati vastuni tasyàasambhavàt | mahattvàdikaütv asambhavàd eva nopalabdhilakùaõapràpti÷abdena vàcyam | na hi råpàdivyatiriktaü dravyaü tatpratibhàsavivekinà ''kàràntareõa svaj¤àne pratibhàsate | na càpratibhàsamànam anàtmaråpavivekinà råpeõa pratyakùatàm anubhavaty atiprasaïgàt | tat kuto 'syà 'sato mahattvàdisambhavaþ? | na ca svaråpeõàmahataþ tatsambandhe 'py asya mahattàsambhavaþ | apararåpeõa[633]và grahaõe kathaütadgràhij¤ànam[634]abhràntam? | tato na mahattvaü dravyasyopalambhakaüråpaü và | tasyàpi svaråpeõa grahaõe dravyàtmano 'tyantaparokùatvàt | dravyaråpasya
ca [S. 161a.] tadvivekenànupalakùaõàn na tathàgràhakatvam | na ca mahattvaü råpaü và dravyodayakàle 'bhyupagamyate, yato dravyaü guõasya samavàyikàraõam iùyate | tac ca pratilabdhàtmakam eva tathàtàm anubhavatãti prathame kùaõe dravyaü nirguõam eva | na càsya%<[>%asya : svasya %<HBòâ 382.13]>% dvitãye kùaõe pràktanaråpatyàgo 'sti råpàntaraü và ''virbhavati yataþ{p. 169.1} pràgapratipannàdhàrabhàvaü mahattvàdiguõapratibandhàd àdhàratàü yàyàt | na càjanaka àdhàraþ | janakatve ca [T. 326b.] kùaõikatà, arthakriyàvirodhàd akùaõikasya | tataþ kutaþ samavàyikàraõasya sambhavaþ?, yataþsvotkalitaükàryaü
janayat tathà vyapadi÷yate | na caitat kùaõikatve sambhavati akùaõikatve và pràg 'nàdhàrasya pa÷càdàdhàràbhàvaþ| samavàyikàraõàsambhavàd evànekadravyavattvam apy asambhavi yasmàd anekaü dravyam àrambhakaü samavàyikàraõàtmanà yasya vidyate tad evaüvyapadi÷yate | dravyàbhàvàc ca nànekadravyavattvaü | sattve 'pi mahattvàder neyam upalabdhilakùaõapràptir asmàkam abhimatà | *<4>*yà tv abhimà(ma)tà[635]na tayopalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhir asadvyavahàrasiddhàv anaikàntikãti ÷àstrakàro dar÷ayàm babhåva [S. 161b.] #<upalabdhilakùaõapràptasya># yà #<anupalabdhiþ># kàraõasya vyàpakasya và pratiùedhyàd anyasya sà #<abhàvahetuþ># kàryasya vyàpyasya ca #<abhàvavyavahàrahetu÷ca># | yàtu
pratiùedhyasyaivopalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiþ sà 'bhàvavyavahàrahetur eveti và÷abdena dar÷ayati | yà tv anupalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhiþ pratyakùànumànanivçttilakùaõà sà saü÷ayahetuþ pramàõanivçttàv apy arthàbhàvàsiddheþ, nimittàbhàvàt tu sadvyavahàrapratiùedhahetur ity avagantavyam |


__________NOTES__________

[629] tadaj¤à- -- T.
[630] àloka-manaskàra-cakùuùàm
[631] nyàyasåtrabhàùyakçc cànvayaþ
[632] atra nyàyasåtram -- #<nànumãyamànasya pratyakùato 'nupalabdhir abhàvahetuþ|| ># [NSå 3.1.36] ity evaråpaü bhàùyakàravacanatvenoddhçtam -- sampàdakaþ | labhyate
[633] mahattvena
[634] pracya-
[635] -bhimatà bhavatàm apy abhimatà -- T. 
_________________________



[  2. sveùñàm anupalabdhiü spaùñayitum ã÷varasenakumàrilàdãnàü niràsaþ |]



    tatra ye tàvad upalabdhyabhàvamàtram anupalabdhim icchanti, #<vij¤ànaüvà'nyavastuni># [ølV abhàvapariccheda 11d.] iti vacanàt tadanyavastuvij¤ànam eva và, tanniràsàrthaü [T. 327a.] j¤àtç-j¤eyadharmalakùaõàm anupalabdhiü dar÷ayitum upalabdhim eva tàvad dvividhàm dar÷ayann àha -- #<atra># anupalabdhivàkye yopalabdhiþ ÷råyate kriyàråpà sà yadà kartçsthatayà 'pekùyate tadà tasyà #<upalabhamànasya># kartuþ #<dharmatve># apekùyamàõe #<tajj¤ànam># upalabhamànasya yajj¤ànaü tad upalabdhir ucyate | upalabhamàna÷ ca buddhãndriyadehakalàpa eva ca pårvakùaõasaïgçhãta[636]upalabdhijanaka ucyate | tathà hi -- upalabdher janaka à÷rayo và karttà parair ucyate | na {p. 170.1} cendriyàder anyasya janakatvaü [S. 162a.] sambhavati yato 'nvayavyati-
rekanibandhanaþ kàryakàraõabhàvavyavahàraþ, tau cànvayavyatirekau nendriyàder anyasya sambhavataþ satsv indriyàdiùu niyamenopalabdher bhàvàt | yadi hãndriyàdiùu satsv api kadàcid upalabdhir nopajàyate tadà satsv apy anyeùu sakaleùu hetuùu kàryànutpattiþ kàraõàntaravaikalyaü såcayatãti tadvyatiriktakàraõàntaraü parikalpyeta | na caitad asti, tat katham àtmanas tadutpattau nimittabhàvo[637]'bhyupagamyeta? atiprasaïgàt | yad àha -
         #<    *<3>*yasmin sati bhavaty eva yat tato 'nyasya kalpane |>#
     #<taddhetutvena sarvatra hetånàm anavasthitiþ[638]||># [PV I 26] iti |
    à÷rayatvam api janakasyaiveti tad apy àtmano na sambhavati | sthàpakatvàd à÷raya iti cet; na, kùàõikatve sthiter abhàvàd upalabdher akùaõikatve 'pi svayam evàvinà÷àd avasthànàt | tathà hi -- upalabdher avinà÷a eva sthitir ucyate na pàtàbhàvaþ [T. 327b.] tasyà gurutvàbhàvàt #<saüyogàbhàvena gurutvàt patanam># [VSå V.1.7.] iti capareùàükçtàntaþ | samavàyàd[639]à÷raya iti cet; nanu so 'pi àdhàryàdhàrabhåtànàm eveùyate | na càpatanadharmikàyà upalabdher àdhàreõa kiücit, [S. 162b.] samavàyàc cà÷rayatve 'nyasyàpi tadbhàvaprasaïgaþ, tasya sarvàtmasu samànatvàt, ekatvenàsyopagamàt | kramayaugapadyàbhyàm arthakriyàvirodhàc ca nàsyàtmanaþ sattvam, tato 'sya kuto janakatvam? à÷rayatvaü và? ity alaü
kùuõõakùodãkaraõeneti |
    evam upalabdhim àdar÷yànupalabdhim àdar÷ayann àha -- tasmàd upalabdhij¤ànàd anyà vastvantaraviùayà upalabdhiþ j¤ànàtmikà anupalabdhiþ | kathaü punar upalabdhir evànupalabhdir ucyate? ity àha -- vivakùitetyàdi | yathà bhakùyàbhakùyaprakaraõe vivakùitàd bhakùyàd anyatvàd `abhakùyo gràmyakukkuñaþ' -- bhakùyo 'pi san tadanyasya -- ucyate | yathà ca spar÷anãyàspar÷anãyàdhikàre vivakùitàt spar÷anãyàd anyatvàd `aspar÷anãya÷ càõóàlàdiþ' -- tadanyasya spar÷anãyo 'pi san -- ucyate | {p. 171.1} tadvad upalabdhir evànupalabdhir mmantavyà | na¤aþ pratiùedhaviùayatvàt kathaü bhàvaviùayatà? iti cet, àha -- #<paryudàsavçttyeti>#
| paryudàsena pratiùedhyasyàrthasya varjanena yà vi÷iùñe 'rthe vçttis tayà, na¤aþ àgçhãtapratiùedhasya[640]bhàvaviùayatà | yatra vidheþ [S. 163a.] pràdhànyaü pratiùedho 'rthagçhãtaþ vidhibhàk svapadena nocyate ekavàkyatà ca tatra paryudàsavçttità | vidhe÷ ca pràdhànyaü `vivakùitopalabdher anyopalabdhir bhavati' ity evaü vàkyenànyopalabdher vidhànàt [T. 328a.] anyopalabdhisàmarthyàd eva vivakùitopalabdheþ pratiùedhaþ pratãyate | vivakùitopalabdher anivarttane tadapekùayà 'nyasyà vidhànàyogàt svapadena na¤à vidhibhàï nocyate | kiü tarhi? | anya÷abdena paryudàsà÷rayeõà 'nya÷abdasyaiva vàkye prayogàt anyà upalabdhir anupalabdhir
iti | na¤a÷ ca subantena sàmarthyaü na tiïantena ity ekavàkyatvaü `na upalabdhir anupalabdhiþ' iti | prasajyapratiùedhaþ punar etadviparãto mantavyaþ | tatra hi pratiùedhasya pràdhànyaü vidhir arthàd gamyate vàkyabhedaþ svapadena na¤à pratiùedhabhàk sambadhyate |
    tad evaü j¤àtçdharmalakùaõàm anupalabdhiü vyàkhyàya j¤eyadharmalakùaõàü pratipàdayann àha -- #<upalabhyamànadharmatva i>#tyàdi | yadà karmasthakriyàpekùayopalabhyamànasya vastuno dharma upalabdhir vivakùyate tadà viùayasvabhàva upalabdhir mantavyà | kãdç÷o [S. 163b.] viùayasvabhàvaþ? ity àha -- #<svaviùaye>#tyàdi | pratiùedhyasya ghañàder yadàtmaviùayaü vij¤ànaü tajjanane yà yogyatà tallakùaõo viùayasvabhàva upalabdhi÷abdenocyate | yadi viùayasvabhàva upalabdhiþ kathaü yogyatàlakùaõaþ? | tathà hi yogyatà dharmaþ, dharmadharmiõo÷ ca bheda eva ity ata àha
-- #<yogyatàyàþ># ityàdi | yogyatà hi paramàrthato [T. 328b.] bhàvaråpaiva na vastusvaråpàd bhidyate, anyathà bhàvo yogya eva na syàt | yogyatà 'syeti ca sambandho bhàvato na syàt | sambandhakalpanàyàm anavasthety uktapràyam |
    tad evam upalabdher viùayadharmatàü pratipàdyànupalabdher api pratipàdayann àha #<tasmàd anyaþ># ityàdi | #<tasmàt># pratiùedhyàd ghañàdeþ {p. 172.1} svaviùayaj¤ànajananayogyàd[641]yo 'nya upalambhajananayogya eva na tadviparãtaþ svabhàvo ghañaviviktaprade÷aråpaþ sa eva càtrànupalabdhi÷abdenocyate | pràktanam eva nyàyam atràdi÷ann[642]àha #<pårvavad># #<iti># | vivakùitopalabdher anyatvàd abhakùyàspar÷anãyavat paryudàsavçttyeti | kathaü punar ayaü na¤ anyàrthavçttiþ sàmànya÷abdaþ san ghañaviviktaprade÷asya [S. 164a.] tajj¤ànasyaiva *<3>*và ghañaviviktasyànupalabdhitvaü[643]paryudàsavçttyà prakalpayati, na punar avi÷eùeõa sarveùàm evànya÷abdavàcyànàm?
ity ata àha -- #<yatra yasmin># ityàdi | #<yatra># de÷e kàla 'vasthàyàü và 'vyavadhànàdilakùaõàyàm, #<yasmin># prade÷aråpàdau #<upalabhyamàne niyamena >#ava÷yaütayà #<yasyànyasya># padàrthasya ghañraråpàder upalabdhir bhavati #<sa># ghañaråpàdiþ padàrthaþ #<tatsaüsçùñaþ># tena prade÷aråpàdinà saüsçùñaþ | katham ekasminn upalabhyamàne parasyàpi niyamopalabdhiþ? iti cet, yogyatàyà avi÷eùàt | [T. 329a.] prade÷aghañayor hi svaviùayavij¤ànajanane yogyatà tulyà | yadà hi prade÷aråpaü vyavadhànaviprakarùàdirahitaü vij¤àne svàkàraü samarppayati tadà ghañaråpam api tatra[644]tathàvidhaü svàkàraü samarppayaty
eva | yadi nàma yogyatà tasya tena tulyà svasvabhàvavyavasthites tu kathaü tatsaüsçùñatà? ity ata àha -- #<ekaj¤ànasaüsarggàd># #<i>#ti | ekatra hi j¤àne dvàv api tau svàkàradvàreõa saüsçùñau na sàkùàt, tadvij¤ànaü padàrthadvayàkàram àjàyamànaü tayor àtmani saüsarggaü dar÷ayati | kim iti punas tat j¤ànaü padàrthadvayàkàram ava÷yaü [S. 164b.] bhavati yatas tayor j¤ànadvàrakaþ saüsarggaþ? ity ata àha -- #<tayoþsatoþ># ityàdi | yàv etau tulyayogyatàråpau tau yadi santau bhavatas tadà naivaikàkàraniyatà pratipattir bhavati | kasmàt? asambhavàt | na hy eùa sambhavo 'sti -- yat tulyayogyatàråpayor eka eva pratibhàseta nàpara iti | tathà hi
-- avi÷iùñatvàd yogyatàyàþ kas tatra svàkàraü na samarppayet? | anubhavasiddhiü ca yugapad anekapratibhàsanam | na cànubhavaviruddham àcakùaõà viduùàm avadheyavacaso bhavanti | laghuvçttitvàd yaugapadyàbhimàna iti cet; na, {p. 173.1} bàdhakapratyayaviraheõa bhràntikalpanànupapatteþ [T. 329b.] sarvatra tathàbhàvaprasaïgàt | karaõadharma evàyaü yad ekasminn eva karmaõi kriyàü niùpàdayati nànekatra, karaõaü cendriyaü tato nànekapratipattihetur iti cet, kathaü pradãpàdir anekatra bahånàü pratipattijanakaþ? | kartçbhedàd adoùa iti cet; karttrekatvàt tarhi kriyaikatra karmàõãti kathaü `karaõadharmaþ' ityàdi vaco na plavate? | na ca
pratikùaõavi÷aràruùu bhàveùu paramàrthataþ kartçkaraõàdibhàvo [S. 165a.] yuktaþ kriyà và kàcit | na ca sarrvakàrakànvayavyatirekànuvidhàyini kàrye kasyacid ati÷ayo 'sti yenàyaü karttà kà(ka)raõaü cedam ityàdi parikalpyeta | tasmàd avi÷iùñayogyatayoþ kuta ekaråpaniyatàyàþ pratipatteþ sambhavaþ? iti siddha ekaj¤ànasaüsarggaþ | tulyayogyatàråpatvasya caitad[645]eva liïgam | na hy asati tulyayogyatàråpatve yugapad ekendriyajanitaj¤ànapratibhàsità råparasavat sambhavatãti |
    tatra yeùàüsaugatànàm idaü dar÷anaü `ekàyatanasaïgçhãte 'nekatràpy ekam evendriyaj¤ànam àjàyate' iti teùàü mukhya evaikaj¤ànasaüsarggaþ | ye tu `tatràpi pratyarthaü bhinnàny evaikendriyanimittàny ekakàlàni tadviùayàõàü yugapat sannihitànàü svaj¤àneùu sàmarthyàvi÷eùàt, ata[646]evaikatayà loke 'dhyavasãyamànàni j¤ànàny upajàyante` iti varõayanti [T. 330a.] teùàm ekendriyajatvenaikàyatanaviùayatvena caikakàleùv *<3>*ekatvavyapade÷o loke[647]tathàdhyavasàyàd aupacàrikaþ |
    yadi nàmaikaj¤ànasaüsarggàt tatsaüsçùñasyàpi [S. 165b.] sàmànyena sarvam anyam ayaü na¤ kin na pratipàdayati? iti ata àha -- #<tasmàt># ityàdi | yasmàd avi÷iùñatvàd yogyatàyà yathoktena prakàreõaikatra j¤àne dvayor api saüsarggaþ tasmàd avi÷iùñaü yogyatàråpaü yayoþ tata evaikaj¤ànasaüsarggiõau tau tasmàt tayor evaüråpayoþ #<parasparàpekùam eva># na sarvànyapadàrthàpekùam #<anyatvam iha># anupalabdhyadhikàre #<abhipretam># | loke tu yady avi÷eùapadàrthàntaràpekùam anyatvaü na¤à kvacid ucyate vyàptinyàyasamà÷rayàt, tathàpi tad iha na gçhyate, {p. 174.1} #<pratyàsatterà÷rayaõàt># ekaj¤ànasaüsarggalakùaõà
prattyàsattir à÷rãyate nà 'nyà pramàõacintàdhikàràt anyathà 'nupalabdhir anaikàntikyeva syàt | tasmàt tattvacintakais tathàvidham anyatvam à÷rayaõãyam yad anupalabdher avyabhicàranibandhanam | tac ca yathoktam evety abhipràyaþ |
    tad evam ekaj¤ànasaüsarggàpekùayà 'nyatvaü pratipàdyànupalabdhiü dar÷ayann àha -- #<sa kevalaþ># ityàdi | sa eva yadà kevalaþ prade÷o yathoktaghañàpekùayà tasmàd anya ucyate [S. 166a.] tadà ghañaviviktaprade÷aj¤ànaü [T. 330b.] và 'nupalabdhiþ, na tu yathe÷varaseno manyate upalabdhyabhàvamàtram anupalabdhir iti, vakùyamàõadoùàt; ghañaviviktaprade÷asvabhàvo và; na tu tadviviktaj¤ànam eva yathàhakumàrilaþ#<vij¤ànaüvànyavastuni># [ølV abhàvapariccheda 11d.] iti | yathà hy anyavastuviùayaü j¤ànam anubhåyamànaü pratiyogismaraõàpekùaü tadabhàvavyavahàranibandhanaü tathà tadviviktaþ prade÷o 'pi | tathà
hi -- kasyacit pratipattuþ `yataþ kevalaprade÷àkàram eva j¤ànaü mayà saüvedyate na tu ghañàkàram api tasmàd atra ghaño nàsti` iti evaü nàstitàj¤ànam utpadyate; kasyacit tu `yataþ kevalaþ prade÷o 'yaü dç÷yate na tu ghañasahitaþ tasmàn nàsty atra ghañaþ` ity evam | tasmàd ubhayor nàstitàj¤ànajanmani tulyaü sàmarthyam iti dvayor api anupalabdhivyavasthà yukteti | tatra yadà tajj¤ànaü tadà j¤àtçdharmalakùaõà 'nupalabdhiþ kartçsthakriyà 'pekùayà yadà tatsvabhàvas tadà j¤eyadharmalakùaõà karmasthakriyàpekùayeti |
    evam anupalabdhiü [S. 166b.] paryudàsavçttyà vyavasthàpya sàdhyam asyà dar÷ayann àha -- #<sàabhàvam># ityàdi | sarvànyopalabdhilakùaõapràptavivikte 'pi [T. 331a.] prade÷àdau dç÷yamàne yatra ghañàdau pratiyoginy arthitvàdibhiþ smçtir asya bhavati tasyàbhàvaü sàdhayati, abhàvavyavahàraü và | kàraõavyàpakànupalabdhã abhàvam abhàvavyavahàraü ca sàdhayataþ | svabhàvànupalabdhis tu abhàvavyavahàram eva | abhàvavyavahàra÷ ca j¤ànabhidhànapravçttilakùaõaþ | tatra `nàsty atra ghañaþ` ity evam àkàraü j¤ànam, evaüvidhavastvabhidhàyakaü càbhidhànaü niþ÷aïkasya ca tatra prade÷e gamanàgamanalakùaõà pravçttir iti |
    {p. 175.1} atre÷varasenakumàrilayor vacanàvakà÷am à÷aïkya siddhàntavyavasthàm eva kurvatà tanmate niraste 'pyàhatya tanmataniràsàrtham àha -- #<katham anyabhàva># ityàdi |ã÷varaseno hi manyate -- kàrya-svabhàvahetubhyàü bhàvaråpàbhyàü anupalabdheþ pçthakkaraõàd ava÷yam abhàvaråpatvam asyàþ, anyathà pçthakkaraõam anarthakam eva syàt | tvayà [S. 167a.] cànyasya pratiùedhyaviviktasya prade÷àdes tajj¤ànasya và bhàvaråpànupalabdhir àkhyàyate tannånam anyabhàvas tadabhàvo yenaivam abhidhãyate | na caitad yujyate, bhàvàbhàvayor virodhàd ekàtmatànupapatter iti |
    kumàrilo 'py evaü manyate -- yeyaü j¤àtç-j¤eyadharmalakùaõà dvidhà 'nupalabdhir abhàvaråpà tvayocyate tasyà bhavatu nàstitàj¤ànaü prati sàdhanabhàvaþ | kintu sa evànyasya pratiùedhyaviviktasya vastunaþ [T. 331b.] pratiùedhyaj¤ànàd anyasya và tajj¤ànasya yo bhàvo bhàvàü÷aþ sa katham abhàvaþ? pratiùedhyasya tajj¤ànasya và katham abhàvàü÷aþ? | naiva yujyate, dharmaråpatayà bhàvàbhàvàü÷ayor bhedàt | saty api dharmiråpeõàbhede tayo÷ codbhavàbhibhavàbhyàü grahaõàgrahaõavyavastheti | yad àha --
        #<dharmayor bheda iùño hi dharmyabhede 'pi naþsthite |>#
#<        udbhavàbhibhavàtmatvàd grahaõaücàvatiùñhate[648]||># [ølV abhàva 20.]
iti |
    uktottaratàm asya dar÷ayann àha -- #<uktam># #<uttaram># #<atra># codye yathà #<paryudàsavçttyàapekùàtaþ># | `pratiùedhyaü tajj¤ànaü và apekùya tadvivikto 'rthas tajj¤ànaü [S. 167b.] và 'bhàvo 'nupalabdhi÷ cocyate` itiã÷varasenasya prativacanam | na hi prasajyapratiùedha evaiko na¤arthaþ kin tu paryudàso 'pi | tato 'nyabhàvasyàbhàvaråpatà na virudhyate, prasajyapratiùedharåpatà 'py anyabhàvasya yathà tathottaratra vakùyate | svabhàvahetos tv anupalabdheþ pçthakkaraõaü pratipattrabhipràyava÷àt | pratipattà hi svabhàvahetau vastupratipattyadhyavasàyã | anupalabdhau tv abhàvapratipatty adhyavasàyã | paramàrthatas tu pratiùedhyàbhàvavyavahàrayogyatà {p. 176.1} vastubhåtaiva prade÷asya sàdhyata iti na svabhàvahetoþ
svabhàvànupalabdhir bhidyata[649]iti |
    yat tu `anapekùitàrthàntarasaüsarggaü pratiùedhamàtram anupalabdhiþ` itã÷varaseno manyate tanniràkurvann àha -- #<na pratiùedhamàtram># ityàdi | kasmàt? ity àha -- #<tasya sàdhanàsiddheþ># ityàdi | [T. 332a.] na hy abhàvasya sarvasàmarthyavirahalakùaõasya sàdhanatvaü siddhihetutvaü sidhyati, sarvasàmarthyaviraharåpasya tadayogàt[650]| hetutve và kathaü na sàmarthyayogità? bhàvaråpatà và?, sàmarthyalakùaõatvàd vastunaþ | abhàvasya [S. 168a.] cànapekùitasahakàriõo anàdheyàti÷ayatayà nàstãti j¤ànajanane nityaü tajjananaprasaïgaþ | tata÷ ca sàdhakatvàyogàd abhàvavyavahàra eva na sidhyet | athavà tasya prasajyapratiùedhàtmana upalabdhyabhàvasya sàdhanam
eva ki¤cin na sidhyatãti | sa hy abhàvatvàd apareõopalabdhyabhàvena sàdhyaþ syàt, so 'py apareõety anavasthànam | na cendriyavad aj¤àtasya pratiùedhaj¤ànahetutà, sadà sannihitatvenànapekùitasahakàriõo nityaü tadudayaprasaïgàt | idaü càrthadvayaü `katham abhàvaþ kasyacit, pratipattiþ pratipattihetur và? | tasyàpi kathaü pratipattiþ` ity *<4>*atràntare svayam eva vipa¤cayiùyati[651]|
    kumàrilasyàpy uttaram àha -- #<tasya># anyasya pratiyoginà vastvantareõàsaüsçùñaråpasya | na hy asau vastvantaraiþ saüsçùñasvabhàva ekaråpaþ | tathàtve hy abhàvàü÷o 'pi na kvacit sidhyet | tasyaivaüvidhasya #<bhàvasiddhir eva># bhàvàü÷asiddhir eva #<aparasya># pratiyogino vastvantarasyàbhàvasiddhir abhàvàü÷asya tvadabhimatasya siddhir astu bhàvàü÷asyaivàbhàvàü÷aråpatopapatter iti manyate | tathà hi -- abhàvàü÷o 'pi pararåpàsaüsçùñatayaivàbhàva iti vyapadi÷yate, anyathà [S. 168b.] tadayogàt | sà ca bhàvàü÷asyàpi samàneti sa evàbhàvo 'stu tannimittasya samànatvàt kim anyenàbhàvàü÷opagatena? | ata [T. 332b.] evàsaüsçùñaråpasyeti
vi÷eùaõam | yata {p. 177.1} evam #<iti># tasmàd #<anyabhàvo 'pi># anyasya vastuno bhàvo 'pi tvadabhimato bhàvàü÷o 'pi na kevalam abhàvàü÷as tvanmatyà 'bhàva iti vyapadi÷yate 'smàbhiþ | tato bhàvàü÷asyàbhàvaråpatà saïgataiveti na ki¤cid virudhyata iti |
    yad uktaü `j¤àtç-j¤eyadharmalakùaõayà svabhàvànupalabdhyà abhàvavyavahàra eva sàdhyate nàbhàvaþ`[652]iti tat paro vighañayituü, yac coktaü `na pratiùedhamàtram anupalabdhiþ, tasya sàdhanàsiddheþ`[653]iti dvitãye vyàkhyàne[654]pratiùedhamàtrasyànupalabdhi[r i]ty *<4>*etasya sàdhanaü[655]dar÷ayitum àha -- #<anyabhàvalakùaõa># ityàdi | evaü manyate -- loko hi kevalaprade÷adar÷anàt ghañàbhàvam eva prathamaü pratipadyate kevalaprade÷aj¤ànasaüvedanadvàreõa ghañaj¤ànàbhàvapratipattyà và tato ghañàbhàvasya vyavahàram | tena lokapratãtyanusàreõa pratiùedhyàd anyasya prade÷asya pratiùedhyaj¤ànàd và tajj¤ànasya yo bhàvas tallakùaõo 'bhàvaþ
svayaü pramàõenendriyapratyakùeõa svasaüvedanapratyakùeõa ca siddho 'laü [S. 169a.] ghañàbhàvaü sàkùàt pàramparyeõa ca yathàkramaü sàdhayitum, sa ca ghañàbhàvavyavahàram ity evaü vyavasthàpayituü yuktam | na caivam api vyavasthàpane [asma]tpakùasya kàcit kùatiþ | tathà hi -- pàramparyeõàpi yad anupalabdheþ tvadabhyupagatàyàþ siddhaü tat tat eva siddhaü bhavatãti [T. 333a.] pratiùedhamàtrasyànupalabdhitve tatsàdhanapratipàdane 'pi | ayam abhipràyaþ -- yathà bhavato j¤àtç-j¤eyadharmalakùaõà bhàvaråpà dvividhà 'nupalabdhis tathà mamàpi j¤àtç-j¤eyadharmalakùaõopalabdhyabhàvo 'py anupalabdhisaüj¤ito
dvividho bhaviùyati | tatra j¤eyadharmalakùaõenànyabhàvena pratyakùasiddhena pratiùedhyàbhàvo j¤eyadharmalakùaõopalabdhyabhàvaråpa 'nupalabdhisaüj¤itaþ setsyati | j¤àtçdharmalakùaõena cànyabhàvena kevalaprade÷aj¤ànàtmanà svasaüvedanasiddhena j¤àtçdharmaþ pratiùedhyaj¤ànàbhàvaråpo 'nupalabdhisamàkhyàtaþ setsyati | tata÷ ca kuto 'navasthà yena sàdhanàsiddhiþ syàd iti | tatra[656]#<anyabhàvalakùaõa># iti pratiùedhyàt tajj¤ànàc ca yo 'nyo bhàvaþ pratiùedhyaviviktaþ prade÷aþ tajj¤ànaü ca tadàtmako 'bhàvaþ vivakùitàd bhàvàt pratiùedhyàd bhàvàt tajj¤ànàc cànyatvàd
{p. 178.1} anupalabdhitvena bhavato 'bhimataþ svayaü svaråpeõa pramàõenendriyapratyakùeõa svasaüvedanapratyakùeõa ca siddhaþ saüs tasya [S. 169b.] pratiùedhyasyàbhàvavyavahàraü j¤ànàbhidhànapravçttilakùaõaü sàdhayet #<tatsiddhisiddho># và tasyànyabhàvalakùaõasyàbhàvasya yathoktasya siddhyà siddho và tadabhàvas tasya pratiùedhyasya tajj¤ànasya[657]và 'bhàva iti evam apãùyamàõe #<na ka÷cid vi÷eùaþ># tvadabhimatànupalabdhito 'smadabhimatànupalabdheþ [T. 333b.] tato 'smad dar÷anaü kim iti pratikùipyate? | nanv asty evaivam iùyamàõe vi÷eùo 'nyabhàvalakùaõànupalabdhir itarayà[658]vyavahità
tadabhàvavyavahàraü sàdhayed itarà tu sàkùàd ity àha -- sa vi÷eùo nàsti yena vi÷eùeõànupalabdhyà 'bhàvaråpayà vastusaüspar÷arahitayà 'smadabhimatayà 'bhàvavyavahàrasiddheþ virodhaþ syàt | anyasya tu vi÷eùasya sato 'py abàdhakatvàd asatsamatvam eva | yad apy uktaü -- `tasya sàdhanàbhàvad abhàvavyavahàràsiddhiprasaïgaþ`[659]iti, tad apy asat, yataþ sa eva tvadabhimato 'nyabhàvaþ pratiùedhyaviviktabhåtalàtmakas tadviùayà copalabdhir anupalabdhitveneùñà bhavatas tadabhàvasyànupalabdhitvenàsmanmatasya pratiùedhyàbhàvasya tadupalabdhyabhàvasya ca #<kiü># kasmàt #<na sàdhanaü># liïgam #<iùyate?># | tathà hi sati lokapratãtir
anusçtà bhavati | #<kiüpunaþ>#kasmàt punaþ #<abhàvasya># dvividhasya #<siddhir eva tadabhàvasiddhiþ># na tatsàdhyà kàcid anyà [S. 170a] vidyata ity asmanmataniùedhàrthaü lokàtikràntam iùyata iti pårvapakùaþ |
    atràha -- #<apçthaksiddher anyabhàvàt># tadabhàvasya pçthaksiddher abhàvàt kuto liïgaliïgità | tathà #<sambandhàbhàvàc ca># anyabhàvatadabhàvayor na liïgaliïgiteti | prathamaü tàvat kàraõaü [T. 334a.] vivçõvann àha #<anyabhàvas tadviviktaprade÷àtmakas tàvan na sàdhanaü>#liïgaü pratiùedhyàbhàvasya, `tadupalabdhir api tadabhàvasya na sàdhanam` iti pa÷càd vakùyate | tadartham eva tàvacchabdaþ | kasmàd anyabhàvo na sàdhanam? ity àha -- #<yatsiddhau># yasya vastunaþ siddhau pratãtau #<yasya># aparasya {p. 179.1} vastuno #<na siddhi>#r na pratãtiþ tad vastu tasya vastuno liïgaü bhavatãty ayaü liïgaliïginor nyàyaþ | tatrodàharaõam -- #<dhåmàgnivad iti># | yathà -- yadà dhåmapratãtau nàgniþ pratãyate tadà
tayor lliïgaliïgibhàvo bhavati, na tu dhåmapratãtikàla eva pratãyamàne 'gnau | yadi nàmaivaü tataþ kim? ity ata àha -- #<anyasya vastuno yo bhàvaþ>#svabhàvaþ #<tatsiddhyaiva># tatpratãtyaiva #<tadabhàvaþ># tasya [S. 170b.] pratiùedhyasyàbhàvaþ #<prasidhyati># pratãyate anyabhàvasyaiva tadabhàvàtmakatvàt tatsiddher eva tatsiddhilakùaõatvàt |
    naiyàyikàs tu manyante -- pratiùedhyàbhàvo hi prasajyapratiùedhàtmakas tuccharåpas tasya kathaü tadanyabhàvaråpatà?, bhàvàbhàvayor virodhàt | tataþ kathaü tadanyabhàvasiddhyaiva tadabhàvasiddhiþ syàt? ity ata àha -- #<tasya># tadanyabhàvasya prade÷alakùaõasya tasmàd anyena pratiùedhyena ghañàdinà #<asaüsçùñaråpasya># rahitàtmanaþ kevalasya pratiùedhyena ÷ånyàtmanaþ | anena kevalaprade÷asyàpi prasajyapratiùedhàtmakatàm àha | kathaü bhàvasya tuccharåpatà svabhàvaþ, virodhàt?, iti cet; na, pararåpeõa tasyàpi tuccharåpatvàt | [T. 334b.] yathà hy anapekùitabhàvàntarasaüsargaþ prasajyapratiùedhaþ
÷ånyavikalpapratibhàsã pratiùedhyena tuccharåpaþ tadråpavirahàt, tathà tadanyabhàvo 'pi pratiùedhyàsaüsçùñaråpaþ | tataþ katham asya pratiùedhyena tuccharåpatà [S. 171a.] virudhyeta? | svaråpeõa *<2>*hy ayam atuccharåpaþ[660]syàn na pararåpeõa, anyathà katham asyànyabhàvatvaü parasya và tatràbhàvaþ syàt? | yo hi yadabhàvaråpo na bhavati sa evàsau bhavati, tatsvaråpavat | tataþ sarvasya jagataþ parasparàtmatàprasaïgaþ | tasmàt sarvabhàvàþ pararåpeõa niþsvabhàvaþ svaråpeõa råpavattve 'pãty anavadyam |
    kas tarhi prasajyapratiùedhàt paryudàsasya bhedaþ? | na ka÷cit, kevalam anapekùitaråpàntaram abhàvamàtraü prasajyapratiùedha iti loke kathyate | råpàntaraü tu pararåpa÷ånyaü paryudàsa iti | na tu råpàntaraü pararåpatucchàtmakaü na bhavati | anubhåyata eva ca råpàntaraü {p. 180.1} tadråpa÷ånyatayà, kathaü tasya prasajyapratiùedhàtmatà na syàt pararåpeõa? | sàmarthyàt tatas[661]tatpratãtir[662]iti cet; na akàraõapratãtau[663]sàmarthyàsambhavàt[664]| tàdàtmyàbhàve hi prasajyapratiùedhasya paryudastàt [S. 171b.] pratãtau tatkàraõatve sati syàt pratipattiþ nànyathà | tasya tadanyàsaüsçùñaråpasya yat tattvaü tasya pratiùedhyatuccharåpatàyà vyavasthàpakaü
pramàõaü pratyakùaråpam tat eva -- na taduttarakàlabhàvino [T. 335a.] `nàstãha ghañaþ` iti vikalpàt, tasya gçhãtagràhitayà smçtitvenàpramàõatvàt -- anyasya ghañàdes tatràsato vyavacchedasyàbhàvasya siddhes tadabhàvàtmakasyaiva prade÷asya tena grahaõàt | dvividho hy ayaü prade÷o ghañàsaüsçùñaråpas tadvyàvçttaråpatayà tato 'nyo ghañavàn api, kevala÷ ca ghañaü prati apratipannàdhàrabhàvaþ[665]| *<4>*tasya tadvivekena[666]pratyakùeõa grahaõe ghañàd anyatvaü ghañaviraha÷ ca gçhãta eva bhavatãti na vastvasaükarasiddhyarthaü, `ihedaü nàsti` ity evam arthaü ca pramàõàntaram anveùaõãyam | vistara÷ caitad uttaratra vakùyata iti àstàü tàvat | yata÷ cànyabhàvasiddhyaiva
tadabhàva uktena nyàyena siddhyati tato nànyabhàvaþ pratiùedhyàbhàvasya liïgam |
    dvitãyaü kàraõaü vyàcakùàõa àha -- #<sambandhàbhàvàc ca># iti | anyabhàvatadabhàvayor na [S. 172a.] ka÷cit sambandho 'sti tataþ kuto liïgaliïgibhàvaþ iti | etac ca kadocyate? | yadà tadabhàvaråpatà *<5>*'nyabhàvasya parànabhyupagatà[667]'pekùyate | tadanyabhàvàt[668]pçthag eva tadabhàvas tuccharåpa iùyate paraiþ | anyathoktena nyàyenànyabhàvasyaiva tadabhàvaråpatve tàdàtmyàt kathaü sambandhàbhàvaþ? | pratyakùasiddhatà ca[669]tadaiva[670], na pakùàntareõa[671]abhihità | #<tac ca tasya># ityàdyasyaiva vivaraõaü vyatirekamukhena #<ekàrthasamavàya># iti[672][T. 335b.] paradar÷anenoktaü | pareùàü hinaiyàyikàdãnàüvyatiriktàv eva kçtakànityatvàkhyau dharmàv
ekasminn eva dharmiõi samavetàv iti kçtakasyànityatvenaikasminn arthe dharmiõi samavàyaþ sambandhaþ dhåmasya veti {p. 181.1} sambandha evodàharaõàntaram | atraikarthasamavàya iti saüyogaþ sa eva samavàya÷abdenoktaþ | saüyogasamavàyayoþ kalpitatvàd bhedena vyapade÷e 'nàdaràt | pareùàü tv agnidhåmau svàvayaveùv eva samavetàv iti na tayor ekàrthasamavàya àdhàràdheyabhàvo veti dhåmasyàgner upari dar÷anàl laukikaþ sambandha uktaþ | #<janyajanakabhàvo và># iti pàramàrthikaþ sambandho 'bhihitaþ, paramàrthato 'gner janakatvàt itarasya ca janyatvàd iti |
    nanu ce÷varasenena saha vicàraþ prakràntaþ tat kim itinaiyàyikàbhimatasyàpi sambandhasyànyabhàvatadabhàvayor abhàva ucyate | satyam, [S. 172b.] prasaïgena tu tanmatasyàpi niùedhàrtham uktam | pårvaü hy anyabhàvagràhipratyakùasiddhatvàt pratiùedhyàbhàvasya na tadarthaü pratyakùàntaraü `nàstãha ghañaþ` ity evamàkàraü kalpanãyam iti prasaïgataþ kathitam | adhunà tu prasaïgàd idam ucyate -- yadànyabhàvagràhipratyakùasiddho 'yaü tadabhàvo na bhavati tadà pratyakùàntaraü `nàsti iha ghañaþ` ity evam àkaraü vi÷eùaõavi÷eùyabhàvalakùaõàt *<11>*sannikarùàd iùñaü
bhavatà[673]| na càsati sambandhe 'nyabhàvatadabhàvayor vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo yuktaþ, atiprasaïgàt | tataþ [T. 336a.] kutas tallakùaõàt sannikarùàt tadabhàve[674]pratyakùaü bhaved iti |
    evaü sambandhasvaråpam àkhyàya tasyehàsambhavam àha -- #<naivam>#, yathà kçtakatvànityatvayor agnidhåmayor vaikàrthasamavàyàdilakùaõaþ sambandho naivaü ka÷cid bhàvàbhàvayoþ sambandho yena #<asya># tadabhàvasyànyabhàvaþ sàdhanaü syàt | yàv ekatràrthe dharmiråpe pravarttete tayor ekàrthasamavàyo bhavati | anyabhàva÷ ca prade÷àkhyaþ svàvayaveùu yeùu varttate na tatra ghañàbhàvaþ | evaü hi prade÷àvayaveùu ghaño nàstãti syàt na prade÷e | na càsya prade÷avayavair àrambhaþ | te hi dravyàtmàno dravyàntaram evàrambhante | na ca ghañàbhàvo dravyam | navaiva hi dravyàõãùyante | na ca kriyàvadàdikaü dravyalakùaõaü [S. 173a.]
tatràsti | na ca guõaråpatayà tatra varttate | caturvi÷atir eva hi {p. 182.1} guõà iùyante | na càyaü teùàm anyatamaþ | nàpi karmaråpatayapa¤casu karmasvanantarbhàvàt[675]tallakùaõavirahàc ca | #<ekadravyam># [VaiSå I.1.15.] ity àdikaü hi tallakùaõam | na caitad abhàve sambhavatãti | nàpi sàmànyàdiråpatayà, tadråpavirahàd eva | nàpy anyabhàvatadabhàvayoþ saüyogo 'gnidhåmayor iva, dravyayor eva tadabhyupagamàt | na ca tadabhàvo dravyam ity uktam | nàpy àdhàra(rà)dheyabhàvo, yataþ so 'pi saüyoganimitta ucyate `iha kuõóe badaràõi` iti | samavàyanimitto và, `iha tantuùu [T. 336b.] pañaþ` iti | na càbhàvasyàdravyàtmanaþ saüyogaþ samasti[676]| nàpi samavàyaþ, pa¤cànàm
eva hi dravyàdãnàü padàrthànàü samavàyitvam iùyate; na càbhàvaþ pa¤casv antarbhavatãti | na ca tadàtmànupakàre saty àdhàravyapade÷aþ sambhavati | upakàre và janyajanakabhàvaþ | na ca tadabhàvo janyaþ; kàryatàprasaïgàt | kàryatà càsyàsambhavinã[677], [S. 173b.] yataþ svakàraõasamavàyaþ, sattàsamavàyo và kàryatocyate bhavadbhiþ | anyabhàvas tu prade÷àkhyo 'sya na kàraõam, trayàõàm eva hi dravyaguõakarmaõàü dravyaü kàraõam iùñam | na càbhàvo dravyàdilakùaõaþ iti | sattàsamavàye 'pi satpratyayaviùayatà tadabhàvasya syàt, nàbhàvapratyayaviùayatà | prade÷àbhàve 'pi ca ghañàbhàvasambhavàt kutas tatkàryatà | na càsya prativiùayaü
bhedaþ, ekàkàraj¤ànaviùayatvàt | sambandhibhedàd bhede và sàmànyàdiùv api tatprasaïgaþ | samavàyopy asyànantaram eva nirasta iti kutaþ svakàraõasattàsamavàyaråpà kàryatà tadabhàvasya syàt? | etena janyajanakabhàvaþ pratyuktaþ | tataþ sarvathà sambandhàbhàvàn nànyabhàvaþ tadabhàvasya sàdhanam iti |
    paraþ sambandhàntaraü dar÷ayann àha -- #<asti viùaye>#ty àdi | yathà hi artho viùayaþ ÷abdo viùayãti tayor viùayaviùayibhàvaþ sambandhaþ, [S. 174a.] evam anyabhàvatadabhàvayor viùayaviùayibhàvaþ sambandho bhaviùyati [T. 337a.] prade÷àkhyenànyabhàvena ghañàbhàvasya pratyàyanàd iti pårvapakùà÷aïkà | ÷abdàrthayoþ sambandhaþ {p. 183.1} syàd ity abhisambandhaþ | kiü råpaþ? | #<kàryakàraõalakùaõaþ># | kathaü punar arthakàryatà ÷abdasya? | tatpratipàdanàbhipràye sati arthapratipàdanavivakùàyàü satyàü tatprayogàc chabdoccàraõàt
| tenàrthena vivakùàviparivarttinà ÷abdasya kàryakàraõalakùaõaþ sambandhaþ syàt | yady api ca ÷abdàrthayoþ buddhiparikalpitasàmànyaråpatà tathàpy arthapratibhàsinyà vivakùayà ÷abdasàmànyotprekùànibandhanasya ÷abdasvalakùaõasyotthàpanàt tanmukhena kàryakàraõabhàva ucyate | #<avinàbhàvalakùaõo và># iti paraprasiddhyocyate | paro hy avinàbhàvalakùaõaþ ÷abdàrthayoþ sambandha iti vyavaharati | tataþ sambandhanibandhanaþ pratipàdyapratipàdakaråpo[678]viùayaviùayibhàvo yuktaþ | tadabhàvànyabhàvayor apy evaü bhaviùyatãti cet, àha -- #<ayaüca># anantaroktaprakàraþ #<atra># tadabhàvànyabhàvayoþ
#<na sambhavati># | na hi ghañàbhàvapratipàdanàbhipràye [S. 174b.] sati anyabhàvasya prade÷alakùaõasya prayogo[679]niùpattir bhavati, ghañàbhàvapratipàdanàbhipràyàt pràg api prade÷asya svahetubhya eva niùpatteþ | saty api tadabhipràye 'nyabhàvasyàbhàvàc ca | tata÷ ca kathaü tayoþ kàryakàraõabhàvaþ? taddvàrako 'vinàbhàvo và syàt? yato [T. 337b.] viùayaviùayibhàvaþ kalpyeta |
    syàn matam -- yathà ÷abdàrthayoþ sàdhyasàdhanabhàvanimitto viùayaviùayibhàvaþ tathà anyabhàvatadabhàvayor api ity etàvanmàtreõa ÷abdàrthayor dçùñàntatety ata àha -- #<siddhe hi># ityàdi | ÷abdàrthayor hi kàryakàraõabhàvanibandhanaþ sàdhyasàdhanabhàvaþ anyathà 'rthàntaratve tadayogàt tathehàpi yadi tadabhàvànyabhàvayoþ sàdhyasàdhanabhàvaþ sidhyet tadà tanmukhena sàdhyasàdhanabhàvadvàreõa viùayaviùayibhàvaþ syàt | yàvatà sa eva sàdhyasàdhanabhàvo 'sati sambandhe *<3>*kàryakàraõabhàvàdike na sidhyati[680], sarvasya sàdhyasàdhanàprasakteþ |
    katham indriyaü svaviùayasiddhinibandhanam iti cet; parasparopasarppaõàdyà÷rayàt pratyayavi÷eùàd indriyaviùayayor ekavij¤ànotpàdanayor {p. 184.1} udayàt tathà vyapade÷aþ, naivam iha, anyabhàvatadabhàvayos tadayogàt | liïgaliïgibhàvalakùaõasya [S. 175a.] ca sàdhyasàdhanabhàvasya prakçtatvàt, tasya ca sambandham antareõàyogàt |
    naiva sambandhàntaranibandhano 'nyabhàvatadabhàvayoþ sàdhyasàdhanabhàvo 'pi tu viùayaviùayibhàvanimitta eveti cet; àha -- #<anyathà># yadi [T. 338a.] sambandhàntaraü neùyate kin tu viùayaviùayibhàvàt sàdhyasàdhanabhàvaþ tasmàc ca viùayaviùayibhàvaþ, tata itaretarà÷rayam idaü syàt | tathà caikàsiddhau dvayor apy asiddhir bhaved iti | ki¤cànyabhàvàc ca liïgabhåtàd abhàvasya liïginaþ siddhàv anumitàv *<4>*iùyamàõàyàü asamudàya÷[681]ca sàdhyaþ syàt, anyabhàvena tadabhàvasya kevalasyaiva sàdhanàt na kevalasambandhàbhàvàt sàdhyasàdhanabhàvàyogaþ | samudàya÷ ca vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàpanno dharmadharmilakùaõaþ
sàdhyo ya iùñas tadabhàvadoùa÷ ceti `ca` ÷abdaþ |
    sarvatra samudàyasya sàdhyatà naiveùñeti cet, àha -- #<tathà ca># dharmamàtrasyàpi svatantrasya sàdhyatopagame `ghañàbhàvas tadanyabhàvàt` ity evaüråpe prayoge ghañasya sarvatra de÷e sarvadà càbhàvaþ prasajyeta | dharmiõi hi kvaciddharmasya guõabhåtasya sàdhane tatraiva tatkàla eva ca bhàvo yukto nànyadeti sarvatra samudàya eva sàdhyo 'bhyupagantavyaþ na kevalo dharma iti |
    atràha paraþ -- nàsamudàyasya [S. 175b.] sàdhyatà *<5>*anyabhàvatadabhàvayor asambandho[682]và | kutaþ? | #<prade÷àdi># ityàdi | `iha prade÷e ghaño nàsti` ity evaü ghañàbhàvena prade÷àdir dharmã vi÷eùyate saghañàt [T. 338.b.] prade÷àder bhedenàvasthàpyata iti tadvi÷eùaõatvaü pràptaþ sàdhyate na tu ghaño nàstãty evaü #<kevalo># dharmiõaþ kasyacidguõabhàvamanàpannaþ | tato nàsamudàyasya sàdhyateti kutas tadbhàvã doùaþ? | #<na ca># naivàsminpakùe #<liïgasyà>#nyabhàvàtmano #<liïgina÷ca># prade÷àdidharmilakùaõasya #<asambandhadoùaþprasajyate># | kuta? | #<anyabhàvasya># ghañaviviktaprade÷àdilakùaõasya #<prade÷àdinà># {p. 185.1} dharmiõà
#<sambandhàt># tàdàtmyasadbhàvàd iti | tathà hi -- ÷abdàdidharmiõà kçtakatvàdes tàdàtmyalakùaõa eva sambandha iùyate bhavatà | sa ihàstãty abhipràyaþ | tata÷ ca `sambandhàbhàvàc ca` ity ayuktam iti manyate |
    siddhàntavàdã tu sàdhyadharmalakùaõasya liïgino ghañàbhàvàkhyasyànyabhàvena liïgena sambandhàbhàvaþ pràg ukto na dharmiõà tataþ kvadam uttaraü saübadhyata iti manyamàno dharmiõà 'py anyabhàvàkhyasya liïgasya sambandhàbhàvaü dar÷ayann àha -- #<na># liïgaliïginor asambandho na ceti sambadhyate | tathà nàsamudàyasàdhanam iti | kin tu liïgaliïginor asambandha evàsamudàyasàdhanam eva ca evam api bruvataþ | kutaþ? | prade÷àder eva dharmitayà 'vasthàpyamànasyànyabhàvatvàd anyabhàvalakùaõaliïgatvàt | etad eva [S. 176b.] dar÷ayati -- yatraiva hi prade÷àdau dharmitayà tvayà kalpyamàne yad [T. 339a.] ghañàdikaü nàstãty ucyate lokena sa eva prade÷àdis tena ghañàdinà 'saüsçùñas saüsargarahitaþ
#<anyabhàvo># liïgatayeùño nàparaþ ka÷cit yataþ #<taddar÷anàd eva># ghañàsaüsçùñaprade÷àdidar÷anàd evàsya pratipattuþ `ghaño nàsti` iti vikalpo liïgij¤ànatayopagato bhavati | tataþ sa evànyabhàvaþ | yad eva hi dç÷yamànaü liïgij¤ànaü janayati tad eva liïgam ucyate | ghañàsaüsçùña÷ ca prade÷àdir evam | tasmàt tadevànyabhàvalakùaõaü liïgam upeyam | tataþ kathaü tasyaivànyabhàvasya vyàvçttito 'pi bhedam ananubhavato liïgaliïgibhàvo liïgatvaü liïgitvaü và? | na hi liïgam eva dharmã bhavitum arhati, dharmipratipattàv eva sàdhyapratipatter anvayàdyanusaraõàyogàt | tata÷ cànyasya dharmiõo 'bhàvàt katham anyabhàvàtmano liïgasya tatsambandhaþ,
samudàyasàdhyatà và? | ÷abdakçtakatvayos tu paramàrthatas tàdàtmye 'pi vyàvçttibhedanibandhano 'sty eva bhedaþ | tataþ ÷abdàdidharmipratipattàv apy anityatvàdyapratãtau kçtakatvàdinà tat sàdhyata iti yuktam |
    syàn matam -- sàmànyavi÷eùakalpanayà [S. 176b.] liïgaliïgitaikasyàpi bhaviùyatãty ata àha -- #<na càtra># prakçte 'nyabhàve #<sàmànyavi÷eùabhàvakalpanàsambhavati>#, yena [T. 339b.] sàmànyavi÷eùavikalpena sàmànyaü hetur bhaved vi÷eùo dharmã, yataþ {p. 186.1} samudàyasàdhyatà liïgaliïginoþ sambandho và syàt | kuto na sambhavatãty àha -- #<tadvi÷eùapratipatter eva># ghañaviviktaprade÷avi÷eùapratipatter eva #<tadabhàvasya># ghañàbhàvasya pratãteþ | yata÷ ca vi÷eùa eva ghañàbhàvapratãtinibandhanaü tataþ kiü tatra sàmànyakalpanayà kriyata iti | sa eva vi÷eùo 'nyatra varttamànaþ sàmànyaråpatàü pratipatsyata iti cet, àha -- #<tasya>#
ghañaviviktaprade÷avi÷eùasya #<anyatra># sajàtãye #<anvayasya># anuvçtter abhàvàt kutaþ sàmànyàtmatà? | na hy asau de÷akàlàvasthàniyato vi÷eùo 'nyam anvetãti | atraivopacayahetum àha -- #<pratij¤àrthe>#tyàdi | yadi hi ghañavivikta eva prade÷avi÷eùo dharmã, tasyaiva ca hetuteùyate, tadà pratij¤àyà yo 'rtho dharmadharmisamudàyas tadekade÷a eva dharmilakùaõo hetuþ syàt, pratij¤àrthaikade÷asya ca vyàvçttito 'pi bhedam anu(na)nubhavato hetutvam asiddham iti | atha mà bhåt [S. 177a.] eùa doùa iti na ghañavivikta eva prade÷avi÷eùo hetur iùyate, kin tu prade÷amàtraü ghañaviviktatàvi÷eùarahitam ity ata àha -- #<na ca yatra prade÷amàtraütatra ghañàbhàvaþ># | saghañe 'pi prade÷e prade÷amàtrasya
bhàvàd anaikàntiko hetuþ syàt |
    paro 'nyathà sàmànyavi÷eùabhàvaü [T. 340a.] dar÷ayann àha -- #<tàdç÷au(÷e)># yàdç÷o ghañaviviktaþ kevalaþ prade÷o 'grataþ sthitas tàdç÷e sarvatra prade÷e ghañasyàbhàva iti kuto 'nekàntaþ? | tathàvidhaprade÷avi÷eùapratãtir eva ghañàbhàvapratãtis tato 'nyabhàvatadabhàvayoþ liïgaliïgità 'nupapannety upadar÷ayann àha -- #<nanu tasyaiva># ityàdi | yo 'sau kevalaþ prade÷avi÷eùo dharmitayà 'vasthàpitas tasyaiva yat kaivalyaü kevala ity anena vi÷eùaõenocyate bhavatà, tad eva ghañaviraho ghañàbhàva iti kathyate | sa ca ghañaviraho liïgabhåtasya kevalasya prade÷asya *<1>*pratipattàv eva[683]siddho na tåttarakàlaü tato 'nya eva àkàràntareõa dhåmàdivàgniþ[684]sidhyati | tataþ kasyedànãü
#<tatpratipattàv eva># sàdhyapratãtau satyàü talliïgam[685]? | na {p. 187.1} kasyacit | jij¤àsitasya ghañàbhàvasya siddher anyasya kasyacid ajij¤àsitatvàt | kevalaprade÷apratipattàv eva ghañavirahapratãtau ca yad etad uttarakàlaü `yatra yatra kevalaþ prade÷as tatra tatra ghañavirahaþ` iti [S. 177b.] #<anvayasyànugamàmanu(gamanam># anu)saraõam, tac ca nirarthakam àdàv eva sàdhyapratãteþ | yata evaü tasmàd anyabhàvaþ kevalaprade÷alakùaõaþ sàdhyasàdhanayor bhedàbhàvàn na sàdhanam abhàvasyeti sthitam | tad evaü [T. 340b.] samudàyasàdhyatàü *<3>*liïgasya ca dharmiõà sambandhaü[686]pratipàdayituü yad uktaü pareõa -- `prade÷àdidharmivi÷eùaõasyàbhàvasya sàdhanàt`[687]iti tadapçthaksiddhidåùaõenaiva
niràkçtam |
    viùayaviùayibhàvena tu sambandhapratipàdane niraste paro 'nyathà sambandhaü sàdhyasàdhanayor dar÷ayann àha -- #<asty >#anyabhàvatadabhàvayoþ sambandho virodhàkhyaþ | tataþ sambandhasadbhàvàd anyabhàvàd abhàvasya siddhir bhaviùyatãti | siddhàntavàdã tu sàdhyasàdhanayor virodham evàsambhàvayan pçcchati -- #<kena kasya virodhaþ># iti | na hy atra sàdhyasàdhanayor virodhaþ saübhavatãty abhipràyaþ | paro virodham abhipràyànabhij¤àtayà dar÷ayati -- #<anyabhàvena># kevalaprade÷àtmanà #<pratiyogino># yasyàbhàvaþ pramàtum iùño ghañàdes tasyeti |
    parasyaivaüvàdino asambandhàbhidhàyitàm àdar÷ayann àha -- #<kiünu vai pratiyogã># ghañàdiþ pramàtum iùño yena pratiyoginàþ prameyatvena liïgaliïginor virodhaþ sambandho 'bhidhãyate? | naiva pratiyogã pramàtum iùñaþ kin tu tadabhàva iti cet, àha -- #<abhàvas tu># pratiyogino yaþ sàdhyaþ [S. 178a.] ................................................................................................................ [S. 178b.] ........................................................................................................................ 
    [kumàrilas tu manyate bhàvàü÷àd bhinno '] [S. 179a.] yam abhàvàü÷as tato nànyabhàva eva tadabhàva iti kathaü tatpratipattir eva tadabhàvapratipattir iti | tathà hy ayam abhàvaþ {p. 188.1} pràgabhàvàdibhedabhinnaþ, na càvastuno bhedaþ sambhavati ato 'yaü vasturåpa eva | yad àha --
             #<na càvastuna ete syur bhedàs tenàsya vastutà||># [ølV abhàva 8ab.] iti | na ca bhàvàü÷a evàbhàvàü÷o yuktaþ, tasyendriyasaüyogabalena pratãteþ, itarapratãte÷ ca tadasaüyogahetukatvàt | yad àha --
             #<tatsaüyoge sad ity evaüsadråpatvaüpratãyate |>#
#<             nàsty atredam itãtthaütu tadasaüyogahetukam ||># [ølV abhàva 26.] iti | tat kathaü tatpratipattir evàparasya vyavacchedanam iti tanniràsàrtham àha | #<tasyà>#nyasya prade÷asya [T. 342a.] kevalasya yat tat #<kaivalya>#m ekàkitvam asahàyatà tad eva #<aparasya># pratiyogino ghañàdeþ #<vaikalyam># abhàva#< iti >#tasmàt#< tadanyabhàva eva >#bhàvàü÷a eva tvad abhimataþ#< tadabhàvaþ>#pratiyogyabhàvàü÷o na tataþ pçthagbhåtaü dharmàntaram ity ucyatesugatasutaiþ| tata÷ ca#< tatpratipattir eva ca># tasyànyabhàvasya pratipattir eva *<5>*ca#< tadapratipattiþ[688]># tasya pratiyogino 'pratipattir abhàvapratipattir iti yàvat | evaü manyate -- yo 'yam abhàvàü÷o bhàvàü÷àt pçthagbhåto vastuno dharmaþ
parikalpyate sa ghañàdyabhàvàtmakatàü [S. 179a.] tadråpavaikalyàd evànubhavati nànyathà | tac ca tadråpavaikalyam anyavastuno bhàvàü÷asyàpi vidyata eva | tadabhàve hi tasyànyavastutaiva hãyeta | na hi yad yadråpavikalaü na bhavati tat tato 'nyatvam anubhavati, yathà tasyaiva svaråpam, tathà càbhàvàü÷o 'pi tasya na sidhyet, sarvaü ca vi÷vam ekaü dravyaü prasajyeta, tata÷ ca sahotpattyàdiprasaïgaþ, sarvasya ca sarvatropayogaþ syàd ity ava÷yam anyavastuno bhàvaråpatà tadanyàbhàvàtmikaiva | tathà ca tatpratipattir eva tadanyàbhàvapratipattiþ[689]| tatsaüyoga eva cendriyasya tadanyabhàvàbhàvasaüyoga [T. 342b.] iti kim ucyate --
             #<nàsty atredam itãtthaütu tadasaüyogahetukam |># [ølV abhàva 26cd]
iti? | vikalpàpekùayoktam iti cet, tadetadabàdhakam eva | pratyakùeõa tadàkàrotpattyà tadanyàbhàvàtmake[690]eva vasturåpe pratipanne pà÷càt yasya {p. 189.1} yathàgçhãtàbhilàpino vikalpasyopagamàt | vistarata÷ càyam abhàvavicàraþpramàõadvitvasiddhàv abhàvaü prameyaü pramàõaü ca vicàrayatà vihita iti tata evàvadhàrya iti |
    ava÷yaü ca tadanyabhàvapratipattir eva tadabhàvapratipattiþ | tato na vastvasaïkarasidhyarthaü, `nàsty atredam` ity abhàvavyavahàràrthaü [S. 180a.] càbhàvapramàõaparikalpanà yukteti dar÷ayann àha -- #<anyathà># yadi tatpratipattir eva tadabhàvapratipattir iti neùyate[691]tadà #<tasya># anyavastunaþ svaråpaparicchedena tato 'nyasyàtadråpasya #<avyavacchede># aniràkaraõe tadabhàvàpratipattau #<tatpariccheda eva na syàt># -- tasya tadanyavastunaþ svaråpapratipattir eva na syàt | kiü kàraõam? #<tadatadråpayoþ># tasya tadanyavastuno yadråpaü pratiniyataü sakalatrailokyavilakùaõaü yac càtadråpaü tadråpaü na bhavati pararåpaü tayoþ #<avivekàd># avivecanàd vivekenàvyavasthàpanàd
asàïkaryeõàprasàdhanàt | sakalapararåpàsaïkãrõaü hi tadråpam tac cet [T. 343a.] tatsàmarthyabhàvinà pratyakùeõa tathà nànukçtaü kevalaü sammugdhàkàram[692]eva tadutpannaü tadà kathan tena tatparicchedaþ syàt? | na hi yadråpaü yadvastu tadråpànanukàriõà j¤ànena tatparicchedo yukto yathà -- ÷ukla÷aïkharåpànanukàriõà kàmalinaþ pãta÷aïkhàvabhàsinà j¤àneneti | pratiniyataråpànukàre và tatparicchedasya katham anyà 'vyavacchedo nàma? | tataþ pratiniyataråpànanukàràd eva tadanyàvyavacchedaþ | tathà ca tatparicchedàbhàva iti |
    bhavatv evaü tataþ ko doùaþ? ity ata àha -- #<ya eùa vyavahàraþ># sarvajanapratãtaþ #<kasyacid># agnyàder vastuno dar÷anàt #<kvacidde÷e># tatsambandhini [S. 180b.] #<pràptyartho># dçùñasyàdçùñasya ca #<parihàràrthaþ>#pravçttinivçttilakùaõaþ #<sa na syàt># | kiü kàraõam? | #<na hi># yasmàd #<ayaü>#pratipattà #<analaüpa÷yann api># saïkãrõatadatadråpapratibhàsinà pratyakùeõa, anyathà 'sya dar÷anaråpatàhàneþ, tathà hi -- asaïkãrõasyàdar÷ane saïkãrõam api yadi na pa÷yet tadà loùñàdiprakhyaü kathaü kasyacid etaddar÷anaü syàt? | sa evaübhåtaþ saïkãrõadar÷anavàn {p.
190.1} pratipattà katham #<analam eva pa÷yati># na salilàdikam? | #<kin tu >#saïkãrõaråpavastupratibhàsij¤ànatayà #<salilàdikam api >#pa÷yati | tataþ kathaü#< salilàrthãtatra># agnimati prade÷e #<na pravarteta>#?#< |>#
    parasya vacanàvakà÷am à÷aïkyàha -- [T. 343b.] #<anupalambhena># ityàdi | analapratibhàsinà hi j¤ànenànalasvaråpan eva pratãyate | yas tu salilàbhàvaþ sa tatra salilasyànupalambhena | tato j¤ànadvayena tadatadråpayor vivekàl loke pravçttinivçttilakùaõaþ pratiniyato vyavahàraþ sidhyatãti | siddhàntavàdy àha -- #<ko 'yam anupalambho nàma># iti | kadàcit paro bråyàt salilopalambhavirahamàtram ity ata àha -- #<yadi salila># ity àdi |kumàrilasya tu salilopalambhanivçttimàtraü tuccharåpam abhàvapramàõatayà nàbhimatam eva |
             #<pratyakùàder anutpattiþpramàõàbhàva ucyate |># [S. 181a.]
#<             sàtmano 'pariõàmo vàvij¤ànaüvà'nyavastuni ||># [ølV abhàva 11]
iti vacanàt | kin tu yo 'bhàvàtmanaþ pratiùedhyavastupratibhàsij¤ànàtmanà 'pariõàmaþ sa tadanyavastupratibhàsij¤ànasahacarito 'bhyupagantavyo na kevala iti param abhyupagamayitum asyopanyàsaþ | tathà cànyavastuvij¤ànam evàbhàvapramàõam astu, kim apramàõakasyàtmano 'pariõàmàkhyena dharmeõa parikalpitena? | na ca tadanyavastuvij¤ànapariõàmàd anya eva tasyàpariõàmo nàma bhavato 'bhimato bhàvàntarasyaivàbhàvatvenopagatatvàt | tulyayogyatàråpasyaikaj¤ànasaüsarggiõa eva cànyavastuno vij¤ànaü tathopeyaü nànyasya, tajj¤ànàt pratiyogyabhàvasiddheþ | na hi råpaj¤ànàd rasàdyabhàvapratãtir yuktamatã [T. 344a.] de÷àdiviprakarùavato và | anyavastuvij¤ànaü ca pratiniyataråpapratibhàsyeva | råpàntaràvabhàsitve hi tasya salilopalambhàbhàva eva na sidhyet
| evaü ca pratiyogyabhàvaþ pratyakùàvabhàsita[693]eva | tadabhàvavyavahàre tv asmadabhimataivànupalabdhir àyàteti pratipàdayitum asyopanyàsaþ | tatra yadi salilopalambhàbhàvaþ [S. 181b.] tuccharåpo 'nupalambhas tadà katham {p. 191.1} abhàvaþ kasyacit pratipattiþ pariccheda iti yàvat, paricchedasya j¤ànadharmatvàt | atha na tasya pratipattiråpateùyate kin tu taddhetubhàva ity àha -- #<pratipattihetur và># iti | na hi sarvasàmarthyavirahalakùaõasyàbhàvasya pratipattiü prati hetubhàvo yuktaþ | hetubhàve và tasyànapekùitasahakàriõo nityaü tajj¤ànajananàd abhàvaj¤ànam evaikaü pratipattuþ syàt, j¤ànàntarasyàvakà÷a eva na bhavet |
    na càj¤àtasyàsya nàstitàj¤ànajananaü yuktam ity àha -- #<tasyàpi># salilopalambhàbhàvasya kathaü pratipattiþ? | athàyaü salilopalambhàbhàvaþ svayam apratãta eva salilàbhàvapratãtiü janayati tadà kasyacid api | tad evàha -- #<tasya># salilopalambhàbhàvasya tato và salilàd anyasyànalàdeþ `vij¤ànaü và 'nyavastuni` ity ata àtmano 'pariõàmasya pçthag avasthàpanàt, tatràpi tadaïgãkaraõe càtmano 'pariõàmasya [T. 344b.] tadàtmakatvàn na tato bhedena vyavasthàpyeta | tata÷ ca kasyacid api [S. 182a.] tasya tadanyasya và 'pratipattàv api yady abhàvaþ salilàdeþ pratãyate tadà svàpàdyavasthàsv api salilàdyabhàvaþ kiü na pratãyate? | tadàpi tadabhàvaþ pratãyetety etadvicàritampramàõavini÷caye, tata evàvadhàraõãyam | vyavadhànàdigrahaõena
caitaddar÷ayaty anyavastuno 'pi anyatvaü tattulyayogyatàråpàpekùam eva, na tadanapekùam upeyam | tathà càsmad upavarõitànupalabdhisiddhir iti | yadà caivam uktena prakàreõànupalambhena salilàbhàvapratãtir na yujyate 'nalapratibhàsina÷ ca j¤ànasya pratiniyatàkàratà nàbhyupagamyate #<tasmàd ayam># analadar÷ã pratipattà 'nalaü #<pa÷yann api># saïkãrõaråpapratibhàsinà j¤ànena `analo 'yaü na salilam` iti nàdhyavasyati anadhyavasyaü÷ ca salilaråpasyàpi pratibhàsanàt tadarthã #<na tiùñhet># pravarteta #<nàpi pratiùñheta># salilàrthã na pravarteta | tathà hi -- salilaü nàma tad ucyate yat sarvodanyàsantàpàdyapanayanakùamaü[694]sakalatadanyaråpàsaïkãrõapratiniyatàkàraj¤ànàvabhàsi | idaü tv anyad eva ÷abalaråpaü kim
apy avabhàsata iti | {p. 192.1} #<tata÷ca># pravçttinivçttiyor viruddhayor yugapad anuùñhàtum a÷akyatvàt #<dustaraüvyasanaüpratipattuþsyàt># |
    atra parasya [S. 182b.] vacanàvakà÷am à÷aïkyàha -- #<tata eva># ityàdi | na mayà [T. 345a.] salilopalambhanivçttimàtràt tuccharåpàt tadabhàvagatir ucyate, yathoktadoùaprasaïgàt | kin tu yad etad ekasya kevalasyànalasya dar÷anaü tata evànyasya tatràpratibhàsamànasya salilasyàbhàvagatir bhavati `vij¤ànaü và 'nyavastuni` iti vacanàt |
    siddhàntavàdy àha -- #<katham ekam># ityàdi | kena punaþ sàmarthyena tadekadar÷anam #<anyàbhàvaüpratyàyayati?># | tathà hi -- tasmin dç÷yamàne tadevàstãty avagacchatu, tadanyat tu nàstãti kim iti pratyetãti | #<tasyaiva># paridç÷yamànasyànalàdeþ #<kevalasya># salilàsaüsçùñaråpasya #<dar÷anàd># analaj¤àne pratibhàsanàt `salilaü nàsti` iti ni÷cayaþ sa¤jàyate | tathà hi -- anala iva salilam api yadi tatràbhàviùyat tadapy analavad dar÷ane pratyabhàsiùyata tayoþ svaj¤ànaü pratyavi÷iùñatvàd yogyatàyà naikasya pratibhàso yuktaþ | tasmàd ekapratibhàsanam anyàbhàvanàntarãyakaü ity anyàbhàve tato j¤ànam utpadyate anyavastuni ca vij¤ànaü nàstãti j¤ànaü janayati | tathà 'nyad vastu
pararåpàsaükãrõasvabhàvatayaiva tathocyate | tadråpatayaiva[695]ca tajj¤ànam anyat[696]pratiyad evaü vyapadi÷yate 'nyathà[697]tadayogàd[698]ity anyapratipattir eva tadabhàvavikalpahetur iti siddhàntavàdy àha -- #<idam eva ># ityàdi | nanv asmàbhir idam eva pràg abhihitaü #<tayoþsatoþnaikaråpaniyatàpratipattiþ asambhavàt[699]># ity àdibhir vacanaiþ | tato yad evànyàsaüsarggiõaþ kevalasya [T. 345b.] pratibhàsanaü tad eva tadanyàbhàvasyàpi, tasyaiva kevalasya tadanyàbhàvàtmakatvàd anyasya càbhàvàü÷asya nirastatvàt | tataþ pratyakùàvabhàsitatvàt tadabhàvasya tadbalàt pà÷càtyaü vyavahàrapravartanaråpaü nàstitàj¤ànaü {p. 193.1} vikalpakam àjàyate | na tu tenàpratipannaü
ki¤cid avagamyate, yatas tadanyavastuni vij¤ànaü pratyakùàtmakam apy anavagate tadanyàbhàve j¤ànaü janayat pçthag abhàvapramàõatayà vyavasthàpyeta | tathà hi -- tadanyàkàra÷ånya eva tadekaj¤ànàkàraþ saüvedyate | tatas tatsaüvedanam eva tadabhàvasaüvedanam | na hi vikalpaj¤ànasyàpi tadàkàra÷ånyaråpasaüvedanàd anyat tadabhàvasaüvedanaü nàma | kevalam asya vikalparåpataivàtiricyate | tato yathà nirvikalpaj¤ànàvasite kvacid anale `analo 'tràsti` iti pà÷càtyo vikalpo vyavahàrapravartanamàtraü na tataþ pçthak pramàõaü yathoktaü pràk, tathà nàstitàj¤ànam api vikalpakaü tatphaladvàreõa và 'nyavastuvij¤ànaü na pratyakùàt pçthag abhàvàkhyaü [S.
183b.] pramàõam iti | tasmàd yad evàsmàbhir abhihitaü tadanyàbhàvapratãtiü prati, tad eva tvayà 'py abhidhãyata iti kasmàt puruùam ivàbhàti yatas tadanabhyupagamena pçthagabhàvàkhyaü pramàõam abhyupagatam ity upahasati | tathà hy agaty edànãü tvayocyate na madhyasthatayà anyathedam eva kiü na pårvam evàbhihitam?, yata àlajàlàbhidhànena ''tmà parikle÷ita [T. 346a.] ity upasaüharann àha -- #<tasmàt tãràdar÷ineva># ityàdi | yathà kila vahanàråóhair vaõigbhiþ ÷akunirmucyate api nàma tãraü drakùyatãti | sa yadà sarvataþ paryañaüstãraü nàsàdayati tadà vahanam evàgacchati tadvad etad api draùñavyam | yata÷ càva÷yàbhyupagamanãyo 'yaü pakùas tasmàn na ki¤cid anayà
'vidyamànapratiùñhànayà di÷aþ pratipattyà prayojanam |
    tad evaü parasyànyabhàvatadabhàvayor liïgaliïgibhàvam icchataþ sambandhàbhàvàd[700]asàv ayuktaþ iti pratipàdite pareõa `asati sambandhe 'nyabhàvagatyà 'pi tadabhàvagatir na syàt` iti codite `na vai kuta÷cit sambandhàd` ity àdy abhihitam | tataþ `anyabhàva eva tadabhàvo 'nyabhàvagatir eva ca tadabhàvagatiþ` iti prasàdhayatàkumàrilaparikalpitaþ kasyacid abhàvani÷cayàrtham abhàvapramàõavàdaþ prasaïgato nirastaþ samprati tu --
{p. 194.1}    #<vastvasaïkarasiddhi÷ca tatpràmàõyasamà÷rità>#
[ølV abhàva 2cd.]
ity etad àhatya niràkartuü [S. 184a.] pårvapakùam utthàpayann àha -- #<yady ekaparicchedàd eva >#ityàdi | yadi hi #<ekasya># kevalasya paricchedàd anyasya #<vyavacchedaþ>#pratiùedhaþ sidhyati tadà sarvasyà a(-syà)nyasyà 'vi÷eùeõaiva #<tatra># de÷e yatràsàv ekaþ paridç÷yate tatràbhàvasiddhir bhavet, na tu vi÷eùaparigraheõa [T. 346b.] tulyà svaj¤ànajananaü prati yogyàvasthà yasya tasyaiveti | tathà hi -- asau yathà tulyayogyatàråpapadàrthaviviktaråpa upalabhyate, tadekàkàrapratiniyamàt tajj¤ànasya, tathà tadatulyayogyatàråpapadàrthaviviktàtmako 'pi | tata÷ ca tadviviktàkàratayà tadanyàbhàvasàdhane vi÷eùàbhàvàt prade÷aråpaj¤ànaü ghañàbhàvam iva rasàdyabhàvam api sàdhayet, na và ghañàbhàvam apãti |
    ki¤ ca, yad etad `upalabdhilakùaõapràptasyànupalabdhir abhàvasàdhanã` iti vi÷eùaõam uktaü tac ca na vaktavyam | kiü kàraõam? yato ye 'py anupalabdhilakùaõapràptàs teùàm api tatra de÷e tadekàkàratayà j¤ànasya vyavacchedo bhavaty eva | tathà hi -- yathopalabdhilakùaõapràptàs tadekàkàravati j¤àne na pratibhàsante tata÷ ca vyavacchidyante [S. 184b.] tathà 'nupalabdhilakùaõapràptà apãti kim #<upalabdhilakùaõapràptasya># ity anena vi÷eùaõeneti | evaü pårvapakùe vyavasthite yadi tadanyavyavacchedaþ -- tataþ pçthakkaraõam anyatvena vyavasthàpanam abhimataü tadabhyupagamyata eva | atha tadde÷akàlayor abhàvaþ, tad ayuktam, yena hi sàmarthyena tulyayogyatàråpasyopalabdhilakùaõapràptasya
càbhàvaü sàdhayati na tatsàmarthyam atulyayogyatàråpe 'nupalabdhilakùaõapràpte và sambhavati | `tayoþ sator naikaråpaniyatà pratipattiþ asambhavàt`[701]ity evaü hi tadabhàvasàdhanam | na [T. 347a.] caitad anyatra sambhavatãti pratipàdayitum #<ekàtmaparicchedàt># ity àdinopakramate | yat puro 'vasthitaü pratyakùe 'vabhàsate tasyaikasyàtmanaþ pratiniyatasya råpasya paricchedàt tadàkàrotpattyà vidhivikalpotpàdanena ca yaþ #<tadanyaþ>#tato 'nyas tadvyatiriktas tasya sarvasya ya #<àtmà># {p. 195.1} svabhàvas tato #<vyavacchedo># bhedanaü pçthakkaraõam anyatvasàdhanam asaïkãrõaråpatàpratyàyanaü bhavati | kathaü punar ekàtmaparicchedàd eva tasya[702]tadanyàtmano vyavacchedaþ pratyakùeõa kriyate?,
yàvatà pratyakùaü puro 'vsthitapadàrthasàmarthyabhàvi [S. 185a.] tadråpam eva pratipadyatàm | yat tu tadvyatiriktam a÷eùapadàrthajàtaü tadàtmanas tasya puro 'vasthitasya kathaü tadvyavacchedakam? ataþ tadvyavacchedàrtham abhàvapramàõam abhyupeyam, yato --
             #<vastvasaïkarasiddhi÷ca tatpràmàõyasamà÷rità># [ølV abhàva 2cd.]
iti |
    ata àha -- #<tadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànàd># iti | yataþ puro 'vasthitasyaikasya vastunaþ pararåpàsaïkãrõa àtmà, sarvabhàvànàü svabhàvata eva svasvabhàvavyavasthiteþ pararåpeõàsaïkãrõasvabhàvatvàt | anyathà katham abhàvapramàõato 'py asàükaryam eùàü sidhyet? | saükãrõaråpàõàm asàïkaryasàdhane tasya [T. 347b.] bhràntatàprasaïgàt | tasmin pararåpàsaükãrõe svabhàvata eva tadàtmaniyato yaþ pratibhàsaþ pararåpapratibhàsàsaükãrõaþ tadekapadàrthasàmarthyabhàvini pratyakùe pararåpapratibhàsàyogàt tasya bhràntatàpattyà pratyakùatàhàneþ | tad uktam -- #<tad dhy arthasàmarthyenotpadyamànaütadråpam evànukuryàt># %<[PVin I 40.12f.:>% gaï gi phyir
de don gyi nus pa las skyes pa na de 'i raï bþzin kho na'i rjes su byed pa'i phyir ro ||%<] >%iti | tasya tadàtmaniyatapratibhàsasya j¤ànàt pratyakùeõa svasaüvittyà saüvedanàt | tatsaüvedanam eva [S. 185b.] hi pratyakùasyàtadråpàd #<vyavacchedanaü>#pçthakkaraõaü tadbalenaiva ca pà÷càtyaþ `anyàtmakam etan na bhavati` ity asàükaryavyavasthàpratyayo vikalpakaþ saüjàyate gçhãtagràhã | na tenàpårvaü ki¤cit pratãyate, pararåpàsaükãrõasyàtmanaþ pratyakùeõaiva tadàkàrànukàriõà paricchedàd iti |
    yadi nàma tadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànaü tathàpi katham anyàtmanaþ tasya pçthakkaraõam? ity ata àha -- #<na hi tadàtma># ityàdi | yasmàt tasya vastuno ya àtmà pararåpàsaükãçõnaþ sa tadanyasya ÷eùasya vastuna àtmà na bhavati, sarvasya tato 'nyasvabhàvatvàt, anyathà tadanyatvahàner iti | tasmàt {p. 196.1} tadàtmaniyatapratibhàsaj¤ànam eva tadanyebhyo nivarttanam | na hi j¤ànenàrtho haste gçhãtvà 'nyato nivarttanãyaþ | kevalam anyaråpàsaükãrõasyaikasàtmano 'nukaraõam evàsyànyato [T. 248a.] nivarttanam ucyata iti | athànyàtmanaþ svaviùayaü na nivarttayet, tadà 'sya viùayasyànyàtmanaþ sakà÷àd avyavacchede pçthag avyavasthàpane paràtmano 'pi tatra paricchedaþ syàt, anyathà[703]tadaparicchedasyaivaikàtma[704]paricchedàtmanas
tannivarttanaråpatà[705][S. 186a.] syàt | tata÷ càvyavacchede 'nyàtmanas tatparicchedaprasaïgàt pravçttinivçttyor abhàva iti pårvaþ prasaïgo `na hy ayam analaü pa÷yann api`[706]ity àdikaþ |
    na kevalam anyàtmanas tannivarttayati tadàtmano 'py a÷eùam anyad iti dar÷ayann àha -- #<taüca># agrataþ sthitaü de÷àkàlasvabhàvàvasthàniyataü tadanyade÷àdibhyo vyàvçttàtmanaþ svahetubhyaþ evàsya bhàvàt, #<tadàtmanà># de÷àdiniyatenàtmanà tathàvidhasvabhàvasyaivànukàràd upalabhamànà buddhiþ #<tathàtvapracyutim[707]># anyade÷akàlasvabhàvàvasthatàm #<asya># svaviùayasya #<vyavacchinatti># tataþ pçthakkaroti | kasmàt punar anyade÷àditàü tataþ pçthagavasthàpayati ity ata àha -- #<evaühi># yasmàd anyade÷atàdes tataþ pçthakkaraõe sati tadde÷àdiniyataþ padàrthaþ [T. 348b.] paricchinno bhavati, tadråpasyaivànukàràd | yady anyathàbhàvo 'nyade÷àdità tadråpànanukàràd
vyavacchinnaþ -- bhavati tathàtvaü ca tadde÷àdiniyatatvaü ca, tadà tasyaiva dç÷yamànasya bhavati nànyasyànyade÷àdimataþ | yata evam #<iti># tasmàd anyathàbhåtàd anyade÷àdimatas tathàbhåtaü tadde÷àdimaütaü #<vyavacchindaty eva># [S. 186b.] nivarttayanty eva tat paricchinattãti pårvakasyopasaühàraþ | tathà #<tathàbhåtàd anyathàbhåtaüvyavacchindaty eva># iti dvitãyasyopasaühàraþ kàrya iti | #<evam># uktena nyàyena #<ekasya># pramàõasya pratyakùasyànumànasya và tasyàpy evam eva svaviùayaparicchedàd #<vçttiþ># pravçttiþ sarvabhàvàn #<dvairà÷ye># tattve 'nyatve ca#< vyavasthàpayati># | tatas tatparicchedakapramàõabalenaivàsàïkaryasiddhiþ | kiü
tadarthikayà 'py abhàvakalpanayeti? |
    {p. 197.1} nanu ca vikalpavyàpàra eùa `idam anyàtmakaü na bhavati anyathaitad àtmakam` iti | pratyakùaü ca nirvikalpakam iùyate tat katham asàükaryasiddhis tataþ? ity ata àha -- #<tasyànvaye>#tyàdi | tad dhi pratyakùaü vidhipratiùedhavikalpau yadà svaviùaye janayati tadaivàsya sàphalyam, tadaiva ca pramàõam iùyate [T. 349.a] nànyadà | ata evaikasyàrthasvabhàvasyàpratipannàü÷àbhàvàt[708]sarvàtmanà paricchede 'pi bhràntikàraõasadbhàvàt kùàõikatàdàvanvayavyatirekabuddhã janayitum asàmarthyàt tatràsya pràmàõyaü neùyata iti |
    syàn matam -- dvairà÷yasàdhane 'py asàükaryasiddhyarthà mà bhåd abhàvapramàõakalpanà kin tu prakàràntaràbhàvasiddhyarthà bhaviùyati | na hi tadabhàvasiddhau pratyakùasya ka÷cid vyàpàraþ [S. 187a.] pratipàdita iti ata àha -- #<tadvyatirikte>#tyàdi | tasmàt paridç÷yamànàd vyatiriktasyà÷eùasya vastuno vyavacchedena tataþ pçthakkaraõenànyatvena yà vyàptis tatsàdhanàd eva prakàràntarasya tattvànyatvabahirbhåtasyàbhàvaþ sidhyati | tatas tadartham api nàbhàvapramàõakalpanà yukteti |
    atha matam -- sarvasyàparidçùñasya dç÷yamànàd anyatayà vyàptiü naiva pratyakùaü sàdhayati tat kutas tçtãyarà÷yabhàvaþ pratyakùata eva syàt, yato 'bhàvapràmàõyakalpanà vyarthà bhaved ity ata àha -- #<tasya># tçtãyarà÷itayà kalpyamànasya tato dçùñàd anyatayà vyaptyabhàve #<tena># pratyakùeõa #<tato[709]># 'rthàt svaviùayasya #<avyavacchedà>#d apçthakkaraõàt, tadarthasya ca rà÷yantaratvena kalpyamànasya svaviùayàd avyavacchedàt apçthakkaraõàt punar api bhàvasya svaviùayasyàparicchedaprasaïgàt | [T. 349b.] sa hi tadviùayaþ sakalapararåpàsaükãrõàtmà yadi tenàtmanà na paricchinnaþ kathaü tena tasya paricchedaþ? | tenàtmanà paricchede và kathaü
sarvasya tadanyatayà vyàptyasàdhanam? anyathàikasyàpi tadanyatvaü na syàt, nimittasya samànatvàd iti | yata evaü #<tasmàt># kvacid vastuni pramàõaü {p. 198.1} pratyakùàdikaü [S. 187b.] pravçttaü tadvastu pratiniyatenàtmanà paricchinatti, tato 'nyat tadråpavikalaü vyavacchinatti, tadanyatvena vyavasthàpanàt | tçtãyasya ca tattvànyatvabahirbhåtasya prakàrasyàbhàvaü såcayati, sarvasyànyatayà vyàptisàdhanàt, tadviruddhasya[710]và sarvavastuno dvaividhyasya sàdhanàd iti |
    evam ekasya pramàõasya vyàpàra eùo 'nantarokta iti tam evopasaühçtya sukhapratipattaye dar÷ayannàha -- #<tathàhi># kvacid vastuni #<pramàõaü># pratyakùàdi pravçttaü #<tad eva># vastu tadanyasmàt #<pararåpàd vyavacchinatti># tataþ pçthakkaroti tadasaükãrõaråpatayà pratipadyate, paramàrthatas tasya tadråpatvàt yathàvastu ca pratyakùeõa råpànukàràt | kim iti pararåpàd vyavacchinatti? | tasyaiva pararåpavikalasyaikaråpasya paricchedàt | tathà #<tad anyad eva ca># tasmàd dç÷yamànàd anyad eva ca vyavacchinatti | kutaþ? | #<tasmàt># [T. 350a.] svaviùayàt | na kevalaü svaviùayaü parato vyavacchinatti, param api svaviùayàd iti | kuta etad? | anyasya pararåpasya tatra svàlambane 'paricchedàd ava÷yam evàparicchinnasya
[S. 188a.] paricchinnàd anyatvaü bhavati | yata evam ataþ #<tad># eva pramàõam ekavastuparicchedakaü prakàràntaràbhàvaü sàdhayati, nàbhàvàkhyam | kuta etat? | tasmiü dç÷yamàne vastuni dçùñatadanyatvena tasyànyasya tatràparicchidyamànasyànyatvaü tadanyatvaü dçùñàt tadanyatvaü #<dçùñatadanyatvaü># tena sarvasya tadvyatiriktasya vyavasthàpanàn na a(-panena a)tad anyasyaiva ca yad anyan na bhavati puro 'vasthitaü sakalaparabhàvavyàvçttaü tasyaiva tattvena dç÷yamànaprakàratayà vyavasthàpanàd iti |
    amum eva nyàyam anyatràpy atidi÷ann àha -- #<etena kramàkramàdayaþ># ityàdi | etena anantaroktena nyàyena pratiniyataikapadàrtharåpànukàriõã buddhir upajàyamànà tadviparãtaråpaü sarvaü svaviùayàd vyavacchindatã dvairà÷yaü tçtãyaprakàràbhàvaü ca sàdhayatãti[711]ye kecid anyonyavyavacchedaråpàþ kramàkramanityànityàdayaþ te vyàkhyàtàþ | {p. 199.1} tathà hi -- kàryasya kramamananyasahàyatàü pratiyaty eva buddhis tasyàkramaü kàryàntarasàhityaü [T. 350b.] tataþ pçthakkaroti | tataþ kramàkramatayà dvaitasiddheþ tçtãyasya prakàrasya sambhavo nirasto bhavati | kramabhàvavyatirekiõaþ sarvasya kàryajanmanaþ tadanyatayà dvitãyaprakàratayà 'vasthànàt
| evam udayànantaradhvaüsità [S. 188b.] kùaõikatocyata iti pratãyatã vyavasthàpanàkàla eva buddhis tadviparãtaråpatàyàþ svaviùayàd apàkaraõàt tato 'nyatvena prakàràntare 'vasthàpanàd rà÷yantaràbhàva[712]iti |
    tad evam ekapramàõanibandhanàm asàïkaryasiddhiü pratipàdyopasaüharayann àha -- #<tad evam># uktena nyàyena #<ekasya># pratiniyatàtmana upalambhàt tasyopalabhyamànasya yas tato 'nyas tattulyayogyatàråpas tadviparãto và tadråpavikalas tadàtmano #<vyavacchedaþ># pçthakkaraõaü tasyopalabhyamànasyànupalabhyamànasvabhàvàd råpàntareõa pratibhàsanàt | tathà tasya svaviùayasya tadanyàtmatàyà bhàvapradhànatvàn nirde÷asya #<vyavacchedo bhavati># asàïkaryaü sidhyati |
    tad yady etad avi÷eùaõànyasya sarvasya tatràbhàvasiddhiþ syàd ity atràbhimataü tadà siddhasàdhanam, yataþ sarvam avi÷eùeõaiva tad ekàkàrayà budhyà tadråpavikalaü svaviùayàd avacchidyate, sarvasyànyaråpasya tatràprati-bhàsanàt | atha tadde÷akàlayor abhàvaþ sarvasya [T. 351a.][S. 189a.] tadviparãtaråpasya vyavacchedo 'bhimataþ sa na yukta iti dar÷ayati -- #<na tadde÷akàlayoþ># yatràsau pratiniyatàtmà sakalatrailokyavilakùaõaþ padàrtha upalabhyate tatra sarvasyànyasya bhàvasya tattulyayogyatàråpasyetarasya và vyavacchedaþ pratiùedhaþ | yena hi kàraõena tattulyayogyatàråpasya tatràpratibhàsamànasya pratiùedhas tasmin sati tad ekaråpaniyatàyàþ pratipatter asaübhavàt
tad[713]abhàvanàntarãyikà *<3>*sà bhavantã tatpratiùedhaü[714]gamayatãti tatkàraõam anupalabdhilakùaõapràpte tadatulyayogyatàråpe ca na sambhavatãti kathaü tadabhàvaþ sidhyet |
    {p. 200.1} etad evopasaüharann àha -- #<tasmàd atadàtmà># ca sarvas tadviparãtaråpas tadekàkàrayà buddhyà prasàdhitaþ syàt #<tadde÷akàla÷ca># tasya pratibhàsamànasya yau de÷akàlau tau yasya, sa ca syàt | kiüvat? | rasaråpàdivad iti | na hi råpapratibhàsinà j¤ànena tadråpavikalasya rasasya svaviùayàt pçthakkaraõe 'pi tad asàükaryasàdhane 'pi tadde÷akàlayor abhàvaþ [S. 189b.] sidhyati | tata÷ ca kathaü sarvasyàtulyayogyàvasthasyàpi tatràbhàvaþ syàt?, upalabdhilakùaõapràptasyeti vi÷eùaõaü và nocyeta | yata evaü #<tasmàt># kvacit kadàcit kasyacid abhàvasiddhir yathoktàd evànupalambhàd upalabdhilakùaõapràptasya [T. 351b.] tattulyayogyatàråpopalambhàtmana÷ cety evaüråpàt, na tu sàmànyena yathà ''huþpare
--
#<             pramàõapa¤cakaüyatra vasturåpe na jàyate |>#
#<             vastusattàvabodhàrthe tatràbhàvapramàõatà||>#
[ølV abhàva 1; TS 1647.] iti |
na hy anupalabdhilakùaõapràpte pramàõapa¤cakàpravçttàv api tadabhàvaþ sidhyati, saty api tasmin svabhàvàdiviprakarùeõa pramàõapa¤cakàpravçttisambhavàd iti |
    tad evaü pràsaïgikaü parisamàpayya yad uktaüpareõa `sa evànyabhàvas tadviùayà copalabdhiþ tadabhàvasya kiü na sàdhanam`[715]iti tatrànyabhàvasya tadabhàvaü prati liïgatve niraste tadviùayàyà upalabdher niràkurvann àha -- #<anyabhàvaviùaye>#tyàdi | yat punar uktam -- anyabhàvaviùayopalabdhis tadabhàvasya kinna sàdhanam`[716]iti sà tadabhàvasya sàdhikeùñaivàsmàkam, [S. 190a.] na tu liïgatvena yathoktavànasi | kiü kàraõam? | yataþ tatràpy anyabhàvaviùayàyàm[717]upalabdhàv 'bhàvasya pçthag anyabhàvàt sàdhyatve kalpyamàne sambandhàbhàvasya tadabhàvena tulyatvàt | na hi tasyà api anyabhàvaråpàyàþ tadabhàvena ka÷cid ekàrthasamavàyàdiråpaþ sambandho 'stãti
|
    apçthak siddher ity asyàpi tulyatàü dar÷ayann -- àha #<liïgàvirbhàve>#tyàdi | yeyam anyabhàvaviùayà upalabdhir lliïgatayocyate tasyàs {p. 201.1} tadviviktaprade÷àkàràyà [T. 352a.] #<àvirbhàvakàla eva># *<2>*janmakàle pratãtikàla eva[718]và tadabhàvasiddhe÷ ca | tathà hi -- tatpratibhàsaviviktànyabhàvapratibhàsabuddhisaüvedanam eva tadabhàvasaüvedanam iti | tad eva sàdhayati -- na hy anyasya tadviviktasya bhàvaü pratipadya pratipattà punar uttarakàlaü tatpratipatter anyabhàvapratipattes tadabhàvenànyavyatirekau prasàdhya pratibindhasàdhakena pramàõena tadabhàvaü pratipadyate | kiü tarhi? | tadanyaü tadviviktaråpaü pratipadyamàna eva tasya *<3>*pratiyogino 'bhàvaü[719]pratipadyate, tasyaiva tadabhàvàtmakatvàt | tathà hi -- saghañaprade÷àsaükãrõaråpasya
[S. 190b.] kevalaprade÷asya dar÷anam eva ghañàbhàvadar÷anam | na hi `ghaño 'tra nàsti` `ghañavànayaü na bhavati` `saghañàd anyaþ` ity arthabhedaþ ka÷cit | tataþ saghañàd anyatayà kevalaprade÷asya dar÷anam eva ghañàbhàvadar÷anam iti | `ghaño 'tra nàstã`ti j¤ànaü gçhãtagràhitayà smçtir eveti | kathaü j¤àyata iti cet | dar÷anànantaram anvayavyatirekasàdhanalakùaõena vyavadhànena vinà `idam ghañaviviktaü prade÷avastv asti` `idaü tu ghañavastu nàsti` iti pà÷càtyena vikalpadvayena vyavasthàpanàt[720]| tato nànvayavyatirekànusaraõam atràstãti [T. 352b.] |
    ki¤ ca -- dçùñàntaràsiddhe svàtmanyabhàvaviùayopalabdhis *<5>*tadabhàvasya sàdhanaü[721]| tad eva vyatirekamukhena dar÷ayati -- #<tac ca tasya># ityàdi | ihàpy asty evànvaya iti cet, àha -- #<na hy evaü÷akyam># ityàdi | kasmàn na ÷akyaü dar÷ayitum? | tad ekopalabdheþ tasyaikasyànanyasaüsarggiõo yopalabdhir vi÷eùaråpà tasyàþ kvacid apy anyatràbhàvàt | atha tadviviktopalabdhisàmànyaü hetur ucyate -- yatra yatra ghañaviviktabhåtalopalabdhis tatra [S. 191a.] tatra ghañàbhàvo yathà pårvànubhåte ghañavivikte prade÷a ity àha -- #<sàmànyena pradar÷ane kriyamàõe># dçùñànte 'pi pårvànubhåtaghañavivikte prade÷e ghañàbhàvasya prasàdhakaü pratyakùàdikaü pramàõàntaram anyabhàvaviùayopalabdher
nàsti, kiü tu saiva tadanyabhàvopalabdhiþ sàdhyadharmasya tadabhàvalakùaõasya {p. 202.1} sàdhikà | sà ca yathà sàdhyadharmiõi tadabhàvasiddhaye dçùñàntam apekùate tathà dçùñànte 'pi | tathà, tatràpi tadanyatràpãtyanavasthà dçùñàntànàm iti | anavasthàyàü càpratipattiþ sarvatra tadabhàvasya | yata evaü #<tasmàn na># kuta÷cil lliïgàt tadanyabhàvàt tadupalabdher và tadabhàvasiddhir iti | yadi tadanyabhàvas tadabhàvaü na sàdhayati, kiü *<6>*punar lliïgatayà [T. 353a.] sàdhayati[722]?, ity ata àha -- #<so 'nyabhàvaþ># pratyakùalakùaõena -- pratyakùasyaiva vivakùitopalambhàd anyatvenànupalambhatvàt | tallakùaõenànupalambhena siddhaþ
sann abhàvavyavahàraü sàdhayet,[723]karmasthakriyàpekùàyàü[724]tadanyabhàvasyànupalabdhiråpatvàt | kva punar asàv abhàvavyavahàraü sàdhayet? | måóhapratipattau sàdhyàyàü | yas tv amåóho [S. 191b.] viùayapratipattau viùayiõaü smaraty eva tasyàbhàvavyavahàraþ pratyakùanibandhana eveti na tatrànupalabdher liïgateti sucarccitam evànyatretãhàlaü prasaïgeneti |

__________NOTES__________

[636] pårvakùaõenaivayenàdhyavasãyamànaþ
[637] nimittàbhàvo -- T.
[638] yeùu satsu bhavaty eva yat tebhyo anyasya kalpane || taddhetutvena sarvatra hetånàm anavasthitiþ || [PV II 24]
[639] saüyogàd -- T.
[640] agçhãta- -- T.
[641] svaviùayavij¤àne jananayogàd -- T.
[642] atràtidi÷an -- T.
[643] và prade÷asya ghañaviviktasyànupalabdhitvaü -- T.
[644] j¤àne
[645] ekaj¤ànasaüsarggitvam
[646] ekakàlatvàd eva
[647] vyavahàra loke -- T.
[648] cakàràd agrahaõaü ca
[649] vedyate -- T.
[650] hetutvà-
[651] atràntare granthe svayam evàcàryo vipa- -- T.
[652] p. 174,27
[653] p. 176,4
[654] p. 176,11
[655] etasyàsà- -- T.
[656] ato granthavyàkhyà
[657] pratyabhij¤ànasya -- T.
[658] ghañàbhàvaråpayà ghañàj¤ànabhàvàkhyàyà và (prathamaü ñippanaü) upalabdhy 'bhàvaråpayà (dvi. ñi.)
[659] p. 176,11
[660] hi yas tuccha- -- T.
[661] anyabhàvàt
[662] prasajyapratãtiþ
[663] prasajyapratãtau
[664] anybhàvasya
[665] prati prati- -- T.
[666] tasya dvividhena -- T.
[667] -sya råpànabhyu- -- T.
[668] tadànya- -- T.
[669] tàdàtmyapakùe
[670] tadeva -- T.
[671] tàdàtmyàbhàvena
[672] -mukhena #<saübandhaþ ekàrthasamavàyasaübandha># iti -- T.
[673] sannikarùàdãùñaü bhavati -- T.
[674] vi÷eùaõavi÷eùyàbhàve
[675] svakarmasvànantarbhàvàt -- T.
[676] samasta -- T.
[677] càtrasam- -- T.
[678] -dakabhàvaråpo -- T.
[679] prayogàt -- T.
[680] -dike kutaþ si- -- T.
[681] -yàü ayaü (%<or>% sa) samudàyaþ -- T.
[682] -yos saü- -- T.
[683] pratipattikàla eva -- T.
[684] dhåmàder agniþ -- T.
[685] liïgaliïginau -- T.
[686] liïgaliïgino÷ ca liïginà sa- -- T.
[687] p. 184,29
[688] ca tadabhàvapratipattiþ tadapra- -- T.
[689] tadanyabhà- -- T.
[690] -nyàbhàvaþ tadàtmake -- T.
[691] na yujyate --T.
[692] saüyukta- -- T.
[693] -kùàvasitaþ -- T.
[694] tçùà-
[695] asaükirnna(õõa)vastupratibhàsitayà
[696] anyajñànam
[697] asaükãrõatvàbhàve
[698] anyatvàyogàt
[699] p. 172,22 *<xx>* nàstãtàj¤àna-
[700] p. 178,23; p. 180,17
[701] p. 172,22
[702] pramàtuþ
[703] ghaña-
[704] bhåtala-
[705] ghaña-
[706] p. 189,24f.
[707] tathàtvàpra- -- T.
[708] -svabhàvasya pratyakùàü÷àü -- T.
[709] tadarthàvyavacchedàd iti samàsadvayena cà(vyà)caùñe
[710] prakàrà(ra)-
[711] aneneti ÷eùaþ
[712] dravyànta- -- T. *<xx >*iti såcayati
[713] gha-
[714] sà tannibandhanàt prati- -- T.
[715] p. 178,14
[716] p. 178,15
[717] -bhàvaviùayàyàþ -- T.
[718] pratãtijanmakàla eva -- T.
[719] råpasyà 'bhàvaü -- T
[720] j¤àpanàt -- T.
[721] -sya na sàdhanam -- T.
[722] -tayà na sà- -- T.
[723] bhåtala-
[724] anyabhàvo 'nupalambhena siddho yaþ sa katham anupalabdhiþ? ity àha 
_________________________



[ 3. anupalabdhiü tridhà vibhajya tadvivecanam |]



    tad evam anupalabdher a÷eùavipratipattiniràkaraõena svaråpam avasthàpya prabhedanirdde÷àrtham àha -- #<seyaüyatoktàtridhà'nupalabdhiþ># | katham? | siddhe tatprasàdhakena pramàõena kàryakàraõabhàve sati kàraõasyànupalabdhiþ | kãdç÷asya? | siddhàbhàvasya | tathà, vyàpyavyàpakabhàvasiddhau satyàü tatprasàdhanapramàõabalenaiva siddhàbhàvasyaiva vyàpakasya nànyasya vyàpakànupalabdher evàsiddhatàprasaïgàd | yathoktà svabhàvànupalabdhi÷ ceti | evaü trividhà 'nupalabdhiþ | kathaü punaþ kàraõavyàpakayor abhàvavyavahàraþ sidhyati yatas tayoþ siddhàbhàvatocyata [T. 353b.] ity àha -- #<tatra kàraõavyàpakayor api># na kevalaü yasya sàkùàd abhàvavyavahàraþ sàdhyate | svabhàvànupalabdhau
#<svabhàvasyàsadvyavahàrasya siddhir anyasya># tadviviktasya bhàvasiddhir yà saivàsadvyavahàrasiddhihetutvàd evam ucyate | [S. 192a.] #<sa># kàraõavyàpakàbhàvaþ #<tathàsiddho># 'nyabhàvasiddhyà pratyakùaråpayà siddho 'bhàvavyavahàraþ kàryavyàpyayoþ pratiùedhyayoþ | yadà 'nayor viråpaviùayatayà {p. 203.1} savi÷eùàõàm upalabdhir na sidhyati #<tadà'bhàvam abhàvavyavahàraüvàsàdhayati># | samuccayàrtho và÷abdaþ | atha kiü svabhàvànupalabdhàv apy abhàvo liïgatayà sàdhyata ity àha -- #<svabhàvànupalabdhau tu># ityàdi | #<abhàvavyavahàra eva>#, nàbhàvo 'pi tasya pratyakùasiddhatvàt |
    atra parasya vacanàvakà÷am à÷aïkyàha -- #<yadi># tarhi #<kàraõavyàpakau># siddho 'sadvyavahàro yayoþ tau santau | kena? | #<tadanyasya># karaõavyàpakaviviktasya bhàvasya siddhir yà pratyakùàtmikà tadråpayà 'nupalabdhyà, anyasya kàryasya vyàpyasya và 'bhàvam abhàvavyavahàraü ca sàdhayataþ | sà cànyabhàvopalabdhis tayoþ kàraõavyàpakayor upalabdhilakùaõapràptàv eva satyàm asadvyavahàrasya sàdhikà nànyathà ity evam iùyamàõe [T. 354a.][S. 192b.] sati kathaü tayoþ kàraõavyàpakànupalabdhyoþ parokùe 'rthe viùaye prayogaþ | yadà kàryasvabhàvahetvor vyatirekaprayogaþ kriyate -- yatra yatràgnir nàsti tatra tatra dhåmo 'pi nàsti, tathà yatra yatra vçkùo nàsti kùaõikatà
và tatra tatra ÷iü÷apà nàsti sattvaü và ity a÷eùapadàrthaparigraheõa vyatirekaprayoge sati | na hi tadàgnivçkùavyatiriktàþ sarve 'rthàþ pratyakùatà(kùà) akùaõikatà và | tata÷ ca kathaü tadviviktopalabdhilakùaõànupalabdhiþ[725]pratiyogino nopalabdhilakùaõapràptatà siddhà? | tathà ca katham a÷eùopasaühàreõa vyàptyà kàryasvabhàvahetvor vyatirekaþ sidhyet? | tadasiddhau và katham anayor ggamakatvam? | tasmàt kvacid adar÷anamàtràd eva vyatireka eùñavyaþ, kvacic ca dar÷anamàtràd anvayaþ | tathà ca pratibandhaghoùaõà 'narthiketi manyate paraþ |
    siddhàntavàdy àha -- #<naiva># parokùe 'rthe kàraõavyàpakànupalabdhyoþ #<prayogo># [S. 193.a] vyatirekopadar÷anakàle #<pramàõatayà># kàraõasya vyàpakasya và 'nupalabdhiþ pramàõabhåtà naiva prayujyate | kasmàt? | #<liïgasya># kàraõavyàpakànupalabdhilakùaõasya tadabhàvalakùaõasya và #<ani÷cayàt># tadanupalabdhyoþ sandeharåpatvàt tadabhàvasya ca [T. 354b.] sandigdhatvàt | kathaü tarhi tadà 'nayoþ prayoga iùyate? ity àha -- #<kevalam># ityàdi | kàraõavyàpakayor hi {p. 204.1} kàryakàraõabhàvaprasàdhakena pårvoktena pramàõena vyàpyavyàpakabhàvasàdhakena ca tadutpattilakùaõe tàdàtmyalakùaõe ca sambandhe sàdhite siddhasambandhayor yady abhàvo yatra yatràbhàvaþ syàt parasyàpi kàryasya vyàpyasya và 'va÷yaü
niyamenàbhàvo 'nyathà 'hetukatvaprasaïgàt, niþsvabhàvatàprasaïgàc ca | taddvàreõa pratibandhaprasàdhake pramàõe smçtiþ kathaü nàma syàd ity etasyàrthasya dar÷anàrtham ete kàraõavyàpakànupalabdhã prayujyeta iti | dar÷anàdar÷anabalena tu sàdhane yatraivaikadar÷ane paro dçùño 'dar÷ane và na dçùñaþ tatraiva tasya bhàvo 'bhàvo và bhavatu sarvatra tu kasmàd bhavati? | na hy apratibaddhàtmanàü gavà÷vàdãnàü kvacit tathàbhàvadar÷ane 'pi sarvatra tathàbhàvo bhavati, puruùasya tu sarvadà kvacid ekabhàvàbhàvayor aparasya [S. 193b.] bhàvàbhàvadar÷anaü yadçcchàsaüvàdaþ sambhàvyeta asati pratibandhe | tathà càha --
         #<de÷àdibhedàdççùyante bhinnàdravyeùu÷aktayaþ|>#
 pramàõasiddhe saty ava÷yam eva yatra yatra kàryaü tatra tatra kàraõam, yatra yatra tadabhàvaþ tatra tatra ca kàryasyàpy abhàvo 'nyathà kàraõam antareõa kàryasya bhàve tasyàhetutaiva syàt | tata÷ ca nityaü sattvàdiprasaïgaþ | tathà yatra yatra yatsvabhàvas tatra tatra tadbhàvaþ[726]anyathà tasya nairàtmyam eva syàd iti vyàptyaivànvayavyatirekopadar÷ane pratibandhaþ khyàpayituü ÷akyate nànyatheti pràg eva vistarato vipa¤citam |

__________NOTES__________

[725] agnivçkùa-
[726] tatsvabhàvaþ -- T. 
_________________________



[  4. hetos trairåpyatraividhyayor hetvàbhàsatvasya copasaühàraþ |]



    evaü kàraysvabhàvànupalabdhilakùaõe eva pakùadharme tatsàdhakapramàõasadbhàvàd anvayavyatirekasadbhàvo nànyatreti pratipàdyopasaüharann {p. 205.1} àha -- #<iti># eùa eva [S. 194a.] svabhàvakàryànupalabdhilakùaõaþ pakùadharmo 'nvayavyatirekavàn pratibandhasadbhàvàt[727]| yata÷ cànvayavyatirekavàn pratibandhaprasàdhakapramàõasadbhàvàd uktena nyàyena #<iti># tasmàt #<tadaü÷ena vyàpto># 'nvayavyatirekani÷cayenaiva tadaü÷avyàpter ni÷cayàd yathoktaü pràk, [T. 355b.] tata÷ ca tadaü÷avyàptivacanàt trilakùaõa eva #<triråpa eva># trividha eva hetur ggamako nànyalakùaõo 'nyo và yathoktatrairåpyasadbhàve råpàntarasya vaiyarthyàt yathoktatrairåpyàbhàve ca råpàntarakalpanàyàm apy avyabhicàràbhàvenàgamakatvàt
| kasmàt trilakùàõa eva trividha eva hetur ggamako nànyalakùaõo 'nyo veti dar÷ayati #<svasàdhyadharmàvyabhicàràd># iti trilakùaõasyaiva svasàdhyadharmàvyabhicàràt | svasàdhyadharmàvyabhicàra eva ca gamakatvam iti råpàntarakalpanà vyarthà | pratibandhanibandhanànvayavyatirekàpagame ca råpàntarakalpanàyàm api svasàdhyadharmàvyabhicàràbhàvàt | tad anena #<`tridhaiva sa`># ity asya trilakùaõa eva #<sa hetur avinàbhàvasya># svasàdhyadharmàvyabhicàrasya #<niyamàd># ava÷yan tayà sadbhàvàt [S. 194b.] pratibandhanimittatadaü÷avyàptyanabhyupage(game) ca råpàntarakalpanàyàm api #<hetvàbhàsàs tato 'pare># yathoktatrilakùaõàd apare råpàntarayogitayà vikalpyamànà hetvàbhàsà [T. 356a.] avinàbhàvasya svasàdhyadharmàvyabhicàrasya teùv abhàvàd ity aparo 'rtho dar÷ita iti |
__________NOTES__________

[727] -sadbhàvàt asyaiva svabhàvakàryànupalabdhilakùaõà÷raya(õàs pada)tvàt -- T.
_________________________




[  5. hetulakùaõe 'dhikaråpavàdinàü niràsaþ |]



    yaduktaü `trilakùaõa eva hetur nànyalakùaõaþ` iti tatra pareùàü vipratipattiü dar÷ayann àha -- #<ùaólakùaõo hetur ity apare>#naiyàyika-mãmàüsakàdayo manyante | kàni punaþ ùaóråpàõi hetos tair iùyaüte? ity àha -- #<trãõi caitàni># pakùadharmànvayavyatirekàkhyàni | tathà 'bàdhitaviùayatvaü caturthaü råpam | abàdhitaþ pramàõenàniràkçto viùayaþ sàdhyadharmalakùaõo yasya sa tathoktaþ tasya bhàvaþ tattvam aparaü råpam | tathà vivakùitaikasaükhyatvaü råpàntaraü, ekà saükhyà
yasya {p. 206.1} hetudravyasya tadekasaükhyaü vivakùitam ekasaükhyaü hetudravyam à÷rayatvena yasya hetusàmànyasya tadvivakùitaikasaükhyaü tadbhàvo 'paraü råpam | yady ekasaükhyàvyavacchinnàyàü pratiheturahitàyàü hetuvyaktau hetutvaü bhavati tadà gamakatvaü na tu pratihetusahitàyàm api *<1>*dvisaükhyàyuktàyàm iti[728]| [S. 195a.] yadi viruddhàvyabhicàryaparaü hetvantaraü nopadar÷yata iti yàvat | tathà j¤ànatvaü ca j¤ànaviùayatvaü ca | na hy aj¤àto hetuþ svasattàmàtreõa gamako yuktaþ [T. 356b.] iti | tatraiteùu råpàntareùu yad etad abàdhitaviùayatvaü
nàma tat tàvat pratibandhanibandhanànvayavyatirekàtmakà 'vinàbhàvasambhave sati tataþ pçthag anyallakùaõaü na bhavati | tadàtmakaü tu tadvacanenaivoktam iti na vaktavyam iti | kasmàt pçthag lakùaõaü na bhavati? bàdhàyà avinàbhàvasya ca virodhàd iti | tathà hi -- saty apy avinàbhàve yathokte bàdhàsambhavaü manyamànair abàdhitaviùayatvaü råpàntaram ucyate | sà ceyaü tatsambhàvanà na sambhavati, bàdhàyà avinàbhàvena #<virodhàt># sahànavasthànalakùaõàt | tam eva virodhaü sàdhayann àha -- #<avinàbhàvo hi># ityàdi | saty eva hi sàdhyadharme bhàvo hetor avinàbhàva ucyate | pramàõabàdhà tu tasminnasati | yadi hi saty eva tasmiüs tadabhàvaviùayaü pramàõaü pravartteta
tadà 'sya bhràntatvàd apramàõataiva syàt iti kuto bàdhà? | tataþ #<sa># hetuþ #<tallakùaõaþ># sàdhyàvinàbhàvã #<dharmiõi syàt | atra ca sàdhyadharmaþkathaüna bhavet>#? yato [S. 195b.] bàdhàvakà÷aþ syàt | tasmàd avinàbhàvasya pramàõabàdhàyà÷ ca sahànavasthànam avinàbhàvenopasthàpitasya dharmiõi sàdhyadharmabhàvasya pramàõabàdhopasthàpitasya ca tadabhàvasya parasparaparihàrasthitilakùaõatayà virodhenaikatra dharmiõy asambhavàd iti |
    tam eva virodhaü saùñãkartuü paropahàsavyàjenàha -- #<pratyakùànumàne hi># ityàdi | sàdhyadharmaü hi bàdhamàne pratyakùànumàne, #<taügrãvàyàügçhãtvà># [T. 357a.] dharmiõaþ svà÷rayàt #<niùkàsayataþ>#[729]| tasmiü÷ ca sàdhyadharme saty eva tadavinàbhàvitvàd dhetur bhavaü#<s taü># {p. 207.1} sàdhyadharmaü niùkàsyamànaü gale gçhãtvà hañhàt #<tatraiva># dharmiõyavasthàpayatãti #<paraü># prakçùñaü vata #<bhàvànàü># sàdhyadharmalakùaõànàmasvàsthyaü vartate | tathà hi -- yantradvayaniyantritànàü nirucchvàsitayà maraõam eva pràptam iti |
    paro bàdhà 'vinàbhàvayor viùayabhedàd avirodhaü dar÷ayann àha -- #<anyatra># sàdhyadharmiõaü parihçtya dçùñàntadharmiõi sàdhyadharmeõàvinàbhàvã hetur na punaþ sàdhyadharmiõy eva | tataþ [S. 196-7a.] kuto bàdhà 'vinàbhàvayor virodho 'nyatra bàdhayà sàdhyadharmàbhàvasàdhanàd anyatra ca hetunà tadbhàvasàdhanàt | tathà caivaüvidhe saty api avinàbhàve bàdhàsambhavàd abàdhitaviùayatvasya råpàntarasya sambhava iti |
    evaüvidhàvinàbhàvopagame saty apy abàdhitaviùayatvàdike råpantare #<hetvàbhàsàs tato 'pare># råpàntarasambhavina ity àpàditàü hetvàbhàsatàü vivarãtuü paropahàsapårvakam àha -- tat kim #<ayaü># sàdhyadharmã #<tapasvã># varàkaþ #<÷aóóh(õóha)m udvàhya tasmin># sàdhyadharmasàdhana÷àktivikalaü [T. 357b.] hetuü pariõàyya sàdhyadharmalakùaõaü #<putraümçgayate?># | etad eva vyanakti -- #<yasya># hetor ddharmiõy asaty api #<sàdhyadharme bhàva># iùyate, sàdhyadharmiõo 'nyatràvinàbhàvopagamàt | #<taü># tathàvidhaü sàdhyadharmiõy upadar÷ya kathaü dharmã sàdhyadharmavàn ity ucyate? | na hy 'mbhastvasya[730]samudre[731]lavaõatvenàvinàbhave 'pi tadvyatirikte
'mbhasi lavaõatayà sàdhyatveneùñe 'mbhastvabhàve 'pi lavaõatvasiddhir iti |
    parasya vacanàvakà÷am à÷aïkhyàha -- #<ata eva># ityàdi | etad eva vivçnoti -- #<syàd etad># bhavato matam | yata eva hetur anyathà 'pi sàdhyadharmam antareõàpi dharmiõi bhaved ambhastvàdiùu tathàdar÷anàt, sàdhyadharmiparihàreõa càvinàbhàopagamàt ata eva kàraõàt pramàõàbhyàm abàdhitadharmà dharmãty ucyate | yadi {p. 108.1} pratyakùànumànàbhyàü sàdhyadharmiõi [s. 196-7b.] hetor viùayaþ sàdhyadharmo na bàdhyate yathà 'mbhastvasya lavaõatvam, tadà tasya gamakatvam, nànyatheti | tato 'nyatràvinàbhàvamàtreõa sàdhyasiddher anabhyupagamàt na yathokto doùa iti |
    siddhàntavàdy àha -- #<tat kim># idànãü [T. 358a.] yadà hetor dharmiõy avinàbhàvitànabhyupagamàt sàdhyasiddher abhàvàt tatsiddhaye råpàntaram abàdhitaviùayatvam ucyate tadà hetor na ki¤cit sàmarthyam | kasmàt? #<abàdhayaiva># hetum antareõàpi #<sàdhyasiddheþ># aki¤citkara eva hetuþ | tathà hy atra kalpanàdvaiyam -- bàdhakapramàõavçttau sàdhyàbhàvo niyato và syàd? aniyato và? | tatra yadi pårvo vikalpas tadà sàdhyàbhàvo hi bàdhakapramàõasya vçttau niyataþ, tadaiva bhàvàt tadabhàve càbhàvàd iti | tasmàd #<abàdhàyàü># bàdhakapramàõavçttyabhàve tanniyatasya sàdhyàbhàvasyàpy abhàvàt #<sàdhyasiddheþ># bhavaty eveti vyartha eva hetur iti nopanyasanãya eva | tataþ kasyàbàdhitaviùayatvaü råpàntaraõ bhavet? | syàn matam -- mà bhåd bàdhakapramàõavçttyabhàve
hetoþ sàmarthyam, yadà tu sàdhyasya bàdhakaü pramàõaü dharmiõi varttate tadà hetoþ sàdhyasàdhane sàmarthyaü bhaviùyatãty ata [S. 198a.] àha -- #<bàdhàyàm api># iti | yadi bàdhakaü pramàõaü varttate tadà tena sàdhyàbhàvasya dharmiõi sàdhanàt punar brahnaõàpi tadbhàvasya karttum a÷akyatvàt kim aïga *<3>*punaþ ÷aùñhena hetuneti[732]kutaþ sàdhanasya hetoþ sàmarthyam? | ata [T. 358b.] eva hi bhavadbhir abàdhitaviùayatvaü råpàntaram ucyata iti |
    atha bàdhakapramàõavçttau sàdhyàbhàvo na niyataþ tadabhàve 'pibhàvàd iti dvitãyaþ pakùa iùyate tad apy abàdhàyàþ sàmarthyaviraha iti dar÷ayann àha -- #<aniyame># bàdhakapramàõavçttau sàdhyàbhàvasyeùyamàõe satãdam àpatitam | na ca -- bàdhakaü pramàõaü syàt #<sàdhyàbhàvasya ca sambhavaþ># iti #<na># sàdhyasàdhane #<sàmarthyam abàdhàyàþ># satyàm api sàdhyàbhàvasya smbhavàd iti tadyogino 'pi hetvàbhàsataiveti |
    yad uktam -- #<abàdhayaiva sàdhyasiddher vyartho hetuþ># iti tatrànyathàrtham abàdhàyà dar÷ayan hetusàmarthyaü pratipàdayann àhaparaþ-- na bàdhàyà abhàvo samàbàdhà 'bhimatà | kiü tarhi? | bàdhàyà anupalabdhiþ | sà ca tadanupalabdhiþ puruùasya ÷aktivaikalyàt kvacid de÷àdau bàdhàyà sambhave 'pi syàt | tato bàdhà 'nupalabdhimàtreõa sadhyasiddher abhàvàt tatsiddhye 'va÷yaü [S. 198b.] hetur abhidhànãya iti sa hetuprayogasya viùayaþ. tadà hi hetuþ svasàdhyaü sàdhayan katham asamarthaþ syàd iti.
    siddhàntavàdy àha -- kiü nu vai hetur bàdhàyà yà upalabdhis tasyàþ bibheti na punar bbàdhàyà yena bàdhàü sambhavantãm apy anàdçtya tadanupalabdhau satyàü prayoktavya iùño bhavataþ |
    kadàcitparo bråyàt -- kiü kariùyati vidyamànà'pi bàdhà tapasvinã, [T. 359a.] tadupalabdhir eva ràkùasã | tasmàt tata eva hetor bhayaü tadabhàve hetuþ prayoktavya evety ata àha -- #<sa tarhi># ityàdi | evaü tarhi paramàrthena bàdhà kim asti nàstãty etadanapekùya bàdhàyà anupalabdhau satyàü prayoktavya iti kàkvà pçcchati | kadàcit paro bråyàt -- uktam evaitat kim arthaü pçccyate? ity àha -- #<kim arthaüprayujyata># iti | bàdhà 'nupalambhe 'pi tatsambhave sàdhyasdhanàyogàd ity abhipràyaþ | paro 'navagatàbhipràya àha -- #<sàdhyasiddhyartham># iti bàdhakapratyayàbhàve pràmàõyasyeùñatvàt tataþ sàdhyasiddhir aviråddhaiveti manyate | siddhàntavàdã satyàü bàdhàyàü tadanupalambhe 'pi
sàdhyasiddhim asambhàvayan pçcchati #<sa kiükvacid># ityàdi | kiü [S. 199a.] punar asau hetuþ satyàm api bàdhàyàü sàdhyaü sàdhayed iti sambhavyate bhavatà yenàsyà bàdhàyà abhàva vini÷cayaü prati yatno na kriyate hetu÷ ca prayujyata iti | evam etat iti cet; tathà satyàm api bàdhàyàü sàdhyasàdhanasàmarthyopagame saty abàdhitaviùayatvaü na bhavati | kiü kàraõam? | bàdhàyàm api satyàm asya hetoþ #<sàmarthyàt># sàmarthyopagamàt | tad dhi hetor lakùaõam ucyate yena vinà sàdhyaü na sàdhayed iti |
    #<{p. 210.1}># syan matam -- anupalabhyamànabàdhatvaü hetulakùaõaü [T. 359b.] paramàrthena, nàbàdhitaviùayatvam ity ata àha -- #<tathàca># ityàdi | evaü sati bàdhàyàþ sadbhàvasambhave 'pi tàm abhyupagamya tadanupalambhamàtreõa hetoþ prayogaþ pràptaþ | yadi hi bàdhàm abhyupagamya hetuprayogo nàbhimataþ syàt tadà 'nupalambhamàtreõa bàdhàyàü saü÷ayàt -- satàm api ke÷à¤cit katha¤cidanupalambhasambhavàt -- saü÷ayitasya hetuprayoge pravçttir eva na yujyeta | tasmàd yo yatsaü÷aye 'pi pravartate sa tasya bhàvapakùam abhyupetyaiva pravarttate | tathà ca yathà bàdhànupalabdhau tàm abhyupagamya hetuþ prayujyate tathà tadupalabdhàv api prayujyatàm, bàdhàyàþ
sadbhàvàbhyupagame sati tadupalambhànupalambhayor vi÷eùàbhàvàd iti nànupalabhyamànabàdhatvam api [S. 199b.] hetulakùaõaü yujyata iti kuto bàdhakapratyayavirahe 'py asati pratibandhe pràmàõyasya sambhava iti |
    parasya vacanàvakà÷am à÷aïkhyàha -- #<na bàdhàyàm># ityàdi | naiva hi bàdhàyàü satyàü hetoþ sàmarthyam iùyate tat kathaü tadupalambhe 'pi prayogaþ syàt? | siddhàntavàdy àha -- #<yady evaü># bàdhàyàü satyàü hetur asamartho yadãùyate tadà 'nirõãto adhàyà asaübhavo yasya hetoþ sa tathàvidhaþ prayogaübàdhà 'nupalambhamàtreõa nàrhati | kiü kàraõam? | mà bhåd bàdhàyàþ sambhasvapakùe #<prayuktasyàpi># hetoþ sàdhyasiddhau *<1>*#<asàmarthyam iti>#[733]| [T. 360a.] pårvapakùavàdy àha -- bàdhànupalambhe sati bàdhàyà àbhàvàt[734]sadupalambhakapratyayàbhàve[735]saty ava÷yam arthànàm asattvàd dhetoþ
sàmathyam iti cen manyase siddhàntavàdy àha -- #<kim upalambho bàdhàm># ityàdi | upalambho hy arthànàü kàryaü, na ca kàryaü kàraõaü vyàpnoti | na hy 'va÷yaü kàraõàni kàryavanti bhavanti, pratibandhavaikalyasambhavàt[736]| tat katham avyàpakasyopalambhasya nivçttau bàdhàyà nivçttiþ?, yato hetor bbàdhàyàþ sambhavakçtam asàmarthyaü na sambhaved iti | etac ca parair apãùyata eva; [S. 200a.] pramàõatayopagatasyàpy udayakàle 'nupalabdhabàdhasya {p. 211.1} kàlàntareõa bàdhakapratyayotpàde saty apràmàõyopagamàt | athàvyàpakasyàpy upalambhasya ivçttau bàdhà nivarttate --
             #<nivarttate hi mithyàtvaüdo÷àjànàdayatnataþ||># [ølV Så 2.52]
    iti anenaiva nyàyena j¤ànanivçttyà bàdhànivçtter ity àha -- tathàpi vyartho hetuþ | kutaþ? | #<bàdhànupalambhàd eva># hetupayogarahitàt sàdhyasiddheþ | kiü kàraõam? | anupalambhe bàdhàyà asambhavàt | tathà hi -- yatra bàdhàyà anupalambhas tatra paramàrthata eva sà na vidyata iti manyase | yatra càsau paramàrthato nàsti, tatra sàdhyadharmasyàbhàvo 'pi paramàrthenaiva [T. 360b.] nàsti, anyathà paramàrthena bàdhàyà abhàvàyogàt. tata÷ ca sàdhyadharmasyàbhàvàbhàve sati bhàva iti bhavanmatya sàdhyapratãter vyarthatà hetor iti.
    atha mà bhåd yuktivirodha iti nopalambhanivçttau bàdhànivçttir iùyate, tatràha -- upalambhasya nivçttàv api satyàü bàdhàyà anivçttàv iùyamàõàyàü tadavasthaü hetor asàmarthyam yadavasthaü bàdhopalambha iti hetor aprayoga iti kasyàbàdhitaviùayatvaü [S. 200b.] råpàntaraü syàt? |
    etad evopasaüharann àha -- #<tasmàt svasàdhya># ityàdi. yata evaü vyàptya hetoþ sarvatra sàdhyenàvinàbhàvàbhyupagame bahirvyàptaviùayamàõàyàü vaiyarthyaü hetuprayogasyàpadyate tasmàt #<svasàdhyabhàvàbhàvàbhyàüanyathà'pi># svasàdhyabhàve 'py abhavan na 'bhàve 'pi ca bhavan hetur dharmiõi ki¤cit sàdhyaü #<na bhàvayati># na sàdhayati #<na vibhàvayati># tadviparãtaü na niùedhayati #<iti># tasya vidhipratiùedhàvakurvata #<upakùepaþ># prayogo #<na samarthaþ># ity ava÷yaü hetuprayogam icchatà svasàdhyàvinàbhàvaþ sarvatra hetor abhyupagantavyaþ | sa ca pratibandhanibandhanaþ | eùa ca dar÷anàdar÷anamàtràyatto yathoktaü
prak | tasmiü÷ càbhyupagate bàdhàvinàbhàvayor virodhaþ [T. 361a.] siddha ity upasaüharann àha -- #<tan na># ityàdi | yata evaü tena kàraõenàbàdhà råpàntaraü na bhavati |
    yadi nàma bàdhàvinàbhàvayoþ sahàvasthànàbhàvàd avinàbhàve {p. 212.1} saty abàdhà gamyate råpàntaraü tu kim iti na bhavati? iti, ata àha -- #<tan nàma># ityàdi | tad dhi tasmàd vi÷eùaõàntaraü bhaved vastusthitayà | [S. 201a.] lakùaõakàrai÷ ca råpàntaratvenopàdànam arhati yasya vi÷eùaõasya bhave 'pi yasyàparasyàbhàvaþ syàt | yataþ svabhàve vyabhicàre ca vi÷eùaõavi÷e÷yabhàvo na sambhava eva kevale | udàharaõam àha -- #<tad yathà># ityàdi | saty api hi ÷ràvaõatvàdeþ sapakùe bhàvo nàsti | saty api ca càk÷uùatvàdeþ sapakùe bhàve sàdhyadharmiõi ÷abde sambandho nàsti | tato 'nyoþ sambavavyabhicàrayor bhàvàd vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo lakùaõàntaratvena
copàdànam[737]| ihà 'py evaü bhaviùyatãti ced àha -- #<na caitad># anantaroditam abàdhàyà avinàbhàve sati sambhavati | saty avinàbhàve niyamenàbàdhàyàþ sambhavàd vyabhicàràbhàvàt kuto vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo lakùaõàntaratvena copàdànam[738]arhati? iti na hetoþ sàdhyàvinàbhàvino viruddhasya ca sàdhyaviparyayàvinàbhàvino viùaye bàdhà sambhavati | uktena prakàreõa viparyaye samyagghetur evàviùaye tu prayogàd dhetvàbhàsa ucyate | yata evam #<iti># tasmàn na tadabhàvo bàdhàvirahaþ [T. 361b.] pçthagavinàbhàvàd anvayavyatirekàtmano 'nayor hetuviruddhayor lakùaõàntaratvena vàcyaþ, [S. 201b.] vyabhicàràbhàvena råpàntaratvàyogàt | yata÷ càvinàbhàve sati bàdhà na sambhavati virodhàt, tasmàd dhetor yathoktalakùaõasya
prayoge sati gamyàrthàyà api pratij¤àyà doùàõàü pratyakùaviruddhàdãnàü sambhavo nàsti, hetulakùaõenaiva teùàü nirastatvàt | tat kathaü bàdhàviraho heto råpàntaram ucyate? asambhavinàü ca teùàü upavarõanaü niùphalam *<3>*ity àkåtam[739]|
    kevalàyàþ prayoge 'sti sambhava iti cet, àha -- #<nàpi># ityàdi | hetuprayoge hy asati kevalà pratij¤aiva na prayujyate, hetuviùayatvena tadabhyupagamàt | tata÷ ca÷àstrakàrair na pratij¤àdoùàþ pratyakùaviruddhàdayo vàcyà iti |diïnàgapàdais tu #<{p. 213.1}># sàdhyàsàdhyaviparyayeõa[740]vipratipattidar÷anàd aprayogàrhasyàpi pakùasya lakùaõavidhàne nyàyapràptam evàpakùatva na ni(-tvaü ni)ràkçtapadena pramàõaviruddhasyàkhyànam, na tv atiprasaktaü pakùalakùaõam vyavacchinnam, sandigdhasyaiva sàdhyatvàt, pramàõabàdhite sàdhakapramàõàvçtter iti |
    tad evam abàdhitaviùayatvaü niràkçtya råpàntaraü niràkurvann àha -- #<etena># avinàbhàve sati bàdhàyà [T. 362a.] asambhavadar÷anena #<ekasaükhyàvivakùà'pi># viruddhàvyabhicàridoùavipakùeõocyamànà #<pratyuktà># pratyàkhyàtà |
    paraþpçcchati -- #<katham># iti kena prakàreõa -- yathà bàdhàvinàbhàvayoþ#< >#sahànavasthànaü tathà pratihetvavinàbhàvayor api?, yenaikasaükhyàvivakùà tadvad eva pratyàkhyàyeta iti |
    siddhàntavàdã sàmyaü dar÷ayann[741]àha -- #<eka># ityàdi | eko hi hetur lakùaõayuktaþ | svasàdhyàvyabhicàrã kathaü bhavati? | yadi svasàdhyabhàva eva bhavet, anyathà tallakùaõam avinàbhàvo nàma hãyeta | atraiva dharmiõi sa tallakùaõa eko bhavati tatraiva dharmiõi tasmàd anyo 'pi pratihetur viruddhastena hetulakùaõayuktaþ kathaü bhavati? | ekasya *<3>*hetor yat sàdhyaü[742]tadbàdhakasya tadviruddhasyàparasya dharmasya bhàva eva nàbhàve bhàvàd avinàbhàvàd iti bàdhayà samànaü bàdhàsambhavena samànaþ pratihetur iti [S. 202b.] nirasta iti |
    atraiva dåùaõàntaram abhidhàtuü vikalpayann àha -- #<api ca># ityàdi | `vastutaþ` paramàrthato yasya pratihetur na sambhavati -- kim asau samyagj¤ànasya viparyayasya vopanyastasàdhyaviparãtaj¤ànasya và hetur iùño [T. 362b.] yato vivakùitaikasaükhyatvaü tallakùaõam ucyate, àhosvid yasya pratihetus tatsàdhyaviparãtasàdhako na pradar÷itaþ paramàrthataþ sann apãti | paro doùam apa÷yann àha -- #<ki¤cataþ># ityàdi | yadi nàma pårvo vikalpa uttaro và tataþ ko doùaþ? iti[743]|
    {p. 214.1} siddhàntavàdy àha -- yady asambhavan pratihetur yasya sa samyagj¤ànàdihetur iùyate, tadà 'lakùaõam etad vivakùitaikasaükhyatvam | kasmàt? a÷akyo ni÷cayo yasya vastuto 'sambhavat pratihetutvasya sa tathoktaþ | paramatàpekùayà caitad ucyate | paro hi dar÷anàdar÷anàbhyàm asaty api pratibandhe 'vinàbhàvam icchati | paro hi dar÷anàdar÷anàbhyàm asaty api pratibandhe 'vinàbhàvam icchati | tatas tasya pratihetor evaüvidhasya sambhavo 'sti | sa cànupalabhyamàno 'pi kadàcit syàd iti vastutas tadabhàvo ni÷cãyate | pratibandhanibandhanàvinàbhàvavàdinàü tv asmàkaü [S. 203a.] pratihetvasambhavaþ suni÷cita eva | na hi tàdàtmyatadutpattilakùaõe pratibandhe pramàõataþ siddhe tannimittàvinàbhàvitayà ekena hetuna svasàdhye sàdhite
punas tatraiva dharmiõi tallakùaõasya [T. 363a.] tadviruddhàrthasàdhakasya pratihetoþ sambhavaþ ÷aïkhyate, bhàvànàü viruddhasvabhàvadvayàyogàd, viruddhadharmasàdhakasambhave ca tasyaiva svasàdhyàvinàbhàvinaþ prathamasya tatra pramàõato bhàvasiddhyayogàd iti |
    syàn matam -- yadi nàma prastutaþ pratihetvasambhavo 'smàbhir ni÷cetum a÷akyas tathàpy asambhavat pratihetutvaü vivakùittaikasaükhyatvapratipàditaü hetulakùaõaü kasmàn na bhavati? ity àha -- #<na hy ani÷citàtmanaþ># ityàdi | pratipàdako yo dharmo hetos tasyàni÷citasvabhàvasya yasmàt tallakùaõatvaü pratipàdakadharmatà na bhavati | yathà saüdigdhasya pakùadharmatvasyeti pårvakasya sàdhanam | nàpi sandigdhaü lakùaõaü yasya sa hetur bhavatãti na ka÷ciddhetur bhaved iti hetvabhàvo [S. 203b.] và ity asya samarthanam | tata÷ ca #<hetvàbhàsàs tato 'pi># ity atràpi yojitam iti |
    syàn matam -- yasya pratiyogã dç÷yate tasyaiva pratihetubhàvàt ahetutvaü bhavatu, yasya tu pratiyogã hetur na dç÷yate sa vastuta evàsambhavat pratihetuþ | na hi tatra vastutaþ pratihetusambhavaþ ÷aïkyate, bàdhakapratyayam antareõa bàdhà÷aïkàyà ayogàt | tad uktam --
    #<bàdhàj¤àne tv anutpanne nà÷aïkàniùpramàõikà># iti |
{p. 215.1} ata àha -- #<tulye lakùaõe hi># ityàdi | ÷aïyamànapratihetunà tulyaü lakùaõaü dar÷anàdar÷anamàtranimittàvinàbhàvaråpaü yasya tasmin dçùñaþ pratiyoginaþ [T. 363b.] pratihetor bbàdhakasya sambhava sa ye÷àm api tattulyalakùaõànàü pratiyogã na dç÷yate teùv api ÷aïkàü pratihetusambhavaviùayàm utpàdayati | kiü kàraõam? | adçùñapratiyogino dçùñapratiyogino vi÷eùàbhàvàt | na hi tasyetareõa ka÷cidvi÷eùo 'sti, yatas tatsambhavo na ÷aïkyeta | puruùa÷aktivaikalyàdinà tu tadadar÷anaü[744]sambhàvyeteti kim ucyate `nà÷aïkà niþpra(ùpra)màõikà` iti | atha vi÷eùaþ
pratibandhalakùaõo 'vinàbhàvani÷càyako dçùñapratihetor adçùñapratiyogina iùyate yataþ pratiyogisambhavà÷aïkà 'stam upaiti | [S. 204a.] tadà sati và vi÷eùe sa vi÷eùo hetor lakùaõam | kiü kàraõam? | yatas tato vi÷eùàd dhetur ekàntena ni÷cayena nirastapratipakùas tathàvidhe dharmiõi pratihetvasambhavàt svasàdhyaü ni÷càyayatãti | yas tathàvidho na bhavati tadvi÷eùavirahàt dçùñapratihetuþ so 'tallakùaõo na hetuþ syàt | tathà ca yadi nàmà 'hetau pratihetur dçùño, hetoþ kim àyàtam, yena tannivçttaye tatraikasaükhyàvivak÷à kriyate, yathoktàvinàbhàvavacanenaiva tannivçtter ity àha -- #<tathàca hetau># tadvi÷eùayogini
#<pratihetvasambhave># sati #<vyarthà># niùprayojanam #<ekasaükhyàvivakùeti># | [T. 364a.] yathoktavi÷eùàïgãkaraõe tallakùaõasya pratihetor asambhavàt kasyaikasaükhyàvivakùayà vyavacchedaþ kriyate? yato 'sya kàryakatvaü syàd iti |
    viruddhàvyabhicàriõa÷ ca hetvàbhàsasya vyavacchedàrtham ekasaükhyàvivakùà hetulakùaõe kriyate | vastuto 'sambhavat pratihetutvasiddhye ca pratibandhalakùaõe vi÷eùe hetàv iùyamàõe viruddhàvyabhicàry api hetvàbhàso na [S. 204b.] bhavati | tato vyavacchedyàbhàvàt kim ekasaükhyàvivakùayà? iti dar÷ayann àha -- #<ataþ># pratibandhalakùaõavi÷eùopagamàt #<viruddhàvyabhicàriõo hetvàbhàsasya yallakùaõaütad dhãyeta># na sambhavet | kiü punas tadviruddhàvyabhicàriõo lakùaõam? ity àha -- #<svalakùaõa># ityàdi | hetor yadàtmãyaü lakùaõaü tadyuktayor hetvor {p. 216.1}ekatra dharmiõi virodhena parasparaviruddhasàdhyasàdhakatvenopanipàte
sati viruddhàvyabhicàrãti viruddhàvyabhicàriõo lakùaõam | na ca tat pratibandhàïgãkaraõe sati sambhavati | na hi tàdàtmyatadutpattibhyàü svasàdhyapratibandhavaty ekatra hetau kvaciddharmiõi saübhavati dvitãyas tallakùaõas tatraiva hetuþ sambhavet, [T. 364b.] bhàvànàü viruddhasvabhàvadvayàsambhavàt, viruddhadharmàdhyàsasya bhedalakùaõatvàt | tadavyabhicàriõo hetor dvitãyasya tatra kutaþ sambhavàvakà÷a iti |
    nanu yadi tathàvidhavi÷eùasambhave [S. 205a.] sati viruddhàvyabhicàrilakùaõaü hãyate, ekasaükhyàvivakùà và vyàrthà, tathàpi naiva hetvabhàvaprasaïgaþ, tat kim uktaü hetvabhàvo vety ata àha -- #<na ca >#naiva #<tasya># vi÷eùasya pratibandhalakùaõasya, yato vastuto 'sambhavat pratihetutvaü ni÷cãyate | #<svaråpaü># tàdàtmyatadutpattilakùaõaü nirdde÷yate bhavadbhiþ yathà 'smàbhir nirdiùñaü ydråpaü #<pratãtya># pratipadya pratiyoginaþ sambhavàsambhavàu utpa÷yàmaþ | yatra sa vi÷eùo nàsti tatra pratiyoginaþ sambhavaþ kalpita àgamà÷raye 'numàne | yatra tv asti sa vi÷eùo vastubalapravçtte
'numàne tatra pratiyogino 'sambhava iti yata evaü tasmàn nàsty eva bhavatàü sa vi÷eùaþ -- bhavadbhir na j¤àyata eva sa vi÷eùa *<1>*#<iti># -- tasmàt[745]sarvatra yatràpi pratiyogã na dç÷yate tatràpi ùàïkyà pratiyogiviùayayà bhavitavyam | tàm eva ÷aïkhàü draóhyann àha -- #<dçùñapratihetor api># ityàdi | yasyàpi [S. 205b.] hi pratihetur dçùñas tasyàpi pràk pratiyogidar÷anàd itareõa sarvakàlam adçùñapratiyoginà ka÷cid vi÷eùo lakùyate [T. 365a.] yaddar÷anàj j¤àyeta `atra pratiyogã sambhavati nyànyatra` iti dar÷anàdar÷anamàtranibandhanayor anvayavyatirekayoþ sarvatra samànatvàt | tathàpi pa÷càt tatra pratiyogã dçùña iti sarvatra tattulyalakùaõe pratiyogisadbhàva÷aïkà na vivarttata iti
|
    syàn matam -- yeùu pratiyogã sambhavati teùva÷yam eva kadàcid asàv upalabhyate | yeùu tu puruùàyuùeõàpi nopalabhyate trùv asau {p. 217.1} nàsty eva | tataþ sa tathàvidho hetur bhaviùyati, tat kathaü hetvabhàvo 'smàkam? ity ata àha -- #<na ca># ityàdi | yeùàm api hi pratihetuþ sambhavati teùàm api naiva sarvadà tasya pratihetor upalabdhiþ pratipattççõàm | na hy asarvadar÷inàm upalabdhiþ sarvabhàvasattàü vyàpnoti, pratibandhavaikalyasadbhàvàt | nanu ca yatra sarvadaiva pratipatrà(ttrà) pratiyogã na dç÷yate tatra tadà÷aïkà [S. 206a.] kathaü kriyate? | tathà càha --
             #<bàdha(dhà)j¤àne tv anutpanne nà÷aïkàniùpramàõikà># iti |
tathà 'param --
 ÷iùyaparamparayàkumàrilotpàdàt pràgdçùñapratiyogiùåpanyasteùu, tenaiva praj¤àti÷aya÷àktinà pratihetava utprekùitàþ tatas taddar÷anàt yàvaj jãvaü adçùñapratihetuùv api tadà÷aïkà nivarttate |tataþ katham à÷aïkà niùpramàõikocyate? | #<tulyalakùaõe hi># ityàdikam api pratiyogisambhavà÷aïkàkàraõam uktam eva | na ca pratiyogisambhavam à÷aïkamànas tannimittasaübhavàt `utprekùeta hi` ityàdyàkro÷amàtrea nivarttayituü ÷akyate | tenàsya[747]pratiyogyà÷aïkàpanodakùaü ki¤cit kàraõam abhidhànãyam yathà 'smàbhir abhihitaü `svabhàvahetor viparyaye bàdhakapramàõava÷àd àtmyani÷caye saty anvayavyatirekayos tatra nirõaya; [S. 206b.] kàryahetau ca
yathoktapratyakùànupalambhataþ kàryakàraõasiddhes tanni÷caya` iti | yata evaü sarvatra pratiyogyà÷aïkà na nivarttate bhavad dar÷ane tena kàraõàni÷cayaþ pratiyoginaþ sambhavayoþ `iha pratiyogã sambhavati iha tu na sambhavati` ity evaüråpa *<4>*#<iti># -- tasmàd[748]vastuto 'sambhavat pratihetutvaü {p. 218.1} yallakùaõam hetoþ [T. 366a.] tasyàni÷citatvàd ekasaükhyàvivak÷àv àdinàü na ka÷ciddhetuþ syàt | na hy ani÷citalakùaõo hetur bhavatãty upasaühàra iti |
    tad evaü `kiü yo vastuto 'sambhavatpratihetuþ sa samyagj¤ànaviparyayahetur iùñaþ` iti amuü vikalpaü niràkçtya dvitãyaü vikalpaü niràcikãrùur àha -- #<athàpradar÷itapratihetuþ># samyagj¤ànaviviparyayahetur iùña iti sambandhaþ | ayaü ca pakùaþ kiladiïnàgàcàryasyàpy abhimata iti para upadar÷ayann àha -- #<yathàha diïnàgàcàryaþ># | kim àha? #<yadàtarhi># ityàdi | #<÷ràvaõatvasya hi na katha¤cidvyavacchedahetutvam># iti diïnàgàcàryeõokte pareõàbhihitam -- #<yadàtarhivaiyàkàraõaþ÷abdatvaüsàmànyavi÷eùaünityam abhyupagacchati
tadà'yaü÷ràvaõatvalakùaõaþpakùadharmaþhetur eva syàt | nityaþ÷abdaþ÷ràvaõatvàt÷abdatvavat># ity evaü pareõokte satyàcàryeõoktam -- #<yady atra÷abdàkhye dharmiõy anityatvahetuükçtakatvaprayatnànantarãyakatvàdilakùaõaü># #<ka÷cidvai÷eùikàdir na dar÷ayet[749]># #<tadà'yam pradar÷itapratihetur hetur eva bhavet># iti |
    tad evamàcàryàpadaiþ[750]sàkùitve datte mujam utkùipya ÷àstrakàraþ påtkurvann[751]àha -- *<4>*#<idam idànãm>#[752]ityàdi | *<5>*yadà hyàcàryasyàpy[753]etad abhimatam iti [T. 366b.] kai÷cidvyàkhyàyate tadidaü[754]sumahadvyasanam àyatam -- gurubhir abhihitatvàd aprakà÷yam, na hi guråõàü doùaþ prakà÷ayituü yuktaþ, #<nyàyam anupàlayadbhiþ asaüvaraõãyam># apracchàdanãyam | tat kiü gurån[755]dåùayàma uta *<8>*nyàyam apy upekùàmahe[756]ity *<9>*ubhayam apy a÷akyam[757]iti #<kaùñataraüvyasanaükatham nirvoóhuü÷akyeta?># | na kathaücid iti | kaþ punar atra doùo yenedaü
kaùñataram ity àha -- #<sa tàvad ayaü># ÷ràvaõatvalakùaõo #<hetur vastuni># ÷abdàdãni *<10>*svasàdhyaü tattvam[758]nityatvaü #<tatprakçtãni># tadàtmakàni #<kçtvà># [S. 207b.] tacchràvaõatvaü pramàõaü yeùàü puruùàõàümãmàüsakavaiyàkaraõadãnàü tàn {p. 219.1} #<abhyudayena># svarggeõa #<niþ÷reyasena># càpavarggeõa #<yojayitvà># | tathà hi -- vastutattvaü yàvan kle÷àn na prajahàti tàvat svargamàsàdayati, kle÷àüs tu prajahan nirvàõaparàyaõo bhavati | athavà ÷abdanityatvapratãtau vedapràmàõyàt tadvahitàgnihotrànuùñhànàt[759]svarggo vedàntaniùevaõàd apavarggaþ | punar uttarakàlaü #<pratibhàvatà>#[760]#<
>#praj¤àjàtãyenavai÷eùikàdinà puruùeõa #<hetvantarasya>#[761]#< >#[T. 367a.] pratihetoþ #<nidar÷anena >#yad asya #<nityatvasàdhanasàmarthya># pratihetvanupadar÷ane[762]satyàsãt *<15>*tat tadupadar÷anena[763]#<utkãlitam># apanãtam iti | tàni vaståni nityatvasampadaþ pracyàvya, tàü÷ ca tatpramàõakàn[764]puruùàn svarggàpavarggasampadaþ pracyàvya ÷ràvaõatvalakùaõo hetuþ ÷aktivaikalyàt paritràtum a÷akto bhraùñaràjya iva ràjà tapovanaü gacchati svair eva du÷caritair[765]iti kim atra vayaü bråmaþ? |
    tad evam upahasyaitasmin pakùe [S. 208a.] doùam upadar÷ayann àha -- #<puruùapratibhà># ityàdi | yadà hy apradar÷itapratihetur hetur iùyate tadà puruùapratibhàkçtaü sàdhanatvam abhyupagataü bhavati | tata÷ ca vastuto na ki¤cit sàdhanam asàdhanaü và pràptam | tathà hi -- yadà pratihetur nopadar÷yate tadà sàdhanam, yadà tåpadar÷yate tadà na sàdhanam iti puruùapratibhàkçtaü sàdhanatvam àyàtam iti |
    api ca -- apradar÷itapratihetor hetor hetutve 'ïgãkriyamàõe vikalpadvayam -- kiü paramàrthato hetus taddharmabhàvã, utà 'taddharmabhàvãti? | tatràdyaü vikalpam adhikçtyàha -- #<sa ca># hetur yo 'sau prathamaü upàdãyate | sa #<yadi svabhàvataþ># eva#< tasmin># sàdhyadharme #<satyeva bhavati># ity evaü÷ãlo 'smad upavarõitapratibandhopagamàt [T. 367b.] yadãùyate #<tadàkatham anyathàkriyeta># hetvantareõàtaddharmabhàvã kathaü kriyate? | na katha¤cit | kiü kàraõam? | vastånàü [S. 208b.] hetulakùaõànàü yaþ svabhàvaþ -- `saty eva sàdhyadharme bhavanàtmakaþ` -- #<tadanyathàbhàvasya >#tadviparyayasya #<abhàvàd >#ubhayo÷ ca svasàdhyadharmàvinàbhàvitve {p. 220.1} svabhàvata eva dharmiõy ekatra
tayor bhàve viruddàv ubhau svabhàvàv ekasya syàtàm | na caikasya viruddhau svabhàvau sambhavataþ, viruddhadharmàdhyàsena tasyaikatvahàniprasaïgàt | atha dvitãyo vikalpas tadà #<ataddharmabhàvãca># asaty api sàdhyadharme bhavana÷ãlaþ pratibandhànabhyupagamàt #<katham anyadà'pi >#apradar÷itapratihetvavasthàyàm api #<sàdhanaü>#kasyacit? | naiva tadàpi sàdhanam, na kevalaü pradar÷itapratihetvavasthàyàm iti |
    upasaüharann àha -- #<tasmàt savabhàvataþ># ityàdi | yata evaü bhàvànàü svabhàvo 'nyathà kartuü na ÷akyate, viruddhobhayasvabhàva÷ caiko na sambhavati tasmàt paramàrthataþ svena svena [S. 209.1a.] sàdhyenàvinàbhàvinor yathoktalakùaõayoþ [T. 368a.] kàryasvabhàvahetvoþ tallakùaõasya kàryasvabhàvalakùaõasya pratihetor asambhavàd #<alakùaõam ekasaükhyàvivakùà># vivakùitaikasaükhyatvaü lakùaõam na bhavati | kiü kàraõam? ity àha -- #<vyavacchedyàbhàvàd iti># | pratihetur hi vivakùitaikasaükhyatvasya vyavacchedyo varõyate | sa ca pratihetuþ svalakùaõayuktayoþ
kàryasvabhàvayor na bhavaty eveti kathaü taddhetulakùaõaü syàd iti | tad evam anayor dvayo råpayor yaþ sambhavo yathoktàvinàbhàvà 'sambhave satãti råpàntaropagame 'pi hetvàbhàsataiveti #<hetvàbhàsàs tato 'para iti># ity asyàrtho vivçta iti |
    j¤àtatvaniràkaraõàyàha -- #<j¤ànaüpunaþ># ityàdi | abàdhitaviùayatvaü vivakùitaikasaükhyatvaü ca kàryasvabhàvahetvor evàvinàbhàve sati bàdhàpratihetvor asambhavàt vyavacchedyàbhàvatvena saty api liïgadharmatve tallakùaõaü na bhavatãty uktam | j¤ànaü tu j¤àtatvam, tasyaiva [S. 209.1b.] bhàvapratyayenàbhidhànàt | tathà hi -- j¤àna÷abdapravçttinimittaü j¤àtatvam ucyate, tac ca j¤ànam eva, tadutpàde sati j¤àta iti vyavahàràt | na ca tat liïgasyàtmaråpam iti [T. 368b.] kathaü liïgalakùaõaü bhaviùyati? | yady api vikalpapratibhàsã sàmanyàkàro liïgatayà 'vasthàpyate tathàpi na j¤ànasya liïgadharmatà | na hy asau svatantra eva liïgam | yad àha -- #<vikalpabhedàna># {p. 221.1} #<svatantràõàm
anvarthà÷rayaõàt tatkalpitaviùayàda>#[766]#<'rthapratipattàv>#[767]#< anarthapratilambha eva syàt># iti | tamàd bàhyavaståpàdànasyaivàsya liïgatà 'vasthàpyate | sàdhyasàdhanasaükalpe vastudar÷anahàneþ[768]svalakùaõasya kvacidananvayàc ca taddharmatàm eva tv anusmaranto vikalpà nànaikavyatirekàn[769]saüdar÷ayanto vastuni paramparayà pratibandhàd avisaüvàdakàþ kàryàdiliïgavyapade÷anibandhanaü cety uktapràyam |
    na ca tasya kàryàder àtmaråpaü [S. 209.2a.] j¤àtam | vikalpàvabhàsã ca sàmànyàkàro naiva vikalpasyàtmabhåtaþ, tasya nãråpasya vasturåpavirodhàt | tadråpasya ca vikalpapratibimbacakrasya sàmànyàtmatàvirahàt | yasmàd abàhyàsyàpi bàhyatayà vyavasitasyànanuyàyino 'py anuyàyitayà sàmànyàmakatvaü tathàtve càsya vikalparåpatayà kutaþ? yadà ''ha --
             #<j¤ànàd avyatiriktaüca katham arthàntaraüvrajet? ||>#
#<             tasmàn mithyàvabhàso 'yam artheùv ekàtmatàgrahaþ|># [PV 3.70f.] iti | na j¤ànasya liïgadharmatà | etad eva sàdhayann àha -- #<kiüråpàd># ityàdi | kim àtmakàt #<hetor anumeyo 'rtho j¤àtavyaþ iti cintàyàü># prakçtàyàü #<pratipattuþ># puüso yad avisaüvàdakaü liïgaü tasya svaråpam abhidhãyate ÷àstrakàraiþ [T. 369a.] yasya råpasya dar÷anàdayaü pratipattà “yatra tadråpasambhavaþ tat sàdhanam tadråpavikalam asàdhanam“ iti pravibhàgena vyavasthàpya yat tatra sàdhanatvena vyavasthàpitaü tasyeùñàrthasannidhànasampratyayàt pravçttim avalambate | tathà, etasmiü÷ ca nyàye [S. 209.2b.] vyavasthite yad asya liïgasyàtmaråpaü tal lakùaõaü
bhavitum arhati pakùadharmàdivat na tu yat pararåpam |
    syàd etad -- j¤àtasya liïgasya sàdhakatvàd yuktaiva sàdhyasiddhyupayogino j¤ànasya liïgalakùaõatety ata àha -- #<pratipattijanmani># ityàdi | yady anumeyapratãtijanmany upayujyate j¤ànam iti tanmàtreõa liïgasya lakùaõam iùyate tadà 'tiprasaïgaþ pràpnoti | tam evàha -- #<evaüpratipattijanmany upayogamàtràl liïgalakùaõatve prameyasya># arthasya #<puruùasya># {p. 222.1} pramàtuþ #<adi># ÷abdàt saüyogasamavàyàdãnàm àlokamanaskàràdãnàü liïgalakùaõatvaü bhavet | atra kàraõam àha -- #<na hi teùv api># prameyàdiùu asatsu liïgini j¤ànaü bhavatãti kçtvà | atra paro 'niùñam àpàdayann àha -- #<ni÷citagrahaõaütarhi># ityàdi | yadi pararåpatvàj j¤ànaü
liïgalakùaõaü na bhavati tadà ca yad etadàcàryeõa --
             #<anumeye 'rtha tattulye sadbhàvo nàstità'sati |>#
#<             ni÷cite>#ti --
ni÷citagrahaõaü kçtaü bhavata÷ càbhimataü [T. 369b.] tan na karttavyam | tathà hi -- ni÷cayo hi liïgasya pararåpam eva | sa cet tallakùaõam, j¤ànaü kim iti ne÷yate yato ni÷cayo vij¤ànam eva tadvi÷eùatvàd asyeti |
    siddhàntavày àha -- #<na na karttavyaü># kintu kartavyam eva tasya [S. 210a.] ni÷citagrahaõasya liïgaråpapratipàdanàd anyàrthatvàt | tàm evànyàrthatàü dar÷ayann àha -- #<sapakùavipakùayoþ># ityàdi | pare hi sapakùe dar÷anamàtreõàsapakùe càdar÷anamàtrato gamakaü hetum icchanti | teùàü naiva dar÷anamàtreõa sàdhyasiddhau samartho hetur bhavatãti j¤àpanàrthaü ni÷citagrahaõaü kçtam | yataþ sator vidyamànayor api dar÷anàdar÷anayor agamakatvaü hetor dç÷yate `sa ÷yamaþ, tatputratvàt` ityàdau | yata evaü tena kàraõena sapakùe bhàvena vipakùe sarvatràbhàvavi÷iùñenà 'sapakùe ca sarvatràbhàvena sapakùe
tàdàtmyatadutpattilakùaõabhàvavi÷iùñena gamako hetur ity asyàrthasya j¤àpanàrthaü lakùaõavàkye ni÷citagrahaõaü kçtaü boddhavyam | etad uktaü bhavati -- yàv eva sapakùavipakùayoþ bhàvàbhàvau pratibandhasàdhakapramàõavçttyà ni÷citau tàbhyàm eva hetur gamako bhavati, na tu yathàkatha¤ciddar÷anamàtreõety asyàrthasya [S. 210b.] j¤àpanàya ni÷citagrahaõaü kçtam iti |
    prakçtam upasaüharann àha -- #<tena># ityàdi | yena vi÷iùñayor bhàvàbhàvayor eva khyàpanàya ni÷citagrahaõaü kçtam, na råpàntaràbhidhànàya, anàtmaråpasya [T. 370a.] ca lakùaõatà na yujyate, tena pararåpaü liïgasya lakùaõaü na bhavati | yataþ tena j¤ànàdinà pararåpeõa liïgasya na ki¤cid råpavi÷eùo 'bhidhãyata iti |
    {p. 223.1} nanu ca pare 'pi sapakùavipakùayor bhàvàbhàvàbhyàü gamakaü hetum icchanti, dar÷anàdar÷ane tu tayor eva sàdhake, tat kim arthaü ni÷citagrahaõam? iti, ata àha -- #<tau hi># ityàdi | yady api pare bhàvàbhàvàbhyàm eva gamakaü hetum icchanti tathàpi sapakùa eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eveti bhàvàbhàvau dar÷anàdar÷anamàtrato vyavasthàpayanti | na ca tatas tau tathàvidhàu sidhyataþ, pratibandhavikalànàm apy athànàü kvacid bhàvàbhàvayoþ katha¤ciddar÷anàdar÷anasambhavàt | tasmàd [S. 211a.] yau `hetoþ sapakùe eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eva` ity evam àtmakau bhàvàbhàvau tau tadbhàvasya sàdhakaü yat pramàõaõ tàdàtmyatadutpattisàdhanaviùayaü
tadvçttyà boddhavyau | kutaþ? upàyàntarasyàbhàvàt | tadanabhyupagame hi hetoþ sapakùa eva bhàvaþ sarve÷àü hetumatàü bhàvànàü sàdhyenànugamadar÷ane sati vipakùe càbhàva eva sàdhyavikalànàü sarvàrthànàü hetuviviktànàü upalambhe sati syàt | na caitad asarvadar÷inaþ sambhavatãti | yata upayàntaraü nàsti tena kàraõena tayor vi÷iùñayor bhàvàbhàvayoþ pratipàdanàya ni÷cita÷abdaþ prayukto lakùàõe lakùaõakàeõeti |
    nanu ca bhàvàbhàvavacanamàtràd eva pramàõato ni÷cayo labhyate anyathà tayor eva sattà na prasidhyed iti, ata àha -- #<yady api># ityàdi |
             #<anumeye 'rtha tat tulya sadbhàvo nàstità'sati |>#
ity anenaiva sapakùàsapakùayoþ [T. 370b.] bhàvàbhàvavacanamàtreõa ni÷citagrahaõanirapekùeõa tayor bhàvàbhàvayor yat sàdhanaü pramàõaü tasya vçttir yady apy àkùipyate | kathaü punar ni÷citagrahaõam antareõa bhàvàbhàvavacanamàtratas tadvçtteþ àkùepaþ? ity àha -- #<anyathà># yadi tatsàdhanapramàõavçttir nàkùipyeta, [S. 211b.] tadà #<tayor eva># sapakùavipakùayor eva bhàvàbhàvayor yà sattà svaråpavyavasthà tasyà #<aprasiddheþ># | kasmàd aprasiddhiþ? ity àha -- #<j¤ànasya># upalabdher yà sattà utpattiþ tannibandhanatvàj j¤eyasya bhàvàbhàvalakùaõasya sattàvyavasthàyàþ svaråpavyavasthiteþ | na hy upalambham
antareõa svata evàrthàþ {p. 224.1} sidhyanti, sarvasya sarvasiddhiprasaïgàt | tasmàd idam evaüråpaü naivaüråpam iti tadàkàraj¤ànodayàd eva vyavasthàpyate | yata evaü tasmàt sarvatra ÷àstre loke và j¤eyasattàvyavasthaiva ni÷citagrahaõaü vinà 'pi #<tatsàdhanaü># tatsattàsàdhanaü pramàõam #<àkar÷ati># àkùipatãti | ki¤ ca, paràrthatvàc ca ÷àstrapraõayanasya tatsàdhanapramàõavçttir àkùipyata iti sambandhaþ | kãdç÷aü punas tacchàstrapraõayanaü yat paràrtharåpatayà svavyavasthàpitaj¤eyasattàsàdhanaü pramàõam àkùipati? ity àha -- #<triråpaüliïgaüvaþsaüvàdakaüpràpakaü># [T. 371a.] và¤citasyàrthasyeti | yadi
nàmaivaüråpaü paràrthaü ÷àstrapraõayanaü tathàpi kathaü tat sàdhanapramàõavçttim àkùipatãty àha -- #<tadråpaü># tasya liïgasya triråpasya råpaü svabhàvaü ÷àstroktaü ye pratipattàro na vidanti, na te÷àü tatas triråpàl liïgàc chàstroktàd và¤cite 'rthe pravçttir bhavati, aj¤àtasyàrthasya [S. 212a.] j¤àpakasya svasattàmàtreõa pravartakatvàbhàvàt | yata evam #<iti># tasmàt paropalakùaõatvàd eva pareùàü j¤àpakatvàd eva pravarttake triråpaliïge j¤ànaü siddham iti yady api ni÷citagrahaõam atiricyate tathàpi tàv eva liïgasya sapakùàsapakùayor bhàvàbhàvau vi÷iùñau ÷astroktau `sapakùa eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eva` ity evaüråpau
kecinnaiyàyika prabhçtayaþ, pare dar÷anàdar÷anamàtreõa -- ye dar÷anàdar÷ane pratibandhasàdhake na bhavataþ -- tanmàtreõa vyavasthàpayanti #<yata eva>#[770]#< iti># tasmàt teùàü vàdinàü ni÷edhàrtho 'yaü lakùaõe ni÷cita÷abdaþ prayuktaàcàryeõàsmàbhi÷ càbhyupagata iti | yadi tu paravipratipattiþ na syàt tadà naivàsau prayujyeteti |
    kim iti punar dar÷anàdar÷anàbhyàü bhàvàbhàvavi÷ayàbhyàü sapakùà[sa]pak÷ayoþ vi÷iùñau bhàvàbhàvàv anvayavyatirekàtmakau [T. 371b.] neùyeta ity àha -- #<sator api># ityàdi saty api kvacit sapakùe bhàvadar÷ane hetoþ kvacic càsapakùe 'bhàvadar÷ane `sa ÷yamaþ, tatputratvàt` ityàdàv anvayavyatirekayoþ saü÷ayàt | tathà hi -- anvayo nàma sarvatra saty eva sàdhye hetor {p. 225.1} bhàvo vyàptyà càsati sàdhye hetor abhàvo vyatirekaþ | na ca kvacit sati sàdhye [S. 212b.] hetor bhàvadar÷ane 'pi tanmàtreõa tathàbhàvaþ sarvatra bhavati, apratibaddhasvabhàvànàü sahabhàvaniyamà 'bhàvàt | tathà kvacit sàdhyàbhimatasyàbhàve saty abhàvadar÷ane 'pi hetoþ sarvatra tadabhàve 'va÷yam abhàvaþ,
tadanàyat tasya tannivçttau niyamena nivçttyabhàvàt | tasmàt pratibandhaprasàdhakapramàõavçttyaiva yathoktau sapakùàsapakùayoþ bhàvàbhàvau sidhyataþ nànyatheti vipratipattiniràsàrtham eva ni÷citagrahaõaü kçtam ity upadar÷ayann àha -- #<tasmàt># ityàdi | #<asmàbhiþ># ityàcàryakçte ni÷citagrahaõe 'nyatràsmàkam abhimatatvàt #<asmàbhiþ># ity àha |
    tad evaü vipratipattiniràsàrthaü ni÷citagrahaõam, asatyàü tu vipratipattau tan na kartavyam eveti pratipàdya ata eva nyàyàt j¤àtatvaü råpàntaraü na bhàvatãti [T. 372a.] dar÷ayann àha -- #<yato 'pi># ityàdi | #<pçthag ataþ># iti pakùadharmatvàdes trairåpyàt | kutaþ? | #<tenaiva># trairåpyavacanenaiva tatsàdhanapramàõàkùepataþ #<avagatatvàt># pratipannatvàd iti | kiüvat? #<upanayàrthavat pakùadharmatvàt># iti | yathà pakùadharmatvavacanenaiva hetor upanayasyàrtho 'vagatas tasya dharmiõi hetoþ sadbhàvapradar÷anàtmakatvàt, pakùadharmavacanasya ca tadråpatvàt tataþ pçthagupanayo [S. 213a.] råpàntaraü na bhavati; tathà trairåpyàt j¤ànaü, tadvacanenaivàvagatatvàd
iti |
    atra paro 'niùñam àpàdayann àha -- #<anvayavyatirekayor api># ityàdi | yadi trairåpyavacanenaiva sàmarthyàj j¤ànaü labhyata iti tat tataþ pçthag na vaktavyam #<hanta># tarhi anvayàt pçthag vyatireko na vaktavyaþ vyatirekàc ca pçthaganvayaþ | kiü kàraõam? | ekasyànvayasya vyatirekasya và prayogàd ubhayasya gateþ | kçtaü ca tayoþ pçthagvacanaü, tathà j¤àtatvasyàpi trairåpyàd gamyamànasyàpi pçthagvacanaü karttavyam iti |
    siddhàntavàdy àha -- #<na, hetoþ># ityàdi | nànvayavyatirekayor na pçthaktvaü kintu bhinnaråpataiva | tathà hi -- anvayo hetoþ {p. 226.1} sapakùe bhàva ucyate, vyatirekaþ punar abhàvo 'sapakùe | na ca tau parasparam àkùipataþ [T. 372b.] parasparam antarbhavato vidhipratiùedharåpayor bhinnasvabhàvatvàt | na ca yo yato bhinnasvabhàvaþ sa tatràntarbhåto yuktaþ | nanu ca yady anvayavyatirekayor bhinnaråpatà kathaü tarhi trairåpaü liïgam ucyate? | na hi parasparabhinnàv àtmànàv evàsya yujyate, svabhàvabhedalakùaõatvàd vastubhedasya | naiùa doùaþ, yato yathà 'nvayavyatirekau [S. 213b.] vyavasthàpyete na và nayo(-pyete tathà tayo)r anantarbhàva ucyate nànyathà |
kathaü caitau vavasthàpyete? | vyàvçttikçtaü bhedam upàdàya | tathà cànayor bhinnaråpataiva | vyàvçttibhede 'pi ca paramàrthato bhedo nàstãty ekaü liïgaü triråpam ity ucyata iti |
    kathaü tarhi pràguktam[771]`nànayor arthaþ ka÷cid bhedaþ, anyatra prayogabhedàd` iti? ata àha -- #<ekaüvàkyam># ityàdi | anvayamukhena vyatirekamukheõa và prayuktam ekaü vàkyam ubhayam anvayaü vyatirekaü ca bhinnalakùaõam eva gamayatãty ucyate 'smàbhir naiko 'rthaþ svabhàvo dvitãyasyocyate, parasparabhinnayor evaikavàkyàrtharåpatvàt |
    atra para àha -- #<natu(nu) tatraiva># ityàdi | ayam abhipràyaþ -- lakùaõavàkyapratipàditàv anvayavyatirekàv à÷ritya parasparàntarbhàva÷codyate | sa ca vidyata[772]eva | tathà hi -- `tatraiva bhàvaþ` ity atra lakùaõavàkye tadarthatayà[773]tadabhàve 'bhàvo gamyate; `atadabhàve 'va÷yam abhàvaþ` iti [T. 373a.] càtra `tadbhàve bhàvaþ` | na hy asati pratibandha ekàbhàve 'parasyàbhàvaþ | pratibandha÷ ca tàdàtmyatadutpattibhyàü tadbhàve bhàvaråpa eva | tata÷ caikenaiva sapakùàsapakùyor bhàvàbhàvapratipàdakena [S. 214a.] prativi÷iùñena lakùaõavàkyenobhayagater dvitãyavacanaü na karttavyam iti | tathà caikavàkyàrthàntarbhàvàd bhinnasvabhàvatà 'py anayor durllabhà | tata÷ ca yaduktam `anvayavyatirekayor api tarhi na pçthaktvam
iti` tat tadavastham eveti |
    {p. 227.1} siddhàntavàdy àha -- #<vacanam etad># `tatraiva bhàvaþ` ityàdiråpam #<ubhayamàkùipati># pratipàdayati | kutaþ? | sàmarthyàd ubhayapratipàdana÷aktasya? | #<niyamas vyàpakasya># `sapakùa eva bhàvo 'sapakùe càbhàva eva` iti sàvadhàraõasya #<dvitãyàkùepanàntarãyakatvàt># dvitãyapratipàdananàntarãyakatvàt | #<na ca tàvataikavàkyapratipàdanamàtreõobhayor ekasvabhàvatà># bhinnasvabhàvànàm apy athànàm ekavàkyena pratipàdanàt | ekenaiva ca lakùaõavàkyenobhayagatàv api yat #<pçthaabhidhànaü># tat #<prayoganiyamàrtham># | sàdharmyaprayoge [T. 373b.] vaidharma(rmya)vacanaü na karttavyam, vaidharmyaprayoge ca sàdharmyavacanam iti na punar ekàbhidhànenànavagatasya råpàntarasya pratipàdanàrtham | na ca tathà trairåpyavacanena j¤ànanibandhanena
j¤eyasattàvyavasthàyàþ paropalakùaõàthena ca ÷àstrapraõayanenà÷ritaj¤ànasyaiva trairåpyasya [S. 214b.] pratipàdanàl labdhasya j¤ànasya punarvacane na ki¤cit prayojanam astãti nàsya pçthagvacanaü yuktam iti |
    syànmatam -- kevalàv api tarhy ekavàkyàrthànantarbhåtau parasparama'bhinnasvabhàvau bhaviùyataþ tata evaikavàkyàrthàntarbhàvàd ity ata àha -- #<na punaþkevalau># ekavàkyàrthànapekùau tadantarbhàvamàtreõa sapakùàsapakùayoþ bhàvàbhàvau parasparam àkùipato 'ntarbhavataþ bhinnaråpàõàm apy arthànàm ekavàkyàntarbhàvadar÷anàt | nanu ca niyamavantàv api bhàvàbhàvau kevalàv eva, tayoþ parasparàkùepe kevalayor api tatprasaïga ity ata àha -- #<niyamavantau ca># sàvadhàraõavàkyapratipàditau #<na kevalau># kintu sahitàv eva | kutaþ? | #<niyamasya># sàvadhàraõasya vàkyasya #<ubhayaråpatvàt># bhàvàbhàvapratipàdanàtmakatvàt |
    tad evaü sàvadharaõena [T. 374a.] vàkyena naiva kevalo 'nvayo vyatireko và 'bhidhãyate | tadantarbhàvàt tu dvitãyagatiþ kintu parasparànantarbhåtàv eva sahitàv ekena vàkyenàbhidhãyeta iti pratipàdyopasaüharann àha -- #<tasmàt># tatraiva [S. 215a.] sapakùa eva bhàva {p. 228.1} ity anena vàkyena na sapakùe bhàva evocyate | kiü tarhi? | asapakùe 'bhàvo 'pi, tathà cetareõàpy asapakùe 'bhàva eveti vacanena nàbhàva eva kevala ucyate kintu sapakùe bhàvo 'pi, yena kevalavacanena bhàvo 'bhàvo và tadàtmakatayà dvitãyam àkùiped yato 'nayoþ pçthagvacanaü na syàt | tasmàd yadà 'nvayavyatirekau bhàvàbhàvàv abhipretau tadà tau bhinnaråpàv eveti kathaü tayoþ na pçthaktvam? | atha niyamavatà vàkyenàbhihitau
tadaikavàkyàd evobhayagateþ pçthagvacanaü na karttavyam eva | tat tu kçtaü nàpratipannapratipattaye kintu prayoganiyamàrtham ity uktam etad iti |
    syànmatam -- yathà 'nvayavyatirekau bhàvàbhàvalakùaõau na parasparàtmakau tata÷ ca tayoþ parasparato råpàntaratvam, evaü paropalakùaõa÷astrapratipàditàt trailakùaõyàd bhidyata eva j¤ànam, na tatràntarbhåtam, tato råpàntaraü bhaviùyatãty ata [T. 374b.] àha -- #<naivam>#, yathà 'nvayavyatirekau bhàvàbhàvalakùaõau parasparam anantarbhåtau, na tathà j¤ànaü paropalakùaõa÷àstrapratipàdite trailakùaõye 'nantarbhåtam | kutaþ? | #<paropalakùaõàt># -- pare upalakùyante [S. 215b.] upalakùaõa(õaü) trairåpyaviùayàü pratãtiü kàryante yena ÷àstreõa tato yat trailakùaõyaü pratãyate àgçhãtaj¤ànaü tasmàd
avyatirekàd àgçhãtaj¤àne trailakùaõye 'ntarbhàvàd iti yàvat, #<iti># tasmàn na lakùaõàntaraü trairåpyàd iti | tad ayam atra samudàyàrthaþ -- yadi j¤àtatvaü j¤àna÷abdapravçttinimittaü uktena prakàreõa j¤ànam evocyate tadà talliügasyànàtmabhåtam iti na tallakùaõam | athàvi(pi )j¤ànàpekùaþ karmabhàvo j¤àtatvam ucyate tadà 'pi j¤eyasattàvyavasthàyà j¤ànasattànibandhanatvàt trairåpyavyavasthaiva tatsattàvyavasthàpakaü j¤ànam àkùipati | tatas tadapekùo 'pi karmabhàvo 'nuktasiddha iti na tadvacanaü pçthakkarttavyam | tathà paropalakùaõàrtha÷àstrapratipàditàgçhãtaj¤ànàt trailakùaõyàd avyatirekàd iti |
    tad evam abàdhitaviùayatvàdikaü råpatrayaü niràkçtya nigamayann àha -- #<tasmàn na hetuþùaólakùaõaþ|># [T. 375a.] kiü tarhi? | trailakùaõya eveti |
{p. 229.1}    imaü kùatà÷eùakutarkamàrgaü,
                      munã÷aràd dhàntannayapradãpam |
                 vitatya puõyaü yadupàrjitaü tat,
                      paràü vi÷uddhiü jagato vidheyàt ||
           [S. 216a.] hetubinduñãkà[774]samàptà |
.................................................................................................................................................................................................................................................................. mà yatata imà yà tadråpà bala (?) tribhuvanasya hitàya ÷a÷vat | narasya setoþ do... ...tathàgatamatasya nibodhayitrã || 2 ||
 ....... 74 màrga(rgga)sira vadi 7 ravau | maügalaü mahà÷rãþ ||
             na guror upade÷am agrahãt bubudhe vastu tato ... ... dhãþ |
             yatato sma na tasya vçddhaye na parispanditum apy apàrayat || [1 ||]
             jãvàtmakaü càndramasaü ca tejaþ kçtàspadaü tasya tai ...t |
             tad eva ÷aktà ...thà paratra citrà hi vi÷vaprakçti...nàþ || 2 ||
      he! rohiõãramaõa! sarvakalàniketa!
             tàràpate! rajaninàtha! sudhànidhàna!
             kàdambarãrasaguõeùu ni... ... va --
             màtmànam arpita÷arãram anusmarendoþ || 3 ||
                 ÷rãbrahmàõagacche paü- abhayakumàrasya
              hetubindutarkaþ ||

__________NOTES__________

[728] -yàm api anupalambhàt -- T.
[729] niùkàsya yataþ -- T.
[730] hetoþ
[731] sàdhya-
[732] punaþ tadç÷ena he- -- T.
[733] asàmarthyapràptir iti -- T.
[734] anupalambhàt -- T.
[735] -pratyayasadbhàve -- T.
[736] pratibandhàt vai- -- T.
[737] nopàdanam -- T.
[738] nopà- -- T.
[739] iti kutaþ -- T.
[740] sàdhyam apy asàdhyaü asàdhyam api sàdhyaü pare pràhuþ
[741] -dã sandar÷a- -- T.
[742] hetor àtmano sà- -- T.
[743] iti manyate -- T.
[744] taddar÷anam -- T.
[745] {? -- s. p. xxv, øuddhipatrakam: iti | ta- : #<iti># -- ta}
[746] %<This verse is omitted in the>% T.
[747] pratipattuþ
[748] {? -- s. p. xxv, øuddhipatrakam: iti | ta- : #<iti># -- ta}
[749] ni- -- Na. T.
[750] -càrya påjyapàdaiþ -- Pu.
[751] pçthakkurvan -- Na.
[752] idam ityàdi- -- Pu.
[753] yadàcàrya- -- Pu.
[754] tadaivaü -- Pu.
[755] guråü -- Pu.
[756] -yam upe- -- Pu.
[757] -yam a÷a- -- Pu.
[758] -dhyata- -- Na. T.
[759] -tràdyanu- -- Na. T.
[760] prati-bhavatà -- T.
[761] -ùeõa akçtakatvàd he- -- T.
[762] kçtakatvàdi-
[763] tadu- -- Pu. T.
[764] -kàt -- Pu.
[765] du÷ceùñitaiþ -- Na.
[766] tair vikalpaiþ kalpito yo 'sau viùayo 'vagru(?)råpo na dhåmatvàdiþ
[767] vahnitvàdi
[768] vastudar÷anàpravçttà (?)
[769] nànàbhåtànàü yo vàstavavyatireka ekasya ca vyàvçttiparikalpitas taü dar÷ayantaþ
[770] evaü -- T.
[771] p. 74,18-21
[772] vidyate -- T.
[773] tatraivety avadhàraõasya tadathitayà
[774] -ñãkà bràhmaõàrcatena vivçtà samà- -- T. 
_________________________